Tamga Dergi

Genel Yayın Yönetmeni EEbbrruu AAKKAAYY İİMMAAMMOOĞĞLLUU

YYaayyıınn KKoom miitteessii MMeelliihhaa HHiillaall AALLTTIIOOKK SSeennaa KKOORRKKMMAAZZ

TTaassaarrıım m vvee MMiizzaannppaajj MMeelliihhaa HHiillaall AALLTTIIOOKK

İİnncceelleem mee SSeennaa KKOORRKKMMAAZZ

YYaazzıı İİşşlleerrii SSoorruum mlluullaarrıı SSeennaa KKOORRKKMMAAZZ MMeelliihhaa HHiillaall AALLTTIIOOKK BBeettüüll IILLIICCAA GGüüllsseennaa ZZEEYYRREEKK BBuurraakk EERRDDEEMM GGiizzeemm GGÜÜNNGGÖÖRR AAyyşşeennuurr BBAAŞŞAARR FFuurrkkaann MMeerrtt ÇÇEETTİİNN

BBaasskkıı HHaannggaarr MMaarrkkaa İİlleettiişşiimm vvee RReekkllaamm HHiizzmmeettlleerrii

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

İİÇ ÇİİN ND DE EK KİİLLE ER R TTÜÜRRKKÇÇEE’’MM vvee GGEENNÇÇLLİİKK TTÜÜRRKKÇÇEE’’NNİİNN TTAARRİİHHİİ vvee KKAARRDDEEŞŞ DDİİLLLLEERR 11224466--11228833 KKAARRAAMMAANNOOĞĞLLUU MMEEHHMMEETT BBEEYY KKAARRAAMMAANNOOĞĞLLUU MMEEHHMMEETT BBEEYY FFEERRMMÂÂNNII OORRHHOONN YYAAZZIITTLLAARRII KKAAŞŞGGAARRLLII MMAAHHMMUUTT DDÎÎVVÂÂNNÜÜ LLÜÜGGAATTİİ’’TT--TTÜÜRRKK KKAAŞŞGGAARRLLII MMAAHHMMUUTT vvee BBİİLLİİNNÇÇLLİİ BBİİRR AANNAA DDİİLLİİ SSEEVVGGİİSSİİ DDÎÎVVÂÂNNÜÜ LLÜÜGGAATTİİ’’TT--TTÜÜRRKK’’ÜÜNN YYAAZZIILLIIŞŞ SSEEBBEEPPLLEERRİİ KKÜÜLLTTÜÜRR DDİİLLİİMMİİZZ MMUUSSTTAAFFAA KKEEMMAALL AATTAATTÜÜRRKK’’ÜÜNN DDİİLLİİMMİİZZEE KKAATTKKIILLAARRII AATTAATTÜÜRRKK’’ÜÜNN TTÜÜRRKK DDİİLLİİNNEE YYAAPPTTIIĞĞII HHİİZZMMEETTLLEERR NNEELLEERRDDİİRR?? DDİİLL İİNNKKIILLAABBII vvee TTÜÜRRKK DDİİLL KKUURRUUMMUU TTÜÜRRKK DDİİLL KKUURRUUMMUU BBAAŞŞKKAANNII İİLLEE RRÖÖPPOORRTTAAJJ TTÜÜRRKK DDİİLLİİNNİİNN GGEELLİİŞŞİİMMİİ vvee EEVVRREELLEERRİİ

1

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

Önsöz İlk sözlük bilimcimiz… İlk sözlüğümüz Dîvânü Lûgati’t-Türk’ün yazarı… Birçok Türk soylu halkının lehçelerini Türk adı altında toplayarak eserine Divanü Lügati’t Türk yani Türk Lehçelerinin Sözlüğü adını veren ilk Türklük bilimcimiz (Türkoloğumuz). Karahanlı hanedanının şehzadesi… Kaşgarlı Mahmut… Ve … Türkçe’nin hafızası Divanü Lügati’t Türk… Bininci doğum yıl dönümünü kutladığımız bu günlerde Türk gençliğine bu önemli şahsiyeti ve eserini tanıtmak için dergimizde yer ayırdık. Türk gençliğine düşen görev bin yaşındaki Kaşgarlı Mahmud’ u sonsuza kadar yaşatmaktır! Bininci doğum yılında Kaşgarlı Mahmud’u saygıyla anıyoruz.

Sena KORKMAZ

2

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

3

T TÜ ÜR RK KÇÇEEM MV VEE G GEEN NÇÇL LİİK K D Diill ccaannllııddıırr.. D Dooğğaarr,, bbüüyyüürr,, ggeelliişşiirr.. D Diilliinn kköökklleerrii ttaarriihhtteeyykkeenn ddaallllaarrıı bbuuggüünnddeeddiirr.. K Köökklleerriinnddeenn ggüüzzeell ggııddaallaarr aallaarraakk bbuuggüünnee oollgguunn mmeeyyvveelleerr vveerriirr.. B Beenniimm ggüüzzeell ddiilliimm,, T Tüürrkkççee’’mm!! S Seenniinn ssaayyeennddee ddeeddeemmllee aannllaaşşııyyoorruumm vvee ggeennee sseenniinn ssaayyeennddee ddeeddeemmllee aannllaaşşmmaakk iissttiiyyoorruumm.. B Buu iisstteeğğiimmiinn ggeerrççeekklleeşşmmeessii iiççiinn bbaannaa ddeeddeemmddeenn ffaazzllaa ggöörreevv ddüüşşttüüğğüünnüünn ffaarrkkıınnddaayyıımm.. ÇÇüünnkküü bbeenniimm,, bbiilliinnççssiizz aarrkkaaddaaşşllaarrıımmllaa,, tteelleeffoonnllaa mmüüccaaddeellee eettmmeemm ggeerreekk.. ÇÇüünnkküü şşuu aann ddiilliimmiizziinn T Tüürrkkççee oollmmaassıınnaa rraağğmmeenn mmaağğaazzaallaarrıınn iissiimmlleerrii yyaabbaannccıı.. ÇÇüünnkküü şşuuaann iinntteerrnneett kkuullllaannaannllaarrıınn nneerreeddeeyyssee hheeppssii ddiilliinnii ddüüzzggüünn kkuullllaannaammııyyoorr bbuu üüllkkeeddee.. ÇÇüünnkküü şşuu aann dduurruumm ççookk vvaahhiimm… … N Nee yyaazzııkk kkii bbiizz ggeennççlleerr ssoonn yyııllllaarrddaa yyaabbaannccıı üüllkkeelleerriinn ggiiyyiimm ttaarrzzıınnaa,, mmüüzziikklleerriinnee,, yyeemmeekklleerriinnee öözzeenniipp kküüllttüürrüümmüüzzüü yyookk eettmmeeyyee bbaaşşllaammaakkllaa kkaallmmaayyııpp ddiilliimmiizzee zzaarraarr vveerreecceekk ddaavvrraannıışşllaarrddaa bbuulluunnmmaayyaa bbaaşşllaaddııkk.. Ş Şuu aann bbuu dduurruummaa üüzzüüllmmeellii mmiiyyiizz şşaaşşıırrmmaallıı mmııyyıızz bbiilleemmiiyyoorruumm.. F Faakkaatt eenn ddooğğrruussuu aakkllıımmıızzıı bbaaşşıımmıızzaa aallııpp öözzüümmüüzzee ddöönnmmeekk eenn ddooğğrruussuu oolluurr bbaannaa ggöörree… … B Buu ddiill bbiizzee aattaallaarrıımmıızzıınn eemmaanneettiiddiirr vvee bbiizzlleerriinn ttoorruunnllaarrıı,, ççooccuukkllaarrıı ddaa bbuu ggüüzzeell ddiillllee iilleettiişşiimm kkuurrssuunn,, kkeennddiinnii iiffaaddee eettssiinn iisstteerriizz.. A Ammaa bbööyyllee ddeevvaamm eeddeecceekk oolluurrssaa nnee bbiizz ggeelleecceekk nneessiilllleerree bbiirr şşeeyylleerr bbıırraakkaabbiilleecceeğğiizz nnee ddee oonnllaarrıınn kköökkllüü ggeeççmmiişşlleerriinnddeenn hhaabbeerrlleerrii oollaaccaakk.. O Ollaayyllaarrıınn bbööyyllee ggeelliişşmmeemmeessii bbiizziimm eelliimmiizzddee.. EEğğeerr T Tüürrkkççee’’mmiizziinn ddüünnyyaa ddiilllleerrii aarraassıınnddaa ggeerreekkttiiğğii yyeerrii aallmmaassıınnıı iissttiiyyoorrssaakk aarrttııkk ggöörreevvlleerriimmiizzii yyeerriinnee ggeettiirrmmeelliiyyiizz.. B Beellkkii bbiirraazz ggeeçç kkaallddııkk,, bbeellkkii aarrttııkk bbuunnllaarr mmüümmkküünn ddeeğğiill ddiiyyoorrssuunnuuzz.. A Ammaa bbuu oo kkaaddaarr bbaassiitt bbiirr mmeesseellee ddeeğğiill.. G Geeçç kkaallddııyyssaakk bbiizz ddee ddaahhaa ççookk ççaallıışşııpp ççaabbaallaarrıızz.. B Buunnllaarr hhaayyaall oollaarraakk kkaallmmaammaallıı vvee yyaappııllaaccaakk pprroojjeelleerr oollaarraakk yyeerrlleerriinnii aallmmaallııddıırr.. T Taabbii kkii bbuunnllaarrıınn hhiiçç bbiirriinnii ssaağğddaa ssoollddaa yyaabbaannccıı kkeelliimmeelleerrllee hhaavvaa aattııpp aammaa T Tüürrkkççee’’ddee nnaazzaall ddiiyyee bbiirr sseess oolldduuğğuunnuu bbiillmmeeyyeenn bbiirr ggeennççlliikkllee yyaappaammaayyıızz.. Y Yuurrdduummuuzz iişşggaallddeenn kkuurrttuulldduukkttaann ssoonnrraa A Attaattüürrkk oo zzoorr ggüünnlleerrddee bbiillee ttaarriihhee,, eeğğiittiimmee öönneemm vveerrddiiğğii ggiibbii ddiillee ddee ggeerreekkeenn öönneemmii vveerrmmiişşttiirr.. B Buunnuunn eenn aaççııkk öörrnneeğğii T Tüürrkk D Diill K Kuurruummuudduurr vvee bbuu öörrnneekklleerrii ççooğğaallttaabbiilliirriizz.. İİşşttee T Tüürrkkççee’’mmiizz yyookk oolluupp ggiiddeerrkkeenn aarrttııkk bbiirriilleerriinniinn bbiirr dduurr ddeemmeessii ggeerreekkiirr.. B Biizz ddee F Faattiihh’’iinn,, Y Yaavvuuzz’’uunn ttoorruunnuu oolldduuğğuummuuzzuu;; A Attaattüürrkk’’üünn ccuummhhuurriiyyeettii bbiizzee eemmaanneett eettttiiğğiinnii uunnuuttmmaayyııpp bbiizziimm oollaannaa ssaahhiipp ççııkkmmaammıızz ggeerreekkttiiğğiinnii uunnuuttmmaammaallııyyıızz… … B Beettüüll IILLIICCA A 88//EE -- 5566

Ta m g a

MART 2009

Sayı: 1

4

TÜRKÇE’NİN TARİHİ VE KARDEŞ DİLLER TTüürrkk ddiillleerrii vveeyyaa TTüürrkk lleehhççeelleerrii oollaarraakk DDooğğuu AAvvrruuppaa''ddaann SSiibbiirryyaa vvee ÇÇiinn''iinn bbaattııssıınnaa kkaaddaarr uuzzaannaann bbiirr aallaannddaa aannaa ddiill oollaarraakk 118800 mmiillyyoonn kkiişşii ttaarraaffıınnddaann,, iikkiinnccii ddiill oollaarraakk kkoonnuuşşaannllaarr ddaa ssaayyııllıırrssaa 220000 mmiillyyoonn kkiişşii ttaarraaffıınnddaann kkoonnuuşşuullaann,, bbiirrbbiirrlleerrii iillee ççookk yyaakkıınn aakkrraabbaa oollaann vvee 4400 aayyrrıı yyaazzıı ddiilliinnee bbööllüünneenn bbiirr ddiill ggrruubbuu ttaannıımmllaannıırr.. TTüürrkk ddiillleerrii AAllttaayy ddiillleerrii aaiilleessiinnee aaiittttiirr.. EEnn ççookk kkoonnuuşşuullaann TTüürrkk ddiillii,, TTüürrkkiiyyee TTüürrkkççeessii’’ddiirr.. TTüürrkk ddiillleerriinnii ddiiğğeerr ddiill aaiilleelleerriinnddeenn ffaarrkkllıı kkııllaann mmüühhiimm bbiirr öözzeellliiğğii,, kkoonnuuşşuuccuullaarrıınnıınn uuzzuunn ssüürree ggööççeebbee oollaarraakk yyaaşşaammıışşllıığğıı vvee bbuu yyüüzzddeenn bbuu ddiillleerriinn ssüürreekkllii bbiirrbbiirrlleerriinnddeenn eettkkiilleennmmiişş oollmmaallaarrııddıırr.. TTüürrkk ddiillleerriinniinn ççookk ssaayyııddaa aayynnıı aannllaammddaa kkuulllaannııllaann oorrttaakk kkeelliimmeelleerree ssaahhiipp oollmmaallaarrıınnıınn yyaannıı ssıırraa ccüümmllee yyaappııllaarrıı ddaa hheepp aayynnıı kkaallıırr.. BBuu yyüüzzddeenn TTüürrkk ddiillleerriinniinn bbiirr ddiill aaiilleessii oollmmaaddıığğıı,, tteekk bbiirr ddiilliinn lleehhççeelleerrii oolldduuğğuu ggöörrüüşşüü ddee yyaayyggıınnddıırr vvee TTüürrkk lleehhççeelleerrii,, ÇÇaağğddaaşş TTüürrkk yyaazzıı ddiillleerrii vveeyyaa TTüürrkk ddiilliinniinn kkoolllaarrıı ggiibbii aaddllaannddıırrııllddııkkllaarrıınnaa ddaa rraassttllaayyaabbiilliirriizz.. BBuu ttaabbllooddaa TTüürrkk ddiillleerriinnddee ccüümmllee yyaappııssıınnıınn aayynnıı kkaallddıığğıınnıı ggöösstteerreenn bbiirr öörrnneekk ggöörreebbiilliirrssiinniizz:: TTüürrkkiiyyee TTüürrkkççeessii GGaaggaavvuuzz TTüürrkkççeessii AAzzeerrbbaayyccaannccaa TTüürrkkmmeennccee ÖÖzzbbeekkççee UUyygguurrccaa KKaazzaakkççaa KKıırrggıızzccaa TTaattaarrccaa

:: ÇÇooccuukkllaarr ookkuullddaa ddiilliimmiizzii llaattiinn aallffaabbeessii iillee yyaazzııyyoorr.. :: UUşşaakkllaarr şşkkoollaaddaa // ookkuullddaa ddiilliimmiizzii llaattiinn aallffaavviittiinnddää yyaazzêêrr.. :: UUşşaaqqllaarr mməəkkttəəbbddəə ddiilliimmiizzii llaattiinn əəlliiffbbaassıı iilləə yyaazzıırr.. :: ÇÇaaggaallaarr mmeekkddeeppddee ddiilliimmiizzii llaattyynn eelliippbbiiýýii bbiillee((nn)) ýýaazzýýaarr.. :: BBoollaallaarr mmaakkttaabbddaa ttiilliimmiizznnii llaattiinn aalliiffbboossii bbiillaann // iillaa yyoozzaaddii.. :: BBaalliillaarr mmeekktteeppttee ttiilliimmiizznnii llaattiinn eelliippbbeessii bbiilleenn yyaazziidduu.. :: BBaallaallaarr mmeekktteeppttee ttiilliimmiizzddii llaattiinn aallffaavviittiimmeenn jjaazzaaddıı.. :: BBaallaallaarr mmeekktteeppttee ttiilliibbiizzddii llaattiinn aallffaavviittii mmeenneenn ccaazzaatt.. :: BBaallaallaarr mmääkkttääppddää tteelleebbeezznnee llaattiinn äälliiffbbaassıı bbiilläänn // iillää yyaazzaa..

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

5

TARİH YYüüzzyyıılllaarr bbooyyuunnccaa TTüürrkk ddiillleerriinnii kkoonnuuşşaann hhaallkkllaarr ggööççeebbee hhaayyaattıı ssüürrddüürrmmüüşşlleerr vvee öözzeellliikkllee İİrraann,, İİssllaavv vvee MMooğğooll ggiibbii ffaarrkkllıı ttoopplluummllaarrllaa bbiirrççookk aallaannddaa eettkkiilleeşşiimmddee bbuulluunnmmuuşşllaarrddıırr.. GGeenniişş bbiirr ttaarriihhee yyaayyııllaann bbuu eettkkiilleeşşiimm ssüürreecciinnddeenn TTüürrkk ddiillleerrii ddee öönneemmllii oorraannddaa eettkkiilleennmmiişşttiirr.. BBuu eettkkiilleeşşiimm ssüürreecciinnddee TTüürrkk ddiillleerrii ddee kkeennddii aarraallaarrıınnddaa bbaazzeenn bbiirrbbiirrlleerriinnddeenn uuzzaakkllaaşşııpp bbaazzeenn ddee ggööççeebbee yyaaşşaamm şşeekkllii nneeddeenniiyyllee tteekkrraarr yyaakkllaaşşııpp kkaayynnaaşşmmıışşllaarrddıırr.. BBuu yyüüzzddeenn TTüürrkk ddiill ggrruubbuu vvee iiççiinnddeekkii ddiillleerriinn ttaarriihhii ggeelliişşiimmlleerrii kkııssmmeenn bbeelliirrssiizzlleeşşttiirrmmiişş,, bbuu yyüüzzddeenn TTüürrkk ddiillleerriinniinn ssıınnııffllaannddıırrııllmmaassıınnıınn bbiirrddeenn ffaazzllaa ssiisstteemmii oolluuşşmmuuşşttuurr.. GGüünnüümmüüzzddee eenn ggeenneell kkaabbuull ggöörrmmüüşş ssıınnııffllaannddıırrmmaa ssiisstteemmii SSaammiilloovviiçç''iinn kkaallııttssaall ssıınnııffllaannddıırrmmaassıı oollmmaakkllaa bbeerraabbeerr aayyrrıınnttııllaarrddaa ttaarrttıışşmmaallaarr ssüürrmmeekktteeddiirr..

