Revisiting The Last Neanderthals

Bujak 1

WHEN NEANDERTHALS AND MODERN MUMANS MET Chapter 7: Revisiting the Last Neanderthals Jean-Jacques Hublin & Shara E. Bailey

- Sažetak rada Edin Bujak

Izučavanje procesa koji su vodili ka zamjeni Nenadertalaca od strane modernih ljudi u Evropi u periodu između 30 i 40 000 BP je jako komplikovan posao zbog malog broja lokaliteta iz ovog perioda sa preciznom hronologijom. Međutim, postoje pojedini dokazi koji govore u prilog hronološkom i kulturnom preklapanju između dvije grupe. Mnogo pitanja okružuje posljednje neandertalce koji su živjeli u periodu, okvirno, između 30 i 40 000 BP. U ovom periodu dolazi do pojave anatomski modernih ljudi, prelaska sa srednje na gornjepaleolitičke industrije i nestanka neandertalaca. Rasprava se vodi oko njihove kulture i kulturnog razvoja, interakcije sa anatomski modernim ljudima i njihovog nestanka. Brojni paleontološki dokazi u Evropi govore o tome da su neandertalci razvili mousterian dok su dokazi da su moderni ljudi razvili Aurignacian rijetki iako se obično uzima da su oni upravo uzročnicima Aurignaciana. Kao dodatak ovome, tehnike kao što su Châtelperronian i Uluzzian se uglavnom pripisuju neandertalcima. Savremena datiranja navode na zaključak da mi zapravo ne znamo ko su bili nosioci razvoja ranog Aurignaciana. Ovo, međutim, nije doprinijelo mijenjanju tradicionalnog mišljenja da su neandertalci razvili Musterian a moderni ljudi aurignacian. Zbog toga se smatra da se širenje Aurignaciana u Evropi veže uz širenje modernih ljudi. Uz to, svi ljudski ostaci pronađenji u kontekstu Aurignaciana su čisto anatomski moderni. 14

C datumi sa nekih lokaliteta iz Zapadne Evrope, iako često osporavani, stavljaju

Aurignacian blizu 40 000 BP. Lokaliteti kao što su Geiβenklösterle (Njemačka) i Willendorf II (Austrija) čini se da nude neosporne dokaze da su nosioci Aurignaciana došli do središta zapadne Evrope u periodu od okvirno 38 000 BP. Što se tiče Mousteriana, datumi koji se

Bujak 2

približuju ili čak idu ispod 30 000 godina BP ustanovljeni su na Iberijskom poluostrvu, Balkanu, Krimu i u sjevernom Kavkazu. Ako se samo u obzir uzmu fosilni ostaci, period preklapanja između ranih modernih Evropljana i kasnih neandertalaca je smanjen. Najkasniji neosporni ostaci neandertalaca potiču iz sloja G1 iz Vindije u Hrvatskoj te se vežu za period od oko 29 000 godina BP. Najraniji neosporni ostaci modernog čovjeka su pronađeni u Peştera cu Oase iz Rumunije i datiraju između 34 i 36 000 BP. Ostaci modernih ljudi iz Francuskih Aurignacianskih lokaliteta kao što je Brassempouy datirani su između 30 i 34 000 BP. Još jedno važno pitanje jeste da li se ovakvo preklapanje moglo odvijati na manjoj površini. Na Iberijskom poluostrvu, južno od rijeke Ebro, Musterian je preživio ispod 30 000 BP bez primjetnog uticaja od susjednih gornjepaleolitičkih grupa koje su ostale sjeverno od ove prirodne granice. Dokaz o njihovoj vremenskoj istovjetnosti je potkrijepljen fragmentiranim ljudskim ostacima. Izvan Iberijskog poluostrva, međutim, razvija se drugačija priča. Stratigrafski slojevi i odnosi između Aurignaciana i Châtelperroniana u Roc-de-Combe i Le-Piage-u u jugozapadnoj Francuskoj sugerirali su da su se ove dvije populacije smjenjivale na ovim lokalitetima. Međutim, ovakve tvrdnje su bile odbacivane zbog složenosti stratigrafije na ovim lokalitetima koja je tumačena kao rezultat složenih formacijskih procesa unutar samih nalazišta. Evropa u periodu između 40 i 30 000 BP predstavlja kompleksnu sliku gdje su se različiti procesi odvijali u različitim regijama. U nekim regijama neandertalci su nestali prilično rano, u drugim oni su preživjeli u okruženjima u koja su moderni ljudi došli relativno kasno. Zbog toga, čini se veoma vjerovatnim da su se neandertalci i moderni ljudi sreli. Međutim, učestalost ovih kontakata i šta se desilo kad su se sreli, ostaje otvoreno pitanje. Veza Châtelperroniana sa neandertalskim ostacima na dva nalazišta (Saint Césaire i Arcy-surCure) sugerira da je možda bilo kulturalnih kontakata neandertalaca sa modernim ljudima. Dok neki autori favoriziraju stanovište da su neandertalci „neovisno“ razvili gornjepaleolitičke industrije malo ispred ili zajedno sa pojavom modernih ljudi, drugi smatraju da su bar neke kulturalne inovacije posljednjih neandertalaca rezultat procesa akulturacije sa modernim ljudima. Različite teorije su razvijene o načinu nestanka neandertalaca. Za mnoge autore nestanak neandertalaca se veže uz model suparništva sa pridošlicama. Isto tako, prirodni

