Ali

‫بودجه ريزي عملياتي‬ ‫از تئوري تا عمل‬ ‫فهرست مطالب‬ ‫‪ -1‬مقدمه‬ ‫‪ -2‬ضرورت بودجه ريزي در سازمان ها‬ ‫‪ -3‬روش هاي بودجه ريزي‬ ‫بودجه متداول (سنتي)‬‫بودجه ريزي افزايشي‬‫بودجه ريزي برنامه اي‬‫بودجه ريزي بر مبناي صفر‬‫نظام طرح ريزي‪ ،‬برنامه ريزي و بودجه بندي‬‫‪ -4‬تعاريف بودجه ريزي عملياتي‬ ‫‪ -5‬تفاوت بودجه ريزي عملياتي با بودجه ريزي سنتي و برنامه اي‬ ‫تفاوت بودجه ريزي عملياتي با بودجه ريزي سنتي يا متداول‬‫تفاوت بودجه ريزي عملياتي با بودجه ريزي برنامه اي‬‫‪ -6‬اهداف بودجه ريزي عملياتي‬ ‫‪ -7‬مزاياي بودجه ريزي عملياتي‬ ‫‪ -8‬عناصر کليدي بودجه ريزي عملياتي‬ ‫مقدمه‪:‬‬ ‫بودجه شاهرگ حياتي دولت است ‪ ،‬زيرا دولت تمام فعاليتهاي مالي خود ‪ ،‬اعم‬ ‫از كسب درآمد و پرداخت هزينه ها براي اجراي برنامه هاي متعدد و متنوع خود‬ ‫را در چارچوب قانون بودجه انجام ميدهد بنابراين بودجه آيينه تمام نماي همه‬ ‫برنامه ها و فعاليتش هاي دولت بوده و نقشش بسيار مهم وحياتي در توسعه‬ ‫اقتصادي ملي ايفا مي نمايد‪.‬‬ ‫با توسعه وظايف دولت وافزايش سريع هزينه هاي دولتي وپيوند آن با وضعيت‬ ‫عمومي اقتصاد كشور‪ ،‬كنترل مخارج اهميت خود را از دست داد و نياز به‬ ‫بهبودش شدرش شسيستمش شهايش شبرنامهش شريزي‪،‬ش شكنترلش شوش شمديريتش شمنابعش شبخشش شعمومي‬ ‫مطرح گرديد تا تصميم گيرندگان را قادر سازد ديد وسيع تري پيدا كرده و‬ ‫اطلعاتش شوسيعيش شدرش شموردش شنتايجش شعملكردهاش شوش شهزينهش شهايش شاجرايش شفعاليتش شها‬ ‫داشتهش شباشد‪.‬ش شاينش شامرش شموجبش شتوجهش شدولتش شهاش شبهش شاقتصاديش شبودنش ش‪،‬ش شكاراييش شو‬ ‫‪1‬‬

‫اثربخشيش شمنابعش شدولتش شبهش شعبارتيش شمديريتش شماليش شدولتش ششدش ش‪.‬مواجههش شباش شاين‬ ‫شرايط نه ش تنها نياز به بهبود روش ها و رويه هاي بودجه بندي موجود براي‬ ‫افزايش هماهنگي سيستم را مطرح ساخت ‪ ،‬بلكه بعد جديدي براي تصميم‬ ‫گيريش شدرش شمديريتش شومديريتش شماليش شدولتيش شافزودش شيعنيش شسيستمش شبودجهش شريزي‬ ‫عملياتي و برنامه اي را براي بازنگري و ارزيابي مديريت فعاليت هاي دولتي‬ ‫مطرح ساخت ‪ .‬ويژگي و وجه تمايز اين سيستم از سيستم بودجه متداول ‪،‬‬ ‫تاكيد روي اهداف‪ ،‬ش نتايج و منابع حاصل از هريك از اقلم هزينه ها و يافتن‬ ‫پاسخ به اين سوال بود كه درآمد ها به چه منظور خرج ميشود(‪United Nations‬‬ ‫‪)1982‬‬ ‫از ضرورت هاي اصلح ساختار اقتصادي بخش بهداشت و درمان ‪ ،‬اصلح روش‬ ‫هاي بودجه ريزي و توزيع منابع آن مي باشد ‪ .‬از آنجائيكه اختصاص هدفمند‬ ‫اعتبارش شبهش ش شفعاليتهايش شهرسازمانش شميش شتواندش شضمنش ششفافش شسازيش شنحوهش شتوزيع‬ ‫منابع‪،‬ش شامكانش شپايشش شعملياتيش شوش شانتظارش شبرايش شدسترسيش شبهش شنتايجش شهزينهش شهاش شرا‬ ‫فراهم سازد‪ ،‬استفاده از روش بودجه بندي عملياتي گام موثري در افزايش‬ ‫كارآييش شوش شاثرش شبخشيش شاعتباراتش شخواهدش شبود‪.‬ش شباش شتوجهش شبهش شحركتشش روش شبه‬ ‫رشداصلحاتش شدرش شارائهش شخدماتش شبخشش شدولتيش شوش شازش شجملهش شبخشش شبهداشتش شو‬ ‫درمان ‪ ،‬اصلح روند بودجه ريزي با تكيه بر هماهنگي هاي فرابخشي ودرون‬ ‫بخشي از جمله اهداف دفتر برنامه ريزي منابع مالي وبودجه به شمار ميرود و‬ ‫اين امر تنها در سايه تعامل و ايجاد زبان مشترك برنامه ريزي و بودجه بندي در‬ ‫فرآيند تدوين بودجه ميسر خواهد گرديد ‪ .‬دراين مجال برآنيم كه به ضرورت ها‬ ‫ومفاهيم مرتبط با بودجه عملياتي پرداخته ‪ ،‬بستر همفكري وهمكاري واحدهاي‬ ‫زيرمجموعه بخش بهداشت ودرمان را در دستيابي به يك روش مناسب توزيع‬ ‫اعتبار فراهم نماييم‪.‬‬ ‫ضرورت بودجه ريزی در سازمان ها‬ ‫بودجه بندي را « فرآيند تخصيص منابع محدود به نيازهاي نامحدود » مي دانند‪.‬‬ ‫مجموع كوشش هائي كه صرف تدوين بودجه و تخصيص منابع مي شود به‬

‫‪2‬‬

‫منظورش ش«ش شحداكثرش شاستفاده»ش شازش شمنابعيش شاستش شكهش شمعمول ًش درش شحدش شكفايتش شنمي‬ ‫نمايند و به اصطلح اقتصادي « كيمياب» هستند‪ .‬بنابراين در راه رسيدن به «‬ ‫اهداف مطلوب» ضرورت دارد به نحوي از هر يك از منابع محدود استفاده گرد‬ ‫كه در تبديل كل منابع به پول بتوان گفت با حداقل هزينه‪ ،‬حداكثر استفاده به‬ ‫عمل آمده است (آيت الهي ‪ 1374 ،‬ص‪.)111 .‬‬ ‫بودجه هدفها و راهبردها را به صورت عبارتهاي مالي در آورده و راه اجري‬ ‫برنامه و كنترل پيشرفتش آنها را مي نمايد‪ .‬سازمانها به سهش دليل عمده به‬ ‫بودجه بندي نيازمندند ‪( :‬رضائي نژاد‪1375،‬ص‪.) 239.‬‬ ‫نشان دادن مفهوم مالي برنامه ها ؛‬‫شناساندن منابع مورد نياز اجراي برنامه ها؛‬‫بدست آوردن معيارهاي سنجش‪ ،‬نظارت و كنترل نتيجه ها در مقايسه با‬‫برنامه ها‬ ‫سير تكوين بودجه‬ ‫مفهوم بودجه همگام با تكامل دولت ها و پيچيده تر شدن وظايف دولت‪ ،‬تغيير‬ ‫وتكامل يافته است ‪ .‬اين تكامل را مي توان به چهار مرحله متمايز تقسيم كرد‪.‬‬ ‫در مرحله اول كه تقريبا ً از ‪ 1920‬تا ‪1935‬مي باشد ‪ ،‬تاكيد عمده روي ايجاد يك‬ ‫سيستم با كفايت براي كنترل هزينه ها بود و حسابداري هزينه ها و پيوند بين‬ ‫حسابداري وبودجه مطرح بود‪ .‬مرحله دوم كه در توسعه بودجه عملياتي خود را‬ ‫نشان مي دهد‪ ،‬استفاده از بودجه به عنوان ابزار مديريت مالي بود و خود را‬ ‫در اصلح ساختار مناسب ‪،‬بهبود مديريت و برنامه هاي اندازه گيري كار ظاهر‬ ‫ساخت و بر بودجه اي تاكيد داشت كه كار وفعاليتهاي سازمان را اندازه بگيرد‪.‬‬ ‫مرحله سوم با پيوند دادن بودجه وبرنامه به عنوان معياري براي تجزيه وتحليل‬ ‫رفاه اقتصادي آغاز شد و روي پيشرفتهايي كه در تكنولوژيهاي تصميم گيري و‬ ‫اطلعاتي رخ داده بود تمركز داشت‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫مرحله چهارم بواسطه پيچيدگي محيط سازمانها بوجود آمده وباعث استفاده از‬ ‫بودجهش شبرش شمبنايش شصفرش شبهش شعنوانش شابزاريش شبرنامهش شريزيش شراهبرديش ش(استراتژيك)‬ ‫گرديده است(فرج وند‪،1380،‬ص‪.)201.‬‬ ‫‪1‬بودجه متداول (سنتي)‬‫دربودجه ريزي متداول هدفها و تاكيدات صرفا ًش به ابزار مالي و حسابداري‬ ‫دريافتها و پرداختهاي بخش دولتي استوار است و توزيع اعتبارات منحصراً‬ ‫معطوفش شبهش ش«دستگاهش – شموادش شهزينه»ش شمنتهيش شميگرددش شوش شنقشش شمجلسش شو‬ ‫پارلمان نيز در بررسي بودجه فقط متوجه حفظ و كنترل مخارج دولت در‬ ‫چهارچوب اعتبارات مصوب مي باشد كه هيچ هزينه اي از اعتبارات مصوب‬ ‫تجاوز ننموده باشد و هر هزينه اي درمحل و مواد خود به مصرف رسيده‬ ‫باشد‪ .‬در سيستم بودجه ريزي متداول با ملحظه ارقام و اطلعات مندرج‬ ‫در سند بودجه تشخيص اينكه دولت چه اعمالي را انجام ميدهد و درقبال‬ ‫پولي كه خرج ميشود چه نتايجي را بدست آورد نشان داده نمي شود و از‬ ‫اينرو مبناي صحيحي براي مديريت موثر در دستگاههاي اجرايي به حساب‬ ‫نمي آمد زيرا طبقه بندي مخارج دولت وبررسي آن برحسب مواد هزينه و‬ ‫دستگاههاي اجرايي نماينگر اهداف اقتصادي دولت ازمحل اين مخارج و يا‬ ‫نوع فعاليتهاي دولت در رابطه با عواملي كه به عنوان هزينه بكار گرفته‬ ‫شدهش شاستش شنستش شباش شافزايشش شروزش شافزونش شوظايفش شدولتهاش شوش شنقشش شدولتها‬ ‫دراموراقتصادي و اجتماعي جامعه بودجه ريزي متداول بتدريج اهميت خود‬ ‫را از دست داده است و كاربردي ندارد ‪ .‬در ايران تا سال ‪ 1343‬بودجه به‬ ‫صورت بودجه ريزي سنتي تهيه و تقديم مجلس ميشد و درآن بودجه‪ ،‬صرفاً‬ ‫نام دستگاه و مواد هزينه به تصويب ميرسيد‪ .‬مانند وزارت عاليه‪ ،‬وزارت‬ ‫ماليه‪ ،‬وزارت معارف و غيره(فرزیب‪،1380،‬ص ‪.)431‬‬

‫‪4‬‬

‫‪ -2‬بودجه ريزي افزايشي‬ ‫اين روش با شيوه تغييرات جزئي در تصميم گيري انطباق دارد طبق اين‬ ‫روش ‪ ،‬براي تصميم گيري جديد‪ ،‬به تصميمهايي كه قبل ً در زمينه مورد نظر‬ ‫گرفته شده مراجعه مي كند و باتوجه به نيازهاي موجود‪ ،‬تغييراتي جزئي‬ ‫درآنها بوجود مي آورد‪ .‬در بودجه ريزي افزايشي براي اجتناب از مشكلت‬ ‫ناشي از كار عظيم و پردردسر بودجه نويسي سالنه ابداع شده است ‪ .‬با‬ ‫اين كار هر سال مجددا ً از اول اقدام به كار پيچيده بودجه نويسي نميشود‪.‬‬ ‫بلكه بودجه ريزان‪ ،‬با قبول بودجه سال گذشته توجهشان را روي تغييرات‬ ‫افزايشي متمركز مي كنند‪ .‬دراين شيوه‪ ،‬بودجه سال گذشته به عنوان پايه‬ ‫اي براي مصارف جاري فرض شده و يك افزايش سالنه براي آن در نظر‬ ‫گرفته ميشود كه بستگي به روند تغييرات قيمتها‪ ،‬تغيير حجم عمليات موجود‬ ‫و تقبل وظايف جديد از طرف دولت و عواملي از اين قبيل دارد‪ .‬براي‬ ‫مطالعهش شمفصلش شاينش شروشش شبهش شكتابش شبودجهش شريزيش شدولتيش شدرايرانش شتاليف‬ ‫عليرضا فرزيب مراجعه نمائيد‪.‬‬ ‫‪ -3‬بودجه برنامه اي‬ ‫بودجه برنامه اي است كه درآن اعتبارات برحسب وظايف ‪ ،‬برنامه ها و‬ ‫فعاليتهاي كه سازمان دولتي درسال مالي اجراي بودجه براي نيل به اهداف‬ ‫خودش شبايدش شانجامش شدهد‪،‬ش شپيشش شبينيش ششدهش شباشد‪.‬ش شبهش شعبارتش شديگرش ش‪،‬ش شدرش شبودجه‬ ‫برنامه اي مشخص ميشود كه دولت و دستگاههاي دولتي درسال اجراي‬ ‫بودجه اول ًش داراي چه اهداف‪ ،‬وظايف و مقاصد مصوب مي باشند ‪ ،‬ثانياً‬ ‫برايش شنيلش شبهش شاهدافش شوش شمقاصدش شمذكورش ش‪،‬ش شبايدش شكدامش شبرنامهش شها‪،‬ش شعملياتش ش‪،‬‬ ‫وفعاليتها را با چه ميزان اعتبارات انجام دهد‪.‬‬ ‫‪ prof Burkead‬پروفسور‬

‫درمورد بودجه برنامه اي مي گويد‪:‬‬ ‫بركهد‬

‫«اگر بخواهيم دردنياي فعلي بودجه را ابزار و وسيله كار مديران بدانيم بايد‬ ‫در تقسيم بندي مخارج هدف و غايت خرج را رعايت كنيم»‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫درش شبودجهش شبرنامهش شايش شنيز‪،‬ش شمانندش شبودجهش شمتداولش ش‪،‬ش شازش شطبقهش شبنديش شاعتبارات‬ ‫برحسب فصول و مواد هزينه استفاده ميشود ‪ .‬با اين تفاوت كه در بودجه‬ ‫متداول ‪،‬كل اعتبارات هر سازمان دولتي درفصول و مواد هزينه مختلف‬ ‫پيش بيني ميشود‪ ،‬درصورتي كه در بودجه برنامه اي‪ ،‬اعتبارات هريك از‬ ‫برنامه ها و فعاليتها وطرحهاي سازمان دولتي در قالب فصول و مواد هزينه‬ ‫پيش بيني ميگردد‪.‬‬ ‫لزم به توضيح است كه در بودجه برنامه اي برخي از كشورها‪ ،‬فقط برنامه‬ ‫ها به فصول و مواد هزينه تقسيم مي شوند‪ ،‬درحالي كه در برخي ديگر از‬ ‫كشورها‪ ،‬فعاليتها و طرحها نيز به صورت فصول و مواد هزينه پيش بيني‬ ‫ميگردندش ش‪.‬آنچهش شمسلمش شاستش شآنش شاستش شكهش شدرش شنظامش شحسابداريش شدولتي‬ ‫كشورهايي كه از روش بودجه ريزي برنامه اي استفاده مي نمايند‪ ،‬طبقه‬ ‫بنديهاي بودجه مذكور عينا ًش بايد درحسابهاي دولتي منعكس گردند‪ .‬بنابراين‬ ‫هزينه هاي هر وزارتخانه يا موسسه دولتي نيز بايد ‪،‬اول ً به تفكيك برنامه ها‬ ‫وش شفعاليتهاش شوش شطرحهايش شموردش شاجراش شدرآنش شسازمانش شوش شثانيا ًش درش شداخلش شطبقه‬ ‫بنديهاي مذكور‪ ،‬به تفكيك فصول و مواد هزينه نشان د اده شوند(فرج وند‪،‬‬ ‫‪،1380‬ص ‪.)203‬‬ ‫‪ -4‬بودجه ريزي برمبناي صفر‬ ‫طبقش شمعمولش شدرفرآيندش شتهيهش شبودجهش شهزينهش شهايش شسالش شپيشش شكهش شبهش شمصرف‬ ‫رسيده به عنوان يك نقطه آغار به حساب مي آيد‪ .‬كار افرادي كه بودجه‬ ‫جديد را مي نويسند يا تهيه مي كنند اين است كه چه اقلمي ازبودجه را بايد‬ ‫حذف كرد و چه فعاليتهايي (وبر همان اساس چه اقلمي ) را بايد اضافه‬ ‫نمود‪ .‬يك چنين كاري باعث مي شود كه مديريت براي ادامه ندادن ش نوع‬ ‫خاصيش شازش شكارش تعصبش شويژهش شايش شبهش خرجش شدهد(بهش شويژهش زمانيش شكهش بهش شسبب‬ ‫تغييرات محيطي يا تغيير كه در هدفهاي سازمان رخ داده مساله مفيد بودن‬ ‫آن قلم فعاليت ‪،‬ديگر مطرح نيست)‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫بودجه بندي برمنباي صفر (‪ )ZBB‬سعي دارد كه اين نقيصه رابرطرف كند ‪.‬‬ ‫‪ ZBB‬شتوجيهش شمجددش شهرفعاليتش شازش شمبنايش شصفرش شاستش شو شبرايش شهرش شفعاليتش شيا‬ ‫برنامهش شبايدش توجيهيش وجودش شداشتهش باشدش كهش آياش لزمش شاستش ياش نه؟ش دربودجه‬ ‫برمبناي صفر هزينه ها به جاي اين كه برمبناي سطح جاري محاسبه شوند‪،‬‬ ‫ازش شصفرش ششروعش شميشوند‪.‬ش شباش شچنينش شبودجهش شايش شبرايش شهرش شرياليش شكهش شمصرف‬ ‫ميشود بايد توجيه منطقي داشته باشد‪.‬‬ ‫پيترش شپيرش ش(‪)Peter Phyrr‬ش شبودجهش شبنديش شبرمبنايش شصفرش شراش شچنينش شتوصيفش شكرده‬ ‫است‪:‬‬ ‫«يك برنامه عملياتي و فرآيند بودجه اي است كه هر مدير را ملزم مي كند‬ ‫كه به نحوي كامل‪ ،‬مشروح ومستدل درخواست بودجه خود را از پايه صفر‬ ‫(زيرا مبناي صفر است) توجيه كند و مسوول اثبات اين امر باشد كه چرا‬ ‫بايد هر مبلغ را به مصرف برساند»‪.‬‬ ‫بودجه بندي بر مبناي صفر درمقايسه با بودجه سنتي ‪ ،‬داراي مزايايي به‬ ‫شرحششششششششششششششششششششش شششششششششششششششششششششذيلششششششششششششششششششششش شششششششششششششششششششششاست‪:‬‬ ‫الف) اين بودجه درباره اين كه آيا فعاليتها بايد ادامه يابند يا متوقف شوند‪،‬‬ ‫توجيه بيشتري دارد‪.‬‬ ‫ب) اشتراك مساعي تمام كساني را كه با بودجه ارتباط دارند‪ ،‬مجاز مي‬ ‫داند‪.‬‬ ‫ج) ازآنجايي كه هريك از شقوق مختلف بايد به طور كمي محاسبه شده ‪،‬‬ ‫معيارهاي لزم براي مقايسه وجود دارند و لذا‪ ،‬ارزيابي آنها روشن وخالي از‬ ‫ابهام است‪.‬‬ ‫د) فعاليتهايي كه اولويت پايين دارند‪ ،‬با اطمينان خاطر حذف ميشوند‪.‬‬ ‫درش شظاهرش ش‪،‬ش شبودجهش شبنديش شبرمبنايش شصفرش شباعثش شميشودش شكهش شبتوانش شاولويتهاي‬ ‫بودجه را به شيوهاي بهتر تعيين كرد و كارآيي سازمان را بال شبرد‪ ،‬ولي‬ ‫واقعيت اين است كه چنين كاري باعث ميشود تا مقدار بيشتري كارهاي‬ ‫دفتري انجام شود واحتمال ً روحيه افراد و مديراني كه بايد براي اقلم هزينه‬

‫‪7‬‬

‫هايش شپيشنهاديش شدليلش شموجهيش شارائهش شنمايندش شتضعيفش شگرددش ش(كهش شدرش شنتيجه‬ ‫موجوديت برخي از اقلم هزينه ها به زير سوال خواهد رفت) ‪ .‬به همين‬ ‫دليل است كه در زمان كنوني نسبت به سال هاي پيشين از بودجه بندي‬ ‫برمبناي صفر كمتر استفاده ميشود(فرج وند‪،1380،‬ص ‪.)205‬‬ ‫‪ 5‬نظام طرح ريزي – برنامه ريزي – بودجه بندي‬‫روشي كه درجهت تكميل بودجه برنامه اي اخيرا ًش در بسياري از كشورها‬ ‫معمول شد‪ ،‬نظام طرح ريزي‪ -‬برنامه ريزيش – شبودجه نويسي است‪ .‬اين‬ ‫اصطلحش درسالش ‪ 1960‬شتوسطش وزارتش دفاعش ايلتش متحدهش آمريكايش شمالي‬ ‫مورد استفاده قرار گرفت و بعدا ًش با شرايط متفاوتي به دستگاههاي ديگر‬ ‫دولتي راه يافت‪.‬‬ ‫باش شاستفادهش شازش شنظامش ‪ PPBS‬شميش شتوانش شبرنامهش شريزيش – شطرحش شريزيش شوبودجه‬ ‫نويسي – اطلعات مديريت – كنترل مديريت وارزشيابي برنامه اي را به هم‬ ‫مرتبط ساخت و درعين حال نسبت به تجزيه وتحليل سيستماتيك هر يك از‬ ‫عناصر تاكيد كرد(فرج وند‪،1380،‬ص ‪.)206‬‬ ‫دراين نظام‪ ،‬بيش از آنكه به بودجه ريزي داده ها مطرح باشد بودجه ريزي‬ ‫ستاده ها (‪ ) Outputs‬مطرح است‪ .‬در اين نظام ‪ ،‬محور اصلي بحث عبارت‬ ‫از هدفها و نتايج نهايي عمليات دولت و امكان نيل به اين هدفها از طريق‬ ‫عمليات مختلف و مقايسه اين عمليات و انتخاب بهترين‪ ،‬ارزانترين ‪ ،‬سريع‬ ‫ترين و مناسب ترين آنها مي باشد‪ .‬نكته مهم اين است كه اين مجموعه را‬ ‫بايد يك نظام تلقي نمود نه روش و فن خاص‪ ،‬نظامي كه شامل مبناي‬ ‫تصميم گيري مناسب ومعقول درمرحله سياست سازي و اعلم خط مشي‬ ‫طراحي برنامه هاي اجرايي و تخصيص منابع محدود ميان نيازهاي نامحدود‬ ‫بوده و برقراري ارتباط مداوم بين اين عوامل را فراهم مي سازد به اين‬ ‫ترتيب هريك از اجزاء نظام از لحاظ نيل به هدفهاي تعيين شده در ارتباط با‬ ‫جزء ديگر نقشي دارد‪.‬‬ ‫تعاريف بودجه ريزي عملياتي‪:‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪ - 1‬فرج وند دركتاب «فراگردتنظيم تا كنترل بودجه » بودجه ريزي عملياتي را‬ ‫اينچنين تعريف مي كند‪:‬‬ ‫«بودجه ريزي عملياتي يا بودجه برحسب عمليات عبارتست از بودجه اي كه‬ ‫براساس وظايف ‪ ،‬عمليات وپروژه هايي كه سازمانهاي دولتي تصدي اجراي آن‬ ‫را بعهد دارند ‪ ،‬تنظيم ميشود ‪ .‬درتنظيم بودجه عملياتي به جاي توجه به كالها‬ ‫و خدماتي كه دستگاه خريداري مي كند و يا به عبارتي به جاي توجه به وسايل‬ ‫اجراي فعاليتها ‪ ،‬خود فعاليت و مخارج كارهايي كه بايد انجا م شود ‪ ،‬مورد‬ ‫توجه قرار ميگيرد‪.‬‬ ‫شدربودجه ريزي عملياتي – علوه برتفكيك اعتبارات به وظايف ‪ ،‬برنامه ها‪،‬‬ ‫فعاليتهاش شوش شطرحش شها‪-‬ش شحجمش شعملياتش شوهزينهش شهايش شاجرايش شعملياتش شدولتش شو‬ ‫دستگاههاي دولتي طبق روشهاي علمي مانند حسابداري قيمت تمام شده (‬ ‫‪ ) Cost Accounting‬و روش اندازهش گيري كار (‪)Work Measurement‬محاسبهش و‬ ‫اندازه گيري مي شوند‪ .‬ارقام پيش بيني شده در بودجه عملياتي بايد مستند به‬ ‫تجزيهش شوش شتحليلش شتفصيليش شبرنامهش شهاش ش‪،‬ش شعملياتش شوش شنيزش شقيمتش شتمامش ششدهش شآنها‬ ‫باشد‪.‬دربودجهش شعملياتيش شمشخصش شميش ششودش شكهش شقيمتش شتمامش ششدهش شيكش شتخت‬ ‫بيمارستانش شچقدرش شبايدش شباشد‪،‬ش شيكش شبيمارستانش ‪ 100‬شتختخوابيش شچقدرش شهزينهش شبايد‬ ‫داشته باشد ساخت يك مدرسه ‪ 5‬كلسه چقدر بايد زمان ببرد و چقدر هزينه در‬ ‫برداشته باشد»( ‪203‬و ‪ ، 204‬فرج وند) ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬فرزيب ش دركتاب «بودجه ريزي دولتي در ايران » ش مي نويسد ‪« :‬بودجه‬ ‫ريزي عملياتي در واقع همان بودجه برنامه اي است كه به نحو دقيق تر و‬ ‫روشن تري اجراي برنامه ها رااز ديدگاه فايده و هزينه تجزيه و تحليل مي‬ ‫نمايد وبه علل افزايش قيمت تمام شده واقف مي گرددودر نهايت به مديريت‬ ‫سازمان كمك مي كند‪.‬استقرار اين سيستم مستلزم وجود اطلعات دقيق در‬ ‫مورد اجراي برنامه ها ‪ ،‬فعاليت ها و عمليات هر واحد است‪ ،‬لذاحركت به‬ ‫سوي بودجه عملياتي موجب گسترش ونگهداري حسابها وجزئيات درامور مالي‬ ‫دستگاه مي باشد‪».‬‬

