Risk 5

การบงชี้และการประเมินความเสี่ยง (ตอน 5) สุรชัย วิวัจนสิรินทร* โสภณ สาริมาน** ดร. วศิน มหัตนิรันดรกุล***

เราไดพูดถึงเครื่องมือที่จะนํามาใชในการประเมินความเสี่ยงและแผนงานบริหารจัดการความ เสี่ ย งมาแล ว 5 ตั ว ในตอนนี้ เรามาศึ ก ษาถึ งเครื่ อ งมื อ ตั ว สุ ด ท ายกั น ต อ คื อ Hazard and Operability Study (Hazop) ซึ่งเปนวิธีการศึกษาและชี้บงอันตรายและความไมมีประสิทธิภาพของระบบหรือ กระบวนการ หากเราจะศึกษาโดยใชวิธี Hazop กับระบบการไหลเวียนโลหิตของรางกายมนุษย เรา ก็สามารถทําได ยกตัวอยางเชน ศึกษาในเรื่องความดัน โลหิต ซึ่งโดยปกติคนเรามีความดันปกติ ประมาณ 80-120 มิลลิเมตรปรอท ซึ่งถือวาเปนคามาตรฐาน หรือคาที่ออกแบบมาสําหรับมนุษย สิ่ง ที่จะตองศึกษาก็คือ หากความดันโลหิตสูงเกินไปหรือความดันโลหิตต่ําเกินไปจากคามาตรฐาน จะ เกิดอะไรขึ้น มีสาเหตุมาจากอะไร มีผลกระทบอยางไร เรามีมาตรการปองกันอยางไร และมีสิ่งใดที่ จะตองทําเพิ่มเติม เพื่อลดความเสี่ยงของอันตรายที่เกิดจากความดันโลหิตสูงหรือต่ําเกินไป ในโรง งานอุตสาหกรรมหรือในกระบวนการผลิต ก็นํา Hazop Study ไปใชในการศึกษา เพื่อวิเคราะหและ ชี้บงอันตรายไดทั้งกระบวนการแบบตอเนื่องหรือเรียกวา Continuous Process และกระบวนการที่ ไมตอเนื่อง หรือเรียกวา Batch Process การศึกษาโดยวิธี Hazop Study นี้ ตองอาศัยกลุมคนที่มีความชํานาญ และมีประสบการณใน สาขาที่เกี่ยวของหลายดาน เพื่อใชความรู ความสามารถ และประสบการณของทุกคนมาคนหาสิ่งที่ ผิดปกติหรือเบี่ยงเบน สาเหตุ ผลกระทบ มาตรการปองกัน และขอเสนอแนะตางๆ ยกตัวอยางใน เรื่องเกี่ยวกับความดันโลหิตสูงก็จําเปนจะตองมีหมอที่มีความรูในเรื่องระบบการทํางานของรางกาย มนุษย หมอโรคหัวใจ หมอเกี่ยวกับสมอง มาระดมสมอง เพื่อทําการชี้บงอันตรายที่ทําใหเกิดปญหา ตอรางกาย เปนตน Hazop Study ใชไดกับโรงงานที่สรางใหม หรือโรงงานที่เดินเครื่องใชงานแลว โดยการศึกษาวิเคราะหสิ่งที่ผิดปกติหรือเบี่ยงเบนของคุณสมบัติ ปริมาณ หรือกิจกรรม ที่เกิดขึ้นใน กระบวนการ เปรียบเทียบถึงคาที่ออกแบบไว โดยใชคําชี้นํา (Guide Word) เปนตัวแสดงการเบี่ยง เบนของคุณสมบัติ ปริมาณ หรือกิจกรรม ที่เกิดขึ้นในทิศทางใดทิศทางหนึ่ง เชน ไมมีอัตราการไหล ของของไหลในทอ ซึ่งเบี่ยงเบนจากการออกแบบ เพราะการออกแบบตองการใหมีของไหลที่ไหล ในทอ หรือมีอัตราการไหลแตอัตราการไหลมากเกินไปหรือนอยเกินไป สิ่งตางๆ ที่เบี่ยงเบนไปนี้ เราก็จะนํามาศึกษาเปนกรณีไปวา สาเหตุเกิดจากอะไร เกิดอะไรขึ้น มีผลกระทบอยางไร จะปองกัน หรือลดอันตรายตอระบบหรือกระบวนการไดอยางไร

* ผูจัดการสวนความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน) ** กรรมการผูจัดการบริษัทแพรคทิแคล ควอลิทิ จํากัด *** วิทยาลัยเทคนิคอุตสาหกรรม สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาพระนครเหนือ

คําชี้นํา (Guide Word) ที่ใชโดยทั่วไป มีดังตอไปนี้ 1. “ไม” เชน ไมมีการไหล ไมมีความดัน 2. “มากกวา หรือ สูงกวา” เชน อัตราการไหลสูงกวาที่ออกแบบ ความดันสูงกวาที่ออกแบบ อุณหภูมิสูงกวาที่ออกแบบ 3. “นอยกวา หรือ ต่ํากวา” เชน อัตราการไหลต่ํากวาที่ออกแบบ ความดันต่ํากวาที่ออกแบบ อุณหภูมิต่ํากวาที่ออกแบบ 4. “การยอนกลับ” เชน การไหลยอนกลับ ความดันยอนกลับ นอกจากคําชี้นําหลักๆ ขางตนแลว ยังมีปจจัยอื่นๆ ที่นํามาพิจารณาการเบี่ยงเบนในกระบวน การและมีผลตออันตรายที่จะเกิดขึ้น เชน - การมีสวนประกอบของวัตถุดิบเปลี่ยนไป มีสวนประกอบบางชนิดมากไปหรือนอยไป - การที่มีสภาวะที่แตกตางไปจากสภาวะที่ไดออกแบบไว เชน การทดสอบเครื่องและเริ่ม เดินเครื่อง การหยุดเครื่อง การซอมบํารุง เปนตน ซึ่งสภาวะเหลานี้ แตกตางจากสภาวะที่ ได ออกแบบไว โดยปกติ ส ภาวะที่ ออกแบบจะเป น สภาวะที่ เดิ น เครื่องปกติ (Normal Operation) ทั้ งสองกรณี ก็ จ ะมี ผ ลทํ าให คุ ณ สมบั ติ ปริม าณ ในกระบวนการเปลี่ ย นไป ซึ่ งต อ งนํ ามา พิจารณาอันตรายที่อาจจะเกิดขึ้นดวย มีคําถามวา เราจะใช Hazop Study เมื่อไรดี มีการนํา Hazop Study ไปใชกับทุกขั้นตอนของ การสรางโรงงานใหม หรือเมื่อมีการเปลี่ยนแปลงปรับปรุงในโรงงานที่เดินเครื่องใชงานแลว โดยมี จุดประสงคในแตละขั้นตอน ดังจะกลาวตอไปนี้ 1. เมื่อเริ่มดําเนินการโครงการในชวงของการออกแบบ เพื่อระบุมาตรการดานความปลอด ภัยและสิ่งแวดลอม ทบทวนการออกแบบการไหลของของไหลในกระบวนการ ทบทวน การออกแบบระบบทอและเครื่องมือวัด 2. ในระหวางการกอสรางและทดสอบการเริ่มเดินเครื่อง มีจุดประสงคเพื่อตรวจสอบการ ดัดแปลง ปรับปรุง ระบบตรวจสอบ ความถูกตอง ของคูมือที่ใชในการทดสอบการเริ่ม เดินเครื่องจักรอุปกรณ และการเดินเครื่องจักรอุปกรณปกติ 3. ใชตรวจสอบระบบหรือกระบวนการในกรณีที่เกิดเหตุการณ เกือบเกิดอุบัติเหตุ หรือ เกิด อุบัติเหตุบ อยครั้ง หรือเมื่อตรวจพบวามีแนวโนมที่จะเกิดความไมปลอดภัยในระบบ หรือกระบวนการจากผลของการตรวจประเมินดานความปลอดภัย 4. ใชตรวจสอบระบบหรือกระบวนการในกรณีที่มีความประสงคที่จะไมปฏิบัติตามมาตร ฐานหรือ Code of Practice ที่กําหนด * ผูจัดการสวนความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน) ** กรรมการผูจัดการบริษัทแพรคทิแคล ควอลิทิ จํากัด *** วิทยาลัยเทคนิคอุตสาหกรรม สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาพระนครเหนือ

เราไดทราบแนวคิดของ Hazop การนําไปใชงาน และความจําเปนที่จะตองนําไปใชงานแลว คราวนี้เรามาดูตัวอยางการนําไปใชงาน ซึ่งจะขอยกตัวอยางเฉพาะที่นําไปใชกับกระบวนการแบบ ตอเนื่อง (Continuous Process) สมมุติมีการสงสารเคมีชนิดหนึ่งจากถังเก็บ (Storage Tank) ไปใชงานตามจุดตางๆ ภายใน โรงงาน ปมที่ใชเปน Positive Displacement มีระบบและอุปกรณ ดังรูป