Bujak 3

činioci igrali su sigurno nezanemarivu ulogu. Važno pitanje predstavlja i to da li je genetska asimilacija sa anatomski modernim ljudima doprinijela njihovom nestanku. U zadnje vrijeme, pitanje u kojoj mjeri je genetski materijal neandertalaca prisutan u genetskom materijalu modernih ljudi zaokupilo je pažnju i genetičara i paleoantropologa. Sa paleogenetskog stanovišta, dostupni podaci su nedovoljni da bi se snažno odbacile tvrdnje o preživljavanju neandertalskog materijala u mitohondrijskoj DNA ranih modernih Evropljana. U posljednje vrijeme nastoji se osporiti ovakve tvrdnje i dokazati da je genetski materijal neandertalca zastupljen kod modernih ljudi u najmanju ruku zanemariv. Sa paleoantropološkog stanovišta, posmatra se problematika o tome koliko je i da li su neke neandertalske osobine zastupljene kod ranih modernih ljudi i koliko su te osobine, eventualno, mogle opstati kod kasnijih populacija. Kasnoneandertalski ostaci koji se vežu za Mousterian ili Micoquian otkriveni su na Iberijskom poluostrvu, na Krimu i sjevernom Kavkazu. Na Iberijskom poluostrvu lokaliteti kao što su Oliveira (Portugal), Cabezo Gordo (Španija) i Zafarraya (Španija) dobili su najviše pažnje. Iako nisu tako mladi kao što se nekad tvrdilo, mousterianski-određeni neandertalci južno od rijeke Ebro koja je predstavljala prirodnu granicu, vjerovatno nisu istovremeni sa geografski bliskim Châtelperronianskim neandertalcima sa lokaliteta Arcy-cur-Sure. Iz ovoga vidimo da su se različiti kulturni procesi odvijali sjeverno i južno od Ebro granice. Na jugu, gdje nema dokaza o kontaktu između neandertalaca i modernih ljudi, nema ni fosila za koje naučnici mogu tvrditi da imaju miješane karakteristike. Iz pećine Zaffaraya u Španiji potiče nekoliko fosilnih ostataka neandertalaca čije datiranje ide do ca 30 000 godina BP. Svi ostaci (mandibule, femur, pubična kost i dr.) pokazuju tipične neandertalske karakteristike. Na Krimskom poluostrvu pronađeno je dosta kasnih srednjopaleolitičkih nalazišta koja se datiraju okvirno između 43 i 30 000 godina BP. Zaskalnaya VI je najpoznatija po tome što su u njoj otkriveni ljudski ostaci iz kasnog Micoquian-a ili para-Micoquian-a. Skeletni ostaci (fragmentirana dječija mandibula, kosti stopala, kosti desne ruke, fragmenti dječije tibije i femura) naglašavaju neandertalske karakteristike. Pećina Mezimaskaja se nalazi u Sjeverozapadnom Kavkazu. U pećini se nalaze stratigrafski slojevi srednjeg i gornjeg paleolita. U Mousterianskom sloju pronađeni su

