Con Nguoi Va Moi Truong

CON NGÖÔØI VAØ MOÂI TRÖÔØNG

1

1

2

PGS–TS HOAØNG HÖNG (Chuû bieân) Ths. Nguyeãn Thò Kim Loan

CON NGƯỜI vaø

MÔI TRƯỜNG

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH – 2005

3

2

4

Moâi tröôøng hoïc – moät ngaønh khoa hoïc raát môùi ñoái vôùi nöôùc ta, moät ngaønh khoa hoïc maø kieán thöùc cuûa noù raát ña daïng vaø phong phuù. Chính vì vaäy, tuy ngöôøi vieát ñaõ ñöôïc söï giuùp ñôõ tích cöïc cuûa nhieàu chuyeân gia caùc ngaønh cuõng nhö söï ñoùng goùp cuûa nhieàu baïn ñoïc, song thieáu soùt vaãn laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. Vì vaäy, raát chaân thaønh tieáp tuïc nhaän ñöôïc söï goùp yù cuûa ñoäc giaû xa gaàn....

Lời mở đầu Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, thuaät ngöõ “Moâi tröôøng”, “OÂ nhieãm moâi tröôøng”, “Baûo veä moâi tröôøng” laø nhöõng cuïm töø thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi khoâng chæ rieâng ôû Vieät Nam chuùng ta maø ñaõ vang leân ôû haàu khaép caùc nôi treân toaøn haønh tinh. Phaûi chaêng ñaây laø nhöõng vaán ñeà ñaõ ñeán luùc baùo ñoäng cho toaøn Theá giôùi hay laø vì söï toàn vong vaø phaùt trieån cuûa nhaân loaïi? Thaät vaäy, töông lai loaøi ngöôøi treân haønh tinh naøy phuï thuoäc raát nhieàu vaøo yù thöùc traùch nhieäm cuûa moãi ngöôøi ñoái vôùi moâi tröôøng maø chuùng ta ñang soáng. Con ngöôøi caøng hieåu bieát veà moâi tröôøng caøng coù yù thöùc ñuùng ñaén veà moâi tröôøng cuõng chính laø yù thöùc ñöôïc traùch nhieäm tröôùc cuoäc soáng baûn thaân cuõng nhö söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

Taùc giaû

Moâi tröôøng laø caùi noâi sinh thaønh cuûa con ngöôøi, chính vì vaäy laøm cho moïi ngöôøi caøng hieåu roõ moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø caùi noâi sinh thaønh ra noù. Ñoù laø moät phaàn traùch nhieäm cuûa coâng taùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc veà moâi tröôøng. Nhöõng baøi giaûng trong giaùo trình naøy ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå truyeàn ñaït cho sinh vieân caùc khoa: Ngoaïi ngöõ, Ñòa lyù, Ngöõ vaên – Baùo chí, Luaät cuûa Ñaïi hoïc Toång hôïp tröôùc ñaây, khoa Luaät – Phaân hieäu Ñaïi hoïc Luaät Haø Noäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, khoa Luaät Ñaïi hoïc Vaên Lang, khoa Coâng thoân Ñaïi hoïc Môû Baùn coâng, Hoïc vieän Chính trò Quoác gia – Phaân vieän thaønh phoá Hoà Chí Minh...

5

3

6

Ví duï: Nguoàn nöôùc ra khoûi nhaø maùy thuûy ñieän, vaät nuoâi, caây troàng... 2. Taøi nguyeân khoâng theå khoâi phuïc laø loaïi taøi nguyeân phaàn lôùn do quaù trình ñòa chaát taïo ra. Ví duï caùc nhieân lieäu hoùa thaïch (than ñaù, daàu moû, khí ñoát...). Caùc loaïi taøi nguyeân naøy, sau khi söû duïng thì maát ñi, khoâng theå khoâi phuïc.

CHÖÔNG I

NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ TAØI NGUYEÂN, MOÂI TRÖÔØNG VAØ SINH THAÙI

Ví duï: Baét ñaàu muõi khoan ñaàu tieân cuûa con ngöôøi nhaèm tìm kieám daàu moû ñoù laø muõi khoan ôû Drake (1859) cho ñeán nay con ngöôøi ñaõ khai thaùc ñöôïc hôn 97 tyû taán. Vôùi toác ñoä khai thaùc nhö hieän nay, caùc nhaø chieán löôïc veà daàu moû theá giôùi döï ñoaùn raèng ñeán naêm 2030 daàu moû theá giôùi seõ caïn kieät.

§I. TAØI NGUYEÂN (Resourse) I. Ñònh nghóa Taøi nguyeân laø taát caû moïi daïng vaät chaát höõu duïng phuïc vuï cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuoäc soáng con ngöôøi vaø theá giôùi ñoäng thöïc vaät. Taøi nguyeân thieân nhieân laø moät phaàn cuûa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng. Ví duï: röøng caây, ñaát ñai, nguoàn nöôùc, khoaùng saûn, cuøng taát caû caùc loaøi ñoäng thöïc vaät khaùc...

Rieâng ôû Myõ chæ caàn töø 10 hoaëc 15 naêm nöõa laø caïn kieät veà daàu moû. ÔÛ Vieät Nam ngaøy 3/9/1975 Toång cuïc Daàu khí ñöôïc thaønh laäp, ngaøy 19/11/1981 Xí nghieäp VietSo Petro ñöôïc thaønh laäp. Ñeán naêm 1992, khai thaùc ñöôïc 10 trieäu taán daàu, saûn löôïng laø 10 trieäu taán/naêm. 2001: saûn xuaát ñöôïc 100 trieäu

Töø ñònh nghóa treân ta thaáy taøi nguyeân chæ ngaøy caøng caïn kieät chöù khoâng theå sinh soâi naûy nôû ñöôïc. Vì vaäy, neáu chuùng ta khoâng bieát giöõ gìn, söû duïng moät caùch hôïp lyù vaø khoa hoïc thì taøi nguyeân seõ nhanh choùng caïn kieät.

taán daàu vaø ñaûm baûo haøng naêm ñöa vaøo söû duïng 1,5 trieäu m

khí ñoát. (Hieän chuùng ta coù 20 giaøn khoan, 2 traïm roùt daàu khoâng beán vaø 150km ñöôøng oáng ngaàm noái lieàn 2 moû...). Tröôùc ñaây, haøng naêm ta phaûi nhaäp 2,5 trieäu taán daàu, giôø ñaây chuùng ta coù khaû naêng khai thaùc hôn 11 trieäu taán/naêm, ñoù laø moät coá gaéng lôùn, song daàu vaø khí khoâng phaûi toàn taïi maõi trong loøng ñaát maø ñeán moät luùc naøo ñoù cuõng seõ caïn kieät...

II. Caùc loaïi taøi nguyeân Ñöùng veà quan ñieåm moâi tröôøng, chuùng ta coù theå chia taøi nguyeân ra laøm 2 loaïi: Taøi nguyeân coù theå khoâi phuïc vaø taøi nguyeân khoâng theå khoâi phuïc (taøi nguyeân taùi taïo vaø taøi nguyeân khoâng taùi taïo). 1. Taøi nguyeân coù theå khoâi phuïc laø loaïi taøi nguyeân coù theå thay theá hoaëc phuïc hoài vôùi ñieàu kieän phuø hôïp sau moät thôøi gian söû duïng. 7

3

Ngoaøi caùch phaân chia treân, cuõng coù caùch phaân chia taøi nguyeân ra hai loaïi: taøi nguyeân höõu haïn vaø taøi nguyeân voâ haïn.

4

8

Taøi nguyeân voâ haïn hay coøn goïi laø taøi nguyeân voâ taän. Ví duï: Naêng löôïng maët trôøi, thuûy trieàu, soùng, gioù, ñòa nhieät vaø caùc taøi nguyeân khaùc nhö khí haäu, nöôùc. Hai loaïi taøi nguyeân nhö khí haäu vaø nguoàn nöôùc tuy khoâng bò caïn kieät veà soá löôïng nhöng caïn kieät veà chaát löôïng neáu moâi tröôøng bò oâ nhieãm.

Sinh vaät vaø con ngöôøi khoâng theå soáng taùch rôøi khoûi moâi tröôøng cuûa mình cho neân cuõng coù theå noùi moâi tröôøng töï nhieân laø caùi noâi sinh thaønh cuûa con ngöôøi. Treân ñaây, ta chæ môùi noùi veà moâi tröôøng töï nhieân, ta chöa ñeà caäp ñeán caùc laõnh vöïc moâi tröôøng khaùc ví duï moâi tröôøng nhaân vaên (Human Environment), noù bao goàm caùc yeáu toá vaät lyù, hoùa hoïc cuûa ñaát, nöôùc, khoâng khí, caùc yeáu toá sinh hoïc vaø ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi taùc ñoäng haøng ngaøy ñeán söï soáng cuûa con ngöôøi. Ñaây laïi thuoäc veà moät laõnh vöïc nghieân cöùu khaùc, chuùng ta seõ tìm hieåu vaø nghieân cöùu trong caùc boä moân khoa hoïc xaõ hoäi khaùc...

Noùi chung, tuy xuaát phaùt töø nhieàu goùc ñoä ñeå giaûi thích veà taøi nguyeân nhöng taát caû ñeàu thoáng nhaát: Neáu khoâng bieát giöõ gìn, quaûn lyù vaø khai thaùc toát thì taøi nguyeân seõ nhanh choùng bò caïn kieät. §II. MOÂI TRÖÔØNG (Environment) I. Theá naøo laø moâi tröôøng

II. Caáu taïo cuûa moâi tröôøng töï nhieân

Caên cöù vaøo Luaät Moâi tröôøng do Quoác hoäi khoùa IX kyø hoïp thöù tö (töø ngaøy 6 ñeán 30 thaùng 12 naêm 1993) thoâng qua thì “Moâi tröôøng bao goàm caùc yeáu toá töï nhieân vaø yeáu toá vaät chaát nhaân taïo quan heä maät thieát vôùi nhau bao quanh con ngöôøi, coù aûnh höôûng tôùi ñôøi soáng, saûn xuaát, söï toàn taïi, phaùt trieån cuûa con ngöôøi vaø thieân nhieân”.

Trong Luaät Baûo veä Moâi tröôøng coù quy ñònh: “Thaønh phaàn moâi tröôøng bao goàm caùc yeáu toá taïo thaønh moâi tröôøng nhö: khoâng khí, ñaát, nöôùc, aâm thanh, aùnh saùng, loøng ñaát, nuùi, röøng, soâng, hoà, bieån, sinh vaät, caùc heä sinh thaùi, caùc khu daân cö, khu saûn xuaát, khu baûo toàn thieân nhieân, caûnh quan thieân nhieân, danh lam thaéng caûnh, di tích lòch söû vaø caùc hình thaùi vaät chaát khaùc.”

Baûo veä moâi tröôøng ñöôïc quy ñònh laø “Nhöõng hoaït ñoäng giöõ cho moâi tröôøng trong laønh, saïch ñeïp, caûi thieän moâi tröôøng, ñaûm baûo caân baèng sinh thaùi, ngaên chaën, khaéc phuïc caùc haäu quaû xaáu do con ngöôøi vaø thieân nhieân gaây ra cho moâi tröôøng, khai thaùc, söû duïng hôïp lyù vaø tieát kieäm taøi nguyeân thieân nhieân”.

Töï nhieân quanh ta voâ cuøng roäng lôùn nhöng vôùi khaû naêng hieän giôø, phaïm vi nghieân cöùu cuûa chuùng ta chæ giôùi haïn: + Moâi tröôøng ñaát: Chuùng ta nghieân cöùu treân beà maët traùi ñaát vaø saâu vaøo loøng ñaát töø 60 – 70km. Ngoaøi bieån khôi, chuùng ta nghieân cöùu ñeán phía döôùi ñaùy saâu nhaát cuûa bieån töø 2 – 8km.

Moät soá nöôùc nhö Trung Quoác goïi moâi tröôøng laø hoaøn caûnh. Moâi tröôøng soáng laø hoaøn caûnh soáng, ñoù laø töø chính xaùc ñeå chæ ñieàu kieän soáng cuûa caù theå hoaëc quaàn theå sinh vaät... 9

5

10

2

Tieâu chuaån cuûa moâi tröôøng laø nhöõng chuaån möïc caàn thieát ñaûm baûo ñeå thaønh phaàn moâi tröôøng ñoù phuø hôïp vôùi ñoái töôïng söû duïng noù. Ví duï ñoái vôùi moâi tröôøng nöôùc: Tieâu chuaån nöôùc phuïc vuï sinh hoaït khaùc vôùi tieâu chuaån nöôùc phuïc vuï noâng nghieäp, tieâu chuaån nöôùc sinh hoaït noùi chung nhö taém giaët, aên uoáng..., laïi khaùc vôùi chaát löôïng nöôùc yeâu caàu cho coâng nghieäp thöïc phaåm (nöôùc giaûi khaùt), nöôùc cho y teá...

Baéc Baêng Döông dieän tích 13,1 trieäu km , loøng chaûo phía Taây saâu nhaát 5180m. AÁn Ñoä Döông dieän tích 74,9 trieäu km2, vöïc Java saâu nhaát 7455m. 2

Ñaïi Taây Döông dieän tích 93,5 trieäu km , vöïc Puerto– Rico saâu nhaát 9219m. 2

Thaùi Bình Döông dieän tích 179,7 trieäu km , vöïc Marian

IV. Suy thoaùi moâi tröôøng

saâu nhaát 11.034m.

“Laø söï thay ñoåi chaát löôïng vaø soá löôïng cuûa thaønh phaàn moâi tröôøng gaây aûnh höôûng xaáu cho con ngöôøi vaø thieân nhieân”.

+ Moâi tröôøng nöôùc: Ñoái töôïng maø chuùng ta nghieân cöùu laø moâi tröôøng bieån, soâng ngoøi, ao hoà, ñaàm laày, nöôùc ngaàm vaø baêng tuyeát...

Ví duï: Xaây moät nhaø maùy luyeän gang theùp... veà lôïi ích noù seõ taêng löôïng theùp bình quaân ñaàu ngöôøi, giaûi quyeát kòp thôøi moät soá yeâu caàu cho coâng nghieäp. Nhöng nhaø maùy gang theùp trong quaù trình saûn xuaát ñaõ ñöa vaøo khoâng khí moät löôïng lôùn

+ Moâi tröôøng khoâng khí: So vôùi ñaïi döông vaø maët ñaát thì khoâng khí coøn meânh moâng bao la gaáp nhieàu laàn. Con ngöôøi ngaøy nay coù khaû naêng ñöa nhöõng vaät theå ñeán nhöõng haønh tinh xa xoâi caùch ta haøng ngaøn naêm aùnh saùng, nhöng ñoái töôïng nghieân cöùu hay noùi caùch khaùc phaïm vi nghieân cöùu cuûa chuùng ta chæ giôùi haïn ôû lôùp khoâng khí coù quan heä maät thieát ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi cuõng nhö theá giôùi ñoäng vaø thöïc vaät... Vì vaäy, ñoä daøy cuûa taàng khoâng khí caàn nghieân cöùu chæ caùch maët ñaát 100km maø thoâi.

caùc khí oâ nhieãm nhö CO2, buïi..., laøm cho baàu khoâng khí xung quanh bò oâ nhieãm, maët ñaát cuõng bò oâ nhieãm aûnh höôûng ñeán söùc khoûe coäng ñoàng daân cö soáng quanh khu vöïc nhaø maùy... V. Söï coá moâi tröôøng “Laø caùc tai bieán hoaëc ruûi ro xaûy ra trong quaù trình hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi hoaëc bieán ñoåi baát thöôøng cuûa thieân nhieân, gaây suy thoaùi moâi tröôøng nghieâm troïng”. Söï coá moâi tröôøng coù theå xaûy ra do:

III. OÂ nhieãm moâi tröôøng “Laø söï thay ñoåi tính chaát cuûa moâi tröôøng, vi phaïm tieâu chuaån moâi tröôøng”.

– Baõo, luõ, luït, haïn haùn, nöùt ñaát, ñoäng ñaát, tröôït ñaát, saït lôû ñaát, nuùi löûa phun, möa acid, möa ñaù, bieán ñoäng khí haäu vaø nhöõng thieân tai khaùc...

Tính chaát cuûa moâi tröôøng cuï theå laø tính chaát lyù hoïc, tính chaát hoùa hoïc vaø ñieàu kieän vi sinh cuûa moâi tröôøng ñoù.

11

6

12

– Hoûa hoaïn, chaùy röøng, söï coá kyõ thuaät gaây nguy haïi veà moâi tröôøng cuûa cô sôû saûn xuaát, kinh doanh, coâng trình kinh teá, khoa hoïc, kyõ thuaät, vaên hoùa, xaõ hoäi, an ninh, quoác phoøng.

2010 môùi khaéc phuïc xong..., nhöng töø nay ñeán ñoù nuùi löûa Pinatupo vaãn luoân luoân rình chôø phun löûa.

– Söï coá trong tìm kieám, thaêm doø, khai thaùc, vaän chuyeån khoaùng saûn, daàu khí, saäp haàm loø, phuït daàu, traøn daàu, vôõ ñöôøng oáng daãn daàu, daãn khí, ñaém taøu, söï coá taïi cô sôû loïc hoùa daàu vaø caùc cô sôû coâng nghieäp khaùc.

“Laø quaù trình phaân tích ñaùnh giaù, döï baùo aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng cuûa caùc döï aùn, quy hoaïch phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuûa caùc cô sôû saûn xuaát, kinh doanh, coâng trình kinh teá, khoa hoïc, kyõ thuaät, y teá, vaên hoùa, xaõ hoäi, an ninh, quoác phoøng vaø caùc coâng trình khaùc, ñeà xuaát caùc giaûi phaùp thích hôïp veà baûo veä moâi tröôøng”.

VI. Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (ÑTM)

– Söï coá trong loø phaûn öùng haït nhaân, nhaø maùy ñieän nguyeân töû, nhaø maùy saûn xuaát, taùi cheá nhieân lieäu haït nhaân, kho chöùa chaát phoùng xaï...

Moät soá vaán ñeà maáu choát maø coâng taùc ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (ÑTM) phaûi ñeà caäp ñeán ñoái vôùi moät döï aùn lôùn:

Moät soá ví duï veà söï coá moâi tröôøng treân theá giôùi:

1. Döï aùn coù aûnh höôûng tôùi möùc naøo ñeán moâi tröôøng thieân nhieân ñòa phöông vaø caùc heä sinh thaùi nguy caáp ôû caùc vuøng laân caän?

– Söï coá vôõ ñaäp thuûy ñieän Vajon mieàn ñoâng nöôùc YÙ: Ngaøy 09/10/1963 ñaäp thuûy ñieän lôùn nöôùc YÙ bò vôõ, haøng tyû khoái nöôùc trong voøng 6 phuùt aøo aøo ñoå xuoáng, caû laøng Vajon vaø thò traán Longarone chìm trong tang toùc...

2. Moâi tröôøng ñòa phöông coù theå ñöông ñaàu ñöôïc vôùi oâ nhieãm boå sung hoaëc chaát thaûi seõ sinh ra khoâng?

– Söï coá Chernobyl 25 – 26/4/1986 ñaõ trôû thaønh söï coá moâi tröôøng toài teä nhaát haønh tinh. Ngoaøi vieäc tung vaøo khí quyeàn buïi phoùng xaï huûy hoaïi cuoäc soáng cuûa hôn 150.000 ngöôøi, noù cuøng tung cao caû nhöõng taám beâ toâng naëng 4.000 taán, nhieät ñoä quanh nhaø maùy khi xaûy ra söï coá leân ñeán 3.600 ñoä...

3. Vò trí ñeà nghò ñaët döï aùn coù taïo ra maâu thuaãn (tranh chaáp) vôùi vieäc söû duïng ñaát ñai ôû beân caïnh, ôû trong vuøng khoâng? 4. Noù aûnh höôûng tôùi caùc coäng ñoàng ñòa phöông, noâng nghieäp, ngö nghieäp hoaëc coâng nghieäp nhö theá naøo? 5. Döï aùn coù theå vaän haønh an toaøn, coù nguy cô xaûy ra söï coá nguy hieåm hoaëc nguy haïi cho söùc khoûe khoâng?

– Söï coá moâi tröôøng khi nuùi löûa Pinatupo ôû Philippines

6. Bao nhieâu nöôùc, naêng löôïng vaø caùc nguoàn taøi nguyeân khaùc seõ bò tieâu thuï vaø vieäc cung caáp naøy coù ñuû khoâng?

3

hoaït ñoäng naêm 1991, khi phun löûa ñaõ mang theo hôn 600 tyû m

ñaát, sau ñoù moãi laàn gaëp möa taïo ra luõ buøn kinh khuûng, cuoán troâi phuû laáp vaø choân vuøi taát caû nhöõng gì ñaõ coù treân ñöôøng luõ buøn ñi qua. Tai hoïa naøy, ngöôøi ta döï ñoaùn phaûi ñeán sau naêm 13

7. ÔÛ ñoù coù ñuû cô sôû haï taàng nhö ñöôøng saù vaø coáng raõnh khoâng?

7

14

8. Nguoàn nhaân löïc nhö theá naøo maø döï aùn ñoøi hoûi hoaëc thay theá vaø nhöõng aûnh höôûng xaõ hoäi naøo coù theå coù trong coäng ñoàng?

– Nöôùc boác hôi coù haøm löôïng muoái quaù lôùn. – Gioù to, ñöa muoái vaøo ñaát lieàn, beänh taät nhaân daân quanh vuøng taêng leân...

9. Loaïi phaù huûy naøo coù theå gaây ra ñoái vôùi taøi saûn quoác gia nhö röøng, caùc vuøng giaûi trí hoaëc caùc ñieåm vaên hoùa vaø lòch söû?

2. Khi xaây döïng coâng trình thuûy ñieän Thaùc Baø ôû mieàn Baéc, chuùng ta chöa coù kinh nghieäm neân phaïm vi bò ngaäp do coâng trình mang ñeán quaù lôùn. Toaøn boä Huyeän Yeân Bình, moät phaàn Huyeän Luïc Yeân vaø Traán Yeân cuûa Tænh Yeân Baùi bò chìm trong loøng hoà...

Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng laø moät vieäc laøm heát söùc quan troïng ñoøi hoûi phaûi coù moät ñoäi nguõ caùn boä lieân ngaønh gioûi, khuoân khoå theå cheá thích hôïp, thoâng tin veà caùc ñieàu kieän cô baûn ôû vuøng lieân quan vaø veà caùc neùt chính thích hôïp cuûa döï aùn hay chöông trình aáy vaø cuoái cuøng laø quyeàn löïc phaùp lyù xem xeùt, giaùm saùt vaø buoäc thi haønh nhaèm ñaûm baûo raèng caùc bieän phaùp giaûm nheï ñöôïc thöïc hieän.

VII. Quaûn lyù tai bieán moâi tröôøng Trong nhöõng naêm qua treân theá giôùi cuõng nhö trong nöôùc chuùng ta ñaõ coù nhöõng böôùc tieán boä ñaùng keå trong vieäc phoøng traùnh thieân tai. Tuy nhieân cho ñeán nay maø noùi thì chuùng ta cuõng “khoâng theå ngaên chaën ñöôïc thieân tai maø chæ coù theå baûo veä cho con ngöôøi vaø taøi saûn khoûi bò thieân tai maø thoâi”.

Chi phí cuûa coâng taùc ÑTM thöôøng laø moái quan taâm chính cuûa caùc nhaø phaùt trieån. Tuy nhieân, nhöõng chi phí naøy laïi raát caàn thieát ñoàng thôøi noù cuõng chæ chieám moät tyû leä phaàn traêm raát nhoû trong toaøn boä chi phí cuûa baát kyø moät döï aùn phaùt trieån lôùn naøo, noù gaàn nhö luoân luoân nhoû hôn 1%.

Thieân tai luoân tranh giaønh vôùi caùc hoaït ñoäng phaùt trieån khaùc veà taøi chaùnh vaø do ñoù aûnh höôûng ñeán caùc döï aùn phaùt trieån khaùc. Vì vaäy phaûi tìm moïi caùch giaûm thieåu nhöõng thieät haïi do thieân tai gaây ra. Trong coâng taùc quaûn lyù tai bieán veà moâi tröôøng phaûi heát söùc chuù yù ñeán caùc tai bieán sau ñaây:

Sau ñaây laø moät vaøi ví duï veà taùc ñoäng cuûa nhöõng coâng trình do xem xeùt chöa toaøn dieän neân ñaõ ñem laïi nhöõng aûnh höôûng xaáu cho moâi tröôøng: 1. Töø nhöõng thaäp kyû 60 Lieân Xoâ ñaõ phaân nhaùnh 2 soâng lôùn ñoå vaøo bieån Aral thaønh nhöõng nhaùnh reõ cung caáp nöôùc cho vuøng boâng roäng lôùn ôû Trung AÙ, luùc ñaàu ñaõ ñem laïi keát quaû ñaùng keå..., giôø ñaây bieån Aral ñaõ maát ñi 2/3 toång löôïng nöôùc. Bieån heát nöôùc neân:

1. Laäp keá hoaïch veà söï coá traøn daàu Ngoaøi nhöõng söï coá traøn daàu do vieäc khai thaùc vaø vaän chuyeån cuûa ta ra, chuùng ta coøn phaûi chuù yù tuyeán chôû daàu töø Trung Ñoâng ñeán caùc nöôùc Nam AÙ qua vuøng bieån nöôùc ta sinh ra, coù theå noùi ñaây laø moái ñe doïa thöôøng xuyeân treân vuøng bieån nöôùc ta. Chuùng ta caàn coù nhöõng keá hoaïch sau ñaây:

– Taøu beø khoâng ra vaøo ñöôïc. – Caù khoâng coøn nhieàu. 15

8

16

– Thieát laäp moät boä maùy baùo ñoäng daàu traøn ñeå baùo ñoäng vaø thoâng baùo kòp thôøi veà caùc söï coá traøn daàu.

vaø hôïp lyù söû duïng vuøng ñoàng baèng coù xu höôùng ngaäp luït cuõng nhö nguoàn taøi nguyeân nöôùc lieân quan tôùi chuùng.

– Tìm caùch haïn cheá, giaûm thieåu söï coá traøn daàu.

Khoáng cheá luõ luït theo truyeàn thoáng ñaõ ñöôïc tieán haønh thoâng qua caùc coâng trình nhö ñaäp, ñeâ ñieàu..., caùc giaûi phaùp nhö vaäy thöôøng coù taùc duïng xaáu laâu daøi ñeán moâi tröôøng neáu nhö khoâng coù bieän phaùp ñoàng boä nhö quy hoaïch khu daân cö phaûi hôïp lyù, boá trí maïng löôùi giao thoâng phaûi phuø hôïp, vieäc chaên thaû phaûi khoa hoïc, neáu khoâng thì khoâng nhöõng khoâng giaûm thieáu ñöôïc haäu quaû luõ luït maø coøn taïo ñieàu kieän thoâi thuùc luõ luït theâm aùc lieät...

– Laøm saïch caùc vuøng nöôùc ven bieån sau khi söï coá traøn daàu xaûy ra. – Giaûm thieåu söï phaù hoaïi ñoái vôùi caùc nguoàn taøi nguyeân soáng ven bieån coù theå khai thaùc thöông maïi. – Baûo veä caùc heä sinh thaùi bieån ñaëc bieät nhö caùc aùm tieâu san hoâ vaø röøng ngaäp maën.

3. Khoáng cheá söï phaù hoaïi cuûa baõo

– Baûo veä caùc baõi bieån quan troïng veà thöông maïi khoûi bò oâ nhieãm.

Khí haäu nöôùc ta chòu aûnh höôûng chuû yeáu bôûi gioù muøa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10. Maø heä quaû cuûa baõo laø möa lôùn coù khi ñaït tôùi cöôøng ñoä 800 mm/ngaøy hoaëc 1.700 mm/tuaàn. Baõo ñoå boä vaøo vuøng bieån nöôùc ta thöôøng gaëp vôùi taàn suaát 4,6 côn/naêm. Noù ñaõ ñoùng goùp töø 10 – 30% löôïng möa naêm.

2. Khoáng cheá luõ luït Nöôùc ta coù khoaûng hôn 5.000km ñeâ soâng vaø ñeâ bieån, trong ñoù coù khoaûng 3.000km ñeâ baûo veä 3 löu vöïc soâng quan troïng (Soâng Hoàng, Soâng Maõ vaø Soâng Caû). Rieâng kinh phí duøng ñeå tu söûa 5.000km ñeâ ñoù ñaõ raát lôùn (Chieám hôn 20% ngaân saùch haøng naêm cuûa Boä Thuûy lôïi), nhöng vaán ñeà cô baûn laø laøm sao tìm moïi caùch ñeå giaûm thieåu nhöõng thieät haïi do luõ luït gaây ra treân ñaát nöôùc ta.

Theo thoáng keâ töø naêm 1885 ñeán 1988 ñaõ coù 482 côn baõo vaø aùp thaáp nhieät ñôùi ñoå boä vaøo nöôùc ta. Thöôøng moãi khi baõo ñoå boä ñeàu mang laïi nhöõng toån thaát to lôùn cho ngöôøi vaø taøi saûn cuûa nhöõng vuøng maø noù ñi qua. Thoâng thöôøng 70 – 80% soá côn baõo ñoå boä vaøo Trung boä maø taäp trung laø caùc tænh Bình Trò Thieân, ñoàng baèng Baéc Boä vaø Thanh Hoùa. Chaúng haïn, hai traän baõo lôùn coù teân laø Andy vaø Cecil ñoå boä vaøo vuøng bieån naøy 10/1985 ñaõ aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán 2 trieäu ngöôøi, laøm cheát 875 ngöôøi, laøm hö haïi 400.000 ngoâi nhaø, soùng trieàu daâng cao hôn 10 m laøm ñaém 3.300 thuyeàn ñaùnh caù, phaù hoaïi 375.000 ha luùa vaø hoa maøu...

Caùc vuøng ñoàng baèng ngaäp luït laïi thöôøng coù nguoàn taøi nguyeân moâi tröôøng coù giaù trò vaø nhieàu khi laø phöông tieän ñaûm baûo cho cuoäc soáng. Song vieäc khoáng cheá luõ luõt laïi khoâng coù khaû naêng laøm vaø khoâng mang tính khaû thi veà kinh teá. Do vaäy, vieäc quaûn lyù nhöõng ñoàng baèng ngaäp luït coøn xa môùi ñi ñeán choã choáng laïi ñöôïc luõ luït. Vì vaäy, phaûi bieát khoân ngoan 17

9

18

Trong vieäc khoáng cheá söï phaù hoaïi do baõo caàn taäp trung caùc coâng taùc:

nhö ñòa lyù, ñòa chaát, khaûo coå, nhaân chuûng hoïc vaø caû khoa hoïc xaõ hoäi.

– Nghieân cöùu döï baùo thôøi tieát vaø thoâng baùo kòp thôøi cho quaàn chuùng.

Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa sinh thaùi hoïc coù 4 möùc toå chöùc khaùc nhau töø thaáp ñeán cao:

– Taêng cöôøng nhöõng thieát bò, kyõ thuaät thoâng tin hieän ñaïi ñeå thoâng baùo kòp thôøi chính xaùc cho nhaân daân...

– Caù theå.

– Giaùo duïc yù thöùc phoøng traùnh baõo cho quaàn chuùng ñeå nhaân daân töï giaùc tìm bieän phaùp khaéc phuïc gioù baõo...

– Quaàn xaõ.

– Quaàn theå. – Heä sinh thaùi.

– Nghieân cöùu, caûi tieán nhöõng giaûi phaùp nhaø ôû hôïp vôùi ñieàu kieän thôøi tieát nhöõng vuøng thöôøng coù baõo ñoå boä.

A. Caù theå organisms: luùc ñaàu sinh thaùi hoïc chæ môùi nghieân cöùu caùc loaøi rieâng bieät ñoù laø sinh thaùi hoïc caù theå (Autoecology). Nhieäm vuï cô baûn laø tìm hieåu phöông thöùc soáng cuûa ñoäng vaät vaø thöïc vaät nhö:

– Taêng cöôøng troàng nhöõng daûi röøng phoøng hoä ñeå giaûm bôùt söùc phaù hoaïi cuûa baõo...

– Kích thöôùc?

§III. SINH THAÙI VAØ CAÂN BAÈNG SINH THAÙI

– Nôi aên ôû?

I. Heä sinh thaùi

– AÊn caùi gì?

“Laø heä thoáng caùc quaàn theå sinh vaät soáng chung vaø phaùt trieån trong moät moâi tröôøng nhaát ñònh, quan heä töông taùc vôùi nhau vaø vôùi moâi tröôøng ñoù”.

– Laøm moài cho con gì? – Phaûn öùng cuûa chuùng ñoái vôùi ñieàu kieän moâi tröôøng ra sao? Sau ñoù con ngöôøi thaáy raèng trong thieân nhieân coù haøng vaïn loaïi ñoäng vaät vaø thöïc vaät soáng chung vôùi nhau töø ñoù sinh thaùi hoïc caù theå ñöôïc phaùt trieån leân möùc cao hôn ñoù laø sinh thaùi hoïc quaàn theå.

Sinh thaùi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu moái töông taùc giöõa moät cô theå soáng hoaëc moät quaàn theå soáng vôùi moät cô theå soáng khaùc hoaëc vôùi toå hôïp caùc yeáu toá moâi tröôøng chung quanh.

B. Quaàn theå (Populations): Baét ñaàu töø chöõ La tinh, populas töùc laø daân toäc, ñaàu tieân duøng ñeå chæ moät nhoùm ngöôøi, coøn trong sinh thaùi duøng ñeå chæ moät nhoùm caù theå cuûa baát kyø moät loaïi sinh vaät naøo trong quaàn xaõ (communities).

Sinh thaùi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc coù phaïm vi nghieân cöùu töông ñoái roäng, phaïm vi nghieân cöùu chuû yeáu cuûa noù thuoäc veà khoa sinh hoïc vaø moät phaàn thuoäc caùc ngaønh khoa hoïc khaùc

19

10

20

Hoaëc noùi caùch khaùc quaàn theå laø moät taäp hôïp caùc caù theå cuûa cuøng moät loaøi hay nhöõng loaøi raát gaàn nhau cuøng soáng trong moät khoâng gian nhaát ñònh hay coøn goïi laø sinh caûnh.

+ Moâi tröôøng (E): Bao goàm caùc nhaân toá vaät lyù, hoùa hoïc (voâ sinh) bao quanh sinh vaät. Ví duï: Heä thoáng sinh thaùi hoà chöùa thì moâi tröôøng goàm nöôùc, nhieät ñoä, aùnh saùng, caùc khí

Ví duï: Quaàn theå (quaàn chuûng) NAI soáng ôû ñaûo Caùt Baø, quaàn chuûng CHUOÄT soáng ôû thaønh phoá Ñaø Naüng, quaàn chuûng CAÂY VEÏT soáng ôû ven bieån Ba Tri (Beán Tre).

hoøa tan, O2, CO2, caùc muoái hoøa tan, caùc vaät lô löûng... Moâi tröôøng cung caáp taát caû caùc yeâu caàu caàn thieát cho vaät saûn xuaát toàn taïi.

C. Quaàn xaõ communities: Bao goàm taäp hôïp taát caû caùc chuûng quaàn (quaàn theå) (ñoäng vaät, thöïc vaät, vi sinh vaät) soáng cuøng trong moät sinh caûnh. Tuy raèng, quaàn xaõ bao goàm nhieàu quaàn theå cuûa caùc loaøi khaùc nhau nhöng khoâng phaûi caùc loaøi naøy ñeàu giöõ vai troø nhö nhau trong söï tieán hoùa cuûa quaàn xaõ, nhöõng loaøi coù vai troø quyeát ñònh ñöôïc goïi laø öu theá sinh thaùi.

+ Sinh vaät saûn xuaát (P): Bao goàm caùc vi khuaån vaø caây xanh töùc laø caùc sinh vaät coù khaû naêng toång hôïp ñöôïc caùc chaát höõu cô caàn cho söï xaây döïng cô theå cuûa mình, caùc sinh vaät naøy coøn goïi laø sinh vaät töï döôõng. Caây xanh nhôø coù dieäp luïc neân chuùng thöïc hieän ñöôïc quang hôïp ñeå xaây döïng cô theå theo phaûn öùng sau ñaây:

Ví duï: Quaàn xaõ (sinh vaät) hoà Taây bao goàm taát caû caùc chuûng quaàn töø loaøi vi sinh vaät, taûo, ñoäng vaät khoâng xöông soáng ñeán caù hoà Taây (Haø Noäi).

6CO2 + 6H2O + naêng löôïng maët trôøi + enzim cuûa dieäp luïc → C6H12O 6 + 6O2

Moät soá vi khuaån cuõng coi laø vaät saûn xuaát do chuùng cuõng coù khaû naêng quang hôïp hay hoùa toång hôïp. Ñöông nhieân, taát caû caùc hoaït ñoäng soáng coù ñöôïc laø döïa vaøo khaû naêng saûn xuaát cuûa vaät saûn xuaát.

Ví duï: Quaàn xaõ sinh vaät röøng Cuùc Phöông. Cuõng coù theå noùi heä sinh thaùi laø moät ñôn vò ñeå nghieân cöùu moâi tröôøng. Heä thoáng naøy goàm caùc chuûng quaàn sinh vaät vaø moâi tröôøng ôû ñoù, chuùng thöïc hieän trong moái quan heä khaêng khít giöõa sinh vaät vaø ngoaïi caûnh.

+ Sinh vaät tieâu thuï (C): Bao goàm caùc ñoäng vaät, chuùng söû duïng chaát höõu cô tröïc tieáp hay giaùn tieáp töø vaät saûn xuaát, chuùng khoâng coù khaû naêng töï saûn xuaát ñöôïc chaát höõu cô vaø ñöôïc goïi laø caùc sinh vaät dò döôõng:

Caáu truùc heä sinh thaùi bao goàm 4 thaønh phaàn cô baûn: – Moâi tröôøng (E). – Vaät saûn xuaát (P).

– Vaät tieâu thuï caáp I hay vaät aên coû laø caùc ñoäng vaät chæ aên caùc thöùc aên thöïc vaät.

– Vaät tieâu thuï (C).

– Vaät tieâu thuï caáp II laø caùc ñoäng vaät aên taïp hay aên thòt.

– Vaät phaân huûy (T).

– Theo chuoãi thöùc aên ta coøn coù vaät tieâu thuï caáp III, caáp IV. 21

11

22

Ví duï: Heä sinh thaùi hoà thì:

coân truøng döôùi nöôùc, caù vaø caû nhöõng loaøi caây thuûy sinh soáng ven hoà. Sau khi daàn daàn bò boài laéng, hoà caïn daàn cho ñeán khi ta khoâng coøn goïi laø hoà ñöôïc nöõa luùc naøy heä sinh thaùi hoà chöùa chuyeån sang heä sinh thaùi ñaàm laày.

– Taûo laø vaät saûn xuaát. – Giaùp xaùc laø ñoäng vaät tieâu thuï caáp I. – Toâm teùp, caù con laø vaät tieâu thuï caáp II.

II. Caân baèng sinh thaùi (Equilibrium ecology)

– Caù roâ, caù chuoái laø vaät tieâu thuï caáp III.

Caùc heä sinh thaùi töï nhieân ñeàu coù khaû naêng töï ñieàu chænh rieâng, noùi theo nghóa roäng ñoù laø khaû naêng töï laäp laïi caân baèng. Caân baèng giöõa caùc chuûng quaàn trong heä sinh thaùi (Vaät aên thòt – con moài, vaät kyù sinh – vaät chuû). Söï caân baèng naøy cuõng coù nghóa laø söï caân baèng giöõa vaät saûn xuaát vaø tieâu thuï vaø vaät phaân huûy. Söï caân baèng naøy goïi laø caân baèng sinh thaùi. Nhôø söï töï ñieàu chænh maø heä sinh thaùi töï nhieân giöõ ñöôïc oån ñònh moãi khi chòu söï taùc ñoäng cuûa nhaân toá ngoaïi caûnh, coù ñieàu söï töï ñieàu chænh cuûa heä sinh thaùi cuõng chæ coù giôùi haïn. Neáu vöôït quaù giôùi haïn naøy, heä sinh thaùi seõ maát khaû naêng töï ñieàu chænh vaø haäu quaû laø heä sinh thaùi bò phaù vôõ.

– Raén nöôùc, raùi caù, chim boùi caù laø caáp IV. + Sinh vaät phaân huûy (T): Laø caùc vi khuaån vaø naám, chuùng phaân huûy caùc chaát höõu cô. Tính chaát dinh döôõng ñoù goïi laø hoaïi sinh, chuùng soáng nhôø vaøo caùc sinh vaät cheát, chuùng phaù vôõ caùc hôïp chaát höõu cô ñôn giaûn maø caây xanh coù theå söû duïng ñöôïc... Haàu heát caùc heä sinh thaùi töï nhieân bao goàm ñuû 4 thaønh phaàn cô baûn nhö treân. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp heä sinh thaùi khoâng ñuû 4 thaønh phaàn. Ví duï: heä sinh thaùi ñaùy bieån saâu, thieáu vaät saûn xuaát do ñoù chuùng khoâng theå toàn taïi ñöôïc neáu khoâng coù heä sinh thaùi ôû taàng maët cung caáp chaát höõu cô. Töông töï heä sinh thaùi hang ñoäng cuõng thieáu vaät saûn xuaát, muoán toàn taïi heä sinh thaùi naøy caàn phaûi ñöôïc heä sinh thaùi noâng thoân cung caáp löông thöïc, thöïc phaåm.

Ví duï: Moät heä sinh thaùi röøng ngaäp maën ñöôïc duy trì bôûi söï caân baèng veà trao ñoåi chaát dinh döôõng, trao ñoåi nöôùc maën, ngoït vaø caân baèng veà laéng ñoïng phuø sa. Taát caû caùc caân baèng do yeáu toá töø ñaát lieàn vaø bieån quyeát ñònh. Moät khi, coù moät taùc ñoäng naøo ñoù nhö xaây döïng hoà chöùa ôû thöôïng löu, laøm ñeâ ngaên maën ôû cöûa soâng..., töø ñoù daãn ñeán söï maát caân baèng veà trao ñoåi chaát vaø cuoái cuøng heä sinh thaùi röøng ngaäp maën cuõng khoâng coøn ñieàu kieän ñeå toàn taïi...

Taát caû heä sinh thaùi töï nhieân ñeàu coù caùch phaùt trieån rieâng. Ñoù laø heä quaû cuûa moái quan heä qua laïi giöõa 4 thaønh phaàn cuûa heä sinh thaùi. Nhöõng bieán ñoåi naøy coù theå ra nhanh hay chaäm tuøy theo töøng heä sinh thaùi. Ví duï: Heä sinh thaùi hoà chöùa: Luùc ñaàu khi hoà coøn saâu (chöa boài laéng nhieàu) chuùng ta gaëp ñaày ñuû caùc quaàn chuûng (chuûng quaàn) giaùp xaùc, thaân meàm, 23

Heä sinh thaùi töï nhieân coù ñaëc ñieåm laø töï caân baèng nghóa laø moät khi bò thay ñoåi vì moät nguyeân nhaân naøo ñoù thì noù coù

12

24

theå töï phuïc hoài ñeå trôû veà traïng thaùi ban ñaàu. Söï phuïc hoài caân baèng sinh thaùi ñöôïc thöïc hieän qua caùc cô cheá sau:

tröôûng thaønh sinh duïc. Bình thöôøng 4 naêm voi ñeû moät laàn nhöng neáu maät ñoä cao thì 7 naêm môùi ñeû moät laàn. Ñoái vôùi thöïc vaät thì söï ñieàu chænh soá löôïng cuøng dieãn ra ôû nhieàu loaøi trong quaàn xaõ hoaëc caùc caù theå trong moät quaàn theå, tuy nhieân möùc ñoä khoâng maïnh meõ vaø khoù nhaän bieát ñöôïc qua quan saùt bình thöôøng.

a. Caân baèng thoâng qua söï ñieàu chænh soá löôïng quaàn xaõ Ñoái vôùi ñoäng vaät, söï ñieàu chænh naøy ñöôïc thöïc hieän baèng nhieàu caùch khaùc nhau: – Ñieàu chænh baèng caùch kìm haõm vaø haïn cheá laãn nhau. Ví duï: Ñoái vôùi loaøi ñoäng vaät aên thöùc aên heïp hay ñôn thöïc thì soá löôïng con moài seõ aûnh höôûng lôùn ñeán soá löôïng con vaät aên thòt. Khi khoâng ñuû con moài thì moät soá chuùng seõ bò cheát ñoùi. Sau moät thôøi gian, caùc con moài khaùc tieáp tuïc sinh saûn vaø phaùt trieån veà soá löôïng thì ñoäng vaät aên thòt cuõng phaùt trieån theo.

b. Caân baèng thoâng qua moái quan heä phuï thuoäc giöõa caùc loaøi trong thieân nhieân Ngöôøi ta nhaän thaáy trong thieân nhieân coù raát nhieàu sinh vaät laø “keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung” cuûa sinh vaät khaùc, song chuùng vaãn toàn taïi trong moät sinh caûnh. Söï toàn taïi ñoù laø nhôø coù tính caân baèng cuûa caùc quaù trình trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng trong töï nhieân, trong ñoù coù moái quan heä phuï thuoäc giöõa caùc loaøi vôùi nhau.

– Söï ñieàu chænh naøy coù theå thoâng qua caùc hình thöùc nhö giaûm möùc sinh saûn, taêng tyû leä töû vong, caïnh tranh, di cö, thaäm chí aên thòt laãn nhau. Ví duï: Chuoät nhaét – Khi soá löôïng phaùt trieån khaù nhieàu seõ phaùt sinh loaïi beänh “soác” (beänh tieáp xuùc) laøm giaûm ñoä thuï tinh vaø taêng nhanh töû vong...

Ví duï: ÔÛ cô theå moät soá con thuù aên coû coù raát nhieàu sinh vaät soáng. – Trong boä loâng cuûa noù coù caùc loaøi raän hoaëc ve huùt maùu.

Do thieáu nôi ôû vaø thöùc aên, nhieàu chim thuù trong cuøng moät loaøi caïnh tranh, giaønh giaät nhau quyeát lieät, luùc naøy nhöõng caù theå maïnh hôn nhöõng caù theå yeáu hoaëc taïo ra söï phaân hoùa. Moät soá tröôøng hôïp, do caïnh tranh ñaõ daãn ñeán söï di cö theo chu kyø, moät soá loaøi khi maät ñoä quaàn theå taêng thì giaûm möùc sinh saûn nhôø ñoù maø giöõ ñöôïc söï oån ñònh töông ñoái veà soá löôïng caù theå cuûa quaàn theå. Ví duï: Voi Chaâu Phi trong ñieàu kieän bình thöôøng thì thôøi gian tröôûng thaønh sinh duïc tuoåi 11 – 12, nhöng neáu maät ñoä quaàn theå cao thì 18 tuoåi môùi

25

– Trong ruoät cuûa chuùng coù caû moät heä sinh vaät phong phuù nhö: giun saùn ñeán caùc vi khuaån phaân huûy cellulose, vi khuaån phaân huûy lignin. Khoâng coù nhöõng vi khuaån naøy thì con vaät khoâng theå soáng ñöôïc vì boä maùy cuûa chuùng khoâng coù khaû naêng phaân huûy cellulose vaø lignin... Moät soá loaøi chim aên quaû, haït caây nhö chim seû, chim gaùy..., tuy chuùng gaây haïi cho muøa maøng nhöng maët khaùc chuùng laïi coù taùc duïng dieät tröø saâu phaù hoaïi caây coái... (Coù moät thôøi kyø ôû ngoaïi oâ Baéc Kinh, Trung Quoác ngöôøi ta toå chöùc

13

26

phong traøo dieät chim seû ñeå baûo veä muøa maøng nhöng haäu quaû ngöôïc laïi, muøa maøng bò maát vì dòch saâu beänh lan traøn...).

Söï töï ñieàu chænh cuûa heä sinh thaùi laø keát quaû cuûa söï töï ñieàu chænh cuûa töøng cô theå, cuûa nhöõng quaàn chuûng, cuûa quaàn xaõ moãi khi moät nhaân toá sinh thaùi thay ñoåi. Chuùng ta, chia caùc nhaân toá sinh thaùi thaønh 2 nhoùm:

Moái quan heä giöõa sinh vaät vaø sinh vaät coù tính chaát daây chuyeàn nhö theá. Vì vaäy, chæ caàn thay ñoåi moät khaâu naøo ñoù noù seõ keùo theo haøng loaït nhöõng bieán ñoåi khaùc vaø ôû thôøi ñieåm ñoù seõ xaûy ra söï maát caân baèng sinh thaùi.

– Nhaân toá sinh thaùi giôùi haïn. – Nhaân toá sinh thaùi khoâng giôùi haïn.

Nhö vaäy, nhôø söï ñieàu chænh cuûa sinh vaät, nhôø moái quan heä töông hoã vaø söï löïa choïn laâu ñôøi giöõa caùc loaøi trong moãi vuøng, moãi heä sinh thaùi ñaõ hình thaønh caùc moái quan heä giöõa ñoäng vaät vôùi thöïc vaät, giöõa vi sinh vaät vôùi ñoäng vaät vaø thöïc vaät trong moät theá caân baèng oån ñònh vaø moãi moät loaøi ôû trong vuøng ñaõ thích öùng ñöôïc vôùi theá caân baèng ñoù. Nhôø vaäy maø trong thieân nhieân söï caân baèng sinh thaùi ôû khaép moïi nôi. Trong hoaøn caûnh vì nhöõng bieán ñoåi lôùn nhö nhöõng thieân tai hoaëc söï phaù hoaïi cuûa con ngöôøi thì söï caân baèng ñoù seõ bò phaù huûy vaø söï taïo laäp laïi theá caân baèng phaûi traûi qua thôøi gian daøi môùi khoâi phuïc ñöôïc...

Nhieät ñoä, noàng ñoä muoái, thöùc aên..., laø nhaân toá sinh thaùi giôùi haïn, coù nghóa ta cho nhieät ñoä thay ñoåi töø thaáp ñeán cao chuùng ta seõ tìm ñöôïc moät nhieät ñoä thích hôïp cuûa cô theå hay cuûa caû chuûng quaàn. Ngoaøi nhieät ñoä ñoù, cô theå hay chuûng quaàn khoâng toàn taïi ñöôïc. Giôùi haïn naøy coøn ñöôïc goïi laø giôùi haïn sinh thaùi hay giôùi haïn cho pheùp cuûa cô theå cuûa chuûng quaàn. AÙnh saùng, ñòa hình khoâng ñöôïc coi laø nhaân toá sinh thaùi giôùi haïn ñoái vôùi ñoäng vaät...

Con ngöôøi khoâng phaûi luùc naøo cuõng muoán caùc heä sinh thaùi coù khaû naêng töï ñieàu chænh. Ví duï: Neàn noâng nghieäp thaâm canh döïa vaøo söï saûn xuaát dö thöøa caùc chaát höõu cô ñeå cung caáp löông thöïc vaø thöïc phaåm cho con ngöôøi. Caùc heä sinh thaùi naøy laø caùc heä sinh thaùi khoâng coù söï töï ñieàu chænh vôùi muïc ñich con ngöôøi söû duïng höõu hieäu phaàn dö thöøa ñoù.

OÂ nhieãm laø hieän töôïng do hoaït ñoäng con ngöôøi daãn ñeán söï thay ñoåi caùc nhaân toá sinh thaùi ra ngoaøi giôùi haïn sinh thaùi cuûa cô theå, cuûa chuûng quaàn, cuûa quaàn xaõ. Xöû lyù oâ nhieãm coù nghóa laø ñöa caùc nhaân toá sinh thaùi trôû veà giôùi haïn sinh thaùi cuûa cô theå, cuûa chuûng quaàn, cuûa quaàn xaõ. Muoán xöû lyù ñöôïc oâ nhieãm caàn phaûi bieát ñöôïc caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa töøng heä sinh thaùi vaø nguyeân nhaân laøm cho caùc nhaân toá sinh thaùi vöôït ra ngoaøi giôùi haïn thích öùng.

Söï maát caân baèng trong heä sinh thaùi, luùc ñaàu thöôøng xaûy ra cho vaøi thaønh phaàn sau ñoù môû roäng sang thaønh phaàn khaùc vaø coù theå ñi töø heä sinh thaùi naøy sang heä sinh thaùi khaùc.

Ñaây laø nguyeân lyù nhaân toá sinh thaùi cô baûn ñöôïc vaän duïng vaøo vieäc söû duïng hôïp lyù taøi nguyeân thieân nhieân vaø baûo veä moâi tröôøng...

27

14

28

loaøi vaø soá löôïng. Coù hai nguyeân nhaân cô baûn daãn ñeán söï giaûm suùt caùc nguoàn ñoäng vaät nhö sau:

§IV. ÑA DAÏNG SINH HOÏC VAØ SÖÏ CAÀN THIEÁT PHAÛI BAÛO VEÄ TÍNH ÑA DAÏNG SINH HOÏC

Moät laø con ngöôøi taøn phaù röøng, khai thaùc caùc xavan, thaûo nguyeân, laøm khoâ caùc ñaàm laày, laøm oâ nhieãm caùc nguoàn nöôùc, caùc soâng hoà, bieån..., laøm cho ñoäng vaät maát moâi tröôøng sinh soáng vaø phaùt trieån neân chuùng bò tieâu dieät hoaëc di cö ñi choã khaùc.

“Ña daïng sinh hoïc laø söï phong phuù veà nguoàn gen, veà gioáng, veà loaøi sinh vaät vaø heä sinh thaùi trong töï nhieân”. Treân haønh tinh chuùng ta öôùc tính coù khoaûng 30 trieäu loaøi sinh vaät, song con ngöôøi chæ môùi xaùc ñònh ñöôïc vaøo khoaûng 1,7 trieäu loaøi thöïc vaät, ñoäng vaät vaø saûn xuaát. Trong ñoù coù:

Hai laø do söï saên baén böøa baõi, thieáu söï baûo veä. Ñaëc töø khi chuû nghóa Tö baûn phaùt trieån vôùi caùc phöông tieän baén hieän ñaïi hôn ñoàng thôøi vôùi muïc ñích thu lôïi nhuaän vieäc saên baén, tieâu dieät caùc loaøi ñoäng vaät ñaëc bieät laø caùc ñoäng vaät coù giaù trò kinh teá dieãn ra aùc lieät hôn.

– 265.000 loaøi thöïc vaät. – 750.000 loaøi coân truøng. – 44.000 loaøi ñoäng vaät. – 69.000 loaøi naám...

bieät saên neân loaøi

Ngöôøi ta, döï ñoaùn trong voøng 30 naêm tôùi treân theá giôùi seõ maát ñi khoaûng töø 20 – 25% toång soá loaøi, trong ñoù 35% laø caùc loaøi thöïc vaät ôû röøng nhieät ñôùi aåm.

Rieâng ôû Vieät Nam ta coù khoaûng: – 7.000 loaøi thöïc vaät. – 773 loaøi chim.

Söï huûy dieät, söï laøm caïn kieät caùc loaøi ñoäng vaät, thöïc vaät... ñaõ laøm caïn kieät tính ña daïng sinh hoïc treân haønh tinh chuùng ta. Söï toån thaát moät loaøi maø caùc loaøi khaùc phaûi phuï thuoäc bao giôø cuõng phöùc taïp hôn nhieàu so vôùi söï bieán ñoåi cuûa moät loaøi maø toå sinh thaùi cuûa noù ñöôïc caùc loaøi khaùc deã daøng thay theá. Ngaøy nay, chuùng ta phaûi thöïc söï quan taâm ñeán söï toån thaát chuûng loaøi hoaëc söï suy giaûm tính ña daïng sinh hoïc bôûi vì:

– 273 loaøi ñoäng vaät coù vuù. – 180 loaøi boø saùt. – 80 loaøi löôõng cö. – Haøng traêm loaøi caù vaø haøng ngaøn loaøi khoâng xöông soáng. ÔÛ Vieät Nam ta coù khoaûng 2.300 loaøi caây ñöôïc con ngöôøi söû duïng laøm thöùc aên, thuoác, goã, thöùc aên cho ñoäng vaät vaø duøng vaøo caùc muïc ñích khaùc... Töông töï nhö taøi nguyeân röøng, taøi nguyeân ñoäng vaät cuõng bò con ngöôøi laøm giaûm suùt caû chuûng

29

+ Moät laø: Thöïc vaät, ñoäng vaät laø neàn taûng cuûa raát nhieàu loaïi döôïc phaåm, caùc chuûng cuûa noâng saûn thöïc phaåm vaø cuûa caùc saûn phaåm coâng nghieäp. (Ngöôøi Trung Quoác söû duïng hôn

15

30

5.000 loaøi thöïc vaät trong toång soá öôùc tính hôn 30.000 loaøi ñeå duøng vaøo muïc ñích y döôïc).

I. Con ngöôøi toàn taïi nhö moät boä phaän cuûa töï nhieân

Hieän nay, coù khoaûng hôn 110 loaøi thöïc vaät ñöôïc söû duïng ñeå laøm thöïc phaåm cho caû nhaân loaïi. ÔÛ Vieät Nam ta coù hôn 2.300 loaøi caây ñöôïc con ngöôøi söû duïng ñeå laøm thöùc aên cho ngöôøi vaø suùc vaät cuõng nhö ñeå laøm goã...

Ngaøy nay, treân theá giôùi cöù moãi giaây daân soá taêng theâm 3 ngöôøi coù nghóa laø moãi giôø daân soá theá giôùi taêng 10.800 ngöôøi. Cuõng trong thôøi gian aáy coù nghóa cuøng trong moät giôø thoâi thì treân theá giôùi coù 2.280 ha röøng bò taøn phaù vaø ngoùt 290.000 taán chaát thaûi baån ñöôïc saûn sinh ra vaø coù 570 ngöôøi cheát vì caùc beänh coù lieân quan ñeán chaát thaûi baån aáy. Ñoàng thôøi, cuõng trong 1 giôø aáy coù 720 loaøi ñoäng thöïc vaät bò tuyeät chuûng coù nghóa laø khoâng bao giôø xuaát hieän treân traùi ñaát naøy nöõa...

+ Hai laø: Gìn giöõ nhöõng neùt thaåm myõ trong cuoäc soáng, ñaûm baûo quyeàn ñöôïc soáng cuûa muoân loaøi. Söï toàn taïi cuûa caùc loaøi hieän coù treân haønh tinh laø söï toàn taïi khaùch quan qua quaù trình choïn loïc laâu daøi cuûa töï nhieân, ñieàu aáy chöùng toû chuùng coù quyeàn ñöôïc soáng nhö con ngöôøi. Chuùng ta, khoâng coù quyeàn toàn taïi treân söï traû giaù quaù ñaét cuûa cuoäc soáng muoân loaøi, ñoàng thôøi chuùng ta cuõng khoâng coù quyeàn laõng queân laø ñaõ coù bieát bao loaøi ñaõ töøng mang laïi cho chuùng ta nhöõng giaù trò thaåm myõ trong cuoäc soáng.

Haøng ngaøy, coù 25.000 ngöôøi cheát vì thieáu nöôùc vaø nhöõng beänh lieân quan ñeán nöôùc, cuøng xuaát hieän nhieàu beänh taät khaùc maø chuùng ta chöa coù caùch chöõa trò coù hieäu quaû, thaäm chí chöa bieát ñaët teân gì cho noù. Ví duï: Beänh ‘Ebola’ chaúng haïn... Phaûi chaêng, taát caû nhöõng haäu quaû kia lieân quan maät thieát ñeán hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi? Ta bieát raèng, moâi tröôøng töï nhieân laø cô sôû cuûa söï sinh toàn vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi. Moâi tröôøng khoâng nhöõng laø nôi cö truù maø laø nôi cung caáp cho con ngöôøi toaøn boä vaät chaát ñeå soáng vaø phaùt trieån. Nhöng chính trong quaù trình phaùt trieån ñoù con ngöôøi ñaõ laøm cho moâi tröôøng thay ñoåi quaù nhieàu.

+ Ba laø: Khi caùc quaàn theå sinh vaät bieán maát thì con ngöôøi seõ phaûi chòu ñöïng moät moái ñe doïa khaùc, ñoù laø söï suy yeáu khaû naêng thích nghi vôùi moät theá giôùi ñang bieán ñoäng. Khi söï toån thaát veà loaøi leân cao nhaát thì khaû naêng thích nghi cuûa quaàn theå cuõng bieán maát, ñoàng thôøi caùc heä sinh thaùi cuõng maát ñi nhieàu chöùc naêng maø chuùng coù theå giuùp cho loaøi ngöôøi soáng moät caùch deã daøng.

Trong lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, neáu noùi thôøi kyø noâng nghieäp con ngöôøi môùi baét ñaàu gaây ra nhöõng bieán ñoåi to lôùn cho moâi tröôøng thì ñeán thôøi kyø coâng nghieäp vaø ñaëc bieät laø tôùi giai ñoaïn ñoâ thò hoùa phaùt trieån trôû ñi (töø khoaûng theá kyû XX) con ngöôøi môùi thöïc söï laøm cho moâi tröôøng bieán ñoåi maïnh meõ. Ñaëc bieät trong vaøi ba thaäp kyû trôû laïi ñaây,

Ngaøy nay, con ngöôøi ñang coù xu höôùng doàn eùp heä sinh thaùi cuûa traùi ñaát ñeán moät giôùi haïn chòu ñöïng cuoái cuøng..., ñaây laø moái nguy cô thöïc söï maø con ngöôøi phaûi heát söùc quan taâm. §V. QUAN HEÄ GIÖÕA CON NGÖÔØI VAØ MOÂI TRÖÔØNG TÖÏ NHIEÂN 31

16

32

do nhöõng tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät vaø söï buøng noå daân soá thì söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi ñeán moâi tröôøng môùi caøng trôû neân saâu saéc vaø aùc lieät hôn...

tyû taán buïi caùc loaïi, töø 5 – 6 tyû taán CO2, 788.000 taán khí CFC, 600.000 taán Halon... vaø cuõng töø ñoù ñaõ laøm cho khí haäu toaøn caàu ñang coù xu höôùng bieán ñoåi xaáu. Ñaùng sôï hôn nöõa laø caùc daân cö ñang soáng döôùi maùi nhaø chung chaät choäi, baån thæu aáy, trong suoát chaëng ñöôøng daøi cuûa lòch söû laïi khoâng chòu soáng hoøa thuaän vôùi nhau ñeå baøn baïc caùch chung soáng yeân laønh vôùi thieân nhieân, maø ngoaøi thieân tai lieân mieân con ngöôøi coøn phaûi ñöông ñaàu vôùi voâ vaøn cuoäc chieán tranh xaâm laán laãn nhau moät caùch ñau thöông thaûm khoác...

Ñeå duy trì cuoäc soáng, con ngöôøi buoäc phaûi khai thaùc caùc nguoàn taøi nguyeân nhanh hôn khaû naêng taùi sinh cuûa chuùng. Tính ñeán naêm 1985, treân theá giôùi coù hôn 4.500 trieäu ha ñaát bò hoang maïc hoùa, trong ñoù coù hôn 20 trieäu ha hoaøn toaøn khoâng coù khaû naêng troàng troït, ñe doïa cuoäc soáng hôn 20% daân soá treân haønh tinh. Phaûi chaêng, chính con ngöôøi laø thuû phaïm gaây ra tình traïng hoang maïc hoùa vaø cuõng chính con ngöôøi laø naïn nhaân cuûa söï khoâ caèn hoang maïc hoùa ñoù...

Toùm laïi: Ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån, con ngöôøi ñaõ khoâng ngöøng taùc ñoäng vaøo thieân nhieân, khai thaùc thieân nhieân, muoán laøm thay ñoåi caû quy luaät töï nhieân... Song neân hieåu raèng, loaøi ngöôøi toàn taïi nhö laø moät boä phaän cuûa töï nhieân nhöng hoï seõ khoâng coù töông lai neáu nhö thieân nhieân vaø taøi nguyeân khoâng ñöôïc baûo veä... Vì vaäy, traùch nhieäm cuûa con ngöôøi tröôùc thieân nhieân cuõng chính laø traùch nhieäm ñoái vôùi haïnh phuùc cuûa baûn thaân mình...

Cuøng vôùi taøi nguyeân bò taøn phaù, con ngöôøi ñaõ gieát haïi raát nhieàu loaïi thuù röøng quyù hieám vôùi muïc ñích: cung caáp thöïc phaåm baûo veä muøa maøng, vui chôi giaûi trí, muïc ñích thöông maïi (nhö gieát gaáu laáy maät, da, loâng; gieát hoå, baùo laáy xöông, da...; gieát voi laáy ngaø; gieát teâ giaùc laáy söøng...), töø ñoù ñaõ laøm cho nhieàu loaøi ñoäng vaät quyù hieám khoâng coøn hoaëc coøn raát ít treân haønh tinh.

II. Phaùt trieån vaø phaùt trieån beàn vöõng Söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi laø moät quaù trình söû duïng caùc nguoàn taøi nguyeân ñeå saûn xuaát ra moïi cuûa caûi vaät chaát nhaèm ñaùp öùng nhu caàu caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Söï phaùt trieån khoâng chæ laø moái quan taâm cuûa nöôùc ta maø laø cuûa taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi. Tuy nhieân, trong quaù trình phaùt trieån nhìn chung ôû möùc ñoä naøy hay möùc ñoä khaùc ñeàu coù tình traïng: nguoàn taøi nguyeân ngaøy caøng bò caïn kieät, moâi tröôøng bò bieán ñoåi, bò suy thoaùi vaø taùc ñoäng xaáu trôû laïi ñoái vôùi söï phaùt trieån vaø ñôøi soáng cuûa con ngöôøi.

Taøi nguyeân khoaùng saûn ngaøy caøng caïn kieät, ñaát ñai ngaøy caøng baïc maøu, hoang hoùa... Nguoàn nöôùc bò nhieãm baån naëng neà, daân soá taêng leân theo caáp soá nhaân, töø ñoù ñaõ laøm cho maùi nhaø chung cuûa nhaân loaïi ngaøy caøng trôû neân chaät choäi. Ñieàu ñaùng sôï nhaát laø caøng ngaøy noù caøng bò boâi baån bôûi chính baøn tay con ngöôøi gaây ra... Moãi naêm ngaønh coâng nghieäp ñaõ toång hôïp treân 400 trieäu taán hoùa chaát, ñoàng thôøi cuõng thaûi vaøo khoâng khhí haøng traêm 33

17

34

Tình traïng ñoù xaûy ra trong ñieàu kieän con ngöôøi chæ bieát khai thaùc taøi nguyeân nhöng khoâng chuù yù ñeán nhöõng quy luaät bieán ñoåi töï nhieân cuûa moâi tröôøng xung quanh...

nhu caàu hieän taïi maø khoâng xaâm phaïm ñeán khaû naêng laøm thoûa maõn nhu caàu cuûa caùc theá heä töông lai. Theo caùch ñònh nghóa phoå bieán naøy thì ñieàu kieän ñeå ñaûm baûo phaùt trieån beàn vöõng laø laøm theá naøo ñeå chuùng ta boài thöôøng ñöôïc cho töông lai nhöõng thieät haïi do hoaït ñoäng cuûa chuùng ta hoâm nay gaây ra. Ñoù laø vieäc chuyeån giao di saûn tö baûn. Ñieàu naøy coù nghóa laø theá heä naøy phaûi ñaûm baûo raèng hoï ñeå laïi cho theá heä sau moät tröõ löôïng tö baûn khoâng ít hôn nhöõng gì maø theá heä naøy ñang coù.

Ngaøy nay, con ngöôøi ñaõ nhaän thöùc ñöôïc raèng: vieäc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi phaûi höôùng vaøo vieäc khai thaùc caùc nguoàn taøi nguyeân vaø moâi tröôøng sao cho coù hieäu quaû maø vaãn traùnh ñöôïc söï phaù hoaïi khaû naêng taùi taïo cuûa chuùng, hay noùi moät caùch khaùc laø phaûi ñaûm baûo ñöôïc söï caân baèng giöõa phaùt trieån kinh teá vaø baûo veä moâi tröôøng. Theo ngoân töø cuûa Lieân Hieäp Quoác thì hình thöùc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi coù tính ñeán yeáu toá moâi tröôøng nhö vaäy laø phaùt trieån laâu beàn.

Ñeå môû roäng khaùi nieäm, chuùng ta neân phaân bieät giöõa taêng tröôûng vaø phaùt trieån.

Quan ñieåm phaùt trieån laâu beàn khoâng haïn cheá söï phaùt trieån kinh teá nhöng phaûi trong ñieàu kieän laø söï phaùt trieån ñoù phaûi kinh teá vaø an toaøn veà maët moâi tröôøng.

– Phaùt trieån laø nhöõng thay ñoåi trong caáu truùc xaõ hoäi vaø kinh teá. Ví duï söï thay ñoåi theo höôùng toát hôn cuûa keát caáu haï taàng, tyû leä giöõa ngöôøi bieát chöõ taêng leân v.v...

Ñeå cho söï phaùt trieån ñaûm baûo ñöôïc tính laâu beàn thì vieäc xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá cuûa ñaát nöôùc ñoøi hoûi moãi quoác gia phaûi coù nhöõng tính toaùn, phaûi caên cöù vaøo tình hình nguoàn taøi nguyeân vaø trình ñoä phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc mình maø ñònh ra moät chieán löôïc chung cuûa quoác gia. Döïa vaøo chieán löôïc phaùt trieån chung ñoù, Nhaø Nöôùc seõ ñònh ra keá hoaïch haønh ñoäng cuûa töøng thôøi kyø vaø xaây döïng caùc luaät phaùp ñeå ñieàu haønh quaù trình phaùt trieån. (Thaùng 8 – 1991, chuùng ta cuõng ñaõ ñeà ra “Vieät Nam keá hoaïch quoác gia veà moâi tröôøng vaø phaùt trieån laâu beàn 1991 – 2000”).

– Taêng tröôûng laø söï taêng leân cuûa yeáu toá kinh teá – xaõ hoäi naøo ñoù hoaëc söï taêng leân cuûa GNP hoaëc GDP tính theo ñaàu ngöôøi. Taêng tröôûng deã ño löôøng hôn phaùt trieån, coù tröôøng hôïp coù söï taêng tröôûng nhöng khoâng coù söï phaùt trieån. Ví duï saûn löôïng theùp ñaàu ngöôøi naêm sau cao hôn naêm tröôùc nhöng ngaønh coâng nghieäp saûn xuaát theùp khoâng ñöôïc coi laø phaùt trieån vì coâng ngheä laïc haäu, saûn xuaát bò loã, moâi tröôøng bò oâ nhieãm hoaëc vì chaát thaûi vaø khai moû böøa baõi... Phaùt trieån khoâng theå thuaàn tuùy laø taêng tröôûng kinh teá maø phaûi laø phaùt trieån beàn vöõng. Phaùt trieån khoâng theå baèng baát cöù giaù naøo maø phaûi gaén vôùi baûo veä moâi tröôøng.

Phaùt trieån laâu beàn hay phaùt trieån beàn vöõng cuõng laø khaùi nieäm ñoàng nhaát. Ñoù laø söï phaùt trieån thoûa maõn nhöõng

35

18

36

Thu nhaäp ñaàu ngöôøi thöôøng ñöôïc bieåu hieän baèng hai chæ tieâu: GNP vaø GDP.

– Naêm 900 daân soá theá giôùi ñaõ taêng 320 trieäu ngöôøi. – Naêm 1.700 daân soá theá giôùi ñaõ leân 700 trieäu ngöôøi.

– GNP: Toång saûn phaåm quoác gia laø toång giaù trò haøng hoùa, dòch vuï theå hieän baèng tieàn do neàn kinh teá cuûa moãi nöôùc taïo ra trong khoaûng thôøi gian nhaát ñònh thöôøng laø moät naêm.

– Naêm 1990 daân soá theá giôùi ñaõ taêng 5.000 trieäu ngöôøi. (Trong ñoù 4/5 soá treû em ra ñôøi töø caùc nöôùc chaäm tieán). – Naêm 1996 daân soá theá giôùi laø 5.700 trieäu ngöôøi.

– GDP: Toång saûn phaåm quoác noäi.

– Naêm 1999 daân soá theá giôùi laø 6.000 trieäu ngöôøi.

Caû hai chæ tieâu naøy theå hieän möùc taêng tröôûng kinh teá cuûa moãi quoác gia. Thoâng thöôøng ngöôøi ta moâ taû thöôùc ño naøy baèng GNP/ngöôøi.

Giôø ñaây, moãi naêm traùi ñaát ñoùn nhaän theâm 90 trieäu ngöôøi, töông ñöông vôùi daân soá nöôùc Ñöùc hoaëc Meâhicoâ. Neáu giöõ nguyeân tyû leä taêng daân soá nhö hieän nay nghóa laø 1,6% naêm thì trong voøng 40 naêm nöõa theá giôùi seõ coù 11 tyû ngöôøi...

Trong khoa hoïc veà quaûn lyù moâi tröôøng ngöôøi ta cho raèng GNP chöa phaûn aùnh ñuùng ñaén söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa moät ñaát nöôùc vì söï taêng tröôûng naøy coù theå ñi lieàn vôùi söï caïn kieät taøi nguyeân veà than, daàu moû, nguoàn caù, taøi nguyeân röøng... Ñeå ñaùnh giaù ñuùng ñaén söï taêng tröôûng coù phaûi laø phaùt trieån hay khoâng, ngöôøi ta phaûi aáy GNP tröø ñi nhöõng nguoàn taøi nguyeân bò söû duïng, caùc chi phí xöû lyù chaát thaûi...

Hai khu vöïc troïng ñieåm cuûa naïn buøng noå daân soá laø Chaâu AÙ vaø Chaâu Phi maø trong ñoù AÁn Ñoä vaø Zimbabueâ laø hai ñieåm noùng. AÁn Ñoä hieän coù hôn 900 trieäu ngöôøi, roài ñaây seõ qua maët Trung Quoác vôùi soá daân hieän coù 1,2 tyû ngöôøi. Buøng noå daân soá keùo theo haøng loaït thaûm hoïa, tröôùc nhaát laø vaán ñeà löông thöïc. Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tính toaùn raèng muoán coù ñuû soá löông thöïc vöøa ñuû no thì moãi ngöôøi caàn phaûi coù 0,26 ha ñaát canh taùc, nhö vaäy neáu daân soá theá giôùi laø 10 tyû ngöôøi thì chuùng ta caàn phaûi coù 2,6 tyû ha.

Vì vaäy, trong chính saùch vó moâ caàn heát söùc chuù yù vaán ñeà naøy, khoâng neân ñôn thuaàn cho raèng toác ñoä taêng GNP/naêm cao laø möøng, laø toát maø phaûi xem xeùt caùi giaù phaûi traû veà taøi nguyeân, veà moâi tröôøng ôû möùc naøo...

Hieän nay, caû theá giôùi coù 3,2 tyû ha ñaát canh taùc nhöng trong soá ñoù ñaõ coù hôn 2,0 tyû ha ñaát ñai ñaõ baïc maøu hoaëc treân ñaø sa maïc hoùa. Nhö vaäy, muoán môû roäng dieän tích ñeå saûn xuaát löông thöïc cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc phaù hoaïi taøi nguyeân (phaù röøng, ñaûo loän moâi sinh, huûy dieät nguoàn nöôùc...).

III. Buøng noå daân soá vaø chaát löôïng cuoäc soáng Traùi ñaát ñöôïc hình thaønh caùch ñaây 4,7 tyû naêm nhöng con ngöôøi chæ môùi xuaát hieän caùch ñaây coù 600 ngaøn naêm.... Ñaàu coâng nguyeân daân cö treân haønh tinh naøy chöa ñaày 160 trieäu ngöôøi, theá maø ñeán: 37

19

38

Veà nguyeân taéc thì coù theå taêng naêng suaát gaáp ñoâi maø chöa caàn phaûi môû roäng dieän tích nhö hieän nay nhöng bieän phaùp duy nhaát laø phaûi duøng phaân hoùa hoïc ñeå kích thích sinh tröôûng, ñeå taêng naêng suaát caây troàng. Nhöng phaân hoùa hoïc, thuoác baûo veä thöïc vaät laïi laø:

Theo quyõ nhi ñoàng cuûa Lieân Hôïp Quoác (UNICEF) thì haøng naêm treân theá giôùi coù 13 trieäu treû em cheát döôùi 5 tuoåi nghóa laø moãi ngaøy coù 36.000 treû em qua ñôøi vì suy dinh döôõng... Hieän nay, treân theá giôùi coù hôn 230 trieäu treû em bò thieáu Vitamin A, 190 trieäu treû em khoâng ñuû caân naëng.

– Keû thuø toâm caù...

Taïi mieàn ñoâng Zaire hôn 1 trieäu ngöôøi tò naïn ñang coù nguy cô cheát ñoùi. Coøn Zimbabueâ, moät ñaát nöôùc chæ coù 9 trieäu daân nhöng ngheøo ñoùi vaø beänh taät ñaõ cöôùp ñi hôn 1 trieäu sinh maïng... moät ñaát nöôùc maø hôn 50% daân soá döôùi tuoåi 15...

– Thuoác tröø saâu laø con dao 2 löôõi cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät vaø thöïc vaät... – Maø muoán saûn xuaát thuoác tröø saâu, dieät coû, phaân boùn... thì cuõng phaûi coù naêng löôïng.

Thaùng 11/1996, Hoäi nghò löông thöïc theá giôùi toå chöùc taïi Roma ñaõ xaùc nhaän: Hieän nay treân theá giôùi luoân luoân coù hôn 841 trieäu ngöôøi (töùc hôn 20% daân soá theá giôùi) thieáu ñoùi traàm troïng trong toång soá 3,2 tyû ngöôøi soáng trong caûnh ñoùi ngheøo. Trong khi ñoù, dieän tích ñaát ñai noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi (0,26 ha) tieáp tuïc bò thu heïp moät caùch nhanh choùng... OÂng Lester Brown chuû tòch toå chöùc “taàm nhìn theá giôùi” ñaõ baùo ñoäng: “Kho löông thöïc döï tröõ theá giôùi cho naêm tôùi tröôùc khi böôùc vaøo vuï thu hoaïch môùi chæ vöøa ñuû ñaùp öùng nhu caàu tieâu thuï cuûa theá giôùi trong 49 ngaøy. Ñaây laø möùc döï tröõ thaáp nhaát töø tröôùc tôùi nay... thaáp hôn caû naêm 1973 khi maø kho döï tröõ löông thöïc ñuû duøng cho theá giôùi 55 ngaøy vaø giaù löông thöïc theá giôùi ñaõ taêng leân 2 laàn”. OÂng Lester Brown cuõng nhaán maïnh raèng “Do daân soá taêng neân vaøo naêm 2030 Trung Quoác seõ phaûi nhaäp khaåu 200 trieäu taán nguõ coác, töông ñöông vôùi möùc xuaát khaåu nguõ coác hieän nay treân theá giôùi” ñieàu aáy coù nghóa ñeán naêm 2030 cho duø soá löông thöïc maø theá giôùi coá

– Nhöng neáu muoán coù naêng löôïng thì phaûi laøm nhieät ñieän cuõng coù nghóa phaûi thaûi vaøo khí quyeàn moät löôïng lôùn khoùi buïi vaø nhieàu ñoäc chaát khaùc... – Coøn muoán laøm thuûy ñieän coù nghóa laø phaûi phaù röøng ñeå xaây döïng hoà chöùa, coâng trình, nhaø maùy... – Neáu ñieän nguyeân töû maø nhö Chernobyl thì cuõng chaúng saïch seõ gì bôûi vì söï coá Chernobyl laø söï kieän moâi tröôøng toài teä nhaát haønh tinh... Vì vaäy, vieäc lo caùi aên cho loaøi ngöôøi trong töông lai quaû laø caùi voøng luaån quaån, gôõ khaâu naøy laïi vöôùng khaâu khaùc... Ñoùi ngheøo luoân luoân ñi keøm vôùi laïc haäu. – 70% phuï nöõ AÁn Ñoä laáy choàng döôùi tuoåi 18. – 1/2 daân soá theá giôùi khoâng bieát chöõ taäp trung ôû AÁn Ñoä. – Hôn 50% treû em theá giôùi bò baïi lieät cuõng ôû AÁn Ñoä.

39

20

40

gaéng saûn xuaát taêng leân thì cuõng chæ vöøa ñuû cung caáp cho soá daân taêng leân cuûa Trung Quoác maø thoâi...

Khoaùng saûn laø thöù taøi nguyeân khoâng theå naøo khoâi phuïc ñieàu aáy caøng noùi roõ hôn: Taøi nguyeân cuûa loaøi ngöôøi ñang caïn kieät moät caùch nhanh choùng...

Daân soá taêng keùo theo haøng loaït nhöõng khoù khaên khaùc veà nhu caàu aên ôû, giao thoâng, hoïc haønh, vui chôi giaûi trí... Phaûi môû roäng dieän tích canh taùc coù nghóa laø phaûi phaù röøng ñeå laáy theâm ñaát troàng troït, phaûi taêng cöôøng boùc loät ñoä maøu môõ cuûa ñaát..., phaûi khai thaùc theâm nhieàu cuûi goã ñeå xaây döïng, ñeå laøm chaát ñoát..., phaûi taêng cöôøng saên baén, ñaùnh baét ñeå coù theâm thöïc phaåm..., phaûi khoâng ngöøng khai thaùc taøi nguyeân khoaùng saûn ñeå ñaûm baûo nhu caàu caàn thieát khi daân soá gia taêng..., nghóa laø ñeå duy trì cuoäc soáng con ngöôøi buoäc phaûi tích cöïc khai thaùc nhanh vaø nhieàu hôn nöõa caùc nguoàn taøi nguyeân nhanh hôn khaû naêng taùi sinh cuûa chuùng.

Nam Phi moät ñaát nöôùc maø haøng naêm ñaõ khai thaùc: – 1150 taán vaøng (töùc chieám 50% saûn löôïng khai thaùc theá giôùi, ñöùng sau Lieân Xoâ cuõ). – 100 taán baïch kim (chieám 50% löôïng khai thaùc theá giôùi). – 23% saûn löôïng Uranium khai thaùc theá giôùi. – Ñöùng thöù 3 theá giôùi veà saûn löôïng kim cöông (sau Lieân Xoâ vaø Zimbabueâ). Nhöng Nam Phi vaãn laø moät nöôùc ngheøo khoå, cheá ñoä Apathai ñaõ laøm cho Nam Phi khoán ñoán trong caûnh huynh ñeä töông taøn...

Trong 100 naêm qua, con ngöôøi ñaõ khai thaùc: – Hôn 130 tyû taán than töùc hôn 25% tröõ löôïng than theá giôùi.

Khoaùng saûn caïn kieät, taøi nguyeân röøng bò taøn phaù moät caùch khuûng khieáp laøm cho tai hoïa luõ luït mang ñeán ngaøy caøng nhieàu hôn. Nöôùc maët cuõng nhö nöôùc ngaàm ngaøy caøng caïn kieät. Ngaøy nay “Ñoùi nöôùc ñang laø moái nguy cuûa toaøn caàu”. Haøng ngaøy, treân theá giôùi coù 25.000 ngöôøi cheát vì thieáu nöôùc. Cuoäc chieán tranh ôû Campuchia, Ruanña, Bosnia..., soá ngöôøi cheát vì bom ñaïn cuõng baèng soá thöông vong do thieáu nöôùc vaø caùc beänh coù lieân quan ñeán nöôùc... Ngöôøi ta söû duïng nöôùc nhö moät thöù vuõ khí lôïi haïi ñeå tieâu dieät laãn nhau...

– Hôn 35 tyû taán daàu moû chieám 50% tröõ löôïng daàu moû theá giôùi. – Hôn 1 tyû taán khí ñoát töùc hôn 75% tröõ löôïng khí ñoát trong loøng ñaát... – Naêm 1996 theá giôùi ñaõ khai thaùc 425 trieäu taán saét thì ñeán naêm 2000 con soá aáy seõ laø 2041 trieäu taán. – Nhu caàu veà ñoàng töø 5 trieäu taán ñeán 10 trieäu taán. – Nhoâm töø 7 trieäu taán naêm 1966 leân 227 trieäu taán naêm

Ñaát laø nguoàn taøi nguyeân cô baûn cuûa moãi quoác gia, laø saûn phaåm toång hôïp cuûa caùc ñieàu kieän töï nhieân vaø lao ñoäng cuûa

2000.

41

21

42

con ngöôøi trong quaù trình phaùt trieån xaõ hoäi. Ñaát laø ñoái töôïng vaø laø tö lieäu saûn xuaát cuûa noâng laâm nghieäp vaø nhieàu hoaït ñoäng khaùc... Nhöng ñaát coøn coù taùc duïng khi coøn nguoàn nöôùc, maø nguoàn nöôùc nhieàu ít laïi lieân quan maät thieát ñeán ñoä che phuû cuûa röøng...

Röøng bò taøn phaù ñaõ laøm cho haøng naêm coù töø 6 – 7 trieäu ha ñaát ñai bò baïc maøu, hoang hoùa daãn ñeán muøa maøng bò thaát baùt, haïn haùn keùo daøi, gaây neân naïn ñoùi xaûy ra trieàn mieân ôû moät soá nöôùc, töø ñoù daãn ñeán nhöõng laøn soùng di daân töï do rôøi boû caû queâ höông lang thang tìm nôi nöông töïa...

Trong sinh quyeån thì thöïc vaät laø thaønh phaàn ñöôïc phaân boå roäng nhaát vaø chieám moät khoái löôïng lôùn nhaát. Neáu so saùnh vôùi toaøn boä sinh quyeån thì thöïc vaät chieám 97,8%, trong khi ñoù ñoäng vaät chæ chieám 1,3%.

Buøng noå daân soá khoâng nhöõng baét con ngöôøi taùc ñoäng maïnh vaøo moâi tröôøng töø ñoù ñaõ khieán cho taøi nguyeân nhanh choùng caïn kieät, ñaát ñai baïc maøu hoang hoùa, nguoàn nöôùc sinh hoaït thieáu huït ñoàng thôøi ñem ñeán cho töï nhieân bieát bao haäu quaû oâ nhieãm ñeán moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí...

Trong moâi tröôøng töï nhieân thì röøng laø bieåu hieän cuûa möùc ñoä taäp trung vaø söï phong phuù cao nhaát cuûa giôùi thöïc vaät ñoàng thôøi laø thaønh phaàn coù vai troø to lôùn ñoái vôùi ñôøi soáng con ngöôøi vaø laø nguoàn taøi nguyeân coù giaù trò cao veà maët kinh teá.

Naêm 1930, treân theá giôùi chöa coù moät thaønh phoá naøo ñuû 5 trieäu daân, theá maø naêm 1950 ñaõ coù 6 thaønh phoá, naêm 1996 coù 30 thaønh phoá treân 5 trieäu daân coù nhöõng thaønh phoá hôn 30 trieäu ngöôøi nhö Tokyo...

Tröôùc ñaây, ngöôøi ta öôùc tính röøng che phuû treân toaøn boä traùi ñaát chieám 50% dieän tích beà maët caùc luïc ñòa. Röøng laø loaïi taøi nguyeân coù theå khoâi phuïc song con ngöôøi khai thaùc quaù möùc laøm phaù vôõ khaû naêng khoâi phuïc cuûa noù vì vaäy dieän tích röøng ngaøy caøng thu heïp moät caùch nhanh choùng. Tính ñeán naêm 1973, dieän tích che phuû röøng treân toaøn theá giôùi coøn chieám 29,1% beà maët caùc luïc ñòa...

Buøng noå daân soá daãn ñeán ñoùi ngheøo, thaát nghieäp, beänh taät ñaëc bieät laø toäi phaïm gia taêng... Treân theá giôùi, hieän coù 3 tyû ngöôøi soáng trong caûnh ñoùi ngheøo thì 100 trieäu ngöôøi laø voâ gia cö, 1 tyû ngöôøi phaûi soáng trong hoaøn caûnh oå chuoät toài taøn... * Moät soá neùt veà tình hình phaùt trieån daân soá ôû nöôùc ta

Trong 17 trieäu ha röøng bò con ngöôøi taøn phaù haøng naêm thì 15,7 trieäu ha laø thuoäc veà caùc nöôùc ñang phaùt trieån taøn phaù.

Töø baûng 1–3 ta thaáy raèng: Vaøo giöõa naêm 1989 daân soá nöôùc ta coù khoaûng 64,4 trieäu ngöôøi, ñöôïc saép vaøo haøng thöù 13 veà daân soá treân theá giôùi. Trong gaàn 7 thaäp kyû qua daân soá Vieät Nam phaùt trieån coù khi cao khi thaáp nhöng trong voøng 3 thaäp kyû trôû laïi ñaây toác ñoä phaùt trieån daân soá taêng leân 1 caùch ñaùng lo ngaïi. Töø ñaàu theá kyû ñeán nay, daân soá ñaõ taêng leân 5 laàn.

Hieän nay, nhieàu nöôùc nhö: Irak dieän tích röøng chæ coøn 4%. – Syria dieän tích röøng laø

2,0%

– Baéc Ailen dieän tích röøng laø

1,8%

– Apganistan dieän tích röøng laø

1,7%

43

22

44

Theo soá lieäu naêm 1989 thì coù tôùi 79,9% daân soá caû nöôùc soáng ôû noâng thoân, 20,1% soáng ôû ñoâ thò.

Theo tính toaùn cuûa naêm 1987 thì dieän tích bình quaân 2

nhaø ôû cho ngöôøi daân ñoâ thò döôùi 4,3m treân phaïm vi caû nöôùc, thaáp nhaát trong caùc nöôùc cuûa heä thoáng XHCN cuõ.

Söï phaân boå daân soá trong caùc khu vöïc khoâng ñoàng ñeàu: 2

– Maät ñoä trung bình caû nöôùc laø: 195 ngöôøi/km .

2

Haø Noäi coù khoaûng 1/3 daân soá soáng ôû möùc döôùi

2m /ngöôøi, cuoái cuøng laø ñieàu kieän veä sinh cuõng voâ cuøng nguy caáp, nöôùc uoáng vaø caùc tieän nghi nhaø veä sinh ôû thaønh phoá ñang trong ñieàu kieän suy thoaùi.

– ÔÛ mieàn nuùi chæ coù 50 ngöôøi. – Ñoàng baèng Baéc boä vaø soâng Cöûu Long: 300 – 500 ngöôøi.

ÔÛ Haø Noäi coù 33% soá gia ñình taäp theå coøn phaûi chòu caûnh hoá xí 2 ngaên coâng coäng vaø cöù 30 ngöôøi chung moät nhaø veä sinh, vôùi khu lao ñoäng thì treân 100 ngöôøi 1 nhaø veä sinh...

2

– Taïi caùc vuøng ñoâ thò: 2000 – 5000 ngöôøi/km . Ñaëc bieät taïi caùc khu phoá cuõ cuûa Haø Noäi thì 35.000 ngöôøi/km2.

ÔÛ Ñaø Naüng coù hôn 3.000 hoä khoâng coù nhaø veä sinh...

Theo soá lieäu thoáng keâ naêm 1988 thì töø söï buøng noå daân soá cuõng nhö söï phaân boå daân cö khoâng caân ñoái ñoù ñaõ daãn ñeán chaát löôïng cuoäc soáng giaûm thaáp vaø gaây ra nhöõng bieán ñoåi veà moâi tröôøng nghieâm troïng.

ÔÛ thaønh phoá Hoà Chí Minh coù 16.000 ngöôøi trong toång soá 98.000 ngöôøi ñònh cö doïc keânh raïch vaø giao thoâng thuûy khoâng coù tieän nghi veä sinh.

Hieän nay, caû nöôùc ta chöa ñeán 40% soá nhaø ôû coù caùc ñieàu kieän töông ñoái toát, coøn laïi thì caàn phaûi söûa chöõa hoaëc phaûi xaây caát laïi...

Buøng noå daân soá ngoaøi taùc ñoäng xaáu ñeán taøi nguyeân moâi tröôøng coøn keùo theo haøng loaït nhöõng khoù khaên phaûi giaûi quyeát nhö nhaø ôû, giao thoâng, ñieän nöôùc..., caû ñeán caùc loaïi toäi phaïm.

Hieän coù hôn 1 trieäu nhaø oå chuoät doïc theo caùc bôø soâng, keânh raïch vaø caùc ñöôøng giao thoâng thuûy. Hieän töôïng soáng lang thang xuaát hieän ôû haàu heát caùc thaønh phoá, thaäm chí caû ôû nhöõng thaønh phoá nhoû nhö Hueá, Nha Trang... Nhöõng coäng ñoàng naøy soáng baát cöù choã troáng naøo coù saün ñeå coù vieäc laøm, ôû trung taâm thaønh phoá cuõng nhö ôû ngoaïi oâ, doïc theo caùc bôø keânh möông cuûa thaønh phoá vaø caùc ñöôøng giao thoâng thuûy...

Nöôùc ta, naêm 1990 öôùc tính coù 65 trieäu daân, luùc naøy maät 2

ñoä daân soá laø 200 ngöôøi/km , ñaây laø maät ñoä lôùn nhaát ñoái vôùi baát kyø moät nöôùc noâng nghieäp naøo treân theá giôùi. Söùc eùp veà daân soá naøy ñang gaây ra söï caêng thaúng khoâng kham noåi cho söùc chöùa cuûa moâi tröôøng ñaát, nöôùc. Neáu toác ñoä taêng daân soá 2,4% nhö hieän nay coøn tieáp dieãn thì roõ raøng naêm 2000 ta seõ coù 80 trieäu ngöôøi... Hieän nay, nöôùc ta ñang ñeà ra chuû tröông. – Moät caëp vôï choàng coù töø 1 – 2 con.

45

23

46

– 2 con phaûi caùch nhau 3 – 5 naêm.

1880

45.000

Coù theâm khu vöïc Chôï Lôùn vaø ngöôøi Hoa

– Gaùi 22 tuoåi, trai 24 tuoåi môùi xaây döïng gia ñình.

1898

> 80.000

Baét ñaàu quy hoaïch thaønh phoá Saøi Goøn

Chuû tröông naøy toû ra coù hieäu quaû ôû thaønh thò nhöng keùm hieäu quaû ôû noâng thoân vaø mieàn nuùi... Vì vaäy, caàn phaûi naâng cao hôn nöõa veà nhaän thöùc cho ngöôøi daân veà moái quan heä khaêng khít giöõa daân soá vaø moâi tröôøng, giöõa daân soá vaø chaát löôïng cuoäc soáng...

1913

248.000

Saøi Goøn: 67.000 + Chôï Lôùn: 151.000 ngöôøi

1939

540.000

Treân phaàn dieän tích thaønh phoá 3.000 ha

1943

1.200.000

1951

1.603.000

Ñaëc bieät phaûi chuù yù vai troø cuûa phuï nöõ trong vaán ñeà naøy. Phuï nöõ caàn phaûi ñöôïc nhaän thöùc ñaày ñuû veà nhöõng söï löïa choïn maø hoï coù ñöôïc ñoái vôùi quy moâ gia ñình vaø phong caùch soáng trong chính moâi tröôøng cuûa hoï...

1958

1.776.000

1965

2.774.000

1968

2.800.000

Coù keå theâm cuûa khu Gia Ñònh: 478.000 ngöôøi

1975

3.500.000

Saøi Goøn 3.000.000 ngöôøi + Gia Ñònh: 500.000 ngöôøi

2000

5.226.000

2004

7.000.000

Daân soá Vieät Nam taïo neân moät caûnh traùi ngöôïc: moät taøi nguyeân coù theå taùi taïo coù giaù trò nhaát cuûa ñaát nöôùc ñoàng thôøi cuõng laø moät moái ñe doïa lôùn nhaát ñoái vôùi moâi tröôøng cuûa mình...

Sau 1975, Saøi Goøn – Chôï Lôùn – Gia Ñònh saùt nhaäp thaønh Thaønh phoá Hoà Chí Minh vôùi dieän tích noäi thaønh

Baûng 1–1. Thaønh phoá Hoà Chí Minh – Quaù trình phaùt trieån vaø taäp trung daân soá Naêm

Daân soá

Treân dieän tích cuûa thaønh phoá 6.750 ha

140km2, ngoaïi thaønh 2.000 km2. Söï phaân boá daân soá nhö sau:

Tình hình xaõ hoäi

Naêm

1653

Môùi coù daân

Chuùa Nguyeãn Hieàn mua laïi ñoàn qua thueá cuûa vua Thuûy Chaân Laïp. Baét ñaàu ñem quaân ñeán khai hoang.

1790

Vaøi ngaøn

Vua Gia Long xaây thaønh vôùi teân Thaønh Minh Phuïng, daân soá chöøng vaøi ngaøn ngöôøi soáng ven kinh Beán Ngheù.

1836

18.000

Vua Minh Maïng xaây laïi thaønh môùi: Thaønh Minh Maïng

1859

8.000

Phaùp chieám Saøi Goøn (daân giaûm do boû troán Phaùp)

1867

25.000

Phaùp baét ñaàu xaây döïng ñoâ thò, ñöôøng phoá Saøi Goøn

47

Daân soá toaøn thaønh 3

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988

24

48

Daân soá noäi thaønh

(10 ngöôøi)

(103 ngöôøi)

3,202 3.208 3.233 3.304 3,389 3,488 3,596 3,660 3,727

2.260 2.254 2.269 3.324 2.389 2.469 2.589 2.627 2.666

1989

3,872

2.758

Baûng 1–2. Tyû leä taêng daân soá cuûa theá giôùi Moác

Daân soá theá giôùi

Tyû leä taêng daân soá

thôøi gian

(106 ngöôøi)

(tyû ngöôøi)

Ñaàu coâng nguyeân Khoaûng naêm 1650 Khoaûng naêm 1860 Khoaûng naêm 1950 Khoaûng naêm 1990 Döï baùo naêm 2000 – 2010

250 – 350 500 – 700

16%

1.000 – 1.400

2,0%

4.000 – 6.000

80x106 treû ra ñôøi trong naêm 4/5 soá treû ra ñôøi töø caùc nöôùc chaäm phaùt trieån

4.000 – 6.000 Khoaûng 8 tyû

Möùc taêng

0,3 tyû (2 laàn) trong naêm 1650 0,7 tyû (2 laàn) trong 200 naêm 2 tyû (2 laàn) trong 100 naêm 3 tyû (2 laàn) trong 40 naêm

SLLT

DTGT

Daân soá

15,1

7,0

54,9

275

0,13

2,21

1982

16,6

7,0

56,2

295

0,12

2,49

1983

17,0

6,8

57,8

294

0,12

2,67

1984

17,9

6,8

58,3

307

0,12

2,74

1985

18,2

6,8

59,7

305

0,11

2,78

1986

18,4

6,8

61,1

301

0,11

2,81

1987

17,6

6,7

62,5

282

0,11

2,70

1988

19,6

6,9

63,7

308

0,11

2,97

1989

21,5

7,1

64,4

332

0,11

3,33

1990

21,5

7,1

65,7

325

0,11

3,21

Ghi chuù:

SLLT: Saûn löôïng löông thöïc DTGT: Dieän tích gieo troàng BQ: Bình quaân

Vì vaäy, oån ñònh daân soá laø moät yeâu caàu böùc xuùc cho cuoäc soáng cuûa chuùng ta khoâng nhöõng tröôùc maét maø coøn caû cho theá

Baûng 1–3. Caùc daãn lieäu veà kinh teá vaø daân soá ôû Vieät Nam Naêm

1981

Löông thöïc Dieän tích

heä mai sau. Bôûi vì:

Naêng suaát

– Khoù coù theå noùi veà moâi tröôøng maø khoâng noùi veà daân soá

(106 taán) (106 ha) (106 ngöôøi) BQ (kg/mg) (ha ngöôøi) luùa (taán ha)

vì daân soá laø maãu soá chung cho nhieàu khía caïnh veà moâi

1940

6,0

5,2

20,2

259

0,26

1,25

1955

6,1

4,7

25,1

244

0,19

1,42

1975

11,6

5,6

47,6

244

0,12

2,14

1976

13,5

6,2

49,2

274

0,13

2,25

1977

12,9

6,6

50,4

256

0,13

2,02

1978

12,9

6,8

51,5

251

0,13

1,85

1979

13,7

6,9

52,5

262

0,13

1,96

– Chính saùch ñuùng ñaén veà daân soá laø trung taâm cho söï

1980

14,4

7,0

53,7

268

0,13

2,09

thaønh coâng cuûa nhöõng yù ñoà muoán traùnh khoûi cuoäc khuûng

tröôøng. Hôn nöõa, moâi tröôøng vaø daân soá laø nhöõng vaán ñeà xuyeân suoát moïi lónh vöïc vaø moïi trình ñoä phaùt trieån, söï taêng daân soá seõ laøm taêng theâm söï caêng thaúng veà moâi tröôøng. – Daân soá, söï phaân boå veà daân soá, toác ñoä taêng daân soá..., ñaõ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán chaát löôïng cuoäc soáng.

49

25

50

song laïi khoâng keùm phaàn quan troïng ñeå thoûa maõn nhöõng nhu caàu cô baûn cuûa con ngöôøi nhö khoâng khí trong saïch, khoaûng khoâng gian daønh cho cuoäc soáng, moâi tröôøng xaõ hoäi tích cöïc, söùc khoûe toát, khi caàn seõ coù ñöôïc söï thoûa maõn rieâng tö, thoûa maõn veà tinh thaàn, nieàm tin vaøo chính trò vaø trieát hoïc, phöông tieän ñeå höôûng thuï giaûi trí, moâi tröôøng soáng saïch seõ haáp daãn, nöôùc saïch, söï töï do caù nhaân, tình caûm hoï haøng vaø cô hoäi thaønh ñaït...

hoaûng moâi tröôøng vaø laø söï ñoùng goùp chính vaøo caùc chính saùch söû duïng taøi nguyeân caân baèng... Ñeå deã daøng nhaän thöùc ñöôïc moái quan heä giöõa chaát löôïng cuoäc soáng vôùi taøi nguyeân moâi tröôøng vaø daân soá..., chuùng ta coù theå duøng coâng thöùc ñôn giaûn sau ñaây ñeå bieåu ñaït: Chaát löôïng cuoäc soáng =

(R × E × r) P

(1–1)

ÔÛ ñaây: R – Cô sôû taøi nguyeân.