‫‪9‬‬

‫ایشان بودجه ريزي عملياتي را بر پايه چهار اصل زير ميداند‪:‬‬ ‫الف)حسابداري قيمت تمام شده‬ ‫ب)روش اندازه گيري كار‬ ‫ج)استفاده از نرم ها‬ ‫د)استفاده از استانداردها‬ ‫‪ - 3‬درش بودجهش ريزي عمليات ي ش منابعش براساس اولويتش امورونتايجش قابل اندازه‬ ‫گيري تخصيص داده ميشوند‪ .‬بودجه عملياتي محصول برنامه ريزي استراتژيك‬ ‫است كه درآن تصميمات مربوط به تخصيص بهينه منابع برپايه نتايج پذيرفته‬ ‫شده و محك هاي سازماني(‪)Benchmark‬مربوط به اهداف كلي ‪ ،‬اختصاصي‪،‬‬ ‫استراتژي ها و برنامه هاي عملياتي هر سازمان صورت ميگيرد‪.‬‬ ‫بعد از تهيه برنامه استراتژيك‪ ،‬هر سازماني كه اعتبارات دولتي دريافت مي كند‬ ‫بودجه خود را طوري تهيه و تنظيم مي كند كه تصميم گيري هاي داراي اولويت‬ ‫مربوط به برنامه استراتژيك خود رامنعكس كند ‪ .‬پس تقاضاي بودجه توسط‬ ‫سازمان بيانگر نيازهاي آن سازمان براي اجراي نتايج داراي اولويت در برنامه‬ ‫استراتژيك خود مي باشد‪.‬‬ ‫‪ - 4‬بودجه ريزي عملياتي يك برنامه تلفيق عملكرد سالنه وبودجه سالنه مي‬ ‫باشد كه روابط بين سطح اعتبارات برنامه و نتايج مورد انتظار را نشان مي‬ ‫دهد‪ .‬همچنين تائيد مي كند كه يك هدف يا مجموعه اي از هدفها بايد با مقدار‬ ‫معيني از اعتبارات بدست آيد‪.‬‬ ‫يكش شبودجهش شعملياتيش شعلوهش شبرش شتخصيصش شهزينهش شهايش شفعاليت‪،‬ش شهمهش شفعاليتهاي‬ ‫(مستقيم و غيرمستقيم) مورد نياز براي پشتيباني يك برنامه را تعريف و تعيين‬ ‫مي كند‪.‬‬ ‫تفاوت بودجسسه ريزي عملياتسسي بسسا بودجسسه ريزي سسسنتي (متداول) و‬ ‫برنامه اي‬ ‫(‪)1‬تفاوتس سبودجهس سريزيس سعملياتيس سباس سبودجهس سسنتيس سياس سمتداولس س(‬ ‫‪)Traditional Budgeting‬‬

‫‪10‬‬

‫بودجه متداول يا سنتي يعني بودجه اي كه درآن اعتبارات هرسازمان دولتي به‬ ‫تفكيك فصول و مواد هزينه مشخص ميگردد ‪ .‬در اين روش بودجه ريزي نوع و‬ ‫ماهيت هزينه ها نشان داده ميشود ولي مشخص نميگردد كه هر هزينه براي‬ ‫كدام هدف و منظور يا اجراي كدام برنامه يا فعاليت خاص انجام شده است به‬ ‫تعبيرش شديگرش شتوجهش شعمدهش شرويش شدرونش شداد(‪)INPUT‬ش شمتمركزش شاستش ش(فرجش شوند‪،‬‬ ‫‪1380‬ص ‪.)201‬‬ ‫دليل استفاده گسترده آن ‪ ،‬سادگي ‪ ،‬عدم ابهام و توانايي كنترل هزينه ها‬ ‫درمقايسه با سالهاي قبل و مشخص كردن داده هاي هزينه بربوده است ‪ .‬با‬ ‫افزايش روز افزون وظايف دولت ها دراموراقتصادي واجتماعي جامعه ‪ ،‬بودجه‬ ‫ريزي متداول بتدريج اهميت خود را از دست داده و كاربردي ندارد‪.‬‬ ‫(‪)2‬تفاوتس سبودجهس سريزيس سعملياتيس سباس سبودجهس سبرنامهس ساي(‪Program‬‬ ‫‪)Budgeting‬‬ ‫غالبا ً بودجه برنامه اي وعملياتي را مترادف يكديگر مي پندارند اما در حقيقت‬ ‫اين دو عنوان كامل ً مترادف نمي باشند‪ .‬براي توضيح تفاوت موجود بين اين دو‬ ‫بايد طبقات سلسله مراتب سازمان مورد توجه قرار گيرد ‪ .‬بودجه برنامه اي‬ ‫بيشتر به طبقات بالتر سلسله مراتب سازمان ها مربوط مي باشد درحالي كه‬ ‫دربودجه عملياتي حدود فعاليت وعمليات طبقات پايين سلسله مراتب نيز مورد‬ ‫بررسي وپيش بيني بودجه اي قرار ميگيرد‪.‬‬ ‫درتنظيم بودجه برنامه اي ممكن است بدون محاسبه دقيق مخارج هر واحد از‬ ‫فعاليت دولتي‪ ،‬هزينه ها رافقط بر اساس سياست كلي مالي دولت پيش بيني‬ ‫كرد ‪ ،‬در صورتي كه شرط اساسي براي تهيه بودجه عملياتي اين است كه‬ ‫حجمش شومقدارش شفعاليتش شسازمانهايش شدولتيش شتعيينش شوش شهزينهش شهرش شواحدش شازش شفعاليتها‬ ‫محاسبه شود‪.‬‬ ‫بطورش شكليش شميش شتوانش شگفتش شكهش شازش شنقطهش شنظرش شماهيتش شبودجهش شبرنامهش شايش شكار‬ ‫بررسيش شمقاماتش شدستگاهش شاجراييش شسازمانش شمديريتش شوبرنامهش شريزيش شكشورش شو‬ ‫مجلس را آسان مي كند وتصوري از عملكرد دستگاه اجرايي و نتايج بدست‬

‫‪11‬‬

‫آمده از منابع به كار گرفته شده در سطح برنامه بدست ميدهد‪ .‬درحالي كه‬ ‫بودجهش شعملياتيش شبهش شعنوانش شمبنايش شاصليش شبودجهش شيكش شدستگاهش شباش شارائهش شآمارش شو‬ ‫اطلعات كمي ‪ ،‬ميزان كار انجام شده در توليد هر فعاليت يا محصول نهايي را‬ ‫مشخصش شميسازدش شوش شبهش شمديريتش شواحدش شعملياتيش شومسئولنش شبرنامهش شدرتخصيص‬ ‫وتوزيع منابع به كار گرفته شده و بدست آوردن حداكثر فايده هر يك از فعاليتها‬ ‫كمك موثر مي كند(فرزيب‪،1380،‬ص ‪.)434‬‬ ‫اهداف بودجه ريزي عملياتي‪:‬‬ ‫هدفش شغاييش شبودجهش شريزيش شعملياتيش شكمكش شبهش شاتخادتصميماتش شعقلئيش شدرباره‬ ‫تخصيص وتعهد منابع دولت براساس پيامدهاي قابل سنجش مي باشد كه نتايج‬ ‫قابل انتظار (عملكرد) دستگاه را درطول زمان منعكس مي كند ‪ .‬با اين تفسير‬ ‫بودجه ريزي عملياتي مقاصد ويژه زير را دنبال ميكند‪:‬‬ ‫(‪1‬ارائه مبناي صحيح براي اتخاذ تصميم درخصوص تخصيص منابع‬ ‫(‪2‬تعيين نتايجش قابل سنجشش و مورد انتظار كه از يك تخصيص بودجه‬ ‫خاص قابل حصول است‬ ‫(‪3‬تمركز فرآيند تصميم گيري روي مهمترين مسائل و چالش هايي كه‬ ‫دستگاه با آن مواجه است‪.‬‬ ‫(‪4‬ايجاد يك فرآيند منطقي براي تصميم گيري درخصوص بودجه كه به‬ ‫طور مستقيم با فرآيند برنامه ريزي‪ ،‬اجرا و كنترل ‪ ،‬ارزيابي وگزارش‬ ‫عملكرد در ارتباط مي باشد‪.‬‬ ‫(‪5‬ارائه بهترين ابزارهاي ممكن براساس نتايج ( نه فقط براساس داده‬ ‫ها وستانده ها) براي اطمينان دادن به جامعه كه منابع كشور درجهت‬ ‫برآوردن احتياجات ضروري جامعه مصرف ميشوند‪.‬‬ ‫(‪6‬ايجاد ارتباط بين بودجه و نتايج عملكرد برنامه‬ ‫(‪7‬ارائه اطلعات قابل سنجش براي قواي مجريه‪ ،‬قضائيه و مقننه كه‬ ‫بتوانندش بهش استنادش آنها ميزانش پيشرفتش وموفقيتش برنامهش هاش راش درمقابل‬ ‫تخصيص هاي بودجه كنترل كنند‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫(‪8‬ارائه مشوق هايي براي مديريت عملكرد بر مبناي بهبود مستمر‬ ‫(‪9‬ارائه مبنايي براي پاسخگويي بيشتر در قبال استفاده از منابع كشور‬ ‫مزاياي بودجه ريزي عملياتي‬ ‫فوائد بودجه ريزي عملياتي را ميتوان بصورت زيرخلصه نمود‪:‬‬ ‫‪1‬شفاف سازي فرآيند بودجه ريزي‬‫‪2‬افزايش كارايي و اثربخشي عملكرد دولت و سازمانها از طريق تمركز‬‫منابع درجهت ضروري ترين ومهمترين نتايج‬ ‫‪3‬اصلح وبهبود تصميم گيري درمورد موثرترين راه براي استفاده از منابع‬‫محدود كشور‬ ‫‪4‬بهبود عملكرد از طريق پيوند دادن بودجه وعملكرد برنامه‬‫‪5‬مسئوليت پذيرتر ساختن مديران در قبال تصميماتي كه روي نتايج بودجه‬‫تاثير ميگذارند‪.‬‬ ‫‪6‬حمايت بهتر مديريت توسط پيوند نتايج بودجه وسنجش عملكرد بودجه با‬‫سنجش عملكرد برنامه در فرآيند كنترل وگزارش نتايج‬ ‫‪7‬ارائهش شسيستمش شوش شفرآينديش شكهش شدرش شآنش شتصميمش شگيريهايش شمربوطش شبهش شبودجه‬‫اساسا ً برپايه نتايج قابل سنجش و اهداف داراي اولويت صورت ميگيرد‪.‬‬ ‫عناصر كليدي در بودجه ريزي عملياتي‪:‬‬ ‫برنامه ريزي براي بودجه ريزي زماني شروع ميشود كه سازمان اهداف خود را‬ ‫به صورت قابل سنجش ‪ ،‬شناسايي نمايد‪.‬اين اهداف‪ ،‬نتايج قابل سنجش كه در‬ ‫طي يك دوره زماني معين قابل حصول است را مشخص مي كنند‪ .‬از طريق‬ ‫اين اهدافش سازمانش استراتژيش هايي را تدوينش ميش كندش و باش استفادهش از اين‬ ‫استراتژيها روش ها و شيو ه هايي كه سازمان براي دستيابي به اهداف خود‬ ‫استفاده مي كند تعيين مي شوند‪.‬‬ ‫بمنظورش شاطمينانش شازش شاينكهش شبرنامهش شعملياتیش شخوبش شتهيهش ششدهش شوش شميش شتواندش شبه‬ ‫طورموثر اجرا شود لزم است كه‪:‬‬

‫‪13‬‬

‫‪1‬مسئوليت و پاسخگويي براي اجراي برنامه عملياتی تعيين شود‪ .‬برنامه‬‫عملياتی بايد به يك مدير با مسئوليت اجرايي درون سازمان واگذار شود‬ ‫‪.‬اين شيوه اطمينان خواهد بخشيد كه يك بودجه يا يك سري از بودجه ها‪،‬‬ ‫مي توانند بر محور مسئوليت تهيه وگزارش شوند‪.‬‬ ‫‪ 2‬يك چار چوب زماني براي تكميل برنامه عملياتی تعيين و تنظيم شود كه‬‫به انتظارات (پيش بيني هاي) استراتژيها واهداف مورد نظر برميگردد‪.‬‬ ‫‪3‬برنامه عملياتی به شكل فعاليتها يا اقدامات اجرايي تقسيم بندي شود‪.‬‬‫اينش شفعاليتش شهاش شياش شاقداماتش شريزش ششدهش شبايدش شبصورتش شمشروحش شبهش شيك‬ ‫مديرمسئول واگذار شود ‪ ،‬همچنين اين فعاليتها يا اقدامات بايد قادر باشد‬ ‫منابع قابل شناسايي ومشخصي براي هدفهاي بودجه ريزي و گزارشد هي‬ ‫ارائه كند‪.‬‬ ‫‪4‬شاخص هايي براي سنجش و پايش عملكرد در جهت اجراي استراتژيها‬‫و برنامه هاي عملياتي مورد نظر تهيه شود به طوريكه معيارهاي مربوط به‬ ‫داده‪ ،‬ستاده و نتايج و كارايي را درخود بگنجاند (يعني هزينه ‪ -‬ستاده يا‬ ‫هزينه ‪ -‬نتيجه)‪.‬‬ ‫‪ - 5‬بودجه اي تهيه شود كه اولويتهاي منابع و تعيين اقدامات هزينه يابي براي‬ ‫اجراي استراتژيها‪ ،‬برنامه هاي عملياتي و نتايج را شامل شود‪.‬‬ ‫بنابراينش شعناصرش شكليديش شبودجهش شريزيش شعملياتيش شراش شميش شتوانش شبطورش شخلصهش شبه‬ ‫صورت زير بيان كرد‪:‬‬ ‫‪1-‬اهداف قابل سنجش‬

‫‪Measurable‬‬

‫‪objectives‬‬ ‫‪2‬استراتژيها‬‫‪Strategies‬‬ ‫‪3‬برنامه هاي عملياتي‬‫‪Plans Action‬‬

‫‪14‬‬

‫‪4-‬معيارهاي سنجش عملكرد‬

‫‪Performance‬‬

‫‪measures‬‬ ‫‪5‬اولويت بندي وتخصيص منابع ش ش ش ش ش ش ش ش ‪Prioritization and resource‬‬‫‪allocation‬‬ ‫‪6‬جمع آوري و پايش نتايج‬‫‪Collection and Monitoring of results‬‬ ‫‪7‬ارزشيابي ‪ ،‬بازنگري ‪ ،‬ارزيابي و گزارش نتايج‬‫‪.Assessing; Reviewing; Evaluation and Reporting results‬‬ ‫منابع و ماخذ مورد استفاده ‪:‬‬ ‫‪-1‬مباني امور مالي و بودجه (در آموزش و پرورش) – داود صالحي – سمت‬ ‫‪ – 1379‬چاپ سوم ‪.‬‬ ‫‪-2‬دانستنيهايي در زمينه بودجه ‪ ،‬گرد آوري و تنظيم‪ ،‬سرويس پيله رودي –‬ ‫‪ – 1376‬وزارت بهداشت ‪.‬‬ ‫‪-3‬بودجه ريزي دولتي در ايران ‪ ،‬عليرضا فرزيب – چاپ سيزدهم ‪ – 1380‬مركز‬ ‫آموزش مديريت دولتي ‪.‬‬ ‫‪«-4‬ش شبودجه»ش شعليش شمحمدش شاقتداريش ش‪،‬منوچهرتهرانی‪.‬ش شمهردادش شاتحاد‪.‬انتشارات‬ ‫موسسه عالی حسابداری‪1354.‬‬ ‫‪-5‬روندهايش شجديدش شدرش شمديريتش شبخشش شسلمت‪،‬ش شپاولش ششاوش ش(انستيتويش شتوسعه‬ ‫اقتصادي بانك جهاني) ترجمه اسفنديار معيني و همكاران – چاپ اول ‪1380.‬‬ ‫‪-6‬گزارش « آشنائي با بوجه ريزي عملياتي » گروه مطالعات دفتر مديريت‬ ‫منابع مالی وبودجه‬ ‫‪-7‬فراگردش شتنظيمش شتاش شكنترلش شبودجه‪،‬اسفنديارفرجش شوند ‪ 1380‬شش‪،‬ش شويرايشش شدومش ش‪،‬‬ ‫انتشارات گلباد‪.‬‬ ‫‪-8‬طراحي سيستم هزينه يابي بر مبنياي فعاليت (‪ )ABC‬براي محاسبه بهاي‬ ‫تمام شده خدمات در بيمارستانهاي دولتي (مطالعه موردي بيماستان فقيهي‬ ‫شيراز) ‪ ،‬احمد رجبي ‪1382. ،‬‬ ‫‪15‬‬

‫سيستم حسابداري قيمت تمام شده واقعي خدمات درماني در مراكز‬-9 1379. ، ‫ مرتضي شاپوريان‬،‫درماني سازمان تامين اجتماعي‬ Performance budgeting Guidelines (state of Maine) , Jody Harris John R -10 .Nicholas. March 1996 Performance budgeting : A foundation for change in state Economic -11 Development- Chad Miller (Virginia Polytechnic Institute and state University) November 29,1999 Strategic planning /performance Budgeting Guidelines-J.Harris, -12 )J.R.nicholas march 1990 (Maine state planning office Analysis of hospital costs (workshop in developing countries), D.S. -13 Sheppard, D.Hodgkin, Y.E. Anthony, WHO, 2000 Efficiency in delivery of public services, performance Budgeting project, -14 Russia Ministry of Economic Development and Trade , 2002 http://pmhr.mohme.gov.ir/files_files/pmhr/101.DOC www.Nedayeazad.com ‫ منابع و امورمجلس‬،‫معاونت توسعه مديريت‬ ‫دفتر برنامه ريزي منابع مالي و بودجه‬

‫کلیات بودجه عمومی‬ ‫مقدمه‬ ‫ريشه كلمه بودجه در معناى لغوى در فرهنگهاى مختلف و بخصوص فرانسه به‬ ‫ در معناى علمى به نظريه اقتصاددانان بخصوص پس از كينز‬.‫معناى كيف است‬ ‫اشاره مىشود كششه دخالت دولت در اقتصششاد و پديدآمدن نگرشهاى بودجهاى بششه‬ ‫معناى رسشيدن بشه اهداف از پيشش تعييشن شده بشا اسشتفاده از ابزار و سشياستهاى‬ .‫پولى و مالى تعريف شده است‬ ‫ در هر كشورى مبتنى بر چارچوب مقررات و قوانين اساسى‬،‫در معناى قانونى‬ ‫كشورها تعيين مىگردد و در قوانين جارى كشور ايران تاكنون چهار تعريف براى‬ 16

‫بودجشه شده اسشت كشه اوليشن تعريشف در سشال ‪ 1289‬شمسشى‪ ،‬دوميشن تعريشف در‬ ‫‪ ،1312‬سومين در ‪ 1349‬و آخرين تعريف كه ماده يك قانون محاسبات عمومى‬ ‫مىباشد در سال ‪ 1366‬ارائه شده است‪.‬‬ ‫‪ 1289‬ش بودجه دولت سندى است كه معاملت د خل و خرج مملكتى براى مدت‬ ‫معينى در آن پيشبينى و تصويب مىگردد‪ .‬مدت مذكور را سنه مالى مىگويند كه‬ ‫عبارت است از يك سال شمسى‪.‬‬ ‫‪ 1312‬ش بودجه ليحه پيشبينى كليه عوايد و مخارج مملكتى براى مدت يك سال‬ ‫شمسى است كه به تصويب مجلس شوراى ملى رسيده است‪.‬‬ ‫‪1349‬ش بودجه كل كشور برنامه مالى دولت است كه براى يك سال مالى تهيه و‬ ‫حاوى پيشبينشى درآمدهشا و سشاير منابشع تاميشن اعتبار و برآورد هزينههشا براى انجام‬ ‫عملياتششى اسششت كششه منجششر بششه وصششول هدفهاى دولت مىشود و از سششه قسششمت‬ ‫تشگيل مىگردد‪:‬‬ ‫الف) بودجه عمومى دولت‬ ‫ب) بودجه شركتهاى دولتى و بانكها‬ ‫ج) بودجه موسسات انتفاعى وابسته دولت‬ ‫‪1366‬شش (قانون محاسشبات عمومشى) بودجشه كشل كشور برنامشه مالى دولت اسشت‬ ‫كشه براى يشك سشال مالى تهيشه مىگردد و حاوى پيشبينشى درآمدهشا و سشاير منابشع‬ ‫تاميششن اعتبار و برآورد هزينههششا براى انجام عملياتششى بوده كششه منجششر بششه نيششل‬ ‫سششياستها و هدفهاى قانونششى مىشود و از سششه قسششمت بششه شرح زيششر تشكيششل‬ ‫مىگردد‪:‬‬ ‫‪ )1‬بودجه عمومى دولت‪ ،‬شامل اجزاء زير‪:‬‬ ‫الف) پيشبينى دريافتها و منابع تامين اعتبار كه بطور مستقيم يا غيرمستقيم در‬ ‫سشال مالى قانون بودجشه بشه وسشيله دسشتگاهها از طريشق حسشابهاى خزانشه دارى‬ ‫كل اخذ مىگردد‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫ب) پيشبينشى پرداختها يى كشه مىتوانشد از محشل درآمدهاى عمومشى و يا اختصشاصى‬ ‫براى اعتبارات جارى و عمرانى و اختصاصى دستگاههاى اجرايى در سال مالى‬ ‫مربوطه انجام دهد‪.‬‬ ‫‪ )2‬بودجه شركتهاى دولتى و بانكها شامل پيشبينى درآمدها و ساير منابع تامين‬ ‫اعتبار‬ ‫‪ )3‬بودجه موسساتى كه تحت عنوانى غير از عناوين فوق در بودجه كل كشور‬ ‫منظور مىشود‬

‫روشهاى بودجهريزى‬ ‫الف) بودجه متداول‬ ‫بودجه متداول يا سنتى بودجهاى است كه در آن اعتبارات هر سازمان دولتى به‬ ‫تفكيشك فصشول و مواد هزينشه مشخشص مىگردد‪ .‬در ايشن روش بودجهريزى‪ ،‬نوع و‬ ‫ماهيشت هزينه ها نشان داده مىشود‪ ،‬ولى مشخص نمىگردد كشه هشر هزينهاى براى‬ ‫نيل به كدام هدف و منظور يا اجراى كدام برنامه يا فعاليت خاصى انجام شده‬ ‫است‪.‬‬ ‫يكششى از علل اصششلى اسششتفاده گسششترده از روش بودجهريزى متداول در اكثششر‬ ‫كشورهشا از جمله ايران‪ ،‬ارتباط نزديشك ايشن روش بشا حسشابدارى دولتشى و امكان‬ ‫اعمال كنترل بودجشششه مناسشششب در آن مىباششششد‪ ،‬زيرا در طبقهبندى اعتبارات بر‬ ‫حسب فصول و مواد‪ ،‬براى هر يك از انواع مخارج جارى و سرمايهاى‪ ،‬اعتبارى‬ ‫معيششن تصششويب مىشود تششا هزينههاى مربوط بششه كال و خدمات خريدارى شده در‬ ‫سشال اجراى بودجشه در محدوده اعتبارات مصشوب انجام شود‪ ،‬بديهشى اسشت هشر‬ ‫اندازه كشه اعتبارات مصشوب بشه فصشول و مواد هزينشه بيشترى تقسشيم شونشد‪ ،‬بشه‬ ‫همان ميزان انعطاف پذيرى اجراى بودجشششه و اختيارات موسشششسات دولتشششى در‬ ‫مصرف اعتبارات كاهش خواهد يافت‪.‬‬ ‫ب) بودجه برنامهاى‬

