Gadaad Ornuudiin Tor Erh Zuin Undes

Унших ном: Лүндээжанцан – Монгол Улсын Үндсэн хууль Сэдэв: Дэлхийд байгаа хамгийн эрх мэдэлтэй үндэстэн Америкийн төрийн банк – Төрийнх бус Rotshild хэмээх Германы гэр бүлийн өмч байдаг. Яагаад Ирзайл хэмээх улс үүссэн, Яагаад Иран цөмийн зэвсгийг энх тайвны зорилгоор ашиглах гэж байхад дэлхий даяар хориг тавьсан, Яагаад Иракын өөрсдийнх нь сонгосон удирдагчийг зохиомол хуулиар дүүжилсэн??? 2007 оны 12 сард Ирзайлын ерөнхий сайд телевизээр ярилцлага өгч байхдаа “Бид цөмийн зэвсэгтэй” хэмээн дурдаад өнгөчихсөн. Үүнийг яагаа ч үгүй. Гэвч Хойд Солонгос цөмийн зэвсэгтэй болсныг шүүмжилж байсан. тиймээс хэвлэл мэдээлэл маш хүчтэй. Ганц АНУ-д биш дэлхий даяар бүх ард түмэнд нөлөөлдөг зүйл юм. Дэлхийн телевизийн том том агентлагууд бүгд хувийнх байдаг. Еврей шашин дэлхийн хамгийн их нацист үзэлтэй шашин. Еврейчүүд зөвхөн еврейчүүдтэйгээ л гэрлэдэг. Еврей Light – загалмайн шашин. Дэлхийд бусад үндэстнүүдийг өөрсдийн эрх мэдэлд оруулах 3 давалгаа гарсан. 1. Колончлолын үе – Америк тивийг хамгийн анх эзлэхээр Португаль, Испаничууд, хожим нь Франц Англи хэмээх улсууд ирсэн. Хамгийн гол нь алт, газар нутаг. Алт нь дуусмагч хөдөө аж ахуй жишээлбэл эрдэнэ шиш, чихрийн манжин зэргийг тарьж түүнд ажиллах хүч хэрэгтэй байсан учир Африкаас боолчилж байсан. Шууд л буу зэвсгээр бус загалмайн шашнаар эзэлж байсан. Эхлээд лам нараа явуулдаг – “Ертөнцийн эзэн та нарт бүгдэд нь хайртай, та нар зовлон жаргал юутай ч байсан ертөнцийн эзэн та нартай хамт, та нарыг дарлаж байгаа хүнийг та нар хайрла, энэрлэ”. Эцэг эхээс нь багаас нь салгаж загалмайн шашныг номлоно. Тиймээс багаасаа загалмайн шашинтай хүмүүс эзэн нь хэдийгээр түүнийг дарласан ч эзэн нь өвчин тусвал өөрийгөө туссан мэт байна. Европчууд Еврейчүүдтай ямар холбоотой байв? Тухайн үед хэд хэдэн Еврей үндэстэн банкер байсан. Жишээлбэл: Fugger. Энэ Еврейчүүд европчуудын хаадыг удирдаж байсан. Гэвч тэд яагаад асар их хэмжээний мөнгөтэй байв??? Түүхээс үзэхэд дунд зууны үед Европ даяар ихэнх нь Герман гаралтай ноёд байсан. Харин дунд зууны үед ойрхи дорнодоос Еврейчүүд дүрвэж европт орох гэхэд нь Европын хаадууд тэдэнд бүгдэд нь герман нэр өгч байсан – Rotshild – улаан бамбай, Fugger – газар малтагч. Еврейчүүд хүний нутагт л очиж байгаа учир хамгийн л мууг нь хийлгэхийг хүсч байсан. Гэвч дунд зууны үед ажлын үнэнэлт арай өөр ойлголттой байв. Еврейчүүдэд газар эзэмшихийг хорьсон, нарийн мэргэжлийн ажлыг ч хорьсон. Харин хамгийн нэр хүндгүй ажил болох хүүтэй мөнгө зээлэх ажлыг оноосон. Ерейчүүдийн хамгийн сайн эзэмшсэн мэргэжил нь мөнгөтэй харьцах байв. Монголчууд – хамгийн сайн малчингууд. Сэргэн мандалтын үе феодал – капитализмаас шилжих үед хөрөнгө мөнгө, алт хэрэгтэй болсон. Яг л энэ үед Еврейчүүдийн сэргэн мандалт ч эхэлсэн. Яагаад АНУ-ын ерөнхийлөгч нар үүнийг нууж байв? John of Kennedy – idealist. АНУ-ын төрийн банк улсынх гэж зарлах гэж байгаад... буудуулсан. Еврейчүүд Hollywood-н киноны хөрөнгө оруулалт хийдэг. 2. Коммунизм Карл Маркс еврей. Загалмайн шашин – үндэсний үзлийг үгүйсгэж кашш болье. Еврей хүн Сүхбаатарын алсан... Үндэсний соёл иргэншлийн бэлэг тэмдэг болж байсан сүм хийдэг усгасан – зохион байгуулагч нь еврей.

