2123

Druk nr 2123 Warszawa, 24 czerwca 2009 r. SEJM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ VI kadencja Prezes Rady Ministrów DSPA-4824-6(7)/09 Pan Bronis!aw Komorowski Marsza!ek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej

Szanowny Panie Marsza!ku, Przekazuj" przyj"ty przez Rad" Ministrów dokument:

- Informacja na temat sytuacji ekonomicznej w rolnictwie samodzielno!" #ywno!ciowa Polski w !wietle Wspólnej Polityki Rolnej. Jednocze#nie informuj", $e Rada Ministrów upowa$ni!a Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi do reprezentowania stanowiska Rz%du w tej sprawie w toku prac parlamentarnych.

Z powa"aniem (-) Donald Tusk

MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI

Informacja na temat sytuacji ekonomicznej w rolnictwie – samodzielno!" #ywno!ciowa Polski w !wietle Wspólnej Polityki Rolnej

Warszawa, czerwiec 2009 r.

Spis tre!ci

1. Informacja ogólna na temat sytuacji ekonomicznej w rolnictwie – samodzielno!" #ywno!ciowa Polski w !wietle Wspólnej Polityki Rolnej _________________________________________________3 2. Sytuacja ekonomiczna polskiego rolnictwa w latach 2007-2009 11 2.1. Dochodowo!" rolnictwa polskiego po akcesji do UE_____________ 11 2.2. Dochody rolników wed$ug danych Polskiego FADN_____________ 16 2.3. Stan finansowy przemys$u spo#ywczego ______________________ 18 2.4. Dochody g$ównych produktów rolniczych w latach 2007-2008 oraz prognoza na rok 2009 _________________________________________ 21 2.4.1. Zbo$a___________________________________________________________ 22 2.4.2. Rzepak ozimy ____________________________________________________ 25 2.4.3. Buraki cukrowe ___________________________________________________ 26 2.4.4. Mleko __________________________________________________________ 28 2.4.5. &ywiec wieprzowy ________________________________________________ 30

2.5. Samowystarczalno!" #ywno!ciowa Polski w !wietle WPR ________ 33 2.5.1. Rynek zbó$ ______________________________________________________ 33 2.5.2. Rynek rzepaku____________________________________________________ 35 2.5.3. Rynek cukru _____________________________________________________ 38 2.5.4. Rynek mleka _____________________________________________________ 39 2.5.5. Rynek mi"sa _____________________________________________________ 41

2.6. Konkurencyjno!" polskiego sektora rolno-spo#ywczego w pierwszych latach cz$onkostwa____________________________________________ 47

3. Stanowisko Rz$du Rzeczpospolitej Polskiej w sprawie przysz%o!ci Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej po 2013 roku _______49

2

1. Informacja ogólna na temat sytuacji ekonomicznej w rolnictwie – samodzielno!" #ywno!ciowa Polski w !wietle Wspólnej Polityki Rolnej Podejmuj%c dyskusj" na temat sytuacji ekonomicznej w rolnictwie – samodzielno#' $ywno#ciowa Polski w #wietle Wspólnej Polityki Rolnej, warto na wst"pie zwróci' uwag" na ogólne procesy makroekonomiczne szczególnie bior%c pod uwag" 2008 r. Koniunktura w rolnictwie stanowi integraln% cz"#' koniunktury gospodarczej i jest jej pochodn%. Czynniki makroekonomiczne decyduj% zatem o realnych perspektywach zmian zachodz%cych na obszarach wiejskich. W IV kwartale 2008 r. gospodarka Polski wyra(nie odczu!a ujemne skutki pog!"biaj%cej si" recesji w gospodarce #wiatowej, wywo!anej globalnym kryzysem finansowym. )wiadczy o tym: ! tempo wzrostu gospodarczego by!o wolniejsze ni$ w latach 2006-2007. Mimo to, Polska by!a jednym z najszybciej rozwijaj%cych si" krajów Unii Europejskiej; ! obni$y!a si" aktywno#' przedsi"biorstw przemys!owych, które najwcze#niej odczu!y spadek popytu zewn"trznego, a w IV kwartale odnotowa!y spadek produkcji; ! nast%pi!o znacz%ce os!abienie dzia!alno#ci inwestycyjnej; ! w ko*cu 2008 r. spad!a wymiana towarowa, czego nie notowano od wielu lat. W skali roku import rós! szybciej od eksportu, co powodowa!o pog!"bienie si" deficytu w obrotach towarowych i stanowi!o g!ówn% przyczyn" dalszego wzrostu nierównowagi zewn"trznej; ! zwi"kszy!o si" zatrudnienie i mala!a stopa bezrobocia, ale tempo zmian by!o coraz wolniejsze; ! z kwarta!u na kwarta! wolniej ros!y wynagrodzenia; ! mimo spowolnienia, wzrost wynagrodze* by! szybszy od wzrostu wydajno#ci pracy; ! w ko*cu 2008 r. nast%pi!o istotne os!abienie kursu z!otego, b"d%ce skutkiem zaburze* na rynkach finansowych. Opisane wy$ej zjawiska wyst%pi!y we wszystkich województwach, cho' ich skala by!a zró$nicowana. Produkt krajowy brutto (PKB) zwi"kszy! si" w 2008 r. o 4,8%, wobec 6,7% w 2007 r. Jego warto#' szacuje si" na oko!o 1 270 mld z!. Szacuje si", $e w skali ca!ego roku PKB UE-27 zwi"kszy! si" o 0,9%, wobec 2,9% w 2007 r. Znacznie szybszy od szacowanego dla UE-27 wzrost PKB w Polsce oznacza dalsze zmniejszenie dystansu dziel%cego nasz kraj od #redniej unijnej. Ocenia si", $e w minionym

3

roku warto#' PKB (mierzona parytetem si!y nabywczej) na mieszka*ca si"gn"!a oko!o 55% #redniej unijnej, wobec 54,3% w 2007 r. oraz 48,9% w 2003 r. (przed akcesj%) 1 . Popyt krajowy zwi"kszy! si" w 2008 r. w tej samej skali co PKB, tj. o 4,8%,ale mniej ni$ przed rokiem (w 2007 r. wzrost wyniós! 8,6%). Dwie g!ówne sk!adowe popytu kszta!towa!y si" jednak odmiennie. Spo$ycie indywidualne wzros!o szybciej ni$ przed rokiem i w skali nie notowanej od 1999 r. – o 5,4% (wobec 5% w 2007 r.). Sprzyja! temu dalszy wzrost realnych dochodów ludno#ci. W przeciwie*stwie do spo$ycia indywidualnego, w 2008 r. nast%pi!o znacz%ce os!abienie dzia!alno#ci inwestycyjnej. Nak!ady brutto na #rodki trwa!e zwi"kszy!y si" o 7,9%, wobec 17,6% w 2007 r. W rezultacie czwarty rok z rz"du wzros!a stopa inwestycji – do ponad 22%, wobec 21,6% w 2007 r. i 8,8% przeci"tnie w latach 2001-2005. Na znaczne os!abienie popytu inwestycyjnego wp!yn"!y m.in. coraz liczniejsze sygna!y o spadku popytu zewn"trznego, pogorszenie si" sytuacji finansowej przedsi"biorstw, coraz trudniejszy dost"p do kredytów, wycofywanie si" kapita!u zagranicznego, a w konsekwencji coraz mniejsza mo$liwo#' pozyskania kapita!u na rozwój. W 2008 r. w wi"kszo#ci segmentów gospodarki obserwowano nasilaj%ce si" z kwarta!u na kwarta! oznaki s!abni"cia aktywno#ci gospodarczej, które szczególnie wyra(ne sta!y si" pod koniec roku. Dotyczy to przede wszystkim przemys!u, zw!aszcza tych bran$, które produkowa!y na eksport. Tabela 1. Podstawowe wska(niki makroekonomiczne Wyszczególnienie PKB Warto#' dodana brutto w: przemy#le budownictwie us!ugach rynkowych Popyt krajowy Spo$ycie ogó!em 2 W tym: spo$ycie indywidualne nak!ady brutto na #rodki trwa!e Eksport towarów w EUR Import towarów w EUR Ceny towarów i us!ug konsumpcyjnych: XII w relacji do XII 3 #rednio w roku 4 Przeci"tne wynagrodzenie realne Stopa bezrobocia (31 XII) w% )redni kurs urz"dowy EUR wg Narodowego Banku Polskiego (w PLN) 5 !ród"o: GUS, NBP

2002 101,4

2003 2004 2005 2006 2007 2008 Dynamika (rok poprzedni=100) 103,9 105,3 103,6 106,2 106,7 104,8

99,5 91,0 103,3 100,9 103,0 103,4 93,7 108,2 104,4

107,8 97,1 102,5 102,7 102,6 102,0 99,9 109,3 103,2

110,5 101,8 104,2 106,0 104,0 104,4 106,4 125,6 118,2

103,5 107,8 103,6 102,4 102,7 102,0 106,5 119,6 113,8

110,0 112,5 105,3 107,3 105,1 104,9 115,6 122,6 123,6

109,9 112,5 106,4 108,6 104,2 105,0 117,6 113,4 119,5

103,7 111,3 105,6 104,8 104,1 105,4 107,9 112,1 114,0

100,8 101,9 103,5 20,0

101,7 100,8 103,2 20,0

104,4 103,5 104,0 19,0

100,7 102,1 104,0 17,6

101,4 101,0 104,1 14,8

104,0 102,5 105,5 11,2

103,3 104,2 106,0 9,5

3,8557

1

4,3978 4,5340 4,0254 3,8951 3,7829 3,5166

Wg Eurostat „Roczne mierniki gospodarcze” 3 „Wybrane kwartalne wska(niki makroekonomiczne” – GUS, 2008 r. 4 Miesi"czne wska(niki cen towarów i us!ug konsumpcyjnych w latach 1989-2009 – GUS, 2009 r. 5 Za 2008 r. NBP 2

4

W 2008 r. kurs EUR/PLN ulega! znacznej fluktuacji z tendencj% do aprecjacji PLN, co utrudnia!o zarz%dzanie finansami przedsi"biorstw rozliczaj%cych transakcje w EUR, a tak$e jednostek publicznych zarz%dzaj%cych bud$etami programów wspó!finansowanych z bud$etu UE. Pog!"bienie si" globalnej recesji, a w konsekwencji dalszy spadek popytu zewn"trznego m.in. w krajach UE (na które przypada ponad ¾ polskiego eksportu) spowodowa!y, $e w ko*cu 2008 r. nast%pi!o nie notowane od wielu lat za!amanie wymiany towarowej. Szacuje si", $e w skali ca!ego roku eksport towarów wzrós! o 12,1% (wobec wzrostu o 13,4% w 2007 r.), za# import – o 14% (wobec odpowiednio 19,5%). Deficyt obrotów bie$%cych zwi"kszy! si" z 4,7% PKB (14,6 mld EUR) w 2007 r. do ok. 5,4% PKB (19,5 mld EUR) w 2008 r. Tabela 2. Wyniki obrotów towarami rolno-spo$ywczymi ogó!em w latach 2004 – 2008 [mln EUR] EKSPORT - Warto#' (w mln EUR)

2004 r.

2005 r.

2006 r.

2007 r.

2008 r.

5 242

7 145

8 577,4

10 032,0

10 483,8

36,3

20,1

17,0

12,3

5 478

6 486,2

8 007,4

9 038,5

24,3

18,4

23,5

22,9

1 667

2091,2

2 024,6

1 445,4

99,4

25,5

-3,2

-30,88

Zmiana [%] (w stos. do roku poprzedniego) IMPORT - Warto#' (w mln EUR)

4 406

Zmiana [%] (w stos. do roku poprzedniego) SALDO - (Warto#' w mln EUR)

836

Zmiana [%] (w stos. do roku poprzedniego)

Tabela 3. Wyniki obrotów towarami rolno-spo$ywczymi w latach 2004 – 2008 z krajami UE [mln EUR] EKSPORT - Warto#' (w mln EUR)

2004 r.

2005 r.

2006 r.

2007 r.

2008 r.

3 782

5 308

6 739,7

8 080,7

8 446,3

40,5

27,0

19,9

12,2

3 476

4 138,2

5 385,4

6 262,9

26,0

19,1

30,1

25,8

1 833

2 601,5

2 695,3

2 183,4

80,1

41,9

3,6

-18,99

Zmiana [%] (w stos. do roku poprzedniego) IMPORT - Warto#' (w mln EUR)

2 764

Zmiana [%] (w stos. do roku poprzedniego) SALDO (Warto#' w mln EUR)

1 018

Zmiana [%] (w stos. do roku poprzedniego) !ród"o: Ministerstwo Gospodarki

6

W sektorze rolnictwa w 2008 r., wed!ug wst"pnych szacunków GUS, produkcja ro#linna zwi"kszy!a si" o 8,3%, natomiast produkcja zwierz"ca, na skutek spadku produkcji $ywca wieprzowego oraz ograniczenia pog!owia trzody chlewnej, zmala!a o 2,4%. W wyniku tego globalna produkcja rolnicza zwi"kszy!a si" o 3,5% 6 .

6

„Analiza sytuacji gospodarczej Polski w 2008 r.” – Ministerstwo Gospodarki.

5

W 2008 r. wzrost cen $ywno#ci, napojów bezalkoholowych, gazu i paliw przyspieszy!y wzrost inflacji. Inflacja mierzona wska(nikiem CPI w okresie stycze*-grudzie* 2008 r. by!a wy$sza ni$ w 2007 r. i wynios!a 4,2%. Jednocze#nie obserwuje si" os!abienie presji inflacyjnej. Do ograniczenia inflacji przyczyni! si" spadek cen towarów importowanych, a tak$e silny z!oty w pierwszej po!owie roku6. Dobra koniunktura na rynku pracy, ograniczona poda$ pracy a tak$e wzrost cen powoduje dalszy wzrost presji p!acowej sprzyja!y przyspieszeniu wzrostu wynagrodze*. Przeci"tne wynagrodzenie w gospodarce narodowej wzros!o w 2008 r. realnie o 6% (wobec 5,5% w 2007 r.), za# w sektorze przedsi"biorstw wzros!o odpowiednio o 5,9% (wobec 6,7% w 2007 r.). W 2008 r. dochody bud$etu pa*stwa wynios!y 254,1 mld z!. Wydatki kszta!towa!y si" na poziomie 278,7 mld z!. W porównaniu z rokiem 2007 realizacja dochodów by!a ni$sza o 13,0 pkt proc. (90,1%), a wydatków bud$etowych ni$sza o 7,5 pkt proc. (90,2%). W rezultacie deficyt bud$etowy by! wy$szy ni$ przed rokiem i wyniós! 24,6 mld z! wobec 16,9 mld z! w roku 20076. Mimo to, obci%$enie gospodarki d!ugiem publicznym wzros!o, o czym #wiadczy kszta!towanie si" zad!u$enia Skarbu Pa*stwa. W ko*cu 2008 r. wynios!o ono 569,9 mld z! – w porównaniu z ko*cem grudnia 2007 r. wzros!o o 68,414 mln z!, tj. o 13,6% 7 . W ko*cu 2008 r. liczba ludno#ci w Polsce wynios!a ok. 38 135 tys. osób, tj. o ponad 20 tys. wi"cej ni$ przed rokiem. W 2008 r. tempo przyrostu ludno#ci by!o dodatnie i wynios!o 0,05% - w 2007 r. za# by!o ujemne i wynosi!o minus 0,03%. Trzeci rok z kolei odnotowano w Polsce dodatni przyrost naturalny - w 2008 r. wyniós! ponad 35 tys. 8 . W 2008 r. 38% ludno#ci Polski zamieszkiwa!o obszary wiejskie, które stanowi% ponad 93% powierzchni kraju. W porównaniu z poprzednimi latami wielko#ci te nie uleg!y wi"kszym zmianom. Nast%pi!y dalsze zmiany w strukturze wiekowej ludno#ci. Spad! odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym (z 19,7% w 2007 r. do 19,2% w 2008 r.), zwi"kszy! si" odsetek osób w wieku produkcyjnym (z 64,4% w 2007 r. do 64,5% w 2008 r.) i poprodukcyjnym (z 15,9% do 16,3%)8. Korzystna koniunktura znalaz!a odzwierciedlenie na rynku pracy, gdzie nast"powa! dalszy, coraz szybszy wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia. W 2008 r. coraz szybciej nast"powa!a, obserwowana od ko*ca 2004 r., poprawa sytuacji na rynku pracy. Liczba pracuj%cych w gospodarce narodowej wzros!a o 3,3% (wobec 3% w 2007 r.), do 15,5 mln w IV kwartale

7

Ministerstwo Finansów – „Informacja kwartalna o sytuacji makroekonomicznej i stanie finansów publicznych - marzec 2009”. 8 „Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku” – GUS, 2009 r.

6

2008 r. Przeci"tne zatrudnienie w sektorze przedsi"biorstw by!o wy$sze o 4,8% (wobec wzrostu o 4,7% w 2007 r.) 9 . W rezultacie dynamicznego wzrostu zatrudnienia systematycznie mala!o bezrobocie. W ko*cu 2008 r. w urz"dach pracy by!o zarejestrowanych 1 473,6 tys. bezrobotnych, tj. o 16,6% mniej ni$ przed rokiem. Stopa bezrobocia wynios!a 9,5% w ko*cu roku, wobec 11,2% w ko*cu 2007 r. pogorszenie tej sytuacji obserwuje si" od pocz%tku 2009 r. Spadek bezrobocia odnotowano we wszystkich kategoriach wiekowych. Najbardziej zmala!a liczba bezrobotnych mi"dzy 25 a 35 rokiem $ycia (2,5% mniej w stosunku do roku poprzedniego), o 2% zmala!a liczba bezrobotnych powy$ej 45 roku $ycia. Na koniec 2008 r. bezrobocie w#ród osób przed 25 rokiem $ycia by!o o 1,6% mniejsze ni$ przed rokiem, za# stopa bezrobocia tej grupy osób w IV kwartale (wed!ug BAEL) wynios!a 17,1% (wobec blisko 18,7% w IV kwartale 2007 r.)10. Mimo znacz%cego spowolnienia tempa wzrostu wynagrodze* realnych nadal pogarsza!a si" niekorzystna, obserwowana od II kwarta!u 2007 r. relacja mi"dzy dynamikami wynagrodze* i wydajno#ci pracy. Nadal trudna by!a sytuacja osób poszukuj%cych pracy przez okres powy$ej roku. Na koniec 2008 roku grupa ta stanowi!a ponad 26% ogó!u bezrobotnych. Od I kwarta!u 2008 r. czas poszukiwania pracy liczony jest od momentu zako*czenia przerwy w poszukiwaniu pracy, o ile wyst%pi!a i trwa!a co najmniej 4 tygodnie. W zwi%zku z tym dane te s% nieporównywalne z wynikami z lat poprzednich10 . Mimo znacznej poprawy, Polska zajmuje nadal jedno z ostatnich miejsc w#ród krajów UE pod wzgl"dem zharmonizowanej stopy bezrobocia. W grudniu 2008 r. wynios!a ona 7%, wobec 7,6% #rednio w UE-27 (w grudniu 2007 r. odpowiednio 8,1%, wobec 6,8%). W pozosta!ych krajach UE stopa ta waha!a si" mi"dzy 2,7% (Niderlandy) a 14,7% (Hiszpania) 11 . Korzystne trendy zwi%zane z rozwojem wsi zaobserwowano w 2008 r. równie$ w odniesieniu do poziomu zatrudnienia na wsi. Zbiorowo#' pracuj%cej ludno#ci wiejskiej (w IV kwartale 2008 r.) liczy!a 6 111 tys. - 2,6% wi"cej ni$ przed rokiem. Grupa wiejskich bezrobotnych liczy!a 420 tys. i by!o to o prawie 21% mniej ni$ w 2007 r. Wspó!czynnik aktywno#ci zawodowej osób zamieszka!ych na wsi pod koniec 2008 r. wynosi! 55%, co stanowi wzrost o 0,4% w stosunku do roku poprzedniego, natomiast wska(nik zatrudnienia wynosi! 51,5%, czyli o 1,3% wi"cej ni$ w 2007 r. 12 . Z makroekonomicznego punktu widzenia, korzy#ci dla Polski wynikaj%ce z wej#cia do Unii Europejskiej przek!adaj% si" m.in. na przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego, 9

Obliczenia w!asne na podstawie: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBLkwinfoorynkupracyIIkw2008.pdf http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBLpdlkwartalnainforynkupracy4k2008.pdf 10 „Kwartalna informacja o rynku pracy” – GUS, 2009 r. 11 Eurostat 12 „Kwartalna informacja o aktywno#ci ekonomicznej ludno#ci” – GUS, 2009 r.

7

zwi"kszenie wymiany handlowej z zagranic%, dodatkowy nap!yw kapita!u inwestycyjnego, popraw" równowagi na rynku pracy. W#ród pozytywnych efektów bezpo#rednio zwi%zanych z rolnictwem nale$y wymieni' stabilizacj" polityki rolnej. Maj%c to na wzgl"dzie zdaniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w ocenie sytuacji ekonomicznej w rolnictwie - samowystarczalno#' $ywno#ciow%, nale$y zwróci' szczególn% uwag": ! na zmiany sytuacji polskiego rolnictwa w 2009 r. istotny wp!yw b"d% mia!y: zasi"g i skala kryzysu ekonomicznego, a tak$e kurs wymiany z!otego do euro i dolara USA. Ten ostatni, w warunkach spadaj%cych cen na #wiatowych rynkach, w tym zw!aszcza zbó$ i przetworów mlecznych szczególnie niekorzystnie wp!ywa! w ostatnim czasie na saldo handlu zagranicznego sektora $ywno#ciowego. Os!abienie z!otego z kolei !agodzi efekt pogorszenia koniunktury na #wiatowym rynku rolnym; ! na skutki zmian w gospodarce ju$ w 2008 r., mia!y odbicie w wyra(nym spowolnieniu rozwoju przemys!u spo$ywczego (w II pó!roczu nast%pi! spadek sprzeda$y w tym sektorze o ok. 5% w cenach sta!ych) oraz pogorszeniu rynkowych uwarunkowa* produkcji rolnej; ! w odniesieniu do wp!ywu cz!onkowstwa w UE i obj"cia polskiego rolnictwa Wspóln% Polityk% Roln%, warto zauwa$y', i$ zagro$enia, jakie by!y podnoszone przed wst%pieniem RP do UE s% mniejsze ni$ wcze#niej oceniano, a nasi producenci $ywno#ci dobrze wykorzystuj% szanse, jakie powsta!y w wyniku otwarcia du$ego i zamo$nego europejskiego rynku $ywno#ci. Wzajemne pe!ne otwarcie rynków nie by!o hamulcem rozwoju polskiej gospodarki $ywno#ciowej, lecz sta!o si" dla niej silnym impulsem rozwoju; ! w ci%gu 5 lat naszego cz!onkostwa w UE eksport produktów rolno-spo$ywczych zwi"kszy! si" z 4,0 do 11,3 mld EUR (blisko 3-krotnie), a import z 3,6 do 9,8 mld (tak$e blisko 3-krotnie), natomiast nadwy$ka wzros!a prawie 3,5-krotnie z 0,4 do 1,5 mld EUR. Dostawy $ywno#ci z Polski do krajów UE-25 w latach 2003-2005 zwi"kszy!y si" o 248% a przywóz do naszego kraju wzrós! o 212%. Na podstawie przedstawionych wyników w handlu zagranicznym mo$na zatem wnioskowa', $e Polska gospodarka $ywno#ciowa jest dobrze przygotowana do prowadzenia dzia!alno#ci na Wspólnym Rynku Europejskim; ! po akcesji do UE wzros!y jednak koszty zu$ycia po#redniego obejmuj%ce nak!ady materia!owe i us!ugi wykorzystane do produkcji rolniczej (przeci"tnie wzrost o oko!o 30% w porównaniu z latami 1999-2003, szczególnie silnie wzros!y koszty energii i smarów oraz nawozów mineralnych, bo o ponad 50%) oraz koszty zu$ycia #rodków trwa!ych w rolnictwie (o ko!o 10% w skali roku); ! obj"cie rolnictwa polskiego instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej mia!o istotny wp!yw na popraw" produktywno#ci rolnictwa polskiego, i tym samym poziom samowystarczalno#ci $ywno#ciowej, co zwi%zane by!o z popraw% efektywno#ci technicznej produkcji przy relatywnie niewielkich zmianach w technologii produkcji;

8

Wzrost efektywno#ci technicznej by! g!ównie efektem optymalizacji poziomu nak!adów wykorzystywanych przez rolników w procesie produkcji; ! najwi"kszy pozytywny wp!yw cz!onkostwa w UE na polskie rolnictwo odnotowuje si" w odniesieniu do warto#ci wsparcia bezpo#redniego, które przek!ada si" na wzrost dochodu gospodarstw rolnych i ograniczenie barier finansowych warunkuj%cych procesy restrukturyzacyjne i modernizacyjne. Du$e znaczenie w tym zakresie ma wsparcie procesów modernizacji i restrukturyzacji w ramach 2 filara WPR w tym PROW 20072013. Ponadto z uwagi na szeroki zakres omawianego tematu, w celu zaprezentowania kompleksowej informacji, jaki obejmuje ta problematyka, zosta!a zrealizowana na zamówienie MRiRW, ekspertyza pt. „Sytuacja ekonomiczna polskiego rolnictwa w latach 2007-2009” opracowana przez Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i gospodarki &ywno#ciowej – Pa*stwowy Instytut Badawczy w Warszawie, której wyniki przedstawione s% w dalszej cz"#ci niniejszej Informacji.

