Ramiz-asker-dlt-prof-tezi

  • May 2020
  • PDF

This document was uploaded by user and they confirmed that they have the permission to share it. If you are author or own the copyright of this book, please report to us by using this DMCA report form. Report DMCA


Overview

Download & View Ramiz-asker-dlt-prof-tezi as PDF for free.

More details

  • Words: 82,200
  • Pages: 266
1

БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ

Ялйазмасы щцгугунда

ЯСКЯРОВ РАМИЗ БАХШЯЛИ ОЬЛУ

МАЩМУД КАШЬАРИНИН «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК» ЯСЯРИНИН МОРФОЛОЭИЙАСЫ

10.02.06 – ТЦРК ДИЛЛЯРИ

ФИЛОЛОЭИЙА ЕЛМЛЯРИ ДОКТОРУ АЛИМЛИК ДЯРЯЪЯСИ АЛМАГ ЦЧЦН ТЯГДИМ ОЛУНМУШ

ДИССЕРТАСИЙА

Елми мяслящятчи: АМЕА-нын мцхбир цзвц, Тцрк Дил Гурумунун фяхри цзвц, ямякдар елм хадими, филолоэийа елмляри доктору, профессор Т.И.ЩАЪЫЙЕВ

БАКЫ – 2009

2

МЦНДЯРИЪАТ ИХТИСАРЛАРЫН СИЙАЩЫСЫ……………………………….……………........7 ЭИРИШ…………………………………………………………………………...9 Ы ФЯСИЛ. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ АДЛАРЫН МОРФОЛОЭИЙАСЫ………………..........................................18 А. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ ИСИМ…..........................................18 1.1. ИСМИН ЛЦЬЯВИ МЯНА НЮВЛЯРИ…………………………….........21 1.1.1. КОНКРЕТ ВЯ МЦЪЯРРЯД ИСИМЛЯР…………….………….. ..28 1.1.2. ХЦСУСИ ВЯ ЦМУМИ ИСИМЛЯР……………………….……...........29 1.1.3. ТЯКЛИК ВЯ ТОПЛУЛУГ БИЛДИРЯН ИСИМЛЯР…………….......29 1.2. ИСМИН ГУРУЛУШЪА НЮВЛЯРИ…..…………………….………......30 1.2.1. САДЯ ИСИМЛЯР…………………………………………………........30 1.2.2. ДЦЗЯЛТМЯ ИСИМЛЯР………………………………………….......32 1.2.3. МЦРЯККЯБ ИСИМЛЯР………………………………………….......49 1.3. ИСМИН ГРАММАТИК КАТЕГОРИЙАЛАРЫ…………………..........50 1.3.1. ИСМИН КЯМИЙЙЯТ КАТЕГОРИЙАСЫ……………………….........50 1.3.2. ИСМИН ЩАЛ КАТЕГОРИЙАСЫ…....................……………….........55 1.3.2.1. АДЛЫГ ЩАЛ……………………………………………………........59 1.3.2.2. ЙИЙЯЛИК ЩАЛ…………………………………………………........61 1.3.2.3. ЙЮНЛЦК ЩАЛ…………………………………………………........63 1.3.2.4. ИСТИГАМЯТ ЩАЛЫ.......................................................................67 1.3.2.5. ТЯСИРЛИК ЩАЛ…………………………………………………......70 1.3.2.6. ЙЕРЛИК ЩАЛ……………………………………………………......72 1.3.2.7. ЧЫХЫШЛЫГ ЩАЛ………………………………………………….......75 1.3.2.8. АЛЯТЛИК ЩАЛ.…………………………………………………......76 1.3.3. ИСМИН МЯНСУБИЙЙЯТ КАТЕГОРИЙАСЫ…………………........80 1.3.4. ИСМИН ХЯБЯРЛИК КАТЕГОРИЙАСЫ………………………..........90 Б. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ СИФЯТ…........................................92 1.4. СИФЯТИН МЯНАЪА НЮВЛЯРИ…………………………………........93 1.4.1. РЯНЭ БИЛДИРЯН СИФЯТЛЯР......................................................94

3

1.4.2. МЯКАН, МЯСАФЯ, ЙЮН БИЛДИРЯН СИФЯТЛЯР.....................94 1.4.3. ЩЯЪМ, МИГДАР, ЮЛЧЦ БИЛДИРЯН СИФЯТЛЯР......................95 1.4.4. ДАД БИЛДИРЯН СИФЯТЛЯР.........................................................95 1.4.5. ИНСАНА МЯХСУС КЕЙФИЙЙЯТ БИЛДИРЯН СИФЯТЛЯР..........96 1.4.6. МЯНЯВИ, ФИЗИКИ КЕЙФИЙЙЯТ БИЛДИРЯН СИФЯТЛЯР............96 1.5. СИФЯТИН ГУРУЛУШЪА НЮВЛЯРИ…………………………….........97 1.5.1. САДЯ СИФЯТЛЯР……………………………………………….........97 1.5.2. ДЦЗЯЛТМЯ СИФЯТЛЯР………………………………………........97 1.5.3. МЦРЯККЯБ СИФЯТЛЯР………………………………………......105 1.6. СИФЯТИН ДЯРЯЪЯЛЯРИ…......................……………………….....105 1.6.1. АДИ ДЯРЯЪЯ...............................................................................106 1.6.2. АЗАЛТМА ДЯРЯЪЯСИ...............................................................106 1.6.3. ЧОХАЛТМА ДЯРЯЪЯСИ............................................................107 Ъ. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ САЙ…..........................................108 1.7. МИГДАР САЙЛАРЫ……………..………………………………….....109 1.7.1. МЦЯЙЙЯН МИГДАР САЙЛАРЫ……………………………….....110 1.7.2. ГЕЙРИ-МЦЯЙЙЯН МИГДАР САЙЛАРЫ……………………......116 1.8. СЫРА САЙЛАРЫ……………………………………………………......117 1.9. ТОПЛУ САЙЛАР………………………………………………….......120 1.10. НУМЕРАТИВ СЮЗ.......………………………………………….......120 Ч. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ ЯВЯЗЛИК………........................121 1.11. ШЯХС ЯВЯЗЛИКЛЯРИ……………………………………………...122 1.12. ИШАРЯ ЯВЯЗЛИКЛЯРИ ................................................................128 1.13. СУАЛ ЯВЯЗЛИКЛЯРИ……………………………………………....131 1.14. ТЯЙИНИ ВЯ ГАЙЫДЫШ ЯВЯЗЛИКЛЯРИ…………………………...132 1.15. ГЕЙРИ-МЦЯЙЙЯН ЯВЯЗЛИКЛЯР……………………………....134 Д. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ ЗЯРФ..........................................135 1.16. ТЯРЗИ-ЩЯРЯКЯТ ЗЯРЛЯРИ.............. ……..……………….......135 1.16.1. САДЯ ТЯРЗИ-ЩЯРЯКЯТ ЗЯРФЛЯРИ..…………………….....135 1.16.2. ДЦЗЯЛТМЯ ТЯРЗИ-ЩЯРЯКЯТ ЗЯРФЛЯРИ..……………....136 1.16.3. МЦРЯККЯБ ТЯРЗИ-ЩЯРЯКЯТ ЗЯРФЛЯРИ…………….....137

4

1.17. ЗАМАН ЗЯРФЛЯРИ..................………………………………........137 1.17.1. САДЯ ЗАМАН ЗЯРФЛЯРИ.......……….…………………….......137 1.17.2. ДЦЗЯЛТМЯ ЗАМАН ЗЯРФЛЯРИ............................................138 1.17.3. МЦРЯККЯБ ЗАМАН ЗЯРФЛЯРИ...........................................138 1.18. ЙЕР ЗЯРФЛЯРИ..................…………………………………...........138 1.19. КЯМИЙЙЯТ ЗЯРФЛЯРИ...............................................................140 ЫЫ ФЯСИЛ «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ ФЕЛ…...............................142 2.1. ФЕЛИН ЛЦЬЯВИ МЯНА НЮВЛЯРИ………….……………………....145 2.1.1. ЩЯРЯКЯТ ФЕЛЛЯРИ....................................................................145 2.1.2. ИШ ФЕЛЛЯРИ....................................................................................145 2.1.3. НИТГ ФЕЛЛЯРИ..............................................................................146 2.1.4. ТЯФЯФККЦР ФЕЛЛЯРИ................................................................146 2.1.5. ЩАЛ-ВЯЗИЙЙЯТ ФЕЛЛЯРИ..........................................................146 2.2. ФЕЛИН ГУРУЛУШЪА НЮВЛЯРИ………………………………........146 2.2.1. САДЯ ФЕЛЛЯР………………………………………………….......146 2.2.2. ДЦЗЯЛТМЯ ФЕЛЛЯР…………………………………………......147 2.2.3. МЦРЯККЯБ ФЕЛЛЯР…………………………………………......155 2.3. ФЕЛИН ГРАММАТИК МЯНА НЮВЛЯРИ..................……….........156 2.3.1. МЯЛУМ НЮВ……………………………………………………......157 2.3.2. МЯЪЩУЛ НЮВ……………………………………………………....157 2.3.3. ГАЙЫДЫШ НЮВ…………………………………………………….....159 2.3.4. ГАРШЫЛЫГЛЫ-МЦШТЯРЯК НЮВ…………………………...….....160 2.3.5. ИЪБАР НЮВ……………………………………………………….....161 2.4. ТЯСИРЛИ ВЯ ТЯСИРСИЗ ِ ФЕЛЛЯР...………...………………….....162 2.4.1. ФЕЛЛЯРДЯ ЗАМАН КАТЕГОРИЙАСЫ....…………………........164 2.4.1. КЕЧМИШ ЗАМАН………………………………………………........164 2.4.2. ИНДИКИ ЗАМАН…………………………………………………......166 2.4.3. ГЯТИ ЭЯЛЯЪЯК ЗАМАН………………………………………...168 2.4.4. ЙАХЫН ЭЯЛЯЪЯК ЗАМАН........................................................171 2.4.5. ГЕЙРИ-ГЯТИ ЭЯЛЯЪЯК ЗАМАН……………………………....172 2.5. ФЕЛИН ШЯКИЛЛЯРИ……………………………………………….......173

5

2.5.1. ЯМР ШЯКЛИ……………………………………………………….....174 2.5.2. ХЯБЯР ШЯКЛИ...…………………………………………………….177 2.5.3. ШЯРТ ШЯКЛИ..................................…………………………….......181 2.5.4. АРЗУ ШЯКЛИ.………………….………………………………….....182 2.5.5. ЛАЗЫМ ШЯКЛИ…………………………………………………….....184 2.5.6. ВАЪИБ ШЯКЛИ................................................................................184 2.6. ФЕЛИН ТЯСРИФЛЯНМЯЙЯН ФОРМАЛАРЫ………………….......184 2.6.1. МЯСДЯР…………………………………………………………......185 2.6.2. ФЕЛИ СИФЯТ………………………………………………………......187 2.6.3. ФЕЛИ БАЬЛАМА………………………………………………….....193 ЫЫЫ ФЯСИЛ. ДЛТ-ДЯ КЮМЯКЧИ НИТГ ЩИССЯЛЯРИ……...........….....199 3.1. ГОШМА………………………………………………………………....199 3.1.1. ЗАМАН БИЛДИРЯН ГОШМАЛАР...............................................200 3.1.2. МЯКАН, МЯСАФЯ, ЙЮН БИЛДИРЯН ГОШМАЛАР………………………………………………….200 3.1.3. БЯНЗЯТМЯ БИЛДИРЯН ГОШМАЛАР......................................201 3.1.4. МЯГСЯД БИЛДИРЯН ГОШМА...................................................202 3.1.5. БИРЭЯЛИК БИЛДИРЯН ГОШМАЛАР..........................................202 3.1.6. ИСТИСНА БИЛДИРЯН ГОШМАЛАР..............................................203 3.1.7. ЗИДДИЙЙЯТ ВЯ ГАРШЫЛЫГ БИЛДИРЯН ГОШМА.....................204 3.2. БАЬЛАЙЫЪЫ…..……………………..……………………………….....204 3.2.1. БЮЛЦШДЦРМЯ БИЛДИРЯН БАЬЛАЙЫЪЫ..................................204 3.2.2. ШЯРТ БИЛДИРЯН БАЬЛАЙЫЪЫЛАР............................................205 3.3. ЯДАТ…………………………………………………………………....206 3.3.1. ЯМР ЯДАТЛАРЫ..........................................................................206 3.3.2. ГЦВВЯТЛЯНДИРИЪИ ЯДАТЛАР...............................................207 3.3.3. ДЯГИГЛЯШДИРИЪИ ЯДАТЛАР...................................................207 3.3.4. ШЯКК, ШЦБЩЯ, ЭЦМАН БИЛДИРЯН ЯДАТЛАР......................209 3.3.5. СУАЛ ЯДАТЫ.................................................................................210 3.3.6. ТЯСДИГ ВЯ ИНКАР ЯДАТЛАРЫ................................................210 3.4. НИДА…………………..…………………………………………..........211

6

3.5. ВОКАТИВЛЯР..................................................................................212 3.6. МОДАЛ СЮЗЛЯР….……………………………………………….....212 3.7. ТЯГЛИДИ СЮЗЛЯР…………………………………………………....213 3.8. ПРЕДИКАТИВЛЯР.......……………………………………………......214 НЯТИЪЯ……………………......................................…………………….218 ИСТИФАДЯ ЕДИМИШ ЯДЯБИЙЙАТ................…………………………....230

7

ИХТИСАРЛАРЫН СИЙАЩЫСЫ АДД – Автореферат докторской диссертации. АКД – Автореферат кандидатской диссертации. АН СССР – Академия Наук СССР. ВЯ – «Вопросы языкознания» (сборник). ДАН-В – «Доклады Академии Наук», серия В. Изв. АН – Известия Академии Наук. ЗКВ – «Записки коллегии восотоковедов» (сборник). ЗТ – «Зарубежная тюркология» (сборник). КСИВ – «Краткие Сообщения Института Востоковедения». КСИНА – «Краткие Сообщения Института Народов Азии». НАА – «Народы Азии и Африки» (журнал). ОГН – «Отделение гуманитарных наук» (серия). ОЛЯ – «Отделение литературы и языка» (серия). СВ – «Советское востоковедение» (сборник). СТ – «Советская тюркология» (журнал). ТС – «Тюркологический сборник». АЩ – «Атабетцл-Щакаик» (поема). АМ – «Асиа Мажор» (журнал). ББ – Билимсел Билдирилер (елми мярузяляр). БК – Билэя Каьан абидяси. ДД – «Дил Дерэиси» (журнал). ИА – «Ислам Ансиклопедиси». КБ – «Кутадэу Билиэ» (поема). КЪс – «Кюрюси Ъсома» (журнал). КСз – «Келети Сземле» (журнал). КТ – Кцл Тиэин абидяси. МЧ – Мойун-Чур абидяси.

8

МК – «Милли Кцлтцр» (журнал). МТ – «Милли Тетеббулар» (журнал). Т – Тонйукук абидяси. ТД – «Тцрк Дили» (журнал). ТДА – «Тцрк Дцнйасы Араштырмалары» (журнал). ТДАЙ-Б – «Тцрк Дцнйасы Араштырмалары Йыллыьы - Бцллетен». ТДК – Тцрк Дил Куруму. ТК – «Тцрк Кцлтцрц» (журнал). ТКАЕ – «Тцрк Кцлтцрцнц Араштырма Енститцсц». ТМ – «Тцркийат Меъмуасы» (журнал). ТТК – Тцрк Тарищ Куруму. ТЙ – «Тцрк Йурду» (журнал). УАЖ – «Урал-Алтаисъще Жащрбцъщер» (журнал). УЖб – «Унэарисъще Жащрбцъщер» (журнал). ХДИЖ – Шинъанг дашун илмий журнили (Синтсзйан Университети Елми Ясярляри). Й – Йенисей абидяляри. ДД – Докторлуг диссертасийасы. ДДА – Докторлуг диссертасийасынын авторефераты. ДЛТ – «Диванц лцьат-ит-тцрк» (цмумян). НД – Намизядлик диссертасийасы. НДА – Намизядлик диссертасийасынын авторефераты. КДГ – Китаби-Дядя Горгуд. АШ – «ХЫЫЫ-ХВЫ ясрляр Азярбайъан шери» (антолоэийа). ъ. – ъянуб. г. – гярб. ш. – шярг. шм. – шимал.

9

ЭИРИШ Ортаг тцрк ядябиййаты гядим дюврдя Орхон-Йенисей абидяляринин, орта дюврдя ися дюрд фундаментал, мющтяшям классик ясярин цзяриндя йцксялир. Бунлар тцрк вя дцнйа ядябиййатынын ян надир инъиляриндян бири сайылан «Дядя Горгуд» дастанлары, бяшяр тарихинин вя мядяниййятинин щяъм етибариля ян бюйцк ясяри олан «Манас» дастаны, бюйцк тцрк мцтяфяккири, шаири вя дювлят хадими Йусиф Хас Щаъиб Баласаьунлунун «Гутадьу Билиэ» поемасы вя илк тцрк енсиклопедисти, дащи дилчи, филолог, етнограф, мядяниййятшцнас Мащмуд Kашьаринын «Диванц лцьат-ит-тцрк» (мятндя: ДЛТ, «Диван») ясяридир. Цмумтцрк ядябиййатынын тямял сцтунлары олан бу дюрд шащ ясярдян цчц тцрк дилляринин айры-айры групларына, мясялян, «Дядя Горгуд» оьуз групуна, «Манас» гыпчаг групуна, «Гутадьу Билиэ» карлуг групуна мяхсус вя мянсубдур. ДЛТ ися универсал бир ясяр кими бцтцн груп, дил вя лящъялярин фювгцндя дайанан, онларын арасында щеч бир фярг гоймадан тяхминян щамысыны ящатя едян вя юзцндя ъямляшдирян сон дяряъя зянэин хязинядир. Ютян ил УНЕСЪО тяряфиндян анадан олмасынын 1000 иллик йубилейи бцтцн дцнйада эениш байрам едилян дащи дилчи М.Кашьари тарихдяки илк тцрк-ислам дювляти олан Гараханиляр империйасы (840-1212) дюврцндя башлайан тцрк интибащынын ян эюркямли сималарындан биридир. Онун мяшщур «Диван»ы садя бир лцьят дейил, изащлы лцьят, даща доьрусу, илк тцрк енсиклопедийасыдыр. Ясярдя мин ил бундан яввялки тцрклцйцн бцтцн хцсусиййятляри – башда дили вя ядябиййаты олмагла тцркцн тарихи, ъоьрафийасы, мядяниййяти, игтисадиййаты, мяняви-милли дяйярляри, психолоэийасы, дцнйаэюрцшц, щяйат тярзи, адят вя яняняляри, цмумян сосиал мцнасибятляри, эейими, силащлары, мятбяхи, ойунлары, яйлянъяси - бир сюзля, щяр шейи идеал шякилдя юз яксини тапмышдыр. Мцкяммял мялумат вя биликляр топлусу йаратмаг сащясиндя М.Kашьари Гярби Авропанын Дидро, Монтескйю, Волтер вя Руссо кми маарифчи-енсиклопедистлярини 7 яср габагламышдыр. М.Кашьари дцнйа дилчилик елминин ян гядим вя парлаг нцмуняляриндян бири олан ДЛТ-ни йазмагла дилчилик тарихиндя мцгайисяли методун ясасыны гоймуш, тцрк дилляринин мцгайисяли грамматикасыны йаратмыш, зянэин тцрк дилини кюклц яряб

10

дили иля гаршылашдырмаг сурятиля бу ики дилин мцгайисясини апармышдыр. Диллярин мцгайисяси сащясиндя М.Kашьари юз бюйцк хяляфи, «Мцщакимят цл-лцьятейн» ясяриндя тцрк дилинин фарс дили иля мцгайисясини верян дащи мцтяфяккир вя шаир Я.Няваини 4 яср, Ф.Бопп, Й.Гримм, Р.Раск кими мяшщур дилчиляляри ися тягрибян 8 яср габагламышдыр. Бу, «Диван»ын ян мцщцм юзялликляриндян биридир. 10-15 ил бцтцн тцрк еллярини башдан-баша эязян М.Kашьари 30-дан йухары тцрк лящъясини, о ъцмлядян оьуз, гыпчаг, карлуг, бульар, арьу, кянчяк, уьрак, йабаку, йямяк, бячяняк, ытлык, кай, чиэил, тухсы, чумул, басмыл, кючя, сувар, уч, барсьан, хаганиййя, татар, тцркмян, чарук, башьырт, сюэцт, йаьма, уйьур лящъялярини, тцрк олмайыб тцркъя билян-данышан тцбцтлярин, хотянлярин вя диэяр халгларын диллярини бцтцн инъяликляриня гядяр юйрянмиш вя ясярдя якс етдирмишдир. Бурада кцлли мигдарда ярябъя, ара-сыра фарсъа, чинъя вя щиндъя мисаллар верилмишдир. Бир сюзля, «Диван»да 40-а йахын дил вя лящъя иллцстрасийа олунмушдур. Тцрк дилляринин тяснифи вя лексикасына, грамматик гурулушуна, тцрклярин щансы ъоьрафи яразилярдя мяскунлашмасына даир верилян надир мялуматлар бу диллярин тарихи инкишаф йолуну излямяк, тарихи грамматикасыны тяртиб етмяк бахымындан сон дяряъя мцщцм ящямиййят дашыйыр. М.Kашьари «Диван»да тцрк ядябиййаты вя шифащи халг йарадыъылыьы цчцн мисилсиз ящямиййят дашыйан 318 сав, йяни аталар сюзц вя мясял, дейим, кялам вя афоризм (онлардан 26-сы ДЛТ-дя ики, 6-сы цч дяфя тякрар едилир) вермишдир. Бунлар тцрклярин дцнйаэюрцшцнц, милли яхлаги-мяняви дяйярлярини, щяйат щадисяляриня мцнасибятини – бир сюзля, узун ясрлярин мцшащидя вя тяърцбяси нятиъясиндя йаранан халг фялсяфясини якс етдирир. ДЛТ-дяки шеир нцмуняляри ися (цмуми щяъми 764 мисра олан 289 бянд вя бейт) тцрк бядии тяфяккцрцнцн бцтцн инъялийини вя зярифлийини ортайа гойур. Бурада бюйцк тцрк хаганы Алп Яр Тонганын (Яфрасийабын) юлцмцня щяср олунмуш цряк парчалайан мярсийя, тяркян хатуна хитабян йазылмыш дуйьу йцклц бяндляр, ашиганя-лирик парчалар, ов вя саваш сящнялярини, тябият лювщялярини якс етдирян ясасян 7-8 щеъалы лаконик шеирляр юз мцкяммяллийи вя ифадя васитяляринин зянэинлийи иля инсаны щейран едир. Ясярдя онларъа сийаси, игтисади, щярби термин, ад, цнван, мяишят яшйаларындан, ятриййат вя ипяк нювляриндян тутмуш палто, плаш, ялъяк, щятта цтц барядя ян мцхтя-

11

лиф мялуматлара, йцзляръя щейван вя битки, силащ вя чальы алятинин адына раст эялирик. Kитабда 200-дян артыг дярман нювц, 30-дан чох хястялик ады, тягрибян 40 йемяк вя ички ресепти, 30-дан чох ипяк чешиди юз яксини тапмышдыр. Бцтцн бунлар тцрк мядяниййят тарихи вя етнографийасы бахымындан бюйцк дяйяр дашыйан билэилярдир. ДЛТ-йя ялавя едилмиш йуварлаг дцнйа хяритяси дя бюйцк ящямиййятя маликдир. Бу, илк тцрк хяритясидир. Баласаьун шящярини мяркяз олараг гябул едян, диаметри 17,75 см олан бу хяритядя мигйас тятбиг едилмямиш, паралел вя меридианлар эюстярилмямишдир. Лакин буна бахмайараг, онун хята пайы чох аздыр. Мясялян, Kашьарла Йаркяндин арасы 8 мм олараг верилмишдир. Бу ися эерчяк ъоьрафи мясафяйя (195 км) нисбятдя 1:25.000.000-луг бир мигйаса уйьун эялир. Бурада ъящятляр вя ъоьрафи йюнляр, тцрк елляринин вя юлкялярин ъоьрафи ардыъыллыьы, щятта екватор вя шимал гцтбц, даьлар вя чайлар, сящралар вя дянизляр тясвир едилмишдир [261, 36]. Хяритядя ады «ярзи-Азярабадган» кими чякилян Азярбайъанын ъоьрафи мювгейи вя гоншулары да юз яксини тапмышдыр. Мин ил яввялки тцрк дцнйасынын ъоьрафийасынын дягиг тясвирини верян бу хяритя юз дюврц цчцн идеал сайыла биляр. Беляликля, орта тцрк дюврцнцн диэяр илкин абидяляриндян, йяни мювзу етбиариля гящряманлыг дастанлары олан «Манас» вя «Китаби-Дядя Горгуд»дан, Й.Баласаьунлунун дидактик «Гутадьу Билиэ» поемасындан фяргли олараг «Диван» бирбаша тцрк дилиня, ядябиййатына, фолклоруна, тарихиня, ъоьрафийасына, мядяниййятиня, етнографийасына аиддир. Щеч дя ябяс дейилдир ки, М.Кашьари (1008-1105) тцрк тарихиня дащи дилчи, филолог вя енсиклопедист, ейни заманда тцрколоэийанын вя тцркчцлцйцн баниси кими дахил олмушдур [93, 34-40]. «Диван»ы йазмаг цчцн узун илляр щазырлыг ишляри апаран, тцрк елляриня експедисийайа чыхан М.Кашьари ясярин ясас мятнини 1072-74-ъц иллярдя Тцркцстанда гялямя алмыш, 1075-77-ъи иллярдя Баьдадда тамамламыш вя редактя етмишдир. ДЛТ ярябляря тцрк дилини юйрятмяк цчцн нязярдя тутулдуьундан яряб грамматика елминин вя лцьятчилик яняняляринин ясасында тяртиб олунмушдур [70, 345-354]. Лакин мцяллиф яряб лцьятчиляриндян фяргли олараг юз ясярини фонетик-физиоложи принсип цзря дейил (боьаз, дамаг, бурун, фышылтылы, дил, диш сясляринин ардыъыллыьы), сюзляри нитг щиссяляриня бюлян структур-ялифба, башга сюзля, щеъа принсипи цзря дцзмцш, бурада тцрк дилинин юзцнямяхсус ъящятлярини, грамматик гурулушуну усталыгла шярщ вя

12

изащ етмишдир. Цстялик, М.Кашьари тяърцбяли диалектолог кими ясярдяки бязи сюзлярин щансы бойлара аид олдуьуну да эюстярмишдир. «Диван»да цмумян 7.796 сюз верилмишдир ки, бунлардан 782-си мцхтялиф бойлара мяхсус лящъя сюзляридир. М.Kашьаринин юз ялиля йаздыьы дюрд нцсхядян щеч бири бизя эялиб чатмамышдыр. «Диван»ын елм аляминя мялум олан йеэаня нцсхяси яслян Ъянуби Азярбайъанын Савя шящяриндян олан, сонра Шамда мяскунлашан Мящяммяд ибн Ябу Бякр ибн Ябу-л-Фятщ яс-Сави, сцммя яд-Димяшги тяряфиндян М.Kашьаринин юз автографындан там 200 ил сонра кючцрцлян нцсхя щазырда Фатищдяки (Истанбул) Миллят китабханасынын каталогунда Ар.4189 нюмря алтында гейдя алынараг сахланан нцсхядир. 1914-ъц илдя Я.Ямири тяряфиндян тапылан вя елм аляминя мялум олан бу ялйазма 1915-17-ъи иллярдя Р.Килисли тяряфиндян мятбяя цсулу иля няшр едиляряк тцрколоэийанын ян бюйцк вя зянэин мяхязи кими шющрят газанмышдыр [68, 46-49]. Сырф бу юзяллийиня эюря «Диван» даща сонра алман (К.Броккелманн), тцрк (Б.Аталай; С.Ярди вя С.Т.Йуртясяр), юзбяк (С.Мцтяллибов), уйьур (12 няфярлик щейят), инэилис (Р.Данкофф вя Ъ.Келли), газах (Я.Егеубай), Чин (коллектив), фарс (Щ.Дцзэцн), Азярбайъан (Х.С.Хоъайев; Р.Яскяр) вя рус дилиня (Я.Рцстямов; З.-А.Ауезова; Р.Яскяр) тяръцмя олунмушдур. «Диван», цмумиййятля, 21 дяфя мцхтялиф дилляря тяръцмя едилмиш, бунлардан икиси йарымчыг галмыш, икиси йандырылмыш, цчц чапа лайиг эюрцлмямиш, бири сийаси сябябляр цзцндян няшр олунмамыш, 11 тяръцмя ишыг цзц эюрмцшдцр. Бир тяръцмя чап просесиндядир, диэяри ися юз няшрини эюзляйир. Щазырда ДЛТ-нин гырьыз вя тцркмян дилляриня тяръцмяси цзяриндя иш апарылыр, Тцркийядя тцрк дилиня йени бир тяръцмя щяйата кечирилир [86, 126-133]. ДЛТ-нин тяблиьи вя тяръцмяси иля мяшьул олдуьу цчцн ютян ясрин 30-50-ъи илляриндя 4 тяръцмячи–Азярбайъанда Х.С.Хоъайев, Чиндя Кутлуь Шевки, Мящяммяд Яли вя Ящмяд Зийаи пантцркист вя миллятчи кими сахта иттищамларла гятля йетирилмиш, бири (Чиндя Исмайыл Дамоллам) мцяммалы шякилдя дцнйасыны дяйишмиш, бири ися (Газахыстанда Яскяр Егеубай) эярэин иш режими цзцндян вахтсыз вяфат етмишдир [200, 13-14]. «Диван» шящидляринин рущу гаршысында ещтирамла баш яйирик. Тцрк дилляринин юйрянилмяси сащясиндя мисилсиз мянбя, битмяз-тцкянмяз гайнаг олан ДЛТ артыг бир ясря йахындыр ки, бцтцн дцнйада тцркологлар тяряфиндян ъидди шякилдя тядгиг едилир [69, 509-518]. Щазырда бизим ялимиздя Мащмуд Кашьа-

13

ри вя «Диван» щаггында мцхтялиф иллярдя вя юлкялярдя 18 дилдя (Азярбайъан, тцрк, уйьур, юзбяк, газах, тцркмян, татар, башгырд, фарс, таъик, Чин, йапон, рус, инэилис, франсыз, алман, италйан вя маъар) гялямя алынмыш 1300-дян чох елми ядябиййат вардыр. Онлар «Мащмуд Кашьаринин 1.000 иллик йубилейиня 1.000 библиографик эюстяриъи» [96] вя «Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри цзря библиографик вя грамматик эюстяриъи» [94] ады алтында айрыъа китаб щалында няшр едилмишдир. Бу тядгигатлар арасында Я.Ъяфяроьлу, З.В.Тоьан, М.Ш.Цлкцташыр, М.Ф.Кюпрцлц, М.Мансуроьлу, Н.Щаъыеминоьлу, А.Б.Еръиласун, К.Броккелманн, Р.Данкофф, Ъ.Келли, А.Н.Кононов, Т.А.Боровкова, Н.А.Баскаков, Я.Няъиб, С.Мцтяллибов, Щ.Щясянов, Х.Нигматов, А.Курышжанов, Я.Ъяфяр, Ф.Зейналов, М.Ширялийев, Ъ. Ъяфяров, В.Асланов, Т.Щаъыйев, Е.Язизов вя башгаларынын ясярляри хцсусиля дяйярлидир. ДЛТ иля баьлы буэцня гядяр Тцркийядя, Русийада, Алманийада, АБШ-да, Чиндя, Юзбякистанда, Азярбайъанда вя диэяр юлкялярдя апарылмыш бцтцн тядгигатлар, чап олунмуш елми ясярляр бизим «Мащмуд Кашьари вя онун «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри» адлы монографийамызда [87] эениш шякилдя шярщ едилмишдир. М.Ф.Кюпрцлц ДЛТ-нин тцрколоэийа цчцн мцстясна ящямиййятини бу сюзлярля ифадя етмишдир: «Кашгарлы Мащмудун ясяри садяъя бир лцьят дейил, тцрк лящъяляри вя онларын фонетик хцсусиййятляри, морфолоэийасы ... щаггында узун мцддят тядгиг едиляъяк бир мялумат мянбяйидир» [285, 42]. А.Н.Кононов «Диван»ын тцрк дцнйасы цчцн дяйярини ашаьыдакы шякилдя диля эятирмишдир: «Мащмуд Кашьаринин Лцьяти сюзцн там мянасында бир сыра тцрк дилляринин фонетикасы, грамматикасы вя лексикасы цзяриндя чох мараглы вя чох инъя мцшащидялярин гызыл хязинясидир, хаганиййя (гарахани) тцркляри, тцркмянляр, оьузлар, йаьмалар, чиэилляр, гырьызлар щаггында мисилсиз лингвистик, етнографик, фолклор, ъоьрафи, тарихи мялуматлары бизя чатдыран йеэаня ясярдир. Бцтцн бу зянэинликляри юйрянмяк илк тцрколог, лексикограф вя лингвист, етнограф вя фолклорчу, ъоьрафийашцнас вя тарихчи, юлмяз «Тцрк дилляринин лцьяти» ясяринин мцяллифи Мащмуд Кашьаринин хатирясиня ян йахшы ещтирам оларды» [429, 16-17]. Т.И.Щаъыйев ися ясярин ящямиййятини бу шякилдя хцлася етмишдир: «Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» китабы щям щяъм, щям мязмун, щям дя йазылма тарихи етибариля тцрколоэийанын ян бюйцк, ян гиймятли, ян гядим ясяридир. Тцрк

14

дцнйасынын бу мющтяшям абидясинин, эеъ дя олса, Азярбайъан дилиня тяръцмяси вя няшри, филолоэийамызын елми дювриййясиня дахил едилмяси, тядгигатчылара, эениш зийалы вя охуъу кцтлясиня чатдырылмасы юлкямизин елми-мядяни щяйатында мцщцм щадисядир. Бу надир лцьят-енсиклопедийа сайясиндя гядим йазылы абидяляримизин даща дцзэцн охунмасы вя анлашылмасы, милли мядяниййятимизин бир чох мцщцм ъящятляринин даща йахшы юйрянилмяси вя гавранылмасы мцмкцн олаъагдыр. ДЛТ мин ил бундан яввялки дилимизин, тарих вя мядяниййятимизин ян дяйярли, ян башлыъа мянбяйи вя мяхязи кими елмимиздя тамамиля йени цфцгляр вя истигамятляр ачмаьа, даща эениш, даща ящатяли вя даща дярин арашдырмалар апармаьа кюмяк едяъякдир» [120, 7]. Мювзунун актуаллыьы. ДЛТ-нин тцрколоэийа елминдя мцстясна мювгейи вя мязиййятляри щаггында мцхтялиф юлкялярдя чохлу ясяр йазылмыш, тядгигатлар апарылмышдыр. Лакин чох тяяссцф ки, орта тцрк дюврцнцн айнасы, илкин вя мющтяшям абидяляриндян бири олан «Диван» ана дилимизя эеъ тяръцмя едилдийиня эюря Азярбайъанда лайигинъя юйрянилмямиш, ютян ясрин 20-30-ъу илляриндя, даща сонра ясярин 900 иллик йубилейи мцнасибятиля гялямя алынмыш 30-40 мягаля, «Диван»дакы аталар сюзляриня вя бядии мятнляря щяср олунмуш цч монографийа, бири ясярин лексикасына, диэяри паремиоложи ващидляря даир ики диссертасийа иши истисна олмагла ъидди вя ящатяли елми тядгигат обйектиня чеврилмямишдир. «Диван»ын фонетикасы, морфолоэийасы вя синтаксиси сащясиндя монографик планда щеч бир ясяр йазылмамышдыр. Щалбуки ДЛТ-нин дилчилик бахымындан тядгиги Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасынын, конкрет десяк, тарихи морфолоэийасынын йенидян, даща гядим вя дягиг фактики материаллар ясасында гялямя алынмасына, ядяби дилимизин тарихинин бцтюв бир дюврцнцн даща дольун шякилдя йазылмасына шяраит йарадарды. Бундан башга, сырадан чыхмыш бир чох тцрк лящъяляри барядя мялуматларын йалныз ДЛТ-дя горунуб сахландыьыны да унутмаг олмаз. Бу тядгигат иши «Диван»ын юйрянилмяси сащясиндяки бошлуьу гисмян долдурмаг мягсяди эцдцр. Тядгигатын елми йенилийи. Тядгигат ишинин ясас йенилийи ДЛТ-нин морфоложи хцсусиййятляринин тядгиг едилмяси вя бунун дилчилик тарихимиздя илк дяфя олараг монографик планда щяйата кечирилмясидир.

15

Тядгигат ишиндя ясас нитг щиссяляриндян исим, сифят, сай, явязлик, зярф вя фелин, кюмякчи нитг щиссяляриндян гошма, ядат, баьлайыъы вя ниданын, щабеля вокативлярин, тяглиди, модал вя предикатив сюзлярин ДЛТ-дя неъя якс олунмасы нязярдян кечирилмиш, онлар мцасир Азярбайъан дили иля, диалект вя шивяляримизля, классик йазылы абидяляримизля мцгайисяли шякилдя арашдырылмыш вя мараглы нятиъяляр ялдя едилмишдир ки, бу да тцркъянин орта тцрк дюврцндя инкишаф сявиййясини, грамматик гурулушуну, юзцнямяхсус ъящятлярини ашкара чыхармаг бахымындан мцстясна ящямиййят дашыйыр. Бу нятиъяляр, ейни заманда диэяр тцрк дилляринин, о ъцмлядян Азярбайъан дилинин тарихи цчцн бюйцк мараг кясб едир, онун бир сыра юзялликляри щаггында фикир йцрцтмяйя имкан верир. Тядгигатын методложи ясаслары. Тцрколоэийа елминин газандыьы наилиййятляр тядгигат ишинин методложи ясасыны тяшкил едир. Хцсусиля дилчилик елминин тарихи-мцгайисяли арашдырма методу сайясиндя тцрк дилляринин мин илдян бяри цмумян чох ъцзи дяйишиклийя мяруз галан морфоложи юзялликляри ДЛТ-нин тядгиги просесиндя цзя чыхарылмышдыр. Тядгигат ишиндя тясвири, диахрон вя синхрон методлардан, йери эялдикъя реконструксийа вя статистик цсуллардан да истифадя едилмишдир. Тядгигатын нязяри вя практик ящямиййяти мясялясиня эялинъя, онун ян мцщцм ъящяти М.Кашьаринин «Диван»ыны милли филолоэийамызын, хцсусиля дилчилийимизин елми дювриййясиня ъялб етмясидир. Тядгигатын нятиъяляри вя бязи мцддяалары ися орта тцрк дюврцнцн тядриси просесиндя, али мяктяблярин филолоэийа факцлтяляриндя тцрколоэийа вя Азярбайъан дили ихтисаслары цзря охунан курсларда, апарылан тядгигат ишляриндя, тцрк ядябиййаты вя тцрк дили, тцрк мядяниййяти вя тарихи, етнографийа, юлкяшцнаслыг, естетика диэяр мювзулар цзря охунан мцщазирялярдя, кечирилян семинар мяшьяляляриндя истифадя едиля биляр. Диэяр тяряфдян, бу арашдырманын мязмунундан доьан бязи цмумиляшдирмяляр, нятиъяляр вя мцддяалар эяляъякдя тцрк дилляринин елми-нязяри ъящятдян тядгигиня, тарихи вя мцгайисяли грамматикаларын, етимоложи лцьятлярин щазырланмасына, ДЛТ вя диэяр абидялярля баьлы апарылаъаг елми-тядгигат ишляриня мцяййян истигамят веря биляр. Тядгигатын мянбяляри. Орта тцрк дюврцнцн шащ ясярляриндян бири олан ДЛТ тядгигатын ясас мянбяйидир. Бундан башга, тядгигатда Орхон-Йенисей абидяляри, «Гутадьу Билиэ», «Китаби-Дядя Горгуд», «Ятабят цл-щягаиг», «Дастани-Ящмяд

16

Щярами», «Шцщяданамя» вя орта ясрляря аид диэяр йазылы абидялярдян истифадя едилмишдир. Тядгигатын мягсяд вя вязифяляри. Тядгигат ишиндя ашаьыдакы конкрет мягсяд вя вязифяляр гойулмушдур: -ДЛТ-дя ясас нитг щиссяляриндян исмин мянаъа вя гурулушъа нювлярини, кямиййят, щал, мянсубиййят вя хябярлик категорийаларыны арашдырмаг; -ДЛТ-дя сифятин мянаъа вя гурулушъа нювлярини, мцгайися дяряъялярини эюздян кечирмяк; -ДЛТ-дя мигдар вя сыра сайларынын, топлу сайларын вя нумератив сюзлярин грамматик хцсусиййятлярини мцяййянляшдирмяк; -ДЛТ-дя ишлянмиш шяхс, ишаря, суал, гейри-мцяййян, тяйини вя гайыдыш явязликлярини тядгиг етмяк; -ДЛТ-дя зярфин гурулушъа нювлярини, тярзи-щярякят, заман, йер вя кямиййят зярфлярини арашдырмаг; -ДЛТ-дя фелин лцьяви вя грамматик мяна нювляринин, гурулушъа нювляринин, шякилляринин, заман категорийасынын, тясрифлянян вя тясрифлянмяйян формаларынын неъя якс олундуьуну эюстярмяк; -ДЛТ-дя ишлянмиш кюмякчи нитг щиссяляриндян гошма, баьлайъы, ядат вя нидалары, щабеля вокативляри, модал, тяглиди вя предикатив сюзляри тящлил етмяк; -мцвафиг нятиъяляр чыхармаг. Ишин тятбиги. Мцяллиф беш ил БДУ-нун тцрколоэийа кафедрасында «Орта ясрляр тцрк йазылы абидяляри», «Тцрколоэийайа эириш», «Тцрк мядяниййят тарихи» фянлярини, ДЛТ вя «Гутадьу Билиэ» адлы ихтисас курсларыны тядрис етмишдир. Бу курсларын ясасында тядгигатын материаллары дурур. Ишин структуру. Тядгигат иши эириш, цч фясил вя нятиъядян ибарятдир. Сонда истифадя едилмиш ядябиййатын сийащысы верилмишдир. Ишин апробасийасы. Тядгигат иши БДУ-нун тцрколоэийа кафедрасында йериня йетирилмишдир. Онун ясас мцддяалары мцяллифин ДЛТ-нин Азярбайъан дилиня (Мащмуд Кашьари. «Диванц лцьат-ит-тцрк». Бакы: Озан, 2006, Ы-ЫЫ-ЫЫЫ-ЫВ ъилдляр, 2.080 с.) вя рус дилиня (Махмуд Кашгарский. «Дивану лугат ит-тюрк». Баку: МБМ, ЫЫЫ-ЫЫЫ тома, 2.100 с., чап просесиндядир) тяръцмяляринин айры-айры ъилдляриня йаздыьы

17

юнсюзлярдя, гейд вя шярщлярдя, ясяр щаггында ирищяъмли монографийасында, щабеля Азярбайъанда вя хариъдя няшр едилян елми журнал вя мяъмуялярдя чап олунмуш мягаляляриндя, бейнялхалг конфранс вя симпозиумларда охудуьу мярузялярдя верилмишдир.

18

Ы ФЯСИЛ. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ АДЛАРЫН МОРФОЛОЭИЙАСЫ А. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ ИСИМ Гядим тцрк йазылы абидяляриндя исимляр А. фон Габен [516; 248, 67-109; 249, 29-66; 250], П.М.Мелиорански [442], С.Й.Малов [437], В.Э.Кондратйев [425], А.Н.Кононов [427], Т.Тякин [504; 308] вя диэяр хариъи тцркологлар, Й.Мяммядов [150], Я.Шцкцрлц [174], Я.Ряъябли [161; 162] кими йерли мцтяхяссисляр тяряфиндян эениш тядгиг едился дя, орта тцрк дюврц абидяляри цзря айрыъа арашдырмалар аздыр. Бунлардан йалныз бир нечя мцяллифин – М.Мансуроьлунун [291, 141-182; 520, 87-112], А.М.Шербакын [488], Т.А.Боровкованын [400], Н.Щаъыеминоьлунун [257], Ф.Зейналовун [183], Щ.Г.Нигматовун [454], М.В.Налбяндин [300] тядгигат ишлярини гейд етмяк мцмкцндцр ки, орада щямин дюврцн башлыъа ясярляри олан «Оьуз хаган» дастанынын, «Гутадьу Билиэ»ин, «Ятабят цл-щягаиг»ин вя «Диван»нын морфолоэийасы, о ъцмлядян дя исимляр нязярдян кечирилир. ДЛТ-дя ясас вя кюмякчи нитг щиссяляринин истиснасыз олараг щамысы, о ъцмлядян исим, сифят, сай, явязлик, зярф вя фелляр, щабеля гошма, ядат вя баьлайыъылар, нидалар вя вокативляр, предикативляр, тяглиди вя модал сюзляр эениш шякилдя тямсил олунмушдур. «Диван»ын Азярбайъан дилиня тяръцмясиндя верилмиш 7.796 баш сюзцн (маддянин) йарысындан чоху адларын, йердя галаны ися фелин вя кюмякчи нитг щиссяляринин пайына дцшцр. «Диван» 8 китабдан ибарятдир. Ясярин юзцндян анлашылдыьына эюря, М.Kашьари Баьдад вя Шам китабханаларында бир мцддят яряб дилчилийинин ян мцщцм ясярлярини, о ъцмлядян мяшщур лексикограф, Бясря грамматика мяктябинин танынмыш нцмайяндяси, яруз нязяриййясинин йарадыъыларындан бири олан Хялил ибн Ящмяд ялФяращиди ял-Бясринин (718-792) мяшщур «Kитаб цл-яйн» ясярини нязярдян кечирмишдир. Яряб дилинин илк изащлы лцьят олан бу китаб яйн щярфи иля башландыьы цчцн беля адланыр. М.Kашьари ейни заманда тцрк мяншяли мяшщур грамматист Исщаг ибн Ибращим ял-Фярабинин (вяфаты: 961-ъи ил; ону бюйцк тцрк философу Ябу Няср ял-Фяраби иля гарышдырмамалы) «Диван цл-ядяб фи бяйани лцьат цл-яряб» китабына да диггят

19

йетирмиш вя ону юз ясяри цчцн модел олараг гябул етмишдир. Буну ашаьыдакы факт да тясдиг едир: ял-Фярабинин ясяри 6 китабдан, йяни китаб цс-салим, китаб цл-мцзяяф, китаб цл-мисал, китаб цз-зяват цс-сялася, китаб цз-зяват ял-ярбяа вя китаб цл-щямзядян ибарятдир. Китаб цл-щямзяни биринъи сырайа кечирмяк шяртиля ДЛТ-нин илк 6 китабы буна уйьундур. Лакин тцрк дили яряб дилиндян фяргляндийи цчцн М.Кашьари юз ясяриня даща ики китаб, йяни эцнняли сюзляр вя сцкунлу ики щярфин бирляшдийи сюзляр китабыны ялавя етмишдир [281, 48-49; 300, 16]. «Диван»ын гурулушуна бахдыгда бурадакы 8 китабдан бязилярнин бцтцнлцкля исимлярдян ибарят олдуьуну эюрцрцк. Мясялян, М.Kашьари биринъи китабы щямзяли сюзляр китабы адландырмышдыр (йазма нцсхянин 15 а - 80 а вяряглярини ящатя едир). Бурада ялифля башлайан вя мцхтялиф щярякялярля щярякялянмиш исимляр верилмишдир. (Мютяризя ичиндя Рома рягямляри иля «Диван»ын азярбайъанъа тяръцмясинин мцвафиг ъилдляри, яряб рягямляри иля сящифяляри эюстярилир, лцзум олдугда мисалларын яряб ялифбасы иля йазылышы да верилир). Мясялян: ‫ َاﻏِﺶ‬аьыш «йцксялиш» (Ы, 131), ‫ َاﻟِﮏ‬ялиэ «ял» (Ы, 114), ‫ ُاﻏُﻞ‬оьул «оьул» (Ы, 124), ‫ ُاﮐُﺶ‬юкцш «чох/чохлу (Ы, 131)», ‫ ُاﻗُﺶ‬укуш «аьыл, зяка, дярракя» (Ы, 131), ‫ ُاﻟُﺶ‬цлцш «пай» (Ы, 132), ‫ ِادِش‬идиш «пийаля» (Ы, 131), ‫ِاﻟِﻎ‬ ылыь «илыг» (Ы, 134), ‫ اَﺷِﮏ‬ешцк «ешик, астана» (Ы, 207) вя с. ДЛТ-нин икинъи китабы олан салим китабы йазма нцсхянин 80 б-203 б вяряглярини ящатя едир. Бурайа тяркибиндя ярябъя щярфи-иллят адланан ялиф, вав, йе щярфляриндян бири вя тякрарланан щярфи олмайан сюзляр дахилдир ки, онларын да бир гисми исимлярдир. Мясялян: ‫ َﻗﻤِﺶ‬камыш «гамыш» (Ы, 373), ‫ﺟﺒِﺶ‬ َ чяпиш «чяпиш» (Ы, 372), ‫ ُﻗﺸُﻎ‬кошуь «гошма, шеир» (Ы, 377), ‫ ُﮐﺮُش‬кюрцш «эюрцш, бахыш» (Ы, 337), ‫ ُﺏﺴُﻎ‬пусуь «пусгу» (Ы, 374), ‫ ُﮐﻤُﺶ‬кцмцш «эцмцш» (Ы, 218), ‫ ِﻗﻠِﻖ‬кылык «хасиййят, ряфтар» (Ы, 384), ‫ ﺏِﺘِﮏ‬битик «йазы, мяктуб» (Ы, 210), ‫ َﺏﺰِﮎ‬безиэ «титрятмя» (Ы, 386) вя с. Салим исимляр бюлмясиндя яввялъя ики, сонра цч, дюрд, беш, алты вя йедди щярфли исимляр сыраланыр. Мясялян, цч щярфли исимлярдя фел, фу’л, фи’л бабларына уйьун эялян исимляр сечиляряк верилир: ‫ ﺏَﺮت‬барт «парч» (Ы, 351), ‫ ﺏُﺮت‬бурт «кабус, гарабасма» (Ы, 351), ‫ ِﺏِﺮت‬берт «аьанын щяр ил юз кюлясиндян алдыьы верэи» (Ы, 351). Йеня цч щярфлилярдя фя’ял, фя’ул, фя’ил баблары цзря ‫ ﺏَﻘِﺶ‬бакыш (Ы, 371), ‫ ُِﺏﻠُﺶ‬булуш (Ы, 371), ‫ ِﺏﻠِﺶ‬билиш (Ы, 371) типли сюзляр, сонра фа’ил, даща сонра фя’ли вя саир баблар цзря сюзляр сыраланыр. Дюрд вя даща чох щярфли сюзлярдя дя вязиййят ейни шякилдя давам едир. Садяъя

20

олараг бясит баблардан даща мцряккяб баблара кечилир. Бурада бизя гярибя эюрцнян шей исимлярин вя цмумян сюзлярин щярф артымына эюря ардыъыл дцзцлмяси дейил, айры-айры баблар групунда бирляшдирилмясидир. Бу, яряб грамматикасынын тялябиня эюрядир, щяр сюз ону тяшкил едян щярфлярин сайына эюря бу вя йа диэяр гялибя эирмяли, йяни бабла ифадя олунмалыдыр. Бурада бир ъящяти хцсуси вурьуламаг лазымдыр ки, о дюврцн тцркъя йазы вя имла гайдаларына эюря ялиф индикиндян фяргли олараг ясасян я, фятщя ися а кими охунурду. Мятншцнаслар вя яряб ялифбасыны билянляр сонрадан тярсиня чеврилмиш бу мцщцм ъящяти мцтляг нязяря алмалыдырлар. Мцзаяф китабы адланан цчцнъц китабдакы (вяряг 203 б-223 а) исимлярдя ейни ъинсли ики щярф йан-йана эялир, йяни визуал эеминасийа щадисяси баш верир. Мясялян: шиш (ЫЫ, 278), тат (ЫЫ, 277), кюк (ЫЫ, 279), еркяк (ЫЫЫ, 13). Бунлар яряб ялифбасы иля йазыларкян (ш+ш=шиш ‫ﺷﺶ‬, т+т=тат ‫ﺕَﺖ‬, к+к=кюк ‫آُﻚ‬, е+р+к+к=еркяк ‫ )اَرﮐـﮏ‬онларда визуал олараг йан-йана эялян ики щямъинс щярф мцшащидя едилир. Яслиндя ися бурада тцрк дили бахымындан исимлярдя щеч бир эеминасийа щадисяси йохдур. Аз мигдарда эеминасийа йалныз феллярдя мцшащидя олунур. Ясярдяки дюрдцнъц китаб (вяряг 223 а-247 а) мисал китабыдыр. Сюзцн тяркибиндя щярфи-иллятдян, йяни ялиф, вав, йе щярфляриндян бири олса, она «мисал» дейилир. Бу китабын бир гисми исимлярдян ибарятдир. Мясялян: ‫ ﻳَﻢ‬йам «чюр-чюп» (ЫЫЫ, 12), ‫ ﻳَﻢ‬йям «ядвиййат» (ЫЫЫ, 12), ‫ ﻳُﻨﺪ‬йунд «ат» (ЫЫЫ, 15), ‫ ِﻳﻐَﺞ‬йыьач «аьаъ» (ЫЫЫ, 16), ‫ ُﻳﺰُﮎ‬йцзцк «цзцк» (ЫЫЫ, 24), ‫ ﻳَﻐﯽ‬йаьы «дцшмян» (ЫЫЫ, 29), ‫ ﻳِﻨﺠُﻮ‬йинчц «инъи» (ЫЫЫ, 33), ‫ ﻳَﺮﻡَﻖ‬йармак «пул» (ЫЫЫ, 44) вя с. Бешинъи (вяряг 247 а-268 а) вя алтынъы (вяряг 268 а-300 а) китаблара мцвафиг шякилдя цч щярфли (мясялян: ‫ ﻗﺎز‬каз «газ» (ЫЫЫ, 150), ‫ ﻗﻮُﯼ‬кой «гойун» (ЫЫЫ, 143), ‫ﮐﻮُن‬ кюн «эюн» (ЫЫЫ, 144), ‫ ﻳﻮُغ‬йуь «йуь, ещсан», ‫ ﻳﻮُز‬йцз «цз» (ЫЫЫ, 145), ‫ ﺕﻴﺶ‬тыш «диш» (ЫЫЫ, 133), ‫ ﺟﻴﺖ‬чит «чит» (ЫЫЫ, 129), ‫ ﻳِﻴﻢ‬йем «йемяк» (ЫЫЫ, 147) вя дюрд щярфли сюзляр (мясялян: ‫ ﺕَﻐﺎﯼ‬таьай «дайы» (ЫЫЫ, 224), ‫ ﺟِﻐﺎﯼ‬чыьай «йохсул» (ЫЫЫ, 224), ‫ ﺷَﻨﺒﻮُﯼ‬шянбуй «зийафят» (ЫЫЫ, 225), ‫ ﺕُﺮﻥﺎ‬турна «дурна» (ЫЫЫ, 224), ‫ ﺏُﺨﺘﺎﯼ‬бохтай «боьча» (ЫЫЫ, 255) вя с.) дахил едилмишдир. Бунлара ярябъя мцвафиг олараг зяват цс-сялася вя зяват цлярбяа дейилир.

21

ДЛТ-дя ики, цч, дюрд, беш, алты, нящайят, йедди щярфли сюзляр дейяркян сюзлярдяки тцркъя сяслярин щягиги сайы дейил, йалныз щямин сюзлярин яряб ялифбасы иля йазылышы заманы нечя щярфин иштирак етдийи нязярдя тутулмушдур. Мясялян, беш щярфли исимляр бюлмясиндя тягдим олунан ‫ ﻗَﺸﻐَﻠَﻖ‬к+ш+ь+л+к, йяни кашьалак (Ы, 498) сюзцндя тцркъя фактики олараг сяккиз сяс, алты щярфли ‫ ِﺕﺰِﻟ ُﺪرُﮎ‬т+з+л+д+р+к, йяни тизилдцрцк (Ы, 500) сюзцндя он сяс, йедди (яслиндя, сяккиз) щярфли ‫ زَرﻏُﻨﺠﻤُﻮد‬з+р+ь+н+ч+м+у+д, йяни зарьунчмуд (Ы, 500) сюзцндя он сяс вар. М.Кашьари йеддинъи китаба ьцнняли сюзляр китабы, йяни тяркибиндя эяниздян (бурундан) эялян нг вя нч щярфляри олан сюзляр китабы адыны вермишдир. Бу китаб йазма нцсхянин 300 а-311 б вяряглярини ящатя едир. Мясялян: ‫ ﺕَﻨﮏ‬танг «яляк» (ЫЫЫ, 310), ‫ ﺕَﻨﮏ‬тянг «тян, тай-туш» (ЫЫЫ, 310), ‫ ﺱُﻨﮏ‬сонг «сон» (ЫЫЫ, 312), ‫ ﮐُﻨﮏ‬кцнг «ъарийя» (ЫЫЫ, 312), ‫ ﻡِﻨﮏ‬минг «мин» (ЫЫЫ, 318), ‫ ﻳُﻨﮏ‬йцнг «йун» (ЫЫЫ, 315), ‫ ﻳَﻨﮏ‬йенг «палтарын голу, йаны» (ЫЫЫ, 315), ‫ﺱﻘِﻨﺞ‬ َ сакынч «гайьы» (ЫЫЫ, 294), ‫ ِﻗﻠِﻨﺞ‬кылынч «ряфтар, хасиййят» (ЫЫЫ, 324) вя с. Сцкунлу ики щярфин бирляшдийи сюзляр (ъям бейн яс-сакинейн, вяряг 311 б-319 б) ися сон китабда топланмышдыр. Бурадакы исимляря даир мисаллар: ‫ اَرﺱﻼن‬арслан (ЫЫЫ, 362), ‫ ﺕُﺮﮐﻤﺎن‬тцркмян (ЫЫЫ, 361), ‫ ﺏَﺮﺱﻐﺎن‬Барсьан «шящяр ады» (ЫЫЫ, 363), ‫ ﻗِﺮﻗﻠﻢ‬кырклум «юлчц аляти» (ЫЫЫ, 362), ‫ ﺕُﺮ ِﺕﮑُﻞ‬тюрткцл «дюрдкцнъ, квадрат» (ЫЫЫ, 363) вя с. Щяр китабда ики (сцнаи), цч (сцласи), дюрд (рцбаи), беш (хцмаси) вя алты щярфли (сцдаси) сюзляр бюлмяси, еляъя дя онларын салим, мцзаяф вя ьцнняли гисмляри, щабеля сюзлярин гурулушундан асылы олараг мцхтялиф баблар вардыр. Kитабларын бязиляри исимляр вя фелляр олмагла ики китаба, сонра бюлмя вя баблара айрылмыш, мцвафиг грамматик изащатларла тяъщиз едилмишдир. Исим эениш мянада ъанлы вя ъансыз варлыглары вя мцъярряд анлайышлары ифадя едир. Бунлар, адятян, лексик-семантик сюз груплары вя йа исмин мянаъа нювляри адландырылыр. 1.1. Исмин лцьяви мяна нювляри Гараханиляр дюврцня мяхсус ясярлярин, хцсусян дя «Гутадьу билиэ» поемасынын дилиндя ишлянмиш исимлярин 21 категорийа цзря тематик тяснифаты, йяни лцьяви

22

мяна нювляри вардыр [79, 136-139]. Кичик бир дцзялишля (сай адларыны, инсан характерини вя тябиятини ифадя едян сюзляри чыхмаг вя шяхс адларыны ялавя етмяк шяртиля) щямин тяснифаты «Диван»а да шамил етмяк мцмкцндцр: 1. Сяма ъисимляринин адларыны билдирян сюзляр. М.Кашьари бу група дахил олан сюзляри «йулдуз» ады алтында вермишдир: «‫ ﻳُﻠﺪُز‬Й у л д у з: улдузлара верилян цмуми ад. Мцштяри улдузуна Ярянтцз, Мизан улдузуна Kаракуш, Сцряййайа Цлкяр, Йедди гардаш улдузуна Йетиэян, Гцтб улдузуна Тямцрказук, Мяррих улдузуна Бакырсокым дейилир» (ЫЫЫ, 41). «Диван»ын мцхтялиф йерляриндя планет вя улдуз адлары айрылыга да чякилмишдир: Каракуш «Йупитер, Мцштяри» (Ы, 344), Ярянтцз «Тярязи» (Ы, 143), Куйаш «Эцняш» (ЫЫ, 322), Ай «Ай» (Ы, 148), Бакырсокум «Марс» (Ы, 366; ЫЫЫ, 41), Йетиэян «Бюйцк Айы бцръц» (ЫЫЫ, 233) вя с. 2. Заман анлайышы билдирян сюзляр: юд «заман, зяманя» (‫ﮐِﺸﯽ ﺕﻮُﻳﻤﺎس اوُد ﮐَﺠﺎر‬ юд кечяр, киши туймас = заман кечяр, инсан билмяз, Ы, 118), юдщ «вахт» ( ‫ﺏ ُﻮ اَﻗﮑﺎ‬ ‫ ﮐِﺮﮐ ُﻮ اوُذ اُل‬бу яwэя кирэц юдщ ол = бу, евя эирмя вахтыдыр, ЫЫ, 84), юдщляк «заман, зяманя, фяляк» (‫ ﺕُﻦ ﮐُﻦ ﮐَﺠﺎ اَﻟﻘِﻨﻮُراُذﻟُﮏ ِﺏِﻼ ااﯼ‬тцн кцн кечя алкынур юдщляк биля ай = эеъя-эцндцз кечяряк баша чатар заманла ай, Ы, 148), (‫ اُذﻟَﮏ ﮐُﺰﮐﺮدﯼ‬юдщляк кцзэярди =пайыз фясли эялды, ЫЫ, 207), (ُ‫ اُذﻟَﮏ اُوﺟِﻦ اَﻟﺪﻳﻤﻮ‬юдщляк ючин алдыму = фяляк юъцнц, гисасыны алдымы, Ы, 115), йыл «ил» (‫ اوُدﻳﻴﻠﯽ‬уд йылы = иняк или, Ы, 118), ай «ай» (‫ ااﯼ‬ай = 30 эцн, Ы, 148), кцн «эцн» (‫ ُﺕﻴُﻖ ﮐﻮُن‬туйук кцн = сисли, чискинли эцн, ЫЫЫ, 146), тцн кцн «эеъя-эцндцз» (‫ ﺕُﻦ ﮐُﻦ‬тцн кцн = эеъя-эцндцз, Ы, 148), тцн-кцндцз «эеъя-эцндцз» (‫ َاژُن ﺕُﻨـﯽ ﮐُﻨﺪُوزﯼ ﻳﻠﮑِﻦ ﮐَﺠﺎر‬ажун тцни кцндцзи йялкин кечяр = дцнйанын эеъяси-эцндцзц йолчу кими ютцб кечяр, ЫЫЫ, 261), танг «сящяр, сцбщ чаьы, дан, дан цзц» ( ‫ﺕَﻨﮏ اَﺕﺎ‬ ‫ ﻳــــُﺮ َﺕﻠِﻢ‬танг ата йорталым = дан йери атанда, аьаранда йцйцряк, ЫЫЫ, 310), йай, кыш «йаз, гыш» (‫ ﻳﺎﯼ ﻗﺶ ﺏِـﻼ ﻗَﺮِﺷﺘﯽ‬йай кыш биля карышты = йаз гыш иля гаршылашды, ЫЫ, 127), йаз, кцз «йай, пайыз» (‫ ﮐُﻮز َﮐﻠِﮑﯽ ﻳﺎزِن ﺏَﻠﮑﻮُرار‬кцз кялиэи йазын бялэцряр = пайызын эялиши йайдан бяллидир, ЫЫ, 186), ингир «алаторан» (‫ اِﻥﮑِﺮ‬ингир, Ы, 157), имир «шяр говушан вахт, алаторан» (‫ اِﻡِﺮ‬имир», Ы, 157), кцн ортусу «эцнорта» ( ُ ‫ ﮐﻮُن اُرﺕﻮ ﺱﻮ‬кцн ортусу =эцнорта, Ы, 183) вя с. 3. Гощумлуг мцнасибяти билдирян сюзляр: аба «ата» (Ы, 151), ата «ата» (Ы, 151), ана «ана» (Ы, 156), ума «ана» (Ы, 156), ата ана, оьул кыз «ата-ана, оьул-

23

гыз» (‫ اَﺕﺎﺱﯽ اَﻥﺎﺱﯽ َاﺟِﻎ اَﻟﻤِﻼ ﻳﻴﺴﺎ اُﻏﻠﯽ ﻗﻴﺰﯼ ﺕﻴﺸﯽ ﻗَﻤﺎر‬атасы анасы ачыь алмыла йеся, оьлы кызы тышы камар = ата-анасы турш алма йеся, оьлунун-гызынын диши гамашар, ЫЫЫ, 250), щата «ата» (Ы, 106), щана «ана» (Ы, 106), оьул «оьул» (Ы, 142), ичи «бюйцк гардаш» (Ы, 151), ячя «бюйцк баъы» (Ы, 151), якя «бюйцк баъы» (Ы, 154), язя (бюйцк баъы» (Ы, 154), ини «кичик гардаш» (Ы, 156), кцкц/кцкцй «биби» (‫ﮑﻮُﻳﻢ ﮐَﻠﺪﯼ‬ ُ ‫ ُﮐ‬кцкцйцм кялди = бибим эялди, ЫЫЫ, 217), таьай «дайы» (ЫЫЫ, 224), тцнгцр, кадщын «гуда, гайын» ( ‫ﺕُﻮﻥﮑُﺮ‬ ‫ ﻗَﺬِن ُﺏﻠُﺸﺘﯽ‬тцнгцр кадщын болушды =гуда, гайын булушду, тапышды, ЫЫ, 138), кялин, кцдщяк «эялин, кцрякян» (‫ ُﻳﻔُﺶ ﻟﮏ َﮐﻠِﻦ ﮐُﺬاﮐ ُﻮ ﻳَﻔَﺶ ﺏُﻠﻮُر‬йцфцшлцэ кялин кцдщяэц йафаш булур = ъещизли эялинин яри, йяни кцрякян йаваш, щялим олар, ЫЫЫ, 19), йезня «бюйцк баъынын яри» (ЫЫЫ, 37), балдыз «арвадын кичик баъысы» (Ы, 446), сингил «ярин баъысы» (Ы, 446), кадаш «гощум» (ЫЫ, 132), адаш «адаш, архадаш, дост» (Ы, 131), уйа «гощум-гардаш» (Ы, 150) вя с. 4. Инсанын анатомийасы вя физиолоэийасы иля ялагядар сюзляр: ‫ ﺏﺎش‬баш «баш» (ЫЫЫ, 152), ‫ اَذَق‬адщак «айаг» (Ы, 134), кюз «эюз» (‫ ﮐُﻮزﮐﺎ ﻳَﻢ ﺕُﺸﺘﯽ‬кюзэя йам тцшти = эюзя чюп дцшдц, ЫЫЫ, 12), карак «бябяк» (ЫЫ, 142), кол «гол» (ЫЫЫ, 161), ялиэ «ял» ( ‫اوُﻥﮏ‬ ‫ َاﻟِﮏ‬онг ялиэ = саь ял, ‫ ﺱﺎغ َاﻟِﮏ‬саь ялиэ = саь ял,‫ ﺱﻮُل َا ِﻟﮏ‬сол ялиэ = сол ял, Ы, 140), бурун (Ы, 397), тиз «диз» (ЫЫЫ, 131), ‫ ﮐِﺮﺏِﮏ‬кирпик (Ы, 462), кулак «гулаг» (‫ اِرﻗﯽ ﻗُﻼق‬ирwи кулак = инъя, узун гулаг, Ы, 186; ‫ ﻳَﺒﺮﯼ ﻗُﻼق‬йапры кулак = палаз гулаг, ЫЫЫ, 34), кулхак / кулкак «гулаг» (бязиляри «‫ ﻗُﻠﺨﺎق‬кулхак», бязиляри ися «‫ ﻗُﻠﻘﺎق‬кулкак» дейирляр, Ы, 384), йцряк «цряк» (ЫЫЫ, 24), баьыр «ъийяр, гараъийяр» (‫ اَر ﺏَﻐِﺮﺱﺎدﯼ‬яр баьырсады = адамын кюнлц гарабаьыр, ъийяр истяди, ЫЫЫ, 292), кюэцз «кюкс» (Ы, 370), йцз «цз» (‫ ُﺕﻠَﺲ ﻳﻮُز‬толас йцз = гашгабаглы сифят, Ы, 370), мянгиз «бяниз, чющря» (ЫЫЫ, 316), чачалак «чячяля» (Ы, 468), чычамук «адсыз бармаг» (Ы, 468), тырнгак «дырнаг» (ЫЫЫ, 331), тирсэяк «дирсяк» (ЫЫЫ, 366), биляк «биляк» (Ы, 386), адщут «овуъ» (‫ﺏﻴﺮ َاذُت ﻥﺎﻥﮏ‬ бир адщут нянг = бир овуъ нясня, Ы, 123), ярняк/ярнгяк «бармаг» (Ы, 167) вя с. 5. Вязифя, пешя, сянят адлары: тямцрчи «дямирчи» (ЫЫЫ, 247), отачы «щяким» (Ы, 320), тапуьчы «хидмятчи» (Ы, 377), умдучы «дилянчи» (Ы, 197), аркучы «ики адам арасында васитячи» (Ы, 197), ятчи «гяссаб» (ЫЫ, 69), ятмякчи «чюрякчи» (ЫЫ, 69), тарыьчы «ъцтчц, якинчи» (ЫЫ, 69), ятцкчи «чякмячи» (ЫЫ, 69), йалwычы «сещрбаз» (ЫЫЫ, 35),

24

окчы «охчу» (ЫЫ, 209), бюркчи «папагчы» («‫ ﺕﺎز َﮐﻠِﮑﯽ ﺏُﺮﮐﺠﻴﮑﺎ‬таз кялиэи бюркчиэя = кечялин, дазын эяляъяйи йер бюркчцдцр, папагчы дцканыдыр, Ы, 75) вя с. 6. Щейван адлары [220, 99-122]: а) ев щейванлары: ат (Ы, 109), йунд «ат» (Ы, 355), адщьыр «айьыр» (Ы, 68), кысрак «мадйан, гысраг» (‫ﺱﺮُﺷﺪﯼ‬ ُ ‫ اَذﻏِﺮ ﻗِﺴﺮاق ﺏِﺮﻻ‬адщьыр кысрак бирля сцрцшди = айьыр гысрагла бирликдя сцрцшдц, ЫЫ, 127), тай «дай, дайча» (ЫЫЫ, 158), катыр «гатыр» (ЫЫЫ, 271), уд «юкцз/иняк», (Ы, 118 ; Ы, 355), юкцз, бузаьу «бузов» ( ‫ُاﮐُﺰاَذاﻗﯽ ﺏُﻠﻐﻨﺠﺎ ﺏُﺰاﻏ ُﻮ‬ ‫ ﺏَﺸﯽ ﺏُﻠﺴﺎ ﻳِﻴﮏ‬юкцз адщакы больынча, бузаьу башы болса, йеэ = юкцз айаьы олмагданса, бузов башы олмаг йахшыдыр, Ы, 130), кой «гойун» (Ы, 355), коч «гоч» (ЫЫ, 196), кочнгар «гоч» (ЫЫЫ, 330), оьлак «оьлаг» (‫َاُﻏﻼ ن ِﺏﻠِﮏ ﺱِﺰ‬،‫ َُﻏﻼق ِﻳﻠِﮏ ﺱِﺰ‬оьлак йилиэсиз, оьлан билиэсиз=оьлагда илик, ушагда билик олмаз, Ы, 179), чяпиш (Ы, 372), ыт «ит, кюпяк» (Ы, 355), тайьан «тазы» (ЫЫ, 327), тяwи/тявяй «дявя» (Ы, 118; ЫЫ, 111), буьра «еркяк дявя» (Ы, 236), ешэяк / ешйяк «ешшяк» (Ы, 174), атан «ахта дявя» ( ‫َاﺕَﻦ ﻳﻮُﮐﯽ اَش‬ ‫ ﺏُﻠﺴﺎ اَﺟﻘﺎ اَز ُﮐ ُﺮ ﻥﻮُر‬атан йцки аш болса, ачка аз кюрцнцр =ахта дявянин йцкц тамам йемяк олса беля, аъ адама йеня дя аз эюрцняр, Ы, 143), чятцк «пишик» (ЫЫЫ, 134), муш «пишик» (ЫЫЫ, 134) вя с. б) вящши щейванлар: арслан «аслан» (ЫЫ, 160), бурслан «бябир» (ЫЫЫ, 362), парс «гаплан» (Ы, 355), адщыь «айы» (‫ اَﻗﺠﯽ ﻥَﺠﺎ اَل ﺏﻠﺴﺎ َاذِغ اَﻥﺠﺎ ﻳﻮُل ﺏِﻠﻴﺮ‬аwчы нечя ал бился, адщыь анча йол билир = овчу нечя ал бился, айы онъа йол билир, Ы, 132), тонгуз «донуз» (ЫЫ, 327), тилки «тцлкц» (ЫЫ, 327), тилкц «тцлкц» (ЫЫ, 43), аржу «чаггал» (Ы, 185), бюри «ъанавар» (ЫЫ, 127), бичин «меймун» (Ы, 355), колан «гулан, чюлешшяйи» (ЫЫЫ, 131), йаьан «фил» (ЫЫЫ, 33) вя с. ъ) су щейванлары: няк «тимсащ» (Ы, 355), балык «балыг» (Ы, 380), кур бака «гурбаьа» (ЫЫЫ, 131), чапак «чапаг» (Ы, 382), башьан «бюйцк балыг» (Ы, 430), киш «самур» (ЫЫЫ, 134) вя с. ч) сцрцнянляр: йылан «илан» (‫ اَﺕِﻎ ﻳِﻼن ﺕِﮑﺘﯽ‬атыь йылан тикди = аты илан вурду ЫЫ, 48), кяляр «кяртянкяля» (Ы, 369) вя с. д) эямириъиляр: сычьан «сичан» (Ы, 430), сыьыркан «сичовул» (Ы, 493), йарпуз «фирон сичаны, мангуст» (ЫЫЫ, 41), кяляэц «чюл сичаны» (Ы, 438), кцзцн «тарла сичаны» (Ы, 402), кюсцрэя «кюстябяк» (Ы, 470), суьур «ададовшаны» (Ы, 368), чякцн «ададовшаны баласы» (Ы, 400), аплан «сичан нювц» (Ы, 179), йамлан «сичан нювц» (ЫЫЫ, 39) вя с.

25

е) щяшяратлар: чадщан «чайан» (Ы, 407), каткыч «чайана бянзяр щяшярат» (Ы, 444), шуты «гырхайаг» (ЫЫЫ, 207), тямян «ягряб» (ЫЫЫ, 318), бой/бюэ «бюв» (ЫЫЫ, 144), би «бюв» (ЫЫЫ, 199), бит (Ы, 336), юрцмчяк «щюрцмчяк» (Ы, 207) вя с. 7. Гуш адлары: чаьры «шащин» (ЫЫ, 327), сцэлин/сцwлин «гырговул», (Ы, 435), ангыт «гызылгаз, фламинго» (Ы, 156), каз «газ» (ЫЫЫ, 136), юрдяк (ЫЫ, 53 ; ‫ﻗﺎزﻗُﺒﺴﺎ اُردَﮎ‬ ‫ ﮐ ُﻮﻟُﮏ اِﮐﺎ ﻥﻮُر‬каз копса, юрдяк кюлиэ иэянцр = газ эется, юрдяк эюля йийя чыхар, Ы, 166), куьу «гу» (ЫЫЫ, 225), кордай «пеликан» (ЫЫЫ, 225), кузьун «гузьун» (ЫЫЫ, 225), йанган «алаъагарьа» (ЫЫЫ, 225), сандувач «бцлбцл» (Ы, 499), сундылач «атгушу» (Ы, 499), карьылач «гарангуш» (Ы, 499), улар «кяклик» (Ы, 181), кяклик «кяклик» (Ы, 463), сыьырчык «сыьырчын» (Ы, 479), сонгкур «сунгур» (ЫЫЫ, 330), чумьук «гарьа» (ЫЫ, 52), лачин «шащин» (Ы, 407), цбэцк «щоп-щоп гушу» (Ы, 171), цщи/цэи «байгуш» (Ы, 214) вя с. 8. Битки адлары: йыьач «аьаъ» (ЫЫЫ, 333), йюрэянч «сармашыг» (ЫЫЫ, 334), чячяк «чичяк» (ЫЫ, 148), ялдрцк «цзярлик» (ЫЫЫ, 358), буьдай «буьда» (ЫЫЫ, 12), будьай «буьда» (ЫЫЫ, 225), цэцр «дары» (ЫЫ, 147), тарыь «дары, тохум, якин» (ЫЫ, 69), арпа «арпа» (Ы, 182), арпаьан «арпайа бянзяр битки» (Ы, 195), от (ЫЫ, 137) вя с. 9. Щярби лексика: чавуш «чавуш» (Ы, 372), сц «гошун, орду» ЫЫ, 217), ок «ох» (Ы, 213), окчы «охчу» (ЫЫ, 209), чяриэ «гошун» (ЫЫЫ, 292), туьраь «ясэяря хан тяряфиндян мцвяггяти олараг верилян ат», (Ы, 450), им «щярби парол, бялэя» ( ‫اِم ﺏِﻠﺴﺎ اَر‬ ‫ اُﻟﻤﺎس‬им бился, яр юлмяс = бялэя билян яр юлмяз, Ы, 112), ай битиэи «ясэярин ады вя азугяси йазылан щярби рейестр дяфтяри» (Ы, 113), акынчу «эеъя дцшмяни басан ясэяр» (Ы, 190), кылыч «гылынъ» (ЫЫЫ, 247), батрак «низя» (ЫЫ, 214), байрак «байраг» (ЫЫ, 214), цлкяр чяриэ «щярби маневр, тактика, щийля» (Ы, 159), булун «ясир, щярби ясир» (Ы, 326) вя с. 10. Ъоьрафи анлайышлары билдирян сюзляр: таь «даь» (Ы, 224), тадщун «бюйцк чай» (Ы, 430), юэцз «чай» (Ы, 430), сундыры «дяниз» (Ы, 472), тянгиз «дяниз» (ЫЫЫ, 316), тамьа «делта, кюрфяз» (Ы, 419), кюл «эюл» (ЫЫ, 246), кцн тоьсуь «эцндоьар, шярг» (Ы, 450), кцн батсыь «эцнбатар, гярб» ( Ы, 450), тцпц «тяпя» (ЫЫЫ, 206) вя с. 11. Тябият щадисялярини билдирян сюзляр: кар «гар», буз (‫ ﻗﺎرﺏﻮُز َﻗﻤُﻎ َارُﺷﺪﯼ‬кар-буз камуь ярцшди = гар-буз тамам яриди, Ы, 235), йел «кцляк» (Ы, 285), йаьмур «йаьмур, йаьыш» (ЫЫ, 54), булыт «булуд» (‫ﺸﻨِﻠﻎ ُﺏﻠِﺖ‬ ِ ‫ َﻳ‬йашынлыь булыт = шимшякли булуд, ЫЫЫ,

26

50), йашын «шимшяк» (‫ َﻳﺸِﻦ ﻳَﺸﻨﺎدﯼ‬йашын йашнады = шимшяк парлады, чахды ЫЫЫ, 277), ясин «кцляк» (ЫЫ, 229), тцпи «боран» (ЫЫЫ, 286) вя с. 12. Файдалы газынтыларын адларыны ифадя едян сюзляр: алтун «гызыл», бакыр «мис» (‫ ﺏﺎر َﺏﻘِﺮ ﻳُﻮق اَﻟﺘُﻮن‬бар бакыр, йок алтун = вар олан шей мисдир, йох олан шей гызылдыр, Ы, 366) кцмцш «эцмцш» (ЫЫ, 172), кюмцр (кюмцрлцэ = кюмцр сащиби, Ы, 483), тямцр «дямир» (ЫЫЫ, 237) вя с. 13. Мядяниййятя вя мяишятя аид сюзляр: капуь «гапы» (‫ ُﺕﻴُﻖ ﻗَﺒُﻎ‬туйук капуь = баьлы гапы, ЫЫЫ, 165), тон «палтар» (‫ ﺕﻮُن َﻗﺮَردﯼ‬тон карарды = палтар гаралды, чирклянди, ЫЫ, 179), бюрк «папаг» (‫ ﺏﺎﺷﺴﻴﺰ ﺏُﺮﮎ ﺏُﻠﻤﺎس‬،‫ ﺕﺎﺕﺴﻴﺰ ﺕُﺮﮎ ﺏُﻠﻤﺎس‬татсыз тцрк болмас, башсыз бюрк болмас = татсыз [яъямсиз] тцрк, башсыз бюрк олмаз, Ы, 375), битик «китаб, йазы» (‫ اَر ﺏِﺘِﮏ اُﻗﻴﺪﯼ‬яр битик окыды = адам китаб охуду, ЫЫЫ, 237), битиэ «мяктуб» (‫ اُل اَﻗﮑﺎ ِﺏﺘِﮏ اُﺕﮑُﺮدﯼ‬ол яwэя битик юткцрди = о, евя мяктуб йоллады, Ы, 266), яw «ев» (‫ َاﭪ ﺱُﺒﺮُﻟﺪﯼ‬яw сцпрцлди = ев сцпцрцлдц, ЫЫ, 234), каршы «сарай» ( ‫ﺥﺎن ﻗَﺮﺷﻴﻘﺎ‬ ‫ﮑﻨﺪﯼ‬ َ ‫ اَﻡ‬хан каршыка ямэянди = хан сарайа енди, Ы, 287), кярям «дахма» (Ы, 369), чувач «чадыр» (‫ ﺥﺎن ﺟُﻮاج ﻗُﺮدﯼ‬хан чувач курды = хан чадырыны гурду, ЫЫ, 37) вя с. 14. Ярзаг вя йемяк адлары [225, 20]: ятмяк «чюряк» (‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ اَﺕﻤﺎﮎ ﺱُﻨﺪﯼ‬ол манга ятмяк сунды = о мяня чюряк верди, ЫЫ, 55), синчц «лавашла кюмбя арасында бир чюряк нювц» (Ы, 414), пцшкял «лаваш кими инъя чюряк» (Ы, 464), йуьа «йуха, лаваш» (ЫЫЫ, 31), йаь (‫ ﻳﺎغ َارُﺷﺪﯼ‬йаь арушды=йаь яриди, Ы, 232), йакры «пий, ич йаьы» (ЫЫЫ, 34), суw «су» (‫ ﺱُﻒ ﻻرَاﻗِﺸﺪﯼ‬суwлар акышды=сулар ахышды, Ы, 235), сцт «сцд» ( ‫ﺱ ُﻮﭪ ﺏِﻴﺮﻡﺎس ﮐﺎ‬ ‫ ﺱﻮُت ﺏِﻴﺮ‬суw бермяскя сцт бер = су вермяйяня сцд вер, сяня су вермяйян адама сцд вер, ЫЫЫ, 136), туз «дуз» (‫ اُل ﻡَﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ ﺕُﻮز ﺕُﻮﮐُﺸﺪﯼ‬ол мянинг бирля туз тюэцшди = о мянимля дуз дюймякдя йарышды, ЫЫ, 135), бор «шяраб», сиркя «сиркя» ( ‫ﺏُﻮر ﺏُﻠﻤﺎذِب ﺱِﺮﮐﺎ‬ ‫ ﺏُﻠﻤﺎ‬бор болмадщып сиркя болма = шяраб олмамыш сиркя олма, ЫЫЫ, 130), бякни «пивя» (буьда, арпа, дары кими шейлярдян дцзялдилян ички, Ы, 427), тутмач «хянэял» (Ы, 442), мцн «шорба» (‫ ﻡﻮُن اِﺱﻴﺪﯼ‬мцн исиди = шорба исинди, ЫЫЫ, 236), ары йаьы «бал» ( ‫اَرﯼ‬ ‫ ﻳَﻐﯽ‬ары йаьы, Ы, 152), курут «гурут» (‫ اُل ﻗﻮُﯼ دَن ُﻗﺮُت ﺱُﻐﺪﯼ‬ол койдан курут соьды = о, гойундан гурут щасил етди, ЫЫ, 43), йоьурт (‫ﺱﻮُق ُﻳﻐُﺮت‬ ُ сувук йоьурт = сулу йоьурт, ЫЫЫ, 163) вя с.