3. Даяаршил... Чөлөөт зах зээл... Боро Гоулд – Еврейнх, Худалдаа Хөгжлийн Банк – Еврейн

Lecture #4. Сэдэв: Үндсэн хуулийн үргэлжлэл Аливаа улсын Үндсэн Хууль гэдэг нь төвийн засаглалыг хэрэглэх хязгаарыг тодорхойлсон улсын гол хууль ба тухайн улсын төрийн дэглэм, эрх зүйн тогтолцооны зарчим төрийн хүн амтай харилцах харилцааны үндсийг зохицуулсан эрх зүйн хэм хэмжээний тогтолцоо юм. Үндсэх хуулийн агуулга Аливаа үндсэн хууль тухайн хуулийг батлах үеийн түүхэн нөхцөл байдлыг зайлшгүй тусгасан байна. Үндсэн хуулийн агуулга олон талаараа тухайн үеийн нийгмийн байдлыг багтаасан байна. Энэ талаар францын 4дэх болон 5дахь бүгд найрамдах улсын үндсэн хуулийг авч үзсэн. Францын 4дэх Бүгд Найрамдах улсын үндсэн хууль нь 1946 онд батлагдсан. Энэ хуулийнд үндэсний үзлийг эсэргүйцсэн, арчилалыг дээдлэх, дайнаас зайлсхых, мөн түүнчлэх хүний эрхийг бататгасан. Энэ бол францын түүхэндэх анхны ардчилсан үндсэн хууль байв. Үүгээр Пропорциональ сонгуулийн системийг бий болгосон. Үүний дагуу парламентын доод танхимд давуу эрхийг олгсон. Мөн түүнчлэн ерөнхийлөгчийг хараат болгосон. Өөрөө хэлбэл ерөнхийлөгчийн эрхийг хязгаарласан. Хувь хүний эрх, эрх чөлөөнд анхаарал хандуулсан. Франц улсад 1950-аад оны дундаас олон улсын харилцаанд өөрчлөлт гарсан (олон колонитой байсан ба эдгээр нь задарсан). Энэ байдал нь францад их хүндээр нөлөөлсөн. 1958 онд 5дахь Бүгд Найрамдах улсыг тунхагласан – хагас ерөнхийлөгчийн буюу холимог засаглалтай. Энд үндсэн хуулийн дагуу хүмүүсийн 4ний нэг нь юуны төлөө саналаа өгч байгаагаа мэдээгүй. Харин 5ны 1 нь шинэ үндсэн хууль батлагдах гэж байгааг мэдээгүй, мөн түүнчлэн 4ний 1нь тийм гэсэн хариултад дуртай учир дугуйлсан байна. Үндсэн хуулийн хэлбэрээр нь 1. Бичмэл 2. Бичмэл бус. Үндсэн хуулийг төрийн байгууламжийн хэлбэрээр нь 1. Нэгдмэл – нэг улсыг олон нэгжид хуваасан 2. Холбоот - сайн дураад олон тусгаар тогтносон улс нэгдэж. Улс төрийн дэглэмээр нь 1. Ардчилсан бус 2. Ардчилсан Үйлчлэх хугацаагаар нь 1. Байнгын 2. Байнгын бус

1917 оны Мексикийн үндсэн хууль Энэхүү үндсэн хууль нь үеийн үед мөнхөд үйлчилнэ гэсэн заалт байдаг. Энэ үндсэн хуулийг батлах журмаар нь 1. Ардчилсан 2. Соёрхсон (хаадууд ард түмэндээ бэлэглэсэн хууль, эсвэл колони байсан ард түмэндээ колончлолын оронд тусгаар тогтнолыг бэлэглэсэн). Уг орны хуулийг нэмэлт өөрчлөлт орох журмаар нь 1. Хатуу 2. Уян хатан, үндсэн хуулийг хэрэгжих байдлаар нь 1. Бодит 2. Бодит бус, бүтцээр нь 1. Удиртгал (хөгжлийн чиг хандлага, зорилго) 2. Үндсэн хэсэг (ерөнхий зарчим) 3. Төгсөл хэсэг (тухайн үндсэн хууль хүчин төгөлдөх болох хугацаа, нэмэлт засвар оруулах тухай дурдсан байна)

Үндсэн хуулийн хөгжил Энэ нь тухайн улсын нийгмийн хөгжлийн байдалтай давхцаж байдаг. Жишээ авахад 1789 оноос хойш Франц улсад нийт 17 үндсэн хууль гаргасан.

Үндсэн хууль батлах дэгийн тухай 1. 19-р зууны үндсэн хуулиуд ихэнх нь ардын үндсэн хууль байсан 2. 20-р зууны 2-р хагасаас голдуу либерал үндсэн хууль байсан. Энэ үед нийгэмд томоохон хөгжил гарсантай холбоотой. 3. Ардчилсан шинж чанартай байсан. Зарим улсад үндсэн хууль байгуулах байгууллага байдаг. Энэ нь парламент болж хувирах явдал байдаг жишээ нь: АНУ. Үндсэн хуульд эрх зүйн хамгааллыг олгоход янз бүрийг байгууллагууд оролцоно. Үүнд 1. Парламент өөрөө хамгаалах (Люксембург, Финлянд, Швед) 2. Дээд шүүх, 3. Тусгай байгууллага

Үндсэн хуулийн хяналтыг хэрэглэх аргууд 1. Парламент батлахаас өмнө өөрөөр хэлбэл төрийн тэргүүн гарын үсэг зурахаас

өмнө 2. Тухайн хууль хүчин төгөлдөр болсны дараа энэхүү хуулийг хянаж шалгаж

болно.

