Vinhan Ktg Tt 01

Vónh An

KI-TOÂ GIAÙO VAØ CAÙC TÖ TÖÔÛNG TRUYEÀN THOÁNG

Chöông moät

KI-TOÂ GIAÙO VAØ VIEÄC HOÄI NHAÄP VAÊN HOÙA Theá giôùi ngaøy nay ñaõ ñi vaøo thieân nieân kyû môùi. Coù ngöôøi cho raèng trong thieân nieân kyû thöù ba naøy caùi noâi cuûa ki-toâ giaùo seõ rôøi boû maûnh ñaát giaø nua cuûa Chaâu AÂu ñeå chuyeån sang moät chaâu luïc khaùc neáu khoâng tính ñeán moät cuoäc taùi truyeàn giaùo vaø moät cuoäc hoaùn caûi khaùc cho Chaâu Aâu. Coù theå laø Chaâu Phi hay Chaâu AÙ. Vì neáu loøng ñaïo cuûa Chaâu AÂu ñaõ bò quaù trình tuïc hoaù laøm cho phai laït phaàn naøo chí ít laø trong nhöõng bieåu hieän beân ngoaøi, thì ôû Chaâu Phi hay Chaâu AÙ loøng ñaïo vaãn coøn môùi meûvaø khaùt voïng vöôn leân trong laõnh vöïc sieâu nhieân vaãn luoân soáng ñoäng vaø nhieàu höùa heïn. 1. Vaán ñeà hoäi nhaäp vaên hoaù ñöôïc ñaët ra Vaû laïi hình aûnh moät Chaâu AÂu vôùi nhöõng nöôùc thöïc daân cuõ nhö Anh, Phaùp, Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha cuøng vôùi hình aûnh cuûa Hoa Kyø, moät nöôùc coù nhieàu ngöôøi theo Thieân Chuùa giaùo ñoàng thôøi cuõng laø moät “nöôùc ñaàu soû cuûa chuû nghóa ñeá quoác” laøm ngöôøi ta baát giaùc caûm thaáy dò öùng vôùi söù ñieäp ki-toâ giaùo. Ngay caû nhöõng ki-toâ höõu cuõng caûm thaáy huït haång. Vaø ñoâi chuùt mæa mai, ngöôøi ta noùi moät caâu teá nhò: “Mình tin ñaïo chôù ñaâu phaûi tin ngöôøi coù ñaïo.” Theá giôùi naøy chaúng phaûi luùc naøo cuõng coù ngöôøi toát laãn ngöôøi xaáu, nhö coû luøng vôùi luùa mì , nhö chieân vôùi deâ trong ngaøy chung thaåm, trình dieän tröôùc Ñaáng Toái Cao hay sao? Do ñoù chuùng ta khoâng ngaïc nhieân neáu thaáy chính quyeàn caùc xöù truyeàn giaùo, vì nhöõng lyù do ngoaøi toân giaùo, luoân coù thaùi ñoä nghi kî thuø nghòch vôùi toân giaùo môùi, vôùi nhöõng nhaø truyeàn giaùo vaø caû giaùo daân. Tình hình aáy coøn xaáu theâm vôùi söï coù maët cuûa thöïc daân, ñeá quoác taïi baûn ñòa tröôùc ñaây ñeå xaâm chieám, boùc loät, khai thaùc taøi nguyeân, nhaân löïc baûn xöù. Söï hieän dieän aáy thaät ra laø moät caùi côù, ñoâi khi raát toát. Ñieàu laøm cho ki-toâ giaùo bò choáng ñoái maïnh meõ chính laø noäi dung ñöùc tin vaø vaên hoaù cuûa ki-toâ giaùo luoân luoân laø moät thaùch ñoá vôùi nhöõng giaù trò vaên hoùa coá höõu cuûa baûn ñòa. Nhaát laø ôû caùc nöôùc AÙ Ñoâng voán ñaõ coù nhöõng toân giaùo vaø trieát hoïc truyeàn thoáng laâu ñôøi nhö AÁn giaùo, Phaät giaùo, Nho giaùo, Laõo giaùo v.v. ÔÛ Vieät Nam, vua Minh Maïng ñaõ nhaân danh nho giaùo ñeå baùch haïi ki-toâ giaùo. Trong duï caám ñaïo, nhaø vua vieát ,“Ñaïo roái cuûa ngöôøi Taây laøm meâ hoaëc loøng ngöôøi. Giaùo só Gia-toâ laøm taø vaïy nhaân taâm, phaù haïi myõ tuïc, thaät laø moät moái haïi

cho nöôùc nhaø.” Nhöõng lôøi naøy cuøng moät kieåu vôùi nhöõng lôøi cuûa nho quan Haøn Duõ, ñôøi nhaø Ñöôøng trong bieåu daâng vua ñoøi deïp boû Phaät giaùo, “Nay Phaät laø ngöôøi nöôùc ngoaøi, mieäng khoâng noùi ñöôïc lôøi caùc Ñaáng tieân vöông ta, mình khoâng maëc y phuïc ñaáng tieân vöông ta, cuõng khoâng hieåu nghóa vua toâi, tình cha con. Giaû nhö Phaät coøn soáng, Beä Haï dung naïp tieáp kieán ôû ñieän Tuyeân chính, chaúng qua baøy ra moät tieäc ñeå ñaõi khaùch, ban cho moät boä aùo , roài môøi veà Phöông Taây, ñöøng ñeå laøm meâ hoaëc daân chuùng. Huoáng chi caùi xöông khoâ aáy (coát Phaät), haù neân ñeå trong cung caám. Xin ñem caùi xöông aáy giao cho höõu ty neùm xuoáng choã nuôùc löûa ñeå ñoaïn tuyeät caùi loøng meâ hoaëc cuûa ngöôøi ñôøi sau. Neáu Phaät coù thieâng, phaøm nhöõng ñieàu öông hoaï xin ñeå moät mình beà toâi chòu.” Dó nhieân trong caû hai tröôøng hôïp, söï baøi baùc ñeàu nhaân danh nho giaùo, nhöng laø moät nho giaùo ñaõ bò chính trò hoaù trong cheá ñoä phong kieán neáu khoâng noùi ñaõ trôû thaønh yù thöùc heä. Söï du nhaäp cuûa ki-toâ giaùo laøm vai troø tö töôûng chuû ñaïo cuûa nho giaùo bò toån haïi. Caùc nhaø nho nhaát laø caùc nho quan phong kieán phaãn noä. Hoï khoâng coøn muoán nhôù lôøi daïy cuûa Khoång töû “Hoaø nhi baát ñoàng” hay “Tam nhaân ñoàng haønh taát höõu ngaõ sö,” vaø thay vì chaáp nhaän ba ngöôøi cuøng ñi haún coù thaày ta, trong thaâm taâm kieâu haõnh cuûa hoï, hoï cho raèng ba ngöôøi cuøng ñi, keû laøm thaày phaûi laø nhaø nho, moät ñoàng moân cuûa hoï, khoâng theå laø moät ngöôøi khaùc töø phöông xa ñeán. Vôùi maàu nhieäm nhaäp theå, Thieân Chuùa ñaõ ñoàng haønh vôùi nhaân loaïi qua Ñöùc Gieâ-su vaø sau khi Ngaøi soáng laïi töø trong keû cheát, Ngaøi ñaõ ñoàng haønh vôùi hai moân ñeä laøng Emmau, treân haønh trình cöùu ñoä vaø treân nhöõng neûo ñöôøng vaên hoaù. Xin hieåu ñoù laø caùch noùi loaïi suy. Vì neáu ñaët moät caâu hoûi: “Giaû söû Ñöùc Ki-toâ nhaäp theå ôû moät nöôùc Chaâu AÙ, thì söï theå hieän cuûa Ki-toâ giaùo seõ nhö theá naøo?” laø ñöa ra moät giaû thuyeát voâ nghóa. Luùc ñoù, ngöôøi ta gaït boû söû tính cuûa keá hoaïch cöùu ñoä, vaø do ñoù hieåu “nhaäp theå” (incarnation) thaønh söï “hoaù thaân” (avatar). Cuõng trong caùch hieåu nhö theá, ngöôøi ta veõ Ñöùc Trinh Nöõ thaønh moät coâ thoân nöõ trong chieác aùo luïa töù thaân ôû moät laøng queâ Kinh Baéc, queâ höông quan hoï (tröø tröôøng hôïp Ñöùc Meï thaät söï hieän ra trong y phuïc ñoù). Chính Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ ñaõ khaúng ñònh vôùi ngöôøi phuï nöõ Sa-ma-ri raèng söï cöùu chuoäc ñeán töø (lòch söû) daân Do Thaùi. Maët khaùc, Ngaøi cuõng noùi tieân tri veà vieäc thôø phöôïng “trong tinh thaàn vaø trong söï thaät”. Vieäc thôø phöôïng naøy khoâng coøn bò giam haõm trong toân giaùo cuûa ngöôøi Sa-ma-ri hay cuûa ngöôøi Do Thaùi. Noù daønh cho taát caû moïi ngöôøi. 2. Töø thích nghi ñeán hoäi nhaäp Ñaõ coù nhieàu söï thích nghi vaên hoaù khi söù ñieäp cuûa Ñöùc Ki-toâ ñöôïc ñem ñeán moät daân toäc naøo ñoù maø tröôùc heát laø neàn vaên hoaù Ñòa Trung Haûi tieàn ki-toâ giaùo. Thaät vaäy, töø luùc ban ñaàu, nhöõng lôøi giaûng daïy cuûa Ñöùc Gieâ-su ñöôïc thöïc hieän trong khuoân khoå moät neàn vaên hoaù ñöôïc quy ñònh bôûi Do Thaùi giaùo vaø leà luaät trong Cöïu Öôùc vì daân Do Thaùi laø daân ñöôïc tuyeån choïn. Vaø xem ra Ñöùc Gieâ-su khoâng coù yù ñònh thaønh laäp moät toân giaùo caïnh tranh vôùi Do Thaùi giaùo. Nhöng Ngaøi muoán ñöa haït maàm nguyeân thuyû coù trong leà luaät Do Thaùi ñeán choã toaøn thieän. Haït maàm ñoù laø luaät yeâu thöông. Ngaøi ñaõ môû roäng yeâu thöông cho heát thaûy moïi ngöôøi , phaù boû bieân giôùi maø Do thaùi giaùo ñaõ giam

haõm hoï, ñoàng thôøi ñaët laïi töông quan cuûa loaøi ngöôøi vôùi Thieân Chuùa maø Ngaøi goïi laø Cha cuûa Ngaøi. Vì theá maëc duø ñôøi soáng ki-toâ höõu khoâng ñöôïc xaùc ñònh moät caùch tieân thieân, nhöng söù ñieäp môùi meû cuûa ki-toâ giaùo ñaõ taïo ra va chaïm veà toân giaùo vaø vaên hoaù vôùi Do Thaùi giaùo. Chuùng ta bieát raèng Taân Öôùc khoâng laäp töùc vaø ñöông nhieân keùo theo moät vieäc thôø phöôïng môùi, moät chöùc tö teá môùi vaø ñeàn thôø môùi. Trong thôøi kyø ñaàu tieân sau khi Chuùa thaêng thieân, caùc ki-toâ höõu goác Do Thaùi vaãn tieáp tuïc sinh hoaït toân giaùo trong Ñeàn thôø. Caùi môùi ôû ñaây laø tinh thaàn môùi, yù nghóa môùi vaø nieàm hy voïng môùi. Chính söï caáp thieát phaûi truyeàn giaùo cho daân ngoaïi ñaõ gaây ra cuoäc phaân lyù quyeát ñònh giöõa moät soá yeáu toá cuûa Do Thaùi giaùo vôùi söù ñieäp cuûa Ñöùc Ki-toâ. Giôø ñaây döôùi söùc thuùc ñaåy cuûa Thaàn Khí, nhöõng coäng ñoaøn môùi hình thaønh taäp hôïp nhöõng taâm hoàn hoaùn caûi theo Chuùa vaø daán thaân vaøo moät ñôøi soáng môùi. Hoï ñaõ trôû thaønh nhöõng hoøn ñaûo nhoû giöõa moät ñaïi döông ngoaïi giaùo vôùi raát nhieàu thaàn linh cuûa daân ngoaïi – caùc thaàn linh cuûa Hy Laïp vaø La Maõ coå ñaïi – ñaây ñoù coøn lôûn vôûn bay löôïn treân baàu trôøi Ñòa Trung haûi. Böôùc ñaàu ñaõ coù vieäc thích nghi. Ngaøy leã Giaùng sinh 25 thaùng 12 laø ngaøy maø daân ngoaïi thôø cuùng thaàn AÙnh Saùng (thaàn Apollon). Ñaây laø ngaøy ñoâng chí, luùc ngaøy baét ñaàu trôû neân daøi hôn vaø ñeâm daàn daàn ngaén ñi. ÔÛ Ñoâng Phöông theo Chu dòch, ñaây laø thôøi cuûa queû Phuïc. Töø saùu haøo aâm cuûa queû Khoân, ñaõ xuaát hieän moät haøo döông ñaàu tieân. Phuïc coù nghóa laø ñeán, laø trôû laïi. YÙ nghóa cuûa thích nghi ban ñaàu: Ñöùc Ki-toâ laø AÙnh Saùng thaät ñeán vôùi theá gian. Muøa voïng (voïng laø chôø mong) laø thôøi gian chuaån bò taâm hoàn ñeå ñoùn Ngaøi. Tieán trình hoäi nhaäp naøy tieáp tuïc cho ñeán theá kyû thöù VII, luùc ñoù yù nghóa cuûa ngaøy leã Giaùng sinh bao goàm ba khía caïnh: ƒ Tín höõu ñoùn möøng kyû nieäm ngaøy Chuùa ñeán laàn ñaàu trong haøi nhi Gieâ-su ôû Beâlem (Thieân Chuùa ñoàng haønh vôùi lòch söû). ƒ Chuaån bò ñoùn Chuùa quang laâm trong ngaøy caùnh chung ñeå keát thuùc lòch söû. ƒ Chuaån bò ñoùn Chuùa ñeán vôùi moãi ngöôøi trong giôø laâm töû (lòch söû moãi taâm hoàn). Nhö vaäy chuùng ta thaáy vieäc hoäi nhaäp vaên hoaù naøy keùo daøi maáy theá kyû, bieán ñoåi moät bieåu hieän vaên hoaù cuûa daân ngoaïi thaønh moät bieåu hieän coù yù nghóa ki-toâ giaùo. Hoäi nhaäp vaên hoaù chính laø coâng vieäc ñem laïi yù nghóa ki-toâ giaùo. Khoâng coù vieäc ban phaùt yù nghóa, khoâng coù vieäc hoäi nhaäp maø chæ coøn laø söï thích nghi hôøi hôït vaø noâng noåi. Ngaøy leã Giaùng sinh laø moät kieåu maãu ñieån hình cuûa vieäc hoäi nhaäp. Ngaøy nay ôû AÙ Ñoâng, Giaùo Hoäi cho pheùp laäp baøn thôø toå tieân, nhöng neáu vaãn soáng theo quaùn tính yù nghóa cuõ cuûa nho giaùo, ñeà cao quaù ñaùng vieäc noái doõi toâng ñöôøng, cuûng coá gia phong gia theá hoaëc caàu xin oâng baø toå tieân phuø hoä cho laøm aên phaùt taøi, thaêng quan tieán chöùc v.v. thì söï thích nghi aáy laø moät phaûn chöùng cuûa hoäi nhaäp vaø ngöôøi ta rôi trôû laïi moät ña thaàn giaùo dung tuïc cuûa vaên hoaù truyeàn thoáng. Xin ñöôïc toùm taét nhö sau: – Bieåu hieän vaên hoaù HOÄI NHAÄP (maët noåi) + yù nghóa ki-toâ giaùo 1 – Giaù trò vaên hoaù + yù nghóa ki-toâ giaùo 2 v.v..

(maët chìm)

3. Maàu nhieäm nhaäp theå vaø hoäi nhaäp vaên hoaù Ngöôøi ta coù theå hieåu vieäc hoäi nhaäp vaên hoaù cuûa ki-toâ giaùo nhö heä quaû cuûa vieäc Ngoâi Lôøi nhaäp theå trong nhaân tính cuûa Ñöùc Gieâ-su. Ngoâi Hai ñaõ trôû thaønh moät con ngöôøi cuï theå coù queâ höông laø Na-da-reùt, mieàn Ga-li-leâ, ñoàng thôøi Ngaøi laø Con Moät cuûa Chuùa Cha ñeán quy tuï moïi daân toäc, moïi quoác gia veà vôùi Cha Ngaøi. Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ laø Ñaáng Phoå quaùt-Cuï theå. Ñieàu quan troïng cuûa maàu nhieäm naøy laø söï kieän Phuùc AÂm phaûi ñaûm nhaän nhöõng neàn vaên hoaù khaùc nhau maø khoâng laøm toån haïi ñeán caên tính cuûa mình. Noùi nhö theá phaûi chaêng coù moät söù ñieäp ki-toâ giaùo nguyeân thuyû maø qua tieán trình lòch söû ñaõ ñöôïc hình thaønh trong Giaùo Hoäi Phöông Ñoâng vaø Giaùo Hoäi LaTinh thôøi caùc toâng ñoà vaø caùc giaùo phuï. Thieát töôûng ngay töø luùc ban ñaàu, ki-toâ giaùo ñaõ phaûi ñaûm nhaän tính ñaëc thuø cuûa moät neàn vaên hoaù . Ví duï khi caùc toâng ñoà ñoàng yù cho daân ngoaïi khoâng chòu pheùp caét bì vaø duøng nhöõng thöù löông thöïc maø ngöôøi Do Thaùi cho laø oâ ueá. Veà phöông dieän naøy, töông quan giöõa ki-toâ giaùo môùi khai sinh vaø Do Thaùi giaùo luoân soi saùng chuùng ta. Thaät vaäy Thaàn Khí khoâng ngöøng laøm vieäc vôùi Giaùo Hoäi trong coâng trình hoäi nhaäp. Moät maët coâng trình hoäi nhaäp laø moät coâng vieäc thöôøng xuyeân vì luoân luoân coù daân ngoaïi vôùi nhöõng caùch soáng vaø suy tö cuûa hoï. Trong luùc duy trì nhöõng caùch soáng vaø suy tö naøy, hoï cuûng coá nhöõng bieân giôùi maø söù ñieäp yeâu thöông cuûa Ñöùc Gieâ-su muoán vöôït qua. Chính vì theá, cuoäc gaëp gôõ hoâm nay cuõng nhö tröôùc ñaây cuûa ki-toâ giaùo vôùi caùc neàn vaên hoaù luùc naøo cuõng gaây ra va chaïm vaên hoaù, khoâng nhieàu thì ít. Phaûi chaêng taát caû vaán ñeà ñoù chuû yeáu laø do tính “môùi laï” cuûa söù ñieäp ki-toâ giaùo nghóa laø “nghòch lyù” cuûa chính Phuùc AÂm hôn laø do vaên hoaù öu ñaõi duøng ñeå chuyeån taûi maø söù ñieäp ñaõ lieân keát trong lòch söû ban ñaàu. Maët khaùc, hoäi nhaäp vaên hoaù khoâng chæ laø rao giaûng Tin Möøng vaø soáng phuø hôïp vôùi vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa moät xaõ hoäi, nhöng coøn phaûi thích nghi vôùi moät xaõ hoäi ñang xaây döïng treân cô sôû khoa hoïc vaø coâng ngheä ñeå xaõ hoäi ngaøy caøng trôû neân hieän ñaïi, höôùng veà moät töông lai giaøu ñeïp vaø haïnh phuùc cho ñeán luùc caùnh chung. Chaúng haïn Giaùo hoäi taïi caùc nöôùc Chaâu Aâu ñoái dieän vôùi giôùi treû maø caùch suy nghó vaø caùch soáng bò ñieàu kieän hoaù bôûi cuoäc soáng haäu hieän ñaïi, vôùi nhöõng giaù trò xa laï nhieàu khi traùi ngöôïc vôùi ki-toâ giaùo truyeàn thoáng. Do ñoù trong xu höôùng toaøn caàu hoaù hieän nay, caùc Giaùo Hoäi aáy vaãn phaûi thöïc hieän vieäc hoäi nhaäp vaên hoaù. 4. Nhöõng cô sôû cho vieäc hoäi nhaäp Hoaït ñoäng hoäi nhaäp cuûa ki-toâ giaùo ñöông nhieân phaûi truøng hôïp vôùi vieäc “ki-toâ hoaù moät neàn vaên hoaù hieän höõu naøo ñoù”. Nhöng caùch dieãn taû nhö theá khaù mô hoà. Noù laøm cho daân ngoaïi lieân töôûng ñeán nhöõng coäng ñoaøn ki-toâ höõu vaãn coøn boùng toái chen laãn vôùi aùnh saùng hoaëc moät thuyeát nhaân baûn ki-toâ giaùo ñaõ bò hieåu sai. Ñuùng hôn chuùng ta phaûi

noùi ñeán chöùc naêng pheâ phaùn vaø thanh luyeän cuûa Tin Möøng ñoái vôùi nhöõng yeáu toá phi nhaân baûn cuûa moät neàn vaên hoaù (ví duï troïng nam khinh nöõ, troïng phuù khinh baàn v.v…) thaäm chí coøn toàn taïi trong moät giaùo hoäi beân caïnh moät neàn vaên hoaù ki-toâ-giaùo ñang phaùt trieån nhöng coøn ôû thôøi kyø non treû cuûa giaùo hoäi aáy. Thoâng thöôøng Tin Möøng phaûi ñaûm nhaän moïi giaù trò tích cöïc cuûa moät neàn vaên hoaù naøo ñoù, nhaát laø khi chuùng ta bieát raèng ôû Chaâu Phi vaø Chaâu AÙ, caùc giaù trò vaên hoaù khoâng theå taùch rôøi nhöõng giaù trò truyeàn thoáng cuûa caùc toân giaùo lôùn. Maët khaùc khoâng döøng laïi ôû vieäc ñaûm nhaän, ki-toâ giaùo coøn noái daøi, noùi caùch khaùc ñem ñi xa hôn, ñöa leân cao hôn nhöõng giaù trò tích cöïc aáy, ñeå quy höôùng veà Ñöùc Ki-toâ, Ñaáng hoaøn taát moïi söï (Ga 19:30) khoâng chæ bôûi nhaân tính maø coøn bôûi thaàn tính cuûa Ngaøi. Caùc neàn vaên hoaù vaø toân giaùo ôû moïi chaâu luïc duø hoaøn chænh ñeán ñaâu trong cô caáu tö duy cuûa chuùng, döôøng nhö vaãn coù moät caùi gì chöa hoaøn taát troïn veïn. Vaø trong moät möùc ñoä naøo ñoù , chuùng gioáng nhö Cöïu Öôùc maø Ñöùc Ki-toâ ñeán ñeå kieän toaøn. Chính vôùi yù nghóa ñoù maø Ñöùc Gio-an Phao-loâ II, trong cuoán Tröôùc ngöôõng cöûa Hy voïng ñaõ nhaän ñònh veà Phaät giaùo, “Choã Ñöùc Phaät chaám döùt laø choã Gio-an Thaùnh Giaù baét ñaàu”. Vaû laïi neáu moïi neàn vaên hoaù vaø toân giaùo khaùc ñeàu ñang noã löïc tieán veà muïc ñích sau cuøng cuûa khaùt voïng – duø khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñaït ñöôïc – thì cô sôû cho vieäc hoäi nhaäp chính laø noäi dung cuûa khaùt voïng aáy. Ñoù laø: a) Haïnh phuùc ñích thöïc vaø tröôøng cöûu: Pascal coù vieát raèng heát thaûy moïi ngöôøi ñeàu ñi tìm haïnh phuùc vaø khoâng ai ngoaïi leä. Noù laø ñoäng löïc roõ raøng hay tieàm aån cuûa moïi haønh ñoäng con ngöôøi keå caû ngöôøi saép treo coå töï töû. Coù nhöõng haïnh phuùc cuûa ñôøi thöôøng nhö truùng soá, thi ñaäu. Nhöõng haïnh phuùc aáy choùng qua vaø chæ ñaùp öùng nhöõng öôùc muoán bình thöôøng cuûa con ngöôøi vaø chæ laø hình boùng cuûa moät haïnh phuùc ñích thöïc vaø vónh cöûu. Thaùnh Au-guùt-ti-noâ ñaõ coù kinh nghieäm veà haïnh phuùc choùng qua aáy nhöng ngaøi cuõng luoân mong ñôïi nieàm haïnh phuùc vónh cöûu khi noùi raèng: “Taâm hoàn toâi coøn xao xuyeán maõi cho ñeán khi naøo ñöôïc nghæ yeân trong Chuùa.” Thaät vaäy chæ coù haïnh phuùc vónh cöûu môùi ñaùp öùng khaùt voïng duy nhaát cuûa con ngöôøi höôùng veà tuyeät ñoái. Caùc toân giaùo ñeàu ñöa ra haïnh phuùc ñích thöïc vaø ñeà nghò con ñöôøng thöïc hieän haïnh phuùc aáy qua vieäc thöïc haønh toân giaùo. Phaät giaùo hình nhö cuõng noùi ñeán haïnh phuùc vónh cöûu vaø goïi noù laø “thöôøng laïc” trong chaâm ngoân “thöôøng, laïc, ngaõ, tònh”, vaø xem ra chæ ñöôïc tìm thaáy trong Töï ngaõ thanh tònh vaø vaéng laëng. Traùi laïi nho giaùo ñöa ra moät phöông tieän hoaøn toaøn theá tuïc trong chaâm ngoân “phuùc, loäc, thoï”, haïnh phuùc cuûa nhaø nho döôøng nhö chæ ñöôïc tìm thaáy trong taøi loäc, soáng laâu vaø ñòa vò trong choán quan tröôøng. Vì nhaø nho raát muø môø nhöõng vieäc ñôøi sau, maët khaùc haïnh phuùc laø moät yù nieäm tích cöïc neân phuùc loäc thoï laø nhöõng caùi tích cöïc maø moïi ngöôøi phaûi theo ñuoåi. Ngöôøi ta khoâng theå ñaët haïnh phuùc vaøo caùi troáng roãng, khoâng coù hoaëc hö voâ laø nhöõng caùi tieâu cöïc. ÔÛ choã naøy Nho vaø Phaät ñaõ coù ñieåm khaùc nhau. Chính vì theá, vieäc hoäi nhaäp vaên hoaù phaûi trình baøy caùc moái phuùc thaät cuûa Ñöùc Gieâsu Ki-toâ. Baùt phuùc töông ñoái hoaù moïi giaù trò haïnh phuùc traàn theá ñeå töø ñoù môû ra vieãn caûnh haïnh phuùc voâ cuøng.