27

15. Иътимаи щяйата аид олан сюзляр: хакан «хаган» (‫ ﺏُﻐﺮا ﻗَﺮَا ﺥﺎﻗﺎن‬Боьра Kара Хакан = Буьра Гара Хаган, ЫЫЫ, 210), хан (‫ ﺥﺎن ﻳَﻼ َوﺟِﻎ ﺏُﺸﻮُدﯼ‬хан йалавачыь бошуды =хаган юлкясиня дюнмяк цчцн елчийя иъазя верди, ЫЫЫ, 245), бяэ «бяй» ( ‫ﺏَﮏ ﺱ ُﻮﺱِﻦ‬ ‫ ﺏُﮑﺪﯼ‬бяэ сцсин бцкди = бяй гошунуну топлады, ЫЫ, 47), ел «ел, ел-оба, юлкя» ( ‫ﺏَﮏ اﻳِﻞ‬ ‫ اَﻟﺪﯼ‬бяэ ел алды = бяй ел алды, юлкя тутду, Ы, 220), будун «халг» (‫ ُﺏﺪُن ﺏَﺸﻐﺎﻥﯽ‬будун башьаны = халгын, улусун башчысы, Ы, 430), кул «гул», тутьун «ясир, дустаг» ( ‫ُﺕﺘﻐُـﻦ َاﻟِﺐ‬ ‫ ﻗُﻞ ﺱَﺘﺎر‬тутьун алып кул сатар = дустаг алыб, гул сатар, ясир алыб ону гул кими сатар, ЫЫ, 225) вя с. 16. Дини терминляр: тянгри «танры, аллащ» (‫ ﺕَﻨﮑﺮﯼ ﻡَﻨﯽ اَﻏﻴﺮﻻدﯼ‬тянгри мяни аьырлады = танры мяни язиз тутду, Ы, 126), идщи «аьа, сащиб, танры» (‫ ِا ِذﻡِﺰ ﻳَﺮﻟﻴﻐﯽ‬идщимиз йарлыьы = танрымызын ямри, буйруьу, Ы, 152), йалавач «пейьямбяр, рясул, Мящяммяд» (‫ ﻳَﻼوَﺟﻘﺎ اَﻟﻘِﺶ ﺏﻴﺮﮐِﻞ‬йалавачка алкыш берэил = Мящяммяд пейьямбяря салават чевир, Ы, 161; ‫ ﺕَﻨﮑﺮﯼ ﻳَﻼوَج اﻳﺬﺕﯽ‬тянгри йалавач ыдщты = танры пейьямбяр эюндярди, ЫЫЫ, 377), саwчы «пейьямбяр» (ЫЫЫ, 379), тойын «буддист ращиби» (‫ ُﺕﻴِﻦ ﺏُﺮﺥﺎﻥﻘﺎ ُﻳﮑُﻨﺪﯼ‬тойын бурханка йцкцнди=тойын [буддист ращиби] бцтя сяъдя етди, ЫЫЫ, 77), йцкцнч «ибадят, намаз» (‫ ﺕَﻨﮑﺮﻳﮑﺎ ُﻳﮑُﻨﺞ ُﻳﮑُﻨﺪﯼ‬тянгриэя йцкцнч йцкцндц = танрыйа сяъдя етди, намаз гылды, ЫЫЫ, 324), йумышчы «мяляк, васитячи» (ЫЫЫ, 19) вя с. 17. Мцъярряд анлайыш билдирян сюзляр: ажун «каинат, алям, дцнйа» (‫ ﺏُﻮ َا ُژُن‬бу ажун =бу дцнйа, ‫ اُل َا ُژُن‬ол ажун = о дцнйа, ахирят, Ы, 144), кут «гут, дювлят, бяхт, игбал, сяадят» (‫ اَردَم ﺱِﺰدَن ﻗُﺖ ﺟَﺮﺕِﻠﻮُر‬ярдямсиздян кут чяртилцр = ярдямсиздян гут гачар, фязилятсиз вя ядябсиз адамдан дювлят вя гут узаг гачар, ЫЫ, 233), сяwинч «севинъ, няшя» (‫ﺱﻘِﻨﺞ ﺏُﻠﺴﺎ ﻗَﺘِﻎ اُﺥﺴُﻨﻮُر‬ َ ‫ اُﮐﻮُش‬юкцш сяwинч болса, катыь охсунур = чох севинян йаман пешман олар, ЫЫЫ, 323), сакынч «яндишя, гям, кядяр» (‫ﺱﻘﻨَﻠِﻢ‬ َ ‫ﺱﻘِﻨﺞ‬ َ ‫ ﻗَﺠﺘﯽ‬качты сакынч, сяwнялим = кядяр гачды, севиняк, Ы, 198), ярдям «фязилят» (‫ اَردَم ﺏَﺸﯽ ﺕِﻞ‬ярдям башы тыл = дил ярдямин, фязилятин башыдыр, Ы, 347), ямэяк «ямяк» (‫ اَﻡﮑَﮏ اَﮐِﻨﺪا ﻗَﻠﻤﺎس‬ямэяк яэиндя калмас =сыхынты чийиндя галмаз, Ы, 171) вя с. 18. Топонимляр: Исиэ кюл (ЫЫЫ, 141), Беш Балык (Ы, 173), Ятил (Ы, 141), Барсьан (Ы, 431), Яртиш (Ы, 161), Орду Кянд «Баласаьун» (Ы, 183), Куз Орду «Кашьар» (Ы, 183), Тяркян «Шаш» (Ы, 434), Ташкянт (Ы, 434), Удун «Хотян» (Ы, 143), Кызыл юз «Кашьарда бир гышлаг» (Ы, 147), Катун сыны «Чинля тангут юлкяси арасында бир шящяр

28

ады» (ЫЫЫ, 143), Ак Тяряк «Ыла чайы цзяриндя бир кюрпц» (Ы, 147), Ютцкян (Ы, 194), Улуш «Кашьарда бир кянд» (Ы, 132) вя с. 19. Етнонимляр: оьуз (Ы, 128), чиэил (Ы, 392), тухсы/тохсы (Ы, 418), йямяк (ЫЫЫ, 32), тцркмян (ЫЫЫ, 358), кыфчак (Ы, 460), карлук (Ы, 459), йабаку (ЫЫЫ, 38), тат (Ы, 111), байундур «бир оьуз бойу» (Ы, 128), чяпни «бир оьуз бойу», (Ы, 129) вя с. Р.Арзийевин вердийи мялумата эюря, «Диван»да 72 етнонимя, 175 топонимя раст эялинир [341, 148]. Й.Баласаьунлунун «Гутадьу Билиэ» поемасында етнонимлярин вя ъоьрафи адларын цмуми сайы ися 20-ни кечмир [405, 1]. 20. Шяхс адлары (антропонимляр): Утуш «киши ады», (Ы, 131), Утар «киши ады» (Ы, 371), Алп Яр Тонга «Яфрасийаб» (Ы, 115), Каз «Яфрасийабын гызы» (Ы, 151), Будщрач «йабаку бяйи» (Ы, 200), Арслан «ислам сяркярдяси Арслан Гази Тякин» (ЫЫ, 303), Чянгши «Хотян бяйи» (ЫЫЫ, 327), Кцмцш «гадын ады» (Ы, 374) вя с. Мялумат цчцн билдиряк ки, ДЛТ-дя 180 антропоним ишлядилмишдир [440, 2228]. Щалбуки «И.А.Батмановун щесабламаларына эюря, Йенисей китабяляриндя 70 хцсуси шяхс адына раст эялмяк олар. Орхон китабяляриндя ися 58 киши вя 2 гадын ады ишлянмишдир» [162, 204]. Эюрцндцйц кими, ДЛТ-дя хцсуси шяхс адлары даща эениш тямсил олунмушдур. 1.1.1. Конкрет вя мцъярряд исимляр Йухарыда эюстярилдийи кими, «Диван»да исимлярин категорийалар, лексик-семантик мяна груплары цзря тематик тяснифатында мцъярряд анлайышларла конкрет яшйа мязмуну дашыйан исимлярин нисбяти олдугъа фярглидир. Бу да орта тцрк дюврцнцн башланьыъында мцъяррядлик анлайышы дашыйан сюзлярин щяля чох аз олдуьуну эюстярир. Заман кечдикъя тяфяккцрцн, ядябиййатын, фялсяфянин вя елмин, иътимаи фикрин инкишафы иля ялагядар олараг мцъярряд анлайыш ифадя едян сюзлярин сайы сцрятля артмышдыр. Конкрет исимляр конкрет яшйа вя варлыгларын адларыны билдирир. Мясялян: йыьач «аьаъ» (ЫЫЫ, 165), тямцр «дямир» (ЫЫЫ, 237), мцн «шорба» (ЫЫЫ, 236), яв «ев» (ЫЫ, 234), уд «иняк» (Ы, 118), кой «гойун» (Ы, 355), суw «су» (Ы, 235) вя с. Мцъярряд сюзляр ися мадди олмайан мяфщумлары вя анлайышлары ифадя едир. Мясялян: акылык

29

«ъюмярдлик, сяхавятлилик (ЫЫЫ, 169), тын «рущ» (Ы, 349), уфут/ уwут «щяйа, абыр» (Ы, 149), тюрц «тюря, яняня» (3, 210), умунъ «умуд етмя, умма» (ЫЫЫ, 384) вя с. 1.1.2. Хцсуси вя цмуми исимляр Хцсуси исимляр ейниъинсли варлыглары бир-бириндян фяргляндирмяйя хидмят едир. Я.Ряъябли бунлары юз нювбясиндя антропонимик вя топонимик адлара бюлцр [161, 44; 162, 416]. Тябии ки, бу бюлэцнц щидронимляр, ойконимляр шяклиндя узатмаг мцмкцндцр. Ясас мясяля хцсуси исимлярин айрыъа адларынын олмасыдыр. Хцсуси исимляря халг, бой вя шяхс адлары, титул, рцтбя вя лягябляр, улдуз вя планет адлары, ъоьрафи адлар (юлкя, шящяр, гясябя, кянд, дяниз, эюл, чай, йайлаг, гышлаг, кюрпц, кечид, даь, дяря, тяпя вя саир) дахилдир. Мясялян: тцрк, тат (‫ ﺕﺎﺕﺴﻴﺰ ﺕُﺮﮎ ﺏُﻠﻤﺎس‬татсыз тцрк болмас = татсыз тцрк олмаз, Ы, 375), кынык (бир оьуз бойу, Ы, 128), Чучу (бир тцрк шаиринин ады, ЫЫЫ, 223), тиэин (хаган ювладларынын титулу, Ы, 411), Ынанч бяэ (рцтбя, Ы, 250), Кюл Иркин (карлуг бюйцкляринин лягяби, Ы, 432), Каракуш «Йупитер» (Ы, 343), Йетиэян «Бюйцк Айы бцръц», ЫЫЫ, 41), Таwьач (юлкя ады, ЫЫ, 277), Карачук (шящяр ады, Ы, 468), Алуш (Кашьарда бир кянд ады, Ы, 132), Ак сай (бир йер ады, Ы, 147), Абисэцн (Хязяр дянизи, ЫЫЫ, 152), Кюрцнг кюл (бир эюл ады, ЫЫЫ, 321), Ыла (бир чай ады, ЫЫЫ, 220), Ак Тяряк (бир кюрпц, кечид ады, Ы, 147) вя с. Цмуми исимляря ися ейниъинсли конкрет яшйа адлары, бцтцн мцъярряд анлайыш вя мяфщумлар ифадя едян ващидляр дахилдир: киши «инсан» (Ы, 118), таь «даь» ( ‫ﺕﺎغ‬ ‫ ﮐِﺸﯽ ﮐِﺸﻴﮑﺎ َﻗ ُﻘﺸُﻮر‬،‫ ﺕﺎﻏﻘﺎ َﻗﻘُﺸﻤﺎس‬таь таька каwушмас, киши кишиэя каwушур = даь даьа говушмаз, инсан инсана говушар, ЫЫЫ, 153), цдщик «севэи» (ЫЫЫ, 240), юпкя «гязяб» (Ы, 186). 1.1.3. Тяклик вя топлулуг билдирян исимляр Тяклик билдирян исмлярин щеч бир формал яламяти йохдур, цстялик, онларын мязмунунда ъямлик олмур. Мясялян: ат (Ы, 147), куш «гуш», (ЫЫ, 40), кюл «эюл» (ЫЫЫ, 321), чячяк «чичяк» (ЫЫ, 278) вя с. Топлулуг билдирян исимляр ися защирян тяк щалда олуб юз мязмунунда чохлуг, топлулуг ифадя едир. Мясялян: йылкы «илхы, щейванлар» (‫ ﻳِﻠﻘﯽ ﮐُﮑﻼدﯼ‬йылкы кюэляди =щейванлар эюй от йеди, ЫЫЫ, 269), сц «гошун» (‫ ﺱ ُﻮ ﮐُﺠﺘﯽ‬сц кючти = гошун кючдц, ЫЫ, 35),

30

чяриэ «гошун» (‫ اَرﻗﺎ ﺱﻴﺰ اَﻟﺐ ﺟَﺮﻳﮏ ﺱِﻴُﻮﻡﺎس‬аркасыз алп чяриэ сыйумас = архасыз алп гошун басмаз, Ы, 182), будщун «халг» (‫ ُﺏﺬُون ِﻳﻐِﻠﺪﯼ‬будщун йыьылды = халг топланды, ЫЫЫ, 74), ичкц «ички, ичилян щяр шей» (Ы, 186). М.Кашьари топлулуг билдирян исимляри диэяр исимлярдян фяргляндирмиш, «бюлцк», «юэцр», «йунд» маддялярдя онларын бу хцсусиййятини вурьуламышдыр: «‫ُﺏﻠُﮏ‬ Б ю л ц к: бюлцк, щейванлардан бир бюлцк. ‫ ﺏﻴﺮ ُﺏﻠُﮏ ﻗﻮُﯼ‬бир бюлцк кой = бир бюлцк гойун, сцрц, ‫ ﺏﻴﺮ ُﺏﻠُﮏ ﮐِﺸﯽ‬бир бюлцк киши = бир бюлцк адам. Бу, ъямлик, топлулуг билдирян исимлярдяндир. Халг вя дявя кими» (Ы, 386); «‫ ُاﮐُﺮ‬Ю э ц р: гойун, эейик, баьыртлаг гушу, ъарийя, дявя кими шейлярин топлу щалда булунмасы, бу кими шейлярин сцрцсц» (Ы, 127); «‫ ﻳُﻨﺪ‬Й у н д: ат. Бу, дявя сюзц кими щям тяки, щям дя ъями билдирир» (ЫЫЫ, 15). 1.2. Исмин гурулушъа нювляри М.Щцсейнзадя гейд едир ки, мцасир ядяби дилимиздя ишлянян исимляр мянаъа мцхтялиф олдуьу кими, шякилъя дя мцхтялифдир. Бязи исимляр йалныз сюзцн кюкцндян, бязиляри кюкля шякилчидян, бязиляри ися ики вя даща артыг сюзцн бирляшмясиндян ибарятдир. Бу мцхтялифлик исмин гурулушу адланыр [125, 27]. ДЛТ-дяки исимляр гурулушъа садя, дцзялтмя вя мцряккяб нювляря айрылыр. 1.2.1. Садя исимляр Анъаг бир кюкдян ибарят олан, щеч бир шякилчи гябул етмяйян, яшйа вя мяфщумларын адларыны билдирян исимляр садя исимляр адланыр. Садя исимляр ДЛТ-дя бир, ики, цч, надир щалларда ися дюрд щеъалыдыр. М.Кашьари тцрк дилиндя щеъа мясялясиня яряб грамматикасынын тялябляриня уйьун олараг щярф призмасындан йанашмышдыр. О йазмышдыр: «[Тцрк дилиндя] гурулушуна эюря сюзляр ики щярфли [фактики: бир щеъалы] (‫ َاَت‬ат, ‫ اَر‬яр) вя йа цч щярфли [фактики: ики щеъалы] олур: ‫ اَزُق‬азук = азугя вя ‫ َﻳﺰُق‬йазук = эцнащ кими. Сюз дюрд щярфли дя [фактики: ики щеъалы] ола биляр: ‫ ﻳَﻐﻤ ُﺮ‬йаьмур вя ‫ ﺟَﻐﻤُﺮ‬чаьмур =шальам сюзляри кими.

31

Сюз беш щярфли дя [фактики: цч щеъалы] ола биляр: ‫ ُﻗﺮُﻏﺴﺎق‬куруьсак = мядя, гурсаг вя кафтанын ики ятяйиндян бири мянасында ишлянян [фактики: цч щеъалы] ‫ ُﻗﺬُرﻏﺎق‬кудщурьак кими. Сюз алты щярфли дя [фактики: дюрд щеъалы] ола биляр: атын дюшалты гайышы мянасына эялян ‫ ُﮐﻤُﻠ ُﺪرُﮎ‬кюмцлдцрцк вя гушгун, гуйругалты демяк олан ‫ ُﻗﺬُرﻏُﻮن‬кудщурьун [фактики: цч щеъалы] сюзляри кими. Вя нящайят, сюз йедди щярфли дя ола биляр. Лакин йедди щярфли исим аздыр. Мясялян, йедди щярфли [фактики: сяккиз щярфли, цч щеъалы] ‫ زَرﻏُﻨﺠﻤُﻮد‬зарьунчмуд сюзц бир нюв ятирли даь рейщаны демякдир. Тцрк дилиндя йедди щярфи кечян сюз йохдур» (Ы, 67). Эюрцндцйц кими, ДЛТ-дя индики мянада щеъа мясяляси гойулмамышдыр. А. М.Шербак Шярги Тцркцстан мятнляриндя икиси ачыг, цчц гапалы олмагла щеъанын беш структур нювцнцн олдуьуну йазмыш, бунлары В (вокал), Ъ (консонант) +В, Ъ+В+Ъ, Ъ+В+Ъ+Ъ вя В+Ъ олараг эюстярмишдир [488, 69]. ДЛТ-дя исимляр арасында йалныз бир вокалдан ибарят олан, адлыг щалда айрыъа ишлянмяйян у «йуху» сюзцнц, щабеля у+ны «йухуну» (‫ َاﻏِﺮاوُﻥــــﯽ ُاﺟُﺮﺱﺎدِم‬аьыр уны учурсадым = аьыр йухуну говмаг, учурмаг истядим, ЫЫЫ, 233) вя у+суз «йухусуз» (Ы, 181) исимлярини, у+ма «эеъикдирмя, дярщал вер» (‫ َﮐﻠﺪُر اَﻥُﻖ ﺏُﻠﻤﻴﺶ اَﺷِﻎ ﺕُﺘﻤﺎ اُﻡﺎ‬кялдцр анук болмыш ашыь тутма ума = щазыр ашы дярщал эятир, эеъикдирмя, Ы, 156) вя ю- «дцшцндцкдян сонра баша дцшмяк», ю+ди «баша дцшдц» (Ы, 62) феллярини эюстярмяк олар. «Диван»да бир-ики щеъалы исимляр олдугъа чохдур. Бунлар ашаьыдакы структур гялибляриндя мювъуддур: 1) В+Ъ (ат, Ы, 67), 2) Ъ+В (йа «йай», ‫ اُل ﻳﺎ اَﺕﺴﺎدﯼ‬ол йа атсады =о, ох-йай атмаг истяди, Ы, 306), 3) Ъ+В+Ъ (тат, Ы, 111), 4) В+Ъ+Ъ (алп, Ы, 389), 5) Ъ+В+Ъ+Ъ (бюрк, Ы, 375), 6) В+Ъ+В (ата, Ы, 151), 7) В+Ъ+Ъ+В (аwйа «щейва», Ы, 174), 8) Ъ+В+Ъ+В (щата «ата», Ы, 106), 9) В+Ъ+В+Ъ (азук «азугя», Ы, 67), 10) Ъ+В+Ъ+В+Ъ (йазук «эцнащ», Ы, 67), 11) Ъ+В+Ъ+Ъ+В (йинчц «инъи», ЫЫЫ, 33), 12) В+Ъ+Ъ+В+Ъ (оттуз «цч дяфя», Ы, 198), 13) Ъ+В+Ъ+Ъ+В+Ъ (йармак «пул» Ы, 338), 14) В+Ъ+Ъ+Ъ+В+Ъ (арслан, ЫЫ, 160), 15) Ъ+В+Ъ+Ъ+Ъ+В+Ъ (сандруш «чякишмя», ЫЫЫ, 362), 16) Ъ+В+Ъ+В+Ъ+Ъ+В+Ъ (самурсак «сарымсаг» (Ы, 498), 17) Ъ+В+Ъ+Ъ+В+Ъ+В+Ъ (кашьалак «гашгалдаг», Ы, 498), 18) Ъ+В+Ъ+В+Ъ+Ъ+В+Ъ+В+Ъ (калалдурук «киши ады», Ы, 498).

32

Мараглыдыр ки, С.Ялизадя «Шцщяданамя»дя адларын тядгигиня щяср олунмуш санбаллы диссертасийасында ахырынъы беш гялиби эюстярмямишдир [383, 9]. Щалбуки еля авторефератын мятниндя 13-ъц (галхан) [383, 12] вя 14-ъц бяндляря уйьун (алтмыш) [383, 22] мисаллар мцшащидя едилир. ДЛТ-дя сюзлярдяки щеъаларын сайы артдыгъа структур вариасийалары да мцвафиг олараг эенишлянир. «Диван»да цч щеъалы хейли сюз вар, анъаг онларын яксяриййятинин садя исим олмасы шцбщя доьурур. Мясялян: чачалак «чячяля» (Ы, 468), йабаку «бой ады» (Ы, 67), йалавар «сяфир, елчи» (ЫЫ, 283), йалаwач «пейьямбяр, рясул» (ЫЫЫ, 48) вя с. ДЛТ-дя дюрд, беш вя даща артыг щеъалы садя исимляр йохдур. 1.2.2. Дцзялтмя исимляр Илтисаги дил олмаг етибариля тцрк дилляриндя сюздцзялдиъи шякилчилярин сайы олдугъа чохдур. Мясялян, Н.Узун, Л.Узун, Й.Аксан вя М.Аксан чаьдаш тцрк дилиндя бу гябилдян 191 шякилчи [318, 23], Щ.Зцлфцгар тягрибян 170 шякилчи [321, 48] олдуьуну билдирмишляр. Биз З.Коркмазын мцасир тцрк дилинин морфолоэийасына щяср олунмуш фундаментал китабында сюздцзялдиъи шякилчилярин цмуми сайыны 193 олараг тясбит етдик ки, бунлардан 61-и адлардан исим дцзялдян шякилчидир [283, 3366]. Тябии ки, чаьдаш тцрк дилляриндя Шярг, Гярб мяншяли бир сыра алынма шякилчиляр дя вардыр. Мясялян, Азярбайъан дилиндя яряб мяншяли -иййя (сящ+иййя), -иййят (ъям+иййят), -иййат (ядябий+йат), -ат, -ят (тядгиг+ат, гяфл+ят), -и, -ви (елм+и, кцтля+ви), фарс дилиндян кечмя -дар (щейван+дар), -кеш (зящмят+кеш), -стан (эцл+ц+стан), -шцнас (тябият+шцнас), Гярб мяншяли -изм (сосиал+изм), -ист (материал+ист) кими шякилчиляр, цстялик, Гярб, щям дя Шярг мяншяли юншякилчиляр, мясялян, на- (на+разы), би- (би+вяфа), ба- (ба+хябяр), ан-ти- (анти+фашист), а- (а+нормал) вя с. мювъуддур. Сюздцзялдиъи шякилчилярин мигдары ДЛТ-дя дя аз дейил. Анъаг Гярб вя Шярг дилляриня мяхсус шякилчиляр «Диван»да йохдур. Бурада йалныз тцрк мяншяли шякилчиляр ишлядилмишдир. М.Кашьари юз ясяриня бир нечя истиснаны чыхмаг шяртиля хариъи мяншяли сюзляри, цмумиййятля, дахил етмямишдир.

33

ДЛТ-дя мцхтялиф шякилчиляр васитясиля ейни кюкдян йаранан сюзляр кифайят гядярдир. Яйанилик наминя бир нечя мисал эюстяряк: баш кюкцндян баш+ак «тямрян, ох башлыьы» (Ы, 380), баш+ьак «сцмцк чыхынтысынын цстц» (Ы, 457), баш+ьан «бюйцк бир балыг» (Ы, 430), баш+ьыл «башы аь» (Ы, 464), баш+ыл «башы аь» (Ы, 392), баш+нак «зирещсиз вя дибилгясиз адам» (Ы, 454), баш+тар «ораг» (Ы, 444) исимляри йараныр. Биз баш исминдян йаранан фелляри бурайа дахил етмирик. Еляъя дя юл- кюкцндян юл+цэ «юлц» (Ы, 65), юл+цм (ЫЫ, 110), юл+цт «юлдцрмя» (Ы, 124) сюзляри, кыс- кюкцндян ися кыс+ьа «гыса» (ЫЫ, 40), кыс+ьач «кялбятин, гысьач» (Ы, 444), кыс+ыь «щябс; сыхынты» (Ы, 377), кыс+ыр «гысыр» (ЫЫЫ, 80), кыс+мак «цзянэинин ики йанында олан гайыш; илэякли ип, кямянд» (ЫЫ, 225), кыс+рак «гысраг, мадйан» (ЫЫЫ, 83) кими сюзляр йараныр. Бу типли мисалларын сайыны истянилян гядяр артырмаг мцмкцндцр. «Диван»да дцзялтмя исимляр морфоложи йолла, сюздцзялдиъи шякилчиляр васитясиля йараныр. Бунлар да юз нювбясиндя адлардан вя феллярдян олмагла ики група бюлцнцр. Адлардан йаранан дцзялтмя исимляр ашаьыдакы шякилчиляр васитясиля мейдана эялир: 1. -чы, -чи. Мцасир тцрк дилляринин чохундан фяргли олараг бу шякилчи ики вариантлыдыр; галын саитли щеъа иля битян сюзляря -чы, инъя саитля битянляря ися -чи варианты ялавя едилир. Бу шякилчи васитясиля адлардан, ясасян дя исимлярдян дцзялян исимлярин ашаьыдакы мяна нювляриня раст эялмяк олур [336, 74-76]: а) мцяййян пешя вя сянят сащиби олан шяхсляри билдирир. Мясялян: айак+чы «тямирчи, галайчы» (ЫЫЫ, 267), йазыь+чы «мирзя, катиб» (ЫЫЫ, 54), тарыь+чы «якинчи» (ЫЫЫ, 227), ям+чи «щяким» (‫ اَﻡﺠﯽ اَﻥﮑَﺮ اُت اُﺕﺎدﯼ‬ямчи ангар от отады = щяким она дава-дярман еляди, ЫЫЫ, 236), ота+чы «щяким» (Ы, 32), тямцр+чи «дямирчи» (ЫЫЫ, 247), йи+чи «дярзи» (ЫЫ, 33), ят+чи «гяссаб» (ЫЫ, 70), ятцк+чи «пинячи» (ЫЫ, 70), ятмяк+чи «чюрякчи» (ЫЫ, 70), бюрк+чи «папагчы» (ЫЫ, 72) вя с. б) мяшьулиййят билдирир. Мясялян: ыш+чы «ишчи» (‫ ﺕَﻔﺮاق اﻳﺸﺠﯽ‬тафрак ышчы = гывраг ишчи, чалышган ишчи, Ы, 455), аw+чы «овчу» (Ы, 132), тим+чи «шярабчы, мейханачы» (ЫЫЫ, 141) вя с. ъ) вярдиш вя хасиййят билдирир. Мясялян: кцлэц+чи «эцляйян, зарафатчыл» (ЫЫ, 71), умду+чы «дилянчи» (Ы, 197), кцсям+чи «зцлмкар» (ЫЫЫ, 130) вя с.

34

ч) рцтбя вя вязифя билдирир. Мясялян: ок+чы «охчу» (ЫЫ, 209), аьы+чы «ипяк гумашлары горуйан, эюзляйян адам» (Ы, 154), саw+чы «пейьямбяр; елчи» (Ы, 155), йат+чы «йада дашы иля яфсун едян шаман» (ЫЫЫ, 275), йумыш+чы «мяляк» (ЫЫЫ, 19), ешкин+чи (‫ اَﺷﮑِﻨﺠﯽ‬ешкинчи = узун йол эедян йолчу, гасид, почталйон, Ы, 170) вя с. д) фяалиййят, щярякят, просес билдирян сюзляря артырылараг бунларла ялагядар исимляр йарадыр. Мясялян: арку+чы «ики адам арасында васитячи олан» (Ы, 197), муйан+чы «васитячи» (‫ﺠﻠِﻖ ﻗِﻞ‬ ِ ‫ ﺱَﻦ ُﻡﻴَﻨ‬сян муйанчылык кыл = сян бизя васитячилик ет, ЫЫЫ, 175), тапуь+чы «хидмятчи» (Ы, 377), ютцк+чи «миннятчи» (‫ اُل ﻡَﻨﯽ ُاﺕُﮑﺠﯽ ُﺕﺘُﻨﺪﯼ‬ол мяни ютцкчи тутунды = о мяни хаган няздиндя шяфаятчи тутду, ЫЫ, 166) вя с. Мцасир дилимиздян фяргли олараг, ДЛТ-дя -чы, -чи шякилчиси сайлардан (мясялян: милйончу, бешминчи вя с.) вя йер адларындан (мясялян: Дявячи, Сабунчу, Гурбанчы вя с.) йени исимляр йаратмыр, чцнки щямин дюврдя бу ъцр анлайышлар вя сюздцзялтмя цслубу цмумян олмамышдыр. Бу шякилчи гядим тцрк дюврцндян бяри ян мящсулдар шякилчи кими чыхыш едир, пешя вя сянят сащиблярини, вязифя вя рцтбяляри, мяшьулиййят нювлярини ифадя едир. Щямин шякилчийя Орхон-Йенисей абидяляриндя тез-тез раст эялмяк олур. Мясялян: бядиз+чи «няггаш, нахышчы» (КТ, ъ. 11), тамьа+чы «мющцрдар» (КТ, шм. 13), ел+чи «сяфир» (Й, 1), йаьы+чы «сяркярдя» (Т, 50) вя с. Мараглыдыр ки, -чы, -чи шякилчиси эюйтцрк абидяляриндя дя ясасян ики вариантлыдыр. 2. -лык, -лик, -лук, -лцк. Бу шякилчи Орхон-Йенисей дюврцндя, ХЫ ясрдя вя буэцн ейни мяна групларыны ифадя едян исимляр йаратмаьа хидмят едир. Онлары ашаьыдакы шякилдя сыраламаг олар: а) мцъяррядлик билдирир, мяняви кейфиййятляри юзцндя якс етдирян исимляр йарадыр: акы+лык «ъюмярдлик, сяхавятлилик» (ЫЫЫ, 169), адаш+лык «достлуг» (Ы, 204), кюwяз+лик «яркюйцнлцк, шылтаглыг» (Ы, 486), исиэ+лик «севэи, мящяббят, ешг» (Ы, 207), едщэц+лцк «йахшылыг» (Ы, 117), цзцт+лцк «хясислик» (Ы, 206) вя с. б) яшйа билдирир. Мясялян: аш+лык «буьда» (Ы, 174), йан+лык «щейбя, даьаръыг» (ЫЫЫ, 46), ялиэ+лик «ялъяк» (Ы, 208), янг+лик «янлик, киршан, гадынларын йанагларына сцртдцкляри гырмызы бойа» (Ы, 176), тяр+лик «тяри ямян кечя, палан» (Ы, 461), битик+лик «йазы лявазиматы» (Ы, 484), из+лик «чарыг» (Ы, 167), ич+лик «палан, кечя» (Ы,

35

167), суw+лук «сарыг, чалма, яммамя» (ЫЫ, 247), от+лук «ахур» (Ы, 162), тцнг+лцк «баъа, пянъяря» (ЫЫЫ, 31) вя с. ъ) бир шейин мигдаръа чох олдуьуну, йетишдийи мяканы вя йа сахландыьы йери билдирир, цмумян атрибутив исим йарадыр. Мясялян: йаьак+лык «ъявизлик, ъявиз, гоз битян йер, сащя» (ЫЫЫ, 51), тарыь+лык «тахыл анбары» (Ы, 480), чячяк+лик «чичяклик, эцлцстан» (Ы, 484), кяпяк+лик «кяпяк сахланан йер» (Ы, 484), кяпяз+лик «памбыг битян йер» (Ы, 484), отунг+лук «одунлуг, одун дамы» (Ы, 214), буз+лук «бузлуг, бузхана, ичиня буз долдурулараг йай цчцн сахланан йер» (Ы, 453), чумуш+лук «айагйолу, щяла» (Ы, 480), сюэцт+лцк «сюйцдлцк, сюйцд битян йер» (Ы, 482), тавар+лук «мал гойулан йер» (Ы, 480), тцш+лцк «динъялмяк цчцн йолчуларын эеъя йарысындан сонра дурдуьу дцшярэя» (Ы, 461), тямцр+лцк «дямир яридилян, сцзцлян йер» (Ы, 483) вя с. ч) заман билдирир. Мясялян: чяр+лик «вахт» (‫ﺟﺮﻟِﮏ دا ﮐَﻞ‬ َ ‫ ﺏﻮ‬бу чярликдя кял = бу вахт эял, Ы, 338), кцн+лцк «эцнлцк, эцндялик» (Ы, 464) вя с. д) ъисим вя яшйалара мяхсус яламяти якс етдирян субстантив исимляр йарадыр. Мясялян: катыь+лык «сяртлик; фялакят, бяла» (ЫЫЫ, 219), сямиз+лик «кюклцк» (Ы, 483), улуь+лук «улулуг, бюйцклцк» (ЫЫ, 15), учуз+лук «уъузлуг, уъуз сайма» (Ы, 205), чюкцт+лцк «бойда балаъалыг» (Ы, 482) вя с. 3. -лыь, -лиэ, -луь, -лцэ. Бу шякилчийя Орхон-Йенисей абидяляриндя щям -лыь, лиэ, щям дя -лы, -ли вариантында тясадцф едилир. Мясялян: каьан+лыь (КТ, ш. 21), бяэ+ли (КТ, ш. 6). «Диван»да ися йазыда щярякя иля фярглянян ики (‫ ﻟﻎ‬вя ‫)ﻟُﮏ‬, тяляффцздя дюрд вариантда ишлянмишдир. Бу, мцасир Азярбайъан дилиндяки -лы, -ли, -лу, -лц шякилчисинин функсийасыны йериня йетирир, ъоьрафи мянтягя, тайфа ады билдирян исимляр мейдана эятирир. Мясялян: Бакыр+лыь «Баласаьуна йахын бир йерин ады» (Ы, 474), чарук+луь «оьузлардан бир бойун ады» (Ы, 475), улайунд+луь «бир оьуз бойу» (Ы, 128) вя с. 4. -даш, -дяш, -дыш, -диш. Орхон абидяляриндя ишлядилмяйян, йалныз Йенисей абидяляриндя -даш вариантында (ка+даш, Й, 13) мцшащидя олунан бу шякилчи «Диван»да ян мящсулдар шякилчилярдян бири кими ортайа чыхыр. Онун васитясиля ясасян ики нюв исим йарадылыр:

36

а) гощумлуг билдирян исимляр. Мясялян: ка+даш «гощум-гардаш» (‫ﻗﻨﮑﺪاش ﻗﺪش‬ кангдаш кадаш = атабир гардашлар, ЫЫЫ, 330), канг+даш «атабир гардаш», ик+диш «анабир гардаш» (‫ ﻗﻨﮑﺪاش ﻗُﻤﺎ ُارُور اِﮐﺪِش ُارُو ﺕَﺮﺕﺎر‬кангдаш кума урур, икдиш юрц тартар =атабир гардашлар бир-бириня пахыллыг едяр вя чох далашар, анабир гардашлар ися бирбириня кюмяк едярляр, ЫЫЫ, 330), карын+даш «гардаш, гарындаш, ейни бятндян чыхан» (Ы, 405) вя с б) мяняви йахынлыг, щямряйлик, йерлилик, иштирак билдирян сюзляр. Мясялян: кол+даш «голдаш, дост» (Ы, 449), кюнгцл+дяш «сирдаш, кюнцлдаш» (Ы, 405), йер+дяш «щямйерли» (Ы, 405), тц+дяш «щямрянэ» (Ы, 404), ямик+дяш «сцд гардашы» (Ы, 405) вя с. Азярбайъан дилиндя чох надир щалларда эюрцнян ямик+даш сюзц (ямик+дяш дейил, мящз ямик+даш) «Шцщяданамя»дя дя ишлянмишдир. С.Ялизадянин фикринъя, Нишати бу сюзц фарс дилиндяки орижиналындан (шир хор «сцд ичян») калка йолу иля тяръцмя етмишдир [383, 11]. Фикрин йанлышлыьы ортададыр. Мцасир ядяби дилимиздя бу шякилчинин анъаг -даш варианты (вятян+даш, йол+даш), Бакы диалектдя -деш (гя/р/+деш), КДГ-дя ися щям дя -таш варианты мювъуддур: Газан гар+таш+ы Гараэцня (КДГ, 77), гар+таш+уму аьлатмаьыл» (КДГ, 74). Чаьдаш тцрк дилиндя ися бу шякилчинин щям -даш, щям дя -таш вариантлары паралел олараг ишлянир: йол+даш, йурт+таш вя с. Щ.Мирзязадя бу шякилчини К.Г.Залемана истинадян тцрк мяншяли сайыр вя онун йерлик щалын яламяти олан -да шякилчиси иля еш сюзцндян йарандыьыны билдирир. Алим бу шякилчинин тюрядиъилик ролунун совет дюврцндя хцсусиля артдыьыны эюстярир. О, той мярасими иля баьлы йаранмыш «саь+дыш» сюзцндяки -дыш шякилчисини дя бурайа дахил едир [153, 56]. Мялумат цчцн билдиряк ки, мцасир саь+дыш сюзц «Диван»да саь+дыч «дост, саьдыш» (Ы, 444), КДГ-дя ися саь+дыъ шяклиндядир (Еки гардаш бирбириня саь+дыъ олдулар, КДГ, 115). Анъаг тцрк дилляриндя бунун -да, -дя шякилчисинин иштиракы олмадан дцзялян вариантлары да вар [77, 179]. Мясялян: тавар+еш (даварын ипиндян тутараг апаран адам), ад+аш. Ещтимал ки, сонунъу сюз ад+да еш<аддаш<адаш схеми цзря йаранмышдыр. 5. -к, -ак, -як. Мцхтялиф мяналы исимляр йарадан хейли мящсулдар шякилчидир. Мясялян: орта+к «ортаг» (Ы, 163), боту+к «кюшяк, дявя баласы, ботух» (ЫЫЫ, 207),

37

йол+ак «йол, из, ъыьыр» (ЫЫЫ, 24), йул+ак «булаг» (ЫЫЫ, 23), баш+ак «ох вя йа низянин уъуна кечирилмиш дямир, уълуг» (Ы, 380), оьл+ак «оьлаг, чяпиш» (Ы, 179), йаз+ак «отлаг» (ЫЫЫ, 22), тцн+як «зиндан, щябсхана; щярфян: «гаранлыг йер» (Ы, 406), юз+як «белин ич гисминдя олан дамар» (Ы, 139) вя с. 6. -лаь, -ляк. Бу шякилчи заман вя мякан билдирян исимляр йаратмаьа хидмят едир. Мясялян: тарыь+лаь «тарла, дары, тохум якилян йер» (Ы, 478), туруь+лаь «дурулаъаг йер; дцшярэя» (Ы, 478), йай+лаь «йайлаг» (Ы, 63) кыш+лаь «гышлаг» (Ы, 63), куш+лаь «гушларын чох олдуьу йер» (Ы, 452), суw+лаь «щейван суварылан йер, йалаг, муслуг» (Ы, 452), юдщ+ляк «заман, зяманя, фяляк» (Ы, 115) вя с. 7. -дам, -дям, -там, -тям. Гейри-мящсулдар шякилчидир. Орхон-Йенисей абидяляриндя онун йалныз -дям фонетик варианты ишлянмишдир: ярдям «КЧ, 4). ДЛТ-дя дя онун васитясиля йаранан, мяняви кейфиййят вя мясафя билдирян ъями бир нечя сюз вар. Мясялян: бир+тям «бир дяфялик, бцтцнлцкля, топдан» (‫ اُل ُﻳﻤُﺸﻘﺎ ﺏِﺮﺕَﻢ ﺏَﺮدﯼ‬ол йумушка биртям барды=о, елчилийя еля бир дяфялик эетди, Ы, 466), яр+дям «фязилят, етика, ядяб» (‫ اَردَم ﺏَﺸﯽ ﺕﻴﻞ‬ярдям башы тыл = ярдямин башы дилдир, Ы, 169), цс+тям «йящярляря, кямяр башына, тоггалара ишлянян гызыл, эцмцш, инкрустасийа» (Ы, 169), ок+там «ох мянзили» (‫ ﺏﻴﺮ اُﻗﺘَﻢ ﻳﻴﺮ‬бир октам йер = бир ох атымы йер, бир ох мясафяси, Ы, 169). «Гутадьу Билиэ»дя дилавяр, тутизябан, хатиб, натиг мянасында тил+дям сюзцня (КБ, 5651) раст эялирик. Азярбайъан дилиндя ися -дям шякилчиси дашлашмыш щалда ярдям вя йюндям сюзляриндя мцшащидя олунур. Бунун -дам варианты йалныз йор+дам (йолйордам) сюзцндя горунмушдур. Мцасир тцрк дилиндя йюн+тям «метод» сюзц дя вар. 8. -чак, -чяк, -чык, -чик, -чук, -чцк. Мящдуд даирядя ишлянян шякилчидир, ясасян, яшйа, кичилтмя-язизлямя мянасы йарадыыр. Мясялян: орун+чак «яманят» (Ы, 204), баьыр+чак «ешшяк чулу» (Ы, 479), кабыр+чак «табут» (Ы, 479), карын+чак «гарышга». Оьузъа. «‫ َﻗﺮِﻥﺠﺎ‬карынча» да дейилир (Ы, 479), тярин+чяк «голсуз гадын эейими» (Ы, 485), кцн+чяк «эцняшдян горуйан йаха, йахалыг» (Ы, 463), пцр+чяк «бирчяк, инсанын кякили, атын йалы» (Ы, 461), сыьыр+чык «сыьырчын гушу» (Ы, 479), кудщур+чук «гыз ушагларынын инсан шяклиндя дцзялдяряк ойнадыглары кукла, бябя(к)» (Ы, 479), оьул+чук «ана бятни» (Ы, 204), бака+чук «гурбаьа, чюмчягуйруг» (ЫЫЫ, 214),

38

кайа+чук «ятирли бир битки, тцрфя йарпаьы, зяфяран» (Ы, 173), йан+чук «пул вя йа тцтцн кисяси» (ЫЫЫ, 46), кцн+чцк «йаха, йахалыг» (Ы, 463) вя с. 9. -ч. Азишлянян шякилчилярдяндир, яшйа вя язизлямя-кичилтмя билдирир. Мясялян: ‫ اَﻥَﺞ‬ана+ч «щамынын анасыймыш кими юзцнц севдирян, ушаглыгдан бюйцк бир дярракя эюстярян гыз ушаьы» (Ы, 125), ‫ َاﺕَﺞ‬ата+ч «юзцнц халгын бюйцйц кими апаран ушаг» (Ы, 125), ‫ َا َﮐﺞ‬якя+ч «юзцнц щамыйа баъы кими севдирян, ушагыгдан дярракя вя зиряклик эюстярян гыз» (Ы, 125). Йенисей абидяляриндя бунун яэя+ч «биби» (Й, 41) варианты да вар. 10. -ач, -яч, -ыч, -ич, -уч, -цч. Бу, -ч шякилчисинин саитля эенишлянмиш вариантыдыр, язизлямя-кичилтмя билдирир: ‫ اِﮐﯽ ﻗُﺠﻨﮑﺎر ﺏَﺸﯽ ﺏﻴﺮ َاﺷَﺠﺘﺎ ﺏِﺸﻤﺎس‬ики кочнгар башы быр аш+ач+та пышмас = ики гочун башы бир газанда гайнамаз (ЫЫЫ, 330), ‫ ﺏَﮑَﺞ‬бяк+яч «тякинлярин титулу» (Ы, 364), ‫ ﺏَﮑَﺞ‬бяэ+яч «бяйъийяз» (Ы, 364), ‫ ُﮐﺰَج‬кюз+яч «парч, пийаля» (Ы, 365), ‫ ُﮐﺬَج‬кюдщ+яч «парч, пийаля», арьуъа (Ы, 366), ‫ ﻗَﺶ ِﻗﻠِﺞ ﻗِﻨﻘﺎ ﺱِﻐﻤﺎس‬кош кыл+ыч кынка сыьмас = гоша гылынъ гына сыьмаз (Ы, 365), аш+ыч «газан, тава» (Ы, 125), ‫ُﮐﺘِﺞ‬ кют+ич «сюйцш» (Ы, 365), ‫ ُﺕﻘُﺞ‬ток+уч «чюряк» (Ы, 364) вя с. 11. -кы, -ки. Гощумлуг вя йахынлыг билдирян исимлярин сонуна ялавя олунан, язизлямя-кичилтмя билдирян шякилчидир. «Диван»да бир нечя сюздя мцшащидя едилир: ‫ اَﺕﺎﻗﯽ‬ата+кы «атаъыьым, атаъан» (ЫЫЫ, 203), ‫ اَﻥﺎﻗﯽ‬ана+кы «анаъыьым, анаъан» (ЫЫЫ, 203). 12. -кыйа, -кийя. Бу шякилчи дя гощумлуг вя йахынлыг билдирян сюзляря, щабеля башга сюзляря артырылараг язизлямя-кичилтмя билдирир. А. фон Габен онунла баьлы йазыр: «+кынйа (китабяляр), +кына (н лящъяси), +кыйа, +кыа (й лящъяси) вя инъя шякилляри +кинйя, +киня, +кийя, +кия: гцввятляндирмя, кичилтмя вя севэи сюзляринин йаранмасында истифадя олунур» [250, 105]. ДЛТ-дя дя ейни функсийаны йериня йетирир. Мясялян: ‫ ُاﻏُﻠﻘِﻴﺎ‬оьул+кыйа «оьулъуьаз» (ЫЫЫ, 167), ‫ ﻗِﻴﺰ ﻗﻴﺎ‬кыз+кыйа «гызъыьаз» (ЫЫЫ, 167), ‫ اَرﮐِﻴﺎ‬яр+кийя «яръийяз, кишиъийяз» (ЫЫЫ, 167), ‫ ﻳِﻴﺮﮐﻴﺎ‬йер+кийя «йеръийяз» (ЫЫЫ, 167) вя с. Ясярдяки бир бянддя бу шякилчи иля ишлянян диэяр нцмуняляри дя эюрцрцк: ‫ ﺏِﻴﺮِﻥﮏ ﻡَﻨﮑﺎ ﺱﻮُزﮐِﻴﺎ‬/ ‫ ﻡَﻨـــﮏ ﻟِﮏ ﻗَﺮا ﺕُﺰﻗِﻴﺎ‬/ ‫ ﻳَﻠـــــــﻘِﻦ ﺕﺘﺎر ﮐُﺰﮐِﻴﻨﺎ‬/ ‫ ﻡُﻨﮑُــــــﻢ ﻡَﻨﮏ ِﺏﻠِﻨﮑﺎ‬Беринг манга сюз+кийя, / Мянглиэ кара туз+кыйа, / Йалwын тутар кюз+кийя, / Мунгум мянинг

39

билингя = Мяня биръя сюз [сюзъийяз] вериниз, Ей халлы [халъыьазы олан] ясмяр, Ширин цзлц, эюзляри [эюзъийязи] яфсунлу, Мяним няляр чякдийими билясян (ЫЫЫ, 312-313). 13. -дурук, -дцрцк, -турук, -тцрцк. Мцхтялиф мяналы исимляр йарадыр. Мясялян: сакал+дурук «чянянин алтындан кечяряк папаьы башда сахлайан ипяк гайтан» (Ы, 500), бойун+дурук «бойундуруг» (ЫЫЫ, 175), Калал+дурук «киши ады» (Ы, 500), йангал+дурук «йапынъынын архасына, бойнуна тикилмиш бир кечя парчасы; кукулет, башлыг» (ЫЫЫ, 336), кюзцл+дцрцк «ат гуйруьундан щюрцлян, аьрыйан эюзя гойулан мцалиъяви тор» (Ы, 500), чиниш+тцрцк «Чиндя битян бир мейвя» (Ы, 500), кюмцл+дцрцк «атын синясиндян кечян гайыш» (Ы, 500) вя с. 14. -ьа, -эя. Ясасян щяшярат, гуш вя битки адлары йарадан шякилчидир. Мясялян: кар+ьа «гарьа» (Ы, 420), сарыч+ьа / сырыч+ьа «чяйирткя» (Ы, 469), кобур+ьа «байгуш» (Ы, 469), йорынч+ьа «йонъа» (ЫЫЫ, 373), йымырт+ьа «дамары олмайан испанаг, эцл кялями кими тязя-тяр тярявяз; хийар кими кювряк олан нясня» (Ы, 373), йумурт+ьа «йумурта» (Ы, 373), чякцр+эя «чяйирткя» (Ы, 470) вя с. 15. -дак, -дук. Бу шякилчи ясасян яшйа мязмунлу исимляр йарадыр. Мясялян: баьыр+дак «лифчик, юнлцк» (Ы, 479), бурун+дук «бурунтах» (Ы, 479) вя с. 16. -лак. Бу шякилчи бязи гуш адлары ямяля эятирир. Мясялян: баьыр+лак «баьыртлак дейилян гуш» (Ы, 480), кашьа+лак «гашгалдаг» (Ы, 498), кыз+лак «гарагуш дейилян бир гушдур, гуйруьу гырмызы олур; аьаъдялян» (Ы, 459). 17. -дыч шякилчиси чох аз исмин йаранмасында иштирак едир. Мясялян: саь+дыч «дост, саьдыш» (Ы, 444). 18. -аьут. Мцтяхяссислярин фикринъя, бу шякилчи топлу сайлар йарадан -аьу,-яэц вя -т ъямлик шякилчиляринин бирляшмясиндян мейдана эялмишдир. Яски тцрк мятнляриндяки байат да бай+аьут сюзцнцн гысалмыш вариантыдыр [300, 69]. «Диван»да ися щямин шякилчи иля ямяля эялян ики сюзя раст эялирик: алп+аьут «тякбашына дцшмяня щцъум едян иэид, йенилмяз эцляшчи, бащадыр, пящляван», (Ы, 199), ур+аьут «гадын, арвад» (Ы, 194). 19. -(а)мук. Бу шякилчи щям исим, щям дя сифят мейдана эятирир. Мясялян: кара+мук «буьда ичиндя битян гарамуг» (Ы, 468), кызл+амук «гызылъа, гызылъайа бянзяр сивилъяляр» (Ы, 498), чыча+мук «чя/л/чяля бармаьын йанындакы бармаг, цзцк

40

бармаьы, адсыз бармаг. Аз билинян бир сюздцр» (Ы, 468), оьул+мук «цстцня тир атылмаг цчцн узадылмыш дцз диряк» (Ы, 205) сол+амук «солахай, солаг» (Ы, 468). 20. -кын. Бу шякилчи йалныз бир сюзцн тяркибиндя мцшащидя едилир: кыз кыр+кын «ъарийяляр» (Ы, 340). К.Броккелманн буну кыз сюзц иля (р<з явязлянмяси) ялагяляндирмишдир [512, 130]. 21. -нак шякилчиси кыр+кын сюзцнцн башга бир вариантынын йаранмасында иштирак едир: кыр+нак «ъарийя. Йабаку, кай, чомул, басмыл, оьуз, йямяк вя гыпчаг дилляриндя» (Ы, 459). Шцбщя йох ки, бурада да р<з явязлянмяси вардыр. 22. -сак, -сук. Инсан вя щейван органларынын адларында эюрцнян бу шякилчи ясярдя ъямиси бир нечя сюздя мцшащидя олунур. Мясялян: куруь+сак «мядя, гурсаг» (Ы, 479), баьыр+сук «баьырсаг» (Ы, 479), толар+сук «айаг дабаны». Бу сюз ян чох щейванын дабаны цчцн ишлянир (Ы, 479). 23. -дцз. Олдугъа надир растланан шякилчидир. ДЛТ-дя онун кюмяйи иля йалныз бир сюзцн йарандыьыны эюрцрцк: кцн+дцз «эцндцз» (Ы, 447). 24. -данг, -дянг, -дынг. «Диван»да бу шякилчинин щяр вариантына даир бир мисал вар: ол+данг «падош, чарыьын алты» (Ы, 176), из+дянг «балыг овунда ишлядилян бир тор нювц» (Ы, 176), ай+дынг «айдын, ай ишыьы» (Ы, 177). 25. -ьак, -эцк. Бу шякилчинин иштиракы иля йаранан ики гуш ады вя ики исим тясбит етдик: цб+эцк «шанапипик, щоп-щоп гушу». Чиэилъя (Ы, 171), сямцр+эцк «бцлбцля бянзяр бир гуш» (ЫЫ, 285), кюс+эцк «эюз гайтармаг цчцн цзцм баьларына вя бостанлара гойулан мцгявва, бостан ойуьу» (ЫЫ, 284), баш+ьак «сцмцк чыхынтысынын цстц» (Ы, 457). 26. -ча, -чя. Ясасян язизлямя-кичилтмя билдирян исимляр йарадан шякилчидир: карын+ча «гарышга» (Ы, 479), ка+ча «габ» (ЫЫЫ, 202), кака+ча «габ-гаъаг» (ЫЫЫ, 202). Щямин шякилчи иля не+чя «нечя, ня гядяр» (ЫЫЫ, 209), бар+ча «бцтцн, щамысы» (Ы, 414) сюзляри дя дцзялир. 27. -аьу, -яэц. Бу шякилчи кюкцнцн мянасы билинян вя билинмяйян бязи исимляр мейдана эятирир: ‫ ﻗَﺮاﻏ ُﻮ‬кыр+аьу «гыров» (Ы, 437), ‫ ﺏُﺰاﻏ ُﻮ‬буз+аьу «бузов» (Ы, 437), ‫ ﺕَﻘﺎﻏُﻮ‬так+аьу «тойуг» (Ы, 438), ‫ ﺕُﻤﺎﻏ ُﻮ‬тум+аьу «тимов, нязля, грип» (Ы, 438), ‫ﺏُﻘﺎﻏُﻮ‬ бук+аьу «гандал», оьруларын голларына вурулур (Ы, 437), ‫ﮐُﺰاﮐ ُﻮ ﮐُﻴﻤﺎس ُازُون ﺏُﻠﺴﺎ َا ِﻟﮏ‬ кюз+яэц узун болса, ялиэ кюймяс=маша узун олса, ял йанмаз (Ы, 438), ‫ ﮐَﺮاﮐ ُﻮ‬кяр-

41

+яэц=тцркмянлярин дилиндя «чадыр» демякдир, кючяриляря эюря, «гышлыг ев» мянасына эялир (Ы, 438) вя с. 28. -мак. Бу шякилчийя бир сюздя раст эялирик: ‫ ﺏَﺸﻤَﻖ‬баш+мак=башмаг. Оьузъа (Ы, 454). 29. -тар да мящсулдар дейил: ‫ ﺏَﺸﺘَﺮ‬баш+тар «ораг». Арьуъа (Ы, 444). 30. -мян. Бу да надир щалларда тясадцф олунан шякилчидир: ‫ ﮐﻮُزﻡﺎن‬кюз+мян «кюздя биширилян чюряк, кюзлямя» (Ы, 435). Фелдян йаранан дцзялтмя исимляр. Чаьдаш тцркъядя фелдян исим йарадан шякилчилярин сайы 51 олараг щесабланмышдыр [297, 47; 256, 25-26]. З.Коркмазын мцасир тцрк дилинин морфолоэийасындан бящс едян китабында бу рягям 79-дур [283, 67109]. Гядим вя орта тцрк дюврцня аид мятнлярдя фелдян исим дцзялдян шякилчиляр дя чохдур. Мясялян, А. фон Габен яски тцркъядя фелдян исим йарадан 31 шякилчи [250, 51-55], Т.Тякин ися Орхон абидяляриндя 26 шякилчи [308, 90-94] олдуьуну йазмышдыр. Н.Щаъыеминоьу гараханлыъада бу гябилдян 17 шякилчинин [257, 18-27] варлыьындан сюз ачмыш, Р.Данкофф вя Ъ.Келли ися ДЛТ-дя 13 шякилчи [503, 317-318] гейдя алмышлар. Бу мясяля Щ.Кылыч тяряфиндян дя эениш шякилдя арашдырылмышдыр [278, 10-11; 279, 12-13; 280, 10-11]. М.Кашьари фелдян исим йарадан щярфляри яряб грамматикасы цслубунда беля шярщ етмишдир: «Феллярдян дцзялян исимляр он ики щярфдян биринин васитясиля мейдана эялир. Бу щярфляр ‫ ا‬,‫ ت‬,‫ ج‬,‫ ش‬, ‫غ‬, ‫ ق‬, ‫( ﮎ‬галын каф), ‫ ق‬ка иля ‫ ﮎ‬ке арасында сюйлянян эе (йумшаг каф), ‫ ل‬,‫ م‬,‫ ن‬,‫[ و‬вав, н, м, л] щярфляридир» (Ы, 61). О, китабын башга йерляриндя бу щярфлярин мцхтялиф комбинасийаларындан доьан шякилчилярдян дя бящс етмишдир. Фелдян исим йарадан шякилчиляр щяля гядим тцрк дюврцндя формалашмыш вя ишлянмишдир. «Диван»да фелдян исим ямяля эятирян ясас шякилчиляр ашаьыдакылардыр: 1. -ма, -мя. Ясасян, яшйа, эейим вя йемяк адлары билдирян исимляр йарадыр. Мясялян: чал+ма «кярмя, эярмя. Гойун аьылларына вя йа дявя ахурларына йыьылыб кясиляряк гышда йандырылмаг цчцн гурудулан тязяк» (Ы, 426), бульа+ма «булама, йаьсыз, дадсыз буламаъ» (Ы, 471), кый+ма «яриштя» (ЫЫЫ, 170), тут+ма «сандыг» (Ы, 425), сцз+мя «кеш» адланан йаьсыз гуру пендир, айран сцзмяси» (Ы, 426), кяс+мя

42

«пярчям, йал, кякил» (Ы, 426), тцэ+мя «дцймя» (Ы, 426), тиз+мя «шалварын баьы, торбанын аьыз баьы вя буна бянзяр нясняляр» (Ы, 426) вя с. Бу шякилчи мцасир дилимиздя (говурма, долма, бозартма) фяал истифадя олунур, Орхон-Йенисей вя Азярбайъан абидяляриндя дя интенсив шякилдя ишлянмишдир. Мясялян: йелмя «сцрятли кяшфиййат дястяси, авангард» (Т., 34), тяэмя «щцъум» (Й., 10), Гыйма-гыйма аь ятиндян чякцη, гара гаурма бишцрцб, гырг бяэ гызына илятцη (КДГ, 46), Йедди эцн, йедди эеъя йемя-ичмя олду (КДГ, 50) вя с. 2. -мак, -мяк. Ясасян, бирщеъалы кюкляря артырылараг яшйа адлары билдирир. Мясялян: чак+мак «гов, чахмаг» (Ы, 456), боь+мак «кюйняк дцймяси; бойунбаьы, синябянд, эярдябянд» (Ы, 454), кыс+мак «цзянэи гайышы, кямянд» (Ы, 459, 460), йар+мак «пул» (бир йармак = бир дирщям, бир пул, ЫЫЫ, 130), токы+мак «тохмаг» (ЫЫЫ, 173), удщ-+мак «шяйирд, давамчы, устасына уйан» (Ы, 162), тар+мак «йыртыъы щейванларын пянъяси, ъайнаг» (Ы, 455), тцр+мяк «йемяк, дцрмяк» (Ы, 461), ич+мяк «гузу дярисиндян тикилмиш кцрк» (Ы, 195) вя с. 3. -ман, -мян. Гейри-мящсулдар шякилчидир, мцхтялиф мяналар йарадыр. Мясялян: сык+ман «цзцм сыхма мювсцмц» (Ы, 435), бат+ман «батман, аьырлыг юлчцсц» (Ы, 435), сюк+мян «савашда гошун сяфлярини сюкян, йаран иэидляря верилян лягяб» (Ы, 435), юрт+мян «юртмя, талвар, чардаг, дам» (ЫЫЫ, 358) вя с. 4. -мыш, -миш. Яшйа билдирян, йалныз бир-ики сюздя эюрцнян гейри-мящсулдар шякилчидир: йе+миш «мейвя, говун-гарпыз» (‫ ﮐُﺮﺏﺎ َﻳﻤِﺶ‬кюрпя йемиш = тязя мейвя, Ы, 413; ‫ ﻡَﻴﻞ َﻳﻤِﺶ‬майыл йемиш=йетишмиш шафталы вя говун кими мейвялярин чцрцмяйя, хараб олмаьа цз тутмасы, ЫЫЫ, 166), усук+мыш «сусамыш, сусуз» ( ‫ُاﺱُﻘﻤِﺸﺎ ﺱﺎﻗِﻎ ﻗَﻤُﻎ‬ ‫ ﺱ ُﻮﭪ ُﮐﺮُﻥﻮُر‬усукмыша сакыь камуь суw кюрцнцр = сусамыша ильым [сяраб] бцтцн су эюрцняр, Ы, 239). 5. -ч, -ач, -яч, -ыч, -ич, -уч, -цч. Бунлардан -ч шякилчиси, ясасян, мцъярряд, надир щалларда конкрет анлайышлар йарадыр. Мясялян: ‫ ﺱﺎﻗِﻨﺞ‬сакын+ч «сыхынты (ЫЫЫ, 293), ‫ِا َﻥُﻨﺞ‬ инан+ч (Ы, 190), ‫ َا ِﻗﻨﺞ‬аwын+ч «овунма» (Ы, 189), ‫ ُاﮐُﻨﺞ‬юкцн+ч «пешманлыг» (Ы, 189), ‫ ُﻳﮑُﻨﺞ‬йцкцн+ч «намаз, ибадят» (Ы, 223), ‫ اُﺟﻠﺞ‬цчлц+ч «башлары бир дямирля бирляшдириляряк цч чубугла дцзялдилян довшан тяляси» (Ы, 159) вя с. Бу шякилчи ялавя олараг саитля эенишляняряк мящдуд мигдарда фелдян исим ямяля эятирир. Мясялян: ‫ ُﮐﻤَﺞ‬кюм-

43

+яч «кцля басдырылараг биширилян чюряк» (Ы, 366), ‫ ُﮐﻤُﺞ‬кюм+цч «дяфиня, хязиня, эюмц» (Ы, 366), ‫ اَﻥُﺞ‬ен+цч «эюзя енян пярдя, катаракт» (Ы, 126) вя с. 6. -ынч, -инч, -унч, -цнч. Бу ися -ч шякилчисинин -н иля эенишлянмиш башга бир вариантыдыр, бир груп фелдян мцъярряд исим йарадыр. Мясялян: кыл+ынч «яхлаг, хасиййят, ряфтар» (‫ اَذﮐ ُﻮ ﻗِﻠﻨِﺞ‬едщэц кылынч=хош яхлаг» (ЫЫЫ, 324), сяw+инч «севинъ» (ЫЫЫ, 323), ум+унч «умма, умуд» (‫ ُاﻡُﻨﺞ ﺕَﻨﮑﺮﻳﮑﺎ‬умунч тянгриэя = цмид танрыйадыр, танрыдан мядяд, ЫЫЫ, 384), црк+цнч «щцркмя, ващимя» (Ы, 284), юэ+цнч «юйцнмя, юйцнъ» (‫ ﻥﺎ ُاﮐُﻨﺞ ﮐَﺮاﮎ ﺏ ُﻮ اﻳﺸﮑﺎ‬бу ишкя ня юэцнч кяряк = бу ишля юйцнмяйя ня эяряк вар, Ы, 189) вя с. 7. -ш, -ыш, -иш, -уш, -цш шякилчиси васитясиля феллярдян мцхтялиф мяналы исимляр йараныр. Онлары бу шякилдя груплашдырмаг мцмкцндцр: а) щярякят ады билдирян исимляр мейдана эялир. ДЛТ-дя 60-а гядяр беля исим вардыр. Мясялян: бак+ыш «бахышма» (Ы, 371), ат+ыш «атыш, атышма» (Ы, 130), тяэ+иш «мцбадиля, дяйишмя» (Ы, 372), ур+уш «вуруш, вурушма» (Ы, 63), ток+уш «тоггушма» (Ы, 63), коч+уш «гуъаглашма, гуъушма» (Ы, 372), сюэ+цш «сюйцш, сюйцшмя» (Ы, 372) вя с. б) просес вя щярякятин цсулуну, тярзини, нятиъясини билдирян исимляр дцзялир. Мясялян: ойна+ш «ойнаш, башга бири иля севишян» (Ы, 180), цл+цш «бюлцшдцрмя, пай, щисся» (Ы, 132) вя с. ъ) мцъярряд исимляр йараныр. Мясялян: алк+ыш «алгыш, дуа етмяк, кимися юймяк, йахшылыгларыны саймаг» (Ы, 161), карьы+ш «гарэыш, бяддуа, лянят», (Ы, 449), ук+уш «дярракя, зяка, аьыл» (Ы, 131). 8. -м, -ым, -им, - ум, -цм шякилчисинин кюмяйи иля фел кюкцндян исим йараныр вя ашаьыдакы мяна чаларлары мейдана эялир: а) яшйа ады билдирир. Мясялян: йе+м «йемяк, тяам» (ЫЫЫ, 147), адщр+ым «йящярин алтына ики тяряфдян гойулан кечя» (Ы, 169), сар+ым «филтр, майенин сцзцлмяси цчцн габларын аьзына эярилян ипяк гумаш» (Ы, 396), йадщ+ым «дюшяк, йайьы» (ЫЫЫ, 25), кяр+им «эярилян шей» (‫ ﺕﺎم َﮐﺮِم‬там кярими = дивара эярилян юртц, Ы, 396) вя с. б) чохдан щисся мянасы йарадыр. Мясялян: тил+им «дилим» (‫ ﺏﻴﺮ ﺕِﻠِﻢ اَت‬бир тилим ят =бир дилим ят, Ы, 396), тиз+им «дцзцм, гатар» (‫ ﺏﻴﺮ ِﺕﺰِم ﻳِﻨﺠُﻮ‬бир тизим йинчц = бир дцзцм мирвари, Ы, 395), быч+ым «дилим» (‫ ﺏِﺮ ﺏﻴﺠِﻢ ﻗﺎﻏُﻮن‬бир бычым каьун = бир дилим го-

44

вун, Ы, 394), ор+ум «хорум» (‫ ﺏﻴﺮ ُارُم اُت‬бир орум от = бир чянэя от, бир хорум от, Ы, 143), юп+цм «гуртум» (‫ ﺏﻴﺮ ُاﺏُﻢ ﻡﻮُن‬бир юпцм мцн=бир гуртум шорба, Ы, 142) вя с. ъ) бир дяфяйя мяхсус олан просес, юлчц вя мигдар билдирир. Мясялян: саь+ым (‫ﺱﻐِﻢ ﺱﻮُت‬ َ ‫ ﺏﻴﺮ‬бир саьым сцт = бир саьым сцд, Ы, 369), аь+ым (‫ ﺏﻴﺮاَﻏِﻢ ﻳِﻴﺮ‬бир аьым йер = бир сычрайышда цстцня чыхылаъаг йер, Ы, 143), ак+ым (‫ ﺏﻴﺮ اَﻗِﻢ ﺱُﻮﭪ‬бир акым суw = бир ахымда ахаъаг мигдарда су, Ы, 143), як+им (‫ ﺏﻴﺮ اَﮐِﻢ ﻳِﻴﺮ‬бир яким йер = бир дяфяйя, ُ ‫ ﺏﻴﺮ اَر ُﺕﺮُﻡﯽ ﺱﻮ‬бир бир якишдя якиляъяк юлчцдя йер, Ы, 143), тур+ум «бой, дурум» ( ‫ﭪ‬ яр турумы суw =бир адам бойу дяринликдя су, Ы, 395), йоьр+ум «йоьр+ум» ( ‫ﺏﻴﺮ‬ ‫ ﻳُﻐﺮُم اوُن‬бир йоьрум ун = бир дяфя йоьрулаъаг гядяр ун, бир хямирлик ун, ЫЫЫ, 47), йцэр+цм (‫ ﺏﻴﺮ ﻳُﮑﺮُم ﻳﻴﺮ‬бир йцэрцм йер = бир дяфяйя йцйцрцляъяк, гят едиляъяк гядяр йер, бир няфяся гачылаъаг йер, ЫЫЫ, 47), юл+цм «юлцм» (Ы, 143), кый+ым «гыйым, дящшят» (‫ ﻗُﺮﻗُﻨﺞ ﻗﻴﻢ ﺏُﻠﺪﯼ‬коркунч кыйым болды = горхунъ гыйым олду, бюйцк дящшят йашанды, ЫЫЫ, 166) вя с. ч) йер, мякан билдирир. Мясялян: кон+ум «оймаг, йурд» (2, 133), яэр+им «суйун топландыьы, гайнадыьы вя эирдабландыьы йер» (Ы, 169), як+им (‫ ﺏﻴﺮ اَﮐِﻢ ﻳِﻴﺮ‬бир яким йер, Ы, 143) вя с. д) игтисади термин билдирир. Мясялян: ал+ым «алынаъаг боръ, дебет» (‫اُل َا ِﻟﻤِﻦ اَﻟﺪﯼ‬ ол алымын алды = о, алаъаьыны, боръуну алды, Ы, 220), бер+им «вериляъяк, юдяняъяк боръ, кредит» (‫ َاﻟِﻤﻠِﻎ ﺏﻴﺮﻡﻠِﮑﺪِن اُزﻟُﺸﺪﯼ‬алымлыь беримлиэдин цзлцшди = боръ сащиби иля борълу юдяшдиляр, Ы, 276) вя с. 9. -ын, -ин, -ун, -цн. А. фон Габен бу шякилчи барядя йазмышдыр: «Яски тцркъядя олдугъа сейряк ишлянир, бязян дя сифят ямяля эятирир» [250, 54]. Щямин шякилчи гарахани тцркъясиндя даща фяал ишлянир, онун васитясиля ясасян бирщеъалы фел кюкцндян исимляр йараныр. Онлары мяна бахымындан ашаьыдакы шякилдя груплашдырмаг олар: а) просес билдирянляр. Мясялян: ак+ын «ахын» (ЫЫЫ, 41), яс+ин «ясинти, мещ, кцляк» (‫ َاﺱِﻦ اَﺱﺪﯼ‬ясин ясди = ясинти, кцляк ясди, Ы, 218) вя с. б) шяхс билдирянляр. Мясялян: кял+ин «эялин» (Ы, 403), бул+ун «ясир» (‫ُﺏﻠُﻦ ُﻳﻠُﻨﺪﯼ‬ булун йолунды = ясир бурахылды, азад едилди, ЫЫЫ, 78) вя с. ъ) щадися вя нятиъя билдирянляр. Мясялян: як+ин «шум» (Ы, 145), тцэ+цн «дцйцн» (Ы, 495), тцт+цн «думан, тцстц» (Ы, 399) вя с.

45

10. -т, -ыт, -ит, -ут, -цт шякилчиси фел кюкцндян яшйа, просес, щярякят мязмунлу исимляр йарадыр. Мясялян: куру+т «гурут» (‫ اُل ﻗﻮُﯼ دَن ُﻗﺮُت ﺱُﻐﺪﯼ‬ол койдан курут соьды = о, гойундан гурут ялдя етди, ЫЫ, 43), йоьур+т «йоьурт» (‫ ﻳُﻐﺮت ُﻗﻴُﻠﺪﯼ‬йоьурт койулды = йоьурт, гатыг гатылашды, ЫЫЫ, 185), сыь+ыт «аьлама, сызлама, сытьама» (Ы, 353), бас+ут «кюмяк, арха» (Ы, 361), йет+цт «гошуна эюндярилян ялавя кюмяк» (ЫЫ, 282), кедщ+цт «эейим, янам, нямяр» (‫ َﮐﺬُت ﺏِﺮدﯼ‬кедщцт берди=щюрмят яламяти олараг хялят, палтар верди, Ы, 354), кюч+цт «ат» (Ы, 363), юэ+цт «юйцд» (ЫЫЫ, 155). КДГ-дя бу шякилчи васитясиля йаранан бязи сюзляр сонралар ядяби дилимиздя архаикляшмишдир. Мясялян: Гайтабандан гызыл дявя верэил бу оьлана, йцк+ля+т олсун, щцнярлидир! (КДГ, 36), Гатар-гатар дявялярим санга йцк+ля+т олсун (КДГ, 83), Сойуг-сойуг суларым саηа ич+ят олсун! (КДГ, 82), Тавла-тавла шащбаз атларым саηа бин+ят олсун! (КДГ, 82) вя с. 11. -ь, -ке (‫)ﮎ‬, -ка (‫ )ق‬шякилчиси фел кюкцндян йаранан мцъярряд мяфщум вя конкрет яшйа адлары билдирир. Мясялян: ‫ َﻳﺮَغ‬йара+ь «фцрсят, имкан» (ЫЫЫ, 20), ‫ﻳَﻤﺎغ‬ йама+ь «йамаг» (ЫЫЫ, 32), ‫ ُﻗﺮِغ‬коры+ь «бяйлярин вя йа башгаларынын горуьу» (Ы, 377), ‫ ﺕِﻼﮎ‬тиля+к «диляк, арзу» (Ы, 410), ‫ اِﺱﺘَﮏ ﻗُﺒﺪﯼ‬истя+к копды = истяк йаранды (Ы, 179), ‫ ُﻳﺮِق‬йоры+к «хасиййят, ряфтар, эедишат» (ЫЫЫ, 22), тану+к «шащид» (ЫЫ, 61) вя с. 12. -ак, -як, -ык, -ик, -ук, -цк. Алят адлары вя диэяр исимляр йарадыр. Мясялян: куч+ак «гучаг, аьуш» (Ы, 383), бич+як «бычаг» (‫ اَر ﺏِﺠﺎﮎ ﮐِﮑﺠُﺮدﯼ‬яр бичяк кикчцрди =адам бычаглары бир-бириня сцртдц, ЫЫ, 206), тцw+як «силащ нювц; тцw- «тцпцр-» кюкцндяндир, тцф+янэ дя бу сюздяндир, йаш сюйцд аьаъынын вя йа буна бянзяр аьаъын габыьы бору шяклиндя чыхарылыр, сярчяляри вурмаг цчцн ичиня йумру даш гойулараг атылыр» (Ы, 388), кат+ык «тутмаъ йемяйиня сиркя вя йоьуртла бирликдя тюкцлян нясня, гатыг» (Ы, 383), ‫ اُل ُﻗﻠِﻦ َﺕﺒِﮏ ﺕَﺒﺪﯼ‬ол кулын тяп+ик тяпди = о, гулуну тяпикляди (Ы, 387), кон+ук «гонаг, мцсафир» (Ы, 385), быч+ук «кясилмиш бир шейин йарысы» (Ы, 379). Бу сюз тцрк дилиндя «бучук» (бир шейин йарысы, мясялян, бир бучук саат) кими ишлянир, рус дилиня ися «бычок» (сигарет кютцйц вя кичик дяниз балыьы) шяклиндя кечмишдир; йит+цк «итик, итян шей» (ЫЫЫ, 24), кедщ+цк «йапынъы, йаьмурлуг, плаш» (Ы, 390) вя с.