Toùm laïi: Coù nhieàu nhaân toá aûnh höôûng ñeán chaát löôïng cuoäc soáng nhöng nhaân toá chuû yeáu laø coù moät chính saùch ñuùng ñaén veà daân soá seõ laø trung taâm cho söï thaønh coâng cuûa nhöõng yù ñoà muoán traùnh khoûi cuoäc khuûng hoaûng veà moâi tröôøng...

E – Hieäu quaû cuûa vieäc söû duïng taøi nguyeân. r – Möùc ñoä coù theå taùi taïo ñöôïc cuûa taøi nguyeân. P – daân soá.

§VI. TAØI NGUYEÂN KHOAÙNG SAÛN – CAÙC RAËNG SAN

Töø coâng thöùc treân, ta thaáy raèng cô sôû taøi nguyeân cuûa baát kyø moät ñaát nöôùc naøo cho duø coù giaøu ñeán ñaâu nhöng daân soá caøng nhieàu thì chaát löôïng cuoäc soáng cuõng nhaát ñònh phaûi giaûm thaáp.

HOÂ VAØ RÖØNG NGAÄP MAËN I. Taøi nguyeân khoaùng saûn Nhôø ñaëc ñieåm veà ñòa lyù vaø ñòa chaát ñoäc ñaùo maø Vieät Nam ta coù nhieàu khoaùng saûn quyù hieám khaùc nhau, thôøi gian qua chuùng ta ñaõ phaùt hieän hôn 3.500 moû vaø ñieåm quaëng, bao goàm:

Coâng thöùc treân khaùi quaùt veà moái quan heä cô sôû taøi nguyeân, ñieàu kieän daân soá vaø chaát löôïng cuoäc soáng cuûa moät coäng ñoàng, cuûa moät daân toäc... Ñöông nhieân, chaát löôïng cuoäc soáng cuûa töøng ngöôøi, töøng caù theå coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá khaùc nöõa. Ñeå cuoäc soáng con ngöôøi coù theå ñöôïc thoûa maõn caàn phaûi coù söï caân baèng hôïp lyù giöõa nhöõng nhu caàu vaät chaát khaùc nhau.

1. Nhoùm khoaùng saûn naêng löôïng – Beå than Antraxit coù taûi löôïng haøng tyû taán. – Than naâu ôû boàn truõng soâng Hoàng coù vaøi traêm tyû taán. – Than buøn, than môõ haøng chuïc vaïn taán.

Nhöõng thieáu thoán lôùn trong moät lónh vöïc ñoâi khi khoâng theå naøo buø ñaép ñöôïc baèng nhöõng dö thöøa cuûa moät lónh vöïc khaùc... Coù moät soá ñaëc tröng khoù löôïng hoùa, khoù ñaùnh giaù hôn, 51

– Tieàm naêng Uranium raát trieån voïng. – Daàu moû vaø khí thieân nhieân coù taûi löôïng lôùn.

26

52

– Than ñaù laø loaïi khoaùng saûn chính ñang ñöôïc khai thaùc, troïng löôïng cuûa noù ñöôïc khaúng ñònh töø 3 – 3,5 tyû taán vaø tröû löôïng tieàm naêng coøn lôùn hôn. Löôïng khai thaùc haøng naêm ñaûm baûo cho moïi nhu caàu cuûa nhaân daân ñoàng thôøi haøng naêm xuaát khaåu töø 500.000 – 700.000 taán.

– Grafit haøng chuïc trieäu taán. 4. Vaät lieäu xaây döïng – Caùt thuûy tinh coù chaát löôïng coù tröõ löôïng lôùn ôû Cam Ranh... – Ñaù voâi laøm ximaêng.

2. Nhoùm khoaùng saûn kim loaïi

– Ñaù xaây döïng, ñaù oáp laùt.

– Quaëng saét coù hôn 2 tyû taán, Thaïch Kheâ laø moû lôùn

– Vaät lieäu laøm gaïch chòu löûa.

nhaát.

Caùc ñaù quyù vaø nöûa ñaù quyù trong ñoù coù ñaù ngoïc Saphia, Ruby... coù trieån voïng lôùn, coù haøng traêm nguoàn nöôùc khoaùng, nöôùc noùng...

– Coù haøng chuïc trieäu taán Titan sa khoaùng ven bieån. – Quaëng Mangan Cao Baèng, Haø Tieân coù haøng chuïc trieäu taán.

Hieän nay, môùi coù khoaûng 300 moû cuûa hôn 30 loaïi khoaùng saûn ñöôïc ñöa vaøo khai thaùc. Trong 30 naêm qua chuùng ta chæ môùi khai thaùc ñöôïc hôn 100 trieäu taán saûn löôïng khoaùng saûn caùc loaïi (Khoâng keå nöôùc döôùi ñaát vaø ñaù xaây döïng).

– Quaëng Cromit ôû Thanh Hoùa coù haøng chuïc trieäu taán. – Quaëng ñoàng haøng traêm ngaøn taán ôû Hoaøng Lieân Sôn, Cao Baèng. – Quaëng thieác Vonfram ôû Cao Baèng, Haø Tieân, Baéc Thaùi, Ngheä Tónh, Laâm Ñoàng...

Tình hình toån thaát taøi nguyeân khoâng theå khoâi phuïc: Trong suoát quaù trình töø khaâu thaêm doø, khai thaùc vaø cheá bieán söû duïng, tyû leä toån thaát ñaõ vöôït quaù giôùi haïn ñònh möùc cho pheùp: Thieác: 22% – 24%, Cromit: 46% – 48%, saét: 16% – 24%. Nhieàu moû vaøng, Vonframit, than, thieác bò khai thaùc traùi pheùp. Nhieàu khoaùng saûn quyù söû duïng böøa baõi.

– Quaëng Boxit ôû Cao nguyeân Mieàn Nam coù tröõ löôïng vaøi tyû haøng chuïc trieäu taán. Ngoaøi ra, coøn coù thuûy ngaân, Molipden, Antimon, vaøng, baïc v.v...

Caùc moû lôùn thaûi ñaát ñaù khoâng hôïp lyù laøm bieán ñoåi ñòa hình, caûnh quan thieân nhieân laøm nhieãm baån caùc nguoàn nöôùc ngoït vaø nöôùc bieån (moû thieác, moû than). Vieäc cheá bieán khoaùng saûn khoâng ñuùng quy trình coâng ngheä ñaõ thaûi nhieàu ñoäc toá gaây nhieãm baån moâi tröôøng soáng, laõng phí nhieàu nguyeân toá coù ích ñi keøm...

3. Nhoùm khoaùng saûn khoâng kim loaïi – Hôn moät tyû taán Apatit ôû Laøo Cai. – Vaøi chuïc trieäu taán Quaczit. – Fluorit haøng chuïc trieäu taán. 53

27

54

hoaëc 1/3 beà maët ñaïi döông nghóa laø vaøo khoaûng 360 trieäu

Vieäc khai thaùc ñaù xaây döïng vaø ñaù laøm voâi thieáu caân nhaéc ñaõ taøn phaù nhieàu caûnh quan noåi tieáng, nhieàu danh lam thaéng caûnh.

2

km ...

II. Caùc raëng san hoâ vaø röøng ngaäp maën

Rieâng vuøng bieån Vieät Nam öôùc tính coù khoaûng 400.000 ha, ñoù laø moät dieän tích ñaùng keå.

Khi noùi ñeán vuøng bieån nhieät ñôùi – vuøng bieån Vieät Nam thì khoâng ai laø khoâng nhaéc tôùi caûnh quan kyø dieäu quyeán ruõ cuûa röøng ngaäp maën, cuûa caùc raëng san hoâ.. Coù theå noùi ñaây laø nhöõng vuøng sinh thaùi ñieån hình cho bieån nhieät ñôùi... Nhöng cuõng chính do söï giaøu coù, truø phuù ñaày haáp daãn vaø quyeán ruõ ñoù maø maáy chuïc naêm qua ñaõ bò chính baøn tay con ngöôøi ra söùc khai thaùc, taøn phaù... gaàn nhö caïn kieät.

Treân theá giôùi coù nhöõng raëng san hoâ keùo daøi ñeán 2.400km nhö ôû Chaâu UÙc. ÔÛ bieån Ñoâng coù nhöõng vuøng san hoâ roäng lôùn nhö ôû Hoaøng Sa, Tröôøng sa, keùo daøi haøng nghìn km. San hoâ chæ phaùt trieån ôû nhöõng vuøng coù ñoä muoái cao nghóa laø khoâng nhoû hôn 35%o, nhieät ñoä naéng aám ôû möùc treân o

20,5 C vaø nöôùc phaûi ñöôïc chieáu saùng ñaày ñuû, san hoâ khoâng

1. San hoâ

theå soáng ôû döôùi laøn nöôùc saâu hôn 50m, tuy nhieân cuõng coù moät soá loaøi ngoaïi leä nhö Lophehelia prolifera soáng ñöôïc ôû ñoä saâu 200m ôû vuøng bieån Nauy.

Ngöôøi ta bieát ñeán san hoâ töø laâu nhöng baét ñaàu coù yù thöùc nghieân cöùu xem xeùt noù chæ môùi baét ñaàu töø naêm 1942 khi nhaø baùc hoïc Darwin ñeà xuaát moät soá yù kieán veà söï taïo thaønh caùc raëng san hoâ... theo thôøi gian con ngöôøi caøng phaùt hieän ra nhieàu ñieàu quan troïng cuûa caùc raëng san hoâ vôùi söï soáng coøn cuûa vuøng bieån, vôùi söï soáng coøn cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

Theo yù kieán cuûa nhieàu chuyeân gia nhö H. Schuhmacher 1976, Hatarki et al. 1980... thì coù khoaûng hôn 550 loaøi thuoäc 110 gioáng san hoâ. Rieâng AÁn Ñoä Döông vaø Thaùi Bình Döông coù khoaûng 500 loaøi thuoäc 80 gioáng coøn laïi laø ôû Ñaïi Taây Döông. Bieån Vieät Nam böôùc ñaàu chuùng ta ñaõ phaùt hieän thaáy gaàn 300 loaøi.

Ngöôøi ta ví röøng laø laù phoåi cuûa haønh tinh thì ñoái vôùi bieån san hoâ cuõng khoâng keùm phaàn quan troïng so vôùi röøng treân luïc ñòa.

San hoâ laø nhöõng loaøi sinh vaät coù nguoàn goác laâu ñôøi vaø phaùt trieån cöïc kyø chaäm, moãi naêm trong ñieàu kieän sinh thaùi thuaän lôïi nhaát, noù cuõng chæ lôùn heát möùc ñoä töø 2 – 3cm.

Veà maët dieän tích, san hoâ coù theå phaùt trieån trong phaïm vi nhöõng vuøng bieån coù nhieät ñoä taàng maët khoâng thaáp hôn o

20,5 C. Theo nhaø haûi döông hoïc ngöôøi Myõ (Wey Lp.1970) thì

Rieâng baûn thaân san hoâ cuõng theå hieän tính ña daïng vaø phong phuù cuûa sinh vaät, soáng treân nhöõng raëng san hoâ thöôøng coù khoaûng hôn 2200 loaøi caù san hoâ vaø hôn 5.000 loaøi thaân

2

dieän tích ñoù roäng khoaûng 200 trieäu km , coøn theo Cousteur nhaø khoa hoïc noåi tieáng Phaùp thì cho raèng khoâng döôùi 190 trieäu km2... Cuõng coù nhöõng yù kieán ñaùnh giaù vaøo khoaûng 1/2 55

28

56

Ngöôøi ta laáy san hoâ ñeå laøm voâi, laøm ximaêng... ñeå laøm vaät trang trí. Ngöôøi ta noå mìn baét caù treân nhöõng raëng san hoâ.

meàm. Toång soá sinh vaät sinh soáng coù lieân quan ñeán caùc raëng san hoâ öôùc tính vaøo khoaûng 125.000 loaøi. Veà naêng suaát sinh hoïc töông ñöông vôùi naêng suaát röøng raäm nhieät ñôùi hoaëc töông ñöông vôùi naêng suaát cuûa nhöõng caùnh ñoàng troàng ngoâ, troàng cuû caûi ñöôøng vaøo nhöõng naêm ñöôïc muøa nhaát..., nghóa laø moãi ngaøy treân dieän tích 1 ha raëng san hoâ coù theå taïo ra nguoàn höõu cô sô caáp khoaûng 150 kg höõu cô töôi... ñoù quaû laø con soá khoâng nhoû cuûa nguoàn lôïi bieån.

Cuõng nhö röøng treân ñaát lieàn, san hoâ nhö nhöõng röøng hoa ñaù trong bieån, coù vai troø cöïc kyø quan troïng trong ñôøi soáng ñaïi döông. San hoâ bò huûy dieät thì ñaïi döông cuõng seõ bò sa maïc hoùa..., töø ñoù daãn ñeán söï maát caân baèng sinh thaùi bieån, nôi toàn taïi cuûa nhöõng theá giôùi sinh vaät ña daïng coù toå chöùc, cuøng nhau hoaït ñoäng nhòp nhaøng nhö nhöõng guoàng maùy trong töï nhieân.

Ñoái vôùi vuøng bieån Vieät Nam, theo tính toaùn cuûa caùc chuyeân gia haûi döông thì coù hôn 80% naêng suaát caùc nguoàn lôïi bieån coù lieân quan ñeán caùc raëng san hoâ.

Maëc duø chöa coù söï thoáng nhaát veà quy moâ cuûa caùc aùm tieâu san hoâ ôû caùc vuøng nöôùc Vieät Nam nhöng taïm thôøi cho raèng san hoâ daïng tua trung bình chæ môû roäng töø 100 – 200m caùch bôø bieån vaø xung quanh caùc ñaûo ngoaøi khôi, neáu nhö vaäy thì nguoàn san hoâ cuûa ñaát nöôùc ta laø khoâng lôùn laém. Khoaûng 70 gioáng (hoï) vaø 200 loaøi san hoâ ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. Ñeán nay, moät soá trong ñoù ñaõ trôû thaønh khan hieám vaø bò ñe ñoïa. Vì vaäy, caàn phaûi tìm bieän phaùp ñeå cöôõng laïi nhöõng taùc ñoäng xaáu ñeán taøi nguyeân san hoâ.

Veà yù nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn, ta thaáy caùc raëng san hoâ coù nhöõng vai troø cöïc kyø quan troïng ñoái vôùi caùc ñaëc tröng sinh lyù, sinh hoùa cuûa vöïc nöôùc vaø töø ñoù caùc raëng san hoâ chính laø bieåu töôïng cuûa söï giaøu ngheøo trong vuøng bieån. Ngöôøi ta ví caùc raëng san hoâ nhö nhöõng maùi nhaø kyø dieäu cuûa caùc quaàn theå sinh hoïc (Biomas), noù laø “nhaø maùy loïc nöôùc” laø nôi cho nhöõng cheá phaåm sinh hoïc quyù giaù maø coâng ngheä hoùa hoïc hieän ñaïi chöa toång hôïp ñöôïc. Trong töï nhieân san hoâ coù nhieàu loaïi keû thuø, ñaëc bieät laø boïn sao bieån, caùc vi khuaån khoâng gaây beänh, nhöng hieän nay con ngöôøi laø ñoái töôïng huûy hoaïi san hoâ kinh khuûng nhaát...

Nhöõng nhaân toá sau ñaây aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng caùc raëng san hoâ:

Con ngöôøi bieát töï veä khi gaëp söï taán coâng, caùc sinh vaät khaùc khi gaëp keû thuø thì bieát phaùt ra aâm thanh hoaëc tieát chaát ñoäc ñeå choáng laïi..., nhöng caùc raëng san hoâ thì thieáu maát nhöõng khaû naêng ñoù, maø chuùng chæ “ngaäm nguøi” chòu ñöïng söï taøn phaù caû khi chuùng soáng laãn khi ñaõ cheát...

– Laéng ñoïng phuø sa taêng leân do caùc nguoàn nöôùc ngoït mang ñeán.

57

– Doøng chaûy caùc con soâng do phaù röøng.

– OÂ nhieãm bieån töø caùc nguoàn treân bôø, ñaëc bieät laø do daân cö saûn xuaát noâng nghieäp.

29

58

– Caùc kyõ thuaät ñaùnh caù phaù huûy veà maët moâi tröôøng.

thöôøng coù nhöõng ñieåm daân cö lôùn, caûng bieån vaø caùc khu coâng nghieäp nhö: Haûi Phoøng, Vinh, Ñaø Naüng, Quy Nhôn, Nha Trang, Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

– Laáy ñi quaù möùc caùc cô theå san hoâ vaø khai thaùc caùc loaøi coù giaù trò laøm thöông maïi, laøm thöùc aên vaø saûn xuaát ñoà myõ ngheä.

Caùc ñieåm daân cö, caùc khu coâng nghieäp vaø beán caûng naøy ñoùng moät vai troø raát quan troïng trong nhieàu lónh vöïc kinh teá khaùc nhau, trong khai thaùc caùc nguoàn taøi nguyeân sinh vaät, khoaùng saûn trong giao thoâng vaän taûi vaø trong vieäc môû roäng ñaát môùi cho canh taùc.

Vôùi toác ñoä phaùt trieån nhanh choùng cuûa ngaønh du lòch Vieät Nam trong thôøi gian qua cuõng nhö töø nay veà sau thì vieäc thu thaäp san hoâ ñeå gia coâng cheá bieán haøng löu nieäm seõ sôùm trôû thaønh moät nhaân toá phaù hoaïi veà moâi tröôøng raát quan troïng.

Caùc vuøng nöôùc noùng vaø vuøng cöûa soâng laø nôi sinh ñeû vaø nuoâi döôõng cuûa nhieàu loaøi sinh vaät bieån coù giaù trò thöông maïi. Ngoaøi caùc aùm tieâu san hoâ coøn coù caùc khu röøng ngaäp maën taäp trung haøng loaït caùc loaøi caù, toâm, oác, soø, chim vaø caùc ñoäng vaät treân caïn.

Vieäc laéng ñoïng vaø oâ nhieãm caùc nguoàn nöôùc treân bôø xaûy ra laø do quaûn lyù keùm veà moâi tröôøng treân ñaát lieàn gaây ra. Vì vaäy, chuùng coù theå ñöôïc khoáng cheá vaø ngaên chaën thoâng qua caùc hoaït ñoäng nhö: troàng laïi röøng, hoaøn thieän caùc phöông thöùc canh taùc trong noâng nghieäp, söû duïng moät caùch hôïp lyù caùc hoùa chaát trong noâng nghieäp vaø xöû lyù toát caùc nguoàn chaát thaûi.

Rieâng veà röøng ngaäp maën nöôùc ta, theo thoáng keâ gaàn ñaây thì dieän tích vaøo khoaûng 300.000 ha, trong ñoù coù 140.000 ha röøng traøm. Khu vöïc chaâu thoå ven bieån phía Nam (töø Vuõng Taøu ñeán Haø Tieân) röøng ngaäp maën chieám 191.800 ha trong ñoù Caàn Giôø chieám 73.361 ha, ñaây laø vuøng röøng ngaäp maën roäng lôùn vaø truø phuù nhaát cuûa Vieät Nam.

Söï phaù huûy dieãn ra do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi treân hieän tröôøng coù theå khaéc phuïc baèng phaùp luaät, vieäc aáy bao goàm vieäc caám duøng caùc bieän phaùp ñaùnh baét khoâng thích hôïp veà moâi tröôøng, haïn cheá tôùi möùc toái thieåu caùc loaïi coù theå khai thaùc cho thöông maïi, caám thu thaäp, mua baùn vaø xuaát khaåu caùc loaøi bò ñe doïa nguy hieåm.

Vai troø cuûa röøng ngaäp maën ñoái vôùi sinh thaùi vuøng cöûa soâng raát to lôùn:

2. Röøng ngaäp maën

2.1. Quan heä giöõa röøng ngaäp maën vaø ñoäng thöïc vaät bieån Röøng ñöôùc, suù veït... laø moät coã maùy quan troïng chuyeån hoùa naêng löôïng maët trôøi thaønh vaät chaát, moät ha röøng ngaäp maën cung caáp khoaûng 9 taán laù/naêm laøm thöùc aên cho ñoäng vaät thuûy sinh toaøn vuøng (töông ñöông vôùi 2,5 gam hoaëc 11

Ñaëc ñieåm cöûa soâng doïc bôø bieån Vieät Nam ñöôïc hình thaønh bôûi söï pha troän nöôùc bieån vaø nöôùc ngoït xaû töø caùc heä thoáng soâng ngoøi töø thöôïng löu ñöa veà, ñaëc bieät ñaùng chuù yù laø heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng Meâkoâng, doïc theo caùc cöûa soâng 59

30

60

Kcal/m2/ngaøy. Trong ñoù, coân truøng söû duïng chæ khoaûng 5%. Phaàn lôùn coøn laïi ñöôïc doøng trieàu mang raûi ra vuøng cöûa soâng laøm thöùc aên cho moïi sinh vaät. Sinh vaät beù nhaát laø vi sinh, vi sinh laøm thöùc aên cho aáu truøng vaø caù nhoû. Trong caùc loaøi aên chaát thoái röõa coù cua nhoû, truøn bieån, soø, oác nhoû... Taát caû caùc loaïi ñoäng vaät bieån nhoû khaùc laø thöùc aên cuûa loaøi lôùn hôn: toâm, caù, cua... Ñaây laø moät chuoãi thöùc aên lyù thuù, moät daây truyeàn duy trì söï soáng cuûa ñoäng vaät döôùi nöôùc vuøng cöûa soâng. Ngoaøi löôïng thöùc aên do röøng cung caáp theo daây truyeàn treân ñaây, phytoplankton coù theå toång hôïp ñöôïc 0,2 – 1,5 gam chaát

2.3. Vai troø kinh teá, du lòch cuûa röøng ngaäp nöôùc Röøng ngaäp maën cho ta nhieàu saûn phaåm coù giaù trò kinh teá nhö: – Thaân caây nhieàu loaïi: maém, ñöôùc..., ñöôïc duøng laøm nhaø, ñeå laøm than cuûi. – Voû cuûa moät soá loaøi caây nhö: ñöôùc, daø, veït, maém..., coù nhieàu chaát Tanin laøm nguyeân lieäu trong coâng nghieäp deät, thuoäc da. – Dòch nhöïa Nipa (döøa nöôùc) laáy töø cuoáng quaày traùi non ñeå cheá bieán ñöôøng Fructose (8 – 10 taán/ha naêm) laøm röôïu hoaëc laøm daám, laù döøa duøng lôïp nhaø, döïng vaùch.

2

khoâ/m /ngaøy, rong taûo ôû vuøng nöôùc tónh coù theå tích luõy ñöôïc khoaûng 1 gam chaát khoâ (baèng 1/3 löôïng tích luõy cuûa röøng ngaäp maën).

– Coïng raùng duøng ñeå ñan gioû, coïng vaø beï ñeå beän thöøng laøm thaûm.

Nhö vaäy ta thaáy raát roõ raèng: Röøng ngaäp maën coù vai troø raát to lôùn trong vieäc duy trì söï soáng cuûa ñoäng thöïc vaät vuøng cöûa soâng vaø ñoái vôùi moâi tröôøng cuûa nôi hieän dieän nöûa ñaát, nöûa nöôùc naøy, röøng ngaäp maën ñoùng vai troø chuû yeáu trong vieäc ñieàu khieån moâi tröôøng vuøng cöûa soâng.

– Tro, cuûi maém duøng trong kyõ ngheä xaø phoøng. – Thaân ñöôùc laøm nguyeân lieäu cheá taïo tô sôïi nhaân taïo. – Nhieàu loaïi caây röøng sinh hoa, cô sôû cuûa nhöõng ñaøn ong maät. – Nhieàu loaïi caây laáy goã ñeå laøm giaáy nhö giaù, moùp...

2.2. Röøng ngaäp maën giöõ vai troø quan troïng trong coâng taùc phoøng hoä

– Caùc loaøi caây chaø laø, maém, löùc, giaù..., coù theå duøng trong y hoïc.

Daõy röøng ven bieån laø vaät chöôùng ngaïi treân con ñöôøng gioù soùng chuyeån ñoäng. Ñoái vôùi vuøng ngaäp maën ngoaøi taùc duïng chaén gioù theå hieän khaù roõ neùt, noù coøn nhôø boä reã vaø phaàn thaân laù chìm trong nöôùc khi trieàu leân hoaëc ruõ xuoáng bieán thaønh nhöõng daõi “keø meàm” raát coù hieäu quaû laøm taêng khaû naêng boài laéng cuûa doøng nöôùc. Vì vaäy, trong thöïc teá röøng ngaäp maën coøn giöõ vai troø choáng soùng vaø laán bieån raát coù hieäu quaû. 61

Chuùng ta ñaõ bieát, röøng ngaäp maën ngoaøi vai troø kinh teá noù coøn laøm khoâng khí trong laønh, toâ ñieåm theâm cho phong caûnh thieân nhieân theâm haøi hoøa, töôi ñeïp. Ngoaøi ra, röøng ngaäp maën coøn coù taùc duïng kìm haõm söï chuyeån ñoäng cuûa caùt bay, caûi taïo khoâng khí... Coù theå noùi röøng laø nhaø maùy loïc khoâng khí khoång loà. Ngöôøi ta tính raèng moãi

31

62

naêm 1 ha röøng haáp thuï hôn 4 taán thaùn khí töông ñöông vôùi

CHÖÔNG II

3

löôïng CO2 coù trong 1.800.000m khoâng khí ñeå quang hôïp vaø thaûi ra O2 caàn thieát cho söï soáng cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät.

TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC

Taùn röøng giöõ laïi khoùi buïi vaø khí ñoäc do hoaït ñoäng coâng nghieäp cuûa con ngöôøi thaûi vaøo khoâng khí.

VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC

Neáu 1m3 khoâng khí nôi khoâng coù röøng coù treân 4 vaïn vi

PHAÀN I. TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC

3

khuaån thì 1m khoâng khí trong röøng chæ chöùa töø 300 – 400 vi khuaån.

§I. VAI TROØ CUÛA NÖÔÙC TRONG CUOÄC SOÁNG

Roõ raøng, vai troø cuûa röøng ngaäp maën heát söùc to lôùn, noù coøn goùp phaàn caûi taïo vi khí haäu ñòa phöông, toâ veõ theâm cho caûnh quan thieân nhieân nhöõng neùt chaám phaù haøi hoøa giöõa bieån vaø soâng ngoøi, giöõa röøng caây vaø phoá xaù, laø nhöõng nôi vui chôi giaûi trí thích hôïp nhaát cho con ngöôøi sau nhöõng ngaøy lao ñoäng vaát vaû, thu huùt khaùch du lòch boán phöông ñeán vôùi röøng vaø bieån.

I. Khaùi nieäm veà caáu cuûa nöôùc Nöôùc (H2O) laø moät chaát quen thuoäc vaø khoâng bình thöôøng. Vieän só Lieân Xoâ noåi tieáng I.V. Petrianop laáy teân “chaát khoâng bình thöôøng nhaát treân theá giôùi” ñeå ñaët cho cuoán saùch phoå bieán khoa hoïc cuûa mình vieát veà nöôùc. Coøn Tieán só khoa hoïc sinh hoïc B.F. Xecgeep thì ñaõ ví nöôùc nhö laø “moät chaát taïo neân haønh tinh chuùng ta”.

Chöông I: Nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà Taøi nguyeân, moâi tröôøng vaø sinh thaùi.

Thaät vaäy, treân traùi ñaát khoâng coù chaát naøo quan troïng ñoái vôùi chuùng ta hôn nöôùc thoâng thöôøng vaø ñoàng thôøi cuõng khoâng moät chaát naøo khaùc coù nhieàu tính chaát maâu thuaãn vaø dò thöôøng ñeán nhö theá.

1. Theá naøo laø taøi nguyeân? Coù maáy loaïi taøi nguyeân? 2. Theá naøo laø moâi tröôøng vaø theá naøo laø oâ nhieãm moâi tröôøng? 3. Theá naøo laø söï coá moâi tröôøng, suy thoaùi moâi tröôøng? 4. Theá naøo laø ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng?

Khí haäu cuûa haønh tinh chuùng ta tuøy thuoäc vaøo nöôùc. Caùc nhaø Ñòa Vaät lyù khaúng ñònh raèng “Neáu khoâng coù nöôùc thì töø laâu traùi ñaát ñaõ nguoäi vaø hoùa thaønh moät khoái ñaù cheát”.

5. Theá naøo laø sinh thaùi vaø caân baèng sinh thaùi? 6. Theá naøo laø ña daïng sinh hoïc vaø vì sao phaûi baûo veä tính ña daïng sinh hoïc?

Nöôùc coù nhieät dung raát lôùn, khi ñöôïc ñoát noùng thì nöôùc haáp thu nhieät, khi nguoäi nöôùc laïi toûa nhieät. Nöôùc ôû Traùi Ñaát vöøa haáp thu vöøa hoaøn laïi raát nhieàu nhieät vaø nhôø ñoù maø khí

7. Theá naøo laø phaùt trieån beàn vöõng?

63

32

64

haäu ñöôïc “san baèng”. Nhöõng phaân töû nöôùc taûn maùt trong khí quyeån, ôû trong maây vaø ôû daïng hôi nöôùc baûo veä Traùi Ñaát khoûi caùi laïnh giaù cuûa vuõ truï.

Ñieàu ñoù daãn tôùi söï phaân boá khoâng ñeàu cuûa caùc ñieän tích. Phía cuûa phaân töû vôùi nguyeân töû oxy seõ thöøa ñieän tích aâm vaø phía ñoái dieän chöùa caùc nguyeân töû hydro seõ thöøa ñieän tích döông.

Veà caáu truùc cuûa nöôùc: Nöôùc bao goàm 11,11% hydro vaø 88.89% laø oxy (tính theo khoái löôïng).

Söï phaân cöïc vaø söï hình thaønh nhöõng löïc khaùc nhau taïo khaû naêng cho caùc phaân töû nöôùc hôïp vôùi nhau thaønh nhöõng toå hôïp phaân töû. Phaân töû hôi nöôùc coù coâng thöùc ñôn giaûn nhaát

Trong söï hình thaønh nöôùc, 1 nguyeân töû oxy gaén vôùi 2 nguyeân töû hydro. Trong phaân töû nöôùc, caùc nguyeân töû hydro vaø oxy boá trí theo caùc goùc cuûa moät tam giaùc caân.

H2O. Phaân töû nöôùc ôû theå loûng do 2 phaân töû ñôn giaûn hôïp laïi maø thaønh (H2O)2. Phaân töû baêng do söï taäp hôïp 3 phaân töû ñôn giaûn (H2O)3.

Nguyeân töû oxy naèm ôû ñænh vaø ôû moãi goùc ñaùy coù moät

Phaân töû ñôn giaûn khoâng hôïp vôùi caùc phaân töû nöôùc khaùc

o

nguyeân töû hydro. Goùc ôû ñænh gaànbaèng 105 . khoaûng caùch giöõa –8

caùc nhaân hydro vaø oxy laø 0,97x10 –8

hydro laø 1,53x10

H2O goïi laø hyñôroân. (H2O)2: goïi laø hai hyñôroân. (H2O)3: goïi laø

cm vaø giöõa caùc nhaân

ba hyñôroân.

cm.

Söï hình thaønh hai hyñôroân xaûy ra do söùc huùt giöõa caùc phaân töû nöôùc, keát quaû caùc hieäu öùng phaân cöïc neâu treân laø ñaëc ñieåm cuûa caùc phaân töû nöôùc. Phaân töû nöôùc coù cöïc ñoù laø nguyeân nhaân cuûa töông taùc ñaëc bieät giöõa caùc phaân töû nöôùc khaùc nhau. Caùc nguyeân töû hydro trong phaân töû H2O coù moät phaàn ñieän tích döông töông taùc vôùi caùc electron cuûa nguyeân töû oxy thuoäc nhöõng phaân töû beân caïnh. Lieân keát hoùa hoïc kieåu nhö vaäy goïi laø lieân keát hydro. Lieân keát hydro noái caùc phaân töû H2O thaønh nhöõng polime ñoäc ñaùo coù caáu taïo khoâng gian, trong ñoù maët phaúng chöùa caùc lieân keát hydro vuoâng goùc vôùi maët phaúng

Hình 1. Sô ñoà caáu truùc cuûa phaân töû nöôùc

Phaân töû nöôùc coù ñaëc tính phaân cöïc raát maïnh vì trong phaân töû caû hai nguyeân töû hydro khoâng naèm treân ñöôøng thaèng qua taâm cuûa oxy maø naèm veà moät phía cuûa nguyeân töû oxy. 65

chöùa caùc nguyeân töû cuûa phaân töû H2O.

33

66

Tröôùc heát, chính töông taùc giöõa caùc phaân töû nöôùc giaûi thích vì sao nöôùc coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi cao baát thöôøng. Caàn coù moät naêng löôïng ñeå laøm suy yeáu roài sau ñoù phaù vôõ caùc lieân keát hydro, naêng löôïng ñoù raát lôùn. Ñaây cuõng laø lyù do laøm cho nhieät dung cuûa nöôùc raát lôùn. Nhöõng lieân hôïp phaân töû nhö vaäy taïo neân tinh theå nöôùc ñaù bình thöôøng. Söï “goùi gheùm” caùc nguyeân töû trong tinh theå ñoù khoâng ñöôïc chaët khít vaø nöôùc ñaù daãn nhieät keùm”.

laø do tính coù cöïc cuûa caùc phaân töû nöôùc, do söï chuyeån dòch caùc taâm ñieän tích döông vaø ñieän tích aâm vaø do heä quaû laø haèng soá ñieän moâi cöïc kyø cao cuûa nöôùc. Caùc ñieän tích ngöôïc daáu nhö caùc ion huùt nhau ôû trong nöôùc yeáu hôn trong khoâng khí 80 laàn. Löïc huùt töông hoã giöõa caùc phaân töû hay nguyeân töû cuûa moät vaät nhuùng trong nöôùc cuõng yeáu hôn so vôùi trong khoâng khí. Trong tröôøng hôïp naøy, chuyeån ñoäng nhieät laøm cho caùc phaân töû taùch rôøi nhau hôn. Vì theá xaûy ra söï hoøa tan caùc chaát keå caû nhieàu chaát khoù tan: Nöôùc chaûy, ñaù moøn...

o

Tyû troïng cuûa nöôùc loûng ôû gaàn 0 C lôùn hôn tyû troïng cuûa nöôùc ñaù. ÔÛ 0oC, 1 gam nöôùc ñaù chieám theå tích 1,0905cm3 coøn 3

1 gam nöôùc loûng chieám 1,0001cm . Nöôùc ñaù noåi cho neân caùc

Söï phaân ly phaân töû nöôùc thaønh ion:

hoà chöùa nöôùc thöôøng khoâng ñoâng cöùng hoaøn toaøn maø chæ bao phuû moät lôùp baêng ôû treân maët.

+

hoaëc

ÔÛ ñaây xuaát hieän theâm moät dò thöôøng cuûa nöôùc: sau khi

2H2O → H3O+ (ion hydroxoni) + OH–

o

noùng chaûy môùi ñaàu nöôùc co laïi ôû giôùi haïn 4 C, khi tieáp tuïc ñun noùng, noù baét ñaàu nôû ra.

trong ñieàu kieän thöôøng laø heát söùc nhoû, trung bình trong 500.000.000 phaân töû thì chæ coù moät phaân töû phaân ly. Caàn chuù yù raèng phöông trình thöù nhaát trong caùc phöông trình neâu

ÔÛ aùp suaát cao, nöôùc ñaù loaïi bình thöôøng coù theå bieán thaønh loaïi nöôùc ñaù coù teân goïi laø nöôùc ñaù II, nöôùc ñaù III... laø nhöõng daïng tinh theå nöôùc ñaù naëng hôn vaø chaéc hôn. Nöôùc ñaù VII cöùng nhaát, chaéc nhaát vaø khoù noùng chaûy nhaát maø ta bieát hieän nay ñöôïc taïo neân döôùi aùp suaát 3 tyû Pa, noù noùng chaûy ôû

treân laø thuaàn tuùy qui öôùc: proton H+ thieáu vaø electron khoâng theå toàn taïi trong dung dòch nöôùc. Ion naøy keát hôïp ngay vôùi 1 phaân töû nöôùc taïo neân ion hydroxoni H3O+. Thaäm chí coøn coù

+190oC.

theå cho raèng caùc lieân hôïp cuûa phaân töû nöôùc thaät ra phaân ly thaønh nhöõng ion naëng hôn chaúng haïn nhö:

Trong caùc tính chaát hoùa hoïc cuûa nöôùc, tính chaát ñaëc bieät quan troïng laø khaû naêng phaân töû nöôùc phaân ly thaønh ion vaø khaû naêng nöôùc hoøa tan nhöõng chaát coù baûn chaát hoùa hoïc khaùc nhau. Sôû dó, nöôùc laø dung moâi chuû yeáu vaø phoå thoâng tröôùc heát 67

–

H2O → H + OH

+4

8H2O → H9O coøn phaûn öùng:

34

68

+ H7O

–4

+

–

nöôùc vì tyû troïng cuûa noù nhoû hôn nöôùc. Naêm 1772, nhaø Vaät lyù ngöôøi Phaùp Ñeâliuùc ñaõ xaùc ñònh ñöôïc raèng nöôùc coù tyû troïng

H2O → H + OH

chæ laø sô ñoà ñôn giaûn hoùa ñi raát nhieàu cuûa moät quaù trình thaät.

o

lôùn nhaát khi ôû +4 C.

Khaû naêng phaûn öùng cuûa nöôùc khoâng lôùn laém. Quaû vaäy, moät vaøi kim loaïi hoaït tính cao coù khaû naêng ñaåy hydro ra khoûi nöôùc.

Naêm 1783, nhaø baùc hoïc ngöôøi Phaùp La–vu–die laàn ñaàu tieân coâng boá nöôùc laø hôïp chaát cuûa hydro vaø oxy. Naêm 1860, Menñeâleep ñaõ tìm thaáy nhieät ñoä giôùi haïn cuûa nöôùc, nghóa laø ôû nhieät ñoä cao hôn nhieät ñoä aáy hôi nöôùc ôû baát kyø aùp suaát naøo cuõng khoâng theå bieán sang theå loûng ñöôïc. sau ñoù moät naêm, Menñeâleep nghieân cöùu söï nôû ra cuûa nöôùc khi

2Na + 2H2O → 2NaOH + H2↑ vaø nöôùc coù theå chaùy trong khí quyeån flo töï do: 2F2 + 2H2O → 4HF + O2

ñun noùng (töø 0oC ñeán 175oC) vaø sau ñoù oâng ñaõ ñöa ra ñöôïc

II. Nöôùc – coäi nguoàn cuûa söï soáng

coâng thöùc veà söï phuï thuoäc cuûa tyû troïng nöôùc vaøo nhieät ñoä.

Nhieàu ngöôøi trong chuùng ta khoâng phaûi ai cuõng nghó ñöôïc ñaày ñuû ñeán vai troø to lôùn cuûa nöôùc trong ñôøi soáng xaõ hoäi loaøi ngöôøi vaø thieân nhieân. Trong khi aáy, nöôùc laïi laø moät khoaùng vaät coù nhöõng tính chaát kyø laï: Neáu thieáu moät trong nhöõng tính chaát rieâng cuûa noù thì Traùi Ñaát cuûa chuùng ta seõ coù veû khaùc. Thieáu nöôùc thì theá giôùi höõu cô: thöïc vaät, ñoäng vaät vaø con ngöôøi khoâng theå phaùt trieån ñöôïc.

Phaàn lôùn caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng moâi tröôøng ñeå phaùt sinh söï soáng treân Traùi Ñaát laø caùc bieån aám aùp maø trong ñoù luùc ñaàu xuaát hieän caùc hôïp chaát höõu cô phöùc taïp, töø ñoù trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, nhöõng hôïp chaát aáy daàn daàn bieán thaønh caùc hôïp chaát höõu cô. Vai troø cuûa nöôùc trong thieân nhieân laø muoân maøu muoân veû. Hôi nöôùc trong khoâng khí (cuøng vôùi khí carbonic) ñoùng vai troø quyeát ñònh trong theá caân baèng nhieät treân Traùi Ñaát, vì khi noù ñeå caùc tia maët trôøi ñi qua, noù giöõ laïi moät khoái löôïng böùc xaï nhieät ñaùng keå vaøo khoaûng khoâng cuûa haønh tinh.

Theo quan nieäm cuûa nhöõng ngöôøi Babilon, ngöôøi Ai Caäp, AÁn Ñoä vaø Ba Tö coå ñaïi thì nöôùc laø “nguoàn goác cuûa moïi nguoàn goác”, laø coäi nguoàn cuûa taát caû nhöõng gì toàn taïi. Nhaø Trieát hoïc coå Hy Laïp Arixtoát coi nöôùc nhö moät boä phaän cuûa thieân nhieân (hoïc thuyeát veà 4 yeáu toá: löûa – khoâng khí – nöôùc vaø ñaát).

Nöôùc coù nhieät dung lôùn quyeát ñònh vai troø cuûa ñaïi döông veà maët khí haäu. Caùc ñaïi döông vaø bieån tích luõy nhieät löôïng vaøo muøa heø vaø söôûi aám khí quyeån vaøo muøa ñoâng baèng chính nhieät löôïng aáy. Caùc doøng haûi löu mang nhieät naêng töø caùc vuøng nhieät ñôùi leân caùc bieån phía baéc, laøm dòu vaø caân baèng

Ngöôøi ta baét ñaàu nghieân cöùu baûn chaát vaät lyù cuûa nöôùc töø theá kyû XVII. Naêm 1612, Galileâ ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng khaû naêng noåi cuûa vaät chaát khoâng phuï thuoäc vaøo hình daïng maø phuï thuoäc vaøo tyû troïng cho neân goã bao giôø cuõng noåi leân maët 69

35

70

khí haäu cuûa haønh tinh. Thí duï: Khí haäu ôû Taây AÂu maùt dòu laø do doøng haûi löu noùng khoång loà (Gulf–Stream) chaûy töø vònh Mexico qua Ñaïi Taây Döông voøng quanh bôø bieån Anh vaø Nauy. Ñaïi döông cuøng vôùi gioù ñoùng vai troø ñieàu hoøa thaønh phaàn khoâng khí, hoøa tan caùc chaát khí cuûa khí quyeån coøn caùc doøng haûi löu thì chuyeån chuùng ñi xa.

(bitmut teân Latinh laø bismuthum (Bi) – noù laø kim loaïi hieám 3

vaø cuõng laø kim loaïi naëng γ = 9,8 gam/cm , deã noùng chaûy vaø gioøn, noù ñöôïc duøng trong coâng ngheä ñieän töû vaø kyõ thuaät haït nhaân..., coù tính saùt truøng neân cuõng ñöôïc duøng ñeå laøm thuoác...). Nöôùc laø chaát tham gia thöôøng xuyeân vaøo caùc quaù trình sinh hoùa trong cô theå soáng. Phaàn lôùn caùc phaûn öùng hoùa hoïc lieân quan ñeán vieäc trao ñoåi chaát trong cô theå soáng ñeàu xaûy ra trong moâi tröôøng nöôùc. Nhôø coù tính chaát naøy maø nöôùc ñaõ trôû thaønh “Ngöôøi mang laïi cuoäc soáng”.

Trong suoát quaù trình hình thaønh ñòa chaát cuûa Traùi Ñaát, nöôùc laø nhaân toá taïo thaønh beà maët Traùi Ñaát. ÔÛ nôi naøo laïnh vaø noùng khoâng theå phaù ñöôïc nhöõng vuøng nuùi ñaù khoång loà thì ôû ñoù nöôùc seõ hoaøn thaønh vieäc aáy. Khi bieán thaønh baêng, nöôùc coù khaû naêng phaù vôõ vaø laøm naùt vuïn caùc gheành ñaù laâu ñôøi... Nöôùc laùch vaøo caùc khe hôû naâng aùp suaát leân ñeán 2.400 atmosphere thì khoâng ñaù hoa cöông naøo, khoâng loaïi ñaù bazan naøo coù theå choáng ñôõ noåi.

Nöôùc laø thöù nguyeân lieäu duy nhaát khoâng theå thay theá ñöôïc. Caùc nguoàn nhieân lieäu nhö than ñaù, daàu löûa vaø khí ñoát ñeàu coù theå thay theá cho nhau. Ngaøy nay, naêng löôïng nguyeân töû cuõng cho ta nguyeân töû..., caùc saûn phaåm toång hôïp ñöôïc söû duïng ôû khaép moïi nôi, thöïc phaåm cuõng ñöôïc taïo baèng phöông phaùp nhaân taïo... coøn nhu caàu cuûa caùc sinh vaät soáng trong nöôùc thì chæ coù nöôùc môùi toàn taïi ñöôïc.

Nöôùc hoøa daàn caùc khoaùng chaát – thaønh phaàn cuûa caùc lôùp ñaát nuùi. Caùc chaát bò hoøa tan vaø caùc haït vôõ vuïn cuûa lôùp ñaát nuùi ñöôïc nöôùc mang ñi ñoå vaøo caùc thung luõng. Ngöôøi ta ñaõ tính ñöôïc raèng haøng naêm caùc soâng treân Theá giôùi hoøa tan vaø ñoå vaøo ñaïi döông 320 trieäu taán canxi, 560 trieäu taán silic vaø caùc thaønh phaàn khaùc. Thí duï nhö chæ rieâng soâng Mitxixibi moãi 1 ngaøy ñeâm ñoå ra bieån 2 trieäu taán haït lô löûng.

Nöôùc laø moät trong nhöõng thaønh phaàn cô baûn cuûa thieân nhieân, thieáu noù thì theá giôùi höõu cô – thöïc vaät, ñoäng vaät vaø con ngöôøi khoâng theå phaùt trieån ñöôïc. Vì vaäy coù theå noùi nôi naøo coù nöôùc thì ôû ñoù coù söï soáng. Khoâng coù moät sinh vaät naøo, thaäm chí sinh vaät sô ñaúng nhaát laïi khoâng ñöôïc caáu taïo töø nöôùc hoaëc khoâng caàn nöôùc.

Caùc chaát ôû theå raén ñeàu naëng hôn caùc chaát ñoù khi ôû theå loûng. Chæ coù nöôùc, bimut vaø baïc laø khoâng theo quy luaät naøy.

Nöôùc chieám töø 80 – 90% khoái löôïng cuûa thöïc vaät vaø 70% khoái löôïng cuûa ñoäng vaät. Trong thaønh phaàn cô theå con ngöôøi ñaõ tröôûng thaønh thì nöôùc chieám gaàn 65% – ñieàu ñoù coù nghóa moät ngöôøi caân naëng 70 kg thì trong 45 kg laø nöôùc. Ñaëc bieät,

Neáu haï xuoáng 0oC thì nöôùc ñoùng baêng, vì baêng nheï hôn neân baêng noåi leân maët nöôùc. Neáu nöôùc khoâng coù tính chaát tuyeät dieäu naøy thì khoâng theå toàn taïi söï soáng trong caùc hoà chöùa 71

36

72

caùc teá baøo cuûa cô theå treû em chöùa raát nhieàu nöôùc (gaàn 70%). Nöôùc coù trong taát caû caùc cô quan vaø teá baøo cuûa con ngöôøi, thaäm chí caùc moâ cöùng nhö xöông cuõng chöùa gaàn 20% nöôùc. Nöôùc laø chaát thöôøng xuyeân tham gia vaøo caùc quaù trình sinh hoùa trong moâ cô. Con ngöôøi phaûn öùng raát nhaïy vôùi tình traïng maát caân baèng nöôùc:

khaùc cuûa söï soáng. Quaù trình trao ñoåi chaát bao goàm caû quaù trình trao ñoåi nöôùc, moät quaù trình khoâng theå thieáu ñöôïc. Caùc teá baøo vaø caùc chaát gian baøo cuûa caùc moâ laø nhöõng heä thoáng phöùc taïp, moãi boä phaän cuûa noù ñeàu chöùa moät yeáu toá caàn thieát – ñoù laø nöôùc. Caùc dung dòch chaát khoaùng vaø hôïp chaát höõu cô chöùa ñaày trong caùc teá baøo nhoû nhaát cuûa kieán truùc teá baøo vaø laø cô sôû cuûa caùc dung dòch nöôùc moâ. Caùc phaân töû nöôùc laø thaønh phaàn cuûa caùc toå chöùc ñoâng ñaëc hôn vaø töø ñoù hình thaønh ra caùc caáu truùc teá baøo vaø gian baøo.

– Neáu maát töø 6 – 8% troïng löôïng nöôùc trong cô theå thì con ngöôøi seõ laâm vaøo tình traïng nöûa tænh nöûa meâ. – Neáu maát 12% troïng löôïng nöôùc cô theå thì con ngöôøi seõ cheát.

Nöôùc coù vai troø to lôùn trong vieäc reøn luyeän cô theå con ngöôøi. Nöôùc laøm cho cô theå khoûe maïnh, choáng ñöôïc beänh taät, naâng cao khaû naêng lao ñoäng chaân tay vaø lao ñoäng trí oùc. Phöông phaùp duøng nöôùc ñeå reøn luyeän caùc cô cheá ñieàu hoøa nhieät, caùc phaûn öùng maïch nhôø ñoù maø cô theå trôû neân khoûe maïnh, reøn luyeän choáng ñöôïc nhöõng taùc ñoäng nguy hieåm cuûa beân ngoaøi nhö laïnh, aåm, gioù. Nhö vaäy, nöôùc tham gia vaøo taát caû caùc hoaït ñoäng cuûa cô theå.

Nöôùc laø dung moâi toát nhaát trong taát caû caùc chaát thuoäc theå loûng, haàu heát taát caû caùc chaát tröø môõ, carbon ra vaø moät ít hôïp chaát khaùc coøn thì ñeàu hoøa tan trong nöôùc. Phaàn lôùn caùc phaûn öùng hoùa hoïc lieân quan ñeán vieäc trao ñoåi chaát trong cô theå ñeàu xaûy ra trong moâi tröôøng nöôùc. Caùc quaù trình tieán hoùa thöùc aên, quaù trình toång hôïp caùc chaát trong teá baøo cô theå ñeàu ñöôïc thöïc hieän trong moâi tröôøng nöôùc. Ñoái vôùi cô theå soáng thì thieáu nöôùc nguy hieåm hôn thieáu thöùc aên. Thieáu aên, con ngöôøi coù theå soáng ñöôïc hôn moät thaùng nhöng thieáu nöôùc thì con ngöôøi khoù soáng noåi vaøi ngaøy. Nhu caàu sinh lyù cuûa cô theå con ngöôøi trung bình caàn 2,5 lít moät ngaøy ñeâm nhöng cuõng coù theå ñeán 3 – 4 lít trong moät ngaøy ñeâm tuøy theo cöôøng ñoä lao ñoäng vaø nhieät ñoä moâi tröôøng xung quanh.

Suoái nöôùc noùng ngaàm laø moät khoaùng saûn toång hôïp, noù khoâng nhöõng ñöôïc duøng ñeå söôûi vaø cung caáp nöôùc noùng cho sinh hoaït, cho coâng nghieäp, maø coøn laøm nguyeân lieäu ñeå saûn xuaát nhöõng hoùa chaát coù giaù trò nhö: broâm, ioát duøng cho y teá – veä sinh, chöõa beänh vaø ñieàu döôõng. Trong suoái nöôùc ngaàm thöôøng gaëp caùc hôïp chaát cuûa caùc dung dòch hoùa hoïc coù taùc duïng toát ñoái vôùi cô theå con ngöôøi. Ví duï: Moät soá suoái nöôùc noùng coù chöùa carbonat natri, NaCl, coù suoái nöôùc chua chöùa nhieàu acid carbonic, coù suoái giaøu chaát khí, phoùng xaï radon

Cô theå caàn protit, môõ, carbon, vitamin, khoaùng chaát vaø nöôùc ñeå thöïc hieän “coâng ngheä” phöùc taïp nhaát laø taïo ra caùc toá chaát buø ñaép cho hao phí naêng löôïng ôû daïng naøy hay daïng

H2S... Noùi chung, raát coù ích cho vieäc chöõa beänh... 73

37

74

Trong xaõ hoäi hieän nay, thieáu nöôùc thì khoâng moät ngaønh coâng nghieäp naøo coù theå phaùt trieån ñöôïc:

h: Löôïng möa rôi trong thôøi kyø sinh tröôûng (mm)

– Muoán khai thaùc ñöôïc 1 lít daàu caàn phaûi coù 10 lít nöôùc

μ: Heä soá söû duïng nöôùc möa, ôû ñaát thaám nöôùc toát laáy baèng 0,8–0,9 vaø ôû ñaát thaám nöôùc keùm baèng 0,4–0,7.

– Muoán coù 1 hoäp rau quaû caàn

Wñ: Löôïng nöôùc döï tröõ trong lôùp ñaát tính toaùn ôû ñaàu

40 lít 199 lít.

– Muoán coù 1 kg len daï caàn

600 lít.

– Muoán coù moät taán ximaêng khoâ caàn

4.500 lít.

– Muoán saûn xuaát 1 taán theùp caàn

20.000 lít.

– Muoán saûn xuaát 1 taán tô acetat caàn

2.660 m3 nöôùc.

– Muoán saûn xuaát 1 taán vaûi Laùp san caàn

3

thôøi kyø sinh tröôûng (m /ha)

– Muoán saûn xuaát 1 kg giaáy caàn

Wc: Löôïng nöôùc döï tröõ trong lôùp ñaát ôû cuoái thôøi kyø sinh 3

tröôûng (m /ha) Wn: Löôïng nöôùc ngaàm coù theå boå sung cho lôùp ñaát boä reã 3

hoaït ñoäng (m /ha) Theo kinh nghieäm cuûa A.L. Sitbiriñoâroâp coù theå xaùc ñònh löôïng nöôùc ngaàm boå sung cho lôùp ñaát boä reã hoaït ñoäng trong moät ngaøy ñeâm (ñaát pha seùt hay ñaát coù daïng buøn) nhö sau:

3

4.200m .

– Muoán coù moät taán sôïi toång hôïp Capron caàn 5.600m3. Trong noâng nghieäp, nöôùc laïi caøng quan troïng hôn. Neáu khoâng coù nöôùc ñeå hoøa tan caùc loaïi muoái khoaùng thì reã caây khoâng theå huùt ñöôïc nhöõng chaát dinh döôõng caàn thieát ñeå nuoâi caây coái.

M = E – 10μh – (Wñ – Wc) – Wn m /ha

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

Löôïng nöôùc ngaàm coù theå boå sung

14,0

8,0

5,0

2,5

0,6

E: Löôïng nöôùc caàn cuûa caây (m3/ha) ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc cuûa Ñ. A. Sittoâikoâ nhu sau:

Coù theå töø nhöõng coâng thöùc kinh nghieäm sau ñaây ñeå thaáy moái quan heä giöõa löôïng nöôùc caàn vaø caùc yeáu toá khí haäu, ñòa chaát, saûn löôïng, naêng suaát nhö sau: 3

Ñoä saâu möïc nöôùc ngaàm so vôùi maët ñaát (m)

E=

(1–2)

⎛

a ⎞

∑ t ⎜⎝ 0,1t c − 100 ⎟⎠

(1–3)

Trong ñoù:

ÔÛ ñaây:

E: Löôïng nöôùc caàn töø khi naûy maàm ñeán khi laù che phuû kín maët ñaát.

M: Toång löôïng nöôùc töôùi E: Löôïng nöôùc caàn cuûa caây m3/ha

a: Ñoä aåm khoâng khí bình quaân ngaøy trong thôøi kyø ño. 75

38

76

ngaøy treân moät dieän tích ha caây troàng nhö ngoâ, luùa mì, rau

tc: Nhieät ñoä khoâng khí bình quaân ngaøy trong thôøi kyø ñoù.

3

phaûi caàn töø 30 – 60m . Löôïng nöôùc maø caây troàng caàn seõ taêng theo quaù trình sinh tröôûng, ñaït ñeán möùc toái ña khi caây coù khoái löôïng thaân laù lôùn nhaát vaø sau ñoù laïi giaûm daàn nhöng cuõng coù khaùc nhau tuøy theo loaïi caây troàng:

∑t: Toång nhieät ñoä khoâng khí trong thôøi kyø sinh tröôûng. vaø löôïng nöôùc caàn trong thôøi kyø tieáp theo ñoù ñöôïc tính theo coâng thöùc:

E=

⎡

⎛

a ⎞⎤

∑ t ⎢⎣0,1t c + ⎜⎝1 − 100 ⎟⎠⎥⎦

– Nhöõng loaïi caây laáy haït coù nhu caàu nöôùc nhieàu nhaát ôû thôøi kyø hình thaønh caùc cô quan sinh saûn.

(1–4)

– Nhöõng caây laáy cuû nhu caàu nöôùc nhieàu nhaát ôû thôøi kyø cuû phaùt trieån maïnh. ÔÛ thôøi kyø naøy caây tieâu thuï nöôùc vôùi hieäu suaát tích luõy chaát khoâ cao nhaát vaø nöôùc ñoùng vai troø quyeát ñònh ñeán naêng suaát cuoái cuøng.

(ÔÛ ñaây, yù nghóa caùc soá haïng cuõng nhö coâng thöùc treân) Baát cöù moät loaïi thöïc vaät naøo cuõng ñeàu caàn nöôùc, coù ñieàu löôïng nöôùc ñoù caàn nhieàu hay ít coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá. Ví duï: Ñieàu kieän khí töôïng nhö nhieät ñoä, ñoä aåm khoâng khí, löôïng möa, cheá ñoä thuûy vaên, nöôùc ngaàm boå sung, möïc nöôùc ngaàm cao, thaáp... coøn phuï thuoäc vaøo töøng loaïi caây troàng, cheá ñoä töôùi, bieän phaùp töôùi, phuï thuoäc vaøo caû naêng suaát, saûn löôïng cuûa töøng loaïi caây troàng.

Qua moät soá ví duï sau ñaây veà keát quaû nghieân cöùu cuûa Boä moân Thuûy noâng Tröôøng Ñaïi hoïc Noâng nghieäp I Haø Noäi cho ta thaáy vai troø cuûa nöôùc ñoái vôùi caây troàng nhö sau: Ví duï: – Luùa chieâm khoâng töôùi naêng suaát ñaït 15,2 taï/ha, töôùi ngaäp nöôùc thöôøng xuyeân töø 3 – 5 cm naêng suaát 38 taï/ha.

Noùi chung ñeå sinh tröôûng, phaùt trieån, caây troàng caàn ñöôïc cung caáp ñoàng thôøi ñaày ñuû caùc yeáu toá aùnh saùng, nhieät ñoä, nöôùc, khoâng khí vaø thöùc aên. Nöôùc, khoâng khí, chaát khoaùng laø nhöõng nguyeân lieäu ñeå toång hôïp neân chaát höõu cô trong caây nhöng nöôùc laø yeáu toá maø caây troàng phaûi söû duïng moät khoái löôïng lôùn nhaát.

– Ngoâ ñoâng xuaân khoâng töôùi 16.87 taï/ha, töôùi 4 laàn naêng suaát 27,4 taï/ha. Treân ñaây chuùng ta chæ môùi nhaán maïnh, chæ môùi ñeà caäp ñeán vai troø cuûa nöôùc ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi, ñoái vôùi khí haäu haønh tinh, ñoái vôùi sinh hoaït vaø yeâu caàu cuûa nöôùc ñoái vôùi noâng nghieäp. Vai troø cuûa nöôùc ñoái vôùi coâng nghieäp quaû heát söùc to lôùn. Ta chæ xem tæ leä söû duïng nöôùc cuûa Hoa Kyø haøng naêm cuõng ñuû noùi leân ñieàu quan troïng aáy, ôû Myõ duøng:

Löôïng nöôùc naøy phaàn lôùn ñöôïc söû duïng vaøo quaù trình bay hôi maët laù (99,8%) vaø chæ coù töø (0,1 – 0,3%) laø duøng ñeå xaây döïng caùc boä phaän cuûa caây. Löôïng nöôùc chöùa trong caùc boä phaän cuûa caây luoân luoân thay ñoåi. Theo quan saùt cuûa caùc nhaø Sinh lyù thöïc vaät thì chæ trong moät giôø ñaõ coù töø 10 – 100% löôïng nöôùc trong caây ñöôïc ñoåi môùi. Chính vì vaäy maø moãi 77

– 50% löôïng nöôùc phuïc vuï cho coâng nghieäp.

39

78

– 40% cho noâng nghieäp.

Bieån cuõng coù nöôùc ñaõ ñoåi maøu vaø töông lai coù theå seõ ñoåi doøng. Vuøng bieån phía Taây Thaùi Bình Döông cuõng ñaõ boác chaùy trong nhieàu naêm.

– 10% cho caùc muïc khaùc. Nöôùc ñöôïc söû duïng nhö moät nguoàn naêng löôïng. Ngaøy xöa, con ngöôøi ñaõ bieát laøm nhöõng coái xay chaïy baèng söùc nöôùc, ngaøy nay thuûy ñieän laø nguoàn than traéng, haøng ngaøy ñaõ saûn xuaát ra haøng tæ kW giôø ñieän cho con ngöôøi. ÔÛ Lieân Xoâ cuõ toång coâng suaát cuûa caùc nhaø maùy thuûy ñieän leân tôùi hôn 30 trieäu taán kW chieám hôn 30% saûn löôïng cuûa taát caû caùc nguoàn ñieän caû nöôùc.

Bieån chieám 65% beà maët Traùi Ñaát, ngaøy nay khoâng coøn laø laù phoåi cuûa haønh tinh nöõa maø ñang coù nguy cô trôû thaønh hoá raùc cuûa con ngöôøi... ñoâi khi trôû thaønh nôi caát giaáu nhöõng chaát thaûi sau nhöõng vuï noå haït nhaân cuûa khoâng ít quoác gia treân theá giôùi. Ngaøy nay, vaán ñeà cung caáp nöôùc saïch vaø veä sinh moâi tröôøng nöôùc coøn ñang laø moät vaán ñeà khoù khaên vaø gay gaét ñoái vôùi hôn 2 tæ ngöôøi treân theá giôùi.

III. Nöôùc treân haønh tinh naøy nhieàu hay ít?

Veà caâu hoûi “Treân haønh tinh naøy nöôùc nhieàu hay ít? Caùc nhaø baùc hoïc ñeàu traû lôøi: “Raát nhieàu vaø cuõng raát ít”.

Qua nhieàu soá lieäu ñieàu tra cho thaáy khoaûng 80% beänh taät ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñeàu coù lieân quan ñeán vaán ñeà cung caáp nöôùc saïch vaø veä sinh moâi tröôøng. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån chæ coù khoaûng 75% daân soá thaønh thò vaø 29% daân soá noâng thoân ñöôïc cung caáp nöôùc saïch.

Taïi sao raát nhieàu thì chuùng ta ñaõ roõ: Naøo bieån caû, naøo soâng hoà, naøo baêng tuyeát, naøo möa rôi. Coøn taïi sao ít? Bôûi vì nhu caàu nöôùc ngaøy nay cuûa loaøi ngöôøi ñaõ ngang baèng vôùi nhöõng nguoàn nöôùc ngoït coù khaû naêng taùi sinh ôû haønh tinh chuùng ta. Bôûi vì trong quaù trình saûn xuaát vaø sinh hoaït chuùng ta ñaõ laøm nhieãm baån quaù nhieàu. Laøm nhieãm baån moät löôïng nöôùc nhieàu hôn löôïng nöôùc ñaõ laøm saïch.

Baát cöù luùc naøo treân theá giôùi cuõng coù khoaûng 500 trieäu ngöôøi bò beänh maét hoät, 250 trieäu ngöôøi bò beänh giun chæ. Khoaûng 50% soá ngöôøi maéc caùc beänh treân ñang soáng taïi Chaâu AÙ. IV. Nöôùc nhö moät thöù vuõ khí lôïi haïi

Nhöõng con soâng noåi tieáng theá giôùi nhö soâng Ranh ñang bieán thaønh “Ñöôøng coáng coâng coäng” khoång loà cuûa Chaâu AÂu, soâng Volga (Nga) ñaõ töøng boác chaùy treân beà maët, soâng Hoaøng Haø (Trung Quoác) nöôùc ñaõ chuyeån maøu, suûi boït... soâng Meâ Koâng Chaâu AÙ cuõng ñang trôû thaønh nôi caát giaáu raùc cuûa Chaâu AÙ (chuû yeáu laø raùc cuûa caùc nöôùc thöôïng nguoàn).

79

Treân ñaây chuùng ta ñaõ noùi: “Nöôùc laø coäi nguoàn cuûa söï soáng; ôû ñaâu coù nöôùc thì ôû ñoù coù söï soáng...” Chính vì leõ ñoù maø hieän nay trong caùc cuoäc chieán tranh, ngöôøi ta ñaõ tìm moïi caùch ñeå tieâu dieät ñoái phöông trong ñoù coù bieän phaùp caét ñöùt caùc nguoàn cung caáp nöôùc... thaäm chí raûi caû nhöõng chaát ñoäc hoaëc nhieàu loaïi vi truøng vaøo nguoàn nöôùc ñeå tieâu dieät ñoái

40

80

phöông (maëc duø ngöôøi ta ñaõ bieát ñoù laø traùi vôùi coâng öôùc Quoác Teá).

Söï kieän soâng Nil ñaõ laøm buøng noå cuoäc xung ñoät saéc toäc ôû Soudan, Irak vaø Syri. Cuõng coù nhöõng moái lo vì nguoàn nöôùc tröôùc ngöôøi laùng gieàng Thoå Nhó Kyø kieåm soaùt doøng chaûy soâng Tigre vaø Euphrate.

Treân theá giôùi hieän coù hôn 200 löu vöïc soâng coù cuøng chung bieân giôùi ít nhaát laø hai nöôùc trôû leân. Nhöõng con soâng naøy, khi bình yeân noù laø sôïi chæ ñoû xuyeân suoát tình höõu nghò giöõa nhöõng nöôùc coù chung quyeàn lôïi treân doøng soâng aáy. Nhöng ñoâi khi noù cuõng laø nguyeân nhaân cuûa söï baát hoøa vaø coù khi coøn laø nguoàn goác cuûa caùc cuoäc chieán tranh. Chính vì vaäy maø coù nhaø chieán löôïc ñaõ döï ñoaùn raèng: “Neáu nhöõng cuoäc chieán tranh ôû theá kyû naøy thöôøng do nguyeân nhaân daàu hoûa thì nhöõng cuoäc xung ñoät ôû theá kyû tôùi seõ laø cuoäc tranh phaàn hôn thua nguoàn nöôùc”.

Trong cuoäc chieán tranh vuøng vònh, Thoã Nhó Kyø ñaõ tìm caùch giaûm bôùt 1/3 löôïng doøng chaûy soâng Euphrate trong hôn moät thaùng trôøi. Ai Caäp luoân mang naëng noãi lo vì nöôùc, vì neàn an ninh cuûa Ai Caäp naèm trong tay cuûa 8 quoác gia Chaâu Phi khaùc ñang kieåm soaùt soâng Nil. Coøn raát nhieàu Ví duï khaùc ñeå noùi leân raèng maëc duø: – Theo coâng öôùc Quoác Teá 1907 (hieäp ñònh La Haye)

Thôøi gian qua, quaân ñoäi Baéc Yeâmen ñaõ söû duïng nöôùc nhö moät thöù vuõ khí ñeå choáng laïi Nam Yeâmen ôû Añen hoaëc ñaõ xaûy ra Sarajevo.

– Vaø hieäp ñònh Giôneve laàn thöù IV cuûa naêm 1949 ñaõ qui ñònh: “Khoâng ñöôïc söû duïng nöôùc nhö moät thöù vuõ khí...” nhöng khoù vaø raát khoù ñöôïc thöïc hieän. Bôûi leõ “Nöôùc laø coäi nguoàn cuûa söï soáng” vì vaäy moãi khi cuoäc chieán tranh ñoái khaùng xaûy ra thì söï nhöôøng nhòn khoù maø kieàm cheá ñöôïc.

Trong cuoäc chieán tranh vuøng vònh, Phaùp ñaõ ñaët caùc nhaø maùy xöû lyù nöôùc döôùi söï baûo veä ñaëc bieät. Cuoäc ñoái ñaàu giöõa Ecuaño vaø Peru cuõng chæ vì muoán tranh quyeàn khai thaùc con soâng Cenepa.

§II. TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC TREÂN THEÁ GIÔÙI I. Söï phaân boá nöôùc treân traùi ñaát noùi chung

Thaùng 9/1980 Irak taán coâng Iran cuõng chæ vì muïc ñích giaønh quyeàn kieåm soaùt soâng Chattal–Arab.

6

YÙ ñoà cuûa Israel ñoái vôùi Liban coù lieân quan ñeán taøi nguyeân nöôùc soâng Litani. Trong nhöõng cuoäc thöông löôïng giöõa caùc beân Israel vôùi Jordanie hay giöõa Israel vôùi Palestine thì vaán ñeà nöôùc luoân luoân laø moät trong nhöõng noäi dung trong chöông trình nghò söï. 81

2

Toång dieän tích traùi ñaát 510 x 10 km . Ñaïi döông 361 x 106 km2 chieám 70,8% 6

2

– Ñaát lieàn 149 x 10 km chieám 29,2%, maø ñaát lieàn laïi phaân boá ôû Baéc Baùn Caàu (39%) coøn Nam Baùn Caàu (19%).

41

82

Toång löôïng nöôùc trong taát caû ñaïi döông Theá Giôùi 2

1.370.223 km

Neáu ñem khoái löôïng nöôùc naøy raûi ñeàu treân beà maët Traùi Ñaát ta seõ coù moät lôùp nöôùc daøy ñeán 2400 meùt. Löôïng nöôùc ngoït laø bao nhieâu so vôùi nöôùc ñaïi döông. Neáu Traùi Ñaát thu nhoû baèng moät quaû caàu coù ñöôøng kính 5 m thì toaøn boä nöôùc ñaïi döông vaø nöôùc taát caû soâng ngoøi ao hoà, ñaàm laày coäng laïi cuõng chæ baèng moät thuøng phuy 100 lít, coøn nöôùc ngoït thì chæ baêng (3/100.000) cuûa caùi thuøng phuy ñoù (vì ñaïi döông 1.370.223 km3 coøn löôïng nöôùc soâng ngoøi ao hoà thì

Trong phaàn rìa coù caùc söôøn:

voâ cuøng ít oûi). Tuy löôïng nöôùc ngoït treân toaøn ñòa caàu raát beù so vôùi toång löôïng nöôùc ñaïi döông nhöng noù voâ cuøng quan troïng ñoái vôùi ñôøi soáng con ngöôøi treân Traùi Ñaát naøy.

– Thaùi Bình Döông (goàm caùc soâng chaûy vaøo Thaùi Bình Döông vaø AÁn Ñoä Döông). Söôøn Thaùi Bình Döông coù caùc soâng lôùn nhaát Traùi Ñaát nhö: Amua, Döông Tö, Haèng Haø, Tröôøng Giang.

Phaàn ñaát lieàn maø töø ñoù soâng ñöa nöôùc ra caùc bieån noái lieàn vôùi ñaïi döông Theá Giôùi ngöôøi ta goïi laø “phaàn rìa”.

– Ñaïi Taây Döông (goàm caùc soâng chaûy vaøo Ñaïi Taây Döông vaø Baéc Ñaêng Döông). Söôøn Ñaïi Taây Döông coù caùc soâng lôùn nhaát Traùi Ñaát nhö: Amazoân, Eânhíxaây, Leâna.

Phaàn ñaát lieàn maø töø ñoù nöôùc ñi ñeán caùc boàn chöùa kheùp kín beân trong ñaát lieàn khoâng coù doøng chaûy ra caùc ñaïi döông goïi laø “phaàn khoâng löu thoâng”.

Trong nhöõng “phaàn khoâng löu thoâng”: ÔÛ Lieân Xoâ coù caû: – Löu vöïc Caxpieân 1.800.000 km2 – Caùc löu vöïc bieån Aran, hoà Baikan vaø nhieàu soâng cuûa Coäng Hoøa Cazaéc vôùi toång dieän tích 1.000.000 km2

83

42

84

Phaàn coøn laïi cuûa nhöõng mieàn khoâng löu thoâng treân Traùi Ñaát bao goàm sa maïc Sahara, sa maïc Arabi, sa maïc trung taâm

Baéc Baêng Döông

13.100

93.400

Bieån Baraêngxoâ

1.400

Bieån Caraip

2.600

Beåin Caxpi

850

Ñòa Trung Haûi

2.560

Bieån ñoâng Xibia

850

Bieån Nhaät Baûn

980

Ñaïi Taây Döông

Chaâu UÙc vôùi toång dieän tích 29.000.000 km . Baûng 2–1. Phaân phoái dieän tích ñaát lieàn vaø maët nöôùc cuûa Traùi Ñaát.

2

Dieän tích x 1000 km2

Ñaát lieàn

Baéc Haûi

570

Bieån Lap Teùp

640

Bieån Ban Tích

410

Baïch Haûi

95

Chaâu AÂu

9.671

Chaâu AÙ

42.275

Chaâu Phi

29.813

Chaâu UÙc

7.965

751.000 km3 nghóa laø toång theå tích nöôùc trong ñaát lieàn laø

Nam Myõ

11.976

751.200 km . So vôùi tröõ löôïng nöôùc caùc ñaïi döông Theá Giôùi

Baéc Myõ

20.443

thì nöôùc cuûa ñaát lieàn chieám moät phaàn raát nhoû, song vai troø

Quaàn ñaûo AÙi Nhó Lan vaø Canada

3.882

cuûa noù ñoái vôùi ñôøi soáng con ngöôøi thì voâ cuøng to lôùn.

Quaàn ñaûo Maõ Lai

2.621

Khoái löôïng doøng chaûy haøng naêm cuûa caùc soâng treân Traùi

Chaâu Nam cöïc

14.165

Ñaát ñöa ra bieån caû vaøo khoaûng 35.200 km . Neáu tính theâm

Theo tính toaùn gaàn ñuùng thì tröõ löôïng nöôùc trong loøng caùc soâng treân Traùi Ñaát khoaûng 1.200 km3, ôû trong caùc hoà laø 3

3

löôïng nhaäp vaøo ñaïi döông do baèng haø ran raõ ôû AÙi Nhó Lan vaø

Baûng 2–2. Phaân phoái dieän tích maët nöôùc cuûa Traùi Ñaát. Maët nöôùc

Dieän tích

Maët nöôùc

1000 km2 Thaùi Bình Döông

180.000

Nam Cöïc khoaûng 1.800 km3 thì toång löôïng doøng chaûy haøng 3

Dieän tích

naêm ñoù laø 37.000 km . Söï phaân phoái khoái löôïng doøng chaûy

1000 km2 Haéc Haûi

410 38

Bieån Beârinh

2.280

Bieån Azoáp

Bieån Nam Trung Hoa

2.140

AÁn Ñoä Döông

Bieån OÂ Khoát

1.720

Bieån Anñamaêng

790

Bieån Ñoâng Trung Hoa

1.240

Hoàng Haûi

450

naêm ñoù ñöôïc theå hieän ôû bieåu döôùi ñaây. Baûng 2–3. Söï phaân phoái khoái löôïng doøng chaûy naêm cuûa caùc soâng Caùc mieàn cuûa ñaát lieàn

75.000

Dieän tích 1.000 km

Toaøn ñaát lieàn

85

43

86

148.811

2

Khoái löôïng doøng 3

Lôùp doøng chaûy

chaûy naêm (km )

naêm (mm)

37.000

249

Caùc mieàn rìa ñaát lieàn

116.778

36.300

310

– Söôøn Ñaïi Taây Döông

67.359

21.300

316

– Söôøn Thaùi Bình Döông

49.419

15.000

304

– Caùc mieàn khoâng löu thoâng ñaát lieàn

32.033

700

21

II. Voøng tuaàn hoaøn nöôùc treân Traùi Ñaát

Trong ñoù:

Hình 2. Voøng tuaàn hoaøn nhoû vaø lôùn cuûa nöôùc treân Traùi Ñaát

Nhôø naêng löôïng tôùi cuûa maët trôøi, haøng naêm khoaûng 3

510.000 km nöôùc boác hôi töø maët bieån, ñaïi döông vaø ñaát lieàn. Moät phaàn nöôùc boác hôi töø ñaïi döông laïi rôi ngay treân ñoù nghóa laø trôû veà laïi ñaïi döông, hoaøn thaønh “voøng tuaàn hoaøn nhoû”. Hôi nöôùc theo caùc khoái khoâng khí vaøo ñaát lieàn, trong nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi ngöng tuï laïi vaø rôi xuoáng thaønh möa. Möa rôi treân ñaát lieàn moät phaàn thaám vaøo ñaát, moät phaàn chaûy treân maët ñaát, hình thaønh suoái vaø soâng, phaàn coøn laïi boác hôi. Quaù trình möa rôi treân maët ñaát vaø sau ñoù boác hôi duø coù 87

44

88

laäp laïi bao nhieâu laàn chaêng nöõa thì cuoái cuøng hôi nöôùc do khoâng khí ñem vaøo ñaát lieàn seõ chaûy trôû veà ñaïi döông, hoaøn thaønh “Voøng tuaàn hoaøn lôùn” cuûa nöôùc treân Traùi Ñaát. Moät phaàn nhoû trong toång löôïng nöôùc tuaàn hoaøn treân Traùi Ñaát,

§III. TAØI NGUYEÂN NGUOÀN NÖÔÙC ÔÛ Vieät Nam

khoaûng 7,7 nghìn km3 trong moät naêm, hoaøn thaønh voøng tuaàn

Tuy maët trôøi ôû caùch quaû ñaát chuùng ta ñang soáng vôùi moät khoaûng caùch voâ cuøng to lôùn (149.600.000km) nhöng haøng naêm noù vaãn cung caáp cho maët ñaát chuùng ta moät nguoàn naêng löôïng voâ cuøng to lôùn töông ñöông vôùi naêng löôïng cuûa 115.000 tæ taán than, lôùn hôn toaøn boä nguoàn than ñaù, daàu moû, khí ñoát hieän ñang coù trong loøng ñaát.

I. Soâng ngoøi – saûn phaåm cuûa khí haäu 1. Maët trôøi – nguoàn naêng löôïng to lôùn

hoaøn trong phaïm vi caùc mieàn khoâng löu thoâng. Nguoàn nöôùc treân haønh tinh chuùng ta luoân luoân ñöôïc luaân hoài theo chu trình nhö hình veõ treân. Tuøy theo nguoàn nöôùc maø thôøi gian luaân hoài coù theå raát ngaén ñoä moät vaøi tuaàn hoaëc coù theå keùo daøi haøng ngaøn naêm.

Vieät Nam naèm troïn veïn trong noäi chí tuyeán Baéc vì vaäy aûnh höôûng cuûa böùc xaï maët trôøi laø nhaân toá haøng ñaàu chi phoái ñieàu kieän thôøi tieát vaø khí haäu. Ñaëc ñieåm cuûa cheá ñoä maët trôøi noäi chí tuyeán laø haøng naêm coù hai laàn ñi qua thieân ñænh:

Chu trình nöôùc toaøn caàu quyeát ñònh khaû naêng caáp nöôùc ngoït cho con ngöôøi, cho thuûy lôïi, cho chaên nuoâi. Söï khaùc nhau (söï cheânh leäch) giöõa löôïng möa treân ñaát lieàn (110.000 3

3

km /naêm) vaø löôïng boác hôi treân ñaát lieàn (70.000 km /naêm) chính laø löôïng doøng chaûy töø ñaát lieàn ra bieån (40.000 3

– Xuaân phaân (21–3) baét ñaàu nöûa naêm muøa haï ôû Baéc Baùn Caàu, maët trôøi chuyeån ñoäng bieåu kieán, haøng naêm vöôït qua xích ñaïo veà phía chí tuyeán.

3

km /naêm). Trong khoái löôïng nöôùc aáy chæ coù 9.000 km /naêm ñöôïc söû duïng ñeå phuïc vuï cho vieäc caáp nöôùc cho moïi nhu caàu cuoäc soáng cuûa con ngöôøi.

– Haï chí (21–6) maët trôøi ôû ñuùng thieân ñænh cuûa chí quyeán baéc (23o27' B) vaø töø ñoù luøi daàn veà phía Nam qua xích

Chu trình luaân hoài cuûa caùc nguoàn nöôùc Nguoàn

Thôøi gian

Nguoàn

luaân hoài

ñaïo laàn thöù hai vaøo ngaøy thu phaân (22–9).

Thôøi gian luaân hoài

Hôi aåm khoâng khí

8 ngaøy

Hoà

17 naêm

Soâng suoái

16 ngaøy

Nöôùc ngaàm

1.400 naêm

Hôi aåm ñaát

1 naêm

Ñaïi döông

2.500 naêm

Nöôùc ñaàm laày

5 naêm

Baêng vónh cöûu

9.700 naêm

Vieät Nam naèm troïn veïn trong khu vöïc noäi chí tuyeán Baéc. o

– Phía Baéc (Ñoàng Vaên) 23 22' B – Phía Nam (Caø Mau) 8o30' B Vì vaäy, khí haäu nöôùc ta chòu söï chi phoái cuûa cheá ñoä maët trôøi noäi chí tuyeán. Haøng naêm, chuùng ta nhaän ñöôïc moät löôïng 89

45

90

2

caûnh naøo ñoù, noù tham gia vaøo hoaøn löu gioù muøa. Keát quaû laø xuaát hieän moät cô cheá hoaøn toaøn coù tính chaát ñòa phöông vöøa phaûn aùnh nhöõng qui luaät chung cuûa haønh tinh vöøa xoùa nhoøa nhöõng ranh giôùi coù yù nghóa ñòa ñôùi.

böùc xaï toång coäng töø 110 – 130 kcal/cm x naêm hay 0,3 – 0,4 2

kcal/cm x ngaøy. Ñieàu aáy coù nghóa moãi naêm chuùng ta nhaän ñöôïc 15 tyû kcal/ha. Neáu moät gam vaät chaát caàn 4,25 kcal, nhö vaäy, ôû nöôùc ta moãi moät naêm treân moät dieän tích laø moät ha vôùi löôïng böùc xaï aáy seõ laøm cho ta 3500 taán saûn löôïng. Coù ñieàu treân thöïc teá caây xanh chæ laøm vieäc vôùi hieäu suaát 1% hoaëc 0,5%, tuy nhieân cuõng coù nhöõng loaïi caây ñaït hieäu suaát töø 2– 3%.

Ba heä thoáng gioù muøa Chaâu AÙ ñoù laø: a. Heä thoáng Ñoâng Baéc Chaâu AÙ: (Vieãn Ñoâng Nga, Trieàu Tieân, Nhaät Baûn), heä thoáng gioù naøy töông ñoái oån ñònh.

2. Ñieàu kieän ñòa lyù vaø vai troø caùc luoàng gioù ôû Chaâu AÙ

Gioù muøa ñoâng töø cao aùp Xibeâri (taâm ôû hoà Baican) thoåi ñeán mang laïi giaù reùt vaø khoâ.

Nöôùc ta laø moät nöôùc: – Naèm taän cuøng cuûa luïc ñòa roäng lôùn nhaát theá giôùi (veà phía Ñoâng Nam).

Gioù muøa muøa haï töø cao aùp Thaùi Bình Döông ñem laïi noùng aåm, ít möa (chæ möa ôû vuøng duyeân haûi)

– Ñaát heïp, daøi chaïy theo phöông kinh tuyeán.

b. Heä thoáng Nam Chaâu AÙ: AÁn Ñoä, Malaixia, Mieán Ñieän, Thaùi Lan)

– Hai maët tieáp giaùp vôùi: AÁn Ñoä Döông vaø Thaùi Bình Döông.

Gioù muøa muøa ñoâng chi phoái bôûi cao aùp Tuaketxtan coù nhieät ñoä vaø ñoä aåm thaáp nhöng khoâng baèng Xibeâri.

– Naèm troïn veïn trong noäi chí tuyeán Baéc Baùn Caàu. Neáu nhö cheá ñoä maët trôøi noäi chí tuyeán vôùi 2 laàn ñi qua thieân ñænh trong naêm keát hôïp vôùi hoaøn löu gioù tín phong, thöù gioù thöôøng xuyeân thoåi ñeàu moät höôùng töø chí tuyeán veà xích ñaïo laø nhöõng ñieàu kieän cô baûn chi phoái cheá ñoä thôøi tieát caùc vuøng nhieät ñôùi noùi chung thì ôû nöôùc ta nhöõng ñieàu kieän aáy khoâng coøn laø thuaàn nhaát nöõa. Thay theá cho hoaøn löu tín phong laø daïng hoaøn löu gioù muøa vôùi nhöõng trung taâm taùc ñoäng vaø cô cheá khaùc haún do nhöõng ñieàu kieän ñòa lyù cuûa nöôùc ta chi phoái. Veà cô baûn maø noùi thì hoaøn löu gioù muøa laán aùt moät caùch roõ reät hoaøn löu tín phong... Tuy nhieân, tuøy töøng nôi töøng luùc tín phong vaãn phaùt huy phaàn naøo taùc duïng vaø trong nhöõng hoaøn

91

Gioù muøa muøa haï laø tín phong Baùn Caàu Nam vöôït xích ñaïo leân, aåm öôùt vaø khoâ noùng (roõ nhaát laø ñoä aåm lôùn). c. Heä thoáng Ñoâng Nam AÙ (Philipin, Malaysia vaø vuøng noäi chí tuyeán Taây Thaùi Bình Döông).

Muøa ñoâng gioù coù nguoàn goác töø cao aùp caän chí tuyeán Thaùi Bình Döông cuõng töùc laø tín phong Baéc Baùn Caàu töø rìa phía Nam cao aùp thoåi veà xích ñaïo. Baûn chaát ñoù laø khoâng khí nhieät ñôùi bieån, gioù muøa muøa ñoâng khoâng laïnh, khaù oån ñònh. Gioù muøa muøa haï thì ngöôïc laïi, coù nguoàn goác töø Nam Thaùi Bình Döông cuõng laø khoâng khí bieån aám vaø maùt, chæ ñoái

46

92

boå theo maët trôøi. Chaúng haïn, gioù coù theå ñöa khoâng khí laïnh tôùi nôi noùng, ñöa nguoàn hôi aåm töø bieån vaøo luïc ñòa. Vì vaäy, gioù cuõng coù theå phaùt huy hieäu quaû roõ reät ñoái vôùi khí haäu nhaát laø trong cheá ñoä möa aåm... Gioù cuõng laø nguyeân nhaân quan troïng khieán cho khí haäu moät soá vuøng trôû neân keùm oån ñònh.

laäp veà höôùng. Vôùi söï hieän dieän cuûa nhieàu daïng nhieãu ñoäng nhö baõo, hoäi tuï nhieät ñôùi, gioù muøa muøa haï ít oån ñònh vaø mang laïi nhieàu möa trong khu vöïc noù khoáng cheá. Toùm laïi: 3 heä thoáng gioù muøa vôùi 3 cô cheá hoaït ñoäng rieâng reõ ñaõ keát hôïp taïo thaønh hoaøn löu ñoäc ñaùo cuûa khu vöïc goïi laø “Chaâu AÙ gioù muøa”.

3. Ñòa hình vaø khí haäu nöôùc ta

Moät ñaëc ñieåm heát söùc quan troïng laø laõnh thoå nöôùc ta khoâng hoaøn toaøn naèm trong phaïm vi khoáng cheá cuûa moät heä thoáng naøo trong ba heä thoáng noùi treân. Vò trí coù tính chaát chuyeån tieáp veà maët ñòa lyù ñaõ khieán cho:

Ñòa hình khoâng phaûi chæ tieáp thu thuï ñoäng nhöõng hieäu quaû böùc xaï vaø hoaøn löu. Trong nhöõng tröôøng hôïp nhaát ñònh, ñòa hình coù theå phaùt huy hoaëc laøm haïn cheá nhöõng nguyeân nhaân hình thaønh khí haäu.

– Khi thì gioù thuoäc veà heä thoáng naøy laán tôùi.

Ñòa hình nöôùc ta coù nhöõng neùt noåi baät sau ñaây:

– Khi thì moät heä thoáng kia phaùt huy aûnh höôûng. Do ñoù, gioù muøa nöôùc ta laø moät heä thoáng phöùc hôïp:

a. Vai troø caùc khoái nuùi vaø 3/4 dieän tích töï nhieân laø nuùi ñoài

– Gioù muøa ñoâng coù theå töø trung taâm Xibeâri cuõng coù theå laø söï phaùt trieån cuûa khí löu Taây oân ñôùi hay tín phong Thaùi Bình Döông.

Daõy Hoaøng Lieân Sôn aûnh höôûng raát roõ ñeán khí haäu mieàn Baéc. Daõy Tröôøng Sôn aûnh höôûng lôùn ñeán khí haäu mieàn Trung. b. Vai troø cuûa bieån

– Gioù muøa haï vöøa laø luoàng töø AÁn Ñoä Döông vöøa laø luoàng töø Nam Thaùi Bình Döông leân vaø cuõng coù khi laø tín phong Baéc Baùn Caàu tham gia.

– Nöôùc ta coù bôø bieån daøi hôn 3000 km. – Coù vònh Baéc Boä saâu vaø roäng, coù taùc duïng nhö moät heä thoáng ñieàu hoøa nhieät ñoä, ñoä aåm.

Qua ñoù ta caøng thaáy ñöôïc tính chaát ñaëc saéc vaø phöùc taïp cuûa nhöõng ñieàu kieän hình thaønh khí haäu nöôùc ta.

– Muøa ñoâng treân vònh hình thaønh aùp thaáp.

Ngoaøi yeáu toá naêng löôïng böùc xaï maët trôøi chi phoái, khí haäu thôøi tieát coøn coù vai troøn cuûa nhöõng luoàng gioù cuõng goùp phaàn heát söùc quan troïng. Söï phaùt sinh nhöõng luoàng gioù treân quy moâ lôùn hay nhoû ñeàu gaén lieàn vôùi söï phaân boá nguoàn naêng löôïng maët trôøi. Nhöng gioù laïi coù taùc duïng ñieàu hoøa söï phaân

93

– Muøa haï treân vònh coù taùc duïng uoán, höôùng luoàng gioù thònh haønh Ñoâng Nam thoåi vaøo laøm dòu bôùt khoâng khí muøa haï. – Vònh Baéc Boä luoân coù doøng bieån laïnh chuyeån veà phía Nam laøm muøa haï mieàn Trung phaàn naøo ñöôïc caûi thieän.

47

94

Töø nhöõng ñaëc ñieåm treân ta thaáy raát roõ nöôùc ta laø moät nöôùc naèm trong vuøng möa nhieät ñôùi, löôïng möa töông ñoái lôùn, möa coù phaân muøa roõ reät.

Baûng 2–4. So saùnh löôïng möa naêm treân moät soá löu vöïc soâng (F ≤ 10.000 km2) treân theá giôùi vaø ôû nöôùc ta Teân löu vöïc soâng

– Moät muøa möa nhieàu (töø thaùng 4, 5 – 10, 11) vaø moät möa ít töø thaùng 11, 12 naêm tröôùc ñeán thaùng 3, 4 naêm sau.

Löôïng möa naêm

Caùc soâng ôû Ghineâ, Xumatra vaø Boocneùo

X = 22–3m

Soâng Taây Giang

X = 1,65m

Soâng Coâng Goâ

X = 1,50m

Soâng Tröôøng Giang Trung Quoác

X = 1,25m

Soâng Nigieâ

X = 1,20m

Soâng Nil

X = 0,82m

löu vöïc F ≤ 10.000 km ñeå so saùnh vôùi soâng ngoøi nöôùc ta thì

Soâng Mitxixipi

X = 0,76m

thaáy raèng soâng ngoøi ôû nöôùc ta ñöôïc nguoàn nöôùc möa khaù phong phuù quanh naêm cung caáp, töø ñoù laøm cho doøng chaûy raát doài daøo.

Soâng Ñô Nhiep (Lieân Xoâ cuõ)

X = 0,54m

Soâng Vonga (Lieân Xoâ cuõ)

X = 0,47m

Soâng Hoaøng Haø

X = 0,42m

– Rieâng vuøng duyeân haûi mieàn Trung do taùc duïng ñoäc ñaùo cuûa daõy Tröôøng Sôn neân muøa möa baét ñaàu muoän hôn vaøo caùc thaùng 8, 9 vaø keát thuùc vaøo thaùng 12, thaùng 1 naêm sau. Neáu laáy caùc löu vöïc soâng treân toaøn theá giôùi coù dieän tích 2

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

95

48

Soâng Ñoàng Nai Vieät Nam

X = 2,30m

Soâng Xeâsan

X = 2,28m

Soâng Ñaø

X = 2,00m

Soâng Thao

X = 1,90m

Soâng Loâ

X = 1,90m

Soâng Maõ

X = 1,90m

Soâng Caû

X = 1,60m

Soâng Ba (Ñaø Naüng)

X = 1,39m

96

16–10–1943 1712 2523 84 16,1

Noùi chung, ôû nhöõng vuøng möa lôùn thì maät ñoä löôùi soâng töông ñoái daøy, ví duï nhö vuøng nuùi cao Hoaøng Lieân Sôn, thöôïng nguoàn soâng Thu Boàn, thöôïng nguoàn soâng Ñoàng Nai..., maät ñoä löôùi soâng töø 1,5 – 2 km/km2. Nhöõng vuøng nuùi thaáp löôïng möa töông ñoái nhö caùnh cung Ngaân Sôn, vuøng nuùi Quaûng Ninh, vuøng Ñeøo Ngang, trung löu soâng Ñoàng Nai, Thu Boàn, thöôïng nguoàn caùc soâng Taây Nguyeân v.v..., coù maät ñoä löôùi soâng töø 1,0 – 1,5 km/km2.

26,8

36,0

182,0

16–11–1923 1648 2551 83 14,6 26,8

40,0

197,9

30–9–1942 1391 2489 78 13,8 27,1

40,0

178,5

10–1943 1773 2480 82 7,4 23,7

39,4

178,0

3–11–1978 1859 2554 80 14,6 26,4

39,5

334,1

10–11–1964 2868 1894 83 8,8 25,2

41,3

731,3

17–9–193 1944 1577 85 4,0 23,9

42,1

484,0

6–1902 1678 1465 84 2,7

TB

23,5

42,8

568,6

Ngaøy xuaát hieän Max (ngaøy TB naêm Min Max

Möa (mm)

TOÅNG SOÁ GIÔØ NAÈNG ÑOÄ AÅM Tb % NHIEÄT ÑOÄ

Laø moät nöôùc naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi aåm, löôïng möa khaù phong phuù treân laõnh thoå nöôùc ta maø treân 2/3 laø ñoài nuùi, röøng...., ñaõ taïo ñieàu kieän hình thaønh doøng chaûy vaø taùc ñoäng xoùi moøn taïo neân moät maïng löôùi soâng töông ñoái daøy ñaëc. Doïc bôø bieån cöù trung bình 20 km coù moät cöûa soâng vaø neáu chæ tính nhöõng con soâng coù chieàu daøi 10 km thì coù khoaûng 2.500 con soâng.

Moät soá vuøng ñaù voâi Traø Lónh, Truøng Khaùnh, Baéc Sôn,

Baïc Lieâu

Caàn Thô

TP Hoà Chí Minh

km/km2. Moäc Chaâu..., coù maät ñoä löôùi soâng nhoû thöôøng töø 0,5 km/km

2

trôû xuoáng. Do ñaëc ñieåm ñòa hình vaø ñieàu kieän ñòa lyù neân soâng ngoøi nöôùc ta coù ñaëc ñieåm:

Ñoàng baèng soâng

Buoân Meâ Thuoät Taây nguyeân

Nha Trang Nam Trung boä

Hueá

Vinh Baéc Trung boä

Haø Noäi Baéc boä

TRAÏM

Coøn laïi thì ñaïi boä phaän coù maät ñoä löôùi soâng töø 0,5 – 10

VUØNG

MOÄT SOÁ ÑAËC TRÖNG KHÍ HAÄU ÔÛ CAÙC VUØNG LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM

Baûng 2–5.

II. Maïng löôùi soâng ngoøi ôû nöôùc ta

– Baét nguoàn töø nöôùc ta roài chaûy ra bieån. – Baét nguoàn töø nöôùc ta roài chaûy sang caùc nöôùc laùng gieàng. 97

49

98

3

– Baét nguoàn töø caùc nöôùc laùng gieàng chaûy qua nöôùc ta roài ra bieån.

Toång löôïng doøng chaûy naêm laø W = 110130 tyû/m . Trong 3 nhaùnh lôùn cuûa soâng Hoàng thì soâng Ñaø coù löôïng nöôùc lôùn nhaát, haøng naêm ñöa ra bieån khoaûng 55 tyû m3, sau

Ñeå ñaùnh giaù taøi nguyeân nöôùc cô baûn cuûa soâng ngoøi nöôùc ta, ôû ñaây taäp trung giôùi thieäu tröôùc nhöõng soâng ngoøi lôùn cuûa nöôùc ta, sau ñoù seõ ñeà caäp ñeán nhöõng soâng ngoøi nhoû ôû caùc mieàn.

3

3

ñoù roài ñeán soâng Loâ xaáp xæ 36 tyû m vaø soâng Thao 25 tyû m . Trong khi ñoù thì dieän tích löu vöïc soâng Thao chieám 36% dieän tích löu vöïc soâng Hoàng (tính ñeán Sôn Taây), soâng Loâ chæ chieám 27% vaø soâng Ñaø 37%.

A. Nhöõng soâng ngoøi lôùn cuûa nöôùc ta 1. Nhöõng soâng lôùn ôû mieàn Baéc nöôùc ta.

Soâng Ñaø laø nhaùnh lôùn naèm treân höõu ngaïn soâng Hoàng. Soâng Ñaø baét nguoàn töø Trung Quoác vôùi chieàu daøi 1013 km, ñoaïn chaûy ôû Vieät Nam daøi 527km. Dieän tích löu vöïc soâng Ñaø keå caû

Mieàn Baéc coù taát caû 1.083 con soâng lôùn nhoû 2

Soâng coù dieän tích löu vöïc F ≥ 5.000 km coù 13 con soâng.

phaàn ôû Trung Quoác laø 52.160 km2, rieâng phaàn dieän tích treân

Soâng coù dieän tích löu vöïc F = 200 – 5.000 km2 coù 171 con.

2

ñaát Vieät Nam laø 25.200 km . Töø Lai Chaâu trôû xuoáng soâng Ñaø

2

Soâng coù dieän tích löu vöïc F ≤ 200 km coù 899 con.

tieáp nhaän nguoàn nöôùc cuûa nhieàu nhaùnh nhö Naäm Möùc, Naäm Na, Naäm Mu vaø chaûy thao höôùng Taây Baéc – Ñoâng Nam cho ñeán Hoøa Bình. Phía döôùi Hoøa Bình, soâng Ñaø chaûy theo höôùng Ñoâng Baéc cho ñeán Trung Haø laø nôi hôïp löu vôùi soâng Hoàng.

Nhöõng con soâng aáy coù 2 höôùng chaûy chính: Soâng chaûy ra vònh Baéc Boä vaø soâng chaûy ra Bieån Ñoâng. Phaàn I: Soâng ngoøi chaûy ra vònh Baéc Boä coù:

3

– Löu vöïc lôùn nhaát soâng Ñaø Qmax = 18.000 m /giaây

+ Heä thoáng soâng Hoàng: Laø con soâng lôùn nhaát mieàn Baéc, noù baét nguoàn töø nhöõng daõy nuùi cao tænh Vaân Nam Trung Quoác, ôû ñoä cao hôn 2.000m so vôùi maët bieån. Toaøn boä chieàu daøi soâng chính (bao goàm caû 3 nhaùnh) laø L = 1.126 km (trong ñoù, soâng Thao 902 km, soâng Ñaø 1.013, soâng Loâ 469 km).

– Löu vöïc nhoû nhaát soâng Ñaø Qmin = 170 m3/giaây Soâng Loâ laø nhaùnh lôùn thöù 2 cuûa soâng Hoàng, vôùi chieàu daøi L = 469 km. Ñoaïn chaûy treân ñòa phaän Vieät Nam daøi 276 km. dieän

3

tích löu vöïc toaøn boä F = 38.970 km2. Rieâng phaàn laõnh thoå

Ñoä ñuïc trung bình muøa caïn S = 500 gram/m , muøa luõ S = 3.500 gram/m3.

2

Vieät Nam F = 26.000 km . 3

Löu löôïng trung bình muøa caïn taïi Sôn Taây Q = 700 m /giaây.

– Löu löôïng lôùn nhaát soâng Loâ

Qmax = 8.040 m3/giaây.

Löu löôïng luõ taïi Sôn Taây Q = 30.000 m3/giaây.

– Löu löôïng nhoû nhaát soâng Loâ

Qmin = 120 m /giaây.

99

50

100

3

Baéc Boä. Phaàn quan troïng taïo neân chaâu thoå Baéc Boä maø ta thöôøng goïi laø chaâu thoå soâng Hoàng.