‫‪18‬‬

‫بودجه برنامهاى‪ ،‬بودجهاى است كه در آن اعتبارات بر حسب وظايف‪ ،‬برنامهها‬ ‫و فعاليتهايى كه سازمان دولتى در سال مالى اجراى بودجه براى نيل به اهداف‬ ‫خود بايد انجام دهد‪ ،‬پيشبينى شده باشد‪ .‬در اين روش مانند بودجه متداول‪ ،‬از‬ ‫طبقهبندى اعتبارات بر حسششب فصششول و مواد هزينششه اسششتفاده مىشود‪ :‬بششا ايششن‬ ‫تفاوت كه در بودجه متداول‪ ،‬كل اعتبارات هر سازمان دولتى در فصول و مواد‬ ‫هزينشه مختلف خلصشه مىشود در حالى كشه در بودجشه برنامهاى‪ ،‬اعتبارات هشر يشك‬ ‫از برنامههشا و فعاليتهشا و طرحهاى سشازمان دولتشى در قالب فصشول و مواد هزينشه‬ ‫پيشبينى مىگردد‪.‬‬ ‫كشورهايشى كشه از ايشن روش اسشتفاده مىكننشد‪ ،‬بايسشتى طبقشه بنديهاى بودجشه را‬ ‫عينا در حسابهاى دولتى منعكس كنند بنابراين هر وزارتخانه يا موسسه دولتى‬ ‫بايد‪:‬‬ ‫‪ )1‬برنامهها‪ ،‬فعاليتها و طرحهاى مورد اجرا در آن سازمان را به تفكيك نشان‬ ‫دهد‬ ‫‪ )2‬فصول و مواد هزينه در داخل طبقهبنديهاى مذكور نشان داده شود‪.‬‬ ‫ج) بودجه عملياتى‬ ‫در بودجشه عملياتشى علوه بر تفكيشك اعتبارات بشه وظايشف‪ ،‬برنامههشا‪ ،‬فعاليتهشا و‬ ‫طرحهشا‪ ،‬حجشم عمليات و هزينههاى اجراى عمليات دولت و دسشتگاههاى دولتشى‪،‬‬ ‫طبق روشهاى علمى مانند حسابدارى‪ ،‬قيمت تمام شده محاسبه و اندازهگيرى‬ ‫مىشود‪.‬‬ ‫در بودجشه عملياتشى‪ ،‬منابشع مالى بكاررفتشه در برنامههشا و عمليات‪ ،‬بشا خدمات و‬ ‫كالهاى توليدشده و محصول نهايى در هر يك از واحدهاى سازمانى كه مسئول‬ ‫اجراى عمليات و وظايشششف دولت مىباشنشششد‪ ،‬ارتباط داده مىشود‪ .‬هماهنگشششى و‬ ‫يكنواختى طبقه بنديهاى بودجهاى و حسابدارى و تطبيق آنها با تركيب سازمانى‬ ‫دسششتگاههاى دولتششى از يششك طرف و ارتباط وظايششف برنامهريزى بودجهريزى و‬ ‫حسششابدارى دولتششى از طرف ديگششر نيششز از ضروريات بودجششه عملياتششى و ايجاد‬ ‫اطلعات كافى براى مديريت منابع و وجوه عمومى مىباشد‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫د) بودجه بر مبناى صفر‬ ‫سشيستم بودجهريزى بر مبناى صشفر از سشال ‪ 1970‬در آمريكشا بشه كنگره پيشنهاد‬ ‫شد‪ .‬در اين روش بودجهريزى تاكيد بر رعايت تناسب حجم عمليات دستگاهها و‬ ‫موسسات دولتى با وظايف محول شده به آنها مىباشد و در واقع يك نوآورى در‬ ‫امششششششر مديريششششششت ادارى ارگانهاى دولتششششششى و نيششششششز مكملى بر سششششششيستم‬ ‫‪)P.P.B.S‬بودجهريزى برنامهاى شششش عملياتشششى( مىباششششد‪ .‬در بودجهريزى بر مبناى‬ ‫صشششفر هدف ايشششن نيسشششت كشششه تمام عمليات از نشششو مورد بررسشششى و بازنگرى‬ ‫قرارگيرد‪ ،‬بلكشه معيار‪ ،‬عملكرد سشال قبشل و ميزان جذب اعتبارات سشال گذشتشه‬ ‫را منسشوخ مىشمارد‪ ،‬كنترل هزينههاى عمومشى و مسشئوليتها را توام بشا اختيارات‬ ‫بششه واحدهاى تصششميمگيرى واگذار مىكنششد و حركششت بودجششه نويسششى از پايينتريششن‬ ‫سطح هرم‪ ،‬حركت و در هر يك از ردههاى تصميمگيرى مورد بازنگرى و تعديل‬ ‫قرار مىگيرد تا در نهايت در راس هرم بودجه نهايى مىگردد‪.‬‬ ‫مشخصات اصلى بودجهريزى بر مبناى صفر عبارتند از‪:‬‬ ‫الف ش تشخيص واحدهاى تصميم گيرى‬ ‫ب ش تجزيه و تحليل واحدهاى تصميمگيرى و تنظيم قالبهاى تصميم گيرى‬ ‫ج ش طبقه بندى‬ ‫بودجهريزى يششك كشور بششا پيچيدگىهششا و مسششائل مربوط بششه خود مواجششه اسششت و‬ ‫نيازمنششد بششه يششك سششرى قواعششد‪ ،‬چارچوبهششا و فنون مربوطششه مىباشششد‪ .‬تاثيرات‬ ‫بودجهريزى را به شرح زير برمىشمارند‪:‬‬ ‫‪1‬ش استفاده مطلوبتر از امكانات و افزايش كارآيى در بهرهبردارى از آنها‪.‬‬ ‫‪2‬ش انتخاب بهترين و باصرفهترين راه براى انجام برنامهها‪.‬‬ ‫‪3‬شششش شفافسششازى در ارائه گزارشهاى مدون مالى عملياتششى و اطلع مردم از‬ ‫عملكرد كارگزاران و مسشئولين اجرايشى و جلب همكارى و مشاركشت بيشتشر آنهشا‬ ‫در پيشبرد اهداف توسعه ملى‪.‬‬ ‫‪4‬شش مهمتريشن ابزار دولت در دخالت در اقتصشاد بشه شمار مىرود و ابزارى اسشت‬ ‫براى ايجاد تعادل در اقتصاد‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫‪5‬شش عامشل ايجاد هماهنگشى بيشن برنامههاى مختلف در امور فرهنگشى‪ ،‬اقتصشادى و‬ ‫اجتماعى بشمار مىرود‪.‬‬ ‫‪6‬شش امكان نظارت بر عملكرد دولت را براى دسشتگاههاى ناظشر ذيربشط فراهشم‬ ‫مىنمايد‪.‬‬ ‫كارآمدى نظارت در نظام بودجه ريزى‬ ‫براسشاس ماده ‪ 1‬قانون محاسشبات عمومشى كشور‪ ،‬بودجشه كشل كشور برنامشه‬ ‫مالى دولت است كه براى يك سال مالى تهيه و حاوى پيشبينى درآمدها و ساير‬ ‫منابششع تاميششن اعتبار و برآورد هزينششه براى انجام عملياتششى كششه منجششر بششه نيششل بششه‬ ‫اهداف و سششياستهاى قانونششى مىشود‪ ،‬بوده و از سششه قسششمت بودجششه عمومششى‬ ‫دولت )پيشبينششى دريافتهششا و منابششع تاميششن اعتبار و پيشبينششى پرداختهششا(‪ ،‬بودجششه‬ ‫شركتهاى دولتى و بانكها و بودجه ساير موسسات تشكيل مىشود‪.‬‬ ‫بديشن ترتيشب نظام بودجهريزى كشور در پيشبينشى و تاميشن اعتبار و واگذارى آن‬ ‫بشه دسشتگاههاى اجرايشى براى انجام يكسشرى فعاليتهشا خلصشه مىشود و در نتيجشه‬ ‫بودجشه دسشتگاهها و بودجشه كشل كشور در قالب مواد هزينشه‪ ،‬تنظيشم و بشه عنوان‬ ‫سشند دولت تهيشه مىگردد‪ .‬در ايشن حالت چنانچشه نظارتشى از سشوى دسشتگاههاى‬ ‫ناظر اعمال شود‪ ،‬در درجه نخست معطوف به عملكرد مالى دستگاه هاست تا‬ ‫اطمينان حاصششل شود كششه وجوه متعلق بششه دسششتگاهها در موارد پيشبينششى شده‬ ‫هزينشه گرديده و در چارچوب قوانيشن و مقررات بشه مصشرف رسشيده باششد‪ .‬بدون‬ ‫ترديشد نظارت بر عملكرد مالى دسشتگاهها بشا هدف اجراى صشحيح قوانيشن امرى‬ ‫لزم و ضرورى اسشششت‪ .‬براى جامشششه عمششل پوشاندن بششه ايششن ضرورت‪ ،‬اعمال‬ ‫نظارتهاى درون و برون سششازمانى از طريششق نظارتهايششى كششه ذيحسششاب دسششتگاه‬ ‫اعمال مىنمايششد و يشا نظارتهايششى كششه دسششتگاههاى متولى نظارت نظيششر سششازمان‬ ‫مديريششت و برنامهريزى‪ ،‬سششازمان بازرسششى كششل كشور و ديوان محاسششبات بكار‬ ‫مىبندنشد‪ ،‬روششى اسشت كشه تاكنون در نظام بودجهاى كشور محقشق مىگردد‪ ،‬امشا‬ ‫همگام بشا بروز تحولت چشمگيشر در نظام اداره كشور‪ ،‬سشامانه بودجهريزى نيشز‬ ‫تحول يافته به نحوى كه بودجهريزى نه تنها به پيشبينى درآمدها و هزينه و نظام‬

‫‪21‬‬

‫مالى شش عملياتشى دولت محدود و منحصشر نمىشود‪ ،‬بلكشه از مرز وسشيلهاى براى‬ ‫بهبود مديريششت نيشز فراتشر رفتشه و بر اهميشت نقشش آن در برنامهريزى و تحقشق‬ ‫برنامههششا‪ ،‬تاكيششد شده اسششت‪ .‬چنيششن رويكردى همان بودجششه برنامهاى اسششت‪.‬‬ ‫اصطلحى كه طى سالهاى اخير‪ ،‬به دفعات بكار برده مىشود‪ ،‬اما در عمل هنوز‬ ‫اتفاقى رخ نداده است‪.‬‬ ‫بودجه برنامهاى بيش از هر چيز به كارايى فعاليتها و اثربخشى آنها توجه دارد‪،‬‬ ‫بشه ايشن معنشا كشه صشرف نظشر از رعايشت قوانيشن و مقررات در نحوه هزينشه كردن‬ ‫اعتبارات‪ ،‬كانون توجه به ستاندهها و ميزان تحقق اهداف پيشبينى شده است‪.‬‬ ‫در سشاختار فعلى بودجشه‪ ،‬سشهم نظارت )درون يشا برون سشازمانى( هرچشه باششد‪،‬‬ ‫فقط اجراى صحيح قوانين و نهايتا حسن جريان امور را كنترل مىنمايد و حيطه‬ ‫نظارت و كنترل در اين ساختار‪ ،‬به ميزان كارايى و اثربخشى متعرض نمىگردد‪.‬‬ ‫به عبارت ديگر نظارت كارآمد وابسته به نظام و سامانه بودجهريزى در كشور‬ ‫اسششت و تششا زمانششى كششه بودجهريزى بر مبناى بودجششه برنامهاى تدويششن نگردد‪،‬‬ ‫كارآمدى نظارت نيز با موانع جدى مواجه خواهد بود‪.‬‬ ‫شاخصهاى تعيين بودجه دستگاههاى نظارتى‬ ‫سشششاختار بودجشششه سشششنواتى كشششه بشششه عنوان قانون و سشششند ملى ارايشششه مىگردد‪،‬‬ ‫دربردارنده رديفهاى هزينهاى و برنامهاى اسشت‪ ،‬براسشاس سشياستهاى موردنظشر‬ ‫در بودجهريزى طى سالهاى قبل از ‪ ،82‬دستگاههاى نظارتى مكلف بودهاند‪52 ،‬‬ ‫دسششتگاه بششا حدود ‪ 890‬زيرمجموعششه و رديششف هزينهاى و بالغ بر ‪ 3600‬رديششف‬ ‫برنامه را طى يكسال مورد نظارت و بازرسى قرار دهند و اين مجموعه بدون‬ ‫(‪)3‬‬

‫درنظر گرفتن شركتهاى دولتى است‪.‬‬

‫حال ايششن پرسششش مطرح مىگردد كششه دسششتگاههاى نظارتششى بششا برخوردارى از‬ ‫متوسشط ‪ 04/0‬درصشد بودجشه عمومشى دولت كشه درصشورت محاسشبه شركتهاى‬ ‫دولتشى بشه حدود ‪ 017/0‬درصشد كاهشش مىيابشد و در مواجهشه بشا حدود ‪ 890‬رديشف‬ ‫هزينشه و ‪ 3600‬رديشف برنامشه كشه گوياى تنوع فعاليشت دسشتگاهها اسشت‪ ،‬چگونشه‬ ‫مىتواند نظارتى كارآمد و موثر اعمال نمايند؟ با توجه به اعمال سياست تجميع‬

‫‪22‬‬

‫رديفهاى بودجهاى و حذف رديفهاى زايد‪ ،‬تعداد رديفهاى هزينهاى در سال ‪ 82‬به‬ ‫‪ 550‬رديف تقليل يافته‪ ،‬ليكن تعداد رديفهاى برنامهاى به ‪ 4337‬رديف افزايش‬ ‫داشتشه اسشت‪ .‬بشه عبارت ديگشر تغييرى در حجشم اعتبارات و فعاليتهاى دسشتگاهها‬ ‫ايجاد نشده و چه بسا افزايش نيز داشته است‪.‬‬ ‫بششا توجششه بششه نظام بودجهريزى كشور‪ ،‬بودجششه دسششتگاههاى نظارتششى براسششاس‬ ‫شاخصشهايى نظيشر نيروى انسشانى‪ ،‬امكانات و تجهيزات پيشبينشى و تعييشن مىگردد‬ ‫و ارتباط منطقى بين بودجه دستگاههاى ناظر و حجم فعاليت‪ ،‬تعداد پروژهها و‬ ‫رديفهاى برنامهاى دسشششتگاهها وجود ندارد‪ ،‬زيرا همانطور كشششه ملحظشششه گرديشششد‬ ‫بهرغم افزايش بودجه دولت طى سالهاى ‪ 80‬تا ‪ ،82‬بودجه نظارتى دستگاههاى‬ ‫ناظر تا ‪ 50‬درصد كاهش يافته است‪ .‬هرچند اساسا شاخصى براى اين منظور‬ ‫تعريششف نشده اسششت‪ .‬بششه عبارت ديگششر سششهم نظارت در عملكردهششا‪ ،‬پروژههششا و‬ ‫برنامهها نامشخص و مبهم است‪.‬‬ ‫براساس ارقام مندرج در قانون بودجه سالهاى مورد بررسى‪ ،‬اعتبار برنامههاى‬ ‫نظارتى سال ‪ 82‬نسبت به سال ‪ 80‬به ميرزان ‪ 24/8‬درصد كاهش يافته است‪.‬‬ ‫بششا توجششه بششه ارقام منظورشده در قانون بودجششه سششالهاى ‪ 80‬و ‪ 81‬و ‪ 82‬اعتبار‬ ‫دسششتگاهش شهاى موردنظشر در اجراى برنامههاى نظارتشى بشه ميزان ‪ 7/5‬درصشد در‬ ‫سال ‪ 82‬نسبت به سال ‪ 80‬كاهش يافته است‪.‬‬ ‫همانطور كه ملحظه مىشود‪:‬‬ ‫برخشى وزارتخانههشا و سشازمانها و موسشسات‪ ،‬برنامشه نظارتشى مشخشص و تعريشف‬ ‫شدهاى دارند ولى اغلب دستگاهها فاقد آن مىباشند‪.‬‬ ‫ايشششن ميزان اعتبار نظارتهاى درون دسشششتگاهى در وزارتخانههشششا‪ ،‬سشششازمانها و‬ ‫موسسات مذكور‪ ،‬طى سالهاى ‪ 80‬تا ‪ 82‬كاهش قابل ملحظهاى داشته است‪.‬‬ ‫عمده برنامههاى نظارتششى دسششتگاهها‪ ،‬مربوط بششه نظارت بر امور بازرگانششى و‬ ‫نظارت بر امور آب مىباشد‪.‬‬ ‫بيشن اعتبار برخشى برنامههاى نظارتشى بشا حجشم فعاليشت ارتباط منطقشى مشاهده‬ ‫نمىشود از آن جمله نظارت بر امور نفت و نظارت بر امور برق‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫در خاتمه مقاله خود را با طرح پرسشهاى زير به پايان مىبرم‪:‬‬ ‫آيا بودجه دستگاههاى ناظر براساس معيارهاى مشخص تعيين مىگردد و آيا اين‬ ‫معيارهششا را بايششد در دسششتگاههاى ناظششر جسششتجو نمود يششا دسششتگاههاى نظارت‬ ‫شونده؟‬ ‫اگشر نظارت تابعشى از حجشم فعاليتهشا‪ ،‬برنامههشا و پروژههشا اسشت‪ ،‬در ايشن صشورت‬ ‫چرا با افزايش بودجه كل كشور كه نمايانگر افزايش فعاليتها و پروژهها مىباشد‬ ‫به همان نسبت بودجه دستگاههاى ناظر افزايش نيافته است؟‬ ‫آيشششا سشششياست نظام بر تقويشششت نظارتهاى برون دسشششتگاهى اسشششت يشششا درون‬ ‫دسشتگاهى؟ و در صشورت اتخاذ هشر يشك از ايشن سشياستها چشه اقدامشى براى تحقشق‬ ‫آن در بودجه سالنه منظور شده است؟‬ ‫با توجه به وظايف مصوب در قانون اساسى براى سازمان بازرسى كل كشور‬ ‫كشه عبارت اسشت از نظارت بر اجراى صشحيح قوانيشن و حسشن جريان امور‪ ،‬چرا‬ ‫رديشف برنامشه نظارتشى سشازمان بشه نظارت و بازرسشى قضايشى اختصشاص يافتشه‬ ‫است؟ آيا قيد قضايى محدوديت براى نظارت بازرسى سازمان ايجاد نمىكند و‬ ‫آيا اين امر براى كارآمدى نظارت سازمان مانع جدى تلقى نمىگردد؟‬ ‫چرا فقشط ‪ 7‬وزارتخانشه و ‪ 11‬سشازمان و شركشت از برنامشه نظارتشى مشخشص‬ ‫برخوردارنشد؟ و سشاير وزارتخانههشا فاقشد چنيشن برنامههايشى هسشتند؟ آيشا فقشط ايشن‬ ‫دسشتگاهها وظيفشه نظارتشى دارنشد يشا هشر سشازمانى وظيفشه كنترل و نظارت دارد؟‬ ‫براسششاس چششه شاخصششها و معيارهايششى بششه ايششن دسششتگاهها اعتبار ويژه نظارت‬ ‫اختصاص داده شده است؟‬ ‫منابع و ماخذ‪:‬‬ ‫‪1‬ش قوانين بودجه سنواتى كل كشور سالهای ‪ 80‬و ‪ 81‬و ‪82‬‬ ‫‪2‬شش سشازمان برنامشه و بودجشه شش مجموعشه قوانيشن و مقررات برنامشه و بودجشه شش‬ ‫تهران ‪1378‬‬ ‫‪3‬شش سشازمان برنامشه و بودجشه شش مرورى بر چگونگشى نظارت بر بودجشه ايران شش‬ ‫تهران ش موسسه عالى پژوهش در برنامهريزى ش ‪1369‬‬

‫‪24‬‬

‫‪4‬شش فرزيشب‪ ،‬عليرضشا شش بودجهريزى دولتشى در ايران شش تهران شش مركشز آموزش‬ ‫مديريت دولتى ش ‪1375‬‬ ‫‪ 5‬ش بابايى‪ ،‬حسن ش بودجهريزى در ايران از نظريه تا سياست ش تهران ش شركت‬ ‫چاپ و نشر بازرگانى ‪1379‬‬ ‫‪6‬شش باباخانشى‪ ،‬جعفشر اقوامشى‪ ،‬داود شش اصشول و كاربرد حسشابدارى در سشازمانهاى‬ ‫دولتى و غيرانتفاعى ش سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انسانى دانشگاهها ش‬ ‫تهران ش ‪1366‬‬ ‫‪7‬ش ش صششراف‪ ،‬فريدون ش ش بودجهريزى دولتششى و نظام بودجهاى ايران ش ش تهران ش ش‬ ‫مدرسه عالى بازرگانى ش ‪1354‬‬ ‫‪8‬ش مجلس و پژوهش ش بودجهريزى در ايران ش ‪1381‬‬ ‫‪9‬شش سشازمان برنامشه و بودجشه شش مرورى بر چگونگشى نظارت بر بودجشه ايران شش‬ ‫تهران ش موسسه عالى پژوهش در برنامهريزى ش ‪1369‬‬ ‫‪10‬شش ابراهيشم نژاد‪ ،‬مهدى و فرج ونشد‪ ،‬اسشفنديار شش بودجشه از تنظيشم تشا كنترل شش‬ ‫تهران ش سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انسانى دانشگاهها ش ‪1380‬‬ ‫‪www.gio.ir‬‬ ‫‪www.hesabras.org‬‬

‫بودجه بندی و بسترهای مورد نیاز آن‬ ‫کسب منابع و چگونگی تخصیص آن به آحاد جامعه‪ ،‬انگیزه اصلی تهیه و تنظیم‬ ‫بودجه دولت است‪ .‬همه دولتها‪ ،‬چه در کشورهای پیشرفته که از روشهای نوین‬ ‫در تنظیشم بودجشه بهرهمندانشد‪ ،‬چشه در کشورهای در حال توسشعه کشه آثار فنون و‬ ‫روشهای کارامششد کمتری در تنظیششم بودجششه آنهششا وجود دارد و چششه در کشورهای‬ ‫توسشعه نیافتشه بشا روشهای بودجشهبندی کامل‌ً ابتدایشی‪ ،‬اقدام بشه تعییشن و تدویشن‬ ‫چگونگششی کسششب درامششد و تخصششیص آن در قالب برنامششهای مدرن‪ ،‬بششا عنوان‬ ‫«بودجشه کشل کشور» مشیکننشد‪ .‬عمدهتریشن و رایشجتریشن روشهای تنظیشم بودجشه در‬ ‫کشورها به ترتیب درجه رشدیافتگی آنها عبارتند از‪:‬‬

‫‪25‬‬

‫بودجه متداول؛ در این روش‪ ،‬درامدها و هزینه ها‪ ،‬صرفا ً براساس اقل‌م سالهای‬ ‫گذشته پیشبینی میشود بدون آن که معلوم شده باشد هزینه ها برای اجرای چه‬ ‫برنامه و هدفی است‪.‬‬ ‫بودجه برنامهای؛ در این روش ابتدا اقداماتی که دولت موظف است از طریق‬ ‫دسشتگاهها در سشال آینده انجام دهشد مشخشص مشیشود‪ .‬سشپس هزینشههشا براسشاس‬ ‫فعالیتهای جاری و عمرانشی از پیوسشتن طرحهشا‪ ،‬فعالیتهشا و برنامشههشا بشه شکشل‬ ‫فصل و امور تخصیص مییابد‪.‬‬ ‫در ایشن روش‪ ،‬بشه دلیشل نبود اطل‌عات مورد نیاز و یشا بشیثباتشی شرایشط محیطشی‪،‬‬ ‫پیشبینششی بهای تمامشده فعالیتهششا‪ ،‬طرحهششا و برنامششههای منظور شده در بودجششه‬ ‫امکانپذیر نیست و تخصیص هزینه صرفا ً برمبنای اطل‌عات فعالیتهای مشابه در‬ ‫سالهای پیش و اعمال تغییرات آثار تورمی صورت میپذیرد‪.‬‬ ‫از این روست که هنگام تصویب بودجه در مجلس‪ ،‬به دلیل در دسترس نبودن‬ ‫بهای تمام شده و محاسشبات درخور اتکشا‪ ،‬لزوم انجام بحشث و جدلهای چندیشن و‬ ‫چنشد روزه‪ ،‬برای تصشویب ل‌یحشه ضروری مشیشود و گاهشی اقل‌م تصشویب و ابل‌غ‬ ‫شده‪ ،‬در عمشل دچار انحرافات متعدد از برنامشه شده و یشا در نهایشت متوقشف مشی‪-‬‬ ‫گردد‪ .‬لذا در چنیشششن وضعیتشششی‪ ،‬کشمکشهای متعدد میان کارفرمایان دولتشششی و‬ ‫پیمانکاران بششه دلیششل ناممکششن بودن اتمام طرحهای واگذاری و واقعششی نبودن‬ ‫قیمتهای تعییشن شده برای اجرای امور‪ ،‬باعشث طولنیتشر شدن نوبتهای رسشیدگی‬ ‫بشه اختل‌فات مزبور در دادگاههشا و پیامدهای ناخوشاینشد اجتماعشی دیگری خواهشد‬ ‫شد و این کل‌ف سردرگمی است که کشورهای دارای این روش بودجهای باید‬ ‫خود را از آن رها سازند‪.‬‬ ‫بودجشه عملیاتشی؛ در تنظیشم بودجشه عملیاتشی‪ ،‬دسشتگاهها بایشد دو مرحله زیشر را‬ ‫سپری کنند‪:‬‬ ‫‪ -1‬اندازهگیری حجم کار‪،‬‬ ‫‪ -2‬محاسبه بهای تمام شده فعالیتها‪ ،‬در سال آینده‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫در تهیشه و تنظیشم اطل‌عات پیشگفتشه‪ ،‬از کارشناسشانی چون مهندسشان صشنایع در‬ ‫انجام زمانبندی دقیشق و تعییشن اندازه هشر بخششی از جزئیات فعالیتهشا و در نهایشت‬ ‫کشل طرحهشا اسشتفاده مشیشود‪ .‬ایشن محاسشبات بشا توجشه بشه آثار تورمشی یشا رکود و‬ ‫سایر عوامل محیطی‪ ،‬تجزیهوتحلیل شده و بهای تمامشده برای تولید و عرضه‬ ‫کالها ‌و خدمات تعیین میشود‪.‬‬ ‫بشه دلیشل اعمال دقشت کافشی در محاسشبات مزبور و وجود ثبات اقتصشادی و مهار‬ ‫نرخ تورم و کاهشش نرخ سشود بانکشی‪ ،‬انحرافات ناششی از اقل‌م واقعشی و بودجشه‬ ‫بشه حداقشل ممکشن کاهشش مشییابشد وطرحهشا نیشز در زمان تعییشن شده و منطبشق بشا‬ ‫بهای تمام شده مصوب تحویلپذیر خواهند بود و لذا‪:‬‬ ‫اول‌ً‪ :‬رضایت کارفرما از پیمانکار موجب جلوگیری از بروز اختل‌فات و تبعات آن‬ ‫در آینده خواهد شد‪،‬‬ ‫ثانیاً‪ :‬عملیات و وظایشف تعریشف شده برای مسشئول‌ن دسشتگاهها بشه طور کامشل‬ ‫اجراپذیر بوده و افزایش سطح رضایت مردم و رفاه جامعه از دستاوردهای این‬ ‫روش است‪.‬‬ ‫در حال حاضر‪ ،‬این روش در کشورهای توسعهیافته که زمینههای اطل‌عاتی ل‌زم‬ ‫برای انجام محاسبات بهای تمامشده در آنها فراهم است‪،‬اجرا میشود‪.‬‬ ‫یاداوری میشود به دلیل وجود پشتوانههای محاسباتی دقیق در طرحها و برنامه‪-‬‬ ‫های ارائه شده بشه مجلس‪ ،‬چانشهزنشی نمایندگان هنگام بررسشی و تصشویب لیحشه‬ ‫بودجه بر روی ارقام مندرج در ل‌یحه منتفی و یا به عبارت دیگر نامم کن است‬ ‫زیرا ایشن موضوع تفهیشم و اثبات شده اسشت کشه در صشورت تغییشر در بهای قابشل‬ ‫ل بشا‬ ‫اختصشاص بشه انجام طرح‪ ،‬فعالیشت یشا امور مندرج در ل‌یحشه‪ ،‬اجرای آنهشا عم ‌ً‬ ‫وقفشه روبرو مشیشود‪ .‬مردم نیشز بشه تشکیل‌ت دولتشی خوشبیشن شده و بشه تدریشج‬ ‫زمینههای اعتماد عمومی به دولتمردان تقویت میگردد‪.‬‬ ‫مانع اساسی در دستیابی به بودجه عملیاتی در کشورهای در حال توسعه این‬ ‫اسششت کششه دسششتگاههای اجرایششی و بنگاههای اقتصششادی ایششن کشورهششا هنوز در‬ ‫محاسشششبه بهای تمام شده کالهشششا و خدمات تولیشششد و عرضشششه شده در دورههای‬

‫‪27‬‬

‫جاری و گذشتششه خود دچار مشکل‌ت ریشششهای هسششتند‪ .‬چگونششه مششیتوان انتظار‬ ‫داششت ایشن سشیستم ناکارامشد بتوانشد بهایتمامشده کالهشا و خدماتشی را محاسشبه و‬ ‫اعلم کند که در آینده قرار است تولید و عرضه شود و شاید برخی از اطل‌عات‬ ‫آن هم به طور دقیق در دسترس نباشد‪.‬‬

‫بودجه برمبنای صفر‬ ‫ایشن روش برای نخسشتین بار در سشال ‪ 1973‬در ایالت متحشد امریکشا ابداع و‬ ‫اجرا ششد‪ .‬اجرای ایشن روش باعشث نوسشازی و تحول در دسشتگاههای دولتشی مشی‪-‬‬ ‫شود‪.‬‬ ‫مراحل اجرای این روش به شرح زیر است‪:‬‬ ‫‪ -1‬شناخت واحد فعالیت‪،‬‬ ‫‪ -2‬دستهبندی هر واحد فعالیت در قالب گروه فعالیتها و برنامهها‪،‬‬ ‫‪ -3‬ارزشیابی و درجهبندی گروه فعالیتها بر حسب اولویت آنها‪،‬‬ ‫‪ -4‬انتخاب و تخصیص بودجه به گروهی از فعالیتها که ثمربخشی آنها اثبات می ‪-‬‬ ‫شود‪.‬‬ ‫در ایششن روش‪ ،‬پششس از اجرای ایششن مراحششل برخششی از فعالیتهششا و واحدهای دوره‬ ‫پیشش تعدیشل و ترکیشب جدیدی برای اسشتفادهکنندگان بودجشه تعریشف مشیشود‪ .‬ایشن‬ ‫روش دارای مزیت انعطافپذیری خاصی است‪.‬‬ ‫از مشکلت اجرایشی بودجشهبندی بر مبنای صشفر‪ ،‬مقاومشت مدیران و مسشئول‌نی‬ ‫است که فعالیت آنها در دوره پیش‪ ،‬ثمربخش تشخیص داده نشده و تصمیم به‬ ‫حذف آنها گرفته میشود‪.‬‬ ‫روش اخیشر برای برنامشههای درازمدت (چندسشاله) مورد اسشتفاده قرار مشیگیرد و‬ ‫با تلفیق آن با روش بودجه عملیاتی‪ ،‬امکان اجرای عدالت‪ ،‬تخصیص بهینه منابع‬ ‫و امکانات‪ ،‬در اختیار دولتمردان قرار خواهد گرفت‪.‬‬ ‫بدیهشی اسششت در بخششش عمومششی وخصشوصی مدیرانششی موفقترنششد کششه بتواننششد ‪5‬‬ ‫وظیفه اصلی مدیریت یعنی برنامهریزی‪ ،‬سازماندهی‪ ،‬هماهنگی‪ ،‬تصمیمگیری و‬ ‫نظارت و کنترل را بشه نحشو احسشن بشه انجام رسشانند‪ .‬بودجشه عملیاتشی و بودجشه‬ ‫‪28‬‬

‫برمبنای صشفر‪ ،‬ابزارهایشی اسشت کشه مشیتوانشد معیار قابشل اندازهگیری مناسشب در‬ ‫خصششششوص برنامششششهریزی‪ ،‬تصششششمیمگیری و کنترل صششششحت عملیات را در اختیار‬ ‫مسشئول‌ن قرار دهشد‪ .‬بنابراین‪ ،‬هرگونشه تعلل در آماده سازی زمینشههای لزم برای‬ ‫دسترسی به بودجه عملیاتی و توزیع عادل ‌نه ثروت و تخصیص بهینه هزینه ها‪ ،‬با‬ ‫استفاده از روشهای علمی آزموده شده در کشورهای صنعتی امروز پذیرفتنی‬ ‫نبوده و مسئولن ذیربط باید پاسخگوی مطالبات آیندگان باشند‪.‬‬ ‫منبع‪ :‬نشریه حسابرس‬ ‫‪www.m-hesab.blogfa.com‬‬

‫مروري بر تحولت نظام بودجه ريزي‬ ‫بودجه‌ريزي بر مبناي عملكرد‪( 1‬برنامه اي)‬ ‫مفهوم بودجه‌ريزي بر مبناي عملكرد سششابقه اي طولنششي دارد‪ .‬فراينششد بودجششه‬ ‫ريزي بر مبناي عملكرد از سه مرحله زير تشكيل شده است‪:‬‬ ‫تعيين اهداف و مقاصد‬ ‫برآورد هزينه برنامه‌هاي لزم براي تحقق اهداف‬ ‫تعيين شاخصهاي كمي براي برآورد عملكرد هر برنامه‬ ‫در كاربرد نظام بودجه‌ريزي بر مبناي عملكرد‪ ،‬كشور نيوزيلنشد پيشگام بوده و بشا‬ ‫فاصله زماني كوتاه كشورهاي استراليا و انگليس و چندي بعد بيشتر كشورهاي‬ ‫اروپاي شمالي نظام موجود بودجه‌ريزي خود را به اين نظام متحول كردند‪ .‬اين‬ ‫نظام همراه با ساير نوآوري‌ها در همين زمينه مانند "مديريت هزينه عمومي" و‬ ‫"روش حسابداري تعهدي" چارچوب منسجمي براي تهيه و اجراي بودجه ايجاد‬ ‫كردند‪.‬‬

‫‪- Performance- Based Budgeting‬‬

‫‪29‬‬

‫‪1‬‬

‫ويژگشي كليدي نظام بودجه‌ريزي بر مبناي عملكرد‪ ،‬تلفيشق اهداف نظام مديريشت‬ ‫بودجشه بشا پاسشخگويي مناسشب اسشت‪ .‬بشه بيان ديگشر عملكرد خوب مورد تشويشق‬ ‫قرار گرفتششه و عملكرد نامطلوب تنششبيه مي‌شود‪ .‬تجربيات به‌عمششل آمده در ايششن‬ ‫زمينشششه نشان مي‌دهشششد كشششه موفقيشششت ايشششن نظام مبتنشششي بر تداوم آن توسشششط‬ ‫دسششتگاههاي اجرايشي ذي‌ربشط و كاربرد تدريجشي اسشتانداردهاي عملكرد خدمات‬ ‫ارائه شده مي‌باششد‪ .‬براي تحقشق ايشن امشر لزم اسشت‪ )1( :‬شاخصش‌هاي عملكرد‬ ‫مشخص شده و به‌گونه‌اي گزارش شود كه قابل عملياتي شدن توسط مديران‬ ‫بودجشه باششد (‪ )2‬دسشتگاه‌هاي اجرايشي از اسشتقلل بيشتري برخوردار شونشد بشه‬ ‫نحوي كه قادر باشند بهترين و كارآترين روش ارائه خدمات را تعيين كنند و (‪)3‬‬ ‫تغييرات لزم در عوامشل انگيزششي و تنشبيهي براي مديران دسشتگاههاي اجرايشي‬ ‫پيش‌بيني شود‪.‬‬ ‫مهمتريششن عامششل نظام بودجه‌ريزي بر مبناي عملكرد "برنامششه" اسششت‪ .‬برنامششه‬ ‫مجموعه‌اي از فعاليتهششا يششا پروژه‌ششها (طرحهششا)‪ ،‬تحششت نظارت دسششتگاه يششا واحششد‬ ‫اجرائي خاص اسشت كشه با اسشتفاده از منا بع موجود بشه دسشتيابي روش ها و هدف ها‬ ‫كمشك مي‌كننشد اهداف عملياتشي هشر برنامشه بايشد قابشل برآورد باششد‪ .‬برايشن اسشاس‬ ‫بودجه‌ريزي و حسشابداري بايشد بشه نحوي انجام گيرد كشه هزينه‌شها و درآمدهاي هشر‬ ‫برنامشه يشا فعاليشت براي تصشميم‌گيران مشخشص باششد‪ .‬بشا توجشه بشه ويژگي‌هاي ياد‬ ‫شده يشك نظام بودجه‌ريزي بر مبناي عملكرد مطلوب بايشد داراي سشه مشخصشه‬ ‫باشد‪ )1( :‬ساختار برنامه در يك چارچوب راهبردي وسيعتر تعريف شود‪،‬‬ ‫(‪ )2‬چارچوب بودجشه بشه نحوي تعريشف شود كشه تصشميم‌گيري و اولويشت بندي را‬ ‫تسهيل كند و (‪ )3‬ساختار آن به‌گونه‌اي باشد كه پاسخگويي را تقويت كند‪.‬‬ ‫در حالي كشه سشاختار برنامشه عامشل ارتباط بودجشه بشا اهداف راهشبردي بشه شمار‬ ‫مي‌آيشد‪ ،‬سشئوالي كشه مطرح اسشت ايشن اسشت كشه چگونشه برنامه‌شها بايشد طراحشي‬ ‫شوند كه دسترسي به اهداف با سهولت بيشتري انجام گيرد‪ .‬براي اين منظور‬ ‫دو روش كلي وجود دارد‪ :‬روش اول تعريشششششششف برنامه‌هاي خاص براي هشششششششر‬ ‫وزارتخانششه يششا دسششتگاه اجرايششي اسششت‪ .‬روش دوم تعريششف يششك چارچوب وسششيع‬

‫‪30‬‬

‫سشياستي و تشخيشص برنامه‌شها در ايشن چارچوب اسشت و در واقشع هشر دسشتگاه‬ ‫اجرايي بخشي از برنامه كلي را به اجرا در مي‌آورند‪ .‬در روش اول پاسخگويي‬ ‫سششاده‌تر بوده و نظارت و ارزشيابششي بششا سششهولت بيشتري انجام مي‌گيرد‪ .‬روش‬ ‫دوم نياز بشششه نظام حسشششابداري در سشششطح بسشششيار بال براي تشخيشششص داده‌هاي‬ ‫مربوط به هر برنامه بدون توجه به ماخذ آن است‪ .‬با توجه به اين خصوصيت‌ها‬ ‫روش اول مطلوبيشششت بيشتري داشتشششه و براي كشورهاي مختلف توصشششيه شده‬ ‫است‪.‬‬ ‫نقطه شروع مناسب در تعيين چارچوب سياستي در طراحي برنامه استفاده از‬ ‫طبقه‌بندي عملياتششي هزينه‌هاي دولت اسششت‪ .‬مناسششبترين شكششل ايششن طبقه‌بندي‬ ‫نظام طبقه‌بندي اسشتاندارد پيشنهادي سشازمان ملل متحشد (‪ )COFOG‬اسشت‪ .‬بشا‬ ‫توجشه بشه اينكشه در طبقه‌بندي عملياتشي اطلعات مربوط بشه دسشتگاههاي اجرايشي‬ ‫مجري فعاليت‌هاي مشابشه جمشع مي‌شود‪ ،‬تصشوير جامعشي از هزينه‌هاي دولت در‬ ‫سشرفصل‌هايي ماننشد دفاع‪ ،‬بهداششت‪ ،‬آموزش و رفاه قابشل ارائه خواهشد بود و در‬ ‫نتيجششه چارچوب مناسششبي براي طراحششي برنامششه بدسششت مي‌دهششد‪ .‬در ايششن نظام‬ ‫طبقه‌هاي عملياتشي بشه برنامه‌شها تفكيشك مي‌شونشد كشه هشر يشك بشه سشياست خاصشي‬ ‫مربوط هستند‪.‬‬ ‫وقتي برنامه ‌ها به طور مشترك توسط چند دستگاه اجرايي به اجرا در مي‌آيد‪،‬‬ ‫مسئوليت نيز به همين ترتيب تقسيم مي‌شود‪ ،‬به‌گونه‌اي كه فعاليتهاي مشخص‬ ‫و محصولت نهايي مربوط به هر دستگاه معلوم باشد‪.‬‬ ‫پاسشخگويي مطلوب وابسشتگي بشه وجود اطلعات كافشي براي ارزيابشي عملكرد‬ ‫دارد‪ .‬اگر اطلعات كافي براي ارزيابي وجود نداشته باشد دليلي براي طراحي‬ ‫برنامه وجود نخواهد داشت‪ .‬در طراحي برنامه ‌ها‪ ،‬امكان‌پذيري تدارك اطلعات‬ ‫جامع‪ ،‬به‌هنگام و به موقع بايد مورد توجه قرار گيرد‪.‬‬ ‫متدولوژي "هزينه‌يابششششي" در نظام بودجه‌ريزي مبتنششششي بر عملكرد معمول ً مورد‬ ‫توجه لزم قرار نمي‌گيرد‪ .‬تاكيد بر محصول يا نتايج نياز به تعيين و تشيص داده‬ ‫(كشه از اصشول روشهاي سشنتي بودجه‌ريزي اسشت) را منتفشي نمي‌شسازد‪ .‬براي‬

‫‪31‬‬

‫اينكشه برنامشه قابشل اجرا باششد‪ ،‬بايشد سشازوكار كافشي براي هزينه‌يابشي آن وجود‬ ‫داشته باشد‪ ‌،‬به‌گونه‌اي كه براي ارزيابي عملكرد برنامه محصولت برنامه ‌ها را‬ ‫بتوان بششه هزينه‌هاي بودجه‌اي و در نهايششت بششه منافششع حاصششل از آنهششا ارتباط داد‪.‬‬ ‫هزينه‌ها را به روشهاي مختلف مي‌توان به موضوع‌هاي هزينه اختصاص داد‪.‬‬ ‫از ديدگاه بودجه‌ريزي برنامه‌اي‪ ،‬مهمترين معيار‪ ،‬ارتباط مستقيم يا غيرمستقيم‬ ‫آن بششا برنامششه اسششت‪ .‬هزينه‌ششها را مي‌توان بششه موضوع‌هاي مختلفششي از جمله‪:‬‬ ‫واحدهاي عملياتي‪ ،‬مركز هزينه‪ ،‬محصولت و طرحها و پروژه‌ها مربوط ساخت‪.‬‬ ‫در هشر گونشه معياري كشه مورد اسشتفاده قرار گيرد‪ ،‬نظام هزينه‌يابشي بايشد نشه تنهشا‬ ‫بتوانشد اطلعات هزينه‌اي دقيقشي را درخصشوص برنامه‌شها توليشد كننشد‪ ،‬بلكشه بايشد‬ ‫قادر باشد اين هزينه‌ها را به درستي به موضوع‌هاي هزينه مرتبط سازد‪.‬‬ ‫براي برخوداري از دقشت كافشي‪ ،‬اختصشاص هزينشه بشه موضوع‌هاي ذي‌ربشط بايشد از‬ ‫دو نوع اختلل دوري كنشد‪ .‬اختلل اول ناتوا ني مباني هزينه‌هاي اسشتفاده شده در‬ ‫تشريشح فعاليتهاي برنامشه در مصشرف منابشع مربوطشه اسشت‪ .‬راه حشل ايشن مشكشل‬ ‫پيش‌بيني سازوكار لزم براي برقراري دقيق ارتباط بين هزينه و فعاليت است‪.‬‬ ‫راه حل ديگر تفكيك فعاليتهاي برنامه به طبقات با تجانس بيشتر مي‌باشد‪ .‬البته‬ ‫هشر دو راه حشل پيشنهادي موجشب افزايشش پيچيدگشي و هزينشه بيشتشر اجراي نظام‬ ‫مي‌شونشد‪ .‬اختلل دوم‪ ،‬عدم توانايشي انعكاس كميشت واقعشي منابشع مصشرف شده‬ ‫بششه وسششيله هزينه‌هاي مرتبششط شده بششه محصششول فعاليتهاي برنامششه اسششت‪ .‬در‬ ‫نظامهاي هزينه‌اي سشاده‪ ،‬معمول ً فرض مي‌شود منابشع بشه كار رفتشه در يشك واحشد‬ ‫عملياتششي متناسششب بششا ميزان محصششولت توليششد شده توسششط واحششد بششه مصششرف‬ ‫مي‌رسد‪ .‬اگر چنين تناسبي وجود نداشته باشد اختلل كميتي بروز خواهد نمود‪.‬‬ ‫راه حششل ايششن مشكششل برقراري ارتباط هزينه‌اي از طريششق روشهاي مناسششبتر و‬ ‫مجاز كردن واحد عملياتي به استفاده از سازوكارهاي چندگانه برقراري ارتباط‬ ‫هزينه اي است‪.‬‬ ‫نظامهاي تخصششيص هزينششه براي ارائه اطلعات هزينه‌اي در ابعاد مختلف ماننششد‬ ‫واحدهاي سازماني‪ ،‬مراكز هزينه‌اي‪ ،‬طرحها و نظاير آن‪ ،‬طراحي شده‌اند‪ .‬ابعاد‬

‫‪32‬‬

‫ياد شده به عنوان موضوع‌هاي هزينه نظام هزينه‌يابي شناخته مي‌شوند‪ .‬انتخاب‬ ‫موضوع هزينه بر سطح پيچيدگي اداري تأثير مي‌گذارد و هزينه‌هاي اجراي نظام‬ ‫تخصيص هزينه را تعيين مي‌كند‪ .‬البته بين ميزان تفصيل موضوعهاي هزينه‪ ،‬كه‬ ‫از ميزان اطلعات هزينه‌اي مورد نياز تصشششميم‌گيران تعييشششن مي‌شود‪ ،‬و هزينشششه‬ ‫اجراي نظام نوعي بده و بستان يا رابطه جانشيني وجود دارد‪ .‬بايد توجه داشت‬ ‫اگشر سشيستم تخصشيص هزينشه بيشش از اندازه سشاده باششد‪ ،‬ممكشن اسشت نتيجشه‬ ‫نظام‪ ،‬تخصششيص هزينششه ضعيششف و افزايششش خطششر اطلعات گمراه كننده براي‬ ‫تصميم‌گيران باشد‪.‬‬ ‫بشه منظور بودجه‌ريزي برنامه‌اي و مبتنشي بر عملكرد‪ ،‬روش مصشرف هزينه‌شها بشه‬ ‫وسشيله برنامه‌شها‪ ،‬فعاليتهشا و محصشولت يشا مراكشز (هزينه‌اي)‪ ،‬چگونگشي تخصشيص‬ ‫هزينه ‌ها به صورت مستقيم يا غيرمستقيم را تعيين مي‌كند‪ .‬براي افزايش دقت‬ ‫هزينه‌هاي برنامشه يا محصشول‪ ،‬و در عين حال كاهشش تخصشيص اختياري هزينه ‌ها‪،‬‬ ‫لزم اسشت هشر چشه بيشتشر كشه ممكشن اسشت منابشع مصشرفي بشه صشورت هزينشة‬ ‫مستقيم تلقي شود‪ .‬البته براي پاره‌اي از اقلم هزينه به دليل اشتراك در بيش‬ ‫از يشك موضوع امكان ارتباط مسشتقيم بشا موضوع‌هاي هزينشه ممكشن اسشت وجود‬ ‫نداشتششه باشششد‪ .‬هششر چنششد كششه ايششن هزينه‌هاي غيرمسششتقيم را مي‌توان براسششاس‬ ‫مصرف يا ميزان تأثير آنها به موضوع‌هاي هزينه مرتبط ساخت‪.‬‬ ‫اگشر هشر واحشد عملياتشي يشا مركشز هزينشه تنهشا بشا يشك محصشول (برنامشه يشا فعاليشت)‬ ‫مرتبط باشد‪ ،‬نياز به تخصيص در مرحله دوم به حداقل خوا هد رسيد‪ .‬در حالي‬ ‫كشه‪ ،‬اغلب هزينه‌هاي تجميشع شده در مركشز هزينشه بشه دو يشا بيشتشر از دو محصشول‬ ‫(فعاليششت يششا برنامششه) بايششد تخصششيص يابنششد و يششا بعضششي واحدهاي موجود در يششك‬ ‫سشازمان خدماتشي بشه سشاير واحدهشا ارائه مي‌كننشد و در نتيجشه نظام پيچيده‌شتر دو‬ ‫مرحله‌اي تخصشيص مورد نياز خواهشد بود‪ .‬در ايشن روش‪ ،‬هزينه‌هاي تجميشع شده‬ ‫بشه مجموعشة ديگري از هزينه‌شها يشا موضوع‌هاي هزينشه مرتبشط مي‌شود‪ .‬تشا اينكشه‬ ‫تمامي هزينه‌ها به موضوع‌هاي هزينه نهايي مرتبط گردند‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫بشه طور كلي فرآينشد نظام هزينه‌يابشي بر مبناي برنامشه يشا فعاليشت بشه شرح زيشر‬ ‫مي‌باشد‪:‬‬ ‫تفكيشك برنامشه بشه فعاليتهشا‪ ،‬تعييشن اهداف كمشي برنامشه و فعاليتهشا و تعييشن واحشد‬ ‫مسئول هر فعاليت‪.‬‬ ‫تشخيشص منابشع اسشتفاده و هزينه‌هاي ذي‌ربشط آنهشا بر حسشب واحدهاي مسشئول‬ ‫انجام فعاليت در برنامه‪.‬‬ ‫طبقه‌بندي و اندازه‌گيري هزينه‌هاي مسشششششتقيم و هزينه‌هاي غيرمسشششششتقيم يشششششا‬ ‫بالسري‪.‬‬ ‫مرتبششط سششاختن يششا تخصششيص هزينه‌هاي مسششتقيم و غيرمسششتقيم بششا فعاليششت يششا‬ ‫فعاليتهاي خاص‬ ‫هزينه‌هاي انجام‬

