2001 A Space Odyssey Verhandeling Door Ruben Van Den Heuvel

2001: A Space Odyssey Bespreking door Ruben Van Den Heuvel

2001: a Space Odyssey, van Stanley Kubrick Besproken door Ruben Van Den Heuvel 0. Inleiding Alle filmmakers en filmfanaten kennen hem, van de woorden ‘two thousand and one’ alleen worden de meesten al enorm enthousiast. 2001:a space odyssey is een sciencefictionfilm, gemaakt in 1968 door de regisseur Stanley Kubrick. De film is grotendeels gebaseerd op de roman The Sentinel van Arthur C. Clarke, Clarke en Kubrick hebben samen het scenario opgesteld. Sommige kijkers kunnen gedurende de hele film overal symboliek vinden, anderen snappen er geen bal van, maar het intrigeert iedereen, het laat niemand los. Wanneer hij in de cinema’s vertoond werd gingen vele mensen de film meerdere malen zien. Niet alleen de symboliek en de filosofische vraagstukken maakte de film een fantastisch werk, ook Kubricks kijk op de toekomst waren werkelijk adembenemende visioenen. Bovendien was het kunstwerk in zijn tijd op filmtechnisch gebied enorm geavanceerd en revolutionair, dit is het bewijs dat men geen moderne CGI-technieken (computergemanipuleerde beelden) nodig heeft om goede sciencefiction te maken. Vandaag zijn we in 2009, en is de voorspelling van 2001 dus voorbijgestreefd, het is niet makkelijk om een toekomstbeeld te vormen van 30 jaar later, maar Kubrick slaagt er in om op sommige vlakken er recht op te zitten, maar helaas zit hij er soms ook wel wat naast. In dit essay zullen voorbeelden hiervan en de elementen uit de vorige alinea uitvoerig besproken worden. Daarom is het aangeraden de film te volgen terwijl u dit werk leest. Iets dat ik niet mag vergeten voor te leggen, misschien wel het belangrijkste, is het thema, dat volgens mij ‘verandering’ is. Ik ga er nu niet verder op in, maar dit zal in het volgende verloop voldoende aan bod komen. Voor we aan de film beginnen nog één ding, alles wat hier gegeven wordt is een eigen interpretatie, sinds de film uitkwam zijn er al duizenden theorieën geweest waarvan maar enkele als algemeen aanvaard wordt. Maar dit is net de bedoeling en bovendien de sterkte van de film. Om de schrijver Arthur C. Clarke te citeren: "If you understand '2001' completely, we failed. We wanted to raise far more questions than we answered." (IMDB, 2009) 1. Openingsgeneriek Ziezo de film is begonnen en het eerste dat we zien is … niets! De eerste 40 seconden van de film krijgt een de kijker een zwart beeld en orkestmuziek (strijkers), dit is een mooi voorbeeld hoe de filmmuziek meestal een betere sfeer kan opwerken dan de beelden. We zien niets maar we horen wel een vreemde akelige melodie, de kijker heeft nog niets gezien, maar weet wel dat er hem iets spannends te wachten staat. Het geluid is ook te vergelijken met het stemmen van de instrumenten vlak voor een orkestconcert. In de film, net zoals in een concert is dit het teken dat alles klaar staat en het spektakel kan beginnen. De muziek daalt neer en we krijgen het eerste beeld.

Het eerste beeld dat de kijker te zien krijgt is het logo van MGM (Metro-Goldwyn-Mayer) , maar het is belangrijk te merken dat dit niet het bekende “brullende leeuw”-logo is. MGM wou in 1968 uitpakken met een stijlvol nieuw logo, helaas sloeg dit logo niet echt aan en keerde men na drie films (2001: A Space Odyssey, Grand Prix en The Subject Was Roses) terug naar de overbekende leeuwenbrul (Wikipedia, 2009). Deze informatie is niet zomaar historische achtergrond, we hebben nog maar één stilstaand beeld gezien en al meteen vinden we ons thema ‘verandering’ terug. Deze film kreeg een nieuw logo, omdat het de manier waarop mensen naar films keken helemaal veranderde. Vervolgens krijgen we de maan, de aarde en de zon te zien, in een rijtje achter elkaar, deze mooie rechte lijn geeft weer hoe perfect het universum geschapen is, alsof ze door iemand getekend is. De camera wordt omhoog gelift waardoor de kijker het gevoel krijgt dat zon opkomt op de aarde, een nieuwe dag is aangebroken. Dit verwijst naar het begin van de aarde, het eerste hoofdstuk is dan ook niet voor niets ‘The Dawn of Man’ genoemd. Filmtechnisch is dit buitengewoon realistisch neergezet, het voelt echt aan dat dit gefilmd is in de ruimte, het reliëf op de maan is gedetailleerd aangebracht en de artificiële zon schijnt als een warme bol in het gezicht van elke kijker. Dat allemaal terwijl er maar weinig foto’s over de ruimte bestonden en nog niemand een stap op de maan heeft kunnen zetten. Tijdens deze beelden horen we niets anders dan het overbekende “Also sprach Zarathustra” van Richard Strauss. Niet alleen is dit mooie, sterke en bombastische muziek die de schoonheid van het universum en de glorie van het ontstaan van de mensheid benadrukt, ze refereert ook naar het gelijknamige verhaal, van Friedrich Nietzsche. In dat verhaal beschrijft de personage Zarathustra de evolutie van aap naar een ‘übermensch’. (Wikipedia, 2009) Deze thematiek vindt men al snel in de film terug. Na de vermelding van het productiehuis en de regisseur krijgen we eindelijk de titel te zien . 2001 is een goed gekozen titel, gewoonweg omdat dit jaar symbool staat voor verandering, voor nieuwe tijden, het is niet enkel het startpunt voor een nieuwe eeuw maar voor een heel nieuw millennium. Hoewel veel mensen geloven dat dit verhaal plaatsvindt in het jaar 2001, wordt het jaartal in de film nooit meegedeeld, dus kan de 2001 van de titel gewoonweg geïnterpreteerd worden als de het beginpunt van het ruimteodyssee, het ruimteverhaal. Met deze titel zat Kubrick er niet ver naast, 2001 was inderdaad een jaar van verandering, sinds die vliegtuigen in die twee torens vlogen kijken we allemaal op een heel andere manier naar de wereld. Bovendien lijkt de ruimte vandaag niet ver meer, ruimtetoerisme lijkt alsmaar aannemelijker.

