De Cuong Triet Hoc 2006

1. Ph¹m trï vËt chÊt * TriÕt häc duy vËt cæ ®¹i (Hy L¹p-La M· + Trung Hoa cæ ®¹i) - cha cã kh¸i niÖm vËt chÊt nh mét ph¹m trï triÕt häc - ®ång nhÊt vËt chÊt víi nh÷ng vËt thÓ cô thÓ, c¬ së ®Çu tiªn cña mäi tån t¹i - quan niÖm vÒ vËt chÊt cña c¸c nhµ duy vËt cæ ®¹i mang tÝnh trùc quan c¶m tÝnh * TriÕt häc duy vËt siªu h×nh (thÕ kû 17, 18) - §ång nhÊt vËt chÊt víi mét d¹ng cô thÓ cña nã lµ nguyªn tö  lµ quan niÖm cã tÝnh siªu h×nh  h¹n chÕ lín, tÇm kh¸i qu¸t cha vît triÕt häc duy vËt cæ ®¹i - Trong thêi gian dµi, trë thµnh truyÒn thèng trong t duy cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt vµ khoa häc tù nhiªn sau nµy. - c¸c t tëng vÒ nguyªn tö cña L¬-xÝp, §ª-m«-crÝt ®· ®îc Ga-li-lª, §Ò-c¸c-t¬, Niu-t¬n, Bªc¬n, Hèp-b¬... kh¼ng ®Þnh vµ ph¸t triÓn h¬n n÷a  thÐ kû 19, khñng ho¶ng v× quan niÖm vËt chÊt cha chuÈn, do kh«ng hiÓu phÐp duy vËt biÖn chøng, vÉn ®èng nhÊt vËt chÊt víi nguyªn tö hoÆc vËt chÊt víi mét thuéc tÝnh phæ biÕn cña c¸c vËt thÓ ®ã lµ khèi lîng * TriÕt häc cuèi thÕ kû 19, ®Çu thÕ kû 20 - Hµng lo¹t ph¸t minh rÊt quan träng trong vËt lý häc ®em l¹i nh÷ng hiÓu biÕt míi, s©u s¾c vÒ cÊu tróc cña thÕ gi¬Ý vËt chÊt  ®¶o lén t duy vÒ vËt chÊt, khñng ho¶ng trong khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc (ph¸t hiÖn ra cÊu tróc míi cña vËt chÊt)  t¹o thµnh cuéc c¸ch m¹ng trong khoa häc tù nhiªn. VD: Ph¸t hiÖn ra tia X, hiÖn tîng phãng x¹, ph¸t hiÖn ra ®iÖn tö … - nh÷ng ph¸t minh trong vËt lý häc cuèi thÕ kû 19, ®Çu 20 t¹o ®iÒu kiÖn cho chñ nghÜa duy t©m chñ quan tÊn c«ng vµo triÕt häc duy vËt siªu h×nh, vèn ®ång nhÊt vËt chÊt víi nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, víi nh÷ng thuéc tÝnh cña vËt chÊt. - Chñ nghÜa duy t©m chñ quan: c¸c ph¸t minh ®ã chøng tá "vËt chÊt tiªu tan mÊt"  nÒn t¶ng cña chñ nghÜa duy vËt bÞ sôp ®æ hoµn toµn.  ®ßi hái ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, kh¾c phôc khñng ho¶ng, b¶o vÖ, ph¸t triÓn khoa häc tù nhiªn, triÕt häc duy vËt trong giai ®o¹n míi. * §Þnh nghÜa cña Lª-nin - C¬ së ®Ó tõ ®ã Lªnin ®a ra ®Þnh nghÜa + KÕ thõa nh÷ng mÆt tÝch cùc, nh÷ng t¸c nh©n hîp lý trong quan niÖm cña nh÷ng nhµ THDV tríc ®ã vÒ VC + Trªn c¬ së kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc tù nhiªn cuèi TK 19, ®Çu TK20 + Phª ph¸n CNDT vÒ viÖc b¸c bá quan niÖm vËt chÊt cña CNDV. Trong t¸c phÈm "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", Lª-nin ®· ®a ra mét ®Þnh nghÜa toµn diÖn, s©u s¾c vµ khoa häc vÒ ph¹m trï vËt chÊt

1

"VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c, ®îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, ph¶n ¸nh vµ ®îc tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c"1 * Ph©n tÝch néi dung ®Þnh nghÜa - Cã tÝnh khoa häc, tÝnh kh¸i qu¸t cao  Lµm cho quan niÖm duy vËt biÖn chøng kh¸c vÒ chÊt so víi duy vËt siªu h×nh tríc ®ã. + vËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc: Lª-nin ®ßi hái cÇn ph©n biÖt vËt chÊt víi tÝnh c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc víi c¸c kh¸i niÖm cña khoa häc tù nhiªn Ì c¸c ®èi tîng, sùvËt cô thÓ ë c¸c tr×nh ®é kÕt cÊu vµ tæ chøc kh¸c nhau vµ c¸c thuéc tÝnh kh¸c nhau t¬ng øng cña chóng.  kh«ng ®ång nhÊt vËt chÊt víi vËt thÓ cô thÓ... ++ lµ s¶n phÈm cña t duy con ngêi, ++ kh¸i qu¸t triÕt häc:kh¸i qu¸t ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña thÕ giíi hiÖn thùc kh¸ch quan, chØ ra dÊu hiÖu, ®Æc trng c¬ b¶n cña mét líp vËt chÊt réng lín cña hiÖn thùc. Cô thÓ, vËt chÊt: +++ tån t¹i kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo c¶m gi¸c (/®éc lËp víi c¶m gi¸c/ý thøc) +++ ®îc ph¶n ¸nh bëi c¶m gi¸c (®em l¹i cho chóng ta trong c¶m gi¸c/ý thøc)  2 dÊu hiÖu c¬ b¶n cña vËt chÊt, ®· ®îc M¸c, ¡ng-ghen ®a ra. + ®Þnh nghÜa nµy gi¶i quyÕt ®îc c¶ hai mÆt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc theo lËp trêng duy vËt biÖn chøng ++ thùc t¹i kh¸ch quan, vËt chÊt cã tríc, ý thøc cã sau; vËt chÊt lµ nguån gèc kh¸ch quan cña c¶m gi¸c, ý thøc; ++ c¶m gi¸c, ý thøc cña con ngêi lµ sù ph¶n ¸nh thùc t¹i kh¸ch quan. Con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi vËt chÊt nhê c¶m gi¸c (chÐp l¹i, ph¶n ¸nh). + Lª-nin chØ ra ph¬ng ph¸p ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt ++ ph¹m trï vÊt chÊt lµ ph¹m trï réng nhÊt trong hÖ thãng c¸c ph¹m trï, kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa b»ng ph¬ng ph¸p ®Þnh nghÜa th«ng thêng (quy kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa vµo mét kh¸i niÖm réng h¬n vµ chØ ra nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt. VD h×nh ch÷ nhËt lµ h×nh b×nh hµnh cã hai ®êng chÐo b»ng nhau) ++ ®èi lËp vËt chÊt víi ý thøc vµ chØ ra thuéc tÝnh c¨n b¶n phæ biÕn ph©n biÖt vËt chÊt víi ý thøc * ý nghÜa cña ®Þnh nghÜa cña Lª-nin vÒ vËt chÊt - cã ý nghÜa thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn s©u s¾c ®èi víi nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn - kh¾c phôc ®îc tÝnh chÊt siªu h×nh, trùc quan trong c¸c quan niÖm vÒ vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt tríc M¸c - chèng l¹i c¸c quan ®iÓm duy t©m (c¶ kh¸ch quan vµ chñ quan) vÒ vËt chÊt: kh«ng ph¶i "vËt chÊt tiªu tan mÊt" mµ chØ cã giíi h¹n hiÓu biÕt cña con ngêi vÒ vËt chÊt lµ tiªu tan. Ngoµi ra, t¹o c¬ së lý luËn ®Ó kh¾c phôc quan ®iÓm duy t©m vÒ ®êi sèng x· héi cña chñ nghÜa duy vËt tríc M¸c. - cã vai trß ®Þnh híng cho sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc, gióp cho nhËn thøc khoa häc tr¸nh ®îc c¸c cuéc khñng ho¶ng t¬ng tù nh ë cuèi thÕ kû 19, ®Çu 20 khi kh¼ng ®Þnh ®èi tîng cña nhËn thøc lµ v« tËn. 1

V.I.Lª-nin: Toµn tËp: t.18, Nxb TiÕn bé, M.1980

2

2. Quan ®iÓm cña triÕt häc duy vËt biÖn chøng vÒ vËt chÊt. - Ph¹m trï vËt chÊt (toµn bé phÇn 1) - Tån t¹i vËt chÊt + Kh«ng gian vµ thêi gian lµ những hình thức tồn tại của vật chất, là những thuộc tính chung vốn có của các dạng vật chất cụ thể. Không gian và thời gian là những hình thức cơ bản của vật chất đang vận động. Không có không gian và thời gian bên ngoài vật chất vận động. Lê-nin viết: "Thế giới không có gì ngoài vật chất đang vận động và vật chất đang vận động không thể ở đâu ngoài không gian và thời gian"2. Tuy đều là hình thức tồn tại của vật chất, nhưng giữa không gian và thời gian có sự khác nhau. Sự khác biệt giữa không gian và thời gian là ở chỗ: không gian có ba chiều: chiều dài, chiều rộng và chiều cao. Còn thời gian chỉ có một chiều trôi đi một cách không thuẫn nghịch từ quá khứ đến tương lai. + Vận động là phương thức tồn tại của vật chất. Vận động không phải chỉ là sự di chuyển vị trí trong không gian mà theo nghĩa chung nhất, là sự biển đổi nói chung. Vật chất tồn tại bằng cách vận động và thông qua vận động mà biểu hiện sự tồn tại của mình, không thể có vật chất không có vận động và ngược lại. - Ý nghĩa Phải xuất phát từ hiện thực khách quan để phản ánh hiện thực khách quan, không thể chủ quan, duy ý chí  mọi đường lối, chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng phải xuất phát từ hiện thực khách quan. 3. VËt chÊt vµ vËn ®éng * Khái niệm vận động: Vận động không phải chỉ là sự di chuyển vị trí trong không gian mà theo nghĩa chung nhất, là sự biển đổi nói chung. - ĂNG-GHEN viết: "Vận động, hiểu theo nghĩa chung nhất, tức được hiểu là một phương thức tồn tại của vặt chất, là một thuộc tính cố hữu của vật chất, thì bao gồm tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy"3. - Vận động là phương thức tồn tại của vật chất, điều đó có nghĩa vật chất tồn tại bằng cách vận động và thông qua vận động mà biểu hiện sự tồn tại của mình, không thể có vật chất không có vận động và ngược lại. - Khi định nghĩa vận động là sự biến đổi nói chung, thì luận điểm đó đã bao hàm luận điểm thứ hai: vận động là phương thức tồn tại của vật chất, là thuộc tính không tách rời của vật chất. * Thuộc tính (/tính chất) của vận động - Tính khách quan: + gắn liền với vật chất + do nguyên nhân bên trong (không phải do Thượng đế) Theo quan điểm duy vật biện chứng, vận động của vật chất là sự tự thân vận động, bởi vì tất cả các dạng vật chất bao giờ cũng là một kết cấu bao gồm các yếu tố, các mặt, các quá trình trong sự liên hệ tác động qua lại. Chính sự tác động qua lại giữa các yếu tố, các mặt, các quá trình đã dẫn đến sự biến đổi nói chung. - Tính mâu thuẫn + một vật vừa là nó, vừa không phải là nó + Thông qua vận động các dạng vật chất mới bộc lộ ra là cái gì. Cho nên các dạng vật chất được nhận thức thông qua sự vận động của chúng. 2

3

VLLª-nin: Toàn tËp, t.18, Nxb TiÕn bé, M.1980' tr' 209-210. Pb.ĂNG-GHEN: Biện chứng của tự nhiên. Nxb Sự thật, Hà Nội, 1974, tr.92.'

3

+ Vật chất không do ai sáng tạo ra và nó không thể bị tiêu diệt đi. Đây là nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa duy vật và được khẳng định bởi định luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng. Các hình thức vận động chuyển hóa lẫn nhau, còn vận động của vật chất nói chung thì vĩnh viễn tồn tại cùng với sự tồn tại vĩnh viễn của vật chất. + đứng im là tương đối, vận động là tuyệt đối * Các hình thức vận động cơ bản của vật chất - Vận động cơ giới thể hiện ở sự đi chuyển vị trí của các vật thể. - Vận động vật lý - sự vận động của các phân tử các hạt cơ bản, các quá trình nhiệt, điện, từ, v.v.. - Vận động hóa học thể hiện ở sự vận động của các nguyên tử, các quá trình phân giải và hóa hợp của các chất. - Vận động sinh vật thể hiện ở hoạt động sống của cơ thể, ở sự trao đổi giữa cơ thể sống và môi trường. - Vận động xã hội đó là quá trình biến đổi và thay thế của các hình thái kinh tế - xã hội. Tuy có sự khác nhau về chất, nhưng giữa các hình thức vận động có sự liên hệ, tác động, chuyển hóa qua lại. Sự phát triền của thế giới vật chất thể hiện qua sự liên hệchuyển hóa từ những hình thức thấp đến hình thức vận động cao. - Vận động và đứng im. Thế giới vật chất không chỉ ở trong quá trình vận động, mà còn có sự đứng im tương đối. Nếu không có sự đứng im tương đối thì không có sự phân hóa thế giới vật chất thành các sự vật, hiện tượng phong phú và đa dạng. Nếu vận động là sự biến đổi của các sự vật, hiện tượng, thì đứng im là sự ổn định, là sự bào toàn tính quy định các sự vật và hiện tượng. Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, vận động là tuyệt đối, đứng im là tương đối, tạm thời. + Vật thể chỉ đứng im trong một quan hệ nhất định. + Sự đứng im của vật thể chỉ trong một thời gian xác định và chính trong thời gian đó đã nẩy sinh những nhân tố dẫn đến phá vỡ sự đứng im tạm thời của nó. Như vậy, đứng im là tương đối, tạm thời, nó biểu hiện một trạng thái vận động trong thăng bằng. Hay nói khái quát hơn, vận động của thế giới vật chất bao hàm trong nó cả tính biến đổi và tính ổn định. Đứng im là sự vận động dưới một hình thức khác - hình thức ổn định. - Vận động cá biệt và vận động tổng thể. Vận động cá biệt quy định, xác lập tồn tại vật chất trong hệ thống  xác lập tính ổn định, trạng thái cân bằng của sự vật. Vận động tổng thể: tất cả các hình thức vận động đều tham gia  phá vỡ trạng thái cân bằng  Vận động cá biệt và vận động tổng thể là mâu thuẫn vốn có của vật chất  Sự vật luôn luôn biến đổi thành sự vật khác * Ý nghĩa phương pháp luận - Thế giới vật chất vô cùng vô tận, luôn luôn vận động; vừa vô cùng, vô tận theo cấu trúc, vừa theo trạng thái vận động. Không có sự vật nào đứng im tuyệt đối mà luôn luôn có xu hướng vận động biến đổi sang sự vật khác  không có sự vật bất biến, vĩnh hằng. - Ý thức phản ánh vật chất vận động  ý thức (chân lý, nhận thức) luôn biến đổi, không có chân lý tuyệt đích, cuối cùng  phải luôn đổi mới tư duy, tránh giáo điều, máy móc trong nhận thức đối tượng. - Học thuyết của Mác - Ăng-ghen là thiên tài nhưng được viết trong giai đoạn CNTB phát triển, đến giai đoạn Lê- nin và hiện hay CNTB đã phát triển sang trình độ khác  đổi mới tư duy là tất yếu nhận thức để phản ánh hiện thực khách quan. 4. ý thøc 4

Trình bày quan điểm của triết học duy vật biện chứng về ý thức? Ý nghĩa của nó? * Khái quát quan điểm của triết học trước Mác về ý thức - Triết học cổ đại: ý thức là linh hồn, linh hồn bất diệt - Triết học duy tâm khách quan: ý thức bắt nguồn từ thực thể tinh thần có trước hiện thực như ý niệm (Platon), ý niệm tuyệt đối (Hê-ghen) - Triết học duy vật siêu hình: ý thức là phản ánh thế giới hiện thực khách quan vào bộ óc con người  về cơ bản là đúng, nhưng không thấy được bản chất sự vận động, phát triển của ý thức. Đây là một hạn chế của triết học duy vật siêu hình. * Quan điểm của triết học Mác - Lê -nin về ý thức Kế thừa những điểm hợp lý của triết học duy vật siêu hình trước đó. Cho rằng: - là sản phẩm của quá trình phát triển, tiến hóa của thế giới vật chất: từ vô cơ đến sự xuất hiện con người  ý thức là của con người (chưa có con người, chưa có ý thức) - là sự phản ánh một cách tích cực, chủ động, sáng tạo (cải biến cái vật chất được di chuyển vào trong bộ não của con người), biện chứng (phản ánh thông qua thực tiễn) thế giới khách quan vào bộ óc con người. - thể hiện: hình thức tồn tại phong phú, đa dạng, nhiều cấp độ: tâm lý, tình cảm, tư duy, lý luận khoa học (ý thức ở tầm coa hơn, sâu hơn) * Về nguồn gốc của ý thức - Nguồn gốc tự nhiên + Sản phẩm của bộ óc người ++ ý thức là thuộc tính của vật chất, nhưng không phải của mọi dạng vật chất, mà chỉ là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não con người. Bộ não của con người hiện đại là sản phẩm của quá trình tiến hóa lâu dài về mặt sinh vật - xã hội và có cấu tạo rất phức tạp (vô cơ - hữu cơ - động vật - con người (bộ óc)). ++ không thể tách rời ý thức ra khỏi sự hoạt động của bộ não. ý thức là chức năng của bộ não. ý thức là hình ảnh tinh thần, phản ánh thế giới khách quan, nhưng ý thức không diễn ra ở đâu khác ngoài hoạt động thần kinh của bộ não người.  Quan điểm trên của chủ nghĩa duy vật biện chứng hoàn toàn đối lập với quan điểm của chủ nghĩa duy tâm: tách rời ý thức ra khỏi hoạt động của bộ não, thần bí hóa hiện tượng tâm lý, ý thức. Ngoài ra, quan điểm trên của chủ nghĩa duy vát biện chứng cũng chống lại quan điểm của chủ nghĩa duy vật tầm thường: đồng nhất ý thức với vật chất, coi ý thức cũng chỉ là một dạng vật chất. Theo họ thì óc tiết ra ý thức cũng tương tự như gan tiết ra mật. ++ không có bộ não người và sự tác động của thế giới xung quanh vào bộ não người thì không thể có ý thức. Sự phản ánh thế giới khách quan vào bộ não con người là nguồn gốc tự nhiên của ý thức. Song chỉ có thế, cũng chưa đủ vì bản thân động vật cũng thu nhận những tác động từ bên ngoài vào bộ não của nó, nhưng nó không ý thức. Muốn có sự chuyển biến nhảy vọt từ phản ánh tâm lý ở động vật sang phản ánh có ý thức của con người, ngoài nguồn gốc tự nhiên, còn có nguồn gốc xã hội, đó là lao động và ngôn ngữ. - Sự phản ánh + Phản ánh là thuộc tính chung của mọi dạng vật chất vật chất ++ Phản ánh được thể hiện trong sự tác động qua lại giữa các hệ thống vật chất; đó là năng lực giữ lại, tái hiện của hệ thống vật chất này những đặc điểm của hệ thống vật chất khác. VD: nước và ô xy tác động vào kim loại gây ra sự han gỉ và sự han gỉ của kim loại phản ánh đặc điểm của nước và ô xy. + Trình độ phản ánh khác nhau tuỳ thuộc vào sự phát triển , trình độ kết cấu vật chất. 5

++ Hệ thống vật chất có tổ chức càng phức tạp thì năng lực phản ánh càng cao. +++ Phản ánh đơn giản nhất ở trong giới vô sinh là phản ánh vật lý thể hiện qua những biến đổi cơ, lý, hóa, dưới những hình thức biểu hiện cụ thể như thay đổi vị trì, biến dạng và phá hủy. +++ Giới hữu sinh có hệ thống tổ chức cao hơn so với giới vô sinh. Song bản thân giới hữu sinh lại tồn tại với những trình độ khác nhau tiến hóa từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp nên hình thức phản ánh sinh vật cũng thể hiện ở những trình độ khác nhau tương ứng:  tính kích thích (thực vật, động vật bậc thấp): khác với phản ánh vật lý mang tính thụ động, không chọn lọc, phàn ánh kích thích đã có sự chọn lọc trước những sự tác động của môi trường. VD: hoa hướng dương hướng về mặt trời; rễ cây phát triển mạnh về phía có nhiều phân bón..  tính cảm ứng (năng lực có cảm giác) là hình thức phản ánh nảy sinh do những tác động từ bên ngoài lên cơ thể động vật và cơ thể phản ứng lại trước tác động đó của môi trường. So với tính kích thích, tính cảm ứng hoàn thiện hơn, nó được thực hiện trên cơ sở các quá trình thần kinh điều khiển mối liên hệ giữa cơ thể với môi trường thông qua cơ chế phản xạ không điều kiện.  Phản ánh tâm lý, hình thức cao nhất trong giới động vật gắn liền với quá trình hình thành các phản xạ có điều kiện. Ở phản ánh tâm lý ngoài cảm giác, đã xuất hiện tri giác và biểu tượng. Cảm giác, tri giác, biểu tượng là những biểu hiện của phản ánh tâm lý ở động vật có hệ thần kinh trung ương. +++ Cùng với quá trình vượn biến thành người, phản ánh tâm lý ở động vật cao cấp chuyển hóa thành phản ánh ý thức của con người. Đây là một hình thức phản ánh mới đặc trưng của một dạng vật chất có tổ chức cao nhất, đó là bộ não con người. - Nguồn gốc xã hội + Lao động: hành vi có tính xã hội, một đặc thù của xã hội loài người ++ Trong quá trình lao động, con người tác động vào các đối tượng hiện thực, làm cho chúng bộc lộ những đặc tính, những kết cấu, những quy luật vận động của nó qua những hiện tượng nhất định và các hiện tượng này tác động vào bộ não con người gầy nên những cảm giác, tri giác. Cảm giác, tri giác và biểu tượng được hình thành không phải chủ yếu là do sự tác động thuần túy tự nhiên của thế giới khách quan vào bộ não người, mà chủ yếu là do trong quá trình hoạt động của con người, cải tạo thế giới khách quan, biến đổi thế giới đó và làm này sinh những hiện tượng khác nhau tạo nên quá trình hình thành ý thức. ++ Hoạt động lao động của con người - hoạt động có tính toán, có phương pháp hướng vào mục đích đã được định sẵn là phương thức hình thành, phát triển ý thức.  ý thức bao giờ cũng là ý thức của con người hoạt động xã hội và trở thành một mặt không thể thiếu được của hoạt động sáng tạo, có mục đích, eó tính lịch sử - xã hội của con người. ++ Thông qua lao động, năng lực tư duy trừu tượng, khả năng phán đoán, suy luận... của con người cũng dần dần hình thành và ngày càng được củng cố, phát triển. + Ngôn ngữ (giao tiếp và quan hệ xã hội) ++ Là phương thức tồn tại cơ bản đầu tiên của con người, lao động làm nảy sinh mối quan hệ tất yếu giữa các cá thể, liên kết những eon người - thành viên xã hội lại với nhau. Cùng với sự phát triển của hoạt động lao động, mối quan hệ giữa các thảnh viên cũng không ngừng được củng cố và phát triển đến mức làm nảy sinh ở họ nhu cầu ''cần thiết phải nói với nhau một cái gì đấy"4. ++ Trong quá trình lao động nảy sinh nhu cầu có một phương tiện vật chất để biểu đạt các sự vật, các thuộc tính và quan hệ của chúng. Phương tiện đó là ngôn ngữ. Ngôn ngữ là cái vỏ vật chất của tư duy, là hiện thực trực tiếp của tư tưởng; tư tưởng chỉ có thể diễn ra bằng phương tiện ngôn ngữ. +++ Nhờ có ngôn ngữ con người không chỉ giáo tiếp, trao đổi tư tưởng, tình cảm với nhau, mà còn có thể phản ánh một cách khái quát về sự vật và tổng kết các kinh nghiệm hoạt động của con người và truyền đạt/bá giữa các thế hệ người với nhau trong lịch sử.  rút ngắn thời gian phản ánh. 4

PH.ĂNG-GHEN: Biện chứng của tự nhiên. Nxb Sự thật HN. 1974, tr. 257.

6

+++ Ngôn ngữ là một yếu tố quan trọng đề phát triển tâm lý, tư duy và văn hóa con người và xã hội loài người nói chung. +++ Ngôn ngữ làm cho ý thưc con người phát triển cao hơn về chất so với tâm lý bản năng động vật, làm cho ý thức mang tính xã hội.  Ph. Ăng ghen viết: "Sau lao động và đồng thời với lao động là ngôn ngữ... đó là hai sức kích thích chủ yếu" của sự chuyển biến bộ não của loài vật thành bộ não của con người, tâm lý động vật thành ý thức. * Về bản chất của ý thức - ý thức là sự phản ánh thế giới xung quanh vào bộ não con người, là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. ý thức chỉ tồn tại trong bộ não của con người. Mác gọi ý thức, ý niệm là hiện thực khách quan, (hay là cái vật chất) đã được di chuyển vào bộ não của con người và được cải biển đi ở trong đó. - Phản ánh một cách tích cực, chủ động, sáng tạo: + chủ động nhận thức thế giới khách quan  dùng ý thức này vận dụng vào thực tiễn, tác động lên thế giới khách quan  cải tạo thế giới khách quan  tạo điều kiện phát triển nhận thức, có khả năng dự đoán được thế giới khách quan. + Sự phản ánh sáng tạo của ý thức biểu hiện ở việc cải biến cái vật chất được di chuyển vào trong bộ não của con người thành cái tinh thần, thành những hình ảnh tinh thần và những hình ảnh chủ quan ngày càng phản ánh đúng đắn bản chất và quy luật chi phối sự vận động và phát triển của sự vật. + Theo cách nói của Lê-nin, ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan  chỉ giữ lại những dấu hiệu, đặc trưng, thuộc tính bản chất nhất để hình thành các khái niệm - Ý thức mang tính xã hội: Hiểu từ nguồn gốc xã hội của nó + Trong khi là sự phản ánh sáng tạo về tồn tại xung quanh và trên cơ sở của hoạt động cải biến thế giới xung quanh, "ngay từ đầu ý thức đã là một sàn phẩm xã hội, và vẫn là nhu vậy chừng nào con người còn tồn tại" 5. Là sản phẩm lich sử của sự phát triển xã hội, ý thức xét về bản chất có tính xã hội. + tính kế thừa: sự lan toả, truyền bá từ thế hệ này sang thế hệ khác, thời đại này sang thời đại khác. + hình thành trong mối quan hệ cá nhân - xã hội, cá thể - cộng đồng. - Cấu trúc phức tạp: bao gồm các yểu tố khác nhau như tri thức, tự ý thức, vô thức, tiềm thức, tâm linh..., trong đó tri thức là yếu tố quan trọng nhất. + Tri thức là phương thức tồn tại của ý thức. Sự hình thành và phát triển của ý thức eo liên quan mật thiết với quá trình con người nhận thức thế giới, tích lũy những tri thức (hiểu biết) về các sự vật, hiện tượng của thể giới xung quanh. Tri thức có thể là tri thức câm tính (dưới đang những câm giác, tri giác, biểu tượng), và cũng có thể là tri thức lý tính (những khái niệm, phán đoán, suy lý). + Ý thức bao gồm những yểu tố tri thức và những yếu tố tình cảm, ý chí trong sự liên hệ tác động qua lại. Nhưng về cơ bản ý thức của con người có nội dung tri thức và luôn hướng tới tri thức. + Tự ý thức là một yếu tố quan trọng của ý thức. Khi phản ánh thể giới khách quan, con người tự phân biệt mlnh, đối lập mlnh với thế giới đó và tự nhận thức bản thân mình như là một thực thể hoạt động, có cảm giác, có tư duy, có các hành vi đạo đức và có vi trí trong xã hội. Đó chính là tự ý thức. Con người chl tự ý thức được bàn thân mlnh trong quan hệ với những người khác, trong quá trình tác động với thể giới xung quanh qua hoạt động thực tiễn (giao tiếp xã hội, hoạt động thực tiễn xã hội, văn háa) + Vô thức cũng là một hiện tượng tâm lý, nhưng có liên quan đến những hoạt động xảy ra ở ngoài phạm vi của ý thức hoặc chưa được con người ý thức đến. Có hai loại hành vi vô thức: thứ nhất, đó là những hành vi chúng ta chưa bao giờ ý thức được, và thứ hai, những hành vi trước kia đã được ý thức, được lặp lại nhiều lần trở thành thói quen tới mức chúng xảy ra tự động ngay khi không có sự chỉ đạo của ý thức.  Vô thức là hiện tượng tầm lý điều khiển những hoạt động của con người xảy ra ở bên ngoài phạm vi của ý thức hoặc không có sự chỉ đạo trực tiếp của ý thức. 5

V.Lê nin: Toàn tập, t. 18, Nxb Tiến bộ, M. 1980.

7

* Ý nghĩa của quan điểm duy vật biện chứng về ý thức - Ý thức phản ánh hiện thực khách quan. Phải luôn xuất phát từ hiện thực khách quan để phản ánh thế giới khách quan. Đường lối, chủ trương của Đảng phải phản ánh hiện thực đát nước. - Ý thức có tính độc lập tương đối so với vật chất  tác động trở lại đối với vật chất  trong hoạt động thực tiễn, người ta phải chú ý đến vai trò của lý luận, khoa học với tư cách phản ánh bản chất, quy luật của vận động, phát triển. - Chống lại, khắc phục hai loại tư duy: + Chủ nghĩa duy vật tầm thường (giải thích những hiện tượng xã hội từ một nguyên nhân duy nhất: nguyên nhân kinh tế/ nguyên nhân vật chất)  siêu hình. + Đề cao quá mức vai trò ý thức, tách rời tính hiện thực tất yếu,hiện thực khách quan  rơi vào chủ nghĩa duy tâm. Đã có một số chủ trương, đường lối trước đây của Đảng và nhà nước mắc vào chủ quan, duy ý chí (thực chất là duy tâm chủ quan). 5. mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc * Dưới góc độ nhận thức luận - Khi thừa nhận vật chất tồn tại bên ngoài và độc lập với ý thức, quyết định ý thức, thì sự nhận thức thế giới phải xuất phát từ thế giới khách quan, và trong hoạt động thực tiễn phải tôn trọng và hành động theo các quy luật khách quan. - Chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng: "ý thức của con người không phải là sự phản ánh giản đơn, mà là sự phản ánh tích cực của thế giới vật chất". Cùngvới sự phát triển của hoạt động biến đổi thế giới ý thức của con người phát triển song song với quá trình đó và có tính độc lập tương đối tác động trở lại đối với vật chất. Sự tác động trở lại vật chất của ý thức có thể là thúc đẩy hoặc ở một điều kiện nào đó trong một phạm vi nào đó kìm hãm sự phát triển của các quá trình hiện thực. - Trong bất kỳ trường hợp nào, ý thức bao giờ cũng là sự phản ánh thế giới vật chất và sự sáng tạo của ý thức là sự sáng tạo trong phản ánh và theo khuôn khổ của sự phản ánh. Hơn nữa, tự thân nó, ý thức không thể gây ra sự biến đổi nào trong đời sống hiện thực. Ý thức muốn tác động lại đời sống hiện thực phải bằng lực lượng vật chất, có nghĩa là phải được con người thực hiện trong thực tiễn. VD: Mác nói "... vũ khí của sự phê phán không thể thay thế được sự phê phán bằng vũ khí, lực lượng vật chất chỉ có thể bị đánh đổ bằng lực lượng vật chất, nhưng lý luận cũng sẽ trở thành lực lượng vật chất một khi nó thâm nhập vào quần chúng"6 - Khi nói đến tính tích cực năng động của ý thức có nghĩa là nói đến con người, đến hoạt động có mục đích của con người. Sức mạnh của ý thức (tư tưởng) tùy thuộc vào mức độ thâm nhập, phổ biến của nó vào con người, vào trình độ tổ chức hoạt động thực tiễn và vào các điều kiện vật chất và hoàn cảnh khách quan trong đó ý thức được thực hiện. - Tính tích cực năng động của ý thức có thể là thúc đẩy và có thể kìm hăm ở một mức độ nhất định sự phát triển của tồn tại. Những tư tưởng khoa học, lý luận cách mạng có vai trò to lớn thúc đẩy sự phát triển của tồn tại, vì chúng trang bị cho con người những tri thức đúng đắn về các quy luật khách quan trên cơ sở đó con người vận dụng và hành động phù hợp. Ngược lại, tư tưởng phản khoa học - phản ánh sai lạc các quy luật khách quan - lại kìm hãm sự phát triển đó. Cố nhiên sự kìm hãm đó cũng phải thông qua hoạt động của con người và chỉ là tạm thời bởi vì sớm muộn sẽ bị các quy luật phát triển khách quan gạt bỏ.  Tóm lại, trong mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, theo chủ nghĩa duy vật biện chứng, vật chất bao giờ cũng đóng vai trò quyết định đối với ý thúc, nhưng ý thức có tính tích cực năng động tác động trở lại vật chất. Mối quan hệ tác động qua lại giữa vật chất và ý thức diễn ra phải thông qua hoạt động của con người. Cho nên, việc nâng cao vai trò của ý thức đối với vật chất chính là ở chỗ nâng cao năng lực nhận thức các quy luật khách quan và vận dụng các quy luật ấy trong hoạt động thực tiễn của con người. 6

C.Mác - Ph. Ăng - ghen: Tuyển tập, t.l Nxb Sự thật, HN. 1980, tr.25

8

* Trong hoạt động thực tiễn - Trong quá trình xác định đường lối cách mạng và chỉ đạo thực tiễn, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn luôn quán triệt mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức. ĐẢNG Cộng sản Việt Nam luôn luôn xuất phát từ thực tế, tôn trọng và hành động theo quy luật khách quan là một bài học kinh nghiệm lớn rút ra từ thực tiễn cách mạng nước ta. Đó chính là biểu hiện quan điểm coi vật chất, các quy luật khách quan có vai trò quyết định đối với ý thức, đối với nhận thức. - Đồng thời ĐẢNG Cộng sản Việt Nam cũng nhấn mạnh vai trò to lớn của tư tưởng, lý luận khoa học trong thực tiễn cách mạng. ĐÀNG luôn luôn xác định: "Lấy chủ nghĩa Mác - Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động" 7. Chính việc nắm vững bản chất cách mạng và khoa học của chủ nghĩa MÁC-LÊ NIN, vận dụng một cách đúng đắn, sáng tạo vào hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam đã đem lại những biến đổi rõ rệt trong sự nghiệp đồi mới đang diễn ra ở nước ta hiện nay. 6. phÐp biÖn chøng duy vËt víi t c¸ch lµ khoa häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ ph¸t triÓn - Phép biện chứng duy vật là sự thống nhất hữu cơ giữa thế giới quan duy vật và phương pháp luận biện chứng. Nhờ đó, nó đã khắc phục được những hạn chế trước đây của phép biện chứng chất phác và biện chứng duy tâm và thực sự trở thành khoa học. - Phép biện chứng duy vật bao hàm một nội dung hết sức phong phú, bởi vì đối tượng phản ánh của nó thế giới vật chất là vô cùng, vô tận. Trong đó, nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và sự phát triển là có ý nghĩa khái quát nhất. ĐÂY là hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật, là đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng duy vật. Với ý nghĩa đó, Ăng ghen đinh nghĩa: "Phép biện chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học về những quy luật phổ biến của sự vận động và phát triển của tự nhiên, của loài người và của tư duy"8. * Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến - Nội dung + Phương pháp siêu hình: -> Coi các sự vật và hiện tượng trong thế giới là những cái tồn tại tách rời nhau, cái này bên cạnh cái kia, hết cái này đến cái kia. Giữa chúng không có mối liên hệ ràng buộc quy định và chuyển hóa lẫn nhau; nếu có, chỉ là những liên hệ có tính chất ngẫu nhiên, hời hợt bên ngoài. VD: giới tự nhiên vô cơ không có quan hệ với giới tự nhiên hữu cơ, xã hội loài người chỉ là tổng số đơn giản của những cá thể riêng lẻ, nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính của con người tách rời nhau v.v. -> Quan niệm này đã dẫn đến những sai lầm về thế giới quan triết học, dựng lên những ranh giới giả tạo giữa các sự vật và hiện tượng, đối lập một cách siêu hình giữa các ngành nghiên cứu khoa học.  Vì vậy, phương pháp siêu hình không có khà năng phát hiện ra cái chung, cái bản chất và quy luật của sự vận động và phát triển của các sự vật và hiện tượng trong thế giới. + Phép biện chứng duy vật: -> Trên cơ sở kế thừa các giá trị về tư tưởng biện chứng trong kho tàng lý luận của nhân loại, đồng thời khái quát những thành tựu mới nhất của khoa học tự nhiên thế kỷ XIX (khoa học về các quá trình, về nguồn gốc, về mối liên hệ và sự phát triển)  phép biện chứng duy vật đã phát hiện ra nguyên lý về mối liên hệ phổ biến của các sự vật và hiện tượng trong thế giới, coi đây là đặc trưng cơ bản của phép biện chứng duy vật.  phản ánh đúng bản chất của thế giới. -> Khái niệm liên hệ phổ biến nói lên rằng, các sự vật và hiện tượng muôn hình nghìn vẻ trong thế giới không cái nào tồn tại một cách cô lập, biệt lập mà chúng là một thể thống nhất, trong đó các sự vật và hiện

7

Tiếp tục sự nghiệp đồi mới tiến lên theo con đường xã hội chủ nghĩa. Báo Nhân dân ngày 25.6.1991 tr.4.

8

Mác - Ph. Ăng-ghen: Tuyển tập, tập V. Nxb sự thật HN, 1983, tr201

9

tượng tồn tại bằng cách tác động nhau, ràng buộc nhau, quy định và chuyển hóa lẫn nhau. Vật chất biểu hiện sự tồn tại của mình bằng vận động, mà vận động có nghĩa là liên hệ.  mối liên hệ đó là phổ biến. - Tính chất + Tính khách quan -> không lệ thuộc vào ý thức của con người, không phải là sự áp đặt của con người -> do tính thống nhất vật chất của thế giới quy định: nhờ nó mới có sự liên hệ giữa sự vật này với sự vật kia + Tính phong phú, nhiều vẻ -> Lĩnh vực khác nhau: trong tự nhiên, xã hội và tư duy  tính liên hệ giữa các sự vật khác nhau -> Liên hệ giữa các sự vật trong thế giới; liên hệ giữa các bộ phận, yếu tố trong một sự vật, hiện tượng. -> Phạm vi, tính chất, đặc điểm, ví trí, vai trò của các mối liên hệ trong tính quy định tồn tại sự vật cũng khác nhau: Phạm vi rộng -hẹp Tính chất phức tạp hay đơn giản Trình độ nông - sâu Vai trò trực tiếp hay gián tiếp  nhiều mối liên hệ: # Cái chung và cái riêng, # Cơ bản và không cơ bản, # Cbên trong và bên ngoài, # Chủ yếu và thứ yếu v.v.. - tính xác định trong không gian, thời gian: một sự vật bao giờ cũng tồn tại trong không gian, thời gian nhất định nhưng phong phú ở chỗ: cùng một sự vật, hiện tượng xảy ra tại những không gian, thời gian khác nhau thì khác nhau. - tính trung gian quá độ của các mối liên hệ: phải có tích luỹ về lượng (khâu trung gian) thì mới chuyển về chất  không thể nhảy vọt mà không có tích luỹ, không có khâu trung gian về chất. VD: xây dựng CNXH ở Việt Nam trước và sau đổi mới khác nhau; xây dựng CNXH ở Việt Nam và Trung Quốc khác nhau + Tính phổ biến -> Mối liên hệ này chẳng những diễn ra ở mọi sự vật và hiện tượng trong tự nhiên, trong xã hội, trong tư duy mà còn diễn ra đối với các mặt, các yểu tố, các quá trình của mỗi sự vật và hiện tượng. VD: Trong giới tự nhiên, giữa động vật và thực vật, giữa cơ thể sống và môi trường eó quan hệ với nhau; trong đời sống xã hội, giữa các cá nhân, giữa các tập đoàn người, giữa các quốc gia có quan hệ với nhau; trong lĩnh vực nhận thức, giữa các hình thức của nhận thức, giữa các giai đoạn nhận thức cũng có quan hệ với nhau * Ý nghĩa: Khi xem xét thực tiễn cần có quan điểm toàn diện, lịch sử cụ thể - Toàn diện: + phải xem xét tất cả các mối liên hệ để tránh phiến diện, bỏ sót  khắc phục quan điẻm siêu hình trong tư duy + phải phân tích các mối liên hệ, phân loại chúng: chủ yếu -thứ yếu, trực tiếp - gián tiếp...  nắm khái quát được các mối liên hệ cơ bản nhất  phân tích trong tư duy 10

+ phải tổng hợp, khái quát hoá, trừu tượng hoá  rút ra cái chung, cái bản chất, tính quy luật.  tránh chiết trung chủ nghĩa (không phân loại, đưa tất cả các mối liên hệ vào; không đánh giá, không có quan điểm đúng, không có lập trưòng)  toàn bộ quá trình này phải từ phân tích đến tổng hợp, phù hợp với quá trình tư duy. Nếu dừng lại ở phân tích sẽ là siêu hình.  Tuy nhiên, quan điểm toàn diệnkhông có nghĩa là cách xem xét cào bằng, tràn lan, mà phải thấy được vị trí của từng mối liên hệ, từng mặt, từng yếu tố trong tổng thể của chúng  nắm được bản chất của sự vật. Vì vậy, quan điểm toàn diện bản thân nó đã bao hàm quan điểm lịch sử, cụ thể. - Lịch sử cụ thể: + Sự vật tồn tại xác định  đưa vào tính cụ thể của nó để phát hiện ra liên hệ  mọi nhận thức phải đưa về caí cụ thể.  nắm bắt đúng bản chất sự vật, hiện tượng. * Nguyên lý về sự phát triển Trong phép biện chứng duy vật, nguyên lý về mối liên hệ phổ biến gắn liền với nguyên lý về sự phát triển. Hai nguyên lý này thống nhất hữu cơ với nhau, bởi vì liên hệ cũng tức là vận động, không có vận động sẽ không có một sự phát triển nào. - Nội dung + §Þnh nghÜa vÒ sù ph¸t triÓn. -> Vận động: Mọi sự vật đều có quá trình hình thành tồn tại và biến đổi từ trạng thái này sang trạng thái khác. Sự biến đổi, chuyển hoá này là vô cùng, vô tận với những tính chất và khuynh hướng khác nhau.  Khái niệm vận động khái quát mọi sự biến đổi, biến hoá nói chung, dù có tính chất, khuynh hướng và kết quả thế nào. -> Phát triển: Không bao quát mọi sự vận động nói chung. Nó chỉ khái quát xu hướng chung của vận động, xu hướng vận động đi lên, cái mới ra đời thay thế cho cái cũ. Sự vận động đi lên có thể diễn ra theo các chiều hướng: từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện. + Quan ®iÓm siªu h×nh vÒ sù ph¸t triÓn Nói chung, phủ nhận sự phát triển, họ tuyệt đối hóa mặt ổn định của các sự vật và hiện tượng. Nếu có nói đến phát triển, thì họ cho rằng phát tnển chỉ là sự tăng lên hoặc giảm đi đơn thuần về mặt lượng, lả sự tuần hoàn, sự lặp đi lặp lại chứ không có sự thay đổi về chất, không có sự ra đời của cái mới và nguồn gốc của chúng nằm ở bên ngoài sự vật và hiện tượng. + Quan ®iÓm biÖn chøng vÒ sù ph¸t triÓn -> Tuỳ theo các lĩnh vực khác nhau của thế giới vật chất mà sự phát triển thể hiện khác nhau. # Giới vô cơ, sự phát triển biểu hiện dưới hình thức biến đổi của các yếu tố và hệ thống vật chất, sự tác động lẫn nhau giữa chúng trong những điều kiện nhất định làm xuất hiện các hợp chất phức tạp. # Trong sinh vật, sự phát triển của chúng thể hiện ở khả năng thích nghi trước sự biến đổi phức tạp của môi trường, ở sự hoàn thiện không ngừng quá trình trao đổi chất, ở sự tái sinh ra chính mình đã dẫn đến sự xuất hiện ngày càng phong phú các giống loài mới. -> Trong đời sống xã hội, sự phát triển thể hiện ở sự thay thế nhau ngày càng cao hơn của các phương thức sản xuất. -> Trong tư duy, thể hiện ở chỗ những giới hạn nhận thức của các thế hệ trước luôn luôn bị các thế hệ sau vượt qua. Như vậy, sự phát triển và đổi mới là hiện tượng diễn ra không ngừng trong tự nhiên, trong xã hội và trong tư duy, là khuynh hướng chung của thế giới, là sự vận động thay đổi về chất, chất mới cao hơn chất cũ.

11

 Quan điểm biện chứng khác quan điểm siêu hình ở chỗ: Nó xem xét sự phát triển như là một quá trình tiến lên thông qua những bước nhảy vọt, cái cũ mất đi, cái mới ra đời. Nó vạch ra nguồn gốc bên trong của sự vận động và phát triển, đó là cuộc đấu tranh giữa những mặt đối lập bên trong của sự vật và hiện tượng.  Quan điểm của phép biện chứng đuy vật trên đây cũng đối lập với các quan điểm duy tâm và tôn giáo vì họ cho rằng, thượng đế sáng tạo ra thế giời, hoặc sự vận động và phát triển của thế giới chẳng qua chỉ là sự thể hiện của "ý niệm tuyệt đối". - Tính chất + TÝnh kh¸ch quan: -> Sự phát triển có nguồn gốc của nó là sự đấu tranh giữa các mặt đối lập trong bản thân sự vật và hiện tượng. -> Do các quy luật khách quan chi phối. + Tính phức tạp -> Sự vận động phát triển diễn ra trong thế giới khách quan rất phức tạp, không theo đường thẳng, không trơn... mà nó là ziczac vì # sự vật có nhiều mối liên hệ, chịu tác động của tổng hợp các quy luật, trong đó có quy luật chung phổ biến, quy luật đặc thù của sự phát triển # diễn ra trong những điều kiện nhất định -> Sự phát triển là sự thống nhất giữa sự gián đoạn (chất khác nhau, trình độ khác nhau, vận động thụt lùi, đứt đoạn) và liên tục (chất mới phát triển, kế thừa từ chất cũ), bao gồm đứt đoạn tạm thời, sự tiệm tiến, sự nhảy vọt. -> xu hướng chung: vận động theo đường xoáy trôn ốc (ngày càng mở rộng, từng lớp, từng lớp) + TÝnh phæ biÕn Sự vận động, phát triển diễn ra trong thế giới khách quan này không phải bao giờ cũng diễn ra một cách đơn giản, thẳng tắp. Xét từ trường hợp cá biệt, thì có những vận động đi lên, tuần hoàn, thậm chí đi xuống, nhưng xét cả quá trình, trong phạm vi rộng lớn thì vận động đi lên là khuynh hướng thống trị. Khái quát tính hình trên đây, phép biện chứng duy vật khảng định rằng phát triển là khuynh hướng chung của sự vận động của sự vật và hiện tượng. -> Phát triển là khuynh hướng chung của thế giới -> Một sự vật ra đời, tồn tại và mất đi nhưng xét chung, nó luôn phát triển VD: Lịch sử xã hội loài người từ chế độ nô lệ  phong kiến  tư bản...; Tư duy con người phát triển từ thấp đến cao, trình độ nhân loại ngày càng đi sâu hơn, nắm bắt tốt hơn bản chất thế giới. - Ý nghĩa + Phải xem xét sự vật trong xu hướng chung, tin vào cái mới hơn cái cũ. + Phải phát hiện được, nắm bắt được những yếu tố nào, điều kiện nào (tích cực, hợp lý) cho sự phát triển đó (cái mới ra đời từ cái gì?).  phải có năng lực, tư duy phân tích. + Trong điều kiện thực tiễn, tạo điều kiện cho cái mới ra đời, cái mới khẳng định. * Ý nghĩa chung của 2 nguyên lý: Xem xét sự vật, hiện tượng trong thế giới cần có quan điểm toàn diện, lịch sử cụ thể và phát triển. 7. C¸c quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt 7.1. Néi dung, ý nghÜa quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp: *. VÞ trÝ cña quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp: 12

Quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp (gäi t¾t lµ quy luËt m©u thuÉn) lµ quy luËt cã vÞ trÝ ®Æc biÖt trong sè c¸c quy luËt cña phÐp biÖn chøng duy vËt. Lªnin ®· xem viÖc nhËn thøc ®îc quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ “n¾m ®îc h¹t nh©n cña phÐp biÖn chøng”, bëi v× quy luËt nµy: - ChØ râ nguån gèc, ®éng lùc bªn trong cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt; gi¶i thÝch sù “tù th©n vËn ®éng” cña sù vËt, hiÖn tîng. - Lµ c¬ së lý luËn gióp chóng ta hiÓu râ thùc chÊt cña nh÷ng quy luËt c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n kh¸c cña phÐp biÖn chøng duy vËt. *. Néi dung cña quy luËt: - Lµm râ c¸c kh¸i niÖm: + MÆt ®èi lËp: Mäi sù vËt, hiÖn tîng trªn thÕ giíi ®Òu chøa ®ùng nh÷ng mÆt tr¸i ngîc nhau. Nh÷ng mÆt tr¸i ngîc nhau ®ã trong phÐp biÖn chøng duy vËt gäi lµ mÆt ®èi lËp. VÝ dô:

Trong sinh häc (c¬ thÓ sèng) cã qu¸ tr×nh ®ång ho¸ vµ dÞ ho¸. Trong to¸n häc cã nh©n – chia, céng – trõ....

=> MÆt ®èi lËp lµ nh÷ng mÆt cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng tÝnh quy ®Þnh cã khuynh híng biÕn ®æi tr¸i ngîc nhau tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan trong tù nhiªn, x· héi vµ t duy. + Thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp: Nãi lªn tr¹ng th¸i sù vËt trong ®ã c¸c mÆt ®èi lËp quy ®Þnh lÉn nhau, n¬ng tùa, rµng buéc nhau, tån t¹i kh«ng t¸ch rêi nhau gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, sù tån t¹i cña mÆt nµy ph¶i lÊy sù tån t¹i cña mÆt kia lµm tiÒn ®Ò. VÝ dô: §iÖn tÝch ©m vµ d¬ng trong dßng ®iÖn; giai cÊp t s¶n vµ giai cÊp v« s¶n trong chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa. Ngoµi ra, do c¸c mÆt ®èi lËp tån t¹i kh«ng t¸ch rêi nhau nªn gi÷a chóng bao giê còng cã nh÷ng nh©n tè gièng nhau. Nh÷ng nh©n tè gièng nhau ®ã gäi lµ “®ång nhÊt” cña c¸c mÆt ®èi lËp. Víi ý nghÜa ®ã, “sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp” cßn bao hµm c¶ sù “®ång nhÊt” cña c¸c mÆt ®ã. Do cã sù “®ång nhÊt” cña c¸c mÆt ®èi lËp mµ trong sù triÓn khai m©u thuÉn ®Õn mét lóc nµo ®ã, c¸c mÆt ®èi lËp cã thÓ chuyÓn ho¸ lÉn nhau. Sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp cßn biÓu hiÖn ë sù t¸c ®éng ngang hµng cña chóng. Song, ®ã chØ lµ tr¹ng th¸i vËn ®éng cña m©u thuÉn ë mét giai ®o¹n ph¸t triÓn khi diÔn ra sù c©n b»ng cña c¸c mÆt ®èi lËp. + §Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp: Lµ tr¹ng th¸i mµ c¸c mÆt ®èi lËp t¬ng t¸c, ¶nh hëng qua l¹i lÉn nhau, th©m nhËp lÉn nhau theo xu híng bµi trõ, phñ ®Þnh nhau. (Trong thùc tÕ ®©y lµ kh¸i niÖm hay bÞ hiÓu sai nhÊt) + M©u thuÉn: Sù vËt, hiÖn tîng tån t¹i c¸c mÆt ®èi lËp mµ c¸c mÆt ®èi lËp Êy võa thèng nhÊt víi nhau, võa ®Êu tranh lÉn nhau. − Thùc chÊt cña quy luËt: + M©u thuÉn lµ mét hiÖn tîng kh¸ch quan vµ phæ biÕn:

13



Mèi liªn hÖ vµ sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp lµ c¸i vèn cã vµ phæ biÕn trong mçi sù vËt, hiÖn tîng, ë tÊt c¶ mäi lÜnh vùc (tù nhiªn, x· héi vµ t duy)



Sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi kh¸ch quan mu«n mµu, mu«n vÎ, phøc t¹p vµ ®a d¹ng. Do ®ã, m©u thuÉn còng rÊt phøc t¹p vµ ®a d¹ng, MÉu thuÉn trong mçi sù vËt cô thÓ vµ ë trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau còng kh¸c nhau. Trong mçi sù vËt, hiÖn tîng kh«ng ph¶i chØ cã mét mÉu thuÉn, mµ cã nhiÒu m©u thuÉn. Mçi m©u thuÉn còng nh mçi mÆt cña m©u thuÉn lai cã ®Æc ®iÓm riªng, cã vai trß vµ t¸c ®éng kh¸c nhau ®èi víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt.

+ M©u thuÉn lµ mét chØnh thÓ trong ®ã hai mÆt ®èi lËp võa thèng nhÊt, võa ®Êu tranh víi nhau: 

Trong mét m©u thuÉn, sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp kh«ng t¸ch rêi víi sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp. Bëi v×, trong khi quy ®Þnh, rµng buéc lÉn nhau, th× hai mÆt ®èi lËp vÉn lu«n cã xu híng ph¸t triÓn tr¸i ngîc nhau nªn chóng kh«ng thÓ n»m yªn bªn nhau mµ lu«n ®Êu tranh víi nhau.

+ Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mét m©u thuÉn còng rÊt phøc t¹p. Qóa tr×nh Êy ®îc chia ra lµm nhiÒu giai ®o¹n, mçi giai ®o¹n l¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng: 

Khi míi h×nh thµnh, m©u thuÉn thêng chØ biÓu hiÖn lµ hai mÆt kh¸c nhau. Song chØ cã hai mÆt kh¸c nhau nµo cã mèi liªn hÖ h÷u c¬ víi nhau vµ cã khuynh híng ph¸t triÓn tr¸i ngîc nhau, cïng ë mét chØnh thÓ thèng nhÊt cña sù vËt th× míi h×nh thµnh bíc ®Çu cña mét m©u thuÉn.



Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, hai mÆt kh¸c nhau ®ã trë thµnh mÆt ®èi lËp nhau vµ ®Êu tranh víi nhau.



Hai mÆt ®èi lËp cña m©u thuÉn ®Êu tranh gay g¾t ë ®é chÝn muåi, vµ cã ®iÒu kiÖn th× chóng sÏ chuyÓn ho¸ vµ m©u thuÉn ®îc gi¶i quyÕt. Khi ®ã, sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp cò bÞ ph¸ vì, sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp míi ®îc h×nh thµnh vµ l¹i ®Êu tranh chuyÓn ho¸ lÉn nhau lµm cho sù vËt kh«ng ngõng vËn ®éng, ph¸t triÓn.

V× vËy ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ nguån gèc, ®éng lùc bªn trong cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt. + Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt: 

Sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp cô thÓ nµo còng ®Òu cã tÝnh chÊt t¹m thêi, t¬ng ®èi, nghÜa lµ nã chØ tån t¹i trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. §ã chÝnh lµ nguyªn nh©n cña tr¹ng th¸i ®øng im t¬ng ®èi, t¹m thêi cña sù vËt, hiÖn tîng.



Sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ tuyÖt ®èi, nghÜa lµ nã diÔn ra liªn tôc trong suèt qu¸ tr×nh æn ®Þnh, còng nh trong lóc chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp, dÉn tíi sù vËt míi thay thÕ cho sù vËt cò. TÝnh tuyÖt ®èi, liªn tôc cña sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ nguyªn nh©n cña trang th¸i “tù th©n vËn ®éng” vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña c¸c sù vËt vµ hiÖn tîng trong thÕ giíi vËt chÊt kh¸ch quan. ChÝnh 14

sù ®øng im t¹m thêi cña sù vËt còng lµ vËn ®éng trong thÕ c©n b»ng gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp. + Sù chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp: 

Sù chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan. §ã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp.



ChuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp ph¶i ë giai ®o¹n chÝn muåi cña m©u thuÉn vµ ph¶i cã ®iÒu kiÖn cô thÓ tuú theo tõng sù vËt.



Sù chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp cã thÓ diÔn ra díi nhiÒu h×nh thøc. Sù vËt phøc t¹p th× h×nh thøc chuyÓn ho¸ còng ®a d¹ng vµ phøc t¹p.

Theo ¡ng-ghen, chuyÓn ho¸ cã thÓ ®îc biÓu hiÖn díi hai h×nh thøc kh¸i qu¸t nhÊt lµ: ChuyÓn ho¸ lÉn nhau, nghÜa lµ c¸c mÆt ®èi lËp chuyÓn sang mÆt ®èi lËp cña chÝnh m×nh. ChuyÓn ho¸ lªn h×nh thøc cao h¬n, nghÜa lµ c¶ hai mÆt ®èi lËp cò ®Òu mÊt ®i vµ h×nh thµnh hai mÆt ®èi lËp míi trong sù vËt míi. =>Tãm l¹i cã thÓ rót ra thùc chÊt quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp nh sau: Mäi sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi kh¸ch quan ®Òu chøa ®ùng nh÷ng mÆt, nh÷ng khuynh híng ®èi lËp t¹o thµnh nh÷ng m©u thuÉn trong b¶n th©n nã; sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ nguån gèc cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn, lµm cho c¸i cò mÊt ®i vµ c¸i míi ra ®êi thay thÕ. *. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn: − Lu«n lu«n nh×n sù vËt trong sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp. Sù vËt nµo còng bao hµm, tæng hîp nh÷ng m©u thuÉn. − T«n träng tÝnh kh¸ch quan cña quy luËt. NghÜa lµ trong ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ nhËn thùc quy luËt ph¶i xuÊt ph¸t tõ sù tån t¹i thùc tÕ cña quy luËt m©u thuÉn ®Ó nhËn thùc vµ vËn dông nã chø kh«ng ®îc xuÊt ph¸t tõ mong muèn, tõ nhËn thøc cña chóng ta vÒ m©u thuÉn. − Sù vËt cã nhiÒu m©u thuÉn kh¸c nhau, khi ph©n tÝch m©u thuÉn, ph¶i xem xÐt vai trß, vÞ trÝ vµ mèi quan hÖ lÉn nhau cña c¸c m©u thuÉn; ph¶i xem xÐt qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ vÞ trÝ cña tõng mÆt ®èi lËp, mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng, ®iÒu kiÖn chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a chóng. Cã nh thÕ míi cã thÓ hiÓu ®óng m©u thuÉn cña sù vËt, hiÓu ®óng xu híng vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ ®iÒu kiÖn gi¶i quyÕt m©u thuÉn. − Ph¶i cã quan ®iÓm ph©n lo¹i m©u thuÉn (c¬ b¶n-kh«ng c¬ b¶n, chñ yÕu-thø yÕu, bªn trong-bªn ngoµi, ®èi kh¸ng-kh«ng ®èi kh¸ng...)trong nhËn thøc vµ vËn dông nã. − Mäi m©u thuÉn døt kho¸t ph¶i ®îc gi¶i quyÕt th«ng qua con ®êng ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, tr¸nh khuynh híng thñ tiªu m©u thuÉn hoÆc t×m c¸ch ®iÒu hoµ m©u thuÉn díi h×nh thøc nµy hay h×nh thøc kh¸c. M©u thuÉn chØ ®îc gi¶i quyÕt khi ®iÒu kiÖn ®· chÝn muåi. M©u thuÉn kh¸c nhau ph¶i cã ph¬ng ph¸p gi¶i quyÕt kh¸c nhau. Tuy nhiªn, trong nhËn thøc ph¶i ph¸t hiÖn 15

nhËn thøc ®îc tr¹ng th¸i chÝn muåi. NÕu cha chÝn muåi mµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn th× r¬i vµo t¶ khuynh, chÝn muåi råi mµ kh«ng gi¶i quyÕt m©u thuÉn th× r¬i vµo h÷u khuynh CÇn chñ ®éng t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó thóc ®Èy m©u thuÉn chÝn muåi vµ trªn c¬ së ®ã gi¶i quyÕt m©u thuÉn theo môc ®Ých. 8.2. Néi dung, ý nghÜa quy luËt tõ nh÷ng sù thay ®æi vÒ lîng dÉn ®Õn thay ®æi chÊt vµ ngîc l¹i: *. VÞ trÝ cña quy luËt: Quy luËt tõ nh÷ng thay ®æi vÒ lîng dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt vµ ngîc l¹i lµ mét trong ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng. Néi dung cña quy luËt chØ râ c¸ch thøc cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng (Nã tr¶ lêi c©u hái: C¸ch thøc cña sù ph¸t triÓn nh thÕ nµo?) *. Néi dung cña quy luËt: Mçi sù vËt, hiÖn tîng ®Òu lµ mét thÓ thèng nhÊt cña hai mÆt chÊt vµ lîng. Hai mÆt ®ã thèng nhÊt h÷u c¬ víi nhau trong sù vËt, hiÖn tîng. §Ó hiÓu ®îc mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a hai mÆt nµy, tríc hÕt cÇn ph¶i n¾m v÷ng c¸c kh¸i niÖm chÊt vµ lîng − ChÊt lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ tÝnh quy ®Þnh kh¸ch quan vèn cã cña sù vËt vµ hiÖn tîng, lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña c¸c thuéc tÝnh, lµm cho nã lµ nã vµ ph©n biÖt nã víi c¸c sù vËt, hiÖn tîng kh¸c. (Kh¸i niÖm chÊt trong triÕt häc kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®ång nhÊt víi kh¸i niÖm chÊt ®îc sö dông réng r·i trong ®êi thêng (nh chÊt liÖu cña ®å vËt, chÊt “®iÖn”, “trêng” cña vËt lý häc), nhÊt lµ khi nãi vÒ c¸c vÊn ®Ò trong x· héi. Tõ kh¸i niÖm trªn cho ta thÊy: 

Mçi sù vËt, hiÖn tîng cã nhiÒu thuéc tÝnh. Nh÷ng thuéc tÝnh nµy kh«ng tham gia vµo viÖc quy ®Þnh chÊt nh nhau, mµ chØ nh÷ng thuéc tÝnh c¬ b¶n míi quy ®Þnh tÝnh chÊt cña sù vËt. VD: ChiÕc ®ång hå ®o thêi gian cã nhiÒu thuéc tÝnh, ch¼ng h¹n b»ng s¾t, ®eo tay, h×nh trßn...nhng thuéc tÝnh ®Æc trng cho nã lµ c«ng cô ®o thêi gian.

V× thÕ, chØ khi thuéc tÝnh c¬ b¶n cña sù vËt thay ®æi th× chÊt cña sù vËt míi thay ®æi. Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt nh÷ng thuéc tÝnh kh«ng c¬ b¶n cã thÓ thay ®æi, mÊt ®i hoÆc sinh ra nhng vÉn kh«ng lµm cho chÊt cña sù vËt thay ®æi. V× thÕ kh«ng thÓ ®ång nhÊt kh¸i niÖm chÊt víi kh¸i niÖm thuéc tÝnh. 

MÆt kh¸c, còng cÇn nhËn râ, c¸c thuéc tÝnh còng nh chÊt cña sù vËt chØ béc lé qua nh÷ng mèi liªn hÖ cô thÓ. Do ®ã, viÖc ph©n lo¹i thuéc tÝnh c¬ b¶n vµ thuéc tÝnh kh«ng c¬ b¶n, còng nh ph©n biÖt gi÷a chÊt vµ thuéc tÝnh còng chØ lµ t¬ng ®èi. VÝ dô: Trong mèi quan hÖ víi ®éng vËt th× thuéc tÝnh cã kh¶ n¨ng chÕ t¹o, sö dông c«ng cô, cã t duy lµ thuéc tÝnh c¬ b¶n cña con ngêi cßn nh÷ng thuéc tÝnh kh¸c kh«ng lµ thuéc tÝnh c¬ b¶n. Song trong quan hÖ gi÷a nh÷ng con ngêi cô thÓ víi nhau th× nh÷ng thuéc tÝnh cña con ngêi vÒ nhËn d¹ng, vÒ dÊu v©n tay...l¹i trë thµnh thuéc tÝnh c¬ b¶n.

Vµ nh vËy, mçi sù vËt, hiÖn tîng kh«ng ph¶i chØ cã mét chÊt, mµ cã nhiÒu chÊt tuú theo nh÷ng mèi quan hÖ cô thÓ x¸c ®Þnh. 16



ChÊt cña sù vËt kh«ng nh÷ng ®îc quy ®Þnh bëi chÊt cña nh÷ng yÕu tè t¹o thµnh mµ cßn bëi ph¬ng thøc liªn kÕt gi÷a c¸c yÕu tè t¹o thµnh, nghÜa lµ bëi kÕt cÊu cña sù vËt. Trong hiÖn thùc c¸c sù vËt ®îc t¹o thµnh bëi c¸c yÕu tè nh nhau, song chÊt cña chóng l¹i kh¸c nhau. VÝ dô: Kim c¬ng vµ than tr× ®Òu cïng cã thµnh phÇn ho¸ häc lµ nguyªn tè cacbon t¹o nªn, nhng do ph¬ng thøc liªn kÕt gi÷a c¸c nguyªn tö cacbon lµ kh¸c nhau, v× thÕ chÊt cña chóng hoµn toµn kh¸c nhau. Kim c¬ng rÊt cøng, than tr× rÊt mÒn.



ChÊt biÓu hiÖn t×nh tr¹ng t¬ng ®èi æn ®Þnh cña sù vËt. ChÊt lµ c¸i vèn cã cña sù vËt, kh«ng t¸ch rêi sù vËt. Do ®ã, kh«ng thÓ cã chÊt tån t¹i “thuÇn tuý” hoÆc phô thuéc vµo c¶m gi¸c chñ quan cña con ngêi nh c¸c nhµ triÕt häc duy t©m chñ quan vµ siªu h×nh quan niÖm.

− Lîng lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ tÝnh quy ®Þnh vèn cã cña sù vËt vÒ mÆt sè lîng, quy m«, tr×nh ®é, nhÞp ®iÖu cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn còng nh c¸c thuéc tÝnh, c¸c yÕu tè... cÊu thµnh sù vËt. Qua kh¸i niÖm ta thÊy: 

Lîng chØ ra quy m«, tr×nh ®é cña sù kÕt hîp c¸c thuéc tÝnh, c¸c yÕu cña sù vËt, chø kh«ng nãi vÒ b¶n th©n sù kÕt hîp ®ã. Do ®ã lîng ®îc biÓu thÞ b»ng con sè, c¸c ®¹i lîng nh dµi-ng¾n, to-nhá, cao-thÊp, nhiÒu-Ýt, nhanh-chËm, gi¶n ®¬n-phøc t¹p...Nhng ®èi víi c¸c sù vËt phøc t¹p, kh«ng thÓ chØ diÔn t¶ b»ng nh÷ng con sè chÝnh x¸c, mµ cßn ph¶i ®îc nhËn thøc b»ng kh¶ n¨ng trõu tîng ho¸. VD: Tr×nh ®é nhËn thøc tri thøc khoa häc cña mét ngêi, ý thøc tr¸ch nhiÖm cao hay thÊp cña mét c«ng d©n...



Còng gièng nh chÊt, lîng lµ c¸i vèn cã cña sù vËt, lµ nh©n tè kh¸ch quan, quy ®Þnh bªn trong cña sù vËt. Song còng cã nh÷ng lîng dêng nh lµ nh©n tè ë bªn ngoµi cña sù vËt.



Sù ph©n biÖt gi÷a chÊt vµ lîng còng lµ t¬ng ®èi. Nã tuú thuéc vµo mèi quan hÖ x¸c ®Þnh. NghÜa lµ, cã c¸i ë trong mèi quan hÖ nµy lµ chÊt, nhng ë trong mèi quan hÖ kh¸c l¹i lµ lîng vµ ngîc l¹i. VÝ dô: Sè lîng sinh viªn häc giái nhÊt ®Þnh cña mét líp sÏ nãi lªn chÊt lîng häc tËp cña líp ®ã. §iÒu nµy còng cã nghÜa lµ dï sè lîng cô thÓ quy ®Þnh thuÇn tuý vÒ lîng, song sè lîng Êy còng cã tÝnh quy ®Þnh vÒ chÊt cña sù vËt.

− Mèi quan hÖ gi÷a sù thay ®æi vÒ lîng vµ sù thay ®æi vÒ chÊt: Thø nhÊt, lîng ®æi dÉn ®Õn chÊt ®æi: 

ChÊt vµ lîng lµ hai mÆt ®èi lËp, trong ®ã chÊt t¬ng ®èi æn ®inh cßn lîng thêng xuyªn biÕn ®æi. Song, hai mÆt ®ã kh«ng t¸ch rêi nhau mµ t¸c ®éng lÉn nhau mét c¸ch biÖn chøng. Sù biÕn ®æi vÒ lîng dÉn ®Õn sù biÕn ®æi vÒ chÊt.



Cã nh÷ng trêng hîp, sù biÕn ®æi vÒ lîng ®a ngay ®Õn sù biÕn ®æi vÒ chÊt (VÝ dô: Sù thay ®æi vÒ ®iÖn tö, nguyªn tö...). Tuy nhiªn, trong nhiÒu trêng hîp sù biÕn ®æi vÒ lîng vît qu¸ giíi h¹n nhÊt ®Þnh nµo ®ã – gäi lµ ®é, th× míi x¶y ra sù biÕn ®æi vÒ chÊt. 17

§é lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ kho¶ng giíi h¹n trong ®ã sù thay ®æi vÒ lîng cña sù vËt cha lµm thay ®æi c¨n b¶n chÊt cña sù vËt Êy. VD: Níc ë trong kho¶ng tõ 00C ®Õn 1000C lu«n lu«n ë thÓ láng. Trong ph¹m vi ®é, hai mÆt chÊt vµ lîng vÉn t¸c ®éng lÉn nhau lµm cho sù vËt vËn ®éng ph¸t triÓn. Qu¸ tr×nh nµy diÔn ra tõ tõ, theo c¸ch thøc t¨ng dÇn hoÆc gi¶m dÇn, b¾t ®Çu tõ sù thay ®æi vÒ lîng, cã ¶nh hëng ®Õn tr¹ng th¸i cña sù vËt, song vÉn lµm cho chÊt æn ®Þnh. Khi lîng thay ®æi ®Õn mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh - ®¹t ®Õn ®iÓm nót, th× dÉn ®Õn chÊt ®æi. §iÓm nót lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thêi ®iÓm mµ t¹i ®ã sù thay ®æi vÒ lîng ®· ®ñ lµm thay ®æi vÒ chÊt cña sù vËt. VD: Trong vÝ dô trªn, 00C vµ 1000C lµ nh÷ng ®iÓm nót. Sù thay ®æi vÒ chÊt qua ®iÓm nót ®îc gäi lµ bíc nh¶y. Bíc nh¶y lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ sù chuyÓn ho¸ vÒ chÊt cña sù vËt do sù thay ®æi vÒ lîng cña sù vËt tríc ®ã g©y nªn. (Bíc nh¶y cã bíc nh¶y ®ét biÕn, bíc nh¶y dÇn dÇn, bíc nh¶y toµn bé, bíc nh¶y côc bé) VD: Níc vît qua giíi h¹n 00C vµ 1000C th× sÏ t¹o ra c¸c bíc nh¶y. Khi ®ã níc kh«ng cßn ë tr¹ng th¸i láng n÷a mµ chuyÓn sang tr¹ng th¸i r¾n hoÆc tr¹ng th¸i h¬i. Bíc nh¶y lµ sù kÕt thóc mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña sù vËt vµ lµ ®iÓm khëi ®Çu cña mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi. Nã lµ sù gi¸n ®o¹n trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn liªn tôc cña sù vËt. Cã thÓ nãi, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt, sù gi¸n ®o¹n lµ tiÒn ®Ò cho sù liªn tôc vµ sù liªn tôc lµ sù kÕ tiÕp cña hµng lo¹t sù gi¸n ®o¹n.

Nh vËy, sù ph¸t triÓn cña bÊt cø sù vËt nµo còng b¾t ®Çu tõ sù tÝch luü vÒ lîng trong ®é nhÊt ®Þnh cho tíi ®iÓm nót ®Ó thùc hiÖn bíc nh¶y vÒ chÊt (song ®iÓm nót cña qu¸ tr×nh Êy kh«ng cè ®Þnh mµ cã thÓ thay ®æi do t¸c ®éng cña nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan. VD: Thêi gian hoµn thµnh CNH ë mçi níc lµ kh¸c nhau) Thø hai, nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt ®a ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ lîng: Khi sù vËt míi ra ®êi, chÊt míi ®îc h×nh thµnh l¹i cã mét lîng míi phï hîp ®Ó t¹o nªn sù thèng nhÊt míi gi÷a chÊt vµ lîng. Sù t¸c ®éng cña chÊt míi ®èi víi lîng míi ®îc biÓu hiÖn ë quy m«, tèc ®é vËn ®éng, tr×nh ®é, nhÞp ®iÖu cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt.

18

VD: Khi níc tõ tr¹ng th¸i láng sang trang th¸i h¬i th× vËn tèc cña c¸c ph©n tö níc t¨ng h¬n, thÓ tÝch níc ë tr¹ng th¸i h¬i sÏ lín h¬n thÓ tÝch cña nã ë tr¹ng th¸i láng cïng víi mét khèi lîng, tÝnh chÊt hoµ tan cña nã còng kh¸c ®i. => Tãm l¹i, Quy luËt lîng – chÊt ®· chØ râ c¸c thøc biÕn ®æi cña sù vËt vµ hiÖn tîng. §ã lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a hai mÆt chÊt vµ lîng. ChÊt lµ mÆt t¬ng ®èi æn ®Þnh, lîng lµ mÆt thêng xuyªn biÕn ®æi. Mäi sù vËt ®Òu lµ sù thèng nhÊt gi÷a lîng vµ chÊt, sù thay ®æi dÇn dÇn vÒ luîng trong khu«n khæ cña ®é tíi ®iÓm nót sÏ dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ chÊt cña sù vËt th«ng qua bíc nh¶y; chÊt míi ra ®êi t¸c ®éng trë l¹i sù thay ®æi cña lîng míi. Qu¸ tr×nh t¸c ®éng ®ã diÔn ra liªn tôc lµm cho sù vËt kh«ng ngõng ph¸t triÓn, biÕn ®æi. c. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn: − Muèn cho sù vËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn th× cÇn cã mét qu¸ tr×nh tÝch luü vÒ lîng. Nhng khi sù biÕn ®æi cña lîng ®· ®¹t ®Õn ®iÓm nót th× viÖc thùc hiÖn bíc nh¶y ®Ó cã sù thay ®æi vÒ chÊt lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt. V× vËy trong thùc tiÔn cÇn chèng c¶ hai khuynh híng: t¶ khuynh vµ h÷u khuynh. T¶ khuynh lµ t tëng n«n nãng, chñ quan, duy ý chÝ, cha cã qu¸ tr×nh tÝch luü ®Çy ®ñ vÒ lîng ®· mu«n thùc hiÖn bíc nh¶y vÒ chÊt. HoÆc t tëng coi nhÑ sù tÝch luü vÒ lîng, chØ nhÊn m¹nh ®Õn c¸c bíc nh¶y, tõ ®ã dÉn ®Õn hµnh ®éng phiªu lu, m¹o hiÓm. H÷u khuynh, lµ t tëng b¶o thñ, tr× trÖ, ng¹i khã, kh«ng d¸m thùc hiÖn bíc nh¶y vÒ chÊt. HoÆc lµ t tëng chØ nhÊn m¹nh ®Õn sù biÕn ®æi dÇn dÇn vÒ lîng, tõ ®ã r¬i vµ chñ nghÜa c¶i l¬ng vµ tiÕn ho¸ luËn. − Trong ho¹t ®éng thùc tÕ cña m×nh, chóng ta cßn ph¶i biÕt vËn dông linh ho¹t c¸c h×nh thøc bíc nh¶y. Tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ nh©n tè chñ quan, chñ ®éng t¹o ra nh÷ng bíc nh¶y vät theo môc ®Ých − ë níc ta, muèn ®i lªn CNXH tríc hÕt chóng ta ph¶i tÝch luü vÒ mäi mÆt (kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt...). ViÖc tÜch luü ®ã cã thÓ thùc hiÖn b»ng néi lùc, b»ng hîp t¸c quèc tÕ, b»ng qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸.

19

8.3. Néi dung, ý nghÜa quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh: *. VÞ trÝ cña quy luËt: Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh lµ mét trong ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt. Néi dung cña quy luËt chØ râ khuynh híng cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn, tÝnh tÊt yÕu cña c¸i míi vµ sù liªn hÖ gi÷a c¸i míi vµ c¸i cò. §Ó hiÓu ®îc b¶n chÊt cña quy luËt, tríc hÕt cÇn n¾m ®îc kh¸i niÖm phñ ®Þnh, phñ ®Þnh s¹ch tr¬n (siªu h×nh) vµ phñ ®Þnh biÖn chøng. *. C¸c kh¸i niÖm: − Kh¸i niÖm phñ ®Þnh: ThÕ giíi vËt chÊt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Mét d¹ng cô thÓ nµo ®ã cña vËt chÊt ®îc sinh, tån t¹i råi mÊt ®i. Nã ®· ®îc thay thÕ b»ng mét d¹ng cô thÓ kh¸c. Quan ®iÓm biÖn chøng duy vËt gäi sù thay thÕ c¸i cò bëi c¸i míi lµ sù phñ ®Þnh. Phñ ®Þnh lµ mét yÕu tè kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi. − Phñ ®Þnh s¹ch tr¬n (siªu h×nh): Lµ phñ ®Þnh kh«ng ®Ó l¹i tiÒn ®Ò cho sù vËt tiÕp tôc ph¸t triÓn, lµ sù diÖt vong hoµn toµn c¸i cò, sù phñ ®Þnh s¹ch tr¬n, chÊm døt hoµn toµn sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt. Nh÷ng ngêi theo quan ®iÓm nµy cho r»ng phñ ®Þnh s¹ch tr¬n do nguyªn nh©n bªn ngoµi g©y ra nªn nã cã tÝnh chÊt ngÉu nhiªn. − Phñ ®Þnh biÖn chøng: Theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng, sù chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng thay ®æi vÒ lîng dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt, sù ®Êu tranh thìng xuyªn cña c¸c mÆt ®èi lËp lµm cho m©u thuÉn ®îc gi¶i quyÕt, tõ ®ã dÉn ®Õn sù vËt cò mÊt ®i, sù vËt míi ra ®êi thay thÕ. Sù thay thÕ diÔn ra liªn tôc t¹o nªn sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña sù vËt. Sù vËt míi ra ®êi lµ kÕt qu¶ cña sù phñ ®Þnh sù vËt cò. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ sù phñ ®Þnh lµ tiÒn ®Ò, ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn liªn tôc, cho sù ra ®êi cña c¸i míi thay thÕ c¸i cò. §ã lµ phñ ®Þnh biÖn chøng. Phñ ®Þnh biÖn chøng lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ sù phñ ®Þnh tù th©n, sù ph¸t triÓn tù th©n, lµ m¾t kh©u trong qu¸ tr×nh dÉn tíi sù ra ®êi sù vËt míi, tiÕn bé h¬n sù vËt cò, nã mang tÝnh tÊt nhiªn. Phñ ®Þnh biÖn chøng cã c¸c ®Æc trng c¬ b¶n: TÝnh kh¸ch quan vµ tÝnh kÕ thõa. 

TÝnh kh¸ch quan: PhÐp biÖn chøng duy vËt kh¼ng ®Þnh nguyªn nh©n cña sù phñ ®Þnh n»m ngay trong b¶n th©n sù vËt. §ã lµ kÕt qu¶ cña viÖc gi¶i quyÕt m©u thÉu bªn trong sù vËt. Nhê viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn mµ sù vËt lu«n ph¸t triÓn, v× thÕ, phñ ®Þnh biÖn chøng lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt.



TÝnh kÕ thõa: Phñ ®Þnh biÖn chøng lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn tù th©n cña sù vËt, nªn nã kh«ng thÓ lµ sù thñ tiªu, sù ph¸ huû hoµn toµn c¸i cò. C¸i míi chØ cã thÓ ra ®êi trªn nªn t¶ng cña c¸i cò, chóng kh«ng thÓ tõ h v«. C¸i míi ra ®êi lµ sù ph¸t triÓn tiÕp tôc cña c¸i cò trªn c¬ së g¹t bá nh÷ng mÆt tiªu cùc, lçi thêi, l¹c hËu 20

cña c¸i cò vµ chän läc, gi÷ l¹i, c¶i t¹o nh÷ng mÆt cßn thÝch hîp, nh÷ng mÆt tÝch cùc, bæ sung nh÷ng mÆt míi phï hîp víi hiÖn thùc. Sù ph¸t triÓn ch¼ng qua chØ lµ sù biÕn ®æi trong ®ã giai ®o¹n sau b¶o tån tÊt c¶ nh÷ng mÆt tÝch cùc ®îc t¹o ra ë giai ®o¹n tríc vµ bæ sung thªm nh÷ng mÆt míi phï hîp víi hiÖn thùc. Víi ®Æc ®iÓm kÕ thõa, phñ ®Þnh biÖn chøng trë thµnh mét vßng kh©u tÊt yÕu cña sù liªn hÖ vµ ph¸t triÓn cña sù vËt. Do sù kÕ thõa cã chän läc nªn c¸i míi bao giê còng lµ c¸i tiÕn bé h¬n c¸i cò. *. B¶n chÊt cña quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh: + TÝnh chu kú cña phñ ®Þnh biÖn chøng ®Ó cã sù ph¸t triÓn: − Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng liªn tôc vµ vÜnh viÔn cña thÕ giíi vËt chÊt, sîi d©y chuyÒn cña nh÷ng lÇn phñ ®Þnh biÖn chøng lµ v« tËn. Sù ph¸t triÓn cña sù vËt th«ng qua nh÷ng lÇn phñ ®Þnh t¹o ra mét khuynh híng tÊt yÕu lµ ®i tõ thÊp ®Õn cao mét c¸ch v« tËn. − Sù phñ ®Þnh biÖn chøng ®Ó cã sù ph¸t triÓn diÔn ra cã tÝnh chu kú. NghÜa lµ, th«ng qua mét sè lÇn phñ ®Þnh, c¸i míi xuÊt hiÖn dêng nh lÆp l¹i c¸i cò nhng trªn c¬ së cao h¬n. VD: H¹t lóa (Kh¼ng ®Þnh)->C©y lóa (Phñ ®Þnh 1)->H¹t lóa (Phñ ®Þnh 2) Phñ ®Þnh lÇn thø nhÊt lµm cho sù vËt chuyÓn thµnh c¸i ®èi lËp víi m×nh (c©y lóa phñ ®Þnh h¹t lóa) Phñ ®Þnh lÇn thø hai, sù vËt míi nµy l¹i chuyÓn thµnh c¸i ®èi lËp víi nã vµ ta thÊy dêng nh trë l¹i d¹ng ban ®Çu nhng trªn c¬ së cao h¬n (sè lîng h¹t thãc nhiÒu h¬n, chÊt lîng h¹t thãc còng sÏ thay ®æi) Nh vËy, phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh xuÊt hiÖn víi t c¸ch lµ c¸i tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè tÝch cùc ®· ®îc ph¸t triÓn tõ tríc, trong c¸i kh¼ng ®Þnh ban ®Çu vµ c¸i phñ ®Þnh lÇn thø nhÊt. §ã lµ sù “läc bá” biÖn chøng nh÷ng giai ®o¹n ®· qua, lµ c¸i míi vÒ chÊt, cao h¬n. C¸i míi cã néi dung toµn diÖn vµ phong phó h¬n c¸i cò. ë thÝ dô trªn, qua hai l©n phñ ®Þnh ®· hoµn thµnh ®îc mét chu kú ph¸t triÓn. Râ rµng, ë sù vËt ®¬n gi¶n, Ýt ra còng ph¶i th«ng qua hai lÇn phñ ®Þnh míi cã ®îc sù ph¸t triÓn − Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh biÓu hiÖn sù ph¸t triÓn cña sù vËt lµ do m©u thuÉn bªn trong cña sù vËt quy ®Þnh. Mçi lÇn phñ ®Þnh ®Òu lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®Êu tranh vµ chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp trong b¶n th©n sù vËt. − Sù phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh lµ giai ®o¹n kÕt thóc cña mét chu kú ph¸t triÓn, ®ång thêi l¹i lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña mét chu kú tiÕp theo. + Ph¬ng thøc vµ h×nh thøc phñ ®Þnh: − Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh kh¸i qu¸t tÝnh tÊt yÕu tiÕn lªn trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt, hiÖn tîng. Song sù ph¸t triÓn ®ã kh«ng diÔn ra theo ®êng th¼ng, mµ theo “®êng tr«n èc” V.L.Lª-nin ®· viÕt: “Mét sù ph¸t triÓn h×nh nh diÔn l¹i nh÷ng gi¹i ®o¹n ®· qua nhng díi mét h×nh thøc kh¸c, ë mét tr×nh ®é cao h¬n (phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh) mét sù ph¸t 21

triÓn cã thÓ nãi lµ theo ®êng tr«n èc chø kh«ng theo ®êng th¼ng” (Xem Lª-nin toµn tËp, tËp 26, Nxb TiÕn bé, Mar.1980, trang 26) H×nh ¶nh “®êng tr«n èc” diÔn t¶ râ rµng tÝnh biÖn chøng cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. §ã lµ, tÝnh liªn tôc, tÝnh kÕ thõa, tÝnh lÆp l¹i, tÝnh tiÕn lªn cña sù vËn ®éng. − Sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, v× thÕ chu kú cña sù phñ ®Þnh ®Ó cã sù ph¸t triÓn cña tõng sù vËt, hiÖn tîng còng rÊt kh¸c nhau. Sè lÇn phñ ®Þnh trong mçi chu kú cã thÓ Ýt hoÆc nhiÒu tuú theo tõng sù vËt cô thÓ. (VÝ dô: Trøng – t»m – nhéng – ngµi – trøng) V× vËy, Ph. ¡ng-ghen ®· viÕt: “Mçi lo¹i sù vËt cã ph¬ng thøc phñ ®Þnh riªng cña nã, khiÕn cho do ®ã mµ cã sù ph¸t triÓn” (Xem Ph. ¡ng-ghen, Chèng Duy-ring, Nxb Sù thËt, HN.1984, trang 235-236). *. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn − Néi dung cña quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh ®· ghi râ: Ph¸t triÓn lµ khuynh híng chung, lµ tÊt yÕu cña c¸c sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi kh¸ch quan. Song, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh«ng diÔn ra theo ®êng th¼ng mµ rÊt quanh co, phøc t¹p, ph¶i tr¶i qua nhiÒu lÇn phñ ®Þnh, nhiÒu kh©u trung gian. §Æc biÖt trong ®êi sèng x· héi th× qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l¹i cµng phøc t¹p. §ã lµ c¬ së lý luËn gióp chóng ta cã c¸ch nh×n biÖn chøng vµ th¸i ®é ®óng ®¾n trong nghiªn cøu khoa häc còng nh trong thùc tiÔn x· héi. Tr¸nh c¸i nh×n phiÕn diÖn, ®¬n gi¶n trong viÖc nhËn thøc c¸i míi, ®Æc biÖt lµ c¸c hiÖn tîng x· héi. − Ph¶i lu«n ®¶m b¶o tÝnh kÕ thõa ®Ó ph¸t triÓn, tr¸nh th¸i ®é phñ ®Þnh s¹ch tr¬n trong qu¸ tr×nh xem xÐt sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng (Cã thÓ lÊy vÝ dô vÒ tÝnh kÕ thõa: X©y dùng nÒn v¨n ho¸ VN ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc th× ph¶i kÕ thõa v¨n ho¸ d©n téc; vÒ phñ ®Þnh s¹ch tr¬n: TrÝ, phó, ®Þa, hµo ®µo tËn gèc, trèc tËn dÔ)

9. Lý luËn nhËn thøc cña triÕt häc M¸c-Lªnin: 9.1. B¶n chÊt cña nhËn thøc: a. Quan niÖm vÒ nhËn thøc cña c¸c trµo lu triÕt häc tríc M¸c: − Chñ nghÜa duy t©m chñ quan cho r»ng nhËn thøc chØ lµ sù phøc hîp nh÷ng c¶m gi¸c cña con ngêi. − Chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan l¹i coi nhËn thøc lµ sù “håi tëng l¹i” cña linh hån bÊt tö vÒ “thÕ giíi c¸c ý niÖm” mµ nã ®· tõng chiªm ngìng ®îc nhng ®· bÞ l·ng quªn, hoÆc cho r»ng nhËn thøc lµ sù “tù ý thøc vÒ m×nh cña ý niÖm tuyÖt ®èi” − Nh÷ng ngêi theo thuyÕt hoµi nghi coi nhËn thøc lµ tr¹ng th¸i hoµi nghi vÒ sù vËt vµ biÕn sù nghi ngê vÒ tÝnh x¸c thùc cña tri thøc thµnh mét nguyªn t¾c cña nhËn thøc. − Chñ nghÜa duy vËt thõa nhËn kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi cña con ngêi vµ coi nhËn thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo trong ®Çu ãc cña con ngêi. Tuy nhiªn, do sù h¹n chÕ bëi tÝnh trùc quan, siªu h×nh, m¸y mãc mµ chñ nghÜa duy vËt tríc M¸c ®· coi nhËn thøc lµ sù ph¶n ¸nh trùc quan, ®¬n gi¶n, lµ b¶n sao 22

chÐp nguyªn xi tr¹ng th¸i bÊt ®éng cña sù vËt. Hä cha thÊy ®îc vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc. => Cã thÓ nãi, tÊt c¶ c¸c trµo lu triÕt häc tríc M¸c ®Òu quan niÖm sai lÇm hoÆc phiÕn diÖn vÒ nhËn thøc, nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn nhËn thøc cha ®îc gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc, ®Æc biÖt lµ cha thÊy ®îc ®Çy ®ñ vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc. b. Quan niÖm vÒ b¶n chÊt nhËn thøc cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng: B»ng sù kÕ thõa nh÷ng yÕu tè hîp lý, ph¸t triÓn mét c¸ch s¸ng t¹o vµ ®îc minh chøng bëi nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc, kü thuËt, cña thùc tiÔn x· héi. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen ®· x©y dùng nªn häc thuyÕt biÖn chøng duy vËt vÒ nhËn thøc. Häc thuyÕt nµy ra ®êi dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n sau ®©y: − Thõa nhËn thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan ®éc lËp víi ý thøc cña con ngêi. − Thõa nhËn kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi cña con ngêi. Coi nhËn thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo trong bé ãc cña con ngêi, lµ ho¹t ®éng t×m hiÓu kh¸ch thÓ cña chñ thÓ. Kh«ng cã c¸c g× lµ kh«ng thÓ nhËn thøc ®îc mµ chØ cã c¸i con ngêi cha nhËn thøc ®îc nhng sÏ nhËn thøc ®îc. − Kh¼ng ®Þnh sù ph¶n ¸nh ®ã lµ mét qu¸ tr×nh biÖn chøng, tÝch cùc, tù gi¸c vµ s¸ng t¹o. Qóa tr×nh ph¶n ¸nh Êy diÔn ra theo tr×nh tù tõ cha biÕt ®Õn biÕt, tõ biÕt Ýt ®Õn biÕt nhiÒu, ®i tõ hiÖn tîng ®Õn b¶n chÊt vµ tõ b¶n chÊt kÐm s©u s¾c ®Õn b¶n chÊt s©u s¾c h¬n. − Coi thùc tiÔn lµ c¬ së chñ yÕu vµ trùc tiÕp nhÊt cña nhËn thøc, lµ ®éng lùc, môc ®Ých cña nhËn thøc vµ lµ tiªu chuÈn ®Ó kiÓm tra ch©n lý. =>Dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n ®ã, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh: nhËn thøc lµ qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh biÖn chøng, tÝch cùc, tù gi¸c vµ s¸ng t¹o thÕ giíi kh¸ch quan vµo trong ®Çu ãc cña con ngêi trªn c¬ së thùc tiÔn.

23

9.2. Quan ®iÓm cña C. M¸c vÒ thùc tiÔn vµ vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc: a. Kh¸i niÖm, kÕt cÊu vµ thùc chÊt cña thùc tiÔn: * Kh¸i niÖm: Ph¹m trï thùc tiÔn lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï nÒn t¶ng, c¬ b¶n cña triÕt häc M¸cLªnin nãi chung vµ cña lý luËn nhËn thøc macxit nãi riªng. Trong lÞch sö triÕt häc kh«ng ph¶i mäi trµo lu ®Òu ®· ®a ra quan niÖm mét c¸ch ®óng ®¾n vÒ ph¹m trï nµy: − Chñ nghÜa duy vËt tríc M¸c cã h¹n chÕ lín lµ thiÕu quan ®iÓm thùc tiÔn, xem xÐt nhËn thøc t¸ch rêi ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi, v× thÕ nã mang tÝnh chÊt trùc quan. − Chñ nghÜa duy t©m ®· ®Ò cËp ®Õn vai trß s¸ng t¹o tÝch cùc cña con ngêi, song l¹i chØ giíi h¹n vai trß ®ã trong lÜnh vùc tinh thÇn, chØ hiÓu thùc tiÔn nh lµ ho¹t ®éng tinh thÇn vµ thùc chÊt ®· g¹t bá vai trß cña thùc tiÔn. Kh¾c phôc nh÷ng yÕu tè sai lÇm, kÕ thõa vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o nh÷ng yÕu tè hîp lý trong nh÷ng quan niÖm vÒ thùc tiÔn cña c¸c nhµ triÕt häc tríc ®ã ¡ngghen vµ ®Æc biÖt lµ M¸c ®· nªu râ vai trß quyÕt ®Þnh cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc, còng nh xem xÐt kh¸i niÖm nµy mét c¸ch ®Çy ®ñ nhÊt. =>Thùc tiÔn lµ ph¹m trï triÕt häc chØ toµn bé ho¹t ®éng vËt chÊt cã môc ®Ých, mang tÝnh lÞch sö – x· héi cña con ngêi nh»m c¶i biÕn tù nhiªn vµ x· héi. *KÕt cÊu Ho¹t ®éng thùc tiÔn ®a d¹ng, phong phó, song cã thÓ chia lµm ba h×nh thøc c¬ b¶n: − Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt: Lµ h×nh thøc c¬ b¶n nhÊt, cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh vµ lµ c¬ së cho c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng kh¸c cña thùc tiÔn. §©y lµ ho¹t ®éng mµ trong ®ã con ngêi sö dông nh÷ng c«ng cô lao ®éng t¸c ®éng vµo tù nhiªn ®Ó t¹o ra nh÷ng cña c¶i vµ c¸c ®iÒu kiÖn thiÕt yÕu nh»m duy tr× sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña m×nh vµ x· héi. − Ho¹t ®éng chÝnh trÞ x· héi: Lµ ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc céng ®ång ngêi kh¸c nhau trong x· héi nh»m c¶i biÕn nh÷ng mèi quan hÖ x· héi ®Ó thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn (VD: §Êu tranh giai cÊp, ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc...) − Thùc nghiÖm khoa häc: Lµ mét h×nh thøc ho¹t ®éng ®Æc biÖt cña thùc tiÔn, tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn nh©n t¹o, nh»m cã c¬ së ®Ó nhËn thøc vµ biÕn ®æi tù nhiªn vµ x· héi. =>Trong c¸c h×nh thøc trªn th× ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt lµ ho¹t ®éng cë b¶n nhÊt, v× nã quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi trong mäi thêi kú lÞch sö. Tuy nhiªn th× c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng kh¸c cña thùc tiÔn còng cã vai trß nhÊt ®Þnh. Trong mèi quan hÖ víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt th× ho¹t ®éng chÝnh trÞ x· héi vµ ho¹t ®éng thùc nghiÖm khoa häc còng t¸c ®éng k×m h·m hoÆc thóc ®Èy ho¹t ®éng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. * Thùc chÊt ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi: 24

Lµ biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ (con ngêi) vµ kh¸ch thÓ (giíi tù nhiªn, ho¹t ®éng lÞch sö, x· héi cña con ngêi, ®êi sèng tinh thÇn...) còng nh tr×nh ®é nhËn thøc, hoµn thiÖn m×nh cña con ngêi. b. Vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc: − Thùc tiÔn lµ c¬ së, nguån gèc, ®éng lùc chñ yÕu cña nhËn thøc. Con ngêi cã nhu cÇu tÊt yÕu kh¸ch quan lµ gi¶i thÝch vµ c¶i t¹o thÕ giíi. B»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn, con ngêi trùc tiÕp vµo c¸c sù vËt, hiÖn tîng, b¾t c¸c sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi ph¶i béc lé nh÷ng b¶n chÊt vµ tÝnh quy luËt cña chóng (VD: Kh¸m ph¸ vµ gi¶i m· b¶n ®å gen ngêi ra ®êi tù chÝnh ho¹t ®éng thùc tiÔn, tõ nhu cÇu ®ßi hái ph¶i ch÷a trÞ nh÷ng c¨n bÖnh nan y vµ tõ nhu cÇu t×m hiÓu, khai th¸c nh÷ng tiÒm n¨ng bÝ Èn cña con ngêi...). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ thùc tiÔn ®· cung cÊp nh÷ng tµi liÖu lµm c¬ së cho nhËn thøc. Tri thøc cña con ngêi cã thÓ thu nhËn díi d¹ng trùc tiÕp tõ thùc tiÔn hoÆc díi d¹ng gi¸n tiÕp. Nhng xÐt ®Õn cïng th× mäi tri thøc cña con ngêi ®Òu n¶y sinh tõ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn lµ c¬ së ®Ó ph¸t huy tÝnh tÝch cùc s¸ng t¹o cña con ngêi, lµ c¬ së cña sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña con ngêi. Thùc tiÔn kh«ng ngõng biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn, lu«n ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò míi ®ßi hái nhËn thøc ph¶i tr¶ lêi, ®ßi hái nh÷ng tri thøc míi, nh÷ng kh¸i qu¸t míi ®Ó lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò míi n¶y sinh. §ã chÝnh lµ ®éng lùc thóc ®Èy nhËn thøc ph¸t triÓn. Trong lÞch sö, c¸c m«n khoa häc nèi tiÕp nhau ra ®êi vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së ho¹t ®éng thùc tiÔn cña loµi ngêi nh»m ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu do sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn ®Ò ra. − Thùc tiÔn lµ môc ®Ých cña nhËn thøc. Tri thøc khoa häc chØ cã ý nghÜa thùc tiÔn khi nã ®îc vËn dông vµo thùc tiÔn. Môc ®Ých cuèi cïng cña nhËn thøc kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n tri thøc mµ lµ nh»m c¶i t¹o hiÖn thùc kh¸ch quan phôc vô ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña x· héi. Thùc tiÔn nªu ra nh÷ng vÊn ®Ò cho nhËn thøc híng tíi gi¶i quyÕt, lµ n¬i thÓ hiÖn søc m¹nh cña tri thøc, biÕn tri thøc khoa häc thµnh ph¬ng tiÖn hïng m¹nh gióp cho ho¹t ®éng thùc tiÔn cã hiÖu qu¶. − Thùc tiÔn lµ tiªu chuÈn ®Ó kiÓm tra ch©n lý. Bëi v×, thùc tiÔn lµ nh÷ng ho¹t ®éng vËt chÊt cã tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan, diÔn ra ®éc lËp ®èi víi nhËn thøc. Nã lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn trong lÞch sö. Nhê ®ã mµ thóc ®Èy nhËn thøc cïng vËn ®éng, ph¸t triÓn. Mäi sù biÕn ®æi cña nhËn thøc suy cho cïng kh«ng thÓ vît ra ngoµi sù kiÓm tra cña thùc tiÔn. Nã thêng xuyªn chÞu sù kiÓm nghiÖm trùc tiÕp cña thùc tiÔn. ChÝnh thùc tiÔn cã vai trß lµ tiªu chuÈn, thíc ®o gi¸ trÞ cña nh÷ng tri thøc ®· ®¹t ®îc trong nhËn thøc. §ång thêi nã bæ sung, ®iÒu chØnh, söa ch÷a, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nhËn thøc. C. M¸c ®· viÕt: “VÊn ®Ò t×m hiÓu xem t duy cña con ngêi cã thÓ ®¹t tíi ch©n lý kh¸ch quan hay kh«ng hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò lý luËn mµ lµ mét vÊn ®Ò thùc tiÔn. ChÝnh trong thùc tiÔn mµ con ngêi ph¶i chøng minh ch©n lý” c. ý nghÜa: 25

