Texto Ukuku En Quechua

Ukukumanta huillakuy Por Erika Cuba Traducción Iván Porras

Ukuco, ukumari, paulinucha ancha riqsisqam, huillakuykunapi, tusuykunapi llapan suyo llaqtanchikpi. Kay willakuy ukucumanta nihuanchik ancha resisqam achaka suticunahuan, kaymi chay sutikuna: Juan Ukucu, Ukukupa wawan, Curapa y China ukucupa wawan, Sua ukucu, chaynas kan achka suticuna ukukumanta riki. Kay

ukuku

nisqanchik

awilunchikmantaraqmi.

ancha Chaymi

yachaymi

ñoqanchikpaq

qahuanchik

kay,

tusuykunapi,

kara llapa

yachayninchikpipas, kanmi Qoyllur Ripipas. Ukucutaqa reqsinku llapanku hueqaumanta qanayman ukucu kasqanta y hueqahumanta urayman runa kasqanta, kay ukucu allin runa kasqanta kallpasapa, yachaysapa kasqanta, pay manam manchakuqchu imatapas. Achka yachaysapakunam maskanku maymantam kay huillakuy lloqsimura y pitaq chay ukucu kara, imayna kasqanta ,imanasqam tusuykunapi huillakuykunapai kasqanta. Paykunapa sutinkun Doña Valeri Robin chaymanta, Chaymi kunan

paykuna ninku

llaqallapachu Robin nin

Juan Ossis

kay huillakuyqa manam kay suyu Peru

kansi huk llaqtakunapipas ,Ecuadorpi, Boliviapi,

Argentinapi, Mesoamerikapipas; Ossis ñataq nin kayqa kan Europa llaqtapipas. Morote best curioso runa

willakun manam kay

willakuy Cuzcu, Apurimac,

Ayacucho, Ancash, Cajamarca llapichu kansi Limapipas Loretopipas. Kaytaqa yachan ancha allinta Don Efraín Morote Best [Bartolomé de las Casas: 1988]. Morote niwanchik kansi iskay chunka pichqa willakuykuna ukukumanta llapan Peru llaqtapi suyunkunapi. Kay yachaycunaqa rikurinku llapan reqsiykunapi, social y geografico nisqanmantapas llapanmi hukmankuna. Kay Don Morote yachaysapa kaspan mascara riki huillawananchikpaq kay ukukumanta. Paymi nin ukucuqa kan tusuq ukucu sallqapi kaq, Juan ukucu ñantaq chapuña maqta, Kallpasapa, manchapas ukuku chaymanta allin ukuku warmita suaq [1988: 214]. RUNASIMINET 

http://www.pucp.edu.pe/estudios/cursos/quechua

paypa qellqayninpim tarikun warmi suaq ukucu, tusuq ukuku kusikuyninchikpi. Qinataqmi Juan Ossiopas nin [PUCP: 1992] allinta qawaspa Juan ukukumanta willakuyta, imayna kasqata kay suyupi. chaymi qawan qatun yachayninwan (maymanmi rin kay willakuy imapaqtaq allin nispan). Pay nin yanapakunsi kay willakuy allin kausay kananpaq kay pachapi, chaymi kan kay willakuypi, imaynam ukuku subara contedenaduta: Ukukupa wawan hukman runa, condenaduñataq mana allin runa mikukuq. Chaymi kay condenado subanakuptin chukchasapa maqtawan (ukuku), niwanchik imaynam kay willakuy yanapakun allin kausay kananpaq kay suyupi [1992: 245]. Kay willakuypa tukuyninpi, Ukuku chukchasapa maqta kaymi sutin kara, allinta condenaduta subaykuspan warmi wawanta casarara, chaynam kay suyupi warmi qarikunapas kasarakuspanku huk llaqtapapi qari warmikunawan allin kausaytas tarikunku. Carlos flores [Instituto de Pastoral Andina: 1997] paymi yachayninpi Qoyllor Ritipi nin ukukumanta, imayna kusikuypi kasqanta: ukukukunas chaskikun llapa runapa apumusqanta, chaymataqa llapa unquqkunata paykuna apanku, policia kaqllañam qawanku llapa runata suamanta, maqakuqkunamanta, sinkakunamanta,warmi qarikunapas allinlla purikunankumanta [p.66]. Pay yachayninpi nin imaynam kay ukuku

kay suyunchikpi kasqanta. Paymi nin kay willakuyqa huk willakuykuna

qinam (Edipo andino) (P.138) Qoyllor riti willakupi Deborah Poole nin (p.138) imaynatan yanapakun ukuku kusikuykunapi. Kay tusuqkuna ukukumanta pachakuspanku ninku imayna ukuku warmiwan kasqanta, paykuna trunupi kusichikunku ckaymanta qawanku sapa kusiypi allinlla lliw rura kananta,yupaychaspanku trunuta. [1988: 105] Poolepas willakun, llunpa allinmi ,kay ukukupa riti qipiynin sapa kusiykunapi qatun ritimanta apamuspanku. Ninkus kay watapi ritita chinkarupinñas inkarri musuq pachakuti chayamunqa. Chaysi ukukuna orqomunku qatun ritikunata orpupa yupaychasqanta, chaysi qorqospanku wakin ukuku wañunku, Manam kaymanta willakunchu kay qellqaq imayna kay wañuykuna kasqanta. Kay tukuypi qawasun Valeri Robinta, El cura y sus hijos osos o el recorrido RUNASIMINET 

http://www.pucp.edu.pe/estudios/cursos/quechua

civilizador de los hijos de un cura y una osa paymi kan sapallam yachaq huk ukumanta willakuyta. Punta iskay willakuypi manan willakunchu warmi suamanta, kayqa willakun imaynam china ukuku curata amachara supaymanta, ckaymanta apakura curata wasinman yachanankupaq. Kay willakuykuna niawanchik imaynan ukukupa curantinpa, iskay wawankun

kasqanta

imaynam kay pachapi

kausasqankuta (p.2). Yachanapaqmi nin maymanta kay iskay willaykuna lluqsimura, imapaqtan lluqsimura. Paymi nin Sunqu llaqtapi, Cuscupi, riqsinku ukukuta manchapas mana allin piña kasqanta. Chaymi Robin nin imaynam kay ukukupa curantinpa wawuankuna purinku kay pachapi, allin kausay chanapaqsi. Chapuspa kay iskay willakuykunata. Ninchikman kay uchuy ukukuqa kara chukchasapa runa, kallpasapa ukuku qina, paqarimura runa ukuwan tupakuriptin. Kay willakuypin nin, kay china ukuku curata supaymanta amacharuspan apakura wasinman yachanankupaq, chaypin wawata ruaraku, kay wawa wiñaruspan chaypi yachayta amiruspan lluptira runa papallanwan (icha mamallanwan) runakunapa llaqtanman. Ña ukukuta wañurachispanku paykuna, huk curapa wasinman chayaraku, kay curan wawata wuywara. Ña kay runakunapa llaqtanpi uchuy ukukuqa, sasata wakin runakunawan yachara, llunpay kallpasapa kayninwan, llapa imata ruraq mana runapa atisqanta. Kurañataq amiruspan tuyta ruara ukukuchata wañuchinanpaq, ukukuchaqa mana munacunchu. Chaymi huk punchaupi kay cura ukukuchata maqachira condenaduan, kay condenaduqa kara mana allin runa mikukuq lliwupa manchasqan. Ukukuchañataq allinta maqaruspan wañurachira condenaduta, chayñan ukukuchaqa kara allin runa llapa runapa kuyasqan qatun kallpasapa. Kayta ninku lliw yachaqninkuna. Kaykunata qawaykuspa. Ukukuqa kaman riki qatun kallpasapa hukman runa, hukman chapu paqarimura iskay causaymanta huk runamanta, huk ukukumanta. Ña amiruspan yachasqanpi lluqsimura wakin runakunapa llaqtanman. Kay willakuyqa

ancha

reqsisqan

peru

llaqtanchikpi,

chay

españolkuna

chayamusqanmanta imayna kaypi yachasqankuta coloniapi kay musuq llaqtapi (llapallan musuq riqsiyninkunawan, yachayninkunawan qamusqankuta kay musuq suyu llaqtaman). Kay willakuy “llunpay allimi yachaynin” imaynatam kay ukukucha kausara kay pachapi, huk runakunapa llaqtanpi, chiqnisqaraq mararaq. Ichapas kay kanman, huk willakuynin kay suyupa kay yachayninchikpaq.

RUNASIMINET 

http://www.pucp.edu.pe/estudios/cursos/quechua

NINI FLORES, Carlos. 1997

El Qoyllur Riti. Cuzco: Instituto de Pastoral Andina.

MOROTE BEST, Efraín. 1988

Aldeas Sumergidas Cuzco: Bartolomé de las Casas.

WEBER, David (ed.). 1987

Juan El Oso. Serie Lingüística Peruana, n.°26. Pucallpa: Instituto Lingüístico de Verano.

OSSIO, Juan. 1992

Parentesco, reciprocidad y jerarquía en los andes. Lima: PUCP.

POOLE, Deborah. Márgenes. 1988

Encuentro Y Debate, Año 2, n.° 4, pp. 101-120, Lima.

ROBIN, Valérie. 1997

RUNASIMINET 

El cura y sus hijos osos o el recorrido civilizador de los hijos de un cura y una osa. Bulletin de l’Institut Francais d’Études Andines. Tomo 26, n.° 4, Lima.

http://www.pucp.edu.pe/estudios/cursos/quechua