Tap San Van

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh LÇn thø NhÊt

Båi dìng häc sinh giái b»ng h×nh thøc

luyÖn ®Ò §ç ThÞ Thanh Thuû Tæ Ng÷ V¨n - Trêng thpt Chuyªn Th¸i B×nh 1. LuyÖn ®Ò lµ mét thuËt ng÷ kh«ng chÝnh thøc cña khoa häc gi¸o dôc nhng l¹i rÊt phæ biÕn, quen thuéc trong thùc tÕ ho¹t ®éng d¹y vµ häc ë c¸c nhµ trêng phæ th«ng. Ch¬ng tr×nh vµ ph©n phèi ch¬ng tr×nh cña Bé Gi¸o dôc- §µo t¹o cã mét sè bµi, mét sè tiÕt luyÖn tËp (trong ph©n m«n Lµm v¨n) : ë ®ã, Sgk cung cÊp ®Ò bµi vµ híng dÉn c¸ch luyÖn tËp ®Ó gi¸o viªn triÓn khai trªn líp. NhiÒu tiÕt «n tËp, gi¸o viªn còng sö dông h×nh thøc nµy thay v× hÖ thèng l¹i kiÕn thøc ®· häc theo tiÕn tr×nh. Gi¸o viªn vµ häc sinh quen gäi ®ã lµ nh÷ng giê luyÖn ®Ò. Qu¶ thùc, luyÖn ®Ò lµ mét h×nh thøc d¹y v¨n mang l¹i hiÖu qu¶ thiÕt thùc, nhanh chãng cho häc sinh nªn nhiÒu häc sinh rÊt coi träng tiÕt luyÖn ®Ò. Ph¶i thõa nhËn r»ng luyÖn ®Ò võa cñng cè ®îc kiÕn thøc v¨n ch¬ng (kiÕn thøc vÒ t¸c gi¶, t¸c phém, lÞch sö v¨n häc, lÝ luËn v¨n häc …); kiÕn thøc x· héi (kiÕn thøc vÒ nh÷ng t tëng ®¹o lý, nh÷ng hiÖn tîng x· héi…); võa rÌn luyÖn, thùc hµnh kiÕn thøc TËp lµm v¨n. Qua giê luyÖn ®Ò, häc sinh biÕt vËn dông, xö lý kiÕn thøc ®· häc ®Ó t¹o dùng v¨n b¶n theo nh÷ng ®¬n ®®t hµng nhÊt ®Þnh. Nã rÊt gÇn, rÊt s¸t víi viÖc thi cö, t¸c dông cña nã v× vËy mang tÝnh chÊt m× ¨n liÒn. Cã thÓ nãi cßn thi cö th× cßn tån t¹i h×nh thøc luyÖn ®Ò. Thi cö th× kh«ng thÓ kh«ng cã trong gi¸o dôc nªn giê luyÖn ®Ò vÉn lu«n lu«n tån t¹i trong qu¸ tr×nh d¹y v¨n nhÊt lµ ë thêi ®iÓm gÇn víi c¸c kú thi (®©y lµ mét lý do c¸c lß luyÖn thi §¹i häc chñ yÕu, thËm chÝ chØ luyÖn ®Ò). Tuy nhiªn, luyÖn ®Ò còng cã nh÷ng m®t tr¸i cña nã. Nã dÔ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ¸p ®®t, h¹n chÕ sù s¸ng t¹o khi xö lý c¸c vÊn ®Ò v¨n häc, c¸c vÊn ®Ò x· héi cña häc sinh; dÔ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng häc g¹o, häc tñ … L¹m dông luyÖn ®Ò, v« h×nh chung gi¸o viªn ®· ®i chÖch ph¬ng ch©m ®æi míi lµ ph¸t huy tÝnh chñ ®éng tÝch cùc cña häc sinh trong d¹y häc mµ ngµnh gi¸o dôc ®ang kiªn tr× híng tíi. 2. Chän häc sinh giái còng ph¶i tr¶i qua c¸c kú thi nªn kh«ng l¹m dông luyÖn ®Ò nhng còng kh«ng thÓ bá qua c¸ch d¹y nµy. VÊn ®Ò ®®t ra lµ gi¸o viªn so¹n ®Ò nh thÕ nµo ? xö lý ®Ò ®ã ra sao ? híng dÉn häc sinh luyÖn tËp theo c¸ch nµo ? … ®Ó ®¸p øng yªu cÇu båi dìng häc sinh giái híng tíi kú thi häc sinh giái cÊp Quèc gia. + VÒ viÖc so¹n ®Ò: Ngoµi nh÷ng yªu cÇu chung cña mét ®Ò bµi th«ng thêng nh : b¸m s¸t ch¬ng tr×nh, kiÕn thøc c¬ b¶n, kiÕn thøc träng t©m, ®¶m b¶o tÝnh chÝnh x¸c, khoa häc, kiÓm tra viÖc n¾m kiÕn thøc, kiÓm tra kh¶ n¨ng sö dông TiÕng ViÖt… cña häc sinh, ®Ò luyÖn cho häc sinh giái cßn ph¶i kh¬i dËy ®îc høng thó lµm bµi, ph¸t huy tèi ®a sù s¸ng t¹o cña häc sinh (Khi cã høng, khi c¶m xóc th¨ng hoa, häc sinh sÏ béc lé hÕt n¨ng lùc c¶m thô, kh¶ n¨ng tiÕp nhËn c¸c vÊn ®Ò v¨n häc, ®êi sèng, béc lé hÕt quan ®iÓm th¸i ®é cña m×nh, viÕt mét c¸ch tr¬n chu …). Thêi cßn ®i häc vµ ngay c¶ b©y giê, t«i vÉn h¸o høc chê ®ãn c¸c kú thi. Mét phÇn lµ ®Ó xem ®Ò bµi ra nh thÕ nµo ? Xem ®Ò, cã thÓ ®¸nh gi¸ Ýt nhiÒu c¸i tÇm cña ngêi ra ®Ò; cã thÓ ®Þnh híng ®îc

1

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

viÖc lùa chän kiÕn thøc ®Ó cung cÊp cho häc sinh. §Ò dµnh cho häc sinh giái ph¶i kiÓm tra kiÕn thøc ë bÒ réng, chiÒu s©u, ph¶i kh¬i dËy n¨ng lùc riªng cña häc sinh … Muèn ®¸p øng yªu cÇu nµy, khi so¹n ®Ò, tríc hÕt cÇn x¸c ®Þnh râ yªu cÇu: muèn kiÓm tra kiÕn thøc g× ? sau ®ã míi lùa chän h×nh thøc vµ c¸ch diÔn ®¹t trong ®Ò. H×nh thøc ®Ò ra ph¶i phong phó, ®a d¹ng. (Nh÷ng trêng mµ viÖc båi dìng HSG giao cho mét gi¸o viªn chñ c«ng nh trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh th× yªu cÇu nµy cµng ph¶i ®îc chó träng bëi bµi nµo, phÇn nµo còng lµ c« ra ®Ò. Nh÷ng d¹ng ®Ò cã h×nh thøc nh nhau sÏ g©y cho häc sinh nhµm ch¸n, høng thó khi lµm bµi cña c¸c em sÏ v¬i ®i). Thay ®æi h×nh thøc ®Ò bµi tøc lµ lu«n lu«n lµm míi ®Ò ®Ó kÝch thÝch s¸ng t¹o cña häc sinh. H¬n n÷a, tiÕp xóc víi nhiÒu kiÓu ®Ò, häc sinh sÏ kh«ng bÞ hÉng hôt, bì ngì khi thi cö. Cã thÓ “rîu cò nhng b×nh th× lu«n lu«n ph¶i míi”. Ph¶i lµm cho häc sinh khã nhËn ra gu cña m×nh khi ra ®Ò. Nh÷ng lêi dÉn trong ®Ò ph¶i s¸ng râ, gÉy gän, chÝnh x¸c vµ hÊp dÉn. Còng nh mét diÔn viªn cÇn cã kÞch b¶n hay ®Ó cã ®Êt diÔn, häc sinh giái cÇn cã mét ®Ò hay ®Ó béc lé n¨ng lùc v¨n ch¬ng cña m×nh. Th«ng thêng, ®Ò v¨n cã h×nh thøc lµ : trÝch dÉn mét nhËn ®Þnh cña mét häc gi¶ nµo ®ã råi nªu nh÷ng yªu cÇu vÒ ph¬ng ph¸p. Víi d¹ng ®Ò nµy, gi¸o viªn nªn chän nh÷ng nhËn ®Þnh thËt míi, h×nh thøc diÔn ®¹t thËt hÊp dÉn, ng¾n gän… ®Ó häc sinh ®ì c¶m thÊy nhµm tÎ. HSG rÊt høng thó víi lo¹i ®Ò më – nh÷ng ®Ò chØ nªu vÊn ®Ò cÇn nghÞ luËn mµ kh«ng ¸p ®®t ph¬ng ph¸p, kh«ng h¹n chÕ ph¹m vi… Mét ®®c thï, còng lµ mét thùc tÕ cña m«n v¨n lµ lµm ®i lµm l¹i mét ®Ò cha ch¾c bµi lµm sau ®· thµnh c«ng h¬n bµi lµm tríc. Gi¸o viªn ph¶i biÕt ®®c thï nµy ®Ó chó träng ®Õn viÖc ®a d¹ng ho¸ ®Ò. + VÒ viÖc so¹n ®¸p ¸n : Cã mét ®Ò hay lµ cÇn nhng cha ch¾c ®· ®ñ ®Ó ®¶m b¶o giê luyÖn ®Ò cã hiÖu qu¶. CÇn ph¶i x©y dùng mét ®¸p ¸n tèt cho ®Ò ®· so¹n. §¸p ¸n tèt tríc hÕt ph¶i lµ ®¸p ¸n xö lý chÝnh x¸c, ®óng, tróng, hîp lý yªu cÇu cña ®Ò. Víi HSG ®¸p ¸n cßn ph¶i v¬n tíi c¸ch xö lý vÊn ®Ò hay, cã søc thuyÕt phôc cao. §«i khi, so¹n ®îc mét ®Ò t©m ®¾c nhng khi b¾t tay x©y dùng ®¸p ¸n l¹i thÊy bÊt cËp. Nªn bá l¹i nh÷ng ®Ò ®ã mµ kh«ng ph¶i nuèi tiÕc. §¸p ¸n x©y dùng ph¶i khoa häc, phï hîp víi thêi gian xö lý ®Ò, phï hîp víi n¨ng lùc cña häc sinh. C¸c vÊn ®Ò triÓn khai trong ®¸p ¸n ph¶i cã ®é s©u, ®é réng cÇn thiÕt; ph¶i cã ®iÓm vµ diÖn; ph¶i híng tíi lµm s¸ng tá yªu cÇu cña ®Ò mét c¸ch thuyÕt phôc nhÊt. §¸p ¸n kh«ng tho¶ ®¸ng, kh«ng thuyÕt phôc ®îc häc sinh th× häc sinh kh«ng nhËp t©m, còng kh«ng thÓ vËn dông ®Ó xö lý c¸c ®Ò kh¸c. §®c biÖt víi HSG, ®¸p ¸n ph¶i cã ®é më nhÊt ®Þnh ®Ó khuyÕn khÝch s¸ng t¹o, khuyÕn khÝch nh÷ng ph¸t hiÖn mang tÝnh chñ quan cña häc sinh. H·y coi ®¸p ¸n chØ lµ mét c¸ch, mét híng xö lý ®Ò. Mäi con ®êng ®Òu dÉn ®Õn La M·, h¬n n÷a v¨n ch¬ng l¹i mu«n nÎo ®êng vµo, ®¸p ¸n lµ mét con ®êng, gi¸o viªn nªn chØ ra con ®êng ng¾n nhÊt, thÝch hîp nhÊt, s¸ng t¹o nhÊt ®ång thêi ph¶i më ra vµ tr©n träng nh÷ng con ®êng kh¸c mµ häc sinh cã thÓ chän. H·y coi ®©y lµ mét nguyªn t¾c, mét yªu cÇu ®®t ra khi so¹n ®¸p ¸n cho mét ®Ò luyÖn HSG. 3. Giíi thiÖu mét sè ®Ò bµi vµ ®¸p ¸n dïng luyÖn häc sinh giái líp 12, häc kú I, thêi gian lµm bµi 180 phót. §Ò bµi: C©u 1 (6 ®iÓm): Anh (chÞ) rót ra bµi häc g× tõ c©u chuyÖn cña viªn sái ®îc ghi l¹i díi ®©y :

2

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

T«i vèn lµ mét t¶ng ®¸ khæng lå trªn nói cao. Nh÷ng th¸ng n¨m ®»ng ®½ng bÞ mÆt trêi nung ®èt, m×nh t«i nøt r¹n. T«i vì ra vµ l¨n xuèng ch©n nói. Ma, b·o, lò cuèn t«i ®Õn nh÷ng con suèi, con s«ng. T«i ®· tr¶i qua bao va ®Ëp. Kh¾p ngêi t«i ®Çy nh÷ng vÕt th¬ng. Nhng chÝnh sù va ®Ëp cña ma, b·o vµ nh÷ng dßng níc lò l¹i lµm lµnh vÕt th¬ng vµ biÕn t«i thµnh viªn sái l¸ng mÞn, ®Ñp ®Ï nh b©y giê. (Theo V¨n häc vµ Tuæi trÎ – th¸ng 6/2004) C©u 2 (6 ®iÓm) : Kh«ng cÇn ph¶i lµ con hæ ngù trÞ trªn rõng xanh; kh«ng cÇn ph¶i lµ con chim ®¹i bµng bay mét lÇn chÝn v¹n dÆm míi lµ sù sèng. Sù bång bét cña Xu©n DiÖu cã lÏ ®îc ph¸t biÓu ra mét c¸ch ®Çy ®ñ h¬n trong nh÷ng rung ®éng tinh vi … (Hoµi Thanh - Hoµi Ch©n - Thi nh©n ViÖt Nam - NXBGD trang 106) Anh (chÞ) h·y lµm râ nh÷ng rung ®éng tinh vi cña Xu©n DiÖu trong khæ th¬ sau ë bµi §©y mïa thu tíi. H¬n mét loµi hoa ®· rông cµnh Trong vên s¾c ®á rña mµu xanh Nh÷ng luång run rÈy rung rinh l¸ §«i nh¸nh kh« gÇy x¬ng máng manh. (Sgk Ng÷ v¨n 11 - NXB Gi¸o dôc 2007) C©u 3 (12 ®iÓm). §®c ®iÓm cña t tëng nh©n ®¹o trong V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1945 - 1975 nh×n tõ hai t¸c phém tiªu biÓu Vî chång A Phñ (T« Hoµi); Vî nhÆt (Kim L©n). Gîi ý c¸ch lµm bµi. C©u 1: 1. VÒ néi dung. Cã thÓ rót ra nhiÒu bµi häc kh¸c nhau. VÝ dô: + Bµi häc vÒ sù chiªm nghiÖm cuéc sèng: Cuéc sèng ®Çy biÕn ®éng (Nã cã thÓ biÕn t¶ng ®¸ xï x× thµnh nh÷ng viªn sái l¸ng mÞn…); Cuéc sèng ®Çy thö th¸ch (Nã thö th¸ch b»ng sù nung ®èt cña mÆt trêi, b»ng nh÷ng va ®Ëp cña ma, b·o, lò …). + Bµi häc vÒ niÒm tin, niÒm l¹c quan sèng: Cuéc sèng ch¼ng bao giê chØ mang l¹i nçi ®au, sù bÊt h¹nh; còng ch¼ng bao giê chØ mang l¹i niÒm vui, h¹nh phóc cho con ngêi… Cuéc sèng lu«n thö th¸ch con ngêi b»ng nh÷ng gian khæ, ch«ng gai… Vît qua chóng, con ngêi kh¼ng ®Þnh ®îc m×nh, v÷ng vµng, hoµn h¶o h¬n. Nh÷ng va ®Ëp cña cuéc sèng, v× vËy, ch¼ng cã g× ®¸ng sî. Khi ®au khæ, lóc khã kh¨n h·y nhí ®Õn c©u chuyÖn cña viªn sái ®Ó tù tin, l¹c quan sèng … 2. VÒ ph¬ng ph¸p: - Tõ sù c¶m ngé néi dung, ý nghÜa c©u chuyÖn vÒ cuéc hµnh tr×nh tõ t¶ng ®¸ xï x× thµnh viªn sái l¸ng mÞn ®Ó rót ra nh÷ng bµi häc cho b¶n th©n.

3

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

CÇn liªn hÖ víi thùc tÕ cuéc sèng ë xung quanh, cña b¶n th©n ®Ó nh÷ng bµi häc trë nªn thiÕt thùc, s©u s¾c. VÝ dô: Em ®· tr¶i qua nh÷ng biÕn ®éng nµo, nh÷ng khã kh¨n g× trong cuéc sèng ? nh÷ng bÊt h¹nh g× trªn ®êng ®êi ? Em ®· vît qua nã, ®øng v÷ng trong cuéc sèng ra sao … ? - Kh«ng sa vµo ph©n tÝch néi dung c©u chuyÖn. C©u 2: 1. VÒ néi dung: - Lµm râ ý kiÕn cña Hoµi Thanh: §©y lµ mét nhËn xÐt vÒ nÐt ®®c s¾c cña hån th¬ Xu©n DiÖu tríc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m: Sù bång bét (sù sèng, søc sèng trÎ trung, s«i næi…) cña Xu©n DiÖu kh«ng béc lé ë nh÷ng rung ®éng vÒ sù k× vÜ, hoµnh tr¸ng, lín lao (nh con hæ ngù trÞ trªn rõng xanh; con ®¹i bµng bay mét lÇn chÝn v¹n dÆm…) mµ ë nh÷ng rung ®éng tinh tÕ, nh÷ng c¶m nhËn s©u s¾c hay sù nh¹y c¶m vÒ nh÷ng g× mong manh, m¬ hå, tho¸ng qua, v« ¶nh, v« h×nh … nhÊt trong thiªn nhiªn hay trong cuéc sèng tinh thÇn cña con ngêi. - Ph©n tÝch th¬: Xu©n DiÖu ®· rÊt nh¹y c¶m, tinh vi khi kh¸m ph¸ vµ miªu t¶ chÝnh x¸c, nghÖ thuËt sù ph«i phai (dï Ýt ái, tha thít…) cña hoa : “H¬n mét loµi hoa ®· rông cµnh”; sù chuyÓn mµu v« h×nh cña l¸ : “s¾c ®á rña mµu xanh”; c¶m gi¸c mong manh, m¬ hå cña cµnh : “®«i nh¸nh kh« gÇy …” vµ c¸i l¹nh cßn én m×nh trong giã thu ®Çu mïa “Nh÷ng luång run rÈy rung rinh l¸”. - Kh¸i qu¸t: §Þnh lîng, ®Þnh h×nh ho¸ nh÷ng chuyÓn biÕn nhá nhÊt, m¬ hå nhÊt cña vên tîc khi mïa thu tíi chÝnh lµ “lêi ph¸t biÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ nh÷ng rung ®éng tinh vi cña Xu©n DiÖu” ë ®o¹n th¬ nµy. 2. VÒ ph¬ng ph¸p: - B¸m s¸t tõ ng÷, h×nh ¶nh, nghÖ thuËt miªu t¶… ®Ó lµm næi bËt rung ®éng tinh tÕ cña Xu©n DiÖu tríc thiªn nhiªn. - Liªn hÖ, so s¸nh víi c¸c ®o¹n th¬ kh¸c, c¸c bµi th¬ kh¸c ®Ó bµi cã ®é s©u, ®é réng cÇn thiÕt. C©u 3: 1. VÒ néi dung: - Ph©n tÝch t tëng nh©n ®¹o ë hai t¸c phém; liªn hÖ, so s¸nh víi t tëng nh©n ®¹o trong v¨n häc nh÷ng giai ®o¹n tríc ®Ó chØ râ nh÷ng ®®c ®iÓm c¬ b¶n cña t tëng nh©n ®¹o trong giai ®o¹n 1945 -1975. Tham kh¶o dµn bµi sau ®©y: a. Nªu xuÊt xø, vÞ trÝ cña hai t¸c phém. b. Gi¶i thÝch thuËt ng÷: T tëng nh©n ®¹o trong v¨n häc. c. Ph©n tÝch t tëng nh©n ®¹o ë hai t¸c phém víi c¸c biÓu hiÖn cô thÓ: + §ång c¶m, th«ng c¶m víi sè phËn Ðo le ®au khæ cña con ngêi (ph©n tÝch mèi ®ång c¶m cña c¸c t¸c gi¶ víi c¶nh ngé Ðo le, bi ®¸t cña Trµng, thÞ, cô Tø trong Vî NhÆt; sè phËn hém hiu, thiÖt thßi cña §µo trong Mïa L¹c).

4

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

+ Lªn ¸n nh÷ng thÕ lùc vïi dËp con ngêi (ph©n tÝch sù huû ho¹i d÷ déi cña n¹n ®ãi víi Trµng, víi thÞ, cô Tø vµ d©n xãm ngô c; nh÷ng ranh giíi nghÞªt ng· cuéc ®êi ®®t ra víi §µo…). + Kh¸m ph¸, biÓu d¬ng, kh¼ng ®Þnh phém chÊt tèt ®Ñp cña con ngêi (ph©n tÝch vÎ ®Ñp cña lßng ham sèng, niÒm l¹c quan sèng, lßng nh©n ¸i vµ kh¸t väng h¹nh phóc cña Trµng, thÞ, cô Tø; nghÞ lùc håi sinh sè phËn cña §µo…). + ChØ ra con ®êng gi¶i tho¸t cho nh÷ng con ngêi ®au khæ: ChØ cã ®i theo C¸ch m¹ng, hoµ nhËp vµo cuéc sèng míi XHCN con ngêi míi cã thÓ g×n gi÷, b¶o vÖ h¹nh phóc (ph©n tÝch chi tiÕt kÕt thóc t¸c phém Vî nhÆt; ph©n tÝch sù håi sinh cña §µo ë n«ng trêng vµ ý nghÜa c©u triÕt lý cña NguyÔn Kh¶i: Cuéc ®êi nµy kh«ng cã bíc ®êng cïng …) d. So s¸nh víi t tëng nh©n ®¹o trong V¨n häc TruyÒn thèng, V¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n 1930 - 1945 ®Ó rót ra hai ®®c ®iÓm cña t tëng nh©n ®¹o trong V¨n häc 1945 - 1975: + Kh«ng chØ híng tíi nh÷ng m¶nh ®êi Ðo le, c¬ cùc cña nh÷ng con ngêi bÞ bïi dËp, bÞ ¸p bøc do chÕ ®é thùc d©n phong kiÕn mµ ®®c biÖt quan t©m ®Õn nh÷ng con ngêi lµ n¹n nh©n cña c¸i ®ãi, cña sù hém hiu thiÖt thßi trong chÝnh sè phËn m×nh. + ChØ ra con ®êng ®Õn víi C¸ch m¹ng, hoµ nhËp víi cuéc sèng míi XHCN ®Ó gi¶i tho¸t con ngêi khái nh÷ng khæ ®au, tõ ®ã, kh¼ng ®Þnh tÝnh u viÖt cña x· héi míi. Nh vËy, t tëng nh©n ®¹o trong V¨n häc 1945 - 1975 lµ sù kÕ thõa t tëng nh©n ®¹o truyÒn thèng, híng tíi t tëng nh©n ®¹o míi vµ t tëng nh©n v¨n réng lín cao ®Ñp. 2. VÒ ph¬ng ph¸p: - Lùa chän dÉn chøng tiªu biÓu, x¸c ®¸ng; ph©n tÝch dÉn chøng s©u s¾c, ®óng híng. - So s¸nh víi t tuëng nh©n ®¹o trong V¨n häc tríc ®Ó thÊy c¸i riªng, c¸i míi, c¸i tÝch cùc cña t tëng nh©n ®¹o trong V¨n häc míi. - Ph¶i biÕt kh¸i qu¸t, rót ra nh÷ng ®®c ®iÓm cÇn thiÕt. Th¸i B×nh, th¸ng 10 n¨m 2008

5

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh LÇn thø NhÊt

Bïi §×nh NhiÔu Tæ V¨n - Trêng THPT chuyªn NguyÔn Tr·i A. §Æt vÊn ®Ò: VÊn ®Ò x©y dùng mét nÒn gi¸o dôc míi phï hîp víi giai ®o¹n c¸ch m¹ng míi ®· trë thµnh vÊn ®Ò bøc thiÕt ®îc ®®t ra cho toµn x· héi nãi chung, cho ngµnh gi¸o dôc vµ ®µo t¹o nãi riªng. M«n V¨n trong nhµ trêng cã mét vai trß ®®c biÖt trong viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch vµ nh÷ng phém chÊt t duy cho häc sinh nh»m ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cña thêi ®¹i trong môc tiªu ®µo t¹o con ngêi. C«ng t¸c båi dìng häc sinh giái m«n V¨n còng cã mét vÞ trÝ quan träng trong viÖc ®µo t¹o nguån nh©n lùc cho c¸c ngµnh khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n. Bëi vËy, viÖc ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y vµ häc V¨n còng nh c«ng t¸c båi dìng häc sinh giái m«n V¨n lµ mét vÊn ®Ò ®ang ®îc ®®t ra ®èi víi tØnh H¶i D¬ng nãi chung, trêng THPT chuyªn NguyÔn Tr·i nãi riªng. VÊn ®Ò ph¸t hiÖn vµ båi dìng häc sinh giái tõ l©u ®· ®îc nhµ níc ta quan t©m. Còng nh c¸c tØnh thµnh trong toµn quèc, tØnh H¶i Hng tríc ®©y nay lµ tØnh H¶i D¬ng, ®®c biÖt quan t©m ®Õn c«ng viÖc ph¸t hiÖn vµ båi dìng häc sinh giái cña tØnh nhµ. Tõ nh÷ng k× thi chän häc sinh giái miÒn B¾c khi - cha thèng nhÊt ®Êt níc - ®Õn b©y giê lµ chän häc sinh giái Quèc gia, trêng THPT chuyªn NguyÔn Tr·i tuy cã nh÷ng bíc th¨ng trÇm song còng ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tÝch nhÊt ®Þnh. ChØ tÝnh riªng mêi n¨m trë l¹i ®©y, tæ V¨n trêng THPT chuyªn NguyÔn Tr·i ®· gãp phÇn ph¸t hiÖn vµ båi dìng ®îc 69 häc sinh ®¹t gi¶i Quèc gia bé m«n V¨n. N¨m häc 1997 - 1998 : 07 gi¶i - Ngêi phô tr¸ch - C« NguyÔn Hoµng H¶i. N¨m häc 1998 - 1999 : 07 gi¶i - Ngêi phô tr¸ch - ThÇy Bïi §×nh NhiÔu. N¨m häc 1999 - 2000 : 04 gi¶i - Ngêi phô tr¸ch - C« Ph¹m DiÔm Loan. N¨m häc 2000 - 2001 : 08 gi¶i - Ngêi phô tr¸ch - ThÇy Bïi §×nh NhiÔu. N¨m häc 2001 - 2002 : 07 gi¶i HuyÒn.

-

Ngêi phô tr¸ch - C« NguyÔn Thanh

N¨m häc 2002 - 2003 : 05 gi¶i - Ngêi phô tr¸ch - C« NguyÔn Hoµng H¶i. N¨m häc 2003 – 2004 : 08 gi¶i - Ngêi phô tr¸ch - ThÇy Bïi §×nh NhiÔu. N¨m häc 2004 – 2005 : 07 gi¶i HuyÒn.

-

Ngêi phô tr¸ch - C« NguyÔn Thanh

N¨m häc 2005 – 2006 : 07 gi¶i - Ngêi phô tr¸ch - ThÇy Bïi §×nh NhiÔu. N¨m häc 2006 – 2007 : 05 gi¶i - Ngêi phô tr¸ch - C« NguyÔn Hoµng H¶i. N¨m häc 2007 – 2008 : 04 gi¶i HuyÒn.

- Ngêi phô tr¸ch - C« NguyÔn Thanh

6

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Riªng n¨m häc 2003 – 2004 cã häc sinh Bïi ThÞ Quynh lµ mét häc sinh nghÌo vît khã vµ ®· nç lùc ®¹t gi¶i NhÊt häc sinh giái m«n V¨n toµn quèc. §©y lµ gi¶i NhÊt V¨n toµn quèc ®Çu tiªn mµ TØnh H¶i D¬ng ®¹t ®îc. §ång ®éi V¨n cña tØnh H¶i D¬ng xÕp thø NhÊt trong toµn quèc. Së dÜ ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ trªn ®©y lµ do chóng t«i nhËn thøc râ c¸c nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan; trong sinh ho¹t chuyªn m«n ®· cã nh÷ng c¶i tiÕn nhÊt ®Þnh, kh«ng n®ng vÒ h×nh thøc mµ tËp trung ®i vµo vÊn ®Ò cô thÓ thiÕt thùc; ®óc rót ra nh÷ng kinh nghiÖm trong viÖc gi¶ng d¹y, båi dìng häc sinh giái bé m«n V¨n. Víi kinh nghiÖm Ýt ái cña mét ngêi lµm c«ng t¸c båi dìng häc sinh giái, t«i xin m¹nh d¹n nªu ra mét sè c¸ch lµm cña m×nh trong nh÷ng n¨m qua ®èi víi c«ng viÖc nµy. B. Néi Dung I. Nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan, chñ quan - Ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch gi¸o dôc, s¸ch chuyªn ban, chØnh lÝ hîp nhÊt, ®®c biÖt lµ dù th¶o ch¬ng tr×nh bé m«n V¨n vµ b©y giê lµ ch¬ng tr×nh chuyªn V¨n - g¹t ®i tÝnh "qu¶ng canh" - ®· chän lùa ®îc nhiÒu t¸c phém v¨n ch¬ng ®Ých thùc, kÝch thÝch sù say mª, høng thó trong häc sinh víi bé m«n V¨n. - Do quan niÖm trong nh©n d©n ®èi víi viÖc häc tËp bé m«n V¨n ®· kh¸c tríc. Nh÷ng quan niÖm Êu trÜ “chuét ch¹y cïng sµo míi vµo S ph¹m” ho®c “ NhÊt Y nh× Dîc, t¹m ®îc B¸ch khoa bá qua S ph¹m” mét thêi, giai ®o¹n nµy hÇu nh kh«ng cßn n÷a. Cã lÏ quan niÖm chän trêng §¹i häc ®· ¶nh hëng kh«ng Ýt ®Õn viÖc häc sinh lùa chän bé m«n khoa häc x· héi trong ®ã cã m«n V¨n. Nh×n chung ®· cã sù thay ®æi trong nhËn thøc cña phô huynh häc sinh vÒ viÖc tuyÓn lùa cho con em m×nh vµo häc tËp t¹i líp chuyªn V¨n. B»ng chøng lµ nh÷ng k× thi tuyÓn sinh vµo trêng chuyªn NguyÔn Tr·i, sè häc sinh ®¨ng kÝ dù tuyÓn vµo líp chuyªn V¨n kh¸ cao. - Trêng THPT chuyªn NguyÔn Tr·i, tríc ®©y lµ trêng Phæ th«ng N¨ng khiÕu H¶i D¬ng, båi dìng häc sinh giái V¨n vµ To¸n tõ líp 8. Chóng t«i nhËn thÊy nh÷ng häc sinh giái V¨n líp 9 cña trêng lµm nÒn quan träng cho häc sinh giái V¨n Trung häc phæ th«ng. Trêng ®· cã nhiÒu n¨m ®¹t gi¶i cao vÒ häc sinh giái V¨n quèc gia líp 9, trong ®ã cã mét gi¶i NhÊt. Nh÷ng kho¸ häc sinh Êy nh×n chung vÉn gi÷ phém chÊt cña häc sinh chuyªn V¨n trong nh÷ng n¨m THPT, lµ nßng cèt ®éi tuyÓn V¨n quèc gia cña TØnh. Cã lÏ suy nghÜ cña chóng t«i trong v¨n ch¬ng kh«ng cã Phï §æng Thiªn V¬ng còng kh«ng xa l¹ víi lêi d¹y cña cha «ng “ V¨n «n, vâ luyÖn”? V× thÕ, khi tuyÓn lùa vµo häc sinh líp chuyªn V¨n kh«ng thÓ kh«ng chó ý tíi nh÷ng ®èi tîng ®· tõng ®¹t ®îc thµnh tÝch cña bé m«n nµy ë THCS. M®c dï cã nh÷ng trêng hîp c¸ biÖt, ch¼ng h¹n nh÷ng häc sinh ë cÊp THCS cha cã ®iÒu kiÖn ph¸t huy kh¶ n¨ng thiªn bém ®èi víi bé m«n nµy, khi g®p ®îc c¸c thÇy c« THPT d×u d¾t, cïng sù nç lùc cña b¶n th©n ®· kh¼ng ®Þnh ®îc ë vÞ trÝ trong ®éi tuyÓn. Còng cã nh÷ng häc sinh ë THCS ®¹t thµnh tÝch cao vÒ gi¶i Quèc Gia song ë cÊp THPT l¹i kh«ng kh¼ng ®Þnh ®îc vÞ trÝ cña m×nh. §ã lµ trêng hîp Ng« Thanh Thuû, kho¸ 1998 – 2001.ë cÊp THCS em Thuû ®· ®¹t ®îc thµnh tÝch cao: Gi¶i NhÊt Quèc gia bé m«n V¨n nhng ®Õn THPT, chØ ®¹t ®îc gi¶i KhuyÕn khÝch. Ngîc l¹i, cã nh÷ng häc sinh ë

7

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

cÊp THCS cha kh¼ng ®Þnh ®îc vÞ trÝ cña m×nh ho®c cha cã ®iÒu kiÖn ®Ó thi thè nhng ë cÊp THPT l¹i cã thµnh tÝch cao... Tríc nh÷ng ®èi tîng häc sinh nh thÕ chóng t«i thêng ®®c biÖt chó ý ®Ó båi dìng, d×u d¾t. ViÖc ph¸t hiÖn, båi dìng ngay tõ nh÷ng n¨m líp 10 lµ hÕt søc cÇn thiÕt ®èi víi häc sinh chuyªn V¨n. II. Mét sè kinh nghiÖm trong c«ng t¸c båi dìng. - Tõ viÖc ph¸t hiÖn ®Õn qu¸ tr×nh båi dìng lµ c¶ mét c«ng viÖc v« cïng quan träng. Chóng t«i ®®c biÖt quan t©m ®Õn c«ng viÖc nµy. C«ng viÖc båi dìng ®éi tuyÓn häc sinh giái Quèc Gia cña chóng t«i thêng diÔn ra trªn c¸c kh©u c¬ b¶n sau ®©y. 1. VÒ c¬ cÊu, tæ chøc. - Cã sù thèng nhÊt cña chuyªn viªn phô tr¸ch bé m«n cña Së, Ban Gi¸m hiÖu vµ Tæ chuyªn m«n; ph©n c«ng trùc tiÕp cho mét gi¸o viªn gi¶ng d¹y chÝnh trong suèt ba n¨m ( trõ nh÷ng trêng hîp ®®c biÖt míi cã sù thay ®æi ). §©y lµ viÖc lµm ®èi víi gi¸o viªn trùc tiÕp gi¶ng d¹y g®p kh«ng Ýt nh÷ng khã kh¨n, bëi sù c¹n nguån kiÕn thøc. Tuy nhiªn, ®ã còng lµ sù thóc b¸ch, “bøc tö” ngêi gi¸o viªn ph¶i cè g¾ng, thêng xuyªn trau dåi kiÕn thøc, tù n©ng cao tr×nh ®é nghiÖp vô. ChØ nh vËy míi cã thÓ ®¸p øng ®îc yªu cÇu thêng xuyªn ®æi míi cña viÖc thi häc sinh giái Quèc gia. HiÖn t¹i, trong Tæ V¨n trêng THPT chuyªn NguyÔn Tr·i, c«ng viÖc d¹y vµ båi dìng ®éi tuyÓn häc sinh giái Quèc gia chñ yÕu tËp trung quay vßng ë ba gi¸o viªn ®ang trùc tiÕp tham gia d¹y líp Chuyªn. C¸ch lµm nµy t¹o ®iÒu kiÖn cho gi¸o viªn phô tr¸ch trùc tiÕp theo dâi, ph¸t hiÖn vµ båi dìng häc sinh trong mét qu¸ tr×nh dµi. H»ng n¨m, khi x©y dùng kÕ ho¹ch n¨m häc trong Héi nghÞ c¸n bé c«ng nh©n viªn chøc, nhµ trêng ®éng viªn, yªu cÇu Tæ chuyªn m«n, ®®c biÖt lµ nh÷ng gi¸o viªn phô tr¸ch chÝnh ®éi tuyÓn ®¨ng kÝ sè lîng, chÊt lîng gi¶i Quèc gia. Xu híng n¨m häc sau cao h¬n n¨m häc tríc, tuy ®®t nh÷ng ngêi phô tr¸ch vµo thÕ "cìi trªn lng hæ", nhng ®ã còng lµ sù kÝch thÝch cÇn thiÕt ®Ó c¶ gi¸o viªn vµ häc sinh cïng phÊn ®Êu. PhÇn v× danh dù, phÇn v× tr¸ch nhiÖm, viÖc lµm nµy v× thÕ mang ý nghÜa tÝch cùc. 2. VÒ thùc hiÖn chuyªn m«n, gi¶ng d¹y: - Trªn c¬ së ch¬ng tr×nh bé m«n chuyªn V¨n, chóng t«i ®· x©y dùng mét kÕ ho¹ch thùc hiÖn trong suèt ba n¨m. HiÖn nay, chóng t«i ®· tù x©y dùng Ph©n phèi ch¬ng tr×nh Chuyªn dµnh cho bé m«n V¨n. Chóng t«i cã sù thèng nhÊt ch¬ng tr×nh trong tõng n¨m. C©n ®èi thêi lîng cho tõng t¸c gia, t¸c gi¶, t¸c phÈm. VÒ c¬ b¶n ch¬ng tr×nh kh¸ n®ng ®èi víi c¶ gi¸o viªn vµ häc sinh chuyªn V¨n. N®ng bëi lÏ sè tiÕt, sè t¸c gia, t¸c gi¶ vµ t¸c phém ®îc ®a vµo kh¸ nhiÒu. H¬n n÷a, cã nhiÒu t¸c phém vµ t¸c gi¶ kh«ng cã trong s¸ch gi¸o khoa hiÖn hµnh ë nhµ trêng phæ th«ng. ThÇy vµ trß chóng t«i l¹i ph¶i t×m v¨n b¶n ë Th viÖn, sau ®ã míi so¹n gi¶ng. Nh×n chung, nh÷ng trêng hîp nh vËy lµ c«ng viÖc hÕt søc vÊt v¶ ®èi víi c¸c gi¸o viªn d¹y chuyªn. Cè nhiªn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ngêi lÖ thuéc bëi S¸ch híng dÉn gi¶ng d¹y dµnh cho Gi¸o viªn, nhng viÖc so¹n míi hoµn toµn lµ ®iÒu kh«ng Ýt khã kh¨n ®èi víi nh÷ng ngêi lµm c«ng viÖc d¹y Chuyªn. Chóng t«i hi väng sau nµy sÏ cã nh÷ng bé s¸ch gi¸o khoa vµ s¸ch híng dÉn nh víi häc sinh ®¹i trµ ®Ó chóng t«i thuËn tiÖn h¬n trong c«ng viÖc so¹n gi¶ng trong c«ng viÖc kh«ng Ýt vÊt v¶ vµ khã kh¨n nµy. - Trong mét n¨m häc, trêng THPT Chuyªn NguyÔn Tr·i tæ chøc Ýt nhÊt 5 k× thi n¨ng khiÕu. Ph©n c«ng ra ®Ò chÐo khèi, chÊm chÐo, cã räc ph¸ch.

8

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

§Ò thi, ph¹m vi kiÕn thøc thi cã sù trao ®æi cña c¸c gi¸o viªn d¹y Chuyªn. Néi dung trao ®æi thêng tËp trung c¸c kiÓu d¹ng ®Ò bµi, kiÕn thøc cña ®Ò thi ®Ó tr¸nh sù trïng l®p. KÕt qu¶ thi N¨ng khiÕu cña mét n¨m ®îc kÕt hîp cïng víi bé m«n Chuyªn ®Ó xÐt trao häc bæng cho n¨m häc sau. Sè tiÒn häc bæng tuy kh«ng nhiÒu nhng lµ sù ®éng viªn cÇn thiÕt vµ rÊt kÞp thêi cña nhµ trêng ®èi víi c¸c häc sinh cã thµnh tÝch cao trong c¸c k× thi N¨ng khiÕu. H×nh thøc thi N¨ng khiÕu nµy ®îc duy tr× thêng xuyªn vµ cã kÕt qu¶ tèt, t¹o ®µ thóc ®éy viÖc häc tËp trong häc sinh. - Híng dÉn häc sinh ®äc tµi liÖu ë Th viÖn. Cung cÊp th môc cho häc sinh, nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o, viÕt thu ho¹ch ho®c b¸o c¸o tríc líp. Ngoµi ra chóng t«i tæ chøc nh÷ng buæi th¶o luËn c¸c chuyªn ®Ò. Ch¼ng h¹n “ ¶nh hëng cña ca dao d©n ca tíi s¸ng t¸c cña NguyÔn Du, NguyÔn BÝnh hoÆc Tè H÷u”, “Gi¸ trÞ t tëng vµ nghÖ thuËt cña Th¬ míi 1932 – 1945”... Nh÷ng chuyªn ®Ò nh thÕ t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh ®îc tr×nh bµy chñ kiÕn cña m×nh vÒ vÊn ®Ò cßn cÇn ®îc trao ®æi, ®¸nh gi¸, thèng nhÊt díi sù híng dÉn, dÉn d¾t cña gi¸o viªn phô tr¸ch. 3. ViÖc chän vµ gi¶ng d¹y ®éi tuyÓn. - H»ng n¨m, viÖc tæ chøc chän ®éi tuyÓn Quèc gia do Së gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ®¶m nhiÖm. §Ò thi do Së thùc hiÖn trong hai vßng. Vßng 1: Häc sinh trêng NguyÔn Tr·i tèi ®a lµ 15 thÝ sinh thi cïng víi häc sinh trong toµn tØnh. Vßng 2: LÊy tõ 15 - 20 thÝ sinh chÝnh tõ kÕt qu¶ cña vßng 1, cã thÓ cã häc sinh ngoµi trêng chuyªn vµ tiÕp tôc chän ®Ó thµnh lËp ®éi tuyÓn thøc. Trong nh÷ng n¨m võa qua do sù s¬ xuÊt khi lµm bµi ®· cã nh÷ng häc sinh lµ hi väng cña gi¸o viªn trùc tiÕp gi¶ng d¹y kh«ng ®îc tham dù vßng 2. Sau khi ®éi tuyÓn chÝnh thøc gåm 8 häc sinh, ( b©y giê lµ 6 em/ 1 ®éi tuyÓn ) ®îc thµnh lËp, chóng t«i tËp trung båi dìng trong thêi k× "níc rót " hai th¸ng víi nh÷ng c«ng viÖc cô thÓ sau: - Gi¸o viªn phô tr¸ch chÝnh chÞu tr¸ch nhiÖm x©y dùng toµn bé ch¬ng tr×nh «n tËp, x©y dùng kÕ ho¹ch trong tõng tuÇn vµ c¶ ®ît. Th«ng qua sù ®ãng gãp, bæ sung cña Ban chuyªn m«n, phô tr¸ch bé m«n cña Së, Tæ ph©n c«ng sù hç trî cña mçi thµnh viªn trong tæ, mçi ngêi tham gia tõ 1 ®Õn 2 chuyªn ®Ò kÕt hîp cïng gi¸o viªn phô tr¸ch. - Chia nhá ®éi tuyÓn ®Ó båi dìng. XuÊt ph¸t tõ quan niÖm: ViÕt bµi lµ c¸ch «n tËp tèt nhÊt ®èi víi bé m«n V¨n, chóng t«i yªu cÇu häc sinh lµm nhiÒu bµi tËp. Cïng víi viÖc lµm nhiÒu bµi tËp lµ lµm nhiÒu d¹ng bµi tËp kh¸c nhau. B»ng c¸ch nµy chóng t«i cã ®iÒu kiÖn cho häc sinh tiÕp cËn ®Õn nhiÒu kiÓu d¹ng bµi. Bao qu¸t ®îc nhiÒu vïng kiÕn thøc trong ch¬ng tr×nh. NhËn thøc ®iÓm yÕu cña häc sinh ®éi tuyÓn ë m®t nµo chóng t«i thêng rÌn luyÖn kÜ lìng ë m®t ®ã. Nh÷ng kiÓu d¹ng bµi cã sù vËn dông kiÕn thøc lÝ luËn thêng ®îc chóng t«i tËp trung nhiÒu. Nhng chØ viÕt bµi kh«ng th«i cha ®ñ. Bµi viÕt cña häc sinh cÇn ®îc söa ch÷a chØ b¶o cô thÓ. V× vËy, chóng t«i ®®c biÖt chó träng c«ng viÖc nµy b»ng c¸ch giao cho mçi thµnh viªn trong Tæ phô tr¸ch tõ 1 ®Õn 2 häc sinh trong ®éi tuyÓn. Nh÷ng ®Ò bµi mµ gi¸o viªn d¹y thêi k× ®éi tuyÓn ®Òu cã ®¸p ¸n cô thÓ, chi tiÕt, giao cho c¸c thµnh viªn chÊm bµi. Sau mçi bµi chÊm, th«ng b¸o kÕt qu¶ cô thÓ cho ngêi phô tr¸ch chÝnh ®Ó kÞp thêi uèn n¾n söa ch÷a cho ®éi tuyÓn. Tuy nhiªn viÖc lµm nµy còng ®· kh«ng duy tr× ®îc thêng xuyªn, bëi nhiÒu lÝ do. Tõ n¨m häc 2003 – 2004 ®Õn nay ®· kh«ng ®îc thùc hiÖn. Ngoµi viÖc gi¸o viªn chÊm bµi chóng t«i cßn giao bµi cho

9

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

c¸c em tù chÊm bµi cña nhau díi sù híng dÉn cña gi¸o viªn phô tr¸ch ®éi tuyÓn. ViÖc lµm nµy theo chóng t«i cã t¸c dông thiÕt thùc. C¸c em sÏ cã ®iÒu kiÖn tham kh¶o bµi cña c¸c b¹n trong ®éi tuyÓn mét c¸ch thêng xuyªn h¬n, còng lµ c¸ch dïng v¨n ngêi ®Ó söa v¨n m×nh mµ nhiÒu ngêi vÉn thêng lµm. Nh×n chung, t«i nhËn thÊy c¸c em thêng rÊt hµo høng khi nhËn xÐt ®¸nh gi¸ bµi viÕt cña c¸c b¹n. Nh÷ng c©u ®o¹n hay thêng ®îc c¶ ®éi nhËn xÐt ph©n tÝch tØ mØ, kÜ lìng. - Tõ thùc tÕ gi¶ng d¹y, chóng t«i ph¸t hiÖn nh÷ng u vµ nhîc ®iÓm cña häc trß. C¸c em thêng cã kh¶ n¨ng c¶m thô t¬ng ®èi tinh tÕ, lèi diÔn ®¹t s¸ng t¹o, mét sè em béc lé n¨ng lùc kh¸ tèt. Tuy nhiªn, nh÷ng h¹n chÕ thêng thÊy ë häc sinh cña chóng t«i trong c¸c kho¸ lµ: dÉn chøng cha thËt tiªu biÓu, chÝnh x¸c, cßn m¾c lçi chÝnh t¶, c¸ch diÔn ®¹t cßn vông vÒ. §®c biÖt kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t cßn yÕu, bµi viÕt v× thÕ thêng dµi, cha thËt c« ®äng. N¾m b¾t ®îc nh÷ng nhîc ®iÓm cña häc trß, chóng t«i tËp trung nhiÒu trong viÖc kh¾c phôc vµ phÇn nµo ®· cã kÕt qu¶. C. KÕT LUËN B»ng nh÷ng kinh nghiÖm Ýt ái cña mçi thµnh viªn trong tæ chuyªn m«n, chóng t«i dÇn dÇn trau dåi n¨ng lùc gi¶ng dËy vµ båi dìng cho häc sinh cña m×nh. Tuy nhiªn sù æn ®Þnh cña sè gi¶i Quèc gia ®o¹t ®îc cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh tõng løa häc trß, tõng ®ång chÝ gi¸o viªn phô tr¸ch. §iÒu ®¸ng mõng lµ nh÷ng n¨m gÇn ®©y, sè lîng gi¶i quèc gia vÒ m«n V¨n cña tØnh H¶i D¬ng ®· ®îc n©ng lªn. Tuy nhiªn, chÊt lîng cha cao cha kh¼ng ®Þnh kÕt qu¶ mét c¸ch æn ®Þnh; v× thÕ cha v¬n lªn ë vÞ trÝ xøng ®¸ng. Trªn ®©y lµ mét sè kinh nghiÖm nhá cña chóng t«i trong c«ng viÖc båi dìng häc sinh giái bé m«n V¨n. Cã nhiÒu vÊn ®Ò mµ c¸c bËc tiÒn bèi d¹n dµy kinh nghiÖm ®· bµn nhiÒu, thiÕt nghÜ kh«ng d¸m thªm lêi. Chóng t«i mong muèn nhËn ®îc sù gãp ý, bæ sung vµ häc tËp ®îc nh÷ng kinh nghiÖm cña ®ång nghiÖp ®Ó c«ng viÖc gi¶ng d¹y vµ båi dìng häc sinh giái ngµy mét ®¹t kÕt qu¶ tèt h¬n.!. H¶i D¬ng, Th¸ng 10 n¨m 2008 Ngêi viÕt:

Bïi §×nh NhiÔu

§Þa chØ liªn l¹c: §iÖn tho¹i NR: 03203 861 397 – Di ®éng : 0912 666 397 E mail: [email protected]

10

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Mét vµi ý kiÕn vÒ viÖc t¹o søc hÊp dÉn

cho mét giê §äc V¨n ë líp Chuyªn V¨n NguyÔn ThÞ Hoµng H¶i Trêng thpt Chuyªn NguyÔn Tr·i- H¶i D¬ng Mét thùc tÕ kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn lµ hiÖn nay, sè häc sinh yªu thÝch m«n V¨n kh¸ khiªm tèn. Sè lîng häc sinh ®¨ng kÝ thi vµo c¸c líp chuyªn V¨n, nh÷ng häc sinh quyÕt t©m chän khèi C ®Ó thi ®¹i häc ngµy cµng Ýt. Kh«ng khÝ cña giê V¨n trªn líp, kÓ c¶ nh÷ng giê V¨n cña líp chuyªn khiÕn chóng ta buéc ph¶i nh×n nhËn l¹i vÊn ®Ò D¹y v¨n vµ Häc v¨n trong trêng phæ th«ng. §Ó t¹o ra niÒm phÊn chÊn, say mª cña häc sinh víi m«n häc nµy, cã lÏ ph¶i b¾t ®Çu tõ nh÷ng giê §äc v¨n. Trong ph¹m vi bµi viÕt nhá nµy, chóng t«i xin bµn tíi vÊn ®Ò: Kinh nghiÖm t¹o søc sèng cho mét giê §äc v¨n ë líp Chuyªn V¨n. Ph¬ng ph¸p d¹y häc míi coi häc trß lµ trung t©m cña ho¹t ®éng d¹y vµ häc. TÊt nhiªn vai trß chñ ®éng, s¸ng t¹o cña ngêi häc lµ kh«ng thÓ phñ nhËn, nhng vai trß tæ chøc híng dÉn cña ngêi thÇy còng hÕt søc quan träng. Mét giê §äc v¨n muèn thµnh c«ng ph¶i cã sù ®ång ®iÖu, ®ång s¸ng t¹o cña c¶ thÇy vµ trß. Ngêi thÇy d¹y V¨n giái ngoµi TÇm cßn cÇn ph¶i cã T©m, tøc lµ cã niÒm say mª víi nghÒ. Häc sinh giái V¨n lµ nh÷ng häc sinh Ýt nhiÒu cã tè chÊt, cã sù tinh tÕ, nh¹y c¶m, cã niÒm ®am mª m«n V¨n. §ã còng lµ nh÷ng em thÝch sù t×m tßi, s¸ng t¹o khi tiÕp xóc víi t¸c phém V¨n häc. Giê §äc v¨n trªn líp thêng cã mét ®èi tîng cô thÓ lµ mét t¸c phém v¨n häc. Lµm thÕ nµo ®Ó híng cho häc sinh t×m ra con ®êng kh¸m ph¸ c¸i hay, c¸i ®Ñp cña t¸c phém Êy? Lµm thÕ nµo ®Ó sau mçi giê häc, c¸c em ®îc mét lÇn tr¶i nghiÖm, ®îc lín lªn vÒ m®t trÝ tuÖ vµ t©m hån? Víi nh÷ng thùc tÕ gi¶ng d¹y cha nhiÒu, chóng t«i xin m¹nh d¹n tr×nh bµy c¸c bíc tiÕn hµnh ®Ó mét giê §äc v¨n ®¹t kÕt qu¶ nh sau : 1 / ChuÈn bÞ bµi ë nhµ Tuy §äc v¨n lµ mét nghÖ thuËt nhng ngêi thÇy vµ häc trß kh«ng thÓ “ nh©n høng còng võa toan cÊt giäng” ®îc. NhÊt ®Þnh chuén bÞ tèt ®· thµnh c«ng mét nöa - Sù chuÈn bÞ cña thÇy : §äc kÜ t¸c phém v¨n häc, ®äc kÜ híng dÉn gi¶ng d¹y lµ kh©u ®Çu tiªn. Nhng ®Ó tr¸nh c¸i nghÌo nµn kh« khan cña bµi gi¶ng, gi¸o viªn ph¶i tù chän

11

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

thªm t liÖu vÒ t¸c gi¶, t¸c phém ®Ó tham kh¶o. Gi¶ng ®Õn th¬ Xu©n DiÖu, kh«ng thÓ kh«ng t×m hiÓu vÒ phong trµo Th¬ míi, kh«ng thÓ kh«ng ®äc “ Thi nh©n ViÖt Nam” ( Hoµi Thanh). Khi gi¶ng ®Õn “ Sãng” cña Xu©n Quúnh, cÇn ®äc thªm nhiÒu t liÖu vÒ cuéc ®êi cña n÷ thi sÜ tµi hoa mµ bÊt h¹nh nµy. §Ó hiÓu s©u h¬n vÒ kh¸t väng h¹nh phóc ë ngêi phô n÷ mu«n ®êi, cã thÓ ®®t Sãng cña Xu©n Quúnh bªn c¹nh Mêi trÇu, Tù t×nh ... cña Hå Xu©n H¬ng - Yªu cÇu häc sinh chuÈn bÞ bµi ë nhµ: §èi víi häc sinh giái V¨n, ngoµi sù tù gi¸c, cÇn gîi më, khuyÕn khÝch c¸c em ph¸t huy tÝnh chñ ®éng, s¸ng t¹o b»ng c¸ch gieo vÊn ®Ò. Yªu cÇu häc sinh ®äc t¸c phém kh«ng díi 3 lÇn ( víi truyÖn ) vµ 5 lÇn (víi th¬). Nh÷ng Ên tîng ban ®Çu cã thÓ chñ quan, c¶m tÝnh nhng nhiÒu khi nã l¹i t¹o nªn nh÷ng c¶m xóc hån nhiªn vµ s©u ®Ëm, më ra mét con ®êng riªng ®Ó ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt. Häc sinh giái V¨n còng thêng lµ nh÷ng em say mª ®äc s¸ch. Nhng ®äc thÕ nµo cho cã Ých? Ngêi thÇy cÇn cung cÊp danh môc t liÖu ®Ó c¸c em t×m ®äc, ghi chÐp l¹i. VÝ dô häc truyÖn “ §«i m¾t” cña Nam Cao, yªu cÇu c¸c em t×m ®äc : “ Mét lÇn tíi Thñ ®«” ( TrÇn §¨ng ); “ Lét x¸c” (NguyÔn Tu©n) ; “ NhËn ®êng” ( NguyÔn §×nh Thi). Ngoµi nh÷ng c©u hái cña s¸ch gi¸o khoa, ®èi víi häc sinh giái V¨n cÇn nªu thªm nh÷ng c©u hái kh¸c, ®®c biÖt lµ lo¹i c©u hái gieo vÊn ®Ò vµ c©u hái kh¸i qu¸t gi¸ trÞ t¸c phém.

2/ §äc diÔn c¶m trong giê §äc v¨n Mét trong nh÷ng c¸ch b×nh v¨n cña ngêi xa lµ ®äc bµi v¨n b»ng mét giäng truyÒn c¶m. ThËt ra, khi cã thÓ ®äc truyÒn c¶m mét t¸c phém v¨n häc th× ngêi ®äc ®· nhËp th©n vµ n¾m ®îc c¸i hån cña t¸c phém Êy. Giê §äc v¨n tuy ng¾n ( thêng tõ 1 ®Õn 3 tiÕt) nhng nhÊt ®Þnh ph¶i dµnh thêi gian cho kh©u ®äc diÔn c¶m. Chóng t«i cho r»ng khi ®äc ®óng c¸i giäng cña t¸c phém, ngêi thÇy ®· b¾t ®Çu t¹o kh«ng khÝ, g©y høng thó cho häc trß. N¾m ®îc giäng ®iÖu riªng, còng cã nghÜa lµ ®· n¾m ®îc c¸i “ thÇn” cña t¸c phém. §èi víi th¬, thÓ lo¹i giÇu tÝnh nh¹c, khi ®äc chóng t«i hÕt søc chó ý ®Õn ®iÒu thanh, c¸ch ng¾t nhÞp, tõ träng t©m vµ m¹ch c¶m xóc. RÊt kÞ viÖc ®äc ®Òu ®Òu ho®c lªn g©n. CÇn híng dÉn ®Ó tù häc sinh nhËn ra giäng ®iÖu chÝnh khi ®äc t¸c phém. VÝ dô: bµi Tù t×nh ( II ) cña Hå Xu©n H¬ng cÇn ®äc víi giäng võa chua ch¸t võa phÉn uÊt. Bµi “Th¬ duyªn” cña Xu©n DiÖu nªn ®äc víi chÊt giäng trong s¸ng, cã chç e Êp, nhÑ nhµng, cã chç m¹nh mÏ, s«i næi. §®c biÖt víi hai c©u : “ Buæi Êy lßng ta nghe ý b¹n LÇn ®Çu rung ®éng nçi yªu th¬ng” giäng ®äc sÏ chËm r·i, m¬ mµng, ®Ó diÔn t¶ c¸i xao xuyÕn m¬ hå cña con ngêi khi t×nh yªu ®Çu tiªn võa ®Õn. Víi nh÷ng truyÖn dung lîng t¬ng ®èi dµi, yªu cÇu c¸c em ®äc kÜ ë nhµ. Trong giê häc, chØ cÇn chän ®äc mét vµi ®o¹n tiªu biÓu. Víi t¸c phém “ ChÝ PhÌo” cña Nam Cao, nªn ®äc ®o¹n tõ lóc ChÝ PhÌo thøc dËy trong c¸i lÒu r¸ch cña m×nh, ®Õn lóc h¾n tá t×nh víi thÞ Në. §ã lµ mét ®o¹n tr÷ t×nh, giµu chÊt th¬ nhÊt cña truyÖn ng¾n nµy. Giäng ®äc ph¶i diÔn t¶ ®îc nh÷ng ®an xen c¶m xóc : ngì ngµng, buån b·, nuèi tiÕc, hi väng... cña ChÝ PhÌo.

12

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

3/ T×m kÕt cÊu cña bµi gi¶ng ViÖc ®i s©u t×m hiÓu mét Êtc phém v¨n häc ph¶i c¨n cø vµo ®®c trng lo¹i thÓ vµ nhÊt lµ vµo t¸c phém cô thÓ. Kh«ng thÓ cã mét khu«n mÉu chung ¸p dông cho mäi t¸c phém. T×m ra mét con ®êng ®óng ®Ó th©m nhËp s©u vµo thÕ giíi t¸c phém ®ßi hái sù nh¹y c¶m, s¸ng t¹o cña c¶ ngêi thÇy lÉn häc trß. Th«ng thêng bao giê gi¸o viªn còng ®· chuén bÞ kÜ ph¬ng híng ph©n tÝch t¸c phém, nhng ®«i khi, nh÷ng ý kiÕn ph¸t hiÖn cña häc sinh còng rÊt ®¸ng ®Ó chóng ta suy nghÜ, tham kh¶o. Còng cÇn tr¸nh viÖc ®a ra chñ ®Ò tríc khi ph©n tÝch, bëi sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng ¸p ®®t cho häc sinh ý kiÕn chñ quan cña ngêi d¹y. Khi ph©n tÝch “ Tèng biÖt hµnh” cña Th©m T©m chóng t«i ®®t tiªu ®Ò nh sau : -6 dßng ®Çu : C¶nh tiÔn ®a vµ t©m tr¹ng ngêi ®a tiÔn -10 dßng sau : H×nh ¶nh “ Li kh¸ch” qua c¸i nh×n cña ngêi ®a tiÔn Khi gi¶ng truyÖn “ Hai ®øa trΔ cña Th¹ch Lam, chóng t«i chia lµm hai ý : - Bøc tranh phè huyÖn - DiÔn biÕn t©m tr¹ng nh©n vËt Liªn 4/ HÖ thèng c©u hái §©y lµ qu¸ tr×nh ph¶i chuén bÞ c«ng phu, thÓ hiÖn râ nhÊt vai trß gîi më cña gi¸o viªn. Ngoµi nh÷ng c©u hái cña s¸ch gi¸o khoa, cÇn nhiÒu c©u hái cã tÝnh so s¸nh, ph¸t hiÖn, cã tÝnh t×nh huèng, ph¸t huy n¨ng lùc liªn tëng ®Ó l«i cuèn häc sinh. Lo¹i c©u hái nµy ®®c biÖt cã søc hÊp dÉn víi häc sinh giái V¨n. VÝ dô : Gi¶ng v¨n bµi: “ §©y th«n VÜ D¹” ( Hµn M®c Tö ) chóng t«i chuén bÞ thªm nh÷ng c©u hái sau -

“M®t ch÷ ®iÒn “ lµ m®t ai?

- “ Tr¨ng” lµ mét ¸m ¶nh lín víi hån th¬ Hµn M®c Tö. H·y t×m ý nghÜa én dô cña h×nh ¶nh “ Tr¨ng” trong c©u :

“ ThuyÒn ai ®Ëu bÕn s«ng tr¨ng ®ã Cã chë tr¨ng vÒ kÞp tèi nay ? ” -

ë khæ 3, Hµn M®c Tö viÕt“ ë ®©y s¬ng khãi mê nh©n ¶nh”. VËy “ë ®©y” lµ ë chèn nµo ?

-

Cã ngêi cho r¾ng “ §©y th«n VÜ D¹” lµ mét bøc tranh phong c¶nh. Cã ngêi cho r»ng ®ã lµ mét lêi tá t×nh kÝn ®¸o. ý kiÕn cña em nh thÕ nµo?

Gi¶ng truyÖn ng¾n “ ChÝ PhÌo” chóng t«i xoay quanh quanh nh÷ng c©u hái sau : -

§êi ChÝ PhÌo lµ mét chuçi nh÷ng bi kÞch. Bi kÞch më ®Çu lµ bi kÞch nµo?

- §Î ra anh ChÝ hiÒn lµnh lµ mét bµ mÑ khèn khæ. Cßn ai ®· “ ®Î ra” th»ng ChÝ PhÌo chuyªn r¹ch m®t ¨n v¹?

-

T¹i sao Nam Cao l¹i miªu t¶ ThÞ Në mét c¸ch “ tµn nhÉn” nh thÕ?

-

“ B¸t ch¸o hµnh” cña ThÞ Në cã ý nghÜa nh thÕ nµo víi ChÝ?

13

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

-

Ngêi ta thêng nãi khæ nh ChÞ DËu lµ cïng. Nhng ®Õn “ ChÝ PhÌo” ngêi ta ph¶i nãi kh¸c. Theo em,nçi ®au khæ lín nhÊt cña ChÝ lµ g×?

Cã nh÷ng lóc cÇn dÉn d¾t c¸c em tõ trang s¸ch trë vÒ víi cuéc sèng. Chóng t«i muèn c¸c em võa th©m nhËp vµo nh©n vËt, võa biÕt liªn hÖ víi thùc tÕ cho ®óng vµ s©u. VÝ dô : Khi ph©n tÝch ®o¹n qu¶n ngôc bÞ HuÊn Cao sØ nhôc, cã thÓ hái c¸c em: NÕu lµ ngêi b×nh thêng, thËm chÝ tÇm thêng qu¶n ngôc sÏ xö sù nh thÕ nµo? Tõ ®ã cã thÓ ®¸nh gi¸ ®óng ®îc nh©n c¸ch cao quý cña nh©n vËt nµy. 5/ Tæng kÕt rót ra chñ ®Ò t¸c phÈm N¨ng lùc kh¸i qu¸t cña häc sinh thêng h¹n chÕ. Tuy nhiªn, sau khi chia t¸ch, ph©n tÝch t¸c phém, gi¸o viªn nªn híng dÉn c¸c em tù rót ra chñ ®Ò. NÕu ®· n¾m ®îc nh÷ng chi tiÕt chÝnh cu¶ t¸c phém g¾n víi hoµn c¶nh ra ®êi cña t¸c phém ch¾c ch¾n c¸c em sÏ t×m ra ®îc t tëng mµ t¸c gi¶ muèn göi g¾m. VÝ dô : - ë bµi “ §©y Th«n VÝ D¹” Hµn M®c Tö muèn bµy tá : T×nh yªu mét miÒn quª, t×nh yªu mét con ngêi vµ nhÊt lµ t×nh yªu cuéc sèng mét c¸ch thiÕt tha mµ ®au ®ín. - Víi truyÖn ng¾n “ChÝ PhÌo”, Nam Cao muèn nãi ®Õn bi kÞch cña mét con ngêi muèn “lµm ngêi l¬ng thiÖn” trong x· héi phi nh©n tÝnh. 6/ C©u hái cñng cè §Ó häc sinh cã ý thøc “ ®µo s©u, kh¬i nh÷ng nguån cha ai kh¬i”, bbåi ®¾p thªm t×nh yªu v¨n häc cña c¸c em, sau mçi giê häc trªn líp, nªn cã nh÷ng c©u hái, bµi tËp vÒ nhµ. Nh÷ng c©u hái nµy, thêng thiªn vÒ so s¸nh n©ng cao, kh¸i qu¸t, më ra nh÷ng híng suy nghÜ míi. VÝ dô: - Víi bµi “ Tèng biÖt hµnh” cña Th©m T©m cã ngêi cho r»ng ®ã kh«ng chØ lµ cuéc tiÔn ®a gi÷a ngêi ë l¹i vµ li kh¸ch, mµ cßn lµ cuéc tèng biÖt t©m hån l·ng m¹n cña chÝnh t¸c gi¶. VËy, ý kiÕn anh ( chÞ ) nh thÕ nµo? - Kim L©n vµ Nam Cao ®Òu lµ nh÷ng nhµ v¨n hiÖn thùc tríc C¸ch m¹ng, cïng viÕt vÒ ®Ò tµi ngêi n«ng d©n. So s¸nh kÕt thóc hai t¸c phém “ ChÝ PhÌo” vµ “Vî nh®t”. LÝ gi¶i sù kh¸c nhau? - Cã ngêi cho r»ng ThÞ Në lµ mét vËt v« gi¸ trÞ víi lµng Vò §¹i, nhng l¹i lµ mét con ngêi v« gi¸ ®èi víi ChÝ PhÌo, cã ®óng kh«ng? - VÊn ®Ò “®«i m¾t” ®îc Nam Cao ®®t ra trong t¸c phém “ ChÝ PhÌo” nh thÕ nµo? - VÏ s¬ ®å miªu t¶ vßng trßn bÕ t¾c cña nhµ v¨n Hé - Sau khi ®äc t¸c phém “ Véi vµng” cña Xu©n DiÖu, anh ( chÞ) cã suy nghÜ g× vÒ ý nghÜa cña cuéc sèng vµ gi¸ trÞ cña tuæi trÎ? - Lèi sèng cña Bª-li-cèp -nh©n vËt trong t¸c phém “Ngêi trong bao” cña Sª-khèp- cã ph¶i chØ tån t¹i ë x· héi Nga thÕ kØ XIX kh«ng? - Qua truyÖn ng¾n “Thuèc”, Lç TÊn ®· dòng c¶m chØ ra nh÷ng nhîc ®iÓm cña d©n téc m×nh. Theo em, ngêi ViÖt Nam hiÖn nay cã nh÷ng nhîc ®iÓm nµo lµ c¬ b¶n, lµm c¶n trë bíc tiÕn cña ®Êt níc ta ?

14

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Trong thùc tÕ, chóng t«i ®· ¸p dông nh÷ng bíc trªn vµo mét sè giê §äc v¨n vµ thÊy râ sù høng thó cña häc sinh. Tuy nhiªn, vÉn cã nh÷ng t¸c phém mµ con ®êng ®i vµo thÕ giíi cña nã vÉn ®Çy bÝ mËt vµ khã kh¨n. VÝ dô nh : “ C¸c vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng” ( Huy CËn); “ Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ” ( NguyÔn Tu©n); “ §Êt Níc” ( NguyÔn Khoa §iÒm )... S¸ng t¹o trong v¨n ch¬ng lµ mét lÜnh vùc kh«ng giíi h¹n. Nã võa lµ thö th¸ch, võa lµ niÒm vui lín víi mçi chóng ta. Víi chót kinh nghiÖm Ýt ái, chóng t«i rÊt mong muèn nhËn ®îc sù gãp ý, trao ®æi cña c¸c ®ång nghiÖp.

15

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Kinh nghiÖm d¹y lµm v¨n nghÞ luËn x· héi

cho häc sinh giái NguyÔn Thanh HuyÒn Trêng THPT chuyªn NguyÔn Tr·i- H¶i D¬ng

I. Kh¸i niÖm "häc sinh giái" vµ d¹y häc sinh giái "Häc sinh" lµ ngêi ®i häc. Môc tiªu cña viÖc ®i häc lµ tiÕp nhËn kiÕn thøc, tiÕp thu ph¬ng ph¸p ®Ó tÝch lòy vµ vËn dông c¸c kiÕn thøc, kü n¨ng vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c bµi tËp trong nhµ trêng vµ xö lý c¸c vÊn ®Ò trong häc thuËt còng nh trong cuéc sèng. "Häc sinh giái" lµ häc sinh cã tr×nh ®é chuyªn m«n s©u vÒ kiÕn thøc, cã ph¬ng ph¸p häc tËp tèt, cã kü n¨ng xö lý vµ vËn dông kiÕn thøc nh¹y bÐn ®Ó gi¶i quyÕt tèt c¸c bµi tËp vµ xö lý tèt c¸c vÊn ®Ò trong häc thuËt. Tõ nhËn thøc ban ®Çu Êy, cã thÓ x¸c ®Þnh, d¹y häc sinh giái lµ d¹y kiÕn thøc chuyªn s©u, d¹y ph¬ng ph¸p häc tËp, d¹y kü n¨ng gi¶i quyÕt c¸c d¹ng bµi tËp ... Trong ph¹m vi bµi viÕt nµy, t«i chØ xin phÐp ®îc bµy tá ý kiÕn cña m×nh vÒ viÖc d¹y kü n¨ng lµm bµi v¨n nghÞ luËn x· héi- mét trong nh÷ng kiÓu bµi quan träng ë nhµ trêng phæ th«ng, còng lµ mét yªu cÇu quan träng ®èi víi häc sinh giái. II. D¹y kü n¨ng lµm v¨n nghÞ luËn x· héi 1. Ra ®Ò kiÓm tra Cã thÓ nãi ®©y lµ kh©u v« cïng quan träng v× nã t¹o vÊn ®Ò, t¹o høng thó, gîi híng suy nghÜ vµ kÝch thÝch s¸ng t¹o cña häc sinh. Xa nay, gi¸o viªn ta cã thãi quen hÔ ra ®Ò nghÞ luËn x· héi lµ l®p ®i l®p l¹i mét kiÓu ®¹i lo¹i nh gi¶i thÝch c©u thµnh ng÷ nµy, b×nh luËn c©u tôc ng÷ nä. KiÓu ra ®Ò Êy kh«ng tr¸nh khái ®¬n ®iÖu nhµm ch¸n cho c¶ häc sinh lÉn gi¸o viªn. §Ó ch¸nh nhµm ch¸n, gi¸o viªn cã thÓ vËn dông më réng ph¹m vi ra ®Ò sao võa phï hîp víi t©m lÝ løa tuæi häc sinh, võa s¸t víi yªu cÇu nghÞ luËn x· héi trong nhµ trêng, võa phong phó vÒ c¸c vÊn ®Ò ®Ó häc sinh võa cã ®iÒu kiÖn béc lé kiÕn thøc võa ph¸t triÓn kh¼ n¨ng t duy, tÇm suy nghÜ ®Ó trëng thµnh h¬n. Sau ®©y lµ mét sè ®Ò v¨n t«i ®· ra cho häc sinh trong thêi gian c¸c em tËp huÊn ®éi tuyÓn häc sinh giái cña trêng: §Ò 1: VÒ lÏ ghÐt th¬ng, NguyÔn §×nh ChiÓu t©m niÖm: “ Hái thêi ta ph¶i nãi ra Bëi chng hay ghÐt còng lµ hay th¬ng” Anh (chÞ) h·y viÕt bµi v¨n bµn vÒ lÏ ghÐt th¬ng trong cuéc sèng h«m nay. §Ò 2: PhËt d¹y: “Giät níc chØ hoµ vµo biÓn c¶ míi kh«ng c¹n mµ th«i”.

16

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Anh (chÞ) nghÜ g× vÒ lêi d¹y trªn? H·y bµy tá ý kiÕn cña m×nh vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ tËp thÓ. §Ò 3: Nhµ v¨n V.Huyg« tõng nãi: “ Trªn ®êi nµy chØ cã mét thø mµ ta ph¶i cói ®Çu th¸n phôc ®ã lµ tµi n¨ng vµ chØ mét thø mµ ta ph¶i quú gèi t«n träng ®ã lµ lßng tèt”. H·y b×nh luËn ý kiÕn trªn. §Ò 4: Nh¹c sÜ tµi danh TrÞnh Céng S¬n cã mét ®iÒu t©m niÖm: “ S«ng vÉn ch¶y ®êi s«ng, suèi vÉn tr«i ®êi suèi, sèng trªn ®êi cÇn cã mét tÊm lßng dï chØ lµ ®Ó giã cuèn ®i”. Anh(chÞ) cã suy nghÜ g× vÒ ®iÒu t©m niÖm cña nh¹c sÜ TrÞnh C«ng S¬n? H·y bµy tá quan niÖm riªng cña m×nh vÒ tÊm lßng trong cuéc sèng h«m nay. §Ò 5: ¤tr«pxki tõng nãi: “ H·y biÕt sèng kÓ c¶ khi cuéc sèng trë nªn kh«ng thÓ chÞu ®ùng ®îc”. Dùa vµo ý cña ¤tr«pxki, h·y viÕt bøc th khuyªn nhñ ngêi b¹n cña em v× g®p chuyÖn buån mµ muèn gi· tõ cuéc sèng. §Ò 6: Viªn Mai trong “ Tuú viªn thi tho¹i” cã viÕt: “ Lµm ngêi th× kh«ng thÓ kh«ng ph©n biÖt gi÷a nhu m× vµ nhu nhîc, gi÷a cøng cái vµ cêng b¹o, gi÷a tiÕt kiÖm vµ keo kiÖt, gi÷a trung hËu vµ khê kh¹o, gi÷a s¸ng suèt vµ cay nghiÖt, gi÷a tù träng vµ tù ®¹i, gi÷a khiªm tèn vµ hÌn h¹. MÊy c¸i ®ã h×nh nh gièng nhau mµ thùc kh¸c nhau”. H·y gi¶i thÝch vµ b×nh luËn ý kiÕn trªn. §Ò 7: “ KiÕn thøc chØ cã ®îc qua t duy cña con ngêi” ( Anhxtanh). Anh (chÞ) h·y bµy tá ý kiÕn cña m×nh vÒ c©u nãi trªn. §Ò 8: Nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i trong truyÖn ng¾n “ Mïa l¹c” cã mét ®o¹n tr÷ t×nh ngo¹i ®Ò nh sau: “ Sù sèng n¶y sinh tõ trong c¸i chÕt, h¹nh phóc hiÖn h×nh tõ nh÷ng hi sinh gian khæ, ë ®êi nµy kh«ng cã con ®êng cïng, chØ cã nh÷ng ranh giíi. §iÒu cèt yÕu lµ ph¶i cã ®ñ søc m¹nh ®Ò bíc qua nh÷ng ranh giíi Êy”? Anh (chÞ) h·y b×nh luËn quan niÖm nh©n sinh cña NguÔn Kh¶i trong ®o¹n v¨n trªn. §Ò 9: Khæng Tö nãi: “ KÎ tay kh«ng b¾t cäp, ch©n kh«ng léi qua s«ng lín mµ kh«ng biÕt tiÕc th©n th× ta kh«ng dïng. Ta dïng ngêi vµo viÖc mµ biÕt thËn träng, biÕt mu tÝnh ®Ó thµnh c«ng”. H·y b×nh luËn. §Ò 10: “ Ai chiÕn th¾ng mµ kh«ng hÒ chiÕn b¹i Ai nªn kh«n ch¼ng d¹i mét ®«i lÇn” ( Tè H÷u) Anh (chÞ) h·y b×nh luËn vÒ th¾ng vµ b¹i, kh«n vµ d¹i trong cuéc sèng.

17

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

§Ò 11: Tæng thèng MÜ Abraham Lincon muèn con trai m×nh häc ®îc nguyªn t¾c sèng: “ Cã thÓ b¸n c¬ b¾p vµ trÝ tuÖ cho ngêi ra gi¸ cao nhÊt, nhng kh«ng bao giê cho phÐp ai ra gi¸ mua tr¸i tim vµ t©m hån m×nh”. H·y cho biÕt ý kiÕn cña anh (chÞ ) vÒ quan ®iÓm trªn? §Ò 12: Trong bµi th¬ “ Ngåi buån nhí mÑ ta xa”, NguyÔn Duy viÕt: " Ta ®i trän kiÕp con ngêi VÉn kh«ng ®i hÕt nh÷ng lêi mÑ ru". C©u th¬ trªn gîi cho anh (chÞ) suy nghÜ g× vÒ t×nh mÉu tö trong cuéc ®êi. §Ò 13: Trong viÖc nhËn thøc, ¨ngghen cã ph¬ng ch©m “ Thµ ph¶i t×m hiÓu sù thËt suèt ®ªm cßn h¬n nghi ngê nã suèt ®êi”. C. M¸c th× thÝch c©u ch©m ng«n “ Hoµi nghi tÊt c¶”. Anh (chÞ ) hiÓu thÕ nµo vÒ nh÷ng ý tëng trªn? §Ò 14: Ng¹n ng÷ ph¬ng ®«ng cã c©u: “ Nh÷ng ngêi ®äc s¸ch tuy cha thµnh danh nhng còng ®· cã mét nh©n c¸ch cao thîng”. Em hiÓu thÕ nµo vÒ ®iÒu nµy? ý kiÕn cña em vÒ vai trß cña viÖc ®äc s¸ch hiÖn nay? §Ò 15: VÒ viÖc nhËn thøc, J. Houston nãi: “ Chóng ta sÏ n¾m ®îc 10% nh÷ng g× ®äc ®îc, 15% nh÷ng g× nghe thÊy vµ 80% nh÷ng g× tù tr¶i nghiÖm”. H·y b×nh luËn ý kiÕn trªn. 2. Híng dÉn häc sinh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò Trong c¸c tiÕt lµm v¨n, häc sinh bíc ®Çu ®· cã nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ kiÓu bµi nghÞ luËn ®Ó x¸c ®Þnh ®îc nghÞ luËn nghÜa lµ ph¶i bµn b¹c, ®¸nh gi¸, nhËn xÐt, ®a ra ý kiÕn riªng cña m×nh trªn c¬ së gi¶i thich, c¾t nghÜa, lÝ gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò chung. ë kiÓu bµi nghÞ luËn x· héi, ngoµi viÖc n¾m v÷ng kÜ n¨ng nghÞ luËn, häc sinh cßn cÇn tÝch luü vµ tæ chøc tr×nh bµy nh÷ng kiÕn thøc vÒ v¨n ho¸, x· héi ®Ó gi¶i quyÕt mét c¸ch thÊu ®¸o vµ thuyÕt phôc vÊn ®Ò ®îc ®®t ra. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, cÇn lu ý häc sinh c¸ch xem xÐt nã tõ nhiÒu gãc ®é. C¸ch ®¬n gi¶n nhÊt lµ tËp ®®t ra vµ tr¶ lêi nh÷ng c©u hái. Sau ®©y lµ mét sè d¹ng c©u hái chÝnh: - Nã lµ g×? - Nã nh thÕ nµo? - V× sao nã l¹i nh thÕ? - Nh thÕ th× cã ý nghÜa g× víi cuéc sèng, víi con ngêi, víi b¶n th©n? Tõ viÖc ®®t ra vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái, cã thÓ h×nh dung mét bµi v¨n nghÞ luËn x· héi cÇn ®îc triÓn khai theo ba bíc c¬ b¶n sau: 1. Gi¶i thÝch, c¾t nghÜa

18

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

2. Lý gi¶i 3. §¸nh gi¸ Bíc 1: Gi¶i thÝch c¾t nghÜa. Tuú theo tõng yªu cÇu cô thÓ mµ møc ®é vµ c¸ch gi¶i thÝch cã thÓ sÏ kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, víi ®Ò sè 1, c¸i cÇn gi¶i thÝch tríc hÕt lµ kh¸i niÖm “ ghÐt” vµ “ th¬ng” råi trªn c¬ së ®ã gi¶i thÝch, c¾t nghÜa néi dung ý th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu. Víi ®Ò sè 2, tríc hÕt cÇn x¸c ®Þnh nghÜa ®en råi suy luËn ra nghÜa bãng. Víi ®Ò sè 4, cÇn lÇn lît gi¶i thÝch c¸c mÖnh ®Ò, c¸c h×nh ¶nh “ s«ng vÉn ch¶y ®êi s«ng, suèi vÉn tr«i ®êi suèi", "tÊm lßng”, "cÇn cã tÊm lßng” “tÊm lßng ®Ó giã cuèn ®i” ®Ó trªn c¬ së ®ã x¸c ®Þnh chÝnh x¸c néi dung th«ng ®iÖp ®îc göi g¾m trong c©u nãi. Cã nh÷ng ®Ò bµi, kh©u gi¶i thÝch cã thÓ lµm rÊt gän gµng, ®¬n gi¶n nhÊt lµ khi trong yªu cÇu, nhËn ®Þnh kh«ng cã nh÷ng kh¸i niÖm phøc t¹p, khã hiÓu hay nh÷ng h×nh ¶nh cã kh¶ n¨ng kh¬i gîi, nh÷ng t tëng s©u xa. ThÕ nhng l¹i cã nh÷ng ®Ò bµi, kh©u gi¶i thÝch cÇn lµm rÊt c«ng phu. Ch¼ng h¹n ë ®Ò sè 6, cã rÊt nhiÒu c¸c mÖnh ®Ò cÇn gi¶i thÝch nh “lµm ngêi” ph©n biÖt “cêng b¹o vµ cøng cái”, “nhu m× vµ nhu nhîc”, “keo kiÖt vµ tiÕt kiÖm”,“tù träng vµ tù ®¹i", “trung hËu vµ khê kh¹o” “khiªm tèn vµ hÌn h¹”, “s¸ng suèt vµ cay nghiÖt”... Bëi v× nÕu kh«ng gi¶i thÝch tËn têng tËn nh÷ng mÖnh ®Ò Êy sÏ kh«ng x¸c ®Þnh næi ý nghÜa, ph¹m vi nghÜa trong quan ®iÓm cña Viªn Mai. Bíc 2: LÝ gi¶i B¶n chÊt cña thao t¸c nµy lµ gi¶ng gi¶i c¸i nghÜa lý cña vÊn ®Ò ®îc ®®t ra ®Ó lµm s¸ng tá b¶n chÊt vÊn ®Ò cïng víi c¸c khÝa c¹nh, c¸c mèi quan hÖ cña nã. §Ó lµm ®îc viÖc nµy, gi¸o viªn cÇn híng dÉn häc sinh t¸ch vÊn ®Ò thµnh c¸c khÝa c¹nh nhá ®Ó xem xÐt nghiªn cøu. C¸ch ®¬n gi¶n nhÊt lµ ®®t ra c¸c c©u hái ®Ó kh¶o s¸t, t×m hiÓu. Ch¼ng h¹n víi vÊn ®Ò nhËn thøc ®®t ra trong quan niÖm cña J. Honston “ Chóng ta sÏ n¾m ®îc 10% nh÷ng g× ®äc ®îc, 15% nh÷ng g× nghe thÊy vµ 80% nh÷ng g× tù tr¶i nghiÖm” th× sau khi gi¶i thÝch ®Ó x¸c ®Þnh r»ng chóng ta chØ n¾m ®îc phÇn nhá nh÷ng g× m×nh ®äc ®îc, nghe thÊy vµ sÏ n¾m ®îc phÇn lín nh÷ng g× tù tr¶i nghiÖm, chóng ta cã thÓ ®®t ra cho c¸c em nh÷ng c©u hái sau: - V× sao chóng ta chØ tiÕp thu ®ù¬c 1 phÇn nhá nh÷ng g× ®äc ®îc nghe thÊy? - V× sao chóng ta sÏ n¾m ®îc phÇn lín nh÷ng g× tù tr¶i nghiÖm? ViÖc suy nghÜ t×m c©u tr¶ lêi sÏ gióp häc sinh th¸o gì dÇn ®Ó tiÕp cËn vµ n¾m v÷ng b¶n chÊt vÊn ®Ò. Víi c©u hái thø nhÊt, cÇn gîi ý ®Ó c¸c em thÊy râ nh÷ng khÝa c¹nh sau: - V× mçi chóng ta ®Òu chØ cã mét giíi h¹n vÒ n¨ng lùc, mét giíi h¹n vÒ chuyªn m«n vµ mét giíi h¹n vÒ ph¹m vi hiÓu biÕt nªn kh«ng ph¶i nh÷ng g× ta ®äc ®îc, nghe thÊy ®Òu cã thÓ hiÓu hÕt ®îc. - V× trong trêng hîp ®ã, sù tiÕp thu cña chóng ta chØ lµ tiÕp thu mét c¸ch gi¸n tiÕp qua hiÓu biÕt, nhËn thøc, c¸ch nh×n vµ c¸ch lÝ gi¶i cña ngêi kh¸c. - V× nh÷ng g× ®äc ®îc, nghe thÊy mµ cha cã sù kiÓm nghÞªm trong thùc tÕ th× ý nghÜa, gi¸ trÞ cña nã cha thÓ béc lé râ rµng trän vÑn.

19

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Víi c©u hái thø hai, cÇn gîi ý ®Ó c¸c em thÊy ®îc nh÷ng khÝa c¹nh sau: - Khi tr¶i nghiÖm, chóng ta sÏ n¾m b¾t trùc tiÕp vÊn ®Ò trong ý nghÜa thùc tÕ cña nã. Khi tr¶i nghiÖm, dï thµnh c«ng hay thÊt b¹i ta còng cã ®îc nh÷ng kinh nghiÖm thùc tÕ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. - Khi tù tr¶i nghiÖm, ta sÏ ph¶i vËn dông toµn bé n¨ng lùc, hiÓu biÕt trong qu¸ tr×nh tÝch luü tríc ®ã ®Ó øng phã, xö lý víi t×nh huèng cô thÓ, ®ã chÝnh lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ta n¾m b¾t nã mét c¸ch trän vÑn h¬n. Bíc 3: §¸nh gi¸. §©y lµ phÇn viÖc ®Ó häc sinh béc lé nhËn thøc vÒ vÊn ®Ò ë møc ®é cao nhÊt, còng lµ phÇn viÖc g©y khã kh¨n cho häc sinh nhiÒu nhÊt. V× vËy, tríc hÕt cÇn cho c¸c em thÊy cÇn ®¸nh gi¸ vÊn ®Ò ë c¸c b×nh diÖn, khÝa c¹nh nµo. Víi nh÷ng vÊn ®Ò x· héi ®®t ra trong t¸c phém cÇn lu ý c¸c em xem xÐt ý nghÜa cña vÊn ®Ò ®ã trong t¸c phém, trong cuéc sèng ë thêi ®iÓm t¸c phém ra ®êi vµ ý nghÜa cña vÊn ®Ò ®ã víi hiÖn nay. Víi nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc, nèi sèng hay nhËn thøc quan niÖm, cÇn xem xÐt møc ®é ®óng sai, hay dë... Tõ sù ®¸nh gi¸ trªn c¸c b×nh diÖn, cÇn lu ý híng dÉn c¸c em nh×n nhËn gi¸ trÞ cña vÊn ®Ò nh mét bµi häc kinh nghiÖm trong cuéc sèng còng nh trong häc tËp, trong nhËn thøc còng nh trong t×nh c¶m, t tëng ®Ó c¸c em tù båi ®¾p n©ng cao kinh nghiÖm sèng, kinh nghiÖm øng xö trong ®êi sèng. Ch¼ng h¹n, tõ c©u nãi cña ¤tr«pxki, cÇn gîi më ®Ó c¸c em nhËn ra nh÷ng vÊn ®Ò sau: 1. Cuéc sèng ®óng lµ cã nh÷ng lóc trë nªn kh«ng chÞu ®ùng næi bëi khi cã nhËn thøc, con ngêi còng ®ång thêi nhËn ra v« sè ¸p lùc tõ cuéc sèng: c«ng viÖc, tr¸ch nhiÖm, quan hÖ tr«ng ®êi sèng. Nh÷ng ¸p lùc Êy sÏ khiÕn ta c¶m thÊy c¨ng th¼ng, mÖt mái. H¬n n÷a, kh¼ n¨ng cña con ngêi chØ cã h¹n mµ cuéc sèng th× biÕn ®æi kh«ng ngõng khiÕn ta cã thÓ sÏ kh«ng cßn tù kiÓm so¸t ®îc n÷a. Khi Êy, c¶m gi¸c bi quan dÔ dµng xuÊt hiÖn trong ta. §ång thêi, trong cuéc sèng, mçi ngêi ®Òu cã thÓ sÏ g®p ph¶i nh÷ng rñi ro tõ c«ng viÖc, tõ ho¹t ®éng, tõ t×nh c¶m ®Ó mµ ph¶i buån rÇu, ®au khæ. Sù c¨ng th¼ng mÖt mái, c¶m gi¸c ch¸n n¶n, bi quan, nçi buån rÇu ®au khæ khi vît qu¸ giíi h¹n chÞu ®ùng sÏ trë thµnh mét g¸nh n®ng tinh thÇn mµ con ngêi kh«ng kiÓm so¸t lµm chñ ®îc n÷a. 2. Dï thÕ nµo th× cuéc sèng còng vÉn chøa ®ùng vµ høa hÑn nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp. §ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ quý gi¸ cßn tån t¹i vµ tiÕp tôc h×nh thµnh trong cuéc sèng- nh÷ng vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn ®Êt trêi, nh÷ng vÎ ®Ñp vµ sù quý gi¸ cña t×nh c¶m con ngêi dµnh cho nhau. H¬n n÷a, mçi ngµy sèng lu«n cã nh÷ng ®iÒu bÊt ngê khiÕn “ sù sèng kh«ng bao giê ch¸n n¶n”: bÊt ngê cña mét t×nh huèng, cña mét mèi quan hÖ t×nh cê cã ®îc, bÊt ngê cña mét niÒm vui dï lín lao hay b×nh dÞ, bÊt ngê cña mét vÎ ®Ñp sù sèng mµ ta t×nh cê ph¸t hiÖn ra...nh÷ng ®iÒu bÊt ngê sÏ khiÕn t©m hån ta xao ®éng, say mª ®Ó ta ®îc run réy trong nh÷ng c¶m xóc v« cïng t¬i míi. 3. V× vËy, con ngêi cÇn ®îc sèng, cÇn ph¶i sèng vµ biÕt sèng. §îc sèng lµ quyÒn chÝnh ®¸ng, thiªng liªng mµ t¹o ho¸ ban cho, cha mÑ mang l¹i. ý thøc vÒ ®iÒu nµy sÏ gióp ta cã kh¸t väng sèng. Ph¶i sèng bëi ®ã lµ tr¸ch nhiÖm lín

20

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

lao víi sù sèng cña chÝnh m×nh - ®ßi hái ta ph¶i cã mét nghÞ lùc b¶n lÜnh ®Ó sèng vµ tù kh¼ng ®Þnh ®Ó sèng. BiÕt sèng còng rÊt quan träng. Ngêi biÕt sèng ph¶i ý thøc vÒ sù sèng cña m×nh, ph¶i cã sù hiÓu biÕt ®Ó x¸c ®Þnh môc tiªu sèng, c¸ch sèng ®Ó sù sèng Êy lµ xøng ®¸ng, cã ý nghÜa. III. KÕt luËn D¹y nghÞ luËn x· héi khã. D¹y nghÞ luËn x· héi hay cµng khã. Nã ®ßi hái ngêi gi¸o viªn kh«ng chØ cã kiÕn thøc, kinh nghiÖm, mµ cÇn cã ph¬ng ph¸p gîi më, dÉn d¾t ®Ó l«i cuèn, thu hót häc sinh t×m ra ý nghÜa thùc tÕ cña vÊn ®Ò. Lµm ®îc ®iÒu nµy c¶ häc sinh vµ gi¸o viªn ®Òu ®îc n©ng cao trÝ tuÖ vµ båi ®¾p t©m hån, ®iÒu chØnh lèi sèng, c¸ch nghÜ ®Ó sèng ®óng h¬n, tèt h¬n, ngêi h¬n. Trªn ®©y chØ lµ mét vµi ý kiÕn nhá cña t«i- lµ kinh nghiÖm ®óc rót tõ qu¸ tr×nh d¹y ®éi tuyÓn HSG Quèc gia n¨m häc 2007- 2008 võa qua. RÊt mong nhËn ®îc sù gãp ý cña c¸c ®ång nghiÖp.