b) Söï soáng vónh haèng: YÙ nieäm hö voâ troáng roãng lieân quan ñeán moät yù nieäm tieâu cöïc khaùc laø caùi cheát. Moïi neàn vaên hoaù tìm caùch vöôït qua caùi cheát. Moät caùch naøo ñoù, caùi cheát xem ra coù lieân quan ñeán söï khieám khuyeát (sinh vaät), ñeán söï toäi, söï aùc (ñaïo ñöùc). Caùi cheát huyû hoaïi thaân xaùc, laøm ñoå vôõ moïi döï aùn, gaây ra caûnh chia lìa tang toùc. Nho giaùo ñeà cao ñöùc hieáu sinh, leân aùn vieäc hieáu saùt vaø ñeå söûa chöõa phaàn naøo haäu quaû do caùi cheát gaây ra, Khoång töû chuû tröông “söï töû nhö söï sinh” (cuùng ngöôøi cheát nhö khi ngöôøi aáy coøn soáng) khieán cho söï hieän dieän giaû ñònh cuûa ngöôøi cheát trong cuùng teá khaúng ñònh söï tröôøng toàn cuûa hoï duø nhaø nho khoâng bieát roõ söï tröôøng toàn aáy cuï theå nhö theá naøo. Döôøng nhö nho giaùo chuû tröông moät söï tröôøng toàn naøo ñoù cuûa tinh thaàn, neân toát hôn heát laø phaûi laäp neân söï nghieäp laãy löøng ñeå löu danh thieân coå. Söï tröôøng toàn naøy gioáng nhö moät hoài öùc moät kyû nieäm. Coâng danh vì theá caøng coù söùc haáp daãn khaùc thöôøng: Ñaõ mang tieáng ôû trong trôøi ñaát Phaûi coù danh gì vôùi nuùi soâng. Phaät giaùo ñeà nghò vöôït qua sinh-töû (töông ñoái) ñeå ñaït ñeán coõi thöôøng haèng. Trong ngoân ngöõ Phaät giaùo, ngöôøi ta goïi ñoù laø ñi vaøo “caùi cheát lôùn” (ñaïi töû) ñeå ñeán vôùi “söï soáng lôùn” (ñaïi sinh). Ñaïi töû ñaàu tieân phaûi thöïc hieän laø “voâ ngaõ” . Coøn caùi ngaõ naøo cho ñaïi sinh vaø moät hay nhieàu , chuùng ta khoù xaùc ñònh ñöôïc. Nhöõng daãn chöùng treân ñuû ñeå noùi leân khaùt voïng ñôøi soáng vónh haèng laø cuûa chung moïi toân giaùo vaø vaên hoaù. Thieát nghó con ngöôøi chæ ñaït ñöôïc ñieàu aáy khi veà taän suoái nguoàn cuûa söï soáng. Ñöùc Gieâ-su noùi: “Toâi laø con ñöôøng, söï thaät vaø söï soáng” (Ga 14:6). Vaø ñaëc bieät trong Tin Möøng Thaùnh Gio-an, Ngaøi khoâng ngöøng khaúng ñònh baèng nhieàu hình aûnh. Nöôùc haèng soáng: Ngaøi noùi vôùi ngöôøi phuï nöõ Sa-ma-ri: “Ai uoáng nöôùc toâi cho seõ khoâng bao giôø khaùt nöõa. Vaø nöôùc toâi cho seõ trôû thaønh nôi ngöôøi aáy moät maïch nöôùc voït leân , ñem laïi söï soáng ñôøi ñôøi” (Ga 4:14). Baùnh tröôøng sinh: khi nhaéc ñeán man-na Thieân Chuùa ban cho ngöôøi Do Thaùi trong sa maïc, Ngaøi noùi “Toâi laø baùnh haèng soáng töø trôøi xuoáng. Ai aên baùnh naøy seõ soáng muoân ñôøi” (Ga 6:51). [xem theâm Phuùc Aâm Gio-an: 1:4; 6:33; 6:63; 8:12 …] Khoâng chæ laø suoái nguoàn cuûa söï soáng, Ñöùc Gieâ-su coøn laø Ñaáng chieán thaéng söï cheát khi Ngaøi soáng laïi töø trong keû cheát nhö lôøi Ngaøi ñaõ noùi vôùi Maùc-ta: “Chính Thaày laø söï soáng laïi vaø laø söï soáng. Ai tin vaøo Thaày thì duø ñaõ cheát cuõng seõ ñöôïc soáng. Ai soáng vaø tin vaøo Thaày seõ khoâng bao giôø phaûi cheát” (Ga 11:25-26). Trong 1 Cr 15:20, thaùnh Phao-loâñaõ noùi roõ: “Ñöùc Ki-toâ ñaõ ñöùng daäy töø coõi cheát, môû ñöôøng cho nhöõng ai ñaõ yeân giaác ngaøn thu. Vì neáu taïi moät ngöôøi maø nhaân loaïi phaûi cheát, thì cuõng nhôø moät ngöôøi maø keû cheát ñöôïc soáng laïi. Quaû theá, moïi ngöôøi vì lieân ñôùi vôùi A-ñam maø phaûi cheát thì nhôø lieân ñôùi vôùi Ñöùc Ki-toâ ñöôïc Thieân Chuùa cho soáng. Nhöng moãi ngöôøi theo thöù töï cuûa mình: môû ñöôøng laø Ñöùc Ki-toâ , roài khi Ngaøi quang laâm seõ ñeán löôït nhöõng keû thuoäc veà Ngaøi. Sau ñoù moïi söï ñeàu hoaøn taát, khi Ngaøi ñaõ tieâu

dieät heát moïi quaûn thaàn, moïi quyeàn thaàn vaø moïi duõng thaàn, roài trao vöông quyeàn cho Thieân Chuùa laø Cha.” Ñeå toùm taét phaàn vöøa trình baøy. Xin ghi laïi yù kieán cuûa moät taùc giaû, Geùrard Bessieøre, oâng vieát: “Neáu chuùng ta khoâng noùi vôùi con ngöôøi veà Vónh cöûu, neáu chuùng ta nhoå boû vónh cöûu khoûi traùi tim moät ngöôøi thì moät noãi baát maõn saâu xa seõ ngöï trò trong taâm hoàn ngöôøi aáy. Luùc ñoù ngöôøi aáy seõ chìm ñaém vaøo noãi tuyeät voïng hoaëc phaûi nghó ra moät vieäc khaùc ñeå thay theá cho lôøi höùa bò choân vuøi ñoù. Coù theå ñoù laø söï luaân hoài hoaù kieáp vaø noù seõ tìm ñöôïc maûnh ñaát thuaän lôïi nôi nhöõng ngöôøi khoâng chòu ñöïng noåi yù nieäm hö voâ sau caùi cheát hoaëc nôi nhöõng ngöôøi coù caûm töôûng ñaõ laøm hoûng cuoäc ñôøi hoï khi bao thaát baïi choàng chaát khieán hoï chæ coøn bieát hy voïng vaøo giaû thuyeát luaân hoài ñoù.” Quaû thaät chæ söï soáng vieân maõn, vónh haèng trong Thieân Chuùa ñaùp öùng khaùt voïng soáng cuûa con ngöôøi trong moïi neàn vaên hoaù. c) Con ñöôøng chaân lyù cöùu ñoä: ÔÛ Ñoâng Phöông, toân giaùo coøn ñöôïc goïi laø “ñaïo” nghóa ñen laø con ñöôøng. Moïi vaên hoaù vaø toân giaùo ñeàu ñeà nghò mình nhö moät con ñöôøng, höôùng daãn ngöôøi ta caùch soáng, caùch haønh ñoäng ñeå ñaït ñeán moät muïc tieâu. Con ñöôøng aáy daãn ngöôøi ta töø choã mình ñang ñöùng ñeán moät cuøng ñích sau cuøng, moät ñieåm heïn toái haäu. Neáu con ñöôøng ñöa ngöôøi ta ñi laïc, maát phöông höôùng hoaëc thuït luøi ñi vaøo ngoõ cuït, hoaëc khoâng coù ñieåm ñeán, khoâng coù choã ñeå veà thì noù khoâng phaûi con ñöôøng chaân lyù maø laø con ñöôøng laàm laïc nhö ngöôøi muø coõng ngöôøi muø ñeå caû hai rôi xuoáng hoá. Vaû laïi moät tính chaát quan troïng cuûa chaân lyù laø khaû naêng giaûi phoùng con ngöôøi töø noâ leä ñeán töï do. Trong thöïc teá moãi ngöôøi coù theå choïn cho mình moät con ñöôøng. Ví duï oâng quan nho giaùo choïn con ñöôøng coâng danh. Vaäy böôùc vaøo coâng danh lieäu coù ñaït ñeán töï do khoâng, neáu nhö nhöõng raøng buoäc choán quan tröôøng khieán ngöôøi ta phaûi vaøo luoàn ra cuùi, ñoäi treân ñaïp döôùi ? Caùc baäc tu haønh theo ñuoåi coâng danh cuõng theá, ñeå ñöôïc giaûi phoùng hay ñeå noâ leä coâng danh. Paul Claudel noùi baèng hình töôïng: “Con ñöôøng ñeå laøm gì neáu noù khoâng daãn ñeán thaùnh ñöôøng cuoái con ñöôøng aáy?” Ñöùc Gieâ-su noùi: “Toâi laø con ñöôøng, laø söï thaät vaø laø söï soáng.” ÔÛ choã khaùc Ngaøi noùi: “Söï thaät seõ giaûi phoùng anh em.” Vaâng, ñaïo laø con ñöôøng maø khaû naêng giaûi phoùng laø daáu chæ chaân lyù. Trong nho giaùo, voán laø moät tö töôûng theá tuïc, ngöôøi daân coù ñaïo-laøm-ngöôøi vôùi hai ñeà muïc “tu thaân, teà gia,” nho quan coøn coù theâm hai ñeà muïc khaùc laø “trò quoác, bình thieân haï,” töùc laø caùi ñaïo laøm toâi vua (ñaïo quaân thaàn) laø con ñöôøng ñeán vôùi oâng vua ñeå phuïc vuï moät trieàu ñaïi (duø khoâng ñöông nhieân phuïc vuï moät daân toäc). Khi cuoäc ñôøi traàn theá ñaõ maõn thì daân hay quan ñeàu trôû veà vôùi toå tieân, nhöõng baäc danh nho khaù hôn, coøn ñöôïc ñi gaëp caùc baäc tieân nho: Khoång, Maïnh, Trình, Chu. Coù ñaïo trôøi nhöng ít ai nghó raèng mình trôû laïi vôùi trôøi. Xa quaù, môø mòt quaù! Vaû laïi nho giaùo coù maáy thöù trôøi (oâng Trôøi, trôøi-vua, trôøi-ñaát, trôøi xanh, trôøi naéng, trôøi möa… ). Chæ trong moät caâu thô cuûa Nguyeãn Du ñaõ coù hai oâng trôøi moät luùc: Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn, trôøi xa. Nhieàu thöù trôøi quaù, moãi thöù moät nôi bieát ñöôøng naøo veà. Trong Phaät giaùo, ngöôøi ta thaáy coù Baùt chaùnh ñaïo nghóa laø taùm con ñöôøng chaân chính: chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh

taán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh. Baùt chính ñaïo theå hieän ba böôùc trong cuoäc soáng tu haønh: giôùi-ñònh-tueä. Muïc ñích laø ñeå giaùc ngoä, giaûi thoaùt thaønh Phaät. Con ñöôøng Phaät ñaïo ñöa ngöôøi ta qua bôø beân kia (ñaùo bæ ngaïn), thoaùt khoûi voøng nhaân quaû luaân hoài. “Baùt nhaõ taâm kinh” keát thuùc baèng moät lôøi giuïc giaõ, “ñoä khöù, ñoä khöù” (haõy mau qua bôø beân kia!) Ñeå gaëp ai ? Ñeå gaëp laïi “chính mình”, caùi “baûn lai dieän muïc” cuûa mình. Moät cuoäc haønh trình töø coâ ñôn ñeán coâ ñôn (un trajet de solitude en solitude). Trong ñôøi soáng ki-toâ höõu, moïi cuoäc haønh trình ñeàu laø ñoàng haønh. Duø toâi coù ñi gaáp ñoâi ñoaïn ñöôøng phaûi ñi vôùi nhieàu choã choâng gai, toâi luoân luoân coù moät Ñaáng ñoàng haønh nhaát laø khi toâi phaûi vöôït qua nhöõng giai ñoaïn quyeát ñònh cuûa ñôøi mình. Xa hôn toâi nhöng ngaøi vaãn ñôïi toâi. Tính chaát giaûi phoùng aáy cuûa chaân lyù Ki-toâ giaùo baøng baïc trong Phuùc Aâm, xin ñöôïc ghi laïi moät vaøi caâu laáy töø Tin Möøng thöù tö ñaëc bieät vôùi hình töôïng “aùnh saùng”: – “Toâi laø aùnh saùng theá gian, ai theo toâi seõ khoâng phaûi ñi trong boùng toái, nhöng seõ nhaän ñöôïc aùnh saùng ñem laïi söï soáng” (Ga 8:12) – “Neáu caùc oâng ôû laïi trong lôøi toâi …, caùc oâng seõ bieát söï thaät vaø söï thaät seõ giaûi phoùng caùc oâng”(Ga 8,32). – “Phaàn toâi, moät khi ñöôïc giöông cao leân khoûi maët ñaát, toâi seõ keùo moïi ngöôøi leân vôùi toâi” (Ga 12,32) [Xem theâm Ga 1:4; 1:14; 3:19; 12:46; 14:6; 17:19; 19:37…] d) Ñôøi soáng yeâu thöông: Trong baát cöù neàn vaên hoaù vaø toân giaùo naøo, con ngöôøi ñeàu ñöôïc khuyeân phaûi soáng yeâu thöông vaø deïp boû loøng thuø haän. Coù leõ ñaây laø söï khuyeán thieän ñaàu tieân cuûa moïi vaên hoaù. Yeâu thöông ñem laïi hoaø thuaän, bình an, söï gaàn guõi, vui töôi, toaû saùng, tình ñoaøn keát , vieäc hieäp thoâng. Traùi laïi thuø haän gaây chia reõ, giaän hôøn, buoàn baõ, kheùp kín, xa caùch, loaïi tröø, gieát cheát. Moät gia ñình vaø roäng lôùn hôn moät quoác gia, moät xaõ hoäi chæ coù theå phaùt trieån lôùn maïnh trong moät baàu khí yeâu thöông ñoaøn keát. Vì theá Khoång töû ñaõ noùi, “ nhaân ( ù| =) giaû nhaân daõ” (ñöùc nhaân laø ñaïo laøm ngöôøi vaäy). Trong chöõ nhaân laø ñöùc nhaân coù chöõ nhaân laø ngöôøi vaø chöõ nhò laø hai. Hai ngöôøi (trôû leân) soáng trong xaõ hoäi phaûi laáy ñöùc nhaân töùc loøng yeâu thöông ñeå ñoái xöû vôùi nhau. Töø caùch ñònh nghóa aáy veà ñöùc nhaân, oâng trieån khai thaønh nhöõng töông quan giöõa hai loaïi ngöôøi vôùi nhöõng boån phaän phaûi tuaân thuû maø nhaø nho goïi laø “nguõ luaân”: vua-toâi, cha-con, vôï-choàng, anh-em, baïn-höõu. Trong vieäc thöïc haønh yeâu thöông oâng ñöa ra quan nieäm “trung thöù”ù, töø ñoù oâng ruùt ra nguyeân taéc haønh ñoäng: “Kyû sôû baát duïc, vaät thi ö nhaân”(ñieàu gì mình khoâng muoán thì ñöøng laøm cho ngöôøi)(Luaän ngöõ). Saùch Trung dung laëp laïi yù ñoù vaø daãn chöùng baèng moät hình aûnh trong Kinh thi, “Kinh thi cheùp: ñeõo caùn buùa maãu noù khoâng xa (trong tay ngöôøi caàm buùa). Cho neân ngöôøi quaân töû duøng ñöùc nhaân ñeå trò ngöôøi , söûa mình cho ñeán luùc thaät toát laønh môùi thoâi . Thi haønh ñaïo trung thöù khoâng phaûi laø vieäc xa vôøi. Vieäc gì mình khoâng muoán ngöôøi ta laøm cho mình thì chôù ñem vieäc aáy maø laøm cho ngöôøi”. Khoång töû coøn noùi nhöõng caâu khaùc veà ñöùc nhaân:

– “Nhaân giaû aùi nhaân”, ngöôøi coù ñöùc nhaân thì yeâu ngöôøi – “Khaéc kyû phuïc leã vi nhaân”, soáng tieát cheá theo ñuùng leã nghi ñeå thöïc hieän ñöùc nhaân. – “Höõu saùt thaân dó thaønh nhaân”, coù khi ñeå mình bò gieát ngoõ haàu thaønh töïu ñöùc nhaân. Nhaø nho Nguyeãn Traõi noùi ngaén goïn suùc tích hôn chæ vôùi moät caâu thô, “Thöông ngöôøi nhö theå thöông thaân”. Vaø chuùng ta cuõng thaáy luoân luoân coù HAI CÖÏC trong ñöùc nhaân cuûa nho giaùo. Ñoù laø toâi/thaân vaø tha nhaân/ngöôøi. Vaø trong ví duï cuûa Kinh thi: toâi laø caùn buùa trong tay, tha nhaân laø caùn buùa ñang ñeõo, haønh ñoäng cuûa ñöùc nhaân laø ñeõo goã. Ñoù cuõng laø yù nghóa vaø moái töông quan qua laïi cuûa chöõ “nhò” trong chöõ nhaân Haùn töï. Phaät giaùo thöôøng ñöôïc goïi laø toân giaùo cuûa töø bi hæ xaû. Töø bi vaø trí hueä laø hai phaåm chaát khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa nhaø Phaät. Ngöôøi thieáu töø bi khoâng theå goïi laø trí hueä ñöôïc vì moät trong nhöõng ñoäng löïc cuûa töø bi laø nhaän thöùc tính bình ñaúng cuûa moïi chuùng sinh (bình ñaúng taùnh trí). Chaúng qua vì chöa giaùc ngoä neân tha nhaân coøn soáng trong caûnh meâ laàm vaø do ñoù phaûi chòu khoán khoå traàm luaân. Töø quan nieäm naøy, nhaø Phaät nhìn tha nhaân nhö moät toång soá caùc nghieäp löïc trong quaù khöù vaø hieän taïi vaãn coøn “chaáp meâ baát ngoä” neân nhaø Phaät sinh loøng thöông xoùt, “toäi nghieäp”1, moät thaùi ñoä thöông haïi hôn laø yeâu thöông con ngöôøi trong hoaøn caûnh hieän sinh cuï theå cuûa ngöôøi aáy. Vì khi ñöa ngöôøi khaùc qua “kính hieån vi ñeå soi nghieäp”, nhaân vò cuï theå duy nhaát cuûa ngöôøi khaùc tan bieán trong caùc yeáu toá phaân loaïi.2 Söï thöông haïi aáy quaû thaät taøn nhaãn vaø laïnh luøng. Khaù hôn laø moät thaùi ñoä höôùng veà töông lai xa vôøi laø luùc tha nhaân aáy giaùc ngoä nhö khi Ñaïi ñöùcThöôøng Baát Khinh noùi vôùi caùc thieän tín, “Toâi khoâng daùm coi thöôøng quyù vò laø nhöõng vò-Phaät-seõ-thaønh.” Chuùng toâi xin laáy moät caâu noùi cuûa nhaø vaên hieän sinh Albert Camus ñeå ñoái chieáu. Camus noùi, “Toâi yeâu nhaân loaïi, nhöng toâi yeâu meï toâi hôn.” (J’aime l’humaniteù, mais j’aime mieux ma meøre). Cuõng gioáng nhö nhaân loaïi, “Phaät-seõthaønh” laø moät yù töôûng tröøu töôïng khoâng keùm. Theá nhöng Camus coøn yeâu thöông moät con ngöôøi cuï theå laø meï oâng, lieäu Thöôøng Baát Khinh coù yeâu thöông moät con ngöôøi cuï theå tröôùc maët oâng khoâng khi taát caû chæ laø aûo hoaù vaø tha nhaân chæ laø giaû ñònh? Duø töø bi phaûi laø moät bieåu hieän cuûa trí tueä nhöng xem ra chæ coù trí tueä môùi ñöôïc coi laø yeáu tính cuûa giaùc ngoä maø thoâi. Ki-toâ giaùo laø moät toân giaùo yeâu thöông, Thieân Chuùa ñöôïc ñònh nghóa laø Tình Yeâu. Trong Ñöùc Gieâ-su, chuùng ta goïi Thieân Chuùa laø Cha. Ngaøi laø Cha chung cuûa moïi ngöôøi ñaõ döïng neân taát caû loaøi ngöôøi nhö moät gia ñình anh em con moät Cha neân moïi ngöôøi phaûi yeâu meán Thieân Chuùa vaø yeâu thöông anh em nhö chính Thieân Chuùa yeâu thöông chuùng ta. Ñöùc Gieâ-su ñaõ daïy caùc moân ñeä Ngaøi giôùi raên yeâu thöông, “Anh em haõy yeâu thöông nhau nhö Thaày ñaõ yeâu thöông anh em” (Ga 14:34). Vaâng, Ñöùc Gieâ-su laø Tình 1