Гадаад орнуудын төрийн хэлбэр Төрийн хэлбэр бол тухайн улсын засаглал ямар зарчмаар бүрдэж газар нутаг нь хэрхэн зохион байгуулагдсан байна гэдгээс ихээхэн хамаарна. Энэ утгаараа тухайн улсын төрийн хэлбэр, төрийн байгууллагын хэлбэр, төрийн үйл ажиллагааны арга, төрөөс иргэддээ шууд болон эргэх хобоонд байх эрх зүйн статус нь их чухал байдаг. Гадаад орнуудын төрийн хэлбэрт олон хүчийн зүйлс нөлөөлнө. Үүнд байгаль цаг уурын, газар зүйн, эдийн засаг, соёл, шашны, улс төрийн, нийгмийн байдал гэх мэт.

Төрийн хэлбэрүүд 1. Засаглалын – Засаглалын хэлбэр нь төрийн дээд засаглалыг зохион байгуулж, дээд

байгууллагын нэн түрүүнд төрийн тэргүүний статус, тэдгээрийн хоорондын харилцаа, иргэдийн оролцоог илэрхийлдэг. Хэлбэрийн хувьд

a. Хаант – Төрийн тэргүүн монархи нь улс орнуудад янз бүрээр нэглэгддэг

боловч эрх зүйн онцгой статус эдэлдэг ба түүний эрх мэдэл нь төрийн засаглалын бусад салаанаас үүсээгүй, анхдагч хэлбэртэй ба тэрээр энэ албыг үе залгамжлан эдэлдэг. Олон улсад энэ үе залгамжлалын хэлбэр уламжлал ёсоор одоо хүртэл байгаа. Энэ байдал нь дараах шалтгаануудаар тайлбарлагдана. 1. Уламжлалаа хамгаалахын тулд (Их Британи) 2. Нийгмийн байгуулал нь байгаа учир энэ байдал хадгалагдсаар байгаа. Хэмжээгүй эрхт хаант засаглалтай улсад зөвлөх чанартай байгууллага байдаг. Жишээ нь: Саудын Арабын дээд ураг болох Саудидынхнаас сонгогддог. Хэмжээт эрхт хаант засаглалтай улсын хувьд хааны засаглал нь үндсэн хуулийн хүрээнд хэрэгжинэ. Үүнд нэг хүчин зүйл нь a. Холимог – засгийн эрхийг эзэн хаан, парламент хуваан

эдэлдэг. Эзэн хаан давуу эрхтэй боловч хууль тогтооход энэ эрх нь хязгаарлагдсан байдаг. Хууль тогтоох сонгуулийн байгууллага нь хууль болон төсөв батлахад давуу эрхтэй байна. b. Парламентийн – хаан төрийг удирдах эрхтэй байна.

Энэ засаглалд хаан парламентийн үүргийг гүйцэтгэнэ. Хаан тухайн гарын үсэг зурж байгаа зүйлээ уншиж дүгнэх, уг баримтын агуулгад өөрчлөлт хийх эрхгүй. Энэ нь хаан хариуцлага хүлээх ёсгүй хэмээх зүйлтэй уялдана. Хаанд тухайн бичиг баримтыг өргөхөөс өмнө тухайн салбарын ерөнхий сайдууд гарын үсэг зурна. Ийм засаглалтай улсад хаадуудын эрхийг харьцуулан үзвэл адилгүй байна. Зарим улсад хаанд зөвхөн гадаадад төлөөлөх эрхийг эдлүүлдэг. 1978 оны Испаны үндсэн хуулиар хаан зөвхөн төлөөлөх үүргийг гүйцэтгээд нэгэн зэрэг армийн ерөнхий командлагч байдаг хэмээн заажээ. Зарим улс орны хувьд төрийн тэргүүн нь олон улсын байгууллагын төрийн тэргүүн байж болно. Канад, Шинэ Зеланд, Австралийн хааны үүргийг хатан хаанаас томилон ерөнхийг губернатор гүйцэтгэнэ. Зарим улсад уламжлалт байдлаа хадгалсан сонгуульт хаант засаглалын хэлбэр байна. Одоогийн үед ямар улс орон жишээнд орж байна гэвэл Африкийн Лисота, Арабын Эмират хаанаа сонгодог. Шашны хаант засаглалтай улсад хаан нь шашны томоохон урсгалын тэргүүн нь байна. Жишээлбэл: Ватикан улсын тэргүүн нь Католик шашны тэргүүн нь байдаг.

b. Бүгд Найрамдах засаглал нь 3 хэсэгт хуваагдана. 1. Ерөнхийлөгчийн – Ерөнхийлөгчийг ард түмэн шууд ба шууд

бус төлөөлөх замаар сонгоно. Тэрээр өргөн эрх мэдэл эдэлж нэгэн зэрэг төрийн тэргүүн, гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч байна. Засгийн газрын гишүүдийг ерөнхийлөгч томилдог болон огцоруулдаг. Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улсын онцлог нь засаглалыг хуваасан байдаг ба салаа бүрд нь сөрөн зогсох, тогтоон барих биеэ даасан шинж чанартай байна. Парламент нь хууль тогтоох үүрэг гүйцэтгэж гүйцэтгэх засаглал нь Парламентаас баталсан хуульд хориг тавих эрхтэй. 2. Парламентийн засаглалтай Бүгд Найрамдах улс – Парламент