− Quan ®iÓm nµy yªu cÇu viÖc nhËn thøc ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn, dùa trªn c¬ së thùc tiÔn, ®i s©u vµo thùc tiÔn, ph¶i coi träng c«ng t¸c tæng kÕt thùc tiÔn. ViÖc nghiªn cøu lý luËn ph¶i liªn hÖ víi thùc tiÔn. NÕu xa rêi thùc tiÔn sÏ dÉn ®Õn sai lÇm cña bÖnh chñ quan, duy ý chÝ, gi¸o ®iÒu, m¸y mãc, quan liªu. Ngîc l¹i, nÕu tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña thùc tiÔn sÏ r¬i vµo chñ nghÜa thùc dông, kinh nghiÖm chñ nghÜa. − §èi víi sù nghiÖp gi¸o dôc ®µo t¹o, vËn dông nguyªn t¾c, quan ®iÓm nµy trªn c¬ së thùc hiÖn ®óng ph¬ng ch©m g¾n häc víi hµnh, nhµ trêng víi x· héi. §Ó gi¸o dôc kh«ng xa rêi víi thùc tiÔn th× ®ßi hái ph¶i cho sinh viªn tiÕn hµnh thùc tËp, thùc tÕ nhiÒu h¬n. − §èi víi viÖc ph¸t triÓn lý luËn: Sù nghiÖp ®æi míi - ®i lªn chñ nghÜa x· héi cña chóng ta lµ con ®êng míi mÎ cha cã nhiÒu kinh nghiÖm tõ c¸c níc. §¶ng ta yªu cÇu muèn ®a ®Êt níc ph¸t triÓn ®i lªn th× ph¶i tæng kÕt thùc tiÔn. Tõ thùc tiÔn tæng kÕt thµnh lý luËn (viÖc lµm nµy ®îc ®Æc biÖt chó ý trong c¸c §H §¶ng 6,7,8,9. 9.3. Ph©n tÝch con ®êng biÖn chøng cña qu¸ tr×nh nhËn thøc (hay ph©n tÝch luËn ®iÓm cña Lª-nin: “Tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn t duy trõu tîng, tõ t duy trõu tîng ®Õn thùc tiÔn - ®ã lµ con ®êng biÖn chøng cña sù nhËn thøc ch©n lý, cña sù nhËn thøc hiÖn thøc kh¸ch quan”. ý nghÜa cña luËn ®iÓm nµy) NhËn thøc lµ ho¹t ®éng ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan vµo trong bé ãc con ngêi. Ho¹t ®éng nµy kh«ng ph¶i lµ ®¬n gi¶n, thô ®éng, m¸y mãc mµ lµ qu¸ tr×nh biÖn chøng, phøc t¹p dùa trªn tÝnh tÝch cùc, s¸ng t¹o cña chñ thÓ nhËn thøc. Trong tËp “Bót ký triÕt häc” næi tiÕng cña m×nh, Lª-nin ®· nªu luËn ®iÓm nh sau: “Tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn t duy trõu tîng, tõ t duy trõu tîng ®Õn thùc tiÔn - ®ã lµ con ®êng biÖn chøng cña sù nhËn thøc ch©n lý, cña sù nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan”. Néi dung luËn ®iÓm nãi trªn chØ râ: NhËn thøc ch©n lý lµ mét qu¸ tr×nh cã tÝnh quy luËt chung cña mäi ho¹t ®éng nhËn thøc khoa häc, ®ã lµ qu¸ tr×nh tr¶i qua hai giai ®o¹n tÊt yÕu tõ nhËn thøc c¶m tÝnh (trùc quan sinh ®éng) ®Õn nhËn thøc lý tÝnh (t duy trõu tîng) vµ ph¶i ®îc kiÓm nghiÖm bëi thùc tiÔn coi nh vßng kh©u tÊt nhiªn cña qu¸ tr×nh nµy, nhê thÕ tri thøc ®¹t ®îc míi ®îc coi lµ ch©n lý. a. NhËn thøc c¶m tÝnh (trùc quan sinh ®éng): Lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. §ã lµ giai ®o¹n mµ con ngêi sö dông c¸c gi¸c quan ®Ó t¸c ®éng trùc tiÕp vµo c¸c sù vËt nh»m n¾m b¾t c¸c sù vËt Êy. Giai ®o¹n nµy gåm 3 h×nh thøc: C¶m gi¸c, tri gi¸c, biÓu tîng. − C¶m gi¸c: Lµ h×nh thøc ®Çu tiªn vµ thÊp nhÊt, ®¬n gi¶n nhÊt cña nhËn thøc c¶m tÝnh. Sù vËt, hiÖn tîng t¸c ®éng trùc tiÕp vµo c¸c gi¸c quan, g©y nªn sù kÝch thÝch cña c¸c tÕ bµo thÇn kinh lµm xuÊt hiÖn c¸c c¶m gi¸c. 26

C¶m gi¸c cã ®Æc tÝnh chung lµ: nhËn thøc sù vËt mét c¸ch bÒ ngoµi, trùc tiÕp, ®¬n lÎ, thêng cha ®îc diÔn ®¹t b»ng ng«n ng÷ (VD: C¶m gi¸c vÒ mµu s¾c, mïi vÞ, ®é r¾n...). ChÝnh v× vËy muèn hiÓu b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng nhËn thøc ph¶i tiÕn lªn tri gi¸c. − Tri gi¸c: Lµ tri thøc t¬ng ®èi toµn diÖn vÒ c¸c sù vËt, do sù t¸c ®éng trùc tiÕp cña c¸c thuéc tÝnh kh¸c nhau cña sù vËt ®ång thêi lªn tÊt c¶ c¸c gi¸c quan con ngêi vµ ®îc thu nhËn bëi tÊt c¶ c¸c gi¸c quan. Do ®ã nhËn thøc tri gi¸c cã ®Æc ®iÓm chung: Lµ mét h×nh thøc nhËn thøc c¶m tÝnh, mang tÝnh trùc tiÕp, ph¶n ¸nh c¸i bÒ ngoµi, cha biÓu ®¹t b»ng ng«n ng÷, lµ tri thøc t¬ng ®èi toµn vÑn vÒ sù vËt. So víi c¶m gi¸c th× tri gi¸c lµ h×nh thøc nhËn thøc cao h¬n, ®Çy ®ñ h¬n, phßng phó h¬n. Tuy nhiªn, nhËn thøc vÉn cha thÓ dõng l¹i ë tri gi¸c. NhËn thøc kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®ßi hái ph¶i cã c¸c sù vËt xuÊt hiÖn tríc c¸c gi¸c quan, mµ nhiÒu khi nã chØ xuÊt hiÖn mét lÇn råi biÕn ®æi, nhng con ngêi vÉn ph¶i nhËn thøc vÒ nã. Nh vËy, ë ®©y xuÊt hiÖn mét m©u thuÉn gi÷a sù vËt hiÖn cã víi thùc tÕ sù vËt kh«ng hiÖn cã tríc c¸c gi¸c quan cña con ngêi. Khi gi¶i quyÕt m©u thuÉn ®ã, nhËn thøc ph¶i chuyÓn lªn mét nÊc thang cao h¬n ®ã lµ biÓu tîng. − BiÓu tîng: Lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh cao nhÊt vµ phøc t¹p nhÊt cña giai ®o¹n trùc quan sinh ®éng. BiÓu tîng xuÊt hiÖn trªn c¬ së nh÷ng hiÓu biÕt vÒ sù vËt do c¶m gi¸c vµ tri gi¸c ®em l¹i. §Æc trng cña biÓu tîng lµ h×nh ¶nh vÒ sù vËt ®îc lu gi÷ trong chñ thÓ nhËn thøc khi sù vËt kh«ng cßn hiÖn diÖn trùc tiÕp tríc chñ thÓ. Con ngêi kh«ng cÇn quan s¸t trùc tiÕp sù vËt mµ vÉn h×nh dung ra chóng dùa trªn sù tiÕp xóc nhiÒu lÇn tríc ®ã. Do ®ã ë biÓu tîng, nhËn thøc ®· Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt gi¸n tiÕp. => Tõ c¸c h×nh thøc c¬ b¶n trªn cña trùc quan sinh ®éng, ta thÊy ®Æc ®iÓm cña giai ®o¹n nµy lµ: − Con ngêi chñ yÕu t×m hiÓu vµ n¾m b¾t c¸i hiÖn tîng, bÒ ngoµi, chø kh«ng ®i vµo c¸i b¶n chÊt bªn trong. − Cha ®îc biÓu ®¹t b»ng ng«n ng÷. − Mang tÝnh chÊt c¶m tÝnh, do ®ã nh÷ng tri thøc thu ®îc kh«ng ch¾c ch¾n, cã thÓ ®óng, cã thÓ sai. b. NhËn thøc lý tÝnh (tõ duy trõu tîng): Lµ giai ®o¹n ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp, trõu tîng vµ kh¸i qu¸t nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶n chÊt cña ®èi tîng. §©y lµ giai ®o¹n nhËn thøc thùc hiÖn chøc n¨ng quan träng nhÊt lµ t¸ch ra vµ n¾m lÊy c¸i b¶n chÊt cã tÝnh quy luËt cña c¸c sù vËt, hiÖn tîng. V× vËy, nã ®¹t ®Õn tr×nh ®é ph¶n ¸nh s©u s¾c h¬n, chÝnh x¸c h¬n vµ ®Çy ®ñ h¬n c¸i b¶n chÊt cña ®èi tîng. NhËn thøc lý tÝnh ®îc thÓ hiÖn ë c¸c h×nh thøc nh kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n vµ suy luËn. − Kh¸i niÖm: Lµ h×nh thøc cë b¶n nhÊt cña t duy trõu tîng. Nã ph¶n ¸nh, kh¸i qu¸t nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n vµ phæ biÕn cña mét líp c¸c sù vËt, hiÖn tîng nhÊt 27

®Þnh vµ ®îc biÓu th× b»ng mét ng«n ng÷ (tõ hoÆc mét tËp hîp tõ) nµo ®ã. VD: C¸i nhµ, vËt chÊt. C¸c kh¸i niÖm võa cã tÝnh kh¸ch quan võa cã tÝnh chñ quan, võa cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, võa thêng xuyªn vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. Nã ch¼ng nh÷ng rÊt linh ®éng, mÒm dÎo, n¨ng ®éng mµ cßn lµ “®iÓm nót” cña qu¸ tr×nh t duy trõu tîng, lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh ph¸n ®o¸n. − Ph¸n ®o¸n: Lµ h×nh thøc cña t duy liªn kÕt c¸c kh¸i niÖm l¹i víi nhau ®Ó kh¼ng ®Þnh hoÆc phñ ®Þnh mét ®Æc ®iÓm, mét thuéc tÝnh nµo ®ã cña ®èi tîng. Ph¸n ®o¸n ®îc biÓu thÞ díi h×nh thøc ng«n ng÷ lµ mét mÖnh ®Ò, bao gåm c¸c thµnh phÇn chñ yÕu: Chñ tõ – hÖ tõ – vÞ tõ. VD: Hµ Néi lµ thñ ®« cña ViÖt Nam (Trong ®ã Hµ Néi = chñ tõ, lµ = hÖ tõ, thñ ®« cña ViÖt Nam = vÞ tõ) lµ mét ph¸n ®o¸n. Ph¸n ®o¸n cã ba lo¹i c¬ b¶n: ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt (VD: §ång dÉn ®iÖn), ph¸n ®o¸n ®Æc thï (VD: ®ång lµ kim lo¹i), ph¸n ®o¸n phæ biÕn (VD: Mäi kim lo¹i ®Òu dÉn ®iÖn). NÕu dõng l¹i ë ph¸n ®o¸n th× nhËn thøc míi chØ biÕt ®îc mèi liªn hÖ gi÷a c¸i ®¬n nhÊt (víi tÝnh c¸ch lµ chñ tõ) vµ c¸i phæ biÕn (víi tÝnh c¸ch lµ vÞ tõ) . Cßn gi÷a c¸i ®¬n nhÊt ë trong ph¸n ®o¸n nµy víi c¸i ®¬n nhÊt ë trong ph¸n ®o¸n kh¸c, hoÆc gi÷a c¸i phæ biÕn trong ph¸n ®o¸n nµy víi c¸i phæ biÕn trong ph¸n ®o¸n kh¸c cã quan hÖ ra sao. HoÆc c¸i ®Æc thï cã quan hÖ thÕ nµo víi c¸i ®¬n nhÊt vµ c¸i phæ biÕn. §iÒu ®ã kh«ng ®îc gi¶i ®¸p trong c¸c ph¸n ®o¸n riªng biÖt. §ã lµ m©u thuÉn tån t¹i trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn ®ã nhÊt thiÕt ph¶i cã suy luËn. − Suy luËn: Lµ h×nh thøc t duy liªn kÕt c¸c ph¸n ®o¸n l¹i víi nhau ®Ó rót ra tri thøc míi. Ch¼ng h¹n, ®Ó cã tri thøc míi, kh¸i qu¸t vÒ mét líp ®èi tîng nµo ®ã trong ph¸n ®o¸n phæ biÕn, ph¶i cã sù liªn kÕt gi÷a ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt víi ph¸n ®o¸n ®Æc thï. VD: NÕu liªn kÕt ph¸n ®o¸n “®ång dÉn ®iÖn” vµ ph¸n ®o¸n “®ång lµ kim lo¹i” ta suy ra ®îc tri thøc míi, biÓu hiÖn trong ph¸n ®o¸n míi “mäi kim lo¹i ®Òu dÉn ®iÖn”. Tuy theo sù kÕt hîp c¸c ph¸n ®o¸n theo trËt tù nµo (tõ ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt qua ph¸n ®o¸n ®Æc thï, råi tíi ph¸n ®o¸n phæ biÕn hoÆc ngîc l¹i) mµ ngêi ta cã ®îc h×nh thøc suy luËn quy n¹p hay diÔn dÞch. => Tõ c¸c h×nh thøc trªn, ta thÊy nhËn thøc lý tÝnh cã ®Æc ®iÓm sau: − Lµ sù nhËn thøc gi¸n tiÕp sù vËt, hiÖn tîng víi sù ®i s©u vµo b¶n chÊt, quy luËt cña chóng. − Lµ giai ®o¹n cao h¬n cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, h×nh thµnh trªn c¬ së nhËn thøc c¶m tÝnh vµ ®îc biÓu ®¹t b»ng c¸c h×nh thøc ng«n ng÷. − Tri thøc cã ®îc t¬ng ®èi x¸c thùc, ph¶n ¸nh thùc chÊt sù vËt, do ®ã cã thÓ tin cËy ®îc. *Mèi quan hÖ gi÷a nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc lý tÝnh: − NhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc lý tÝnh ®Òu thèng nhÊt vÒ ®èi tîng ph¶n ¸nh lµ hiÖn thùc kh¸ch quan. 28

− NhËn thøc c¶m tÝnh lµ giai ®o¹n ®em l¹i nh÷ng tri thøc ban ®Çu cÇn thiÕt cho nhËn thøc lý tÝnh. Hay nãi c¸ch kh¸c nhËn thøc lý tÝnh ë tr×nh ®é cao h¬n so víi nhËn thøc c¶m tÝnh. Tuy nhiªn thiÕu nhËn thøc c¶m tÝnh th× kh«ng cã nhËn thøc lý tÝnh. − Trong ho¹t ®éng nhËn thøc, hai giai ®o¹n nãi trªn kh«ng t¸ch rêi nhau mµ cã sù hç trî, bæ sung cho nhau. NhËn thøc lý tÝnh kh«ng nh÷ng ph¶i dùa trªn nh÷ng tµi liÖu do nhËn thøc c¶m tÝnh ®em l¹i mµ cßn t¹o ra tiÒn ®Ò cho sù ph¶n ¸nh, nhËn thøc c¶m tÝnh mang tÝnh tù gi¸c cao, cã hiÖu qu¶ cao. c. Thùc tiÔn: − NhËn thøc ph¶i tr¶i qua giai ®o¹n thùc tiÔn, diÔn ra g¾n liÒn víi thùc tiÔn th× míi hoµn thµnh ®îc chu tr×nh biÖn chøng cña nã. Thùc tiÔn lµ mét giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, ®Ó nhËn thøc ®¹t tíi ch©n lý kh¸ch quan chø nã kh«ng n»m trong nhËn thøc, thuéc vÒ nhËn thøc. − Së dÜ lµ nh vËy lµ v× thùc tiÔn lµ tiªu chuÈn ®Ó kiÓm tra, ®¸nh gi¸ nh÷ng tri thøc thu ®îc ë c¸c giai ®o¹n tríc (lý do kiÓm tra n»m ngay trong b¶n chÊt nhËn thøc ë tr×nh ®é t duy trõu tîng: ë tr×nh ®é t duy trõu tîng lµ ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp, ph¬ng ph¸p lµ trõu tîng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸). ChØ cã qua thùc tiÔn vµ trong thùc tiÔn míi x¸c ®Þnh ®îc tÝnh ch©n – gi¶ cña c¸c tri thøc ®ã. §ång thêi thùc tiÔn cßn lµ môc ®Ých cuèi cïng cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, lµ ®Þnh híng cho ho¹t ®éng c¶i t¹o thÕ giíi. Víi ý nghÜa ®ã thùc tiÔn chÝnh lµ ®éng lùc cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. d. ý nghÜa: §øng trªn lËp trêng khoa häc vÒ con ®êng biÖn chøng cña sù nhËn thøc ch©n lý, chóng ta tr¸nh ®îc nh÷ng sai lÇm cã khuynh híng t¸ch rêi vµ tuyÕt ®èi ho¸ mét trong hai giai ®o¹n nhËn thøc: HoÆc cêng ®iÖu vai trß cña nhËn thøc lý tÝnh, kh«ng thõa nhËn vai trß cña tri thøc do nhËn thøc c¶m tÝnh ®em l¹i sÏ r¬i vµo chñ nghÜa duy lý hoÆc ®Ò cao tri thøc do nhËn thøc c¶m tÝnh ®em l¹i, h¹ thÊp vai trß cña nhËn thøc lý tÝnh cña chñ nghÜa duy c¶m dÉn ®Õn sù xem xÐt qu¸ tr×nh nhËn thøc mét c¸ch phiÕn diÖn, sai lÇm. Do ®ã qu¸ tr×nh nhËn thøc ph¶i ®i tõ thÊp ®Õn cao. VD: Qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y, häc tËp cña mçi còng ph¶i tu©n theo quy luËt ®ã. Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y tõ trùc quan sinh ®éng (dông cô trùc quan) ®Õn t duy trõu tîng (lý luËn) vµ tõ t duy trõu tîng tíi thùc tiÔn (®Ó cñng cè lý luËn, kiÓm tra lý luËn) Mét nguyªn t¾c c¬ b¶n trong qu¸ tr×nh nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan ®ã lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a nhËn thøc vµ thùc tiÔn, nguyªn t¾c nµy cã ý nghÜa to lín trong nhËn thøc khoa häc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Tõ thùc tiÔn trë vÒ víi thùc tiÔn chóng ta míi cã thÓ nhËn thøc ®îc c¸c quy luËt kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña mçi c¸ nh©n, gia ®×nh, x· héi. Trªn c¬ së ®ã t¹o ra nh÷ng híng ®i, nh÷ng gi¶i ph¸p phï hîp víi cuéc sèng còng nh trong sù nghiÖp x©y dùng níc nhµ. 29

10. BiÖn chøng gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt (LLSX) vµ quan hÖ s¶n xuÊt (QHSX) * Kh¸i niÖm - Ph¬ng thøc s¶n xuÊt (PTSX): Víi tÝnh c¸ch lµ ph¹m trï cña CNDVLS, PTSX biÓu thÞ c¸ch thøc con ngêi thùc hiÖn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt ë nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh cña x· héi loµi ngêi. §ã chÝnh lµ sù thèng nhÊt gi÷a LLSX ë mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh vµ QHSX t¬ng øng. LLSX vµ QHSX lµ quan hÖ song trïng cña s¶n xuÊt x· héi, quan hÖ cña con ngêi víi tù nhiªn vµ quan hÖ cña con ngêi víi nhau. - Lùc lîng s¶n xuÊt: biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi tù nhiªn, nãi lªn n¨ng lùc thùc tÕ cña con ngoiõ trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t¹i ra cña c¶i x· héi. LLSX bao gåm: Ngêi lao ®éng: víi kü n¨ng lao ®éng, tr×nh ®é v¨n hãa, kü thuËt cña hä T liÖu s¶n xuÊt: bao gåm ®èi tîng lao ®éng (tù nhiªn vèn cã vµ nh©n t¹o – kÕt qu¶ ph¸t triÓn cña khoa häc c«ng nghÖ) vµ t liÖu lao ®éng (c«ng cô lao ®éng, ph¬ng tiÖn kü thuËt vµ c¸c bé phËn kh¸c) trong ®ã c«ng cô lao ®éng lµ bé phËn quan träng nhÊt biÓu hiÖn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX Víi sù ph¸t triÓn cña c¸ch m¹ng khoa häc, c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, khoa häc trë thµnh nguyªn nh©n trùc tiÕp cña nhiÒu biÕn ®æi to lín trong s¶n xuÊt vµ ®êi sèng, trë thµnh LLSX trùc tiÕp, ®éc lËp v× nã t¹o ra ®èi tîng, quy tr×nh, chÊt lîng s¶n phÈm, c¬ cÊu lao ®éng... Khoa häc trë thµnh ®Æc trng cña LLSX hiÖn ®¹i. - Quan hÖ s¶n xuÊt: QHSX lµ quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt (s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi), bao gåm: + C¸c quan hÖ së h÷u víi t liÖu s¶n xuÊt (TLSX) + C¸c quan hÖ trong tæ chøc vµ qu¶n lý s¶n xuÊt + C¸c quan hÖ trong ph©n phèi s¶n phÈm lao ®éng Ba mÆt quan hÖ nµy kh¸ch quan thèng nhÊt h÷u c¬ víi nhau, t¹o thµnh mét hÖ thèng mang tÝnh æn ®Þnh t¬ng ®èi so víi sù vËn ®éng kh«ng ngõng cña LLSX. Trong ®ã, quan hÖ së h÷u TLSX lµ quan hÖ xuÊt ph¸t, c¬ b¶n, trung t©m, quyÕt ®Þnh c¸ch thøc tæ chøc qu¶n lý s¶n xuÊt vµ ph¬ng thøc ph©n phèi s¶n phÈm. Ngîc l¹i, 2 quy luËt tæ chøc qu¶n lý vµ ph©n phèi s¶n phÈm còng cã t¸c ®éng tÝch cùc hoÆc tiªu cùc tíi quan hÖ së h÷u TLSX, thóc ®Èy hoÆc k×m h·m s¶n xuÊt * Quan hÖ biÖn chøng gi÷a LLSX vµ QHSX Sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a LLSX vµ QHSX trong PTSX biÓu hiÖn mèi quan hÖ biÖn chøng, biÓu hiÖn thµnh quy luËt vÒ sù phï hîp cña QHSX víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX, thÓ hiÖn ë 2 mÆt: - LLSX ®ãng vai trß quan träng ®èi víi QHSX - QHSX cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi víi LLSX, t¸c ®éng trë l¹i LLSX 30

- LLSX ®ãng vai trß quan träng ®èi víi QHSX: Khuynh híng cña s¶n xuÊt x· héi lµ kh«ng ngõng biÕn ®æi theo chiÒu tiÕn bé. Sù biÕn ®æi ®ã b¾t ®Çu tõ sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña LLSX, do ®ã LLSX lµ yÕu tè cã t¸c dông quyÕt ®Þnh ®èi víi sù biÕn ®æi cña PTSX, buéc QHSX ph¶i phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX. Khi tån t¹i kh¸ch quan mét kiÓu QHSX nµo ®è lµ do tr×nh ®é LLSX quy ®Þnh, thÓ hiÖn trong lÞch sö ph¸t triÓn c¸c PTSX VD: PTSX LLSX

Céng s¶n nguyªn ChiÕm h÷u n« lÖ thñy (c«ng th« s¬ b»ng ®¸

®å s¾t ra ®êi

T b¶n chñ nghÜa m¸y mãc ra ®êi

cô) QHSX c«ng céng chñ – n« lÖ t h÷u TLSX Khi tr×nh ®é LLSX ph¸t triÓn dÉn tíi ph©n c«ng lao ®éng, qu¶n lý nh thÕ nµo, giao së h÷u TLSX vµo tay giai cÊp nµo, ®ã chÝnh lµ 3 mÆt vÊn ®Ò cña QHSX Sù phï hîp cña QHSX víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX lµ mét tr¹ng th¸i mµ QHSX lµ h×nh thøc ph¸t triÓn tÊt yÕu cu¶ LLSX, ë ®ã c¸c yÕu tè cÊu thµnh QHSX t¹o ®Þa bµn ®Çy ®ñ cho LLSX ph¸t triÓn. Sù phï hîp nµy ph¶i biÖn chøng, ph¶i bao hµm m©u thuÉn. QHSX vµ LLSX thèng nhÊt víi nhau trong PTSX nhng LLSX lu«n ph¸t triÓn nhanh, lµ yÕu tè ®éng, thêng xuyªn biÕn ®æi, mang yÕu tè c¸ch m¹ng (do nhu cÇu cña con ngêi lu«n lµ gi¶m nhÑ lao ®éng, n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng). QHSX l¹i lµ yÕu tè t¬ng ®èi æn ®Þnh, trong chõng mùc nµo ®ã lµ b¶o thñ (QHSX bÞ chi phèi bëi lîi Ých cña chñ thÓ chiÕm hÇu hÕt TLSX). §iÒu nµy tÊt yÕu dÉn ®Õn viÖc khi LLSX ph¸t triÓn chuyÓn sang mét tr×nh ®é míi, ph¸ vì t×nh tr¹ng phï hîp gi÷a LLSX vµ QHSX, m©u thuÉn gi÷a LLSX vµ QHSX trë nªn xung ®ét gay g¾t, QHSX trë thµnh xiÒng xÝch cña LLSX. Nh vËy, sù ph¸t triÓn kh¸ch quan cña LLSX tÊt yÕu dÉn ®Õn xo¸ bæ QHSX cò, ra ®êi QHSX míi phï hîp h¬n víi tr×nh ®é, tÝnh chÊt cña LLSX ®· thay ®æi. KÕt qu¶ lµ PTSX lçi thêi bÞ diÖt vong, ra ®êi PTSX míi. §iÒu nµy chøng tá sù vËn ®éng biÕn ®æi cña QHSX trong x· héi lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn c¸c LLSX - QHSX cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi víi LLSX, t¸c ®éng trë l¹i LLSX: QHSX quyÕt ®Þnh môc ®Ých x· héi cña s¶n xuÊt, t¸c ®éng ®Õn khuynh híng ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ, lîi Ých cña ngêi lao ®éng, tõ ®è h×nh thµnh mét hÖ thèng nh÷ng yÕu tè hoÆc thóc ®Èy, hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn cña LLSX: + LLSX chØ cã thÓ ph¸t triÓn khi cã mét QHSX ®ång bé, phï hîp víi nã + LLSX bÞ k×m h·m ph¸t triÓn khi QHSX l¹c hËu h¬n hoÆc tiªn tiÕn h¬n mét c¸ch gi¶ t¹o, QHSX trë thµnh nh©n tè ph¸ ho¹i LLSX. - KÕt luËn: Quy luËt QHSX phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX lµ quy luËt phæ biÕn, kh¸ch quan cña x· héi, t¸c ®éng trong toµn bé tiÕn tr×nh lÞch sö nh©n lo¹i. * VËn dông cña §¶ng ta 31

Tõ ®¹i héi §¶ng VI, §¶ng kh¼ng ®Þnh kh«ng tõ bá con ®êng ®i lªn CNXH trong sù qu¸ ®é bá qua chÕ ®é TBCN. Trong ®iÒu kiÖn nµy, rót kinh nghiÖm nh÷ng n¨m tríc, chóng ta cÇn t«n träng quy luËt vÒ sù phï hîp cña QHSX víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX vµ vËn dông quy luËt Êy vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ. XuÊt ph¸t tõ thùc t¹i LLSX níc ta hiÖn nay, tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp, s¶n xuÊt nhá, ®an xen nhiÒu tÇng, do ®ã kh«ng thÓ chØ tån t¹i mét kiÓu QHSX, ph¶i chÊp nhËn nhiÒu kiÓu QHSX cïng tån t¹i, ®Þnh híng cña §¶ng ta lµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng hãa nhiÒu thµnh phÇn, vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng, cã sù qu¶n lý cña nhµ níc theo ®Þnh híng XHCN. §©y lµ con ®êng ph¸t triÓn tÝch luü l©u dµi, kÕt hîp gi÷a ph¸t huy néi lùc vµ hîp t¸c quèc tÕ, tranh thñ sù gióp ®ì vÒ vèn, kü thuËt nh»m n©ng tÇm tr×nh ®é LLSX níc ta lªn hiÖn ®¹i, cñng cè ph¸t triÓn QHSX tõng bíc phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX. Sù ph¸t triÓn QHSX nµy ph¶i ®¶m b¶o ®îc ®Þnh híng ph¸t triÓn kinh tÕ cña §¶ng ta: tËp trung ®Çu t ph¸t triÓn thµnh phÇn kinh tÕ nhµ níc. 11. BiÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng (CSHT) vµ kiÕn thóc thîng tÇng (KTTT) * Kh¸i niÖm Mçi x· héi trong lÞch sö cã mét kiÓu QHSX nhÊt ®Þnh t¬ng øng víi LLSX. Phï hîp víi kiÓu QHSX ®ã lµ mét hÖ thèng nh÷ng quan hÖ vÒ chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt... Sù liªn hÖ t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a c¸c quan hÖ kinh tÕ cña x· héi víi c¸c quan hÖ chÝnh trÞ tinh thÇn h×nh thµnh trªn c¸c quan hÖ kinh tÕ ®ã ®îc CNDVLS ph¶n ¸nh trong cÆp ph¹m trï CSHT vµ KTTT. C¬ së h¹ tÇng: CSHT lµ toµn bé nh÷ng QHSX cña mét x· héi trong sù vËn ®éng hiÖn thùc cña nã hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi ®ã. CSHT cña mét x· héi cô thÓ ®Æc trng tríc hÕt bëi kiÓu QHSX thèng trÞ tiªu biÓu cho x· héi Êy vµ còng tån t¹i vai trß nhÊt ®Þnh cña kiÓu QHSX qu¸ ®é, tµn d cña PTSX cò vµ kiÓu QHSX mÇm mèng t¬ng lai cña PTSX míi. KiÕn tróc thîng tÇng: KTTT lµ toµn bé nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt... cïng víi nh÷ng thiÕt chÕ x· héi t¬ng øng nh nhµ níc, ®¶ng ph¸i, gi¸o héi, c¸c ®oµn thÓ x· héi..., nh÷ng g× ®îc h×nh thµnh x©y dùng trªn nÒn t¶ng cña CSHT nhÊt ®Þnh KTTT bao gåm hÖ t tëng (®Ó ph¶n ¸nh môc ®Ých lý tëng cña c¸c giai cÊp, tËp ®oµn ngêi trong x· héi) vµ thiÕt chÕ chÝnh trÞ x· héi (ph¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn, hiÖn thùc hãa môc tiªu) Trong x· héi cã giai cÊp, nhµ níc lµ bé phËn quan träng nhÊt cña KTTT, lu«n lµ nhµ níc cña giai cÊp thèng trÞ. Nhê cã nhµ níc, giai cÊp thèng trÞ g¸n ®îc cho x· héi hÖ t tëng cña m×nh. TÝnh giai cÊp cña KTTT thÓ hÖ râ ë sù ®èi lËp vÒ quan ®iÓm t tëng vµ cuéc ®Êu tranh vÒ chÝnh trÞ t tëng cña c¸c giai cÊp ®èi kh¸ng. 32

* Quan hÖ biÖn chøng gi÷a CSHT vµ KTTT CSHT ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi KTTT Chñ nghÜa M¸c kh¼ng ®Þnh: quan hÖ kinh tÕ, quan hÖ s¶n xuÊt lµ nh÷ng quan hÖ x· héi c¬ b¶n quyÕt ®Þnh mäi quan hÖ vÒ chÝnh trÞ, ph¸p luËt vµ t tëng. CSHT quyÕt ®Þnh sù ra ®êi, h×nh thµnh c¸c bé phËn cña KTTT. Mäi yÕu tè cña KTTT ®Òu xuÊt hiÖn trªn c¬ së quan hÖ kinh tÕ, quan hÖ x· héi. VD: trong chÕ ®é céng s¶n nguyªn thñy cha cã chiÕm h÷u t nh©n TLSX nªn cha cã nhµ níc, giai cÊp. Khi x· héi cã ph©n chia giai cÊp th× nhµ níc, ph¸p luËt ra ®êi dùa trªn së h÷u t nh©n TLSX. CSHT quyÕt ®Þnh ®Æc ®iÓm tÝnh chÊt cña KTTT. C¸c ®Æc ®iÓm, néi dung cña KTTT ®îc quy ®Þnh bëi c¸c quan hÖ kinh tÕ. CSHT nµo t¬ng øng víi KTTT Êy. KTTT ph¶n ¸nh quan hÖ kinh tÕ cña c¸c giai cÊp trong giai ®o¹n lÞch sö Êy, lµm cho m©u thuÉn trong kinh tÕ ®îc biÓu hiÖn trong m©u thuÉn vÒ chÝnh trÞ x· héi. VD: Trong chÕ ®é phong kiÕn, TLSX nhá, kinh tÕ mang tÝnh gia trëng ®ãng kÝn nªn t tëng quan ®iÓm c¬ b¶n lµ t tëng gia trëng, qu©n phiÖt, gi¸o dôc kû c¬ng trËt tù x· héi: vua ra vua, t«i ra t«i. CSHT quyÕt ®Þnh tÝnh giai cÊp cña KTTT. Giai cÊp nµo chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ vÒ kinh tÕ th× còng chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ trong ®êi sèng tinh thÇn x· héi, thèng trÞ KTTT. Nhµ níc lµ nhµ níc cña giai cÊp thèng trÞ, lµ c«ng cô cña giai cÊp biÓu hiÖn quyÒn lùc tËp trung vÒ kinh tÕ cho nªn KTTT ë 1 giai ®o¹n nhÊt ®Þnh lµ KTTT cña giai cÊp thèng trÞ. C¸c giai cÊp kh¸c chÞu ¶nh hëng cña KTTT cña giai cÊp thèng trÞ vÒ t tëng. Sù biÕn ®æi cña CSHT kÐo theo sù biÕn ®æi cña KTTT ®Ó ph¶n ¸nh nã. NÕu CSHT thay ®æi th× sím muén KTTT còng thay ®æi theo. Tuy nhiªn sù biÕn ®æi cña c¸c bé phËn trong KTTT lµ kh«ng gièng nhau, cã c¸i biÕn ®æi tríc nh nhµ níc, ph¸p luËt, cã c¸i biÕn ®æi sau, dÇn dÇn nh ®¹o ®øc, triÕt häc... KTTT cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi, t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi CSHT Chøc n¨ng c¬ b¶n cña KTTT lµ x©y dùng b¶o vÖ, cñng cè duy tr× ph¸t triÓn CSHT cña nã, ®Êu tranh c¶i t¹o xãa bá CSHT cò. KTTT kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm thô ®éng cña CSHT, sù phôc thuéc cña KTTT vµo CSHT kh«ng trùc tiÕp vµ kh«ng gi¶n ®¬n, chóng cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng trë l¹i rÊt m¹nh mÏ ®èi víi c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi. KTTT cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi do mçi bé phËn, mçi yÕu tè víi t c¸ch lµ chØnh thÓ trong KTTT lu«n tån t¹i, ph¸t triÓn theo logic néi t¹i: C¸c bé phËn cña KTTT t¸c ®éng ®Õn CSHT b»ng nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau, theo nh÷ng c¬ chÕ kh¸c nhau. B¶n th©n c¸c bé phËn ®ã còng cã sù t¸c ®éng ¶nh hëng lÉn nhau, kh«ng ®ång bé, thËm chÝ m©u thuÉn, chèng ®èi lÉn nhau, t¹o nªn t¸c ®éng phøc t¹p nhiÒu chiÒu, cã thÓ tÝch cùc hoÆc tiªu cùc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña CSHT. TÝch cùc khi nh÷ng t¸c ®éng lµ cïng chiÒu, phï hîp víi sù vËn ®éng cña nh÷ng quy luËt kinh tÕ kh¸ch quan. Tr¸i l¹i, nÕu t¸c ®éng ngîc chiÒu, sÏ lµ trë lùc, g©y t¸c h¹i, c¶n ®êng ph¸t triÓn cña x· héi.

33

KTTT cã t¸c ®éng m¹nh ®èi víi CSHT song nÕu qu¸ nhÊn m¹nh vai trß nµy ®Õn møc phñ nhËn t¸c ®éng quyÕt ®Þnh cña nh÷ng quy luËt kinh tÕ kh¸ch quan, tÝnh tÊt yÕu cña vËn ®éng x· héi sÏ r¬i vµo sai lÇm duy t©m chñ quan, kh«ng thÊy ®îc tiÕn tr×nh kh¸ch quan cña lÞch sö. * VËn dông cña §¶ng ta §¶ng ta ®· x¸c ®Þnh ph¸t triÓn kinh tÕ æn ®Þnh, c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n, lµ nÒn t¶ng cña sù æn ®Þnh chÝnh trÞ, ph¸t triÓn v¨n hãa, do ®ã chóng ta cÇn triÓn khai tèt ®êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ cña §¶ng. Ph¸t huy, cñng cè, hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh trÞ níc ta: §¶ng, nhµ níc, ®oµn thÓ, tæ chøc héi... §¶m b¶o tÝnh nguyªn t¾c mµ §¶ng ta ®· x¸c ®Þnh, vÒ mÆt hÖ t tëng, lÊy chñ nghÜa M¸c Lª nin, t tëng Hå ChÝ Minh lµ c¬ së, kim chØ nam cho mäi ®êng lèi ®æi míi. 12. Ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ x· héi 12.1 Ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ x· héi * Kh¸i niÖm H×nh th¸i KTXH lµ mét ph¹m trï cña CNDVLS, dïng ®Ó chØ x· héi ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, víi 1 kiÓu QHSX ®Æc trng cho x· héi ®ã phï hîp víi 1 tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña LLSX vµ víi 1 KTTT t¬ng øng ®îc x©y dùng trªn nh÷ng QHSX Êy. * KÕt cÊu cña h×nh th¸i KTXH - H×nh th¸i KTXH bao gåm: + LLSX ph¸t triÓn ë 1 tr×nh ®é nhÊt ®Þnh + QHSX ®Æc trng phï hîp víi LLSX + KTTT t¬ng øng x©y dùng trªn QHSX Ba yÕu tè trªn cã quan hÖ h÷u c¬ víi nhau, liªn hÖ, quy ®Þnh lÉn nhau, x¸c lËp tõ 1 tiªn ®Ò gèc, ®ã lµ LLSX, t¹o thµnh mèi quan hÖ chØnh thÓ x· héi trong 1 giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. 3 yÕu tè trªn cã quan hÖ biÖn chøng víi nhau theo quy luËt vÒ sù phï hîp cña QHSX víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX, quy luËt vÒ sù phï hîp cña KTTT ®èi víi CSHT, ¶nh hëng chi phèi lÉn nhau. KÕt cÊu nµy cã tÝnh khoa häc do M¸c ®· trõu tîng hãa c¸c yÕu tè c¬ b¶n cña ®êi sèng x· héi, ph©n tÝch chóng ®Ó h×nh thµnh ph¹m trï h×nh th¸i KTXH, võa chØ ra ®îc tÝnh chung, tÝnh lÆp l¹i ë c¸c giai ®o¹n lÞch sö x· héi, võa chØ ra ®îc tÝnh riªng cña sù ph¸t triÓn lÞch sö qua c¸c giai ®o¹n. C¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau cã c¸c tr×nh ®é ph¸t triÓn LLSX kh¸c nhau, quyÕt ®Þnh kiÓu QHSX, kiÓu KTTT kh¸c nhau. * ý nghÜa cña häc thuyÕt vÒ h×nh th¸i KTXH - VÒ mÆt lý luËn: Tríc M¸c, chñ nghÜa duy t©m thèng trÞ trong khoa häc x· héi. C¸c nhµ triÕt häc kh«ng hiÓu ®îc quy luËt cña sù ph¸t triÓn x· héi, kh«ng gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc

34

vÊn ®Ò ph©n lo¹i c¸c chÕ ®é x· héi vµ ph©n kú lÞch sö. Häc thuyÕt cña M¸c lµm nªn c¸ch m¹ng trong toµn bé quan niÖm vÒ lÞch sö x· héi Víi häc thuyÕt nµy, M¸c ®· lý gi¶i ®éng lùc cña lÞch sö kh«ng do mét lùc lîng thÇn bÝ nµo, mµ chÝnh lµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi díi t¸c ®éng cña c¸c quy luËt kh¸ch quan, c¬ b¶n ®· kh¾c phôc quan ®iÓm duy t©m trõu tîng. §©y lµ c¬ së ph¬ng ph¸p luËn cña c¸c khoa häc x· héi, hßn ®¸ t¶ng cho mäi nghiªn cøu vÒ x· héi, 1 trong nh÷ng nÒn t¶ng lý luËn cña chñ nghÜa x· héi khoa häc. BÊt kú mét hiÖn tîng x· héi nµo, tõ hiÖn tîng kinh tÕ ®Õn hiÖn tîng tinh thÇn, ®Òu chØ cã thÓ hiÓu ®óng khi g¾n vãi mét h×nh th¸i KTXH nhÊt ®Þnh. Häc thuyÕt cung cÊp nh÷ng tiªu chuÈn duy vËt, khoa häc cho viÖc ph©n kú lÞch sö, gióp con ngêi hiÓu ®îc logic kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh tiÕn hãa x· héi, chØ ra sù thèng nhÊt cña lÞch sö x· héi loµi ngêi ph¸t triÓn theo cÊu tróc tõ thÊp ®Õn cao qua c¸c h×nh th¸i KTXH tõ céng s¶n nguyªn thñy ®Õn chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n chñ nghÜa vµ céng s¶n v¨n minh. VÒ mÆt thùc tiÔn: ®©y lµ c¬ së v¹ch ra ®êng lèi ph¸t triÓn ®Êt níc, x· héi theo con ®êng céng s¶n chñ nghÜa 12.2. Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i KTXH lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn * Tr×nh bµy rót gän kh¸i niÖm h×nh th¸i KTXH vµ kÕt cÊu cña h×nh th¸i KTXH * Ph©n tÝch luËn ®iÓm cña M¸c "Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i KTXH lµ 1 qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn §©y chÝnh lµ tÝnh quy luËt vÒ sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña x· héi, rót ra tõ sù ph©n tÝch mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c yÐu tè trong h×nh th¸i KTXH Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i KTXH lµ 1 qu¸ tr×nh kh¸ch quan, tu©n theo quy luËt tù nhiªn vµ x· héi Quy luËt cña tù nhiªn: con ngêi thuéc vÒ tù nhiªn, sèng, tån t¹i tu©n theo quy luËt cña tù nhiªn. X· héi lµ tËp hîp nh÷ng con ngêi cã quan hÖ víi nhau. Theo M¸c: x· héi lµ 1 thùc thÓ hoµn mü nhÊt cña giíi, do ®ã x· héi vËn ®éng ph¸t triÓn tu©n theo quy luËt cña tù nhiªn. Quy luËt cña x· héi: th«ng qua ho¹t ®éng cña con ngêi, song c¸c quy luËt vËn ®éng cña x· héi ®îc h×nh thµnh kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vµo ý chÝ con ngêi mµ cßn quyÕt ®Þnh c¶ ý chÝ ý thøc cña con ngêi, t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn x· héi. C¸c quy luËt x· héi tån t¹i díi 2 d¹ng: C¸c quy luËt cã tÝnh chÊt chung, phæ biÕn nh quy luËt CSHT quyÕt ®Þnh KTTT, quy luËt QHSX phï hîp víi tr×nh ®é LLSX, quy luËt tån t¹i XH quyÕt ®Þnh ý thøc XH. Sù vËn ®éng theo c¸c quy luËt nµy cã kh¶ n¨ng lµm thay ®æi PTSX, chÕ ®é x· héi, biÕn ®æi c¸c yÕu tè trong h×nh th¸i KTXH C¸c quy luËt cã tÝnh chÊt riªng ®Æc thï trong nh÷ng kh«ng gian thêi gian nhÊt ®Þnh (hoµn c¶nh ®Þa lý, truyÒn thèng cña c¸c quèc gia, d©n téc), lµm phong phó h¬n sù ph¸t triÓn cña lÞch sö. Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i KTXH theo xu híng tõ thÊp ®Õn cao 35