21

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Mét vµi suy nghÜ vÒ viÖc tËp huÊn häc sinh giái bé m«n ng÷ v¨n ¢n ThÞ V©n Chi Tæ: Ng÷ V¨n – Trêng THPT TrÇn Phó H¶i Phßng LuyÖn thi häc sinh giái lµ c¶ mét qu¸ t×nh gian khæ, n®ng nhäc ®Ìo bßng. Gi¸o viªn chóng ta, ai ®· g¸nh l·nh tr¸ch nhiÖm nµy ®Òu c¶m thÊu ®iÒu ®ã. ViÖc ®µo t¹o ®îc nh÷ng häc sinh giái cã kh¶ n¨ng “®em chu«ng ®i ®Êm níc ngêi”, tham dù c¸c kú thi häc sinh giái khu vùc vµ quèc gia kh«ng thÓ chØ lµ thêi gian ngµy mét, ngµy hai, mµ lµ c¶ mét qu¸ tr×nh tÝnh b»ng ®é dµi cña n¨m, cña th¸ng. C«ng phu nµy ph¶i ®îc tÝch hîp tõ nhiÒu c«ng ®o¹n, nhiÒu nh©n tè. I)

Ph¸t hiÖn “h¹t gièng”

-

§èi víi kú thi häc sinh giái khu vùc (tæ chøc vµo cuèi n¨m häc dµnh cho líp 10,11) lµ thêi gian nöa ®Çu n¨m häc

-

§èi víi kú thi häc sinh giái quèc gia (tæ chøc vµo ®Çu häc kú II líp 12) lµ 2 n¨m líp 10+11

-

Thêi gian cßn l¹i dµnh cho viÖc chän lùa ®éi tuyÓn vµ tËp huÊn.

II)

TËp huÊn ®éi tuyÓn

1) H×nh thµnh ch¬ng tr×nh: -

§èi víi c¸c kú thi häc sinh giái khu vùc, viÖc tËp huÊn ®éi tuyÓn phÇn lín lµ do gi¸o viªn dÉn qu©n “tù biªn tù diÔn”

-

Song ®èi víi kú thi häc sinh giái quèc gia, ®©y ph¶i lµ viÖc chung søc chung lßng cña tÊt c¶ c¸c gi¸o viªn d¹y chuyªn cña tæ bé m«n: + Gi¸o viªn dÉn qu©n th¶o b¶n ch¬ng tr×nh, néi dung tËp huÊn + C¸c gi¸o viªn chuyªn häp l¹i bµn b¹c, nhËn m¶ng d¹y cña m×nh.

2) Gi¶ng d¹y kiÕn thøc: Thêi gian ®Çu cña qu¸ tr×nh tËp huÊn lµ viÖc gi¸o viªn gióp cho häc sinh tÝch ®Çy kiÕn thøc bao gåm: - D¹y c¸c chuyªn ®Ò n©ng cao, chuyªn s©u (Lý luËn v¨n häc, v¨n häc sö, t¸c phém v¨n häc, kü n¨ng lµm v¨n nghÞ luËn…) - «n tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc. 3) LuyÖn viÕt: Theo chóng t«i ®©y lµ phÇn viÖc quan träng nhÊt, vµ còng c«ng phu, n®ng nhäc bËc nhÊt. Trªn c¸i nÒn kiÕn thøc réng vµ s©u h¬n h¼n m®t b»ng chung cña häc sinh ®¹i trµ vµ chuyªn chän, c¸c em sÏ vËn dông vµo c¸c bµi viÕt cô thÓ nh thÕ nµo ®Ó ®¸p øng yªu cÇu cña häc sinh giái? C«ng ®o¹n luyÖn viÕt thÓ hiÖn râ trÝ tuÖ cña c¶ thÇy vµ trß. Víi thÇy lµ viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng

22

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

vµ ph¬ng ph¸p viÕt v¨n cho häc sinh, tõ kh©u ra ®Ò ®Õn kh©u chÊm ch÷a bµi. Víi trß lµ viÖc vËn dông nh÷ng kiÕn thøc vµ kü n¨ng ®· ®îc häc ®Ó thÓ hiÖn tÊt c¶ nh÷ng g× lµ tinh hoa, trÝ tuÖ cña m×nh trªn c¬ së bµi viÕt ë ®é th¨ng hoa nhÊt. Chóng t«i dµnh cho c«ng ®o¹n nµy mét thêi lîng ®¸ng kÓ kho¶ng h¬n nöa thêi gian tËp huÊn, bao gåm: -

Trong qu¸ tr×nh häc kiÕn thøc, häc sinh ®· ®îc thùc hµnh viÕt bµi. Sau mçi m¶ng kiÕn thøc, gi¸o viªn d¹y chÞu tr¸ch nhiÖm ra ®Ò kiÓm tra vµ chÊm ch÷a bµi cho häc sinh (thêi gian nµy häc sinh kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµm trän vÑn bµi viÕt gåm 3 c©u nh cÊu t¹o cña ®Ò thi häc sinh giái)

-

Nöa cuèi cña thêi gian tËp huÊn, phÇn lín dµnh cho viÖc luyÖn viÕt. PhÇn viÖc nµy chñ yÕu lµ do gi¸o viªn l·nh ®éi ph¶i lµm, rÊt tØ mØ vµ c«ng phu:

1) Ra ®Ò kiÓm tra theo ®óng ®Þnh híng cña Bé gi¸o dôc vµ §µo t¹o 2) Coi thi nghiªm ng®t sÝt sao, theo ®óng thêi lîng cho phÐp, thêi gian lµm bµi 3 tiÕng cho 3 c©u trong ®Ò bµi. Chóng t«i thêng híng dÉn häc sinh c¸ch ph©n chia thêi gian lµm bµi nh sau: C©u 1: (8 ®iÓm) NghÞ luËn x· héi, viÕt kho¶ng 45-50 phót C©u 2: (6 ®iÓm) Lý luËn v¨n häc, viÕt kho¶ng 70-80 phót C©u 3: (6 ®iÓm) C¶m thô v¨n häc, viÕt kho¶ng 45-50 phót 5-10 phót ®äc l¹i bµi Trong qu¸ tr×nh häc sinh lµm bµi, hÕt 1 tiÕng gi¸o viªn l¹i ph¶i nh¾c nhë häc sinh, ®Ó c¸c em buéc ph¶i cã ý thøc víi quÜ thêi gian cho phÐp ë tõng c©u. 15 phót cuèi ph¶i nh¾c ®Ó häc sinh kÕt thóc bµi viÕt trän vÑn, vµ so¸t l¹i bµi. 3) ChÊm - ch÷a bµi -

Gi¸o viªn gi¶i ®Ò b»ng ®¸p ¸n.

-

Häc sinh tham kh¶o ®¸p ¸n, ®èi chiÕu víi bµi viÕt cña m×nh ®Ó tù nhËn xÐt u khuyÕt cña bµi viÕt

-

Gi¸o viªn chÊm ch÷a bµi tay ®«i víi häc sinh. Bµi viÕt cña mét häc sinh ®îc ph« t« cho c¶ ®éi tuyÓn cïng gi¸o viªn chÊm - ch÷a. Nh vËy mçi häc sinh kh«ng chØ ®îc ch÷a bµi cña m×nh, mµ cßn cïng ch÷a bµi cña tÊt c¶ c¸c b¹n trong ®éi tuyÓn.

®©y lµ viÖc lµm rÊt mÊt thêi gian vµ c«ng phu, nhng kÕt qu¶ ®¹t ®îc l¹i rÊt cao. Sau mçi lÇn lµm bµi vµ ®îc chÊm ch÷a nh vËy, dÇn dÇn c¸c em viÕt “lªn tay” vµ kh«ng cßn lóng tóng véi vµng víi viÖc “t¶i” ®Ò thi 3 c©u cña Bé gi¸o dôc III)

Sau ®©y xin ®îc giíi thiÖu mét sè ®Ò thi vµ ®¸p ¸n luyÖn thi häc sinh giëi quèc gia n¨m 2007-2008, ®Ó ®ång nghiÖp cïng tham kh¶o vµ chia sÎ kinh nghiÖm víi chóng t«i.

§Ò 1: C©u 1: Trong bµi th¬ “Ngåi buån nhí mÑ ta xa” nhµ th¬ NguyÔn Duy cã viÕt: “Ta ®i trän kiÕp con ngêi

23

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Còng kh«ng ®i hÕt mÊy lêi mÑ ru” B»ng nh÷ng hiÓu biÕt vµ tr¶i nghiÖm cña m×nh, anh (chÞ) h·y b×nh luËn c©u th¬ trªn. C©u 2: Bµn vÒ vÊn ®Ò thÓ lo¹i, Lep T«nxt«i cho r»ng: “T«i kh«ng thÓ nµo ph©n biÖt ®îc ranh giíi gi÷a truyÖn ng¾n vµ th¬” Cßn Pauxtèpxki l¹i quan niÖm: “TruyÖn hay ®Õn mét lóc nµo ®ã th× thµnh th¬” Anh (chÞ) hiÓu nh÷ng ý kiÕn trªn nh thÕ nµo? C©u 3: B×nh gi¶ng ®o¹n th¬ sau trong bµi “Bªn kia s«ng §uèng” cña Hoµng CÇm: “Em ¬i buån lµm chi ………………………. Sao xãt xa nh rông bµn tay” §Ò 2: C©u 1: Nãi chuyÖn víi khoa v¨n trêng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi vÒ vÊn ®Ò toµn cÇu ho¸ v¨n hãa, gi¸o s TrÇn Hy- trêng §¹i häc Trung S¬n (Trung Quèc) cho r»ng: Kh«ng thÓ toµn cÇu hãa v¨n hãa ®îc. Anh (chÞ) h·y bµy tá quan ®iÓm cña m×nh vÒ vÊn ®Ò trªn. C©u 2: Nhµ th¬ Sãng Hång nãi: “Th¬ lµ th¬, nhng ®ång thêi lµ häa, lµ nh¹c, lµ ch¹m kh¾c theo mét c¸ch riªng” Anh (chÞ) cã suy nghÜ g× vÒ ý kiÕn trªn. C©u 3: C¶m nhËn cña anh (chÞ) vÒ vÎ ®Ñp cña ®o¹n v¨n sau: “ThuyÒn t«i tr«i trªn s«ng §µ…nh÷ng con ®ß ®u«i Ðn th¾t m×nh d©y cæ ®iÓn trªn dßng trªn” (Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ-NguyÔn Tu©n) §Ò 3: C©u 1: Cã ba ®iÒu trong cuéc ®êi kh«ng ®îc ®¸nh mÊt: sù thanh th¶n, niÒm hy väng vµ lßng trung thùc. Anh (chÞ) cã suy nghÜ nh thÕ nµo vÒ ®iÒu ®ã. C©u 2: Bµn vÒ gi¸ trÞ s¸ng t¹o cña v¨n häc, nhµ th¬ Nga £go IxaÐp cã viÕt: “Cuéc sèng trong ng«n tõ l©u dµi h¬n chÝnh b¶n th©n ®êi ngêi” Anh (chÞ) h·y b×nh luËn ý kiÕn trªn. C©u 3: DÊu Ên cña th¬ ca d©n gian trong bµi th¬ “T¬ng t” cña NguyÔn BÝnh. §¸p ¸n ®Ò 3: C©u 1: *) Yªu cÇu chung: Häc sinh cÇn ph¶i triÓn khai c¸c ý c¬ b¶n sau: - Sù thanh th¶n, niÒm hy väng vµ lßng trung thùc lµ g×? (gi¶i thÝch) - V× sao ®ã lµ ba ®iÒu mµ trong cuéc ®êi con ngêi ®õng ®Ó ®¸nh mÊt (ph©n tÝch + chøng minh)

24

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

- Liªn hÖ víi b¶n th©n, x©y dùng nhËn thøc, th¸i ®é, hµnh ®éng ®óng. *) Cô thÓ: X¸c ®Þnh vÊn ®Ò: -

Cuéc sèng cña con ngêi cã nhiÒu c¸i ®îc, mÊt. Cã nh÷ng ®iÒu ta mÊt ®i sÏ lÊy l¹i ®îc, song cã nh÷ng c¸i chØ cÇn mét lÇn mÊt ®i lµ mét lÇn sù sèng cña ta sÏ thiÕu khuyÕt, ®ã lµ sù thanh th¶n, niÒm hi väng vµ lßng trung thùc

-

C©u nãi nh mét lêi nh¾c nhë, khuyªn b¶o ®ång thêi ®Ò cao ba ®iÒu quan träng trong cuéc sèng cña con ngêi mµ ta ®õng ®Ó mÊt:

1. Sù thanh th¶n lµ g×? V× sao con ngêi ®õng ®¸nh mÊt sù thanh th¶n? -

Thanh th¶n lµ sù b×nh yªn, th¶nh th¬i nhÑ nhâm th th¸i cña t©m hån, lµ tr¹ng th¸i tinh thÇn trong s¸ng tèt lµnh.

- Con ngêi sÏ kh«ng thanh th¶n nÕu: lu«n bËn rén víi c«ng viÖc, lu«n “lao

t©m khæ tø”; lu«n c¨ng th¼ng víi nh÷ng toan tÝnh mu m« ®Ó ®¹t ®îc nh÷ng danh lîi c¸ nh©n, nh÷ng kÎ g©y nªn nh÷ng ®iÒu sai tr¸i, téi lçi ®èi víi nh÷ng ngêi xung quanh, víi x· héi l¹i cµng kh«ng bao giê ®îc sèng thanh th¶n...

-

Sù thanh th¶n lµ v« cïng cÇn thiÕt v×:

+ Nã gióp mçi ngêi tù c©n b»ng ®îc tr¹ng th¸i tinh thÇn, ®iÒu chØnh ®îc nhÞp sèng cña chÝnh m×nh. + Con ngêi biÕt sèng thanh th¶n lµ con ngêi biÕt hëng thô trän vÑn sù sèng, biÕt tiÕt chÕ ®êi sèng t×nh c¶m, tù t¹o cho m×nh mét lèi sèng ung dung, tù t¹i. + Song kh«ng nªn ®ång nhÊt mét ®êi sèng thanh th¶n víi mét sù sèng lêi biÕng, nhµn rçi ®Õn thµnh tr× trÖ. Thanh th¶n lµ ®iÒu ta ®õng ®Ó mÊt, nhÊt lµ trong nhÞp sèng tÊt bËt, khén tr¬ng hèi h¶ hiÖn nay. §¸nh mÊt sù thanh th¶n lµ b¹n ®¸nh mÊt mét phÇn ®êi rÊt ®¸ng sèng cña chÝnh m×nh.(Ph©n tÝch, chøng minh qua ®êi sèng thùc tÕ, s¸ch b¸o) 2. NiÒm hi väng lµ g×? V× sao ®õng ®¸nh mÊt niÒm hi väng? - Hi väng lµ niÒm tin sÏ cã ®iÒu tèt ®Ñp ®Õn víi m×nh trong t¬ng lai. Hi väng cßn lµ íc m¬, mong mái vÒ nh÷ng g× m×nh cha ®¹t ®îc. - Con ngêi ®õng ®¸nh mÊt hi väng v×: + Cã niÒm hi väng con ngêi sÏ cã søc m¹nh ®Ó vît qua tÊt c¶ nh÷ng khã kh¨n, gian lao vÊt v¶, sù thÊt b¹i. + Ngêi cã hi väng kh«ng bao giê biÕt lïi bíc, v©ng phôc sè phËn. + Con ngêi cã hi väng lµ sÏ cã t¬ng lai. Cã hi väng con ngêi sÏ cã b¶n lÜnh, ý chÝ sù tù tin ®Ó chiÕn th¾ng. - Ngêi cã hi väng kh¸c víi tham väng, còng kh¸c víi ¶o väng h·o huyÒn, m¬ íc viÓn v«ng. Hi väng lµ sù sèng. (Ph©n tÝch, chøng minh qua thùc tÕ, s¸ch b¸o t¸c phém v¨n häc. VÝ dô: T×nh yªu cuéc sèng-Gi¾c L¬n §¬n, «ng giµ vµ biÓn c¶-Hªminguª…)

25

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

3. Lßng trung thùc lµ g×? T¹i sao ®õng ®¸nh mÊt lßng trung thùc. - Trung thùc lµ kh«ng gian dèi, khuÊt tÊt, mê ¸m víi mäi ngêi víi cuéc ®êi vµ víi c¶ chÝnh m×nh. - V× sao con ngêi cÇn cã lßng trung thùc: + Lßng trung thùc sÏ gióp ta lµ chÝnh ta trong cuéc ®êi, kh«ng mµu mÌ, che ®Ëy, kh«ng ®eo m®t n¹, gi¶ dèi. + §¸nh mÊt lßng trung thùc lµ ta ®· ®¸nh mÊt chÝnh b¶n th©n m×nh. + Sù trung thùc sÏ khiÕn ta ®îc sèng thanh th¶n vµ sÏ gióp ta cã ®îc nh÷ng mèi quan hÖ tèt ®Ñp trong cuéc ®êi. - Trung thùc kh¸c víi “thËt thµ nh ®Õm” ®Õn møc ngê nghÖch dÔ d·i, c¶ tin. Trung thùc lµ mét phém chÊt tèt ®Ñp cña con ngêi, nã bao gåm sù thµnh thùc vµ lßng trung hËu, ngay th¼ng. (Ph©n tÝch, chøng minh qua thùc tÕ, s¸ch b¸o, t¸c phém v¨n häc. VÝ dô: ¸nh tr¨ng-NguyÔn Duy, Bøc tranh- NguyÔn Minh Ch©u, Hån Tr¬ng Ba, Da hµng thÞt- Lu Quang Vò) 4. Tõ ®ã häc sinh liªn hÖ víi b¶n th©n, x©y dùng nhËn thøc, th¸i ®é, hµnh ®éng ®óng, ®Ó kh¼ng ®Þnh: C©u nãi d¹y ta mét bµi häc sèng, mét lèi sèng ®Ñp ë ®êi. C©u 2: *) VÊn ®Ò träng t©m: gi¸ trÞ s¸ng t¹o cña v¨n häc, søc sèng l©u bÒn cña nghÖ thuËt ng«n tõ. *) Cô thÓ: 1. Gi¶i thÝch, ý kiÕn: - Cuéc sèng trong ng«n tõ lµ g×? + Lµ bøc tranh hiÖn thùc ®êi sèng ®îc t¸i hiÖn qua sù s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. + Lµ thÕ giíi h×nh tîng nghÖ thuËt ®îc t¹o nªn bëi chÊt liÖu ng«n tõ, võa cô thÓ võa kh¸i qu¸t, thÊm ®îm t tëng, t×nh c¶m thém mÜ cña nhµ v¨n. §ã lµ h×nh tîng chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan. + Lµ vßng ®êi sèng cña mét t¸c phém nghÖ thuËt ng«n tõ -

ý nghÜa cña c©u nãi: ý kiÕn cña £go IxaÐp ®îc diÔn ®¹t díi h×nh thøc so s¸nh (cuéc sèng ng«n tõ- ®êi ngêi) ®Ó kh¼ng ®Þnh mét s¸ng t¹o nghÖ thuËt ch©n chÝnh, nh÷ng h×nh tîng nghÖ thuËt ng«n tõ ®îc x©y dùng nªn tõ tµi n¨ng vµ t©m huyÕt cña ngêi nghÖ sÜ sÏ cã søc sèng l©u bÒn h¬n giíi h¹n tr¨m n¨m cña ®êi ngêi vµ trë thµnh bÊt tö. Chøng minh:

+ NghÖ sÜ mï thiªn tµi H«mer¬ ®· thuéc vÒ thÕ giíi cña nh÷ng ngêi cæ ®¹i, nhng nh÷ng thiªn sö thi cña «ng th× cßn m·i tíi mu«n ®êi, vµ bøc tranh x· héi Hy L¹p thêi cæ ®¹i vÉn cßn ®ã, t¹o nªn c¶ “mét sù mµu nhiÖm Hy L¹p” m·i m·i lµm cho ngêi ®êi sau kinh ng¹c th¸n phôc.

26

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

+ Kh«ng cßn LepT«nxt«i, kh«ng cßn thêi ®¹i cña “ChiÕn tranh vµ hßa b×nh” n÷a, nhng nµng Natasa cho ®Õn nay vÉn ®ang nhéy trong buæi vò héi ®Çu tiªn cña ®êi m×nh vµ c«ng tíc An®r©y vÉn cßn hÊp hèi mét c¸ch bÊt hñ. + Thêi ®¹i NguyÔn Du ®· qua ®i, nhng TruyÖn KiÒu m·i lµ mét “¸ng thiªn thu tuyÖt diÖu tõ” cña v¨n häc d©n téc. 2. T¹i sao cuéc sèng trong ng«n tõ l¹i l©u bÒn h¬n chÝnh b¶n th©n ®êi ngêi - T¸c phém v¨n häc ph¶n ¸nh ch©n thùc, ®iÓn h×nh thêi ®¹i vµ sè phËn con ngêi. Cuéc sèng ®i vµo trong t¸c phém lµ cuéc sèng ®· ®îc tinh chÊt vµ sµng läc. - H×nh tîng nghÖ thuËt do ngêi nghÖ sÜ s¸ng t¹o nªn bao giê còng thÓ hiÖn mèi quan t©m hµng ®Çu cña nhµ v¨n ®èi víi ®êi sèng nh©n sinh vµ con ngêi, ngêi ta thÊy ë ®ã chñ nghÜa nh©n ®¹o vµ gi¸ trÞ nh©n v¨n cao c¶. - Cuéc sèng trong ng«n tõ lµ cuéc sèng ®îc ph¶n ¸nh vµ s¸ng t¹o theo qui luËt cña c¸i ®Ñp, híng tíi ®Ých ®Õn ch©n, thiÖn, mÜ nªn cã ®îc søc sèng v÷ng bÒn cïng thêi gian. - Nh÷ng t¸c phém v¨n ch¬ng cã søc sèng l©u bÒn h¬n chÝnh b¶n th©n cuéc ®êi cña ngêi s¸ng t¹o ra nã, kh«ng chØ v× néi dung t tëng mµ cßn bëi h×nh thøc nghÖ thuËt. T¸c phém v¨n häc lµ nghÖ thuËt ng«n tõ, nªn ng«n tõ ph¶i cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao, mang chøc n¨ng thém mÜ, t¹o nªn trêng liªn tëng réng lín. Tõ ®ã míi cã kh¶ n¨ng kh¬i gîi nh÷ng rung ®éng thém mÜ cho c«ng chóng nhiÒu thÕ hÖ. Chøng minh qua vÎ ®Ñp t tëng vµ nghÖ thuËt cña mét sè ¸ng danh v¨n tiªu biÓu: H¨m lÐt-Sªcxpia, ChiÕc l¸ cuèi cïng -O.Henri, TruyÖn KiÒu - NguyÔn Du, th¬ xu©n cña NguyÔn BÝnh, Xu©n DiÖu, tïy bót cña NguyÔn Tu©n… 3. Vai trß s¸ng t¹o cña ngêi nghÖ sÜ: - T¸c phém v¨n häc muèn sèng l©u bÒn cïng thêi gian trë thµnh kiÖt t¸c, ngêi nghÖ sÜ ph¶i s¸ng t¹o tu©n theo qui luËt cña c¸i §Ñp. - Muèn cho bøc tranh cuéc sèng trong t¸c phém ng«n tõ bÒn l©u h¬n b¶n th©n ®êi ngêi, nhµ v¨n ph¶i sèng hÕt m×nh víi thêi ®¹i, sèng víi nh÷ng íc m¬, kh¸t väng, sù tr¨n trë vµ nh÷ng tr¶i nghiÖm, ph¶i mang theo h¬i thë cña ®êi sèng vµ tinh thÇn cña thêi ®¹i. - Mäi kiÖt t¸c v¨n häc ®Òu kh«ng l®p l¹i. Ngêi nghÖ sÜ ph¶i cã phong c¸ch ®éc ®¸o. ChÝnh c¸ tÝnh s¸ng t¹o vµ tµi n¨ng cña ngêi nghÖ sÜ sÏ t¹o nªn nh÷ng t¸c phém ®Ó ®êi. - Kh¼ng ®Þnh l¹i tÝnh ®óng ®¾n cña ý kiÕn IxaÐp C©u 3: *) VÊn ®Ò träng t©m: ChÊt d©n gian, b¶n s¾c d©n téc trong th¬ NguyÔn BÝnh qua bµi th¬ tiªu biÓu: “T¬ng t”. §©y lµ nÐt næi bËt trong phong c¸ch NguyÔn BÝnh, nhµ th¬ ch©n quª- ch©n tµi. *) Cô thÓ: DÊu Ên th¬ ca d©n gian trong bµi th¬ “T¬ng t” ®îc biÓu hiÖn trªn c¸c ph¬ng diÖn sau: 1. ThÓ th¬ lôc b¸t:

27

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

- NguyÔn BÝnh lµm th¬ b»ng nhiÒu thÓ, cã nh÷ng bµi th¬ b¶y, t¸m tiÕng cña «ng ®îc xÕp vµo hµng nh÷ng kiÖt t¸c Th¬ Míi, nhng NguyÔn BÝnh thµnh c«ng nhÊt vÉn lµ th¬ lôc b¸t, thÓ th¬ cæ truyÒn cña d©n téc. - DÊu Ên d©n gian dÔ nhËn thÊy nhÊt trong “T¬ng t” lµ thÓ th¬ lôc b¸t trong ca dao ®· ®îc NguyÔn BÝnh vËn dông thµnh c«ng. - Lôc b¸t vèn giµu nhÞp ®iÖu, dÞu dµng tha thiÕt, rÊt thÝch hîp vµ lµm t¨ng thªm sù xao xuyÕn båi håi cña nçi niÒm t¬ng t. Nh÷ng vÇn th¬ “T¬ng t” cña NguyÔn BÝnh tho¹t ®äc ta cø nhÇm tëng ®ã chÝnh lµ nh÷ng vÇn ca dao. 2. §Ò tµi, thi liÖu: - Bµi th¬ cã bøc tranh c¶nh quª, t×nh quª; T×nh yªu cña mét anh trai lµng víi mét c« g¸i quª, kh«ng nhuèm chót thÞ thµnh. - H×nh ¶nh lµng quª truyÒn thèng lµ h×nh ¶nh quen thuéc cña ca dao d©n ca: Th«n §oµi, th«n §«ng, ®Çu ®×nh, bÕn ®ß, giµn giÇu, c©u liªn phßng…Bµi th¬ “T¬ng t”, biÒu hiÖn mét mèi t×nh, mét nçi nhí trªn c¸i nÒn thiªn nhiªn quen thuéc gîi c¶m cña lµng quª ViÖt Nam. 3. Ng«n ng÷, c¸ch diÔn ®¹t: - Trong “T¬ng t” ng«n ng÷, c¸ch diÔn ®¹t rÊt d©n gi· qua lèi xng h«, c¸ch dïng tõ, lèi vÝ von nhuÇn thÊm chÊt ca dao, d©n ca. - Lèi xng h«, c¸ch dïng tõ: + N¾ng ma lµ bÖnh cña giêi T¬ng t lµ bÖnh cña t«i yªu nµng + BiÕt cho ai hái ai ngêi biÕt cho + Nhµ em cã mét giµn giÇu -

Lèi vÝ von con ngêi víi t¹o vËt võa d©n gian võa hiÖn ®¹i + Bao giê bÕn míi gÆp ®ß Hoa khuª c¸c bím giang hå gÆp nhau + Th«n §oµi ngåi nhí th«n §«ng Mét ngêi chÝn nhí mêi mong mét ngêi

-> Lèi xng h«, vÝ von rÊt kÝn ®¸o tÕ nhÞ, tÊt c¶ ®· vµo th¬ NguyÔn BÝnh mét c¸ch tr÷ t×nh duyªn d¸ng nh ca dao. 4. CÊu tø, giäng ®iÖu: - Néi dung c¶m xóc trong “T¬ng t” lµ t×nh yªu ®¬n ph¬ng kÝn ®¸o, e Êp trong s¸ng vèn rÊt quen thuéc trong th¬ ca d©n gian. - §Ó biÓu ®¹t néi dung c¶m xóc Êy, NguyÔn BÝnh ®· lùa chän c¸ch nãi d©n gian trong t×nh yªu: CÊu tø theo h×nh thøc ®èi tho¹i, kÕt cÊu gÇn víi lèi nãi vßng cña ca dao giao duyªn. •Lêi th¬ ®èi tho¹i t©m t×nh: + Hai th«n chung cã mét lµng Cí sao bªn Êy ch¼ng sang bªn nµy + B¶o r»ng c¸ch trë ®ß ngang

28

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh LÇn thø NhÊt

Kh«ng sang lµ ch¼ng ®êng sang ®· ®µnh…

•CÊu tróc song trïng, vßng trßn cã sù ph¸t triÓn cña tø th¬: Më ®Çu b»ng nçi nhí “Th«n §oµi ngåi nhí th«n §«ng”. KÕt thóc vÉn lµ nçi nhí, song tõ nçi niÒm “chÝn nhí mêi mong” ®· hãa thµnh kh¸t väng trÇu cau qua c¸ch nãi duyªn d¸ng ý nhÞ mµ hãm hØnh th«ng minh: Th«n §oµi th× nhí th«n §«ng Cau th«n §oµi nhí trÇu kh«ng th«n nµo ->Ph¶ng phÊt c¸i tø cña bµi ca dao “T¸t níc ®Çu ®×nh” trong khóc “T¬ng t” cña thi sÜ Th¬ Míi NguyÔn BÝnh. 5. §¸nh gi¸: - NguyÔn BÝnh ®· nãi hé nçi t¬ng t cña bao ngêi b»ng nh÷ng vÇn th¬ thÊm ®Ém phong vÞ d©n gian. T×nh yªu trong th¬ NguyÔn BÝnh tha thiÕt s©u l¾ng lµnh m¹nh , hßa quyÖn trong kh«ng gian lµng m¹c quen thuéc. T×nh yªu ®«i løa hßa cïng t×nh nghÜa quª h¬ng d©n téc. - ChÊt liÖu th¬ ca d©n gian ®îc sö dông tµi t×nh s¸ng t¹o, ®· lµm nªn nÐt duyªn ®»m cho “T¬ng t”, lµm nªn g¬ng m®t riªng cña NguyÔn BÝnh trªn thi ®µn Th¬ Míi. HÕt H¶i Phßng ngµy 25-10-2008

29

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

chuyªn ®Ò c«ng t¸c båi dìng häc sinh giái c¸c trêng THPT chuyªn khu vùc duyªn h¶i b¾c bé

lÇn thø nhÊt Tæ trëng: NguyÔn ThÞ Minh H¬ng Tæ trëng tæ Ng÷ V¨n - Trêng THPT Chuyªn H¹ Long D¹y v¨n ®· lµ mét c«ng viÖc khã, båi dìng häc sinh giái v¨n cµng khã kh¨n vµ gian nan h¬n gÊp béi phÇn. Nhng nh NguyÔn Du ®· tõng nãi: “ ®· mang lÊy nghiÖp vµo th©n…” chóng t«i vµ c¸c ®ång chÝ ®Òu cã chung mét nghÒ gian nan, mét nghiÖp ®Çy thö th¸ch: D¹y m«n Ng÷ v¨n cña trêng chuyªn- còng cã nghÜa lµ thªm mét träng tr¸ch båi dìng häc sinh giái m«n Ng÷ v¨n. Vµ nh vËy chóng ta kh«ng thÓ chèi tõ, kh«ng thÓ kh«ng tr¨n trë ®i t×m nh÷ng con ®êng vµ nh÷ng ph¬ng ph¸p ®Ó d¹y vµ båi dìng häc sinh giái v¨n víi mong muèn ®¹t kÕt qu¶ cao nhÊt. Víi sè n¨m gi¶ng d¹y cha ph¶i lµ nhiÒu, ®®c biÖt víi nh÷ng thµnh tÝch “khiªm tèn” cña mét trêng chuyªn cßn non trÎ, chóng t«i cha d¸m nãi tíi nh÷ng kinh nghiÖm, s¸ng kiÕn trong viªc båi dìng häc sinh giái mµ chØ muèn ®îc tr×nh bµy, trao ®æi trong héi nghÞ nµy nh÷ng c«ng viÖc c¬ b¶n mµ chóng t«i ®· lµm trong båi dìng häc sinh giái m«n Ng÷ v¨n, víi mong muèn ®îc c¸c thÇy c«, c¸c ®ång nghiÖp ë c¸c trêng chuyªn lín gãp ý cho chóng t«i. Vµ ®iÒu quan träng lµ ®Õn víi héi nghÞ nµy chóng t«i hi väng sÏ häc tËp ®îc rÊt nhiÒu kinh nghiÖm quý b¸u trong c«ng t¸c båi dìng häc sinh giái cña ®ång nghiÖp tõ c¸c trêng Chuyªn lín khu vùc duyªn h¶i B¾c Bé. Sau ®©y lµ mét vµi c«ng viÖc chóng t«i ®· tiÕn hµnh trong qu¸ tr×nh båi dìng häc sinh giái m«n Ng÷ v¨n: 1. C«ng viÖc ®¬n gi¶n ®Çu tiªn lµ chóng t«i d¹y ®éy ch¬ng tr×nh m«n Ng÷ v¨n ngay tõ líp 10. §iÒu nµy rÊt cÇn thiÕt, v× chóng t«i cho häc sinh líp 11 ®i tham dù c¸c k× thi häc sinh giái, thö søc thi vµo ®éi tuyÓn ®i thi Quèc gia. Trªn thùc tÕ, ®ã lµ nh÷ng lÇn thö søc cÇn thiÕt, lµ sù tËp dît cho c¸c em. NÕu vµo ®éi tuyÓn thi quèc gia, c¸c em líp 11 thêng cã lîi thÕ t©m lÝ, c¸c em cha bÞ ¸p lùc cña nhiÒu cuéc thi nh líp 12 , nh vËy còng lµ cã nhiÒu thêi gian h¬n giµnh cho ®éi tuyÓn, nhiÒu em ®· ®¹t gi¶i- thËm chÝ lµ gi¶i cao ngay tõ líp 11. V× vËy, chóng t«i coi träng d¹y ®éy ch¬ng tr×nh, ®Ò xuÊt nhµ trêng t¨ng giê, t¨ng buæi cho ®éi tuyÓn. ë ®©y, chóng t«i chän d¹y ®éy phÇn v¨n häc ViÖt Nam vµ kÜ n¨ng lµm v¨n. vÒ phÝa häc sinh, chóng t«i yªu cÇu vµ híng dÉn c¸c em ®äc t¸c phém, nghiªn cøu tríc ch¬ng tr×nh mét c¸ch nghiªm tóc. 2. Song song víi viÖc d¹y ®éy ch¬ng tr×nh, chóng t«i tiÕn hµnh d¹y c¸c chuyªn ®Ò, luyÖn ®Ò-®iÒu nµy h¼n lµ c«ng viÖc chung cña tÊt c¶ chóng ta.Cã hai híng triÓn khai chuyªn ®Ò: mét lµ theo hÖ thèng c¸c chuyªn ®Ò cña Bé ®· dù th¶o, hai lµ bæ xung c¸c chuyªn ®Ò míi cho phï hîp víi thùc tÕ tõng ®èi tîng häc sinh, tõng thêi ®iÓm huÊn luyÖn. Chóng t«i u tiªn nh÷ng chuyªn ®Ò vÒ lÝ luËn v¨n häc, nh phong c¸ch nghÖ thuËt, thÓ lo¹i t¸c phém v¨n häc, c¸c trµo lu v¨n häc lín cña ViÖt Nam vµ thÕ giíi, c¸c t¸c gi¶ tiªu biÓu trong ch¬ng tr×nh, nh÷ng ®Ò tµi vµ chñ

30

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

®Ò lín cña v¨n häc nãi chung vµ cña c¸c t¸c gi¶ nãi riªng, VÝ dô: VÊn ®Ò tha hãa cña con ngêi trong nh÷ng s¸ng t¸c cña Nam Cao tríc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, Quan NiÖm vÒ con ngêi vµ nghÖ thuËt cña Nam Cao tríc vµ sau C¸ch m¹ng, chñ nghÜa anh hïng C¸ch m¹ng trong v¨n häc ViÖt Nam 45-75. h×ng tîng ngêi lÝnh trong th¬ ca kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p/ th¬ ca kh¸ng chiÕn chèng MÜ, H×nh tîng ngêi mÑ, ngêi phô n÷ ViÖt Nam, h×nh tîng ngêi lao ®éng míi trong v¨n häc 45-75… 3. Båi dìng häc sinh giái theo híng ra ®Ò míi cña Bé: ®©y lµ vÊn ®Ò ch¾c h¼n chóng ta –ai còng quan t©m vµ tËp hu¸n nhiÒu cho c¸c em. Trªn thùc tÕ chóng t«i lµm theo mét sè c¸ch sau:- C¸ch thø nhÊt: so¹n ®Ò theo híng míi 3 c©u- hai ph¹m trï lín: nghÞ luËn x· héi vµ nghÞ luËn v¨n häc ®Ó c¸c em luyÖn ®Ò- cã thÓ lËp dµn ý chi tiÕt, th¶o luËn, sau ®ã viÕt ®o¹n, cã thÓ viÕt bµi, gi¸o viªn chÊm söa…C¸ch thø hai: chóng t«i u tiªn vÊn ®Ò nghÞ luËn x· héi trong mét sè buæi chuyªn ®Ò, bëi v× néi dung cña nghÞ luËn x· héi rÊt réng, ®a d¹ng, phong phó, mµ ta kh«ng cã thêi lîng thêi gian nghiªn cøu häc tËp trong giê chÝnh khãa ( trong khi ®ã néi dung v¨n häc ®îc häc kÜ ë bµi v¨n häc sö, t¸c gia, ®äc –hiÓu t¸c phém ). Víi vÊn ®Ò nµy, chóng t«i t¹m thêi chia thµnh c¸c ph¹m trï, ph¹m vi x· héi kh¸c nhau, nh: nh÷ng vÊn ®Ò trong ph¹m vi gia ®×nh, ph¹m vi nhµ trêng, nh÷ng quan ®iÓm vÒ lÝ tëng sèng, vÒ c¸i ®Ñp, vÒ x· héi, vÒ m«i trêng vÒ mèi quan hÖ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, vÒ qu¸ khø vµ t¬ng lai…chóng t«i cho c¸c em chuén bÞ dµn ý, lÊy t liÖu, sau ®ã tiÕn hµnh th¶o luËn ®Ó lo¹i bá nh÷ng t liÖu, nh÷ng quan ®iÓm cha thuyÕt phôc, bæ xung t liÖu vµ c¸c ý cÇn triÓn khai cho s©u réng, nh÷ng quan ®iÓm ®óng h¬n. 4. Båi dìng häc sinh giái th«ng qua rÌn luyÖn mét sè kÜ n¨ng- c«ng viÖc vèn lµ cña gi¸o viªn: §©y lµ mét vÊn ®Ò mµ chóng t«i ®· m¹nh d¹n tiÕn hµnh, thùc nghiÖm ë mét sè ®éi tuyÓn. Thø nhÊt: chóng t«i giao cho c¸c em ra ®Ò thi- lµm ®¸p ¸n, b¾t ®Çu tõ nh÷ng c©u hái nhá trong ph¹m vi mét t¸c phém, mét t¸c gi¶, råi më réng ra nh÷ng vÊn ®Ò lín h¬n cã tÝnh liªn kÕt chïm bµi, nh÷ng vÊn ®Ò x· héi mµ c¸c em quan t©m, hiÓu biÕt. Víi viÖc lµm nµy, chóng t«i kiÓm tra ®îc nhËn thøc cña c¸c em vÒ nh÷ng néi dung träng t©m cña vÊn ®Ò v¨n häc hay x· héi, nh÷ng h¹n chÕ trong nhËn thøc cña c¸c em ®Ó ®iÒu chØnh, ®ång thêi chóng t«i rÌn cho c¸c em thãi quen t duy triÓn khai vÊn ®Ò cña ®Ò bµi theo híng hîp lÝ, khoa häc, tiÕp cËn víi ®¸p ¸n vµ biÓu ®iÓm cña ®Ò thi. Thø hai: chóng t«i cho c¸c em chÊm bµi chÐo cña nhau víi yªu cÇu chØ ra ®îc nh÷ng ®iÓm tèt vµ nh÷ng h¹n chÕ, lçi sai chÝnh t¶, diÔn ®¹t, dïng tõ, viÕt c©u, lËp luËn ë bµi viÕt cña b¹n, cho ®iÓm. Sau ®ã gi¸o viªn chÊm bµi l¹i, lóc ®ã chóng t«i ®¸nh gi¸ ®îc c¶ hai ®èi tîng häc trß vµ h¬n hÕt c¸ch lµm nµy khiÕn cho c¸c em nh¹y c¶m h¬n víi nh÷ng yªu cÇu cu¶ bµi thi, cña viÖc chÊm thi, tõ viÖc nhËn ra lçi cña b¹n mµ dÔ tr¸nh lçi cho m×nh…Hai kÜ n¨ng vµ c«ng viÖc trªn thùc chÊt lµ sù thay ®æi c¸ch häc, h×nh thøc häc cho ®a d¹ng vµ ®ì ®¬n ®iÖu ®èi víi häc trß. Thùc tÕ c¸c em l¹i cã høng thó ®èi víi nh÷ng h×nh thøc häc nµy, c¸c em thÊy ®îc tÇm quan träng, sù nghiªm tóc cu¶ c«ng viÖc m×nh lµm mµ cè g¾ng hÕt søc, huy ®éng trÝ tuÖ tèi ®a ®Ó lµm. 5. Båi dìng häc sinh giái m«n Ng÷ v¨n th«ng qua c¸c ho¹t ®éng ngo¹i khãa bé m«n. Chóng t«i quan niÖm häc v¨n cÇn cã nhiÒu h×nh thøc linh ho¹t, mµ ph¶i t¹o høng thó cho c¸c em th× hiÖu qu¶ míi tèt vµ l©u dµi. ChÝnh v× vËy, chóng t«i tæ chøc ho¹t ®éng C©u l¹c bé v¨n häc, cã tê b¸o b¶ng

31

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

th«ng tin vµ ®¨ng t¶i bµi theo ®Þnh k×, víi c¸c chñ ®Ò kh¸c nhau. C¸c em –chñ yÕu lµ häc sinh chuyªn V¨n ®· tham gia viÕt bµi ë nhiÒu h×nh thøc, thÓ lo¹i: c¶m xóc suy t, t©m sù häc trß, b×nh gi¶ng v¨n häc, s¸ng t¸c th¬ ca, nh¹c, truyÖn ng¾n, su tÇm…®©y lµ mét ho¹t ®éng mang tÝnh chÊt v¨n ch¬ng h÷u Ých. C¸c em cã ®iÒu kiÖn thö søc trong viÕt v¨n theo lèi tù do, t¶n v¨n, tïy bót, c¶m thô v¨n häc theo c¸ch riªng…®iªï nµy rÊt cÇn cho phong c¸ch viÕt v¨n nghÞ luËn x· héi nãi riªng vµ lèi viÕt cña häc sinh giái nãi chung. C¸c em tù tin h¬n trong häc tËp. NhiÒu em ®¹t gi¶i trong c¸c cuéc thi sÊng t¸c cña trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng- cã c¶ nh÷ng gi¶i cao- t¹o cho c¸c em niÒm vui, niÒn tin vµo kh¶ n¨ng cña m×nh, c¸c em cã nh÷ng kØ niÖm ®Ñp vÒ tuæi häc trß, cã mét s©n ch¬i ®Ó bµy tá t×nh c¶m, nhu cÇu giao lu gi÷a c¸c c¸ nh©n, gi÷a c¸c tËp thÓ, víi c¶ thÇy c« qua trang b¸o…TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã lµ cÇn thiÕt cho häc sinh chuyªn v¨n nãi riªng vµ häc sinh toµn trêng nãi chung. Ngoµi ra, vµo c¸c dÞp hÌ, ngµy nghØ TÕt chóng t«i phèi hîp víi phô huynh tæ chøc cho c¸c em ®i tham quan, du lÞch nh÷ng n¬i cã ý nghÜa víi häc trß chuyªn v¨n ®Ó g©y høng thó, vµ nh÷ng hiÓu biÕt thùc tÕ cho c¸c em; nh quª h¬ng NguyÔn Du, ng· ba §ång Léc, quª B¸c, V¨n MiÕu- Quèc Tö Gi¸m, C«n S¬n- KiÕp B¹c…Nh÷ng chuyÕn ®i ®ã c¸c em hiÓu biÕt thªm rÊt nhiÒu ®iÒu, cã ®îc nh÷ng thu ho¹ch cô thÓ, ®®c biÖt lµ yªu thÝch, høng thó h¬n víi m«n häc. 6. Trªn ®©y lµ mét vµi néi dung cña qu¸ tr×nh d¹y vµ båi dìng häc sinh giái mµ trêng THPT Chuyªn H¹ Long ®· lµm. Chóng t«i m¹nh d¹n trao ®æi víi c¸c ®ång chÝ, ®ång nghiÖp, rÊt mong sù ®ãng gãp nh÷ng ý kiÕn quý b¸u cu¶ c¸c trêng b¹n ®Ó chóng t«i thùc hiÖn tèt h¬n nhiÖm vô cña m×nh. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n!