нь хууль тогтоох, төсөв батлахын хамт засгийн газраа бүрдүүлэх, хяналт тавих эрхтэй. Засгийн газрыг ерөнхийлөгч томилох боловч бодит байдалд Парламентад олонх болсон намын гишүүдээс газсгийн газрыг томилох өндөр магадлалтай. Ер нь парламентад олонх болсон намын тэргүүнээс ерөнхий сайдыг томилно. Хэрвээ ерөнхийлөгчийн дэмжсэн хүнийг парламент зөвшөөрсний дараа томилно. Ийм засаглал төрийн тэргүүн нь даруухан байр суурьтай ба төлөөлөлөх эрхээр хязгаарлагдана. Ерөнхийлөгч нь бүх тухайн баримтад гарын үсэг зурахаас гадна хяналт хориг тавих эрхтэй. Түүндээр ирж буй бүх баримт дээр ерөнхий сайд, эсвэл зохих сайд нар нь гарын үсэг зурж, хянасан байдаг. 3. Холимог – Франц Орос хоёр нь энэ хэлбэр багтдаг.

Ерөнхийлөгчийг ард түмнээс шууд сонгоно. Ерөнхийлөгч нь илүү өргөн эрх мэдэлтэй байна. Энэ нь төрийн тэргүүн, армийн командлагч, гүйцэтгэх засаглалын салаа. Гүйцэтгэх засаглал нь биеэ даасан байна. Засгийн газар нь биеэ даасан байгууллага байж ерөнхийлөгчийн удирдлаган доор ажилладаг. Төрөөс засгийн газарт үл итгэх байдал гарах бол засгийн газар огцрох эсвэл ерөнхийлөгч нь парламентийг тараадаг. Төрийн дээд байгууллагад Ерөнхийлөгчийн парламент засаглал нь сонгуулийн буюу хасагдан солигдох шинж чанартай байна. Ямарваа Бүгд Найрамдах улсын хувьд Парламентийг ард түмэн нь сонгодог.

2. Байгууламжийн хэлбэр – тухайн улсын төрийн дотоод зохион байгуулалт, улсын

дотоод ыие даасан хэсэг хуваах зарчим, эсвэл орон нутгийн төвийн байгууллын хоорондын халилцаа. Газар нутаг, улс төрийн хувьд хоёр төрлийн байгууламж байдаг. Энэ нь 1. Нэгдмэл улс – нэг бүхэл улс байдаг. Үндсэн хэсгүүд нь ямар

нэгэн биеэ даасан эрх эдэлдэг. Нэгдмэл улсыг тодорхойлогч нь 1. Зах зээл, газар нутаг, эрх зүйн статусыг нь төв засаглал тодорхойлдог 2. Төв засаглал нь орон нутгийн төрийн байгууллагын газарт шууд ба шууд бусаар хяналт тавина. Нэгдмэл улс бол нэг үндсэн хуультай, нэг эрх зүйн тогтолцоотой, нэг иргэний харьяалалтай, мөн нэг шүүхийн тогтолцоотой байдаг. Нэгдмэл улс нь гурван үндсэн шинж чанартай байдаг. 1. Хүчтэй төвлөрсөн – зах зээл, газар нутгийн нэгжийн төвөөс төвлөрсөн, төрийн түшмэлүүд удирддаг ба орон нутгийн сонгууль байхгүй. Жишээ нь: Судан, Индонези, Малади, Польш, Больгар. 2. Төвлөрсөн (харьцангуй) – төвөөс томилсон түшмэдтэй зэрэгцэн орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага ажиллана. 3. Төвлөрөөгүй – засгийн газраас томилогдсон, албаны хүн очихгүй, нутгийн сонгуулиар сонгогдсон, өөрөө удирдах зөвлөл ажиллана. Санхүү зээлийн зохицуулалтыг төвөөс тавидаг, үүнтэй холбоотойгоор автономи эрх гарч ирдэг. Автономи эрхийг хоёр аргаар байгуулдаг. Эхний нь улс төрийн: олон улсын хэмжээнд түгээмэл байдаг, харьцангуй биеэ даасан, улс төр, газар нутгийн эрхийг дотооддоо хэрэгжүүлэх, өөрөө удирдах ёс. Хоёр дахь нь газар нутгийн: тухайн газар орон нутгийн хүрээ, бие даасан нутгийн өөрөө удирдах ёс. 2. Холбоот улс – Тусгай улс төр эрх зүйн статус эдэлдэг, хэд

хэдэн төрийн байгууламжаас бүрдсэн бол холбооны улс болдог. Жишээлбэл: АНУ, Герман, ОХУ. Бүрэн эрхт улсуудын олон улсын эрх зүйн нэгдэл – конфедераци. Үүний гишүүд нь дотоод гадаад хэрэгт бие даасан байж өөрийн бүрэн эрхийг хадгална. Зарим федераци нь конфедераци (Европын холбоо) байж болно. Гэхдээ Холбоот Бүгд Найрамдах Герман улсын хувьд өөрийн гэсэн засгийн газар, шүүхтэй байдаг. Харин холбоот улсынхаа байдлыг бодит амьдрал дээр хэрэгжүүлж байдаг. Ямар нэгэн хувьсгал, өөрчлөлт гаргахын тулд дараах гурван нөхцөл байдал шаардлагатай 1. Өөрчлөлт хийх нөхцөл байдал – Монгол улс бутарч эхэлсэн 2. Удирдагч – Иван