46

13. -ыь, -иэ, -уь, - цэ. Мцхтялиф мяналы исимляр йарадыр. Мясялян: айт+ыь «суал» (Ы, 174), ‫ ِﺕﺰِﮎ‬тиз+иэ «сыра, сяф, дцзцм, ъярэя» (Ы, 387), бил+иэ «билик, елм» (Ы, 368), ‫ ُﻗﺸُﻎ‬кош+уь «шеир, гясидя» (Ы, 377), ‫ ﺕَﺒُﻎ‬тап+уь «ситайиш, ибадят; хидмят, гуллуг» (Ы, 375), ‫ ُﺕﺘُﻎ‬тут+уь «рящин, эиров; яфсун, сещр» (Ы, 375), ‫ ﻳُﺮﺕُﻎ‬йорт+уь «саваш эцнцндя вя йа бир йеря эедяркян хаганын йанында олан адамлар, мяиййят» (ЫЫЫ, 43), ‫ ُاﺕُﮏ‬цт+цэ «цтц» (Ы, 137), ‫ﺱﺮُﮎ‬ ُ сцр+цэ «сцрц» (Ы, 389), юл+цэ «юлц» (Ы, 65) вя с. 14. -ьа, -эя, -ьы, -эи, -ьу, -эц шякилчисинин кюмяйи иля дцзялян исимляр яшйа вя мцъярряд анлайышлар ифадя едир. Мясялян: кап+ьа «ири гапы, дарваза, гала гапысы» (Ы, 420), бил+эя «алим, философ» (Ы, 422), ю+эя «мцшавир, йашлы вя аьыллы адам» (Ы, 154), быч+ьу «мишар» (Ы, 63), сор+ьу «ган алан алят, нештяр» (Ы, 66), бер+эц «верэи, боръ» (Ы, 422), биля+эц «бцлюв» (Ы, 438), сцпцр+эц «сцпцрэя» (Ы, 470), кцл+эц «эцлцш, эцлмя, йумор» (тынгла сюзцм кцлэцсцз = сюзцмц эцлмядян динля, Ы, 160), бер+эц «боръ» (Ы, 422), бял+эц «бялэя, нишан, яламят» (Ы, 422), кедщ+эц «эейим, палтар» (Ы, 424), йум+ьы «топа» (ЫЫЫ, 37), тер+эи «сцфря, дястярхан» (Ы, 423), тяз+эи «гача-гач, ващимя» (Ы, 423) вя с. 15. -цр+эя, -цр+эц. Бязи фел кюкляриндян исим дцзялдир: кюс+цр+эя «кюстябяк, чюл сичаны ъинсиндян бир щейван» (Ы, 470), чяк+цр+эя «чяйирткя». Оьузъа. Диэяр тцркляр чяйирткя учмаздан яввял она беля дейирляр (Ы, 470), кяс+цр+эц «даьаръыг» (Ы, 470), тцш+цр+эц «голун чайа гарышан аьзы, дяйирмандан чайа ахан су» (Ы, 470), кют+цр+эц «эютцрэя, онунла бир шей эютцрцлян нясня» (Ы, 470), сцп+цр+эц «сцпцрэя» (Ы, 470) вя с. 16. -нгу, -нгц. Бу да гейри-мящсулдар шякилчилярдяндир: ‫ ﺱَﻠﻨﮑﻮ‬сал+нгу «сапанд» (ЫЫЫ, 328), ‫ ﻗَﻠﻨﮑﻮ‬кал+нгу «суйун цстцндя дурмаг, суйун цзцня чыхмаг» (ЫЫЫ, 328), ‫ ﮐُﺰﻥﮑ ُﻮ‬кюз+нгц «эцзэц, айна» (ЫЫЫ, 328) вя с. 17. -ьач, -ьуч, -кач, -кцч. Бу шякилчи алят вя щейван адларынын йаранмасында иштирак едир: ‫ ﻗِﺴﻐﺎج‬кыс+ьач «гысгаъ, кялбятин» (Ы, 444), ‫ ﻗُﺴﻐﺎج‬кус+ьач «кичик, гара бир щейвандыр, адамы дишляйир». Оьузъа (Ы, 444), ‫ ﻗُﺸﻐﺎج‬куш+ьач «сярчя гушу» (Ы, 444), ‫ ﺏِﺠﻐُﻮج‬быч+ьуч «гайчы, щяр щансы бир шейи кясян нясня» (Ы, 442), ‫ ُﻳﻐُﺮﻏﻮُج‬йуьур+ьуч «охлов» (Ы, 473), сар/а/+ьуч «гадын йашмаьы, гадын юртцсц» (ЫЫЫ, 196), тут+ьуч «гялйаналты, бир азъа йемяк» (Ы, 442), сар+кач «гарамуг оту, касны, йа-

47

баны щиндибайа бянзяр бир от» (Ы, 443), юр+кцч «гадынларын башындакы сач щюрэцсц, топасы» (Ы, 159), юр+кцч «саъайаьы» (Ы, 159) вя с. 18. -ьак, -эяк, -ьук, -эцк. Бу шякилчи феллярдян вязифя вя алят билдирян 20-йя гядяр исим йарадыр. Мясялян: йат+ьак «кешикчи, мцщафиз, гаровул» (ЫЫЫ, 43), йапуш+ьак «тиканлы бир от, пытрах, ЫЫЫ, 51), тут+ьак «авангард, юнчц, кяшфиййат бюлцйц» (Ы, 454), ор+ьак «ораг» (ЫЫЫ, 45), тар+ьак «дараг» (454), кап+ьак «гапаг» (Ы, 458), тцр+эяк «боьча» (ЫЫ, 284), кцр+эяк «гар тямизляйян кцряк» (ЫЫ, 284), тапуз+ьук «тапмаъа» (‫ َﺕﺒُﺰﻏُﻖ َﺕﺒِﺰدﯼ‬тапузьук тапызды = тапмаъа тапдырды, ЫЫ, 180), кай+ьук «гайыг» (Ы, 235). 19. -ьан, -эян, -кан. Яслиндя даща чох фели сифят йарадан бу шякилчи щям дя бязи яшйа вя щейван адларынын, йяни субстантивляшмиш исимлярин ямяля эялмясиндя иштирак едир. Мясялян: сыч+ьан «сичан» (ЫЫЫ, 243), таwыш+ьан «довшан» (Ы, 354) вя с. 20. -сыь, -суь. Аз мигдарда ъящят билдирян сюз вя диэяр анлайышлар йарадыр. Мясялян: кцн бат+сыь «эцнбатар, гярб» (Ы, 450), кцн тоь+суь «эцндоьар, шярг» (Ы, 450), тут+суь «вясиййят» (Ы, 450). 21. -ды, -ди, -ду, -дц, -ты, -ти, -ту, -тц. Бу шякилчинин бязи вариантларынын кюмяйи иля аз сайда фелдян исим ямяля эялир. Мясялян: юэ+ди «алгыш» (‫ اُﮐﺪﯼ اُل َارِﮎ َﻗﻨِﺘﻐﺎن‬юэди ол яриэ канытьан = тяриф о адамы щямишя вяъдя эятирир, ъошдурур, Ы, 489), ум+ду «диляк, уму, истяк, умунъ» (Ы, 184), ик+тц «ялдя бяслянян щейван, ящлиляшмиш щейван», икит- «ейитмяк, тярбийя етмяк сюзцндяндир» (Ы, 174), йар+ту «йонгар, талаша» (ЫЫЫ, 33) вя с. 22. -чак, -чяк, -чук, -чцк. Бу шякилчи щям исимлярдян исим (бу барядя мцвафиг бюлмядя мялумат верилмишдир), щям дя феллярдян исим йарадыр. Мясялян: бцрцн+чцк «шал, кялаьайы» (Ы, 247), билин+чяк «оьрунун ялиндя тутулан яшйайи-дялил» (Ы, 485), сарма+чук «бир яриштя нювц» (Ы, 498), юр+чцк «кякил» (Ы, 166) вя с. 23. -мач, -мяч. Ясасян йемяк вя эейим адлары ифадя едян 5 исим ямяля эятирир: тут+мач «хянэял» (Ы, 442), йюрэя+мяч «баьырсаг ичиндя биширилян бир йемяк нювц» (ЫЫЫ, 54), ‫ ُﻗﻐُﺮﻡﺎج‬коьур+мач «говурьа» (Ы, 473), ‫ َﻗﻘُﺮﻡﺎج‬каwур+мач = говурьа (Ы, 473), кый+мач (‫ ﻗِﻴﻤَﺞ ﺏُﺮﮎ‬кыймач бюрк = тифтикдян [кечи тифтийиндян] щазырланан аь папаг, ЫЫЫ, 171) вя с.

48

24. -чу, -чц. «Диван»да бу шякилчийя даир мисал аздыр, -чу варианты чох надир щалларда мцшащидя олунур: ‫ َاِﻗﻨﺠ ُﻮ‬акын+чу «ахынчы, эеъя икян дцшмяни басан ясэяр» (Ы, 190, бир нцмунядя), кюм+чц «дяфиня, йатыр, хязиня» (Ы, 415), йюрэян+чц «сарыг, долаг; йорьан, бцрцнъяк» (ЫЫ, 336). 25. -а, -я, -ы, -и, -у, -ц. Бу шякилчинин иштиракы иля аз сайда исим йараныр. Мясялян: уwуш «уфаланмыш нясня», ‫ ُاﻗُﺶ اﺕﻤﺎﮎ‬уwуш ятмяк = уфаланмыш чюряк (Ы, 131) сюзцндян уw+а «бир йемяк ады» (Ы, 154) мейдана эялир ки, бу да индики умаъа бянзяйян бир йемяк олмалыдыр. Еляъя дя тол+мак сюзцндян тол+ы «долу, бузлу йаьыш» (Ы, 195), йаз+ы «чюл, йазы» (Ы, 191, кюкц мяъщулдур), йаь+мур, йаь+мак, йаь+ыш сюзцндян йак+у «йаьмур йапынчысы, плаш» (ЫЫЫ, 214), син+мяк / сцнг+мяк сюзцндян сцнг+ц «сцнэц» (Ы, 357), сяр+мяк сюзцндян сяр+ц «ряф, тахча, тяряк» (ЫЫЫ, 210) сюзц йараныр. 26. -мур. Азишлянян шякилчидир. Яски тцркъя мятнлярдя -мыр, -мур шякилчиси васитясиля дцзялян бир нечя сюз мцшащидя олунур: йаь+мур, ал+мыр «щирс, тамащ» (ал«алмак» сюзцндян), кю+мцр (кюй+мцр, кюй- «йанмак» сюзцндян) [250, 53]. «Диван»да ися щямин шякилчинин кюмяйи иля йаранан йалныз бир сюз вардыр: йаь+мур «йаьыш, йаьмур» (‫ اِرﮐِﻦ ﻳ َﻐﻤُﺮ‬иркин йаьмур = эцнляръя йаьан йаьыш, Ы, 170). 27. - няк шякилчиси тер+няк «йыьынъаг, топланты, дярняк» (Ы, 461) сюзцнцн йаранмасында иштирак едир. Н.Щаъыеминоьлунун тяснифатында -л- вя -з- шякилчиляри дя вардыр [257, 22-25, 27]. Анъаг бунлара даир верилян феллярин кюкц пратцкъяйя узаныр, онларын ДЛТ дюврцндя мцстягим мяна дашыдыглары шцбщялидир. Мясялян, бурада ал «щийля» сюзцнцн а- «алдатмаг» кюкцндян, ил (ел) сюзцнцн и- «тянзим етмяк» кюкцндян олдуьу эюстярилир. Дцздцр, тил<ти-л «дил» сюзцнцн ти+мяк «демяк», йол<йо-л «йол» сюзцнцн йо-р<йор-ы «йцрц» кюкцндян эял-дийи барядя мцяллифин фикирляри, ейни шякилдя баз<ба-з «йад», аьыз<аьы- «данышмаг», кюз<кю-з «кюз, кюсюв», из<и-з «из, ъыьыр» кими сюзлярин дцзялтмя олдуьу барядя дцшцнъяляри принсипъя доьрудур. Лакин «Диван» йазылан дюврдя бунлар артыг дцзялтмя исим кими дейил, мцстягил сюз кими гавранылырды.

49

Щесабламаларымыза эюря, «Диван»да 25-дян артыг шякилчи васитясиля феллярдян йаранан миня йахын исим вардыр. Бу да ХЫ ясрдя сюзйаратма просесинин кифайят гядяр инкишаф етдийини, долайысы иля тцркъянин чох зянэин бир дил олдуьуну эюстярир. Орта тцрк дюврцндя дцзялтмя исимляр йарадан шякилчилярин кифайят гядяр чох олдуьуну, онларын бир гисминин сонрадан сырадан чыхдыьыны, бир гисминин ися юз функсийасыны бу эцн дя давам етдирдийини сюйлямяк олар. 1.2.3. Мцряккяб исимляр «Диван»да мцряккяб исимляр о гядяр дя чох дейил. Мцряккяб исимляря, ясасян, ад, лягяб вя титулларда, щабеля ъоьрафи адларда, бойларын, бязи яшйаларын вя сяма ъисимляринин адларында тясадцф едилир. Бурада ясярин имласы мцяййян чятинлик тюрятся дя, бир вурьу иля тяляффцз едилян мцряккяб исимляри дярщал айырд етмяк мцмкцндцр. Мясялян: елбашы (Ы, 122), Бешбалык (Ы, 173), Юзкянд (ЫЫЫ, 152), Тцнкянд (ЫЫЫ, 152), Ташкянд (Ы, 434), алкабюлцк (Ы, 128), улайунтлуь (Ы, 128), Бакырсокум (ЫЫЫ, 41), Каракуш (Ы, 344) вя с. С.Ялизадя «Шцщяданамя»дя айры йазылан сарван башы типли сюзлярля баьлы йазмышдыр: «Компонентлярин айры йазылышындан ещтимал етмяк олар ки, щямин дюврдя бу ъцр исимляр сюз бирляшмясиндян мцряккяб сюзя кечид мярщялясиндя олмушлар» [383, 13]. Ясярин дилиндя ики вя даща чох сюздян ибарят олан мцряккяб адлар да ишлядилмишдир. Алп Яр Тонга (Ы, 115), Бяэяч Арслан Теэин (ЫЫЫ, 215) типли шяхс адлары, Ала Йыьач (Ы, 148), Икки Юкцз (ЫЫЫ, 141), Кара Сянгир (ЫЫЫ, 211) типли ъоьрафи адлар, ‫ُﮐﻤُﺶ‬ ‫ ﺕِﮑﻴﻦ‬кцмцш тиэин «эцмцш тякин» (Ы, 411), ‫ اَﻟﺐ ﺕِﮑﻴﻦ‬алп тиэин «иэид тякин» (Ы, 411), ‫ﻗُﺘﻠُﻎ‬ ‫ ﺕِﮑﻴﻦ‬кутлуь тиэин «гутлу, уьурлу тякин» (Ы, 411), ‫ ﺟَﻐﺮﯼ ﺕِﮑﻴﻦ‬чаьры тиэин «шащин тякин» (Ы, 411), ‫ ﮐُﺞ ﺕِﮑﻴﻦ‬кцч тиэин «гцввятли, эцълц тякин» (Ы, 411), ‫ ِاﻥَﻨﺞ ﺏَﮏ‬ынанч бяэ «эцвянилян, инанылан бяй» (ЫЫЫ, 384), ‫ ﻳُﮑﺮُﮎ ﺏﻠﮑﺎ‬йцэрцк билэя «щикмят сащиби» (ЫЫЫ, 46), ‫ ﻗَﺮاﺏﺎش‬карабаш «гараваш, ев гуллугчусу, ъарийя, кяниз» (Ы, 206) кими вязифя, титул вя лягябляр бунлара мисал ола биляр. «Диван»да тясадцф едилян гоша сюзлярин бюйцк яксяриййяти мцряккяб исимдир. Бурайа тяряфляри синонимлярдян, антонимлярдян вя йахын мяналы сюзлярдян ибарят олан исимляр дахилдир. Мясялян: тул-туьсак «дул гадын» (Ы, 455), тцн-кцн «эеъя-

50

эцндцз» (Ы, 148), тцни-кцндцзи «эеъяси-эцндцзц» (ЫЫЫ, 261), йай-кыш «йай-гыш» (ЫЫ, 127), арслан-бурслан «аслан-гаплан» (ЫЫЫ, 362), йак-йук «габ-гаъаг булашыьы» (ЫЫЫ, 159), арыш-аркаь «яриш-арьаъ» (Ы, 131), от-йям «ядвиййат» (ЫЫЫ, 12), чоьы-чамы «сяс-кцй» (ЫЫЫ, 220), ахсак-бухсак «топал-чолаг» (Ы, 453), ашыч-букач «газан-тава» (Ы, 364), кар-буз «гар-буз» (Ы, 235), яw-барк «ев-ешик» (Ы, 356), тянг-туш «йашыд, тай-туш» (ЫЫЫ, 309), кочнгар-тякя «гоч-тякя» (ЫЫЫ, 113), оьлак-кузы «чяпишгузу» (ЫЫЫ, 113) вя с. Йери эялмишкян, гейд едяк ки, «Диван»да синонимляр вя антонимляр олдугъа чохдур. Мяслян: йцряк-кюнгцл, ак-црцнг; савчы-йалавач (пейьямбяр), ишляр-ураьуттиши (гадын); ак-кара (аь-гара), едщэц-йаwуз (йахшы-пис), аз-чок (аз-чох) вя с. 1.3. Исмин грамматик категорийалары 1.3.1. Исмин кямиййят категорийасы «Диван»да исимляр тяк вя ъям щалдадыр. Бурада топлулуг билдирян исимляр дя мювъуддур. Исмин тяк щалынын айрыъа эюстяриъиси йохдур вя о, яшйанын, йахуд варлыьын бирдян чох олмадыьыны эюстярир. Мясялян: яр (‫ اَرُاﺱُﻘﺘﯽ‬яр усукты = адам сусады, Ы, 239), киши (‫ﺱﻘِﺮدﯼ‬ ِ ‫ ﮐِﺸﯽ‬киши сыкырды = адам фит чалды, ЫЫ, 117), ураьут «гадын» ( ‫اَراﻏُﺖ‬ ‫ ﻳِﺐ اَﮐِﺮدﯼ‬ураьут йып яэирди = гадын ип яйирди, Ы, 229) йыьач «аьаъ» (‫ ﻳِﻐﺎج ﻳِﻠﺪِزﻟَﻨﺪﯼ‬йыьач йылдызланды = аьаъ кюклянди, кюк атды, ЫЫЫ, 124), алп (‫ﺟﺮِك َﺕﺮَﺱﻼدﯼ‬ َ ‫ اَﻟﺐ‬алп чяриэ тараслады = алп гошуну даьытды, ЫЫЫ, 292) вя с. Яшйа вя варлыглар мигдар етибариля бирдян артыг олдугда онлар йа сайла ифадя олунур, йа да гейри-мцяййян чохлуг щалында эюстярилир. Кямиййят анлайышы ясярдя щям морфоложи, щям дя синтактик йолла ифадя едилир. ДЛТ-дя ъямлик бир нечя морфоложи васитя иля щяйата кечирилир. 1. Исимляря -лар, -ляр шякилчиси артырылмагла гейри-мцяййян ъям мязмуну йарадылыр. Мясялян: ураьут+лар «гадынлар» (‫ اُراﻏُﺖ ﻻر ﻳ ُﻮزِن ﻳِﺒﻠَﺸﺪﯼ‬ураьутлар йцзин йыплашды =гадынлар бир-бирляринин цзцня ип салараг епилйасийа етдиляр, ЫЫЫ, 114), алп+лар (‫ اَﻟﺐ ﻻر ﮐُﮑﺮَﺷﺪﯼ‬алплар кюкряшди = иэидляр няря чякдиляр, ЫЫ, 228), бяэ+ляр ( ‫ﺏَﮑﻼر ﺏﻴﺮﺏﻴﺮﮐﺎ‬ ‫ ﻳَﻐِﻘﺘﯽ‬бяэляр бир бирэя йаьыкты = бяйляр бир-бириня йаьы олдулар, ЫЫЫ, 72) вя с.

51

Йери эялмишкян, ону да гейд етмяк лазымдыр ки, ДЛТ-дя мцбтяда вя хябяр ъямдя яксяр щалларда узлашмыр. Бурада ъям щалдакы мцбтяданын хябяри адятян тяк щалда олур. Мясялян: ‫ اَﻟﺐ ﻻر اُﺕﻠَﺸﺪﯼ‬алплар ютляшди = алплар чарпышды (Ы, 275), ‫َﻗﺒُﻐﻼر‬ ‫ اَﺟﻠِﺸﺪﯼ‬капуьлар ачлышды = гапылар ачылды (Ы, 275), ‫ ﻗَﺮﻏِﺶ ﻗِﻠُﺮاُﻡﺎﻻر‬карьыш кылыр умалар = ُ ‫ اَت ﻻر ﻗَﻤُﻎ‬атлар камуь сучушды = бцтцн атгарьыш едяр гонаглар (Ы, 301), ‫ﺱﺠُﺸﺪﯼ‬ лар шащя галхды (ЫЫ, 124), ‫ ﻗُﺶ ﻻر ﺱَﻴﺮَﺷﺪﯼ‬кушлар сайрашды = гушлар ъящ-ъящ вурду (ЫЫЫ, 188). Мцбтяда иля хябяр арасында кямиййятя эюря узлашма чох надир щалларда баш верир. Мясялян: ‫ ﮐِﺸﻴﻼ اﻳﺸﺘﺎ ﺏﻴﺮ ﺏﻴﺮﮐﺎ اِﮐَﺸﺪﻳﻼر‬киши+ляр ышта бир-бириэя иэяшди+ляр = адам+лар ишдя бир-бириня арха олду+лар, эцвянди+ляр (Ы, 236), ‫ ﺏﺎﻟﻎ ﻻر اَﻡﻠَﺸﺪﯼ ﻻر‬балыь+лар ямляшди+ляр = хястя+ляр дярманланды+лар (Ы, 277), ‫ ﺏﻮُﻻر ﺏَﺮﻡﺎس ﻻر‬бу+лар бармас+лар=бун+лар эетмяз+ляр (ЫЫ, 81), ‫ اُﻻر ﺏَﺮﻡﺎس ﻻر‬о+лар бармас+лар=он+лар эетмяз+ляр (ЫЫ, 81). 2. ДЛТ-дя буддист уйьурлара гаршы йцрцшдян бящс едян бир шеирдя вя башга бир бянддя ъямлик -лар, -ляр шякилчиси явязиня -ла, -ля иля ифадя олунмушдур: ‫ﺕُﺮﻏﺎن ُاﻟُﻎ‬ ‫ اِﺱﻠَﻘﺎ‬/ ‫ ﺕِﺮﮐﯽ ُارُب اَﺷﻠَﻘﺎ‬/ ‫ ﺕُﻤﻠُﻎ َﻗﺪِر ﻗِﺸــﻠَﻘﺎ‬/ ‫ ﻗُﺬﺕﯽ َارِﮎ اُﻡ ُﺪرُو‬Турьан улуь ыш+ла+ка, Терэи уруп аш+ла+ка, Тумлуь кадыр кыш+ла+ка, Kодщты яриэ умдуру = Бюйцк иш+ляр+я галхышан, Йемяк+ляр+я сцфря сярян, Сойуг вя сярт гыш+лар+а (гаршы дуран шяхс) Халгы цмид ичиндя гойду (ЫЫ, 73). Бу шеирин Ы, ЫЫ вя ЫЫЫ мисраларында -лар йериня -ла вариантыны эюрцрцк. Ейни вязиййят ашаьыдакы бяндин илк цч мисрасында да мцшащидя едилир: ‫ ﺏَﺠﮑَـﻢ ُارُب اَﺕﻠَﻘﺎ‬/ ‫ اُﻳﻐُـــــﺮدَﻗﯽ ﺕَﺘﻠَﻘﺎ‬/ ‫ اُﻏـــﺮﯼ َﻳﻘُﺰاِﺕﻠَﻘﺎ‬/ ‫ ﻗُﺸﻠَﺮﮐِﺒﯽ اُﺟ ِﺘﻤِﺰ‬Бячкям уруп ат+ла+ка, Уйьур дакы тат+ла+ка, Оьры, йаwуз ыт+ла+ка Kушлар киби учтымыз = Пярчям вуруб ат+лар+а, Уйьурлара, тат+лар+а, Оьру, йавуз ит+ляр+я (доьру) Гушлар кими учдуг биз (Ы, 353). «Диван»да бу шякилчинин фонетик вариантына башга бир нцмунядя дя раст эялирик: ‫ ﺕُﮑﺮ ﻡَﻨِﮏ ﺱﺎ ﻗﻤﯽ ﺏِﻠﮑﺎﻟَﮑﺎ اَﯼ‬/ ‫ ِﺕﻨَﺮ ﻗَﻠـﯽ َاﺕَﺘﺴﺎ ﻗِﺴﺮَق ﺱِﻨﯽ ﺕﺎﯼ‬Тяэцр мянинг саwымы билэя+ля+эя, ай, Тынар калы ататса кысрак сыпы тай=Ей, чатдыр мяним сюзцмц билэя+ляр+я, де: Дай ат оланда гысраг динъяляр, чцнки ону минярляр (ЫЫЫ, 158).

52

Йедди мисрада мцшащидя едилян бу йазылыш, тябии ки, катиб хятасы дейилдир. Б. Аталайын мятналты щашийядя йаздыьына эюря, -ла/-ля шякилчиси -лар/-ляр шякилчисиндяки р сясинин дцшмяси нятиъясиндя йаранмышдыр вя бу вязиййят щазырда да мцшащидя олунур [228, 158]. З.Коркмазын фикринъя, -ла/-ля Анадолуда йашайан оьузларын кынык бойуна хас олан хцсусиййятдир [282, 26]. Бу шякилчи тцркмян дилинин тякя, сары, эюклян вя нощур диалектляриндя, щабеля юзбяк дилинин бязи диалектляриндя бу эцн дя ишлянир [148, 172-173]. Ф.Ъялилов да -ла/-ля шякилчисинин мцстягил ъям шякилчиси олдуьуну тясдигляйир [26, 193]. Ъямлийин феллярдя -ла/-ля иля ифадя олунмасына Азярбайъан классик поезийасында да раст эялирик. Буна мисал олараг Фцзулинин ашаьыдакы мисраларыны эюстярмяк олар: Пцстани севялля ъцмля мярдан [111, 262], Сцртялля мяни мязари-йаря [111, 264]. Меьри шивясиндя ися исимлярин -ла/-ля иля ишляндийини эюрцрцк: адамла, кишиля, ашыхла, ъявизля. Бязян гядим йазылы абидялярдя нормадан сапмалар мцшащидя едилир. Мясялян, «Гутадьу Билиэ»дя сиз+ляр+кя сюзц дюрд йердя си+ляр+кя шяклиндя верилмишдир [77, 259]. Бунлар бязян катиб хятасы кими, бязян диалект вя лящъя хцсусиййятляри кими, бязян дя аномалийа кими гябул олунур. 3. Ъямлик -ан, -ян шякилчисинин кюмяйи иля ифадя едилир. «Диван»да бу шякилчийя даир вур-тут икиъя сюз вар: яр+ян (‫ ﺕُﻮﺏﻠُﮏ َارَن‬тцплцэ ярян=сойлу адамлар, ясалятли кишиляр, ЫЫЫ, 128), оьл+ан (‫ اُﻏﻼن َاﺕِﮑﺘﯽ‬оьлан ятикти = оьлан ятя-гана долду, тонбуллашды, бюйцдц, Ы, 240). М.Кашьари яр сюзцнц шярщ едяркян йазмышдыр: «Бу сюз гайдадан хариъ шякилдя «‫ اَرَن‬ярян» кими ъямлянир. Бу, гайдайа зиддир, гайдайа эюря ъям шякилчиси мящз ‫[ ﻻر‬-лар/-ляр]-дир» (Ы, 110). Оьлан сюзц барядя ися «Диван» мцяллифинин беля бир гейди вардыр: «Бу сюз гайдайа зидд олараг «‫ ُاﻏُﻼن‬оьлан» шяклиндя ъямлянир. Щалбуки «‫ ُاﻏُﻞ ﻻر‬оьуллар» шяклиндя ъямлянмяли иди. Ейнян кишиляр сюзцнцн «‫ َارَن‬яр+ян» шяклиндя ъямлянмяси кими. «Оьлан» вя «ярян» сюзляри тяк щал мянасында да ишлянир» (Ы, 142). Бу ики сюзцн щансы мягамда ъям, щансында тяк щалда ишляндийини анъаг мянайа эюря тяйин етмяк мцмкцндцр. Мясялян, бу мисалда яр+ян сюзц -ляр шякилчиси

53

иля ишляндийиня эюря щятта икигат ъямлик ифадя едир: ‫ اَردﯼ اُزا َا َرن ﻻ ر‬ярди уза яр+ян+ляр = кечмишдя яр+ян+ляр варды (Ы, 153). Ашаьыдакы мисалларда ися ону тяйин едян камуь «бцтцн, щамы» вя калын «галын, чох» сюзляриня эюря шяксиз шякилдя ъямлик билдирир: ‫ ﻗﻘﺮﺷﺪى َارَن َﻗﻤُـــﻎ‬ярян камуь кыкрышды = бцтцн адамлар баьырыб-чаьырдылар (ЫЫ, 226), ‫ َارَن ُﻗﻤُﻎ ﺕَﻘﺎر ُﮐﺴَﺸﺪﯼ‬ярян камуь таwар кюсяшди = бцтцн адамлар мал истядиляр (ЫЫ, 131), ‫ ﻗﻠِﻦ ارَن ﺕﺮﮐﺸــﻮر‬калын ярян тиркяшцр = чохлу ярян топлашыр (Ы, 204) вя с. Ярян сюзц бу мисалларда да ъямляк ифадя едир: ‫ َاﻥِﮏ اَراﻥﯽ اُذرُﻟﺪﯼ‬анынг яряни цдщрцлди = онун адамлары айрылды (Ы, 282), ‫ ﺏ ُﻮ اَر اُل َارَن ﺏُﻴﻨِﻦ َﻗﺬِرﻏﺎن‬бу яр ол ярян бойнын кадщырьан = бу, ярянлярин бойнуну яйдирян адамдыр, башгаларына бойун яйдирян адамдыр (Ы, 491), ‫ ﺏَﺮدﯼ َارَن ُﻗﻨُﻖ ُﺏﻠُﺐ ﻗُﺘﻘﺎ ﺱَﻘﺎر‬барды ярян конук булуп кутка сакар = гонаг эюрцб буну гут сайан ярянляр эетди (Ы, 385) вя с. Беля бир ъящяти вурьуламаг лазымдыр ки, щямин сюз биръя мягам истисна олмагла (‫ ِاﮐّﯽ َارَن ُاﮐُﺸﺪﯼ‬икки ярян юэцшди = ики адам бир-бириля юйцшдц, щяр кяс юзцнц тярифляди, Ы, 236) ДЛТ-нин щеч бир йериндя тяк щалда яр мянасында ишлянмир, щяр йердя ъямлик ифадя едир. Оьлан сюзцня эялинъя, онун щансы ъцмлядя тяклик, щансында ъямлик билдирмясини щям мянайа, щям дя бязи грамматик эюстяриъиляря эюря мцяййян етмяк мцмкцндцр. Мясялян: ‫ اُﻏﻼن ﺱ ُﻮﭪ ﺕُﮑﺪﯼ‬оьлан суw тюкди = оьлан су тюкдц (ЫЫ, 47), ‫ اُﻏﻼن ﺕِﺸﻠَﻨﺪﯼ‬оьлан тишлянди = ушаг диш чыхарды (ЫЫ, 245), ‫ اُﻏﻼن اِﻏﻼدﯼ‬оьлан ыьлады = ушаг аьлады (Ы, 310) вя ‫ اُل اُوﻏﻼﻥِﻎ َﺏ ُﺪﺕّﯽ‬ол оьланыь бедцтти = о, оьланы, ушаьы бюйцтдц (ЫЫ, 295) ъцмляляриндя оьлан сюзц тяк щалда, ‫ اُﻏﻼن اِﻏﻠَﺸﺘﯽ‬оьлан ыьлашты = ушаглар аьлашды (Ы, 276) вя ‫ اُﻏﻼن ﻳُﮑﺮُﺷﺪﯼ‬оьлан йцэрцшди = ушаглар гачышдылар (ЫЫЫ, 112) ъцмляляриндя ися фелин тяркибиндяки мцштяряклик билдирян -ш шякилчисиня эюря ъям щалдадыр. Яэяр оьлан сюзц ъцмля, йахуд бирляшмя тяркибиндя сайла ишлянирся вя йа мяъази мяна дашыйырса, о, тяклик ифадя едир. Мясялян: ‫ اِﮐﺰاُﻏﻼن‬иккиз оьлан = екиз ушаг (Ы, 198), ‫ ﺏ ُﻮ اُﻏﻼﻥِﻎ ﺏﻴﺮ ُﺕﺮُﻏﻘﺎ َاﻟﺪِم‬бу оьланыь бир торуька алдым = бу кюляни бир ата сатын алдым (Ы, 375) вя с. Ону да ялавя етмяк лазымдыр ки, бу сюз бир гайда олараг тякдя «ушаг» вя «оьлан», ъямдя ися «ушаглар» кими гавранылыр.

54

Сонралар -ан, -ян шякилчиси щямин сюзлярин тяркибиндя дашлашараг юз ъямлик функсийасыны итирмиш вя мцстягил лексик ващидляря чеврилмишдир. Мцасир дилимиздя ярян сюзц М.Кашьари дюврцндяки ярляр мянасындан узаглашараг тяк щалда дастани мяна – бащадыр, иэид, мярд адам, щятта тясяввцфи чаларлы мцршид, дядя мяналары кясб етмиш, оьлан сюзц ися тяк щалда сабитляшяряк юз илкин мянасыны щифз етмишдир. Бу шякилчийя гарахани дюврцня аид ясярлярдя тез-тез раст эялинир. Мясялян: Ажунда ня йанглыь яр+ян тоьды кюр (Дцнйада неъя яр+ян+ляр доьулду, бах, КБ, 324), Йиэит ярди оьл+ан кылынчы амул (Иэид иди оьл+ан, щярякяти йаваш, КБ, 462). «Гутадьу Билиэ»дя кайа+н сюзц дя ишлянмишдир: Ангар тирляр ютрц кюр ярсиэ яр+ян, Севцк ъан йулуьлап йатур таь, кайа+н (Бах, она эюря дя дейирляр: гящряман яр+ян+ляр, язиз ъанларыны фяда едиб даь вя гайа+лар кими йатырлар, КБ, 2281). Тцркологлар арасында бу шякилчинин мяншяйи барядя фикир айрылыьы вар. Мясялян, А.М.Шербак -ан шякилчисини фарс дилиндян алынма сайыр вя тцркан «тцркляр», калмакан «калмыклар», забитан кими сюзляри буна дялил олараг эюстярир [488, 89]. Бу шякилчини тцрк мяншяли щесаб едян А. фон Габен, М.Ерэин, К.Броккелманн, Э.Клаусон, Д.Синор, Е.Фазилов, Й.Неметщ вя башгаларынын фикирлярини нязярдян кечирян М.Мяммядли гядим тцрк йазылы абидяляриндя ишлянян оьлан, ярян, бодун «халг», юртян «одлар», копан «щамы», куман кими сюзлярин тяркибиндяки чохлуг йарадан -н цнсцрцнцн тцрк-цмумалтай мяншяли олдуьуну билдирир [148, 181]. 4. Ъямлик -т шякилчисинин кюмяйи иля ифадя олунур. ДЛТ-дя онун васитясиля йаранан йалныз биръя нцмуня вар: теэ+ит. Бу сюз щагда М.Кашьари йазмышдыр: «Т е э и т: «‫ ﺕِﮑﻴﻦ‬теэин» сюзцнцн ъямидир. Лцьяви мянасы «кюля» демякдир, сонра хаган оьулларына унгун [цнван] олмушдур. Бу, гайдайа зидд бир ъямдир» (Ы, 362). «Теэинляр / тякинляр, шащзадяляр» мянасына эялян бу сюз, щабеля ДЛТ-дя олмаса да, «Гутадьу Билиэ»дя ишлянян яр+ат «ясэярляр» (КБ, 4172), еляъя дя мцасир ядяби дилимиздяки ел+ат сюзляриндяки -т шякилчиси юз ъямлик функсийасыны итирмиш, щямин сюзлярин тяркибиндя дашлашараг рудиментя чеврилмишдир [83, 28-32]. Гядим тцрк йазылы абидяляриндя мювъуд олан -з ъямлик вя гошалыг шякилчиси ДЛТ-дя щямин функсийаны дашымыр. А.М.Шербак бу шякилчи щаггында йазмышдыр: «1884-ъц илдя Б.Мункачи гядим тцрк дилляриндя, тябии олараг ейни заманда Шярги Тцркцстан дилиндя ъям щалынын цчцнъц формасынын (респ. коллектива) щазырда мцх-

55

тялиф морфемлярин тяркиб цнсцрцня чеврилян -з аффикси иля мювъуд олдуьу барядя фярзиййя иряли сцрмцшдцр. Бу фярзиййяйя эюря, щямин аффикси гоша яшйалары, ъанлы варлыглары вя йа бядян цзвлярини билдирян сюзлярдя излямяк мцмкцндцр: кюз «эюз», кюэцз «кюкс», мцйцз «буйнуз», омуз «чийин», йцз «цз», тиз «диз», мцнгцз «буйнуз», йодаз «балдыр» [488, 93]. А. фон Габен дя буна бянзяр бир фикир иряли сцрмцшдцр [248, 88]. Анъаг гятиййятля демяк лазымдыр ки, «Диван»дакы тиз, кюз, сиз, биз типли сюзляр, ‫ اِﮐﺰاُﻏﻼن‬иккиз оьлан =екиз ушаг (Ы, 198) ифадяси тяк щалда олан сюзляр кими гавранылыр. Бунлардан бязиляри щятта -лар, -ляр ъям шякилчиси иля бирликдя ишлянир. Мясялян: ‫ ﮐﻮُزﻻر ﻳُﻤﻠُﺸﺪﯼ‬кюз+ляр йумлушды = эюз+ляр йумулду (Ы, 115). Она эюря дя Орхон-Йенисей абидяляриндян фяргли олараг «Диван»-да -з гошалыг вя ъямлик шякилчисинин юз яски функсийасыны итирдийини сюйлямяк мцмкцндцр. «Диван»да яски ъямлик шякилчиси олан -ьун, -эцн, -кцн, -кын шякилчисинин иштиракы иля йаранан ики сюз вардыр: кыр+кын вя кадщн+аьун. Доьрудур, М.Кашьари бу сюзляри шярщ едяркян онларын ъямдя олдуьуну вя йаранма механизмини хцсуси вурьуламамышдыр. Бунунла беля, кыз кыр+кын «ъарийяляр» (Ы, 340) вя кадщна+ьун (‫ ﻗَﺬِن ﻗَﺬﻥﺎﻏُﻦ‬кадщын кадщнаьун = гайын, гайнаталар. Kцрякянляр цчцн сюйлянир, ардарда, гоша сюйлянир (Ы, 499) сюзляриндяки -ьун, -кын шякилчиси яски ъямлийин галыьыдыр. К.Броккелманн кыр сюзцнц кыз иля (р<з явязлянмяси) ялагяляндирмишдир [512, 130]. 1.3.2. Исмин щал категорийасы Тцрк дилляриндя исмин щал категорийасы иля ялагядар олдугъа эениш елми ядябиййат вардыр. А. фон Габен, К.Броккелманн, М.Мансуроьлу, А.Дилачар, Н.Щаъыеминоьлу, А.М.Шербак, В.Э.Кондратйев, Н.А.Баскаков, Б.А.Серебренников, Ф.Г.Благова, А.Н.Кононов, Г.Кяримов, Г.Садыгов, Я.Шцкцрлц, Я.Ряъябли, Й. Мяммядов, М.Новрузов вя башгалары юз ясярляриндя щал категорийасынын тяшяккцлцнц вя сяъиййяви хцсусиййятлярини нязярдян кечирмишляр. Бурада ян мараглы мягамлардан бири щалларын сайы мясялясидир. Чцнки тядгигатчылар яски вя орта тцрк дюврцндя щалларын сайы барядя мцхтялиф фикирляр сюйляйирляр. Мясялян, А. фон Габен [249, 39], М.Мансуроьлу [291, 151-155] вя Я.Шцкцрлц [174, 91] яски тцркъядя 9 щалын олдуьуну йазмышлар. Й.Мяммядовун [150,

56

36], Я.Ряъяблинин [162, 468-469], В.Э.Кондратйевин [425, 9-17] вя М.Новрузовун [159, 27; 158, 116-124] тяснифатында ися щалларын сайы 8-дир. Гарахани дюврц цзря танынмыш мцтяхяссислярдян Н.Щаъыеминоьлу [257, 2931] орта тцрк дюврцндя исмин 9 щалы, А.Дилачар [223, 60-61] вя вя Я.Ъяфяроьлу [215, 98-99] 10 щалы олдуьуну йазырлар. А. М.Шербак ися беля щесаб едир ки, Х-ХЫЫЫ яср Шярги Тцркцстан мятнляриндя исмин 7 щалы вардыр [488, 76-92]. «Гутадьу Билиэ»дя щал категорийасына хцсуси тядгигат щяср едян юзбяк алими Г.Кяримов [422, 5] вя онун щямйерлиси, «Гутадьу Билиэ»ин дил хцсусиййятлярини арашдыран Г.Садыгов да поемада 7 щал олдуьуну йазмышдыр [466, 14]. Бурада диэяр фикир айрылыьы щалларын адлары барядядир. Йери эялмишкян, билдиряк ки, Азярбайъан дилчилийиндя дя бу мясяля узун мцддят ачыг галмышдыр. М.Щцсейнзадянин вердийи мялумата эюря, биздя 1934-ъц илядяк щаллар исмин гябул етдийи шякилчиляря эюря изащ олунмуш, Азярбайъан дилиндя исмин сяккиз щалы олдуьу (индики алты щала ялавя олараг цчцн [-чин, -чцн] вя иля [-ла, -ля] гошмалары иля ишлянян даща ики щал) дцшцнцлмцшдцр. Щямин ил илк дяфя азярбайъанъа щал адлары гябул едилмиш, онларын мигдары даща сонра грамматика китабларындан чыхарылан бирэялик щалла йедди олмушдур. 1939-ъу илдя бирэялик вя йийялик щаллар ихтисар едилмиш, 1944ъц илдя йийялик щал йенидян бярпа олунараг дилимиздя алты щал сабитляшмишдир [125, 50-52]. Й.Сейидов ися 1924-44-ъц ил-лярдя няшр олунмуш мяктяб дярсликляриндя исмин щалларынын сайынын дюрд, беш, алты, йедди, щятта доггуз олараг верилдийини, яслиндя, индики щал системинин щяля ХЫВ ясрдя формалашдыьыны, о вахтдан буэцнядяк дяйишмядян давам етдийини йазыр [168, 226-229]. Алимляр арасында ясас мцбащися йюнлцк групуна дахил олан щаллар цзяриндя эедир. Бу групда йюнлцк щалын юзц иля йанашы йюнялмя, йюнялмя-истигамят вя йа истигамят щалларынын варлыьындан сюз ачылыр, онларын шякилчиляринин сайы вя функсийалары щаггында бир-бириндян фяргли тезисляр иряли сцрцлцр. Мякани щаллара (йерлик вя чыхышлыг щаллар) эялинъя, орта тцрк дюврцндя -дан, -дян, -дын, -дин, -дун, -дцн, -тан, тян, -тын, -тин шякилчиляринин сабитляшмяси иля йерлик вя чыхышлыг щаллар бир-бириндян там айрылмышдыр. Дилин инкишаф ганунауйьунлуглары иля ялагядар олараг йюнлцк групуна дахил олан мякани щалларын бязиляринин орта тцрк дюврцндя аз ишлянмяси, диэяр щалларла

57

говушмасы, архаикляшмяси, щятта тамамиля сырадан чыхмасы, шякилчиляринин дашлашмасы вя диэяр просесляр баш вермишдир. Бу да юз нювбясиндя щалларын сайынын дяйишмясиня, азалмасына сябяб олмушдур. Щал системиндя бир гайда олараг садяляшмя мцшащидя едилмишдир. Буну ашаьыдакы ъядвялдян дя эюрмяк мцмкцндцр: Ъядвял 1. Гядим вя орта тцрк дюврцндя исмин щалларынын сайы вя адлары ъядвяли Щаллар

ЯЪ

ММ

ЯШ

ВК

ЙМ

ЯР

НЩ

К-С

АШ

РЯ

1.Номинатив А. 2.Эенитив Й. 3.Датив Йн. 4.Аккузатив Т. 5.Локатив Йер.

А. Й. Йн. Т. Йер.

А. Й. Йн. Т. Йер.

А. Й. Йн. Т. Йер.

А. Й. Йн. Т. Йер.

А. Й. Йн. Т. Йер.

А. Й. Йн. Т. Йер.

А. Й. Йн. Т. Йер.

Ч. Йнл. -и. Б. Ал.

Ч. Йнл. -и. Б. Ал.

Ч. Йнл. -и Б. Ал.

Ч. Йнл. Йнл. -и. Ал.-б.

Ч.

Ч. И.

Ч. -

Ч. И.

Ал.

Ал.

Йох -

К.

-

-

-

Б.-в. Ал.б. -

Ч. Йнл. -и Б. Ал.

А. Й. Т. Йер. -з. Ч. Йнл. -и Ал.

А. Й. Йн. Т. Йер.

6.Аблатив 7.Латив 8.Директив

А. Й. Йн. Т. Йер. -ч. Ч. Йнл. -и. Ал.

-

-

-

-

10

10

9

9

8

8

9

7

7

8

9.Екватив 10.Инстументал 11.Приватив 12.Компаратив Ъями:

АД

И.

8

Ъядвялдяки АД ихтисары А.Дилачар, ЯЪ ихтисары Я.Ъяфяроьлу, ММ ихтисары М. Мансуроьлу, ЯШ ихтисары Я.Шцкцрлц, ВК ихтисары В.Э.Кондратйев, ЙМ ихтисары Й. Мяммядов, ЯР ихтисары Я.Ряъябли, НЩ ихтисары Н.Щаъыеминоьлу, К-С ихтисары Г.Кяримов–Г.Садыгов, АШ ихтисары А.М.Шербак, РЯ ихтисары Р.Яскяр демякдир. А.=Адлыг (Номинатив), Й.=Йийялик (Эенитив), Йн.=Йюнлцк (Датив), Т.=Тясирлик (Аккузатив), Йер.=Йерлик, Йер.-з.=Йерлик-заман, Йер.-ч.=Йерлик-чыхышлыг (щяр цчц Локатив), Ч.= Чыхышлыг (Аблатив), Йнл.=Йюнялмя (Латив), Йнл.-и.=Йюнялмя-истигамят, И.=истигамят (щяр икиси Директив), Б.=Бирэялик, Б.-в.=Бирэялик-васитялик (щяр икиси Екватив), Ал.= Алятлик, Ал.-б.=Алятлик-бирэялик (щяр икиси Инструментал), К. = компаратив, Йох.=Йохлуг (Приватив) щалы эюстярир. Бяри башдан демяк лазымдыр ки, А.Дилачардан башга щеч кимин тяснифатында йохлуг (приватив) щал йохдур. Бу да тябиидир, А.Дилачарын мцстягил щал сайдыьы приватив щал яслиндя сифятдир. Чцнки -сыз, -сиз, -суз, -сцз шякилчисинин кюмяйи иля исимдя

58

щяр щансы кейфиййятин вя йа яламятин йохлуьунун билдирилмяси нятиъясиндя сифят мейдана эялир. Мясялян: ‫َاُﻏﻼ ن ِﺏﻠِﮏ ﺱِﺰ‬،‫ اَُﻏﻼق ِﻳﻠِﮏ ﺱِﺰ‬оьлак йилиэ+сиз, оьлан билиэ+сиз =оьлаг илик+сиз, оьлан билик+сиз олар (Ы, 179), ‫ ﺱَﻘﮏ ﺱُﺰ‬сяwцк+сцз = севимсиз (ЫЫ, 249) вя с. Якс тягдирдя, -лыь, -лиь, -луь, -лць шякилчиси васитясиля ямяля эялян, бу вя йа диэяр кейфиййятин, йахуд яламятин мювъудлуьуну эюстярян исимляри ейни мянтигля варлыг щалы кими гябул етмяк лазым эялярди. Шцбщясиз ки, гядим вя орта тцрк дюврляри арасында дил вя заман бахымындан бюйцк фяргляр олдуьу цчцн бу ики дюврцн щалларыны вя шякилчилярини мцгайися етмяк мцмкцн дейилдир. Бирбаша тядгигат сащямизя дахил олдуьуна эюря бизим цчцн Я. Ъяфяроьлу, А.М.Шербак, Н.Щаъыеминоьлу, Г.Кяримов, Г.Садыгов тяряфиндян верилян бюлэцляр мараг кясб едир. А.М.Шербакын тяснифатында щям приватив (йохлуг, -сиз щалы), щям директив (йюнялмя-истигамят, -р щалы), щям дя екватив (бирэялик, -чя щалы) йохдур. О, йюнлцк, йюнялмя вя йюнялмя-истигамят щалларыны тяк бир щал (йюнлцк) алтында топламышдыр. Г.Кяримов вя Г.Садыговда щям щалларын мигдары, щям дя гябул етдикляри шякилчиляр ейнидир, цстялик, бунлар А.М.Шербакын тяснифаты иля тяхминян цст-цстя дцшцр. Йеэаня фярг одур ки, А.М.Шербакын бюлэцсцндяки йюнлцк щал юзбяк алимляринин тяснифатында йохдур, ону йюнялмя-истигамят щалы явяз едир. А.Дилачарла мцгайисядя ися бурада йюнлцк, бирэялик, йохлуг щаллары чатышмыр. Я.Ъяфяроьлунун бюлэцсцндя ися екватив (бирэялик) щалы иля йанашы -рак, -ряк шякилчили компаратив (цстцнлцк) щалы да мювъуддур. А.М.Шербакын, Н.Щаъыеминоьлунун, Г.Кяримовла Г.Садыговун орта тцрк дюврц цзря вердикляри тяснифатлардакы ъцзи фяргляри нязяря алараг беля бир нятиъяйя эялмяк олар ки, интенсивлийиндян вя тезлик дяряъясиндян асылы олмайараг, «Диван»да ашаьыдакы щаллар ишлянмишдир: Ъядвял 2. ДЛТ-дя исмин щаллары ъядвяли № 1. 2. 3. 4.

Щаллар Номинатив (Адлыг) Эенитив (Йийялик) Датив (Йюнлцк) Директив (истигамят)

Щал шякилчиляри -ынг (4), -нынг (4) -ка/-эя, -а/-я -р, -ра/-ря/-ру/-рц, -ар/-яр, -кару/-керц/-ьару/-эерц

59

5. 6. 7.

Аккузатив (Тясирлик) Локатив (Йерлик) Аблатив (Чыхышлыг)

8.

Инструментал (Алятлик)

-ь/-э, -ы/-и, -ны/-ни, -н -да/-дя, -та/-тя -дан/-дян/-дын/-дин/-дун/-дцн, -тан/-тян/-тын/-тин, -да/-дя, -та/-тя -ын/ин/ун/цн

ДЛТ-дяки шеирлярдя исмин щаллары, онларын йаранма гайдалары, дашыдыглары функсийалары вя шякилчиляри айрыъа тядгигат мювзусу олса да [209, 29-40], бу мясяля «Диван»ын там мятни цзря нязярдян кечирилмямиш, бязи щалларда ися гарахани дюврц абидяляри цзря цмуми шякилдя тядгиг едилмишдир [231, 59-75]. 1.3.2.1. Адлыг щал. Диэяр ады иля ясас щал ким?, ня?, щара? суалларындан бириня ъаваб верян, хцсуси морфоложи яламятя вя эюстяриъийя малик олмайан щалдыр. Адлыг щал: а) ъанлы вя ъансыз яшйа вя варлыгларын адыны билдирир: ‫ ﺏﻴﺮ ﻳَﺮﻡﺎق‬бир йармак = бир пул (Ы, 338), ‫ ﮐَﮑﻠِﮏ‬кяклик (Ы, 463), ‫ ﺏَﻴﺮَق‬байрак «байраг» (ЫЫ, 214), ‫ ﺕُﺒﺮاق‬топрак «торпаг» (ЫЫЫ, 179), ‫ اوُﮐﯽ‬цэи «байгуш» (Ы, 214), ‫ اَر ﻳﻮُﻟﺪَن ﻗﻴﺸﺪﯼ‬яр йолдан кышды = адам йолдан чякилди (Ы, 179), ‫ ﻳﻮُراﮎ‬йцряк «цряк» (ЫЫЫ, 36), ‫ َﺏﻐِﺮ‬баьыр «ъийяр» (Ы, 366), ‫ َژُن‬ажун «дцнйа» (ЫЫ, 278), ‫ ﺕَﻨﮑﺮﯼ ُﺏﻠِﺖ اَﻏِﺘّﯽ‬тянгри булыт аьытты=танры булуд эюстярди (Ы, 254), ‫ﺟﮑِﻞ‬ ِ чиэил «бой ады» (Ы, 392), ‫ ﺕﺎت‬тат «халг ады» (Ы, 111), ‫اَﻟﻴﻤﺠﯽ اَرﺱﻼن‬ ‫ ﺏِﻴﺮﻳﻤﺠﯽ ﺱِﺠﻐﺎن‬алымчы арслан, беримчи сычьан=алыъы аслан, боръу олан сичандыр (Ы, 143). б) заман вя мякан билдирир: ‫ ﻳﻴﻞ َﻳﺰِﻗﺘﯽ‬йыл йазыкты=йаз фясли эирди, йаз олду (ЫЫЫ, 71), йайлаь «йайлаг» (Ы, 63) кышлаь «гышлаг» (Ы, 63), кушлаь «гушларын чох олдуьу йер» (Ы, 452), суwлаь «щейван суварылан йер, йалаг, муслуг» (Ы, 452) вя с. ъ) гейри-мцяййянлик билдирир: ‫ ﺕﻮُز ﺕُﻮزَردﯼ‬тоз тозарды = тоз гопду, тоз йцксялди (ЫЫЫ, 182), ‫ اَش ﻳِﻴﻠﺪﯼ‬аш йелди = йемяк йейилди (ЫЫЫ, 181) вя с. Эюрцндцйц кими, адлыг щал ДЛТ-дя олдугъа эениш шякилдя тямсил олунмушдур. Онун грамматик мювгейи дя чох эцълцдцр. Адлыг щалда ишлянян сюзляри ашаьыдакы мювгелярдя эюрмяк мцмкцндцр: 1) илк нювбядя мцбтяда ролунда чыхыш едир. Мясялян: ‫ َار َﺕﻴَﻘﻠَﻨﺪﯼ‬яр тайакланды = адам яса сащиби олду (ЫЫЫ, 191), ‫ ﺕَﻨﮑﺮﯼ ﻡَﻨﯽ ﻗُﺘﻐَﺮدﯼ‬тянгри мяни кутьарды = танры мяни сыхынтыдан гуртарды (ЫЫ, 211), ‫ ﺱ ُﻮﭪ اَﻗﺪﯼ‬суw акды = су ахды (Ы, 220) вя с.

60

2) хябяр ролунда чыхыш едир. Мясялян: ‫ اَردَم ﺏَﺸﯽ ﺕﻴﻞ‬ярдям башы тыл = ярдямин башы дилдир (Ы, 169), ‫ ﺕَﻨﮑﺮﯼ اُل ﻳﻴﺮِﮎ َﻳﺮَﺕﻐﺎن‬тянгри ол йериэ йаратьан = йери йарадан танрыдыр (ЫЫЫ, 52), ‫ ﺏﻮ ﺏﺎش اُل ﻗﺎﻥﯽ ُﻳﺸَﻠﻐﺎن‬бу баш ол каны йушульан=бу даим ганы ахан йарадыр (ЫЫЫ, 53) вя с. 3) заман зярфи ролунда чыхыш едир: ‫ ﺕُﻨﻼ ُﻳﺮُب ﮐُﻨﺪُز ﺱَﻘﻨُﻮر‬тцнля йоруп кцндцз сяwнцр = йолу эеъя икян эедян эцндцз севиняр (ЫЫЫ, 79), ‫ ﺕُﻨــﻼ ﺏِﻼ ﺏَﺴ ِﺘﻤِﺰ‬тцнля биля бастымыз = эеъя икян басгын етдик (Ы, 427) вя с. 4) тяйин ролунда чыхыш едир, башга исимля йанашы эяляряк ону тяйин едир. Мясялян: ‫ اَرﮐَﮏ ﺕَﻘﺎﻏُﻮ‬еркяк такаьу «хоруз» (Ы, 437), ‫ ﺕِﺸﯽ ﺕَﻘﺎﻏُﻮ‬тиши такаьу «тойуг» (Ы, 437), ‫ اَﻟﺘﻮُن ُازُﮎ‬алтун юзцк «гызыл рущ» (гадынларын лягябидир, Ы, 139) вя с. 5) васитясиз тамамлыг ролунда чыхыш едир. Мясялян: ‫ﺟﮑِﻦ ﺟِﮑﻨﺎدﯼ‬ ِ ‫ ﻗﻴﺰ‬кыз чикин чикняди = гыз нахыш вурду (ЫЫЫ, 270), ‫ ﻳَﻼوَﺟﻘﺎ اَﻟﻘِﺶ ﺏﻴﺮﮐِﻞ‬йалавачка алкыш берэил = Мящяммяд пейьямбяря салават чевир (Ы, 161), ‫ اُل ﺏِﺘِﮏ ُاﻗِﺘﺴﺎدﯼ‬ол битик окытсады = о, мяктуб охутмаг истяди (Ы, 322) вя с. «Диван»да бязян бир щал диэяр щалын йериндя ишлянир, ону явяз едир. Бунлара даир бязи мягамлара нязяр йетиряк. 1. Адлыг щалдакы исим гейри-мцяййян йийялик щал йериндя чыхыш едир: ‫ﺏُﻮ ﺏُﻮز اﻳﻨﯽ‬ ‫ ﻥَﺠَﺎ‬бу бюз ени нечя=бу безин ени ня гядярдир (Ы, 122), ‫ ﺏ ُﻮ ُاﻏُﺮ اُل ﺏُﺮﯼ اُﻟﻴﻐُﻮ‬бу уьур ол бюри улыьу = инди гурдун улашма вахтыдыр (Ы, 193), ‫ اِت ﺕﻴﺸﯽ ِﻳﺮِﺷﺪﯼ‬ыт тышы йиришди = итин диши гцввядян дцшдц, зяифляди (ЫЫЫ, 69), ‫ ﻗﻮُﯼ ﺱﺎﻥﯽ ﻥَﺠﺎ‬кой саны нечя = гойунун сайы нечядир (ЫЫЫ, 157). 2. Адлыг щал йюнлцк щалы ифадя едир: ‫ اُل ﻗﻮُﯼ اِﮐﺘﻮُﻻدﯼ‬ол кой иктцляди = о, гойуна от верди (Ы, 333), ‫ اُل ﻗَﺒُﻎ ﺕِﺮادﯼ‬ол капуь тиряди = о, гапыйа диряк вурду (ЫЫЫ, 243) вя с. 3. Адлыг щал тясирлик щалы явяз едир: ‫ اَر ُﺕﺘُﻎ ﻳُﻠﺪﯼ‬яр тутуь йолды = адам эирову азад етди (ЫЫЫ, 63), ‫ اُت اَﺷِﺞ َﺕﺸُﺮدﯼ‬от ашыч ташурды = од газаны дашырды (ЫЫ, 113), ‫اُل‬ ‫ ﻥﺎﻥﮏ َﻳﺸُﺮدﯼ‬ол нянг йашурды = о, яшйаны эизляди (ЫЫЫ, 66), ‫ اُل ﻗَﺒُﻎ َﻳﺒِﻨﺪﯼ‬ол капуь йапынды =о, гапыны тякбашына баьлады (ЫЫЫ, 76), ‫ ﻗُﻢ ﺱ ُﻮﭪ ﺱَﻐُﺮدﯼ‬кум суw саьурды = гум суйу ъанына чякди, юзцня щопдурду (ЫЫ, 115) ‫ اُل ﺕﺮﯼ اَزدﯼ‬ол тяри язди = о, дярини газыды, сыйырды (Ы, 218), ‫ َﺕﻤُﺮﻗِﺴﻐﺎ ﮐَﺲ‬،‫ اُﻳ ُﻐ ِﺮﻳِﻐﺎج ُازُون ﮐَﺲ‬уйьур, йыьач узун кяс, тямцр кысьа кяс =ей уйьур, аьаъы узун, дямири ися гыса кяс (ЫЫ, 40) вя с.

61

Адлыг щалын диэяр щаллары явяз етмяси Орхон-Йенисей абидяляриндя дя мцшащидя олунур. Мясялян: Бодун боьазы ток ярди «халгын боьазы тох иди» (Т, ъ. 8), Билэя каьан атысы Йоллуь теэин «Билэя хаганын гощуму Йоллуь теэин» (БК, ХЫ), Кюк тяηридя кцн, ай азыдым «эюй сямада эцняши, айы итирдим» (Й, Х абидя). Бу тязащцря Азярбайъан йазылы абидяляриндя дя раст эялирик. Мясялян: Бярц эялэил, башым бяхти, евим тяхти (КДГ, 38), Газанын гара гыйма эюзляри ган-йаш толды (КДГ, 44), Оьлы Уруз гаршысында йай сюйкяниб турарды (КДГ, 68), Сатын алдывц он атлар эятирди (АШ, 116, «Дастани-Ящмяд Щярами»), Йаралы баьрым ганын тюкдц эюзцмдян дямбядям (АШ, 388, Хятаи), Цзцн хяйали эюзлярими лалязар едяр [157, 283, Нясими]. Бу щал диэяр абидялярдя, о ъцмлядян Кишвяринин «Диван»ында да гейдя алынмышдыр [494, 7]. Щалларын мцвазилийи тцрк дилляринин сонракы инкишаф дюврцндя гисмян мящдудлашса да, щазырда шивялярдя давам етмякдядир. «О.Бютлинг, К.Грюнберг вя Г. Рамстед эюстярирляр ки, щяля гядим дюврлярдя тцрк системли диллярдя сюздяйишдириъи шякилчилярин о гядяр дя инкишаф етмядийи бир дюврдя гейри-мцяййян щал (адлыг) мцасир диллярдя мювъуд олан бцтцн щалларын мянасыны ифадя едя билирди» [148, 92]. М.Новрузов беля щесаб едир ки, адлыг щалын диэяр щаллары, хцсусян дя йийялик вя тясирлик щаллары явяз етмяси щалларын мейдана чыхмадыьы дюврцн галыьыдыр [436, 72]. Адлыг щалын диэяр щаллар йериндя ишлянмяси Азярбайъан шивяляриндя бу эцн дя мцшащидя олунур. Мясялян: Вязир эюрдцкляринин щамысыны шащ да эюрдц (Газах, йийялик щал явязиндя), даь эетди, аран эетди (Шямкир, йюнлцк щал явязиндя), мян бу саат эюндярмишям дямирчийя гайчылар чахлатмаьа (Гах, тясирлик щал явязиндя), бири Иран галды, бядбах олду (Тябриз, йерлик щал явязиндя), дядя-бава Баллы арвадын юйц эиззищли (натямиз) олуф (Гардабани, чыхышлыг щал явязиндя) [148, 93-94]. 1.3.2.2. Йийялик щал. ДЛТ-дя кимин?, няйин?, щаранын? суалларына ъаваб верян йийялик щал ашаьыдакы мяналара маликдир: а) ики шяхс вя йа яшйа арасында сащиблик, йийялик вя аидлик билдирир. Мясялян: ‫ﺏُﻮ‬ ‫ اَﻳَﻖ ﻥِﮏ َﻳﺮُﻗﯽ ﺏﺎر‬бу айак+нынг йарукы бар = бу габын йарыьы, чаты вар (ЫЫЫ, 22), ‫ﺱَﺮت‬ ‫ ﻥِﻨﮏ َا ُز ﻗﯽ َارِغ ﺏُﻠﺴﺎ ﻳُﻮل اوُزا ﻳِﻴﺮ‬сарт+нынг азукы арыь болса, йол цзря йер = сатыъынын малы

62

тязя олса, еля йолдаъа йейяр (Ы, 135), ‫ ﻳﺎت ﻥِﮏ ﻳﺎﻏﻠِﻎ ﺕِﮑ ُﻮﺱِﻨﺪًا اُوزﻥُﮏ ﻗﺎﻥﻠِﻎ ﻳُﺬرُق ﻳِﻴﮏ‬йат+нынг йаьлыь тикцсиндян юзнцнг канлыь йудщрук йеэ = йадын йаьлы тикясиндян юзцнцн ганлы йумруьу йахшыдыр (ЫЫЫ, 44), ‫ اُﻏﻠﯽ ﻥِﻨﮏ ﺕﻴﺸﯽ ﻗَﻤﺎر‬،‫ اَﺕﺎﺱﯽ َاﺟِﻎ اَﻟﻤِﻼ ﻳﻴﺴﺎ‬атасы ачыь алмыла йеся, оьлы+нынг тышы камар = атасы турш алма йеся, оьлунун диши гамашар (ЫЫ, 303) вя с. б) мцяййянлик билдирир. Мцяййянлик исимляря -(н)ынг, -(н)инг, -(н)унг, -(н)цнг шякилчиси ялавя едилмякля йараныр. Мясялян: хан+нынг (‫ ﺕَﻘﻐﺎج ﺥﺎ ِﻥّﮏ ﺕُﺮﻗُﻮﺱﯽ ﺕَﻠِﻢ‬Таwьач ханнынг туркусы тялим = Табьач ханынын ипяйи чохдур, Ы, 421), бюри+нинг, кузьун+унг (‫ ُﺏﺮِﻥﻨﮏ اُرﺕَﻖ ﻗُﺰﻏُﻮﻥُﮏ ﻳِﻐﺎج ﺏﺎﺷِﻨﺪا‬бюрининг ортак, кузьунунг йыьач башында = гурдун ову ортагдыр, гузьунунку ися аьаъ башындадыр, Ы, 431), кцн+цнг ( ‫ﺕﻮُن ﮐ ُﻮﻥُﮏ‬ ‫ ﻗَﺮﺷﻴﺴﯽ اُل‬тцн кцнцнг каршысы ол = эеъя эцндцзцн гаршысы, зиддидир, Ы, 419) вя с. ъ) гейри-мцяййянлик билдирир. Бурада йийялик щал щеч бир шякилчи гябул етмир вя икинъи нюв тяйини сюз бирляшмясинин биринъи тяряфи кими чыхыш едир. Мясялян: ‫ﮐِﺸﯽ اَرا‬ ‫ ﮐِﺮدِم‬киши ара кирдим = адам арасына чыхдым (Ы, 152), ‫ ﮐﻮُز َﮐﻠِﮑﯽ ﻳﺎﻳِﻦ ﺏَﻠﮑُﻮﻟُﮏ‬кцз кялиэи йайын бялэцлцэ = пайызын эялиши йайдан бяллидир (ЫЫЫ, 160), ары йаьы «бал» (Ы, 152), ‫ ﻳﺎﯼ ﮐُﺮﮐﻨِــﮑﺎ ِاﻥَﻨﻤﺎ‬йай кюркингя ынанма = йайын эюзяллийиня инанма (ЫЫЫ, 160), ‫اُل ﺏَﮏ‬ ‫ ِﻗﺴِﻐﻨﺪا ﻗَﻠﺪﯼ‬ол бяэ кысыьында калды=о, бяйин щябсиндя, бир иш цчцн бяйин сярянъамында галды (Ы, 377), ‫ ﻗِﺶ ُﻗﻨُﻘﯽ اُت‬кыш конукы от = гышын гонаьы оддур, атяшдир (Ы, 344), ‫ ﺕَـﻐﻼرﺱُﻘـﯽ َاﻗِﺸﺪﯼ‬таьлар суwы акышды = даьларын суйу ахды (Ы, 235), Йамар суwы «Йамар чайы» (ЫЫЫ, 32), ай битиэи «ясэярлярин ады вя азугяси йазылан дяфтяр, рейестр» (Ы, 113), тямцр аркы «дямир пасы» (Ы, 116), ажун тыны «дцнйанын няфяси» (ЫЫ, 287), ажун бяэи «дцнйанын бяйи; мяъази: Яфрасийаб» (ЫЫЫ, 43), ‫ اَردَم ﺏﺎﺷﯽ ﺕﻴﻞ‬ярдям башы тыл = фязилятин, ярдямин башы дилдир (ЫЫЫ, 139), ‫ ُازُم ﺟُﻮﺏﯽ‬цзцм чюпи = цзцм пучасы (ЫЫЫ, 128), ‫ اُﻳﻐُﺮﺕﻴﻠﯽ‬уйьур тылы = уйьур дили (ЫЫЫ, 140), ‫ اوُدﻳﻴﻠﯽ‬уд йылы = иняк или (Ы, 118), ‫ ﺏَﮏ اِﻳﻠﯽ‬бяэ ели = бяйин щаким олдуьу вилайят (Ы, 122) вя с. Гейд етмяк лазымдыр ки, «Диван»да мцяййян йийялик щала даир мисаллар гейри-мцяййян йийялик щала нязярян чох аздыр. Бу да А.М.Шербакын беля бир фикрини тясдиг едир ки, Шярги Тцркцстан дилиндя -(н)унг шякилчиси олмадан да йийялик щал йаратмаг мцмкцн иди. Уйьурнынг каьаны иля уйьур каьаны, будун тили иля будунунг тили типли бирляшмяляр арасында о гядяр дя ъидди фяргин олмадыьыны эюстярян А.М.

63

Шербак беля щесаб едир ки, Шярги Тцркцстан мятнляриндя растланан бяэ аты, баш аьрыьы (баш аьрысы), ары йаьы (бал) кими бирляшмяляр поссесивдир, даща гядимдир. Бяэ аты тяйин олунан предмети билдирир, бяэин аты ися партитивдир, кянардан мянсубиййяти, йахуд бянзяр предметя, йяни диэяр атлара нисбятдя кейфиййят мцнасибятини, сащиблийи, йийялийи ифадя едир [488, 86-88]. Йийялик щалын башга щаллар явязиндя ишлянмясиня ДЛТ-дя тясадцф едилмир. Мараглыдыр ки, «Диван»да йийялик щалын формал яламяти олан -(н)ынг, -(н)инг, (н)унг, -(н)цнг шякилчиси щям Орхон-Йенисей абидяляриндя (каьаныηын сабын алматын «хаганынын сюзцнц динлямядин», КТ, шм. 9, Чурыη оьлы «Чурун оьлу», КЧ, 26), щям дя Азярбайъан йазылы абидяляринин дилиндя юзцнц бариз шякилдя эюстярир: Газаныη бу ишлярдян хябяри йог (КДГ, 43), Атындан енди, чобаныη яллярин чюзди (КДГ, 46), Намярд Аруз тайыηдан адам эялди (КДГ, 125) вя с. «Йийялик щал шякилчисиндя велйар η сясинин ишлянмяси Азярбайъан ядяби дилинин сонракы дюврляриндя дя давам етмишдир. ХХ ясрин яввялляриндян бу хцсусиййят ядяби дилимиз цчцн архаикляшмишдир. Йийялик щал шякилчисинин велйар η иля ишлянмяси тарихян Азярбайъан дилинин гярб шивяляри цчцн сяъиййяви олмушдур: булаьыη, иняйиη, гузунуη, сцрцнцη» [107, 169]. 1.3.2.3. Йюнлцк щал. Гядим вя орта тцрк дюврцндя, долайысы иля «Диван»да йюнлцк щал групунда бир нечя щал олмушдур: йюнлцк, йюнялмя вя истигамят (бязян она йюнялмя-истигамят ады верилир). Буну ашаьыдакы ъядвялдян дя эюрмяк олур. Ъядвял 3. Исмин йюнлцк групуна аид щалларын сайы вя адлары ъядвяли Щал

АД

ЯЪ

ММ

ЯШ

ВК

ЙМ

ЯР

НЩ

КС

АШ РЯ

Датив

Йн.

Йн.

Йн.

Йн.

Йн.

Йн.

Йн.

Йн.

-

Латив [Аллатив]Директив Ъями

Йнл.-и.

Йнл.-и.

Йнл. -и. 2

И.

Йнл.-и.

Йнл.-и.

2

Йнл. Йнл. -и. 3

И.

2

Йнл. -и 2

Йн Йн. . И.

2

2

2

1

1

2

64

Ъядвялдяки АД ихтисары А.Дилачар, ЯЪ ихтисары Я.Ъяфяроьлу, ММ ихтисары М. Мансуроьлу, ЯШ ихтисары Я.Шцкцрлц, ВК ихтисары В.Э.Кондратйев, ЙМ ихтисары Й. Мяммядов, ЯР ихтисары Я.Ряъябли, НЩ ихтисары Н.Щаъыеминоьлу, К-С ихтисары Г.Кяримов вя Г.Садыгов, АШ ихтисары А.М.Шербак, РЯ ихтисары Р.Яскяр демякдир. Йн. ихтисары йюнлцк, Йнл. гысалтмасы йюнялмя, Йнл.-и. ихтисары йюнялмя-истигамят, И. гысалтмасы ися истигамят щалыны эюстярир. Садяъя олараг Я.Ъяфяроьлу йюнялмя-истигамят щалыны латынъа аллатив-директив адландырмышдыр. Ъядвялдян дя эюрцндцйц кими, мцтяхяссисляр йюнлцк групунда максимум цч щал эюстярирляр. Тябии ки, биз пратцркъядя 11, йюнлцк групунда ися -а, -ка, -ра, ча, -н шякилчили 5 щал олдуьуну иряли сцрян Б.А.Серебренниковун вя Н.З.Щаъыйеванын бюлэцсцнц [468, 29-31] цмумян щесаба гатмырыг. Орта тцрк дюврц иля мяшьул олан алимлярдян А.М.Шербак бу групда йалныз йюнлцк, Г.Кяримовла Г.Садыгов йюнялмя-истигамят, Я.Ъяфяроьлу вя Н.Щаъыеминоьлу йюнлцк вя йюнялмя-истигамят щалларыны гябул едирляр. Я.Инан ися йюнлцк групундакы бцтцн щаллары цмумян датив щалы адландырыр [262, 80-81]. Йюнлцк щал бир нечя функсийаны йериня йетирир: щярякятин башландыьы вя йа битдийи йери, йюнялдийи шяхси вя йа обйекти эюстярир, бязян щярякятин заманыны ифадя едир. Йюнлцк щалын шякилчиси бунлардыр: -ка, -эя, -а, -я. Мясялян: йалавач+ка «пейьямбяря» (‫ ﻳَﻼوَﺟﻘﺎ اَﻟﻘِﺶ ﺏﻴﺮﮐِﻞ‬йалавачка алкыш берэил = Мящяммяд пейьямбяря салават чевир, Ы, 161), аьыз+ка «аьыза» (‫ ُﻗﺮُق ﻗَﺸُﻖ َاﻏِﺰﻗﺎ َﻳﺮَﻡﺎس‬курук кашук аьызка йарамас = гуру гашыг аьыза йарамаз, Ы, 348), кулак+ка «гулаьа (‫ﻗُـﺮُغ ﺱﻮُز ﻗُﻼﻗّﺎ َﻳﻘِﺸﻤﺎس‬ куруь сюз кулакка йакышмас = гуру сюз гулаьа йарашмаз, Ы, 348), бяэ+эя «бяйя» (‫ اُل ﺏَﮏ ﮐﺎ اَﻟﻘِﺶ ﺏِﻴﺮدﯼ‬ол бяээя алкыш берди = о, бяйя алгыш, дуа етди, Ы, 161), таь+ка «даьа» (‫ ﺕﺎغ ﺕﺎﻏﻘﺎ َﻗﻘُﺸﻤﺎس‬таь таька каwушмас = даь даьа говушмаз, ЫЫЫ, 153), киши+эя «адама, инсана» (‫ ﮐِﺸﯽ ﮐِﺸﻴﮑﺎ َﻗ ُﻘﺸُﻮر‬киши кишиэя каwушур=инсан инсана говушар, ЫЫЫ, 153), тюр+эя «йухары баша» (‫ ﺕُﻮرﮐﺎ َﮐﺞ‬тюрэя кеч = йухары баша кеч (Ы, 130), яw+эя «евя» (‫ اُل اَﻗﮑﺎ ﺏَﺮِﻏﺴﺎدﯼ‬ол яwэя барыьсады = о, евя эетмяк истяди (ЫЫЫ, 293), будщун+ка «халга» (‫ ﻳَﺬﺱـﻮُن ﺟَﻘﻴﻨﮏ ُﺏﺬُوﻥﻘﺎ‬йадщсун чаwынг будщунка = йайсын цнцнц еля, халга (Ы, 119), барчын+ка «ипяйя», карыш+ка «йуна» ( ‫ﺏَﺮﺟِﻦ ﻳَﻤﺎﻏﯽ ﺏَﺮﺟِﻨﻘﺎ َﻗﺮِش‬ ‫ ﻳَﻤﺎﻏﯽ َﻗﺮِﺷﻘﺎ‬барчын йамаьы барчынка, карыш йамаьы карышка = ипяк йамаьы ипяк парчайа, йун йамаьы йун парчайа йарашар, ЫЫЫ, 32) вя с.

65

«Диван»да -а, -я шякилчиси йалныз самитля битян бязи исим кюкляриня вя мянсубиййят шякилчили сюзляря артырылыр. Мясялян: кюзцм+я «эюзцмя» (‫َﻡﻨِﮏ ﮐ ُﻮزُﻡﺎ ﻥﺎﻥﮏ ِاﻟَﺮدﯼ‬ мянинг кюзцмя нянг илярди = мяним эюзцмя бир шей илишди, эюрцндц, Ы, 229), кюзцм+я (‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﮐ ُﻮزُﻡﺎ ﺱَﻘﻴﺪﯼ‬ол мянинг кюзцмя сакыды = о мяним эюзцмя хяйал кими эюрцндц, Ы, 247), атам+а (‫ اُل ﻡَﻨﯽ اَﺕﺎﻡﺎ اُﺥﺸَﺘّﯽ‬ол мяни атама охшатды = о мяни атама охшатды, бянзятди, Ы, 292), усукмыш+а «сусамыша» (‫ ُاﺱُﻘﻤِﺸﺎ ﺱﺎﻗِﻎ ﻗَﻤُﻎ ﺱ ُﻮﭪ ُﮐﺮُﻥﻮُر‬усукмыша сакыь камуь суw кюрцнцр = сусамыша ильым [сяраб] бцтцн су эюрцняр, Ы, 239). Бу шякилчи «Диван»да ясасян явязликлярля ишлядилмишдир. Анъаг «Гутадьу Билиэ»дян фяргли олараг бурада мян явязлийинин мяня (КБ, 5711) вя сяня (КБ, 4208, 5843) вариантлары йохдур. ДЛТ-дя мян, сян, ол явязликляринин йеэаня ишляк варианты саьыр нунлу манга, санга, ангар шяклидир. Мясялян: манг+а (‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﺱُﻮزاﻳﺪﯼ‬ол манга сюз айды=о мяня сюз сюйляди, Ы, 225; ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﺏَﻘﺪﯼ‬ол манга бакды=о мяня бахды, ЫЫ, 44; ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ اَت َﺏﻐِﺸﻼدﯼ‬ол манга ат баьышлады = о мяня ат баьышлады, ЫЫЫ, 302), санг+а (‫ ﺱﻨﮑﺎ اَﻳﺪِم‬санга айдым = сяня дедим, ЫЫЫ, 319; ‫ ﺏـــِﺮدِم ﺱَﻨﮑﺎ َﻗﻠِﻨﮏ‬бердим санга калынг = сяня башлыг вердим, ЫЫЫ, 322), анг+ар (‫ ﺏَﮏ اَﻥﮑﺎراُت ﺏِﻴﺮدﯼ‬бяэ ангар от берди = бяй она аьы верди, ону зящярляди, Ы, 110) вя с. ДЛТ-дя тяк бир йердя са варианты кечир. М.Кашьари бу барядя йазмышдыр: «‫ﺱﺎ‬ С а: «сян» мянасында бир сюз. «‫ ﺱﺎ َاﻳُﺮ ﻡَﻦ‬са айур мян=сяня дейирям». Бурадакы ‫اﻟﻒ‬ ялиф щярфи «‫ ﺱَﻦ‬сян» сюзцндяки ‫ ن‬н щярфиндян чеврилмишдир, «‫ ﺱَﻨﮑﺎ‬санга» сюзцндяки ‫ ﻥﮏ‬атылмышдыр» (ЫЫЫ, 200). Б.А.Серебренников йюнлцк щалда щям -ка, -эя, щям дя -а, -я шякилчисинин ишлядилмяси барядя А.М.Шербакын изащатыны (щяр ики вариантын кечмишдя вя инди бязи тцрк дилляриндя паралел ишляндийини, тяляффцзц асанлашдырмаг наминя -ка, -эя шякилчисинин заманла оьуз групунда -а, -я вариантына чеврилмиш ола биляъяйи фикрини) гябул етмир, -к, -э сясляринин анъаг интерполйасийа нятиъясиндя дцшдцйцнц билдирир [467, 15-16]. В.Э.Кондратйев бу мясялядя А.М.Шербакла щямряйдир: «Беляликля, абидялярдя йюнлцк щалын аффикси ики формайа маликдир: саитля башлайанлар (щалланманын оьуз дилляри цчцн сяъиййяви олан ъянуб типи) вя самитля башлайанлар (тцрк дилляринин яксяриййяти цчцн сяъиййяви олан шимал типи). Бу ъцр гарышыг типли щалланма бир чох

66

мцасир тцрк дилляриндя, мясялян, башгырд вя гумыг дилляриндя мювъуддур. -ка, -эя йюнлцк щал аффиксинин башланьыъ формасы, -а, -я формасы ися онун фонетик вариантыдыр» [425, 13]. Г.Ф.Благова бу мясяляйя фяргли мювгедян йанашмышдыр. Онун фикринъя, тцрк дилляриндя щалланманын цч ясас нювц вар: щеч бир щал шякилчиси гябул етмямиш, садя, цзвсцз, йяни «тямиз» исмин щалланмасы, явязликлярин щалланмасы вя мянсубиййят шякилчиси олан, йяни посессив исмин щалланмасы. Алим беля щесаб едир ки, бунлар да дюрд дил групу цзря (оьуз, гыпчаг, карлуг, щятта Ъянуби Сибир дил груплары) айры-айры щалланма юзяллийи йарадыр [399, 39]. Мясяляни садя шякилдя изащ етсяк, оьузларда тямиз вя посессив исмин щалланмасы заманы сюзцн самитля вя йа саитля битмясиндян асылы олараг йюнлцк щалда -а, я, -йа, -йя, карлуг вя гыпчагларда -ка, -эя шякилчиси, оьузларда йийялик вя тясирлик щалларда -ын, -нын вя -ы, -ны, карлугларда вя гыпчагларда -нынг вя -ны, -ыь шякилчиси артырылыр. Ъянуби Сибир дилляриндя (Тува, чулым, шор вя с.) ися мцвафиг олараг -ьа вя -н шякилчиляри ялавя олунур. Оьуз дилляри цчцн сяъиййяви олмайан -ьа, -ья шякилчиси ара-сыра орта ясрляр поезийамызда ишлянмишдир. Щ.Мирзязадя бу барядя йазмышдыр: «Азярбайъан дилиндя архаик вязиййятдя олан бу шякилчинин ишлядилмяси башга гядим тцрк дилляринин тясириндян башга бир шей дейилдир. Диэяр тяряфдян дцшцнмяк олар ки, орта ясрлярдя Азярбайъан иля Орта Асийа халгларынын елм вя ядябиййат хадимляри арасында йахын мцнасибят, шаирляр арасында сяняткарлыг мцбадиляси бу ъящятдян рол ойнамышдыр. Лаикн бу тясир олдугъа мящдуд даирядя олдуьундан -ьа, -ья шякилчисиня бир груп йазычыларын дилиндя тясадцф едилир» [153, 43]. С.Ялизадя дя «Шцщяданамя»нин дилиндя мцшащидя олунан -ьа, -ья шякилчисинин юзбяк вя уйьур дилляри цчцн характерик олдуьуну гейд етмишдир [383, 14]. Щягигятян дя, бу шякилчийя ян чох Кишвяринин гязялляриндя раст эялмяк мцмкцндцр. Мясялян: Сачыньа дедим ися нафейи-Чин, Пяришан болма, болмаз гул хятасыз (АШ, 309), Щяр йердя ким, кечяр сюзцм, мяни щалымьа аьларлар (АШ, 318), Ей ьцбари-хаки-пайин эюзляримья тутийа (АШ, 346). Бу, Я.Няваинин тясири иля изащ олунмалыдыр.