‫هزينه‌هاي دولت‬

‫هزينه‌هاي‬

‫منابششع مصششرف و هزينه‌اي بخش‬

‫شده از جانشب واحشد واحد اجرايي‬

‫شده‬

‫اجرايي‬

‫احصشششششششششششاي هزينه‌هاي‬ ‫هزينه‌ها‬

‫متدولوژي‬ ‫تخصيص هزينه‬

‫غيرمستقيم‬

‫نظام هزينه‌يابي‬

‫تخصشششششششششششيص‬ ‫هزينه‌ششششششششها بر‬ ‫فعاليتها‬

‫‪34‬‬

‫هزينه‌هاي مستقيم‬

‫فعاليششت‬

‫فعاليششت‬

‫فعاليششت‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪N‬‬

‫برآورد هزينه‌هاي برنامه‬ ‫‌ از تجميع فعاليتها‬

‫برنامه‬

‫نظام چارچوب ميان مدت هزينه‌هاي بودجه‪)MTEF(2‬‬ ‫چارچوب ميان‌مدت هزينه‌هاي دولتي‪ ،‬يك فرآيند تدوين برنامه و بودجه است كه‬ ‫در قالب آن هيئت دولت و دسششتگاه‌هاي اجرايششي بششا حفششظ قراردادهاي معتششبري‬ ‫براي تخصشيص منابشع بشه اولويت‌هاي موردنظشر منعقشد مي‌شسازند‪ .‬ايشن فرآينشد دو‬ ‫هدف اصلي دارد‪ :‬اولين هدف تعيين اهداف كمي مالي و دومين هدف تخصيص‬ ‫منابع راهبردي در قالب هدف‌هاي كمي ياد شده است‪.‬‬ ‫"تخصيص منابع به اولويتهاي راهبردي" نيازمند تعيين اولويتهاي عمومي دولت و‬ ‫همچنيششن اولويتهاي هريششك وزارتخانه‌شها اسششت‪ .‬براي ايشن شفافيشت لزم اسششت‪،‬‬ ‫اولويتهاي دولت در بودجشه منعكشس شود در حالي كشه در زمينشه اولويتهشا بخشش‬ ‫(وزارتخانه‌ها) ذكر آنها در برنامه‌هاي بخشي كافي است‪.‬‬ ‫فرآينششد تعييششن اهداف كمششي از دو فرآينششد مجزا تشكيششل شده اسششت‪ )1( :‬تهيششه‬ ‫گزارش اقتصشادي و مالي بشه وسشيله دسشتگاه‌هاي اجرايشي و (‪ )2‬تعييشن هدف‌هاي‬ ‫كمششي بششه وسششيله دولت‪ ،‬نتايششج ايششن دو فرآينششد در دو گزارش مجزا براي اطلع‬ ‫عموم منتشر مي‌شود‪.‬‬ ‫چارچوب ميان مدت هزينه‌هاي موجود از چهار فرآينشد زيشر تشكيشل مي‌شود كشه‬ ‫مسئولين انجام آن و گزارشاتي كه بايد تهيه شود به شرح زير مي‌باشد‪:‬‬ ‫عنوان فعاليت‬ ‫‪ -1‬تهيه گزارش اقتصادي و مالي‬ ‫‪ -2‬بخشنامه سياست‌هاي بودجه‬

‫مسششششششششئول انجام‬

‫عنوان سند‬

‫فعاليت‬ ‫دسشششششششششششتگاه‌هاي گزارش اقتصادي و‬ ‫اجرايي‬

‫‪ -3‬برنامه‌هاي بخشي و سياستهاي دولت‬

‫مالي‬ ‫بخشنامششششششششششششششه‬

‫)‪- Medium Term Expenditure Framework (MTEF‬‬

‫‪35‬‬

‫‪2‬‬

‫بخشي دولت‬ ‫‪ -4‬سند بودجه‬

‫دسشششششششششششتگاه‌هاي سياستهاي بودجه‬ ‫اجرايي‪ -‬دولت‬

‫برنامه‌هاي بخشي‬

‫دسشششششششششششتگاه‌هاي بودجه‬ ‫اجرايي‬ ‫"تهيششه گزارش اقتصششادي و مالي" را مي‌توان شروع سششيكل تهيششه بودجششه تلقششي‬ ‫كرد‪ .‬ايشششن گزارش راهنماي بحث‌هاي دولت و دسشششتگاه‌هاي اجرايشششي اسشششت‪.‬‬ ‫سشازمان برنامه‌ريزي‪ ،‬واحشد مسشئول بودجشه و خزانه‌داري نقشش اسشاسي را در‬ ‫تهيه اين گزارش دارند‪ .‬در اين گزارش تصويري از شاخصهاي مالي و اقتصادي‬ ‫نيز ارايه مي‌شود‪ .‬دوره زماني اين تصوير يكي از نكات اساسي است كه بايد‬ ‫در مورد آن اتخاذ تصششششميم شود‪ .‬معمول ً بششششه ميزان تجربششششه كشور در اجراي‬ ‫‪ ،MTEF‬ايشن دوره زمانشي مي‌توانشد طولني‌شتر باششد‪ .‬همچنيشن ايشن گزارش بايشد‬ ‫اطلعاتي را در زمينه آثار تغييرات سياستي دولت در بر داشته باشد‪ .‬اطلعات‬ ‫مربوط به بخش خصوصي نيز بايد در حد امكان در اين گزارش منظور شود‪.‬‬ ‫گزارش اقتصشادي و مالي سشاز و كار مناسشبي براي پرسشش و پاسشخ در زمينشه‬ ‫عملكرد دولت ايجاد مي‌نمايشششد و يشششك فرهنشششگ پاسشششخگويي و شفافيشششت ايجاد‬ ‫مي‌نمايد‪ .‬در نظام ‪ ،MTEF‬شفافيت و پاسخگويي عوامل اصلي موفقيت فرآيند‬ ‫بششه شمار مي‌آينششد‪ .‬گزارش اقتصششادي و مالي پششس از طرح در دولت بايششد براي‬ ‫اطلع عموم انتشار يابد‪.‬‬ ‫دوميشششن زيشششر مجموعشششه ‪ MTEF‬تهيشششه "گزارش راهشششبرد مالي" و "بخشنامشششه‬ ‫سشياستهاي بودجه‌اي" توسشط دولت اسشت‪ .‬يكشي از ويژگيهاي نظام ‪ MTEF‬ايشن‬ ‫اسششت كششه جريان رهنمودهاي راهششبردي از بال بششه پاييششن و جريان پيشنهادهاي‬ ‫هزينه‌اي از پاييششن بششه بال اسششت‪ .‬بخشنامششه سششياستهاي بودجششه در واقششع سششند‬ ‫راهبردي تخصيص منابع بودجه است‪ .‬ماخذ اين سند برنامه دولت است و اين‬ ‫برنامه بخشي از ‪ MTEF‬محسوب مي‌شود‪.‬‬ ‫پششس از بررسششي گزارش اقتصششادي و مالي و برنامششه دولت‪ ،‬دولت هدف‌ششها و‬ ‫سياستهاي بلندمدت كلن اقتصادي و مالي را تعيين مي‌كند‪ .‬شكل تفصيلي اين‬ ‫‪36‬‬

‫هدف‌ها نيز در دوره‌هاي كوتاه مدت‌تر مشخص مي‌شود‪ .‬دولت با كمك سازمان‬ ‫برنامه‌ريزي نسبت به برآورد شاخ ص‌هايي چون رشد‪ ،‬تورم‪ ،‬نرخ سود‪ ،‬نرخ ارز‬ ‫و بدهششي دولت اقدام و نتيجششه را در گزارش راهششبردي مالي منعكششس مي‌كنششد‪،‬‬ ‫انتشار ايششن گزارش بششه فرهنگ‌ششسازي در زمينششه پاسششخگويي و شفافيششت كمششك‬ ‫مي‌كند‪.‬‬ ‫براي موفقيت نظام ‪ MTEF‬هرگونه اطلعات و يافته‌هاي جديد بايد به تدريج به‬ ‫چارچوب اضافششه شود و يششا در ارايششه اطلعات جديششد گزينه‌هاي جديدي فراهششم‬ ‫گردد‪ .‬اين اقدام به دولت امكان مي‌دهد تا اولويتها را براساس آخرين اطلعات‬ ‫مورد بازبيني قرار دهد‪.‬‬ ‫پشس از تعييشن هدف‌هاي كمشي مالي فرآينشد تخصشيص منابشع آغاز مي‌شود‪ .‬در ايشن‬ ‫مرحله دولت بشا تقاضاهاي دسشتگاه اجرايشي براي افزايشش اعتبار مواجشه اسشت‪.‬‬ ‫دولت ايششن پيشنهادهششا را در چارچوب اولويتهاي تعييششن شده مورد بررسششي قرار‬ ‫مي‌دهشد و براسشاس مباحشث انجام شده در دولت بخشنامشه سشياستهاي بودجه‌اي‬ ‫تهيه و به دستگاه‌هاي اجرايي ابلغ مي‌شود‪ .‬اين بخشنامه چارچوب اصلي را كه‬ ‫در قالب آن پيشنهادهاي نهايشي بودجشه بايشد تنظيشم شود تعييشن مي‌كنشد‪ .‬سشقف‬ ‫اعتبارات دستگاه‌هاي اجرايي نيز در اين بخشنامه مشخص مي‌شود‪ .‬تعيين اين‬ ‫سشقف يكشي از تصشميمات بسشيار مهمشي اسشت كشه در دولت اتخاذ مي‌شود‪ .‬اگشر‬ ‫سشقف‌هاي تعييشن شده‪ ،‬سشخت و غيرقابشل انعطاف باششد ممكشن اسشت بشه جاي‬ ‫تخصشيص راهشبردي منابشع بشه مديريشت پول در دسشتگاه‌هاي اجرايشي منجشر شود‪.‬‬ ‫اگرچششه ايششن عوامششل هششر دو مورد نياز مي‌باشنششد‪ ،‬ولي اسششتقرار يششك فرهنششگ‬ ‫اولويت‌گذاري راهبردي در دستگاه‌هاي اجرايي مزاياي زيادي مانند برنامه‌ريزي‪،‬‬ ‫اندازه‌گيري عملكرد‪ ،‬پاسشخگويي و شفافيشت مي‌توانشد داشتشه باششد‪ .‬سشقف‌هاي‬ ‫قابششل انعطاف مي‌توانششد بششه تحقششق هدف ‪ MTEF‬را در زمينششه اسششتقرار نظام‬ ‫مديريت راهبردي و ايجاد تخصيص منابع به صورت رقابتي فراهم نمايد‪.‬‬ ‫دسششتگاه‌هاي اجرايششي بودجششه پيشنهادي خود را بششه دولت ارايششه و دور مذاكرات‬ ‫براي تعييشن اعتبارات دسشتگاه‌هاي اجرايشي آغاز مي‌گردد‪ .‬در دولت بشا توجشه بشه‬

‫‪37‬‬

‫اولويت‌هاي تعييشن شده و همچنيشن اهميشت برنامه‌هاي بخششي نسشبت بشه تعييشن‬ ‫بودجه هر دستگاه اقدام مي‌شود‪.‬‬ ‫آخريششن مرحله فرآينششد ‪ MTEF‬تهيششه سششند بودجششه اسششت‪ .‬در ايششن سششند بودجششه‬ ‫دسشتگاه‌هاي اجرايشي مختلف تلفيشق مي‌شود‪ ،‬و بشا تهيشه چارچوب نهايشي تخصشص‬ ‫اعتبارات و گزارش سششياستهاي راهششبردي دور تهيششه بودجششه بششه پايان مي‌رسششد و‬ ‫سند نهايي براي تصويب به مجلس ارايه مي‌شود‪.‬‬ ‫‪www.sabainfo.com‬‬ ‫‪www.irannetbook.com‬‬

‫‪38‬‬

‫مقايسه نظام بودجه ريزي كشورهاي منتخب‬

‫روش بودجه‌ريزي مسئول تهيه بودجه‬

‫كشور‬ ‫بوليوي‬ ‫غنا‬ ‫كامبوج‬ ‫تانزانيا‬

‫اوگاندا‬

‫شيلي‬ ‫برزيل‬ ‫آفريقاي‌جنوبي‬

‫مالزي‬

‫سنگاپور‬

‫آمريكا‬

‫دانمارك‬

‫انگليس‬ ‫استراليا‬ ‫كره جنوبي‬

‫بودجه ريزي‬

‫وزارت دارايي‬

‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬ ‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬

‫وزارت دارايي‬ ‫وزارت اقتصاد و‬ ‫دارايي‬

‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬

‫وزارت دارايي‬

‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬

‫ريزي و توسعه‬

‫وزارت دارايي‬

‫بودجه و مديريت‬ ‫وزارت دارايي‬

‫بودجه ريزي‬

‫وزارت اقتصاد و‬

‫عملياتي‬

‫دارايي‬

‫بودجه ريزي‬

‫وزارت دارايي‬

‫عملياتي‬

‫عملياتي‬

‫شفافيت‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪ ،‬اجراي‬ ‫موفق در بخشهاي آموزش و بهداشت‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪ ،‬فاقد‬ ‫شفافيت‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬غير متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬غير مبتني بر برنامه‪،‬‬

‫خوب‬ ‫‪ 4‬سالنه‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪ ،‬شفافيت‬ ‫خوب‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬نيمه متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪،‬‬ ‫شفافيت خوب‪ ،‬اجراي موفق در بخشهاي بهداشت و‬ ‫آموزش‬ ‫‪ 5‬سالنه‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪ ،‬شفافيت‬ ‫خوب‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬غير متمركز‪ ،‬بال يه پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪،‬‬

‫دفتر مديريت و بودجه شفافيت درسطح بال‪ ،‬چارچوب قانوني جامع و لي سطح‬

‫بودجه ريزي‬

‫وزارت دارايي‬

‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬

‫شفافيت‪ ،‬محمل قانوني محكم ولي نبود تمكين‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪ ،‬فاقد‬

‫شفافيت زياد‪ ،‬محمل قانوني جامع‬ ‫وزارت برنامه ريزي‪ ،‬مبتني بر برنامه ‪ 4‬ساله‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬شفافيت‬

‫عملياتي‬

‫بودجه ريزي‬

‫سالنه‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬غير مبتني بر برنامه‪ ،‬فاقد‬

‫نقدي كامل‬ ‫نقدي كامل‬ ‫نقدي كامل‬ ‫نقدي كامل‬

‫نقدي كامل‬

‫اقتصادي‬

‫بودجه ريزي‬

‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬

‫ويژگيهاي اساسي‬

‫حسابداري‬

‫وزارت دارايي‪ ،‬برنامه‬

‫عملياتي‬

‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬

‫روش‬

‫وزير خزانه داري‬

‫نقدي كامل‬ ‫نقدي كامل‬

‫نقدي كامل‬

‫نقدي كامل‬ ‫نقدي به‬ ‫استثناي دادو‬

‫تمكين در سطح پايين‬ ‫‪4‬سالته براساس پيمانهاي مديريتي‪ ،‬غير متمركز‪ ،‬بال به‬

‫ستدهاي خاص‬

‫پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪ ،‬شفافيت در سطح بال‪ ،‬محمل‬

‫تعهدي كامل‬

‫قانوني جامع‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬غير متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪،‬‬

‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬

‫وزارت دارايي و امور‬

‫عملياتي‬ ‫بودجه ريزي‬

‫اداري‬ ‫شفافيت در سطح بال‪ ،‬محمل قانوني جامع‬ ‫وزارت برنامه ريزي و ‪ 5‬سالنه‪ ،‬متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪ ،‬شفافيت‬

‫عملياتي‬

‫نقدي كامل‬

‫شفافيت در سطح بال‪ ،‬محمل قانوني جامع‬ ‫‪ 3‬سالنه‪ ،‬غير متمركز‪ ،‬بال به پايين‪ ،‬مبتني بر برنامه‪،‬‬

‫در سطح پايين‪ ،‬محمل قانوني جامع‬

‫بودجه‬

‫تدوین بودجه بر مبناي صفر ‪ZBB‬‬ ‫تدوین بودجه‬ ‫‪39‬‬

‫تعهدي كامل‬ ‫تعهدي كامل‬ ‫نقدي كامل‬

‫ایشن فهرسشت راهنمشا‪ ،‬ویژه‌ مدیرانشی اسشت کشه عهده‌ دار تدویشن و ارایه‌ بودجشه‬ ‫هسشتند‪ .‬تامیشن بودجشه‪ ،‬نقطه‌ ثقشل سشازمان‌ هشا برای سشنجش اهدافشی اسشت کشه‬ ‫می‌ خواهنششد بششه آنهششا دسششت یابنششد‪ .‬ایششن یششک شیوه‌ کلیدی برنامششه ‌ریزی اسششت و‬ ‫شرکششت ‌ششها بششه طور فزاینده ‌ای از آن بهره مششی ‌برنششد‪ .‬تدویششن بودجششه دیگششر در‬ ‫تخصششص حسششابداران و مدیران مالی نیسششت‪ ،‬بلکششه فرآیندی اسششت کششه احتمالً‬ ‫کارمندان بسیاری از حوزه ‌ها و بسیاری از سطوح را هم درگیر می ‌کند‪ .‬دیگر‬ ‫اطاق مخصوص برای مدیران مالی سازمان‌ ها معنا ندارد‪.‬‬ ‫تدوین بودجه دربرگیرنده‌ ترکیبی از مهارت‌ ها است مانند توانایی مذاکره کردن‬ ‫و گوش دادن‪ .‬این فرآیند مکانیکی نیست بلکه فرآیندی پویا است‪.‬‬

‫تعریسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسف‬ ‫بودجه بیانگر وضعیت هزینه و درآمد تحت مجموعه ‌ای از سرفصل‌ ها و در یک‬ ‫دوره‌ زمانششششششششششششششششششششششششی مشخششششششششششششششششششششششششص اسششششششششششششششششششششششششت‪.‬‬

‫مزایا بودجه‌‪:‬‬ ‫• ابزار کلیدی برای تحقق طرح استراتژیک سازمان است؛‬ ‫• به هماهنگ ‌سازی اقدامات مدیران در بخش‌ های مختلف سازمان کمک می ‌‬ ‫کند؛‬ ‫• مدیران را ترغیب به مسئولیت ‌پذیری مالی می‌ نماید؛‬ ‫• باعث یک برنامه‌ ریزی جامع و اثربخش می ‌شود؛‬ ‫• منجربه تبادل اطلعات مهم مالی می ‌شود؛‬ ‫• باعث ایجاد انگیزه در کارکنان می ‌شود؛‬ ‫ی کند درباره‌ طرح ‌های آینده بیندیشند؛‬ ‫• مدیران را وادار م ‌‬ ‫ی کند که بر اساس آنها مدیران می ‌توانند عملکرد خود‬ ‫• معیارهایی را ارایه م ‌‬ ‫و عملکرد تیمشان را بسنجند‪.‬‬

‫معایب‬ ‫تأمین بودجه‌ ضعیف یا عدم تأمین بودجه‪ ،‬مشکلتی را به دنبال دارد‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫• ایجاد اطلعات غیرقابل اطمینان مالی؛‬ ‫‪40‬‬

‫• از میان رفتن کنترل مالی‪.‬‬

‫فهرست راهنمای عملی‬ ‫‪.1‬‬

‫طرح ‌ها و اهداف کلیدی سازمان را مشخص کنید‬

‫شمشا در زمان تدویشن بودجشه بایشد اهدافتان را مشخشص كنیشد‪ .‬بعشد از تهیه‌ طرح‌‬ ‫های اسشتراتژیک یشا طرح کسشب و کار‪ ،‬تأمیشن بودجشه دومیشن موضوع مهشم برای‬ ‫سازمان است‪ .‬تنها وقتی که اهداف و استراتژی‌ های کلن روشن باشند‪ ،‬می ‌‬ ‫توان بودجه ‌ای هدفمند را تأمین کرد‪.‬‬ ‫برای مثال آیا این بودجه ‌ای برای بهبود وضعیت فعلی است؟ چنین سوالتی بر‬ ‫نحوه‌ تأمیششششششششششششن بودجششششششششششششه تاثیششششششششششششر مششششششششششششی ‌گذارنششششششششششششد‪.‬‬

‫‪.2‬‬

‫عوامل کلیدی یا محدودکننده را مشخص سازید‬

‫هشر سشازمانی بشا عواملی روبرو اسشت کشه رششد آن را محدود مشی ‌کننشد‪ .‬در اکثشر‬ ‫موارد‪ ،‬این عوامل عبارتند از حجم فروش‪ ،‬تعداد مشتریان یا میزان تولید‪ .‬این‬ ‫عوامشل هشر چشه باشنشد‪ ،‬اهمیشت زیادی برای برنامه‌ ریزی و تأمیشن بودجشه دارنشد‪.‬‬ ‫ه دسششت یابششد‪ ،‬نخواهششد توانسششت‬ ‫اگششر واحششد فروش نتوانششد بششه اهداف واقششع ‌بینان ‌‬ ‫فروش بیشتشر را در بودجشه قرار دهشد‪ .‬سشنگ بنای بودجشه را بر مبنای فروش بال‬ ‫گذارد‪.‬‬ ‫‪ .3‬منبع بودجه‌ شما چیست؟‬ ‫بشه منابشع گوناگون در اختیار خود دقشت كنیشد‪ .‬آیشا بایشد پول بشه دسشت آوریشد یشا ایشن‬ ‫پول در ابتدای هشر سشال بشه شمشا اختصشاص داده مشی ‌شود؟ آیشا تمام پولی را کشه‬ ‫برآورد کرده‌ اید‪ ،‬دریافت خواهید نمود یا بخشی از آن در طول سال مالی آتی‬ ‫پرداخت خواهد شد یا اصل ً بودجه‌ پیش ‌بینی شده را دریافت نخواهید کرد؟ چه‬ ‫میزان از این بودجه‪ ،‬بر مبنای درآمد تضمین شده‌ شما است؟‬ ‫‪ .4‬قرار است بودجه صرف چه اموری شود؟‬

‫‪41‬‬

‫هزینشه ‌های خود را برآورد کنیشد‪ .‬هزینشه هشا را تحشت سشرفصل ‌های گوناگونشی قرار‬ ‫دهید‪ .‬معمول ً سرفصل هزینه ‌ها عبارتند از‪:‬‬ ‫• پرسنل‪ ،‬دستمزدها‪ ،‬مستمری ‌ها‪ ،‬آموزش و غیره؛‬ ‫• محل کار‪ ،‬اجاره‪ ،‬تعمیرات‪ ،‬تأمین گرما و غیره؛‬ ‫• تعهدات قانونی شرکت؛‬ ‫• مواد و تجهیزات ( لوازم ‌التحریر‪ ،‬تلفن‪ ،‬مواد خام و ‪) . .‬؛‬ ‫• سایر هزینه ‌ها ( بیمه‪ ،‬مالیات و غیره‪.‬‬ ‫اصل کلی‪ ،‬تقسیم بودجه تحت سرفصل ‌هایی است که برای شما اهمیت‬ ‫دارند‪ .‬تضمین نمایید‪ ،‬وقتی تمامی سرفصل ‌ها را کنار هم می ‌گذارید‪ ،‬دسته ‌‬ ‫بندی ‌های شما منطبق با سرفصل‌ های دیگر بخش‌ های سازمان باشند‪ .‬به‬ ‫بودجه‌ سال پیش بنگرید و به عنوان شروع‪ ،‬از سرفصل‌ های آن استفاده کنید‪.‬‬ ‫‪ .5‬در مورد هزینه‌ های ثابت و متغیر خود بیندیشید‬ ‫دو نوع هزینه وجود دارند‪:‬‬ ‫• هزینشه ‌های ثابشت‪ .‬هزینه‌هایشی کشه ربطشی بشه ایشن موضوع ندارنشد کشه چقدر در‬ ‫ی شود مانند هزینه‌ های ثابت کارکنان؛‬ ‫سازمان کار اضافی انجام م ‌‬ ‫• هزینه‌ هشا متغیشر‪ .‬هزینه‌ های وابسشته بشه سشطح کار سشازمان ماننشد مواد خام یشا‬ ‫هزینه‌ های تبلیغاتی‪.‬‬ ‫برای شناخت هزینه ‌های ثابت و متغیر‪ ،‬از واحد حسابداری سازمان خود کمک‬ ‫بگیرید‪.‬‬ ‫‪ .6‬در مورد نحوه‌ تأمین بودجه تصمیم ‌گیری کنید‬ ‫روش ‌های مختلفی برای تهیه‌ پیش ‌نویس بودجه وجود دارند‪.‬‬

‫تأمین بودجه افزایشی ( رشدیابنده )‬ ‫ه مبتنی بر ارقام بودجه‌ سال پیش است که در آن به‬ ‫در این روش‪ ،‬بودج ‌‬ ‫عواملی همچون تورم توجه شده است‪ .‬این روشی ساده و سریع برای تهیه‌‬ ‫‪42‬‬

‫پیش ‌نویس اولیه‌ بودجه است اما اگر بودجه‌ سال قبل نادرست بوده باشد‪،‬‬ ‫شما فقط ارقامی را به اشتباهات قبلی افزوده‌ اید‪ .‬این رویکرد محافظه ‌کارانه‬ ‫است و فرض آن این است که اهداف فعلی صحیح هستند و احتمال بالیی‬ ‫برای استمرار آنها وجود دارد‪ .‬اگر شما از رویکرد افزایشی استفاده می‌کنید‪،‬‬ ‫به دقت این موضوع را بررسی کنید که آیا بودجه‌ سال قبل منعکس‌ کننده‌‬ ‫واقعیت ‌ها بوده یا خیر‪ .‬اینگونه بنویسید‪:‬‬ ‫• بودجه؛‬ ‫• ارقام نهایی (هزینه های واقعی)؛‬ ‫• اختلف – چه قدر هزینه ‌ها با بودجه‌ تعیین شده اختلف داشته ‌اند و چرا؟‬