2. The Dawn of Man In dit eerste hoofdstuk zien we hoe de aapmens voor het eerst technieken en emoties leert die later door de mens gebruikt wordt. Het eerste shots zijn van een zonsopkomst, dit staat symbool voor het begin van de menselijke evolutie. Deze worden opgevolgd door lege vlaktes woestijn, iedere evolutieverklaring begint dan ook met ‘eerst was er niets’. Maar al blijkbaar is (of was) er toch al iets, we zien schedels en beenderen, deze worden meestal gebruikte om de leegte te benadrukken, maar één geraamte trok toch mijn aandacht Het lichaam lijkt sterk op de beenderstructuur van de mens, en dit in een tijd waar enkel apen (aapmensen) leefden, enkel het hoofd wijkt sterk af van een mensenschedel. Zou het in dit geval gaan om een soort dat dicht bij de mens stond, die uitgemoord of uitgehongerd is (zoals de Neanderthaler of de Cro-Magnonmens)? Dit doet me sterk denken aan de wet van Darwin: ‘survival of the fittest’ (overleving van de best aangepaste), enkel de beste overleven. Eindelijk krijgen we onze eerste acteurs te zien, 2 apen zitten te eten, de mens is ontstaan! In een tweede shot krijgen we een groep tapirs te zien, let goed op dat we deze dieren nog niet samen in één shot hebben gezien, maar in de volgende shots zien we ze plots samen, de mens heeft geleerd samen te leven met andere dieren, andere rassen. We krijgen bijna een perfecte weerspiegeling van de huidige maatschappij te zien, alle dieren leven samen, maar gaan meestal toch om met hun eigen soort en soms kan dit tot een conflict leiden. Ook zien we dat de apen al direct een pak slimmer zijn dan de tapirs, terwijl de tapirs als een kudde wat rondzwerven zijn de apen constant aan het zoeken, aan het graven. De tapirs knabbelen aan de karkassen, terwijl de apen al hebben gevonden welke planten ze kunnen eten. Ze leven een vrij rustig bestaan tot plots één van hen aangevallen wordt door een jaguar, de aapmens leert een belangrijke les, hij mag dan wel het slimste dier zijn, hij is niet het sterkste. In de volgende scene beginnen er zich al enkele menselijke trekken te vertonen, één aap in de groep, de aap die het hardst kan roepen, neemt de leiderpositie in. Ook zien we hier de allereerste oorlogvoering, een groep apen zit rond een waterplas te drinken wanneer ze plots worden ‘aangevallen’ door andere groep apen om de drinkplek over te kunnen nemen, het is dus een oorlog voor economische oorlog, vergelijkbaar met de hedendaagse

oorlogen voor land, olie of andere grondstoffen. Fysiek geweld blijft voorlopig uit, de ene groep kan simpelweg een andere wegschrikken. Tegen het einde van deze scene zien we een aap naar de camera kijken en roepen, ‘hij kijkt de toeschouwer aan’, dit is een van Kubrick’s handelsmerken, hou dit even in je achterhoofd, later zullen we hier meer op in gaan. In de volgende scene zien we dat langzamerhand de avond valt en onze apen krijgen er weer een menselijke eigenschap bij, angst. Gewone angst was er al, de verschillende apengroepen schrikten elkaar af, maar nu was er angst van de donker, het onbekende, soms zie je de apen in angst naar boven kijken, zou dit het begin zijn van het geloven in een God? Een andere visie zou zijn dat de apen bang zijn voor verandering, want zoals je zal zien is er de volgende morgen een grote verandering. De volgende morgen staan ze voor een eng en groot mysterie, het schrikt meteen alle apen af, recht in het midden van hun kamp staat er een grote, zwarte monoliet. Uit grote angst roepen ze allemaal naar de monoliet, de dapperste van de apen (in het script noemt hij ‘Moonwatcher’, IMDB, 2009) durft de monoliet aan te raken. De manier waarop de monoliet is afgewerkt wijst er op dat het niet iets natuurlijk is, dat het ‘intelligent ontworpen’ moet zijn door ‘iets’. Dit is misschien wel het grootste mysterie van de film, vanwaar komt plots deze grote zwarte staaf? Is ze buitenaards, is ze van een God? Helaas zal ik ook het antwoord moeten schuldig blijven, in de film wordt er nergens een deterministische verklaring voor gegeven. Symbolisch kunnen we stellen dat de zwarte monoliet een voorbode is van aankomende verandering, want hierna neemt de aap een grote stap in de richting van het menszijn. De monoliet zal in het verdere verhaal nog enkele malen terugkomen, maar volgens mij is het gebruik hiervan te vergelijken met een tijdslijn. Op een tijdstabel zijn de periodes (oude grieken – romeinen – nieuwe tijd – nieuwste tijd etc.) telkens van elkaar gescheiden door een dikke zwarte streep, zo staat ook die monoliet in de apengroep. We zien ook de zon opkomen achter de monoliet, de nieuwe dag is aangebroken, het is weer de start van iets nieuws. Onder heel dit gebeuren horen we een koor zingen, en dit is weer op verschillende manieren interpreteerbaar, enerzijds is het er om een griezelige sfeer op te roepen (en dit lukt verdomt goed), anderzijds lijkt het wat op een engelenkoor. Dus misschien is het toch een geschenk van het hogere ‘iets’. Het gebruik van werktuigen is één van de mens zijn belangrijkste eigenschappen, één van de apen begint door te krijgen dat hij een bot van een dier kan gebruiken om te vernielen. Vlak voordat hij begrijpt waarvoor hij het bot kan gebruiken krijgen we heel kort weer een shot van de opkomende zon, dat kan ons vertellen dat de mens klaarstaat voor een nieuw avontuur. Terwijl hij aan het vernielen is zien we hoe tapirs dood neervallen, we gaan er van uit dat ze door apen zijn afgemaakt,

want in de volgende scene zie je alle apen vlees eten. De aap is niet enkel vechtlustig maar nu ook vleeseter geworden (daarvoor aten ze steeds planten). Hoewel ze door de apen worden afgemaakt en opgegeten leven de tapirs nog steeds tussen de apen, hier zien we al direct het verschil in intelligentie, de aap is al veel verder geëvolueerd. Eindelijk komen we aan de laatste scene van dit hoofdstuk, weeral vechten de apen om de drinkplek, maar nu is het niet zomaar de wet van de sterkste, die de ander het best kan wegjagen, nee nu is het de wet van de slimste, want de ene groep, die ‘wapens’ heeft kan al snel één van de andere apen doodmeppen. Ook zie je dat de ene groep veel verder geëvolueerd is dan de andere, terwijl de ene nog op handen en voeten staat kan de andere al praktisch rechtstaan. Net zoals vandaag wint het land met de beste strategieën en de meest moderne wapen de oorlog. Uiteindelijk begint de aap een plezier te krijgen in het doodslaan van zijn vijand, hij is geweldlustig geworden, en trots gooit hij zijn wapen, het bot, omhoog, waarna we een jump-cut hebben naar een satelliet. We zitten 4 miljard jaar verder.

3. Kosmische Wals Het bot vliegt omhoog en verandert in een satelliet, voor het eerst zien we dat het inderdaad om een sciencefictionfilm gaat. Hoewel het in de film nauwelijks overkomt moest deze satelliet volgens het script moest dit een atoombom weergeven (IMDB, 2009). Het is dan ook de mooi overgang van de mens zijn eerste wapen tot de mens zijn ultieme en misschien wel laatste wapen.

Onder de mooie symfonie An der schönen blauen Donau van Johann Strauss II zien we de ruimteschepen ongemoeid sierlijk door de ruimte zweven, de muziek is een wals, dus zien we de ruimtestations op het juiste tempo ronddraaien, alsof ze echt aan het dansen zijn. De mensheid is aan de top van zijn mogelijkheden, alle ruimtestations zijn perfect gebouwd en de besturing van de ruimtevoertuigen gebeurt fantastisch. Halverwege krijgen we een kijk hoe de ruimteschepen er vanbinnen uitzien, net zoals de satellieten zien we een pen rondzweven. Vervolgens komt een stewardess binnen, let goed op haar kledij, hoewel in meeste sciencefictionfilms men probeert goede futuristische kledij te maken, komt dit al te vaak nogal belachelijk over. Maar hier heeft zij een futuristisch, maar toch heel elegant en zeker serieus uniform aan, vergeet ook niet dat ze een broek aanheeft, dit betekent dat het feminisme succesvol doorbroken is. Het was namelijk in de jaren zestig dat het taboe dat vrouwen enkel rokken en jurken mogen dragen voor het eerst sterk werd aangevochten. Ze plukt de pen uit de lucht en plaatst ze in de heer zijn borstzak, weer is dit een mooi voorbeeld dat de simpelste filmtechnieken meestal de beste zijn. De crew heeft namelijk gewoon de pen op een glazen plaat gelijmd en deze plaat voor de camera bewogen, zij moet de pen gewoon van de glasplaat aftrekken. Zo simpel maar het zorgt wel voor zo’n mooie beelden. Kort zien we het speciale schoeisel van de stewardess, dit is gewoon gemaakt om te tonen dat er inderdaad gewichtloosheid is, maar dat dankzij deze schoenen een artificiële zwaartekracht gemaakt kan worden.

Dit is één van de eerste films die gebruik maakt van ‘product placement’, we zien op een computer het logo van IBM en op een ruimteschip het logo van Pan American World Airways. In tegenstelling tot overcommerciële films, waar de verschillende bedrijven oververtegenwoordigd worden (zoals Cast Away (Robert Zemeckis, 2000) of the Italian Job (F. Gary Gray, 2003)), komen de logo’s hier heel subtiel over. Ik geloof niet dat winstbejegening de enige functie hiervan is, Kubrick zat helemaal juist op dit vlak, bij het kiezen van een product wordt steeds meer naar het merk gezien, het merk wordt een kwaliteitslabel (bijvoorbeeld Microsoft versus Apple). Ook kunnen we dit economisch bekijken, in de jaren 60 was IBM, met zijn ‘personal computers’ een innoverend nieuw modern bedrijf en PanAm legde toen de basis voor de moderne commerciële luchtvaart, het zou dan ook normaal zijn dat deze bedrijven een monopoliepositie hebben in de verre toekomst. Toch is hier Kubrick’s voorspelling niet helemaal juist uitgekomen, PanAm is failliet gegaan in 1991, 10 jaar voor 2001. Steven Spielberg heeft voor zijn Minority Report (2002) deze stijl van product placement op een juiste manier overgenomen. 4. Van de aarde naar de maan Het hoofdpersonage, Dr. Heywood R. Floyd, is net binnengekomen in het ruimtestation, zoals verwacht ziet dit er niet enkel modern uit, maar ook heel mooi en comfortabel. De mens is zo ver gevorderd in de toekomst dat bij de bouw van een ruimtestation niet enkel naar het functionele en technische wordt gekeken, maar ook naar het esthetische. Eindelijk krijgen de eerste dialoog, deze gebeurt tussen Dr. Floyd en een stewardess, en valt pas 25 minuten en 38 seconden na de start van de film. Kubrick probeerde in feite zo weinig mogelijk dialoog te gebruiken in de film, veel mensen vinden dit lastig, maar zelf vind ik het heel mooi, op deze manier zal de kijker meer proberen de informatie, uit de beelden te halen. In een volgende scene zien we de wetenschapper over een videofoon praten met zijn jonge dochter. Dit is goed gezien van Kubrick, vandaag gebeurt inderdaad een groot deel van de communicatie via video (skype, msn messenger), en nu is deze technologie zo gebruikersvriendelijk dat zelfs een klein kind ermee kan werken. Verder zien we hem in gesprek met een groep andere wetenschappers, het is belangrijk om te zien dat het gaat om een gesprek met Amerikanen én Russen, Kubrick zag in dat de koude oorlog niet kon blijven duren. Daar vertelt de dokter dat hij op weg is naar ‘Clavius’, de andere wetenschapper kijken op, ze krijgen maar vreemde berichten van ‘Clavius’, de kijker weet niet goed wat dit is maar vermoedt dat dit een plek op de maan is.

Vervolgens komen we in een scene waar de schepen weer zweven door de ruimte, we krijgen weer een beeld over de luxe en het comfort in het schip en even krijgen we de ietwat humoristische ‘zero gravity toilet’ met een hele lijst van gebruiksaanwijzingen (bijlage 1). Niet enkel is dit een grappig deeltje, maar dit toont ook weer Kubrick’s perfectionisme, want inderdaad, naar de toilet gaan in de ruimte is voor niet-astronauten waarschijnlijk geen makkelijke opdracht. Wie al meer films van Kubrick heeft gezien, heeft misschien al gemerkt dat de toilet een herhaaldelijk motief is in zijn films.