TÜRK DİLLERİ AİLESİ TTooppllaamm 4400 aayyrrıı ddiillddeenn oolluuşşaann,, 118800 mmiillyyoonn aannaa ddiillii oollaarraakk kkoonnuuşşaannıı iillee TTüürrkk ddiillleerrii aaiilleessii,, AAllttaayy ddiillleerrii ggrruubbuunnddaa bbüüyyüükk ffaarrkkllaa eenn bbüüyyüükk ddiill aaiilleessiinnii oolluuşşttuurruurr.. DDüünnyyaaddaakkii bbüüttüünn ddiill aaiilleelleerrii aarraassıınnddaa yyeeddiinnccii bbüüyyüükk ddiill ggrruubbuunnuu oolluuşşttuurruurr vvee öönnüümmüüzzddeekkii oonn yyıılllaarr iiççiinnddee ddaahhaa ddaa bbüüyyüümmee kkaappaassiitteessiinnee ssaahhiippttiirr.. DDüünnyyaaddaakkii bbüüyyüükk ddiill aaiilleelleerrii:: 11.. 22.. 33.. 44.. 55.. 66.. 77..

HHiinntt--AAvvrruuppaa ddiill aaiilleessii ÇÇiinn--TTiibbeett ddiill aaiilleessii NNiijjeerr--KKoonnggoo ddiill aaiilleessii AAffrroo--AAssyyaa ddiill aaiilleessii AAvvuussttrroonneezzccee ddiill aaiilleessii DDrraavviidd ddiillleerrii aaiilleessii TTüürrkk ddiillleerrii aaiilleessii ((AAllttaayy ddiillleerrii ggrruubbuunnddaa))

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

6

T TÜ ÜR RK K D DİİL LL LEER RİİN NİİN N CCO OĞ ĞR RA AF FY YA AS SII T Tüürrkk ddiilllleerrii,, D Dooğğuu vvee G Güünneeyyddooğğuu A Avvrruuppaa,, B Baattıı,, O Orrttaa vvee K Kuuzzeeyyaassyyaa ggbbii bbüüyyüükk bbiirr ccooğğrraaffyyaayyaa ddaağğııllmmıışşttıırr.. B Buu bbööllggee B Baallkkaannllaarr''ddaann ÇÇiinn''ee,, İİrraann''ddaann K Kuuzzeeyy D Deenniizziinnee kkaaddaarr uuzzaannıırr.. A Assyyaa''nnıınn yyaakkllaaşşııkk oottuuzz üüllkkeessiinnddee eenn aazz bbiirr T Tüürrkk ddiillii,, ssöözzüünnüü eettmmeeyyee ddeeğğeerr yyaayyggıınnllııkkttaa kkoonnuuşşuulluurr.. B Buunnuunn yyaannıınnddaa A Allmmaannyyaa''ddaa bbüüyyüükk bbiirr aazzıınnllııkk T Tüürrkkiiyyee T Tüürrkkççeessiinnii aannaa ddiillii oollaarraakk kkoonnuuşşuurr..

B BÜ ÜY YÜ ÜK K T TÜ ÜR RK K D DİİL LL LEER Rİİ T Tüürrkk ddiilllleerriinnii kkoonnuuşşaannllaarrıınn ddöörrttttee üüççüü,, eenn bbüüyyüükk üüçç T Tüürrkk ddiilliinnddeenn bbiirriinnii kkuullllaannıırr:: T Tüürrkkiiyyee T Tüürrkkççeessii;; 7700 mmiillyyoonn aannaa ddiillii oollaarraakk kkoonnuuşşaannıı vvaarrddıırr.. T Tüürrkkiiyyee,, B Baallkkaannllaarr,, B Baattıı vvee O Orrttaa A Avvrruuppaa''ddaakkii iikkiinnccii ddiill oollaarraakk kkoonnuuşşaannllaarr iillee 8800 mmiillyyoonnuu bbuulluurr.. A Azzeerriiccee ((A Azzeerrbbaayyccaann T Tüürrkkççeessii));; 3300 mmiillyyoonn kkoonnuuşşuuccuu:: A Azzeerrbbaayyccaann vvee K Kuuzzeeyybbaattıı İİrraann..Ö Özzbbeekkççee;; 2244 mmiillyyoonn kkoonnuuşşuuccuu:: Ö Özzbbeekkiissttaann,, K Kuuzzeeyy A Affggaanniissttaann,, T Taacciikkiissttaann vvee B Baattıı ÇÇiinn..

A AN NL LA AŞ ŞIIL LA AB BİİL LİİR RL LİİK K N Neerreeddeeyyssee ttüümm T Tüürrkk ddiilllleerriinniinn S Seessbbiilliimm,, ssöözz ddiizziimm vvee şşeekkiill bbiillggiissii aayynnııddıırr.. S Saaddeeccee ÇÇuuvvaaşşççaa,, H Haallaaççççaa vvee Y Yaakkuuttççaa iillee D Doollggaannccaa ggiibbii S Siibbiirryyaa T Tüürrkk ddiilllleerrii bbuu nnookkttaallaarrddaa ffaarrkkllııddıırr.. B Buunnuunn yyaannıınnddaa kkoommşşuu üüllkkeelleerriinn ssıınnıırrllaarrıınnddaa kkaayynnaaşşmmaaddaann iilleerrii ggeelleenn vvee bbaazzeenn ddiill ggrruuppllaarrıınnıınn ssıınnıırrllaarrıınnıı ddaa aaşşaann lleehhççeelleerr bbuulluunnuurr.. T Tüürrkk ddiilllleerrii bbiirrbbiirrlleerriinnii aannllaayyaabbiilleenn ddiilllleerrddeenn oolluuşşaann ggrruuppllaarraa aayyrrııllıırr.. EEnn bbüüyyüükk ggrruupp T Tüürrkkiiyyee T Tüürrkkççeessii,, A Azzeerriiccee vvee T Tüürrkkmmeennccee’’yyii iiççiinnee aallaann O Oğğuuzz ggrruubbuudduurr.. D Diiğğeerr ggrruuppllaarr,, U Uyygguurr,, K Kııppççaakk,, O Ogguurr,, S Siibbiirryyaa vvee A Arrgguu ggrruuppllaarrııddıırr.. A Ayynnıı ggrruubbuunn iiççiinnddee yyeerr aallaann ddiilllleerriinn aarraassıınnddaakkii ffaarrkk bbiirr lleehhççee ffaarrkkıı kkaaddaarrddıırr,, aannccaakk iikkii ffaarrkkllıı ggrruubbaa aaiitt ddiilliinn aarraassıınnddaa aannllaaşşaabbiilliirrlliiğğii zzoorrllaaşşttıırraann yyaa ddaa iimmkkaannssıızz kkııllaann ggrraammeerr ffaarrkkllaarrıı vvaarrddıırr.. B Buunnaa rraağğmmeenn ttüümm ddiilllleerrddee nneerreeddeeyyssee hheepp aayynnıı kkaallaann bbiirrççookk kkeelliimmee vvaarrddıırr::

Tüm Türk dilleri konuşanların sayısının dillere göre paylaşımı

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

7

T Tüürrkkiiyyee T Tüürrkkççeessii,, A Azzeerriiccee,, T Tüürrkkmmeennccee,, K Kaazzaakkççaa,, K Kıırrggıızzccaa vvee Ö Özzbbeekkççee,, üüllkkeelleerriinniinn uulluussaall ddiilliiddiirr.. B Buunnuunn yyaannıınnddaa bbaazzıı öözzeerrkk T Tüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerriinnddee vvee bbööllggeelleerriinnddee rreessmmii ddiill oollaarraakk ggeeççeennlleerr vvaarrddıırr:: ÇÇuuvvaaşşççaa,, K Kuummııkkççaa,, K Kaarraaççaayy--B Baallkkaarrccaassıı,, T Taattaarrccaa,, B Baaşşkkıırrccaa,, Y Yaakkuuttççaa,, ÇÇaakkaassççaa,, T Tuuvvaa,, A Allttaayyccaa vvee ÇÇiinn''ddee U Uyygguurrccaa..

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

8

T TÜ ÜR RK K D DİİL LL LEER RİİN NİİN N K KU UL LL LA AN NM MIIŞ Ş O OL LD DU UK KL LA AR RII A AL LF FA AB BEEL LEER R 11-- G Göökkttüürrkk A Allffaabbeessii T Tüürrkkççee''nniinn yyaazzııllddıığğıı iill aallffaabbee,, bbuuggüünnkküü bbiillggiilleerree ggöörree B Baattıı''ddaa ""rruunniikk"" ddiiyyee ttaannıınnaann G Göökkttüürrkk aallffaabbeessiiddiirr.. B Buu aallffaabbeenniinn eesskkii T Tüürrkk ddaammggaallaarrıınnddaann ddooğğdduuğğuu,, ddoollaayyııssııyyllaa T Tüürrkklleerr ttaarraaffıınnddaann iiccaatt eeddiillddiiğğii kkaabbuull eeddiillmmeekktteeddiirr.. T Tüürrkklleerr aarraassıınnddaa V VIIII--IIX X.. yyüüzzyyııllllaa aarraassıınnddaa yyaayyggıınn oollaarraakk kkuullllaannııllmmıışşttıırr.. B Buu yyaazzııyyaa B Baattıı''ddaa rruunniikk ddeennmmeessiinniinn sseebbeebbii hhaarrfflleerriinniinn eesskkii İİsskkaannddiinnaavv yyaazzııttllaarrıınnddaa kkuullllaannııllmmıışş vvee rruunniikk aallffaabbee ddiiyyee aaddllaannddıırrııllaann yyaazzıınnıızz hhaarrfflleerriinnee bbeennzzeemmeessiiddiirr.. B Buu aallffaabbee D Daanniimmaarrkkaallıı W Wiilllliiaamm T Thhoommsseenn ttaarraaffıınnddaann ççöözzüüllmmüüşşttüürr.. G Göökkttüürrkk aallffaabbeessiiyyllee yyaazzııllaann 773322 yyııllıınnddaa yyaazzııllaann K Küüllttiiggiinn aabbiiddeessii T Tüürrkk eeddeebbiiyyaattıınnıınn yyaazzııllıı iillkk eesseerrii ssaayyııllmmaakkttaaddıırr.. 3388 hhaarrfftteenn oolluuşşaann aallffaabbeenniinn 44''üü sseessllii,, 2266''ssıı sseessssiizz,, 88''ii iissee bbiittiişşkkeenn hhaarrffttiirr.. İİççiinnddee yyuuvvaarrllaakk üünnllüü ((oo,, öö,, uu,, üü)) bbuulluunnaann ssöözzlleerrii ddooğğrruu ookkuuyyaabbiillmmeekk iiççiinn oo ssöözzlleerrii öönncceeddeenn bbiillmmeekk vvee kkeessttiirrmmeekk ggeerreekkiirr.. S Saağğddaann ssoollaa vvee yyuukkaarrııddaann aaşşaağğııyyaa ddooğğrruu yyaazzııllıırr.. H Haarrfflleerr bbiirrbbiirriiyyllee bbiittiişşmmeezz;; ttaaşş vvee eeşşyyaa üüzzeerriinnee kkaazzıınnmmaayyaa eellvveerriişşlliiddiirr..

MART 2009

22--

Ta m g a

U Uyygguurr A Allffaabbeessii

T Tüürrkklleerr''iinn G Göökkttüürrkk aallffaabbeessiinnddeenn ssoonnrraa vvee A Arraapp aallffaabbeessiinnddeenn öönnccee kkuullllaannmmıışş oolldduukkllaarrıı yyaazzıı ssiisstteemmlleerrii iiççiinnddee eenn öönneemmllii aallffaabbeeddiirr.. V VIIIIII.. yyüüzzyyııllddaann X XV VIIIIII.. yyüüzzyyııllaa kkaaddaarr D Dooğğuu T Tüürrkkiissttaann''ddaann İİssttaannbbuull''aa kkaaddaarr ggeenniişş bbiirr aallaannddaa kkuullllaannııllmmıışşttıırr.. B Buu aallffaabbee  Ârrââmmîî kköökkeennllii S Sooğğdd aallffaabbeessiinnddeenn ççııkkmmıışşttıırr.. G Geenneelllliikkllee U Uyygguurr yyaazzııssıı oollaarraakk bbiilliinneenn bbuu yyaazzıınnıızz ddiiğğeerr T Tüürrkklleerr''ccee ddee kkuullllaannııllmmıışş oollmmaassıı mmüümmkküünnddüürr.. U Uyygguurr aallffaabbeessii T Tüürrkkççee^ ^nniinn yyaazzıımmıı iiççiinn eellvveerriişşllii oollmmaaddıığğıı hhaallddee 11000000 yyııll ggiibbii uuzzuunn bbiirr ssüürree kkuullllaannııllmmıışşttıırr.. U Uyygguurr aallffaabbeessiiyyllee yyaazzııllmmıışş eesseerrlleerriinn ççooğğuunnuu B Buuddiizzmm,, M Maanniihheeiizzmm vvee H Hrriissttiiyyaannllııkk''aa aaiitt mmeettiinnlleerr mmeeyyddaannaa ggeettiirriirr.. B Buu aallffaabbee T Tüürrkklleerr İİssllââmmiiyyeett''ii kkaabbuull eettttiikktteenn ssoonnrraa ddaa kkuullllaannııllmmıışşttıırr.. K Kuuttaaddgguu B Biilliigg ddeenniilleenn eesseerriinn üüçç nnüüsshhaassıınnddaann bbiirrii U Uyygguurr hhaarrfflleerriiyyllee yyaazzııllmmıışşttıırr.. 1188 hhaarrfftteenn oolluuşşaann aallffaabbeenniinn 44''üü sseessllii 1144''üü sseessssiizz hhaarrffttiirr.. A Arraapp aallffaabbeessiinnddee oolldduuğğuu ggiibbii hhaarrfflleerr bbaaşşttaa,, oorrttaaddaa vvee ssoonnddaa ffaarrkkllıı bbiiççiimmddee yyaazzııllmmaakkttaaddıırr..

33-- A Arraapp A Allffaabbeessii T Taarriihh bbooyyuunnccaa T Tüürrkk ddiilliinnee uuyygguullaannaann yyaazzııllaarr aarraassıınnddaa eenn uuzzuunn ssüürreelliissii,, aayynnıı zzaammaannddaa eenn yyaayyggıınn oollaannıı vvee mmuuhhtteemmeelleenn T Tüürrkklleerr''iinn İİssllââmm''aa ggiirrmmeeyyee bbaaşşllaaddııkkllaarrıı IIX X.. yyüüzzyyııllddaann iittiibbaarreenn kkuullllaannııllmmıışşttıırr.. H Hââllââ bbuu aallffaabbeeyyii kkuullllaannaann T Tüürrkk hhaallkkllaarrıı vvaarrddıırr.. T Tüürrkkççee''yyii A Arraapp hhaarrfflleerriiyyllee iillkk ddeeffaa yyaazzaannllaarr K Kaarraahhaannllııllaarr oollmmuuşşttuurr.. M Meevvccuutt bbiillggiilleerree ggöörree bbuu aallffaabbeeyyllee yyaazzııllaann iillkk mmeettiinn D Diivvaannüü LLûûggaattii''tt--T Tüürrkk aaddllıı eesseerrddeekkii yyaazzııllaarrddıırr..

Sayı: 1

9

MART 2009

44--

Ta m g a

Sayı: 1

10

K Kiirriill ((S Sllaavv)) A Allffaabbeessii

O Ossmmaannllııccaa vvee T Tüürrkkiiyyee ddıışşıınnddaakkii T Tüürrkk ddiill vvee lleehhççeelleerriinniinn yyaazzıımmıınnddaa A Arraapp aallffaabbeessiinnddeenn ssoonnrraa eenn ggeenniişş ööllççüüddee kkuullllaannııllaann aallffaabbeeddiirr.. X XV VIIIIII.. yyüüzzyyııll bbaaşşllaarrıınnddaa H Hrriissttiiyyaannllııkk''ıı yyaayymmaakk iiççiinn ÇÇuuvvaaşşllaarr''aa ggiiddeenn R Ruussllaarr bbuu ddiillii kkeennddii hhaarrfflleerriiyyllee ((K Kiirriill)) yyaazzddııllaarr.. EEsskkii S Soovvyyeettlleerr B Biirrlliiğğii iiddaarreessiinnddeekkii T Tüürrkklleerr''ccee 11993377--11994400 yyııllllaarrıı aarraassıınnddaa S Sttaalliinn rreejjiimmii ttaarraaffıınnddaann bbuu aallffaabbee kkaabbuull eettttiirriillmmiişş vvee hheerr T Tüürrkk bbooyyuu iiççiinn ffaarrkkllıı aallffaabbeelleerr yyaappııllmmıışşttıırr.. B Buunnuunn ssoonnuuccuunnddaa T Tüürrkklleerr aarraassıınnddaa 2200 aayyrrıı K Kiirriill aallffaabbeessii kkuullllaannııllmmıışşttıırr.. B Buuggüünn ddee bbuu aallffaabbeeyyii kkuullllaannmmaayyaa ddeevvaamm eettmmeekktteeddiirrlleerr.. A Annccaakk S Soovvyyeettlleerr B Biirrlliiğğii''nniinn ddaağğııllmmaassıınnddaann ssoonnrraa aallffaabbee ddeeğğiişşttiirrmmee eeğğiilliimmlleerrii kkuuvvvveettlleennmmiişşttiirr.. A Ayyrrııccaa T Tüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii aarraassıınnddaa kküüllttüürr aallıışşvveerriişşiinnii ddaahhaa ssaağğllııkkllıı yyaappmmaakk iiççiinn oorrttaakk aallffaabbee ççaallıışşmmaallaarrıı ddeevvaamm eettmmeekktteeddiirr...