Гросние 3. Хувьсгалаа хадгалах арга хэмжээ – хэлмэгдүүлэлт буюу Опричина. Дэлхий дээр 25 орчим холбоот улс байна. Үүнээс нь сонгодог улсууд нь АНУ, Канад, Мексик, Аргентин, Бельги, ОХУ, Пакистан, Нигер, Холбоот Бүгд Найрамдах Герман, Швейцари гэх мэт эдгээрээс холбоот улсын ихэнх нь бүгд найрамдах засаглалтай, цөөн хэсэг нь хаант засаглалтай байна. Холбооны улс бүрдэх үндсэн 4 хүчин зүйл 1. Биеэ даасан тусгай субектууд хоорондоо нэгдэж холбооны улсыг үүсгэнэ. 2. Нэг улсын газар нутаг шинэ улсын газар нутагт холбооны субектийн эрхтэйгээр нэгдэн орсон тохиолдолд 3. Өмнө нь байсан орон нутгийн статусыг хэрэгжүүлэх замаар 4. Конфедерациас холбоот улс болж үүсэх явдал 3. Төрийн дэглэмийн .... төрийн үйл ажиллагааны хэвшил бөгөөд нийгэмд гарч буй өөрчлөлтүүдийг хамгийн их мэдэрч, хүлээн авдаг дэглэм юм. Үндсэн хуулиар төрийн дэглэмийг тогтооход хэцүү байдаг. Энэ нь их хувьсамтгай байдаг учир хоёр хүчин зүйлтэй байдаг. 1. Төрийн үйл ажиллагаагаа түүнийг зохицуулах арга хэлбэр нь хууль ёсны үндсэлэлтэй байвал хууль ёсны гэж тооцогддог. 2. Үйлчилж буй хууль эрх зүйд харшлан үүссэн төрийн дэглэмийг хууль бус төрийн дэглэм гэнэ. Энэ нь эрх зүйт бус хүчинд тулгуурласан байдаг ба үйл ажиллагаа нь хүчирхийллийг эрхэмлэдэг. Хууль бус дэглэм нь цэргийн, шашны, үзэл сурлыг уртгал болгоно. Хууль ёсны төрийн дэглэм байж байгаад үндсэн хууль болоод бусад хуулиас халин гарч, тэдгээрт харшилж байгаа төрийн үйл ажиллагааны хууль бус төрийн дэглэмийг тогтоодог. Жишээ нь: Адолф Гитлерийн дэглэм... Цэргийн дэглэмт – Бирм улс, шашны дэглэмт – Иран, үзэл суртлын дэглэмт – Фашист, Нацист. Тухайн улсын төрийн дэглэмийг тодорхойлох гол шалгуур нь ямар түвшинд ард түмний дэмжлэгийг авч байна вэ гэдгээр нь тодорхойлогдоно. Хоёр үндсэн шалгуур байдаг 1. Ардчилсан – хүний эрхийг хүндэтгэх ба улс төрийн эрх чөлөөний түвшин өндөр байх ёстой. 2. Авторитар – улс төрийн эрх чөлөөг бүхэлчлэн, эсвэл таллан хаасан байдаг.