The Shining

Full Metal Jacket

Een ander opmerkelijk beeld is die van de stewardess die plots ondersteboven begint te lopen, deze geeft op een simpele manier de gewichtloosheid. Ook dit is weer filmtechnisch zwaar werk, je moet namelijk een decor bouwen dat helemaal draaibaar is. Dit is nog maar een voorproefje, want in andere delen van de film wordt deze techniek op veel ingewikkelder niveau gebruikt.

Eindelijk zien we het schip aankomen in de maanstation ‘Clavius’, het is leuk om te zien welke invloed deze film heeft op de werkelijkheid. Wie goed kijkt kan wel wat gelijkenissen vinden tussen dit schip, en Apollo 11, de eerste maanlander .

Vervolgens komen we in een vergaderzaal waar Dr. Floyd moet spreken over de geheimhouding van deze missie, één sterk beeld in deze scene is de plotse rotatie van 2 personen, er is blijft een evenwicht.

. Daarna zien we weer een schip door de ruimte reizen, weer een detail van Kubrick is het gebruik maken van ‘geen geluid’ want dit is de realiteit, in de ruimte is er geen geluid. In het ruimteschip vertellen de twee wetenschappers dr. Floyd over een vreemd magnetisch gesteente dat ze op de maan hebben gevonden, dat geen erosie bevat en daarom volgens hen ‘met opzet’ begraven is. En de kijker mag hier weer nadenken, is het God, zijn het Aliens, wie weet het? Ze zijn enkel zeker dat het 4 miljoen jaar begraven ligt.

Tijdens de vlucht horen we mooi koren gezang, een soort engelengezang, en dit hebben we al eens meegemaakt, namelijk wanneer de apen de monoliet zagen, zou dit dan een gelijkaardige situatie kunnen zijn?

Zoals de apen staat nu ook de mens voor een onbegrijpelijk raadsel, er staat een zwarte monoliet maar niemand weet waarvan ze komt, de intelligentste van de groep, dr. Floyd raakt net als Moonwatcher van de apen de monoliet aan. Als mens begin je aan jezelf te twijfelen, weten wij wel zoveel meer dan die apen? Ook hier staat hij symbool voor een verandering in de tijd, niet enkel gaan we hierna naar een heel nieuw hoofdstuk, er wordt een heel nieuwe expeditie ondernomen en zoals je zal zien verandert ook de manier van reizen. Het onderzoek naar de monoliet is al snel te vergelijken met het archeologische onderzoek naar Stonehenge of andere prehistorische sites.

De scene eindigt wanneer iedereen ‘aangevallen’ wordt met vreemd hoog geluid, het lijkt alsof iemand hen probeert te verstoren, te saboteren. Misschien is dit een wapen dat men in de toekomst zou gebruiken.

5. Jupiter Missie, 18 maanden later

De scene opent met een beeld van het spectaculaire mooie schip, op zijn expeditie naar Jupiter. Binnen zien we iemand in een tol draaien, filmtechnisch gezien is dit fantastisch, het hele decor is aan het ronddraaien, maar toch krijgt de kijker het gevoel dat de lopende man ondersteboven zit te lopen. Plots krijgen we een eerste beeld van ‘HAL’, alleen weet de kijker nog helemaal niet wat dit is, een soort camera met een rood oog?

We zien de twee mannen eten, maar als je goed oplet lijkt het eigenlijk op baby-voeding, een soort puree en mousse waar niet op gekauwd moet worden. Een interessante verklaring die ik op het internet vond wil vertelt dat Kubrick met dit eten, de toiletinstructies en de zwaartekrachtschoenen wou aantonen dat de mens, hoewel hij de meester is op aarde, maar een klein kind is in de ruimte, dat opnieuw moet leren eten, naar de toilet gaan en stappen (kubrick2001.com, 2009).

Een BBC-reportage geeft de kijker een makkelijke inleiding het verhaal wie deze twee crewleden, Dr. Dave Bowman en Dr. Frank Poole, zijn, hoe de ‘HAL 9000’-computer werkt en hoe het zit met de hibernatie van de wetenschappers. Het grote vertrouwen in computers is iets dat Kubrick helemaal juist had, het gebruik van invriezing van personen voor een lange periode is vandaag al technisch mogelijk, maar men vindt het (begrijpelijk) nog wat gevaarlijk.

De interviewer heeft een gesprek met de computer die Hal wordt genoemd (dit staat voor Heuristically programmed ALgorithmic Computer). Hoewel hij in feite niets meer is dan een hoop welgeplaatste chips en draden, voelen we Hal als een echt persoon, zijn rustige stem en zijn foutloos Engels doet ons vermoeden dat hij uiterst intelligent is, het feit dat hij véél sneller berekeningen kan maken dan ons zou dus moeten betekenen dat deze machine slimmer is dan de mens. Hij zegt ook dat geen enkele HAL-computer ooit een fout heeft gemaakt of verkeerde informatie heeft gegeven, men zegt vaak ‘vergissen is menselijk’, dus is Hal beter dan de mens. Hoewel we nooit zicht krijgen op het systeem, wordt Hal steeds afgebeeld met zijn oog, een camera met een rode stip die overal in het schip terug te vinden is. In een vorig hoofdstuk had ik het over IBM dat heel vooruitstrevend was in die periode, wel als we bij de letters ‘i’, ‘b’, en ‘m’ telkens de alfabetische letter ervoor nemen krijgen we ‘h’, ‘a’ en ‘l’, Hal dus. Co-schrijver Arthur C. Clarke beweert dat dit maar een stom toeval is en als hij het op tijd had gemerkt zou hij Hal’s naam verandert hebben (IMDB, 2009).

Iets later krijgt het ruimteschip een video binnen van de ouders van Frank die hem een gelukkige verjaardag wensen. Tijdens deze video vertoont Frank geen lach of traan, precies alsof hij doorheen zijn training geleerd heeft geen emoties te hebben. Van hem is dus ook een machine gemaakt. Over deze hele inleiding hangt een nogal triestige, dramatische muziek, terwijl er niet speciaal iets triestig gebeurt, de twee crewleden vervelen zich gewoon blijkbaar, ze slapen, maken tekeningen en spelen spelletjes. Deze muziek dient om net de eenzaamheid in de ruimte te benadrukken. Net zoals een schip in het midden van de oceaan kan het er moeilijk aan toe gaan. Een spel dat Hal tegen Frank speelt is schaken. Ook schaken is iets dat heel vaak terugkomt in de Kubrick’s films, zelf was hij een talentvolle speler en speelde heel vaak tegen zijn acteurs en crewleden. Deze scene wil gewoonweg tonen hoe sterk de Hal is, hij verslaat de mens in de mens’ eigen spel.

In een volgende scene toont Dave zijn tekeningen aan Hal, hoewel hij een machine is kan Hal toch van kunst genieten en ziet hij dat Dave al sterk aan het verbeteren is. Plots begint Hal Dave een persoonlijke vraag te stellen, hij twijfelt namelijk aan de functie van deze missie, hij vraagt of Dave deze twijfels ook heeft. Blijkbaar kan Hal ook roddels binnenkrijgen, want hij praat vrij over de geheimzinnige geruchten over deze missie, dit leidt dan ook naar zijn twijfels. Een computer die roddels en geruchten kan opnemen lijkt al sterk op een eerste poging tot het internet, die voorspelling van Kubrick klopt dus inderdaad. Het is algemeen geweten dat Kubrick geïnteresseerd was in technische snufjes en nieuwe technologieën, anders zou je zo’n film uiteraard niet kunnen maken.

Dave begint te begrijpen dat Hal deze vragen stelt om een crewpsychologie-rapport op te stellen. Waarschijnlijk is het nodig dat Hal de psychologische staat van de crew opmeet.

6. AE-35 Unit herstelling

Hal’s uitleg wordt plots onderbroken omdat hij een waarschuwing moet doorgeven. Er is iets mis met de AE-35 Unit, deze zal defect gaan binnen de 72 uur. Aan de beelden te zien gaat het waarschijnlijk om een onderdeel van een zender. De 2 crewleden gaan enkele notities maken en weer krijgen we een technisch formidabel beeld, de ene wordt van bovenaf gefilmd, terwijl we het andere crewlid met vooraanzicht zien. Ook lopen de mannen rustig rond in een draaiende tunnel. Vergeet niet dat deze beelden zo zijn gefilmd, er is bij de montage in de beelden niets verandert, heel deze techniek steunt op correcte decorbouw en camerastandpunt. Zulke technieken vindt je in bijna geen enkele film terug, het gebruik van roterende camera’s vinden veel regisseurs te gewaagd.

Van de thuisbasis krijgen de ze de toestemming om het onderdeel te herstellen, Dave stapt in een klein schip, opmerkelijk is dat veel schepen soms een menselijk trekje bevatten, het grote schip heeft namelijk een brein en persoonlijkheid, Hal, en dit kleine schip heeft twee armpjes, waarom heeft de mens er geen 3, 4 of 5 armen van gemaakt, dit zou toch handiger zijn, niet? Met de stamcel- en kloontechnologie van vandaag wordt al snel gezegd dat de mens God wil spelen. Dat is ook zo hier in deze film, god heeft de mens gemaakt naar zijn evenbeeld, de mens maakt nu machines naar zijn evenbeeld.

Tijdens dit gebeuren horen we geen muziek, geen effectgeluiden, ook vliegen er kometen voorbij maar die maken helemaal geen geluid, zoals ik al zei is er geen geluid in de ruimte. Enkel de luide ademhaling door een microfoon van de Dave horen we, dit is om spanning op te bouwen, hoewel hij een professionele astronaut is, is hij toch gespannen om dit te doen. In het vorige hoofdstuk besproken we de kosmische wals, ook hier blijft alles constant ronddraaien. Vergeet ook niet op de techniek te letten, hoewel er waarschijnlijk heel wat doorzichtig touwwerk aan te pas komt lijkt het alsof onze astronaut werkelijk door de ruimte zweeft.

In een volgende scene wordt het onderdeel nagekeken maar helaas vinden de mannen er niets aan mis, ook Hal vindt er niet direct iets fout aan, zowel het publiek als de twee personages kunnen hun oren niet geloven, de supercomputer Hal kan toch geen fout hebben gemaakt? Of heeft hij misschien met opzet de defectmelding gegeven? Hij raad aan om het onderdeel terug te zetten en defect te laten gaan, zo kunnen ze de oorzaak vinden. Dit zal wel voor een onderbreking in de communicatie zorgen.

Ze leggen deze kwestie voor bij de vluchtleiding, zij gaan akkoord, maar geloven wel dat Hal zijn waarschuwing verkeerd was. De crewleden worden nu echt bang, Hal kreeg zowat de functie van God, hij was omnipotent, hij kon een antwoord geven op alle vragen. Maar net zoals in onze geschiedenis, als in deze filmt begint de mens te twijfelen aan zijn God.

Hal heeft dan ook het perfecte excuus, volgens hem is het een menselijke fout. Dit is misschien wel de start van een oorlog tussen mens en machine. Er is iets misgegaan en beide partijen geven elkaar de schuld. Zo zijn al vele oorlogen gestart.

Vervolgens gaan de twee mannen in de pod zitten, het kleine ruimteschip. Dat is namelijk de enige plek waar Hal hen niet kan horen, daar discussiëren ze wat te doen, ze twijfelen sterk aan Hal. Uiteindelijk beslissen ze dan toch maar om het onderdeel terug te zetten, dit is heel moeilijk voor de twee mannen. Als het onderdeel blijft werken betekent dit dat Hal fout is, en ze hem moeten uitschakelen. Net zoals God, vinden zowel veel radicale gelovigen als atheïsten dat je oftewel alles van een godsdienst moet aanvaarden, oftewel niets. Ze vrezen ook dat als Hal dit de te weten komt, hij zijn uitschakeling zal tegenwerken. Helaas weten de mannen niet dat Hal ook kan liplezen, waardoor hij weldegelijk het plan doorheeft.

Hier komt de symmetrie die in de film vaak gebruikt wordt duidelijk aan bod, we hebben de twee mannen in de pod, en het allesziend oog van Hal, de ‘big brother’ in het midden op de achtergrond.