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

11

55-- L Laattiinn A Allffaabbeessii 11992288''ddee A Attaattüürrkk''üünn yyaappttıığğıı hhaarrff iinnkkııllââbbııyyllaa T Tüürrkkiiyyee T Tüürrkkççeessii''nniinn yyaazzıımmıınnddaa kkuullllaannııllaann eenn ssoonn aallffaabbee LLaattiinn aallffaabbeessiiddiirr.. B Buu aallffaabbee bbuuggüünn T Tüürrkkiiyyee''ddeenn bbaaşşkkaa K Kııbbrrııss vvee Y Yuuggoossllaavvyyaa''ddaakkii T Tüürrkklleerr''ccee ddee kkuullllaannııllmmaakkttaaddıırr. 2299 hhaarrfftteenn oolluuşşaann bbuu aallffaabbeenniinn 2211''ii sseessssiizz,, 88''ii sseessllii hhaarrffttiirr.. S Saağğddaann ssoollaa ddooğğrruu yyaazzııllıırr.. H Haarrfflleerr bbiirrbbiirriiyyllee bbiittiişşttiirriilleerreekk ddee bbiittiişşttiirriillmmeeyyeerreekk ddee yyaazzııllaabbiilliirr.. B Buu aallffaabbeeddee yyeerr aallaann hhaarrfflleerr aassııll LLaattiinn aallffaabbeessiinnddeenn ffaarrkkllııddıırr.. A Assııll LLaattiinn aallffaabbeessiinnddeekkii ""qq//Q Q"",, ""xx//X X"" vvee ""ww//W W"" hhaarrfflleerrii yyookkttuurr.. B Buunnaa kkaarrşşııllııkk ıı,, öö,, üü,, ğğ,, çç vvee şş hhaarrfflleerrii vvaarrddıırr.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

12

G Güünneeyybbaattıı T Tüürrkkççee ddiilllleerriinniinn yyaazzııyyaa aallıınnmmaassıı,, 1100.. vvee 111.. yyüüzzyyııllddaa S Seellççuukklluu ddiillii iillee bbaaşşllaarr.. K Kaarrddeeşş ddiilllleerr oollaann EEsskkii O Ossmmaannllııccaa vvee EEsskkii A Azzeerrii ddiilllleerriinnddeenn ggüünnüümmüüzz T Tüürrkkiiyyee T Tüürrkkççeessii vvee A Azzeerriiccee ggeelliişşmmiişşttiirr.. 1144.. yyüüzzyyııllıınn H Haarreezzmm T Tüürrkkççeessii ddee G Güünneeyybbaattıı T Tüürrkk ddiilllleerriinnee mmeennssuuppttuurr.. B Buu ddiillddeenn ggüünnüümmüüzz H Hoorraassaannccaa vvee T Tüürrkkmmeennccee ggeelliişşmmiişşttiirr.. K Kuuzzeeyybbaattıı T Tüürrkkççee ddiilllleerriinnee aaiitt eenn eesskkii bbeellggeelleerr,, K Kuummaannccaa ddiillii iillee yyaazzııllmmıışş oollaann CCooddeexx CCuummaanniiccuuss''dduurr vvee 1144.. yyüüzzyyııllddaann kkaallmmaaddıırr.. B Buu ddiilliinn ggüünnüümmüüzzddeekkii ttoorruunnllaarrıı T Taattaarrccaa vvee B Baaşşkkıırrccaaddıırr.. İİddiill B Buullggaarrllaarrıı ddiilliinnddee yyaazzııllmmıışş eenn eesskkii yyaazzııllaarr 1133.. vvee 1144.. yyüüzzyyııllddaann kkaallmmaaddıırr.. B Buu ddiillddeenn yyaa ddaa bbuunnaa yyaakkıınn bbiirr ddiillddeenn ÇÇuuvvaaşş ddiillii ggeelliişşmmiişşttiirr.. G Güünneeyyddooğğuu T Tüürrkkççee ddiilllleerriinnddeenn oollaann ÇÇaağğaattaayyccaa yyaazzııllaarrıınn 1155.. yyüüzzyyııllaa ddaayyaannaann öörrnneekklleerrii bbuulluunnmmuuşşttuurr.. ÇÇaağğaattaayyccaa ggüünnüümmüüzz U Uyygguurrccaa vvee Ö Özzbbeekkççee''ssiinniinn tteemmeelliinnii oolluuşşttuurruurr..

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

13

K KA AR RA AM MA AN NO OĞ ĞLLU UM MEEH HM MEET TB BEEY Y ((11224466--11228833)) K Kaarraammaannooğğuullllaarrıı’’nnıınn üüççüünnccüü vvee eenn bbüüyyüükk hhüükküümmddaarrııddıırr.. D Dooğğuumm ttaarriihhiinniinn kkeessiinn oollmmaammaakkllaa bbiirrlliikkttee 11224466 oolldduuğğuu ssaannııllmmaakkttaaddıırr.. Ö Öllüümm ttaarriihhii iissee 11228833''ttüürr.. M Meehhmmeett B Beeyy K Kaarraammaannooğğuullllaarrıı''nnıınn bbaaşşıınnaa ggeeççttiiğğiinnddee,, A Annaaddoolluu''ddaa M Mooğğooll hhaakkiimmiiyyeettii bbuulluunnmmaakkttaayyddıı.. K Kaarraammaann B Beeyy''iinn ööllüümmüünnddeenn ssoonnrraa,, A Annaaddoolluu S Seellççuukklluu S Suullttaannıı IIV V..R Rüükknneettttiinn K Kııllııççaarrssllaann,, K Kaarraammaann üüllkkeessiinniinn iiddaarreessiinnii,, vveezziirrlleerriinnddeenn H Huutteennooğğlluu B Beeddrreettttiinn İİbbrraahhiimm''ee vveerrmmiişş;; eesskkii üüllüüşş ssiisstteemmiinnii ttaannıımmaaddıığğıınnıı iillaann eettmmiişşttii.. D Daahhaa ççooccuukk yyaaşşttaa oollaann M Meehhmmeett B Beeyy vvee kkaarrddeeşşlleerrii ddee yyaakkaallaannııpp hhaappsseeddiillmmiişşttii.. IIV V.. R Ruukknneeddddiinn K Kııllııççaarrssllaann’’ıınn ööllüümmüü üüzzeerriinnee,, yyeerriinnee IIIIII.. G Gııyyaasseeddddiinn K Keeyyhhüüssrreevv ggeeççttii.. M Meehhmmeett B Beeyy vvee kkaarrddeeşşlleerrii sseerrbbeesstt bbıırraakkııllddıı.. K Kaarraammaannooğğlluu M Meehhmmeett B Beeyy,, bbaaşşaa ggeeççeerr ggeeççmmeezz,, S Seellççuukklluullaarraa cceepphhee aallddıı.. Ü Üzzeerriinnee ggöönnddeerriilleenn M Mooğğooll--S Seellççuukk oorrdduussuunnuu,, G Göökkssuu vvaaddiissiinnddee mmaağğlluupp eettttii.. G Güünneeyyee yyöönneelliipp,, S Saahhiilllleerr EEmmiinnii H Hooccaa Y Yuunnuuss oorrdduussuunnuu ddaa yyeenneerreekk eeggeemmeennlliiğğiinnii ssaağğllaammllaaşşttıırrddıı.. D Daahhaa ssoonnrraa,, EEşşrreeffooğğlluu vvee eenntteeşşee T Tüürrkkmmeennlleerriinnii ddee yyaannıınnaa aallaarraakk K Koonnyyaa öönnlleerriinnee ggeellddii.. K Koonnyyaa''yyıı zzaapptteeddeerreekk G Gııyyaasseeddddiinn S Siiyyaavvuuşş''uu S Seellççuukklluu ttaahhttıınnaa ggeeççiirrddii.. O O ssıırraaddaa S Seellççuukklluullaarr,, eeddeebbii ddiill oollaarraakk F Faarrssççaa''yyıı,, ddeevvlleett iişşlleerriinnddee iissee A Arraappççaa''yyıı kkuullllaannııyyoorrllaarrddıı.. H Haallkk iissee bbuu iikkii ddiilliinn ddıışşıınnddaa,, kkeennddii öözz ddiillii oollaann T Tüürrkkççee''yyii kkuullllaannmmaayyıı ssüürrddüürrüüyyoorrdduu.. M Meehhmmeett B Beeyy,, mmiilllleett oollaarraakk yyaaşşaammaannıınn iillkk şşaarrttıı oollaarraakk,, ddiill bbiirrlliiğğiinniinn ssaağğllaannmmaassıı ggeerreekkttiiğğiinnee iinnaannııyyoorrdduu.. K Keennddii ddiilliinnii vvee kküüllttüürrüünnüü hhoorr ggöörreenn,, bbaaşşkkaa kküüllttüürrlleerriinn eeggeemmeennlliiğğiinnee ggiirrmmeeyyii yyüücceelliikk ssaannaann,, bbuu yyoozz aannllaayyıışşaa tteeppkkii ggöösstteerriiyyoorrdduu.. K Koonnyyaa''nnıınn aallıınnmmaassıınnddaann ssoonnrraa,, 11227777 ttaarriihhllii üünnllüü ffeerrmmaannıınnıı yyaayyıınnllaaddıı.. T Tüürrkkççeeddeenn bbaaşşkkaa bbiirr ddiill kkoonnuuşşuullmmaassıınnıı yyaassaakkllaaddıı.. O O''nnuunn bbuu ffeerrmmaannıı A Annaaddoolluu''ddaa uuzzuunn yyııllllaarr yyaannkkııllaannmmıışş vvee ggüünnüümmüüzzee kkaaddaarr ggeellmmiişşttiirr.. K Koonnyyaa''yyıı yyeenniiddeenn eellee ggeeççiirreenn M Mooğğoollllaarraa kkaarrşşıı kküüççüükk bbiirr oorrdduuyyllaa yyiiğğiittççee ssaavvaaşşaann M Meehhmmeett B Beeyy,, kkaarrddeeşşlleerrii T Taannuu vvee Z Zeekkeerriiyyaa iillee bbiirrlliikkttee şşeehhiitt ddüüşşttüü.. M Meehhmmeett B Beeyy aasskkeerrii vvee iiddaarrii yyöönnddeenn bbiillggiillii vvee yyeetteenneekkllii bbiirr ddeevvlleett aaddaammıı iiddii.. H Haayyaattıı bbooyyuunnccaa bbiilliimm vvee ssaannaatt aaddaammllaarrıınnıı eettrraaffıınnddaa ttooppllaammıışş,, oonnllaarraa bbüüyyüükk ddeeğğeerr vveerrmmiişşttiirr..

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

14

KARAMANOĞLU MEHMET BEY'İN FERMANI

Karamanoğlu Mehmet Bey'in, 13 Mayıs 1277'de, Türkçe'yi korumak amacıyla yayınladığı ünlü fermanını, herhangi bir ferman diye nitelendirmek, yanlış o lsa gerekt ir. 11. yüzyıl ve sonraları, Anado lu Selçukluları'nın hüküm sürdüğü; Anado lu Selçukluları Türk olmalarına rağmen, devlet in her alanında İran hakimiyet inin apaçık görüldüğü ve Türklüğün değerlerinin, devlet eliyle unutturulmaya yüz tuttuğu yıllardır. İşte bu dönemde Karamanlılar, Anado lu'da, dil alanında değil; Türk değerlerinin yaşat ılması için, her alanda, büyük mücadeleler vermişlerdir.1238'de Selçukluların İranlaşması karşısında, Karamanlıların atası Nure So fi'nin de katıldığı; Türklüğün savunması denilebilecek, Kırşehir'in Maliya Ovası'nda gerçekleşen savaş; Karamanoğulları'nın

Anado lu'da verdikleri mücadelelerin, koltuk kavgası değil; Türk değerlerinin korunması o lduğunun en açık delili sayılabilir. Karamanoğlu Mehmet Bey de, atası Nure So fi gibi, Anadolu'da, Türklüğün, Türk değerlerinin mücadelesini vermişt ir. 1277'de yayınladığı fermanın özünde, bir millet in birlik beraberliğinin ilk adımının, dil birliği o lduğu gerçeği vurgulanmaktadır. Orta Asya'dan Anado lu'ya göçen, burada devlet ve beylikler kuran Türk bo ylarının, başka millet lerin değerlerini kabullenip, kendi öz yapılarını terk etmeye yö neldikleri ve bu yö neliş i adeta marifet saydıkları bir dönemde, sadece Karamanoğulları'nın, Türk değerlerine bağlı kalma savaşı vermeleri ve Karamanoğlu Mehmet Bey'in bu gerçeği, tarih sayfalarına, fermanıyla kazıması, Anado lu Türk tarihinin en önemli adımlarındandır.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

15

ORHON YAZITLARI Türk yazı dili Orhon Yazıt ları ile başlar… Konuşma dili o larak binlerce yıllık tarihe sahip Türkçe’nin bugünkü bilgilerimize göre ilk yazılı kaynağı o lan bu yazıt lar İkinc i Göktürk Kağanlığı döneminde dikilmişt ir. Ancak yazıt larda kullanılan son derece gelişmiş ve işlek dil, bu yazıt lardan önce de Türklerin yazılı met inler ortaya ko yduğu düşüncesini vermektedir. Göktürklerin tarihi, dili ve yaşayışlar ı konusunda en eski kaynağımız, Moğolistan’da Orhon Irmağı yakınında Koşo sayda m bö lgesinde bulunan ve çeşit li bilim insanlarınca Göktürk, Köktürk, Orhun, Orkun, Orhon gibi adlarla anılan yazıt lardır. Orhon yazıt ları adıyla bilinen yazıt lar; Bilge Kağan, Kö l Tigin ve Tonyukuk yazıt larıdır. Bilge Kağan ve Kö ltigin yazıt ları üç anıt ın en sağlam ve temiz o larak günümüze gelebilenleridir. Bilge Kağan’ın tahta geçmesinde birinci derecede rol o ynayan, kardeşi Kö l Tigin olmuştur. Köl Tigin 731 yılında ağabeyi ise 734 yılında ö lürler. 732 yılında Kö l Tigin öldükten bir yıl sonra bilge kağan kardeşi için bir ölümsüz taş yo ntturur. Köl Tigin anıt ındaki bu sözler Bilge Kağan’ın sözleridir. Bilge Kağan bu kitabede kardeşinin yüceliğini, kahramanlığını, Türk millet i için unutulmaz hizmetlerini, kardeşiyle birlikte yaptığı savaşları, devlet in büyümesi ve gelişmesi için verdikleri uğraşları kazandıkları zaferleri anlat ır.Kendi ölümünden sonra oğlu tarafından babası Bilge Kağan adına dikilen anıtta da yine Bilge Kağan konuşmaktadır. Taşa onun sağlığında sö yledikleri, devlet i nasıl kurdukları ve yüceltt ikleri, Türk millet ine, başına gelenlerden ve yaşananlardan ders çıkarmaları için yapmaları ya da yapmamaları gerekenleri içeren vasiyet i yontulmuştur. Kö l Tigin ve Bilge Kağan yazıt larının bulunduğu bö lgede yer alan Vezir Tonyukuk için dikilmiş bir sonsuz taş daha vardır. Bu taşı bilge Tonyukuk hayatta iken kendisi için dikt irmişt ir. Bilge Tonyukuk, İlteriş Kağan’ın is yanına kat ılan daha sonra Kapgan Kağan’ a ve Bilge Kağan’a başkumandanlık, başvezirlik , başdanışmanlık yapan bu büyük devlet adamı , kağanların ve kendisinin yapt ıklarını sonraki nesillere aktarmak için bu sonsuz taşı yo ntturmuştur.Bilge kağan kendi yazıt larında şöyle seslenmektedir: Ben Tanrı’ya benzer, Tanrı’dan olmuş Türk Bilge Kağan.Tanrı irade ettiği için, kağanlık tahtına oturdum. Ey ulusum , ey devletim! Sözlerimi dikkatle dinle!

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

16

İleride gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar bütün milletler şimdi bana bağlıdır.Şimdiki gibi, kargaşalık olmaksızın, Türk Kağanı Ötüken’de oturursa Türk yurdunda sıkıntı olmaz. Ben , Ötüken’de oturarak tek başına yurdu idare ettim. Çinlilerin altınına, gümüşüne, ipeğine tatlı sözüne, değerli hediyesine kapılmadım. Bunlara kapılan ne kadar Türk’ün öldüğünü, Çin boyunduruğuna düştüğünü unutmadım. Tanrı yardım etti, Türk Kağanı oldum. Dağılmış ulusumu bir araya topladım. Fakir halkımı zengin ettim. Azalmış ulusumu çoğalttım. Atalarım Bumin Kağan’a, İstemi Kağan’a layık bir evlat olmaya çalıştım.

E EYY T TÜÜRRK KO OĞ ĞU UZ ZB BEEYYLLEERRİİ!! Ü ÜSSTTTTEENN G GÖ ÖK KÇ ÇÖ ÖK KM ME ED DİİK KÇ ÇE E,, A AL LT TT TA AN NY YE ER RD DE EL LİİN NM ME ED DİİK KÇ ÇE E,, T TÜÜRRK KU UL LU USSU U,, T TÜÜRRK KY YU UR RD DU U,, T TÜÜRRK KD DEEVVLLEETTİİ ,, T TÜÜRRK KT TÖ ÖR RE ESSİİ B BO OZ ZU UL LM MA AZ Z.. E EYY Ö ÖL LÜ ÜM MSSÜ ÜZ ZT TÜÜRRK KU UL LU USSU U!! K KEENNDDİİNNEE DDÖ ÖN N!! SSUU G GİİB Bİİ A AK KIIT TT TIIĞ ĞIIN NK KA AN NIIN NA A,, D DA AĞ ĞL LA AR RG GİİB Bİİ Y YIIĞ ĞD DIIĞ ĞIIN NK KE EM MİİK KL LE ER RİİN NE EL LA AY YIIK KO OL L!!

MART 2009

Ta m g a Kâşgarlı Mahmud (1008 - 1075)

Kâşgarlı Mahmud İslamiyet'in kabulünden sonraki Türk milliyetçiliğinin ilk temsilcis idir. Türk dilinin, Türk milliyetçiliğinin en büyük sözcüsü Kâşgar'da doğdu.Saciye ve Hamidiye Medreseleri'nde tahsil gördükten sonra kendisini T ür k dili incelemelerine adamışt ır. Bu amaçla Orta Asya'yı bo ydan bo ya kat ederek Anadolu'ya oradan da Bağdat'a git mişt ir. 1072-1073 yılları arasında hazırladığı meşhur kitabını (Divanü Lûgati’t Türk) Abbasi halifesine armağan et mişt ir. Kitabın asıl nüshası bugün Ayasofya Müzesi'nde muhafaza ediliyor. Kitabın Uygurca çevirisi ancak 1978'de yapılabilmişt ir. Kaşgarlı Mahmud'un "Türk Dillerinin Gramat ik İncelemesi" başlıklı başka bir kitabının daha olduğu sö ylenir. Divanü Lûgati’t Türk'ün 3. cildinde bu kitabına atıfta bulunurmuş. Ne yazık ki, bu kitabın ne aslı ne de kopyaları bugüne dek bulunamamış. Türklerin yaşadığı şehirleri, kö yleri, obaları bir bir do laşarak hazırladığı sözlük, İslâmiyet'ten önceki sözlü edebiyat ımızı aydınlatan dev bir eserdir. Yazılış amacı, Araplara Türkçe'yi öğretmekten çok, Türkçe'nin Arapça ile koşu atları gibi yarış edebileceğini, Türk dilinin zenginliğini, her duygu ve düşünceyi anlat maya elverişli olduğunu ispat etmekt ir. Kâşgarlı Mahmut, iyi silâh kullanan bir asker o lmakla beraber, dilimizi, ulusal kültürümüzü, yurt sevgisini her şeyin üstünde gören ilk büyük dil bilginimizdir. Kitabının önsözünde şu ilgi çekici tümceleri okumaktayız : "Türk'ün, Türkmen'in, Oğuz'un, Çigil'in, Yagma'ın, Kırgız'ın lisanlarını ve kafiyelerini tamimiyle zihnimde nakşettim. Bu hususta o kadar ileri gittim ki, her taifenin lehçesi bence en mükemmel surette elde edilmiş oldu... Türk dili ile Arab dilinin at başı beraber yürüdükleri bilinsin diye..."