ถังสารเคมี 1,000 ลิตร

หมายเหตุ

D PSV

PSV

PSV A

Pump A/B

B

PCV

C

Plant

- สารเคมีสามารถติดไฟได - A,B,C,D คือ Block Valve - FCV คือ Control Valve ควบคุมจากหองควบคุม - PSV คือ Safety Valve หากความดันในระบบเกิน จะเปดสงสารเคมีกลับถัง

ขั้นตอนในการทํา Hazop Study ขั้นตอนที่ 1 จัดตั้งทีมงาน ซึ่งประกอบดวย 1. หัวหนาทีม รับผิดชอบในการนําและควบคุมการประชุม ตรวจสอบ อนุมัติ ราย งาน และขอมูลที่จะนํามาใชในการประชุม ขอมูลเหลานี้ไดแก แบบทางวิศวกรรม ตางๆ คุณสมบัติของสารเคมี ขอกําหนดในการออกแบบ รายละเอียดของอุปกรณ ขั้นตอนการปฏิบัติงาน และขอมูลดานความปลอดภัย เปนตน หัวหนาทีมนี้จะตองมีความเขาใจกระบวนการในภาพรวม มีความสนใจในราย ละเอียด และมีความไวตอความรูสึกคน เพื่อที่จะสามารถกระตุน และควบคุมการ ระดมความคิดเห็นใหบรรลุวัตถุประสงคของการประชุมได 2. ตัวแทนหนวยงานผลิต เปนผูมีความรูและประสบการณในการผลิต และเปนผูที่จะ ตองดูแล ควบคุม การใชงานระบบและอุปกรณ 3. ตัวแทนหน วยงานดานเทคนิค เปน ผูมี ความรูในเรื่องกระบวนการผลิต มีความ เชี่ยวชาญดานเทคนิค เพื่อเปนหลักในการคนหาสาเหตุ และผลกระทบที่เกิดขึ้น จากการเบี่ยงเบน * ผูจัดการสวนความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน) ** กรรมการผูจัดการบริษัทแพรคทิแคล ควอลิทิ จํากัด *** วิทยาลัยเทคนิคอุตสาหกรรม สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาพระนครเหนือ

4. ตัวแทนหนวยงานดานความปลอดภัย เปนผูใหความเห็นดานการใชอุปกรณความ ปลอดภัย การชี้บงพื้นที่อันตราย และใหความเห็นในดานความปลอดภัย ขั้นตอนที่ 2 เป น ขั้น ตอนการประชุมของที ม เพื่ อชี้บงอั น ตราย โดยทีมจะตองเลือกตําแหน งใน กระบวนการ นํ ามาพิ จารณาทีละ Line ในตัวอยางจะเลือก Line จากถังสารเคมีผาน Pump ผาน FCV สงสารเคมีไปที่โรงงาน นํามาศึกษาโดยวิธี Hazop หากมีหลาย Line จะตองทําใหครบทุก Line ทีมจะตองทําความเขาใจขอมูลทั้งหมด รวมถึงขั้นตอนการปฏิบัติงานในสภาวะตางๆ โดยการอธิบาย อภิปราย และแลกเปลี่ยนความคิดเห็น จนมีความเขาใจชัดเจนดีแลวจึง เริ่มพิจารณาสิ่งที่เบี่ยงเบนจากการออกแบบทีละประเด็น โดยใชคําชี้นํา (Guide Word) เปนตัวชวยแสดงการเบี่ยงเบน เริ่มจาก กรณีที่ 1 ไมมีการไหล หรือมีอัตราการไหล ในทอสงนอยเกินไป สาเหตุที่ 1 อาจจะมาจากการที่ Block Valve A หรือ B หรือ C ถูกปดลง ทําใหไมสามารถสงสารเคมีได ผลกระทบ มาตรการปองกัน ที่ใชอยูคือมีวิธีการปฏิบัติงานใหกับพนักงานเดินเครื่องชัดเจน ขอเสนอแนะ ในกรณีนี้ไมตองมีขอเสนอแนะเพิ่มเติม หากในกรณี ที่ 1 นี้มีหลายสาเหตุ จะตองศึกษาใหครบทุกสาเหตุ เชน ในกรณี ที่ 1 มี สาเหตุที่ทําใหไมมีการไหลหรือมีอัตราการไหลนอย เกิดจากทอแตก เนื่องจากการสั่นสะเทือนที่ บริเวณดานดูดเขาของปม ผลกระทบที่ตามมา ทําใหไมสามารถสงสารเคมี และสารเคมีเกิดการรั่ว ไหลบริเวณดานดูดของปม ในกรณีนี้สมมุติใหมีมาตรการปองกันอยูแลว คือมี Bund กั้นรอบถังและ ปม ทําใหสารเคมีที่รั่วไหลออกมาไมกระจายไปที่อื่น สําหรับขอแนะนําเพิ่มเติมที่ไดจากการระดม สมอง อาจจะตองติดตั้ง Pressure Switch เพื่อติดตามความดันทางดานออกของปม เพื่อหยุดปม ปอง กันไมใหปมเสียหาย และสงสัญญาณเตือนพนักงานเดินเครื่องใหมาแกไขใหทันทวงที ในขั้นตอนถัดไป ทีมก็นําตัวชี้นําอื่นๆ มาพิจารณา เชนเดียวกับกรณีที่ 1 ซึ่งอาจจะเปน กรณีอัตราการไหลมากเกินไป อัตราการไหลนอยเกินไป ความดันมากเกินไป ความดันนอยเกินไป นํามาหาสาเหตุ ผลกระทบ พิจารณามาตรการปองกัน และขอเสนอแนะเพิ่มเติม เพื่อลดความเสี่ยง จนครบทุกคําชี้นํา (Guide Word) ถึง ณ จุดนี้ ทีมไดศึกษาและชี้บงอันตรายของทอที่กําหนดแลว ขั้น ตอนตอไปก็ใหเลือกตําแหนงอื่นในแบบนํามาพิจารณา ในที่นี้อาจจะนํา Line จาก PSV กลับถัง มา * ผูจัดการสวนความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน) ** กรรมการผูจัดการบริษัทแพรคทิแคล ควอลิทิ จํากัด *** วิทยาลัยเทคนิคอุตสาหกรรม สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาพระนครเหนือ

พิจารณา ศึกษา ซึ่งขั้นตอนจะทําเชนเดียวกับขั้นตอนที่ 2 ทุกประการ เมื่อทําจนครบทุก Line แลว ก็ มาถึงการสรุปผลการศึกษา วิเคราะห ขั้นตอนที่ 3 การสรุปผลศึกษาวิเคราะห อาจทําเปนรูปตารางแสดงสิ่งที่เบี่ยงเบน ผลกระทบ มาตร การปองกัน และขอเสนอแนะของทุก Line และทุกกรณี เพื่อสะดวกในการวิเคราะห และนําไปประเมินความเสี่ยงในเรื่องของโอกาส ความรุนแรง เพื่อชี้บงระดับของความ เสี่ยง กําหนดแผนการควบคุมความเสี่ยง หรือแผนลดความเสี่ยงตอไป หรือหากความ เสี่ยงอยูในระดับสูงมาก อาจจําเปนตองหยุดดําเนินธุรกิจ ปรับปรุง แกไข เพื่อลดความ เสี่ยงทันที จะเห็ น ว าขั้ น ตอนในการทํ า Hazop Study นั้ น ไม ย าก จุ ด สํ าคั ญ อยู ที่ ว า ข อ มู ล ที่ เรานํ ามา ประกอบการศึกษา มีรายละเอียดครบถวนหรือไม และทีมงานมีขีดความสามารถเพียงพอหรือไม หากมีครบถวน การทํา Hazop Study ก็ไมใชเรื่องยากเกินไป และไมจําเปนจะตองนําเขาที่ปรึกษา ชาวตางชาติใหเสียดุลการคา เหมือนเปนอยูทุกวันนี้ ตารางที่ 1 Hazop Guide Word Hazop Guide Word ไม (None) มากกวา (More)

ความบกพรองหรือผิดปกติในการทํางาน (Operating Deviation) - ไมมีการไหล (No Flow) - ไหลยอนกลับ (Reverse Flow) - ไมเกิดปฏิกิริยา (No Reaction) - อัตราการไหลเพิ่มขึ้น (Increase Flow) - ความดันเพิ่มขึ้น (Increase Pressure) - อุณหภูมิเพิ่มขึ้น (Increase Temperature) - อัตราการเกิดปฏิกิริยาเพิ่มขึ้น (Increase Reaction Rate) - ระดับเพิ่มขึ้น - pH เพิ่มขึ้น - ความเขมขนเพิ่มขึ้น - สวนผสมเพิ่มขึ้น - คาควบคุม (Control Parameter) อื่นๆ เพิ่มขึ้น