7. Onderbreking

We zijn aangekomen aan het, volgens meeste mensen, saaiste deel gekomen, de onderbreking. Vergis u niet, Kubrick zelf wist ook dat dit een lange vermoeiende film ging worden, daarom gooide hij er één minuut lang een zwart beeld in. Tegenwoordig bekijken we deze films op dvd’s en kunnen we met één knop pauzeren, maar vergeet niet dat deze film nog stamt van een tijd waar je langspeelfilms praktisch alleen in de cinema kon zien. Toch slaagt hij er in de aandachtige kijker niet in de steek te laten, tijdens deze onderbreking speelt er zeer spannende muziek, waardoor je werkelijk aan je stoel blijft genageld.

8. Moord in de ruimte

Na de onderbreking zien we Frank terug in de pod naar buiten gaan om het ‘kapotte’ onderdeel terug te plaatsen. Ook hier horen we weer niets behalve de apparatuur en Frank’s ademhaling. Wanneer hij naar het ruimtetuig zweeft, zien we hoe de pod, bestuurd door Hal achter hem komt.

We zien een zoom-in op Hal’s rood oog en plots begint Frank te spartelen, alsof hij geen zuurstof meer krijgt, waarna hij levenloos in de ruimte blijft wezen. Hoewel Hal op geen enkele wijze emotie kan tonen aan de kijker, weten we dankzij de zoom zeker dat hij verantwoordelijk is voor de dood.

Dave gaat hem achterna in een andere pod. Merk op dat hij in een groot deel van de scene recht voor zich, in de camera kijkt. Hoewel dit volgens veel filmtechnici ‘not done’ is, vinden we het toch vaak terug zowel in deze film, denk maar terug aan de apen en aan Hal’s rode oog, als in andere Kubrick-films. Op deze manier wordt het publiek aangekeken en probeert Stanley Kubrick het publiek te betrekken in het verhaal.

2001: A Space Odyssey

Lolita

Eyes Wide Shut

The Shining

A Clockwork Orange

Full Metal Jacket

Dave zweeft naar het lijk van zijn crewlid en neemt hem vast met de armen van de pod. Terwijl we in andere films hier waarschijnlijk dramatische muziek zouden horen en het verdriet zouden zien van de tegenspeler, horen we nu geen muziek en merken we geen emotie op het gezicht van Dave, alhoewel, het lijkt toch alsof hij zich moet inhouden in tranen uit te barsten. Dave is nu éénmaal getraind om in zo’n situaties beheerst en kalm te blijven.

In het ruimteschip zelf zien we hoe Hal de ingevroren wetenschappers vermoord, heel makkelijk, door hun hartritme te stoppen. We weten dit door enkele lichtpanelen met ‘life functions terminated’ en we zien schermen waarop het hartritme daalt. Tussen deze beelden zien we nog een shot van Hal, dus daarom geloven we dat hij hiervoor verantwoordelijk is. Dit is de algemeen aanvaarde theorie, toch heb ik hier mijn vragen bij. Hal vermoorde Frank, omdat hij een bedreiging vormde voor de missie, maar de missie is nu eenmaal de wetenschappers naar Jupiter brengen, waarom laat Hal de missie dan opzettelijk falen? Ofwel is de computer volledig krankzinnig geworden, ofwel was er inderdaad een kortsluiting waardoor de wetenschappers stierven, een echt antwoord vinden we niet direct.

Frank probeert terug te keren naar het schip, helaas wil Hal de poort niet openen, hij weet dat de twee astronauten hem wilden afsluiten en volgens Hal zal de missie mislukken zonder hem. Het is grappig om te zien hoe Dave stem verhoogd en zich kwaad maakt op Hal, zoals een volwassen tegen een stout of koppig kind, maar Hal is uiteraard alles behalve een kind en antwoord dan ook zeer droog: “Dave, this conversation can serve no purpose anymore, goodbye.” Hier begint het echt gevecht tegen mens en machine en er is dan ook geen betere manier om het te weergeven: Hal, met het grote ruimteschip, tegen Dave in de kleine pod, een soort David vs. Goliath –situatie.

Dave besluit binnen te gaan door het ‘emergency airlock’, maar dit zal moeilijk gaan zonder zijn ruimtehelm. Hij laat Frank’s lichaam los zodat hij zijn graf in de ruimte zal vinden en gaat naar de ‘airlock’, dit is een kleine opening vanwaar men het schip kan betreden, maar zonder helm is dit vrijwel onmogelijk. Toch probeert Dave dit, hij stapt uit de pod en door het drukverschil vliegt hij de cabine binnen. Na enkele botsingen en tuimelingen slaagt hij er toch in het luik te sluiten. Dave heeft dus enkele seconden in ‘de ruimte’ zonder helm overleefd, of dit in werkelijk mogelijk is, lijkt me te twijfelen. Hij botste enkele keren vrij hard tegen de wand, maar toch horen we geen ‘krak’ of ‘auw’, vergeet niet dat er geen geluid in de ruimte is, pas wanneer het luik dicht is horen we geluid, de zuurstof die de kamer binnentreed.

Nu begint de Dave’s expeditie om Hal uit te schakelen, als wraak op wat hij zijn kameraad heeft aangedaan, nog steeds horen we geen spannende muziek, enkel ademhaling en de stem van Hal die Dave probeert te overtuigen niet door te gaan, met zinnen als ‘I feel much better now, I really do”. Het zijn ook zulke zinnen waarmee psychiatrische patiënten dokters proberen te overtuigen hen uit de instelling te ontslaan.

Merk op dat Dave nu een helm heeft gevonden, een groene, deze draagt hij op zijn rode ruimtepak, rood en groen zijn tegenstrijdige kleuren, dit hoort dan ook bij de tegenstrijdige opdracht waar hij nu aan begonnen is, hij moet Hal uitschakelen om zichzelf te redden, maar als hij Hal uitschakelt is het mogelijk dat het schip onbestuurbaar wordt.

Dave treed binnen in het ‘logic memory center’, Hal’s zenuwstelsel. Ik vraag me steeds af waar Kubrick z’n inspiratie haalde voor deze kamer, hoe presenteer je nu eenmaal het ‘brein van een supercomputer’, een volledig rode kamer met verschillende lichtjes, is elk lichtje dan misschien een bit, byte, kilobyte, megabyte, gigabyte, terrabyte? Of het echt lijkt weet ik niet, maar het is in ieder geval formidabel.