Sayı: 1

17

"Türk Sözlüğünün Divanı" anlamına gelen Kâşgarlı'nın bu eseri, yalnız bir sözlük değil; İslâmiyet öncesi Türk edebiyat ını, tarihini, coğrafyasını, fo lklorunu, mitolo jis ini aydınlatan ansiklopedik bir eserdir. Bilindiği üzere, XI. yüzyıl hemen bütün İslâm ülkelerinde Türklerin egemen o lduğu bir dönemdir. Karahanlılar devlet inin, özellikle Büyük Selçuk İmparatorluğu'nun askerlikçe ve uygarlıkça en parlak zamanı bu dönem içerisindedir. O tarihlerde Türklerin egemenliğindeki uluslar Türk dilini öğrenmek iht iyacını duyuyorlardı. Divanü Lûgati’t Türk işte bu maksat la, yani yabancılara Türkçe'yi öğretmek amacıyla 1073 -1077 tarihleri arasında Bağdat'ta yazılmış bir sözlüktür. Eser, Türk dilini Araplara tanıt mak maksadıyla yazıldığından, Arapça olarak kaleme alınmışt ır. İçinde pek çok Türkçe deyim, şiir, atasözü yer almaktadır. Türk sözcüğünün kuvvet, güç, kudret anlamı taşıdığını bize ilk bildiren Kâşgarlı Mahmud'dur .

MART 2009

Ta m g a

Divanü Lûgati’t Türk'teki sözcüklerin anlamları Arapça o larak yazılmışt ır. Türkçe 7500 sözcüğün Arapça karşılığı verilirken, sav denilen âtasözleri, sagu denilen ağıt lar, koşuk denilen şiirler ve destan parçaları alınmışt ır. Sözcüklerle ilgili bo l bol seci, mesel, hikmet, şiir, efsane; tarih, coğrafya; halk edebiyat ı fo lklor bilgi ve örnekleri verilmiş; dilbilgisi kuralları ortaya konulmuş; Türkolo ji'nin sağlam temelleri at ılmışt ır. Türkologların görüşü : "Göktürk Yazıtları ile Divanü Lûgati’t Türk'ün bulunuşu Türklük için tasavvur edilemeyecek kadar büyük kazanç olmuştur."

Divânü Lügât’it-Türk, Türkçe'nin neden öğrenilmesi gerektiğini şö yle anlat ır: "Ant içerek söylüyorum, ben Buhara'nın, sözüne güvenilir imamlarının birinden ve başkaca Nişaburlu bir imamdan işittim. İkisi de senetleri ile bildiriyorlar ki, Yalvacımız

Sayı: 1

18

(Peygamber), kıyamet belgelerine, ahir zaman karışıklıklarını ve Oğuz Türklerinin ortaya çıkacaklarını söylediği sırada Türk dilini öğreniniz, çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır buyurmuştu. Bu söz (hadis) doğru ise sorguları kendilerinin üzerine olsun Türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iş olur. Bu doğru değil ise akıl bunu emreder. Tanrı, Türk burçlarını yükseltmiş ve onların mülkleri üzerinde felekleri döndürmüştür. Tanrı onlara Türk adını vermiş ve yeryüzüne ilbay kılmış, hakanları onlardan çıkartmıştır. Dünya uluslarının yularların onlar eline vermiş, herkese üstün kılmıştır. Onlarla birlikte çalışanları aziz kılmış ve Türkler onları he r dileklerine ulaştırmış, kötülerin şerrinden korumuştur. Onlara hedef olmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen şey, onların yolunu tutmak, derdini dinletebilmek gönüllerini alabilmek için dilleriyle konuşmaktır." Görüldüğü gibi Kaşgarlı Mahmud, vatansever, Türklere hayran, yapt ığı işe yürekten inanan bir bilim adamıdır. Divân daha sonraları pekçok bilim adamı tarafından kullanılmışt ı. Antepli Aynî diye bilinen Bedreddin Mahmud, İkdü'l-Cumân fî Tarihi Ehli'z-Zamân'da ve Kat ip Çelebi Keşfü'z-Zûnun'da Divân'dan söz ederler. Ancak sonradan yıllarca unutulmuş, neden sonra İstanbul'da Ali Emiri'nin (18571923) eline geçen Sâvî'nin nushası Sadrazam Tal'at Paşa'nın (1874-1921) aracılığı ile Kilisli Rıfat Bilge'nin (18731953) gözetiminde basılmış hemen bütün dünya Türkologlarının ilgisini çekmişt ir. Divân Bat ıda ilgi uyandırmış, 1928 yılında C. Brochkelmann Kaşgarlı üzerinde araştırmalar yapmışt ır. Dankoff 'un Divânü Lügât’it-Türk çeviris i ile James Kelly'nin makaleleri de son çalışmalar o larak söz konusu edilmesi gerekir.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

19

Divânü Lügât’it-Türk 'ün bilinen tek nüshası İstanbul'dadır. Divandan (Türkiye Türkçe'siyle) Atasözleri: Beş parmak düz olmaz. Arpasız at koşamaz/ Arkasız kahraman çeriyi bozamaz Alplarla vuruşma/Beylerle duruşma. Şiir: Türlü çiçekler açıldı Sanki ipekten döşeğim serildi Cennet yeri belirdi Soğuk tekrar gelecek değildir. Kuş, kurt hepsi canlandı Dişi, erkek hep toplandı B öl ük ol up dağı l dı l ar Artık ine girecek değiller.

On birinci Yüzyılda Kaşgarlı Mahmud'un Çizdiği Dünya Haritası Türklerin bulunduğu bö lgeleri göstermek amacıyla çizilmişt ir. Daire şeklinde o lan haritanın çevresinde Doğu, Batı, Kuzey, Güney yö nleri belirt ilmiş, bazı deniz ve ırmaklar gösterilmişt ir. Bat ıda işaret edilen yerler İtil bo ylarına, yani Kıpçakların ve Frenklerin oturdukları bö lgelere kadar uzanır. Güney-Bat ıda Habeşistan'a, Güneyde Hint, Sint, Doğuda Çin ve Japonya'ya işaret edilmişt ir. Ortada Yarkent, Kaşgar, Barsgan, Balasagun, Yifruç, İkiöküz, Asbuâli, Kumri, Talas v.s. gibi daha birçok Türk kent leri yer almışt ır. Yukarda görüldüğü gibi, ilk Japon haritası bir Türk tarafından 14. yüzyılda çizilmiş, bir Dünya haritasında yer alması ise, 15. yüzyılda olmuştur. Bütün bu bilgilerin ışığı alt ında, bir plan biçiminde de o lsa, yanlışlarla dolu da o lsa ilk Japon haritasının 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından çizildiği bir gerçektir.

K Kaaşşggaarrllıı M Maahhm muutt ((H Haayyaattıı -- B Biiyyooggrraaffiissii)) XI. yüzyılda yaşayan Türk dil bilginidir. Divânü Lügati’t-Türk adlı eseriyle ünlüdür. Karahanlılar so yundandır. 1072 yılında yazmaya başladığı eserini 1074′te tamamlayarak Bağdat’ta Abbasî halifesi El-Muktedî Billah’a sunmuştu. Eserin el yazması tek kopyası Fat ih Millet Kütüphanesi’nde 1910 yılında bulundu. 1915-1917 yıllarında öğretmen Kilisli Rıfat Efendi’nin çevirisi üç, Besim Atalay’ın çevirisi ise beş cilt o larak basıldı. Karahanlılar döneminde yet işen ve ilk Türk dil bilgini o lan Kaşgarlı Mahmut’un doğum tarihi, kesin o lmamakla birlikte 1025 olarak biliniyor. Babası Barsaganlı bir bey idi. 1071-1077 arasında Bağdat’ta bulunan Mahmut, Türk kültürünün Araplara tanıt ılmasında büyük rol o ynadı.

MART 2009

Ta m g a

İbn-i Fadlan, Gerdizi, Tahir Mervezî, Muhammed Avfî ve Beyhakî gibi kendi döneminin Türk hayat ve cemiyet leri üzerine eğilen ünlü alimleriyle birlikte Türk illerini adım adım do laşan Kaşgarlı Mahmut, çalışmalarında Türkçe’yi resmi dil olarak kabul eden Karahanlı Devlet i’nden de büyük destek gördü. Türkçe’nin serpilip geliş meye başladığı o dönemde, Mahmut’la birlikte Balasagunlu Yusuf Has Hacib de Türk diline büyük hizmet etti. Bu iki Türk alimi, ortaya koydukları eserlerle, Türk dil birliğinin sağlanmasına önemli katkılarda bulundu. Aynı zamanda filo log, etnograf ve ilk Türk haritacısı o lan Kaşgarlı Mahmut, Divânü Lügati’t-Türk adlı eserinde; yaşadığı devirdeki Türk illerinin ve bo ylarının kullandığı ağızları canlı o larak tespit etti. Oğuz Türklerinin 24 bo yu ile ilgili şemayı da verdiği eserinde, Türkçe’nin zenginliğini ve Arapça ile Farsça yanındaki değerini ispata çalışan Mahmut, ayrıca Türkçe’yi Araplara öğretmek gayesiyle Kitâbu Cevâhirü’n-Nahvi Lügât i’t-Türk adlı gramer kitabını yazdı. Divân’ında Türk dilinin grameri yanında, Türk yer adları, Türk damgaları ve Türk topluluklarını da etraflı şekilde anlatan Kaşgarlı Mahmut, ömrünün sonlarına doğru tekrar memleket i Kaşgar’a dönerek, tahminen 1090′da burada vefat etti. Doğu Türkistan’da bulunan Kaşgar şehrine 35 kilo metre uzaklıktaki Azak köyünde o lan kabri, 1983 yılı Temmuz ayında bulundu. Türk illerini, obalarını ve bozkırlarını birer birer do laşan ve Türk dili ve kültürüne ait topladığı malzemeyi tit izlikle inceleyerek eserlerine alan Kaşgarlı Mahmut; Türk, Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma ve Kırgız bo ylarının ağız ve lehçelerini karşılaşt ırmalı olarak işledi.

Sayı: 1

20

Ona göre; Türk lehçelerinin en ko layı Oğuz lehçesi, en dürüst ve kullanışlısı Yağma ve Tuhsi şivesi, en edebisi ise Kaşgar Türkçesi’dir. Divânü Lügati’t-Türk, bir önsözle sözlük kısmından meydana gelmişt ir. Önsözde yazar Türk dilinin tarifini, lehçelerinin özelliklerini sayar ve dilbilgisi kurallarını, Arapça’dakilere kıyasla gösterip tespit eder. Ana dilinin Arapça’dan çok üstün olduğunu sö yler ve örnekler verir. Bu arada, o bilgileri nasıl elde ettiğini, nasıl bütün memleketleri gezip do laştığını da anlat ır. İkinci, yani sözlük bö lümü, Türkçe kelimelerin Arapça izahlarını kapsar. Bu nedenle, eser, Arapça yazılmış bir Türkçe sözlüktür. Ya da Türkçe’den Arapça’ya sözlüktür. Arapça dilbilgisindeki şekillerine göre sıralanmış 7500′den fazla kelime hakkında açıklama yapılmışt ır. Büyük bilgin bu açıklamaları yaparken kelimelerin nerelerde ve hangi anlamlarda kullanıldığını göstermişt ir. Bu esere ve onu izleyen başka eserlere kadar yazılı edebiyat örneklerimiz bilinmediği için, daha önceki yüzyıllara ait sözlü edebiyat örneklerini Kaşgarî’nin kitabından öğrenmekteyiz. Sagu denilen ağıt lar, koşuk dediği koşmalar, sav dediği atasözleri ve nazım şekillerinden başka verdiği dersten örneklerine bakarak meselâ Alp Ertunga adındaki destanlaşmış kahramanın varlığını da yine Divânü Lügati’t-Türk’ten öğrenmiş bulunuyoruz. Bu sebeplerden dolayı Kaşgarlı Mahmud’un Divânü Lügati’t-Türk’ü hem dil, hem edebiyat, hem toplum ve sosyo lo ji tarihimiz bakımından çok önemli belgeleri toplayan bir kaynakt ır.

MART 2009

Ta m g a

Ancak bu kaynak eser 1910 yılına kadar bilinmiyordu. Gerçi Kât ip Çelebi’nin Keşfüzzünûn adlı bibliyografyasında Kaşgarlı Mahmud’dan da söz edilmişt ir. Ama bu bilgi çok sınırlıdır. Vanizade Nazif Paşa’nın yakınlarından bir hanım, 1910 yılında İstanbul’daki Sahaflar Çarşısı’nda dolaşırken bu dev eseri tozlu raflarda bulmuş, sat ın almak istemişt ir. Elindeki ganimet in kadrini ancak o zaman anlayan kitapçı, kitabın fiyat ını 25 alt ına kadar yükselt miş, hanım da kitabı alamamışt ır. Ancak işi Maarif Nezareti’ne duyurmuştur. ‘Ne o lduğu belirsiz bir kitaba avuç do lusu alt ın verileme yeceği’ gerekçesiyle Maarif Nezareti, eseri sat ın alma yı reddet mişt ir. Haber, kitap delisi merhum Ali Emiri Efendi’ye int ikal etmişt ir. Kitaplarını millete hediye ederek Fat ih Millet

Sayı: 1

21

Kütüphanesi’ni kurmuş ve ilk müdürlüğünü yapmış olan Ali Emirî Efendi, kitapçıyı get irtmiş, eseri inceledikten sonra adamı kütüphaneye kilit leyerek para tedarikine çıkmışt ır. İşte böyle borç harç sat ın alınan Divânü Lügati’t-Türk, uzun zaman Ali Emiri Efendi’nin kıskanç tit izliğiyle kütüphanede saklanmışt ır. Ali Emirî Efendi, eserin basımına ancak Sadrazam Talat Paşa’nın ricası üzerine razı o lmuştu. Eldeki yazma, Kaşgarlı Mahmut’un el yazıs ı o lmamakla beraber ondan 192 yıl sonra Şam’lı Mehmet adında usta bir hattat tarafından yazılmış yer yüzündeki tek nüshadır. Kaşgarlı, eserini Araplara kabul ettirmek için iki yerde; Peygamberin iki hadisini zikreder ki, şunlardır:

‘Yüce Tanrı: Benim bir ordum vardır ki onlara Türk adını verdim. Onları doğuda birleştirdim. Bir millete kızarsam cezalandırmak görevini onlara veririm…’ buyurmuştur. ‘Yüce Tanrı: Türkçe öğreniniz, çünkü Türkçe’nin uzun bir saltanatı vardır…’ diye buyurur. Dîvânü Lûgati't-Türk dünyanın her yanında, Türkoloji ilmiyle uğraşan pek çok bilgin için paha biçilmez bir kaynak olmuştur. Üzerinde şimdiye kadar yerli, yabancı, uzmanlar çok çeşitli incelemeler yapmışlardır.1

1

Cengiz Aslan, Ahmed Yesevi Üniversitesi Araştırma Merkezi

Ta m g a

MART 2009

DÎVÂNÜ LÛGATİ’T-TÜRK

Sayı: 1

22

Kaşgarlı Mahmud’un ünlü eserinin tam adı: Kitabü Dîvânü Lûgati’t-Türk’tür. Araplara Türkçe’yi öğretmek ve Türkçe’nin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmışt ır. Kitap için çok kısa bir tanım yapmak gerekirse; Ansiklopedik Sözlük denilmesi uygun o lur. Orijinalinin nerede o lduğu bilinmiyor. Bu gün elimizde bulunan Şamlı Mehmed bin Ebu Bekir’in, 1266 yılında kopya ettiği bir nüshası vardır. Bu nüsha, İstanbul Fat ih’teki Millet Kütüphânesi’ndedir. Türk Dil Kurumu tarafından 1941’de, Kültür Bakanlığı tarafından 1990’da tıpkı basımı yapılmışt ır. Eser ilk defa Kilisli Rıfat Bilge denet iminde 1915 – 1917 yılları arasında tercüme edildi. Üç cilt o larak basılması düşünüldü ise de, düşünce gerçekleşmedi. Besim Atalay’ın tercüme ettiği kitap, 4 cilt halinde 1939 – 1943 yılları arasında birinci, 1985 – 1986 yılları arasında ikinci defa basıldı. Arapça o larak da yayınlandı.