Soâng Loâ laïi coù 2 nhaùnh chính: 2

– Soâng Chaûy

F = 6.900 km ,

L = 319 km

– Soâng Gaâm

F = 14.800 km2,

L = 280 km

Cuõng chính taïi chaâu thoå soâng Hoàng, caùc nhaø khaûo coå ñaõ döïng ñöôïc moät phoå heä caùc giai ñoaïn phaùt trieån töø thaáp ñeán cao cuûa “Neàn vaên minh soâng Hoàng”. Soâng Hoàng cuõng noåi tieáng bôûi moät heä thoáng ñeâ ñieàu maø bao ñôøi nay nhaân daân ta ñaõ xaây döïng neân ñeå haïn cheá söï taøn phaù cuûa luõ luït, bieán ñoàng baèng soâng Hoàng thaønh vuøng luùa bao la cuûa mieàn Baéc.

(Nhaùnh lôùn nhaát soâng Gaâm laø soâng Naêng vôùi chieàu daøi 2

L = 108 km, F = 2250 km ). + Heä thoáng soâng Thaùi Bình: do 3 soâng hôïp thaønh. Soâng Caàu

L = 288 km, F = 6.064 km2.

Soâng Thöông

L = 164 km, F = 3.580 km .

Soâng Luïc Nam

L = 175 km, F = 3.066 km2.

Ñöùng veà ñòa hình maø noùi thì heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình phaùt nguyeân töø nhöõng ñòa hình khaù phöùc taïp, hôn 50% dieän tích löu vöïc laø ñoài nuùi, 70% dieän tích coù ñoä cao hôn 500m so vôùi maët bieån. ÔÛ phía Taây, höôùng thònh haønh cuûa caùc daõy nuùi laø Taây Baéc – Ñoâng Nam maø ñieån hình laø daõy Hoaøng Lieân Sôn noåi tieáng vôùi nhöõng ñænh cao nhaát Vieät Nam. Ñoù laø Fanxipang 3.142m, Puluong 2.983m, Xaøphình 2.897m. ñoä cao cuûa caùc daõy nuùi thaáp daàn töø Taây Baéc xuoáng Ñoâng Nam, xen laãn nhöõng boàn ñòa noåi tieáng nhö Than Uyeân, Nghóa Ñoâ, Quang Huy. Caùc cao nguyeân ñaù voâi hình thaønh noái tieáp nhau nhö Xaøpình, Xìnchaûi, Sôn La, Moäc Chaâu cuõng thaáp daàn töø Taây Baéc xuoáng Ñoâng Nam. Ñòa hình bò chia caét theo chieàu saâu khaù maïnh. Ñieàu kieän ñòa hình aáy ñaõ laø cô sôû cho vieäc hình thaønh höôùng doøng chaûy cuûa phaàn lôùn caùc con soâng Ñaø, soâng Thao.

2

2

Toaøn boä dieän tích soâng Thaùi Bình F = 15.520 km (ñeán Phaû Laïi). 3

– Löu löôïng lôùn nhaát

Qmax = 4.000 m /giaây.

– Löu löôïng nhoû nhaát

Qmin = 15 m3/giaây.

Phía döôùi Phaû Laïi coù soâng Ñuoáng chaûy vaøo soâng Thaùi Bình roài sau ñoù soâng Thaùi Bình laïi chia ra nhieàu phuï löu tröôc khi ñoå ra bieån, ñoù laø: – Soâng Kinh Thaày – Soâng Kinh Moân – Soâng Lai Vu

– Ñoä doác bình quaân cuûa soâng Ñaø laø 36,8%.

Löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình chieám moät phaàn dieän tích khaù quan troïng trong toaøn boä laõnh thoå mieàn Baéc –

101

– Ñoä doác bình quaân cuûa soâng Thao laø 29,9%.

51

102

3

Phía Ñoâng Baéc, tröø daõy nuùi Con Voi coù höôùng Taây Baéc – Ñoâng Nam, caùc daõy nuùi khaùc coù höôùng voøng cung chieám öu theá quy tuï veà Tam Ñaûo. Coù nhieàu vuøng ñaù voâi doác ñöùng bò chia caét maïnh taïo neân nhöõng phong caûnh kyø thuù nhö ôû Quaûng Ba, Ñoàng Vaên, Ba Beå, Baéc Sôn, Chi Laêng. Caùc soâng trong vuøng naøy thöôøng coù höôùng chaûy voøng cung.

löôïng doøng chaûy ñaùng keå khoaûng 69 tyû m nghóa laø 60% doøng chaûy soâng Hoàng (tính ñeán Sôn Taây). Trong 3 nhaùnh soâng cuûa löu vöïc soâng Hoàng tính ñeán Sôn Taây thì: – Nhaùnh soâng Ñaø F1 chieám 37% nhöng W1 = 55 tyû m3/naêm. 3

Ñòa hình löu vöïc ñaõ coù taùc ñoäng tích cöïc ñeán söï phaân hoùa raát phöùc taïp vaø ña daïng ñeán khí haäu löu vöïc soâng Hoàng vaø Thaùi Bình maø heä quaû tröïc tieáp laø cheá ñoä möa treân löu vöïc. Söï phaân hoùa cuûa möa daãn ñeán nhieàu maïng löôùi soâng suoái

– Nhaùnh soâng Loâ F2 chieám 27% nhöng W2 = 36 tyû m /naêm. 3

– Nhaùnh soâng Thao F3 chieám 37% nhöng W3 = 25 tyû m /naêm. Ñieàu aáy coù nghóa soâng Ñaø laø nhaùnh soâng quan troïng

2

nhaát trong toaøn boä löu vöïc soâng Hoàng ôû mieàn Baéc nöôùc ta.

phaùt trieån phöùc taïp. Vuøng möa nhieàu, maät ñoä ñaït 2 km/m , 2

vuøng möa ít ñaït 0,5 km/km , ñoàng thôøi ñòa hình aáy cuõng

– Soâng Thaùi Bình hoaøn toaøn naèm trong laõnh thoå nöôùc ta.

quyeát ñònh söï taäp trung doøng chaûy treân töøng vuøng cuõng khaùc nhau.

Haøng naêm nhaän ñöôïc löôïng möa trung bình X = 1.600mm, töø ñoù 3

saûn sinh ra moät löôïng doøng chaûy vaøo khoaûng W = 9 tyû m /naêm.

° Tình hình doøng chaûy 2 löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình

° Luõ luït treân 2 heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình Do söï phaân phoái doøng chaûy cuûa hai heä thoáng soâng

Tình hình doøng chaûy 2 löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình coù theå noùi laø khaù doài daøi:

khoâng ñoàng ñeàu theo thôøi gian neân ñaõ ñem laïi heä quaû baát lôïi

– Soâng Hoàng coù 57% dieän tích löu vöïc naèm treân laõnh thoå Trung Quoác. Treân phaàn dieän tích naøy löôïng möa noùi chung khoâng lôùn, trung bình ñaït X = 1.250mm. Vì vaäy, noù chæ

Treân löu vöïc soâng Hoàng cuõng nhö soâng Thaùi Bình thôøi

cho vieäc söû duïng taøi nguyeân nöôùc. gian xuaát hieän luõ töøng vuøng khoâng gioáng nhau:

3

ñoùng goùp vaøo khoaûng 15 tyû m /naêm chieám khoaûng 10% löôïng

– Treân Soâng Ñaø töø Taø Buù trôû leân, soâng Loâ, soâng Thaùi

doøng chaûy (tính ñeán Sôn Taây).

Bình thì luõ xaûy ra thöôøng töø thaùng 6 – 9. Soá ngaøy coù löu

Ñeán ñòa phaän Vieät Nam, soâng Hoàng nhaän ñöôïc moät löôïng möa khaù lôùn X = 1.980mm. Vì vaäy, noù ñaõ ñoùng goùp moät

löôïng lôùn hôn löu löôïng trung bình naêm töø 60 – 120 ngaøy.

103

52

104

Do nguyeân nhaân taïo thaønh löu vöïc cuûa hai heä thoáng soâng töông ñoái phöùc taïp. Ví duï: soâng Hoàng laø hôïp bôûi soâng Thao, soâng Ñaø, soâng Loâ, soâng Thaùi Bình ñöôïc hôïp bôûi soâng Caàu, soâng Thöông, soâng Luïc Nam. Vì vaäy luõ lôùn gaây neân cho haï löu coù theå ñöôïc dieãn giaûi theo coâng thöùc toå hôïp chaäp:

– ÔÛ nhöõng soâng coøn laïi thì muøa luõ xaûy ra töø thaùng 6 – 10 nghóa laø daøi hôn moät thaùng. Soá ngaøy coù löu löôïng trung bình lôùn hôn löu löôïng trung bình naêm töø 80 – 150 ngaøy. – Nhöõng nhaùnh soâng nhoû, khaû naêng ñieàu tieát keùm, luõ leân nhanh xuoáng nhanh. Löôïng nöôùc trong muøa luõ thöôøng chieám töø 75% – 80% toång löôïng doøng chaûy caû naêm.

C nm =

Treân caû hai löu vöïc thì thaùng 8 thöôøng laø thaùng coù löôïng nöôùc lôùn nhaát trong naêm, thöôøng chieám khoaûng 40% toång löôïng doøng chaûy naêm. Ví duï:

(1–5)

(Toå hôïp chaäp (n) töø (m) phaàn töû, n ≤ m) Ví duï: Treân heä thoáng soâng Thaùi Bình, luõ lôùn ôû haï löu sinh ra do:

– Lai Chaâu thaùng 8/1969 chieám 39% toång löôïng doøng chaûy naêm.

– Soâng Caàu vaø Soâng Thöông hôïp laïi taïo thaønh luõ lôùn chieám 21%.

– ÔÛ Chu – Luïc Nam thaùng 7/1965 chieám 44,5% toång löôïng doøng chaûy naêm.

– Soâng Caàu vaø Luïc Nam hôïp laïi taïo thaønh luõ lôùn haï löu chieám 29%.

– Thaùi Nguyeân – soâng Caàu 8/1973 chieám 49% toång löôïng doøng chaûy naêm.

– Soâng Luïc Nam vaø soâng Thöông hôïp laïi taïo thaønh luõ lôùn chieám 29%.

– Sôn Taây 8/1969 chieám 37% toång löôïng doøng chaûy

– Caû 3 soâng Caàu + Thöông + Luïc Nam hôïp laïi taïo thaønh luõ lôùn chieám 29%.

naêm. Thaùng coù doøng chaûy nhoû nhaát laø thaùng 3, löôïng nöôùc cuûa thaùng naøy treân caû hai heä thoáng ñeàu raát nhoû chæ chieá töø 0.5 + 2.5% toång löôïng doøng chaûy naêm, vì vaäy nhöõng thaùng naøy laø nhöõng thaùng phaûi ra söùc soáng choáng haïn treân caû ñoàng baèng soâng Hoàng.

° Ñeâ ñieàu ôû mieàn Baéc coù töø bao giôø? Töø xa xöa oâng baø ta ñaõ ví luõ luït nhö giaëc “Thuûy – Hoûa ñaïo taëc”. Luõ veà phaàn lôùn gaây nhieàu tai hoïa do toác ñoä luõ leân quaù nhanh, toác ñoä doøng chaûy lôùn. Caû hai heä thoáng soâng coù phaàn thöôïng nguoàn khi luõ veà Vmax coù khi ñaït töø 5 + 6 m/giaây.

° Tính phöùc taïp cuûa khaû naêng hình thaønh luõ treân hai heä thoáng soâng

105

m! (m − n)! n!

53

106

Bieân ñoä luõ raát lôùn, coù nôi töø 10 – 15m. Vôùi cöôøng suaát ⎛ dh ⎞ möïc nöôùc ⎜ ⎟ = 7 + 8 m/ngaøy. Luõ soâng Hoàng vaø soâng Thaùi ⎝ dt ⎠

lieàn laøm thaønh nhöõng caùc moác ñaùnh daáu lòch söû khai hoang mieàn bieån cuûa nhaân daân ta. ° Luõ lòch söû thaùng 8 – 1971 treân soâng Hoàng.

Bình töø thuôû xa xöa ñaõ laø noãi hieåm hoïa ñe doïa cuoäc soáng haøng trieäu ngöôøi daân chaâu thoå soâng Hoàng.

Töø ñaàu theá kyû ñeán nay ít ai coù theå queân ñöôïc traän luõ 1945, nhöõng naêm 1971 laïi xaûy ra moät traän luõ coøn hôn caû luõ 1945 vaø cuõng xaûy ra vaøo thaùng 8.

Haï löu do ñoä doác loøng soâng beù cho neân luõ ruùt raát chaäm. Maët khaùc, haï löu caùc doøng soâng naøy luoân chòu aûnh höôûng cuûa thuûy trieàu, vì vaäy gaëp khi möa trong ñoàng lôùn, trieàu cöôøng... thì aûnh höôûng cuõng nhö tai hoïa do luõ luït mang ñeán caøng lôùn, nhaát laø khi gaëp baõo to, trieàu cöôøng..., thì luõ veà caøng laø moät moái ñe doïa cho cuoäc soáng cuûa haøng trieäu ngöôøi soáng trong vuøng chaâu thoå soâng Hoàng.

Suoát muøa luõ 1971, söï hoaït ñoäng cuûa caùc hoaøn löu Ñoâng Nam raát maïnh nhö baõo, hoäi tuï nhieät ñôùi, cao aùp Thaùi Bình Döông... gaây ra möa nhieàu nôi thuoäc Baéc Boä laøm cho möïc nöôùc soâng Hoàng ngay töø ñaàu muøa luõ ñaõ leân ñeán baùo ñoäng caáp I. Möa lôùn treân moät dieän tích khaù roäng, coù theå noùi treân

Ñeå haïn cheá hieåm hoïa do luõ luït mang ñeán, oâng cha ta töø ñaàu coâng nguyeân ñaõ baét ñaàu ñaép ñeâ phoøng luït.

2

moät dieän tích khoaûng 28.000 km , ôû ñaâu cuõng coù möa lôùn, öôùc tính löôïng nöôùc rôi laø 27,2 tyû m3. (naêm 1969 möa vaø luõ cuõng

Trong saùch Giao Chaâu kyù coù vieát raèng: Huyeän Phong Kheâ quaän Giao Chæ coù ñeâ phoøng luït. Huyeän Phong Kheâ vôùi trung taâm laø Coå Loa laø mieàn ñaát giöõa soâng Hoàng, soâng Ñuoáng vaø soâng Caø Loà, heä thoáng ñeâ ñöôïc hình thaønh doïc theo caùc soâng lôùn ñoù. Naêm 1.108, nhaø Lyù ñaõ ñaép ñeâ ôû Cô Xaù. Naêm 1.248, nhaø Traàn ñaép ñeâ Quai Vaïc töø ñaàu nguoàn cho ñeán bieån. Cho ñeán ñaàu theá kyû XV, caùc coâng trình ñeâ ôû mieàn Baéc caên baûn ñaõ hoaøn thaønh.

3

to nhöng löôïng möa chæ ñaït 22,1 tyû m ). Möa lôùn caû mieàn nuùi, trung du cho ñeán ñoàng baèng töø ñoù taïo neân moät toå hôïp heát söùc baát lôïi giöõa luõ soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình, giöõa luõ nguoàn veà vaø uùng ôû ñoàng baèng. Luõ tröôùc chöa heát thì luõ sau ñaõ doàn daäp veà. Möa lôùn treân 300mm bao truøm caû löu vöïc soâng Loâ, soâng Gaâm vaø trung du soâng Thao.

Cuõng ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu kyû nguyeân ñoäc laäp cuûa ñaát nöôùc ñaõ xuaát hieän caùc coâng trình ñeå ngaên nöôùc maën. Di tích caùc con ñeâ ñôøi Traàn, ñôøi Leâ coøn laïi ôû vuøng bieån Haø Nam Ninh, Thaùi Bình. Ñeâ môùi laán bieån ñeå ñeâ cuõ ôû laïi trong ñaát

Taïi thò xaõ Yeân baùi möïc nöôùc luõ luùc 11h ngaøy 20 thaùng 8 laø H = 34,86m, cao hôn möïc nöôùc cao nhaát naêm 1945 laø 1,56m. Löu löôïng ño ñöôïc taïi Yeân baùi 10.500 m3/giaây. Toång 3

löôïng luõ töø 13 – 25 thaùng 8 laø 671 tyû m .

107

54

108

Treân soâng Loâ vaø soâng Gaâm luõ lôùn chöa töøng thaáy. Taïi sao thuûy vaên Chieân Hoùa treân soâng Gaâm luùc 1 giôø ngaøy 19 thaùng 8 laø H = 34,28m cao hôn möùc nöôùc cao nhaát naêm 1945 laø 1,31m. Taïi traïm thuûy vaên Haøm Yeân treân soâng Loâ

PHAÀN II: SOÂNG CHAÛY RA BIEÅN ÑOÂNG a. Soâng Maõ

Baét nguoàn töø vuøng röøng nuùi Pu–Huoâi–Long tænh Lai Chaâu. Sau ñoù soâng xuoâi doøng chaûy veà tænh Sôn La roài chaûy sang ñaát laøo moät ñoaïn ñöôøng daøi hôn 50 km daét dít theâm ñaát Thanh Hoùa. Taïi huyeän Thoï Xuaân, noù laïi hoäi nhaäp cuøng moät con soâng khaùc – soâng Chu – baét nguoàn töø vuøng nuùi röøng Saàm Nöa ñaát Laøo ñeà roài cuøng nhau chaûy ra bieån Ñoâng. Thaät laø moät doøng soâng duyeân soá mang naëng tình caûm laùng gieàng.

Hmax = 33,48m (luùc 24 giôø ngaøy 19 thaùng 8) cao hôn möïc nöôùc naêm 1945 laø 2,89m. Möïc nöôùc ñænh luõ taïi Tuyeân Quang luùc 5h ngaøy 20 thaùng 8 laø 31,89m cao hôn luõ naêm 1945 laø 3,08, 3

Qmax = 12.000m /giaây. Do söï toå hôïp luõ ñaëc bieät lôùn cuûa 3 soâng Loâ, soâng Ñaø, soâng Thao neân ngaøy 18 vaø 19 thaùng 8 möùc nöôùc treân soâng Hoàng taïi Vieät Trì, Haø Noäi leân raát nhanh dh/dt = 4cm/giôø.

Ñoä cao trung bình löu vöïc soâng Maõ khoaûng 760m. Ñænh cao nhaát hôn 2000m so vôùi maët bieån.

Luùc 13 giôø ngaøy 20 thaùng 8, toång löu löôïng nöôùc 3 soâng

2

Toång dieän tích löu vöïc soâng Maõ F = 28.400 km trong ñoù

3

ñaït ñeán möùc lôùn nhaát Qmax = 39.400m /giaây.

coù hôn 10.000 km2 naèm treân ñaát Laøo. Chieàu daøi toaøn soâng

Quaù trình dieãn bieán cuûa luõ soâng Hoàng taïi Haø Noäi raát phöùc taïp vì ñeâ Laâm Thao bò vôõ, coäng vôùi vieäc phaân luõ qua coáng Vaân Coác neân löu löôïng hoaøn nguyeân ñöôïc ôû Sôn Taây vaø caùc nôi khaùc nhö sau:

chính laø 512 km trong ñoù coù 102 km chaûy treân ñaát Laøo. Töø thöôïng nguoàn cho ñeán trung du, soâng Maõ chaûy qua nhieàu thaùc gheành, ñoä doác loøng soâng lôùn neân coù ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc khai thaùc thuûy ñieän nhöng veà ñeán ñoàng baèng thì löu vöïc ñöôïc môû roäng, soâng baõi meânh moâng, do ñoù luõ luït xaûy ra cuõng khaù phöùc taïp. Töø nhöõng naêm 1255, nhaân daân ta ñaõ baét ñaàu xaây döïng moät heä thoáng ñeâ soâng Maõ nhaèm haïn cheá luõ luït ôû vuøng naøy.

3

– Sôn Taây

Qmax = 37.800m /giaây (Ñaõ hoaøn nguyeân)

– Haø Noäi

Qmax = 25.000m3/giaây (Ñaõ hoaøn nguyeân) 3

– Thöôïng Caùt Qmax = 9.150m /giaây (Ñaõ hoaøn nguyeân) Thôøi gian xaûy ra luõ lôùn ôû soâng Hoàng thì luõ soâng Caàu vaø soâng Luïc Nam cuõng ñeàu vöôït luõ 1945 vì vaäy raát khoù khaên cho vieäc thoaùt luõ.

Taøi nguyeân soâng Maõ thuoäc loaïi trung bình. Löôïng möa haøng naêm treân löu vöïc phaàn ñaàu nguoàn vaøo khoaûng X = 1300mm. Veà ñeán haï löu, do aûnh höôûng cuûa baõo, neân löôïng möa coù cao hôn, vuøng Baùi Thöôïng X = 1900 + 2000mm.

Song cuõng may laø luõ lôùn khoâng gaëp vaøo luùc trieàu cöôøng neáu truùng vaøo luùc trieàu cöôøng coù leõ thieät haïi coøn gaáp boäi. 109

55

110

Haøng naêm soâng Maõ ñoå ra bieån moät khoái löôïng nöôùc

b. Soâng Caû

3

cuõng khaù lôùn W = 17 tæ m , trong ñoù soâng Chu chieám khoaûng

Cuõng nhö soâng Maõ, soâng Caû cuõng coù duyeân nôï vôùi ñaát Laøo. Baét nguoàn töø ñaát Laøo roài chaûy sang Vieät Nam. Soâng Caû

3

4,66 tæ m . Modul doøng chaûy vaøo khoaûng M = 17 + 18 lít/sec 2

2

km ôû thöôïng nguoàn vaø M = 30 + 40 lít/sec km ôû haï du.

2

coù dieän tích toaøn boä laø F = 27.224 km trong ñoù coù 9.470 km

2

Soâng Maõ coù löôïng buøn caùt khoâng lôùn, haøng naêm ñöa ra bieån (qua Caåm Thuûy) khoaûng 3 trieäu taán buøn caùt, naêm nhieàu nhaát laø 5 trieäu taán.

laø thuoäc vuøng nuùi laõnh thoå nöôùc Laøo (Xieâng Khoaûng vaø Saàm Nöa). Ñoä cao trung bình löu vöïc 200 + 300. Trong ñoù 60% dieän tích coù ñoä cao trung bình h ≤ 200m.

Treân soâng Maõ, naêm 1926, nhaân daân ta ñaõ xaây döïng moät coâng trình thuûy lôïi (ñaäp daâng Baùi Thöôïng) töôùi cho hôn 50.000 ha cuûa caùc huyeän Thoï Xuaân, Trieäu Sôn, Thieäu Yeân, Ñoäng Thieäu, Quaûng Xöông.

Ñöôøng phaân löu coù ñænh cao nhö Pusan 2.218m, Pulailong cao 2.714.

Do tính chaát cuûa ñaäp daâng neân veà muøa caïn töø Baùi Thöôïng ñeán ngaõ ba Giaøng, soâng Chu raát caïn, do ñoù thuûy trieàu aûnh höôûng khaù xa leân ñeán taän Haäu Hieàn (töùc laø caùch bôø bieån 50 km).

– Nhaùnh traùi laø Naäm Xôn baét nguoàn töø vuøng röøng nuùi Pu Nam Pa – Pu San.

Soâng Maõ chaûy qua nhieàu khu vöïc coù nhieàu cheá ñoä möa khaùc nhau neân söï phaân phoái doøng chaûy trong naêm cuõng khaù phöùc taïp.

Toång chieàu daøi soâng chính laø L = 530 km (treân ñaát Laøo 170 km).

– Thöôïng nguoàn thuoäc Taây Baéc, muøa luõ töø thaùng 6 + 10. Thaùng coù doøng chaûy lôùn nhaát laø thaùng 8.

Töø Cöûa Raøo, soâng Caû chaûy theo höôùng Taây Baéc – Ñoâng Nam cho ñeán bieån Ñoâng. Sau khi chaûy qua Con Cuoâng, soâng Caû nhaän moät nhaùnh lôùn gia nhaäp töø bôø traùi laø soâng Hieáu vôùi

Thöôïng nguoàn soâng Caû coù 2 nhaùnh lôùn hôïp nhau laïi taïi Cöûa Raøo.

– Nhaùnh phaûi laø Naäm Moâ baét nguoàn töø röøng nuùi Pu Lai Leng.

– ÔÛ trung du, muøa luõ cuõng töø thaùng 6 + 10 nhöng thaùng coù doøng chaûy lôùn nhaát laø thaùng 9 (nguyeân nhaân chuû yeáu laø baõo).

2

dieän tích löu vöïc F = 5.330 km , coù chieàu daøi 228 km. Soâng Hieáu baét nguoàn töø daõy nuùi Phu – Hoaït (cao 2.452 m) chaûy veà Quì Chaâu roài voøng qua nuùi ñaù voâi tröôùc khi nhaäp vaøo soâng Caû.

Veà muøa caïn thì löôïng doøng chaûy ôû thöôïng löu laïi doài daøo hôn haï löu. Thaùng coù doøng chaûy nhoû nhaát laø thaùng 3 Modul = 3 + 5 lít/sec x km2 coù luùc ñaït ñeán 11 + 12 lít/sec x km2 (ñieàu naøy

Löôïng nöôùc cuûa soâng Hieáu cung caáp cho soâng Caû haøng

coù lieân quan ñeán cheá ñoä che phuû thöôïng nguoàn coøn khaù toát...) 111

3

naêm trung bình laø 3,5 tæ m .

56

112

Töø Ñoâ Löông trôû ñi, soâng Caû ñi vaøo vuøng ñoàng baèng, loøng soâng môû roäng vaø uoán khuùc nhieàu.

Veà muøa luõ ñoä ñuïc lôùn nhaát coù khi ñaït ñeán 15.400 3

3

gam/m taïi Cöûa Raøo, Smax = 6.780 gam/m taïi Döøa vaø Smax = 1.300 gam/m3 taïi Hoøa Duyeät.

Caùch cöûa soâng khoaûng 30 km, soâng Caû laïi nhaän theâm moät 2

nhaùnh nöõa laø soâng Ngaøn Saâu vôùi dieän tích löu vöïc laø 4.270 km ,

Haøng naêm, soâng Caû ñöa ra bieån qua maët caét taïi Döøa laø 4,41 trieäu taán buøn caùt, qua Hoøa Duyeät laø 0,5 trieäu taán. Naêm coù löôïng buøn caùt lôùn nhaát laø naêm 1963 leân ñeán 11,1 trieäu taán taïi Döøa vaø 12,6 trieäu taán qua Cöûa Raøo. Ñieàu aáy theå hieän söï xaâm thöïc treân maët löu vöïc töø Cöûa Raøo trôû leân khaù maïnh

chieàu daøi 135 km, ñoä cao bình quaân löu vöïc 362 m. soâng Ngaøn Saâu baét nguoàn töø ñænh Tröôøng Sôn, nöôùc taäp trung vaøo Raøo Chaâu theo höôùng Taây Ñoâng roài ngöôïc leân theo höôùng Taây Baéc Ñöôøng phaân löu coù nhieàu ñænh cao nhö Raøo Coû 2.265 m.

2

x naêm.

1.058 km2, nhaäp vaøo, soâng Ngaøn Saâu ngoaët veà höôùng Ñoâng Baéc roài 3

gia nhaäp vaøo soâng Caû. Löôïng nöôùc haøng naêm ñaït treân 5,5 tæ m .

Soâng Caû coù cheá ñoä thuûy vaên khaù phöùc taïp, nôi chuyeån tieáp töø thuûy vaên Baéc Boä sang cheá ñoä thuûy vaên Ñoâng Tröôøng Sôn.

Soâng Ngaøn Saâu chaûy trong vuøng coù möa lôùn, löôïng möa ñaït töø 2400 + 2500 mm/naêm neân coù löôïng doøng chaûy lôùn vaøo 2

loaïi lôùn nhaát mieàn Baéc nöôùc ta (60 + 90 lít/sec x km ). Ngöôïc

2. Nhöõng doøng soâng lôùn ôû mieàn Nam Vieät Nam

laïi töø Cöûa Raøo trôû veà thöôïng nguoàn, löôïng möa bình quaân naêm chæ ñaït khoaûng 1.380 mm cho neân Modul doøng chaûy

a. Soâng Ñoàng Nai

Baét nguoàn töø röøng nuùi phía Baéc thuoäc cao nguyeân Langbiang (Nam Tröôøng Sôn) ôû ñoä cao 1770m. Cao nguyeân Langbiang goàm nhieàu ñænh troøn, coù nhöõng ñænh cao nhö Laâm Vieân 2167m, Bi Ñuùp 2287m. Caùc thung luõng hieän nay laø caùc röøng caây thöa, caùc söôøn doác phuû coû cao vaø daøy. Ñoä doác caùc söôøn nuùi thöôøng I = 20 – 25%. Höôùng chaûy chính cuûa doøng soâng laø Ñoâng Baéc – Taây Nam.

chæ ñaït 15 + 18 lít/sec x km2. Vuøng thöôïng nguoàn soâng Hieáu 2

X = 1.900 mm, M = 44 lít/sec x km . Trung bình haøng naêm soâng Caû ñöa ra bieån 21 tyû m

3

nöôùc, trong ñoù saûn sinh treân ñaát Laøo laø 4,9 tyû m3. Nguoàn nöôùc cung caáp cho soâng Caû chuû yeáu laø vuøng Ñoâng Tröôøng Sôn vaø phía löu vöïc soâng Hieáu.

Sau khi hôïp 2 nhaùnh Ña Dung vaø Ña Nhim, soâng Ñoàng Nai voøng bao löu vöïc soâng La Ngaø chaûy qua nhieàu thaùc gheành maø thaùc cuoái cuøng noåi tieáng laø thaùc Trò An caùch Bieân Hoøa 30 km veà phía thöôïng löu.

Löôïng buøn caùt soâng Caû ño ñaïc ñöôïc taïi Döøa laø 326 3

3

gam/m , taïi Cöûa Raøo 466 gam/m . Treân soâng Ngaøn Saâu, taïi 3

Hoøa Duyeät laø 80 gam/m . 113

2

khoaûng 200 – 300 taán/km x naêm, lôùn nhaát ñaït 982 taán/km

Sau khi nhaän nhaùnh lôùn Ngaøn Phoá vôùi dieän tích löu vöïc

57

114

Qua thaùc Trò An, soâng Ñoàng Nai coù nhaùnh lôùn laø La

Di Linh, löôïng möa ñaït tôùi 2876 mm moãi naêm. ÔÛ thöôïng nguoàn, löu vöïc phía Nam cao nguyeân Langbiang, löôïng möa vaøo loaïi trung bình töø 1300 mm ñeán 1800 mm. Sau cao nguyeân Di Linh löôïng möa coù giaûm nhöng vaãn coøn phong phuù töø 2000 – 2300 mm/naêm.

2

Ngaø gia nhaäp vôùi dieän tích löu vöïc 4100 km . Phía haï löu thaùc Trò An laïi nhaän theâm nhaùnh soâng Beù vôùi dieän tích löu vöïc 8200 km2. Sau khi chaûy qua khoûi thaùc Trò An, soâng Ñoàng Nai ñi vaøo ñænh tam giaùc chaâu vaø trôû neân raát thuaän lôïi cho giao thoâng thuûy. Phía Taây cuûa löu vöïc coù soâng Saøi Goøn baét nguoàn töø cao nguyeân Hoa Quan chaûy song song vôùi soâng Beù ñeán phía döôùi khu cheá xuaát Taân Thuaän thì soâng Saøi Goøn nhaäp vaøo soâng Ñoàng Nai.

Tính trung bình haøng naêm treân löu vöïc soâng naøy ñaõ nhaän ñöôïc moät löôïng möa xaáp xæ 2300 mm. Muøa möa treân löu vöïc baét ñaàu töø thaùng 5 – 11 nhöng coù moät soá vuøng möa baét ñaàu sôùm hôn nhö Ñaø Laït, Lieân Khöông, Di Linh, Baûo Loäc (möa baét ñaàu töø thaùng 4).

Töø thöôïng nguoàn ñeán choã hôïp löu vôùi soâng Saøi Goøn doøng chính soâng Ñoàng Nai coù chieàu daøi 530 km. Soâng Ñoàng Nai töø choã gaëp nhau vôùi soâng Saøi Goøn, töø ñoù ñeán nôi gaëp gôõ vôùi soâng Vaøm Coû, soâng Ñoàng Nai coù teân laø soâng Nhaø Beø ñoaïn naøy daøi 34 km. Soâng Saøi Goøn, soâng Nhaø Beø vaø soâng Vaøm Coû chaûy trong vuøng ñoàng baèng neân thuûy trieàu aûnh höôûng khaù xa veà phía thöôïng löu. Coù yù kieán cho raèng soâng Vaøm Coû tröôùc ñaây laø phaân löu cuûa soâng Cöûu Long veà sau chuyeån doøng veà phía Taây Nam ñoå vaøo soâng Nhaø Beø (phía Ñoâng thuoäc Lyù Nhôn – phía Taây thuoäc Taân Laäp huyeän Caàn Giuoäc).

Thaùng coù löôïng möa lôùn nhaát cuõng thay ñoåi theo töøng vuøng, coù nôi thaùng 7 laø thaùng coù möa lôùn nhaát, coù nôi laø thaùng 8, coù nôi laø thaùng 10. Nhôø löôïng möa lôùn neân treân löu vöïc ñaõ saûn sinh moät löôïng doøng chaûy khaù phong phuù. Haøng naêm, soâng Ñoàng Nai ñaõ ñöa ra bieån moät löôïng doøng chaûy: 3

– 22 tæ m (chöa keå soâng Saøi Goøn vaø Vaøm Coû) 3

– 30,6 tæ m (bao goàm toaøn löu vöïc) Modul doøng chaûy soâng La Ngaø laø lôùn nhaát M = 40 2

2

nhaát laø soâng Ñoàng Nam M = 20 – 25 lít/giaây x km . Caù bieät

Maïng löôùi soâng ngoøi cuûa Ñoàng Nai khaù phöùc taïp, ñaëc bieät laø vuøng haï löu (vuøng cöûa Soaøi Raïp vaø muõi OÂ Caáp hai beân baùn ñaûo Caàn Giôø vôùi nhöõng dieän tích roäng lôùn chaèng chòt

2

coù nôi nhö Ña Quyn M = 18 lít/giaây x km . Muøa luõ treân soâng Ñoàng Nai thöôøng dieãn ra töø thaùng 7 – 10 cuõng coù naêm xaûy ra vaøo thaùng 11, doøng chaûy luõ thöôøng chieám 80 – 85% toång löôïng doøng chaûy naêm.

2

röøng chaøm, röøng ñöôùc) maät ñoä löôùi soâng töø 0,64 km/km ñeán 2

2 km/km .

Löu vöïc soâng Ñoàng Nai coù tieàm naêng kinh teá lôùn coù ñieàu kieän phaùt trieån caû veà thuûy lôïi laãn thuûy ñieän. Hieän nay, treân soâng Saøi Goøn ñaõ xaây döïng hoà chöùa nöôùc Daàu Tieáng coù khaû

Löu vöïc soâng Ñoàng Nai coù löôïng möa töông ñoái phong phuù, vôùi trung taâm möa lôùn nhaát taïi Baûo Loäc treân cao nguyeân 115

2

lít/giaây x km , thöù ñeán laø soâng Beù M = 30 lít/giaây x km , nhoû

58

116

Campuchia ñi vaøo vuøng ñoàng baèng thaáp. Phaàn löu vöïc beân bôø traùi soâng Cöûu Long nhaän nguoàn nöôùc doài daøo cuûa caùc nhaùnh lôùn Xeâ Coâng (töø Laøo chaûy sang) Xeâ Xan vaø Sreâpoác (töø Vieät Nam) gaëp nhau taïi Stungtreng. Phaàn löu vöïc beân bôø phaûi chuû yeáu laø dieän tích löu vöïc thuoäc Bieån Hoà noái lieàn vôùi soâng Cöûu Long bôûi soâng Toânlesap ñoå vaøo soâng chính taïi PhnoâmPeânh.

naêng töôùi 172.000 ha. Tieàm naêng thuûy ñieän löu vöïc tính ñeán 3

Trò An öôùc tính 31 tyû KWh töông ñöông vôùi Q = 553 m /giaây, 3

coøn soâng Beù coù löu löôïng bình quaân naêm Q = 389 m /giaây coù theå cho ta moät nguoàn thuûy naêng öôùc tính 9 tyû KWh. b. Soâng Cöûu Long (MeâKoâng)

Soâng Cöûu Long baét nguoàn töø vuøng nuùi quanh naêm baêng tuyeát Tang–ku–la–shan cuûa cao nguyeân Taây taïng ôû ñoä cao 5.000m so vôùi maët bieån.

Bieån Hoà coù moät dung tích khaù lôùn khi tröõ ñaày ñeán cao trình 11m thì maët hoà roäng 14.000 km2 vôùi dung tích gaàn 80 tyû m3, khi nöôùc ruùt xuoáng thaáp nhaát maët hoà cuõng coøn roäng

Cuõng coù ngöôøi duøng Meâ Koâng (soâng Meï) ñeå chæ phaàn soâng naèm ngoaøi laõnh thoå nöôùc ta, coøn Cöûu Long laø phaàn soâng naèm trong laõnh thoå nöôùc ta.

2

ñeán 3.000 km . Sau Toânleâsaùp, soâng Cöûu Long ñöôïc chia laøm 2 nhaùnh: soâng Tieàn vaø soâng Haäu. Vuøng tam giaùc chaâu coù theå coi ñænh laø PhnoâmPeânh, ñaùy laø bieån Ñoâng vôùi nhieàu cöûa soâng, caïnh phía Taây laø bôø bieån vònh Thaùi Lan, caïnh phía Ñoâng laø soâng Vaøm Coû...

Soâng Meâ Koâng chaûy qua 5 nöôùc (Trung Quoác, Mieán Ñieän, Laøo, Thaùi Lan, Campuchia) treân suoát chieàu daøi hôn 4.200km roài môùi ñeán nöôùc ta. 2

Toaøn boä dieän tích löu vöïc F = 795.000 km (gaáp 5,5 laàn dieän tích löu vöïc soâng Hoàng), ñöùng veà chieàu daøi maø noùi thì soâng Meâ Koâng ñöôïc xeáp vaøo haøng thöù 7 trong soá nhöõng con soâng daøi treân theá giôùi.

Soâng Cöûu Long coù moät tieàm naêng raát lôùn. Haøng naêm, soâng 3

Cöûu Long ñöa ra bieån khoaûng 550 tyû m nöôùc, chieám haøng thöù 9 treân theá giôùi. Neáu tính veà löôïng nöôùc treân moät ñôn vò dieän tích löu vöïc thì saép vaøo haøng thöù 4, ñoù laø nguoàn taøi nguyeân quan troïng nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ chöa ñöôïc khai thaùc.

– Phaàn dieän tích naèm treân laõnh thoå Trung Quoác vaø Mieán Ñieän laø 195.000 km2. 2

– Phaàn treân laõnh thoå Laøo laø 202.400 km .

– Löu löôïng bình quaân nhieàu naêm soâng Cöûu Long taïi

– Phaàn treân laõnh thoå Thaùi Lan laø 194.240 km2.

3

Kratie Q = 11.116 m /giaây. 2

– Phaàn treân laõnh thoå Campuchia laø 154.730 km .

3

– Löu löôïng nhoû nhaát Qmin = 1.260 m /giaây (taïi Kratie)

2

– Phaàn treân laõnh thoå Vieät Nam laø 50.000 km .

3

– Löu löôïng bình quaân muøa luõ Q = 52.000 m /giaây.

Sau khi chaûy qua heát rìa Ñoâng Nam cao nguyeân Coø Raït, soâng Cöûu Long chaûy qua thaùc Khoân taïi bieân giôùi Laøo vaø 117

59

118

Löôïng buøn caùt trong moät khoái nöôùc treân soâng Cöûu Long

kinh teá ñòa phöông, ñaëc bieät laø treân laõnh vöïc thuûy lôïi vaø thuûy ñieän... Ví duï:

3

raát nhoû taïi PhnoâmPeânh S = 232 gam/m vôùi toång löôïng buøn caùt naêm laø R = 97,5 trieäu taán/naêm. Soâng Cöûu Long laø moät con soâng lôùn nhöng tieàm naêng chöa ñöôïc khai thaùc laø bao bôûi tính phöùc taïp cuûa noù veà maët quoác gia... B. Nhöõng soâng ngoøi nhoû ôû caùc mieàn ñaát nöôùc

Nhö treân ñaõ nhaän xeùt: Laø moät nöôùc maø 2/3 dieän tích töï nhieân laø nuùi ñoài, coù moät löôïng möa khaù phong phuù töø X = 1.300 mm/naêm ñeán X = 2.800 mm/naêm. Töø ñieàu kieän ñòa hình vaø ñaëc ñieåm khí haäu ñaõ saûn sinh ra treân nöôùc ta moät maïng 2

löôùi soâng khaù phong phuù, ít nhaát laø 0,5 km/km vaø nhieàu 2

nhaát laø 2 km/km . Treân suoát chieàu daøi bôø bieån cöù 20 km coù moät cöûa soâng vôùi hôn 2.500 con soâng lôùn nhoû, coù nhöõng con soâng khaù noåi tieáng treân theá giôùi nhö Meâ Koâng, coù nhöõng con soâng ñoùng goùp moät vai troø raát quan troïng trong tieàm naêng thuûy ñieän, thuûy lôïi cuûa ñaát nöôùc nhö soâng Hoàng, soâng Ñoàng Nai...

F = 4.720 km .

– Soâng Kyø Cuøng ôû Laïng Sôn

F = 6.663 km2; W = 0,85 tyû m3

– Soâng Baèng Giang ôû Cao Baèng

F = 4.565 km .

– Soâng Giang

F = 4.676 km .

– Soâng Thaïch Haõn

F = 2.660 km2.

– Soâng Höông

F = 3.700 km

– Soâng Nhaät Leä

F = 26.500 km

– Soâng Thu Boàn

F = 10.590 km2

– Soâng Traø Khuùc

F = 3.180 km

– Soâng Koân – Bình Ñònh

F = 2.900 km2

– Soâng Caùi – Nha Trang

F = 1.900 km2

– Soâng Caùi – Ninh Hoøa

F = 852 km

– Soâng Caùi – Phan Rang

F = 3.000 km2

– Soâng Caùi – Phan Thieát

F = 1.050 km

– Soâng Ba (Ñaø Raèng) – Phuù Yeân

F = 13.814 km

– Soâng Seâ San – Kon Tum

F = 17.500 km2

– Soâng Sreâpok – Ñaéc Laéc

F = 18.200 km

2 2

2 2

2

2

2 2

2

Treân nhöõng doøng soâng aáy trong nhöõng naêm qua, nhaân daân ñòa phöông ñaõ xaây döïng nhieàu coâng trình thuûy lôïi lôùn, nhoû nhö:

Ngoaøi nhöõng soâng lôùn taäp trung ôû mieàn Baéc (soâng Hoàng, soâng Thaùi Bình, soâng Maõ, soâng Caû) vaø ôû mieàn Nam (soâng Meâ Koâng, soâng Ñoàng Nai) coøn nhieàu soâng ngoøi thuoäc loaïi vöøa vaø nhoû khaùc naèm raûi raùc khaép moïi mieàn ñaát nöôùc maø taäp trung nhieàu nhaát laø ôû mieàn Trung. Do ñaëc ñieåm ñòa hình coù chieàu ngang heïp, nuùi bieån gaàn saùt nhau neân soâng ngoøi noùi chung laø ngaén. Toång löôïng doøng chaûy naêm khoâng lôùn laém nhöng chuùng vaãn giöõ moät vò trí quan troïng trong neàn 119

2

– Soâng Quaûng Ninh

– Coâng trình ñaäp daâng Ñoàng Cam treân soâng Ba töôùi 22.000 ha cho caùnh ñoàng Phuù Yeân. – Coâng trình hoà chöùa Phuù Ninh treân soâng Vuõ Gia Thu Boàn töôùi hôn 23.000 ha – N = 1000 KW.

60

120

– Coâng trình thuûy ñieän Vónh Sôn treân soâng Koân – Bình Ñònh coù coâng suaát N = 70.000 KW.

Baûng ngang––––– tr110

– Coâng trình thuûy ñieän soâng Hinh, treân löu vöïc soâng Ba coù coâng suaát N = 66.000 KW ñaûm baûo töôùi 6.000 ha. 3

– Hoà Ayun haï ôû Gia Rai coù dung tích 201 trieäu m , N = 2.700 KW töôùi ñöôïc 13.500 ha. Con soâng Beán Haûi ôû Quaûng Trò tuy khoâng daøi, löôïng nöôùc khoâng lôùn, nhöng maõi maõi ñi vaøo taâm trí ngöôøi daân ñaát nöôùc chuùng ta bôûi noù ñaõ moät thôøi laøm ranh giôùi taïm thôøi chia caét 2 mieàn ñaát nöôùc.

121

61

122

Baûng 2–7. Tröõ löôïng khai thaùc nöôùc döôùi ñaát

III. Taøi nguyeân nöôùc ngaàm cuûa chuùng ta

Veà taøi nguyeân nöôùc ngaàm (hay nöôùc döôùi ñaát) cuûa chuùng ta coù theå chia laøm 2 loaïi: Tröõ löôïng ñoäng thieân nhieân vaø tröõ löôïng khai thaùc döôùi ñaát.

Caùc thaønh heä ñòa chaát

1. Tröõ löôïng ñoäng thieân nhieân cuûa nöôùc ôû döôùi ñaát

Laø löu löôïng doøng chaûy ngaàm ôû moät maët caét naøo ñoù cuûa taàng chöùa nöôùc. Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa taùc giaû Vuõ Ngoïc Kyû, Ngoâ Ngoïc Caùt thì tröõ löôïng nöôùc döôùi ñaát cuûa Vieät Nam raát lôùn. Toång soá tröõ löôïng ñoäng thieân nhieân nöôùc döôùi ñaát treân toaøn laõnh thoå Vieät Nam (chöa keå phaàn haûi ñaûo) laø 1.513.445 m3/giaây (129,6 tyû m3/ngaøy), nhöng laïi phaân boá khoâng ñeàu trong caùc vuøng ñòa chaát thuûy vaên. Ví duï nhö tröõ löôïng ñoäng thieân nhieân cuûa mieàn ñòa chaát thuûy vaên:

A+B

C1

C2

Caùt bieån hieän ñaïi

2.600

12.000

7.800

Caùt cuoäi soûi, aluvi

855.000

1.967.000

6.044.000

Ñaù cacbon (chuû yeáu ñaù voâi)

138.000

159.000

2.617.000

Ñaù luïc nguyeân phuùn traøo

106.000

280.000

2.237.000

35.400

170.000

2.710.000

8.600

7.000

46.600

54.400

105.000

1.146.800

Bazan Ñaù bieán chaát Ñaù nguoàn goác hoãn hôïp

1.200.000

2.700.000

14.800.000

Ghi chuù: Caáp A + B laø tröõ löôïng ñaõ ñöôïc thaêm doø tæ mæ coù theå khai thaùc ñöôïc ngay.

– Baéc Trung Boä: 466.990 m3/giaây.

Caáp C1 laø tröõ löôïng chöa ñöôïc thaêm doø chi tieát môùi ôû giai ñoaïn tìm kieám.

– Nam Trung Boä: 318.850 m3/giaây.

Caáp C2 laø tröõ löôïng môùi ñöôïc thaêm doø sô boä, muoán ñöa vaøo khai thaùc caàn tieán theâm moät böôùc ñieàu tra tæ mæ.

(Chieám laàn löôït 31% caø 21% so vôùi tröõ löôïng ñoäng thieân nhieân toaøn quoác.

3. Nöôùc khoaùng vaø taøi nguyeân nöôùc khoaùng ôû Vieät Nam A. Nöôùc khoaùng

2. Tröõ löôïng khai thaùc nöôùc döôùi ñaát

Nöôùc khoaùng laø moät loaïi cuûa nöôùc ngaàm. Sôû dó ngöôøi ta goïi noù laø nöôùc khoaùng bôûi vì baûn thaân noù coù chöùa moät soá khoaùng chaát ôû noàng ñoä nhaát ñònh vaø coù taùc duïng chöõa beänh.

Tröõ löôïng khai thaùc nöôùc döôùi ñaát laø tröõ löôïng khai thaùc tính baèng m3/ngaøy x ñeâm coù theå thu baèng caùc coâng trình laáy nöôùc moät caùch hôïp lyù veà maët kinh teá kyõ thuaät vôùi cheá ñoä khai thaùc nhaát ñònh vaø chaát löôïng nöôùc ñaùp öùng yeâu caàu söû duïng suoát trong thôøi gian tính toaùn söû duïng nöôùc.

Ñoâi khi nöôùc khoaùng laïi xuaát hieän treân maët ñaát thaønh nhöõng maïch nöôùc, nhöõng con suoái vì vaäy ngöôøi ta cuõng hay goïi “nöôùc suoái”. Ví duï nhö nöôùc suoái Vónh Haûo.

Tröõ löôïng khai thaùc nöôùc döôùi ñaát ñöôïc ñaùnh giaù treân cô sôû tìm kieám thaêm doø ôû 150 vuøng treân toaøn quoác ñöôïc thoáng keâ theo bieåu döôùi ñaây.

123

Tính chaát coù vò vaø khaû naêng chöõa beänh cuûa nöôùc phuï thuoäc vaøo noàng ñoä caùc chaát:

62

124

– Haøm löôïng khoaùng chaát trong nöôùc duøng ñeå uoáng phaûi töø 2 – 15g/l (nöôùc khoaùng ôû Vieät Nam ta coù nôi chæ coù 0,2 g/l nhöng coù nôi ñeán 26 g/l).

– Nöôùc khoaùng chöùa hydrosunfua coù muøi tröùng thoái nhöng chöõa ñöôïc beänh thoáng phong, vieâm reã thaàn kinh (Radiculit) vaø laøm cho choã gaõy xöông vaø caùc veát thöông choùng laønh.

– Nöôùc khoaùng thöôøng chöùa nhieàu nhaát caùc ion Clo (Cl– ), sulfat (SO3–), hydro carbonat (HCO3–), natri (Na–), canxi (Ca2+), magie (Mg2+)

– Khi nöôùc ngaàm coù nhieät ñoä T ≥ 37 C laïi goïi laø suoái nöôùc noùng. Loaïi naøy thöôøng xuaát hieän ôû nhöõng nuùi treû, taùc duïng chöõa beänh cuûa noù raát toát.

o

b. Taøi nguyeân nguoàn nöôùc khoaùng ôû Vieät Nam

– Nöôùc chöùa moät löôïng muoái aên nhaát ñònh seõ aûnh höôûng toát ñeán cô quan tieâu hoùa.

Tröôùc ñaây hôn 70 naêm, Phaùp chæ môùi tìm ñöôïc 42 nguoàn nöôùc khoaùng treân caû nöôùc.

– Canxi clorua xuùc tieán quaù trình choáng vieâm nhieãm vaø aûnh höôûng toát ñeán heä thaàn kinh (khaùc vôùi hydro sulfua chöõa vieâm reã thaàn kinh Radiculit).

– Soda coù maët trong nöôùc seõ thuùc ñaåy söï haï thaáp ñoä axit (neáu ñoä soda quaù cao ta goïi laø nöôùc soda hay laø nöôùc kieàm).

Hieän nay, ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc hôn 100 ñieåm nöôùc khoaùng noåi tieáng nhö Myõ Laâm (Tuyeân Quang), Boâ Daùt (Hoaøng Xu Phì), Quaûng Hanh (Caåm Phaû), Keânh Gaø (Ninh Bình), Taùnh Linh (Thaùi Nguyeân), Vónh Haûo (Ninh Thuaän) v.v... Vónh Haûo tìm thaáy 1930, nöôùc suoái Vónh Haûo chöùa nhieàu khoaùng bicarbonat natri vaø chöùa nhieàu khía carbonic hoøa tan.

– Khi nöôùc chöùa treân 10 mg Fe/lit ta goïi laø nöôùc saét duøng cho nhöõng ngöôøi trong cô theå thieáu saét.

Vieät Nam coù nhöõng nguoàn nöôùc noùng töø 35 – 40oC, coù nôi 70 – 80oC.

– Söï coù maët trong nöôùc duø chæ vôùi moät lieàu löôïng nhoû ioát cuõng aûnh höôûng toát ñeán tuyeán giaùp traïng, caûi tieán söï laøm vieäc cuûa gan (ioát laø nguyeân toá phoå bieán trong nöôùc ngaàm vaø thöôøng naèm raát saâu).

ÔÛ mieàn Nam nöôùc ta cuõng ñaõ tìm thaáy nhieàu nguoàn nöôùc khoaùng nhö Vuõng Taøu (Bình Chaâu).

– Magie vaø clorua coù taùc duïng laøm giaõn maïnh maùu. – Nöôùc sulfat coù taùc duïng lôïi maät vaø nhuaän traøng.

Nöôùc ioát thöôøng gaëp trong nhöõng moû daàu. Taûo deïp (Laminaria Japonica) laø loaïi maùy coâ ñaëc ioát höõu hieäu. Bôûi vì, daàu moû ñöôïc taïo thaønh töø xaùc taûo vaø caùc sinh vaät bieån khaùc chöùa nhieàu ioát neân cuøng vôùi söï taïo thaønh daàu moû, dung dòch ioát trong nöôùc ngaàm cuõng ñöôïc hình thaønh ôû cuøng moät choã. Vì vaäy, khai thaùc daàu moû ñoàng thôøi coù theå xaây döïng xí nghieäp khai thaùc ioát broâm, bôûi vì nöôùc ngaàm chöùa ioát thöôøng chöùa caû broâm neân thöôøng goïi laø nöôùc Ioát – Broâm.

– Nöôùc chöùa moät haøm löôïng nhoû coban, niken seõ coù lôïi cho ngöôøi maéc beänh thieáu maùu. – Nöôùc khoaùng chöùa broâm seõ xuùc tieán söï phuïc hoài chöùc naêng hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa heä thaàn kinh trung öông vaø nhö vaäy coù nghóa seõ aûnh höôûng ñeán toaøn boä cô heå. 125

63

126

§IV. ÑAËC ÑIEÅM TAØI NGUYEÂN NGUOÀN NÖÔÙC MAËT ÔÛ VIEÄT NAM I. Nhöõng thuaän lôïi A. Moät maïng löôùi soâng daøy ñaëc, moät tieàm naêng thuûy ñieän phi thöôøng coù moät naêng löïc töôùi voâ cuøng lôùn, nhieàu caûng vaø vònh ñeïp

Ñaát nöôùc ta coù moät maïng löôùi soâng heát söùc daøy ñaëc, doïc theo chieàu daøi ñaát nöôùc coù bieát bao caûng vaø vònh ñeïp nhö caûng Haûi Phoøng, Vònh Haï Long, caûng Vinh, caûng Nha Trang, caûng Cam Ranh, caûng Saøi Goøn, Vuõng Taøu. Treân nhieàu doøng soâng lôùn cuûa ñaát nöôùc, chuùng ta ñaõ xaây döïng ñöôïc nhieàu coâng trình thuûy lôïi goùp phaàn laøm xanh töôi ñaát nöôùc. Tröôùc Caùch maïng thaùng 8 (tröôùc 1945) caû nöôùc chæ coù: – 13 coâng trình thuûy lôïi – Chæ töôùi ñöôïc 300.000 ha. – Tieâu ñöôïc 80.000 ha. Töø Caùch Maïng thaùng 8 ñeán nay (1945 – 1995) chuùng ta ñaõ: – Xaây döïng 75 heä thoáng thuûy lôïi vöøa vaø lôùn. – Xaây döïng 750 hoà chöùa vöøa vaø lôùn – 10.000 hoà chöùa nhoû. – Toång dung tích caùc hoà chöùa hôn 30 tyû m3. – Töôùi ñöôïc 2,9 trieäu ha luùa, 56 vaïn ha maøu. 127

64

128

2

– Ñöa saûn löôïng löông thöïc töø 4,9 trieäu taán (1944) leân ñeán 26,5 trieäu taán (1995).

Fhoà = 65 km . N = 720 kW.

Caùc hoà chöùa lôùn chuùng ta ñaõ xaây döïng ñöôïc sau Caùch Maïng thaùng 8 laø:

E = 3.860 x 106 KWh. 5. Hoà soâng Ñaø (khôûi coâng 6/11/69, chaën doøng 12/1/83)

1. Hoà Trò An: 6

Ñaäp cao 128m, daøi 640m.

3

W = 2.758 x 10 m (töôùi cho 3 vaïn ha, caáp nöôùc sinh

6

3

W = 9.700 x 10 m (treân theá giôùi coù 150 hoà coù

3

hoaït 15 m /giaây.

W = 5.000 x 106 m3)

Fhoà = 380 km2 (FMO = 320 km2) 2

ΔH = 51m.

Fhoà = 200 km , daøi 230 km.

N = 400 MW.

N = 1,92 x 106 KW (8 toå maùy x 24 vaïn KW).

E = 1,7 tyû KWh.

Haøng naêm coâng trình naøy tieát kieäm 5 trieäu taán than.

2. Hoà Thaùc Baø:

6. Hoà Daàu Tieáng:

6

W = 2.940 10 m

3

6

Fhoà = 235 km2 (ngaäp 50 xaõ, 7.350 hoä dôøi ra khoûi loøng

Töôùi cho 172.000ha.

hoà, sô taùn 7 chôï, 4 thò traán, 5.163 ha ruoäng 2 vuï bò ngaäp).

7. Hoà Thaùc Mô:

N = 108.000 kW.

6

N = 150 MW

3

W = 427 x 10 m (töôùi cho 42.870 ha)

8. Hoà Ña Nhim:

N = 206.000 KW.

N = 120.000 KW

4. Hoà Yaly treân soâng Xeâ Xan: 6

W = 1.000 x 10 m

3

W = 1.360 x 10 m .

3. Hoà Phöôùc Hoøa: 6

3

W = 1.500 x 10 m .

9. Hoà soâng Hinh – Phuù Yeân:

3

W = 320 x 106 m3.

129

65

130

N = 66.000 KW

Do ñieàu kieän ñòa hình, phaàn lôùn soâng ngoøi nöôùc ta coù ñoä doác lôùn, nhieàu thaùc gheành, ñoù laø nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi taïo ra nguoàn thuûy naêng phong phuù cho ñaát nöôùc.

10. Hoà Vónh Sôn – Bình Ñònh 6

3

W = 131 x 10 m .

Thuûy naêng laø nguoàn naêng löôïng coù theå khoâi phuïc ñöôïc (hay coøn goïi laø nguoàn naêng löôïng taùi sinh). ÔÛ nöôùc ta, tieàm naêng nguoàn naêng löôïng taùi sinh naøy öôùc tính 427,4 tyû KW (töông ñöông vôùi khoaûng hôn 48,73 trieäu KW coâng suaát moãi naêm rieâng mieàn Baéc chieám 75% toång coâng suaát).

N = 66 MW Töôùi 5.000 (ha). 11. Ña Mi, Haøm Thuaän treân soâng La Ngaø (2 coâng trình caùch nhau 10 km) 6

So vôùi tieàm naêng cuûa nhieàu nöôùc treân theá giôùi thì nöôùc ta cuõng thuoäc vaøo moät trong nhöõng nöôùc giaøu tieàm naêng treân theá giôùi.

6

WÑM = 140,8 x 10 ; WHT = 695 x 10 (khôûi coâng ngaøy 16/5/97) N = 475 MW.

Baûng 2–9. Nguoàn thuûy naêng Vieät Nam vaø moät soá nöôùc Chaâu AÂu

E = 1,6 tyû KWh.

Nöôùc

Tieàm naêng ñieän löôïng

Ñieän löôïng trung bình treân

tyû KWh

ñôn vò ha (103 KW/ha)

Thuïy só

144,0

34,88

Theo thoáng keâ naêm 1988, hieän nay chuùng ta coù:

AÙo

152,5

18,19

– 4.296 trieäu ha ñaát troàng luùa.

Nam Tö

205,9

8,06

– 1.246 trieäu ha ñaát troàng maøu.

Vieät Nam

(427,4)

(14,40)

Thoå Nhó Kyø

536,6

6,98

Phaùp

255,0

4,63

Tieäp Khaéc

39,3

3,07

Haøng naêm, taát caû soâng ngoøi nöôùc ta ñöa ra bieån hôn 800 tyû m3 nöôùc. Löôïng nöôùc naøy ñuû töôùi cho 1/3 dieän tích töôùi treân toaøn haønh tinh.

– 0.805 trieäu ha ñaát troàng caây löu nieân. Naêm 1985, caû nöôùc ñaõ söû duïng 40,65 tyû m3û nöôùc phuïc vuï cho noâng nghieäp. Naêm 1990, nöôùc söû duïng cho noâng nghieäp khoaûng 50 tyû vaø döï ñoaùn ñeán naêm 2.000 seõ laø 60 tyû. 131

66

132

Baûng 2–10. Tieàm naêng thuûy ñieän caùc soâng ngoøi ôû Vieät Nam phaân boå nhö sau Heä thoáng soâng

Toång dieän tích 2

löu vöïc (km )

Hieän nay, chuùng ta ñang nghieân cöùu ñeå xaây döïng coâng trình thuûy ñieän lôùn nhaát nöôùc treân soâng Ñaø – ñoù laø thuûy ñieän Sôn La vôùi coâng suaát N = 3.600 MW. Toång ñieän löôïng 27 tyû KWh, noù coù nhieäm vuï phaùt ñieän, choáng luõ, caáp nöôùc cho haï löu. Ñaây laø coâng trình lôùn nhaát cuûa theá kyû 21.

Toång tröõ naêng löôïng (tyû KWh)

Heä thoáng soâng vuøng Ñoâng Baéc nhö Quang Sôn, Baéc Giang, Kyø Cuøng...

15.000

6,76

Thaùi Bình, Thao, Loâ, Gaâm

57.000

79,7

Soâng Ñaø

52.600

71,0

Soâng Caû

17.700

10,9

Soâng Maõ

17.600

12,1

Vuõ Gia – Thu Boàn

9.700

15,56

Traø Khuùc

3.215

5,27

Soâng Ba (Ñaø Raèng)

13.900

10,00

Soâng Xaâ San

11.370

21,7

Soâng Sreâpok

18.20

13,57

Soâng Ñoàng Nai

26.570

27,72

Ngoaøi taøi nguyeân ñöôïc söû duïng vaøo muïc ñích noâng nghieäp, phaùt trieån thuûy ñieän, nguoàn nöôùc phong phuù cuûa chuùng ta coøn ñoùng goùp khoâng nhoû cho muïc ñích sinh hoaït vaø coâng nghieäp noùi chung. Yeâu caàu naøy, ngaøy moät ñoøi hoûi nhieàu hôn caû veà soá löôïng vaø chaát löôïng. Baûng toång hôïp quaù trình söû duïng nöôùc cuûa caùc ngaønh kinh teá quoác daân döôùi ñaây noùi leân phaàn naøo vai troø nöôùc trong cuoäc soáng cuûa chuùng ta. Baûng 2–11. Toång hôïp tình hình söû duïng nöôùc cuûa caùc ngaønh kinh teá quoác daân trong nhöõng naêm qua Ñoái töôïng söû duïng nöôùc

1980

1985

1990

2000

3

3

(treäu m ) (trieäu m ) (trieäu m ) (trieäu m3) 1.324,3

1.756,1

2.010

2.908,1

Phuïc vuï noâng nghieäp

–

–

46.996,2

60.473,7

Phuïc vuï coâng nghieäp

1.498,9

2.865,1

5.327,7

15.990,8

–

–

–

–

37,859,5

45.271,8

54.333,9

79.377,5

Phuïc vuï sinh hoaït

Trong taát caû caùc heä thoáng soâng thì soâng Ñaø laø con soâng 2

coù maät ñoä naêng löôïng lôùn nhaát (1.164 KWh/km ) vaø cuõng laø

Caùc yeâu caàu khaùc

con soâng coù khaû naêng xaây döïng nhieàu coâng trình thuûy ñieän lôùn. Tieáp theo laø heä thoáng soâng Ñoàng Nai vaø soâng Xeâ San.

Toång hôïp taát caû caùc ngaønh

B. Tình hình oâ nhieãm treân taát caû caùc soâng ngoøi

Cho ñeán nay, chuùng ta ñaõ khai thaùc nguoàn thuûy naêng coù coâng suaát 2.672 MW (cuûa 6 coâng trình lôùn vaø vöøa), vôùi saûn löôïng ñieän haøng naêm laø 12 tyû KWh chieám gaàn 70% saûn löôïng ñieän saûn xuaát naêm 1996 vaø môùi ñaït ñöôïc 20% tröõ naêng kinh teá. 133

3

nöôùc ta coøn ít, chöa ñeán möùc nghieâm troïng nhö caùc nöôùc phaùt trieån

Trong thôøi gian qua do toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp cuûa ta chöa cao cho neân tình hình oâ nhieãm bôûi caùc chaát thaûi

67

134

baån ñoå ra treân keânh raïch, soâng ngoøi chöa nhieàu nhö moät soá nöôùc phaùt trieån.

thöôïng nguoàn ra söùc khai thaùc trieät ñeå nguoàn nöôùc saûn sinh treân ñaát nöôùc hoï. Ví duï nhö:

Nhôø tieáp thu kinh nghieäm cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp neân chuùng ta ñaõ baét ñaàu coù yù thöùc trong vieäc gìn giöõ baûo veä taøi nguyeân nöôùc.

– Soâng Meâ Koâng toång löôïng nöôùc haøng naêm laø 505 tæ m

3

nhöng phaàn saûn sinh treân ñoàng baèng soâng Cöûu Long chæ coù 3

25,2 tæ m nghóa laø löôïng nöôùc saûn sinh treân laõnh thoå Vieät

Tröø moät vaøi con soâng ôû mieàn Baéc nhö soâng Hoàng coøn haàu heát caùc con soâng ôû mieàn Trung vaø mieàn Nam, löôïng buøn caùt trong nöôùc ít, caùc chæ tieâu lyù hoùa coøn ñaûm baûo möùc ñoä trong laønh cuûa nguoàn nöôùc töï nhieân.

Nam chæ chieám coù 5% toång löôïng doøng chaûy cuûa soâng Meâ Koâng maø thoâi.

II. Nhöõng maët haïn cheá lieân quan ñeán quaûn lyù taøi

naèm treân laõnh thoå Vieät Nam laø 86.500 km chieám 51,5% toång

– Hoaëc heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình vôùi toång dieän tích löu vöïc laø F = 168.700 km2 trong ñoù phaàn dieän tích 2

dieän tích toaøn löu vöïc. Toång löôïng doøng chaûy soâng Hoàng vaø

nguyeân vaø baûo veä moâi tröôøng nöôùc

3

3

soâng Thaùi Bình laø 137 tæ m /naêm trong ñoù 93 tæ m saûn sinh

1. Ñaïi boä phaän nhöõng soâng ngoøi lôùn nöôùc ta ñeàu

treân ñaát nöôùc Vieät Nam (chieám 68% toång löôïng doøng chaûy cuûa löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình).

baét nguoàn töø nöôùc ngoaøi

Trong naøy ñaùng quan taâm nhaát laø 4 löu vöïc:

Vaán ñeà phöùc taïp laø taøi nguyeân treân caùc doøng soâng thì chuùng ta khoâng ñöôïc troïn quyeàn söû duïng vaø khai thaùc, nhöng vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng thì moïi haäu quaû chuùng ta ñeàu phaûi gaùnh chòu, bôøi vì nöôùc ta naèm ôû haï löu caùc con soâng ñoù.

– Soâng Meâ Koâng, Soâng Hoàng baét nguoàn töø Trung Quoác. – Soâng Maõ, soâng Caû baét nguoàn töø ñaát Laøo. Toång löôïng doøng chaûy 4 heä thoáng soâng naøy 716,9 tæ m3/naêm chieám gaàn 84% toång löôïng doøng chaûy cuûa taát caû caùc soâng treân khaép ñaát nöôùc Vieät Nam.

2. Taøi nguyeân nöôùc phaân boá khoâng ñeàu theo khoâng

Trong toång soá 716,9 tæ m3 thì löôïng nöôùc ñöôïc saûn sinh

+ Theo khoâng gian: Do ñaëc ñieåm cuûa ñòa hình neân soâng ngoøi nöôùc ta phaàn lôùn ñeàu taäp trung ôû hai mieàn Baéc vaø Nam coøn mieàn Trung thì ñaïi boä phaän caùc soâng laø nhöõng soâng nhoû, ngaén.

gian vaø thôøi gian

treân ñaát nöôùc ta chieám 25,4% coøn phaàn saûn sinh treân ñaát 3

nöôùc baïn laø 534,28 tæ m (chieám 74,6%).

Toång löôïng doøng chaûy cuûa taát caû caùc soâng mieàn trung chöa ñöôïc 10% toång löôïng doøng chaûy caùc soâng ngoøi caû nöôùc.

Ñaây laø moät vaán ñeà heát söùc phöùc taïp cho chuùng ta trong vieäc quaûn lyù vaø khai thaùc nguoàn nöôùc, moät khi caùc nöôùc 135

68

136

3

+ Theo thôøi gian: Haøng naêm, taát caû caùc soâng ngoøi Vieät Nam ñöa ra bieån treân 800 tæ m3 nöôùc nhöng khoâng phaûi löôïng nöôùc naøy ñöôïc phaân phoái ñeàu cho 12 thaùng maø thöôøng thöôøng töø 70 – 80% toång löôïng doøng chaûy caû naêm taäp trung vaøo 3 ñeán 4 thaùng muøa luõ. Muøa luõ xuaát hieän chaäm hôn muøa möa khoaûng moät thaùng.

quaân ñaàu ngöôøi treân caû nöôùc chuùng ta coù 12.100 m /ngöôøi x naêm nhöng 2/3 löôïng nöôùc noùi treân laïi ñöôïc saûn sinh ngoaøi laõnh thoå Vieät Nam, phía thöôïng löu caùc doøng soâng lôùn. Noâng nghieäp Vieät Nam hieän nay vaø nhöõng naêm tôùi vaãn giöõ vai troø quan troïng trong neàn kinh teá quoác daân vì vaäy vai troø cuûa caây luùa vaãn luoân luoân giöõ moät vò trí quan troïng, vaãn laø caây löông thöïc chính. Do ñoù, nhu caàu duøng nöôùc cho noâng nghieäp khoâng ngöøng taêng leân:

Luõ lôùn nhaát thöôøng xuaát hieän: – Thaùng 7 – 8 ôû vuøng nuùi phía Baéc vaø Baéc Boä. – Thaùng 9 – 10 ôû caùc vuøng Thanh Hoùa – Ngheä Tónh.

– Töø 47 tæ m3 naêm 1990.

– Thaùng 10 – 11 caùc tænh vuøng duyeân haûi mieàn Trung.

– Ñeán 61 tæ m3 cho naêm 2000.

– Thaùng 7 – 9 caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long.

– Vaø 74 tæ m3 cho naêm 2010. Neáu tính caû nöôùc cho coâng nghieäp vaø sinh hoaït thì:

Chính söï phaân boá löôïng doøng chaûy khoâng ñoàng ñeàu theo thôøi gian ñaõ gaây raát nhieàu khoù khaên cho chuùng ta trong vieäc quaûn lyù vaø khai thaùc nguoàn taøi nguyeân nöôùc. Bôûi vì noù luoân luoân maâu thuaãn vôùi yeâu caàu duøng nöôùc:

– Caàn 94 tæ m3 cho naêm 2010 – Vaø 137 tæ m3 cho naêm 2025 – Caàn 327 tæ m3 cho naêm 2070.

– Khi chuùng ta caàn duøng nöôùc thì haïn haùn.

Roõ raøng ñeán naêm 2070, löôïng nöôùc caàn cuûa chuùng ta vöôït hôn haún toaøn boä löôïng nöôùc caùc soâng ngoøi ñöôïc saûn sinh ra treân laõnh thoå Vieät Nam.

– Khi chuùng ta khoâng caàn nöôùc thì möa to luït lôùn. Vì vaäy, muoán giaûi quyeát maâu thuaãn giöõa cung vaø caàu thì moät trong nhöõng bieän phaùp cô baûn vaø coù hieäu quaû laø phaûi xaây döïng hoà chöùa. Nhöng caøng xaây döïng nhieàu hoà chöùa thì cuõng coù nghóa caøng phaûi phaù nhieàu röøng... caøng taùc ñoäng lôùn vaøo ñieàu kieän töï nhieân moâi tröôøng.

Rieâng löôïng nöôùc phuïc vuï cho noâng nghieäp chuû yeáu taäp trung vaøo muøa khoâ thì ñeán naêm 2000 yeâu caàu phuïc vuï noâng nghieäp ñaõ söû duïng 37% toång löôïng nöôùc muøa kieät vaø ñeán naêm 2070 löôïng nöôùc phuïc vuï noâng nghieäp ñaõ chieám 95% toång löôïng nöôùc muøa kieät cuûa caùc soâng ngoøi treân laõnh thoå nöôùc ta. Ñoù laø chöa keå ñeán löôïng nöôùc phuïc vuï cho coâng nghieäp, sinh

Chính söï phaân boá löôïng nöôùc khoâng caân ñoái theo thôøi gian ñaõ vaø coøn gaây cho chuùng ta khoâng ít khoù khaên trong coâng taùc khai thaùc tieàm naêng nguoàn nöôùc. Hieän nay bình 137

69

138

hoaït... vaø cuõng chöa keå ñeán nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa caùc quoác gia thöôïng nguoàn caùc doøng soâng.

3. Muøa möa thöôøng keøm theo baõo, aùp thaáp nhieät

Theâm moät ví duï veà nhöõng khoù khaên do söï phaân boá khoâng ñoàng ñeàu löôïng doøng chaûy ñeán ngaønh naêng löôïng nhö sau:

Nöôùc ta naèm trong vuøng nhieät ñôùi gioù muøa ñoàng thôøi cuõng naèm gaàn trung taâm baõo, moät trong naêm trung taâm baõo lôùn treân theá giôùi. Muøa baõo truøng vôùi muøa möa, coäng theâm vôùi ñaëc ñieåm ñòa lyù ñaát nöôùc ta daøi vaø heïp, ñòa hình phöùc taïp, röøng caây bò taøn phaù nhieàu, ñoàng baèng thaáp truõng ñaïi boä phaän caùc cöûa soâng lôùn ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa trieàu neân luõ luït thöôøng laø moái ñe doïa ñoái vôùi ñôøi soáng vaø saûn xuaát cuûa nhaân daân ta.

ñôùi... daãn ñeán luõ luït gaây nhieàu toån thaát.

– Muoán ñaûm baûo ñuû ñieän naêng cho caùc muøa luõ laãn muøa khoâ thì quy moâ coâng trình hoà chöùa phaûi lôùn môùi ñuû naêng löôïng ñieàu tieát vaø nhö vaäy coù nghóa laø ñaàu tö cho coâng trình phaûi nhieàu. – Hieän nay (1996), chuùng ta chæ môùi saûn xuaát ñöôïc 100 tæ KWh ñieän.

Theo thoáng keâ 25 naêm qua (töø naêm 1966 – 1990) cuûa Trung taâm Nghieân cöùu Quoác gia Bæ veà thieân tai ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån thì hoï ñaõ choïn 10 nöôùc ñöùng ñaàu veà chæ soá caùc loaïi thieân tai nhö sau:

– Nhöng ñeán naêm 2000, daân soá Vieät Nam seõ hôn 90 trieäu ngöôøi thì saûn löôïng 100 tæ KWh cuõng chæ môùi döøng laïi ôû con soá thaáp keùm so vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc, vì vôùi 100 tæ KWh cuõng coù nghóa bình quaân chæ ñaït 1000 KWh/ngöôøi. Neáu nhö vaäy thì khoù coù theå noùi ñeán vieäc xuaát khaåu ñieän sang nöôùc khaùc. Vì vaäy tröôùc maét chuùng ta phaûi laøm nhieàu nhaø maùy turbin khí ñeå ñaùp öùng nhu caàu ñieän muøa khoâ, ñaëc bieät laø cho caùc tænh mieàn Nam. Maët khaùc, sau naêm 2010, chuùng ta cuõng phaûi coù keá hoaïch xaây döïng caû ñieän nguyeân töû môùi ñuû nguoàn naêng löôïng ñaùp öùng moïi nhu caàu cuûa kinh teá quoác daân. Moät thöïc teá veà söï phaân boá khoâng ñoàng ñeàu löôïng nöôùc theo thôøi gian. Muøa heø naêm 1997, taát caû caùc coâng trình thuûy ñieän lôùn ôû mieàn Baéc nhö Thaùc Baø, Hoøa Bình ñeàu baét buoäc phaûi vaän haønh döôùi möïc nöôùc cheát (YMO) vaø mieàn Nam phaûi taûi ngöôïc ñieän ra mieàn Baéc vaøo nhöõng ngaøy cuoái thaùng 5 ñaàu thaùng 6 – 1997. 139

70

140

1. Philipin

: 272

2. AÁn Ñoä

: 216

3. Trung Quoác

: 157

4. Inñoâneâxia

: 139

5. Baênglañeùt

: 100

6. Peâru

: 73

7. Iran

: 64

8. Mexico

: 62

9. Vieät Nam

: 41

10. Thoå Nhó Kyø

: 41

Sau traän luõ lòch söû naêm 1961, ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long coøn coù 5 laàn luõ khaùc xaûy ra vaøo caùc naêm 1966, 1978, 1984, 1991, 1994.

Trong caùc thaäp kyû gaàn ñaây, caùc hieän töôïng bieán ñoåi veà khí haäu thuûy vaên ôû nöôùc ta coù chieàu höôùng aùc lieät daãn ñeán tình hình thieân tai baõo luõ coù xu höôùng gia taêng hôn raát nhieàu.

+ Veà baõo:

+ Veà luõ luït:

Theo thoáng keâ töø naêm 1954 – 1994, trong soá 689 côn baõo hoaït ñoäng ôû bieån Ñoâng (50% xuaát phaùt töø Taây – Thaùi Bình Döông, 50% xuaát phaùt ngay taïi Bieån Ñoâng) thì coù khoaûng 210 côn baõo vaø aùp thaáp nhieät ñôùi ñoå boä vaøo Goø Coâng. Côn baõo thaùng 5 – 1904 ñaõ laøm cheát 5.000 ngöôøi, moät ñoaøn xe löûa töø Saøi Goøn ñi Myõ Tho bò laät tung. Côn baõo thaùng 10 – 1952 vaøo cöïc Nam Trung Boä ñi saâu vaøo mieàn Ñoâng Nam Boä gaây ra luït lôùn cho caùc tænh mieàn Ñoâng. Côn baõo KIM naêm 1993 ñoå boä vaøo Thuaän Haûi laøm cheát hôn 200 ngöôøi ôû caùc huyeän ven bieån. Moät soá côn baõo maïnh khaùc ñaõ taøn phaù vaø gaây möa luõ, ngaäp uùng treân phaïm vi raát roäng ñöôïc ñaùnh giaù nhö moät thieân tai hieám thaáy vaøo côõ 50 – 100 naêm gaàn ñaây... ñaõ khieán cho nhieàu toå chöùc Quoác teá treân Theá giôùi ñaõ thöïc söï quan taâm saâu saéc. Ví duï: côn baõo VEÂRA ñoå boä vaøo Haûi Phoøng 8/7/1956, côn baõo CARLA vaøo Haø Nam Ninh 22/9/1962, côn baõo NANCY vaøo Ngheä Tónh 18/10/1982, côn baõo CECIL vaøo Bình Trò Thieân ngaøy 16/10/1985, cô baõo WAYE ñoå boä vaøo Haø Nam Ninh – Thaùi Bình ngaøy 5/9/1986.

Chæ tính ñeán ñaàu theá kyû naøy, treân heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình ñaõ xaûy ra 16 traän luõ lôùn. Lôùn nhaát laø traän luõ naêm 1971, möïc nöôùc luõ ñaõ vöôït quaù khaû naêng chòu ñöïng cuûa ñeâ. Trong voøng 45 naêm töø naêm 1900 – 1945 ñaõ coù 18 naêm vôõ ñeâ ôû ñoàng baèng Baéc Boä. Trung bình cöù 2 naêm vôõ ñeâ moät laàn. Traän luõ thaùng 8 – 1945 ñöôïc coi laø traän luõ lòch söû luùc baáy giôø, laøm vôõ 79 quaõng ñeâ, chìm ngaäp 260.000 ha ñaát saûn xuaát. Traän luõ 1971, vôõ 3 quaõng ñeâ, ñaõ laøm chìm ngaäp 200.000 ha ñaát saûn xuaát. ÔÛ mieàn Trung: – Naêm 1980, luõ lòch söû treân soâng Maõ (Thanh Hoùa) – Naêm 1978, luõ lòch söû treân soâng Caû, soâng La (Ngheä An, Haø Tónh). – Naêm 1964, luõ lòch söû xaûy ra ôû haàu heát caùc soâng töø Quaûng Trò ñeán Bình Thuaän, gaây nhieàu thieät haïi veà ngöôøi vaø cuûa cho nhaân daân khu V cuõ.

Heä quaû cuûa baõo laø möa to luõ lôùn. Vì vaäy baõo luït hay ñi cuøng nhau vaø nhöõng hieän töôïng, nhöõng tai hoïa töï nhieân aáy trong lòch söû ñaõ gaây cho ñaát nöôùc ta bao ñau thöông maát maùt.

ÔÛ caùc tænh Ñoâng Nam Boä, thaùng 10 naêm 1952 laø traän luõ lôùn chöa töøng thaáy trong lòch söû.

Luõ luït naêm 1991 ñaõ laøm cho chuùng ta toån thaát hôn 300 tæ ñoàng. 141

71

142

o

Luõ luït naêm 1994 toån thaát 2.284 tæ (töông ñöông 15 taán vaøng).

Nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoái laø: 33 – 35 C. Nhieät ñoä thaáp nhaát tuyeät ñoái laø: 8 – 11oC.

Môùi chæ tính ñeán 11/1995 (chöa keå toån thaát luõ luït mieàn Trung do côn baõo soá 10 vaø soá 12 mang ñeán) thì Nhaø Nöôùc ñaõ phaûi chi hôn 15.215 tæ ñeå khaéc phuïc luõ luït cuûa 11 tænh Ñoàng Baèng soâng Cöûu Long.

Caùc soâng vuøng ñoàng baèng Baéc Boä vaø khu IV cuõ coù nhieät

ñoä nöôùc trung bình naêm cao hôn töø 24 – 26oC. Thaùng coù nhieät ñoä thaáp nhaát laø thaùng 1 töø Ñoâng Haø vaøo phía Nam laø thaùng 7. Thaùng coù nhieät ñoä cao nhaát laø thaùng 5, 6 hoaëc thaùng 7.

Rieâng luõ luït naêm 1996 ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñaõ cöôùp ñi 178 sinh maïng, laøm thieät haïi hôn 2.033 tæ ñoàng (chöa keå Soùc Traêng, Traø Vinh, Beán Tre).

Caùc vuøng phía Nam khu IV cuõ töø Beán Haûi trôû vaøo phía

Nam, nhieät ñoä nöôùc quanh naêm treân 20oC. Nhieät ñoä nöôùc cao nhaát tuyeät ñoái khoâng thay ñoåi nhöng nhieät ñoä thaáp nhaát tuyeät ñoái thì cao hôn töø 2 – 5oC so vôùi vuøng nuùi Baéc Boä.

Caû nöôùc muøa luõ naêm 1996 ñaõ coù hôn 1.000 ngöôøi cheát, thieät haïi hôn 7.000 tæ ñoàng.

Vuøng duyeân haûi Trung Boä töø Quaûng Nam ñeán Phuù Yeân, nhieät ñoä nöôùc soâng quanh naêm cao leân roõ reät, thay ñoåi töø 25 –

§V. NHÖÕNG NEÙT LÔÙN VEÀ CHAÁT LÖÔÏNG NÖÔÙC TÖÏ

o

28 C, thaùng coù nhieät ñoä trung bình thaáp nhaát thöôøng laø thaùng 12, thaùng coù nhieät ñoä trung bình cao nhaát thöôøng laø thaùng 5 (ñaëc bieät

NHIEÂN VAØ TÌNH HÌNH OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC ÔÛ VIEÄT NAM

laø Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi Tmax laø thaùng 7 hoaëc thaùng 8).

I. Nhöõng neùt lôùn veà chaát löôïng nöôùc töï nhieân treân

Soâng ngoøi ôû Taây Nguyeân coù nhieät ñoä nöôùc soâng laïi giaûm xuoáng gaàn baèng vôùi nhieät ñoä nöôùc caùc soâng nuùi Baéc Boä coù

caùc soâng ngoøi nöôùc ta A. Tính chaát vaät lyù

o

nghóa laø 23 – 24 C. Thaùng coù nhieät ñoä thaáp nhaát laø thaùng 12 – 1, thaùng cao nhaát laø thaùng 5.

I. Nhieät ñoä nöôùc

Nhieät ñoä nöôùc treân haàu heát caùc soâng ngoøi ôû Vieät Nam luoân thay ñoåi theo muøa vaø theo töøng vuøng ñòa lyù khaùc nhau nhöng noùi chung ñeàu dao ñoäng töø 22 – 25oC.

o

o

thaáp nhaát tuyeät ñoái laø 23oC. 2. Buøn caùt lô löûng

Caùc soâng ôû mieàn nuùi Baéc Boä coù nhieät ñoä trung bình naêm o

Ñaùnh giaù veà taøi nguyeân nöôùc cuûa soâng ngoøi khoâng nhöõng chæ xeùt veà soá löôïng maø coøn caàn phaûi noùi ñeán chaát löôïng nöôùc cuûa nhöõng doøng soâng aáy. Ví duï: Haøm löôïng buøn caùt vaø caùc chaát

töø 22 – 24 C, thaùng coù Tmin laø thaùng 1, thaùng coù Tmax laø thaùng 7, rieâng Taây Baéc Tmax xaûy ra vaøo thaùng 5.

143

Ñoàng baèng Nam Boä thì nhieät ñoä nöôùc bình quaân töø 27 –

29 C. Nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoái khoâng vöôït quaù 33 C vaø

72

144

Haøng naêm, soâng Hoàng mang ra bieån töø 120 – 150 trieäu taán buøn caùt, coù naêm nhö naêm 1971 luõ lôùn do ñaït ñöôïc laø 202 trieäu taán.

hoøa tan trong nöôùc cuõng laø moät trong nhöõng chæ tieâu ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc vì trong nöôùc maø coøn nhieàu buøn caùt thì: – Coâng taùc laéng loïc phaûi nhieàu môùi coù theå cung caáp cho sinh hoaït.

Soâng Meâ Koâng tuy laø moät con soâng raát lôùn, dieän tích löu vöïc gaáp 5 laàn soâng Hoàng nhöng löôïng buøn caùt haøng naêm mang ra bieån laïi khoâng nhieàu, thöôøng töø 160 – 170 trieäu taán/naêm.

– Buøn caùt nhieàu seõ nhanh choùng laøm boài ñaày caùc hoà chöùa, caùc luoàng laïch dieãn bieán phöùc taïp, laøm caûn trôû giao thoâng thuûy (tuy nhieân, noù cuõng coù maët thuaän lôïi cho vieäc taän duïng ñeå boùn ruoäng. Ví duï: Löôïng buøn trong 1m nöôùc luõ coù

Söï bieán ñoåi veà löôïng buøn caùt treân caùc doøng soâng ôû nöôùc ta qua nhieàu naêm noùi chung raát lôùn.

giaù trò xaáp xæ 1 taán phaân chuoàng bôûi vì trong buøn caùt thöôøng coù chöùa nitô, phospho, kali...)

Laø moät nöôùc möa nhieàu neân löôïng xaâm thöïc treân caùc löu vöïc soâng cuûa chuùng ta cuõng khaù lôùn.

3

Trong quaù trình vaän ñoäng cuûa doøng nöôùc treân caùc soâng ngoøi luoân luoân mang trong loøng noù moät löôïng buøn caùt nhaát ñònh. Löôïng buøn caùt naøy do möa xaâm thöïc, baøo moøn treân maët löu vöïc roài ñem ra soâng, moät phaàn do quaù trình vaän ñoäng doøng nöôùc taùc ñoäng vaøo bôø soâng, loøng soâng maø coù...

Qua keát nghieân cöùu, nhöõng vuøng coù löôïng möa naêm ñaït: – Löôïng möa X = 1.000 – 1.500mm/naêm thì löôïng xoùi 2

moøn ñaït töø 130 – 200 taán/km x naêm. – Löôïng möa X = 1.500 – 2.000mm/naêm thì löôïng xoùi moøn ñaït töø 200 – 300 taán/km2 x naêm.

Ñoä ñuïc hay haøm löôïng buøn caùt lôùn nhaát thöôøng taäp trung trong muøa luõ vì vaäy ñoä nhieåm baãn do phuø sa sinh ra chuû yeáu cuõng taäp trung vaøo muøa luõ.

– Löôïng möa X = 2.000mm/naêm thì löôïng xoùi moøn ñaït töø 300 – 400 taán/km2 x naêm. Ñöông nhieân, neáu ñoä che phuû treân löu vöïc caøng keùm thì löôïng xoùi moøn caøng taêng leân raát nhieàu.

Söï bieán ñoåi buøn caùt trong naêm treân cô baûn gaàn phuø hôïp vôùi cheá ñoä doøng chaûy nghóa laø muøa luõ thì löôïng buøn caùt nhieàu hôn muøa caïn, löôïng buøn caùt muøa luõ thöôøng cuõng chieám töø 80 – 90% toång löôïng buøn caùt cuûa caû naêm. Thaùng coù löôïng buøn caùt lôùn nhaát nhieàu khi chieám töø 25 – 30% toång löôïng buøn caùt cuûa caû naêm.

Treân soâng Maõ löôïng xoùi moøn treân 1 km2 taïi Caåm Thuûy ño ñaïc ñöôïc 173 taán/km2 x naêm. 2

Treân soâng Caû taïi traïm thuûy vaên Döøa 210 taán/km x naêm, coù naêm möa nhieàu treân soâng Caû 900 taán/km2 x naêm, 2

Soâng Hoàng = 149 taán/km x naêm.

145

73

146

Qua nhieàu nghieân cöùu tính toaùn thôøi kyø 1961 – 1980 thì haøng naêm taát caû soâng ngoøi Vieät Nam ñöa ra bieån hôn 300 trieäu taán buøn caùt...

loaõng doøng chaûy luõ), noùi chung lôùn nhaát laø thaùng 1 – 4 vaø nhoû nhaát laø thaùng 5 – 7, moät vaøi nôi laø thaùng 9.

3. Ñoä khoaùng hoùa

B. Tính chaát hoùa hoïc

Ñoä khoaùng hoùa laø toång haøm löôïng caùc ion chöùa trong nöôùc soâng (mg/l). Thaønh phaàn caùc ion chính ôû ñaây goàm coù: 2+

2+

+

+

1. Ñoä maën

Döôùi taùc duïng cuûa doøng trieàu, nöôùc bieån khoâng ngöøng xaâm nhaäp vaøo soâng ñi veà höôùng thöôïng nguoàn. Chieàu daøi xaâm nhaäp ñöôïc quyeát ñònh bôûi:

–

Ca , Mg , K , Na , Cl , HCO3–, SO 24 − , CO 23 − . Ñoä khoaùng hoùa laø moät trong nhöõng chæ tieâu quan troïng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc vì neáu ñoä khoaùng hoùa cao, nöôùc seõ coù haïi cho muïc ñích sinh hoaït cuõng nhö coâng nghieäp. Theo Aleâkin thì nöôùc ñöôïc chia ra 4 caáp ñoä khoaùng hoùa nhö sau:

– Cöôøng ñoä cuûa doøng trieàu. – Löôïng nöôùc soâng ôû thöôïng nguoàn ñoå veà. Do ñieàu kieän ñòa hình vaø nhöõng ñaëc ñieåm haûi löu neân doïc bôø bieån nöôùc ta töø Nam ra Baéc chòu nhieàu cheá ñoä trieàu aûnh höôûng khaùc nhau:

– Ñoä khoaùng hoùa thaáp: < 200mg/l. – Ñoä khoaùng hoùa vöøa: 200 – 500mg/l. – Ñoä khoaùng hoùa cao: 500 – 1.000mg/l.

– Nhaät trieàu: Hoøn Gai, Ñoà Sôn, Hoøn Daâu...

– Ñoä khoaùng hoùa raát cao: > 1000mg/l.

– Baùn nhaät trieàu: theå hieän roõ ôû Ñaïi Taây Döông.

Theo tieâu chuaån veä sinh thì ñoä khoaùng hoùa nöôùc noâng nghieäp < 1.000mg/l.

– Nhaät trieàu khoâng ñeàu: Cöûa Hoäi (Ngheä An). – Baùn nhaät trieàu khoâng ñeàu: Quy Nhôn, Saøi Goøn, Vuõng Taøu.

Soâng Hoàng ñoä khoaùng hoùa: 200m/l.

ÔÛ nöôùc ta, soâng Hoàng vaø soâng Meâ Koâng coù khoaûng caùch truyeàn trieàu vaøo loaïi lôùn nhaát theá giôùi.

Soâng Cöûu Long ñoä khoaùng hoùa: 150mg/l. Caùc soâng mieàn Trung ñoä khoaùng hoùa: 100 – 200mg/l.

– ÔÛ soâng Hoàng khoaûng caùch ñoù laø 180km.

Soâng Ñoàng Nai ñoä khoaùng hoùa: 500mg/l.

– ÔÛ soâng Cöûu Long khoaûng caùch ñoù coù theå leân ñeán 400km (leân ñeán taän Coâng Poâng Chaøm). Taïi Taân Chaâu moät nôi caùch bieån laø 200km maø doøng trieàu vaãn coøn khaù maïnh,

Nhìn chung treân taát caû caùc soâng ngoøi nöôùc ta, ñoä khoaùng hoùa muøa luõ nhoû hôn muøa caïn töø 2 – 3% (do söï pha

147

74

148

bieân ñoä trieàu ΔH = 1,0m. Trong khi ñoù treân soâng Hoàng thì nôi xaûy ra ΔH = 1,0m chæ caùch bieån 70km. Coøn caùch xa cöûa soâng L = 180km thì aûnh höôûng trieàu haàu nhö khoâng roõ reät.

– ÔÛ vuøng cheá ñoä baùn nhaät trieàu thöôøng coù hai ñænh maën (Smax) vaø 2 chaân maën (Smin) trong moät ngaøy. Ñænh maën (Smax) vaø chaân maën (Smin) thöôøng xuaát hieän sau ñænh trieàu (Hmax) vaø chaân trieàu (Hmin). Caøng veà thöôïng löu, söï chaäm daàn naøy caøng

– Soâng Cöûu Long phaàn haï löu chòu chi phoái 2 cheá ñoä trieàu khaùc nhau: Nhaät trieàu ôû vònh Thaùi Lan vaø baùn nhaät trieàu ôû Bieån Ñoâng. Hai nôi naøy ñeàu coù chu kyø trieàu, bieân ñoä trieàu vaø ñoä cao möïc nöôùc trieàu cuõng hoaøn toaøn khaùc nhau.

keùo daøi ra. Quan heä giöõa ñoä maën lôùn nhaát vaø ñoä maën khi xuaát hieän möïc nöôùc lôùn nhaát (ñænh trieàu) coù theå bieåu thò baèng quan heä sau ñaây: n

Thuûy trieàu cuõng nhö doøng trieàu aûnh höôûng ñeán phaàn nöôùc soâng trong ñaát lieàn. Theå hieän roõ neùt nhaát laø söï xaâm nhaäp maën vaøo trong soâng. Chieàu daøi hay noùi caùch khaùc laø khoaûng caùch nhieãm maën ñoù caøng ñi saâu vaøo ñaát lieàn, ñoä maën caøng giaûm daàn. Söï giaûm daàn ñoä maën töø bieån vaøo ñaát lieàn ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc: SX = SOe–KX

Smax = AS Hmax

(1–7)

ÔÛ ñaây: Smax : Ñoä maën lôùn nhaát. S Hmax : Ñoä maën khi xuaát hieän möïc nöôùc lôùn nhaát (ñænh trieàu). A: Heä soá kinh nghieäm.

(1–6)

N: Chæ soá kinh nghieäm (xaùc ñònh cho töøng con soâng).

ÔÛ ñaây:

Qua nhieàu naêm nghieân cöùu, chuùng toâi ñaõ xaùc ñònh cho vuøng Cöûa Caám – Haûi Phoøng nhö sau:

SX: Ñoä maën taïi moät vò trí X naøo ñoù caùch cöûa bieån. SO: Ñoä maën taïi cöûa bieån (hoaëc ñoä maën taïi traïm nghieân

0,67

Smax = 2,05 S

cöùu tröôùc vò trí X). K: Heä soá khueách taùn (xaùc ñònh theo töøng con soâng). X: Khoaûng caùch töø cöûa bieån ñeán vò trí nghieân cöùu. e: Cô soá log töï nhieân e = 2,7... Ñoä maën nöôùc soâng dao ñoäng theo söï leân xuoáng cuûa thuûy trieàu. – ÔÛ nôi coù cheá ñoä nhaät trieàu hay baùn nhaät trieàu, ñænh maën (ñoä maën lôùn nhaát trong moät con trieàu) thöôøng xuaát hieän sau möïc nöôùc lôùn nhaát. 149

75

150

Hmax

Giaù trò pH laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát ñeå xaùc ñònh chaát löôïng nöôùc veà maët hoùa hoïc. Vieäc xöû lyù nöôùc keå caû nöôùc saïch vaø nöôùc thaûi luoân luoân phaûi döïa vaøo giaù trò pH ñeå laøm trung hoøa, laøm meàm nöôùc, laøm keát tuûa, ñoâng tuï, khöû truøng vaø kieåm tra ñoä aên moøn. Tieâu chuaån nöôùc duøng ñeå aên uoáng vaø sinh hoaït quy ñònh pH = 6,5 – 8,5 Neáu pH < 4,0 hay pH > 8,5 ñeàu coù haïi ñoái vôùi caây troàng. Ñoái vôùi caùc soâng ôû Mieàn Baéc, nhìn chung ñoä pH vaøo khoaûng 7.06 vaø dao ñoäng trong khoaûng 3,8 – 8,9. Nhöõng ñoaïn soâng coù nhaän nöôùc thaûi coâng nghieäp nhö ñoaïn soâng Thao – khu vöïc Laâm Thao pH = 3,8 – 4,1. Ñoaïn soâng Loâ taïi Vieät Trì pH = 8,0 – 8,9.

Haäu quaû cuûa vieäc xaâm nhaäp maën vaøo vuøng cöûa soâng seõ daãn ñeán: – Chaát löôïng nöôùc sinh hoaït giaûm thaáp. – AÛnh höôûng ñeán hoaït ñoäng noâng nghieäp, khi ñoä maën lôùn hôn 1%o thì naêng suaát luùa baét ñaàu giaûm suùt. Khi ñoä maën lôùn hôn 4%o, caây luùa khoâng phaùt trieån hoaëc cheát.

Caùc soâng ôû mieàn Nam ñoä pH trung bình 7,6 vaø dao ñoäng töø 6,2 – 8,4. Nöôùc soâng Meâ Koâng thöôøng hôi kieàm.

– Thoâi thuùc quaù trình boài laáp caùc luoàng laïch, caùc cöûa soâng...

Vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi coù ñoä pH = 3,0.

2. Ñoä pH

Soâng Ñoàng Nai, coù ñoä pH thöôøng nhoû hôn 6,0.

+

Trò soá pH ñöôïc bieåu thò baèng noàng ñoä ion (H ) trong

Treân soâng Saøi Goøn (theo Giaùo sö Hoaøng Anh Tuaán 6/1997) thì ñaàu muøa möa dao ñoäng töø 6 – 6,8. Töø thaùng 6 – 10, ñoä pH giaûm coøn 4 – 4,5, töø thaùng 10 trôû ñi thì taêng nheï. Ñieàu aáy chöùng toû soâng Saøi Goøn bò aûnh höôûng cuûa quaù trình röûa troâi vuøng ñaát pheøn phía thöôïng nguoàn vaø coøn mang theo nhieàu chaát baån nguy haïi khaùc nhö phaân boùn, thuoác baûo veä thöïc vaät.

nöôùc vaø ñöôïc tính theo coâng thöùc:

⎛ 1 pH = lg ⎜ ⎜ + ⎝H

[ ]

⎞ ⎟ ⎟ ⎠

⎡= 7 nöôùc trung tính. ⎢ ⎢=< 7 nöôùc mang tính acide. ⎢⎣=> 7 nöôùc mang tính kieàm.

151

76

152

Qua keát quaû nghieân cöùu cuûa Vieän Quy Hoaïch Boä Thuûy Lôïi thì:

3. Oxy hoøa tan

Trong caùc soâng Mieàn Baéc thì löôïng oxy dao ñoäng töø 1,5 – 3,2 mg/l, trung bình laø 4,4mg/l. Taïi caùc ñoaïn soâng coù nhaän nöôùc thaûi laøm haøm löôïng oxy hoøa tan thaáp nhö soâng Kim Ngöu, soâng Toâ Lòch laø nhöõng keânh thoaùt nöôùc thaûi cuûa thaønh phoá Haø Noäi.

–

– Löôïng NO3 ôû moät soá con soâng lôùn ôû Mieàn Baéc dao ñoäng töø veát ñeán 1,9 mg/l, trung bình 0,25 mg/l. – Caùc ñoaïn soâng chaûy qua caùc khu coâng nghieäp nhö soâng Hoàng ôû Laâm Thao, ôû Vieät Trì, soâng Thöông ôû thò xaõ Baéc

Caùc soâng Mieàn Trung chöa bò oâ nhieãm nhieàu thì löôïng oxy hoøa tan cao, thöôøng thöôøng laø 6 – 7 mg/l.