67

Мараглыдыр ки, йюнлцк щалда -ьа, -ья шякилчиси бязи шивяляримиздя бу эцн дя ишлянир. Е.Язизов бу барядя йазыр: «Ъябрайыл, Зянэилан районларынын бязи кянд шивяляриндя ЫЫ шяхс тяк мянсубиййят шякилчили исимлярин щалланмасы заманы йийялик, йюнлцк вя тясирлик щалларда, айрым шивясиндя (Дашкясян, Эядябяй) ися тясирлик щалда -ь шякилчиси мейдана чыхыр: халаьын, халаьа, халаьы (Ъябрайыл - Гараъаллы), эюзуьун, эюзуьа, эюзуьу (Зянэилан - Бартаз, Юрдякли, Биринъи Алыбяйли), атаьы (Дашкясян), баваьы (Эядябяй)» [107, 185]. Йюнлцк щал ДЛТ-дя бязян диэяр щалларын явязиндя ишлянмишдир. а) йийялик щал йериндя: ‫ﺱﺠُﻨﺪﯼ‬ ُ ‫ اَر ﺱﻮُزﮐﺎ‬яр сюзэя сцчцнди = адам сюзцн фейзини анлады, сюзцн дадына варды, юз ишиня биэаня олду (ЫЫ, 170) вя с. б) тясирлик щал йериндя: ‫ ﺏَﮏ ﻳَﻐﻴﻘﺎ ﺏُﺴﺪﯼ‬бяэ йаьыка пусды = бяй дцшмяни эюзлямяк цчцн пусгу гурду, дцшмяни пусду (ЫЫ, 39), ‫ اُل ﺕَﻘﺎرِﻥﮑﺎ َاﺱِﺮﮐَﻨﺪﯼ‬ол таwарынга ясирэянди =о, малыны ясирэяди (Ы, 313) вя с. ъ) йерлик щал йериндя: ‫ اُل اَﻥﯽ ﺱُﻘﻘﺎ ﺕَﻴﺘُﺮدﯼ‬ол аны суwка тайтурды = о ону суда сцрцшдцрдц (ЫЫЫ, 187), ‫ﺷﺘّﯽ‬ ُ ‫ اُل ﻡَﻨﯽ ﺕُﻤ ِﻠ ِﻎ ﻗﺎ ُا‬ол мяни тумлыька цшцтти = о мяни сойугда цшцтдц (Ы, 254), ‫ اُل َاﺕِﻦ ﺕُﺒﺮاﻗّﺎ اَﻏﻨَﺘّﯽ‬ол атын топракка аьнатты = о, атыны торпагда аьнатды (Ы, 296). ч) чыхышлыг щал йериндя: ‫ اَر ﺕُﻤﻠُﻐﻘﺎ ﻳِﻐﺮِﻟﺪﯼ‬яр тумлуька йыьрылды = адам сойугдан бцзцшдц, титряди (ЫЫЫ, 117), ‫ اُل ﻗﺎﺕَﻔﺎر ﺏُﮑﺪﯼ‬ол таwарка бцкди = о, сярвятдян быгды, сярвят ялиндян безди (ЫЫ, 46) вя с. Йюнлцк щалын чыхышлыг щал явязиня ишляндийи Азярбайъан абидяляриндя дя мцшащидя олунур: хана кцсдц, дивандан чыгды (КДГ, 105), Газана чаьырыб «Мяря, гават, сян мяним гырымымсан, эял бярц!» деди (КДГ, 100), Щям «оьлын эялди» дейц Аруза муштлады (КДГ, 126). Диалект вя шивяляримиздя эениш шякилдя ишлядилян аη+ры, аη+ары (гыраг, кянар), щятта щанъ+ары сюзцндя йюнлцк щал шякилчиси дашлашмыш вязиййятдядир. Бу сюзя щарайа мянасында КДГ-дя дя раст эялирик: А бяэляр, оьлан ганъару эетди ола (КДГ, 71). 1.3.2.4. Истигамят щалы. Бизъя, долашыглыьа йол вермямяк цчцн йюнялмя-истигамят вя йюнялмя щалларыны истигамят ады алтында бирляшдирмяк даща мягсядяуйьун

68

оларды. Гядим тцрк дюврц иля мяшьул олан цч Азярбайъан дилчисиндян икиси (Я.Ряъябли вя Й.Мяммядов) бу истилаща, бири ися (Я.Шцкцрлц) йюнялмя-истигамят термининя цстцнлцк вермишдир. Истигамят термини юзцндя щям йюнялмяни, щям истигамяти ещтива едир, щям дя онун гысалтма варианты (И.) ишлянмя бахымындан даща ращатдыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, юзбяк дилчилик мяктябинин нцмайяндяляри Г.Кяримов вя Г.Садыгов йюнлцк групуна дахил олан цч щалы ващид йюнялмя-истигамят щалы кими гябул едирляр. Я.Шцкцрлц йюнялмя-истигамят щалы иля баьлы мараглы бир фикир иряли сцрмцшдцр. Онун йаздыьына эюря, бу щал «ВЫЫ-ВЫЫЫ ясрлярдя артыг юз грамматик ящямиййятини итирмяк цзря олмушдур. Она эюря дя щямин щалы ифадя едян шякилчи вариантларына йалныз аз вя йа чох дяряъядя бир лексик ващид щалында тяърид олунмуш сюзлярин тяркибиндя тясадцф олунур» [174, 85]. Демяли, йюнялмя-истигамят щалы лап чохдан, йяни «Диван» йазылмаздан бир нечя яср яввял сырадан чыхмаг цзря олмушдур. Я. Шцкцрлц бир мясялядя тамамиля щаглыдыр ки, йюнялмя-истигамят вя йюнялмя щаллары сонралар бцтцн тцрк дилляриндя архаикляшяряк сырадан чыхмыш, сюзц эедян бу цч щал грамматик вязифя вя семантикасына эюря бир-бириндян аз фярглянмишдир. Биз дя мящз бу мцлащизяляря эюря йюнялмя-истигамят щалыны ДЛТ-дя мцстягил бир щал кими гябул етмяк фикриндян узаг идик. Щятта «Гутадьу Билиэ»дян бящс едян арашдырмамызда йюнялмя-истигамят щалыны йюнлцк щалын тяркибиндя нязярдян кечирмишдик [77, 206-207]. Бизи буна вадар едян ясас аргумент щал категорийасынын универсаллыг принсипинин позулмасы олмушду. Яэяр щяр щансы бир щалын эюстяриъиси сайылан шякилчи истиснасыз олараг бцтцн исимляря дейил, мцстясна щал кими йалныз бир груп сюзя ялавя едилирся, о заман бу щалын варлыьы барядя данышмаг чятиндир, узаг башы, щямин щалы вахтиля мювъуд олмуш, сонра сырадан чыхмыш щал саймаг, онун шякилчиси васитясиля йаранмыш сюзляри ися реликт сюзляр кими гябул етмяк даща доьру оларды. Анъаг «Диван»ын фактлары эюстярир ки, йюнялмя-истигамят щалы ХЫ ясрдя щяля юз ъанлылыьыны горуйурду вя архаикляшмямишди. Она эюря дя «Диван»ын икинъи ъилдиня йаздыьымыз гыса грамматик очеркдя истигамят щалыны мцтягил щал кими эюстярдик [65, 356]. Гядим тцрк дюврцндя шякилчиляри -ра, -ря, -ру, -рц, -ар, -яр, -р, -кару, -керц, -ьару, -эерц олан истигамят вя йа диркетив щал орта тцрк дюврцндя интенсив ишлянян

69

сон+ра, ич+ря, таба+ру, анга+р типли сюзлярдя йашайыр, бязи башга сюзляря дя артырылырды. А.Н.Кононовун гядим рун йазыларындан мисал эятирдийи ил+эярц (шярг), куры+ьару (гярб) йыры+ьару (шимал) вя бири+кярц (ъянуб) кими ъящят билдирян сюзляр [430, 72-89] орта тцрк дюврцндя чох фяал олмаса да, ишлянирди. Бурада чатышмайан йеэаня ъящят щямин шякилчилярля йаранан сюзлярин мигдарынын аз олмасыдыр (максимум 50-60 сюз). Бунлардан бир гисми (сон+ра, йо+ьары «йухары», иля+ри «иряли», таба+ру «тяряф», ич+ря, чев+ря, бя+ри вя с.) бу эцн дя тцрк дилляринин яксяриййятиндя мцщафизя едилмишдир. Анъаг онларын бязи лексик ващидлярин тяркибиндя дашлашмыш суффиксляри инди щал шякилчиси сайылмыр вя щямин сюзляр цмумян истигамят щалындакы сюзляр кими гавранылмыр. Истигамят щалы щярякятин щансы обйектя вя йа истигамятя (няйя доьру, няйя сары) йюнялдийини, тушландыьыны, чатаъаьы сон нюгтяни, бязян дя йерини билдирир, ашаьыдакы шякилчилярин кюмяйи иля йараныр: -ра, -ря, -ру, -рц, -ар, -яр, -р, -кару, -керц, ьару, -эерц. Бунлардан сон дюрд шякилчи -ру, -рц иля йюнлцк щалын -ка, -эя шякилчисинин бирляшмясиндян йаранмышдыр. Я.Ряъябли бу мцряккябляшмя иля баьлы йазмышдыр: «...бир мясяля гаранлыг галыр: -ру, -рц шякилчиси тякликдя истигамят щалынын мянасыны ифадя едя билирдися, онда еля щямин мянаны ифадя етмяк цчцн онун йюнлцк щалын -ьа, -эя шякилчисиня бирляшмясиня ня ещтийаъ варды?» [162, 541]. Тяяссцф ки, тцрколоэийада бу суала ганеедиъи ъаваб тапмаг щяля мцмкцн олмамышдыр. Бу шякилчилярин ишлянмя мягамлары иля баьлы бязи нцанслар вардыр. Мясялян, -р шякилчиси ясасян шяхс явязликляриня (манга+р, санга+р, анга+р, мунга+р), -ра, -ря вя -ру, -рц йер вя мякан билдирян сюзляря, -ьару, -эерц ися заман билдирян сюзляря ялавя олунур. Бунлара даир ашаьыдакы нцмуняляри эюстярмяк олар: ‫ﻗِﻠﻐِﻞ اَﻥﮑَﺮ اَﻏ ِﺮﻟِــــﻖ‬ кыльыл анга+р аьырлык=она щюрмят еля (Ы, 175), ‫ ﺏَﮏ اَﻥﮑﺎراُت ﺏِﻴﺮدﯼ‬бяэ анга+р от берди =бяй она аьы верди, ону зящярляди (Ы, 110), ‫ ﻡَﻦ ﻡُﻨﮑَﺮ اَﻳﺪِم‬мян мунга+р айдым = мян буна сюйлядим (ЫЫЫ, 316), ‫ ُﺕﻘِﺶ اِﺟﺮا ُارِﺷﺘِـﻢ‬токыш ич+ря урыштым = саваш ичря вурушдум (Ы, 371), ‫ ﮐِﻤـــﯽ اِﺟﺮا اُﻟ ُﺪرُوب‬кими ич+ря олтуруп = эями ичря отуруб (ЫЫЫ, 220), ‫َﺏﺸﺮا‬ ‫ ﻗَﻘِﻠﺪﯼ‬баш+ра какылды = ня ися баша гахылды, гахынъ олду (ЫЫ, 158), ‫ ِﺕﮑَﺎﻥِﮏ ﺕُﺒﺮا‬،‫ﺕَﺘِﻎ ﮐﻮُزرا‬ татыь кюз+ря, тикяниэ тцб+ря = татын эюзцня, тиканын дибиня вур (ЫЫ, 277), ‫اُل َﻡﻨِﮏ‬ ‫ ﺕَﺒﺎر ُو ﮐَﻠﺪﯼ‬ол мянинг таба+ру кялди = о мяним тяряфимя эялди (Ы, 436), ‫ اَر ﻳُﻘﺎرُو ﺕُﺮدﯼ‬яр йокару турды = адам айаьа галхды (ЫЫ, 209), ‫ﺴﺒَﻦ ﻳﻮُﻗﺎراَﻏﺎر‬ َ ‫ ﮐُﻨﺪا اِﺷﯽ ﻳُﮑ‬кцндя ышы йцк-

70

сябян йокар, аьар = онун иши эцндян-эцня йцксяляр (Ы, 337), ‫ ﻗِﺶ ﻳﺎﻳــﻐﺮو ﺱُﻘﻠﻨﻮر‬кыш йай+ьару сюwлянцр = гыш йайа пычылдайыр (ЫЫЫ, 254), ‫ َﻳﻐﯽ ﻗﺎر ُو ﮐِـﺮِش ﻗُﺮدُم‬йаьы+кару кириш кылдым = дцшмяня гаршы ох-йайымы чякдим, щцъум етдим (ЫЫ, 117), ‫ﺕﺒﺪوﻡَﻨﮑﺎ‬ ‫اِﻟِﻨﺪﯼ‬/ ‫ اَﻡﮑﺎﮎ ﮐَﺮوُاﻟِﻨـﺪﯼ‬Тапду манга ылынды, /Ямэяк+кярц улынды = Тапду мяня ясир дцшдц, Язаба, сыхынтыйа дцчар олду (Ы, 249), ‫ اَﻥـﺪا ُﺏُﻠﺐ ﺕَﻨﮑﺮﻳﻜُﺮو ﺕَﺒﻐــــِﻦ اُﺕﺎر‬анда болуп тянгри+эерц тапьын ютяр = орада танрыйа ибадят боръуну юдяр (ЫЫЫ, 235) вя с. «Гутадьу Билиэ»дя дя бу шякилчилярин иштиракы иля дцзялян чохлу нцмуня вар. Мясялян, ДЛТ-дя анга+р явязлийи онларъа дяфя ишляндийи щалда, манга+р вя санга+р щеч ишлянмямишдир. «Гутадьу Билиэ»дя ися бу нисбят чох да кяскин дейил: «поемада манга+р 6 дяфя, санга+р 6 дяфя, анга+р 162 дяфя, мунга+р 97 дяфя кечир» [77, 206]. Нцмуняляр: манга+р (КБ, 292, 366) санга+р (КБ, 29, 600), тяэ+ря «чевря, ятраф, даиря» (КБ, 4414), бя+рц (КБ, 84), ки+рц (КБ, 609), тоь+ар «шярг» (КБ, 731), бат+ар «гярб» (КБ, 3706) вя с. 1.3.2.5. Тясирлик щал. Бу щал «Диван»да эениш тямсил олунмушдур. Ясярдя тясирлик щал мцхтялиф шякилчилярин кюмяйи иля ифадя олунур. Онлары айры-айрылыгда нязярдян кечиряк. 1) -ь, -э шякилчиси мцяййян тясирлик щал ямяля эятирир. Мясялян: аш+ыь «ашы» ( ‫اَر‬ ‫ اَﺷِﻎ ﺕَﺘﻐَﻨﺪﯼ‬яр ашыь татьанды = адам ашы дадлы щесаб етди, ЫЫ, 242), кыз+ыь «гызы» ( ‫اُل‬ ‫ ﻗﻴﺰِغ ﺱِﻨﮑِﻠﱠﻨﺪﯼ‬ол кызыь сингиллянди = о, гызы юзцня баъы сайды, ЫЫЫ, 354), яр+иэ «адамы» (‫ اَﻟﺐ َارِﮎ َﻳﻘﺮِﺕﻤﺎ‬алп яриэ йаwрытма = алп адамы пислямя, Ы, 195), куш+уь «гушу» (‫ اَر ُﻗﺸُﻎ َاﻡَﺠﻼدﯼ‬яр кушуь ямячляди = адам гушу нишан алды, Ы, 319), сюз+цэ «сюзц» ( ‫اُل‬ ‫ ﺱ ُﻮزُﮎ اَﻥﮑﻼدﯼ‬ол сюзцэ англады = о, сюзц анлады, Ы, 312), йиэитляр+иэ «иэидляри» ( ‫ِﻳﮑِﺖ‬ ‫ َﻟﺮِﮎ اِﺷــــ َﻠﺘُﻮ‬йиэитляриэ ишлятц = иэидляри ишлядяряк, Ы, 293) вя с. Бурада бир мясяляни ачыгламаг лазымдыр. Тядгигатчы Б.Садыгов 1977-ъи илдя чап етдирдийи «Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасындан хцсуси курс» адлы дярс вясаитиндя -ыь, -ыг шякилчисинин Азярбайъан дилинин гярб диалект вя шивяляр групуна дахил олан айрым шивясиндя йийялик щал ифадя етдийини эюстярмиш вя буну бюйцк елми тапынты кими тягдим етмишдир: «Ъясарятля демяк олар ки, тцркложи ядябиййат цчцн бу факт чох гиймятлидир» [167, 15]. Яввяла, бурадакы -ыь шякилчисинин -ыь олдуьу

71

анлашылса да, -ыг шякилчисинин ня демяк олдуьу мяъщул галыр. Бу, тцрк дилинин гайдаларына эюря мящз -иэ олмалыдыр. Икинъиси, эятирилян мисаллар бунларын йийялик щал ифадя етдийини дястяклямир. Б.Садыговун вердийи нцмунялярдян бири ейнян бу шякилдядир: «Гоъа [латын ялифбасы иля] арвадыг балдырыннан йапышды [кирил ялифбасы иля, арды гарышыг], еля билди ги, гечялди, нийя кин танымейды, гаранныьыйды» [167, 15]. Бурадакы арвадыг сюзц йанлышдыр, арвадыь олмалыдыр, цстялик, бу сюз йийялик щалда дейил, мящз тясирлик щалдадыр. Мянтиги мянайа эюря, бурада гоъа арвад+ын балдырындан йапышмаг дейил, гоъа арвад+ы балдырындан тутмаг гясд едилир. Алим Кцл Тиэин абидясиндян эятирдийи мисалы ися йанлыш анламыш вя йанлыш шярщ етмишдир. Щямин ъцмля беля башлайыр: Тцрк будунуь аты кцси йок болмазун тийин. Б.Садыгов ифадяни беля тяръцмя етмишдир: Тцрк халгынын ады, шющряти йох олмасын дейя [167, 16]. О, азярбайъанъа халгы+нын сюзцндян чыхыш едяряк яски тцркъядяки будун+уь сюзцнцн йийялик щалда олдуьуна гянаят эятирмишдир. Яслиндя ися ифадя беля тяръцмя олунмалыдыр: Тцрк халгы [верэцл] ады [верэцл] шющряти йох олмасын дейя. Бунлар тясирлик щалда ардыъыл сыраланмыш щямъинс цзвлярдир. Мянзярянин там айдын олмасы цчцн ону демяк лазымдыр ки, капыь вя сарыь типли сюзлярдяки -ь, юлцэ, тириэ типли сюзлярдяки -э кими, будунуь, атыь типли сюзлярдяки -ь сяси дя оьуз дилляриндя сонракы инкишаф мярщялясиндя дцшмцшдцр. Нятиъядя будунуь, атыь типли сюзляр щеч бир шцбщяйя йер гоймайаъаг шякилдя мцасир тясирлик щалын -у, -ы яламятляри иля ортайа чыхмышдыр. Тяяссцф ки, бу йанлыш йозум бязи ъидди елми ясярляря дя игтибас шяклиндя йол тапмышдыр. 2) Ы шяхс тякдя мянсубиййят шякилчиси гябул етмиш бязи сюзляр -ы, -и шякилчиси иля ишлянир [265, 605-611]. Мясялян: саwым+ы «сюзцмц» (‫ ﺕُﮑﺮ َﻡﻨِﮏ ﺱﺎ ﻗﻤﯽ‬тяэцр мянинг саwымы = чатдыр мяним сюзцмц, ЫЫЫ, 158), тайым+ы «дайчамы» (‫ ﮐِﺰﻟَـــﺐ ﺕُﺘﺎر ﺕﺎﻳِﻤﯽ‬кизляп тутар тайымы = эизляр мяним дайчамы, ЫЫЫ, 68), йайым+ы «йай фяслими» ( ‫اَﻟﻘـــﺘﯽ‬ ‫ َﻡﻨِﮏ ﻳﺎﻳِﻤﯽ‬алкты мянинг йайымы = мящв еляди йайымы, ЫЫЫ, 184), «койум+ы «гойунуму» (‫ ﺱُﺮدﯼ َﻡﻨِﮏ ﻗﻮﻳُﻤﯽ‬сцрди мянинг койумы = гойунларымы сцрцб апарды, ЫЫ, 122), казым+ы «газымы», кордайым+ы «юрдяйими» (‫ ﻗــﺎز ﺕَﻘﯽ ﻗُﺮداﻳِﻤﯽ‬каз такы кордайымы=газымы, юрдяйими, ЫЫ, 190), турумтайым+ы «гулуму» (‫ اَﻟﺘــﯽ ُﺕﺮُﻡﺘﺎﻳِﻤﻨﯽ‬алды Турумтайымы = Турумтай адлы гулуму алды, ЫЫ, 138) вя с.

72

Оьул типли сюзляр -ы, -и шякилчиси гябул едяндя сон саитини итирир. Мясялян: ‫ﻳَﻠﻨﮑﻮُق‬ ‫ اوُﻏﻠﯽ ﻡَﻨﮑﮑُﻮﻗَﻠﻤﺎس‬йалнгук оьлы мянгэц калмас = адям оьлу ябяди галмаз (Ы, 118). 3) -ны, -ни шякилчиси дя исми конкретляшдирир вя мцяййян тясирлик щал йарадыр. Мясялян: ат+ны «аты» (‫ اَل ﺏ ُﻮ اَﺕﻨﯽ اَﻏ ِﺮﻟَﻨﺪﯼ‬ол бу атны аьырланды = о бу аты бащалы щесаб етди, Ы, 314), бяэ+ни «бяйи» (‫ ﺏَﮑﻨﯽ ﻳَﻐﯽ ﺏَﺴﺪﯼ‬бяэни йаьы басды = йаьы бяйи басды, басгын еляди, Ы, 44), яр+ни «адамы» (‫ اَرﻥﯽ ﻳِﻴﻞ ﺕُﻘﻴﺪﯼ‬ярни йел токыды = адамы йел чарпды, йел тохунду, ЫЫЫ, 247), ана+сы+ны (‫ ﮐَﻨﺞ اَﻥﺎ ﺱِﻦ اَﻡﺪﯼ‬кянч анасыны ямди = ушаг анасыны ямди, Ы, 221), ‫ ﺕُﺬﻏــــــُﺮﻡَﺪﯼ ِاﺕِﻤﻨﯽ‬/ ‫ ﺕُـــــــﺮﻏُﺮﻏَﻠِﺮ َاﺕِﻤﻨﯽ‬/ ‫ ﺱُـﺮدﯼ ﻡَﻨِﮏ ُﻗﺘُﻤﻨﯽ‬Тодщьурмады ыт+ым+ны, Турьурьалыр ат+ым+ны, Сцрди мянинг кут+ум+ны, = Дойурмады итими, Йорду мяним атымы, О апарды гутуму (ЫЫ, 190). Тясирлик щалда -ны, -ни шякилчиси КДГ-дя ишлянмяся дя, башга абидяляримиздя, мясялян, «Шцщяданамя»дя она раст эялирик. С.Ялизадя бунунла баьлы йазмышдыр: «Мараглыдыр ки, Ы вя ЫЫ шяхсдя мянсубиййят шякилчиси иля ишлянян сюзляр бир гайда олараг -ни гябул едир: ишцмни, башыηни» [383, 14]. 4) -н шякилчиси ЫЫЫ шяхс мянсубиййят шякилчи гябул етмиш исимлярдя тясирлик щал йарадыр. Мясялян: кыз+ы+н (‫ اُل ﻗﻴﺰِن َاﮐَﺘﻼدﯼ‬ол кызын яэятляди = о, гызыны ъарийя сащиби етди, гызына ъарийя верди, Ы, 319), оьл+ы+н (‫ اُﻏﻠِﻦ اﻳﺸﻘﺎ ﺕِﻐﺮَﺕّﯽ‬оьлын ышка тыьратты = оьлуну ишя щявясляндирди, ЫЫ, 317), ат+ы+н (‫ اُل َاﺕِﻦ ﺕِﮑ َﺮﺕّﯽ‬ол атын тиэрятти = о, атыны фынхырдараг, кишнядяряк сцрдц, ЫЫ, 317), кюз+и+н (‫ اُل اَﻥﮑﺎر ﮐ ُﻮزِن َاﻟَﺮﺕّﯽ‬ол ангар кюзин алартты =о она эюзцнц бярялтди, ЫЫЫ, 369) вя с. ДЛТ-дя тясирлик щалын мцвазилийи мцшащидя олунур, о башга щалларын йериндя ишлянир: а) адлыг щал йериндя: ‫ ﺏ ُﻮ اَر اُل ُﻗﺸِﻎ ُاﺟُﺮﻏﺎن‬бу яр ол кушыь учурьан = бу адам чох гуш учурур (Ы, 210), ‫ اُل ﻗﺎﻥِﻎ ﺱُﺮﺕُﺮدﯼ‬ол каныь сортурды = о, атындан ган алдырды, сордурду (Ы, 196) вя с. б) йийялик щал йериндя: ‫ ﻳَﺸــــﻨَﺖ ِﻗﻠِﺞ ﺏَﺸﻨﯽ اُزا َﻗﻘﱢﻞ ﻳَﺮا‬йашнат кылыч башны цзя каккыл йара = гылынъы онун башынын цстцндя парлат, она йара вур (ЫЫ, 336), ‫ ﺏِﺰﻥﯽ ﺕَﺒﺎ‬бизни таба = бизим тяряфя (Ы, 157) вя с. б) йюнлцк щал йериндя: ‫ اُل َارِﻗﻨﯽ َاﻏِﺰﻻدﯼ‬ол арыкны аьызлады = о, арха аьыз ачды (Ы, 321), ‫ اَﻗﺠﯽ ﮐَﻴﮑﻨﯽ اَﻥﮑﺪﻳﺪﯼ‬аwчы кейикни ангдыды = овчу эейикя щийля етди (Ы, 328) вя с.

73

ъ) йерлик щал йериндя: ‫ ﺏُﻮاﻳﺸِﻎ اُﻻر ﻗَﻤُﻎ اُﻥﺸﺪﻳﻼر‬бу ышыь олар камуь онашдылар = онлар щамысы бу ишдя [бу хцсусда] йекдил олдулар, разылашдылар (Ы, 238) вя с. 1.3.2.6. Йерлик щал. Йерлик щал яшйанын вя йа щярякятин йерини билдирир, -да, дя, -та, -тя шякилчиси васитясиля йараныр. Бу шякилчи ейни заманда чыхышлыг щал функсийасыны да йериня йетирир. Бу ону эюстярир ки, чыхышлыг щал орта тцрк дюврцнцн башланьыъында формалашыб гуртармамыш, тяшяккцл мярщялясиндя олмушдур. ДЛТ-дя йерлик щалла чыхышлыг щалы защири яламятляря эюря дейил, мянайа эюря фяргляндирмяк лазым эялир. «Диван»да йерлик щалда олан исимляр доьрудан-доьруйа йер, мякан билдирир, даща чох «ичиндя, арасында, йанында, няздиндя» кими мяналар дашыйыр. Мясялян: суw+да «суда» (‫ َﺕﺸُﮏ ﺱُﻘﺪا ﺏَﻠﮑُﺮار‬тешцк суwда бялэцряр = дешик суда бялли олар, Ы, 387), таь+да «даьда» (‫ اُل اَﻥﯽ ﺕﺎﻏﺪا ﻳَﻴﻠَﺘّﯽ‬ол аны таьда йайлатты = о ону даьда йайлатды, ЫЫ, 337), таь+да (‫ اَر ﺕﺎﻏﺪا ﻳَﻴﻼدﯼ‬яр таьда йайлады = адам даьда йайлады», ЫЫЫ, 277), кцн+дя «эцняшдя» (‫ ﮐُﻨﺪا ِا ُرِﮎ ﻳُﻖ‬кцндя ирцк йок = эцняшдя чат олмаз, Ы, 138), бяэ+дя «бяйдя» (‫ َﺏﮑﺪا ﻗِﻴِﻖ ﻳُﻖ‬бяэдя кыйык йок = бяйдя сюздян дюнмяк олмаз, Ы, 138), йазы+да «чюлдя», яw+дя «евдя» (‫ ﻳَﺰﻳﺪا ﺏُﺮﯼ اُﻟﻴﺴﺎ اَﻗﺪا اِت ﺏَﻐﺮﯼ ﺕَﺮﺕِﺸﻮُر‬йазыда бюри улыса яwдя ыт баьры тартышур = чюлдя гурд уласа, евдя гурда аъыйан кюпяйин баьры сызлар, ЫЫЫ, 238), ыш+та «ишдя» (‫ اُل ﺏُﻮ اﻳﺸﺘﺎ ُﻗﺪُردﯼ‬ол бу ышта кудурды = о бу ишдя чох чалышды, ишин цстцня дцшдц, ЫЫ, 112), аьыл+да «аьылда, кцздя», арык+да «архда» ( ‫اَﻏﻴﻞ‬ ‫ دا ُاُﻏﻼق ﺕُﻐﺴﺎ اَرِق دا اوُﺕﯽ اوُﻥﺎر‬аьылда оьлак тоьса, арыкда оты юняр = аьылда оьлаг доьулса, чай гыраьында оту битяр, Ы, 134-135), йараьын+да «фцрсятиндя», асыьын+да «хейриндя» (‫ﺱﻐِﻨﺪا‬ ِ ‫ﻏِﻨﺪا ﺱَﺮت َا‬ ِ ‫ اﻳﺶ ﻳَﺮا‬ыш йараьында, сарт асыьында = иш фцрсятиндя, таъир карында, ЫЫЫ, 20) вя с. Щям мякан, щям дя заман ифадя едян сабан+да «якиндя, ъцтдя», юрткцнَ сабанда сандырыш болса, +дя «хырманда» (‫ﺱﺒَﻨﺪا ﺱَﻨﺪرِش ﺏُﻠﺴﺎ ُارُﺕﮑُﻦ دا اِرﺕَﺶ ﺏُﻠﻤﺎس‬ юрткцндя иртяш болмас = ъцт заманы щай-кцй олса, вял заманы дава-далаш олмаз, Ы, 400) типли ъцмляляря эюря юзбяк алимляри йерлик щалы мякан-заман щалы кими дяйярляндирмишляр.

74

Защирян йерлик щалда олан, яслиндя ися айрылмаг, чыхмаг ифадя едян бир чох исимлярин семантик бахымдан мящз чыхышлыг щалда олдуглары мцшащидя едилир. Еля бу сябябдян В.Э.Кондратйев йерлик щала йерлик-чыхышлыг адыны вермишдир. Мясялян: киши+дя «адамдан» (‫ ﺏِﻠﻤِﺶ ﻳﺎﮎ ﺏِﻠﻤﺎذُﮎ ﮐِﺸﻴﺪًا ﻳﻴﮏ‬билмиш йек билмядцк кишидя йеэ = таныдыьын шейтан танымадыьын адамдан йахшыдыр, ЫЫЫ, 159), кюзин+дя «эюзцндян» (‫ ﮐُﻨﯽ َﺏﺮِر َﮐﻴِﮏ ﻥِﮏ ﮐ ُﻮزِﻥﺪا اَذِن ﺏﺎﺷﯽ ﻳﻮُق‬кюни барыр кейикнинг кюзиндя адщын башы йок = дцз эедян эейикин эюзцндян башга йарасы йохдур, ЫЫЫ,152), юпкясин+дя «гязябиндян» (‫ اَر اُﻓﮑﺎ ﺱِﻨﺪا ُارُﻟﺪﯼ‬яр юпкясиндя црцлди = адам гязябиндян шишди, габарды, Ы, 242), тыл+да «дилдян» (‫ ﺕِﻠﺪا ﺟﻘﺎر اَذﮐ ُﻮ ﺱﻮُز‬тылда чыкар едщэц сюз = дилдян чыхар йахшы сюз, ЫЫЫ, 160), ыш+та «ишдян» (‫ ﻡَﻦ ﺏﻮُاﻳﺸﺘﺎ ُاﻟِﻨﺪِم‬мян бу ышта улындым = мян бу ишдян усандым, бездим (Ы, 249), ыш+та «ишдян» (‫ اَر اﻳﺸﺘﺎ ﺏُﺸﺘﯽ َﺕﺮُﻥﺪﯼ‬яр ышта бушты тарунды = адам ишдян безди, сыхылды, ЫЫ, 166), куз+да «гузейдян», кой+да «гойундан» ( ‫ﻗُﺰدا‬ ‫ ﻗ ُﻮﻳﺪا ﻳﺎغ اَﮐﺴﻮُﻡﺎس ﻗﺎراَﮐﺴُﻮﻡﺎس‬кузда кар яксцмяс, койда йаь яксцмяс = гузейдян гар, гойундан йаь яскик олмаз, Ы, 340), ан+да «ондан» (‫ ﺏ ُﻮ اَت اَﻥﺪا ﻳِﻴﮏ‬бу ат анда йеэ = бу ат ондан йахшыдыр, ЫЫЫ, 146), йоьуркан+да «йорьандан» ( ‫ُﻳﻐُﺮﻗَﻨﺪا اَرﺕُﻖ اَذَق ُﮐﺴُﻠﺴﺎ‬ ‫ ُاﺷِﻴﻮُر‬йоьурканда артук адщак кюсцлся, цшийцр = айаг йорьандан артыг узадылса, цшцйяр (ЫЫ, 159) вя с. Йерлик щалын чыхышлыг щал явязиндя ишлянмяси орта тцрк дилиня гядим тцрк дюврцндян «мирас» галмышдыр. Орхон-Йенисей вя уйьур абидяляриндя йерлик щал щяр ики щалы ифадя едир. Мясялян: йерлик щалда – Ютцкен йышда йиэ иди йок ярмиш «Ютцкян мешясиндя йахшы щюкмдар йох иди» (КТ, ш. 4), Кара кюлтя сцнгиштимиз «Гара эюлдя сцнэцляшдик, вурушдуг» (КТ, г. 42); чыхышлыг щалда – Тцбцт каьанда Бюлюн кялти «Тибет хаганлыьындан Бюлюн эялди» (КТ, г. 52), Йазукта бош болалым «Эцнащдан азад олаг» («Фалнамя», 18), Анта ютрц каьанма ютцндцм «Ондан ютрц хаганыма мцраъият етдим» (Т, 12), Кыркызта йантымыз «Гырьыздан, гырьыз елиндян гайытдыг» (Т, 29) вя с. Ейни вязиййят юзцнц КДГ-дя дя эюстярир. Мясялян: Чобанын яллярин чюздц, алнында бир юпдц (КДГ, 46), Цч йердя йараландым, гара башым буналды (КДГ, 46), Нерядя билдиη бяним тутсаг олдуьум (КДГ, 74), Эцнлярдя бир эцн Дцзмцрд гялясиня эялди (КДГ, 94) вя с.

75

Йерлик щалын чыхышлыг щалы явяз етмясиня бязи диалект вя шивяляримиздя дя раст эялирик. Мясялян: Мяня дцшян алышма йолдашымда азды (Лачын), Юлцмдя горхмурам, пис ишдя горхурам (Лачын), Булахда эятирифляр бу суйу (Лачын). Йерлик щал чыхышлыг щалдан башга ДЛТ-дя щям дя йюнлцк щалын йериндя ишлянир. Мясялян: ‫ اُﻏﻼن ﺱُﻘﺪا ﺟُﻤﺪﯼ‬оьлан суwда чумды=оьлан суйа ъумду, суйа далды (ЫЫ, 53), ‫ َا ِﻟﮑِﻨﺪاﮐﯽ ﻥﺎﻥﮑﻨﯽ ﻳِﻴﺮدا اُردﯼ‬ялиэиндяки нянгни йердя урды = ялиндяки нясняни йеря гойду (Ы, 217), ‫ َاﻥِﮏ اَذاﻗﯽ ﻗُﻤﺪا ُاﻳُﮑﺘﯽ‬анынг адщакы кумда цйцкти = онун айаьы гума эюмцлдц (Ы, 297), ‫ ُا ل ﻳِﻴﺮدا ﻥﺎﻥﮏ ﮐُﻤﺘُﺮدﯼ‬ол йердя нянг кюмтцрди = о, йеря бир шей басдырды, эюмдцрдц (ЫЫ, 206), ‫ اُﻻر َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ ﺱُﻘﺪا ﺟُﻤﺮُﺷﺪﯼ‬олар мянинг бирля суwда чумрушды = онлар мянимля бирликдя суйа ъуммагда йарышдылар (ЫЫ, 216) вя с. 1.3.2.7. Чыхышлыг щал. А.М.Шербак щаглы олараг гейд етмишдир ки, чыхышлыг щал орта тцрк дюврцндя мейдана эялян вя Шярги Тцркцстан абидяляриндя эениш истифадя олунан бир тязащцрдцр, Орхон-Йенисей абидяляриндя йерлик щал ону явяз едир [488, 82]. «Диван»да чыхышлыг щал артыг юз мювгейини мющкямляндирся дя, йерлик щал гисмян онун йериня ишлянмишдир. ДЛТ-дя чыхышлыг щал щярякятин вя яшйанын башланьыъ нюгтясини, заман-мякан ардыъыллыьыны, обйект-сябяб ялагясини, бцтювдян щиссяни ифадя едир. Шякилчиси будур: дан, -дян, -дын, -дин, -дун, -дцн, -тан, -тян, -тын, -тин. а) -дан, -дян: суw+дан «судан» (‫ اَﻥﯽ ﺱُﻘﺪَن َﮐﺠُﺮدﯼ‬аны суwдан кечцрди = ону судан кечирди, ЫЫ, 179), таь+дан «даьдан» (‫ اَرﺕﺎﻏﺪَن ﻗُﺬﯼ اِﻟﺪﯼ‬яр таьдан кыдщы ылды = адам даьдан ашаьы енди, Ы, 221), алтун+дан «гызылдан» (‫ اُل ُﮐﻤُﺶ اَﻟﺘﻮُﻥﺪَن ﺟُﮑﺘُﺮدﯼ‬ол кцмцш алтундан чюктцрди = о, гызылдан эцмцшц айырды, ЫЫ, 194), киши+дян «щяр кясдян» (‫ اُل اَر اُل ا ُوزِن ﮐِﺸﻴﺪَن اﺏﺘﻐﺎن‬ол яр ол юзин кишидян абытьан = о адам юзцнц щяр кясдян эизляйяндир, Ы, 208), кюз+дян «эюздян», кюнгцл+дян «кюнцлдян» ( ،‫ﮐﻮُزدَن ﻳﺮاﺱﺎ‬ ‫ ﮐُﻨﮑُﻞ دَن ﻳَﻤﺎ ﻳﺮار‬кюздян йыраса, кюнгцлдян йямя йырар = эюздян ираг олан кюнцлдян дя узаг олар, ЫЫЫ, 317) вя с. б) -дын, -дин: суw+дын «судан» (‫ﺠﺮﮐﻠﯽ اَردﯼ‬ ُ ‫ اُل ﻡَﻨﯽ ﺱُﻘﺪِن َﮐ‬ол мяни суwдын кечрцкли ярди = о мяни судан кечирянлярдян иди, ЫЫ, 183), таь+дын «даьдан» (‫ﺕﺎﻏﺪِن اِﻥﻠﺪﯼ‬

76

таьдын инилди = даьдан енилди, ЫЫ, 154), ел+дин мяъази : «гапыдан» (‫ﮐﻮُج اَﻟﺪِﻳﻦ ﮐِﺮﺱﺎ‬ кцч елдин кирся = зоракылыг гапыдан эирся, ЫЫ, 46) вя с. ъ) -дун, -дцн: буз+дун «буздан» (‫ َاﺕِﮏ ﺕﻴﺸﯽ ﺏﻮُزدُن ﺱِﺰﻻدﯼ‬анынг тышы буздун сызлады=онун диши буздан сызлады, ЫЫЫ, 267), орун+дун «йер[им]дян» ( ‫اُل ﻡَﻨﯽ ُارُﻥﺪُن‬ ‫ ﺕُﺮﻏُﺮدﯼ‬ол мяни орундун турьурды=о мяни йер[им]дян дурьузду, ЫЫ, 191), юнг+дцн «юндян, яввял» (‫ اُل ﻡَﻨﺪَن اُﻥﮑﺪُن ﺏَﺮدﯼ‬ол мяндян юнгдцн барды=о мяндян юнъя эетди, Ы, 114) вя с. ч) -тан, -тян: йавлак+тан «писдян», ‫ اُل اَذﮐُﻮﻥﯽ ﻳَﻘﻼﻗﺘَﻦ َاذِردﯼ‬ол едщэцни йаwлактан ядщирди = о, йахшыны писдян, дцзц яйридян, хейири шярдян айырды, Ы, 228), тцнглцк+тян «баъадан» (‫ ُﺕﺮُو ﺕُﻨﮑﻠُﮏ ﺕَﻦ ﺟِﻘﺎر‬тюрц тцнглцктян чыкар = тюря баъадан чыхар, ЫЫ, 46) вя с. д) -тын, -тин: йангак+тын «тяряфдян» (‫ ﺕَﮑﻤﺎ ﻳَﻨﮑﺎﻗﺘِﻦ ﺏ ُﻮدُن اَﻗﻠِﺸﺪﯼ‬тяэмя йангактын будун аклышды=щяр тяряфдян халг ахышды, Ы, 277), ыш+тын «ишдян» (‫ اَر اﻳﺸﺘِﻦ ِﺕﺬِﻥﺪﯼ‬яр ыштын тыдщынды=адам ишдян гачынды, ЫЫ, 166), ич+тин «ичиндя», таш+тын «чюлцндя» ( ‫ﻳِﻠﻘﯽ‬ ‫ ﮐِﺸﯽ اَﻻﺱﯽ اِﺟﺘِﻦ اَﻻﺱﯽ ﺕَﺸﺘﻴﻦ‬киши аласы ичтин, йылкы аласы таштын = адамын аласы ичиндя, щейванын аласы чюлцндядир [дышындадыр], Ы, 155) вя с. е) -да, -дя: (бах: Йерлик щал). «Диван»да чыхышлыг щал башга щалларын, ясасян тясирлик вя йюнлцк щалын йериндя ишлянмишдир. Мясялян: ‫ اُل اَت ﺕَﮑﻴِﺮﻥﺪًا ُﺏﻘُﺮدﯼ‬ол ат тяэириндян букурды = о, атын дяйярини, гиймятини ендирди (ЫЫ, 117), ‫ اُل ﺱﻮُﻗ ِﺪن ﻗﺎﻥﺪﯼ‬ол суwдын канды = о, суйа ганды, дойунъа су ичди (ЫЫЫ, 180), ‫ اَر ﺕَﺸﺘﻴﻦ ﺏَﺮدﯼ‬яр таштын барды = адам дышары эетди, адам гцрбятя эетди (Ы, 428) вя с. 1.3.2.8. Алятлик щал. Бу щала ДЛТ-дя вя орта тцрк дюврц абидяляриндя аз да олса раст эялмяк мцмкцндцр, формал яламяти ися -ын, -ин, -ун,- цн шякилчисидир. М. Кашьари бу шякилчини -лык, -лик, -лук, -лцк шякилчиси иля бирляшдиряряк -лыкын, -лиэин, -лукун, -лцэцн кими вермишдир. О йазмышдыр: « ‫ ِﻟﮑِﻦ‬،‫ ِﻟﻘِﻦ‬Л ы к ы н, л и э и н: «иля, бирэя» мянасында ики ядатдыр [шякилчидир]. Бу ядатлардакы ‫ ل‬л щярфи бязян кясряли, бязян дя зяммяли олур [йяни лыкын /лиэин, лукун/лцэцн]...Бу ядатлар [шякилчиляр] артырылдыглары сюзлярин шякилчи гябул етмяздян яввялки сонлуьуна эюря формалашыр. Яэяр сонлуг

77

у/ц иля эялся, ядат лукун / лцэцн шяклиндя, ы/и иля эялся вя йа сцкунлу олса, о заман лыкын / лиэин шяклиндя олур» (ЫЫ, 123). А.М.Шербак беля щесаб едир ки, Шярги Тцркцстан йазылы абидяляринин мятнляриндя -ын, -ин шякилчиси иля ифадя олунан алятлик щал ХЫ-ХЫЫЫ ясрлярдя зярфлийин бир групуна чеврилмиш вя онун йерини биля, бирля гошмалары тутмушдур. Даща сонра ися абидялярдя -ла, -ля шякилчиси иля дцзялян алятлик щал эениш йайылмышдыр [488, 88-89]. ДЛТ-дяки -ын, -ин, -ун, -цн (вя долайысы иля -лык+ын, -лиэ+ин, -лук+ун, -лцэ+цн) шякилчисинин функсийалары бунлардыр: а) васитясиля вя йа иля мязмуну йарадыр, щярякятин щансы алятля иъра едилдийини эюстярир. Мясялян: ал+ын «щийля иля», кцч+ин «эцъля» (‫ااﻟﻴﻦ اَرﺱﻼن ﺕُﺘﺎر ﮐ ُﻮﺟِﻦ ُاﻳُﻖ ﺕُﺘﻤﺎس‬ алын арслан тутар, кцчин ойук тутмас = ал иля аслан тутулар, эцъ иля ойуг тутулмаз, Ы, 148), кюз+ин «эюзля» (‫ ﻗِﻨﮑِـﺮ ﮐ ُﻮزِن َﺏﻘِﺸﺘﻴﻠَﺮ‬кынгыр кюзин бакыштылар = гызьын эюзля бахышдылар, Ы, 365), толм+ун «силащла» (‫ ﻗَﻤُﻎ ﺕُﻠﻤُــــﻦ ُﺕﻘِﺸﺘﻴﻠَﺮ‬камуь толмун токыштылар = бцтцн силащларла вурушдулар, Ы, 365), кцч+ин «эцъля» (‫ ِﻗﻠِﺞ ﻗِﻨﻘﺎ ﮐُﺠﻦ ﺱِﻐﺪﯼ‬кылыч кынка кцчин сыьды = ылынъ гына эцъля сыьды, Ы, 365), бир+ин «бир-бир, биряр» ( ‫ﺏﻴﺮِن ﺏﻴﺮِن ﻡِﻨﮏ‬ ‫ ﺏُﻠﻮُر ﺕَﻤﺎﺕَﻤﺎ ﮐُﻞ ﺏُﻠﻮُر‬бирин-бирин минг болур, таматама кюл болур=биряр-биряр мин олар, дама-дама эюл олар, ЫЫЫ, 313), канат+ын «ганадла», ат+ын «атла» ( ‫ﻗُﻮش َﻗ َﻨﺘِﻦ اَرَاﺕِﻦ‬ куш канатын, яр атын = гуш ганады иля, яр аты иля юйцняр, Ы, 109), тыл+ын «дилля», тышын «дишля» (‫ ِﺕﻠِﻦ ﺕُﮑﻤِﺸﻨﯽ ِﺕﺸِﻦ ﻳَﺰﻡﺎس‬тылын тцэмишни тышын йазмас = дилля дцйцлян дишля ачылмаз, дилин вурдуьу дцйцнц диш ача билмяз, ЫЫ, 48), билиэ+ин «биликля» (‫ﺏِﻠِﮑِﻦ ُاﻟُﻐُﻠﻘّﺎ ﺕَﮑﺪِم‬ билиэин улуьлукка тяэдим = биликля улулуьа чатдым», ЫЫ, 123), ещэц+лцэ+цн «хейирля», исиз+лиэ+ин «шярля» (‫ اﻳﺴِﺰ ِﻟﮑِﻦ ﮐَﻠﻤﺎ‬،‫ اَذﮐُﻮُﻟﮑُﻦ ﮐَﻞ‬едщэцлцэцн кял, исизлиэин кялмя = хейирля эял, шярля эялмя, ЫЫ, 123), кцч+цн «эцъля» (‫ ﻗِﻠﺴــﺎ ُﮐﺠُﻦ ﺏُﻠﻤَﺲ اَﻥﯽ ﺕُﻖ ﺏﺎﯼ‬кылса кцчцн болмас аны ток, бай = ону эцъля тох вя зянэин етмяк олмаз, ЫЫЫ, 224), саw+ын «сюзля» (‫ ﺱﺎﻗِﻦ ﺱَﻐﺮاق ﻗﺎ ﺕَﮑﻴﺮ‬саwын саьракка тяэир = сюзля сцращийя чатмаг мцмкцндцр Ы, 457), куткы+лык+ын «црякля» (‫ ﻗُﺘﻘــــِـﻠِﻘﻦ َﺕﺒِﻨﻐِﻞ‬куткылыкын тапыньыл = сямимиййятля хидмят ет, ЫЫ, 162), бичяк+ин «бычаг-ла» (‫ اُل اَﻥﯽ ﺏِﺠﺎﮐِﻦ ﺱَﻨﺠﺪﯼ‬ол аны бичякин санчды=о ону бычагла вурду, бычаглады, ЫЫЫ, 364), едщэц+лцэ+цн «йахшылыгла» ( ‫َﺏﻘﱢﻞ‬ ‫ اَﻥﮑﺎر اَذﮐ ُﻮُﻟﮑُﻦ‬баккыл ангар едщэцлцэцн=она йахшылыгла бах, Ы, 186), ялиэ+ин «ялля» (‫ ااﯼ ﺕُﻠﻮُن ﺏُﻠﺴﺎ اَﻟِﮑِﻦ اِﻡﻼﻡﺎس‬ай толун болса, ялиэин имлямяс = бядир ай ялля эюстярилмяз,

78

Ы, 148-149), укрук+ын «кямянля», кайьык+ын «гайыгла» ( ‫ﺕﺎﻏِﻎ اُﻗ ُﺮﻗِﻦ اَﮐﻤﺎس ﺕَﻨﮑِﺰﻥﯽ ﻗَﻴﻐِﻘِﻦ‬ ‫ ﺏُﮑﻤﺎس‬таьыь укрукын яэмяс, тянгизни кайьыкын бцэмяс = даь кямяндля яйилмяз, дяниз ися гайыгла гапанмаз, Ы, 164) вя с. б) зярф дцзялтмяйя хидмят едир. Мясялян: тярк+ин «тез» (‫ َﺕﺮﮐِﻦ ﮐَﻞ‬тяркин кял = тез эял, Ы, 433), от+ун «от кими» (‫ ﺱﻮﺱﯽ اﺕﻦ ارُﻟـﺪﯼ‬сцси отун орулды = (дцшмян) ясэяри от кими бичилди, Ы, 242) вя с. ъ) фясиллярдя, эеъя вя эцндцздя баш верян просеси билдирир, вахт, заман мяфщуму йарадыр. Мясялян: йаз+ын «йазда» (‫ ﻳﻠﻘﯽ ﻳﺰن اﺕﻠﻨــــﻮر‬йылкы йазын атланур = илхы йазда атлашыр, ат олур, Ы, 309), кыш+ын «гышда» (‫ اُل ﻗَﺮ َﻗﻤُﻎ ﻗﻴﺸِﻦ اِﻥﺎر‬ол кар камуь кышын иняр=бцтцн гар гышда йаьар, ЫЫ, 213), йаз+ын «йазда», кыш+ын «гышда» ( ‫ﻳﺎزِن َﻗﺘِﻐﻠَﻨﺴﺎ‬ ‫ ﻗﻴﺸِﻦ ﺱَﻘﻨُﻮر‬йазын катыьланса, кышын сяwнцр=йазда чалышан гышда севиняр, ЫЫЫ, 159) вя с. Бунлар мцасир дилимиздя ишлянмяся дя, щям форма, щям дя мязмун бахымындан КДГ-дяки йазын, кцзцн сюзляриня уйьун эялир: Бир йазын, бир кцзцн бу буьайла буьрайы савашдырардылар. Йеня йазын буьайы сарайдан чыхардылар (КДГ, 36). Алятлик щалы да бязи щалларын йериня ишлянир. Мясялян: йерлик щалын явязиндя – ич+ин «ичяридя, юз араларында» (‫ اُﻻر اِﺟِﻦ اِﻳﺘﺸﺪﯼ ﻻر‬олар ичин етишдиляр = онлар юз араларында барышдылар, Ы, 143), чыхышлыг щалын йериндя - еркян+ин «еркяндян» ( ‫ُﻳﻤُﺮ َﻟﻴُﻮ ارﮐَﻨــــﻦ‬ ‫ ﺱُﻮﺕِﻦ ﺱَﻐﺎر‬йумурлайу еркянин, сцтин саьар = еркяндян топлайыб сцдцнц саьар, Ы, 389), йай+ын «йайдан» (‫ ﮐﻮُز َﮐﻠِﮑﯽ ﻳﺎﻳِﻦ ﺏَﻠﮑُﻮﻟُﮏ‬кцз кялиэи йайын бялэцлцэ = пайызын эялиши йайдан бяллидир, ЫЫЫ, 160) вя с. Алятлик щалын шякилчиляри мцасир дилимиздяки бир сыра сюзлярин тяркибиндя дашлашмыш шякилдя ишлянир. Бунлары хысын-хысын эцлмяк, дизин-дизин сцрцнмяк, архайын олмаг, оьрун-оьрун бахмаг, ичин-ичин аьламаг, корун-корун йанмаг ифадяляриндя эюрмяк мцмкцндцр. Биля, бирля (иля) гошмалары заманла -ын, -ин, -ун, -цн вя ла, ля шякилчилярини явяз едяряк онлары тамамиля сыхышдырыб чыхармышдыр. Мясялян: ‫ﺕُﻮزُن ﺏِﺮﻻ ُارُش اُﺕﻮُن ﺏِﺮﻻ اُﺱﺘَﺮﻡﺎ‬ тцзцн бирля уруш, утун бирля цстярмя = хошхасиййят адамла лап вуруш, анъаг алчаг адамла щеч йарышма да, чцнки габарар, пислик едяр (Ы, 262), ‫ اُل َاﻗِﻦ ﺕَﻘﺎر ﺏِﺮﻻ ﺕُﺸﻐُﺮدﯼ‬ол яwин таwар бирля тошьурды =о, евини малла долдурду (ЫЫ, 191), ‫ ﻗﺎﻥِﻎ ﻗﺎن ﺏِﺮﻻ ﻳﻮُﻡﺎس‬каныь кан бирля йумас = ганы ганла йумазлар (ЫЫЫ, 157). Лакин сонракы тарихи инкишаф

79

нятиъясиндя бу гошма юзц дя парчаланмаьа цз тутмуш, бирля<биля<билян <илян<иля <ла <ля<нан<нян вя с. формалара дцшяряк йенидян шякилчиляшмишдир. Йазылы абидяляримиздя, о ъцмлядян орта ясрляр поезийамызда сюзля битишик (-ла, -ля) вя айры шякилдя йазылан биля, бирля, иля гошмаларындан вя онун шякилчиляшмиш вариантларындан эениш истифадя олунмушдур. Мясялян: Икиси биля йола эирди (КДГ, 123), Аны дяхи эцрз иля урду (КДГ, 96), Эцрзля дюэишдиляр (КДГ, 108), Йеэняэ бабасиля эюрцшдц (КДГ, 97), Уруз бабасына эедяр, йараьла эялцн дедиляр (КДГ, 119), Эцляндам кяндц бирля сюйлянирди (АШ, 127, Й.Мяддащ), Евя эялирлярди икиси биля, Эеъя эирирлярди дюшяэя биля (АШ, 150), Неъя ким, асланы баьларлар ики зянъир илян (АШ, 328, Кишвяри), Ъан иля яглц дил верип дярд иля ешг алмышам (АШ, 56, Г. Бцрщаняддин), Мянимля алымы-верими юзэя (АШ, 427, Хятаи). Щазырда тяляффцзц вя йазылышы архаикляшмиш бирля, биля, илян сюзлярини иля гошмасы вя -ла, -ля шякилчиси явяз етмишдир. Мцасир дилимиздя алятлик щал тамамиля архаикляшмиш вя сырадан чыхмышдыр. Е. Язизов бу мцнасибятля йазмышдыр: «Дейилянлярдян айдын олур ки, гядим алят щалы Азярбайъан дилиндя парадигмадан чыхмыш, лакин онун ифадя етдийи мязмун башга васитялярля йериня йетирилмишдир. Азярбайъан дилиндя гядим алят щалынын галыглары щесаб едилян сюзляр ися тарихян зярф кими формалашмышдыр. Йазылы абидялярин вя мцасир шивялярин фактлары буну тясдиг едир» [107, 177]. Щалларын «Диван»да вя Азярбайъан дилиндя мцгайисяси ону эюстярир ки, щаллар мцяййян вахт ярзиндя бязи дяйишикликляря мяруз галмышдыр. Щяр шейдян яввял, щалларын мигдары эет-эедя азалмыш, вахтиля гядим Азярбайъан йазылы абидяляриндя мювъуд олан йюнялмя, бирэялик, алятлик вя истигамят щаллары тядриъян архаикляшяряк сырадан чыхмыш, щал шякилчиляри дя эетдикъя азалараг садяляшмиш, бязи щал шякилчиляри ися юз морфоложи хцсусиййятлярини тамамиля итиряряк айры-айры сюзлярин тяркибиндя дашлашмышдыр. Бцтцн бунлар дилин тарихи инкишафы, йени грамматик кейфиййят вя юзялликляр газанмасы иля ялагядардыр. Анъаг ону да гейд етмяк лазымдыр ки, тягрибян мин иллик заман фяргиня бахмайараг ДЛТ-дяки щалларын ян башлыъа вя ян ясас хцсусиййятляри тцрк дилляриндя, о ъцмлядян мцасир Азярбайъан дилиндя дя йашайыр.

80

Азярбайъан дилиндя (АД) вя «Диван»да (ДЛТ) исмин щал категорийасынын мцгайисяси, йяни адлары вя шякилчиляри ашаьыдакы ъядвялдя яйани шякилдя эюрцнцр: Ъядвял 4. Исмин щалларынын мцгайися ъядвяли ДЛТ А. Й. Йн. И. Т. Йер. Ч. Ал.

Шякилчи -ынг (4), -нынг (4) -ка/-эя, -а/-я -р, -ра/-ря/-ру/-рц, -ар/-яр, -кару/-керц/-ьару/-эерц -ы/-и, -ны/-ни, -ь/-э, -н -да/-дя, -та/-тя -дан/-дян/-дын/-дин/-дун/-дцн, -тан/-тян/-тын/-тин, -да/-дя -та/-тя -ын/-ин/-ун/-цн

АД А. Й. Йн. -

Шякилчи -ын (4), -нын(4) -а/-я, -йа/-йя -

Щаллар Номинатив Эенитив Датив Директив

Т. Йер. Ч.

-ы (4), -ны (4) -да/-дя -дан/-дян

Аккузатив Локатив Аблатив

-

-

Инстументал

Г.Бцрщаняддин, Нясими, Хятаи, Ямани, Фцзули вя диэяр сяняткарларымызын ясярляриндя исмин бир щалынын диэяр щал вя йа щалларын йериня ишлянмяси мясялясини нязярдян кечирян Т.И.Щаъыйев йазмышдыр: «Бу паралелликляр бир тяряфдян ядяби дил цчцн сяъиййяви олан вариантлылыг хцсусиййятинин юз заманына эюря тязащцрцдцр, диэяр тяряфдян фонетик тякамцлцн кечид мярщялясидир–бир инкишафын щяля гуртармадыьы, нювбятинин щяля там сабитляшмядийи дюврцн яламятидир» [18, 68]. Мцхтялиф дюврляря мяхсус йазылы абидяляримиздя вя мцасир шивяляримиздя щалларын мянаъа явязлянмяси щадисяси диэяр тядгигатларда да юз яксини тапмышдыр [173, 300-302; 107, 178-182; 17, 240-241; 10, 153; 11, 156; 12, 160-163; 148; 149]. 1.3.3. Исмин мянсубиййят категорийасы Мянсубиййят категорийасы явязликля исим арасындакы атрибутив ялагяни, башга сюзля, сащиб шяхсля мянсуб яшйа арасында аидиййат ялагясини билдирир. Мясялян: мяним атам, сянин гардашын, онун баъысы. Авропа дилляриндян фяргли олараг тцрк дилляриндя бу ялагя явязлик олмадан да щяйата кечириля билир, йяни мяним атам, сянин гардашын, онун баъысы йериня садяъя олараг атам, гардашын, баъысы демяк щеч бир мяна фярги йаратмыр. Бу, сюзцн кюкцня артырылан -м, -н, -сы мянсубиййят шякилчиляри сайясиндя мцмкцн олур.

81

Явязликлярля исимляр арасында мянсубиййят мясялясиндя явязликлярин ролуна эялинъя, бурада шяхсляр цзря (тякдя вя ъямдя) тясриф олунан гайыдыш явязлийи, йяни юзцм сюзц щялледиъи рол ойнайыр, йяни мяним юзцм бирляшмясиндя юзцм сюзцнцн йериня исим кечир вя ашаьыдакы модел йараныр: мяним юз+цм = мяним китаб+ым, сянин юз+цн=сянин китаб+ын, онун юз+ц=онун китаб+ы, бизим юз+цмцз=бизим китаб+ымыз, сизин юз+цнцз=сизин китаб+ыныз, онларын юз+ляри=онларын китаб+лары. Беляликля, юз+ кюкцндян сонра эялян щеъалар явязликлярля атрибутив ялагяйя эирян щяр бир исмин мянсубиййят шякилчисини дя мцяййянляшдирир. М.Щцсейнзадя бу мцнасибятля йазмышдыр: «Шякилчилярин фонетик тяркибиндян айдын олур ки, мянсубиййят категорийасыны ямяля эятирян ясас цнсцр -м, -н, -з самитляридир. Саит ися кюмякчи рол ойнайараг йа щямин цнсцрляри сюз кюкцня, йа да тяклик вя чохлуг билдирян цнсцрляри бир-бириня баьламаьа хидмят едир» [125, 49]. Явязликлярля исимляр арасындакы атрибутив ялагя «Диван»да да ейни гайда цзря мянсубиййят шякилчиляри васитясиля щяйата кечирилир. А.М.Шербак беля щесаб едир ки, мянсубиййят шякилчиляри хябярлик шякилчиляриндян, хябярлик шякилчиляри ися юз нювбясиндя шяхс вя ишаря явязликляриндян йаранмышдыр [491, 76]. «В.Радлов -м мянсубиййят шякилчисинин мен/мян шяхс явязлийинин ихтисар формасы олмасы фикрини иряли сцрцр. Бу фикир бир чох тцркологлар–Э.Рамстедт, М.Рясянен, Н.К.Дмитрийев, А.Н.Кононов, А.М. Шербак тяряфиндян мцдафия едилмишдир» [148, 117]. ДЛТ-дя мянсубиййят категорийасы бязи кичик фяргляри чыхмагла тяхминян мцасир дилимиздя олдуьу кимидир. «Диван»да мянсубиййят Ы шяхсин тякиндя саитдян сонра -м, самитдян сонра ым, -им, -ум, -цм шякилчиси васитясиля ямяля эялир. Мясялян: ата+м «атам» ( ‫اُل ﻡَﻨﯽ‬ ‫ اَﺕﺎﻡﺎ اُﺥﺸَﺘّﯽ‬ол мяни атама охшатды=о мяни атама охшатды, бянзятди, Ы, 292), баш+ым «башым» (‫ اَﺷﻴﺎﮎ َاﻳُﺮ َﺏﺸِﻢ ﺏُﻠﺴﺎ ﺱُﻨﺪُرﯼ دا ﺱﻮُف اِﺟﮑﺎﯼ ﻡَﻦ‬ешйяк айур: башым болса, сундырыда суw ичэяй мян = ешшяк дейяр ки, биръя башым саламат олсун, дяниздян су ичярям, Ы, 472), ыш+ым «ишим» (‫ ﺏَﮏ اُﻏﺮﻳﻨﺪا َﻡﻨِﮏ اِﻳﺸِﻢ اِﻳﺘِﻠﺪﯼ‬бяэ оьрында мянинг ышым етилди = бяйин дювляти сайясиндя ишим дцзялди, Ы, 126), кыз+ым «гызым» (‫ ﻡَﻨِﮏ ﻗِﺰم‬мянинг кызым = мяним гызым, Ы, 340), ялиэ+им «ялим» (‫ َﻡ ِﻨﮏ اَﻟِﮑﻴﻢ َﺕﺮُﺱﻘﺎ َﺕﮑِﺸﺪﯼ‬мянинг ялиэим таруска тяэишди = мяним ялим тавана дяйди, чатды, ЫЫ, 134), йин+им «бядяним» ( ‫َﻗﺸِﻨﻤﺎق َﻡﻨِﮏ‬ ‫ ﻳِﻴﻨِﻢ اَﻡﺮِﺕّﯽ‬кашынмак мянинг йиним ямритти=гашынмак мяним бядяними гыдыгландыр-

82

ды, Ы, 292), мунг+ум «язабым» (‫ ﻡُﻨﮑُـﻢ ﻡَﻨﮏ ِﺏﻠِﻨﮑﺎ‬мунгум мяниниг билингя=мяним язабымы, няляр чякдийими билясян, ЫЫЫ, 313), оьл+ум «оьлум» (‫ اُل َﻡﻨِﮏ اُﻏﻠُﻢ اُل‬ол мянинг оьлум ол = о мяним оьлумдур, Ы, 112), кюз+цм «эюзцм» (‫اُل َﻡﻨِﮏ ﮐ ُﻮزُﻡﺎ ﺱَﻘﻴﺪﯼ‬ ол мянинг кюзцмя сакыды=о мяним эюзцмя хяйал кими эюрцндц, Ы, 247) вя с. Бязян Ы шяхсин тякиндя исимля мянсубиййят шякилчиси арасына битишдириъи й самити дахил олур. Мясялян: ‫ﮑﻮُﻳﻢ ﮐَﻠﺪﯼ‬ ُ ‫ ُﮐ‬кцкц+й+цм кялди = бибим эялди (ЫЫЫ, 217). Анъаг бу, надир щалларда баш верир. М.Мяммядли -м шякилчиси барядя йазмышдыр: «Бу шякилчинин тарихи гядимдир. Орхон-Йенисей абидяляриндя яксяр щалларда шякилчинин дамаг варианты ишлянмишдир. Мясялян: юэ+им «анам», будун+ым «халгым», соруь+ым «сораьым» вя с.» [148, 115]. Буну КДГ-дя дя эюрцрцк: Гара башым гурбан олсун, гурд+ым, саηа (КДГ, 45), Суч+ым бу+мыдыр деди (КДГ, 46). Ейни вязиййят ДЛТ-дя дя мцшащидя едилир. Бурада ЫЫЫ шяхс тякдя оьлу йериня оьлы (‫ َاﻥِﮏ اُﻏﻠﯽ‬анынг оьлы = онун оьлу, ЫЫЫ, 201), сюзц, кюкц явязиня сюзи, кюки ( ‫اَر‬ ‫ اَذَرﮐُﮑﯽ اوُج‬،‫ ﺱﻮُزﯼ ﺏﻴﺮ‬яр сюзи бир, ядщяр кюки цч = киши сюзц бир, йящяр баьы цч олар, ЫЫ, 279), кюзц йериня кюзи (‫ ﺏ ُﻮ اَر اُل ﮐﻮُزﯼ اُﺷﺮﮐﺎن‬бу яр ол кюзи юшярэян = бу, аълыгдан вя буна бянзяр сябяблярдян даим эюзц гаралан адамдыр, Ы, 211) вя и. а. йазылыр. Анъаг щямин сюзляр Ы шяхсин тякиндя -м мянсубиййят шякилчиси гябул етдикдя оьлум ( ‫اُل‬ ‫ َﻡﻨِﮏ اُﻏﻠُﻢ اُل‬ол мянинг оьлум ол = о мяним оьлумдур, Ы, 112), кюзцм ( ‫ﺏَﺮدﯼ ﮐــ ُﻮزُوم‬ ‫ َﻳﺮُﻗﯽ‬барды кюзцм йарукы = эетди эюзцмцн нуру (Ы, 120), сюзцм (‫ﺱﻮُزم ﮐُﻠﮑُﻮﺱُﺰ‬ ُ ‫ﺕِﻨـﮑﻼ‬ тингля сюзцм кцлэцсцз = динля сюзцмц эцлмядян, Ы, 160) шяклиня дцшцр вя додаг ащянэи бярпа олунур. Лакин бунлардан щяр щансы бири щал шякилчиси гябул етдикдя дамаг ащянэи тякрар юзцнц эюстярир. Мясялян: оьлы+ны (‫ اُﻳﺎ َﻗﺪَش اُﻏﻠﻨﯽ ﺟِﻨﻼ ﺏُﻐﺎر‬уйа кадаш оьлыны чынла боьар = гардашы оьлуну эерчякдян боьар, Ы, 150). Буну яряб ялифбасынын хцсуиййятляри иля баьламаг доьру оларды. Мялум олдуьу кими, яряб йазысында гыса саитляр цчцн айрыъа щярфляр йохдур, онлар щярякялярин кюмяйи иля ифадя едилир. Тцрк дилиндя ися узун саитляр цмумиййятля олмадыьы цчцн оьлу вя оьлуну типли сюзляр яряб ялифбасы иля оьлы вя оьлыны шяклиндя йазылмышдыр. Якс щалда, бу сюзлярин орижинала ян йахын йазылышы вя охунушу мцмкцн олмазды, чцнки

83

онда у сясини ифадя етмяк мягсядиля ‫ و‬вав щярфиндян истифадя етмяк лазым эялярди. Щалбуки ‫ و‬вав щярфи щям узун о, щям узун у саитлярини, щям ау дифтонгуну, щям дя в самитини, тцрк дилли мятнлярдя ялавя олараг ю, ц сяслярини ифадя едир. ДЛТ мцяллифи ялавя долашыглыьа йол вермямяк цчцн пислярин ян йахшысыны сечмяк вя ‫ و‬вав йериня ‫ ﯼ‬ы/и щярфини ишлятмяк мяъбуриййятиндя галмышдыр. Бурада саитлярин узунлуьу мясяляси барядя ялавя олараг бир нечя кялмя демяк зяруридир. Йазыда йалныз самитляря вя узун саитляря ясасланан яряб йазысы тцрк сюзляринин йазылышы цчцн ъидди чятинлик тюрядир. Мясялян, яряб ялифбасы иля «йашыл» сюзц «‫ ﻳﺸِﻞ‬й+ш+л», капуь «гапы» сюзц «‫ ﻗَﺒُﻎ‬к+п+ь» шяклиндя йазылыр, саитляр ися фятщя, кясря вя зяммя иля щярякялянир ки, бунлар гыса а/я, е, у/ц, о/ю, ы/и щярфлярини явяз едирляр. Бу заман сюзцн тяркибиндя а йохса я, йахуд е сясинин, у йахуд ц, о йохса ю вя йа ы йохса и олдуьуну мцяййянляшдирмяк дя хейли чятинляшир. ДЛТ-дя сюзлярин йазылышы заманы яряб ялифбасында узун а, узун у, узун и билдирян ялиф, вав вя йе-дян дя истифадя едилмишдир. Бязи наширляр, о ъцмлядян Р.Данкоффла Ъ.Келли вя С.Ярди иля С.Т.Йуртясяр ДЛТ-дяки сюзлярин транскрипсийасы заманы тцркъя «узун» щярфляри айрыъа ишарялямишляр. Мясялян, Ъ.Келли бу фикирдядир ки, «Диван»да узун вокаллар мювъуддур [499, 163-169]. ДЛТ-нин инэилисъя няшриня йаздыглары эиришдя о вя щямкары Р.Данкофф буну бир даща тясдиг етмишляр [501, 67-69]. Рус алими Т.А.Боровкова [401, 12-13], ДЛТ-нин мяшщур билиъиляриндян А.Б.Еръиласун [236, 51-54] вя алман алими И.Р.Мейер [521, 425-430] «Диван»да узун саитлярин варлыьыны гябул едирляр. Т.Тякин дя тцрк дилляриндя илкин узанмадан бящс едян китабында [309, 97-114] ДЛТ-дяки саитлярин узунлуг мясялясини мцфяссял тящлил етмиш вя бу нятиъяйя эялмишдир ки, илкин узанма бу ясярдя дя юзцнц эюстярир. Лакин ядалят наминя ону да гейд етмишдир ки, М.Кашьари орфографийа сащясиндя бязян яряб имласынын тясири алтында галмышдыр. Мялум олдуьу кими, йыьач «аьаъ» сюзцнц яряб ялифбасы иля щям ялифсиз вя йесиз й+ь+ч ‫ ﻳﻐﺞ‬, щям ялифля, анъаг йе-сиз й+ь+а+ч ‫ ﻳﻐﺎج‬, щятта щям ялифля, щям дя йе иля й+ы+ь+а+ч ‫ ﻳﻴﻐﺎج‬шяклиндя йазмаг мцмкцндцр. Онда беля чыхыр ки, ялифля вя йе иля йазылан йыьач сюзцндяки саитляр узун, ялифсиз вя йе-сиз йазылан йыьач сюзцндякиляр ися гыса тяляффцз едилмялидир. Тцркляр яряб ялифбасына фикир вермядян юз дилляриндя ади гайдада данышмышлар.

84

А, я, е, ы, и, о, ю, у вя ц сясляри иля башлайан тцрк сюзляри мяъбури олараг ялифин иштиракы иля йазылыр, и вя ы иля битян сюзлярин сонунда ися мцтляг йе олур. Щямин мянтигя эюря, ал, яр, ел, ыт, иш, ол, юз, ус, цч сюзляринин илк щярфляри, калды, кцлди сюзляринин сон щярфляри узундур. Бяс вав васитясиля йазылан ‫ وا‬ва «вай», ‫ ﺕَﻘﺎر‬таwар «мал», ‫َاﭪ‬ яв «ев» сюзцнц неъя етмяли ? Бурада вав саит дейил, самитдир, бяс ону неъя узатмалы? М.Kашьари тцрк сюзляринин яряб ялифбасы иля йазылышы заманы онларын бир нечя варианты олдуьуну вурьуламыш, мцвафиг нцмуняляр вермиш, анъаг тцрк дилиндя узун саитлярин мювъудлуьу барядя хцсуси олараг щеч ня демямишдир. О, ДЛТ-нин бязи йерляриндя «узун тяляффцз едилян инъя сясли сюзляр» ифадясини ишлятмишдир ки, бу да ясасян ю вя ц сяслярини нязяря чарпдырмаг мягсяди дашыйыр. Еляъя дя бязи сюзлярин гаршысында мютяризядя верилян «галын ялифля», «инъя ялифля» кими гейдляр яряб ялифбасы иля ейни шякилдя йазылан ат вя ят типли сюзляри бир-бириндян фяргляндирмяк наминя ишлядилмишдир. Дцздцр, М.Kашьари бязи сюзляри гоша ялифля, гоша вавла йазмышдыр, лакин бунлар да ейни ъцр тяляффцз олунан сюзляри айырд етмяк мягсяди дашымышдыр. Мясялян: аач=ач (йяни аъ адам) вя ач (бир шейи ач), оот=од вя от (от-яляф). Бурада зярурятля йанашы яряб дилинин имласына юзянмяк, мяъбуриййят гаршысында галараг имланы бир гядяр ярябляшдирмяк дя вардыр. Тядгигатчылар ися сюзлярин защири эюрцнцшцня вя яряб имласына бахараг орадакы саитляри узун щесаб етмишляр. М.Кашьари тцрк дили цчцн щям имлада, щям дя тяляффцздя гысалыьын даща доьру олдуьуну вурьуламышдыр. Мясялян, о, «Б и р» маддясиндя йазмышдыр: «‫ ﺏِﺮ‬Б и р: сайда бир. «‫ ﺏﻴﺮ ﻳَﺮﻡﺎق‬бир йармак = бир пул». Бу сюз мянгус гисминя дахил едиляряк [узун и иля] ‫ ﺏﻴﺮ‬бир шяклиндя дя йазыла биляр. Бунун бянзярляри чохдур, лакин тцрк дилиндя доьру олан тяляффцздя гыса вя мяхряъдя сярт оландыр» (Ы, 338). М.Мансуроьлу орта тцрк дюврцня аид ДЛТ, «Гутадьу Билиэ», «Ятабят цл-щягаиг» вя «Ясщаб цл-кящф» кими дюрд мцщцм ясярин фонетикасы, морфолоэийасы вя синтаксисиндян бящс едян «Каращанлыъа» [520; 291] ясяриндя орта тцрк дюврцндя, о ъцмлядян хаганиййя тцркъясиндя узун вокаллар проблемини беля изащ етмишдир: «Тцркъядя узун цнлц мясялясинин М.Kашьари лцьятиня бахараг бюйцк юлчцдя щялл едилдийини гябул етмяк чятиндир, чцнки ейни вокал узунлуглары гараханлыъанын диэяр ясярляриндя дя вардыр. Бу ядяби шивянин эери галан мятнляри цчцн бу мясяля

85

щаггында голай вя етиразсыз гярар гябул едиля билмяз, чцнки диэяр бцтцн йазылы абидялярдя цнлц щярфляр демяк олар ки, йазылмамышдыр. Буна эюря дя бу мясялянин дяриндян арашдырылмасыны эюзлямяк ваъибдир. Бу бахымдан бу арашдырмада (-юз ясяриндя-Р.Я.) гараханлыъанын узун цнлцляри эюз юнцня алынмамышдыр» [291, 137]. Йери эялмишкян, гейд едяк ки, ДЛТ иля ейни дюврдя вя ейни дилдя (гарахини вя йа хаганиййя) йазылан «Гутадьу Билиэ» поемасынын елми-тянгиди мятнини щазырлайан Р.Р.Аратын истифадя етдийи «Тцрк елми транскрипсийа гылавузу»нда узун вокаллар цмумян йохдур [291, ХЛВ]. Щалбуки яруз вязни иля йазылмыш поемада бящрин, тягтинин вя гафийянин тялябиня эюря тцрк сюзляриндяки саитлярин мяъбури узанмасы (ималяси) аддымбашы мцшащидя олунур. Азярбайъан дили дя узун саитлярин ишлянмядийи тцрк дилляриндяндир. Мясялян, А.Ахундов щаглы олараг беля щесаб едир ки, дилимиздяки илкин узанма йалныз алынма сюзляря аиддир [6, 71]. Е.Язизовун фикринъя, саитлярин илкин узанмасы щадисяси оьуз дилляри ичярисиндя йалныз тцркмян дили цчцн сяъиййявидир [107, 278]. Тцрк дилляриндя узун саитляр тезисини ъидди шякилдя мцдафия едян Б.А.Серебренников вя Н. З.Щаъыйева мцвафиг мисаллары анъаг йакут вя тцркмян дилляриндян эятирмишляр [468, 8-24; 171, 13-33]. Бу сябябдян ДЛТ-дя тцркъя узун саитлярин варлыьыны гейдшяртсиз гябул етмяк мцмкцн дейилдир. ЫЫ шяхсин тякиндя саитдян сонра -нг, самитдян сонра ися -ынг, -инг, -унг, -цнг мянсубиййят шякилчиси ишлянир. Тцркологларын яксяриййяти бунун мяншяйини ЫЫ шяхс явязлийи иля ялагяляндирирляр. А.М.Шербак беля щесаб едир ки, сян шяхс явязлийи шякилчиляшяряк мянсубиййят шякилсичиня чеврилмишдир [491, 77]. Бу фикри Б.А.Серебренников вя Н.З.Щаъыйева [468, 97], А.Н.Кононов [426, 32] вя башгалары мцдафия етмишляр. Карлуг групу цчцн щям ядяби дилдя, щям шифащи нитгдя даща сяъиййяви олан йийялик щалдакы сянинг явязлийинин нг гисми автоматик олараг сащиб шяхся мянсуб яшйайа да мцнъяр олмушдур. Мясялян: таблаь+ынг «разылыьын» ( ‫ﺏ ُﻮ اﻳﺶ دا‬ ‫ﺱﻨِﮏ ﺕَﺒﻼﻏِﻨﮏ ﺏﺎرﻡ ُﻮ‬ َ бу ышта сянинг таблаьынг барму = бу ишдя сянин разылыьын, ризан вармы, Ы, 450), кязик+инг «нювбян» (‫ﺱﻨِﮏ ﮐَﺰﻳﮑﻴﻨﮏ ﮐَﻠﺪﯼ‬ َ сянинг кязикинг кялди = сянин сыран, нювбян чатды, Ы, 391), барь+унг «сяфярин, эедишин» (‫ﺱﻨِﮏ ﺏَﺮﻏﻮُﻥﮏ ﻗَﺠﺎن‬ َ сянинг барьунг качан=сянин эетмяйин, сяфярин ня замандыр, ЫЫ, 84), кюнгл+цнг «кюнлцн, гялбин» (‫ ﮐُﻨﮑﻠُﻨﮏ ﻥَﺘَﮏ‬кюнглцнг ня тяк=сянин кюнлцн неъядир, ЫЫЫ, 317) вя с.

86

Йери эялмишкян, бурада нг шякилчиси барядя бир-ики фикри дягигляшдирмяк лазымдыр. Бизим «Гутадьу Билиэ»дя [77] вя ДЛТ-дя нг кими вердийимиз ‫ ﻥﮏ‬саьыр нун η щяр ики ясярдя ян фяал самитлярдян биридир, сюзцн яввяли истисна олмагла бцтцн мягамларда эениш истифадя едилир. Ону да демяк лазымдыр ки, Азярбайъан дилинин диалектляриндя ишлянян η консонанты иля н сясинин мцвазилийи о гядяр дя ъидди мяна фяргиня эятириб чыхармыр. Мясялян, ананы (ана олан гадыны) вя анаηы (сянин ананы), китабыны (онун китабыны) вя китабыηы (сянин китабыны) сюзляриндя обйкет дяйишмир. Бу ясярлярдя ися бязян обйект тамамиля дяйишир. Мясялян, мян вя мяη «цздяки хал», кан «ган» вя каη «ата», он «10» вя оη «асан» сюзляриндя буну яйани шякилдя эюрмяк мцмкцндцр. Бунунла йанашы, щям «Гутадьу Билиэ»дя вя ДЛТ-дя, щям дя Азярбайъан дилиндя еля сюзляр вар ки, онларын η вя йа н иля тяляффцзц щеч бир мяна фярги йаратмыр. Беля сюзляря мисал олараг дяниз/тяηиз, сана/саηа, мана/ ма-

ηа, бяниз / бяηиз, донуз / тоηуз вя башгаларыны эюстярмяк олар [104, 62-63]. Дилчилийимиздя η (саьыр нун) мясяляси бцтцн аспектляри иля (проблемин гойулушу, мащиййяти, тядгиги) Е.Язизов тяряфиндян эениш хцлася едилмишдир [107, 107-113]. Гейд етмяк лазымдыр ки, η ядяби дилдя олмаса да, Азярбайъан шивяляриндя бу эцн дя юз ъанлылыьыны горуйур. Мясялян: ялиηи вер (Газах), башыη (Гах) вя с. Бязи шивяляримиздя η / н мцвазилийиндян гачмаг цчцн н сясини й явяз едир. Мясялян: юз гапы+η+ы юрт вя (цмумян) гапы+й+ы юрт (Амасийа). ЫЫЫ шяхс тякдя исимляр саитдян сонра -сы, -си, самитдян сонра -ы, -и шякилчиси гябул едир. М.Мяммядлинин вердийи мялумата эюря, бу шякилчийя илк дяфя ЫВ ясря аид Чин салнамяляриндя горунуб сахланан бир щун сюзцндя тясадцф олунур: сц+си «гошуну» [148, 113]. Тцрколоэийада -ы, -и шякилчиси иля баьлы ъидди фикир айрылыьы олмаса да, -сы, -си барядя, даща доьрусу, -с цнсцрц барядя мцбащисяляр щяля дя давам едир. Онун эяляъяк заман ифадя едян шякилчи (кяля+си, бара+сы) вя йа шяхс (тунгусъа: би ула+би «мяним маралым», си ула+си «сянин маралын») иля баьлы олмасы барядя фикирляри вя диэяр фярзиййяляри хцлася едян М.Мяммядли йазмышдыр: «Тарихи вя диалектложи материаллардан беля гянаятя эялмяк олар ки, цчцнъц шяхс мянсубиййят шякилчиси -ы, -и формасында олмуш, -с ися шяхс вя кямиййятин яламяти кими ялавя олунса да, мцасир дюврдя битишдириъи самит функсийасыны йериня йетирир» [148, 134].

87

Б.А.Серебренников вя Н.З.Щаъыйева да -с-ни битишдириъи самит кими изащ етмишляр: «Тамамиля айдындыр ки, анъаг бир -ы//-и вариантынын мювъудлуьу бир сыра щалларда говушма дейилян щадися йарада билярди (ана-ы, ата-ы вя с. типли сюзлярдя йанашы олан саитлярин говушмасы кими). Говушманы кянар етмяк цчцн дайаг самитиня ещтийаъ олмушдур» [171, 98]. Затян М.Кашьари дя ЫЫЫ шяхсин тякиндя исимлярин мянсубиййят шякилчиси гябул етмясини буна йахын бир шякилдя, яряб грамматикасы цслубуна уйьун олараг беля изащ етмишдир: «Сюзцн сону сцкунлу олса ‫ ﺱﯽ‬сы/си, щярякяли олса, йалныз ‫ ﯼ‬ы/и эялир. «‫ اَﺕﺎ‬ата» сюзцнцн сонундакы ‫ اﻟﻒ‬ялиф сцкунлудур, она эюря дя изафят заманы « ‫َاﻥِﮏ‬ ‫ اَﺕﺎﺱﯽ‬анынг атасы» дейилир, «‫ اﻥﺎ‬ана» сюзц дя белядир, изафят щалында «‫ َاﻥِﮏ اَﻥﺎﺱﯽ‬анынг анасы» дейилир. Ики ‫ ﯼ‬й иля «‫ َاﻥِﮏ اَﺕﺎﻳﯽ‬анынг атайы» дейилмяз, чцнки бир сюздя йан-йана цч йумшаг щярф эяля билмяз. Тяляффцзц ширинляшдирмяк цчцн онлардан бири ‫ س‬с щярфиня чевриляряк вя йумшаг щярф атылараг «‫ َاﻥِﮏ اَﺕﺎﺱﯽ‬анынг атасы» дейилир. Сону щярякяли олана «‫ ُاﻏُﻞ‬оьул» сюзцнц юрняк эюстярмяк олар. Изафят заманы «‫ َاﻥِﮏ اُﻏﻠﯽ‬анынг оьлы» дейилир. Чцнки ‫ ل‬л щярфи изафятля щярякялянмиш вя ‫ س‬с щярфиня лцзум галмамышдыр. «‫ اَت‬ат» сюзц изафят заманы «‫ َاﻥِﮏ اَﺕﯽ‬анынг аты» шяклиндя дейилир. Бурада ‫ ت‬т щярфи щярякяляндийи цчцн ‫ س‬с щярфиня ещтийаъ галмамышдыр. Бцтцн тцрк дилляриндя гайда белядир. Сюзцн сонундакы щярякя вя сцкун нязяря алынараг изафят она уйьун щяйата кечирилир» (ЫЫЫ, 201). Бу шякилчийя даир ДЛТ-дян ашаьыдакы мисаллары эюстярмяк олар: ана+сы «анасы» (‫ ﻗِﺰ اَﻥﺎﺱﯽ ﺏِﺮﻻﻳِﺐ اَﮐﺮِﺷﺘﯽ‬кыз анасы бирля йып яэришти = гыз ип яйирмякдя анасы иля йарышды, Ы, 273), ата+сы «атасы» (‫ َاﻥِﮏ اَﺕﺎﺱﯽ‬анынг атасы, ЫЫЫ, 201), таwар+ы «малы» ( ‫َاﻥِﮏ‬ ‫ ﺕَﻘﺎرﯼ اُﺏﻠَﻨﺪﯼ‬анынг таwары цплянди = онун малы йаьмаланды, талан едилди, Ы, 288), баш+ы «башы» (‫ َاﻥِﮏ ﺏَﺸﯽ اَﻏﺮِﻳﺪﯼ‬анынг башы аьрыды = онун башы аьрыды, Ы, 301), кюз+и «эюзц» (‫ َاﻥِﮏ ﮐﻮُزﯼ ُاﺷَﺮدﯼ‬анынг кюзи юшярди = онун эюзц гаралды, Ы, 229), йин+и «тцкц» (‫ َاﻥِﮏ ﻳﻴﻨﯽ اَرﮐَﮑﻠَﻨﺪﯼ‬анынг йини яркяклянди =онун тцкц црпярди, Ы, 332), кцч+и «эцъц» (‫ َاﻥِﮏ ﮐﻮُﺟﯽ ﮐُﻘﺮادﯼ‬анынг кцчи кюwряди =онун эцъц азалды, ЫЫЫ, 257), яw+и «еви» (‫ َاﻥِﮏ اَﻗﯽ ُاﺷَﻠﺪﯼ‬анынг яwи цшялди = онун еви ахтарылды, аранды Ы, 244), ыш+ы «иши» (‫ﺴﺒَﻦ ﻳﻮُﻗﺎراَﻏﺎر‬ َ ‫ ُﮐﻨﺪا اِﺷﯽ ﻳُﮑ‬кцндя ышы йцксябян йокар, аьар = иши эцндян-эцня йцксяляр, Ы, 337), ыш+ы («‫ ﺥﺎن اﻳﺸﯽ ﺏُﻠﺴﺎ ﻗﺎﺕُﻮن اﻳﺸﯽ ﻗَﻠﻴﺮ‬хан ышы болса, катун ышы калыр = ханын иши

88

оланда, хатунун иши тяхиря салынар, Ы, 407), ат+ы «ады» (‫ اَﺕﯽ ﻗَﻠﻴﺮ‬،‫اَذﮐ ُﻮ اَرﺱُﻨﮑﻮُﮐﯽ اَرﻳﺮ‬ ещдэц яр сцнгцэи ярир, аты калыр = йахшы адамын сцмцйц чцрцйяр, ады галар, ЫЫЫ, 319), кан+ы «ганы» (‫ ﮐُﻨﮑﻠﯽ ُﮐﻴُﺐ ﻗﺎﻥﯽ ُﻗﺮِب‬кюнгли кюйцп, каны курып = кюнлц йаныб, ганы гуруйуб, ЫЫ, 199) вя с. Ы шяхсин ъяминдя исимляр саитдян сонра -мыз, -миз, -муз, -мцз, самитдян сонра ися -ымыз, -имиз, -умуз, -цмцз шякилчиси гябул едир. Тцркологлар бунун биз / миз явязлийиндян тюряндийи барядя йекдилдирляр. Мясялян: ат+ымыз «атымыз» (‫ ا ِﺕﻤِﺰ‬атымыз, Ы, 341), альу+муз «алаъаьымыз» (‫ ِﺏﺰِﻥﮏ اَﻥﺪا ﺏﻴﺮ ﺟَﺮت اَﻟﻐ ُﻮﻡِﺰ ﺏﺎر‬бизинг анда бир чарт альумуз бар = бизим онда бир аз алаъаьымыз вар, Ы, 351). Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, мянсубиййят шякилчиси гябул етмиш исимляр ясярдя щеч дя щямишя явязликлярля бирликдя там шякилдя верилмир, бязян тяряфлярдян бири сягтяйя уьрайыр вя йа бурахылыр. Мясялян, «бизим евимиз» мянасында ‫ِﺏﺰِﻥﮏ َاﭪ‬ бизинг яw = бизим ев, ЫЫЫ, 321), «бизим танрымыз» мянасында ‫ ِا ِذﻡِﺰ ﻳَﺮﻟﻴﻐﯽ‬идщ+имиз йарлыьы = танрымызын ямри, буйруьу (Ы, 152) вариантларыны эюрцрцк. ЫЫ шяхсин ъяминя даир ДЛТ-дя иллцстрасийа чох аздыр. Бурада аналоэийа цзря саитдян сонра -нгыз, -нгиз, -нгуз, -нгцз, самитдян сонра мцвафиг олараг -ынгыз, -ингиз, -унгуз, -цнгцз шякилчиси эялмялидир. «Диван»да бунлара даир сягтяйя уьрамыш, йяни шякилчисиз бир нцмуня вар: ‫ﺱﺰِﻥﮏ َﺕﺒُﻐﺠﯽ‬ ِ сизинг тапуьчы[нгыз] = сизин хидмятчи[низ] (Ы, 377) вя с. ЫЫЫ шяхс ъямдя щям саитдян, щям дя самитдян сонра -лары, -ляри шякилчиси эялир. Бунлар бир гайда олараг явязликсиз ишлянир. Мясялян: ‫ ِﻳﮑِﺖ َﻟﺮِﮎ اِﺷــــ َﻠﺘُﻮ‬йиэит+ляри ишлятц = [бизим] иэидляри ишлядяряк (Ы, 293), ‫ ﻗَـــﺬَش ﻻرﯼ ﺕَﺒﺎﻻدﯼ‬кадщаш+лары табалады = [онун] гощумлары тяня вурду (ЫЫЫ, 288). Анъаг бу шякилчинин тяркибиндяки -лар, -ляр мянсубиййят дейил, ъямлик билдирир, -ы, -и гисми ися мянсубиййят ифадя едир. Гядим тцрк йазылы абидяляриндя, о ъцмлядян Орхон-Йенисей вя Шярги Тцркцстан мятнляриндя ЫЫЫ шяхсин тяки вя ъями ейни шякилчи иля йазылмышдыр. Й.Мяммядов бунун сябябини беля ачыгламышдыр: «Тцрк дилляриндя кямиййятя эюря узлашма зяиф олдуьундан гядим тцрк дилляриндя цчцнъц шяхсин ъяминин тякиндян фяргли мянсубиййят шякилчиси йохдур. Бу шякилчилярин цчцнъц шяхсин тякини, йахуд ъямини билдирмясини йалныз ондан яввял эялян сащиб шяхсин тяк вя ъямдя олмасы иля мцяййянляшдирмяк олар» [150, 85].

89

Ейни вязиййят мцасир диалект вя шивяляримиздя дя мцшащидя олунур. Мисаллардан беля анлашылыр ки, М.Кашьари дюврцндя исимлярдя мянсубиййят щям явязликли вя шякилчили (бизинг альу+муз), щям явязликли, лакин шякилчисиз (сизинг тапуьчы+0, мянинг карын+0, мянинг тавар+0), щям дя явязликсиз, анъаг шякилчили (0+кадщаш+лары) шяклиндя ифадя олунмушдур. Бу вязиййяти Орхон-Йенисей абидяляриндя дя эюрцрцк. Мясялян: Бизин сц аты турук, азукы йок ярди «Бизим гошунумузун аты йорьун, азугяси йох иди» (КТ, г. 39). Азярбайъан йазылы абидяляриндя вя шивяляримиздя мянсубиййят ялагясиня эирмиш тяряфлярдян биринин сягтяйя уьрадыьыны эюрцрцк. Мясялян: Дястурсузъа йаьыйа эирмяк бизим елдя ейб олур (КДГ, 92), бизим ушах (Амасийа), щоннарын ев (Гах), сизинг ит (Газах) вя с. Бундан башга, шивяляримиздя явязлийин цмумиййятля бурахылмасы, исмин ися там шякилдя верилмяси щалларына да раст эялирик. Мясялян: ата+мыз (Газах), ато+:уз (Муьан), эюз+цмцз (Газах), эюз+цнгцз (Шямкир), эюз+ц:з (Муьан) вя с. А.Н.Кононов -лы, -ли, -лу, -лц (ДЛТ-дя бунун гаршылыьы -лыь, -лиь, -луь, -лцьдур) шякилчисинин кюмяйи иля йаранан «чанта+лы адам» моделини дя мянсубиййятин бир нювц сайыр [426, 76]. Анъаг бурада мянсубиййят чалары иля йанашы кейфиййят, яламят чалары да вардыр, цстялик, бу модел бцтцн шяхсляря аид едиля билмир. Она эюря дя ону мцстягим мянада мянсубиййят щесаб етмяк доьру олмазды. Эюрцндцйц кими, «Диван»ла Азярбайъан дилинин мянсубиййят категорийасыны ямяля эятирян шякилчиляр арасында ъями ики фярг вар. Биринъи фярг одур ки, ЫЫ шяхс тякдя вя ъямдя ясярдя -нг, дилимиздя ися -н шякилчиси ишлянир. Икинъи фярг: «Диван»да ЫЫЫ шяхс тякдя вя ъямдя ики вариантлы, йяни -ы, -и, -сы, -си шякилчиси, Азярбайъан дилиндя ися дюрд вариантлы -ы, -и, -у, -ц вя -сы, -си, -су, -сц шякилчиси иштирак едир. Мцасир ядяби дилимиз вя «Диван»дакы мянсубиййят шякилчиляринин бцтцн фярг вя бянзярликлярини ашаьыдакы ъядвялдя айдын шякилдя эюрмяк мцмкцндцр: Ъядвял 5. ДЛТ-дя исмин мянсубиййят шякилчиляри ъядвяли Шяхсляр Ы шяхс тяк

Саитля битян сюзлярдя -м

Самитля битян сюзлярдя -ым (4)

Мисаллар ата+м, аш+ым вя буна бянзяр

90

ЫЫ шяхс тяк ЫЫЫ шяхс тяк Ы шяхс ъям ЫЫ шяхс ъям ЫЫЫ шяхс ъям

-нг -сы, -си -мыз (4) -нгыз (4) -лары, -ляри

-ынг (4) -ы, -и -ымыз (4) -ынгыз (4) -лары, -ляри

ата+нг, аш+ынг вя буна бянзяр ата+сы, аш+ы вя буна бянзяр ата+мыз, аш+ымыз вя буна бянзяр ата+нгыз, аш+ынгыз вя буна бянзяр ата+лары, аш+лары вя буна бянзяр

1.3.4. Исмин хябярлик категорийасы Хябяр ола биляъяк бцтцн адлар, о ъцмлядян исим хябярлик категорийасы ямяля эятирмяк цчцн бязи шякилчиляр гябул етмяли, мцбтяда иля хябяр арасындакы ялагя кямиййятя вя шяхся эюря узлашмалыдыр. Она эюря дя бу шякилчиляр Ы, ЫЫ вя ЫЫЫ шяхсин тяки вя ъямини эюстярмялидир. Шцбщя йох ки, бу просес явязликлярин кюмяйи иля щяйата кечмишдир. Щям фелин шяхс категорийасынын, щям дя исмин хябярлик категорийасынын йаранмасында явязликляр чох мцщцм рол ойнамышлар. Мян, сян, о, биз, сиз, о(н)лар явязликляри фелин шяхс категорийасыны мейдана эятирмяк цчцн шякилчиляшмиш, цчцнъц шяхсин тякиня, мясялян, эялир фелиня гошулмагла эялир+мян (эялирям), эялир+сян (эялирсян), эялир+о (эялир, тцркъя: эяли+й+о+р), эялир+биз (эялириз, эялирик), эялир+сиз (эялирсиз, эялирсиниз), эялир+олар (эялирлар, эялирляр) формасыны йаратмышлар. Исмин хябярлик категорийасы да ейни модел цзря йаранмыш, сонра долашыглыьа вя тякрара йол вермямяк цчцн шякилчиляр бир гядяр дяйишяряк мцасир формайа дцшмцшдцр. М.Мяммядли бу барядя тцркологларын фикирлярини диггятля нязярдян кечиряряк хябярлийин шяхс явязликляри иля ифадя олунмасы механизмини беля хцлася етмишдир: «1) Мцстягил сюзлярдян ибарят олан шяхс явязликляринин яввялъя вурьусуну итирмяси; 2) Тядриъян лексик мянадан мящрум олмасы; 3) Фонетик тяркибдя дяйишиклийин баш вермяси (уйьун сяс дяйишмяляри, сяслярин дцшмяси, ащянэ ганунунун тясири вя с. нязяря алыныр); 4) Форманын тамамиля архаикляшмяси; 5) Йени фонетик тяркибдя инновасийаларын мейдана чыхмасы» [148, 224]. ДЛТ-дя исмин хябярлик категорийасы ашаьыдакы формаларда тязащцр едир: 1. Хябярлик функсийасыны йериня йетирян исим щеч бир морфоложи яламят гябул етмир, ондан сонра эялян шяхс явязлийи интонасийа вя вурьунун кюмяйи иля хябярлик билдирир. Бу заман исим+шяхс явязлийи модели, йяни Ы шяхсин тякиндя исим+мян, ЫЫ шяхсин тякиндя исим+сян, ЫЫЫ шяхсин тякиндя исим+ол модели тятбиг едилир. Бурада шяхс явязликляринин шякилчиляшмяси просесинин интенсивляшдийи, лакин щяля там баша

91

чатмадыьы мцшащидя едилир. Мясялян: ‫ ﻡَﻦ ﻗَﻴﺪَا ﻡَﻦ‬мян кайда мян = мян щардайам (Ы, 125), ‫ ﮐِﻢ ﺱَﻦ‬ким сян = сян кимсян (Ы, 359), ‫ ﺕُﺮﮎ ﻡَﻦ‬тцрк мян = мян тцркям (Ы, 359), ‫ اُل ﮐُﻨﺪﯼ ﮐِﺸﯽ اُل‬ол кцнди киши ол = о, алчаг адамдыр (Ы, 416), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ اُﻏﻠُﻢ اُل‬ол мянинг оьлум ол = о мяним оьлумдур (Ы, 112) вя с. Интонасийа вя вурьунун кюмяйи иля ифадя олунан хябярлийя даир бир нечя мисал: ‫ َﻡﻨِﮏ ُﻗﺮِم ُاﻟُﻎ‬мянинг курым улуь = мяним мягамым йцксякдир (Ы, 339), ‫اَش َﺕﺘِﻐﯽ‬ ‫ ﺕﻮُز‬аш татыьы туз = ашын дады дуздур (ЫЫЫ, 34), ‫ ُاﻟُﮏ ﻳُﺰﯼ ﺕُﻤﻠُﻎ‬юлцэ йцзи тумлуь = юлц цзц сойугдур (Ы, 45), ‫ ﻥَﺠﺎ ﻡُﻨﺪُز اَرﺱﺎ اِﻳﺶ اَذﮐ ُﻮ ﻥﺠﺎ اﮐﺮﯼ اَرﺱﺎ ﻳﻮُل اَذﮐ ُﻮ‬нечя мундуз ярся еш едщэц, нечя яэри ярся йол едщэц = ня гядяр ахмаг олса да, еш-дост йахшыдыр, ня гядяр яйри олса да, йеня йол йахшыдыр (Ы, 447) вя с. 2. ЫЫЫ шяхсин тякиндя бязян ол явязлийинин йериндя турур сюзц дайаныр. Бу заман ЫЫЫ шяхсин тяки яр+турур, ъями ися яр+турурлар шяклиня дцшцр ки, бу да яр+дир, яр+дирляр мянасына эялир. Бу мягамда турур сюзц -дыр, -дир, -дур, -дцр хябяр шякилчисинин функсийасыны йериня йетирир. М.Кашьаринин турур сюзц иля баьлы ики гейди вар. Бунлар щямин сюзцн тябиятини анламаг бахымындан чох юнямлидир. Илк гейд белядир: «‫ ُﺕﺮُر‬Т у р у р: бу, мцзаре фелидир, кечмиш замансыз вя мясдярсиз ишлянир, мянасы «одур» демякдир. ‫اُل ﺕﺎش ُﺕﺮُر‬ ол таш турур сюзцндя олдуьу кими, о, дашдыр демякдир. Вя йеня ‫ اُل ﻗُﺶ ُﺕﺮُر‬ол куш турур дейилир ки, о, гушдур демякдир» (ЫЫ, 36). Икинъи гейд ися бу шякилдядир: «‫ ﺕُﻮرُر‬Т у р у р: кечмиш заманы вя мясдяри олмайан мцстягбял бир фелдир. Яряб дилинин ‫ َﻳﺪَع‬вя ‫ َﻳ َﺬ ُر‬сюзляри кими. Бу сюз бир шейин ады чякилян анда бир йердя дурдуьуну вя булундуьуну билдирир. ‫ اُل اَﻗﺪا ﺕ ُﻮرُر‬ол яwдя турур дейилир ки, о, [бу ан] евдядир, евдя вар демякдир. Бу сюзля айаьа галхмаг мурад едилмир. ‫ﺱﮑَﻞ ُﺕﺮُر‬ ُ ‫ اَر‬яр сюкял турур дейилир ки, адам хястядир демякдир. Бу сюзля хястя айаьа галхды демяк истянмир» (ЫЫЫ, 177). 3. ярди/ерди [-ды,-ди, -ду, -дц] сюзцнцн йардымы иля, ейнян «Гутадьу Билиэ»дя олдуьу кими [77, 219], бяэ яр+дим = бяй идим, бяэ яр+динг = бяй идин, бяэ яр+ди = бяй иди модели цзря исми хябяр йарадылыр. Мясялян: ‫ ﻡَﻦ اَﻥﺪا اَردِم‬мян анда яр+дим = мян орада идим (Ы, 171), ‫ ﻡَﻦ اُﻥﺎﻡﺎس اَردِم اُل ﻡَﻨﯽ ُا َﻥﺘّﯽ‬мян унамас яр+дим, ол мяни унатты =мян бу ишя разы дейилдим, о мяни разы салды (Ы, 257), ‫ ﻗَﻨﺪا اَردﻳﻨﮏ‬канда яр-

92

+динг = сян щарада идин (Ы, 415), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ اَردﯼ‬ол мянинг бирля яр+ди = о мянимля бирликдя иди (Ы, 424). Бу бяндин даща йахшы анлашылмасы цчцн «Гутадьу Билиэ»дян дя бязи юрнякляр вермяк йериня дцшярди: бяэ ярди ажунда (бяй иди дцнйада, КБ, 405); бу кцн тоьды ярди (бу, Кцнтоьды иди, КБ, 406); бойум ярди ок тяэ (бойум ох кими иди, КБ, 1099); тцмян йылда бярц тул ярдим (мин илдян бяри дул идим, КБ, 84); кичиэ оьлан ярдим, бедцтти мини (кичик оьлан идим, бюйцтдц мяни, КБ, 1097); сян ярдинг манга кюз йарукы тцкял (сян идин мяня эюз ишыьы тамам, КБ, 1162); атам ярдинг (сян атам идин, КБ, 1243). Бу нцмунялярдя ярдим, ярдинг, ярди кюмякчи фели исимдян сонра эяляряк Ы, ЫЫ вя ЫЫЫ шяхсин тякиндя исми хябяр ямяля эятирмишдир. Анъаг яр сюзцнцн васитясиля Ы, ЫЫ вя ЫЫЫ шяхсин ъяминдя исми хябяр йаранмасына даир китабда щеч бир мисал тапмаг мцмкцн дейил. Пародоксал щалдыр ки, ейни вязиййят «Гутадьу Билиэ»дя дя мцшащидя олунур. Бцтцн бу дейилянлярдян беля бир нятиъя щасил олмамалыдыр ки, ДЛТ вя «Гутадьу Билиэ» йазылан дюврдя исмин хябярлик категорийасы щяля там формалашмамышдыр. Яэяр шяхслярин тяки цзря хябярлик шякилчиляри варса, демяли, ъями цзря дя мювъуд имиш, садяъя, шяхслярин ъями цзря нцмуняляр ишлядилмяси цчцн мцвафиг синтактик мцщит олмамышдыр. Диэяр тяряфдян, яэяр орта тцрк дюврцндя мян, сян, биз, сиз, о(н)лар явязликляри фелин шяхс категорийасыны мейдана эятирмяк цчцн шякилчиляшмишся, демяли, бу просес исимлярдя дя эетмишдир, лакин нитг актында ону эерчякляшдирян мягам олмамышдыр. Б. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ СИФЯТ Башга нитг щиссяляри, хцсусиля исим вя фелля мцгайисядя сифяти щям лексик-семантик, щям дя грамматик-морфоложи бахымдан о гядяр дя зянэин нитг щиссяси саймаг мцмкцн дейил. «Бязи дцнйа дилляриндян фяргли олараг тцрк дилляриндя сифят адларла баьлы грамматик категорийаларын (ъинс, щал, кямиййят вя башга категорийаларын) формал яламятлярини гябул етмир вя аид олдуьу сюзля (исимля) узлашмыр» [151, 3]. Она эюря дя В.М.Насилов гядим тцрк йазылы абидяляриндя, о ъцмлядян

93

Орхон-Йенисей абидяляриндя сифятин мцстягил нитг щиссяси кими щяля там формалашмадыьыны йазмышдыр [450, 24]. Т.Тякин ися «Орщон Тцркчеси Эрамери» адлы ясяриндя сифятя айрыъа бюлмя щяср етмямишдир [308, 272]. Тябии ки, бунлар дцзэцн йанашма дейил. ДЛТ-дяки сифятлярин тящлили эюстярир ки, ХЫ ясрдя сифят кичик истисналар хариъиндя буэцнкцндян чох да фярглянмир. «Диван»да ишлянмиш сифятлярля мцасир дилимизин сифятлярини мцгайися етмякля бянзяр вя фяргли ъящятляри цзя чыхармаг мцмкцндцр. Бунлары ашаьыдакы шякилдя груплашдырмаг олар: 1. Форма вя мязмунъа ейни олан сифятляр. Бурайа бязи рянэ адлары (йашыл, йаьыз, ала, боз), цмуми яламят вя кейфиййят билдирян сюзляр (тутьун, йахшы, аьыр, узун вя с.) дахилдир. 2. Мязмунъа ейни олан, формаъа ъцзи дяйишикликлийя уьрайан сифятляр. Бурайа ареал фяргиндян долайы баш верян к>г/э/х, ч>ъ, т>д явязлянмяляри нятиъясиндя тяляффцз вя йазылышъа азъа фярглянян сифятляр дахилдир. Онлара мисал олараг ак>аь, кара>гара, кызыл>гызыл, кянч>эянъ, кары>гары (гоъа), йумшак>йумшаг, ток>тох, ач>аъ, учуз>уъуз, тцз>дцз вя саир сифятляри эюстярмяк олар. ДЛТ-дя ишлянмиш бязи сифятляр ися тарихи инкишаф нятиъясиндя сон самитини итирмишдир. Мясялян: капыь, сарыь, катыь, арыь, куруь, ачыь, юлцэ, тириэ, кысьа кими сифятляр дилимиздя гапы, сары, гаты, ары, гуру, аъы, юлц, дири, гыса кими сабитляшмишдир. 3. Дилимиздя щеч ишлянмяйян вя йа архаикляшян сифятляр. Бунлара мисал олараг црцнг «аь», йипкин «бянювшяйи», байын «тцнд гырмызы» кими тцрк дилляринин оьуз групу цчцн сяъиййяви олмайан сюзляри, щабеля классик абидяляримиздя азъа фяргля ишлянмиш едщэц (биздя: ейи, йей), ясян «саьлам, саламат», йавуз «аъыглы, щирсли», йаьук «йахын», сямиз «кюк», кюрклцэ «кюрклц», ясрцк «сярхош» кими сифятляри эюстярмяк олар. Бу сонунъулара КДГ-дя аддымбашы раст эялмяк мцмкцндцр. 1.4. Сифятин мянаъа нювляри ДЛТ-дя сифятин буэцнкц мяна нювляринин щамысы мювъуддур. Бунлар ашаьыдакы кими тясниф едиля биляр:

94

1.4.1. Рянэ билдирян сифятляр Бурайа кара, йашыл, сарыь, кюк, кызыл, ак, црцнг, йипкин, боз вя башга рянэ адлары дахилдир. Рянэляр айрылыгда сифят олмагла бярабяр щям дя щяр щансы исмин яввялиндя эяляряк ону тяйин едир. Мясялян: кара «гара» (‫ ﻗَﺮا َارُﮎ‬кара ярцк = гара ярик, албухара, Ы, 137; ‫ ﻗَﺮا ﻗُﺶ‬кара куш = довшанъыл, беркут, Ы, 344; ‫ ﻗَﺮا ﻗَﺮَق‬кара карак = эюзцн гарасы, Ы, 383), йашыл «йашыл» (‫ ﻳﺎﺷِﻞ اُﻥﮏ ﻟُﮏ ﺕُﻮن‬йашыл юнглцэ тон =йашыл рянэли дон, палтар, Ы, 114; ‫ َﻳﺸِﻞ ﺟَﺶ‬йашыл чяш = йашыл фирузя, Ы, 343; ‫ َﻳﺸِﻞ ﮐَﺬار‬،‫ﻳَﺮاﻥُﻮ ﺏِﻠﺴﺎ‬ йарану бился, йашыл кедщяр = йаранмаьы баъарса, йашыл палтар эейяр, Ы, 393), сарыь «сары» ( ‫ ﺱﺎرِغ َارُﮎ‬сарыь ярцк=гайсы, зярдалы, Ы, 137; ‫ﺱﺮِغ ﮐَﺰﮎ‬ َ сарыь кязик=сары гыздырма, Ы, 391; ‫ﺱﺮِغ ﺕُﺮﻡﺎ‬ َ сарыь турма = сары турп, Ы, 425; ‫ ﺱﺎرِغ ﺏُﻐﺎ‬сарыь буьа=сары буьа, дярман нювц, ЫЫЫ, 212), кюк «эюй» (‫ ﮐﻮُﮎ ﺕُﻮن‬кюк тон=эюй рянэли палтар, ЫЫЫ, 139), кызыл «гызылы, гырмызы» (‫ ﻗِﺰِل ﮐَﺬار‬،‫ ﻗِﻠﻨــﻮ ﺏِﻠﺴﺎ‬кылну бился, кызыл кедщяр = юзцнц севдирмяйи баъарса, гызыл, гырмызы палтар эейяр, Ы, 393;‫ ﻗِﺰِل اَﻥﮏ‬кызыл анг = гырмызы йанаг, Ы, 114; ‫ﺱﺠِﮏ‬ ُ ‫ ﻗِﺰل‬кызыл сцчик = гырмызы шяраб, Ы, 406), ак «аь» (‫ ااق ﺱَﻘﺎل اَر‬ак сакал яр = аьсаггал, сачы-саггалы аьармыш адам, Ы, 147; ‫ ااق اَت‬ак ат = аь ат, Ы, 147), црцнг «аь» (‫ ُارُﻥﮏ ﻗَﺶ‬црцнг каш = аь гаш, Ы, 343; ‫ ُارُﻥﮏ ﻗُﺶ‬црцнг куш = аь шащин, лачын, Ы, 344; ‫ ُارُﻥﮏ ﻗَﺮَق‬црцнг карак = эюзцн аьы, Ы, 383), боз (‫ ﺏُﻮزﺏُﻐﺎ‬боз буьа = боз буьа, дярман нювц, ЫЫЫ, 212), арсал «гумрал» (‫ اَرﺱَﻞ ﺱَﺞ‬арсал сач = гызыла чалан сач, Ы, 168), чал «чал, ала, гыр» (‫ ﺟﺎل ﻗُﻮﯼ‬чал кой = ала-була гойун, ЫЫЫ, 156), ала ( ‫اَﻻ‬ ‫ اَت‬ала ат = ала ат, гыр ат, Ы, 148), йаьыз (‫ َﻳﻐِﺰ ﻳِﻴﺮ‬йаьыз йер, ‫ َﻳﻐِﺰ اَت‬йаьыз ат, ЫЫЫ, 18), ой «йаьыз» (‫ اوُﯼ اَت‬ой ат = йаьыз ат, Ы, 122), йипкил «ярьцвани рянэ» (‫ ﻳِﺒﮑِﻞ ﺕﻮُن‬йипкил тон =ярьцван рянэиндя палтар, ЫЫЫ, 47), кюкшин «эюйцмтцл, эюйцмсюв» (‫ﮐُﮑﺸﻴﻦ ﻥﺎﻥﮏ‬ кюкшин нянг = эюйцмсов нясня, Ы, 430) вя с. Ясярдя гарышыг щалда ишлянмиш рянэляря даир мисаллар: кызыл сарыь ( ‫ﺱﺮِغ‬ َ ‫ﻗِﺰِل‬ ‫ اَر َﻗﺸِـﺐ‬кызыл сарыь аркашып=гызылы-сары эцлляр ард-арда сыраланыб, Ы, 394), йипкин йашыл (‫ ﻳِﺒﮑِﻦ َﻳﺸِﻞ ﻳُﺰ َﮐﺸِــﺐ‬йипкин йашыл йцзкяшип=йашыл-бянювшяйи эцлляр цзя чыхыб, Ы, 394). 1.4.2. Мякан, мясафя, йюн билдирян сифятляр Бу типли сифятляр ДЛТ-дя аз дейил. Мясялян: йаьук «йавуг, йахын» (‫ ﻳَﻐﻮُق ﻳِﻴﺮ‬йаьук йер = йахын йер, ЫЫЫ, 32), йакын «йахын» (‫ َﻳﻘِﻦ اَر‬йакын яр = йахын адам, йахын

95

гощум, доьма-язиз адам, ЫЫЫ, 27), узак «узаг» ( ‫ ُا َزق اﻳﺶ‬узак ыш = узанан иш, Ы, 135; ‫ ﻳَﻼ َوَج ُازَق ﺏَﺮدﯼ‬йалавач узак барды [=елчи йаман узаг эетди], Ы, 135), куз «шимал» (‫ ﻗُﻮز ﺕﺎغ‬куз таь = эцняш эюрмяйян даь, ЫЫЫ, 132), онг, саь, сол (‫ اوُﻥﮏ َاﻟِﮏ‬онг ялиэ = саь ял. Оьузлар ‫ ﺱﺎغ اَﻟِﮏ‬саь ялиэ дейирляр. Бцтцн тцркляр сол яля ‫ ﺱﻮُل َاﻟِﮏ‬сол ялиэ дейирляр, Ы, 140), йыш «ениш» (‫ اَرت ﻳﻴﺶ‬арт йыш дейилир ки, йохуш, ениш демякдир, Ы, 146), юнгдцнки «юндяки», кидинки «архадакы» (‫ ُاَﻥﮑﺪُﻥﮑﯽ َﻳﻠِﻎ‬юнгдцнки йалыь, ‫ﮐﻴﺪِﻥﮑﯽ َﻳﻠِﻎ‬ кидинки йалыь = йящярин юн вя арха гашы, ЫЫЫ, 21) вя с. 1.4.3. Щяъм, мигдар, юлчц билдирян сифятляр «Диван»да щяъм, габарит, юлчц вя мигдар билдирян сифятляря ашаьыдакылары мисаллары эюстярмяк олар: улуь «бюйцк» (‫ ُاﻟُﻎ اَﯼ‬улуь ай = бюйцк ай, Ы, 356), кичцк «кичик», бедцк «бюйцк» (‫ ﻳُﺮت ِﮐﺠُﮏ ﺏُﻠﺴﺎ اَﻥﮑُﺖ َﺏ ُﺪُﮎ اوُر‬йурт кичцк болса, ангут бедцк ур = дешик кичик олса да, гыфы бюйцк еля, Ы, 156; ‫ ﺕَﻘﯽ َﺏ ُﺪﮎ اَرﺱﺎ َﻡﻴَﻘﯽ َﺏﺪُﮎ اَرﻡﺎس‬тяwяй бедцк ярся, майакы бедцк ярмяс = дявя бюйцк олса да, гыьы бюйцк олмаз, ЫЫЫ, 165), ушак «кичик, балаъа» (‫ اُﺷﺎق ﻥﺎﻥﮏ ﺕُﻘﺮادﯼ‬ушак нянг туwрады = кичик шей бюйцдц, ЫЫЫ, 255), едиз «йцксяк» (‫ َاذِزﺕﺎغ‬едщиз таь = кечид вермяйян йцксяк даь, Ы, 127), узун, кысьа «гыса» (‫ َﺕﻤُﺮﻗِﺴﻐﺎ ﮐَﺲ‬،‫ اُﻳ ُﻐ ِﺮﻳِﻐﺎج ُازُون ﮐَﺲ‬уйьур, йыьач узун кяс, тямцр кысьа кяс = ей уйьур, аьаъы узун, дямири ися гыса кяс (ЫЫ, 40), кырт «гыса, эюдяк» (‫ ﻗِﺮت اُت‬кырт от =гыса от, ‫ ﻗِﺮت ﺱَﺞ‬кырт сач = гыса сач, Ы, 352), яксцк «яскик» (‫ اَﮐﺴُﮏ ﻳَﺮﻡﺎق‬яксцк йармак = яскик пул, Ы, 167), аз (‫ ااز ﻥﺎﻥﮏ‬аз нянг = аз нясня, Ы, 147), ирwи «инъя, узун» (‫ اِرﻗﯽ ﻗُﻼق‬ирwи кулак = инъя, узун гулаг, Ы, 186), йалбы «йасты» (‫ ﻳَﻠﺒﯽ ﻥﺎﻥﮏ‬йалбы нянг =аьаъдан ойулмуш енли щяр шей, ЫЫЫ, 33) вя с. 1.4.4. Дад билдирян сифятляр Бурайа дад вя ламися цзвляри васитясиля дярк едилян яламят вя кейфиййят билдирян сифятляр дахилдир. Мясялян: ачыь «аъы» (‫ﺱﺠِﺮدﯼ‬ ُ ‫ َاﺟِﻎ ﻥﺎﻥﮏ‬ачыь нянг сцчирди = аъы шей ширинляшди, ЫЫ, 111), сцчик «ширин» (Ы, 406), йумшак «йумшаг» (‫ﻳُﻤﺸﺎق ﻥﺎﻥﮏ ﻗَﺮﺟﺎدﯼ‬ йумшак нянг карчады=йумшаг нясня гатылашды, сяртляшди, ЫЫЫ, 253), катыь «сярт, гаты» (Ы, 376), сасыь «цфунятли» ( ‫ ﺱَﺴِﻎ َﺏﺮِغ‬сасыь барыь = цфунятли, гохмуш, Ы, 374),

96

якшиэ «турш, мейхош, туршмязя нар кими» (Ы, 167), татыьлыь «дадлы» (‫ َﺕﺘِﻐﻠِﻎ ﻥﺎﻥﮏ‬татыьлыь нянг = дадлы шей, Ы, 475) вя с. 1.4.5. Инсана мяхсус кейфиййят билдирян сифятляр ДЛТ-дя инсана мяхсус сяъиййя, хцсусиййят, дахили кейфиййят, яламят билдирян сифятляр дя аз дейил. Мясялян: тириэ «дири, ъанлы» (‫ ﺕﻴﺮﻳﮏ َاﺱَﻦ ﺏُﻠﺴﺎ ﺕﺎﻥﮏ ُاﮐُﺶ ﮐُﺮوُر‬тириэ ясян болса, танг юкцш кюрцр = дири адам саьлам олса, чох шейляр эюряр, Ы, 131), чыьай «касыб, йохсул» (ЫЫЫ, 224), чюкцт «гысабой» (‫ﺟﮑُﺖ ِﮐﺸِﯽ‬ ُ чюкцт киши =гыса бойлу, ъыртдан, Ы, 363), йашлыь «йашлы, гоъа» (‫ ﻳَﺸﻠِﻎ اَر‬йашлыь яр = йашлы адам, ЫЫЫ, 43), юлцт «юлцвай» (‫ ُاﻟُﺖ اَر‬юлцт яр = эцъсцз, йашлы, гоъа адам, Ы, 125), кары «гоъа» (‫ﻗَﺮﯼ اَر ﻡُﻨﺪﯼ‬ кары яр мунды = гоъа адам хярифляди, ЫЫ, 56), тяwлцэ «алдадыъы, алчы, щийляэяр» (Ы, 461), цтрцк «щийляэяр, цтцъц адам» (Ы, 165), кцр «гочаг» (‫ ﮐُﺮ اَر‬кцр яр=иэид, сарсылмаз, ъясур, гочу адам, Ы, 339), кутлуь «гутлу» (‫ ﻗُﺘﻠُﻎ ﻥﺎﻥﮏ‬кутлуь нянг = гутлу нясня, мцбаряк шей, Ы, 452) куткы «тявазюкар» (‫ ﻗُﻨﻘﯽ اَر‬куткы яр = тявазюкар адам, Ы, 422), ач «аъ», ток «тох» (‫ﺕُﻖ ﻥﺎﺕِﻴﻤﺎس‬.‫ ااج ﻥﺎﻳِﻴﻤﺎس‬ач ня йемяс, ток ня темяс = аъ ня йемяз, тох ня демяз, аъ адам щяр шей йейяр, тох адам щяр шей дейяр, Ы, 146) вя с. 1.4.6. Мяняви, физики кейфиййят билдирян сифятляр ДЛТ-дя яшйа вя варлыгларын мяняви кейфиййятлярини, хариъи эюрцнцшцнц, физики, ъисмани яламятлярини билдирян сифятляр чохдур. Бунлара ашаьыдакы сифятляр мисал ола биляр: йахшы (‫ ﻳَﺨﺸﯽ ﻥﺎﻥﮏ‬йахшы нянг = йахшы нясня, ‫ ﻳَﺨﺸﯽ اﻳﺶ‬йахшы ыш = эюзял иш, ЫЫЫ, 34), едщэц «йахшы» (‫ اَذﮐُﻮﻳَﻘﻼق‬едщэц йаwлак =йахшы-пис, Ы, 426), йаwуз «пис, аъыглы» (‫ اَﻳِﻎ َﻳﻘُﺰ ﻥﺎﻥﮏ‬айыь йаwуз нянг = ня пис шей, Ы, 149), мундуз «ахмаг, сяфещ» ( ‫ﻥَﺠﺎ‬ ‫ ﻡُﻨﺪُز اَرﺱﺎ اِﻳﺶ اَذﮐ ُﻮ ﻥﺠﺎ اﮐﺮﯼ اَرﺱﺎ ﻳﻮُل اَذﮐ ُﻮ‬нечя мундуз ярся еш едщэц, нечя яэри ярся йол едщэц = ня гядяр ахмаг олса да, еш-дост йахшыдыр, ня гядяр яйри олса да, йеня йол йахшыдыр, Ы, 447), арыь «тямиз» (‫ َارِغ ﻥﺎﻥﮏ‬арыь нянг = тямиз нясня, Ы, 133), сарсыь «кяскин» (‫ ﺱَﺮﺱِﻎ ﺱﻮُز‬сарсыь сюз = кяскин сюз, Ы, 451), куруь «бош» (‫ ُﻗﺮُغ اُﻟﻤﺎ‬куруь улма = бош сящянэ, Ы, 377, ‫ ُﻗﺮُغ َاﭪ‬куруь яw = ичиндя щеч ким олмайан ев, Ы, 377), юл «йаш, ням» (‫ اوُل ﻥﺎﻥﮏ‬юл нянг = йаш яшйа. Бурадан алынараг ‫ اوُل ﺕُﻮن‬юл тон дейилир ки, «йаш палтар» демякдир. Буну оьузлар билмязляр, Ы, 121), йалым «дик, сарп» ( ‫ﻳَﻠِﻢ‬

97

‫ ﻗَﻴﺎ‬йалым кайа = дик, сылдырым гайа, ЫЫЫ, 25), йарук «парлаг» (‫ ﻳَﺮُق ﻳُﻠﺪُوز‬йарук йулдуз =парлаг улдуз, Ы, 160), силиэ «тямиз» (‫ﺱﻠِﮏ اَر‬ ِ силиэ яр = тямиз, инъя, йарашыглы, шириндил адам, Ы, 390), талу «сечкин, сечмя, сечилмиш, мцмтаз» (‫ ﺕَﻠ ُﻮ ﻥﺎﻥﮏ‬талу нянг = сечмя нясня, ЫЫЫ, 218), ковы «уьурсуз» (‫ ﻗُﻘﯽ اَر‬коwы яр = талесиз, уьурсуз адам, ЫЫЫ, 213), ылыь «илыг» (‫ اِﻟﻎ ﺱُﻮﭪ‬ылыь суw=илыг су, Ы, 134), арук «арыг, йорьун» (‫ َا ُرِق اَر‬арук яр = арыг адам, йорьун адам». Щяр йорьуна беля дейилир, Ы, 135), ятлик (‫ اَﺕﻠِﮏ ﻗﻮُﯼ‬ятлик кой = ятлик гойун, Ы, 165). 1.5. Сифятин гурулушъа нювляри Мцасир дилимиздя олдуьу кими, ДЛТ-дя дя сифятин гурулушъа цч нювц вар: садя, дцзялтмя вя мцряккяб сифятляр. 1.5.1. Садя сифятляр Садя сифятляр бир вя йа ики щеъалы сюзлярдян ибарят олур, яламят, хцсусиййят, физики, мяняви кейфиййят, йахуд да рянэ билдирир. Мясялян: йарп «саьлам» (‫ﻳَﺮب ﻥﺎﻥﮏ‬ йарп нянг=саьлам, мющкям нясня, ЫЫЫ, 15), ак «аь» (‫ اَق ﺏـُـﻠِﺖ‬ак булыт=аь булуд, Ы, 289), кара «гара» (‫ ﺕُﻢ ﻗَﺮا اَت‬тцм кара ат=дцм гара ат, Ы, 348), чын «доьру» ( ‫ﺟﻴﻦ‬ ‫ ﮐِﺸﯽ‬чын киши=доьру-дцрцст адам, ЫЫЫ, 142), тын «авара» (‫ ﺕﻴﻦ ﮐِﺸﯽ‬тын киши=бир ишин гулпундан йапышмайан авара адам, Ы, 142), ар «гонур» (‫ اا ر ﻥﺎﻥﻚ‬ар нянг=гонур, шабалыд рянэиндя олан нясня, Ы, 147), кыр «гыр» (‫ ﻗِﺮاَت‬кыр ат = гыр рянэли ат, Ы, 339). 1.5.2. Дцзялтмя сифятляр Дцзялтмя сифятлярин бир гисми адлара, бир гисми ися фелляря мцяййян шякилчилярин артырылмасы йолу иля йарадылыр. Адлардан йаранан дцзялтмя сифятляр ян чох ашаьыдакы шякилчилярин иштиракы иля ямяля эялир: 1. -лыь, -лиэ, -луь, -лцэ. Бу шякилчи васитясиля йаранан сифятляр мцхтялиф мяналар ифадя едир:

98

а) яшйа билдирян исимляря артырылараг щямин яшйа иля баьлы яламят вя йа сащиблик билдирир. Мясялян: ат+лыь «атлы, аты олан» (‫ اَﺕﻠِﻎ اَر‬атлыь яр = атлы адам, Ы, 161), ыт+лыь «итли, кюпякли, ити олан» (‫ ِﺕﻠِﻎ َاﭪ‬ытлыь яw = кюпякли ев, Ы, 162), ямик+лиэ «ямзикли» (‫ َاﻡِﮑﻠِﮏ اِﺷﻼر‬ямиклиэ ишляр = ямзикли, ямиздирян гадын, Ы, 208), от+луь «отлу» (‫اُﺕﻠُﻎ ﺕﺎغ‬ отлуь таь =отлу даь, Ы, 161), капуь+луь «гапылы» (‫ ﻗَﺒُﻐﻠُﻎ َاﭪ‬капуьлуь яw = гапылы ев, Ы, 475), йцз+лцэ «цзлц, щяйасыз» (‫ اِﮐﯽ ﻳُﺰﻟُﮏ اَر‬ики йцзлцэ яр = икицзлц адам, ЫЫЫ, 46), кедщцк+лцэ «йапынъылы», кцфяч+лиэ «йцйянли» (‫ ُﮐﻔَﺞ ﻟِﮏ ﮐُﺮﻳﻤﺎس‬،‫َﮐﺬُﮐﻠُﮏ اُﻟﻴﻤﺎس‬ кедщцклцэ юлимяс, кцфячлиэ кцримяс=йапынъылы адам исланмаз, гантарьалы ат юзцндян чыхмаз (ЫЫЫ, 238). б) щяр щансы бир яламятин нормадан артыг олдуьуну билдирир. Мясялян: кцч+лцэ «эцълц», биляк+лиэ «билякли, гцввятли» (‫ ﮐﻮُﺟﻠِﮏ ِﺏ ِﻠَﮑﻠِﮏ ﮐِﺸﯽ‬кцчлцэ биляклиэ киши =эцълц-билякли адам, Ы, 485), кюрк+лцэ «эюрклц, эюзял» (‫ﮐﺮﮐﻠﻮﮎ ﮐُﺐ ﮐِﺸﯽ ﮐﺎ ﺱﻮُز ﮐَﻠﻴﺮ‬ ‫ﺱﮑُﺘﮑﺎ ﻗُﺶ ﻗُﻨﺎر‬ ُ кюп сюэцтэя куш конар, кюрклцэ кишиэя сюз кялир = шах сюйцдя гуш гонар, эюзял гыза сюз эяляр, Ы, 336) вя с. ъ) дахили мяняви кейфиййят йарадыр. Мясялян: аьыр+лыь «язиз, щюрмятли» (‫َاﻏِﺮﻟِﻎ اَر‬ аьырлыь яр = щяр кяс тяряфиндян сайылан, аьырланан, язизлянян адам, Ы, 202), баьыр+лыь «щеч кимя бойун яймяйян адам» ( ‫ َﺏﺪُﮎ َﺏﻐِﺮﻟِﻎ‬бедцк баьырлыь = ъийяри, баьры бюйцк, Ы, 366), йети башлыь йыл бцкя «йабаку бойунун башчысынын лягяби» ( ‫ﻳِﺘﯽ ﺏَﺸﻠِﻎ ﻳِﻞ‬ ‫ ﺏُﮑﺎ‬йети башлыь йыл бцкя = йедди башлы яждаща, ЫЫЫ, 214) вя с. Бу шякилчи тарихи инкишаф нятиъясиндя ь, э самитини итиряряк мцасир дилимиздя -лы, -ли, -лу, -лц кими сабитляшмишдир. П.М.Мелиорански бу мцнасибятля йазмышдыр: «Мялумдур ки, -лы, -ли формасы фонетик бахымдан -лыь, -лиэ-дян йенидир вя даща чох гярби вя ъянуби тцрк дилляриня хасдыр. Она эюря дя эцман етмяк олар ки, ибн Мцщянна йашадыьы дюврдя щямин шякилчидян Азярбайъанда истифадя едилмишдир» [151, 16]. 2. -сыз, -сиз, -суз, -сцз. Щяр щансы кейфиййят вя йа яламятин йохлуьуну билдирир. Мясялян: арка+сыз «архасыз» (‫ اَرﻗﺎ ﺱﻴﺰ اَﻟﺐ ﺟَﺮﻳﮏ ﺱِﻴُﻮﻡﺎس‬аркасыз алп чяриэ сыйумас= архасыз алп гошун басмаз, Ы, 183), арпа+сыз «арпасыз» ‫ اَرﺏﺎﺱِﺰ اَت اَﺷُﻮﻡﺎس‬арпасыз ат ашумас = арпасыз ат чюл ашмаз, Ы, 183), яс+сиз «сольун» (‫ اَﺱﱢﺰﻳُﺰﯼ ﺏُﺮﻗُﺮار‬яссис йцзи буркурар = сольун цзц бцрцшяр, ЫЫ, 199), йазук+суз «эцнащсыз» (‫ﻳِﮑِﺖ ﻳﺎزُﻗﺴُﺰ ﺏﻠﻤﺎس‬

99

йиэит йазуксуз болмас = иэид эцнащсыз олмаз, ЫЫЫ, 23), тцтцн+сцз «тцстцсцз» ( ‫اوُت‬ ‫ ُﺕﺘُﻨﺴُﺰ ﺏُﻠﻤﺎس‬от тцтцнсцз болмас = од тцстцсцз олмаз, ЫЫЫ, 23) вя с.. 3. -лык, -лик, -лук, лцк. Тяляффцздя дюрд, йазыда ики вариантлыдыр; мцъяррядлик вя кейфиййят мянасы иля йанашы бир шейин дцзяляъяйи материалын адыны билдирир. Мясялян: очак+лык «оъаг цчцн нязярдя тутулан» (‫ ُاﺟَﻘﻠِﻖ ﻳﻴﺮ‬очаклык йер = оъаг йери, Ы, 205), кашык+лык «гашыглыг, гашыг дцзялдилмяк цчцн айрылан материал» (Ы, 481), ешик+лик «астаналыг» (‫ َاﺷِﮑﻠِﮏ ﻳِﻐﺎج‬ешиклик йыьач = астана дцзялтмяк цчцн щазырланан аьаъ, Ы, 207), тиряк+лик «диряк цчцн» (‫ ﺏُﻮ ﻳِﻐﺎج اُل َﻗﺒُﻐﻘﺎ ِﺕﺮَﮐﻠِﮏ‬бу йыьач ол капуька тиряклик = бу аьаъ о гапыйа диряк цчцн щазырланмышдыр, Ы, 486), конук+лук «гонаглыг» (‫َاﭪ‬ ‫ ُﻗﻨُﻘﻠُﻖ‬конуклук яw = гонаг цчцн айрылан ев, Ы, 481), ятцк+лцк «мяст цчцн, айаггабылыг» (‫ َاﺕُﮑﻠُﮏ ﺱَﻐﺮﯼ‬ятцклцк саьры = мяст тикмяк цчцн айрылан тумаъ, Ы, 207) вя с. 4. -кы, -ки. Мяняви кейфиййят, заман вя мякан билдирир. Мясялян: кут+кы «щялим, тявазюкар» (‫ ﻗُﻨﻘﯽ اَر‬куткы яр = тявазюкар, щялим адам, Ы, 422), уза+кы ( ‫اُزاﻗﯽ ﺏِﻠﮑﺎ‬ ‫ اَﻥﺠﺎ اَﻳﻤﻴﺶ‬узакы билэя анча аймыш = кечмиш заман билэяси беля демиш[дир], Ы, 153), юнгдцн+ки «юн» (‫ ُاَﻥﮑﺪُﻥﮑﯽ َﻳﻠِﻎ‬юнгдцнки йалыь = йящярин юн гашы, ЫЫЫ, 21), кидин+ки «арха» (‫ ﮐﻴﺪِﻥﮑﯽ َﻳﻠِﻎ‬кидинки йалыь = йящярин арха гашы, ЫЫЫ, 21) вя с. 5. -дак, -дцк. Бу шякилчи ясасян йохлуг мязмуну йарадыр. Мясялян: йалын+дак «йалын, чылпаг» (‫ َﻳﻠِﻨﺪَق اَر‬йалындак яр = чылпаг адам, ЫЫЫ, 51), кям+дцк «ятсиз, цстцндя ят олмайан» (‫ ﮐَﻤﺪُﮎ ﺱُﻨﮑﻮُﮎ‬кямдцк сцнгцк = сыйрылмыш, яти йейилмиш, эямирилмиш сцмцк, Ы, 463) вя с. ُ ‫ﻳَﺰﻳﺪاﻗﯽ‬ 6. -дакы, -дяки. Яламят вя мякан билдирир. Мясялян: ‫ﺱﻘﻠﻴﻦ َاذَرﮐَﻠﯽ َاﻗﺪاﮐﯽ‬ ‫ ﺕَﻘﺎﻏ ُﻮ اِﺟﻐِﻨﻤﺎ‬йазы+дакы сцwлин ядщярэяли яw+дяки такаьу ычьынма=чюлдяки гырговулу ахтараркян бары евдяки тойугдан олма (Ы, 437), ‫ اَﻗﺪاﮐﯽ ﺏُﺰاﻏ ُﻮ ُاﮐُﻮز ﺏُﻠﻤﺎس‬яw+дя+ки бузаьу юкцз болмас = ев бузовундан юкцз олмаз, евдяки бузовдан юкцз олмаз (Ы, 437), ‫ اَﻟِﮑِﻨﺪاﮐﯽ ﻥﺎﻥﮑﻨﯽ ﻳِﻴﺮدا اُردﯼ‬ялиэин+дяки нянгни йердя урды = ялиндяки нясняни йеря гойду (Ы, 217), ‫ ﻳَﻘﺎداﻗﯽ ﻳَﻠﻐﺎﻏﺎﻟﯽ َاﻟِﮑﺪاﮐﯽ اِﺟﻐِﻨﻮُر‬йака+дакы йальаьалы ялиэ+дяки ычьынур = йахадакы, йахайа тюкцлян йемяк йаланыркян ялдяки бошгаб дцшяр, гарына щеч ня эетмяз (ЫЫЫ, 274) вя с.

100

7. -друк. Сифят йарадан ейри-мящсулдар шякилчидир: ‫ ﻳَﻠﺪرُق ﻥﺎﻥﮏ‬йал+друк нянг = ъилалы ляйян кими парлайан нясня (ЫЫЫ, 372), ‫ ﻳَﻠﺪرُق اَﺷﻼر‬йал+друк ишляр = сцслц, сыьаллы гадын (ЫЫЫ, 372). 8. -лак, -ляк. Бу шякилчи исимлярдя субстантивляшмиш мадди вя мяняви кейфиййят ямяля эятирир. Мясялян: йаw+лак «пис; йаwа, йаw+уз сюзцндяндир» (‫ َﻳ َﻘﻠَﻖ ﮐِﺸﯽ‬йаwлак киши = бядхасиййят адам, ЫЫЫ, 44), тц+ляк «тцкцнц тюкян» (‫ ﺕُﻼﮎ ﻳِﻠﻘﯽ‬тцляк йылкы =гыш тцкцнц тюкян щейван, Ы, 410) вя с. 9. -ал, -ял, -ыл, -ил, -ул, -цл. Яламят билдирир. Мясялян: кыw+ал «дцз» (‫ ﻗِﻘﺎل ُﺏﺮُن‬кыwал бурун = дцз, дцзэцн бурун, Ы, 410), тцк+ял (‫ ﺕُﮑﺎل اَﻟﻐِﻞ‬тцкял альыл = там ал, щамысыны ал, Ы, 410), баш+ыл (‫ َﺏﺸِﻞ ﻗﻮُﯼ‬башыл кой=башында аьы олан, гашга гойун, Ы, 392), йаш+ыл «йашыл» (‫ ﻳﺎﺷِﻞ اُﻥﮏ ﻟُﮏ ﺕُﻮن‬йашыл юнглцэ тон = йашыл рянэли дон, палтар, Ы, 114), кыз+ыл «гырмызы» (‫ ﻗِﺰِل ﻡَﻨﮑِﺰﻟِﮏ‬кызыл мянгизлиэ = гырмызы бянизли, ЫЫЫ, 316), йас+ул «йасты» (‫ َﻳﺴُﻞ ﺕﺎغ‬йасул таь=йасты даь, ЫЫЫ, 25), бюэр+цл «бюйцрляри аь» (‫ﺏُﮑﺮُل اَت‬ бюэр+цл ат = бюйцрляри аь ат. Алаъа гойуна вя башга щейванлара да беля дейилир, Ы, 464) вя с. Яслиндя, бурадакы сифятлярин тяхминян щамысы дцзялтмя олса да (йаш+ыл, кыз+ыл, тцк+ял, йас+ыл, бюэр+цл), ДЛТ дюврцндя садя сифят кими гавранылырды, чцнки онларын тяркибиндяки шякилчиляр дашлашараг шякилчилик функсийасыны итирмишдир. 10. -ьыл, -ьул, -кил, -кцл. Цстдяки бяндин функсийасыны дашыйан шякилчидир. Мясялян: баш+ьыл «башы аь» (‫ ﺏَﺸﻐِﻞ ﻳِﻠﻘﯽ‬башьыл йылкы = башы аь щейван, Ы, 464), кыр+ьыл ( ‫ﻗِﺮﻏِﻞ‬ ‫ اَر‬кырьыл яр=сачына гыр, дян дцшмцш адам, орта йашлы адам» (Ы, 465), кыз+ьул ( ‫ﻗِﺰﻏُﻞ‬ ‫ اَت‬кызьул ат = рянэи боз иля гыр арасында олан ат, Ы, 465), йип+кил «ярьцвани рянэ» (‫ ﻳِﺒﮑِﻞ ﺕﻮُن‬йипкил тон = ярьцван рянэиндя палтар» (ЫЫЫ, 47), тюрт+кцл «дюрдбуъаг» (‫ ﺕُﺮ ِﺕﮑُﻞ َاﭪ‬тюрткцл яw = дюрдкцнъ ев, ЫЫЫ, 362), цч+кцл «цчбуъаг, цч буъаьлы нясня» (Ы 168) вя с. 11. -чыл, -чил. Яламятин фасилясизлийини, даимилийини билдирир. Мясялян: йаьмур+чыл (‫ ﻳَﻐﻤُﺮﺟِﻞ ﻳِﻴﺮ‬йаьмурчыл йер = йаьмуру чох олан йер, ЫЫЫ, 56), тцп+чил (‫ﺕُﺒﺠِﻞ ﻳِﻴﺮ‬ тцпчил йер=даим боранлы йер, ЫЫЫ, 56), иэ+чил (‫ اﻳﮑﺠِﻞ‬иэчил = узун мцддят хястя олан адам, ЫЫЫ, 56) вя с. 12. -сыь, -сиэ. Бу шякилчи бянзямяк, охшамаг, юзянмяк, арзу етмяк мязмуну йарадыр. М.Кашьари бу шякилчи иля баьлы йазмышдыр: «Арзу едиляни вя сюйляняни о

101

шейя бянзятмяк цчцн исмин сонуна ялавя олунур. ‫ ﻗُﻠﺴِﻎ اَر‬кулсыь яр = гула бянзяйян адам, ‫ ﺏ ُﻮ ﻗَﺮﯼ اُل اُﻏﻼﻥﺴِﻎ‬бу кары ол оьлансыь = бу гоъанын хасиййяти ушаг кимидир. Сюз ‫ ﮎ‬ке-ли, йахуд инъя ащянэли олса, ‫ غ‬ь йериня ‫ ﮎ‬э эялир [-сыь йериня -сиэ ишлянир]. Мясялян: ‫ ﺏ ُﻮ اَر اُل ﺏَﮑﺴِﮏ‬бу яр ол бяэсиэ = бу адамын хасиййяти бяйинкиня бянзяйир, ‫ ﺏ ُﻮ ُاﻏُﻞ اُل اَرﺱِﮏ‬бу оьул ол ярсиэ = бу ушаьын хасиййяти ярлярин хасиййятиня бянзяйир» (ЫЫЫ, 136) вя с. 13. -сак, -сяк, -сук. Бу шякилчи щярислик, бир шейя дцшкцнлцк вя севмяк мянасы йарадыр. Мясялян: таwар+сак «мал щяриси» (‫ اُل اَر اُل َﺕﻘَﺮﺱﺎق‬ол яр ол таwарсак = о адам мал щярисидир, ЫЫ,74), тапуь+сак «иш, хидмят севян» (‫ ﺕَﺒُﻐﺴﺎق اَر‬тапуьсак яр = хидмят севян адам, ЫЫ, 182), баьыр+сак «мярщямятли» (‫ َﺏﻐِﺮﺱَﻖ ﮐِﺸﯽ‬баьырсак киши = рящмдил, мцшфиг адам, Ы, 479), яр+сяк «яр дцшкцнц» (‫ ﺏ ُﻮ اُراﻏُﺖ اُل اَرﺱﺎﮎ‬бу ураьут ол ярсяк=бу гадын яр, киши дцшкцнцдцр, ЫЫ, 74; ‫ اَرﺱَﮏ اِﺷﻼر‬ярсяк ишляр = орталыьа дцшмцш позьун гадын, фащишя, Ы, 166) вя с. Бунун -сук варианты ися тяяъъцб ифадя едян сифят мейдана эятирир: танг+сук «щейрятамиз, гярибя» (‫ ﺕَﻨﮑﺴُﻖ ﻥﺎﻥﮏ‬тангсук нянг = гярибя шей, щейрят едиляъяк шей. Бир адамын чох надир щалларда тапдыьы няфис йемяйя дя ‫ ﺕَﻨﮑﺴُﻖ اَش‬тангсук аш дейилир, ЫЫЫ, 331). 14. -ьак, -эяк шякилчиси бязи исимлярдян нисбят йолу иля сифят йарадыр. Мясялян: кадщыр+ьак «чох ишлямяк цзцндян ялдя йаранан габар, [аьаъ кими габар]» (Ы, 479, ‫ ﻗﺬز‬кадщыз «аьаъ габыьы» сюзцндяндир, Ы, 370, габар аьаъын габыьына бянзядилмишдир), мцнгцз+эяк «чох ишлямякдян долайы ялдя йаранан габар, [сцмцк кими габар]» (ЫЫЫ, 335, бурада ися габар ‫ ﻡُﻨﮑُﺰ‬мцнгцз, ЫЫЫ, 316 сюзцня бянзядилмишдир), кидщиз+эяк «тязялийи, тяравяти эедян, кечяляшмиш говун, [кечя кими говун]» (ЫЫ, 285, ‫ ﮐِﺬز‬кидщиз «кечя» демякдир) вя с. 15. -аьу, -яэц. Инсан вя щейван органлары вя хястяликлярля баьлы сифятляр йарадыр. Мясялян: карн+аьу «хашал, йекягарын» ( ‫ ﻗَﺮ َﻥﻐُﻮ اَر‬карнаьу яр = хашал адам, Ы, 471),‫ اُﻳﻨﺎﻏﻮ‬ойн+ аьу «ойнанаъаг» (‫ اُﻳﻨﺎﻏﻮ ﻳﻴﺮ‬ойнаьу йер = ойнанаъаг йер, Ы, 180), оьл+аьу «боллуг ичиндя бюйцйян» (‫ اُﻏﻼﻏ ُﻮ ﻗﺎﺕﻮُن‬оьлаьу катун = ясалятли гадын, Ы, 194), кярш+яэц (‫ ﮐَﺮﺷَﮑ ُﻮاَت‬кяршяэц ат = кцряк сцмцйцнцн алтында йаьыры олан ат, Ы, 471), сянгр+яэц «‫ ﺱَﻨﮑَﺮﮐُﻮ اَت‬сянгряэц ат = янэи хястялийи олан ат». Даима бурнундан ирин кими фыртыг ахыр. Даима фыртыьы ахан ушуьа бу сюзля сюйцлцр» (ЫЫЫ, 335),

102

ич+яэц «габырьа сцмцкляринин дахили тяряфиндя олан шейлярин ады; ичалат» (Ы, 193), иня+эц «эюбяк гаршысында олур, гулунъа бянзяр бир хястяликдир» (Ы, 193) вя с. 16. -з. Йаф+уз «пис, аъыглы, йавуз» (йаwа сюзцндян, ЫЫЫ, 18), кюw+яз «мяьрур, шылтаг, яркюйцн» (Ы, 339), кудщ+уз «дул гадын, мяъази: гудуз» (Ы, 370) кими сифятлярин ямяля эялмясиндя иштирак едир. 17. -ряк шякилчиси йалныз ят+ряк «ят рянэиня чалан» (Ы, 165) сюзцндя эюрцнцр. 18. -ут, -цт шякилчиси дя чох ишляк дейил. Онун иштиракы иля йалныз бир нечя сюз йараныр: йаш+ут, бяк+цт «эизли» (‫ َﻳﺸُﺖ ﻥﺎﻥﮏ‬йашут нянг = эизли шей. Ондан сонра ‫ َﺏﮑُﺖ‬бякцт сюзц артырылараг «‫ َﻳﺸُﺖ َﺏﮑُﺖ‬йашут-бякцт» шяклиндя гоша дейилир, ЫЫЫ, 16). 19. -ру шякилчиси дя чох аз ишлянир: йаш+ру «эизли» (‫ اُل ﻳَﺸﺮ ُو ﮐَﻠﺪﯼ‬ол йашру кялди = о, эизлин эялди, ЫЫЫ, 34, ‫ ﻳَﺸﺮ ُو اﻳﺶ‬йашру ыш = эизли иш, ЫЫЫ, 34). Мцасир дилимиздяки йашмаг, йашынмаг, йашманмаг сюзляри дя бу кюкдяндир 20. -мул шякилчиси бой+мул «бойну аь» ( ‫ ﺏُﻴﻤﻞ اَت‬боймул ат = бойнунда аьлыг олан ат, ЫЫЫ, 172) сюзцндя мцшащидя едилир. 21. -сал шякилчисиня йалныз ар+сал «гызылы, гумрал» ( ‫ اَرﺱَﻞ ﺱَﺞ‬арсал сач = гызыла чалан сач, Ы, 168) сюзцндя раст эялирик. 22. -нак. Бу шякилчи дя гейри-мящсулдардыр: баш+нак «дябилгясиз, зирещсиз» (‫ ﺏَﺸﻨَﻖ اَر‬башнак яр = башында дябилгяси, яйниндя зирещи олмайан ясэяр, Ы, 454). 23. -чын шякилчиси дя надир щалларда ишлянир: балык+чын (‫ ﺏَﻠﻘِﺠﻦ‬балыкчын = балыгъыл, балыг йейян гуш балыгъыл, балыг йейян гуш, Ы, 487). Феллярдян йаранан дцзялтмя сифятляр. Бунлар ян чох ашаьыдакы шякилчилярин иштиракы иля ямяля эялир: 1. -ь, -ыь, -иэ, -уь, -цэ шякилчиси фел кюкцндян яламят вя кейфиййят билдирян сифятляр йарадыр. Мясялян: куру+ь «гуру» (‫ ُﻗﺮُغ ﻳِﻐﺎج َاﮐﻠِﻤﺎس‬куруь йыьач яэилмяс=гуру аьаъ яйилмяз, Ы, 244), пыш+ыь «бишмиш» (‫ ﺏِﺸِﻎ اَش‬пышыь аш = бишмиш йемяк, Ы, 375), сил+иэ «тямиз, инъя» (‫ﺱﻠِﮏ اَر‬ ِ силиэ яр = тямиз, инъя, йарашыглы, шириндил адам, Ы, 390), удщ+уь «ойаныг» ( ‫ ُاذُغ اَر‬удщуь яр = ойаныг, щушйар адам, Ы, 133), йцэр+цэ «йцйряк» ( ‫ ﻳُﮑﺮُﮎ اَت‬йцэрцэ ат = гачаьан ат, йцйряк ат, ЫЫЫ, 46) вя с. 2. -к, -ык, -ик, -ук, -цк. Бу шякилчи дя феллярдян яламят вя кейфиййят билдирян сифятляр дцзялдир. Мясялян: йыра+к «ираг, узаг» (‫ ﻳِﺮاق ﻳِﻴﺮ‬йырак йер = узаг йер, ЫЫЫ,

103

32), йити+к «ити» (‫ ﻥَﺠﺎ ﻳِﺘِﮏ ﺏِﺠﺎﮎ اَرﺱﺎاوُزﺱﺎﺏِﻦ ُﻳﻨُﻮﻡﺎس‬нечя йитик бичяк ярся, юз сапын йонымас = бычаг ня гядяр ити олса да, юз сапыны йонмаз, Ы, 386), бядц+к «бюйцк» (‫ َﺏﺪُﮎ ﺕَﻘﯽ‬бядцк тяwи = бюйцк дявя, Ы, 386), пыш+ык «бишмиш» (‫ ﺏِﺸِﻖ َات‬пышык ят = бишмиш ят, Ы, 380), тяз+ик «гачан» ( ‫ َﺕﺰِﮎ ﮐِﺸﯽ‬тязик киши = ишдян гачан адам, Ы, 387), йат+ук «атылан; тянбял» (‫ ﻳَﺘُﻖ ﻥﺎﻥﮏ‬йатук нянг = атылан, унудулан щяр шей, ЫЫЫ, 21; ‫ ﻳَﺘُﻖ ﮐِﺸﯽ‬йатук киши = тянбял адам, ЫЫЫ, 21), тцш+цк «авара» (‫ﺸﮏ ﮐِﺸﯽ‬ ُ ‫ ُﺕ‬тцшцк киши = ишдян-эцъдян гачан, авара адам, Ы, 388), бюл+цк ( ‫ ﺏﻴﺮ ُﺏﻠُﮏ ﮐِﺸﯽ‬бир бюлцк киши = бир бюлцк адам, Ы, 386) вя с. 3. -нч, -ынч, -инч, -унч, -цнч шякилчиси мцъярряд сифятляр йарадыр. Мясялян: улы+нч «яйри, яйри-цйрц» (‫ ُاﻟِﻨﺞ ﻳﻮُل‬улынч йол = дцз олмайан, гыврылан йол, Ы, 189), тязэи+нч «яйри, гыврым» (‫ ﺕَﺮﮐِﻨﺞ ﻳﻮُل‬тязэинч йол=гыврылан йол, ЫЫЫ, 334), корк+унч «горхунъ» (‫ ﻗُﺮﻗُﻨﺞ ﻗﻴﻢ ﺏُﻠﺪﯼ‬коркунч кыйым болды = горхунъ гыйым олду, бюйцк дящшят йашанды, ЫЫЫ, 166), кцл+цнч «эцлцнъ» (ЫЫЫ, 324) вя с. 4. -нчу, -нчц, -ынчу, -инчц шякилчиси яламят мейдана эятирир. Мясялян: ‫ﮐِﺰﻟَﻨﺠ ُﻮ‬ кизля+нчц «эизли». Бу мясялдя дя ишлянмишдир: ‫ ﮐِﺰﻟَﻨﺠ ُﻮ ﮐَﻠِﻨﺪا‬кизлянчц кялиндя = эизли шей эялиндя олар, чцнки о, йахшы шейляри яри цчцн сахлайар (ЫЫЫ, 227), ‫ َاﺕِﻨﺠ ُﻮ ﻥﺎﻥﮏ‬ат+ынчу нянг = атылан нясня (Ы, 190), ‫ ِاذِﻥﺠ ُﻮ ﺱَﺞ‬ыдщ+ынчу сач = кишинин сонрадан бурахылан, узадылан сачы (Ы, 190), ‫ َا ِﻗﻨﺠ ُﻮ ﻥﺎﻥﮏ‬аw+ынчу нянг = овунулан, алышылан шей (Ы, 190), ‫ َا ِﻗﻨﺠ ُﻮ‬аw+ынчу = ъарийя (мяъази мянада, Ы, 190), ‫ ِاﺕِﻨﺠ ُﻮ ﻥﺎﻥﮏ‬ит+инчц нянг = итилян [итялянян] нясня (Ы, 190) вя с. 5. -(ы)нчыь, -(ы)нчак. Яламят билдирир. Мясялян: йарсы+нчыь «пис, мурдар» (‫ ﻳَﺮﺱِﻨﺠِﻎ ﻥﺎﻥﮏ‬йарсынчыь нянг = пис, ийрянъ, мурдар шей, ЫЫЫ, 56), кус+ынчыь «ийрянъ», охша+нчыь «севимли» (‫ اِت ﺏﺎﻻﺱﯽ اُﺥﺸَﻨﺠِﻎ‬،‫ ﻗُﺶ ﺏَﻼﺱﯽ ُﻗﺴِﻨﺠِﻎ‬куш баласы кусынчыь, ыт баласы охшанчыь = гуш баласы ийрянъ, ит баласы гуъаьа алыб охшанаъаг гядяр эюзял олур, ЫЫЫ, 218), бас+ынчак «тязйиг алтында олан» (‫ َﺏﺴِﻨﺠَﻖ اَر‬басынчак яр = зяиф эюрцнян адам, юням верилмяйян адам, Ы, 479) вя с. 6. -ьун, -ьын, -эин, -кун, -кын, -кин. Яламят вя кейфиййят билдирир. Бунлара даир мисаллар о гядяр дя чох дейил: тут+ьун «тутулан, йахаланан, дустаг, ясир» (Ы, 430), кач+ьын «гачан, гачгын» (‫ ﻗَﺠﻐِﻦ اَر‬качьын яр=гачан адам, Ы, 71), чиw+эин «йаьлы, гидалы, дойуруъу» (‫ ﺟِﻘﮑِﻦ اَش‬чиwэин аш=дойуран, йаьлы аш. Щейванлары кюкялдян бир

104

ота да ‫ ﺟِﻘﮑﻴﻦ اُت‬чиwэин от дейилир, Ы, 434), кяw+эин «гидасыз» (‫ ﮐَﻘﮑِﻦ اَش‬кяwэин аш= дойурмайан аш. Бу, ‫ ﺟِﻘﮑِﻦ‬чиwэин сюзцнцн антонимидир. Щейванлары дойурмайан гцввясиз ота да ‫ ﮐَﻘﮑِﻦ اُت‬кяwэин от дейилир, 434), тур+кун «дурьун» (‫ ﺕُﺮﻗُﻮن ﺱُﻮﭪ‬туркун суw = дурьун су», Ы, 432), бар+кын «эедян, варан» (‫ ﺏَﺮﻗِﻦ ﮐِﺸﯽ‬баркын киши = щеч бир вяъщля йолундан сапдырылмайан адам, Ы, 432), тяр+кин «йыьылмыш» (‫ ﺕَﺮﮐِﻦ ﺱُﻮﭪ‬тяркин суw = йыьылмыш су, Ы, 434), ир+кин (‫ اِرﮐِﻦ ﻳﻐَﻤُﺮ‬иркин йаьмур = эцнляръя йаьан йаьыш, Ы, 170), ич+кин «пянащяндя, сыьынты» (‫ اَﺟﮑِﻦ اَر‬ичкин яр=дцшмяндян олдуьу щалда гачыб бу тяряфя сыьынан вя аманда олан адам, Ы, 170), еш+кин «ешилян» ( ‫اَﺷﮑِﻦ‬ ‫ ﺕُﺒﺮاق‬ешкин топрак = ахыб енян, цйцнян торпаг, Ы, 170) вя с. 7. -ьак, -эяк, -ьук, -эцк. Бу шякилчи исимлярдян исим вя сифят йаратдыьы кими феллярдян дя сифят ямяля эятирир. Мясялян: сач+ьак «исрафчы»» (‫ ﺱَﺠﻐﺎق ﮐِﺸﯽ‬сачьак киши= малыны сачан адам, Ы, 457), йум+ьак «йумру, йуварлаг» (‫ ﻳُﻤﻐﺎق ﺕَﻨﺎ‬йумьак тяня =йуварлаг даня, ЫЫЫ, 45), уч+ьук «учуг, чюкцк, хараба» (Ы, 162). Бу шякилчинин эяк вя -эцк варианты иля дцзялян сифятляря ясярдя раст эялмирик. 8. -ма, -мя. Кейфиййят билдирян сифятляр йарадыр. Мясялян: быч+ма «бичмя» (‫ ﺏِﺠﻤﺎ ﻳُﺮﻳﻨﺠﻐﺎ‬бычма йорынъьа = бичмя йонъа, Ы, 424), кат+ма (‫ ﻗَﺘﻤﺎ ﻳﻮُﻏﺎ‬катма йуьа = уфаланмыш чюряк, Ы, 426), юк+мя «йыьма» (‫ اُﮐﻤﺎ ﺕُﺒﺮاق‬юкмя топрак = йыьма торпаг, Ы, 187), юр+мя «щюрмя, щюрцлмцш» (‫ اُرﻡﺎ ﺱَﺞ‬юрмя сач = щюрмя сач, Ы, 187), кючцр+мя (‫ ُﮐﺠُﺮﻡﺎ ُاﺟُﻖ‬кючцрмя очак = бир йердян башга йеря кючцрцлян оъаг, Ы, 470). 9. -ьа, -эя. Яламят, кейфиййят, чохдан щисся билдирир. Мясялян: йоры+ьа «йорьа» (‫ ﻳُﺮﻳﻐﺎ اَت‬йорыьа ат = йорьа ат, Ы, 170), тил+эя «дилим» (‫ ﺏﻴﺮ ﺕِﻠﮑﺎ اَت‬бир тилэя ят = бир дилим ят, Ы, 423) вя с. 10. -йук, - йцэ. Яламят билдирир. Мясялян: уса+йук «гафил» (‫ اُﺱﺎﻳُﻖ اَر‬усайук яр =гяфлятдя олан, гафил адам, Ы, 213), бульа+йук «буланыг» (‫ ﺏُﻠ َﻐﻴُﻖ ﺱ ُﻮﭪ‬бульайук суw =буланыг су, ЫЫЫ, 175), юэря+йцэ «алышылан шей, яняня, эюряняк» (Ы, 213) вя с. 11. -ын, -ин, -ун, -цн. Яламят, юлчц билдирир. Мясялян: кал+ын «чох, издищамлы» (‫ َﻗﻠِﻦ ُﺏُﻠﺘُﻎ ﺕُﺒﯽ ﺱُﺮار‬калын булутуь тцпи сцряр = галын булуду боран говар, ЫЫЫ, 206), тол+ун «долмуш, бядирлянмиш» (‫ ﺕُﻮﻟُﻦ ااﯼ‬толун ай = он дюрд эеъялик ай, долунай, Ы, 148), тцз+цн «абырлы», (‫ ﺕُﻮزُن ﺏِﺮﻻ ُارُش اُﺕﻮُن ﺏِﺮﻻ اُﺱﺘَﺮﻡﺎ‬тцзцн бирля уруш, утун бирля

105

цстярмя = хошхасиййят адамла лап вуруш, анъаг алчаг адамла щеч йарышма да, чцнки габарар, пислик едяр, Ы, 262) вя с. 12. -ьыл. Фелдян бязи сифятляр йарадыр: быч+ьыл «чат, чатлаг, чатламыш» (Ы, 464). 13. -у. Яламят билдирир. Мясялян: тол+у «долу» (‫ ﺱَﻐﺮَق ﺕُﻠ ُﻮﮐُﺰﻟَﻴــُﻮ‬саьрак толу кюз ляйц = сцращи долу эюз кими, Ы, 165). 14. -аьан, -яэян. Бу шякилчи ися даим тякрарланма вя давамиййят билдирир. Мясялян: ‫ اُل اَر اُل اَﻗﮑﺎ َﺏﺮَﻏﺎن‬ол яр ол яwэя бар+аьан = о адам евя чох, даим эедяндир (ЫЫ, 73), ‫ اُل ﮐِﺸﯽ اُل ﺏﻴﺰﮐﺎ َﮐﻠَﮑﺎن‬ол киши ол бизэя кял+яэян = о адам бизя чох, даим эяляндир (ЫЫ, 73) вя с. 1.5.3. Мцряккяб сифятляр Ясярин имласы мцряккяб сифятляри дягиг айырд етмяйи чятинляшдирся дя, бурада хейли мцряккяб сифят ишлянмишдир. Онлар мцхтялиф йолларла ямяля эялир: 1) ики сифятин йан-йана эялмяси иля. Мясялян: ‫ ﺱَﺴِﻎ َﺏﺮِغ‬сасыь - барыь = цфунятлигохмуш (Ы, 374), ‫ ﮐﻮُﺟﻠِﮏ ِﺏ ِﻠَﮑﻠِﮏ ﮐِﺸﯽ‬кцчлцэ - биляклиэ киши = эцълц-билякли адам (Ы, 485), ‫ َﮐﻠِﺶ ﻟِﻚ ﺏَﺮش ﻟِﻎ اَف‬кялишлиэ - барышлыь яw = гонаг еви (1, 373) вя с. 2) сяс тяглиди иля: сарыь-суруь «сарыг-суруг» (‫ﺱ ِﺮِغ‬ َ ‫ﺱ ِﺮِغ‬ ُ сарыь-суруь = сары иля башга рянэин гарышыьы, Ы, 376), йашыл йушул «йашыл-машыл» (‫ َﻳﺸِﻞ ُﻳﺸُﻞ‬йашыл-йушул» = йашылла башга рянэин гарышыьы, ЫЫЫ, 25) вя с. 1.6. Сифятин дяряъяляри Сифятин дяряъяляри тцрколоэийада щяля дя юз щяллини тапмамыш мясялялярдяндир. Щ.Мирзязадя эюстярир ки, сифяти башга нитг щиссяляриндян фяргляндирян ясас яламят онун кейфиййят дяряъясиня малик олмасыдыр. Лакин бу мейарлар буэцнядяк дягиг мцяййянляшдирилмямишдир. Мясялян, 1920-ъи илядяк Азярбайъан дилчилийиндя сифятлярдя мцгайися, кичилтмя, цстцнлцк, 1947-ъи илядяк ади, азалтма, чохалтма, даща сонра ади, кичилтмя, мцгайися, цстцнлцк, шиддят дяряъяляринин мювъуд олдуьу иряли сцрцлмцшдцр. Мцасир дюврдя ися Я.Дямирчизадя вя М.Щцсейнзадя тяряфиндян сифятлярдя ади, мцгайися, цстцнлцк, шиддят, кичилтмя вя чохалтма дяряъяляринин варлыьы тяклиф вя гябул едилмишдир [153, 92].

106

Бу проблем диэяр тцрк дилляриндя дя мцбащися обйекти олараг галыр. Мясяля бурасындадыр ки, бир сыра тядгигатларда сифятин щяр мяна чаларыны мцстягил дяряъя кими тягдим етмяк мейлляри мювъуддур, цстялик, бязи тцрк дилляриндя сифятин бу вя йа диэяр дяряъяси фяал шякилдя ишляниб-ишлянмямяси иля сечилир. Мясялян, мцасир Азярбайъан дилиндя -раг, -ряк шякилчиси артыг сырадан чыхмаг цзря олдуьу щалда, юзбяк, тцркмян вя уйьур дилляриндя юз фяаллыьыны горуйур [188, 135]. Яксиня, биздя интенсив олан -сов шякилчиси башга тцрк дилляриндя демяк олар ки, ишлянмир. Она эюря дя тцрк дилляри цчцн сифятин дяряъяляри онларын дахили формалары иля бирликдя ади, чохалтма, азалтма олараг гябул едилмяли, лазым эялдикдя цстцнлцк вя шиддят дяряъяляри чохалтма дяряъясинин дахилиндя изащ олунмалыдыр. Азярбайъан Елмляр Академийасынын 1980-ъи илдя чапдан бурахдыьы «Мцасир Азярбайъан дили» дярслийиндя мящз бу бюлэц тяклиф едилир [155, 123-125]. «Диван»да сифятин ясасян цч дяряъяси, йяни ади, чохалтма вя азалтма дяряъяляри мцшащидя едилир. Ону да демяк ки, ДЛТ-дя гейдя алынан сифят дяряъяляри мцасир тцрк дилляриня, о ъцмлядян Азярбайъан дилиня нязярян хейли касаддыр. 1.6.1. Ади дяряъя Мцасир дилимиздя олдуьу кими, ДЛТ-дя дя сифятин ади дяряъяси щеч бир дяряъя яламяти вя шякилчи гябул етмяйян, диэяр дяряъяляр цчцн мейар щесаб олунан дяряъядир. Бу дяряъяйя мисал олараг ашаьыдакы сифятляри эюстярмяк олар: ак, кара, кюк, сарыь, йашыл, кызыл, боз вя с. 1.6.2. Азалтма дяряъяси ДЛТ-дя сифятин азалтма дяряъясини эюстярян мисаллар да чох аздыр. «Гутадьу Билиэ»дя азалтма дяряъясинин эюстяриъиси олан -чин шякилчисиня (кюк+чин «эюйцмтцл, эюйцмсов», КБ, 376) ДЛТ-дя -шин шяклиндя тясадцф едилир: ‫ ﮐُﮑﺸﻴﻦ ﻥﺎﻥﮏ‬кюк+шин нянг =эюйцмсов нясня, (Ы, 430). Бу, мцасир дилимиздя ишлянян сары+шын, гара+шын сюзляринин тяркибиндяки -шын шякилчиси, даща доьрусу, онун етимложи башланьыъыдыр [84, 117-124]. Мцасир дилимиздя сифятин азалтма дяряъясини йарадан -сов, -(ы)мтыл, -(ы)мтраг шякилчиляри «Диван»да цмумян йохдур, щабеля сифятин яввялиня вя йа сонуна ар-

107

тырылан тящяр, ачыг, тцнд, ян, даща, лап, зил, йаьыз кими сюзляр васитясиля мейдана эятирилян сифятляр дя ишлядилмямишдир. 1.6.3. Чохалтма дяряъяси Сифятин чохалтма дяряъяси бир нечя цсулла йарадылыр: 1. Рянэ билдирян сюздяки илк саитдян сонра она тцрклярдя п, оьузларда ися м самити артырылыр. М.Кашьари бу щагда беля йазмышдыр: «Рянэлярдя вя бир шейин вясфиндя мцбалиья, шиддятляндирмя дяряъяси йаратмаг цчцн бцтцн тцрк дилляриндя сифятин илк щярфи алыныр вя она ‫ ب‬п щярфи артырылыр. Бу иш оьузъада ‫ م‬м щярфинин васитясиля щяйата кечирилир. Тцнд эюй рянэдя олан нясняйя тцркляр ‫ ﮐُﺐ ﮐﻮُﮎ‬кюп кюк, оьузлар ися ‫ ﮐُﻢ ﮐﻮُﮎ‬кюм кюк дейирляр ки, щяр икиси «эюмэюй» мянасындадыр. Тцркляр сюзцн илк щярфи олан ‫ ﮎ‬ке щярфини ‫ ب‬п иля бирляшдиряряк ‫ ﮐﺐ‬кюп демишляр. Бу, мцбалиья ядатыдыр, сонра ися рянэин адыны ялавя едяряк ‫ﮐُﺐ ﮐﻮُﮎ‬

кюп кюк

дейирляр. Оьузлар ‫ ب‬п щярфини ‫ م‬м щярфиня чевиряряк ‫ ﮐُﻢ ﮐﻮُﮎ‬кюм кюк демишляр, «тцнд эюй» демякдир. Сары нясняйя ‫ﺱﺮِغ‬ َ сарыь, тцнд сары нясняйя ися ‫ﺱﺮِغ‬ َ ‫ ﺱَﺐ‬сап сарыь дейилир. ‫ﺱﺮِغ‬ َ сарыь сюзцнцн ‫ س‬с щярфи ‫ ب‬п иля бирляшдирилмиш, беляликля, мцбалиья йарадылмыш, сонра рянэ билдирян сюз ялавя едилмишдир. Еляъя дя, бош йер, ачыглыг цчцн ‫ ﻳَﺰﯼ‬йазы дейилир. Бурада шиддят дяряъяси йаратмаг цчцн ‫ ﻳَﺐ ﻳَﺰﯼ‬йап йазы дейилир. Бцтцн мцбалиьяляр белядир, лакин ‫ ب‬п щярфини ‫ س‬с-йя чевирмяк цмуми гайда дейилдир» (Ы, 342). 2. -рак, -ряк шякилчиси чохалтма дяряъяси йарадыр. Бу шякилчийя «Диван»да ъямиси бир йердя тясадцф олунур: аз+рак «даща аз» (‫ اَزراق اَﻥـــــﮑَﺮ ُاﮐُﻨﮑِﻞ‬азрак ангар юкцнэил = она аз щейсилян, цзцл, ЫЫЫ, 314). ДЛТ-дян фяргли олараг бу шякилчи «Гутадьу Билиэ»дя чох ишлянмишдир, цстялик, «ясярдя -рак, -ряк шякилчиси гябул едян сифятляр интенсивлийи артырыб-азалтмасындан асылы олмайараг щямишя чохалтма дяряъясини ифадя едир. Мясялян: сарыь+рак «сапсары» (КБ, 5686), улуь+рак «даща да улу» (КБ, 130), йакын+рак «бир аз да йахын» (КБ, 605), севцк+ряк «чох севимли, севилян» (КБ, 415), йиэ+ряк «даща йахшы» (КБ, 514), едщэц+ряк «даща йахшыы» (КБ, 454), бедцк+ряк «даща бюйцк» (КБ, 4496)» [77, 229] вя с.

108

Бундан башга, «Гутадьу Билиэ»дя сифятлярдя чохалтма дяряъяси йарадан кына, -киня (мясялян: аз+кына «азъа, лап аз», КБ, 3964) шякилчиси дя вар ки, буна «Диван»да тясадцф едилмир. ДЛТ-дя бунун явязиндя -кыйа, -кийя шякилчисня раст эялирик. Лакин бу шякилчи сифятлярля дейил, исимлярля ишлянмишдир. Мясялян: ‫ ُاﻏُﻠﻘِﻴﺎ‬оьул+кыйа «оьулъуьаз» (ЫЫЫ, 167), ‫ ﻗِﻴﺰ ﻗﻴﺎ‬кыз+кыйа «гызъыьаз» (ЫЫЫ, 167), ‫ اَرﮐِﻴﺎ‬яр+кийя «яръийяз» (ЫЫЫ, 167), ‫ ﻳِﻴﺮﮐﻴﺎ‬йер+кийя «йеръийяз» (ЫЫЫ, 167). КДГ-дя -рак, -ряк шякилчиси ара-сыра ишлянмишдир: Атамдан йеэ+ряк, гайын ата, Анамдан йеэ+ряк гайын ана! (КДГ, 112), Мяндян йеэ+ряк гадир бизя оьул веряр (КДГ, 75) вя с. 3. Сясин гоша тяляффцзц васитясиля чохалтма дяряъяси йарадылыр. Мясялян: тиккян «даима дешян, «тикан» сюзцндян алынмышдыр» (Ы, 399), ыссыз «щяйасыз, абырсыз» (‫اِﺱﱢﺰ‬ ‫ ﮐِﺸﯽ‬ыссыз киши = цзлц, йахшылыг ганмаз адам». Сюздяки шяддя мцбалиья цчцндцр, Ы, 198), аррыь «тяртямиз» (‫ َا ِرّغ ﻥﺎﻥﮏ‬аррыь нянг = чох ары, тямиз нясня». Шяддя мцбалиья цчцндцр, Ы, 199) вя с. Гейд едяк ки, М.Кашьаринин бурада ишлятдийи «шиддят» вя «мцбалиья» сюзляри мящз чохалтма дяряъясини ифадя едир. 4. ДЛТ-дя сцм, тцм, чим сюзляринин кюмяйи иля аналитик йолла чохалтма дяряъяси йарадылыр. Мясялян: тцм кара ат «дцмгара, зил гара ат» (Ы, 348), тцм торуь ат «дцм-дору ат» (Ы, 348), сцм сцчик нянг «шипширин шей» (Ы, 349), чим йик ят «лап йаш ят» (Ы, 349), чим юл тон «лап йаш палтар» (Ы, 349) вя с. Йери эялмишкян гейд едяк ки, щазырда мющкям исланмаг мянасында ишлядилян ъимъимя (даща доьрусу, чимчимя) сюзц вя чиммяк фели иля, бюйцк ещтимала эюря, щямин сонунъу сюзля ялагядардыр. М.Кашьари тяс тяэирмя «дясдяйирми» сюзцндя чохалтма йарадан тяс цнсцрцнц дя щямин ъярэяйя дахил етмышдир: ‫ ﺕَﺲ‬Т я с: мцбалиья ядатыдыр [шякилчисидир]. Оьузъа. Оьузлар йуварлаг бир нясня барядя мцбалиья етмяк истядикдя «‫ ﺕَﺲ َﺕﮑِﺮﻡﺎ‬тяс тяэирмя» дейирляр ки, бу да «дясдяйирми, йупйумру» мянасыны верир (Ы, 341). Ъ. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ САЙ Ясас нитг щиссяляриндян бири олан сай яшйанын мигдар, кямиййят вя сырасыны, цмумян азлыьыны вя йа чохлуьуну, щабеля бцтюв вя там ичиндя малик олдуьу щис-

109

сяни билдирир. Сай бирляшмя дахилиндя дашыдыьы функсийайа эюря сифятя даща йахындыр, чцнки щяр икиси исимля грамматик ялагяйя эирир, сифят юзцндян сонра эялян исми яламят вя кейфиййят бахымындан, сай ися кямиййят бахымындан тяйин едир. Тцрк дилляриндя, о ъцмлядян Азярбайъан дилиндя сайларын йаранмасы, функсийалары, грамматик, морфоложи вя цслуби хцсусиййятляри щаггында хейли ядябиййат вардыр. Онларын арасында А.Н.Самойловичин, В.А.Гордлевскинин, С.Й.Маловун, В.В.Бартщолдун, А.Ялизадянин, Я.Ряъяблинин, Р.Хялиловун, Й.Мяммядовун, Я. Шцкцрлцнцн, М.Гыпчаьын вя башга алимлярин ясярлярини эюстярмяк олар. Бу ясярлярдя тцрк дилляриндя сайларын тарихи тякамцлцндян, яски вя йени сай системиндян тутмуш, сайларын сакраменталлыьына гядяр бир чох мясяляляр арашдырылмыш, мараглы фикирляр иряли сцрцлмцш, бир сыра санбаллы елми нятиъяляр ялдя едилмишдир. Лакин бу тядгигатларын яксяриййяти чох спесифик сяъиййя дашыдыьындан, ясасян дя яски вя йени сай системинин тарихиня вя мцгайисясиня, гядим мцряккяб сай йаратма цсулуна щяср олундуьундан биз онлара тохунмайаъаьыг. Йалныз ону гейд етмяк кифайятдир ки, «Диван»да ня ийирмилик, ня дя отузлуг сай системиндян щеч бир ясяр-яламят йохдур. Бурада щямчинин Орхон-Йенисей абидяляриндя олдуьу кими тяклийя онлуг артырмагла йаранан мцряккяб сайлара (йети отуз=ийирми йедди), щабеля артук / артукы, йяни плйус сюзц васитясиля ямяля эятирилян яски мцряккяб сай дцзялтмя цсулуна (отуз артукы бир = отуз бир) раст эялмирик. Бир сюзля, ясярдя онлуьа тяклик артырмагла йаранан йени, садя вя мцасир сай системи щакимдир. ДЛТ мин ил бундан яввял гялямя алынса да, орадакы сайлар, онларын адлары, функсийалары, морфоложи вя грамматик хцсусиййятляри тяхминян буэцнкц кимидир. «Диван»да ишлянмиш сайлар мцасир Азярбайъан дилиндя вя тцрк дилляринин яксяриййятиндя олдуьу кими, яшйанын дягиг, мцяййян мигдарыны вя гейри-мцяййян мигдарыны, сырасыны, топлу щалда кямиййятини эюстярмяк бахымындан бир нечя бюйцк група бюлцнцр: мигдар вя сыра сайлары, топлу сайлар вя нумератив сюзляр. 1.7. Мигдар сайлары ДЛТ-дя мигдар сайлары юз нювбясиндя мцяййян вя гейри-мцяййян олмагла ики йеря айрылыр.

110

1.7.1. Мцяййян мигдар сайлары Бу сайлар гурулушъа садя вя мцряккяб олур. Т.Тякинин вердийи мялумата эюря, Орхон абидяляри мятнляриндя садя мигдар сайлары, йяни бир сюздян ибарят олан, ващид, онлуг, йцзлцк вя минлийи билдирян 21 сай мцшащидя едилир. Бунлар ашаьыдакылардыр [308, 129]: бир (1), еки (2), цч (3), тюрт (4), беш-биш (5), алты (6), йети/йити (7), сякиз (8), токуз (9), он (10), йеэирми-йиэирми (20), отуз (30), кырк (40), яллиэ (50), алтмыш (60), йетмиш (70), сякиз он (80), токуз он (90), йцз (100), бынг/бинг/минг (1.000), тцмян (10.000). А.М.Шербак ися Шярги Тцркцстан мятнляриндя 22-ъи сай олараг Чин дилиндян алынма бан (wан, йяни 10.000) сюзцнцн ишляндийини эюстярмишдир [488, 119]. Бу ики дювр арасында сяс сявиййясиндя бязи ъцзи фяргляр йаранмыш, сякиз он<сяксян/сяксцн, токуз он<токсун /токсан, ялик<яллиэ шяклиндя ъилаланма олмушдур. Орта тцрк дюврцнцн сонуна доьру йазылан ясярлярдя артыг фарсъадан алынма щязар (1.000) сюзцнц дя эюрцрцк [257, 62]. ДЛТ-дя бу сайлардан 18-и ишлянмишдир: бир (1), ики/икки (2), цч (3), тюрт (4), беш (5), йети/йетти (7), сякиз/сяккиз (8), токуз (9), он (10), йиэирми/йиэирмя (20), отуз/ оттуз (30), яллиэ (50), сяксцн (80), токсун (90), йцз (100), минг (1.000), тцмян минг (1.000.000). ДЛТ иля мцгайисядя мцасир дилимиздя сайларын сырасы дяйишмямиш, адлары ися ъцзи имла фярглярини чыхмагла еля бир дяйишиклийя уьрамамышдыр. Мясялян, щазырда «ики» шяклиндя сабитляшян сай ясярдя ара-сыра гоша к иля «икки» шяклиндядир. Бунун яксиня, инди «йедди», «сяккиз» вя «доггуз» кими йазылан вя тяляффцз олунан сайлар ДЛТ-дя «йети», ара-сыра «йетти», «сякиз/сяккиз» вя «токуз» шяклиндядир. Карлыг вя ъинэилтилик сащясиндя дя ъцзи фяргляр мцшащидя олунур. Мясялян, щазырда «дюрд» кими йазылан, «дюрт» кими тяляффцз едилян сайын мин ил бундан яввялки тяляффцз вя имла шякли «тюрт» олмушдур. «Гырх» вя «кырк», «сяксян» вя «сяксцн», «дохсан» вя «токсун» сюзляри арасында ящямиййятсиз дяряъядя фяргляр эюрцнцр. Затян «кырк» сайынын тяркибиндяки к сяси ютян ясрин 30-40-ъы илляриня гядяр мцасир дилимиздя тяхминян ДЛТ-дяки кими (г иля) верилмиш, «дохсан» сюзц ися «догсан» шяклиндя йазылмышдыр. «Ялли» сайы ясярдя гоша л иля «яллиэ» вариантында мцшащидя едилир. Сонралар сюзцн сонундакы э сяси дцшмцш, бу сай дилимиздя «ялли» шяклиндя сабитляшмишдир. Имла вя тяляффцз бахымындан «Диван»дакы диэяр сайларла баьлы щеч бир ъидди проб-

111

лем йохдур. Бязи диалектляримиздя бу эцн дя «минг» кими тяляффцз едилян «мин» сайы «Диван»да саьыр нунла «минг» шяклиндядир. Инди ися ДЛТ-дя сайларын ишляндийи мягамлара вя дашыдыглары функсийалары нязярдян кечиряк. «Бир сайы полисемантиклийи вя дашыдыьы лексик-грамматик функсийалар, ямяля эятирдийи цслуби чаларлар бахымындан диэяр сайлардан ясаслы шякилдя фярглянир. Мигдар сайы олмаг етибариля о, яшйа билдирян сюзлярин яввялиндя эяляряк онлара конкретлик мянасы верир, бир нюв инэилис дилиндяки тще, яряб дилиндяки ял артиклинин вязифясини йериня йетирир» [77, 233]. Мясялян: бир адщут «бир овуъ» (‫ ﺏﻴﺮ َاذُت ﻥﺎﻥﮏ‬бир адщут нянг =бир овуъ нясня, Ы, 123), бир ок «бир пай» (‫ اَﻥﮑﺎر ﺏﻴﺮ اُوق ﺕَﮑﺪﯼ‬ангар бир ок тяэди = она мирасдан бир пай дцшдц, Ы, 121), бир юпцм «бир гуртум» (‫ﺏﻴﺮ ُاﺏُﻢ ﻡﻮُن‬ бир юпцм мцн = бир гуртум шорба, Ы, 142), бир орум «бир хорум» (‫ ﺏﻴﺮ ُارُم اُت‬бир орум от = бир чянэя от, бир хорум от, Ы, 143), бир акым «бир ахым» (‫ ﺏﻴﺮ اَﻗِﻢ ﺱُﻮﭪ‬бир акым суw = бир ахымда ахаъаг мигдарда су Ы, 143), бир нянг «бир нясня» ( ‫ﺏﻴﺮ‬ ‫ ﻥﺎﻥﮏ ﺏﻴﺮﮐﺎ ُاﻟَﺸﺪﯼ‬бир нянг бирэя улашды = бир нясня бир нясняйя чатды, Ы, 238), бир тилим «бир дилим» (‫ ﺏﻴﺮ ﺕِﻠِﻢ اَت‬бир тилим ят = бир дилим ят, Ы, 396), бир тизим «бир дцзцм, бир гатар» (‫ ﺏﻴﺮ ِﺕﺰِم ﻳِﻨﺠُﻮ‬бир тизим йинчц = бир дцзцм мирвари, Ы, 395), бир бычым «бир дилим» (‫ ﺏِﺮ ﺏﻴﺠِﻢ ﻗﺎﻏُﻮن‬бир бычым каьун = бир дилим говун, Ы, 394) вя с. Гейд едяк ки, «Диван»да «бир» сайы яшйалара нязярян конкрет шяхслярля вя ъанлыларла ялагядар (бир бяэ, бир киши, бир кыз, бир йиэит, бир арслан, бир ат вя с.) даща аз ишлянмишдир, бурада цмуми тямайцл «бир» сюзцнцн кюмяйиля тамдан щисся (бир тизим, бир бычым) мянасыны ифадя етмякдир. Диэяр нцмуняляр: ‫ اُل ﻡَﻨِﮏ ﺏﺮﻻ ﺏِﺮ اﻟﺘُﻮﻥﺪا َاﻏِﺸﺪﯼ‬ол мянинг бирля бир алтунда аьышды =о, нырхы /гиймяти/ бир гызыла йцксялтмякдя мянимля йарышды (Ы, 234), ‫ﺏﻴﺮ ﻗَﺮﻏﺎ ﺏِﺮﻻ ﻗِﺶ‬ ‫ ﮐَﻠﻤﺎس‬бир карьа бирля кыш кялмяс = бир гарьа иля гыш эялмяз (ЫЫ, 52), ‫ﺏﻴﺮ ﻥﺎﻥﮏ ﺏﻴﺮﮐﺎ‬ ‫ ﻳَﻐُﺸﺪﯼ‬бир нянг бирэя йаьушды=бир нясня башга бир нясняйя йахынлашды (ЫЫЫ, 69) вя с. «Ики» сайынын ишлянмя чярчивяси даща дардыр вя няйинся мигдарыны эюстярмякля мящдудлашыр. Мясялян: ики (‫ اُﻻر اﻳﮑﯽ اَذرِﺷﺪﯼ‬олар ики адщрышды = ики дост бир-бириндян айрылды, ЫЫ, 271), ики бяэ «ики бяй» (‫ اﻳﮑﯽ ﺏَﮏ ﺏﻴﺮﻻ اِﻳﻞ ﺏُﻠﺪﯼ‬ики бяэ бирля ел болды = ики бяй бир-бириля барышды, Ы, 122), ики адщьыр «ики айьыр» ( ‫ ِاﮐّﯽ اَذﻏِﺮ ﺏِﺮﻻ اِﺱﺮﺷِﺘﯽ‬ики адщьыр

112

бирля ысрышты = ики айьыр бир-бирини дишляди, гапды, Ы, 272), ики йаьы «ики йаьы» ( ‫ِاﮐّﯽ ﻳَﻐﯽ‬ ‫ اُﻏﺮَﺷﺪﯼ‬ики йаьы оьрашды = ики йаьы бир-бириля уьрашды, Ы, 272), ики (‫ اُﻻر ِاﮐّﯽ ُﺕﺘُﺸﺪﻳﻼر‬олар икки тутушдылар = онлар икиси тутушдулар, чякишдиляр, ЫЫ, 121), ики ураьут «ики гадын» (‫ ِاﮐّﯽ اُراﻏُﺖ ﻡَﻨﮑﺪَﺷﺪﯼ‬ики ураьут мянгдяшди = ики гадын бир-биринин цз тцклярини алдылар, епилйасийа етдиляр, ЫЫЫ, 346), ики кочнгар «ики гоч» (‫ ِاﮐﯽ ﻗُﺠﻨﮑﺎر ﺏَﺸﯽ ﺏﻴﺮ َاﺷَﺠﺘﺎ ﺏِﺸﻤﺎس‬ики кочнгар башы быр ашачта пышмас=ики гочун башы бир газанда гайнамаз , ЫЫЫ, 330). Мисаллардан эюрцндцйц кими, «Диван»да бязян «ики» сайындан яввял «онларын икиси» мянасында «олар» явязлийи ишлянир. «Цч» сайынын да башлыъа функсийасы яшйанын мигдарыны эюстярмякдир. Мясялян: цч йармак «цч пул» (‫ اُج ﻳَﺮﻡﺎق‬цч йармак = цч пул, Ы, 110), цч ( ،‫اَر ﺱﻮُزﯼ ﺏﻴﺮ‬ ‫ اَذَرﮐُﮑﯽ اوُج‬яр сюзи бир, ядщяр кюки цч = киши сюзц бир олар, йящяр баьы – цч, ЫЫ, 279), цч+лянди (‫ اُﺟﻠَﻨﺪﯼ ﻥﺎﻥﮏ‬цчлянди нянг = бир шей цч олду, Ы, 288), цч+лянди (‫اِﮐﯽ ﻗﺎز اُﺟﻠَﻨﺪﯼ‬ ики каз цчлянди = ики газ цч олду, Ы, 288) вя с. «Дюрд» сайы «Гутадэу Билиэ»дян фяргли олараг «Диван»да бир дяфя иллцстрасийалы, бир дяфя дя мисалсыз кечир: ‫ ﺕُﺮت ﻳَﺮﻡﺎق‬тюрт йармак=дюрд пул (Ы, 351) вя «‫ﺕﻮُرﺕُﻨﺞ‬ тюртцнч», «‫ ﺏِﻴﺸِﻨﺞ‬бешинч» кими. Ясилляри тюрт вя бешдир (ЫЫЫ, 384). Щалбуки «Гутадьу Билиэ»дя пейьямбяр вя онун сящабяляри иля, ясярин мяьзини тяшкил едян «тюрт нянг», йяни «кут», «кюни тюря», «укуш» вя «агибят»ля баьлы бу сай тез-тез ишлянмишдир. Мясялян: тюрт иш «дюрд сящабя» (КБ, 60), тюрт ишинэя «пейьямбярин дюрд сящабясиня» (КБ, 31), бу тюрт нянг «бу дюрд кейфиййят» (КБ, 306) вя с. «Беш» сайы да ДЛТ-дя аз истифадя олунмушдур. Бунлардан бир нечяси « ‫ﺏﻴﺶ‬ ‫ َﺏﻠِﻖ‬Беш балык» шящяринин адынын чякилмяси иля баьлыдыр. Диэярляри ися ‫ﺏِﻴﺶ اَرﻥﮑﺎﮎ ﺕﻮُز‬ ‫ اَرﻡﺎس‬беш ярнгяк тцз ярмяс = беш бармаг бир олмаз (Ы, 181) вя ‫ ﺏﻴﺶ‬Б е ш : [беш, сайда беш] (ЫЫЫ, 133) мисалларыдыр. Йери эялмишкян, «Гутадьу Билиэ»дя бу сайдан ъями ики дяфя истифадя едилмишдир: биш нянг «беш шей» (КБ, 2060) вя бу биш ишкя «бу беш ишя, щярякятя» (КБ, 1432). «Алты» сайы ДЛТ-дя ишлядилмямишдир. «Йедди» сайы «Диван»да «йети / йетти» шяклиндя ъями ики йердя верилмишдир: ‫ َﻳﺘٌﯽ‬Й е т т и: йедди. «‫ ﻳَﺘٌﯽ ﻗَﺖ ﮐﻮُﮎ‬йетти кат кюк = йедди гат эюй (ЫЫЫ, 31), ‫ﻳِﺘﯽ ﺏَﺸﻠِﻎ ﻳِﻞ ﺏُﮑﺎ‬ йети башлыь йыл бцкя = йедди башлы яждаща (ЫЫЫ, 214).

113

«Диван»да «сякиз/сяккиз» сайындан да ики дяфя истифадя едилмишдир. Бунлардан бири «сяккиз», диэяри ися «сяксян» маддясиндя ишлядилмишдир: ‫ﺱﮑِﺰ‬ َ С я к и з: сяккиз. Бу сюз «‫ﮑّﺰ‬ ِ‫ﺱ‬ َ сяккиз»ин гысалдылмыш шяклидир (Ы, 370), ‫ ﺱَﮑﺴُﻮن‬С я к с ц н: сяксян. Ясли «‫ ﺱَﮑِﺰ اوُن‬сякиз он»дур, «сяккиз дяфя он» демякдир, ики сюз бирляшдирилмишдир (Ы, 429). Бурадан беля анлашылыр ки, щямин дюврдя бу сай щям сякиз, щям дя сяккиз кими тяляффцз едилмиш вя йазылмышдыр. «Доггуз» сайы ясярдя икиъя дяфя ишлядилмишдир:‫ ُﺕﻘُﻮز ﺕُﻮﻏﻠُﻎ ﺥﺎن‬токуз туьлуь хан =доггуз туьлу хан вя йа хаган (ЫЫЫ, 135), ‫ ﺕُﻘﺴُﻮن‬Т о к с у н: дохсан. Ясли « ‫ُﺕﻘُﻮز‬ ‫ اوُن‬токуз он»дур, «доггуз дяфя он» демякдир. Ики сюз бирляшдирилмишдир (Ы, 429). Щяр ики нцмунядя сайын имласы бир к иля ‫ ُﺕﻘُﻮز‬токуз шяклиндядир. «Он» сайы щяр щансы бир мигдары ифадя едир. Мясялян: он кцн «он эцн» ( ‫ﺱﻮُاوُن‬ ‫ ﮐﻮُن ُارُﮎ ﺏُﻠﺪﯼ‬сц он кцн юрцк болды = гошун он эцн бир йердя галды, Ы, 137), он йармак «он пул» ( ‫ اوُن ﻳَﺮﻡﺎق اوُزا ﺏﻴﺮ اَرﺕُﺮدﯼ‬он йармак цзя бир артурды = он пула бир пул да артырды, Ы, 260). Бу рягям ‫ﺱﮑِﺰ اوُن‬ َ сякиз он вя ‫ ُﺕﻘُﻮز اوُن‬токуз он ифадяляриндя дя мцшащидя олунур. «Ийирми» мигдар сайы иля баьлы «Диван»да йалныз бир гейдя раст эялирик : ‫ِﻳﮑِﺮﻡﺎ‬ Й и э и р м я : ийирми. «‫ ﻳِﮑِﺮﻡﯽ‬йиэирми» дя дейилир (ЫЫЫ, 48). Бу сай «Гутадьу Билиэ»дя цмумян ишлядилмямишдир. «Отуз» мигдар сайы бцтцн ясяр бойу ики дяфя ишлядилмишдир. Бунлардан бири рягямин ясил мянасыны (‫ ُاﺕﱡﺰ ﻳَﺮﻡﺎق‬отуз йармак = отуз пул, Ы, 198), диэяри ися онун башга бир анламда ишлядилдийини эюстярир. М.Кашьари бу барядя йазмышдыр: «Отуз сюзцнцн цч явязиня ишляндийи щаллар да вардыр. Мян буну Kцнгцтдя йаьмалардан ешитдим. Бунлар цч дяфя ичяк йериня оттуз ичялим дейирляр. Мяним йанымда адама цч дяфя ичдиляр. Оттуз сюзцнц бизим билдийимиз мянада да ишлядирляр» (Ы, 198), ‫ُا ّﺕـُﺰ‬ ‫ ِاﺟِـﺐ ﻗـِﻘـ َﺮﻟِـــﻢ‬оттуз ичип кыкралым = цч дяфя ичиб гышгыраг (Ы, 198). ДЛТ-дя «гырх» сайына ики дяфя тясадцф едилир: ‫ﺱَﺠِﺮَﺕﻐُﻮدِن ﻗُﺮﻗﻤِﺶ ﻗُﺶ ﻗِﺮق ﻳﻴﻞ اَذرﯼ‬ ‫ ﻳِﻐﺎج اُزا ﻗُﻨﻤﺎس‬сачратьудын коркмыш куш кырк йыл адщры йыьач цзя конмас = тялядян горхан гуш гырх ил щача аьаъ цстцня гонмаз (ЫЫ, 318), ‫ﻗِﺮق ﻳِﻠﻘﺎ ﺕﮑﻴﻦ ﺏﺎﯼ ﺟِﻐﺎﯼ ﺕُﺰﻟِﻨﻮُر‬ кырк йылка теэин бай-чыьай тцзлинцр = гырх иля гядяр байла йохсул бир олар (Ы, 357).

114

«Ялли» мигдар сайы ясярдя «яллиэ» имласы иля верилмишдир. «Юлцэ», «тириэ» сюзляриндя олдуьу кими, бурада да сондакы э сяси тарихи инкишаф нятиъясиндя дцшмцш вя тцрк дилляринин чохунда «ялли» шяклиндя сабитляшмишдир. Ясярдя бу сайа биръя йердя раст эялирик: ‫ َاﻟِﮏ ﻳَﺮﻡﺎق‬яллиэ йармак = ялли пул (Ы, 199), ‫اَرﻥﮑﺎﻥﮑﺎ َاﻟِﮏ ﻗَﺮﯼ ﺏﻮُزاُم ﺕِﮑﺎﻡﺎس‬ ярнгянэя ялиэ кары бюз цм тикямяс = ярэяня ялли аршын бездян дон, шалвар тикилмяз, йахуд субайа ялли аршын бездян дя дон, шалвар чыхмаз демякдир (Ы, 177). «Диван»да «алтмыш» вя «йетмиш» мигдар сайлары ишлядилмямишдир. «Сяксян» вя «дохсан» сайларынын щярясиндян бир дяфя истифадя едилмиш вя онларын неъя йаранмасы изащ олунмушдур: ‫ ﺱَﮑﺴُﻮن‬С я к с ц н: сяксян. Ясли «‫ﺱَﮑِﺰ اوُن‬ сякиз он»дур, «сяккиз дяфя он» демякдир, ики сюз бирляшдирилмишдир (Ы, 429) вя ‫ ﺕُﻘﺴُﻮن‬Т о к с у н: дохсан. Ясли «‫ ُﺕﻘُﻮز اوُن‬токуз он»дур, «доггуз дяфя он» демякдир. Ики сюз бирляшдирилмишдир (Ы, 429). Мараглыдыр ки, «Гутадьу Билиэ»дя «алтмыш» вя «йетмиш» сюзляри ишлядился дя, «сяксян» вя «дохсан» сайларындан истифадя едилмямишдир. «Йцз» сайына эялинъя, она да биръя дяфя растл эялмяк мцмкцндцр. Мясялян: ‫ ﻳﻮُز اَت ﻡَﻨِﮏ اَﻏﺪِن ﮐَﺠﺘﯽ‬йцз ат мянинг аьдын кечти = айагларымын арасындан йцз атлы кечди (Ы, 147). «Мин» мигдар сайы ясярдя «минг» имласындадыр. Бу сюз бязян мцстягим мянада мигдар сайы, бир йердя «милйон» мянасында, бязян ися цмумян чохлуг, йяни «минлярля» мянасында ишлядилмишдир: ‫ ﻡِﻨﮏ ﮐِﺸﯽ ُﻳﻠُﻐﯽ ُﺏﻠُﺐ اوُزﻳﻨﮑﺎ‬минг киши йолуьы болуп юзингя=мин адам гурбан олар онун юзцня (Ы, 279), ‫ ُﺕﻤَﻦ ﻡِﻨﮏ ﻳَﺮﻡﺎق‬тцмян минг йармак=бир милйон пул (Ы, 400), ‫ ﻗُﻠﺪَﺟﯽ ﻗﺎ ﻡِﻨﮏ ﻳَﻐﺎق‬колдачыка минг йаьак = дилянчийя мин ъевиз (Ы, 414), ‫ ﺕَﻤﺎﺕَﻤﺎ ﮐُﻞ ﺏُﻠﻮُر‬،‫ ﺏﻴﺮِن ﺏﻴﺮِن ﻡِﻨﮏ ﺏُﻠﻮُر‬бирин-бирин минг болур, тама-тама кюл болур = биряр-биряр мин олар, дама-дама эюл олар (ЫЫЫ, 313), ‫ دُﮎ ﻡِﻨﮏ‬дцк минг =минляр арасы (Ы, 346), ‫ دُﮎ ﻡِﻨﮏ ﻳَﺮﻡﺎق‬дцк минг йармак = бу гядяр мин пул (Ы, 346), ‫ دُﮎ ﻡِﻨﮏ ﻗَﻴ ُﻮ َﺕﻤَﻦ ﻻر‬дцк минг кайу тямянляр=мин нештярли тямянляр (ЫЫЫ, 318). «Диван»да ишлянян тцмян сюзц «он мин» демякдир. Анъаг бу сюз мцстягим мянада дейил, «мин» «мин-мин», «минлярля» мянасында ишлянир. Мясялян: ‫ﺕُﻤﺎن‬ ‫ ﺟَﺠﮏ ِﺕﺰِﻟﺪﯼ‬тцмян чячяк тизилди = мин-мин чичяк дцзцлдц (Ы, 271), ‫ُﺕﻤَﻦ ﺕَﺮﻟُﮏ ﺱﻮُزﻻدﯼ‬ тцмян тцрлцэ сюзляди = чохлу, мцхтялиф, бир йыьын сюз сюйляди (Ы, 400).

115

Й.Мяммядовун вердийи мялумата эюря, тцмян сюзцнцн тцрк дилляриндя бир нечя мянасы вар: он мин, дивизийа, вилайят, он мин динарлыг пул ващиди, щядсиз-щесабсыз [150, 34-35]. Классик ядябиййатымызда, хцсусян дя Дядя Горгуд бойларында тцмян щямин мяналарда ишлядилмишдир. Мясялян: Аьайылдан тцмян гойун верэил (КДГ, 36), Аьайылдан тцмян гойун эедярся, мяним эедяр (КДГ, 40), Тогсан тцмян эянъ оьуз сющбятиня дярилмишди (КДГ, 68), Доггуз тцмян Эцръцстанын хяраъы эялди (КДГ, 104), Доггуз тцмян Эцръцстана эедялим (КДГ, 105). Кишвяридя тцмяни пул ващиди кими эюрцрцк: Сяфщейи-дювлят дюшянся йцз тцмян зивяр биля (АШ, 343). Щазырда «тцмян сюзц гярб лящъясиндя «он мин» мянасында йох, йалныз «пул ващиди» мянасында мцщафизя олунмушдур» [177, 244]. Мцасир ядяби дилимиздя бу сюзля Иранын пул ващиди ифадя едилир. «Гутадьу Билиэ»дя дя тцмян сюзц яслиндя «мин» мянасында ишлянир: тцмян йылда бярц «мин илдян бяри» (КБ, 84). Бурада «минг минг» вя «тцмян минг» ифадялярини дя эюрцрцк. Мясялян: минг минг ялиэ «мин-мин ял, милйон ял» (КБ, 112), тюрт ишингя тцмян минг сялам «пейьямбярин дюрд сящабясиня милйонларъа салам» (КБ, 31). Мцстягим мянада «бир милйон» (1.000х1.000=1.000.000) вя «он милйон» (10.000х1.000=10.000.000) кими гавранылан бу рягямляря мин ил бундан яввял ня игтисади (хязинядарлыг, малиййя), ня дя щярби сащядя ещтийаъ олдуьуну дцшцнмяк чятиндир. Демяли, онлар ясасян бюйцк кямиййятляри ифадя етмяк цчцн мяъази мянада ишлядилмишдир. Мараглыдыр ки, ДЛТ-дя «тцмян минг» сюзцнун он милйон дейил, бир милйон, йяни мин кяря мин ифадя етдийи эюстярилир: ‫ ُﺕﻤَﻦ ﻡِﻨﮏ‬Т ц м я н м и н г: мин дяфя мин, бир милйон. ‫ ُﺕﻤَﻦ ﻡِﻨﮏ ﻳَﺮﻡﺎق‬тцмян минг йармак = бир милйон пул (Ы, 400). Яслиндя, рийази олараг бу рягям 10.000 х 1.000 = 10.000.000 (он милйон) етмялидир. ДЛТ-дя мцряккяб мигдар сайлары, йяни онлуг ситеми дахилиндя (мясялян, ялли беш), йцзлцк системи дахилиндя (мясялян, йцз отуз, ики йцз ялли, йедди йцз йетмиш йедди) вя минлик системи дахилиндя (мясялян, ики мин, йцз алтмыш мин, цч йцз дохсан мин, беш йцз ялли беш мин беш йцз он беш) кими щеч бир рягям ишлядилмямишдир. Йеэаня мцряккяб сай еля минг минг вя тцмян минг сайларыдыр. Бунлары грамматик бахымдан мцряккяб сай, семантик ъящятдян гейри-мцяййян сайлар сырасына дахил етмяк лазымдыр.

116

КДГ-дяки мигдар сайлары иля «Диван»да ишлянмиш мигдар сайлары арасында чох ъцзи имла фяргляри мцщашидя олунур. Мясялян: Еки рцкят намаз гылдылар (КДГ, 83), Бириня йапышдыг, гырг йердян аваз эялди (КДГ, 46), гарылар дюрд дцрлцдц (КДГ, 33), сяксян йердя бадйяляр гурулмышды (КДГ, 42), тогсан йердя ала галы ипяк дюшямишди (КДГ, 42), бин буьра эятцрцн ким, майа эюрмямиш ола (КДГ, 56). Мцасир тцрк дилляриндя, о ъцмлядян Азярбайъан дилиндя мцхтялиф мигдар сайларынын йанашы ишлянмяси иля (цч-дюрд, беш-алты, беш-он) ямяля эялян тягриби мигдар сайлары да «Диван»да йохдур. 1.7.2. Гейри-мцяййян мигдар сайлары «Диван»да гейри-мцяййян мигдар сайлары юкцш, аз, кюп кими сюзляр васитясиля ифадя едилир. Мясялян: аз «аз» (‫ ااز ﻥﺎﻥﮏ‬аз нянг = аз нясня, Ы, 147) юкцш «чох» ( ‫ُاﮐُﺶ‬ ‫ ﻥﺎﻥﮏ‬юкцш нянг = чохлу нясня, Ы, 131), кюп «чох, эур, сых» (‫ ﮐُﺐ ﻥﺎﻥﮏ‬кюп нянг = сых, дольун, эур олан нясня, Ы, 336, ‫ ﮐُﺐ ﺱَﺞ‬кюп сач = эур сач, Ы, 336, ‫ﺱﮑُﺘﮑﺎ ﻗُﺶ ﻗُﻨﺎر‬ ُ ‫ ﮐُﺐ‬кюп сюэцтэя куш конар = шах сюйцдя гуш гонар, Ы, 336) вя с. Гарахани дюврц абидяляриндя бу сюзлярин чоху ишлядилмишдир: Сяфищ яр тили юз башы дцшманы, Тилиндин тюкцлди тялим яр каны (АЩ, 141-142), Тялим мал, юкцш кул, кара баш кяряк (АЩ, 298), Тялим нянг, тавар бирди, юэди юкцш (КБ, 760). Классик Азярбайъан ядябиййаты нцмуняляриндя дя бу сюзлярдян истифадя едилмишдир. Мясялян, Хятаинин ясярляриндя юэцш сюзцня йцкцш/йцэцш шяклиндя раст эялирик: Дярдим йцэцшц гямим чох иди (АШ, 452), Сонунда оху йцэцш кяламы (АШ, 463), Ичди йцэцш ол фяраг зящрин (АШ, 475), Су сяпди йцэцш гапында щяр дям (АШ, 485). Нясимидя ися бу сюз юэцш шяклиндядир: Мящбуб гямяр цзлц, бойу сидря юэцшдцр [157, 193]. «Дастани-Ящмяд Щярами»дя ися щям юкцш, щям дя дялим сюзляри мцшащидя едилир. Мясялян: Сюз юкцш, бири-бир булары гырды (АШ, 143); Сюз юкцш, агибят, шящря варурлар (АШ, 130); Йемяк-ичмяк, дялим ишрятляр олду (АШ, 136). Кишвяринин дилиндя ися кюп сюзц ишлянмишдир: Бу ъащан баьында кюп хари-ъяфа чякдим вяли, Бир хураман сярв эцлрцхсары севдим агибят (АШ, 336).

117

Юкцш сюзц бязи шивяляримиздя аз-кцш (аз-маз) ифадясинин тяркибиндя дашлашмышдыр [151, 38]. Тялим сюзцня эялинъя, о, чохдан архаикляшяряк дилимизин лцьят фондундан тамамиля чыхмышдыр. Ясярдяки гейри-мцяййян мигдар сайлары мцхтялиф йолларла йараныр. Бунлардан бязилярини хцсуси гейд етмяк лазымдыр. Ы) бир сайы ‫ ﮐُﺞ‬кюч, ‫ ﺟَﺮت‬чарт кими сюзлярля бярабяр ишляняряк гейри-мцяййян кямиййят ифадя едир. Мясялян: ‫ ﺏﻴﺮ ﮐُﺞ ﮐُﺬﮐِﻞ‬бир кюч кцдщэил = бир саат, бир гядяр дур, бир аз дайан (Ы, 337), ‫ ِﺏﺰِﻥﮏ اَﻥﺪا ﺏﻴﺮ ﺟَﺮت اَﻟﻐ ُﻮﻡِﺰ ﺏﺎر‬бизинг анда бир чарт альумуз бар = бизим онда бир аз алаъаьымыз вар (Ы, 351) вя с. 2) ‫ ﮐِﺒﺎ‬кибя «аз» вя ‫ ﺏُﺘﺎ‬бцтя «чох» сюзляри дя гейри-мцяййян мигдар ифадя едир. М.Кашьари щямин маддяляри мисаллары иля бирликдя бу шякилдя вермишдир: ‫ ﺏُﺘﺎ‬Б ц т я: «чох» мянасында бир сюз. «‫ ﻡَﻦ اَﻥﮑَﺮ ﺏُﺘﺎ ﻳَﺮﻡﺎق ﺏﻴﺮدِم‬мян ангар бцтя йармак бердим = мян она чох пул вердим», «‫ ﺏﻮ اﻳﺸﻘﺎ ﺏُﺘﺎ ﺏُﻠﺪﯼ‬бу ышка бцтя болды = бу ишдя заманын бир гисми кечди». Бу сюз оьузларын «‫ ﮐِﺒﺎ‬кибя» сюзц кими гыса бир заман дилимини ифадя едир» (ЫЫЫ, 207). 3) ДЛТ-дя ишлянмиш бир ифадяни дя гейри-мцяййян мигдар сайы саймаг мцмкцндцр: «‫ دُﮎ ﻡِﻨﮏ‬дцк минг = минляр арасы» (Ы, 346). Буна даир беля бир мисал верилмишдир: ‫ دُﮎ ﻡِﻨﮏ ﻳَﺮﻡﺎق‬дцк минг йармаг = бу гядяр мин пул (Ы, 346). Бу ифадяни мцасир дилимизя «бир нечя мин», «минлярля» шяклиндя тяръцмя етмяк олар. «Диван»да ишлянмиш мигдар сайларына нязярян гейри-мцяййян мигдар сайлары даща эениш вя ящатялидир. 1.8. Сыра сайлары Яшйанын сырасыны эюстярян сыра сайлары мигдар сайларынын цзяриня мцяййян шякилчилярин артырылмасы нятиъясиндя ямяля эялир. А. фон Габенин йаздыьына эюря яски тцркъядя ашаьыдакы сыра сайлары ишлянмишдир: баштынкы/илк/илки, икинти/екин/екинти, цчцнч, тюртцнч, бишинч, алтынч, йитинч/йетинч, сякизинч, токузунч, онунч, бир йиэирминч [250, 75]. Бу силсиляни аналоэийа цзря давам етдирмяк мцмкцн олса да, ещтимал ки, яски абидялярдя диэяр сыра сайларыны ишлятмяк цчцн ситуатив мягам олмамышдыр.

118

Эюрцндцйц кими, сыра сайлары яски тцркъя дюврцндян башлайараг мигдар сайларынын цзяриня -нч, -инч, -ынч, -цнч, -унч шякилчисинин ялавя едилмяси нятиъясиндя мейдана эялмишдир. Бу гайда 1500 илдян бяри ъцзи фярглярля мцасир тцрк дилляриндя дя давам едир. «Диван»да сыра сайлар ашаьыдакы шякилчилярин кюмяйи иля йараныр: 1) -нч, -инч, -ынч, -цнч, -унч. М.Кашьари сыра сайларынын йаранма механизмини беля ачыгламышдыр: «10-дан ашаьы олан сайларда кюкя юзцндян яввялки сайын архасындан эялдийини билдирмяк цчцн ‫ ن‬н вя ‫ ج‬ч щярфляри [-нч] артырылыр. «‫ ﺕُﻮرﺕُﻨﺞ‬тюртцнч», «‫ ﺏِﻴﺸِﻨﺞ‬бешинч» кими. Бу сайларын ясли «‫ ﺕﻮُرت‬дюрт» вя «‫ ﺏِﻴﺶ‬беш»дир. Бу гайда цзря онунъуйа «‫ ا ُوﻥُﻨﺞ‬онунч», ийирминъийя «‫ ﻳِﮑ ِﺮﻡِﻨﺞ‬йиэирминч» дейилир ки, он доггуздан сонра эялян демякдир. Бу гайда дяйишмяздир» (Ы, 189). Диэяр сыра сайлары цзря «Диван»да бу нцмуняляр вардыр: ‫ ِﺏﺮِﻥﺞ‬биринч «биринъи» (‫ ِﺏﺮِﻥﺞ ﻥﺎﻥﮏ‬биринч нянг = биринъи нясня, ЫЫЫ, 323), ‫ ِاﮐِﻨﺞ‬икинч «икинъи» (‫ ِاﮐِﻨﺞ ﻥﺎﻥﮏ‬икинч нянг = икинъи нясня, ЫЫЫ, 384), ‫ ُاﺟُﻨﺞ‬цчцнч «цчцнъц» (Ы, 189, ЫЫЫ, 384), ‫ ا ُوﻥُﻨﺞ‬онунч «онунъу» (‫ ُاﻥُﻨﺞ ﻳَﺮﻡﺎق‬онунч йармак = онунъу пул, Ы, 190). «Диван» мцяллифи башга бир маддядя йеня сыра сайлары мясялясиня гайыдараг йазмышдыр: «Бу, гайдадыр. Беля олур: юзцндян яввялки сайдан сонра эялян сай [йяни сыра сайы] йаратмаг истядикдя щямин сайын сонуна ‫ ن‬вя ‫[ ج‬йяни -нч шякилчиси] артырылыр... Он-он артан кюк сайларда да ейни шякилдя щярякят едилир: «‫ ا ُوﻥُﻨﺞ‬онунч», «‫ ِﻳﮑِﺮﻡِﻨﺞ‬йиэирминч» кими. «Йиэирминч» он доггуздан сонра эялян сайдыр. Бу, дяйишмяйян бир гайдадыр» (ЫЫЫ, 384). Гейд едяк ки, гарахани тцркъясинин ян мцщцм ясярляриндян олан «Ятабят цлщягаиг»дя вя «Диван»да «биринч» сайы иля йанашы йахын мяналы «бурун» вя «илк» сюзляри дя ишлядилмишдир, анъаг бунлары там мянасиля сыра сайы щесаб етмяк мцмкцн дейил: Бурун, башка бюркни кедщяр баш кяряк = Биринъиси, баша бюрк эеймяк цчцн баш эярякдир (АЩ, 301), ‫ اِﻟﮏ‬И л к: илк, щяр шейин яввяли. ‫ اِﻟﮏ ﺱَﻦ ﺏَﺮﻏﻴﻞ‬илк сян барьыл = яввялъя сян эет (Ы, 116), ‫ ُﺏﺮُن‬Б у р у н: юнъя. «‫ اُل ﻡَﻨﺪِن ُﺏﺮُن ﺏَﺮدﯼ‬ол мяндин бурун барды =о мяндян юнъя эялди (Ы, 397). 2) -нди. Сырф икинъи мянасында бу шякилчийя даир «Диван»да бир мисал вар: ‫اِﮐِﻨﺪﯼ‬ икинди «икинъи» (‫ ِاﮐِﻨﺪﯼ ﻥﺎﻥﮏ‬икинди нянг = икинъи нясня, Ы, 196). Анъаг бу вариант

119

диэяр бирляшмялярдя (бир икинди бирля, бир икиндининг вя с.) икинч вариантына нязярян даща ишлякдир. Мясялян: ‫ ﺏَﮑﻼر ﺏﻴﺮ ِاﮐِﻨﺪﯼ ﺏِﺮﻻ اَﻏِﺸﺪﯼ‬бяэляр бир икинди бирля аьышды = бяйляр бир-бирлярини говмагда йарышдылар (Ы, 235), ‫ ﺏ ُﻮذُن ﺏﻴﺮ ِاﮐِﻨﺪﻳﻨِﮏ اَﻗﻼرِن اُرﺕَﺸﺪﯼ‬будун бир икиндининг яwлярин юртяшди = халг бир-биринин евлярини йандырды (Ы, 269) Щазырда реликт олан -нди шякилчиси вя ики сайы дини сяъиййяли; икинди намазы вя эцнортадан сонраны ифадя едян икинди вахты сюз бирляшмяляриндя дашлашмышдыр. Эюрцндцйц кими, «Диван»да -нчы, -ынчы, -инчи, -унчу, -цнчц шякилчиси гейдя алынмамышдыр. Щалбуки «Гутадьу Билиэ»дя бу, щям дя бунун -нч, -ынч, -инч, -унч,цнч варианты ишлядилмишдир. В.М.Насилов ХЫ-ХЫВ ясрлярдя Щератда гялямя алынмыш уйьур абидяляриндя сыра сайларынын йарадылма просесиндя - нчы вариантынын даща ишляк олдуьуну хцсуси гейд етмишдир [451, 45]. Бу шякилчилярин мяншяйи вя щансынын даща гядим олмасы барядя мцхтялиф фикирляр вардыр. Мясялян, А.М.Шербак беля щесаб едир ки, сыра сайларынын -нчи, -инчы, -ынчи формасы даща гядимдир, юзц дя ещтимал ки, атынчу (атылан), авынчу (овунан, тясялли едилян, овунмуш) модели цзря йаранмышдыр. Алимин фикринъя, сыра сайларынын -нч, инч, -ынч формасы фелдян исим дцзялдян сев+инч модели цзря, -нти формасы ися ак+ынты сув (ахынты, ахан су), сык+ынты (сыхынты, сыхылмыш ширя) модели цзря ямяля эялмиш ола биляр [488, 120-121]. Г.Садыгов ися беля щесаб едир ки, поема даща гядим -нч формасындан даща йени олан вя щазырда фяал шякилдя ишлядилян -нчи формасына кечиди якс етдирир. Онун фикринъя, -нди формасы реликтдир [466, 15-16]. Бу мцддяа ДЛТ-йя шамил едиля биляр. Сыра сайлары да садя вя мцряккяб олмагла ики гисмя бюлцнцр. Садя сыра сайлары бир сюздян ибарят олан тякликляр (1-10-ъу, 100-ъц, 1.000-ъи вя милйонунъу), мцряккяб сыра сайлары ися онлуглар (11-99-ъу), йцзлцкляр (101-999-ъу) вя минликлярдир (1.001-999.999-ъу). «Диван»да щеч бир мцряккяб сыра сайы ишлянмямишдир. Тябии ки, бу, щямин дюврдя тцрк дилиндя мцряккяб сыра сайларынын, цмумиййятля, олмадыьы мянасына эялмир, садяъя, ясярдя бу сайлары эюстярмяйя ещтийаъ дуйулмамышдыр.

120

1.9. Топлу сайлар Шярги Тцркцстан абидяляриндя топлу сайлар йаратмаг цчцн мигдар сайларынын цзяриня -эц, -эцн, -аьу, -яэц шякилчиси ялавя олунур. Лакин «Диван»да бу типли сайлара даир йалныз ики+эц «икиси, щяр икиси, икиси дя» мисалы вардыр: ‫ﺏَﺮﻳﻨﮑﻼرا ﮐﻴﮑ ُﻮ‬ барынглар икиэц =икиниз эедин (ЫЫ, 66). «Гутадьу Билиэ»дя бунларын даща бариз нцмунялярини эюрмяк мцмкцндцр. Мясялян: икиэц аъунда бу яр булды кут = щяр ики дцнйада бу яр булду гут (КБ, 1267), бу цч иш цчяэц тцпи йоклук ол = бу цч ишин щяр цчцнцн сону йохдур (КБ, 4107). «Диван»да бунун тамамиля фяргли вя башга бир вариантыны эюрцрцк: ‫ﺏﻴﺮ ﺕِﻠﮑ ُﻮ‬ ‫ ﺕَﺮﻳﺴِﻦ اِﮐﻴﻼ ﺱِﻴﻤﺎس‬бир тилкц тярисин икиля соймас = бир тцлкцнцн дяриси ики дяфя сойулмаз (ЫЫЫ, 230). Бюлэц вя кяср сайлары ДЛТ-дя ишлянмямишдир. 1.10. Нумератив сюз ДЛТ-дя сайдан сонра эяляряк онун мянасыны дягигляшдирян бир нумератив сюз вар: ката. Бу сюз дяфя, мисли, гат, йол мянасына эялир. Мясялян: ‫ ﺏﻴﺮ ﻗَﺘﺎ اَﻳﺪِم‬бир ката айдым = бир дяфя дедим (ЫЫЫ, 207), ‫ ﻗَﺞ ﻗَﺘﺎﺏِﺮدِﻥﮏ ﺕَﻘﺎر‬кач ката бердинг таwар = нечя йол давар вердин (Ы, 476), ‫ ﻗَﺞ ﻗَﺘﺎ اَﻳﺪِم‬кач ката айдым = нечя дяфя дедим (Ы, 337) вя с. «Гутадьу Билиэ»дя ката иля йанашы йолы «дяфя, йол» нумеративи дя ишлянмишдир. Мясялян: Башын йиркя чалса улап мин ката «Улайыб башыны мин дяфя йеря чалса да» (КБ, 1207), Илиэ Одьурмышка икинч йолы битиэ ыдмышын айур «Еликин Одьурмыша икинъи дяфя мяктуб эюндярдийини бяйан едир» (КБ, Ъ 52). «Диван»дакы ката сюзц КДГ-дя мцасир дилимиздя олдуьу кими гат шяклиндядир: Йеди гат мейданы толанды эялди (КДГ, 87), Оьлан бу гатла буьаныη алнына йумрыьыны тайады (КДГ, 36), Йеди гатла вардым, ол гяляйи алымадым (КДГ, 95), Цч гатла йарасын ялиля сыьады (КДГ, 39). Хятаи «Дящнамя»дя гатла (дяфя) сюзцнц ишлятмишдир: Бир гатла юзцня ейляди фярз (АШ, 436); Бир гатла сяни мян ейлямян йад (АШ, 465). Кишвяринин гязялляриндя дя гатла сюзц кечир: Йцз гатла вцъудум ядям олду бу сябябдян (АШ, 322).

121

Йазылы абидяляримиздя гат/гатла иля йанашы эяз, кярря нумеративляри дя ишлядилмишдир: Ханлар ханы Байындыр хан йилдя бир кярря той едиб оьуз бяэлярин гонагларды (КДГ, 34), Бир эяз бир гурда туш олды (КДГ, 45). Эяз сюзцня «Дастани-Ящмяд Щярами»дя дя раст эялирик: Бу эяз эетмяэи йараьына дцшдц (АШ, 125), йяни бу дяфя эетмяк щазырлыьына башлады. Кишвяридя аьыз сюзцндян нумератив кими истифадя едилмишдир: Бир аьыз сормады мян натявандан, Мяни бу гайьу юлдцрдц, мядяд щай (АШ, 342). Чаьдаш Азярбайъан дилиндя нумератив сюз олараг гат (беш гат), дяфя (беш дяфя), мисли (беш мисли), кяря (беш кяря), йол (беш йол, беш дяфя), ямсалы (рийазиййатда: беш ямсалы), классик дилимиздя ися кяррат, дяфяат сюзляри чох ишлядилир. Бунларла йанашы, баш, няфяр, ядяд, дяня, ъцт, дяст, дястя, нцсхя, парча, тикя, гялиб, топ вя саир сюзляр дя сайларла исимляр арасында ишляняряк нумеративлик функсийасыны йериня йетирир. Йекун олараг ону демяк олар ки, ДЛТ-дя ишлянян сайларла мцасир дилимиздяки сайлар арасында еля ъидди фяргляр мювъуд дейил. Ясас фярг айры-айры ващидлярин ишлянмя тезлийиндя вя йа мцяййян сайларын ишлянмяси, бязиляринин дя ишлянмямяси иля баьлыдыр. Мясялян, «Диван»да бюлцшдцрмя вя кяср сайлары йохдур, нумератив сюзляр касаддыр, бурада мигдар сайлары чох аз ишлянмиш, сыра сайларындан да мящдуд шякилдя истифадя едилмишдир. Цстялик, ДЛТ-нин гялямя алындыьы вахтдан сонра кечян мин иля йахын бир дювр ярзиндя дилимизин сайлары бир чох йени функсийалар вя цслубимяна чаларлары газанараг тякмилляшмиш вя зянэинляшмишдир. Ч. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ ЯВЯЗЛИК «Явязлик щяр бир дилин ян ясас нитг щиссяляриндяндир. Яэяр исим яшйанын адыны, сифят яламятини вя хцсусиййятини, сай мигдарыны вя сырасыны билдирирся, явязлик нитгдя вя йазыда бунларын щамысынын, еляъя дя зярфин йериня ишлядиля билир, лазыми мягамларда онлары явяз едир. Бу мянада явязлик диэяр нитг щиссяляриня нязярян универсал сяъиййя дашыйыр, юзцндя исмин, сифятин, сайын вя зярфин бир сыра кейфиййятлярини вя яламятлярини ъямляшдирир» [77, 249].

122

Й.Мяммядов эюстярир ки, явязлик щяля гядим тцрк дюврцндя мцстягил нитг щиссяси кими сабитляшмиш, «щятта явязлик ясасында башга нитг щиссяляри (хцсусиля зярфляр) вя шякилчиляр (хябярлик вя шяхс) формалашмаьа башламышдыр» [151, 74]. Явязлик Шярги Тцркцстан абидяляриндя, хцсусиля ДЛТ иля ейни дюврцн вя дилин мящсулу олан «Гутадьу Билиэ» поемасында кифайят гядяр эениш шякилдя тямсил олунмушдур [80, 168-171; 81, 239-248]. Ейни фикир «Диван»а да аиддир. Бурада явязлийин мянаъа ашаьыдакы нювляри ишлядилмишдир: шяхс, ишаря, суал, гейри-мцяййян, гайыдыш вя тяйини явязликляр. 1.11. Шяхс явязликляри «Диван»да адлыг щалда щяр цч шяхс цзря тякдя вя ъямдя ишлянмиш шяхс явязликляри бунлардыр: мян/бян, сян/син, ол, биз/миз, сиз, олар. Бунлары тяк-тяк нязярдян кечирмяк вя тящлил етмяк даща мягсядяуйьун оларды. Мян явязлийи. ДЛТ-дя адлыг щалда, ясасян, мян явязлийи, цч дяфя бян явязлийи ишлянмишдир, мин явязлийи ися цмумян йохдур. Щалбуки Орхон-Йенисей абидяляриндя мян вя бян формаларындан паралел шякилдя истифадя олунмушдур. Бу абидялярдя «мян вя бян явязликляри исмин мцхтялиф щалларында 76 дяфя ишлянмишдир. Мян шякли 28 дяфя, бян шякли ися 48 дяфя» [151, 78]. КДГ-дя мян формасы бян формасындан гат-гат цстцндцр. Е.Язизовун вердийи мялумата эюря, бойларда бу нисбят «403 дяфя мян, 54 дяфя бян» олмагла мян шяклинин лещинядир [107, 121]. Мян, мин вя бян явязликляринин бу цч абидя цзря ишлянмя тезлийини ашаьыдакы ъядвялдя даща айдын шякилдя эюрмяк мцмкцндцр (биз мян/бян явязлийини «Гутадьу Билиэ»дя вя ДЛТ-дя анъаг адлыг щал цзря саймышыг): Ъядвял 6.

Мян/мин/бян явязлийинин абидяляр цзря мцгайися ъядвяли Явязлик Мян Мин Бян

Орхон-Йенисей 28 дяфя 48 дяфя

Гутадьу Билиэ 913 дяфя 156 дяфя -

ДЛТ 105 дяфя 3 дяфя

КДГ 403 дяфя 54 дяфя

123

Мараглыдыр ки, «Диван»да адлыг щалда мин явязлийи олмадыьы щалда мини явязлийиня тясирлик щалда ики дяфя шеирдя, миндин явязлийиня ися бир дяфя чыхышлыг щалда мисалда раст эялинир. Бу явязликлярдян щансынын даща гядим вя ясас, щансынын тюрямя олмасы барядя Н.Ф.Катанов, Э.Й.Рамстед, М. Рясянен, Н.Поппе, А.М.Шербак, Н.А.Баскаков вя башга тцркологларын фикирлярини ятрафлы шякилдя нязярдян кечирян Б.А.Серебренников беля бир нятиъяйя эялмишдир ки, б~м явязлянмясиндя б даща гядимдир [467, 35]. Лакин тарихи шяраит вя дилин дахили инкишаф динамикасы еля эятирмишдир ки, щятта ейни ъоьрафийаны пайлашан гоншу тцрк бойларынын бириндя бян, диэяриндя мян явязлийи щаким олмуш, бязян щяр ики форма паралел, мцвази шякилдя ишлянмишдир. Гярибядир ки, гядим вя орта дювр уйьур йазылы абидяляриндя йалныз мян варианты ишлянмишдир [449, 41]. М.Кашьари бян/мян вариантлылыьы барядя йазмышдыр: «Сюзцн яввялиндяки ‫ م‬м щярфини суварлар, оьузлар, гыпчаглар ‫ ب‬б щярфи иля явяз едирляр. Тцркляр «мян бардум», суварлар, гыпчаглар вя оьузлар ися «бян бардум» дейирляр. Тцркляр шорбайа «мцн», бунлар «бцн» дейирляр» (Ы, 105). «Гутадьу Билиэ»дян фяргли олараг ДЛТ-дя икигат щалланма йохдур. Она эюря дя мян явязлийинин щалланмасы мцасир дилимиздяки щалланмайа уйьундур. Садяъя олараг бурада мян явязлийи йюнлцк щалда манга шяклиня дцшцр, чыхышлыг щалда ися щям мяндян, щям дя мяндин формасы ишлянир: мян, мянинг, манга, мяни/мини, мяндя, мяндян/мяндин. Мясялян: ‫ ﻡَﻦ اَﻥﯽ اُﺏﺴﺎدِم‬мян аны юпсядим = мян ону юпмяк истядим (Ы, 302), ‫ﺱﺘﱡﺮدﯼ‬ َ ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺕَﻘﺎرِغ‬ол мянинг таwарыь саттурды=о мяним малымы сатдырды (ЫЫ, 195), ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ اَت َﺏﻐِﺸﻼدﯼ‬ол манга ат баьышлады = о мяня ат баьышлады (ЫЫЫ, 295), ‫ اُل ﻡَﻨﯽ ُاﻏُﺰﻻدﯼ‬ол мяни оьузлады = о мяни оьуз сайды (Ы, 322), ‫ُﺏُﻠﻨﺎر ﻡﻴﻨﯽ‬ ‫ اوُﻻس ﮐﻮُز‬булнар мини улас кюз =ясир едяр мяни хумар эюз (Ы, 130), ‫ﺥﺎن ﻡَﻨﮑﺎ َاﺟِﻎ ﺏِﻴﺮدﯼ‬ хан манга ачыь берди = хан мяня бяхшиш верди (Ы, 132), ‫ ﻡَﻨــﺪا ﺕِﻨَﺮ ﻗَﺮﻏِﻼج‬мяндя тынар карьылач = мяндя диняр гарангуш (Ы, 499), ‫ اُل ﻡَﻨﺪَن اُﻥﮑﺪُن ﺏَﺮدﯼ‬ол мяндян юнгдцн барды=о мяндян яввял эетди (Ы 114), ‫ اُل ﻡَﻨﺪِن َﻳﺠَﻨﺪﯼ‬ол мяндин йачанды = о мяндян утанды, щяйа етди (ЫЫЫ, 76), ‫ اُل ﻡَﻨﺪِن ﻳُﺸﺴﺎدﯼ‬ол мяндин йашсады = о мяндян эизлянмяк истяди (ЫЫЫ, 273) вя с. Азярбайъан дили абидяляриндя мян/бян явязлийинин щяр ики шякли мцшащидя едилир. Щ.Мирзязадянин вердийи мялумата эюря, бян шякли щям йазылы абидялярин ди-

124

линдя, щям дя ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайъанда няшр олунан бязи мятбуат органларынын дилиндя ишлянся дя, мян шякли даща хялги олдуьу цчцн шифащи нитгдя вя йазыда цстцнлцк газанараг сабитляшмишдир [153, 104]. Бян/мян явязлийинин ишлянмясиня даир мисаллар: Азьун динли кафяря бян варайым (КДГ, 38), Бян бу эцн гонур ата гагарам (КДГ, 44), Сян арадан чыгьыл, мян Аллащ-тяала биля хябярляшим, деди (КДГ, 81), Г.Бцрщаняддиндя: Шол эцняш йцзцня гаршу бян щилали олмушам (АШ, 26), Бян сана ъанум верямц сян йада кюнцлцн (АШ, 32), «Дастани-Ящмяд Щярами»дя: Хязиня ачдыьын фаш етмядим бян (АШ, 127), Й. Мяддащда: Бян бунун иля мцдара гылайым (АШ, 158), Йцрцмязся, бян аны йцрцдяйим (АШ, 159), М. Щадидя: Бяндян суал гылма шцунати-алями, Бян бир китаб, щяр вярягим бин китабдыр [153, 105]. 2) Сян явязлийи. ДЛТ-дя ЫЫ шяхсин тякиндя сян явязлийи ишлянир. О да ейнян мян явязлийи кими щалланыр: сян/син, сянинг, санга, са, сяни, сяндя, сяндян. Мясялян: тцркляр «‫ ﺱَﻦ‬сян» дейирляр (ЫЫЫ, 343), ‫ َاﺕﱢﻦ اَﻡﺪﯼ ﺱَﻦ ﺕﻮﻥﮑﻮل‬аттын ямди сян тюнгцл = атдан инди эял сян дюн (Ы, 142), ‫ﺱﻨِﮏ ﺱﺎب ﮐَﻠﺪﯼ‬ َ сянинг сап кялди = сянин сыран, сянин нювбян эялди (ЫЫЫ, 148), ‫ ﻡَﻦ ﺱَﻨﮑﺎ َﮐﻠِﮑﺴﺎدِم‬мян санга кялиэсядим = мян сянин йанына эялмяк истядим (ЫЫЫ, 259), ‫ ﺱﺎ َاﻳُﺮ ﻡَﻦ‬са айур мян = сяня дейирям (ЫЫЫ, 200), ‫ﻡَﻦ ﺱَﻨﯽ‬ ‫ ُﮐﺮُﮐﺴﺎدِم‬мян сяни кюрцэсядим = мян сяни эюрмяк истядим (Ы, 306), ‫ﺱَﻨﺪا ﻳَﺮﻡﺎق ﺏﺎر ﻡ ُﻮ‬ сяндя йармак бар му = сяндя пул вармы (ЫЫЫ, 149), ‫ ﺱَﻨــــــﺪًا َﻗﺠَﺮ ﺱُﻨﺪِﻻج‬сяндян качар сундылач = сяндян гачар ат гушу (Ы, 499) вя с. М.Кашьари син шяклинин кянчякляря мяхсус олдуьуну йазмышдыр: «‫ ﺱﻴﻦ‬С и н: сян. Kянчяк дилиндя. Тцркляр «‫ ﺱَﻦ‬сян» дейирляр. Kянчяк дилиндя чох заман сюзляр кясря иля дейилир. Чцнки онларын дили писдир» (ЫЫЫ, 143). Мян вя сян явязликляри иля баьлы дейилянлярдян беля бир нятиъя чыхармаг мцмкцндцр ки, ясярдя щям сян, щям дя син, еляъя дя мян вя бян явязликляринин вя тюрямяляринин ишлядилмяси Гараханиляр империйасы ящалисинин гарышыг бойлардан ибарят олмасы иля, данышыг дилиндя вя бюйцк ещтимала эюря, ядяби дилдя дя бцтцн вариантларын мцвази шякилдя истифадя едилмяси иля ялагядар олмушдур. Дилимиздя сян/син явязлийинин анъаг сян шякли мювъуд олмушдур. Мян вя сян явязикляри йазылы абидяляримизин дилиндя йюнлцк щалда ман/г/а, сан/г/а шяклиндя ишлянмиш, узун ясрляр бойу ядяби норма олмушдур. Мясялян: Ор-

125

думын хябярин билцрмисин, деэил бана (КДГ, 44), Щай Дирся хан, бана гязяб етмя (КДГ, 35), Нясимидя: Нолду, ей мцнкир, сана ким, гайнады ганын йеня [157, 56]; Фцзулидя: Ей мяляксима ки, сяндян юзэя щейрандыр сана [111, 22], Нейлярям мян эцлшяни, эцлшян сана, кцлхян мана [111, 23], Кишвяридя: Ей пяри-ляб, демя щяг бир паря ъан вермиш сана (АШ, 301), Хятаидя: Щяшрдя ряшк апарыр йетмиш ики миллят сана (АШ, 381) вя с. Щазырда ися ман/г/а вя сан/г/а явязлийи щям ади данышыгда, диалект вя шивяляримиздя, щям дя ара-сыра гафийя иъабы шеир дилиндя ишлядилир. Мясялян: Мян бир ушаг, сян бир ана, Одур ки баьлыйам сана [181, 266]. 3) Ол явязлийи. ДЛТ-дя ЫЫЫ шяхсин тякиндя ол явязлийи ишлянир. Цмуми гянаятя эюря, ол явязлийи щям шяхс, щям дя ишаря явязлийи кими ишлянмиш, тцрк дилляринин чохунда бу функсийалары инди дя йериня йетирмякдядир. Бурада бир мягамы да гейд етмяк лазымдыр. Ол сюзц ясярдя щям дя хябяр сонлуьу олан -дыр, -дир, -дур, -дцр шякилчисинин йериня ишлянир. Мясялян: ‫ اُل ﮐُﻨﺪﯼ ﮐِﺸﯽ اُل‬ол кцнди киши ол = о, алчаг адамдыр (Ы, 416), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ اُﻏﻠُﻢ اُل‬ол мянинг оьлум ол = о мяним оьлумдур (Ы, 112) вя с. ДЛТ-дя ол явязлийинин щалланмасы садя йолла щяйата кечирилир. Бурада ол явязлийи йюнлцк щалда анга, истигамят щалында ангар, чыхышлыг щалда ися андан вя андын шяклиня дцшцр: ол, анынг, аны, анга, ангар, анда, андан, андын. Мисаллар: ‫اُل َاﻥِﮏ ﺏِﺮﻻ‬ ‫ َﺕﻴِﺸﺪﯼ‬ол анынг бирля тайышды=о онунла сцрцшмякдя йарышды (ЫЫЫ, 183),‫َاﻥِﻨﮏ ﻡَﻨﮑﺰﯼ اَﻏﺪﯼ‬ анынг мянгзи аьды = онун рянэи дяйишди (Ы, 134), ‫ اُل اَﻥﯽ اُﻗﺘﺎ ﻳَﺰﺕُﺮدﯼ‬ол аны окта йазтурды =о ону ох атмагда йанылтды, чашдырды, удду (ЫЫЫ, 107), ‫ اُل اَﻥﮑﺎ ﻳِﻐﺎج ﻳَﺮﺕُﺮدﯼ‬ол анга йыьач йартурды=о она аьаъ йардырды (ЫЫЫ, 107), ‫ اُل اَﻥﮑَﺮ ﻳَﺴﺘُﻖ ﻳَﺴﺘﺎدﯼ‬ол ангар йастук йастады=о она йастыг сюйкяди (ЫЫЫ, 271), ‫ ﺏَﮏ اَﻥﮑﺎر اات ﺏِﻴﺮدﯼ‬бяэ ангар ат берди = бяй она цнван верди (Ы, 146), ‫ ِﺏﺰِﻥﮏ اَﻥﺪا ﺏﻴﺮ ﺟَﺮت اَﻟﻐ ُﻮﻡِﺰ ﺏﺎر‬бизинг анда бир чарт альумуз бар = бизим онда бир аз алаъаьымыз вар (Ы, 351), ‫ اَﻥﺪن اوُﺱﺘُﻦ‬андан цстцн = ондан йухары, ондан цстцн (Ы, 170), ‫ اُل َاﻥِﺪن ﮐُﺴﺪﯼ‬ол андын кцсди = о ондан кцсдц (ЫЫ, 40) вя с. Гейд етмяк лазымдыр ки, ол явязлийи ХЫХ ясрин яввялляриня гядяр дилимиздя ядяби норма олмуш, сонра йерини о явязлийиня вермишдир. Даща сонра ол явязлийи грамматик мянадан даща чох цслуби мяна кясб едяряк совет дюврцня гядяр бязи

126

йазычыларымызын ясярляриндя (М.Я.Сабир, М.С.Ордубади, А.Сящщят, Ъ.Ъаббарлы) ишлядилмишдир [153, 106]. Ол явязлийиндян Азярбайъан классик ядябиййатында ясрляр бойу эениш истифадя едилмишдир. Мясялян: Мяэяр ол дям Байындыр хан бяэляр иля сейрана йетишмишлярди (КДГ, 98), Ол ики щялала йцз гырг йыл юмр вердим (КДГ, 83), Ол эцн гарьу диллц гаим охлар атылды (КДГ, 94). Дядя Горгуд бойларында ол явязлийинин диэяр щалларда ишлянмясини эюстярян нцмуняляр дя аз дейил: Яр адам евдя олса, ана дися ки, дур, ятмяк эятцр (КДГ,33), Ол аны йедиряр-ичиряр, аьырлар-язизляр, эюндяряр (КДГ, 33), Щягг тяала анын кюнлиня иман едярди (КДГ, 31), Анун бябякляри битсцн (КДГ, 33), Бабам анда тутсаг имиш (КДГ, 95), Андан дяхи сизи, ханым, аллащ сагласун (КДГ, 33) вя с. Азярбайъан классик поезийасында да ол явязлийинин ДЛТ-дяки бцтцн тюрямялярини эюрмяк мцмкцндцр. Мясялян: Деди ол йар, сящяр вягти эялим, лейк ня суд [111, 111, Фцзули], Анын кими ъан йандырыъы нар яля эирмяз, Бир анъалыйын дилбяри-яййар яля эирмяз [157, 76, Нясими], Тян-тяня ирди, шцкр ана (АШ, 29), Аны ким эизлямишям бу тар кюнлцмдя (АШ, 30), Андан дяхи эютцрмяйисяр щич бизи йадя (АШ, 32, щяр цч нцмуня: Г.Бцрщаняддин), Щярами анда гонду бир дяряйя (АШ, 126, «Дастани-Ящмяд Щярами»), Та андан ола бу иш сярянъам Ким, мяндян ана йетиря пейьам (АШ, 436, Хятаи) вя с.

ДЛТ-дя явязликлярин Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхс тякдя щалланма ъядвяли Щал Мян Сян А. Мян / бян Сян / син Й. Мянинг Сянинг Йн. Манга Санга / са И. [Мангар] [Сангар] Т. Мяни / мини Сяни Йер. Мяндя Сяндя Ч. Мяндин / миндин [Сяндин] Ал. Мянин Сянин

Ъядвял 7. Ол Ол Анынг Анга Ангар Аны Анда Андан / андын Анын

Йухарыда ДЛТ-дя ишлядилмиш мян/бян, сян/син, ол явязликляринин щалланма ъядвяли верилмишдир. Ясярдя бцтцн щаллар иллцстрасийа олунмадыьындан чатышмайан щаллар бярпа едилмиш вя мютяризя ичиня алынмышдыр.

127

«Диван»да Ы шяхс ъямдя биз/миз явязлийи, ЫЫ шяхсдя сиз, ЫЫЫ шяхсдя ися олар вя анлар явязлийи ишлядилмишдир. Бунлар форма бахымындан о гядяр дя ъидди дяйишиклийя уьрамамышдыр вя мцасир тцрк дилляриндяки явязликлярдян чох да фярглянмир. Щазырда бязи тцрк дилляриндя, о ъцмлядян Азярбайъан дилиндя бизинг йериня бизим, олар явязиня онлар варианты ишлянир. Биз явязлийи тяхминян мцасир дилимиздя олдуьу кими щалланыр: биз, бизнинг, бизэя, бизни, [биздя], [биздин]. Мясялян: ‫ ﺏِﺰ ﮐَﻠﺪﻳﻤِﺰ‬биз кялдимиз = биз эялдик (Ы, 340), ‫ ﺏُﻮﺏِﺰﻥِﮏ اوُزﮐِﺸﯽ اوُل‬бу бизнинг юз киши = бу бизим гощумдур, йахын адамдыр (Ы, 119), ‫ ﺏُﻮ ﻥﺎﻥﮏ اُل ﺏِﺰﮐﺎ َﮐﺮَﮐﻠِﮏ‬бу нянг ол бизэя кяряклиэ = бу нясня бизя лазымлыдыр, эяряклидир (Ы, 484), ‫ ﺏِﺰﻥﯽ ُﺕﺘُﻤﺎ ﺁج‬бизни тутма ач =бизи аъ сахлама (Ы, 442) вя с. Биздя вя биздин явязликляриня даир «Диван»да мцвафиг мисаллар йохдур. «Гутадьу Билиэ»дя ися биздян мянасында биздя явязлийи мювъуддур: Аъун бяэляри юлдц биздя оза «Дцнйа бяйляри биздян яввял юлдцляр» (КБ, 1885). ДЛТ-дя биз мянасында миз сюзц дя вар, лакин бу, шякилчидир, даща доьрусу, биз явязлийинин шякилчиляшмиш вариантыдыр. М.Кашьари буну нязярдя тутараг йазмышдыр: «‫ ﻡِﺰ‬М и з: биз. ‫ م‬м щярфи ‫ ب‬б щярфиндян чеврилмишдир. ‫ ب‬б щярфи «биз» сюзц яввялдя олдуьу заман эялир. Мясялян, «‫ ﺏِﺰ ﺏَﺮ ِدﻡِﺰ‬биз барды+мыз» дейилир ки, «биз эетдик» мянасындадыр. «‫ ﮐَﻠ ِﺪﻡِﺰ‬кялди+миз» ися «эялдик» демякдир. Бу гайда бцтцн исим вя феллярдя ейнидир. «‫ ا ِﺕﻤِﺰ‬аты+мыз» сюзц дя белядир» (Ы, 341). Мараглыдыр ки, КДГ-дя биз явязлийинин шякилчиляшмиш миз варианты мцшащидя олунмур, анъаг орада бир йердя йийялик щалда «биз+им» явязлийи йериня «миз+им» шякли ишлядилмишдир: «Мяря, миз+им юксцзлиэимиз йетмязми, бизи нийя урасан?» (КДГ, 111). Й.Мяммядовун вердийи мялумата эюря, башга бир йердя ися йюнлцк щалда миз+я шякли мцшащидя олунур: «Мяря дайяляр, бу гават оьлы гават миз+я ярликми эюстярцр, деди» [151, 91]. Бунлары аномалийа кими гябул етмяк лазымдыр. Сиз явязлийи дя аналожи шякилдя щалланыр: сиз, сизнинг, сизэя, [сизни], сиздя, [сиздин]. Садяъя олараг «Диван»да бязи щаллара даир мисаллар верилмямишдир. Мясялян: ِ ‫ اَﻳـﻐِﻞ‬айьыл: сизинг тапуьчы ютнцр йенги ‫ ﺱﻴﺰ‬сиз (ЫЫЫ, 132), ‫ﺱﺰِﻥﮏ ﺕَﺒُﻐﺠﯽ اُﺕﻨــــُﺮﻳَﻨﮑﯽ ﺕَﺒُﻎ‬ тапуь = де ки, сизин хидмятчи йени ямря мцнтязирдир (Ы, 377), ‫ ﻡَﻦ ﺱﻴﺰﮐﺎ َﮐﻠِﮑﻠﯽ ﻡَﻦ‬мян сизэя кялиэли мян = мян сизя эялмяк цзряйям (Ы, 74), ‫ ﺱِــــﺰدا ُﺏﻠُﺮ َﻳﻘِﻎ‬сиздя булур йакыь

128

=сиздя тапар мялщями (Ы, 405). Бурада тясирлик вя чыхышлыг щаллары цзря нцмуняляр йохдур. «Диван»да ЫЫЫ шяхсин ъяминдя олар явязлийи ишлянир. Бу явязлик морфоложи цсулла йараныр, о-дан сонра ъям шякилчиси -лар артырылыр. Адлыг щалда олар вя анлар варианты паралел ишлянир. Бязи тцрк дилляриндя, о ъцмлядян Азярбайъан дилиндя бу явязлик битишдириъи цнсцр олан -н щярфинин иштиракы иля о+н+лар шяклиндя йараныр. Олар явязлийи бу шякилдя щалланыр: олар/анлар, [оларнынг], [оларка], [оларны / оларыь], оларда, [олардын]. Мясялян: ‫ اُﻻرﺏﻮُاﻳﺸﻎ اُﻗﺸﺘﻴﻼر‬олар бу ышыь укуштылар = онлар бу иши анлайыб баша дцшдцляр, бу иши дцшцндцляр (Ы, 235), ‫ اُﻻردا ﻗﻮُﯼ ﺱﻴﻖ اُل‬оларда кой сык ол =онларда гойун аздыр (ЫЫЫ, 137). «Гутадьу Билиэ» цзря бярпа етдийимиз бу щаллардан чоху цзря ДЛТ-дя мисаллар йохдур. Тяяссцф ки, бцтцн бунлар «Диван»да ишлянян шяхс явязликляри цзря там вя дольун щалланма ъядвяли гурмаьа имкан вермир. Буна эюря дя ясярдя чатышмайан, нцмуняси верилмяйян щаллары бир-биринин аналоэийасы вя «Гутадьу Билиэ» цзря бярпа етмяк мяъбуриййяти йараныр. (Бярпа олунан явязликляр дцз мютяризядя эюстярилир). Ъядвял 8. Явязликлярин Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхс ъямдя щалланма ъядвяли Щаллар Адлыг Йийялик Йюнлцк Истигамят Тясирлик Йерлик Чыхышлыг Алятлик

Биз Биз / миз Бизнинг Бизэя Бизни [Биздя] [Биздин]

Сиз Сиз Сизнинг Сизэя [Сизни] Сиздя [Сиздин]

Олар Олар [Оларнынг] [Оларка] [Оларны, оларыь] Оларда [Олардын]

[Бизин]

[Сизин]

[Оларын]

1.12. Ишаря явязликляри ДЛТ-дя тясбит едя билдийимиз бир нечя ишаря явязлийи вар: бу, ол, булар, андаь «еля», мундаь «беля», ейля «еля». Бунлардан андаь вя мундаь явязликляринин етимолоэийасы, бизъя, анынг+тяк (онун кими) вя мунынг+тяк (бунун кими) шяклиндя изащ едилмялидир. Чцнки М.Кашьари «тяк» сюзцнц беля ачыгламышдыр: «‫ ﺕَﮏ‬Т я к: тяк,

129

еля-беля, садяъя, щеч ня истямядян. «‫ ﺕَﮏ ﮐَﻠﺪِم‬тяк кялдим = бир шей истямяйяряк эялдим, щеч бир арзум йохдур, садяъя эялдим» (Ы, 346). Бу вя ол явязликляри юз араларында ики ясас яламят цзря ялагяйя эирир: мякан вя заман ялагяси. Мякан ялагясиндя бу явязлийи йахыны, ол явязлийи узаьы ифадя едир. Заман ялагясиндя бу явязлийи щаггында индиъя бящс едилян яшйаны вя йа ъисми, ол явязлийи ися щаггында бир аз яввял данышылан обйекти эюстярир. Ейни заманда шяхс явязликляри системиня дахил олан ол явязлийи ясасян шяхсин вя йа предметин йохлуьунда ишлядилир. А.М.Шербак беля ещтимал едир ки, бу явязлийи гядим дюврдя бул шяклиндя олмушдур [488, 128]. Ол явязлийи щалланма вахты ейнян шяхс явязлийи кими формасыны дяйишир, йяни щалланма бахымындан ол ишаря явязлийи иля ол шяхс явязлийи арасында щеч бир фярг йохдур. Бу ишаря явязлийи щалланаркян му+ формасыны гябул едир вя ашаьыдакы шякилляри алыр: [мунынг] (Й.), мунгар (Йн.), муны (Т.), мунда (Йер.), мундын (Ч.). Ол вя бу ишаря явязликляринин ДЛТ-дя щаллар цзря ишлянмясиня даир бязи нцмуняляр: ‫ ﺏ ُﻮ اُراﻏُﺖ اُل ﻳَﺘﻴﮑ ُﻮ‬бу ураьут ол йяниэц = бу гадын доьмаг цзрядир (ЫЫЫ, 38), ‫ﺏُﻮ‬ ‫ َا ُژُن‬бу ажун=бу дцнйа (Ы, 144), ‫ ﺏُﻮ ﺏُﻮز اﻳﻨﯽ ﻥَﺠَﺎ‬бу бюз ени нечя = бу безин ени ня гядярдир (Ы, 122), ‫ ﺏ ُﻮ ُاﻏُﺮ اُل ﺏُﺮﯼ اُﻟﻴﻐُﻮ‬бу уьур ол бюри улыьу = инди гурдун улашма вахтыдыр (Ы, 193), ‫ ﺏﻮُاﻳﺶ ُاﺱُﻐﯽ ﻡُﻨﺪَغ‬бу ыш осуьы мундаь = бу ишин дяйишмяси белядир (Ы, 133), ‫ اُل اَر اُل ﻳَﻘﻼق ُﺕﻘُﺸﻐﺎن‬ол яр ол йаwлак токушьан = о адам йаман чарпышан, давакар адамдыр (Ы, 492), ‫ اُل َا ُژُن‬ол ажун = о дцнйа, ахирят (Ы, 144), ‫ اَﻡـﺪﯼ ﻡُﻨﯽ َاﻟِﻨﮏ‬ямди муны алынг = инди буну алын (ЫЫЫ, 322), ‫ ﻡُﻨﮑﺎر اَﻳﺪِم‬мунгар айдым = буна сюйлядим (ЫЫЫ, 325), ‫ اُل ﻡُﻨﺪا اُل‬ол мунда ол = о бурададыр (Ы, 416), ‫ ُال ﻡُﻨﺪِن َﺏﺮِﻏﺴَﻖ َﺕﮑُﻞ‬ол мундын барыьсак тяэцл = о бу-радан эетмяйи планлашдырмамышды (ЫЫ, 75) вя с. Ону да гейд едяк ки, «Диван»ын мятниндя муны иля йанашы, бир-ики йердя буны, ону, муну вариантына да растламаг мцмкцндцр. Мясялян: ‫ﺥﻤﺎر ُو ﺏُﻠﺪِم‬ ُ ‫ﺏﻮُﻥﯽ َاﺕَﻢ دَن‬ буны атамдан хумару булдым = буну мян атамдан мирас булдум, мяня атамдан мирас галмышдыр (Ы, 436), ‫ اوُﻥ ُﻮ‬О н у: о, ону. «ُ‫ ﻡﻮُﻥﻮ‬муну = бу, буну» демякдир (ЫЫЫ, 223).

130

Ейля ишаря явязлийиня ясярдя ъями ики дяфя тясадцф едилир: ‫ اَﻳﻼ‬Е й л я: еля, юйля. Оьузъа. ‫ اَﻳﻼ ﻗِﻠﻐِﻞ‬ейля кыльыл = еля ет (Ы, 174), ‫ اُل اَﻥﮑَﺮ اَﻳﻼ ُﺏﻴُﺮدﯼ‬ол ангар ейля буйурду = о она еля буйурду (ЫЫЫ, 182). Андаь, мундаь явязликляри дя аз ишлянир: ‫ اَﻥﺪَغ َارِﮎ ﮐﻴﻢ اُﺕﺎر‬андаь яриэ ким утар = беля яри ким удар (Ы, 246), ‫ اُل اَﻥﺪَغ اَردﯼ‬ол андаь ярди = о еля олду, еля иди (Ы, 217), ‫اُش‬ ‫ ﻡُﻨﺪَغ ﻗﻴﻞ‬уш мундаь кыл = иштя, беля ет (Ы, 111), ‫ اُﮐ َﺮﻳُﮑـﯽ ﻡُﻨـــﺪَغ اُق‬юэряйцэи мундаь ок = адят белядир ки (Ы, 213) вя с. ДЛТ-дя булар ишаря явязлийиня даир нцмуня дя аздыр: ‫ﺏﻮُﻻر ﺏ ُﻮذُن اُل ﺕُﺘﺠﯽ ِﺕﺮِﻟﮑﺎن‬ булар будщун ол тутчы терилэян=бунлар даим [бир йеря] топлашан бойдур (Ы, 493). КДГ-дя ишаря явязликляри «Диван»да олдуьундан даща зянэиндир. М.Гурбанованын йаздыьына эюря, бурада ялавя олараг анару, ана, шол ишаря явязликлярини эюрмяк мцмкцндцр [145, 83-86]. Мясялян: Ана дися ки, тур, ятмяк эятцр (КДГ, 33), Йюнцн анару, саьрысын яриня дюндцрцр (КДГ, 33); Шол гойунлары дяхи эютцрсяк, Газана улу щейиф едярдик (КДГ, 43). Шол ишаря явязлийи Азярбайъан дилиндя бу вя ол явязликляри иля мцгайисядя ня йахындакы, ня дя узагдакы яшйаны дейил, мящз орта мясафядяки яшйаны эюстярмяк цчцн ишлядилмишдир. Даща сонра мцасир тцрк дилиндя бу йахыны, шу ортаны, о узаьы ифадя етмиш, Азярбайъан дилиндя ися шол вя шу явязликляринин щяр икисинин архаикляшмяси нятиъясиндя орта мясафя эюстяриъиси сырадан чыхмышдыр. Ишаря явязликляри орта ясрляр поезийамызда да кифайят гядяр дольун шякилдя якс олунмушдур. Й.Сейидовун вердийи мялумата эюря, тякъя Нясиминин дилиндя 33 явязлик вар [170, 13-19]. Бязи мисаллара бахаг: Анун яглиня ня нюгсан (АШ, 62), Шол эцняш йцзиндяки бянми дцрур (АШ, 60), Ей кюнцл, сябр ет, тящяммцл гыл ана (АШ, 69), Сяни севирям, ей бяэцм, ишбу ъащанда мян фягят (АШ, 81), Ягли эялди башына, сордум ана (АШ, 190, «Дастани-Ящмяд Щярами»), Эцляфрух аны эюрди, олду щям шад (АШ, 146), Санасын анларын фириштя бири (АШ, 137), Бунъадыр ким, немятин йерсян (АШ, 191), Бян бунун иля мцдара гылайым (АШ, 158, Й.Мяддащ), Эялмяди Эцлшащ ана щярэиз йахын (АШ, 153), Йцрцмязся, бян аны йцрцдяйим (АШ, 159), Чцн нязяр гылды Мялик Янтяр ана (АШ, 164), Йохдур анын щяггиня зярряъя играрымыз [157, 78], Вясфиндя Нясими дейил ол зат кими анын [157, 113], Эеймяди мцнкир аны, санды ки, зиндан

131

кяпяняк [157, 117], Щяр ня гядяр ки анын кюнлц диляр, йанярям [157, 127], Адям олдур ки, андан ясрцк ола (АШ, 62, Г.Бцрщаняддин). Ишаря явязликляринин ДЛТ-дяки вариантлары Азярбайъан диалект вя шивяляриндя ъцзи имла вя тяляффцз фяргляри иля бу эцн дя ишлянир. Буну Щ.Мирзязадянин тяртиб етдийи (Бакы–Щювсан кянди вя Муьан групу шивяляри гисми) ашаьыдакы ъядвялдян дя эюрмяк мцмкцндцр. Мцяллиф йазмышдыр: «Бу явязлийинин му шякли бу эцн беля данышыг дилиндя вя диалектляримиздя мцщафизя едилмишдир» [153, 110]. Ъядвял 9. Бу явязлийинин ДЛТ-дя, Бакы диалектиндя вя Муьан групу шивяляриндя щалланма ъядвяли Щаллар Адлыг Йийялик Йюнлцк Истигамят Тясирлик Йерлик Чыхышлыг Алятлик

ДЛТ-дя Бу Мунынг Мунга Мунгар Муны Мунда Мундын Мунын

Бакы – Щювсан кяндиндя Бу Мунун / мынын Муна / мына Муни / мыни Мунда / мында Муннан / мыннан -

Муьан групу шивяляриндя Бу Мын Мыа Мыйы Мында Мыннан -

1.13. Суал явязликляри ДЛТ-дя ян чох ишлянян суал явязликляри бунлардыр: ким, ня, нечя «ня гядяр», нятяк «неъя», кайу «щансы» (тцркъя), хайу «щансы» (оьузъа, гыпчагъа), каны «щаны», кану «щансы» (арьуъа), кач «нечя», качан «щачан», канда «щарда» (тцркъя), ханда «щарада» (оьузъа, гыпчагъа). Мясялян: ‫ ﺱ ُﻮزِن َاﻥِﮏ ﮐﻴﻢ ﺕُﺘﺎر‬сюзин анынг ким тутар = ким ону динляйяр (ЫЫ, 144), ‫ ﺏ ُﻮ ُاﻏُﻞ ﻥﺎﺕِﻴﺮ‬бу оьул ня тер = бу ушаг ня дейир (Ы, 142), кач тцрлцэ нянг = нечя нюв яшйа (Ы, 461), ‫ ﻗَﺞ ﻳَﺮﻡﺎق ﺏﻴﺮدﯼ‬кач йармак берди = нечя, ня гядяр пул верди (Ы, 337), ‫ ﻥَﺠﺎ ﻳِﺘِﮏ ﺏِﺠﺎﮎ اَرﺱﺎ اوُزﺱﺎﺏِﻦ ُﻳﻨُﻮﻡﺎس‬нечя йитик бичяк ярся, юз сапын йонумас = бычаг ня гядяр ити олса да, юз сапыны йонмаз (Ы, 386), ‫ اَﻗﺠﯽ ﻥَﺠﺎ اَل ﺏﻠﺴﺎ اَذِغ اَﻥﺠﺎ ﻳﻮُل ﺏِﻠﻴﺮ‬аwчы нечя ал бился, адщыь анча йол билир = овчу нечя ал, щийля бился, айы о гядяр йол билир (Ы, 132), ‫ ﺏَﮏ ُﺏﺮِﻗﯽ ﻥَﺘَﮏ‬бяэ йорыкы нятяк = бяйин хасиййяти, ряфтары неъядир (Ы, 379), кайу нянг = щансы шей (тцркъя, Ы, 105), кану = щансы (арьуъа, Ы, 105), ‫ اُﻏﻠُﻢ ﻗَﻨﯽ‬оьлум каны =оьлум щаны, щарададыр (ЫЫЫ, 221), ‫ﻗَﺠَﻦ ﮐُﺮﺱﺎ‬

132

‫ اَﻥﯽ ﺕُﺮﮎ‬качан кюрся аны тцрк =щачан эюрся ону тцрк (Ы, 358), канда ярдинг = щарада идин (Ы, 415), ‫ ﺥَﻨﺪا اَردِﻥﮏ‬ханда ярдинг = щарада идин (ЫЫЫ, 208) вя с. «Диван»дакы суал явязликляринин бязиляри мцасир дилимиздяки явязликлярля ейниййят тяшкил едир, бир гисми ися классик ядябиййатымызда вя КДГ-дя эениш шякилдя ишлядилмишдир. Мясялян: Бу эцн, йарын ганда ися эялцр (КДГ, 38), Еки вардын, бир эялцрсян, йаврум ганы (КДГ, 38), Ол гырг намярдин бир гачы оьланын йанына эялди (КДГ, 37), Гачан ким Будаг атса, Бейряк ялцн вар олсун дейирди (КДГ, 63), Султан иля гул мягамы гандан (АШ, 423, Хятаи), Мян ганданц ол эядай гандан (АШ, 438), Деди: дайя бу йцзцк хясми ганы? (АШ, 193, Й.Мяддащ), Бир гачын юлдирди, йетди Янтяря (АШ, 169), гачан ким зяхмли олды, гачды (АШ, 116, «ДастаниЯщмяд Щярами»), Хязиня гандалыьын билди булар (АШ, 111), Дцнйада эярчяк ашиг ганы, ганы, Ашиг исян эюзцнцн ганы ганы (АШ, 90, Г.Бцрщаняддин), Эюзял чох, арасында дилбяр ганы (АШ, 91), Зцлфц йцзцн щясрятиндян ханда ким, аьлар эюзцм (АШ, 307, Кишвяри), Ханы дювлят ким, яйаь ичиб яйаьыны юпям (АШ, 306), Йцзи эцлдястя, бойу сярви-ряваным, хандасан (АШ, 324), Ганда ким, язм ется, мярсуми-мяваъиб истямяз, Гансы мцлкц тутса, дяймяз кимсяйя шурц шяри [111, 253], Щяр ганда шам олурса, ардынъа сцбщдямдир [157, 275], Ганда ким, бир эцл битяр, бцлбцл гыраьындан эялир [157, 281], Вясфиндя щяр гачан ки, Нясими ачар аьыз [157, 283], Сяндян эялян ъяфайя хачан мян ъяфа дерям [157, 141], Эюзлярим нури, ики алямдя варым, гандасан [157, 149]. 1.14. Тяйини вя гайыдыш явязликляри ДЛТ-дя ики тяйини вя гайыдыш явязлийи ишлянмишдир: кяндц, юз. Мяна етибариля бунлар арасында фярг йохдур. Йалныз ону гейд едяк ки, юз сюзц явязликля йанашы щям дя няфс, ъан, рущ, кюнцл мяналарыны ещтива едир. ДЛТ-дя ишлянмиш юз, кяндц явязликляриня даир ашаьыдакы мисаллары эюстярмяк олар: ‫ اُل ﮐَﻨﺪ ُو اَﻳﺪﯼ‬ол кяндц айды = о юзц деди (Ы, 416), ‫ ﺕَﻘﯽ ﺏﻮُﻳﻨِﻦ‬،‫ﻳِﻼن ﮐَﻨﺪ ُو اَﮐﺮِﻳﺴﻴﻦ ﺏِﻠﻤﺎس‬ ‫ اَﮐﺮﯼ ﺕِﻴﺮ‬йылан кяндц яэрисин билмяс, тяwи бойнын яэри тер = илан юз яйрилийини билмяз, дявянин бойну яйридир дейяр (Ы, 185), ‫ اَر اوُز ﺏِﺘِﮑِﻦ ُﺕﺮُﻥﺪﯼ‬яр юз битиэин тцрцнди=адам

133

юз китабыны вя йа мяктубуну шяхсян юзц дцрдц, лцля шяклиндя бцкдц (ЫЫ, 167), ‫اوُز‬ ‫ ﻗَﺮﺕِﻨﮏ ﻗَﺮﺕَﻦ‬юз картынг картан=юз йараны саьалт; мяъази: щяддини ашма (Ы, 248) вя с. «Диван»да, еляъя дя «Гутадьу Билиэ»дя вя «Ятабят цл-щягаиг»дя юз явязлийиня исмин бцтцн щалларында раст эялмяк мцмкцндцр. Мясялян: адлыг щалда - ‫ﺕِﻠﮑُﻮ اوز‬ ‫ ِﻳ ِﻨﮑﺎ اورﺱﺎ ُاذُوز ُﺏﻠُﻮر‬тилкц юз йиниэя црся, удщуз болур = тцлкц юз щининя щцрся, готур олар (ЫЫЫ, 13), Билиэсиз сюзи юз башыны йийцр (КБ, 170), Сяфищ яр юз башы дцшманы (АЩ, 141), йийялик щалда - ‫ ﻳﺎت ﻥِﮏ ﻳﺎﻏﻠِﻎ ﺕِﮑ ُﻮﺱِﻨﺪًا اُوزﻥُﮏ ﻗﺎﻥﻠِﻎ ﻳُﺬرُق ﻳِﻴﮏ‬йатнынг йаьлыь тикцсиндян юзнцнг канлыь йудщрук йеэ=йадын йаьлы тикясиндян юзцнцн ганлы йумруьу йахшыдыр (ЫЫЫ, 44), йюнлцк щалда – ‫ﺱﻘِﻎ اَذﻟَﺴﺎ اوُزﮐﺎ ﺱِﻨﮑﺎر‬ َ ‫ اَذﮐُﻮ‬едщэц саwыь едщляся юзэя сингяр = йахшы сюз тясир ется, гялбя синяр (ЫЫЫ, 155), Билиэлиэ киши кылмыш юзэя йакын «Биликли адамы юзцня йахын етмишдир» (КБ, 256), тясирлик щалда – Билиэин бедцк бил камуь юзни сян «Биликля бюйцк бил даим юзцнц сян» (КБ, 204), Севя бакты ярся, сян юзни авыт «Шяфгятля бахдыса, сян юзцнц овундур» (КБ, 135), йерлик щалда – Тутуп кизляся олмаз юздя юнги (КБ, 311), чыхышлыг щалда – Увутсузны юздин йырак тут сакын «Щяйасызы юзцндян узаг тут, ондан сагын» (КБ, 5528), алятлик щалда ‫ﺟﻠِﻨﺪﯼ‬ َ ‫ اَرا ُوزِن ﻳﻴﺮﮐﺎ‬яр юзин йерэя чалынды = адам юзцнц йеря чалды, вурду, йахуд чалар эюрцндц (ЫЫЫ, 170) вя с. Тяйини вя гайыдыш явязликляриндян классик ядябиййатымызда чох эениш шякилдя истифадя олунмушдур. Цстялик, абидялярдя кяндц/кянди иля йанашы кянди вя юз явязликляринин бирляшмясиндян йаранмыш мцряккяб кяндюз явязлийиня дя раст эялирик. Семантик бахымдан кяндюз явязлийи юзц демякдир. Мясялян: Сян гыз дилямязсян, кяндцня бир щампа истярмишсян (КДГ, 55), Вар, оьул, кяндцни суйа ур деди (КДГ, 57), Кяндюзин йер йцзиндя эюрди (КДГ, 60), Ала кюпяк итиня кяндюзин таладырмы (КДГ, 88), Кяндюзцнц бу дярд иля, ей дил, ярисян, йар, (АШ, 70, Г.Бцрщаняддин), чц йахды щиър одуна кяндюзцнц (АШ, 124, «Дастани-Ящмяд Щярами»), Агибят, яндишя гылды кяндюзи (АШ, 151), Юзцмдян юзцмни хали эюрдцм (АШ, 437, Хятаи), Буйруг анындыр, щюкм анын щям шящриня, щям кяндиня [157, 48], Ашикара кяндюзцн бир вяъщи-инсан эюстярир [157, 456], Кимсянин ягли иришмяз кянди идракатына [157, 372, Нясими].

134

Мцяййян дюврдя Азярбайъан вя тцрк дилляри цчцн ортаг олан кяндюз явязлийи заманла мцстягил лцьяви ващид вясфини итиряряк йенидян тяркиб щиссяляриня айрылмыш, Азярбайъан дилиндя юз, тцрк дилиндя кянди шяклиндя сабитляшмишдир. 1.15. Гейри-мцяййян явязликляр ДЛТ-дя щамы, щамысы, щяр, щяр кяс, бцтцн, тамам мянасына эялян бир нечя гейри-мцяййян явязлик вар: камуь, барча, тяэмя, тцкял. Мясялян: ‫َارَن ُﻗﻤُﻎ ﺕَﻘﺎر ُﮐﺴَﺸﺪﯼ‬ ярян камуь таwар кюсяшди = щамы мал истяди (ЫЫ, 131), ‫ اُذﻟَﮏ ﻗَﻤُﻎ ﮐُــﻔﺮَدﯼ‬юдщляк камуь кцфряди = заман тамам зяифляди (Ы, 166), ‫ ﻗَﻘـــﻼ رﻗَﻤُﻎ ﮐُﻼردﯼ‬каклар камуь кюлярди = гуру тамам эюл олду, торпаг бцтцнлцкля эюлмячяйя дюнлц (Ы, 230), ‫ﺏُﺮﯼ ﺏَﺮﺟﺎ‬ ‫ َاﻟِﺸﺪﯼ‬бюри барча улышды = бцтцн гурдлар улашды (Ы, 237), ‫ ﺏَﺮﺟﺎ ﮐَﻠﺪﯼ ﻻر‬барча кялдиляр= щамысы эялдиляр (Ы, 414), ‫ ﺏُﺬون ﺏَﺮﺟﺎ ﺱِﻘﻠِﺸﺪﯼ‬будщун барча сыклышды = халг тамам сыхышды (ЫЫ, 223), ‫ ﻗُﻼن ﺕُﮑﺎل ُﻗ ُﻤﺘّـﯽ‬кулан тцкял кумутты = бцтцн гуланлар ъошду (Ы, 256), ‫ ﺕُﮑﺎل اَﻟﻐِﻞ‬тцкял альыл = там ал, щамысыны ал, бцтцнлцкля ал (Ы, 410), ‫ ُﺕﮑَﻞ ﻳﺎﻏﯽ ﺕُﺮﯼ ﺕُﻐﺪﯼ‬тцкял йаьы тюри тоьды = йаьыларын тозу гопду, бцтцн йаьылар гачдылар (Ы, 445), ‫ﺕَﮑﻤﺎ‬ ‫ ﻳَﻨﮑﺎﻗﺘِﻦ ﺏ ُﻮدُن اَﻗﻠِﺸﺪﯼ‬тяэмя йангактын будун аклышды = щяр тяряфдян халг ахышды, Ы, 277), ‫ اَر ﺕَﮑﻤﺎ ِﻗﻠِﻨﺞ ِﻗﻠِﻨﺪﯼ‬яр тяэмя кылынч кылынды = адам щяр ъцр иш эюрдц (ЫЫ, 174), ‫ﺕَﮑﻤﺎ‬ ‫ﺟﺠَﮏ ُاﮐُﻠﺪﯼ‬ َ тяэмя чячяк юкцлди=щяр бир чичяк йыьылды, бцтцн чичякляр йыьылды (ЫЫ, 278). Гаму явязлийиня орта ясрляр йазылы абидяляримиздя, айры-айры шаирляримизин дилиндя тез-тез раст эялирик: Нясимидя: Булду Нясими сяни, кечди гамудан, ей сяням [157, 43], Гамудан севэилим сянсян, мяним сярви-хураманым [157, 143], Хятаидя: Гушлар гамусу фяьаня дцшдц (АШ, 414), Шащлар ешиэимдя гул гамусу (АШ, 441), Гаму йердя ящядсян (КДГ, 96), «Дастани-Ящмяд Щярами»дя: гаму вящшц тцйурц ъиннц адям (АШ, 115), Й.Мяддащда: Деди Эцлшащя гаму щяп бир-бирин (АШ, 195), Г.Бцрщаняддиндя: Гамусын зиря бяэирман дедиляр, эерчякми (АШ, 45), Фцзулидя: гаму бимариня ъанан [111, 163] вя с. Й.Мяммядовун вердийи мялумата эюря, «ХВЫ ясрдян етибарян тцрк вя Азярбайъан дили абидяляриндя гаму/гамы формасы иля йанашы хаму, сонралар ися

135

щамы формалары да ишлянмяйя башламышдыр» [151, 103]. Мцасир тцрк дилиндя бу просес баш вермямишдир, каму сюзц юз яввялки формасыны мцщафизя етмишдир. Д. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ ЗЯРФ Ишин, щал вя щярякятин тярзини, заманыны, йерини вя кямиййятини билдирян сюзляря зярф дейилир. Сифят яшйайа, зярф ися феля аид олур. Она эюря дя «тярзи-щярякят зярфляринин бир гисми шякилъя сифятлярля (сифят-зярф), кямиййят зярфляринин бир игсми сайларла (сай-зярф) ортагдыр» [125, 229]. ДЛТ-дя зярфляр диэяр нитг щиссяляриня нязярян зяиф тямсил олунмушдур. «Диван»да зярфлярин ашаьыдакы нювляри вардыр: тярзи-щярякят зярфляри, заман зярфляри, йер зярфляри, кямиййят зярфляри (зярфлярин гурулушъа нювляри дя бурада бирликдя нязярдян кечирилир). 1.16. Тярзи-щярякят зярфляри Щярякятин иъра тярзини вя йа вязиййятини билдирян зярфляря тярзи-щярякят зярфляри дейилир. Онлар садя, дцзялтмя вя мцряккяб олур. 1.16.1. Садя тярзи-щярякят зярфляри Бунлар йалныз бир сюздян ибарят олан вя щеч бир сюздцзялдиъи шякилчи гябул етмяйян тярзи-щярякят зярфляридир. Мясялян: амул «сакит, йаваш» (‫ ﮐَــــﻠﮑِﻞ َاﻡُﻞ اُﻳﻨَﻠِﻢ‬кялэил амул ойналым = эял чых, йаваш ойнайаг, ЫЫЫ, 138), инч «ращат» (‫اَردِﻳﻨــﮏ ﻡُﻨﺪا اِﻥﺞ اَﻡُﻞ‬ ярдинг мунда инч амул = бурада ращат идин, Ы,142), шяп «тез» (‫ﺷَﺐ ﮐﻞ‬ َ шяп кял = тез эял, Ы, 336), тярк «тез» (‫ ﺕَﺮﮎ ﮐَﻞ‬тярк кял = тез эял, Ы, 357), ейля «еля» (‫ ﻡَﻦ اَﻳﻼ اُﺱﺪم‬мян ейля усдум = мян еля сандым, еля зянн етдим, еля баша дцшдцм, Ы, 218) чын «доьру, чин, сящищ» (‫ ﺟِﻦ ﺱﻮُزﻻر‬чын сюзляр = о, доьру дейир, ‫ ﺟِﻦ اَﻳﺪِﻥﮏ‬чын айдынг = дцз дедин, Ы, 350), таwрак «дярщал, тез, давранараг» (‫ َﺕ َﻘﺮَق َﮐﻠِـﺐ ُﻳﮑُﺮﮐِﻞ‬таwрак кялип йцэцрэил = дярщал, тез йцйцрцб эял, ЫЫЫ, 66, ‫ ﺏِﻠﮑﺎ ﮐِﺸﯽ ُاﮐُﺖ ﺏِﺮب َﺕ َﻘَﺮق اُﻗﺎر‬билэя киши юэцт берип таwрак укар=билэя адам юйцд вериб тез анлайар, ЫЫЫ, 46), улуь «тювшцйяряк» (‫ اَر ُاﻟُﻎ ﺕِﻨﺪﯼ‬яр улуь тынды = адам тювшцйя-тювшцйя няфяс алды, ЫЫ, 54), йафаш «йаваш,

136

щялим» (‫ ُﻳﻔُﺶ ﻟﮏ َﮐﻠِﻦ ﮐُﺬاﮐ ُﻮ ﻳَﻔَﺶ ﺏُﻠﻮُر‬йцфцшлцэ кялин кцдщяэц йафаш булур = щядиййяли, ъещизли эялинин яри йаваш олар, ЫЫЫ, 19) вя с. 1.16.2. Дцзялтмя тярзи-щярякят зярфляри Бунлар садя зярфляря, исим, сифят вя фелляря мцхтялиф шякилчилярин артырылмасы иля йараныр: 1. -ын, -ин, -ун, -цн шякилчисинин иштиракы иля йаранан тярзи-щярякят зярфляри. Мясялян: саранлык+ын «хясисликля» (‫ ﺱَــــــﺮَﻥ ِﻠﻘِﻦ ﻳﻴﻐﻠَﻴ ُﻮ اَﻟﺘُﻦ ﻳِﻐﺎر‬саранлыкын йыьлайу алтун йыьар =хясисликдян аьлайараг алтун йыьар, Ы, 481), едщэцлцэ+цн «йахшылыгла» ( ‫َﺏﻘﱢﻞ اَﻥﮑﺎر‬ ‫ اَذﮐ ُﻮُﻟﮑُﻦ‬баккыл ангар едщэцлцэцн = она йахшылыгла бах, Ы, 186), куткылык+ын «црякля» (‫ ﻗُﺘﻘــــِـﻠِﻘﻦ َﺕﺒِﻨﻐِﻞ‬куткылыкын тапыньыл = сямимиййятля хидмят ет, ЫЫ, 162), таwрак+ын «давранараг, тез» ( ‫ ﺕَﻘﺮاﻗِﻦ ﮐَﻞ‬таwракын кял = тез эял, давран эял, Ы, 455), тярк+ин «тез» (‫ ﺕَﺮﮐِﻦ ﮐَﻞ‬тяркин кял = тез эял, Ы, 433) вя с. Бу шякилчи -сыз, -сиз шякилчиси иля бятян сюзляря дя артырылыр. Мясялян: ‫َﺕﻘَﺮﺱِــﺰِن َﻗﻠِﺐ‬ ‫ ﺏَﮏ‬/ ‫ َارَﻥﺴِـﺰِن اَﻡﮑَﻴﻮُر‬Таwар+сызын калып бяэ, Ярян+сизин ямэяйцр = Бяй сярвятсиз галынъа, Ярянсизликдян язиййят чякяр (Ы, 367-368). 2. -ла, -ля шякилчисинин кюмяйи иля йаранан тярзи-щярякят зярфляри. Мясялян: йангы+ла «йенидян, тякрар» (‫ﺸﻎ ﻳَﻨﮑﻴﻼ ﻗِﻠﺪﯼ‬ ِ ‫ اُل اﻳ‬ол ышыь йангыла кылды = о, иши йенидян эюрдц, тякрар башлады, ЫЫЫ, 329), чын+ла «эерчякдян» (‫ اُﻳﺎ َﻗﺪَش اُﻏﻠﻨﯽ ﺟِﻨﻼ ﺏُﻐﺎر‬уйа кадаш оьлыны чынла боьар = гардашы оьлуну эерчякдян боьар, Ы, 150) вя с. 3. -мышча, -мишчя шякилчисинин кюмяйи иля йаранан тярзи-щярякят зярфляри. Мясялян: кялдцр+мишчя «доьмушъасына», кир+мишчя «эирмишъясиня» ( ‫ﺕُﻨﻼ ُﺏﻠِﺖ اُرﺕَﻨﺴﺎ اَﻗﻠُﮏ‬ ‫ اُرﯼ ﮐَﻠﺪُرﻡِﺸﺠﺎ ﺏُﻠﻮُر ﺕَﻨﮑﺪا ُﺏﻠِﺖ اُرﺕَﻨﺴﺎ اَﻗﮑﺎ ﻳَﻐﯽ ﮐِﺮﻡِﺸﺠﺎ ُﺏﻠُﻮر‬тцнля булыт юртянся, яwлцк уры кялдцрмишчя болур, тангда булыт юртянся, яwэя йаьы кирмишчя болур = ахшам булуд гызарса, гадын оьлан доьмуш кими олур, дан цзц булуд гызарса, евя дцшмян эирмишя бянзяйир, Ы, 284). 4. ру, -рц шякилчисинин кюмяйиля дцзялян зярфляр. Мясялян: йаш+ру «эизлинъя» (‫ اُل ﻳَﺸﺮ ُو ﮐَﻠﺪﯼ‬ол йашру кялди = о, эизлин эялди, ЫЫЫ, 34), кынг+ру «яйри» ( ‫َﻗﺬَش ﺕَﺒﺎ اِت ﮐِﺒﯽ‬ ‫ ﻗﻴﻨــﮑﺮُو َﺏﻘﺎر‬кадщаш таба ыт киби кынгру бакар = гощум-гардаш тяряфя ит кими яйри бахар, ЫЫЫ, 27), тит+рц «дик» (‫ اُل اَﻥﮑﺎر ﺕِﺘﺮُوﺏَﻘﺪﯼ‬ол ангар титрц бакты = о она дик бах-

137

ды, дик-дик бахды, (ЫЫ, 289; ‫ اَﻥﮑﺎر ﺕِﺘﺮ ُو ﺏَﻘﺴﺎ ﺏُﻠﻤَﺎس‬ангар титрц бакса болмас = инсан она (эюзяля) дик баха билмяз, ЫЫ, 289), сок+ру «эизлинъя» (‫ اَﻗﮑﺎ ﺱُﻘﺮُوﮐِﺮدِم‬яwэя сокру кирдим = евя иъазясиз, эизлинъя эирдим, Ы, 418) вя с. 1.16.3. Мцряккяб тярзи-щярякят зярфляри Мцряккяб тярзи-щярякят зярфляри ясасян садя сифят вя йа тярзи-щярякят зярфляринин тякрары иля йараныр. Мясялян: акру-акру «йаваш-йаваш» (‫ اَﻗﺮو اَﻗﺮو‬акру-акру = йаваш-йаваш, Ы, 175), ала ала «йаваш-йаваш» (‫ اَﻻاَﻻ‬ала ала=йаваш-йаваш, Ы, 155) вя с. 1.17. Заман зярфляри Заман зярфляри иш вя щярякятин иърасы заманыны, щал, вязиййят вя щадисянин заманыны билдирир, ня вахт?, ня заман?, щачан? суалларына ъаваб верир. Заман зярфляри дя гурулушъа садя, дцзялтмя вя мцряккяб олмагла цч група бюлцнцр. 1.17.1. Садя заман зярфляри Бир сюздян ибарят олан, сюздцзялдиъи шякилчисиляр васитясиля йаранмайан заман зярфляри садя заман зярфляри адланыр. Мясялян: ямди «инди» (‫ اَﻡﺪﯼ ﮐَﻠﺪم‬ямди кялдим= инди эялдим, Ы, 183, ‫ اَﻡـﺪﯼ ُﻳﺮَﮎ ﻳِﺮﺕِﻠﻮُر‬ямди йцряк йыртылур = инди цряк йыртылар, Ы, 115, ‫ اَﻡـﺪﯼ ﻡُﻨﯽ َاﻟِﻨﮏ‬ямди муны алынг = инди буну алын (ЫЫЫ, 322), тутчы «даим» ( ‫اَژوُن ﮐُﻨﯽ‬ ‫ ﻳُﻠﺪُزﯼ ﺕُﺘﺠﯽ ﺕُﻐﺎر‬ажун кцни, йулдузы тутчы тоьар = дцнйанын эцняши, улдузу даима доьар ЫЫЫ, 328), ертя (Ы, 183), туташы «щяр заман» (‫ ﻡَﻦ ﺱَﻨﮑﺎ ﺕُﺘﺎﺷﯽ ﺏَﺮﻳﺮﻡَﻦ‬мян санга туташы барыр мян = мян сизя щямишя, щяр заман эялирям, Ы, 419), темин «байаг» ‫ﺕِﻴﻤِﻦ‬ ‫ ﮐَﻠﺪِم‬темин кялдим = дямин эялдим, еля индяъя, байаг эялдим (Ы, 407), тцн «эеъя», кцн «эцндцз» (‫ ﺕﻮُن ﮐ ُﻮﻥُﮏ ﻗَﺮﺷﻴﺴﯽ اُل‬тцн кцнцнг каршысы ол=эеъя эцндцзцн гаршысы, зиддидир, Ы, 419, былдыр «билдир/былдыр, кечян ил, бир илдир» (Ы, 447), изи «о бири ил, эялян илдян сонракы ил (‫ اَرﻗِﻦ اِزﯼ‬аркын изи = эяляъяк ил, о бири ил, Ы, 153), ингир «айдынлыгла гаранлыьын бир-бириня гарышмасы» (Ы, 157), имир «алаторан» (Ы, 157), уьур «вахт, заман» (‫ ﺏ ُﻮ ُاﻏُﺮ اُل ﺏُﺮﯼ اُﻟﻴﻐُﻮ‬бу уьур ол бюри улыьу = инди гурдун улашма вахтыдыр (Ы, 193) вя с.

138

1.17.2. Дцзялтмя заман зярфляри Щяр щансы бир сюздцзялдиъи шякилчинин васитясиля йаранан заман зярфляриня дцзялтмя заман зярфляри дейилир. Мясялян: йаз+ын «йазда, йайда» (‫ﻳﻠﻘﯽ ﻳﺰن اﺕﻠﻨــــﻮر‬ йылкы йазын атланур = илхы йазда ат олур, атлашыр, Ы, 309) йай+ын «йайда, йайдан», ‫ ﮐﻮُز َﮐﻠِﮑﯽ ﻳﺎﻳِﻦ ﺏَﻠﮑُﻮﻟُﮏ‬кцз кялиэи йайын бялэцлцэ = пайызын эялиши йайдан бяллидир, ЫЫЫ, 160), кыш+ын «гышда, гыш вахты» (‫ اُل ﻗَﺮ َﻗﻤُﻎ ﻗﻴﺸِﻦ اِﻥﺎر‬ол кар камуь кышын иняр=бцтцн гар гышда йаьар, ЫЫ, 213), тцн+ля «эеъя, эеъя икян» (‫ ﺕُﻨﻼ ُﻳﺮُب ﮐُﻨﺪُز ﺱَﻘﻨُﻮر‬тцнля йоруп кцндцз сяwнцр = эеъя йол эедян эцндцз севиняр, ЫЫЫ, 79), кцн+дцз «эцндцз» ( ‫ﺕُﻨﻼ ُﻳﺮُب‬ ‫ ﮐُﻨﺪُز ﺱَﻘﻨُﻮر‬тцнля йоруп кцндцз сяwнцр = йолу эеъя икян эедян эцндцз севиняр, ЫЫЫ, 79), юнэ+дин (‫ اُﻥﮑﺪُن َﻥﻠَﮏ ﻳَﻠﻘَﺮ َﻡﺪِﻥﮏ‬юнгдин няляк йалwармадынг=нядян юнъя йалвармадын Ы, 476), ки+дин «сонра» (‫ ﮐـِﻴـﺪن ﺕَﻠـِﻢ ُاﮐُﻨﺪﯼ‬кидин тялим юкцнди = сонра чох пешман олдуЫ, 246), ты+дын «вахт билдирян бир сюз» (‫ ﺏ ُﻮ ﺕﻴﺬﻳﻦ ﮐَﻠﺪﯼ‬бу тыдщын кялди = бу вахтда эялди, бу вахт эялди, ЫЫЫ, 168) вя с. 1.17.3. Мцряккяб заман зярфляри Мцряккяб заман зярфляри адятян бир зярфин тякрарланмасы вя йа ики зярфин йанашы ишлянмяси, йахуд зярфин щяр щансы бир сюзля бирликдя ишлянмяси иля мейдана эялир. Мясялян: тцн-кцн «эеъя-эцндцз» (ُ‫ ﺕُﻦ ﮐُـــﻦ ُﺕﺮُب ﻳِﻐﻠ َﻴﻮ‬тцн-кцн туруп йыьлайу = эеъя-эцн-дцз дурмадан аьлайараг , ЫЫ, 235, ‫ﺱ ِﻘ َﻨﻠِـﻢ‬ َ ‫ ﺕُﻦ ﮐُﻦ ﺏِﻼ‬тцн-кцн биля сяwнялим = эеъя-эцн-дцз севиняк, Ы, 164), тцн-кцн биля «эеъя-эцндцз» (‫ﺱ ِﻘ َﻨﻠِـﻢ‬ َ ‫ ﺕُﻦ ﮐُﻦ ﺏِﻼ‬тцн-кцн биля сяwнялим = эеъя-эцндцз севиняк, Ы, 164) вя с. Бурайа ок сюзц иля йаранан мцряккяб заман зярфлярини дя ялавя етмяк мцмкцндцр: ямди ок «еля инди, индиъя» (‫ اَﻡﺪﯼ اُق اَﻳﺪِم‬ямди ок айдым=еля индиъя дедим (Ы, 112), байа ок «байаг» ( ‫ﺏَﻴﺎ اُق ﮐَﻠﺪﻳﻢ‬ байа ок кялдим = байаг эялдим (Ы, 112). Йери эялмишкян, байа ок сюзц Анадолуда вя Азярбайъанда «байаг» шяклиндя щазырда да ишлядилир. 1.18. Йер зярфляри Йер зярфляри щярякятин вя щадисянин иъра олундуьу йери, истигамятини, чыхыш вя варыш нюгтясини билдирир, щара?, щарайа?, щарада? щарадан? суалларына ъаваб верир.

139

Бурада инъя бир мягам вар. Йер зярфляринин бир гисми доьрудан-доьруйа йер, мякан мяналы сюзлярдян ибарятдир. Мясялян, исмин мцхтялиф щалларында ишлянмиш ара, нару, бяри, йаьру, таш, ташра, ичря, юнг, сынгак, йангак кими сюзляр ясл йер зярфляридир: ара «арасына» (‫ ﮐِﺸﯽ اَرا ﮐِﺮدِم‬киши ара кирдим = адам арасына чыхдым, Ы, 152), кудщы «ашаьы» (‫ اَر َاﺕِﻦ ﻗُﺬﯼ اُﺟﺪﯼ‬яр аттын кудщы учды = адам атдан ашаьы йыхылды, Ы, 217), нару «бир тяряфя, кянара» (‫ اُل ﻥﺎر ُو َاﺕِﻨﺪﯼ‬ол нару атынды = о, бир тяряфя атылды, йуварланды, Ы, 245), йаьру «щяндявяр, ятраф» (‫ اُل اَﻥﮑَﺮ ﻳَﻐﺮُو ﻳُﺮﻳﻤﺎس‬ол ангар йаьру йорымас =о онун щяндявяриня йахын эетмяз, ЫЫЫ, 34), ташра «дышары, гыраьа, кянара» ( ‫ﺕَﻤﻐﺎ‬ ‫ﺟﻘِﺐ ﺕﺎﻏِﻎ اُﺕﺎر‬ ِ ‫ ﺱُﻘﯽ ﺕَﺸﺮا‬тамьа суwы ташра чыкып таьыь ютяр = дамьа суйу кянара чыхыб даьы ютяр, Ы, 420), ичря «ичиндя» (‫ اُق ﮐﻴﺶ اِﺟﺮا ﺟِﻐِﻞ ﺕِﻐِﻞ ِﻗﻠﺪﯼ‬ок киш ичря чыьыл-тыьыл кылды = ох садахда, охданын ичиндя чыьыл-тыьыл етди, Ы, 392), бярц «бяри» (‫ اَج ﺏَﺮ ُوﮐَﻞ‬ач, бярц кял=ей, бяри эял, Ы, 110), юнгдцн «юндян» (‫ اُﻥﮑﺪُن ُﻳﺮِت‬юнгдцн йорыт=атыны юндян сцр, Ы, 176), сынгардын «йандан» (‫ ﺱِﻨﮑﺎردِن ﻳُﺮﯼ‬сынгардын йоры = йандан йери, йцрц, ЫЫЫ, 325), йангактын «тяряфдян» (‫ ﺕَﮑﻤﺎ ﻳَﻨﮑﺎﻗﺘِﻦ ﺏ ُﻮدُن اَﻗﻠِﺸﺪﯼ‬тяэмя йангактын будун аклышды =щяр тяряфдян халг ахышды, Ы, 277), утру «гаршы» (‫ ﻗَﻨﺠﺎ ﺏَﺮﺱﺎ ﻳَﺮﺏُﺰ ُاُﺕﺮُو َﮐﻠُﺮ‬.‫ﻳِﻼن ﻳَﺮﺏُﺰدِن ﻗَﺠﺎر‬ йылан йарпуздын качар, канча барса, йарпуз утру кялцр=илан йарпыздан гачар, щара эется, габаьына йарпыз чыхар, ЫЫЫ, 41), тяэря «дювря» (‫ ﺕَﮑﺮا اَﻟــــِﺐ اَﮐ َﺮﻟِﻢ‬тяэря алып яэрялим = дювряйя алыб мцщасиря едяк (ЫЫ, 41), цзя «цстя, цзяриня» (‫ﮐَﻠــﻨﮑِﺰ َﻟﻴُﻮ اَﻗﺘِﻤِﺰ‬ кяндляр цзя чыктымыз = шящярлярин цстцня, цзяриня чыхдыг, Ы, 353) отра «орта» ( ‫ِاﮐّﯽ‬ ‫ اُﺕﺮاﮐُﮑﺎﮐﻮُن ﻳَﻨﺠِﻠﻮُر‬،‫ ﺏُﻐﺮااِﮐﺎﺷﻮُر‬икки боьра иэяшцр, отра кюкяэцн йанчылур = ики буьра чарпышар, ортада эюй милчяк гырылар, Ы, 236), узак «узаг» (‫ ﻳَﻼ َوَج ُازَق ﺏَﺮدﯼ‬йалавач узак барды [=елчи йаман узаг эетди], Ы, 135), йокар «йухары» (‫ﻳُﻘﺎر ﻗـُﺒـُﺐ ﺱَﮑﺮَﻟِــﻢ‬ йокар копуп сяэрялим = йухары тулланаг (Ы, 198), йокары «йухары» (‫ اُل ﻳُﻘﺎر ُو ﻗُﺒﺴﺎدﯼ‬ол йокары копсады = о, йухары чыхмаг истяди, ЫЫЫ, 259), цстцн «цстцн» (‫ اَﻥﺪن اوُﺱﺘُﻦ‬андан цстцн = ондан йухары, ондан цстцн, онун цстцндя, Ы, 170), астын «ашаьы» (Бу сюйляйиш дцзэцн дейил, доьрусу «‫ اَﻟﺘِﻦ‬алтын»дыр, Ы, 170) вя с. Бундан башга, -да, -дя, -та, -тя, -дан, -дян, -дын, -дин, -дун, -дцн, -тан, -тян, тын, -тин кими щал шякилчиляри гябул етмиш исимляр ъцмлядя йер зярфи кими чыхыш едир. Мясялян: таь+да «даьда» (‫ اُل اَﻥﯽ ﺕﺎﻏﺪا ﻳَﻴﻠَﺘّﯽ‬ол аны таьда йайлатты = о ону даьда йайлатды, йайы даьда кечирмяйи ямр етди, ЫЫ, 337), таь+да (‫ اَر ﺕﺎﻏﺪا ﻳَﻴﻼدﯼ‬яр таьда йай-

140

лады = адам даьда йайлады», ЫЫЫ, 277), кцн+дя «эцняшдя» (‫ ﮐُﻨﺪا ِا ُرِﮎ ﻳُﻖ‬кцндя ирцк йок = эцняшдя чат олмаз, Ы, 138), йазы+да «чюлдя», яw+дя «евдя» ( ‫ﻳَﺰﻳﺪا ﺏُﺮﯼ اُﻟﻴﺴﺎ‬ ‫ اَﻗﺪا اِت ﺏَﻐﺮﯼ ﺕَﺮﺕِﺸﻮُر‬йазыда бюри улыса яwдя ыт баьры тартышур = чюлдя гурд уласа, евдя гурда аъыйан кюпяйин баьры сызлар, ЫЫЫ, 238), тцнглцк+тян «баъадан» ( ‫ُﺕﺮُو ﺕُﻨﮑﻠُﮏ ﺕَﻦ‬ ‫ ﺟِﻘﺎر‬тюрц тцнглцктян чыкар = тюря баъадан чыхар, ЫЫ, 46) вя с. 1.19. Кямиййят зярфляри «Диван»да кямиййят зярфляри мящдуд мигдарда ишлянмишдир. Онлара даир бязи мисаллар эюстярмяк мцмкцндцр. Мясялян: аз «аз» ( ‫َاﺕَﻦ ﻳﻮُﮐﯽ اَش ﺏُﻠﺴﺎ اَﺟﻘﺎ اَز ُﮐ ُﺮ ﻥﻮُر‬ атан йцки аш болса, ачка аз кюрцнцр = ахта дявянин йцкц тамам йемяк олса беля, аъ адама йеня дя аз эюрцняр, Ы, 143), юкцш «чох» (‫ ﺕَﻨﮑﺮﻳﮏ ُاﮐُﺶ اُﮐ ُﺪﻡِﺰ‬тянгриэ юкцш юэдцмиз = танрыны чох юйдцк, Ы, 458), тялим «чох» (‫ اَر ﺕَﻠِﻢ ﺱَﺮدﯼ‬яр тялим сярди = адам чох сябр етди, ЫЫ, 62), кюч «бир гядяр» (‫ ﺏﻴﺮ ﮐُﺞ ﮐُﺬﮐِﻞ‬бир кюч кцдщэил = бир саат, бир гядяр дур, бир аз дайан, Ы, 337), артук «артыг» (‫ اُرﺕَﻖ اَردَن اَرﺕُﻖ اَﻟﻤﺎس‬ортак ярдян артук алмас = ортаг юз ортаьындан артыг алмаз, Ы, 163), нечя ( ‫ﻥَﺠﺎ ﻳِﺘِﮏ ﺏِﺠﺎﮎ‬ ‫ اَرﺱﺎاوُزﺱﺎﺏِﻦ ُﻳﻨُﻮﻡﺎس‬нечя йитик бичяк ярся, юз сапын йонымас = бычаг ня гядяр ити олса да, юз сапыны йонмаз, Ы, 386) вя с. ДЛТ-дя ишлянмиш зярфлярдян бир групу, ян чох да тышра вя ичря зярфляри Азярбайъан йазылы абидяляриндя дя ишлянмишдир. Мясялян: Щаман мяни гапыдан тышары ейля, мядяд деди (КДГ, 57), Сяэряк мяст олду, тышра айаг йолуна чыгды (КДГ, 110), щяман дям кцнбяд йарылды, йеди йердян гапы ачылды, бириндян ташра эялди (КДГ, 102), Пяс ол тякур гялядян ташра чыгды (КДГ, 94), Бирин-бирин чыгын, ташра варыныз (АШ, 113, «Дастани-Ящмяди Щярами»), Тышракилярдя ня нитгц, ня кялам (Й.Мяддащ), Эюз ичря мярдцми-чешмцм йцзиня, Гара халын хяйалы даьлар олду (АШ, 393, Кишвяри), Кюнцл бир йары севди ким, пяридир, Ъащан ичря эюзялляр сярвяридир (АШ, 394, Хятаи) вя с. Бунларын щяр икиси ХХ ясрин яввялляриндя тядриъян архаикляшмиш, совет дюврцндя ичря сюзц ара-сыра шеирдя ишлянмиш, ташра, дышра, дышары сюзц ися ядяби дилимизин лцьят фондундан чыхмыш, йалныз классик ядябиййатымызын дилиндян бящс едиляркян йада салынмышдыр.

141

Нятиъя олараг ону демяк мцмкцндцр ки, ДЛТ-дя ишлянян зярфлярля мцасир дилимизин зярфляри формаъа бир-бириндян ящямиййятли дяряъядя фярглянир. О дюврдя зярфляр даща аз, онларын ишлянмя мягамы даща мящдуд олмушдур.

142

ЫЫ ФЯСИЛ. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ ФЕЛ Фел ян ясас нитг щиссяляриндян бири, тцрк дилляринин вя морфолоэийанын юзяйидир. Йалныз фел баш верян, вермиш вя йа баш веряъяк щярякят, вязиййят, щадися, просес, факт щаггында мцяййян мялуматлар билдирдийи цчцн диэяр нитг щиссяляриндян кюклц сурятдя фярглянир. Бунлар фелин юзцнямяхсус лексик-семантик мяналары, морфоложи яламятляри вя синтактик вязифяляри иля баьлыдыр. Цстялик, бир сыра грамматик мяналар дашымасы фели ян универсал вя зянэин нитг щиссясиня чевирир. Ф.Р.Зейналов тцрк дилляриндя фелин хцсусиййятлярини ашаьыдакы шякилдя сяъиййяляндирмишдир: «1. Феллярин тясирлик вя тясирсизлик категорийасы вардыр. 2. Феллярин мяна нювляри вардыр. 3. Фелляря тясдиг вя инкарлыг категорийасы хасдыр. 4. Феллярдя шякил категорийасы вардыр. 5. Фелляря заман категорийасы хасдыр. 6. Фелляр цчцн тясрифылянмя сяъиййявидир. 7. Феллярин тясрифлянмяйян формалары вар (мясдяр, фели баьлама вя фели сифятляр). 8. Феллярдя тярз анлайышы вардыр. 9. Феллярдя шяхс категорийасы вардыр» [188, 180]. Бцтцн бунлар ейни дяряъядя ДЛТ-дяки фелляря дя шамил едиля биляр. Н.Щаъыеминоьлу ДЛТ-дя 3.477 фел ишляндийини эюстярмишдир [257, 2]. Бу да китабдакы бцтцн сюзлярин тяхминян 40 фаизинин феллярдян ибарят олдуьу мянасына эялир. Буну «Диван»ын гурулушу да тясдиг едир. М.Kашьари ДЛТ-нин биринъи китабынын (щямзяли сюзляр китабы) икинъи гисмини щямзяли фелляря айырмышдыр. Бурада ялифля башлайан вя мцхтялиф щярякялярля щярякялянмиш фелляр верилмишдир. Мясялян: ‫اَﻗﺪﯼ‬ акды «ахды» (‫ ﺱ ُﻮﭪ اَﮐﺪﯼ‬суw акды = су ахды, Ы, 220), ‫ اُﻗﺪﯼ‬укды «анлады» (‫اَر اﻳﺸِﻦ اُﻗﺪﯼ‬ яр ышын укды = адам ишини анлады, Ы, 220), ‫ اَﮐﺪﯼ‬якди (‫ اُل َﺕﺮِغ اَﮐﺪﯼ‬ол тарыь якди = о, дары, тохум якди, Ы, 220), ‫ اَﺱﺪﯼ‬ясди (‫ َاﺱِﻦ اَﺱﺪﯼ‬ясин ясди = ясинти, кцляк ясди, Ы, 218), ‫ اُﺱﺪﯼ‬усды «сусады» (‫ اَراُﺱﺪﯼ‬яр усды = адам сусады, Ы, 218) вя с. ДЛТ-нин икинъи китабынын (салим китабы) тяхминян йарысы салим феллярдян ибарятдир. Бурайа тяркибиндя ярябъя щярфи-иллят адланан ялиф, вав, йе щярфляриндян бири

143

вя тякрарланан щярфи олмайан фелляр дахилдир. Яэяр бир фелин цч щярфинин цчц дя самитлярдян ибарятдирся (мясялян, ‫ دﺥﻞ‬дхл = дяхяля, дахил олмаг), она сящищ вя йа салим (саьлам) фел дейилир. Фелдя щярфлярдян бири ялиф, вав, йахуд йе-дирся, о, мянгус (нагис, нюгсанлы) фел адланыр. ДЛТ-нин икинъи китабында ики, цч, дюрд, беш вя алты щярфли саьлам вя нагис фелляр вя онларын шякилляри (мцштяряк, тясирли, тясирсиз фелляр, щал вя щярякятин давамлылыьыны эюстярян фелляр, инкарлыг анлайышы, фели сифят, фели баьлама, мясдяр, кечмиш вя эяляъяк заман вя с.) тясвир едилмишдир. Мясялянин даща йахшы анлашылмасы цчцн салим фелляр гисминин гурулушуна бахаг. Салим фелляр ики щярфдян ибарят сюзляр бюлмяси иля башлайыр. Бурада -ды/-ди хябяр шякилчиси нязяря алынмадан ‫ ﻗَﺠﺪﯼ‬качды (яряб ялифбасы иля ‫ق‬ َ к+‫ ج‬ч вя +‫ دﯼ‬ды) модели цзря яввялъя баш сюзляр (‫ ﻗَﺠﺪﯼ‬качды), сонра онлара даир иллцстратив материал, йяни ифадя вя йа ъцмляляр (‫ اَر ﻗَﺠﺪﯼ‬яр качды), аталар сюзляри, йахуд мясялляр, бязян дя бейт вя йа бяндляр верилир. Маддя щямин фелин мцзареси (‫ ﻗَﺠﺎر‬качар) вя мясдяри иля (‫ ﻗَﺠﻤﺎق‬качмак) тамамланыр. Даща сонра ейни просес цч щярфли (‫ ﻗَﺠﺮُدﯼ‬качурды, ‫ َﻗﺠِﺸﺘﯽ‬качышты, ‫ َﻗﺠِﻠﺪﯼ‬качылды, ‫ َﻗﺠِﻨﺪﯼ‬качынды), дюрд щярфли (‫ ﻗَﺠﺘُﺮدﯼ‬качтурды, ‫ ﻗَﺠﺮُﺷﺪﯼ‬качрушды), беш щярфли (сюзцн юзц верилмяся дя, ‫ ﻡﺴِﻨﺪﯼ‬мсынды шякилчиси иля ‫ ﻗَﺠﺮُﻡﺴِﻨﺪﯼ‬качрымсынды) вя алты щярфли (бу сюзцн алты щярфли варианты йохдур, она эюря башга мисал: ‫ ﺏُﻐﻤَﻘﻠَﻨﺪﯼ‬боьмакланды) сюзляр цзря давам етдирилир, мцяллифин юз мцлащизясиня эюря мцвафиг йерлярдя грамматик изащатлар верилир. «Диван» мцяллифи яряб дилинин гайдаларына уйьун шякилдя мисал, мянгус, ляфиф, матви, ьцнняли, мцзаяф, ортасы сцкунлу вя саир сюзляр групуну айры-айры йарымбашлыглар алтында топлайыр, феллярин мцзаре вя мясдярлярини эюстярир, йери эялдикъя, эениш вя гыса грамматик изащатлар верир. Тябии ки, бу заман бцтцн сюзляр яряб ялифбасы сырасына мцвафиг олараг дцзцлцр, щятта щярякяляр арасында юнъялик (мясялян, ‫ ﮐَﺮدﯼ‬кярди– ‫ ﮐُﺮدﯼ‬кюрди – ‫ ﮐِﺮدﯼ‬кирди) принсипи эюзлянилир. Ейни гайда исимляр цчцн дя тятбиг олунур. Мцзаяф китабы адланан ЫЫЫ китабдакы феллярдя ейниъинсли ики щярф йан-йана эялир, йяни эеминасийа щадисяси баш верир. М.Kашьари мцзаяфля баьлы йазмышдыр: «Тцрк дилиндя бирбаша мцзаяф олан сюзляр аздыр. Анъаг яэяр сюзцн кюкцндя т щярфи варса вя она кечмиш заман шякилчиси олан д щярфи артырылырса, о заман фел мцзаяф

144

олур, [д ассимилйасийа олуб т-йя кечир] вя щярфдя шяддя бу шякилдя мейдана чыхыр. Биз беля олана мцзаяф дейирик. Мцзаре вя мясдярдя д щярфи дцшдцйцня эюря онларда мцзаяфлик йохдур. Цмумян, [тцркъядя] бир щярфи ики дяфя тякрарланан сюзляр олдугъа аздыр» (ЫЫ, 288). Бурадан беля бир нятиъя чыхыр ки, бу типли сюзляр т иля битян фелляря ‫ ﺕﯽ‬-ты, -ти шякилчисинин артырылмасы иля йараныр. Мясялян: ‫ ُﺕﺘّﯽ‬тутты «тутду» (‫ اِت ﮐَﻴِﮏ ُﺕﺘّﯽ‬ыт кейик тутты =ит эейик тутду, ЫЫ, 188), ‫ َﺏﺘّﯽ‬батты «батды» (‫ ﮐﻮُن َﺏﺘّﯽ‬кцн батты = эцняш батды», ЫЫ, 190), ‫ﺱﺘّﯽ‬ َ сатты «сатды» (‫ﺱﺘّﯽ‬ َ ‫ اُل ﺕَﻘﺎر‬ол таwар сатты = о, мал сатды, ЫЫ, 291) вя с. Ясярдяки мисал китабында да хейли фел верилмишдир. Сюзцн тяркибиндя щярфи-иллятдян, йяни ялиф, вав, йе щярфляриндян бири олса, она «мисал» дейилир. Мясялян: ‫ﻳَﺮدﯼ‬ йарды «йарды» (‫ اَر ﻳِﻐﺎج ﻳَﺮدﯼ‬яр йыьач йарды = адам аьаъ йарды, ЫЫЫ, 58), ‫ ﻳُﺮآَﻨﺪي‬йюркянди «сарылды» (‫ ُارُق ﻳٍﻐﺎﺟﻘﺎ ﻳُﺮآَﻨﺪي‬урук йыьачка йюркянди = ип, урьан аьаъа сарылды, ЫЫЫ, 118), ‫ ﻳَﻠ ِﻤﻠَﻨﺪﯼ‬йелимлянди «тутьалланды, йапышдырылды» ( ‫ اُق ﻳَﻠﻤِﻠَﻨﺪﯼ‬ок йелимлянди = ох тутьалланды, оха йапышган вурулду, ЫЫЫ, 123) вя с. ДЛТ-нин бешинъи (цч щярфли сюзляр, ярябъя зяват цс-сялася) вя алтынъы (дюрд щярфли сюзляр, ярябъя зяват цл-ярбяа) китабларына мцвафиг шякилдя цч щярфли вя дюрд щярфли исимлярля йанашы фелляр дя дахил едилмишдир. Мясялян: ‫ ﺕﻮُﮐﺪﯼ‬тюэди «дюйдц» ( ‫اَر ﺕﻮُز‬ ‫ ﺕﻮُﮐﺪﯼ‬яр туз тюэди = адам дуз дюйдц, ЫЫЫ, 180), ‫ ﺕَﺮادﯼ‬тарады «дарады» (‫ﻗﻴﺰ ﺱَﺠِﻦ ﺕَﺮادﯼ‬ кыз сачын тарады = гыз сачыны дарады, ЫЫЫ, 242) вя с. М.Kашьари йеддинъи китаба ьцнняли сюзляр китабы, йяни тяркибиндя эяниздян (бурундан) эялян нг вя нч щярфляри олан сюзляр китабы адыны вермишдир. Бу китабда ьцнняли фелляр бюлмяси мювъуддур. Мясялян: ‫ ﮐُﻨﮑُﻠﻨﱠﺪﯼ‬кюнгцллянди «кюнцллянди» ( ‫اَر‬ ‫ اﻳﺸﻘﺎ ﮐُﻨﮑُﻠﻨﱠﺪﯼ‬яр ышка кюнгцллянди=адам ишя кюнцллянди, ишлямяйя язм етди, ЫЫЫ, 354), ‫ ﺕِﻨﮑﻼدﯼ‬тынглады «динляди» (‫ اَر ﺱﻮُز ﺕِﻨﮑﻼدﯼ‬яр сюз тынглады = адам сюз динляди, сюзя гулаг асды, ЫЫЫ, 350) вя с. Сцкунлу ики щярфин бирляшдийи сюзляр (ъям бейн яс-сакинейн) ися сон китабда топланмышдыр. Бурада да бязи фелляр верилмишдир. Мясялян: ‫ َﻗﺒَﺮﺕّﯽ‬кабартты «габартды» (‫ َاﺕُﮏ اَذا ﻗِﻎ َﻗﺒَﺮﺕّﯽ‬ятцк адщакыь кабартты = айаггабы айаьы дюйдц, габартды, ЫЫЫ, 371), ‫ﺱﮑِﺮﺕّﯽ‬ َ сякиртти «сякдирди» (‫ﺱﮑِﺮﺕّﯽ‬ َ ‫ اُل اَت‬ол ангар ат сякиртти = о она ат сякдирди, ат чапдыртды, ЫЫЫ, 372) вя с.

145

Грамматик гайдалар да яряб дилчилийиня хас олан шякилдя ишлянмишдир. Мясялян, ДЛТ-дя ичди фелинин ич кюкцндян вя -ди кечмиш заман шякилчисиндян ибарят олдуьуну билдирян М.Kашьари бу сюзцн кюкц иля заман шякилчиси –ды / -ди арасына -ш (ич+иш+ди), -р(ич+цр+ди), -с (ич+ся+ди), -л (ич+ил+ди), -р+ш (ич+рц+ш+ди), -р+т (ич+цр+т+ти), -т+р (ич+тц+р+ди) щярфляринин, яслиндя, шякилчилярин артырылмасыны, ич+иэсяк, ич+миш, ич+мяк вя диэяр формалары изащ едяркян яряб дилинин грамматика анлайышыны рящбяр тутмушдур. Бу барядя дцзялтмя фелляр бюлмясиндя даща эениш мялумат верилир. 2.1. Фелин лцьяви мяна нювляри «Диван»да фелляр лцьяви мяна бахымындан сон дяряъя ялван, эениш вя зянэиндир. Онлары ашаьыдакы мяна групларына бюлмяк мцмкцндцр: 2.1.1. Щярякят фелляри Бурайа ъанлы вя ъансыз ъисимлярин щярякяти иля ялагядар фелляр дахилдир. Бу феллярин яксяриййти садя феллярдир. Мясялян: юпмяк (Ы, 217), учмак «учмаг» (Ы, 217), урмак «вурмаг» (Ы, 218), цзмяк (Ы, 218). Онларын бир гисми дцзялтмя феллярдир. Мясялян: юпсямяк «юпмяк истямяк» (Ы, 302), учурмак (Ы, 227, урушмак «вурушмаг» (Ы, 262), цзцлмяк (Ы, 243). Щярякят фелляри арасында мцряккяб фелляр дя вар. Мясялян: йцкцнч етмяк «намаз гылмаг» (ЫЫЫ, 325), тяпик тяпмяк «мющкям дюймяк» (Ы, 76), тяр болмак «тярлямяк, утанмаг» (Ы, 338) вя с. Мцвафиг бящслярдя бунлар барядя ятрафлы мялумат верилир. 2.1.2. Иш фелляри Бурайа доьрудан-доьруйа щяр щансы иши иъра етмякля ялагядар фелляр дахилдир. Мясялян: казмак «газмаг» (ЫЫ, 39), «сцпцрмяк» (ЫЫ, 119), тутмак «тутмаг» (Ы, 132), бычмак «бичмяк» (Ы, 63), кясмяк (ЫЫ, 40), кцримяк «кцрцмяк» (ЫЫЫ, 244), бялямяк «мялямяк» (ЫЫЫ, 246), атмак «атмаг» (Ы, 222), кечцртмяк «кечирмяк» (Ы, 372), качтурмак «гачыртмаг» (ЫЫ, 200) вя с.