12 Hayvanlı Takvim

Dîvânü Lûgati’t-Türk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk millet inin yüceliğini de anlatan bir âbide eserdir. Sekiz bö lümden o luşur. Bölümler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere göredir. Kitapta yaklaşık 8.000 kelime vardır. Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması için deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden, hattâ bâzı Âyet ve Hadis-i Şerif’lerden örnekler verilmişt ir. Bu yö nüyle eser, bir kültür hâzinesi değerine kavuşturulmuştur. Eserde yer alan harita ise, Türk Dünyası ile ilgili o larak yayınlanan ilk haritadır. Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mâvi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmişt ir. Türklerin oturdukları bö lgeler ve komşularının is imleri özenle belirt ilmişt ir. Eser, güneşle birlikte, kültürün de doğudan dünyayı sardığının önemli bir göstergesidir. Dîvânü Lugati’t-Türk, Türk millet inin yalnız savaş meydanlarında değil, kültürel alanlarda da önder, öncü ve örnek olduğunu gösteren bir âbidedir.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

23

Kâşgarlı Mahmud ve Bilinçli Bir Ana Dili Sevgisi PROF. DR. ZEYNEP KORKMAZ

Kâşgarlı

Mahmud’un doğumunun bininci yıl dönümü do layısıyla onun çok yönlü ve değerli eseri Divanü Lügati’t-Türk’ün yazılmasında temel etken o lan ve kişiliğinin derin yapısını o luşturan bir özelliği üzerinde durmak ist iyoruz. Bu özellik onun kişiliğini biçimlendirmiş olan bilinçli ana dili sevgisidir. Bu sevgiyle, Türk dili ve Türk kültürü için verdiği bilimsel savaşt ır. Bu alanla uğraşanların yakından aşina oldukları üzere, Divanü Lügati’t-Türk, Kâşgarlı Mahmud’un M. 1072-1074 tarihleri arasında tamamlayıp (bazı araşt ırmalara göre 1074-1077)1, 1075 veya 1077 yılında Bağdat’ta dönemin Abbasi halifesine sunduğu paha biçilmez değerde ansiklopedik sözlük niteliğinde bir kaynak eserdir. Dünyadaki bilinen tek nüshası da bugün İstanbul Millet Kitaplığında bulunan ve yazılışından 200 yıl kadar sonra Şamlı Mehmet tarafından kopya edilmiş bu nüshanın nasıl bir şans eseri o larak kaybo lmaktan kurtulduğu da bilinmektedir.2 Türk dilinin XI. Yüzyıldaki söz varlığını Arapça o larak açıkla yan bu eserin şimdiye kadar Kilisli Rifat (1917), Alman Doğu Bilimcisi C. Brockelmann (1927), Besim Atala y (1939-1941), Fıtrat (1927 Taşkent), Salih Muttalibo v (1960-1963-Taşkent), Abdussalam ve diğerleri (1981-1984 Urumçi), Asgarqurmaşulı Egebayev (1997-1998 Almat ı), Robert Danko ff-James Kelly (982-1984 Harvard) tarafından Türkçe Almanca (İndeks), Özbekçe, Uygurca, Kazakça ve İngilizce çeviri ve yayınlarının yapılmış, üzerinde birçok araştırmanın gerçekleşt irilmiş ve çok yönlü özel toplant ıların düzenlenmiş 3, UNESCO’nun da 2008 yılını Kâşgarlı Mahmud Yılı ilan et miş o lması, bu eserin Türk dili ve Türk kültür tarihi açısında n ne denli değerli bir eser olduğunu göstermektedir.

1

Bu konuda bk. Robert Dankoff-James Kelly, Mahmüd el Kaşgari, Türk Şiveleri Lûgatt Divanü Lügati’t-Türk, Harward. Üniv. Yay., 1982, C. I, s. 6-7; Timur Kocaoğlu, “Modern Dilbilim Açısından Divanü Lügati’t-Türk’e Bir Bakış” Divânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri, 7-8 Mayıs 1999, s. 2. 47. 2 Besim Atalay, çev., TDK yay., Ankara 1992, s. XVIII-XIX. 3 Türk Dili Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı, TDK yay., s. 253 (1972); Sovetskaya Tyurkologiya dergisinin Divanü Lûgati’t-Türk Özel Sayısı, S.1 (1972); Reşat Genç, Kâşgarlı Mahmud’a göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, TKAE yay., Ankara 1997; Divânü Lûgati’t Türk Bilgi Şöleni Bildirileri, 7-9 Mayıs 1999, Ankara Türksoy-TDK yay. ve bu konuda daha nice bireysel yayınlar.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

24

Bizce, Kâşgarlı Mahmud, bu değerli eserini yazarken iki temel amaç güt müştür. Bunlardan birincisi prat ik amaç, ikincisi de Türk dilinin ve Türk dili yo luyla Türk kültürünün Arap dil ve kültürüne karşı değerini savunan, dil ve kültür mücadelesi niteliğindeki asıl amaç yani temel amaçt ır. Eserin prat ik amacı, genellikle bilindiği ve kabul edildiği üzere Araplara Türk dilini öğretmektir. Kâşgarlı Mahmud, yüksek düzeyde eğit im görmüş, Türkçe’yi ve Arapça’yı çok iyi bilen, Arap diliciliğinin inceliklerine vâkıf, dil ve kültür arasındaki bağlant ıyı derinlemesine kavramış o lan bir bilgindir. Bu nedenle Divanü Lûgati’t Türk de sözlük anlayışı ve yö ntem bakımından üstün özellikler taşıyan bir eserdir. Bu özelliklerden biri, eserin planlı, programlı ve bilinçli bir düşüncenin ürünü o lmasıdır. Araplara Türkçe’yi daha iyi öğretebilmek için, onların dil yapısından yararlanarak ve Türkçe’nin söz varlığını, Arap dilinin kalıpları içine yerleşt irerek vermesi, üstelik Türkçe’nin özelliklerini de göz önünde bulundurarak bu kalıpları alt ıdan sekize çıkarması, ondaki eğit icilik vasfının gelişmişliğine işaret etmektedir.Burada belirt mek gerekir ki bu durum Türkçe’yi Arap dilinin kalıplarına sokan bir zorlama değil, aksine Arap dilinin bağlı o lduğu kurallar yardımı ile Türkçe’nin Araplar ve Arapça bilenlerce daha ko lay anlaşılmasını sağlayan bir yö ntem düzenlemesi, bir yö ntem yeniliğidir. Eser, XI. Yüzyılın 2. yarısında kaleme alındığı hâlde, Timur Kocaoğlu’nun da işaret ettiği üzere1, uygulamalı dil bilimi ve anlam bilimi açısından günümüz modern dil bilimi anlayışına uygun bir niteliktedir. Ayrıca, yer yer, sözlüğüne temel aldığı o döne m Türk dünyasının ö lçünlü (standart) dili durumundaki Karahanlı Türkçesi ile yer yer öteki Türk lehçe ve ağızları arasındak i ayrılıkları da dile getirdiği için, eserde karşılaştırmalı bir yö ntem de uygulanmışt ır. Bu yö nü ile Kâşgarlı Mahmud, aynı zamanda, modern bir dilci, modern bir kültür tarihçis i özelliklerini de sergileyebilmişt ir. Kâşgarlı, eserinin giriş niteliğindeki başlangıç bö lümünde yapt ığı açıklamalar sırasında, kendi çalışma yö ntemini anlat ırken Halil’in, Kitabü’l-ayn’ında yaptığı gibi kullanılmakta olan sözlerle, bırakılmış bulunan sözleri birlikte göstermeyip kullanımdan düşmüş olan sözleri bir yana bırakarak yalnızca yaşayan söz varlığını ele aldığını ve bu yo lun kendisi için daha doğru olduğunu belirt mektedir.2 Bu da Kâşgarlı’nın, eserin amacına uygun yö ntem anlayış ındak i mükemmelliğe işaret eden bir başka özelliğidir.

1

“Modern Dil Bilimi Açısından Dîvânü Lûgati’t-Türk’e Bir Bakış”, Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri (7-8 Mayıs 1999), s. 47-50. 2 Besim Atalay çev., C. I, s. 6-7.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

25

Divanü Lûgati’t Türk, yalnız yukarıda belirt ile n özellikler ve yö ntem açısından değil, Türk dili açısından da üstün değerlere sahip bir sözlüktür. Çünkü, biz, uzun yüzyıllar, Türk dilinin yapı ve işleyiş ini ortaya ko yan dil bilgis i kitaplar ı yazılmadığı, eğer yazılmışsa da bize kadar ulaşmadığı ve bunların yerini Arap, Fars dillerini işleyen kitaplar aldığı için, dil ve dil tarihi ile ilgili birtakım sorunların çözüme bağlanabilmes i konusunda, Kaşgârlı’nın eserinden büyük yararlar sağlamaktayız. Eğer bu sözlükten önce yazmış olduğu Kitabu Cevahirü’nahv fi’l-lûgati’t-Türk adlı dil bilgis i kitabı kaybo lmamış ve günümüze ulaşabilmiş o lsaydı, Türk dilinin XI. Yüzyıldaki yapısını, belki de lehçe ayrılıkları ile birlikte öğrenebilirdik. Bugün böyle bir o lanaktan yoksun kalmamıza rağmen, onun Divan’da verdiği çok yö nlü bilgiler, Türk dilinin tarihî gelişimi ile ilgili birçok sorunun çözümünde bir ipucu, bir aydınlat ma görevi yüklenmektedir. Söz geliş i, at “at”, ot “ot” örneklerinde görüldüğü gibi, bir sözcük içindeki kısa ünlüleri göstermek için harekelerden, āt “isim, ad”, āç “aç”, tām “dam”, kōy “koyun” örneklerinde görülen asli uzun ünlüler için ise elif (‫) ا‬, vav (‫) و‬, ye ( ‫) ﻰ‬ harflerinden yararlanarak1, ünlülerle ilgili önemli bir ses o layının XI. yüzyıldaki durumunu tespit etmiş o lması, -Asl gelecek zaman, -sA dilek-şart, +r, +Ar isimden fiil türetme2 vb. eklerin yapıları için çözüme yardımcı o lacak bilgiler vermesi; XI. yüzyıl Oğuzcası hakkında ayrınt ılı açıklamalar yaparak Oğuzca ile Karahanlı yazı dili arasındaki ayrılıkları ayrınt ılı ölçüler ve örnekler ile ele alması3, XI. yüzyıl Türk dünyasında yer alan çeşit li lehçelerin Karahanlı Türkçesi’nden ayrılan özelliklerini göstermek üzere b>m ( ben > men , biñ > miñ “bin”, buñ > muñ “keder”; b > v (ab > av, eb > ev, yablak > yavlak “kötü” vb.); k > g (bargan “varan” > kurgan “kuran”, tamgak “damak”, yazıgçı “yazıcı, kat ip”, t- > d- (tiş > diş, tış > dış), d > y, z, ny > n, y gibi Türk lehçelerinin sınıflandırılmasında bugün de kullanılagelen ayraçları kullanmış olması; badram > bayram, seksen ( < sekizon), doksan ( < tokuz on), kızar- ( < kızıl er- ) örneklerinde görüldüğü üzere, yığınlarca söz için yapt ığı açıklamalar ve köken bilgisi (etimo lo ji) çalışmala rına ışık tutan değerlendirmeler4, dil tarihi ve Türk lehçeleri ile uğraşanlar için değerli bilgilerdir. Bunlara daha başka niceleri de eklenebilir. Eserde yer alan bu nitelikteki bilgiler ve çok yönlü açıklamalar, Türklük bilimi çalışma larına önemli katkılar sağlamış ve sağla maktadır. Bu nedenle, Kâşgarlı Mahmud, gelmiş geçmiş dilciler arasında ilk ve en büyük dilcimizdir. Türklük Biliminin ilk ve en büyük temsilcis i o larak anılma ya hak kazanmış bir bilgindir. 1

Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Robert Dankoff-James Kelly, 1. dipnotta gösterilen eser, part I, s. 67-69; Vowel Length; Madd and in letters. 2 Zeynep Korkmaz, “-ası/-esi Gelecek Zaman Sıfat-Fiil Ekinin Yapısı Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C. I, TDK yay., Ankara 2005, s. 145-150; “-sa/-se Dilek Şart Kipi Eklerinde Bir Yapı Birliği Var mıdır?”, göst. eser, C. I, S. 160-167; “Türkçe’de İsimden Fiil Türeten +r-, +ar-/+er- Eki” göst. Eser. C. I, s. 168-178. 3 Zeynep Korkmaz, “Kâşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C.I, TDK yay., 2. baskı, Ankara 2005, s. 241-253; “Oğuz Türkçesinin Tarihî Gelişme Süreçleri ve Dîvânü Lûgati’t-Türk”, Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri (7-8 Mayıs 1999), Türksoy-TDK yay., s. 10-18. 4 Başka örnekler için bk. Mustafa Canpolat, “Kâşgarlı Mahmud ve Etimoloji”, Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri (7-8 Mayıs 1999), Türksoy-TDK yay., s. 19-29.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

26

Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lûgati’t-Türk ile gerçekleşt irmek istediği temel amaca gelince: Dil ile kültür arasındaki bağlant ıyı ve dilin bir kültür hazinesi o lduğunu çok iyi kavramış o lan Kâşgarlı Mahmud, Araplara, yalnızca pratik yo ldan Türkçe öğretmek amacı ile yet inmemiş; aynı zamanda Türk dilini bütün kültür değerleri ile birlikte sunmayı yeğlemişt ir. Bir dili öğrenmenin o dili konuşan toplumun düşünce yapısını kavramaktan ve kültür değerlerini tanımaktan geçtiğinin bilincinde olan Kâşgarlı, dönemine göre çok ileri sayılabilecek bir yaklaşımla, ortalama 9.000 söz varlığını içeren bu sözlükte ele aldığ ı sözcükleri, aynı zamanda Türk kültürünün çok yönlü ve değerli malzemesi ile de bezeyerek, eserini, sıradan bir sözlük olmaktan çıkarıp ansiklopedik bir sözlük durumuna get irmişt ir. İşte bu nedenledir ki doğuda, Çin ve Maçin diye adlandırdığı kuzey ve güney Çin sınırından başlayarak bat ıda ta Bizans sınırına kadar uzanan ve nerede ise bütün Asya kıtasını içine alan Türk dünyasını adım adım baştan başa do laşarak, onların şehirlerini ve köylerini gezerek, oralardaki birbirinden ayr ı bo ylara mensup halkla yakın ilişkiler kurarak, halk şiiri, sav diye adlandırdığı atasözleri, sagular (ağıt lar), deyimler, destan parçalar ı gibi çok çeşit li met inler ve birçok da konuşma parçaları derleyerek bunları, eserinde ele aldığı söz varlığını açıklamak, tanıklamak ve örneklendirmek için kullanmışt ır. Dîvânü Lûgati’t-Türk’te yer yer Karahanlı Türkçesi dışında, Türk dünyasında yurt tutmuş Peçenek, Kıfçak (Kıpçak), Oğuz, Yimek, Başkurt, Basmil, Kayı, Yabaku, Tatar, Kırgız, Çiğil, Tohsı, Yağma, Igrak (Uğrak), Çaruk, Çomul, Uygur gibi, kendi sö ylemi ile 20 etnik bo yun yaşayış biçimlerinden, lehçelerinden, lehçeden lehçeye kendini gösteren ayrılıklardan, onların gelenek ve görenekleri ile edebiyat larından, fo lklarından, destan ve efsanelerinden de söz et miş; özet olarak XI. yüzyıl Türk dünyasını çok yönlü o larak gözlerimizin önüne sermişt ir. Sergilediği bu özelliklerle Kâşgarlı Mahmud, aynı zamanda ilk ve değerli bir kültür tarihçisi o lma şerefine de ulaşmış bulunmaktadır. Bugüne kadar elimizde VI. Yüzyıldan XI. yüzyıla kadar uzanan dönemi içine alan dil ve edebiyat ürünleri bulunduğu hâlde, başlangıçtan bu döneme uzanan kültür varlığını çok yö nlü ve kapsamlı o larak ele alan eserler bulunmadığı için, bu boşluk, bizim açımızdan, Dîvânü Lûgati’t-Türk’ün değerini kat kat artırmaktadır. Geçmiş dönemin kültür değerlerin i XI. yüzyıla taşıyan bu bilgi ve tespit ler, aynı zamanda o yüzyıldan günümüze uzanan kültür değerleri üzerindeki araşt ırmalar için de bir alt yapı o luşturmaktadır.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

27

Eğer konuya Kâşgarlı Mahmud açısından bakacak olursak Dîvânü Lûgati’t-Türk’ü Türk ve Arap dünyasına bö yle çok yönlü ve kültür değerleri ağır basan bir eser olarak sunmasının alt ında yatan temel etken, bir yandan Kâşgarlı Mahmud’un XI. yüzyılda, Türk ve Arap dünyalarının içinde bulunduğu siyasal, sosyal ve kültürel durumu çok iyi değerlendirebilmiş o lması, bir yandan da Türkçe’nin gücü yanında, onun iliklerine kadar işlemiş o lan derinlemesine bir Türk dili bilinç ve sevgisine sahip olmasıdır. Eğer tarihî kaynaklara şö yle bir göz atılırsa, Arap dünyasının ta Halife Ömer zamanından başlayarak İslam dinini yaymak için İran ve Horasan yo lu ile Asya sınırlarından içeriye doğru uzanmaya başladıkları görülür. Bu dinî yayılma polit ikası, etkisini Emevîler dönemi’nde şiddet, onların yerini alan Abbasîler döneminde ise, barışçı bir anlayışla Orta Asya’nın iç kesimlerine kadar uzandırmışt ır. Bilindiği üzere, Türkler de M. 950 yılında, Orta Asya’nın güçlü Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han Dönemi’nde n başlayarak İslamlığı topluca kabu l edip İslam kültürü alanına 1 girmiş lerdir. İslamlığın Orta Asya’da yayılması ile birlikte Kur’an dili olan Arapça da büyük bir it ibar kazanmış ve bir kültür dili durumuna gelmişt ir. Bu durumu n doğal bir sonucu olarak da üstün değerdeki birçok eser, yalnız Araplar değil Türkler tarafından da Arapça o larak yazılmaya başlamışt ır. Farabi, İbni Sina gibi bilginlerin kaleminden çıkmış eserler bunun tipik örnekleridir. Öte yandan Orta Asya Türk dünyası da X, XI. yüzyıllarda, doğuda Çin ve Moğol sınırından başlayıp bat ıya doğru uzanan geniş bö lgelerde; Karahanlı Devlet i; onun bat ısında Maveraünnehir’de Harzemşahlar ve onun batısındaki Gazneliler dışında, XI. yüzyıldak i yoğun göçlerle bat ıya yö nelmiş Oğuz Türkleri de Selçuklular yö net imindeki Horasan ve Azerbaycan üzerinden Anado lu’ya, Suriye ve Irak’a kadar uzanarak büyük bir siyasi güç ve egemenlik elde et mişlerdir. Bu dönemde, Türklerin it ibar ve egemenliği o denli art mışt ı ki bu it ibar ve egemenlikten kaynaklanan güç, Bağdat’taki Abbasî Sarayına kadar girmiş; asker î komutanlıklar ve yüksek idari makamlar Türklerin eline geçmişt ir.

1

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bk. Zeynep Korkmaz, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Dil ve Edebiyat”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C. III, TDK yay., Ankara 2007, s. 15-19 arası; Orta Asya Türk Dünyasının Doğu Kesimindeki Gelişmeler.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

28

Bu siyasi ve sosyal durumun doğal bir sonucu o larak da Arap ve Türk dili ile Arap ve Türk kültürü karşı karşıya gelmiş bulunuyordu. İşte Kâşgarlı Mahmud’un yarat ıcılığı ve yeteneği burada devreye girmişt ir. O, bilinç alt ındaki o lağanüstü ana dili sevgisi, bilinç üstüne çıkmış; kendisine bö yle çok yönlü müstesna bir eser ortaya ko yabilme gücü aşılamışt ır. Kâşgarlı Mahmud, yet işme tarzındaki mükemmellik ve derinlik do layıs ıyla, Türk dünyasının dil ve kültürünü çok iyi bildiği gibi, Arap dünyasının dil ve kültürünü de yakından tanıyor ve biliyordu. Eserin, yukarıda özet olarak belirt meye çalışt ığımız üstün değerdeki nitelik ve özellikleri hiç kuşkusuz, Kâşgarlı Mahmud’daki güçlü ana dili sevgisinden ve bu dili Araplara çok yönlü değerleri ile birlikte tanıtma azminden kaynaklanmışt ır. O, Türk dilinin her yönü ile “Arap dili ile at başı beraber gidecek değerde olduğunun” bilincinde idi. İşte bö yle bir bilinç iledir ki o Asya’nın en doğu kesiminden en batı kesimine kadar uzanan 5.000 fersahlık yani 11.000 km²’lik Türk dünyasını, o dönemin yetersiz ulaşım koşulları içinde, bir baştan başa karış karış do laşarak, o dünyada yaşayan insanlarla bütünleşerek yıllarca çok yönlü güçlükler i göğüsleyerek bö yle bir eser ortaya ko yabilmiştir. Kâşgarlı Mahmud’un Divan’ın giriş bö lümünde Türklerin o dönemdeki güç ve egemenliklerinden hareket ederek Türk dili için söylediği sözler, ondaki bilinçli ve derin bir ana dili sevgisinin şaşmaz tanıklarıdır. Bu inançlı sözlere şö yle hep birlikte bir göz atalım: İmdi, bundan sonra Muhammed oğlu Hüseyin, Hüseyin oğlu Mahmud der ki: Tanrının devlet güneşini Türk burçlarından doğdurmuş olduğunu ve onların milkleri üzerinde göklerin büt ün tegrelerini (burçlarını) döndürmüş bul unduğunu gördüm. Tanrı onlara Türk adını verdi ve onları yeryüzüne ilbay kıldı. Zamanımızın bakanlarını onlardan çıkardı. Dünya milletlerinin idare yularını onların eline verdi; onları herkese üstün eyledi; kendilerini hak üzere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte çalışanı ve onlardan yana olanı aziz kıldı; Türkler yüzünden onları her dileklerine eriştirdi; bu kimseleri kötülerin şerrinden korudu. Okları dokunmaktan korunabilmek (…), derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleriyle konuşmaktan başka yol yoktur.” demektedir. Hatta bu gerçeği, Hazret i Peygamber’in Buharalı ve Nişavurlu güvenirli iki din ulusundan işitt iği “Türk dilini öğreniniz, çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik var buyurmuştur.” hadisi ile tanıklamaya çalışmışt ır. Arkasından da “ Eğer bu söz doğru ise, Türk dilini öğrenmek vacib (çok gerekli) bir iş olur, yok bu söz doğru değil ise, akıl da bunu emreder. ” sözleri ile 1 aklın öncülüğündeki sosyal gerçekliğe işaret etmişt ir.

1

Besim Atalay, çev., C.I, s. 3-4.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

29

Yazımı kısaca bir tarihî gerçeğe daha işaret ederek bit irmek ist iyorum. Şö yle ki: Dilcilerimizin yakından bildikleri üzere, bizim Türkiye Türkçesi’nin temelini o luşturan ve genellikle Oğuzca’ya dayanan ve Eski Anadolu Türkçesi diye adlandırılan XIII-XV. yüzyıllar arası Türk dili, çok iyi bir başlangıçla ve konuşma dilinden yazı diline uzanan verimli bir gelişme ile çok değişik konularda yüzlerce eser ortaya ko yabilmişt ir. Durum bö yle olduğu ve kendileri de değerli eserler verdikleri hâlde, bir kısım yazarlar Türkçe’deki gücün bilincinde n uzak bir tutumla ve sırf Farsça’nın hayli işlenmiş bir dil o lmasının etkisi alt ında kalarak, kend i ana dillerini horlayıp küçük görmekten geri durmamışlardır. Bu konuda Aşık Paşa’nın Garibnâme adlı ünlü mesnevis inde; Türk diline kimsene bakamaz-ıdı Türklere hergiz göñül akmaz-ıdı beyt i ile başlayan yakınması o dönemde yaygın o lan bir zihniyet i yansıt maktadır. Bu yakınmaya bir de XIV. yüzyılın ünlü şairi Mustafa Şeyhoğlu’nun Hurşîd-nâme gibi 8.000 beyit lik başarılı bir eser ortaya koyduğu hâlde, Türkçe için sö ylediği: Göbüt dildür bu dili irdedüm çok Sovukdur tadı yokdur tuzu yokdur Yavandır lezzeti vü özi yokdur Bilinmez aslı faslı yöni yöşi Bilinmez kankıdur nâ-hôşu hôşı1 mısralarını eklersek, bu dönemde ana dile karşı nasıl bir zihniyet in yer almış o lduğu kolayca anlaşılır. İşte bir yanda bö yle bir anlayış söz konusu iken, öte yanda bu dönemden daha üç yüzyıl önce, Kâşgarlı Mahmud’un yukarıda dikkatinize sunmaya çalışt ığımız anlayış ı karşımıza çıkıyor. Bizim ünlü bir deyimimiz vardır “ Aşk o lmayınca meşk o lmaz ” diye. İşte bu bilinçli anlayış ve köklü ana dili sevgis i do layısıyladır ki Kâşgarlı Mahmud, bize XI. yüzyıl Türk dünyasını, dili ve kültür değerleri ile birlikte gözlerimiz önüne seren bö yle bir eser ortaya koyabilmişt ir. Kendisi eserinin giriş niteliğindeki bö lümünde yaptığı açıklama ları; “ Bana sonsuz bir ün, bit mez tükenmez bir azık o lsun diye şu kitabımı Tanrı’ya sığınarak, Dîvânü Lûgati’t-Türk (Türk dilleri kamusu) adını vererek yazdum. ”2 diyerek noktalamışt ır. Görülüyor ki bu ulu bilgin, kişiliğinin ayrılmaz bir parçası olan bilinçli tutumu ve üstün derecedeki ana dili sevgisi ile, Türk dil ve kültürünün aynı zamanda ilk bilinçli ve azimli bir savaşçısı o lma şerefine de ulaşmış bulunmaktadır. O, yıllarca bin bir güçlüğe katlanarak derlediği malzemeyi bilgece bir anlayışla Dîvânü Lûgati’t-Türk gibi değerli bir kültür hazinesine dönüştürerek kendisine gerçekten “ Sonsuz bir ün, bit mez tükenmez bir azık ” sağlamışt ır. Türk dünyasına da değerli bir hazine armağan et mişt ir. Ondaki bu bilinç ve azmin yalnız ülkemizde değil, bütün Türk dünyasında yet işme çağındaki gençlerde ve genç bilim adaylarına örnek olmasını diliyorum.

1 2

Hüseyin Ayan, Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), Erzurum 1979, s. 424, by. 7902-7904. Besim Atalay, çev., C. I, s. 3-4.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

30

Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ DÎVÂNÜ LÛGATİ'T-TÜRK'ÜN YAZILIŞ SEBEBİ Dîvânü Lûgati't-Türk, adından ve Arap dilinin kurallarına göre düzenlenmiş olmasından da anlaşılacağı üzere, aslında Araplara Türkçe öğretmek üzere kaleme alınmış bir eserdir. Ancak, onun yazılış ını bö yle tek bir sebebe bağlamak da doğru değildir. Çünkü, Kâşgarlı Mahmud bu görevi yerine get irirken hem Türk dili ile Arap dilinin karşılaşt ırmasını, daha doğrusu bir muhakemesini yapmış, hem de Türk dili ve kültürü ile ilgili geniş ve çok yö nlü bilgiler vermişt ir. Böylece, o, Türkçe’nin ve Türk kültürünün o çağın İslâm topluluğu içindeki yerini belirt meye çalışmışt ır. Bu noktaya biraz daha açıklık verebilmek için, öncelikle o devir Türk dünyası ile İslâm ve Arap dünyası arasındaki karşılıklı bağlant ılara şö yle bir göz atmak yerinde o lur sanıyoruz. XI. yüzyıl Türk dünyası, ta Çin sınırlarından Bizans sınırlarına kadar uzanan bir genişlikte idi. Asya'yı bir başından öteki başına kadar kaplayan bu geniş alanın doğu kesimi Uygur ve Karahanlıların, bat ı kesimi de Selçukluların elinde bulunuyordu. Bu siyasi sınırlar içinde, Uygur, Karahanlı ve Selçuklu Türkleri dışında Oğuz, Türkmen, Türkiş, Karluk, Yağma, Toksı, Çigil, Kırgız, Kıpçak, Uğrak, Çaruk, Suvar, Bulgar gibi adlar almış, birbirinden ayrı ağız ve lehçeler konuşan çeşit li bo ylar ve unsurlar yaşamakta idi. Bö ylece, XI. yüzyılın ikinci yarısında bir yandan ta Bizans sınırlarına bir yandan da Irak'ta Abbas î halifesinin oturduğu Bağdat şehrine varıncaya kadar Türk üstünlük ve hâkimiyet i yayılmış bulunuyordu. Öte yandan, Türkler Budizmi ve Manihaizmi bırakıp toplu o larak İslâm dinini kabûl ettiklerinden, artık İslâm medeniyet i alanına da girmiş bulunuyorlardı. Ayrıca, bu yeni medeniyet dolayıs ıyla, Orta Asyada bilim ve kültür dili o larak Arapça da hâkim duruma geçme savaşı veriyordu. Maveraünnehir bö lgesi ile Buhara, Semerkant ve Kâşgar gibi Türk illeri İslâm kültürünün de önemli merkezleri durumuna yükselmişt i. Türk ülkelerinde, Türkçe eserler yanında Arapça ve Farsça eserler de yazılıyordu. Öyle ki, Türk kültürü ile İslâ m kültürü, Türk dili ile Arap dili karşı karşıya geçerek birbirlerini yenme savaşı veriyorlardı. Dinî bakımdan Abbasî halifesine bağlı o lan İslâm âlemi, o günün tarihî ve sosyal şartlar ı dolayısıyla Türk'ün üstünlüğünü, maddî ve manevî gücünü de kabul et mek zorunda kalmışt ı. Bu bakımdan İslâm-Arap âlemi Türkleri tanımak ve dillerini öğrenmek gereğini duymuştu. İşte Kâşgarlı Mahmud bu gereği karşılamak üzere bir yandan Araplara Türk dilini öğretmek isterken bir yandan da Türkçenin Arapça ile atbaşı beraber gittiğini ispat lamak istemişt ir. Bu işi yaparken de do layıs ıyla Türk kültürünün değer biçilmez bir hazinesini ortaya koymuş oluyordu. O, eserini yazıp bit irdikten sonra Bağdat'ta devrin halifesi Ebü' l-Kasım Abdullah'a sunarken, Arapçanın bütün İslâm dünyasında, kültür dili o larak hâkim o lduğu bir çağda: "Tanrı yeryüzündeki erki (gücü) Türklere vermiştir. Bunların dilini öğrenmekte yarar vardır. Bu kitabı Araplara Türkçe öğretmek için ve Türk dili ile Arap dilinin atbaşı beraber yürüdükleri bilinsin diye yazdım" diyebilecek kadar üstün bir Türklük sevgisine, üstün bir ana dil şuuruna sahip bulunuyordu. Bu konu ile ilgili bazı sat ırları eserin tercümesinden olduğu gibi aktaralım:

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

31

"İmdi bundan sonra Muhammed oğlu Hüseyn, Hüseyn oğlu Mahmud der ki: Tanrı'nın devlet güneşini Türk burçlarından doğdurmuş olduğunu ve onların mülkleri üzerinde göklerin bütün teğrelerini döndürmüş bulunduğunu gördüm. Tanrı onlara Türk adını verdi; onları herkese üstün eyledi; kendilerini hak üzere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte çalışanı, onlardan yana olanı aziz kıldı ve Türkler yüzünden onları her dileklerine eriştirdi; bu kimseleri kötülerin -ayak takımınınşerrinden korudu. Okları dokunmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen şey, bu adamların tuttuğu yolu tutmak oldu. Derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleri ile konuşmaktan başka yol yoktur". "And içerek söylüyorum, ben Buhara'nın sözüne güvenir imamlarının birinden ve başkaca Nasaburlu bir imamdan işittim, ikisi de senetleriyle bildiriyorlar ki, yalavacımız (Peygamberimiz S.A.) kıyamet belgelerini, ahir zaman karışıklıklarını ve Oğuz Türklerinin ortaya çıkacaklarını söylediği sırada Türk dilini öğreniniz; çünkü, onlar için uzun sürecek egemenlik vardır, buyurmuştur." "Bu söz (hadis) doğru ise (sorgusu kendilerinin üzerine olsun) Türk dilini öğrenmek çok gerekli (vâcib) bir iş olur; yok bu söz doğru değilse akıl da bunu emreder."

"Türk dili ile Arap dilinin at başı beraber yürüdükleri bilinsin diye Halil’in Kitabü'l-ayn'ında yaptığı gibi, kullanılmakta olan kelimelerle bırakılmış bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte yazmak ara sıra yüreğime doğar dururdu." Dîvânü Lûgati't-Türk'ü, sıradan herhangi bir sözlük gibi kabul et mek doğru değildir. Çünkü, o, yazarının üstün şahsiyet i ve birçok alandaki geniş bilgisi do layısıyla, XI. yüzyıl Türk kültür tarihini pek çok yönleri ile aydınlatabilen bir kaynak eser vasfı kazanmışt ır. Kâşgarlı Mahmud'un, XI. yüzyıl Türk dünyasına yayılmış bütün Türk bo ylarının yaşadıkları bö lgelerden, oturdukları büyüklü küçüklü yerleşim merkezlerinden buraları bizzat dolaşarak malzeme toplamış olması; Karahanlı yazı dilindeki sözleri verirken, onları öteki Türk lehçe ve ağızlarından topladığı örneklerle karşılaşt ırması, gerekli yerlerde bunlar için ses bilgisi ve gramer açıklamaları yapmış o lması, onun eserini, modern dilcilik metotlarına göre hazırlanmış ansiklopedik bir sözlük; geniş çapta karşılaştırmalı bir gramer durumuna getirmişt ir. Elimizde, Türkçe’nin eski devirlerini ele alan bu vasıfta, bu genişlik ve derinlikte başka bir eser bulunmadığından, Dîvânü Lûgati't-Türk, Türk lehçe ve ağızları için değer biçilmez bir kaynak durumuna girmişt ir. Bunun dışında, Kâşgarlı Mahmud ele aldığı Türk boy ve kavimlerinin oturduklar ı yerleri uzun uzun anlat mış, kullandıkları alfabe sistemlerinden, dillerindeki ses ve yapı ayrılıklarından, bo y teşkilât larından söz etmiş; onların etnografyalarından tutunuz da inançlarına, gelenek ve göreneklerine, edebiyat ve fo lkloruna varıncaya kadar ayrınt ılı bilgiler vermiş, bu bilgileri gerekt iğinde hadisler, atasözleri, şiir parçaları ve dörtlükler gibi canlı örnekler sıralayarak açıklamaya çalışmışt ır. İlk Türk dünya haritası ve en eski Türk savlar ı (atasözleri) onun kitabında yer almışt ır.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

32

Kâşgarlı Mahmud'un, eserinde o ldukça geniş ö lçülerle yer verdiği Türk kavimlerinde n biri Uygurlardır. VIII. yüzyılda Moğolistan'da, IX. yüzyılda da Doğu Türkistan'da yüksek seviyede şehirli bir Türk kültürü gelişt irmiş olan Uygurlar hakkında, Uygur devri met inlerinde tarihî bilgiler mevcut değildir. Bu kavim ko mşularınca da az tanınmış olduğundan, XI. yüzyılda Kâşgarlı Mahmud'un kendi eserinde Uygurlar için vermiş olduğu bilgiler hayli değerlidir. Ayrıca, Kâşgarlı Mahmud, Uygurlardan doğrudan doğruya kend i adları ile bahseden ve haklarında çok yönlü bilgi veren ilk İslâm dil tarihçisi vasfını da taşımaktadır. Bu konuda verilen bilgiler arasında, Kâşgarlı Mahmud'un mensup bulunduğu Karahanlı Devleti ile Uygurlar arasındaki savaşlara ait tarihî hatıraların izleri o larak bir destan parçası durumundaki bazı dörtlüklere rastlanmaktadır. İşte bir örnek: Kimi içre oldurup Ilav suvın ketçimiz Uygur tapa başlanıp Mınğlak ilin atçımız (Gemi içine oturarak Ila suyunu geçt ik; Uygur memleket ine yö nelerek Manglak elin i fethettik.) Uygur eline yapılan bir gece baskını anlatılırken de: Tünle bile bastımız Tegme yanğak bustumız Kesmelehn ketsimiz Mınglak erin bıçtımız (Geceleyin baskın yapt ık, her yandaki pusuya girdik. Öyle ki, atalarının perçemlerini kestik ve Mınglak erlerini ö ldürdük) denmektedir. Kâşgarlı'nın, eserinde sık sık söz konusu ettiği kavimlerden biri de Oğuzlardır. Oğuzların dili, yani Türkiye Türklerinin atalarının konuşmuş o ldukları Eski Oğuzca da öteki Türk boylarının lehçelerine bakarak daha ayrınt ılı bir şekilde ele alınmışt ır. Eserde Oğuzlar, Oğuzeli ve Oğuzca üzerinde genişlemesine bilgi verilmiş o lmasının sebebi, şüphesiz Oğuzların X, XI. yüzyıllar Orta Asya Türk dünyasındaki önemleri ile orantılıdır. Oğuz Türkmen bo yları daha X. yüzyıldan ve Sirderya ırmağı kuzeyindeki steplerden başlayarak. Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde önemli bir yer tutmuş bulunuyorlardı XI. yüzyılda Büyük Selçuklu Devlet i'nin bat ıya yapt ığı göçler ve fütuhat lar ile, Oğuz hakimiyet i Azerbaycan, Irak bölgelerine ve devrin büyük kültür merkezlerinden bir i durumunda olan Bağdat'a kadar uzanmışt ı. Orta Asya Türk dünyasında bu kadar önemli bir yer tutmuş olan Oğuzların Türk dili tarihi bakımından etkisiz kalmaları elbette söz konusu olamazdı. Kâşgarlı Mahmud'un eserinde Oğuzca’ya çok sık yer vermiş o lması, herhalde bu durumla ilgili o lmalıdır. Kâşgarlı'nın Oğuzca hakkında verdiği bilgiler, dil tarihi açısından daha başka bir değer de taşımaktadır. Şöyle ki; VIII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar değişik bö lgelerde müstakil, fakat ayrı birer yazı dili hâlinde yo l almış bulunan Türkçe, tek bir ko l hâlinde ilerlemişt ir. Oğuzca’nın gerek Orta Asya’da gerek Anado lu bö lgesinde müstakil bir yazı dili hâlinde kuruluşu XIII. yüzyıldadır. Elimizde XIII. yüzyıldan önceye ait yazılış alanları belli met inler bulunmadığından bu gün için Oğuzca’nın XIII. yüzyıl öncesi, sisli bir dönem durumundadır.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