–

Giang thì haøm löôïng NO3 töông ñoái cao (treân 1mg/l) – Caùc soâng ôû Mieàn Nam haøm löôïng NO3– töø 0,007 –

Caùc soâng Mieàn Nam haøm löôïng oxy hoøa tan dao ñoäng 3,3 – 8,7 mg/l, trung bình 6,88 mg/l.

1,185, trung bình 0,161 mg/l. 6. Haøm löôïng ion NH4

Soâng bò oâ nhieãm nhö soâng Saøi Goøn coù haøm löôïng oxy hoøa tan thaáp, (khu vöïc caûng Saøi Goøn löôïng oxy hoøa tan chæ ñaït töø 1,5 – 3 mg/l)...

+

Theo nghieân cöùu cuûa Vieän Quy hoaïch Boä Thuûy lôïi thì: – Caùc soâng Mieàn Baéc haøm löôïng NH4+ coù töø veát ñeán 12,53mg/l.

4. Chaát höõu cô

Caùc chaát höõu cô coù trong nöôùc, trong nhöõng soâng töï nhieân noùi chung thöôøng nhoû hôn 3mg/l.

– Nhöõng ñoaïn soâng bò oâ nhieãm do nöôùc thaûi coâng nghieäp thì haøm löôïng NH4 raát cao nhö ñoaïn soâng Thöông – Baéc Giang.

Caùc soâng Mieàn baéc coù haøm löôïng chaát höõu cô dao ñoäng trong khoaûng 0,4 – 10,9mg/l, trung bình 7,28mg/l tröø caùc soâng daãn nöôùc thaûi nhö soâng Toâ Lòch, Kim Ngöu ôû Haø Noäi. Soâng coù haøm löôïng chaát höõu cô cao nhö soâng Ñaø, soâng Maõ. Caùc soâng ôû Mieàn Nam coù haøm löôïng chaát höõu cô bieán ñoåi roäng hôn töø 0,850 – 18,320mg/l, trung bình 2,99mg/l.

– Caùc soâng ôû Mieàn Nam NH4 coù haøm löôïng töø 0,006 – 0,383 mg/l, trung bình laø 0,161 mg/l. 7. Haøm löôïng saét toång soá (Fe)

Haøm löôïng saét trong nöôùc nhieàu hay ít laø tuøy thuoäc vaøo caáu taïo ñòa chaát cuûa töøng vuøng. Khi haøm löôïng saét trong nöôùc lôùn hôn 1mg/l seõ gaây aûnh höôûng ñeán muøi vò vaø maøu saéc cuûa nöôùc. Khi nöôùc ñöôïc xöû lyù toát thì haøm löôïng saét trong nöôùc chæ coøn ôû möùc döôùi 0,3mg/l. Trong nöôùc ngheøo oxy hoaëc nöôùc coù ñoä pH thaáp thì saét toàn taïi chuû yeáu ôû daïng ion Fe2+, löôïng Fe3+ khoâng ñaùng keå. Khi tieáp xuùc vôùi khoâng khí hay chaát oxy hoùa 2+ 3+ thì Fe seõ chuyeån thaønh Fe roài thaønh Fe2O3 khoâng tan.

5. Haøm löôïng nitrat (NO3–)

Nitrat coù trong nöôùc laø saûn phaåm cuûa quaù trình oxy hoùa caùc chaát höõu cô. Khi nöôùc bò nhieãm phaân, nhieãm nöôùc thaûi coâng nghieäp thì haøm löôïng nitrat taêng ñaùng keå. Tieâu chuaån nöôùc uoáng cho pheùp 10mg/l theo N. 153

77

154

2+

= 0 – 2mg/l: Caù phaùt trieån bình thöôøng.

2+

= 4 – 5mg/l: Caù bò aûnh höôûng.

Khi Fe Khi Fe

Soâng coù haøm löôïng SiO2 nhoû nhaát laø soâng Kyø Cuøng – Laïng Sôn 9,23mg/l; soâng Coà Loà laø 9,85mg/l. Caùc soâng ôû Mieàn Nam coù haøm löôïng SiO2 töø 0,915 – 17,25 mg/l.

Khi Fe2+ = 15 – 100mg/l: Caù seõ cheát. Tieâu chuaån nöôùc sinh hoaït Fe

2+

= 1,0 mg/l.

9. Ñoä cöùng cuûa nöôùc

Qua nghieân cöùu Boä Thuûy lôïi:

Caùc ion canxi vaø magie ôû daïng muoái tan trong nöôùc laøm cho nöôùc trôû neân cöùng.

Caùc soâng Mieàn Baéc coù haøm löôïng saét toång soá töø 0,04 – 1,0mg/l, trung bình 0,75mg/l.

+

Caùc ñoaïn soâng coù haøm löôïng saét toång soá cao nhö ñoaïn:

Ñoä

cöùng

taïm

thôøi:

Nöôùc

coù

chöùa

Ca(HCO3)2

(bicarbonat canxi) vaø Mg(HCO3)2 (bicarbonat magieâ) laø nöôùc

– Soâng Hoàng – Laâm Thao 4mg/l.

coù ñoä cöùng carbonat hay ñoä cöùng taïm thôøi.

– Soâng Kinh Thaày taïi Phaû Laïi 2,88mg/l.

+ Ñoä cöùng vónh vieãn: Nöôùc coù chöùa:

Soâng coù haøm löôïng saét thaáp nhö soâng Loâ taïi Vieät Trì töø 0,08 – 0,16.

– Muoái sulfat (CaSO4 vaø MgSO4). – Muoái silicat (CaSiO3 vaø MgSiO3).

Soâng Lam taïi Döøa 0,075mg/l.

– Muoái clorua (CaCl2 vaø MgCl2).

Caùc soâng ôû Mieàn Nam coù haøm löôïng saét töø 0,317 – 8,658mg/l, trung bình 2,53mg/l, nhöng nôi coù haøm löôïng saét cao thöôøng laø nhöõng vuøng bò nhieãm pheøn (chua pheøn).

laø nöôùc coù ñoä cöùng khoâng carbonat hay ñoä cöùng vónh vieãn.

8. Haøm löôïng silic (Si) SiO2.

+ Ñoä cöùng chung: Laø toång löôïng caùc ion canxi vaø magie ôû döôùi daïng muoái carbonat, muoái sulfat coù trong nöôùc.

Trong nöôùc soâng neáu chöùa moät löôïng SiO2 nhaát ñònh naøo ñoù seõ coù lôïi cho caây troàng. Neáu nhieàu quaù thì seõ aûnh höôûng ñeán quaù trình sinh tröôûng cuûa caây, caây seõ bò ruïng laù.

Treân theá giôùi, moãi nöôùc coù quy ñònh veà ñoä cöùng khaùc nhau: – Moät ñoä cöùng cuûa Ñöùc öùng vôùi 10mg muoái canxi vaø magie tính ra CaO (oxit canxi) trong moät lít nöôùc.

Caùc soâng Mieàn Baéc coù haøm löôïng SiO2 töø 8 – 18,2mg/l, trung bình 13,7mg/l.

– Moät ñoä cöùng cuûa Phaùp öùng vôùi CaCO3

Nhöõng soâng coù haøm löôïng SiO2 cao nhö soâng Ñaøo – Nam Ñònh 17,6; soâng maõ taïi Caåm Thuûy 17,6; soâng Lam taïi Beán Döøa 18,2mg/l.

155

– Moät ñoä cöùng cuûa Myõ öùng vôùi 1mg CaCO3. Caên cöù vaøo ñoä cöùng cuûa Ñöùc, ngöôøi ta chia nöôùc ra thaønh caùc loaïi sau:

78

156

o

saûn xuaát sôn nhöïa, nöôùc giaûi khaùt röôïu bia, thöïc phaåm, loø moå, phaân boùn, cheá bieán thöïc phaåm... Soâng Toâ Lòch, soâng Kim Ngaâu, soâng Seùt, soâng Löõ ñeàu noåi leân maøu ñen hoâi thoái...

Nöôùc raát meàm coù ñoä cöùng < 40 Nöôùc meàm coù ñoä cöùng 4 – 8

o

Nöôùc trung bình coù ñoä cöùng 8 – 18o

Caùc chaát ñoäc nhö phenol coù haøm löôïng cao hôn 10 laàn tieâu chuaån cho pheùp, caùc chaát höõu cô, vi khuaån ñeàu cao.

o

Nöôùc cöùng coù ñoä cöùng 18 – 30

Nöôùc raát cöùng coù ñoä cöùng > 30o

2. Khu vöïc Laâm Thao – Vieät Trì

Nöôùc thaûi haøng ngaøy ñoå vaøo soâng Hoàng treân 585.414m3/ngaøy ñeâm. Ñaùng chuù yù laø:

Tieâu chuaån veä sinh thì nöôùc sinh hoaït ngoaøi nhöõng chæ tieâu khaùc coøn ñoøi hoûi ñoä cöùng chung khoâng ñöôïc quaù lôùn, phaûi o nhoû hôn 15 Ñöùc. Ñoái vôùi coâng nghieäp thöïc phaåm nhö laøm röôïu traéng, bia, nöôùc hoa quaû, nöôùc phuïc vuï trong caùc noài hôi thì nöôùc phaûi laø nöôùc meàm.

– Nhaø maùy giaáy Baõi Baèng coù löôïng nöôùc thaûi 6.000m3/giôø, nöôùc thaûi coù ñoä kieàm lôùn pH = 8, H2S = 11,4mg/l. – Nhaø maùy superphosphat Laâm Thao coù löôïng nöôùc thaûi

Nhìn chung thì haàu heát nöôùc treân caùc doøng soâng ôû nöôùc ta thuoäc loaïi nöôùc meàm vaø nöôùc raát meàm.

3

720m /giôø, haøm löôïng saét trong nöôùc quaù lôùn Fe = 19mg/l, pH nhoû.

II. Tình hình oâ nhieãm ôû Vieät Nam

– Nhieàu nhaø maùy laøm thuoác tröø saâu ñöa vaøo nguoàn nöôùc thaûi moät soá lôùn kim loaïi naëng vaø caùc chaát ñoäc haïi khaùc...

A. Nhöõng vuøng oâ nhieãm naëng 1. Thaønh phoá Haø Noäi: Thaønh phoá coù hôn 2 trieäu daân, haøng ngaøy thaûi ra soâng Hoàng hôn 500.000m3 – 700.000m3/ngaøy ñeâm bao goàm caû nöôùc thaûi sinh hoaït laãn nöôùc thaûi coâng nghieäp, trong ñoù phaûi keå ñeán nöôùc thaûi cuûa 24 beänh vieän lôùn...

Öôùc tính moãi naêm, khu vöïc Laâm Thao – Vieät Trì ñaõ thaûi vaøo nguoàn nöôùc soâng Hoàng. – 100 taán H2SO4 – 4.000 taán HCl.

Haø Noäi coù 20 hoà chöùa coù nhöõng teân hoà maõi maõi ñi vaøo lòch söû daân toäc nhö hoà Hoaøn Kieám, hoà Truùc Baïch, Taây Hoà... vôùi dieän tích maët nöôùc toång coäng caùc hoà chöùa khoâng lôùn laém (592 ha) nhöng ñoù laø nhöõng ñieåm saùng cuûa di tích lòch söû, cuûa danh lam thaéng caûnh nhöng baây giôø chaát löôïng nöôùc ñaõ baét ñaàu xuoáng caáp nghieâm troïng.

– 1.300 gaán NaOH. – 300 taán benzen. – 25 taán thuoác tröø saâu 666 vaø nhieàu vi khuaån gaây beänh khaùc. Phía haï löu coâng nghieäp Laâm Thao – Vieät Trì daøi haøng chuïc km, nöôùc soâng vaãn coøn maøu ñen, coù nhöõng maûng boït cao haøng meùt traûi daøi caû maët nöôùc 2 bôø. Saûn löôïng caù giaûm töø 25

Nöôùc thaûi coâng nghieäp thuû ñoâ taäp trung chuû yeáu ôû khu 3 coâng nghieäp Thöôïng Ñình (25.000m /ngaøy ñeâm). ÔÛ ñaây taäp trung vaøo coâng nghieäp giaáy, deät vaûi, thuoäc da, maï kim loaïi, 157

79

158

– 35%. Nhaân daân ven bôø ñoaïn soâng naøy khoâng daùm söû duïng nöôùc ñeå taém giaët.

höõu cô töø 87 – 126mg/l, nhieàu kim loaïi naëng, cyanua, H2S coù

3. Khu coâng nghieäp thò xaõ Thaùi Nguyeân (soâng caàu)

4. Khu coâng nghieäp thò xaõ Baéc Giang – soâng Thöông

Nhaø maùy giaáy Hoaøng Vaên Thuï haøng naêm thaûi ra soâng

Beân caïnh soâng Thöông coù nhaø maùy phaân ñaïm Baéc

3

noàng ñoä 7,8 – 12mg/l.

3

Caàu 45 trieäu m /naêm nöôùc baån, trong ñoù coù 3 trieäu m nöôùc

Giang vôùi löôïng nöôùc thaûi hôn 10.000 m3/ngaøy ñeâm. Thaønh

thaûi keøm theo.

phaàn nöôùc thaûi cuûa nhaø maùy naøy goàm nhieàu chaát höõu cô, H2S, NH4+, NO2, NO3, phenol, cyanua, clo...

– 250 taán NaOH. – 30 taán muoái aên. – 6.000 taán caën baõ höõu cô. Khu gang theùp Thaùi Nguyeân haøng naêm thaûi ra soâng Caàu 3

38 trieäu taán m nöôùc thaûi baån, trong ñoù chöùa: – 5 taán phenol vaø caùc chaát ñoäc khaùc. – 280 taán nitô. – 60 taán phospho. – 100 taán kali vaø nhieàu vi khuaån gaây beänh khaùc. 3

Soâng Caàu vôùi löu löôïng kieät Qmin ≤ 5 m /giaây, vì vaäy vôùi möùc ñoä nöôùc thaûi vaø chaát löôïng nöôùc thaûi nhö theá ñaõ laøm cho nöôùc soâng Caàu bò oâ nhieãm khaù nghieâm troïng. Haøng chuïc km caùch xa nhaø maùy giaáy Hoaøng Vaên Thuï veà haï löu, maët nöôùc phuû ñaày moät lôùp boït maøu ñen, hoâi thoái, pH = 8,4 – 9, +

haøm löôïng NH4 laø 4mg/l. Nöôùc thaûi nhaø maùy luyeän gang theùp Thaùi Nguyeân coù muøi phenol; haøm löôïng NH+ laø 15 – 30mg/l, haøm löôïng chaát 159

80

160

Baûng bieåu

Töø löôïng nöôùc thaûi naøy ñaõ laøm cho nöôùc soâng Thöông bò oâ nhieãm nghieâm troïng NH4+ = 20mg/l, NO2 = 1 – 1,2mg/l. Ñaây laø nhöõng chaát ñoäc aûnh höôûng raát lôùn ñeán nguoàn thuûy sinh vaø con ngöôøi. Taïi cöûa xaû nöôùc thaûi caù cheát haøng loaït... 5. Khu coâng nghieäp Tam Baïc ôû thaønh phoá Haûi Phoøng

Nhaø maùy coù nöôùc thaûi ñoå ra soâng Tam Baïc bao goàm caùc nhaø maùy xi maêng Haûi Phoøng, nhaø maùy acquy, xí nghieäp maï ñieän, nhaø maùy giaáy... Ñoä pH = 5 – 6, haøm löôïng saét trong nöôùc Fe = 2,7 mg/l, BOD = 146 mg/l vaø nhieàu kim loaïi naëng nhö chì, croâm, keõm hoaëc NaOH, H2S... 6. Caùc khu coâng nghieäp ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh

Thaønh phoá Hoà Chí Minh coù soá daân ñoâng nhaát nöôùc ñoàng thôøi taäp trung nhieàu khu coâng nghieäp: 700 cô sôû saûn xuaát lôùn (noäi thaønh coù 500, ngoaïi thaønh coù 200) vaø 24.000 cô sôû saûn xuaát tieåu thuû coâng nghieäp khaùc. Haøng ngaøy coù hôn 700.000m3 nöôùc thaûi trong ñoù bao goàm caû nöôùc thaûi beänh vieän. Hieän coù hôn 25.000 hoä soáng treân keânh raïch. Taát caû caùc loaïi nöôùc thaûi ñeàu ñoå ra keânh raïch roài xuoáng soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn. Soâng Ñoàng Nai phaàn haï löu laïi bò aûnh höôûng trieàu neân ngoaøi nhieãm maën coøn laøm cho caùc chaát thaûi khoâng ñöôïc theo doøng nöôùc mang ra bieån moät caùch thuaän lôïi. Hoaït ñoäng giao thoâng thuûy treân soâng Ñoàng Nai, khu vöïc Saøi Goøn raát taáp naäp, caùc söï coá traøn daàu cuõng ñoùng goùp moät phaàn quan troïng laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc.

161

81

162

Hai khu vöïc gaây nhieãm baån nöôùc thaûi coâng nghieäp naëng nhaát laø:

nöôùc phaùt trieån, tuy coù nôi coù luùc cuõng ñaõ theå hieän möùc ñoä nghieâm troïng cuûa noù.

– Khu vöïc keânh Tham Löông: Nhaø maùy giaáy Nagio, boät giaët Cöûu Long, nhuoäm in hoa Trí Thaønh, deät Vinatexco, boâng Baïch Tuyeát, boät ngoït Thieân Höông taát caû nöôùc thaûi ñeàu ñoå ra keânh Tham Löông. Haøm löôïng caën 968 mg/l, COD = 596 mg/l, BOD5 = 185mg/l, NH4+ = 45,5mg/l, NO2 = 5,6mg/l, H2S = 6,5mg/l.

2. Nguyeân nhaân daãn ñeán oâ nhieãm: phaàn lôùn caùc nhaø maùy xí nghieäp chöa coù heä thoáng xöû lyù tröôùc khi ñoå vaøo heä thoáng nöôùc thaûi cuûa thaønh phoá. Neáu coù heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi ñi chaêng nöõa cuõng chæ môùi böôùc ñaàu nghieân cöùu, thöû nghieäm neân hieäu quaû chöa cao. Hoaëc coù nôi tuy ñaõ trang bò nhöõng heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi nhöng khoâng chòu vaän haønh vì sôï toán keùm...

– Khu vöïc Thuû Ñöùc: Thuoäc 2 xaõ Linh Xuaân vaø Taêng Nhôn Phuù nhaän nöôùc thaûi cuûa nhaø maùy giaáy, phaân hoùa hoïc, boät ngoït.

3. Nguoàn oâ nhieãm chuû yeáu ôû caùc thaønh phoá lôùn, caùc khu coâng nghieäp taäp trung, nhöõng nôi coù maät ñoä daân cö lôùn. 4. Do nhöõng thieáu soùt trong vieäc söû duïng trang thieát bò cuõ kyõ laïc haäu neân tyû leä chaát thaûi cuõng nhieàu hôn. Vieäc xaây döïng caùc khu coâng nghieäp quaù oà aït, choàng cheùo trong quy hoaïch, coù khi boá trí caùc khu coâng nghieäp naèm laãn trong khu daân cö hoaëc boá trí caùc loaïi hình coâng nghieäp coù aûnh höôûng laãn nhau treân moät ñòa baøn gaàn nhau hoaëc naèm ngay treân ñaàu nguoàn nöôùc. Toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp oà aït, cô caáu kinh teá nhieàu thaønh phaàn, ñaëc bieät laø söï phaùt trieån nhanh caùc xí nghieäp nhoû vaø xí nghieäp tö nhaân laøm cho nhaø nöôùc khoù kieåm soaùt veà maët veä sinh moâi tröôøng vôùi nhöõng cô sôû haï taàng ngheøo naøn, laïc haäu...

Noùi chung, haàu heát nöôùc thaûi cuûa caùc nhaø maùy vaø xí nghieäp chöa qua xöû lyù maø tröïc tieáp ñoå ra keânh möông roài ñoåi ra soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn, theâm vaøo ñoù laø tình hình soáng treân keânh raïch, raùc thaûi baån ñoå xuoáng keânh raïch, tình hình thuûy trieàu ñaõ laøm cho chaát löôïng nöôùc soâng ngoøi keânh raïch treân ñòa baøn thaønh phoá bò oâ nhieãm nghieâm troïng. B. Ñaùnh giaù chung tình hình oâ nhieãm nguoàn nöôùc ôû Vieät Nam

ÔÛ nöôùc ta, oâ nhieãm nguoàn nöôùc chuû yeáu ôû caùc khu vöïc ñoâ thò, caùc khu coâng nghieäp vaø caùc beán caûng lôùn.

Roài ñaây, vôùi toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp cuõng nhö ñoâ thò hoùa cao, neáu chuùng ta khoâng kòp thôøi ñöa ra nhöõng bieän phaùp höõu hieäu thì tình hình oâ nhieãm nguoàn nöôùc cuûa chuùng ta seõ ngaøy caøng trôû neân nghieâm troïng vaø laøm cho taøi nguyeân nöôùc cuûa chuùng ta nhanh choùng caïn kieät.

Theo caùc soá lieäu ñaõ phaân tích treân ñaây, chuùng ta thaáy coù theå neâu leân moät soá nhaän xeùt chung veà tình hình oâ nhieãm nguoàn nöôùc cuûa chuùng ta nhö sau: 1. Ñaát nöôùc sau giaûi phoùng: Nöôùc ta ñaõ giaønh khaù nhieàu taäp trung cho vieäc haøn gaén nhöõng veát thöông chieán tranh, toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp chöa cao. Vì vaäy, toång löôïng chaát thaûi ñoäc haïi döôùi daïng raén, loûng chöa phaûi ñaõ nhieàu so vôùi

163

82

164

Taát caû caùc maøu saéc ñeàu taùc ñoäng bôûi soá löôïng, chaát löôïng cuûa aùnh saùng maët trôøi chieáu tôùi theo chieàu saâu vaø do ñoù aûnh höôûng tôùi heä sinh thaùi nöôùc.

PHAÀN II. OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC §I. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ VEÀ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC

Nöôùc thaûi cuûa caùc nhaø maùy, loø moå coù nhieàu maøu saéc khaùc nhau, nhieàu maøu saéc do hoùa chaát gaây neân raát ñoäc ñoái vôùi sinh vaät...

I. Ñònh nghóa

Nöôùc bò oâ nhieãm khi tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc vaø ñieàu kieän vi sinh cuûa nöôùc bò thay ñoåi. Söï thay ñoåi naøy coù taùc ñoäng xaáu ñeán söï toàn vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi vaø sinh vaät.

2. Muøi vaø vò

Nöôùc caát khoâng coù muøi, coøn vò töï nhieân laø do söï hieän dieän cua caùc chaát hoøa tan ôû löôïng nhoû. Khi muøi vaø vò trôû neân khoù chòu luùc ñoù baét ñaàu trieäu chöùng oâ nhieãm. Muøi coù 2 nguoàn goác:

1. Tính chaát lyù hoïc cuûa nöôùc

Tính chaát lyù hoïc cuûa nöôùc theå hieän ôû maøu saéc, muøi vò, ñoä trong suoát.

– Do saûn phaåm phaân huûy caùc chaát höõu cô trong nöôùc. Ví duï nhö nöôùc thaûi, sinh vaät troâi noåi (plankton) ñaõ cheát hoaëc xaùc caùc sinh vaät khaùc.

1. Maøu saéc

Nöôùc töï nhieân saïch thì khoâng maøu, neáu nhìn xuoáng saâu ta coù caûm giaùc maøu xanh nheï, ñoù laø do söï haáp thuï choïn loïc caùc böôùc soùng nhaát ñònh cuûa aùnh saùng maët trôøi. Ngoaøi ra, maøu xanh coøn gaây neân do söï hieän dieän cuûa taûo trong traïng thaùi lô löûng.

– Do nöôùc thaûi coâng nghieäp coù chöùa nhöõng hoùa chaát khaùc nhau maø muøi vò cuûa nöôùc seõ ñaëc tröng cho töøng loaïi. Muøi vò töï nhieân cuûa nöôùc chuû yeáu do hôïp chaát cuûa clorua, cuûa löu huyønh vôùi natri (Na), magie (Mg), kali (K), saét (Fe).

+ Maøu xanh ñaäm hoaëc xuaát hieän vaøng boït maøu traéng ñoù laø bieåu hieän cuûa traïng thaùi thöøa dinh döôõng hoaëc phaùt trieån quaù möùc cuûa thöïc vaät noåi (Phytoplankton) vaø saûn phaåm phaân huûy thöïc vaät ñaõ cheát. Trong tröôøng hôïp naøy seõ daãn ñeán söï gia taêng nhu caàu oxy hoøa tan bôûi caùc vi sinh vaät phaân huûy vaø gaây neân söï oâ nhieãm do thieáu oxy.

3. Ñoä ñuïc

Nöôùc töï nhieân thöôøng bò vaãn ñuïc do nhöõng haït keo lô löûng. Caùc haït lô löûng coù theå laø seùt, muøn, vi sinh vaät. Ñoä ñuïc laøm giaûm cöôøng ñoä aùnh saùng chieáu qua vaø giaûm khaû naêng söû duïng nöôùc. Nöôùc ôû gaàn caùc khu coâng nghieäp bò vaån ñuïc vì trong nöôùc coù:

+ Maøu vaøng baån do quaù trình phaân huûy caùc chaát höõu cô laøm xuaát hieän acid humic (acid muøn) hoøa tan vaø nöôùc coù maøu vaøng baån. 165

83

166

– Laãn buïi vaø caùc hoùa chaát coâng nghieäp.

Nhöng nhieät ñoä quaù cao cuõng khoâng toát. Ví duï nhö nhieät o

ñoä hôn 35 C thì saûn löôïng boâng seõ giaûm töø 7 – 10% so vôùi

– Hoøa tan vaø sau ñoù keát tuûa caùc hoùa chaát ôû daïng raén.

ñaùm boâng töôùi nöôùc nhoû hôn töø 3 – 4oC.

– Laøm phaân taùn caùc haït ñaát do caân baèng ñieän tích cuûa caùc phöùc heä haáp phuï ñaát bò phaù vôõ.

Bôûi vaäy trong quaù trình töôùi, ngöôøi ta hay aùp duïng bieän phaùp “thay nöôùc” vôùi muïc ñích laø ñeå ñieàu hoøa nhieät ñoä cho caây troàng, ñaëc bieät laø ôû ruoäng luùa. Nöôùc ngaàm môùi khai thaùc leân thöôøng coù nhieät ñoä thaáp, do ñoù caàn taäp trung laïi moät nôi ñeå coù thôøi gian laøm nhieät ñoä taêng roài môùi töôùi.

Ñoä vaån ñuïc laø daáu hieäu nhoû cuûa oâ nhieãm nöôùc. Tuy nhieân, neáu trong sinh hoaït maø khoâng loaïi boû noù ñi thì deã daãn ñeán caùc beänh veà ñöôøng ruoät... 4. Nhieät ñoä

Veà nguyeân lyù, ta bieát raèng: AÙnh saùng chieáu xuoáng nöôùc moät phaàn bò lôùp nöôùc maët haáp thuï moät phaàn khaùc khuùc xaï trôû laïi khoâng khí. ÔÛ nöôùc saïch, löôïng aùnh saùng bò haáp thuï ñaït tôùi 50% ôû lôùp nöôùc maët daøy 1m. Caøng xuoáng saâu, cöôøng ñoä chieáu saùng vaø thaønh phaàn aùnh saùng ñi xuoáng caøng giaûm, ñoä daøi chieáu saùng caøng ngaén.

Nguoàn goác gaây oâ nhieãm nhieät chuû yeáu töø: – Nöôùc thaûi caùc nhaø maùy nhieät ñieän duøng nöôùc ñeå laøm maùt caùc turbin (thöôøng thöôøng nguoàn nöôùc thaûi naøy coù nhieät o

ñoä cao hôn töø 10 – 15 C so vôùi nhieät ñoä nöôùc ñöa vaøo laøm nguoäi maùy luùc ban ñaàu).

Döïa vaøo söï suy giaûm cuûa aùnh saùng theo ñoä saâu, ngöôøi ta chia beå chöùa nöôùc hay kho nöôùc hoaëc khoái nöôùc trong doøng soâng ra nhöõng lôùp sau:

– Nöôùc thaûi töø caùc nhaø maùy saûn xuaát phaân boùn thöôøng coù nhieät ñoä khoaûng 50oC. Nhieät ñoä thaáp hay cao coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán toác ñoä phaùt trieån cuûa caây troàng vaø quaù trình sinh tröôûng cuûa sinh vaät soáng trong nöôùc:

– Taàng maët: Ñieàu kieän chieáu saùng ñuû ñaûm baûo cho thöïc vaät tieán haønh quang hôïp goïi laø taàng quang hôïp (Euphotic). – Taàng döôùi: Taàng nöôùc maø aùnh saùng ban ngaøy cuõng khoâng chieáu tôùi (Aphotic). Trong nhöõng hoà chöùa coù ñoä saâu lôùn, lôùp nöôùc taàng döôùi raát lôùn.

+ Nhieät ñoä thaáp seõ laøm chaäm quaù trình phaùt trieån cuûa caây troàng. + Nhieät ñoä vöøa phaûi (thích hôïp) thì quaù trình sinh tröôûng cuûa caây troàng keùo daøi. Ví duï nhö nhieät ñoä cuûa nöôùc

Maët trôøi, ñaëc bieät laø nhöõng chuøm tia coù böôùc soùng daøi, naêng löôïng lôùn. Ñoái vôùi aùnh saùng coù böôùc soùng 750mm thì 90% bò haáp thuï ngay döôùi lôùp nöôùc daøy 1m coøn chæ coù 1%

o

vaøo khoaûng 30 C thì saûn löôïng caây boâng seõ taêng leân töø 9 – 10% so vôùi nhieät ñoä thaáp. 167

84

168

löôïng ñoù ñöôïc truyeàn saâu tôùi 2m neáu laø nöôùc saïch. Söï haáp thuï nhieät cuõng taêng leân ñaùng keå do caùc chaát höõu cô hoøa tan.

Moät ñieåm caàn chuù yù laø vieäc laøm taêng nhieät ñoä thích hôïp ôû nhöõng xöù laïnh cuõng raát caàn thieát vì nöôùc aám thích hôïp seõ xuùc tieán söï phaùt trieån cuûa sinh vaät vaø quaù trình phaân huyû. Vì vaäy, trong coâng ngheä xöû lyù nöôùc thaûi thöôøng phaûi laøm noùng nöôùc ñeå taïo ñieàu kieän cho taûo phaùt trieån, saûn xuaát ñuû löôïng oxy caàn thieát, ñaûm baûo cho taûo phaùt trieån, saûn xuaát ñuû löôïng oxy caàn thieát, ñaûm baûo nhu caàu oxy sinh hoùa cho caùc vi sinh vaät phaân huûy. Phöông phaùp naøy cuõng taïo ñieàu kieän ñeå chuyeån hoùa nhanh nöôùc thaûi baån thaønh phaân boùn, khí sinh hoïc vaø nöôùc ñuû chaát löôïng duøng cho noâng nghieäp...

Khi nhieät ñoä doøng nöôùc taêng leân ñaùng keå seõ gaây neân nhöõng aûnh höôûng xaáu ñeán heä sinh vaät soáng trong nöôùc vaø phaù huûy quaù trình töï laøm saïch cuûa nöôùc. Nhieät ñoä cuûa nöôùc taêng leân seõ laøm giaûm noàng ñoä oxy hoøa tan trong nöôùc nöôùc vaø laøm taêng leân quaù trình voâ cô hoùa chaát höõu cô daãn tôùi tình traïng caân baèng veà oxy trong nöôùc vaø quaù trình phaân huûy caùc chaát höõu cô kieåu phaân huûy kî kí, taïo ra caùc saûn phaåm trung gian nhö N2, NH2, H2S, CH4, aldehyde...

2. Tính chaát hoùa hoïc

Thieáu huït oxy trong nöôùc seõ laøm cho caù vaø caùc sinh vaät thuûy sinh khaùc bò cheát hoaëc giaûm toác ñoä sinh tröôûng. Nhieät ñoä cuûa nöôùc taêng cao seõ laøm cho caù phaûi di chuyeån choã ôû hoaëc khoâng sinh ñeû hoaëc phaùt trieån chaäm.

Phaân töû nöôùc H2O bao goàm oxy vaø hydro: Trong caùc tính chaát hoùa hoïc cuûa nöôùc thì tính chaát ñaëc bieät quan troïng laø khaû naêng phaân töû nöôùc phaân ly thaønh ion vaø khaû naêng nöôùc hoøa tan nhöõng chaát coù baûn chaát hoùa hoïc khaùc nhau.

Nguoàn gaây oâ nhieãm nhieät laø nöôùc laøm maùt maùy töø caùc nhaø maùy nhieät ñieän thaûi ra hoaëc cuõng coù theå töø caùc nhaø maùy ñieän nguyeân töû thaûi ra sau khi laøm maùt maùy. Thöôøng thöôøng nöôùc laøm maùt maùy coù nhieät ñoä taêng leân so vôùi bình thöôøng töø

Nöôùc khoâng oâ nhieãm phaûi ñaûm baûo coù toång chaát raén hoøa tan (Total Dissolved Solid) hoaëc moät löôïng chaát raén hoøa tan nhaát ñònh cho pheùp. Chaát raén hoøa tan chuû yeáu laø caùc khoaùng chaát voâ cô vaø ñoâi khi caû moät soá caùc chaát höõu cô, coù raát nhieàu loaïi muoái nhö clorua, carbonat, hydrocarbonat, nitrat, phosphat vaø sulfat vôùi moät soá kim loaïi nhö canxi (Ca), magie (Mg), natri (Na), kali (K), saét (Fe)... Neáu moät trong soá caùc loaïi muoái naøy coù haøm löôïng cao thì nöôùc khoâng theå duøng ñeå uoáng vaø neáu duøng ñeå töôùi thì trong moät thôøi gian daøi seõ gaây maën cho ñaát... Nöôùc coù TDS haøm löôïng cao duøng trong coâng nghieäp seõ sinh hieän töôïng laéng ñoïng keát tuûa ôû maùy moùc, ôû

o

5 – 15 C. ÔÛ nhöõng doøng soâng coù löu löôïng nhoû hoaëc veà muøa heø, neáu nhaän nguoàn nöôùc töø caùc nôi laøm maùt maùy thaûi ra seõ daãn ñeán oâ nhieãm nguoàn nöôùc. ÔÛ moät soá nöôùc quy ñònh, khi thaûi nguoàn nöôùc noùng töø caùc nhaø maùy nhieät ñieän, ñieän nguyeân töû ra caùc soâng hoà... khoâng ñöôïc laøm cho nguoàn nöôùc ôû ñaây coù nhieät ñoä cao hôn o

bình thöôøng quaù 3 C.

169

85

170

noài hôi, beå chöùa, turbin, aên moøn kim loaïi..., laøm maát an toaøn hoaëc laøm keùm chaát löôïng saûn phaåm.

Ñoä oxy giaûm khi nhieät ñoä taêng nhö bieåu döôùi ñaây: o

Trong nöôùc khoâng oâ nhieãm phaûi ñaûm baûo khoâng xuaát hieän kim loaïi naëng...

TC

25oC

27oC

29oC

30oC

DO (mg/l)

8,24

7,95

7,67

7,54

Quy ñònh nöôùc uoáng DO khoâng ñöôïc nhoû hôn 6mg/l.

3. Ñieàu kieän vi sinh

Trong taát caû caùc heä sinh thaùi ôû nöôùc, DO thöôøng coù nhòp ñieäu ngaøy ñeâm:

ÔÛ ñaây noùi leân soá löôïng caùc vi sinh vaät hoaïi sinh, caùc vi khuaån vaø vi ruùt gaây beänh cho pheùp söï xuaát hieän cuûa chuùng hoaëc khoâng cho pheùp söï xuaát hieän cuûa chuùng trong moâi tröôøng nöôùc, trong töøng ñoái töôïng söû duïng nöôùc...

– Cöïc tieåu vaøo ban ñeâm. – Cöïc ñaïi vaøo giöõa tröa. DO cuõng bieán ñoåi theo chieàu saâu vì oxy thöôøng hoøa tan nhieàu ôû nöôùc maët (taàng quang hôïp).

II. Nhöõng chæ tieâu cô baûn ñeå ñaùnh giaù nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm bôûi caùc chaát höõu cô

Haøm löôïng oxy trong nöôùc laø yeáu toá quan troïng cuûa doøng soâng ñeå töï laøm saïch nhôø hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät hieáu khí.

1. DO (Dissolved Oxygen): Noàng ñoä oxy hoøa tan

Taát caû sinh vaät hieån thò caàn oxy cho quaù trình hoâ haáp.

Nguyeân nhaân laøm giaûm löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc laø:

Ñoäng vaät vaø thöïc vaät treân caïn söû duïng oxy töø khoâng khí (chöùa 21%)

– Löôïng chaát höõu cô trong nöôùc. – Rong taûo toàn taïi (thöôøng ôû ao hoà...)

Coøn trong nöôùc thì oxy töï do ôû daïng hoøa tan ít hôn nhieàu laàn so vôùi trong khoâng khí khoaûng 8 – 10 ppm (hoaëc 8 – 10 mg/l).

Khi BOD vaø COD quaù cao seõ laøm giaûm DO. Ñieàu naøy taïo ñieàu kieän cho caùc vi sinh vaät yeám khí (Anaerobic) hoaït ñoäng maïnh. Keát quaû cuûa quaù trình hoaït ñoäng naøy laøm taêng haøm

Möùc ñoä baõo hoøa oxy hoøa tan hay DO vaøo khoaûng 14 – 15

löôïng khí H2S gaây ra muøi hoâi thoái cho nhöõng khu vöïc xung

o

ppm trong nöôùc saïch 0 C.

quanh.

Nhieät ñoä caøng taêng, löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc caøng

2. BOD5 (Biochemail Oxygen Demand): Nhu caàu

giaûm vaø DO laø 0 ppm (ôû 100oC).

oxy sinh hoùa

Thoâng thöôøng nöôùc ít khi baõo hoøa oxy maø chæ khoaûng 70 – 85% so vôùi möùc baõo hoøa. 171

86

172

Nhu caàu oxy sinh hoùa (BOD) laø soá löôïng oxy caàn thieát ñeå phaân huûy heát caùc chaát höõu coù theå phaân huûy trong moät theå tích nöôùc bôûi söï phaân huûy sinh hoïc.

– Laøm noàng ñoä oxy hoøa tan trong nguoàn nöôùc bò giaûm, haäu quaû seõ laøm toâm, caù vaø caùc ñoäng vaät nöôùc khaùc chaäm phaùt trieån hoaëc cheát.

Thoâng thöôøng sau thôøi gian 5 ngaøy ôû 20oC thì phaàn lôùn (khoaûng 90%) caùc chaát höõu cô deã phaân huûy seõ bò phaân huûy. Vì vaäy, ngöôøi ta thöôøng laáy thôøi gian 5 ngaøy vôùi nhieät ñoä 20oC ñeå xaùc ñònh nhu caàu oxy hoùa sinh hoùa vaø goïi laø BOD5.

– Gaây ra muøi hoâi thoái do caùc chaát höõu cô bò phaân huûy trong ñieàu kieän kî khí. Caû hai thoâng soá ñeàu xaùc ñònh löôïng chaát höõu cô coù khaû naêng bò oxy hoùa coù trong nguoàn nöôùc sinh hoaït hoaëc nguyeân töû noùi chung nhöng chuùng khaùc nhau veà yù nghóa:

BOD5 cho ta öôùc löôïng ñoä nhieãm baån höõu cô cuûa nguoàn nöôùc vaø coù theå duøng ñeå ñaùnh giaù hieäu quaû heä thoáng xöû lyù nöôùc, xaùc ñònh kích thöôùc thieát bò xöû lyù...

– BOD chæ theå hieän löôïng chaát höõu cô deã phaân huûy sinh hoïc nghóa laø caùc chaát höõu cô coù theå oxy hoùa nhôø vai troø cuûa vi sinh vaät.

Giaù trò BOD caøng lôùn coù nghóa laø möùc ñoä oâ nhieãm höõu cô caøng cao. Theo quy ñònh cuûa Boä Y Teá thì;

– COD theå hieän toaøn boä caùc chaát höõu cô coù theå bò oxy hoùa baèng taùc nhaân hoùa hoïc.

– BOD5 < 4mg/l: Nöôùc duøng trong sinh hoaït.

– Bôûi vì COD bieåu thò caû löôïng caùc chaát höõu cô khoâng theå bò oxy hoùa baèng vi sinh vaät do ñoù coù giaù trò cao hôn BOD. Cho neân tyû soá giöõa COD vaø BOD (COD/BOD) > 1.

– BOD5 < 10mg/l: Nöôùc duøng cho thuûy saûn (quy ñònh cuûa FAO) – BOD5 ≥ 3mg/l: Coi nhö oâ nhieãm nheï.

– Tyû soá giöõa COD vaø BOD (COD/BOD) caøng cao neáu trong nguoàn nöôùc coù caùc chaát ñoäc öùc cheá vi sinh vaät. Khi ñoù giaù trò BOD ño ñöôïc seõ raát thaáp hoaëc baèng khoâng nhöng giaù trò COD laïi raát cao, do ñoù khoâng theå töø COD tính ra BOD hoaëc ngöôïc laïi. Chæ khi naøo thaønh phaàn cuûa moät nguoàn nöôùc töï nhieân hoaëc nöôùc thaûi khoâng chöùa chaát ñoäc vaø oån ñònh ta môùi coù theå xaùc ñònh qua thöïc nghieäm ñöôïc moät heä soá chuyeån ñoåi töø COD thaønh BOD hoaëc ngöôïc laïi...

– BOD5 ≥ 10mg/l: Coi nhö bò oâ nhieãm höõu cô roõ reät. 3. COD (Chemical Oxygen Demand): Nhu caàu oxy hoùa hoïc

Nhu caàu oxy hoùa hoïc COD laø löôïng oxy caàn thieát ñeå phaân huûy heát caùc chaát höõu cô coù trong nöôùc theo con ñöôøng hoùa hoïc. Noàng ñoä COD cho pheùp ñoái vôùi nguoàn nöôùc maët laø COD > 10 mg/l.

Sau ñaây laø ví duï veà trò soá COD vaø BOD trung bình trong nöôùc thaûi coâng nghieäp ôû nöôùc Anh.

Moái lieân quan giöõa BOD vaø COD: Khi BOD vaø COD cao seõ:

173

87

174

baøo coù khaû naêng leân men lastose sinh acid, sinh hôi ôû 35 – o

37 C trong voøng 48 giôø, chuùng ñöôïc tìm thaáy trong phaân ngöôøi, ñoäng vaät vaø caû moâi tröôøng ñaát, nöôùc, rau quaû.

Baûng 2–13 Ngaønh coâng nghieäp

COD

BOD

COD

(mg/l)

(mg/l)

BOD

Hoùa chaát

1.500

580

2,58

Thöïc phaåm

3.970

2.242,2

1,77

Deät

1.303

592

2,20

991

588

1,69

Boät giaët

5.790

2.640

2,19

Hoùa daàu

3.844

1.745

2,20

388

119

2,59

Giaáy

Cao su

Trong nhoùm Coliform caàn phaân bieät roõ giöõa Coloform toång soá, Coliform Coli goác phaân (Fecal, Coliform) vaø Escherichia nguoàn bôûi noù theå hieän nguoàn goác vaø möùc ñoä khaùc nhau cuûa söï oâ nhieãm nguoàn nöôùc. Ngoaøi nhoùm Coliform, moät soá vi khuaån khaùc cuõng ñöôïc söû duïng nhö moät chæ ñieåm veä sinh coù taùc duïng boå sung theâm cho vieäc xaùc ñònh chaát löôïng veä sinh nguoàn nöôùc ñöôïc ñaày ñuû hoaëc cho nhöõng yeâu caàu cuï theå rieâng bieät caàn thieát khaùc. Nhöõng vi khuaån ñöôïc söû duïng cuøng nhoùm Coliform goàm: – Fecal. Streptococci

4. Caùc vi truøng trong nöôùc

– Clostridium perfringens.

a. Chæ tieâu E. Coli

– Vi khuaån hoaïi sinh.

Nöôùc laø moâi tröôøng trung gian truyeàn caùc beänh nhieãm khuaån vaø ñaõ töøng gaây ra nhieàu vuï dòch lôùn cho loaøi ngöôøi nhö dòch taû, lî, thöông haøn, tieâu chaûy, sieâu vi khuaån, vieâm gan, caùc beänh giun saùn...

Noùi chung, trong taát caû caùc nhoùm vi sinh chæ thò ñaõ neâu chæ coù nhoùm Coliform laø thöôøng ñöôïc duøng ñeå phaân tích hôn vì: – Chuùng laø nhoùm vi sinh quan troïng nhaát trong vieäc ñaùnh giaù veä sinh nguoàn nöôùc vaø coù ñaày ñuû tieâu chuaån cuûa caùc vi sinh chæ thò lyù töôûng.

Noùi toùm laïi, trong phaân ngöôøi hay suùc vaät, ñoäng vaät coù chöùa nhieàu vi truøng vaø sieâu vi truøng gaây beänh... Tuy nhieân, choïn vi khuaån chæ thò naøo (indicator bacteria) laø moät vaán ñeà quan troïng trong kyõ thuaät vi sinh. Tröôùc maét Toå chöùc y teá theá giôùi taïm thôøi choïn nhoùm Coliform ñeå laøm vi khuaån chæ thò möùc ñoä oâ nhieãm cuûa nguoàn nöôùc. Treân thöïc teá, Coliform laø nhöõng tröïc khuaån gram aâm, hieáu khí, kî khí tuøy tieän, khoâng 175

– Chuùng coù theå ñöôïc xaùc ñònh trong ñieàu kieän thöïc ñòa. – Vieäc xaùc ñònh Coliform deã daøng hôn caùc loaïi vi sinh chæ thò khaùc, ví duï:

88

176

Streptococci caàn phaûi oån nhieät laâu.

– Phaàn lôùn caùc beänh nhieãm ôû ñöôøng nieäu laø do E.Coli.

o

Clostridia phaûi tieán haønh ôû 80 C vaø leân men 2 laàn.

– Vieâm tuùi maät, vieâm maøng buïng, vieâm voøi tröùng.

Coøn trong nhoùm Coliform moät soá loaïi coù khaû naêng leân

– Vieâm maøng naõo ôû treû sô sinh.

o

o

men lactose khi nuoâi caáy ôû nhieät ñoä 35 C hoaëc 37 C taïo ra

E.Coli gaây nhieãm ñöôøng ruoät, tieâu chaûy:

acid, andehyt vaø khí trong voøng 48 giôø. Coù moät soá loaïi coù khaû

– Gaây nhieãm ñöôøng ruoätt ôû treû sô sinh vaø treû coøn buù (E.Coli Enteùropathogeønes), (Pathogenous gaây beänh), (Pathology beänh hoïc, beänh lyù).

naêng leân men lactose ôû 44 oC hoaëc 44,5 oC (nhoùm Coliform chòu nhieät thuoäc loaïi naøy coù E. Coli). Tieâu chuaån nguoàn nöôùc maët Coliform ≤ 5.000 con/100ml.

– E.Coli sinh ñoäc toá ñöôøng ruoät. Caùc vi khuaån xaâm nhaäp teá baøo bieåu moâ oáng tieâu hoùa nhaân leân ôû ñoù sinh ra laø moät loaïi ñoäc toá ñöôøng ruoät (Enteùrotoxin). Ñoäc toá ñöôøng ruoät laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính gaây beänh tieâu chaûy treû em ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån, noù ñang gaây tieâu chaûy theå taû ôû treû em vaø ngöôøi lôùn (thöôøng laø khaùch du lòch) trong nhöõng vuøng coù ít nhieàu löu haønh taû.

b. Chæ tieâu Escherichia

Vi khuaån E. Coli do Escherich tìm ñöôïc naêm 1885. Ñoù laø moät loaïi vi khuaån soáng thöôøng xuyeân ôû ruoät ngöôøi vaø suùc vaät. ÔÛ ngöôøi coù töø 107 – 109 vi khuaån trong 1 gam phaân. Vì theá, söï hieän dieän cuûa E, Coli trong nöôùc, trong thöïc phaåm... laø daáu hieäu cuûa söï nhieãm phaân. E. Coli laø vi khuaån chæ ñieåm veä sinh vaø phaåm chaát.

– E.Coli xaâm nhaäp nhieãm ñöôøng ruoät gaây hoäi chöùng tieâu chaûy theå lî (Syndromes dysenteùriques) khoâng taïo enterotoxin nhöng xaâm nhaäp vaøo teá baøo cuûa bieåu moâ ruoät.

+ Söùc ñeà khaùng: E. Coli coù söùc ñeà khaùng yeáu, caùc chaát saùt khuaån thoâng thöôøng nhö nöôùc javel (1/200), phenol (1/200) tieâu dieät ñöôïc E.Coli sau 2 – 4 phuùt.

E.Coli xuaát huyeát ruoät (E.Coli Enteùroheùmoragiques) (Enteùroheùmo–ragiques): Loaïi naøy vöøa gaây dòch tieâu chaûy ôû Myõ, Canada do vieâm ruoät keát traøng, xuaát huyeát vaø cuõng chính loaïi E.Coli naøy ñang gaây ngoä ñoäc thöïc phaåm ôû Nhaät. Noùi chung, loaïi E.Coli cuõng nhö nhieàu maàm beänh khaùc soáng bình thöôøng trong oáng tieâu hoùa cuûa ngöôøi. Chuûng 0157 (Escherichia Coli 0157) taïo ra moät ñoäc toá maïnh hôn, gaây tieâu chaûy vaø soát. Caùc loaïi vieâm nhieãm naøy xaûy ra vaø töï noù seõ chaám döùt trong khoaûng 90% caùc tröôøng hôïp, coøn 5 – 10% thì

o

Nhieät ñoä 55 C tieâu dieät E.Coli sau 1 giôø, Nhieät ñoä 60oC tieâu dieät E.Coli sau 30 phuùt. Thoâng thöôøng E.Coli khoâng gaây beänh nhöng trong ñieàu kieän thuaän lôïi naøo ñoù thì noù seõ trôû thaønh vi khuaån gaây beänh. + Khaû naêng gaây beänh

E.Coli gaây nhieãm ngoaøi ñöôøng ruoät. 177

89

178

– Nhieàu vi truøng

sinh roái loaïn (tieâu huûy hoàng caàu, suy thaän) coù theå gaây cheát (1%).

– Nhieàu chaát raén vaø muøi...

Trong nhieàu thöùc aên nguoäi (ôû Chaâu AÂu) thòt baèm, thòt xay neáu naáu khoâng thaät kyõ, trong nöôùc uoáng neáu khoâng ñaûm baûo veä sinh... seõ daãn ñeán hieän töôïng ngoä ñoäc do E.Coli...

Qua nhieàu nghieân cöùu khaûo saùt, ngöôøi ta ñaõ ñöa ra ñöôïc moät soá khoái löôïng chaát thaûi cuûa moät ngöôøi trong 1 ngaøy khi söû duïng töø 80 – 300 lít nöôùc/ngaøy nhö sau (Theo nguoàn: SJ Arceivala 1985).

§II. NGUOÀN GAÂY OÂ NHIEÃM

Coù nhieàu loaïi nguoàn gaây oâ nhieãm nöôùc (keå caû nguoàn nöôùc maët laãn nöôùc ngaàm) taát caû ñeàu do hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa con ngöôøi cuõng nhö sinh hoaït cuûa con ngöôøi taïo neân. Coù theå khaùi quaùt laøm hai loaïi nguoàn gaây oâ nhieãm cô baûn laø: I. Nöôùc sinh hoaït

BOD5

45 – 54 gam/ngöôøi x ngaøy

COD

1,6 – 1,9 x BOD5

Toång chaát raén

170 – 220

Chaát raén lô löûng

70 – 145

Raùc voâ cô (d > 0,2 mm)

(Hay nöôùc thaûi töø khu vöïc daân cö). Bao goàm nöôùc thaûi töø:

5 – 15

Daàu môõ 10 – 30 – Caùc hoä gia ñình

Kieàm (theo CaCO3) 20 – 30

– Khaùch saïn

Clo 4 – 8

– Tröôøng hoïc

Toång nitô (theo N) 6 – 12

– Cô quan

Nitô höõu cô 0,4 x toång N

– Doanh traïi quaân ñoäi

Amoni töï do 0,6 x toång N

– Beänh vieän

Toång phospho (theo P) 0,8 – 4,0 gam/ngöôøi x ngaøy

Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa caùc loaïi nöôùc thaûi naøy laø:

Phospho voâ cô 0,7 x toång P

– Coù haøm löôïng cao chaát höõu cô khoâng beàn vöõng deã phaân huûy sinh hoïc nhö carbonhydrat, protein, môõ.

Phospho höõu cô 0,3 x toång P Kali (theo K2O) 2,0 x 6,0

– Caùc chaát dinh döôõng (phosphat, nitô)

Toång soá vi khuaån 109 – 1010 trong 100ml nöôùc thaûi 179

90

180

Coliform 106 – 109

Ñoä daãn ñieän (mmho/cm)

Fecal Streptococci 105 – 106

Tyû soá haáp thuï natri (meq/l)

Salmonella typhosa 10 – 104

600

470

2

1,5

Ghi chuù 1:

Ñôn baøo 103

Ñoä daãn ñieän phaûn aùnh noàng ñoä ion hoaëc chaát voâ cô hoøa tan. Caùc muoái hoøa tan trong dung dòch toàn taïi ôû daïng ion vaø laøm cho dung dòch coù khaû naêng daãn ñieän, khaû naêng daãn ñieän phuï thuoäc vaøo:

Sieâu vi truøng 102 – 103 Töø nhöõng soá lieäu treân, chuùng ta coù theå tham khaûo ñeå tính ra toång taûi löôïng caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm cho moät khu daân cö hay moät vuøng ñoâ thò naøo ñoù, töø ñoù ñaùnh giaù möùc ñoä oâ nhieãm vaø cuõng laøm caên cöù ñeå thieát keá kích thöôùc heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi. Tuy nhieân, ñaây chæ laø nhöõng trò soá trung bình coù tính chaát tham khaûo. Trong thöïc teá caên cöù vaøo hoaøn caûnh cuï theå, möùc soáng cuï theå töøng nôi maø tính toaùn cho ñuùng.

– Noàng ñoä caùc ion. – Tính linh ñoäng vaø hoùa trò caùc ion. – Nhieät ñoä cuûa dung dòch. – Caùc chaát voâ cô daãn ñieän hôn caùc chaát höõu cô. Ñeå xaùc ñònh ñoä daãn ñieän, ngöôøi ta ño ñieän trôû vaø tính ra OÂm (Ohms).

Nhöõng soá lieäu döôùi ñaây do caùc nhaø khoa hoïc moâi tröôøng Israel thoáng keâ veà nhöõng taùc nhaân oâ nhieãm trong nöôùc thaûi giöõa caùc vuøng daân cö ñoâ thò vaø noâng thoân ñeå chuùng ta tham khaûo. Vuøng ñoâ thò

Vuøng noâng thoân

(gam/ngöôøi x ngaøy)

(gam/ngöôøi x ngaøy)

Nitô (theo N)

5,18

7,0

Kali (theo K)

2,12

3,22

Phospho (theo P)

0,68

1,23

Clo

0,54

14,65

Bo

0,04

0,06

Natri

0,60

14,75

Toång ñoä cöùng (theo CaCO3)

2,50

6,25

Toång chaát raén tan

40,0

78,0

Ñoã daãn ñieän seõ laø trò soá nghòch ñaûo cuûa ñieän trôû vaø bieåu thò ra mho (miliho). Trò soá nghòch ñaûo cuûa OÂm (ñôn vò ñieän trôû) laø mho, theá nhöng theo heä thoáng ño löôøng quoác teá (SI) thì trò soá nghòch ñaûo cuûa OÂm laø Simen vaø kyù hieäu laø S. Do ñoù, ñoä daãn ñieän cuûa nöôùc cuõng ñöôïc bieåu thò milisimen treân meùt (MS/m) töông öùng vôùi 10 mho/cm. Nhö vaäy, mho/cm chia cho 10 seõ laø mS/m. Ghi chuù 2:

Soá lieäu thoáng keâ vuøng ñoâ thò treân ñaây ñöôïc taäp hôïp töø 62 ñoâ thò cuûa Israel (vuøng ñoâ thò 2,1 trieäu daân vôùi löôïng nöôùc söû duïng haøng ngaøy moãi ngöôøi laø 100 lít. 181

91

182

Töø nhaän thöùc ñuùng ñoù môùi ñònh ñuùng bieän phaùp xöû lyù nguoàn nöôùc thaûi trong khu vöïc saûn xuaát coâng nghieäp.

Soá lieäu vuøng noâng thoân ñaõ ñöôïc taäp hôïp cuûa 267 laøng vôùi soá daân 96.880 ngöôøi, löôïng nöôùc söû duïng haøng ngaøy moãi ngöôøi laø 250 lít (nöôùc thaûi bao goàm caû nöôùc thaûi sinh hoaït vaø nöôùc thaûi cuûa caùc traïi chaên nuoâi).

Ví duï döôùi ñaây cho ta khaùi nieäm veà thaønh phaàn nöôùc thaûi cuûa moät soá ngaønh saûn xuaát coâng nghieäp.

II. Nöôùc thaûi coâng nghieäp

Baûng 2–14

(hay nöôùc thaûi cuûa caùc khu vöïc saûn xuaát) bao goàm:

Ngaønh coâng nghieäp

– Nöôùc thaûi töø caùc nhaø maùy, cô sôû saûn xuaát lôùn.

Chaát oâ nhieãm trong

Noàng ñoä mg/l

nöôùc thaûi

– Nöôùc thaûi töø caùc cô sôû saûn xuaát nhoû.

Cheá bieán söõa

– Nöôùc thaûi töø caùc khu vöïc giao thoâng vaän taûi... Ñaëc ñieåm: Nöôùc thaûi coâng nghieäp khoâng coù ñaëc ñieåm chung maø phaûi döïa vaøo tính chaát coâng vieäc cuûa töøng xí nghieäp maø ñònh. Ví duï: – Nhaø maùy laøm acqui thì nöôùc thaûi seõ coù acid, chì...

Toång chaát raén Chaát raén lô löûng

560

Nitô höõu cô

73,2

Natri

807

Canxi

112

Kali

116

Phospho

– Nhaø maùy cheá bieán söõa, thòt, ñöôøng, toâm ñoâng laïnh, nöôùc ngoït, röôïu bia thì nöôùc thaûi seõ chöùa nhieàu chaát höõu cô deã bò phaân huûy.

BOD5 Loø moå traâu boø

4.516

59 1.890

Chaát raén lô löûng

820

Nitô höõu cô

154

BOD5

996

Chaát raén lô löûng

717

– Nöôùc thaûi sinh hoaït.

Nitô höõu cô

122

– Nöôùc thaûi do saûn xuaát coâng nghieäp.

BOD5

– Nöôùc thaûi nhaø maùy thuoäc da, ngoaøi chaát höõu cô coøn nhieàu kim loaïi naëng, sulfua... Moät ñaëc ñieåm caàn chuù yù laø nöôùc thaûi töø baát cöù moät nhaø maùy xí nghieäp naøo cuõng ñeàu bao goàm:

Loø moå heo

– Nöôùc thaûi do möa.

Moå toång hôïp

183

92

184

Chaát raén lô löûng

1.045 929

2.240

BOD5 Thuoäc da

Toång chaát raén

Taát caû nguoàn nöôùc baån ñoù ñeàu keùo ra soâng suoái hoaëc thaàm vaøo maïch nöôùc ngaàm laøm cho nguoàn nöôùc maët hoaëc maïch nöôùc ngaàm oâ nhieãm.

324

Nitô höõu cô

6.000 – 8.000

BOD5

900

NaCl

3.000

Toång ñoä cöùng

1.600

Sulfua Protein Croâm

IV. Do nhöõng yeáu toá töï nhieân

Nhö söï lan truyeàn nöôùc nhieãm pheøn, nhieãm maën. Söï lan truyeàn nöôùc nhieãm pheøn treân thöïc teá gaây nhieàu taùc haïi khoâng nhöõng cho nguoàn nöôùc sinh hoaït maø caû cho nöôùc saûn xuaát. Coøn söï lan truyeàn nöôùc nhieãm maën thì khoâng hoaøn toaøn nhö nöôùc nhieãm pheøn, bôûi vì khoâng phaûi baát cöù loaïi thöïc vaät naøo cuõng bò nöôùc maën laøm haïn cheá khaû naêng phaùt trieån, ví duï röøng ngaäp maën chaúng haïn... Hoaëc khoâng phaûi baát cöù loaøi thuûy sinh naøo cuõng cheát khi nöôùc nhieãm maën cho neân duø söï lan truyeàn maën coù xaûy ra ñi nöõa thì taùc haïi cuûa noù cuõng khoâng hoaøn toaøn gioáng nhö nhieãm pheøn.

120 1.000 30 – 70

Nguoàn: Albecta Enviromental Division 1978 III. Nöôùc chaûy traøn maët ñaát

Bao goàm: – Do möa rôi xuoáng:

§III. TAÙC NHAÂN GAÂY OÂ NHIEÃM

Maët ñaát, ñöôøng phoá, nhaø cöûa...

Noùi chung, coù haøng traêm haøng ngaøn taùc nhaân gaây neân oâ nhieãm nöôùc. Tuy nhieân ñeå tieän lôïi cho vieäc giaùm saùt, khoáng cheá, theo doõi ta coù theå phaân thaønh 8 loaïi cô baûn sau ñaây:

Ñoàng ruoäng – Do nöôùc tieâu (thaûi) töø caùc ñoàng ruoäng.

Loaïi 1. Caùc chaát höõu cô deã bò phaân huûy sinh hoïc

Ñaëc ñieåm:

hoaëc caùc chaát tieâu thuï Oxy.

– Chöùa nhieàu chaát raén.

Thoâng thöôøng thì caùc chaát höõu cô chieám:

– Nhieàu vi truøng.

– 55% trong toång chaát raén.

– Nhieàu thuoác tröø saâu, phaân boùn...

– 75% trong chaát raén lô löûng.

Keát quaû:

– 45% trong chaát raén hoøa tan. Thaønh phaàn höõu cô töø nguoàn nöôùc thaûi khu daân cö coù:

185

93

186

– 40 – 60% protein.

coù tæ leä oxy vaø hydro gioáng heät nhö trong nöôùc. Ví duï: acid acetic [C2H4O2], acid lactic [C3H6O3] v.v...

– 25 – 50% carbohydrat.

Vì vaäy, töø naêm 1927, uûy ban quoác teá veà caûi caùch danh phaùp hoùa hoïc ñaõ ñeà nghò thay theá thuaät ngöõ carbonhydrat thaønh gluxit ñeå noùi leân raèng caùc chaát naøy töông töï vôùi glucoza. Tuy vaäy, thuaät ngöõ “Hydratcarbon” cho tôùi nay vaãn ñöôïc söû duïng roäng raõi trong hoùa hoïc cuõng nhö trong y hoïc.

– 10% chaát beùo Caùc chaát höõu cô deã bò phaân huûy sinh hoïc thöôøng laø: – Carbohydrat (Cx(H2O)y] – Protein – Chaát beùo.

Hydratcarbon cöïc kyø quan troïng ñoái vôùi hoaït ñoäng soáng. Khi chuùng bò oxy hoùa seõ giaûi phoùng naêng löôïng caàn thieát cho cô theå. Ngoaøi ra, chuùng coøn tham gia vaøo caáu taïo caùc chaát protein, enzyme, hocmon phöùc taïp. Nhöõng chaát caàn thieát cho söï soáng nhö heparin, vitamin C vaø B15 cuõng nhö caùc chaát khaùng sinh noåi tieáng nhö streptomicin cuõng laø nhöõng hydratcarbon.

Ñaây laø nhöõng chaát gaây oâ nhieãm naëng nhaát ôû caùc khu daân cö, khu cheá bieán thöïc phaåm. Taùc haïi cô baûn cuûa nhöõng chaát naøy laø laøm giaûm löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc, töø ñoù daãn ñeán suy thoaùi taøi nguyeân thuûy saûn vaø suy giaûm chaát löôïng nöôùc sinh hoaït. Ghi chuù:

Vieäc chuyeån hoùa hydratcarbon laø cô sôû cuûa caùc quaù trình coâng ngheä leân men, cheá bieán hoùa hoïc goã, saûn xuaát vaûi vaø giaáy töø nguyeân lieäu thieân nhieân, thöïc vaät...

Hydratcarbon (theo töï ñieån baùch khoa – nhaø khoa hoïc treû) laø moät nhoùm lôùn caùc hôïp chaát höõu cô coù nguoàn goác thieân nhieân, chuùng coù trong thaønh phaàn cuûa caùc cô theå soáng.

Ngöôøi ta caøng chuù yù ñeán caùc polime nhaân taïo treân cô sôû hydratcarbon, nhaát laø caùc polime treân cô sôû tinh boät. Ví duï nhö chaát taåy röûa ñöôïc cheá taïo treân cô sôû tinh boät khaùc vôùi chaát taåy röûa toång hôïp, deã daøng bò caùc sinh vaät phaân huûy vaø nhaäp vaøo chu trình chuyeån hoùa caùc chaát trong töï nhieân maø khoâng laøm nhieãm baån ñaát vaø caùc nguoàn nöôùc.

Naêm 1844, thuaät ngöõ hydratcarbon ñöôïc ñeà nghò duøng laøm teân goïi chung cho moïi hôïp chaát höõu cô coù thaønh phaàn dieãn taû baèng coâng thöùc [Cm(H2O)n], goác cuûa thuaät ngöõ ñoù laø “carbon” vaø “hydrat” (nöôùc). Nhöng xeùt veà maët hoùa hoïc thì thuaät ngöõ ñoù khoâng hoaøn toaøn chính xaùc vì ngaøy nay ngöôøi ta bieát nhieàu hydratcarbon maø trong ñoù tæ leä oxy vaø hydro khoâng töông öùng vôùi tyû leä ñoù trong nöôùc. Ví duï: moät hydratcarbon quen thuoäc laø desoxiribozô C5H10O4. Ngöôïc laïi, moät soá chaát khoâng coù chuùt quan heä naøo vôùi hydratcarbon laïi 187

Loaïi 2. Caùc chaát höõu cô khoù bò phaân huûy sinh hoïc

Caùc chaát höõu cô khoù bò phaân huûy sinh hoïc thöôøng laø nhöõng chaát höõu cô coù ñoäc tính cao. Moät soá coù taùc duïng tích

94

188

luõy vaø toàn löu laâu daøi trong moâi tröôøng vaø trong cô theå thuûy sinh vaät, töø ñoù daãn ñeán oâ nhieãm laâu daøi ñoàng thôøi taùc haïi nghieâm troïng ñeán heä sinh thaùi döôùi nöôùc.

ÔÛ Vieät Nam, löôïng HCBVTV söû duïng bình quaân laø 0,5 – 0,7 kg hoaït chaát/ha. Nhôø dieät coân truøng vaø saâu beänh neân saûn löôïng: – Luùa taêng 10%.

Ñaïi boä phaän nhöõng chaát naøy coù trong nöôùc thaûi coâng nghieäp vaø nguoàn nöôùc ôû caùc vuøng noâng, laâm nghieäp söû duïng nhieàu loaïi thuoác baûo veä thöïc vaät (thuoác tröø saâu, thuoác kích thích sinh tröôûng...)

– Boâng, ñay, ñoã töông, cam, cheø taêng töø 7 ÷ 17,6%. Naêm möôi naêm qua, vieäc söû duïng HCBVTV moät caùch thaän troïng, coù kieåm soaùt laø ñieàu caàn thieát ñeå phaùt trieån neàn Noâng nghieäp hieän ñaïi vaø söû duïng trong vieäc khoáng cheá caùc beänh do coân truøng ñem ñeán. Vì vaäy, lôïi ích cuûa noù ñaõ vöôït xa so vôùi giaù thaønh cuûa noù... Tuy nhieân, neáu vieäc söû duïng khoâng ñuùng caùch hoaëc khoâng thaän troïng seõ ñe doïa nghieâm troïng ñeán söùc khoûe con ngöôøi, ñeán noâng nghieäp vaø heä sinh thaùi noùi chung...

Moät soá chaát höõu cô beàn vöõng coù ñoäc tính cao ñoù laø: – PCP (polyclorophenol) – PCB (polyclorobiphenol) – Caùc hydratcarbon ña voøng ngöng tuï. – Hôïp chaát dò voøng N vaø O.

Haøng naêm, tyû leä nhieãm ñoäc vaø töû vong do hoùa chaát tröø saâu khaù lôùn. Nhieàu loaïi HCBVTV coù khaû naêng toàn löu laâu daøi trong moâi tröôøng gaây oâ nhieãm ñaát, nöôùc, khoâng khí... taùc haïi laâu daøi ñeán söùc khoûe vaø lan truyeàn töø theá heä naøy ñeán theá heä khaùc.

– Caùc thuoác baûo veä thöïc vaät höõu cô. Moät soá chaát tieâu bieåu cuûa caùc chaát höõu cô khoù bò phaân huûy sinh hoïc: 1. Hoùa chaát baûo veä thöïc vaät (HCBVTV) vôùi vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng

Thuoác HCBVTV nhieàu khi coøn goïi laø thuoác tröø dòch (pesticide), khaùi nieäm naøy bao goàm caû thuoác tröø caùc loaøi ve, beùt, reäp haïi, vaät nuoâi vaø tröø coân truøng, thuoác laøm ruïng laù caây, thuoác ñieàu hoøa sinh tröôûng caây troàng...

Hieän nay, treân theá giôùi HCBVTV ngaøy caøng ñöôïc söû duïng roäng raõi trong noâng nghieäp ñeå baûo veä caây troàng vaø ñaûm baûo cung caáp löông thöïc, thöïc phaåm nuoâi soáng con ngöôøi...

Noùi chung, HCBVTV bao goàm:

Haøng naêm, caùc loaïi coân truøng vaø saâu boï phaù hoaïi 33 trieäu taán löông thöïc, soá löôïng löông thöïc naøy coù theå ñuû nuoâi soáng 150 trieäu ngöôøi trong moät naêm...

– Thuoác tröø saâu (insecticide) – Thuoác tröø beänh: Naám (fungicide)

189

95

190

Vi khuaån (bactericide)

C. Nhoùm Carbamat

Goàm nhöõng hoùa chaát ít beàn vöõng hôn trong moâi tröôøng töï nhieân song cuõng coù ñoäc tính cao ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät. Ñaïi dieän cho nhoùm naøy laø caùc hôïp chaát carbamat acid nhö Sevin, Furadan, Basa, Mipcin. Khi söû duïng, chuùng taùc ñoäng tröïc tieáp vaøo men cholinestraza cuûa heä thaàn kinh. Trong nhoùm naøy thì metyl izoxianat hoaëc Mic (CH3NCO) laø chaát gaây oâ nhieãm moâi tröôøng ñaõ ñöôïc toaøn theá giôùi chuù yù, khi thaûm kòch cuûa nhaø maùy lieân hôïp Carbid cuûa Bhopal (3/12/1985) laøm treân 10.000 ngöôøi cheát vaø nhieàu ngöôøi khaùc bò nhieãm ñoäc.

– Thuoác tröø coû (herbicide) – Thuoác tröø rong taûo (algicide) Caùc chaát hoùa hoïc naøy taäp trung chuû yeáu vaøo 3 nhoùm aau: A. Nhoùm clo höõu cô (Chlorinated hydrocarbons)

Bao goàm nhöõng hôïp chaát hoùa hoïc raát beàn vöõng trong moâi tröôøng töï nhieân vaø coù thôøi gian baùn phaân huûy keùo daøi, ví duï DDT (Dicloro Diphenyl Trichloroethane) coù thôøi gian baùn phaân huûy trong moâi tröôøng töï nhieân tôùi 20 naêm. Caùc chaát naøy daàn daàn ñöôïc tích luyõ trong chuoãi thöùc aên cuûa caùc heä sinh thaùi, trong caùc moâ döï tröõ cuûa sinh vaät. Nhoùm thuoác naøy gaây nhieàu moái lo ngaïi nhaát hieän nay vì khi chuùng ñi vaøo cô theå sinh vaät chuùng seõ ñöôïc tích luõy laïi vaø ít ñöôïc ñaøo thaûi ra ngoaøi. Ñaïi dieän cho nhoùm thuoác naøy laø: Aldrin, Diedrin, DDT, Lindane, Heptachlor, Heptachlor Epoxide, Endrin.

Thuoác tröø saâu dieät coû xaâm nhaäp vaøo caùc nguoàn nöôùc baèng nhieàu con ñöôøng – Röûa troâi beà maët ñaát noâng nghieäp. – Do gioù thoåi khi ñang phun. – Nhöõng haït buïi trong khoâng khí nhieãm thuoác tröø saâu vaø laéng ñoïng xuoáng.

B. Nhoùm laân höõu cô (organic phosphates)

– Nöôùc thaûi sinh hoaït, coâng nghieäp.

Nhoùm laân höõu cô bao goàm 2 hôïp chaát laø Parathion vaø Malathion. Nhoùm thuoác naøy coù thôøi gian baùn phaân huûy nhanh hôn so vôùi nhoùm höõu cô song thöôøng coù ñoä ñoäc haïi cao ñoái vôùi con ngöôøi, ñoäng vaät vaø ñang ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát hieän nay.

– Do phun thuoác dieät muoãi nhöõng vuøng ñaát öôùt vaø truõng nöôùc. – Trong noâng nghieäp ngöôøi ta öôùc tính raèng khi phun thuoác tröø saâu thì: 50% ñöôïc baùm treân laù.

Nhoùm thuoác naøy taùc ñoäng vaøo thaàn kinh cuûa coân truøng baèng caùch ngaên caûn söï taïo thaønh men cholinestraza laøm cho thaàn kinh hoaït ñoäng keùm, laøm yeáu cô, gaây choaùng vaùng vaø cheát. 191

50% rôi vaøo nöôùc vaø xuoáng ñaát. – Ngöôøi nhieãm ñoäc do HCBVTV

96

192

xuaát khoaûng 4 tyû pound HCBVTV (khoaûng gaàn 2 trieäu taán vì 1 pound = 450 gam).

– Caù vaø ñoäng vaät khaùc cuõng nhieãm ñoäc tröïc tieáp ngay taïi nôi phun thuoác hoaëc do aên phaûi nhöõng thöùc aên bò nhieãm thuoác nhö coân truøng, uoáng nöôùc nhieãm ñoäc roài cheát.

Theo Martin Dietz (WHO), haøng naêm treân theá giôùi coù khoaûng moät trieäu ngöôøi bò ngoä ñoäc HCBVTV, trong ñoù coù 200.000 ngöôøi cheát.

– Trong ñaát HCBVTV thöôøng gaây haïi cho nhieàu loaïi vi sinh vaät coù ích, caùc vi sinh vaät ñaát phaân huûy chaát thaûi, chaát höõu cô chuyeån hoùa nhieàu nguyeân toá dinh döôõng quan troïng cuõng bò haïi vì toàn dö cuûa thuoác tröø saâu, laøm giaûm ñoä phì cuûa ñaát.

ÔÛ Vieät Nam, löôïng thuoác baûo veä thöïc vaät (BVTV) söû duïng bình quaân laø 0,5 – 0,7 kg/ha. Tuy vaäy, do laïm duïng vaø quaûn lyù buoâng loûng neân ñaõ gaây neân moät soá tröôøng hôïp nhieãm ñoäc cho con ngöôøi, ñeå laïi dö löôïng thuoác trong moät soá noâng saûn, haøm löôïng moät soá thuoác BVTV tích tuï trong nöôùc 0,9 – 5,2g/l.

– Vaán ñeà ñaùng quan taâm laø laøm cheát ñi nhöõng sinh vaät dieät saâu haïi (ví duï con yeán saøo aên nhöõng con saâu treân caây luùa vaø bò nhieãm thuoác tröø saâu gaây cheát). Keát quaû laø ngöôøi noâng daân laïi phaûi ñöông ñaàu vôùi nhöõng loaøi dòch beänh môùi, nhöõng loaøi saâu haïi môùi. Ñoù laø caùi voøng luaån quaån.

Do trang bò phoøng hoä lao ñoäng khoâng ñuû, phöông tieän laøm vieäc khoâng toát, hoùa chaát coù theå daây dính vaøo da maët, tay chaân (0,0001 – 0,008m/cm2) seõ taïo neân nguy cô nhieãm ñoäc.

Hieän nay coù gaàn: – 200 loaïi thuoác tröø saâu.

Löôïng thuoác BVTV duøng treân luùa vaø rau ôû Vieät Nam ñaõ laïm duïng coù nôi tôùi 1 – 1,5kg/ha cho luùa coøn cho rau thì tôùi 7 – 10kg/ha (phun töø 7 – 10 laàn vuï), treân ñoã ñaäu thì phun haøng ngaøy.

– 83 loaøi thuoác tröø beänh. – 52 loaøi tröø coû. – 8 loaøi tröø chuoät.

Nhöõng loaïi coù ñoäc tính cao nhö Wofatox, Monitor... laø nhöõng loaïi ñaõ coù leänh caám nhöng ngöôøi Vieät Nam vaãn duøng.

– 9 loaøi ñieàu hoøa sinh tröôûng.

Ngaøy 4/12/1993, taïi huyeän Phuù Taân tænh An Giang moät ghe caûi beï chôû ngang soâng Tieàn baùn cho ba xaõ doïc quoác loä 30 thuoäc huyeän Tam Noâng ñaõ gaây ngoä ñoäc treân 220 ngöôøi keå caû caùc cuï giaø vaø caùc chaùu nhoû chín thaùng tuoåi do meï cho uoáng nöôùc canh rau caûi cuõng ñeàu phaûi ñi caáp cöùu...

Toång coäng coù 352 loaøi. Do söï buøng noå veà daân soá ñaõ buoäc phaûi naâng cao saûn löôïng thu hoaïch trong noâng nghieäp töø ñoù ñaõ daãn ñeán vieäc phaûi taêng trung bình haøng naêm treân 10% khoái löôïng söû duïng caùc HCBVTV. Theo Pan (maïng löôùi söû duïng vaø baûo veä HCBVTV treân theá giôùi) thì haøng naêm treân theá giôùi ñaõ saûn

193

Thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi thuoác BVTV caàn chuù yù

97

194

Vieäc uoáng söõa vaø duøng chaát beùo seõ laøm thuoác tröø saâu phospho höõu cô nhanh choùng haáp thu qua ñöôøng tieâu hoùa. Do ñoù, khi ngoä ñoäc caáp qua ñöôøng tieâu hoùa (töï töû, uoáng nhaàm) thì môùi kieâng duøng ñeå laøm chaäm söï haáp thu, giuùp cô theå coù thôøi gian giaûi ñoäc kòp. Ngoä ñoäc maõn tính hay caáp tính theo ñöôøng khaùc nhö ñöôøng hoâ haáp thì ñieàu naøy khoâng hieäu quaû...

Ñoái vôùi thuoác tröø saâu nhoùm phospho höõu cô: Ñaây laø loaïi thuoác phaân giaûi nhanh, khoâng tích luõy trong cô theå nhöng raát ñoäc vaø nguy hieåm. Do ñoù ña soá laø ngoä ñoäc caáp tính vaø gaây töû vong. Söï nhieãm ñoäc maõn tính coù theå xaûy ra ôû nhöõng ngöôøi saûn xuaát, pha cheá hay coâng nhaân noâng tröôøng thöôøng xuyeân thao taùc vôùi thuoác tröø saâu.

Quaàn aùo cuûa ngöôøi tieáp xuùc vôùi thuoác tröø saâu höõu cô phospho tröôùc khi giaët neân ngaâm vôùi dung dòch carbonat natri trong vaøi giôø.

Ngöôøi nhieãm ñoäc maõn tính

– Bò nhöùc ñaàu. – Choaùng vaùng.

+ Ñoái vôùi thuoác tröø saâu nhoùm clo höõu cô: Caùc thuoác naøy phaân giaûi khaù chaäm, tích luõy trong cô theå chuû yeáu ôû moâ môõ do ñoù deã gaây ngoä ñoäc maõn tính vôùi caùc bieåu hieän chính ôû heä thaàn kinh.

– Ñau hai beân thaùi döông. – Giaûm trí nhôù, meät moûi, nguû khoâng ñöôïc. – Choùng maët, aên khoâng ngon.

Ngöôøi ngoä ñoäc maõn tính coù caûm giaùc:

Khi naëng thì:

– Khoù chòu.

– Roái loaïn tinh thaàn vaø trí tueä.

– Chuoät ruùt, run tay chaân.

– Run tay, run giaät nhaõn caàu.

– Ngoaøi da noåi ban ñoû, muïn nöôùc.

– Vieâm thaàn kinh, lieät thaàn kinh.

– Ban xuaát huyeát do giaûm tieåu caàu, xeùt nghieäm thaáy maát baïch caàu ña nhaân.

– Da bò saàn, ngöùa, chaøm. Thöïc ra, cô theå con ngöôøi phaân huûy thuoác tröø saâu loaïi phospho höõu cô khaù nhanh baèng söï oxy hoùa caùc moâ, ñaëc bieät laø moâ gan do ñoù söï ngoä ñoäc maõn tính hieám xaûy ra, tuy nhieân neáu tieáp xuùc lieân tuïc thì söï oxy hoùa khoâng kòp coù theå seõ daãn ñeán ngoä ñoäc maõn tính.

195

+ Ñoái vôùi caùc loaïi carbamat

Ñoäc tính cuûa loaïi naøy laø trung gian giöõa hai loaïi treân. Thöôøng xaûy ra ngoä ñoäc caáp tính vaø baùn caáp hôn laø maõn tính.

98

196

3. Tannin vaø lignin

Thuoác naøy gaây phaûn öùng dò öùng cuûa cô theå, toån thöông ñeán heä noäi tieát vaø gaây ung thö cuõng nhö aûnh höôûng ñeán ñaëc ñieåm di truyeàn.

Tannin vaø lignin laø caùc hoùa chaát coù nguoàn goác thöïc vaät. Lignin coù nhieàu trong nöôùc thaûi caùc nhaø maùy saûn xuaát boät

Noàng ñoä cho pheùp trong nguoàn nöôùc vaø trong khoâng khí

giaáy. Coøn Tanin coù nhieàu trong nöôùc thaûi coâng nghieäp thuoäc

Thuoác baûo veä thöïc vaät (tröø DDT) < 0,15mg/l nöôùc sinh hoaït.

da, caùc chaát naøy gaây cho nguoàn nöôùc coù maøu naâu, ñen, coù ñoäc

Thuoác DDT < 0,01mgl nöôùc sinh hoaït.

tính vôùi ñoäng vaät thuûy sinh vaø gaây suy giaûm chaát löôïng nöôùc caáp cho thuûy lôïi, sinh hoaït, du lòch... Caû hai hôïp chaát tannin

+ Ñoái vôùi phospho höõu cô (ví duï methyl parathion) < 0,1 mg/m3.

vaø lignin ñeàu chöùa caùc nhoùm OH– (hydroxit) gaén vôùi voøng thôm neân coù theå phaûn öùng vôùi acid tungsitophosphoric vaø

+ Ñoái vôùi nhoùm clo höõu cô (noàng ñoä DDT toái ña cho pheùp) < 2 mg/m3.

molydophosphoric taïo phaåm maøu xanh. Trong coâng nghieäp giaáy thì sôïi cellulose laø nguyeân lieäu

2. Pheânol (C6H5OH)

chính ñöôïc cung caáp töø caùc loaïi caây coù nhieàu xô sôïi. Thaønh

Chaát höõu cô khoù bò phaân huûy sinh hoïc soá 2.

phaàn chuû yeáu cuûa goã laø sôïi cellulose vaø lignin laø caàu noái giöõa

Phenol laø moät loaïi chaát gaây oâ nhieãm coù maët trong nguoàn nöôùc thaûi cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp luyeän kim ñen, luyeän than coác, coâng nghieäp deät...

caùc sôïi cellulose. Ngoaøi ra, trong goã coøn coù caùc chaát nhöïa, chaát beùo, chaát saùp vaø tannin (tannin laø chaát chaùt cuûa caây). Lignin laø chaát boät maøu naâu, caáu taïo theo daïng sôïi chæ.

Trong nöôùc buøn thaûi cuûa nhaø maùy luyeän than coác, haøm löôïng phenol thöôøng töø 28,4 – 45,1 mg/kg buøn.

Lignin laø moät loaïi polyme höõu cô töï nhieân coù nhaân thôm chöùa caùc motosyl, hydroxyt, caronyl... Veà maët hoùa hoïc thì lignin laø

Phenol laøm cho nöôùc coù muøi ñaëc bieät nhaát laø khi keát

moät chaát hoaït ñoäng maïnh mang toå chöùc phenol.

hôïp vôùi clo vaø taïo thaønh clorophenol coù muøi laøm buoàn noân.

Lignin laø moät loaïi nguyeân lieäu quí baùu trong ngaønh coâng

Haøm löôïng phenol töø 25 – 30mg/l trong nöôùc seõ laøm caù

nghieäp hoùa hoïc: duøng lignin ñeå laøm chaát deûo, chaát caùch ñieän,

cheát. Moät soá phenol coù khaû naêng gaây ung thö cho ngöôøi.

thuoác nhuoäm, phaân boùn, vanilin, thuoác saùt truøng...

LD 50 (lieàu gaây cheát 50% ñoäng vaät thöïc nghieäm) cuûa pentaclorophenol laø 27mg/kg. 197

99

198

(Nguoàn: Metcalf 1972) Moät soá chaát voâ cô tieâu bieåu trong nöôùc thaûi 1. Amoni (NH4+)

Trong nöôùc beà maët töï nhieân vuøng khoâng oâ nhieãm coù löôïng veát ammoni döôùi 0,05 ppm (1ppm = 1/106 mg) Noàng ñoä ammoni trong nöôùc ngaàm cao hôn beà maët. Löôïng ammoni trong nöôùc thaûi sinh hoaït vaø nöôùc thaûi töø caùc nhaø maùy hoùa chaát, cheá bieán thöïc phaåm, cheá bieán söõa thì löôïng ammoni coù theå leân ñeán 10 – 100mg/l.

Hình 5. Thaønh phaàn vaø haøm löôïng caùc chaát trong teá baøo goã Loaïi 3. Caùc chaát höõu cô

ÔÛ moät soá nöôùc nhö Haø Lan neáu nöôùc beà maët maø haøm löôïng ammoni leân ñeán 5mg/l thì coi laø oâ nhieãm naëng.

Caùc ion voâ cô coù noàng ñoä raát cao trong nöôùc töï nhieân, ñaëc bieät laø nöôùc bieån.

Quy ñònh thuûy saûn cuûa FAO thì:

Trong nöôùc thaûi töø caùc khu daân cö luoân coù moät löôïng khaù lôùn caùc ion Cl–, SO 24 − , PO 34 − Na+, K+.

– Ammoni < 0,2mg/l ñoái vôùi caù salmonid

Trong nöôùc thaûi coâng nghieäp ngoaøi caùc ion treân coøn coù caùc chaát voâ cô coù ñoäc tính cao nhö Hg, Pb, Cd, As, Sb, Cr, F...

– Ammoni > 0,8mg/l ñoái vôùi caù cyprinid Amon trong nöôùc taïo thaønh bôûi quaù trình amin (deamin) cuûa nhöõng hôïp chaát höõu cô nhaát ñònh vaø bôûi quaù trình thuûy phaân ureâ [(NH2)2CO].

Baûng 2–15. Haøm löôïng caùc chaát voâ cô trong nöôùc sinh hoaït ôû Myõ Chaát voâ cô

Löôïng mg/l

Chaát voâ cô

Löôïng mg/l

–

Cl

20 – 50

K+

7 – 15

SO42–

15 – 30

CaCO3

15

NO3–

20 – 40

Toång chaát raén tan

100 – 300

PO43–

20 – 40

Toång chaát raén

100 – 150

+

Na

2. Nitrat (NO3)

OÂ nhieãm bôûi nöôùc bôûi nitrat (NO3) vaø caùc muoái cuûa nitrat. Chuùng ta bieát raèng nitô laø moät loaïi khí chöùa nhieàu trong khí quyeån (chieám hôn 78% trong thaønh phaàn caùc khí) vaø voâ cuøng caàn thieát trong ñôøi soáng sinh vaät vì noù laø thaønh phaàn cuûa protein. Taát caû caùc quaù trình soáng ñeàu ñöôïc caùc

0 – 70

199

100

200

enzym ñieàu chænh, maø caùc enzym laïi laø nhöõng protein chöùa nitô.

Ammoni kali nitrat – Nöôùc thaûi töø caùc traïi chaên nuoâi.

Trong töï nhieân nitô toàn taïi döôùi nhöõng daïng khaùc nhau:

– Do caáu taïo ñòa chaát coù caùc væa:

– Nitrat (NO3)

Kali nitrit (KNO2)

– Nitrit (NO2)

Natri nitrit (NaNO2) Ñeå ñuû löông thöïc nuoâi soáng soá daân ngaøy caøng taêng treân traùi ñaát thì vieäc söû duïng phaân boùn ñaõ goùp phaàn taêng naêng suaát caây troàng laø moät ñieàu taát yeáu. Löôïng phaân NPK khi nay söû duïng ôû nöôùc ta noùi chung vaãn coøn ôû möùc trung bình 73,5 kg/ha (haøng naêm chuùng ta nhaäp khoaûng hôn 400.000 taán NPK, döï kieán ñeán naêm 2.000 ta seõ nhaäp khoaûng hôn 600.000 taán).

– Ammoni (NH4) – Vaø caùc daïng höõu cô khaùc. Nitô toàn taïi vôùi moät löôïng thích hôïp thì noù heát söùc caàn thieát nhöng vôùi moät löôïng lôùn nitrat (NO3) toàn taïi seõ gaây moät taùc ñoäng daây chuyeàn trong heä thoáng sinh thaùi nöôùc:

Tuy nhieân, nhieàu nôi, nhieàu luùc chuùng ta laïm duïng quaù möùc löôïng phaân naøy moät caùch khoâng hôïp lyù ñaõ laøm cho nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm. Qua nghieân cöùu, ngöôøi ta keát luaän raèng töø 60 – 70% oâ nhieãm nguoàn nöôùc ngaàm bôûi nitrat chuû yeáu töø noâng nghieäp.

– Tröôùc heát noù taêng cöôøng söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa thöïc vaät vaø taêng söùc saûn xuaát sô caáp (rong taûo). – Sau khi cheát chuùng seõ laøm taêng löôïng chaát höõu cô vaø caùc quaàn theå vi sinh vaät phaùt trieån treân caùc chaát höõu cô naøy vaø trong quaù trình hoâ haáp haàu nhö taát caû oxy hoøa tan ñeàu ñöôïc söû duïng, töø ñoù daãn ñeán söï thieáu huït oxy, cuoái cuøng gaây neân quaù trình leân men, thoái röõa, caù cheát vaø nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm nghieâm troïng.

Trong hoà chöùa, haøm löôïng nitô chieám khoaûng 0,2–0,5mg/l. Trong nöôùc thaûi sinh hoaït thì nitô coù theå leân tôùi 20mg/l. Caùc daïng NO3 (nitrat), NO2 (nitrit) thöôøng chieám raát ít trong nöôùc beà maët nhöng ôû trong nöôùc ngaàm thì raát cao. NO3 ôû traïng thaùi hoøa tan seõ thaám loïc qua taàng ñaát xuoáng nöôùc ngaàm. Phaân boùn nitô söû duïng trong noâng nghieäp theo thôøi gian seõ xaâm nhaäp vaøo nöôùc ngaàm, nöôùc soâng, hoà... Ñaây laø quaù trình gaây nguy hieåm cho cuoäc soáng con ngöôøi.

Nguyeân nhaân daãn ñeán söï coù maët NO3 vaø caùc muoái nitrat ôû trong nöôùc:

– Töø nguoàn nöôùc thaûi sinh hoaït. – Do caùc chaát söû duïng trong noâng nghieäp nhö:

+ AÛnh höôûng cuûa NO2, NO3 ñoái vôùi cô theå con ngöôøi

Nitrat kali.

201

101

202

Caùc nitrat voâ cô kích thích daï daøy laø chinh nhöng neáu coù nhöõng vi khuaån khöû nitrat ôû trong ruoät nhö E.Coli, Campylobacter... cuõng coù theå trôû thaønh nitrit vaø cuoái cuøng ñöa ñeán methemoglobine.

NO2, NO3 xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi baèng nhieàu caùch. Neáu töø phöông dieän nöôùc oâ nhieãm ñi vaøo cô theå thì ñoù laø töø vieäc aên uoáng nhöõng thöïc phaåm, nhöõng hoa quaû, rau cuû... coù chöùa moät haøm löôïng NO2, NO3 vöôït quaù tieâu chuaån cho pheùp maø ra. Ví duï: Haøm löôïng NO3, trong nöôùc uoáng khoâng ñöôïc lôùn hôn 10 mg/l.

Thöôøng thì ñoäc haïi chung cuûa caùc nitrit, nitrat vaø moät soá hoùa chaát khaùc nhö clo, anilin... ñeàu laøm taêng tæ leä MetHb trong maùu.

Trong baûo quaûn thöïc phaåm, ngöôøi ta saûn xuaát caùc loaïi “xuùc xích” thöôøng boû moät ít nitrit natri (NaNO2) ñeå cho “xuùc xích” coù maøu ñoû ñeïp... Nhöng neáu löôïng NaNO2 naøy vöôït quaù tieâu chuaån cho pheùp thì voâ cuøng ñoäc.

Trong maùu cuûa con ngöôøi khoûe maïnh thöôøng chæ chöùa moät löôïng nhoû methemoglobin < 1%. Veà maët laâm saøng methemoglobin maùu ñöôïc coi laø xaûy ra khi MetHb > 1%. Do ñoù MetHb khoâng coù khaû naêng gaén oxy töùc laø khoâng coù chöùc naêng hoâ haáp cuûa Hb nöõa neân seõ ñöa ñeán tình traïng thieáu oxy ôû moâ.

Trong caùc loaïi hoa quaû, cuû... ngöôøi troàng troït muoán ñaït moät naêng suaát, moät saûn löôïng lôùn ñaõ boùn moät löôïng phaân vöôït tieâu chuaån trong moät thôøi gian ngaén. Löôïng NO3 bieán thaønh dö thöøa roài con ngöôøi aên nhöõng saûn phaåm ñoù cuoái cuøng daãn ñeán nhöõng haäu quaû khoâng löôøng.

Hemoglobin laø saéc toá cuûa maùu ngöôøi vaø nhieàu ñoäng vaät (thöïc teá laø nhöõng ñoäng vaät coù xöông soáng vaø moät soá ñoäng vaät khoâng xöông soáng), moät hôïp chaát phöùc taïp cuûa saét.

+ Cô cheá ngoä ñoäc nitrat (NO3) vaø caùc muoái nitrat:

Thuaät ngöõ “Hemoglobin” baét nguoàn töø chöõ Hy Laïp (Hema” laø “maùu” vaø “Globus” laø “hình caàu”. Coâng duïng cuûa hemoglobin laø cung caáp oxy phaân töû cho caùc teá baøo. Nhö ta ñaõ bieát, oxy hoøa tan trong nöôùc vaø trong ña soá caùc dung dòch nöôùc nhöng vôùi löôïng raát haïn cheá. ÔÛ 20oC vaø aùp suaát thöôøng trong moät lít nöôùc chæ hoøa tan ñöôïc 6,59cm3 oxy. Trong moät lít maùu, coi nhö chính laø dung dòch nöôùc, ôû cuøng ñieàu kieän hoøa tan gaàn 200cm3 oxy. Sôû dó coù söï khaùc nhau lôùn ñeán nhö vaäy laø vì coù hemoglobin trong hoàng caàu – nhöõng tieåu theå coù maøu ñoû cuûa maùu.

Caùc nitrit nhö kali nitrit (KNO2), natri nitrit (NaNO2) ñeàu gaây ngoä ñoäc baèng oxy hoùa saét nhò (Fe2+ cuûa hemoglobin) trong maùu thaønh saét ba (Fe3+ cuûa methemogobin). Rieâng natri nitrit (NaNO2) coøn coù theå gaây töû vong baèng caùch truïy tim maïch. Caùc nitrat höõu cô nhö ammoni nitrat (phaân ñaïm) khi vaøo ñeán ruoät döôùi taùc duïng cuûa moät soá vi khuaån phaân giaûi nitrat. Nitrat bò bieán ñoåi thaønh nitrit, nitrit taùc ñoäng vôùi caùc amin töï do bieán thaønh nitrosamin gaây ung thö.

203

Caáu taïo cuûa hemoglobin giaûi thích chöùc naêng vaän chuyeån cuûa noù. Hemoglobin – cromoproteit, maø phaân töû goàm

102

204

coù protein globin vaø moät nhoùm chöùa saét laø hem (huyeát hoàng toá), chính laø moät phöùc chaát chöùa nguyeân töû saét II. Oxy keát hôïp vôùi lieân keát phoái trí töï do duy nhaát cuûa nguyeân töû naøy khi hoàng caàu ñi qua caùc mao maïch cuûa phoåi. Luùc ñoù Hemoglobin chuyeån thaønh Oxy–hemoglobin. Trong caùc moâ seõ xaûy ra phaûn öùng ngöôïc laïi: oxy töø caùc phaân töû oxyhemoglobin seõ taùch ra. Taïi ñaây, hemoglobin ñaõ bò khöû keát hôïp vôùi khí carbonic vaø sau ñoù khí naøy seõ ñöôïc thay theá baèng oxy trong mao maïch phoåi. Quaù trình cöù laëp ñi laëp laïi nhö vaäy. Chính söï chuyeån hoùa cuûa hemoglobin vaø oxyhemoglobin laøm neân söï khaùc nhau veà maøu saéc cuûa maùu trong ñoäng maïch vaø tónh maïch, maùu tónh maïch xaãm maøu hôn.

Beänh nhaân noân möûa, choaùng vaùng, buûn ruûn chaân tay, khoù thôû.

Tieác raèng phaân töû Hemoglobin khoâng nhöõng chæ coù khaû naêng keát hôïp vôùi oxy maø coøn keát hôïp vôùi caû cacbon (II) oxi CO. Ñaây laø nguyeân nhaân cô theå bò ñaàu ñoäc bôûi khí than.

Nhöng neáu saûn xuaát khoâng toát, khoâng tuaân thuû ñuùng kyõ thuaät troàng rau thì moâi tröôøng seõ bò oâ nhieãm vaø rau trôû neân ñoäc haïi...

Nieâm maïc tím thaãm laïi, löôõi gaàn nhö ñen haún, roõ nhaát laø moâi, muõi, tai vaø caùc ñaàu ngoùn tay. Treû em hay co giaät, hoân meâ, huyeát aùp haï, soát, baïch caàu taêng. Rau töôi vaø nitrat

Troàng rau, boùn phaân hoùa hoïc nhö theá naøo vaø neân aên rau quaû nhö theá naøo? Chuùng ta bieát raèng rau laø nguoàn vitamin, nguoàn chaát khoaùng, nguoàn dinh döôõng caàn thieát cho cô theå con ngöôøi.

Töø laâu con ngöôøi ñaõ bieát trong thöïc vaät luoân coù nitrat (NO3) ñoù laø chuyeän bình thöôøng. NO3 laø moät daïng döï tröõ cuûa ñaïm trong caây ñeå toång hôïp acid amin vaø protein.

Hoaøn caûnh ngoä ñoäc caáp tính

Naïn nhaân töôûng dieâm tieâu (kali nitrat) laø muoái aên hay ñöôøng aên.

Baûn thaân NO3 ít ñoäc nhöng trong moät ñieàu kieän naøo ñoù thì NO3 bieán thaønh NO2 vaø chính NO2 daãn ñeán beänh methehemoglobine nhaát laø trong daï daøy vaø ruoät cuûa treû coøn buù söõa meï...

Treû em raát nhaïy caûm vaø coù theå ngoä ñoäc raát naëng cho duø vôùi löôïng ít nitrat hay nitrit ôû trong nöôùc gieáng hoaëc ôû trong rau quaû cuõng deã daãn ñeán ngoä ñoäc. Vì vaäy, tuyeät ñoái khoâng neân cho caùc chaùu döôùi 6 thaùng tuoåi aên uoáng nöôùc rau quaû coù boùn nhieàu phaân hoùa hoïc.

Giôùi haïn cho pheùp NO3 trong rau töôi: Theo tieâu chuaån cuûa toå chöùc y teá theá giôùi thì giôùi haïn cho pheùp haøng ngaøy cuûa moãi ngöôøi laø 220mg/ngaøy.

Chæ caàn moät löôïng 0,3 – 0,5 gam laø ñuû gaây cheát ngöôøi. Trieäu chöùng nhieãm ñoäc caáp

Thôøi gian uû beänh ngaén chæ töø 10 – 15 phuùt. 205

103

206

Caùc nhaø nghieân cöùu veà ñoäc hoïc thì cho raèng moät ngöôøi caân naëng 60 kg thì:

Phaân ñaïm laø nguoàn cung caáp NO3 cho caây neân phaûi boùn vöøa phaûi khoâng neân boùn nhieàu quaù (150 kg N/ha).

– Löôïng NO3 cho pheùp phaûi ít hôn 300mg/ngaøy.

Neân boùn phaân ñaïm keát hôïp vôùi phaân chuoàng, phaân xanh, phaân P, K vaø phaân vi löôïng, vi sinh.

– Löôïng NO2 cho pheùp phaûi ít hôn 12mg/ngaøy.

Tuyeät ñoái khoâng ñöôïc boùn thuùc chaäm tröôùc khi thu hoaïch moät hai tuaàn vì boùn chaäm quaù trong rau seõ coù nhieàu NO3.