Khi toâi coøn beù, ngöôøi nhaø caám khoâng cho chuùng toâi duøng chöõ “toäi nghieäp” ñeå baøy toû söï caûm thöông vôùi ngöôøi khaùc. Vì khi duøng chöõ aáy, ôû moät khía caïnh naøo ñoù, chuùng ta cho raèng keû ñang laâm caûnh khoán khoå aáy ñaùng toäi vì nhöõng nghieäp maø hoï gaây ra tröôùc ñoù (!?). Moät thöù thöông haïi tròch thöôïng naøo ñoù. 2 Ngöôøi vieát nhöõng doøng naøy cuõng ñaõ bò ñöa vaøo kính hieån vi soi nghieäp nhö theá : “ Vì Vónh An coù moät caùi nghieäp naøo ñoù khoâng oån trong kieáp tröôùc, neân kieáp naøy “phaûi bò” laøm con Chuùa khoâng “ñöôïc” laøm con Phaät, v.v…”

Yeâu maø Thieân Chuùa ban cho nhaân loaïi, vaø khi tin laø môû loøng mình ra ñoùn nhaän tình yeâu aáy vaø noái daøi tình yeâu aáy qua ngöôøi khaùc: tình yeâu Thieân Chuùa trôû neân thöôøng xuyeân trong tình yeâu thöông giöõa con ngöôøi. Phuùc AÂm vieát, “Thieân Chuùa ñaõ yeâu thöông theá gian ñeán noãi ñaõ ban Con Moät ñeå ai tin vaøo Con cuûa Ngaøi thì khoâng phaûi cheát nhöng ñöôïc soáng muoân ñôøi (…) ñeå theá gian nhôø Con cuûa Ngaøi maø ñöôïc cöùu ñoä.” (Ga 3:16-17) Vaâng, Tình Yeâu ñaõ cöùu ñoä chuùng ta. Moät ngöôøi baïn Phaät giaùo cuûa toâi raát yeâu quyù meï mình. Nhöng khi toâi noùi veà tình yeâu Thieân Chuùa laø suoái nguoàn cuûa moïi tình maãu töû thì chò nghieâm maët phaùn raèng, “Coøn yeâu laø coøn voâ minh”… Chuùng ta phaûi thöøa nhaän coù nhöõng tình yeâu nhö theá, vì ñoâi khi con ngöôøi bò caûm xuùc, aûo töôûng vaø laïc thuù ñaùnh löøa. Jean-Paul Sartre noùi raèng thaùi ñoä nguî tín (mauvaise foi) trong tình yeâu laø ôû choã ngöôøi ta tìm kieám chính mình trong khi töôûng raèng mình yeâu ngöôøi khaùc vaø oâng keát luaän, “tình yeâu laø moät ñam meâ voâ ích” (L’amour est une passion inutile). Theá nhöng chuùng ta ñöøng queân moät yeáu toá raát quan troïng trong ñöùc meán ki-toâ giaùo laø: “Nhö Thaày ñaõ yeâu thöông anh em” (Ga 14:34). Ñöùc yeâu thöông cuûa ki-toâ giaùo laø moät nhaân ñöùc ñoái thaàn vaø nhieäm thaàn (vertue theùologale). Noù ñöa chuùng ta ñeán choã cao caû cuûa vieäc hy sinh taän hieán: “Khoâng coù tình yeâu naøo cao caû hôn tình yeâu cuûa ngöôøi ñaõ hy sinh tính maïng vì baïn höõu mình” (Ga 15:13). Yeâu thöông laø ban taëng chính mình. Ñieàu naøy laøm chuùng ta nhôù laïi lôøi Ñöùc Kitoâ ñaùp laïi thaùnh nöõ Teâ-reâ-xa A-vi-la maø teân trong doøng laø Teâ-reâ-xa Chuùa Gieâ-su (Theùreøse de Jeùsus). Thaùnh nöõ noùi, “Con laø Teâ-reâ-xa cuûa Gieâ-su” vaø Chuùa chuùng ta ñaùp laïi, “Ta laø Gieâ-su cuûa Teâ-reâ-xa.” Ñoái vôùi tình yeâu, ban phaùt caùc lôïi ích vaø ôn laønh chöa ñuû. Tình yeâu ñoøi taän hieán chính mình cho ñoái töôïng ñöôïc yeâu chieám höõu. Khi moät ki-toâ höõu yeâu thöông ngöôøi laân caän, ôû möùc ñoä naøo ñoù, ngöôøi aáy tham döï vaøo maàu nhieäm hieán teá cöùu chuoäc cuûa Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ. Toâi cho raèng ñöùc meán ki-toâ giaùo coù BA CÖÏC nhö sau: Chuùa Cha

Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ

Nhö Thaày ñaõ yeâu thöông anh em Chuùa Con

theá gian

(Ga 3:16)

toâi

(Ga 15:12)

tha nhaân (ngöôøi laân caän)

(ñöùc meán KT.giaùo)

Maët khaùc, Ba Ngoâi Thieân Chuùa laø moät coäng ñoaøn Tình yeâu, laø neàn taûng vaø suoái nguoàn cuûa ñöùc meán ñoái thaàn trong ñoù kitoâ höõu phaûi soáng vôùi moïi ngöôøi : Chuùa Cha

Thaùnh Thaàn (a) Thaùnh Thaàn (b)

Chuùa Con

tha nhaân

toâi ( Gieâ-su khaùc:noái daøi)

[Thaùnh Thaàn(a): Ngoâi Ba, Tình Yeâu giöõa Chuùa Cha vaø Chuùa Con; Thaùnh Thaàn(b) hieän dieän khi toâi yeâu thöông ngöôøi khaùc nhö toâi laø moät Gieâ-su khaùc (Gl 2:20). Ngaøi laø Thaàn Khí cuûa Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ Phuïc sinh] Yeâu thöông ñích thöïc ngöôøi laân caän laøm chuùng ta ñoàng hình, ñoàng daïng vôùi Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ, vaø trong moät möùc ñoä chuùng ta tham döï vaøo tình yeâu giöõa/cuûa Ba Ngoâi. Sau ñaây xin trích daãn moät ít caâu Tin Möøng veà ñöùc yeâu thöông trong ki-toâ giaùo: – “Chuùa Cha ñaõ yeâu meán Thaày theá naøo, Thaày cuõng yeâu meán anh em nhö vaäy. Anh em haõy ôû laïi trong tình thöông cuûa Thaày” (Ga 15:9). – “Khoâng coù tình thöông naøo cao caû hôn tình thöông cuûa ngöôøi ñaõ hy sinh tính maïng vì baïn höõu cuûa mình” (Ga 15: 13). – “Ngaøi vaãn yeâu thöông nhöõng keû thuoäc veà mình coøn ôû theá gian, vaø Ngaøi yeâu thöông hoï ñeán cuøng”(Ga 13:1) – “Khoâng phaûi chuùng ta ñaõ yeâu meán Thieân Chuùa nhöng chính Ngaøi ñaõ yeâu thöông chuùng ta , vaø sai Con cuûa Ngaøi ñeán ñeàn toäi cho chuùng ta”(1Ga 4:10). [Cuõng xem Ga 17:23-26; Ga 14:15.21.23; 1Ga:2:5; Ga 3:16.35; Ga 5:42 v.v.] Treân daây chuùng ta ñaõ löôùt qua nhöõng neùt chính trong khaùt voïng cuûa nhöõng vaên hoaù lôùn vaø toân giaùo lôùn AÙ Ñoâng noùi chung vaø cuûa Vieät Nam noùi rieâng ñeå thaáy raèng coù moät haït maàm cuûa Ñaáng Hoaøn Thieän vaø Chí AÙi coøn ñang aån giaáu trong löông taâm cuûa ngöôøi ngoaïi giaùo. Duø döôùi nhöõng caùch dieãn taû khaùc nhau, ñoâi khi coøn khieám khuyeát vaø bò yù thöùc heä laøm sai leäch, nhöng khi chuùng ñem laïi baøi hoïc khuyeán thieän, giuùp con ngöôøi höôùng thöôïng, theo ñuoåi nhöõng giaù trò cao caû, chuùng ta phaûi nhaän thaáy ñoù laø “maàu nhieäm aån giaáu trong Thieân Chuùa töø thuôû ñôøi ñôøi” – maàu nhieäm trong Ñöùc Ki-toâ vaø trong Thaàn Khí. Vaø bôûi vì khoâng coøn doøng doõi Aùp-ra-ham theo xaùc thòt, maët khaùc Thieân Chuùa phaûi ñöôïc thôø phöôïng “trong tinh thaàn vaø söï thaät” neân thaùnh Phao-loâ coù theå noùi vôùi daân chuùng thaønh A-ten: “Thieân Chuùa maø caùc oâng thôø phöôïng chính laø Ñaáng maø toâi loan baùo cho caùc oâng.” 5.Nhöõng nguyeân taéc cuûa vieäc hoäi nhaäp Ñeán ñaây chuùng ta coù theå ruùt ra maáy nguyeân taéc cuûa vieäc hoäi nhaäp a) Ñem laïi yù nghóa ki-toâ giaùo cho caùc giaù trò vaên hoaù: Coâng vieäc naøy luoân bao haøm moät möùc ñoä pheâ phaùn vaø thanh luyeän caùc giaù trò vaên hoaù ñoù. Ví duï khi nhaán maïnh ñeán boån phaän cuûa moïi ngöôøi phaûi ñoùn nhaän ôn cöùu ñoä vì lôïi ích vaø phaàn roãi ñôøi ñôøi cuûa