33

İşte bundan dolayıdır ki, Kâşgarlı Mahmud'un Oğuzca için verdiği bilgiler bu lehçenin XI. yüzyıldan XIII. yüzyıl ortalarına kadar uzanan devresinin tayini bakımından çok değerlidir ve iki dönem arasında bir köprü vazifesi görmektedir. Bütün konuşma ve yaz ı dilleri gibi, Oğuzca da sürekli bir değişme yo lu izlediğinden, Dîvânü Lûgati't-Türk vasıtasıyla Oğuzca’nın tarihî gelişme durumu hakkında da değerli bilgiler alınabilmektedir. Ayrıca, bu eser sayesinde, Oğuzca’nın, o devrin ortak yazı dili o lan Karahanlı Türkçesi ile öteki ağız ve lehçeler arasındaki yerini, onlarla birleşen ve ayrılan yanlarını da az çok öğrenebilmekteyiz. Çünkü, Kâşgarlı Mahmud, eserinde herhangi bir kelime veya dil kuralı üzerinde dururken "Türklerce -yani Karahanlı Türklerince- bö yle sö ylenir; Oğuzlarda karşılığ ı şudur; Oğuzlar bunu bilmezler; Çiğil, Yağma, Suvar ve Bulgar Türkleri ile Kıpçaklar bu söyle yiş le ortaklaşırlar ya da ayrılırlar; onların başka bir diyalekt i vardır" gibi ayrınt ılı açıklamalara da girmiş; gerektiğinde bunlar için örnekler de sıralamışt ır. Dîvânü Lûgati't-Türk'ün dil ve kültür tarihindeki yeri üzerinde ne kadar dursak, ne kadar yazsak azdır. Sonuç olarak diyebiliriz ki, Kâşgarlı Mahmud, bu değerli eseri ile Türk millet inin kalbinde o lduğu kadar Türk dil ve kültür tarihine de adını alt ın harflerle yazdırmaya hak kazanmış üstün değerlerimizden biridir. Sayın okuyucularımıza Türkçe’nin XI. yüzyılda nasıl bir dil yapısında o lduğunu gösterebilmek ve günümüze gelinceye kadar ne gib i değişikliklere uğradığı hususunda bir fikir verebilmek için, yazımızı, aşağıda Dîvânü Lûgati't-Türk'ten aktardığımız birkaç sav (atasözü) ve birkaç dörtlükle bit irmek ist iyoruz: SAVLAR : Erdem başı tıl 'Erdemin, yani faziletin başı dildir. ' Ot tise ağız köymes ' Ateş demekle ağız yanmaz' Közden yırasa köngülden yıne yırar 'Gözden ıraklaşan gönülden de ıraklaşır.' Tağ tağka kavuşmas kişi kişike kavuşur 'Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur. ' Öd keçer kişi tuymaz, yalanğuk oğlı mengkü kalmas 'Zaman geçer kişi duymaz, insanoğlu baki kalmaz.' Suv körmeginçe etük tartma 'Suyu görmeden pabuç çıkarma.' Tüzün birle uruş utun birle üsterme 'Ağırbaşlı ile uğraş, yüzsüzle yarışma.' Neçe munduz erse eş edgü, neçe egri erse yol edgü 'Ne kadar ahmak olursa o lsun arkadaş yalnızlıktan iyidir; ne kadar eğri olursa olsun, yo l yo lsuz kalmaktan daha iyidir. '

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

34

DÖRTLÜKLER : Begler atın arğurup Kadgu anı turgurup Mengzi yüzi sarğarıp Kürküm anğar türtülür 'Beyler at larını yordular, kaygı onları durdurdu, yani sardı; benizleri sarardı; sanki safran sürülmüştü' Tumlığ kelip kapsadı Kutluğ yayığ tepsedi Karlap ajun yapsadı Et yin üşüp emrişür. 'Soğuk gelip kapladı, kut lu yazı çekemedi; kar yağarak dünyayı kapattı vücut üşüyerek titriyor' Yığlap udu artadım Bağrım başın kartadım Kaçmış kutug irtedim Yağmur küni kan saçar. 'Arkasından ağlayarak bozuldum, bağrımın yarasını deşt im, giden saadet i aradım, gözüm yağmur gibi kan saçar.' Tümen çeçek tizildi Bükünden ol yazıldı Öküş yatıp üzeldi Yerde kopa adrışur 'Yazın gelişi do layısıyla, tümen tümen çiçek dizildi, yer alt ında yat maktan sıkılan bitkiler yerden fışkırıyor ve birbirinden ayrılıyor.' Yaşın atıp yaşnadı Tuman turup tuşnadı Adğır kısır kişnedi Ögür alıp okraşur 'Bahar dolayısıyla: bulut şimşek çaktırdı ve bulut lar coştu; kısrakla aygır baharın geldiğini görerek kişnediler, her aygır kısrağını aldı. '

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

K KÜ ÜL LT TÜ ÜR RD DİİL LİİM MİİZ Z

35

İnsan ilişkilerinin temeli dile dayanır. Bu sebeple bütün hayat deneyi ister istemez dile yansır. Bütün duygu, düşünce ve hareket lerini dil ile ifade eden insan, dili kendi varlığına uydurur. Dil, insanın varoluş biçiminin ifadesidir. Bundan do layı dile bakınca, bir millet in çağlar bo yunca yaşadığı bütün duygu, düşünce ve hayallerinin yansımalarını buluruz. Bu anlamda dil bir millet in hayat ının aynasıdır ve milli kültürün temelidir. Dilimizin tarihse l gelişmesine baktığımızda, onun Türk millet inin geçtiği üç uygarlık aşamasından geçerek günümüze ulaşt ığını görürüz. Türk tarihi hangi safhalardan geçmişse Türk dili de ayn ı safhaları yaşamışt ır. İslamiyet’ten önceki dönemde Türkler ‘’Bozkır kültürü’’ denen bir hayat tarzını yaşıyorlardı. Bu dönemde yabancı etkisi pek fazla olmamakla birlikte, Uygurlar zamanında Türkler Budizm, Manihaizm ve Brahmanizm gibi dinlerin etkisinde kalmışlar, dolayısıyla Türkçe’ye bu uygarlıklardan pek çok öge girmişt ir. Ayrıca bu dinlere ait yazıları kullanmışlar, dini terimleri Türkçeleşt irmek için büyük çaba harcamışlardır. Bu tercüme etkinliklerinin Türkçe’nin iş lenip o lgun bir bilim ve kültür dili durumuna yükselmesinde önemli etkis i olmuştur. Türklerin Müslüman o lmalarıyla Türk tarihi büyük bir değişime uğradı. Türklerin sosyal, siyasal ve kültürel hayat larında büyük gelişmeler o ldu. Karahanlılardan sonra Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları ve özellikle Osmanlılar zamanında Türkler, büyük bir uygarlık dünyasının kapısını araladılar. Kendi geçmişlerinden get irdikleri değerleri, İslamiyet’in kutsal prensipleri ile uzlaşt ırıp bundan aldıkları hızla, düşüncede, sanatta, ilim ve teknikte büyük at ılımlar gerçekleşt irdiler. Ayrıca kültür ve edebiyat gelişt irdiler. Kutadgu Bilig, Atebetü’l-hakayık, Dîvânü Lûgati't-Türk, Divan-ı Hikmet gibi eserler bu edebiyat ın ilk ürünleridir. XV. yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı Devlet i’nin sınırlarının geniş lemesi ve siyas i birliğin kurulmasıyla yazı dili birliği de kurulmuştu. Türkçe bu yüzyılda, büyük bir imparatorluğun devlet dili, ilim ve kültür dili olarak kudret ini kazanmış, en o lgun edebi ürünlerini de vermeye başlamışt ı. Yunus Emre Âşık Paşa , Şeyhoğlu Mustafa, Devletoğlu Yusuf, Necat i, Baki, Fuzuli, Nedim, Şeyh Galib gibi pek çok şair Türk kültürü içinde eser vermiş ve ortaya ko ydukları eserleriyle de Osmanlı Türkçesi denilen kültür dilini vücuda getirmiş lerdir. Bat ı uygarlığının etkisinde o luşan Türk kültürü de bir başka medeniyet devresidir. XIX. yüzyılın ortalarına doğru, Avrupa’da ortaya çıkan ilim ve tekno lo jidek i gelişmeler karşısında Türkler de, bu yeniliklere ayak uydurmak amacı ile bat ıya yö neldiler. Doğal o larak edebiyat ımız ve dilimiz de bu uygarlığın etkisi alt ında kaldı. 1910’dan sonra ortaya çıkan milli dil ve edebiyat anlayışı da dilin değişmesinde önemli rol oynadı. Yeni lisan ve milli edebiyat anlayış ı ile halk dili kısa zamanda yazı dili haline gelerek çok zengin bir edebiyat meydana getirdi. Cumhuriyet le birlikte ilerleyen bir şekil aldı. Üniversitelerde bir bilim dalı o larak ele alınıp incelenme ye başlandı. Türk Dil Kurumunu n kuruluşundan it ibaren dildeki değişim ve gelişmeler daha sistemli bir biçimde yürütüldü. İşte bugünkü Türkçe bu tarihi süreçlerden geçerek oluşmuştur. Bu tarihsel geliş im hâlâ deva m etmektedir. Zira çağdaş bilgideki hızlı ilerleme dilde de yenileşme ve zenginleşmeyi, yeni sözler türetmeyi zorunlu kılmaktadır. PROF.DR. Mustafa ÖZKAN ( kısalt ılmışt ır)

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

36

M MU USSTTA AFFA AK KEEM MA ALL A ATTA ATTÜ ÜR RK K’’Ü ÜN ND DİİLLİİM MİİZZEE K KA ATTK KIILLA AR RII Mustafa Kemal Atatürk, Türk dilinin bir hazine o lduğunu sö ylerdi. Millet imizin dilinin geçmişten beri Türkçe o lduğunu belirt ip Türkçe’nin geliş imi için çalışmanın önemini sürekli vurgulardı. Pek çok konuşmasında olduğu gibi vasiyet inde de bu konuya değinmişt ir. Atatürk, Türk dili hakkındaki yerli ve yabancı araşt ırmaları bizzat incelemiş, Türk millet ine ne kadar zengin, ne kadar güzel bir dili kullandıkları sürekli hat ırlat mışt ır. Sözlerinde bir millet i var eden önemli unsurlardan birinin de dil o lduğunu, millet imiz in yaşaması için dilin şart olduğunu her seferinde bildirmişt ir. Atatürk T ür k dilinin geliş mesini sürdürmesi, daha iyi yerlere gelmesi için Türk Dili Tetkik Cemiyet i’ni kurmuş, daha sonra bu cemiyet Türk Dil Kurumu adını alarak bugünki haline gelmişt ir. Vasiyetinde de tüm varlığının Türk Tarih Kurumu’yla Türk Dil Kurumu’na bağışladığını sö ylemişt ir. Günümüzde de Atatürk’ ün vesile olmasıyla Türk Dil Kurumu dilimize önemli katkılarda bulunmaktadır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Türk dilini yazmayı herkesin rahatlıkla öğrenebilmesi için harf inkılabını yapmışt ır. Eski okunması zor Arap alfabesi yerine Lat in karakterler içeren yeni Türk alfabesini kullanıma sunmuş, bunun herkese öğretilmesine kendisi bizzat katkıda bulunmuştur. Bazı fotoğraf karelerinde Mustafa Kemal Atatürk’ü yeni harfleri Türk halkına öğretirken görmekteyiz. Bunun yanında dilimizin gelişmesi için pek çok çalış ması bulunan Mustafa Kema l Atatürk, ülkemizin, millet imizin, dilimiz in ve kültürümüzün geliş imini bize emanet etmişt ir. A Attaattüürrkk''üünn T Tüürrkk ddiilliinnee yyaappttıığğıı hhiizzm meettlleerr nneelleerrddiirr?? "Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olması milli hissin inkişafında (gelişmesinde) başlıca müessirdir(etkendir). Türk dili, dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil şuurla işlensin. Ülkesini, yüksek istiklâlini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır." diyerek Harf İnkılabı yapmış ve ardından da Dil İnkılabı ve Türk Dil Kurumu'nun Kurulmas ı için talimat vermişt ir.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

37

H Haarrff İİnnkkııllaabbıı Bu eğit im hamlesinin ö nemli bir aşaması da harf inkılabıdır. Bu inkılapla, Arap alfabesi terk edilmiş ve Bat ı medeniyet ine açılımı sağlayan Lat in harfler i kullanılmaya başlanmışt ır. Arap alfabesi, yüzyıllardır kullanılmasına rağmen, Türk dilinin tam o larak ifade edilmesinde yeterli olmamaktaydı. Örneğin, Türkçede sekiz sesli harf varken bu sayı Arapçada üçtür. Türkçenin, Lat in harfleriyle yazılması için çeşit li girişimler başlat ılmışsa da bu çabalar, tepkiler yüzünden yarıda kalmışt ır. II. Meşrut iyet'ten sonraki ciddi çalışmalar, Atatürk tarafından esas anlamıyla hayata geçirilmişt ir. Harf devrimine ilk o larak, 1923'teki İzmir İkt isat Kongresi'nde temas edilmiş, Mustafa Kemal'in direkt ifleriyle 1927 yılından it ibaren ciddi bir hazırlık dönemi başlamışt ır. Atatürk, 9 Ağustos 1928'de, yeni Türk harflerinin kabul edileceğini açıklamıştır. Bu konuda: "Vatandaşlar, yeni Türk harflerini çabuk öğreniniz. Bütün millete, köylüye, çobana, hamala, sandalcıya öğretiniz. Bunu bir yurtseverlik ve milliyetçilik görevi biliniz" diyen Mustafa Kemal, sözlerine şö yle devam et mişt ir: "Bu vazifeyi yaparken düşününüz ki, bir milletin, bir heyet-i içtimaiyenin yüzde onu, yirmisi okuma yazma bilir, yüzde sekseni, doksanı bilmezse bu ayıptır. Bundan insan olanların utanması lazımdır. Bu millet utanmak için yaratılmış bir millet değildir. İftihar etmek için yaratılmış, tarihini iftiharla doldurmuş bir millettir. Fakat milletin yüzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa, bu hata bizim değildir. Türk'ün seciyesini anlamayarak kafasını bir takım zincirlerle saranlarındır. Artık mazinin hatalarını kökünden temizlemek zamanındayız. Hataları tashih edeceğiz. Bu hataların tashih olunmasında bütün vatandaşların faaliyetini isterim. En nihayet bir sene içinde bütün Türk heyet-i içtimaiyesi yeni harfleri öğrenecektir. Milletimiz yazısıyla, kafasıyla, bütün medeni dünyanın yanında olduğunu gösterecektir." Atatürk, harf devrimi konusundaki gelişmeleri görmek için gezilere çıkmış, halkın yeni harfleri öğrenmesi için, bir öğretmen o larak onlara öncülük etmiş ve "Başöğretmen" o larak anılmışt ır. Yeni harflerin kullanımıyla ilgili yasa 3 Kasım 1928'de yürürlüğe girmiş, bö ylece Türkçe, Latin harfleriyle yazılmaya başlanmışt ır. Atatürk, devrimin başarısını şu sözleriyle belirtmişt ir:

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

38

"Arap harfleriyle hiç yazmak, okumak bilmeyenlerin Türk harfleriyle derhal ünsiyet etmiş olduklarını gördüm... Yüce Türk milletinin hayırlı olduğuna kanaat getirdiği bu yazı meselesinde bu kadar yüksek şuur ve intikal, bilhassa istical göstermekte olduğunu görmek benim için cidden büyük bir saadettir. Az zaman sonra, yeni Türk harfleriyle gözler kamaştırıcı Türk manevi inkişafını vasıl olabileceği kudret ve itibarın beynelmilel seviyesini gözlerini kapayarak şimdiden o kadar parlak görüyorum ki, bu manzara beni kendimden geçiriyor." Dil İnkılabı ve Türk Dil Kurumu Dil devrimi (12 Temmuz 1932) Osmanlılar döneminde aydınların büyük ölçüde farsça ve arapça sözcük ve dilbilgis i kuralı içeren Osmanlıca'yı kullanmalarından ötürü, aydınlar ile halkın dil bakımından birbirlerinden kopmuş o lmaları, cumhuriyet öncesindeki dönemde de bazı aydınları rahatsız etmiş, Selanik'te çıkarılan (1911) Genç Kalemler dergisinde "Yeni Dil" hareketi başlat ılmış, ama dilde yabancı sözlüklerden yeterli bir arınma sağlanamamışt ı. Türkçe'nin özleşt irilerek yeni Türk abecesiyle dünyanın en zengin dillerinden biri haline get irilmesini amaç ala n Atatürk, 12 Temmuz 1932'de, sonradan Türk Dil Kurumu adını alan Türk Dili Tetkik Cemiyet i'ni kurdurarak, Türkçe'nin gerçek bir bilim, edebiyat ve sanat diline dönüşmes i alışmalarını hızlandırdı. Dil İnkılabı ve Türk Dil Kurumu'nun Kuruluşu Misak-ı Milli'yle belirlenen vatan topraklarında yaşayan Türk Millet ini birleştiren unsurlardan birisi de dildir. Dil, milli yapıyı o luşturan ve sağlamlaşt ıran bir bağdır. Yeni Cumhuriyet in tam bağıms ızlığının sağlanması ve korunması için, dilinin yabancı dillerin etkisinden kurtarılması gerekmektedir. Türk dili konusunda, Selçuklulardan bu yana sorunlar yaşanmaktaydı. Yazım diliyle, konuşma dili arasında büyük bir fark bulunuyor; bilim dili o larak da Acemce veya Arapça kullanılıyordu. Ayrıca çeşit li etnik gruplar, günlük konuşmada farklı diller i kullanıyorlardı. Cumhuriyet kurulduktan sonra, Türk dili konusunda önemli çalışmalar yapılmaya başlandı. Bu amaçla bir kurum o luşturulmasına karar verildi. Atatürk, dil konusunun Türk halkı için ne kadar önemli