Löôïng NO3, NO2 laø toång hôïp töø nöôùc uoáng, thöùc aên bao goàm caû rau aên, hoa quaû haøng ngaøy. Ngöôõng NO3 trong rau (mg/kg töôi) theo tieâu chuaån cuûa FAO vaø cuûa OMS Teân rau

Haøm löôïng NO3–

NO3)

NO3)

Caûi baép

500

Döa chuoät

150

Khoai taây

250

Cuû caûi

1400

Caø chua

300

Xaø laùch

2000

Xuùp lô

300

Theo Myõ: Lieân Xoâ cuõ

Boùn caùc loaïi phaân amoniac, nitrat natri cho rau, rau seõ coù raát nhieàu nitrat. Neáu boùn ureâ, sunfat amon vaø ureâ focmic andehyt cho rau thì haøm löôïng NO3 seõ thaáp nhaát. Do ñoù trong ngheà troàng rau, ta chæ neân boùn phaân ñaïm döôùi daïng ureâ hoaëc sulfat amon. Töôùi nöôùc giöõ 80 – 90% seõ laøm cho quaù trình nitrat hoùa xaûy ra vöøa phaûi vaø caân ñoái hôn, löôïng NO3 trong rau seõ thaáp hôn. Rau coù haït, coù cuû ít NO3 hôn rau coù laù (xaø laùch, caûi baép, rau thôm... nhieàu hôn caùc haït ñaäu, caø chua, döa haáu, ôùt, caø roát...)

Maêng taây 50 mg NO3/kg Cuû caûi ñöôøng 3600 mg NO3/kg Baàu bí 400 mg NO3/kg Xaø laùch, rau thôm 2000 mg NO3/kg Caø chua 150 mg NO3/kg Haønh hoa 400 mg NO3/kg

Rau quaû ñaàu vuï aên ngon vaø haáp daãn nhöng khoâng neân aên nhieàu vì rau sôùm khoù troàng do ñoù phaûi boùn nhieàu phaân trong ñoù coù phaân ñaïm vaø thuoác tröø saâu beänh... do ñoù haøm löôïng vaø dö löôïng thuoác tröø saâu trong rau quaû khaù cao aûnh höôûng ñeán söùc khoûe.

Nöôùc ta chöa coù tieâu chuaån an toaøn veà rau cho neân coù luùc taøu cuûa ta xuaát rau sang caùc nöôùc thöôøng bò töø choái vì haøm löôïng NO3 trong rau quaû cuûa ta quaù cao.

Nhaät Baûn hieän nay laø moät quoác gia daãn ñaàu trong vieäc aên caùc thöùc aên giaøu nitô vaø cuõng chính vì vaäy soá ngöôøi bò ung thö daï daøy cuõng chieám kyû luïc theá giôùi.

Phaân boùn vaø vieäc söû duïng caùc loaïi rau:

207

104

208

ÔÛ nhöõng nôi khoâng coù ñuû nguoàn phosphat hoaëc nhöõng nôi taûo xanh phaùt trieån maïnh, coá ñònh nitô töø khí quyeån vôùi moät löôïng ñuû thì phosphat laïi trôû yhaønh yeáu toá haïn cheá, caân baèng bò phaù vôõ vaø löôïng nitrat laïi taêng. Ngöôøi ta thaáy trong caùc thuûy vöïc coù moái quan heä gaén boù giöõa chu trình nitô vôùi aùnh saùng maët trôøi. Ví duï: Neáu trong loøng thuûy vöïc tæ leä giöõa phosphat vaø nitô laø 1 : 15 thì taát caû caùc thöïc vaät ôû nöôùc seõ coù khaû naêng söû duïng toaøn boä phosphat vaø moät nöûa nitrat, nghóa laø thieáu phosphat maø laïi thöøa nitrat.

Söï haáp thuï NO3 bôûi nhöõng thöïc vaät ôû nöôùc phuï thuoäc nhieàu vaøo cöôøng ñoä aùnh saùng. AÙnh saùng yeáu seõ kìm haõm söï haáp thuï NO3 vaø thöïc vaät seõ bò thieáu nitô ngay caû tröôøng hôïp coù ñuû löôïng NO3 trong nöôùc. Vì vaäy, nöôùc ta laø moät nöôùc gaàn nhieät ñôùi, cöôøng ñoä aùnh saùng quanh naêm raát lôùn (Haø Noäi 109,4 K/cal/cm2 x naêm, thaønh phoá Hoà Chí Minh 136 Kcal/cm2 x naêm) ñoù cuõng laø moät trong nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå cho nhöõng thöïc vaät ôû nöôùc haáp thuï NO3. 3. Phosphat

Möùc phosphat voâ cô toång soá trong nöôùc ñöôïc chaáp nhaän töø 0,03 ñeán 0,04 mg/l.

Cuõng nhö nitrat, phosphat laø chaát dinh döôõng cho rong taûo. Noàng ñoä phosphat trong nguoàn nöôùc khoâng oâ nhieãm thöôøng < 0,01 mg/l.

4. Sulphat (SO4)

ÔÛ nhöõng soâng ngoøi vaø keânh raïch bò nhieãm bôûi nguoàn nöôùc thaûi sinh hoaït vaø nöôùc thaûi noâng nghieäp thì noàng ñoä thöôøng lôùn hôn 0,5 mg/l.

Caùc nguoàn nöôùc töï nhieân, ñaëc bieät laø nöôùc bieån vaø nöôùc pheøn thöôøng coù noàng ñoä sulphat cao. Nöôùc soâng Meâ Koâng ôû nhöõng nôi khoâng nhieãm maën coù noàng ñoä sulphat nhoû hôn 50 mg/l.

Phosphat laø chaát coù nhieàu trong phaân ngöôøi, suùc vaät, trong moät soá nguoàn nöôùc thaûi caùc nhaø maùy laøm phaân taùn, saûn xuaát thöïc phaåm...

Ion sulphat thöôøng coù maët trong nöôùc thaûi sinh hoaït. Löu huyønh cuõng laø moät nguyeân toá caàn thieát cho quaù trình toång hôïp protein vaø ñöôïc giaûi phoùng ra trong quaù trình phaân huûy chuùng.

Phosphat tuy khoâng thuoäc loaïi hoùa chaát ñoäc haïi ñoái vôùi con ngöôøi nhöng neáu quaù nhieàu seõ laøm cho rong taûo phaùt trieån nhanh gaây taéc ngheõn caùc ñöôøng oáng daãn caùc keânh raïch... Quaù trình naøy goïi laø quaù trình “phuù döôõng”. Rong taûo phaùt trieån nhieàu seõ laøm caïn kieät oxy hoøa tan. DO giaûm BOD taêng... rong taûo phaùt trieån khoâng kieåm soaùt ñöôïc roài cheát ñi daãn ñeán hoâi thoái... caù cheát, nguoàn nöôùc seõ bò boû hoang.

209

Sulphat bò khöû sinh hoïc ôû ñieàu kieän kî khí theo phaûn öùng: Chaát höõu cô + SO 24 −

vi khuaån kò khí

S 2 − + 2H + → H 2 S ↑

S − 2 + H 2 O + CO 2

Khí H2S thoaùt ra khoâng khí treân beà maët nöôùc thaûi, trong coáng. Moät phaàn khí naøy tích tuï laïi ôû nhöõng hoác treân beà maët nhaùm cuûa oáng daãn vaø coù theå oxy hoùa sinh hoïc thaønh

105

210

H2SO4, acid naøy seõ aên moøn caùc oáng daãn. Maët khaùc, khí H2S gaây muøi khoù chòu, gaây ñoäc cho coâng nhaân ôû caùc nhaø maùy xöû lyù nöôùc thaûi.

– Taåy vaûi traéng, cellulose trong coâng nghieäp deät. – Nhuoäm, coâng nghieäp giaáy. – Khöû truøng nöôùc, taåy ueá, baûo döôõng hoà bôi...

Trong nöôùc uoáng coù chöùa SO 24 − ôû haøm löôïng cao seõ coù

– Clo hoùa quaëng trong luyeän kim maøu.

taùc duïng taåy nheï ñoái vôùi ngöôøi. Vì vaäy, noàng ñoä giôùi haïn cho

– Trong caùc phaûn öùng thuûy phaân tinh boät ñeå saûn xuaát boät ngoït.

pheùp SO 24 − trong nöôùc caáp sinh hoaït caàn ≤ 250 mg/l. Nöôùc coù chöùa SO 24 − cao khi söû duïng trong coâng nghieäp

– Baûo quaûn nöôùc töông, nöôùc chaám.

thöïc phaåm khoâng ñöôïc toát, neáu duøng trong caùc noài hôi thì seõ ñoùng caën, toån thaát nhieät vaø coù khi khoâng an toaøn.

– Ñeå xöû lyù nöôùc thaûi. Triclometan (hoaëc cloroform) CHCl3 duøng ñeå gaây meâ khi moå (ngaøy nay duøng loaïi khaùc ít ñoäc hôn).

5. Clorua (Cl–)

Clorua laø moät anion chính trong nöôùc, noù keát hôïp vôùi caùc cation trong nöôùc taïo neân vò maën, nhöng noàng ñoä maën coøn phuï thuoäc vaøo caùc cation keát hôïp. Neáu keát hôïp vôùi Na+ thì maën hôn khi keát hôïp vôùi Ca2+ vaø Mg2+.

Cloroform duøng laøm dung moâi vaø nhaát laø saûn phaåm trung gian ñeå ñieàu cheá freon laø “chaát loûng coâng taéc” trong maùy laïnh. Amoni peclorat (NH4ClO4) laø thaønh phaàn quan troïng trong moät soá nhieân lieäu raén quan troïng cuûa teân löûa.

Chöõ coå Hy Laïp “Chloros” coù nghóa laø vaøng luïc. Haøm löôïng clo trong voû traùi ñaát laø 1,7 x 10–2 veà khoái löôïng.

Acid clohydric laø hôïp phaàn toái caàn trong dòch vò daï daøy. Clorua Kali (KCl) laø phaân kali quan troïng trong noâng nghieäp.

Clo laø khí naëng, naëng hôn khoâng khí ñeán 2,5 laàn, clo hoùa loûng ôû –34,05oC vaø hoùa raén ôû –101oC.

Duøng acid clohydric ñeå taåy ræ kim loaïi...

Do tính chaát hoaït ñoäng hoùa hoïc maïnh neân clo ñöôïc söû duïng vôùi moät löôïng lôùn vaø roäng raõi treân nhieàu laõnh vöïc, phaïm vi öùng duïng cuûa noù cuõng gaàn nhö soda, amoniac (NH3), H2SO4.

Ñoäc tính cuûa Clo

Ñoái vôùi caây troàng, khi noàng ñoä Chaát löôïng döôùi 4meq/l (142 mg/l) thì caây troàng khoâng bò aûnh höôûng xaáu, nhöng khi Chaát löôïng lôùn hôn 10meq/l (355 mg/l) seõ gaây taùc haïi naëng

Coâng duïng cuûa Clo: Clo ñöôïc söû duïng ñeå:

211

106

212

ñeán caây troàng. Clo laø moät hoùa chaát ñoäc haïi nhöng noù ñaëc bieät nguy hieåm hôn chính laø caùc hôïp chaát Clo höõu cô, caùc hôïp chaát naøy coù theå hình thaønh theo phaûn öùng clo hoùa caùc hôïp chaát höõu cô nhö trong coâng nghieäp taåy vaûi. Cellulose seõ taïo thaønh caùc hôïp chaát:

Khoâng nhöõng PCB maø coøn coù nhöõng hôïp chaát khaùc thuoäc nhoùm Dioxin voâ cuøng ñoäc. Ñaëc bieät nguy hieåm coù TCDD tetrachlorodibenzendioxin). Trong nhöõng naêm chieán tranh, Myõ ñaõ raûi 72 trieäu lít chaát ñoäc da cam, thaû 13 trieäu taán bom ñaïn, huûy dieät hôn 2 trieäu ha röøng chieám hôn 16% dieän tích röøng töï nhieân mieàn Nam. Cho ñeán nay vaãn coøn ñeå laïi toäi aùc treân ñaát ñai vaø treân thaân theå cuûa bieát bao theá heä ngöôøi Vieät Nam chuùng ta. Hôn 3 trieäu ngöôøi bò nhieãm ñoäc, chæ rieâng huyeän Cam Loä – Quaûng Trò ñaõ coù hôn 700 em beù ra ñôøi bò taøn taät do boá meï bò nhieãm ñoäc.

– Trichlorogunial. – Tetrachloroguiviacol. Caùc hôïp chaát clo höõu cô cuõng coù theå hình thaønh trong nhöõng phaûn öùng phuï nhö coâng nghieäp saûn xuaát DDT (Dichloro Diphenyl trichloroethane), saûn phaåm taïo thaønh chæ chöùa 70% DDT vaø phaàn coøn laïi laø caùc hôïp chaát chöùa clo vôùi teân chung laø polychlorodiphenyl (PCB).

Loaïi 4. Kim loaïi naëng

Theo qui öôùc: Khi naøo tyû troïng rieâng cuûa kim loaïi γ > 5 g/cm thì ta goïi laø kim loaïi naëng. 3

Ñoä phaân huûy cuûa DDT coù haøm löôïng 90% laø moät thaùng, coøn thôøi gian phaân huûy DDT coâng nghieäp coù chöùa 30% PCB daøi ñeán 1 naêm. Chính thôøi gian phaân huûy naøy laøm cho hoùa chaát toàn taïi trong moät thôøi gian daøi trong thieân nhieân, noù coù ñieàu kieän tích tuï laïi thaønh moät löôïng ñuû lôùn ñeå gaây taùc haïi. Caùc hoùa chaát naøy thöôøng ñi theo con ñöôøng tích tuï ôû caù vaø qua caùc loaøi aên caù ñeå ñi daàn vaøo cô theå con ngöôøi. ÔÛ ñaây, caùc loaïi hoùa chaát naøy ñöôïc giöõ laïi, khi ñaït ñeán moät löôïng lôùn seõ gaây neân nhöõng hieän töôïng ñoät bieán, quaùi thai, ung thö...

Ta bieát raèng:

PCB taùc ñoäng gaây ñoäc haïi leân heä mieãn dòch vaø heä thaàn kinh. Ñoäc tính cuûa PCB raát cao so vôùi möùc quy ñònh cho pheùp laø 1/106g treân moät kg theå troïng.

213

107

214

Liti laø kim loaïi nheï nhaát

γ = 0,53 g/cm3

Osimi laø kim loaïi naëng nhaát

γ = 22,6 g/cm3

Vaøng

γ = 19,3 g/cm3

Thuûy ngaân

γ = 13,52 g/cm3

Baïc

γ = 10,5 g/cm3

Ñoàng

γ = 8,9 g/cm3

Saét theùp

γ = 7,8 g/cm3

Nöôùc nguyeân chaát

γ = 1 g/cm3

Nöôùc bieån

γ = 1,03 g/cm3

Khoâng khí ôû 0oC

γ = 0,00129 g/cm3

Chì teâtraetyl Pb(C2H5)4 tuy ñoäc, nhöng hieän nay vaãn laø chaát choáng kích noå thoâng duïng cho nhieân lieäu ñoäng cô. (Ñoái vôùi ñoäng cô ñoát trong hieän töôïng kích noå raát coù haïi: soùng noå phaù huûy xilanh, voøng ñeäm vaø van, ñoäng cô bò quaù nhieät vaø mau choùng bò hoûng cho neân phaûi taïo ra nhöõng nguyeân lieäu môùi cho nhöõng ñoäng cô khoù bò kích noå. Ñoä oån ñònh cuûa xaêng ñoái vôùi hieän töôïng kích noå ñöôïc ñaùnh giaù theo thang octan vaø ñaëc tröng baèng chæ soá octan. Chæ soá octan laø chæ tieâu chaát löôïng cuûa nhieân lieäu ñoäng cô veà tính deã kích noå khi chaùy.

I. CHÌ (Pb): γ = 11,34 g/cm3

Teân La Tinh: Plumbum Haøm löôïng cuûa chì trong voû traùi ñaát laø 1,6 x 10–3% khoái löôïng. Raát hieám khi gaëp chì töï sinh. Chì coù trong khoaûng 80 khoaùng vaät vaø thöôøng hay gaëp nhaát ôû daïng sulfua PbS. Ñoù laø khoaùng vaät doøn, coù aùnh kim maøu xaùm vaø ñöôïc goïi laø galen.

Chæ soá kích noå cuûa izzoctan (moät chaát khoâng bò kích noå) ñöôïc quy ñònh laø 100, cuûa n–heptan raát deã bò kích noå ñöôïc goïi laø 0. Ví duï: Xaêng A1–93 coù ñoä beàn choáng kích noå töông ñöông vôùi hoãn hôïp izzoctan vaø 7% n–heptan.

Chì noùng chaûy ôû 327,4oC vaø soâi ôû 1.725oC. Coâng duïng cuûa chì:

Nhö vaäy coù nghóa ñoä octan caøng cao caøng khoù kích noå, xaêng caøng toát vaø muoán theá ngöôøi ta phaûi troän vaøo xaêng moät löôïng chì tetraeâtyl Pb(C2H5)4 ñeå choáng kích noå, nhöng maët khaùc, sau khi ñaõ noå thì moät löôïng chì nhaát ñònh seõ phaùt vaøo khoâng khí gaây neân hieän töôïng ngoä ñoäc chì neáu hít phaûi moät löôïng lôùn khí thaûi...

Chì söû duïng trong nhöõng nhaø maùy laøm pin. Acquy. Chì azit Pb(N3)2 laø moät trong nhöõng thuoác moài noå quan troïng. Chì oxit PbO laø moät thaønh phaàn nhaát thieát phaûi coù trong phoái lieäu ñeå naáu pha leâ. Chì (IV) oxit PbO2 ñöôïc duøng ñeå laøm thuoác saùt truøng.

Ñoäc tính cuûa chì

Chì haáp thu toát tia X vaø tia phoùng xaï neân ñöôïc duøng ñeå baûo veä choáng caùc tia phoùng xaï ñoù.

Laø kim loaïi naëng coù ñoäc tính cao ñoái vôùi naõo vaø coù khaû naêng gaây cheát ñoät ngoät neáu nhieãm ñoäc naëng.

Boät chì traéng laø muoái chì troän vôùi sôn daàu, thaønh phaàn cuûa muoái thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng coâng thöùc 2PbCO3.Pb(OH)2...

Chì coù khaû naêng tích luõy laâu daøi trong cô theå, khi nhieãm chì (maùu nhieãm chì) bieåu hieän raát chaäm. Nhöõng trieäu chöùng ñaàu tieân thöôøng laø söùc khoûe giaûm suùt, buoàn noân vaø caûm thaáy ñau nhöùc nhö bò thaáp khôùp, sau ñoù laø phaàn lôïi giaùp vôùi raêng coù vieàn ñen maøu chì, nhöõng côn ñau buïng dieãn ra vaø

Moät trong nhöõng boät maøu ñoû quan troïng nhaát laø minium Pb3O4. 215

108

216

Theå ngoaøi da: bong da ñeå laïi caùc veát traéng boùng, coù caùc noát phoûng hay thaáy ôû giöõa caùc ngoùn tay raát ngöùa vaø tieáp theo laø loeùt da keùo daøi.

cuoái cuøng laø chöùng lieät, vieâm tuûy xöông, hình thaønh huyeát caàu toá vaø thay theá canxi trong xöông. Nhieàu tröôøng hôïp nhieãm ñoäc chì luùc ñaàu coù theå chaån ñoaùn nhaàm laø vieâm ruoät keát co cöùng, vieâm ruoät thöøa.

Nguyeân nhaân chì ngaám vaøo thöïc phaåm:

Ñeå phaân bieät tính ñoäc, ngöôøi ta chia hai loaïi nguyeân nhaân nhieãm ñoäc chì voâ cô vaø nhieãm ñoäc chì höõu cô.

OÁng daãn nöôùc tröôùc kia hay laøm baèng chì, hoaëc duøng nhöïa taùi sinh, duøng hôïp chaát chì ñeå laøm trôn boùng.

+ Nhieãm ñoäc chì voâ cô: Chì taùc ñoäng maïnh vaøo heä thaàn kinh cuûa treû em laøm giaûm trí thoâng minh cuûa treû.

Baùt ñóa traùng men coù pha chì, nhöõng baùt ñóa toát cuõng coù töø 17 – 18 mg chì trong 1 lít acid acetic 4% khi ñun.

Thöôøng bò beänh veà naõo, beänh nhaân thöôøng bò kích ñoäng nhöõng côn döõ doäi.

Nöôùc thaûi coâng nghieäp, khai khoaùng, buïi khoùi cuûa ñoäng cô laø nguoàn goác chuû yeáu ñeå lan truyeàn chì trong caùc heä sinh thaùi.

+ Nhieãm ñoäc chì voâ cô thöôøng gaây beänh thaáp khôùp, vieâm thaän maõn, vieâm gan thaän, nöôùc tieåu coù laãn hoàng caàu vaø baïch caàu.

Thöïc vaät phaùt trieån trong caùc maûnh ñaát giaøu chì seõ haáp thuï tích luõy trong cô theå vaø sau ñoù thaâm nhaäp vaøo ñoäng vaät aên coû...

Bieåu hieän laâm saøng: Ñau buïng töøng côn nhöng khoâng soát, coù tình traïng baùn taéc ruoät vaø keøm theo laø taêng huyeát aùp, lieät cô duoãi ngoùn tay vaø cô nhoû baøn tay, vieâm thaän taêng ñaïm hay vieâm thaän taêng huyeát aùp, thieáu maùu, aûnh höôûng ñeán naõo.

Trieäu chöùng nhieãm ñoäc chì xaûy ra nhanh hôn khi löôïng chì nhieãm vaøo cô theå 10mg/ngaøy. Cô theå khoûe maïnh haøng ngaøy tieát ra 0,5mg chì trong nöôùc tieåu vaø 0,3 – 0,4mg theo phaân.

+ Nhieãm ñoäc chì höõu cô: Thöôøng coù trong xaêng daàu.

II. THUÛY NGAÂN (Hg)

Khi lao ñoäng trong moâi tröôøng chì höõu cô (> 0,00001 mg/l)

Teân La tinh: Hydrargyrum, khoái löôïng rieâng γ = 13,52g/cm3

Daáu hieäu laâm saøng: Roái loaïn giaác nguû, coù aùc moäng hoang töôûng, roái loaïn tieâu hoùa, moàm coù vò ñaëc bieät, luoân buoàn noân, haï huyeát aùp, haï thaân nhieät, giaûm nhòp tim, saåy thai, ñoå moà hoâi, run, nhöùc ñaàu, xanh xao.

Thuûy ngaân laø nguyeân toá hieám vaø phaân taùn, haøm löôïng cuûa noù vaøo khoaûng 4,5 x 10–6% khoái löôïng voû traùi ñaát. Ngöôøi ta taùch ñöôïc thuûy ngaân khi ñun noùng khoaùng vaät chính cuûa thuûy ngaân laø thaàn sa HgS maøu ñoû choùi. Thuûy ngaân hoùa raén ôû –38,9oC vaø soâi ôû +357,25oC.

217

109

218

Nhieàu kim loaïi tan trong thuûy ngaân taïo thaønh “hoãn hoáng”.

+ Nhöõng daãn xuaát höõu cô nhö:

Coâng duïng cuûa thuûy ngaân:

– Cyanure

Hieän nay:

– Salicilate, nitratephenyl

– 25% thuûy ngaân duøng trong coâng nghieäp saûn xuaát clorua vaø kieàm.

– Borate phenyl – Protoiodure thuûy ngaân, protpchlorue

– 20% cho coâng ngheä ñieän kyõ thuaät (teá baøo thuûy ngaân, ñeøn huyønh quang, boä chænh löu thuûy ngaân trong doøng ñieän xoay chieàu).

– Mercurochrome salygran. Tröôùc theá kyû 10, caùc nhaø y hoïc ñaõ duøng thuûy ngaân ñeå laøm thuoác:

– 15% cho coâng ngheä nhuoäm.

+ Chöõa beänh giang mai nhö:

– 10% cho coâng ngheä ño löôøng.

– Boâi ngoaøi coù pommade

– 5% cho thuoác saùt truøng.

– Uoáng coù lactate de mercure

– 3% cho nha khoa.

– Chích coù cyanure de mercure...

– 2% duøng trong phoøng thí nghieäm, caùc nhieät keá.

+ Chöõa ñau maét coù: Oxyde jaune de mercure.

Nhaø baùc hoïc Torricelli cuõng nhôø thuûy ngaân maø tìm ñöôïc aùp suaát khoâng khí vôùi con soá baát töû laø 760mmHg.

+ Thuoác xoå coù: Calomed, pommade mercure. + Röûa beänh laäu: Oxycyanure de mercure.

Töø HgO maø caùc oâng Lavoisier, Prestly ñaõ tìm ra oxygeøne.

Theo öôùc tính loaøi ngöôøi ñaõ khai thaùc ñöôïc 500 x 103 taán thuûy ngaân.

Töø Hg ngöôøi ta ñaõ cheá ra: + Nhöõng daãn xuaát voâ cô nhö:

Trong loøng ñaát hieän coøn 70 x 106 taán

– Oxyde thuûy ngaân

Trong khoâng khí cöù 1 lít khoâng khí coù 1/109 gam thuûy ngaân.

– Clorua, sunfat thuûy ngaân

Öôùc tính moãi nhieät keá caàn 2 gam thuûy ngaân vaø thôøi gian söû duïng 1 thaùng.

– Iodure, nitrat thuûy ngaân

219

110

220

Moät naêm soá nhieät keá thuûy ngaân ôû Phaùp bò phaù vôõ laø 5 taán thuûy ngaân.

taùc ñoäng vôùi thuûy ngaân taïo thaønh dimetyl thuûy ngaân (CH3)3 Hg trong moâi tröôøng kieàm, chaát naøy bieán daïng xaâm nhaäp vaøo nöôùc, thaäm chí vaøo caû trong khoâng khí...

Moãi naêm soá nhieät keá thuûy ngaân ôû Myõ bò vôõ laø 60 taán thuûy ngaân.

Trong moâi tröôøng acid, dimetyl thuûy ngaân seõ bieán ñoåi thaønh metyl thuûy ngaân (CH3Hg) hoøa tan trong nöôùc sau ñoù ñoù tham gia vaøo caáu taïo cô theå cuûa caù vaø daàn daàn ñöôïc tích luõy ôû caù....

17 nöôùc quanh Ñòa Trung Haûi, haøng naêm thaûi ra bieån 1.000 taán thuûy ngaân. Ñoäc tính cuûa thuûy ngaân:

Trieäu chöùng khi nhieãm ñoäc thuûy ngaân

Cheá phaåm töø thuûy ngaân raát ñoäc, haàu heát ñeàu xeáp baûng A, B.

Tuy giôùi haïn cho pheùp noàng ñoä thuûy ngaân trong nöôùc uoáng laø ≤ 0,001 mg/l, nhöng neáu ngöôøi lao ñoäng laøm vieäc lieân tuïc trong moâi tröôøng coù hôi thuûy ngaân vaø hôïp chaát thuûy ngaân khi:

Treân theá giôùi nhieãm ñoäc thuûy ngaân khaù phoå bieán sau chì vaø benzen. Hai beänh veà moâi tröôøng ñaàu tieân ñöôïc con ngöôøi ghi nhaän laø:

– Noàng ñoä > 0,0001 mg/l (neáu laø muoái thuûy ngaân voâ cô)

Beänh Minamata do thuûy ngaân vaø beänh Itai do cadimium (ñeàu xaûy ra ôû Nhaät).

– Noàng ñoä > 0,00001 mg/l (neáu laø hôïp chaát thuûy ngaân) ñeàu daãn ñeán ngoä ñoäc.

Nhaø maùy saûn xuaát Vinyl chloride thaûi ra vònh Minamaña moät khoái löôïng lôùn methyl chlorid. Söï tích luõy sinh hoïc taïo ra methyl thuûy ngaân trong caù. Nhaân daân Nhaät coù taäp quaùn thích aên caù vì vaäy ñaõ daãn ñeán ngoä ñoäc (naêm 1953), vuï ngoä ñoäc naøy ñaõ laøm cheát 46 ngöôøi, 2000 ngöôøi bò ngoä ñoäc, 700 ngöôøi bò taøn pheá suoát ñôøi vì nhieãm ñoäc thuûy ngaân.

Bieåu hieän nhieãm ñoäc:

Thuûy ngaân xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi döôùi nhieàu daïng khaùc nhau maø daïng ñoäc hôn caû ñoù laø methyl thuûy ngaân khi hoøa tan trong nöôùc.

Ban ñaàu thì aên khoâng ngon, nhöùc ñaàu, suùt caân, deã caùu giaän, maát nguû, lo laéng, traàm uaát (depression), giaûm trí nhôù, maát töï chuû. Sau ñoù, vieâm mieäng lôïi, loeùt nieâm maïc mieäng, ruïng raêng, mi maét rung khi nhaém, run moâi, löôõi, ngoùn tay. Ñaàu tieân run tay khi vieát sau ñoù run caû caùnh tay vaø toaøn thaân, vieâm thaän, roái loaïn thaàn kinh vaø dò daïng cô theå, ñoù laø haäu quaû nhieãm ñoäc thuûy ngaân.

Vi khuaån soáng trong buøn ôû caùc ao hoà, toång hôïp metan (CH4) vaø thaûi ra hôïp chaát trung gian methyl cobalamin sau ñoù

Hieän töôïng phaân kim vaøng daãn ñeán oâ nhieãm nguoàn nöôùc... Ngaøy nay, con ngöôøi söû duïng quaù nhieàu vaøng. Naêm

221

111

222

1995, caû theá giôùi caàn 3600 taán nhöng möùc khai thaùc ñöôïc chæ coù 1700 taán. Vì vaäy, con ngöôøi buoäc phaûi duøng nhieàu bieän phaùp, trong ñoù keå caû bieän phaùp thuû coâng, thoâ sô... ñeå khai thaùc. Vieäc khai thaùc vaøng thieáu khoa hoïc vöøa daãn ñeán vieäc taøn phaù röøng. Maët khaùc, duøng thuûy ngaân ñeå phaân kim vaøng seõ daãn ñeán vieäc ñaàu ñoäc nguoàn nöôùc treân caùc doøng soâng thöôïng löu khu vöïc ñaõi vaøng.

– Nhaø maùy thuoäc da, saønh söù. – Nhaø maùy hoùa chaát, nhaø maùy laøm thuoác baûo veä thöïc vaät (haøng naêm, con ngöôøi ñaõ saûn xuaát 50.000 taán asen trioxit ñeå laøm thuoác tröø saâu). – Quaù trình naáu chaûy ñoàng, chì, keõm, saûn xuaát saét theùp. – Ñoát röøng, chaùy ñoàng coû, ñoát chaát thaûi, nhaø maùy saûn xuaát thuûy tinh, nuùi löûa...

Ta bieát raèng: vaøng vaø thuûy ngaân keát hôïp vôùi nhau raát toát, chæ caàn ñun soâi hoãn hôïp naøy leân laø thu ñöôïc vaøng. Nhöng thuûy ngaân boác hôi döôùi daïng methyl laø chaát voâ cuøng ñoäc. Sau khi phaân kim ngöôøi ta ñoå nhöõng caën baõ ñoù khaép nôi. Töø ñoù thuûy ngaân ñi vaøo trong nöôùc vaø chui trong ñaát... laøm nguoàn nöôùc vaø maët ñaát bò oâ nhieãm.

Nguoàn goác töï nhieân saûn sinh As: – Nuùi löûa hoaït ñoäng saûn sinh 7.000 – 17.000 taán/naêm. – Xoùi moøn do gioù 2.000 – 2.500 taán/naêm. – Löûa röøng vaø buïi ñaïi döông bay hôi ôû nhieät ñoä thaáp 16.000 – 26.000 taán/naêm.

III. ASEN (AS) – THAÏCH TÍN

Öôùc tính haøng naêm toaøn boä löôïng As xaâm nhaäp vaøo khí quyeån laø 73.540 taán/naêm.

Teân Latinh: Arsenicum Ngöôøi ta gaëp asen trong thieân nhieân ôû daïng hôïp chaát vôùi kim loaïi vaø löu huyønh. Khoaùng vaät phoå bieán laø pirit asen (FeAsS).

Nguoàn goác nhaân taïo saûn sinh As: Do naáu ñoàng: Saûn xuaát 1 taán ñoàng seõ coù 3,5 – 2,9 kg As ñöôïc giaûi phoùng, öôùc tính haøng naêm do naáu ñoàng ñaõ coù 12.080 taán/naêm As ñöa vaøo khí quyeån.

–4

Trong thieân nhieân asen chæ chieám 1,7 x 10 % khoái löôïng voû traùi ñaát.

Do naáu chì: 1.430 taán/naêm.

Khoâng theå naáu chaûy asen ôû aùp löïc thöôøng vì asen thaêng hoa ôû 615oC maø khoâng noùng chaûy.

Do naáu keõm: 780 taán/naêm.

Asen keát hôïp tröïc tieáp vôùi halogen, löu huyønh.

Do ñoát than ñaù: thöôøng 1 taán than ñaù ñoát leân seõ coù 15 gam As ñöôïc sinh ra, haøng naêm, do ñoát than ñaù neân coù khoaûng 6.000 taán As ñöôïc giaûi phoùng vaøo khí quyeån.

Asen tan trong acid nitric vaø nöôùc cöôøng toan. Nguoàn goác: Asen thöôøng xuaát hieän trong caùc: 223

112

224

Ngöôøi ta thaáy As toàn taïi, tuaàn hoaøn qua moät chu trình kín qua khoâng khí, ñaïi döông, ñaát... Haøm löôïng cuûa noù ôû baéc baùn caàu cao hôn nhieàu so vôùi nam baùn caàu.

Laøm vieäc trong caùc nhaø maùy saûn xuaát thuoáoc BVTV hoaëc saûn xuaát ñoàng... thì ngöôøi nghieän thuoác laù deã bò nhieãm ñoäc hôn. Hieän nay, treân theá giôùi coù xu höôùng baõi boû khoâng duøng asen ñeå saûn xuaát thuoác baûo veä thöïc vaät nöõa (TBVTV) vì tính ñoäc nhöng con ngöôøi vaãn coøn söû duïng noù trong moät soá khaâu cheá bieán thöïc phaåm hoaëc nhöõng saûn phaåm duøng trong sinh hoaït thöôøng ngaøy nhö:

As xaâm nhaäp vaøo theá giôùi soáng , vaøo cô theå ñoäng vaät, thöïc vaät töø ñaát, nöôùc. Qua quaù trình ñoát chaùy, phaân huûy. Bay hôi... Toång löôïng As trong sinh khoái thöïc vaät treân traùi ñaát laø 160.000 taán vaø trong ñoäng vaät vaøo khoaûng 3.000 taán...

– Phaåm maøu (chaát nhuoäm thöùc aên, uoáng).

Ñoäc tính cuûa As:

Khi ôû noàng ñoä thaáp thì As coù tính kích thích sinh tröôûng caây troàng, neáu noàng ñoä cao seõ daãn ñeán söï thieáu saét cho thöïc vaät.

– Laøm phaán roâm, moät soá thuoác trò beänh. – Laøm chaát dieät khuaån trong thöùc aên, trong röôïu vang. – Caùc chaát boã taït duøng ñeå cheá ca cao ñaëc laø nguyeân nhaân laøm cho löôïng thaïch tín trong ca cao taêng leân.

Ñoái vôùi lieàu cao trong nöôùc (> 200 μ/l) thì daãn ñeán ung thö da. Hieän nay, hôn moät trieäu ngöôøi daân AÁn Ñoä ñang chòu caûnh söû duïng nguoàn nöôùc ngaàm bò oâ nhieãm As (caùc gieáng khoan trong vuøng coù chöùa As) ít nhaát ñaõ coù hôn 200.000 ngöôøi bò lôû chaân vaø ñang coù nguy cô bò ung thö, nguy cô naøy seõ laây lan sang haøng trieäu ngöôøi khaùc ôû AÁn Ñoä.

– Trong caùc duïng cuï ñöïng thöùc aên laøm baèng nhoâm cuõng thöôøng coù 0,015% asen. Lieàu gaây cheát ngöôøi (0,15 gam). Neáu ít hôn nhöng duøng laâu ngaøy seõ sinh ra ngoä ñoäc maõn tính, vieâm daây thaàn kinh dò caûm, söøng hoùa, lieät caû töù chi.

As raát ñoäc neân töø laâu con ngöôøi ñaõ bieát söû duïng noù nhö moät phöông tieän gieát ngöôøi.

Khi ngoä ñoäc asen: Buoàn noân, khaùt nöôùc, ñau yeát haàu khi nuoát, ñau thöôïng vò, choùng maët, co giaät, da ñoû, maïch yeáu, ñau thaét löng vaø baép chaân, khi ñi ngoaøi phaân loån nhoån nhö haït gaïo (gioáng nhö beänh taû, maïch ñaäp nhanh nhöng yeáu) nhö phuø thuûng ôû vuøng maét.

Ngöôøi ta söû duïng caùc hôïp chaát voâ cô vaø höõu cô coù chöùa As nhö Natri, canxi asenat. Trioxit asen, mononatri metan asenat duøng laøm thuoác tröø saâu... Taát caû nhöõng loaïi thuoác BVTV naøy baèng nhieàu con ñöôøng xaâm nhaäp vaøo con ngöôøi gaây nhieàu haäu quaû nguy hieåm maø ñaëc bieät quan troïng laø ung thö...

225

Sô cöùu khi nhieãm ñoäc: Uoáng söõa, tröùng soáng, nöôùc voâi laøm cho noân ra, sau khi noân laïi tieáp tuïc cho uoáng söõa noùng

113

226

hay söõa ñaùnh vôùi loøng traéng tröùng gaø, sau ñoù taåy röûa ruoät vaø thoâng tieåu tieän.

Hieän nay khoâng coøn söû duïng nöõa vì ñoäc tính cao cuûa noù. Chuùng phaù huûy heä enzym trong cô theå, chæ caàn uoáng 120mg trong voøng 24 giôø coù theå gieát cheát moät ngöôøi naëng 60kg.

IV. MOÄT SOÁ KIM LOAÏI NAËNG SÖÛ DUÏNG TRONG ÑOÂNG Y

3. Khinh phaán

1. Thaàn sa, chu sa

Ñaây laø hôïp chaát voâ cô clorua thuûy ngaân HgCl (calomel)

Thöïc chaát ñaây laø hôïp chaát cuûa thuûy ngaân goàm:

Ñoâng y duøng:

– Sulfua thuûy ngaân: HgS

– Chöõa phuø thuõng

– Selenur: HgSe

– Coå chöùng

Trong ñoâng y duøng ñeå ñieàu trò:

– Ñaøm tích

– Beänh maát nguû

– Bí ñaïi tieåu tieän

– Treû con khoùc ñeâm

Taây y duøng:

– Laøm maùt tim

– Laøm thuoác taåy

– An thaàn

– Thuoác lôïi tieåu

Do nhaän thöùc khoâng ñaày ñuû ñaõ coù ngöôøi mua tim lôïn veà moå ra cho thaàn sa, chu sa vaøo haáp ñeå aên daãn ñeán töû vong.

– Thuoác thoâng maät Nay ñình chæ khoâng duøng.

2. Thaïch tín

4. Hoàng hoaøng

Coøn goïi laø nhaân ngoân (thöïc chaát laø voâ cô asen trioxit As2O3).

Thöïc chaát laø thaønh phaàn sulfua asen (As2S3) Ñoâng y duøng:

Ñoâng y duøng: chöõa hen suyeãn, soát reùt laâu ngaøy.

– Chöõa hen suyeãn

Taây y duøng:

– Kinh giaûn

– Laøm chaát kích thích

– Chöõa phong ñoäc trong xöông

– Chöõa thieáu maùu. 227

114

228

– Taû lî

– Hoaït ñoäng khai thaùc keõm coù nhieàu cadimi ñi keøm (Peru vaø Mexico saûn xuaát 25% toång saûn löôïng keõm theá giôùi vì vaäy hai nöôùc naøy cuõng laø hai nöôùc nhieãm cadimi nhieàu nhaát theá giôùi).

Trong nhöõng naêm gaàn ñaây coù nhieàu nôi ngöôøi ta ñaõ ngoä ñoäc hoaëc daãn ñeán töû vong do duøng khoâng ñuùng lieàu löôïng nhöõng kim loaïi naëng keå treân. Coù ngöôøi ñaõ uoáng röôïu ngaâm thuoác baéc roài cheát, coù ngöôøi duøng hoàng hoaøng chöõa hen suyeãn roài cheát luoân. Coù nhöõng vuï ngoä ñoäc taäp theå haøng traêm ngöôøi.

– Ñoát chaùy than vaø caùc chaát thaûi raén. – Loïc daàu, coâng ngheä hoùa chaát. – Phaân boùn phospho cuõng giaøu cadimi hôn caùc loaïi phaân khaùc.

V. CADIMI (Cd)

– Taïi nhieàu khu coâng nghieäp hoùa chaát, ñaát vaø nöôùc quanh khu vöïc saûn xuaát ñeàu bò nhieãm cadimi. Caùc loaïi rau troàng quanh khu saûn xuaát ñeàu bò nhieãm cadimi. Nhieàu nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng nhöõng ngöôøi daân ôû Taây AÂu vaø Baéc Myõ soáng quanh vuøng saûn xuaát coâng nghieäp, trong thöùc aên ñaëc bieät rau xanh haøng ngaøy haáp thuï töø 150 – 350 microgam cadimi, trong luùc ñoù tieâu chuaån cho pheùp chæ coù 60 – 70 microgam/ngaøy (tieâu chuaån OMS).

Teân La tinh: Cadium Tieáng Hy laïp “Cadmea” coù nghóa laø caùc quaëng keõm vaø keõm oxit, trong oxit naøy ngöôøi ta ñaõ tìm ra cadimi. Cadimi laø moät khoái löôïng hieám chieám 1,3 x 10–5% khoái löôïng voû traùi ñaát, cadimi thöôøng gaëp cuøng vôùi keõm trong quaëng. Veà tính chaát lyù hoïc vaø hoùa hoïc, cadimi gioáng vôùi keõm hôn heát, noù coù maøu traéng baïc, deã reøn vaø deã caùn.

– Söï haáp thuï cadimi bôûi thöïc vaät phuï thuoäc raát lôùn vaøo ñoä pH. Khi boùn voâi ñeå caûi taïo ñaát chua, khi pH taêng thì söï haáp thuï cadimi bôûi thöïc vaät giaûm haún.

Nguoàn goác saûn sinh cadimi: Yeáu toá töï nhieân: – Cadimi trong ñaát laø nguyeân toá vi löôïng saûn sinh ra trong quaù trình phong hoùa ñaù vaø hình thaønh ñaát. Caùc loaïi ñaù traàm tích thöôøng giaøu cadimi.

– Haàu heát buøn thaûi ñeàu coù chöùa cadimi, thöôøng töø 5 ÷ 20 mg cadimi/kg buøn. ÖÙng duïng cadimin trong cuoäc soáng raát ña daïng

– Trong soá caùc loaïi ñaát ñaù thì ñaù voâi coù haøm löôïng cadimi cao nhaát.

– Söû duïng roäng raõi laøm thanh ñieàu chænh trong coâng ngheä cheá taïo loø phaûn öùng.

– Buïi nuùi löûa, löûa röøng saûn sinh ra cadimi.

– Cadimi coù trong thaønh phaàn caùc hôïp kim deã noùng chaûy duøng ñeå laøm chaát haøn.

Yeáu toá nhaân taïo:

– Phaàn lôùn duøng ñeå maï caùc ñoà baèng theùp vaø saét taây. 229

115

230

– Moät vaøi hôïp chaát cuûa cadimi coù maøu röïc rôõ bôûi vaäy ngöôøi ta duøng cadimi sulfua (CdS) ñeå cheá caùc loaïi sôn maøu vaøng coù caùc saéc thaùi khaùc nhau.

ÔÛ vuøng cöûa soâng chòu aùnh saùng thuûy trieàu chaát raén ñöôïc taïo thaønh do quaù trình keo tuï caùc ion voâ cô khi gaëp nöôùc maën. Chaát raén coøn ñöôïc ñöa vaøo nguoàn nöôùc töï nhieân töø nöôùc thaûi coâng nghieäp, sinh hoaït.

Nhieãm ñoäc cadimi: – Cadimi xaâm nhaäp vaøo khí quyeån vaø nguoàn nöôùc theo phöông thöùc töï nhieân vaø nhaân taïo.

Nöôùc töï nhieân thöôøng bò vaån ñuïc do nhöõng haït keo lô löûng. Caùc haït lô löûng naøy coù theå laø:

– Cadimi xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi chuû yeáu qua thöùc aên töø caùc loaïi caây troàng treân ñaát giaøu cadimi hoaëc töôùi baèng nöôùc chöùa nhieàu cadimi.

– Haït seùt. – Muøn.

– Cadimi ñöôïc tích luõy trong thaän vaø xöông ngöôøi.

– Vi sinh vaät...

– Cadimi xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi laøm nhieãu loaïn moät soá enzym nhaát ñònh, gaây neân hoäi chöùng haï huyeát aùp roài ung thu phoåi.

Trong caùc nguoàn nöôùc coù theå khai thaùc ñeå töôùi cho caây troàng thì nöôùc soâng thöôøng chöùa nhieàu chaát lô löûng hôn. Haøm löôïng vaø thaønh phaàn cuûa chaát lô löûng trong nguoàn nöôùc töôùi phaûi thích hôïp vôùi vieäc caûi taïo ñaát, taêng ñoä phì cuûa ñaát ñoàng thôøi traùnh boài laéng keânh möông...

Hai beänh do moâi tröôøng gaây neân ñaàu tieân ñöôïc con ngöôøi phaùt hieän laø Itai – Itai do cadimi vaø beänh Minamata do thuûy ngaân cuõng ñeàu xuaát phaùt töø Nhaät. – Phuï nöõ trong thôøi kyø thai ngheùn maø thieáu dinh döôõng (do aên kieâng) thì raát deã chòu taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa cadimi vaø deã daãn ñeán vieâm thaän vaø ung thö thaän.

Soâng ngoøi nöôùc ta, ñaëc bieät laø soâng ngoøi mieàn Baéc coù raát nhieàu phuø sa, trong ñoù coù nhieàu loaïi coù theå laøm phaân boùn toát cho caây troàng, ñoù laø:

– Ngöôøi nghieän thuoác laù deã haáp thuï cadimi hôn ngöôøi khoâng nghieän (möùc haáp thuï cadimi treân ñaàu ngöôøi nghieän 30 – 65 μg, ngöôøi khoâng nghieän 20 – 40 μg).

– Loaïi phuø sa coù ñöôøng kính d ≤ 0,001 mm chöùa nhieàu chaát muøn, loaïi naøy ít boài laéng trong caùc keânh möông, taêng ñoä phì cuûa ñaát nhöng neáu ñöa quaù nhieàu vaøo ruoäng coù theå seõ laøm giaûm tính ngaám cuûa nöôùc vaø ñoä thoaùng khí cuûa ñaát.

Loaïi 5. Caùc chaát raén

Caùc chaát raén trong nguoàn nöôùc töï nhieân ñöôïc taïo neân do quaù trình xoùi moøn, phong hoùa ñòa chaát, do nöôùc chaûy traøn töø ñoàng ruoäng.

231

– Loaïi phuø sa coù d = 0,001 – 0,05 mm mang theo raát ít chaát dinh döôõng, khoâng taêng ñoä phì cuûa ñaát nhöng coù theå caûi

116

232

taïo ñöôïc ñaát töø ñaát naëng chuyeån sang ñaát nheï vaø deã ngaám nöôùc nhöng maët khaùc cuõng coù haïi laø boài laéng keânh möông.

Chaát raén hoøa tan hay toång chaát raén hoøa tan laø söï toàn taïi trong nöôùc cuûa caùc khoaùng chaát voâ cô vaø ñoâi khi caû moät soá chaát höõu cô. Coù raát nhieàu loaïi muoái nhö clorua, carbonat, hydrocarbonat, nitrat, phosphat vaø sulfat vôùi caùc loaïi kim loaïi nhö canxi (Ca), magie (Mg), natri (Na), kali (K), saét (Fe)... chuùng laøm cho nöôùc coù vò nhaát ñònh. Neáu moät trong soá caùc loaïi muoái naøy coù haøm löôïng cao thì nöôùc khoâng theå duøng ñeå uoáng coøn töôùi trong thôøi gian daøi seõ gaây maën cho ñaát...

– Loaïi phuø sa coù ñöôøng kính d ≤ 0,05 mm, hoaøn toaøn laø loaïi phuø sa coù haïi vì boài laéng lôùn, khoâng coù taùc duïng caûi taïo ñaát, khoâng coù taùc duïng lôùn ñoái vôùi caây troàng. Nöôùc thieân nhieân neáu bò vaån ñuïc nhieàu seõ laøm giaûm cöôøng ñoä aùnh saùng chieáu qua töø ñoù daãn ñeán oâ nhieãm... Ngöôøi ta thöôøng chia gaây ñuïc ra laøm hai loaïi ñeå nghieân cöùu laø löôïng ñuïc, ñoä ñuïc. Ta duøng chöõ toång chaát raén ñeå phuø hôïp vôùi danh töø chung cuûa caùc nöôùc trong lónh vöïc nghieân cöùu oâ nhieãm nöôùc, vaäy ñoä ñuïc hay toång chaát raén (TS: TotalSolid bao goàm:

Trong noâng nghieäp thaâm canh, phaân boùn nitô ñöôïc söû duïng töông ñoái nhieàu, moät phaàn phaân boùn bò röûa troâi xuoáng caùc doøng soâng, moät phaàn ngaám xuoáng ñaát theo doøng chaûy ngaàm ra soâng... Löôïng phaân boùn naøy laøm giaøu chaát dinh döôõng trong nöôùc vaø gaây neân hieän töôïng “phuù döôõng” cho caùc heä sinh thaùi trong nöôùc. Vì vaäy, nöôùc coù haøm löôïng chaát raén hoøa tan cao roõ raøng seõ laøm cho nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm.

– Chaát raén lô löûng (SS: Suspended Solid) hay toång chaát raén lô löûng (TSS: Total Suspended Soild).

Söï phong phuù xaùc cheát cuûa caùc thöïc vaät laø ñieàu haáp ñoái vôùi caùc vi sinh vaät hoaïi sinh, oxy bò tieâu thuï nhieàu vaø tröôøng trôû neân kî khí, quaù trình kî khí chieám öu theá thì caùc boït khí dioxit carbon, amoniac, hydrosulfur... gaây neân hoâi thoái.

– Chaát raén hoøa tan (DS: Dissolved Solid) hay toång chaát raén hoøa tan (TDS: Total Dissolved Soild). Chaát raén lô löûng hay toång chaát raén lô löûng laø moät phaàn cuûa chaát raén coù trong nöôùc ôû daïng khoâng hoøa tan. Xaùc ñònh SS hay TSS giuùp ta xeùt ñoaùn ñöôïc haøm löôïng seùt, muøn, vaø nhöõng phaàn töû nhoû khaùc chöùa trong nöôùc. SS hay TSS lôùn seõ giaûm taàm nhìn cuûa caùc sinh vaät soáng döôùi nöôùc vaø aùnh saùng roïi qua, chuùng laøm cho nöôùc khoâng söû duïng ñöôïc ñeå uoáng vaø cho caùc nhu caàu sinh hoaït khaùc. Nhöng maët khaùc, neáu TSS laø chaát muøn thì laïi raát coù ích cho noâng nghieäp nhö ñaõ phaân tích treân...

233

daãn moâi giaûi muøi

Khi söû duïng nöôùc coù TDS cao cho coâng nghieäp thì caùc chaát raén daàn daàn ñoùng caën ôû thaønh caùc maùy moùc, beå chöùa, turbin gaây ra aên moøn kim loaïi... Cuõng caàn giaûi thích theâm veà ñoä khoaùng hoùa cuûa nöôùc ñoái vôùi caây troàng nhö sau: Ñoä khoaùng hoùa cuûa nöôùc töôùi cho caây troàng thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng löôïng muoái (moät trong nhöõng loaïi muoái ñaõ giôùi thieäu ôû treân) hoøa tan trong moät lít

117

234

nöôùc (gam/lít) hay (%o). Ñoä khoaùng hoùa lôùn hay nhoû vaø thaønh phaàn cuï theå caùc loaïi muoái trong nöôùc coù nhöõng aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán khaû naêng huùt nöôùc cuûa caây troàng vaø quaù trình hoùa maën cuûa ñaát.

Daàu moû laø moät hoãn hôïp phöùc taïp hydrocarbon vôùi nhöõng chaát höõu cô khaùc nhau.

cuûa

nhöõng

Thaønh phaàn hoùa hoïc cô baûn cuûa daàu moû laø: – Carbon (82 – 87%)

– Neáu quaù trình khoaùng hoùa cuûa nöôùc quaù cao caây seõ khoâng huùt ñöôïc nöôùc.

– Hydro (11 – 14%) – Löu huyønh (0,1 – 0,5%)

– Maët khaùc do boác hôi, muoái trong nöôùc seõ tích ñoïng daãn ñeán laøm cho ñaát hoùa maën.

Haøm löôïng nitô vaø oxy thöôøng khoâng vöôït quaù vaøi phaàn nghìn. Taát nhieân cuõng coù nhöõng ngoaïi leä, ví duï nhö daàu moû ôû Califonia – Myõ.

Theo quy ñònh cuûa Vieät Nam: – Ñoái vôùi nöôùc uoáng thì ñoä ñuïc phaûi nhoû hôn 1,5 mg/l.

– 1,2% oxy lieân keát.

– Ñoái vôùi nöôùc sinh hoaït thì chaát raén lô löûng > 20 mg/l.

– 1,7% nitô.

Loaïi 6. OÂ nhieãm daàu vaø chaát taåy röûa toång hôïp

Theo thoáng keâ theá giôùi thì caùc hoaït ñoäng thaêm doø vaø khai thaùc daàu khí chæ gaây oâ nhieãm moâi tröôøng treân bieån 2%. Trong khi ñoù nguy cô gaây oâ nhieãm trong quaù trình vaän chuyeån laø 33%. Trong ñoù do tai naïn chieám tyû leä cao nhaát.

1. OÂ nhieãm nöôùc do daàu

Chuùng ta bieát raèng: daàu moû khoâng chæ laø nhieân lieäu maø laø cô sôû cuûa nhieàu loaïi nhieân lieäu voâ cuøng caàn thieát, tröôùc heát laø nguyeân lieäu ñoäng cô, nhu caàu veà loaïi nguyeân lieäu naøy ngaøy caøng gia taêng. Neáu naêm 1896 caû theá giôùi chæ coù vaøi chieác oâ toâ thì naêm 1911 ñaõ coù hôn 1.000.000 chieác. Trong theá chieán thöù II, ngöôøi ta ñaõ söû duïng:

Haø m löôï n g daà u môõ vaø chaá t beù o trong nöôù c cao seõ daã n ñeá n : – Taéc ngheõn oáng daãn nöôùc. – Maøng daàu môõ bao phuû treân maët nöôùc vaø quaàn theå sinh vaät töø ñoù ngaên caûn quaù trình trao ñoåi oxy laøm kìm haõm quaù trình phaùt trieån ñoäng thöïc vaät trong nöôùc.

– 40 trieäu oâ toâ vaø xe remooùc. – 200.000 maùy bay. – 150.000 xe taêng.

2. OÂ nhieãm nguoàn nöôùc do chaát taåy röûa toång hôïp

Ñeå cho nhöõng phöông tieän naøy hoaït ñoäng ngöôøi ta ñaõ phaûi duøng ñeán haøng traêm trieäu taán xaêng vaø daàu nhôøn... 235

118

236

Ngaøy nay, chaát taåy röûa toång hôïp (ABDS) ñöôïc söû duïng roäng raõi trong sinh hoaït cuõng nhö trong coâng nghieäp. Noù ñaõ thay theá moät khoái löôïng lôùn daàu thöïc vaät ñeå laøm xaø phoøng, ví duï nhö ôû Lieân Xoâ cuõ, moãi naêm tieát kieäm ñöôïc 150.000 taán daàu thöïc vaät. Nhöõng chaát chính ñeå saûn xuaát chaát taåy röûa toång hôïp laø:

– Laøm taêng haøm löôïng phosphat trong nöôùc (trung bình moãi ngaøy moät ngöôøi qua taém giaët ñaõ thaûi ñi 1,6 gam phosphat). – Chaát taåy röûa toång hôïp ñoâi khi taïo ta nhöõng maûng boït lôùn, cao haøng meùt, daøi haøng nghìn meùt. Töø ñoù laøm aûnh höôûng ñeán quaù trình hoøa tan oxy cuûa khí quyeån vaøo trong nöôùc, phaù huûy quaù trình töï laøm saïch cuûa nöôùc gaây neân söï thieáu huït oxy trong nöôùc, aûnh höôûng ñeán heä sinh thaùi nöôùc.

Dodexy chaát taïo boït Benzene C 6 H 6

Sulfonic Acide

Do tính chaát nguy hieåm ñeán moâi tröôøng nöôùc maø chính phuû ta ñaõ ra quyeát ñònh IX/1996 veà vieäc ñình chæ saûn xuaát vaø söû duïng chaát ABDS treân toaøn laõnh thoå Vieät Nam, chaäm nhaát ñeán 6/1997 laø keát thuùc...

Chieám töø 20 – 20%

Caùc chaát phuï khaùc chieám töø 70 – 80%, bao goàm:

Loaïi 7. OÂ nhieãm nöôùc bôûi taùc nhaân sinh hoïc

– Tripoly phosphat natri, noù coù ñaëc tính laø bao boïc caùc ion kim loaïi nhö Ca2+, Mg2+, Fe2+... maø khoâng keát tuûa vôùi caùc loaïi kim loaïi naøy nhöng ñoàng thôøi laïi bieán chuùng thaønh moät hoãn hôïp coù theå hoøa tan. Trong tröôøng hôïp naøy, chuùng khoâng theå keát hôïp caùc ion khaùc.

Nhöõng taùc nhaân sinh hoïc chính laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc coù theå phaàn thaønh 4 loaïi. – Vi khuaån gaây beänh – Vi ruùt

– Sulfat natri coù taùc duïng laøm cho chaáy taåy röûa choùng khoâ.

– Kyù sinh truøng

– Silicat natri laøm cho xaø phoøng khoâng voùn cuïc.

– Caùc loaïi sinh vaät khaùc.

Vieäc söû duïng haøng ngaøy chaát taåy röûa toång hôïp, tuy coù tieát kieäm moät khoái löôïng lôùn daàu thöïc vaät nhöng ñoàng thôøi noù laïi goùp phaàn taïo ra söï oâ nhieãm cho moâi tröôøng nöôùc. Bôûi vì chaát ABDS.

1. Vi khuaån gaây beänh

Phaûi hieåu raèng trong nöôùc saïch, vi khuaån gaây beänh soáng laâu hôn ôû trong nöôùc coù taïp khuaån. Hieän töôïng naøy raát roõ ôû nguoàn nöôùc thieân nhieân coù ñuû caùc yeáu toá laøm nöôùc töï laøm saïch. Tuy vaäy, coù moät soá vi khuaån giaûm mau choùng ôû caû nöôùc töông ñoái saïch.

– Raát khoù phaân huûy sinh hoïc. – Deã tích tuï gaây oâ nhieãm.

237

119

238

Beänh phoù thöông haøn thöôøng xaûy ra cuøng vôùi beänh thöông haøn.

Coù ngöôøi quan saùt ñeán ngaøy thöù 5 thì 96,5% vi khuaån thöông haøn vaø phoù thöông haøn cheát trong nöôùc möa, ñeán ngaøy thöù 6 thì 99,5 – 99,8%, ñeán ngaøy thöù 10 phaûi loïc 1 lít nöôùc môùi tìm thaáy vi khuaån (ngaøy ñaàu coù tôùi 2.000 vi khuaån trong 1ml).

+ Beänh lî:

Vi khuaån lî soáng töø 6 – 7 ngaøy trong nöôùc, vi khuaån ñöôøng ruoät chæ coù theå soáng sau khi nöôùc vöøa bò nhieãm baån.

Tuy vaäy, ta vaãn thaáy coù nhieàu loaïi vi khuaån coù theå soáng tôùi 3 thaùng trong nöôùc, do ñoù neáu uoáng nöôùc bò nhieãm khuaån gaây beänh roõ raøng seõ ñöa ñeán nhöõng haäu quaû xaáu. Ñoâi khi daãn ñeán nhöõng vuï dòch lan traøn khaép caû moät vuøng roäng lôùn.

Caùc vuï dòch lî gaàn ñaây treân theá giôùi coù veû traàm troïng. ÔÛ Myõ, nöôùc laø con ñöôøng lan traøn nhöõng hình thaùi khaùc nhau cuûa roái loaïn ñöôøng ruoät caáp tính, ñaëc bieät ôû treû em.

Sau ñaây laø caùc loaïi vi khuaån truyeàn qua nöôùc hoaëc qua thöïc phaåm cheá bieán baèng nöôùc bò oâ nhieãm:

+ Beänh leptospira:

Nguoàn goác gaây beänh laø do caùc nguoàn nöôùc ngoït töï nhieân bò oâ nhieãm bôûi chaát baøi tieát cuûa caùc loaøi gaëm nhaám (chuoät). Gaàn ñaây ngöôøi ta coøn phaùt hieän ra beänh naøy ôû treû em do duøng nöôùc gieáng hoaëc tieáp xuùc vôùi caùc hoà nöôùc baån... nôi gaàn nöôùc coáng ñoå vaøo hay nhöõng khuùc soâng coù gia suùc hay lui tôùi uoáng nöôùc...

+ Beänh taû:

Vi khuaån gaây beänh taû laø vibrio coma, ngoaøi ra coøn coù vibro eltor. Vibrio eltor thuoäc nhoùm celebes ñaõ phaùt trieån mau leï vaø roäng raõi ra khoûi ranh giôùi cuûa oå dòch. Nöôùc ta ñang bò bao vaây bôûi maáy khu vöïc dòch taû AÁn Ñoä, Ñoâng Pakistan, keøm beân laø Thaùi Lan, Mieán Ñieän roài tôùi Ma Cao, Hoàng Koân,g Inñoâneâxia, Philipin.

Coù 2 nhoùm gaây xoaén khuaån: – Xoaén khuaån vaøng da (L. Icterohaemorrhagiac). – Xoaén khuaån khoâng gaây vaøng da (L. Grippo typhosa, L. Canicola).

+ Beänh thöông haøn:

Vi khuaån thöông haøn coù theå soáng 4 tuaàn trong gieáng vaø 25 ngaøy trong nöôùc hoà vaø nöôùc soâng.

Xoaén khuaån vaøng da toàn taïi ôû khaép nôi, nhöõng ngöôøi thöôøng tieáp xuùc vôùi buøn hay maéc beänh naøy. Xoaén khuaån naøy coù theå soáng haøng tuaàn hay haøng thaùng ôû trong nöôùc coù chöùa nhieàu chaát höõu cô (chuoät thöôøng mang nhieàu xoaén khuaån, caû choù, lôïn, cuõng chöùa khuaån vaøng da).

Söï phaùt hieän vi khuaån thöông haøn trong caùc vuï dòch do nöôùc gaây ra raát hieám bôûi vì thôøi kyø uû beänh raát laâu, vi khuaån laïi coù theå thay ñoåi trong nöôùc vaø maát caùc daáu hieäu ñieån hình neân khoù phaùt hieän. Tuy vaäy, nöôùc coù theå laø moät oå tieàm taøng caùc vi khuaån thöông haøn neáu khoâng ñöôïc theo doõi. 239

120

240

Xoaén khuaån khoâng gaây vaøng da xuaát hieän ôû ngöôøi noâng daân laøm vieäc ngoaøi ñoàng nhaát laø ñoàng laày. Ngöôøi ñi ñaün goã trong röøng saâu hay chaên nuoâi suùc vaät cuõng maéc caùc beänh naøy.

+ Ñònh nghóa

Vieâm gan sieâu vi (VGSV) laø beänh maø trong ñoù gan bò söng (vieâm) do sieâu vi truøng gaây neân. Beänh khaù phoå bieán ôû Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù coù nöôùc ta. Ña soá ngöôøi beänh laø treû em. Beänh thöôøng gaây soát, vaøng da vaøi tuaàn roài khoûi nhöng coù khi ñoät ngoät trôû naëng roài daãn ñeán töû vong... Ngoaøi ra, moät soá theå beänh coù theå tieán trieån keùo daøi daãn tôùi xô gan (chai gan) hoaëc ung thö gan.

+ Beänh do brucella (gaây soát laøn soùng)

Nhöõng vuøng chaên nuoâi deâ cöøu hay maéc phaûi beänh naøy. Trong nöôùc baån brucella soáng khaù laâu, ñaây cuõng lieät vaøo beänh ngheà nghieäp vì nhöõng ngöôøi chaên deâ cöøu thì tyû leä maéc beänh nhieàu hôn.

Caùc loaïi vi truøng gaây beänh goïi taét laø sieâu vi bôûi vì chuùng laø nhöõng sinh vaät voâ cuøng nhoû phaûi duøng ñeán kính hieån vi ñieän töû môùi phaùt hieän ñöôïc (sieâu vi hay coøn goïi laø virut).

II. Sieâu vi khuaån trong nöôùc

Moät soá vi khuaån phaùt trieån trong boä maùy tieâu hoùa cuûa con ngöôøi vaø chuùng coù theå ñöôïc ñaøo thaûi moät löôïng lôùn trong phaân, ñoâi khi coù theå gaëp chuùng trong nhöõng nguoàn nöôùc thaûi sinh hoaït vaø nhöõng nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm.

+ Phaân loaïi:

Caên cöù vaøo trieäu chöùng vaø caùch tieán trieån maø ngaønh y hieän nay chia VGSV ra laøm 3 theå loaïi chính:

1. Beänh vieâm gan sieâu vi:

Beänh vieâm gan sieâu vi coù theå truyeàn qua soø, heán soáng ôû nöôùc bò nhieãm baån do nöôùc thaûi sinh hoaït hoøa laãn phaân (loaïi vi khuaån soáng trong soø heán laø nhoùm salmonella).

– Vieâm gan caáp tính – Vieâm gan toái caáp – Vieâm gan maõn tính.

Sieâu vi khuaån vieâm gan soáng ñöôïc 6 tuaàn trong nöôùc gieáng vaø 4 tuaàn trong phoøng thí nghieäm.

a. Theå vieâm gan caáp tính: Khi sieâu vi ñoät nhaäp vaøo cô theå vaø taán coâng vaøo gan laàn ñaàu chuùng thöôøng gaây ra moät loaïi vieâm gan goïi laø vieâm gan caáp. Khi ñoù ngöôøi beänh seõ thaáy moät soá trieäu chöùng chuû yeáu nhö sau:

Nhieàu quan saùt thaáy moät soá caùc traïi nghæ heø cuûa treû em duøng nöôùc bò oâ nhieãm phaân naëng ôû caùc soâng, hoà, gieáng, caû ôû nhöõng maïng löôùi cung caáp nöôùc, caùc ñöôøng oáng bò sai soùt veà kyõ thuaät, xaûy ra beänh vieâm gan sieâu vi khuaån... Nhö vaäy coù moái lieân quan giöõa vieâm gan sieâu vi (VGSV) vôùi vieäc söû duïng nguoàn nöôùc maát veä sinh. 241

– Soát. – Meät moûi.

121

242

– Vaøng da.

Chaûy maùu cuõng nhanh choùng xuaát hieän, coù theå thaáy caùc veát hoaëc caùc ñaùm ñoû hoaëc baàm tím ôû nhieàu nôi treân cô theå do chaûy maùu döôùi da hoaëc thaáy ngöôøi beänh noân oùi ra maùu do chaûy maùu ruoät, chích vaøo choã naøo laäp töùc chaûy maùu ngay choã ñoù.

Soát laø trieäu chöùng ñaàu tieân, thöôøng nheï, ít khi soát cao do ñoù ngöôøi beänh coù khi chæ thaáy “ngaây ngaáy”. Thöôøng thöôøng o

hôn 80% beänh nhaân chæ soát 38,5 C. Meät moûi laø trieäu chöùng roõ reät hôn, ña soá ngöôøi beänh ñeàu than thôû “meät quaû”, “moûi quaù”.

Vieâm gan toái caáp laø moät loaïi vieâm gan heát söùc nguy hieåm thöôøng laøm cho ngöôøi beänh cheát raát nhanh. Ngay ôû caùc nöôùc tieân tieán vôùi ñaày ñuû phöông tieän hieän ñaïi thì con soá töû vong cuõng khoâng döôùi 90% (theo baùc só Buøi Xuaân Vónh – Beänh vieän Nhi Ñoàng 2 thì ñaây laø moät beänh thaäp töû nhaát sinh).

Vaøng da xuaát hieän sau vaøi ngaøy soát, meät moûi, vaøng da xuaát hieän treân taát caû moïi nôi treân cô theå, töø maét cho ñeán nöôùc tieåu. Thöôøng thì khi vaøng da xuaát hieän ngöôøi beänh seõ heát soát. Ngoaøi 3 trieäu chöùng treân, ngöôøi beänh coøn coù theâm moät soá trieäu chöùng veà tieâu hoùa nhö ñau buïng vuøng roán, ñau vuøng döôùi xöông söôøn beân phaûi, chaùn aên, no hôi, noân oùi...

c. Vieâm gan maõn tính

Neáu ngöôøi beänh qua khoûi “vieâm gan caáp” hoaëc voâ cuøng may maén qua côn aùc moäng “vieâm gan toái caáp” thì beänh gan cuõng chöa khoûi haún. Vì theá coù theå sau ñoù moät thaùng hoaëc moät naêm beänh laïi taùi phaùt theo nhöõng trieäu chöùng kín ñaùo hôn, dai daúng hôn, luùc naøy beänh ñöôïc goïi laø vieâm gan maõn tính hay vieâm gan maõn. Beänh gan maõn coù 2 daïng:

Vieâm gan caáp tính thöôøng xuaát hieän ñoät ngoät vaø tieán haønh nhanh choùng, thöôøng chæ keùo daøi 2 – 3 tuaàn sau ñoù neáu khoâng coù gì bieán chöùng thì hieän töôïng vaøng da seõ nhaït daàn, nöôùc tieåu seõ trong daàn, ngöôøi beänh seõ phuïc hoài söùc khoûe... b. Vieâm gan toái caáp: Beänh thöôøng xaûy ra sau khi beänh nhaân bò vaøng da töø 1 – 15 ngaøy.

– Theå tieàm aån.

Thoaït ñaàu ngöôøi beänh trôû neân löø ñöø coù luùc vaät vaõ noân oùi, ñoâi khi 2 tay giaät giaät nheï vaø raát nhanh sau ñoù ngöôøi beänh ñi vaøo hoân meâ coù theå keøm theo caùc côn co giaät, ngöôøi beänh thôû gaáp, maïch nhanh vaø raát yeáu, ngaønh y goïi chöùng hoân meâ naøy laø “hoân meâ gan” vì do beänh ôû gan gaây ra.

– Theå hoaït ñoäng. Vieâm gan maõn tính theå tieàm aån thöôøng coù nhöõng trieäu chöùng khoâng roõ raøng, ngöôøi beänh chæ caûm thaáy hôi meät, keùm aên, chaäm tieâu vaø thöôøng khoâng ñeå yù ñeán, chæ khi naøo coù dòp ñi khaùm beänh vaø xeùt nghieäm thì môùi bieát. Vieâm gan maõn tính theå hoaït ñoäng theå hieän roõ raøng hôn:

243

122

244

Ngoaøi ra coøn coù moät soá sieâu vi khaùc coù theå daãn ñeán vieâm gan nhöng vôùi phöông tieän kyõ thuaät hieän ñaïi chöa xaùc ñònh ñöôïc neân ñaët chung cho chuùng moät teân goïi laø vieâm gan sieâu vi (X).

– Raát meät moûi, nhieàu khi khoâng laøm gì cuõng meät. – Chaùn aên, thöôøng xuyeân bò no hôi, sình buïng, luoân luoân bò taùo boùn.

+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi A:

– Thænh thoaûng laïi coù moät ñôït soát maø khoâng roõ nguyeân nhaân, keøm theo nöôùc tieåu vaøng.

– Thöùc aên khoâng hôïp veä sinh. – Thöùc uoáng khoâng hôïp veä sinh.

– Hay bò maån ngöùa hoaëc noåi meà ñay. Caùc trieäu chöùng treân ñaây coù theå keùo daøi 6 thaùng hay laâu hôn roài daàn daàn caùc trieäu chöùng ñoù caøng naëng theâm, ngöôøi beänh caøng suy yeáu theâm. Theå naøy thöôøng do sieâu vi B hoaëc C gaây neân. Ñaây laø moät theå beänh heát söùc nguy hieåm vì coù theå phaùt trieån thaønh:

+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi B vaø ñöôøng laây truyeàn:

– Ñöôøng aên uoáng. – Ñöôøng maùu. – Ñöôøng tình duïc khoâng laønh maïnh.

– Xô gan (chai gan) laøm cho ngöôøi beänh cheát daàn cheát moøn.

– Laáy töø meï sang con.

– Hôn 50% tröôøng hôïp daãn ñeán ung thö gan, ngöôøi beänh cheát moät caùch nhanh choùng thöôøng khoâng quaù 6 thaùng.

Vieâm gan sieâu vi B laø moät beänh voâ cuøng nguy hieåm, noù daãn ñeán töû vong raát nhanh choùng. Moät soá ngöôøi troâng beà ngoaøi raát bình thöôøng khoâng theå hieän roõ raøng laø ñaõ mang maàm beänh nhöng khi xeùt nghieäm maùu môùi bieát ñaõ mang maàm beänh vieâm gan sieâu vi B vaø raát coù theå ñaõ laây lan sang nhieàu ngöôøi khaùc...

Nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi (VGSV): Cho ñeán nay, ngaønh y ñaõ xaùc ñònh ñöôïc 5 loaïi sieâu vi coù theå daãn ñeán vieâm gan vaø ñaët teân chuùng theo thöù töï: – Vieâm gan sieân vi A.

+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi C: Loaïi naøy chæ môùi xuaát hieän töø 1989. Noù coù moät soá ñaëc tính gaàn gioáng nhö vieâm gan sieâu vi B. Ngoaøi khaû naêng gaây ra vieâm gan caáp hoaëc toái caáp, chuùng coøn coù theå daãn ñeán xô gan hoaëc ung thö gan. Hieän nay, treân theá giôùi coù hôn 100 trieäu ngöôøi mang maàm beänh sieâu vi C. Theo baùc só Buøi Xuaân Vónh – Beänh vieän Nhi Ñoàng 2 thì taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh:

– Vieâm gan sieâu vi B. – Vieâm gan sieâu vi C. – Vieâm gan sieâu vi D. – Vieâm gan sieâu vi E.

245

123

246

Moãi naêm, treân theá giôùi coù 2 trieäu ngöôøi cheát vì vieâm gan

– Trong gaùi maõi daâm 9,9% nhieãm sieâu vi C. B.

– Giôùi xì ke ma tuùy 96,2% nhieãm sieâu vi C.

Coù hôn 300 trieäu ngöôøi mang maàm beänh maø trong ñoù hôn 75% laø ngöôøi Chaâu AÙ.

+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi D:

Ñaây laø moät loaïi sieâu vi khoâng hoaøn chænh, thöôøng noù lieân keát vôùi sieâu vi B. Khi caû 2 sieâu vi naøy lieân keát ñeå gaây beänh ôû gan thì söï nguy haïi seõ cao. Tyû leä vieâm gan toái caáp vaø vieâm gan maõn tính cuõng nhieàu hôn vaø dó nhieân tyû leä daãn ñeán xô gan vaø ung thö gan cuõng seõ cao hôn.

ÔÛ Vieät Nam chuùng ta cöù 10 ngöôøi thì coù 1 ngöôøi mang maàm beänh. Coù theå noùi ung thö gan laø moät trong nhöõng beänh ung thö deã gaëp nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ maø 80% ngöôøi ung thö gan laïi coù lieân quan ñeán vieâm gan sieâu vi B, theâm vaøo ñoù cöù 2 trong 3 tröôøng hôïp xô gan laïi lieân quan ñeán VGSV B.

+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi E: Loaïi naøy cuõng chæ môùi xaùc ñònh ñöôïc naêm 1988.

Coù theå noùi, beänh vieâm gan sieâu vi ñang laø noãi aùm aûnh gheâ sôï cuûa loaøi ngöôøi treân haønh tinh hieän nay. Vì vaäy, vieäc giöõ gìn moâi tröôøng trong laønh ñang laø moät trong nhöõng nhieäm vuï heát söùc böùc xuùc cuûa chuùng ta...

Vieâm gan sieâu vi E coù theå gaây vieâm gan caáp hoaëc toái caáp vaø daãn ñeán caùi cheát cuõng raát nhanh, coù ñieàu sieâu vi E khoâng daãn ñeán maõn tính, tröôùc maét chöa xaùc ñònh ñöôïc laø noù coù daãn ñeán xô gan vaø ung thö gan hay khoâng. Ñöôøng laây lan chuû yeáu sieâu vi E laø ñöôøng aên uoáng khoâng hôïp veä sinh.

2. Beänh baïi lieät

Moät soá quan saùt cuõng thaáy nguyeân nhaân gaây ra beänh baïi lieät töø nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm.

Toùm laïi: Vieâm gan sieâu vi coù theå ñoät nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi qua 4 ñöôøng chuû yeáu sau ñaây:

3. Beänh do adenovirut:

– AÊn uoáng (SVA – SVE).

Adenovirut ñaõ ñöôïc tìm thaáy trong phaân, trong nöôùc thaûi sinh hoaït vaø ñöôïc coi laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng beänh nhieãm khuaån caáp dieãn. Moät soá loaïi gaây vieâm keát maïc thöôøng xaûy ra khi taém ôû caùc ao hoà, caùc beå chöùa nhaân taïo (caùc hoà chöùa thuûy lôïi, thuûy ñieän) bò nhieãm baån bôûi adenovirut.

– Ñöôøng maùu (SVB – SVC – SVD) – Ñöôøng tình duïc (SVB – SVC – coù theå SVD). – Ñöôøng meï sang con (SVB) Moät thöïc teá ñang baùo ñoäng cho chuùng ta veà moái lieân quan giöõa oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc vaø beänh vieâm gan sieâu vi. 247

III. KYÙ SINH TRUØNG TRONG NÖÔÙC

124

248

oáng daãn nöôùc vaø treân ñoù coù theå phaùt sinh nhöõng tröïc khuaån tieâu thuï metan.

– Nöôùc chaûy traøn maët ñaát thu nhaän nöôùc baån ôû khaép moïi nôi vaø lan truyeàn beänh giun.

Söï xuaát hieän caùc loaïi taûo, rong, reâu... cuõng laøm caûn trôû söï hoaït ñoäng caùc maøng loïc, caùc loaïi nhuyeãn theå nhö dreissena coù theå laøm taéc caùc oáng daãn. Caùc loaïi giaùp xaùc nhö alsellus (boï cheùt nöôùc, doøi bieån) cuõng nhö caùc loaøi giun, baûn thaân chuùng khoâng gaây beänh, song coù theå löu truù caùc tröïc khuaån hoaëc vi ruùt trong ruoät cuûa chuùng vaø ngaên caûn clo huûy dieät caùc vi sinh vaät naøy. Cuoái cuøng moät soá loaïi taûo gaây nguy cô cho muøi vò nöôùc trôû thaønh khoù chòu...

– Khi boùn phaân töôi coù tröùng giun. – Ao hoà, keânh möông ñöôïc söû duïng vaøo nhieàu muïc ñích khaùc nhau (taém giaët, vo gaïo, röûa rau, phoùng ueá...) Do ñoù nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm traàm troïng vaø daãn ñeán beänh veà ñöôøng ruoät nhö: – Taû. – Lî.

Loaïi 8. OÂ nhieãm nöôùc bôûi caùc chaát phoùng xaï

– Thöông haøn.

Söï phaùt minh vaø söû duïng caùc chaát phoùng xaï ñaõ ñem laïi cho loaøi ngöôøi moät nguoàn naêng löôïng to lôùn, moät phöông phaùp chöõa caùc beänh hieåm ngheøo nhö ung thö... Song ñoàng thôøi cuõng laø moái ñe doïa cho nhaân loaïi khi noù ñöôïc söû duïng ñeå laøm vuõ khí trong chieán tranh vaø laøm oâ nhieãm moâi tröôøng bôûi caùc trung taâm khai thaùc caùc chaát phoùng xaï.

– Caùc beänh veà kyù sinh truøng. Trong nhöõng loaïi kyù sinh truøng coù theå truyeàn qua da ñeå vaøo cô theå con ngöôøi coù: – Giun moùc (tröùng trong phaân ngöôøi bò nhieãm beänh) coù teân goïi laø: Necator Americanus vaø Ankylostorma duodenale).

Nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm caùc chaát phoùng xaï töø khí quyeån hoaëc töø caùc chaát thaûi cuûa caùc trung taâm nghieân cöùu vaø söû duïng caùc chaát phoùng xaï.

– Giun löôn (giun ôû döôùi nieâm maïc ruoät) coù teân goïi laø: Strogyloides Stereoralis. IV. NHÖÕNG SINH VAÄT GAÂY KHOÙ KHAÊN TRÔÛ NGAÏI

Chaát phoùng xaï xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi qua nöôùc uoáng vaø thöïc phaåm bò nhieãm xaï (ví duï caù vaø caùc loaøi nhuyeãn theå bò nhieãm xaï...)

Coù nhöõng sinh vaät vaø vi sinh vaät chæ gaây trôû ngaïi gían tieáp cho söùc khoûe con ngöôøi. Nhöõng sinh vaät naøy chuyeån nöôùc voâ haïi thaønh nöôùc khoâng hôïp cho söï aên uoáng do tính chaát caûm quan khoù chòu hoaëc do caûn trôû hoaït ñoäng cuûa caùc heä thoáng xöû lyù vaø phaân phoái nöôùc. Tröôùc heát laø nhöõng caën coù sinh vaät choàng chaát leân treân beà maët phía trong cuûa nhöõng 249

Nhöõng ñoàng vò phoùng xaï thöôøng gaëp trong ñieàu kieän töï nhieân cuûa nhöõng nguoàn nöôùc cung caáp laø: – Bari (Ba226) soá thöù töï 56.

125

250

– Rañon (Rn222) soá thöù töï 86.

teá baøo, thay ñoåi caáu truùc cuûa teá baøo gaây ra caùc beänh veà di truyeàn, beänh veà maùu, beänh ung thö...

– Thori (Th232) soá thöï töï 90.

Cô cheá taùc ñoäng chung cuûa tia phoùng xaï leân cô theå laø gaây ion hoùa vaät chaát soáng, tröôùc heát laø phaân töû ADN (Acid Desosiribo Nucleic) cô sôû vaät chaát cuûa di truyeàn gaây neân nhöõng ñoät bieán. Neáu nhöõng ñoät bieán naøy khoâng laøm cheát teá baøo thì di truyeàn sang theá heä sau.

– Vaø saûn phaåm phaân huûy cuûa chuùng ôû möùc ñoä thaáp laø uran (U238) soá thöï töï 92. – Rañi soá 58. Noàng ñoä cuûa Rañi (Ra226) soá thöù töï 88 (tính theo ñôn vò picocuri/l vieát taét laø Pci/l laø töø 0,01 – 0,08 trong nöôùc soâng; 0,07 – 1,39 trong nöôùc ngaàm.

Nhöõng daïng beänh lyù do phoùng xaï hay gaëp nhaát laø beänh maùu traéng, ung thö tuyeán giaùp vaø nhieàu loaïi ung thö khaùc. Vì vaäy, neân nhôù raèng khoâng coù lieàu phoùng xaï naøo laø voâ toäi.

Noàng ñoä cuûa Rañon (Rn222) laø giöõa 0,2 – 3 × 105 PCi/l. Ñoä phoùng xaï cuûa nöôùc maùy coâng coäng phuï thuoäc vaøo caùch cheá hoùa nöôùc. Quaù trình laéng loïc saïch ñöôïc 98% Ra226, nhöng noàng ñoä cuûa chaát phoùng xaï töï nhieân trong caùc nguoàn nöôùc thay ñoåi ñaùng keå töø vuøng naøy sang vuøng khaùc. Ngöôøi ta nhaán maïnh raèng 10% Ra226 coù maët trong xöông laø xuaát phaùt töø nöôùc uoáng. Nhöõng chaát ñoàng vò phoùng xaï nhaân taïo trong nöôùc thöôøng baét nguoàn töø nhöõng keát tuûa sau caùc vuï thöû vuõ khí haït nhaân, söï phaùt taùn cuûa nhöõng pin nguyeân töû vaø nhöõng traïm xöû lyù chaát ñoát chaùy phaùt xaï vaø söï ñaøo thaûi nhöõng chaát caën phoùng xaï khaùc nhau. Nhöõng chaát phoùng xaï quan troïng nhaát laø Sr90 (stronti soá 37), Cs137 (Xezi soá 55) trong möùc ñoä naøo ñoù coù caû I131 (Iod soá 53)... Möùc ñoä oâ nhieãm caùc chaát phoùng xaï ôû lieàu cao coù theå laøm cheát sinh vaät vaø con ngöôøi, ôû nhöõng lieàu thaáp coù theå laøm cheát

251

126

252

124

Chính con ngöôøi khi taùc ñoäng vaøo ñaát ñaõ laøm thay ñoåi khaù nhieàu tính chaát cuûa ñaát ñoâi khi coøn taïo haún moät loaïi ñaát môùi chöa töøng coù trong töï nhieân ví duï ñaát troàng luùa nöôùc. CHÖÔNG III

Treân quan ñieåm sinh thaùi hoïc vaø moâi tröôøng thì Winkle (1968) ñaõ xem xeùt nhö moät vaät theå soáng vì trong noù coù chöùa nhieàu sinh vaät nhö vi khuaån, naám, taûo, thöïc vaät, ñoäng vaät... Vì vaäy, ñaát ñai cuõng tuaân thuû nhöõng quy luaät soáng ñoù laø phaùt sinh, phaùt trieån, thoaùi hoùa, giaø coãi. Vì vaäy, tuyø thuoäc vaøo thaùi ñoä cuûa con ngöôøi ñoái vôùi ñaát maø ñaát coù theå trôû thaønh phì nhieâu hôn, cho naêng suaát caây troàng cao hôn..., ñoàng thôøi ngöôïc laïi cuõng seõ laøm cho ñaát thoaùi hoùa, baïc maøu, ñöa ñeán naêng suaát caây troàng giaûm thaáp hoaëc khoâng coøn khaû naêng canh taùc nöõa...

TAØI NGUYEÂN ÑAÁT VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT §I. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ ÑAÁT Ñaát ôû chung quanh ta, ñaát ôû khaép moïi nôi treân haønh tinh naøy, ngay caû döôùi chaân ta cuõng coù ñaát. Ñaát ñaõ töøng nuoâi soáng ta töï bao ñôøi. Noù gaén boù vôùi ta töø luùc môùi sinh cho tôùi khi nhaém maét cuõng naèm cuøng vôùi ñaát. AÁy theá nhöng hieåu töôøng taän veà ñaát chöa haún ñaõ maáy ai hieåu heát.

Caùc nhaø sinh thaùi hoïc coøn cho raèng: Ñaát laø “vaät mang” (carier) cuûa taát caû heä sinh thaùi toàn taïi treân traùi ñaát. Nhö vaäy, ñaát luoân mang treân mình noù caùc heä sinh thaùi vaø caùc heä sinh thaùi naøy chæ beàn vöõng khi “vaät mang” beàn vöõng... Con ngöôøi taùc ñoäng vaøo ñaát cuõng chính laø taùc ñoäng vaøo taát caû heä sinh thaùi maø ñaát ñaõ “mang” treân mình noù.

I. Ñònh nghóa “Ñaát laø vaät theå thieân nhieân caáu taïo laâu ñôøi do keát quaû cuûa quaù trình hoaït ñoäng toång hôïp cuûa 5 yeáu toá hình thaønh goàm: ñaù, thöïc vaät, ñoäng vaät, khí haäu, ñòa hình vaø thôøi gian” (Ñacutraep 1879).

Moät vaät mang coù tính chaát ñaëc thuø ñoäc ñaùo cuûa ñoä phì nhieâu neân ñaát laø cô sôû caàn thieát, vöõng chaéc giuùp cho caùc heä sinh thaùi toàn taïi vaø phaùt trieån. Vì vaäy, xeùt cho cuøng thì cuoäc soáng cuûa con ngöôøi cuõng phuï thuoäc vaøo tính chaát ñoäc ñaùo naøy cuûa ñaát.

Ñaây laø ñònh nghóa ñaàu tieân khaù hoaøn chænh nhaát veà ñaát. Caùc loaïi ñaù caáu taïo neân voû quaû ñaát döôùi taùc ñoäng cuûa khí haäu, sinh vaät vaø ñòa hình, traûi qua thôøi gian nhaát ñònh daàn daàn bò phaù huûy, vuïn naùt roài sinh ra ñaát. Sau naøy, nhieàu nhaø khoa hoïc cho raèng caàn boå sung theâm moät yeáu toá khaùc ñaëc bieät quan troïng laø vai troø con ngöôøi. 247

II. Thaønh phaàn cuûa ñaát Ñaát chöùa khoâng khí, nöôùc, chaát raén. Chaát raén laø thaønh phaàn chuû yeáu chieám gaàn 100% khoái löôïng ñaát vaø ñöôïc chia ra laøm 2 loaïi: Caùc chaát voâ cô caùc chaát höõu cô.

124

248

125

A. Caùc chaát voâ cô laø thaønh phaàn chuû yeáu cuûa ñaát, tyû leä phaàn traêm so vôùi khoái löôïng khoâ kieät cuûa ñaát thöôøng chieám laø 97 – 98%.

+ Quaù trình muøn hoùa laø quaù trình toång hôïp caùc chaát keå caû voâ cô vaø höõu cô ñeå hình thaønh moät hôïp chaát cao phaân töû maøu ñen goïi laø muøn.

Boán nguyeân toá ñaàu laø: O, Si, Al, Fe ñaõ chieán tôùi 93% khoái löôïng ñaát.

Caùc chaát höõu cô noùi chung vaø muøn noùi rieâng coù aûnh höôûng tôùi ñaát vaø caây troàng: Muøn chöùa nhieàu chaát dinh döôõng ñaëc bieät laø Nitô raát caàn thieát cho caây troàng, muøn coù taùc duïng kích thích cho caây troàng. Ñaây laø ñieåm khaùc haún giöõa caùc chaát höõu cô, chaát muøn vôùi phaân hoùa hoïc.

Naêm nguyeân toá cuoái cuøng laø H, C, S, P, N raát caàn caây troàng nhöng ñaù chæ coù 0,5% coøn trong ñaát thì tyû leä chuùng laïi cao hôn. Ví duï: C trong ñaát cao hôn trong ñaù 20 vaø N cao hôn 10 laàn. Chính vì vaây maø ñaát nuoâi soáng ñöôïc troàng.

cho cuûa laàn caây

Muøn laøm cho ñaát tôi xoáp coù caáu truùc giöõ aåm vaø giöõ phaân, do ñoù caàn tìm nhieàu bieän phaùp ñeå naâng cao löôïng muøn cuûa ñaát. Baûng 3–1. Haøm löôïng trung bình caùc nguyeân toá hoùa hoïc trong ñaát vaø ñaù (% troïng löôïng – theo Vinogracop – 1950)

B. Caùc chaát höõu cô cuûa ñaát chæ chieám coù vaøi phaàn traêm khoái löôïng ñaát nhöng laïi laø boä phaän quan troïng nhaát cuûa ñaát. Nguoàn goác caùc chaát höõu cô cuûa ñaát laø do xaùc caùc loaøi sinh vaät soáng trong ñaát taïo neân. Trong caùc loaïi naøy, caây xanh coù moät sinh khoái lôùn nhaát, chuùng laáy thöùc aên töø trong nöôùc vaø ñaát. Nhôø CO2 trong khí quyeån vaø naêng löôïng maët trôøi chuùng taïo ra chaát höõu cô. Ngay khi ñang soáng chuùng cuõng ñaõ traû laïi cho ñaát caønh, laù, quaû ruïng, reã cheát. Caùc chaát höõu cô naøy seõ bieán ñoåi döôùi taùc duïng cuûa khoâng khí, nöôùc, nhieät ñoä, vi sinh vaät theo 2 quaù trình: quaù trình khoaùng hoùa vaø quaù trình muøn hoùa. + Quaù trình khoaùng hoùa laø quaù trình phaù huûy caùc chaát höõu cô ñeå chuùng bieán thaønh nhöõng hôïp chaát voâ cô ñôn giaûn nhö caùc loaïi muoái khoaùng H2O, CO2, NH3, H2S...

249

125

250

Nguyeân toá

Ñaù

Ñaát

O

47.2

49.0

Si

27.6

33.0

Al

8.8

7.13

Fe

5.1

3.80

Ca

3.6

1.37

Na

2.64

0.63

K

2.60

1.36

Mg

2.10

0.60

Ti

0.60

0.46

H

0.15

126

Cacbon

0.10

S (Löu huyønh)

0.09

2.0

P (Phosphoric)

0.08

0.08

Nitô

0.01

0.1

Soá löôïng hôïp chaát voâ cô cuûa carbon raát ít so vôùi soá löôïng hôïp chaát höõu cô... Nguoàn carbon coù theå töø CO2 vaø coù theå töø CO2 hoøa tan trong nöôùc ñeå taïo thaønh H2CO3. Thöïc vaät laáy cacbon naøy vaø quang hôïp taïo ra carbon ôû daïng Protit. Carbon laïi chuyeån daïng sang cô theå ñoäng vaät vaø ngöôøi. Maët khaùc, sinh vaät hoâ

III. Moät soá chu trình chuû yeáu trong moâi tröôøng ñaát 1. Chu trình carbon

haáp thaûi khí CO2 vaøo trong khoâng khí cuûa ñaát vaø khí quyeån vaø khi cheát ñi nhôø hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät phaân giaûi chaát höõu cô ñeå roài taïo ra caùc daïng carbon trong hôïp chaát baùn phaân giaûi, caùc hôïp chaát trung gian, hôïp chaát muøn vaø carbon höõu cô

Carbon coù nhieàu trong thieân nhieân vaø ña daïng. Haøm löôïng carbon trong voû traùi ñaát laø 2.3 x 10–2 % veà khoái löôïng. Carbon laø hôïp phaàn chuû yeáu cuûa theá giôùi thöïc vaät vaø ñoäng vaät. Taát caû nhöõng nguyeân lieäu naèm döôùi ñaát nhö daàu moû, khí ñoát, than buøn, ñaù phieán chaùy ñeàu ñöôïc caáu taïo treân cô sôû carbon nhaát laø than ñaù giaøu carbon. Phaàn lôùn catbon taäp

khoâng ñaïm vaø cuoái cuøng taïo ra CO2 vaø H2O. carbonic (CO2) sau ñoù laïi ñi vaøo khoâng khí vaø dung dòch... Trong chu trình tuaàn hoaøn töï nhieân carbon coù chu trình kín nhöng cuõng coù chu trình khoâng kín. Ví duï: Thöïc vaät vaø ñoäng vaät cheát ñi (chuû yeáu laø thöïc vaät) trong ñieàu kieän yeám khí, ñoä aåm moâi tröôøng ñaát cao (hoaëc ngaäp nöôùc) coù theå khoâng

trung trong caùc khoaùng vaät nhö ñaù voâi CaCO3 vaø ñolomit CaMa(CO3)2 ñeàu laø nhöõng muoái coù kim loaïi kieàm thoå vôùi acid carbonic H2CO3.

bò phaân giaûi hoaøn toaøn thaønh CO2 vaø H2O maø trôû thaønh chaát höõu cô baùn phaân giaûi daïng muøn thoâ vaø than buøn taïo neân ñaàm laày than buøn. Chu trình carbon bò ngöng moät thôøi gian cho ñeán khi naøo bò ñoát chaùy hoaøn toaøn hay ñuû oxy vaø vi khuaån ñeå

Carbon laø moät trong nhöõng nguyeân toá quan troïng nhaát ñoái vôùi söï soáng: Söï soáng ôû haønh tinh chuùng ta döïa treân cô sôû carbon. Chu trình carbon töø khí quyeån ñi vaøo thöïc vaät, töø thöïc vaät ñi vaøo ñoäng vaät, töø ñoäng vaät ñi vaøo theá giôùi voâ sinh (Procofiep. M.A).

khoaùng hoùa thaønh CO2. Trong moâi tröôøng ñaát ngaäp nöôùc thöôøng xuyeân thì söï tích ñoïng caùc ñoäng vaät chöùa Ca cuõng laïi

Söï tích luõy cuûa carbon trong voû traùi ñaát coù lieân quan tôùi söï tích luõy cuûa nhieàu nguyeân toá khaùc keát tuûa ôû daïng carbonat khoâng tan v.v... Khí carbon vaø acid carbonic coù moät vai troø ñòa hoùa hoïc quan troïng ôû trong voû traùi ñaát. Hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa giaûi phoùng moät löôïng khoång loà CO2, trong lòch söû

taïo ra CaCO3 laøm chu trình ngöng. Chu trình hoùa than ñaù cuõng caäy, chôø cho ñeán khi chuùng bò ñoát chaùy carbon môùi trôû veà chu trình kín. 2. Chu trình nitô (N)

cuûa

traùi ñaát ñaây laø nguoàn carbon chuû yeáu cho sinh quyeån. 251

126

252

127

cho thöïc vaät? Tröôùc heát laø nhöõng hôïp chaát nitô, kali vaø phoátpho. Nitô coù trong voâ soá caùc hôïp chaát höõu cô, trong ñoù coù nhöõng quan troïng ñoái vôùi ñôøi soáng nhö protein vaø acid amin. Tính trô töông ñoái cuûa nitô laø heát söùc coù ích cho con ngöôøi. Giaû söû nitô deã tham gia phaûn öùng hoùa hoïc hôn thì khí quyeån traùi ñaát seõ khoâng theå toàn taïi ôû daïng nhö hieän nay cuûa noù. Moät chaát oxi hoùa maïnh nhö oxy seõ phaûn öùng vôùi nitô taïo neân caùc oxit coù tính ñoäc haïi cuûa nitô. Nhöng neáu nitô thöïc söï laø khí trô – nhö heli chaúng haïn – thì luùc baáy giôø caùc ngaønh saûn xuaát hoùa hoïc cuõng nhö caùc vi sinh vaät vaïn naêng seõ khoâng theå lieân keát nitô khí quyeån vaø thoûa maõn nhu caàu nitô lieân keát cho moïi sinh vaät, seõ khoâng coù amoniac, acid nitric caàn thieát ñeå saûn xuaát nhieàu chaát, quan troïng nhaát seõ khoâng coù phaân boùn. Seõ khoâng coù caû söï soáng treân traùi ñaát vì nitô coù maët trong thaønh phaàn moïi cô theå. Nitô chieám gaàn 3% khoái löôïng cô theå con ngöôøi.

Teân Latinh laø Nitrogenium – khoái löôïng nguyeân töû 14,0067. Nitô laø khí khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò. Noù laø moät trong nhöõng nguyeân toá phoå bieán nhaát vaø laø thaønh phaàn chuû yeáu cuûa khí quyeån traùi ñaát (4 x 1015 taán). Teân cuûa nitô laø Azoát coù nguoàn goác Hy Laïp do nhaø hoùa hoïc Phaùp A.Lavoisier ñöa ra cuoái theá kyû 18. Azoát coù nghóa laø khoâng duy trì söï soáng. A coù nghóa laø phuû ñònh cuûa Zoe nghóa laø söï soáng. Chính A.Lavoisier ñaõ cho laø nhö vaäy. Caùc nhaø khoa hoïc cuøng thôøi vôùi oâng cuõng cho laø nhö vaäy. Trong ñoù, nhaø hoùa hoïc kieâm thaày thuoác ngöôøi ScotlADN teân laø D.Rutherford ñaõ taùch ñöôïc nitô töø khoâng khí sôùm hôn so vôùi caùc nhaø khoa hoïc khaùc. Thöïc chaát cuûa nitô – theo chöõ Azoát coù phaûi ñuùng vôùi nghóa cuûa noù khoâng? Quaû thaät khaùc vôùi oxy, nitô khoâng duy trì söï hoâ haáp vaø söï chaùy, nhöng con ngöôøi khoâng theå thôû thöôøng xuyeân baèng oxy nguyeân chaát. Ngay ñoái vôùi nhöõng ngöôøi beänh cuõng chæ cho thôû oxy nguyeân chaát trong thôøi gian ngaén maø thoâi. Treân taát caû caùc traïm quyõ ñaïo cuûa Lieân Xoâ (cuõ), treân caùc con taøu vuõ truï “Lieân Hôïp” vaø “Phöông Ñoâng” caùc nhaø du haønh thôû khoâng khí khí quyeån quen thuoäc chöùa gaàn 4/5 nitô. Taát nhieân, nitô khoâng ñôn thuaàn laø chaát pha loaõng trung tính ñoái vôùi oxy. Chính hoãn hôïp nitô vôùi oxy laø thích hôïp nhaát cho söï hoâ haáp cuûa ña soá daân cö treân haønh tinh chuùng ta.