‫تأمین بودجه بر مبنای صفر‬ ‫این روش نیازمند آن است که شما تمامی هزینه ‌ها را از ابتدی سال برآورد و‬ ‫تجزیه و تحلیل كنید زیرا تصویری که به دست خواهید آورد‪ ،‬جدیدتر از بودجه‌‬ ‫سال قبل خواهد بود‪ .‬این یک رویکرد بنیادی و اساسی است که شما را وادار‬ ‫می‌ سازد‪ ،‬تمامی اقلم را بررسی و اهدافتان را از نو تعریف کنید‪.‬‬ ‫‪ .7‬اطلعات را جمع ‌آوری نمایید‬ ‫با توجه به بودجه‌ سال گذشته ببینید برای بودجه‌ امسال چه اقداماتی می ‌توانید‬ ‫انجام دهید‪ .‬قبل از اعلم بودجه‪ ،‬نظر تمامی سهامداران و سرمایه ‌گذاران را‬ ‫اخذ كنید‪ .‬اهداف سازمان با بودجه‌ مورد نظر شما هماهنگ است یا باید اصلح‬ ‫شود‪ .‬تمامی عوامل بیرونی و داخلی را که ممکن است بر عملکرد شما‬ ‫تاثیرگذار باشند‪ ،‬مد نظر قرار دهید‪ .‬این عوامل عبارتند از نرخ تورم‪ ،‬نرخ وام‬ ‫بانکی‪ ،‬پیش ‌بینی شرایط تجاری در سال آتی‪ ،‬و تمایل شما برای حضور در‬ ‫بازار‪.‬‬ ‫تامین بودجه برای رشد سازمان‪ ،‬بدان معنا است که منابع کافی برای پردازش‬ ‫امور مختلف کسب و کار وجود خواهد داشت‪ .‬در غیر این صورت‪ ،‬شما با‬ ‫ی توانید آنها را مرتفع سازید‪.‬‬ ‫تقاضاهایی مواجه خواهید شد که نم ‌‬

‫‪43‬‬

‫‪ . 8‬پرسش ‌های مهم و اساسی را مطرح نمایید‬ ‫• آیا به خوبی اهداف استراتژیک را می ‌دانم؟ چگونه آنها بر مسئولیت ‌پذیری‬ ‫من تاثیر می‌ گذارند؟‬ ‫• تعداد افراد لزم برای تحقق اهداف را به درستی پیش ‌بینی کرده ‌ام؟‬ ‫• تغییراتی وجود دارند؟‬ ‫• درآمد را به خوبی پیش ‌بینی کرده ‌ام؟‬ ‫• هزینه‌ها را به خوبی پیش‌ بینی کرده ‌ام؟‬ ‫• عواملی وجود دارند که به پیش ‌بینی من آسیب برسانند؟‬ ‫‪ . 9‬بودجه را تدوین کنید‬ ‫همواره در باره‌ ارقامی که می ‌خواهید در بودجه وارد کنید‪ ،‬یادداشت‌ هایی‬ ‫دقیق بردارید‪ .‬ممکن است امروز به عددی برسید اما شش ماه بعد فراموش‬ ‫کنید که چگونه به چنین عددی رسیده‌ اید‪ .‬به خاطر داشته باشید‪ ،‬همواره‬ ‫فضایی را برای اشتباهات احتمالی در نظر بگیرید‪ .‬این امر می ‌تواند در‬ ‫برگیرنده‌ سطح درآمد در شرایطی باشد که سازمان فاقد عملکرد پیش ‌بینی‬ ‫شده بوده است‪ .‬همچنین‪ ،‬این امر می ‌تواند دربرگیرنده‌ کنترل هزینه ‌ها در‬ ‫ن تر در مورد نحوه‌‬ ‫ابتدای سال مالی باشد تا شما بتوانید به تصویری روش ‌‬ ‫هزینه ‌کرد بودجه دست یابید‪.‬‬ ‫‪ . 10‬پارامترهایی را برای کنترل بودجه در نظر بگیرید‬ ‫شما و واحد حسابداری‪ ،‬باید همواره روند درآمدها و هزینه ‌ها را طبق بودجه‬ ‫پیگیری کنید‪ .‬این اقدام بستگی به نوع کسب و کارتان (ماهانه‪ ،‬هفتگی و‬ ‫روزانه) دارد‪.‬‬ ‫‪ . 11‬بودجه را ارایه نمایید‬ ‫اگر باید بودجه را به صورت مکتوب‪ ،‬به مدیریت ارشد یا همکارانتان ارایه کنید‪،‬‬ ‫مطمئن شوید که ارقامی واقع ‌بینانه را در بودجه ذکر کرده‌ اید و رکودها یا‬ ‫مشکلت احتمالی را حتی ‌المقدور پیش ‌بینی نموده ‌اید‪ .‬اگر کمی خوش ‌بینانه‬ ‫پیش ‌بینی کرده ‌اید‪ ،‬این موضوع و علت آن را توضیح دهید‪ .‬اگر بدبینانه پیش‌‬

‫‪44‬‬

‫بینی کرده ‌اید‪ ،‬مطمئن شوید که پیامتان را به درستی منتقل کرده ‌اید‪.‬‬ ‫بایدها‪:‬‬ ‫• واقع‌ بین باشید‪.‬‬ ‫• به بودجه‌ سال قبل و نتایج آن توجه کنید‪.‬‬ ‫• سرفصل ‌هایی را تدوین کنید که برای شما و کل سازمان کارآیی دارند‪.‬‬ ‫• اطلعات کامل را جمع ‌آوری نمایید‪.‬‬ ‫• در مورد رویکرد افزایشی (رشدیابنده) یا مبتنی بر صفر تصمیم ‌گیری نمایید‪.‬‬ ‫نبایدها‪:‬‬ ‫• به ارزیابی ‌هایی بیش از حد خوش ‌بینانه دست نزنید‪.‬‬ ‫• زمان اندکی را به این کار بزرگ اختصاص ندهید‪.‬‬ ‫• بدون دخالت دادن دیگران‪ ،‬اقدام به تدوین بودجه ننمایید‪.‬‬ ‫‪www.misaqmodiran.com‬‬

‫نيم نگاهي به بودجه عملياتي‬ ‫بودجشه آئينشه تمام نماي همشه برنامشه هشا و فعاليتهشا اسشت و نقشش بسشيار مهشم و‬ ‫حياتي در توسعه ايفا مينمايد‪ .‬بودجه بندي را فرآيند تخصيص منابع و محدود به‬ ‫نيازهاي نامحدود مينامنشد‪ .‬بودجشه هدفهشا و راهبردهشا را بصشورت عبارتهاي مالي‬ ‫درآورده و راه اجراي برنامشه و كنترل پيشرفشت آنهشا را نشان ميدهشد و سشازمانها‬ ‫بششه سششه دليششل عمده بششه بودجششه ريزي نيازمندنششد ‪ :‬اول ً نشان دادن مفهوم مالي‬ ‫برنامه ها‪ ،‬ثانيا ً شناساندن منابع مورد نياز اجراي برنامه ها و ثالثا ً بدست آوردن‬ ‫معيارهاي سنجش‪ ،‬نظارت و كنترل‪...‬‬ ‫بودجه عملياتی‪:‬‬ ‫روشهاي بودجه ریزی‪:‬‬ ‫‪ - 1‬بودجه متداول – سنتی‬ ‫‪ - 2‬بودجه ريزي افزايشي‬

‫‪45‬‬

‫‪ - 3‬بودجه برنامه‌اي‬ ‫‪ - 4‬بودجه ريزي بر مبناي صفر‬ ‫در بودجششه ريزي عملياتششي علوه بر تفکيششک اعتبارات بششه وظايششف‪ ،‬برنامه‌ششها‪،‬‬ ‫فعاليتهشششششا‪ ،‬طرح‌شششششها و حجشششششم عمليات‪ ،‬هزينه‌هاي اجراي عمليات دولتشششششي و‬ ‫دسشتگاههاي دولتشي طبشق روشهاي علمشي ماننشد حسشابداري قيمشت تمام شده و‬ ‫روش اندازه گيري کار‪ ،‬محاسبه و اندازه گيري مي‌شود‪.‬‬ ‫بودجه عملياتي بر پايه چهار اصل استوار است‪:‬‬ ‫‪ - 1‬حسابداري قيمت تمام شده‬ ‫‪ - 2‬روش اندازه گيري کار‬ ‫‪ - 3‬استفاده از فرم ها‬ ‫‪ - 4‬استفاده از استانداردها‬ ‫در بودجه ريزي عملياتي منابع بر اساس اولويت امور و نتايج قابل اندازه گيري‬ ‫تخصششيص داده مي‌شونششد‪ .‬يششک بودجششه عملياتششي علوه بر تخصششيص هزينه‌هاي‬ ‫فعاليشت‪ ،‬همشه فعاليتهاي مورد نياز براي پشتيبانشي يشک برنامشه را تعريشف و تعييشن‬ ‫مي‌کند‪.‬‬ ‫تفاوت بودجه عملياتي با بودجه سنتي و برنامه اي‪:‬‬ ‫در بودجه ريزي سنتي نوع و ماهيت هزينه ‌ها نشان داده مي‌شوند ولي مشخص‬ ‫نمي‌گردد کششه هششر هزينششه براي کدام هدف و منظور و يششا اجراي کدام برنامششه يشا‬ ‫فعاليشت خاص‪ ،‬تخصشیص داده شده بشه عبارت ديگشر توجشه عمده روي ‪ Input‬هشا‬ ‫مي‌باشد‪ .‬ولي به دليل سادگي‪ ،‬عدم انجام و توانايي کنترل هزينه ‌ها در مقايسه‬ ‫بشا سشالهاي قبشل مورد اسشتفاده قرار مي‌گيرد‪ .‬بودجشه برنامه‌اي بيشتشر بشه طبقات‬ ‫بالتشر سشلسله مراتشب سشازمان‌ها مربوط مي‌باششد در حاليکشه بودجشه عملياتشي‬ ‫حدود فعاليششت و عمليات طبقات پاييششن سششلسله مراتششب را نيششز موردبررسششي و‬ ‫پيش بيني بودجه‌اي قرار مي‌دهد‪ .‬در تنظيم بودجه برنامه‌اي ممکن است بدون‬ ‫محاسشبه دقيشق مخارج هشر واحشد از فعاليشت دولتشي‪ ،‬هزينه‌شها را فقشط بر اسشاس‬ ‫سششياست کلي مالي دولت پيش‌بينششي کرد‪ .‬در صششورتي کششه شرط اسششاسي براي‬

‫‪46‬‬

‫تهيشه بودجشه عملياتشي ايشن اسشت کشه حجشم و مقدار فعاليشت سشازمانهاي دولتشي‪،‬‬ ‫تعيين و هزينه هر واحد از فعاليتها محاسبه مي‌شود‪.‬‬ ‫اهداف بودجه عملياتي‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ارائه بهترين ابزار ممکن بر اساس نتايج‬ ‫‪ - 2‬ايجاد ارتباط بين بودجه و نتايج عملکرد برنامه‬ ‫‪ - 3‬تمرکز فرايند تصميم گيري روي مهم ترين مسائل‬ ‫‪ - 4‬ارائه اطلعات قابل سنجش براي قواي مجريه‪ ،‬مقننه و قضائيه‬ ‫‪ - 5‬ارائه مشوق‌هایي براي مديريت عملکرد بر مبناي بهبود مستمر‬ ‫‪ - 6‬ايجاد يک فرايند منطقي براي تصميم گيري در خصوص بودجه‬ ‫‪ - 7‬ارائه مبنايي براي پاسخ گويي بيشتر در قبال استفاده از منابع کشور‬ ‫‪ - 8‬ارائه مبناي صحيح براي اتخاذ تصميم در خصوص تخصيص منابع‬ ‫‪ - 9‬تعييشن نتايشج قابشل سشنجش و مورد انتظار کشه از يشک تخصشيص بودجشه خاص‬ ‫قابل وصول است‬ ‫مزاياي بودجه عملياتی‪:‬‬ ‫‪ - 1‬شفاف سازي فرايند بودجه ريزي‬ ‫‪ - 2‬افزايشش کارايشي و اثشر بخششي عملکرد دولت و سشازمانها از طريشق تمرکشز‬ ‫منابششششششششششع در جهششششششششششت ضروري‌تريششششششششششن و مهم‌تريششششششششششن نتايششششششششششج‬ ‫‪ - 3‬اصشلح و بهبود تصشميم گيري در مورد مؤثر‌تريشن راه براي اسشتفاده از منابشع‬ ‫محدود کشور‬ ‫‪ - 4‬بهبود عملکرد از طريق پيوند دادن بودجه و عملکرد برنامه‬ ‫‪ - 5‬مسئوليت‌پذير ساختن مديران در قبال تصميماتي که روی نتايج بودجه تاثير‬ ‫مي‌گذارد‪.‬‬ ‫‪ - 6‬حمايت بهتر مديريت توسط پيوند نتايج بودجه و سنجش عملکرد بودجه با‬ ‫سنجش عملکرد برنامه در فرآيند کنترل و گزارش نتايج‪.‬‬ ‫‪ - 7‬ارائه سششيستم و فرايندي کششه در آن تصششميم گيري‌هاي مربوط بششه بودجششه‬ ‫اساسا ً بر پايه نتايج قابل سنجش و اهداف داراي اولويت صورت مي‌گيرد‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫روش هاي اجراي بودجه عملياتي‪:‬‬ ‫‪ - 1‬تنظيم بودجه ريزي عملياتي طبق حسابداري قيمت تمام شده‬ ‫‪ o‬طبقه بندي عمليات‬ ‫‪ o‬انتخاب واحد اندازه گيري‬ ‫‪ o‬بر آورد هزينه يک واحد کار‬ ‫‪ o‬پيش بيني حجم عمليات‬ ‫‪ o‬محاسبه هزينه عمليات‬ ‫‪ - 2‬تنظيششم بودجششه ريزي عملياتششي طبششق حسششابداري قيمششت تمام شده (روش‬ ‫کامل) اجراي آن محتاج يک نظام استوار‬ ‫حسابداري مالي و قيمت تمام شده پيشرفته است‪.‬‬ ‫‪ o‬انتخاب حوزه کار‬ ‫‪ o‬انتخاب واحد کار (براي اندازه گيري مقدار محصول هر يک از حوزه‌هاي کار‪،‬‬ ‫تهيه گزارش‌هاي آماري صحيح‬ ‫درباره مقدار محصولي که در هر يک از حوزه هاي کار در فواصل معين بدست‬ ‫آمده و مدت زمان مصروفه‬ ‫‪ o‬انتخاب هنجارها براي عمليات در هر حوزه کار‬ ‫‪ o‬پيش بيني تعداد کارکنان مورد لزوم و برآورد هزينه‌هاي پرسنلي‬ ‫روش هاي هزينه يابي بر مبناي فعاليت ‪:ABC‬‬ ‫ويژگيهشششا‪ :‬توجشششه بشششه پديده‌هاي نويشششن و اثرات تکنولوژي حاکشششم بر فعاليت‌هاي‬ ‫خدماتي امروزي‪ :‬بدليل استفاده از مبناهاي‬ ‫تسشهيم‪ ،‬هزينشه متناسشب بشا هشر فعاليشت براحتشي قادر بشه محاسشبه و سشنجش تاثيشر‬ ‫روشهاي نوين در محاسبه بهاي قيمت تمام شده خدمات مي‌باشد‪.‬‬ ‫مکانيزم عملکرد سيستم ‪:ABC‬‬ ‫در سششيستم‌هاي هزينه‌يابششي سششنتي عموما ً از طريششق ايجاد مراکششز هزينششه‪ ،‬کليششه‬ ‫هزينه‌هاي دواير عملياتي و پشتياني و حجم خدمات ارائه شده تقسيم مي‌گردد‬ ‫تا از اين طريق بهاي تمام شده خدمات تعيين شود‪ .‬در اين گونه سيستم‌ها هيچ‬

‫‪48‬‬

‫گونششه ارتباط مسششتقيمي بيششن فعاليت‌هاي لزم جهششت اجراي خدمات و ميزان‬ ‫استفاده از منابع وجود ندارد‪.‬‬ ‫مراحل طراحي و پياده سازي سيستم ‪:ABC‬‬ ‫‪ - 1‬تشکيل تيم طراحي سيستم‬ ‫‪ - 2‬تعريف مراکز فعاليت‬ ‫‪ - 3‬تفکيک مراکز فعاليت بر حسب عمليات‬ ‫‪ o‬مراکز فعاليت عملياتي‬ ‫‪ o‬مراکز فعاليت تشخيصي‬ ‫‪ - 4‬تعيين خروجي و برون‌داد هر مرکز فعاليت‬ ‫‪ - 5‬عمليات هزينه‌يابي بر اساس هر مرکز فعاليت‬ ‫‪ o‬هزينه نيروي انساني‬ ‫‪ o‬هزينه مواد و ملزومات مصرفي‬ ‫‪ o‬هزينه‌هاي استهلک‬ ‫‪ - 6‬نسبت دادن هزينه‌هاي مرکز فعاليت به مراکز هزينه نهايي‬ ‫‪ - 7‬محاسبه بهاي تمام شده بر حسب هر خروجي‬ ‫‪www.utrt.ir/newsshow‬‬

‫‪49‬‬

‫محاسن بودجه بندي عملياتي‬ ‫در ايران علي رغششم توسششعه روزافزون وظايششف و برنامششه هاي دولت و ضرورت‬ ‫اسششتقرار يششك سششيستم اطلعاتششي موثششر و مفيششد در مديريششت مالي سششازمانهاي‬ ‫دولتي‪ ،‬حسابداري دولتي تحول و دگرگوني اساسي و قابل ملحظه اي نداشته‬ ‫اسشت و باتوجشه بشه ارتباط مسشتقيم مديريشت مالي سشازمانهاي دولتشي بشا بودجشه‬ ‫مصوب سالنه دولت و اهميت كنترل بودجه اي در حسابداري دولتي‪ ،‬لذا جهت‬ ‫گيري هدفهاي دولت در بعشد اقتصشادي بشا توجشه بشه موارد ذيشل حائزاهميشت اسشت‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ارتقاء كيفيت ارائه خدمات به مردم؛‬ ‫‪ - 2‬استفاده بهينه از منابع و ظرفيتهاي موجود؛‬ ‫‪ - 3‬فراهم آوردن زمينه هاي استاندارد كردن خدمات دستگاههاي دولتي؛‬ ‫‪ - 4‬افزايش انگيزه كاركنان و مديران و اعطاي اختيارات لزم به آنان؛‬ ‫‪ - 5‬جايگزيني كنترل نتايج فعاليتها به جاي كنترل مراحل انجام كار‪.‬‬ ‫عمليات سشازمان درصشورتي كارآمشد و اقتصشادي اسشت كشه بشه توليشد كالهشا و يشا‬ ‫ارائه خدمات مفيششد و موردانتظار منجششر شود‪ ،‬زيرا كارآمدتريششن توليدكننده هششر‬ ‫محصشول كشه تقاضايشي براي آن وجود ندارد‪ ،‬ناگزيشر از تعطيشل كار خود اسشت‪ .‬بشا‬ ‫وجود ايششن‪ ،‬بسششياري از شركتهاي دولتششي هنوز برمبناي اصششل چگونگششي انجام‬ ‫عمليات به جاي تعيين نوع عمليات و دليل انجام كار مي كنند‪.‬‬ ‫در سششازمانهاي دولتششي‪ ،‬معمول ً قوانيششن و مقررات‪ ،‬اسششتانداردهاي كنترل كننده‬ ‫براي كاركنان محسوب مي شوند و لزم است باتوجه به حركت جدي دولت به‬ ‫سشمت آزادسشازي اقتصشششاد و ايجاد بازارهاي رقابشت‪ ،‬توجشه بشه هزينشه هشا و نحوه‬ ‫تهيه بودجه و عملياتي تر شدن آن هرچه بيشتر موردتوجه قرار گيرد‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫در بودجششه بندي عملياتششي (‪ )PERFORMANCE BUDGETING‬علوه بر تفكيششك‬ ‫اعتبارات بشه وظايشف‪ ،‬برنامشه هشا‪ ،‬فعاليتهشا و طرحهشا‪ ،‬حجشم عمليات و هزينشه هاي‬ ‫اجراي عمليات دولت و دسشتگاههاي ذيربشط براسشاس روشهاي حسشابداري بهاي‬ ‫تمام شده‪ ،‬محاسششبه و تعييششن مششي گردد‪ .‬لذا ارقام پيششش بينششي شده در بودجششه‬ ‫عملياتي متكي به تجزيه و تحليل تفصيلي برنامه ها‪ ،‬فعاليتها‪ ،‬عمليات و قيمت‬ ‫تمام شده آنان برپايشه اهداف و مقاصشد دولت اسشت‪ ،‬كشه در آن بخششي از هزينشه‬ ‫هاي عمومي و استهلك دارائيهاي سرمايه اي به واحدهاي عملياتي برنامه ها و‬ ‫فعاليتها تخصيص مي يابد‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫تدويشششن و اجراي بودجشششه عملياتشششي در دسشششتگاههاي دولتشششي مسشششتلزم كاربرد‬ ‫حسابداري تعهدي‪ ،‬به منظور تعيين هزينه هاي واقعي برنامه ها و فعاليتهاست‪.‬‬ ‫هماهنگشي و يكنواختشي طبقشه بنديهاي بودجشه اي و حسشابداري و تطشبيق آنهشا بشا‬ ‫تركيب سازماني دستگاههاي دولتي از يك طرف و ارتباط وظايف برنامه ريزي‪،‬‬ ‫بودجه ريزي و حسابداري دولتي از طرف ديگر نيز از ضروريات بودجه عملياتي‬ ‫و ايجاد اطلعات كافششششي براي مديريششششت منابششششع و وجوه عمومششششي اسششششت‪.‬‬ ‫در بودجه عملياتي از طبقه بندي عملياتي جهت اعتبارات استفاده مي شود‪ .‬در‬ ‫طبقه بندي عملياتي كال و خدمات خريداري شده‪ ،‬به جاي طبقه بندي برحسب‬ ‫نوع و ماهيششت بششه عنوان عوامششل و اجششششششزاي فعاليتهششا تلقششي و طبششق بندي مشي‬ ‫گردنششد‪ .‬براي نمونششه مواد و مصششالح سششاختماني مصششرف شده توسششط سششازمان‬ ‫دولتي‪ ،‬بخشي از بهاي تمام شده‪ ،‬جاده‪ ،‬پل يا ساختمان ساخته شده محسوب‬ ‫و طبقه بندي مي گردد‪ .‬زيرا مواد و مصالح مذكور در تركيب با ساير تجهيزات‬ ‫و خدمات استفاده شده حاصل نهايي خاصي را كه جزئي از وظايف و اهداف و‬ ‫برنامشه هاي سشازمان دولتشي اسشت‪ ،‬ايجاد مشي كنشد‪ .‬گرچشه طبقشه بندي عملياتشي‬ ‫برحسشب فعاليتهشا توجشه مديريشت را بشه برنامشه هشا و هزينشه هاي تمام شده آنهشا‬ ‫جلب مشي كنشد ولي بايشد توجشه داششت كشه هزينشه هاي تمام شده همشه فعاليتهشا بشه‬ ‫خودي خود‪ ،‬ارزش واقعششي آنهششا را نشان نمششي دهششد‪ .‬لذا در اكثششر برنامششه هاي‬ ‫دولت‪ ،‬فعاليتهشا بشه عنوان واحشششششششدهاي اندازه گيري عمليات بشه كار مشي رونشد‪،‬‬ ‫زيرا‪ ،‬داراي قابليشت انعطاف و متناسشب بشا سشاختارهاي سشازماني موجود هسشتند‪.‬‬ ‫دوران گذار از بودجشششه بندي برنامه اي به سوي بودجه بندي عملياتي سرآغازي‬ ‫است براي‪:‬‬ ‫عبور از حسششابداري نقدي بششه طرف حسششابداري تعهدي؛گامششي موثششر و مفيششد‬ ‫درجهشت شفافيشت سشازي هرچشه بيشتشر هزينشه هشا؛زمينشه اي براي انجام اصشلحات‬ ‫ساختاري و عقلني تر كردن نقش دولت در فعاليتهاي اقتصادي‪.‬‬ ‫‪www.tadbir.com‬‬