Nale$y zaznaczy', i$ w celu zapewnienia stabilnej sytuacji ekonomicznej w rolnictwie w tym równie$ samodzielno#ci $ywno#ciowej, Rz%d RP, w zwi%zku z tocz%c% si" dyskusj% na temat przysz!ego kszta!tu Wspólnej Polityki Rolnej, zabiega, aby korzystne warunki, sprzyjaj%ce rozwojowi polskiego rolnictwa, w tym mo$liwo#ci w zakresie samowystarczalno#ci, zosta!y utrzymane w kolejnej perspektywie finansowej UE (tj. w latach 2014-2020). Dyskusja o przysz!o#ci Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) po 2013 r. zosta!a zainicjowana podczas zako*czonego w 2008 r. Przegl%du WPR (ang. Health Check), w ramach którego zmodyfikowano instrumenty obecnej WPR. Porozumienie osi%gni"te w ramach Health-Check zawiera dwa elementy, szczególnie istotne dla RP. Jednym z nich jest zobowi%zanie Komisji Europejskiej i Rady do przeanalizowania problemu du$ego zró$nicowania p!atno#ci bezpo#rednich w skali UE i jak najszybszego przedstawienia odpowiednich rozwi%za*. Drugim elementem jest przeznaczenie tylko dla nowych pa*stw cz!onkowskich #rodków w wysoko#ci 270 mln euro (w tym dla Polski ok. 90 mln euro) na dodatkowe zasilenie koperty p!atno#ci bezpo#rednich w latach 2010-2012. Nale$y podkre#li', i$ cz"#' polskich postulatów prezentowanych w trakcie debaty dotycz%cej Przegl%du WPR w 2008 r. odnosi!a si" do kwestii, które nie by!y bezpo#rednio przedmiotem negocjacji w ramach Przegl%du, a zosta!y sformu!owane i zaprezentowane w celu zwrócenia uwagi na potrzeb" zmian systemowych po 2013 r. Taki charakter mia! np. postulat d%$enia do jak najszybszego wyrównania poziomów stawek p!atno#ci bezpo#rednich. Postulaty te zosta!y zapisane w dokumentach b"d%cych podstaw% do prezentowania polskich propozycji rozwi%za* tj. w kolejnych stanowiskach Rz%du RP. Zako*czenie debaty w ramach Health-Check zbieg!o si" w czasie z rozpocz"ciem dyskusji nt. kszta!tu WPR po 2013 r. Debata polityczna nad przysz!o#ci% WPR po 2013 r. zosta!a zainicjowana w 2008 r. W dniu 28 listopada 2008 r., podj"to prób" wypracowania Konkluzji

9

Rady w sprawie WPR po 2013 r. na podstawie wniosków z dyskusji przeprowadzonej we wrze#niu w Annecy podczas nieformalnego spotkania Ministrów Rolnictwa UE – 27. RP bra!a aktywny udzia! w przygotowaniu ostatecznej wersji tego dokumentu, który znalaz! poparcie niemal wszystkich pa*stw cz!onkowskich, przyjmuj%c status Konkluzji Prezydencji. Podstaw% udzia!u RP w dyskusji na temat przysz!o#ci WPR w czasie Prezydencji Francuskiej by! dokument pt. Polska wizja Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 roku - za!o$enia i wst"pne propozycje, przyj"ty przez Komitet Europejski Rady Ministrów w dniu 21 listopada 2008 r. Kolejnym etapem by!o przygotowanie przez MRiRW i uzgodnienie projektu stanowiska Rz%du RP w sprawie przysz!o#ci Wspólnej Polityki Rolnej po 2013. Projekt tego Stanowiska Rz%du by! przedmiotem uzgodnie* mi"dzyresortowych, a nast"pnie zosta! przyj"ty przez Komitet Europejski Rady Ministrów w dniu 26 maja 2009 r. W dniu 12 czerwca 2009 r. przedmiotowe stanowisko zosta!o przyj"te przez Rad" Ministrów (Stanowisko stanowi jeden z elementów niniejszej Informacji). Zgodnie z przedmiotowym stanowiskiem, Wspólna Polityka Rolna po 2013 r. powinna odgrywa' kluczow% rol" w zapewnieniu w UE: ! bezpiecze*stwa $ywno#ciowego; ! zrównowa$onego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich; ! równych warunków konkurencji na jednolitym rynku rolnym, a tak$e ! silnej pozycji konkurencyjnej UE na globalnym rynku rolnym. Aby zapewni' skuteczno#' i efektywno#' WPR w realizacji powy$szych zada* w przysz!o#ci kolejne zmiany tej Polityki powinny zachowa' w pe!ni jej wspólnotowy charakter, w szczególno#ci w wymiarze finansowym, zapewniaj%c równe warunki konkurencji na jednolitym rynku UE, a tak$e powi%za' poziom i dystrybucj" wsparcia finansowego poszczególnych dzia!a*, w tym, w zakresie wsparcia bezpo#redniego z aktualnymi i przysz!ymi celami, co m.in. wymaga odej#cia od historycznych pu!apów (kopert) p!atno#ci bezpo#rednich.

10

2. Sytuacja ekonomiczna polskiego rolnictwa w latach 2007-200913 2.1. Dochodowo!" rolnictwa polskiego po akcesji do UE Akcesja Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej i obj"cie polskich rolników dzia!aniem Wspólnej Polityki Rolnej spowodowa!o bardzo wyra(n% zmian" sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych. Dochód ca!ego polskiego rolnictwa w pierwszych latach akcesji do UE kszta!towa! si" na poziomie 22 miliardów z!otych rocznie. Dla porównania w latach 1999 – 2003 warto#' ta wynios!a 9 miliardów z!otych. Bardzo widoczn% w roku zmian" sytuacji dochodowej nie spowodowa!o jednak zaistnienie korzystnego uk!adu cen na rynkach rolnych (ilustracja wykres 1), lecz odwrócenie w 2004 r. kierunku transferu warto#ci dodanej na korzy#' rolnictwa (ilustracja wykres 2). Wykres 1. Zmiany cen rolnych w latach 1990-2007 (1990=100%)

!ród"o: J.S. Zegar: Dochody w rolnictwie w okresie transformacji i integracji europejskiej. Warszawa 2008

Wykres 2. Salda dop!at i podatków oraz dochody zrealizowane przez sektor gospodarstw rolnych w Polsce w latach 2003-2008 (w mln z! - ceny bie$%ce) 30 000

26748

sal do (dop!aty -podatki )

25 000

dochód zreal i zowany

22190

21032

20195 20 000

17801

mln z!

15 000 10 000

8196 9687

5 000

6618

10065

9599

6973

-529 0 2003

2004

2005

2006

2007

2008

-5 000 lata

!ród"o: Obliczenia w"asne wg rachunków makroekonomicznych dla rolnictwa - EAA

13

Materia! opracowany przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki &ywno#ciowej – Pa*stwowy Instytut Badawczy.

11

Wzrost dochodów w rolnictwie polskim by! przede wszystkim zwi%zany ze wzrostem warto#ci produkcji o 14 miliardów z!otych oraz obj"ciem rolników polskich unijnym systemem dop!at bezpo#rednich. Przeci"tnie ka$dego roku rolnictwo polskie otrzymywa!o g!ównie z bud$etu unijnego dop!aty bezpo#rednie o !%cznej warto#ci prawie 10 miliardów z!otych (Tabela 1). Tabela 1. Warto#' produkcji rolniczej i dop!at bezpo#rednich w rolnictwie polskim w milionach z!otych „2006” Lp.

Wyszczególnienie

„2001” 50382

64272

A

Produkcja sektora rolniczego W tym: Produkcja ro#linna

„2001” =100 127,6

24384

30416

124,7

B

Produkcja zwierz"ca

23860

31697

132,8

2.

Dop$aty bezpo!rednie

842

9863

1171,4

3.

Razem (1+2+3)

51224

74135

144,7

1.

„2001” – warto#ci #rednie dla lat 1999-2003 „2006” – warto#ci #rednie dla lat 2004-2008 !ród"o: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa s# opracowywane w IERiG$-PIB w ramach Wieloletniego Programu badawczego

Wsparcie za po#rednictwem dop!at by!o silnie powi%zane z wielko#ci% obszarow% gospodarstw rolnych i obejmowa!o dop!aty uzupe!niaj%ce do produktów rolnych, jednolit% p!atno#' obszarow%, dop!aty rolno-#rodowiskowe oraz do produkcji na obszarach o niekorzystnych warunkach dla produkcji rolniczej. Po akcesji do UE koszty zu$ycia po#redniego obejmuj%ce nak!ady materia!owe i us!ugi wykorzystane do produkcji rolniczej kszta!towa!y si" na poziomie 40 miliardów z!otych rocznie. Przeci"tnie oznacza to wzrost o oko!o 30% w porównaniu z latami 1999-2003 (Tabela 2). W tej grupie szczególnie silnie wzros!y koszty energii i smarów oraz nawozów mineralnych, bo o ponad 50%.

12

Tabela 2. Koszty produkcji i dochody w rolnictwie polskim w milionach z!otych Lp.

Wyszczególnienie

„2001”

„2006”

31680

40697

„2001”=100 128,5

6645

10169

153,0

2193

3679

167,8

14320

16293

113,8

3763

4806

127,7

3. Amortyzacja

4967

5482

110,4

4. Koszty pracy najemnej

2970

3208

108,0

5. Podatki

1337

1399

104,7

322

397

123,4

-807

-960

118,9

9141

21991

240,6

Zu#ycie po!rednie w tym: energia i smary A. 1.

B.

nawozy

C.

pasze

D.

narz"dzia i materia!y

6. Czynsze dzier#awne 7.

Saldo odsetek uzyskanych i kredytowania rolnictwa

8. Dochód rolnictwa

„2001” #rednia z lat 1999-2003 „2006” #rednia z lat 2004-2008 !ród"o: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa http://epp.eurostat.ec.europa.eu

Po akcesji do UE wzros!y te$ koszty zu$ycia #rodków trwa!ych w rolnictwie (maszyn i budynków) o oko!o 10% w skali roku. W#ród pozosta!ych kosztów zwi%zanych z prowadzeniem produkcji rolniczej przez gospodarstwa rolne o oko!o 20% wzros!y koszty zwi%zane z czynszami dzier$awnymi oraz kredytów. Przy czym wzrost kosztów kredytowania rolnictwa zwi%zany by! ze wzrostem zainteresowania polskich rolników modernizacj% gospodarstw rolnych wspieran% ze #rodków unijnych. Inwestycje w gospodarstwach rolnych, jak te$ rosn%ce stawki op!aty pracy, sprzyja!y ograniczaniu zatrudnienia w rolnictwie i w konsekwencji umiarkowany wzrost kosztów z tego tytu!u. W konsekwencji silnego wzrostu warto#ci produkcji i wsparcia bezpo#redniego przy umiarkowanym wzro#cie kosztów produkcji rolniczej przeci"tny dochód rolnictwa polskiego, stanowi%cy wynagrodzenie za nieop!acon% prac" oraz kapita! rolników u$yty do produkcji rolnej, w latach 2004 – 2008 by! ponad dwukrotnie wy$szy w porównaniu z okresem przedakcesyjnym. W pierwszych latach cz!onkostwa w UE nie zaobserwowano istotnych zmian w nak!adach pracy w rolnictwie polskim. Statystyki GUS wskazuj% na spadek ilo#ci osób deklaruj%cych prac" w rolnictwie w latach 2005 – 2007. Jednocze#nie wzros!o zaanga$owanie w prac"

13

w gospodarstwie rolnym osób pozostaj%cych w rolnictwie 14 . W efekcie tych zmian roczne nak!ady pracy w rolnictwie polskim w przeliczeniu na pe!nozatrudnionych spad!y 2 265 tys. w okresie przedakcesyjnym do 2 167 tys. po akcesji. Przy stabilizacji nak!adów pracy przeci"tny dochód rolnika pracuj%cego w gospodarstwie rolnym w pe!nym wymiarze czasu po akcesji do UE kszta!towa! si" na poziomie 10 150 z! rocznie, podczas gdy przed akcesj% 4 050 z! (ilustracja wykres 3). Przeci"tnie wynagrodzenie za prac" oraz kapita! w!asny rolnika wykorzystane do produkcji rolnej wzros!o ponad dwukrotnie. Tak silny wzrost tylko nieznacznie poprawi! pozycj" polskiego rolnictwa pod wzgl"dem dochodowo#ci w skali Unii Europejskiej. Poziom wynagrodzenia w rolnictwie polskim, na poziomie 3000 euro rocznie, pozosta! jednym z najni$szych w UE. Ni$szym wynagrodzeniem pracy charakteryzuje si" jedynie rolnictwo bu!garskie i rumu*skie. Wykres 3. Roczny dochód pe!nozatrudnionego w rolnictwie unijnym 35000 30000 25000 20000 Euro 15000 10000

1999-2001

Rumunia

Bu!garia

Litwa

Polska

W"gry

S!owacja

Portugalia

Czechy

Estonia

EU 27

Grecja

Austria

W!ochy

Finlandia

Szwecja

Niemcy

Irlandia

Francja

Hiszpania

Luksemburg

Belgia

Holandia

UK

0

Dania

5000

2004-2006

!ród"o: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa http://epp.eurostat.ec.europa.eu

Niski poziom dochodów w rolnictwie polskim (i rumu*skim) jest przede wszystkim zwi%zany z niewspó!miernie wysokimi w porównaniu z wi"kszo#ci% krajów UE nak!adami pracy 15 . Zasoby pracy w rolnictwie polskim stanowi% 19% zasobów rolnictwa UE-27. Podobnie wysokimi nak!adami pracy charakteryzuje si" rolnictwo rumu*skie. Obj"cie rolnictwa polskiego instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej mia!o umiarkowany wp!yw na popraw" produktywno#ci rolnictwa polskiego16 . W#ród krajów charakteryzuj%cych si" najsilniejszym wzrostem ca!kowitej produktywno#ci znalaz!y si" nowe kraje

14

Tadeusz Toczy*ski, Regionalne zró$nicowanie nak!adów pracy w polskim rolnictwie [w] Zagadnienia produktywno#ci, regionalnego zró$nicowania nak!adów pracy i kredytowania produkcji rolniczej w #wietle Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa, Raport PIB nr , IERIGZ-PIB, Warszawa 2008. 15 Zbigniew Floria*czyk, Wyniki ekonomiczne rolnictwa polskiego w roku 2006 [w] Wyniki ekonomiczne polskiego rolnictwa w 2006 roku, Raport PIB nr 76, IERIGZ-PIB, Warszawa 2007. 16 Zbigniew Floria*czyk, Produktywno#' polskiego rolnictwa w pierwszych latach cz!onkostwa w UE na tle wybranych krajów europejskich [w] Zagadnienia produktywno#ci, regionalnego zró$nicowania nak!adów pracy i kredytowania produkcji rolniczej w #wietle Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa, Raport PIB nr 114, IERIGZ-PIB, Warszawa 2008.

14

cz!onkowskie, jak Rumunia, S!owacja, Litwa i W"gry. Podobnie wy$szy od przeci"tnego, jednak$e nie tak silny wzrost produktywno#ci odnotowano w rolnictwie polskim (Tabela 3). Tabela 3. Zmiany produktywno#ci w rolnictwie wybranych krajów europejskich w latach 1999-2006 Zmiany Zmiany Ca!kowita w produktywno#ci w produktywno#ci produktywno#' z tytu!u poprawy z tytu!u zmiany efektywno#ci technicznej technologii Rumunia Litwa Wielka Brytania S!owacja S!owacja Dania Litwa Rumunia Francja W"gry Estonia Austria W!ochy W"gry Finlandia Portugalia Polska Hiszpania Polska W!ochy W!ochy Wielka Brytania Portugalia Grecja Dania Holandia %rednia dla grupy Hiszpania Rumunia %rednia dla grupy Hiszpania Luksemburg Portugalia Holandia S!owenia Czechy Finlandia Holandia S!owacja Czechy Dania W"gry Francja +otwa Polska Austria Czechy Szwecja Estonia Finlandia %rednia dla grupy S!owenia Francja S!owenia Szwecja Wielka Brytania Luksemburg Luksemburg Austria Litwa Grecja Szwecja +otwa +otwa Grecja Estonia Kraje pod#wietlone na: zielono – najwy$sza poprawa produktywno#ci, pomara*czowo – spadek produktywno#ci !ród"o: Raport PIB nr 114, IERIGZ-PIB, Warszawa 2008, s. 20.

Poprawa produktywno#ci rolnictwa polskiego, podobnie jak dla wi"kszo#ci nowych krajów cz!onkowskich, zwi%zana by!a z popraw% efektywno#ci technicznej produkcji przy relatywnie niewielkich zmianach w technologii produkcji. Wzrost efektywno#ci technicznej by! g!ównie efektem optymalizacji poziomu nak!adów wykorzystywanych przez rolników w procesie produkcji. W krajach Europy Zachodniej (ród!em poprawy ca!kowitej produktywno#ci by!y zmiany w technologii produkcji. Zmiany w technologii produkcji s% szczególnie po$%dane z punktu widzenia d!ugookresowego kszta!towania dochodów rolniczych gdy$ stosowanie nowoczesnych technologii prowadzi do wzrostu konkurencyjno#ci tych gospodarstw. Reasumuj%c po znacz%cej poprawie dochodów w rolnictwie polskim w warunkach akcesji do UE nale$y oczekiwa' ich wzgl"dnej stabilizacji. Wzrost cen produktów rolnych po akcesji mia! charakter wyj%tkowy i spowodowany by! dostosowaniem ich poziomu do rynku unijnego. W d!u$szym okresie nale$y oczekiwa' zbli$enia unijnych cen rolnych do

15

#wiatowych i ich wzgl"dnej stabilizacji. Podobnie wyczerpuje si" potencja! wsparcia bezpo#redniego w kreowaniu wzrostu dochodów rolników polskich. Jest to zwi%zane ze zbli$aniem si" do maksymalnych stawek wsparcia okre#lonych w warunkach negocjacyjnych oraz tendencjami ograniczania wsparcia bezpo#redniego dochodów rolniczych. W porównaniu z unijnym rolnictwo polskie w okresie przedakcesyjnym charakteryzowa!o si" niskim poziomem dop!at bezpo#rednich. Podczas gdy w krajach UE-15 dop!aty bezpo#rednie stanowi!y oko!o 33% dochodu z czynników produkcji, to w polskim rolnictwie poni$ej 10%. Obj"cie rolnictwa polskiego instrumentami WPR spowodowa!o, $e relacja ta kszta!tuje si" na poziomie 40% i oscyluje wokó! przeci"tnej dla UE. W roku 2009 zak!adaj%c przeci"tne warunki pogodowe nie nale$y spodziewa' si" wi"kszych zmian w dochodzie rolniczym w stosunku do przeci"tnej dla lat 2004 – 2008. Spodziewany wzrost cen nak!adów w produkcji rolniczej b"dzie równowa$ony wy$szymi stawkami dop!at bezpo#rednich. W dalszej perspektywie czasowej wzrost dochodów w rolnictwie polskim b"dzie uzale$niony od tempa wdra$ania przemian w technologii produkcji. W szczególno#ci prowadz%cych do wzrostu wydajno#ci pracy w rolnictwie. Ustalenie faktycznego stanu rzeczy w tym zakresie napotyka jednak na znaczne trudno#ci, przede wszystkim dlatego, polscy rolnicy nie prowadz% powszechnie ewidencji niezb"dnych dla okre#lania dochodów uzyskiwanych z ich gospodarstw rolnych.

2.2. Dochody rolników wed$ug danych Polskiego FADN Podstaw% empiryczn% analizy sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych s% dane rachunkowe gospodarstw rolnych prowadz%cych rachunkowo#' na potrzeby systemu zbierania i wykorzystywania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych (Polskiego FADN) w latach 2004-2007. Poza danymi rachunkowymi z lat 2004-2007 w analizie wykorzystano oszacowane wyniki dla warunków 2008 i 2009 r. (Tabela 4). Gospodarstwa dostarczaj&ce dane rachunkowe dla Polskiego FADN stanowi& statystycznie reprezentatywn& prób' dla ok. 750 tys. gospodarstw rolnych, maj&cych podstawowy (ok. 90%) udzia$ w tworzeniu warto!ci dodanej polskiego rolnictwa. Progiem minimalnym wyznaczaj&cym t& prób' jest wielko!" ekonomiczna gospodarstwa wynosz&ca 2 europejskie jednostki wielko!ci (ESU). Dla oceny sytuacji dochodowej gospodarstw ukierunkowanych na ró$n% produkcj", pos!u$ono si" danymi z panelu licz%cego 8 484 gospodarstw rolnych prowadz%cych nieprzerwanie rachunkowo#' w latach 2004-2007. Podstawowym parametrem wykorzystanym do oceny dochodów jest dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego przeliczeniu na jednostk" przeliczeniow% w!asnej pracy tzw. osob" pe!nozatrudnion% (osoba ta pracuje w gospodarstwie rolnym co najmniej 2 200 godzin w roku). Jest to kategoria nadwy$ki ekonomicznej pozostaj%ca posiadaczowi gospodarstwa rolnego na op!acenie w!asnych czynników produkcji tj. pracy, ziemi i kapita!u, 16

zaanga$owanych do dzia!alno#ci operacyjnej gospodarstwa rolnego w okre#lonym roku obrachunkowym. Tabela 4. Tworzenie dochodów w gospodarstwach rolnych w latach 2004-2009 Lata

wska(nik zmian 2004=100

szacunek Wyszczególnienie Wielko#' ekonomiczna gospodarstwa [ESU]

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2007

2009

9,8

9,8

10,1

9,5

9,5

9,5

96,9

96,9

15,9

17,7

17,8

16,8

16,8

16,8

105,7

105,7

Produkcja ogó!em (z!)

86 056 83 081 87 865 93 246 95 076 93 042

108,4

108,1

w tym:

Produkcja ro#linna (z!)

43 107 37 138 43 997 52 253 52 381 51 288

121,2

119,0

Produkcja zwierz"ca (z!)

Powierzchnia u$ytków rolnych [ha]

42 091 42 174 42 661 39 879 41 581 40 690

94,7

96,7

Zu$ycie po#rednie (z!)

51 192 50 580 52 755 55 160 61 336 61 336

107,8

119,8

Amortyzacja (z!)

12 857 13 248 13 110 12 582 13 317 13 317

97,9

103,6

143,1

153,9

Koszt czynników zewn"trznych (z!) Podatki (z!)

3 643

4 913

5 212

5 606

5 606

999

933

932

907

907

104,4

101,6

8 694 14 195 11 436 10 974 10 974

382,6

367,1

Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego (z!)

19 961 22 332 29 014 30 162 24 250 22 217

151,1

111,3

WDN/AWU /* (z!)

13 901 15 747 20 210 21 552 18 094 16 898

155,0

121,6

FFI/FWU /** (z!)

12 818 14 389 18 895 19 856 16 120 14 768

154,9

115,2

)rednie wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej (z!)

18 325 19 060 19 840 21 570 23 330 25 756

117,7

140,6

Dop!aty do dzia!alno#ci operacyjnej (z!)

Wska(nik inflacji, 2004=100%

893

4 125

2 989

112,9

105,7

WDN/AWU /* ,wart. realne

13 901 15 423 19 598 20 390 16 428 14 968

146,7

107,7

FFI/FWU /** ,wart. realne

12 818 14 093 18 323 18 785 14 636 13 081

146,6

102,1

)rednie wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej, wart. realne (z!)

18 325 18 668 19 240 20 407 21 182 22 815

111,4

124,5

Wska(nik relacji do #redniego wynagrodzenia netto (%)

100,0

69,9

102,1

75,5

103,1

105,7

110,1

95,2

92,1

69,1

57,3

Udzia! dop!at bezpo#rednich w dochodzie (%) 15,0 38,9 48,9 /* WDN/AWU - warto#' dodana netto na osob" pe!nozatrudnion% ogó!em /** FFI/FWU - dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu

37,9

45,3

49,4

na osob" pe!nozatrudnion% w!asn%

!ród"o: Obliczenia w"asne na podstawie danych Polskiego FADN

Wykonane obliczenia ukaza!y bardzo wyra(ny wzrost dochodów gospodarstw rolnych w latach 2004-2007 i spodziewane obni$enie w kolejnych dwóch (2008-2009). W latach 2004-2009 przewidywany jest wzrost warto#ci realnej dochodu na osob" przeliczeniow% o 2,1%. Przy niewielkim zwi"kszeniu warto#ci dochodów, oczekiwane jest pogorszenie relacji dochodów rolników w stosunku do wynagrodze* w gospodarce narodowej o 12,6 p.p. Parametry zamieszczone w tabeli 4 wskazuj%, $e subsydia przekazywane kana!ami pozarynkowymi dla rolników mia!y podstawowy wp!yw na zwi"kszenie dochodów realizowanych przez indywidualne gospodarstwa rolne w omawianym okresie. Wska(nik ich wzrostu w tym okresie osi%gn%! poziom 367,1%. W omawianym okresie obserwuje si" wyra(n% zale$no#' realizowanych dochodów od dop!at do dzia!alno#ci operacyjnej gospodarstwa rolnego pozyskiwanych kana!ami pozarynkowymi. To wskazuje, $e posiadanie zdolno#ci absorpcji #rodków wsparcia sta!o si" w 2009 r. równorz"dnym z dzia!alno#ci% wytwórcz% sposobem realizacji dochodu z dzia!alno#ci operacyjnej gospodarstwa rolnego. 17

2.3. Stan finansowy przemys$u spo#ywczego W 2008 r. nast%pi!o wyra(ne spowolnienie rozwoju przemys!u spo$ywczego, a w II pó!roczu nast%pi! nawet spadek sprzeda$y w tym sektorze (w cenach sta!ych o ok. 5%). Skutkiem tego jest gwa!towne pogorszenie wyników finansowych tego przemys!u. Kwota zysku brutto w 2008 r. by!a o 1/3 ni$sza ni$ w 2007 r. (z 6,5 mld z! do 4,1 mld z!). Podobnie, tj. o 1/3 obni$y!y si" wszystkie wska(niki rentowno#ci. Pogorszy!y si" tak$e wska(niki p!ynno#ci i udzia! kapita!u w!asnego w finansowaniu maj%tku obrotowego (Tabela 5). Nie wp!yn"!o to w skali ca!ego sektora na obni$enie aktywno#ci inwestycyjnej, gdy$ inwestycje osi%gn"!y rekordowy poziom (7,3 mld z!) i by!y o 6,7% wy$sze ni$ w 2007 r. Skutkowa!o to jednak wzrostem zad!u$enia firm z tytu!u d!ugoterminowych kredytów bankowych (z 5,7 do 6,8 mld z!). Pogorszenie wyników finansowych przemys!u spo$ywczego nast%pi!o g!ównie w 10 najwa$niejszych bran$ach tego sektora (Tabela 6), zajmuj%cych si" przetwórstwem produktów rolnictwa, w których: ! kwota zysku netto i wska(niki rentowno#ci obni$y!y si" o 3/4, a kilka bran$ utraci!o zdolno#' generowania zysków (przemys! cukrowniczy, drobiarski i spirytusowy), ! obni$y!y si" nieco inwestycje, ale równocze#nie spadek p!ynno#ci i warto#ci kapita!u w!asnego w obrocie by! podobny jak w innych bran$ach; dotyczy to tak$e wzrostu kosztów finansowych. W pozosta!ych bran$ach, zajmuj%cych si" g!ównie wtórnym przetwórstwem $ywno#ci, wyniki finansowe i g!ówne wska(niki opisuj%ce stan finansowy przedsi"biorstw by!y w 2008 r. podobne jak w roku poprzednim. W tych bran$ach – mimo podobnie du$ego wzrostu kosztów finansowych – zanotowano wy$szy przyrost inwestycji i nieco wy$szy wzrost op!aty pracy. Dane zawarte w tabeli 6 wskazuj% równocze#nie, $e przyczyn% pogorszenia wyników finansowych by! przede wszystkim wzrost kosztów finansowych, a nie przyrost op!aty pracy.

18

Tabela 5. Wska(niki finansowe przemys!u spo$ywczego Lp. Wyszczególnienie 1. Wska(nik rentowno#ci w procentach przychodów netto zysk brutto zysk netto przychody gotówkia nadwy$ka operacyjnab 2. ROE, tj. zysk netto w proc. kapita!u w!asnego 3. Koszty finansowe w proc. przychodów netto 4. Wspó!czynnik p!ynno#ci 5. Udzia! kapita!u w!asnego w finansowaniu maj%tku obrotowego (w procentach) 6. Udzia! przedsi"biorstwc osi%gaj%cych zyski netto (w procentach) w ogólnej liczbie firm w przychodach przemys!u

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

3,03 1,99 5,47 8,87

2,58 1,56 5,11 8,47

4,77 3,87 7,18 9,59

4,41 3,54 7,05 9,25

4,76 3,86 7,19 9,26

5,25 4,25 7,28 9,63

3,44 2,64 5,61 8,99

6,77 2,36

5,31 2,34

13,99 1,50

11,99 1,33

12,87 1,17

14,15 1,36

9,29 2,58

1,19

1,19

1,22

1,27

1,30

1,30

1,23

16,1

15,8

17,9

21,3

22,9

22,9

18,9

72,1 78,3

74,4 79,0

78,9 83,3

78,4 85,8

79,4 89,3

83,8 90,1

73,2 76,4

a

zysk netto + amortyzacja; b zysk brutto + amortyzacja + koszty finansowe; c dotyczy du$ych i #rednich producentów $ywno#ci i napojów

!ród"o: Obliczenia w"asne na podstawie niepublikowanych materia"ów GUS

19

Tabela 6. Wyniki finansowe wybranych bran$ przemys!u spo$ywczego Przychody ze Wynik netto w Rentowno#' netto sprzeda$y w mln z! mln z! w proc. Przemys! 2007 2008 2007 2008 2007 2008 Mi"sny 29 376 31 042 695 447 2,34 1,42 Drobiarski 8 842 9 853 149 -12 1,67 -0,12 Mleczarski 21 850 20 894 674 122 3,04 0,58 Rybny 4 542 4 989 125 91 2,70 1,78 M!ynarski 4 442 4 827 192 73 4,23 1,49 Cukrowniczy 4 856 4 269 137 -288 3,06 -7,52 Owocowowarzywny 8 300 8 554 251 211 3,00 2,44 Ziemniaczany i skrobiowy 1 789 900 159 92 7,13 9,95 Spirytusowy 7 767 8 812 238 -61 7,07 -1,80 Tytoniowy 17 456 13 027 166 15 3,29 0,39 Razem 10 bran$ 109 220 107 167 2 786 690 3,08 0,74 Inne bran$e 61 052 64 615 3 694 3 433 6,25 5,47 Przemys$ spo#ywczy 170 272 171 782 6 480 4 123 4,25 2,64 Kapita! w!asny w Koszty finansowe Op!ata pracy w obrocie w mln z! w mln z! mln z! Przemys! 2007 2008 2007 2008 2007 2008 Mi"sny 231 172 261 441 2 569 2 730 Drobiarski 164 24 53 132 590 691 Mleczarski 1 283 1 364 105 174 1 589 1 604 Rybny 292 291 60 204 433 501 M!ynarski 116 21 67 134 301 343 Cukrowniczy 2 260 1 941 57 256 414 402 Owocowowarzywny 1 192 1 061 174 356 872 914 Ziemniaczany i skrobiowy 734 219 307 25 268 117 Spirytusowy 515 382 68 510 274 281 Tytoniowy -182 280 89 154 487 511 Razem 10 bran$ 6 605 5 755 1 241 2 386 7 797 8 094 Inne bran$e 4 199 3 704 831 1 643 5 442 5 978 Przemys$ spo#ywczy 10 804 9 459 2 072 4 029 13 239 14 072 !ród"o: Obliczenia w"asne na podstawie niepublikowanych materia"ów GUS

20

Bie$%ca p!ynno#' 2007 2008 1,05 1,04 1,14 1,02 1,42 1,47 1,28 1,18 1,09 1,02 1,99 2,60 1,42

1,34

3,08 1,29 0,95

1,70 1,14 1,04

1,30 1,30

1,22 1,25

1,30 1,23 Inwestycje w mln z! 2007 2008 1 137 970 197 251 956 748 256 269 159 198 224 307 416

400

55 147 421

44 102 559

3 968 2 899

3 848 3 476

6 867

7 324

2.4. Dochody g$ównych produktów rolniczych w latach 2007-2008 oraz prognoza na rok 2009 Po przyst%pieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej otwarcie rynku by!o jednym z czynników wp!ywaj%cych na os!abienie powi%za* cen produktów rolnych z wielko#ci% produkcji krajowej. W 2007 r. na wzrost krajowych cen wielu produktów rolnych wp!yn"!a przede wszystkim sytuacja na rynkach #wiatowych, która przyczyni!a si" do zwi"kszenia eksportu. W efekcie pomimo dobrych zbiorów oraz wysokiej poda$y produktów pochodzenia zwierz"cego wi"kszo#' produktów rolnych podro$a!a, dochody rolników by!y wy$sze. Przeci"tny wzrost cen wi"kszo#ci produktów rolnych sprzedawanych z gospodarstwa indywidualnego przekroczy! dynamik" cen towarów i us!ug zakupywanych przez rolników na cele bie$%cej produkcji, inwestycyjne oraz konsumpcyjne (14,5%, wobec 6,8%). W rezultacie, wska(nik relacji cen („no$yce cen”) wyniós! 107,2 (wobec 102,0 w 2006 r.) i by! najkorzystniejszy od 1995 r. W 2008 r. w porównaniu z rokiem 2007 wyra(nie pogorszy!y si" rynkowe uwarunkowania produkcji rolnej. Przeci"tny wzrost cen towarów i us!ug zakupywanych na cele bie$%cej produkcji rolniczej, inwestycyjne oraz konsumpcyjne (12,3%) by! znacznie wy$szy od dynamiki cen produktów rolnych sprzedawanych przez gospodarstwa indywidualne (wzrost o 3,1%). W rezultacie wska(nik relacji cen („no$yce cen”) obni$y! si" do 91,8 (ze 107,2 w 2007 r.). W 2008 r., w stosunku do 2007 r., odnotowano bardzo wysoki wzrost cen towarów i us!ug zakupywanych na bie$%c% produkcj" rolnicz% oraz przeznaczonych na cele inwestycyjne. Cena nawozów wzros!a #rednio o 38,4%, pasz – o 14,5%, #rodków ochrony ro#lin – o 9,9%, paliw – o 7,2%. Wzrost cen pozosta!ych grup #rodków do produkcji rolnej wynosi! od 3% do 9%. Wzrost cen #rodków do produkcji rolnej w zasadniczy sposób przyczyni! si" do spadku dochodów rolników w 2008 r. Ocenia si", $e w 2009 r. #rednie ceny zbó$, rzepaku i mleka ukszta!tuj% si" na poziomie znacznie ni$szym ni$ przed rokiem, wzrosn% natomiast #rednie ceny $ywca wieprzowego. W przypadku buraków cukrowych – zgodnie z harmonogramem reformy rynku cukru obowi%zuj%cej od 1 lipca 2006 r. – cena minimalna wyra$ona w euro kolejny rok z rz"du ulega obni$ce (o ok. 6%). Nale$y jednak pami"ta', $e o poziomie ceny buraków w 2009 r. zadecyduje ostatecznie kurs euro. Ceny #rodków wykorzystywanych do produkcji rolnej w I kwartale 2009 r. by!y do#' stabilne i dynamika ich zmian w odniesieniu do 2008 r. by!a niewielka. Na podstawie bada* prowadzonych pod kierunkiem IERiG&-PIB w systemie AGROKOSZTY oraz Polski FADN, w opracowaniu przedstawiono podstawowe informacje na temat sytuacji dochodowej g!ównych produktów rolniczych w latach 2007-2009. Uzyskane wyniki daj% wiarygodny obraz sytuacji w grupach gospodarstw uczestnicz%cych w badaniach.

21

2.4.1. Zbo#a Sytuacja na rynku #wiatowym, a zw!aszcza na rynku unijnym ma znacz%cy wp!yw na ceny w kraju. W sezonie 2007/2008 ceny zbó$ w Polsce, pomimo zadawalaj%cych zbiorów, osi%gn"!y bardzo wysoki poziom. Ma!a poda$ ziarna u g!ównych producentów zbó$ UE (Niemcy, Francja), na skutek s!abych zbiorów i niskiego stanu zapasów wzmaga!a import na zbo$a z ta*szych rynków europejskich, m.in. z Polski. Doprowadzi!o to do dynamicznego wzrostu cen w kraju. )rednie ceny zbó$ przekracza!y poziom sprzed roku od ok. 48% do ok. 66% w skupie i do 58% na targowiskach. Od pocz%tku 2008 r. ograniczenie krajowej poda$y ziarna przyczyni!o si" do utrzymania wzrostowej tendencji ich cen. Spowodowa!o to, $e polskie zbo$e by!o jednym z najdro$szych w Europie. Wzrost cen zbó$ zosta! zahamowany w kwietniu 2008 r., gdy obni$y!y si" ich ceny na rynkach zagranicznych, a zw!aszcza w krajach o#ciennych i zwi"kszy! si" import. W 2008 r. dobre zbiory zbó$ w Polsce, jak równie$ znacznie wy$sze ni$ przed rokiem zbiory w Europie i na )wiecie, wp!yn"!y na spadek cen. G!"boki spadek krajowych cen zbó$ nast%pi! w okresie $niw i spowodowa!, $e od wrze#nia polskie zbo$e jest jednym z najta*szych. Ocenia si", $e do wrze#nia 2009 r. ceny zbó$ b"d% kszta!towa!y si" pod wp!ywem du$ej poda$y ziarna z ubieg!orocznych zbiorów. Rosn%ce zapasy w UE powodowa' b"d% utrzymywanie si" cen na relatywnie niskim poziomie. Mog% one nieco wzrosn%' w okresie przednówka, ale w okresie zbiorów nale$y spodziewa' si" ich sezonowego spadku. W rachunkach przeprowadzonych dla pszenicy ozimej i $yta, cena sprzeda$y ziarna w 2009 r. oszacowana zosta!a na podstawie danych GUS, opinii ekspertów z IERiG&-PIB oraz prognoz wykonanych przez ARR. Pszenica ozima Szacuje si", $e w 2009 r. w porównaniu do roku 2008, zmiana cen #rodków do produkcji rolnej oraz przewidywana sytuacja produkcyjno-cenowa spowoduje (Tabela 7): ! spadek warto#ci produkcji o 24%, g!ównym czynnikiem decyduj%cym jest znaczny spadek ceny sprzeda$y ziarna (o 21%); ! utrzymanie si" kosztów uprawy na poziomie zbli$onym do roku poprzedniego; ! silny spadek dochodu z dzia!alno#ci – o 49%, decyduje o tym ni$szy poziom warto#ci produkcji. W latach 2007-2009 poziom dochodu z dzia!alno#ci z uprawy pszenicy ozimej wykazuje wyra(n% tendencj" spadkow%. O pogarszaj%cej si" sytuacji #wiadczy równie$ sukcesywnie rosn%cy udzia! kosztu produkcji w cenie sprzeda$y ziarna, który w 2007 r. wynosi! 46%, a w 2009 r. a$ 75%. W takiej sytuacji wzrasta rola dop!at, udzia! p!atno#ci uzupe!niaj%cej w dochodzie z dzia!alno#ci w 2007 r. wynosi! 11%, podczas gdy w 2009 r. – 25%.

22

Tabela 1. Tabela 7. Produkcja, koszty i dochody z uprawy pszenicy ozimej w latach 2007-2009 (dane szacunkowe) Wyszczególnienie

)rednio w gospodarstwach uprawiaj%cych pszenic" ozim%

Wska(niki zmian

2008

2008/2007 2009/2008

2007

2009

145

Liczba badanych gospodarstw Pow. uprawy pszenicy ozimej

ha/gosp.

Plon ziarna*

dt/ha

Cena sprzeda$y ziarna

18,09 53,5

56,0

53,3

1,05

0,95

z!/dt

76,95 72,32 57,33 Na 1 ha uprawy

0,94

0,79

Warto#' produkcji ogó!em

z!

4145

4078

3087

0,98

0,76

Koszty bezpo#rednie ogó!em

z!

962

1263

1264

1,31

1,001

Nadwy$ka bezpo#rednia bez dop!at

z!

3183

2815

1823

0,88

0,65

Koszty po#rednie ogó!em

z!

930

1034

1032

1,11

0,998

Dochód z dzia!alno#ci bez dop!at

z!

2253

1782

791

0,79

0,44

Dop!aty (p!atno#' uzupe!niaj%ca)

z!

285

260

260

0,91

1,00

Dochód z dzia$alno!ci

z$

2538

2042

1051

0,80

0,51

KOSZTY OGÓ%EM

z"

1892

2297

2296

1,21

1,00

Koszt produkcji 1 dt pszenicy ozimej

z!/dt

35,38

41,04

43,12

1,16

1,05

koszt jednostkowy (z!/dt) / cena sprzeda$y (z!/dt)

0,46

0,57

0,75

dop!aty (z!/ha) / dochód z dzia!alno#ci (z!/ha)

0,11

0,13

0,25

Relacja:

* Wysoko#' plonu w 2009 roku - dla potrzeb niniejszego rachunku - przyj"to na poziomie #redniego plonu z lat 2004-2008.

&yto ozime Szacuje si", $e w 2009 r. w porównaniu do roku 2008, zmiana cen #rodków do produkcji rolnej oraz przewidywana sytuacja produkcyjno-cenowa spowoduje (Tabela 8): ! spadek warto#ci produkcji o 27%, g!ównym czynnikiem decyduj%cym jest znaczny spadek ceny sprzeda$y ziarna (o 25%); ! utrzymanie si" kosztów uprawy na poziomie zbli$onym do roku poprzedniego; ! bardzo silny spadek dochodu z dzia!alno#ci – o 60%, decyduje o tym ni$szy poziom warto#ci produkcji. W latach 2007-2009 obserwuje si" systematyczny spadek dochodowo#ci uprawy $yta ozimego. Ta niekorzystna tendencja jest wywo!ana w g!ównej mierze spadkiem ceny ziarna oraz wzrostem kosztów uprawy (lata 2007-2008). Koszty produkcji ziarna $yta maj% coraz wi"kszy udzia! w cenie jego sprzeda$y. W 2009 r., wed!ug prognoz, koszt wyprodukowania 23

1 dt $yta b"dzie stanowi! a$ 98% jego ceny. W takim w przypadku wida' jak wa$nym elementem w kszta!towaniu dochodu z dzia!alno#ci s% dop!aty (ich udzia! wynosi a$ 86%). W 2009 r. osi%gni"ty dochód z dzia!alno#ci bez tych dop!at – w przeliczeniu na 1 ha uprawy $yta – wynosi!by zaledwie 44 z!. Tabela 8.

Tabela 2.

Produkcja, koszty i dochody z uprawy #yta ozimego w latach 2007-2009 (dane szacunkowe) )rednio w gospodarstwach uprawiaj%cych $yto ozime

Wyszczególnienie

2007

2008

Wska(niki zmian

2009

2008/2007 2009/2008

124

Liczba badanych gospodarstw Pow. uprawy $yta ozimego

ha/gosp.

Plon ziarna*

dt/ha

Cena sprzeda$y ziarna

z!/dt

Warto#' produkcji ogó!em

11,34 28,7

29,9

29,1

1,04

0,97

61,91 56,47 42,25 Na 1 ha uprawy

0,91

0,75

z!

1791

1704

1246

0,95

0,73

Koszty bezpo#rednie ogó!em

z!

484

661

661

1,37

1,00

Nadwy$ka bezpo#rednia bez dop!at

z!

1307

1043

585

0,80

0,56

Koszty po#rednie ogó!em

z!

490

542

541

1,11

0,998

Dochód z dzia!alno#ci bez dop!at

z!

817

501

44

0,61

0,09

Dop!aty (p!atno#' uzupe!niaj%ca)

z!

285

261

261

0,92

1,00

Dochód z dzia$alno!ci

z$

1102

762

305

0,69

0,40

KOSZTY OGÓ%EM

z"

974

1203

1202

1,24

1,00

Koszt produkcji 1 dt $yta ozimego

z!/dt

33,96

40,27

41,37

1,19

1,03

koszt jednostkowy (z!/dt) / cena sprzeda$y (z!/dt)

0,55

0,71

0,98

dop!aty (z!/ha) / dochód z dzia!alno#ci (z!/ha)

0,26

0,34

0,86

Relacja:

* Wysoko#' plonu w 2009 roku - dla potrzeb niniejszego rachunku - przyj"to na poziomie #redniego plonu z lat 2004-2008.

24

2.4.2. Rzepak ozimy W 2007 r. nast%pi!o pogorszenie op!acalno#ci produkcji rzepaku wzgl"dem op!acalno#ci produkcji pszenicy, z powodu znacznie wi"kszego wzrostu cen skupu jak i plonów pszenicy ni$ rzepaku. W 2008 r. cena skupu rzepaku by!a o ponad 31% wy$sza ni$ w 2007 r. Przy mniejszym wzro#cie cen skupu pszenicy, relacja cen rzepak/pszenica poprawi!a si". Wed!ug ekspertów z IERiG&-PIB w najbli$szych latach koniunktura na rynku rzepaku b"dzie prawdopodobnie dobra. Ocenia si", $e ceny na rynku krajowym i europejskim b"d% wysokie, z uwagi na rosn%cy popyt na olej rzepakowy zu$ywany w produkcji biopaliw (ma to bezpo#redni zwi%zek z realizacj% Narodowego Celu Wska(nikowego, ustanawiaj%cego obowi%zkowy, minimalny poziom biokomponentów w ogólnej ilo#ci paliw ciek!ych) oraz ograniczone w Polsce jak i w pozosta!ych krajach UE mo$liwo#ci rozwoju produkcji rzepaku. W rachunku przeprowadzonym dla rzepaku ozimego cena sprzeda$y nasion w 2009 r. oszacowana zosta!a na podstawie opinii ekspertów z IERiG&-PIB. Szacuje si", $e w 2009 r. w porównaniu do roku 2008, zmiana cen #rodków do produkcji rolnej oraz przewidywana sytuacja produkcyjno-cenowa spowoduje (Tabela 9): ! spadek warto#ci produkcji o 6%, czynnikiem determinuj%cym jest spodziewany spadek ceny sprzeda$y nasion (o 5%), ! utrzymanie si" kosztów uprawy na poziomie zbli$onym do roku poprzedniego, ! spadek dochodu z dzia!alno#ci – o 17%, decyduje o tym ni$szy poziom warto#ci produkcji. Obliczenia wskazuj%, $e w latach 2007-2009 poziom dochodu z uprawy rzepaku ozimego podlega znacznym wahaniom. Po spadku w 2007 r., w roku 2008 g!ównie w wyniku silnego wzrostu ceny sprzeda$y nasion (o 31%) nast%pi!a poprawa sytuacji – dochód wzrós! o 54%. Natomiast w 2009 r. – na skutek prognozowanego spadku ceny sprzeda$y nasion – jego poziom obni$y si" o 17% w stosunku do 2008 r., jednak o 28% przewy$szy dochód zrealizowany w 2007 r. Ocenia si", $e w 2009 r. udzia! kosztu produkcji w cenie sprzeda$y nasion ukszta!tuje si" na poziomie 79% i b"dzie o 5 p.p. wy$szy ni$ rok wcze#niej. Dop!aty s% istotnym wsparciem dochodów rolników, w 2009 r. p!atno#' uzupe!niaj%ca do uprawy rzepaku b"dzie stanowi!a ok. 25% poziomu zrealizowanego dochodu.

25

Tabela9.3. Tabela Produkcja, koszty i dochody z uprawy rzepaku ozimego w latach 2007-2009 (dane szacunkowe) )rednio w gospodarstwach uprawiaj%cych rzepak ozimy

Wyszczególnienie

2007

2008

2009

Wska(niki zmian 2008/2007 2009/2008

122

Liczba badanych gospodarstw Pow. uprawy rzepaku ozimego

ha/gosp.

Plon nasion*

dt/ha

Cena sprzeda$y nasion

z!/dt

Warto#' produkcji ogó!em

19,61 30,9

32,0

31,9

1,04

0,996

94,12 123,53 116,91 Na 1 ha uprawy

1,31

0,95

z!

2911

3949

3729

1,36

0,94

Koszty bezpo#rednie ogó!em

z!

1284

1728

1729

1,35

1,001

Nadwy$ka bezpo#rednia bez dop!at

z!

1626

2221

2000

1,37

0,90

Koszty po#rednie ogó!em

z!

1090

1208

1206

1,11

0,998

Dochód z dzia!alno#ci bez dop!at

z!

537

1013

794

1,89

0,78

Dop!aty (p!atno#' uzupe!niaj%ca)

z!

291

266

266

0,91

1,00

Dochód z dzia$alno!ci

z$

828

1279

1060

1,54

0,83

KOSZTY OGÓ%EM

z"

2374

2936

2935

1,24

1,00

Koszt produkcji 1 dt rzepaku ozimego

z!/dt

76,75

91,85

92,13

1,20

1,00

koszt jednostkowy (z!/dt) / cena sprzeda$y (z!/dt)

0,82

0,74

0,79

dop!aty (z!/ha) / dochód z dzia!alno#ci (z!/ha)

0,35

0,21

0,25

Relacja:

* Wysoko#' plonu w 2009 roku - dla potrzeb niniejszego rachunku - przyj"to na poziomie #redniego plonu z lat 2004-2008.

2.4.3. Buraki cukrowe Rynek cukru jest regulowany #ci#le mechanizmami WPR, którym RP podlega od momentu wst%pienia do struktur unijnych. Zgodnie z harmonogramem reformy rynku cukru obowi%zuj%cej od 1 lipca w 2006 r. – zasadniczo obni$aj%cej cen" minimaln% na buraki cukrowe w kolejnych kampaniach i wprowadzaj%cej rekompensaty w formie p!atno#ci cukrowej – w latach 2007-2008 tendencje na rynku cukru wyznaczy!y nast"puj%ce zasady: ! cena minimalna na buraki (o standardowej zawarto#ci cukru 16%) wynosi!a w 2007 r. 29,78 EUR/t, natomiast w roku 2008 ju$ nieco mniej – 27,83 EUR/t 17 ;

17

Rozporz%dzenie Rady (WE) nr 1234/2007 z dnia 22 pa(dziernika 2007 r. ustanawiaj%ce wspóln% organizacj" rynków rolnych oraz przepisy szczegó!owe dotycz%ce niektórych produktów rolnych (Dz.WE L 299 z 16.11.2007).

26

! w zamian za obni$k" ceny minimalnej plantatorom przys!ugiwa!a p!atno#' cukrowa w wysoko#ci: 37,29 z!/t 18 – w 2007 r., a rok pó(niej – 39,45 z!/t buraków 19 . Na rok 2009 – w #wietle kontynuowanej reformy – cena minimalna 1 t buraków cukrowych zosta!a ustalona na poziomie 26,29 EUR, a zatem o ok. 6% ni$szym ni$ w 2007 r. Wp!yw mechanizmów WPR i nie tylko, doskonale odzwierciedlaj% dane otrzymane w ramach bada* systemu AGROKOSZTY. Dowiod!y one, $e o ile w 2007 r. plantatorzy na 1 ha buraków cukrowych zyskali 3 103 z! dochodu z tej dzia!alno#ci, o tyle w roku 2008 a$ 5,6krotnie mniej. Z!o$y!a si" na to ni$sza cena sprzeda$y (o 16,8%) i du$o s!absze plonowanie (o 14,4%). Na domiar z!ego w 2008 r. znacznie podro$a!y #rodki produkcji (zw!aszcza nawozy mineralne), co wyra(nie zwi"kszy!o kosztoch!onno#' uprawy 1 ha buraków (o 17,2%). Szacuje si", $e w 2009 r. w porównaniu do roku 2008, zmiana cen #rodków do produkcji rolnej, przewidywana sytuacja produkcyjna, a przede wszystkim mechanizmy WPR, którym podlega rynek cukru, spowoduj% (Tabela 10): !

spadek warto#ci produkcji o 4%, czynnikiem determinuj%cym jest spadek ceny buraków (o ok. 6%);

!

utrzymanie si" kosztów uprawy na poziomie zbli$onym do roku poprzedniego;

!

spadek dochodu z dzia!alno#ci a$ o 30%.

Na przestrzeni analizowanych 3 lat obserwuje si" pogarszaj%c% si" relacj" kosztu produkcji 1 dt korzeni do ich ceny – o ile w 2007 r. cena z nawi%zk% pokry!a koszt jednostkowy, o tyle w 2008 r. koszt jednostkowy przewy$szy! cen" sprzeda$y korzeni. Ocenia si", $e w 2009 r. powtórzy si" sytuacja z roku 2008. Wart podkre#lenia jest równie$ fakt, $e gdyby nie p!atno#' cukrowa uprawa buraków w 2008 r. by!aby niedochodowa. Podobnie zreszt% nale$y domniemywa', je#li chodzi o rok 2009. Relacje dop!at do dochodu z dzia!alno#ci w latach 2007-2009 ukazuj% coraz wy$szy stopie* uzale$nienia dochodów rolników od dop!at.

18

Rozporz%dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 grudnia 2007 r. w sprawie stawki p!atno#ci cukrowej za 2007 r. (Dz.U. Nr 247, poz. 1836). 19 Rozporz%dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 listopada 2008 r. w sprawie stawki p!atno#ci cukrowej za 2008 r. (Dz.U. Nr 201, poz 1245).

27

Tabela 10. Tabela 4.

Produkcja, koszty i dochody z uprawy buraków cukrowych w latach 2007-2009 )rednio w gospodarstwach uprawiaj%cych buraki cukrowe 2007 2009 2008

Wyszczególnienie

dane rzeczywiste

dane szacunkowe

Wska(niki zmian 2008/2007 2009/2008

185

Liczba badanych gospodarstw Pow. uprawy buraków cukrowych

ha/gosp.

Plon korzeni*

dt/ha

Cena sprzeda$y korzeni**

z!/dt

Warto#' produkcji ogó!em

7,84 548

469

476

0,86

1,01

10,70 8,91 Na 1 ha uprawy

8,42

0,83

0,94

z!

5887

4203

4033

0,71

0,96

Koszty bezpo#rednie ogó!em

z!

2146

2657

2660

1,24

1,001

Nadwy$ka bezpo#rednia bez dop!at

z!

3741

1546

1373

0,41

0,89

Koszty po#rednie ogó!em

z!

2083

2300

2296

1,10

1,00

Dochód z dzia!alno#ci bez dop!at

z!

1658

-754

-923

x

Dop!aty (p!atno#' cukrowa)

z!

1445

1308

1308

0,91

1,00

Dochód z dzia$alno!ci

z$

3103

554

385

0,18

0,70

KOSZTY OGÓ%EM

z"

4229

4957

4956

1,17

1,00

Koszt produkcji 1 dt buraków cukrowych

z!/dt

7,72

10,57

10,41

1,37

0,99

koszt jednostkowy (z!/dt) / cena sprzeda$y (z!/dt)

0,72

1,19

1,24

dop!aty (z!/ha) / dochód z dzia!alno#ci (z!/ha)

0,47

2,36

3,40

x

Relacja:

* Wysoko#' plonu w 2009 roku - dla potrzeb niniejszego rachunku - przyj"to na poziomie #redniego plonu z lat 2004-2008. ** Cena buraków cukrowych w 2009 r. zosta!a okre#lona na podstawie zmiany ceny minimalnej w euro. [x] - oznacza, $e wykonanie oblicze* by!o nieuzasadnione.

2.4.4. Mleko W 2007 r., #rednia cena mleka w skupie wynosi!a 1,07 z!/litr i w stosunku do 2006 r. wzros!a o 15,3%. Wzrost trwa! nieprzerwanie ca!y rok, a w grudniu zosta!a „wywindowana” a$ do 1,32 z! za 1 litr (wg GUS), przyczyni!a si" do tego mniejsza poda$ mleka oraz du$y wzrost cen na rynku #wiatowym. W 2008 r. mleko nale$a!o do najsilniej taniej%cych produktów rolniczych. Po bardzo dynamicznym wzro#cie w roku poprzednim, w grudniu 2008 r. w relacji do grudnia 2007 r. jego cena obni$y!a si" o 32,7%. Natomiast w skali roku ukszta!towa!a si" na poziomie 1,02 z!

28

za litr, tj. o 4,6% ni$ej ni$ rok wcze#niej. Przyczyn% spadku by! wzrost poda$y mleka oraz pogorszenie #wiatowej koniunktury. W 2008 r. cenowe uwarunkowania produkcji mleka by!y znacznie gorsze ni$ rok wcze#niej jednak z uwagi na jeszcze wysokie ceny w pierwszej po!owie 2008 r., #rednia cena p!acona w okresie trzech kwarta!ów by!a o ponad 5% wy$sza ni$ rok wcze#niej. Pomimo to polski surowiec by! nadal jednym z ta*szych w UE. Wed!ug danych Komisji Europejskiej, w lipcu 2008 r. #rednia cena mleka w Polsce wynosi!a 31,14 euro/100 kg i by!a o 10,6% ni$sza od #redniej unijnej oraz o ok. 15% ni$sza ni$ w UE-15. Eksperci prognozuj%, $e w roku 2009 spadek #redniorocznych cen b"dzie g!"bszy ni$ w roku ubieg!ym, bowiem w nowy rok rolnicy weszli z niskimi cenami. Ocenia si", $e w 2009 r. #rednioroczna cena skupu mleka mo$e spa#' o ponad 10 % w stosunku do 2008 r. W rachunku przeprowadzonym dla mleka, cena jego sprzeda$y w 2009 r. oszacowana zosta!a na podstawie danych GUS, opinii ekspertów z IERiG&-PIB oraz prognoz wykonanych przez ARR. Szacuje si", $e w 2009 r. w porównaniu do roku 2008, zmiana cen #rodków do produkcji rolnej oraz przewidywana sytuacja produkcyjno-cenowa spowoduje (Tabela 11): !

spadek warto#ci produkcji o 11%, czynnikiem decyduj%cym jest spadek ceny sprzeda$y mleka (o 15%);

!

spadek kosztów utrzymania 1 krowy mlecznej o 5%, g!ównie w wyniku ni$szych cen zbó$ paszowych i mieszanek przemys!owych;

!

spadek dochodu z dzia!alno#ci – o 25%, decyduje o tym ni$szy poziom warto#ci produkcji.

W latach 2007-2009 poziom dochodu z dzia!alno#ci uzyskany z produkcji mleka wykazuje wyra(n% tendencj" spadkow%. W roku 2008 zadecydowa!a o tym obni$ka ceny sprzeda$y mleka oraz wy$sze koszty poniesione na utrzymanie krów mlecznych, natomiast w 2009 r. wy!%cznie spadek ceny mleka. O pogarszaj%cej si" sytuacji #wiadczy równie$ sukcesywnie rosn%cy udzia! kosztu produkcji w cenie mleka, który w 2007 r. wynosi! 70%, w 2008 r. – 81%, a w 2009 r. – 88%. Oznacza to, $e nadwy$ka jaka pozostaje rolnikowi po pokryciu kosztów produkcji 1 litra mleka sukcesywnie maleje, w 2007 r. wynosi!a ona - 0,34 z! na 1 litr mleka, w 2008 r. – 0,21, a w 2009 r. tylko 0,11 z!. Udzia! dop!at w dochodzie z dzia!alno#ci jest niewielki (7-11%), chocia$ w zaistnia!ych uwarunkowaniach ich rola sukcesywnie wzrasta.

29

Tabela Tabela 11.5. Produkcja, koszty i dochody z produkcji mleka w latach 2007-2009 (dane szacunkowe) )rednio w gospodarstwach utrzymuj%cych krowy mleczne

Wyszczególnienie

2007

2008

2009

Wska(niki zmian 2008/2007 2009/2008

158

Liczba badanych gospodarstw

20,0

)rednioroczny stan krów

szt.

Wydajno#' mleczna krów

litr

5603

5864

1,03

1,02

Cena sprzeda$y mleka

z!/litr

1,15 1,09 0,93 Na 1 krow' mleczn&

0,95

0,85

Warto#' produkcji ogó!em

z!

7052

6922

6167

0,98

0,89

Koszty bezpo#rednie ogó!em

z!

2586

2899

2666

1,12

0,92

Nadwy$ka bezpo#rednia bez dop!at

z!

4466

4022

3501

0,90

0,87

Koszty po#rednie ogó!em

z!

1974

2140

2136

1,08

0,998

Dochód z dzia!alno#ci bez dop!at

z!

2493

1883

1365

0,76

0,72

Dop!aty

z!

185

171

171

0,92

1,00

Dochód z dzia$alno!ci

z$

2677

2054

1536

0,77

0,75

KOSZTY OGÓ%EM

z"

4560

5039

4802

1,11

0,95

Koszt produkcji 1 l mleka

z!/litr

0,81

0,88

0,82

1,09

0,93

koszt jednostkowy (z!/l) / cena sprzeda$y (z!/l)

0,70

0,81

0,88

dop!aty (z!/krow") / dochód z dzia!alno#ci (z!/krow")

0,07

0,08

0,11

*

5749

Relacja:

*

Dop!aty obejmuj% p!atno#ci uzupe!niaj%ce (w tym p!atno#' zwierz"c%) w przeliczeniu na powierzchni" paszow% zaanga$owan% na 1 krow" mleczn%.

2.4.5. (ywiec wieprzowy Od wej#cia RP na wspólny rynek sytuacja poda$owo-popytowa w innych krajach cz!onkowskich silnie oddzia!uje na kszta!towanie si" cen produktów rolnych w Polsce. Mo$liwo#' swobodnego przep!ywu towarów na terytorium UE znacznie os!abi!a korelacj" krajowych cen $ywca i mi"sa wieprzowego z jego produkcj% i poda$% w kraju. Otwarto#' rynku spowodowa!a, $e przy aprecjacji z!otego oraz odmiennej fazie cyklu produkcji u innych wiod%cych producentów $ywca wieprzowego, import rekompensowa! spadek produkcji krajowej i przeciwdzia!a! wzrostowi cen $ywca wieprzowego w Polsce. W wyniku os!abienia konkurencyjno#ci cenowej polskiej wieprzowiny na rynku krajowym i na rynkach zagranicznych od po!owy 2007 r. rós! jej import, a mala! eksport (w 2007 r. import wieprzowiny w ekwiwalencie mi"sa by! o 40% wi"kszy ni$ w 2006 r., a eksport o ponad 13% mniejszy).

30

W 2007 r. utrzymuj%ca si" wysoka poda$ $ywca wieprzowego przy stabilnym popycie, powodowa!a dalszy spadek jego cen, co przy rosn%cych cenach zbó$ wp!yn"!o na drastyczny spadek op!acalno#ci produkcji. Niekorzystne tendencje na rynku wieprzowiny znalaz!y odzwierciedlenie w przej#ciu do kolejnej fazy cyklu #wi*skiego, tj. do redukcji stada i ograniczania produkcji. W sezonie 2007/2008, pomimo dobrych krajowych zbiorów zbó$ i zaznaczaj%cego si" spadku poda$y $ywca, warunki chowu trzody uleg!y dalszemu pogorszeniu. Przyczyn% tego stanu rzeczy by!y wysokie ceny zbó$ i rosn%ca poda$ wieprzowiny w innych pa*stwach cz!onkowskich Unii. Pog!"biaj%cy si" spadek krajowej produkcji, wynikaj%cy z za!amania chowu trzody chlewnej, przy dro$ej%cym imporcie (w nast"pstwie os!abienia polskiej z!otówki), wp!yn%! na dynamiczny wzrost cen skupu $ywca wieprzowego. Od po!owy 2008 r. utrzymuj% si" one na najwy$szym po akcesji do UE poziomie. Wed!ug danych GUS, w marcu 2009 r. za trzod" chlewn% w skupie p!acono #rednio 4,78 z!/kg (bez VAT), o 32% wi"cej ni$ przed rokiem. Ocenia si", $e w ca!ym 2009 r. w wyniku utrzymuj%cego si" spadku poda$y wieprzowiny na rynku krajowym, ceny skupu $ywca w Polsce b"d% wy$sze ni$ w 2008 r. Wzrostowi krajowych cen $ywca wieprzowego b"d% sprzyja' przewidywane wy$sze ceny w pozosta!ych pa*stwach cz!onkowskich. W rachunku przeprowadzonym dla $ywca wieprzowego w 2009 r. cena sprzeda$y $ywca oszacowana zosta!a na podstawie danych GUS, opinii ekspertów z IERiG&-PIB oraz prognoz wykonanych przez ARR. Szacuje si", $e w 2009 r. w porównaniu do roku 2008, zmiana cen #rodków do produkcji rolnej oraz przewidywana sytuacja produkcyjno-cenowa spowoduje (Tabela 12): !

wzrost warto#ci produkcji o 21% – jest to przewidywany wzrost ceny skupu $ywca wieprzowego,

!

utrzymanie si" kosztów produkcji na poziomie zbli$onym do roku poprzedniego,

!

wzrost dochodu z dzia!alno#ci – wed!ug przeprowadzonego rachunku symulacyjnego wyniesie on 2 z!/100 kg $ywca brutto.

Szacuje si", $e w roku 2009 dochód z dzia!alno#ci z produkcji $ywca wieprzowego b"dzie warto#ci% dodatni% co oznacza, $e jednostkowy koszt wyprodukowania $ywca b"dzie ni$szy od ceny jak% rolnik uzyska za surowiec rze(ny. Wynik ten nabiera dodatkowego znaczenia w #wietle faktu, $e przez ostatnie lata produkcja $ywca wieprzowego by!a niedochodowa – jednostkowy koszt produkcji 1 kg $ywca by! wy$szy od ceny sprzeda$y 1 kg – o 24% w 2007 r. i o 20% w roku 2008. Korzystna dla krajowych producentów $ywca koniunktura na rynku w 2009 r. (spadek cen zbó$, redukcja krajowego pog!owia trzody, ograniczony import zwierz%t i mi"sa) spowoduje, $e znajd% si" oni w korzystniejszej sytuacji dochodowej, jednak poziom uzyskanego dochodu b"dzie w du$ej mierze zale$a! od zdolno#ci zarz%dczych rolnika i decyzji podj"tych w okresie silnej dekoniunktury na rynku trzody chlewnej (lata 20062007). 31

Produkcja, koszty i dochody z produkcji #ywca wieprzowego w latach 2007-2009 (dane szacunkowe) )rednio w gospodarstwach produkuj%cych $ywiec

Wyszczególnienie

2007

2008

Tabela12. 6. Tabela

Wska(niki zmian

2009

2008/2007 2009/2008

114

Liczba badanych gospodarstw Produkcja $ywca netto (przyrost)*

dt/gosp.

211,10

Produkcja $ywca brutto**

dt/gosp.

395,14

)rednia waga sprzedawanych tuczników

kg/szt.

104

)rednioroczna cena sprzeda$y $ywca

z!/kg

Warto#' produkcji ogó!em

z!

358

411

Koszty bezpo#rednie ogó!em

z!

348

Nadwy$ka bezpo#rednia bez dop!at

z!

Koszty po#rednie ogó!em

3,58 4,11 4,96 Na 100 kg #ywca brutto

1,15

1,21

496

1,15

1,21

391

389

1,12

0,99

10

20

107

2,00

5,35

z!

96

105

105

1,09

1,00

Dochód z dzia!alno#ci bez dop!at

z!

-86

-84

2

Dop!aty

z!

-

-

-

Dochód z dzia$alno!ci

z$

-86

-84

2

KOSZTY OGÓ%EM

z"

443

495

494

1,12

0,998

Koszt produkcji 1 kg $ywca

z!/kg

4,43

4,95

4,94

1,12

0,998

koszt jednostkowy (z!/kg) / cena sprzeda$y (z!/kg)

1,24

1,20

0,996

Relacja: *

Produkcja $ywca netto jest to roczny przyrost wagowy uzyskany na stadzie tuczników. Przyrost + waga zwierz%t z zakupu. [-] - oznacza, $e dane zjawisko nie wyst%pi!o [x] - oznacza, $e wykonanie oblicze* by!o nieuzasadnione.

**

32

x

x

x

x

2.5. Samowystarczalno!" #ywno!ciowa Polski w !wietle WPR 2008 r. dodatnie saldo handlu zagranicznego sektora $ywno#ciowego w stosunku do roku poprzedniego zmala!o o 25% do 1,5 mld euro. Decyduj%cy wp!yw na to mia!o utrzymywanie si" przez wi"ksz% cz"#' roku niekorzystnego dla eksportu kursu walutowego, w warunkach spadaj%cych cen na #wiatowych rynkach, w tym zw!aszcza zbó$ i przetworów mlecznych. W po!owie roku kurs EUR do z!otego wynosi! poni$ej 3,3, a USD w granicach 2,2, co mocno os!abi!o nasz% konkurencyjno#' zarówno w strefie euro jak i dolarowej. Dopiero w grudniu kurs EUR przekroczy! 4 z!, a USD wzrós! do prawie 3 z!, co znacz%co poprawi!o konkurencyjno#' polskiego eksportu. Na rozwój sytuacji w 2009 r., przy stosunkowo stabilnej sytuacji na rynkach krajowych, decyduj%cy wp!yw b"d% mia!y czynniki zewn"trzne, a mianowicie zasi"g i skala kryzysu ekonomicznego, a tak$e kurs wymiany z!otego do euro i dolara USA. Skutki spowolnienia gospodarczego da!y o sobie zna' ju$ w ko*cu 2008 r., kiedy nast%pi! spadek obrotów handlu zagranicznego. W wyniku s!abn%cego popytu na rynkach unijnych w 2009 r. dojdzie do stagnacji polskiego eksportu rolno-spo$ywczego, mimo $e kurs walutowy b"dzie sprzyja! eksportowi (wi"kszo#' analityków uwa$a, $e w 2009 r. kurs walutowy mo$e waha' si" w granicach 4,5 z!/EUR) oraz do ograniczenia importu, co spowoduje popraw" dodatniego salda obrotów. Eksport polskich produktów rolno-spo$ywczych jest zdominowany towarami przemys!u spo$ywczego, które w 2008 r. stanowi!y 85% w uj"ciu warto#ciowym. Nadwy$ka w handlu tymi produktami wynios!a 3,0 mld EUR. Natomiast w handlu produktami rolnictwa (towary o charakterze surowcowym) od lat wyst"puje deficyt (1,5 mld EUR w 2008 r.). Udzia! produktów rolnictwa w imporcie stanowi 30%. Do kraju sprowadzamy znaczne ilo#ci produktów o charakterze surowcowym, w tym te nie produkowane u nas (np. #ruta sojowa, owoce cytrusowe, kawa, herbata, kakao). Du$a cz"#' tych surowców podlega przetworzeniu i jest reeksportowana. Wobec tego mo$na stwierdzi', $e Polska jest krajem nadwy$kowym w produkcji $ywno#ci, jednak do produkcji $ywno#ci sprowadza du$e ilo#ci surowców, co przyczynia si" do utrzymania ujemnego bilansu obrotów na poziomie rolnictwa. Problem samowystarczalno#ci $ywno#ciowej mo$na rozpatrywa' tylko na poszczególnych rynkach. Przedstawiamy nast"puj%ce podstawowe rynki rolno-$ywno#ciowe, najbardziej istotne z punktu widzenia mo$liwo#ci rozwojowych rolnictwa z jednej strony, a z drugiej, decyduj%ce dla funkcjonowania rynku $ywno#ciowego jako ca!o#ci i jego równowagi.

2.5.1. Rynek zbó# Niewystarczaj%ca produkcja i niedostosowanie poda$y do krajowego zapotrzebowania na zbo$a oraz zwi%zane z tym wysokie ryzyko cenowe powodowa!y, $e Polska, mimo posiadania du$ego potencja!u produkcyjnego w postaci znacznych zasobów ziemi u$ytkowanej

33

rolniczo 20 i co najmniej przeci"tnej jako#ci rolniczej przestrzeni produkcyjnej21 , od lat jest krajem, importuj%cym zbo$a. Po 1990 r. liczba lat niedoborowych (14) znacznie przekracza!a liczb" lat nadwy$kowych (5). W latach nadwy$kowych zbiory na ogó! przewy$sza!y zu$ycie krajowe tylko o kilka procent za wyj%tkiem 2004 r., kiedy zbiory przewy$sza!y krajowe zu$ycie a$ o 14%. W latach nieurodzaju niedobór poda$y z bie$%cej produkcji waha! si" w granicach od 1 do 20%. Niedobór zbó$ z bie$%cej produkcji przekraczaj%cy 10% w latach 1990-2008 zdarzy! si" 5krotnie - w 1992, 1994, 2000, 2003 i 2006 r. G!"bokie spadki produkcji rodzi!y konieczno#' zaspokajania popytu krajowego cz"#ciej przez wzrost importu zbó$, a w mniejszym stopniu przez zmniejszenie zapasów. Przed wej#ciem do UE RP eksportowa!a wi"ksze ilo#ci zbó$ jedynie okazjonalnie, w latach obfitych zbiorów lub w przypadku konieczno#ci redukcji zapasów interwencyjnych. Wej#cie do Wspólnoty zapewni!o wi"ksze mo$liwo#ci eksportu. Po pierwsze uzyskali#my nieograniczony dost"p do du$ego rynku, a po drugie pojawi!a si" mo$liwo#' subsydiowania eksportu ziarna, czego na mocy ustale* RU GATT wcze#niej nie mogli#my robi'. Od 2004 r. Polska rokrocznie eksportuje od 1,0 do 1,7mln t zbó$, niezale$nie od wielko#ci zbiorów krajowych. Wolumen importu w znaczniej mierze wynika! z wielko#ci krajowych zbiorów i w latach niedoborów dochodzi! do 13% krajowej poda$y (Tabela 13). Niezale$nie od sytuacji rynkowej Polska musi importowa' do 400 tys. ton pszenicy twardej, której nie mo$na produkowa' w kraju. Zbiory zbó$ w 2008 r. wynios!y 27,6 mln ton 22 i by!y o 5% ni$sze ni$ w poprzednim roku. Znacz%cy wp!yw na wysoko#' zbiorów mia!a susza, która dotkn"!a g!ównie pó!nocne i zachodnie rejony kraju. Powierzchnia zasiewów zbó$ pod zbiory w 2008 r. wynios!a 8,6 mln ha i by!a o 3% wi"ksza ni$ w 2007 r., w reakcji na wysokie ceny w sezonie 2007/08 (Tabela 13). Sytuacja na rynku zbó$ w sezonie 2008/09 jest odmienna ni$ by!a w sezonie poprzednim. Zbiory z 2008 r. o blisko 1,2 mln ton przewy$szaj% szacowane na sezon 2008/09 zu$ycie. Przy znacznie wi"kszych zapasach pocz%tkowych krajowe zasoby zbó$ s% o 7% wy$sze. Po uwzgl"dnieniu salda handlu zagranicznego, poda$ zbó$ na rynek krajowy zwi"kszy si" w obecnym sezonie o 3%, a ich zu$ycie mo$e by' o blisko 2% mniejsze, w wyniku redukcji spasania (Tabela 13). W drugiej po!owie 2008 r. krajowe ceny zbó$ by!y ni$sze ni$ w krajach Europy Zachodniej. Dodatkowo konkurencyjno#' polskiego zbo$a poprawi!a dewaluacja z!otego wobec euro. Dlatego od pierwszych miesi"cy 2009 r. na wi"ksz% skal" ruszy! eksport. Mimo to zapasy zbó$ na koniec sezonu mog% powi"kszy' si" o blisko 60% do 3,4 mln ton, co stanowi!oby ponad 12% ich rocznego zu$ycia wobec 7% przed rokiem. 20

Powierzchnia u$ytków rolnych przypadaj%cych na 1 mieszka*ca w Polsce wynosi 0,46 ha i jest o 40% wi"ksza ni$ #rednio w UE-15. 21 Udzia! gleb s!abych w ogólnej powierzchni u$ytków rolnych przekracza 63%, a zasoby wody nale$% do najni$szych w Europie. 22 bez gryki, prosa.

34

Tabela 13. Bilans zbó$ ogó!em (tys. ton) Wyszczególnienie 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2007/08 szacunek prognoza =100 Zapasy pocz%tkowe 743 4400 3690 705 2035 3413 167,7 Produkcja* 29561 26846 21714 27040 27582 26258 95,2 Zasoby krajowe 30305 31245 25404 27765 29617 29670 100,2 Import 1027 978 3502 2146 1244 1386 111,4 Poda# ogó$em 31331 32224 28906 29890 30861 31056 100,1 Zu#ycie krajowe: 25940 26792 27051 26789 26389 27239 103,2 Eksport 992 1741 1151 1066 1060 1430 134,9 Zapasy ko)cowe 4400 3690 705 2035 3413 2387 70,0 Zbiory/zu&ycie 3621 53,6 -5337 251 1194 -981 X Nadwy&ka/niedobór 4365 4453 -1646 955 3229 2341 75,3 bie&#cy** Zapasy/zu&ycie 16,3 12,9 2,5 7,3 12,4 8,3 X Saldo obrotów handlu -35 763 -2351 -1080 -184 44 X za granicznego Wsp.samowystarcz (%) 114 100 80 101 105 96 X * bez prosa i gryki ** produkcja plus zapasy minus zu&ycie krajowe !ród"o: GUS, szacunki i prognozy IERIG$-PIB

W sezonie 2009/10 sytuacja na rynku b"dzie zbli$ona do obecnej, ale presja poda$y, szczególnie bie$%cej, b"dzie znacznie mniejsza. Pojawi!o si" zagro$enie susz%, ale dotychczas jest ono mniejsze ni$ w sezonie 2007/2008. Wg. wst"pnych prognoz zbiory w 2009 r. mog% by' o kilka procent ni$sze ni$ przed rokiem (26,3 wobec 27,6 mln ton w 2008 r.), ale sytuacj" b"d% !agodzi!y du$e zapasy pocz%tkowe. Dlatego poda$ krajowa (zbiory plus zapasy) nie ulegnie zmianie. Przy zwi"kszonym zu$yciu krajowym oraz eksporcie zapasy na koniec sezonu prawdopodobnie zmniejsz% si" o 30% (Tabela 13). W podobnym stopniu zmniejsz% si" równie$ zbiory na )wiecie i w Europie. Skal" spadku b"d% !agodzi!y stosunkowo du$e zapasy. Dlatego w sezonie 2009/10 cen zbó$ prawdopodobnie b"d% tylko nieznacznie wy$sze ni$ w sezonie 2008/09.

2.5.2. Rynek rzepaku Polska jest jednym z najwi"kszych producentów rzepaku w Europie. Z produkcj% wynosz%c% w ostatnim pi"cioleciu (2004-2008) ok. 1,8 mln ton ma ponad 10% udzia! w produkcji rzepaku 27-u krajów Unii Europejskiej. Pod wzgl"dem wielko#ci zbiorów i area!u uprawy Polsk" aktualnie wyprzedzaj% tylko Niemcy i Francja, za# pod wzgl"dem wysoko#ci plonów rzepaku Polska ust"puje tak$e Wielkiej Brytanii, Danii i Czechom. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej produkcja rzepaku sta!a si" najszybciej rozwijaj%cym si" dzia!em produkcji ro#linnej. Po kilkuletnim zastoju w latach poprzedzaj%cych akcesj", 35

w ostatnim pi"cioleciu zbiory gwa!townie wzros!y. W latach 2004-2008 wynios!y #rednio ok. 1,8 mln ton i by!y wy$sze od przeci"tnych z poprzedniego pi"ciolecia o ponad 80%, a w ostatnich dwóch latach przekroczy!y 2,1 mln ton. Przed wej#ciem Polski do Unii Europejskiej w produkcji rzepaku przewa$a!y tendencje spadkowe, a w ostatnim pi"cioleciu rozwija!a si" ona w tempie prawie 28% rocznie pod wp!ywem wej#cia Polski do Unii Europejskiej i polityki Unii w zakresie biopaliw i energii odnawialnej, które da!y silny impuls dla rozwoju uprawy i przetwórstwa rzepaku. W latach 2004-2008 powierzchnia uprawy wzros!a o prawie o 50%, a plony rzepaku wynios!y 27,5 dt/ha i by!y prawie o 30% wy$sze ni$ w poprzednim pi"cioleciu. Przewiduje si", i$ w 2009 r. zbiory rzepaku wynios% ok. 2 mln ton i b"d% o ok. 8% mniejsze w porównaniu z rekordowo wysokimi w latach 2007-2008. Przy wzro#cie area!u uprawy (do ok. 800 tys. ha) plony rzepaku prawdopodobnie obni$% si", pod wp!ywem wiosennej suszy (Tabele 14-17). Polska, podobnie jak ca!a Unia Europejska, z uwagi na deficyt bia!ka paszowego i niedobór surowców do produkcji t!uszczów ro#linnych, nie jest samowystarczalna w sektorze ro#lin oleistych. Dlatego te$ Polska stale importuje znacz%ce ilo#ci #rut oleistych (przede wszystkim sojowych), których nie mo$na zast%pi' w pe!ni #rut% rzepakow% oraz olejów z ro#lin nie uprawianych w naszej strefie klimatycznej (sojowy, s!onecznikowy, palmowy, arachidowy, kokosowy i in.). Deficyt w handlu oleistymi jest wysoki. Po wej#ciu RP do UE utrzymywa! si" na poziomie ok. 400-500 mln EUR. W 2008 r. wzrós! do ponad 800 mln EUR (Tabela 18). Przy niskiej samowystarczalno#ci w sektorze ro#lin oleistych, Polska jest w pe!ni samowystarczalna w produkcji rzepaku i produktów jego przerobu. W wyniku dynamicznego rozwoju produkcji rzepaku po akcesji do Unii Europejskiej, Polska odzyska!a pozycj" znacz%cego eksportera netto nasion rzepaku (z wyj%tkiem 2008 r.). Sta!a si" te$ licz%cym eksporterem oleju rzepakowego, kierowanym g!ównie na rynek niemiecki do produkcji biopaliw (Tabela 16 i Tabela 19). Tabela 14. Wska(niki rozwoju produkcji rzepaku Wyszczególnienie Zbiory (w tys. ton) Powierzchnia (tys. ha) Plony (w t/ha)

)redni poziom w latach 1999-2003 980 458 2,14

2004-2008 1 798 656 2,75

!ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie danych GUS.

36

Przeci"tne tempo wzrostu (+),spadku (-) w procentach w latach 1999-2003 2004-2008 -5,7 27,5 -1,1 13,3 -4,2 10,9

Tabela 15. Bilans rzepaku w latach gospodarczych (w tys. ton) Wyszczególnienie 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 Zapasy pocz%tkowe 10 107 39 52 Zbiory 1633 1450 1652 2130 Import 2 52 122 52 Zasoby ogó!em 1645 1609 1813 2234 Zu$ycie krajowe 1240 1394 1566 1709 - przerób 1126 1350 1450 1560 - straty 114 44 116 149 Eksport 298 176 195 511 Zu$ycie ogó!em 1538 1570 1761 2220 Zapasy ko*cowe 107 39 52 14 Zapasy/Zu$ycie (%) 8,6 2,8 3,3 0,8 Eksport/produkcja (%) 18,2 12,1 11,8 24,0 Wsk. samowystarczalno!ci 132% 104% 106% 125%

2008/09a 2009/10b 14 222 2127 1960 300 100 2441 2282 1949 2017 1800 1880 149 137 270 250 2219 2267 222 15 11,4 0,7 12,7 12,8 109% 97%

a – Szacunek. b- Prognoza. !ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie danych GUS i danych z bada' ankietowych IERiG$-PIB

Tabela 16. Bilans oleju rzepakowegoa ( w tys. ton) Wyszczególnienie 2004 2005 2006 Produkcja 392,7 520,1 600,4 Import 19,0 17,5 8,7 Eksport 33,4 113,2 185,7 Zu$ycie krajowe 378,3 424,4 423,3 Wsk. 104% 123% 142% Samowystarczalno!ci

2007 633,0 15,7 250,6 398,2

2008b 621,0 53,1 146,2 494,8

2009c 680,0 10,0 150,0 540,0

159%

126%

126%

2007 956,6 706,8

2008 1268,2 643,3

2009a 1140,0 530,0

1,35

1,97

2,15

a – Bez uwzgl"dnienie zapasów. b – Dane nieostateczne. c – Szacunek w!asny. !ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie danych GUS

Tabela 17. Ceny skupu rzepaku i pszenicy (w z!/t) Wyszczególnienie 2004 2005 2006 Rzepak przemys!owy 864,7 773,3 934,4 Pszenica 471,9 366,9 447,6 Relacja cen 1,80 2,11 2,09 Rzepak/pszenica a - Prognoza w!asna. !ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie danych GUS

37

Tabela 18. Handel zagraniczny surowcami i produktami oleistych (w tys. ton) Nasiona oleiste )ruty oleiste Oleje ro#linne Margaryny Lata

a

2004 2005 2006 2007 2008a

eksport 290,1 198,9 160,7 530,0 266,3

import eksport import eksport import eksport import 93,2 140,8 1642,5 34,4 266,5 19,6 12,5 133,5 326,8 1976,0 117,2 289,0 34,3 21,3 234,0 400,9 2117,3 197,9 429,5 39,9 25,1 152,7 430,8 2132,8 262,8 381,5 62,8 31,9 424,0 490,6 1999,3 163,6 409,1 76,8 47,4

Saldo mln EUR - 465,8 -457,5 -505,8 -415,5 -815,1

Dane nieostateczne. !ród"o: Dane CIHZ.

Tabela 19. Handel zagraniczny rzepakiem i produktami jego przerobu (w tys. ton) Nasiona rzepaku )ruta rzepakowa Olej rzepakowy Lata Saldo mln EUR eksport import eksport import eksport import 2004 284,7 2,2 140,0 3,8 33,4 19,0 +82,0 2005 189,6 38,6 326,0 3,2 113,2 17,5 +112,5 2006 150,5 123,4 392,9 10,0 185,7 8,7 +155,3 2007 520,4 43,7 397,4 7,1 250,6 15,7 +316,6 257,8 314,3 453,3 9,3 146,2 53,1 +125,2 2008a a

Dane nieostateczne. !ród"o: Dane CIHZ.

2.5.3. Rynek cukru Reforma systemu regulacji rynku cukru zak!ada redukcj" produkcji cukru w UE o 5-6 mln ton i zwi"kszenie znaczenia importu w zaopatrzeniu rynku. Konsekwencje wdro$enia reformy widoczne s% tak$e w polskim sektorze cukrowniczym. Wynegocjowana kwota produkcji cukru wynosi!a 1 671,9 tys. t i by!a nieznacznie wi"ksza od popytu krajowego. W wyniku reformy kwota produkcyjna zosta!a zmniejszona do 1 405 tys. ton i jest o ok. 225 tys. ton mniejsza od zu$ycia krajowego. Reforma zak!ada równie$ obni$k" cen skupu buraków (ok. 40%) i cen referencyjnych cukru (ok. 36%). Konsekwencj% tych zmian by!o pogorszenie si" op!acalno#ci uprawy buraków cukrowych i rezygnacja z produkcji przez cz"#' plantatorów. Zmniejszenie kwot produkcyjnych wymusi!o g!"bok% restrukturyzacj" przemys!u cukrowniczego. Liczba czynnych cukrowni zmniejszy!a si" do 18. W rezultacie zlikwidowanych zosta!a tak$e cz"#' obszarów plantacyjnych. W sezonach 2006/2007 i 2007/2008 produkcja cukru znacz%co przewy$sza!a kwot" produkcyjn% o czym w znacznym stopniu zdecydowa!y korzystne warunki pogodowe w okresie wegetacji. Rzeczywiste skutki reformy ujawni!y si" w sezonie 2008/2009 kiedy ze wzgl"du na nisk% op!acalno#' produkcji plantatorzy zakontraktowali mniejszy area! uprawy buraka i produkcja cukru by!a mniejsza od kwoty produkcyjnej i zu$ycia krajowego. W konsekwencji Polska przesta!a by' samowystarczalna na rynku cukru. Sektor cukrowniczy przekszta!ci! si" z eksportera netto w importera netto. Sytuacja taka utrzyma si" tak$e w sezonie 2009/2010, gdy$ area! zasiewów buraków cukrowych umo$liwi produkcj" cukru na

38

poziomie kwoty produkcyjnej. Oznacza to, $e wska(nik samowystarczalno#ci w bran$y wyniesie podobnie jak w bie$%cym sezonie ok. 85% (Tabela 20). Tabela 20. Bilans cukru (tys.t) Wyszczególnienie Kwota produkcji cukru Zapasy pocz%tkowe Produkcja Import Zu$ycie krajowe Eksport Zapasy ko*cowe Wsk. Samowystarczalno!ci

2006/2007

2007/2008

2008/2009

2009/2010c

1498 111 1723 70 1610 284 10 107,0

1533 10 1934 124 1630 429 9 118,7

1405 9 1350 330 1630 50 9 82,8

1405 9 1400 300 1630 50 29 85,9

c – Szacunek w!asny. !ród"o: Obliczenia IERIGZ-PIB, „Rynek cukru. stan i perspektywy”, nr 33-35, IERIGZ-PIB, ARR, MRiRW

W 2008 r. Polska wyeksportowa!a ok. 400 tys. t cukru, który wyprodukowano w kampanii 2007/2008 (Tabela 20). Na rynku unijnym sprzedano 274 tys. t po #rednich cenach 510 EUR/t, które by!y ni$sze od ceny referencyjnej (541 EUR/t). Du$e ilo#ci wywieziono tak$e do krajów trzecich, g!ównie do WNP. Ceny uzyskiwane w tym eksporcie (210-330 EUR/t) by!y zbli$one do cen #wiatowych. Eksport ten wymaga! wsparcia i ARR wyp!aci!a 218,5 mln z! dotacji do 264,5 tys. t. Cukier krajowy by! konkurencyjny cenowo na rynku unijnym, ale bez wsparcia nie by!by konkurencyjny na rynku #wiatowym. W latach 2009-2010 eksport b"dzie niewielki, a import konieczny dla zaopatrzenia rynku krajowego szacuje si" na 200300 tys. t.

2.5.4. Rynek mleka Polska, od lat jest krajem z nadwy$k% w produkcji mleka. Po akcesji nadwy$ka produkcji nad krajowym spo$yciem wzros!a z 7-9 do 12-17%, pod wp!ywem znacz%cej poprawy op!acalno#ci i przetwórstwa mleka. W!%czenie polskiego mleczarstwa do jednolitego rynku europejskiego, na którym ceny by!y o 30-50% wy$sze oraz obj"cie mechanizmami WPR spowodowa!o znacz%cy wzrost eksportu przetworów mlecznych po znacznie wy$szych cenach. Uruchomi!o to podwy$ki cen na wszystkich poziomach rynku, które do ko*ca 2007 r. wyprzedza!y wzrost kosztów produkcji (Tabela 21). Do ko*ca 2007 r. op!acalno#' produkcji i przetwórstwa mleka ros!a, a bran$a mleczarska uwa$ana by!a za g!ównego beneficjenta integracji z UE, której mo$liwo#ci rozwoju ogranicza!a jedynie wysoko#' kwot mlecznych.

39

Tabela 21. Wska(niki zmian cen Wyszczególnienie 2000-2003 skupu mleka 117,5 zbytu przetworów 106,4 detaliczne nabia!u 114,0 detaliczne mas!a 109,3 *prognoza

2004-2006 129,7 109,1 108,5 118,8

2007 116,2 110,3 105,1 107,9

2008 95,5 98,1 109,6 104,5

2009* 88-90 99-101 100-103 95-98

!ród"o: obliczenia w"asne na podstawie danych GUS

Po akcesji, mimo kwotowania ograniczaj%cego mo$liwo#ci sprzeda$y, produkcja mleka wzros!a o oko!o 4% do 12,4 mln ton. Przy braku post"pu w spo$yciu mleka i jego przetworów, które w latach 2004-2008 waha!o si" w granicach 251-266 kg/mieszka*ca, a globalnie od 9,7 do 10,2 mln t, pozwoli!o to na 50% wzrost wolumenu eksportu i zdecydowan% popraw" bilansu handlu zagranicznego przetworami mlecznymi (Tabela 22). Saldo handlu zagranicznego sektora mleczarskiego potroi!o si" w latach 2004-2008 do 923 mln euro. Tabela 22. Bilans mleka (tys. ton) Wyszczególnienie Produkcja Import Razem do dyspozycji Eksport na pasze na spo$ycie w tym samozaopatrzenie mleko towarowe Razem rozchody Wsk. samowystarczalno!ci %

2004 2005 2006 11 813 11 905 11 974 361 378 428 12 174 12 283 12 402 1 652 2 168 1 921 587 566 669 9 935 9 687 9 898 2 213 2 059 2 162 7 722 7 628 7 737 12 174 12 283 12 402 112,3 117,7 114,2

2007 12 088 583 12 671 1 880 566 10 208 2 059 8 149 12 671 111,8

2008 12 418 603 13 021 2 378 566 10 077 2 110 7 967 13 021 116,7

2009 12 249 663 12 912 2 402 515 9 996 2 007 7 989 12 912 116,5

!ród"o: obliczenia w"asne na podstawie danych GUS i CIHZ

Sytuacja zmieni!a si" w 2008 r. pod wp!ywem za!amania koniunktury #wiatowej, która w 2007 r. osi%gn"!a nienotowany dotychczas poziom. Wówczas ujawni!y si" tak$e skutki zasadniczej reformy WPR na rynku mleka, która od 2004 r. konsekwentnie zmierza do ograniczenia wsparcia rynkowego na rzecz dop!at bezpo#rednich oraz likwidacji kwot mlecznych i liberalizacji rynku mleka w 2015 r. W Polsce wydatki ARR na rynkowe wsparcie sektora mleczarskiego zmala!y ze 156 mln z! w 2005 r. do zaledwie 40 mln z! 2008 r., z czego 38 mln z! stanowi!y wydatki na szklank" mleka w szkole. Natomiast ca!kowite wsparcie sektora mleczarskiego, wraz z dop!atami bezpo#rednimi przypadaj%cymi na powierzchni" paszow% niezb"dn% dla wy$ywienia krajowego pog!owia krów, wynios!o w 2008 r. ponad 1,23 mld z!, z czego ponad 97,5% stanowi!y dop!aty bezpo#rednie wyp!acane rolnikom.

40

Znacz%co obni$one zosta!y ceny zbytu przetworów mlecznych, które powróci!y do poziomu z lat 2005-2006. Jeszcze szybciej obni$ano ceny skupu mleka, które #rednio w 2008 r. by!y tylko o 4,5% ni$sze ni$ w 2007 r., ale w pierwszym kwartale 2009 r. producenci mleka otrzymali ceny ni$sze o ponad 28% ni$ w analogicznym okresie 2008 r. Je#li dalszy spadek cen zostanie zahamowany, a ceny w okresie sezonowego wzrostu poda$y utrzymaj% si" na poziomie zbli$onym do marca br. (#rednio 87 z!/100 l), ceny #rednie w ca!ym 2009 r. mog% by' o oko!o 10% ni$sze ni$ w 2008 r. B"dzie to skutkowa' znacz%cym spadkiem dochodów z produkcji mleka, bowiem obni$ki cen #rodków produkcji dotychczas s% znacznie mniejsze. W tej sytuacji nale$y oczekiwa' szybszej rezygnacji z chowu krów mlecznych zw!aszcza w gospodarstwach utrzymuj%cych do 9 krów oraz 10-29 krów, a w drugiej po!owie roku wyra(nego zwi"kszenia stopy redukcji pog!owia krów mlecznych. Jednak$e produkcja mleka w 2009 r. b"dzie tylko nieznacznie mniejsza ni$ w 2008 r., a wska(nik samowystarczalno#ci b"dzie tylko nieco mniejszy wobec niewielkich zmian w spo$yciu mleka. Je#li sytuacja rynkowa nie poprawi si", wi"kszego spadku produkcji mleka i zmniejszenia wska(nika samowystarczalno#ci b"dzie mo$na oczekiwa' dopiero w 2010 r.

2.5.5. Rynek mi'sa Po akcesji wyra(nie zwi"kszy!y si" obroty handlowe mi"sem i jego przetworami zw!aszcza po stronie eksportu. W latach 2004-2008 eksport drobiu potroi! si", wo!owiny podwoi!, a wieprzowiny waha! si" od 213 do 413 tys. t w ekwiwalencie mi"sa, w zale$no#ci od fazy cyklu #wi*skiego. Import drobiu i byd!a w tym czasie prawie nie zmieni! si", a import wieprzowiny wzrós! z oko!o 140 tys. t do ponad 500 tys. t. W rezultacie warto#' eksportu mi"sa i jego przetworów przekroczy!a 2 mld euro w 2008 r. Przy wzro#cie warto#ci importu do niespe!na 700 mln euro w 2007 r. saldo handlu zagranicznego mi"sem i jego przetworami osi%gn"!o najwy$szy poziom 1,3 mld euro w latach 2006-2007 (ilustracja wykres 4). Wykres 4. Warto#$ obrotów handlowych mi"sem i jego przetworami w mln euro 2400 * prognoza

Eksport

2000

Import Saldo

1600 1200 800 400

!ród"o: opracowanie w"asne

41

2009*

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

0

W 2008 r. wskutek skokowego wzrostu importu wieprzowiny saldo handlu zagranicznego sektora mi"snego zmala!o do niespe!na 900 mln euro. W 2008 r. po raz pierwszy w historii ujemne saldo w handlu zagranicznym wieprzowin% przekroczy!o 300 mln euro, przy nadwy$ce importu nad eksportem w wysoko#ci oko!o 90 tys. t. (ilustracja wykres 5). Wykres 5. Obroty handlowe wieprzowin% (tys t)

600

Eksport Import Saldo

500 400 300 200 100

2009*

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

-100

2000

0

-200

!ród"o: opracowanie w"asne

Decyduj%cy wp!yw na to wywar!a wysoka warto#' z!otego przez wi"ksz% cz"#' roku, która zbieg!a si" z nisk% faz% cyklu #wi*skiego i skokowym wzrostem cen $ywca wieprzowego. Os!abi!o to i tak niezbyt wysok% konkurencyjno#' polskiej wieprzowiny. Z podobn% sytuacj% b"dziemy mie' do czynienia tak$e w 2009 r., aczkolwiek wzrost warto#ci euro do 4,2-4,6 z! znacz%co poprawi! konkurencyjno#' polskiego eksportu. W rezultacie mimo wi"kszego ni$ w roku ubieg!ym importu wieprzowiny, saldo handlu zagranicznego mi"sem i jego przetworami mo$e wzrosn%' do ponad 1,1 mld euro. W 2008 r. produkcja trzech podstawowych rodzajów $ywca w wadze bitej ciep!ej wynios!a 3 478 tys. ton i by!a mniejsza ani$eli w 2007 r. o 5%. Produkcja $ywca drobiowego wzros!a o 4%, wo!owego o 2%, a wieprzowego spad!a o 11% (Tabela 23). Spo$ycie drobiu wzros!o w ubieg!ym roku tylko o 0,3 kg/osob", tj. o 1,3%. Wobec tak ma!ego wzrostu spo$ycia, mimo niewielkiego spadku cen, prawie ca!y przyrost produkcji znalaz! uj#cie w eksporcie. Spo$ycie mi"sa wo!owego wynosz%ce 3,9 kg/osob" utrzyma!o si" na poziomie ubieg!orocznym. Eksport netto wo!owiny wzrós! natomiast z 202 do 216 tys. ton (Tabela 24). Spo$ycie wieprzowiny obni$y!o si" z 43,6 kg/osob" w 2007 r. do 41,5 kg/osob", a wi"c o 5%. O po!ow" mniejszy spadek spo$ycia ni$ produkcji wieprzowiny by! wynikiem importu netto w wysoko#ci oko!o 100 tys. ton. W rezultacie ceny detaliczne wieprzowiny w 2008 r. wzros!y jedynie o 6,8% w porównaniu z poprzednim rokiem, podczas gdy ceny skupu $ywca wzros!y o 15,9%. Ocenia si", $e w 2009 r. produkcja drobiu zwi"kszy si" o 3% tj. o 35 tys. ton (Tabela 23). Spo$ycie pozostanie na poziomie 2008 r., gdy$ przyrost eksportu b"dzie mniej wi"cej taki

42

sam jak produkcji. Produkcja wo!owiny wzro#nie o 5%, tj. o 19 tys. ton. Spo$ycie wo!owiny prawdopodobnie nieco spadnie z powodu wi"kszego przyrostu eksportu ni$ produkcji. Przewiduje si", $e w 2009 r. produkcja wieprzowiny spadnie o dalsze 14%, a w stosunku do 2007 r. o 23% (Tabela 23). Uwzgl"dniaj%c wzrost ujemnego salda obrotów handlowych ze 101 tys. ton w 2008 r. do 230 tys. ton w 2009 r. szacuje si", $e spo$ycie wieprzowiny obni$y si" o dalsze 3,5 kg/osob" i b"dzie mniejsze ani$eli w 2007 r. o 5,6 kg. Spadek spo$ycia !%czy' si" b"dzie ze wzrostem cen detalicznych wieprzowiny, podobnie jak w 2008 r., z ty $e prawdopodobnie znacznie wi"kszym. Sukcesywny spadek produkcji by! poprzedzony analogiczn% tendencj% pog!owia trzody i jej op!acalno#ci. W latach 2006/2007 i 2007/2008 ceny zbó$ i pasz kszta!towa!y si" na kolejnych rekordowo wysokich poziomach, a ceny skupu trzody na niskich poziomach. W rezultacie relacje cen trzoda : pasze w tych latach by!y w"$sze o po!ow" od relacji granicznych i #wiadczy!y o drastycznie niskiej op!acalno#ci chowu, utrzymuj%cej si" w dodatku przez wyj%tkowo d!ugi okres. Sytuacja ta zmusza!a producentów do redukowania pog!owia w narastaj%cym tempie. W listopadzie 2007 r. roczna stopa spadku pog!owia wynios!a 6,3%, a macior pro#nych 12,7%. W listopadzie 2008 r. roczna stopa spadku zwi"kszy!a si" odpowiednio do 19,2 i 17,6%. W konsekwencji pog!owie trzody w tym okresie wynios!o 14,2 mln szt. wobec 18,8 mln w 2006 r. Od ubieg!orocznych $niw warunki chowu #wi* zacz"!y si" systematycznie poprawia'. Wzros!y zasadniczo ceny skupu trzody, a obni$y!y si" targowiskowe ceny zbó$ i ceny pasz przemys!owych. Pod koniec 2008 r. relacja cen trzoda : $yto wynosi!a 1 : 8,7, podczas gdy rok wcze#niej zaledwie 1 : 4,7. W marcu 2009 r. relacja cen trzoda : $yto rozszerzy!a si" do 1 : 9,5, poniewa$ ceny trzody od grudnia poprzedniego roku kszta!tuj% si" na rekordowym poziomie, dzi"ki bardzo niskiej poda$y i deprecjacji z!otego. Na rekordowo wysokim absolutnym i wzgl"dnym poziomie kszta!tuj% si" te$ ceny prosi%t. Poziom ten mo$na uzna' za zach"caj%cy do krycia macior i zwi"kszania chowu trzody. Poniewa$ zmiany pog!owia dokonuj% si" ewolucyjnie, wobec tego spodziewamy si", $e w lipcu 2009 r. pog!owie macior pro#nych mo$e by' wy$sze o oko!o 10% ni$ w lipcu 2008 r., ale pozosta!e pog!owie trzody b"dzie nadal mniejsze. Przewiduje si", $e w okresie tym ogólne pog!owie trzody chlewnej wyniesie oko!o 14 mln sztuk i b"dzie mniejsze ni$ rok wcze#niej jeszcze o oko!o 10%. W I kwartale 2009 r. #rednia cena skupu trzody w Polsce wynios!a 4,55 z!/kg i by!a wy$sza ni$ w analogicznym okresie 2008 r. o 32%. Cena ta wyra$ona w euro osi%gn"!a poziom 136 euro/100 kg wagi poubojowej, tj. taki sam jak przeci"tna cena w UE-27, która by!a na poziomie ubieg!orocznym. O wzro#cie cen skupu trzody zadecydowa!o os!abienie z!otego, przy silnym wp!ywie cen unijnych na nasz rynek przez import. Zak!ada si", $e w pozosta!ych kwarta!ach roku przeci"tne ceny trzody w UE-27 oscylowa' b"d% wokó! poziomów ubieg!orocznych, podobnie jak w I kwartale. Przy za!o$eniu, $e kurs z!otego do euro wynosi! b"dzie oko!o 4,50 z!/euro ocenia si", $e ceny trzody w Polsce w II i IV kwartale kszta!towa' si" mog% na poziomie oko!o 5 z!/kg, a w III kwartale oko!o 5,50 z!/kg. Ostatnie lata charakteryzuj% si" powolnym, ale systematycznym wzrostem pog!owia byd!a. W grudniu 2008 r. pog!owie to wynios!o 5 564 tys. sztuk i by!o wi"ksze ni$ w 2007 r. o 2,9% i o 7% wi"ksze ni$ w grudniu 2004 r. Bior%c pod uwag" zasadnicz% popraw" warunków 43

chowu byd!a, jaka nast%pi!a po przyst%pieniu RP do Unii Europejskiej, nie jest to wzrost imponuj%cy, a z pewno#ci% nie tak du$y jak niektórzy oczekiwali. Ocenia si", $e w grudniu 2009 r. pog!owie byd!a b"dzie wi"ksze o kilka procent ni$ w grudniu 2008 r., zw!aszcza byd!a pozosta!ego (bez krów). W 2008 r. produkcja $ywca wo!owego wzros!a o 2,4%, a wi"c w podobnym stopniu jak w 2007 r. Przewiduje si", $e w 2009 r. produkcja $ywca wo!owego te$ wzro#nie nie wi"cej ni$ o kilka procent (Tabela 23).

44

Eksport b)

Pozostaje do konsumpcji (1+2-3) zmiany w% w tys. ton

3.

4. 1568 6 83

3 92

332

132

3088

752

277

1091 10 179 10 504 3

1774 8

I pó!r.

w tym:

1 9

1520

419

145

1072 8 183 21 533 2

1792 7

II pó!r.

5 164

3252

768

371

2165 0 369 2 1115 8

3649 2

2007

4 55

1623

373

150

1133 4 187 5 526 4

1846 4

I pó!r.

w tym:

7 109

1629

395

221

1032 -4 182 0 589 11

1803 0

II pó!r.

45

a) bez podrobów b) import i eksport obejmuj%: wieprzowin", mi"so i $ywiec wo!owy, drób w ekwiwalencie mi"sa c) prognoza IERiG&-PIB ,ród!o: GUS, CIHZ i prognozy IERiG&-PIB.

Import b)

2163 9 362 15 1037 2

w tym: wieprzowe zmiany w % wo!owe zmiany w % drobiowe zmiany w %

2.

3562 8

Produkcja ogó!em zmiany w %

1.

2006

Wyszczególnienie

Lp.

-3 -100

3152

828

502

1936 -11 377 2 1165 4

3478 -5

2008

-1 -16

1607

428

224

1042 -8 190 2 579 10

1811 -2

I pó!r.

w tym:

-5 -84

1545

400

278

894 -13 187 3 586 0

1667 -8

II pó!r.

-5 -149

3003

862

610

1659 -14 396 5 1200 3

3255 -6

2009 c)

-4 -102

1505

416

293

854 -18 194 2 580 0

1628 -10

I pó!r.

w tym:

-3 -47

1498

446

317

805 -10 202 8 620 6

1627 -2

II pó!r.

Tabela 23. Produkcja mi"sa wieprzowego, wo!owego i drobiowego w w. b. c. (tys. tona) (zmiany w % odnosz% si" do analogicznego okresu poprzedniego roku)

289,0

197,0 10,0 82,0

314,0

Import ogó!em

wieprzowina wo!owina drób

Saldo

!ród"o: Na podstawie danych MF i CAAC.

b) prognoza IERiG&-PIB

a) dane wst"pne

243,0 174,0 186,0

wieprzowina wo!owina drób

475,0

178,0 10,0 89,0

277,0

329,0 208,0 215,0

46

396,7

257,5 16,7 97,1

371,3

289,5 219,6 258,9

222,4

107,8 6,4 36,2

150,4

155,7 111,7 105,4

174,3

149,7 10,3 60,9

220,9

133,8 107,9 153,5

327,0

504,0 13,0 69,0

586,0

403,0 229,0 281,0

217,0

209,0 7,0 30,0

246,0

204,0 117,0 142,0

110,0

295,0 6,0 39,0

340,0

199,0 112,0 139,0

252,0

520,0 13,0 77,0

610,0

290,0 260,0 312,0

123,0

250,0 7,0 36,0

293,0

140,0 125,0 151,0

129,0

270,0 6,0 41,0

317,0

150,0 135,0 161,0

Tabela 24. Handel zagraniczny zwierz"tami rze(nymi, mi"sem i jego przetworami, podrobami i t!uszczem w ekwiwalencie mi"sa (w tys. ton ) Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2008 a) 2009 b) Ogó!em I pó!r. II pó!r. Ogó!em I pó!r. II pó!r. Ogó!em I pó!r. II pó!r. Eksport ogó!em 603,0 752,0 768,0 372,8 395,2 913,0 463,0 450,0 862,0 416,0 446,0

2.6. Konkurencyjno!" polskiego sektora rolno-spo#ywczego w pierwszych latach cz$onkostwa Po akcesji RP do UE okaza!o si", $e zagro$enia s% mniejsze ni$ wcze#niej oceniano, a nasi producenci $ywno#ci dobrze wykorzystuj% szanse, jakie powsta!y w wyniku otwarcia du$ego i zamo$nego europejskiego rynku $ywno#ci. Wzajemne pe!ne otwarcie rynków nie by!o hamulcem rozwoju polskiej gospodarki $ywno#ciowej, lecz sta!o si" dla niej silnym impulsem rozwoju. )wiadczy o tym co nast"puje: a) w ci%gu 5 lat naszego cz!onkostwa w UE eksport produktów rolno-spo$ywczych zwi"kszy! si" z 4,0 do 11,3 mld EUR (2,8-krotnie), a import z 3,6 do 9,8 mld (tak#e 2,8 krotnie), natomiast nadwy$ka wzros!a 3,3-krotnie z 0,4 do 1,5 mld EUR; b) jeszcze szybciej rozwija!a si" wymiana handlowa innymi krajami UE. Dostawy $ywno#ci z Polski do krajów UE-25 w latach 2003-2005 zwi"kszy!y si" o 248% a przywóz do naszego kraju wzrós! o 212%; c) cz!onkostwo w UE nada!o nowy, bardzo silny impuls eksportowi polskich produktów rolno-spo$ywczych do krajów UE-10/12. Wzrost dynamiki handlu z tymi krajami i poprawa wyników nast%pi!y szczególnie w ostatnich latach, podczas kiedy w handlu z UE-15 obserwowano spadek dynamiki i pogorszenie wyników; d) poprawi!o si" dodatnie saldo handlu zagranicznego produktami rolno-spo$ywczymi: !

ogó!em z 0,4 mld EUR w 2003 r. do 1,5 mld EUR w 2008 r.,

!

z krajami UE-25 z 0,4 mld EUR do 2,3 mld EUR w 2008 r.,

!

z krajami UE-15 z 0,2 mld EUR do 0,8 mld EUR w 2008 r. (ale by!o 1,5 mld w latach 2006-2007),

!

z krajami UE-12 z 0,2 mld EUR do 1,5 mld EUR w 2008 r.

Wyniki w handlu zagranicznym #wiadcz%, $e Polska gospodarka $ywno#ciowa jest dobrze przygotowana do prowadzenia dzia!alno#ci na Wspólnym Rynku Europejskim. Oczywi#cie sytuacja jest zró$nicowana na poszczególnych rynkach i w kolejnych latach. W ci%gu pierwszych lat akcesji do UE wysok% pozycj" konkurencyjn% umocni!y eksportowane z Polski na Jednolity Rynek Europejski mi"so, podroby i przetwory mi"sne. W 2008 r. w porównaniu z 2004 r. odnotowano wzrost przewag konkurencyjnych, zwi"kszenie stopnia realizowanej specjalizacji eksportowej, jak i równie$ wzrost intensywno#ci handlu wewn%trz ga!"ziowego. Relatywnie korzystn% sytuacj" konkurencyjn% utrzyma!y produkowane w Polsce owoce i warzywa. Zaobserwowano jednak spadek zarówno konkurencyjnych przewag handlu, stopnia specjalizacji eksportowej jak i pogorszenie wyniku bilansu handlowego. Najsilniejszym atutem jest tu wysoki potencja! produkcyjny oraz konkurencyjno#' kosztowocenowa, wynikaj%ca g!ownie z niskich cen surowców i kosztów pracy. Os!abienie pozycji

47

konkurencyjnej polskich produktów ogrodniczych spowodowane by!o g!ownie relatywn% zmian% cen produktów pochodz%cych z Polski , który nast%pi! w zwi%zku z wprowadzeniem w Polsce zasad JRE. W 2007 i 2008 r. nast%pi! spadek relatywnej przewagi w sektorze mleczarskim. Nale$y jednak podkre#li', $e polskie mleczarstwo nadal generowa!o przewag" konkurencyjn% w eksporcie tej grupy asortymentowej, a udzia! produktów mleczarskich w handlu rolno-spo$ywczym by! o ponad 40% wi"kszy ni$ w pozosta!ych krajach UE. Grupami produktów o relatywnie najni$szym poziomie przewag konkurencyjnych w handlu wewn%trz wspólnotowym pozosta!y nasiona ro#lin oleistych, oleje, t!uszcze oraz zbo$a. W porównaniu z rokiem 2004 zwi"kszy!y si" przewagi konkurencyjne uzyskiwane w handlu olejami i t!uszczami, a wi"c produktami o wy$szym stopniu przetworzenia, natomiast zmniejszy!y si" korzy#ci uzyskiwane w handlu surowcami oleistymi. Nieznacznej poprawie uleg!a równie$ pozycja konkurencyjna polskiego sektora zbo$owego. Z przeprowadzanych symulacji wynika, $e bez wzgl"du na zakres liberalizacji w handlu zagranicznym, w perspektywie najbli$szych kilku lat grup" towarów stanowi' b"d% artyku!y spo$ywcze a nie surowce rolnicze. W#ród grupy produktów o relatywnie najwy$szej pozycji konkurencyjnej na JRE w dalszym ci%gu dominowa' b"d% najprawdopodobniej produkty pracoch!onne. Sektorem najbardziej wra$liwym na konkurencj" producentów z pozosta!ych pa*stw UE, a w przypadku ewentualnych redukcji taryf celnych i subsydiów eksportowych w ramach WTO – tak$e z krajów trzecich, jest i pozostanie sektor mleczarski.

48

3. Stanowisko Rz&du Rzeczpospolitej Polskiej w sprawie przysz$o!ci Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej po 2013 roku

Dyskusja o przysz!o#ci Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) po 2013 r. zosta!a zainicjowana podczas zako*czonego w 2008 r. Przegl%du WPR (ang. Health Check), w ramach którego zmodyfikowano instrumenty obecnej WPR, nie naruszaj%c przy tym jej struktury, w szczególno#ci nie dokonuj%c istotnych zmian w wysoko#ci pu!apów (kopert) krajowych i wysoko#ci wsparcia w poszczególnych obszarach. Przegl%d WPR, pomimo tego, $e nie zak!ada! przeprowadzenia g!"bokich reform tej polityki, wytyczy! kierunki przysz!ych zmian. Przede wszystkim zdefiniowano i do!%czono do listy celów WPR tzw. nowe wyzwania obejmuj%ce: zmiany klimatyczne, energi( odnawialn#, gospodark( wodn#, ró&norodno)* biologiczn#, dzia"ania towarzysz#ce w sektorze mleczarskim, innowacyjno)* w zakresie czterech pierwszych wyzwa'. Kwestie te b"d% najprawdopodobniej odgrywa' istotn% rol" w dalszej debacie na temat przysz!o#ci Wspólnej Polityki Rolnej i aktualizacji jej celów. Porozumienie osi%gni"te w ramach Health Check zawiera tak$e dwa elementy, szczególnie istotne z punktu widzenia dyskusji o przysz!o#ci WPR. Jednym z nich jest zobowi%zanie Komisji Europejskiej i Rady do przeanalizowania problemu du$ego zró$nicowania p!atno#ci bezpo#rednich w skali UE i jak najszybszego przedstawienia propozycji odpowiednich rozwi%za*. Drugim elementem jest przeznaczenie dla nowych pa*stw cz!onkowskich dodatkowych #rodków na zasilenie pu!apów (kopert) p!atno#ci bezpo#rednich w latach 20102012. Obydwie te kwestie ukazuj% wci%$ istniej%ce zró$nicowanie zarówno w poziomie wsparcia, jak i rozwoju rolnictwa w krajach UE-15 jak i UE-12. Problem ten by! wielokrotnie sygnalizowany przez Polsk" w czasie Przegl%du WPR. Pierwsza debata polityczna pa*stw cz!onkowskich nt. kszta!tu WPR po 2013 r. mia!a miejsce podczas nieformalnego spotkania Ministrów UE ds. Rolnictwa i Rybo!ówstwa w dniach 2123 wrze#nia 2008 r. w Annecy (Francja). W czasie posiedzenia Rady w dniu 28 listopada 2008 r., podj"to prób" wypracowania Konkluzji Rady w sprawie WPR po 2013 roku na podstawie wniosków z dyskusji przeprowadzonej we wrze#niu w Annecy. Polska bra!a aktywny udzia! w tej debacie oraz wypracowaniu ko*cowej wersji tego dokumentu, który ostatecznie przyj%! form" Konkluzji Prezydencji, uzyskuj%c poparcie 24 pa*stw cz!onkowskich. Podstaw% aktywnego udzia!u przedstawicieli Rz%du RP w dotychczasowej dyskusji o przysz!o#ci WPR by! dokument pt. Polska wizja Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 roku za"o&enia i wst(pne propozycje, przygotowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i przyj"ty przez Komitet Europejski Rady Ministrów w dniu 21 listopada 2008 r. Dokument ten by! tak$e przedmiotem konsultacji, w trakcie których Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi otrzyma!o uwagi i propozycje od licznych respondentów, w tym od organizacji spo!ecznych oraz instytucji naukowych zajmuj%cych si" problematyk% rolnictwa i obszarów wiejskich. Istotnym elementem tych konsultacji by!a konferencja pt. Polska wizja Wspólnej 49

Polityki Rolnej po 2013 roku, z udzia!em Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz przedstawicieli #rodowiska naukowego i organizacji rolniczych, która mia!a miejsce w dniu 26 stycznia 2009 r. w Szkole G!ównej Gospodarstwa Wiejskiego. Niniejsze stanowisko Rz%du Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie przysz!o#ci Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 roku jest kolejnym etapem prac nad polsk% propozycj% odno#nie wspólnych zasad i za!o$e* dla przysz!ej polityki rolnej w Unii Europejskiej. Stanowisko to b"dzie prezentowane przez Rz%d Rzeczypospolitej Polskiej na forum Unii Europejskiej w celu przekonania innych pa*stw do przyj"tych w nim za!o$e* oraz uzyskania poparcia dla polskich postulatów w ramach Wspólnoty. Stanowisko Rz%du Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie przysz!o#ci WPR jest tak$e elementem przygotowa* ca!o#ciowego podej#cia Polski do bud$etu UE i polityk z niego finansowanych. Równocze#nie nale$y zauwa$y', i$ ju$ w odpowiedzi na Consultation Paper Komisji Europejskiej ws. Przegl%du bud$etu UE przyj"tej w dnu 8 kwietnia 2008 r. Rada Ministrów stwierdzi!a m.in., $e kontynuacja trendu redukcji bud$etu UE ograniczy jego elastyczno#' i zdolno#' dostosowywania si" do zmieniaj%cych potrzeb. Rada Ministrów stwierdzi!a jednocze#nie, i$ na skutek szeregu dotychczasowych reform WPR sta!a si" polityk% nowoczesn%, która b"dzie odgrywa' szczególna rol" w osi%ganiu w UE zrównowa$onego rozwoju, ochronie #rodowiska naturalnego i przeciwdzia!aniu zmianom klimatycznym. Rz%d Rzeczypospolitej Polskiej uczestnicz%c w sposób aktywny w dalszym procesie kszta!towania Wspólnej Polityki Rolnej na poziomie wspólnotowym i krajowym b"dzie dokonywa! stosownych modyfikacji i aktualizacji niniejszego Stanowiska. Przysz$y kszta$t Wspólnej Polityki Rolnej 1. W opinii Rz%du RP Wspólna Polityka Rolna tak$e po 2013 r. b"dzie odgrywa' kluczow% rol" w zapewnieniu w UE: bezpiecze)stwa #ywno!ciowego, zrównowa#onego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, równych warunków konkurencji na jednolitym rynku rolnym a tak#e silnej pozycji konkurencyjnej UE na globalnym rynku rolnym. Z uwagi na wielofunkcyjno#' rolnictwa i obszarów wiejskich WPR po 2013 r. powinna by' tak$e efektywnym instrumentem skierowanym na nowe wspólnotowe wyzwania, m.in. zwi%zane z ochron% zasobów naturalnych, zmianami klimatycznymi, gospodark% wodn%, ró$norodno#ci% biologiczna oraz energi% odnawialn%. Rz%d RP zwraca uwag", i$ wiele z tych wyzwa* ma charakter ponadgraniczny a nawet globalny, co czyni z nich kwestie istotne dla ca!ej Unii, które mog% by' efektywnie rozwi%zane na poziomie wspólnotowym. Przysz!y kszta!t WPR powinien tak$e bra' pod uwag" skutki ewentualnego porozumienia w ramach DDA WTO dla rolnictwa Unii Europejskiej. 2. Zdaniem Rz%du RP, aby zapewni' skuteczno#' i efektywno#' WPR w realizacji powy$szych zada* w przysz!o#ci kolejne zmiany tej polityki powinny: (i) zachowa' w pe!ni jej wspólnotowy charakter, w szczególno#ci w wymiarze finansowym, zapewniaj%c równe warunki konkurencji na jednolitym rynku UE, (ii) powi%za' 50

poziom i dystrybucj" wsparcia finansowego poszczególnych dzia!a*, w tym, w zakresie wsparcia bezpo#redniego z aktualnymi i przysz!ymi celami, co m.in. wymaga odej!cia od historycznych pu$apów (kopert) p!atno#ci bezpo#rednich odzwierciedlaj%cych intensywno#' i poziom produkcji rolnej w poszczególnych pa*stwach cz!onkowskich sprzed kilkunastu lat, a tak$e (iii) ograniczy' koszty wdro$eniowe zarówno po stronie instytucji UE, pa*stw cz!onkowskich jak i samych beneficjentów, co wymaga dalszego uproszenia tej polityki. Przysz!a WPR musi by' zrozumia!a dla rolników, a tak$e dla podatników i bez jej radykalnego uproszczenia nie b"dzie to mo$liwe. 3. Zwa$ywszy na: (i) rozszerzenie zakresu celów WPR o nowe wspólnotowe wyzwania, przy zachowaniu wi"kszo#ci dotychczas realizowanych zada*, (ii) kluczow% rol" solidarno#ci finansowej dla sprawnego funkcjonowania jednolitego rynku, a tak$e (iii) zmniejszenie poziomu wsparcia cenowego, Rz%d RP podkre#la konieczno#' zapewnienia odpowiedniego poziomu finansowania wspólnotowego tej polityki po 2013 r. - co najmniej na obecnym poziomie. Jednocze#nie Rz%d RP wyra$a przekonanie, i$ istotnym zagro$eniem dla dostarczania europejskiej warto#ci dodanej przez WPR w przysz!o#ci by!oby zwi"kszenie wspó!finansowania tej polityki z bud$etów krajowych, a w szczególno#ci wprowadzenie wspó!finansowania krajowego p!atno#ci bezpo#rednich. Zmiana taka zahamowa!aby proces spójno#ci gospodarczej we Wspólnocie, zmuszaj%c biedniejsze pa*stwa cz!onkowskie do zwi"kszenia wydatków publicznych na zapewnienie równych warunków konkurencji dla swojego sektora rolnego na jednolitym rynku, lub te$ do rezygnacji z korzy#ci ekonomicznych zwi%zanych z konkurowaniem na równych zasadach w tym sektorze. Próby renacjonalizacji WPR zdaniem Rz&du RP s& niedopuszczalne. 4. Bior%c pod uwag" powy$sze uwarunkowania, zdaniem Rz%du RP, zasadne jest tak$e zachowanie dotychczasowej struktury WPR, tj. wszystkich trzech elementów obecnej polityki: (i) wspólnej organizacji rynków, (ii) systemu p!atno#ci bezpo#rednich oraz (iii) polityki rozwoju obszarów wiejskich. Interwencja rynkowa 5. Rz%d RP stoi na stanowisku, i$ w zwi%zku z otwieraniem si" rynku wspólnotowego na konkurencj" zewn"trzn% i rosn%c% niestabilno#' mi"dzynarodowych rynków rolnych niezasadne by!oby dalsze ograniczanie interwencji rynkowej w prawodawstwie wspólnotowym. Mechanizmy interwencji powinny tak$e w przysz!o#ci stabilizowa' rynkowe warunki produkcji, wspó!decyduj%c w ten sposób o bezpiecze*stwie $ywno#ciowym UE. Wspólna Polityka Rolna powinna zatem zachowa" dotychczasowe skuteczne instrumenty interwencji rynkowej – nie s% ju$ one podstawowym sposobem wsparcia dochodów rolniczych, jednak skutecznie zapewniaj% „siatk" bezpiecze*stwa” uruchamian% w pe!ni w sytuacjach szczególnych (du$y spadek cen, wzrost waha* cen). Zachowanie mo$liwo#ci skutecznej interwencji jest istotne w sektorach o szczególnej roli dla #rodowiska i regionów. Efektywne

51

instrumenty stabilizacji rynku s% szczególnie wa$ne dla wi"kszo#ci #rednich i mniejszych gospodarstw, które maj% ograniczone mo$liwo#' finansowe radzenia sobie z sytuacjami kryzysowymi. Rz%d RP zwraca uwag", i$ skuteczno#' mechanizmów interwencji rynkowej zale$y nie tylko od zakresu instrumentów prawnych w strukturze WPR, ale tak$e od terminowego ich uruchamiania w reakcji na zmiany sytuacji rynkowej. 6. Jednocze#nie w opinii Rz%du RP konieczne jest funkcjonalne i finansowe wzmocnienie instrumentów kompensuj%cych konsekwencje dotychczasowego ograniczenia dzia!a* interwencyjnych, z wykorzystaniem uwolnionych w ten sposób #rodków bud$etu UE. Szczególn% rol" w tym wzgl"dzie nale$a!oby przypisa' dzia$aniom promocyjnym (zarówno na rynku UE jak i rynkach mi"dzynarodowych), a tak$e - z uwagi na wzrost intensywno#ci pojawiania si" nowych czynników ryzyka w produkcji rolnej, zwi%zanych m.in. ze zmianami klimatu (susze, patogeny zwierz%t i ro#lin) - nowoczesnym instrumentom zarz&dzania ryzykiem i kryzysami w rolnictwie. W tym kontek#cie, w opinii Rz%du RP nale$a!oby rozwa$y' wyodr"bnienie w ramach jednolitej organizacji rynku rozwi%za*, wraz z odpowiednim wsparciem finansowym, o oddzia!ywaniu horyzontalnym w zakresie: (i) promocji produktów rolnych w formie zbli$onej do rozwi%za* przyj"tych w ramach reformy rynku wina, tj. opartej na wieloletnim programowaniu i trwa!o#ci alokacji na poszczególne pa*stwa cz!onkowskie uczestnicz%ce w rynku. (ii) promocji odpowiednich praktyk $ywieniowych w#ród poszczególnych grup konsumenckich; (iii) zarz%dzania kryzysowego na rynku wewn"trznym na wypadek wyst%pienia takich zagro$e* dla spójno#ci wymiany handlowej produktami rolno-$ywno#ciowymi, jak zagro$enia epizootyczne, spadek zaufania konsumentów do produktu, inne. P%atno!ci bezpo!rednie 7. Rz%d RP stoi na stanowisku, i$ wspólnotowe p!atno#ci bezpo#rednie powinny pozosta' instrumentem WPR, odpowiedzialnym za: (i) wsparcie i stabilizacj' dochodów rolniczych,(ii) utrzymanie u#ytków rolnych w dobrej kulturze rolnej, zgodnej z wymogami #rodowiska, iii) rekompensowanie kosztów zwi&zanych z wype$nianiem wymogów wspólnotowych (w odniesieniu do jako#ci i sposobów produkcji) zwi%zanych z realizacj% pozaprodukcyjnych dóbr publicznych, a tak$e (iv) zapewnienie równych warunków konkurencji w ramach jednolitego rynku rolno$ywno#ciowego. Funkcja w zakresie wspierania dochodów i utrzymania gruntów dobrej kulturze jest szczególnie istotna w regionach o gorszych naturalnych warunkach gospodarowania - odej#cie lub istotne ograniczenie p!atno#ci bezpo#rednich w ramach WPR grozi!oby trwa!ym porzuceniem dzia!alno#ci rolniczej w wielu takich regionach UE i nadmiern% koncentracj% i intensyfikacj% produkcji rolnej w innych regionach. Tym samym, p!atno#ci bezpo#rednie powinny dalej s!u$y' zapewnianiu stabilno#ci ekonomicznej i zrównowa$onego rozwoju rolnictwa wspólnotowego, a tak$e bezpiecze*stwa $ywno#ciowego i #rodowiskowego UE. Ich rola w tym zakresie mo$e wzrosn%' w przysz!o#ci w scenariuszu niskich cen rolnych 52

na mi"dzynarodowych rynkach lub w sytuacji ograniczenia skuteczno#ci interwencji rynkowej w ramach WPR. 8. Zdaniem Rz%du RP o wysokiej u$yteczno#ci tego instrumentu w przysz!ej WPR decydowa' b"dzie jego zgodno#' z kryteriami WTO, stosunkowo niskie koszty wdro$eniowe zarówno po stronie administracji publicznej jak i beneficjentów, a przede wszystkim skuteczno#' w promowaniu wielofunkcyjno#ci rolnictwa wspólnotowego. 9. Zdaniem Rz%du RP wysoko#' #rodków finansowych dla UE-27 na p!atno#ci bezpo#rednie powinna uwzgl"dnia' skal" obecnych i przysz!ych zada* publicznych realizowanych w ramach wsparcia rolnictwa UE i powinna by' nie mniejsza, ni# poziom realizowany w obecnej perspektywie finansowej. 10. Rz%d RP stoi na stanowisku, i$ system p!atno#ci bezpo#rednich wymaga pilnej zmiany polegaj%cej na jego dalszym uproszeniu i ujednoliceniu formy stosowania w ca!ej UE. W opinii Rz%du RP konieczne jest odej#cie od obecnych rozwi%za*, w których wysoko#' p!atno#ci (stawka SAPS lub #rednia warto#' uprawnie* w SPS) i pu!apy (koperty) krajowe odzwierciedlaj% historyczne poziomy i intensywno#' produkcji w poszczególnych pa*stwach cz!onkowskich sprzed kilkunastu lat. Nowy system p$atno!ci powinien by" zwi&zany z powierzchni& u#ytków rolnych (uproszczony obecny system SAPS), uwzgl'dnia" realizacj' wymogów w zakresie ochrony !rodowiska i dodatkowe wsparcie finansowe dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Zdaniem Rz%du RP system polegaj%cy na jednolitej stawce powierzchniowej w ca!ej UE (flat-rate) lepiej s!u$y!by realizacji obecnych i przysz!ych celów WPR ni$ system dzisiejszy. 11. Proponowane zmiany pozwoli!yby na: (i) ograniczenie kosztów wdro$eniowych, zarówno na poziomie administracyjnym jak i gospodarstw rolnych, (ii) utrzymanie powszechnego charakteru tego podstawowego instrumentu wsparcia w ramach WPR, (iii) wyeliminowanie negatywnego wp!ywu obecnych rozwi%za* na warunki konkurencji na jednolitym rynku, a tak$e (iv) lepsze odzwierciedlenie w strukturze finansowej aktualnych funkcji wspólnej polityki rolnej i tym samym popraw" efektywno#ci tego instrumentu WPR. . Polityka rozwoju obszarów wiejskich 12. W opinii Rz%du RP wyniki debaty w ramach przegl%du Wspólnej Polityki Rolnej pokazuj%, $e uzasadnienie dla polityki rozwoju obszarów wiejskich wzrasta. Nale$y podkre#li' rol" II filara WPR w procesie przekszta!ce* strukturalnych i modernizacji na obszarach wiejskich i w rolnictwie, w tym w przyspieszaniu szczególnie wa$nego dla nowych pa*stw cz!onkowskich procesu doganiania (ang. catching-up). Maj%c to na uwadze, Rz%d RP opowiada si" za utrzymaniem silnej roli polityki rozwoju obszarów wiejskich po roku 2013. Instrumenty rozwoju obszarów wiejskich odgrywaj% tak$e coraz wi"ksza rol" w realizacji zada* zwi%zanych z nowymi wyzwaniami stoj%cymi przed Wspólnot%, wymagaj%cymi zaanga$owania 53

rolnictwa europejskiego i obszarów wiejskich. Polityka rozwoju obszarów wiejskich wydaje si" by' dobrym narz"dziem do realizacji obecnie zdefiniowanych nowych funkcji WPR, zwi%zanych z „nowymi wyzwaniami” (zmiany klimatyczne, energi" odnawialn%, gospodark" wodn%, ró$norodno#' biologiczn%, dzia!ania towarzysz%ce w sektorze mleczarskim, innowacyjno#'). Istotnym jest jednak, aby inwestycjom w zakresie nowych wyzwa* towarzyszy!y równie$ nak!ady na innowacyjne przedsi"wzi"cia zmierzaj%ce do stworzenia nowoczesnej infrastruktury szerokopasmowego dost"pu do Internetu na obszarach wiejskich. Tylko spójna realizacja wszystkich powy$szych dzia!a* doprowadzi do poprawy sytuacji gospodarczej na terenach wiejskich oraz zapewni ich stabilny i zrównowa$ony rozwój w d!u$szej perspektywie. Kontynuowanie dzia!a* zwi%zanych z nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi zainicjowanych w ramach Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej równie$ po roku 2013, pozwoli na podniesienie atrakcyjno#ci obszarów wiejskich oraz zmniejszenie dystansu dziel%cego je od obszarów miejskich. 13. Jednocze#nie Rz%d RP pragnie podkre#li', i$ sposób finansowania nowych wyzwa* poprzez mechanizm modulacji (przeniesienia #rodków z I-go do II go filara), przyj"ty w ramach przegl%du health-check jest niew$a!ciwym rozwi&zaniem poniewa$ petryfikuje niekorzystny dla nowych pa*stw cz!onkowskich sposób dystrybucji #rodków w kopertach p!atno#ci bezpo#rednich w oparciu o historyczny poziom produkcji. 14. Zdaniem Rz%du RP, bior%c pod uwag": rosn%ce potrzeby w zakresie wspierania procesów dostosowawczych wspólnotowego sektora rolno-$ywno#ciowego do globalnej konkurencji, oraz rozszerzenie zakresu zada*, które s% adresowane w tej cz"#ci WPR o nowe wspólnotowe wyzwania, zasadne by!oby utrzymanie bud#etu II filara WPR na obecnym poziomie lub jego zwi'kszenie. 15. Jednocze#nie Rz%d RP pozytywnie ocenia obecne podej!cie do wsparcia w ramach II filara WPR, polegaj%ce na dostarczeniu szerokiego instrumentarium dzia!a* i pozostawieniu krajom cz!onkowskim stosunkowo du$ej swobody w zakresie tworzenia programów, dostosowanych do potencja!u krajów lub regionów w zakresie realizacji wspólnotowych celów a tak$e ich potrzeb w zakresie rozwoju. Okre#lenie przysz!ego kszta!tu tego filara WPR b"dzie te$ wymaga!o dokonania analizy istniej%cych instrumentów rozwoju obszarów wiejskich i ewentualnego ich uzupe!nienie o nowe instrumenty. Jednocze#nie nale$y podkre#li' walory odr"bnego funkcjonowania Funduszu EFRROW i zarz%dzania #rodkami wsparcia rozwoju obszarów wiejskich ze wzgl"du na wzajemne sprz"$enie instrumentarium tego funduszu z ewolucj% I filara WPR. W odniesieniu do rozdzia!u #rodków II-go filara WPR konieczne jest zachowanie dotychczasowych zasad alokacji, w szczególno#ci, w odniesieniu do #rodków, które trafi!y do EFRROW z polityki spójno#ci konieczne jest zachowanie zasad alokacji opartych o zmodyfikowan% metodologi" berli*sk% przyj"t% przez Rad" Europejsk% w grudniu 2005 r. Rz%d RP deklaruje równie$ 54

otwarto#' w dyskusjach na temat poprawy koordynacji dzia!a* na rzecz obszarów wiejskich prowadzonych w ramach II filara WPR i polityki spójno#ci, w #wietle do#wiadcze* zebranych w pierwszych latach funkcjonowania EFRROW. 16. Rz%d RP stoi na stanowisku, i$ rozwa$aj%c przysz!o#' rozwoju obszarów wiejskich nale$y tak$e wzi%' pod uwag" zmieniaj%c% si" Polityk" Spójno#ci, która obok instrumentów II filara WPR powinna stanowi' istotne (ród!o zmian na obszarach wiejskich. Priorytetem Wspólnoty powinno pozosta' ograniczenie ró$nic pomi"dzy regionami UE i d%$enie do wyrównywania poziomu rozwoju pomi"dzy obszarami wiejskimi a miejskimi, przy udziale obu polityk. Kompleksowe wsparcie, jakie oferuje polityka rozwoju obszarów wiejskich, jest niezmiernie istotnym elementem wsparcia publicznego, które powinno by' kontynuowane, w celu osi%gni"cia trwa!ego rozwoju, umo$liwiaj%cego utrzymanie $ywotno#ci obszarów wiejskich, przyczyniaj%c si" jednocze#nie do wzrostu konkurencyjno#ci sektora rolnego. Kompleksowa polityka na rzecz rozwoju obszarów wiejskich powinna równie$ wykorzystywa' przewagi konkurencyjne danego regionu oraz jego potencja!. Inwestycje w rozwijanie pozarolniczej dzia!alno#ci na terenach wiejskich przyczyni% si" do wzrostu atrakcyjno#ci tych terenów dla zamieszka!ej ludno#ci. Z tego wzgl"du niezb"dnym staje si" wzmocnienie dzia!a* na rzecz promocji przedsi"biorczo#ci i wsparcia inicjatyw lokalnych w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy oraz poprawy dost"pu do informacji i us!ug publicznych, w tym #wiadczonych drog% elektroniczn%, co przyczyni si" do poprawy warunków $ycia ludno#ci wiejskiej. Rola Wspólnej Polityki Rolnej w realizacji celów Wspólnoty 17. Rz%d RP zwraca uwag" na szczególn& rol' WPR w procesie integracji europejskiej oraz w realizacji szeregu celów wspólnotowych wykraczaj%cych poza tradycyjnie pojmowane funkcje rolnictwa zwi%zane z produkcj% $ywno#ci, a tak$e wydatny wk!ad w rozwój obszarów wiejskich. Polityka ta w sposób skuteczny i efektywny realizuje postawione przed ni% cele traktatowe, m.in. dzi"ki ci%g!ej adaptacji do zmieniaj%cych si" uwarunkowa* i oczekiwa* obywateli. Szczególne znaczenie WPR dla nowych pa*stw cz!onkowskich wynika z jej potencja!u w zakresie zapewniania równych warunków konkurencji na obszarze jednolitego rynku, a tak$e z jej zasadniczej roli dla rozwoju obszarów wiejskich oraz wk!adu w spójno#' gospodarcz%, spo!eczn% i terytorialn% w wymiarze krajowym i wspólnotowym. Ju$ w obecnym kszta!cie, dzi"ki reformom z 2000 r., 2003 r., 2005 r. i 2008 r., WPR jest polityk% o du$ym potencjale adaptacyjnym do nowych wyzwa* Wspólnotowych, w du$ym stopniu dostosowan% do zmienionych warunków rynkowych, maj%c% wielowymiarowy charakter, coraz silniej przyczyniaj%c% si" do zrównowa$onego rozwoju ca!ej Wspólnoty i pozwalaj%c% na osi%ganie celów Strategii Lizbo*skiej. 18. Rz%d RP pragnie podkre#li', i$ WPR odegra!a jedn% z kluczowych ról w procesie rozszerzenia UE o 12 nowych pa*stw z Europy #rodkowej i wschodniej, warunkuj%c ich p!ynne w!%czenie w jednolity rynek UE, a tak$e umo$liwiaj%c przyspieszenie

55

procesów dostosowawczych, modernizacyjnych, restrukturyzacyjnych oraz przyczyniaj%c si" do wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. W ci%gu czterech pierwszych lat cz!onkowstwa Polski w UE, Wspólna Polityka Rolna wnios!a du$y wk!ad w aktywizacj" ekonomiczn% i spo!eczn% obszarów wiejskich oraz popraw" spójno#ci ekonomicznej i spo!ecznej w rozszerzonej UE Rz%d RP podkre#la tak$e sta!e d%$enia administracji rz%dowej i instytucji publicznych do efektywnego wykorzystania wspólnotowego wsparcia w Polsce dla zapewnienia jak najwi"kszej warto#ci dodanej w zakresie promowania rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa poprzez instrumenty WPR. 19. Rz%d RP zwraca uwag", i$ dzi"ki dotychczasowym reformom WPR osi%gni"to du$y post"p w zakresie przygotowania tej polityki do nowych wyzwa* o charakterze wspólnotowym i globalnym. Redukcja wsparcia cenowego do bardzo niskiego obecnie poziomu, oraz zast%pienie go wsparciem bezpo#rednim oddzielonym od produkcji ukierunkowa!o rozwój rolnictwa na potrzeby konsumentów UE u!atwiaj%c mu przygotowania do globalnej konkurencji. Jednocze#nie w ramach postanowie* reform WPR (2003 r. i 2008 r.) uwarunkowano wsparcie rolnictwa od respektowania szeregu wymaga* z zakresu ochrony #rodowiska, dobrostanu zwierz%t, bezpiecze*stwa $ywno#ci (zasada wzajemnej zgodno#ci), wzmocniono system doradztwa rolniczego oraz zreformowano i wzmocniono finansowo dzia!ania z zakresu rozwoju obszarów wiejskich. Dzi"ki tym reformom WPR realizuje nie tylko tradycyjny cel wspierania dochodów w rolnictwie i zapewnienia bezpiecze*stwa $ywno#ciowego, ale tak$e inne nowe funkcje publiczne, tj. ochron" #rodowiska, zmiany klimatu, zdrowie publiczne, dobrostan zwierz%t, staj%c si" skutecznym wspólnotowym narz"dziem zapewniaj%cym zrównowa$ony rozwój obszarów wiejskich w UE-27 w wymiarze ekonomicznym, spo!ecznym i #rodowiskowym. 20. Rz%d RP pragnie podkre#li', i$ post"p w zakresie ukierunkowania wsparcia bezpo#redniego WPR na nowe cele i zadania wspólnotowe dokona! si" bez zmian w sposobie ustalania wysoko#ci tego wsparcia w odniesieniu do regionów i krajów cz!onkowskich. Obecne podej#cie wi%$e wysoko#' krajowych pu!apów wsparcia bezpo#redniego z poziomem produkcji w odleg!ym dzi# okresie historycznym w oderwaniu od obecnych celów, zada* i kosztów zwi%zanych z ich realizacj%. W rezultacie najni$sze wsparcie trafia do pa*stw i regionów o tradycyjnie ekstensywnych technikach produkcji, które cz"sto lepiej s!u$% realizacji nowych celów WPR. Niespójne z celami WPR zró$nicowanie tego wsparcia jest te$ zagro$eniem dla warunków konkurencji i spójno#ci jednolitego rynku rolnego. W tej sytuacji odej#cie od kryteriów historycznych i wyrównanie stawek p$atno!ci bezpo#rednich w skali UE, postulowane przez wiele pa*stw cz!onkowskich stanowi!oby wa$ny krok w stron" uracjonalnienia mechanizmu finansowego WPR. W tym kontek#cie Rz%d RP z zadowoleniem przyjmuje zobowi%zanie podj"te przez Rad" i Komisj" w konkluzjach Przegl%du WPR w 2008 r. do dok!adnego przeanalizowania mo$liwo#ci rozwoju systemu p!atno#ci bezpo#rednich we

56

Wspólnocie i rozwi%zania kwestii ró$nych poziomów p!atno#ci bezpo#rednich w poszczególnych Pa*stwach Cz!onkowskich, jakie zosta!o podj"te przez Rad" i Komisj" i zapisane w tek#cie kompromisu politycznego Przegl%du z 20 listopada 2008 r. 21. Rz%d RP zwraca uwag", i$ wspólnotowy charakter, w wymiarze legislacyjnym, instytucjonalnym i przede wszystkim finansowym, polityki rolnej realizowanej w UE znajduje coraz silniejsze uzasadnienie. Kluczowym komponentem europejskiej warto#ci dodanej zwi%zanej z t% wspólnotow% polityk% jest i pozostanie w przysz!o#ci zapewnienie równych warunków konkurencji poprzez przeciwdzia!anie zró$nicowaniu poziomu wsparcia tego sektora mi"dzy pa*stwami cz!onkowskimi. Pa*stwa te charakteryzuje ró$ne podej#cie (preferencje) do polityki rolnej i ró$ne mo$liwo#ci jej finansowania. Tak$e nowe zadania stawiane przed rolnictwem i polityk% roln% UE maj% charakter ponad-graniczny, wspólnotowy dlatego skuteczne i efektywne dzia!ania w tym zakresie wymagaj% inicjatywy i realizacji na poziomie wspólnotowym. 22. Rz%d RP zwraca uwag", i$ w ci%gu ostatnich 20 lat mia! miejsce znacz%cy spadek udzia!u !rodków na WPR w unijnym bud#ecie - z ok. 60% w 1988 r., poprzez 42,7% udzia!u dzia!u 2 (Zarz#dzanie zasobami naturalnymi i ich ochrona) w obecnej perspektywie finansowej, do prognozowanego 40,3% udzia!u tego dzia!u w 2013 r. Nale$y zaznaczy', $e udzia! ten maleje, pomimo rozszerzenia zakresu zada* powierzonych tej polityce w toku kolejnych reform i pomimo rozszerze* UE o nowe, mniej zamo$ne pa*stwa, a tak$e pomimo malej%cego udzia!u wspólnotowego bud$etu w unijnym Dochodzie Narodowym Brutto (spadek z 1,11% DNB w 2004 r. do 0,91% w 2013 r.). 23. Rz%d RP zwraca uwag" na prognozy wskazuj%ce, i$ w perspektywie #rednio i d!ugookresowej prawdopodobny jest dalszy wzrost globalnego popytu na surowce rolne, co mo$e doprowadzi' do napi"' na #wiatowym rynku $ywno#ciowym, podobnych do tych, jakie mia!y miejsce w latach 2007-2008. ,ród!em zwi"kszenia popytu na $ywno#' b"dzie wzrost globalnej populacji i zmiana struktury spo$ycia oraz rosn%ce zapotrzebowanie na surowce rolne do celów energetycznych (w perspektywie roku 2050 mo$na oczekiwa' podwojenia zapotrzebowania na surowce rolne w skali #wiatowej). Powy$szy scenariusz czyni zasadnym d%$enie Wspólnoty do zapewnienia bezpiecze)stwa #ywno!ciowego nie tylko w ramach UE, ale tak$e do jej aktywnego wk!adu w globalne bezpiecze*stwo $ywno#ciowe. Europa wci%$ posiada znaczny potencja! wzrostu produkcji rolnej, nie tyle ze wzgl"du na du$e naturalne zasoby produkcyjne, lecz dzi"ki dost"powi do nowych technologii i sprawnej organizacji !a*cucha $ywno#ciowego. Wykorzystanie tego potencja!u wymaga jednak zapewnienia mo$liwie stabilnych i przewidywalnych warunków prawnoinstytucjonalnych i ekonomicznych w tym sektorze oraz ci%g!ej poprawy konkurencyjno#ci. Tym samym, w opinii Rz%du RP, dotychczasowe cele traktatowe okre#lone w art. 33 pozostan% aktualne tak$e po 2013 r. 57

24. Rz%d RP zwraca uwag" na niekorzystny wp!yw globalnego kryzysu finansowego na warunki funkcjonowania sektora rolno-$ywno#ciowego. W roku 2007 i 2008 globalny rynek surowców rolnych zosta! zdestabilizowany pod wp!ywem po!%czonych czynników poda$owo-popytowych oraz zmian na rynkach finansowych, zwiastuj%cych dzisiejszy g!"boki kryzys. Przejawem wp!ywu tych czynników by! tymczasowy, du$y wzrost cen rolnych a nast"pnie ich bezprecedensowy spadek w drugiej po!owie 2008 r. Obecnie, oprócz dekoniunktury sektorowej rolnictwo zmaga si" tak$e z negatywnymi nast"pstwami kryzysu ogólno-gospodarczego, przejawiaj%cymi si" spadkiem popytu na rynkach eksportowych i ograniczeniami w dost"pie do kredytu. Do#wiadczenia te u#wiadomi!y nie tylko zawodno#' prognoz, ale tak$e si!" powi%za* rolnictwa europejskiego z globaln% gospodark% i konieczno#' uwzgl"dnienia w ramach inicjatyw wspólnotowych strategii adaptacji do rosn%cego ryzyka rynkowego i finansowego w tym sektorze. Jednocze#nie Rz%d RP pragnie podkre#li' potencja$ WPR w zakresie przeciwdzia$ania skutkom kryzysu ogólno-gospodarczego, potwierdzony przez porozumienie Rady Europejskiej w sprawie Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej, który w tym celu przeznaczy! dodatkowe #rodki na dzia!ania w ramach II filara tej polityki. 25. Rz%d RP zwraca uwag", i$ rolnictwo i obszary wiejskie UE gospodaruj& du#& cz'!ci& zasobów naturalnych w EU. Rolnictwo, w zale$no#ci od stosowanych technologii i praktyk, stopnia intensywno#ci i terytorialnej koncentracji produkcji zwierz"cej, mo$e wywiera' pozytywny lub negatywny wp!yw na #rodowisko naturalne. Rz%d RP pragnie te$ podkre#li', i$ nowe pa*stwa cz!onkowskie UE, m.in. z uwagi na stosunkowo wysoki udzia! tradycyjnych i zrównowa$onych pod wzgl"dem #rodowiskowym metod produkcji maj% wiele do zaoferowania Europie w postaci istniej%cych w tych pa*stwach zasobów przyrodniczych, zwi%zanych z gospodark% roln%. Ich zachowanie i aktywne w!%czenie w realizacj" wspólnotowych celów nabiera szczególnego znaczenia w kontek#cie silnych impulsów do przyspieszenia procesów intensyfikacji w produkcji rolniczej w tej cz"#ci UE. 26. Osi%gni"to ju$ wiele w zakresie ograniczenia negatywnych konsekwencji dzia!alno#ci rolniczej na #rodowisko, natomiast wci%$ wiele mo$na uczyni' dla pe!niejszego wykorzystania potencja!u rolnictwa w realizacji wspólnotowych celów zwi%zanych z przeciwdzia$aniem globalnym problemom !rodowiskowym, w tym w szczególno!ci zmianom klimatycznym i spadku bioró$norodno#ci. Rz%d RP stoi na stanowisku, i$ WPR, finansowana w pe!ni z bud$etu UE, powinna odegra' jedn% z kluczowych funkcji we wspólnotowych wysi!kach w zakresie przeciwdzia!ania zmianom klimatycznym oraz adaptacji do ich skutków, jak równie$ zapobieganiu utracie ró$norodno#ci biologicznej na obszarach u$ytkowanych rolniczo. Ju$ obecnie w ramach tej polityki istnieje szereg dzia!a*, które s!u$% temu celowi, w tym wspieranie rozwoju energii odnawialnej, wparcie dla w!a#ciwie prowadzonej gospodarki wodnej (np. zwi"kszanie retencji gleb), ochrona wód przed

58

zanieczyszczeniem, ochrona gleb przed erozj%, zalesianie, wsparcie dla obszarów obj"tych sieci% Natura 2000. W tym kontek#cie Rz%d RP z aprobat% odnosi si" do wyników ostatniego przegl%du WPR z 2008 r., który postawi! nowe cele i zadania dla WPR, tzw. „nowe wyzwania”, obejmuj%ce m.in. zmiany klimatyczne, gospodark" wodn% i przeciwdzia!anie utracie ró$norodno#ci biologicznej. W ramach wspomnianego przegl%du WPR dokonano tak$e modyfikacji zasady wzajemnej zgodno#ci (w tym Dobrej Kultury Rolnej), silniej akcentuj%c kwestie #rodowiskowe i klimatyczne, jako nieodzowny element w prowadzeniu dzia!alno#ci rolniczej w UE. 27. Rz%d RP zwraca te$ uwag", i$ dalsze podnoszenie wymogów wspólnotowych wobec systemu produkcji rolnej, cho' jest mo$liwe i zgodne z oczekiwaniami spo!ecznymi, jednak wi%$e si" z kosztownymi inwestycjami dostosowawczymi, wzrostem kosztów operacyjnych oraz niepe!nym wykorzystaniem potencja!u produkcyjnego. Coraz wyra(niej te$ wida', i$ w przysz!o#ci konieczne b"dzie znalezienie kompromisu mi"dzy celami ilo#ciowymi/produkcyjnymi (bezpiecze*stwo $ywno#ciowe), a celami #rodowiskowymi (bezpiecze*stwo #rodowiskowe). Wzrost kosztów produkcji wynikaj%cy z ogranicze* i dostosowa* stawia bowiem rolników europejskich w gorszej pozycji konkurencyjnej wobec producentów z krajów, które nie stosuj% takich wymogów, Jedn% z funkcji p!atno#ci bezpo#rednich powinna by' rekompensata tych dodatkowych kosztów. 28. Rz%d RP zwraca uwag", i$ w wielu regionach UE, szczególnie w nowych pa*stwach cz!onkowskich, rolnictwo jest wci%$ g!ównym gospodarzem obszarów wiejskich. Bezpo#rednia i po#rednia rola dzia!alno#ci rolniczej w utrzymaniu struktury osiedle*czej oraz spo!ecznej i gospodarczej pozostaje wci%$ kluczowa. Wspólna Polityka Rolna wzmacnia te funkcje zarówno poprzez horyzontalne, powi%zane z zasobami rolniczymi instrumenty I filara, jak i ukierunkowane instrumenty II filara tej polityki. W tym kontek#cie Rz%d RP podziela tezy Komunikatu Komisji Europejskiej pt. „Zielona ksi(ga w sprawie spójno)ci terytorialnej”, wskazuj%ce na du#y wp$yw terytorialny pierwszego filaru WPR osi&gany poprzez wsparcie finansowe oraz promowanie w$a!ciwego gospodarowania gruntami. Szczególn% rol" w tym zakresie pe!ni tak$e II filar tej polityki poprzez wspieranie restrukturyzacji, inwestycji i promowanie zrównowa$onych metod gospodarowania oraz dywersyfikacj" i aktywizacj" obszarów wiejskich. 29. Rz%d RP zwraca uwag", i$ cech% charakteryzuj%c% europejskie rolnictwo jest dominuj%cy udzia! ma$ych, rodzinnych gospodarstw rolnych i najprawdopodobniej sytuacja ta nie zmieni si" zasadniczo w perspektywie kilkunastu lat, pomimo post"puj%cej restrukturyzacji. Nie mo$na wykluczy', i$ udzia! gospodarstw niskotowarowych mo$e nawet wzrosn%' w przypadku dalszej liberalizacji handlu mi"dzynarodowego i wzrostu konkurencji zewn"trznej. Przewa$aj%ca cz"#' rodzinnych gospodarstw rolnych b"dzie mie' tak$e w przysz!o#ci trudno#ci z osi%gni"ciem skali ekonomicznej zapewniaj%cej wystarczaj%cy dochód w oparciu o produkcj" roln%, nawet w przypadku istotnej poprawy koniunktury na rynkach 59

rolnych. Jednocze#nie gospodarstwa te b"d% wci%$ pe!ni' istotn% rol" w realizacji wielu wspólnotowych funkcji publicznych gospodarki rolnej. Dlatego nale$y za!o$y', i$ wsparcie dochodów w ramach WPR, tak jak obecnie, b"dzie determinowa' $ywotno#' ekonomiczn% gospodarstw i korzy#ci wynikaj%ce z wielofunkcyjno#ci europejskiego rolnictwa. Zasadne w tej sytuacji jest d%$enie do skutecznego i efektywnego wspierania dochodów gospodarstw najsilniej dotkni"tych tym problemem oraz jednocze#nie wnosz%cych du$y wk!ad w realizacj" celów wspólnotowych zwi%zanych z wielofunkcyjno#ci% rolnictwa, co powinno by' jednym z zada* p!atno#ci bezpo#rednich, przy jednoczesnym wsparciu procesu restrukturyzacji ma!ych gospodarstw w ramach dzia!a* drugiego filara WPR. 30. W opinii Rz%du RP dyskusja o przysz!ym kszta!cie polityki rolnej Unii Europejskiej powinna uwzgl"dnia' tak$e instytucjonalne uwarunkowania procesu decyzyjnego WPR. W tym zakresie Rz%d RP stoi na stanowisku, i$: (i) legislacja bazowa Rady Ministrów UE ds. Rolnictwa i Rybo!ówstwa powinna pe!ni' wiod%c% rol" w wytyczaniu katalogu dzia!a* i obszarów aktywno#ci prawodawczej Wspólnoty w otoczeniu dzia!alno#ci rolniczej – bez uszczerbku dla przysz!ych kompetencji Parlamentu Europejskiego ustanowionych traktatem rewizyjnym z Lizbony, (ii) proces cesji kompetencji prawodawczych z Rady na szczebel Komisji Europejskiej uleg! wyczerpaniu. Pog!"bianie tej tendencji mog!oby doprowadzi' do oderwania Rady od rzeczywistego kreowania polityki rolnej i stosowania mechanizmów reagowania na rynku wewn"trznym w formie wyra$ania woli politycznej Rady, (iii) nale$y z rozwag% podchodzi' do zbytniego kreowania zobowi%za* dla organów UE i pa*stw cz!onkowskich w zakresie konstruowania dokumentacji o wymiarze planistycznym i strategicznym, poniewa$ prowadzi' to mo$e to do nieuchronnych kolizji i w%tpliwo#ci interpretacyjnych pomi"dzy legislacj% wspólnotow% i krajow% z za!o$eniami i celami okre#lonymi w dokumentacji typu soft-law.

60