Trong moâi tröôøng ñaát nitô chuyeån hoùa theo caùc chu trình sau ñaây: a. Khoâng khí: Khí quyeån chöùa 78% laø nitô, noù cung caáp nitô qua saám chôùp trong möa doâng. ÔÛ Vieät Nam ta coù caâu” “Luùa chieâm ñöùng neùp ñaàu bôø Nghe vang tieáng saám môû côø maø leân” Möa doâng ngoaøi taùc duïng ñem laïi moät löôïng möa ñaùng keå, noù coøn coù taùc duïng ñaëc hieäu taïo thaønh caùc loaïi muoái nitô thieân nhieân rôi theo nöôùc möa xuoáng ñaát. Trong moät côn doâng nhieät coù töø vaøi ngaøn laàn ñeán haøng vaïn laàn phoùng ñieän. Khi phoùng ñieän thì khoâng khí bò nung noùng leân haøng vaïn ñoä,

Goïi nitô laø nguyeân toá khoâng duy trì söï soáng lieäu coù ñuùng khoâng? Khi boùn caùc phaân voâ cô, ngöôøi ta ñaõ boå sung chaát gì 253

127

254

128

taïo ra caùc chaát nitô (thaønh phaàn khí chieám 78% trong khoâng khí). Oxy vaø hydro trong khoâng khí keát hôïp vôùi nhau taïo

– Ñeå thu naêng löôïng ñoäng vaät duøng caùc phaûn öùng phaùt nhieät (quaù trình xaûy ra keøm theo toûa nhieät) do Oxy hoùa caùc chaát höõu cô baèng Oxy.

thaønh nitrat (NO3) vaø amoniac (NH3) ñoù laø nhöõng loaïi phaân boùn raát toát cho caây troàng. N2 + O2

quang hoùa

→

– Thöïc vaät vaø chæ coù thöïc vaät môùi coù khaû naêng haáp thuï tröïc tieáp naêng löôïng cuûa caùc dao ñoäng ñieän töø, tröôùc heát laø cuûa aùnh saùng maët trôøi. Nhôø naêng löôïng naøy maø chuùng coù theå chuyeån hoùa caùc chaát höõu cô ñaëc bieät laø nöôùc vaø khí carbonic thaønh caùc chaát höõu cô nhö Hydrat carbon. Quaù trình quang hoùa naøy trong ñoù coù Clorophin (chaát maøu cuûa laù vaø caùc boä phaän khaùc coù maøu xanh laù caây cuûa thöïc vaät) haáp thu naêng löôïng aùnh saùng, chuyeån noù thaønh naêng löôïng cuûa lieân keát hoùa hoïc cuûa caùc chaát höõu cô goïi laø söï quang hôïp.

2NO2

2NO + O2 → 2NO2 2NO2 + H2O → HNO3 + HNO2 ÔÛ mieàn Nam nöôùc ta, haøng naêm treân 1 ha nhaän ñöôïc töø möa doâng 1 löôïng phaân laø 30 – 100kg (phaâm ñaïm nguyeân chaát). Coù theå noùi, Nam Boä laø moät trong nhöõng nôi coù soá ngaøy möa doâng nhieàu nhaát nöôùc, töø 120 – 140 ngaøy/moät naêm.

Cuoái theá kæ 19, nhaø töï nhieân hoïc ngöôøi Nga K. A. Timiriadep ñaõ chæ ra vai troø raát to lôùn cuûa clorophin trong quaù trình xuaát hieän vaø phaùt trieån söï soáng treân traùi ñaát. Chaúng haïn: Khi chuùng ta thu hoaïch ñöôïc 40 taï luùa maïch töø 1 hecta thì caây luùa maïch treân caùnh ñoàng ñoù trong muøa heø ñaõ ñoàng hoùa 20 taán

Ñoàng baèng Baéc Boä vaø vuøng nuùi phía baéc 100 ngaøy (töø thaùng 2 ñeán thaùng 11). Taây Nguyeân 60 ngaøy (thaùng 2 – XI).

khí CO2 vaø 7,3 taán nöôùc vaø thaûi ra baàu khí quyeàn beân ngoaøi 13

Trung Trung Boä 45 ngaøy (thaùng 3 – 10)

taán oxy, khi ñoù ñaõ söû duïng töø 2 → 20% naêng löôïng cuûa aùnh saùng maët trôøi chieáu xuoáng dieän tích noùi treân, ñoàng thôøi thöïc vaät cuõng chuyeån caùc hôïp chaát cuûa nitô, phoátpho vaø caùc hôïp chaát khoaùng khaùc thaønh daïng maø con ngöôøi coù theå ñoàng hoùa ñöôïc nghóa laø ñaõ toång hôïp neân caùc acid amin, caùc bazô chöùa nitô, caùc este phosphat vaø taát caû caùc chaát maø thieáu chuùng con ngöôøi vaø caùc ñoäng vaät khoâng theå toàn taïi ñöôïc.

Baéc Trung Boä 95 ngaøy (thaùng 3 – 10) Nam Trung Boä 40 ngaøy (thaùng I – XI). b. Con ñöôøng quang hôïp Taát caû caùc sinh vaät treân haønh tinh chuùng ta chia thaønh giôùi thöïc vaät vaø giôùi ñoäng vaät, söï khaùc nhau giöõa chuùng laø ôû choã chuùng thu naêng löôïng caàn thieát ñeå duy trì söï soáng baèng caùch naøo. 255

128

256

129

Quang hôïp laø moät quaù trình hoùa hoïc phöùc taïp, nhieàu giai ñoaïn maø ngoaøi clorophin coøn coù nhieàu chaát voâ cô vaø höõu cô khaùc tham gia phaûn öùng.

nitô. Trong hoï Rhizobium coù caùc vi sinh vaät R. Japonicum, R. Trophili... trong caây chuû ñaäu naønh, ñinh höông, haønh toûi, coû ñinh laêng, ñaäu xanh... Caùc vi khuaån naøy chuyeån hoùa nitô theo daïng:

Haøng naêm, thöïc vaät cung caáp cho moâi tröôøng xung quanh 145 tyû taán oxy, tích luõy ñöôïc treân 100 tyû taán caùc chaát

N2

höõu cô vaø döï tröõ gaàn 3 x 1020 Jun.

+

8H+

+

Trong khoâng khí döôùi ñaát

Ñoái vôùi moâi tröôøng ñaát thì con ñöôøng thöù 2 ñeå nitô ñi vaøo moâi tröôøng ñaát laø quang hôïp caây xanh ñeå taïo ra protein, sau ñoù ñoäng vaät vaø ngöôøi laáy nitô cuûa thöïc vaät ñeå taïo ra nitô cho mình. Theá roài, sau khi thöïc vaät vaø ñoäng vaät cheát ñi laïi traû laïi nitô cho moâi tröôøng ñaát. Quaù trình phaân giaûi nitô ñeå taïo ra nitô ñôn giaûn thoâng qua vi sinh vaät haùo khí azotobazteria

6e–

→ 2NH4+ → Protein thöïc vaät

Trong noát saàn reã thöïc vaät

d. Trong moâi tröôøng ñaát, caây khoù haáp thuï nitô qua daïng NO2, NO3. Vì vaäy, vaãn toàn taïi thöôøng xuyeân moät quaù trình amon hoùa: N → NO2 → NO3 → NH4

vaø vi sinh vaät yeám khí closdium ñeå taïo ra NH3.

3. Chu trình löu huyønh (S)

Baûn thaân vi sinh vaät, ñoäng vaät, thöïc vaät trong ñaát cheát ñi cuõng cung caáp nitô protein cho moâi tröôøng ñaát.

Löu huyønh (Teân Latinh laø sulgur) Löu huyønh laø nguyeân toá hoùa hoïc khaù phoå bieán ôû haønh tinh chuùng ta, noù chieám 4.7 x 10–2 % toång khoái löôïng voû traùi

c. Nguoàn töø caùc vi khuaån coäng sinh trong noát saàn

ñaát. Ngöôøi ta coù gaëp löu huyønh töï sinh nhöng phaàn lôùn tröõ löôïng cuûa löu huyønh ôû daïng nhöõng hôïp chaát sulfua vaø sulfat.

Ngöôøi ta tính rieâng xaùc vi sinh vaät hoaït ñoäng trong moâi tröôøng ñaát ñaõ cung caáp cho chu trình 25kg/ha naêm.

Nhöõng hôïp chaát chuû yeáu trong caùc hôïp chaát ñoù laø pirit FeS2,

Nguoàn thöù 3 laø caùc vi khuaån coäng sinh trong noát saàn caây hoï ñaäu nhôø coù chaát xuùc taùc ñaëc hieäu Mo, caùc vi khuaån Rhizobium coá ñònh nitô khí trôøi thaønh nitô trong cô theå thöïc vaät, sau khi caùc noát saàn bò giaø thì nitô ñöôïc phoùng thích ra moâi tröôøng ñaát, löôïng nitô naøy coù theå leân ñeán 150 – 400kg/ha naêm vôùi caây Tripolium. Ngoaøi Rhizobium caùc vi khuaån khaùc cuõng coù theå coäng sinh vôùi caây thuoäc hoï caø pheâ taïo ñoám maøu ñen. Caùc xaï khuaån cuõng coù khaû naêng coá ñònh 257

sfalerit ZnS, chancopirit FeCuS2, thaïch cao CaSO4.2H2O. Ngöôøi ta giaû ñònh raèng phaàn lôùn löu huyønh cuûa traùi ñaát taäp trung ôû daïng sulfua (muoái cuûa acid sulfuhidric) khoâng phaûi ôû voû traùi ñaát maø ôû döôùi saâu ñeán 1.200 – 3000 km. Ngöôøi ta khai thaùc löu huyønh töï sinh töø caùc moû naèm khoâng saâu laém döôùi ñaát.

129

258

130

Trong moâi tröôøng ñaát löu huyønh coù maët ôû daïng

SO 24 − ,

SO 23 −

Löu huyønh coù theå bò troâi ra bieån, ôû ñaây chuùng ñöôïc caùc sinh vaät haáp thuï hoaëc traàm tích laïi ñeå roài thoâng qua haûi saûn

hay SO2. Chuùng ñöôïc taïo thaïnh do nuùi löûa phun

vaø thöïc vaät ven bieån maø chu trình S laïi tieáp tuïc...

leân, laø traàm tích cuûa bieån vaø caùc daïng maãu chaát chöùa pyrit (FeS2, FeS2n, FeS2n+1, CuFeS2) töø chaát thaûi cuûa saûn xuaát coâng

4. Chu trình phosphoric (P)

nghieäp, noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi..., bay vaøo khoâng khí sau ñoù theo möa thaám vaøo ñaát.

Phospho (teân Latinh laø Phosphore) ñöôïc taùc giaû Bran (H.Brandt) ôû Hambourg tìm ra naêm 1669 töø vieäc chöng caát baõ

Reã thöïc vaät haáp thuï S ñeå toång hôïp caùc acid amin chöùa löu huyønh nhö xistin, methionin..

raén thu ñöôïc khi coâ caïn nöôùc tieåu. Brandt phaùt hieän söï phaùt quang maøu luïc nhaït cuûa chaát laéng xuoáng trong bình caàu. Ñoù

Thöïc vaät tích luõy S vaøo cô theå noù, ñaëc bieät laø thöïc vaät

chính laø nguoàn goác cuûa phosphorus.

röøng ngaäp maën vaø thöïc vaät röøng chòu maën tích luõy raát cao löu

Trong ñoäng vaät phospho coù trong xöông, cô baép, moâ naõo vaø daây thaàn kinh. Trong cô theå ngöôøi lôùn coù gaàn 4,5 kg phospho. Phospho laø nguyeân toá khaù phoå bieán, trong töï nhieân chieám 9,3 x 10–2% khoái löôïng voû traùi ñaát. Nhöõng khoaùng vaät quan troïng nhaát cuûa phospho laø:

huyønh. Ñoäng vaät aên thöïc vaät tích luõy S vaø ngöôøi aên thöïc vaät, ñoäng vaät laïi tích luõy S. Sau khi cheát ñi, ñoäng vaät, thöïc vaät vaø ngöôøi traû laïi löu huyønh cho ñaát... Moät phaàn khaùc S bieán thaønh SO2 bay ra khoûi maët ñaát

– Phosphoric Ca3(PO4)2.

vaøo khoâng khí theo daïng H2S hay SO2.

– Apatit:

Ngaøy nay, hoaït ñoäng coâng nghieäp phaùt trieån, con ngöôøi

Floapatit 3Ca3(PO4)2 CaF2 Hidrooapatit 3 Ca3(PO4)2 Ca(OH)2.

töø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp cung caáp cho ñaát töø 100 ÷

Khoaùng vaät apatit ñöôïc ñaët teân nhö vaäy (chöõ Hy Laïp Apate nghóa laø söï löøa doái) laø vì maøu cuûa noù luoân thay ñoåi laøm cho ngöôøi ta deã nhaän nhaàm vôùi khoaùng vaät khaùc. Noù coù nhieàu maøu traéng, ñoû, naâu, tím, ñen.

250kg/ha naêm. Trong moâi tröôøng ñaát caùc chu trình phuï ñöôïc theå hieän thoâng qua caùc quaù trình sulfat hoùa vaø phaûn öùng sulfat hoùa nhaát thieát phaûi coù söï tham gia cuûa vi sinh vaät.

Phospho traéng coù hoaït tính cao, raát ñoäc, gaây boûng khoù

H2S + O2 → 2H2S + S2 + 125 Kcalo

laønh. Khi ñun noùng ñeán 250 – 300oC (trong ñieàu kieän khoâng coù khoâng khí) phospho traéng bieán thaønh phospho ñoû duøng ñeå laøm dieâm, queït.

S2 + 3O2 → 2H2SO4 + 294 Kcalo FeS2 + 7O2 → 2FeSO4 + 2H2SO4 + Q. 259

130

260

131

Trong caùc loaïi phaân khoaùng coù hôïp chaát cuûa phospho. Phaân laân raát caàn cho caây luùa, caây coâng nghieäp vaø caây coù quaû. Haøng naêm löôïng phosphoric khai thaùc treân theá giôùi hôn 100 trieäu taán nhöng chöa ñuû ñeå cho noâng nghieäp...

Trong noâng nghieäp vaø trong kyõ thuaät ngöôøi ta duøng roäng raõi nhöõng loaïi hôïp chaát cô – photpho khaùc nhau. Nhöõng hôïp chaát ñoù duøng ñeå chieát caùc kim loaïi coù giaù trò, ñeå oån ñònh nhöõng chaát deûo vaø laøm cho chaát deûo khoâng chaùy, ñeå cheá moät soá döôïc phaåm. Ngöôøi ta coøn duøng nhöõng chaát cô – photpho ñeå laøm chaát hoùa deûo, chaát hoaït ñoäng beà maët, chaát xuùc taùc cuûa moät soá phaûn öùng hoùa hoïc. Phospho traéng raát ñoäc bôûi vaäy ngöôøi ta thöôøng ñeå noù döôùi nöôùc hoaëc ñöïng trong bình kín baèng kim loaïi...

Phaân laân khoaùng chaát ñaàu tieân laø supephophat ñôn goàm hoãn hôïp cuûa dihidrophophat vaø canxi sulfat Ca(H2PO4)2CaSO4 ñöôïc nhaø Hoùa hoïc ngöôøi Anh Lauz tìm ra naêm 1839. Haøm löôïng phospho trong phaân boùn ñöôïc tính baèng phaàn traêm phospho (V) oxit P2O5. Trong supephophat ñôn haøm löôïng phospho khoâng lôùn 14 – 20%. Supephosphat keùp taïo neân khi cho acid photphoric taùc duïng vôùi canxi photphat:

Trong moâi tröôøng ñaát phospho coù ñöôïc coù theå töø xaùc baõ höõu cô vaø vaät chaát khoâng höõu cô. P töø trong thöïc vaät, töø trong xöông ñoäng vaät, ngöôøi... Nguoàn voâ cô coù theå töø caùc traàm tích Apatit, muoái...

Ca(H2PO4)2 + 4H3PO4 → 3 Ca(H2PO4)2 laø loaïi phaân laân ñaäm ñaëc hôn nhieàu. Haøm löôïng phospho trong ñoù coù töø 40 – 50%P2O5.

Moät phaàn phospho bò giöõ chaët bôûi: CaPO4, AlPO4, FePO4 trong moâi tröôøng ñaát...

Nhöõng khoaùng vaät chöùa phospho quan troïng ñoái vôùi ngaønh coâng nghieäp phaân khoaùng laø hydroxoapatit vaø photphoric ñeàu laø canxi orthophotphat coù laãn nhieàu taïp chaát ñoâi khi khoù taùch ra. Trong thaønh phaàn cuûa khoaùng vaät chöùa phospho thöôøng coù urani, liti, caùc ñaát hieám vaø nhieàu kim loaïi coù giaù trò khaùc.

Moät phaàn phospho ñöôïc phaân huûy taïo ra caùc HPO3–2, H2PO3, PO4–3 ñöôïc haáp thuï vaøo reã thöïc vaät vaø vi sinh vaät. Ñeå roài chuùng laïi taïo ra caùc acid amin chöùa P vaø enzim photphatase, chuyeån caùc lieân keát coù naêng löôïng cao thaønh naêng löôïng cho cô theå ATP → ADP vaø giaûi phoùng naêng löôïng... P tích luõy trong haït vaø quaû raát nhieàu.

Trong nhöõng hôïp chaát ñieàu cheá nhaân taïo cuûa phospho coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng laø thiophot, clorophot vaø nhöõng thuoác tröø saâu cô – photpho khaùc. Nhöõng chaát ñoù thöôøng coù taùc duïng bao vaây nhöõng enzim quan troïng ñoái vôùi söï soáng.

261

Khi ñoäng vaät aên thöïc vaät, P laïi bieán thaønh chaát lieäu cuûa xöông cuûa caùc lieân keát, cô baép, moâ naõo vaø daây thaàn kinh... Khi cheát ñi ñoäng vaät, thöïc vaät, cuõng nhö con ngöôøi bieán P trong cô theå thaønh P trong ñaát.

131

262

132

Moät phaàn P ñi vaøo chu trình nöôùc ñaïi döông. ÔÛ ñaây, chuùng laøm thöùc aên cho phuø du, caù toâm aên phuø du laïi traû cho ngöôøi aên caù roài cuøng khi cheát ñi ngöôøi ta traû laïi cho P cho ñaát.

2. Nguyeân nhaân gaây chua trong moâi tröôøng ñaát: – Do ñaëc tính töøng loaïi ñaát: Ñaát pheøn chua. Ñaát bazan ít chua.

Moät phaàn nhoû P traàm tích ñaùy bieån, moät phaàn nhoû nhôø thöïc vaät röøng ngaäp maën tieâu phuï P roài traû laïi cho ñaát.

Ñaát nhieàu CaCO3 khoâng chua. Ví duï: Ñaát pheøn chua bôûi chöùa nhieàu acid sulfuric (H2SO4) do:

Haøng naêm, con ngöôøi ñaõ khai thaùc hôn 100 trieäu taán phosphoric ñeå laøm phaân boùn nhöng qua caùc chu trình lôùn hôn con ngöôøi vaø ñoäng thöïc vaät chæ traû laïi cho ñaát coù 60.000 taán. Roõ raøng löôïng P trong thieân nhieân bò caïn kieät bieát chöøng naøo.

2S + 3O2 + 2H2O → H2SO4 + Q nhieät löôïng – Do thöïc vaät laáy dinh döôõng K+, Ca+2, Mg+2, Na+ trong moâi tröôøng ñaát chæ coøn laïi laïi H+.

IV. KHAÙI NIEÄM VEÀ ÑAÁT CHUA PHEØN VAØ ÑAÁT KIEÀM:

–

– Do möa nhieàu neân ion kieàm vaø kieàm thoå, OH bò röûa troâi coøn laïi Al+3, Fe+2, H+.

Ñaát thuoäc daïng chua, pheøn hay trung tính ñaëc tröng bôûi noàng ñoä ion [H+] hoaëc [OH–].

– Do caùc chaát höõu cô bò phaân giaûi trong moâi tröôøng yeám khí taïo ra nhieàu acid höõu cô.

Khi pH: > 7.0 bieåu hieän tính kieàm

– Do toác ñoä phaân li cuûa acid höõu cô, voâ cô vaø bazô laøm cho moâi tröôøng ñaát taïo ra nhieàu hay ít H+ hoaëc OH–.

= 7.0 trung tính. < 7.0 chua.

– Do quaù nhieàu Al+3 vaø Fe+2 trong moâi tröôøng ñaát.

1. Ñònh nghóa ñaát pheøn: (Acid sulfat Soils)

Ñoä chua trong moâi tröôøng ñaát thöôøng chia ra laøm hai loaïi laø ñoä chua trung tính vaø ñoä chua tieàm taøng. Trong chua tieàm taøng laïi chia ra chua trao ñoåi vaø chua thuûy phaân.

Ñaát pheøn duøng ñeå chæ toaøn boä caùc vaät lieäu vaø ñaát maø keát quaû cuûa caùc quaù trình hình thaønh ñaát ñaõ, ñang saûn sinh ra moät löôïng acid sulfuric coù aûnh höôûng laâu daøi ñeán nhöõng ñaëc tính chuû yeáu cuûa ñaát.

+ Ñoä chua hoaït tính: Taïo neân bôûi löôïng ion H+ coù saün trong dung dòch ñaát. Muoán ño ñoä chua naøy ngöôøi ta phaûi ruùt dung dòch baèng nöôùc caát, tyû leä giöõa ñaát vaø nöôùc laø 1: 1,25 ñôn vò ñaïi löôïng ñeå ño laø pH goïi laø pH H2O (pH nöôùc) ño baèng maùy pH meter.

Ñaát pheøn laø teân goïi chung cho nhöõng loaïi ñaát coù chöùa hôïp chaát cuûa S vöôït quaù möùc bình thöôøng, ñaát coù phaûn öùng töø chua ñeán raát chua. 263

132

264

133

– Chöùa nhieàu cation K+ vaø Na+ ñeå khi keát hôïp vôùi nöôùc thaønh KOH vaø NaOH.

Moâi tröôøng ñaát vuøng nhieät ñôùi noùi chung laø Vieät Nam noùi rieâng (theo tieán só Leâ Huy Baù) ñeàu chua pH H2O = 4.5 – 5.5

– Ñaát maën chöùa nhieàu muoái Na+ daïng haáp thuï ñeå taïo ra NaOH.

thaäm chí ôû ñaát pheøn pH H2O = 2 – 4.5, coøn phuø sa soâng Hoàng pH H2O = 7.0.

– Ñaát giaøu cation kieàm thoå Ca+2, Mg+2 ôû nhöõng vuøng ñaát ñaù voâi hoaëc ñaát coù traàm tích voû soø...

+ Ñoä chua tieàm taøng: Treân beà maët haït keo ñaát thöôøng coù theâm H+, vaø Al3+ neáu cho taùc duïng moät muoái vaøo keo ñaát thì H+ vaø Al3+ seõ bò giaûi phoùng vaøo dung dòch ñaát. Neáu duøng muoái khaùc nhau ñeå taùc duïng vaøo keo ñaát thì seõ taïo ra 2 ñoä chua khaùc nhau.

V. ÑOÄC CHAÁT TRONG MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT 1. Ñoäc chaát trong ñaát noùi chung

Trong moâi tröôøng ñaát moät soá ñoäc toá sau ñaây thöôøng gaëp khi xaûy ra hieän töôïng ngoä ñoäc (poisonel) cho thöïc vaät, ñoù laø: H2S, CH4, N2, CO3, CuSO4, Pb, Hg vaø caùc hôïp chaát daàu moû... Ngoaøi ra, coøn moät soá ñoäc toá thuoäc daïng ñoäc chaát theo noàng ñoä vôùi haøm löôïng nhoû, chuùng khoâng ñoäc, thaäm chí coù khi coøn laø dinh döôõng cho thöïc vaät. Ví duï:

+ Ñoä chua trao ñoåi: Laø ñoä chua sinh ra trong moâi tröôøng ñaát khi duøng muoái trung tính ví duï KCl, NaCl taùc ñoäng vaøo keo ñaát ñeå giaûi phoùng vaøo dung dòch ñaát theâm moät löôïng H+ vaø Al3+. Caùc cation môùi naøy cuøng vôùi cation H+ vaø Al3+ coù saün trong dung dòch ñaát seõ taïo neân ñoä chua trao ñoåi.

– Nitô laø dinh döôõng caàn thieát cho thöïc vaät nhöng khi khi NH+ vöôït qua giôùi haïn 1/500 laø ñoäc hoaëc Zn laø nguyeân toá vi löôïng caàn thieát cho quaû vaø haït cuûa thöïc vaät nhöng khi vöôït quaù 0,78% laø ñoäc.

+ Ñoä chua thuûy phaân: Laø ñoä chua sinh ra trong moâi tröôøng ñaát khi duøng moät muoái cuûa moät acid yeáu vaø bazô maïnh. Ví duï: Natriacetat (maïnh hôn muoái trung tính) ñeå ñaåy gaàn heát caùc cation H+ vaø Al3+ treân beà maët haït keo vaøo dung dòch ñaát. Caùc cation môùi sinh ra cuøng vôùi cation H+ vaø Al3+ coù saün (hoaït tính) trong dung dòch ñaõ taïo neân ñoä chua raát lôùn, nhieàu laàn hôn ñoä chua trao ñoåi vaø ñoä chua hoaït tính.

– Ba+2 vöôït quaù 1/5000 thì ñoäc. – Mg+2 vöôït quaù 1/4000 thì ñoäc.

3. Nhöõng phaûn öùng kieàm trong ñaát

– Noàng ñoä Fe+2, Mn+2, Al+3 khi vöôït quaù 1/4000 ñeàu ñoäc cho thöïc vaät.

+

Nhôø coù OH trong dung dòch neân tính kieàm trong ñaát cao pH > 7.0.

– Al+3 coù tính ñoäc khi pH > 9.

Phaûn öùng kieàm ôû moâi tröôøng ñaát taïi Vieät Nam raát ít thaáy.

– H2S raát ñoäc khi pH < 5 (trong ruoäng luùa ngaäp nöôùc yeám khí laâu ngaøy).

Nguyeân nhaân maø moâi tröôøng ñaát taêng theâm OH+ vì:

265

133

266

134

– FeS baùm quanh reã laøm reã ruïng maát loâng huùt, choùp reã bò ñen.

Trong dung dòch ñaát ôû thöïc ñòa:

– Trong ñaát chua feralit treân caùc vuøng ñoài nuùi vaø trung du thì Al+3 gaây ñoäc.

Al+3 = 800 ppm gaây cheát.

Al+3 = 500 ppm gaây ñoäc cho caây luùa nhaát laø thôøi kì 3 laù. Al+3 ≥ 1000 ppm caây luùa cheát raát nhanh – nhanh nhö khi bò nöôùc soâi luoäc chín, nhöng trong dung dòch dinh döôõng (in vitro) thì ngöôõng tôùi haïn chòu ñoäc naøy chæ coù 135 ppm.

– Trong ñaát kieàm thì OH– laïi laø anion gaây ñoäc. – Nhöõng acid höõu cô hình thaønh trong quaù trình phaân giaûi xaùc baõ ñoäng thöïc vaät trong ñieàu kieän yeám khí cuõng gaây neân ñoäc vaø chua cho moâi tröôøng ñaát, ví duï: caùc acid lactic, limonic, acetic...

Caây luùa ngoä ñoäc Al+3thì reã khoâng bò ñen nhöng maát heát loâng huùt, reã ngaén nhaát laø troïng löôïng reã bò aûnh höôûng lôùn. Trong ñaát Al coù theå ôû daïng Al2(SO4)3. Trong dung dòch Al+3ñöôïc giaûi phoùng töø caùc lôùp alumin silicat khi pH thaáp.

– Trong moâi tröôøng ñaát, nhöõng nguyeân toá vi löôïng nhö: B, Mo, Zn, Cu, Co, N ñeàu laø nhöõng nguyeân toá raát caàn thieát cho hoaït ñoäng vaø caáu taïo cuûa sinh vaät, nhöng khi vöôït quaù giôùi haïn vi löôïng thì chuùng cuõng trôû neân ñoäc chaúng haïn nhö ñoàng (Cu) > 100 ppm, keõm (Zn) > 0,78% raát ñoäc cho caây troàng.

Trong ñaát pheøn hoaït tính thì Al+3 xuaát hieän nhieàu. Trong ñaát pheøn tieàm taøng thì Al+3 vaãn chöa xuaát hieän maø chæ xuaát hieän ôû daïng keo ñaát. Khi pH giaûm töø 6 – 2.95 thì Al+3 taêng raát cao. Nhöng khi pH < 2.95 thì Al+3 khoâng taêng nöõa.

2. Ñoäc chaát trong ñaát pheøn:

Khi pH > 6.0 thì Al+3 = 0

Trong ñaát pheøn toàn taïi moät soá ñoäc toá chuû yeáu sau ñaây: Al , Fe+2, Fe+3, SO4–2, Cl–, H+.

* Fe+2 trong moâi tröôøng ñaát pheøn thöôøng thì Fe+2 xuaát hieän tröôùc Al+3.

Khi ñaát pheøn coù pH thaáp thì Al+3, Fe+2, SO4–2 mang theo moät hoaït tính ñoäc raát lôùn.

Trong ñaát yeám khí chuùng coù theå ôû daïng FeSO4 khoâng maøu hay Fe(OH)2.

Al+3 coù trong ñaát pheøn noàng ñoä 150 – 300 ppm. Ñoù laø

Trong dung dòch Fe+2 laø cation linh ñoäng coù theå keát hôïp H2S – FeS baùm vaøo reã laøm ngoä ñoäc caây.

+3

*

caùc cation ñoäc nhaát trong soá caùc ñoäc chaát. Al+3 laøm keát tuûa caùc keo saét vaø caùc chaát lô löûng trong nöôùc neân nöôùc pheøn caøng trong, do ñoù caøng nhieàu Al+3caøng ñoäc, ngöôøi noâng daân quen goïi noù laø “pheøn laïnh”.

267

Khi noàng ñoä Fe+2 > 600 baét ñaàu coù aûnh höôûng ñeán caây. Khi noàng ñoä Fe+2 > 1000 ppm seõ ngoä ñoäc ñeán caây luùa.

134

268

135

Tuy nhieân Fe+2 deã bò oxy hoùa thaønh Fe+3 coù maøu vaøng ñoû naâu, maø Fe+3 coù ñoä hoøa tan thaáp neân ít ngoä ñoäc.

löôïng, ñoâi khi phaûi boû hoang hoaëc thay ñoåi nhöõng cô caáu caây troàng khaùc phuø hôïp vôùi möùc ñoä chòu maën.

Nhöõng ñaát maøu Fe goïi laø ñaát “pheøn noùng”. Tuy khoâng ñoäc baèng Al+3 nhöng Fe laïi gaây ñoäc cho caây non, boä phaän reã bò ñen, choùp reã bò veït...

Trong ñaát maën coù haøm löôïng muoái NaCl, BaCl2, Na2SO4, MgSO4 cao gaây ngoä ñoäc cho thöïc vaät nhöõng loaïi khoâng chòu maën. Ví duï ñoái vôùi nhöõng caây khoâng chòu maën thì khi BaCl2,

+

* H laø moät cation gaây ñoäc thoâng qua pH moâi tröôøng thaáp vaø laøm cho ñoä hoøa tan chuyeån hoùa dinh döôõng keùm.

Na2SO4, MgSO4 ñaït ñeán 0,5 – 1% laø nhieàu caây khoâng soáng ñöôïc. MgSO4 > 1% laø haàu heát ñeàu cheát. Caây luùa khi ñoä maën lôùn hôn 1% seõ keùm phaùt trieån, lôùn hôn 4% luùa seõ cheát.

+3

* Fe ít coù taùc duïng ñoäc hoùa tính maø chuû yeáu laø söï baùm dính cuûa noù quanh reã laøm khaû naêng trao ñoåi chaát cuûa thöïc vaät bò haïn cheá. Fe+3 baùm vaøo da ngöôøi raát khoù taåy röûa.

Chæ coù nhöõng loaïi caây con chòu maën môùi soáng ñöôïc ôû ñoä maën lôùn hôn 12%. Taùc haïi cuûa maën chuû yeáu laø noàng ñoä dung dòch cao gaây neân haïn sinh lyù cho caây. Maët khaùc, caùc cation Na+ trong ñieàu kieän bình thöôøng laø dinh döôõng nhöng khi Na+ lôùn hôn 15meq/100 thì laïi coù haïi cho caây troàng.

Ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät noùi chung, soáng trong moâi tröôøng ñaát pheøn deã sinh beänh nhö: Laõo hoùa vì taém giaët, aên uoáng nhieãm quaù nhieàu Al+3, Fe+3, pH thaáp laøm ngaên trôû laïi haáp thuï Canxi daãn ñeán thieáu Canxi. Ñoäc chaát baùm vaøo da, laøm bòt loã chaân loâng, laøm giaûm söï hoâ haáp cuûa eách nhaùi, laøm noå maét caù...

§II. TAØI NGUYEÂN ÑAÁT TREÂN THEÁ GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM I. Taøi nguyeân ñaát noùi chung

Coù theå noùi quaû ñaát hay taøi nguyeân ñaát treân haønh tinh laø nguoàn naêng löôïng vaø laø moâi tröôøng quyeát ñònh söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa loaøi ngöôøi.

3. Chaát ñoäc trong ñaát maën:

Do ñieàu kieän ñòa hình neân haàu heát haï löu caùc soâng ngoøi ôû nöôùc ta ñeàu chòu aûnh höôûng thuûy trieàu, coù theå laø nhaät trieàu hoaëc baùn nhaät trieàu khoâng ñeàu. Tuøy theo cöôøng ñoä trieàu vaø taùc ñoäng cuûa nöôùc soâng ñoå veà laøm cho phaïm vi aûnh höôûng trieàu cuõng nhö ranh giôùi maën tieán saâu vaøo ñaát lieàn coù luùc bò ñaåy luøi ra cöûa bieån. Vì vaäy, haàu heát caùc caùnh ñoàng ven cöûa soâng bò aûnh höôûng trieàu luoân luoân chòu aûnh höôûng cuûa nöôùc maën xaâm nhaäp vaøo daãn ñeán söï giaûm suùt naêng xuaát vaø saûn

269

Toång dieän tích cuûa Traùi Ñaát 510 trieäu km2 thì ñaïi döông ñaõ chieám 361 trieäu km2 coù nghóa laø ñaïi döông vaø bieån caû chieám phaàn lôùn dieän tích haønh tinh (70,8%). Coøn ñaát lieàn – nguoàn naêng löôïng lôùn lao cuûa loaøi ngöôøi thì chæ coù 149 trieäu km2 töùc chæ chieám 29,2% dieän tích haønh tinh. Nhöng ñaát lieàn laïi phaân boå chuû yeáu ôû Baéc Baùn Caàu, ôû ñoù ñaát lieàn chieám 39% beà maët, Nam Baùn Caàu chæ chieám 19%.

135

270

136

naêm 1989). Nhö vaäy thì bình quaân ñaàu ngöôøi chæ vaøo khoaûng 800m2/ngöôøi. Rieâng ôû chaâu thoå soâng Hoàng chæ coù 591 m2/ngöôøi. Laø moät nöôùc noâng nghieäp nhöng dieän tích ñaát saûn xuaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi nhoû nhaát theá giôùi vaø cuõng chæ gaàn baèng 1/3 dieän tích toái thieåu ñaát noâng nghieäp nhöng dieän tích ñaát saûn xuaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi nhoû nhaát theá giôùi vaø cuõng chæ gaàn baèng 1/3 dieän tích toái thieåu ñaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi maø theá giôùi quy ñònh (2.6000m2/ngöôøi).

Baûng 3–2. Moâ taû söï phaân phoái dieän tích ñaát lieàn cuûa Traùi Ñaát. DIEÄN TÍCH (1.000km2)

ÑAÁT LIEÀN Chaâu AÂu

9.671

Chaâu AÙ

42.275

Chaâu Phi

29.813

Chaâu UÙc

7.965

Nam Myõ

17.976

Baéc Myõ

20.443

Quaàn ñaûo Ai Nhó Lan vaø Canada

3.882

Quaàn ñaûo Maõ Lai

2.621

Chaâu Nam Cöïc

14.165

Tröôùc naêm 1981, naêng suaát noâng nghieäp cuûa chuùng ta ñaït raát thaáp do nhöõng sai laàm trong caùc chính saùch noâng nghieäp nhö noùng voäi hôïp taùc hoùa, “Töï tuùc löông thöïc baèng moïi giaù”.

Chuùng ta bieát raèng, caû theá giôùi hieän giôø coù khoaûng 14.477 x 106 ha ñaát. Trong ñoù, coù 1.500 trieäu ha laø ñaát troáng, coù 3.200 trieäu ha ñaát coù khaû naêng troàng troït, nhöng hieän giôø ñaõ coù hôn 2 tyû ha ñaát ñaõ baïc maøu, chæ cho ta naêng suaát thaáp hoaëc ñang treân ñaø sa maïc hoùa.

Ñaát röøng bò taøn phaù ñeå laøm nöông raãy, phaù röøng ngaäp maën ñeå troàng luùa, nuoâi toâm..., töø ñoù laøm cho nguoàn nöôùc bò caïn kieät, sinh thaùi röøng maát caân baèng... Chaâu thoå soâng MeâKoâng bao phuû moät dieän tích 49.520km2, trong ñoù coù 39.000km2 naèm trong laõnh thoå Vieät Nam. Ñoù laø moät khu vöïc saûn xuaát luùa lôùn nhaát cuûa ñaát nöôùc vaø hieän ñang cung caáp hôn 45% toång saûn löôïng thoùc cho caû nöôùc. ÔÛ ñaây coù moät tieàm naêng raát lôùn ñeå phaùt trieån hôn nöõa neáu coù theå khaéc phuïc ñöôïc nhöõng haïn cheá veà ñaát vaø nöôùc.

II. Taøi nguyeân ñaát cuûa Vieät Nam:

Chuùng ta coù 2 tieáng “Toå Quoác” – maø Toå Quoác cuõng coù nghóa laø “Ñaát – Nöôùc” ñieàu aáy caøng noùi leân raèng chuùng ta gaén lieàn vôùi ñaát bieát chöøng naøo. Vôùi dieän tích töï nhieân laø 33.168.855 ha, nöôùc ta ñöôïc saép haøng thöù 57 trong soá 200 nöôùc coù maët treân haønh tinh naøy. Tuy nhieân do daân soá quaù ñoâng gaàn 80 trieäu ngöôøi neân dieän tích ñaát bình quaân ñaàu ngöôøi quaù nhoû.

Nhöõng dieän tích ñang troàng luùa hieän nay ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long öôùc tính vaøo khoaûng 2 trieäu ha, coøn coù theå môû roäng tôùi 2,4 trieäu ha nhöng haøng naêm coù khoaûng töø 1 trieäu ñeán 1,2 trieäu ha bò ngaäp nöôùc trong khoaûng töø 2 – 4 thaùng.

Neáu noùi veà ñaát noâng nghieäp töùc laø loaïi ñaát coù ñoä doác nhoû hôn 30o thì caû nöôùc ta coù khoaûng 6,9 trieäu ha (soá lieäu 271

Khoaûng 40% dieän tích vuøng chaâu thoå naèm trong laõnh thoå Vieät Nam laø ñaát chua pheøn naëng, nheï khaùc nhau. Neáu coù

136

272

137

theå ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc bieån thì coù ñeán 703.500 ha ñaát maën coù theå trôû thaønh ñaát phì nhieâu. Song ñoàng thôøi söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc maën laïi khoáng cheá ñöôïc söï axid hoùa beà maët caùc ñaát chua maën vaø cung caáp nôi cö truù toát cho toâm. Do vaäy, vieäc ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc maën caàn phaûi ñöôïc tieán haønh treân cô sôû meàm deûo...

8

Ñaát ñen

9

Ñaát voû vaøng (ñaát feralit)

10

Muøn vaøng ñoû treân nuùi

11 12

Caàn phaûi nghieân cöùu veà quaûn lyù caùc vuøng ñaát maën – chua – pheøn, tìm ra moät moâ hình hôïp lyù veà sinh thaùi cuûa vieäc söû duïng ñaát (Noâng – Ngö – Laâm) trong vuøng ñaát maën – chua pheøn cuûa vuøng chaâu thoå naøy. Ñoàng thôøi tìm ra moät giaûi phaùp cho naïn hieám nöôùc uoáng trong khoaûng 3 ñeán 4 thaùng cuûa moät naêm... Nöôùc ta coù hôn 33 trieäu ha ñaát töï nhieân, ñöôïc chia thaønh 12 nhoùm vaø 64 ñôn vò. Baûng 3–3: Caùc nhoùm ñaát ôû Vieät Nam STT

NHOÙM ÑAÁT

1

Ñaát caùt bieån

2

DIEÄN TÍCH (ha)

TYÛ LEÄ (%)

462.000

1,40

Ñaát maën

1.955.300

5,93

3

Ñaát pheøn

1.702.500

5,16

4

Ñaát laày vaø ñaát than buøn

182.300

0,56

5

Ñaát phuø sa

3.122.700

9,47

6

Ñaát xaùm baïc maøu

3.238.000

9,82

7

Ñaát xaùm naâu vuøng baùn khoâ haïn

194.700

0,56

273

137

274

364.200

1,10

16.507.700

50,04

3.688.000

11,18

Ñaát muøn treân nuùi cao

163.200

0,49

Ñaát xoùi moøn trô soûi ñaù

440.800

1,35

138

2,5 x 106 ha ñaát xaùm baïc maøu.

Baûng 3–4: Tình hình söû duïng ñaát ôû Vieät Nam Vuøng

% dieän tích

% dieän tích

ñaõ söû duïng

chöa söû duïng

– 10 x 106 ha ñaát bò thoaùi hoùa saûn xuaát khoâng hieäu quaû.

So vôùi DT

So vôùi

So vôùi

So vôùi caû

töï nhieân

caû nöôùc

DT

nöôùc töï

Vieät Nam coù khoaûng 2 trieäu ha ñaát pheøn laø moät trong nhöõng nöôùc coù dieän tích ñaát pheøn lôùn nhaát theá giôùi. Ñoàng baèng soâng Cöûu Long coù khoaûng 1 trieäu ha ñaát pheøn vaø trôû thaønh moät vuøng ñaát pheøn noåi tieáng caû nöôùc (dieän tích ñaát töï nhieân Ñoàng Thaùp Möôøi laø 653.000 ha thì ñaát pheøn ñaõ chieám 400.000 ha töùc laø 61,2% trong ñoù ñaát pheøn naëng ñaõ chieám hôn 1/2).

nhieân Trung du mieàn nuùi Baéc Boä

34,13

18,84

65,87

43,28

Ñoàng baèng Baéc Boä

77,24

7,40

22,76

2,64

Khi IV cuõ

51,83

15,60

48,17

16l24

Duyeân haûi mieàn Trung

48,35

12,20

51,65

15,86

Taây nguyeân

69,89

21,30

30,15

11,23

Ñoâng Nam Boä

66,89

8,60

33,11

5,21

– 6,8 trieäu ha caây troàng haøng naêm (coù 4,2 – 4,3 trieäu ha luùa)

14,70

19,85

5,26

– 2,8 – 3 trieäu ha caây laâu naêm.

Ñoàng baèng Soâng Cöûu Long 80,15 Caû nöôùc

55,00

Theo quy hoaïch ñeán naêm 2010 (baùo caùo Quoác Hoäi khoùa IX thaùng 10 naêm 1996) thì ñaát noâng nghieäp nöôùc ta phaûi phaùt trieån vaø môû roäng ñeán 10 trieäu ha, trong ñoù:

45,00

– 0,7 trieäu ha maët nöôùc nuoâi troàng thuûy saûn.

Ñaát baèng coù khoaûng hôn 7 trieäu ha.

Vôùi dieän tích 10 trieäu ha naøy, chuùng ta coù theå saûn xuaát 42 – 50 trieäu taán löông thöïc, neáu keå caû saûn löôïng hoa maøu chuùng ta coù töø 48 – 55 trieäu taán.

– Ñaát doác coù khoaûng hôn 25 trieäu ha. Trong 7 trieäu ha ñaát baèng thì:

Ñeán naêm 2020, daân soá nöôùc ta seõ laø 126 – 130 trieäu, vôùi nhu caàu löông thöïc 300 kg/ngöôøi naêm thì ta chæ caàn 40 trieäu taán löông thöïc laø ñuû. Nhöng muoán vaäy phaûi:

– 2,1 x 106 ha laø ñaát pheøn. 1 x 106 ha laø ñaát nhieãm maën – 0,2 x 106 ha laày uùng.

– OÅn ñònh daân soá.

– 0,5 x 106 ha laø ñaát caùt.

– Ñaát laâm nghieäp phaûi ñaït 18,6 trieäu ha coù ñoä che phuû 50%, trong ñoù:

Trong 25 trieäu ha ñaát doác thì:

– 6 trieäu ha röøng phoøng hoä.

– 0,5 x 106 ha bò xoùi moøn trô soûi ñaù. 275

138

276

139

– 3 trieäu ha röøng ñaëc duïng.

nghieäp, sinh hoaït..., laøm cho maët ñaát bò oâ nhieãm baån, thaäm chí huûy hoaïi caû moâi tröôøng ñaát, laøm cho ñaát khoâng coøn khaû naêng saûn xuaát ñöôïc...

– 9,6 trieäu ha röøng saûn xuaát. – Ñeå 1,1 trieäu ha töùc 3% dieän tích ñaát töï nhieân duøng ñeå xaây döïng khu daân cö veà cô baûn ñaõ ñöôïc ñoâ thò hoùa. Luùc naøy, caû nöôùc chæ coøn laïi 1,7 trieäu ha chuû yeáu laø soâng suoái, caùc nuùi ñaù toàn taïi döôùi daïng hoaøn toaøn töï nhieân vôùi nhieäm vuï ñaûm baûo caûnh quan vaø moâi tröôøng.

Raùc noùi rieâng, chaát thaûi noùi chung laø nhöõng thaønh phaàn chuû yeáu daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát. Vì vaäy, con ngöôøi ñaõ ví “Raùc nhö moät thöù nôï ñôøi”... Töø naêm 1990 trôû laïi ñaây, moät soá nöôùc giaøu nhö Myõ, Canada, Anh, Ñöùc, UÙc... ñaõ xuaát sang caùc nöôùc ngheøo moät löôïng raùc khoång loà khoaûng 4 trieäu taán/naêm.

– Ñaát giaønh cho thuûy lôïi vaãn tieáp tuïc taêng. – Nhö vaäy töø nay ñeán naêm 2010 phaûi khai hoang môû roäng theâm 1,7 trieäu ha trong ñoù ñeå ñeàn buø ñaát noâng nghieäp chuyeån ñoåi thaønh ñaát xaây döïng laø 320.000 ha.

Töø naêm 1976, nöôùc Myõ ñaõ sôùm ban haønh moät hình phaït raát naëng neà veà vieäc xöû lyù chaát thaûi khoâng ñuùng qui ñònh. ÔÛ Myõ, muoán xöû lyù moät taán taùc thaûi toán ít nhaát 276 ñoâ la, coøn neáu ñem toáng khöù ra nöôùc ngoaøi thì chæ toán veûn veïn 36 ñoâ la. Vì vaäy, cuoái naêm 1995 vaø thaùng 5/1996 taïi Baéc Kinh vaø nhieàu nôi khaùc ôû Trung Quoác nhö Thanh Ñaûo, Thöôïng Haûi... ñoät nhieân nhaän ñöôïc raát nhieàu kieän haøng maø trong ñoù toaøn laø raùc töø Myõ gôûi ñeán, coøn khaùch haøng thì chôø maõi chaúng thaáy ai ñeán nhaän, laøm moãi nôi toån thaát ít nhaát hôn 10 vaïn ñoâ la...

Chuùng ta caàn nhaän thöùc ñuùng ñaén raèng: Ñaát laø yeáu toá quan troïng hôïp thaønh cuûa moâi tröôøng maø chuùng ta ñang soáng. Bôûi vaäy, vieäc söû duïng taøi nguyeân ñaát hôïp lyù trong caùc ngaønh kinh teá quoác daân, trong noâng nghieäp khi khai thaùc ñaát, baûo veä vaø boài döôõng ñaát baèng caùch söû duïng caùc nguoàn phaân boùn hôïp lyù, caân ñoái vaø kòp thôøi, ñoù laø chieán löôïc raát coù yù nghóa trong vieäc baûo veä moâi tröôøng...

Haøng naêm, caû theá giôùi coù taát caû 45.000 trieäu taán chaát thaûi... Tuy nöôùc Myõ chæ chieám 5% daân soá theá giôùi nhöng hôn 25% löôïng chaát thaûi töø theá giôùi laø töø nöôùc Myõ maø ra. Moãi naêm, Myõ xuaát sang caùc nöôùc khaùc hôn 2 trieäu taán chaát thaûi bao goàm caû nhöõng pheá thaûi coù chöùa nhieàu ñoäc toá nguy hieåm, con soá aáy ngaøy moät gia taêng khuûng khieáp. Neáu naêm 1980, chæ soá xuaát ñi laø 12 thì naêm 1988 laø 522 laàn lôùn hôn...

§III. TÌNH HÌNH OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT TREÂN THEÁ GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM I. Tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát treân theá giôùi

Nguyeân nhaân daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát noùi chung raát nhieàu nhöng tröôùc nhaát vaø quan troïng nhaát phaûi noùi laø do vieäc thaûi boû khoâng hôïp lyù nhöõng chaát thaûi döôùi daïng ñaëc hay loûng töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp, noâng 277

139

278

140

Naêm 1989, hôn 100 nöôùc treân theá giôùi ñaõ cuøng nhau kyù coâng öôùc caám xuaát khaåu raùc, trong luùc ñoù Myõ laáy lyù do “Coâng öôùc Quoác Teá coù ñieåm chöa phuø hôïp...” neân moät maët hoï khoâng nhöõng khoâng kyù maø coøn tìm moïi caùch ñöa sang caùc nöôùc khaùc maø chuû yeáu laø caùc nöôùc cuûa theá giôùi thöù ba.

loøng ñaát trôû thaønh nhöõng nghóa ñòa choân caát baõ phoùng xaï, chaát thaûi coâng nghieäp, chaát thaûi sinh hoaït. ÔÛ Myõ coù 76.000 baõi raùc coâng nghieäp khoâng ñöôïc thieâu ñoát. ÔÛ Ñan Maïch coù 3.200 baõi thaûi, trong ñoù coù 500 baõi thaûi hoùa chaát.

Raùc röôûi ñöôïc coi nhö “moät thöù nôï ñôøi” neân ngöôøi ta tìm moïi caùch ñeå toáng khöù noù ñi nhö ñoát, choân, cheá bieán ñeå laøm phaân boùn, ñoå xuoáng ao, hoà, soâng, bieån... keå caû bí maät laãn coâng khai toáng khöù ra nöôùc ngoaøi... Giôø ñaây, moät soá vuøng cuûa Phaùp cuõng bò Ñöùc bí maät bieán thaønh baõi ñoå raùc. Caùc nöôùc Chaâu Phi nhieàu naêm qua ñaõ laø “baõi ñoå raùc” cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån.

ÔÛ Nhaät moãi naêm coù hôn 50 trieäu taán chaát thaûi coâng nghieäp. Treân ñaát noâng nghieäp vôùi muïc ñích naâng cao naêng suaát, saûn löôïng, con ngöôøi ñaõ duøng nhieàu loaïi phaân hoùa hoïc, töø ñoù ñaõ laøm cho ñaát caøng ngaøy bò oâ nhieãm bôûi hoùa chaát. Hieän nay, nhaân loaïi ñaõ maát ñi 500 trieäu ha ñaát ñai canh taùc trong suoát lòch söû cuûa mình. Neáu toác ñoä thoaùi hoùa ñaát troàng troït laø 5 – 7 trieäu ha / naêm thì khoâng moät chöông trình môû roäng dieän tích ñaát naøo cuûa töông lai coù theå buø ñaép ñöôïc...

Cho duø toàn taïi ôû baát cöù daïng naøo, raùc ôû caùc khu daân cö hay raùc ôû caùc nhaø maùy xí nghieäp... thì raùc cuõng ñeàu mang moät ñaëc ñieåm chung laø mang nhieàu maàm beänh. Coù nhöõng loaïi raùc sau moät thôøi gian choân vuøi coù theå muïc naùt, nhöng cuõng coù nhöõng thöù nhö niloâng, ñoà nhöïa.. thì cho duø coù choân ñeán 30 hay 40 naêm chuùng cuõng khoù loøng muïc naùt, coøn neáu ñem ñoát thì nhöõng thöù ñoù seõ sinh ra nhöõng khí ñoäc nhö dioxicarbon (CO2), dioxitsufur (SO2)... Nhöõng loaïi plastic, neáu chuùng ôû nhieät ñoä 120oC chuùng seõ bò bieán ñoåi thaønh chaát dioxin – moät loaïi ñoäc toá deã ñöa ñeán quaùi thai cho ngöôøi vaø ñoäng vaät... Qua nhieàu nghieân cöùu ngöôøi ta thaáy raèng 50% coù nhieàu khaû naêng gaây ñoäc raát nguy hieåm...

II. Tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ôû Vieät Nam

Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh laø 2 nôi taäp trung nhieàu khu saûn xuaát lôùn, nôi coù maät ñoä daân soá khaù cao neân daãn ñeán oâ nhieãm ñaát nhieàu nhaát so vôùi caùc nôi khaùc treân caû nöôùc. Sau ñaây ta chæ neâu leân moät soá tình hình xöû lyù nhöõng chaát thaûi boû trong sinh hoaït cuûa Haø Noäi vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñeå laøm ví duï:

Do toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp nhö vuõ baõo vì vaäy löôïng chaát thaûi treân theá giôùi ngaøy moät tích luõy nhieàu theâm. ÔÛ caùc nöôùc coâng nghieäp, ñaát ngaøy nay khoâng nhöõng chæ maát lôùp ñaát maët – lôùp phuû thöïc vaät – do oâ nhieãm maø hoï coøn bieán 279

– Haø Noäi vôùi dieän tích 4.300 ha nhöng môùi chæ giaønh rieâng coù 120 choã taäp trung raùc thaät laø voâ cuøng ít oûi so vôùi moät thuû ñoâ gaàn 2 trieäu daân.

140

280

141

3

Moãi ngaøy, Haø Noäi coù 2.000m

3

raùc, 200m

trình ñoâ thò hoùa phaùt trieån nhanh choùng, quy moâ caùc thaønh phoá hieän coù khoâng coøn ñuû söùc chöùa vôùi daân soá hieän taïi theâm vaøo ñoù laøn soùng di cö tìm nguoàn lao ñoäng.., moät boä phaän soáng lang thang maø xaõ hoäi chöa quaûn lyù heát, chính boä phaän naøy cuõng goùp moät phaàn khoâng nhoû laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ôû nhöõng thaønh phoá...

chaát thaûi,

3

400.000m nöôùc thaûi coâng nghieäp..., coù 24 beänh vieän lôùn vaø haøng nghìn phoøng khaùm, haøng ngaøy ñoå ra coáng raõnh thaønh phoá khoâng bieát bao nhieâu chaát thaûi baån maø chöa ñöôïc xöû lyù nöôùc. Theo con soá thoáng keâ, ñeán cuoái 1995 thì Haø Noäi coù 9.200 nhaø veä sinh töï hoaïi, 4.000 hoá xí 2 ngaên, 1.000 hoá xí thuøng phuïc vuï cho gaàn 2 trieäu daân... Haø Noäi ñeán cuoái 1995 coù 12% soá gia ñình chöa coù nhaø veä sinh rieâng.

§IV. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT

Moãi con lôïn haøng naêm baøi tieát töø 3.000 – 4.000 kg phaân vaø nöôùc tieåu, nhöng moät soá ngöôøi vaãn coøn nuoâi lôïn giöõa thaønh phoá vaø toáng luoân phaân vaøo nhaø xí hoaëc tuoân luoân ra coáng raõnh coâng coäng...

Trong vaøi thaäp kyû qua do nhöõng hoaït ñoäng coâng nghieäp, noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi..., cuøng vôùi söï buøng noå daân soá treân Theá Giôùi ñaõ khieán cho con ngöôøi can thieäp, taùc ñoäng maïnh meõ ñeán moâi tröôøng ñaát laøm cho dieän tích söû duïng treân maët ñaát khoâng nhöõng bò thu heïp maø coøn laøm cho moâi tröôøng ñaát bò oâ nhieãm coù nôi coù luùc heát söùc nghieâm troïng cuoái cuøng ñaõ daãn ñeán taøi nguyeân ñaát nhanh choùng bò caïn kieät, ñoàng thôøi coøn nuoâi döôõng nhöõng maàm beänh, tích luõy nhöõng chaát ñoäc... ñeå roài töø ñoù daãn ñeán beänh taät cho con ngöôøi vaø ñoäng vaät theo con ñöôøng töø ñaát hoaëc töø ñaát sang nöôùc hay ñaát chuyeån vaøo khoâng khí ñeå ñeán vôùi con ngöôøi...

Haø Noäi hieän coù 143 döï aùn cuûa 22 nöôùc ñaàu tö xaây döïng nhöng raát ít coù döï aùn naøo ñeà caäp ñeán vaán ñeà xöû lyù chaát thaûi... – Thaønh phoá Hoà Chí Minh – thaønh phoá ñoâng daân nhaát nöôùc, moãi ngaøy saûn sinh ra hôn 3.000 taán raùc, ñaëc bieät nghieâm troïng laø trong ñoù coù töø 80 – 100 taán raùc töø caùc beänh vieän. Döï kieán ñeán naêm 2.000, moãi ngaøy thaønh phoá phaûi xöû lyù hôn 8.000 taán raùc, trong ñoù coù 5.895 taán laø taùc höõu cô vaø 2.300 taán laø xaø baàn caùc loaïi... Tình traïng uøn taéc raùc, khoâng vaän chuyeån kòp ñang laø noãi lo cho nhaân daân thaønh phoá...

Khi nghieân cöùu veà oâ nhieãm nöôùc, oâ nhieãm khoâng khí, chuùng ta coù ñònh nghóa khi naøo tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc vaø ñieàu kieän vi sinh cuûa chuùng thay ñoåi, söï thay ñoåi ñoù coù taùc ñoäng xaáu ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi.... thì ta goïi nöôùc bò oâ nhieãm, khoâng khí bò oâ nhieãm. Nhöng ñaát thì muoân maøu muoân veû: Ñaát caùt, ñaát thòt, ñaát seùt, ñaát bazan... do ñoù maø khoâng theå coù moät tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc chung cho taát caû caùc loaïi ñaát. Vì vaäy, khi nghieân cöùu veà oâ nhieãm moâi

Raùc laø nhöõng chaát thaûi baån laø thaønh phaàn vaø cuõng laø nguyeân nhaân chính daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, nhöng ngoaøi ra coøn do nhöõng taäp quaùn laïc haäu töø bao ñôøi nay ñeå laïi chöa xoùa saïch cuõng goùp phaàn laøm cho moâi tröôøng ñaát bò oâ nhieãm nhö taät phoùng ueá böøa baõi, vöùt boû nhöõng chaát thaûi baån khoâng ñuùng nôi quy ñònh... Trong nhöõng naêm gaàn ñaây do quaù 281

141

282

142

tröôøng ñaát, chuùng ta chæ noùi veà nguyeân nhaân daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát maø thoâi.

Duøng chaát thaûi suùc vaät nhö phaân vaø nöôùc tieåu cuûa traâu, boø, heo, cöøu, ngöïa, phaân gaø, phaân chim ñeå boùn ruoäng, ñeå troàng troït, coù theå noùi ñoù laø moät thoùi quen cuûa noâng daân ta vì noù raát coù ích cho ñoä phì nhieâu cuûa ñaát.

OÂ nhieãm ñaát noùi chung coù theå töø nhöõng nguyeân nhaân sau: I. Do taäp quaùn phaûn veä sinh daãn ñeán oâ nhieãm ñaát

Bôûi vì 1000kg phaân gia suùc seõ cho ta: 5kg N, 3,5kg P, 4,1kg K, 2,8kg Ca, 1,1kg Mg.

Chuùng ta bieát raèng: Phaân, raùc laø maàm moáng cuûa beänh taät. Trong phaân ngöôøi chöùa raát nhieàu vi khuaån ñöôøng ruoät, vi ruùt baïi lieät, uoán vaùn, hoaïi thö sình hôi, tröùng giun saùn... Coøn raùc laø nôi aån naáp vaø hoaït ñoäng cuûa chuoät, laø khu truù cuûa nhieàu maàm beänh...

Tuy nhieân, haàu heát caùc chaát dinh döôõng naøy ñeàu ôû daïng khoù tieâu cho thöïc vaät (ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo quan heä muøn hoùa vaø khoaùng hoùa). Maët khaùc, trong phaân gia suùc chöùa nhieàu vi khuaån gaây beänh ñöôøng ruoät nhö E.Coli. Ví duï:

Trong nhaân daân chuùng ta nhaát laø nhöõng vuøng noâng thoân hoaëc mieàn nuùi thöôøng coù thoùi quen phoùng ueá böøa baõi cuõng nhö vöùt raùc ra ñöôøng khoâng ñuùng nôi quy ñònh. Thaäm chí ngay caû thaønh phoá cuõng coøn nhöõng taäp quaùn laïc haäu naøy, ngöôøi ta vöùt raùc, vöùt caû suùc vaät cheát ra ñöôøng nhö meøo, chuoät cheát... ngöôøi vaø xe coä daãm leân caû xaùc cheát suùc vaät... laøm cho maët ñaát trôû neân baån thæu.

– Phaân gaø chöùa nhieàu vi truøng salmonelba – Phaân heo chöùa nhieàu mycobacterium tuberculois. Haàu heát, phaân gia suùc chöùa nhieàu truøng giun saùn. Nhö vaäy, neáu ñem phaân suùc vaät chöa ñöôïc xöû lyù maø boùn cho ñaát roõ raøng beân caùi lôïi coøn coù caùi haïi ñoù laø laøm cho ñaát bò oâ nhieãm... 2. Duøng phaân baéc

Moãi ngöôøi daân moät ngaøy thaûi 0,5 kg chaát thaûi bao goàm caû raùc. Neáu daân soá nöôùc ta laø 80 trieäu. Roõ raøng, moãi ngaøy chuùng ta phaûi xöû lyù 40.000 taán chaát thaûi, neáu soá chaát thaûi naøy khoâng coù caùch xöû lyù kòp thôøi thì maët ñaát seõ ngaøy caøng bò oâ nhieãm nghieâm troïng...

Duøng phaân baéc ñeå töôùi boùn cho caùc ruoäng rau, nhaát laø hoøa phaân vaøo nöôùc ñeå töôùi. Caùch boùn naøy, khoâng nhöõng laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát maø coøn daãn ñeán moâi tröôøng nöôùc vaø khoâng khí cuõng bò oâ nhieãm.

II. Do hoaït ñoäng noâng nghieäp vôùi phöông thöùc

Phaân höõu cô neáu uû ñuùng kyõ thuaät tröôùc khi boùn vaø boùn ñuùng tieâu chuaån thì moâi tröôøng ñaát khoâng bò oâ nhieãm, nhöng neáu duøng phaân baéc boùn tröïc tieáp cho ñaát thì roõ raøng taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc loaïi saâu boï, giun saùn, vi truøng... sinh soâi naûy nôû... Boùn nhieàu phaân höõu cô (phaân boùn) trong ñieàu

canh taùc khaùc nhau

ÔÛ ñaây chuû yeáu laø vieäc söû duïng nguoàn phaân boùn vaø thuoác tröø saâu dieät coû... khoâng hôïp lyù daãn ñeán moâi tröôøng ñaát bò oâ nhieãm. 1. Duøng chaát thaûi suùc vaät

283

142

284

143

kieän yeám khí thì noù deã daøng lam cho ñaát trôû neân chua vaø ñaát seõ chöùa nhieàu ñoäc toá nhö H2S, CH4, CO2...

xoáp maø trôû neân chai cöùng, tính thoâng khí keùm, vi sinh vaät ít ñi vì hoùa chaát huûy dieät chuùng...

3. Boùn phaân hoùa hoïc

4. Söû duïng nguoàn nöôùc thaûi cuûa thaønh phoá ñeå töôùi:

Ngoaøi phaân baéc (phaân höõu cô) do chöa hieåu heát taùc duïng laâu daøi cuûa vieäc boùn phaân hoùa hoïc cho neân muoán nhanh choùng ñaït ñöôïc naêng suaát, saûn löôïng cao, ngöôøi noâng daân thöôøng söû duïng moät löôïng phaân voâ cô quaù lôùn (N, P, K).

Ngoaøi vieäc duøng phaân hoùa hoïc, noâng daân ta vaãn coù taäp quaùn duøng nguoàn nöôùc thaûi thaønh phoá ñeå töôùi. Duøng nöôùc thaûi chöa qua xöû lyù ñeå töôùi seõ laøm cho ñaát ngaøy caøng tích luõy nhieàu hoùa chaát ñoäc haïi bao goàm caû nhöõng kim loaïi naëng nhö Pb (chì), As (arsen), Cd (cadimi)... Ví duï döôùi ñaây veà thaønh phaàn cuûa nöôùc vaø ñaát do duøng nöôùc thaûi thaønh phoá Haø Noäi ñeå töôùi caøng noùi roõ theâm ñieàu aáy.

Nitô (N), laân (P2O5) vaø kali (K2O). ÔÛ ñaây ñaùng chuù yù nhaát laø loaïi phaân ñaïm (N) – moät loaïi phaân mang laïi hieäu quaû roõ reät nhaát cho naêng suaát caây troàng nhöng cuõng gaây oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát raát lôùn. Ta bieát raèng caây chæ söû duïng coù hieäu quaû toái ña 30% löôïng phaân ñaïm ñöôïc boùn vaøo ñaát coøn laïi moät phaàn bò nöôùc cuoán troâi, moät phaàn coøn laïi thaám vaøo ñaát... töø ñoù laøm cho nguoàn nöôùc ngaàm cuõng bò oâ nhieãm NO3– (nitraùt). Trong ñaát boùn nhieàu phaân ñaïm seõ toàn taïi HNO3 laøm cho ñaát trôû neân chua.

Baûng 3–5. Thaønh phaàn hoùa chaát ñoäc haïi coù trong ñaát do duøng nöôùc thaûi cuûa thaønh phoá chöa qua xöû lyù. Nguoàn: Leâ Vaên Khoa. ÑOÁI TÖÔÏNG LAÁY MAÃU

Ngoaøi phaân ñaïm (N) coøn coù phaân laân (P) cuõng laø yeáu toá caàn thieát cho rau, hoa quaû nhöng laân nhieàu cuõng laøm cho ñaát trôû neân chua. Ví duï: phaân super laân thöôøng coù 5% acid töï do, rieâng löôïng acid töï do H2SO4, naøy cuõng laøm cho ñaát chua theâm...

Nöôùc thaûi trung bình cuûa nhieàu nôi thuoäc soâng Kim Ngöu vaø Toâ Lòch (mg/l)

Noùi chung 60 – 70% löôïng phaân boùn caây khoâng söû duïng hoøa tan thaám xuoáng maïch nöôùc ngaàm gaây haïi cho ngöôøi vaø ñoäng vaät söû duïng nguoàn nöôùc ñoù, caùc nhaø moâi tröôøng goïi laø Eutrophi–cation.

Pb Cd CO

Ñaát tích luõy nhieàu phaân boùn daïng hoùa chaát cuõng seõ laøm cho tính chaát cô lyù cuûa ñaát thay ñoåi xaáu, ñaát khoâng coøn tôi 285

N

143

286

0,019 – 0,033 0,01 0,002 – 0,018 0,1

Ñaát trung bình ôû nhieàu nôi ngoaïi thaønh Haø Noäi duøng ñeå troàng rau hoaëc thaû caù (ppm)

Rau muoáng troáng treân caùc vuøng nöôùc thaûi (ppm)

7,0 – 43,7

2,8 – 5,3

0,2 – 1,7

0,2 – 0,4

1,5 – 3,3

0,09 – 0,16

3,1 – 8,6

0 27 – 2,55

144

Cl

0,2

1,6 – 1,9

Baûng 3–6. Trò soá trung bình cuûa moät soá kim loaïi naëng trong buøn coáng raõnh thaønh phoá (ppm).

0,49 – 0,81

Nguoàn: Tan et Al–1971, Wild 1973 BUØN COÁNG RAÕNH Thaønh phoá

Nhaø maùy deät

Nhaø maùy röôïu

Nhaø maùy cheá Coáng raõnh bieán goã ôû Anh

Al

7.280

Fe

2.370

Mn

150

Cu

565

394

81

53

800

Zn

2.220

864

255

122

3.000

Pb

520

129

29

47

700

N

100

63

18

119

80

Cd

28

4

2

2

Cr

1.040

2.490

117

81

Hg

5

250

III. Do thaûi ra treân maët ñaát moät löôïng lôùn chaát thaûi boû trong coâng nghieäp.

Do thaûi ra treân maët ñaát moät löôïng lôùn chaát thaûi boû trong coâng nghieäp nhö than, khoaùng vaät töø caùc oáng khoùi, loø nung, loø ñuùc gang... Nhöõng chaát ñoäc haïi chöùa trong caùc chaát thaûi boû noùi treân bò khöû kieàm vaø bò loâi cuoán vaøo trong ñaát. Coù theå noùi döôùi hình thöùc hôi, buïi, khí ñoäc ñöôïc tung vaøo khoâng trung, chaát thaûi boû laïi rôi xuoáng ñaát töø ñoù laøm thay ñoåi thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa ñaát, ñoä pH cuûa ñaát, thay ñoåi quaù trình 287

144

288

145

Tuy nhieân, nhöõng beänh do caùc vi sinh vaät naøy gaây ra thöôøng lan truyeàn bôûi nöôùc vaø truyeàn beänh do tieáp xuùc tröïc tieáp töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc hoaëc do thöïc phaåm. Ngoaøi ra, ruoài cuõng tieáp xuùc vôùi ñaát bò oâ nhieãm baån bôûi phaân, sinh saûn ôû ñoù vaø truyeàn maàm beänh ñi...

nitrat hoùa cuûa ñaát do ñoù aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät trong ñaát... IV. Do nhöõng chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí roài laéng xuoáng maët ñaát

Do nhöõng chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí roài laéng xuoáng maët ñaát. Ví duï nhö trong hoaït ñoäng coâng nghieäp thöôøng ñöa vaøo khí quyeån moät löôïng SO2, SO2 keát hôïp vôùi hôi nöôùc trong khí quyeån trôû thaønh H2SO4 ñoù laø hieän töôïng möa acid maø chuùng ta thöôøng nghe noùi.

1. Tröïc khuaån lî: Tröïc khuaån lî cheát töông ñoái nhanh trong phaân töôi, nhöng sau khi taåy ueá phaân thì chuùng coù theå toàn taïi laâu nhôø coù chaát höõu cô trong ñaát. Noù thöôøng bò caùc tia böùc xaï tieâu dieät. Ngöôøi bò nhieãm khuaån laø do ta aên phaûi rau quaû bò ñaát laøm nhieãm baån hay tieáp xuùc vôùi phaân töôi.

§V. OÂ NHIEÃM ÑAÁT BÔÛI NHÖÕNG TAÙC NHAÂN SINH HOÏC

2. Tröïc khuaån thöông haøn vaø phoù thöông haøn: Ñaát troàng laø moâi tröôøng khoâng thuaän lôïi cho caùc loaïi vi khuaån treân phaùt trieån. Caùc loaïi vi khuaån naøy seõ cheát sau moät thôøi gian rôi vaøo ñaát vaø khoâng caïnh tranh ñöôïc vôùi caùc vi khuaån hoaïi sinh ôû ñaát. Song tuøy theo möùc ñoä nhieãm baån vaø loaïi ñaát (nhieät ñoä, ñoä aåm, döï tröõ chaát höõu cô, ñoä pH, khuaån laïc, vi khuaån ñoái khaùng...) tröïc khuaån thöông haøn coù theå toàn taïik haù laâu (töø 2 – 4 tuaàn hoaëc hôn nöõ) trong ñaát. Vì vaäy, vai troø dòch teã hoïc cuûa ñaát trong beänh thöông haøn khoâng theå phuû ñònh hoaøn toaøn ñöôïc.

Nhöõng taùc nhaân sinh hoïc coù theå laøm oâ nhieãm ñaát vaø gaây ra beänh ôû ngöôøi ñöôïc chia ra laøm 3 nhoùm: I. Truyeàn beänh töø ngöôøi – ñaát – ngöôøi

Tröïc khuaån vaø nguyeân sinh ñoäng vaät ñöôøng ruoät coù theå laøm oâ nhieãm ñaát do: – Nhöõng phöông phaùp phoùng ueá chaát thaûi boû maát veä sinh. – Söû duïng phaân boùn laáy töø caùc hoá xí hay buøn trong nöôùc sinh hoaït hoaëc söû duïng caùnh ñoàng loïc, caùnh ñoàng töôùi baèng caùc loaïi nöôùc thaûi sinh hoaït. Ñaát coù theå bò oâ nhieãm bôûi:

3. Phaåy khuaån taû trong ñaát: Phaåy khuaån taû toàn taïi trong ñaát khoâng quaù moät thaùng, khaû naêng sinh toàn cuûa noù chòu aûnh höôûng cuûa nhieàu nhaân toá. Ñaát bò nhieãm baån bôûi phaân töôi, caùc chaát höõu cô keùo daøi thôøi gian toàn taïi caùc phaåy khuaån taû töø 5 – 7 thaùng. Khaû naêng sinh toàn cuûa noù coøn bò aûnh höôûng bôûi thaønh phaàn cô giôùi cuûa ñaát, beân caïnh ñoù laø hieän töôïng ñoái khaùng vi khuaån vaø nhöõng nhaân soá sinh hoïc quyeát ñònh.

– Tröïc khuaån lî. – Thöông haøn. – Phaåy khuaån taû – Amip.

289

145

290

146

Truyeàn beänh ngöôøi – ñaát – ngöôøi coøn do caùc loaïi kyù sinh truøng (giun, saùn), kyù sinh truøng ñöôïc truyeàn qua ñaát hoaëc tröùng giun saùn, aáu truøng cuûa chuùng sau thôøi gian uû beänh töông ñoái trôû thaønh taùc nhaân gaây beänh cho ngöôøi. Quan troïng hôn caû laø giun ñuõa, giun xoaén necator Americanus vaø giun moùc. Hai loaïi giun cuoái cuøng naøy chính laø taùc nhaân gaây beänh giun moùc. Coøn giun löôn ít truyeàn beänh qua ñaát hôn.

II. Truyeàn beänh töø vaät nuoâi → ñaát → ngöôøi.

Trong moät soá beänh cuûa ñoäng vaät truyeàn sang ngöôøi thì ñaát coù theå giöõ moät vai troø chuû yeáu truyeàn taùc nhaân nhieãm khuaån töø vaät nuoâi sang ngöôøi. Tröôùc khi giôùi thieäu chung veà moät soá beänh do vaät nuoâi ñem ñeán, ta thöû xem moät soá beänh do chuoät (keå caû chuoät nuoâi laøm caûnh laãn chuoät coáng, chuoät ñoàng..) mang ñeán cho con ngöôøi nhö sau:

Ñieàu kieän thuaän lôïi cho moãi loaïi giun phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá cuûa vi khí haäu (toC, X, U%, böùc xaï maët trôøi...) ÔÛ nhöõng ñaát bò phuû tuyeát vaãn thaáy tröùng giun ñuõa toàn taïi.

1. Beänh dòch haïch: Dòch haïch laø moät beänh truyeàn nhieãm lan roäng nhieàu nôi vaø coù theå thaønh dòch lôùn. Beänh do moät tröïc truøng goïi laø pasteurella pestis. Beänh phaùt trieån theo 2 theá laâm saøng chính: Ñoù laø noåi haïch vaø söng phoåi khoái, ngoaøi ra coù theå nhieãm truøng maùu.

Tuy vaäy, beänh giun moùc laïi xuaát hieän ôû nhöõng xöù nhieät ñôùi aåm. Tình hình nhieãm tröùng giun moùc ôû Vieät Nam nhö sau: – Vuøng moû 58%

Beänh do moät loaïi coân truøng trung gian goïi laø boï cheùt (puce), ngöôøi bò laây beänh theo 2 caùch:

– Khai thaùc loä thieân 75% – Haàm loø 86%

– Bò boï cheùt ñoát.

– Vuøng noâng nghieäp 35,2%

– Giaùn tieáp do phaân boï cheùt rôi treân ñaát... Tuøy theo caùch xaâm nhaäp vaøo cô theå qua da, qua maøng buïng hoaëc vaøo maùu.

– Troàng hoa maøu 48,1% 4. Beänh lî amip: Entamoeba dysenteriae coù theå toàn taïi ôû trong ñaát nhaát laø ñaát bò oâ nhieãm phaân. ÔÛ nôi naøo giaûi quyeát phaân chöa ñöôïc toát, thöôøng ôû nôi ñoù coù mang keùn amip. Thoùi quen maát veä sinh luoân luoân goùp phaàn vaøo vieäc duy trì chu kyø nhieãm khuaån bôûi nhöõng taùc nhaân gaây beänh truyeàn qua ñaát.

291

Trieäu chöùng. + Theå noåi haïch (vaø cuõng laø theå nheï nhaát). Thôøi gian nung beänh töø 1 – 5 ngaøy hoaøn toaøn yeân laëng.

146

292

147

‘Thôøi kyø phaùt khôûi noåi haïch khoù chòu, nhöùc ñaàu, ñau ngang löng, reùt run roài soát coù khi soát naëng, thôøi kyø naøy keùo daøi 2 ngaøy.

+ Theå nhieãm truøng huyeát: Tröïc truøng sinh soâi naûy nôû

raát nhanh trong maùu, beänh nhaân reùt run vaø soát 40 – 41oC, nhöùc ñaàu döõ doäi, meâ saûng, buïng chöôùng, gan laùch söng khoù thôû, haï huyeát aùp, xuaát huyeát döôùi da vaø phuû taïng, beänh nhaân tím ñen, töû vong sau 2 – 3 ngaøy hoaëc 4 – 5 ngaøy.

Thôøi kyø toaøn phaùt söng haïch baát kyø nôi naøo trong cô theå, thöôøng thì 55 – 70% ôû beïn, 20% ôû coå, cô öùc, khuyûu tay chaân, ñaàu goái, phaàn nhieàu noåi 1 hoaëc 2 haïch lieân keát laïi 14%. Sôø naén ñau, coù cuïc raén, nhaün troøn, söng ñoû leân, dính chaët ôû da vaø caùc boä phaän...

Bieán chöùng co giaät, lôû loeùt ñeå loä xöông, bieán chöùng vaøo phoåi, vaøo maét vaø nguy hieåm nhaát gaây muø loa, gaây saåy thai... 2. Vieâm naõo Nhaät Baûn B:

Boï cheùt laø loaïi coân truøng kyù sinh treân cô theå chuoät laø loaïi ñoäng vaät trung gian truyeàn vieâm naõo Nhaät Baûn B nhöng chuû yeáu laø do muoãi Colex ñoát, do boï cheùt ñoát ngöôøi roài daãn ñeán vieâm naõo Nhaät Baûn B.

Caùc trieäu chöùng toaøn theå (toaøn phaùt) raát naëng coù theå laøm cho thaàn kinh suy nhöôïc, maët nhôït nhaït, maét ñoû ngaàu, lo sôï, gioïng noùi theàu thaøo, meät nhoïc vaø hoân meâ. Soát cao (39 – 40oC), soát lieân tuïc moät tuaàn roài haï daàn. Qua giai ñoaïn naøy coù theå beänh seõ thuyeân giaûm hoaëc seõ daãn ñeán töû vong. Beänh dieãn tieán töø 3 – 8 ngaøy.

Trieäu chöùng coù theå gaëp 3 theå laâm saøng: – Vieâm maøng naõo, vieâm tuûy

+ Theå söng phoåi: Do nhieãm truøng qua ñöôøng hoâ haáp.

– Theå thoâ sô.

Thôøi gian nung beänh töø 2 – 6 ngaøy, coù khi chæ vaøi giôø, ñoâi khi keùo daøi ñeán 9 – 10 ngaøy.

– Theå aâm æ. Thôøi kyø nung beänh chöøng moät tuaàn leã, nhöùc ñaàu, soát cao o

40 C, reùt run, ñau eâ aåm, maët ñoû vaø hoäi chöùng maøng naõo goàm coù nhöùc ñaàu maïnh, hoân meâ, noân möûa, nguû lieân mieân hoaëc maát nguû, coù theå ñeå laïi di chöùng thaàn kinh, maét lieät ñieàu tieát, co nhoû ñoàng töû hoaëc meùo hoaëc khoâng phaûn öùng tröôùc aùnh saùng, noùi nhoû, uù ôù khoù hieåu, toaøn boä caùc cô bò co cöùng, loaïn nhòp thôû... ÔÛ theå naëng, caùc cô treân co cöùng, caùc chi döôùi thaúng ñôø, giaûm trí löïc, thay ñoåi tính neát. Phaàn nhieàu töû vong tröôùc 10 ngaøy cuõng coù theå keùo daøi tôùi 50 ngaøy. Tuoåi maéc beänh thöôøng töø 6 – 16 thaùng tuoåi, lôùn ít maéc beänh hôn...

Thôøi kyø khôûi phaùt reùt run, ñau mình, buoàn noân, soát cao. o

Thôøi kyø toaøn phaùt soát lieân tuïc 40 C, maïch yeáu, khoù thôû, töùc ngöïc, ho töøng côn vaø meät nhoïc, khaïc ra ñôøm ngaøy caøng nhieàu ñoâi khi coù maùu, laùch söng, tim yeáu, löôõi khoâ, nöôùc tieåu vaøng coù albumin. Suy nhöôïc, suùt caân nhanh, ngaït thôû, töù chi taùi tím, beänh dieãn bieán raát nhanh vaø töû vong trong töø 2 – 4 ngaøy, phuø thuûng phoåi caáp coù khi töû vong raát nhanh trong voøng 24 giôø.

293

147

294

148

Ngoaøi ra chuoät coøn lan truyeàn caùc beänh Leptospirosis, beänh Brucellosis, beänh Listeriosis... nhöõng beänh naøy seõ ñeà caäp chung vaøo muïc vaät nuoâi – ñaát – ngöôøi.

Ñaây laø beänh saåy thai truyeàn nhieãm maõn tính chung cho nhieàu loaïi gia suùc roài laây sang ngöôøi. Chuoät thöôøng maéc beänh naøy roài laây sang ngöôøi vaø caùc gia suùc khaùc.

3. Beänh xoaén truøng vaøng da (Beänh Leptospirosis)

Trieäu chöùng: Soát, vieâm gan laùch, saåy thai, tieâu chaûy, thuûy thuùng vuù, aâm ñaïo chaûy nöôùc dòch nhôøn. Ñaøn oâng vieâm dòch hoaøn vaø teo daàn roài khoâng coøn khaû naêng sinh ñeû, vieâm caùc khôùp, baïi lieät caùc chi, ñaøn baø thì saåy thai...

Leptospira gaây beänh ñoàng thôøi cho vaät nuoâi vaø con ngöôøi. Noù bieåu hieän quy luaät dòch teã hoïc töông töï nhö quy luaät cuûa nhieàu beänh ñoäng vaät khaùc ñöùng veà yù nghóa, truyeàn töø vaät nuoâi sang vaät nuoâi vaø töø vaät nuoâi sang ngöôøi.

5. Tröïc khuaån than

Beänh phaùt sinh chuû yeáu vaãn laø ôû traâu boø, deâ, cöøu, ngöïa, chuoät coáng, chuoät chuø thöôøng mang maàm beänh. Söï phaân taùn nhöõng loaøi xoaén truøng Peptospira lieân quan roõ reät vôùi ñieàu kieän cuûa moâi tröôøng nhaát laø khi tieáp xuùc vôùi vaät nuoâi maéc beänh, vôùi nöôùc hoaëc buøn. Trong 1ml nöôùc tieåu cuûa vaät nuoâi mang theo 100 trieäu con Peptospira (ñaëc bieät nöôùc tieåu cuûa chuoät raát nguy hieåm). Neáu nöôùc tieåu coù troän chung vôùi nöôùc hoaëc buøn coù ñoä pH trung tính hay kieàm nheï thì caùc xoaén khuaån coù theå soáng tôùi haøng tuaàn.

Ngöôøi maéc beänh than ít gaëp nhöng khi xaûy ra cuõng raát nguy hieåm cho ngöôøi. Tröïc khuaån than raát ñeà khaùng vôùi nhöõng taùc nhaân hoùa hoïc vaø vôùi nhöõng ñieàu kieän baát lôïi cuûa moâi tröôøng bao quanh. Chuùng coù theå soáng haøng naêm trong ñaát vaø trong nhöõng toå chöùc cuûa ñoäng vaät nhö da, loâng ngöïa, loâng cöøu. Khi maàm beänh löu truù trong vaät nuoâi ôû moät vuøng naøo ñoù, oå gaây beänh seõ ñöôïc phaùt sinh ñoái vôùi caùc ñoäng vaät do khaû naêng thöôøng truù cuûa maàm beänh trong ñaát.

Ngöôøi laøm noâng nghieäp hay nhöõng ngöôøi bôi loäi, taém giaët trong caùc ao hoà thì xoaén khuaån seõ xaâm nhaäp qua da, nieâm maïc, ñöôøng tieâu hoùa, ñöôøng hoâ haáp.

6. Beänh soát Q

Beänh soát Q ñöôïc gaây ra bôûi Rickettsia Coxiella Burnetii trôû thaønh quan troïng ñoái vôùi söùc khoûe cuûa haàu heát nhaân daân Theá Giôùi... Rickettsia coù theå coù maët trong ñaát vaø buïi, nôi maø chuùng coù theå sinh toàn trong nhöõng thôøi kyø daøi nhôø ôû söùc ñeà khaùng maïnh meõ cuûa chuùng vôùi ñieàu kieän khoâ hanh. ÔÛ nhöõng nôi coù nhöõng ñaøn cöøu ñeû trong nhöõng khoaûnh ñaát raøo kín, caùc maàm beänh Rickettsia trong buïi cuûa ñaát boãng trôû thaønh maïnh meõ khi ñaát bò che maát aùnh saùng maët trôøi... ÔÛ nöôùc ta nhaát laø mieàn nuùi coù nhieàu loaïi hoï ve (ve con) cöùng... Raát nhieàu beänh

Trieäu chöùng: Beänh phaùt ra töø 4 – 5 ngaøy vaø keùo daøi khoâng quaù 12 ngaøy, soát 39 – 40oC, ñau caùc cô buïng, chaân, ñau caùc khôùp vaø trong xöông, hoäi chöùng maøng naõo tuûy, ñau maét ñoû xung quanh, loøng ñen xuaát huyeát, aùp huyeát haï, maïch chaäm, ñi giaûi ít coù albumin daãn ñeán vieâm gan, thaän, baøng quang. Bieán chöùng: Söng maøng tai, ñöôøng daãn maät, vieâm tónh maïch, truïy tim maïch, lieät thaàn kinh maät, ñoû maét. 4. Beänh Brucellosis

295

148

296

149

Beänh thöôøng gaëp ôû nhöõng ngöôøi ñi chaân ñaát hoaëc quaàn aùo khoâng ñuû baûo veä da. Beänh coù theå gaây taøn gaät suoát ñôøi, khoâng chöõa ñöôïc coù khi phaûi moå caét nhöõng chi bò nhieãm ñoù ñi. Beänh naám Cocciodioides do naám Coccidioides immitis gaây ra thöôøng gaëp ôû nhöõng vuøng haïn haùn, treân taàng ñaát saâu ñoä vaøi cm caùch maët ñaát hay gaàn hang ñoäng caùc vaät gaëm nhaám. Trong nhöõng thaùng naéng noùng, gioù cuoán buïi maët ñaát, cuoán baøo töû naám vaøo khoâng khí.

viruùt, kyù sinh truøng ñöôøng maùu ñaõ phaùt hieän ñöôïc treân caùc ñoäng vaät nuoâi, ôû nöôùc ta do ve nhö beänh baïi lieät, beänh Piroplasnosis, Babesillosis... ÔÛ mieàn nuùi, ban ñeâm thuù röøng hay ñeán gaàn caùc laâm tröôøng, noâng tröôøng... roài mang maàm beänh ñeán cho ngöôøi. Nhö vaäy, con ve ñaõ thaønh laäp moät caàu lieân heä giöõa caùc oå Rickettsiosis, soát phaùt ban, soát phaùt ban nhieät ñôùi v.v... treân caùc ñoäng vaät hoang daïi truyeàn cho ngöôøi, gia suùc vaø caùc vaät nuoâi khaùc.

Treân maët ñaát, nhöõng loaïi naám nhö ñòa naám coù sôïi loâng (Geotrichosis), moác laù caây hay quaû thoái (phycomycetosis). Naám trong ñaát giaøu phaân gaø, phaân chim, phaân dôi (Histophasmosis) naám trong toå chim vaø phaân chim boà caâu (Cruptococcosis), naám trong rau coû oâi thuùi (uùa) (Aspergillosis), naám treân goã caây vöøa bò chaët (Sporotrichosio). Taát caû ñeàu theo cô cheá: buïi bò gioù cuoán vaøo khoâng trung gaây beänh cho ngöôøi... Treân theá giôùi, ngöôøi ta raát quan taâm nghieân cöùu ñeán beänh naám vì lieân quan ñeán ñieàu kieän lao ñoäng saûn xuaát cuûa coâng nhaân, noâng daân laøm ñaát vaø troàng troït.

7. Beänh vieâm da do giun

Beänh naøy thöôøng gaëp ôû nhöõng nôi coù nhieàu choù meøo nhieãm Ankylostoma brazillienne. Ngöôøi bò nhieãm do söï xaâm nhaäp vaøo da cuûa nhöõng aáu truøng giun moùc töø ñaát leân, xuyeân qua da ngöôøi vaø gaây vieâm da... Nhöõng ngöôøi thöôøng phaûi tieáp xuùc vôùi chaát phoùng ueá cuûa vaät nuoâi thaûi ra, ñaëc bieät laø treû em. 8. Nhöõng beänh khaùc

Nhöõng beänh khaùc theo phöông thöùc vaät nuoâi – ñaát – ngöôøi, caàn keå tôùi laø nhöõng beänh khuaån clostridium perfrigens, vieâm maøng naõo tuûy, beänh khuaån tulareâ...

Ñaát troàng troït laø nguoàn goác chöùa töï nhieân cuûa naám ñoäc hoï Fusaium, Penicillium. Ñoäc toá cuûa naám Stachibotris alternans gaây vieâm vaø hoaïi töû treân toaøn boä ñöôøng tieâu hoùa cuûa ngöïa.

III. Truyeàn beänh töø ñaát → ngöôøi 1. Caùc beänh naám

Nhöõng ruoäng khoai bò ngaäp nöôùc cheát thoái, cuû vaø laù sau khi ñaõ thoái röõa thaûi ra nhöõng ñoäc toá, nhöõng loaïi naám coù haïi cho ngöôøi vaø gia suùc.

Haàu heát caùc beänh naám naëng ôû da aên saâu vaøo trong hay lan toaøn thaân ñeàu ñöôïc gaây ra do naám hoaëc do xaï khuaån (Actionomycetes). Chuùng phaùt trieån bình thöôøng nhö nhöõng vi khuaån hoaïi sinh ôû trong ñaát hay coù khi nhöõng sôïi naám khaùc nhau xaâm nhaäp vaøo da qua caùc veát thöông.

297

Caàn phaûi heát söùc phoøng ngöøa söï phaùt trieån cuûa caùc loaïi naám coù haïi treân caây troàng trong thôøi kyø sinh tröôûng vaø caû ôû treân thöùc aên cho ngöôøi vaø gia suùc trong thôøi kyø baûo quaûn...

149

298

150

Neáu tính trung bình moãi ngöôøi daân thaønh phoá moät ngaøy thaûi 400 lít nöôùc vaø neáu tính vi khuaån ñöôøng ruoät thì ngöôøi ta thaáy trong moät ngaøy:

2. Uoán vaùn

Uoán vaùn laø moät beänh naëng cuûa ngöôøi do ñoäc toá cuûa tröïc khuaån Nicolaier gaây ra. Chuùng phaùt trieån kî khí ôû nhöõng veát thöông nhieãm khuaån. Nguoàn laây nhieãm töùc thôøi coù theå laø ñaát, buïi hoaëc nhöõng chaát thaûi cuûa suùc vaät vaø ngöôøi maø taùc nhaân nhieãm khuaån laø Clostridium tetani. Vi khuaån uoán vaùn ñöôïc gaëp khaù nhieàu trong ñaát canh taùc ñoâi khi ôû trong ñaát boû hoang, caøng leân cao caøng ít gaëp vi khuaån naøy. Noù coù theå soáng vaøi naêm trong ñaát troàng troït nhöng ít coù khaû naêng sinh saûn ôû nhöõng lôùp ñaát döôùi saâu, noù toàn taïi khaù laâu trong ñaát boùn phaân töôi.

– Muøa reùt töø 1 – 3,8 trieäu vi khuaån noùi chung (bao goàm caû sieâu vi khuaån). – Muøa heø leân tôùi 5,7 – 11,4 trieäu vi khuaån noùi chung (bao goàm caû sieâu vi khuaån). Rieâng veà sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät thì noùi chung trong moät lít nöôùc thaûi coù ñeán 5.000 con/lít. – Trong ñaát, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy sieâu vi khuaån baïi lieät Echo vaø Coxsackie gaây vieâm maøng naõo vaø soát phaùt ban, vieâm cô tim, vieâm naõo treû sô sinh. Tuy beänh baïi lieät ôû Vieät Nam coù giaûm nhöng ñieàu quan taâm laø vaãn coøn vi ruùt gaây beänh baïi lieät (Polio) hoang daïi löu haønh.

3. Beänh ngoä ñoäc thòt (do Clostridium Botulilium)

Ñaây laø loaïi beänh thöôøng gaây cheát ngöôøi do nhöõng ñoäc toá cuûa Clostridium botulium sinh ra. Nguoàn maàm beänh laø ñaát hoaëc ruoät suùc vaät. Ñoäc toá ñöôïc taïo neân do söï phaùt trieån kò khí cuûa caùc nha baøo trong thöùc aên vaø gaây ngoä ñoäc töùc thôøi. Beänh thöôøng xaûy ra do aên ñoà hoäp khoâng naáu kyõ hoaëc nhöõng loaïi thöïc phaåm saáy, thanh truøng chöa thaät toát. Ngay töø luùc ban ñaàu löu laïi, thöïc phaåm ñaõ bò caùc nha baøo nhuïc ñoäc toá raûi raùc treân maët ñaát truyeàn vaøo. Clostridium botulium toàn taïi vaø phaùt trieån nhieàu ôû xöù noùng. Ñaát seùt sinh soâi nhieàu hôn... Giun ñaát laø nôi tuï taäp C.L. botulium, xaùc caùc sinh vaät trong ñaát cuõng laø nôi tuï taäp caùc vi khuaån naøy. trong buøn cuûa ao, hoà ñaàm laày cuõng gaëp C.L.botulium.

– Ñaát seùt pha caùt thu huùt nhieàu sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät hôn. – Sieâu vi khuaån töø ñaát taùch ra roài xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi. – Ñaát coù pH trung tính hay hôi chua, sieâu vi khuaån deã taùch ra hôn, moâi tröôøng kieàm thì noù deã nuoâi caáy. – Caùc nöôùc xöù laïnh sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät deã lan traøn hôn xöù noùng.

IV. Caùc sieâu khuaån truyeàn beänh töø ñaát

– Sieâu vi khuaån phaùt trieån maïnh ôû nhieät ñoä töø 3 – 10oC, noù chæ soáng ñöôïc 15 ngaøy trong ñaát caùt khoâ, coøn Echo chæ 5 ngaøy. 299

150

300

151

– Neáu ñoä aåm taêng töø 10% trôû leân thì noù seõ soáng 60

2. Bact–perfringens

ngaøy.

– Noù deã truyeàn qua ñöôøng tieâu hoùa (mieäng).

Laø chæ soá nhieãm baån ñaát baèng phaân töôi. Loaïi naøy cö truù thöôøng xuyeân trong ruoät ngöôøi vaø ñoäng vaät, khi thaáy chuùng xuaát hieän trong ñaát chöùng toû ñaát bò nhieãm baån bôûi phaân töôi. Khi thaáy nhoùm Bact–perfringens trong ñaát chöùng toû ñaát môùi bò nhieãm baån vì vi khuaån naøy khoâng coù nha baøo vaø cheát khaù nhanh ôû moâi tröôøng beân ngoaøi. Ngöôïc laïi, khi thaáy Bact–perfringens trong ñaát chöùng toû ñaát bò nhieãm baån töông ñoái laâu vì loaïi naøy coù nha baøo soáng laâu trong ñaát. Caøng ôû saâu, löôïng Bact–perfringens caøng giaûm.

– Nhöõng sieâu vi khuaån qua ñaát truyeàn beänh cho vaät nuoâi goàm:

§VI. OÂ NHIEÃM ÑAÁT BÔÛI TAÙC NHAÂN HOÙA HOÏC VAØ

– Rau quaû neáu tieáp xuùc vôùi ñaát töø 18 – 22oC thì söùc soáng cuûa sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät bò giaûm suùt nhanh ngöôïc laïi khi ñeå trong tuû laïnh thì noù soáng tôùi 68 ngaøy. – Phaân ngöôøi chöùa raát nhieàu sieâu vi khuaån. Coù nhöõng maãu phaân pha loaõng tôùi 6.000 laàn maø sau 4 tuaàn vaãn coøn tìm thaáy sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät (ñoù laø phaân cuûa ngöôøi maéc beänh).

PHOÙNG XAÏ

– Nhöõng viruùt öa da (vi ruùt gaây lôû moàm, long moùng, vieâm hoïng coù muïn nöôùc cuûa ngöïa, lôïn...).

I. Phaân boùn vaø thuoác baûo veä thöïc vaät

– Vi ruùt daïi.

1. Phaân boùn

V. Nhöõng vi khuaån ñaùnh giaù ñaát bò nhieãm baån bôûi phaân

Haøng naêm vieäc saûn xuaát phaân boùn ngaøy moät taêng, trung bình moãi naêm taêng theâm 2 trieäu taán. ÔÛ Vieät Nam chuùng ta tuy löôïng phaân boùn söû duïng cho 1 ha canh taùc chöa nhieàu (so vôùi caùc nöôùc noâng nghieäp tieân tieán). Ví duï: N = 48,5kg/ha; P2O5 = 17,6kg/ha, K2O = 7,2kg/ha (noùi chung khoaûng 75 – 80kg NPK/ha).

1. Coli Acrogenes

Nhoùm Coli aerogenes thöôøng ôû daïng hoaïi sinh. Chuùng raát gaàn guõi vôùi nhoùm thöông haøn, lî cho neân khi chuùng bieán theå, chuùng coù khaû naêng gaây ngoä ñoäc thöùc aên, gaây vieâm ruoät... Ta thöôøng gaëp Coli earogenes trong phaân töôi cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät cuõng nhö trong ñaát. Caùc loaïi naøy toàn taïi khaù laâu trong ñaát voâ khuaån nhöng toàn taïi khaù ngaén khi ñaát bò nhieãm baån (vì ñaáu tranh vôùi caùc vi khuaån). Trôøi naéng khoâ, chuùng cheát nhanh hôn trong ñaát aåm. Ñaát ñöôïc caøy saâu, ñöôïc caûi thieän cheá ñoä nöôùc vaø khoâng khí seõ taïo ñieàu kieän cho ñaát töï taåy saïch vi khuaån nhoùm Coli earogenes. 301

Tuy löôïng phaân söû duïng cho moät dieän tích gieo troàng chöa nhieàu nhöng phöông phaùp boùn vaø thôøi gian boùn khoâng hôïp lyù, vì vaäy thöïc vaät khoâng kòp chuyeån hoùa ñeå nuoâi döôõng caây coái maø tích luõy laïi trong caây traùi... Maët khaùc, tích luõy trong ñaát laøm cho ñaát bò oâ nhieãm bôûi ñoäc toá trong hoùa chaát.

151

302

152

Phaân boùn hoùa hoïc xöa nay (nhaát laø töø khi cuoäc Caùch maïng Xanh ra ñôøi) ñöôïc duøng vôùi nhöõng muïc ñích canh taùc khaùc nhau nhaèm laøm taêng naêng suaát vaø saûn löôïng caây troàng nhöng maët traùi cuûa noù cuõng ñaõ goùp phaàn laøm oâ nhieãm ñaát do ñoä khoâng trong saïch cuûa noù maø trong nhöõng phaàn tröôùc ñaõ ñeà caäp.

– DDT deã dòch chuyeån trong khoâng khí vaø nöôùc, noù giöõ ñöôïc ñoä ñoäc trong moâi tröôøng hôn 10 naêm. Khi vaøo cô theå, DDT haàu nhö khoâng thoaùt ra ñöôïc. – Khi troän 140 phaàn DDT trong 1 trieäu phaàn thöùc aên cho chuoät ñaõ phaùt hieän hôn 1/2 soá chuoät coù khoái u aùc tính ôû gan vaø caùc toå chöùc khaùc. – Löôïng thuoác tröø saâu ôû vuøng chieâm truõng Haø Nam Ninh laø 0,85 – 3,4mg/l ôû ñoàng baèng Nam Boä laø 0,9 – 5,2mg/l. Trong luùc quy ñònh Nhaø Nöôùc thì DDT £ 0,01mg/l. Thuoác baûo veä thöïc vaät noùi chung (toång hoùa chaát) £ 0,15mg/l.

2. Thuoác baûo veä thöïc vaät

Ñeå baûo veä muøa maøng, ñaûm baûo naêng suaát caây troàng, thôøi gian qua con ngöôøi ñaõ tìm ra moät soá loaïi thuoác tröø saâu dieät coû... Trong nhöõng chaát tröø coû, dieät saâu, chaát höõu cô ñang ñöôïc söû duïng, ñeà khaùng ñöôïc söï phaân huûy cuûa vi sinh vaät vaø khoâng bò bieán thaønh saûn phaåm trô cuoái cuøng, haøng ñaàu phaûi keå ñeán nhöõng chaát hydrocarbua chöùa clo nhö DDT, lidan, ADNrin, diendrin. Caën cuûa nhöõng chaát dieät coû tröø saâu naøy toû ra beàn vöõng hay bò haáp thu vaøo nhöõng caáu töû cuûa ñaát cuøng vôùi caùc chaát khoaùng vaø caùc chaát höõu cô bao boïc.