THẮP LỬA NHIỆT TÌNH CHO HỌC SINH CHUYÊN VĂN Trần Thị Minh Thanh Tổ: Ngữ Văn Trường THPT chuyên Lê Hồng Phong – Nam Định

32

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

1. Tầm quan trọng của vấn đề: Có thể nói việc dạy và học Ngữ văn trong trường phổ thông ngày nay đang gặp rất nhiều khó khăn. Việc dạy văn cho học sinh chuyên Văn cũng không nằm ngoài tình trạng này. Thực tế cho thấy, số lượng học sinh thi vào lớp chuyên Văn ngày càng giảm đi rõ rệt. Ngay cả khi đã đỗ vào lớp chuyên Văn rồi, học sinh vẫn không yên tâm học tập, hoặc theo học nhưng không tha thiết. Điều đó có thể lí giải bằng những nguyên nhân rất cụ thể: Ngay từ khi thi tuyển vào THPT, đa số học sinh đã không thích các môn xã hội - kể cả môn Ngữ Văn, và vì thế các em thường lảng xa. Trong đầu óc học sinh và cả phụ huynh lại sẵn có những tính toán rất kĩ. Các em chỉ muốn học những môn học khác, nhất là các môn tự nhiên để có thể thi vào các trường ĐH, các khối ngành có tương lai sáng láng hơn, đỡ mệt nhọc hơn, dù không phải em nào cũng giỏi và thích học tự nhiên … Cùng với điều đó, trên các phương tiện thông tin đại chúng lại có những luồng dư luận xã hội trái ngược nhau, trong đó không thiếu những bài phê phán kịch liệt chương trình, SGK Ngữ Văn. Điều này càng làm cho người học và người dạy ngữ văn thêm hoang mang – xem ra đây như là thời “vỡ mộng” của văn chương nói chung và bộ môn Ngữ Văn nói riêng.Trong bối cảnh đó, thầy trò chuyên Văn nếu không phải là “kẻ lãng mạn cuối cùng” thì cũng là “những người chèo đò ngược thác”. Tuy nhiên,cũng cần khẳng định rằng đa số học sinh ngồi ở các lớp chuyên Văn vẫn là những em được lựa chọn kĩ, có năng lực nhận thức khá, có tinh thần ham học hỏi và đặc biệt là có niềm yêu thích bộ môn, có tâm hồn trong sáng nhạy cảm, khả năng diễn đạt khá… Tất cả tạo nên phong cách của học sinh chuyên văn đáng yêu và đáng trân trọng. Vậy làm cách nào để học sinh chuyên văn tha thiết với môn văn, làm thế nào để học sinh biết sống hết mình với bộ môn chuyên mà các em đã lựa chọn, yêu thích? Theo chúng tôi, trước hết, ta cần bồi đắp phần “hồn” cho các em, nuôi dưỡng lòng nhiệt huyết ở các em. Nói một cách hình ảnh, chúng ta cần phải biết cách “thắp lửa trong lòng học sinh chuyên Văn”. 2. Những công việc nên làm: a. Điều quan trọng từ những bài giảng Một trong những sức thuyết phục lớn nhất của người thầy dạy Văn với học sinh chuyên Văn đó là những bài học đáng nhớ trên lớp. Chúng ta thường đánh giá những giờ dạy Văn thành công là những giờ có hồn, có sức cuốn hút - điều này có thể là kết quả của nhiều khâu, nhiều phương diện. Ở đây chúng tôi chỉ nói tới một số khía cạnh như là sự tích luỹ của kinh nghiệm cá nhân Ai từng dạy chuyên văn đều biết điều này, để có được một tiết lên lớp ưng ý người thầy phải công phu, lao tâm khổ tứ biết nhường nào!Cái khó nhất vẫn là việc tạo hứng thú suốt 45 phút học , để khi tiếng trống cất lên thầy trò đều lấy làm tiếc vì thời gian trôi đi quá nhanh... . Đối với tiết văn, ngay từ khi bước vào lớp, người thầy đã cần tạo nên không khí chan hoà thân thiện.Có thể bằng một lời hỏi , hoặc bằng việc đọc nhanh một vài câu thơ đúng người đúng cảnh để lôi cuốn học sinh nhập cuộc, sao cho tiết giảng nhẹ nhàng ấm cúng nhất . Trong khi giảng không nên nói lại những gì học sinh đã biết hoặc có thể tự tìm hiểu, không nên nói thay học sinh ở những phần kiến thức học sinh có thể trình bày- điều này sẽ khiến các em cảm thấy nhàm chán. Nên dành nhiều thời gian để học sinh được trình bày những gì các em biết, thậm chí đôi lúc phải hi sinh thời gian để kiểm tra, nhưng thực chất để cho học sinh được khoe kiến thức. Ví dụ, khi dạy chùm ca dao than thân mở đầu bằng mô – típ Thân em…nên để cho các em thi nhau đọc lên những câu ca tương tự ngoài sgk. Trong khi đặt câu hỏi hoặc gieo ra vấn đề để các em tranh luận, trả lời, cần chọn những câu hỏi xứng tầm, thực sự là câu hỏi có vấn đề, kích thích sự quan tâm, chính kiến của các em, nên tránh những câu hỏi quá đơn giản gây nhàm chán. Mặt khác, trong bài học, luôn cần tập trung khắc sâu vấn đề. Vì thế, đối với học sinh chuyên Văn những lời bình thật hay, thật cô đọng sẽ là không bao giờ thừa. Trong khi giảng một bài cụ thể giáo viên cũng rất cần mở rộng liên hệ , so sánh và sâu chuỗi các vấn đề bởi học sinh rất quan tâm tới điều này. Việc lựa chọn lời nói và cách diễn đạt cũng như giọng điệu trong giờ giảng văn để tạo cảm hứng cho học sinh chuyên Văn là rất quan trọng : Học trò thường rất chú ý tới cách diễn đạt chính xác, mới mẻ cho những vấn đề tưởng như

33

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

rất quen thuộc. Chúng ta có thể sử dụng nhiều hơn các thuật ngữ chuyên nghành và nên cung cấp cho các em nhiều cách hiểu khác nhau về một vấn đề - nâng cao kiến văn cho các em. Trong những lời giảng chúng ta nên dùng cách nói có tính chất khơi mở, trao đổi vấn đề là chính, tránh những sự áp đặt lộ liễu làm cho học sinh cảm thấy gò bó, hoặc thay bằng suy nghĩ học sinh chỉ còn biết chép bài và học thuộc - cả hai điều này đều triệt tiêu óc sáng tạo và hứng thú học bộ môn của các em. Giờ học sẽ rất nặng nề, thầy sẽ nhanh chóng rơi vào thế độc thoại, một mình rao giảng. Không nên đẩy học sinh ra ngoài bài học, phải cho học sinh được tham gia tích cực vào tiết học – Vì thế việc tổ chức một tiết học ngữ văn khoa học hứng thứ là rất quan trọng b. Tạo hứng thú học tập cho học sinh chuyên Văn từ việc ra đề kiểm tra và chấm, trả bài Ra đề kiểm tra, chấm, trả bài là việc làm quen thuộc, thường xuyên của mọi giáo viên nhất là giáo viên chuyên Văn. Nhưng ở đây, chúng tôi không bàn tới công tác này một cách chung chung mà chỉ muốn nói tới vấn đề này như là một khía cạnh quan trọng để tạo nên hứng thú học tập cho học sinh chuyên Văn. Nghĩa là việc ra đề , chấm trả bài cũng là một nghệ thuật thắp lửa nhiệt tình học tập cho các em . Chúng ta thường nói tới khái niệm một đề văn hay, đề văn sáng tạo. Ở đây chúng tôi muốn nói thêm, với học sinh chuyên Văn cần ra những đề xứng tầm. Đó không chỉ là đề văn kiểm tra được hết những kiến thức Văn học mà các em có mà còn là đề văn giúp các em vận dụng tốt các thao tác kĩ năng làm văn, kĩ năng tạo lập văn bản mà các em đã được rèn luyện. Đồng thời đề văn ấy phải khuyến khích được khả năng sáng tạo với những phát hiện mới mẻ về nội dung và những cách diễn đạt hấp dẫn. Đề văn phải có những khoảng mở để học sinh được tranh luận, bàn bạc thay vì học thuộc kiến thức để làm bài. Chỉ có như vậy, học sinh chuyên Văn mới không cảm thấy nhàm chán khi cầm bút. Các các em thấy được giá trị mỗi điểm số mà mình giành được qua bài làm văn là kết quả của sự nỗ lực, sáng tạo, tìm tòi, phấn đấu không ngừng. Đặc biệt nếu có đề văn xứng tầm, thì khi làm bài, các em sẽ có được cảm xúc thú vị của người được trình bày những ý kiến cá nhân, được đối thoại với người khác nhất là với những học sinh có tư duy độc lập, sâu sắc. Khi đảm nhận mỗi khối lớp, giáo viên cần có ngay một hệ thống đề văn sao cho bao quát được toàn bộ chương trình, đảm bảo được những mục đích cần đạt về kiến thức và kĩ năng theo hướng ngày một thuần thục và nâng cao hơn như đã nói ở trên Đi liền với việc ra đề kiểm tra chính là việc chấm, trả bài. Đọc bài của học sinh chuyên Văn, giáo viên chấm sẽ có cảm giác thú vị của một người được tiếp xúc với nhiều phong cách viết khác nhau, với nhiều cách cảm, cách nghĩ nông sâu khác nhau. Nhưng cũng chính vì thế, việc chấm trả bài cho học sinh chuyên Văn phải kĩ lưỡng, nhiệt tình, sao cho các em mỗi lần nhận được bài làm, lại có thêm hứng thú được nói, được viết ở những bài tiếp theo. Qua tiết trả bài, học sinh nhận thấy thầy đã đánh giá đúng tầm vóc, sở trường, sở đoản của mình. Nghĩa là việc chấm trả bài cũng là một phương tiện tạo sự tri âm giữa thầy và trò. Trong khi chấm bài, cần sửa chữa cụ thể, tỉ mỉ những lỗi làm bài của học sinh bằng những lời nhận xét, gợi ý ngắn gọn ở bên cạnh, đặc biệt là thông qua các lời phê. Lời phê của giáo viên phải là lời nhận xét có sức thuyết phục, thể hiện thầy đã đọc rất sâu và đã nắm được toàn bộ những ưu, nhược điểm trong bài làm của học sinh. Lời phê có khi lại là một lời động viên, bộc lộ niềm tin tưởng, sự khuyến khích của thầy với trò không chỉ về môn học mà còn về tính cách, phẩm chất, vẻ đẹp tâm hồn của các . Đôi khi chính điều này lại làm cho các em thật sự xúc động vì có người muốn hiểu và đã hiểu được mình. Từ đó học trò thêm quý thầy và yêu mến môn học. Có lẽ tốt nhất là nên chấm bài trực tiếp, “tay đôi” với học sinh để các em thấy được sự nhiệt tình, nghiêm túc của người thầy khi chấm bài. Các em sẽ được trực tiếp bày tỏ ý kiến của mình về những vấn đề mà các em không có điều kiện viết ra trong bài, hoặc những điều mà thầy chưa hiểu hết ý của mình. Tính chất dân chủ trong việc chấm bài này sẽ là động lực rất lớn để học sinh nhiệt tình với môn học.

34

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Để làm được những điều trên, giáo viên cũng nên lập hồ sơ môn học của mỗi học sinh, nhất là những học sinh thuộc diện năng khiếu của lớp để theo dõi quá trình tiến bộ của các em. Xem mỗi em mạnh về loại bài làm văn nào, từ đó sẽ có kế hoạch góp ý, bồi dưỡng cho học sinh một cách cụ thể. Lưu giữ những bài làm văn hay để học sinh tham khảo, nhận xét rút ra những kinh nghiệm cho mình c. Tầm quan trọng của công tác ngoại khoá: Đối với học sinh chuyên văn, công tác ngoại khoá là không thể thiếu. Cần quan niệm ngoại khoá chính là một phần quan trọng của chương trình bồi dưỡng học sinh chuyên. Ngoại khoá chính là một dịp tốt nhất để nâng cao kiến thức cho các em nhất là kiến thức thực tế, nâng cao năng lực thẩm mĩ, thức nhọn các giác quan, đánh thức những cảm xúc hồn nhiên mà lâu nay bị mòn mỏi bởi nỗi lo bài vở. Ngoại khoá cũng là một dịp để các em tự bộc lộ mình, tăng khả năng giao tiếp, thân thiện với bạn bè, chia sẻ và đoàn kết gần gũi với thầy cô giáo nhất là thầy cô chủ nhiệm. Những bài học trong sách vở sẽ càng thấm thía hơn khi các em được trải nghiệm bằng thực tế. Trên thực tế chúng tôi nhận thấy, học sinh chuyên văn thường rất hào hứng với công tác ngoại khoá. Đi đến một địa danh văn hoá, được gặp một nhà thơ, nhà văn tên tuổi đối với học sinh môn chuyên khác có thể chỉ là điều bình thường thậm chí là nhàm chán, nhưng đối với học sinh chuyên văn lại là những gì rất thiêng liêng, nuôi dưỡng tâm hồn và làm nên những kỉ niệm đẹp ở các em. Các em đón nhận sự kiện ấy bằng cả niềm háo hức, niềm ngưỡng vọng rất đáng quý Khát vọng lớn, nhưng do phụ thuộc vào những điều kiện về con ngưòi, thời gian, vật chất, chúng tôi thường chỉ tổ chức một số hình thức ngoại khoá quen thuộc sau: Mời những thầy giáo có uy tín của tỉnh, hoặc giáo sư có tên tuổi và uy tín trong làng văn đến nói chuyện chuyên đề với các em.Tổ chức cho các em tham quan dã ngoại. Thật may mắn cho cả thầy và trò chuyên văn Nam Định, mảnh đất thành Nam có rất nhiều những địa danh gắn liền với tên tuổi các nhà văn lớn. Trước hết đó là khu di tích đền Trần và chùa tháp Phổ Minh gắn liền với hào khí Đông A của một thời đại hào hùng. Từ khu di tích này ngược khoảng 2 Km lên đất Lý Nhân, Hà Nam là khu nhà tưởng niệm Nam Cao, nếp nhà tranh của gia đình nhà văn, ngôi nhà gỗ của lí Bính – nguyên mẫu của bá kiến, nghề dệt vải, những khu làm gạch vẫn còn đó. Làng xã đã thay da đổi thịt, nhưng những di tích vẫn còn đủ để các em muờng tượng ra không khí của làng Vũ Đại xưa. Từ Lý Nhân qua Bình Lục là vườn Bùi chốn cũ của Tam nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến, không mấy xa qua đất Ý Yên là ngọn núi Phương Nhi nơi có mộ danh nhân. Về đất Vụ Bản gắn với khu thờ mẫu Liễu Hạnh và đặc biệt là một và nhà tưởng niệm của nhà thơ chân quê Nguyễn Bính.Khép lại chuyến đi, thầy trò thắp nén nhang thơm trên mộ cụ Tú Xương - cạnh hồ Vị Xuyên cùng bồi hồi câu thơ Sông Lấp. May mắn hơn nữa là dù vật đổi sao rời nhưng đa số những danh lam, thắng cảnh của Nam Định còn khá nguyên sơ, nguyên trạng và tập trung. Chỉ cần một buổi chiều muộn đứng trước khu di tích đền Trần đón cơn gió mát từ cánh đồng phía trước thổi tới, được ngắm một giàn đỗ ván trên ao cấy cần ở khu nhà tưởng niệm Nguyễn Bính là học sinh đã tự chạm được tới đáy những câu thơ mà chính học sinh ở những miền quê khác còn phải tưởng tượng rất nhiều.Thầy trò chuyên văn Nam Định cũng đã từng có chuyến đi xa hơn sang tỉnh bạn Ninh Bình, viếng thăm khi di tích Trương Hán Siêu, lên chơi núi Non Nước để đọc câu thơ Nguyễn Trãi, mỗi chuyến đi đều làm dầy hơn kỉ niệm, ăm ắp những cảm xúc… Từ những chuyến đi như thế, học sinh sẽ thấm thía mối liên hệ khăng khít giữa văn chương và cuộc sống, biết khám phá ra chất thơ từ những gì rất bình dị, biết quý trọng sự sống, biết tự hào với đất đai và con người quê hương. Chúng tôi cũng hiểu rằng, ngoại khoá không chỉ có dã ngoại mặc dù dã ngoaị là một công việc rất quan trọng, và dã ngoại không chỉ có đi, mặc dù đi cũng là một cách học. Muốn công việc này có hiệu quả, đòi giáo viên phụ trách phải có kế hoạch cẩn thận và sự chuẩn bị chu đáo và trên hết phải có mục đích rõ ràng.

35

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Trước mỗi chương trình tham quan dã ngoại, bao giờ chúng tôi cũng yêu cầu các em đọc, tìm hiểu trước những về những tác giả, những địa danh mà mình sẽ tới thăm. Các em tập làm hướng dẫn viên để giới thiệu với thầy cô và bạn bè. Trong chuyến đi, các em phải có tinh thần học tập – ghi chép, sưu tầm tư liệu để phục vụ cho các bài học. Đôi khi tư liệu không phải là cái gì quá xa xôi, chỉ là một chiếc lá, một bông hoa lạ bên đường mà các em thích, gợi cho các em về cuộc sống, một bức ảnh các em tự chụp … để là tư liệu thuyết minh và trình bày một vấn đề. Cao hơn nữa , các em có thể viết tản văn, kí, hoặc trong chuyến đi có thể tổ chức cho các em sinh hoạt thơ ca. Dã ngoại luôn là một hoạt động đầy hứng thú, có tính khu biệt, và giàu màu sắc bộ môn nhất của thầy trò chuyên Văn. Vì thế, đa số các em tham gia rất nhiệt tình. Sau mỗi chuyến đi , học sinh đều thấy hứng thú hơn với việc học bộ môn của mình d.Tổ chức câu lạc bộ và thực hiện những chuyên mục văn nghệ: Đây có thể vừa coi là một hoạt động ngoại khoá nhưng cũng là một hoạt động chính của chuyên môn. Với học sinh chuyên Văn ba khối, chúng tôi thường tổ chức câu lạc bộ văn học dân gian và câu lạc bộ sáng tác thơ văn với những mảng lớn (luyện tập và tổ chức các chương trình văn nghệ để biểu diễn vào sáng thứ hai hàng tuần. Các em có thể diễn kịch, hát dân ca. Trong một năm học, chúng tôi cũng thường tổ chức từ một tới hai cuộc hội thảo lớn của học sinh. Các em được đọc tham luận về những vấn đề của văn học Dân gian, văn học Trung đại, văn học Hiện đại. Tham luận này phần nhiều là những bài tập lớn mà các em đã thực hiện trong suốt quá trình học tậptích luỹ của mình . Trong mỗi buổi sinh hoạt câu lạc bộ, chúng tôi cũng thường tổ chức nói chuyện về những vấn đề văn học có tính thời sự.) Tất cả những điều đó đã tạo nên hứng thú thật sự cho học sinh chuyên Văn. Các em thấy đã phần nào đã khẳng định được mình trong các hoạt động chuyên môn, khẳng định phong cách chuyên Văn của mình với các bạn học sinh khác trong trường. e. Tạo hứng thú đọc sách cho học sinh chuyên Văn Đọc sách là một điều không thể thiếu đối với việc học và đặc biệt là người học Văn. Đọc sách không chỉ giúp học sinh tích luỹ được kiến thức mà còn rèn luyện được tính kiên trì, tinh thần ham học hỏi- những phẩm chất không thể thiếu của người học văn … Một điều rất thuận lợi là đa số học sinh chuyên văn của chúng ta đều rất chăm chỉ và có niềm đam mê sách đặc biệt là cách tác phẩm văn học .Các em luôn biết trân trọng và tự hào với việc đọc của mình. Tuy nhiên, đa số các em đều đọc sách một cách ngẫu hứng, thấy gì đọc lấy đọc không có ý thức tích luỹ, nghĩa là chưa có phương pháp đọc. Khi tiếp nhận các em vào THPT, giáo viên chuyên cần nắm được điều này để tiếp tục khơi thêm hứng thú đọc cho các em đồng thời giúp các em đọc có hiệu quả. Để làm được điều đó, bao giờ chúng tôi cũng đặt ra 4 câu hỏi: Học sinh đọc để làm gì? Đọc sách gì? Đọc ở đâu? Đọc như thế nào? Ngay từ đầu năm học chúng tôi đã gieo ra những vấn đề cần giải quyết của môn học, cụ thể là những chuyên đề trong chương trình để học sinh có kế hoạch chủ động đọc – tôi tạm gọi đó là phần đọc để học bài và giải quyết những bài tập lớn. Ngoài ra còn giúp các em đọc để nâng cao kiến thức văn học và vốn sống, và đọc để giải trí. Có thể coi đó là đọc bắt buộc và đọc tự do. Cũng ngay từ đầu mỗi năm học, bám theo chương trình và mỗi mảng kiến thức chúng tôi lập một danh sách các sách cần đọc để học sinh chủ động tìm đọc, chú ý tới tính phù hợp và kế thừa - đảm bảo sau ba năm, học sinh chuyên Văn đã đọc được một hệ thống những sách văn học, văn hoá cơ bản nhất làm nền tảng, kiến thức của các em ngày càng có bề rộng và chiều sâu . Để thuận tiện, tổ văn chúng tôi đã lập một phòng đọc sách kết hợp với thư viện nhà trường cung cấp những sách cần thiết nhất cho học sinh. Chúng tôi cũng hướng dẫn học sinh đọc có ghi chép dưới bất kì hình thức nào, đơn giản nhất đó là lập sổ tay văn học. Công việc đọc sách ban đầu có vẻ như bắt buộc, sau quen dần sẽ trở thành hứng thú, niềm say mê của các em. Để học sinh say mê đọc sách, say mê chữ nghĩa, chính người giáo viên cũng phải ham đọc – tôi đã từng đưa các em xem cuốn sổ tay đọc sách của tôi khi còn là học sinh, sinh viên, tôi có thể giới thiệu, hướng dẫn học sinh tìm đọc một quyển sách mới ra - tất cả những điều đó phần nào đã thuyết

36

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

phục được các em. Bên cạnh đó, chúng ta cũng nên tổ chức cho các em mỗi tháng viết một bài giới thiệu một cuốn sách hay nhất , mới nhất mà các em đã đọc được. hoặc chỉ cần ghi một khẩu hiệu lên bảng tin của lớp như : “quyển gì có trên giá sách nhà bạn thì chúng ta phải biết”… cũng đủ để khuyến khích các em thi đua nhau mượn đọc.Và các em sẽ cảm thấy xấu hổ nếu như mình ít học hơn so với bạn bè g. Khuyến khích học sinh sáng tác, viết bài nuôi thêm hứng thú với bộ môn Chúng tôi quan niệm : Viết bài chính là cách học tốt nhất của học sinh,mỗi lần học sinh đặt bút viết là một lần học.Khảo sát thực tế chúng tôi thấy, ở lớp 10 văn có 20/35 em đã từng có những sáng tác riêng, các lớp 11, 12 số em biết sáng tác ngày một đông hơn . Đó có thể là những bài thơ, những truyện ngắn… Đa số những sáng tác của các em còn non nớt, nhưng cũng có không ít em có những tác phẩm với cách nhìn cách cảm, cách viết rất người lớn, đủ để thầy cô phải “giật mình”. Điều đáng quý nhất ở những bài viết của các em đó là sự thành thực, trong sáng Khuyến khích các em viết là để làm phong phú hơn tâm hồn các em, các em nhạy cảm hơn, hiểu được sâu hơn tâm lí sáng tạo của người viết, các em được nói lên những điều mà các em nghĩ. Đây cũng là một kênh giúp người thầy hiểu hơn tâm tư tình cảm của học sinh. Và trên hết đây cũng là một công việc đầy hứng thú say mê của các em, nhất là với những em vốn đã sẵn có năng khiếu. Để công việc này thật sự hứng thú chúng tôi thường tổ chức những cuộc thi nho nhỏ. Ví dụ thi viết tản văn về Mẹ, thi tản văn về Bốn mùa…Những bài hay của các em sẽ được lựa chọn để đăng trên báo bảng của nhà trường, gửi đăng trên tạp chí văn nghệ tỉnh, báo Văn học và tuổi trẻ …Mặt khác, nên kết hợp với việc cho các em làm bài tập lớn, chọn những bài viết hay để làm nội san.Mỗi năm, mỗi khối lớp của chúng tôi đều có một nội san phục vụ cho chính việc học tập của các em. Qua việc ra nội san, các em thấy thành quả lao động của mình- những bài viết đầy suy tư trăn trở của mình được nâng niu trân trọng. Nếu có thể được, giáo viên nên đọc cho học sinh nghe những sáng tác của chính bản thân thầy, lắng nghe, đọc và góp ý cho bài viết của các em. Chỉ cho các em thấy chỗ mạnh chỗ yếu điều này sẽ đem lại rất nhiều hứng thú cho các em trong học tập h. Sức thuyết phục từ người thầy Từ những công việc đã làm và những kết quả đã gặt hái được, chúng tôi thấm thía rút ra được một điều: Để thắp lên ngọn lửa của tình yêu văn chương, lòng say mê với bộ môn Ngữ văn trong lòng học sinh chuyên văn yếu tố người thầy vẫn là số 1. Muốn đưa hương thì thầy phải là hương, muốn thắp lửa thì chính người thầy phải là ngọn lửa, muốn học sinh say văn thì chính thầy phải say. Người thầy dạy văn phải có cái “ân” và cái “uy” trước học sinh. Đó là vốn kiến thức uyên thâm, năng lực sư phạm nhuần nhuyễn, và trước hết là lòng nhiệt tình, tâm huyết với nghề - say nghề, yêu nghề dạy văn.Vừa đức cao vọng trọng lại vừa rất gần gũ thân tình i Hãy đến với các em bằng cả tình yêu thương và trái tim nhạy cảm nhân từ của người cha, người mẹ, người anh, người chị. Biết lắng nghe những gì các em nói và sẵn sàng chia sẻ mỗi khi các em cần. Đôi khi chỉ cần một lời động viên đúng lúc, một món quà nhỏ như phần thưởng cho sự cố gắng sẽ kéo các em lại gần chúng ta hơn rất nhiều. Sâu sát hơn, người thầy phải hiểu tâm lí từng em, vun đắp cho những thiên tính, cá tính tốt đẹp của các em. Văn là người - viết hay phải đi liền với sống đẹp. Sự chân tình và lòng nhiệt tình của người Thầy sẽ khiến học sinh nhớ mình, nể mình, quý trọng, mến phục mình mà học. Nên nhớ, mỗi bài giảng chắt chiu bao suy tư tâm huyết của người thầy sẽ không bao giờ đơn thuần kết thúc theo tiếng trống hết giờ, nó sẽ còn ám ảnh nhiều khi cả một đời người học. Nó sẽ được nối dài bằng nhân cách người thầy trong niềm tin yêu và ngưỡng mộ của học trò 3.Kết luận: Có thể ví học sinh chuyên văn như những hòn than đang được ủ hồng. Những hòn than có sức nóng âm ỉ đó sẽ mãi mang nỗi buồn tàn tro nếu không được khơi dậy, thổi bùng lên. Điều đó phải phụ thuộc vào ngọn lửa trong trái tim yêu nghề, say nghề của thầy. Chúng ta sẽ không có những con tằm biết rút ruột nhả tơ nếu chúng ta không có những lá dâu xanh tốt. Công việc dạy học vốn dĩ đã nặng nhọc, việc dạy văn càng nặng nhọc hơn. Dạy người đã khó, dạy người cho hay, cho giỏi còn khó hơn bội phần.Kiến thức có thể thay đổi, cập nhật theo từng ngày, từng năm, nhưng để có được

37

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

những học sinh biết say mê với môn học, học tập có hiệu quả thì có một điều không bao giờ thay đổi đó là người thầy phải thực sự hết mình.

t×m hiÓu tiÕng cêi trong hiÖn tîng Hå Xu©n H¬ng Bïi Ngäc Minh Gi¸o viªn V¨n trêng THPT L¬ng V¨n Tuþ - Ninh B×nh

38

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

1.CÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng: vÊn ®Ò tiÕng cêi kh«ng ®®t ra víi m¶ng th¬ ch÷ H¸n vµ Lu h¬ng kÝ, nhng l¹i lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò rÊt cÇn quan t©m trong phÇn th¬ N«m truyÒn tông. ThËm chÝ lµ mét trong nh÷ng m· nghÖ thuËt cèt tö lµm nªn vÎ ®éc ®¸o v« song ë th¬ N«m truyÒn thuéc hiÖn tîng Hå Xu©n H¬ng(1). ë vÊn ®Ò nµy chóng t«i thÊy vÉn lµ sù thÓ hiÖn giao thoa v¨n hãa gi÷a hai nguån v¨n ho¸ b¸c häc vµ folklore. Trªn ph¬ng diÖn mü häc, Nho gi¸o cã c¸i nh×n híng thîng, sïng cæ. V¨n ch¬ng víi hä lµ thø ®Ó gi¸o ho¸, gi¸o hèi, ®a ngêi ta vÒ con ®êng chÝnh ®¹o, gÇn th× thê cha, xa th× thê vua. Sù phª ph¸n cña nhµ Nho víi thêi thÕ ph¶i «n nhu, ®«n hËu, kh«ng ®îc ®ông ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh sù, nhÊt lµ ng«i vua, kh«ng ®îc dïng v¨n ch¬ng ®Ó lµm lung lay chÕ ®é chuyªn chÕ. Ham mª ®Õn sïng b¸i v¨n ch¬ng nghÖ thuËt, nh×n ra trong ®ã kh¶ n¨ng to lín lµm xóc ®éng c¶i t¹o con ngêi, giµnh cho nã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt cao quý vµ giao cho nã nh÷ng chøc n¨ng vinh dù. Nho gi¸o x¸c ®Þnh v¨n häc nghÖ thuËt lµ ph¬ng tiÖn gi¸o ho¸ chÝnh t©m, chÕ dôc, lµ c«ng cô chÝnh trÞ ®éng viªn tæ chøc x· héi nh»m biÕn thµnh hiÖn thùc sù hµi hoµ cña trêi, sù trËt tù cña ®Êt. V× lÏ ®ã Nho gi¸o chØ chÊp nhËn mét thø v¨n häc nghÖ thuËt chÝ thiÖn, hoµn toµn hîp ®¹o ®øc. ChÝnh v× vËy mµ Nho gi¸o lµm cho v¨n häc nghÖ thuËt xa rêi cuéc sèng thùc, øc chÕ t×nh c¶m thùc thiÕu kh¸t väng, thiÕu sinh khÝ chiÕn ®Êu mµ trë thµnh nh¹t nhÏo, b»ng ph¼ng, híng m·i vµo ®¹o, vµo c¸c th¸nh v¬ng xa, v¨n häc ngµy cµng kh« c»n, kh«ng s¸ng t¹o, kh«ng ph¸t triÓn ®îc (2). TÊt nhiªn, kh«ng chØ cã Nho gi¸o mµ PhËt, L·o - Trang còng cã ¶nh hëng tíi lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ Nho nhng Nho gi¸o vÉn lµ yÕu tè chÝnh, yÕu tè cÊu tróc hÖ thèng trong t©m thøc Nho gia, ®îc t«n gi¸o ho¸ vµ dÞ øng víi cuéc sèng mu«n m®t, ®®c biÖt lµ nh÷ng nhu cÇu b¶n n¨ng chÝnh ®¸ng cña con ngêi ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Nho gi¸o lµ qu¶ dôc, tiÕt dôc, L·o - Trang còng trªn mét tinh thÇn Êy, PhËt gi¸o lµ cÊm dôc, Tam gi¸o chØ khuyÕn khÝch mét thø dôc ®ã lµ v¬n tíi ®¹o, nh÷ng dôc väng tinh thÇn mang tÝnh chÊt duy t©m, siªu h×nh vµ cã m®t lµ ph¶n nh©n v¨n. Nhµ Nho chÝnh thèng tríc nh÷ng biÓu hiÖn tr¸i ®¹o thêng bÊt thñ, bÊt giao (Nh©n phi nghÜa bÊt giao, vËt phi nghÜa bÊt thñ). TiÕng cêi dêng nh v¾ng bãng trong v¨n häc cña nhµ Nho chÝnh thèng, NguyÔn Tr·I (thÕ kØ XV) khi bÊt ®¾c chÝ,vÒ ë én thêng trÇn t×nh, ng«n chÝ, b¶o kÝnh c¶nh giíi theo tinh thÇn khiªm cung cña Nho gia, víi nh÷ng triÕt lý tao nh· : - Hoa thêng hay hÐo cá thêng t¬i. - Ngoµi chng mäi chèn ®Òu th«ng hÕt Bui mét lßng ngêi cùc hiÓm thay. - ë thÕ nhiÒu phen thÊy khãc cêi. Nhng ta kh«ng thÊy tiÕng cêi ch©m biÕm, ®¶ kÝch, phª ph¸n trong th¬ «ng. ChØ thÊy nh÷ng vÇn th¬ n®ng lßng u ¸i ho®c siªu tho¸t theo L·o - Trang, theo PhËt gi¸o (Nghe hån NguyÔn Tr·i phiªu diªu - TiÕng g¬m khua, tiÕng th¬ kªu xÐ lßng -Tè H÷u) NguyÔn BØnh Khiªm(thÕ kØ XVI nhµ Nho én dËt tiªu biÓu, víi triÕt lý minh triÕt b¶o th©n chØ phª ph¸n thãi ®êi ®en b¹c b»ng nh÷ng vÇn th¬ ®îm

39

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh LÇn thø NhÊt

mµu s¾c triÕt lý cña bËc trÝ gi¶, ®øng cao h¬n cuéc ®êi mµ nh×n xuèng ®Ó b¶o ban r¨n d¹y, nh¾c nhë. Ta lu«n g®p trong th¬ Tr¹ng Tr×nh mét c¸i nh×n ®¨m chiªu mang ®Çy tinh thÇn ®¹o nghÜa, th¬ «ng kh«ng cã tiÕng cêi. §Õn nhµ Nho tµi tö, tiÕng cêi b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. §ã lµ tiÕng cêi phª ph¸n nh÷ng m®t tiªu cùc trong cuéc sèng. Ph¹m Th¸i, trong S¬ kÝnh t©n trang, ®· dïng tiÕng cêi ®Ó lËt téy lèi sèng hoang d©m, xa xØ cña bän nhµ s tu hµnh bÞp bîm: S «ng ch¶i chuèt, v·i giµ ®ong ®a Ra vµo tiÓu g¸i l¼ng l¬ Long lanh m¾t liÕc say sa miÖng cêi. (S¬ kÝnh t©n trang) Sau nµy, tiÕng cêi nh mét vò khÝ phª ph¸n, ®¶ kÝch ta sÏ g®p ë NguyÔn C«ng Trø, NguyÔn KhuyÕn, TrÇn TÕ X¬ng, NguyÔn ThiÖn KÕ. Nhng ®ã lµ nh÷ng ngêi ®Õn sau. 2.T×nh h×nh sÏ kh¸c h¼n, khi ta trë vÒ víi folklore. Trong v¨n ho¸ d©n gian, tiÕng cêi lu«n cÊt lªn víi nhiÒu cung bËc. ë ®©y, ta kh«ng bµn ®Õn tiÕng cêi sinh lý, tiÕng cêi c¬ giíi do “quang tuyÕn Q” t¸c ®éng ®Õn thÇn kinh sinh vËt mµ g©y ra. Khi quang tuyÕn Q kÝch thÝch c¶ ngêi vµ ®éng vËt cao cÊp ®Òu cêi, tiÕng cêi do bÞ cï, ho®c do bÞ bÖnh thÇn kinh còng n»m ngoµi sù kh¶o s¸t cña chóng t«i. Rab¬le, nhµ nh©n v¨n chñ nghÜa Ph¸p thêi Phôc hng nhËn xÐt r»ng: Cêi lµ mét ®Æc tÝnh cña ngêi. Cïng víi nh÷ng giät níc m¾t tiÕng cêi víi nhiÒu cung bËc kh¸c nhau lµ sù thÓ hiÖn nh÷ng tr¹ng th¸i phong phó cña ®êi sèng t©m hån, trÝ tuÖ, t×nh c¶m cña loµi ngêi. TiÕng cêi víi con ngêi còng lµ mét tÊt yÕu biÓu hiÖn niÒm vui sèng, lµ lÏ tù nhiªn nhi nhiªn. Con ngêi cµng thuÇn ph¸c, hån nhiªn bao nhiªu, tiÕng cêi cµng trong s¸ng, hån nhiªn bÊy nhiªu. §ã lµ mét trong b¶y thø t×nh c¶m phæ qu¸t nhÊt cña con ngêi nh©n lo¹i ¸i, è, hØ, né, bi, hoan, l¹c. Con ngêi cã miÖng cã m«i, khi buån th× khãc, khi vui th× cêi. Tuy nhiªn, còng cã khi cêi mµ kh«ng vui, khãc mµ kh«ng buån, thËm chÝ ngîc l¹i : KhÊp nh n÷ tö vu quy nhËt TiÕu tù v¨n nh©n l¹c ®Ö thêi. (Khãc nh c« g¸i vu quy Cêi nh anh kho¸ háng thi mÊt hån.) Ho®c : Ngåi buån l¹i tr¸ch «ng xanh Khi vui muèn khãc buån tªnh l¹i cêi. ( NguyÔn C«ng Trø ) TiÕng cêi vui t¬i, s¾c s¶o lµm cho tinh thÇn con ngêi s¶ng kho¸i, trong s¸ng tèt lµnh, gióp con ngêi l¹c quan yªu ®êi, ta sÏ kh«ng t×m thÊy ý nghÜa chÝnh trÞ t tëng x· héi trong nh÷ng truyÖn cêi d©n gian §ªm th¸ng n¨m bµ n»m ch¼ng nh¾p, Tay ¶i tay ai, trong mét sè vai hÒ trong chÌo s©n ®×nh, trong ca dao trµo léng còng cã nh÷ng bµi : Nöa ®ªm gµ g¸y canh ba Vî t«i con g¸i ®µn bµ n÷ nhi

40

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Trong tranh d©n gian §«ng Hå còng cã nh÷ng t¸c phém thÓ hiÖn tiÕng cêi nµy, (Cã nhµ nghiªn cøu xÕp vµo tiÕng cêi trµo léng, nh bøc Ngöa v¸y høng dõa víi c©u th¬ : Khen ai ngöa v¸y høng dõa §Êy trÌo, ®©y høng cho võa lßng nhau) TiÕng cêi nµy cßn xuÊt hiÖn trong hÒ kÞch Ph¸p thêi Trung cæ. ( xin xem LÞch sö s©n khÊu thÕ giíi NXB V¨n ho¸ Hµ Néi 1975). TiÕng cêi kh«i hµi lµ mét thø thÓ dôc trÝ tuÖ, cêi cho vui cöa vui nhµ, t« ®iÓm cho cuéc sèng, nh mét nhµ khoa häc trªn b¸o TiÒn Phong sè 2319 cho biÕt : Mçi lÇn cêi ngêi ta kÐo dµi tuæi thä thªm n¨m phót. Heghen trong Mü häc ®Þnh danh lµ tiÕng cêi yªu ®êi. Tæ tiªn ta thËt lµ nh÷ng ngêi nghÖ sÜ t¹o h×nh cho tiÕng cêi ViÖt Nam. T¹o cho tiÕng cêi ta bao nhiªu lµ bãng d¸ng vµ cã c¶ mét c¸i g× nh lµ mét biªn chÕ ®Çy ®ñ thang bËc vÒ tiÕng cêi (CÇn cêi - NguyÔn Tu©n). Thêi nguyªn thuû víi tÝn ngìng phån thùc, víi t duy ma thuËt, t« tem gi¸o, víi c¸i nh×n thÇn nh©n nhÊt thÓ, thiªng - tôc cã sù ph©n chia cha râ rÖt, cã thÓ coi r»ng thiªng tôc thèng nhÊt, trong thiªng cã tôc, trong tôc cã thiªng. TÝn ngìng phån thùc t«n thê sinh thùc khÝ nam vµ n÷ ®Ó cÇu mong mäi vËt sinh s«i n¶y në nh©n khang vËt thÞnh. ë di chØ Phïng Nguyªn , c¸ch ®©y chõng 4.000 n¨m cßn l¹i mét pho tîng ®¸ cao 3,6cm, th©n thÓ thon dµi, m®t tr¸i xoan, mòi th¼ng m¾t lµ hai lç nhá, hai tay tîng bÞ lîc bá, bé phËn sinh dôc ®îc nhÊn m¹nh. Tîng ®¸ ®µo thÊy ë di chØ V¨n §iÓn thuéc thiªn niªn kû I (tríc c«ng nguyªn) lµ tîng ngêi ®µn «ng cã bé phËn sinh dôc rÊt to. Trªn n¾p th¹p ®ång §µo ThÞnh ë Yªn B¸i cã niªn ®¹i thÕ kû V tríc c«ng nguyªn, xung quanh ng«i sao m®t trêi mêi hai c¸nh lµ bèn ®«i nam n÷ giao hîp. §Õn thÕ kû XVII, trªn mét bøc phï ®iªu cña ®×nh Hng Léc Nam §Þnh cßn kh¾c c¶nh ngêi ®µn «ng sê vó c« g¸i ngåi lßng. Mét sè ng«i ®×nh ë Qu¶ng Ninh ë thÕ kû XVIII, XIX l¹i ch¹m c¶nh ®ua thuyÒn, ®¸nh vËt, chäi gµ, ®®c biÖt lµ c¶nh phô n÷ ®ang t¾m. ChÕ Lan Viªn b»ng c¸i nh×n b¸c häc ®· viÕt bµi tø tuyÖt Ngêi thî ch¹m : §©u v¬ng triÒu ®©u lµ M¹c, ®©u lµ Lª Cßn l¹i ®©y ngêi t¾m trÇn trªn thí gç NÐt dao ch¹m quªn mÊt mÆt rång vua chóa ChØ ®Ó l¹i hoa ngêi vµ mét l¸ sen che. Huy CËn cßn viÕt thËt thµ h¬n: ChÞ em t¾m hå sen Tr¸nh th»ng quan d©m ®·ng Mét chÞ tay h¸i liÒn L¸ sen, lµm l¸ ch¾n. C¸c «ng ®· kh«ng gi¶i m· ®îc triÕt lý cña tÝn ngìng phån thùc trong bøc phï ®iªu trªn. Thùc ra ®ã lµ sù b¶o lu cña tÝn ngìng phån thùc trong thêi chuyªn chÕ. Ngêi ta ®· ®a nh÷ng yÕu tè th«ng tôc vµo trong mét kh«ng gian thiªng. Râ nhÊt lµ trong c¸c lÔ héi d©n gian. Tôc ríc nâ nêng ë lµng §øc B¸c VÜnh Phó : ngêi ta lÊy khóc gç v«ng lµm nâ (d¬ng vËt) mo cau lµm nêng (©m vËt) do trai t©n g¸i trinh cÇm ríc. Sau mçi c©u h¸t “tinh, tinh, tinh, phoäc”, nâ vµ nêng l¹i dÝ vµo nhau. Tan ríc, nâ nêng ®îc tung ra cho mäi ngêi cíp. Ai cè cíp ®îc th× sÏ ®îc nhiÒu may m¾n trong c¶ n¨m.(2).