Dave begint de belangerijkste delen los te vijzen. Ondertussen vertelt Hal hoe hij voelt zijn geheugen te verliezen, praktisch letterlijk, want hij zegt dezelfde zin enkele keren na elkaar. Waarschijnlijk kwam Hal in een reset-mode want hij begint zichzelf voor te stellen, zijn jaar en plaats van fabricatie, Hal’s gegevens vindt u in de bijlage. (bijlage 2) Hal begint het liefdesliedje ‘Daisy’ te zingen, met onder andere de zin “I’m half crazy”. Dit gegeven heeft wel een leuke referentie, dit is namelijk het eerste liedje ooit gezongen door een computer, namelijk door een 7094 IBM computer in de Bell Labs in 1961.Net als een mens is Hal dus aan het sterven en ondertussen ijlt hij. Tegen het einde van het liedje horen we Hal’s stem verdwijnen en gaat er scherm aan met een vooropgenomen videoboodschap van niemand minder dan dokter Heywood R. Floyd ons hoofdpersonage in het tweede deel van de film. In deze videoboodschap verklaart hij de bedoeling van de missie, de grote monoliet die gevonden is zond namelijk een sterk radiosignaal uit naar Jupiter, dit moest onderzocht worden. Je kunt je afvragen waarom dit zolang geheim moest blijven, de oorsprong en het doel van de monoliet is nu eenmaal onbekend, en wat onbekend is, is voor de mens ook angstaanjagend. Om onrust onder de bevolking te voorkomen moest dit dus stilgehouden worden.

9. Jupiter and beyond the infinite

Nu komen we in het laatste, en misschien wel vreemdste deel van de film. En deze begint terug met muziek (eindelijk), weer een eng gezang. We zien hoe het ruimteschip Jupiter benadert. Weer gaat Dave de ruimte in, in een pod. Ondertussen zijn alle planeten op één lijn.

Vervolgens zien we de verschillende lichten en kleuren passeren, het is allemaal heel vreemd. We zien verschillende zaken, een menselijk oog, iets dat lijkt op een Big Bang. Ook landschappen zien we, maar dan in een vervormde kleur.

Heel vreemd, maar volgens mij allemaal wel met een bedoeling, de verschillende lichten en kleuren zijn volgens mij een doorgang naar een andere dimensie die te vinden is op Jupiter.

Het oog betekent dat Dave dit allemaal moet aankijken, hij kan niets doen, hij kan niet tegenwerken, het doet me denken aan het oog van Hal, die ook niets kan doen wanneer hij wordt uitgeschakeld.

We zien landschappen, zouden dit de landschappen van Jupiter zijn? Anderzijds hebben we iets daarvoor een soort Big Bang gezien, zouden we dan de creatie van het universum en de aarde aanschouwen?

En plots staat de pod in een heel lichte witte kamer, er zijn geen wolken of engelen, maar het heeft wel iets hemels. Dave is niet langer in de pod, door de ruimtehelm zien we dat hij oud lijkt, hij stapt door de kamer met links van hem een bureau en rechts een bed, de mens moet heel zijn leven ook het pad bewandelen tussen werken en ontspannen.

Hij stapt een badkamer binnen, en eerlijk gezegd weet ik het niet, ik kan me echt geen filosofische kwestie of symboliek verzinnen, de badkamer blijft me een raadsel, op de achtergrond zien we iets dat misschien een toilet is, dan is dit weer deel van Kubrick’s toiletreferentie. Wel is het de eerste keer dat hij zichzelf oud ziet.

Plots ziet hij een oude man eten, we horen ademhaling, dus we nemen aan dat we door Hal’s ogen kijken. De oude man is een oude versie van Dave zelf. Oude Dave draait zich om en kijkt naar jonge Dave, alsof hij terugkijkt op zijn leven. Hij stapt er naar toe, maar de jonge Dave (in ruimtepak) is verdwenen, we proberen vaak terug te grijpen naar iets in ons verleden, maar wat geweest is, is verdwenen.

De oude Dave geniet van zijn laatste avond tot wanneer hij per ongeluk zijn glas omstoot. De verpakking (het glas) is kapot, maar de inhoud (de wijn, de geestesdrank), is er nog, net zoals bij de mens, zijn lichaam is versleten, maar zijn geest is er nog.(Kubrick2001.com, 2009)

Dave ziet in het bed zijn laatste uitdaging, de dood, als een stervende oude man ligt hij in bed en ziet voor zich de grote zwarte monoliet, het symbool van verandering. Plots zien we een embryo op het bed.

Plots horen we terug ‘Also Sprach Zarathustra’ en zien we het embryo zweven richting de aarde, in de omgang wordt meestal naar hem verwezen als het starchild. Deze muziek hoorden we ook wanneer de apen voor het eerst wapens begonnen te gebruiken. De mensheid komt dus tot de aarde.

Wat is er nu gebeurt? Volgens mij hebben we zonet de Apocalyps en het ontstaan van een nieuw universum meegemaakt. We zagen een soort Big Bang, daarna verschillende landschappen, het ontstaan van de aarde en nu zien we een embryo naar de aarde komen, het ontstaan van de mens. Dat zou althans de titel moeten verklaren, iets wat constant herhaalt, het begin en einde van het universum, is oneindig. 10. Aftiteling Je kunt je afvragen, wat interessants we nog zouden kunnen vinden in de aftiteling? Wel één klein detail, Kubrick wou steeds zijn films afsluiten met ‘the end’. Helaas leek dit vaak heel ouderwets en stootte het meermaals op tegenstand van producers, dus toonde Kubrick eerst de hele credits en sloot dan af met een ‘the end’-paneel. Dit vind je in meer van zijn films terug.

11. Conclusie

Doorheen de film heb ik al enkele conclusies en symbolieken gegeven, maar deze zijn volgens mij de belangrijkste:

Dave Bowman staat symbool voor de mens op zich, de mens wil steeds verder reizen, verder onderzoeken, Kubrick vreest wel dat de mens later meer en meer een emotieloos wezen wordt. De mens kan heuse supercomputers bouwen, maar de mens gebruikt zijn simpele werktuigen (een schroevendraaier) om hem weer uit te schakelen, niets is sterker dan een mens met een werktuig/wapen. In de laatste scene, de kamer, zien we de symboliek duidelijk. Net als Dave zal de mensheid uiteindelijk uitsterven, maar een nieuwe mensheid zal naar de aarde gestuurd worden en evolutie zal opnieuw plaatsvinden.