Nhieàu keát quaû nghieân cöùu cho thaáy: – Clo höõu cô toàn taïi trong ñaát töø 4 – 10 naêm. – Carbonat toàn taïi töø 1 – 2 naêm. – Cô cheá taùc duïng cuûa thuoác tröø saâu leân thöïc vaät chính laø laøm teâ lieät khaû naêng daãn truyeàn caùc xung ñoäng thaàn kinh, daãn ñeán hieän töôïng co giaät roài laøm sinh vaät cheát.

Nhöõng chaát hoùa hoïc naøy coù theå laøm oâ nhieãm caây troàng vaø reã caây cuûa chuùng thieâu ruïi ñi trong ñaát bò phun thuoác tröø saâu.

Coù 3 nhoùm thuoác tröø saâu dieät coû (xem baûng), chuùng ñeàu deã tan trong toå chöùc moâ. Nhoùm I khoù bò phaân huûy, ít ñoäc toá ñoái vôùi ñoäng vaät, coøn nhoùm II vaø III töông ñoái deã bò phaân huûy hôn nhöng raát ñoäc ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät.

– Chaát lindan coù theå laøm hö haïi caø roát vaø cuû caûi ñöôøng. – Luùc môùi phun thuoác tröø saâu coù theå chöa thaáy haïi ñoái vôùi caây troàng nhöng 5 naêm sau laàn xöû lyù saâu boï cuoái cuøng thì 4 – 5% löôïng chaát tröø saâu gaây ñoäc haïi cho coân truøng ñöôïc tìm thaáy soùt laïi trong ñaát. Nhieàu nöôùc coøn thaáy DDT vaø nhöõng hydrocarbua chöùa clo khaùc ñaõ ñaït tôùi 12%.

Baûng 3–7. Ba nhoùm thuoác tröø saâu dieät coû...

– Caùc nhaø baùc hoïc Canada ñaõ chöùng minh raèng ôû noàng ñoä thaáp 24mg/l, DDT gaây neân söï thay ñoåi sinh lyù ngöôïc cuûa caù, DDT ñaõ laøm cheát haøng loaït chim treân Theá Giôùi. 303

Nhoùm I

Nhoùm II

Nhoùm III

(Clo + Hydrat carbon)

(Laân höõu cô)

(Carbonat)

Meùthyl parathion

Carbamyl

DDT, DDD, DDE

152

304

153

ADNrin

Parathion

Diendrin

Malathion

666

Diazinon

Clodan

Fenthion

lindan

Tep

tích ñoïng laïi vaø baèng nhöõng cô cheá khaùc nhau ñaõ gaây oâ nhieãm cho moät lieân chuoãi thöïc phaåm cuûa ngöôøi.

Zectcan

ÔÛ Myõ, haøng naêm coù ñeán haøng chuïc trieäu taán chaát thaûi boû khoâng chaùy, acid aên moøn hoaëc chaát ñoäc haïi ñöôïc ñaøo thaûi ra moâi tröôøng xung quanh, xaáp xæ 300kg/ngöôøi x naêm (chaát thaûi coâng nghieäp).

Azin npholmetyl

Qua nghieân cöùu, vaán ñeà oâ nhieãm ñaát noâng nghieäp ôû gaàn caùc nhaø maùy xí nghieäp saûn xuaát hoùa chaát cho thaáy coù moät nguy cô nguy hieåm töø caùc oáng khoùi laøm laéng caùc buïi xaû ra töø caùc nhaø maùy... Ví duï:

DDT thöôøng tích tuï trung ñaát, nöôùc, khoâng khí sau ñoù rôi xuoáng bieån vaø ñöôïc sinh vaät haáp phuï gaây neân oâ nhieãm thöïc phaåm... Noàng ñoä DDT tuy thaáp trong nöôùc nhöng laïi taêng leân raát cao gaáp nghìn laàn trong lieân chuoãi thöïc phaåm.

Asen (As): Ñoä ñaäm As quanh nhaø maùy cao gaáp 4 – 5 laàn so vôùi khoaûng caùch 500m, gaáp 6 laàn so vôùi 2500m. Sau khi haáp thuï Asen seõ ñöôïc ñaøo thaûi ra qua con ñöôøng söõa. Nuoâi boø söõa baèng thöïc vaät troàng gaàn khu nhaø maùy coù noàng ñoä As cao thì tyû leä As trong söõa caøng taêng. Nöõ coâng nhaân laøm vieäc trong khu vöïc naøy thì ñoä As trong söõa cuûa hoï cuõng cao.

Coù theå noùi raèng nhôø söû duïng caùc loaïi hoùa chaát dieät coân truøng ñaõ laøm cho haøng trieäu ngöôøi ñöôïc cöùu soáng bôûi caùc beänh dòch, ñöa naêng suaát muøa maøng taêng leân. Song cuõng chính vieäc söû duïng moät caùch roäng raõi coù quy moâ lôùn caùc loaïi thuoác tröø saâu, dieät coû ñaõ gaây neân söï oâ nhieãm moâi tröôøng, roái loaïn caân baèng sinh thaùi... Beân caïnh ñoù coøn laøm cho caùc loaøi saâu coù haïi daàn daàn coù söùc ñeà khaùng vôùi caùc loaïi thuoác tröø saâu dieät coû aáy.

Flo (F): Ñoä ñaäm flo taêng trong rau, khoai taây troàng caùch nhaø maùy 500m (0,08 – 0,09mg/100gam). Nuoâi boø quanh nhaø maùy cuõng thaáy boø bò nhieãm ñoäc flo. Flo trong coû ôû caùch nhaø maùy 2km cao gaáp 10 laàn ôû ngoaïi oâ vaø 3 – 6km cao gaáp 2 – 4 laàn so vôùi ngoaïi oâ. Ngay trong söõa boø nuoâi quanh nhaø maùy cuõng thaáy haøm löôïng flo chieám 0,43 – 0,7 mg/l.

III. OÂ nhieãm bôûi caùc chaát thaûi boû raén trong coâng nghieäp

Qua nghieân cöùu thaáy 50% chaát thaûi coâng nghieäp laø ôû daïng raén (buïi, than, quaëng, chaát höõu cô...), trong ñoù coù 15% coù khaû naêng gaây ñoäc nguy hieåm.

Chì (Pb): Laáy 2 loaïi rau khoâng röûa vaø coù röûa ñeå nuoâi suùc vaät ta thaáy:

Nhöõng chaát taåy röûa cuûa nhöõng chaát thaûi boû coâng nghieäp raén coù theå chöùa nhöõng saûn phaåm hoùa hoïc ñoäc haïi ôû daïng dung dòch. Trong thieân nhieân nhöõng chaát naøy coù theå ñöôïc

305

– Rau coù röûa: Chì trong xöông suùc vaät cao gaáp 5 laàn, trong gan cao gaáp 9 laàn so vôùi rau troàng xa khu vöïc nhaø maùy.

153

306

154

– Rau khoâng röûa: Chì trong xöông suùc vaät cao gaáp 20 laàn, trong gan cao 18 laàn so vôùi rau troàng xa nhaø maùy ñeå nuoâi ñoäng vaät. ÔÛ Rumani, trong khoùi xaùm cuûa moät soá khu coâng nghieäp coù chöùa chì do gioù cuoán ñi, chì ñoïng laïi treân coû nhaát laø veà muøa xuaân vaø muøa thu coù möa (Chaâu AÂu). Coû khoâ ñaùnh ñoáng ñeå caùch nhaø maùy 1,5km ta thaáy: lôùp coû treân maët chöùa 200 – 500mg chì/kg coû, lôùp coû phaàn trong chöùa 19,5 – 37,5mg chì/kg coû.

Ñoàng

Keõm

Arsen

1

3,5

< 20

< 15

< 20

25

2

4,0

25

20

30

25

3

4,5

30

25

40

25

4

5,0

40

740

60

25

5

5,5

50

60

90

25

6

5,7

60

80

110

25

7

6,0

70

120

200

25

8

6,2

< 75

230

300

25

307

250

320

25

10

7,0

80

260

340

25

11

7,5

80

270

360

25

12

8,0

< 80

280

370

25

– Carbon: 82 – 87% – Hydro: 11 – 14%. – Löu huyønh: 0,1 – 0,5%. – Haøm löôïng nitô vaø oâxi khoâng vöôït quaù vaøi phaàn nghìn. Taát nhieân cuõng coù tröôøng hôïp daàu moû California (Myõ) thì coù 1,2% laø oxy lieân keát vaø 1,7% nitô. Nhöõng saûn phaåm hoùa daàu quan troïng maø chuùng ta ñaõ bieát laø: xaêng, daàu hoûa, diezen, daàu nhôøn, vazôlin, parafin (C19H4O → C35H72), xerezin (C37H76 → C35H108).

Möùc cho pheùp tính baèng mg/1kg ñaát Chì

80

Chuùng ta bieát raèng daàu moû laø hoãn hôïp phöùc taïp cuûa nhöõng hydrocacbon vôùi nhöõng chaát höõu cô khaùc nhau. Thaønh phaàn hoùa hoïc cô baûn cuûa daàu moû laø:

Baûng 3–8. Haøm löôïng toái ña cho pheùp cuûa moät soá kim loaïi trong ñaát. Ñoä pH cuûa ñaát

6,5

III. Daàu moû laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát

Trong nöôùc thaûi luyeän kim maøu, saûn xuaát oâ toâ thöôøng chöùa Cu, Zn, Pb, As, Hg, Cr, Cd... Trong nöôùc thaûi luyeän kim maøu coù chöùa: 13mg/l Cu, 10mg/l Pb,m 1mg/l Zn, neáu ñem ñoå treân ñaát hoaëc duøng ñeå töôùi maø chöa qua xöû lyù roõ raøng seõ gaây oâ nhieãm ñaát.

TT

9

Daàu vaø nhöõng saûn cuûa daàu khi ñoå treân maët ñaát laøm cho ñaát bò oâ nhieãm vì: Khi treân beà maët coù moät lôùp daàu bao phuû duø ñaát raát moûng (chæ caàn töø 0,2 – 0,5mm) cuõng ñuû laøm cho ñaát ngaït thôû vì thieáu khoâng khí do quaù trình trao ñoåi bò caét ñöùt. Keát quaû laø caùc vi sinh vaät, ñoäng thöïc vaät ñeàu bò thieáu oxy, cuoái cuøng daãn ñeán cheát. Lôùp daàu naøy cuõng ngaên caûn quaù trình trao ñoåi naêng löôïng maët trôøi cuûa moâi tröôøng ñaát.

154

308

155

Khi daàu ñaõ thaám vaøo trong ñaát, chuùng laø moät chaát gheùt nöôùc neân chuùng ñaåy taát caû nöôùc ra ngoaøi laøm cho moâi tröôøng ñaát haàu nhö khoâng coøn nöôùc. Maët khaùc, chuùng cuõng chieám choã heát taát caû caùc loã khoång keå caû phi mao quaûn vaø mao quaûn, toáng heát khoâng khí ra ngoaøi. Nhö vaäy, moâi tröôøng ñaõ giaûm thieåu löôïng khoâng khí vaø nöôùc gaây nguy haïi cho heä sinh thaùi.

Thöøa thieáu caùc yeáu toá vi löôïng daãn ñeán caùc beänh coù lieân quan ñeán ñieàu kieän ñòa hoùa. Beân caïnh tröôøng hôïp thieáu caùc chaát naøy trong ñaát coù theå gaây beänh thì tröôøng hôïp thöøa caùc chaát naøy trong ñaát cuõng gaây beänh: – Thöøa Be (töùc berili) seõ gaây beänh coøi xöông cho ñoäng vaät. – Thöøa Bo gaây nhieàu beänh cho caây coái ôû sa maïc.

Khi daàu xaâm nhaäp vaøo ñaát chuùng seõ laøm thay ñoåi keát caáu, ñaëc tính lyù hoïc, hoùa hoïc cuûa ñaát. Chuùng bieán caùc haït keo thaønh trô ra, khoâng coù khaû naêng haáp thuï vaø trao ñoåi nöõa. Noù ñaõ laøm cho dung dòch ñaát bò phaân töôùng roõ reät: öa daàu vaø gheùt daàu, maát tính ñeäm, tính oxy hoùa, ñoä daãn ñieän vaø daãn nhieät bò thay ñoåi, tính tröông, co, tính dính giaûm thieåu.

– Thöøa F thì raêng cuûa ngöôøi vaø vaät (keå caû xöông) bò toån thöông. – Thöøa Mn (töùc Mangan ) sinh nhieàu beänh cho caây coû. – Trong ñaát coù töø 5 – 10% Se (selen) suùc vaät bò beänh. – Neáu chöùa Mo (molypden) traâu boø deã bò beänh.

Daàu thaám qua ñaát xuoáng maïch nöôùc ngaàm seõ laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc ngaàm.

Thöøa thieáu caùc yeáu toá vi löôïng trong ñaát seõ coù khaû naêng gaây ra caùc beänh veà ñòa hoùa cho sinh vaät (hoùa hoïc veà ñaát...), ví duï thieáu caùc yeáu toá vi löôïng nhö H, C, S, P, N.

Daàu laø nhöõng tröôøng hôïp chaát höõu cô cao phaân töû coù ñaëc tính dieät sinh vaät (tröø moät soá vi sinh vaät aên ñöôïc daàu).

§VII. TIEÂU CHUAÅN ÑAÙNH GIAÙ ÑAÁT BÒ OÂ NHIEÃM

Chính vì nhöõng leõ treân, khi daàu ñoå treân maët ñaát hoaëc nhöõng pheá lieäu, nhöõng chaát thaûi coù daàu thaûi boû ra treân maët ñaát roõ raøng seõ laøm cho ñaát bò oâ nhieãm, chuùng coù theå bieán ñaát ñang saûn xuaát trôû thaønh ñaát cheát.

I. Xeùt nghieäm hoùa hoïc

Hieän nay chöa tìm ñöôïc moät chaát hoùa hoïc ñaëc bieät naøo coù theå xaùc ñònh tình traïng cuûa moät maãu ñaát bò oâ nhieãm vì caáu taïo cuûa ñaát raát khaùc nhau (maãu ñaát maën coù nhieàu Cl, neáu ñaát ñen coù nhieàu muøn ñen vaø thöôøng coù nhieàu chaát ñaïm). Caùc tyû leä naøy neáu thaáy ôû maãu ñaát khaùc thöôøng chöùng toû ñaát bò nhieãm baån.

IV. OÂ nhieãm bôûi chaát phoùng xaï

Chaát phoùng xaï xuaát phaùt töø nhöõng vuï noå haït nhaân, töø caùc hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa hoaëc nhöõng chaát thaûi boû phoùng xaï loûng hay raén phaùt ra töø nhöõng trung taâm coâng nghieäp hay nghieân cöùu khoa hoïc coù theå laéng xuoáng maët ñaát vaø tích tuï ôû ñoù laøm oâ nhieãm ñaát.

Nhöõng chæ ñieåm hoùa hoïc chöùng toû raèng chaát baån ñöa vaøo ñaát ñaõ ñöôïc caùc vi khuaån phaân huûy vaø toång hôïp thaønh nhöõng hôïp chaát höõu cô. Söï taïo thaønh chaát ñaïm (N) vaø carbon höõu cô (C) coù lieân quan tôùi söï toång hôïp cuûa vi khuaån. Nhöõng chaát höõu cô ñöa vaøo ñaát seõ laøm taêng döï tröõ nhöõng chaát hoøa tan trong

V. Thöøa, thieáu caùc yeáu toá vi löôïng

309

155

310

156

II. Xeùt nghieäm vi sinh vaät

nöôùc (chuaån ñoä baèng permanganat kali töùc KMnO4 (thuoác tím) vaø laøm tyû soá C/N, CO2 cuûa ñaát, BOD5 cuõng thay ñoåi.

1. Theo chæ soá vi khuaån maø Michouskin ñeà xuaát

Söï phaùt trieån cuûa quaù trình thoái röõa trong ñaát laøm taêng noàng ñoä amoniac (NH3) ñaát môùi bò nhieãm baån. Sau ñoù amoniac (NH3) bò oxy hoùa: NH4 → NO2 → NO3.

Baûng 3–9 Loaïi ñaát

Soá vi khuaån (trieäu con/gam ñaát) Ñaát khoâng baån

Ñaát baån

Ñaát ruoäng

1 – 2,5

2,5

Ñaát vöôøn

1 – 2,5

2,5

2,5

2,5

–

10,0

Nhieàu NO 2− ñaát ñang bò nhieãm baån. Nhieàu NO 3− ñaát ñaõ ñöôïc voâ cô hoùa (möùc ñoä khoaùng hoùa cao). Nitô anbu min cuûa ñaát Chæ soá veä sinh = Nitô höõu cô

Quanh nhaø ôû Ñöôøng ñi vaø caùc nôi khaùc

Nitô anbumin bao goàm caû nitô cuûa muøn trong ñaát khoâng bò nhieãm baån. Khi chæ soá veä sinh

< 0,7

Nhieãm baån naëng.

0,7 – 0,85

Nhieãm baån vöøa.

0,85 – 0,98

Nhieãm baån yeáu

> 0,98

Ñaát saïch.

2. Ñaùnh giaù tình traïng veä sinh cuûa ñaát theo chuaån ñoä Coli aerogens vaø Bact perfringens. Baûng 3–10 Ñaát nhieãm baån

Ñoä chuaån

Ñoä chuaån

Coli aerogens

Bact perfringens

Khi ñaát nhieãm baån thì vi sinh vaät hoaït ñoäng yeáu, nitô höõu cô taêng vaø chæ soá veä sinh giaûm.

Naëng

0,001 trôû leân

0,0001 trôû leân

Vöøa

0,001 – 0,01

0,0001 – 0,001

Duøng ñònh löôïng clo ñeå ñaùnh giaù tình traïng veä sinh cuûa ñaát.

Nheï

0,01 – 0,1

0,001 – 0,10

– Ít muoái clorua: Ñaát saïch.

Saïch

1,0 trôû leân

0,10 trôû leân

– Döï tröõ clorua taêng: Nhieãm baån.

3. Nhaän ñònh baèng caùch tìm tröùng giun raát nhaïy

– Röûa saïch clo: Ñaát töï laøm saïch.

vaø chính xaùc ñeå laøm cô sôû nhaän ñònh tình hình

Ñaát ñöôïc töï laøm saïch trong voøng töø 1 – 2 naêm. Dó nhieân, caùc yeáu toá nhö ñoä nhieãm baån, loaïi ñaát, ñieàu kieän khí haäu ñeàu aûnh höôûng ñeán quaù trình töï laøm saïch.

veä sinh cuûa ñaát

Soá tröùng giun trong 1kg ñaát < 100

311

156

312

Tieâu chuaån ñaát Ñaát saïch

157

100 – 300

Ñaát hôi baån.

> 300

Ñaát raát baån.

doïa bôûi haäu quaû cuûa hoang maïc hoùa. Vì vaäy, tìm moïi bieän phaùp ñeå choáng thoaùi hoùa ñaát, choáng oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát laø moät trong nhöõng nhieäm vuï voâ cuøng caáp baùch cuûa loaøi ngöôøi treân haønh tinh naøy.

Toùm laïi: Ñaát laø moät thaønh phaàn cuûa heä sinh thaùi hoaøn chænh treân ñoù ngöôøi ta khai thaùc töø ñaát caùc yeáu toá voâ cô ñeå toång hôïp thaønh caùc chaát dinh döôõng cuûa caây troàng.

I. Bieän phaùp choáng thoaùi hoùa ñaát 1. Nguyeân nhaân daãn ñeán thoaùi hoùa ñaát

Chuùng ta thöôøng xuyeân taùc ñoäng ñeán ñaát vaø taùc ñoäng ñoù thöôøng laø tieâu cöïc neân phaûi baûo veä ñaát khoûi bò huûy hoaïi nghieâm troïng cuõng nhö khoûi bò oâ nhieãm bôûi nhöõng chaát thaûi boû raén vaø loûng maø sinh vaät thaûi ra treân maët ñaát ngaøy caøng nhieàu, noù laøm ñaûo loän caùc chu trình sinh quyeån lôùn daãn tôùi söï maát caân baèng cuûa caùc heä sinh thaùi treân maët ñaát.

– Do chaët phaù röøng böøa baõi, khai thaùc quaù möùc taøi nguyeân röøng. – Do naïn du canh, du cö ñaõ daãn ñeán dieän tích röøng bò thu heïp. – Do söû duïng caùc bieän phaùp töôùi tieâu thieáu hôïp lyù daãn ñeán maën hoùa, chua pheøn.. gley hoùa.

§VIII. BIEÄN PHAÙP CHOÁNG THOAÙI HOÙA VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT

– Söû duïng phaân boùn khoâng ñuùng kyõ thuaät ñaõ laøm cho ñaát bò chua hoùa, pheøn, maën.

Ñaát laø nguoàn taøi nguyeân cô baûn cuûa moãi moät quoác gia, laø saûn phaåm toång hôïp cuûa caùc ñieàu kieän töï nhieân vaø lao ñoäng cuûa con ngöôøi trong quaù trình phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Ñaát laø ñoái töôïng, laø tö lieäu saûn xuaát cuûa noâng laâm nghieäp vaø cuûa nhieàu hoaït ñoäng khaùc... Song trong quaù trình khai thaùc con ngöôøi ñaõ taùc ñoäng quaù nhieàu vaøo taøi nguyeân ñaát, söû duïng khoâng hôïp lyù taøi nguyeân ñaát, thaûi boû nhieàu chaát baån vaø nhöõng hoùa chaát ñoäc haïi treân maët ñaát... töø ñoù laøm cho ñaát ngaøy caøng bò oâ nhieãm, taøi nguyeân ñaát ngaøy moät thu heïp. Haøng naêm, coù töø 6 – 7 trieäu ha ñaát bò xoùi moøn, haøng trieäu ha röøng bò taøn phaù... laøm cho ñaát bò xoùi moøn daãn ñeán hoang hoùa nhöng roài cuõng chính con ngöôøi laø naïn nhaân cuûa hoang maïc hoùa ñoù. Cuoäc soáng cuûa hôn 20% daân soá theá giôùi ñang bò ñe

313

– Thaûi boû khoâng hôïp lyù nhöõng chaát thaûi boû raén hoaëc loûng laøm cho ñaát bò oâ nhieãm, thoaùi hoùa. – Söû duïng khoâng hôïp lyù caùc thuoác baûo veä thöïc vaät laøm cho maët ñaát caøng ngaøy caøng bò oâ nhieãm, ñaát bò thoaùi hoùa daàn. 2. Haäu quaû a. Xoùi moøn

Röøng bò taøn phaù daãn ñeán lôùp phuû thöïc vaät bò caïn kieät, döôùi taùc duïng cuûa möa, ñaëc bieät nöôùc ta laø moät nöôùc nhieät ñôùi neân möa nhieàu, löôïng möa trung bình naêm phaàn lôùn töø 1.300mm ñeán 3.000mm. Trong lòch söû cuõng coù nôi, coù naêm

157

314

158

löôïng möa naêm ñaït ñeán 4.000mm – 5.000mm, ví duï nhö Phuù Quoác 4.004mm, Baûo Loäc 3.272mm, Quaûng Ngaõi 3.305mm, Hueá 4.349mm. Löôïng möa ngaøy lôùn nhaát trong lòch söû ghi laïi coù nôi ñaït ñeán 300 hoaëc 500mm, ví duï nhö Hueá 433mm/ngaøy, Quaûng ngaõi 490mm/ngaøy... Löôïng möa lôùn, cöôøng ñoä lôùn, thaûm thöïc vaät bò huûy dieät töø ñoù toác ñoä xoùi moøn caøng lôùn. Chuùng ta coù theå laáy coâng thöùc sau ñaây ñeå moâ taû löôïng xaâm thöïc treân löu vöïc nhö sau: G = A × L1,5 (I – K)1,5 × i0,75

Theo soá lieäu thoáng keâ chöa ñaày ñuû thì hieän nay chuùng ta coù khoaûng töø 6 – 7 trieäu ha ñaát troàng ñoài troïc, ñaëc bieät nghieâm toïng laø coù 440.800 ha ñaõ hoaøn toaøn bò xoùi moøn trô soûi ñaù, khoâng coù khaû naêng troàng troït (chieám 1,35% dieän tích töï nhieân caû nöôùc). Ta chæ laáy moät ví duï thöïc teá cuûa nhaø maùy giaáy Baõi Baèng, Vónh Phuù trong gaàn 10 naêm ñaõ chaët 85.590 ha röøng boà ñeà, môõ vaø tre nöùa ñeå laøm giaáy. Rieâng löu vöïc soâng Hoàng, ñeå xaây döïng nhöõng coâng trình thuûy ñieän lôùn nhö soâng Ñaø (Hoøa Bình). Thaùc Baø treân soâng Chaûy. Chuùng ta ñaõ phaûi chaët phaù haøng trieäu ha röøng ñaàu nguoàn, töø ñoù cuõng ñaõ goùp phaàn laøm cho cöôøng ñoä thoaùi hoùa, baøo moøn maët ñaát treân löu vöïc ñaàu nguoàn ngaøy moät taêng...

[3–1]

ÔÛ ñaây: G: Löôïng ñaát bò cuoán troâi do möa. A: Heä soá kinh nghieäm L: Chieàu daøi söôøn doác.

Haøng naêm, löôïng ñaát bò xoùi moøn naøy mang vaøo caùc hoà chöùa laøm cho hoà chöùa ngaøy caøng boài ñaày, moät phaàn lôùn ñöa ra caùc cöûa soâng laøm thay ñoåi luoàng laïch, boài ñaép caùc cöûa bieån.. aûnh höôûng khoâng ít ñeán caùc hoaït ñoäng giao thoâng soâng bieån... Rieâng soâng Hoàng, löôïng xoùi moøn haøng naêm ñöa ra bieån öôùc tính hôn 120 trieäu taán, coù naêm nhö 1971 soâng Hoàng ñaõ ñoå ra bieån 202 trieäu taán buøn caùt.

I: Cöôøng ñoä möa. K: Heä soá thaám cuûa ñaát i: Ñoä doác maët ñaát. Töø coâng thöùc treân ñaây ta thaáy raèng: Khoái löôïng ñaát bò baøo moøn treân maët ñaát tyû leä thuaän vôùi cöôøng ñoä möa, vôùi ñoä doác löu vöïc cuõng nhö chieàu daøi söôøn doác. Vì vaäy, möa caøng nhieàu maø caây röøng bò taøn phaù, ñoä doác maët ñaát caøng lôùn, caøng laøm cho löôïng xoùi moøn caøng lôùn. Theo taøi lieäu cuûa Boä Noâng nghieäp Vieät Nam thì ôû caùc vuøng nuùi phía Baéc nôi caây röøng bò taøn phaù nhieàu. Neáu moãi naêm maët ñaát bò baøo moøn 1cm/naêm x ha coù nghóa moãi naêm maát ñi 200m3 ñaát (töông ñöông vôùi 200 taán) cuõng coù nghóa gaàn baèng 6 taán muøn (töông ñöông 100 taán phaân chuoàng) vaø 300kg nitô (töông ñöông 40kg sulfat ñaïm/ha).

315

Qua soá lieäu nghieân cöùu nhieàu naêm cuûa toång cuïc khí töôïng thuûy vaên Vieät Nam thì khoaûng 70% dieän tích löu vöïc caùc soâng ngoøi nöôùc ta coù Modul xaâm thöïc vaøo khoaûng 150 taán/km2 x naêm. b. Saûn sinh luõ queùt, luõ buøn ñaù:

Nöôùc möa sau khi rôi xuoáng ñaát, qua thaåm thaáu, khaéc phuïc söùc caûn cuûa caây coái, lôùp phuû thöïc vaät treân maët ñaát roài

158

316

159

hình thaønh doøng chaûy, töø ñoù taäp trung ra khe suoái roài töø khe suoái ñoå ra soâng ñeå taïo thaønh luõ treân caùc doøng soâng. Quaù trình hình thaønh luõ ñöôïc theå hieän baèng coâng thöùc kinh nghieäm sau ñaây:

⎛L L T = K ⎜⎜ 1 + 2 ⎝ V1 V2

⎞ ⎟⎟ ⎠

Töø 2 coâng thöùc (3–2), (3–3) treân cho ta moät khaùi nieäm: Neáu beà maët löu vöïc maø lôùp phuû thöïc vaät nhö röøng caây, thaûm coû... bò taøn phaù, roõ raøng ñaõ laøm cho söùc caûn cuûa doøng chaûy (n) giaûm nhoû, töø ñoù ñaõ laøm cho toác ñoä doøng nöôùc (V) lôùn leân vaø thôøi gian hình thaønh luõ (T) cuõng ruùt ngaén laïi taïo thaønh luõ queùt. Luõ queùt coù toác ñoä lôùn hôn coù theå phaù hoaïi hoaëc gaây haïi nhieàu coâng trình nhaø cöûa... treân ñöôøng noù traøn qua.

[3–2]

ÔÛ ñaây: T: Thôøi gian hình thaønh luõ

ÔÛ Vieät Nam ta, ñaëc bieät laø caùc tænh mieàn nuùi phía Baéc nhö Sôn La, Lai Chaâu... ôû caùc tænh duyeân haûi mieàn Trung nhö Khaùnh Hoøa, Phuù Yeân... Trong nhöõng naêm gaàn ñaây do haäu quaû cuûa naïn phaù röøng neân luõ queùt xaûy ra haàu nhö ñaõ trôû thaønh phoå bieán. Ñoù laø moät tai hoïa maø tröôùc ñaây nhöõng nôi naøy chöa töøng coù bao giôø.

K: Heä soá kinh nghieäm L1, L2: Ñoä daøi söôøn doác vaø ñoä daøi loøng soâng. V1, V2: Toác ñoä taäp trung nöôùc treân söôøn doác vaø toác ñoä taäp trung nöôùc trong doøng soâng. ÔÛ ñaây toác ñoä taäp trung nöôùc treân söôøn doác hoaëc toác ñoä doøng chaûy trong loøng soâng coù theå bieåu thò baèng coâng thöùc ñôn giaûn cuûa Maning nhö sau: V=

1 2/ 3 1/ 2 R I n

Luõ queùt chuyeån ñoäng vôùi moät toác ñoä lôùn neân phaù huûy vaø mang ñi nhöõng vaät chaát saün coù treân ñöôøng chuùng chuyeån ñoäng maø tröôùc nhaát laø baøo moøn, roài mang ñi caû buøn caùt coù luùc laø soûi ñaù.

[3–3]

Neáu caây coái bò taøn phaù maø ñoä doác löu vöïc caøng lôùn thì löôïng buøn caùt mang ñi caøng nhieàu bôûi vì theo coâng thöùc kinh nghieäm cuûa nhieàu nhaø khoa hoïc Thuûy lôïi thì:

ÔÛ ñaây: n: Heä soá goà gheà, töôïng tröng söùc caûn treân beà maët löu vöïc hoaëc söùc caûn trong loøng soâng.

S O = α × 10 4 I

R: Ñoä saâu lôùp nöôùc treân söôøn doác hoaëc baùn kính thuûy löïc cuûa maët caét ngang soâng.

ÔÛ ñaây: So: Löôïng ngaäm caùt hay ñoä ñuïc bình quaân naêm cuûa doøng chaûy.

I: Ñoä doác söôøn doác hoaëc ñoä doác maët nöôùc cuûa ñoaïn soâng nghieân cöùu.

317

[3–4]

a: Heä soá kinh nghieäm phuï thuoäc vaøo ñoä che phuû thaûm thöïc vaät vaø moät soá nhaân toá khaùc.

159

318

160

– Khi ñaù toå ong xuaát hieän ôû taàng maët thì khoâng coù moät loaøi thöïc vaät vaø vi sinh vaät naøo phaùt trieån noåi, ñaát trôû neân gaàn nhö ñaát cheát...

I: Ñoä doác löu vöïc. c. Söï xuaát hieän quaù trình laterit vaø gley hoùa.

+ Laterit thöôøng goïi laø ñaù ong hay keát von ñaù ong. Quaù trình laterit coøn goïi laø quaù trình keát von ñaù ong.

(Theo Tieán só Leâ Huy Baù thì vuøng ñaát ñoài nuùi mieàn Ñoâng vaø Taây Nguyeân ñaõ coù keát von vaø ñaù ong chieám 15% dieän tích töï nhieân).

Nöôùc ta noùi rieâng vaø caùc nöôùc nhieät ñôùi noùi chung do möa nhieàu, cöôøng ñoä möa thöôøng lôùn, neáu lôùp phuû thöïc vaät bò taøn phaù thì taùc duïng xoùi moøn seõ daãn ñeán quaù trình röûa troâi vaø tích tuï caùc cation Fe+2, Al+3, Fe+3, Mn+6. Caùc cation naøy coù saün trong moâi tröôøng nhieät ñôùi, döôùi taùc duïng cuûa möa vaø thaám... chuùng coù cô hoäi taäp trung laïi moät choã trong ñaát vôùi maät ñoä cao. Cation naøy haáp phuï vaøo moät nhoùm mang ñieän aâm (nhö haït keo seùt hoaëc oxit saét) hoaëc moät taùc nhaân khaùc coù taùc duïng keát dính nhö cimen giöõa caùc cation ñoù ñeå taïo neân nhöõng lieân keát töông ñoái beàn vöõng.. Khi nhieät ñoä moâi tröôøng leân cao, ñoä aåm giaûm thaáp, caùc lieân keát naøy seõ maát nöôùc ñoàng thôøi taïo neân nhöõng oxit kim loaïi cöùng chaéc... Tuøy moâi tröôøng sinh thaùi maø chuùng coù theå taïo neân caùc loaïi ñaù ong hay ñaù keát von thöôøng.

+ Quaù trình gley hoùa: Nhö treân ñaõ phaân tích moät trong nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán thoaùi hoùa ñaát laø do caùc bieän phaùp töôùi tieâu thieáu hôïp lyù. ÔÛ ñaát, ta thöôøng thaáy vieäc tích nöôùc trong caùc hoà chöùa thöôøng daãn ñeán moät hieän töôïng laø ôû phía haï löu caùc coâng trình (haï löu caùc ñaäp chính, ñaäp phuï...) thöôøng daãn ñeán laày, thuït do thaám töø thöôïng löu hoà chöùa xuoáng moät phaàn dieän tích ñaát phía haï löu ñaäp, nhaát laø nhöõng vuøng truõng thöôøng xuyeân bò ngaäp. Khi ñaát ngaäp nöôùc laâu ngaøy maø baûn thaân ñaát laïi chöùa nhieàu chaát höõu cô neân deã bò phaân giaûi vaø taïo neân quaù trình gley hoùa. Baûn chaát quaù trình gley hoùa laø khöû saét xaûy ra khi phaân giaûi chaát höõu cô trong moâi tröôøng yeám khí coù caû söï tham gia cuûa vi khuaån yeám khí, ñaây laø quaù trình khöû sinh vaät maø chaát tham gia laø xaùc höõu cô cuøng vôùi saét vaø vi sinh vaät.

Caùc haït keát von vaø ñaù ong laø bieåu hieän cuï theå quaù trình thoaùi hoùa ñaát. Ngöôïc laïi, khi ñaõ hình thaønh ñaù ong hoaëc keát von thì seõ aûnh höôûng xaáu ñeán moâi tröôøng sinh thaùi bôûi vì chuùng:

Giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình gley khi ñaát ngaäp nöôùc laø laøm maát oxy nhanh choùng do söï hoâ haáp cuûa vi sinh vaät haùo

– Laøm tính chaát cô lyù cuûa ñaát giaûm suùt, giöõ aåm keùm, huùt vaø giöõ nöôùc yeáu.

khí. Sau ñoù laø quaù trình khöû nitraùt ( NO 3− ). Ñaây laø quaù trình

– Caøng coù ñieàu kieän ñeå röûa troâi vaø xoùi moøn maïnh meõ hôn vì lôùp phuû thöïc vaät khoâng phaùt trieån ñöôïc.

vi sinh vaät söû duïng nitraùt nhö moät chaát nhaän ñieän töû thay cho oxy (goïi laø söï hoâ haáp yeám khí). Trong quaù trình naøy: NO3 → NO2, NO, NO2 vaø N2. Keát thuùc giai ñoaïn naøy laø tieáp tuïc giai ñoaïn hình thaønh khí metan (CH4), bôûi vì ñaõ coù söï

– Ngheøo dinh döôõng cho thöïc vaät vaø vi sinh vaät...

319

160

320

161

– Quaù trình giaûi phoùng caùc chaát khí CH4, NO2, NO, CO2... goùp phaàn phaùt huy hieäu öùng nhaø kính...

chuyeån hoùa goác Methyl cuûa acid acetic vaø moät phaàn töø goác CO3. Ñoàng thôøi vôùi noù laø quaù trình khöû Fe+3 → Fe+2 söï khöû saét laø keát quaû leân men hoâ haáp cuûa vi sinh vaät.

II. Bieän phaùp choáng oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát

Keát quaû cuûa quaù trình saûn sinh ra CH4, H2, H2S acid höõu cô vaø caùc acid amuøn. Caùc heä vi sinh vaät maø chuû yeáu laø bacteria, sau ñoù laø fungi vaø actinomicetes tham gia maïnh vaøo quaù trình naøy. Trong caùc bacetria thì nhoùm Clostridium laø nhoùm khöû saét ñoùng vai troø quan troïng. Hôïp chaát Fe(CHO3)2 seõ xuaát hieän vaø deã daøng xaûy ra phaûn öùng Fe(CHO3)2 phaân ly thaønh Fe

+2

vaø

HCO 3−

Bieän phaùp choáng oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ñaàu tieân phaûi töø nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát maø giaûi quyeát. ÔÛ ñaây chæ xin neâu leân moät soá vaán ñeà lôùn coù tính chaát chung nhaát laø: – Phaûi taäp trung moät caùch kòp thôøi vaø hôïp lyù nhöõng chaát thaûi boû loûng hoaëc raén.

. Saét cuøng vôùi silicaùt vaø khoaùng seùt taùi

– Phaûi tìm caùch khöû truøng kòp thôøi nhöõng chaát thaûi boû ñaõ taäp trung.

toång hôïp ra silicat thöù sinh coù hoùa trò 2. Khoaùng naøy coù maøu xanh xaùm, xanh lô hay xanh thaãm. Quaù trình gley ñaõ hoaøn thaønh, saûn phaåm cuoái cuøng laø FeS vaø H2S. Söï coù maët cuûa chaát höõu cô deã thoái röõa vôùi Fe vaø vi sinh vaät cuøng vôùi söï hoâ haáp cuûa chuùng ñaõ taïo ra FeS vaø H2S, trong ñoù löôïng FeS nhieàu hôn H2S (daáu hieäu deã nhaän bieát cuûa gley laø maøu ñaát xaùm xanh hoaëc xaùm ñen, muøi tanh noàng khoù chòu hoaëc hoâi hoâi...).

1. Phaûi taäp trung moät caùch kòp thôøi vaø hôïp yù nhöõng chaát thaûi boû loûng hoac raén

Toác ñoä phaùt trieån daân soá ngaøy moät taêng, nhu caàu vaät chaát cuûa con ngöôøi ngaøy moät nhieàu theâm cuõng chính vì vaäy maø nhöõng thaát thaûi boû ngaøy caøng moät nhieàu theâm. Theo Toå chöùc Y teá Theá Giôùi thì bình quaân löôïng thaûi boû moät ngöôøi trong moät naêm laø 600kg, ñoái vôùi nhöõng nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån thì con soá naøy seõ töø 700 – 800kg/ngöôøi naêm. Cho duø troïng löôïng raùc cuûa töøng gia ñình coù giaûm nhöng theå tích thoâng thöôøng cuûa chuùng vaãn ñaït 5m3/ngöôøi naêm (chöa keå tôùi nhöõng chaát thaûi boû raén töø trong noâng nghieäp, coâng nghieäp vaø khoâng keå tôùi nhöõng pheá lieäu trong xöû lyù nöôùc thaûi).

Ngoaøi moät vaøi lôïi ích veà söï phaân giaûi höõu cô coøn thì quaù trình gley ñaõ gaây huûy hoaïi moâi tröôøng ñaát vì: – Maát ñaïm do khöû nitraùt thaønh N2 bay ñi. – Taïo phaûn öùng moâi tröôøng chua hôn vì nhoùm acid höõu cô vaø phaân giaûi yeám khí. – Saûn sinh ñoäc chaát H2S laøm ngoä ñoäc reã thöïc vaät nhaát laø reã luùa, gieát cheát ñoäng vaät vaø moät soá vi sinh vaät haùo khí trong moâi tröôøng ñaát. 321

ÔÛ Phaùp, bình quaân chaát thaûi sinh hoaït laø 1000kg/ngöôøi naêm, taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh thì löôïng raùc trung bình laø 0,620kg/ ngöôøi ngaøy (naêm 1992) ñeán naêm 1994 laø 0,710kg/ngöôøi

161

322

162

ngaøy. Vôùi daân soá naêm 1994 laø 4.693.573 ngöôøi thì löôïng raùc moãi ngaøy thaønh phoá phaûi xöû lyù khoâng phaûi laø ít. Döï tính ñeán naêm 2000, löôïng raùc thaønh phoá phaûi xöû lyù laø 2.983.930 taán/naêm (trong ñoù raùc höõu cô laø 2.145.620 taán vaø xaø baàn laø 838.323 taán) nghóa laø moãi ngaøy thaønh phoá phaûi xöû lyù 8.197 taán raùc.

Baûng 3–11. Khoái löôïng raùc noäi thaønh – thaønh phoá Hoà Chí Minh töø naêm 2990 – 1994 Nguoàn: Xí nghieäp phaân toång hôïp Hoùc Moân Naêm

Daân soá noäi

Khoái löôïng

Khoái löôïng

Löôïng raùc

thaønh

raùc taán/naêm

raùc taán/ngaøy

bình quaân kg/ngöôøi/ngaøy

1990

2.853.000

311.547

855

0,300

1991

2.903.000

477.050

1.310

0,451

1992

3.100.000

616.406

1.690

0,564

1993

3.400.000

383.834

2.304

0,680

1994

3.888.000

999.317

2.745

0,710

Ghi chuù: Tyû troïng: Heä soá neùn:

Raùc sinh hoaït Xaø baàn Raùc sinh hoaït Xaø baàn

0,5 taán/m3 1,2 taán/m3 2,5 taán/m3 1,3taán/m3

Baûng 3–12. Thaønh phaàn raùc sinh hoaït ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh theo xí nghieäp phaân tích toång hôïp Hoùc Moân. TT

323

162

Thaønh phaàn

% troïng löôïng 62,24%

1

Laù caây, cuû, quaû, xaùc suùc vaät cheát

2

Giaáy

0,59

3

Tuùi xaùch, caây que, gieû raùch

4,25

4

Nhöïa, cao su, da

0,46

5

Voû oác, voû soø

0,50

6

Thuûy tinh

0,02

7

Ñaù, soûi, saønh söù

16,40

8

Kim loaïi

0,27

9

Taïp chaát khaùc töø 10 mm trôû xuoáng

15,27

324

163

Coù theå noùi raèng ôû ñaâu coù ngöôøi ôû, ôû ñaâu coù saûn xuaát thì ôû ñoù coù raùc. Khi daân soá gia taêng, löôïng nhu caàu vaät chaát cho cuoäc soáng khoâng ngöøng taêng vaø töø ñoù löôïng raùc cuõng taêng leân. Vì vaäy ñoøi hoûi phaûi kòp thôøi thu gom, xöû lyù neáu khoâng raùc seõ laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính laøm oâ nhieãm moâi tröôøng noùi chung vaø oâ nhieãm ñaát noùi rieâng...

Baûng 3–13 TT

2. Phaûi tìm caùch kòp thôøi dieät nhöõng maàm beänh, haïn cheá nhöõng khaû naêng lan truyeàn oâ nhieãm töø ñaát sang nöôùc, sang khoâng khí tröôùc khi coù keá hoaïch xöû lyù toång hôïp. Chuùng ta bieát raèng maët ñaát thöôøng laø nôi tieáp nhaän caùc chaát thaûi ôû thaønh phoá, caùc khu daân cö, caùc khu saûn xuaát... chuùng thöôøng toàn taïi laâu hôn treân maët ñaát roài môùi ñöa ñi xöû lyù. Vì vaäy, neáu khoâng kòp thôøi tìm bieän phaùp tieâu dieät nhöõng maàm beänh trong nhöõng ñoáng thaûi baån, khoâng tìm bieän phaùp haïn cheá khaû naêng lan truyeàn nguoàn oâ nhieãm thì khoâng nhöõng ñaát bò oâ nhieãm maø nguoàn nöôùc, khoâng khí cuõng bò oâ nhieãm. Bôûi vì raùc vaø nhöõng chaát thaûi ñöôïc taäp trung laïi, döôùi aûnh höôûng cuûa naéng, möa... caùc chaát höõu cô trong raùc baét ñaàu phaân huûy, möa xuoáng qua raùc, nöôùc baån seõ thaám vaøo ñaát vaøo ñaát vaø chaûy lan treân maët ñaát... döôùi aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä, gioù, chaát thaûi baån seõ boác hôi laøm cho baàu khoâng khí caøng bò oâ nhieãm. Theo baùo caùo cuûa Ngaân haøng Theá Giôùi thì tính ñoäc haïi cuûa nöôùc ræ ra töø baõi chöùa raùc ñöôïc theå hieän nhö baûng 3–13 döôùi ñaây.

Thoâng soá

Nöôùc ræ ra töø baõi

Nöôùc ræ ra töø baõi

raùc töôi

raùc ñeå laâu naêm

6,2

7,5

COD

23.800

11,600

3

BOD

1.190

260

4

TOC

8.000

465

5

Acid beùo (C)

5.688

5

6

N – NH4

790

370

7

N – oxy hoùa

3

1

8

O – phosphate

0,73

1,4

9

Cl

1,375

2.080

10

Na

960

1.300

11

Mg

252

185

12

K

780

590

13

Ca

1.820

250

14

Mn

27

2,1

15

Fe

540

23

16

Ni

0,6

0,1

17

Cu

0,21

0,3

18

Zn

21,5

0,4

19

phaân bieät

8,4

0,14

1

pH

2

(Ghi chuù: Tröø pH coøn taát caû caùc thaønh phaàn khaùc ñeàu coù ñôn vò laø mg/l)

325

163

326

164

Töø tính chaát nguy hieåm treân neân tröôùc khi tìm bieän phaùp xöû lyù hoaëc taùi cheá... chuùng ta phaûi tìm caùch haïn cheá khaû naêng gaây oâ nhieãm cuûa chuùng cho moâi tröôøng, ví duï duøng phöông phaùp uû yeám khí moät soá nôi nhö ôû Ñan Maïch, nhaø maùy phaân raùc Hoùc Moân, Haø Noäi, Baø Ròa – Vuõng Taøu thì vieäc xöû lyù raùc ñeå phaân huyû caùc chaát höõu cô ñöôïc tieán haønh nhôø taùc duïng cuûa caùc vi khuaån hieáu khí, thöïc hieän trong xi lanh quay hoaëc coá ñònh ôû moâi tröôøng aåm hoaëc suïc khoâng khí lieân tuïc. Theo nhaän xeùt cuûa moät soá chuyeân gia thì cho raèng phöông phaùp naøy toán keùm, hieäu quaû thaáp. Trong ñieàu kieän khí haäu noùng, aåm cuûa Vieät Nam thì quaù trình phaân huûy chaát höõu cô nhôø caùc vi sinh vaät yeám khí roõ raøng laø thích hôïp vaø reû tieàn hôn.

Baûng 3–14. Thoáng keâ caùc loaïi vi truøng gaây beänh coù trong raùc vaø ñieàu kieän tieâu dieät caùc loaïi vi truøng ñoù Nguoàn: Traàn Maïnh Trí Ñieàu kieän Soá

Quaù trình phaân huûy caùc chaát höõu cô ñöôïc tieán haønh nhôø taùc duïng cuûa caùc vi sinh vaät yeám khí coù saün trong raùc, thöïc hieän baèng caùch uû thaønh ñoáng ngoaøi trôøi coù boå sung töôùi aåm. Sau moät tuaàn uû thì quaù trình phaân huûy coù theå xaûy ra döôùi taùc duïng cuûa caùc vi sinh vaät yeám khí, nhieät ñoä trong ñoáng raùc coù theå taêng leân khoaûng 50 – 60oC. Ñaây laø nhieät ñoä thích hôïp coù theå tieâu dieät phaàn lôùn caùc maàm beänh vaø caùc vi truøng daây beänh (xem baûng 3–14).

327

Teân kyù sinh truøng

TT

164

Nhieät ñoä o

Thôøi gian tieâu

( C)

dieät (phuùt)

1

Salmonella typhy (thöông haøn)

55

30

2

Salmonella paratyphy A vaø B (thöông haøn)

55

60

3

Shigella (SPP) (lî)

55

60

4

Escherichia Coli (tieâu chaûy)

55

60

5

Hepatite A (vieâm gan)

55

3–5

6

Teniasagianata (saùn)

50

3–5

7

Micrococcus var (gaây ung thö)

54

10

8

Staptococcus (gaây muû)

50

10

9

Ascarislumbricoides (giun ñuõa)

50

60

10

Mycobacterim Tubecudsis (lao)

60

20

11

Corynez bacterrium Diptherine (baïch haàu)

55

45

12

Glardia Lamblia (beänh do truøng sôûi)

45

10

13

Trichuris Trichiura (giun toùc)

55

10

14

Taenia Saginate (saùn boø)

60

30

15

Taenia Solium (saùn heo)

60

30

16

Poliovirus Hominis (soát baïi lieät)

65

30

328

165

Quaù trình uû coù theå ñöa theâm moät löôïng nhoû nhaát hoaït hoùa vi sinh vaøo nhaèm taêng cöôøng cho quaù trình phaân giaûi caùc chaát höõu cô. Caùc chaát hoaït hoùa vi sinh söû duïng caùc chuûng vi khuaån loaïi Trochoderma vaø caùc naám Xenlulo (Cellilolytic fungi) ñöôïc coâ laäp töø nöôùc thaûi cuûa baõi raùc.

nay ñaõ töøng nuoâi döôõng con ngöôøi tröôûng thaønh, phaùt trieån... Lieäu roài ñaây Quaû Ñaát coù khaû naêng chòu ñöïng gaùnh naëng cuûa caùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñeán bao laâu nöõa? Maët ñaát naøy coøn laønh laën, coøn trong saïch ñeán bao laâu nöõa ñeå tieáp tuïc nuoâi döôõng loaøi ngöôøi? Caâu traû lôøi aáy chæ coù con ngöôøi môùi quyeát ñònh ñöôïc, phaûi chaêng chæ coù tìm moïi caùch ngaên chaën söï suy thoaùi taøi nguyeân ñaát, tìm moïi bieän phaùp ñeå giaûm thieåu toái ña möùc ñoä oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát... thì loaøi ngöôøi môùi coù khaû naêng soáng haøi hoøa vôùi thieân nhieân trong nhöõng chaëng ñöôøng tieáp theo.

Ngoaøi ra, trong nöôùc phaân haàm caàu cuõng chöùa moät löôïng ñaùng keå caùc vi huaån hieám khí nhö Clostridium, Plectrinium, Perfrigens. Caùc vi sinh vaät naøy cuõng coù taùc duïng hoaït hoùa cho quaù trình phaân giaûi caùc chaát höõu cô ñöôïc nhanh choùng. Vì vaäy, beân caïnh caùc vi khuaån coâ laäp töø raùc coøn coù theå duøng tröïc tieáp nöôùc phaân haàm caàu maø khoâng caàn phaân laäp caùc chuûng vi sinh vaät ñeå söû duïng cho quaù trình phaân giaûi caùc chaát höõu cô. Ñeå caùc vi sinh vaät phaùt trieån vaø coù hoaït tính cao, caàn boå sung vaøo nöôùc phaân haàm caàu moät löôïng nhoû ñaïm vaø laân tröôùc khi töôùi vaøo raùc ñeå uû... Maët khaùc ñeå haïn cheá muøi hoâi thoái boác ra töø caùc baõi raùc coù theå duøng moät lôùp buøn (than buøn khoâ) phuû beân ngoaøi baõi raùc coù ñoä daøy khoaûng 10cm, aùo phuû baèng than buøn vöøa coù taùc duïng khoâng coù muøi hoâi thoái boác ra vöøa coù taùc duïng giöõ nhieät khoâng ñeå cho nhieät ñoä töø ñoáng raùc thoaùt ñi goùp phaàn naâng cao hieäu quaû uû. Toùm laïi: Traùi Ñaát hình thaønh caùch ñaây hôn 4.7000 trieäu naêm nhöng con ngöôøi xuaát hieän treân Traùi Ñaát caùch ñaây veûn veïn chæ khoaûng 600 nghìn naêm thoâi. Tuy voâ cuøng muoän maøng, nhöng töø khi xuaát hieän loaøi ngöôøi cuõng chính töø baøn tay con ngöôøi taøn phaù khoâng bieát bao taøi nguyeân khoaùng saûn laøm thoaùi hoùa maët ñaát, laøm oâ nhieãm maët ñaát... Nôi bao ñôøi 329

165

330

166

khí khoâng phaûi laø vaán ñeà cuïc boä maø laø vaán ñeà coù tính chaát toaøn caàu. Do ñoù gìn giöõ cho baàu khoâng khí maø chuùng ta ñang soáng laø vaán ñeà khoâng chæ rieâng cho moät quoác gia naøo...

CHÖÔNG IV

Khi khoâng khí bò oâ nhieãm thì seõ: AÛnh höôûng xaáu ñeán söùc khoûe con ngöôøi.

OÂ NHIEÃM KHOÂNG KHÍ

Laøm giaûm chaát löôïng nöôùc (bôûi nhöõng chaát oâ nhieãm cuoái cuøng cuõng laéng ñoïng treân maët ñaát vaø treân caùc doøng soâng, ao hoà...)

§I. KHAÙI NIEÄM CHUNG I. Vai troø khoâng khí ñoái vôùi cuoäc soáng

Laøm caïn kieät nguoàn thuûy saûn (bôûi nhöõng chaát oâ nhieãm laéng ñoïng vaø rôi xuoáng soâng ngoøi, ao hoà... laøm cho nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm, töø ñoù nguoàn thuûy saûn bò giaûm suùt...)

Chuùng ta bieát raèng con ngöôøi coù theå nhòn aên trong 2 tuaàn, nhòn uoáng trong 2 ngaøy nhöng khoâng theå nhòn thôû trong vaøi phuùt. Moãi ngaøy moät ngöôøi chæ caàn 1,8 lít nöôùc uoáng, 1,4kg thöùc aên nhöng phaûi caàn ñeán 14kg khoâng khí (töông ñöông 12m3) ñeå thôû. Ñieàu aáy cuõng coù nghóa con ngöôøi caàn khoâng khí bieát chöøng naøo. Suùc vaät cuõng nhö con ngöôøi vaø ñoäng vaät khaùc – taát caû ñeàu toång hôïp chaát khí höõu cô.

Laøm chua ñaát (ví duï möa acid...) Laøm giaûm dieän tích röøng (do nhöõng côn möa acid hoaëc nhöõng ñaùm maây phoùng xaï sau vuï haït nhaân, nhöõng hoaït ñoäng nuùi löûa). Laøm thay ñoåi thôøi tieát, khí haäu (khoâng khí coù nhieàu buïi laøm cho taàm nhìn bò giaûm, böùc xaï maët trôøi thay ñoåi, khoâng khí bò oâ nhieãm do nhöõng chaát ODS (Ozone Deplete Substance) seõ daãn ñeán caïn kieät taàn ozone hoaëc thaûi nhieàu khí CO2 seõ goùp phaàn laøm taêng nhieät ñoä trung bình Traùi Ñaát.

Noùi toùm laïi khoâng khí gaén lieàn vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån trong ñôøi soáng, hoaït ñoäng cuûa moïi theá giôùi ñoäng thöïc vaät. Vì vaäy, khi khoâng khí bò oâ nhieãm roõ raøng seõ laø moái ñe doïa cho cuoäc soáng cuûa con ngöôøi vaø taát caû ñoäng vaät khaùc. Khi nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm, chuùng ta coù theå ñun soâi ñeå dieät khuaån, naáu chín thöùc aên ñeå haïn cheá oâ nhieãm. Nhöng khi khoâng khí bò oâ nhieãm thì vieäc xöû lyù noù raát phöùc taïp. Treân thöïc teá raát khoù saûn xuaát ra khoâng khí, chuùng ta cuõng khoâng theå mua baùn, vay möôïn khoâng khí. Vì vaäy gìn giöõ ñeå baàu khoâng khí ñöôïc trong laønh laø moät vaán ñeà raát quan troïng. Do tính chaát löu ñoäng cuûa khoâng khí neân vaán ñeà oâ nhieãm khoâng 331

Ngoaøi ra, khoâng khí bò oâ nhieãm coù theå phaù huyû caùc coâng trình xaây döïng vaø vaät lieäu kieán truùc gaây aên moøn, laøm giaûm veû myõ quan cuûa nhöõng coâng trình xaây döïng (gaàn bieån maùy moùc deã hö hoûng hôn, buïi ñaát ñoû bazan choùng laøm baån nhaø cöûa hôn, möa acid seõ laøm caùc coâng trình kieán truùc choùng hö hoûng...).

166

332

167

II. Caáu truùc cuûa khí quyeån vaø thaønh phaàn khoâng khí A. Caùc taàng cuûa khí quyeån

Treân cô baûn coù theå chia khoái khoâng khí bao quanh chuùng ta ra moät soá taàng ñeå nghieân cöùu nhö sau: –Taàng ñoái löu (Tropospheøre): Laø taàng thaáp naèm ngay treân maët ñaát. ÔÛ taàng cao naøy caøng leân cao nhieät ñoä caøng giaûm. Taàng ñoái löu coù chieàu cao thay ñoåi töø 8km (ôû caùc cöïc) vaø khoaûng 18km (ôû xích ñaïo). Ñænh taàng ñoái löu (Ñoái löu haïn – Tropopause): Ñaây laø taàng chuyeån tieáp giöõa taàng ñoái löu naèm phía döôùi vaø taàng bình löu naèm phía treân. Taàng bình löu (Stratospheøre): Trong taàng naøy coù moät vuøng ôû ñoä cao vaøo khoaûng 25km caùch maët ñaát, nhieät ñoä gaàn nhö khoâng thay ñoåi. Trong khi ñoù taàng treân cuûa noù nhieät ñoä taêng cuøng vôùi vieäc taêng ñoä cao. Ñænh taàng bình löu (Mesospheøre): Trong taàng naøy coù söï giaûm nhieät ñoä ôû ñoä cao töø 55 ñeán 80km. Ñænh taàng trung quyeån: Taàng naøy naèm ôû phía treân taàng trung quyeån vaø treân nöõa laø taàng nhieät quyeån (Thermospheøre) vaø taàng ngoaïi quyeån (Exospheøre). Taàng ngoaïi quyeån chuyeån daàn vaøo taàng khoaûng khoâng cuûa vuõ truï (Outer space (xem hình). Thöôøng thöôøng ngöôøi ta hay goïi taàng khoâng khí ôû ñoä cao khoaûng gaàn 80km trôû neân laø taàng ñieän ly (Ionospheøre). Thoâng thöôøng nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi gaén lieàn vôùi caùc taàng khoâng sau ñaây: – Taàng maây: Caùch maët ñaát 250m vaø cao hôn. 333

167

334

168

cho thôû oxy nguyeân chaát trong moät thôøi gian ngaén, treân taát caû caùc traïm quyõ ñaïo cuûa Lieân Xoâ, treân caùc taøu vuõ truï “Lieân Hôïp” vaø “phöông Ñoâng”, caùc nhaø du haønh thôû khoâng khí khí quyeån quen thuoäc chöùa 4/5 nitô. Chính hoãn hôïp nitô vôùi oxy laø thích hôïp nhaát cho söï hoâ haáp cuûa con ngöôøi treân haønh tinh.

– Taàng gioâng toá: Caùch maët ñaát 5.000m (töø 5.000 – 5.500m, thöôøng xaûy ra hieän töôïng Enninoâ vaø Lanina. Khi xuaát hieän Enninoâ thì möa ít, naéng haïn, baõo ít, khí aùp taêng, nhieät ñoä taêng. Khi xaûy ra Lanina thì khí aùp haï, nhieät ñoä thaáp). – Taàng haøng khoâng: Caùch maët ñaát 10 ñeán 12km. – Taàng ozone: Caùch maët ñaát 20 ñeán 30km.

+ Khaùi nieäm veà son khí:

– Taàng cao sao baêng (Meteor): Caùch maët ñaát 40 ñeán 100km.

Ñoù laø nhöõng haït chaát loûng hoaëc chaát raén cöïc nhoû lô löûng trong khoâng khí (hoaëc trong caùc khí khaùc) (caùc haït bò chia nhoû trong son khí thöôøng coù kích thöôùc töø 207 – 104cm).

– Taàng hoaït ñoäng caùc taøu vuõ truï: Caùch maët ñaát 200km. – Taàng ion hoùa: Caùch maët ñaát 300km.

Ví duï: Söông muø laø son khí, khoùi laø son khí, nhöng khoùi laø theå lô löûng nhöõng haït raén cöïc nhoû vaø soá ít haït nöôùc vaø haït nhöïa, coøn söông muø laø son khí goàm moät chaát loûng laø nöôùc neáu nhö khoâng keå ñeán nhöõng taïp chaát khoâng taùch khoûi. Vaäy taïi sao caùc vaät theå raén vaø chaát loûng naëng hôn khoâng khí laïi khoâng rôi xuoáng maët ñaát? Thì ra, taát caû laø do kích thöôùc cuûa haït. trong söông muø, khoùi vaø caùc son khí khaùc ñöôøng kính cuûa caùc haït laø töø 1 ñeán haøng traêm micromet. Doøng khoâng khí nheï, laøn gioù thoaùng qua queùt nhöõng haït ñoù khoâng theå cho chuùng rôi xuoáng. Trong moät bình kín ôû nhieät ñoä khoâng thay ñoåi, caùc haït son khí bò laéng ñoïng laïi daàn daàn, raát chaäm. Luùc naøy ngöôøi ta phaùt hieän ra tính chaát baát thöôøng thöù 2 cuûa chuùng: chuùng khoâng laéng xuoáng ñaùy maø ñoïng ngay treân thaønh bình. Nguyeân nhaân thaät ñôn giaûn: Nhöõng haït son khí mang dieän tích treân beà maët, khi moät soá haït ñaõ laéng xuoáng ñaày bình roài thì nhöõng haït khaùc khoâng coøn choã nöõa. Löïc ñaåy

– Taàng hoaït ñoäng veä tinh khí töôïng: Caùch maët ñaát 1000km. B. Thaønh phaàn cuûa khoâng khí: Ni tô (N) Oxygen (O) Argon (Ar) Carbondioxit (CO2) Neon (Ne) Heli (He) Metan (CH4) Krypton (Kr)

= = = = = = = =

78,08% 20,946% 0,934% 0,0314% 0,0018% 0,0005% 0,0002% 0,0001%

Ngoaøi ra ôû gaàn maët ñaát coøn coù buïi, khoùi, söông muø, phaán hoa... Ta bieát raèng nitô chieám 78,08% trong thaønh phaàn khoâng khí nhöng ñaëc ñieåm cuûa noù laø khoâng duy trì söï hoâ haáp vaø söï chaùy. Tuy theá con ngöôøi khoâng theå thôû thöôøng xuyeân baèng oxy nguyeân chaát, ngay caû ñoái vôùi ngöôøi beänh cuõng chæ 335

168

336

169

tónh ñieän giöõa caùc haït son khí maïnh hôn löïc huùt chuùng veà taâm Traùi Ñaát.

nhöõng haït nöôùc nhoû beù bay ra töø mieäng cuûa ngöôøi maéc beänh cuùm khi ho cuõng laø son khí. Nhö vaäy, ta thaáy son khí ñoâi khi cuõng raát coù haïi...

Ngöôøi ta coù theå taïo ra son khí baèng hai caùch: Ngöng tuï vaø khueách taùn. Chuùng ta thöû laáy moät loï acid clohydric (HCl). Heáu nhö trong khoâng khí NH3 duø chæ laø veát vaø ta môû loï thì ôû treân loï do phaûn öùng hoùa hoïc nhaát ñònh seõ hình thaønh son khí cuûa amoni clorua (NH4Cl) baèng caùch ngöng tuï. Ngöng tuï laø söï chuyeån chaát khí thaønh moät traïng thaùi loûng hoaëc raén. Trong tröôøng hôïp naøy, töø chaát khí taïo thaønh nhöõng haït raén NH4Cl cöïc nhoû. Chuùng ta haûy xem moät ví duï khaùc khi nghieàn Clinke (nguyeân lieäu laøm ximaêng) trong saûn xuaát ximaêng, trong khoâng khí luoân luoân coù lôùp buïi raát mòn. Son khí naøy taïo thaønh do söï phaân taùn caùc haït raén cöïc nhoû vaøo trong khoâng khí.

§II. OÂ NHIEÃM KHOÂNG KHÍ I. Ñònh nghóa 1. OÂ nhieãm khoâng khí

Laø khi trong khoâng khí coù maët moät chaát laï hoaëc coù söï bieán ñoåi quan troïng trong thaønh phaàn cuûa khoâng khí gaây neân taùc ñoäng coù haïi hoaëc gaây ra moät söï khoù chòu (ví duï söï toûa muøi khoù chòu, söï giaûm taàm nhìn xa do buïi...). 2. Chaát gaây oâ nhieãm

Laø moät chaát coù trong khoâng khí ôû moät noàng ñoä cao hôn noàng ñoä bình thöôøng cuûa noù hoaëc chaát ñoù bình thöôøng khoâng coù maët trong thaønh phaàn cuûa khoâng khí.

Cuõng do vaäy laøm xuaát hieän son khí treân bôø bieån, xung quanh thaùc nöôùc, voøi phun nöôùc vaø noùi chung ôû baát kyø nôi naøo tích tuï nhöõng haït nöôùc bò xaùo ñoäng.

Nhöõng chaát oâ nhieãm thöôøng gaëp:

Noàng ñoä haït trong moâi tröôøng khí, kích thöôùc, hình daïng, dieän tích cuûa chuùng aûnh höôûng tôùi tính chaát cuûa son khí.

– Chaát khí: CO, CO2, CH4, CFC8, N2O, NO, NO2, HF... – Chaát laãn: Vi khuaån, vi ruùt, naám, phaán hoa, buïi than, buïi xi maêng, buïi amiante, buïi haït nhaân...

Son khí ñoùng moät vai troø quan troïng trong caùc hieän töôïng thieân nhieân, trong sinh hoaït vaø trong caùc hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa con ngöôøi. Söï taäp trung caùc ñaùm maây, vieäc phun caùc thuoác hoùa hoïc trong caùc caùnh ñoàng, chöõa beänh baèng phöông phaùp khí dung... laø nhöõng ví duï veà caùc hieän töôïng vaø quaù trình coù öùng duïng son khí.

Taùc nhaân gaây oâ nhieãm thöôøng ñöôïc chia laøm hai loaïi: sô caáp vaø thöù caáp. Ví duï: Dioxit sulfua (SO2) sinh ra do ñoát chaùy than ñaù, ñoù laø taùc nhaân gaây oâ nhieãm sô caáp, noù taùc ñoäng tröïc tieáp leân boä phaän tieáp nhaän (ví duï ngöôøi hít thôû vaøo). Nhöng neáu khí naøy laïi keát hôïp vôùi oxy vaø nöôùc cuûa khoâng khí saïch thì laïi taïo

Nhöng maët khaùc chuùng ta cuõng gaëp son khí trong baõo buïi vaø taïi nhöõng nôi buïi muø. Khoùi cuûa oáng khoùi nhaø maùy vaø 337

169

338

170

PSI = 300 – 399 laø nguy hieåm, laøm phaùt sinh moät soá beänh.

thaønh acid sulfuric (H2SO4) rôi xuoáng ñaát cuøng vôùi nöôùc möa laøm thay ñoåi ñoä pH cuûa ñaát vaø nöôùc ôû caùc thuûy vöïc, taùc ñoäng xaáu ñeán ñieàu kieän sinh tröôûng cuûa taát caû ñoäng thöïc vaät. Nhö vaäy möa acid laø taùc nhaân thöù caáp do söï keát hôïp giöõa SO2 vôùi nöôùc. Cuõng coù tröôøng hôïp caùc taùc nhaân khoâng gaây oâ nhieãm nhöng lieân keát, quang hoùa vôùi nhau ñeå taïo thaønh taùc nhaân gaây oâ nhieãm thöù caáp môùi gaây taùc ñoäng xaáu ñeán moâi tröôøng. Ví duï caùc saûn phaåm thöù caáp taïo söông muø gaây ho vaø khoâng nhìn roõ.

PSI – 400, raát nguy hieåm, laøm cheát ngöôøi.

2. Caùc vi khuaån toàn taïi trong khoâng khí a. Vi khuaån trong khoâng khí

Töø maët ñaát, vi sinh vaät phaùt taùn vaøo khoâng khí. Caøng coù nhieàu buïi, khoâng khí caøng coù nhieàu vi sinh vaät. ÔÛ thaønh phoá khoâng khí caøng chöùa nhieàu vi sinh vaät hôn khoâng khí ôû ngoaïi oâ vaø noâng thoân.

Ngöôõng gaây oâ nhieãm: Söï phaûn öùng cuûa cô theå ñoái vôùi taùc nhaân gaây oâ nhieãm trôû neân roõ raøng vôùi noàng ñoä naøo ñoù hoaëc sau moät thôøi gian nhaát ñònh hoaëc caû hai. Söï phaùt thaûi laâu daøi khí flo seõ gaây neân beänh Fluorosis (vieâm da) ôû ñoäng vaät. Vaät lieäu laøm baèng cao su tieáp xuùc laâu ngaøy vôùi khí ozone thì cao su seõ bò nöùt (neáu thôøi gian taùc ñoäng ngaén seõ khoâng gaây caùc hieän töôïng treân). Ví duï cô quan baûo veä moâi tröôøng ôû Myõ bieåu thò möùc ñoä nhieãm khoâng khí theo chæ soá tieâu chuaån oâ nhieãm PSI) theo ngöôõng an toaøn vaø nguy hieåm ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi.

Trong moät m3 khoâng khí ôû caùch maët ñaát 4 – 5km chæ coù vaøi con vi khuaån. Treân gaàn maët ñaát coù haøng vaïn con vi khuaån. Khoâng khí ôû maët bieån vaø treân nuùi cao ít buïi vaø vi khuaån hôn. Ngoaøi trôøi chæ coù taïp khuaån voâ haïi ñoái vôùi söùc khoûe (ñoâi khi coù vi khuaån gaây beänh thì chuùng cuõng bò tieâu dieät bôûi söùc xaï maët trôøi vaø söï khoâ hanh).

PSI laø chæ soá thu ñöôïc khi tính vôùi nhieàu chæ soá oâ nhieãm.

Khoâng khí ngoaøi trôøi ít truyeàn beänh hôn khoâng khí trong nhaø do gioù thoåi phaân taùn caùc vi khuaån ñi.

Ví duï toång caùc haït lô löûng, SO2, CO, O 3− vaø NO2 ñöôïc tính theo mg/m3 x giôø hoaëc mg/m3 x ngaøy (1m = 1 x 106 gam = 1gamma)

Ngöôøi ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc vi truøng Streptocol coù lieân quan ñeán beänh “thaáp tim”. Ñieàu kieän soáng chaät choäi caøng deã phaùt sinh beänh naøy... Noâng daân do ñieàu kieän soáng coù theå bò beänh “thaáp tim,” töùc laø söng khôùp sau ñoù chaïy vaøo tim.

Neáu PSI = 0 – 49 laø khoâng khí coù chaát löôïng toát. PSI = 50 – 100 laø trung bình chöa aûnh höôûng xaáu ñeán söùc khoûe con ngöôøi. PSI = 100 – 199 laø khoâng toát.

Veà baûn chaát, nhöõng vi sinh vaät trong khoâng khí haàu heát laø taïp khuaån.

PSI = 200 – 299 laø raát khoâng toát. 339

170

340

171

Khoâng khí seõ laø veùctô laøm lan truyeàn maàm beänh khi coù ñaày ñuû 2 yeáu toá cô baûn sau ñaây:

Theá Giôùi, bôûi theá nhieàu ngöôøi chöa coù phöông phaùp chöõa beänh ñuùng neân ñeå beänh taùi phaùt thì raát khoù chöõa vaø voâ cuøng toán keùm, öôùc tính chi phí leân ñeán 250.000 UDS (ñaét gaáp 100 laàn so vôùi beänh nhaân laàn ñaàu bò beänh).

– Caùc vi khuaån gaây beänh toàn taïi trong khoâng khí vôùi noàng ñoä cao.

Khi maéc beänh HIV thì heä mieãn dòch seõ keùm vì vaäy raát deã maéc beänh lao. Maø moät ngöôøi bò beänh lao moät naêm coù theå truyeàn nhieãm cho möôøi ngöôøi. Haøng naêm, caû theá giôùi coù hôn ba trieäu ngöôøi cheát vì beänh lao.

– Ngöôøi deã caûm thuï hít phaûi khoâng khí nhieãm baån ñoù. Caùc vi sinh vaät gaây beänh cuûa ña soá tröôøng hôïp nhieãm khuaån ñöôøng hoâ haáp coù theå baûo toàn söï soáng vaø tính ñoäc haïi töông ñoái laâu ôû moâi tröôøng khoâng khí.

Thôøi gian toàn taïi cuûa moät soá vi khuaån gaây beänh trong khoâng khí

Ví duï: Tröïc khuaån Corynebacterium diphteriae soáng raát khoûe vaø raát laâu (30 ngaøy), trong boùng toái noù soáng tôùi 6 thaùng.

Loaïi vi khuaån

Tröïc khuaån Haemophitus pertussis (ho gaø), cheát ôû 50oC vaø khoâng chòu ñöôïc aùnh saùng. Tröïc khuaån naøy truyeàn beänh theo ñöôøng khoâng khí vaø nhaát laø nhöõng khu nhaø chaät choäi, thieáu aùnh saùng, keùm veä sinh. Tröïc khuaån lao xaâm nhaäp vaøo cô theå chuû yeáu baèng ñöôøng hoâ haáp do vi khuaån Mycobacterium Tuberculois gaây ra, ñöôïc baùc só Robert Koch phaùt hieän. Sau ñoù baùc só Calmette vaø Guerin cuøng nghieân cöùu tìm ra ñöôïc thuoác chuûng ngöøa vaøo naêm 1920 neân ñöôïc goïi laø thuoác chuûng ngöøa BCG. Tröïc khuaån lao bò tieâu dieät bôûi böùc xaï maët trôøi ôû ngoaøi khoâng khí cho neân tröïc khuaån lao chæ toàn taïi ôû nôi aåm toái.

Pheá caàu

4 – 5 thaùng

Lieân caàu khuaån tan huyeát

2,5 – 6 thaùng

Tuï caàu vaøng

3 ngaøy

Tröïc khuaån dòch haïch

6 ngaøy trong khoâng khí khoâ hanh

Tröïc khuaån baïch caàu

30 ngaøy

Tröïc khuaån lao

70 ngaøy

2. Sieâu vi khuaån trong khoâng khí

Goàm caùc loaïi sau Rhino virut. ECHO 28 – II, 20. Coxsackie A 21.

Theo taøi lieäu cuûa Boä Y teá nöôùc ta thì tyû leä maéc beänh lao ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh trong nhöõng naêm gaàn ñaây laø 4% vaø soá ngöôøi maéc beänh lao cuõng nhieàu gaáp 10 laàn ôû thuû ñoâ Haø Noäi (75% soá ngöôøi maéc beänh lao ôû ñoä tuoåi döôùi 50). Vieät Nam chuùng ta laø moät nöôùc coù vi truøng lao khaùng thuoác maïnh nhaát 341

Thôøi gian toàn taïi

Virut hôïp baøo ñöôøng hoâ haáp. Adeno virut 1.2.3.5 Adeno virut 3.4.7.12.14.

171

342

172

Myxo virut.

Noùi chung, naám moác toàn taïi coù quan heä ñeán caùc yeáu toá khí töôïng vaø thôøi tieát.

Sieâu vi khuaån cuùm laø moät loaïi ñieån hình gaây caùc beänh dòch qua ñöôøng khoâng khí. Caùc sieâu vi khuaån gaây beänh sôûi, ñaäu muøa, quai bò cuõng toàn taïi trong khoâng khí vaø coù khaû naêng gaây thaønh dòch. Virut vieâm naõo ñoäng vaät. Virut cuùm lôïn, phoåi cuûa ngöïa... cuõng truyeàn nhieãm qua khoâng khí. Chuùng ta bieát raèng khi moâi tröôøng bò oâ nhieãm thì vi khuaån gaây beänh deã daøng xuaát hieän khaép nôi. Ngöôøi ta öôùc tính: Coù 7.000.000 vi khuaån treân 1cm2 da mu baøn tay. Coù 8.000.000 vi khuaån treân 1cm2 da loøng baøn tay. Coù 10.000.000 vi khuaån treân 1cm2 trong keõ tay. Vaø coù haøng tyû vi khuaån trong 1gam böïa raêng. Vì vaäy, vaán ñeà veä sinh trong sinh hoaït, trong giao tieáp, trong aên uoáng phaûi heát söùc giöõ gìn. c. Caùc loaïi vi khuaån khaùc trong khoâng khí

Naám moác thích nghi vôùi vieäc lan truyeàn baøo töû trong khoâng khí. Phaân tích naám moác trong khoâng khí ngöôøi ta thaáy: Pencillium: Toàn taïi quanh naêm. Asprtgiluss: Toàn taïi quanh naêm. Stemphyllium: Troäi leân vaøo muøa xuaân vaø muøa thu. Alternaris: Toàn taïi muøa heø vaø muøa thu. Helmintosporium: Toàn taïi muøa heø vaø muøa thu. 343

172

344

173

Nguoàn goác vaø taùc ñoäng cuûa caùc loaïi khí quyeån

345

173

346

174

Hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa giaûi phoùng moät löôïng khoång loà CO2 trong lòch söû Traùi Ñaát thì ñaáy laø nguoàn carbon chuû yeáu cho sinh quyeån.

§III. NHÖÕNG CHAÁT THÖÔØNG GAËP KHI KHOÂNG KHÍ BÒ OÂ NHIEÃM

Sau ñaây laø moät soá taùc nhaân chuû yeáu thöôøng thaáy khi khoâng khí bò oâ nhieãm vaø taùc haïi cuûa chuùng ñeán cô theå con ngöôøi cuõng nhö ñoäng thöïc vaät khaùc.

Soá löôïng hôïp chaát voâ cô cuûa carbon raát ít so vôùi soá löôïng hôïp chaát höõu cô. Nhöõng hôïp chaát voâ cô quen thuoäc nhaát cuûa carbon vaø muoái cuûa acid carbonix, carbon dioxit CO2 (khí carbonic) vaø monoxit CO.

1. Oxit carbon (CO) hoaëc monnooxit carbon

Carbon (teân La Tinh: Carboneum) Haøm löôïng cuûa carbon trong voû Traùi Ñaát laø 2,3 x 10–2% veà khoái löôïng. Carbon laø hôïp phaàn chuû yeáu cuûa theá giôùi ñoäng vaät vaø thöïc vaät.

Ít quen thuoäc hôn nhieàu laø oxit C3O2, moät khí khoâng maøu, coù muøi khoù chòu. Hôïp chaát carbon laø saûn phaåm cuûa vieäc ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn caùc chaát höõu cô. Veà maët naøy neáu nhöõng loø ñoát coâng nghieäp noùi chung coù cheá ñoä ñieàu chænh toát thì löôïng CO phaùt ra seõ ít hôn.

Taát caû nhöõng nhieân lieäu naèm döôùi ñaát nhö daàu moû, khí than buøn, ñaù phieán chaûy ñeàu ñöôïc caáu taïo treân cô sôû carbon, nhaát laø than ñaù raát giaøu carbon. Phaàn lôùn carbon taäp trung trong caùc khoaùng vaät nhö: Ñaù voâi CaCO3 vaø dolomit CaMg(CO3) ñeàu laø nhöõng muoái cuûa kim loaïi kieàm thoå vôùi acid carbonic H2CO3.

Nguoàn CO cuõng phaùt ra trong nhöõng xe söû duïng xaêng. CO2 hay thaùn khí laø saûn phaåm cuûa quaù trình ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn nhöõng chaát höõu cô.

Carbon laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát ñoái vôùi ñôøi soáng: Söï soáng cuûa chuùng ta treân haønh tinh naøy döïa treân cô sôû carbon.

Trong coâng nghieäp, ngöôøi ta söû duïng carbon monoxit laøm chaát khöû (ví duï khi luyeän gang trong loø cao) ñeå toång hôïp nhöõng hôïp chaát höõu cô (ví duï toång hôïp röôïu metylic theo phaûn öùng:

Chu trình cuûa carbon trong töï nhieân: Töø khí quyeån ñi vaøo thöïc vaät, töø thöïc vaät ñi vaøo ñoäng vaät, töø ñoäng vaät ñi vaøo theá giôùi voâ sinh...

CO + 2H2 → CH3OH Saûn phaåm ñaát ñeøn (gioù ñaù) laøm nguyeân lieäu taïo ra acetylen (C2H2) duøng trong coâng nghieäp:

ÔÛ ñaâu coù carbon thì ôû ñoù coù nhieàu loaïi chaát, ôû ñaâu coù carbon thì ôû ñoù coù nhöõng keát caáu ña daïng veà kieán truùc phaân töû.

347

C + CaO → CaC2 + CO

174

348

175

CaC2 + H2O → OH)2 + C2H2

Ñoái vôùi con ngöôøi, trò soá M = 200 – 300.

Ñoäng cô xaêng thaûi CO nhieàu hôn ñoäng cô diezel töø 1 – 7%.

Caùc trieäu chöùng beänh xuaát hieän töông öùng vôùi caùc möùc HbCO nhö sau:

Noå mìn cuõng giaûi phoùng raát nhieàu CO vaø nhieàu ñoäc chaát khaùc.

0,0 – 0,1: Khoâng coù trieäu chöùng gì roõ nhöng coù theå xuaát hieän moät soá daáu hieäu cuûa stress sinh lyù.

Haøng naêm treân toaøn caàu töø caùc hoaït ñoäng saûn xuaát, giao thoâng vaän taûi ñaõ saûn sinh khoaûng 600 trieäu taán CO rieâng Myõ laø 65 trieäu taán.

0,1 – 0,2: Hoâ haáp naëng nhoïc khoù khaên.

CO: Khoâng gaây kích thích vaø toån thöông nieâm maïc neân khoù phaùt hieän.

0,2 – 0,3: Ñau ñaàu. 0,3 – 0,4: Laøm yeáu cô baép, buoàn noân vaø laøm loùa maét.

CO: Khoâng ñoäc ñoái vôùi thöïc vaät vì caây xanh coù theå chuyeån hoùa töø CO → CO2 vaø söû duïng noù trong quaù trình quang hôïp. Vì vaäy thaûm thöïc vaät ñöôïc xem laø taùc nhaân töï nhieân coù taùc duïng laøm giaûm oâ nhieãm CO (ví duï caây hoï ñaäu, chuùng coù khaû naêng haáp thuï löôïng CO töø 12 ñeán 120kg/m2 x ngaøy).

0, 4 – 0,5: Söùc khoûe suy suïp, noùi líu löôõi. 0,5 = 0,6: Bò co giaät. 0,6 – 0,7: Hoân meâ tieàn ñình. 0,8: Töû vong.

Taùc haïi cuûa CO ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoäng vaät xaûy ra khi coù hoùa hôïp thuaän nghòch vôùi hemoglobin (Hb) trong maùu:

Khi con ngöôøi ôû trong khoâng khí coù noàng ñoä CO = 250ppm (ppm = mg/106) seõ bò cheát.

HbO2 + CO → HbCO + O2

Ngöôøi huùt thuoác laù moãi ngaøy moät bao thì möùc HbCO trong cô theå seõ ñaït ñeán – 5%. Trong khi ñoù ngöôøi khoâng huùt thuoác thì trong maùu chæ coù 1% HbCO.

Hemoglobin coù aùi löïc hoùa hoïc ñoái vôùi CO maïnh hôn ñoái vôùi O2 khi CO vaø O2 baûo hoøa vôùi hemoglobin thì noàng ñoä HbO2 (oxy hemoglobin) vaø HbCO (carbonhemoglobin) coù quan heä theo ñaúng thöùc sau:

Nhìn chung tieáp xuùc vôùi CO laø raát coù haïi, coù theå xaûy ra cheát ñoät ngoät ôû caùc beáp gaz vaø caùc loø ñun than... hoaëc söôûi aám baèng than vaøo muøa ñoâng.

HbCO P(CO) =M HbO P(O)

* Tieâu chuaån veà CO trong khoâng khí.

ÔÛ ñaây P(CO) vaø P(O2) laø aùp löïc thaønh phaàn hay noàng ñoä khí CO vaø O2) neân M laø haèng soá phuï thuoäc vaøo loaøi sinh vaät.

349

Moâi tröôøng chung: Giaù trò giôùi haïn cuûa CO tính ra mg/m3. Trung bình 1 giôø laø 40.

175

350

176

Trung bình 8 giôø laø 10.

Neáu hôn 12ml/l, nhieãm ñoäc chaéc chaén.

Trung bình 24 giôø laø 5.

(Ñöông nhieân cuõng coù moät soá tröôøng hôïp CO trong maùu cao do bò moät soá beänh daãn ñeán nhö ñaùi thaùo ñöôøng, xô gan, böôùi coå, ung thö, roái loaïn thaàn kinh, hen suyeãn, thieáu maùu hoaëc co thaét ñoäng maïch...).

Nôi laøm vieäc: Trong 8 giôø/ngaøy. Vieät Nam: 0,03 mg/l Lieân Xoâ cuõ: 20 mg/m3.

II. Dioxit sulfur (SO2)

Myõ: 55mg/m3.

Dioxit sulfur (SO2) coøn ñöôïc goïi:

Noàng ñoä naøy taïo ra 8% HbCO trong 5 giôø tieáp xuùc, töông ñöông vôùi nhieãm ñoäc nheï.

Khí sulfurô. Dioxit löu huyønh.

+ Döï baùo taùc haïi trong thôøi gian tieáp xuùc vôùi CO.

Noàng ñoä COmg/l

Thôøi gian tieáp xuùc vaø trieäu chöùng.

0,05

Chòu ñöôïc 1 giôø khoâng taùc haïi.

0,1

Chòu ñöôïc nöûa giôø khoâng taùc haïi.

0,125

Tieáp xuùc lieân tuïc trong 10 giôø seõ roái loaïn hoâ haáp.

0,250

Trong 2 giôø seõ nhöùc ñaàu, buoàn noân.

0,625

Trong 1 giôø seõ nhöùc ñaàu, co giaät.

2000mh/lít

Trong 2 – 3 giôø seõ cheát.

10.000mg/lít

Cheát trong 30 phuùt.

Anhydri sulfurô. Trong lónh vöïc oâ nhieãm khoâng khí thì SO2 laø chaát gaây oâ nhieãm haøng ñaàu, thöôøng ñöôïc quy keát laø moät trong caùc nguyeân nhaân quan troïng gaây taùc haïi söùc khoûe cho daân cö ñoâ thò vaø caùc khu coâng nghieäp taäp trung (caùc thaûm hoïa oâ nhieãm khoâng khí ôû thung luõng Meuse Donora London...). * Tính chaát lyù hoùa cuûa SO2:

Laø moät khí khoâng maøu, khoâng chaùy coù muøi haêng cay vaø gaây phaûn xaï ngaït thôû, vò chua cuûa acid, naëng hôn khoâng khí γ = 2,279. SO2 deã hoùa loûng döôùi aùp suaát cao hoaëc laøm laïnh ôû – 15 C. Moät lít SO2 loûng cho ta 500 lít SO2 khí.

+ Ñònh löôïng CO trong maùu:

o

Ngöôøi khoâng nghieän thuoác laù thì löôïng CO trong maùu laø 1,6ml/l

Khí SO2 loûng, boác hôi thu nhieàu nhieät neân ñöôïc duøng trong caùc maùy laïnh.

Neáu quaù cao 2ml/l coù theå naøo thaám nhieãm.

SO2 tan trong nöôùc thaønh H2SO4.

Neáu töø 8 – 12 coù khaû naêng nhieãm ñoäc. 351

176

352

177

SO2 coù tính khöû neân öùng duïng trong coâng nghieäp ñeå taåy muøi, trong hoùa hoïc duøng ñeå phaân tích.

Duøng trong luyeän kim, sôn, thuûy tinh, trong caùc maùy laïnh. Laøm chaát baûo quaûn, saûn xuaát ñieän, löu hoùa cao su (troän cao su vôùi löu huyønh roài ñun noùng leân, sau khi löu hoùa cao du trôû neân beàn hôn vaø ñaøn hoài hôn...).

Trong nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng thì khí SO2 khoâng keát hôïp vôùi O2 neân coù khaû naêng daäp taét caùc ñaùm chaùy. * Nguyeân nhaân phaùt sinh SO2:

* Ñoäc tính vaø taùc haïi cuûa SO2:

Cheá taïo H2SO4 töø quaëng pyrit giaøu S ñeå thaønh SO2 baèng caùch nung ñoát trong loø. SO2 ñöôïc tinh cheá vaø oxy hoùa thaønh SO3 vôùi chaát xuùc taùc V2O5 roài SO3 ñöôïc haáp thuï trong dung dòch H2SO4 loaõng ñeå SO3 keát hôïp vôùi H2O thaønh H2SO4.

SO2 kích thích nieâm maïc maét vaø ñöôøng hoâ haáp. ÔÛ noàng ñoä cao SO2 gaây vieâm keát maïc, boûng, ñuïc giaùc maïc. Tröôøng hôïp tieáp xuùc oà aït vôùi SO2 coù theå laøm cheát ngöôøi do ngöøng hoâ haáp, neáu cöùu kòp thôøi thì naïn nhaân seõ bò vieâm pheá quaûn, vieâm phoåi.

V2 O 5

FeS2 + 11O2 → 2Fe2O3 + 8SO2 SO2 + O2 → 2SO3

Ñoái vôùi SO2 loûng neáu tieáp xuùc nhieàu seõ daãn ñeán phuø da phoûng, coù theå hoaïi töû.

SO2 + H2O → H2SO4 Nöûa saûn löôïng löu huyønh khai thaùc treân theá giôùi ñöôïc duøng ñeå saûn xuaát H2SO4 coøn 25% duøng ñeå ñieàu cheá.

Ñoái vôùi phuï nöõ khi nhieãm SO2 coù theå laøm cho chöùc naêng tuyeán giaùp bò öùc cheá vaø roái loaïn kinh nguyeät.

Cheá taïo vaø söû duïng caùc hoùa chaát coù chöùa S nhö Na2SO3 bò hydrosulfit... trong caùc ñieàu kieän nhaát ñònh coù theå phaùt sinh SO2 trong khoâng khí.

Tieáp xuùc laâu daøi vôùi SO2 ôû noàng ñoä cao coù theå bò xô cöùng phoåi, khí thuûng, aûnh höôûng ñeán chöùc naêng hoâ haáp. Hydrosulfur (H2S) moät khí thoái vaø ñoäc nhöng ñöôïc söû duïng trong coâng nghieäp hoùa chaát vaø ñöôïc söû duïng ñeå chöõa beänh nhö taém sulfur.

Caùc ngaønh coâng nghieäp söû duïng caùc nhieân lieäu chöùa S nhö nhieät ñieän, caùc loø hôi ñoát than hoaëc daàu... Trong than tyû leä S coù theå coù töø 1 – 5% (tuøy loaïi) coøn daàu FO coù tôùi 3% S. SO2 laøm chaát taåy traéng trong coâng nghieäp giaáy, canxi hydrosulfat (Ca(HSO3)2 laø chaát raát quan troïng ñeå saûn xuaát giaáy, ñöôøng sôïi, nhuoäm ñen vuõ khí, laøm ñen thuoác suùng.. Laøm chaát xoâng hôi trong saùt truøng, taåy ueá, dieät chuoät. 353

177

354

178

Laø khí khoâng maøu, noù ñoùng moät vai troø quan troïng trong chu trình nitô.

Baûng 4–1. Ñoäc tính cuûa khí SO2 Trieäu chöùng

Theo Henderson Haggard

Theo Lehmann

Laø moät hôïp chaát cuûa nitô nhieàu nhaát trong khoâng khí thieân nhieân, khoâng coù yù nghóa nhö moät khí oâ nhieãm.

Less mg/m3

ppm (cm3/m3)

ppm

Cheát nhanh trong 30 – 60 phuùt

1.300 – 1.000

500 – 400

665 – 565

Nguy hieåm sau hít phaûi 30 – 60 phuùt

260 – 130

100 – 50

165 – 130

Ho, kích thích hoâ haáp

50

20

–

30 – 20

12 – 8

10

13 – 8

5–3

–

Giôùi haïn ñoäc tính Giôùi haïn ngöûi thaáy muøi

Noù coù maët trong khoùi thuoác laù. 2. NO: Oxit nitric hay nitô oxit (nitrogen monoxide, nitro–gen oxide, nitric oxide)

Laø moät khí ñoäc khoâng maøu, coù theå bò oxy hoùa thaønh NO2. Ñöôïc taïo thaønh trong quaù trình ñoát chaùy trong caùc loø hay ñoäng cô ñoát. Nhieät ñoä caøng cao caøng taïo nhieàu NO.

Noàng ñoä cho pheùp toái ña SO2 tieâu chuaån Vieät Nam laø 0,02mg/l

3. NO2: Nitô dioxit, Peroxit nitô (Nitrogen dioxit)

Khí ñoäc maøu naâu ñoû.

Coù theå noùi SO2 laø tieàn thaân cuûa möa acid do nhöõng hoaït ñoäng coâng nghieäp maø haøng naêm:

ÔÛ nhieät ñoä thöôøng, hôi cuûa noù laø moät hoãn hôïp caân baèng goàm NO2 vaø N2O4 (dinitrogen). Khi laøm noùng leân N2O4 taùch ra vaø NO2 coù haøm löôïng taêng leân. Treân 140oC taùch ra thaønh NO vaø O2.

Chaâu AÂu thaûi vaøo khí quyeån 35 trieäu taán SO2. Chaâu AÙ Baéc Myõ

18,2 trieäu taán SO2

4. N2O4: Nitô tetroxit (ditritrogen tetroxit) daïng ñime cuûa NO2.

19,1 trieäu taán SO2

III. Nhieãm ñoäc bôûi oxit cuûa nitô (nitrogen oxides)

5. N2O3: Anhydrit nitô (dinitrogen trioxide).

Caùc oxit cuûa nitô (coù 7 hôïp chaát oxit cuûa nitô)

6. NO3: Nitô trioxit

1. N2O: Protoxit nitô (dinitrogen Oxide, nitrous oxide)

7. N2O5: Nitô prntoxit, anhydrit nitric (dinitô pentaoxit) (dinitrogen pentoxide, anhydrit nitric).

Thöôøng goïi laø khí cöôøi (laughing gas)

355

178

356

179

Trong khoâng khí NO bò oxy hoùa tröïc tieáp thaønh NO2

A. Nguoàn goác hình thaønh NO (oxit nitô):

2NO + O2 → 2NO2

Nguoàn goác töï nhieân: Do quaù trình sinh hoïc ñaëc bieät laø do caùc taùc ñoäng cuûa vi khuaån. Ngöôøi ta ñaùnh giaù caùc nguoàn töï nhieân cuûa NO treân toaøn caàu lôùn hôn 10 laàn nguoàn töï nhieân cuûa NO treân toaøn caàu lôùn hôn 10 laàn nguoàn kyõ thuaät do caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi saûn sinh ra. Tuy nhieân, caùc nguoàn töï nhieân ñöôïc phaân boá ñeàu khaép ñòa caàu neân noàng ñoä cuûa NO raát nhoû so vôùi söï oâ nhieãm do hoaït ñoäng taäp trung cuûa con ngöôøi ôû caùc vuøng ñoâ thò vaø coâng nghieäp.

(tuy nhieân phaûn öùng raát chaäm, NO coù noàng ñoä loaõng khoâng bò oxy hoùa). NO2 ñöôïc taïo ra töø caùc loø ñun, töø ñoäng cô xe coä. Khi ñoát moät taán than coù khoaûng 5 – 10kg NO2 thaûi ra. Vôùi xaêng daàu thì coù 25 – 30kg NO2 thaûi ra treân moät taán. Trong khí thaûi cuûa coâng nghieäp, hoùa chaát phaùt sinh do saûn xuaát HNO3 (acid nitric) baèng oxy hoùa NH3 laø nguoàn quan troïng.

Nguoàn töø caùc hoaït ñoäng coâng ngheä, saûn xuaát, sinh hoaït:

Khí thaûi töø caùc ñoäng cô chaïy xaêng vaø Diezel (khi chaùy hoaøn toaøn vôùi toác ñoä lôùn thöôøng thaûi ra löôïng NO leân ñeán 4.00 ppm (ôû Los Angeles haøng naêm oâ toâ thaûi hôn 400 taán NO).

Trong khoùi thuoác laù coù caû NO vaø NO2. Töø nhöõng thaûm hoïa do chaùy:

Khí thaûi cuûa turbin khí chöa ñaït ñeán 2.000 ppm, trong khi ñoù thì nhaø maùy nhieät ñieän chaïy baèng than chæ coù 200– 1.200ppm NO (phuï thuoäc kyõ thuaät laøm noùng).

Nhaø chaùy (goã, tre, laù...) taïo ra nhieàu NO, NO2, CO, CO2..., ngoaøi ra coøn coù HCN (acid xyanhydric) (ñaëc bieät laø nhaø cöûa coù nhöõng trang thieát bò ñoà duøng baèng chaát deûo, nhöïa...)

Kyõ ngheä haøn ñieän, haøn oxy.

Dynamite (trinitroglycerine, trinitrine), thuoác suùng (trinitrocellulose), TNT (trinitrotoluence), phim aûnh loaïi dinitrocellulose (coù moät laàn ôû ClevelADN bò chaùy moät buoàng chöùa 5.000 taán phim X quang laøm cheát 126 beänh nhaân ñang naèm vieän).

Saám chôùp. Phaân huûy acid nitric (HNO3) hoaëc NO3 vôùi söï coù maët cuûa caùc chaát khöû: NO, NO2. Caùc loø ñoát than, daàu DO... Noå caùc chaát noå.

Khi chaùy noå TNT coøn sinh ra dinitrophenol raát ñoäc.

B. Nguoàn goác hình thaønh dioxit nitô (NO2).

(Noàng ñoä cho pheùp cuûa dinitrophenol laø 0,05 mg/m3).

Nguoàn töø oâ nhieãm khoâng khí:

(Noàng ñoä cho pheùp cuûa NO2 laø 5,0 mg/m3). 357

179

358

180

Ñaàu naêm 1960, moät taøu chôû ñaày phaân ñaïm ñaäu ôû caûng Haûi Phoøng bò chaùy khoang chöùa phaân laøm cheát 5 ngöôøi.

hoâ haáp, taùc haïi treân beà maët phoåi vaø gaây ra caùc toån thöông ôû phoåi.

Caùc saûn phaåm chöùa nitrit, nitrat, HNO3 (sôn, thuoác nhuoäm...)

Trong moâi tröôøng coâng nghieäp tieáp xuùc 10 phuùt vôùi noàng ñoä 9,4 mg/m3 seõ gaây roái loaïn hoâ haáp, vôùi 169 mg/m3 seõ daãn ñeán phuø phoåi.

Trong saûn xuaát coâng nghieäp NO2 ñöôïc quan taâm nhieàu hôn NO vì ñoäc tính cuûa noù vaø thöôøng gaây oâ nhieãm.

IV. Carbon dioxit (CO2)

Trong kyõ ngheä hoùa hoïc: Khi cheá taïo HNO3, caùc nitrat, caùc daãn xuaát höõu cô coù nhoùm NO2, cheá taïo acid oxalic, axit arsenic, laøm phaåm maøu, sôn, phaân boùn, axit phosphoric.

1. Nguoàn goác phaùt sinh vaø ñieàu kieän tieáp xuùc

Trong sinh hoaït vaø trong thieân nhieân: Trong khoâng khí, khí quyeån tyû leä CO2 chieám 0,3 – 0,4%o.

Trong caùc hoaït ñoäng saûn xuaát thoâng thöôøng nhö haøn ñieän, ñuùc ñieän, caét kim loaïi baèng moû haøn, que haøn, noå mìn, phaù ñaù laøm vaät lieäu xaây döïng, in, taåy.

Trong khoâng khí con ngöôøi thôû ra thì tyû leä ñoù laø 0,3 – 0,4%o vì vaäy khi coù nhieàu ngöôøi ôû trong moät khoâng gian keùm thoaùng maùt thì roõ raøng raát coù haïi.

C. Ñoäc tính cuûa NO2

CO2 laø saûn phaåm cuûa quaù trình ñoát chaùy hoaøn toaøn caùc chaát höõu cô thöôøng duøng haøng ngaøy nhö ñoát daàu, khí ñoát, than cuûi.

NO2 ôû noàng ñoä cao coù theå gaây cheát ngöôøi vì noù lieân keát vôùi huyeát saéc toá 1.000 laàn nhanh hôn oxy. Khí NO2 gaây chaùy lôïi, chaûy maùu trong, gaây vieâm vaø ung

Quaù trình phaân huûy caùc chaát höõu cô cuõng nhö quaù trình hoâ haáp cuûa thöïc vaät taïo ra nhieàu CO2.

thö phoåi, aûnh höôûng ñeán boä maùy hoâ haáp. NO2 ôû noàng ñoä thaáp thì raát coù lôïi cho thöïc vaät vì thöïc

(Trong röøng caây cao ôû Vieät Baéc veà ñeâm tyû leä CO2 trong khoâng khí leân tôùi hôn 1%o. Trong röøng cao su Nam Boä veà ñeâm tyû leä CO2 cuõng leân tôùi 0,9%o trong khi aáy khoâng khí ngoaøi trôøi tyû leä CO2 chæ coù 0,3%o.

vaät söû duïng nitô cuûa khoâng khí nhö moät nguoàn nitô cho quaù trình trao ñoåi chaát. NO2 theo Toå chöùc Y teá Theá Giôùi ngöôõng khöùu giaùc coù theå caûm nhaän ñöôïc laø 0,4 mg/m3.

CO2 coù tyû troïng cao hôn khoâng khí 1,5 laàn (nghóa laø naëng hôn khoâng khí) vì vaäy noù hay coù noàng ñoä cao ôû nhöõng vuøng truõng thaáp, kín gioù nhö hoá saâu, gieáng caïn, haàm ngaàm... Vì vaäy maø coù nhieàu tai naïn xaûy ra khi ñaøo gieáng. Tai haïi hôn

NO2 laø moät anhydrit axit, noù taùc ñoäng vôùi hôi nöôùc cuûa khoâng khí aåm chöùa trong caùc vuøng treân vaø döôùi cuûa boä maùy

359

180

360

181

atmotphe. Ñieàu naøy giaûi thích cho ta caøng roõ theâm – ôû noâng thoân gieáng nöôùc saâu khoâng coù tai naïn do CO2 maø chæ bò tai naïn CO2 khi ñaøo gieáng nghóa laø khi chöa coù nöôùc.

laø ñaõ ôû döôùi saâu maø coøn huùt thuoác, ñoát löûa. Thaät voâ cuøng nguy hieåm... UÛ men röôïu vaø naáu röôïu trong buoàng kín cuõng gaây taùc haïi ñeán cô theå bôûi vì trong caùc haàm röôïu chöùa nhieàu CO2.

CO2 khoâng bò than hoaït tính haáp thuï neân khoâng theå phoøng choáng CO2 baèng maët naï kieåu hoäp loïc.

Trong saûn xuaát:

Hoùa tính:

Trong kyõ ngheä hoùa hoïc khi cheá taïo hoaëc söû duïng caùc hôïp chaát nhö carbonat (CO 23− ) , saûn xuaát röôïu bia, nöôùc giaûi

Dung dòch nöôùc CO2 coù tính acid laøm ñoû giaáy quyø vaø laøm maát maøu hoàng cuûa chaát chæ thò maøu phenoltalein ñaõ ñöôïc laøm hoàng bôûi kieàm cuûa caùc dung dòch kieàm [NaOH, KOH, NH4OH, Ba(OH)2] vaø nöôùc voâi haáp thuï CO2. Neáu thöøa CO2 seõ taïo thaønh carbonat acid hay bicarbonat.

khaùt coù gaz, nöôùc khoaùng nhaân taïo, kyõ ngheä laøm laïnh duøng CO2 loûng hoaëc raén. Trong khai thaùc haàm moû thöôøng phaûi tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi noàng ñoä CO2 cao tuøy theo ñieàu kieän thoâng gioù. Noàng ñoä toái ña cho pheùp chæ 5%o nhöng ôû moät vaøi nôi nhö Quaûng Ninh, Baéc Thaùi, caùc haàm loø coù khi ñaït 20 – 30%o.

Trong soá caùc kieàm thöôøng duøng chæ coù bari Ba(OH)2 laø khoâng taïo thaønh bicarbonat vaø taïo thaønh baricarbonat trung tính. Vì vaäy bari ñöôïc duøng ñeå ñònh löôïng CO2 theo phöông phaùp chuaån ñoä.

Trong caùc haàm chöùa nguõ coác thöôøng laø thoùc gaïo, thöôøng phaùt sinh nhieàu CO2 hoaëc trong caùc phoøng kín chöùa haït gioáng naåy maàm, khoai taây... thöôøng deã xaûy ra tai naïn.

3. Ñoäc tính cuûa CO2

Trong ñieàu kieän bình thöôøng, maùu cuûa cô theå khi ñeán phoåi mang theo CO2 do cô theå thaûi ra döôùi daïng HbCO2 (carbohemoglobin). ÔÛ phoåi HbCO2 phaân ly thaønh CO2 theo khoâng khí thôû ra vaø Hb.

2. Tính chaát lyù hoùa cuûa CO2 Lyù tính

CO2 laø moät khí khoâng maøu, khoâng muøi, vò teâ. Tyû troïng 1,524 (1 lít naëng 1,977 gam ôû 0oC).

Hb keát hôïp ngay vôùi O2 cuûa khoâng khí hít vaøo ñeå thaønh HbO2 vaø chuyeån ñeán caùc teá baøo, moâ, toå chöùc cuûa cô theå.

Deã hoùa loûng, soâi ôû –78oC.

Trong khoâng khí coù nhieàu CO2 thì hieän töôïng bình thöôøng treân khoâng xaûy ra, O2 khoâng ñöôïc cung caáp cho cô theå

Moät lít CO2 loûng cho 462 lít CO2 ôû daïng khí. CO2 tan trong nöôùc vaø bò haáp thuï ngang theå tích nöôùc ôû moïi aùp suaát, 1 lít nöôùc hoøa tan 1 lít CO2 döôùi aùp suaát 1 361

181

362

182

neân cô theå bò ngaït. Nhö vaäy coù theå noùi ngaït do nhieàu CO2 hay do thieáu O2 ñeàu ñuùng.

Tyû leä O2 xuoáng ñeán 7 – 9% seõ gaây töû vong. Ñeøn Davi taét ôû tyû leä O2 15,5 – 20%.

Cô cheá gaây ngaït ôû ñaây laø CO2 ñaõ chieám maát O2 trong khoâng khí thôû laøm cho cô theå thieáu O2.

Ñeøn daàu hoûa taét ôû tyû leä O2 17,7 – 18,6%. Ñeøn benzen taét ôû tyû leä O2 16%.

Noàng ñoä 15%o – gaây khoù chòu veà hoâ haáp.

Ñeøn caày taét khi tyû leä O2 13 – 14%.

Noàng ñoä 15%o khoâng theå laøm vieäc ñöôïc.

Khí thaép saùng 10,9%.

Noàng ñoä 30 – 60%o nguy hieåm ñeán tính maïng.

Ñeøn ñaát (gioù ñaù) C2H2 taét 10%.

Noàng ñoä 80 – 100%o coù hieän töôïng ngaït thôû.

Nhö vaäy ta coù theå töø hieän töôïng daàu hoûa taét ñeå bieát ñöôïc tyû leä O2 trong khoâng khí giaûm ñeán möùc baét ñaàu nguy hieåm cho con ngöôøi.

Noàng ñoä 100 – 300%o ngaït thôû. Noàng ñoä CO2 = 350%o (35%) cheát ngöôøi.

Khoâng khí thôû coù tyû leä oxy cao hôn bình thöôøng cuõng nguy hieåm cho söùc khoûe. Thôû CO2 vôùi tyû leä 60% coù theå bò tai bieán. Thôû nhieàu O2 tinh khieát trong nhieàu ngaøy lieàn coù theå gaây ra caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc, coù caùc aûnh höôûng xaáu veà hoâ haáp, veà maùu, sinh hoùa hoïc, toå chöùc hoïc vaø coù theå cheát.

4. Moái töông quan giöõa CO2 vaø O2 trong khoâng khí trong tröôøng hôïp nhieãm ñoäc do CO2

CO2 vaø moät soá khí khaùc gaây ngaït thôû ñôn thuaàn laø khi chuùng ôû noàng ñoä cao thì chuùng laøm giaûm aùp suaát rieâng phaàn cuûa O2 trong khoâng khí thôû. Cuï theå laø noàng ñoä caùc khí trong khoâng khí taêng leân trong khi noàng ñoä O2 giaûm ñi. Haäu quaû laø cô theå bò ngaït do thieáu O2 (nôi naøo khoâng khí coù CO2 cao thöôøng coù tyû leä O2 thaáp).

* Moät soá ví duï veà nhieãm ñoäc CO2 vaø O2 nhö sau:

Ñaøo hoá moùng ôû coâng tröôøng thuûy ñieän Thaùc Baø (Yeân Baùi) coù 3 ngöôøi bò tai naïn thì 2 ngöôøi cheát (noàng ñoä CO2 ôû ñaùy saâu 3m luùc naøy CO2 laø 24%, O2 laø 0%).

Hieän töôïng xaûy ra khi thieáu oxy ñoái vôùi ngöôøi vaø söï chaùy.

Coáng ngaàm ven ñöôøng lôùn khu moû apatit Laøo Cai, oâ toâ taûi qua laïi thöôøng xuyeân chieàu saâu 2 m, noàng ñoä CO2 laø 10%, O2 laø 12%.

Tyû leä O2 trong khoâng khí saïch trung bình laø 20,5% (tieâu chuaån nôi laøm vieäc laø 20% O2). Neáu chæ ñaït 17% thì nhòp ñoä hoâ haáp taêng leân. Coøn neáu 15% gaây nhöùc ñaàu, uø tai. 363

182

364

183

Töø khi baét ñaàu cuoäc caùch maïng coâng nghieäp ñeán nay löôïng CO2 trong khí quyeån taêng leân 25% vaø seõ taêng leân gaáp 2 laàn vaøo giöõa theá kyû sau. Thoâng thöôøng thì ñaïi döông haáp thuï CO2 xuoáng saâu döôùi ñaïi döông heát 1/2 coøn laïi 1/2. Nhôø vaäy maø con ngöôøi cuõng ñôõ phaàn naøo söï dö thöøa CO2. Tuy nhieân trong maáy chuïc naêm qua do nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi treân caùc maët: coâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi... ñaõ thaûi vaøo khí quyeån 1 löôïng CO2 quaù lôùn maø caây xanh vaø ñaïi döông cuõng khoâng ñuû söùc haáp thuï heát. Haøng naêm, con ngöôøi thaûi vaøo khoâng khí laø 8 tyû taán CO2, trong khi ñoù möùc oån ñònh ñeå duy trì caân baèng cuoäc soáng chæ laø 1,8 tyû ñeán 2 tyû taán, vì vaäy vieäc dö thöøa CO2 trong khí quyeån seõ goùp phaàn daãn ñeán söï thay ñoåi khí haäu toaøn caàu. Caùc nhaø khoa hoïc öôùc tính cöù taêng 10% löôïng CO2 thì nhieät ñoä Traùi Ñaát taêng 0,5oC.

Gieáng ñang ñaøo saâu 5 m, ngöôøi ñaøo gieáng ñeå luoân ñieáu thuoác laøo ôû ñaùy gieáng. Noàng ñoä CO2 ngang taàm ngöôøi ngoài laø CO2 = 6% vaø O2 = 15%. Haàm moû than khu vöïc Quaûng Ninh ñaõ boû khoâng söû duïng quan saùt thaáy CO2 = 8%, O2 = 10%. Tieåu chuaån veä sinh:

CO2 trong khoâng khí saïch 0,3 – 0,4%o. CO2 trong khoâng khí nôi laøm vieäc 1%o. CO2 trong haàm loø 5%o. O2 khoâng ñöôïc nhoû hôn 20%. Toùm laïi: Dioxit carbon (CO2) vôùi haøm löôïng 0,03% trong khí quyeån, noù laø nguyeân lieäu chuû yeáu cho quaù trình quang hôïp ñeå taïo ra naêng suaát sinh hoïc sô caáp cho caây xanh... Thoâng thöôøng löôïng CO2 saûn sinh moät caùch töï nhieân caân baèng vôùi löôïng CO2 ñöôïc söû duïng cho quang hôïp. Nhöng: Vieäc ñoát chaùy nhieân lieäu hoùa thaïch ñaõ laøm taêng ñaùng keå löôïng CO2 trong khí quyeån.

Chuùng ta neân nhôù raèng löôïng O2 treân Traùi Ñaát laø do caây röøng haøng ngaøy hieán daâng ban taëng cho loaøi ngöôøi, ñoàng thôøi haáp thuï moät löôïng lôùn CO2 do con ngöôøi thaûi ra, aáy theá maø giôø ñaây con ngöôøi ñaõ taøn phaù röøng moät caùch khoâng tieác thöông vaø haøng ngaøy coøn tung vaøo khí quyeån moät löôïng lôùn CO2. Vaäy thì laøm sao khí haäu traùi ñaát laïi khoâng thay ñoåi!

Vieäc phaù röøng ñaõ laøm giaûm naêng löïc haáp phuï CO2 trong töï nhieân töø ñoù gaây neân söï maát caân baèng. Töø ñoù haøm löôïng CO2 trong khoâng khí taêng cao hôn möùc tieâu thuï vì vaäy ñaõ vaø ñang goùp phaàn daãn ñeán söï thay ñoåi khí haäu toaøn caàu...

V. Hydrocarbon (CH)

Hydrocarbon laø nhöõng chaát maø phaân töû cuûa chuùng goàm nhöõng nguyeân töû carbon vaø hydro. Ngöôøi ta goïi hydrocarbon vaø nhöõng daãn xuaát khaùc nhau cuûa chuùng laø caùc hôïp chaát höõu cô.

Haøng naêm, caùc nöôùc ñang phaùt trieån phaù huûy 157.000 km röøng baèng toaøn boä dieän tích töï nhieân nöôùc Myõ (caû Theá Giôùi bò taøn phaù 170.000 km2). 2

365

Hydrocarbon ñöôïc chia thaønh: Hydrocarbon no.

183

366

184

Hydrocarbon khoâng no.

Benzen taïo vôùi khoâng khí thaønh moät hoãn hôïp deã noå, deã troän vôùi ete, xaêng vaø caùc dung moâi höõu cô khaùc, taïo thaønh vôùi nöôùc moät hoãn hôïp soâi ôû nhieät ñoä 69,25oC.

Trong phaïm vi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí do hydrocarbon gaây ra coù 2 loaïi ñaùng ñöôïc quan taâm maø ñaëc tröng laø:

Benzen ít tan trong nöôùc, deã tan trong caùc dung moâi höõu cô, ñaëc bieät benzen laø dung moâi raát toát, hoøa tan ñöôïc nhieàu chaát nhö môõ, cao su, haéc ín...

Benzen: Noù laø moät loaïi hydrocarbon khoâng no, laø moät loaïi hydrocarbon voøng thôm ñôn giaûn nhaát: (C6H6).

Veà hoùa hoïc benzen laø moät chaát quan troïng ñöôïc duøng laøm nguyeân lieäu toång hôïp chaát höõu cô nhö nitrobenzen, phenol, clobenzen, anilin (C6H5NH2)... duøng trong coâng nghieäp hoùa chaát saûn xuaát chaát deûo, thuoác nhuoäm, boät giaët, sôïi nhaân taïo, chaát noå, thuoác baûo veä thöïc vaät.

Methan: CH4 laø moät loaïi hydrocarbon no ñôn giaûn nhaát. Chuùng ta chæ taäp trung ñi saâu, tìm hieåu 2 hoùa chaát naøy thoâi. A. Benzen (C6H6) 1. Tính chaát lyù hoùa cuûa benzen

2. Nhöõng coâng vieäc tieáp xuùc vôùi benzen vaø coù theå bò nhieãm ñoäc

Benzen tieáng Nga laø Benzol töùc laø benzen C6H6 vaø benzin laø xaêng. Trong xaêng Lieân Xoâ tröôùc ñaây nhaäp vaøo Vieät Nam coù töø 3 – 7%.

Con ñöôøng xaâm nhaäp chuû yeáu laø hoâ haáp vì benzen deã boác hôi vaø toàn ñoïng ôû nhöõng nôi thaáp, ít thoâng gioù, benzen coù theå thaám qua da nhöng ít hôn...

Benzen ñöôïc nhaø Vaät lyù ngöôøi Anh Farañaây (M. Faraday) phaùt hieän ra naêm 1925, oâng taùc ñöôïc noù töø phaàn nung cuûa khí thaép.

Saûn xuaát benzen töø chöng caát than ñaù, daàu moû. Laøm dung moâi hoøa tan chaát beùo, taåy môõ ôû da, xöông, vaûi, sôïi, len... laøm saïch veát môõ treân caùc vaät dính daàu môõ.

Naêm 1833, nhaø Hoùa hoïc Ñöùc Mitselic (E. Mitcherlich) ñaõ ñieàu cheá ñöôïc benzen khi chöng khoâ muoái canxi cuûa xit benzoic (cho neân benzen ñöôïc mang teân nhö vaäy).

Ñieàu cheá vaø söû duïng vecni, sôn, men, matit, möïc in, cheá taïo da meàm, chaát baûo quaûn coù benzen.

Benzen laø chaát loûng khoâng maøu, coù muøi khoâng khoù chòu, ñoâng ñaëc ôû 5,5oC vaø soâi ôû 80,1oC. Tyû troïng cuûa benzen γ = 0,8791 g/cm3 (nheï hôn nöôùc), 1 lít hôi benzen naëng 3,25 gam.

367

Hoà sôïi baèng saûn phaåm chöùa benzen, vaûi möa, giaû da.... 3. Ñoäc tính cuûa benzen

184

368

185

AÛnh höôûng leân thaàn kinh, khi nhieãm ñoäc maõn tính noù taùc duïng treân tuûy xöông do moät phaàn chuyeån thaønh caùc hôïp chaát phenol C6H5OH.

Methan laø moät loaïi hydrocarbon no ñôn giaûn nhaát. Noù laø moät loaïi khí goùp phaàn gaây neân hieäu öùng nhaø kính. Nguoàn goác saûn sinh ra khí methan thöôøng baét nguoàn töø:

Ñoäc tính qua ñöôøng tieâu hoùa:

– Caùc quaù trình sinh hoïc, ví duï nhö söï leân men hoùa ñöôøng ruoät cuûa ñoäng vaät coù guoác, cöøu vaø nhöõng ñoäng vaät khaùc.

– 10 – 15 gam moät laàn seõ cheát. – 50 – 100 gioït uoáng haøng ngaøy coù theå nhanh choùng daãn ñeán beänh baïch caàu.

– Söï phaân giaûi kî khí ôû nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc, ruoäng luùa...

Ñoäc tính qua ñöôøng hoâ haáp: > 200 mg/l

Ngoä ñoäc toái caáp cheát ngay

> 60 mg/l

Ngoä ñoäc cheát ngöôøi

20 – 30 mg/l

Ngaát sau 20 – 30 phuùt

10 mg/l

Ngoä ñoäc baùn caáp

> 0,5 mg/l

Ngoä ñoäc maõn tính

– Do chaùy röøng, do ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch. Haøng naêm, con ngöôøi ñaõ thaûi vaøo khí quyeån moät löôïng CH4 raát lôùn 550 × 106 taán (nghóa laø taêng gaáp 2 laàn trong 30 naêm qua). Ñieàu quan troïng ñoái vôùi khí haäu traùi ñaát laø khí CH4 giöõ nhieät hôn 30 laàn khí CO2 vaø noù chieám 16% trong khí nhaø kính.

Benzen raát ñoäc cho neân sau khi nhieãm ñoäc maø ngöøng tieáp xuùc vôùi C6H5 thì noù vaãn tieán trieån (do benzen tích luõy trong caùc toå chöùc nhieàu môõ, tuûy xöông...) neân vaãn coøn taùc duïng. Nhieãm ñoäc coù khi xuaát hieän raát muoän, sau 20 thaùng. Neáu ñieàu trò khoûi, thôøi gian hoài phuïc coù theå keùo daøi vaø beänh vaãn coøn khaû naêng taùi phaùt, phuï nöõ coù thai deã ñeû non, hö thai... Noùi chung hieän nay chöa coù thuoác ñaëc trò, chuû yeáu laø ñieàu trò trieäu chöùng...

50%

CFC

20%

CH4

16% (giöõ nhieät gaáp 30 laàn CO2)

O3

8%

NO

6%

VI. Buïi vaø caùc chaát raén khoâng chaùy heát

B. Methan (CH4)

369

CO2

185

370

186

Nhöõng loaïi buïi naøy sinh ra töø caùc moû nhieân lieäu, caùc baõi raùc, töø maët ñaát, töø vieäc ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn caùc chaát höõu cô, buïi phoùng xaï, buïi nuùi löûa...

Khi nuùi löûa Pinatupo hoaït ñoäng (naêm 1991) phun löûa mang theo 600 tyû m3 ñaát. Sau ñoù, moãi laàn gaëp möa taïo ra luõ buøn raát kinh khuûng, tai hoïa naøy coù leõ ñeán naêm 2010 môùi khaéc phuïc heát, nhöng töø ñaây ñeán ñoù nuùi löûa Pinatupo vaãn rình raäp chôø phun löûa.

Moãi ngöôøi, 1 ngaøy hít thôû 12m3 khoâng khí: Nhöõng haït d > 10μm =

M seõ giöõ ôû muõi vaø taïo ra “cöùt 10 6

Söï coá Chernobyl 25 – 26/4/1986 trôû thaønh söï coá toài teä nhaát haønh tinh. Ngoaøi vieäc tung vaøo khí quyeån buïi phoùng xaï laøm cheát hôn 150.000 ngöôøi, noù coøn tung cao caû nhöõng taám beâtoâng 4.000 taán, nhieät ñoä khi xaûy ra söï coá laø 3.6000o.

muõi” nhö ta vaãn goïi. Nhöõng haït töø 3 – 10μm seõ ngöng ôû pheá quaûn vaø laéng tuï ôû maøng pheá quaûn. Nhôø caùc tieâm mao ôû maøng nhaøy pheá quaûn, caùc haït naøy ñöôïc ñaåy ngöôïc doøng ñöa trôû laïi khí quaûn vaøo thöïc quaûn vaø ñöôïc khaïc ra ngoaøi.

Coù moät loaïi vaät lieäu xaây döïng maø cho maõi ñeán nay ngöôøi ta môùi phaùt hieän heát taùc haïi cuûa noù ñoù laø amiante. Ngöôøi ta ví amiante (thaïch mieân) laø quaû bom noå chaäm. Xöa kia amiante ñöôïc xem laø moät vaät lieäu thaàn kyø ñöôïc söû duïng roäng raõi vì noù ñöôïc duøng laøm vaät lieäu caùch nhieät trong baøn laø, laøm quaàn aùo choáng löûa, laøm töôøng caùch nhieät, caùch aâm. Thaïch mieân vaø xi maêng troän laïi laøm toân xi maêng hay fibroximent. Amiante cuøng vôùi thaïch cao duøng ñeå bao boïc caùc coát saét trong caùc coâng trình xaây döïng cao taàng, laøm maù phanh, laøm boä ly hôïp (embrayage) trong oâ toâ, laøm loø nöôùng baùnh, væ nöôùng thòt caù...

Caùc haït mòn < 3 μm, ít hoøa tan seõ chui vaøo taän caùc pheá nang vaø tieåu pheá nang. ÔÛ ñaây khoâng coù maøng nhaày coù tieâm mao neân caùc haït naøy khoâng ñöôïc toáng ra ngoaøi nhöng bò bao vaây roài chui vaøo phoåi, gaây caùc beänh vieâm xoang, vieâm phoåi, ho, hen, suyeãn... Buïi lô löûng, ngoaøi khoâng khí deã haáp thuï vaø phaùt taùn aùnh saùng maët trôøi laøm giaûm ñoä trong suoát cuûa khí quyeån nghóa laø laøm giaûm bôùt taàm nhìn xa. Taàm nhìn xa lôùn nhaát laø 36 km nhöng khi phaân töû buïi laø 0,1 mg/m3 thì taàm nhìn xa chæ coøn 12km.

Haäu quaû cuûa vieäc tieáp xuùc laâu ngaøy vôùi amiante seõ sinh caùc beänh:

Buïi lô löûng gaây taùc haïi cho ngaønh coâng nghieäp caàn veä sinh cao nhö coâng nghieäp döôïc, coâng nghieäp thöïc phaåm.

– Ung thö maøng phoåi. – Beänh buïi phoåi (asbestose) gaây xô phoåi.

ÔÛ thöïc vaät, khi laù nhieãm buïi, haøm löôïng chaát luïc dieäp cao hôn nhöng sinh khoái laù thaáp hôn so vôùi laù khoâng bò nhieãm buïi.

371

– Ung thö phoåi.

186

372

187

Nhöõng ngöôøi nghieän thuoác laù thì nguy cô daãn ñeán caùc beänh treân seõ xuaát hieän sôùm hôn.

Khí sulfurô (SO2) cuõng coù theå saûn sinh ra töø hoaït ñoäng nuùi löûa. Khi nuùi löûa hoaït ñoäng thöôøng tung vaøo khí quyeån hydrosulfua (H2S) vaø dioxit sulfua (SO2).

§IV. MÖA ACID

Khí sulfurô (SO2) coù nguoàn töï nhieân chæ chieám moät tyû leä raát nhoû (khoaûng 1/10) so vôùi nguoàn goác nhaân taïo (töø nhöõng hoaït ñoäng coâng nghieäp, giao thoâng...)

Ngaøy nay nhieàu yù kieán cuûa caùc nhaø khoa hoïc cho raèng: Hieän nay, nhaân loaïi ñang ñöùng tröôùc 3 thaûm hoïa mang tính toaøn caàu ñoù laø möa acid, hieäu öùng nhaø kính vaø söï caïn kieät taàng ozone.

ÔÛ moät soá nöôùc chæ rieâng caùc nhaø maùy nhieät ñieän cuõng ñaõ thaûi vaøo khoâng khí 2/3 löôïng SO2, 1/3 laø do nhöõng hoaït ñoäng khaùc.

I. Ñònh nghóa veà möa acid

Ngoaøi SO2, caùc nhaø maùy nhieät ñieän khi söû duïng nhieân lieäu hoùa thaïch ñeå phaùt ñieän cuõng ñaõ thaûi vaøo khoâng khí moät löôïng lôùn NO. ÔÛ moät soá nöôùc, löôïng khí thaûi naøy do caùc nhaø maùy nhieät ñieän chieám 40% coøn 60% laø do caùc hoaït ñoäng giao thoâng vaän taûi.

Chuùng ta bieát raèng nöôùc möa nguyeân chaát coù ñoä pH = 5,0 bôûi vì caùc chaát khí hoøa tan ñöôïc bao goàm CO2. Khi khoâng khí bò oâ nhieãm do nhöõng hoaït ñoäng coâng nghieäp giao thoâng, laøm cho nöôùc möa coù ñoä pH giaûm thaáp thöôøng pH = 2 – 5. Nöôùc möa trong tröôøng hôïp naøy goïi laø möa acid.

Nhieàu nghieân cöùu khoa hoïc cho thaáy raèng khi xe coä chaïy vôùi vaän toác nhoû thì löôïng khí thaûi NO ít hôn so vôùi xe coä chaïy vôùi toác ñoä cao (ví duï khi V = 70 daëm/giôø thì löôïng khí thaûi NO chæ coù 0,03%).

II. Nguyeân nhaân daãn ñeán möa acid

Khi ñoát chaùy nhöõng nhieân lieäu hoùa thaïch ví duï nhö than ñaù, daàu moû do baûn thaân nhöõng nhieân lieäu hoùa thaïch naøy coù chöùa löu huyønh, khi ñoát chaùy chuùng bieán thaønh sulfurô. Khí sulfurô (SO2) phaûn öùng trong khoâng khí vaø trong maây ñeå taïo thaønh acid sulfuric (H2SO4). Chính acid sulfuric naøy ñaõ laøm cho nöôùc möa coù tính acid.

III. Haäu quaû cuûa möa acid

Khi nöôùc möa coù ñoä acid lôùn (pH < 5) rôi xuoáng ao hoà, caùc thuûy vöïc noùi chung aûnh höôûng raát lôùn ñeán caùc sinh vaät thuûy sinh (ví duï ôû Thuïy Ñieån ñaõ coù hôn 4.000 hoà chöùa khoâng coøn sinh vaät naøo soáng trong ñoù, coøn laïi 16.000 hoà chöùa khaùc thì raát ít sinh vaät sinh soáng ñöôïc).

Moät vaøi loaïi quaëng kim loaïi nhö ñoàng (Cu) chaúng haïn, coù chöùa löu huyønh vaø khí sulfurô (SO2) ñöôïc taïo thaønh khi ngöôøi ta tìm caùch khai thaùc chuùng.

373

ÔÛ Na Uy, kho caù hoài Baéc Cöïc gaàn nhö caïn kieät, hôn 1/2 soá caù hoài ôû Na Uy bò cheát do möa acid.

187

374

188

Khoaûng 1/3 khí SO2 saûn sinh ra treân ñaát Anh ñaõ ñöôïc gioù mang ñeán baùn ñaûo ScADNinavia laøm aûnh höôûng ñeán chaát löôïng nguoàn nöôùc treân baùn ñaûo naøy. Chính vì vaäy, oâ nhieãm khoâng khí thöôøng laø söï oâ nhieãm “khoâng bieán giôùi”. Ví duï trong nhöõng naêm gaàn ñaây ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long nöôùc ta coù moät soá vuøng phaùt hieän ra möa acid ñoù laø haäu quaû cuûa nhöõng hoaït ñoäng coâng nghieäp ôû caùc nöôùc thöôïng löu soâng MeâKoâng.

toâi. Chuùng ta coù theå raéc voâi boät leân treân maët ñaát ñeå laøm trung hoøa chaát acid (ngöôøi noâng daân Vieät Nam ta ñaõ bao ñôøi nay bieát duøng voâi toâi ñeå kieåm soaùt pH cuûa ñaát). Vì vaäy, khi caùc hoà nöôùc coù hieän töôïng möa acid, chuùng ta coù theå söû duïng ñaù voâi ñeå laøm trung hoøa chaát acid. Quaù trình taùch rôøi SO2 baèng phöông phaùp “desulfua hoùa” vôùi taùc duïng cuûa ñaù voâi seõ taïo ra chaát canxi sulfat (CaSO4) laø chaát ñöôïc söû duïng ñeå laøm goã daùn trong ngaønh xaây döïng.

Möa acid laøm cho kim loaïi bò choùng ræ moøn cuõng coù nghóa laø laøm cho tuoåi thoï cuûa maùy moùc, caùc coâng trình kieán truùc, xaây döïng... giaûm thaáp. Moät soá kim loaïi nhö ñoàng, keõm, cadium döôùi taùc duïng cuûa H2SO4 noùi rieâng vaø acid noùi chung bò baøo moøn, hoøa tan... laøm cho nguoàn nöôùc coù muøi hoâi khoù chòu, neáu söû duïng seõ raát coù haïi cho söùc khoûe.

– Phaùt trieån naêng löôïng gioù, naêng löôïng maët trôøi, thuûy ñieän... seõ giaûm bôùt vieäc thaûi vaøo khoâng khí moät löôïng lôùn khí SO2, NO. – Toå chöùc toát nhöõng phöông tieän giao thoâng coâng coäng cuøng goùp phaàn laøm giaûm löôïng khí thaûi SO2, NO...

Moät soá nhaø khoa hoïc cho raèng möa acid seõ laøm cho caây coái bò cheát hoaëc khoâng phaùt trieån bình thöôøng...

IV. Nhöõng bieän phaùp haïn cheá haäu quaû cuûa möa acid

Khoa hoïc tìm caùch taùch löu huyønh (S) töø xaêng daàu tröôùc khi söû duïng, ñoát chaùy (taùch löu huyønh töø daàu, xaêng coù theå thöïc hieän ñöôïc nhöng taùch töø than ñaù raát khoù vaø toán keùm). Moät quaù trình hoùa hoïc ñöôïc goïi laø “desulfua” coù theå taùch chaát khí sulfurô töø caùc khí thaûi cuûa caùc nhaø maùy nhieät ñieän. Ñaù voâi laø chaát ñöôïc söû duïng ñeå laøm trung hoøa chaát SO2. Chuùng ta bieát raèng ñaù voâi laø carbonat canxi (CaCO3), noù khoâng hoøa tan trong nöôùc nhöng noù laøm trung hoøa acid. Ñaù voâi coù theå chuyeån thaønh hydroxit canxi (Ca(OH)2 töùc laø voâi 375

188

376

189

Nhöõng soá lieäu tham khaûo veà löôïng SO2 ôû caùc nöôùc Taây AÂu tung vaøo khí quyeån naêm 1982 nhö sau: – Anh

4,2 trieäu taán

– Ñöùc

3,5 trieäu taán

– YÙ

3,1 trieäu taán

– Phaùp

2,9 trieäu taán

– Taây Ban Nha

2 trieäu taán

§V. HIEÄU ÖÙNG NHAØ KÍNH (THE GREEN HOUSE EFFECT) I. Khaùi nieäm veà hieäu öùng nhaø kính

Böùc xaï maët trôøi laø böùc xaï soùng ngaén neân noù raát deã daøng xuyeân qua caùc lôùp CO vaø taàng O3 roài xuoáng maët ñaát. Traùi ñaát haáp thuï böùc xaï maët trôøi chuû yeáu treân beà maët traùi ñaát, naêng löôïng haáp thuï ñöôïc phaân phoái laïi khí quyeån, ñaïi döông vaø böùc xaï laïi vaøo vuõ truï baèng caùc böôùc soùng daøi hôn neân noù khoâng coù khaû naêng xuyeân qua CO2 vaø bò khí CO2 vaø hôi nöôùc haáp thuï. Nhieät ñoä cuûa maët ñaát laø söï caân baèng giöõa nhöõng tia chieáu xuoáng vaø toûa ra. Vì vaäy, hieäu öùng nhaø kính laø söï “haõm laïi” nhöõng tia böùc xaï maët trôøi nhôø caùc khí trong nhaø kính... Thaønh phaàn cuûa khí trong nhaø kính nhö sau: – CO2 chieám 50% – CFC chieám 20% – CH4 chieám 16% 377

189

378

190

– O3 chieám 8% (taàng ñoái löu)

cuûa aùnh saùng maët trôøi. Nhôø naêng löôïng naøy chuùng coù theå chuyeån hoùa caùc chaát voâ cô, ñaëc bieät laø nöôùc vaø khí CO2 thaønh caùc chaát höõu cô nhö CH (hydratcarbon). Quaù trình quang hoùa naøy trong ñoù clorophin (chaát maøu cuûa laù vaø caùc boä phaän khaùc coù maøu xanh laù caây cuûa thöïc vaät) haáp phuï naêng löôïng aùnh saùng chuyeån noù thaønh naêng löôïng cuûa lieân keát hoùa hoïc cuûa caùc chaát höõu cô goïi laø “söï quang hôïp”

– NO chieám 6% Söï toàn taïi hieäu öùng nhaø kính laø söï toàn taïi taát yeáu khaùch quan. Vì khoâng coù hieäu öùng nhaø kính thì nhieät ñoä trung bình traùi ñaát seõ tuït xuoáng ñeán – 8oC gioáng thôøi kyø ñaïi baêng haø ñaõ xaûy ra caùch ñaây haøng vaïn naêm veà tröôùc. Vaán ñeà ôû ñaây laø söï tích luõy ngaøy caøng nhieàu löôïng CO2 vaø moät soá khí khaùc trong nhaø kính. Töø ñoù phaàn lôùn tia böùc xaï töø maët ñaát phaân phoái laïi khí quyeån bò giöõ trong nhaø kính, vì vaäy laøm nhieät ñoä trung bình maët ñaát ngaøy caøng taêng leân.

Quang hôïp laø quaù trình hoùa hoïc phöùc taïp nhieàu giai ñoaïn maø ngoaøi clorophin coøn coù nhieàu chaát voâ cô vaø höõu cô khaùc tham gia phaûn öùng... Nhaø töï nhieân hoïc Nga K.A. Timiriadep ñaõ chæ ra vai troø to lôùn cuûa clorophin trong quaù trình xuaát hieän vaø phaùt trieån söï soáng treân traùi ñaát. Chaúng haïn, khi ta thu hoaïch ñöôïc 40 taï luùa maïch töø 1 ha thì luùa maïch treân caùnh ñoàng ñoù trong muøa heø:

II. Nguyeân nhaân daãn ñeán vieäc gia taêng noàng ñoä khí nhaø kính Söï ñoùng goùp cuûa ngaønh naêng löôïng:

– Ñaõ ñoàng hoùa 20 taán khí CO2

– 80% khí CO2 toûa ra do vieäc ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch ñeå taïo nguoàn naêng löôïng, coøn laïi laø do söï taøn phaù röøng vaø caùc hoaït ñoäng khaùc.

– Vaø söû duïng 7,3 taán nöôùc. – Thaûi vaøo khí quyeån 13 taán oxy.

– 35% khí CH4 toûa ra coù theå quy veà naêng löôïng (20% töø vieäc ñoát sinh khoái, coøn 15% töø vieäc khai thaùc khí thieân nhieân). Haøng naêm, con ngöôøi thaûi vaøo khí quyeån 550 trieäu taán CH4.

– Söû duïng 2 – 20% naêng löôïng cuûa aùnh maët trôøi chieáu xuoáng dieän tích noùi treân. – Ñoàng thôøi thöïc vaät cuõng chuyeån caùc hôïp chaát cuûa nitô, phospho vaø caùc hôïp chaát khoaùng khaùc thaønh daïng maø con ngöôøi coù theå ñoàng hoùa ñöôïc, nghóa laø ñaõ toång hôïp neân caùc acid amin, caùc bazô chöùa nitô, caùc este phosphat vaø taát caû caùc chaát maø thieáu chuùng con ngöôøi vaø ñoäng vaät khoâng theå toàn taïi ñöôïc.

– Khoaûng 50% khí NO coù lieân quan ñeán vieäc söû duïng nhieân lieäu hoùa thaïch. Hieäu quaû cuûa vieäc taøn phaù röøng:

Chuùng ta bieát raèng chæ coù thöïc vaät môùi coù khaû naêng haáp thuï tröïc tieáp naêng löôïng cuûa caùc dao ñoäng ñieän töø, tröôc heát

379

190

380

191

Töø khaùi nieäm treân, ta thaáy vai troø cuûa röøng noùi rieâng vaø thöïc vaät noùi chung laø voâ cuøng to lôùn trong vieäc haáp thuï CO2 vaø thaûi oxy trong töï nhieân, ñeå duy trì vaø phaùt trieån quaù trình soáng cuûa theá giôùi thöïc vaät treân haønh tinh... AÁy theá nhöng:

– Neáu hoaït ñoäng noâng nghieäp ñaõ chieám 13% trong vieäc laøm taêng noàng ñoä khí nhaø kính thì vieäc taøn phaù röøng ñaõ ñoùng goùp 14%, do hoaït ñoäng coâng nghieäp 24%, do söû duïng naêng löôïng ñoùng goùp 49%.

– Con ngöôøi khoâng ngöøng taøn phaù röøng.

Ngoaøi khí CO2 coøn moät soá khí khaùc do nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi cuõng goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc laøm taêng noàng ñoä trong khí nhaø kính. Ví duï:

– Hoaït ñoäng coâng nghieäp phaùt trieån lieân tuïc. – Quy moâ vaø maïng löôùi giao thoâng taêng nhanh.

– CH4: Haøng naêm, con ngöôøi thaûi vaøo khí quyeån 559 trieäu taán. Khí methan giöõ nhieät gaáp 30 laàn lôùn hôn khí CO2.

– Buøng noå daân soá treân quy moâ toaøn caàu. Töø ñoù ñaõ laøm noàng ñoä CO2 trong khí quyeån taêng leân khoâng ngöøng.

– CFC (chloro fluorocarbon): Noù toàn taïi haøng traêm naêm trong khí quyeån vaø noù haáp thuï nhieät 17.000 laàn lôùn hôn CO2. chính söï toàn taïi khaù laâu trong khí quyeån cuûa caùc chaát khí ñoù neân noù ñaõ ñoùng goùp ñaùng keå vaøo vieäc laøm taêng nhieät ñoä traùi ñaát.

– Rieâng ôû nöôùc ta hieän nay (1990) moãi naêm maát 110.000 ha röøng. – So vôùi giöõa nhöõng naêm 1940 thì ñoä che phuû röøng nöôùc ta laø 45% thì hieän nay röøng töï nhieân chæ coøn khoaûng 26% (röøng giaø, röøng trung bình vaø röøng thöa). 25 naêm qua toaøn boä röøng töï nhieân ôû caû vuøng cao vaø ven bieån ñaõ giaûm vôùi möùc trung bình 350.000 ha/naêm.

III. Haäu quaû cuûa vieäc noùng leân cuûa traùi ñaát

Trong voøng 20.000 naêm qua, nhieät ñoä traùi ñaát ñaõ taêng leân 4 – 5 C. Tuy sau ñoù cuõng baét ñaàu coù nhöõng bieán ñoåi saâu saéc veà lôùp phuû thöïc vaät toaøn caàu (röøng, ao hoà, cheá ñoä thuûy vaên...) nhöng daân soá theá giôùi coøn ít, nhaän thöùc veà haäu quaû cuûa söï thay ñoåi khí haäu chöa saâu saéc. Giôø ñaây thì tình hình ñaõ khaùc haún. o

– Möùc ñoä an toaøn veà ñoä che phuû cho pheùp laø 33,2%, trong khi ñoù ôû ta chæ coøn 26% quaû laø ñieàu ñaùng baùo ñoäng... – Haøng naêm, caùc nöôùc phaùt trieån maát 157.000 km2 röøng töông ñöông vôùi dieän tích töï nhieân nöôùc Myõ (caû Theá giôùi maát 170.000 km2/naêm).

Theo döï ñoaùn, neáu noàng ñoä khí CO2 trong khí quyeån taêng gaáp ñoâi thì nhieät ñoä trung bình traùi ñaát seõ taêng leân khoaûng 3,6oC.

– Naïn phaù röøng ôû Laøo ñaït ñeán möùc kyû luïc, töø ñoù laøm cho löôïng khí thaûi CO2 vaøo khí quyeån cuûa moät ngöôøi daân Laøo ñaït ñeán möùc hôn 10 taán/naêm, trong ñoù luùc trung bình toaøn caàu chæ coù 1,1 taán/naêm × ngöôøi.

381

Caùc nhaø döï baùo ñaõ tính toaùn raèng: nhieät ñoä traùi ñaát seõ taêng leân 1,5 – 4,5oC vaøo naêm 2050. Theo nghieân cöùu cuûa vieän Quoác teá Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån HED cuûa Anh (International Institute of Environment ADN Development) vaø tröôøng Ñaïi

191

382

192

Nhieàu nôi ôû AÁn Ñoä, nhieät ñoä seõ leân ñeán 46 – 47oC, seõ laøm nhieàu ngöôøi say naéng.

hoïc Anglia UEA (University of East Anglia) ñaêng treân taïp chí Tiemfro thì bieán ñoåi khí haäu treân beà maët traùi ñaát töø 1992 ñeán nay coù daïng bieåu ñoà (XI).

Nhieät ñoä traùi ñaát noùng leân seõ gia taêng nguy cô soát reùt. Hieän nay, moãi naêm beänh soát reùt ñaõ gieát cheát hôn 2 trieäu ngöôøi treân haønh tinh, chuû yeáu laø ôû Chaâu Phi. Beänh soát reùt thöôøng phaùt trieån ôû ngöôøi nhieät ñôùi noùng aåm do ñoù khaû naêng töï mieãn dòch ñoái vôùi beänh soát reùt cuûa daân ñòa phöông taïi nhöõng nöôùc naøy seõ gia taêng. Trong vaøi thaäp kyû tôùi, dòch soát reùt seõ hoaønh haønh taïi nhöõng khu vöïc ôû Chaâu AÂu, Baéc Myõ vaø Uùc vì traùi ñaát ngaøy caøng noùng daàn leân... Kyù sinh truøng soát reùt (ñoäc haïi nhaát laø kyù sinh truøng plassmodium falciparum) toàn taïi ôû nhieät ñoä trung bình cao hôn 20oC vaø ñoä aåm hôn 55%. Theo toå chöùc y teá Theá giôùi thì hieän nay coù khoaûng 60 trieäu km2 treân Theá giôùi ñuû ñieàu kieän cho kyù sinh truøng soát reùt phaùt trieån.

Theo L’Ampleur des besoins do FAO xuaát baûn 1996 vaø taïp chí Tiemfro soá 08/1995. Khi nhieät ñoä taêng töø 2 – 4oC thì: – Phía Taây Chaâu AÂu – ôû Phaùp seõ noùng leân. – Taâm möa seõ dòch leân phía Baéc Baùn Caàu. – Neàn noâng nghieäp phaûi tìm nhöõng gioáng môùi cho phuø hôïp vôùi khí haäu. – Caùc taûng baêng tan ra, töø ñoù möïc nöôùc bieån taêng leân (ví duï nhö baêng ôû Hy Maõ Laïp Sôn). – Cuoái theá kyû naøy döï baùo möïc nöôùc bieån seõ taêng cao töø 60 – 100cm, luùc naøy seõ coù 300 trieäu ngöôøi khoâng coù choã ôû (naêm 1991, Baêng La Ñeùt luõ luït ñaõ laøm cheát 131.000 ngöôøi, nay neáu nöôùc bieån daâng leân cao theâm 60 – 100cm thì 10% dieän tích Baêng La Ñeùt seõ bò ngaäp hoaøn toaøn trong bieån).

Noùi toùm laïi, chuùng ta caàn nhaän thöùc raèng: – 99% khoâng khí maø chuùng ta hít thôû thì 78% laø nitô, 21% laø oxy. Tyû leä naøy haøng trieäu naêm qua khoâng thay ñoåi.

Söï noùng leân traùi ñaát seõ daãn ñeán söï thay ñoåi caùc chuûng, loaøi trong sinh thaùi röøng.

– Ít hôn 1% coøn laïi, bao goàm argon (ar), dioxit carbon (CO2), neon (Ne), heli (He), metan (CH4), kryton (Kr), hôi nöôùc, buïi, phaánhoa... (son khí). Trong ñoù, dioxit carbon (CO2) tuy chæ chieám moät tyû leä voâ cuøng nhoû beù (0,0314%) nhöng laïi voâ cuøng quan troïng trong söï bieán ñoåi hieäu öùng nhaø kính. Moät chaát khí ñang ñöôïc nhaân loaïi quan taâm.

Nhieät ñoä taêng coù theå saâu boï seõ taêng cöôøng phaù hoaïi, saâu boï taêng cöôøng sinh soâi naûy nôû.

§VI. SÖÏ CAÏN KIEÄT TAÀNG OZONE (O3) VAØ NHÖÕNG TAÙC ÑOÄNG XAÁU ÑEÁN MOÂI TRÖÔØNG TÖÏ NHIEÂN

350.000km ñeâ theá giôùi bò uy hieáp. Thaønh phoá Vôni cuûa Phaùp seõ chìm theâm trong nöôùc.

Nhieät ñoä taêng seõ keùo theo haøng loaït beänh taät, ví duï nhö dòch taû, beänh cuùm, vieâm cuoáng phoåi, nhöùc ñaàu, beänh ngoaøi da... 383

I. Khaùi nieäm veà Ozon trong khí quyeån

192

384

193

ñeán nay vaãn chöa coù bieän phaùp naøo thöïc söï höõu hieäu ñeå ngaên chaën nhöõng haønh ñoäng ñoù...

Theo tieáng Hy Lap ozone coù nghóa laø muøi haêng, ñaëc bieät laø khi coù noàng ñoä lôùn. Ozone laø moät daïng cuûa nguyeân toá oxy. Phaân töû ozone (O3) coù 3 nguyeân töû oxy thay vì 2 nguyeân töû oxy nhö thoâng thöôøng (O2).

II. Caáu truùc cuûa Ozone trong khí quyeån

Cöù 10 trieäu phaân töû khoâng khí thì trung bình chæ coù 3 phaân töû ozone (3/107). Neáu toång soá ozone khí quyeån ñöôïc traûi ra treân beà maët traùi ñaát thì ñoä daøy cuûa noù chæ coù 3mm.

Ozone ñöôïc taïo thaønh trong taàng bình löu do söï taùc ñoäng cuûa böùc xaï maët trôøi leân phaân töû oxy trong quaù trình quang ly. Phaân töû oxy bò phaân raõ thaønh oxy nguyeân töû, sau ñoù oxy nguyeân töû keát hôïp vôùi phaân töû oxy taïo thaønh ozone (O3).

Toång löôïng ozone trong coät khí quyeån taïi baát kyø moät ñieåm naøo cuõng luoân luoân bieán ñoåi.

Ozone bò phaù huûy moät caùch töï nhieân bôûi moät loaït chu trình xuùc taùc lieân quan ñeán oxy, nitô, clo, brom vaø hydro...

Khoaûng 90% löôïng ozone trong khí quyeån phaân boå ôû taàng bình löu. Noàng ñoä ozone cao nhaát ôû trong khoaûng 19 – 23km caùch maët ñaát. Sau khi giaûm nhanh theo chieàu cao trong taàn ñoái löu, nhieät ñoä khoâng khí laïi taêng leân trong taàng bình löu vì caùc tia böùc xaï bò ozone haáp thuï.

Naêm 1880 nghóa laø 40 naêm sau khi C.F Schobein khaùm phaù ra ozone (1839) thì con ngöôøi môùi baét ñaàu nhaän roõ taàm quan troïng cuûa noù ñoái vôùi cuoäc soáng treân haønh tinh bôûi vai troø to lôùn cuûa noù trong haáp thuï phaàn lôùn böùc xaï maët trôøi...

Ozone cuõng ñöôïc xaùc ñònh chuû yeáu theo caáu truùc nhieät cuûa taàng bình löu (10 – 50km) nôi maø nhieät ñoä taêng theo chieàu cao.

Moät theá kyû sau (1984), caùc nhaø khoa hoïc laïi baùo ñoäng veà “yù nghóa cheát ngöôøi” cuûa söï kieän veà toång löôïng ozone thaáp baát thöôøng taïi Syowa (Nam Cöïc). Sau ñoù töø naêm 1985–1995, nhöõng phaùt hieän khaùc laïi ñöa ra ñoù laø löôïng ozone thaáp nhaát (100m at/cm) vaøo muøa xuaân ôû nam cöïc bao truøm moät vuøng roäng gaàn 24 trieäu km2, cuøng luùc trò soá ozone ño ñöôïc thaáp chöa töøng thaáp trong muøa ñoâng – xuaân ôû phía baéc, trò soá ozone thaáp ñaït ñeán möùc kyû luïc (25% döôùi trung bình) taïi Siberie vaø phaàn lôùn ôû Chaâu AÂu vaøo thaùng 3/1995...

Ozone bình löu ñöôïc taïo ra bôûi böùc xaï cöïc tím (UV). Cöôøng ñoä böùc xaï maët trôøi aûnh höôûng ñeán ñoä taïo thaønh ozone. Naêng löôïng maët trôøi trong phaàn quang phoå (UV) raát bieán ñoäng, ñaëc bieät laø theo “veát ñen treân maët trôøi” vôùi chu kyø 11 naêm. Caùc quan saùt treân moät vaøi chu kyø maët trôøi keå töø thaäp kyû 50 chæ ra raèng löôïng ozone toaøn caàu giaûm khoaûng 1 – 2% töø cöïc ñaïi ñeán cöïc tieåu cuûa moät chu kyø maët trôøi ñieån hình. Söï thay ñoåi daøi haïn cuûa löôïng ozone quan saùt ñöôïc gaàn ñaây lôùn hôn nhieàu so vôùi luùc tröôùc. Ñieàu naøy khoâng theå giaûi thích ñöôïc hoaït ñoäng cuûa maët trôøi.

Nhöng coù leõ phaùt hieän quan troïng hôn caû vieäc khaúng ñònh “Chính con ngöôøi töï mình ñaõ taøn phaù taàng ozone vaø gaây ra thaûm hoïa cho chính hoï trong töông lai...”. Tuy nhieân cho 385

193

386

194

Toång löôïng ozone ñöôïc ñònh nghóa laø löôïng khí ozone chöùa trong moät coät thaúng ñöùng coù tieát dieän 1cm2 vôùi aùp suaát vaø nhieät ñoä tieâu chuaån. Coù theå bieåu dieãn baèng ñôn vò aùp suaát khoaûng (0,3 at cm) thöôøng söû duïng ñôn vò (mili at cm) (thöôøng goïi laø ñôn vò Dobson – teân nhaø khoa hoïc G.M.B. Dobson naêm 192 ñaõ tìm ra duïng cuï ño toång löôïng ozone thöôøng xuyeân) öùng vôùi noàng ñoä trung bình trong khí quyeån cuûa ozone xaáp xæ 1/109 (phaàn tyû) veà theå tích (1pphbv).

ngöôøi taïo ra trong quaù trình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi, ñaëc bieät laø söû duïng laøm taùc nhaân laïnh, chaát taåy röûa, chaát taåy, chaát taïo boït, chaát baûo quaûn löông thöïc... roài thaûi vaøo khí quyeån. 1. Chaát thaûi töø caùc haïm ñoäi maùy bay sieâu aâm (SST)

Chuùng ñaõ thaûi vaøo khí quyeån moät khoái löôïng ñaùng keå oxit nitrit taäp trung ôû taàng trung löu, chaát naøy ñaåy nhanh quaù trình phaân huûy taàng ozone töï nhieân. 2. Chaát CFCV (chloro fluoro carbons)

Ozone phaân boå khoâng ñeàu theo chieàu thaúng ñöùng. Noàng ñoä trung bình toaøn caàu khoaûng 300 ñôn vò. Con soá naøy cuõng dao ñoäng theo ñòa lyù töø 230 – 500 ñôn vò Dobson. Tính trung bình thì coät ozone coù noàng ñoä thaáp nhaát ôû vaønh ñai xích ñaïo vaø taêng daàn theo vó ñoä (cao ôû vó ñoä trung bình ôû baéc cöïc).

Töø nhöõng naêm 1930, ngöôøi ta söû duïng CFC ñeå thay theá amoniac (NH3), dioxit sulfuric (SO2) trong kyõ ngheä laøm laïnh, laøm boït xoáp caùch nhieät, laøm dung moâi, caùc chaát son khí (aerosol) (caùc chaát taåy trong caùc loï thuoác xoâng, bình xòt laøm myõ phaåm...). Gaàn ñaây, ngöôøi ta ñaõ tích cöïc söû duïng chaát HAP (töùc hydrocarbon – aerosol – prolellant) ñeå thay theá cho CFC trong kyõ ngheä laøm myõ phaåm.

Ozone ñöôïc hình thaønh quanh naêm ôû taàng bình löu vuøng xích ñaïo. Ozone di chuyeån veà phía caùc vó ñoä cöïc nhôø coù caùc chuyeån ñoäng cuûa khoâng khí.

Caùc chaát CFC sau khi söû duïng ñöôïc chuyeån leân taàng bình löu thoâng qua söï chuyeån ñoäng ñoái löu, taïi ñoù chuùng haáp thuï caùc proton coù naêng löôïng cao töø aùnh saùng vaø giaûi phoùng ra clo töï do. Moät khi ñaõ ñöôïc giaûi phoùng, clo töï do coù theå phaù huûy ozone trong taàng bình löu thoâng qua moät chuoãi caùc phaûn öùng xuùc taùc.

Nhôø coù doøng khoâng khí maïnh höôùng veà cöïc, giaù trò ozone cao nhaát ñaõ ghi ñöôïc treân baéc cöïc thuoäc Canada vaø treân Xibia. III. Nhöõng nguyeân nhaân cô baûn ñe doïa taàng ozone

Maõi cho ñeán nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp kyû 70 cuõng khoâng ai nghó raèng chính hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi vaø chính con ngöôøi töï mình taøn phaù taàng ozone.

Nhieàu keát quaû nghieân cöùu cho thaáy CFC coù khaû naêng toàn taïi raát laâu trong khí quyeån (hôn 100 naêm). Ví duï chæ caàn moät ion clo töø quaù trình phaân huûy moät phaân töû CFC coù theå phaù huûy 100.000 phaân töû ozone.

Cho maõi ñeán nhöõng naêm gaàn ñaây – ñaàu nhöõng naêm 90, caùc nhaø khoa hoïc môùi phaùt hieän ra nhöõng nguyeân nhaân cô baûn daãn ñeán caïn kieät taàng ozone. Nhöõng chaát cô baûn goùp phaàn laøm caïn kieät taàng ozone maø con ngöôøi söû duïng goïi taét laø (ODS) (ozone depletion substances) phaàn lôùn nhöõng chaát naøy do con 387

3. Caùc chaát taåy röûa

194

388

195

Chuaån ozone cuûa taàng bình löu laø 300 ñôn vò Dobson. Neáu toång löôïng ozone coøn döôùi 220 ñôn vò Dobson thì taàng ozone ñöôïc coi laø bò thuûng.

Methyl chloroform vaø carbon tetrachloride (CCT). Caùc chaát naøy duøng: – Laøm dung moâi choáng aåm, laøm saïch caùc baûn vi maïch ñieän töû, oå cöùng maùy tính.

Naêm 1981, laàn ñaàu tieân phaùt hieän söï suy giaûm quyeån ozone. Töø ñoù trôû ñi hieän töôïng naøy phaùt trieån maïnh vaøo caùc tuaàn ñaàu cuûa thaùng 10 haøng naêm.

– Laøm dung moâi khöû daàu môõ, kim loaïi, giaët khoâ taåy vaûi, laøm chaát ñeå saûn xuaát fluoro carbon luyeän theùp...

Thaùng 10 naêm 1990, toång löôïng ozone khí quyeån chæ coøn 145 ñôn vò Dobson ño ôû traïm Mac – Mecñoâ 78o vó Nam, giaûm 100 ñôn vò Dobson so vôùi naêm 1988. Phía döôùi loã thuûng tia cöïc tím taêng 3 laàn chuaån.

– Laøm thuoác saùt truøng trong döôïc phaåm, thuoác tröø saâu... – Laøm sôn coâng nghieäp, thuoác nhuoäm... – Saûn xuaát cao su toång hôïp...

Thaùng 10 naêm 1991, haøm löôïng ozone chæ coøn 108 ñôn vò Dobson. Dieän tích loã thuûng ozone ôû Nam cöïc ñaït ñeán hôn 20 trieäu km2 baèng 13 laàn dieän tích loã thuûng naêm 1981.

4. Chaát halon duøng ñeå choáng chaùy

Loaïi naøy coù khaû naêng phaù huûy ozone raát lôùn song vaãn chöa tìm ñöôïc chaát thay theá (Halogen teân goïi chung cuûa 5 nguyeân toá hôïp thaønh nhoùm VIIa trong baûng tuaàn hoaøn, goàm: flo, clo, brom, iot vaø itatin. Taát caû ñeàu mang tính phi kim tröø iot vaø itatin coù tính kim loaïi (yeáu).

Thaùng 10 naêm 1992, löôïng ozone giaûm 15% so vôùi naêm 1991. 2. Nhöõng taùc ñoäng xaáu do caïn kieät taàng ozone

Ngöôøi ta ví taàng ozone nhö chieác aùo giaùp ngaên trôû tia cöïc tím maët trôøi xuoáng traùi ñaát. Vì vaäy, moät khi taàng ozone bò moûng ñi thì roõ raøng möùc böùc xaï tia cöïc tím chieáu xuoáng quaû ñaát seõ taêng leân.

5. Methyl bromide (CH3Br)

Methyl bromide trong coâng nghieäp duøng laøm chaát dieät khuaån baûo quaûn thöïc phaåm, laøm chaát phuï gia trong nhieân lieäu vaän chuyeån...

Neáu noàng ñoä taàng oâ nhieãm giaûm ñi 1% thì böùc xaï tia cöïc tím chieáu xuoáng maët ñaát seõ taêng leân 2%. Böùc xaï tia cöïc tím taêng leân seõ daãn ñeán.

Methyl bromide (CH3Br) giaûi phoùng ra brom phaù huûy taàng ozone gaáp töø 30 – 60 laàn clo. Hieän chöa tìm ra ñöôïc chaát gì ñeå thay theá CH3Br.

– Huûy hoaïi maét: Neáu O3 giaûm ñi 1% thì haøng naêm coù 100.000 – 150.000 tröôøng hôïp muø loøa.

IV. Nhöõng taùc ñoäng xaáu do caïn kieät taàng ozone 1. Dieãn bieán taàng ozone trong nhöõng naêm qua

389

195

390

196

Theo L’ampleur des besoins de FAO xuaát baûn 1996 vaø taïp chí Temfro soá 8-1995

– Taêng nguy cô ung thö da: Neáu O3 giaûm ñi 1% thì coù 2% daân soá Theá giôùi töùc 106 trieäu ngöôøi bò ung thö da aùc tính, trong ñoù coù töø 0,2 – 0,3% seõ cheát töùc khaéc.

Bieåu ñoà XI

– Ít taùc duïng ñoái vôùi vieäc tieâm chuûng, söùc ñeà khaùng keùm. – Gaây taùc haïi cho gen di truyeàn ADN. – Taêng hieän töôïng söông muø vaø möa acid töø ñoù daãn ñeán gia taêng caùc beänh veà hoâ haáp. – Seõ huûy hoaïi caùc loaøi sinh vaät bieån coøn non nôùt nhö toâm, caù, cua vaø caùc quaàn theå sinh vaät noåi – cô sôû taïo ra chuoãi thöùc aên cuûa bieån. Ñoàng thôøi laøm giaûm naêng löïc haáp thuï carbon dioxit (CO2) cuûa caùc sinh vaät naøy (CO2 laø moät trong nhöõng chaát khí nhaø kính chuû yeáu). – Nhieàu loaïi thöïc vaät phaùt trieån chaäm vaø bò coøi coïc, röøng coù theå bò phaù huûy, heä sinh thaùi nöôùc keùm phaùt trieån. – Möùc böùc xaï tia cöïc tím caøng nhieàu caøng laøm taêng hieäu öùng nhaø kính... 0.5 0.25 0.00 -0.25 -0.50 1920

40

1960

80

2000

391

196

392

197

Böùc xaï soùng naøy khoâng xuyeân qua kính. Vôùi moät löôïng ít böùc xaï soùng naøy coù lôïi cho söùc khoûe nhö: – Taêng cöôøng khaû naêng toång hôïp vitamin D3 coù ích cho xöông vaø raêng.

NHÖÕNG KIEÁN THÖÙC VEÀ BÖÙC XAÏ SOÙNG NGAÉN MAËT TRÔØI (BÖÙC XAÏ TIA CÖÏC TÍM)

– Giuùp taêng söùc ñeà khaùng, choáng laïi moät soá beänh.

VAØ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NOÙ

Nhöng neáu vöôït quaù möùc ñoä caàn thieát thì böùc xaï soùng naøy seõ:

Böùc xaï soùng ngaén maët trôøi hay goïi böùc xaï tia cöïc tím UV coù λ = 10 – 400 x 109μ (10 – 400 Nanomeùt) ñöôïc chia thaønh 3 daûi:

Gaây ñoät bieán ADN.

1. Daûi soùng ngaén λ = 10 – 290 Nanomeùt goïi laø böùc xaï cöïc tím soùng ngaén hay cöïc tím soùng daøi C vieát taét laø UVC.

– Gaây ñuïc thuûy tinh theå vaø moät soá beänh veà maét.

– Gaây caùc beänh veà da, laõo hoùa da, ung thö da.

3. Daûi soùng daøi λ = 320 – 380 Nanomeùt goïi laø böùc xaï cöïc tím soùng daøi A (UVA).

Loaïi böùc xaï ôû daûi naøy bò ozone (O3) chaën laïi trong khí quyeån ñeå duy trì caân baèng quang hoùa:

– Böùc xaï soùng naøy coù khaû naêng xaâm nhaäp saâu vaøo da.

– Kieán taïo phaân töû ozone: O2 + O → O3

– Vôùi moät löôïng vöøa thaûi thì böùc xaï thuoäc daûi naøy laøm taêng cöôøng vieäc kieán taïo caùc haéc toá, baûo veä da khoûi aûnh höôûng xaáu cuûa böùc xaï UVB.

– Phaù huûy phaân töû ozone: O3 → O2 + O Taùc haïi cuûa böùc xaï thuoäc giaûi naøy laø: – Phaù huûy ADN cuûa gien di truyeàn.

– Neáu vöôït quaù möùc ñoä caàn thieát thì böùc xaï UVA seõ gaây neân ñoâng keát chaát saéc toá.

– Giaûm khaû naêng ñeà khaùng cuûa cô theå soáng.

Theo hieäp hoäi ung thö cuûa Myõ thì moãi naêm ôû Myõ coù khoaûng 700.000 ngöôøi bò ung thö da, phaàn lôùn trong soá hoï laø do taùc duïng tia cöïc tím maø sinh ra.

Treân beà maët traùi ñaát, löôïng böùc xaï thuoäc loaïi naøy raát nhoû song neáu coù loã thuûng taàng ozone thì seõ taêng leân. 2. Daûi soùng trung bình λ = 290 – 320 Nanomeùt goïi laø böùc xaï cöïc tím thuoäc giaûi soùng trung bình hay cöïc tím giaûi B vieát taét laø UVB.

393

Trong caùc loaïi ung thö da thì “U haéc toá aùc tính” laø nguy hieåm nhaát. Beänh naøy taêng gaáp ñoâi trong voøng 20 naêm trôû laïi ñaây.

197

394

198

Chuùng ta bieát raèng “raùm naéng” laø moät phaûn öùng cuûa da choáng laïi taùc haïi cuûa aùnh saùng maët trôøi nhöng ôû moät soá ngöôøi thì chính quaù trình naøy daãn ñeán ung thö da. Trong quaù trình raùm naéng, da taïo neân moät taám chaén ñeå baûo veä, haïn cheá söï phaù huûy DNA (desoxyribo nucleic acid) cuûa teá baøo da. Ñaàu tieân aùnh naéng xuyeân qua lôùp thöôïng bì cuûa da, nhöõng tia cöïc tím coù naêng löôïng cao baén phaù nhöõng phaân töû ADN cuûa nhaân teá baøo vaø laøm tan ra nhöõng maûnh khoâng coù chöùc naêng. Theo quy luaät sinh lyù töï nhieân, teá baøo seõ khaéc phuïc nhöõng toån thöông naøy, nhöõng enzyme ñöôïc phoùng ra töø nhöõng maûnh ADN naøy trong nhaân teá baøo taùc ñoäng vaøo heä thoáng di truyeàn sinh ra phaân töû môùi thay theá cho nhöõng maûnh vôõ. Phaûn öùng “raùm naéng” laø böôùc ñaàu quaù trình caét ñoaïn naøy. Nhöõng maûnh ADN vaø enzyme baèng moät caùch naøo ñoù kích thích teá baøo haéc toá naèm ôû lôùp thöôïng bì cuûa da sinh ra melamin. Chaát naøy coù theå haáp phuï tia cöïc tím. Noù raûi ñeàu lôùp thöôïng bì gioáng nhö caùi oâ baûo veä ADN...

VAØI NEÙT VEÀ TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC MOÂI TRÖÔØNG ÔÛ VIEÄT NAM 1. Quan nieäm veà giaùo duïc moâi tröôøng

Hieäp hoäi quoác teá veà baûo veä thieân nieân (IUCN) ñaõ ñöa ra khaùi nieäm “giaùo duïc moâi tröôøng laø quaù trình nhaän bieát caùc giaù trò vaø laøm saùng toû caùc khaùi nieäm nhaèm phaùt trieån caùc kyõ naêng vaø quan ñieåm caàn thieát ñeå hieåu vaø ñaùnh giaù ñöôïc söï quan heä töông taùc giöõa con ngöôøi, neàn vaên hoùa vaø theá giôùi vaät chaát bao quanh giaùo duïc moâi tröôøng; ñoàng thôøi, cuõng thöïc hieän quaù trình ñöa ra noäi boä qui taéc öùng xöû vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan tôùi ñaëc tính moâi tröôøng”. Theo UNESCO thì “Giaùo duïc moâi tröôøng” coá gaéng thuùc ñaåy” – Nhaän thöùc roõ raøng vaø quan taâm ñoái vôùi moái quan heä phuï thuoäc giöõa kinh teá, chính trò, vaên hoùa vaø xaõ hoäi trong caùc vuøng ñoâ thò vaø noâng thoân. – Mang laïi cho moïi ngöôøi cô hoäi ñaït ñöôïc tri thöùc, caùc giaù trò, thaùi ñoä, cam keát vaø kyõ naêng caàn thieát ñeå baûo veä vaø caûi thieän moâi tröôøng. – Taïo ra nhöõng maãu möïc môùi trong haønh vi cuûa caùc caù nhaân, nhoùm vaø xaõ hoäi nhö laø moät toång theå höôùng veà moâi tröôøng.

395

198

396

199

2.2. Muïc tieâu giaùo duïc moâi tröôøng trong nhaø tröôøng trung hoïc ôû Vieät Nam

– Taïi hoäi nghò lieân chính phuû veà GDMT toå chöùc naêm 1977 ôû Tbilisi, Grudia, UNESCO ñöa ra ñònh nghóa Giaùo duïc moâi tröôøng laø moät quaù trình taïo duïng cho con ngöôøi nhöõng nhaän thöùc vaø moái quan taâm ñoái vôùi moâi tröôøng vaø caùc vaán ñeà moâi tröôøng, sao cho moãi ngöôøi ñeàu coù ñaày ñuû kieán thöùc, thaùi ñoä, yù thöùc vaø kyõ naêng ñeå coù theå hoaït ñoäng moät caùch ñoäc laäp, hoaëc phoái hôïp, nhaèm tìm ra caùc giaûi phaùp cho nhöõng vaán ñeà moâi tröôøng cuûa hieän taïi vaø ngaên chaën nhöõng vaán ñeà coù theå naûy sinh trong töông lai.

a. Cung caáp cho hoïc sinh nhöõng kieán thöùc nhaát ñònh veà moâi tröôøng, cuï theå nhaèm trang bò cho hoïc sinh: * Coù ñöôïc nhöõng hieåu bieát töông ñoái ñaày ñuû veà töï nhieân, moâi tröôøng soáng cuûa ñaát nöôùc. * Nhaän thöùc ñöôïc roõ nhöõng moái quan heä khaéng khít, töông taùc laãn nhau giöõa con ngöôøi vôùi caùc yeáu toá töï nhieân; taàm quan troïng cuûa moâi tröôøng ñoái vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi.

2. Muïc tieâu giaùo duïc moâi tröôøng 2.1. Muïc tieâu giaùo duïc moâi tröôøng cuûa UNESCO vaø UNEP

* Hieåu vaø naém ñöôïc nhöõng chuû tröông, chính saùch vaø luaät leä cô baûn cuûa Nhaø Nöôùc veà vaán ñeà baûo veä moâi tröôøng.

* Nhaän thöùc: Giuùp cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân ñaït ñöôïc moät nhaän thöùc vaø söï nhaïy caûm ñoái vôùi moâi tröôøng vaø nhöõng vaán ñeà coù lieân quan.

b. Treân cô sôû kieán thöùc ñeå boài döôõng cho hoïc sinh, thaùi ñoä vaø vaø haønh vi cö xöû ñuùng ñaén vôùi moâi tröôøng.

* Kieán thöùc: Giuùp cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân tích luõy ñöôïc nhieàu kinh nghieäm khaùc vaø coù ñöôïc söï hieåu bieåt cô baûn veà moâi tröôøng vaø nhöõng vaán ñeà coù lieân quan.

* Töøng böôùc boài döôõng cho hoïc sinh tình caûm, loøng yeâu quyù töï nhieân tha thieát, muoán baûo veä moâi tröôøng, baûo toàn caùc phong caûnh ñeïp, di tích lòch söû, vaên hoùa cuûa daân toäc.

* Thaùi ñoä: Giuùp cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân hình thaønh ñöôïc nhöõng giaù trò vaø yù thöùc quan taâm vì moâi tröôøng, cuõng nhö ñoäng cô thuùc ñaåy trong vieäc tham gia tích cöïc vaøo vieäc baûo veä vaø caûi thieän moâi tröôøng.

* Phaûi laøm cho vieäc baûo veä moâi tröôøng trôû thaønh thoùi quen vaø neáp soáng cuûa hoïc sinh. Laøm cho caùc em coù thaùi ñoä tích cöïc choáng laïi caùc hoaït ñoäng phaù hoaïi moâi tröôøng, laøm oâ nhieâm moâi tröôøng.

* Kyõ naêng: Giuùp cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân coù ñöôïc nhöõng kyõ naêng trong vieäc xaùc ñònh vaø giaûi quyeát caùc vaán ñeà moâi tröôøng.

c. Trang bò vaø xaây döïng cho hoïc sinh moät soá kyõ naêng vaø giuùp cho hoï naém baét ñöôïc nhöõng bieän phaùp baûo veä moâi tröôøng xung quanh khu vöïc mình ñang soáng. Töø ñoù caùc em coù theå ñoùng goùp moät caùch coù hieäu quaû vaøo coâng cuoäc xaây döïng ñaát nöôùc.

* Tham gia: Taïo cô hoäi cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân tham gia moät caùch tích cöïc ôû moïi caáp trong vieäc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà moâi tröôøng.

397

199

398

200

Trong baøi noùi chuyeän nhaân ngaøy 20 thaùng 11 naêm 1981, chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng Phaïm Vaên Ñoàng coù noùi: “Giaùo duïc trung hoïc phaûi daïy cho hoïc sinh bieát yeâu quyù, baûo veä, söû duïng vaø laøm phong phuù theâm thieân nhieân, töø nhöõng vieäc nhoû nhö khoâng phaù hoaïi maø bieát troàng caây, khoâng phaù hoaïi maø bieát chaêm nom caùc loaøi vaät coù ích, tieán leân bieát taïo ra khung caûnh soáng gaén boù haøi hoøa con ngöôøi vôùi thieân nhieân, xaây döïng queâ höông töôi ñeïp cho cuoäc ñôøi mình, cho caû theá heä mai sau”.

3. Noäi dung giaùo duïc moâi tröôøng

* Khaùi nieäm veà moâi tröôøng, caáu truùc moâi tröôøng, taøi nguyeân thieân nhieân, sinh thaùi moâi tröôøng, ña daïng sinh hoïc, oâ nhieãm moâi tröôøng, söû duïng taøi nguyeân ñeå phaùt trieån beàn vöõng, moái quan heä sinh thaùi giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng; daân soá, söï gia taêng daân soá, quaù trình ñoâ thò hoùa v.v... * Söû duïng taøi nguyeân thieân nhieân moät caùch hôïp lyù, traùnh laõng phí caïn kieät taøi nguyeân.

– Thoâng qua vieäc thay saùch giaùo khoa (caûi caùch giaùo duïc giai ñoaïn 1986–1992) caùc taøi lieäu chuyeân ban vaø thí ñieåm, taùc giaû saùch giaùo khoa ñaõ chuù troïng ñeán vieäc ñöa noäi dung giaùo duïc moâi tröôøng vaøo saùch, ñaëc bieät ôû caùc moân Sinh, Ñòa, Hoùa, Kyõ thuaät.

4. Nguyeân taéc thöïc hieän giaùo duïc moâi tröôøng

Giaùo duïc moâi tröôøng ñöôïc thöïc hieän vì moâi tröôøng, veà moâi tröôøng vaø trong moâi tröôøng. – Giaùo duïc vì moâi tröôøng, kheâu gôïi söï quan taâm thöïc söï ñoái vôùi chaát löôïng moâi tröôøng chuùng ta ñang soáng vaø thöøa nhaän traùch nhieäm con ngöôøi phaûi chaêm soùc moâi tröôøng.

ÔÛ nöôùc ta, vaán ñeà giaùo duïc moâi tröôøng ñaõ ñöôïc Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ban haønh thoâng qua nghò quyeát1: “Ñaåy maïnh giaùo duïc phaùp luaät, ñaïo ñöùc, thaåm myõ, moâi tröôøng, daân soá, reøn luyeän theå chaát cho hoïc sinh”.

– Giaùo duïc veà moâi tröôøng cung caáp nhöõng kieán thöùc thöïc teá veà moâi tröôøng vaø kieán thöùc veà aùnh saùng cuûa con ngöôøi leân moâi tröôøng.

– Naêm 1996, chöông trình Phaùt trieån Lieân hieäp quoác (UNDP) vaø Chính phuû ñaõ kyù döï aùn trò giaù 1,65 trieäu USD, do chính phuû Ñan Maïch taøi trôï hoaøn toaøn, nhaèm taêng cöôøng hôn nöõa yù thöùc baûo veä moâi tröôøng trong nhaø tröôøng phoå thoâng ôû Vieät Nam.

– Giaùo duïc trong moâi tröôøng, söû duïng moâi tröôøng nhö moät nguoàn löïc cho daïy hoïc, moät phoøng thí nghieäm töï nhieân cung caáp nhöõng kieán thöùc, kyõ naêng soát deûo vaø baûo veä vaø giöõ gìn moâi tröôøng.

– Döï aùn VIE/98/018 (giaùo duïc moâi tröôøng trong tröôøng phoå thoâng) ñöôïc Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ñoàng yù vaø chæ ñaïo

5. Tình hình giaùo duïc moâi tröôøng ôû Vieät Nam

1

399

200

Trích nghò quyeát Ban chaáp haønh TW khoùa VII, 1993.

400

201

phaûi loàng gheùp, khai thaùc noäi dung moâi tröôøng trong moät soá moân hoïc ôû taát caû caùc caáp töø maãu giaùo ñeán trung hoïc phoå thoâng, vaø ñöa caùc noäi dung giaùo duïc moâi tröôøng vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa Ñoäi thieáu nieân, Ñoaøn thanh nieân.

+ Nhaän thöùc ñaày ñuû giaùo duïc baûo veä moâi tröôøng laø nhieäm vuï quan troïng cuûa ngaønh giaùo duïc vaø ñaøo taïo, töø ñoù phaûi coù caùc giaûi phaùp höõu hieäu ñeå trieån khai giaùo duïc baûo veä moâi tröôøng ôû taát caû caùc caáp hoïc, baäc hoïc, trình ñoä ñaøo taïo, boài döôõng nguoàn nhaân löïc baûo veä moâi tröôøng trong thôøi kyø coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc.

– Naêm 1999 Ñan Maïch cam keát taøi trôï hôn 15 trieäu USD cho Vieät Nam trong lónh vöïc moâi tröôøng.

+ Thöïc hieän caùc muïc tieâu giaùo duïc vaø ñaøo taïo veà baûo veä moâi tröôøng neâu trong quyeát ñònh soá 1363/QÑ–TTg cuûa Thuû töôùng Chính phuû.

– Theo Quyeát ñònh soá 1363/QÑ–TTg ngaøy 17/10/2001, Chính phuû pheâ duyeät ñeà aùn “Ñöa caùc noäi dung baûo veä moâi tröôøng vaøo heä thoáng giaùo duïc quoác daân”.

• Giaùo duïc hoïc sinh, sinh vieân caùc caáp hoïc, baäc hoïc, trình ñoä ñaøo taïo trong heä thoáng giaùo duïc duïc quoác daân hieåu bieát saâu saéc caùc chuû tröông, chính saùch cuûa Ñaûng vaø phaùp luaät cuûa Nhaø nöôùc veà baûo veä moâi tröôøng, coù kieán thöùc veà moâi tröôøng ñeå töï giaùc thöïc hieän.

– Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo cuõng ra quyeát ñònh soá 6621/ QÑBGDÑT–KHCN ngaøy 30/12/2002 pheâ duyeät “Chính saùch vaø chöông trình haønh ñoäng giaùo duïc moâi tröôøng trong tröôøng phoå thoâng giai ñoaïn 2001 – 2010”. Theo chöông trình naøy thì giai ñoaïn 2001 – 2005 laø giai ñoaïn chuaån bò, trong ñoù bao goàm caùc coâng vieäc nhö: soaïn thaûo vaø ban haønh caùc vaên baûn phaùp quy; xaây döïng chöông trình, noäi dung, phöông phaùp giaùo duïc moâi tröôøng; boài döôõng giaùo vieân vaø caùn boä quaûn lyù veà giaùo duïc moâi tröôøng; xaây döïng toå chöùc vaø cô sôû vaät chaát, tieán haønh caùc hoaït ñoäng ngoaïi khoùa, caùc chieán dòch truyeàn thoáng moâi tröôøng; chæ ñaïo ñieåm. Töø naêm 2006 trôû ñi môùi trieån khai môû roäng trong phaïm vi toaøn quoác. Ngaøy 31/1/2005 Chæ thò soá 02/2005/CT–BGD&ÑT cuûa boä tröôûng Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo veà vieäc taêng cöôøng coâng taùc giaùo duïc baûo veä moâi tröôøng yeâu caàu caùc Sôû Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo, caùc ñaïi hoïc, hoïc vieän, tröôøng ñaïi hoïc, cao ñaúng, trung hoïc chuyeân nghieäp... thöïc hieän toát caùc nhieäm vuï sau:

401

• Ñaøo taïo boài döôõng ñoäi nguõ giaûng vieân giaùo vieân, caùn boä nghieân cöùu khoa hoïc coâng ngheä vaø caùn boä quaûn lyù veà baûo veä moâi tröôøng. + Thöïc hieän caùc nhieäm vuï troïng ñieåm töø nay ñeán naêm 2010.

Nhieäm vuï troïng taâm coâng taùc giaùo duïc baûo veä moâi tröôøng cuûa ngaønh giaùo duïc vaø ñaøo taïo töø nay ñeán naêm 2010 laø trieån khai thöïc hieän ñeà aùn “ñöa caùc noäi dung baûo veä moâi tröôøng vaøo heä thoáng giaùo duïc quoác daân”. Ñeå thöïc hieän toát nhieäm vuï quan troïng naøy, toaøn ngaønh caàn taäp trung vaøo caùc nhieäm vuï sau:

201

402

202

g. Xaây döïng heä thoáng thoâng tin veà baûo veä moâi tröôøng vaø phaùt trieån beàn vöïng phuïc vuï giaûng daïy, hoïc taäp, nghieân cöùu khoa hoïc vaø hoäi nhaäp quoác teá.

a. Ñoái vôùi giaùo duïc maàm non: Hình thaønh cho treû nhöõng hieåu bieát ñôn giaûn veà cô theå, veà moâi tröôøng soáng cuûa baûn thaân noùi rieâng vaø con ngöôøi noùi chung, bieát giöõ gìn söùc khoûe baûn thaân, coù haønh vi öùng xöû phuø hôïp ñeå baûo veä moâi tröôøng nhaèm ñaûm baûo phaùt trieån laønh maïnh veà cô theå vaø trí tueä. b. Ñoái vôùi giaùo duïc phoå thoâng: Trang bò cho hoïc sinh kieán thöùc, kyõ naêng veà moâi tröôøng vaø baûo veä moâi tröôøng baèng hình thöùc phuø hôïp trong caùc moân hoïc vaø thoâng qua hoaït ñoäng ngoaïi khoùa, ngoaøi giôø leân lôùp. c. Ñoái vôùi giaùo duïc ngheà nghieäp vaø ñaïi hoïc: Ñaûm baûo cho hoïc sinh, sinh vieân ñöôïc hoïc caùc kieán thöùc vaø kyõ naêng veà moâi tröôøng vaø baûo veä moâi tröôøng; ñaøo taïo caùn boä chuyeân moân, caùn boä quaûn lyù ôû trình ñoä trung hoïc chuyeân nghieäp, cao ñaúng, ñaïi hoïc vaø sau ñaïi hoïc veà caùc chuyeân ngaønh moâi tröôøng ñeå töøng böôùc ñaùp öùng nhu caàu nguoàn nhaân löïc baûo veä moâi tröôøng trong thôøi kyø coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. d. Xaây döïng chöông trình khung, chöông trình chi tieát, taøi lieäu vaø giaùo trình veà moâi tröôøng, phuø hôïp vôùi töøng ñoái töôïng hoïc sinh, sinh vieân, toå chöùc ñaøo taïo, boài döôõng giaùo vieân vaø caùn boä quaûn lyù caùc caáp. e. Xaây döïng moâ hình nhaø tröôøng “xanh – saïch – ñeïp” phuø hôïp vôùi caùc vuøng, mieàn. f. Xaây döïng vaø söû duïng coù hieäu quaû caùc phoøng thí nghieäm hieän ñaïi nhaèm phuïc vuï nghieân cöùu khoa hoïc vaø chuyeån giao coâng ngheä trong lónh vöïc baûo veä moâi tröôøng.

403

202

404

203

11. Ñaøo Troïng Huøng, Ñoaøn Vaên Hoàng, “Söï kyø dieäu cuûa caây xanh”, Vieän nghieân cöùu khoa hoïc Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo phía Nam, 1994.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. A.I. Tsebotarev, “Thuûy vaên ñaïi cöông” Tieáng Nga, Nxb Khí töôïng Thuûy vaên, Maïc Tö Khoa, 1975.

12. Hoaøng Hueä, “Xöû lyù nöôùc thaûi nhaø maùy”, Nxb Xaây döïng, Haø Noäi, 1996.

2. C.T. Antunin, “Dieãn bieán doøng soâng” Tieáng Nga, Nxb Noâng nghieäp, Maïc Tö Khoa, 1962.

13. Hoaøng Höng, “Boài laéng hoà chöùa Thaùc Baø”, Taïp chí Thuûy lôïi Vieät Nam, 02/1976.

3. Abu–Bakar Che Man ADN David Gold, “An toaøn vaø söùc khoûe khi söû duïng hoùa chaát taïi nôi laøm vieäc”, Vuï Lao ñoäng Boä Lao ñoäng Thöông binh vaø Xaõ hoäi, bieân dòch naêm 1997.

14. Hoaøng Höng, “Coâng thöùc tính toaùn söï bieán hoùa ñoä maën doïc ñöôøng ñi”, Taïp chí Khoa hoïc Kyõ thuaät – UÛy ban Khoa hoïc Kyõ thuaät Nhaø nöôùc, 01/1976.

4. Amadenko, “Khí haäu hoà chöùa” Tieáng Nga, Nxb Khí töôïng Thuûy vaên, Leâningrad, 1985.

15. Hoaøng Höng, “Coâng trình soâng Hinh vaø tieàm naêng thuûy lôïi Phuù Khaùnh”, Nxb Toång hôïp Phuù Khaùnh, 1985.

5. Leâ Huy Baù, “Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát”, Nxb Noâng nghieäp, 1996.

16. Leâ Vaên Khoa, “Moâi tröôøng vaø oâ nhieãm moâi tröôøng”, Nxb Giaùo duïc, 1995.

6. Leâ Huy Baù vaø Nguyeãn Ñöùc An, “Quaûn trò moâi tröôøng noâng laâm ngö nghieäp”, Nxb Noâng nghieäp, 1996.

17. Haø Vaên Khoâi, “Phöông phaùp dòch teã hoïc”, Nxb Y hoïc, Haø Noäi, 1997.

7. Nguyeãn Thaønh Cang, “Caùc nguyeân lyù veà moâi tröôøng”, Vieän nghieân cöùu döï baùo chieán löôïc khoa hoïc coâng ngheä, Haø Noäi, 1995.

18. Traàn Vaên Moâ, “Kyõ thuaät moâi tröôøng”, Nxb Xaây döïng, 1993.

8. Hoaøng Vaên Bính, “Ñoäc chaát hoïc coâng ngheä vaø döï phoøng nhieãm ñoäc trong saûn xuaát”, Vieän veä sinh y teá coâng coäng, 11–1996.

19. Traàn Hieáu Nhueä, “Thoaùt nöôùc vaø xöû lyù nöôùc thaûi coâng nghieäp”, Nxb Khoa hoïc Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1992.

9. Nguyeãn Ñöùc Ñaûn, Nguyeãn Ngoïc Traø “Taùc haïi beänh ngheà nghieäp vaø bieän phaùp an toaøn”, Nxb Xaây döïng, 1996.

20. Ñaøo Ngoïc Phong, “OÂ nhieãm moâi tröôøng”, Nxb Khoa hoïc Kyõ thuaät, 1979.

10. Döông Vaên Ñaûm, “Nöôùc vaø coâng nghieäp hoùa hoïc”, Nxb Khoa hoïc Kyõ thuaät, 1995.

21. Nguyeãn Vieát Phoå, “Soâng ngoøi Vieät Nam”, Nxb Khoa hoïc Kyõ thuaät, 1990.

405

203

406

204

22. Nguyeãn Kim Hoàng, “Giaùo duïc moâi tröôøng”, Nxb Giaùo duïc, 2001.

32. I.M. Cuturin, YU. P. Belisenko, “Baûo veä nguoàn nöôùc”, Vuï Kyõ thuaät Boä Thuûy lôïi, 1977.

23. Leâ Trình vaø Phuøng Chí Syõ, “Caùc phöông phaùp giaùm saùt vaø xöû lyù oâ nhieãm moâi tröôøng”, Vieän Kyõ thuaät nhieät ñôùi, 1992.

33. Caùc qui ñònh phaùp luaät veà moâi tröôøng, Taäp 3, Nxb Theá giôùi – Haø Noäi, 1999.

24. Sa Ngoïc Thanh, “Söï vaän ñoäng buøn caùt”, Tieáng Trung Quoác, Nxb Coâng nghieäp Trung Quoác, 1965.

34. Hoaøng Nhuaän Hoa, “Giaùo trình cô sôû moâi tröôøng hoïc”, Tieáng Trung Quoác, Nxb Cao ñaúng Trung Quoác.

25. R.Kerry Turner, David Pearce and lan Baterman, “Kinh teá moâi tröôøng”, Tröôøng Ñaïi hoïc Noâng laâm thaønh phoá Hoà Chí Minh, bieân dòch, 1995. 26. Phaïm Vaên Taát, “Thuoác vaø söùc khoûe 1997”, Toång hoäi y döôïc – Hoäi y döôïc Vieät Nam. 27. Traàn Maïnh Trí, “Giaûi phaùp môùi veà coâng ngheä xöû lyù vaø cheá bieán raùc thaønh phaân boùn”, Vieän Coâng ngheä Hoùa hoïc, 05/1997. 28. “Töø ñieån baùch khoa nhaø hoùa hoïc treû”, Nxb MIR, Maïc Tö Khoa, 1990. 29. “Coâng trình thuûy vaên hoïc”, Tieáng Trung Quoác, Nxb Coâng nghieäp Trung Quoác, 1961. 30. “Döï aùn xaây döïng coâng tröôøng xöû lyù raùc Goø Caùt”, Xí nghieäp phaân toång hôïp Hoùc Moân, 09/1995. 31. Löu Quang Vaên, “Phaân tích tính toaùn thuûy vaên”, Tieáng Trung Quoác, Hoïc vieän Thuûy lôïi Hoa Ñoâng Trung Quoác, 08/1962.

407

204

408

205

PHAÀN II. OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC ..................... 161

MUÏC LUÏC

§I. LÔØI NOÙI ÑAÀU .............................................................................5

§II. Nguoàn gaây oâ nhieãm .................................................. 175

CHÖÔNG I. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ TAØI NGUYEÂN, MOÂI TRÖÔØNG VAØ SINH THAÙI ...........................7 §I.

§III. Taùc nhaân gaây oâ nhieãm ...................................................

Taøi nguyeân (Resource) ..................................................7

CHÖÔNG III. TAØI NGUYEÂN ÑAÁT VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT ...................................... 247

§II. Moâi tröôøng (Enviroment)..............................................9 §III. Sinh thaùi vaø caân baèng sinh thaùi ................................19 §IV. Ña daïng sinh hoïc vaø söï caàn thieát phaûi baûo veä tính ña daïng sinh hoïc .................................................28

Nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà ñaát ............................ 247

§II.

Taøi nguyeân ñaát treân theá giôùi vaø Vieät Nam .......... 270

§IV. Nhöõng khaùi nieäm chung veà oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ........................................................ 281

§VI. Taøi nguyeân khoaùng saûn, caùc raëng san hoâ vaø röøng ngaäp maën.......................................................52 CHÖÔNG II. TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC .......................................63

§V.

OÂ nhieãm ñaát bôûi nhöõng taùc nhaân sinh hoïc .......... 287

§VI.

OÂ nhieãm ñaát bôûi taùc nhaân hoùa hoïc vaø phoùng xaï . 300

§VII. Tieâu chuaån ñaùnh giaù ñaát bò oâ nhieãm..................... 308

PHAÀN I. TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC ............................................63

§VIII. Bieän phaùp choáng thoaùi hoùa vaø oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát .................................... 311

Vai troø cuûa nöôùc trong cuoäc soáng ...............................63

§II. Taøi nguyeân nöôùc treân theá giôùi ...................................81

CHÖÔNG IV. OÂ NHIEÃM KHOÂNG KHÍ ................................ 328

§III. Taøi nguyeân nguoàn nöôùc ôû Vieät Nam..........................88

§I.

§IV. Ñaëc ñieåm taøi nguyeân nguoàn nöôùc maët ôû Vieät Nam 125

Khaùi nieäm chung ...................................................... 328

§II. OÂ nhieãm khoâng khí ................................................. 335

§V. Nhöõng neùt lôùn veà chaát löôïng nöôùc töï nhieân vaø tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc ôû Vieät Nam....140 409

§I.

§III. Tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát treân theá giôùi vaø Vieät Nam............................................................ 276

§V. Quan heä giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng töï nhieân ......31

§I.

Nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc........................................................ 161

§III. Nhöõng chaát thöôøng gaëp khi khoâng khí bò oâ nhieãm . 343

205

410

206

§IV. Möa acid ....................................................................368 §V. Hieäu öùng nhaø kính (the green house effect) ...........373 §VI. Söï caïn kieät taàng ozone (O3) vaø nhöõng taùc ñoäng xaáu ñeán moâi tröôøng töï nhieân .379 NHÖÕNG KIEÁN THÖÙC VEÀ BÖÙC XAÏ SOÙNG NGAÉN MAËT TRÔØI (BÖÙC XAÏ TIA CÖÏC TÍM) VAØ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NOÙ........387 VAØI NEÙT VEÀ TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC MOÂI TRÖÔØNG ÔÛ VIEÄT NAM...........................................................................390 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ........................................................398 MUÏC LUÏC ................................................................................402

411

206

412

HOÀ DAÀU TIEÁNG Thoâng soá cô baûn

THUÛY ÑIEÄN TRÒ AN Thoâng soá cô baûn

i. Hoà chöùa

THUÛY ÑIEÄN THAÙC MÔ Thoâng soá cô baûn i. Hoà chöùa

i. Hoà chöùa 2

HOÀ PHÖÔÙC HOØA Thoâng soá cô baûn

2

i. Hoà chöùa 2

2700

1. Dieän tích löu vöïc (km )

14.890

1. Dieän tích löu vöïc (km )

2.200

1. Dieän tích löu vöïc (km )

2. Löu löôïng luõ thieát keá (m3/s)

4.800

2. Löu löôïng luõ thieát keá (m3/s)

21.000

2. Löu löôïng luõ thieát keá (m3/s)

4.900

2. Löu löôïng luõ thieát keá (m3/s)

(0,1%)

- Daâng bình thöôøng - Cheát

24.4 17

4. Dung tich hoà (1.000.000) (m2) - Toaøn boä - Cheát - Höõu ích

(1%)

3. Möïc nöôùc (m)

394 1.056

5610

i. Hoà chöùa 2

1. Dieän tích löu vöïc (km )

83

2. Löu löôïng luõ thieát keá (m3/s)

3. Möïc nöôùc (m)

2

1. Dieän tích löu vöïc (km )

1.280

2. Löu löôïng luõ thieát keá (m3/s)

3. Möïc nöôùc (m)

3. Möïc nöôùc (m)

- Daâng bình thöôøng

62

- Daâng bình thöôøng

218

- Daâng bình thöôøng

45

- Daâng bình thöôøng

325

- Daâng bình thöôøng

605

- Cheát

48

- Cheát

197

- Cheát

43

- Cheát

323

- Cheát

575

4. Dung tich hoà (1.000.000) (m2) 1.450

(0,5%)

3. Möïc nöôùc (m)

HAØM THUAÄN Thoâng soá cô baûn

i. Hoà chöùa 2

1. Dieän tích löu vöïc (km )

3. Möïc nöôùc (m)

ÑA MI Thoâng soá cô baûn

- Toaøn boä - Cheát - Höõu ích

4. Dung tich hoà (1.000.000) (m2) 2.760 120 2.640

- Toaøn boä - Cheát - Höõu ích

II. Nhaø maùy

II. Nhaø maùy

1. Coâng suaát laép maùy (Mw)

1. Coâng suaát laép maùy (Mw)

2. Soá toå maùy

2. Soá toå maùy

3. Coät nöôùc

3. Coät nöôùc

- Tính toaùn

- Tính toaùn

- Max

- Max

59.8

- Max

- Min

- Min

41.8

4. Ñieän löôïng

4. Ñieän löôïng

T.B.N.M (tyû Kwh)

T.B.N.M (tyû Kwh)

4. Dung tich hoà (1.000.000) (m2) 1.370 150 5.025

II. Nhaø maùy 400 4

1. Coâng suaát laép maùy (Mw) 2. Soá toå maùy

150 2

3. Coät nöôùc 50

1.7

4. Dung tich hoà (1.000.000) (m2)

- Toaøn boä

161,1

- Toaøn boä

- Cheát

95,46

- Cheát

- Höõu ích

65,61

- Höõu ích

II. Nhaø maùy

II. Nhaø maùy

1. Coâng suaát laép maùy (Mw)

1. Coâng suaát laép maùy (Mw)

2. Soá toå maùy

2. Soá toå maùy

3. Coät nöôùc

3. Coät nöôùc

4. Dung tich hoà (1.000.000) (m2) 140,8

- Toaøn boä - Cheát

13,44

- Höõu ích

695 523

II. Nhaø maùy 172 2

1. Coâng suaát laép maùy (Mw) 2. Soá toå maùy

2

3. Coät nöôùc

- Tính toaùn

- Tính toaùn

105,5

- Max

- Max

145

- Max

278,7

- Min

82

- Min

- Min

154

- Min

241,8

4. Ñieän löôïng

0,6

4. Ñieän löôïng

4. Ñieän löôïng

145

4. Ñieän löôïng

0,957

T.B.N.M (tyû Kwh)

0,58

T.B.N.M (tyû Kwh)

- Tính toaùn

90

T.B.N.M (tyû Kwh)

18

T.B.N.M (tyû Kwh)

5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s)

5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s)

- Tính toaùn

5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s)

5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s)

- Ñaûm baûo

- Ñaûm baûo

210

- Ñaûm baûo

55

- Ñaûm baûo

- Ñaûm baûo

34,6

- Ñaûm baûo

33

- Tính toaùn

- Tính toaùn

858

- Tính toaùn

196

- Tính toaùn

- Thieát keá

136

- Thieát keá

136

8

5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s)

250

5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s)

6. Coâng suaát ñaûm baûo (Mw)

0,08

1. Caáp nöôùc tröïc tieáp

93.390

- Soâng Beù

42900

7. Ñaäp chính cao (m)

93,5

- Taây Ninh

78.830

- Caáp nöôùc sinh hoaït TPHCM

1.244

8. B traøn (m)

- Cuû Chi

14.456

2. Taïo nguoàn (ha)

40.140

- Caáp nöôùc sinh hoaït tænh Soâng Beù

III. Caáp nöôùc (ha)

III. Caáp nöôùc (ha)

0.1

55

Baûng 2–8 Thaønh heä ñòa chaát

Caùc mieàn ñòa chaát thuûy saûn

Boû rôøi

2,250

9,095

Luïc nguyeân

35,850

Phan traøo

88,865

158,250

Cong theo thaønh heä ñòa chaát

Tyû leä % so vôùi toaøn quoác

389,915

25

83,170

48,535

27,780

120,817

47,825

231,672

15

0,089

2,570

13,005

51,330

66,993

5

Xaâm nhaäp

47,128

26,905

72,909

108,620

255,557

17

Cacbonaùt

92,500

40,790

22,900

76,090

5

Bieán chaát

27,685

86,945

69,565

247,035

16

Hoãn hôïp

213,160

47,742

85,032

245,934

16

Cong theo mieàn ñòa chaát thuûy vaên

238,660

241,830

88,865

466,990

318,850

158,250

1,513,445

100

Tyû leä % tröõ löôïng töøng mieàn so vôùi toaøn quoác

16

16

6

31

21

10

100

62,840

Baûng 2–12. Ñaëc ñieåm nöôùc thaûi cuûa moät soá nhaø maùy lôùn ôû Haø Noäi STT

TEÂN NHAØ MAÙY

LÖÔÏNG XAÕ 3

m /giôø

BOD5 mg/l

COD mg/L

CAÙC CHAÁT BAÅN ÑAËC TRÖNG

ÑIEÅM XAÛ

1

Da Thuïy Kheâ

1.300

350

675

Crom, tananh, sulfua

Möông Thuïy Kheâ

2

Bia Haø Noäi

3.000

150

290

Caän bia

Möông Ñaïi Yeân

3

Röôïu Haø Noäi

6.000

350

675

Baõ röôïu

Möông Traàn Khaéc Chaân

4

Deät 8/3

10.000

80

250

Caùc chaát taåy, nhuoäm

Soâng Kim Ngöu

5

Cao su Sao vaøng

5.000

140

380

Caùc chaát löu hoùa

Soâng Toâ Lòch

6

Xaø phoøng Haø Noäi

5.000

35

295

NaOH, caùc chaát ABDS

Soâng Toâ Lòch

7

Nhaø maùy coâng cuï soá 1

3.600

25

70

Niken, croâm, Cu

Soâng Toâ Lòch

8

Pin Vaên Ñieån

2.000

28

65

Mangan, Fe, Pb

Soâng Kim Ngöïu

9

Phaân laân Vaên Ñieån

5.000

40

95

PO43-, KClO

Soâng Kim Ngöïu

10

Nhaø maùy sôn toång hôp

1.200

30

47

Selen, daàu Fe2O3

Soâng Toâ Lòch