นอยกวา

- อัตราการไหลลดลง (Reduced Flow)

* ผูจัดการสวนความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน) ** กรรมการผูจัดการบริษัทแพรคทิแคล ควอลิทิ จํากัด *** วิทยาลัยเทคนิคอุตสาหกรรม สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาพระนครเหนือ

Hazop Guide Word (Less)

ความบกพรองหรือผิดปกติในการทํางาน (Operating Deviation) - ความดันลดลง (Reduced Pressure) - อุณหภูมิลดลง (Reduced Temperature) - อัตราการเกิดปฏิกิริยาลดลง (Reduced Reaction Rate) - ระดับลดลง - pH ลดลง - ความเขมขนลดลง - สวนผสมลดลง - คาควบคุม (Control Parameter) อื่นๆ ลดลง

ปจจัยอื่นๆ ที่เกี่ยวของ (part of, as well as other)

- การเปลี่ ย นแปลงส ว นผสมของวั ต ถุ ดิ บ (Change of Ratio of -

Material Present) การเปลี่ยนวัตถุดิบ (Different Material Present) สภาวะโรงงานที่แตกตางจากการปฏิบัติอยางปกติ (Different Plant Condition from Normal Operate) การเดินเครื่องจักร (Start Up) การหยุดเครื่องจักร (Shutdown) การปลอยสารเคมี, ความดัน ฯลฯ (Relief) การใชเครื่องมือ (Instrumentation) การเก็บตัวอยาง (Sampling) ความบกพรองของระบบน้ํา, ไฟฟา เปนตน (Utility Failure) การกัดกรอน (Corrosion) การซอมบํารุง (Maintenance) การกัดเซาะ (Erosion) ไฟฟาสถิตย (Grounding9Static)

ทั้งหกเครื่องมือที่ไดกลาวมาทั้งหมดนี้ อันไดแก 1. Checklist 2. What if Analysis 3. Hazard and Operability Study (Hazop) 4. Fault Tree Analysis * ผูจัดการสวนความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน) ** กรรมการผูจัดการบริษัทแพรคทิแคล ควอลิทิ จํากัด *** วิทยาลัยเทคนิคอุตสาหกรรม สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาพระนครเหนือ

5. Failure Mode and Effects Analysis (FMEA) 6. Event Tree Analysis ตางมีขอดีขอดอยของแตละวิธี ซึ่งการเลือกใชก็แลวแตชนิดของกระบวนการและความถนัด ของแตละคน ซึ่งไดกลาวแลวขางตน จะเห็นไดวาการบงชี้ความเสี่ยงที่ดีจะตองใชความรูทั้ง 3 ดาน คือ - ความรูทางกระบวนการ - ความรูทางดานความปลอดภัย - ความรูในเรื่องการใชเครื่องมือขางตน นั่นคือปจจัยของความสําเร็จ ซึ่งเราสามารถนํามาบงชี้ความเสี่ยงในมุมมองอื่นๆ ไดเชนเดียว กัน เชน ความเสี่ยงดานการเงิน ความเสี่ยงดานการผลิต คุณภาพการผลิต หรือดานปญหาสิ่งแวด ลอม ซึ่งขึ้นอยูกับความสามารถในการนําไปใชในมุมมองอื่นๆ ในจุดนี้ผูเขียนก็หวังเปนอยางยิ่งวา จะเปนการจุดประกายความคิดของผูอื่นเพื่อนําไปใช เพื่อทราบถึงปญหาที่อาจเกิดขึ้นในอนาคต เพื่อ “การปองกัน” เพราะที่พบกับชีวิตจริงหลังจากเปนที่ปรึกษามากวา 50 โรงงาน พบวา เราคุนเคย กับ “การแกไข” มากกวา คือรอปญหาเกิดกอน ซึ่งพบวาจะสูญเสียมากกวากันเยอะ ก็ใหเลือกเอาก็ แลวกันวา จะทํา “Fire Fighting” กันอยูอยางนี้ หรือจะทํา “Fire Prevention” กันดี หรือจะลอมคอก หลังวัวหาย

* ผูจัดการสวนความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน) ** กรรมการผูจัดการบริษัทแพรคทิแคล ควอลิทิ จํากัด *** วิทยาลัยเทคนิคอุตสาหกรรม สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาพระนครเหนือ