De Cuong Bai Giang Logic Hoc Dai Cuong.doc

nguyÔn anh tuÊn

L«gÝc häc ®¹i c−¬ng S¸ch gi¸o khoa dïng trong c¸c tr−êng ®¹i häc

Hµ néi 2006 1

Lêi nãi ®Çu Bµi më ®Çu. NhËp m«n l«gÝc häc (3tiÕt) 1. §èi t−îng cña l«gÝc häc 1.1. §Æc thï cña l«gÝc häc nh− lµ khoa häc Gi¶i thÝch 3 nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ “l«gÝc”. Kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc lµ t− duy. §©y lµ khoa häc vÒ t− duy. Cã nhiÒu khoa häc kh¸c còng nghiªn cøu t− duy, riªng l«gÝc häc lµ khoa häc vÒ c¸c h×nh thøc vµ c¸c quy luËt cña t− duy ®óng ®¾n dÉn ®Õn ch©n lý. 1.2. T− duy víi t− c¸ch lµ kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc Nªu c¸c tiÒn ®Ò sinh häc vµ x· héi cho sù h×nh thµnh t− duy ë con ng−êi. Tõ ®ã nªu ®Þnh nghÜa: t− duy lµ sù ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t hiÖn thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ng−êi, ®−îc thùc hiÖn bëi con ng−êi x· héi trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn c¶i biÕn thÕ giíi xung quanh. - Nªu 4 ®Æc ®iÓm cña t− duy mµ ®Þnh nghÜa trªn ®Ò cËp ®Õn (tr. 3-4 Gi¸o tr×nh). 1.3. Mèi quan hÖ gi÷a t− duy vµ ng«n ng÷ Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu toµn diÖn ®Ó thÓ hiÖn c¸c t− t−ëng - ®Çu tiªn d−íi d¹ng c¸c tæ hîp ©m thanh, sau ®ã d−íi d¹ng c¸c ký tù. Ng«n ng÷ gi÷ vai trß lµ ph−¬ng tiÖn thu nhËn vµ cñng cè c¸c tri thøc, l−u gi÷ vµ truyÒn b¸ chóng cho nh÷ng ng−êi kh¸c, lµ vá bäc vËt chÊt cña t− t−ëng. 1. 4. Néi dung vµ h×nh thøc cña t− t−ëng PhÇn hiÖn thùc kh¸ch quan ®−îc ph¶n ¸nh vµo ®Çu ãc con ng−êi chÝnh lµ néi dung cña t− duy. VÒ thùc chÊt nã lµ hÖ thèng tri thøc ®−îc kÕt thµnh tõ nh÷ng ý nghÜ, t− t−ëng. H×nh thøc cña t− duy hay, h×nh thøc l«gÝc, lµ kÕt cÊu cña t− t−ëng, lµ ph−¬ng thøc liªn hÖ c¸c bé phËn cña t− t−ëng. Nh÷ng h×nh thøc t− t−ëng chung vµ réng nhÊt lµ kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, suy luËn, vµ chøng minh. Còng nh− néi dung, c¸c h×nh thøc nµy kh«ng ph¶i do chÝnh t− duy sinh ra, mµ lµ sù ph¶n ¸nh c¸c mèi liªn hÖ cÊu tróc cña c¸c ®èi t−îng hiÖn thùc. 2

1.5. Mèi liªn hÖ cña c¸c h×nh thøc l«gÝc. Quy luËt cña t− duy Quy luËt nãi chung lµ mét d¹ng liªn hÖ mang tÝnh bÒn v÷ng, bªn trong, b¶n chÊt vµ tÊt yÕu gi÷a c¸c ®èi t−îng, lu«n lÆp l¹i kh¾p n¬i ë nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh. T− duy còng cã tÝnh chÊt liªn hÖ. §ã lµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c t− t−ëng ®Ó t¹o ra c¸c h×nh thøc l«gÝc, nh− ®· biÕt ë trªn. Nh−ng c¸c h×nh thøc l«gÝc còng liªn hÖ víi nhau. §ã chÝnh lµ mèi liªn hÖ l«gÝc trong t− duy. Mét sè mèi liªn hÖ l«gic ®Æc biÖt hîp thµnh quy luËt cña t− duy. Chóng còng mang tÝnh chÊt chung, phæ biÕn. Vµ nÕu chóng l¹i t¸c ®éng ë mäi h×nh thøc t− duy, chi phèi toµn bé ho¹t ®éng t− t−ëng, th× lµ nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña t− duy. C¸c quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra lµm hai nhãm: c¸c quy luËt t− duy h×nh thøc vµ c¸c quy luËt t− duy biÖn chøng. C¸c quy luËt t− duy h×nh thøc c¬ b¶n lµ luËt ®ång nhÊt, luËt m©u thuÉn, luËt bµi trung, luËt lý do ®Çy ®ñ. 1. 6. TÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy C¸c kh¸i niÖm “tÝnh ch©n thùc” vµ “tÝnh ®óng ®¾n” g¾n liÒn t−¬ng øng víi néi dung vµ h×nh thøc cña c¸c t− t−ëng. TÝnh ch©n thùc cña t− duy lµ thuéc tÝnh cña t− duy t¸i t¹o l¹i hiÖn thùc nh− nã vèn cã, t−¬ng thÝch víi nã vÒ néi dung, biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña t− duy ®¹t tíi ch©n lý. Cßn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy l¹i lµ thuéc tÝnh c¨n b¶n kh¸c biÓu thÞ kh¶ n¨ng t− duy t¸i t¹o trong cÊu tróc cña t− t−ëng cÊu tróc kh¸ch quan cña hiÖn thùc. Trong t− duy viÖc ®¶m b¶o tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cã ý nghÜa to lín. Chóng lµ hai ®iÒu kiÖn c¨n b¶n ®Ó thu ®−îc kÕt qu¶ suy luËn x¸c thùc. L«gÝc h×nh thøc quan t©m chñ yÕu ®Õn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy. §ã lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña nã. Nh−ng tÝnh ®óng ®¾n kh«ng ph¶i ®−îc dÉn xuÊt tõ c¸c quy t¾c l«gÝc häc, mµ lµ dÉn xuÊt tr−íc hÕt tõ “tÝnh ®óng ®¾n” cña tån t¹i kh¸ch 3

quan, tÝnh cã trËt tù cña chÝnh nã. TÝnh ®óng ®¾n cña t− duy vèn ph¶n ¸nh tr−íc hÕt tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña thÕ giíi, ®· n¶y sinh vµ tån t¹i tù ph¸t tõ l©u tr−íc khi con ng−êi ®óc kÕt c¸c quy t¾c. Cßn c¸c quy t¾c l«gÝc chØ lµ nh÷ng thµnh tùu trªn con ®−êng thÊu hiÓu b¶n chÊt cña t− duy ®óng ®¾n vµ nh÷ng tÝnh quy luËt t¸c ®éng trong nã. 2. L−îc sö ph¸t triÓn cña l«gÝc häc 2.1. Sù xuÊt hiÖn vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña l«gÝc häc h×nh thøc truyÒn thèng L«gÝc häc cã lÞch sö l©u dµi vµ phong phó g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn x· héi nãi chung. Sù xuÊt hiÖn cña l«gÝc häc nh− lµ lý thuyÕt vÒ t− duy ®· cã sau thùc tiÔn con ng−êi suy nghÜ hµng ngh×n n¨m. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lao ®éng s¶n xuÊt con ng−êi ®· hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn dÇn c¸c kh¶ n¨ng suy nghÜ, råi biÕn t− duy cïng c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã thµnh kh¸ch thÓ nghiªn cøu. Nh÷ng vÊn ®Ò l«gÝc ®· lÎ tÎ xuÊt hiÖn trong suy t− ng−êi cæ ®¹i tõ h¬n 2,5 ngh×n n¨m tr−íc ®©y ®Çu tiªn ë Ên §é vµ Trung Quèc. Sau ®ã chóng ®−îc v¹ch th¶o ®Çy ®ñ h¬n ë Hyl¹p vµ Lam·. Cã hai nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm xuÊt hiÖn l«gÝc häc. Thø nhÊt, sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn ban ®Çu cña c¸c khoa häc, tr−íc hÕt lµ cña to¸n häc. Sinh ra trong ®Êu tranh víi thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o, khoa häc dùa c¬ së trªn t− duy duy lý ®ßi hái ph¶i cã suy luËn vµ chøng minh. Do vËy, l«gÝc häc ®· n¶y sinh nh− lµ ý ®å v¹ch ra vµ luËn chøng nh÷ng ®ßi hái mµ t− duy khoa häc ph¶i tu©n thñ ®Ó thu ®−îc kÕt qu¶ t−¬ng thÝch víi hiÖn thùc. Hai lµ sù ph¸t triÓn cña thuËt hïng biÖn trong ®iÒu kiÖn d©n chñ Hyl¹p cæ ®¹i. Ng−êi s¸ng lËp l«gÝc häc - “cha ®Î cña l«gÝc häc” lµ triÕt gia lín cña Hyl¹p cæ ®¹i, nhµ b¸ch khoa Arixt«t (384-322 tr. cn.). ¤ng viÕt nhiÒu c«ng tr×nh vÒ l«gÝc häc cã tªn gäi chung lµ “Bé c«ng cô”, trong ®ã chñ yÕu tr×nh bµy vÒ suy luËn vµ chøng minh diÔn dÞch. Arixt«t cßn ph©n lo¹i c¸c ph¹m trï – nh÷ng 4

kh¸i niÖm chung nhÊt vµ kh¸ gÇn víi ph©n lo¹i tõ tr−íc cña §ªm«crit vÒ ph¸n ®o¸n. ¤ng ®· ph¸t biÓu ba quy luËt c¬ b¶n cña t− duy, trõ luËt lý do ®Çy ®ñ. Häc thuyÕt l«gÝc cña Arixt«t ®Æc s¾c ë chç, d−íi d¹ng ph«i thai nã ®· bao hµm tÊt c¶ nh÷ng phÇn môc, trµo l−u, c¸c kiÓu cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i nh− x¸c suÊt, biÓu t−îng, biÖn chøng. Giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña l«gÝc häc h×nh thøc g¾n bã h÷u c¬ víi viÖc x©y dùng l«gÝc quy n¹p diÔn ra tõ thÕ kû XVII ®i liÒn víi tªn tuæi cña nhµ triÕt häc vµ tù nhiªn häc kiÖt xuÊt ng−êi Anh Ph. Bªc¬n (1561-1626). ¤ng lµ ng−êi khëi x−íng l«gÝc quy n¹p. “... L«gÝc häc ®ang cã, lµ v« dông trong viÖc ®em l¹i tri thøc míi”1. V× thÕ Bª c¬n ®· viÕt “Bé c«ng cô Míi” nh− lµ thø ®èi nghÞch víi “Bé c«ng cô” cña Arixt«t, trong ®ã tËp trung v¹ch th¶o c¸c ph−¬ng ph¸p quy n¹p ®Ó x¸c ®Þnh sù phô thuéc nh©n qu¶ gi÷a c¸c hiÖn t−îng. §ã chÝnh lµ c«ng lao to lín cña Bªc¬n. L«gÝc quy n¹p vÒ sau nµy ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Anh §z. Mill (18061873) hÖ thèng ho¸ vµ ph¸t triÓn thªm trong t¸c phÈm hai tËp “HÖ thèng l«gÝc häc tam ®o¹n luËn vµ quy n¹p”. Nã ®· ¶nh h−ëng c¨n b¶n ®Õn sù ph¸t triÓn tiÕp theo cña nhËn thøc, thóc ®Èy khoa häc v−¬n tíi tÇm cao míi. Nh÷ng nhu cÇu cña khoa häc kh«ng chØ vÒ ph−¬ng ph¸p quy n¹p, mµ cßn vÒ ph−¬ng ph¸p diÔn dÞch vµo thÕ kû XVII ®· ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Ph¸p R. §ªc¸c (1596-1650) nhËn diÖn ®Çy ®ñ h¬n c¶. Trong t¸c phÈm “LuËn vÒ ph−¬ng ph¸p...”, dùa trªn nh÷ng d÷ liÖu to¸n häc, «ng ®· nhÊn m¹nh ý nghÜa cña diÔn dÞch nh− lµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc c¬ b¶n nhÊt. Nh÷ng ng−êi theo §ªc¸c ë tu viÖn Por-Roiale lµ A. Arn« vµ P. Nhik¬n ®· viÕt cuèn s¸ch “L«gÝc häc, hay nghÖ thuËt t− duy”. Nã ®· næi tiÕng d−íi tªn gäi “L«gÝc häc Por-Roiale” vµ trong thêi gian rÊt dµi ®−îc dïng nh− lµ s¸ch gi¸o khoa l«gÝc häc. C¸c t¸c gi¶ ë ®©y ®· v−ît xa ranh giíi cña l«gÝc häc truyÒn thèng vµ chó ý nhiÒu ®Õn ph−¬ng ph¸p luËn nhËn thøc khoa häc, ®Õn l«gÝc cña

1

Ph. Bªc¬n. Toµn tËp, t. 2. Nxb. T− t−ëng M., 1978. Tr. 13.

5

ph¸t minh. ViÖc t¹o ra “nh÷ng l«gÝc häc më réng” kiÓu Êy ®· trë thµnh ®iÓm ®Æc thï ë thÕ kû XIX - XX. 2.2. Sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n Cuéc c¸ch m¹ng thùc sù trong c¸c nghiªn cøu l«gÝc diÔn ra nhê sù xuÊt hiÖn vµo nöa sau thÕ kû XIX l«gÝc to¸n, chÝnh nã ®· më ra mét thêi kú míi, hiÖn ®¹i trong sù ph¸t triÓn cña l«gÝc häc. Nh÷ng ph«i thai cña l«gÝc to¸n ®· cã ngay tõ ë Arixt«t, còng nh− ë c¸c nhµ kh¾c kû kÕ tôc «ng, d−íi d¹ng c¸c yÕu tè cña l«gÝc vÞ tõ, lý thuyÕt c¸c suy luËn t×nh th¸i vµ l«gÝc mÖnh ®Ò. Nh÷ng thµnh tùu ngµy cµng nhiÒu cña to¸n häc vµ sù th©m nhËp cña c¸c ph−¬ng ph¸p to¸n vµo c¸c khoa häc kh¸c ngay ë nöa sau thÕ kû XIX ®· ®Æt ra hai vÊn ®Ò c¬ b¶n. Thø nhÊt, lµ øng dông l«gÝc häc ®Ó x©y dùng c¬ së lý thuyÕt cho to¸n häc; thø hai, lµ to¸n häc ho¸ l«gÝc häc. G. LepnhÝt – nhµ triÕt häc vµ to¸n häc lín ng−êi §øc (1646-1716) ®· cã ý ®å s©u s¾c vµ thµnh c«ng nhÊt trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn. Do vËy, vÒ thùc chÊt «ng lµ ng−êi khëi x−íng l«gÝc to¸n. ¤ng ®· ph¸t minh ra ng«n ng÷ biÓu t−îng v¹n n¨ng víi kú väng nhê ®ã cã thÓ duy lý ho¸ mäi khoa häc thùc nghiÖm. . Nh÷ng t− t−ëng cña LÐpnhit ®−îc ph¸t triÓn tiÕp ë thÕ kû XVIII vµ nöa ®Çu thÕ kû XIX. Tuy nhiªn, chØ tõ nöa sau thÕ kû XIX míi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn chÝn muåi cho sù ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n. Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi Anh §z. Bun (1815-1864) trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh ®Òu øng dông to¸n häc vµo l«gÝc häc. ¤ng ®· ph©n tÝch to¸n häc ®èi víi lý thuyÕt suy luËn, v¹ch th¶o phÐp tÝnh l«gÝc (“®¹i sè Bun”). Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi §øc G. Phrege (1848-1925) øng dông l«gÝc häc ®Ó nghiªn cøu to¸n häc vµ c¸c c¬ së cña nã, x©y dùng sè häc h×nh thøc ho¸. Nhµ triÕt häc, l«gÝc häc, to¸n häc ng−êi Anh B. Raxel (1872-1970) cïng víi A. Uaitkhed (1861-1947) trong t¸c phÈm c¬ b¶n ba tËp “C¸c nguyªn t¾c cña to¸n häc” víi c¸c môc ®Ých luËn chøng cho nã vÒ mÆt l«gÝc ®· cè x©y dùng hÖ tiªn ®Ò diÔn dÞch cho l«gÝc häc. 2.3. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc biÖn chøng 6

L«gÝc häc biÖn chøng còng lµ nh¸nh quan träng cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i. Ngay Arixt«t ®· ®Æt ra vµ cã ý gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n cña l«gÝc häc biÖn chøng – ph¶n ¸nh c¸c m©u thuÉn hiÖn thùc vµo c¸c kh¸i niÖm, vÊn ®Ò t−¬ng quan c¸i riªng vµ c¸i chung, sù vËt vµ kh¸i niÖm vÒ nã vµ v. v.. Nh÷ng yÕu tè cña l«gÝc biÖn chøng dÇn ®−îc tÝch luü trong c¸c c«ng tr×nh cña c¸c nhµ t− t−ëng kÕ tiÕp. Nh−ng l«gÝc biÖn chøng chØ thùc sù b¾t ®Çu ®−îc ®Þnh h×nh vµo cuèi thÕ kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX. Vµ ®iÒu ®ã còng tr−íc hÕt g¾n liÒn víi sù tiÕn bé cña c¸c khoa häc vµ víi tªn tuæi cña c¸c nhµ triÕt häc kinh ®iÓn §øc më ®Çu bëi Cant¬ (1724-1804). Bªn c¹nh l«gÝc häc h×nh thøc, «ng thÊy cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng mét thø l«gÝc häc néi dung, mµ «ng gäi lµ l«gÝc häc siªu nghiÖm. Nã ph¶i nghiªn cøu c¸c h×nh thøc thùc sù c¬ b¶n cña t− duy nh− ph¹m trï, tøc lµ nh÷ng kh¸i niÖm chung nhÊt. Cant¬ lµ ng−êi ®Çu tiªn ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt m©u thuÉn kh¸ch quan, biÖn chøng s©u s¾c cña t− duy con ng−êi. Nh©n ®ã, «ng h−íng tíi viÖc v¹ch th¶o nh÷ng chØ dÉn t−¬ng øng cho c¸c nhµ khoa häc. MÆc dï ®· ®Æt ra nh÷ng nguyªn t¾c cña l«gÝc häc míi víi vÊn ®Ò trung t©m lµ vÊn ®Ò m©u thuÉn biÖn chøng, song Cant¬ l¹i ch−a tr×nh bµy nã mét c¸ch hÖ thèng. ¤ng còng kh«ng v¹ch ra c¶ mèi t−¬ng quan thùc sù cña nã víi l«gÝc häc h×nh thøc, mµ h¬n thÕ n÷a cßn ®Þnh ®Æt ®èi lËp l«gÝc häc nµy víi l«gÝc häc kia. Hªghen (1770-1831) ®· tiÕp tôc ý ®å v¹ch th¶o hÖ thèng chØnh thÓ l«gÝc biÖn chøng míi. Trong c«ng tr×nh “Khoa häc l«gÝc” «ng ®· kh¸m ph¸ ra m©u thuÉn gi÷a c¸c lý thuyÕt l«gÝc hiÖn cã víi thùc tiÔn t− duy mµ ë thêi ®iÓm ®ã ®· rÊt gay g¾t. ¤ng ®· t×m ra ph−¬ng tiÖn gi¶i quyÕt m©u thuÉn nµy b»ng viÖc x©y dùng hÖ thèng l«gÝc häc míi d−íi d¹ng ®Æc thï, t«n gi¸o thÇn bÝ. Tiªu ®iÓm ë ®ã lµ biÖn chøng cña t− duy trong toµn bé tÝnh phøc t¹p vµ m©u thuÉn cña nã. Hªghen nghiªn cøu l¹i b¶n chÊt cña t− duy, c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã. Nh©n ®Êy «ng ®i ®Õn kÕt luËn “PhÐp biÖn chøng cÊu thµnh lªn b¶n chÊt cña chÝnh t− duy, c¸c quy luËt vµ h×nh thøc cña nã, r»ng víi t− c¸ch lµ lý tÝnh nã cÇn

7

ph¶i phñ ®Þnh chÝnh m×nh, ph¶i r¬i vµo m©u thuÉn”2. ¤ng thÊy nhiÖm vô cña m×nh lµ ph¶i t×m ra ph−¬ng thøc gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn Êy. Nh÷ng vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng quan cña nã víi l«gÝc h×nh thøc ®· ®−îc C. M¸c (1818-1883) vµ Ph. ¡nghen (1820-1895) tiÕp tôc cô thÓ ho¸ vµ ph¸t triÓn trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh. Sö dông chÊt liÖu tinh thÇn phong phó nhÊt ®−îc tÝch luü bëi triÕt häc, c¸c khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x· héi, c¸c ¤ng ®· t¹o lËp lªn hÖ thèng míi, duy vËt biÖn chøng, vµ nã ®· ®−îc ho¸ th©n vµo nh÷ng t¸c phÈm nh− “T− b¶n” cña C. M¸c, “Chèng §iurinh”, “BiÖn chøng cña tù nhiªn” cña Ph. ¡nghen vµ v. v.. Tõ nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc chung Êy C. M¸c vµ Ph. ¡nghen kh«ng phñ nhËn ý nghÜa cña l«gÝc häc h×nh thøc, nh−ng nhÊn m¹nh tÝnh lÞch sö cña nã. Ph. ¡nghen ®· ghi nhËn r»ng t− duy lý luËn ë mçi mét thêi ®¹i lµ s¶n phÈm lÞch sö, ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau cã nh÷ng h×nh thøc vµ ®ång thêi néi dung rÊt kh¸c nhau. “Suy ra, khoa häc vÒ t− duy, còng nh− mäi khoa häc kh¸c, lµ khoa häc lÞch sö, khoa häc vÒ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña t− duy con ng−êi”3. §ång thêi, C. M¸c vµ Ph. ¡nghen còng chØ ra sù kh¸c biÖt vÒ chÊt s©u s¾c gi÷a häc thuyÕt biÖn chøng cña m×nh víi cña Hªghen: ë Hªghen nã lµ duy t©m, cßn phÐp biÖn chøng M¸c-xÝt lµ duy vËt, xem xÐt t− duy, c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã nh− lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi. C. M¸c trong t¸c phÈm “T− b¶n” ®· øng dông l«gÝc biÖn chøng vµo viÖc ph©n tÝch x· héi ®−¬ng ®¹i víi «ng. Tuy nhiªn nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn vÒ l«gÝc biÖn chøng ®Òu ch−a ®−îc C. M¸c vµ Ph. ¡nghen viÕt ra. Sù h×nh thµnh l«gÝc biÖn chøng nh− lµ khoa häc vÉn tiÕp tôc ë c¸c n−íc kh¸c nhau vµo cuèi thÕ kû XIX vµ trong toµn bé thÕ kû XX. ë Nga viÖc v¹ch th¶o mét sè vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng quan cña nã víi l«gÝc h×nh thøc ®−îc G. Plªkhan«v (1856-1918) vµ V. I. Lªnin (1870-1924) thùc hiÖn. Trong t¸c phÈm “L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn...” V. I. Lªnin ®· chØ ra sù kh¸c nhau cã tÝnh nguyªn t¾c gi÷a l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn 2 3

Hªghen. B¸ch khoa th− c¸c khoa häc triÕt häc, gåm 3 tËp, Nxb. T− t−ëng, M. 1974-1977, t. 1, tr. 96 C. M¸c, Ph. ¡nghen, Toµn tËp, t. 20, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia., H., 1994, tr. 487.

8

chøng. Cã rÊt nhiÒu chØ dÉn phong phó vÒ l«gÝc biÖn chøng (vµ h×nh thøc) trong “Bót ký triÕt häc” cña V. I. Lªnin. Sau V. I. Lªnin nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu nh»m tr×nh bµy l«gÝc biÖn chøng mét c¸ch hÖ thèng ®−îc tiÕn hµnh trªn hai h−íng lín. Thø nh©t, lÇn theo sù kh¸m ph¸ c¸c tÝnh quy luËt cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®ang ph¸t triÓn, c¸c m©u thuÉn kh¸ch quan cña nã vµo t− duy con ng−êi; thø hai, kh¸m ph¸ c¸c tÝnh quy luËt cña sù ph¸t triÓn cña chÝnh t− duy, cña biÖn chøng riªng cña nã. Trong ®iÒu kiÖn khoa häc-kü thuËt ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ vai trß cña t− duy biÖn chøng ®ang gia t¨ng, th× nhu cÇu ®èi víi l«gÝc häc biÖn chøng còng ngµy cµng t¨ng lªn. Ngµy nay ®ang cã nh÷ng nh©n tè míi kÝch thÝch sù ph¸t triÓn h¬n n÷a cña l«gÝc häc biÖn chøng. 3. ý nghÜa cña l«gÝc häc 3.1. ý nghÜa x· héi vµ c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n cña l«gÝc häc a) Chøc n¨ng nhËn thøc. b) Chøc n¨ng thÕ giíi quan. c) Chøc n¨ng ph−¬ng ph¸p luËn. d) Chøc n¨ng t− t−ëng hÖ. 3.2. Vai trß cña l«gÝc häc trong viÖc h×nh thµnh v¨n ho¸ l«gÝc cña con ng−êi V¨n ho¸ l«gÝc lµ v¨n ho¸ cña t− duy ®−îc thÓ hiÖn qua v¨n ho¸ lêi nãi vµ ch÷ viÕt. Nã bao gåm: a) Tri thøc vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng tinh thÇn, vÒ c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã; b) Sù biÕt ¸p dông nh÷ng tri thøc Êy vµo thùc tiÔn t− duy dùa trªn nh÷ng kh¸i niÖm ®Ó thùc hiÖn c¸c thao t¸c l«gÝc ®óng, tiÕn hµnh c¸c suy luËn, chøng minh vµ b¸c bÎ; c) Thãi quen ph©n tÝch c¸c t− t−ëng c¶ cña riªng m×nh vµ cña ng−êi kh¸c ®Ó lùa chän c¸ch suy luËn hîp lý nhÊt, ng¨n ngõa nh÷ng sai lÇm l«gÝc. 9

ViÖc rÌn luyÖn v¨n ho¸ l«gÝc lµ c«ng viÖc dµi l©u vµ ®Çy khã kh¨n. L«gÝc häc cã ý nghÜa lín trong viÖc rÌn luyÖn Êy. Khi nãi vÒ ý nghÜa cña l«gÝc häc, cÇn ph¶i tr¸nh hai th¸i cùc: hoÆc lµ ®¸nh gi¸ nã qu¸ cao, hoÆc lµ h¹ thÊp nã. B¶n th©n viÖc sö dông l«gÝc häc ®ßi hái ph¶i cã hai ®iÒu kiÖn: thø nhÊt, lµ cã mét kh¶ n¨ng t− duy nhÊt ®Þnh; vµ thø hai, mét sè tri thøc nhÊt ®Þnh. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1) Tr×nh bµy c¸c nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ l«gÝc? L«gÝc häc quan t©m ®Õn nghÜa nµo cña thuËt ng÷ ®ã? Cho vÝ dô vµ ph©n tÝch. 2) T− duy vµ t− duy ®óng ®¾n lµ g×? ThÕ nµo lµ l« gÝc cña t− duy, thÕ nµo l« gÝc cña t− duy h×nh thøc? 3) ThÕ nµo lµ néi dung, h×nh thøc cña t− duy? Ph©n biÖt tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy nh− thÕ nµo? 4) H·y tr×nh bµy ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña l« gÝch häc h×nh thøc. 5) Tr×nh bµy ng¾n gän vÒ lÞch sö xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc. Ph©n biÖt c¸c nh¸nh l«gÝc häc: l«gÝc h×nh thøc truyÒn thèng, l«gÝc to¸n vµ l«gÝc biÖn chøng. 6) Tr×nh bµy vÒ vai trß, c¸c chøc n¨ng cña l«gÝc häc. Nªu râ ý nghÜa cña l«gÝc häc vµ cña viÖc häc tËp l«gÝc häc.

10

Bµi 1. kh¸i niÖm 1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña kh¸i niÖm Sù xuÊt hiÖn cña c¸c kh¸i niÖm mang tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy con ng−êi. Sù xuÊt hiÖn Êy ®ßi hái ph¶i cã tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan vµ kh¶ n¨ng nh− lµ nh÷ng tiÒn ®Ò vµ ®iÒu kiÖn. TÝnh tÊt yÕu cña kh¸i niÖm g¾n liÒn chÆt chÏ víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt cña con ng−êi. Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i c¸c kh¸i niÖm trong t− duy lµ sù hiÖn tån trong thÕ giíi nh÷ng ®èi t−îng cã tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt. TÊt c¶ c¸c ®èi t−îng ®Òu cÊu thµnh tõ c¸c bé phËn liªn hÖ víi nhau theo c¸c c¸ch kh¸c nhau, vµ cã nh÷ng thuéc tÝnh kh¸c nhau. C¸c thuéc tÝnh l¹i cã nhiÒu lo¹i: ®¬n nhÊt, chung, b¶n chÊt, kh«ng b¶n chÊt, kh¸c biÖt, kh«ng kh¸c biÖt. B¶n th©n c¸c lo¹i thuéc tÝnh nªu trªn tån t¹i kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc con ng−êi, nh− chÝnh c¸c ®èi t−îng vËy. Nh−ng chóng ®· ®−îc nhËn thøc v¹ch ra, trë thµnh c¸c dÊu hiÖu cña ®èi t−îng. Nh− vËy, dÊu hiÖu chÝnh lµ ý nghÜ cña con ng−êi vÒ thuéc tÝnh. C¸c dÊu hiÖu nµy còng ®−îc chia thµnh c¸c lo¹i t−¬ng øng víi sù ph©n chia c¸c thuéc tÝnh nh− ë trªn. ViÖc lµm râ nguån gèc kh¸i niÖm cho phÐp v¹ch ra b¶n chÊt thùc sù cña nã lµ h×nh thøc cña t− duy ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t ®èi t−îng th«ng qua nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt, kh¸c biÖt. VÒ thùc chÊt kh¸i niÖm lµ nh÷ng tri thøc, hiÓu biÕt cã ®Æc ®iÓm t−¬ng ®èi toµn diÖn vµ cã hÖ thèng vµ ®óng ®¾n vÒ b¶n chÊt cña ®èi t−îng. Ng−êi n¾m ®−îc kh¸i niÖm cã nghÜa lµ nã ®· trë thµnh kim chØ nam cho ho¹t ®éng thùc tiÔn cña ng−êi ®ã ®èi víi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh. Kh¸i niÖm thùc hiÖn 2 chøc n¨ng c¬ b¶n lµ nhËn thøc vµ giao tiÕp. 2. Kh¸i niÖm vµ tõ NÕu kh¸i niÖm lµ mét h×nh thøc cña t− duy, mét ph¹m trï l«gÝc häc, th× tõ lµ ph¹m trï ng«n ng÷ häc, lµ ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó g¾n kÕt t− t−ëng, l−u 11

gi÷, vµ truyÒn l¹i cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Nãi kh¸c, tõ lµ c¬ së vËt chÊt cña kh¸i niÖm. Kh«ng thÓ cã kh¸i niÖm ngoµi tõ. Kh¸i niÖm ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së nh÷ng tõ x¸c ®Þnh cã nghÜa. NghÜa cña tõ th−êng ®−îc dïng ®Ó chuyÓn t¶i néi dung cña kh¸i niÖm. Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét tõ hay côm tõ, nh−ng kh«ng ph¶i tõ nµo còng thÓ hiÖn kh¸i niÖm. V× thÕ kh«ng thÓ thay ®æi néi dung cña kh¸i niÖm b»ng ©m vµ nghÜa cña c¸c tõ kh¸c nhau. Mét tõ cã thÓ diÔn ®¹t néi dung cña mét sè kh¸i niÖm kh¸c nhau. §©y lµ hiÖn t−îng ®ång ©m kh¸c. Ng−îc l¹i, mét kh¸i niÖm cã thÓ ®−îc diÔn ®¹t b»ng nhiÒu tõ. §ã lµ hiÖn t−îng ®ång nghÜa kh¸c ©m. L«gÝc häc hiÖn ®¹i ®ang h−íng tíi x©y dùng mét hÖ thèng ng«n ng÷ nh©n t¹o hoµn chØnh cã thÓ diÔn ®¹t chÝnh x¸c mét nghÜa tõng kh¸i niÖm trong t− duy. 3. C¸c ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n thµnh lËp kh¸i niÖm ViÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña con ng−êi nhê c¸c ph−¬ng ph¸p l«gÝc nh−: so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp, trõu t−îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸. 4. CÊu t¹o cña kh¸i niÖm Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc t¹o thµnh tõ 2 bé phËn: néi hµm vµ ngo¹i diªn. 4.1. Néi hµm cña kh¸i niÖm chÝnh lµ néi dung cña nã ®−îc xÐt d−íi d¹ng chia nhá thµnh nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt kh¸c biÖt, gióp ph©n biÖt ®èi t−îng mµ nã ph¶n ¸nh víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c. Néi hµm ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ mÆt chÊt. Cã thÓ biÓu diÔn néi hµm cña kh¸i niÖm nh− sau: A(b, c, d,...), trong ®ã A – lµ kh¸i niÖm nãi chung, cßn b, c, d,... – lµ nh÷ng thuéc tÝnh cña ®èi t−îng. C¸c dÊu hiÖu néi hµm gåm hai lo¹i: dÊu hiÖu lo¹i lµ dÊu hiÖu chung b¶n chÊt cho toµn bé líp ®èi t−îng, vµ dÊu hiÖu chñng, chung vµ b¶n chÊt chØ cho mét ®èi t−îng hoÆc líp nhá h¬n c¸c ®èi t−îng vµ lµm cho nã kh¸c víi c¸c ®èi t−îng kh¸c. Th«ng th−êng ng−êi ta nªu tr−íc nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt ®¹i diÖn cho toµn bé líp ®èi t−îng, råi míi ®Õn nh÷ng dÊu hiÖu ngµy cµng kh¸c 12

biÖt, ®Æc thï h¬n chØ thuéc vÒ ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ®ang ph¶n ¸nh. Sè l−îng c¸c dÊu hiÖu cµng nhiÒu th× néi hµm cµng phong phó. 4.2. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ tËp hîp ®èi t−îng thùc mang c¸c dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt ®−îc nªu trong néi hµm. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm chÝnh lµ ph¹m vi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh vµ ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ mÆt l−îng, do vËy cã thÓ liÖt kª chÝnh x¸c c¸c ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn, nÕu chóng lµ h÷u h¹n vµ t−¬ng ®èi kh«ng nhiÒu, cßn kh«ng th× cã thÓ m« t¶ ngo¹i diªn dùa vµo c¸c dÊu hiÖu néi hµm. Sè l−îng ®èi t−îng cµng nhiÒu th× ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cµng réng. 4.3. Quan hÖ gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ quan hÖ tû lÖ nghÞch: néi hµm cµng phong phó, th× ngo¹i diªn cµng hÑp. Ng−îc l¹i, ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cµng réng, th× néi hµm cña kh¸i niÖm cµng nghÌo. Nh÷ng kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt ®−îc gäi lµ c¸c ph¹m trï, cßn c¸c kh¸i niÖm cã néi hµm phong phó nhÊt th−êng ph¶n ¸nh mét ®èi t−îng cô thÓ, x¸c ®Þnh (kh¸i niÖm ®¬n nhÊt). Còng cÇn l−u ý r»ng quy luËt nµy chØ t¸c ®éng khi t− duy ph¶n ¸nh nh÷ng ®èi t−îng tån t¹i ë mét phÈm chÊt x¸c ®Þnh, trong tr¹ng th¸i tÜnh t¹i t−¬ng ®èi. Sù t¸c ®éng cña nã ®óng víi nh÷ng kh¸i niÖm bao hµm c¸c kh¸i niÖm kh¸c vµ thÓ hiÖn qua phÐp më réng vµ thu hÑp kh¸i niÖm (xem môc 7). 5. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm 5.1. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo néi hµm a) Kh¸i niÖm cô thÓ vµ trõu t−îng. b) Kh¸i niÖm kh¼ng ®Þnh vµ kh¸i niÖm phñ ®Þnh. c) Kh¸i niÖm t−¬ng quan vµ kh«ng t−¬ng quan. 5.2. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo ngo¹i diªn a) Kh¸i niÖm tËp hîp vµ kh«ng tËp hîp. b) Kh¸i niÖm ¶o (rçng) vµ kh¸i niÖm thùc. c) Kh¸i niÖm chung vµ kh¸i niÖm ®¬n nhÊt. 6. Quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm 13

VÒ mÆt néi hµm cã hai lo¹i quan hÖ lµ kh«ng so s¸nh ®−îc vµ so s¸nh ®−îc. VÒ mÆt ngo¹i diªn, c¸c kh¸i niÖm kh«ng so s¸nh ®−îc n»m trong quan hÖ t¸ch rêi (ngang hµng), cßn c¸c kh¸i niÖm so s¸nh ®−îc cã thÓ quan hÖ víi nhau theo mét trong 6 kiÓu, ®−îc chia thµnh 2 nhãm quan hÖ ®iÒu hoµ vµ kh«ng ®iÒu hoµ. 6.1. Quan hÖ ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn cña chóng cã Ýt nhÊt mét ®èi t−îng chung nhau. Nhãm quan hÖ nµy l¹i gåm 3 kiÓu: a) Quan hÖ ®ång nhÊt (trïng nhau). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn cña chóng hoµn toµn trïng nhau, nh−ng néi hµm cña chóng vÉn ph©n biÖt. b) Quan hÖ bao hµm (lÖ thuéc). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ toµn bé ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kia, nh−ng kh«ng ng−îc l¹i. Kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (bao hµm) ®−îc gäi lµ kh¸i niÖm lo¹i, cßn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn nhá h¬n (bÞ bao hµm) ®−îc gäi lµ kh¸i niÖm chñng. c) Quan hÖ giao nhau. Lµ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm mµ mét phÇn ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ mét phÇn ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c. 6.2. Quan hÖ kh«ng ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn cña chóng kh«ng cã phÇn nµo trïng nhau. Quan hÖ nµy gåm 3 kiÓu: a) Quan hÖ ngang hµng (cïng bÞ bao hµm): Lµ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm chñng mµ ngo¹i diªn cña chóng t¸ch rêi nhau vµ cïng lÖ thuéc ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i.

14

b) Quan hÖ ®èi lËp: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ néi hµm cña chóng cã nh÷ng dÊu hiÖu tr¸i ng−îc nhau, nh−ng tæng ngo¹i diªn cña chóng kh«ng lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i chung cho chóng. c) Quan hÖ m©u thuÉn: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm cã néi hµm kh«ng chØ tr¸i ng−îc mµ cßn lo¹i trõ nhau vµ tæng ngo¹i diªn cña chóng lu«n lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña mét kh¸i niÖm lo¹i. 7. Më réng vµ thu hÑp kh¸i niÖm lµ c¸c thao t¸c l«gÝc xö lý néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm. Quan hÖ bao hµm lo¹i – chñng lµ c¬ së cña chóng. Sù t¸c ®éng cña quy luËt quan hÖ tû lÖ nghÞch gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®−îc thÓ hiÖn trùc tiÕp ë c¸c thao t¸c nµy. 7.1. Më réng kh¸i niÖm lµ thao t¸c gióp thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi b»ng c¸ch më réng ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cho tr−íc. Nh÷ng kh¸i niÖm ®øng sau bao giß còng ph¶i bao hµm nh÷ng kh¸i niÖm ®øng tr−íc ®ã. Giíi h¹n cña më réng kh¸i niÖm lµ ph¹m trï. 7.2. Thu hÑp kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc ng−îc víi më réng kh¸i niÖm, trong ®ã tõ kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (lo¹i) ta chuyÓn ®Õn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn nhá h¬n (chñng) t−¬ng øng. Giíi h¹n cña thu hÑp lµ ë kh¸i niÖm ®¬n nhÊt. 8. PhÐp ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm 8.1. B¶n chÊt cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc nh»m v¹ch ra nh÷ng dÊu hiÖu néi hµm c¬ b¶n nhÊt cña kh¸i niÖm. CÇn ph¶i ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ë mét trong ba tr−êng hîp sau: Thø nhÊt, tæng kÕt ®iÓm chñ yÕu sau qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt ®èi t−îng; thø hai, khi sö dông nh÷ng kh¸i niÖm mµ ng−êi kh¸c cßn ch−a biÕt néi hµm; thø ba, khi sö dông c¸c tõ ®· biÕt nh−ng l¹i ®−îc dïng ë nghÜa míi. 8.2. CÊu t¹o vµ c¸c chøc n¨ng cña phÐp ®Þnh nghÜa gåm 2 bé phËn: Kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (definiendum = Dfd) lµ kh¸i niÖm mµ ta ph¶i v¹ch râ néi hµm c¬ b¶n cña nã ra. 15

Kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa (definiens = Dfn) lµ kh¸i niÖm cã nh÷ng dÊu hiÖu chung vµ c¬ b¶n cÊu thµnh néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa. Mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa vµ kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa ®−îc thÓ hiÖn nhê tõ “lµ” hay dÊu g¹ch ngang. Chøc n¨ng cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ v¹ch râ néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa; ph©n biÖt ®èi t−îng cÇn ®Þnh nghÜa víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c 8.3. C¸c kiÓu ®Þnh nghÜa a) C¨n cø vµo ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa, th× cã 2 kiÓu ®Þnh nghÜa: ®Þnh nghÜa thùc vµ duy danh. * §Þnh nghÜa thùc lµ ®Þnh nghÜa vÒ chÝnh ®èi t−îng ®ã b»ng c¸ch chØ ra nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n nhÊt trong néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa. VÝ dô: Con ng−êi lµ ®éng vËt cã n¨ng lùc t− duy. * §Þnh nghÜa duy danh lµ ®Þnh nghÜa v¹ch ra nghÜa cña tõ biÓu thÞ ®èi t−îng. VÝ dô: HiÕn ph¸p ®−îc gäi lµ ®¹o luËt c¬ b¶n. Nh− vËy, ®Þnh nghÜa duy danh chÝnh lµ thao t¸c ®Æt tªn cho ®èi t−îng. b) C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa th× ®Þnh nghÜa gåm c¸c kiÓu: * §Þnh nghÜa qua lo¹i gÇn nhÊt vµ kh¸c biÖt chñng lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ph¶i chØ ra kh¸i niÖm lo¹i gÇn nhÊt chøa kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa, råi sau ®ã v¹ch ra nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c biÖt cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa so víi kh¸i niÖm ®ã. Nh−ng cã nh÷ng kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ®· lµ réng nhÊt khiÕn kh«ng thÓ t×m ®−îc kh¸i niÖm lo¹i cña nã; hoÆc kh«ng t×m ®−îc thuéc tÝnh kh¸c biÖt ®Æc thï cña ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ph¶n ¸nh. Trong c¸c tr−êng hîp ®ã cÇn ph¶i cã nh÷ng kiÓu ®Þnh nghÜa kh¸c phï hîp h¬n. * §Þnh nghÜa theo quan hÖ: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta chØ ra mét kh¸i niÖm ®èi lËp víi kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa vµ nªu râ mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®èi t−îng mµ hai kh¸i niÖm ®ã ph¶n ¸nh. (®Þnh nghÜa “vËt chÊt” cña V. I. 16

Lªnin). KiÓu ®Þnh nghÜa nµy th−êng ®−îc dïng khi cÇn ®Þnh nghÜa nh÷ng kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt – c¸c ph¹m trï. * §Þnh nghÜa nguån gèc: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta v¹ch ra nguån gèc hoÆc ph−¬ng thøc t¹o ra ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ph¶n ¸nh. KiÓu ®Þnh nghÜa nµy cã t¸c dông lµm râ nguån gèc ph¸t sinh cña ®èi t−îng. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ th× kh«ng ph¶i bÊt cø ®èi t−îng nµo còng cã thÓ chØ râ ®−îc xuÊt xø, nguån gèc vµ c¸ch thøc sinh thµnh, v× thÕ kiÓu ®Þnh nghÜa nµy chñ yÕu hay dïng trong khoa häc tù nhiªn vµ kü thuËt. Ngoµi 3 kiÓu ®Þnh nghÜa c¬ b¶n nªu trªn, cßn cã c¸c kiÓu ®Þnh nghÜa sau: + M« t¶ lµ ®Þnh nghÜa b»ng c¸ch liÖt kª c¸c dÊu hiÖu kh¸c biÖt bªn ngoµi cña ®èi t−îng nh»m ph©n biÖt nã víi c¸c ®èi t−îng kh¸c. + So s¸nh: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã dÊu hiÖu cña kh¸i niÖm ®−îc nªu ra b»ng c¸ch so s¸nh nã víi c¸c dÊu hiÖu t−¬ng tù ë kh¸i niÖm kh¸c ®· biÕt. 8.4. C¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa a) §Þnh nghÜa ph¶i c©n ®èi: Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa (Dfn) ph¶i trïng víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (Dfd): Dfn ≡ Dfd. §Þnh nghÜa c©n ®èi thÓ hiÖn mèi quan hÖ ®ång nhÊt gi÷a kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa víi kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa. Vi ph¹m quy t¾c trªn sÏ dÉn ®Õn c¸c lçi sau: + §Þnh nghÜa qu¸ réng: khi Dfn>Dfd, tøc lµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa bÞ bao hµm trong ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa. + §Þnh nghÜa qu¸ hÑp: khi Dfn
cÇn ®Þnh nghÜa, hoÆc néi hµm cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa l¹i ®−îc gi¶i thÝch th«ng qua nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c mµ néi hµm cßn ch−a râ rµng. c) Tr¸nh dïng mÖnh ®Ò phñ ®Þnh trong ®Þnh nghÜa. NÕu dïng mÖnh ®Ò phñ ®Þnh ®Ó ®Þnh nghÜa (A lµ kh«ng B) th× trong nhiÒu tr−êng hîp kh«ng lµm râ ®−îc néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa, mµ míi chØ dõng l¹i ë møc ®é nhÊn m¹nh nã kh«ng cã nh÷ng dÊu hiÖu nµy hay kh¸c mµ th«i. d) §Þnh nghÜa ph¶i t−êng minh, râ rµng, chÝnh x¸c. Quy t¾c nµy yªu cÇu nh÷ng thuËt ng÷ ®−îc sö dông trong ®Þnh nghÜa ph¶i ng¾n gän, râ nghÜa, tr¸nh dïng nh÷ng tõ ng÷ mËp mê, ®a nghÜa, hoÆc lµ nh÷ng tõ vÝ von so s¸nh dÔ g©y hiÓu lÇm vÒ ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa. ViÖc vËn dông tèt c¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa lµ ®iÒu kiÖn cÇn, nh−ng ch−a lµ ®ñ ®Ó x©y dùng c¸c ®Þnh nghÜa khoa häc chÆt chÏ phï hîp víi hiÖn thùc. C¸c quy t¾c Êy ®−îc rót ra trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c ®Þnh nghÜa “cã s½n”. V× vËy ®Ó cã mét ®Þnh nghÜa tèt rÊt cÇn ph¶i am hiÓu tinh t−êng vÒ ®èi t−îng. 9. PhÐp ph©n chia kh¸i niÖm 9.1. B¶n chÊt vµ nguån gèc cña ph©n chia kh¸i niÖm NÕu ®Þnh nghÜa lµ thao t¸c nh»m vµo néi hµm kh¸i niÖm, th× ph©n chia l¹i lµ thao t¸c nh»m vµo ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®Ó v¹ch ra ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm lo¹i theo mét c¨n cø x¸c ®Þnh. Së dÜ cã thÓ ph©n chia kh¸i niÖm ®−îc lµ v×, mét tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt (lµ c¬ së cña phÐp ®Þnh nghÜa) cña ®èi t−îng thùc cã thÓ thÓ hiÖn ë nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau phô thuéc vµo quan hÖ qua l¹i cña ®èi t−îng víi c¸c ®èi t−îng kh¸c, vµo møc ®é biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña nã. Sù hiÖn h÷u cña c¸c h×nh thøc thÓ hiÖn lµ c¬ së kh¸ch quan cña ph©n chia. NÕu ®Þnh nghÜa tr¶ lêi c©u hái: “®èi t−îng lµ g×?”, th× ph©n chia tr¶ lêi: “®èi t−îng Êy cã nh÷ng h×nh thøc nµo?” CÇn ph©n chia kh¸i niÖm trong 3 tr−êng hîp, khi ph¶i v¹ch ra kh«ng chØ b¶n chÊt cña t− duy, mµ cßn c¶ c¸c h×nh thøc thÓ hiÖn vµ ph¸t triÓn cña nã; khi ng−êi ®èi tho¹i kh«ng râ lÜnh vùc øng dông cña kh¸i niÖm; khi sö dông tõ ®ång ©m kh¸c nghÜa, chØ ra c¸c nghÜa cña nã vÒ thùc chÊt ®· lµ ph©n chia kh¸i niÖm. 18

CÇn ph©n biÖt viÖc ph©n chia kh¸i niÖm nh− lµ v¹ch ra c¸c kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm lo¹i víi viÖc chØ ra c¸c bé phËn trong mét chØnh thÓ. §©y lµ hai thao t¸c cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt mµ kh«ng ph¶i lóc nµo ng−êi ta còng ph©n biÖt ®−îc. 9.2. CÊu t¹o cña phÐp ph©n chia gåm 3 bé phËn lµ: a) Kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: lµ kh¸i niÖm lo¹i mµ tõ ®ã ta v¹ch chØ ra c¸c kh¸i niÖm chñng chøa trong nã (ký hiÖu lµ A). b) C¬ së ph©n chia: lµ c¨n cø, dÊu hiÖu, mµ dùa vµo ®ã ta chia kh¸i niÖm lo¹i ra thµnh c¸c kh¸i niÖm chñng. Khi thùc hiÖn ph©n chia kh¸i niÖm cÇn l−u ý lµ viÖc lùa chän c¬ së cña nã sÏ quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ khoa häc vµ thùc tiÔn cña phÐp ph©n chia. c) C¸c kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn: lµ c¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau khi ph©n chia (ký hiÖu lµ A1, A2, … An). 9.3. C¸c quy t¾c ph©n chia kh¸i niÖm a) Ph©n chia ph¶i c©n ®èi. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia ph¶i b»ng tæng ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm sau ph©n chia: A ≡ A1+ A2 +…+ An. Vi ph¹m quy t¾c nµy sÏ dÉn ®Õn mét trong c¸c lçi sau: - Chia thiÕu thµnh phÇn: khi kh«ng chØ ra ®ñ c¸c kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm bÞ ph©n chia. Tæng ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n chia nhá h¬n ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: A > A1+ A2 +…+ An - Chia thõa thµnh phÇn: khi c¸c kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn thu ®−îc thõa ra so víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i bÞ ph©n chia: A < A1+ A2 +…+ An - Ph©n chia võa thõa võa thiÕu. b) Ph©n chia ph¶i cïng mét c¬ së. Ph¶i gi÷ nguyªn c¨n cø ph©n chia trong suèt qu¸ tr×nh ph©n chia. §iÒu nµy cã nghÜa lµ kh«ng ph¶i chØ cã mét c¬ së ph©n chia duy nhÊt cho mét kh¸i niÖm, mµ tuú vµo ®èi t−îng vµ môc ®Ých cña phÐp ph©n chia ta cã thÓ lùa chän c¸c c¨n cø ph©n chia kh¸c. Nh−ng khi ®· b¾t ®Çu chia th× chØ ®−îc 19

phÐp chän mét c¨n cø vµ ph¶i chia xong ë c¨n cø Êy míi ®−îc chuyÓn sang c¨n cø kh¸c. Khi c¨n cø ph©n chia bÞ ®æi gi÷a chõng lµ ®· vi ph¹m quy t¾c nµy. c) C¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n chia ph¶i ngang hµng: ngo¹i diªn cña chóng ph¶i t¸ch rêi nhau. Ng−îc l¹i th× sÏ lµ vi ph¹m quy t¾c nµy. d) Ph©n chia ph¶i liªn tôc: khi ph©n chia th× ph¶i tõ kh¸i niÖm lo¹i v¹ch ra c¸c kh¸i niÖm chñng gÇn nhÊt. NÕu quy t¾c nµy bÞ vi ph¹m, th× sÏ m¾c lçi ph©n chia nh¶y vät. 9.4. C¸c kiÓu ph©n chia kh¸i niÖm a) Ph©n chia theo dÊu hiÖu biÕn ®æi: lµ ph©n chia c¸c kh¸i niÖm lo¹i thµnh c¸c kh¸i niÖm chñng, sao cho mçi chñng vÉn gi÷ ®−îc dÊu hiÖu nµo ®ã cña lo¹i, ®ång thêi l¹i cã nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chñng. C¬ së ph©n chia cã thÓ lµ dÊu hiÖu b¶n chÊt hay kh«ng b¶n chÊt, dÊu hiÖu néi dung hay thuÇn tuý h×nh thøc bªn ngoµi. VÝ dô: ph©n chia kh¸i niÖm “lÞch sö” thµnh c¸c kh¸i niÖm “lÞch sö tù nhiªn”, “lÞch sö x· héi”, “lÞch sö t− t−ëng”; hoÆc chia kh¸i niÖm “Ng−êi” thµnh “ng−êi da tr¾ng”, “ng−êi da ®en”, “ng−êi da mµu”... b) Ph©n ®«i kh¸i niÖm: lµ chia ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm thµnh hai phÇn m©u thuÉn, lo¹i trõ nhau. ë ®©y mçi dÊu hiÖu cña phÇn nµy sÏ kh«ng cã trong phÇn cßn l¹i. Khi ph©n ®«i kh¸i niÖm th× lu«n ph¶i theo mét c¬ së nhÊt ®Þnh vµ lu«n ph¶i ®¶m b¶o tÝnh c©n ®èi. c) Ph©n nhãm kh¸i niÖm: lµ s¾p xÕp c¸c ®èi t−îng thµnh c¸c líp theo sù gièng nhau gi÷a chóng, sao cho líp nµy cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh ®èi víi líp kh¸c. Ph©n nhãm lµ mét d¹ng ph©n chia ®Æc biÖt, dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt ®Ó liªn tiÕp chia tõ kh¸i niÖm lo¹i ®Õn kh¸i niÖm chñng theo c¸c quy t¾c ph©n chia. VÝ dô: ph©n nhãm häc sinh trong mét líp häc c¨n cø vµo lùc häc thµnh häc sinh xuÊt s¾c, giái, kh¸, trung b×nh, yÕu. Cã 2 kiÓu ph©n nhãm: - Ph©n nhãm tù nhiªn: lµ s¾p xÕp c¸c ®èi t−îng theo líp x¸c ®Þnh dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chóng. §©y lµ kiÓu cho phÐp 20

x¸c ®Þnh thuéc tÝnh cña ®èi t−îng mµ kh«ng cÇn kiÓm tra b»ng thùc nghiÖm vµ th−êng ®−îc sö dông nhiÒu trong khoa häc: sinh häc, ho¸ häc, ng«n ng÷ häc... - Ph©n nhãm bæ trî: lµ kiÓu ph©n nhãm dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bªn ngoµi kh«ng b¶n chÊt cña ®èi t−îng, nh−ng l¹i cã Ých cho viÖc t×m kiÕm ®èi t−îng. hVÝ dô: lËp th− môc s¸ch trong th− viÖn theo tªn t¸c gi¶, tªn s¸ch, hay theo tiÕng (ng«n ng÷). Sù thèng nhÊt cña ph©n chia vµ ®Þnh nghÜa: ViÖc kh¶o s¸t ®Þnh nghÜa vµ ph©n chia t¸ch riªng nhau lµ ®Ó tiÖn nghiªn cøu c¸c thao t¸c víi kh¸i niÖm. Nh−ng trong thùc tiÔn t− duy sinh ®éng chóng lu«n thèng nhÊt, liªn hÖ qua l¹i vµ t−¬ng t¸c lÉn nhau. Së dÜ nh− vËy lµ do cã sù thèng nhÊt néi hµm vµ ngo¹i diªn kh¸i niÖm ®−îc v¹ch më nhê ®Þnh nghÜa vµ ph©n chia. Sù thèng nhÊt vµ t−¬ng t¸c qua l¹i cña c¸c thao t¸c l«gÝc Êy thÓ hiÖn trªn hai mÆt. Mét mÆt, ®Þnh nghÜa v¹ch ra b¶n chÊt, tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt cña ®èi t−îng, ®ång thêi t¹o c¬ së cho phÐp ph©n chia. §Ó ph©n ra ®−îc c¸c h×nh thøc cña ®èi t−îng, cÇn xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt cña nã. MÆt kh¸c, phÐp ph©n chia bæ sung cho phÐp ®Þnh nghÜa. NÕu nh− ®Þnh nghÜa v¹ch më b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®éc lËp víi c¸c h×nh thøc thÓ hiÖn cña nã, d−êng nh− t¹m g¸c chóng l¹i, th× ë phÐp ph©n chia t− duy l¹i tËp trung vµo viÖc v¹ch ra c¸c h×nh thøc Êy. ChØ cã nh− vËy sù ph©n tÝch míi ®Çy ®ñ, toµn diÖn. 10. Mét sè phÐp to¸n ®èi víi ngo¹i dتn kh¸i niÖm Quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm vÒ ngo¹i diªn t¹o c¬ së cho bèn phÐp to¸n gi÷a c¸c kh¸i niÖm. KÕt qu¶ cña c¸c phÐp to¸n nµy lµ nh÷ng kh¸i niÖm míi. 10.1. PhÐp hîp gi÷a c¸c kh¸i niÖm (ký hiÖu ∪). Lµ mét phÐp to¸n mµ khi thùc hiÖn ®èi víi c¸c kh¸i niÖm thµnh phÇn sÏ thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi cã ngo¹i diªn b»ng tæng ngo¹i diªn cña chóng: A ∪ B = C. 10.2. PhÐp giao gi÷a c¸c kh¸i niÖm (ký hiÖu ∩). Lµ mét phÐp to¸n mµ khi thùc hiÖn ®èi víi c¸c kh¸i niÖm thµnh phÇn ta thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi cã ngo¹i diªn chÝnh lµ phÇn ngo¹i diªn chung gi÷a chóng: A ∩ B = C. 21

10.3. PhÐp trõ kh¸i niÖm (A - B). Lµ mét phÐp to¸n mµ khi thùc hiÖn ®èi víi c¸c kh¸i niÖm ta thu ®−îc kh¸i niÖm míi cã ngo¹i diªn cña líp bÞ trõ nh−ng kh«ng thuéc ngo¹i diªn cña líp trõ. 10.4. PhÐp bï vµo líp Bï cña líp A lµ líp 7A, sao cho tæng A vµ 7A t¹o thµnh líp toµn thÓ. NÕu gäi líp toµn thÓ lµ T th× c«ng thøc phÐp bï lµ: A ∪ 7A = T; A ∩ 7A = Ø Tãm l¹i, phÐp to¸n ®èi víi ngo¹i diªn kh¸i niÖm lµ nh÷ng thao t¸c l«gÝc nh»m t¹o thµnh líp míi tõ mét hay mét sè líp ban ®Çu. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1) Tr×nh bµy vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña kh¸i niÖm. Ph¸t biÓu ®Þnh nghÜa vµ ph©n tÝch c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña kh¸i niÖm. Ph©n biÖt vµ nªu quan hÖ gi÷a kh¸i niÖm vµ tõ? Cho vÝ dô minh ho¹. 2) ThÕ nµo lµ néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm? LÊy mét kh¸i niÖm khoa häc lµm vÝ dô vµ ph©n tÝch cho thÊy néi hµm vµ ngo¹i diªn cña nã. Ph©n biÖt néi dung phong phó cña mét kh¸i niÖm víi tËp hîp dÊu hiÖu cña néi hµm kh¸i niÖm ®ã. 3) Tr×nh bµy quy luËt quan hÖ néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm trong l«gÝc häc h×nh thøc. Ph©n tÝch cho thÊy mèi liªn hÖ gi÷a thao t¸c thu hÑp vµ më réng kh¸i niÖm víi quy luËt trªn. 4) Tr×nh bµy sù ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo néi hµm vµ ngo¹i diªn. Cho vÝ dô vµ ph©n tÝch theo tõng lo¹i. 5) Tr×nh bµy quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm vÒ mÆt ngo¹i diªn. Cho vÝ dô vµ ph©n tÝch. 6) ThÕ nµo lµ phÐp ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm? Nªu c¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm vµ chØ ra nh÷ng lçi l«gÝc khi t− duy vi ph¹m vµo c¸c quy t¾c ®ã. Cho vÝ dô. 8) Tr×nh bµy vÒ c¸c kiÓu ®Þnh nghÜa th−êng dïng. LÊy mét vµi kh¸i niÖm khoa häc vµ chØ ra kiÓu ®Þnh nghÜa ®−îc dïng ë ®ã. 22

9) ThÕ nµo lµ ph©n chia kh¸i niÖm? Ph©n biÖt ph©n chia kh¸i niÖm, ph©n lo¹i kh¸i niÖm, ph©n lo¹i ®èi t−îng vµ ph©n lo¹i khoa häc víi nhau nh− thÕ nµo? Cho vÝ dô. 10) Tr×nh bµy c¸c quy t¾c ph©n chia kh¸i niÖm. LÊy vÝ dô trong khoa häc cho thÊy phÐp ph©n chia sai khi vi ph¹m tõng quy t¾c ®· nªu.

Bài tập: 1) Cho c¸c c©u sau: a) Tr¸i ®Êt lµ hµnh tinh; b) ViÖt Nam ®ang tiÕn hµnh c¶i c¸ch kinh tÕ; c) HiÕn ph¸p ®¶m b¶o quyÒn b×nh ®¼ng nam – n÷. - H·y cho biÕt trong mçi c©u cã mÊy kh¸i niÖm, chóng ph¶n ¸nh ®èi t−îng nµo? (ng−êi, vËt, tÝnh chÊt hay quan hÖ) - H·y cho biÕt nh÷ng kh¸i niÖm ®ã thuéc lo¹i nµo? 2) H·y s¾p xÕp c¸c kh¸i niÖm sau theo thø tù ngo¹i diªn thu hÑp dÇn: xe ®¹p, «t«, ph−¬ng tiÖn giao th«ng; xe g¾n m¸y, «t« “For”, tµu thuû, xe cã ®éng c¬, xe m¸y “Hon ®a”. 3) T×m c¸c kh¸i niÖm n»m trong c¸c quan hÖ ®ång nhÊt, bao hµm, bÞ bao hµm, giao nhau, ngang hµng víi kh¸i niÖm “Sinh viªn”, “thanh niªn”. 4) M« h×nh ho¸ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm sau: a) “Nhµ khoa häc, gi¸o s−, nhµ sö häc”*; “Sè chia hÕt cho 3, Sè chia hÕt cho 6, Sè chia hÕt cho 9”. b) “Nhµ khoa häc, gi¶ng viªn, gi¸o s−”*; “Sè chia hÕt cho 3, Sè chia hÕt cho 2, Sè chia hÕt cho 18”; “Thuèc l¸, chÊt g©y nghiÖn, chÊt cã h¹i søc khoΔ. c) “Nhµ ng«n ng÷ häc, gi¶ng viªn, gi¸o s−”*; “Sè chia hÕt cho 3, Sè chia hÕt cho 2, Sè chia hÕt cho 9”, “Gi¸o s−, nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý”. d) “Ng−êi lao ®éng, N«ng d©n, TrÝ thøc”*; “Sinh vËt, ®éng vËt, thùc vËt”. 23

e) “Nhµ v¨n, nhµ th¬, nhµ b¸o”*. g) “Nhµ khoa häc, tiÕn sÜ, ng−êi tèt nghiÖp ®¹i häc”*. h) “Gi¸o s−, cö nh©n, thanh niªn ViÖt Nam”*; “tam gi¸c c©n, tam gi¸c ®Òu, tam gi¸c vu«ng”. i) “Gi¸o s−, nhµ khoa häc, n«ng d©n”*; “sè ch½n, sè chia hÕt cho 4, sè lΔ k) “Nhµ triÕt häc, nhµ t©m lý häc, c«ng nh©n”*; “tam gi¸c c©n, tam gi¸c vu«ng, tø gi¸c”. l) “Sö häc, Nhµ sö häc, lÞch sö”. m) “§¶ng, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, §¶ng viªn”. n) “TP. Hµ Néi, Q. Thanh Xu©n, P. Thanh Xu©n Trung”. 0) Ng−êi ViÖt nam, ng−êi Nga, nhµ khoa häc, nhµ khoa häc n÷ ViÖt nam, nhµ khoa häc n÷ Nga, Gi¸o s− ViÖt nam, N÷ gi¸o s− ViÖt Nam; p) Tø gi¸c, tam gi¸c, h×nh thoi, h×nh thang, h×nh b×nh hµnh, h×nh vu«ng, h×nh ch÷ nhËt, tø gi¸c cã bèn gãc b»ng nhau, tø gi¸c cã bèn c¹nh b»ng nhau. 5) H·y më réng vµ thu hÑp mét bËc c¸c kh¸i niÖm sau: quÇn ¸o, Tr−êng §H KHXH & NV Hµ Néi 6) D−íi ®©y lµ c¸c ®Þnh nghÜa thuéc lo¹i nµo? a) C¹nh tranh lµ sù sèng cña bu«n b¸n vµ c¸i chÕt cña nhµ bu«n. b) Nhµ ngo¹i giao lµ ng−êi nhí ngµy sinh cña phô n÷, nh−ng l¹i kh«ng nhí ®−îc tuæi cña bµ ta. c) B¹n bÌ lµ ng−êi mang ®iÒu tèt ®Ñp ®Õn cho ng−êi kh¸c vµ lµm ®iÒu ®ã chÝnh ®Ó cho ng−êi Êy. (Arixt«t) d) Con ng−êi lµ c©y sËy biÕt suy nghÜ. (Pascal) e) Con ng−êi lµ ®éng vËt x· héi biÕt chÕ t¹o c«ng cô lao ®éng. (Phranklin) g) D©n chñ lµ khi ng−êi ta ®iÒu khiÓn con ng−êi v× lîi Ých cña con ng−êi. h) ChÝnh phñ tèt nhÊt lµ chÝnh phñ d¹y chóng ta lµm chñ chÝnh m×nh. i) Kinh nghiÖm sèng lµ c¸i l−îc cho b¹n ë cuèi cuéc ®êi, khi b¹n ®· kh«ng cßn tãc n÷a. k) Ng−êi tr¸o trë lµ lo¹i chÝnh trÞ gia, mµ cã thÓ sau khi ®èn g·y th©n c©y cuèi cïng l¹i diÔn thuyÕt tr−íc c«ng chóng vÒ viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng. l) Kinh doanh lµ sù phèi hîp cña chiÕn tranh vµ thÓ thao. 24

H·y chØ ra Dfn vµ Dfd trong c¸c ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ë trªn. 7) C¸c ®Þnh nghÜa sau ®©y ®óng hay sai? NÕu sai h·y chØ ra nh÷ng quy t¾c mµ ®Þnh nghÜa ®ã vi ph¹m. a. MÑ lµ ng−êi phô n÷ sinh con b. Vßng quanh lµ luÈn quÈn. c. V¨n minh kh«ng ph¶i lµ d· man d. Danh tiÕng lµ loµi th¶o méc ®−îc t−íi b»ng huyÒn tho¹i ( danh ng«n). e. Kh¸i niÖm lµ h×nh thøc tån t¹i c¬ b¶n cña t− duy. 8) H·y ph©n chia c¸c kh¸i niÖm “T− duy”, “ChiÕn tranh”, “KiÓm tra” theo Ýt nhÊt ba c¨n cø kh¸c nhau. 9) H·y chØ ra nh÷ng lçi l«gÝc trong ph©n chia kh¸i niÖm d−íi ®©y: a. TriÕt häc: duy t©m, duy vËt, biÖn chøng, siªu h×nh, nhÊt nguyªn luËn, nhÞ nguyªn luËn, duy kinh nghiÖm, duy lý. b. LÞch sö ®−îc chia thµnh : lÞch sö tù nhiªn; lÞch sö t− t−ëng; lÞch sö cæ ®¹i vµ lÞch sö t− t−ëng nho gi¸o. c. Mét thanh niªn kÓ c©u chuyÖn cho b¹n m×nh r»ng: Anh tí bÞ th−¬ng 2 lÇn, mét lÇn ë ®ïi, một ở ðèo Khế.

25

Bµi 2. ph¸n ®o¸n 1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n 1.1. §Þnh nghÜa: Ph¸n ®o¸n lµ h×nh thøc c¬ b¶n cña t− duy ph¶n ¸nh vÒ sù tån t¹i hay kh«ng tån t¹i cña mét thuéc tÝnh hay mét mèi liªn hÖ nµo ®ã. VÒ thùc chÊt, ph¸n ®o¸n ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së liªn kÕt c¸c kh¸i niÖm víi nhau ®Ó kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh sù tån t¹i cña ®èi t−îng, thuéc tÝnh hay nh÷ng mèi liªn hÖ cña nã. 1.2. C¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n a) Ph¸n ®o¸n cã ®èi t−îng ph¶n ¸nh x¸c ®Þnh. b) Ph¸n ®o¸n cã néi dung ph¶n ¸nh x¸c ®Þnh cã thÓ lµ thuéc tÝnh, cã thÓ lµ nh÷ng mèi liªn hÖ kh¸ch quan x¸c ®Þnh. C¨n cø vµo néi dung ph¶n ¸nh cã thÓ chia c¸c ph¸n ®o¸n ra thµnh hai nhãm lµ: ph¸n ®o¸n ®¬n thuéc tÝnh (nhÊt quyÕt ®¬n) vµ ph¸n ®o¸n phøc hîp. c) Ph¸n ®o¸n cã cÊu tróc l«gÝc x¸c ®Þnh. d) Ph¸n ®o¸n lu«n mang mét gi¸ trÞ l«gÝc x¸c ®Þnh. Lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc, vÒ néi dung ph¸n ®o¸n cã thÓ ch©n thùc hoÆc gi¶ dèi. Ph¸n ®o¸n ch©n thùc (ký hiÖu = 1) nÕu néi dung ph¶n ¸nh cña nã hîp víi hiÖn thùc. Ph¸n ®o¸n gi¶ dèi (ký hiÖu = 0) nÕu néi dung ph¶n ¸nh cña nã kh«ng hîp víi hiÖn thùc. 2. Ph¸n ®o¸n vµ c©u Ph¸n ®o¸n ®−îc t¹o thµnh b»ng c¸ch liªn kÕt c¸c kh¸i niÖm cho nªn nã còng chØ xuÊt hiÖn vµ tån t¹i nhê mét ®¬n vÞ cña ng«n ng÷ lµ “c©u”. Nh− vËy, ph¸n ®o¸n vµ c©u cã quan hÖ kh«ng t¸ch rêi, mçi ph¸n ®o¸n lu«n ®−îc thÓ hiÖn ra d−íi d¹ng mét c©u, nh−ng kh«ng ph¶i c©u nµo còng lµ ph¸n ®o¸n. ChØ cã c©u trÇn thuËt lµ thÝch hîp ®Ó diÔn ®¹t ph¸n ®o¸n bëi v× nã lµ lo¹i c©u ®−a ra th«ng tin mang ý nghÜa kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh, tho¶ m·n ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n, nhÊt lµ ®Æc ®iÓm vÒ tÝnh cã gi¸ trÞ l«gÝc. Ph©n lo¹i ph¸n ®o¸n: trªn ®©y dùa vµo néi dung ph¶n ¸nh ph¸n ®o¸n ®· ®−îc chia thµnh hai nhãm lín lµ ®¬n vµ phøc. T¹i ®©y, nÕu dùa vµo c©u chuyÓn t¶i ph¸n ®o¸n th× còng cã t−¬ng øng víi c©u ®¬n lµ ph¸n ®o¸n ®¬n, cßn víi c©u 26

ghÐp lµ ph¸n ®o¸n phøc. Trong mçi lo¹i ®ã chóng l¹i ®−îc ph©n ra lµm nhiÒu d¹ng kh¸c nhau. 3. Ph¸n ®o¸n ®¬n 3.1. CÊu t¹o cña ph¸n ®o¸n ®¬n gåm 4 bé phËn: - Chñ tõ: lµ bé phËn chØ ®èi t−îng hay líp ®èi t−îng mµ ph¸n ®o¸n ph¶n ¸nh. Ký hiÖu b»ng ch÷ S (xuÊt ph¸t tõ “Subjectum”). - VÞ tõ: lµ bé phËn chØ néi dung (thuéc tÝnh) mµ ph¸n ®o¸n ph¶n ¸nh. Ký hiÖu b»ng ch÷ P (xuÊt ph¸t tõ “Pracdicatum”). Chñ tõ vµ vÞ tõ trong ph¸n ®o¸n ®¬n ®−îc gäi chung lµ “thuËt ng÷”. - L−îng tõ: lµ bé phËn dïng ®Ó chØ sè l−îng c¸c ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn cña chñ tõ cã tham gia vµo ph¸n ®o¸n; sè l−îng nµy cã thÓ lµ toµn bé (mäi, tÊt c¶, ký hiÖu ∀); cã thÓ lµ mét phÇn (mét sè, ®a sè ký hiÖu ∃). L−îng tõ ®Æc tr−ng cho ph¸n ®o¸n ®¬n vÒ mÆt l−îng, theo ®ã cã hai lo¹i: ph¸n ®o¸n toµn thÓ (∀S – P) vµ ph¸n ®o¸n bé phËn (∃S – P). - HÖ tõ: lµ bé phËn n»m gi÷a chñ tõ ©f vÞ tõ, dïng ®Ó nèi kÕt hoÆc t¸ch rêi c¸c ®èi t−îng cña chñ tõ víi vÞ tõ. Th−êng nã biÓu hiÖn quan hÖ kh¼ng ®Þnh (lµ) hay phñ ®Þnh (kh«ng lµ) gi÷a chñ tõ vµ vÞ tõ. HÖ tõ ®Æc tr−ng cho ph¸n ®o¸n ®¬n vÒ mÆt chÊt, theo ®ã cã hai lo¹i ph¸n ®o¸n: kh¼ng ®Þnh (S lµ P) vµ phñ ®Þnh (S kh«ng lµ P). Nh− vËy, d¹ng tæng qu¸t cña ph¸n ®o¸n ®¬n thuéc tÝnh lµ: ∀(∃) S – P 3.2. Ph©n lo¹i ph¸n ®o¸n ®¬n. Mäi ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt thiÕt ®Òu ph¶i cã 4 bé phËn nªu trªn. Tuy nhiªn, viÖc ph©n lo¹i chóng ph¶i dùa cïng lóc vµo c¶ hai tiªu chÝ lµ l−îng vµ chÊt. NÕu vËy th× sÏ cã 4 kiÓu nh− sau: + Ph¸n ®o¸n toµn thÓ kh¼ng ®Þnh: ∀S lµ P, ký hiÖu A (tõ gèc latinh “Affirmo”). + Ph¸n ®o¸n toµn thÓ phñ ®Þnh: ∀S kh«ng lµ P, ký hiÖu E (tõ gèc latinh “NEgo”).

27

+ Ph¸n ®o¸n bé phËn kh¼ng ®Þnh: ∃S lµ P, ký hiÖu I (tõ gèc latinh “affIrmo”). + Ph¸n ®o¸n bé phËn phñ ®Þnh: ∃S kh«ng lµ P, ký hiÖu O (tõ gèc latinh “negO”) Ngoµi ra, cã thÓ cßn cã ph¸n ®o¸n gäi lµ ®¬n nhÊt (kh¼ng ®Þnh hoÆc phñ ®Þnh) do chñ tõ cña chóng lµ kh¸i niÖm ®¬n nhÊt nh−: “Hµ Néi lµ thµnh phè anh hïng”, hay “trêi kh«ng m−a”, nh−ng c¨n cø vµo ®Þnh nghÜa vÒ l−îng tõ ®· nªu ë trªn chóng t«i sÏ ®Òu coi chóng lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ, ®iÒu nµy sÏ thuËn tiÖn h¬n cho viÖc x¸c ®Þnh chu diªn cña c¸c thuËt ng÷ nh− sÏ thÊy d−íi ®©y. 3.3. TÝnh chu diªn cña c¸c thuËt ng÷ trong ph¸n ®o¸n ®¬n a) Kh¸i niÖm vÒ tÝnh chu diªn: TÝnh chu diªn cña thuËt ng÷ thÓ hiÖn sù hiÓu biÕt vÒ quan hÖ gi÷a chñ tõ vµ vÞ tõ nhê ph©n tÝch h×nh thøc cña ph¸n ®o¸n. §Ó x¸c ®Þnh mét thuËt ng÷ (S hoÆc P) trong ph¸n ®o¸n ®¬n thuéc tÝnh lµ chu diªn hay kh«ng, th× ph¶i xÐt nã trong quan hÖ víi thuËt ng÷ cßn l¹i dùa vµo c¬ së lµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm. §Ó thuËn tiÖn cho ®Þnh nghÜa, h·y quy −íc gäi tËp hîp c¸c ®èi t−îng thuéc chñ tõ tham gia vµo ph¸n ®o¸n lµ líp S; tËp hîp c¸c ®èi t−îng thuéc vÞ tõ lµ líp P; líp SP lµ tËp hîp c¸c ®èi t−îng tho¶ m·n cïng lóc hai ®iÒu kiÖn: thø nhÊt, thuéc S, thø hai, ®−îc ph¶n ¸nh trong vÞ tõ P. Mèi quan hÖ vÒ mÆt ngo¹i diªn gi÷a líp SP víi c¸c líp S vµ P sÏ t−¬ng øng cho ta tÝnh chu diªn cña c¸c thuËt ng÷ ®ã. Nh− vËy thuËt ng÷ cã thÓ chu diªn (ký hiÖu dÊu + ®¸nh trªn ®Çu cña nã (S+), hoÆc kh«ng chu diªn (ký hiÖu dÊu – (P-)) b) C¸ch x¸c ®Þnh chu diªn: ThuËt ng÷ lµ chu diªn nÕu r¬i vµo mét trong hai tr−êng hîp: 1) SP trïng víi ngo¹i diªn cña nã); 2) SP t¸ch rêi ngo¹i diªn cña nã. ThuËt ng÷ lµ kh«ng chu diªn nÕu SP bÞ bao hµm trong ngo¹i diªn cña nã. TÝnh chu diªn cña c¸c thuËt ng÷ trong tõng kiÓu ph¸n ®o¸n ®¬n nh− sau: - Ph¸n ®o¸n A (mäi S lµ P). Chñ tõ vµ vÞ tõ quan hÖ víi nhau theo 1 trong 2 tr−êng hîp: 28

+ Chñ tõ vµ vÞ tõ ®ång nhÊt víi nhau (t−¬ng ®èi Ýt gÆp): SP trïng víi c¶ S vµ P, do ®ã S+; P+ + VÞ tõ bao hµm chñ tõ (tr−êng hîp rÊt phæ biÕn): SP trïng víi S, do ®ã S+ vµ SP bÞ bao hµm trong P, do ®ã P – - Ph¸n ®o¸n E (mäi S kh«ng lµ P). Chñ tõ vµ vÞ tõ n»m trong quan hÖ ngang hµng, tøc lµ tÊt c¶ c¸c ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn cña chñ tõ hoµn toµn t¸ch rêi vµ lo¹i trõ c¸c ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn cña vÞ tõ, khi ®ã SP trïng víi S vµ t¸ch rêi P, do ®ã S+; P+ (S vµ P lu«n lu«n chu diªn). - Ph¸n ®o¸n I (mét sè S lµ P). Quan hÖ chñ tõ – vÞ tõ x¶y ra theo hai tr−êng hîp: + Chñ tõ vµ vÞ tõ n»m trong quan hÖ giao nhau (tr−êng hîp phæ biÕn), khi ®ã SP bÞ bao hµm c¶ trong S vµ trong P, do vËy S -, P + Chñ tõ bao hµm vÞ tõ, khi ®ã SP bÞ bao hµm trong S vµ trïng víi P, do ®ã S -, P + - Ph¸n ®o¸n O (mét sè S kh«ng lµ P). Quan hÖ chñ tõ vÞ tõ cã hai tr−êng hîp: + Chñ tõ vµ vÞ tõ n»m trong quan hÖ giao nhau (tr−êng hîp phæ biÕn), khi ®ã SP bÞ bao hµm trong S vµ t¸ch rêi P, do vËy S -, P + + Chñ tõ bao hµm vÞ tõ (tr−êng hîp Ýt gÆp), khi ®ã SP bÞ bao hµm trong S vµ t¸ch rêi P, do ®ã S -, P + Nh− vËy, trong ph¸n ®o¸n O, S lu«n kh«ng chu diªn, vµ P lu«n chu diªn. c) B¶ng chu diªn cña thuËt ng÷ trong c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n Ph¸n ®o¸n A: ∀S lµ P

Chñ tõ S +

E: ∀S kh«ng lµ P I: ∃S lµ P

+ -

O: ∃S kh«ng lµ P Nh×n vµo b¶ng cã thÓ thÊy:

-

+ Chñ tõ cña ph¸n ®o¸n toµn thÓ lu«n chu diªn; 29

VÞ tõ P + (S≡P) - (S⊂P) + + (P⊂S) - (S∩P) +

+ Chñ tõ cña ph¸n ®o¸n bé phËn lu«n kh«ng chu diªn. + VÞ tõ cña ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh lu«n chu diªn; + Víi vÞ tõ cña ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh (A, I), th× ph¸i c¨n cø vµo quan hÖ cô thÓ gi÷a S vµ P 3.4. Quan hÖ gi÷a c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n trªn h×nh vu«ng l«gÝc ë ®©y chØ xÐt c¸c ph¸n ®o¸n gièng nhau c¶ vÒ chñ tõ vµ vÞ tõ; vµ quan hÖ lµ quan hÖ vÒ mÆt gi¸ trÞ l«gÝc. §èi lËp trªn A LÖ

E M©u thuÉn

LÖ

thuéc

thuéc

I

O §èi lËp d−íi

C¸c ®Ønh cña h×nh vu«ng lµ c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n A, E, I, O, cßn c¸c c¹nh vµ ®−êng chÐo biÓu thÞ quan hÖ gi÷a chóng. a) Quan hÖ m©u thuÉn: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng ph¸n ®o¸n kh¸c nhau c¶ vÒ chÊt, lÉn l−îng. Mèi quan hÖ nµy thÓ hiÖn trªn hai ®−êng chÐo cña h×nh vu«ng, ®ã lµ quan hÖ gi÷a hai cÆp ph¸n ®o¸n: A&O; E&I. Chóng kh«ng thÓ cïng ch©n thùc hoÆc cïng gi¶ dèi, mµ nhÊt thiÕt ph¶i cã mét ph¸n ®o¸n lµ ch©n thùc, cßn ph¸n ®o¸n kia ph¶i lµ gi¶ dèi. Gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n trong quan hÖ m©u thuÉn nh− sau: A = 1⇒ O = 0

O = 1⇒ A = 0

E = 1⇒ I = 0

I = 1⇒ E = 0

b) Quan hÖ lÖ thuéc: lµ quan hÖ gi÷a c¸c ph¸n ®o¸n gièng nhau vÒ chÊt, nh−ng kh¸c nhau vÒ l−îng. §ã lµ hai cÆp ph¸n ®o¸n: (A&I), (E&O). Trong hai cÆp nµy th× c¸c ph¸n ®o¸n cã l−îng toµn thÓ gäi lµ ph¸n ®o¸n bËc trªn (A vµ E). C¸c ph¸n ®o¸n cã l−îng bé phËn gäi lµ ph¸n ®o¸n bËc d−íi (I vµ O). 30

NÕu ph¸n ®o¸n bËc trªn ch©n thùc th× ph¸n ®o¸n bËc d−íi tÊt yÕu ch©n thùc, v× ph¸n ®o¸n bËc d−íi lµ bé phËn cña ph¸n ®o¸n bËc trªn. Nh−ng nÕu ph¸n ®o¸n bËc trªn gi¶ dèi th× kh«ng thÓ tÊt yÕu suy ra ph¸n ®o¸n bËc d−íi còng gi¶ dèi, lóc nµy gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n bËc d−íi bÊt ®Þnh, nã cã thÓ ch©n thùc hoÆc gi¶ dèi, v× khi c¸i toµn thÓ gi¶ dèi kh«ng cã nghÜa lµ mäi bé phËn trong ®ã ®Òu gi¶ dèi. Tr−êng hîp ph¸n ®o¸n bËc d−íi ch©n thùc còng vËy. Tõ mét bé phËn ch©n thùc th× ch−a thÓ x¸c ®Þnh c¸i toµn thÓ ch©n thùc hay gi¶ dèi. Nã cã thÓ ch©n thùc hay gi¶ dèi tuú vµo ®èi t−îng ph¶n ¸nh cô thÓ. Tr−êng hîp ph¸n ®o¸n bËc d−íi lµ gi¶ dèi th× tõ ®ã tÊt yÕu suy ra ph¸n ®o¸n bËc trªn lµ gi¶ dèi, v× nÕu ®· cã mét bé phËn trong c¸i toµn thÓ lµ gi¶ dèi th× kh«ng thÓ cã toµn bé c¸i toµn thÓ lµ ch©n thùc. Tõ sù ph©n tÝch trªn cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh b¶ng gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n trong quan hÖ lÖ thuéc nh− sau: A = 1⇒ I = 1 I=0⇒A=0

A=0⇒I=? I=1⇒A=?

E = 1⇒ O = 1 O=0⇒E=0

E=0⇒O=? O=1⇒E=?

c) Quan hÖ ®èi lËp: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng ph¸n ®o¸n gièng nhau vÒ l−îng, nh−ng kh¸c vÒ chÊt. §ã lµ hai cÆp ph¸n ®o¸n: (A&E), (I&O). C¸c ph¸n ®o¸n (A&E) n»m trong quan hÖ ®èi lËp trªn : chóng kh«ng thÓ cïng ch©n thùc, mµ chØ cã thÓ cïng gi¶ dèi hoÆc mét ch©n thùc, mét gi¶ dèi. Thùc chÊt, hai ph¸n ®o¸n nµy lµ hai mÖnh ®Ò ®èi lËp nhau cïng ph¶n ¸nh vÒ mét hay mét líp ®èi t−îng ë cïng phÈm chÊt x¸c ®Þnh, v× thÕ kh«ng thÓ cïng ch©n thùc. B¶ng quan hÖ vÒ mÆt gi¸ trÞ l«gÝc gi÷a A&E nh− sau: A = 1⇒ E = 0

A=0⇒E=?

E = 1⇒ A = 0

E=0⇒A=? 31

C¸c ph¸n ®o¸n (I&O) n»m trong quan hÖ ®èi lËp d−íi: chóng kh«ng thÓ cïng gi¶ dèi, mµ chØ cã thÓ cïng ch©n thùc hoÆc mét ch©n thùc, mét gi¶ dèi. B¶ng quan hÖ vÒ mÆt gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n trong quan hÖ ®èi lËp d−íi: I=0⇒O=1

I=1⇒O=?

O=0⇒I=1

O=1⇒I=?

4. Ph¸n ®o¸n phøc hîp Lµ ph¸n ®o¸n ®−îc t¹o thµnh tõ c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n nhê c¸c liªn tõ l«gÝc. NÕu ph¸n ®o¸n phøc chØ gåm cã mét lo¹i liªn tõ l«gÝc, th× ®ã lµ ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n, cßn nÕu gåm tõ hai lo¹i liªn tõ l«gÝc trë lªn, th× ®ã lµ ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp. 4.1. Ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n: dùa vµo quan hÖ cña c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn, ph¸n ®o¸n phøc c¬ b¶n ®−îc chia thµnh c¸c kiÓu sau: a) Ph¸n ®o¸n héi (Λ) lµ ph¸n ®o¸n phøc ph¶n ¸nh mèi quan hÖ cïng tån t¹i cña c¸c ®èi t−îng hay thuéc tÝnh ®−îc ghi nhËn ë c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn. VÝ dô: Lao ®éng lµ quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña mçi c«ng d©n. Ph¸n ®o¸n trªn bao gåm hai ph¸n ®o¸n ®¬n: a - Lao ®éng lµ quyÒn lîi cña mçi c«ng d©n. b - Lao ®éng lµ nghÜa vô cña mçi c«ng d©n. Liªn tõ l«gÝc “vµ” thÓ hiÖn sù tån t¹i ®ång thêi hai thuéc tÝnh ë cïng mét ®èi t−îng. C«ng thøc tæng qu¸t: Hab = a Λ b CÊu tróc l«gÝc: (S1 Λ S2) lµ P; S lµ (P1 Λ P2); (S 1Λ S2) lµ (P1 Λ P2) Trong ng«n ng÷ tù nhiªn liªn tõ héi th−êng lµ: vµ; võa..., võa; tuy..., nh−ng; ch¼ng nh÷ng..., mµ cßn; mµ; song, (,) v.v.. Gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n phøc phô thuéc vµo gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n thµnh phÇn vµ ®−îc x¸c ®Þnh c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n phøc ®ã. PhÐp héi thÓ hiÖn sù tån t¹i ®ång thêi c¸c thµnh phÇn trong ph¸n ®o¸n 32

nªn nã chØ ®óng khi tÊt c¶ c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn cïng ®óng, vµ sai trong ba tr−êng hîp cßn l¹i. b) Ph¸n ®o¸n tuyÓn lµ ph¸n ®o¸n phøc thÓ hiÖn mèi quan hÖ lùa chän tån t¹i gi÷a c¸c ®èi t−îng hoÆc thuéc tÝnh ®−îc ph¶n ¸nh trong c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn, trong ®ã nhÊt thiÕt ph¶i cã mét tån t¹i. Tuy nhiªn, sù lùa chän tån t¹i cã thÓ x¶y ra theo hai ph−¬ng ¸n: t−¬ng ®èi lµ lùa chän trong ®ã tån t¹i cña ®èi t−îng nµy kh«ng nhÊt thiÕt lo¹i trõ tån t¹i cña nh÷ng ®èi t−îng kh¸c, chóng cã thÓ cïng tån t¹i; vµ tuyÖt ®èi lµ lùa chän tån t¹i, trong ®ã tån t¹i cña ®èi t−îng nµy nhÊt thiÕt ph¶i lo¹i trõ tån t¹i cña nh÷ng ®èi t−îng kh¸c, chóng kh«ng thÓ cïng tån t¹i. Do vËy, ph¸n ®o¸n tuyÓn ®−îc chia thµnh hai lo¹i: * TuyÓn t−¬ng ®èi (tuyÓn yÕu – v) VÝ dô: Lîi nhuËn t¨ng nhê n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng hoÆc gi¶m chi phÝ s¶n xuÊt. Trong vÝ dô nµy ta thÊy r»ng, mét trong hai hiÖn t−îng tån t¹i, hoÆc c¶ hai ®Òu tån t¹i. C«ng thøc tæng qu¸t: Tab = a v b CÊu tróc l«gÝc: (S1 V S2) lµ P; S lµ (P1 V P2); (S 1V S2) lµ (P1 V P2) Trong ng«n ng÷ tù nhiªn liªn tõ tuyÓn th−êng lµ: hoÆc; hay lµ; Ýt nhÊt... C¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña phÐp tuyÓn yÕu th× gi¸ trÞ l«gÝc cña nã lµ sai chØ khi tÊt c¶ c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn ®Òu sai vµ ®óng khi cã Ýt nhÊt mét ph¸n ®o¸n thµnh phÇn ®óng. * Ph¸n ®o¸n tuyÓn tuyÖt ®èi (tuyÓn m¹nh – v) VÝ dô: trong tam gi¸c ABC hoÆc gãc A vu«ng, hoÆc gãc B vu«ng, hoÆc gãc C vu«ng. VÝ dô trªn thÓ hiÖn tÝnh chÊt cña phÐp tuyÓn m¹nh v× kh«ng thÓ cã kh¶ n¨ng tÊt c¶ c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn cïng ®óng, nhiÒu l¾m chØ cã mét ph¸n ®o¸n thµnh phÇn ®óng mµ th«i. C«ng thøc tæng qu¸t: Tab = a v b Ng«n ng÷ tù nhiªn: hoÆc, hoÆc… 33

C¨n cø vµo ®Æc tr−ng cña phÐp tuyÓn m¹nh th× gi¸ trÞ l«gÝc cña nã lµ ®óng chØ khi cã mét ph¸n ®o¸n thµnh phÇn lµ ®óng vµ sai khi c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn cïng ®óng hoÆc cïng sai. c) Ph¸n ®o¸n kÐo theo (phÐp kÐo theo - →) lµ ph¸n ®o¸n phøc vÒ c¬ b¶n ph¶n ¸nh mèi quan hÖ nh©n qu¶ gi÷a c¸c ®èi t−îng kh¸ch quan, trong ®ã ph¶i cã mét lµ nguyªn nh©n, cßn thµnh phÇn cßn l¹i lµ kÕt qu¶. VÝ dô: nÕu häc tËp ch¨m chØ th× kÕt qu¶ thi sÏ tèt. Trong ph¸n ®o¸n trªn th× hiÖn t−îng a: “häc tËp ch¨m chØ” lµ ®iÒu kiÖn vµ cã nã th× kÐo theo sù tån t¹i cña hÖ qu¶ b: “kÕt qu¶ thi tèt” C«ng thøc tæng qu¸t: Kab = a → b CÊu tróc l«gÝc: b¶n th©n c¸c ph¸n ®o¸n nguyªn nh©n a vµ kÕt qu¶ b rÊt nhiÒu khi lµ héi hoÆc tuyÓn, chø kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n ®¬n nh− trong vÝ dô trªn. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã ta cã c¸c ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp: (S 1 Λ S2) → (P1 V P2), ë chç dÊu tuyÓn cã thÓ lµ héi vµ ng−îc l¹i. VÝ dô: NÕu kÕt qu¶ häc tËp tèt vµ cã thµnh tÝch nghiªn cøu khoa häc, th× sinh viªn sÏ ®−îc th−ëng hoÆc (vµ) chuyÓn tiÕp nªn bËc häc cao h¬n. Liªn tõ l«gÝc: (nÕu, muèn, hÔ, ®Ó...), th×; (v×, do)…, nªn; suy ra… Nh−ng ta th−êng b¾t gÆp trong ng«n ng÷ tù nhiªn sù phong phó h¬n nhiÒu c¸c liªn tõ kÐo theo (nhÊt lµ trong tôc ng÷, ca dao…). §Æc tr−ng c¬ b¶n cña ph¸n ®o¸n kÐo theo ch©n thùc lµ khi ®iÒu kiÖn ch©n thùc th× hÖ qu¶ kh«ng thÓ lµ gi¶ dèi, v× thÕ nÕu ®· cã ®iÒu kiÖn th× ®−¬ng nhiªn sÏ cã hÖ qu¶, nh−ng kh«ng cã chiÒu ng−îc l¹i, nghÜa lµ sù tån t¹i cña hÖ qu¶ kh«ng chØ do mét ®iÒu kiÖn. §iÒu nµy thÓ hiÖn tÝnh chÊt cña mèi liªn hÖ nh©n qu¶: cã nguyªn nh©n th× sÏ cã kÕt qu¶, mét nguyªn nh©n cã thÓ cho nhiÒu hÖ qu¶ vµ mét hÖ qu¶ cã thÓ do nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra. Khoa häc cßn sö dông réng r·i c¸c kh¸i niÖm “®iÒu kiÖn cÇn” vµ “®iÒu kiÖn ®ñ”. §iÒu kiÖn cÇn lµ nÕu cã hÖ qu¶ th× cã thÓ suy ra ®−îc tiÒn ®Ò. §iÒu kiÖn ®ñ lµ khi cã tiÒn ®Ò cã thÓ suy ra hÖ qu¶.

34

C¨n cø vµo ®Æc tr−ng cña phÐp kÐo theo th× gi¸ trÞ l«gÝc cña nã chØ sai khi ph¸n ®o¸n vÒ ®iÒu kiÖn (a) lµ ®óng, nh−ng ph¸n ®o¸n hÖ qu¶ (b) lµ sai, ba tr−êng hîp cßn l¹i cña ph¸n ®o¸n kÐo theo ®Òu cã gi¸ trÞ l«gÝc ®óng. d) Ph¸n ®o¸n t−¬ng ®−¬ng (phÐp t−¬ng ®−¬ng - ↔ ) lµ ph¸n ®o¸n phøc thÓ hiÖn quan hÖ nh©n qu¶ hai chiÒu gi÷a c¸c ®èi t−îng, trong ®ã mét hiÖn t−îng nµy võa lµ nguyªn nh©n, võa lµ hÖ qu¶ cña hiÖn t−îng kia vµ ng−îc l¹i. VÝ dô: mét sè chia hÕt cho 3, khi vµ chØ khi tæng c¸c ch÷ sè cña nã chia hÕt cho 3. NghÜa lµ: “nÕu mét sè chia hÕt cho 3, th× tæng c¸c ch÷ sè cña nã chia hÕt cho 3” vµ “nÕu tæng c¸c ch÷ sè cña mét sè chia hÕt cho 3, th× chÝnh nã còng ph¶i chia hÕt cho 3”. C«ng thøc tæng qu¸t: a ↔ b = [(a → b) ∧ ( b → a)] Liªn tõ l«gÝc: nÕu vµ chØ nÕu; khi vµ chØ khi... C¨n cø vµo ®Æc tr−ng cña phÐp t−¬ng ®−¬ng th× nã ®óng khi c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn cïng ®óng hoÆc cïng sai vµ sai khi c¸c ph¸n ®o¸n thµnh phÇn kh«ng cïng gi¸ trÞ l«gÝc. e) Ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh (phÐp phñ ®Þnh - 7) lµ ph¸n ®o¸n phøc ph¶n ¸nh sù kh«ng tån t¹i cña ®èi t−îng ë phÈm chÊt ®ang xÐt. Nh− vËy, nÕu gäi ph¸n ®o¸n thµnh phÇn lµ a, th× ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh lµ “kh«ng thÓ cã a”. C«ng thøc tæng qu¸t:

7a

Liªn tõ l«gÝc: kh«ng thÓ, kh«ng cã chuyÖn lµ, lµm g× cã chuyÖn... Ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh lu«n cã gi¸ trÞ l«gÝc ®èi lËp víi gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n cho tr−íc. B¶ng gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n a

b a∧b

a→b

1

1

1

1

0

1

1

0

1

0

0

1

1

0

0

0

0

1

0

1

1

1

0

1

avb

avb

35

a↔b

7a

0

0

0

0

0

1

1

1

Gi¸ trÞ l«gÝc cña Hab = min [a, b] (sè nhá nhÊt trong a vµ b) Gi¸ trÞ l«gÝc cña Tab = {a - b} (b»ng gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña a trõ b) Gi¸ trÞ l«gÝc cña Tab = max [a, b] (sè lín nhÊt trong a vµ b) Gi¸ trÞ l«gÝc cña Kab = min c (sè nhá nhÊt trong 2 sè 1 vµ (1- a) + b) 4.2. Ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp hîp lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n ®−îc t¹o thµnh tõ c¸c ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n, nãi kh¸c, lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n phøc cã tõ hai lo¹i liªn tõ l«gÝc trë lªn. ViÖc tÝnh gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp còng vÉn ph¶i dùa vµo gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n vµ xÐt ®Õn cïng lµ dùa vµo gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n t¹o thµnh nã. 4.3. TÝnh ®¼ng trÞ cña c¸c ph¸n ®o¸n phøc Trong ng«n ng÷ th«ng dông víi cïng mét t− t−ëng ta cã thÓ diÔn ®¹t b»ng c¸c c©u kh¸c nhau mµ vÉn ®¶m b¶o gi÷ nguyªn néi dung cña nã. Nh÷ng c©u nh− vËy ®−îc gäi lµ nh÷ng c©u cã cïng ý nghÜa. T−¬ng tù trong l«gÝc häc c¸c c«ng thøc cã thÓ kh¸c nhau vÒ cÊu tróc l«gÝc, nh−ng gi¸ trÞ l«gÝc cña chóng lu«n lµ nh− nhau víi mäi biÕn thiªn vÒ gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n thµnh phÇn. Nh÷ng ph¸n ®o¸n ®−îc diÔn ®¹t b»ng c¸c c«ng thøc nh− vËy ®−îc gäi lµ c¸c ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ. Nh− vËy, thao t¸c t×m c¸c ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ chÝnh lµ viÖc t×m c¸ch diÔn ®¹t c¸c ph¸n ®o¸n mét c¸ch t−¬ng ®−¬ng sao cho cÊu tróc cña ph¸n ®o¸n thay ®æi, nh−ng kh«ng lµm thay ®æi ý nghÜa cña c©u. C¸c cÆp ®¼ng trÞ c¬ b¶n: a → b ≡ 7b → 7a

a ∧ b ≡ 7(a → 7b)

a v b ≡ 7a → b

a → b ≡ 7a v b

a ∧ b ≡ 7(b → 7a)

a v b ≡ 7b → a

a → b ≡ 7(a ∧ 7b)

a ∧ b ≡ 7(7a v 7b)

a v b ≡ 7(7a ∧ 7b)

7(7a) = a

36

5. Phñ ®Þnh ph¸n ®o¸n 5.1. Phñ ®Þnh ph¸n ®o¸n ®¬n bao giê còng cho kÕt qu¶ lµ ph¸n ®o¸n n»m trong quan hÖ m©u thuÉn víi nã 7A

↔

O

7E

↔

I

7I

↔

E

7O

↔

A

5.2. Phñ ®Þnh ph¸n ®o¸n phøc 7(7a)

↔

a

7(a v b)

↔

7a ∧ 7b

7(a ∧ b)

↔

7a v 7b

7(a → b)

↔

a ∧ 7b

L−u ý: Còng gièng nh− trong ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh, trong thao t¸c phñ ®Þnh ph¸n ®o¸n, nÕu ®em phñ ®Þnh nã ®i th× ph¸n ®o¸n thu ®−îc lu«n cã gi¸ trÞ l«gÝc ng−îc víi gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n ®· cho. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1) Tr×nh bµy vÒ nguån gèc, b¶n chÊt vµ c¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n. Mèi liªn hÖ gi÷a ph¸n ®o¸n vµ c©u. 2) H·y chØ ra c¸c c¨n cø kh¸c nhau ®Ó ph©n lo¹i ph¸n ®o¸n. Cho vÝ dô ®èi víi tõng lo¹i ph¸n ®o¸n ®−îc nªu ra. 3) Tr×nh bµy vÒ: cÊu t¹o, c¸c ®Æc tr−ng vÒ chÊt vµ l−îng, c¸c kiÓu ph¸n ®o¸n ®¬n c¬ b¶n. Cho vÝ dô. 4) ThÕ nµo lµ tÝnh chu diªn cña thuËt ng÷ l«gÝc trong ph¸n ®o¸n ®¬n? Tr×nh bµy c¸ch x¸c ®Þnh chu diªn cña c¸c thuËt ng÷ l«gÝc trong c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n c¬ b¶n. 5) Tr×nh bµy quan hÖ gi÷a c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n vÒ mÆt gi¸ trÞ l«gÝc dùa trªn h×nh vu«ng l«gÝc. 6) Ph¸t biÓu ®Þnh nghÜa vÒ c¸c lo¹i ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n. LËp b¶ng gi¸ trÞ l«gÝc cña chóng. 7) Nªu c¸ch thøc chung x¸c ®Þnh gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp. Cho mét vÝ dô vµ h·y tÝnh gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n trong vÝ dô Êy. 37

8) ThÕ nµo lµ tÝnh ®¼ng trÞ cña ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n. H·y tù t×m mét ph¸n ®o¸n vµ ph¸t biÓu tÊt c¶ c¸c ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ víi nã. Bµi tËp: 1) H·y sö dông c¸c kh¸i niÖm trong cïng mét nhãm cã ®¸nh dÊu sao* ë bµi tËp sè 4 (phÇn kh¸i niÖm) ®Ó x©y dùng ë mçi kiÓu mét ph¸n ®¬n ch©n thùc; x¸c ®Þnh tÝnh chu diªn cña c¸c thuËt ng÷ trong c¸c ph¸n ®o¸n ®ã. 2) Cho c¸c ph¸n ®o¸n: a) Mäi Gi¸o s− lµ gi¶ng viªn; b) Mäi sè ch½n ®Òu chia hÕt cho 2; c) Mäi sè lÎ kh«ng lµ sè ch½n; d) Mét sè sinh viªn lµ ®¶ng viªn; e) Mét sè ng−êi lao ®éng lµ trÝ thøc; g) Mét sè ®oµn viªn kh«ng lµ c«ng nh©n; h) Mét sè nhµ khoa häc kh«ng lµ nhµ kinh tÕ häc. H·y ph¸t biÓu tÊt c¶ c¸c ph¸n ®o¸n n»m trong c¸c quan hÖ kh¸c nhau víi tõng ph¸n ®o¸n nªu trªn dùa vµo h×nh vu«ng l«gÝc vµ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ l«gÝc cña chóng. 3) T¹i mét ng«i ®Òn cã ba vÞ thÇn. Mét vÞ chuyªn nãi thËt gäi lµ “thÇn nãi thËt”, mét vÞ chuyªn nãi dèi gäi lµ “thÇn nãi dèi”, mét vÞ lóc th× nãi thËt, lóc th× nãi dèi gäi lµ “thÇn kh«n ngoan”. BiÕt r»ng, c¶ ba vÞ ®Òu cã diÖn m¹o, trang phôc gièng hÖt nhau (kh«ng thÓ ph©n biÖt hä nhê ngo¹i h×nh). Hä ngåi thµnh hµng ngang tr−íc diÖn thê. Cã mét ng−êi ®· x¸c ®Þnh c¸c vÞ thÇn ®ã “ai lµ ai” b»ng c¸ch hái mçi vÞ mét c©u hái nh− sau: Hái vÞ thÇn thø nhÊt: “ThÇn ngåi c¹nh ngµi lµ ai?”; Tr¶ lêi: “ThÇn nãi dèi”; Hái vÞ thÇn thø hai: “Ngµi lµ ai?”; Tr¶ lêi: “Ta lµ thÇn kh«n ngoan” Hái vÞ thÇn thø ba: “ThÇn ngåi c¹nh ngµi lµ ai?”; Tr¶ lêi: “ThÇn nãi thËt”. 38

Sau khi nghe c¸c c©u tr¶ lêi, ng−êi ®ã ®· biÕt ®−îc “ai lµ ai”. Hái ng−êi ®ã ®· lËp luËn thÕ nµo? 4) T¹i mét x· cã hai xãm. D©n ë mét xãm chuyªn nãi thËt, cßn d©n xãm kia chuyªn nãi ng−îc (thËt thµnh gi¶ vµ ng−îc l¹i). BiÕt r»ng, hä vÉn qua l¹i giao tiÕp víi nhau (cã thÓ gÆp ng−êi nãi thËt ë xãm cña ng−êi nãi ng−îc vµ ng−îc l¹i). Cã mét ng−êi cÇn ®i t×m b¹n m×nh ë xãm nãi thËt. Ng−êi ®ã ®· vÒ ®Õn x· ®ã nh−ng kh«ng biÕt m×nh ®ang ë xãm nµo. T×nh cê gÆp mét ng−êi d©n së t¹i, ng−êi ®ã hái mét c©u, sau khi nghe tr¶ lêi, ng−êi ®ã ®· x¸c ®Þnh ®−îc m×nh ®ang ë xãm nµo. Hái: ng−êi ®ã ®· ®Æt c©u hái g× vµ c©u tr¶ lêi cña ng−êi d©n lµ g× mµ l¹i biÕt ®−îc nh− vËy. 5) §Æt: a lµ trêi m−a, b lµ trêi rÐt, c lµ trêi hanh kh«; h·y viÕt c«ng thøc cña c¸c ph¸n ®o¸n d−íi ®©y: a) Trêi kh«ng nh÷ng m−a, mµ cßn rÐt; b) Trêi kh«ng m−a còng kh«ng rÐt; c) Trêi cã m−a ®©u mµ rÐt; d) Trêi m−a nh−ng ®©u thÊy Èm (l−u ý: Èm lµ ng−îc víi kh«); e) Kh«ng thÓ cã chuyÖn trêi m−a mµ kh«ng rÐt; g) Lµm g× cã chuyÖn trêi Êm thÕ mµ kh«ng m−a (Êm lµ ng−îc víi rÐt); h) NÕu trêi m−a th× sÏ Êm vµ Èm; i) Trêi kh«ng m−a khi vµ chØ khi kh« vµ rÐt. Cho gi¸ trÞ l«gÝc cña: a =1; b = 0; c =1; h·y tÝnh gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c c«ng thøc trªn. 6) Cho c¸c c«ng thøc l«gÝc: a) [(a → c)∧(b → c)∧(a v b)] → c b) [(a → c)∧(b → d)∧(a v b)] → (c v d) c) [(a → b)∧(a → c)∧(7b v 7c)] → 7a d) [(a → c)∧(b → d)∧(7c v 7d)] → (7a v 7b) H·y tÝnh: Gi¸ trÞ l«gÝc cña c«ng thøc a vµ c víi hai bé gi¸ trÞ: [a =1; b = 0; c =1]; vµ [a = 0; b = 1; c =0]; 39

Gi¸ trÞ l«gÝc cña c«ng thøc b vµ d víi hai bé gi¸ trÞ: [a =1; b = 0; c =1; d = 0]; vµ [a = 0; b = 1; c =0; d = 1]; H·y lËp b¶ng ®Çy ®ñ gi¸ trÞ l«gÝc cña chóng vµ g¸n cho a, b, c, d lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n ®¬n tuú ý ®Ó sao cho khi ghÐp vµo c¸c c«ng thøc ®· cho, ta ®−îc mét c©u t−¬ng ®èi cã nghÜa. 7) Ng−êi ta nghi A vµ B lµ hai thñ ph¹m trong mét vô ¸n m¹ng. Cã bèn nh©n chøng vµ hä lÇn l−ît khai nh− sau: “A kh«ng giÕt ng−êi”; “B kh«ng giÕt ng−êi”; “Ýt nhÊt cã mét trong sè hai lêi khai trªn lµ ®óng”; “Lêi khai cña nh÷ng thø ba lµ sai”. KÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy chØ riªng ng−êi thø t− khai ®óng. VËy ai lµ kÎ s¸t nh©n. 8) Cã ba kÎ lµ B, C, D bÞ nghi ngê lµm tiÒn gi¶. Bän hä khai nh− sau: B: D cã téi, cßn C kh«ng cã téi; C: T«i kh«ng cã téi, Ýt nhÊt mét trong sè hä cã téi; D: NÕu B cã téi, th× C còng cã téi. LËp b¶ng gi¸ trÞ l«gÝc cña c¸c lêi khai trªn ®Ó tr¶ lêi c¸c c©u hái d−íi ®©y: a) Cã mét lêi khai ®−îc suy ra tõ lêi khai kh¸c. §ã lµ nh÷ng lêi khai nµo? b) Gi¶ thiÕt r»ng, c¶ ba ®Òu v« téi, vËy ai khai ®óng, ai khai sai? c) Gi¶ thiÕt r»ng, c¶ ba lêi khai ®Òu ®óng, vËy ai cã téi, ai v« téi? d) NÕu ng−êi v« téi khai ®óng, kÎ cã téi khai sai, vËy ai cã téi, ai v« téi? 9) Ph¸t biÓu tÊt c¶ c¸c ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ víi tõng ph¸n ®o¸n d−íi ®©y: a) Muèn x©y dùng chñ nghÜa x· héi, th× ph¶i cã nh÷ng con ng−êi XHCN; b) Ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng, nh−ng ph¶i gi÷ v÷ng ®Þnh h−íng XHCN; c) Nhµ t− b¶n bãc lét c«ng nh©n b»ng c¸ch t¨ng giê lµm hoÆc gi¶m l−¬ng; d) Kh«ng thÓ trë thµnh chuyªn gia giái, nÕu kh«ng cã tri thøc triÕt häc; e) Tr−êng §H KHXH&NV ph¶i trë thµnh trung t©m ®µo t¹o chÊt l−îng cao vµ nghiªn cøu khoa häc chuyªn s©u; g) Ph¶i thËt g−¬ng mÉu, hoÆc kh«ng thÓ trë thµnh ng−êi c¸n bé ®oµn giái. 10) Cã ba sinh viªn A, B, C ë cïng mét phßng KTX. Quy luËt ®i häc cña hä nh− sau: 40

- NÕu A nghØ häc, th× B còng nghØ häc; - NÕu A ®i häc, th× c¶ B vµ C còng ®i häc; Hái: NÕu B ®i häc, th× C cã ®i häc kh«ng? 11) Cã ba sinh viªn A, B, C ë cïng mét KTX, nh−ng kh¸c phßng. Hä tho¶ thuËn víi nhau nh− sau: nÕu ai ®ã trong bän hä kh«ng ë phßng ngoµi giê häc, th× Ýt nhÊt mét trong hai ng−êi cßn l¹i vèn ®ang ë phßng m×nh ph¶i biÕt b¹n ®ã ®ang ë ®©u. H·y cho biÕt, c¸c b¹n ®ã ®ang ë ®©u, nÕu kh«ng ai biÕt b¹n m×nh ®ang ë ®©u?

41

Bµi 3. QUY LUËT l«gÝc 1. §Æc ®iÓm cña quy luËt l«gÝc 1.1. TÝnh kh¸ch quan cña quy luËt l«gÝc Quy luËt nãi chung lµ mét d¹ng liªn hÖ mang tÝnh bÒn v÷ng, bªn trong, b¶n chÊt vµ tÊt yÕu gi÷a c¸c ®èi t−îng, lu«n lÆp l¹i kh¾p n¬i ë nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh. T− duy còng cã tÝnh chÊt liªn hÖ. §ã lµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c t− t−ëng ®Ó t¹o ra c¸c h×nh thøc l«gÝc. Nh−ng c¸c h×nh thøc l«gÝc còng liªn hÖ víi nhau. §ã chÝnh lµ mèi liªn hÖ l«gÝc trong t− duy. Mét sè mèi liªn hÖ l«gic ®Æc biÖt hîp thµnh quy luËt cña t− duy. Chóng còng mang ®Çy ®ñ c¸c tÝnh chÊt chung nh− ë mäi lo¹i quy luËt, trong ®ã cã tÝnh kh¸ch quan. C¸c quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra lµm hai nhãm: c¸c quy luËt t− duy h×nh thøc vµ c¸c quy luËt t− duy biÖn chøng. C¸c quy luËt t− duy h×nh thøc c¬ b¶n lµ luËt ®ång nhÊt, luËt m©u thuÉn, luËt bµi trung, luËt lý do ®Çy ®ñ. 1.2. TÝnh phæ biÕn cña quy luËt l«gÝc. NÕu c¸c quy luËt cña t− duy nªu trªn l¹i t¸c ®éng ë mäi h×nh thøc t− duy, chi phèi toµn bé ho¹t ®éng t− t−ëng, th× chóng lµ nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña t− duy. Gäi lµ c¸c quy luËt c¬ b¶n v×, chóng cã tÝnh chÊt chung, tæng qu¸t ®èi víi mäi t− duy, lµm c¬ së cho sù vËn hµnh cña toµn bé t− duy ë mäi m¾t kh©u, mäi h×nh thøc, mäi tr×nh ®é, cÊp ®é cña nã. V× c¸c quy luËt Êy ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ c¨n b¶n, s©u s¾c vµ chung nhÊt cña thÕ giíi kh¸ch quan vµ ®ã còng lµ lý do lµm ta gäi chóng lµ phæ biÕn. Thø hai, chóng quyÕt ®Þnh sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt kh¸c, kh«ng c¬ b¶n nh−, quy luËt tû lÖ nghÞch gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm, luËt chu diªn cña c¸c thuËt ng÷ trong ph¸n ®o¸n, c¸c quy t¾c x©y dùng suy luËn v.v.. 42

C¸c quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra thµnh hai nhãm: c¸c quy luËt l«gÝc h×nh thøc vµ c¸c quy luËt l«gÝc biÖn chøng, chóng kh«ng hoµn toµn t¸ch rêi nhau, mµ cã quan hÖ x¸c ®Þnh víi nhau. 1.3. Ph¹m vi t¸c ®éng cña c¸c quy luËt l«gÝc h×nh thøc Nhãm thø nhÊt ®−îc gäi lµ c¸c quy luËt l«gÝc h×nh thøc v× chóng chØ chi phèi t− duy trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh ®óng ®¾n ®èi t−îng ë mÆt h×nh thøc cña nã. Quy luËt l«gÝc h×nh thøc t¸c ®éng trong t− duy h×nh thøc ph¶n ¸nh ®èi t−îng ë phÈm chÊt x¸c ®Þnh. ViÖc tu©n thñ c¸c quy luËt c¬ b¶n cña t− duy h×nh thøc sÏ ®¶m b¶o cho nã cã ®−îc c¸c tÝnh chÊt c¬ b¶n cña t− duy ®óng ®¾n ph¶n ¸nh ch©n thùc hiÖn thùc kh¸ch quan lµ: tÝnh nhÊt qu¸n, tÝnh phi m©u thuÉn, tÝnh x¸c ®Þnh trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh vµ tÝnh cã c¬ së cña nh÷ng t− t−ëng ph¶n ¸nh. Trong ph¹m vi ch−¬ng tr×nh nµy chóng ta chØ nghiªn cøu nhãm quy luËt l«gÝc h×nh thøc c¬ b¶n lµ: ®ång nhÊt, cÊm m©u thuÉn, bµi trung, lý do ®Çy ®ñ. 2. C¸c quy luËt l«gÝc h×nh thøc c¬ b¶n 2.1. LuËt ®ång nhÊt a) C¬ së kh¸ch quan cña quy luËt lµ tÝnh æn ®Þnh t−¬ng ®èi, tr¹ng th¸i ®øng im t−¬ng ®èi cña c¸c ®èi t−îng. Quy luËt ®ång nhÊt quy ®Þnh tÝnh x¸c ®Þnh cña ý nghÜ, cña t− t−ëng vÒ ®èi t−îng nhÊt ®Þnh ë phÈm chÊt x¸c ®Þnh, cßn b¶n th©n ý nghÜ tu©n thñ quy luËt nµy ph¶n ¸nh sù ®ång nhÊt trõu t−îng cña ®èi t−îng víi chÝnh nã. b) Néi dung vµ c«ng thøc cña quy luËt: Trong qu¸ tr×nh suy nghÜ, lËp luËn, th× t− t−ëng ph¶i lµ x¸c ®Þnh, mét nghÜa, lu«n ®ång nhÊt víi chÝnh nã. C«ng thøc cña quy luËt: “a lµ a”, ký hiÖu: “a≡a”, trong ®ã a lµ mét t− t−ëng ph¶n ¸nh vÒ ®èi t−îng x¸c ®Þnh nµo ®ã. Nãi kh¸c, mçi ý nghÜ ®Òu ®−îc rót ra tõ chÝnh nã vµ lµ ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ cho tÝnh ch©n thùc cña nã. “a → a”. LuËt ®ång nhÊt trë thµnh quy t¾c cho tõng ý nghÜ: mét ý nghÜ kh«ng thÓ võa lµ nã võa lµ kh«ng ph¶i nã. Nã ph¶i ®ång nhÊt víi nã vÒ gi¸ trÞ l«gÝc. LuËt ®ång nhÊt yªu cÇu khi ph¶n ¸nh vÒ mét ®èi t−îng ë mét phÈm chÊt x¸c ®Þnh 43

(tån t¹i trong kho¶ng thêi gian, kh«ng gian vµ mét quan hÖ x¸c ®Þnh), khi ®èi t−îng tån t¹i víi t− c¸ch lµ nã th× t− duy kh«ng ®−îc tuú tiÖn thay ®æi ®èi t−îng ph¶n ¸nh; kh«ng ®−îc thay ®æi néi dung cña t− t−ëng hay ®¸nh tr¸o ng«n tõ diÔn ®¹t t− t−ëng. ChÝnh ®iÒu nµy thÓ hiÖn tÝnh x¸c ®Þnh vµ nhÊt qu¸n cña t− t−ëng khi ph¶n ¸nh vÒ ®èi t−îng x¸c ®Þnh. Cã thÓ ph©n tÝch sù t¸c ®éng cña luËt ®ång nhÊt trong t− duy qua c¸c yªu cÇu cô thÓ sau: c) C¸c yªu cÇu cña luËt ®ång nhÊt vµ nh÷ng lçi l«gÝc cã thÓ m¾c ph¶i khi vi ph¹m chóng. Yªu cÇu 1: Ph¶i cã sù ®ång nhÊt cña t− duy víi ®èi t−îng vÒ mÆt ph¶n ¸nh, tøc lµ trong lËp luËn vÒ mét ®èi t−îng x¸c ®Þnh nµo ®ã, t− duy ph¶i ph¶n ¸nh vÒ nã víi chÝnh nh÷ng néi dung x¸c ®Þnh ®ã. C¬ së cña yªu cÇu nµy lµ: Thø nhÊt, c¸c ®èi t−îng kh¸c nhau th× ph©n biÖt víi nhau, v× thÕ t− duy ph¶n ¸nh ®èi t−îng nµo ph¶i chØ râ ra ®−îc nã lµ g×? Kh«ng ®−îc lÉn lén víi ®èi t−îng kh¸c. Thø hai, c¸c ®èi t−îng lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi; b¶n th©n chóng cã nhiÒu h×nh thøc thÓ hiÖn trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau. T− duy khi ph¶n ¸nh ®èi t−îng ph¶i ý thøc ®−îc nã ®ang ph¶n ¸nh ®èi t−îng ë h×nh thøc nµo, ë giai ®o¹n ph¸t triÓn nµo, chø kh«ng ®−îc lÉn lén c¸c h×nh thøc vµ giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña ®èi t−îng. Cã thÓ s¬ ®å ho¸ yªu cÇu nµy nh− sau: Lçi TD ≡ SV Ph¶n ¸nh ®óng (Tu©n theo quy t¾c)

Ngé biÖn TD ≠ SV Ph¶n ¸nh sai

Nguþ biÖn

(Kh«ng tu©n theo quy t¾c).

- Lçi ngé biÖn (sai mµ kh«ng biÕt): x¶y ra khi trong t− duy do v« t×nh mµ kh¸i qu¸t nh÷ng hiÖn t−îng ngÉu nhiªn thµnh tÊt nhiªn hoÆc do tr×nh ®é nhËn thøc cßn thÊp (ch−a ®ñ ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn, c¬ së ®Ó nhËn thøc, ®¸nh gi¸, xem xÐt sù vËt) nªn ph¶n ¸nh sai hiÖn thùc kh¸ch quan.

44

- Lçi nguþ biÖn (biÕt sai mµ cø cè t×nh m¾c vµo): x¶y ra khi v× mét lý do, ®éng c¬, môc ®Ých vô lîi nµo ®ã mµ ng−êi ta cè t×nh ph¶n ¸nh sai lÖch hiÖn thùc kh¸ch quan, nh»m biÕn sai thµnh ®óng, v« lý thµnh hîp lý. Yªu cÇu 2: Ph¶i cã sù ®ång nhÊt gi÷a t− t−ëng víi ng«n ng÷ diÔn ®¹t nã. C¬ së kh¸ch quan cña yªu cÇu nµy lµ mèi liªn hÖ gi÷a t− duy vµ ng«n ng÷ diÔn ®¹t. Mét t− t−ëng, mét ý nghÜ bao giê còng ph¶i ®−îc “vËt chÊt ho¸” ra ë ng«n ng÷. V× thÕ, t− t−ëng, ý nghÜ thÕ nµo? vÒ c¸i g×? ng«n ng÷ diÔn ®¹t ph¶i thÓ hiÖn ®óng nh− vËy, tr¸nh t¹o ra tr−êng hîp t− t−ëng, ý nghÜ ph¶n ¸nh vÒ ®èi t−îng nµy, nh−ng ng«n ng÷ diÔn ®¹t l¹i cho thÊy kh«ng ph¶i ®èi t−îng Êy mµ lµ ®èi t−îng kh¸c hay cã thÓ lµ ®èi t−îng ®ã mµ còng cã thÓ lµ ®èi t−îng kh¸c (tøc kh«ng x¸c ®Þnh). Cã thÓ s¬ ®å ho¸ yªu cÇu nµy nh− sau: Lçi

Sö dông tõ ®a nghÜa

TD ≡ Ng«n ng÷

TD ≠ N.N

Sö dông tõ kh«ng râ nghÜa

(DiÔn ®¹t ®óng)

(DiÔn ®¹t sai).

Sö dông sai cÊu tróc ng÷ ph¸p

Tãm l¹i, kh«ng ®ång nhÊt c¸c t− t−ëng kh¸c nhau vµ kh«ng coi nh÷ng t− t−ëng ®ång nhÊt lµ kh¸c nhau. C¸c lçi l«gÝc t−¬ng øng th−êng m¾c khi vi ph¹m c¸c yªu cÇu cña luËt ®ång nhÊt nhÊt lµ ®¸nh tr¸o ®èi t−îng, vµ ®¸nh tr¸o kh¸i niÖm, nhÇm lÉn c¸c kh¸i niÖm. d) VÝ dô vÒ c¸c tr−êng hîp vi ph¹m yªu cÇu cña luËt ®ång nhÊt. 2.2. LuËt m©u thuÉn a) C¬ së kh¸ch quan luËt cÊm m©u thuÉn. C¬ së cña luËt ®ång nhÊt lµ tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt cña c¸c ®èi t−îng ®−îc b¶o toµn trong kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh. Tõ ®ã suy ra, nÕu cã ®èi t−îng nh− thÕ, th× nã ®ång thêi kh«ng thÓ kh«ng tån t¹i; nã kh«ng thÓ cã c¸c thuéc tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt nh− thÕ nµy vµ ®ång thêi l¹i kh«ng cã chóng, kh«ng thÓ võa n»m võa kh«ng n»m trong quan hÖ nµo ®ã víi c¸c ®èi t−îng kh¸c. §Æc ®iÓm ®ã cña giíi hiÖn thùc lµ c¬ së kh¸ch quan cña luËt m©u thuÉn.

45

b) Néi dung vµ c«ng thøc cña luËt cÊm m©u thuÉn. M©u thuÉn l«gÝc lµ hiÖn t−îng cña t− duy, khi nªu ra hai ph¸n ®o¸n lo¹i trõ nhau vÒ mét ®èi t−îng ®−îc xÐt trong cïng mét thêi gian vµ cïng mét quan hÖ. M©u thuÉn l«gÝc lµm lé râ mét tÝnh quy luËt lµ: Hai ph¸n ®o¸n ®èi lËp hoÆc m©u thuÉn nhau vÒ mét ®èi t−îng, ®−îc xÐt trong cïng mét thêi gian, cïng mét quan hÖ, kh«ng thÓ cïng ch©n thùc, Ýt nhÊt mét trong chóng gi¶ dèi. C«ng thøc cña quy luËt: 7(a ∧ 7a). c) Yªu cÇu phi m©u thuÉn cña t− t−ëng vµ c¸c lçi l«gÝc th−êng cã trong thùc tiÔn t− duy. Sù t¸c ®éng cña luËt m©u thuÉn trong t− duy yªu cÇu con ng−êi kh«ng m©u thuÉn trong c¸c lËp luËn, trong viÖc liªn kÕt c¸c t− t−ëng. §Ó lµ ch©n thùc th× c¸c t− t−ëng ph¶i nhÊt qu¸n, phi m©u thuÉn. Mét t− t−ëng sÏ lµ gi¶ dèi khi cã chøa m©u thuÉn l«gÝc. Do yªu cÇu ®· nªu mµ ®«i khi luËt m©u thuÉn cßn ®−îc gäi lµ luËt cÊm m©u thuÉn. Gäi lµ luËt cÊm m©u thuÉn cã nghÜa lµ ®ång nhÊt nã víi yªu cÇu do con ng−êi ®Þnh h×nh lªn trªn c¬ së cña quy luËt (“nguyªn t¾c phi m©u thuÉn”). Yªu cÇu cÊm m©u thuÉn l«gÝc ®−îc triÓn khai cô thÓ nh− sau: - Thø nhÊt: kh«ng ®−îc cã m©u thuÉn trùc tiÕp trong lËp luËn khi kh¼ng ®Þnh mét ®èi t−îng vµ ®ång thêi l¹i phñ ®Þnh ngay chÝnh nã. - Thø hai, kh«ng ®−îc cã m©u thuÉn gi¸n tiÕp trong t− duy, tøc lµ kh¼ng ®Þnh ®èi t−îng, nh−ng l¹i phñ nhËn hÖ qu¶ tÊt suy tõ nã d) VÝ dô vÒ c¸c tr−êng hîp vi ph¹m 2.3. LuËt bµi trung LuËt nµy g¾n liÒn víi luËt m©u thuÉn, víi sù cÇn thiÕt ph¶i lo¹i bá c¸c m©u thuÉn l«gÝc trong t− duy. Nh− ®· nªu, luËt m©u thuÉn kh¼ng ®Þnh: hai t− t−ëng m©u thuÉn kh«ng thÓ cïng ch©n thùc. Nh−ng kh«ng cho biÕt, chóng cã thÓ cïng gi¶ dèi kh«ng. LuËt bµi trung tr¶ lêi c©u hái Êy. Theo nghÜa nµy, cã thÓ coi nã lµ sù bæ sung cho luËt m©u thuÉn (vµ suy ra, cho c¶ luËt ®ång nhÊt). Sù t¸c ®éng cña nã còng bÞ chÕ ®Þnh bëi tÝnh x¸c ®Þnh cña t− duy, tÝnh nhÊt qu¸n vµ phi m©u thuÉn 46

cña nã. Nh−ng luËt bµi trung cßn cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi, cã lÜnh vùc t¸c ®éng vµ vai trß riªng cña m×nh. a) C¬ së kh¸ch quan cña luËt bµi trung. Còng chÝnh lµ tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt cña c¸c ®èi t−îng, mét c¸i g× ®ã tån t¹i hay kh«ng tån t¹i, thuéc líp nµy hay líp kh¸c, nã vèn cã hay kh«ng cã tÝnh chÊt nµo ®ã v. v. chø kh«ng thÓ cã kh¶ n¨ng nµo kh¸c. b) Néi dung cña luËt bµi trung: “Hai ph¸n ®o¸n m©u thuÉn nhau vÒ cïng mét ®èi t−îng, ®−îc kh¶o cøu trong cïng mét thêi gian vµ trong cïng mét quan hÖ, kh«ng thÓ ®ång thêi gi¶ dèi: mét trong chóng nhÊt ®Þnh ph¶i ch©n thùc, c¸i cßn l¹i ph¶i gi¶ dèi, kh«ng cã tr−êng hîp thø ba”. C«ng thøc: “a v 7a”, LÜnh vùc t¸c ®éng cña luËt bµi trung hÑp h¬n so víi luËt m©u thuÉn: ë ®©u cã luËt bµi trung, ë ®ã nhÊt thiÕt cã luËt m©u thuÉn, nh−ng ë nhiÒu n¬i luËt m©u thuÉn t¸c ®éng, nh−ng luËt bµi trung l¹i kh«ng. LuËt bµi trung t¸c ®éng trong quan hÖ gi÷a c¸c ph¸n ®o¸n m©u thuÉn (A - O; E - I), ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ luËt bµi trung dïng ®Ó lo¹i bá nh÷ng m©u thuÉn trong tr−êng hîp nªu ra nh÷ng ph¸n ®o¸n tr¸i ng−îc nhau ë mét trong ba kiÓu: (A – E, ®¬n nhÊt); (A – O); (E – I). Trong c¶ ba tr−êng hîp, theo luËt bµi trung mét ph¸n ®o¸n nhÊt ®Þnh ph¶i ch©n thùc, cßn ph¸n ®o¸n kia lµ gi¶ dèi. Nh−ng nã kh«ng t¸c ®éng trong c¸c mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c ph¸n ®o¸n ®èi lËp (A – E, toµn thÓ), dï luËt m©u thuÉn t¸c ®éng c¶ ë ®©y: chóng kh«ng thÓ ®ång thêi ch©n thùc, nh−ng cã thÓ ®ång thêi gi¶ dèi, v× vËy mµ kh«ng nhÊt thiÕt tu©n theo luËt bµi trung. d) Nh÷ng yªu cÇu cña luËt bµi trung vµ c¸c lçi khi vi ph¹m chóng. LuËt bµi trung yªu cÇu ph¶i lùa chän – mét trong hai – theo nguyªn t¾c “hoÆc lµ, hoÆc lµ” (kh«ng cã gi¶i ph¸p thø ba). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ: trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mang tÝnh gi¶i ph¸p th× kh«ng ®−îc l¶ng tr¸nh c©u tr¶ lêi x¸c ®Þnh; kh«ng thÓ t×m c¸i g× ®ã trung gian, ®øng gi÷a, thø ba. 47

Sù vi ph¹m yªu cÇu lùa chän th−êng biÓu hiÖn kh¸c nhau. NhiÒu khi chÝnh vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra, ®−îc ®Þnh h×nh kh«ng ph¶i theo c¸ch gi¶i ph¸p m©u thuÉn nhau. Nãi chung, luËt bµi trung chØ t¸c ®éng ë c¸c mÖnh ®Ò m©u thuÉn nh− ®· nªu trªn, nh−ng chóng còng ph¶i lµ nh÷ng mÖnh ®Ò cã nghÜa. NÕu c©u hái ®−îc nªu ra thÝch hîp d−íi d¹ng t×nh thÕ ph¶i lùa chän, th× viÖc l¶ng tr¸nh c©u tr¶ lêi x¸c ®Þnh, cè t×m c¸i g× ®ã thø ba, sÏ lµ sai lÇm. 2.4. LuËt lý do ®Çy ®ñ a) C¬ së kh¸ch quan vµ néi dung cña luËt lý do ®Çy ®ñ. Sù phô thuéc lÉn nhau trong tån t¹i kh¸ch quan cña c¸c ®èi t−îng lµ c¬ së quan träng nhÊt cho sù xuÊt hiÖn vµ t¸c ®éng trong t− duy luËt lý do ®Çy ®ñ. b) Néi dung cña luËt: “mäi t− t−ëng ®· ®Þnh h×nh ®−îc coi lµ ch©n thùc nÕu nh− ®· râ toµn bé c¸c c¬ së ®Çy ®ñ cho phÐp x¸c minh hay chøng minh tÝnh ch©n thùc Êy”. C«ng thøc cã thÓ lµ: “a ch©n thùc v× cã b lµ c¬ së ®Çy ®ñ”. C¬ së l«gÝc liªn quan chÆt chÏ víi c¬ së kh¸ch quan, nh−ng còng kh¸c víi nã. Nguyªn nh©n lµ c¬ së kh¸ch quan, kÕt qu¶ t¸c ®éng cña nã lµ hÖ qu¶. Cßn c¬ së l«gÝc cã thÓ lµ viÖc viÖn dÉn nguyªn nh©n, mµ còng cã thÓ hÖ qu¶ ®Ó suy ra mét kÕt luËn kh¸c. LuËt lý do ®Çy ®ñ lµ kÕt qu¶ kh¸i qu¸t thùc tiÔn suy luËn. LuËt nµy biÓu thÞ quan hÖ cña nh÷ng t− t−ëng ch©n thùc víi nh÷ng t− t−ëng kh¸c – quan hÖ kÐo theo l«gÝc, xÐt ®Õn cïng, lµ ®¶m b¶o sù t−¬ng thÝch cña chóng víi hiÖn thùc. Cã nghÜa lµ, kÕt luËn lu«n cã ®Çy ®ñ c¬ së trong lËp luËn ®óng. Do vËy, lÜnh vùc t¸c ®éng cña quy luËt nµy tr−íc hÕt lµ ë suy luËn, råi sau ®ã lµ ë chøng minh. Ngay sù tån t¹i cña chøng minh ®· chøng tá cã quy luËt nµy c) Nh÷ng yªu cÇu cña luËt lý do ®Çy ®ñ vµ c¸c lçi do vi ph¹m chóng. LuËt lý do ®Çy ®ñ ®Æt ra cho t− duy nh÷ng yªu cÇu sau: mäi t− t−ëng ch©n thùc cÇn ph¶i ®−îc luËn chøng, hay: kh«ng ®−îc c«ng nhËn mét t− t−ëng lµ ch©n thùc, nÕu ch−a cã c¬ së ®Çy ®ñ cho viÖc c«ng nhËn Êy. Nãi kh¸c, ch−a nªn tin vµo bÊt cø c¸i g×: cÇn ph¶i dùa trªn c¬ së c¸c d÷ kiÖn tin cËy vµ c¸c luËn ®iÓm ®· ®−îc kiÓm chøng tõ tr−íc. LuËt nµy chèng l¹i c¸c t− t−ëng phi l«gÝc, kh«ng 48

liªn hÖ víi nhau, v« tæ chøc, thiÕu chøng minh; lý thuyÕt trÇn trôi; c¸c kÕt luËn thiÕu søc thuyÕt phôc, c¸i nµy kh«ng ®−îc suy ra tõ c¸i kh¸c. Lçi l«gÝc quan träng nhÊt do vi ph¹m c¸c yªu cÇu cña luËt lý do ®Çy ®ñ lµ lçi “kÐo theo ¶o”. Nã béc lé ë n¬i thùc ra kh«ng cã mèi liªn hÖ l«gÝc ®Çy ®ñ gi÷a c¸c tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn, luËn ®Ò vµ c¸c luËn cø, nh−ng ng−êi ta l¹i cø t−ëng lµ cã mèi liªn hÖ Êy. Tãm l¹i, kÕt thóc nghiªn cøu c¸c quy luËt cña l«gÝc h×nh thøc, chóng ta nhËn thÊy, viÖc tu©n theo c¸c yªu cÇu cña chóng lµ quan träng vµ cÇn thiÕt, v× chóng ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh nhËn thøc tÝnh nhÊt qu¸n, tÝnh x¸c ®Þnh, tÝnh phi m©u thuÉn l«gÝc, tÝnh cã c¬ së vµ ®−îc chøng minh. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1) ThÕ nµo lµ quy luËt cña t− duy, quy luËt cña t− duy h×nh thøc. Nªu c¸c ®Æc ®iÓm chÝnh vµ sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt t− duy h×nh thøc trong mét h×nh thøc t− duy tù chän. 2) Tr×nh bµy c¬ së kh¸ch quan, néi dung, c«ng thøc vµ nªu c¸c yªu cÇu cña luËt ®ång nhÊt ®èi víi t− duy. Cho vÝ dô vÒ c¸c tr−êng hîp sai lÇm khi t− duy vi ph¹m c¸c yªu cÇu nµy. 3) Tr×nh bµy c¬ së kh¸ch quan, ph¸t biÓu néi dung, viÕt c«ng thøc vµ nªu c¸c yªu cÇu cña luËt cÊm m©u thuÉn ®èi víi t− duy. Cho vÝ dô vÒ c¸c tr−êng hîp sai lÇm khi t− duy vi ph¹m c¸c yªu cÇu nµy. 4) Tr×nh bµy c¬ së kh¸ch quan, ph¸t biÓu néi dung, viÕt c«ng thøc vµ nªu c¸c yªu cÇu cña luËt bµi trung ®èi víi t− duy. Cho vÝ dô vÒ c¸c tr−êng hîp sai lÇm khi t− duy vi ph¹m c¸c yªu cÇu nµy. 5) Tr×nh bµy c¬ së kh¸ch quan, ph¸t biÓu néi dung vµ nªu c¸c yªu cÇu cña luËt lý do ®Çy ®ñ ®èi víi t− duy. Cho vÝ dô vÒ c¸c tr−êng hîp sai lÇm khi t− duy vi ph¹m c¸c yªu cÇu nµy. 6) Trong mét giê häc v¨n t¹i tr−êng phæ th«ng, thÇy gi¸o yªu cÇu: C¸c em h·y ph©n tÝch ý nghÜa c©u ca dao “ yªu nhau mÊy nói còng trÌo, mÊy s«ng 49

còng léi mÊy ®Ìo còng qua”. Mét häc sinh khi ®−îc yªu cÇu ®· tr¶ lêi nh− sau: Th−a thÇy, c©u nµy ý muèn nãi giao th«ng ngµy x−a ch−a ph¸t triÓn ¹. Hái : t×nh huèng trªn ®· vi ph¹m quy luËt l«gÝc nµo? H·y ph©n tÝch. 7) Mét ng−êi khi ®−îc hái t¹i sao l¹i biÕt t¸c phÈm “ ChÝ PhÌo” cña Nam Cao lµ mét t¸c phÈm næi tiÕng, «ng ta tr¶ lêi: v× nã ®−îc nhiÒu ng−êi ®äc. Hái: t×nh huèng trªn ®· vi ph¹m quy luËt l«gÝc nµo? H·y ph©n tÝch. 8) C¸c nhµ lý luËn thÇn häc cña nhµ thê Vatican thêi thung cæ lu«n kh¼ng ®Þnh r»ng Chóa trêi lµ toµn n¨ng vµ cã thÓ s¸ng t¹o ra mäi thø. Nhµ thÇn häc Cao-ni-l« ®· hái hä r»ng: - Th−îng ®Õ toµn n¨ng ®ã cã thÓ s¸ng t¹o ra mét hßn ®¸ mµ m×nh kh«ng nhÊc næi kh«ng? GÇn mét ngµn n¨m qua c¸c nhµ thÇn häc vÉn kh«ng cã c¸ch nµo ®Ó tr¶ lêi c©u hái nµy? T¹i sao?

50

Bµi 4. suy luËn 1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña suy luËn 1.1. Suy luËn vµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ®èi t−îng kh¸ch quan a) B¶n chÊt vµ nguån gèc cña suy luËn. Suy luËn lµ h×nh thøc t− duy ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ phøc t¹p h¬n (so víi ph¸n ®o¸n) cña hiÖn thùc kh¸ch quan. VÒ thùc chÊt, suy luËn lµ thao t¸c l«gÝc mµ nhê ®ã tri thøc míi ®−îc rót ra tõ tri thøc ®· biÕt. Sù tån t¹i cña suy luËn trong t− duy lµ do chÝnh hiÖn thùc kh¸ch quan quy ®Þnh. C¬ së kh¸ch quan cña suy luËn lµ mèi liªn hÖ qua l¹i, phøc t¹p h¬n cña c¸c ®èi t−îng. Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña suy luËn lµ ë kh¶ n¨ng cã sù sao chÐp cÊu tróc tõ hiÖn thùc, nh−ng ë d¹ng t− t−ëng. Cßn tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan cña chóng còng g¾n víi toµn bé ho¹t ®éng thùc tiÔn cña nh©n lo¹i, trong ®ã suy luËn nh− lµ mét h×nh thøc chuyÓn tõ nh÷ng tri thøc ®· biÕt sang nh÷ng tri thøc míi. b) Vai trß cña suy luËn. Lµm c«ng cô nhËn thøc m¹nh mÏ gióp kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ cña nhËn thøc trùc quan c¶m tÝnh. 1.2. CÊu t¹o cña suy luËn. Mäi suy luËn ®Òu gåm cã 3 bé phËn: TiÒn ®Ò lµ tri thøc ®· biÕt, lµm c¬ së rót ra kÕt luËn. Nh÷ng tri thøc nµy biÕt ®−îc nhê quan s¸t trùc tiÕp; nhê tiÕp thu, kÕ thõa tri thøc cña c¸c thÕ hÖ ®i tr−íc th«ng qua häc tËp vµ giao tiÕp x· héi; hoÆc lµ kÕt qu¶ cña c¸c suy luËn tr−íc ®ã. KÕt luËn lµ tri thøc míi thu ®−îc tõ c¸c tiÒn ®Ò vµ lµ hÖ qu¶ cña chóng. C¬ së l«gÝc lµ c¸c quy luËt vµ quy t¾c mµ viÖc tu©n thñ chóng sÏ ®¶m b¶o rót ra kÕt luËn ch©n thùc tõ c¸c tiÒn ®Ò ch©n thùc. Gi÷a tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn lµ mèi quan hÖ kÐo theo l«gÝc lµm cho cã thÓ chuyÓn tõ c¸i nµy sang c¸i kia. ChÝnh lµ do cã mèi liªn hÖ x¸c ®Þnh gi÷a chóng víi nhau cho nªn, nÕu ®· thõa nhËn nh÷ng tiÒn ®Ò nµo ®ã, th× muèn hay kh«ng còng buéc ph¶i thõa nhËn c¶ kÕt luËn. 51

KÕt luËn sÏ ch©n thùc khi cã hai ®iÒu kiÖn sau: 1) c¸c tiÒn ®Ò lµ ch©n thùc vÒ néi dung vµ 2) suy luËn tu©n theo quy t¾c (®óng vÒ h×nh thøc). 2. Suy luËn vµ mèi liªn hÖ víi ng«n ng÷ Néi dung suy luËn còng ®−îc chuyÓn t¶i b»ng vµ ho¸ th©n vµo ng«n ng÷. NÕu kh¸i niÖm ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét tõ (hoÆc côm tõ) riªng biÖt, cßn ph¸n ®o¸n – b»ng c©u (hay kÕt hîp c¸c c©u) riªng biÖt, th× suy luËn lu«n lu«n lµ mèi liªn hÖ cña mét sè (hai hoÆc nhiÒu h¬n) c¸c c©u, mÆc dï kh«ng ph¶i lµ mäi mèi liªn hÖ cña hai hay nhiÒu h¬n c¸c c©u ®· nhÊt ®Þnh ph¶i lµ suy luËn. Th«ng th−êng mèi liªn hÖ Êy ®−îc diÔn ®¹t b»ng c¸c tõ: “suy ra”, “cã nghÜa lµ”, “nh− vËy lµ”, “v× r»ng”... ViÖc diÔn ®¹t kh¸c nhau kh«ng ph¶i lµ tuú ý, mµ ®−îc x¸c ®Þnh bëi trËt tù s¾p xÕp cña c¸c tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn. Trong ng«n ng÷ th−êng ngµy, kh¸c víi s¸ch gi¸o khoa l«gÝc häc, trËt tù nµy còng rÊt t−¬ng ®èi. Suy luËn cã thÓ kÕt thóc b»ng kÕt luËn, nh−ng còng cã thÓ b¾t ®Çu tõ kÕt luËn; kÕt luËn còng cßn cã thÓ n»m ë khóc gi÷a cña suy luËn – gi÷a c¸c tiÒn ®Ò. Quy t¾c chung ®Ó diÔn ®¹t suy luËn b»ng ng«n ng÷ nh− sau: nÕu kÕt luËn ®øng sau c¸c tiÒn ®Ò, th× ngay tr−íc kÕt luËn Êy lµ c¸c tõ kiÓu nh−, “suy ra”, “cã nghÜa lµ”, “v× vËy”, “vËy lµ”, “tõ ®ã suy ra”... Cßn nÕu nh− kÕt luËn ®øng tr−íc c¸c tiÒn ®Ò, th× ngay sau nã lµ c¸c tõ “v×”, “v× r»ng”... råi míi ®Õn c¸c tiÒn ®Ò. NÕu nh− kÕt luËn ®−îc ®Æt gi÷a c¸c tiÒn ®Ò, th× tr−íc vµ sau nã ®Òu ph¶i dïng ®ång thêi c¸c tõ t−¬ng øng. 3. Ph©n lo¹i suy luËn Lµ h×nh thøc t− duy phøc t¹p h¬n so víi kh¸i niÖm vµ ph¸n ®o¸n, suy luËn ®ång thêi còng cã nh÷ng d¹ng biÓu hiÖn phong phó h¬n. Chóng kh¸c nhau vÒ sè l−îng c¸c tiÒn ®Ò – mét, hai, hay nhiÒu h¬n, vÒ kiÓu c¸c ph¸n ®o¸n cÊu thµnh - ®¬n hoÆc phøc; møc ®é chuÈn x¸c cña kÕt luËn – x¸c thùc hay x¸c suÊt v.v.. Do vËy, ®Ó ph©n lo¹i suy luËn cÇn ph¶i xuÊt ph¸t tõ chÝnh b¶n chÊt nã. V× mäi suy luËn ®Òu lµ sù kÐo theo l«gÝc tõ mét sè tri thøc nµy ra nh÷ng tri thøc kh¸c, cho nªn phô thuéc vµo tÝnh chÊt cña sù kÐo theo Êy, vµo xu h−íng diÔn 52

biÕn t− t−ëng trong suy luËn cã thÓ chia ra ba nhãm suy luËn c¬ b¶n lµ diÔn dÞch, quy n¹p vµ lo¹i suy. DiÔn dÞch (latinh: deductio) lµ suy luËn tõ tri thøc chung h¬n vÒ c¶ líp ®èi t−îng ta suy ra tri thøc riªng vÒ tõng ®èi t−îng hoÆc mét sè ®èi t−îng. Quy n¹p (latinh: inductio) lµ suy luËn trong ®ã ta kh¸i qu¸t nh÷ng tri thøc vÒ riªng tõng ®èi t−îng thµnh tri thøc chung cho c¶ líp ®èi t−îng. Lo¹i suy (latinh: traductio) lµ suy luËn mµ trong ®ã tri thøc ë kÕt luËn cã cïng cÊp ®é víi tri thøc ë tiÒn ®Ò. Ph©n lo¹i nh− vËy lµ xuÊt ph¸t ®iÓm ®Ó hiÓu toµn bé sù ®a d¹ng cña suy luËn. §Õn l−ît m×nh, mçi nhãm l¹i cã nh÷ng d¹ng vµ biÕn thÓ riªng. Chóng ta sÏ lÇn l−ît nghiªn cøu chóng. 4. Suy luËn diÔn dÞch Phô thuéc vµo sè l−îng c¸c tiÒn ®Ò, diÔn dÞch l¹i ®−îc chia tiÕp ra thµnh hai lo¹i: trùc tiÕp (lµ diÔn dÞch chØ cã mét tiÒn ®Ò) vµ gi¸n tiÕp (lµ diÔn dÞch cã tõ 2 tiÒn ®Ò trë lªn). 4.1. DiÔn dÞch trùc tiÕp. Mét tiÒn ®Ò cña diÔn dÞch trùc tiÕp cã thÓ lµ ph¸n ®o¸n ®¬n mµ còng cã thÓ lµ ph¸n ®o¸n phøc. 4.1.1. DiÔn dÞch trùc tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. Bao gåm n¨m phÐp suy luËn c¬ b¶n sau ®©y. a) PhÐp ®æi chç c¸c thuËt ng÷ cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò. - ChÊt cña kÕt luËn ®−îc gi÷ nguyªn nh− chÊt cña tiÒn ®Ò. - §æi vÞ trÝ cña chñ tõ (S) ë tiÒn ®Ò thµnh vÞ tõ ë kÕt luËn vµ vÞ tõ (P) ë tiÒn ®Ò thµnh chñ tõ ë kÕt luËn. - Cßn l−îng tõ sÏ thay ®æi tõ tiÒn ®Ò xuèng kÕt luËn theo quy t¾c: thuËt ng÷ kh«ng chu diªn ë tiÒn ®Ò, th× còng kh«ng ®−îc phÐp chu diªn ë kÕt luËn. Thao t¸c nµy lu«n thùc hiÖn ®−îc ®èi víi tiÒn ®Ò ë 3 kiÓu ph¸n ®o¸n ®¬n. TiÒn ®Ò A: ∀S lµ P

Quan hÖ

KÕt luËn I: ∃P lµ S

S⊂P 53

S≡P

A: ∀P lµ S

E: ∀S kh«ng lµ P

S t¸ch rêi P

E: ∀P kh«ng lµ S

I: ∃S lµ P

S∩P

I: ∃P lµ S

P⊂S

A: ∀P lµ S

S∩P

O:∃P kh«ng lµ S

P⊂S

Kh«ng cã kÕt luËn

O:∃S kh«ng lµ P

b) PhÐp ®æi chÊt cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò. - Gi÷a nguyªn: + l−îng cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò, + vÞ trÝ chñ tõ vµ vÞ tõ. - §æi: + chÊt ë tiÒn ®Ò tõ kh¼ng ®Þnh thµnh phñ ®Þnh ë kÕt luËn vµ tõ phñ ®Þnh ë tiÒn ®Ò thµnh kh¼ng ®Þnh ë kÕt luËn, + VÞ tõ thµnh thuËt ng÷ cã nghÜa ®èi lËp l¹i. Cô thÓ kÕt luËn suy ra tõ tiÒn ®Ò lµ c¸c kiÓu ph¸n ®o¸n ®¬n nh− sau: - TiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n A: ∀ S lµ P ---- E: ∀S kh«ng lµ 7P). - TiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n E: ∀S kh«ng lµ P ---- A: ∀S lµ 7P. - TiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n I: ∃S lµ P ---- O: ∃S kh«ng lµ 7P. - TiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n O: ∃S kh«ng lµ P ---- I: ∃S lµ 7P. Nhê cã phÐp ®æi chÊt mµ ý t−ëng míi, phong phó h¬n ®−îc v¹ch ra trong ph¸n ®o¸n ban ®Çu: kh¼ng ®Þnh mang h×nh thøc phñ ®Þnh vµ ng−îc l¹i. Hai lÇn phñ ®Þnh b»ng víi kh¼ng ®Þnh. Trong ng«n ng÷ hµng ngµy chóng ta th−êng hay nãi: “kh«ng ph¶i lµ kh«ng...” ®Ó thay ®æi s¾c th¸i c©u nãi vµ nhÊn m¹nh. Sù kÕt hîp kh¸c nhau gi÷a phÐp ®æi chç vµ ®æi chÊt cßn t¹o thªm hai thao t¸c n÷a: ®èi lËp chñ tõ vµ ®èi lËp vÞ tõ. c) §èi lËp chñ tõ (®æi chç kÕt hîp ®æi chÊt): d) §èi lËp vÞ tõ (®æi chÊt kÕt hîp ®æi chç) - B−íc 1: ®æi chÊt cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò; 54

- B−íc 2: ®æi chç c¸c thuËt ng÷ cña ph¸n ®o¸n trung gian võa thu ®−îc sau b−íc 1. Hai thao t¸c nµy cho phÐp rót ra thªm ®−îc th«ng tin bæ sung vèn ®· cã ë ph¸n ®o¸n bÞ c¶i biÕn, lµm râ thªm nh÷ng ranh giíi vµ s¾c th¸i míi cña nã. e) DiÔn dÞch trùc tiÕp dùa vµo quan hÖ c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n trªn h×nh vu«ng l«gÝc. “H×nh vu«ng l«gÝc” biÓu thÞ quan hÖ m©u thuÉn, ®èi lËp trªn, ®èi lËp d−íi, vµ lÖ thuéc. Cã thÓ tiÕn hµnh c¸c suy diÔn trùc tiÕp ë ®©y lµ v×, gi÷a c¸c ph¸n ®o¸n n»m trong c¸c quan hÖ Êy cã sù phô thuéc x¸c ®Þnh vÒ tÝnh ch©n thùc hay gi¶ dèi. V× mçi ph¸n ®o¸n – A, E, I, O – cã thÓ n»m trong ba quan hÖ víi c¸c ph¸n ®o¸n kh¸c, nªn cã thÓ cã ba kÕt luËn tõ mçi ph¸n ®o¸n trªn. A = 1, ---- I = 1; cßn O vµ E cïng = 0 A = 0, ---- O = 1; cßn I vµ E bÊt ®Þnh. E = 1, ---- O = 1; cßn A vµ I cïng = 0 E = 0, ---- I = 1, cßn A vµ O bÊt ®Þnh. I = 1, ---- E = 0, cßn A vµ O bÊt ®Þnh, I = 0, ---- A = 0, cßn E vµ O = 1. O = 1, ---- A = 0, cßn E vµ I bÊt ®Þnh. O = 0, ---- E = 0, cßn I vµ A = 1. 4.1.2. DiÔn dÞch trùc tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc Dùa vµo quan hÖ ®¼ng trÞ gi÷a c¸c ph¸n ®o¸n phøc lµm tiÒn ®Ò ®Ó suy ra c¸c kÕt luËn. Mçi mét ph¸n ®o¸n (kÐo theo, héi, tuyÓn yÕu) ®Òu cã ba ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ. Thµnh ra, øng víi tõng ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò ta ®Òu cã thÓ rót ra ba kÕt luËn. Quy t¾c chung lµ, gi¸ trÞ l«gÝc cña kÕt luËn ph¶i t−¬ng ®−¬ng víi gi¸ trÞ l«gÝc cña tiÒn ®Ò. Tãm l¹i, diÔn dÞch trùc tiÕp tõ ph¸n ®o¸n ®¬n vµ phøc kh«ng chØ ®Ó rÌn luyÖn trÝ ãc, mµ nhê nã cã thÓ rót ra tõ tri thøc ®· biÕt thªm th«ng tin míi, ®a d¹ng vµ phong phó h¬n vÒ nh÷ng mèi liªn hÖ qua l¹i cña c¸c bé phËn cÊu thµnh t− t−ëng. CÇn chó ý lµ, ë tõng tr−êng hîp cô thÓ ph¶i tu©n thñ nh÷ng quy t¾c riªng cho lo¹i suy luËn Êy nh»m tr¸nh c¸c sai lÇm. 55

4.2. DiÔn dÞch gi¸n tiÕp 4.2.1. DiÔn dÞch gi¸n tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n (Tam ®o¹n luËn) a) Tam ®o¹n luËn ®¬n (d¹ng chÝnh t¾c cña tam ®o¹n luËn) - CÊu t¹o cña tam ®o¹n luËn ®¬n: gåm hai tiÒn ®Ò vµ mét kÕt luËn, ba thuËt ng÷: nhá, lín vµ gi÷a. + Chñ tõ cña kÕt luËn gäi lµ thuËt ng÷ nhá, ký hiÖu b»ng ch÷ S. + VÞ tõ cña kÕt luËn gäi lµ thuËt ng÷ lín, ký hiÖu b»ng ch÷ P. + C¶ hai thuËt ng÷ trªn ®Òu cã mÆt thªm mét lÇn ë tiÒn ®Ò nhá hoÆc lín, tuy nhiªn ë hai tiÒn ®Ò ngoµi chóng ra cßn cã mét thuËt ng÷ n÷a cã mÆt ë c¶ hai tiÒn ®Ò, nh−ng kh«ng cã ë kÕt luËn. §ã lµ thuËt ng÷ gi÷a, ký hiÖu b»ng ch÷ M. TiÒn ®Ò cã chøa thuËt ng÷ lín gäi lµ tiÒn ®Ò lín. TiÒn ®Ò cã chøa thuËt ng÷ nhá gäi lµ tiÒn ®Ò nhá. - Tõ cÊu t¹o, cã thÓ nªu ®Þnh nghÜa: tam ®o¹n luËn lµ suy luËn, trong ®ã dùa vµo mèi quan hÖ trùc tiÕp cña M víi P vµ víi S ë c¸c tiÒn ®Ò lín vµ nhá, ta suy ra quan hÖ gi¸n tiÕp gi÷a S víi P ë kÕt luËn. Nh− vËy, trong tam ®o¹n luËn M gi÷ vai trß lµ cÇu nèi gi÷a S vµ P, nÕu v× lý do nµo ®ã mµ nã kh«ng thùc hiÖn ®−îc chøc n¨ng nµy th× tam ®o¹n luËn ®−îc coi lµ kh«ng x©y dùng ®−îc. - Tam ®o¹n luËn vÉn ph¶i dùa trªn hai tiªn ®Ò. Chóng lµ sù ph¶n ¸nh thùc tiÔn t− duy con ng−êi qua bao nhiªu thÕ kû, cña sù lÆp l¹i biÕt bao nhiªu lÇn mét cÊu tróc t− t−ëng. + Tiªn ®Ò thø nhÊt: kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh vÒ toµn thÓ líp c¸c ®èi t−îng, còng cã nghÜa lµ kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh vÒ bé phËn hay tõng phÇn tö riªng rÏ cña líp ®ã. + Tiªn ®Ò thø hai: dÊu hiÖu cña dÊu hiÖu lµ dÊu hiÖu cña chÝnh ®èi t−îng. - C¸c lo¹i h×nh tam ®o¹n luËn. C¨n cø vµo vÞ trÝ cña M trong c¸c tiÒn ®Ò, mµ cã c¶ th¶y 4 lo¹i h×nh. + Lo¹i h×nh I: M lµm chñ tõ ë tiÒn ®Ò lín vµ lµm vÞ tõ ë tiÒn ®Ò nhá. + Lo¹i h×nh II: M lµm vÞ tõ ë c¶ hai tiÒn ®Ò. 56

+ Lo¹i h×nh III: M lµm chñ tõ ë c¶ hai tiÒn ®Ò. + Lo¹i h×nh IV: M lµm vÞ tõ ë tiÒn ®Ò lín vµ chñ tõ ë tiÒn ®Ò nhá. - C¸c quy t¾c cña tam ®o¹n luËn (c¬ së l«gÝc) ®−îc chia thµnh hai nhãm: chung cho mäi lo¹i h×nh vµ riªng cho tõng lo¹i h×nh. + C¸c quy t¾c chung cho mäi lo¹i h×nh. C¶ th¶y cã t¸m quy t¾c nh− thÕ, trong ®ã ba quy t¾c cho thuËt ng÷, 5 quy t¾c cho tiÒn ®Ò. 1) Trong tam ®o¹n luËn chØ ®−îc phÐp cã ba thuËt ng÷ (S, P, M). ViÖc vi ph¹m quy t¾c nµy dÉn ®Õn lçi “sinh thªm thuËt ng÷”. Cã hai ph¸n ®o¸n víi néi dung kh¸c nhau, kh«ng ®−îc g¾n kÕt víi nhau bëi thuËt ng÷ gi÷a, th× kh«ng thÓ rót ra ®−îc kÕt luËn g×. 2) ThuËt ng÷ gi÷a ph¶i chu diªn Ýt nhÊt mét lÇn ë mét trong hai tiÒn ®Ò. NÕu quy t¾c nµy bÞ vi ph¹m, th× mèi liªn hÖ gi÷a thuËt ng÷ lín vµ nhá sÏ kh«ng x¸c ®Þnh. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, kÕt luËn kh«ng tÊt suy l«gÝc tõ c¸c tiÒn ®Ò. 3) NÕu thuËt ng÷ (lín vµ nhá) kh«ng chu diªn ë tiÒn ®Ò, th× còng kh«ng ®−îc chu diªn ë kÕt luËn. 4) NÕu hai tiÒn ®Ò ®Òu lµ ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh th× kh«ng rót ra kÕt luËn. Ýt nhÊt mét trong chóng ph¶i lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh. 5) NÕu mét tiÒn ®Ò lµ phñ ®Þnh, th× kÕt luËn còng ph¶i lµ phñ ®Þnh. 6) NÕu hai tiÒn ®Ò cïng lµ hai ph¸n ®o¸n bé phËn, th× kh«ng rót ra ®−îc kÕt luËn. Ýt nhÊt mét trong chóng ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ. 7) NÕu mét tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n bé phËn, th× kÕt luËn còng ph¶i lµ ph¸n ®o¸n bé phËn. 8) NÕu hai tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh, th× kÕt luËn ph¶i lµ kh¼ng ®Þnh. (vÝ dô nh− vÝ dô ë phÇn kh¶o s¸t vÒ cÊu t¹o cña tam ®o¹n luËn). Mçi lo¹i h×nh l¹i cã c¸c kiÓu (modus) kh¸c nhau. Chóng kh¸c nhau bëi l−îng vµ chÊt cña c¸c ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò. V× mçi tiÒn ®Ò cã thÓ lµ ph¸n ®o¸n A, E, I, O, cho nªn trong mçi lo¹i h×nh cã thÓ cã 16 kiÓu (4x4), vµ nh− vËy, c¶ 4 lo¹i h×nh sÏ cã 64 kiÓu (4x16). Ch¼ng h¹n, nÕu tiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n A, th× 57

cã thÓ cã c¸c kiÓu sau: AA, AE, AI, AO. NÕu tiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n E, th× cã thÓ cã c¸c kiÓu sau: EA, EE, EI, EO. NÕu tiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n I, th× cã thÓ cã c¸c kiÓu sau: IA, IE, II, IO. NÕu tiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n O, th× cã thÓ cã c¸c kiÓu sau: OA, OE, OI, OO. Nh−ng cã nhiÒu kiÓu trong sè ®· liÖt kª bÞ lo¹i bá do vi ph¹m c¸c quy t¾c chung 4 vµ 6, chØ cßn l¹i c¸c kiÓu sau lµ cã thÓ ®óng: AA, AE, AI, AO, EA, EI, IA, IE, OA. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i c¶ 9 kiÓu cho mçi lo¹i h×nh ®ã ®Òu ®óng, mét sè sÏ vi ph¹m c¸c quy t¾c riªng cho lo¹i h×nh vµ nh− vËy sÏ tiÕp tôc bÞ lo¹i bá. D−íi ®©y chóng ta sÏ biÕt cã bao nhiªu kiÓu ®óng trong tõng lo¹i h×nh, ®Ó tõ 64 kiÓu tam ®o¹n luËn, chØ cßn 19 kiÓu ®óng. + Quy t¾c riªng cho tõng lo¹i h×nh tam ®o¹n luËn. * Quy t¾c cho lo¹i h×nh I. 1) TiÒn ®Ò nhá ph¶i lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh; 2) TiÒn ®Ò lín ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ. Trong sè 9 kiÓu tho¶ m·n quy t¾c chung, th× chØ cã 4 kiÓu tho¶ m·n thªm c¸c quy t¾c riªng: AAA, EAE, AII, EIO; ®ã lµ 4 kiÓu ®óng cña lo¹i h×nh I. C¸c suy luËn theo lo¹i h×nh I cã ý nghÜa to lín. §ã lµ lo¹i h×nh phæ biÕn vµ phong phó nhÊt. * Quy t¾c cho lo¹i h×nh II: 1) Mét trong hai tiÒn ®Ò ph¶i lµ ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh; 2) TiÒn ®Ò lín ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ. DÜ nhiªn, kÕt luËn lu«n lu«n lµ ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh (theo quy t¾c chung 5). Trong sè 9 kiÓu tho¶ m·n quy t¾c chung, th× chØ cã 4 kiÓu tho¶ m·n thªm c¸c quy t¾c riªng lµ EAE, AEE, EIO, AOO; ®ã lµ 4 kiÓu ®óng cña lo¹i h×nh II. Lo¹i h×nh nµy còng th−êng ®−îc sö dông, nhÊt lµ khi ph¶i lo¹i c¸i riªng ra khái c¸i chung. * Quy t¾c cho lo¹i h×nh III: 1) TiÒn ®Ò nhá ph¶i lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh; 2) KÕt luËn ph¶i lµ ph¸n ®o¸n bé phËn.

58

Trong sè 9 kiÓu tho¶ m·n quy t¾c chung, th× cã tíi 6 kiÓu tho¶ m·n thªm c¸c quy t¾c riªng: AAI, IAI, AII, EAO, OAO, EIO. * Quy t¾c cho lo¹i h×nh IV: 2) NÕu tiÒn ®Ò lín lµ kh¼ng ®Þnh, th× tiÒn ®Ò nhá ph¶i lµ toµn thÓ; 3) NÕu cã mét tiÒn ®Ò lµ phñ ®Þnh, th× tiÒn ®Ò lín ph¶i lµ toµn thÓ. Trong sè 9 kiÓu tho¶ m·n quy t¾c chung, th× cã 5 kiÓu tho¶ m·n thªm c¸c quy t¾c riªng: AAI, AEE, IAI, EAO, EIO; Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh tam ®o¹n luËn lo¹i h×nh nµy cã thÓ chuyÓn thµnh tam ®o¹n luËn lo¹i h×nh kh¸c. §Æc biÖt cã ý nghÜa ë ®©y lµ thao t¸c l«gÝc quy tÊt c¶ c¸c lo¹i h×nh tam ®o¹n luËn vÒ lo¹i h×nh I. b) Tam ®o¹n luËn rót gän (luËn hai ®o¹n). Trong thùc tÕ kh«ng ph¶i lóc nµo tam ®o¹n luËn còng ®−îc diÔn ®¹t ®Çy ®ñ – víi c¸c tiÒn ®Ò lín, nhá vµ kÕt luËn. Nã th−êng cã d¹ng rót gän, tøc lµ bá qua hoÆc lµ mét trong c¸c tiÒn ®Ò, hoÆc lµ kÕt luËn. Cã ba d¹ng rót gän: - ThiÕu tiÒn ®Ò lín. VÝ dô: “Dòng lµ sinh viªn. Suy ra, anh Êy ph¶i ®i häc ®óng giê”. ë ®©y tiÒn ®Ò lín ®−îc ngÇm hiÓu: “mäi sinh viªn ph¶i ®i häc ®óng giê”, v× thÕ mµ nã bÞ bá qua. - ThiÕu tiÒn ®Ò nhá. VÝ dô: “mäi sinh viªn ph¶i ®i häc ®óng giê. Suy ra, Dòng ph¶i ®i häc ®óng giê”, ë ®©y ngÇm gi¶ ®Þnh “Dòng lµ sinh viªn”. - ThiÕu kÕt luËn. VÝ dô: “mäi sinh viªn ph¶i ®i häc ®óng giê. Dòng lµ sinh viªn”, vµ tù rót ra kÕt luËn: “Dòng ph¶i ®i häc ®óng giê”. Nhê tam ®o¹n luËn rót gän c©u nãi ®−îc ng¾n gän, sóc tÝch. Ngoµi ra chóng cßn lµm cho ng−êi ®äc, ng−êi nghe ph¶i suy nghÜ. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao nã ®−îc sö dông kh¸ réng r·i trong v¨n nãi vµ viÕt. Ch¼ng h¹n, ng¹n ng÷ cã c©u: “ThÇn löa, «ng tøc giËn, lµ «ng sai” - ®ã lµ tam ®o¹n luËn rót gän. ë ®©y ngÇm hiÓu, do ®ã mµ bá qua tiÒn ®Ò lín: “mäi ng−êi tøc giËn ®Òu sai”. Chóng ta kh«i phôc l¹i tam ®o¹n luËn vÒ d¹ng ®Èy ®ñ: Mäi ng−êi tøc giËn ®Òu sai. ThÇn löa tøc giËn. 59

Suy ra, ThÇn löa sai. Thªm vÝ dô n÷a: “mäi ng−êi ®Òu nãi vÒ ®iÒu ®ã, mµ ®iÒu ®−îc mäi ng−êi nãi ®Õn, ph¶i lµ sù thËt”. KÕt luËn bÞ bá qua: “suy ra, ®iÒu ®ã lµ sù thËt”. Hay nãi nh− nhµ th¬: “T«i lu«n ë n¬i cã ®au khæ, mµ ®au khæ th× cã kh¾p mäi n¬i”, suy ra: “t«i ë kh¾p mäi n¬i” Së dÜ ph¶i kh«i phôc luËn hai ®o¹n vÒ tam ®o¹n luËn d¹ng ®Çy ®ñ lµ ®Ó kiÓm tra tÝnh ®óng ®¾n cña suy luËn. Khi kh«i phôc cã 2 ®iÒu cÇn l−u ý: 1) ph¶i gi÷ nguyªn hai ph¸n ®o¸n ®· cã c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc; 2) ph¸n ®o¸n ®−a thªm vµo lÊp chç thiÕu nhÊt thiÕt ph¶i ch©n thùc. ViÖc kh«i phôc ®−îc tiÕn hµnh nh− sau. Tr−íc hÕt trong luËn hai ®o¹n ®· cho ph¶i x¸c ®Þnh ®· cã g× vµ cßn thiÕu g×, x¸c ®Þnh xem cã hay kh«ng cã kÕt luËn dùa vµo c¸c thuËt ng÷. Tr−êng hîp cã kÕt luËn råi th× ta dÔ dµng x¸c ®Þnh ®©u lµ chñ tõ (S), ®©u lµ vÞ tõ (P), ph¸n ®o¸n cßn l¹i sÏ lµ mét trong hai tiÒn ®Ò, nÕu nã cã chøa (S) th× ®ã sÏ lµ tiÒn ®Ò nhá, thuËt ng÷ cßn l¹i trong ph¸n ®o¸n nµy sÏ lµ thuËt ng÷ gi÷a (M), dùa vµo vÞ tõ (P) cña ph¸n ®o¸n kÕt luËn vµ thuËt ng÷ gi÷a, chóng ta kh«i phôc l¹i tiÒn ®Ò lín b»ng c¸ch x©y dùng mét ph¸n ®o¸n ®¬n ch©n thùc tõ P vµ M. T−¬ng tù nh− vËy, nÕu ph¸n ®o¸n cßn l¹i cã chøa (P) th× ®ã lµ tiÒn ®Ò lín, ta ph¶i ®i kh«i phôc tiÒn ®Ò nhá. NÕu x¸c ®Þnh luËn hai ®o¹n khuyÕt kÕt luËn, hai ph¸n ®o¸n ®· cho sÏ lµ hai tiÒn ®Ò, thuËt ng÷ nµo cã mÆt trong c¶ hai ph¸n ®o¸n sÏ lµ thuËt ng÷ gi÷a, råi dùa vµo chiÒu h−íng t− t−ëng ®· béc lé trong hai ph¸n ®o¸n Êy ta x¸c ®Þnh ®©u lµ tiÒn ®Ò lín, ®©u lµ tiÒn ®Ò nhá ®Ó biÕt (S) vµ (P), råi kh«i phôc kÕt luËn. b) Tam ®o¹n luËn rót gän (luËn hai ®o¹n). Trong thùc tÕ kh«ng ph¶i lóc nµo tam ®o¹n luËn còng ®−îc diÔn ®¹t ®Çy ®ñ – víi c¸c tiÒn ®Ò lín, nhá vµ kÕt luËn. Nã th−êng cã d¹ng rót gän, tøc lµ bá qua hoÆc lµ mét trong c¸c tiÒn ®Ò, hoÆc lµ kÕt luËn. Nhê rót gän mµ c©u nãi ®−îc ng¾n gän, sóc tÝch. Ngoµi ra chóng cßn lµm cho ng−êi ®äc, ng−êi nghe ph¶i suy nghÜ. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao nã ®−îc sö dông kh¸ réng r·i trong v¨n nãi vµ viÕt. 60

Nh−ng muèn biÕt nãi (suy luËn) nh− vËy ®óng hay sai th× ph¶i kh«i phôc nã vÒ d¹ng ®Çy ®ñ. Khi kh«i phôc cã 2 ®iÒu cÇn l−u ý: 1) ph¶i gi÷ nguyªn hai ph¸n ®o¸n ®· cã c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc; 2) ph¸n ®o¸n ®−a thªm vµo lÊp chç thiÕu nhÊt thiÕt ph¶i ch©n thùc. ViÖc kh«i phôc ®−îc tiÕn hµnh nh− sau. Tr−íc hÕt trong luËn hai ®o¹n ®· cho ph¶i x¸c ®Þnh ®· cã g× vµ cßn thiÕu g× (tiÒn ®Ò lín, tiÒn ®Ò nhá hay kÕt luËn), x¸c ®Þnh xem cã hay kh«ng cã kÕt luËn dùa vµo c¸c thuËt ng÷. Tr−êng hîp cã kÕt luËn råi th× ta dÔ dµng x¸c ®Þnh ®©u lµ chñ tõ (S), ®©u lµ vÞ tõ (P), ph¸n ®o¸n cßn l¹i sÏ lµ mét trong hai tiÒn ®Ò, nÕu nã cã chøa (S) th× ®ã sÏ lµ tiÒn ®Ò nhá, thuËt ng÷ cßn l¹i trong ph¸n ®o¸n nµy sÏ lµ thuËt ng÷ gi÷a (M), dùa vµo vÞ tõ (P) cña ph¸n ®o¸n kÕt luËn vµ thuËt ng÷ gi÷a, ta kh«i phôc l¹i tiÒn ®Ò lín b»ng c¸ch x©y dùng mét ph¸n ®o¸n ®¬n ch©n thùc tõ P vµ M. T−¬ng tù nh− vËy, nÕu ph¸n ®o¸n cßn l¹i cã chøa (P) th× ®ã lµ tiÒn ®Ò lín, ta ph¶i ®i kh«i phôc tiÒn ®Ò nhá. NÕu x¸c ®Þnh luËn hai ®o¹n khuyÕt kÕt luËn, hai ph¸n ®o¸n ®· cho sÏ lµ hai tiÒn ®Ò, thuËt ng÷ nµo cã mÆt trong c¶ hai ph¸n ®o¸n sÏ lµ thuËt ng÷ gi÷a, råi dùa vµo chiÒu h−íng t− t−ëng ®· béc lé trong hai ph¸n ®o¸n Êy ta x¸c ®Þnh ®©u lµ tiÒn ®Ò lín, ®©u lµ tiÒn ®Ò nhá ®Ó biÕt (S) vµ (P), råi kh«i phôc kÕt luËn. c) Tam ®o¹n luËn phøc hîp Suy luËn tõ c¸c ph¸n ®o¸n thuéc tÝnh kh«ng ph¶i lu«n lu«n cã d¹ng tam ®o¹n luËn ®¬n víi hai tiÒn ®Ò. Nã cã thÓ cã d¹ng phøc cÊu thµnh tõ mét sè c¸c tam ®o¹n luËn ®¬n. 4.2.2. DiÔn dÞch gi¸n tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc Sù kÐo theo l«gÝc cña diÔn dÞch gi¸n tiÕp tõ c¸c tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc diÔn ra kh«ng ph¶i do quan hÖ chñ-vÞ tõ nh− ë trong diÔn dÞch tõ c¸c ph¸n ®o¸n ®¬n, mµ b»ng mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a c¸c ph¸n ®o¸n cÊu thµnh ph¸n ®o¸n phøc. a) Suy luËn ®iÒu kiÖn lµ suy luËn, trong ®ã cã Ýt nhÊt mét tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n kÐo theo. Phô thuéc vµo chuyÖn, cã mét hay c¶ hai tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n kÐo theo, mµ ng−êi ta chia thµnh hai d¹ng suy luËn ®iÒu kiÖn – x¸c ®Þnh vµ thuÇn tuý. 61

- Suy luËn ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh. §−îc cÊu thµnh tõ mét tiÒn ®Ò kÐo theo vµ tiÒn ®Ò thø 2 lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. KÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. C¬ së l«gÝc cña suy luËn lo¹i nµy lµ mèi liªn hÖ nh©n qu¶ gi÷a hai hiÖn t−îng, trong ®ã mét lµ ®iÒu kiÖn (nguyªn nh©n), cßn hiÖn t−îng kia lµ hÖ qu¶. Nãi chung, cã thÓ cã 4 ph−¬ng thøc suy luËn ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh sau: + Kh¼ng ®Þnh ®iÒu kiÖn ®Ó kh¼ng ®Þnh hÖ qu¶: [(a→b)∧a] → b + Phñ ®Þnh hÖ qu¶ ®Ó phñ ®Þnh ®iÒu kiÖn: [(a→b)∧7b] → 7a + Kh¼ng ®Þnh hÖ qu¶ ®Ó kh¼ng ®Þnh ®iÒu kiÖn: [(a→b)∧b] → a + Phñ ®Þnh ®iÒu kiÖn ®Ó phñ ®Þnh hÖ qu¶: [(a→b)∧7a] → 7b Tuy nhiªn, chØ cã 2 modus: ponens – kh¼ng ®Þnh ®iÒu kiÖn ®Ó kh¼ng ®Þnh hÖ qu¶ vµ tollens – phñ ®Þnh hÖ qu¶ ®Ó phñ ®Þnh ®iÒu kiÖn, lµ ®óng. (§©y còng lµ quy t¾c cña suy luËn ®iÒu kiÖn thuÇn tuý). Së dÜ chØ cã 2 modus nµy lµ ®óng, v× xÐt ®Õn cïng tÝnh ®óng ®¾n cña chóng ®−îc quyÕt ®Þnh bëi nh÷ng mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a nguyªn nh©n vµ hÖ qu¶ trong hiÖn thùc, mµ c¸c ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn lµ ph¶n ¸nh cña chóng. NÕu cã sù t¸c ®éng cña nguyªn nh©n, th× cã hÖ qu¶, cßn nÕu kh«ng cã hÖ qu¶, tøc lµ kh«ng cã t¸c ®éng cña nguyªn nh©n. Cßn 2 modus kia kh«ng ®óng lµ v×, c¸c mèi liªn hÖ nh©n qu¶ kh«ng ®¬n nhÊt. Mét hÖ qu¶ cã thÓ lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng cña nhiÒu nguyªn nh©n. Cßn mét nguyªn nh©n cã thÓ g©y ra nhiÒu hÖ qu¶. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao, nÕu kh«ng cã nguyªn nh©n nµy, th× vÉn ch−a cã nghÜa lµ, kh«ng thÓ cã hÖ qu¶ Êy: nã cã thÓ lµ hÖ qu¶ cña nguyªn nh©n hoµn toµn kh¸c. - Suy luËn ®iÒu kiÖn thuÇn tuý: ë ®©y c¶ hai tiÒn ®Ò ®Òu lµ ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn, nªn kÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn [(a→b)∧(b→c)∧(c→d)…] → (a→d) Quy t¾c ë ®©y lµ: hÖ qña cña hÖ qu¶ lµ hÖ qu¶ cña ®iÒu kiÖn. b) Suy luËn lùa chän lµ suy luËn trong ®ã Ýt nhÊt mét trong hai tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n tuyÓn. C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña tiÒn ®Ò cßn l¹i, ta chia suy luËn lùa chän thµnh ba d¹ng c¬ b¶n: x¸c ®Þnh, ®iÒu kiÖn vµ thuÇn tuý. 62

- Suy luËn lùa chän x¸c ®Þnh cÊu thµnh tõ mét tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n tuyÓn tuyÖt ®èi, tiÒn ®Ò kia lµ ph¸n ®o¸n ®¬n, kÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. Suy luËn nµy cã 2 modus: + Ponendo tollens - kh¼ng ®Þnh ®Ó phñ ®Þnh: [(avb)∧a] → 7b + Tollendo ponens – phñ ®Þnh ®Ó kh¼ng ®Þnh: [(avb)∧7a] → b + Quy t¾c cña suy luËn lùa chän x¸c ®Þnh: 1) TiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n tuyÓn m¹nh (tuyÖt ®èi), tøc lµ c¸c ph−¬ng ¸n nªu ra ph¶i lo¹i trõ lÉn nhau. NÕu vi ph¹m quy t¾c nµy, th× sÏ m¾c lçi l«gÝc “cã trung gian”. 2) Ph¸n ®o¸n tuyÓn m¹nh cÇn ph¶i bao hÕt c¸c ph−¬ng ¸n. Vi ph¹m quy t¾c nµy còng dÉn ®Õn lçi “tÝnh kh«ng hÕt. 3) Trong ph¸n ®o¸n tuyÓn m¹nh kh«ng ®−îc phÐp cã thµnh phÇn “thõa“. - Suy luËn lùa chän thuÇn tuý. C¶ hai tiÒn ®Ò ®Òu lµ tuyÓn t−¬ng ®èi, kÕt luËn còng lµ tuyÓn t−¬ng ®èi: A lµ a1 v a2… B lµ b1 v b2… ----

a1 v a2 v b1 v b2…

C¸c quy t¾c ë ®©y còng t−¬ng tù nh− ë suy luËn lùa chän x¸c ®Þnh. - Suy luËn lùa chän ®iÒu kiÖn cïng lóc lÊy hai quan hÖ: kÐo theo nh©n qu¶ vµ lùa chän tån t¹i lµm c¬ së l«gÝc, v× vËy mµ cßn ®−îc gäi lµ song ®Ò. Nã ®−îc chia thµnh hai lo¹i, phô thuéc vµo kÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n ®¬n hay phøc hîp tuyÓn thµnh song ®Ò ®¬n hoÆc phøc. TiÕp theo mçi lo¹i l¹i ®−îc chia tiÕp thµnh hai kiÓu phô thuéc vµo kÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh thµnh song ®Ò ®¬n (phøc) x©y dùng hoÆc ph¸ huû. D−íi ®©y lµ vÝ dô vµ s¬ ®å suy luËn cña 4 kiÓu: + Song ®Ò ®¬n x©y dùng: [(A → C)∧(B → C)∧(A v B)] → C + Song ®Ò phøc x©y dùng: [(A → C)∧(B → D)∧(A v B)] → (C v D) + Song ®Ò ®¬n ph¸ huû: [(A → B) ∧ (A → C)∧(7B v 7C)] → 7A 63

+ Song ®Ò phøc ph¸ huû: : [(A → C)∧(B → D)∧(7C v 7D)] → (7A v 7B) C¸c quy t¾c cña suy luËn lùa chän ®iÒu kiÖn chÝnh lµ c¸c quy t¾c cña suy luËn ®iÒu kiÖn vµ suy luËn lùa chän kÕt hîp l¹i. C¸c suy luËn gi¸n tiÕp tõ c¸c tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc, ®Æc biÖt ë d¹ng phøc hîp cña nã, ®−îc dïng chñ yÕu trong c¸c khoa häc, c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, khi cÇn ph¶i ph©n tÝch s©u, chi tiÕt, cÈn thËn c¸c ®iÒu kiÖn xuÊt hiÖn, tån t¹i hay ph¸t triÓn cña ®èi t−îng, khi ph¶i lùa chän c¸c ph−¬ng ¸n, gi¶i ph¸p cho c«ng viÖc nµo ®ã. 5. Quy n¹p 5.1. B¶n chÊt, vai trß vµ cÊu t¹o cña quy n¹p a) Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña quy n¹p. Quy n¹p n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi tõ nhu cÇu kh¸i qu¸t ®Ó thu nhËn nh÷ng tri thøc vÒ c¸c tÝnh chÊt chung cña c¸c ®èi t−îng, vÒ c¸c mèi liªn hÖ gi÷a chóng. C¬ së kh¸ch quan cña sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i quy n¹p tr−íc hÕt lµ biÖn chøng cña c¸i chung vµ c¸i riªng trong chÝnh hiÖn thùc kh¸ch quan. C¸i riªng kh«ng n»m ngoµi c¸i chung, vµ c¸i chung – kh«ng ngoµi c¸i riªng. C¸i riªng nµy liªn hÖ víi c¸i riªng kh¸c th«ng qua c¸i chung. §Õn l−ît m×nh, c¸i chung chØ biÓu hiÖn ra trong c¸i riªng, th«ng qua c¸i riªng. Bèi c¶nh ®ã lµm cho thµnh cã thÓ nhËn thøc c¸i chung trªn c¬ së nhËn thøc c¸i riªng, nhËn thøc nh÷ng ®èi t−îng ®¬n nhÊt cô thÓ. C¬ së kh¸ch quan cña quy n¹p cßn lµ c¸c mèi liªn hÖ kh¸ch quan, tr−íc hÕt lµ c¸c mèi liªn hÖ nh©n - qu¶, gi÷a c¸c ®èi t−îng. So s¸nh vµ ®èi chiÕu c¸c ®èi t−îng riªng rÏ cho phÐp v¹ch ra trong chóng nh÷ng mèi liªn hÖ chung, x¸c ®Þnh, c¸i nµy lµ nguyªn nh©n, c¸i kia lµ hÖ qu¶, hoÆc ng−îc l¹i. Vèn lµ mét nhãm suy luËn, quy n¹p c¨n b¶n kh¸c víi diÔn dÞch, vµ chÝnh qua ®ã biÓu hiÖn b¶n chÊt s©u xa cña nã. NÕu trong diÔn dÞch, t− t−ëng vËn ®éng tõ tri thøc chung h¬n ®Õn kÐm chung h¬n, th× trong quy n¹p lµ ng−îc l¹i: tõ Ýt chung h¬n ®Õn chung nhiÒu h¬n. Trong diÔn dÞch tri thøc ®−îc gi¶ ®Þnh lµ 64

“cã s½n”. Quy n¹p l¹i v¹ch ra “c¬ chÕ” h×nh thµnh lªn nã. V× thÕ, nÕu ë diÔn dÞch tri thøc chung lµ khëi ®iÓm cña suy luËn, th× ë quy n¹p nã l¹i lµ kÕt qu¶. b) CÊu t¹o cña quy n¹p còng gåm ba bé phËn: - TiÒn ®Ò: nÕu ë diÔn dÞch tiÒn ®Ò lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n toµn thÓ (hoÆc bé phËn), kh«ng ®−îc tÊt c¶ lµ phñ ®Þnh (nh− trong tam ®o¹n luËn) vµ tÝnh ch©n thùc cña chóng ®· ®−îc x¸c lËp ch¾c ch¾n, th× ë quy n¹p lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt, ®ång chÊt (hoÆc cïng lµ kh¼ng ®Þnh, hoÆc cïng lµ phñ ®Þnh), vµ chóng cã tÝnh ch©n thùc d÷ kiÖn dùa trªn quan s¸t kinh nghiÖm. - KÕt luËn cña quy n¹p c¬ b¶n ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ diÔn ®¹t chñ yÕu tri thøc chung (mÆc dï cã thÓ lµ riªng, vÒ mét sè ®èi t−îng cña líp nµo ®ã), trong khi ®ã kÕt luËn ë diÔn dÞch cã thÓ lµ ph¸n ®o¸n bé phËn, mµ còng cã thÓ lµ ®¬n nhÊt. Ph¸n ®o¸n kÕt luËn còng ph¶i lu«n ®ång chÊt víi c¸c ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò. NÕu trong diÔn dÞch kÕt luËn lu«n x¸c thùc, khi cã c¸c tiÒn ®Ò ch©n thùc vµ suy diÔn ®óng quy t¾c, th× trong quy n¹p kÕt luËn Êy cã thÓ lµ x¸c thùc, mµ còng cã thÓ chØ lµ x¸c suÊt. . - C¬ së l«gÝc cña quy n¹p lµ mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a c¸c tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn, mèi liªn hÖ ®ã ph¶n ¸nh mèi liªn hÖ kh¸ch quan gi÷a c¸i riªng vµ c¸i chung, gi÷a nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶. 5.2. Ph©n lo¹i quy n¹p Cã nhiÒu lo¹i quy n¹p kh¸c nhau theo c¸c c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau. 5.2.1. Quy n¹p hoµn toµn vµ kh«ng hoµn toµn. NÕu dùa vµo viÖc ®· nghiªn cøu toµn bé hay chØ phÇn nµo c¸c phÇn tö cña líp, th× cã thÓ chia thµnh hai lo¹i quy n¹p. a) Quy n¹p hoµn toµn lµ quy n¹p tho¶ m·n hai ®iÒu kiÖn, thø nhÊt, ®· nghiªn cøu tÊt c¶ c¸c phÇn tö cña líp vµ, thø hai, ®· x¸c lËp ®−îc tõng phÇn tö trong sè chóng cã (hay kh«ng cã) thuéc tÝnh (hay quan hÖ) nµo ®ã. S1 lµ (kh«ng lµ) P S2 lµ (kh«ng lµ) P ............... 65

Sn lµ (kh«ng lµ ) P S1, S2. . . Sn. . . lµ toµn bé ®èi t−îng cña líp S. ---- ∀ S lµ (kh«ng lµ) P Quy n¹p hoµn toµn, còng nh− diÔn dÞch, cã thÓ mang l¹i tri thøc x¸c thùc. DÜ nhiªn, quy n¹p hoµn toµn chØ ch©n thùc, nÕu tÊt c¶ c¸c tiÒn ®Ò ®Òu ch©n thùc vµ, nÕu gi÷a chóng vµ kÕt luËn cã quan hÖ kÐo theo l«gÝc, nÕu ®· bao qu¸t ®−îc toµn bé c¸c ®èi t−îng cña líp nghiªn cøu vµ v¹ch ra ®−îc ë tõng ®èi t−îng cã (hay kh«ng cã) tÝnh chÊt cÇn quan t©m. Nhê quy n¹p hoµn toµn cã thÓ thu ®−îc nh÷ng tri thøc khoa häc quan träng cã tÝnh phæ biÕn nhÊt ®Þnh. Cßn nÕu x¸c lËp ®−îc lµ, kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c phÇn tö cña líp cã tÝnh chÊt chung cÇn quan t©m, th× sù kh¸i qu¸t sÏ mang h×nh thøc cña ph¸n ®o¸n bé phËn. Sù kh¸i qu¸t cã h×nh thøc kh«ng chØ cña ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh, mµ cßn cña ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh. Nh×n chung quy n¹p hoµn toµn chØ ®−îc dïng nghiªn cøu c¸c líp ®èi t−îng h÷u h¹n víi sè l−îng x¸c ®Þnh. Nã kh«ng dïng ®−îc cho c¸c líp v« h¹n c¸c ®èi t−îng. Do vËy ë phÇn lín c¸c tr−êng hîp khoa häc ph¶i dïng ®Õn b) Quy n¹p kh«ng hoµn toµn lµ suy luËn vÒ toµn bé líp ®èi t−îng trªn c¬ së nghiªn cøu chØ mét phÇn c¸c ®èi t−îng cña líp Êy: S1 lµ (kh«ng lµ) P S2 lµ kh«ng lµ) P .............. Sn lµ (kh«ng lµ) P S1, S2. . . Sn. . . lµ bé phËn ®èi t−îng cña líp S. Ch−a gÆp tr−êng hîp ng−îc ---- ◊ ∀S lµ (kh«ng lµ) P

(cã thÓ, mäi S lµ (kh«ng lµ) P

Quy n¹p kh«ng hoµn toµn ®−îc dïng nghiªn cøu c¸c líp cã l−îng ®èi t−îng bÊt ®Þnh, hay v« h¹n. Së dÜ quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã kÕt luËn lµ do, nÕu mét tÝnh chÊt chung nµo ®ã cã ë mét phÇn ®¸ng kÓ cña líp, th× do hiÖu lùc cña tÝnh b¶n chÊt cña nã, tÝnh chÊt Êy cã thÓ cã ë toµn bé c¸c ®èi t−îng cña líp nãi chung. 66

Quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã ý nghÜa nhËn thøc quan träng vµ lín h¬n nhiÒu so víi quy n¹p hoµn toµn. ë quy n¹p hoµn toµn kÕt luËn kh«ng ®−îc phæ biÕn sang c¸c ®èi t−îng ch−a ®−îc nghiªn cøu. Cßn qua kÕt luËn cña quy n¹p kh«ng hoµn toµn th× l¹i diÔn ra sù thuyªn chuyÓn l«gÝc tri thøc tõ phÇn ®−îc nghiªn cøu sang toµn bé phÇn cßn l¹i cña líp. Tuy nhiªn, chÝnh ë −u ®iÓm nµy mµ quy n¹p kh«ng hoµn toµn l¹i hµm chøa khiÕm khuyÕt c¬ b¶n cña nã. Kh¸c víi quy n¹p hoµn toµn, kÕt luËn ë ®©y, ngay c¶ khi tÊt c¶ c¸c tiÒn ®Ò lµ ch©n thùc, còng chØ cã thÓ lµ x¸c suÊt. KÕt luËn quy n¹p còng cã thÓ lµ tri thøc x¸c thùc, nÕu nã lµ ph¸n ®o¸n bé phËn. . 5.2.2. Quy n¹p phæ th«ng vµ quy n¹p khoa häc. NÕu c¨n cø vµo viÖc ®· gi¶i thÝch ®−îc nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®−îc kh¸i qu¸t ë kÕt luËn hay ch−a, th× quy n¹p l¹i ®−îc ph©n chia tiÕp thµnh hai lo¹i c¬ b¶n. c) Quy n¹p phæ th«ng th«ng qua liÖt kª ®¬n gi¶n, khi kh«ng gÆp ph¶i tr−êng hîp ng−îc l¹i. Cuéc sèng hµng ngµy cung cÊp v« sè vÝ dô vÒ lo¹i quy n¹p nµy. Møc ®é x¸c thùc cña kÕt luËn thu ®−îc trªn c¬ së quy n¹p phæ th«ng phô thuéc vµo hai ®iÒu kiÖn: sè c¸c tr−êng hîp quan s¸t; vµ chÊt l−îng c¸c dÊu hiÖu, møc ®é b¶n chÊt cña nã ®èi víi líp ®èi t−îng ®−îc quan s¸t. Tuy nhiªn, nh− thÕ còng ch−a ®ñ ®Ó lo¹i trõ khiÕm khuyÕt c¬ b¶n cña quy n¹p phæ th«ng. Mét trong chóng chØ nh»m vµo viÖc kÓ lÓ c¸c tr−êng hîp lÆp l¹i cña mét dÊu hiÖu mµ kh«ng cã sù lùa chän tù gi¸c nh÷ng d÷ kiÖn ®iÓn h×nh vµ ph©n tÝch chuyªn s©u vÒ chóng. Cßn ®iÒu kiÖn kia chØ yªu cÇu sù kh¸i qu¸t ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬ së quan s¸t gi¶n ®¬n tæng c¸c ®èi t−îng ngÉu nhiªn r¬i vµo tÇm nh×n mµ kh«ng ®ßi hái nghiªn cøu nguyªn nh©n cña chÝnh hiÖn t−îng. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao mµ bªn c¹nh nhiÒu kinh nghiÖm d©n gian (®iÒm b¸o) ®¸ng tin cËy vÉn cã kh«ng Ýt nh÷ng kh¸i qu¸t sai lÇm dùa trªn niÒm tin mï qu¸ng... d) Quy n¹p khoa häc. Nh÷ng ®iÓm yÕu nªu trªn cña quy phæ th«ng ®−îc kh¾c phôc phÇn nµo bëi quy n¹p khoa häc. Trong lo¹i quy n¹p nµy ng−êi ta kh«ng chØ ®¬n gi¶n quan s¸t c¸c tr−êng hîp, mµ cßn nghiªn cøu b¶n chÊt cña hiÖn t−îng vµ tr¶ lêi c©u hái: “sao l¹i nh− thÕ, mµ kh«ng ph¶i thÕ kh¸c?”. 67

NÕu quy n¹p phæ th«ng coi träng viÖc tæng quan cµng nhiÒu cµng tèt c¸c tr−êng hîp, th× ®èi víi quy n¹p khoa häc viÖc ®ã l¹i kh«ng cã ý nghÜa lín thÕ. Trong c¸c khoa häc quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã biÓu hiÖn kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n trong nhËn thøc thÕ giíi vi m«, n¬i chñ yÕu cã sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt thèng kª, th× sö dông chñ yÕu lµ quy n¹p thèng kª. Nã còng ®−îc dïng kh«ng kÐm phÇn réng r·i trong c¸c nghiªn cøu x· héi häc. Nh−ng c¸c quy luËt chung mµ l«gÝc h×nh thøc nghiªn cøu t¸c ®éng ë mäi biÕn thÓ quy n¹p khoa häc. 5.3. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu quy n¹p a) Ph−¬ng ph¸p ®ång nh¸t. Cèt lâi cña nã lµ ë viÖc so s¸nh, ®èi chiÕu c¸c sù kiÖn kh¸c nhau vµ v¹ch ra trong chóng sù gièng nhau ë mét ®iÓm nµo ®ã. D−íi ®©y lµ s¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p ®ång nhÊt: ABC. . . cã a ACD. . . cã a AEG. . . cã a ---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a. Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc sö dông trong c¸c khoa häc dïng nhiÒu thÝ nghiÖm, quan s¸t. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy còng cã thÓ kh«ng cho kÕt qu¶ ®¸ng tin cËy, v× nhiÒu khi kh«ng ph¶i lµ toµn bé hiÖn t−îng A, mµ chØ cã phÇn nµo cña nã lµ nguyªn nh©n g©y ra hÖ qu¶ “a”. b) Ph−¬ng ph¸p kh¸c biÖt duy nhÊt. C¸c hiÖn t−îng ®· gièng nhau trong nhiÒu quan hÖ vÉn cã thÓ kh¸c nhau ë chç nµo ®ã, mµ sù cã hay kh«ng nh÷ng hÖ qu¶ nµy hay kh¸c rÊt cã thÓ g¾n víi sù kh¸c nhau Êy. C«ng thøc: ABC. . . cã a BC. . . kh«ng cã a ---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a. Ph−¬ng ph¸p nµy cã hiÖu lùc h¬n c¶ ph−¬ng ph¸p ®ång nhÊt, v× ë ®©y ng−êi ta ®· kh«ng chØ cã quan s¸t, mµ cßn tiÕn hµnh thÝ nghiÖm cho kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn chuyªn biÖt, kh«ng cßn qu¸ cÇn ph¶i quan s¸t rÊt nhiÒu c¸c tr−êng hîp n÷a, kh«ng cÇn ph¶i tÝnh ®Õn yÕu tè nhiÒu nguyªn nh©n n÷a... 68

Nh−ng ngay c¶ ph−¬ng ph¸p nµy còng chØ cho kÕt luËn x¸c suÊt. Nguyªn nh©n cña a cã thÓ kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n A, mµ ë sù kÕt hîp víi hiÖn t−îng B n÷a. c) Ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi kÌm theo. Tªn gäi cña ph−¬ng ph¸p nãi lªn néi dung cña nã: khi lµm thay ®æi mét bèi c¶nh, ng−êi ta quan s¸t xem cã nh÷ng thay ®æi nµo ®i kÌm víi nã. S¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p nµy nh− sau: A1BC. . . cã a1 A2BC. . . cã a2 A3BC. . . cã a3 ---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a Ph−¬ng ph¸p nµy còng ®−îc sö dông rÊt réng r·i trong nhËn thøc. Tuy nhiªn, kÕt luËn theo ph−¬ng ph¸p nµy còng chØ lµ x¸c suÊt. d) Ph−¬ng ph¸p phÇn d−. S¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p nµy nh− sau: ABC. . . cã abc BC. . . cã bc ---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a VÒ hiÖu lùc chøng minh ph−¬ng ph¸p phÇn d− cã thÓ ®−îc quy vÒ ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi duy nhÊt, nh−ng còng nh− mäi ph−¬ng ph¸p kh¸c nã còng chØ cho kÕt luËn x¸c suÊt. V× A cã thÓ lµ nguyªn nh©n duy nhÊt cña a, mét phÇn cña nguyªn nh©n, hoÆc ng−îc l¹i, cã chøa nguyªn nh©n trong m×nh, chø ch−a lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp. Trong c¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p nªu trªn cã thÓ ®−îc dïng riªng, hoÆc kÕt hîp víi nhau. Nh−ng ngay c¶ sù kÕt hîp cña chóng còng chØ gia t¨ng thªm kh¶ n¨ng nhËn thøc, chø ch−a ®¶m b¶o tuyÖt ®èi tÝnh chÝnh x¸c cña kÕt luËn. 5.4. C¸c quy t¾c vµ lçi trong suy luËn quy n¹p a) NhÇm lÉn kÐo theo nh©n qu¶ víi sù kÕ tiÕp theo thêi gian cña c¸c hiÖn t−îng. §«i khi ng−êi ta cho r»ng, “Sau c¸i ®ã, cã nghÜa lµ do c¸i ®ã”, lµm cho mèi liªn hÖ nh©n qu¶ bÞ ®ång nhÊt mét c¸ch phi lý víi tÝnh kÕ tiÕp gi¶n ®¬n cña chóng vÒ thêi gian. 69

b) Kh¸i qu¸t véi vµng. Lçi nµy th−êng x¶y ra khi, míi chØ trªn c¬ së cña mét sè c¸c sù kiÖn, nhiÒu khi lµ ngÉu nhiªn, ng−êi ta ®· véi kh¸i qu¸t thµnh kÕt luËn chung. §Ó tr¸nh sai lÇm nµy, tr−íc khi kh¸i qu¸t cÇn ph¶i xÐt cµng nhiÒu tr−êng hîp cµng tèt, ë nhiÒu bèi c¶nh kh¸c nhau cµng hay, xÐt xem hÖ qu¶ gi¶ ®Þnh ®iÓn h×nh ®Õn møc nµo. 6. Lo¹i suy 6.1. §Þnh nghÜa vµ cÊu t¹o cña suy luËn t−¬ng tù a) §Þnh nghÜa. Lo¹i suy (ë ®©y chØ xÐt d¹ng c¬ b¶n vµ phæ biÕn nhÊt cña nã lµ phÐp t−¬ng tù) lµ suy luËn, mµ nhê nã tõ sù gièng (hoÆc kh¸c) nhau cña c¸c ®èi t−îng ë mét sè c¸c ®Æc ®iÓm suy ra sù gièng (hoÆc kh¸c) nhau cña chóng ë nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c. Sù kh¸c biÖt chñ yÕu cña nã víi diÔn dÞch vµ quy n¹p lµ ë chç, tri thøc kÕt luËn cã cïng cÊp ®é víi tri thøc tiÒn ®Ò. §ång thêi suy luËn t−¬ng tù còng g¾n liÒn víi diÔn dÞch vµ quy n¹p. Mét mÆt, nã dùa trªn nh÷ng tri thøc ®−îc khai th¸c b»ng con ®−êng diÔn dÞch vµ quy n¹p. MÆt kh¸c, nã cung cÊp cho chóng chÊt liÖu ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn míi. b) CÊu t¹o cña suy luËn t−¬ng tù vÒ c¬ b¶n còng gièng nh− c¸c nhãm suy luËn kh¸c, tøc lµ còng cã tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn n»m trong mèi liªn hÖ l«gÝc x¸c ®Þnh gi÷a chóng. Nh−ng còng cã nh÷ng nÐt ®Æc biÖt riªng. C¸c tiÒn ®Ò trong suy luËn t−¬ng tù lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n vÒ hai ®èi t−îng cã nh÷ng dÊu hiÖu kh«ng ph¶i lµ ®ång nhÊt víi nhau, mµ chØ gièng nhau, ®−îc coi lµ nh− nhau. Mét trong c¸c ®èi t−îng ë tr−êng hîp nµy ®−îc gäi lµ h×nh mÉu, cßn ®èi t−îng kia lµ nguyªn b¶n. V¶ l¹i, ë h×nh mÉu cßn cã thªm nh÷ng dÊu hiÖu mµ kh«ng râ lµ nguyªn b¶n cã hay kh«ng. KÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n, trong ®ã kh¼ng ®Þnh cã dÊu hiÖu Êy. C¬ së l«gÝc cña kÕt luËn chÝnh lµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c tiÒn ®Ò – quan hÖ gièng nhau cña chóng vÒ néi dung ph¶n ¸nh sù gièng nhau kh¸ch quan cña chÝnh c¸c ®èi t−îng. CÊu tróc cña suy luËn t−¬ng tù nh− sau: S1 cã c¸c dÊu hiÖu P1, P2. . . Pn 70

S2 cã c¸c dÊu hiÖu P1, P2. . . Pn-1) ---- ◊ S2 cã dÊu hiÖu Pn DÔ ngé nhËn vÒ mét sù gièng nhau nµo ®ã gi÷a suy luËn t−¬ng tù víi tam ®o¹n luËn. D−êng nh− ë ®©y còng cã ba thuËt ng÷, nh−ng kh«ng thÓ nãi r»ng mét trong chóng lµ thuËt ng÷ lín, thuËt ng÷ kia lµ nhá; cßn thuËt ng÷ gi÷a kh«ng ph¶i lµ ®ång nhÊt, mµ chØ gièng nhau. CÊu t¹o cña suy luËn t−¬ng tù còng kh¸ gièng víi cÊu t¹o cña quy n¹p, v× còng dùa c¬ së trªn nh÷ng ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt (mÆc dï vÉn cã thÓ trªn nh÷ng ph¸n ®o¸n bé phËn, hay thËm chÝ toµn thÓ). Nh−ng ë kÕt luËn l¹i kh«ng ®Ò cËp ®Õn toµn bé líp, mµ chØ ®Õn ®Æc ®iÓm riªng cña ®èi t−îng hay nhãm ®èi t−îng. 6.2. C¸c quy t¾c suy luËn t−¬ng tù PhÐp t−¬ng tù lµ ®óng, nÕu sù gièng nhau cña c¸c ®èi t−îng ë mét sè dÊu hiÖu thùc sù cã kÐo theo sù gièng nhau ë c¸c dÊu hiÖu kh¸c. Cßn lµ sai nh÷ng phÐp t−¬ng tù mµ kh«ng t−¬ng øng víi sù gièng nhau thùc sù cña c¸c ®èi t−îng. Cã ba quy t¾c c¬ b¶n: 1) Sè l−îng c¸c ®Æc ®iÓm gièng (hoÆc kh¸c) nhau ë hai ®èi t−îng so s¸nh cµng nhiÒu, th× kÕt luËn cµng chÝnh x¸c. 1) C¸c ®Æc ®iÓm gièng (hoÆc kh¸c) nhau ®ã cµng b¶n chÊt, th× kÕt luËn cµng chÝnh x¸c h¬n. 3) Mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ®Æc ®iÓm gièng (hoÆc kh¸c) víi ®Æc ®iÓm ®−îc rót ra ë kÕt luËn cµng chÆt chÏ, h÷u c¬, mang tÝnh quy luËt bao nhiªu, th× kÕt luËn còng sÏ cµng chÝnh x¸c. Kh«ng thÓ dïng suy luËn t−¬ng tù nÕu ë kh¸ch thÓ nghiªn cøu cã nh÷ng dÊu hiÖu lo¹i trõ kh¶ n¨ng cã dÊu hiÖu cÇn mang ®i. Kh«ng nªn dïng suy luËn t−¬ng tù, nÕu nh÷ng kh¸c nhau lµ lín qu¸. §Æc biÖt ph¶i rÊt thËn träng khi sö dông nã trong ®êi sèng x· héi. C¸c hiÖn t−îng x· héi, nhiÒu khi t−¬ng tù nhau ®Õn ng¹c nhiªn, nh−ng thuéc c¸c thêi ®¹i lÞch sö kh¸c nhau, cã thÓ ®−a ®Õn nh÷ng kÕt qu¶ kh¸c h¼n nhau, vµ do vËy lµm cho phÐp lo¹i suy thµnh sai. 6.3. C¸c kiÓu suy luËn t−¬ng tù 71

C¨n cø vµo sù gièng nhau cã thÓ chia t−¬ng tù ra mét sè kiÓu sau. a) C¸c kiÓu t−¬ng tù c¨n cø vµo tÝnh chÊt gièng nhau. L¹i c¨n cø vµo sù gièng nhau vÒ c¸c thuéc tÝnh cña ®èi t−îng hay vÒ c¸c mèi quan hÖ gi÷a chóng cã thÓ chia ra thµnh hai d¹ng c¬ b¶n: - Suy luËn t−¬ng tù vÒ thuéc tÝnh: dùa trªn sù gièng nhau vÒ thuéc tÝnh nµo ®ã cña hai ®èi t−îng ®Ó rót ra kÕt luËn, chóng cã thÓ gièng nhau ë mét sè thuéc tÝnh kh¸c n÷a. - Suy luËn t−¬ng tù vÒ quan hÖ: c¸c ®èi t−îng ®−îc so s¸nh kh«ng cã nh÷ng thuéc tÝnh nh− nhau, mµ l¹i cã nh÷ng thuéc tÝnh hoµn toµn kh¸c nhau, thËm chÝ lµ kh«ng thÓ so víi nhau ®−îc, nh−ng chóng cã nh÷ng mèi quan hÖ nh− nhau víi c¸c ®èi t−îng kh¸c. Theo dÊu hiÖu Êy cã thÓ cã suy luËn t−¬ng øng. Ch¼ng h¹n, so s¸nh quan hÖ gi÷a to¸n häc vµ l«gÝc häc thÊy cã nh÷ng kh¸c biÖt rÊt c¨n b¶n, v× c¸c kh¸ch thÓ cña hai khoa häc Êy kh¸c nhau. To¸n häc nghiªn cøu c¸c h×nh thøc kh«ng gian vµ c¸c quan hÖ l−îng trong thÕ giíi hiÖn thùc, cßn l«gÝc häc th× nghiªn cøu t− duy. Nh−ng l¹i cã sù gièng nhau ®¸ng kinh ng¹c trong c¸c quan hÖ, mét mÆt, gi÷a to¸n s¬ cÊp víi to¸n cao cÊp vµ, mÆt kh¸c, gi÷a l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn chøng. C¶ hai ®Òu lµ quan hÖ cña c¸i bÊt biÕn vµ c¸i kh¶ biÕn, c¸i ®øng im vµ c¸i vËn ®éng, “c¸i cã s½n” vµ c¸i ®ang ph¸t triÓn. Trªn c¬ së Êy, khi biÕt nh÷ng quan hÖ kh¸c cña to¸n s¬ cÊp víi to¸n cao cÊp (chóng kh«ng lo¹i trõ nhau, mµ c¸i nµy bæ sung c¸i kia), cã thÓ suy ra vµi ®iÓm ®Æc biÖt t−¬ng øng trong quan hÖ l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn chøng. b) C¸c kiÓu t−¬ng tù theo møc gièng nhau cña c¸c ®èi t−îng. Sù gièng nhau gi÷a c¸c thuéc tÝnh hay c¸c mèi quan hÖ cña c¸c ®èi t−îng cã thÓ cã nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. V× thÕ phÐp t−¬ng tù cßn cã c¸c d¹ng kh¸c n÷a – khoa häc hoÆc phæ th«ng. - Suy luËn t−¬ng tù khoa häc cã ®Æc tr−ng lµ, dÊu hiÖu ®−îc mang ®i ¸p ®Æt cho ®èi t−îng kh¸c ph¶i liªn hÖ mét c¸ch tÊt yÕu víi nh÷ng dÊu hiÖu gièng nhau kh¸c (cã thÓ lµ hÖ qu¶, hoÆc nguyªn nh©n cña chóng). Trong tr−êng hîp nµy kÕt luËn cã thÓ lµ x¸c thùc. 72

Suy luËn t−¬ng tù phæ th«ng (suy bông ta ra bông ng−êi) còng ®−îc dïng rÊt réng ë nh÷ng n¬i, mµ dÊu hiÖu mang ®i ¸p ®Æt kh«ng g¾n liÒn trùc tiÕp víi nh÷ng dÊu hiÖu gièng nhau, nh−ng cã thÓ cã liªn hÖ nh− vËy. Do vËy, phÐp t−¬ng tù nµy th−êng cho tri thøc x¸c suÊt, nhiÒu khi sai lÇm, gi¶ dèi. Cuèi cïng cÇn nhÊn m¹nh r»ng, dï cã dïng d¹ng t−¬ng tù cô thÓ nµo ch¨ng n÷a, th× hiÖu qu¶ lín nhÊt cña nã chØ ®¹t ®−îc khi kÕt hîp chÆt chÏ víi c¸c h×nh thøc suy luËn kh¸c, víi c¸c h×nh thøc vµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc kh¸c. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1) Suy luËn lµ g×? So s¸nh ®Þnh nghÜa cña c¸c lo¹i suy luËn c¬ b¶n. 2) ThÕ nµo lµ suy luËn diÔn dÞch trùc tiÕp? Tr×nh bµy vÒ mét trong c¸c kiÓu diÔn dÞch trùc tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. Cho vÝ dô cô thÓ. 3) Tr×nh bµy vÒ mét trong c¸c c¸ch thøc suy diÔn trùc tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc hîp (dùa vµo ®¼ng trÞ cña c¸c ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n). Cho vÝ dô cô thÓ. 4) Tr×nh bµy ®Þnh nghÜa, cÊu t¹o, c¸c lo¹i h×nh vµ quy t¾c chung cña tam ®o¹n luËn. Cho vÝ dô vÒ viÖc vi ph¹m mét trong c¸c quy t¾c ®· nªu. 5) Ph¸t biÓu vµ chøng minh c¸c quy t¾c riªng cña tõng lo¹i h×nh tam ®o¹n luËn. Cho mét vÝ dô vÒ viÖc vi ph¹m mét trong c¸c quy t¾c ®· nªu. 6) ThÕ nµo lµ tam ®o¹n luËn rót gän. Tr×nh bµy c¸ch thøc chung kh«i phôc nã vÒ d¹ng ®Çy ®ñ. Cho vÝ dô. 7) ThÕ nµo lµ suy luËn ®iÒu kiÖn? H·y ph©n biÖt c¸c kiÓu suy luËn ®iÒu kiÖn víi nhau. Cho vÝ dô vµ nªu quy t¾c cña chóng. VÕ hai cña c¸c c©u: “Th−¬ng ai th−¬ng c¶ ®−êng ®i, ghÐt ai ghÐt c¶ t«ng ty hä hµng”; “Tay lµm hµm nhai, tay quai miÖng trÔ” cã lµ kÕt luËn ®óng hay kh«ng, nÕu coi vÕ thø nhÊt lµ ch©n thùc? 8) Tr×nh bµy vÒ suy luËn lùa chän: c¸c kiÓu h×nh vµ c¸c quy t¾c. Cho vÝ dô vÒ tõng tr−êng hîp. Cã thÓ rót ra kÕt luËn g× tõ tiÒn ®Ò “giµu con ót, khã con ót” vµ cho biÕt lo¹i h×nh cña suy luËn. 73

9) Tr×nh bµy vÒ c¸c kiÓu suy luËn kÕt hîp gi÷a suy luËn ®iÒu kiÖn vµ lùa chän (song ®Ò). Cho vÝ dô víi tõng kiÓu suy luËn ®· nªu. C©u ca dao “cßn duyªn kÎ ®ãn ng−êi ®−a, hÕt duyªn ®i sím vÒ tr−a mét m×nh” cã thÓ ®−îc viÕt theo c«ng thøc cña lo¹i song ®Ò nµo? 10) Tr×nh bµy vÒ ®Þnh nghÜa, cÊu t¹o cña suy luËn quy n¹p, ph©n lo¹i quy n¹p. Cho vÝ dô øng víi tõng lo¹i ®· nªu. 11) ThÕ nµo lµ quy n¹p khoa häc? Tr×nh bµy c¸c ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n ®Ó v¹ch ra nguyªn nh©n (hoÆc b¶n chÊt) cña hiÖn t−îng cÇn nghiªn cøu. Cho vÝ dô víi tõng ph−¬ng ph¸p. 12) Nªu nguån gèc, ®Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña phÐp lo¹i suy. Ph©n tÝch c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó phÐp lo¹i suy cho kÕt luËn cã ®é tin cËy cao. Bµi tËp: 1) H·y thùc hiÖn c¸c thao t¸c ®æi chç, ®æi chÊt, ®èi lËp vÞ tõ, ®èi lËp chñ tõ vµ suy luËn dùa trªn h×nh vu«ng l«gÝc ®èi víi c¸c tiÒn ®Ò lµ c¸c ph¸n ®o¸n cho ë bµi sè 2 (phÇn ph¸n ®o¸n) 2) a) Cã thÓ suy ra ®−îc nh÷ng kÕt luËn nµo tõ tiÒn ®Ò cho sau ®©y vµ dùa vµo ®©u ®Ó suy ®−îc nh÷ng kÕt luËn ®ã: “NÕu kh«ng coi träng con ng−êi th× x· héi sÏ kh«ng ph¸t triÓn”. “Tæ quèc ta sÏ kh«ng bao giê s¸nh vai ®−îc víi c¸c c−êng quèc n¨m Ch©u, hoÆc sinh viªn chóng ta ph¶i häc tËp thËt giái”; “Chóng ta ph¶i qu¶n lý líp theo néi quy, hoÆc líp häc cø mÊt trËt tù”; “NÕu cã mét tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n bé phËn th× kÕt luËn ph¶i lµ ph¸n ®o¸n bé phËn”; “ThuËt ng÷ ph¶i chu diªn ë tiÒn ®Ò hoÆc kh«ng ®−îc phÐp chu diªn ë kÕt luËn”. “HoÆc lµ ph¸p luËt ph¶i nghiªm minh hoÆc lµ chóng ta kh«ng cã d©n chñ”. b) LËp b¶ng gi¸ trÞ l« gÝch cña c¸c ph¸n ®o¸n trªn. 3) Tõ tiÒn ®Ò: “Kh«ng cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn th× kh«ng thÓ lµ nhµ khoa häc giái”, cã ng−êi lËp luËn nh− sau: 74

a) NÕu lµ nhµ khoa häc giái, th× ph¶i cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn; b) Kh«ng thÓ cã chuyÖn, kh«ng cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn mµ vÉn lµ nhµ khoa häc giái; c) Còng kh«ng thÓ cã chuyÖn cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn mµ l¹i kh«ng ph¶i lµ nhµ khoa häc giái. d) NÕu nh− cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn th× sÏ lµ nhµ khoa häc giái; e) Kh«ng lµ nhµ khoa häc giái th× kh«ng cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn. Hái: KÕt luËn nµo lµ hîp l« gÝch, kÕt luËn nµo lµ kh«ng hîp l« gÝch? h·y gi¶i thÝch b»ng c¸ch so s¸nh b¶ng gi¸ trÞ l« gÝch cña chóng víi cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò. 4) Cho c¸c ph¸n ®o¸n: Kh«ng thÓ hiÓu c¸c sù kiÖn lÞch sö, nÕu kh«ng cã trÝ t−ëng t−îng tèt (1) NÕu cã trÝ t−ëng t−îng tèt, th× sÏ hiÓu c¸c sù kiÖn lÞch sö (2) HÔ kh«ng hiÓu c¸c sù kiÖn lÞch sö cã nghÜa lµ kh«ng cã trÝ t−ëng t−îng tèt (3) Muèn hiÓu c¸c sù kiÖn lÞch, th× ph¶i cã trÝ t−ëng t−îng tèt (4) a) H·y chØ ra nh÷ng cÆp ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ. ViÕt c«ng thøc l«gÝc cña chóng vµ lËp b¶ng gi¸ trÞ cña mét c«ng thøc tù chän. b) H·y t×m mét ph¸n ®o¸n ch©n thùc lµm tiÒn ®Ò vµ chØ ra ph¸n ®o¸n nµo lµ kÕt luËn hîp l«gÝc ®−îc rót ra tõ nã. Dùa vµo tÝnh chÊt ®¼ng trÞ h·y rót ra c¸c kÕt luËn kh¸c tõ tiÒn ®Ò ®· chän. 5) H·y sö dông c¸c kh¸i niÖm trong cïng mét nhãm cã ®¸nh dÊu sao* ë bµi tËp sè 4 (phÇn kh¸i niÖm) ®Ó x©y dùng ë mçi lo¹i h×nh mét tam ®o¹n luËn ®óng (tøc lµ ph¶i tho¶ m·n ba ®iÒu kiÖn: c¸c tiÒn ®Ò ®Òu ch©n thùc, kh«ng vi ph¹m c¸c quy t¾c chung vµ riªng cña tam ®o¹n luËn, kÕt luËn hîp víi thùc tÕ). 6) Bµi tËp kh«i phôc tam ®o¹n luËn rót gän: C©u hái chung nh− sau: a) H·y kh«i phôc suy luËn ®· cho vÒ tam ®o¹n luËn ®Çy ®ñ, cho biÕt lo¹i h×nh vµ x¸c ®Þnh tÝnh chu diªn cña c¸c thuËt ng÷. b) Suy luËn cña ng−êi ®ã v× sao kh«ng hîp l«gic? c) M« h×nh ho¸ quan hÖ gi÷a c¸c thuËt ng÷ trong suy luËn.

75

d) H·y thùc hiÖn phÐp ®æi chÊt, ®æi chç (hoÆc ®èi lËp chñ tõ, ®èi lËp vÞ tõ ®èi víi ph¸n ®o¸n ë tiÒn ®Ò nhá (hoÆc lín, hoÆc kÕt luËn – tuú theo bµi cô thÓ). e) Sö dông c¸c thuËt ng÷ trong suy luËn ®· cho h·y x©y dùng mét tam ®o¹n luËn ®óng ë lo¹i h×nh tù chän (hoÆc ë lo¹i h×nh b¾t buéc nµo ®ã”. - “V× nhiÒu nhµ khoa häc lµ gi¸o s−, nªn cã gi¸o s− lµ nhµ x· héi häc”. - “Mét sè gi¶ng viªn lµ gi¸o s−, v× hä lµ nhµ khoa häc”. - “Mét sè nhµ khoa häc kh«ng lµ gi¶ng viªn, v× mét sè gi¶ng viªn kh«ng lµ gi¸o s−”. - “V× mét sè nhµ khoa häc lµ gi¸o s−, cho nªn mét sè nhµ khoa häc lµ nhµ qu¶n lý”. - “V× kh«ng lµ gi¸o s−, nªn mét sè nhµ khoa häc kh«ng lµ nhµ qu¶n lý”. - “V× mét sè ng−êi lao ®éng lµ n«ng d©n cho nªn mét sè trÝ thøc kh«ng lµ ng−êi lao ®éng”. - “ThuËt ng÷ nµy kh«ng lµ chñ tõ cña ph¸n ®o¸n toµn thÓ, nªn thuËt ng÷ nµy kh«ng chu diªn”. - “ThuËt ng÷ nµy kh«ng chu diªn, v× kh«ng lµ vÞ tõ cña ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh”. 7) Cho c¸c suy luËn “KÎ khÊt thùc nµy mÆc ¸o cµ sa, nªn ch¾c lµ hay ®i víi Bôt l¾m ®©y ”; “Nhµ Êy con h¬n cha, nªn h¼n lµ cã phóc l¾m ®©y”; “V× Ýt ®i ®ªm nªn t«i t«i ch−a gÆp ma”; “Lµ d× ghÎ, nh−ng bµ Êy rÊt th−¬ng con chång” H·y t×m c¸c c©u ng¹n ng÷ thÝch hîp hîp ®Ó kh«i phôc thµnh suy luËn ®Çy ®ñ vµ cho biÕt chóng ®óng hay sai? 8) Cho c¸c ph¸n ®o¸n: “Kh«ng thÓ rót ra kÕt luËn, nÕu c¶ hai tiÒn ®Ò cïng lµ bé phËn (1) NÕu c¶ hai tiÒn ®Ò kh«ng lµ bé phËn, th× cã thÓ rót ra kÕt luËn (2) NÕu kh«ng rót ra ®−îc kÕt luËn cã nghÜa c¶ hai tiÒn ®Ò ®Òu bé phËn (3) Muèn cã kÕt luËn, th× c¶ hai tiÒn ®Ò ph¶i kh«ng cïng lµ bé phËn (4)”; 76

a) H·y chØ ra nh÷ng cÆp ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ. ViÕt c«ng thøc l«gÝc cña chóng vµ lËp b¶ng gi¸ trÞ cña mét c«ng thøc tù chän. b) H·y t×m mét ph¸n ®o¸n ch©n thùc lµm tiÒn ®Ò, tù bæ sung thªm mét tiÒn ®Ò ch©n thùc n÷a ®Ó x©y dùng mét suy luËn ®iÒu kiÖn vµ rót ra kÕt luËn hîp l«gÝc tõ chóng. 9) Còng hái nh− trªn víi c¸c ph¸n ®o¸n: “Kh«ng cã ng«n ng÷ th× kh«ng thÓ cã t− duy trõu t−îng (1) NÕu cã ng«n ng÷ th× sÏ cã t− duy trõu t−îng (2) HÔ kh«ng cã t− duy trõu t−îng th× kh«ng cã ng«n ng÷ (3) Muèn cã t− duy trõu t−îng th× ph¶i cã ng«n ng÷ (4)” 10) a) Cã thÓ rót ra kÕt luËn g× tõ hai tiÒn ®Ò sau: NÕu kh«ng n¾m v÷ng triÕt häc häc M¸c-Lªnin th× sÏ kh«ng häc tèt chuyªn ngµnh vµ kh«ng thÓ trë thµnh nhµ chuyªn m«n giái; Chóng t«i cã thÓ häc tèt chuyªn ngµnh hoÆc trë thµnh nhµ chuyªn m«n giái. b) Cho biÕt lo¹i h×nh cña suy luËn, viÕt c«ng thøc l«gic cña nã vµ chøng minh c«ng thøc ®ã lµ h»ng ®óng. c) Ph¸t biÓu c¸c ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ víi ph¸n ®o¸n ë tiÒn ®Ò thø nhÊt. 11) Cho hai tiÒn ®Ò: Muèn cã cuéc sèng Êm no th× ph¶i ch¨m lao ®éng Muèn cã tri thøc th× ph¶i ch¨m häc a) H·y tù ý cho thªm mét tiÒn ®Ò n÷a ®Ó rót ra kÕt luËn hîp l«gÝc; b) Cho biÕt lo¹i h×nh cña suy luËn, viÕt c«ng thøc l«gic cña nã vµ chøng minh c«ng thøc ®ã lµ h»ng ®óng. c) Ph¸t biÓu c¸c ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ víi ph¸n ®o¸n ë tiÒn ®Ò thø nhÊt.

77

Bµi 5. chøng minh Con ng−êi nhËn ®−îc c¸c tri thøc gi¸n tiÕp kh«ng chØ b»ng c¸ch suy luËn. Chøng minh lµ c¸ch kh¸c n÷a ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh Êy trong t− duy. Nã phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu so víi kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n vµ suy luËn. 1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm chung cña chøng minh 1.1. Chøng minh vµ tÝnh bÞ quy ®Þnh phæ biÕn cña c¸c ®èi t−îng Sù xuÊt hiÖn vµ b¶n chÊt cña chøng minh. Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña chøng minh g¾n liÒn chÆt chÏ víi tÝnh bÞ quy ®Þnh phæ biÕn cña c¸c ®èi t−îng hiÖn thùc, víi tÝnh phô thuéc nh©n qu¶ cña chóng. Kh«ng cã g× ra sinh tõ h− v«: tÊt c¶ ®Òu cã c¬ së tõ ë c¸c ®èi t−îng kh¸c, mäi biÕn ®æi ®Òu diÔn ra trªn c¬ së vµ do t¸c ®éng cña c¸i g× ®ã. Vµ ®iÒu nµy cho phÐp trong t− duy ph¶n ¸nh vÒ hiÖn thùc cã mét sè t− t−ëng dùa c¬ së trªn nh÷ng t− t−ëng kh¸c, mét sè t− t−ëng quy ®Þnh nh÷ng t− t−ëng kh¸c. Kh¶ n¨ng l«gÝc cña chøng minh g¾n liÒn víi sù hiÖn tån cña c¸c ch©n lý ch−a ®−îc x¸c minh mang tÝnh khëi ®iÓm. Khi t×m ra ch©n lý con ng−êi cã ý h−íng truyÒn nã cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Mµ ®Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã ng−êi ta ph¶i tù tin vµo nã. Ngoµi ra cßn cã c¶ nguyªn nh©n nhËn thøc luËn. NÕu nh− tÊt c¶ mäi ch©n lý ®Òu ®· tù râ rµng, th× ch¾c ®· kh«ng cÇn ®Õn chøng minh. Trong thùc tÕ chØ cã mét sè rÊt Ýt c¸c ch©n lý lµ hiÓn nhiªn kh«ng ®ßi hái chøng minh. Tr−íc tiªn ®ã lµ lo¹i sù kiÖn, mµ mçi ng−êi ®Òu cã thÓ m¾t thÊy, tai nghe. TiÕp theo lµ c¸c tiªn ®Ò (Hyl¹p: axios – ®¸ng tin cËy, x¸c thùc), mµ ®èi víi con ng−êi tÝnh ch©n thùc cña chóng ®−îc thuyÕt phôc bëi toµn bé thùc tiÔn tõ tr−íc ®Õn nay cña nh©n lo¹i. Cuèi cïng, lµ c¸c ®Þnh ®Ò (Latinh: postulatum) – c¸c luËn ®iÓm ®−îc lÊy lµm niÒm tin (lµ nh÷ng ®iÒu gÇn gièng nh− quy −íc víi nhau cña con ng−êi). Cßn l¹i phÇn lín c¸c ch©n lý ®Òu kh«ng râ rµng nh− vËy, vµ do ®ã, ®ßi hái ph¶i ®−îc chøng minh. ViÖc chøng minh tÝnh ch©n thùc cña nh÷ng ph¸n 78

®o¸n nµy l¹i gi¶ ®Þnh chøng minh tÝnh gi¶ dèi cña c¸c ph¸n ®o¸n kh¸c m©u thuÉn víi nã, v× ch©n thùc vµ gi¶ dèi n»m trong quan hÖ phñ ®Þnh lÉn nhau. TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña chøng minh: ®ã lµ h×nh thøc t− duy, mµ nhê ®ã trªn c¬ së mét sè tri thøc ch©n thùc ng−êi ta x¸c lËp tÝnh ch©n thùc hay gi¶ dèi cña c¸c tri thøc kh¸c. H×nh thøc ng«n ng÷ thÓ hiÖn chøng minh lµ c¸c kÕt cÊu ng«n ng÷ t−¬ng ®èi phøc t¹p ®−îc cÊu thµnh tõ mét sè c¸c mÖnh ®Ò liªn hÖ víi nhau theo c¸ch x¸c ®Þnh ®Ó chuyÓn t¶i chuçi c¸c suy luËn. 1.2. Vai trß vµ ý nghÜa cña chøng minh. Nh− tõng suy luËn riªng rÏ, chøng minh còng nh»m môc ®Ých mang l¹i tri thøc gi¸n tiÕp. Nh−ng nÕu sø mÖnh cña suy luËn lµ rót ra tri thøc míi, th× chøng minh l¹i chuyÓn träng t©m sang viÖc x¸c ®Þnh tÝnh ch©n thùc hoÆc gi¶ dèi cña tri thøc ®ang cã. Chøng minh cã mÆt ë mäi khoa häc. NhiÖm vô cña mäi khoa häc – kh«ng chØ kh¸m ph¸ ra vµ lín tiÕng tuyªn bè vÒ ch©n lý ®−îc t×m ra, mµ cßn ph¶i chøng minh chóng. To¸n häc lµ h×nh mÉu tiªu biÓu cña m«n khoa häc chÆt chÏ, mµ trong ®ã hÇu nh− tÊt c¶ ®Òu ph¶i ®−îc chøng minh. To¸n häc lµ toµ l©u ®µi ®å sé c¸c chøng minh dùa c¬ së trªn kh«ng nhiÒu c¸c tiªn ®Ò, ®Þnh ®Ò. Cã nh÷ng luËn ®iÓm tõ bÊy l©u nay ch−a thÓ ®−îc coi lµ ch©n thùc hay gi¶ dèi, khi ch−a cã chøng minh t−¬ng øng. 2. CÊu t¹o vµ c¸c kiÓu chøng minh 2.1. CÊu t¹o cña chøng minh. Mäi chøng minh bÊt kú ®Òu cã cÊu t¹o nh− nhau víi ba bé phËn chÝnh: 2.1.1. LuËn ®Ò. Lµ luËn ®iÓm ®· ®−îc ®Þnh h×nh, ph¸t biÓu râ rµng b»ng ng«n tõ, nh−ng tÝnh ch©n thùc cña nã cßn cÇn ph¶i ®−îc x¸c minh. Trong nhiÒu khoa häc luËn ®Ò th−êng lµ gi¶ thuyÕt cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn. Mét luËn ®Ò ®· ®−îc chøng minh cã thÓ ®−îc t¸i sö dông nh− lµ luËn cø. 2.1.2. LuËn cø. Lµ nh÷ng luËn ®iÓm mµ tõ ®ã rót ra tÝnh ch©n thùc hay gi¶ dèi cña luËn ®Ò. LuËn cø l¹i bao gåm: d÷ kiÖn, ®Þnh nghÜa, tiªn ®Ò vµ ®Þnh ®Ò, c¸c ®Þnh luËt ®· ®−îc chøng minh tõ tr−íc. 79

Trong thùc tÕ, mét luËn ®Ò cã thÓ ®−îc chøng minh nhê c¸c luËn cø kh¸c nhau, cßn mét luËn cø cã thÓ sö dông ®Ó chøng minh nh÷ng luËn ®Ò kh¸c nhau. 2.1.3. LuËn chøng. Qu¸ tr×nh s¾p xÕp, tæ chøc c¸c luËn cø theo m¹ch l«gÝc x¸c ®Þnh gäi lµ luËn chøng. X−¬ng sèng l«gÝc cña luËn chøng lµ quan hÖ kÐo theo. NÕu luËn ®Ò ®−îc rót ra mét c¸ch l«gÝc tõ c¸c luËn cø, th× ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ, cã c¬ së ®Çy ®ñ cho nã; vµ ng−îc l¹i, nÕu c¸c luËn cø lµ cÇn vµ ®ñ, th× tÊt yÕu l«gÝc rót ra luËn ®Ò tõ chóng. NÕu nh− c¸c ph¸n ®o¸n thùc hiÖn chøc n¨ng cña luËn ®Ò vµ luËn cø, th× chøc n¨ng luËn chøng do c¸c suy luËn thùc hiÖn. Nh− vËy, chøng minh lµ hÖ thèng c¸c suy luËn ®−îc s¾p xÕp theo c¸ch x¸c ®Þnh, mµ kÕt luËn cuèi cïng cña chuçi suy luËn Êy chÝnh lµ luËn ®Ò. 2.2. C¸c kiÓu chøng minh Phô thuéc vµo môc ®Ých, c¸ch chøng minh vµ kiÓu suy luËn dïng trong luËn chøng cã thÓ chia chøng minh ra thµnh ba nhãm chung nhÊt. 2.2.1. Chøng minh vµ b¸c bÎ Chøng minh cã c¸c môc ®Ých kh¸c nhau – luËn chøng cho tÝnh ch©n thùc cña luËn ®Ò hoÆc tÝnh gi¶ dèi cña nã. Phô thuéc vµo môc ®Ých Êy mµ cã hai kiÓu chøng minh: chøng minh theo nghÜa riªng cña tõ nµy vµ b¸c bÎ. a) Chøng minh theo nghÜa riªng cña tõ lµ luËn chøng cho tÝnh ch©n thùc cña luËn ®Ò. b) B¸c bÎ. Lµ luËn chøng cho tÝnh gi¶ dèi hoÆc kh«ng chøng minh ®−îc cña luËn ®Ò nhê c¸c luËn cø ch©n thùc. B¸c bÎ cã c¸c d¹ng kh¸c nhau. §ã cã thÓ lµ b¸c bá luËn ®Ò, lµ phª ph¸n luËn cø, lµ chØ ra sù thiÕu mèi liªn hÖ gi÷a c¸c luËn cø vµ luËn ®Ò. NhiÒu khi b¸c bá mang tÝnh toµn diÖn: ®ông ®Õn tÊt c¶ c¸c bé phËn cña phÐp chøng minh. 2.2.2. Chøng minh trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp lµ c¸c kiÓu chøng minh cã ®−îc do ph©n chia dùa vµo c¸ch luËn chøng. a) Chøng minh trùc tiÕp lµ chøng minh, trong ®ã ng−êi ta tæ chøc c¸c luËn cø ®Ó trùc tiÕp dÉn ®Õn tÝnh ch©n thùc hay gi¶ dèi cña luËn ®Ò. Trong c¸c 80

chøng minh trùc tiÕp nhiÖm vô ®Æt ra lµ: 1) t×m kiÕm nh÷ng luËn cø ®−îc thõa nhËn lµ cã tÝnh thuyÕt phôc cao; vµ 2) thiÕt lËp mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a c¸c luËn cø t×m ®−îc víi luËn ®Ò. b) Chøng minh gi¸n tiÕp lµ chøng minh, trong ®ã c¸c luËn cø ®−îc tæ chøc ®Ó luËn chøng cho tÝnh ch©n thùc cña luËn ®Ò b»ng c¸ch luËn chøng cho tÝnh gi¶ dèi cña ph¶n ®Ò. Theo luËt bµi trung, nÕu mét trong sè hai luËn ®iÓm m©u thuÉn nhau lµ gi¶ dèi, th× luËn ®iÓm kia lµ ch©n thùc. Ph¶n ®Ò gi¶ dèi cã nghÜa lµ, luËn ®Ò ch©n thùc. Nh− vËy, chøng minh gi¸n tiÕp tr¶i qua c¸c giai ®o¹n sau: 1) nªu ph¶n ®Ò vµ tõ ®ã rót ra c¸c hÖ qu¶ ®Ó mong t×m trong sè chóng Ýt nhÊt lµ mét gi¶ dèi; 2) chØ ra, ®óng lµ trong sè c¸c hÖ qu¶ cã hÖ qu¶ gi¶ dèi; 3) kÕt luËn r»ng, ph¶n ®Ò kh«ng ®óng; 4) tõ sù gi¶ dèi cña ph¶n ®Ò rót ra kÕt luËn: luËn ®Ò ch©n thùc – lµ ®iÒu cÇn chøng minh. Mét c¸ch ng¾n gän c¸c b−íc trªn ®−îc m« t¶ b»ng c«ng thøc cña luËt chøng minh gi¸n tiÕp nh− sau: (7A → B) ∧ (7A → 7B) → A Chøng minh gi¸n tiÕp cã mét sè d¹ng nh− ph¶n chøng hoÆc ph©n liÖt. * Chøng minh ph¶n chøng lµ c¸ch chøng minh, mµ b−íc ®Çu t×m c¸ch chøng minh tÝnh gi¶ dèi cña ph¶n ®Ò m©u thuÉn víi luËn ®Ò cÇn chøng minh; sau ®ã dÉn ph¶n ®Ò gi¶ sö Êy ®Õn m©u thuÉn víi ch©n lý ®· ®−îc x¸c lËp, vµ cuèi cïng tõ tÝnh gi¶ dèi cña ph¶n ®Ò rót ra kÕt luËn vÒ tÝnh ch©n thùc cña luËn ®Ò ph¶i chøng minh. Nãi riªng, trong chøng minh ph¶n chøng cã mét c¸ch gäi lµ dÉn ®Õn phi lý. NÕu nh− tõ mÖnh ®Ò A rót ra ®−îc c¶ B, lÉn phñ ®Þnh cña B (7B), th× khi ®ã phñ ®Þnh cña A sÏ lµ ch©n thùc: (A → B) ∧ (A → 7B) → 7A. B¸c bÎ còng cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh d−íi h×nh thøc chøng minh gi¸n tiÕp b»ng ph¶n chøng. H×nh thøc b¸c bÎ phæ biÕn nhÊt lµ rót tõ luËn ®Ò cÇn b¸c bÎ ra nh÷ng hÖ qu¶ m©u thuÉn víi ch©n lý. Dùa vµo tÝnh chÊt cña t− duy ®óng ®¾n lµ kh«ng ®−îc chøa m©u thuÉn l«gÝc, cho nªn, nÕu nh− chØ cÇn mét hÖ qu¶ l«gÝc cña luËn ®Ò lµ gi¶ dèi, th× chÝnh luËn ®Ò Êy còng gi¶ dèi. 81

Ng−îc l¹i, ®Ó x¸c lËp tÝnh gi¶ dèi cña luËn ®Ò, th× cã thÓ ®i chøng minh tÝnh ch©n thùc cña ph¶n ®Ò. Trong tÊt c¶ c¸c chøng minh gi¸n tiÕp nªu trªn chØ cã hai t×nh thÕ: luËn ®Ò vµ ph¶n ®Ò. Nh−ng nÕu sè c¸c kh¶ n¨ng kh«ng h¹n chÕ ë hai: luËn ®iÓm cÇn ph¶i chøng minh vµ phñ ®Þnh cña nã, mµ nhiÒu h¬n, th× chóng ta ph¶i t×m c¸ch chøng minh kh¸c nh− giíi thiÖu d−íi ®©y. * Chøng minh ph©n liÖt. Trong c¸ch chøng minh nµy tÝnh ch©n thùc cña luËn ®Ò ®−îc x¸c ®Þnh b»ng con ®−êng lo¹i trõ tÊt c¶ c¸c gi¶i ph¸p ®èi lËp víi nã. VÝ dô, ®Ò chøng minh hai vËt b»ng nhau, ta chøng minh r»ng vËt cÇn ph¶i chøng minh kh«ng lín h¬n, mµ còng kh«ng nhá h¬n vËt so s¸nh víi nã, vËy nã chØ cã thÓ b»ng víi vËt kia. Quan träng ë ®©y lµ ph¶i tÝnh hÕt c¸c ph−¬ng ¸n, kh¶ n¨ng cã thÓ xÈy ra, tøc lµ ®Ó phÐp tuyÓn ph¶i ®Çy ®ñ, “khÐp kÝn”. 2.2.3. C¨n cø vµo nhãm suy luËn dïng trong luËn chøng mµ ng−êi ta cßn chia ra thµnh c¸c kiÓu chøng minh nh− chøng minh diÔn dÞch, chøng minh quy n¹p, chøng minh lo¹i suy, vµ chøng minh hçn hîp. Cuèi cïng lµ s¬ ®å cña chøng minh: A1, A2, . . . An → T, trong ®ã T – luËn ®Ò; A – luËn cø; “→” lµ chØ quan hÖ kÐo theo gi÷a c¸c luËn cø vµ luËn ®Ò. 3. C¸c quy t¾c chøng minh 3.1. Quy t¾c ®èi víi luËn ®Ò 1) LuËn ®Ò chøng minh cÇn ph¶i ch©n thùc. 2) LuËn ®Ò ph¶i ®−îc ph¸t biÓu chÆt chÏ, chÝnh x¸c, râ rµng. 3) Ph¶i gi÷ nguyªn luËn ®Ò trong suèt qu¸ tr×nh chøng minh. 3.2. Quy t¾c ®èi víi luËn cø 1) C¸c luËn cø cÇn ph¶i ch©n thùc. 2) TÝnh ch©n thùc cña c¸c luËn cø ph¶i cã c¬ së ®éc lËp víi luËn ®Ò. 3) C¸c luËn cø kh«ng ®−îc m©u thuÉn nhau. 4) Mçi luËn cø lµ cÇn, cßn tÊt c¶ chóng cïng nhau th× ph¶i lµ ®ñ ®Ó luËn chøng cho luËn ®Ò. 82

3.3. Quy t¾c ®èi víi luËn chøng 1) LuËn ®Ò cÇn ph¶i ®−îc tÊt suy l«gÝc tõ c¸c luËn cø. 2) Kh«ng ®−îc chøng minh vßng quanh. 4. C¸c lçi trong chøng minh 4.1. C¸c lçi ë luËn ®Ò: “®¸nh tr¸o luËn ®Ò”, “chøng minh qu¸ Ýt”, chøng minh “chuyÓn lo¹i” 4.2. C¸c lçi ë luËn cø: “sai lÇm c¬ b¶n”, “lçi ch¹y tr−íc luËn cø”, “chøng minh vßng quanh”, “uy tÝn c¸ nh©n”, “sè ®«ng”, “søc m¹nh”, “lçi chøng minh qu¸ nhiÒu” 4.3. C¸c lçi ë luËn chøng: “kh«ng suy ra” ,“tõ ®iÒu ®óng trong mét nghÜa t−¬ng ®èi nµo ®ã suy ra ®óng trong nghÜa tuyÖt ®èi”; “tõ nghÜa tËp hîp sang nghÜa kh«ng tËp hîp vµ ng−îc l¹i”. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1) Tr×nh bµy nguån gèc, ®Þnh nghÜa chøng minh. H·y so s¸nh cÊu t¹o cña chøng minh vµ suy luËn víi nhau. 2) Ph©n lo¹i chøng minh. C¸c c¸ch chøng minh. H·y nãi vÒ sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt l« gÝch h×nh thøc trong phÐp chøng minh. Cho vÝ dô. 3) Tr×nh bµy c¸c quy t¾c chøng minh. C¸c quy luËt l« gÝch h×nh thøc c¬ b¶n biÓu hiÖn sù t¸c ®éng cña chóng qua c¸c quy t¾c nµy nh− thÕ nµo? C¸c lçi th−êng m¾c ph¶i trong chøng minh. Cho vÝ dô. 4) H·y chøng minh c¸c quy t¾c riªng cña c¸c lo¹i h×nh c¬ b¶n cña tam ®o¹n luËn.

83

Bµi 6. Gi¶ thuyÕt 1. TiÒn ®Ò h×nh thµnh gi¶ thuyÕt Con ®−êng ®Ó x©y dùng mét lý thuyÕt khoa häc, ®i tíi ch©n lý tÊt yÕu ph¶i tr¶i qua giai ®o¹n ®Æt nhiÖm vô vµ nªu vÊn ®Ò. NhiÖm vô khoa häc lµ vÊn ®Ò khoa häc ph¶i gi¶i quyÕt, vµ ph¶i ®−îc ®Æc tr−ng b»ng sù ®Çy ®ñ c¸c ph−¬ng tiÖn cÇn cho sù gi¶i quyÕt nã. Cßn nÕu nh− ph−¬ng tiÖn cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nªu ra lµ ch−a ®ñ, th× nã chØ ®−îc gäi lµ vÊn ®Ò khoa häc. cÊu tróc cña nhiÖm vô vµ vÊn ®Ò gåm cã: a/ ®iÒu ch−a biÕt (®iÒu cÇn t×m); b/ ®iÒu ®· biÕt (®iÒu kiÖn vµ c¸c tiÒn ®Ò cña nhiÖm vô hay vÊn ®Ò). C¸i ch−a biÕt g¾n bã h÷u c¬ víi c¸i ®· biÕt. C¸i ®· biÕt chØ ra nh÷ng dÊu hiÖu, mµ c¸i ch−a biÕt cÇn ph¶i cã vµ, do vËy, ë møc ®é nhÊt ®Þnh v¹ch ra néi dung cña c¸i ch−a biÕt, vµ ghi l¹i miÒn cña c¸i ch−a biÕt – líp c¸c ®èi t−îng, mµ trong ®ã cã c¸i ch−a biÕt, tøc lµ th«ng b¸o vÒ ngo¹i diªn cña nã. Nh− vËy, c¸i ch−a biÕt ë nhiÖm vô hay ë vÊn ®Ò kh«ng tuyÖt ®èi lµ c¸i ch−a biÕt. Nã thùc ra lµ c¸i ®· ®−îc ®«i ®iÒu biÕt ®Õn, vµ nh÷ng tri thøc Êy thÓ hiÖn lµ ®Þnh h−íng vµ ph−¬ng tiÖn cho sù t×m tßi tiÕp theo. C¸c m©u thuÉn gi÷a lý thuyÕt vµ c¸c d÷ kiÖn lµ ®éng lùc chÝnh lµm xuÊt hiÖn trong khoa häc nh÷ng vÊn ®Ò vµ nhiÖm vô. Do vËy mµ triÕt gia Popper cho r»ng, mét lý thuyÕt chØ ®−îc xem lµ khoa häc khi chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè tù phñ ®Þnh nh»m më ®−êng cho lý thuyÕt míi ra ®êi. Sù hiÖn h÷u cña m©u thuÉn Êy cã thÓ x¸c ®Þnh nh− tr¹ng th¸i tiÒn vÊn ®Ò cña c¸c tri thøc khoa häc. Sau khi vÊn ®Ò khoa häc hoÆc nhiÖm vô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò Êy ®· ®−îc ®Æt ra th× c«ng cuéc t×m kiÕm lêi gi¶i cho nã còng b¾t ®Çu. T¹i giai ®o¹n ph¸t triÓn nµy cña tri thøc khoa häc th× vÞ trÝ trung t©m thuéc vÒ gi¶ thuyÕt. 2. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña gi¶ thuyÕt Gi¶ thuyÕt lµ sù gi¶i quyÕt gi¶ ®Þnh mét vÊn ®Ò nµo ®ã. C¶ c©u tr¶ lêi ch©n thùc hiÓn nhiªn ®· cã, lÉn c©u tr¶ lêi hiÓn nhiªn gi¶ dèi ®Òu kh«ng thÓ lµ gi¶ thuyÕt. Gi¸ trÞ l«gÝc cña nã n»m ®©u ®ã ë kho¶ng gi÷a ch©n thùc vµ gi¶ dèi 84

vµ cã thÓ tÝnh ®−îc nhê c¸c ®Þnh luËt x¸c suÊt. Gi¶ thuyÕt lu«n ®−îc ph¸t biÓu d−íi d¹ng mét, hay mét phøc hîp c¸c ph¸n ®o¸n kh¶ n¨ng: “S cã thÓ lµ P”. VÊn ®Ò mµ gi¶ thuyÕt khoa häc ®Ò cËp ®Õn ph¶i liªn quan ®Õn b¶n chÊt, nguyªn nh©n hay nh÷ng mèi liªn hÖ mang tÝnh quy luËt cña hiÖn t−îng. Nh− vËy, gi¶ thuyÕt lµ mét lo¹i h×nh tri thøc víi c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: 2.1. Gi¶ thuyÕt còng lµ mét h×nh thøc cña t− duy ho¹t ®éng cã môc ®Ých, nã xuÊt hiÖn do nhu cÇu nhËn thøc, ®¸nh gi¸, nhËn ®Þnh, luËn gi¶i vÒ c¸c sù kiÖn thùc tiÔn. 2.2. Mäi gi¶ thuyÕt ®Òu ®−îc x©y dùng trªn c¬ së liªn kÕt nh÷ng c¸i ®· biÕt víi nh÷ng c¸i ch−a biÕt. Gi¶ thuyÕt lµ gi¶ ®Þnh cã c¨n cø, kh«ng m©u thuÉn víi nh÷ng d÷ kiÖn ®· ®−îc x¸c lËp vÒ c¸c nguyªn nh©n g©y ra mét sè sù kiÖn, hiÖn t−îng x¸c ®Þnh, vÒ c¸c h×nh thøc liªn hÖ gi÷a chóng. Gi¶ thuyÕt lµ h×nh thøc chuyÓn tiÕp tõ ch−a biÕt ®Õn tri thøc, tõ nhËn thøc c¸c sù kiÖn ®Õn nhËn thøc c¸c mèi liªn hÖ, c¸c tÝnh quy luËt tÊt yÕu, ®Õn viÖc h×nh thµnh lý thuyÕt khoa häc, b−íc chuyÓn tiÕp tõ mét lý thuyÕt biÓu hiÖn mét tr×nh ®é tri thøc x¸c ®Þnh sang lý thuyÕt kh¸c tr×nh ®é cao h¬n. 2.3. Trong khoa häc còng hay cã nh÷ng gi¶ ®Þnh, mµ ch−a thÓ ®−îc luËn chøng hîp lý ë tr×nh ®é ph¸t triÓn hiÖn thêi cña khoa häc vµ thùc tiÔn x· héi, vµ v× thÕ chóng chØ lµ pháng ®o¸n. Vµ chØ sau ®ã, theo ®µ tÝch luü tµi liÖu thùc nghiÖm vµ lý luËn t−¬ng øng, chóng míi dÇn ®−îc chuyÓn thµnh c¸c gi¶ thuyÕt ®−îc luËn chøng khoa häc, vµ sau ®ã – thµnh c¸c lý thuyÕt khoa häc, nÕu nh− tÝnh ch©n thùc cña chóng cã ®−îc sù chøng minh lý thuyÕt vµ thùc tiÔn toµn diÖn. §iÒu kiÖn chÝnh mµ gi¶ thuyÕt khoa häc ph¶i tho¶ m·n lµ tÝnh cã c¨n cø. 3. Ph©n lo¹i gi¶ thuyÕt 3.1. C¨n cø vµo ®èi t−îng nghiªn cøu gi¶ thuyÕt ®−îc chia thµnh: - Gi¶ thuyÕt chung lµ gi¶ thuyÕt vÒ mét líp sù vËt, hiÖn t−îng ®−îc lÊy trong toµn bé tÝnh chØnh thÓ vÑn toµn cña nã. Trªn c¬ së c¸c d÷ kiÖn khoa häc ng−êi ta ®−a ra nh÷ng ph¸n ®o¸n vÒ nguyªn nh©n hay quy luËt vËn ®éng, ph¸t

85

triÓn cña c¶ líp ®èi t−îng. Gi¶ thuyÕt chung ®−îc ®−a ra nh»m gi¶i thÝch c¸c hiÖn t−îng mang tÝnh phæ qu¸t trong mét ph¹m vi thêi gian, kh«ng gian réng. - Gi¶ thuyÕt riªng lµ nh÷ng gi¶ thuyÕt vÒ nguån gèc, nguyªn nh©n, quy luËt cña mét bé phËn hay mét ®èi t−îng riªng rÏ, mét mÆt, mét khÝa c¹nh riªng nµo ®ã cña ®èi t−îng. Gi¶ thuyÕt riªng th−êng g¾n víi c¸c sù vËt, hiÖn t−îng cô thÓ mang tÝnh c¸ biÖt. 3.2. Dùa vµo môc tiªu nhËn thøc gi¶ thuyÕt ®−îc chia thµnh: - Gi¶ thuyÕt hoµn chØnh lµ gi¶ ®Þnh toµn bé cuèi cïng ë ®Ých mµ mäi nç lùc nhËn thøc cña con ng−êi vÒ b¶n chÊt, quy luËt cña ®èi t−îng ph¶i h−íng tíi ®Ó luËn chøng hoÆc b¸c bá. - Gi¶ thuyÕt trung gian lµ nh÷ng gi¶ ®Þnh bæ trî th−êng ®−îc nªu ra ë giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh ®−a ra gi¶ thuyÕt, chóng mang tÝnh t¹m thêi, mçi mét trong chóng gãp phÇn lµm râ mét mÆt, mét khÝa c¹nh nµo ®ã cña ®èi t−îng mµ gi¶ thuyÕt toµn bé h−íng vµo luËn gi¶i. 4. X©y dùng gi¶ thuyÕt Giai ®o¹n ph©n tÝch: b¾t ®Çu tõ sù quan s¸t, so s¸nh, ®èi chiÕu c¸c d÷ kiÖn riªng lÎ, mèi quan hÖ gi÷a chóng nh»m t×m ra sù ®a d¹ng c¸c ®Æc tÝnh c¸ biÖt cña chóng. Giai ®o¹n tæng hîp: lµ qu¸ tr×nh tËp hîp mét c¸ch l«gÝc nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng tri thøc thu nhËn ®−îc ë qu¸ tr×nh tr−íc vµo mét hÖ thèng x¸c ®Þnh vµ theo mét ý ®å ®Þnh tr−íc cña nhµ nghiªn cøu. Thùc chÊt cña giai ®o¹n nµy lµ kÕt thóc viÖc x©y dùng gi¶ thuyÕt vÒ nguyªn nh©n, b¶n chÊt, quy luËt cña c¸c sù kiÖn ®−îc ph¸t hiÖn ë giai ®o¹n ph©n tÝch. 5. KiÓm tra gi¶ thuyÕt Lµ thñ ph¸p phøc t¹p vµ cã c¸c c¸ch thøc kh¸c nhau, ®Çu tiªn ®−îc thùc hiÖn b»ng lËp luËn l«gÝc – chøng minh, b¸c bÎ, chøng thùc, bµi b¸c. Nhµ nghiªn cøu so s¸nh hÖ qu¶ tÊt suy l«gÝc tõ gi¶ thuyÕt víi c¸c sù kiÖn x¶y ra trong thùc tÕ. KÕt qu¶ so s¸nh n»m ë mét trong hai kh¶ n¨ng:

86

- Thø nhÊt: hÖ qu¶ thu ®−îc tõ gi¶ thuyÕt b»ng suy luËn l«gÝc kh«ng phï hîp víi thùc tÕ. Khi ®ã ph¶i chÝnh x¸c ho¸ l¹i gi¶ thuyÕt, hoÆc lo¹i bá nã ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt kh¸c. - Thø hai: hÖ qu¶ thu ®−îc tõ gi¶ thuyÕt phï hîp víi d÷ kiÖn thùc tÕ, nh−ng ngay c¶ nh− thÕ, th× còng ch−a ph¶i lµ gi¶ thuyÕt ®−îc chÊp nhËn lËp tøc v« ®iÒu kiÖn. Bëi v× víi c¸ch ®ã thùc ra míi chØ lµ kh¼ng ®Þnh hÖ qu¶ ®Ó mong kh¼ng ®Þnh tiÒn ®Ò (gi¶ thuyÕt), cã nghÜa lµ míi chøng thùc gi¶ thuyÕt, chø ch−a ph¶i lµ chøng minh. Nh÷ng d÷ kiÖn Êy míi lµm cho gi¶ thuyÕt ®¸ng tin h¬n, vµ lµ c¬ së ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt trung gian míi. Muèn kh¼ng ®Þnh hoµn toµn tÝnh ch©n thùc cña gi¶ thuyÕt th× ph¶i chøng minh. Cã hai ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n ®Ó kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh tÝnh ch©n thùc cña mét gi¶ thuyÕt. - Ph−¬ng ph¸p l«gÝc: nãi theo ng«n ng÷ cña chøng minh, gi¶ thuyÕt lµ luËn ®Ò, lµ ph¸n ®o¸n cßn ch−a biÕt lµ ch©n thùc hay gi¶ dèi, vµ do ®ã trë thµnh ®èi t−îng cña chøng minh. Do vËy ë ph−¬ng ph¸p nµy chøng minh hay b¸c bá gi¶ thuyÕt hoµn toµn ph¶i tu©n theo c¸c kiÓu vµ quy t¾c chøng minh. - Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra thùc tÕ: sau khi (hoÆc song song víi) lËp luËn l«gÝc ®Ó chøng minh hoÆc b¸c bÎ gi¶ thuyÕt, ng−êi ta tiÕn hµnh t×m trªn thùc tÕ nh÷ng chøng cø kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh gi¶ thuyÕt. Tãm l¹i, gi¶ thuyÕt lµ x−¬ng sèng cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña khoa häc. Kh«ng cã khoa häc nµo l¹i kh«ng nªu gi¶ thuyÕt. Con ®−êng ®i lªn cña khoa häc lu«n lu«n lµ sù kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh nh÷ng gi¶ thuyÕt. Còng cã thÓ c¸i h«m nµy ®−îc coi lµ ch©n lý th× ngµy mai ®· bÞ phñ ®Þnh bëi mét gi¶ thuyÕt kh¸c. Theo dßng ch¶y cña lÞch sö, tri thøc con ng−êi lµ kh«ng cã giíi h¹n vµ më réng kh«ng ngõng, nh−ng mäi gi¶ thuyÕt ph¶i cã ®iÓm ®Õn vµ ®iÓm xuÊt ph¸t tõ hiÖn thùc. §ã lµ ch©n lý kh«ng thÓ thay ®æi .

87

ChØnh söa gi¶ thuyÕt Mong ®îi

KiÓm tra thùc tiÔn

BÊt ngê

Lý thuyÕt khoa häc

Chøng minh hoÆc b¸c bá b»ng l« gÝch

X©y dùng gi¶ thuyÕt

Ph©n tÝch, tæng hîp, xö lý Th«ng tin

Ph¸t hiÖn hiÖn t−îng

Ho¹t ®éng thùc tiÔn

C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1) ThÕ nµo lµ gi¶ thuyÕt khoa häc. Nªu b¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña nã. Tr×nh bµy vÒ c¸c b−íc x©y dùng gi¶ thuyÕt. 2) Cã thÓ ph©n lo¹i gi¶ thuyÕt nh− thÕ nµo? ThÕ nµo lµ kiÓm tra gi¶ thuyÕt? Cã nh÷ng ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n nµo ®Ó thùc hiÖn viÖc ®ã?

88

Tæng kÕt toµn m«n häc Danh môc tµi liÖu tham kh¶o - Bïi Thanh QuÊt: L«gÝc häc h×nh thøc, H., 1998 - NguyÔn Thuý V©n, NguyÔn Anh TuÊn: L«gÝc häc ®¹i c−¬ng, H., 2003 - V−¬ng TÊt §¹t: L«gÝc häc ®¹i c−¬ng, Nxb. §HQG Hµ Néi, 2000. - NguyÔn Anh TuÊn, T« Duy Hîp: L«gÝc häc h×nh thøc, Nxb. §ång Nai, 2001

89