mình, ñoàng thôøi ñoùng goùp vaøo vieäc giaûi phoùng xaõ hoäi, chuùng ta baét buoäc phaûi pheâ phaùn thuyeát nghieäp baùo vaø ñònh meänh vì chuùng coù theå duøng ñeå duy trì moät hieän traïng boùc loät vaø baát coâng,3v.v. ÔÛ treân chuùng toâi laáy ví duï veà leã Giaùng Sinh: khi söû duïng ngaøy leã möøng AÙnh Saùng cuûa ña thaàn giaùo (thaàn thoaïi La-Hy), cha oâng chuùng ta ñaõ höôùng daân ngoaïi veà moät toân giaùo ñoäc thaàn. Do ñoù trong vieäc hoäi nhaäp vaên hoaù, vai troø cuûa ñöùc tin raát quan troïng. Laøm theá naøo ñeå ñöùc tin nhaän bieát thöïc taïi Thieân Chuùa qua nhöõng daáu chæ vaên hoaù. Nhö vaäy chuùng ta coù caëp phaïm truø daáu chæ vaø yù nghóa. Moïi coâng trình, moïi taùc phaåm, moïi ngoân ngöõ ñeàu laø nhöõng daáu chæ bieåu loä moät noäi taâm, moät tinh thaàn, moät nhaân caùch. Con ngöôøi coù theå khoâng hieåu nhöõng daáu chæ aáy hoaëc hieåu vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau, noâng caïn hoaëc saâu xa. Giöõa daáu chæ khaùch quan vaø yù nghóa cuûa noù luoân luoân coù moät bieân ñoä maø chuùng ta coù theå laøm xuaát hieän yù nghóa cuûa ñöùc tin. YÙ nghóa naøy duø khi bieåu loä vaãn luoân luoân aån giaáu. Nhaän bieát thöïc taïi Thieân Chuùa trong vaên hoaù laø qua nhöõng daáu chæ traàn theá vaø töï nhieân aáy, nhaän bieát moät yù nghóa khaùc vôùi yù nghóa töï nhieân voán coù cuûa vaên hoaù. Vaø roài nhöõng yù nghóa maàu nhieäm seõ töø töø baøy toû qua daáu chæ. Chuùng ñöôïc nhaän thöùc bôûi tröïc giaùc vaø kinh nghieäm nhöng coù neàn taûng laø ñöùc tin. Ví duï chuùng ta coù vieäc thôø cuùng toå tieân trong truyeàn thoáng. Ñaây laø moät bieåu hieän vaên hoaù, moät daáu chæ vôùi yù nghóa noùi veà ñaïo hieáu. Maët khaùc, chuùng ta coù giôùi raên “thaûo kính cha meï”, khoâng ñoàng nhaát vôùi ñaïo hieáu vaø noù ñem laïi cho ñaïo hieáu moät yù nghóa môùi vaø caàn thieát phaûi coù nhöõng bieäu hieän môùi ñeå pheâ phaùn, thanh luyeän ñaïo hieáu cuûa Nho giaùo khoûi moïi yeáu toá ña thaàn: – Thôø cuùng toå tieân (bieåu hieän) Daáu chæ + yù nghóa môùi – Ñaïo hieáu (yù nghóa) cuûa ki-toâ giaùo Moät ví duï khaùc, caùc gieàng moái quan troïng trong nho giaùo nhö ñaïo vua-toâi, cha-con, vôï-choàng, anh-em, baïn-höõu laø nhöõng töông quan neàn taûng vaø nhaân baûn, nhöõng daáu chæ ñang chôø ñôïi ki-toâ giaùo ñem laïi cho chuùng nhöõng yù nghóa môùi treân cô sôû ñöùc tin. Neáu khoâng coù haønh ñoäng ñem laïi yù nghóa aáy, thì thaät ra döôùi danh nghóa moät ki-toâ höõu, moät con ngöôøi môùi, chuùng ta vaãn tieáp tuïc soáng theo nhöõng giaù trò cuõ maø ñoâi khi coøn coá chaáp hôn ai heát. b) Ñoái thoaïi lieân toân: Trong nhieäm vuï truyeàn giaùo cuûa mình, Giaùo Hoäi ngaøy nay khoâng chæ ñoái maët vôùi thaùch ñoá cuûa caùc neàn vaên hoaù khaùc vôùi vaên hoaù phöông Taây maø coøn ñoái maët vôùi nhöõng toân giaùo lôùn khoâng phaûi laø ki-toâ giaùo. Vaø trong yù ñònh quan phoøng cuûa Thieân Chuùa, caùc toân giaùo phi-ki-toâ giaùo naøy coøn toàn taïi laâu daøi. Vì theá, sau moät thaàn hoïc cöùu chuoäc caùc daân ngoaïi maø phöông theá duy nhaát laø thuoäc veà moät Giaùo 3

Chuùng ta coù tröôøng hôïp Truyeän Kieàu. Nguyeãn Du ñaõ laáy thuyeát nghieäp baùo vaø ñònh meänh ñeø beïp yù chí töï do cuûa Kieàu thay vì phaûi maïnh meõ toá giaùc cheá ñoä xaõ hoäi suy ñoài, baát coâng vaø aùp böùc ñaõ ñaåy Kieàu vaøo choã ñaùnh maát nhaân phaåm cuûa mình. ÔÛ ñaây moät laàn nöõa phaûi tính ñeán vieäc xaây döïng moät neàn vaên hoïc, ngheä thuaät ki-toâ giaùo Vieät Nam ñeå ñöa caùc quan nieäm ki-toâ giaùo vaøo vaên hoïc noùi rieâng vaø vaøo vaên hoùa noùi chung.

Hoäi höõu hình, caùc nhaø thaàn hoïc coâng giaùo ñaõ soaïn thaûo moät thaàn hoïc veà söï thaønh töïu, theo ñoù Ñöùc Ki-toâ hoaït ñoäng trong moïi toân giaùo vaø Ngaøi laø thaønh töïu sau cuøng cuûa moïi tìm kieám ôn cöùu ñoä cuûa heát thaûy moïi ngöôøi. Chính trong boái caûnh caùc toân giaùo lôùn, theo göông ki-toâ giaùo, cuõng muoán trôû thaønh nhöõng toân giaùo phoå quaùt bao goàm moïi caùi chaân-thieän-myõ trong caùc toân giaùo khaùc, cuøng vôùi vieäc ki-toâ giaùo ñaõ xoaù boû moät quan nieäm truyeàn giaùo mang aâm höôûng ñaéc thaéng cuûa quaù khöù, nhöng öu tieân höôùng veà ngöôøi ngheøo, chuùng ta do ñoù seõ phaûi toân troïng nhöõng yeâu saùch cuûa moät cuoäc ñoái thoaïi chaân thaønh giöõa caùc toân giaùo. Tuy nhieân khoâng neân ñeå cho yeâu caàu ñoái thoaïi laøm suy giaûm söï caáp thieát cuûa vieäc laøm chöùng cho cho Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ laø muïc tieâu ñeå chuùng ta hy voïng vaø suoái nguoàn ñeå chuùng ta phuïc vuï moïi ngöôøi. Neáu khoù coù theå chaáp nhaän caùch thöùc haêng say loâi cuoán, cheøo keùo ngöôøi khaùc theo ñaïo thì cuõng khoâng theå ñôn thuaàn thay theá töø ngöõ “laøm chöùng” baèng töø ngöõ “ñoái thoaïi”. Ñieàu kieän cuûa moïi cuoäc ñoái thoaïi chaân thaønh laø ngöôøi ta phaûi trung tín vôùi chaân lyù cuûa mình, ñoàng thôøi phaûi côûi môû tröôùc söï chaát vaán cuûa ngöôøi khaùc. Vieäc ñoái thoaïi chaân thaät luoân luoân laø moät cuoäc phieâu löu nguy hieåm vaø xem ra khoâng ñoøi hoûi ñieàu kieän. Theá nhöng ñeå ñoái thoaïi khoâng trôû thaønh voâ ích, chuùng ta coù moät raøo chaén: hieän töôïng tuïc hoaù. Neáu ñoái thoaïi ñeå ñi ñeán söï tuïc hoaù thì khoâng neân ñoái thoaïi. Ví duï ñoái vôùi moät soá Phaät töû chuû tröông “Khoâng tính” laø chaân khoâng beân trong vaät chaát, laø tröôøng ñieän töø, tröôøng naêng löôïng trong vuõ truï thì khoâng neân coù ñoái thoaïi. Chaúng phaûi tröôùc laøn soùng tuïc hoaù hieän ñaïi, caùc toân giaùo caàn ñoaøn keát ñeå cuøng nhau baûo veä nhöõng giaù trò tinh thaàn vaø thieâng lieâng cuûa mình hay sao? Chaúng phaûi chuû nghóa tuïc hoaù naèm trong tieán trình bieán toân giaùo (keå caû Phaät giaùo) thaønh yù thöùc heä hay sao?4 Do ñoù caùc ki-toâ höõu trong ñoái thoaïi phaûi baûo veä caên tính cuûa mình, ñoàng thôøi khoâng theå laãn loän tính phoå quaùt cuûa Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ laø Ñaáng TRUNG GIAN DUY NHAÁT giöõa Thieân Chuùa vaø nhaân loaïi vôùi tính phoå quaùt cuûa ki-toâ giaùo laø moät söï kieän lòch söû. Thaät vaäy Ñöùc Ki-toâ laø Ñaáng PHOÅ QUAÙT-CUÏ THEÅ , Ngaøi laø Chuùa cuûa theá giôùi (phoå quaùt) trong möùc ñoä Ngaøi laø Ñöùc Gieâ-su ôû Na-da-reùt (cuï theå) vaø Phuùc AÂm laø moät Tin Möøng cho moïi ngöôøi chöøng naøo noù coøn laø moät söù ñieäp ñaëc bieät cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi con ngöôøi. Vaäy, chuùng ta phaûi laøm chöùng veà söï cöùu chuoäc phoå quaùt cuûa Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ cho nhöõng ngöôøi thuoäc caùc toân giaùo khaùc. Ñoàng thôøi chuùng ta phaûi toân troïng nhöõng ñöôøng loái rieâng naèm trong soá phaän moãi con ngöôøi. Duø soá phaän aáy ôû nôi naøo, noù ñeàu ñöôïc aân suûng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn khích leä, naâng ñôõ. Söï toân troïng con ngöôøi laø moät yeâu saùch cuûa loøng yeâu thöông trong Phuùc Aâm . Vaû laïi theo giaùo huaán cuûa Coâng Ñoàng Va-ti-canoâ II veà töï do toân giaùo, “con ngöôøi phaûi tuaân thuû chaân lyù ñuùng nhö noù xuaát hieän trong yù thöùc, bôûi theá con ngöôøi khoâng theå bò cöôõng baùch traùi vôùi löông taâm” (Digni. Hum. 3).

4

Thieàn Sö Nhaát Haïnh coù noùi ñeán vieäc “hieän ñaïi hoaù” Phaät giaùo nhö caùch noùi hieän ñaïi hoaù moät thaønh phoá, moät ngaønh ngheà chuyeân moân. Tuy nhieân qua nhöõng baøi vieát cuûa oâng, toâi ngôø raèng vôùi coâng thöùc “hieän ñaïi hoaù”, oâng khoâng phaân bieät vieäc canh taân Phaät giaùo vôùi chuû nghóa tuïc hoùa.

Vaäy vieäc truyeàn giaùo cho moïi daân toäc maëc nhieân coâng nhaän moät haït maàm cuûa Thieân Chuùa coù trong moïi daân toäc chôø ñöôïc moïc leân treân maûnh ñaát cuûa vaên hoaù, troå sinh nhöõng giaù trò ki-toâ giaùo, vöøa nhaân baûn, vöøa sieâu nhieân vaø ñaày traøn nieàm hy voïng. Vieäc laøm chöùng (baèng lôøi vaø treân heát baèng haønh ñoäng) cho Tin Möøng thoâng thöôøng phaûi daãn ñeán moät söï tra hoûi vaø hoaùn caûi baát ngôø. Nhöng söï hoaùn caûi naøy truøng hôïp vôùi moät söï saùng taïo môùi laøm ñaûo loän giaù trò maø khoâng huyû hoaïi nhöõng phong phuù noäi taïi cuûa moät truyeàn thoáng vaên hoaù vaø toân giaùo. Chuùng ta phaûi hoïc caùch noùi leân, cao rao danh Ñöùc Ki-toâ ôû soá nhieàu, ñaûm nhaän heát thaûy nhöõng giaù trò cao caû veà tín ngöôõng, tính nhaân baûn vaø sieâu nhieân cuûa nhaân loaïi. c. Soáng ñuùng tinh thaàn Phuùc Aâm: Con ngöôøi laø chuû theå cuûa vaên hoaù cho neân vieäc hoäi nhaäp vaên hoaù tröôùc tieân phaûi theå hieän nôi chính con ngöôøi vôùi vieäc ki-toâ höõu soáng ñuùng tinh thaàn Phuùc AÂm. Chuùng ta thöôøng thaáy leà thoùi cuõ (ñaát leà queâ thoùi) keát tinh töø nhöõng giaù trò, nhöõng caùch hieåu truyeàn thoáng laâu ñôøi vaãn coøn ñoù vaø trôû neân neàn moùng, treân ñoù giaùo daân xaây döïng ngoâi nhaø toân giaùo, hoaëc xaây theâm moät taàng toân giaùo vôùi moät ít ñöùc tin. Neáu khoâng hoäi nhaäp vaø taùi caáu truùc seõ xuaát hieän söï phaân ly giöõa ñôøi soáng vaø vieäc haønh ñaïo, giöõa cuoäc ñôøi vaø toân giaùo. Toân giaùo giôùi haïn trong moät soá nghi leã, luaät leä phaûi giöõ ôû nhöõng nôi thôø phöôïng, coøn trong ñôøi thöôøng laø phaûn chöùng. Soáng ñuùng tinh thaàn Phuùc AÂm, ki-toâ höõu theå hieän ñöùc tin thaønh vaên hoaù, thaønh moät caùch soáng laøm noåi roõ baûn saéc cuûa neàn vaên hoaù ki-toâ giaùo, cuõng nhö ngöôøi soáng yeâu thöông taïo ra xung quanh mình baàu khí yeâu thöông. Luùc ñoù ki-toâ höõu trôû neân aùnh saùng hoaëc aâm thaàm hôn laø men vaø muoái cho moïi ngöôøi vaø veà laâu daøi cho caû moät coäng ñoàng vaên hoaù goàm nhieàu giaù trò truyeàn thoáng. Chuùng ta coù göông saùng cuûa caùc ki-toâ höõu tieân khôûi . Hoï ca ngôïi Thieân Chuùa vaø ñöôïc toaøn daân thöông meán (Cr 2:47). Daân ngoaïi nhìn vaøo chuùng ta ñeå xem coù nhaän ñöôïc moät ñieàu gì môùi meû vaø toát ñeïp hôn veà maët tinh thaàn hay khoâng, hay khoå noãi chæ laø nhöõng thoùi chuoäng hö danh, ganh tî, ghen gheùt, troïng phuù khinh baàn, troïng nam khinh nöõ, troïng tröôûng khinh thöù v.v. Voâ tình, khuoân maët cuûa Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ bò che laáp, trong khi chính Ñöùc Gieâ-su ñaõ caên daën: “MoÏi ngöôøi seõ nhaän bieát anh em laø moân ñeä cuûa Thaày ôû choã anh em coù loøng yeâu thöông nhau” (Ga 14:35). Hoäi nhaäp vaên hoaù laø theå hieän qua ñôøi soáng mình khuoân maët cuûa Ñöùc Ki-toâ trong moät neàn vaên hoaù naøo ñoù. Vaû laïi, noùi ñeán Ñöùc Ki-toâ, Ngoâi Lôøi nhaäp theå cuõng phaûi ñoàng thôøi noùi veà Thaàn Khí cuûa Ñöùc Ki-toâ phuïc sinh. Coù moät lòch söû cuûa Thaàn Khí vöôït qua khuoân khoå lòch söû Ít-ra-en vaø lòch söû Giaùo Hoäi. Lòch söû aáy cuûa Thaàn Khí cuõng vöôït qua khuoân khoå caùc toân giaùo lôùn treân theá giôùi. Ngaøi seõ daïy chuùng ta caùch theå hieän khuoân maët cuûa Ñöùc Gieâ-su taïi choã ñöùng cuûa chuùng ta trong moät neàn vaên hoaù. Vaø nhöõng ai laøm vieäc cho söù maïng phoå quaùt cuûa ki-toâ giaùo, cho vai troø trung gian duy nhaát cuûa Ñöùc Ki-toâ luoân vui möøng tin töôûng coâng vieäc aáy cuõng laø coâng trình cuûa Thaàn Khí. Keát luaän: Chöa bao giôø nhaân loaïi hieåu nhau nhö luùc naøy vaø caùch noùi ngoâi nhaø chung cuûa nhaân loaïi xem ra khoâng coù gì quaù ñaùng. Nhôø hieåu bieát aáy, chuùng ta phaûi thöøa nhaän

nhöõng giaù trò tích cöïc cuûa moïi neàn vaên hoaù vaø toân giaùo. Nhöng ñoàng thôøi chuùng ta cuõng xaùc tín raèng khi nhaäp theå laøm ngöôøi vaø khi bò treo leân thaäp giaù, Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ ñaõ ban ôn cöùu ñoä phoå quaùt cho moïi ngöôøi, moïi neàn vaên hoaù ñeå quy tuï taát caû caùc daân toäc vaø ñöa hoï veà vôùi Chuùa Cha. Döôùi goùc ñoä aáy, hoäi nhaäp vaên hoaù môû ra nhöõng chaân trôøi bao la, tra vaán caùch hieåu cuûa chuùng ta veà mình veà ngöôøi vaø nhaát laø caùch soáng cuûa chuùng ta vôùi ngöôøi khaùc ñaëc bieät laø vôùi daân ngoaïi.