LÞch sö x· héi loµi ngêi lµ lÞch sö nèi tiÕp c¸c h×nh th¸i KTXH ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao. Sù thay thÕ kÕ tiÕp nhau cña c¸c h×nh th¸i KTXH: x· héi céng s¶n nguyªn thñy ®Õn chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n chñ nghÜa vµ céng s¶n chñ nghÜa lµ qu¸ tr×nh tiÕn hãa bao hµm nh÷ng bíc nh¶y vät t¹o nªn sù tiÕn bé trong lÞch sö loµi ngêi. Sù thay thÕ c¸c h×nh th¸i KTXH ®îc thùc hiÖn th«ng qua c¸ch m¹ng x· héi nh»m gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a LLSX vµ QHSX khi QHSX trë thµnh xiÒng xÝch cña LLSX. Khi CSHT thay ®æi tÊt yÕu KTTT còng thay ®æi theo. KÕt qu¶ lµ, sím muén h×nh th¸i KTXH TBCN ®îc thay thÕ b»ng h×nh th¸i KTXH XHCN vµ sù thay thÕ nµy còng lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn, thùc hiÖn th«ng qua c¸ch m¹ng XHCN mµ tiÒn ®Ò lµ sù ph¸t triÓn cña LLSX vµ sù trëng thµnh cña giai cÊp v« s¶n. Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i KTXH t¹o nªn bøc tranh vËn ®éng ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ngêi chÞu sù t¸c ®éng cña nh÷ng quy luËt chung vµ quy luËt ®Æc thï Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i KTXH lµ sù thèng nhÊt gi÷a c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï, ®ßi hái sù chuyÓn tõ c¸i chung thµnh c¸i riªng. C¸c quèc gia d©n téc 1 mÆt tu©n theo sù ph¸t triÓn chung, 1 mÆt tu©n theo sù ph¸t triÓn ®Æc thï nh quan ®iÓm cña Lªnin: mäi quèc gia d©n téc trªn thÕ giíi ®Òu cã thÓ ®i lªn CNXH theo nh÷ng con ®êng kh¸c nhau. Tõ ®ã, xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng ph¸t triÓn ®Æc thï. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh, tïy theo ®iÒu kiÖn riªng cña c¸c d©n téc, quèc gia, kh«ng ph¶i mäi quèc gia ®Òu tr¶i qua tuÇn tù tõ thÊp ®Õn cao c¸c h×nh th¸i KTXH theo 1 s¬ ®å chung mµ cã thÓ bá qua 1 hoÆc 1 vµi h×nh th¸i KTXH nµo ®ã díi sù ¶nh hëng xu híng chung cña thÕ giíi nh»m v¬n tíi tr×nh ®é tiªn tiÕn cña nh©n lo¹i.

Qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn cña sù

ph¸t triÓn x· héi ch¼ng nh÷ng diÔn ra b»ng con ®êng ph¸t triÓn tuÇn tù mµ cßn bao hµm c¶ sù bá qua Êy trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh. VD: kh«ng chøng minh ®îc ë ViÖt Nam cã h×nh th¸i chiÕm h÷u n« lÖ. ViÖt Nam ®· bá qua giai ®o¹n TBCN, qu¸ ®é ®i lªn CNXH, ®ã lµ kÕt qu¶ cña sù ¶nh hëng xu híng ph¸t triÓn chung cña c¸c h×nh th¸i KTXH trªn thÕ giíi. * VËn dông vµo ViÖt Nam C¸c nhµ kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c chØ ra r»ng cÇn cã sù gióp ®ì cña c¸c níc tiªn tiÕn vµ giai cÊp v« s¶n ë c¸c níc ®ã, c¸c níc tiÒn TBCN cã thÓ rót ng¾n ®îc con ®êng ®i lªn CNXH ViÖt Nam kÓ tõ khi §¶ng céng s¶n ra ®êi, l·nh ®¹o, x¸c lËp con ®êng ph¸t triÓn ®Êt níc qu¸ ®é ®i lªn CNXH, bá qua giai ®o¹n ph¸t triÓn TBCN (luËn c¬ng 1930) TiÒn ®Ò ®Æt ra cña sù bá qua nµy ®ã lµ, h×nh th¸i bá qua (TBCN) lµ lçi thêi, kh«ng cßn vai trß lÞch sö, h×nh th¸i KTXH XHCN ®· xuÊt hiÖn kh¸ch quan trªn thÕ giíi, ViÖt Nam ®· cã giai cÊp c¸ch m¹ng ®ñ kh¶ n¨ng ®a ®Êt níc ph¸t triÓn ®i lªn, ViÖt Nam ®· dùa vµo X«viÕt vµ sù l·nh ®¹o cña §¶ng, bá qua chÕ ®é TBCN, qu¸ ®é ®i lªn CNXH. Ngµy nay víi t tëng ®æi míi, khi qu¸ ®é ®i lªn CNXH, ViÖt Nam bá qua chÕ ®é TBCN trong ®ã cã chÕ ®é chÝnh trÞ, chÕ ®é kinh tÕ ngêi bãc lét ngêi.

36

§¸nh gi¸ l¹i nh÷ng tiÒn ®Ò ®Ó thùc hiÖn ®êng lèi nµy, vÒ mÆt kh¸ch quan, ®ã lµ xu híng toµn cÇu hãa, kh¶ n¨ng héi nhËp quèc tÕ, ¶nh hëng cña c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, nh÷ng bµi häc kinh nghiÖm trong x©y dùng chñ nghÜa x· héi tõ tríc ®Õn nay vµ cña c¸c níc kh¸c; vÒ mÆt chñ quan, ®ã lµ sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®ãng vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh ®æi míi, d©n téc ViÖt Nam anh hïng víi truyÒn thèng lÞch sö vÎ vang, con ngêi ViÖt Nam cÇn cï chÞu khã, th«ng minh, s¸ng t¹o. Cho thÊy con ®êng qu¸ ®é lªn CNXH bá qua chÕ ®é TBCN ë níc ta lµ con ®êng hîp quy luËt vµ cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn. 13. Tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi 13.1 Tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi *. Kh¸i niÖm Tån t¹i x· héi : Tån t¹i XH lµ sinh ho¹t vËt chÊt vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña x· héi Tån t¹i XH bao gåm c¸c yÕu tè chÝnh lµ: PTSX vËt chÊt lµ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt, quyÕt ®Þnh tån t¹i XH nãi chung, chi phèi c¸c yÕu tè kh¸c trong tån t¹i XH (®iÒu kiÖn tù nhiªn ®îc khai th¸c nh thÕ nµo, sö dông ra sao, sù ph¸t triÓn, chÊt lîng d©n sè chÞu ¶nh hëng cña PTSX) §iÒu kiÖn tù nhiªn - hoµn c¶nh ®Þa lý lµ yÕu tè thêng trùc cho tån t¹i XH, lµ ®èi tîng ®Ó t¸c ®éng cña con ngêi, x· héi t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt D©n sè cung cÊp nguån nh©n lùc cho sù ph¸t triÓn x· héi, t¸i s¶n xuÊt con ngêi, duy tr× nßi gièng. ý thøc x· héi : ý thøc XH lµ mÆt tinh thÇn cña ®êi sèng x· héi, bao gåm nh÷ng quan ®iÓm, t tëng, t×nh c¶m, t©m tr¹ng, truyÒn thèng... n¶y sinh tõ tån t¹i XH vµ ph¶n ¸nh tån t¹i XH trong nh÷ng giai ®o¹n nhÊt ®Þnh. ý thøc XH bao gåm: C¸c tr¹ng th¸i t©m lý x· héi (t×nh c¶m, íc muèn, thãi quen, tËp qu¸n...) C¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi (ý thøc chÝnh trÞ: ph¶n ¸nh c¸c quan hÖ chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c d©n téc vµ c¸c quèc gia, còng nh th¸i ®é cña c¸c giai cÊp ®èi víi quyÒn lùc nhµ níc; ý thøc ph¸p quyÒn lµ toµn bé c¸c t tëng, quan ®iÓm cña mét giai cÊp vÒ b¶n chÊt vµ vai trß cña ph¸p luËt, vÒ quyÒn vµ nghÜa vô cña nhµ níc, c¸c tæ chøc x· héi vµ c«ng d©n, vÒ tÝnh hîp ph¸p vµ kh«ng hîp ph¸p cña hµnh vi con ngêi trong x· héi; ý thøc ®¹o ®øc lµ toµn bé nh÷ng quan niÖm vÒ thiÖn, ¸c, tèt, xÊu, l¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm, h¹nh phóc, c«ng b»ng... vµ vÒ nh÷ng quy t¾c ®¸nh gi¸, ®iÒu chØnh hµnh vi øng xö gi÷a c¸ nh©n víi x· héi vµ gi÷a c¸c c¸ nh©n; ý thøc thÈm mü ph¶n ¸nh thÕ giíi mét c¸ch sinh ®éng, cô thÓ b»ng h×nh tîng nghÖ thuËt; ý thøc t«n gi¸o lµ toµn bé nh÷ng biÓu tîng, t×nh c¶m, t©m tr¹ng thãi quen cña quÇn chóng vÒ tÝn ngìng t«n gi¸o vµ hÖ thèng gi¸o lý ®îc t¹o ra vµ truyÒn b¸ trong x· héi) ý thøc XH cã c¸c cÊp ®é kh¸c nhau, phøc t¹p: 37

ý thøc x· héi th«ng thêng vµ ý thøc lý luËn (ý thøc x· héi th«ng thêng lµ nh÷ng tri thøc, nh÷ng quan niÖm cña con ngêi, h×nh thµnh 1 c¸ch trùc tiÕp trong ho¹t ®éng thùc tiÔn hµng ngµy, cha ®îc hÖ thèng hãa, kh¸i qu¸t hãa, ph¶n ¸nh sinh ®éng, trùc tiÕp, nhiÒu mÆt cuéc sèng hµng ngµy cña con ngêi; ý thøc lý luËn lµ nh÷ng t tëng, quan ®iÓm ®îc hÖ thèng hãa, kh¸i qu¸t hãa thµnh c¸c häc thuyÕt x· héi, ®îc tr×nh bµy díi d¹ng nh÷ng kh¸i niÖm, ph¹m trï, quy luËt, ph¶n ¸nh HTKQ 1 c¸ch kh¸i qu¸t, s©u s¾c, chÝnh x¸c, b¶n chÊt) t©m lý x· héi vµ hÖ t tëng x· héi (t©m lý x· héi bao gåm toµn bé t×nh c¶m, íc muèn, thãi quen, tËp qu¸n... cña con ngêi, cña 1 bé phËn x· héi hoÆc cña toµn x· héi h×nh thµnh díi ¶nh hëng trùc tiÕp cña ®êi sèng hµng ngµy cña hä vµ ph¶n ¸nh ®êi sèng ®ã, ph¶n ¸nh mét c¸ch trùc tiÕp ®iÒu kiÖn sinh sèng hµng ngµy cña con ngêi, ph¶n ¸nh tù ph¸t nh÷ng mÆt bÒ ngoµi cña tån t¹i XH; hÖ t tëng lµ tr×nh ®é cao cña ý thøc XH, ®îc h×nh thµnh khi con ngêi nhËn thøc s©u s¾c h¬n vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña m×nh, cã kh¶ n¨ng ®i s©u vµo b¶n chÊt c¸c mèi quan hÖ XH, lµ nhËn thøc lý luËn vÒ tån t¹i XH, hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm, t tëng, kÕt qu¶ cña sù kh¸i qu¸t hãa nh÷ng kinh nghiÖm XH) ý thøc XH cã tÝnh giai cÊp râ nÐt, ý thøc x· héi cña c¸c giai cÊp kh¸c nhau cã néi dung vµ h×nh thøc ph¸t triÓn kh¸c nhau hoÆc ®èi lËp nhau, cã t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, ¶nh hëng chi phèi lÉn nhau. 13.2. Quan hÖ biÖn chøng gi÷a tån t¹i XH vµ ý thøc XH ý thøc XH ph¶n ¸nh tån t¹i XH, do tån t¹i XH quyÕt ®Þnh §êi sèng tinh thÇn cña XH h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së cña ®êi sèng vËt chÊt. Tån t¹i XH lµ nguån gèc, c¬ së h×nh thµnh c¸c hiÖn tîng ý thøc XH Tån t¹i XH quyÕt ®Þnh néi dung, ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt cña ý thøc XH, quyÕt ®Þnh tÝnh giai cÊp cña ý thøc XH quyÕt ®Þnh sù biÕn ®æi cña ý thøc XH. Khi tån t¹i XH, nhÊt lµ PTSX biÕn ®æi th× nh÷ng t tëng vµ lý luËn XH, nh÷ng quan ®iÓm vÒ chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, triÕt häc, ®¹o ®øc, v¨n häc, nghÖ thuËt sím muén còng biÕn ®æi theo. VD: X· héi nguyªn thñy, tr×nh ®é LLSX thÊp kÐm, sèng chung, lµm chung, hëng chung, kh«ng cã quan niÖm t h÷u, kh«ng cã ý thøc bãc lét. Khi c«ng x· nguyªn thñy tan r·, chÕ ®é t h÷u ra ®êi, ph¸t triÓn t tëng t h÷u, ¨n b¸m, bãc lét, chñ nghÜa c¸ nh©n... ý thøc XH cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi, t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi tån t¹i XH ý thøc XH thêng l¹c hËu so víi tån t¹i XH, ¶nh hëng tiªu cùc ®èi víi sù biÕn ®æi cña tån t¹i XH lÞch sö cho thÊy, nhiÒu khi XH cò mÊt ®i nhng ý thøc XH do XH ®ã sinh ra vÉn tån t¹i dai d¼ng, ý thøc XH lµ c¸i ph¶n ¸nh tån t¹i XH, chØ biÕn ®æi sau khi tån t¹i XH biÕn ®æi ®Æc biÖt lµ c¸c hiÖn tîng t©m lý XH b¶o thñ l¹c hËu nh truyÒn thèng, tËp qu¸n, thãi quen. ý thøc XH lu«n g¾n víi lîi Ých cña nh÷ng nhãm, tËp ®oµn ngêi, giai cÊp nhÊt ®Þnh trong XH, nh÷ng t tëng cò, l¹c hËu cè ý ®îc c¸c lùc lîng XH ph¶n tiÕn bé lu gi÷, truyÒn b¸ nh»m phôc vô lîi Ých riªng, chèng l¹i lùc lîng XH tiÕn bé. ý thøc XH cã thÓ vît tríc tån t¹i XH, t¸c ®éng tÝch cùc tíi tån t¹i XH

38

trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, t tëng con ngêi, ®Æc biÖt nh÷ng t tëng khoa häc tiªn tiÕn cã thÓ vît tríc sù ph¸t triÓn cña tån t¹i XH, dù b¸o t¬ng lai, cã t¸c dông tæ chøc, chØ ®¹o ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi, gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô míi do sù ph¸t triÓn chÝn muåi cña ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi ®Æt ra. (VD: CN M¸c Lªnin lµ hÖ t tëng cña giai cÊp c¸ch m¹ng nhÊt cña thêi ®¹i - giai cÊp c«ng nh©n ra ®êi tõ thÕ kû XIX trong lßng CNTB ®· chØ ra r»ng XHTB nhÊt ®Þnh sÏ bÞ thay thÕ b»ng XHCS tÝnh vît tríc nµy n»m trong b¶n chÊt cña ý thøc con ngoiõ cã vai trß ®Þnh híng cho thùc tiÔn, cã tÝnh gi¶i ph¸p ý thøc XH cã tÝnh kÕ thõa trong sù ph¸t triÓn cña m×nh Quan ®iÓm lý luËn cña mçi thêi ®¹i kh«ng xuÊt hiÖn trªn m¶nh ®Êt trèng kh«ng mµ ®îc t¹o ra trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng thµnh tù lý luËn cña c¸c thêi ®¹i tríc. (VD: CN M¸c kÕt thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng tinh hoa t tëng cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc, kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh vµ chñ nghÜa x· héi kh«ng tëng Ph¸p) Nhê kh¶ n¨ng kÕ thõa nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña ý thøc XH mµ 1 níc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn t¬ng ®èi kÐm vÒ kinh tÕ vÉn cã thÓ cã tr×nh ®é ph¸t triÓn cao vÒ t têng TÝnh kÕ thõa cña ý thøc XH g¾n víi tÝnh giai cÊp. Nh÷ng giai cÊp kh¸c nhau kÕ thõa nh÷ng néi dung kh¸c nhau cña c¸c thêi ®¹i tríc. Nh÷ng giai cÊp tiªn tiÕn tiÕp nhËn nh÷ng t tëng tiÕn bé. Nh÷ng giai cÊp lçi thêi tiÕp thu nh÷ng t tëng ph¶n tiÕn bé t¹o nªn n¨ng lùc kÕ thõa kh¸c nhau, phô thuéc vµo lËp trêng, ®Þa vÞ XH cña giai cÊp kÕ thõa trong lÞch sö. Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c h×nh th¸i KTXH C¸c h×nh th¸i KTXH nh chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt... ®Òu ph¶n ¸nh tån t¹i XH theo c¸c gãc ®é kh¸c nhau, tù th©n chóng t¸c ®éng ¶nh hëng qua l¹i lÉn nhau. ë c¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau, møc ®é chi phèi ¶nh hëng kh¸c nhau, do ®ã mét vµi h×nh th¸i ý thøc XH næi lªn, chi phèi t¸c ®éng m¹nh ®Õn c¸c h×nh th¸i kh¸c. (VD: Hy L¹p cæ ®¹i: triÕt häc vµ nghÖ thuËt, T©y ¢u trung cæ: t«n gi¸o, CËn hiÖn ®¹i: ý thøc chÝnh trÞ) ý thøc XH t¸c ®éng trë l¹i tån t¹i XH Møc ®é ¶nh hëng cña t tëng ®èi víi sù ph¸t triÓn XH phô thuéc vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ, vµo tÝnh chÊt cña c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ, vai trß lÞch sö cña giai cÊp mang ngän cê t tëng, møc ®é më réng cña t tëng trong quÇn chóng... Sù t¸c ®éng nµy lµ phøc t¹p, nhiÒu chiÒu, cã thÓ tÝch cùc khi ý thøc XH cã tÝnh khoa häc, ®ång bé, cã kh¶ n¨ng th©m nhËp vµo ®êi sèng XH, quÇn chóng nh©n d©n... hoÆc tiªu cùc. * ý nghÜa Ph¸t triÓn kinh tÕ æn ®Þnh c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n, n©ng cao d©n trÝ, ph¸t triÓn v¨n hãa, khoa häc, kü thuËt T¨ng cêng c«ng t¸c t tëng, chèng l¹i nh÷ng ©m mu, hµnh ®éng ph¸ ho¹i cña nh÷ng lùc lîng thï ®Þch, xo¸ bá tµn d cò, ph¸t huy truyÒn thèng tèt ®Ñp 39

VËn dông tÝnh kÕ thõa, trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng vµ më réng giao lu quèc tÕ, ph¸t triÓn v¨n hãa d©n téc ®i ®«i víi më réng giao lu v¨n hãa víi níc ngoµi, võa gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc, võa tiÕp thu tinh hoa v¨n hãa thÕ giíi. Trong ®iÒu kiÖn níc ta hiÖn nay, nh÷ng ho¹t ®éng t tëng nh triÕt häc, v¨n hãa nghÖ thuËt, kh«ng thÓ t¸ch rêi ®êng lèi ®æi míi ®óng ®¾n cña §¶ng X©y dùng nh÷ng gi¶i ph¸p tÝch cùc ®ång bé trong sù ph¸t triÓn v¨n hãa t×nh thÇn, chèng l¹i nh÷ng hiÖn tîng tiªu cùc ph¶n v¨n hãa

40