Bujak 4

fragmenti lobanje i skelet djeteta. Nalazi bi se, sveukupno, mogli datirati u period između 45 i 29 000 godina BP, a po karakteristikama pripadaju neandertalskoj populaciji. Neandertalci vezani za gornjepaleolitičke industrije primarno dolaze iz Châtelperronijskih slojeva sa lokaliteta Saint-Césaire i Arcy-sur-Cure u Francuskoj. Razvoj asemblaža često je interpretiran kao dokaz kulturnog kontakta između neandertalaca i modernih ljudi. Isto tako, veza neandertalaca sa gornjepaleolitičkim industrijama je uzimana kao dokaz donekle biološkog kontinuiteta i/ili miješanja između neandertalaca i anatomski modernih ljudi. Zbog toga postavlja se pitanje: Da li ova kulturna interakcija implicira da je bilo i značajnog miješanja između dvije grupe? Kako dodatak Châtelperronijskim neandertalcima moraju se spomenuti i nalazi sa lokaliteta Grotta del Cavallo iz Italije koji se vežu za Uluzzian i nalazi iz sloja G1 iz Vindije u Hrvatskoj. Pećina Vindija se nalazi 55 km sjeveroistočno od Zagreba. Od 13 stratigrafskih slojeva G3 i G1 su najznačajniji. Sloj G1 je značajan zbog nalaza fragmentiranih ostataka neandertalca starih između 29 i 28 000 BP što ih čini jednim od najmlađih ostataka neandertalaca. Ono što je značajno jeste da su pored fosilnih ostataka u sloju pronađene i Mousterianski i Aurignacianski nalazi te tako stavljaju Vindiju kao lokalitet, po nekim autorima, na kome su neandertalci bili nosioci prelaza sa jedne na drugu tehniku. 1979. godine otkriven je fosilni ostatak neandertalca iz Châtelperronijskog konteksta na lokalitetu Saint-Césaire u Francuskoj. Šest TL datuma je dobiveno sa prosječnim rezultatom od 36 300 ±2700 BP. Ljudski ostaci sa ovog lokaliteta često su interpretirani kao dokaz in situ evolucije i ''izmjene'' genetskog materijala između neandertalaca i gornjepaleolitičkih modernih ljudi. Iako su fosilni ostaci po svojoj prirodi ovdje nešto gracilniji pa ih tako neki autori vežu za moderne ljude, ipak može se tvrditi da su to čisto morfološke karakteristike neandertalaca. Lokalitet Arcy-sur-Cure u Francuskoj iskopavan je u periodu između 1949 i 1963. godine. Nekoliko kulturnih slojeva je otkriveno uključujući Mousterian (XI-XIII), Châtelperronian (VIII-X), Aurignacian (VII) i Gravettian (IV-VI). Fosilni ostaci vezani za Châtelperronian se sastoje od niza zubi, nešto skeletnih ostataka među kojima se nalazi dječija temporalna kost. Sloj Xb (u kojem je pronađena dječija temporalna kost) datiran je u period između 31 500 i 33 800 BP. Iako su često osporavani, fosilni ostaci Châtelperronijskog sloja X sigurno pripadaju neandertalcima što potvrđuju morfološke karakteristike nalaza a i sam položaj unutar stratigrafske slike.

Bujak 5

Različite tvrdnje su iznošene o tome da su posljednji neandertalci postepeno evoluirali prema modernim karakteristikama ili da je bilo intenzivnog miješanja između neandertalaca i gornjepaleolitičkih modernih ljudi. Ako bi neko htio da pronađe dokaz o miješanju neandertalaca i anatomski modernih ljudi najbolje bi bilo da ga traži na mjestu gdje su oni ostvarili određenu interakciju. Zbog toga ta istraživanja bi se trebala bazirazi na na lokalitete sa Châtelperronijskim kontekstom. Iako se ne osporava da su pojedini fosilni ostaci u nekim aspektima gracilniji, ne može se tvrditi da su ovo najbolji dokazi za sagledanje ovog problema i da su asimilacija ili postepena evolucija jedina riješenja za varijacije u fosilima. Smatra se da postoje najmanje dvije alternative teorijama o asimilaciji i postepenoj evoluciji. Kao prvo, morfologija prisutna kod posljednjih neandertalaca može biti objašnjena jednostavno kao prirodna varijacija među samim neandertalcima. Isto tako, ako je veza između fosila i gornjepaleolitičkog alata neosporna, isto tako možemo i morali bismo očekivati i morfološke promjene u lobanji i skeletu kod posljednjih neandertalaca a kao rezultat promjena u njihovom ponašanju. Na kraju možemo reći da pregled podataka o posljednjim neandertalcima nameće dva glavna stajališta. Jedno je hronološko a drugo vezano za moguće kontakte između neandertalaca i anatomski modernih ljudi. Što se tiče hronologije, primjetan je nedostatak tačnih datuma eventualne zamjene dvije populacije. To je zbog toga što je većina datuma dobivena metodom 14C a na ovoj vremenskoj distanci datumi su obično loše kalibrirani a uzorci su obično podložni raznim vrstama kontaminacije pa su često devijacije daleko od poželjnih. Drugi problem jeste vremensko preklapanje između dvije grupe. Datumi dobiveni po najnovijem AMS datiranju govore u prilog teoriji da su u Evropi najraniji nosioci Aurignaciana bili suvremeni sa posljednjim nosiocima Mousteriana kao i nekim „prelaznim“ industrijama. Iako su se na nekim područjima neandertalci duže zadržali, kao na Iberijskom poluostrvu, čini se da nije bilo direktnog kontakta između ove dvije populacije na ovom uskom području. Zbog toga se ove teorije o kontaktima mogu posmatrati poput modela „šahovske table“ na kojoj su se na nekim poljima pojavili anatomski moderni ljudi ranije a onda bi se postepeno brže ili sporije širili na druga polja u zavisnosti od lokalnih uslova. U nekim udaljenijim 'poljima' neandertalci su preživjeli duže i možda ponekad prošli kroz proces akulturacije. Neka 'polja' su dugo bila nenaseljena većinu ovog 'prelaznog' vremena da bi na

Bujak 6

kraju anatomski moderni ljudi prekrili čitavu 'tablu' iako je brzinu i trajanje ovog procesa teško sagledati iz raspoloživih podataka.