Er zijn 2 soorten ‘God’ er is één die alles kan zien, alles weet en iedereen zomaar kan doen sterven, dat is Hal, het enige wat Hal niet goddelijk maakt is het feit dat hij door mensen gecreëerd is. Zo is ook het godsbeeld door de eeuwen heen een gecreëerd beeld. De zwarte monoliet is de echte god, hij is er op de belangrijkste momenten, pas wanneer de apen de zwarte monoliet vinden, god wanneer ze god vinden worden ze mensen. De onderzoekers vinden de zwarte monoliet en proberen het te onderzoeken, ze worden gesaboteerd door een hoog geluid, het bestaan van God is nu eenmaal iets dat niet te onderzoeken valt. In de kamer ligt de mens op zijn sterfbed tegenover god en op het einde schenkt god nieuw leven aan de wereld.

Wetenschap heeft geen grenzen, op één na dan, de godsvraag is de enige grens, maar Kubrick toont dat men altijd verder zal kunnen onderzoeken. Het universum zal altijd grote vraagtekens voor ons houden, het is onze menselijke taak om steeds verder te zoeken, om beyond the infinite te gaan.

Dit zijn de conclusies die ik wou delen met u, maar vergeet niet dat deze film altijd open zal staan voor discussie. Neem dus niet zomaar aan wat ik hier zeg, maar ga zelf op zoek en waarschijnlijk zal jij er ook zaken in vinden, die duizend mensen nog niet gemerkt hebben.

THE END

Bibliografie •

IMDb.com, Inc. (1990). 2001: A Space Odyssey – trivia. Geraadpleegd op 10 februari 2009, op http://www.imdb.com/title/tt0062622/trivia

•

Wikimedia Foundation, Inc. (2001). Leo the Lion (MGM). Geraadpleegd op 10 februari 2009, op http://en.wikipedia.org/wiki/Leo_the_Lion_(MGM)

•

Wikimedia Foundation, Inc. (2001). Also sprach Zarathustra. Geraadpleegd op 10 februari 2009, op http://nl.wikipedia.org/wiki/Also_sprach_Zarathustra

•

Zemeckis, R. (2000). Cast Away [speelfilm]

•

Gray, F.G. (2003) The Italian Job [speelfilm]

•

Wikimedia Foundation, Inc. (2001). Pan American World Airways. Geraadpleegd op 10 februari 2009, op http://nl.wikipedia.org/wiki/Pan_Am

•

Spielberg, S. (2002) Minority Report [speelfilm]

•

Kubrick 2001: The space odyssey explained. Geraadpleegd op 19 februari 2009, op http://www.kubrick2001.com/

Bijlagen 1. Zero gravity toilet instructies: ZERO GRAVITY TOILET PASSENGERS ARE ADVISED TO READ INSTRUCTIONS BEFORE USE: 1. The toilet is of the standard zero-gravity type. Depending on requirements, System A and/or System B can be used, details of which are clearly marked in the toilet compartment. When operating System A, depress lever and a plastic dalkron eliminator will be dispensed through the slot immediately underneath. When you have fastened the adhesive lip, attach connection marked by the large "X" outlet hose. Twist the silver coloured ring one inch below the connection point until you feel it lock. 2. The toilet is now ready for use. The Sonovac cleanser is activated by the small switch on the lip. When securing, twist the ring back to its initial-condition, so that the two orange lines meet. Disconnect. Place the dalkron eliminator in the vacuum receptacle to the rear. Activate by pressing the blue button. 3. The controls for System B are located on the opposite wall. The red release switch places the uroliminator into position; it can be adjusted manually up or down by pressing the blue manual release button. The opening is self adjusting. To secure after use, press the green button which simultaneously activates the evaporator and returns the uroliminator to its storage position. 4. You may leave the lavatory if the green exit light is on over the door. If the red light is illuminated, one of the lavatory facilities is not properly secured. Press the "Stewardess" call button on the right of the door. She will secure all facilities from her control panel outside. When green exit light goes on you may open the door and leave. Please close the door behind you. 5. To use the Sonoshower, first undress and place all your clothes in the clothes rack. Put on the velcro slippers located in the cabinet immediately below. Enter the shower. On the control panel to your upper right upon entering you will see a "Shower seal" button. Press to activate. A green light will then be illuminated immediately below. On the intensity knob select the desired setting. Now depress the Sonovac activation lever. Bathe normally. 6. The Sonovac will automatically go off after three minutes unless you activate the "Manual off" over-ride switch by flipping it up. When you are ready to leave, press the blue "Shower seal" release button. The door will open and you may leave. Please remove the velcro slippers and place them in their container. 7. If the red light above this panel is on, the toilet is in use. When the green light is illuminated you may enter. However, you must carefully follow all instructions when using the facilities during coasting (Zero G) flight. Inside there are three facilities: (1) the Sonowasher, (2) the Sonoshower, (3) the toilet. All three are designed to be used under weightless conditions. Please observe the sequence of operations for each individual facility. 8. Two modes for Sonowashing your face and hands are available, the "moist-towel" mode and the "Sonovac" ultrasonic cleaner mode. You may select either mode by moving the appropriate lever to the "Activate" position. If you choose the "moist-towel" mode, depress

the indicated yellow button and withdraw item. When you have finished, discard the towel in the vacuum dispenser, holding the indicated lever in the "active" position until the green light goes on... showing that the rollers have passed the towel completely into the dispenser. If you desire an additional towel, press the yellow button and repeat the cycle. 9. If you prefer the "Sonovac" ultrasonic cleaning mode, press the indicated blue button. When the twin panels open, pull forward by rings A & B. For cleaning the hands, use in this position. Set the timer to positions 10, 20, 30 or 40... indicative of the number of seconds required. The knob to the left, just below the blue light, has three settings, low, medium or high. For normal use, the medium setting is suggested. 10. After these settings have been made, you can activate the device by switching to the "ON" position the clearly marked red switch. If during the washing operation, you wish to change the settings, place the "manual off" over-ride switch in the "OFF" position. you may now make the change and repeat the cycle. 2. Gegevens HAL: Naam: HAL 9000 Computer Frabicatieplaats: HAL-plant in Urbanna, Illinois Fabricatiedatum: 12 januari 1992 Instructeur: Mr. Langley (in boek en sequel ‘2010’ is instructuur Dr. Chandra, IMDB)