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

39

olduğunu şu sözleriyle belirt mişt ir: Türk demek dil demekt ir. Milliyet in çok bariz vasıflarından birisi dildir. Türk Millet indenim diyen insanlar herşeyden evvel ve mut laka Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir insan Türk harsına, camiasına mensubiyet ini iddia ederse buna inanmak doğru olmaz. Atatürk, Türk dilini milli benliğine kavuşturmak ve zenginleştirerek, bir kültür dili haline get irmek için, Semih Rıfat, Ruşen Eşref (Ünaydın), Celal Sahir (Erozan), Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) ile birlikte 12 Temmuz 1932 de Türk Dili Tetkik Cemiyet i’ni (Türk Dil Kurumu) kurmuştur. Atatürk, Türk Dili Tetkik Cemiyet ini kurduğu 1932 yılında TBMM’nin dördüncü dönem, ikinci toplanma yılının açılış konuşmasında; Milli kültürün her çığırda açılarak yükselmesini Türk Cumhuriyet i’nin temel dileği olarak temin edeceğiz. Türk dilinin, kend i benliğine, aslındaki güzellik ve zenginliğine kavuşması için, bütün devlet teşkilat ımızın, dikkat li, alakalı olmasını isteriz, diye konuşmuş, bu konuda devlet in de üzerine düşe n vazifeleri yerine get ireceğini belirterek hassasiyet lerini bildirmişt ir. 26 Eylül 1932 de Dolmabahçe Sarayında toplanan Birinci Türk Dil Kurultayı, kurumun çalışma programını kapsayan şu maddeleri tespit etti: Çalışma Programı 1. Türk dilinin başka dil aileleriyle karşılaştırılması 2. Türk dilinin tarihi ve karşılaşt ırmalı gramerlerinin yazılması 3. Anado lu ve Rumeli ağızlarından ola n kelimelerin derlenmesi, 4. Osmanlıca kelimelere Türkçe karşılıklar bulunması, 5. Türkçe bir sözlük hazırlanması, 6. Kurumun organı o larak bir derginin yayımlanması, 7. Türk dili üstüne yazılmış yerli ve yabancı eserlerin toplanması ve gerekenlerin çevrilmesi, 8. Terimlerin Türkçeleşt irilmesi.

TDK Kütüphanesi

Kısa sürede önemli çalış malar yapan Türk Dil Kurumu’nun faaliyet leri konusunda, Mustafa Kemal şunları sö ylemişt ir: Dil kurumu en güzel ve feyizli bir iş o larak türlü ilimlere ait Türkçe terimleri tespit etmiş ve bu suretle dilimiz yabancı dillerin tesirinden kurtulma yo lunda esaslı adımını atmışt ır.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

40

T TÜ ÜR RK KD DİİL LK KU UR RU UM MU UB BA AŞŞK KA AN NII ŞŞÜ ÜK KR RÜ ÜH HA AL LÛ ÛK KA AK KA AL LIIN N İİL LE E R Ö P O R T A J RÖPORTAJ - Öncelikle röportaj teklifimizi kabul ettiğiniz için çok teşekkür ederiz. Biz Kâşgarlı Mahmud ile ilgili bir dergi çıkarıyoruz okulumuzda. Türkçe’mizin korunması amacıyla ileriye dönük projeleriniz var mı, varsa birkaçından bahseder misiniz? A AM MA AC CIIM MIIZ ZY YA AB BA AN NC CII K KE EL LİİM ME EL LE ER RY YE ER RİİN NE ET TÜ ÜR RK KÇ ÇE E’’SSİİN NİİN N Y A Y G I N L A Ş M A S I N I S A Ğ L A M A K YAYGINLAŞMASINI SAĞLAMAK Türk Dil Kurumu olarak bizim amacımız zaten Türkçe’nin öz güzelliğinin ortaya konulması ve onun dünya dilleri arasında değerine yakışır yüksekliğe erişebilmesidir. Bu amacı gerçekleşt irmek her şeyden önce Türkçe’nin zenginleştirilmesi, yeni kavramlara, terimlere karşılık bulunması ve yabancı etkilerden uzakta gelişmesinin sağlanmasıyla mümkündür. Buna yö nelik o larak Türk Dil Kurumu zaten öteden beri Türkçe’nin hem tarihi dönemlerinin hem bugünün hem de geleceğine yö nelik gözlemlerinin araştırmasını yapmaktadır. Türkçe’nin korunmasına yönelik yaptığımız en önemli araşt ırma ve çalışma yeni kavramlara karşılık bulunmasıdır. Eğer Türkçe’nin bu yeni kavramlardan yararlanmasın ı sağlayamazsak o zaman dilimizde bir yabancılaşma meydana gelir. Yabancı kelimeler, yabancı terimler dilimize girer. Bunun için Türk Dil Kurumu kurduğu yirmi üç çalışma grubunda terim çalışmalarını özel bir önem vererek yürüt mektedir. Şuanda sağlık bilimlerinden ikt isada, uluslar arası ilişkilerden ekonomiye pek çok bilim dalında Türk Dil Kurumunda terim çalışmas ı yapılıyor. Bunları biz gündelik hayatta kullanılan kelimelerde n seçme yapıp kılavuzlar halinde yayınlıyoruz. Elektronik postayla herkese gönderiyoruz. Amacımız yabancı kelime ler yerine Türkçe’sinin ya ygınlaşmasını sağlamak. Ayrıca Türkçe’nin doğru güzel kullanılması için de he m yoğun disk dediğimiz “YD” yani “CD”lerden çıkardık. Hem de internetteki sayfamız, genel ağ sayfası diyoruz biz, ağ sayfalarımızda Türkçe’nin doğru güzel kullanılmasına yö nelik yazılımlarımızdan mesela, Türkçe’deki bütün kelimelerin doğru güzel söylenişleri sesli o larak burada yer alıyor. TRT’nin spikerleri bunları seslendirdi. Bunun dışında bir önemli çalış mamız da etkileşimli yoğun disk dediğimiz yani “interakt if co mpact disk, interaktif CD” dediğimiz bö yle bir disk de çıkardık. Hem ilköğretim öğrencilerine hem de diğer yaş gruplarına yö nelik o larak. Burada Türkçe’nin söz varlığındaki sözcüklerin anlamlarının öğrenilmesi onların nasıl sö ylendiğinin

MART 2009

Ta m g a

dinlenilerek öğrenilmesi gibi sözlükle ilgili bilgilerin yanı sıra çocuklarımızın gençlerimizin söz varlığını gelişt irmelerine yardımcı o lacak o yunlarımız var. Böyle dört oyunumuz var ilköğretim yoğun diskinde. Büyükler için de hazırladığımız yoğun diskte de bö yle o yunlar var. Bir yandan hem bilimsel araşt ırmalar yapıyor Türk Dil Kurumu hem de Türkçe’nin korunması için gelişt irilme s i zenginleşt irilmesi çalışmalarını da yürütüyor.

Sayı: 1

41

- Türkçe’de c, f, ğ, l, m, n, ñ, ş, h, j, p, v, r, z ünsüz harfleriyle Türkçe kelime başlamaz. Ancak günümüzde aslı “katun”dan gelen “hatun” kelimesini Türkçe bir kelime olarak kullanılmaktadır. Buna bir sürü de örnek verebiliriz. Türkçe’mizdeki bu değişimin sebebi nedir? Bu olay Türkçe’mizin bozulmakta olduğuna bir kanıt oluşturabilir mi? B BİİR RB BO OZ ZU UL LM MA AD DA AN NÇ ÇO OK K,, D DİİL LİİN ND DO OĞ ĞA AL LG GE EL LİİŞŞİİM Mİİ İİÇ ÇE ER RİİSSİİN ND DE EO OR RT TA AY YA A Ç ÇIIK KA AN NB BİİR RÖ ÖZ ZE EL LL LİİK KO OL LA AR RA AK KG GÖ ÖR RÜ ÜL LM ME ESSİİ G GE ER RE EK KİİR R.. Şimdi her dilde belirli sesler vardır. Belirli sesler sözcük başında bulunabilir. Türkçe için de bö yle bir geçerlilik söz konusudur. Sizin de belirttiğiniz gibi c, f, ğ, l, m, n, ñ, ş, h, j, p, v, r, z gibi bazı sesler Türkçe’de sözcük başında bulunmaz. Eski dönemlerde farklı sesler kullanılırken zaman içerisinde bir ses değişmesi sonucu özellikle bazı lehçelerde yaz ı dillerinde Oğuz grubunda mesela, bizim Türkçe’miz Oğuz grubunda yer alıyor, bö yle ses olayları sonucu bu kurala aykırı gibi bir takım sözcükler dikkat i çekiyor. Ama bu sadece Türkçe için değil başka diller için de geçerli ve bunu bir bozulma o larak göremeyiz. Çünkü dilin doğal gelişmesi içerisinde bunlar yaşanmışt ır. Örneğin “hani, hangi” gibi sözcükler de bakt ığımızda “h” ile başlamıyor görülüyor. Ama bunlar esk i Türkçe’de “kanı, kangı” biçimlerinde kullanılıyor. Batı Türkçesi’nde bunların yumuşamasıyla bu ortaya çıkmışt ır. Bunun bir bozulmada n çok dilin doğal gelişmesi içerisinde ortaya çıkan bir özellik olarak görülmesi gerekir. Ayrıca halk ağzında mesela bu türden kelimelerin Türkçe’de bulunmayan seslerle başlayan kelime lerin aydın dilinde yazı dilinde kullanılması karşısında halk ağzında bunların farklı biçimlerde kullanıldığını görüyoruz. Örneğin biz “limo n” diyoruz ya da yazı dilinde “limo n” diye geçiyor, halk ağzında ise “l” ile kelime başlamadığı için halk bunu “ilimo n” diye söyle yebiliyor veya “ramazanı” “ıramazan’’ diye söyle yebiliyor. Bunlar dilin doğal geliş mes i içerisinde ortaya çıkan durumlardır. Ama bununla birlikte bütün ünlülerimizle Türkçe’de kelime başlamaktadır. “k, b, ç, d, p” gibi bütün bu seslerle Türkçe’de binlerce sözcük var.

MART 2009

Ta m g a

- Bir millet için dil ne derece önemlidir?

Sayı: 1

42

D DİİL LB BİİR RL LİİĞ Ğİİ Y YO OK KSSA AO OR RT TA AD DA AB BİİR RM MİİL LL LE ET TD DE EY YO OK KD DE EM ME EK KT TİİR R!! Millet için en temel değer dildir. Çünkü millet olmanın şart ı bir coğrafyada yaşayan insanların anlaşmasının sağlanmasıdır. Eğer anlaşma sağlanamıyorsa bu ülkede aynı toprakta yaşayan insanlar arasında anlaşma sağlanamıyorsa o zaman orada bir milletten söz edilemez. Millet olabilmesi için bir toplumun aynı dili konuşmaları aynı duyguları taşımalarını sağlayacağı için en temel değer dildir. Dil birliği yoksa ortada bir millet de yok demekt ir. - Dilimizde yabancı kelimelerin yaygınlaşma nedenlerinden birkaç tane bahseder misiniz? B BU UN NE ED DE EN NL LE ER RİİN NB BA AŞŞIIN ND DA AB BİİL LG Gİİ A AL LIIN NT TIISSII D DE ED DİİĞ ĞİİM MİİZ ZB BİİR R İİH HT TİİY YA AÇ Ç SSO ON NU UC CU UO OR RT TA AY YA AÇ ÇIIK KA AN NY YA AB BA AN NC CII SSÖ ÖZ ZC CÜ ÜK KL LE ER RV VA AR R Tabi bu nedenlerin başında bilgi alınt ısı dediğimiz bir iht iyaç sonucu ortaya çıkan yabancı sözcükler var. Şimdi ilk defa karşılaştığımız bazı nesneleri bazı aygıt ları biz nasıl alıyorsak yurtdışından getiriyorsak onun kelimeleri de adları da geliyor. Karşılık bulunamazsa olduğu gibi kullanılıyor. Şimdi çevremize bakalım. Burada telefon var. Karşımda televizyon var. Radyo var. Teyp var. Video var. Hoparlör var. Bütün bunlar yakın dönemde yüz yıl içerisinde girmiş sözcükler. Türkçe kökenli değil. Daha eskiye gidelim. Bakıyoruz saat var. Masa, sandalye, cam var. Bunlar da yabancı kökenli, neden, dilimizin geçmiştek i dönemlerinde bunlar girdiğinde Türkçe’ye bir karşılık bulunmadığı için adıyla birlikte gelmiş. Do layısıyla bu türden alınt ıları biz bilgi alınt ıs ı diyoruz. Her dilde bu var. İngilizce’ye baktığımızda “yoğurt” sözünü İngilizce’de görüyorsunuz. “Dolma” sözünü görüyorsunuz. “Kiosk” sözünü “köşk” olarak geçmiş onu görüyorsunuz. Türkçe’den de bö yle yüzlerce binlerce kelime geçmiş. On iki bin kelimemiz var başka dillere geçen. Bunlar bilgi alınt ısı ama bir de özent i alınt ısı dediğimiz dilin söz varlığında karşılığı varken hem de birkaç karşılığı varken yabanc ı kökenli sözlerin kullanılması. Bu özent iden başka bir şey değil. Bunlara da en iyi örnek şimd i Türkçe’de biliyorsunuz değişim var, dönüşüm var, kabuk değişt irme var. Bütün bunlar varken “transformasyo n” deniyor mesela. Ya da “konsept” sözü var. Anlayış, kavram, yaklaşım gib i Türkçe’de farklı seçenekler varken; “konsept” deniyor. Ya da Türkçe’de eğilim, temayül, moda gibi bir kısmı eskiden Türkçe’ye girmiş, bir kısmı tamamen Türkçe kelimeler varken; bunun yerine “trend” demek, “trendy” demek. Bunlar özenti alınt ılardır.

MART 2009

Ta m g a

Sayı: 1

43

Türk Dil Kurumu esas bunlara karşı mücadele etmektedir. İşyeri adında “gökkuşağı” diye isim ko ymak varken bakkal, kasap dükkanına “rainbow” diye isim ko yuyorsa bu özentiden başka bir şey değildir. Türk Dil Kurumu hem bir yandan bilgi alınt ısı dediğimiz yabancı kaynaklı terimlere karşılık bulma çalışmaları yürütüyor bir yandan da bö yle özent i alınt ılarına karşı mücadele ediyor. Bizim siz gençlerden beklent imiz Türkçe’nin söz varlığındaki bu zenginlikleri kullanarak yaşat manız gelişt irmeniz yabancı kaynaklıs ını değil Türkçe olanını kullanmanız . - Türkçe’mizi korumak amacıyla biz gençlere ne görevler düşüyor? H HE ER R ŞŞE EY YD DE EN NÖ ÖN NC CE ET TÜ ÜR RK KÇ ÇE E’’Y Yİİ E EN N İİY Yİİ ŞŞE EK KİİL LD DE EÖ ÖĞ ĞR RE EN NM ME EN NİİZ ZV VE E K U L L A N M A N I Z G E R E K İ Y O R KULLANMANIZ GEREKİYOR Evet, onu da zaten söylemiş o ldum. Her şeyden önce anadiliniz Türkçe’yi bütün zenginliğiyle öğrenmeniz benimsemeniz gerekiyor bu da öncelikle okumakla o lur. Bol bo l okuyacaksınız. Okuduklarınız ı yorumla yacaksınız, tartışacaksınız. Yazacaksınız görüşlerinizi dile get ireceksiniz. Günlük tutacaksınız. Başınızdan geçen o layları hikaye edeceksiniz, yazıya dökeceksiniz. Bö ylece söz varlığınız ister istemez gelişecek. Bulmaca çözeceksiniz çeşit li sözcük oyunlarını o ynayacaksınız. Türk edebiyat ının önemli klasikleri var bunları okuyacaksınız. Tarihse l dönemlerde yazılmış destanlarımızı masallarımız ı okuyup onları öğreneceksiniz ve öğrendiğiniz, okuduğunuz bu eserlerde dile get irilen, anlatılan olayları yorumla yıp; siz de kendi görüşlerinizi yazıya geçireceksiniz. Bö ylece dilimiz gelişecek tartışma yo llarını öğrenip tartışma adabına gö r e arkadaşlarınızla tartışma yapacaksınız. Eğer Türkçe’yi çok iyi öğrenirseniz hem öğrencilik hayat ınızda çok başarılı o lursunuz hem de daha sonra iş hayat ında başarılı o lursunuz. Neden? Çünkü bütün bunlar bir öğrencilik hayat ı belirli aşamalardan o luşuyor ve sınava dayanıyor. İşte OKS diye bir sınav var ondan sonra ÖSS diye bir sınav var. ondan sonra da hayat sınavı var. şimdi bütün bunlarda dersiniz ne olursa o lsun. Matemat ik de o lsa efendim tarih de o lsa coğrafya da olsa size sorulan soruyu okuduğunuzda çok iyi bir şekilde anlamanız gerekiyor. Bilginizi de çok iyi bir şekilde anlat manız gerekiyor. Eğer Türkçe’ye hakim değilseniz he m soruyu anlayamazsınız hem de bilseniz bile yanıt ını veremezsiniz. Bunun için bütün derslerinizde Türkçe çok önemli çünkü bu dersleri öğrenme ve sınavda cevap verme arac ı Türkçe. Hayata atıldığınızda da Türkçe’yi doğru güzel kullanmanız hem yazılı o larak he m sözlü olarak sizin hem toplumda daha ko lay kendinize yer edinmenizi sağlayacak hem de iş hayat ınızda başarılı o lmanızı sağla yacak. Bunun için her şeyden önce Türkçe’yi en iyi şekilde öğrenmeniz ve kullanmanız gerekiyor. - Teşekkür ederiz Ben teşekkür ederim. Sena KORKMAZ – Meliha Hilal ALTIOK