41

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

Trong Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt do V¨n T©n chñ biªn còng gi¶i thÝch tõ nân nêng : Tõ chØ vËt lµm b»ng gç, tîng trng d¬ng vËt (nân) vµ ©m hé (nêng) do nh©n d©n miÒn DÞ NËu vµ Khóc L¹c (Phó Thä) xa lµm ra ®Ó ríc thÇn. Khi ríc nh÷ng ngêi khiªng kiÖu võa di võa h¸t: Ba m¬i s¸u c¸i nân nêng, c¸i ®Ó ®Çu giêng c¸i ®Ó ®Çu tay. Khi kiÖu ®Õn chç thê thÇn, ngêi ta tung nân vµ nêng cho mäi ngêi cíp, con trai cíp ®îc nêng, con g¸i cíp ®îc nân lµ ®iÒm tèt. Ba m¬i s¸u c¸i nân nêng thµnh ng÷ dïng ®Ó nãi mØa nh÷ng ngêi ®ßi hái nh÷ng ®iÒu qu¸ ®¸ng(4). Cã lÏ líp phñ v¨n ho¸ b¸c häc qu¸ dµy khiÕn c¸c so¹n gi¶ kh«ng nh×n thÊy tÝn ngìng, v¨n ho¸, triÕt lý phån sinh phån thùc ®îc b¶o lu trong tõ nân nêng. Tôc trång c©y g¹o, c©y ®a, c©y ®Ò ë nh÷ng kh«ng gian thiªng ë nhiÒu lµng x· ViÖt Nam xa còng l¹i lµ mét dÊu vÕt cña tÝn ngìng phån thùc. §©y lµ nh÷ng c©y thiªng. Nguån gèc s©u xa bëi t¹i chóng rÊt dÔ sèng vµ sèng rÊt l©u. §Õn nay chØ cßn l¹i ý nghÜa thiªng trong c©u: ThÇn c©y ®a, ma c©y g¹o, có c¸o c©y ®Ò. ý nghÜa phån thùc, g¾n kÕt thiªng - tôc cßn b¶o lu dÊu vÕt ngay trong ng«n ng÷ suång s· th«ng tôc hµng ngµy lµ lêi nãi tôc, nh÷ng bµi chöi d©n gian (NguyÔn C«ng Hoan ®· chó ý tíi ý nghÜa ng«n ng÷ häc cña hiÖn tîng nµy) §©y lµ mét bµi chöi mÊt gµ : Mµy quÌ mµy quÆt, mµy b¾t con gµ nhµ tao, mµy hao x¬ng sèng, mµy chèng gËy tre, mµy ra ®Çu hÌ, mµy nghe tao chöi: Con gµ, nã ë nhµ tao nã lµ con gµ, nã vÒ nhµ mµy nã lµ con có con c¸o, nã thµnh thÇn nanh ®á má, nã mæ m¾t con c¸i, hä hµng hang hèc tèc r·nh nhµ mµy, nã ®µo m¶ «ng bµ «ng v¶i, cao t»ng tæ tØ, tö t«n h«n tÕ, cöu téc nhµ mµy. Bí qu©n b¾t gµ ¬i, mµy uèng m¸u l... bµ ...”. Ngµy nay chØ cßn thÊy ®©y lµ mét hiÖn tîng v« v¨n ho¸, ph¶n v¨n ho¸. Chóng t«i muèn nãi tíi tiÕng cêi theo nguyªn lý lÔ héi gi¶ trang Carvanal, mét trong nh÷ng luËn ®iÓm hÕt søc quan träng trong c«ng tr×nh TiÕng cêi Rabelais vµ v¨n ho¸ trµo tiÕu d©n gian cña Mikhailoviks Bakhtin: MÊy lêi s¬ bé vÒ b¶n chÊt phøc t¹p cña tiÕng cêi héi c¶i trang. Tríc hÕt, ®ã lµ tiÕng cêi héi hÌ. NghÜa lµ ®ã kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n øng c¸ nh©n ®èi víi mét hiÖn tîng nùc cêi” c¸ biÖt (riªng lÎ) nµo ®ã. TiÕng cêi héi c¶i trang, thø nhÊt mang tÝnh toµn d©n (tÝnh toµn d©n nh chóng t«i ®· nãi, chÝnh lµ thuéc vÒ b¶n chÊt cña héi c¶i trang), ë ®©y mäi ngêi ®Òu cêi, ®ã lµ “tiÕng cêi mØa nh©n gian”, thø hai, nã mang tÝnh phæ qu¸t, nã nh»m vµo mäi thø vµ mäi ngêi (trong ®ã cã c¶ nh÷ng ngêi tham gia héi c¶i trang) c¶ thÕ giíi ®Òu nùc cêi ®Òu ®îc tri gi¸c vµ khai th¸c ë b×nh diÖn trµo tiÕu cña nã, ë tÝnh t¬ng ®èi ®Çy vui nhén cña nã; thø ba vµ cuèi cïng tiÕng cêi Êy mang tÝnh hai chiÒu : nã võa vui nhén, hoan hØ, võa nh¹o b¸ng, chÕ giÔu, nã võa phñ ®Þnh, võa kh¼ng ®Þnh, võa khai tö, võa khai sinh(5) . Bakhtin gi¶i thÝch vÒ sù phñ ®Þnh, h¹ bÖ, trong tiÕng cêi hai chøc n¨ng nh sau : Sù h¹ thÊp vµ h¹ bÖ c¸i cao siªu (...) “phÇn trªn” vµ phÇn “díi” ë ®©y (chñ nghÜa hiÖn thùc nghÞch dÞ) cã ý nghÜa tuyÖt ®èi, ý nghÜa t« p« nghiªm

42

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

ngÆt. “PhÇn trªn” lµ trêi, “phÇn díi” lµ ®Êt, mÆt ®Êt th× võa lµ yÕu tè thu hót (huyÖt, bông) võa lµ yÕu tè s¶n sinh vµ t¸i sinh (lßng mÑ). ý nghÜa t« p« cña “phÇn trªn” vµ “phÇn díi” ë b×nh diÖn vò trô lµ nh thÕ. Cßn ë b¶n th©n b×nh diÖn th©n x¸c, mµ b×nh diÖn nµy kh«ng n¬i nµo gi¸n c¸ch râ rÖt, víi b×nh diÖn vò trô, th× “phÇn trªn” lµ mÆt (®Çu) phÇn díi lµ c¸c c¬ quan sinh dôc, bông vµ ®Ýt (...) h¹ thÊp ë ®©y cã nghÜa lµ kÐo s¸t xuèng ®Êt, lµm cho hoµ nhËp víi ®Êt nh mét nh©n tè võa thu hót, l¹i võa sinh s¶n. H¹ thÊp tøc lµ cïng mét lóc võa h¹ huyÖt võa gieo h¹t, lµ võa giÕt chÕt ®Ó l¹i sinh ra tèt ®Ñp h¬n vµ phong phó h¬n. H¹ yÕt còng cã nghÜa lµ lµm cho s¸p l¹i víi ®êi sèng cña c¸i th©n x¸c “phÇn díi”, ®êi sèng cña bông vµ c¸c c¬ quan sinh dôc, vµ nh thÕ lµ víi nh÷ng ho¹t ®éng nh giao hîp, thô thai, chöa ®Î , ¨n uèng, phãng uÕ. H¹ yÕt ®µo huyÖt th©n x¸c cho sù ra ®êi míi. V× thÕ nã kh«ng chØ cã ý nghÜa tiªu diÖt, phñ ®Þnh, mµ cßn cã c¶ ý nghÜa tÝch cùc, ý nghÜa t¸i sinh . Nã hai chiÒu, nã cïng mét lóc võa phñ ®Þnh, võa kh¼ng ®Þnh. Ngêi ta kh«ng ®¬n thuÇn vøt ®Èy xuèng vùc, xuèng n¬i h v«, xuèng n¬i tuyÖt ®èi triÖt tiªu - kh«ng , ngêi ta vøt ®Èy, ®¸nh ®æ xuèng c¸i “phÇn díi” lu«n lu«n sinh s«i n¶y në, n¬i diÔn ra sù thô thai vµ sinh në míi, n¬i mäi vËt ®Òu t¨ng trëng dåi dµo (...), “phÇn díi” ®ã lµ lßng ®Êt s¶n sinh vµ lßng th©n x¸c, c¸i phÇn díi lu«n lu«n thô thai (6)[4; 176-177]. VÒ ý nghÜa cña nh÷ng lêi nãi tôc, nh÷ng c©u chöi th× tõ xa xa, Bakhtin còng chØ ra r»ng : Nh÷ng c©u chöi rña nh “§.m .mµy” (víi tÊt c¶ mäi biÕn tíng cña nã) hay nh÷ng c©u thµnh ng÷ nh “ Øa vµo ...” h¹ thÊp ngêi bÞ m¾ng chöi (...) tøc lµ vøt ®Èy nã xuèng c¸i phÇn díi th©n x¸c cã ý nghÜa t« p« tuyÖt ®èi, xuèng dßng c¸c c¬ quan sinh dôc, sinh s¶n, xuèng huyÖt th©n x¸c ( hay lµ ©m phñ th©n x¸c ) ®Ó chÕt ®i vµ sèng l¹i. Nhng ë nh÷ng c©u chöi rña hiÖn nay hÇu nh kh«ng cßn l¹i tÝ g× cña c¸i ý nghÜa hai chiÒu t¸i sinh xa kia ngoµi sù phñ ®Þnh s¹ch tr¬n, sù th« bØ tr¬ trÏn vµ tho¸ m¹ thuÇn tuý”. (...) ë chóng (nh÷ng c©u chöi hiÖn nay - chóng t«i thªm) dêng nh vÉn cßn thoi thãp mét ký øc m¬ hå vÒ nh÷ng luËt tù do trong héi c¶i trang xa kia vµ vÒ c¸i lÏ ph¶i héi hÌ xa kia. VÊn ®Ò nghiªm tóc vÒ søc sèng kh«ng thÓ triÖt tiªu ë chóng trong sinh ho¹t ng«n ng÷ thùc chÊt vÉn cha ®îc ®Æt ra(7) Chóng ta cã thÓ thÊy tiÕng cêi h¹ bÖ c¸i cao siªu ngay trong ca dao d©n ca : S¸ng ngµy em ®i h¸i chÌ GÆp th»ng ph¶i giã nã ®Ì em ra Em van em l¹y nã vÉn ch¼ng tha Nã ®Ì em xuèng, nã ®ót c¸i “m¶ cha” nã vµo §ót vµo nã síng lµm sao H«m sau em l¹i lªn cao h¸i chÌ Ho®c : S¸ng tr¨ng em tëng tèi trêi Em ngåi em ®Ó c¸i “sù ®êi” em ra “Sù ®êi” b»ng c¸i l¸ ®a §en nh mâm chã chÐm cha” sù ®êi”

43

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

TiÕng cêi Êy thÊm ®îm trong h×nh tîng ThÞ Mµu cña chÌo s©n ®×nh, trong c¸c lêi tho¹i ë mµn ThÞ Mµu lªn chïa : - Tróc xinh tróc mäc ®Çu ®×nh Em xinh em ®øng mét m×nh ch¼ng xinh. - Cau non tiÖn chòm lßng ®µo TrÇu tªm c¸nh phîng thiÕp trao tay chµng. - ThÇy nh t¸o rông s©n ®×nh Em nh g¸i dë ®i r×nh cña chua. - Giã xu©n ®¸nh tèc c¸i d¶i yÕm ®µo Anh tr«ng thÊy o¶n sao ch¼ng vµo mµ th¾p h¬ng. Ho®c : - L¼ng l¬ chÕt còng ch¼ng mßn ChÝnh chuyªn còng ch¼ng s¬n son ®Ó thê . Trong c©u ®è thanh gi¶ng tôc : Mói bëi, h¹t bßng. L¸ v«ng, rÔ Êu. XÊu th× thËt xÊu. Ai còng muèn xem. Nãi ®Õn th× thÌm . B¶o ¨n th× giËn. Khi con ngêi bíc khái thêi d· man, khi c¸c t«n gi¸o lín xuÊt hiÖn vµ thèng ngù ®êi sèng tinh thÇn nh©n lo¹i, tiÕng cêi hai chøc n¨ng, tiÕng cêi lìng trÞ, bÞ lèi t duy ph©n tÝch, lµm mê nh¹t dÇn. Ngêi ta ph©n biÖt, c« lËp gi÷a tôc vµ thiªng, thÊp hÌn vµ cao quý, phi chÝnh thèng vµ chÝnh thèng, cît nh¶ vµ trang nghiªm, sang träng vµ thÊp hÌn ... V× vËy tiÕng cêi dêng nh v¾ng bãng trong v¨n ch¬ng cña nhµ Nho chÝnh thèng nhng nã vÉn ®îc b¶o lu trong ®êi sèng, trong folklore. C¸c nhµ mÜ häc ®· ph¸t hiÖn ra c¸i hµi nh mét ph¹m trï mü häc. TiÕng cêi hµi híc ®îc bËt ra khi ngêi ta kh¸m ph¸ ®îc mét m©u thuÉn ®®c biÖt. §ã lµ biÓu hiÖn cña sù chiÕn th¾ng vÒ m®t trÝ tuÖ. ë ph¬ng §«ng, c¸i hµi vÉn kh«ng ®îc chó ý, nã kh«ng n»m trong trêng thém mü Nho gi¸o. ë ph¬ng T©y, Arixt«t trong Thi häc, coi b¶n chÊt cña c¸i hµi g¾n víi m©u thuÉn gi÷a c¸i xÊu vµ c¸i ®Ñp. Kant nhµ triÕt häc, mü häc duy t©m §øc coi m©u thuÉn gi÷a c¸i cao thîng vµ c¸i thÊp hÌn lµ b¶n chÊt cña c¸i hµi. Hªghen cho ®ã lµ m©u thuÉn gi÷a h×nh tîng vµ ý niÖm. SÐcnsepxki cho r»ng: C¸i hµi kÞch x¶y ra khi h×nh tîng lÊn ¸t ý niÖm, tøc c¸i hµi lµ sù trèng rçng mµ tÝnh hoµn toµn v« nghÜa ë bªn trong ®îc che ®Ëy bëi mét néi dung ý nghÜa thËt (c¸i thïng rçng l¹i kªu to). Becx«ng cho ®ã lµ m©u thuÉn gi÷a c¸i m¸y mãc vµ c¸i sinh ®éng. M¸c trong Gãp phÇn vµo viÖc phª ph¸n triÕt häc vÒ ph¸p quyÒn cña Hªghen cho r»ng : LÞch sö hµnh ®éng ®Õn n¬i ®Õn chèn vµ khi ®a xuèng må mét h×nh th¸i x· héi ®· giµ cçi th× lÞch sö tr¶i qua rÊt nhiÒu giai ®o¹n, giai ®o¹n cuèi cïng cña mét h×nh th¸i lÞch sö toµn thÕ giíi lµ tÊn hµi kÞch cña nã ... V× sao

44

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

lÞch sö l¹i diÔn ra theo tiÕn tr×nh nh thÕ? §iÒu ®ã cÇn ®Ó cho loµi ngêi vøt bá qu¸ khø mét c¸ch vui vÎ(8) . Theo B«riep nhµ mÜ häc Nga næi tiÕng th× c¸i hµi kÞch ®îc n¶y sinh do m©u thuÉn trong b¶n th©n hiÖn thùc, c¸i cêi lµ mét h×nh thøc phª ph¸n ®®c biÖt, cã s¾c th¸i c¶m xóc, lµ mét h×nh th¸i phª ph¸n cã tÝnh thém mü, khi ph¸t hiÖn ra m©u thuÉn gi÷a l«- gÝc ®êi sèng vµ ho¹t ®éng kh«ng phï hîp víi nã. C¸i hµi kÞch lµ ngêi chÞ xinh ®Ñp duyªn d¸ng cña c¸i ®¸ng buån cêi. Nh vËy tiÕng cêi bËt ra khi con ngêi ta kh¸m ph¸ ra m©u thuÉn gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn tîng, gi÷a néi dung bªn trong vµ biÓu hiÖn bªn ngoµi, tiÕng cêi nµy bao giê còng mang ý nghÜa x· héi ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Trong ph¹m trï c¸i hµi, thêng cã hai cÊp ®é : hµi híc gi¶n ®¬n (buån cêi, cêi vui) vµ c¸i hµi híc phøc t¹p, c¸i hµi lµ mét trêng hîp riªng cña c¸i cêi. Tõ ®ã cã thÓ thÊy c¸i hµi ®îc chia ra : c¸i kh«i hµi vµ c¸i hµi trµo phóng, c¸i hµi trµo phóng ®¶ kÝch. C¸i kh«i hµi xuÊt hiÖn trong truyÖn Tay ¶i, tay ai, trong c¸c c©u ca dao -Chång cßng lÊy vî còng cßng N»m ph¶n th× chËt, n»m nong th× võa. -Chång hen lÊy vî còng hen §ªm n»m cß cö nh kÌn thæi ®«i. -Chång quÌ lÊy vî kiÔng ch©n Nu«i ®îc th»ng ë ®øt g©n còng quÌ. Hay c©u chuyÖn Chång gï lÊy vî søt m«i , Võa tøc võa tøc cêi ... c¸i hµi trµo phóng cã ®èi tîng lµ thãi h tËt xÊu cña con ngêi nãi chung, cã thÓ lÊy trong c¸i truyÖn cêi Con r¾n vu«ng, Cìi ngçng mµ vÒ, NhÊt bªn träng nhÊt bªn khinh, QuÇn Èm, ¤ hay nhØ ! ¤ tµi nhØ !, Mêi b¸c x¬i ngäc... , Th¬m råi l¹i thèi v.v... C¸i hµi trµo phóng ®¶ kÝch thêng ®¸nh vµo bän thèng trÞ, nh÷ng tÇng líp ¨n trªn ngåi trèc trong chÕ ®é chuyªn chÕ. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn, truyÖn tiÕu l©m, truyÖn Tr¹ng Quúnh, Tr¹ng Lîn l¹i ra ®êi trong giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII nöa ®Çu thÕ kû XIX. §©y lµ giai ®o¹n mµ chÕ ®é chuyªn chÕ béc lé nhiÒu nÐt b¶n chÊt xÊu xa, ®éc ¸c, v« ®¹o ®øc ... nhÊt trong lÞch sö chÕ ®é chuyªn chÕ ViÖt Nam : vua chóa, quan l¹i, thÇy ®å, thÇy bãi, thÇy cóng, thÇy lang, s s·i... thùc tÕ ®· lµm nhôc quan niÖm chÝnh thèng vÒ nh÷ng lo¹i ngêi nµy. ChÝnh chóa TrÞnh ®· ra lÖnh kh«ng ®îc truyÒn b¸ thø “yªu th”, “yªu ng«n” nµy. Nhng nã vÉn lu truyÒn trong ký øc d©n gian. B¶n chÊt thËt cña «ng vua ®îc phª ph¸n quyÕt liÖt trong chuyÖn Diªm v¬ng xö kiÖn , Chóa tham ¨n ... ®îc ®¶ kÝch m¹nh mÏ trong c¸c chuyÖn : Mãn ¨n mÇm ®¸, C©y nhµ l¸ vên, §µo trêng thä, Ngo¹ s¬n v.v... “C«ng lý” cña lµng x· ViÖt Nam thêi xa ®îc lËt téy víi mét søc m¹nh nghÖ thuËt tuyÖt vêi trong mµn lµng ¨n kho¸n”ë vë chÌo d©n gian Quan ¢m ThÞ KÝnh. C«ng lý n»m trong tay ®å ®iÕc, h¬ng c©m, lý mï vµ x· trëng nªn míi cã oan ThÞ KÝnh. 3.TiÕng cêi trong th¬ N«m truyÒn tông Hå Xu©n H¬ng, cã ®Çy ®ñ c¸c cung bËc cña tiÕng cêi nh©n lo¹i. §ã lµ sù giao thoa, xuyªn thÊm hoµ quyÖn gi÷a tiÕng cêi folklore vµ v¨n ho¸ b¸c häc. Hå Xu©n H¬ng ®· t¹o ra mét m« thøc nghÖ thuËt vÒ con ngêi lÖch chuén, lµm lung lay nh÷ng tÝn ®iÒu ®· trë

45

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh LÇn thø NhÊt

thµnh c«ng thøc, chÕt cøng vÒ con ngêi trong quan niÖm Nho gi¸o. C¸c gi¸ trÞ ®· thµnh ®Þnh luËn vÒ vua, chóa, anh hïng, qu©n tö, v¨n nh©n tµi tö, s s·i, thiªn nhiªn,... ®Òu ®îc ®em ra bµn l¹i, ®Þnh gi¸ l¹i trªn c¬ së mét tÝn ngìng, mét triÕt lý, mét mü häc phån thùc. Thùc tÕ cuéc sèng buéc ngêi ta ph¶i bµn l¹i c¸c gi¸ trÞ ®· trë thµnh ®Þnh luËn bÊt biÕn. ¤ng vua chuyªn chÕ ®¬ng thêi kh«ng cßn lµ nh÷ng minh qu©n mµ mang d¸ng dÊp cña nh÷ng h«n qu©n v« ®¹o. Lª Uy Môc (1504 – 1509) thÝch uèng rîu, hay giÕt ngêi, hiÕu s¾c…, giÕt h¹i ngêi t«n thÊt, ngÇm giÕt tæ mÉu (bµ néi)…, tr¨m hä o¸n giËn, ngêi ®êi gäi lµ quû v¬ng(9). Lª T¬ng Dùc (1509 – 1516) giÕt ngêi t«n thÊt…, gian d©m víi vî lÏ cña cha…, xa hoa d©m dôc qu¸ ®é, h×nh ph¹t thuÕ kho¸ nÆng nÒ…(10), ®Õn nçi sø gi¶ Trung Hoa lµ Ph¹m Hi T¨ng ®· gäi y lµ vua lîn. Lª Chiªu T«ng (1516 – 1522) thay Lª T¬ng Dùc chØ lµ mét «ng vua bï nh×n “quyÒn bÝnh kh«ng ë trong tay m×nh, trong nghe lêi xiÓm nÞnh gian tr¸, ngoµi say mª s¨n b¾n chim mu«ng, ngu tèi kh«ng biÕt g×, ¬ng ng¹nh tù phô… ®Õn nçi bÞ M¹c §¨ng Dung giÕt…(11). §Õn Lª Chiªu Thèng th× trë thµnh ph¶n ®éng b¸n níc, Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ qua lêi mét cung nh©n ®· nhËn xÐt r»ng: níc ta tõ khi cã vua ®Õn giê cha cã «ng vua nµo hÌn h¹ ®Õn nh vËy. Hå Xu©n H¬ng nh×n con ngêi ë mét hÖ quy chiÕu míi : con ngêi víi nh÷ng niÒm vui trÇn thÕ b¶n n¨ng lµnh m¹nh. Con ngêi võa cã nh÷ng gi¸ trÞ ®éc lËp tù th©n cao quý, kh«ng g× thay thÕ ®îc cña c¸ nh©n, cña b¶n ng· tù nhiªn, cña phÇn “con” ®· ®îc “ngêi ho¸”, ®ång thêi ®ã còng lµ nh÷ng gi¸ trÞ siªu c¸ nh©n, gi¸ trÞ chñng lo¹i kh«ng g× thay thÕ ®îc cña cuéc sèng céng ®ång, vÒ nh÷ng nhu cÇu b¶n n¨ng. Th¸i qu¸ bÊt cËp, th¬ Hå Xu©n H¬ng l¹i thiÕu ®i nh÷ng kh¸t väng tinh thÇn lín lao mang tÇm kÝch vò trô cña nh÷ng t×nh c¶m céng ®ång. MÉu h×nh mét con ngêi lý tëng theo chóng t«i ph¶i khæng lå trong nh÷ng t×nh c¶m c«ng d©n, trong nghÜa chung: H÷u th× trùc thíng c« phong ®Ønh NhÊt khiÕu trêng thanh hµn th¸i h . (D¬ng kh«ng Lé - Ng«n hoµi) Nam nhi tù h÷u xung thiªn chÝ Hu híng Nh Lai hµnh xø hµnh . (Qu¶ng Nghiªm- Hu híng Nh Lai) TrÝ chñ h÷u hoµi phï ®Þa trôc TÈy binh v« lé v·n thiªn hµ... (§®ng Dung - C¶m hoµi) Vµ ®ã lµ con ngêi : Hoµnh sãc giang san c¸p kû th©u Tam qu©n tú hæ khÝ th«n Ngu Nam nhi vÞ liÔu c«ng danh tr¸i Tu thÝnh nh©n gian thuyÕt Vò hÇu. (Ph¹m Ngò L·o - ThuËt hoµi) Con ngêi nh TriÖu Trinh N¬ng tõng tuyªn bè :

46

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

T«i muèn ®¹p c¬n sãng m¹nh, chÐm c¸ k×nh ë biÓn §«ng... ®ång thêi còng ph¶i lµ con ngêi biÕt uèng c¹n nh÷ng niÒm vui, nh÷ng kho¸i l¹c trÇn thÕ mµ trêi ®Êt, tù nhiªn ®· ban t®ng cho nã. Con ngêi ph¶i biÕt sèng hÕt m×nh c¶ trong nghÜa chung lÉn t×nh riªng. TiÕng cêi trong th¬ Hå Xu©n H¬ng mang l¹i cho hÖ thèng ®Ò tµi, chñ ®Ò, h×nh tîng c¬ b¶n trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña m×nh mét mµu s¾c thém mü míi, tríc ®ã cha tõng cã mµ sau ®ã còng kh«ng cã mét hiÖn tîng v¨n häc nµo ngang tÇm. C¸c h×nh tîng nghÖ thuËt c¬ b¶n trong th¬ N«m truyÒn tông lu«n lu«n ®a nghÜa, bÊt cø bµi th¬ nµo còng én hiÖn mét líp nghÜa phån thùc tµi hoa, hÊp dÉn. Mçi h×nh tîng th¬ cña Hå Xu©n H¬ng thêng mang nh÷ng nÐt nghÜa sau ®©y : Líp nghÜa têng minh, nghÜa ph« ra, nghÜa hiÓn hiÖn trong tõng con ch÷ ,thêng ®îc thÓ hiÖn ë tªn c¸c bµi th¬ : C¸i qu¹t (I, II) C¸i giÕng níc, Hang C¾c cí, Trèng thñng, §ång tiÒn hoÎn, Hang Th¸nh ho¸, §éng H¬ng tÝch, T¸t níc, ThiÕu n÷ ngñ ngµy, Kh«ng chång mµ chöa, Khãc Tæng Cãc, Khãc «ng Phñ VÜnh Têng, Dç ngêi ®µn bµ chång chÕt, Tù t×nh (I, II, III), Bìn bµ lang khãc chång, Mêi trÇu v.v... Líp nghÜa phån thùc, nghÜa ngÇm, nghÜa hµm én : chØ sinh thùc khÝ nam n÷, th©n thÓ ngêi phô n÷, hµnh ®éng tÝnh giao, thêi ®iÓm tÝnh giao ... Líp nghÜa t©m t×nh x· héi mang kh¸t väng, triÕt lý nh©n sinh vÒ th©n phËn con ngêi ®®c biÖt lµ th©n phËn ngêi phô n÷ víi nh÷ng kh¸t väng ch¸y báng vÒ h¹nh phóc løa ®«i mang tÝnh phån vinh phån thùc, nghiªng vÒ nh÷ng khao kh¸t b¶n n¨ng mang tÝnh ngêi. Tríc sau hiÖn tîng Hå Xu©n H¬ng, th¬ lÊp löng ®a nghÜa kh«ng ph¶i kh«ng cã : th¬ Ly tao, §êng - Tèng, NguyÔn Tr·i, Lª Th¸nh T«ng, NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn Du, NguyÔn KhuyÕn, Tó X¬ng, ChÕ Lan Viªn, Hµn M¹c Tö, NguyÔn BÝnh... Nhng sù lÊp löng ®a nghÜa kiÓu Hå Xu©n H¬ng vÉn lµ ®éc nhÊt v« nhÞ trong lÞch sö v¨n häc d©n téc, trong v¨n häc khu vùc §«ng ¸ vµ cã thÓ nãi trong v¨n häc thÕ giíi còng hiÕm cã hiÖn tîng nµy. TiÕng cêi ®éc ®¸o trong th¬ Hå Xu©n H¬ng khiÕn ta kh«ng thÓ xÕp hiÖn tîng v¨n häc nµy ®ång h¹ng víi tiÓu thuyÕt Kim B×nh Mai, Nhôc bå ®oµn... trong v¨n häc Trung Quèc. §oµn Lª Giang vµ Vò Xu©n H¬ng gäi Rub«k« So mét nhµ th¬ NhËt B¶n lµ Hå Xu©n H¬ng cña NhËt B¶n. ChØ cÇn ®äc mÊy c©u cña t¸c gi¶ NhËt còng sÏ thÊy sù kh«ng chÝnh x¸c trong nhËn ®Þnh cña hai «ng: Mét lÇn n÷a ngíc lªn - t«i lít b»ng m«i - Kh¾p ngêi em ©u yÕm. Mét con Ðn mong manh run rÈy - Vôt tho¸ng nhanh. Vøt Kim«n« sang bªn - Em ngåi xuèng lßng thuyÒn. Chèng sµo t«i rêi bÕn. B¬i m·i vÒ tËn xa - Ngò Hå l« nh« ®¶o. Ai g©y nªn nh÷ng trËn chiÕn hung tµn - Ai kh¬i ra c¬n thÞnh né qu©n v¬ng - T«i h«n lªn ®ïi c« g¸i - §«i hµi t¬ thÉm l¹i - Tõ nh÷ng giät s¬ng(12). TiÕng cêi tÝch hîp v¨n ho¸, lìng trÞ võa huû diÖt, võa t¸i t¹o trªn c¬ së nh÷ng ¸m ¶nh phån thùc, trªn c¬ së mét tÝn ngìng phån thùc, t¹o ra ë hiÖn tîng Hå Xu©n H¬ng mét thÓ th¬ N«m §êng luËt ®éc ®¸o. Nã cho phÐp Hå Xu©n H¬ng nh×n thÓ lo¹i nµy kh«ng gièng bÊt cø lo¹i h×nh t¸c gi¶ nµo ®· vµ sÏ cã trong lÞch sö v¨n häc Trung ®¹i vµ HiÖn ®¹i ViÖt Nam. Hå Xu©n H¬ng ®·

47

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

chuyÓn ho¸, c¶i ho¸ linh hån cña thÓ th¬ §êng luËt tõ mét thÓ lo¹i cung ®×nh mang n®ng tÝnh chÊt quy ph¹m, kiÓu c¸ch quý téc, thµnh mét thÓ th¬ mang tÝnh d©n chñ ho¸, cã thÓ dïng ®Ó viÕt vÒ nh÷ng ®Ò tµi thuéc mu«n m®t ®êi thêng. Hå Xu©n H¬ng ®· xo¸ bá khu vùc cÊm kþ cña th¬ N«m §êng luËt ë møc triÖt ®Ó nhÊt. ThÓ th¬ nµy díi tµi n¨ng phi thêng Hå Xu©n H¬ng ®· bõng lªn mét sinh khÝ míi. Nã chøng tá thÓ th¬ nµy cha bÞ l·o ho¸, cha bÞ ®µo th¶i. §iÒu nµy khiÕn chóng t«i liªn tëng tíi sù kiÖn sau ®©y trong lÞch sö triÕt häc: Vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX khi c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn kh¸m ph¸ ra r»ng : ho¸ ra nguyªn tö cha ph¶i lµ phÇn tö nhá nhÊt cña vËt chÊt, trong cÊu tróc nguyªn tö cßn cã h¹t nh©n (pr«t«n) vµ c¸c ®iÖn tö (electron). Tríc ph¸t hiÖn nµy cña khoa häc, nhiÒu nhµ triÕt häc hoang mang cho r»ng nguyªn tö mÊt ®i, vËy vËt chÊt còng mÊt ®i. Lóc Êy chÝnh Lª-nin ®· chØ ra r»ng : kh«ng ph¶i vËt chÊt mÊt ®i, mµ chØ mÊt ®i mét quan niÖm sai lÇm vÒ vËt chÊt. T¬ng tù nh vËy, cã thÓ nãi r»ng : víi hiÖn tîng th¬ N«m truyÒn tông Hå Xu©n H¬ng thÓ lo¹i th¬ §êng luËt nãi chung, th¬ N«m §êng luËt nãi riªng cha thÓ chÕt. Cã ch¨ng lµ thiÕu nh÷ng tµi n¨ng ®Ých thùc nh×n thÊy kh¶ n¨ng miªu t¶ vµ biÓu hiÖn cuéc sèng cña nã cßn tiÒm tµng søc m¹nh bÝ én trong ®ã. §Õn thêi kú 1932 - 1945, l¹i næ cuéc giao tranh gi÷a th¬ míi vµ th¬ cò (th¬ §êng luËt) cuèi cïng th¬ míi ®· th¾ng vµ chiÕm lÜnh v¨n ®µn hiÖn ®¹i. Lo¹i h×nh t¸c gi¶ T©y häc ®· lµm mét cuéc c¸ch m¹ng trong thi ca. Nhng ®Õn nay thö hái th¬ míi ®· s¶n sinh ra mét hiÖn tîng nµo s¸nh ngang víi Hå Xu©n H¬ng. ChÝnh Xu©n DiÖu, nhµ th¬ míi nhÊt trong nh÷ng nhµ th¬ míi vÉn ph¶i t«n vinh Hå Xu©n H¬ng lµ bµ chóa th¬ N«m. Hå Xu©n H¬ng ®Õn nay vÉn trÎ trung, hiÖn ®¹i, ngay c¶ trªn ph¬ng diÖn thÓ lo¹i. Hå Xu©n H¬ng chñ yÕu c¬ b¶n ®éc tÊu b»ng thÓ th¬ N«m §êng luËt. §©y lµ mét vÊn ®Ò rÊt hÊp dÉn nhng ®· vît ra ngoµi ph¹m vi cña bµi viÕt nµy. B»ng c¶m thøc ®éc ®¸o, b»ng tiÕng cêi ®éc ®¸o, Hå Xu©n H¬ng ®· t¹o ra mét hÖ thèng ng«n ng÷ riªng, mét hÖ lêi riªng, mét giäng ®iÖu riªng : Vua chóa, anh hïng, qu©n tö, v¨n nh©n tµi tö ... mÊt ®i c¸i vÎ thiªng liªng, ®¹o m¹o, trong v¨n ch¬ng b¸c häc cña nhµ Nho chÝnh thèng vµ phi chÝnh thèng, qua tiÕng cêi Hå Xu©n H¬ng ®îc t¸i sinh gi¶i thiªng trót bá y phôc vµng son, hµo quang cña §¹o ®Ó trë vÒ lµm ngêi qua tiÕng cêi suång s· mang sinh khÝ cña cuéc sèng, thËm chÝ hä lµ nh÷ng con ngêi phµm tôc. C¸i tiÕng gäi anh ®å nghe ra kÎ c¶, xÕch mÐ. Hå Xu©n H¬ng lu«n nh×n ®Êng bÒ trªn, nh÷ng n¬i t«n nghiªm : chïa, ®Òn, nh÷ng phong c¶nh thiªn nhiªn b»ng c¸i nh×n bÊt kÝnh, ph¹m thîng: - GhÐ m¾t tr«ng ngang thÊy b¶ng treo - §øng trÐo tr«ng theo c¶nh h¾t heo. (Qu¸n Kh¸nh) T¹o ho¸ th× díi tÇm : - KhÐo khÐo bµy trß t¹o ho¸ c«ng - KhÐo , khen ai ®Ïo ®¸ chªnh vªnh - Khen ai ®Ïo ®¸ tµi xuyªn t¹c . Bëi lÏ Hå Xu©n H¬ng còng lµ mét tiÓu Ho¸ c«ng. §Ò ®Òn SÇm Nghi §èng lµ bµi tø tuyÖt thÓ hiÖn rÊt ®Ëm giäng ®iÖu th¬ Hå Xu©n H¬ng. C¸i nh×n trªn tÇm, trªn tµi béc lé ngay ë c©u ®Çu :

48

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh LÇn thø NhÊt

GhÐ m¾t tr«ng ngang thÊy b¶ng treo TiÕp ®ã lµ sù bÊt kÝnh, gi¶i thiªng b»ng chØ trá: K×a ®Òn Th¸i thó ®øng cheo leo. Råi c¸ch xng h« xÕch mÐ víi thÇn th¸nh ®©y, ®Êy: VÝ ®©y ®æi phËn lµm trai ®îc. Nhng vÉn nhËn ra m®c c¶m phô n÷, m®c c¶m phËn ®µn bµ. Cuèi cïng lµ mét c¸i bÜu m«i chª b«i, coi thêng: Th× sù anh hïng h¸ bÊy nhiªu. §èi chiÕu víi hµnh tr¹ng SÇm Nghi §èng th× ph¶i hiÓu lµ sù phñ ®Þnh tuyÖt ®èi, lµ sù l¨ng nhôc. Hå Xu©n H¬ng rÊt hay chöi. TiÕng chöi cÊt lªn nhiÒu lÇn trong th¬ N«m truyÒn tông : - Cha kiÕp ®êng tu sao l¾t lÐo. - ChÐm cha c¸i kiÕp lÊy chång chung. - Róc rÝch, th©y cha con chuét nh¾t. - §Çu s h¸ ph¶i g× bµ cèt B¸ ngä con ong bÐ c¸i nhÇm. - Ai vÒ nh¾n nhñ phêng lßi tãi Muèn sèng ®em vßi quÐt tr¶ ®Òn. - Nµy nµy, chÞ b¶o cho mµ biÕt... §©y ®Ých thÞ lµ lêi ¨n tiÕng nãi suång s·, th«ng tôc cña ®êi sèng thêng thÊy trong “v¨n ho¸ chöi”, “v¨n häc chöi” cña ngêi b×nh d©n : - Qua s«ng råi l¹i ®Êm ngay bßi . - §Êm cÆc ngay vµo ngÊn níc xu«i. (Qua s«ng phô sãng) Lèi nãi l¸i tõng cã trong folklore còng xuÊt hiÖn trong th¬ N«m Hå Xu©n H¬ng : H·y so s¸nh c©u nãi l¸i d©n gian miÒn Trung: Cu khª dò ®Ö sÝnh bÊt c¬ng. §¹n bay trªn phñ sóng v« cêng. S« lô sÝ ®êng v¬ng v¬ng ®¹i sè “ .( Kª khu dÔ ®ô síng bÊt kinh. §ô bay trªn ph¶n síng v« cïng. Su lé síng ®× v« v« ®¹i síng). Víi c¸c c©u th¬ nãi l¸i trong th¬ Hå Xu©n H¬ng : - C¸i tiÕp tu hµnh ®Õm l¹i ®eo. -Tr¸i giã cho nªn ph¶i lén lÌo. TiÕng cêi trong th¬ N«m truyÒn tông râ rµng lµ tiÕng cêi lìng trÞ, ®a trÞ. Nã kh«ng thuÇn tuý chØ lµ tiÕng cêi ®¶ kÝch, ch©m biÕm. TiÕng cêi trong th¬ N«m truyÒn tông héi tô ®ñ c¸c cung bËc cña tiÕng cêi nh©n lo¹i. §ã còng lµ tiÕng cêi cña sù giao thoa gi÷a folklore vµ v¨n ho¸ b¸c häc, tiÕng cêi cho ®Õn nay vÉn cßn nhiÒu bÝ én vµ hÊp dÉn chóng ta. Chó thÝch: (1) Xin xem Hå Xu©n H¬ng, hiÖn tîng giao thoa gi÷a v¨n ho¸ b¸c häc vµ folklore, luËn v¨n th¹c sü khoa häc ng÷ v¨n 1999, Th viÖn §HKHXH&NV §HQG Hµ Néi

49

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

(2) TrÇn §×nh Hîu – Nho gi¸o vµ v¨n häc ViÖt Nam trung cËn ®¹i, NXB GD Hµ Néi 1999, trang 33. (3), (12) §ç Lai Thuý – Hå Xu©n H¬ng hoµi niÖm phån thùc, NXB VHTT, HN 1999, trang 72. (4), (5), (6). M.Bakhtin – Lý luËn vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt (Ph¹m VÜnh C dÞch), Trêng viÕt v¨n NguyÔn Du, Hµ Néi, 1992, trang 159, 176, 177. (7) C.M¸c – F.¡ng Ghen – VÒ v¨n häc nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, HN, 1996, trang 106, 107. (8), (9), (10), (11). Ng« Sü Liªn - §¹i ViÖt sö ký toµn th, tËp 4, in lÇn thø 2, NXB KHXH, HN 1973, trang 41, 83, 88, 112. V©n giang,12/99 – 5/08 Bïi Ngäc Minh 49 ®êng 1 phè 3 phêng V©n Giang TP Ninh B×nh §TD§: 0914 928 390- §TNR: 030 875 613

50

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh LÇn thø NhÊt

D¹y v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 – 1945 Cho Häc Sinh c¸c líp chuyªn V¨n

Ngêi viÕt: TrÇn ThÞ H¹nh Trêng THPT chuyªn Hµ Nam Tãm t¾t ®Ò c¬ng Chuyªn ®Ò Héi th¶o §Ò tµi:

D¹y v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930-1945 cho häc sinh c¸c líp chuyªn V¨n trêng THPT Chuyªn

Lêi nãi ®Çu I. X¸c ®Þnh vÞ trÝ, vai trß cña phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 19301945 II. X¸c ®Þnh môc tiªu cÇn ®¹t khi d¹y phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930-1945 III. C«ng t¸c chuÈn bÞ cña GV vµ HS 1. VÒ phÝa GV a. X¸c ®Þnh nh÷ng t¸c gia, t¸c gi¶, t¸c phém cÇn d¹y b. X¸c ®Þnh sè tiÕt dµnh cho phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 19301945 c. Chän vµ ®äc tµi liÖu d. So¹n gi¸o ¸n 2. VÒ phÝa HS IV. Lªn líp 1. Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ v¨n häc giai ®o¹n 1930-1945 2. Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ trµo lu VHLM 3. Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ trµo lu VHHTPP 4. Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ tõng t¸c gia, t¸c gi¶ 5. §äc-hiÓu tõng t¸c phÈm cô thÓ a. VÒ v¨n b¶n t¸c phém b. CÇn x¸c ®Þnh môc tiªu cÇn ®¹t khi d¹y tõng t¸c phém

51

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

c. X¸c ®Þnh ph¬ng ph¸p d¹y häc theo ®®c trng thÓ lo¹i d. §äc-hiÓu tõng v¨n b¶n cô thÓ d1. §äc t¸c phém d2. T×m hiÓu, ph©n tÝch t¸c phém theo híng c¾t ngang, tøc lµ theo kÕt cÊu cña t¸c phém d3. Ph¸t huy trÝ tëng tîng cña HS trong giê gi¶ng mét t¸c phém v¨n xu«i 6. Híng dÉn HS ®äc thªm mét sè t¸c phÈm kh¸c cïng giai ®o¹n, cïng trµo lu, cïng t¸c gia, t¸c gi¶. 7. Híng dÉn HS «n tËp KÕt luËn

Lêi nãi ®Çu V¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 – 1945 trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n 11 N©ng cao lµ mét phÇn v¨n häc thËt lµ hay nhng còng thËt lµ khã. Hay lµ bëi v× ®ã ®Òu lµ nh÷ng t¸c phém thËt sù lµ v¨n ch¬ng nghÖ thuËt, hÕt søc ®®c s¾c c¶ vÒ hai ph¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc. ChÝnh v× nã ®®c s¾c qu¸ cho nªn d¹y nh thÕ nµo, khai th¸c ra sao cho thËt hÕt vÎ ®Ñp tiÒm én bªn trong t¸c phém th× ®ã qu¶ lµ kh«ng ®¬n gi¶n, dÔ dµng. §®c biÖt, víi ®èi tîng lµ HS chuyªn V¨n trêng THPT Chuyªn vµ môc ®Ých cuèi cïng lµ thi HSG Quèc gia th× viÖc gi¶ng d¹y phÇn v¨n häc nµy cµng ®ßi hái ngêi GV ph¶i ®Çu t nhiÒu thêi gian, c«ng søc vµ trÝ tuÖ. Nh©n dÞp trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh tæ chøc Héi th¶o chuyªn ®Ò c«ng t¸c båi dìng HSG c¸c trêng THPT Chuyªn khu vùc duyªn h¶i B¾c Bé lÇn thø nhÊt, chóng t«i, thay m®t cho GV V¨n trêng THPT chuyªn Hµ Nam xin ®îc trao ®æi cïng c¸c ®ång chÝ híng d¹y phÇn v¨n häc nµy. RÊt mong ®îc c¸c ®ång chÝ quan t©m, gãp ý thªm. Cô thÓ chóng t«i xin ®îc tr×nh bµy bèn môc lín: I. X¸c ®Þnh vÞ trÝ, vai trß cña phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 – 1945. II. X¸c ®Þnh môc tiªu cÇn ®¹t khi d¹y phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 1945. III. C«ng t¸c chuén bÞ cña GV vµ HS IV. Lªn líp

52

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

I. X¸c ®Þnh vÞ trÝ, vai trß cña phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930-1945 Trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 – 1945 ®îc bè trÝ d¹y trong 11 tiÕt (1 tiÕt kh¸i qu¸t vÒ t¸c gia Nam Cao vµ 10 tiÕt ®äc hiÓu 5 v¨n b¶n: + Hai ®øa trÎ – Th¹ch Lam + Ch÷ ngêi tö tï – NguyÔn Tu©n + H¹nh phóc cña mét tang gia (TrÝch Sè ®á) – Vò Träng Phông. + ChÝ PhÌo – Nam Cao. + §êi thõa – Nam Cao) chiÕm kho¶ng 30% thêi lîng cña phÇn v¨n häc ViÖt Nam ë líp 11. Tõ ®ã, chóng ta thÊy ®îc vÞ trÝ, vai trß, tÇm quan träng cña v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 – 1945 (thuéc c¸c trµo lu VHLM vµ VHHTPP). II. x¸c ®Þnh môc tiªu cÇn ®¹t khi d¹y phÇn v¨n xu«i ViÖt nam giai ®o¹n 1930 - 1945 1. Cung cÊp cho HS nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ giai ®o¹n v¨n häc 1930 – 1945, vÒ hai trµo lu VHLM vµ VHHTPP; ®ång thêi, ®®t giai ®o¹n v¨n häc ®ã, c¸c trµo lu v¨n häc ®ã trong mèi quan hÖ víi thêi kú v¨n häc tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn 1945 vµ trong toµn bé tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam. 2. Cung cÊp cho HS nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ hai t¸c gia NguyÔn Tu©n vµ Nam Cao, hai t¸c gi¶ Th¹ch Lam vµ Vò Träng Phông. 3. Cung cÊp cho HS nh÷ng kiÕn thøc cô thÓ vÒ 4 t¸c phém: Hai ®øa trÎ, Ch÷ ngêi tö tï, §êi thõa, ChÝ PhÌo vµ mét ®o¹n trÝch H¹nh phóc cña mét tang gia. 4. Híng dÉn HS ®äc thªm mét sè t¸c phém v¨n xu«i cïng giai ®o¹n, cïng trµo lu, cïng t¸c gia, t¸c gi¶. 5. Híng dÉn HS lµm c¸c bµi tËp n©ng cao. III. C«ng t¸c chuÈn bÞ cña GV vµ HS 1. VÒ phÝa GV GV cÇn cã sù chuén bÞ kü vÒ m®t kiÕn thøc. a. X¸c ®Þnh nh÷ng t¸c gia, t¸c gi¶, t¸c phÈm cÇn d¹y * Trong ch¬ng tr×nh Ng÷ V¨n 11 N©ng cao, phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 – 1945: + §äc – hiÓu 5 v¨n b¶n: Hai ®øa trÎ, Ch÷ ngêi tö tï, H¹nh phóc cña mét tang gia (trÝch), §êi thõa, ChÝ PhÌo. + §äc thªm 2 v¨n b¶n:

53

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

- NghÖ thuËt b¨m thÞt gµ (TrÝch ViÖc lµng) – Ng« TÊt Tè. - Tinh thÇn thÓ dôc

- NguyÔn C«ng Hoan.

* Ngoµi ra, v× ®èi tîng d¹y häc cña chóng ta lµ HS c¸c líp chuyªn V¨n; môc tiªu cao nhÊt cÇn híng tíi lµ thi HSG TØnh, ®®c biÖt lµ thi HSG Quèc gia, nªn vÒ m®t kiÕn thøc, kh«ng thÓ chØ bã hÑp trong ph¹m vi 7 t¸c phém ®ã mµ cÇn ph¶i cã sù më réng ra tíi nhiÒu t¸c phém kh¸c cïng giai ®o¹n, cïng trµo lu, cïng t¸c gia, t¸c gi¶. Ch¼ng h¹n: + Cïng giai ®o¹n 1930 – 1945, cïng trµo lu VHLM, cã thÓ më réng tíi t¸c gi¶ Xu©n DiÖu (To¶ nhÞ KiÒu); cïng t¸c gia NguyÔn Tu©n cã thÓ më réng tíi tËp Vang bãng mét thêi; cïng t¸c gi¶ Th¹ch Lam cã thÓ më réng tíi mét sè truyÖn ng¾n nh: Nhµ mÑ Lª, C« hµng xÐn, Díi bãng hoµng lan… + Cïng giai ®o¹n 1930 – 1945, cïng trµo lu VHHTPP, cã thÓ më réng tíi c¸c t¸c gi¶ Ng« TÊt Tè (TiÓu thuyÕt T¾t ®Ìn, c¸c truyÖn ng¾n Lµm no, Mí rau trong hßm…); NguyÔn C«ng Hoan (TiÓu thuyÕt Bíc ®êng cïng; c¸c truyÖn ng¾n: Ngêi ngùa, ngùa ngêi; KÐp T BÒn; MÊt c¸i vÝ; B¸o hiÕu: Tr¶ nghÜa cha; B¸o hiÕu: Tr¶ nghÜa mÑ; XuÊt gi¸ tßng phu…); Cïng t¸c gia Nam Cao cã thÓ më réng tíi tiÓu thuyÕt Sèng mßn; c¸c truyÖn ng¾n ®Ò tµi ngêi trÝ thøc nghÌo nh: Gi¨ng s¸ng, Níc m¾t, Mua nhµ, Quªn ®iÒu ®é, Nhá nhen, Cêi…; c¸c truyÖn ng¾n ®Ò tµi ngêi n«ng d©n nghÌo nh: Mét ®¸m cíi, Mét b÷a no, T c¸ch mâ, D× H¶o, L·o H¹c, Lang RËn…; cïng t¸c gi¶ Vò Träng Phông cã thÓ më réng tíi tiÓu thuyÕt Gi«ng tè… b. X¸c ®Þnh sè tiÕt dµnh cho phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 - 1945 * Ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n 11 N©ng cao bè trÝ: + Kh¸i qu¸t vÒ t¸c gia Nam Cao: 1 tiÕt; NguyÔn Tu©n (Bµi kh¸i qu¸t vÒ t¸c gia NguyÔn Tu©n in trong SGK Ng÷ v¨n 12 N©ng cao, tËp 1: 1 tiÕt). + §äc hiÓu v¨n b¶n: Hai ®øa trÎ: 2 tiÕt; Ch÷ ngêi tö tï: 2 tiÕt H¹nh phóc cña mét tang gia: 2 tiÕt §êi thõa: 2 tiÕt ChÝ PhÌo: 2 tiÕt * Ch¬ng tr×nh Chuyªn ®îc phÐp céng thªm 50% sè tiÕt cña ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n N©ng cao. Nh vËy, tæng sè lµ: 18 tiÕt. * Theo chóng t«i, sè tiÕt ®ã lµ qu¸ Ýt. NÕu chØ tu©n thñ sè tiÕt Êy th× bµi gi¶ng sÏ rÊt s¬ lîc, kh«ng thÓ cung cÊp ®ñ lîng kiÕn thøc cho HS thi HSG Quèc gia. §Ó d¹y mét t¸c gia nh NguyÔn Tu©n, Nam Cao hay mét t¸c phém nh Hai

54

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

®øa trÎ, Ch÷ ngêi tö tï, H¹nh phóc cña mét tang gia, ®®c biÖt lµ ChÝ PhÌo vµ §êi thõa thËt s©u, thËt kü th× cÇn ph¶i cã thªm mét lîng thêi gian nhiÒu gÊp 3,4 lÇn. VËy sè tiÕt Êy lÊy ë ®©u ra? ë trêng chóng t«i, ngoµi sè tiÕt qui ®Þnh lµ 6 tiÕt/ tuÇn (buæi s¸ng) cßn bè trÝ thªm 2 buæi chiÒu/tuÇn, mçi buæi 3 tiÕt, duy tr× ®Òu ®®n tõ líp 10 ®Õn líp 12, cha kÓ thêi gian tËp huÊn thi TØnh lµ 36 tiÕt, tËp huÊn thi Quèc gia lµ 210 tiÕt, h¬n n÷a, phÇn TiÕng ViÖt, Lµm v¨n chóng t«i gi÷ nguyÕn sè tiÕt, kh«ng t¨ng 50% mµ dµnh tÊt c¶ cho phÇn V¨n. Bëi vËy, thêi gian cña chóng t«i lµ t¬ng ®èi tho¶i m¸i. c. Chän vµ ®äc tµi liÖu Theo chóng t«i, GV muèn cã kiÕn thøc, muèn so¹n bµi cho s©u, cho kü, gi¸o ¸n thËt sù cã chÊt lîng th× nhÊt thiÕt ngoµi SGK, SGV, SBT cÇn ph¶i chän, ®äc, nghiªn cøu, nghiÒn ngÉm thªm mét sè tµi liÖu cã liªn quan: VÝ dô: - Lý luËn v¨n häc – Ph¬ng Lùu (chñ biªn), NXBGD, Hµ Néi, 2002 (Ch¬ng XXVI – CNLM vµ Ch¬ng XXVII – CNHT phª ph¸n) - Gi¸o tr×nh lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam 1930 – 1945 – NguyÔn §¨ng M¹nh, NXB §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi, 2000 - Gi¶ng v¨n v¨n häc ViÖt Nam – NhiÒu t¸c gi¶, NXBGD, Hµ Néi, 1997 - Con ®êng ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n – NguyÔn §¨ng M¹nh, NXBGD, Hµ Néi, 2000 - Nhµ v¨n t tëng vµ phong c¸ch – NguyÔn §¨ng M¹nh, NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2001 - Nhµ v¨n ViÖt Nam hiÖn ®¹i, ch©n dung vµ phong c¸ch – NguyÔn §¨ng M¹nh NXB TrÎ TP.HCM, 2000 - V¨n häc ViÖt Nam (1930 - 1945) – Phan Cù §ª, Hµ V¨n §øc, NguyÔn Hoµnh Khung – NXB §¹i häc vµ Gi¸o dôc, chuyªn nghiÖp, Hµ Néi, 1988 - Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ t¸c gia v¨n häc trong tiÕn tr×nh v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam – NguyÔn §¨ng M¹nh, NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 1999, tËp 1,2 - TuyÓn tËp truyÖn ng¾n Th¹ch Lam - Vang bãng mét thêi – NguyÔn Tu©n - TuyÓn tËp Vò Träng Phông - Nam Cao toµn tËp - T¾t ®Ìn – Ng« TÊt Tè - Bíc ®êng cïng – NguyÔn C«ng Hoan - TruyÖn ng¾n NguyÔn C«ng Hoan

55

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

d. So¹n gi¸o ¸n GV cÇn ®Çu t thêi gian, c«ng søc, trÝ tuÖ ®Ó cã ®îc nh÷ng gi¸o ¸n cã chÊt lîng cao vµ theo chóng t«i, nhÊt thiÕt cÇn ph¶i d¹y thËt s©u, thËt kü ngay tõ lÇn gi¶ng ®Çu tiªn, hÕt søc tr¸nh t×nh tr¹ng d¹y ®i d¹y l¹i. ChØ gi¶ng mét lÇn duy nhÊt vµ sÏ lÊy ®ã lµm tµi liÖu «n tËp sau nµy. 2. VÒ phÝa HS * CÇn ®äc kü toµn bé phÇn viÕt trong SGK tõ Nhan ®Ò v¨n b¶n ®Õn KÕt qu¶ cÇn ®¹t, TiÓu dÉn, V¨n b¶n t¸c phÈm, Chó thÝch, Híng dÉn häc bµi, Bµi tËp n©ng cao, Tri thøc ®äc – hiÓu, ®®c biÖt lµ ph¶i ®äc thËt kü V¨n b¶n t¸c phÈm. * CÇn ®äc thªm mét sè tµi liÖu + Tµi liÖu b¾t buéc ph¶i cã: - Gi¶ng v¨n v¨n häc ViÖt Nam (s®®) - C¸c t¸c phém kh¸c cña c¸c t¸c gia, t¸c gi¶ Th¹ch Lam, NguyÔn Tu©n, Vò Träng Phông, Nam Cao. + Ngoµi ra, nÕu cã vµ ®äc thªm ®îc nh÷ng tµi liÖu nªu trªn th× cµng tèt. IV. Lªn Líp 1. Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1930- 1945 GV cÇn x¸c ®Þnh vµ cung cÊp cho HS nh÷ng ®¬n vÞ kiÕn thøc c¬ b¶n sau: * LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam (v¨n häc viÕt) chÝnh thøc ra ®êi tõ khi d©n téc ta giµnh l¹i quyÒn tù chñ (thÕ kû X). TÝnh ®Õn nay nÒn v¨n häc d©n téc ®· tr¶i qua ba thêi kú lín: + Tõ thÕ kû X ®Õn hÕt thÕ kû XIX + Tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn 1945 + Tõ 1945 ®Õn nay VËy v¨n häc ViÖt Nam 1930 – 1945 lµ mét giai ®o¹n vµ lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cuèi cïng trong thêi kú thø hai cña lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam. * V¨n häc ViÖt Nam thêi kú tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn 1945 vÒ c¬ b¶n cã 3 ®®c ®iÓm: + NÒn v¨n häc thuéc c¸c bé phËn, c¸c xu híng kh¸c nhau ®Òu ®îc hiÖn ®¹i ho¸ mét c¸ch s©u s¾c vµ toµn diÖn (®®c ®iÓm nµy nªu lªn tÝnh chÊt vµ diÖn m¹o cña nÒn v¨n häc).

56

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

+ NhÞp ®é ph¸t triÓn rÊt mau lÑ (®®c ®iÓm nµy nªu lªn tèc ®é ph¸t triÓn cña nÒn v¨n häc trong giai ®o¹n nµy lµ ®®c biÖt mau lÑ). + Sù ph©n ho¸ phøc t¹p thµnh nhiÒu bé phËn, nhiÒu xu híng, trµo lu, trêng ph¸i trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn (®®c ®iÓm nµy nªu lªn cÊu tróc cña giai ®o¹n v¨n häc gåm hai bé phËn: Hîp ph¸p vµ kh«ng hîp ph¸p. Bé phËn hîp ph¸p gåm nhiÒu trµo lu, dßng, trêng ph¸i kh¸c nhau). * V¨n häc ViÖt Nam 1930 – 1945 lµ mét giai ®o¹n cña thêi kú v¨n häc tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn 1945. VËy nh÷ng ®®c ®iÓm c¬ b¶n cña v¨n häc giai ®o¹n nµy còng lµ nh÷ng ®®c ®iÓm c¬ b¶n cña thêi kú v¨n häc ®Çu thÕ kû XX ®Õn 1945. ChØ cã ®iÒu kh¸c: ®©y lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cuèi cïng. ë giai ®o¹n nµy, c¸c ®®c ®iÓm cña thêi kú v¨n häc ®Òu ®îc ®éy lªn mét bíc cao nhÊt, s©u s¾c nhÊt, toµn diÖn nhÊt, do ®ã còng næi bËt nhÊt. * VÒ thµnh tùu cña giai ®o¹n v¨n häc 1930 – 1945 Cã 2 thµnh tùu lín vÒ néi dung t tëng vµ vÒ sù c¸ch t©n hiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc: + VÒ néi dung t tëng, v¨n häc giai ®o¹n 1935 -1945 ®· ph¸t huy vµ ®æi míi 3 truyÒn thèng lín cña lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam: Chñ nghÜa yªu níc, Chñ nghÜa nh©n ®¹o vµ Chñ nghÜa anh hïng. + VÒ nh÷ng ®ãng gãp trong c«ng cuéc c¸ch t©n hiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc, v¨n häc giai ®o¹n nµy ®· ®éy cuéc c¸ch t©n lªn ®Õn møc cao ®é, cã thÓ nãi lµ triÖt ®Ó vµ toµn diÖn trªn c¸c thÓ lo¹i: th¬, tiÓu thuyÕt, c¸c thÓ ký, v¨n häc s©n khÊu (kÞch nãi), phª b×nh v¨n häc. 2. Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ trµo lu VHLM a. GV cÇn cung cÊp nh÷ng ®¬n vÞ kiÕn thøc c¬ b¶n sau * Kh¸i niÖm CNLM vµ CNLM trong v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1930- 1945. * Phong trµo Th¬ míi (1932 -1945) vµ xu híng tiÓu thuyÕt Tù lùc V¨n ®oµn. * Mét sè sù kiÖn kh¸c cña trµo lu VHLM 1930 -1945: + Nh÷ng c©y bót ®øng gi÷a ranh giíi cña CNHT vµ CNLM. + NguyÔn Tu©n lµ mét c©y bót lín cña trµo lu VHLM 1930 -1945 + Mét sè dßng m¹ch kh¸c: Dßng tiÓu thuyÕt lÞch sö Dßng tiÓu thuyÕt ®êng rõng Dßng tiÓu thuyÕt trinh th¸m… Trong ®ã, cÇn tËp trung lµm râ: • Kh¸i niÖm CNLM trong v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 -1945 • Th¹ch Lam – C©y bót ®øng gi÷a ranh giíi cña CNHT vµ CNLM. • NguyÔn Tu©n lµ mét c©y bót lín cña trµo lu VHLM 1939-1945.

57

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

b. Cô thÓ: * VÒ kh¸i nhiÖm CNLM trong v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 -1945 + CNLM: - CNLM trong v¨n häc lµ mét khuynh híng c¶m høng thém mü ®îc khëi nguån tõ sù kh¼ng ®Þnh c¸i t«i c¸ nh©n c¸i thÓ ®îc gi¶i phãng vÒ t×nh c¶m, c¶m xóc vµ trÝ tëng tîng. Nã ph¶n øng víi tÝnh duy lý, tÝnh quy ph¹m mùc thíc cña v¨n ch¬ng cæ ®iÓn. Nã thÝch hîp víi c«ng chóng thanh niªn, v× tuæi trÎ nãi chung giµu nhiÖt t×nh vµ méng m¬, thÝch nh÷ng ®iÒu míi l¹, ®éc ®¸o, kh¸c thêng. - CNLM dÔ cã c¶m høng tríc ba ®Ò tµi: thiªn nhiªn, t×nh yªu vµ t«n gi¸o. Ba ®Ò tµi Êy gióp nã kh¬i nh÷ng nguån t×nh c¶m ®¾m say vµ kÝch thÝch m¹nh trÝ tëng tîng. - CNLM sö dông réng r·i c¸c thÓ v¨n tr÷ t×nh dï lµ tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n hay bót ký, tuú bót. §®c biÖt, nã ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë th¬ tr÷ t×nh. - CNLM cã thiªn híng s¸ng t¹o nh÷ng h×nh tîng kh¸c thêng, cã tÝnh biÖt lÖ. Nã sö dông réng r·i bót ph¸p ®èi lËp ®Ó kÝch thÝch m¹nh vµo t×nh c¶m, c¶m xóc vµ trÝ tëng tîng cña ngêi ®äc. + CNLM trong v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 – 1945 - CNLM hiÓu theo nghÜa trªn ®©y ®· cã mÇm mèng ë níc ta tõ cuèi thÕ kû XIX víi th¬, v¨n, tõ khóc cña Chu M¹nh Trinh, D¬ng Khuª, D¬ng L©m, §µo TÊn… - §Õn ®Çu thÕ kû XX, CNLM thÓ hiÖn kh¸ ®Çy ®ñ nh÷ng ®®c trng cña nã trong th¬ T¶n §µ vµ trong v¨n cña Hoµng Ngäc Ph¸ch (tiÓu thuyÕt Tè T©m), T¬ng Phè (Giät lÖ Thu – Mét thø tuú bót tr÷ t×nh) - §Õn giai ®o¹n v¨n häc 1930 -1945, víi líp nhµ v¨n T©y häc trÎ tuæi, c¸i t«i c¸ nh©n míi thùc sù ®îc thÓ hiÖn s©u s¾c. CNLM do ®ã ph¸t triÓn m¹nh mÏ thµnh trµo lu rÇm ré víi ®Çy ®ñ ®®c trng cña nã trªn c¸c thÓ lo¹i th¬, tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, bót ký, tuú bót… * VÒ Th¹ch Lam – C©y bót ®øng gi÷a ranh giíi CNHT vµ CNLM: + Kh«ng nªn ®èi lËp CNLM víi CNHT nh lµ sù ®èi lËp gi÷a hai ý thøc hÖ, hai thÕ giíi quan, hai lËp trêng giai cÊp. §ã chÝnh lµ nh÷ng khuynh híng c¶m høng thém mü kh¸c nhau, ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu kh¸c nhau cña t©m hån con ngêi. + Trªn thùc tÕ cã nhiÒu nhµ v¨n trong cïng mét thêi gian cã thÓ s¸ng t¸c theo c¶ hai khuynh híng l·ng m¹n vµ hiÖn thùc nh: NguyÔn C«ng Hoan, Vò Träng Phông, NguyÔn Tu©n… Nhng nÕu c¸c nhµ v¨n nµy thêng chØ thµnh c«ng ë mét khuynh híng ho®c l·ng m¹n ho®c hiÖn thùc th× l¹i cã mét sè nhµ v¨n ®·

58

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

®Ó l¹i nhiÒu t¸c phém xuÊt s¾c ë c¶ hai khuynh híng c¶m høng ®ã. Trong sè c¸c nhµ v¨n Êy cã Th¹ch Lam. + Khuynh híng næi tréi h¬n cña Th¹ch Lam lµ l·ng m¹n nhng nh÷ng chuyÖn Nhµ mÑ Lª, Mét ®êi ngêi, §ãi, Mét c¬n giËn… l¹i lµ nh÷ng t¸c phém hiÖn thùc – mét CNHT tr÷ t×nh (thùc ra cã kh«ng Ýt t¸c phém cña Th¹ch Lam rÊt khã x¸c ®Þnh lµ l·ng m¹n hay hiÖn thùc). ThÕ giíi nghÖ thuËt cña Th¹ch Lam lµ nh÷ng con ngêi nhá bÐ ë phè huyÖn nghÌo hay ë vïng ngo¹i « cña Hµ Néi. Së trêng cña Th¹ch Lam lµ diÔn t¶ rÊt ®¹t ®êi sèng néi t©m cña nh©n vËt, nh÷ng t×nh c¶m, c¶m gi¸c tinh vi, nh÷ng íc m¬ nhá bÐ hiÒn lµnh mµ thêng kh«ng bao giê ®¹t ®îc cña con ngêi thuéc tÇng líp tiÓu t s¶n hay d©n nghÌo ë thµnh thÞ vµ n«ng th«n. * VÒ NguyÔn Tu©n – mét c©y bót lín cña trµo lu VHLM 1930-1945. (SÏ cung cÊp cô thÓ ë bµi kh¸i qu¸t vÒ t¸c gia NguyÔn Tu©n) 3. Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ trµo lu VHHTPP GV cÇn cung cÊp nh÷ng ®¬n vÞ kiÕn thøc c¬ b¶n sau: a. Kh¸i niÖm CNHT vµ CNHT phª ph¸n trong v¨n häc ViÖt Nam 1930 1945 * Kh¸i niÖm CNHT (khuynh híng c¶m høng, quan ®iÓm ph¶n ¸nh hiÖn thùc vµ c¬ së t tëng x· héi; ®Ò tµi chñ yÕu; c«ng cô nghÖ thuËt ®Ó ph¸n ¸nh hiÖn thùc; thÓ v¨n thÝch hîp; c¬ së x· héi lÞch sö). * Kh¸i niÖm CNHTPP (Nguån gèc vµ néi dung cña kh¸i niÖm nµy). b. Qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña CNHT phª ph¸n trong v¨n häc ViÖt Nam 1930 -1945 qua 3 chÆng ®êng: + Tõ 1930 ®Õn 1935 + Tõ 1936 ®Õn 1939 + Tõ 1940 ®Õn 1945 Mçi ch®ng ®êng cÇn nªu ®îc: + C¬ së x· héi – lÞch sö + §®c ®iÓm + T¸c gi¶, t¸c phém tiªu biÓu 4. Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t nhÊt, c¬ b¶n nhÊt vÒ tõng t¸c gia, t¸c gi¶ a. VÒ 2 t¸c gi¶ NguyÔn Tu©n vµ Nam Cao: B¸m s¸t, më réng vµ ®µo s©u bµi NguyÔn Tu©n (in trong SGK Ng÷ v¨n líp 12 N©ng cao, tËp 1, trang 164) vµ bµi Nam Cao (in trong SGK Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, tËp 1, trang 209). b. VÒ hai t¸c gi¶ Th¹ch Lam vµ Vò Träng Phông

59

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

+ Th¹ch Lam: CÇn nhÊn m¹nh ®Æc ®iÓm phong c¸ch nghÖ thuËt cña Th¹ch Lam: TruyÖn ng¾n cña Th¹ch Lam thêng kh«ng cã cèt truyÖn (hoÆc cèt truyÖn rÊt ®¬n gi¶n) nhng l¹i giµu t©m t×nh, t©m tr¹ng, lêi v¨n b×nh dÞ mµ gîi c¶m. NhiÒu truyÖn cña «ng më ra mét thÕ giíi thÇm kÝn bªn trong cña con ngêi víi biÕt bao c¶m tëng, c¶m gi¸c m¬ hå, mong manh, tinh tÕ… vµ còng lµm ®äng l¹i trong lßng ngêi ®äc thËt nhiÒu d vÞ (Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, tËp 1, trang 121). + Vò Träng Phông: CÇn nhÊn m¹nh ngßi bót trµo phóng bËc thÇy. 5. §äc - hiÓu tõng t¸c phÈm cô thÓ: Hai ®øa trÎ, Ch÷ ngêi tö tï, H¹nh phóc cña mét tang gia (trÝch), §êi thõa, ChÝ PhÌo. a. VÒ v¨n b¶n t¸c phÈm Trong SGK Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, tËp 1, hai v¨n b¶n Hai ®øa trÎ, Ch÷ ngêi tö tï ®îc in trän vÑn cßn ba v¨n b¶n: H¹nh phóc cña mét tang gia, §êi thõa, ChÝ PhÌo cã lîc bá mét sè ®o¹n. Theo chóng t«i, nÕu lµ d¹y cho HS ®¹i trµ th× cã thÓ lîc bá nh vËy. Cßn víi ®èi tîng lµ HS chuyªn V¨n th× cÇn ph¶i ®îc häc toµn bé t¸c phém ho®c ®o¹n trÝch. GV cung cÊp cho HS v¨n b¶n t¸c phém. b. CÇn x¸c ®Þnh môc tiªu cÇn ®¹t khi d¹y tõng t¸c phÈm GV c¨n cø vµo ®èi tîng d¹y häc lµ HS chuyªn V¨n mµ x¸c ®Þnh môc tiªu cÇn ®¹t ë mçi t¸c phém cho thËt cô thÓ. * VÒ kiÕn thøc: CÇn cho HS hiÓu ®îc, n¾m ®îc nh÷ng g× ë mçi t¸c phém. * VÒ kü n¨ng: Qua viÖc ph©n tÝch t¸c phém rÌn cho HS nh÷ng kü n¨ng g× (kü n¨ng x¸c ®Þnh néi dung, t×m bè côc, ph©n tÝch chi tiÕt, ph©n tÝch nh©n vËt…). * VÒ gi¸o dôc ®¹o ®øc, t tëng: Sau khi häc xong HS hiÓu g× vÒ t¸c gi¶, t¸c phém, vÒ thêi ®¹i… tõ ®ã rót ra cho m×nh nh÷ng bµi häc quý gi¸ nµo vÒ t tëng, vÒ t×nh c¶m, vÒ lèi sèng… c. X¸c ®Þnh ph¬ng ph¸p d¹y häc theo ®Æc trng thÓ lo¹i * V¨n häc trong nhµ trêng nh×n chung cã hai lo¹i chÝnh lµ th¬ vµ v¨n xu«i. D¹y v¨n xu«i ®¬ng nhiªn lµ ph¶i kh¸c víi d¹y th¬. Th¬ cã nhiÒu lo¹i: Th¬ ca d©n gian, th¬ trung ®¹i, th¬ hiÖn ®¹i… ChØ riªng th¬ hiÖn ®¹i còng ®· rÊt ®a d¹ng… V¨n xu«i còng cã nhiÒu lo¹i: TiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, tuú bót, bót ký, phãng sù… Mçi lo¹i ®Òu cã ®®c ®iÓm riªng vµ v× vËy ph¶i c¨n cø vµo tõng thÓ lo¹i mµ cã c¸ch d¹y cho phï hîp. * 5 v¨n b¶n ®îc häc trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n 11 N©ng cao ®Òu thuéc thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n, chóng ta vÉn gäi chung lµ t¸c phém tù sù. C¸c t¸c phém tù sù kh¸c nhau rÊt nhiÒu vÒ ®é dµi, ng¾n; vÒ c¸ch miªu t¶

60

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

nh©n vËt chi tiÕt hay s¬ lîc vµ thiªn vÒ tëng tîng, h cÊu hay ghi l¹i sù thËt… nhng ®Òu cã chung mét sè ®®c ®iÓm c¬ b¶n sau: + Mét lµ: Dïng lêi kÓ vµ lêi miªu t¶ ®Ó th«ng b¸o thêi gian, ®Þa ®iÓm, gäi ra ®®c ®iÓm cña nh©n vËt, sù viÖc x¶y ra, ph©n tÝch t©m tr¹ng, t×nh huèng nh»m lµm hiÖn lªn bøc tranh ®êi sèng mét c¸ch kh¸ch quan. T¸c gi¶ tù sù nãi víi ngêi ®äc b»ng c¸ch kÓ ra c¸c biÓu hiÖn, biÕn cè, viÖc lµm, lêi nãi cô thÓ cña c¸c nh©n vËt, qua ®ã lµm cho ta hiÓu ®îc nh©n vËt lµ ngêi nh thÕ nµo. Ch¼ng h¹n: §Ó nãi lªn khÝ ph¸ch hiªn ngang cña HuÊn Cao, NguyÔn Tu©n ®· kÓ viÖc HuÊn Cao bíc vµo ®Ò lao nh thÕ nµo? Cã hµnh ®éng rç g«ng ra sao? Nh÷ng ngµy sèng trong ®Ò lao cã lêi nãi, th¸i ®é g× vµ t thÕ lóc cho ch÷?... Hay ®Ó nãi lªn b¶n chÊt v« häc cña Xu©n tãc ®á, Vò Träng Phông ®· ph¬i bµy thùc chÊt c¸i gäi lµ sè ®á cña h¾n. Së dÜ Xu©n trë thµnh gi¸o s quÇn vît, thµnh ®èc tê, thµnh vÜ nh©n, thµnh anh hïng cøu quèc… lµ do x· héi t s¶n thµnh thÞ dèt n¸t, trëng gi¶ häc lµm sang, con ®Î cña chñ nghÜa thùc d©n víi biÕt bao thãi xÊu xa, gi¶ t¹o, rëm ®êi… ®· t©ng bèc, n©ng ®ì Xu©n tõ mét kÎ må c«i, kh«ng n¬i n¬ng tùa, lµm ®ñ mäi nghÒ m¹t h¹ng ®Ó kiÕm sèng nh nh®t ban quÇn, ch¹y cê r¹p h¸t, qu¶ng c¸o thuèc lËu… Víi b¶n chÊt l¸u c¸, c¬ héi Xu©n ®· nhanh chãng thÝch hîp ®îc víi m«i trêng x· héi t s¶n ®¬ng thêi vµ ®· leo nhanh trªn nÊc thang danh väng ®Ó ®îc ®øng trong hµng ngò cña x· héi Êy… T¸c phém tù sù gióp ngêi ®äc hiÓu ®êi vµ hiÓu ngêi qua sù viÖc. §äc t¸c phém tù sù bao giê ta còng c¶m thÊy cã mét ai ®ã lµ ngêi kÓ chuyÖn. Ngêi trÇn thuËt ®ang chøng kiÕn vµ kÓ ra c¸c hiÖn tîng, biÕn cè, dÉn d¾t c©u chuyÖn theo mét ®iÓm nh×n (quan ®iÓm) vµ giäng ®iÖu nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n: §o¹n kÓ ChÝ PhÌo míi ®i tï vÒ: H¾n vÒ líp nµy tr«ng kh¸c h¼n, míi ®Çu ch¼ng ai biÕt h¾n lµ ai. Tr«ng ®Æc nh th»ng s¨ng ®¸! C¸i ®Çu th× träc lèc, c¸i r¨ng c¹o tr¾ng hín, c¸i mÆt th× ®en mµ rÊt c¬ng c¬ng, hai m¾t gêm gêm tr«ng gím chÕt… Ngêi kÓ nh võa tr«ng võa kÓ, tõ nhËn xÐt chung ®Õn nhËn xÐt riªng tõng chi tiÕt vÒ c¸i r¨ng, c¸i tãc, ¸nh m¾t víi giäng ®iÖu ghª tëm. T¸c phém tù sù gióp ta quan s¸t thÕ giíi kh¸ch quan, trong toµn bé biÓu hiÖn cô thÓ cña nã, trong toµn c¶nh vµ trong tõng chi tiÕt theo mét ®iÓm nh×n nhÊt ®Þnh. Nhê cã vai trß ngêi kÓ chuyÖn mµ t¸c phém tù sù cã thÓ ®îc kÓ mét c¸ch tù do, kh«ng lÖ thuéc vµo sù kiÖn. Ngêi kÓ cã thÓ b¾t ®Çu kÓ tõ khi sù viÖc b¾t ®Çu, nhng còng cã thÓ b¾t ®Çu tõ kÕt côc råi ngîc lªn, truy t×m nguyªn nh©n. Ngêi kÓ cã thÓ kÓ nh mét ngêi ngoµi cuéc, còng cã thÓ kÓ

61

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

nh mét ngêi trong cuéc. Ngêi kÓ còng cã thÓ én m×nh hoµn toµn sau sù kiÖn… Mçi c¸ch kÓ ®em l¹i cho t¸c phém mét ý nghÜa riªng. + Hai lµ: T¸c phém tù sù cã cèt truyÖn, nghÜa lµ cã c¸c biÕn cè cã quan hÖ nh©n qu¶ víi nhau, t¸c ®éng vµo nhau, ®éy tíi mét ®Ønh cao buéc ph¶i cã mét kÕt côc, lµm s¸ng tá mét ch©n lý. Ch¼ng h¹n: TruyÖn ng¾n ChÝ PhÌo kÓ vÒ cuéc ®êi cña ChÝ vèn xuÊt th©n tõ mét ®øa trÎ bÞ bá r¬i ®îc ngêi ®êi cøu vít, th¬ng xãt råi lín lªn ®i lµm anh canh ®iÒn cho nhµ b¸ KiÕn. Råi v× ghen tu«ng mµ b¸ KiÕn ®· ®éy ChÝ vµo tï. C¸nh cöa cuéc ®êi ®ãng l¹i ®èi víi ChÝ tõ ®©y. Sau 7, 8 n¨m ë tï vÒ, tõ mét ngêi n«ng d©n hiÒn lµnh, l¬ng thiÖn, khoÎ m¹nh, ChÝ bÞ biÕn trë thµnh mét tªn c«n ®å, lu manh, råi sau ®ã bÞ b¸ KiÕn lîi dông biÕn thµnh tay sai vµ dÇn dÇn trë thµnh con quØ d÷ cña lµng Vò §¹i. HÕt th¶y mäi ngêi ®Òu xa l¸nh, tr¸nh m®t ChÝ, duy chØ cã ThÞ Në, ngêi ®µn bµ võa xÊu, võa nghÌo, l¹i dë h¬i, l¹i lµ dßng gièng cña mét nhµ cã m¶ hñi… lµ d¸m gÇn ChÝ, quan t©m, s¨n sãc ChÝ. Vµ chÝnh t×nh yªu th¬ng gi¶n dÞ mµ ch©n thµnh cña thÞ ®· gãp phÇn kh«ng nhá kh¬i dËy, ®¸nh thøc b¶n chÊt l¬ng thiÖn cña ChÝ ®· bÞ líp bôi cña thêi gian che phñ. Nhng ®óng vµo lóc ChÝ muèn trë l¹i x· héi b»ng ph¼ng cña nh÷ng ngêi l¬ng thiÖn th× l¹i lµ lóc mµ ChÝ ph¶i chÊm døt cuéc sèng cña m×nh v× kh«ng cam t©m trë l¹i cuéc sèng cña loµi thó vËt. Bi kÞch cña ChÝ kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò c¬m ¸o g¹o tiÒn vËt chÊt mµ lµ vÊn ®Ò tinh thÇn, nh©n phém. ChÝ kh«ng nh÷ng bÞ cíp ®o¹t miÕng c¬m, manh ¸o mµ quan träng h¬n lµ bÞ cíp ®o¹t c¶ h×nh ngêi, tÝnh ngêi vµ c¶ mong muèn khiÕn b¸ KiÕn bËt cêi ha h¶ v× thÊy nã cã vÎ ngí ngÈn qu¸ lµ ®îc lµm ngêi l¬ng thiÖn nhng còng kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc. Vµ chÝnh ®Ønh cao cña m©u thuÉn ®ã ®· dÉn ChÝ tíi hµnh ®éng kh«ng thÓ nµo kh¸c ®îc lµ giÕt chÕt b¸ KiÕn vµ tù s¸t… Cèt truyÖn tr×nh bµy cho ta c¸i m¹ch quy luËt cña ®êi sèng. C¸i m¹ch nµy lóc ®Çu thêng bÞ che giÊu, chØ khi cèt truyÖn ®¹t tíi ®Ønh cao th× nã míi béc lé trän vÑn. Cèt truyÖn buéc ta ph¶i theo dâi c¸i m¹ch Êy cho tíi khi nhËn ra ch©n lý cuéc ®êi. + Ba lµ: T¸c phém tù sù cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn nh©n vËt mét c¸ch ®Çy ®®n nhÊt so víi c¸c thÓ lo¹i tr÷ t×nh vµ kÞch. Nh©n vËt cã thÓ ®îc miªu t¶ c¶ ngo¹i h×nh vµ néi t©m, ®îc kh¾c ho¹ qua cö chØ vµ lêi nãi, ý nghÜ, t©m tr¹ng, ®îc ®¸nh gi¸, nhËn xÐt bëi ngêi kÓ chuyÖn ho®c c¸c nh©n vËt kh¸c trong cïng t¸c phém ®îc ph©n tÝch, lý gi¶i trong bèi c¶nh v¨n ho¸, x· héi. Ch¼ng h¹n: - Nh©n vËt Liªn trong Hai ®øa trÎ cña Th¹ch Lam ®îc miªu t¶ chñ yÕu lµ t©m tr¹ng b©ng khu©ng, buån mét c¸ch m¬ hå cña mét c« g¸i míi lín trong

62

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

mét buæi chiÒu tµn, trong ®ªm tèi n¬i phè huyÖn nghÌo nµn, tiªu ®iÒu, x¬ x¸c vµ ®®c biÖt lµ trong khi chê ®îi con tµu vôt qua phè huyÖn vµo lóc 9 giê ®ªm. - Nh©n vËt HuÊn Cao trong Ch÷ ngêi tö tï cña NguyÔn Tu©n ®îc giíi thiÖu, miªu t¶ võa trùc tiÕp võa gi¸n tiÕp. • Giíi thiÖu gi¸n tiÕp: qua cuéc trß chuyÖn, ®èi tho¹i cña viªn qu¶n ngôc víi thÇy th¬ l¹i vµ qua nh÷ng dßng suy nghÜ cña viªn qu¶n ngôc. • Miªu t¶ trùc tiÕp: qua nh÷ng hµnh ®éng, lêi nãi, th¸i ®é… cña chÝnh HuÊn Cao. §ã lµ mét con ngêi cã tµi, cã t©m, cã khÝ ph¸ch. - Nh©n vËt Hé trong §êi thõa cña Nam Cao l¹i ®îc miªu t¶ chñ yÕu ë lý tëng, l¬ng t©m nghÒ nghiÖp, ë nguyªn t¾c coi t×nh th¬ng lµ lÏ sèng cao nhÊt, ë nçi ®au, sù d»n v®t, gi»ng xÐ trong néi t©m khi Hé ®øng tríc hai m©u thuÉn kh«ng thÓ nµo gi¶i quyÕt ®îc: ®êi sèng vËt chÊt vµ sù nghiÖp tinh thÇn. M©u thuÉn nµo còng gay g¾t, còng cÊp thiÕt, khiÕn Hé r¬i vµo bi kÞch chung cña nh÷ng nhµ v¨n nghÌo thêi bÊy giê: muèn sèng hÕt m×nh cho lý tëng, cho nghÖ thuËt ch©n chÝnh nhng l¹i bÞ ¸o c¬m gh× s¸t ®Êt. - Nh©n vËt ChÝ PhÌo trong t¸c phém cïng tªn cña Nam Cao ®îc miªu t¶ c¶ ngo¹i h×nh vµ néi t©m. C¶ ngo¹i h×nh vµ néi t©m ChÝ ®Òu ®îc miªu t¶ trong sù biÕn ®æi. Tríc khi ®i tï, ChÝ lµ mét thanh niªn nh thÕ nµo? Khi ë tï ra ChÝ ®· kh¸c xa ra sao? Vµ khi trë thµnh tay sai cho b¸ KiÕn, trë thµnh con quû d÷ cña lµng Vò §¹i, ChÝ ®· biÕn ®æi d÷ déi ®Õn møc ®é nµo?... §®c biÖt lµ nh÷ng ®o¹n miªu t¶ t©m tr¹ng ChÝ sau khi g®p ThÞ Në, t©m tr¹ng Êy ®· chuyÓn biÕn m¹nh mÏ nh thÕ nµo?... vµ c¶ nh÷ng hµnh ®éng, lêi nãi cña ChÝ n÷a… TÊt c¶ ®Òu gióp Nam Cao x©y dùng nh©n vËt ®Ó thÓ hiÖn t tëng chñ ®Ò cña t¸c phém. + Bèn lµ: C¸c t¸c phém tù sù rÊt giµu c¸c lo¹i vµ h×nh thøc ng«n ng÷. Ngoµi ng«n ng÷ ngêi kÓ chuyÖn (trÇn thuËt) cßn cã ng«n ng÷ nh©n vËt. Mçi nh©n vËt l¹i cã thÓ cã ng«n ng÷ riªng. Bªn c¹nh c¸c lêi ®èi tho¹i, cßn cã lêi ®éc tho¹i néi t©m. Lêi kÓ khi th× ë bªn ngoµi, khi th× hoµ vµo lêi nh©n vËt, cã khi n©ng lªn thµnh lêi kÓ ng«i thø nhÊt (®äc nh÷ng t¸c phém cña Nam Cao chóng ta thÊy râ ®iÒu ®ã ). T¸c phém tù sù gi÷ g×n vµ truyÒn ®¹t v« vµn c¸ch nãi, giäng nãi hÕt søc phong phó. ChÝnh nhê c¸c ®®c ®iÓm trªn ®©y mµ t¸c phém tù sù cã nhiÒu kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh ®êi sèng trong chiÒu réng vµ chiÒu s©u, kh«ng bÞ gß bã bëi thêi gian vµ kh«ng gian nh kÞch trªn s©n khÊu, cã thÓ dùng lªn nh÷ng bøc tranh ®êi sèng toµn c¶nh nh TÊn trß ®êi cña Band¨c hay ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh cña L.T«nxt«i. d. §äc hiÓu tõng v¨n b¶n cô thÓ: Gv cÇn:

63

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

d1. §äc t¸c phÈm: T¹i sao l¹i cÇn ph¶i ®äc t¸c phém? V× t¸c phém v¨n xu«i nãi chung, v¨n xu«i 1930 -1945 nãi riªng thêng dµi gÊp nhiÒu lÇn mét t¸c phém th¬ ca mµ thêi gian th× chØ cã h¹n. Cô thÓ: TruyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ dµi 7 trang in, nÕu ®äc hÕt mÊt kho¶ng 11 phót TruyÖn ng¾n Ch÷ ngêi tö tï dµi 6,5 trang in, nÕu ®äc hÕt mÊt kho¶ng 10 phót Ch¬ng H¹nh phóc cña mét tang gia (in trong SGK V¨n häc 11, tËp 1, trang 177 s¸ch chØnh lý hîp nhÊt n¨m 2000) dµi 8 trang. NÕu ®äc hÕt mÊt kho¶ng 12 phót. TruyÖn ng¾n §êi thõa dµi 11 trang in, nÕu ®äc hÕt mÊt kho¶ng 17 phót TruyÖn ng¾n ChÝ PhÌo (in trong Nam Cao toµn tËp, tËp 1, NXB V¨n häc 1999) dµi 45 trang, nÕu ®äc hÕt mÊt kho¶ng 60 phót. NÕu kh«ng ®äc th× kh«ng ®îc, sai ph¬ng ph¸p, HS kh«ng n¾m ®îc t¸c phém. NÕu ®äc tÊt th× còng kh«ng ®îc, sÏ ¶nh hëng tíi thêi gian gi¶ng bµi (nhÊt lµ víi truyÖn ng¾n ChÝ PhÌo). CÇn ph¶i ®äc t¸c phém, song ®äc nh thÕ nµo ®Ó võa ®¶m b¶o yÕu tè thêi gian võa tin ch¾c r»ng HS vÉn n¾m ®îc t¸c phém. Theo chóng t«i, cã 2 kh©u quan träng, then chèt cÇn tiÕn hµnh: + Thø nhÊt lµ: Døt kho¸t, nhÊt thiÕt HS ph¶i ®äc t¸c phém ë nhµ tríc. §äc 1 lÇn, 2 lÇn, nhiÒu lÇn; ®äc nhá, ®äc to vµ tËp ®äc diÔn c¶m, tù nhËp vai… Sau ®ã cÇn ph¶i tãm t¾t ®îc t¸c phém b»ng v¨n b¶n ngo¹i trõ Hai ®øa trÎ. Cã thÓ tãm t¾t b»ng c¶ v¨n b¶n nãi vµ v¨n b¶n viÕt, v× trªn thùc tÕ, cã em viÕt trªn giÊy th× ®îc nhng diÔn ®¹t thµnh lêi th× kh«ng ®îc, ho®c ngîc l¹i, nãi ®îc nhng kh«ng viÕt ®îc. ViÖc lµm nµy cã hai t¸c dông: - Mét lµ: HS buéc ph¶i ®äc t¸c phém, n¾m ®îc t¸c phém th× míi tãm t¾t ®îc. - Hai lµ: LuyÖn cho HS c¸ch viÕt v¨n b¶n ng¾n v× cuèi cïng c¸c em thi lµ thi viÕt. Vµ qua ®ã phÇn nµo thÓ hiÖn sù hiÓu biÕt cña HS vÒ t¸c phém ®Ó t×m híng cho viÖc ph©n tÝch. Sau ®ã, HS cÇn t×m ®îc néi dung chÝnh cña t¸c phém, bè côc cña t¸c phém cã mÊy phÇn (sÏ thuËn lîi, dÔ dµng h¬n trong khi kh¸m ph¸ t¸c phém). §®c biÖt, HS cÇn quan t©m tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trong phÇn Híng dÉn häc bµi v× ®©y chÝnh lµ nh÷ng gîi ý tèt ®Ó HS hiÓu t¸c phém. + Thø hai lµ: §äc trªn líp. Kh©u nµy cÇn cã sù phèi hîp gi÷a thµy vµ trß. Cã ®o¹n thµy ®äc, cã ®o¹n trß ®äc; cã ®o¹n cÇn ®äc, cã ®o¹n kh«ng

64

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

cÇn ®äc; cã ®o¹n ®äc tríc khi gi¶ng, khi b×nh; cã ®o¹n gi¶ng, b×nh vµ ®äc xen kÏ; cã ®o¹n gi¶ng xong, b×nh xong ph¶i ®äc l¹i… §Ó lµm ®îc ®iÒu nµy c¶ thµy vµ trß cÇn ph¶i ®äc kü t¸c phém tõ ë nhµ vµ quan träng h¬n lµ ph¶i x¸c ®Þnh ®îc nh÷ng ®o¹n träng t©m, träng ®iÓm (nh÷ng ®o¹n thÓ hiÖn râ nhÊt chñ ®Ò t¸c phém). §®c biÖt, ®èi víi t¸c phém t¬ng ®èi dµi nh ChÝ PhÌo th× viÖc chän ®o¹n nµo ®Ó ®äc lµ v« cïng cÇn thiÕt, võa lµ tiÕt kiÖm ®îc thêi gian võa bíc ®Çu ®Þnh híng cho HS nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, träng yÕu cÇn n¾m ë mçi t¸c phém. §èi víi tõng v¨n b¶n cô thÓ, theo chóng t«i, trªn líp cÇn ®äc nh÷ng ®o¹n sau: + C¸c truyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ, Ch÷ ngêi tö tï, §êi thõa vµ ch¬ng H¹nh phóc cña mét tang gia: CÇn ®äc toµn bé. Trong khi gi¶ng cÇn ®äc l¹i, ®äc nhÊn m¹nh mét sè ®o¹n. Ch¼ng h¹n: - Hai ®øa trÎ:

• Vßm trêi hµng ngµn ng«i sao ganh nhau lÊp l¸nh… vÒ quÇng s¸ng th©n mËt chung quanh ngän ®Ìn lay ®éng trªn châng hµng cña chÞ Tý.

• An vµ Liªn ngöi thÊy mïi phë th¬m… Hµ Néi nhiÒu ®Ìn qu¸. • Hai chÞ em chê kh«ng l©u… rÆng tre giµ. • Liªn cÇm tay em… vµ yªn lÆng. - Ch÷ ngêi tö tï:

• Ngêi ngåi ®Êy …råi sÏ liÖu. • Trong ®Ò lao… ©n hËn suèt ®êi. • ¤ng HuÊn Cao lÆng nghÜ… trong thiªn h¹. - §êi thõa:

• Hé vèn nghÌo… nhng rò buån. • Cuèn §êng vÒ chØ cã gi¸ trÞ ®Þa ph¬ng th«i… hoµn cÇu • ThÕ mµ h¾n ®· lµm g× ®Ó cho Tõ ®ì khæ h¬n… khèn n¹n + TruyÖn ng¾n ChÝ PhÌo, do cã dung lîng kh¸ dµi nªn cÇn chän ®äc mét sè ®o¹n tiªu biÓu sau: - H¾n võa ®i võa chöi… c¶ lµng Vò §¹i còng kh«ng ai biÕt. - H¾n vÒ h«m tríc… m·i ®Õn giê cha quªn. - Th× n¨m nay l¹i në ra ChÝ PhÌo… ®Ó tranh triÖn ®ång. - B©y giê th× h¾n ®· thµnh ngêi kh«ng tuæi råi… mçi lÇn h¾n qua. - Khi ChÝ PhÌo më m¾t th× trêi ®· s¸ng l©u… ®ãi rÐt vµ èm ®au. - Th»ng nµy rÊt ng¹c nhiªn… h¾n míi nÕm mïi vÞ ch¸o. - B¸t ch¸o hóp xong råi…H¾n thÊy lßng rÊt vui.

65

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

- ThÞ nghe thÊy thÕ mµ lén ruét…®Õn hÕt. d2. T×m hiÓu ph©n tÝch t¸c phÈm theo híng c¾t ngang, tøc lµ, theo kÕt cÊu cña t¸c phÈm Tríc nay, khi ph©n tÝch t¸c phém v¨n xu«i, chóng t«i thêng theo híng bæ däc tøc lµ ph©n tÝch h×nh tîng nh©n vËt chÝnh, trung t©m cña t¸c phém nh: HuÊn Cao (Ch÷ ngêi tö tï), ChÝ PhÌo (ChÝ PhÌo), Hoµng (§«i m¾t – Nam Cao), §µo (Mïa l¹c – NguyÔn Kh¶i), NguyÖt (M¶nh tr¨ng cuèi rõng- NguyÔn Minh Ch©u), Tnó (Rõng xµ nu – NguyÔn Trung Thµnh), Mþ (Vî chång A Phñ – T« Hoµi)… ho®c ph©n tÝch theo néi dung chÝnh cña t¸ phém. Ch¼ng h¹n nh truyÖn ng¾n §êi thõa, chóng t«i tËp trung lµm râ hai bi kÞch tinh thÇn cña nh©n vËt Hé bi kÞch cña mét nhµ v¨n vµ bi kÞch cña mét ngêi chång, mét ngêi cha. Ph©n tÝch t¸c phém v¨n xu«i theo híng bæ däc cã u ®iÓm lµ h×nh tîng nh©n vËt chÝnh, nh©n vËt trung t©m ho®c néi dung chÝnh cña t¸c phém sÏ ®îc lµm râ. Song nhîc ®iÓm lín nhÊt cña híng nµy lµ kh«ng thÊy ®îc diÔn biÕn cña c©u truyÖn, kh«ng thÊy ®îc c¸i m¹ch ngÇm cña v¨n b¶n, kh«ng thÊy ®îc sù ph¸t triÓn cña nh©n vËt, kh«ng thÊy ®îc tµi n¨ng nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ khi x©y dùng kÕt cÊu, x©y dùng nh©n vËt… Cßn nÕu ph©n tÝch t¸c phém theo híng c¾t ngang, tøc lµ theo kÕt cÊu cña nã th× nh÷ng nhîc ®iÓm trªn sÏ hoµn toµn ®îc kh¾c phôc vµ chóng ta sÏ thÊy t¸c phém hÊp dÉn h¬n rÊt nhiÒu. Xin lÊy mét truyÖn ng¾n cña Nam Cao lµm vÝ dô. Khi ph©n tÝch truyÖn ng¾n §êi thõa, chóng t«i chia t¸c phém lµm 3 ®o¹n: - §o¹n 1: Tõ ®Çu ®Õn Tõ thÊy sî: Giíi thiÖu nh©n vËt Hé - §o¹n 2: TiÕp ®Õn §øa con ®ang n»m trong tay Tõ: Nh©n vËt Hé víi bi kÞch cña nh÷ng ngµy ®· qua. - §o¹n 3: Cßn l¹i: Nh©n vËt Hé víi bi kÞch cña nh÷ng ngµy hiÖn t¹i. Vµ x¸c ®Þnh hai néi dung c¬ b¶n cña t¸c phém cÇn ph¶i lµm râ: + Bi kÞch tinh thÇn cña nh©n vËt Hé + Quan ®iÓm nghÖ thuËt cña Nam Cao (ph¸t biÓu qua nh©n vËt Hé). Tõ ®ã, chóng t«i kÕt cÊu bµi gi¶ng nh sau: A. §äc - hiÓu kh¸i qu¸t B. §äc - hiÓu chi tiÕt I. Bi kÞch tinh thÇn cña nhµ v¨n Hé 1. Giíi thiÖu nh©n vËt Hé 2. Nh©n vËt Hé víi bi kÞch cña nh÷ng ngµy ®· qua: 2.1 Nguyªn nh©n dÉn ®Õn bi kÞch

66

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

a. Khi cha cã gia ®×nh * Hé «m Êp mét hoµi b·o lín vÒ nghÒ v¨n, s½n sµng hiÕn c¶ ®êi m×nh cho nghÒ v¨n, coi v¨n ch¬ng lµ sù nghiÖp, lµ lÏ sèng, lµ lý tëng. V× lý tëng ®ã, anh cã thÓ hy sinh tÊt c¶: ®ãi rÐt… n÷a. Còng nh §iÒn trong Tr¨ng s¸ng, s½n sµng tõ chèi mét chç lµm kiÕm næi mçi th¸ng hµng tr¨m b¹c nÕu cã thÓ kiÕm 5 ®ång b¹c vÒ nghÒ v¨n, Hé s½n sµng chÊp nhËn sèng mét c¸ch eo hÑp, cã thÓ nãi lµ cùc khæ miÔn lµ ®îc theo ®uæi nghÒ v¨n. * Víi niÒm say mª lý tëng trong trÎo, m·nh liÖt, ®Çy l·ng m¹n ®ã, Hé kh«ng cßn giíi h¹n nµo trong m¬ íc, dù ®Þnh: H¾n b¨n kho¨n… mét thêi. * Vµ Hé ®· thùc hiÖn lý tëng ®Ñp, hoµi b·o lín, kh¸t väng cao c¶ Êy b»ng c¸ch viÕt thËn träng chø quyÕt kh«ng ch¹y theo ®ång tiÒn, theo xu híng thêi thîng, theo thÞ hiÕu tÇm thêng nh nhiÒu c©y bót kh¸c. M®c dï víi c¸ch viÕt thËn träng, Hé chØ kiÕm ®îc võa ®ñ ®Ó mét m×nh h¾n sèng mét c¸ch eo hÑp, cã thÓ nãi lµ cùc khæ. §©y lµ c¸ch viÕt cña mét nhµ v¨n ch©n chÝnh, cã ý thøc s©u s¾c vÒ nghÒ nghiÖp, viÕt mét c¸ch nghiªm tóc, cã l¬ng t©m, cã tr¸ch nhiÖm víi ngßi bót cña m×nh, víi nh÷ng g× m×nh ®· viÕt ra… c¸ch viÕt thÓ hiÖn nh©n c¸ch nhµ v¨n. b. Khi ®· cã gia ®×nh * Hoµn c¶nh gia ®×nh: + Vî: Kh«ng c«ng ¨n viÖc lµm + MÑ vî: giµ, mï vµ quanh n¨m nay èm mai ®au. + Con: ®«ng ®øa con nµy cha kÞp… uèng thuèc. → Mét gia ®×nh nheo nhãc, mét ngêi lµm hµng chôc miÖng ¨n → v« cïng khã kh¨n céng víi sù sinh ho¹t lóc nµy ch¼ng dÔ dµng → cµng khã kh¨n gÊp béi. * V× cã c¶ mét gia ®×nh ph¶i ch¨m lo nªn Hé chØ cßn nghÜ ®Õn gia ®×nh, chØ cèt lµm sao nu«i ®îc gia ®×nh. Hé quan niÖm: hÌn biÕt bao… trß g× n÷a… ⇒ §éy Hé ®Õn m©u thuÉn, ®Õn sù gi»ng xÐ gi÷a viÖc thùc hiÖn lý tëng, hoµi b·o víi viÖc ph¶i ch¨m lo cuéc sèng vËt chÊt ¸o c¬m cho c¶ gia ®×nh. Do ®ã, míi n¶y sinh hai bi kÞch: bi kÞch cña mét nhµ v¨n vµ bi kÞch cña mét ngêi chång, ngêi cha. 2.2 Bi kÞch tinh thÇn cña nh©n vËt Hé a. Bi kÞch cña mét nhµ v¨n: * Tríc kia: + §ãi rÐt… quan t©m n÷a + Cã b¨n kho¨n nhng lµ b¨n kho¨n nghÜ ®Õn… cïng ra mét thêi

67

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

* Khi ®· ghÐp ®êi Tõ vµo cuéc ®êi h¾n: + HiÓu thÕ nµo… ®ãi r¸ch + Kh«ng thÓ kh«ng nghÜ tíi nh÷ng bËn rén tÑp nhÑp v« nghÜa lý. Chóng ngèn mét phÇn lín th× giê cña h¾n V× vËy, Hé ®· tù b¶o: Ta ®µnh phÝ… lµm ¨n ⇒ Nh vËy, Hé ®· tù nguyÖn hy sinh sù nghiÖp tinh thÇn v× cuéc sèng gia ®×nh, v× vî con, nghÜa lµ ®· ®®t con ngêi, t×nh th¬ng lªn trªn nghÖ thuËt. + PhÝ ®i mét vµi n¨m kiÕm tiÒn nu«i vî con, c¸ch kiÕm tiÒn duy nhÊt cña Hé lµ viÕt (v× Hé lµ mét nhµ v¨n). Vµ nÕu vÉn viÕt mét c¸ch thËn träng nh tríc kia th× kh«ng thÓ ®îc v× nay Hé ph¶i nu«i c¶ mét gia ®×nh rÊt ®«ng ngêi → Hé buéc ph¶i cho in… lóc ®äc. NghÜa lµ ph¶i viÕt rÊt céu th¶. Nh÷ng bµi b¸o, cuèn v¨n viÕt véi vµng, céu th¶ ®ã khiÕn ®éc gi¶ quªn ngay sau lóc ®äc cßn b¶n th©n t¸c gi¶ ®á mÆt lªn, cau mµy… bÊt l¬ng. §iÖp tõ khèn n¹n (4 lÇn), nh÷ng dÊu “!” cho thÊy th¸i ®é tù xØ v¶, tù nguyÒn rña, tù lªn ¸n mét c¸ch gay g¾t, quyÕt liÖt, d÷ déi. §ã lµ sù tù ý thøc cao ®é vÒ tr¸ch nhiÖm cña mét nhµ v¨n tríc ngßi bót cña m×nh, tríc nh÷ng ®iÒu m×nh ®· viÕt ra. Hé tù xÊu hæ víi b¶n th©n, víi lý tëng, hoµi b·o, íc m¬, c¸ch viÕt cña m×nh tríc ®©y, tøc lµ víi nhµ v¨n ch©n chÝnh ngay trong con ngêi m×nh. L¬ng t©m bÞ c¾n døt, Hé tù thÊy kh«ng thÓ tha thø cho b¶n th©n, tù thÊy m×nh lµ mét kÎ bÊt l¬ng, ®ª tiÖn, tù nhËn thÊy m×nh ®· viÕt toµn nh÷ng c¸i…cho v¨n ch¬ng vµ cho r»ng thÕ nghÜa lµ h¾n lµ mét kÎ v« Ých, mét ngêi thõa ⇒ Hé r¬i vµo bi kÞch tinh thÇn ®au ®ín: bi kÞch cña mét nhµ v¨n cã lý tëng, hoµi b·o, íc m¬ cao c¶, cã l¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm nghÒ nghiÖp nhng rót côc chØ v× cuéc sèng vËt chÊt ¸o c¬m mµ ph¶i viÕt véi vµng, céu th¶, viÕt toµn nh÷ng c¸i v« vÞ, nh¹t nhÏo… Hé thÊy buån l¾m…®ñ mÖt. §iÖp ng÷ buån l¾m, ®iÖp có ph¸p cßn g× buån h¬n; cßn g× ®au ®ín h¬n vµ nh÷ng c©u hái tu tõ ®· diÔn t¶ t©m tr¹ng tù thÊt väng vÒ b¶n th©n, ®au ®ín, xãt xa tríc sù bÊt lùc cña chÝnh m×nh. H¾n ®Ó mÆc…vÉn nãi : nh÷ng c©u hái tu tõ liªn tiÕp cho ta thÊy, ®· cã lóc Hé ®Þnh bá m®c vî con ®Ó tiÕp tôc ch¨m lo, vun trång cho tµi n¨ng, cho sù nghiÖp tinh thÇn cña m×nh. Hé ®· nghÜ ®Õn c©u nãi hïng hån cña mét nhµ triÕt häc: ph¶i biÕt ¸c… m¹nh mÏ, nghÜa lµ, ®· cã lóc, Hé ®Êu tranh, gi»ng xÐ gi÷ sù nghiÖp tinh thÇn hay gi÷ lßng th¬ng. Nhng Hé l¹i nghÜ thªm r»ng.. dÔ dµng ®©u… ⇒ Nh vËy, chÊp nhËn hy sinh sù nghiÖp tinh thÇn v× cuéc sèng vËt chÊt gia ®×nh, v× vî con nhng Hé l¹i c¶m thÊy xÊu hæ, ®au ®ín buån ch¸n v× ®·

68

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

viÕt véi vµng, céu th¶ → rÊt m©u thuÉn → bi kÞch lµ ë chç ®ã: kh«ng ph¶i v× kh«ng ®îc viÕt mµ lµ ph¶i viÕt, ®· viÕt nh÷ng thø v¨n ch¬ng v« Ých, dÔ d·i, b»ng ph¼ng, s¸o mßn, khu«n mÉu… Hé thÊy m×nh khæ qu¸… níc chanh. Hµng lo¹t ®éng tõ, tÝnh tõ diÔn t¶ rÊt chÝnh x¸c diÔn biÕn t©m lý cña nh©n vËt trong tr¹ng th¸i tù thÊt väng n®ng nÒ vÒ b¶n th©n. Chó ý: Chi tiÕt: H¾n t×m mét ngêi… ngµy xa chøng tá : lý tëng, hoµi b·o, íc m¬, dù ®Þnh… cña Hé vÒ mét sù nghiÖp tinh thÇn cha bao giê bÞ dËp t¾t, cha bao giê Hé cã ý ®Þnh tõ bá nã mµ chØ lµ ®µnh phÝ ®i mét vµi n¨m ⇒ Cã thÓ nãi, sù nghiÖp tinh thÇn lµ tÊt c¶ t©m huyÕt cña mét ®êi Hé → kh«ng thùc hiÖn ®îc míi ®au ®ín vµ cµng ®au ®ín h¬n khi Hé l¾c ®Çu tù b¶o: Th«i thÕ lµ hÕt… háng ®øt råi. Vµ h¾n nghÜ ®Õn… rò buån. HiÖn lªn tríc m¾t ngêi ®äc lµ h×nh ¶nh mét con ngêi thÊt väng n·o nÒ, tëng nh kh«ng cßn mét chót hy väng nµo, mét chót ¸nh s¸ng niÒm tin nµo. C¸i l¾c ®Çu, c©u tù b¶o, ý nghÜ, vÎ m®t thÉn thê, lßng rò buån … tÊt c¶ ®Òu lµ sù tù ngËm ngïi, chua xãt cho b¶n th©n v× bÊt lùc, v× kh«ng thùc hiÖn ®îc sù nghiÖp tinh thÇn, v× m×nh ®· kh«ng cßn lµ mét con ngêi rÊt ®¸ng yªu nh xa n÷a→ Hé ®· tù ®¸nh mÊt chÝnh m×nh. b. Bi kÞch cña mét ngêi chång, mét ngêi cha b1. B¶n chÊt cña Hé: * Cã hµnh vi ®Ñp ®Ï, cao thîng, rÊt ®µn «ng, rÊt ®¸ng c¶m phôc, tr©n träng: më réng ®«i c¸nh tay…lµm ma cho mÑ Tõ. §©y lµ con ngêi cã tÊm lßng nh©n hËu v« cïng, ®é lîng, vÞ tha cao c¶, kh«ng ph¶i ai còng dÔ dµng cã ®îc hµnh ®éng ®ã. Cã thÓ coi ®ã nh lµ mét hµnh ®éng anh hïng cña mét bËc qu©n tö. * Cã t×nh c¶m s©u s¾c ®èi víi vî con: + §èi víi vî: Tõ hµnh ®éng cña mét ©n nh©n Hé ®· cói xuèng… kh«ng bê bÕn ®Õn t×nh yªu th¬ng Tõ rÊt ®¸ng yªu, rÊt ®¸ng th¬ng; Nh÷ng khi Tõ èm… bªn vî. + §èi víi c¸c con: ChØ xa chóng mÊy ngµy… vå vËp l¾m. * Cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm ®èi víi gia ®×nh ⇒ Tõ ®ã, ta thÊy, Hé lµ mét con ngêi cã b¶n chÊt tèt ®Ñp: - Mét thanh niªn cã lý tëng, hoµi b·o, íc m¬. - Mét nhµ v¨n cã ý thøc, cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, cã l¬ng t©m nghÒ nghiÖp, coi c¸ch viÕt thËn träng lµ nguyªn t¾c. - Mét con ngêi giµu lßng yªu th¬ng ®ång lo¹i, s½n sµng gióp ®ì ngêi kh¸c, coi t×nh th¬ng lµ nguyªn t¾c sèng: Hé cã thÓ hy sinh… lßng th¬ng. Hé

69

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

quan niÖm: KÎ m¹nh… ®«i vai m×nh. §ã lµ mét quan niÖm rÊt tiÕn bé, rÊt nh©n ®¹o ⇒ Hé lµ mét ngêi chång, ngêi cha tèt. b2. Bi kÞch cña mét ngêi chång, mét ngêi cha: N®ng lßng yªu th¬ng vî con nh vËy nhng khi sù nghiÖp kh«ng thµnh Hé sinh ra uèng rîu, muèn nhê rîu ®Ó gi¶i to¶ nçi buån ch¸n, thÊt väng, bÕ t¾c. Nhng cµng uèng cµng buån, cµng thÊt väng bÕ t¾c → l¹i cµng uèng, uèng ®Õn say mÒm → kh«ng lµm chñ ®îc hµnh ®éng, lêi nãi cña b¶n th©n. * Hµnh ®éng: + Thêng thêng… say nh chÕt. + Cã ®ªm h¾n.. do¹ trÎcon, lo¹ng cho¹ng… trªn bµn. → Sinh ho¹t bª tha, hµnh ®éng, cö chØ nh cña mét g· ®µn «ng nghiÖn ngËp, n¸t rîu, gië nh÷ng thãi c«n ®å, vò phu víi vî con + Lêi nãi: Ngµy mai… nµy th«i → Hé n®ng lêi ch× chiÕt m¾ng má, kÕt téi vî con. Vî con lµ nguyªn nh©n khiÕn Hé ®au khæ, khæ c¶ thÓ x¸c (gµy gß, hèc h¸c), c¶ tinh thÇn (sù nghiÖp kh«ng thµnh → bi quan ch¸n n¶n) → ®em tÊt c¶ nçi khæ t©m Êy trót lªn ®Çu vî con víi nh÷ng lêi lÏ th« tôc, côc c»n, tµn nhÉn. Vµ kh«ng chØ nãi, Hé cßn rÝt lªn mÝm chÆt m«i, ®«i m¾t ngÇu ngÇu nh×n vµo tËn m¾t Tõ, trõng tré, l¶i nh¶i m¾ng Tõ vÒ téi kh«ng biÕt thu dän nhµ cho gän ghÏ. ⇒ Nh vËy lµ, v× buån ch¸n thÊt väng, Hé quay ra ®æ lçi cho vî con, hµnh h¹, tµn nhÉn víi vî con, trót lªn ®Çu vî con tÊt c¶ nçi buån ch¸n, bùc däc cña m×nh, coi vî con lµ nguyªn nh©n g©y ra nçi khæ së cña ®êi m×nh → Vi ph¹m vµo lÏ sèng, vµo nguyªn t¾c t×nh th¬ng cña chÝnh m×nh. Tõ mét con ngêi nh©n hËu, mét ngêi chång, ngêi cha yªu th¬ng vî con, Hé trë thµnh mét g· ®µn «ng bª tha, vò phu → mÊt nh©n c¸ch. §Ó s¸ng h«m sau thøc dËy ph¶i xÊu hæ (bÏn lÏn) v× nh÷ng hµnh ®éng cña m×nh, ph¶i xin lçi Tõ vµ c¸c con… Nhng råi Hé l¹i uèng vµ l®p l¹i tÊt c¶ nh÷ng hµnh ®éng, nh÷ng lêi nãi Êy, kh«ng chØ mét lÇn mµ lµ cø thÕ m·i. §iÒu ®ã chøng tá nçi ®au ®ín trong Hé lµ thÇm l®ng vµ v« cïng dai d¼ng. V× thÕ, Hé míi hay uèng say vµ khi say th× l¹i hµnh h¹, tµn nhÉn, vò phu víi vî con ®Ó råi l¹i ©n hËn, xin lçi vµ råi l¹i uèng say… Cø thÕ, cø thÕ, kh«ng thÓ thay ®æi ®îc → cµng chøng tá mét sù bÕ t¾c qu»n qu¹i, vß xÐ trong t©m hån. Nh vËy, bi kÞch tinh thÇn cña mét nhµ v¨n dêng nh lín h¬n, s©u h¬n vµ lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp dÉn ®Õn bi kÞch cña ngêi chång, ngêi cha. Mét bi kÞch thÇm l®ng, dai d¼ng. Nã c¾n xÐ, cµo cÊu t©m hån Hé, khiÕn Hé sinh ra c¸u g¾t vµ tµn nhÉn víi vî con.

70

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

3. Nh©n vËt Hé víi bi kÞch cña nh÷ng ngµy hiÖn t¹i: a. H«m nay: * Khi trß chuyÖn víi Tõ: H¾n võa gÆp… nh thÕ nµy → Hé lµ ngêi rÊt mª v¨n, hiÓu ®îc gi¸ trÞ ®Ých thùc, to lín cña v¨n ch¬ng, c¶m nhËn ®îc c¸i hay, c¸i ®Ñp cña v¨n ch¬ng → cã tµi. ë Hé, v¨n ch¬ng lµ mét niÒm vui lín lao mµ kh«ng cã l¹c thó vËt chÊt nµo s¸nh ®îc. * Khi trß chuyÖn víi c¸c b¹n v¨n: + Lóc ®Çu: Trung, M·o rñ ®i ch¬i, Hé kiªn quyÕt tõ chèi. + Sau ®ã: Khi biÕt cuèn §êng vÒ cña QuyÒn s¾p ®îc dÞch ra tiÕng Anh, Hé quªn h¼n vî con… trªn toµn cÇu → M¸u v¨n ch¬ng, m¸u nghÒ nghiÖp ®îc dÞp bèc lªn. Lóc ®ã, Hé chØ cßn nghÜ ®Õn sù nghiÖp tinh thÇn cña m×nh (viÖc Hé quªn h¼n gia ®×nh, vî con lµ ®iÒu dÔ hiÓu) → Nãi mét c¸ch say sa, bµy tá quan ®iÓm cña m×nh vÒ mét t¸c phém v¨n ch¬ng thËt sù cã gi¸ trÞ… Vµ trong mét phót cao høng, anh cßn tuyªn bè víi c¸c b¹n v¨n: T«i cha thÊt väng… trªn toµn cÇu. ë ®o¹n 2, ngêi ®äc cã c¶m tëng nh Hé ®· r¬i vµo t×nh tr¹ng dêng nh thÊt väng hoµn toµn, kh«ng cßn mét chót hy väng, ¸nh s¸ng, niÒm tin nµo th× ®Õn ®©y chóng ta thÊy, ho¸ ra Hé vÉn cha thÊt väng, cha hoµn toµn thÊt väng vÒ m×nh. Trong th¼m s©u t©m hån Hé vÉn lµ mét niÒm hy väng lín vÒ hoµi b·o, íc m¬. Vµ khi cã dÞp, Hé míi thæ lé, t©m sù cïng c¸c b¹n v¨n. §iÒu ®ã cho thÊy, t×nh yªu ®èi víi nghÖ thuËt, niÒm ®am mª ®èi víi v¨n ch¬ng, t©m huyÕt víi nghÒ viÕt v¨n thùc sù cha bao giê bÞ dËp t¾t, cha bao giê bÞ l·ng quªn trong Hé. Khi Hé nãi nh÷ng ®iÒu ®ã, Trung gËt gï cêi, M·o cêi h« hè. Hä cêi v× hä cho r»ng Hé nãi kho¸c, chØ lµ sù bèc ®ång trong h¬i men mµ th«i, chø hä qu¸ hiÓu, víi hoµn c¶nh hiÖn t¹i, lµm sao Hé cã thÓ viÕt ra ®îc mét t¸c phém gi¸ trÞ nh Hé nãi → Hä ®· kh«ng hiÓu b¶n chÊt con ngêi Hé cho nªn cêi chÕ nh¹o anh. Nhng cßn Hé, Hé kh«ng cêi, mÆt c¨ng lªn v× høng khëi. NghÜa lµ, Hé nãi tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã mét c¸ch rÊt nghiªm tóc, rÊt thµnh thËt, nãi b»ng tÊt c¶ dßng m¸u nãng cña m×nh… Vµ khi lý tëng, hoµi b·o, khao kh¸t, íc m¬ vÒ mét sù nghiÖp tinh thÇn trçi dËy, ®ßi hái, th«i thóc, giôc gi·, Hé ®· quªn mÊt gia ®×nh, vî con, quªn mÊt tr¸ch nhiÖm cña mét ngêi chång, ngêi cha ⇒ Rñ b¹n ®i uèng rîu, chiªu ®·i b¹n b»ng nh÷ng ®ång tiÒn võa lÜnh ®îc mµ ®¸ng lÏ ra anh ph¶i mang vÒ nhµ ®Ó trang tr¶i c¸c kho¶n nî, ®Ó vî, con, gia ®×nh sinh sèng trong thêi gian lµ mét

71

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

th¸ng → Sù hoang phÝ lµm cho vî con ®ãi r¸ch. §· cã lóc, Hé ©n hËn vÒ ®iÒu ®ã, nhng l¹i m¾c ph¶i, kh«ng söa ch÷a ®îc. (M®c dï: - Tríc khi ra ®i, Hé ®· nhém tÝnh c¸c kho¶n nî cÇn ph¶i thanh to¸n. - Khi ra ®i, Hé rÊt ©u yÕm vî vµ høa sÏ mua c¸i g× vÒ ®Ó c¶ nhµ cïng ¨n v× c¶ th¸ng… ra hån. - Khi ë toµ b¸o ra, Hé ®· ®i th¼ng ®Õn mét hiÖu thÞt quay… loang lo¸ng ít → VÏ lªn c¶nh tîng gia ®×nh ®Çm Êm, h¹nh phóc vui vÎ → chøng tá, Hé lµ ngêi chång, ngêi cha tèt, yªu th¬ng vî con. Vµ ®ã lµ b¶n chÊt cña Hé… Nhng Hé ®· nhanh chãng quªn ®i tÊt c¶ nh÷ng cö chØ, c¶nh tîng ®ã, chØ cßn l¹i trong t©m trÝ Hé lµ niÒm kh¸t khao, ®· tõ l©u, ®Õn ch¸y báng, mét sù nghiÖp tinh thÇn to lín mµ vÉn cha cã c¬ héi thùc hiÖn ®îc. b. S¸ng h«m sau: Hé thøc dËy H¾n thÊy… ®i ngñ * §ét nhiªn ho¶ng sî… giÊc ngñ: §o¹n v¨n miªu t¶ d¸ng n»m cña Tõ → Ph¶i lµ mét ngêi chång cã tÊm lßng v« cïng nh©n hËu, thÊu hiÓu sù ®êi míi cã thÓ c¶m nhËn ®îc s©u s¾c nçi khæ c¶ mét ®êi ngêi, c¸i tíng vÊt v¶ lé ra c¶ ®Õn trong giÊc ngñ cña vî → th¬ng vî, xãt xa cho cuéc ®êi cña vî. * Ng¾m nghÝa mÆt Tõ… an ñi: Mét lo¹t tÝnh tõ, ®®c biÖt c¸c mµu xanh ®· ®®c t¶ h×nh ¶nh mét ngêi phô n÷ gÇy gß, kh¾c khæ (miªu t¶ rÊt kü m®t vµ tay) → d¸ng n»m cña Tõ, m®t Tõ, tay Tõ ®Òu lé ra mét c¸i g×… an ñi → H×nh ¶nh ngêi vî gÇy yÕu trong d¸ng n»m thËt khã nhäc vµ khæ n·o ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn t©m hån Hé, tíi lßng tr¾c én cña Hé (mét lo¹t tÝnh tõ, ®iÖp có ph¸p → ®· nh¾c nhë tr¸ch nhiÖm, t×nh yªu th¬ng n¬i Hé ®èi víi vî) → Hé c¶m nhËn rÊt râ nçi khæ cña vî, sù b¹c mÖnh cña vî → xãt th¬ng v« h¹n tù ®¸y lßng. * Tù tr¸ch: ThÕ mµ …khái khæ: Nh÷ng c©u hái tu tõ thÓ hiÖn th¸i ®é tù tr¸ch, tù kiÓm ®iÓm ch©n thµnh, nghiªm kh¾c cña Hé → ©n hËn, day døt. * Khãc: Níc m¾t h¾n… mµ khãc: NghÖ thuËt so s¸nh: Níc m¾t h¾n bËt ra nh níc mét qu¶ chanh mµ ngêi ta bãp m¹nh; ®iÖp tõ khãc kÕt hîp víi nh÷ng tõ chØ møc ®é nøc në, nh thÓ kh«ng ra tiÕng khãc, cµng khãc to h¬n ®· cùc t¶ tiÕng khãc cña Hé → sù ©n hËn ®Õn cùc ®é, kh«ng thÓ k×m nÐn ®îc, buéc ph¶i bËt lªn thµnh tiÕng khãc. §®c biÖt chi tiÕt h¾n «m chÆt lÊy c¸i bµn tay nhá bÐ cña Tõ vµo ngùc mµ khãc ®· nãi lªn tÊt c¶ sù ®au ®ín, d»n v®t, dµy vß, ©n hËn cña Hé. Chi tiÕt: Tõ c¶m ®éng… cµng khãc to h¬n, Hé cµng khãc to h¬n v× tÊm lßng yªu th¬ng vµ ®Çy sù c¶m th«ng cña Tõ. Tõ kh«ng hÒ phiÒn tr¸ch khiÕn Hé cµng ©n hËn, cµng tù tr¸ch b¶n th©n, tù nhËn anh chØ lµ…khèn n¹n. H¬n

72

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

c¶ sù tù tr¸ch, Hé tù xØ v¶ m×nh, tù lªn ¸n, kÕt téi m×nh nh ®· tõng xØ v¶, lªn ¸n, kÕt téi cÈu th¶, bÊt l¬ng, ®ª tiÖn cña m×nh trong nghÒ nghiÖp. ë ®©y, cao h¬n, Hé kh«ng chØ tù xØ v¶ mµ cßn khãc, níc m¾t h¾n bËt ra nh níc mét qu¶ chanh mµ ngêi ta bãp m¹nh… TiÕng khãc cña Hé còng gièng nh tiÕng khãc cña Thø (Sèng mßn). §ã lµ nh÷ng tiÕng khãc cho c¸i chÕt cña t©m hån. C©u nãi nghÑn ngµo, ®Ém níc m¾t Anh…anh…khèn n¹n… cho thÊy Hé kh«ng thÓ nµo tha thø cho m×nh → Hé r¬i vµo bi kÞch tinh thÇn ®au ®ín thø 2. Bi kÞch cña mét con ngêi lÊy t×nh th¬ng lµm nguyªn t¾c sèng; mét ngêi chång, ngêi cha tèt, yªu th¬ng vî con, cã tr¸ch nhiÖm víi gia ®×nh nhng råi chÝnh con ngêi Êy l¹i chµ ®¹p lªn lÏ sèng t×nh th¬ng cña chÝnh m×nh, vò phu, tµn nhÉn víi vî con vµ v« tr¸ch nhiÖm víi gia ®×nh. Bi kÞch thø nhÊt, kh«ng thùc hiÖn ®îc hoµi b·o, tuy rÊt ®au ®ín nhng cßn cã lý do ®Ó an ñi lµ: hy sinh sù nghiÖp v× t×nh th¬ng. Cßn bi kÞch thø 2 nµy, lÏ sèng t×nh th¬ng bÞ vi ph¹m th× kh«ng cßn g× cã thÓ an ñi, biÖn hé ®îc. H¬n n÷a, nÕu Hé ph¶i t¹m g¸c sù nghiÖp tinh thÇn lµ v× hoµn c¶nh th× sù vi ph¹m vµo nguyªn t¾c t×nh th¬ng l¹i do chÝnh b¶n th©n anh ta. Do ®ã, chua xãt v« cïng vµ cã thÓ nãi lµ ®au ®ín h¬n bi kÞch thø nhÊt. Khi r¬i vµo bi kÞch thø nhÊt, Hé míi chØ buån, ch¸n, thÊt väng vµ mîn rîu gi¶i sÇu. Nhng khi r¬i vµo bi kÞch thø hai, Hé ®· khãc, nghÜa lµ, kh«ng cßn g× cã thÓ gi¶i to¶ ®îc, chØ cßn biÕt khãc. Nhng níc m¾t vÉn chØ lµ… níc m¾t, ®©u ph¶i lµ søc m¹nh cã thÓ söa l¹i nh÷ng c¶nh ®êi, cøu ®îc gi¸ trÞ sù sèng bÞ vïi dËp (NguyÔn Hoµnh Khung). Hé r¬i vµo t×nh tr¹ng cïng ®êng tuyÖt lé, tÊn bi kÞch tinh thÇn cña Hé lµ kh«ng c¸ch g× gì ®îc. Cã ®iÒu trong c¬n vËt v· qu»n qu¹i, nh©n vËt trÝ thøc cã ý thøc vÒ nh©n phÈm ®ã cña Nam Cao vÉn kh«ng bu«ng xu«i ®Ó mÆc cho nh©n c¸ch bÞ huû ho¹i, tr¸i l¹i vÉn cè tù vËt lén v¬n lªn ®Ó gi÷ lÊy lÏ sèng nh©n ®¹o. V× vËy, truyÖn Nam Cao ch¼ng nh÷ng ph¶n ¸nh ch©n thùc t×nh c¶nh ®au khæ, bÕ t¾c cña ngêi trÝ thøc nghÌo, mµ cßn ghi l¹i cuéc tù ®Êu tranh ®Ó vît m×nh, gi÷ lÊy nh©n phÈm cña hä trong c¶nh bÕ t¾c ®ã (NguyÔn Hoµnh Khung). II. Quan ®iÓm nghÖ thuËt cña Nam Cao (ph¸t biÓu qua nh©n vËt Hé) C. Tæng kÕt 1. NghÖ thuËt 2. Néi dung Theo chóng t«i, nÕu ph©n tÝch bi kÞch tinh thÇn cña nh©n vËt Hé theo híng bæ däc t¸c phém th× sÏ kh«ng thÊy hÕt ®îc sù m©u thuÉn, gi»ng xÐ, chång chÐo gi÷a hai bi kÞch. Vµ chÝnh sù m©u thuÉn, gi»ng xÐ, chång chÐo ®ã míi t¹o nªn sù thÇm l®ng, dai d¼ng mµ v« cïng ®au ®ín. Cßn ph©n tÝch theo híng c¾t ngang, ta sÏ thÊy ®îc mét c¸ch râ nÐt, triÖt ®Ó tÊn bi kÞch tinh

73

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

thÇn ®ã diÔn ra trong t©m hån Hé. Vµ ®ã ®©u chØ lµ bi kÞch cña riªng m×nh Hé mµ cßn lµ bi kÞch cña c¶ mét líp ngêi trÝ thøc nghÌo thêi ®ã nãi chung. §ã võa lµ gi¸ trÞ hiÖn thùc, võa lµ gi¸ trÞ nh©n ®¹o s©u s¾c, ®éc ®¸o, míi mÎ cña t¸c phém. Trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y, chóng t«i lu«n ¸p dông híng ph©n tÝch nµy víi c¸c t¸c phém v¨n xu«i vµ thÊy hiÖu qu¶ h¬n rÊt nhiÒu so víi híng bæ däc. d3. Ph¸t huy trÝ tëng tîng cña HS trong giê gi¶ng mét t¸c phÈm v¨n xu«i * Trong giê gi¶ng mét t¸c phÈm th¬: Ngêi GV cÇn ph¸t huy trÝ tëng tîng cña HS. §ã lµ lÏ ®¬ng nhiªn. V× th¬ bao giê còng rÊt hµm sóc. §®c biÖt lµ th¬ §êng luËt ng«n t¹i ý ngo¹i, ng«n tËn nhi ý bÊt tËn. H×nh ¶nh th¬, ý th¬ kh«ng bao giê bã hÑp trong c©u ch÷. Nã ®ßi hái ngêi ®äc, ngêi nghe ph¶i h×nh dung tëng tîng ra tÊt c¶ nh÷ng g× mµ nhµ th¬ muèn miªu t¶, muèn nãi tíi trong c©u th¬, trong tõ ng÷ ®Ó tõ ®ã hiÓu ®îc dông ý cña t¸c gi¶, hiÓu ®îc ý nghÜa cña bµi th¬, hiÓu ®îc nh÷ng t©m t, t×nh c¶m, mong muèn… mµ nhµ th¬ göi g¾m trong t¸c phém. Cßn trong giê gi¶ng mét t¸c phém v¨n xu«i cã thÓ ph¸t huy ®îc trÝ tëng tîng cña HS kh«ng? Theo chóng t«i, ®iÒu ®ã lµ cã thÓ. Chóng ta ®Òu biÕt v¨n xu«i kh«ng ng¾n gän, c« ®äng, hµm sóc nh th¬. ë t¸c phém v¨n xu«i, nhµ v¨n cã ®iÒu kiÖn miªu t¶, gi·i bµy trùc tiÕp h¬n, cô thÓ h¬n, thËm chÝ rÊt tØ mØ n÷a lµ ®»ng kh¸c nhng chóng ta vÉn cã thÓ ph¸t huy trÝ tëng tîng cña HS b»ng nh÷ng c¸ch kh¸c so víi th¬. * C¸ch ph¸t huy trÝ tëng tîng cña HS trong giê gi¶ng mét t¸c phÈm v¨n xu«i: Theo chóng t«i cã thÓ cã nh÷ng c¸ch sau: + C¸ch thø nhÊt lµ: HS h·y ®®t m×nh vµo trong hoµn c¶nh cña c©u chuyÖn ®Ó h×nh dung tëng tîng vÒ bèi c¶nh lÞch sö, hoµn c¶nh réng vµ hoµn c¶nh hÑp mµ c©u chuyÖn x¶y ra. Tõ ®ã sÏ hiÓu h¬n vÒ thêi ®¹i, vÒ con ngêi, vÒ phong tôc tËp qu¸n cña tõng vïng, tõng miÒn. Ch¼ng h¹n: Khi ®äc t¸c phém Hai ®øa trÎ cña Th¹ch Lam, HS cã thÓ ®®t m×nh vµo khung c¶nh phè huyÖn khi chiÒu tèi, lóc ®ªm khuya tiªu ®iÒu, x¬ x¸c víi phiªn chî tµn, víi nh÷ng con ngêi nghÌo khæ, c¬ cùc, sèng quén quanh bÕ t¾c, kh«ng t¬ng lai, kh«ng h¹nh phóc nh hai chÞ em Liªn, nh bµ cô Thi ®iªn, nh mÑ con chÞ Tý, nh gia ®×nh b¸c Xém, b¸c Siªu… Tõ ®ã, c¸c em sÏ thÊu hiÓu h¬n vÒ cuéc ®êi cña hä, v« danh v« nghÜa ®Õn thÕ nµo vµ sÏ hiÓu h¬n tÊm lßng nh©n hËu cña Th¹ch Lam khi miªu t¶ nh÷ng cuéc ®êi ®ã. Hay khi häc t¸c phém ChÝ PhÌo cña Nam Cao, HS cã thÓ ®®t m×nh vµo bèi c¶nh chung cña lµng quª ViÖt Nam vµ bèi c¶nh riªng cña lµng Vò §¹i díi thêi thùc d©n phong kiÕn. §®c biÖt lµ bèi c¶nh lµng Vò §¹i víi ®¸m ®Þa chñ cêng hµo quÇn ng tranh thùc nh b¸ KiÕn, ®éi T¶o, víi nh÷ng ngêi n«ng d©n khèn

74

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

khæ nh ChÝ PhÌo, ThÞ Në, Binh Chøc… Tõ ®ã, c¸c em sÏ hiÓu h¬n kh«ng khÝ, cuéc sèng n¬i ®©y ngét ng¹t, bøc bèi ®Õn nh thÕ nµo. Tuy nã kh«ng ån µo, n¸o ®éng bëi tiÕng trèng, tiÕng mâ thóc thuÕ nh ë lµng §«ng X¸ trong T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè nhng l¹i rÊt quyÕt liÖt vµ gay g¾t. M®t kh¸c, c¸c em sÏ hiÓu ®îc sù s©u s¾c cña ngßi bót nh©n ®¹o Nam Cao. + C¸ch thø hai: HS h·y ®®t m×nh vµo trong hoµn c¶nh cña nh©n vËt: Mçi nh©n vËt trong t¸c phém cã mét sè phËn riªng, cã mét tÝnh c¸ch riªng, mét c¸ch hµnh ®éng, mét c¸ch suy nghÜ, mét t©m tr¹ng riªng… NÕu HS tù ®®t m×nh vµo ®Þa vÞ cña nh©n vËt th× c¸c em sÏ dÔ dµng ®ång c¶m víi nh©n vËt, hiÓu nh©n vËt, hiÓu ý nghÜa cña t¸c phém h¬n. Nh©n vËt Liªn trong Hai ®øa trÎ cña Th¹ch Lam, nh©n vËt HuÊn Cao, qu¶n ngôc trong Ch÷ ngêi tö tï cña NguyÔn Tu©n, nh©n vËt Hé trong §êi thõa, nh©n vËt ChÝ PhÌo trong t¸c phém cïng tªn cña Nam Cao… Mçi nh©n vËt, mçi cuéc ®êi võa rÊt riªng, l¹i võa rÊt chung lµ n¬i nhµ v¨n göi g¾m, ký th¸c nh÷ng t tëng, quan ®iÓm cña m×nh… + C¸ch thø ba lµ: HS h×nh dung tëng tîng ra tõng c¶nh trong t¸c phém ®Ó dÔ dµng hiÓu vµ c¶m ®îc néi dung, ý nghÜa cña nã. Ch¼ng h¹n: C¸c em cã thÓ h×nh dung tëng tîng c¶nh Liªn d¾t em ®øng dËy nh×n theo ®oµn xe vôt qua phè huyÖn. C¸c em cã thÓ h×nh dung tëng tîng c¶nh ChÝ PhÌo uèng rîu x¸ch dao ®Õn nhµ b¸ KiÕn g©y ¸n m¹ng vµ c¶nh c¶ lµng Vò §¹i ®æ x« ra xem råi bµn t¸n, b×nh phém. Ho®c c¸c em cã thÓ h×nh dung tëng tîng c¶nh HuÊn Cao cho ch÷ trong ®Ò lao... + C¸ch thø t lµ: HS h·y viÕt tiÕp truyÖn: §©y lµ mét c¸ch ph¸t huy trÝ tëng tîng cña HS. B»ng trÝ tëng tîng cña m×nh, HS cã thÓ viÕt tiÕp phÇn kÕt cña truyÖn. Víi c¸ch nµy, GV cã thÓ biÕt ®îc HS hiÓu nh thÕ nµo? c¶m nh thÕ nµo vÒ t¸c phém, vÒ t¸c gi¶, vÒ nh©n vËt, thu nhËn cña c¸c em sau khi häc t¸c phém. Cã thÓ c¸c em sÏ viÕt rÊt kh¸c nhau, thËm chÝ, tr¸i ngîc nhau nhng tÊt c¶ ®Òu rÊt ®¸ng tr©n träng bëi nh÷ng suy nghÜ ®ã ®Òu b¾t nguån tõ c¸ch hiÓu, c¸ch c¶m vÒ t¸c phém. Ch¼ng h¹n: C¸c em cã thÓ viÕt tiÕp phÇn kÕt cña truyÖn Hai ®øa trÎ vÒ cuéc sèng tiÕp theo cña chÞ em Liªn khi chuyÕn tµu ®ªm ®· vôt qua. C¸c em còng cã thÓ viÕt tiÕp phÇn kÕt cña truyÖn Ch÷ ngêi tö tï. Nh©n vËt HuÊn Cao sÏ nh thÕ nµo khi ngµy mai ra ph¸p trêng lÜnh ¸n tö h×nh? Nh©n vËt qu¶n ngôc sÏ hµnh ®éng ra sao khi ®· xin ®îc ch÷? Lµng Vò §¹i sÏ nh thÕ nµo sau khi b¸ KiÕn vµ ChÝ PhÌo chÕt?...

75

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh LÇn thø NhÊt

+ C¸ch thø n¨m lµ: HS thö ®®t l¹i tªn cho t¸c phém theo sù c¶m hiÓu cña m×nh. C¸ch nµy gióp cho HS võa vËn dông hiÓu biÕt chung nhÊt vÒ chñ ®Ò, c¶m høng s¸ng t¹o cña t¸c phém vµ còng qua ®ã biÓu lé ®îc møc ®é c¶m hiÓu cña tõng HS vÒ t¸c phém ®· häc ngay t¹i líp. Tuú c¸ch hiÓu ®óng hay hiÓu sai vÒ chñ ®Ò t¸c phém, HS cã thÓ ®®t l¹i tªn cho t¸c phém vµ lý gi¶i theo c¸ch hiÓu cña m×nh. Ch¼ng h¹n: Sau khi häc xong t¸c phém Hai ®øa trÎ cña Th¹ch Lam, HS cã thÓ ®®t l¹i tªn cho t¸c phém lµ Bãng tèi n¬i phè huyÖn, Kh¸t khao ¸nh s¸ng ho®c Nh÷ng cuéc ®êi bãng tèi… Tãm l¹i: Cã nhiÒu c¸ch ®Ó ph¸t huy trÝ tëng tîng cña HS trong giê gi¶ng t¸c phém v¨n xu«i. Tuú tõng t¸c phém, tïy tõng ®èi tîng HS mµ GV cã thÓ ¸p dông c¸ch nµo cho phï hîp vµ ®¹t hiÖu qu¶ mong muèn. 6. Híng dÉn HS ®äc thªm mét sè t¸c phÈm kh¸c cïng giai ®o¹n, cïng trµo lu, cïng t¸c gia, t¸c gi¶ (®· nªu ë môc III.1.a.) 7. Híng dÉn HS «n tËp Cã thÓ b»ng h×nh thøc kÎ b¶ng theo mÉu sau: Nhµ v¨n

N¨m sinh, n¨m mÊt

Quª h¬ng, gia ®×nh

T¸c phÈm tiªu biÓu

§ãng gãp ®èi víi lÞch sö v¨n häc

KÕt luËn

Trªn ®©y lµ nh÷ng suy nghÜ cña chóng t«i khi d¹y phÇn v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1930 -1945 cho HS c¸c líp chuyªn V¨n trêng THPT Chuyªn, rÊt mong ®îc trao ®æi cïng c¸c ®ång chÝ ®Ó mçi chóng ta ngµy mét trëng thµnh, v÷ng vµng h¬n. Xin tr©n träng c¶m ¬n! Hµ Nam, ngµy 20 th¸ng 10 n¨m 2008

76

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

tÝch hîp kiÕn thøc trong tiÕt häc híng dÉn ®äc - hiÓu v¨n b¶n v¨n häc ……………….. A. Lêi më ®Çu Båi dìng häc sinh giái lµ nhiÖm vô cña tÊt c¶ c¸c thµy c« gi¸o ®ang ®øng trªn bôc gi¶ng cña trêng THPT chuyªn trong ®ã cã gi¸o viªn d¹y m«n Ng÷ v¨n Ngoµi viÖc chän lùa nh÷ng häc sinh cã n¨ng khiÕu thùc sù, thêng xuyªn rÌn luyÖn kÜ n¨ng th× viÖc trang bÞ kiÕn thøc cho c¸c em c¶ bÒ réng lÉn chiÒu s©u lµ rÊt cÇn thiÕt.V× m«n ng÷ v¨n lµ m«n häc tÝch hîp cho nªn ®Ó n©ng cao n¨ng lùc v¨n häc cho c¸c em, gi¸o viªn cÇn chó ý t¨ng cêng tÝch hîp kiÕn thøc trong c¸c tiÕt häc bé m«n, nhÊt lµ c¸c tiÕt häc híng dÉn häc sinh ®äc- hiÓu v¨n b¶n v¨n häc. XuÊt ph¸t tõ nhËn thøc trªn,qua thùc tiÔn båi dìng häc sinh giái, b¶n th©n t«i ®· quan t©m ®Õn t¨ng cêng tÝnh tÝch hîp kiÕn thøc cho häc sinh ngay tõ kh©u thiÕt kÕ gi¸o ¸n ®Õn viÖc lªn líp vµ coi ®©y còng lµ ®æi míi cña ph¬ng ph¸p d¹y häc bé m«n Ng÷ v¨n. Trong khu«n khæ cña b¸o c¸o,t«i chØ xin tr×nh bµy l¹i viÖc t«i ®· lµm, rÊt mong c¸c b¹n ®ång nghiÖp cïng trao ®æi gãp ý B. Néi dung 1. VÊn ®Ò d¹y ®äc- hiÓu v¨n b¶n v¨n häc vµ viÖc tÝch hîp kiÕn thøc trong giê híng dÉn ®äc hiÓu v¨n b¶n v¨n häc 1.1VÊn ®Ò d¹y ®äc- hiÓu v¨n b¶n v¨n häc Tríc ®©y, tiÕt d¹y t¸c phém v¨n häc ®îc gäi lµ gi¶ng v¨n.T×nh tr¹ng chung cña c¸c tiÕt häc nµy thµy c¶m thô lµ chÝnh råi truyÒn ®¹t cho trß nghe vÒ nh÷ng ®iÒu m×nh ®· c¶m thô.HiÖn tîng ®äc chÐp, d¹y nhåi nhÐt, ¸p ®®t kiÕn thøc…. khiÕn häc sinh thô ®éng, thiÕu s¸ng t¹o dÉn ®Õn t×nh yªu cña c¸c em ®èi víi v¨n ch¬ng ngµy mét thuyªn gi¶m.

77

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

HiÖn nay, nhËn thøc vµ quan niÖm trong viÖc d¹y häc t¸c phém v¨n häc ®· thay ®æi.Mét lµ tiÕt häc t¸c phém v¨n häc ph¶i lµ tiÕt d¹y häc sinh ®äc v¨n,gióp c¸c em h×nh thµnh kÜ n¨ng ®äc,båi dìng v¨n ho¸ ®äc th«ng qua viÖc hiÓu t¸c phém.Hai lµ gióp häc sinh kiÕn t¹o néi dung ý nghÜa bµi v¨n.Ngêi gi¸o viªn kh«ng thÓ biÕn tiÕt häc thµnh diÔn ®µn ®Ó m×nh ®éc diÔn mµ ph¶i hiÖn diÖn víi t c¸ch cña mét nh¹c trëng híng dÉn, uèn n¾n, khuyÕn khÝch trong ho¹t ®éng t duy nµy.Muèn kh¸m ph¸ gi¸ trÞ cña t¸c phém râ rµng, kh«ng thÓ chØ dùa vµo nh÷ng hiÓu biÕt vÒ b¶n th©n nã mµ cïng mét lóc ta ph¶i huy ®éng rÊt nhiÒu kiÕn thøc kh¸c nhau nh»m lÝ gi¶i, c¾t nghÜa nh÷ng néi dung s©u s¾c hay h×nh thøc nghÖ thuËt míi l¹, ®éc ®¸o 1.2 ViÖc tÝch hîp kiÕn thøc trong tiÕt häc híng dÉn ®äc - hiÓu v¨n b¶n v¨n häc a.Nh÷ng lo¹i kiÕn thøc cã thÓ tÝch hîp *TÝch hîp kiÕn thøc gi÷a c¸c phÇn ngay trong s¸ch gi¸o khoa(phÇn tri thøc ®äc- hiÓu, phÇn TiÓu dÉn, phÇn chó thÝch vµ v¨n b¶n v¨n häc) *TÝch hîp kiÕn thøc vÒ t¸c phém, phong c¸ch nhµ v¨n nµy ®Ó t×m hiÓu v¨n b¶n v¨n häc, phong c¸ch cña nhµ v¨n kia *TÝch hîp kiÕn thøc cña t¸c phém nµy víi t¸c phém kh¸c cña cïng mét nhµ v¨n *TÝch hîp nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nhµ v¨n(xuÊt th©n, thêi ®¹i sèng, quan niÖm nghÖ thuËt, c¸ tÝnh…) *TÝch hîp kiÕn thøc vÒ thêi ®¹i v¨n häc *TÝch hîp kiÕn thøc gi÷a c¸c ph©n m«n kh¸c nh TiÕng viÖt,Lµm v¨n, LÝ luËn v¨n häc vµo qu¸ tr×nh ®äc- hiÓu v¨n b¶n *TÝch hîp kiÕn thøc ngoµi v¨n häc ®Ó ®äc- hiÓu v¨n b¶n *TÝch hîp gi÷a kh©u ®äc(diÔn c¶m) víi ph¸t hiÖn ,kiÕn t¹o néi dung b.Ph¬ng ph¸p tÝch hîp kiÕn thøc *TÝch hîp b»ng c¸ch dÉn d¾t häc sinh ®äc- hiÓu *TÝch hîp b»ng c¸ch nªu vÊn ®Ò gîi më cho häc sinh tù t×m hiÓu *TÝch hîp b»ng c¸ch liªn hÖ, so s¸nh ®Ó häc sinh gi¶i m· c¸c hiÖn tîng l¹ ho¸ cña v¨n b¶n v¨n häc 1.3 ViÖc t¨ng cêng tÝch hîp kiÕn thøc trong tiÕt häc híng dÉn häc sinh ®ächiÓu v¨n b¶n v¨n häc cã hiÖu qu¶ g×? - Gióp häc sinh nhí kiÕn thøccò khi häc kiÕn thøc míi - Néi dung kiÕn thøc c¸c em tiÕp nhËn ®îc tõ tiÕt häc phong phó h¬n,hiÓu t¸c phém s©u s¾c h¬n - H×nh thµnh kÜ n¨ng ®äc- hiÓu ®èi víi bÊt cømét t¸c phém v¨n häc nµo 1.4Muèn tÝch hîp kiÕn thøc trong tiÕt híng dÉn ®äc hiÓu v¨n b¶n gi¸o viªn ph¶i lµm g×? - Tríc hÕt gi¸o viªn ph¶i cã n¨ng lùc c¶m thô s©u s¾c t¸c phém v¨n häc ®ã - Ph¶i cã ®Þnh híng sÏ híng dÉn häc sinh ®¹t ®îc môc tiªu g× qua tiÕt häc

78

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

- Ph¶i cã sù kÕt hîp nhÞp nhµng gi÷a gi¸o viªn vµ häc sinh, ph¶i coi c¸c em lµ chñ thÓ cña ho¹t ®éng häc tËp - Ph¶i cã tÇm bao qu¸t kiÕn thøc ë ph¹m vi réng vµ biÕt chän lùa ph¬ng ph¸p tÝch hîp sao cho phï hîp nhÊt

II.ThiÕt kÕ gi¸o ¸n thö nghiÖm cã tÝch hîp kiÕn thøc

TiÕng h¸t con tµu A. Môc tiªu cÇn ®¹t Gióp HS: - C¶m nhËn ®îc kh¸t väng vµ niÒm h©n hoan trong t©m hån nhµ th¬ khi trë vÒ víi nh©n d©n,®Êt níc,còng chÝnh lµ t×m thÊy nguån nu«i dìng cho sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt,cho hån th¬ cña m×nh - ThÊy ®îc nh÷ng nÐt nghÖ thuËt ®®c s¾c cña bµi th¬: sù s¸ng t¹o h×nh ¶nh,liªn tëng phong phó,bÊt ngê,c¶m xóc g¾n víi suy tëng triÕt lÝ B. TiÕn tr×nh lªn líp *¤n ®Þnh tæ chøc *KiÓm tra bµi cò *Bµi míi Ho¹t ®éng cña thµy Néi dung cÇn ®¹t vµ trß I.TiÓu dÉn 1.T¸c gi¶ - ChÕ Lan Viªn lµ nhµ phª b×nh v¨n häc ,lµ t¸c gi¶ Tõ nh÷ng t liÖu ®· ®îc cña nhiÒu bµi kÝ nhng tríc hÕt «ng lµ mét nhµ th¬ cung cÊp h·y giíi thiÖu lín.TÇm vãc lín cña t¸c gi¶ nµy ®îc thÓ hiÖn qua ng¾n gän vÒ nhµ th¬ nh÷ng s¸ng t¸c vµ nh÷ng ghi nhËn c«ng lao ®ãng ChÕ Lan Viªn? gãp cho v¨n häc nghÖ thuËt NÕu con ®êng th¬ - Con ®êng th¬ cña ChÐ Lan Viªn ®i qua h¬n nöa cña Tè H÷u ®îc h×nh thÕ kØ s¸ng t¹o víi nhiÒu t×m tßi tr¨n trë,nhiÒu biÕn thµnh qua c¸c tËp th¬ ®æi vµ bíc ngo®t th× con ®êng th¬ cña + Tríc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m; Víi tËp §iªu tµn,«ng xuÊt ChÕ Lan Viªn cã ®®c hiÖn ®ét ngét nh mét niÒm kinh dÞ.ThÕ giíi trong ®iÓm g×? Con ®êng th¬ «ng lµ ma quû,x¬ng kh«,mu«n ma H¬× sê Êy cã thÓ chia lµm so¹ng d¾t nhau ®i.ThÕ giíi nµy khiÕn ta cµng ®i mÊy ch®ng? s©u cµng thÊy l¹nh §©y nh÷ng th¸p gÇy mßn v× mong ®îi Hoµi Thanh ®· giíi Nh÷ng ®Òn xa ®æ n¸t díi thêi gian thiÖu vÒ ChÕ LanViªn Nh÷ng s«ng v¾ng lª m×nh trong bãng tèi qua hai ch÷ nµo? V× Nh÷ng tîng Chµm lë lãi rØ rªn than sao hån th¬ «ng l¹i k× C¶m xóc chñ ®¹o cña §iªu tµn lµ nçi ch¸n ng¸n ,c« dÞ? ®¬n.V× ch¸n chêng mµ than thë: Trêi hìi trêi h«m nay ta ch¸n hÕt Nh÷ng s¾c mµu h×nh ¶nh cña nh©n gian Víi t«i tÊt c¶ nh v« nghÜa TÊt c¶ kh«ng ngoµi nghÜa khæ®au v× ch¸n chêng mµ muèn trèn tr¸nh cuéc ®êi: H·y cho t«i mét tinh cÇu gi¸ l¹nh

79

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

C¸c ch÷ dïng ®®t tªn nh÷ng tËp th¬ ra ®êi sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m ph¶n ¸nh ®iÒu g×? Mét nhµ th¬ lín bao giê còng ®Ó dÊu ¸n riªng cña m×nh trªn tõng trang viÕt. NÕu ®iÓm ®éc ®¸o trong th¬ Tè H÷u lµ giäng ®iÖu t©m t×nh ngät ngµo ,lµ tÝnh d©n téc ®Ëm ®µ th× nÐt riªng ®éc ®¸o cña th¬ ChÕ Lan Viªn lµ g×?Dùa vµo phÇn tri thøc ®äc hiÓu lÝ gi¶i v× sao th¬ «ng cã vÎ ®Ñp trÝ tuÖ? Mét bµi th¬ võa thÓ hiÖn râ nÐt phong c¸ch nghÖ thuËt võa ®¸nh dÊu sù chuyÓn biÕn trong t tëng lµ TiÕng h¸t con tµu Nªu hoµn c¶nh ra ®êi? T¸c gi¶ viÕt bµi th¬ ®Ó béc lé t×nh c¶m g×? H·y t×m ®iÓm kh¸c l¹ ë TiÕng h¸t con tµu mµ c¸c bµi th¬ míi ®îc häc kh«ng cã? Nh÷ng t¸c phém nµo em biÕt cã phÇn ®Ò tõ? §Ò tõ lµ phÇn n»m

Mét v× sao tr¬ träi phÝa trêi xa §Ó n¬i Êy th¸ng ngµy ta lÈn tr¸nh Nh÷ng u phiÒn,®au khæ víi buån lo >§iªu tµn lµ tiÕng khãc nøc në rÒn rÜ,lµ dù c¶m h·i hïng vÒ sù tan vì,tiªu diÖt cña thÕ giíi vµ con ngêi.Chµng thi sÜ 17tuæi Êy ®· giam m×nh trong èc ®¶o c« ®¬n +Víi c¸c tËp th¬ "¸nh s¸ng vµ phï sa","Hoa ngµy thêng,chim b¸o b·o","§èi tho¹i míi" ChÕ Lan Viªn ®¸nh d¸u mét giai ®o¹n míi cña th¬ «ng- ph¸ c« ®¬n ta hoµ hîp víi ngêi .§©y lµ thêi k× c¶ ®êi ngêi lÇn ®êi th¬ CLV håi sinh ®Ó trë thµnh nhµ th¬ c¸ch m¹ng >Hµnh tr×nh th¬ ca cña ChÕ Lan Viªn lµ cuéc hµnh tr×nh ®i tõ thung lòng ®au th¬ng ®Õn c¸nh ®ång vui,tõ ch©n trêi mét ngêi ®Õn ch©n trêi cña mäi ngêi - Th¬ ChÕ Lan Viªn cã phong c¸ch râ nÐt vµ ®éc ®¸o: giµu chÊt suy tëng mang vÎ ®Ñp trÝ tuÖ,®a d¹ng phong phó trong h×nh ¶nh. + Do quan niÖm "Th¬ kh«ng chØ ®a ru mµ cßn thøc tØnh" nªn «ng thêng vËn dông c¸c thao t¸c t duy vµo qu¸ tr×nh s¸ng t¹o.Do vËy vÎ ®Ñp trÝ tuÖ thêng to¶ s¸ng lÊp l¸nh trªn mçi trang th¬ cña ChÕ Lan Viªn NguyÔn §¨ng M¹nh:ChÕ Lan Viªn chÞu suy nghÜ vµ rÊt biÕt c¸ch suy nghÜ" Xu©n DiÖu:"Mét t©m hån nÆng trÜu nh÷ng suy nghÜ tµi hoa uyªn b¸c" 2. T¸c phÈm - Bµi th¬ rót tõ tËp ¸nh s¸ng vµ phï sa- mét tËp th¬ ®¸nh dÊu bíc trëng thµnh cña nhµ th¬ trªn con ®êg th¬ ca c¸ch m¹ng ®i tõ câi siªu ®Õn câi trÇn,®i tõ l¸nh ®êi ®Õn b¸m ®êi - Hoµn c¶nh ra ®êi(sgk) - Chñ ®Ò: Bµi th¬ thÓ hiÖn lßng biÕt ¬n,sù g¾n bã vµ kh¸t väng trë vÒ víi nh©n d©n,®Êt níc còng chÝnh lµ t×m thÊy nguån nu«i dìng cho sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt cho hån th¬ cña m×nh II. Híng dÉn ®äc vµ t×m hiÓu *.Nhan ®Òl¹ vµ ®Ò tõ - §Ò tõ: T©y B¾c ? Cã riªng g× T©y B¾c Khi lßng ta ®· ho¸ nh÷ng con tµu Khi Tæ Quèc bèn bÒ lªn tiÕng h¸t T©m hån ta lµ T¨y B¾c chø cßn ®©u +Khæ th¬ ®îc b¾t ®Çu b»ng lêi tù hái.§Þa danh T©y B¾c ®îc nh¾c ®Õn hai lÇn trong c©u th¬ vµ 5 lÇn trong bµi th¬ chøng tá TB lµ nçi b¨n kho¨n trong lßng ChÕ Lan Viªn.Bëi ngêi ta chØ tù hái khi thÊy lßng b¨n kho¨n vµ chØ khi lßng b¨n kho¨n míi cÊt lªn lêi tù hái. §ã lµ vïng ®Êt ë phÝa t©y B¾c bé,lµ n¬i nói rõng hïng vÜ cïng con ngêi ®· chë che cho kh¸ng

80

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

ngoµi v¨n b¶n thêng lµ c©u ch©m ng«n ho®c lµ lêi t¸c gi¶ ®Ó kh¸i qu¸t néi dung cña t¸c phém.H·y ®äc khæ th¬ ®Ò tõ? T©y B¾c lµ g× l¹i khiÕn CLV b¨n kho¨n ®Õn vËy?

Kh¸t väng cña nhµ th¬ ®· ®îc diÔn t¶ thÕ nµo?Qua h×nh ¶nh nµo?

H·y gi¶i thÝch ý nghÜa nhan ®Ò bµi th¬?

Bµi th¬ cã thÓ chia lµm mÊy phÇn? Néi dung cña tõng phÇn?

Trong nh÷ng n¨m th¸ng c¶ níc cã chung cuéc ®êi cã chung khu«n mÆt, mçi ngêi c«ng d©n ®Òu mang trong m×nh nhiÖt

chiÕn,n¬i én giÊu rÊt nhiÒu tiÒm n¨ng cÇn con ngêi khai ph¸.Nhng ë vÕ sau,nhµ th¬ l¹i phñ ®Þnh Cã riªng g× T©y B¾c.Phñ ®Þnh thùc chÊt lµ më réng n©ng cao ý nghÜa cña ®Þa danh thµnh biÓu tîng cho mäi miÒn ®Êtkh¸c cña Tæ Quèc. + Nh÷ng miÒn ®Êt Êy kh«ng cßn xa x«i nÕu nh nhµ th¬ s½n cã kh¸t väng ra ®i:Khi lßng ta ®· ho¸ nh÷ng con tµu Trong c©u th¬ nµy ChÕ Lan Viªn dïng mét phÐp chuyÓn ho¸ nghÖ thuËt ®Ó cô thÓ ho¸ kh¸t väng trong h×nh ¶nh con tµu.Con tµu lµ biÓu tîng cho kh¸t väng ra ®i,t×m ®Õn T©y B¾c,nh©n d©n,cuéc ®êi,céi nguån cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt + Khi ngêi nghÖ sÜ më réng lßng m×nh ®ãn nhËn cuéc sèng l¹i b¾t g®p khÝ thÕ xay dùng cuéc sèng míi tng bõng sÏ t¹o ra cuéc ho¸ th©n k× diÖu:T©m hån ta lµ T©y B¾c chø cßn ®©u >B»ng h×nh ¶nh biÓu tîng,nhµ th¬ ®· thÓ hiÖn kh¸t väng lªn ®êng vµ nãi lªn mèi quan hÖ g¾n bã gi÷a th¬ ca vµ cu«c sèng - Nhan ®Ò : TiÕng h¸t con tµu lµ tiÕng lßng båi håi, n¸o nøc lµ kh¸t väng lªn ®êng ®Õn víi ®Êt níc,nh©n d©n cña ngêi nghÖ sÜ.Toµn bé bµi th¬ lµ cuéc hµnh tr×nh cña con tµu t©m hån muèn nhanh chãng l¨n b¸nhvÒ víi s©n ga TB nãi riªng vµ s©n ga cuéc ®êi nãi chung *. Bè côc: 3 phÇn +Hai khæ th¬ ®Çu lµ lêi tr¨n trë, giôc gi· lªn ®êng +ChÝn khæ gi÷a thÓ hiÖn kh¸t väng vÒ víi nh©n d©n,gîi lªn nh÷ng kØ niÖm kh¸ng chiÕn ®Çy nghÜa t×nhvíi nh©n d©n vµ ®Êt níc +Bèn khæ cuèi lµ khóc h¸t lªn ®êng s«i næi,tin tëng, say mª >bè côc theo diÔn biÕn t©m tr¹ng 1.Lêi tr¨n trë,giôc gi· lªn ®êng - NiÒm tr¨n trë,giôc gi· lªn ®êng ®îc thÓ hiÖn qua hµng lo¹t c¸c c©u hái.§ã lµ lêi t¸c gi¶ tù hái chÝnh m×nh trong cuéc ®èi tho¹i gi¶ ®Þnh nhê phÐp ph©n th©n cña chñ thÓ t÷ t×nh.Nhµ th¬ t¹o ra cuéc ®èi tho¹i gi÷a hai con ngêi trong mét con ngêi: mét ngêi h¨ng h¸i ra ®i,mét ngêi ®ang chÇn chõ,do dù.V× vËy giäng ®iÖu c¸c c©u hái khi th× thiÕt tha mêi gäi (Con tµu nµy lªn TB anh ®i ch¨ng?),khi th× giôc gi·(Tµu gäi anh ®i sao chöa ra ®i?),khi th× nh¾c nhë(Anh cã nghe giã ngµn ®ang ró gäi.Ngoµi cöa «? Tµu ®ãi nh÷ng vµnh tr¨ng).C¸c c©u tù hái ®· t¹o ra ©m ®iÖu ngµy mét thªm hèi thóc vµo t©m t cña chñ thÓ tr÷ t×nh

81

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

huyÕt lín lao. Nhµ th¬ Thanh Th¶o ®· viÕt:Chóng t«i ®· ®i kh«ng tiÕc ®êi m×nh.Nhng tuæi hai m¬i lµm sao kh«ng tiÕc.Nhng ai còng tiÕc tuái hai m¬i th× cßn chi Tæ Quèc".Nhµ th¬ Bïi Minh Quèc ®· tõng kh¼ng ®Þnh:"Løa tuæi hai m¬i khi híng ®êi ®· thÊy.Th× xa x«i biÕt mÊy còng lªn ®êng".Hoµ chung trong khÝ thÕ sôc s«i Êy lßng nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn trçi lªn c¶m xóc võa r¹o rùc võa tr¨n trë. H·y ®äc hai khæ th¬ ®Çu,cho biÕt niÒm tr¨n trë ®· ®îc diÔn t¶ nh thÕ nµo? H·y nhËn xÐt vÒ c¸c h×nh ¶nh th¬? §· cã mét thêi CLV v× c« ®¬n mµ muèn rêi xa tÊt c¶.Sau nµy «ng ®· nhí l¹i trong hèi hËn: "Cã thÓ nµo quªn mét thêi th¬ Êy.Tæ Quèc bªn m×nh cã còng nh kh«ng .Nh©n d©n ë quanh ta mµ ch¼ng thÊy.Th¬ xu«i tay nh níc ch¶y xu«i dßng". Nhng §¶ng ®· ®em ¸nh s¸ng ®Ó soi räi, nh©n d©n vµ c¸ch m¹ng ®· ®em phï sa båi ®¾p lµm thay ®æi ®êi «ng vµ th¬ «ng.Cuéc håi sinh nµy cµng gióp «ng nhËn ra ý nghÜa ®®c biÖt cña cña nh©n d©n vµ cuéc kh¸ng chiÕn .Trçi dËy m¹nh mÏ trong t©m hån nhµ th¬ lóc Êy lµ kh¸t väng trë vÒ

- C¸c h×nh ¶nh th¬ ho®c giµu tÝnh biÓu tîng,ho®c ®®t trong sù ®èi lËp. "Ngoµi cöa «? Tµu ®ãi nh÷ng vµnh tr¨ng" ph¶i ch¨ng lµ biÓu tîng cho hån th¬ ®ang thiÕu vÎ ®Ñpcña thiªn nhiªn,h¬i thë cña cuéc ®êi?C¸c h×nh ¶nh ®®t trong thÕ ®èi lËp: b¹n bÌ ®i xa> ®êi anh nhá hÑp, ch¼ng cã th¬ >Lªn ®êng ®· trí thµnh nhu cÇu tinh thÇn kh¸ bøc thiÕt,niÒm th«i thóc tù bªn trong b¶n th©n t¸c gi¶ 2. Kh¸t väng trë vÒ víi nh©n d©n vµ dßng hoµi niÖm thiÕt tha vÒ nh©n d©n vµ ®Êt níc - Kh¸t väng trë vÒ víi nh©n d©n: + SÏ kh«ng cã íc muèn trë vÒ g¾n bã víi nh©n d©n nÕu nh «ng kh«ng tham gia kh¸ng chiÕn.Nh÷ng tr¶i nghiÖm cña b¶n th©n khiÕn «ng nhËn ra sù diÖu k× cña nã.Nh÷ng tiÕng gäi bËt tù ®¸y lßng chøa chÊt niÒm tù hµo, biÕt ¬n vµ ngîi ca.V× kh¸ngchiÕn ®· biÕn TB thµnh xø thiªng,n¬i thÊm ®îm bao nghÜa t×nh c¸ch m¹ng.thµnh biÓu tîng cña truyÒn thèng.Ngän löa truyÒn thèng chØ ch¸y trong mêi n¨m mµ cã søc soi s¸ng c¶ ngh×n n¨m + Kh¸ng chiÕn ®· ®a nhµ th¬ rêi khái khung trêi ch¹t hÑp c¸ nh©n ®Ó ®Õn víi mäi ngêi.Do vËy niÒm íc muèn lín nhÊt trong lóc nµy lµ ®îc sèng gi÷a mäi ngêi,sèng gi÷a cuéc ®êi: Con ®· ®i nhng con cÇn vît n÷a Cho con vÒ gÆp l¹i MÑ yªu th¬ng GÆp l¹i kh«ng ph¶i lµ lÇn g®p thø hai mµ lµ trë vÒ cña ®øa con ®· tõng lÇm ®êng l¹c lèi.C¸ch xng h«(con- MÑ) cho thÊy t×nh c¶m gi÷a nhµ th¬ víi nh©n d©n th¾m thiÕt nh m¸u thÞt.Bëi ë trªn ®êi cã thÕ giíi nµo bao la h¬n lßng mÑ,t×nh c¶m nµo thiªng liªng ,thµnh kÝnh h¬n t×nh con ®èi víi ®Êng sinh thµnh. XuÊt ph¸t tõ ®ã,nhµ th¬ ®· gäi nh©n d©n trong ch÷ MÑ viÕt hoa.Cßn kh¸t väng nµo tha thiÕt h¬n trong lêi cÇu xin: Cho con vÒ gÆp l¹i MÑ yªu th¬ng - CLV tõng quan niÖm"Nhµ tiÓu thuyÕt nãi t tëng b»ng nh©n vËt. Nhµ th¬ nãi t tëng cña m×nh b»ng h×nh ¶nh".V× vËy th¬ «ng thêng bén bÒ h×nh ¶nh.

82

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

.H·y ®äc hai khæ th¬ H¹nh phóc lín lao ®· ®îc thi nh©n so s¸nh víi hµng 3,4.Kh¸t väng ®îc thæ lo¹t c¸c h×nh ¶nh liªn tiÕp.Ph¶i qua nhiÒu h×nh ¶nh lé ra sao? nh v©y nhµ th¬ míi nãi cho ®·, cho tho¶ c¶m gi¸c sung síng,h©n hoan,®ang d©ng ®Çy. Nai vÒ suèi Kh¸t khao cµng m·nh cò,cá ®ãn giªng hai ®øa trÎ th¬ gÆp s÷a,c¸nh tay liÖt bao nhiªu th× h¹nh ®a n«i.C¸c h×nh ¶nh ®Òu ®îc nhµ th¬ chíp tõ cuéc phóc sÏ lín bÊy nhiªu sèng khi ®a vµo th¬ l¹i cã søc diÔn t¶ rÊt lín: ®ã lµ nÕu íc muèn trë thµnh c¶m gi¸c båi håi nh con nai t×m vÒ víi n¬i suèi hiÖn thùc.ChÕ Lan Viªn nguån quen thuéc,lµ niÒm vui khi chim Ðn g®p lµ nhµ th¬ tµi hoa,«ng mïa,lµ khao kh¸t chê mong nh cá ®ãn giªng hai, lµ biÕt diÔn t¶ mét c¸ch ®îc sèng trong chë che,nu«i dìng. H¬n n÷a c¸c h×nh th«ng minh nh÷ng ¶nh ®Òu ®îc ®®t trong quan hÖ gi÷a sù sèng vµ t×nh c¶m cña lßng nguån nu«i dìng sù sèng.Qua ®©y, nhµ th¬ ®· nhÊn m×nh.C¶m gi¸c h¹nh m¹nh vai trß to lín cña nh©n d©n trong ®êi sèng phóc ®· ®îc cô thÓ tinh thÇn cña CLV: nh©n d©n lµ dßng suèi ngät lµnh ho¸ qua c¸c h×nh ¶nh ®Ó nai t×m vÒ uèng níc,lµ muµ xu©n ®Ó cá c©y nµo? n¶y léc ®©m chåi,lµ dßng s÷a ngät ®Ó nu«i lín trÎ th¬,lµ c¸nh tay ®a ru giÊc ngñ.VÒ víi nh©n d©n lµ hµnh ®éng kÞp thêi,lµ lÏ tù nhiªn,lµ vÒ víi ngän nguån b¸t tËn cña sù sèng,céi nguån cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt - Dßng hoµi niÖm thiÕt tha + VÒ nh©n d©n trong kh¸ng chiÕn . C¸c khæ th¬ ®îc b¾t ®Çu b»ng c¸c tõ con nhí H¹nh phóc ®· lµm thøc chøng tá nhµ th¬ ®ang sèng trong nçi nhí ¾p dËy trongCLV biÕt bao ®Çy,trong chÊt chång kØ niÖm kØ niÖm kh«ng thÓ . Nh©n d©n lµ nh÷ng con ngêi cô thÓ gÇn gòi xiÕt quªn cña ngêi nghÖ sÜ bao th¬ng mÕn: lµ ngêi anh du kÝch víi chiÕc ¸o ®èi víi nh©n d©n n©u suèt mét ®êi v¸ r¸ch,lµ em liªn l¹c b¨ng rõng vît trong kh¸ng chiÕn b¶n ®Ó ®a th,lµ bµ mÕ löa hång soi tãc b¹c.HÇu hÕt .Nh÷ng khæ th¬ tiÕp c¸c h×nh ¶nh th¬ theo lµ dßng hoµi niÖm ®Òu x©y dùng theo lèi t¶ thùc nh»m lµm næi bËt vÎ tha thiÕt vÒ ai? vÒ c¸i ®Ñp cñanh©n d©n: ®ã lµ con ngêi th¾m thiÕt g×? nghÜa t×nh vµ thÇm l®ng hi sinh.Giäng ®iÖu lêi th¬ HS ®äc. C¸c khæ th¬ thÊm ®Ém t©m t×nh,chøa chan ©n nghÜa.Nh÷ng ®îc më ®Çu b»ng c¸c c©u th¬ cña «ng nh kh«ng sèng b»ng ng«n ng÷ mµ tõ con nhí cã t¸c dông sèng b»ng m¸u thÞt, b»ng t×nh nghÜa cña nh©n g×? d©n ®èi víi c¸n bé c¸ch m¹ng,b»ng lßng biÕt ¬n cña ngêi nghÖ sÜ víi nh©n d©nTrong dßng hoµi niÖm vÒ NhËn xÐt vÒ giäng nh©n d©n ta thÊy cã lßng biÕt ¬n s©u s¾c,cã sù ®iÖu th¬? xóc ®éng thÊm thÝa cña mét tÊm lßng cña mét tr¸i tim + vÒ c¶nh vËt,vÒ t×nh yªu . Nçi nhí vÒ c¶nh ®îc thÓ hiÖn qua c©u th¬ mµ h×nh ¶nh th¬ ®îc s¾p ®®t kh¸ t¬ng xøng.Nh÷ng C©u th¬ nµo thÓ hiÖn b¶n lµng thÊp tho¸ng trong s¬ng gi¨ng,nh÷ng ngän nçi nhí vÒ c¶nh vËt? ®Ìo cao vót trong m©y phñ ®· gîi l¹i ®®c trng cña Gîi cho ªm nhí ®Õn thiªn nhiªn TB th¬ méng mµ hïng vÜ.Mçi miÒn ®Êt nh÷ng c©u th¬ nµo ®i qua ®· ®Ó l¹i trong lßng biÕt bao th¬ng nhí. tõng viÕt vÒ c¶nh vËt ChÝnh nh÷ng hoµi niÖm thiÕt tha vÒ nh©n d©n ®·

83

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

miÒn T©y cña QD,TH?

M¶nh ®Êt TB trong quan hÖ víi nhµ th¬ kh«ng chØ lµ ©n t×nh ©n nghÜa mµ cßn lµ t×nh yªu nång nµn, m·nh liÖt.Tõ nµo nãi lªn sù ®ét ngét ®ã? Nhµ th¬ dïng h×nh ¶nh nµo ®Ó diÔn t¶ t×nh yªu?

H·y nhí l¹i nh÷ng c©u th¬ mang mµu s¾c triÕt lÝ cña CLV trong bµi th¬ Con cß?

HS ®äc NiÒm say mª ,n¸o nøc lªn ®êng ®· thÓ hiÖn qua c¶m gi¸c nµo?

khiÕn nhµ th¬ n©ng lªn thµnh nh÷ng ch©n lÝ: Khi ta ë, chØ lµ ®Êt ë.Khi ta ®i, ®Êt ®· ho¸ t©m hån.M¶nh ®Êt chØ ho¸ t©m hån nÕu ta tõng g¾n bã vµ yªu th¬ng. §ã lµ triÕt lÝ cña t×nh c¶m ®îc ®óc rót tõ nh÷ng trµi nghiÖm cuéc sèng nªn cã kh¶ n¨ng ®i vµo lßng ngêi mét c¸ch dÔ dµng vµ ®Çy c¶m xóc .,§ang say sa víi vÎ ®Ñp cña ®Êt trêi TB nhµ th¬ ®ét ngét chuyÓn sang nh÷ng håi øc vÒ t×nh yªu .Tõ bçng diÔn t¶ sù bÊt ngê cña nçi nhí.Bçng nhí kh«ng cã nghܸ it nhí vµ nh¹t yªu mµ ngîc l¹i vÉn s©u s¾c ,®Ëm ®µ.CLV liªn tëng hµng lo¹t c¸c h×nh ¶nh,h×nh ¶nh nµo còng lung linh s¾c mµu vµ lÊp l¸nh sù sèng.Chóng ch¼ng nh÷ng gîi lªn c¸i ®Ñp mµ cßn gîi lªn sù g¾n bã kh¨ng khÝt: s¾c vµng léng lÉy cña hoa ®· lµm nªn ®®c trng cña c©y c¸nh kiÕn khi xu©n vÒ. S¾c l«ng chim rõng chØ trë nªn mît mµ,èng ¸nh khi xu©n ®Õn.VÎ ®Ñp cña c¸i nµy chØ trän vÑn, rùc rì khi nã g¾n bã víi c¸i kia.Mîn g¾n bã cña t¹o vËt ®Ó nhµ th¬ nãi ®Õn sù g¾n trong t©m hån cña nh÷ngløa ®«i.Ph¶i lµ t×nh yªu nh vËy míi t¹o nªn phÐp mµu:T×nh yªu lµm ®Êt l¹ ho¸ quª h¬ng.Mét lÇn n÷a ta b¾t g®p lèi triÕt lÝ quen thuéc cña th¬ «ng.Nhµ th¬ triÕt lÝ vÒ søc m¹nh cña t×nh yªu vÒ quyÖn hoµ gi÷a t×nh yªu løa ®«i vµ t×nh yªu Tæ Quèc =>Nh vËy toµn bé chÝn khæ th¬ lµ c¶m xóc d¹t dµo cña nhµ th¬ vÒ ©n nghÜa cña nh©n d©n vµ ®Êt níc dµnh cho ngêi nghÖ sÜ.¢n nghÜa Êy lµ niÒm th«i thóc m·nh liÖt ngêi nghÖ sÜ trªn hµnh tr×nh trë vÒ víi nh©n d©n,víi T©y B¾c ,víi TQ.Vµ con tµu t©m hån nhµ th¬ nh ®ang tèc hµnh trªn con ®êng víi khóc h¸t rén r· mª say,víi niÒm vui n¸o nøc 3.Khóc h¸t lªn ®êng rén r·, mª say - TiÕng gäi cña ®Êt níc cña nh©n d©n ®· trë thµnh sù th«i thóc,thµnh lêi giôc gi· cña chÝnh lßng m×nh.Mét lÇn n÷a nµ th¬ l¹i cÊt lªn c©u tù hái ,tù giôc m×nh ,giôc con tÇu nhanh chãng l¨n b¸nh ®Õn víi T©y B¾c trong sù mong chê cña t×nh mÑ ,t×nh em. Trong cuéc sèng s«i ®éng vµ hµo høng cña ®Êt níc ®ang dùng x©y,ngêi nghÖ sÜ nh mª, nh say trong nçi thÌm, nçi nhí (m¸i ngãi ®á tr¨m ga,mÆt ngêi, tiÕng r× rµo..).C©u th¬ thÓ hiÖn nçi bån chån kh«ng g× cìng l¹i ®îc. Bëi TB giê ®©y lµ ngêi mÑ cña hånth¬ ,lµ m¶nh ®Êt thÊm ®îm bao nghÜa t×nh c¸ch m¹ng,®ang chøa ®ùng bao thø vµng mêi quý gi¸ thiªng liªng mµ tr¸ch nhiÖm cña ngêi nghÖ sÜ ph¶i kiÕm t×m vµ g×n gi÷ - §o¹n th¬ cã ©m hëng s«i næi ,l«i cuèn bëi nghÖ thuËt v¾t dßng theo lèi trïng ®iÖp khiÕn lêi th¬ liÒn m¹ch diÔn t¶ sù tu«n trµo cña c¶m xóc.Bªn c¹nh

84

Trêng THPT Chuyªn Th¸i B×nh

Khèi THPT Chuyªn Duyªn H¶i B¾c Bé Héi nghÞ chuyªn ®Ò HSG -

LÇn thø NhÊt

®ã,c¸c h×nh ¶nh th¬ phong phó,giµu ý nghÜa éndô vµ biÓu tîng:con tµu,vµng ta ®au trong löa,mïa nh©n d©n gi¨ng lóachÝn r× rµo,mÆt hång em trong suèi lín mïa xu©n.Nh÷ng h×nh ¶nh nµy ho®c lµ h×nh dung vÒ viÔn c¶nh t¬i ®Ñp ë TB,ho®c thÓ hiÖn khao kh¸t m·nh liÖt cña hån th¬. V× ®ãi vµnh NhËn xÐt vÒ ©m hëng tr¨ng mµ con tµu t©m hån Êy muèn uèng mét vÇng vµ h×nh ¶nh cña ®o¹n tr¨ng,uèng c¶ mÆt hång em trong suèi lín mïa xu©n th¬? trong c¬n méng tëng cho tho¶ nçi kh¸t thÌm cuéc sèng còng lµ ®Ó lµm cho nã phong phó h¬n, giµu cã h¬n.Bëi h¬n bao giê hÕt ,ChÕ Lan Viªn ®· thÊm thÝa : Bµi th¬ anh,anh lµm mét nöa mµ th«i Cßn mét nöa ®Ó mïa thu lµm lÊy C¸i xµo x¹c cña hån anh lµ xµo x¹c l¸ Nã kh«ng lµ anh nhng nã lµ mïa III. Tæng kÕt- LuyÖn tËp GV nhÊn m¹nh 1.Tæng kÕt - Néi dung: TiÕng h¸t con tµu lµ kh¸t väng vµ niÒm h©n hoan cña nhµ th¬khi trë vÒ víi nh©n d©n vµ ®¸t níc,còng chÝnh lµ t×m thÊy nguån nu«i dìng sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt,chohån th¬cña m×nh.G¾n bã víi nh©n d©n,víi cuéc ®êi lµ yªu cÇu ®®t ra víi mäi thêi v¨n häc víi mäi ngêi cÇm bót ®· ®îc nhµ th¬ nhËn thøc mét c¸ch s©u s¾c vµ thÊm thÝa - NghÖ thuËt: Søc hÊp dÉn cña bµi th¬ bªn c¹nh sù thµnh thËt cña c¶m xóc cßn lµ sù s¸ng t¹o h×nh ¶nh,lµ nh÷ngliªn tëng phong phó,lµ c¶m xóc g¾n víi suy tëng,triÕt lÝ 2. LuyÖn tËp NghÖ thuËt s¸ng t¹o h×nh ¶nh cña ChÕ Lan Viªn trong bµi th¬ TiÕng h¸t con tµu 3. DÆn häc sinh chuÈn bÞ bµi míi:

85