‫‪52‬‬

‫بيان بعضي مشكلت بودجه عملياتي‬ ‫دكتشر اسشماعيل ملك اخلق عضشو هيات علمشي دانشگاه در ايشن زمينشه مشي گويشد‪:‬‬ ‫"مششا در مباحششث تخصششصي ‪ 3‬نوع طبقششه بندي تحششت عنوان بودجششه بندي سششنتي‪،‬‬ ‫برنامشه اي و عملياتشي داريشم‪ .‬آنچشه كشه بيشتشر در بودجشه بندي سشنتي كشه در واقشع‬ ‫يشك نظام رايشج بودجشه بندي اسشت‪ ،‬مورد لحاظ قرار مشي گيرد‪ ،‬طبقشه بندي انواع‬ ‫هزينه در سازمان مي باشد كه معمول ٌ در شكل سنتي به آن ‪ 4‬فصل و ‪ 20‬ماده‬ ‫مي گويند كه در واقع اين فصول و مواد هزينه ها را در نظام اداري تعريف مي‬ ‫كننشد و بر اسشاس ايشن هزينشه هشا بودجشه نوشتشه مشي شود‪ .‬در واقشع در ايشن نظام‬ ‫سنتي ما در ابتدا به دنبال اين هستيم كه بر اساس اين فصول و مواد صورت‬ ‫هزينه هاي خود را مشخص كنيم و بر اساس آن اعتبار بودجه تخصيص يابد‪".‬‬ ‫دكتر ملك اخلق در همين زمينه مي افزايد‪ :‬در بودجه بندي برنامه اي‪ ،‬سازمان‬ ‫بايد برنامه هاي كاري خود را تعريف كرده و بر اساس آن برنامه ها‪ ،‬هزينه هاي‬ ‫خود را براي اجراي برنامه ها سنجش كند‪ .‬در اين گونه سيستم ها معمول ٌ واحد‬ ‫برنامشه ريزي‪ ،‬واحشد فعالي اسشت‪ .‬وي بودجشه بندي عملياتشي را يشك گام فراتشر از‬ ‫بودجشه بندي برنامشه اي مشي دانشد و معتقشد اسشت‪" :‬در ايشن شكشل بودجشه بندي‬ ‫برنامشه هشا را در قالب يشك مجموعشه فرآيندهاي تحقشق برنامشه يشا مجموعشه اي از‬ ‫عمليات براي تحقق برنامه تعريف مي كنند‪ .‬در بودجه بندي عملياتي روح كلي‬ ‫بودجه‪ ،‬درگير كردن سازمان با مباحث بهاي تمام شده است‪".‬‬ ‫وي در ادامه و با اشاره به اينكه براي اجراي بودجه بندي عملياتي مي بايست‬ ‫پيشش نيازهايشي را بشه انجام رسشاند‪ ،‬مشي گويشد‪ :‬سشازمان هشا براي آمادگشي جهشت‬ ‫بودجشه نويسشي عملياتشي نيازمنشد احيشا يشا ايجاد واحدهايشي همچون واحشد برنامشه‬ ‫ريزي‪ ،‬واحشد آمار و اطلعات و واحشد مهندسشي سشيستم هشا و روش هشا هسشتند‪،‬‬ ‫زيرا قيمت تمام شده يك مجموعه مطالعات و آناليزهاي است كه با يك رويكرد‬ ‫كامل ٌ تخصصي‪ ،‬امكان پذير است‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫ايشن عضشو هيات علمشي دانشگاه در پاسشخ بشه سشوالي در خصشوص ميزان آمادگشي‬ ‫سشازمان ها براي اجراي بودجشه بندي عملياتشي مشي گويشد‪" :‬بودجشه بندي عملياتشي‬ ‫نياز بشه يشك مجموعشه آموزش هشا و الگوهشا و مدل هشا دارد تشا بتوانشد بشه صشورت‬ ‫كاربردي در سشازمان هشا تحقشق پيدا كنشد‪ .‬همچنيشن مشي بايسشت توان تخصشصي‬ ‫افرادي كشه درگيشر بودجشه نويسشي در سشازمان هشا هسشتند افزايشش يابشد‪ ".‬ملك‬ ‫اخلق معتقد است كه هنوز هيچ كدام از اين فعاليت ها شروع نشده تا بتوانيم‬ ‫ادعا كنيم كه بودجه سال آينده كشور عملياتي خواهد شد‪.‬‬ ‫اما بودجه بندي عملياتي مراحلي دارد‪ .‬يكي از مراحل مهم در اين نظام بودجه‬ ‫نويسشي‪ ،‬توليشد اطلعات در خصشوص ميزان پيشرفشت فعاليشت هاي تعريشف شده‬ ‫مشي باششد‪ .‬اينكشه ايشن اطلعات بشه چشه صشورت مشي توانشد كامل ٌ شفاف و بدون‬ ‫دخشل و تصشرف از دل پروژه هشا و فعاليشت هشا بيرون بيايشد سشوالي بود كشه دكتشر‬ ‫ملك اخلق آن را بديششن شكششل جواب داد‪" :‬براي اجراي بودجششه بندي عملياتششي‬ ‫سششازمان هششا نياز بششه يششك سششيستم اطلعاتششي بسششيار قوي دارنششد كششه كار توليششد‬ ‫اطلعات‪ ،‬پردازش اطلعات و گزارش دهشي دقيشق را انجام دهشد‪ .‬ايشن سشيستم‬ ‫در حال حاضششششششششششششششششر در سششششششششششششششششازمانهاي مششششششششششششششششا وجود ندارد‪".‬‬ ‫ايشن عضشو هيات علمشي دانشگاه در پايان مشي افزايشد‪" :‬قطعا ٌ پياده سشازي ايشن‬ ‫نظام داراي مراحلي اسشت كشه مشي بايسشت بشه تدريشج و مرحله بشه مرحله انجام‬ ‫شود و بشا يشك حركشت جهششي نمشي توان ايشن سشيستم را در كشور پياده كرد‪".‬‬

‫كمبود متخصص؛ مشكل بودجه عملياتي‬

‫‪54‬‬

‫دكتشر محمشد حسشن قليزاده سشرپرست بورس منطقشه اي گيلن نيشز اجراي ايشن‬ ‫طرح بشه ايشن شكشل را با مشكلتشي اسشاسي همراه مي دانشد‪ .‬وي مشي گويشد‪" :‬مشا‬ ‫در صدد حركت از حسابداري دول تي [سنتي] به حسابداري صنعتي [بهاي تمام‬ ‫شده] هسششتيم‪ .‬بنابرايششن بايششد بهاي تمام شده را تعريششف كنيششم‪ .‬مششن معتقدم در‬ ‫همين ابتدا با مشكل مواجه مي شويم‪ ،‬زيرا تعداد متخصصاني كه بتوانند بهاي‬ ‫تمام شده پروژه هاي دولتي را محاسبه كنند بسيار كم است‪ .‬مشكل ديگر اين‬ ‫اسشت كشه اطلعات شفافشي براي تهيشه بودجشه بندي وجود ندارد‪ .‬چرا كشه در يشك‬ ‫سشاختار دولتشي آنچشه كشه مهشم بوده و هسشت ايشن اسشت كشه منابشع صشرف شونشد و‬ ‫كارآيي مديشر از اين طريق سشنجيده مي شود"‪ .‬وي مي افزايد كه حركت نبايد‬ ‫شتاب زده باششد و براي اجراي ايشن نظام‪ ،‬نياز بشه سشعه صشدر و تربيشت نيروهاي‬ ‫متخصص است‪.‬‬ ‫وي داشتشن اطلعات جامشع و نيروي متخصشص را از پيشش نيازهاي اجراي بودجشه‬ ‫بندي عملياتشششششششششششششششششششششششششي مشششششششششششششششششششششششششي دانشششششششششششششششششششششششششد و‬ ‫مشي گويشد‪" :‬وقتشي قرار اسشت يشك بودجشه بسشيار بزرگ دولتشي آن هشم بشه سشبك‬ ‫عملياتي با حجم فعاليت بسيار وسيع تنظيم شود‪ ،‬بديهي است كه به نيروهاي‬ ‫متخصشص نياز داريشم‪ ،‬حال آنکشه امروز كارشناسشان مشا در امشر بودجشه نويسشي‬ ‫عملياتي‪ ،‬تخصص زيادي ندارند‪.‬‬ ‫ايشن عضشو هيات علمشي دانشگاه ‪ ،‬خصشوصي سشازي را مهمتريشن گام در راسشتاي‬ ‫اجراي اين سيستم مي داند‪ .‬در ابتدا مي بايست خصوصي سازي صورت گيرد‪.‬‬ ‫زيرا سشازمان هاي كوچشك بخشش خصشوصي كشه طشبيعتا ٌ عمليات كمتشر و كوچكتري‬ ‫انجام مي دهند‪ ،‬ساده تر مي توانند وارد بحث بودجه نويسي عملياتي شوند‪ .‬در‬ ‫واقع با اين روش كه منجر به كاهش تصدي گري و كاهش اندازه و حجم دولت‬ ‫مشي شود‪ ،‬از يشك مديريشت دولتشي بشه يشك دولت مديريتشي پيشش خواهيشم رفشت و تشا‬ ‫زماني كه اين اقدامات انجام نشود از بودجه بندي عملياتي گفتن اشتباه است‪.‬‬ ‫‪www.farhangi84.blogfa.com‬‬

‫‪55‬‬

‫سسسسيستم طرح ريزي‪ ،‬برنامسسسه ريزي و بودجسسسه ريزي (‬ ‫‪)PPBS‬‬ ‫با واردشدن عواملي از قبيل كنترل مالي‪ ،‬بهبود مديريت و برنامهريزي وانتخاب‬ ‫اولويتهششا در بودجهريزي‪ ،‬نظام بودجهريزي تكامششل يافتششه و ازبودجششه بششه عنوان‬ ‫ابزارهاي سششياسي‪ ،‬اقتصششادي‪ ،‬برنامهريزي و مديريششت اسششتفاده شده اسششت‪.‬‬ ‫يكشششي از نظامهاي نويشششن بودجهريزي‪ ،‬سشششيستم طرحريزي‪ ،‬برنامشششه ريزي‪ ،‬و‬ ‫بودجهريزي اسششت‪ .)PPBS( :‬ايششن روش بودجششه ريزي اوليششن بار در سششال ‪1960‬‬ ‫ميلدي توسشط مكنامارا وزيشر دفاع آمريكشا در پنتاگون بشه كار گرفتشه ششد رياسشت‬ ‫جمهوري آمريكا از سال ‪ 1965‬از آن در ساير مراكز و شركتهاي دولتي استفاده‬ ‫كرد‪ .‬در بعضي ازكشورهاي اروپايي مثل انگلستان‪،‬فرانسه و‪ ...‬هم به آن توجه‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫نظام طرحريزي‪ ،‬برنامشه ريزي و بودجهريزي مثشل بودجهريزي عملياتشي اسشت؛‬ ‫يعنششي تحولي در موارد هزينششه بهوجود نميآورد‪ .‬اختلف بيششن نظام ‪ PPBS‬ونظام‬ ‫عملياتشي بودجهريزي‪ ،‬قبشل از هشر چيشز بشه مفهوم ايشن دو مرتبشط‪ ،‬و در واقشع دو‬ ‫ديدگاه جداگانه از مفهوم و فلسفه بودجهريزي است‪.‬‬ ‫هر يك از نظريهپردازان بودجهريزي ‪ ،‬نگرش خاصي به نظام ‪PPBS‬داشته و هر‬ ‫كدام جزئي از آن را مدنظر قرار دادهاند‪،‬لكن يك گروه تحقيقاتي در انگلستان‬ ‫در مقابششل اصششطلح آمريكايششي ‪ PPBS‬كششه بششه ظاهششر ارتباط بيششن طرحريزي‪،‬‬ ‫برنامهريزي و بودجهريزي را در ذهن متبادر ميكند‪.‬‬ ‫اصشطلح ‪«Out put Budgeting‬بودجهريزي گرفتشه هشا» را بشه كار گرفتشه و اينكشه‬ ‫غرض اصششلي از معرفششي سششيستم‪ ،‬بودجششه ريزي براي محشششصشول نهايششي «‪End‬‬ ‫‪ »products‬خدمات دولتي است و اينكه هدفها چگونه با ارزانترين و مناسبترين‬ ‫قيمت بهدست ميآيد‪.‬‬ ‫فرايند نظام طرحريزي ‪ ،‬برنامهريزي و بودجهريزي در شكل زير آمده است كه‬ ‫بششه تشريششح هريششك از اجزاي آن پرداختششه‪ ،‬و در خاتمششه نقاط قوت و ضعششف آن‬ ‫ارائه‪ ،‬و سپس نتيجه گيري ميشود‪:‬‬ ‫‪56‬‬

‫(طرح ريزي ) ‪ ( ،‬تجزيهوتحليششششل سششششيستماتيك) ‪ ( ،‬مميزي وارزشيابششششي ) ‪،‬‬ ‫( گزارشگيري ماليوعملياتششششششششششششششششششششششششي) ‪( ،‬اجراءبودجششششششششششششششششششششششششه)‬ ‫(تصويببودجه) ‪( ،‬تهيهو تنظيمبودجه) ‪( ،‬برنامهريزي)‬ ‫‪www.seraj.ir‬‬ ‫‪www.acadcmics.uiac.ir‬‬

‫بهينسه سسازي فرآينسد بودجسه در مديريست بحران اسستفاده‬ ‫از ‪PPBS‬‬

‫‪57‬‬

‫مديريششت بحران و برنامششه ريزي صششحيح مقابله بششا بحران از الزامات اسششاسي و‬ ‫حياتششي هششر جامعششه محسششوب مششي شود‪ .‬بودجششه بندي يكششي از مهمتريششن ابزار‬ ‫مديريت بحران و كنترل و پيشگيري از بحران مي باشد كه مهمترين اهداف آن‬ ‫حداكثششر كردن منابششع‪ ،‬اولويششت گذاري نيازهاي مختلف و تخصششيص بهينششه منابششع‬ ‫اسششت‪ .‬در واقششع بودجششه بندي در بحران عبارتسششت از برنامششه ريزي صششحيح از‬ ‫طريشق مديريشت منابع‪ ،‬تخصشيص و كنترل يا هدايشت منابشع پولي‪‌ ،‬مالي‪‌ ،‬انسشاني و‬ ‫محيطششي در راسششتاي اهداف مورد نظششر اسششت‪ .‬عليرغششم اينكششه بودجششه بعنوان‬ ‫سيستم تغذيه كننده مديريت بحران و يك شاهرگ حياتي محسوب مي شود‪ ،‬در‬ ‫كشور مششا بششه دلئلي بششه آن توجششه لزم مبذول نمششي گردد‪ .‬از جمله اينكششه بعلت‬ ‫احتمال موفقيششت كششم در پيششش بينششي حوادث غيرمترقبششه‪ ،‬وضعيششت نابسششامان‬ ‫خدمات در شرايشششط عادي‪ ،‬مسشششئولين ضرورت بودجشششه بندي در بحران را باور‬ ‫نداشتشه و فقشط بشه رسشيدگي مسشائل جاري مشي پردازنشد و از طرفشي بسشياري از‬ ‫سشازمانهاي درگيشر در مديريشت بحران از جمله وزارت بهداششت و درمان و هلل‬ ‫احمر در حالت عادي نيز با كمبود شديد تجهيزات و امكانات مواجه مي باشند‪.‬‬ ‫در كنار اين مشكلت‪ ،‬متأسفانه فرآيند بودجه بندي در سطح كشور با روشهاي‬ ‫غيررسشششششششششششششششششششششششششششششششششششششمي و سشششششششششششششششششششششششششششششششششششششنتي انجام‬ ‫مشي شود و فرآيندهشا و عملكرد هاي واقعشي مبناي برنامشه ريزي و تصشميم گيري‬ ‫قرار نمي گيرد و يكي از دلئل مهم كسري بودجه در كشور ما ناشي از بودجه‬ ‫بندي تخيلي اسشت كه مديريشت بحران را شديدا‌شً تحت تاثيشر قرار داده اسشت و از‬ ‫طرفي ديگر منابع كسب درآمد در مديريشت بحران ماننشد سيستمهاي مالياتي و‬ ‫سازمانهاي بيمه مورد توجه قرار نمي گيرد‪ .‬در حاليكه در بسياري از كشورهاي‬ ‫پيشرفتشه‪ ،‬سشازمانهاي بيمشه و سشيستمهاي مالياتشي مهمتريشن تاميشن كننده بودجشه‬ ‫در بحران هسشتند‪ .‬در كنار ايشن مسشائل‪ ،‬ضعشف شديشد سشيستمهاي اطلعاتشي و‬ ‫نظارتشي در بحران باعشث تخصشيص ناعادلنشه امكانات و منابشع شده و ارتباط بيشن‬ ‫هزينه ها و عملكرد را مخدوش مي سازد و همچنين ناهماهنگي بين سازمانهاي‬ ‫فعال در بحران سششبب شده اسششت هركدام بر اسششاس ايده و نظرات شخصششي‬

‫‪58‬‬

‫عمل كنند و اين مسئله به اتلف شديد منابع منجر مي شود‪ .‬مجموعه شرايط‬ ‫فوق لزوم بهينشه سشازي فرآينشد بودجشه در مديريشت بحران را روششن مشي سشازد‪.‬‬ ‫بعلت گستردگي ابعاد بحران‪ .‬تعيين بودجه بندي بحران بايد با استفاده از تفكر‬ ‫و نظريشه سشيستمي انجام شود‪ .‬هدف از تهيشه يشك روش بودجشه بندي جامشع در‬ ‫مديريششت بحران‪ ،‬سششاخت سششيستم بودجششه بندي سششيستماتيك در ابعاد مختلف و‬ ‫انتخاب روششي قابشل اجرا اسشت كشه در آن يشك نظام نرم افزاري كشه بتوانشد بشا‬ ‫دريافت اطلعات‪ ،‬توزيع بودجه بين مناطق و بخشها را با هدف تخصيص بهينه‬ ‫منابششع ارائه نمايششد‪ .‬بر اسششاس نتايششج مطالعات بهتريششن روش بودجششه بندي در‬ ‫مديريت بحران بر مبناي تفكر سيستمي‪ ،‬روش (برنامه ريزي)‪( ،‬طرح ريزي) و‬ ‫(بودجششه بندي) (‪ )PPBS‬مششي باشششد‪ .‬در ايششن روش بودجششه ابزاري براي تاميششن‬ ‫اهداف برنامه است و ابعاد مختلف آن با فرآيند مديريت بحران سازگار است‪.‬‬ ‫در روش (‪ )PPBS‬اساس كار تبديل يك مسئله چند سطحي و چند بعدي به يك‬ ‫مسشششششششششششششششششششاله رياضشششششششششششششششششششي و قابشششششششششششششششششششل حشششششششششششششششششششل‬ ‫مشي باششد كشه در آن تابشع هدف‪ ،‬حداكثشر كردن مطلوبيشت حاصشل از تخصشيص‬ ‫بودجه است‪.‬‬ ‫در ايشن مقاله ضمشن تشريشح مسشائل و مشكلتشي كشه در بودجشه بندي مديريشت‬ ‫بحران وجود دارد تحت عنوان بحران بودجه بحث مي شود و سپس جهت بهينه‬ ‫سشازي فرآينشد بودجشه در مديريشت بحران روش سشيستمي (‪ )PPBS‬معرفشي مشي‬ ‫شود و چگونگشي اسشتفاده از ايشن روش در مديريشت بحران بصشورت عملي بحشث‬ ‫مي شود‪.‬‬ ‫‪www.tums.ac.ir‬‬ ‫‪www.irannetbook.com‬‬ ‫روش هاي بودجه بندي سرمايه اي‬

‫‪59‬‬

‫برخلف دارايشي هاي جاري‪ ،‬دارايشي هاي بلندمدت كشه دارايشي هاي سشرمايه اي‬ ‫نيشز ناميده مشي شونشد‪ ،‬در فرآينشد فيزيكشي توليشد كال و خدمات طشي چنشد دوره‬ ‫مختلف توسشط واحشد تجاري مورد اسشتفاده قرار مشي گيرنشد‪ .‬نظشر بشه ايشن كشه‬ ‫مبالغشي كشه صشرف خريشد دارايشي هاي سشرمايه اي مشي شود‪ ،‬عموما ً قابشل توجشه‬ ‫اسشت‪ ،‬واحدهاي تجاري معمول ً ايشن گونشه مخارج را قبشل از انجام بشه دقشت طرح‬ ‫ريزي و ارزيابشي مشي كننشد‪ .‬بودجشه بندي سشرمايه اي شامشل جريان كشل برنامشه‬ ‫ريزي براي آن دسته از هزينه هاي سرمايه اي است كه بازده آن ها از يك سال‬ ‫تجاوز مي كند‪.‬‬ ‫براي دستيابي به بالترين بازده ممكن بر روي سرمايه گذاري ها‪ ،‬بايد آن دسته‬ ‫از طرح هشا و پروژه هايشي انتخاب و اجرا شونشد كشه واقعا ً توجيشه مالي اقتصشادي‬ ‫داشتششه باشنششد‪ .‬انتخاب و اجراي بهتريششن پروژه هششا‪ ،‬باعششث مششي شود كششه ثروت‬ ‫سهام داران (در مورد شركت هاي دولتي‪ ،‬ثروت ملي) حداكثر شود‪.‬‬ ‫روش هاي زيادي براي تعيين برتري يك پروژه نسبت به پروژه ديگر وجود دارد‬ ‫كه از آن ها به عنوان معيارهاي بودجه بندي سرمايه اي نام برده مي شود‪ .‬اين‬ ‫معيارها را مي توان به دو دسته سنتي و مدرن تقسيم بندي كرد‪ .‬براي قضاوت‬ ‫در مورد پروژه ها لزم است مواردي از قبيل جريانات نقدي‪ ،‬نرخ تورم‪ ،‬مخارج‬ ‫سشششرمايه اي و‪ ...‬را برآورد كرد‪ .‬در روش هاي سشششنتي براي هشششر يشششك از موارد‬ ‫مذكور يك رقم پيش بيني مي شود‪ ،‬در حالي كه در روش هاي مدرن هر يك از‬ ‫حالت مختلف هر يك از متغيرها را با حالت مختلف متغير ديگر در نظر گرفته‬ ‫و سششعي مششي شود تمام حالت ممكششن بررسششي شود‪ .‬يكششي از روش هاي مدرن‬ ‫روش شششبيه سششازي مونششت كارلو اسششت‪ .‬شششبيه سششازي يعنششي همانندسششازي يششك‬ ‫سيستم واقعي با استفاده از يك مدل رياضي كه تقريبا ً تمام ويژگي هاي مؤثر‬ ‫بر سششيستم را در نظششر مششي گيرد‪ .‬سششه كاربرد اسششاسي شششبيه سششازي ‪ )11‬در‬ ‫طراحشي سشيستم هشا ‪ ،)22‬تجزيشه و تحليشل حسشاسيت آن ها و ‪ )33‬آموزش حرفشه‬ ‫اي كاركنان براي هماهنگ كردن خود در موقعيت هاي آتي است‪.‬‬

‫‪60‬‬

‫در ششبيه سشازي مونشت كارلو در ابتدا بايشد تمام عوامشل تاثيشر گذار براي تعييشن‬ ‫جريانات نقدي را در نظر گرفت‪ .‬بعضي از اين عوامل كامل ً قابل كنترل بوده و‬ ‫عدد و رقشم شان مشخشص اسشت مثل ً فرض كنيشم سشرمايه گذاري اوليشه و عمشر‬ ‫مفيششد تجهيزات خريداري شده از جمله ايششن موارد باشششد‪ .‬بعضششي ديگششر از ايششن‬ ‫عوامل متغير هستند و شرايط اقتصادي جامعه‪ ،‬قوانين و مقررات مصوب آتي‬ ‫و توان و فعاليششت شركششت و‪ ...‬روي آن هششا تاثيششر مششي گذارد مثل ً ميزان فروش‬ ‫كارخانه‪ ،‬هزينه هاي ثابت و متغير عملياتي و‪...‬‬ ‫در مرحله بعشد بشا توجشه بشه تمام حالت ممكشن ميانگيشن و انحراف معيار عوامشل‬ ‫متغير به دست مي آيد و با تركيب حالت هاي مختلف آن با عوامل قابل كنترل‬ ‫و ثابشت نتيجشه بشه نرم افزار داده مشي شود و در خروجشي براسشاس تعداد بارهاي‬ ‫ششبيه سشازي شده مثل ً مشا ‪ 500‬ارزش فعلي خالص براي طرح اسشتخراج مشي‬ ‫كنيشم‪ .‬در حالي كشه در روش سشنتي مشا فقشط يشك ارزش فعلي خالص براي طرح‬ ‫برآورد مشي كنيشم‪ .‬در ايشن تحقيشق ارزش فعلي خالص طرح مجتمشع فولد مباركشه‬ ‫بششه روش شششبيه سششازي مونششت كارلو برآورد شده اسششت‪ .‬علت اسششتفاده از ايشن‬ ‫روش ايشن اسشت كشه در بيشن روش هاي مدرن‪ ،‬ايشن تنهشا روششي اسشت كشه مشي‬ ‫توانشد مسشاله بشه ايشن بزرگشي را حشل كنشد‪ .‬سشاير فنون جديشد عمدتا ً براي مقايسشه‬ ‫مزيشت نسشبي يشك طرح نسشبت بشه طرح ديگشر بشه كار مشي رونشد‪ .‬در حالي كشه در‬ ‫مورد طرح مجتمششششع فولد مباركششششه‪ ،‬هيششششچ پيشنهاد موازي ديگري مطرح نبوده‬ ‫است‪.‬‬ ‫نتايشج حاصشله مؤيشد ايشن مطلب اسشت كشه اسشتفاده صشحيح از تكنيشك ششبيه سشازي‬ ‫مونت كارلو مي تواند منجر به پيش بيني شود‪ ،‬كه نسبت به پيش بيني سنتي‬ ‫به واقعيت نزديك تر است‪.‬‬ ‫ايشن تحقيشق همان طور كشه قبل ً هشم ذكشر ششد بر روي مجتمشع فولد مباركشه انجام‬ ‫شده اسشششششششششششششششششششت‪ .‬فرضيشششششششششششششششششششه هاي آن عبارتنشششششششششششششششششششد از‪:‬‬ ‫‪ -1‬بشه كارگيري فنون جديشد و مناسشب بودجشه بندي سشرمايه اي بشه تخصشيص‬ ‫بهتر منابع اقتصادي در مجتمع فولد مباركه مي انجامد‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫‪ -2‬استفاده از روش شبيه سازي مونت كارلو نسبت به روش برآورد نقدي‪،‬‬ ‫پيشش بينشي نزديشك تري از ارزش فعلي خالص واقعشي طرح مجتمشع فولد مباركشه‬ ‫مي دهد‪.‬‬ ‫براسشاس ارزش فعلي خالص پيشش بينشي شده از روش ششبيه سشازي‪ ،‬اجراي‬ ‫طرح مجتمششع فولد مطلقا ً توجيششه مالي ندارد‪ ،‬واقعيششت نيششز مؤيششد صششحت ايششن‬ ‫مطلب اسشت‪ .‬ايشن طرح در عمشل نيشز توجيشه مالي ندارد‪ .‬در حالي كشه براسشاس‬ ‫روش سنتي طرح سرمايه اي مذكور ارزيابي و سودآور برآورد شده بود‪.‬‬ ‫منابع عظيم اقتصادي هم در اين طرح صرف شده اند‪ ،‬منابعي كه مصرف آن‬ ‫هششششششششششششششششششششششششششششششششششششششششا توجيششششششششششششششششششششششششششششششششششششششششه مالي ندارد‪.‬‬ ‫همان طور كشه در نتايشج ايشن تحقيشق هشم ديده ششد‪ ،‬سشهل انگاري و عدم توجشه در‬ ‫انتخاب روش هاي علمي صحيح تا چه حد مي تواند ثروت ملي را كاهش دهد‪،‬‬ ‫مسلما ً چنين اشتباهاتي در پروژه هاي دولتي با مخارج بسيار بال‪ ،‬سنگيني زيان‬ ‫هاي محوله را بر گرده ملت ايران افزون مي كند‪.‬‬ ‫‪www.magiran.com‬‬