Ардчилсан дэглэм Гол онцлог нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэнд байх улс төрийн эрмэлзлэл нь доороос дээш чиглэсэн байна. Мөн жирийн нэг хүний ашиг сонирхол, хүсэл эрмэлзлэл, төрийн байгууллагуудын улс төрийн шийдвэрт тодорхой хэлбэрээр нөлөөлсөн байх болно. Ихэнх улсад засгийн эрхийг зөвхөн ард түмэн эрхлэнэ гэдгийг тусгайлан зааж өгсөн байдаг. Ардчилсан төрийн дэглэмийн үзэл суртлын үндэс нь улс төрийн эрх чөлөөний тухай номлол байдаг. Энэ нь нийтийн гэрээний тухай онолд тулгуурладаг. Нийгмийн гэрээг байгуулснаар тухайн улс өөрийн эрх чөлөөнөөс сайн дураар хязгаарлахыг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Эрх зүйн талаас эрх чөлөө гэдэг нь хүн өөрийн үзэл баримтлал, үйл ажиллагаандаа гадны ямар нэг дарамтгүйгээр тусгаар тогносон байхыг хэлдэг. Нийгэмд эрх чөлөөгөө эдэлж буй хувь хүнд ямар нэг байдлаар гадны дарамт үүсдэг. Үүнд: Албан тушаалтнаас, төрийн байгууллагаас. Ардчилсан нийгэмд иргэн хүн өөрийн үйл ажиллагааны чиглэлийг биеэ даан бүрдүүлдэг бөгөөд ямар нэг гадны засаглал, нам байгууллагын зүгээс урьдчилсан тушаал заавар авдаг. Хувь хүний эрх чөлөөний зарчим нь иргэдийн нийгэмд болон төрийн байгууллагад оролцох эрхээр баталгаажиж байдаг. Ийм оролцоог бодитой болгохын тулд аливаа ардчилсан улс нь иргэдийнхээ үндсэн эрх, эрх чөлөөх хамгаалах эрхтэй. Нийт улсын хэмжээнд авч үзвэл бүх нийтийн эрмэлзлэлийг улс төрийн намуудын оролцоотой шийдвэрлэдэг. Нам нь төр ард түмний хоорондын зуучийн үүрэгтэй. Ардчилсан төрийн дэглэмийн шинж чанар нь олон намын зарчимтай байх ёстой. Улс төр болоод үзэл баримтлалын чиглэлээр ялгаатай намууд нь төрийн эрхийн төлөө тэнцүү эрхтэй орсноор 1. Төрийн үйл ажиллагааны механизмыг засаглал 3 хуваах зарчмаар бий болгох 2. Бүх нийтийн сонгуулын дунд бүрэлдсэн төлөөлөх байгууллагад илүү эрхийг өгөх. 3. Төрийн байгууллагууд нь үй ажиллагаандаа үндсэн хуулийн болон бусад хуулийн дэглэмийн мөрдөх: Ардчилсан дэглэм бол бусад дэглэмтэй холигдон байж болно. Хаант засаглалтай ардчилсан бүгд найрамдах улс байж болдог. Жишээлбэл: Япон, Англи. Ардчилсан дэглэмийг хоёр шалгуураар хуваадаг. 1. Либерал ардчилсан дэглэм – хөрөнгөтний хувьсгалын дунд үүсч бий болдог. Энэ нь төрийн захирах үүргийг их хязгаарлаж, нийгэм, эрх зүйн амьдралд оролцохгүй. Ийм нөхцөлд ард түмэн ядууралд ордог. 2. Нийгмийн ардчилсан дэглэм – төр өөрийн үйл ажиллагаандаа бүх нийгмийн ашиг сонирхлыг удирдлага болгож шударга ёсны асуудалд тулгуурлан, эрх зүйн баялагийн хуваарилалтанд нөлөөлөхийг оролдож, хүн болгонд амьдрах боломж олгохыг эрхэмлэдэг.

Авторитар дэглэм Иргэний эрх эрх чөлөөг бүрэн хаасан, иргэдийн төрийн хэрэгт оролцох хэлбэрийг бүрэн хааж, төрийн зүгээс хүчээр удирдахыг эрхэмлэдэг. Улс төрийн эрмэлзлэл нь дээрээс доош

чиглэсэн байдаг. Нэг нам монополи эрх олгосноор тэр нь төрийн гол цөм болсон байдаг. Уг дэглэм нь 4 үндсэн шинж байдаг. 1. Төвийн болон орон нутгийн төлөөлөх чөлөөт байдлыг хориглосон. 2. Засаглалыг хуваах зарчмаас татгалзаж, гүйцэтгэх засаглалын үүргийг нэгтгэж, засгийн эрхийг төрийн тэргүүн, засгийн газрын тэргүүн, хууль бус байгууллагад өгсөн. 3. Үндсэн хуулийн зарчмаас татгалзсан. 4. Мөрдлөг, хавчлага, хэлмэгдүүлэлтийг бий болгосон. Авторитари дэглэм бол ардчилсан болон Таталитар дэглэмийн завсрын дэглэм юм. Авторитари дэглэмтэй улсад БНХАУ, БНАСУ, Вьетнам, Куба, Казакстан, Узбекстан, Туркменистан, Тажекстан, Пакистан зэрэг улсууд байдаг. Тоталитари дэглэмийн шинж чанар нь зөвхөн тэр орны удирдагчаарын л хүсэл эрмэлзлэлээр үйл ажиллагаа нь явагддаг. Ардчилсан дэглэм нь олонхын саналыг дэмжсэн, парламенттай, эрх мэдлийн хуваарилалттай. Харин ихэнх Авторитари дэглэм нь албан ёсоор ардчилсан хэмээн нэрлэж байдаг боловч удирдагч нь өөрийн хүсэлтээр улс орондоо бодлогоо явуулж байдаг. Жишээлэхэд ОХУ өөрсдийгөө албан ёсоор алдчилсан улс гэдэг боловч өрнөдийн сэтгүүлчид, эрдэмтэд ОХУ-ыг авторитари дэглэмтэй улс гэдэг. Учир нь 1. Сөрөг хүчнийхийгээ их хэмжээгээр боож хаадаг (амь насыг нь хороодог, залхааж байгаад цагаачлуулдаг) Хувьсгалын 3 зарчим 1. Нөхцөл байдал (ард түмний сэтгэл ханамж) 2. Удирдагч (сайн чадварлаг удирдагч, олон нийтийн хөөрлийг хувьсгал гэхгүй шуугиан гэнэ) 3. Хувьсгалаа хадгалж байгаа байдал (гол арга барил нь “хэлмэгдүүлэлт хийх”) Авторитар дэглэмтэй улс: Хаити, Куба, Хятад, Сухарт ерөнхийлөгчийн үеийн Индонез, Төв Африкийн Бүгд Найрамдах Улс, Гуатемалла, Бирма, ОХУ, Белорус, Сингапур, Саудын Араб, Ерипет, Иран, Пакситан, Сири зэрэг улсууд юм. Авторитари дэглэм нь улс төрийн сэтгэхүй, санал үйлдлийн хүрээнд хязгаарлагдмал, хяталттай, олон намт тогтолцоог хүлээн зөвшөөрч, эсрэгцсэн байр суурьтай эвлэрдэг. Авторитари дэглэм гэдэг нь ард түмний өчүүхэн бага оролцоог тооцон, улс төрийн эрх мэдлээ олж авсан тодорхой нэгэн этгээдийн (ажилчин, хөрөнгөтөн анги, нам, элит бүлэн г.м)байгуулсан нийгэм, улс төрийн байгуулал юм. Авторитари дэглэм нь захиргаа, улс төрд хамаатай ч түүний үндэс, зэрэг дэв нь ялгаатай байдаг. Улс төрийн толгойлогчийн төрөлхийн болон олдмол хувийн шинжүүд нь тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэдэг. Жишээлбэл: ухаалаг, оновчтой, нөхцөл байдалдаа дасан зохицдог, нийгмийн ч нөхцөл байдал байж болно. Харин оновчтой бус шинжийг агуулбал тоталитари дэглэм нь дарангуйлалд хүрэх магадлал өндөр, авторитари дэглэм нь сайн дурын зарчмыг ухамсарлан гэмших бус харин өөрийн аливаа эрх мэдэлд хүсэл зоригоо нийгэмд бүхий л аргаар тулгахыг оролддог. Авторитари дэглэмийг тоталитари дэглэмээс ялгах гол шинжүүд:

1. Авторитари дэглэм нь бүх нийтээрээ хүлээн авах нэгдсэн үзэл суртлыг баримталдаггүй. Авторитари дэглэмийн үед ертөнцийг үзэх үзэл бус эрх мэдлийг хадгалах явдал нь гол нь. 2. Тоталитари дэглэмийн үед нийгмийн бүхий л салбарууд хяналтанд байдаг. Харин авторитари дэглэмийн үед ард түмнийг зориудаар улс төрөөс холдуулах улс төрийн маш явцуу хүрээний мэдээллийг өгдөг. 3. Тоталитари дэглэмийн үед нэг нам захирдаг. Авторитари дэглэмийн үед эрх мэдлийг төвлөрүүлсэн төр нь хамгийн дээд зэргийн үнэт зүйл болдог. 4. Авторитари дэглэм нь уламжлалт байдлаар ангийн, давхаргийн, овгийн заагийг хадгалахыг эрхэмлэдэг бол тоталитари дэглэмийн үед эсрэгээр, ангийг харанхуй үй олон болгохыг хичээдэг. 5. Тоталитари дэглэмийн үед байнгийн алан хядлага нь нээлттэй зохион байгуулалттай явдаг бол авторитари дэглэмийн үед сонголтын алан хядлагын тактик хэрэглэдэг. Авторитари дэглэмийн үед ард түмний эдийн засагт оролцох оролцоо нь хязгаарлагдмал шинжтэй байдаг. Тухайлбал дорнод........ зах зээлийн өөрөө өөрийгөө зохицуулж байгаа нь харагдаж байна. Зарим үе авторитари дэглэм нь иргэдийн улс төрийн бус эрх чөлөөг хууль зүйн хэмжээн баталгаажуулах болдог. Гэвч ийм байсан ч тунхаглагдсан эрх зүйн дүрмүүд нь амьдрал дээр биелэлээ олж чаддаггүй. Жишээлбэл Никрагуад 1939 оноос 1979 он хүртэл гурван үе дамжсан Сомосын дэглэмийн династ нь ард түмнийг цутс дэглэм, дарангуйллаар захирч байсан бөгөөд энэ нь Латин Америкийн төрийн байгууллага нь үндэсэн хуулиар 1950 оноос Бүгд Найрамдах Ардчилсан төлөөллийн эрх мэдлийн зарчим дээр тулгуурласан гэх мэт хэлбэртэй байжээ. Олон янзын авторитари дэглэмүүдийн дундаас гол төрлүүдийг дэмжиж болно. Үүнд: намын, нэгдлийн, цэргийн, үндэсний, хувийн эрх мэдлийн дэглэм багтана. Намын институтыг заавал төлөөлсөн бус улс төрийн аль нэг нам бүлгийн монополи эрх мэдлийг бий болгох явдал нь намын дэлгэмийн онцлог шинж болдог юм. Ихэнхдээ энэ нь ганц намын дэглэм байдаг ч тэр нь язгууртан (Марок болон Балба улс), гэр бүлийн бүлэг (Гуатемалла), эсвэл бусад нягтарсан улс төрийн команддтай хамтарсан төрийн этгээдийн захиргааг (Белорус) өөртөө багтаана.

Lecture #8 Сэдэв: Авторитари дэглэм Их хэмжээний байгалийн баялагтай улс ядуураад байдаг гол шалтгаан нь АВИЛГА. Hugo Chavez – офицерийн сургуульд боловсорч, цаашдаа улс төрийн мэргэжлээр сурсан. Цэргийн сургуульд байхдаа Болигарийн (Латин Америкийн орнуудыг колончлолоос чөлөөлж байсан) хөдөлгөөн үүсгэж байсан. Венесуэлийн ядуурлын гол шалтгаан нь төрийн эрх мэдэлтнүүд их хэмжээний авилгаас шалтгаалсан байна. Hogo Chavez – ард түмний дэмжлэгтэйгээр ерөнхийлөгч болж, хамгийн анхны зүйл хийсэн нь 1. Авилга авч баяжиж байсан, олигарх болж байсан хүмүүсийн хөрөнгийг хурааж, нэг ёсны хэлмэгдүүлэлт хийсэн. Ингэсэн учраас Венесуэлийг “Авторитари” дэглэмтэй улс хэмээн нэрлэсэн. 2.

АНУ-ын нөлөөллийн эсрэг бодлого явуулж эхэлсэн бэ үүний шалтгаалан Орос, Хятад зэрэг улсуудтай батлан хамгаалахын тал дээр хамтран ажиллаж байна. Улс орон эдийн засаг + цэрэг техник + боловсрол зэрэг байвал хүчирхэг байдаг. Куба, Боливи, Венесуэл дээр нь Бразил улс энэ эвсэлд орчихвол маш хүчирхэг болно. Элитүдийн хувьд өвөг дээдсээ мэддэг, ард түмнийхээ төлөө үнэн сэтгэлээсээ байдаг учраас ард түмнээсээ урвадаггүй, авилга авдаггүй. Харин Монгол улсад Элит болохын тулд асар бага хугацаанд хурдан мөнгө олох... гэвч асар их хөрөнгө, ард түмнээ захирах нь элит бус ганзагын наймаачид... Авторитари дэглэмийн гол төрлүүдээс нь: -намын -нэгдлийн - эрх мэдэл, хувийн эзэмшлийг хослуулах үндсэн дээр шийдвэр гаргах үйл явцыг хянаж байгаа хүнд суртлын олигархын эсвэл сүүдрийн бүлгэмүүдийн байгууллага юм. -цэргийн -үндэсний -хувийн эрх мэдлийн – Энэтхэгт И.Ганди, Испанид - Франко

Тоталитари дэглэм Хэлбэр нь -

Фашист

-

Коммунист

Шинж чанар нь: 1. Сөрөг хүчнийг бүрэн хаасан байдаг ба 2. Төрийн мехизм, шүүх засаглалын үүрэг унасан байдаг. Төрөөс эрх зүйг удирдаж, нийгэм, ёс зүйн амьдралыг зохицуулж, хувь хүний амьдралд оролцдог. Мөн түүнчлэх хувийн өмчийг үгүйсгэсэн байдаг (коммунист дэглэмд). Мөн энэ дэглэмд цэргийн дарангуйлагч дэглэм байдаг. Уг дэглэмийн жишээ нь Сири, Нигер улсууд байдаг. Нэн нь голдуу эрх мэдэл нь армид тулгуурлана. Өөрөөр хэлбэл төрийн байгууллагууд цэргийнхнээс хараат болно гэсэн үг. Мөн Монорхират хэмээх дэглэм байдаг. Уг дэглэм нь нэг хүний дарангуйлал юм. Үндсэн хууль нь үзэмж төдий хүнд суртал, дээд зэрэгтээ тулсан улс төрийн лидер, хязгааргүй эрх мэдэл эдэлсэн шинж чанартай. Шашны эсвэл Клерикаль (клерик – санваартан) дэглэмд хүн амын сүсэгтэй хэсэгт нь улс төр онцгой үүрэгтэй. Харин шашны удирдагч нь төрийн удирдлагаас илүү эрхтэй байна. Үүний нэг жишээ нь Талибын үеийн афганистан. Мөн Хаитын Гамби, Иран зэрэг улсууд байна.

Хувь хүний иргэний үндсэн эрх чөлөө Хувь хүний иргэний эрх чөлөө нь үндсэн хуулийн эрх зүйгээр зохицуулагдана. Аливаа улсын үндсэн зүйл нь иргэдийнхээ эрх, эрх чөлөөг хамгаалах ба ямар төвшинд хангах нь тухайн улсын төрийн дэглэмээр тодорхойлогдоно. Хүн эрхээ эдлэх бол шаардлага нөхцөл нь тухайн улсын иргэн байх явдал юм. Иргэн, иргэншил гэдэг нь тухайн этгээд тухайн улсдаа бат бэх эрх зүйн холбоотой байх, өөрөөр хэлбэл энэ этгээдийг улсын зүгээс бүх эрх үүргийн бүрэн эрхт субект гэж хүлээн зөвшөөрөхийг хэлдэг. Иргэний харьяалалтай болох, иргэний хаьяаллаас гарах нь төрийн бүрэн эрхийн зарчмаар тодорхойлогдоно. Иргэншлийн байдал нь тухайн этгээдэд зөвхөн тухайн улсын нутаг дээрх эрх үүргийг үүсгээд зогсохгүй, хилийн чанад дань эрх үүргийг гүйцэтгэнэ. Хаант засаглал албат гэх нэр томъёог хэрэглэдэг бөгөөд албат нь хувь хүний хаандаа үнэнч байх чанарын илэрхийлнэ. Тухайн улсад иргэн биш ч иргэний эрх эдэлдэг хүн ч бий. Улс орон болгоны иргэний харьяалал тогтоох нь ямар ч хүндрэлгүй, автоматаар явагдана. Энэ нь тухайн этгээд төрснөөсөө хойш өөрийн улсын иргэн болж, улмаар энэхүү эрх зүйн байдал нь төрснөөс нь хойш хүчинтэй байдаг.