‫نگاهی نو به بودجه ریزی فرا بودجه ریزی‬ ‫در سشال ‪ ، 1990‬رابیشن فریزر(‪ )2‬و جرمشی هوپ(‪ )3‬بشا یشک نتیجشه حسشی مشترک‬ ‫دریافتند‪ ،‬عدم رضایت در کسب و کارها‪ ،‬به دلیل تقابل با روش مدیریت سنتی‬ ‫اسششت كششه رشدی فزاینده دارد ‪ .‬اسششاس ایششن موضوع ‪ ،‬متاثششر از بودجششه ریزی‬ ‫سشنتی در غالب فرهنشگ حاکشم بود کشه در مسشیر حرکشت موفشق مدیریشت ‪ ،‬تبعات‬ ‫منفی بهمراه داشت‪.‬‬ ‫در همیششن سششال ‪ ،‬رابیششن فریزر و جرمششی هوپ بششا حضور در همایششش تخصششصی‬ ‫برنامشه بودجشه ریزی پیشرفتشه کشه "سشازمان تحقیقات بیشن المللی ‪ 4‬برپشا كرده‬ ‫بود‪ ،‬در بخش كارگاه تخصصی‪ ،‬ایده "فرابودجه ریزی " را ارائه كردند ‪.‬‬ ‫نظام بودجه ریزی صحیح ‪ ،‬باید رفتار مدیران و کارکنان را تحت تاثیر قرار دهد‪.‬‬ ‫نگاه صشحیح بشه بودجشه ریزی‪ ،‬پیونشد میان مدیران و کارکنان بشا نظام مدیریشت را‬ ‫برقرار می نماید و آن را ارتقا خواهد داد‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫اگشر تمرکشز الگوی مدیریشت نویشن بر سشازمانها در قرن بیسشت و یکشم بر عملکرد‬ ‫اسشتراتژیک ‪ ،‬ایجاد ارزش افزوده اقتصشادی و مدیریشت دانشش باششد ‪ ،‬ایشن امشر‬ ‫بسشیار حسشاس و سشرنوشت سشاز اسشت کشه الگوی مزبور بر آمده و مبتنشی بر‬ ‫اعتماد میان مدیران‪ ،‬کارکنان ‪ ،‬مشتریان و همکاران باششد‪ .‬امشا ایشن اعتماد مشی‬ ‫تواند سازمانها را با مشکلت کوتاه مدت مواجه می كنند و در نهایت می تواند‬ ‫کل فرایند بودجه ریزی را مختل نماید‪.‬‬ ‫سششازمانها بطور عمومششی ‪ ،‬عادت و گرایششش بششه کوچکتششر شدن دارنششد امششا اغلب‬ ‫كسب و كارها به نوعی با شركتهای چند ملیتی و فراملیتی پیوند خورده اند‪ ،‬در‬ ‫ایشن شرایشط اكثشر سشازمانها رویکرد و نگاه خود را بر اعداد و ارقام بودجشه‪ ،‬بشه‬ ‫جای روابششط مسششتقیم متمرکششز سششاخته انششد‪ ،‬کششه البتششه اجرای آن بنابر اندازه‬ ‫سشششششازمان و تعداد پرسشششششنل‪،‬بسشششششیار مشكشششششل بشششششه نظرمشششششی رسشششششد ‪.‬‬ ‫مدیران بر ایشن موضوع واقفنشد کشه بشا پیروی از برنامشه و ملحظشه اهداف مالی‬ ‫سشالنه سشنتی ‪ ،‬بقشا و حضور آنهشا در سشازمان بیشتشر خواهشد ششد ‪ .‬امشا اندیششه‬ ‫طراحان "فرابودجشه ریزی" طراحشی الگویشی جایگزیشن برای مدیریشت بود تشا ایشن‬ ‫امکان را فراهششم آورد کششه حتششی سششازمانهای بزرگ امروز بششا اسششتفاده از همششه‬ ‫توانمندیهای بالقوه خود‪ ،‬در جهت تدوین نظام فرابودجه ریزی گام بردارند‪.‬‬ ‫بر ایشن اسشاس‪ ،‬ابتدا نیاز بشه الگویشی نویشن برای تدویشن مدیریشت فرابودجشه ریزی‬ ‫در سطح كلن می باشد تا مدیران ضمن انتخاب ‪ ،‬فرایندهای صحیح را با فراز‬ ‫و فرودهایشششی ‪ ،‬سشششازگار نماینشششد و در نهایشششت بشششه عنوان ابزاری پشتیبان‪ ،‬برای‬ ‫تصمیمات مدیران باشد‪.‬‬ ‫در مقایسششه روش فرابودجششه ریزی بششا الگوی بودجششه ریزی سششنتی ‪ ،‬دو تفاوت و‬ ‫اختلف بنیادی مشاهده می شود ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬روش فرابودجشه ریزی ‪ ،‬روششی انطباقشی در مدیریشت اسشت ‪ .‬در حالیكشه در‬ ‫بودجه بندی سنتی برنامه های ثابت‬ ‫سششالنه مالی ‪ ،‬برای مدیران در اجرای برنامششه های از پیششش تعییششن شده‪ ،‬اجبار‬ ‫ایجاد می كند‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫‪ - 2‬الگوی فرا بودجشه ریشز ی ‪ ،‬امکان مدیریشت غیشر متمرکشز را فراهشم مشی کنشد ‪.‬‬ ‫در مقابل در روش سنتی ‪ ،‬تمركز بر سلسله مراتب است‪.‬‬ ‫تاثیشر بکارگیری روش فرابودجشه ریزی ایشن اسشت کشه فراینشد اجرایشی مبتنشی بر‬ ‫تعهشد‪ ،‬رششد و پیشرفشت را فراهشم مشی آورد‪ .‬فرض بر ایشن اسشت کشه مدیران ‪،‬‬ ‫متعهد به انجام و تحقق هدفی ثابت و بدون تغییر نیستند‪.‬‬ ‫در این روش سعی بر آن است کارکنان با هدف ترقی و پیشرفت ‪ ،‬از دانش و‬ ‫قوه تشخیص خود برای سازگاری و انطباق شرایط با تغییرات بهره جویند ‪.‬‬ ‫تحقشق ایشن امشر در سشایه اعتماد متقابشل اسشت ‪ .‬امشا اجرای ایشن طرح ‪ ،‬جایگزیشن‬ ‫ساده ای در برنامه های ثابت نیست ‪ .‬نتیجه مدیریت منعطف ‪ ،‬شامل اصولی‬ ‫همچون در نظششر گرفتششن اهداف آرمانششی ‪ ،‬کاهششش ریسششکهای بدون برنامششه ‪،‬‬ ‫بکارگیری استراتژیهای صحیح و دستیابی به پاسخهای سریع ‪ ،‬کاهش ضایعات ‪،‬‬ ‫ارتقاء سطح کیفی‪ ،‬ارائه خدمات به مشتریان و تمرکز ویژه بر یادگیری و رفتار‬ ‫حرفه ای است ‪.‬‬ ‫تفویشض تصشمیم گیری و واگذاری مسشئولیت یکشی از کارکردهای کلیدی در مقوله‬ ‫بودجه ریزی است ‪ .‬معمول این واگذاری در محدوده پیروی و نظارت اتفاق می‬ ‫افتشد ‪ .‬ایشن قضیشه متفاوت از روش فرابودجشه ریزی در برخشی سشازمانها ماننشد‬ ‫هندلزبنششک (‪)1‬برای انتقال قدرت از مرکششز بششه مدیران اجرایششی وتیششم های زیششر‬ ‫نظرشان اسشت ‪ .‬واگذاری مسشئولیت بشه منزله اسشتفاده از داوری و ابتکار عمشل‬ ‫آنهشا در نتیجشه گیری بدون تقیشد و تحمیشل توافشق یشا برنامشه ای خاص و از پیشش‬ ‫تعییشن شده اسشت ‪ .‬بنابرایشن تفویشض اختیار و مسشئولیت بمنزله توان افزایشی و‬ ‫تشویق تصمیمات داخلی است ‪.‬‬ ‫ماحصششل و نتیجششه ایششن گونششه مدیریششت ‪ ،‬عملکرد عالی راهششبری در امور رقابتششی‬ ‫موفششق ‪ ،‬راهششبری آزادانششه برای ایجاد نوآوری ‪ ،‬تیششم محوری بششا تمرکششز بر ارزش‬ ‫آفرینششی و کاهششش ضایعات ‪ ،‬توجششه بششه رضایتمندی مشتریان وسششرانجام ایجاد‬ ‫فرهنگ بنیادی برای تحقق رفتارحرفه ای است ‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫وجشه تمایشز روش فرا بودجشه ریزی بشا دیگشر الگوهشا‪ ،‬ارائه الگویشی جا مع اسشت کشه‬ ‫نگاهششی صششرف بششه محدوده ای خاص نداشتششه و ابزاری برای تفحششص در سششایر‬ ‫حوزه ها نیست‪ ،.‬بلکه این روش بدنبال تجهیز و تامین همه بخشها در الگوهای‬ ‫مدیریتی در شرایط منسجم و یکپارچه همراه با اطمینان بخشی است ‪.‬‬ ‫شایشد به ن ظر پیشنهادی غیرعادی باششد‪ ،‬اگر اد عا شود صلح بنگاههای كسشب و‬ ‫كار در آن است كه بودجه ریزی سنتی كنار بگذارند‪.‬‬ ‫الگوی فرابودجشه ریزی بعنوان جایگزیشن انطباقشی و منعطشف در تفویشض اختیار و‬ ‫مسشئولیت در ایشن عرصشه وارد ششد‪ .‬در واقشع ایشن الگشو بشه جای الگوی متداول‬ ‫بودجششه ریزی بششا انعطاف بیشتششر و شرایششط جایگزنششی مناسششب برای واگذاری و‬ ‫تفویض مسئولیتها ارائه می شود‪.‬‬ ‫الگوی فرابودجششه ریزی تنهششا یششک فراینششد نیسششت ‪ ،‬فرابودجششه ریزی یششک الگوی‬ ‫مدیریتی مبتنی بر دو بخش فرآیندی و تفویض اختیارات به شرح ذیل است‪:‬‬ ‫اصول شش گانه مدیریت با فرایندهای انطباقی و منعطف عبارتند از ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬اهداف مبتنی بر بزرگ نمایی توان بالقوه و پتانسیل موجود‬ ‫‪ - 2‬ارزیابشی پایشه و در نظشر گرفتشن پاداش در مقابشل پیشرفشت نسشبی همراه بشا‬ ‫بازنگری‬ ‫‪ - 3‬ارائه طرح عملیاتی برای فرایندهای پیوسته و حساب شده‬ ‫‪ - 4‬ایجاد منابع مورد نیاز و در دسترس‬ ‫‪ - 5‬ایجاد هماهنگی میان عملیات شرکتی بر حسب تقاضای رایج مشتریان‬ ‫‪ - 6‬کنترل و نظارت اسشاسی بر حاکمیشت اثربخشش و دامنشه هایشی از شاخصشهای‬ ‫عملکرد نسبی‬ ‫اصول شش گانه تفویض اختیار در نظام فرابودجه ریزی عبارتند از ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬فراهم آوردن چارچوب حاکمیتی براساس اصول و مرزهای شفاف‬ ‫‪ - 2‬ارائه عملکرد عالی و متناسب‪.‬‬ ‫‪ - 3‬تصشششمیم گیری آزاد داخلی برای کارکنان ‪ ،‬منطبشششق بشششا اصشششول و اهداف‬ ‫سازمانی‬

‫‪65‬‬

‫‪ - 4‬انتصاب مسئولیتها برای ارزش آفرینی‬ ‫‪ - 5‬تربیت افراد پاسخگو در مقابل مشتریان‬ ‫‪ - 6‬پشتیبانی از نظامهای حرفه ای‬ ‫توانائیهای الگوی فرا بودجه ریزی ‪:‬‬ ‫تدویشن اسشتراتژیهای خلقانشه‪ :‬در شرکتهایشی کشه از ایشن الگشو بهره جسشته انشد ‪،‬‬ ‫کارکنان در محیطی باز و ملزم به پاسخگویی نسبت به عملكرد خود هستند‪.‬‬ ‫کاهشش هزینشه هشا‪ :‬صشرفا بشا نگاهشی بر فرآیندهای اجرایشی در روابشط میان تامیشن‬ ‫کنندگان و مشتریان ‪ ،‬مدیران مجبور بششه برآورده سششاختن نیاز آنهششا بششا در نظششر‬ ‫گرفتشن کیفیشت مطلوب و كاهشش هزینشه هسشتند‪ ،‬درچنیشن شرایطشی تنهشا بشا كنار‬ ‫گذاردن ذهنیششت بودجششه ریزی سششنتی مششی توان مدیران را بششه چالش انگیزی در‬ ‫مورد هزینه های ثابت و کاهش هزینه ها‪ ،‬تشویق و ترغیب نمود‪ .‬شرکتهایی که‬ ‫از الگوی فرابودجشه ریزی اسشتفاده نموده انشد از هزینشه های کمتری برخوردارنشد‪.‬‬ ‫ایشن امشر تنهشا بشه دلیشل رفشع نیاز مشتریان نیسشت بلکشه شرکتهشا از طریشق پیاده‬ ‫سازی این الگو تولیدات ‪ ،‬فرآیندها ‪ ،‬پروژه ها و ساختارها را به نحوی راهبردی‬ ‫و استراتژیک تنظیم می کنند ‪.‬‬ ‫مشتریان وفادار‪ :‬در شرکتهایششی کششه از ایششن الگششو بهره جسششته انششد ‪ ،‬نیازهای‬ ‫ارز شی مشتریان مبنای استراتژیهای اجرا یی ا ین شرکتها قرار دارد‪ .‬تسریع در‬ ‫پاسششخگویی بششه نیاز مشتریان از اهمیششت فراوانششی برخوردار اسششت ‪ .‬بنابرایششن‬ ‫کارکنان خط مقدم بایستی دارای قدرت تصمیم گیری سریعی باشند‪.‬‬

‫‪www.misaqmodiran.com‬‬

‫نكاتي جالب در مورد بودجه‬ ‫آیا می دانید‬

‫‪66‬‬

‫بودجشه عمومشي مصشوب دولت ایران در سشال ‪ 1309‬شمسشي بالغ بر ‪ ۳۵‬میلیون‬ ‫تومان بوده ( روزنامه رسمی کشورایران مورخ ‪ ) ۱۱/۱/۱۳۰۹‬كه در سال ‪1386‬‬ ‫بششه مبلغ ‪ 64‬هزار ميليارد تومان رسششيده ( قانون بودجششه سششال ‪ ) ۱۳۸۶‬و حدود ‪2‬‬ ‫ميليون برابر شده اسشت کشه بشا متوسشط نرخ رششد سشاليانه حدود ‪ ۲۱‬درصشد در‬ ‫طول ‪ 77‬سال گذشته مواجه بوده است ‪.‬‬ ‫‪ -1‬در هميشن فاصشله جمعيشت كشور حدود ‪ 7‬برابر شده اسشت ( از ‪ 9 /6‬ميليون‬ ‫بشه ‪ 70‬ميليون نفشر ) وسشرانه بودجشه عمومشی دولت از ‪ ۶/۳‬تومان بشه ‪ ۹۱۴‬هزار‬ ‫تومان افزایشش یافتشه اسشت (حدود ‪ ۲۵۴‬هزار برابر) آيشا رفاه نسشبي جامعشه نیشز‬ ‫‪ ۲۵۴‬هزار برابر شده است ؟‬ ‫‪ -2‬اگشر متوسشط رششد جمعيشت در طول ‪ 77‬سشال گذشتشه را ‪ 3‬درصشد ومتوسشط‬ ‫افزايشش طشبيعي قيمشت هشا را ‪ 3‬درصشد و برای جشبران عقشب ماندگشی هشا نیشز‬ ‫‪ ۳‬درصد فرض كنيم‪ .‬نرخ رشد طبيعي ‪ ۹‬درصد ي ساليانه بودجه را خواهيم‬ ‫داشت كه پس از كسر از ‪ ۲۱‬درصد متوسط افزايش سالنه فوق الذكر بودجه‬ ‫ساليانه ‪ ۱۲‬درصد افزايش غير منطقي داشته است كه اگر ‪ ۶‬درصد آنرا براي‬ ‫تورم (افزايششش غيششر منطقششي قيمششت هششا ) منظور كنيششم ‪ ۶‬درصششد آن صششرف‬ ‫بزرگ شدن غير منطقي نظام دیوانسالری دولتها گرديده است ‪.‬‬

‫بودجسسه پيشنهادي دولت جمهوري اسسسلمي ايران در سسسال‬ ‫‪1387‬‬ ‫( ارقام به ميليون ريال )‬ ‫اعتبارات پيشنهادي ملي ‪:‬‬ ‫عمراني‬ ‫جاري‬

‫‪110.488.800‬‬ ‫‪296.227.717‬‬

‫جمع اعتبارات پيشنهادي جاري و عمراني ملي‬ ‫اعتبارات پيشنهادي استاني ‪:‬‬ ‫عمراني‬

‫‪49.930.200‬‬

‫جاري‬

‫‪20.858.173‬‬

‫‪67‬‬

‫‪406.716.517‬‬

‫جمع اعتبارات پيشنهادي جاري وعمراني استاني‬

‫‪70.788.373‬‬

‫جمع كل بودجه پيشنهادي دولت از محل منابع عمومي ‪:‬‬ ‫كل بودجه ملي ( جاري وعمراني )‬

‫‪406.716.517‬‬

‫كل بودجه استاني ( جاري عمراني )‬

‫‪70.788.373‬‬

‫جمع كل بودجه ملي و استاني‬

‫‪477.504.890‬‬

‫( برگرفته از روزنامه سرمايه مورخ ‪ 9/8/86‬صفحه يك )‬ ‫منابع ارزی بودجه پیشنهادی ‪:‬‬ ‫منابع حاصل از فروش نفت‪:‬‬ ‫پیشش بینشی قیمشت فروش نفشت برای سشال ‪ ۸۷‬بشکشه ای ‪ ۵۵‬دلر مشی باششد‪ .‬ولی‬ ‫در بودجشه پیشنهادی بشکشه ای ‪ ۳۴.۱‬دلر در نظشر گرفتشه شده کشه مابشه التفاوت‬ ‫آن به حساب ذخیره ارزی واریز خواهد شد‪.‬‬ ‫مصارف ارزی بودجه پیشنهادی ‪:‬‬ ‫مصارف دولتی ‪ ۳۱‬میلیارد دلر‬ ‫مصارف بخش خصوصی ‪ ۱۶‬میلیارد دلر‬ ‫جمع کل مصارف ارزی ‪ ۴۷‬میلیارد دلر‬ ‫از مصشارف فوق ‪ ۳.۳‬میلیارد دلر برای واردات بنزیشن و گازوئیشل در نظشر گرفتشه‬ ‫شده‬ ‫( برگرفته از روزنامه صبح اقتصاد مورخ ‪ ۱۴/۸/۸۶‬صفحه ‪) ۳‬‬ ‫ایششا مششی دانیششد ‪:‬اولیششن بودجششه مدرن کشور پششس از مشروطیششت در سششال ‪1289‬‬ ‫شمسشی توسشط صشنیع الدوله هدایشت وزیشر مالیشه تهیشه و هنگام ورود بشه مجلس‬ ‫شورای ملی سابق برای ارایه ترور گردید‬ ‫ایشا میدانیشد اولیشن بوجشه مدرن کشور غیشر عمرانشی بود و بشا کسشری فوق العاده (‬ ‫‪) %79‬مواجه بود‬ ‫ایا می دانید ‪:‬‬ ‫اولیشن بودجشه برنامشه ای کشور در سشال ‪ 1343‬بشه تصشویب مجلس شورای ملی‬ ‫سابق رسید ‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫آیا می دانید ‪:‬‬ ‫اولیششن بودجششه ارزی کشور نیششز از سششال ‪ 1365‬بششه پیوسششت لیحششه بودجششه تقدیششم‬ ‫مجلس شورای اسلمی گردید ‪.‬‬ ‫آ یا می دانید‬ ‫سابقه بودجه بندی مدرن در کشور ما به ‪ 97‬سال و برنامه ریزی مدرن به ‪59‬‬ ‫سال وبودجه نویسی مبتنی بر برنامه به ‪ 43‬سال میرسد ‪.‬‬ ‫‪www.oraji.blogfa.com‬‬

‫امکان سسسسنجي نظام بودجسسسه ريزي بر مبناي‬ ‫صفر در ايران‬

‫‪69‬‬

‫امروزه تصميم گيريهاي مالي و تخصيص اعتبارات بر اساس شيوه هاي ذهني و‬ ‫سشنتي‪ ،‬منسشوخ شده اسشت‪ .‬زيرا روشهشا و رويكردهاي پيشرفتشه اي ارائه شده‬ ‫كشه بر اسشاس آنهشا مشي توان سشهم هشر فعاليشت يشا برنامشه اي را مشخشص كرد و‬ ‫حتشي سشهم هشر ريال بودجشه را در جهشت نيشل بشه اهداف سشازمان مشخشص نمود‪.‬‬ ‫نظام بودجششه ريزي در ايران برگرفتششه از بودجششه برنامششه اي اسششت‪ .‬در حاليكششه‬ ‫رويكردهاي ديگري چون نظام طرح ريزي‪ -‬برنامشه ريزي ‪ -‬بودجشه بندي (‪)PPBS‬‬ ‫و بودجشه ريزي بر مبناي صشفر (‪ )ZBB‬در ادبيات بودجشه ريزي ارائه شده اسشت‬ ‫كه در دنيا به نحو وسيعي مورد استفاده قرار گرفته است ولي در ايران مورد‬ ‫اقبال و اسشتفاده قرار نگرفتشه اسشت‪ .‬در حاليكشه بشه نظشر مشي رسشد در برخشي از‬ ‫سازمانهاي دولتي داراي كاربرد ويژه و كارآمد مي باشد‪ .‬در اين طرح به وسيله‬ ‫پرسششنامه ‪ 24‬شاخشص لزم براي بررسشي امكان سشنجي بودجشه ريزي بر مبناي‬ ‫صفر در ايران مورد بررسي قرار گرفته است واين نتيجه حاصل شد كه هرچند‬ ‫كشه در شرايشط فعلي كشور ‪ 18‬مولفشه را براي ايشن نوع بودجه‌ريزي وجود دارد‪.‬‬ ‫امشا براي ايشن نوع بودجه‌ريزي تمامشي عوامشل در كنار يكديگشر مي‌تواننشد امكان‬ ‫ايشن نوع بودجه‌ريزي را در كشور مهيشا نماينشد‪ .‬عواملي كشه شرايشط فعلي كشور‬ ‫پاسشخگوي آن نيسشت‪ ،‬عواملي اسشت كشه در كوتاه مدت نمي‌توان آنهشا را مهيشا‬ ‫كرد و حتشي ايجاد آن در بلنشد مدت نيشز بشه سشختي صشورت مي‌گيرد‪ .‬بنابرايشن بشا‬ ‫توجشششه بشششه وضعيشششت فعلي كشور نمي‌توان ايشششن نوع بودجه‌ريزي را در كشور‬ ‫بكار برد‪.‬‬ ‫مركز مطالعات مديريت وبهره وري ايران‬ ‫‪www.IMPSC.com‬‬

‫‪70‬‬