146

2.1.3. Нитг фелляри Нитг просеси иля баьлы олан фелляр нитг фелляри адланыр. Бурайа ясасян данышма, фикир билдирмя, сющбят просеси иля баьлы фелляр дахилдир. Мясялян: аймак «сюйлямяк» (Ы, 225), айытмак «демяк» (Ы, 257), карьамак «гарьамаг» (ЫЫЫ, 262), алкамак «алгыш етмяк» (Ы, 308), кянгяшмяк «эяняшмяк, мяслящятляшмяк» (ЫЫЫ, 343), сормак «сорушмаг, йетикляшмяк» (ЫЫЫ, 178) вя с. 2.1.4. Тяфяккцр фелляри Бурайа тяфяккцр просеси иля, эюрмя, ешитмя, дуйма иля баьлы фелляр дахилдир. Мясялян: укмак «анламак» (Ы, 220), усмак «санмаг» (Ы, 218), цшкцрмяк «хатырламаг» (Ы, 267), тынгламак «ешитмяк, динлямяк» (Ы, 350), бакмак «бахмаг» (ЫЫ, 44), кюрмяк «эюрмяк» (ЫЫ, 37) вя с. 2.1.5. Щал-вязиййят фелляри Бу фелляр яшйанын вязиййятини ифадя едир. Мясялян: ащламак «ащ чякмяк» (ЫЫЫ, 128), кызармак «гызармаг» (ЫЫ, 113), кызыл ярмяк «гызармаг» (ЫЫ, 179), пусармак «гаралмаг» (ЫЫ, 113), кюэярмяк «эюйярмяк» (ЫЫ, 118), юпкилямяк «гязяблянмяк» (Ы, 333), кцлмяк «эцлмяк» (ЫЫ, 52), сяwинмяк (Ы, 62), сыьтамак «аьлайыб-сызламаг» (ЫЫЫ, 253) вя с. Щярякят, иш, нитг, тяфяккцр вя щал-вязиййят фелляри исмин мцхтялиф щалларыны идаря едир, мцхтялиф фел шякилляриндя тязащцр едир, тясирли вя йа тясирсиз олур, тясдиг вя инкар билдирир. Бунлар баряля мцвафиг бюлмялярдя эениш мялумат верилир. 2.2. Фелин гурулушъа нювляри Мцасир ядяби дилимиздя олдуьу кими, ДЛТ-дя дя фелин гурулушъа цч нювц вардыр. 2.2.1. Садя фелляр ДЛТ-дяки феллярин чоху бир кюкдян ибарят олан садя феллярдир. Мясялян: алмак «алмаг», билмяк, курмак «гурмаг», кюрмяк «эюрмяк» вя с. Бязи тядгигатчылар, о

147

ъцмлядян Н.Щаъыеминоьлу бир сясдян ибарят олан фел кюклярини арашдырмыш вя бу гянаятя эялмишдир ки, пратцркъядя 16 беля фел олмушдур [257, 114-124]. Я.Б.Яръиласун «Гутадьу Билиэ»дя, долайысы иля ДЛТ-дя ю- «дцшцнмяк», у- «эеъикдирмяк», «гцдрятли олмаг, эцъц йетмяк» фел кюкляриндян сюз ачараг цмумян Шярги Тцркцстан мятнляриндя 6 кюк гялиби тясбит етмишдир [240, 12-13]: В, В+Ъ (мясялян: ач«ачмаг», ор- «ормак = битмяк»), Ъ+В (мясялян: ба- «баьламаг», са- «саймаг»), Ъ+В+Ъ (мясялян: бак- «бахмаг»), В+Ъ+Ъ (мясялян: арт- «артмаг»), Ъ+В+Ъ+Ъ (мясялян: санч- «санъмаг»). Тябии ки, бу фел гялибляри ейни шякилдя ДЛТ цчцн дя мягбулдур. 2.2.2. Дцзялтмя фелляр Дцзялтмя фелляр сюздцзялдиъи шякилчиляр васитясиля адлардан вя феллярдян йараныр. Яввялъя адлардан йаранан фелляри нязярдян кечиряк. Адлардан йаранан дцзялтмя фелляр. З.Коркмазын чаьдаш тцркъянин морфолоэийасындан бящс едян китабында адлардан фел йарадан 26 шякилчи вардыр [283, 109122]. Н.Щаъыеминоьлу гарахани дилиндя адлардан фел йарадан 16 шякилчи олдуьуну йазмышдыр [257, 148-162]. ДЛТ-дя ися адлардан йаранан дцзялтмя фелляр ясасян ашаьыдакы шякилчилярин кюмяйиля мейдана эялир: 1. -а, -я, -у, -ц, -ы, -и. Бу шякилчи, ясасян, тякщеъалы сюзляря артырылыр вя щямин сюзлярля баьлы мцхтялиф мяналар йарадыр. Мясялян: йаз+а- «йайлады» ( ‫اَر ﻗِﺸﻼغ دا‬ ‫ ﻳَﺰادﯼ‬яр кышлаьда йазады = адам йайы гышлагда кечирди, ЫЫЫ, 80), аш+а- «йеди» ( ‫اَر اَش‬ ‫ َاﺷﺎدﯼ‬яр аш ашады = адам йемяк йеди, ЫЫЫ, 237), кцч+я- «талады, эцъля алды» ( ‫اُل َاﻥِﮏ‬ ‫ ﺕَﻘﺎرِن ﮐُﺠﺎدﯼ‬ол анынг таwарын кцчяди = о онун малына ял гойду, талады, ЫЫЫ, 240), тцн+я- «эеъяляди» (‫ اُل ﻡَﻨﺪا ﺕُﻨﺎدﯼ‬ол мяндя тцняди = о мяним йанымда эеъяляди, ЫЫЫ, 250), бай+у- «варланды» (‫ اَر ﺏَﻴﻮُدﯼ‬яр байуды = адам варланды, ЫЫЫ, 251), кинг+ц«эенишлянди» (‫ ﻳِﻴﺮ ﮐِﻴﻨﮑﻮُدﯼ‬йер кингцди = йер эениди, йер эенишлянди, ЫЫЫ, 344), йен+и«доьду» (‫ اُراﻏُﺖ ﻳَﻨﻴﺪﯼ‬ураьут йяниди = гадын доьду, ЫЫЫ, 82), кан+ы- «ганады» ( ‫ﺏُﺮوُن‬ ‫ َﻗﻨَﺪﯼ‬бурун канады = бурун ганады». Бир адамын бядянинин щяр щансы бир йери ганаса, йеня беля дейилир. Ясли «‫ ﻗﺎﻥﻴﺪﯼ‬каныды»дыр, ЫЫЫ, 251). 2. -ат, -ят, -ут, -цт. Ялавя олундуьу сюзлярля баьлы мяналар йарадыр. Мясялян: ат+ат- «атлашды, ат олду» (‫ ﺕﺎﯼ َا َﺕﺘّﯽ‬тай ататты=дай ат олду, атлашды, Ы, 250), кюрк+ят-

148

«эюзялляшди» (‫ ﻗﻴﺰ ﮐُﺮﮐَﺘّﯽ‬кыз кюркятти = гыз эюзялляшди, эюрклц олду, ЫЫ, 324), тар+ут«даралтды» (‫ اُل اَﻥﮑﺎر َاﻗِﻦ َﺕ ُﺮﺕّﯽ‬ол ангар яwин тарутты = о она евини дар еляди, ЫЫ, 296), бцдщ+цт- «ойнатды» (‫ اُل اُﻏﻠِﻨﯽ ُﺏ ُﺬﺕّﯽ‬ол оьлыны бцдщцтти = о, оьлуну ойнатды, ЫЫ, 296). 3. -ар, -яр. Артырылдыьы сюзцн кейфиййятни ифадя едир. Мясялян: ал+ар- «гызарды» (‫ ﺕَﻠﻘﺎ اَﻟَﺮدﯼ‬талка аларды = цзцм гызарды, Ы, 229), пус+ар- «гаралды, сис олду» ( ‫ﮐُﻮﮎ‬ ‫ ُﺏﺴَﺮدﯼ‬кюк пусарды = эюй думанланды, булудланды, сис бцрцдц, ЫЫ, 113), кюэ+яр- «эюйярди, эюй рянэини алды» (‫ ﮐُﻮﮐَﺮدﯼ ﻥﺎﻥﮏ‬кюэярди нянг = нясня эюйярди, эюй рянэини алды, ЫЫ, 118), кюл+яр- «эюллянди, эюлмячя олду» (‫ ﮐ ُﻮﻟَﺮدﯼ ﺱ ُﻮﭪ‬кюлярди суw = су эюллянди, йыьылды, ЫЫ, 118) вя с. 4. -ьар, -эяр, -ьыр, -эир, -кар, -кяр. Исимляря вя сифятляря артырылараг щярякят мянасы ямяля эятирир. Мясялян: суw+ьар- «суварды» (‫ اُل اَت ﺱُﻘﻐَﺮدﯼ‬ол ат суwьарды = о, ат суварды, ЫЫ, 200), ат+ьар- «ата миндирди» (‫ اُل ﻡَﻨﯽ اَﺕﻐَﺮدﯼ‬ол мяни атьарды=о мяни ата миндирди, Ы, 265), ич+эяр- «ичяри чякди» (‫ اُل َاﺕِﻦ اَﻗﮑﺎ اِﺟﮑَﺮدﯼ‬ол атын яwэя ичэярди = о, атыны евя чякди, Ы, 266), тоз+ьыр- «тоз гопду» (‫ ﻳﻴﺮ ﺕُﺰﻏِﺮدﯼ‬йер тозьырды=йердян тоз гопан кими олду, ЫЫ, 191), мунг+кар- «язиййятя салды» (‫ ُال اَﻥﯽ ﻡُﻨﮑﻘَﺮدﯼ‬ол аны мунгкарды =о ону изтираба, сыхынтыйа салды, ЫЫЫ, 345), тцп+кяр- «арашдырды» ( ‫اُل اﻳﺸِﻎ‬ ‫ ﺕُﺒﮑَﺮدﯼ‬ол ышыь тцпкярди = о, ишин яслини, кюкцнц арашдырды вя изиня дцшдц, ЫЫ, 192). 5. -да, -дя, -та, -тя. Мцасир -ля, -ля шякилчисинин функсийасыны йериня йетирир. Мясялян: баь+да- «сарма верди» (‫ اُل اَﻥﯽ ﺏَﻐﺪادﯼ‬ол аны баьдады = эцляшдя ону сармайа салды, онун айаьына сарма верди, ЫЫ, 342), цн+дя- «чаьырды, щайлады» (‫اُل ﻡَﻨﯽ اُﻥﺪادﯼ‬ ол мяни цндяди = о мяни чаьырды, щайлады, Ы, 300), ок+та- «ох атдырды» (‫ﺏَﮏ اَﻥﯽ اُﻗ َﺘﺘّﯽ‬ бяэ аны октатты = бяй она ох атдырды, Ы, 291). 6. -ла, -ля. Бу шякилчинин функсийалары хейли эенишдир [211, 109-120]. М.Кашьари бу шякилчи иля ялагядар йазмышдыр: «Исимляря ялавя едиляряк онлардан фел дцзялдир: «‫ ﺏِﻴﮏ ﻗُﻮﺷﻼدﯼ‬бяэ кушлады» ъцмлясиндяки кими; «бяй гуш овлады» демякдир. «‫ﻗُﻮش‬ куш» сюзц исимдир, шяхсляря эюря тясриф едиля билмяз, ‫ ﻻ‬-ла артырылдыгдан сонра фел олур, башга фелляр кими бцтцн шяхслярдя тясриф олунур» (Ы, 72). ДЛТ мцяллифи китабын башга йерляриндя бу шякилчи васитясиля йаранан феллярин мяналарыны ашаьыдакы кими сыраламышдыр:

149

а) ады чякилян бядян цзвцня вурмаг. Мясялян: ‫ اُل اَﻥﯽ َﻗﺴِﻐﻼدﯼ‬ол аны касык+ла+ды = о онун овурдуна вурду (ЫЫЫ, 301), ‫ اُل اَﻥﯽ َﻗﺮِﻥﻼدﯼ‬ол аны карын+ла+ды = о онун гарнына вурду (ЫЫЫ, 302), ‫ اُل اَﻥﯽ ُﺏﮑُﺮﻻدﯼ‬ол аны бюэцр+ля+ди = о онун бюйряйиня вурду (ЫЫЫ, 302), ‫ ﺕﻮُﺷﻼدﯼ‬тюш+ля+ди = дюшцня вурду (ЫЫЫ, 302), ‫ اُل اَﻥﯽ ﮐُﺰﻻدﯼ‬ол аны кюз+ля+ди = о онун эюзцня вурду (ЫЫЫ, 269); б) ады чякилян шейи вя йа адамы щямин групдан саймаг, она бянзятмяк. Мясялян: ‫ اُل اَﻥﯽ اُﻏﺰُﻻدﯼ‬ол аны оьуз+ла+ды=о ону оьуз сайды, оьузлара нисбят гылды (ЫЫЫ, 302), ‫ﮑﻼّدﯼ‬ ِ‫ﺟ‬ ِ ‫ اُل اَﻥﯽ‬ол аны чиэил+ля+ди = о ону чиэилляря нисбят гылды, чиэил сайды (ЫЫЫ, 302), ‫ﺱﺮَﻥﻼدﯼ‬ َ ‫ اُل اَﻥﯽ‬ол аны саран+ла+ды = о ону хясис сайды (ЫЫЫ, 302); ъ) бир иши ады чякилян алятля иъра етмяк. Мясялян: ‫ اُل اَﻥﯽ ِﻗﻠِﺠﻼدﯼ‬ол аны кылыч+ла+ды =о ону гылынълады, гылынъла вурду (ЫЫЫ, 302), ‫ﺟﺒِﻘﻼدﯼ‬ ِ ‫ اُل اَﺕِﻎ‬ол атыь чыбык+ла+ды = о, аты чубуглады, чубугла вурду (ЫЫЫ, 302); ч) ады чякилян шейи юз ъинсиндян айырмаг, тямизлямяк. Мясялян: ‫ﺏﺎﻡُﻖ ُارُﻏﻼدﯼ‬ памук уруь+ла+ды = памбыьы чийиддян айырды (ЫЫЫ, 302), ‫ ﺕَﻠﻮُﻻدﯼ ﻥﺎﻥﮑﻨﯽ‬талу+ла+ды нянгни = нясняни сечди (ЫЫЫ, 302); д) «йухарыда сайдыьым мяналардан щеч бирини ифадя етмир, юз мцстягим мянасында чыхыш едир. Мясялян: ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ اَت َﺏﻐِﺸﻼدﯼ‬ол манга ат баьыш+ла+ды=о мяня ат баьыш-лады, ‫ ﺕَﻨﮑﺮﯼ ﻡَﻨﯽ َاﻏِﺮﻻدﯼ‬тянгри мяни аьыр+ла+ды=танры мяни язизляди (ЫЫЫ, 302); е) артырылдыьы исимляря щярякят мянасы верир. Мясялян: ‫ اُل ﺱ ُﻮ َﺏﺸﻼدﯼ‬ол сц баш+ла+ды = о, гошунун юнцндя эетди, командирлик етди (ЫЫЫ, 263), ‫ اُل ُاﺕُﻨﮏ ﺏَﻐﻼدﯼ‬ол отунг баь+ла+ды = о, одун баьлады (ЫЫЫ, 264); я) заман, мякан мяналы фелляр йарадыр. Мясялян: ‫ ﺏَﮏ ﮐَﻨﺪ داﻗﻴﺸُﻼدﯼ‬бяэ кянддя кыш+ла+ды=бяй шящярдя гышлады (Ы, 72), ‫ اَر ﺕﺎﻏﺪا ﻳَﻴﻼدﯼ‬яр таьда йай+ла+ды=адам даьда йайлады (ЫЫЫ, 277), ‫ اَر اﻳﺸﻦ ُاﻏُﺮﻻدﯼ‬яр ышын оьур+ла+ды = адам ишини вахтында эюрдц (Ы, 320), ‫ اَر اﻳﺸﻘﺎ اِرﺕﺎﻻدﯼ‬яр ышка ертя+ля+ди = адам ишя еркян, ертядян башлады (Ы, 332). Бу шякилчинин йаратдыьы диэяр мяналар да вар. Мясялян: балаламаг ( ‫اَرﺱﻼن‬ ‫ َاﻥُﮑﻼدﯼ‬арслан янцк+ля+ди=аслан балалады, Ы, 326, ‫ اِت َاﻥُﮑﻼدﯼ‬ыт янцк+ля+ди=ит кцчцкляди, яникляди, Ы, 326, ‫ اِﻥﮑﺎﮎ ﺏُﺰاﻏﻮُﻻدﯼ‬ингяк бузаьу+ла+ды=иняк бузов доьду, бузовлады, ЫЫЫ, 82, ‫ ﻗُﺶ ﺏَﻼﻻدﯼ‬куш бала+ла+ды=гуш балалады, ЫЫЫ, 82), тяъщиз етмяк ( ‫اُل‬

150

‫ ﻗﻴﺰِن َاﮐَﺘﻼدﯼ‬ол кызын яэят+ля+ди=о, гызына ъарийя верди, гызы иля яр евиня ъарийя эюндярди, Ы, 319). Щ.Нигматовун йаздыьына эюря, -ла, -ля «Диван»дакы ян ишляк шякилчидир, онун иштиракы иля ясярдя 294 фел йаранмышдыр [456, 34]. Бу шякилчи мцасир тцрк дилляриндя дя ян мящсулдар шякилчи олараг галыр. Мясялян, онун васитясиля башгырд дилиндя 600, юзбяк дилиндя ися 1.100 фел ямяля эялир [456, 34]. 7. -ла+н, -ля+н. Бу шякилчинин исимляря артырылмасы иля ДЛТ-дя 225 дцзялтмя фел мейдана эялмишдир [456, 36]. М.Кашьаринин фикринъя, -ла+н, -ля+н шякилчисинин ясас функсийалары ашаьыдакылардыр: «Биринъиси: ады чякилян шейля бирликдя олмаг, йахуд сюйлянян шейя сащиб олмаг мянасыны билдирир. Мясялян: ‫ اَر َﺕﻴَﻘﻠَﻨﺪﯼ‬яр тайак+лан+ды=адам яса сащиби олду, ‫ﺱﻮُت‬ ‫ ﻗَﻴ ُﻘﻠَﻨﺪﯼ‬сцт кайук+лан+ды = сцд гаймагланды. Икинъиси: сюйляйян шяхсин бир нясняни ады чякилян нясня групундан сайдыьыны билдирир. Мясялян: ‫ اَر اَﺕِﻎ ﻗﻴﺰﻟَﻨﺪﯼ‬яр атыь кыз+лан+ды=адам аты бащалы щесаб етди, ‫اُل َاَﻥﯽ‬ ‫ ﻗﻴﺰﻟَﻨﺪﯼ‬ол аны кыз+лан+ды=о ону юз гызларындан бири сайды, юз гызлары йериндя тутду. Цчцнъцсц: мяъщул фел мянасына эялир. Мясялян: ‫ ﺕَﻘﺎر ﭼﻮُﻏﻠَﻨﺪﯼ‬таwар чоь+лан+ды =мал боьчаланды, щейбялянди, боьчайа, щейбяйя гойулду, ‫ ﺏﻮُز ﺟِﻐﻠَﻨﺪﯼ‬бюз чыь+лан+ды = без юлчцлдц, аршынланды. Дюрдцнъцсц: ады чякилян шейя бянзямяк мянасына эялир. Мясялян: ‫ اَر َﺕﻴُﻘﻠَﻨﺪﯼ‬яр тайук+лан+ды=адам кцбарлашды, кцбарлара охшады. Бурада даща ики ъящят вардыр ки, онлары йухарыда дейилянлярля мцгайися шяклиндя сюйлямяк ъаиздир. Биринъиси: сюйляйян шяхсин сюйлянянля бирликдя олмасы, йахуд о шейя сащиб олмасыдыр. Мясялян: ‫ ﺕﺎغ ﺕﻴﺘﻠَﻨﺪﯼ‬таь тыт+лан+ды=даь шам аьаъы иля юртцлдц, аьаъланды, шам аьаъына сащиб олду, ‫ اَر ﻗﺎﺏﻠَﻨﺪﯼ‬яр кап+лан+ды = адам габ сащиби олду. Икинъиси: сюйляйян о шейи сюйлянян шей ъцмлясиндян сайды. Мясялян: ‫اُل ﻥﺎﻥﮑﻨﯽ‬ ‫ ﻗﻴﺰﻟَﻨﺪﯼ‬ол нянгни кыз+лан+ды=о щямин шейи бащалы сайды. Бундан башгалары да дедийимиз кимидир» (ЫЫЫ, 191-192).

151

Бунлардан башга, щямин шякилчи васитясиля йаранан фелляр диэяр мяналар да ифадя едир: а) йени щярякят вя вязиййят билдирир. Мясялян: ‫ اَر اَﺕﻠَﻨﺪﯼ‬яр ат+лан+ды = адам атланды, ата минди (Ы, 288); б) ишин тярзини, формасыны билдирир. Мясялян: ‫ اَر ﺕِﻠﮑ ُﻮﻟَﻨﺪﯼ‬яр тилкц+лян+ди=адам тцлкцлянди, йалтагланды (ЫЫЫ, 194), ‫ ﮐِﺸﯽ ﮐِﺮ ِﺏﻴﻠَﻨﺪﯼ‬киши кирпи+лян+ди=адам сяртляшяряк кирпи кими бцзцлдц вя гаш-габаг тюкдц (ЫЫЫ, 193), ‫ اَر ﺏُﺮ َﮐﻠَﻨﺪﯼ‬яр бцрэя+лян+ди = адам гязябиндян биря кими сычрады, бирялянди (ЫЫЫ, 194); ъ) нятиъяни, онун яламят вя кейфиййятини билдирир. Мясялян: ‫ اَر ُاﻏُﺰﻟَﻨﺪﯼ‬яр оьуз+лан+ды=адам оьуз олду, оьузлашды (Ы, 315), ‫ َاﭪ ُاﺟَﻘﻠَﻨﺪﯼ‬яw очак+лан+ды = евин оъаьы олду (Ы, 315), ‫ َﺕﺮِغ ُارُﻏﻠَﻨﺪﯼ‬тарыь уруь+лан+ды = якин дян тутду (Ы, 315), ‫ﮐَﺒﺎز ُارُﻏﻠَﻨﺪﯼ‬ кяпяз уруь+лан+ды = памбыг гоза тутду (Ы, 315). 8. -ла+ш, -ля+ш. Бу, -ла, -ля шякилчиснин мцштяряклик билдирян -ш шякилчиси иля бирликдя ишлянян вариантыдыр. Садяъя олараг бу шякилчийя даир мисаллар аздыр, цстялик, онун йаратдыьы мяна чаларлары даща мящдуддур, ясасян, йарышма, йардымлашма вя иштирак ифадя едир. Мясялян: ‫ اُﻻر ِاﮐّﯽ ﺏِﺮﻻ ﺕَﺘﻠَﺸﺪﯼ‬олар икки бирля тат+лаш+ды = онлар икиси бирликдя татъа, фарсъа данышдылар (ЫЫ, 215), ‫ اُل ِاﮐّﯽ ﺏِﻼ ﺱَﺠﻠَﺸﺪﯼ‬ол икки биля сач+лаш+ды=онлар икиси сачлашды (ЫЫ, 222), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ ﺱَﻘﻠَﺸﺪﯼ‬ол мянинг бирля саw+лаш+ды =о мяня, мян дя она аталар сюзц дедим (ЫЫ, 222), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ ﮐُﺰﻟَﺸﺪﯼ‬ол мянинг бирля кюз+ляш+ди = о мянимля эюз-эюзя бахмагда йарышды (ЫЫ, 229), ‫ اُﻻر ِاﮐّﯽ اَرﻟَﺸﺪﯼ‬олар икки яр+ляш+ди = онлар икиси яр олмагда йарышдылар (Ы, 276). 9. -ла+т, -ля+т. Исимлярдя яламят, кейфиййят дяйишиклийи, просес, нятиъя ифадя едир. Мясялян: ‫ اُل ﺟُﺒﻨﯽ ﺱُﻔﻠَﺘّﯽ‬ол чюпни суw+лат+ты=о, чюпц сулатды (ЫЫ, 329), ‫اُل اَت ﺕُﺰ َﻟﺘّﯽ‬ ол ят туз+лат+ты=о, ят дузлатды (ЫЫ, 326), ‫ اُل اَﻥﯽ ﺕَﺸ َﻠﺘّﯽ‬ол аны таш+лат+ты=о ону дашлатды (ЫЫ, 326), ‫ اُل َاﺕِﻦ ﺕَﻐﻠَﺘّﯽ‬ол атын таь+лат+ты = о, атыны даьлатды (ЫЫ, 327), ‫اُل ﻡَﻨﮑﺎ ِاﻗِﻖ‬ ‫ اَﻗ َﻠﺘّﯽ‬ол манга ыwык аw+лат+ты = о мяня эейик овлатдырды (Ы, 259), ‫ اُل اَﻥﯽ ﺱَﻨﻠَﺘّﯽ‬ол аны сян+лят+ти = о она «сян» дедиртди (ЫЫ, 329), ‫ ﺏ ُﻮ ﻳﻴﺮ اَﻥﯽ اِﮐﻠَﺘّﯽ‬бу йер аны иэ+лят+ти = бу йер ону хястяляндирди (Ы, 295). Бу шякилчи васитясиля фелдян дя дцзятмя фел йарадылыр. 10. -сы, -си. Вязиййятдяки дяйишиклийи билдирир. Мясялян: ачыь+сы- «туршуду» ( ‫ُازُم‬ ‫ اَﺟِﻐﺴﻴﺪﯼ‬цзцм ачыьсыды = цзцм туршуду, Ы, 307), суw+сы- «суланды» (‫ﺱﺠِﮏ ﺱُﻘﺴِﻴﺪﯼ‬ ُ сц-

152

чик суwсыды = шяраб суланды, Ы, 307), суw+сы- «суйу артды» (‫ ﺱِﺮﮐﺎ ﺱُﻘﺴِﺪﯼ‬сиркя суwсыды =сиркянин тцндлцйц азалды, ЫЫЫ, 258). 11. -сын, -син. Ялавя олундуьу исимляря йени мяналар верир. Мясялян: яw+син«юз еви сайды» (‫ اُل ﺏ ُﻮاَﻗﻨﯽ َاﻗﺴِﻨﺪﯼ‬ол бу яwни яwсинди = о бу еви юз еви сайды, орайа йерляшди, Ы, 286), яр+син- «кишиляшди» (‫ ُاﻏُﻞ اَرﺱِﻨﺪﯼ‬оьул ярсинди = ушаг бюйцйцб кишиляшди, Ы, 286) вя с. 12. -дщ, -адщ, -ядщ. М.Кашьари бу шякилчи барядя йазмышдыр: «‫ ﮐُﺮﮎ‬кюрк «эюзяллик» демякдир. Она «‫ اَذﺕﯽ‬ядщти» ялавя олунса, «‫ ﮐُﺮﮐﺎذﺕﯽ‬кюркядщти» сюзц алыныр ки, «эюзял олду, эюзялляшди» демякдир. «‫ ِﺏﻠِﮏ‬билиэ» сюзц «аьыл» мянасындадыр. Ону феля чевиряндя «‫ ﺏِﻠﮑﺎذﺕﯽ‬билэядщти» олур. «‫ اُﻏﻼن ﺏِﻠﮑﺎذﺕﯽ‬оьлан билэядщти» дейилир ки, «ушаг аьылланды» мянасына эялир» (ЫЫ, 325). Диэяр мисаллар: яр+ядщ- «бюйцся» ( ‫ﺕﺎﯼ‬ ‫اُﻏﻮُل اَرَذﺱﺎ اَﺕﺎ ﺕِﻨﻮُر‬.‫ َاﺕَﺘﺴﺎ اَت ﺕِﻨﻮُر‬тай ататса, ат тынур, оьул ярядщся, ата тынур = дайча йетишся, ат динъяляр, оьул йетишся, ата динъяляр, Ы, 250), бу+дщ- «буйду, донду» ( ‫َار‬ ‫ ﺕُﻤﻠُﻐﻘﺎ ﺏﻮُذﺕﯽ‬яр тумлуька будщты = адам сойугда буйду, донду вя юлдц, ЫЫЫ, 377). Феллярдян йаранан дцзялтмя фелляр. З.Коркмазын мцасир тцрк дилинин морфолоэийасындан бящс едян китабында тцркъядя феллярдян фел йарадан 27 шякилчи эюстярилир [283, 123-136]. Н.Щаъыеминоьлу гарахани тцркъясиндя 19 беля шякилчинин варлыьындан сюз ачмышдыр [257, 130-147]. А.Б.Еръиласун ися «Гутадьу Билиэ»дя феля щяср олунмуш монографийасында фелдян фел дцзялдян 21 шякилчи эюстярмишдир [240, 2145]. Тягрибян 13 мин мисра олан бу ирищяъмли бядии ясярдя морфоложи бахымдан ситуатив мягамларын чохлуьу диггяти ъялб едир вя орада бцтцн шякилчиляря раст эялмяк мцмкцндцр. ДЛТ-дя ися мисаллар бир гайда олараг ЫЫЫ шяхсин тякиндя верилир вя мяхсусян эюстярилмямишся, мцвафиг нцмуняляр тапмаг чох чятиндир. М.Кашьари дцзялтмя фелляр щаггында китабын яввялиндя мялумат веряряк йазмышдыр: «Фелляр ики, цч, дюрд, беш, алты щярфли ола биляр. Феллярин сонуна артырылан щярфлярин сайы ондур: ‫( اﻟﻒ‬а/я), ‫ ت‬т, ‫ ر‬р, ‫ س‬с, ‫ ش‬ш, ‫ ق‬ка, ‫ ﮎ‬ке, ‫ ل‬л, ‫ ن‬н, ‫ ﻻ‬ла, ‫ﯼ‬ й. Бу щярфляр сюзя йени мяна вермяк цчцн артырылыр» (Ы, 69). Яэяр ‫ ﻻ‬ла-ны да сайсаг, феллярин сонуна артырылан щярфлярин сайы он дейил, фактики олараг он бир олур. ДЛТ мцяллифи бу просесдя иштирак едян щярфляри, йяни шякилчиляри беля сыраламышдыр:

153

1) ‫ اﻟﻒ‬ялиф, йяни -а, -я. Мясялян: ‫ َﺕ ِﺒِﺰ‬тяпиз «шоран йер» сюзцндян ‫ ﺕَﺒﺰادﯼ‬тяпз+я+ди =щясяд етди, ‫ ُﻗﺒُﺰ‬кубуз «гопуз, уд» сюзцндян ‫ ﻗُﺒﺰادﯼ‬купз+а+ды=гопуз чалды. 2) ‫ ت‬т. Фели тясирли етмяк цчцн сюзя артырылыр. Мясялян: ‫ َاَرﻳﺪﯼ‬арыды, ‫ ﻗُﺮﻳﺪﯼ‬курыды сюзляриндян ‫ َﺕﺮِغ َارِﺕﯽ‬тарыь ары+т+ты = тахыл тямизляди вя ‫ ﺕُﻮن ُﻗﺮُﺕﯽ‬тон куру+т+ты = палтар гурутду фелляри йараныр. 3) ‫ ر‬р. Бу щярф ‫ ت‬т щярфи иля бирляшяряк -тур шякилчиси мейдана эятирир вя фели тясирли едир. Мясялян: ‫ ﺏَﺮدﯼ‬барды «эетди» сюзц ‫ ﺏَﺮﺕُﺮدﯼ‬бар+тур+ды шяклиндя тясирли олур, ‫ﮐَﻠﺪﯼ‬ кялди «эялди» сюзцндян ися ‫ ﮐَﻠﺘُﺮدﯼ‬кял+тцр+ди шяклиндя тясирли фел дцзялир. 4. ‫ س‬с. Фелляря артырылараг арзу, истяк мянасы йарадыр: ‫ ﺱُﻮﭪ اِﺟﺴَﺪﯼ‬суw ич+ся+ди= су ичмяк истяди, ‫ اَش ﻳِﻴﺴَﺪﯼ‬аш йей+ся+ди=йемяк йемяк истяди. Бу щярф яряб дилинин тяфа’цл бабында олдуьу кими бязян няйи ися яслиндя олмадыьы щалда олмуш кими эюстярмяк мягсядиля [-мсын шякилчисинин тяркибиндя] фелляря артырылыр. « ‫اُل ﻡَﻨﺪﻳﻦ‬ ‫ ﻳَﺮﻡﺎق َاﻟِﻤﺴِﻨﺪﯼ‬ол мяндин йармак алы+м+сын+ды=о юзцнц мяндян пул алырмыш кими эюстярди» ъцмлясиндя олдуьу кими. «‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ُﮐﻠُﻤﺴِﻨﺪﯼ‬ол манга кцл+цм+си+нди = о юзцнц мяня эуйа эцляр, эцлцрмцш кими эюстярди» ъцмляси дя бу гябилдяндир. 5) ‫ ش‬ш щярфи бир ишин ики няфяр тяряфиндян эюрцлдцйцнц билдирмяк цчцн сюзя артырылыр, ‫ اُوردﯼ‬урды=вурду сюзцндян ‫ ُارُﺷﺪﯼ‬ур+уш+ды, ‫ ﺕُﺮدﯼ‬турды = галхды сюзцндян ‫ ُﺕﺮُﺷﺪﯼ‬тур+уш+ды = галхышды, башгасы иля бирликдя айаьа галхды сюзц йараныр. 6) ‫ ق‬ка. Мяьлуб олманы, язилмяни, хорланманы билдирмяк цчцн феля артырылыр. Мясялян: ‫ َاراَﺟﻴﻘﺪﯼ‬яр ач+ык+ды = адам аъды, ‫ ﻳﻴﻠﻘﯽ ُﻳﺘُﻘﺪﯼ‬йылкы йут+ук+ды = илхы гураглыгдан лап арыглады, бир дяри, бир сцмцк галды ъцмляляриндя олдуьу кими. Бу типли сюзлярдя чох заман ‫ ق‬ка щярфи ‫ س‬с щярфи иля бирляшяряк -сык, -сук шякилчиси йарадыр: ‫ اَراَرﺱِﻘﺪﯼ‬яр ар+сык+ды = адам алдадылды, ‫ اَرﺱُﻴﺴُﻘﺪﯼ‬яр сой+сук+ды = адама сойуг дяйди ъцмляляриндя олдуьу кими. 7) ‫ ﮎ‬ке щярфи ейнян йухарыдакы кими ‫ س‬с щярфи иля бирляшяряк -сик, -сцк шякилчиси мейдана эятирир. Мясялян: ‫ ﻗَﺠﻐِﻦ اَرﻳِﺘﺴِﮑﺘﯽ‬качьын яр йет+сик+ди=гачан адама юзцнц йетирди, гачан адама йетишилди, ‫ اُل اَرﺏِﻠﺴِﮑﺘﯽ‬ол яр бил+сик+ти = о адамын эизлятдийи шей вя юзц билинди, фаш олду, цзя чыхарылды. 8) ‫ ل‬л щярфи мяъщул фелляря артырылыр. Мясялян: ‫ اَراوُق َاﺕّﯽ‬яр ок атты ъцмлясиндян дцзялян ‫ اُوق اَﺕِﻠﺪﯼ‬ок ат+ыл+ды = ох атылды ъцмлясиндя олдуьу кими.

154

9) ‫ ن‬н. Бу щярф башга биринин кюмяйи олмадан фаилин щяр щансы бир ишя эиришдийини билдирмяк цчцн фелляря артырылыр. ‫ اُل ﻳَﺮﻡﺎﻗِﻦ َاﻟِﻨﺪﯼ‬ол йармакын ал+ынды ъцмлясиндя олдуьу кими, «о, пулуну юзц алды» демякдир. ‫ اُل ﻡَﻨﺪﻳﻦ ﺕَﻘﺎرﻳﻦ ُﻗﻠُﻨﺪﯼ‬ол мяндин таwарын кол+ун+ды ъцмлясиндя дя вязиййят ейнидир, «о мяндян юз малыны алмаг цчцн цстяляди, истяди», (о мяндян юз малыны тякбашына алмаг истяди). 10. ‫ ﻻ‬ла/ля. Исимляря ялавя едиляряк онлардан фел дцзялдир: ‫ ﺏِﻴﮏ ﻗُﻮﺷﻼدﯼ‬бяэ куш+ла+ды = бяй гуш овлады ъцмлясиндя олдуьу кими. 11. ‫ ﯼ‬и/ы щярфи ‫ ل‬л иля бирликдя ишлянир. Бир ишин эюрцлмяк истяндийи ан щямин ишдян ваз кечмяк мянасыны йарадыр. ‫ اُل ﺕُﺮﻏﺎﻟﯽ ﻗَﻠﺪﯼ‬ол турьа+лы калды=о аз галды ки дайансын, ‫ اُل ﺏَﺮﻏﺎﻟﯽ ﻗَﻠﺪﯼ‬ол барьа+лы калды = о аз галды ки варсын ъцмляляри кими. Бунлардан башга, феллярдян йаранан фелляр, ясасян, ашаьыдакы шякилчилярин кюмяйиля мейдана эялир: 1. -ла+т, -ля+т. Мясялян: сыз+ла+т- «сызлатды» ( ‫ ﺏﻮُز ﺕﻴﺸِﻎ ﺱِﺰ َﻟﺘّﯽ‬буз тышыь сызлатты = буз диши сызлатды, ЫЫ, 329), чоь+ла+т- «габлашдыртды» (‫ اُل ﺕُﻮﻥِﻦ ﺟُﻐﻠَﺘّﯽ‬ол тонын чоьлатты =о, палтарыны боьчалатды, бцкдцрдц, сарытдырды, ЫЫ, 328), киз+ля+т- «эизлятди» ( ‫اُل ﻡَﻨﮑﺎ‬ ‫ ﺱﻮُز ﮐِﺰ َﻟﺘّﯽ‬ол манга сюз кизлятти = о мяндян сюз эизлятди, сюзц эизли тутдурду, ЫЫ, 331), ям+ля+т- «дярманлатды» (‫ اُل اَﻥﯽ اَﻡ َﻠﺘّﯽ‬ол аны ямлятти = о она дярман етдирди, ЫЫ, 341), кям+ля+т- «хястялятди, хястяляндирди» (‫ ﺏُﻐﺪاﯼ اَﺕِﻎ ﮐَﻤ َﻠﺘّﯽ‬буьдай атыь кямлятти = буьда аты хястялятди, ЫЫ, 341) вя с. А.Б.Еръиласун -ла, -ля шякилчи иля баьлы йазмышдыр: «-ла, -ля шякилчиси иля дцзялмиш фелляр фелдян фел йарадан -н-, -ш-, -т- шякилчиляри гябул едя билирляр» [240, 15]. Йухарыдакы -т шякилчиси онлардан биридир, диэярляри барядя фелин мцвафиг бящсляриндя мялумат верилир. 2. -чур, -чцр. Чох аз растланан шякилчилярдяндир. Мясялян: там+чур- «дамладамла сяпяляди» (‫ ﻳَﻐﻤُﺮ ﺕَﻤﺠُﺮدﯼ‬йаьмур тамчурды = йаьыш сяпяляди, ЫЫ, 189). 3. -чук, -чцк. Бу шякилчи дя аз ишлянир. Мясялян: тун+чук- «тынъыхды» (‫اَر ﺕُﻨﺠُﻘﺘﯽ‬ яр тунчукты = адам тынъыхды, ЫЫ, 232), тун+чук- «гыш йухусуна эетди» ‫ﺱﻐُﺮ ﺕُﻨﺠُﻘﺘﯽ‬ ُ соьур тунчукты = ада довшаны гыш йухусу цчцн юз йувасына чякилди, ЫЫ, 232). 4. -ды, -ди. Мясялян: ул+ды- «налсыз галды» (‫ اَت اُﻟﺪ اُﻟﺪﻳﺪﯼ‬ат улдыды=ат налсыз, йалынайаг галды, Ы, 300), кун+ды- «парлатды» (‫ اُل ِﻗﻠِﺞ ﻗُﻨﺪﻳﺪﯼ‬ол кылыч кундыды = о, пар-

155

латьыъла гылынъ парылдатды, ЫЫЫ, 253), яw+ди- «топлады» (‫ اُل ﻳِﻨﺠﻮ اَﻗﺪﻳﺪﯼ‬ол йинчц яwдиди =о, инъи йыьды, топлады, Ы, 300) вя с. Бунлардан башга, ДЛТ-дя бязи диэяр шякилчиляр дя ишлянмишдир, онлар барядя мцвафиг бящслярдя мялумат верилир. 2.2.3. Мцряккяб фелляр Мцряккяб феллярин йаранма цсуллары щаггында елми фикирляри хцлася едян Р. Рцстямов онлары ясасян ики групда бирляшдирмишдир: «1) щяр ики компоненти фел олан мцряккяб фелляр; 2) биринъи компоненти ад, икинъи компоненти фел олан мцряккяб фелляр» [165, 151]. Бу мясяляни А.Б.Еръиласун [240, 45-57] вя Н.Щаъыеминоьлу [257, 176-181] да эениш шякилдя арашдырмышлр. Онларын фикирлярини дя нязяря алараг «Диван»да ишлянмиш мцряккяб фелляри бир нечя група бюлмяк олар: Ы. Ики фелин йан-йана эялмяси иля йаранан мцряккяб фелляр. Мясялян: карьадыаркады (‫ اُل اَﻥﯽ ﻗَﺮﻏﺎدﯼ اَرﻗﺎدﯼ‬ол аны карьады-аркады = о ону гарьады, лянятляди, Ы, 308), кялишди-барышды (‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ َﮐﻠِﺸﺪﯼ َﺏﺮِﺷﺪﯼ‬ол манга кялишди-барышды = о мяним йаныма эялди, мян онун йанына эетдим, арамызда эет-эял башлады, ЫЫ, 138), какылды-сокулды (‫ﺱﻘُﻠﺪﯼ‬ ُ ‫ ﻗَﻘِﻠﺪﯼ‬какылды-сокулды = адам хорланды, щамы тяряфиндян итилиб-гахылды, ЫЫ, 158) вя с. ЫЫ. бол-, кыл-, ет-, тут-, яр-, тур- кими кюмякчи сюзлярин йардымы иля йаранан мцряккяб фелляр. Бунлар да юз нювбясиндя бир нечя йеря бюлцнцр: 1) ад+кюмякчи сюзцн иштиракы иля йаранан мцряккяб фелляр. а) ад+бол-. Мясялян: йас бол- «юлдц» (‫ َاﻥِﮏ اُﻏﻠﯽ ﻳﺎس ﺏُﻠﺪﯼ‬анынг оьлы йас болды = онун оьлу юлдц, ЫЫЫ, 159), ел бол- «барышды» (‫ اﻳﮑﯽ ﺏَﮏ ﺏﻴﺮﻻ اِﻳﻞ ﺏُﻠﺪﯼ‬ики бяэ бирля ел болды=ики бяй бир-бириля барышды, Ы, 122), пус бол- «гаралды» (‫ اَر ﮐﻮُزﯼ ﺏﻮُس ﺏُﻠﺪﯼ‬яр кюзи пус болды = адамын эюзцня гаранлыг чюкдц, мядясиндя мейдана эялян буьдан эюзц гаралды, ЫЫЫ, 132), тяр бол- «тярляди, утанды» (‫ اَر ﺕَﺮ ﺏُﻠﺪﯼ‬яр тяр болды=адам тярляди, утанды, хяъил олду, Ы, 338) вя с. б) ад+кыл-. Мясялян: а кыл- «чашдырды» (‫ اُل ﻡَﻨﯽ أأ ﻗِﻠﺪﯼ‬ол мяни а кылды =о мяни чашдырды, Ы, 113), бош кыл- «бурахды, азад етди» (‫ اُل ﻗُﻞ ﺏُﺶ ﻗِﻠﺪﯼ‬ол кул бош кылды = о, гулуну, кюлясини азад етди, Ы, 343) вя с.

156

ъ) ад+ет-. Мясялян: бюнг ет- «сяс чыхарды» (‫ ﺏُﻨﮏ َاﺕّﯽ‬бюнг етти = аьыр бир шей йеря дцшяряк сяс чыхарды, ЫЫЫ, 309), тиринг ет- «дынг етди» (‫ ﻗُﻼﻗِﻢ ِﺕﺮِﻥﮏ َاﺕّﯽ‬кулакым тиринг етти = гулаьым дынг етди, ЫЫЫ, 321), йцкцнч ет- «намаз гылды» (‫ اُل ُﻳﮑُﻨﺞ اِﻳﺘّﯽ‬ол йцкцнч етти = о, намаз гылды, Ы, 223) вя с. ч) ад+яр-. Мясялян: кызыл яр- «гызарды» (‫ ﻗِﺰِل اَردﯼ‬кызыл ярди = гызарды, гызыл, гырмызы олду, ЫЫ, 179), кара яр- «гаралды» (‫ ﻗَﺮا اَردﯼ‬кара ярди = гара олду, ЫЫ, 179) вя с. д) ад+тур-. Мясялян: дик тур- «дик дурду» (‫ دِﮎ ﺕُﺮدﯼ‬дик турды = дик дурду Ы, 346), чик тур- «ъик дурду» (‫ ﺟِﮏ ﺕُﺮدﯼ‬чик турды = ашыг ъик дурду, Ы, 346) вя с. е) ад+тут-. Мясялян: ык тут- «щычгырыг тутду» (‫ اِﻥﯽ اِق ُﺕﺘّﯽ‬аны ык тутты = ону щычгырыг тутду, Ы, 112) вя с. я) ад+бер-. Мясялян: алкыш бер- «дуа етди» (‫ اُل ﺏَﮏ ﮐﺎ اَﻟﻘِﺶ ﺏِﻴﺮدﯼ‬ол бяээя алкыш берди=о, бяйя алгыш, дуа етди, Ы, 161, ‫ ﻳَﻼوَﺟﻘﺎ اَﻟﻘِﺶ ﺏﻴﺮﮐِﻞ‬йалавачка алкыш берэил = Мящяммяд пейьямбяря салават чевир, Ы, 161), басут бер- «кюмяк етди» ( ‫اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﺏَﺲُت‬ ‫ ﺏِﺮدﯼ‬ол манга басут берди = о мяня кюмяк етди, Ы, 361) вя с. 3. Мцстягил мяналы феллярин ейни кюкдян олан исимлярдян сонра ишлянмяси иля йаранан мцряккяб фелляр. Мясялян: аw аwлады «ов овлады» (‫ ﺏَﮏ اَف اَﻗﻼدﯼ‬бяэ аw аwлады=бяй ов овлады, Ы, 310), тяпик тяпди «мющкям дюйдц» (‫ اُل ُﻗﻠِﻦ ﺕَﺒِﮏ ﺕَﺒﺪﯼ‬ол кулын тяпик тяпди=о, гулуну тяпикляди, Ы, 387), куш кушлатты «гуш овлатдырды, вурдурду» (‫ اُل اَﻥﮑَﺮ ﻗُﺶ ﻗُﺸﻠَﺘّﯽ‬ол ангар куш кушлатты = о она гуш овлатды, ЫЫ, 330). 2.3. Фелин грамматик мяна нювляри Тцрк дилляриндя субйектля (фаил, иши эюрян) обйект (цзяриндя иш иъра олунан яшйа) арасында мювъуд олан мцхтялиф мцнасибятляр фел нювлярини ямяля эятирир. Бязян субйект обйект цзяриндяки иши юзц иъра едир, бу заман мялум нюв йараныр. Бязян дя иши башгасына иъра етдирир, бу щалда иъбар нюв мейдана чыхыр. Яэяр субйект иши башга бир субйектля бирэя йериня йетирирся гаршылыглы-мцштяряк нюв ямяля эялир. Иш вя щярякятин иърасы вахты субйект юз йерини обйектя верирся, о заман мяъщул нюв, иш вя щярякят обйектин цзяриндя дейил, субйектин цзяриндя эюрцлцрся, гайыдыш нюв йараныр. ДЛТ-дя фелин мянаъа ашаьыдакы нювляри вардыр:

157

2.3.1. Мялум нюв Субйекти (фаили, иш эюряни) мялум олан фелляр мялум нювя дахилдир. Бу нювцн хцсуси грамматик эюстяриъиси йохдур, феллярин билдирдийи иш-щярякят субйектя, йяни иши эюряня аид олур, субйект ъцмлянин мцбтядасы ролунда чыхыш едир. Мясялян: ‫ ﺕَﻨﮑﺮﯼ َاﺱِﻦ اَﺱ َﻨﺘّﯽ‬тянгри ясин яснятти = танры йел ясдирди (Ы, 295), ‫ ﮐَﻨﺞ ﺱﻮُت ﺱُﺮدﯼ‬кянъ сцт сорды = ушаг сцд ямди (ЫЫЫ, 178), ‫ اَل َاﻗِﻨﮑﺎ ﺕﻮُﻥﺪﯼ‬яр яwингя тюнди = адам евиня дюндц (ЫЫЫ, 180), ‫ﺸﺘّﯽ‬ َ ‫ ﻗُﻴﺎش اَﻥﯽ ﻗُﻐ‬куйаш аны коьшатты = эцняш ону щалдан салды (ЫЫ, 322), ‫اُل‬ ‫ ﻗ ُﻮﻳُﻎ ﻗُﻴﻘﺎﻟَﺪﯼ‬ол койуь койкалады = о, гойуну соймадан дярисинин тцклярини йандырараг тямизляди (ЫЫЫ, 169). Бязян субйект ъцмлядя ишлянмяся дя, о, асанлыгла бярпа олунур, бурада явязлийин иштирак едиб-етмямяси дя ваъиб дейил. Мясялян: ‫ ﻳَﻨﺎ ﮐَﻠﺪِم‬йана кялдцм = [мян] йеня эялдим, тякрар эялдим (ЫЫЫ, 167), ‫ ﻳَﺮﻡﺎق اَل‬йармак ал = [сян] пул ал (Ы, 225), ‫ َاﺕﱢﻦ اِل‬аттын ыл = [сян] атдан ен (Ы, 225) вя с. Мялум нювцн фелляри гурулушъа садя, дцзялтмя вя мцряккяб олур. Садя фелляря даир мисаллар: юрди «щюрдц» (‫ اُل ﺱَﺞ اُوردﯼ‬ол сач юрди=о, сач щюрдц, Ы, 223), асды (‫ اُل اَت ااﺱﺪﯼ‬ол ят асды = о, ят асды, Ы, 224), ойды (‫ اُل ﻗﺎﻏﻮُن اوُﻳﺪﯼ‬ол каьун ойды = о, говун ойду, Ы, 225), атты «атды» (‫ اَر اُق اَﺕّﯽ‬яр ок атты=адам ох атды, Ы, 221) вя с. Дцзялтмя мялум фелляря даир нцмуняляр -ла, -ля, -лан, -лян, -лаш, -ляш, -лат, -лят вя с. сюздцзялдиъи шякилчилярин адлара гошулмасы нятиъясиндя йараныр. Мясялян: ‫اُل اُق‬ ‫ ﻳَﻠﻤِﻼدﯼ‬ол ок йелим+ля+ди = о, оха ляляк йапышдырды (ЫЫЫ, 300), ‫ اُل اَﺕِﻎ َﻳ ُﻘﺰﻟَﻨﺪﯼ‬ол атыь йаwуз+лан+ды = о, аты йавуз, пис щесаб етди (ЫЫЫ, 122), ‫ اُﻻر ِاﮐّﯽ ُﻗﻨُﻘﻠَﺸﺪﯼ‬олар икки конук+лаш+ды = онлар икиси бир-бириня гонаг олдулар (ЫЫ,257), ‫ اُل اَﻥﮑَﺮ ﻗُﺶ ﻗُﺸ َﻠﺘّﯽ‬ол ангар куш куш+лат+ты = о она гуш овлатды (ЫЫ, 330) вя с. Мцряккяб мялум фелляр адларла кюмякчи феллярин бирляшмясиндян йараныр. Мясялян: ‫ اُل ُﻳﮑُﻨﺞ اِﻳﺘّﯽ‬ол йцкцнч етти = о, намаз гылды (Ы, 223). 2.3.2. Мяъщул нюв Бу нювдя иш эюрян (субйект) билинмир, мяъщул галыр. Мяъщул нюв тясирли феллярин кюкцня мцхтялиф шякилчиляр ялавя етмякля йараныр, лакин шякилчи гябул етдикдян сонра бу феллярин щамысы тясирсиз олур. Феллярдя мяъщуллуг ашаьыдакы шякилчиляр васитясиля щяйата кечирилир:

158

1. -ыл, -ил, -ул, -цл. Мясялян: окы+л- «охунду» (‫ ِﺏﺘِﮏ ُاﻗِﻠﺪﯼ‬битик окылды = китаб охунду, Ы, 244), ат+ыл- «атылды» (‫ اُق َاﺕِﻠﺪﯼ‬ок атылды = ох атылды, Ы, 240), айыл- «дейилди» (‫ اَﻥﮑَﺮ ﺱ ُﻮز اَﻳِﻠﺪﯼ‬ангар сюз айылды = она сюз дейилди, Ы, 279), кеч+ил- «кечилди» ( ‫ﺱ ُﻮﭪ‬ ‫ َﮐﺠِﻠﺪﯼ‬суw кечилди = су кечилди, ЫЫ, 158), тут+ул- «тутулду» (‫ ﮐَﻴِﮏ ُﺕﺘُﻠﺪﯼ‬кейик тутулды = эейик тутулду, ЫЫ, 146), кюр+цл- «эюрцндц» (‫ ُﮐﺮُﻟﺪﯼ ﻥﺎﻥﮏ‬кюрцлди нянг = нясня эюрцлдц, ЫЫ, 159). 2. -ын, -ин, -ун, -цн. Мясялян: ок+ын- «охунду» (‫ ِﺏﺘِﮏ ُاﻗِﻨﺪﯼ‬битик окынды = китаб охунду, Ы, 248), тил+ин- «кясилди» (‫ ﺕَﺮﯼ ِﺕﻠِﻨﺪﯼ‬тяри тилинди = дяри узунуна зол-зол кясилди, ЫЫ, 169), бул+ун- «тапылды» (‫ ِﻳﺘَﮏ ُﺏﻠُﻨﺪﯼ‬йитцк булунды = итик тапылды, ЫЫ, 165). 3. -ык, -ик, -ук, -цк. Мясялян: санч+ык- «мяьлуб олду» (‫ ﻳَﻐﯽ ﺱَﻨﺠِﻘﺘﯽ‬йаьы санчыкты = дцшмян йенилди, мяьлуб олду, ЫЫ, 232), кир+ик- «кирлянди» (‫ ﺕﻮُن ِﮐﺮِﮐﺘﯽ‬тон кирикти = палтар кирлянди, ЫЫ, 143), тут+ук- «пасланды» (‫ ِﻗﻠِﺞ ُﺕﺘُﻘﺘﯽ‬кылыч тутукты = гылынъ пасланды, ЫЫ, 143), бюл+цк- «бюлцндц» (‫ ﻗﻮُﯼ ُﺏﻠُﮑﺘﯽ‬кой бюлцкти = гойун бюлцкляря айрылды, ЫЫ, 144). 4. -сык, -сик, -сук, -сцк. Бу шякилчи дя тясирсиз фелляр йарадыр. Мясялян: ар+сык«алдадылды» (‫ اَراَرﺱِﻘﺪﯼ‬яр арсыкды = адам алдадылды, Ы, 70), йет+сик- «йетилди» ( ‫ﺠﻐَﯽ اَر‬ ِ ‫َﻗ‬ ‫ ﻳَﺘﺴِﮑﺘﯽ‬качыьай яр йетсикди = гачан адама йетилди, ЫЫЫ, 115), тут+сук- «ясир олду» (‫ اَر ﻳَﻐﯽ ﻗﺎ ﺕُﺘﺴُﻘﺪﯼ‬яр йаьыка тутсукды = адам дцшмяня ясир дцшдц, тутулду, йахаланды, ЫЫ, 231), сой+сук- «сойуг дяйди» («‫ َارﺱُﻴﺴُﻘﺪﯼ‬яр сойсукды=адама сойуг дяйди, Ы, 70). 5. -дук, -дцк. Мяъщул нюв йарадан бу шякилчи надир щалларда ишлянир, она даир мисаллар да аздыр. Мясялян: бул+дук- «тапылды» (‫ ﺏُﻠﺪُﻗﺘﯽ ﻥﺎﻥﮏ‬булдукты нянг = нясня тапылды, ЫЫ, 231). 6. -ла+л, -ля+л. Бу шякилчи иля баьлы М.Кашьари йазмышдыр: «мяъщул бир фел йаратмаг цчцн ямр шякли цзяриня бир ‫ ل‬л ялавя едилир. Бу сурятля сюздя ики ‫ ل‬л олур. ‫اَر‬ ‫ َاﻏِﺮﻟَﻠﺪﯼ‬яр аьыр+ла+л+ды=адам язизлянди, ‫ اَت َﺏﻐِﺸﻠَﻠﺪﯼ‬ат баьыш+ла+л+ды = ат баьышланды кими. Бунларын ‫ اَر َاﻏِﺮﻟَﻨﺪﯼ‬яр аьыр+ла+н+ды, ‫ اَت َﺏﻐِﺸﻠَﻨﺪﯼ‬ат баьыш+ла+н+ды кими сюйлянмяси дя мцмкцндцр. Анъаг биринъи варианты даща ишлякдир» (ЫЫЫ, 301). Диэяр мисаллар: ‫ ﮐُﻨﮑﻠَﮏ ﺏُﻐﻤَﻘﻠﻠَﺪﯼ‬кюнгляк боьмак+ла+л+ды = кюйняк дцймялянди (ЫЫЫ, 305), ‫ َﮐﻴِﮏ اَﻗﻠَﻠﺪﯼ‬кейик аw+ла+л+ды = эейик овланды (Ы, 317), ‫ ﻗﻮُﯼ اَﺕﻠَﻠﺪﯼ‬кой ят+-

159

ля+л+ди = гойун ят едилди (Ы, 316), ‫ اَر ﺕَﻘﺎرﯼ اُﺏﻠَﻠﺪﯼ‬яр таwары цп+ля+л+ди = адамын малы талан едилди (Ы, 316), ‫ اﻳﺶ اِﺷﻠَﻠﺪﯼ‬иш иш+ля+л+ди = иш ишлянди (Ы, 317) вя с. Мяъщул нювцн бязи шякилчиляри (-ыл, -ил, -ул, -цл, -ын, -ин, -ун, -цн) иля гайыдыш нювцн шякилчиляри формал яламятляри иля цст-цстя дцшцр. Ейни шякилчили бу ики нювц бирбириндян фяргляндирмяк цчцн онларын мянасына диггят етмяк лазымдыр. 2.3.3. Гайыдыш нюв Бу нювдя иш вя щярякят иш эюрян цзяриндя иъра едилир, щярякят бирбаша фаил тяряфиндян щяйата кечирилир вя йа она аид олур, йяни иш вя щярякят обйектин цзяриндя дейил, субйектин цзяриндя эюрцлцр. Гайыдыш нюв ашаьыдакы шякилчилярин кюмяйи иля йараныр: 1. -н, -ын, -ин, -ун, -цн. Мясялян: тара+н- «даранды» (‫ اُل ﺱَﺠِﻦ َﺕﺮَﻥﺪﯼ‬ол сачын таранды=о, сачыны дарады, башгасынын кюмяйи олмадан юзц дарады, ЫЫ, 166), ары+н«йуйунду, тямизлянди» (‫ اَرَارِﻥﺪﯼ‬яр арынды = адам тямизлянди, йуйунду, Ы, 246), ал+ын- «юзц алды» (‫ اُل ﻳَﺮﻡﺎﻗِﻦ اَﻟِﻨﺪﯼ‬ол йармакын алынды = о, пулуну башгасынын кюмяйи олмадан юзц алды, Ы, 71), бил+ин- «билди» (‫ اَر اﻳﺸِﻦ ِﺏﻠِﻨﺪﯼ‬яр ышын билинди = адам ишини билди, ЫЫ, 165), бил+ин- «етираф етди» (‫ اَر ﻳﺎ ُزﻗِﻦ ِﺏﻠِﻨﺪﯼ‬яр йазукын билинди = адам сучуну анлады, сюйляди, бойнуна алды, етираф етди, Ы, 165), тут+ун- «гябул етди» ( ‫ﺏَﮏ ﻡَﻨﯽ ُاﻏُﻞ‬ ‫ ُﺕﺘُﻨﺪﯼ‬бяэ мяни оьул тутунды = бяй мяни оьуллуьа гябул етди, ЫЫ, 165), тут+ун- «юзц тутду» (‫ اَر َﮐﻴِﮏ ُﺕﺘُﻨﺪﯼ‬яр кейик тутунды = адам тякбашына эейик тутду, ЫЫ, 165), ур+ун- «юзцнц дюйдц» (‫ ُال اوُزن ُارُﻥﺪﯼ‬ол юзин урунды = о, бир ишя пешман олдуьу цчцн юз-юзцнц дюйдц, Ы, 246), тцэ+цн- «юзц дцйдц, дцйцнляди» (‫ اُل ُﺕﮑُﻮن ُﺕﮑُﻨﺪﯼ‬ол тцэцн тцэцнди = о, тякбашына дцйцн дцйдц, ЫЫ, 165), кюр+цн- «эюрцндц» (‫ ﺕﺎغ ُﮐﺮُﻥﺪﯼ‬таь кюрцнди = даь эюрцндц, ЫЫ, 175), юэ+цн- «юзцнц юйдц» (‫ اُل ا ُوزِن ُاﮐُﻨﺪﯼ‬ол юзин юэцнди = о юзцнц юйдц, юйцндц, Ы, 248). 2. -л, -ыл, -ил, -ул, -цл. Мясялян: бяля+л- «бялянди» (‫ اَر ﺕَﺮآﺎ ِﺏﻴَﻠﻠﺪﯼ‬яр тяркя бялялди = адам тяря бялянди, тяря батды, тярляди), адщ+ыл- «айылды» (‫ اَﺱﺮُﮎ َاذِﻟﺪﯼ‬ясрцк адщылды= сярхош айылды, Ы, 245), ирк+ил- «йыьылды» (‫ ﺱ ُﻮﺕَﻠِﻢ اِرﮐِﻠﺪﯼ‬сц тялим иркилди = чох ясэяр топланды, Ы, 284), ой+ул- «ойулду» (‫ ﻳِﻴﺮُاﻳُﻠﺪﯼ‬йер ойулды = йер ойулду, чухурлашды, Ы,

160

279), цр+цл- «шишди» (‫ اَر اُﻓﮑﺎ ﺱِﻨﺪا ُارُﻟﺪﯼ‬яр юпкясиндя црцлди = адам гязябиндян шишди, габарды, Ы, 242) вя с. Эюрцндцйц кими, гайыдыш нювля мяъщул нювцн дюрд вариантлы ики шякилчиси (-ыл вя -ын) цст-цстя дцшцр. Бунлары, йухарыда да гейд етдийимиз кими, йалныз мянайа эюря фяргляндирмяк мцмкцндцр. Бурада ясас мейар щярякятин субйектя аид олуболмамасы, ишин ким тяряфиндян йериня йетирилмясидир [152, 207-215]. 2.3.4. Гаршылыглы-мцштяряк нюв Бурада ишин вя йа щярякятин ян азы ики субйект тяряфиндян гаршылыглы-мцштяряк шякилдя иъра едилдийи эюстярилир, фелдя -ш, -ыш, -иш, -уш, -цш вя -ла+ш, -ля+ш шякилчиси иштирак едир. 1. -ш, -ыш, -иш, -уш, -цш шякилчиси щям гаршылыглы йардымлашма, кюмякляшмя, щям дя йарышма мянасы йарадыр. М.Кашьари бу барядя йазмышдыр: «Kюмякляшмяни, йардымлашманы йарышмадан айырд етмяк истяйян ону феля гошулан ядат иля танымалыдыр. Ядат фелля «‫ ﻡَﻨﮑﺎ‬манга» шяклиндя бирляширся, «мяним цчцн» демякдир, фел бу щалда «кюмяк, йардым» мянасындадыр. Феля «‫ َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ‬мянинг бирля» сюзц ялавя едилирся, «мянимля» демяк олур, йарыш мянасына эялир. Ики адам арасында баш верян ишлярин щамысында ясил олан будур. Цчцнъц шяхсин фели нязярдя тутулурса, «‫ اَﻥﮑَﺮ‬ангар» кялмяси эялир ки, «она» демякдир. Бу, кюмяк мянасында эялдийи заман беля олур. Йарыш мянасы гясд олунурса, «‫ اَﻥِﮏ ﺏِﺮﻻ‬анынг бирля» сюзц ишлядилир, «онунла» демякдир» (Ы, 233). Бязи мисаллара бахаг: каз+ыш- «газмагда кюмяк етди» (‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﻳِﻴﺮ َﻗﺰِﺷﺪﯼ‬ол маннга йер казышды = о мяня йер газмагда кюмяк етди, ЫЫ, 130), тиз+иш- «дцзмякдя йарышды» (‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ ﻳِﻨﺠُﻮ ِﺕﺰِﺷﺪﯼ‬ол мянинг бирля йинчц тизишди = о мянимля инъи дцзмякдя йарышды, ЫЫ, 130), боз+уш- «позмагда, сюкмякдя кюмяк етди» ( ‫اُل‬ ‫ ﻡَﻨﮑﺎ َاﭪ ُﺏﺰُﺷﺪﯼ‬ол манга яw бозушды = о мяня чадыр сюкмякдя йардым етди, еви сюкмякдя кюмяк етди, ЫЫ, 130), кюр+цш- «эюз-эюзя эялди» ( ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ ُﮐﺮُﺷﺪﯼ‬ол мянинг бирля кюрцшди = о мянимля эюз-эюзя эялди, ЫЫ, 129), тцз+цш- «дцзялтмякдя кюмяк етди» ( ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﻳِﻴﺮ ُﺕﺰُﺷﺪﯼ‬ол манга йер тцзцшди = о мяня йери дцзялтмякдя, щамарламагда кюмяк етди, ЫЫ, 130), ялэя+ш- «ялямякдя кюмяк етди» (‫ اُل اَﻥﮑَﺮ اوُن اَﻟﮑَﺸﺘﯽ‬ол

161

ангар ун ялэяшти=о, ун ялямякдя она кюмяк етди, Ы, 275), таwрат+ыш- «давранмагда йарышды» (‫ اُل َاﻥِﮏ ﺏِﺮﻻ ﺕَﻘ َﺮﺕِﺸﺪﯼ‬ол анынг бирля таwратышды = о, давранмагда, щансымыз даща сцрятлийик дейя онунла йарышды (ЫЫ, 341) вя с. Бязян кюмякляшмя вя йарышма ейни шякилдя ифадя олунур. Мясялян: ‫ اُل اَﻥﮑﺎر ﺕُﮑﻮُن َﻳﺰِﺷﺪﯼ‬ол ангар тцэцн йазышды=о она дцйцн ачмагда кюмяк етди». Йарышма да белядир (ЫЫЫ, 69), ‫اُل ﻡَﻨِﮏ‬ ‫ ﺏِﺮﻻ اِﺷﻠَﺸﺪﯼ‬ол мянинг бирля ишляшди = о мянимля ишдя йарышды». Йардым да белядир (Ы, 276) вя с. 2. -ла+ш, -ля+ш шякилчиси дя иш вя щярякятин гаршылыглы шякилдя иъра едилдийини билдирир. Мясялян: конук+ла+ш- «гонаг олдулар» (‫ اُﻻر ِاﮐّﯽ ُﻗﻨُﻘﻠَﺸﺪﯼ‬олар икки конуклашды =онлар икиси бир-бириня гонаг олдулар, ЫЫ, 257), кюз+ля+ш- «эюз-эюзя бахмагда йарышды» (‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ ﮐُﺰﻟَﺸﺪﯼ‬ол мянинг бирля кюзляшди = о мянимля эюз-эюзя бахмагда йарышды, ЫЫ, 229), тянг+ля+ш- «тянляшди, бярабярляшди» (‫ ﺏﻴﺮ ﻥﺎﻥﮏ ﺏﻴﺮﮐﺎ ﺕَﻨﮑﻠَﺸﺪﯼ‬бир нянг бирэя тянгляшди = бир нясня о бири иля тянляшди, бярабярляшди, ЫЫЫ, 345) вя с. 2.3.5. Иъбар нюв Фелин бу нювцндя иш вя щярякят башгасына, башга бир субйектя иъра етдирилир. Бунун цчцн феля ашаьыдакы шякилчиляр ялавя олунур: 1. -т, -ыт, -ит, -ут,- цт. Мясялян: ‫ اُل ﻗﻮُزﯼ ُﺏ َﻠﺘّﯽ‬ол кузы була+т+ты =о, гузуну газанын буьунда биширтди (ЫЫ, 302), ‫ﺟ َﻠﺘّﯽ‬ ِ ‫ اُل ﮐَﺒﺎﮎ‬ол кяпяк чыла+т+ты = о, кяпяйи ислатдырды (ЫЫ, 302), ‫ﺠﺘّﯽ‬ َ ‫ اُل َاﻥِﮏ ﺕَﻘﺎرِن ُﮐ‬ол анынг таwарын кцчя+т+ти = о онун малыны йаьма етдирди (ЫЫ, 295), ‫ اُل ﺏِﺠﺎﮎ ِﺏﻠَﺘﯽ‬ол бичяк биля+т+ти = о, бычаг итилятди, (о, бычаьын итилянмясини вя бцлюв аьзына чякилмясини ямр етди (ЫЫ, 302), ‫ اُل ُﻗ ُﻨﻘُﻎ اَﻗﺪا ُﺕ َﻨﺘّﯽ‬ол конукуь яwдя тцня+т+ти =о, гонаьы евдя эеъялятди (ЫЫ, 304), ‫ﺠﺘّﯽ‬ ِ ‫ ﻥِﮏ ُاذُوزﯼ ِﮐ‬анынг удщузы кичи+т+ти = онун готуруну гашытты (ЫЫ, 295),‫ اُل َﻡﻨﮑﺎ ﺱﻮُز َﺕ ُﻨﺘّﯽ‬ол манга сюз тану+т+ты =о мяня башга бириня сюз чатдырмаьы буйурду (ЫЫ, 304), ‫ﺟ ِﺒﺘّﯽ‬ َ ‫ ﺏَﮏ َاﻥِﮏ ﺏُﻴﻨِﻦ‬бяэ анын бойнын чап+ыт+ты = бяй онун бойнуну вурдурду (ЫЫ, 293), ‫ﺠﺘّﯽ‬ ِ ‫ اُل اَﻥﯽ َﻗ‬ол аны кач+ыт+ты=о ону гачыртды (ЫЫ, 294), ‫ اُل َﺕﺮِغ َا ِﮐﺘّﯽ‬ол тарыь як+ит+ти = о, тохум якдирди (Ы, 255), ‫ﺷﺘّﯽ‬ ُ َ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ُﻳﻐُﺮﻗﺎن ا‬ол манга йоьуркан аш+ут+ты = о мяним цстцмя йорьан ютрдцрдц, йорьан юртмяйи ямр етди (Ы, 253), ‫ اَر ﺱَﺠِﻦ ُﻳُﻠﺘّﯽ‬яр сачын йцл+цт+ти = адам сачыны дцзялтдирди, тяраш етдирди (ЫЫ, 307).

162

2. -ьур, -эцр, -кур, -кцр. Мясялян: тодщ+ьур- «дойдурдум» (‫ ﻡَﻦ اَﻥﯽ ﺕُﺬﻏُﺮﺕﱡﻢ‬мян аны тодщьурттум = мян ону дойуртдум, Ы, 254), М.Кашьари бу гябилдян олан тцт+ кцрди «гысгыртды» сюзц иля баьлы йазмышдыр: « ‫ اُل اَﻥﮑُﺮ اِت ُﺕﺘُﺮدﯼ‬ол ангар ыт тцтцрди =о она итини гысгыртды». Бязян «‫ ﺕُﺘﮑُﺮدﯼ‬тцткцрди» дейилир. Бу сюзцн доьру варианты « ‫اِت‬ ‫ ُﺕﺘّﺮدﯼ‬ыт тцттцрди» сюзцндяки кими цч ‫ ت‬т олмасыдыр. Гысалыг наминя бири атылмышдыр» (ЫЫ, 109). 3. -дур, -дцр, -тур, -тцр. Мясялян: ман+дур- «батырздырды» ( ‫ُال ﻡَﻨﮑﺎ اَﺕﻤﺎﮐِﮏ ﻳﺎﻏﻘﺎ‬ ‫ ﻡَﻨﺪُردﯼ‬ол манга ятмяэиэ йаька мандурды = о мяня чюряйи йаьа батыздырды, ЫЫ, 208), мцн+дцр- «миндирди» (‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ اَت ﻡُﻨﺪُردﯼ‬ол манга ат мцндцрди = о мяня ат минмяйи ямр етди, ЫЫ, 208), ал+тур- «алдырды» (‫ ﻡَﻦ اَﻥﺪَن ﻳَﺮﻡﺎق اَﻟﺘُﺮ ُدم‬мян андан йармак алтурдум = мян ондан пул алдырдым, Ы, 264), ‫ ﺏَﺮﺕُﺮدﯼ‬бар+тур+ды «эетмяйи ямр етди, эюндяртдри» (Ы, 69), юк+тцр- «йыьдырды» (‫ اُل اَﻥﮑَﺮ ﻳَﺮﻡﺎق اُﮐﺘُﺮدﯼ‬ол ангар йармак юктцрди =о она пул йыьдырды, Ы, 263), ‫ ﮐَﻠﺘُﺮدﯼ‬кял+тцр+ди «эялмяйи ямр етди, эятиртди (Ы, 69). Бурада бир ъящяти гейд етмяк лазымдыр. М.Кашьари 2-ъи вя 3-ъц бянддяки шякилчиляр васитясиля йаранан бязи сюзляри ядяби норма саймайараг йазмышдыр: «Ики фаил иля тясирсиз олан феля мисал олараг ‫ َاﻥِﮏ اَﺕِﻦ اَرﻏُﺮﺕّﯽ‬анынг атын арьутты ъцмлясини эюстярмяк олар. Бунун мянасы онун атыны йордурду демякдир. Бунун башга бир нювц дя вардыр: ‫ اَرﻏُﺮﺕُﺮدﯼ‬арьур+тур+ды=[йордуртдурду] вя ‫ اَﺷﮑُﺮﺕﺮُدﯼ‬цшкцр+тцр+ди [=хатырлатдырды] кими. Фягят бу, доьру дейилдир, доьрусу илк шяклидир» (Ы, 268). Бунлары бянд щалында ашаьыдакы кими эюстярмяк мцмкцндцр: 4. -ьур+т (иъбарын иъбары), ‫ ﻡَﻦ اَﻥﯽ ﺕُﺬﻏُﺮﺕﱡﻢ‬мян аны тодщ+ьур+т+тум = мян ону дойуртдум (Ы, 254). 5. -ьур+тур, -кцр+тцр (иъбарын иъбары), ‫ اَرﻏُﺮﺕُﺮدﯼ‬ар+ьур+тур+ды = [йордуртдурду] (Ы, 268), ‫ اَﺷﮑُﺮﺕﺮُدﯼ‬цш+кцр+тцр+ди = [хатырлатдырды] (Ы, 268). Йухарыдакы мисаллардан да эюрцндцйц кими, бир фелдя ики субйектин иштиракына «Диван»да ара-сыра раст эялмяк мцмкцндцр. 2.3.6. Тясирли вя тясирсиз фелляр М.Кашьари ясярин мцхтялиф йерляриндя феллярдя тясирлилик вя тясирсизлик мясялясиня тохунмуш, елми ачыгламалар вермишдир. Мясялян, о, китабын эиришиндя ‫ ت‬т щяр-

163

финдян бящс едяркян фели тясирли етмяк цчцн бу щярфин сюзя артырылдыьыны йазмыш, «‫ َﺕﺮِغ َارِﺕﯽ‬тарыь арытты = буьда тямизлятди» вя «‫ ﺕُﻮن ُﻗﺮُﺕﯽ‬тон курутты = палтар гурутду» мисалларыны вермишдир (Ы, 69). Ясярин башга бир йериндя ися ‫ ر‬р щярфи иля, йяни -ыр, -ир, -ур, -цр шякилчиси иля баьлы бу гейди вермишдир: «Тясирсиз фели тясирли феля чевирмяк истядикдя ямри-щазыр шяклинин сонуна ‫ ر‬р ялавя едилир. Адам гачдыьы заман « ‫اَر‬ ‫ ﻗَﺠﺘﯽ‬яр качты» дейилир. Бу, тясирсиз фелдир, онун тясирли шякли «‫ ﻗَﺠُﺮدﯼ‬кач+ур+ды»-дыр; «‫ اُل اَﻥﯽ َﻗﺠُﺮدﯼ‬ол аны качурды» сюзцндя олдуьу кими. «‫ اَر ﺱ ُﻮﭪ ﮐَﺠﺪﯼ‬яр суw кечти = адам су кечди». Бунун тясирли шякли «‫ َﮐﺠُﺮدﯼ‬кеч+цр+ди»дир; «‫ اُل اَﻥﯽ ﮐَﺠُﺮدﯼ‬ол аны кечцрди» сюзцндя олдуьу кими»... Оьузлар бязян ‫ ر‬р йериня ‫ ز‬з [йяни -ыр, -ир, -ур, -цр явязиня -ыз, -из, -уз, -цз] ялавя едирляр, «‫ اُل ﺕَﻘﺎر اَﻟﺪُزدﯼ‬ол таwар алд+уз+ды = о, малы ялиндян алдырды, онун малы сойулду» дейирляр. Бунун ясли «‫ اَﻟﺪﯼ‬алды»дыр (ЫЫ, 120). ДЛТ мцяллифи щямчинин ‫ ت‬т+‫ ر‬р щярфляриндян ибарят -тур шякилчиси васитясиля тясирли фелляр йарандыьыны эюстярмиш, «‫ ﺏَﺮدﯼ‬барды» сюзцндян «‫ ﺏَﺮﺕُﺮدﯼ‬бар+тур+ды», «‫ ﮐَﻠﺪﯼ‬кялди» фелиндян ися «‫ ﮐَﻠﺘُﺮدﯼ‬кял+тцр+ди» тясирли фелинин мейдана эялдийини йазмышдыр (Ы, 69). «Диван»ы юзбяк дилиня тяръцмя етмиш С.Мцтяллибовун бу мясяля иля баьлы беля бир фикри вардыр: «М.Kашьаринин эюстярдийиня эюря, о дюврдя дя тясирли вя тясирсиз фелляр бир-бириндян фяргляндирилирди. Буна эюря дя М.Kашьари тясирли феллярин йаранма цсулларыны щяр васитя иля эениш шякилдя изащ етмишдир. Лакин ъанлы дилдя ейни фелин щям тясирли, щям дя тясирсиз функсийада чыхыш етмяси щаллары варды... Мясялян, о, «ичцрди» фелини изащ едяркян «о мяня су ичирди» мянасында щям «ичтцрди», щям дя «ичцрди» сюзцнцн паралел ишляндийини йазмышдыр» [328, 297]. Бу мянада «И с и т т и» маддяси даща характерикдир: ِ ‫ اُل ﻡﻮُن ِا‬ол мцн иситти = о, шорба иситди». Дямир вя она ‫ اِﺱِﺘّﯽ‬И с и т т и: иситди, «‫ﺱﺘّﯽ‬ бянзяр шейляр гыздырыланда да беля дейилир (Ы, 252). ‫ﺱﺘّﯽ‬ ِ ‫ ِا‬И с и т т и: «‫ اَراِﺱِﺘّﯽ‬яр иситти = адам гыздырды, иситмя хястялийиня тутулду». Фел бу сон ъцмлядя тясирли, бундан яввялки ъцмлядя ися тясирсиздир (Ы, 253). «Диван» мцяллифи тясирсиз фелдян тясирли фел йаратмаьын цсулларыны вя шякилчилярини (-ыр, -ир, -ур, -цр, -дур, -дцр, -тур, -тцр, -ьур, -эцр, -кур, -кцр, -т, -ыт, -ит, -ут, -цт, уз, -цз, -дуз, -дцз вя с.) эюстярмиш, мцвафиг бюлмялярдя эярякли изащатлар вермиш-

164

дир. Артыг бу шякилчилярин чохуна даир диссертасийанын айры-айры бящсляриндя эениш мялумат вердийимиз цчцн бурада тякрара лцзум эюрмцрцк. 2.4. Феллярдя заман категорийасы Мялум олдуьу кими, щяр бир иш вя щярякят конкрет заман вя мякан дахилиндя баш верир. Ишин вя щярякятин мящз щансы заман дахилиндя иъра олунмасы вя йа олунмамасы нитг аны иля мцяййянляшир. Яэяр иш вя щярякят данышыг анындан яввял баш вермишся вя йа вермямишся, бу, кечмиш замана, сонра баш веряъякся вя йа вермяйяъякся, эяляъяк замана, данышыг аны иля цст-цстя дцшцрся, индики замана аид едилир. Бунлар щамысы бирликдя феллярдя заман категорийасында юйрянилир. ДЛТ-дя фелин заман категорийасы бцтцн дольунлуьу иля якс олунмушдур. Ясярин йазылмасындан тягрибян он яср кечмясиня бахмайараг, бу категорийа ясас параметрляри цзря буэцнкцндян кяскин шякилдя фярглянмир, садяъя олараг бязи фяргляр мцшащидя олунур. Бяри башдан гейд едяк ки, «Диван»да бу эцн олдуьу кими, цч ясас заман вардыр: кечмиз заман, индики заман вя эяляъяк заман. 2.4.1. Кечмиш заман «Тцрк дилляри...кечмиш заманын мяна чаларлыгларыны ифадя етмяк цчцн зянэин грамматик васитяляря маликдир. Практик олараг, кечмиш заманын еля бир мяна чаларлыьы йохдур ки, тцрк дилляри ону ифадя етмяк васитясиня малик олмасын. Ъясарятля демяк олар ки, кечмиш заманын ян инъя мяна чаларлыгларыны ифадя едя билмяк бахымындан тцрк дилляри дцнйанын ян зянэин дилляриндян бири, бялкя дя биринъисидир» [161, 344]. Баш вермиш вя йа вермямиш щяр щансы бир иш вя йа щярякят щаггында инди хябяр верилирся, арадан кечян дювр кечмиш заман адланыр. ДЛТ-дя кечмиш заман ейнян буэцнкц кими шцщуди вя нягли олмагла ики йеря айрылыр. М.Кашьари бу ики кечмиш заманы бир-бириндян бу шякилдя фяргляндирмишдир: «Тясирсиз феллярдя, кечмиш заманда яксяр щалларда ‫ ش‬، ‫[ م‬йяни мыш, миш] ялавя олунур: ‫ اَﻗﮑﺎ ﺏَﺮﻡِﺶ‬яwэя бармыш=мяним хябярим олмадыьы щалда евя эялмиш; ‫اُل ﻡَﻨﮑﺎ‬

165

‫ ﮐَﻠﻤِﺶ‬ол манга кялмиш=мяним хябярим олмадан мяним йаныма эялмиш ъцмляляриндяки ‫ ﮐَﻠﻤِﺶ‬кялмиш, ‫ ﺏَﺮﻡِﺶ‬бармыш сюзляри кими. ‫ ﺏَﺮدﯼ‬барды, ‫ ﮐَﻠﺪﯼ‬кялди сюзляриндяки кечмиш заман фелинин шякилчиси олан ‫ ﯼ‬، ‫د‬ [йяни -ди, -ди] явязиня бурада ‫ ش‬،‫[ م‬йяни -мыш, -миш] ялавя олунур. Бунларын арасындакы фярг ондадыр ки, ‫ ﯼ‬، ‫[ د‬йяни -ди, -ди] сюйляйян адам ишин вя щярякятин иърасы заманы орада щазыр олур вя шащидлик едир. ‫ ﺏَﺮدﯼ‬барды дейилян заман о эетди, мян дя онун эетдийини эюзляримля эюрдцм демякдир. Лакин ‫ ش‬،‫[ م‬йяни -мыш, -миш] шякилчиси щал вя щярякятин сюйляйян адамын орада олмадыьы бир заманда иъра едилдийини билдирир. ‫ اُل ﺏَﺮﻡِﺶ‬ол бармыш, ‫ اُل ﮐَﻠﻤِﺶ‬ол кетмиш дейилир ки, о эетмиш, мян эетдийини эюрмядим, о эялмиш, мян эялдийини эюрмядим демякдир» (ЫЫ, 77). Бу изащат юз елмилийи вя дольунлуьуна эюря буэцнкц грамматика китабларында верилян изащатлардан щеч дя эери галмыр. Беляликля, шцщуди кечмиш заман -ды, -ди, -ты, -ти шякилчиси иля ифадя едилир. Мясялян: ал+ды (‫ ﺏَﮏ اﻳِﻞ اَﻟﺪﯼ‬бяэ ел алды = бяй ел алды, юлкя тутду, Ы, 220), кял+ди (‫َاﻗِﻨﺠﯽ ﮐَﻠﺪﯼ‬ акынчы кялди = ахынчы эялди, Ы, 145), кеч+ти (‫ اَر ﺱ ُﻮﭪ ﮐَﺠﺪﯼ‬яр суw кечти = адам су кечди, ЫЫ, 120), саwрук+ты (‫ﺱﻘﺮُﻗﺘﯽ‬ َ ‫ ﮐﻮُزدَن ﻳﺎش‬кюздян йаш саwрукты = эюздян йаш соврулду», ЫЫ, 232) вя с. ДЛТ-дя шцщуди кечмиш заманын ашаьыдакы мяна хцсусиййятляри мцшащидя едилир: 1. Шцщуди кечмиш заман иш вя йа щярякятин гяти шякилдя иъра олундуьуну вя баша чатдыьыны, тамамландыьыны билдирир. Мясялян: ‫ ﮐﻮُن َﺏﺘّﯽ‬кцн батты = эцняш батды (ЫЫ, 290), ‫ﺟ ِﺒﺘّﯽ‬ َ ‫ ﺏَﮏ َاﻥِﮏ ﺏُﻴﻨِﻦ‬бяэ анын бойнын чапытты = бяй онун бойнуну вурдурду (ЫЫ, 293) вя с. 2. Шцщуди кечмиш заман иш вя йа щярякятин иърасы барядя мялумат верянин билаваситя шащидлийиня ясасланыр. Мясялян: ‫ اُل ُﻳﻐُﺮت ُا ِذﺕّﯽ‬ол йоьурт удщытты = о, гатыг чалды (Ы, 251), ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﺏِﺘِﮏ ُا ِﻗﺘّﯽ‬ол манга битик окытты=о мяня китаб охутду (Ы, 255) вя с. 3. Шцщуди кечмиш заман иъра олунмуш иш вя щярякятин бирдяфялийини билдирир. Йяни иъра олунмуш щярякят дяфялярля дейил, бир дяфя йериня йетирилмишдир. Мясялян: бян бардум «мян эетдим» (Ы, 105), ‫ َﮐﻴِﮏ ُﺕﺰَﻗﻘﺎ اِﻟِﻨﺪﯼ‬кейик тузакка илинди=эейик тяляйя дцшдц (Ы, 250), ‫ اُل ﺟَﻘﻤﺎق ﺟَﻘﺪﯼ‬ол чакмак чакды = о, чахмаг чахды (Ы, 45) вя с.

166

4. Шцщуди кечмиз заманын диэяр бир мяна хцсусиййяти ишин, щярякятин вя йа щадисянин динамиклийини, ардыъыллыьыны билдирмякдир. Мясялян:

‫ﺟﺠَﮏ ُاﮐُﻠﺪﯼ‬ َ ‫ ﺕَﮑﻤﺎ‬/

‫ ُﺏﻘُﻘﻠَـﻨِﺐ ُﺏﮑُﻠﺪﯼ‬/ ‫ ﺕُﮑﺴِﻦ ُﺕﮑُﻦ ُﺕﮑُﻠﺪﯼ‬/ ‫ ﻳَﺰﻟـِﺐ ﻳَﻨﺎﻳُﺮﮐَﺸﻮُر‬Тяэмя чячяк юкцлди, Букукланып бцкцлди, Тцэсин тцэцн тцэцлди, Ачлып йана йюркяшцр = Щяр бир чичяк йыьылды, Гюнчяляниб бцкцлдц, Дюрдкцнъ дцйцн дцйцлдц, Ачылараг бир-бириня эирир (ЫЫ, 278) вя с. Нягли кечмиш заманын эюстяриъиси ися -мыш, -миш шякилчисидир. Онун бязи мяна хцсусиййятляри вардыр: 1. Нягли кечмиш заманда щадися, иш вя йа щярякятин юзцндян чох онун нятиъяси, йяни иъра едилмяси, бунун гейри-мцяййян кечмишдя баш вермяси, анъаг гяти сурятдя битмяси барядя мялумат верилир. Мясялян: бар+мыш (‫ اُل ﺏَﺮﻡِﺶ‬ол бармыш=о эетмиш[дир], ЫЫ, 74), кет+миш (‫ ُال ﮐَﻠﻤِﺶ‬ол кетмиш=о эетмиш[дир], ЫЫ, 74) вя с. 2. Мялумат верян шяхс иш вя щярякят барядя шащидлик етмир. Мясялян: ай+мыш (‫ اُزاﻗﯽ ﺏِﻠﮑﺎ اَﻥﺠﺎ اَﻳﻤﻴﺶ‬узакы билэя анча аймыш = кечмиш заман билэяси беля демиш[дир], Ы, 153) вя с. ДЛТ-дя гяти эяляъякли кечмиш (биляъякди, биляъяк иди), гейри-гяти эяляъякли кечмиш (динляйярди, динляйярмиш), щабеля битмямиш кечмиш (динляйирди, динляйирмиш) вя давамлы кечмиш (динлямякдя иди, динлямякдя имиш) формалары йохдур. ХЫ ясрдя бу формаларын цмумиййятля ишлянмядийи, йохса садяъя олараг «Диван»да гейдя алынмадыьы барядя бир шей демяк мцмкцн дейилдир. 2.4.2. Индики заман ДЛТ-дя индики заманын ясас мяна хцсусиййяти ишин вя щярякятин иърасы иля бу иъра щаггындакы мялуматын паралеллик ярз етмяси, йяни заман етибариля ейни вахта тясадцф етмясидир. Индики заман шякилчиляри бир чох тцрк дилляриндя, еляъя дя Азярбайъан дилиндя мцзаре шякилчиляри иля тяхминян цст-цстя дцшцр. ДЛТ-йя эялинъя, бурада да ейни вязиййят мцшащидя едилир. Ясярдя индики заманы ифадя етмяк цчцн -р, -ыр, -ир, -ур, -цр, -ар, -яр шякилчиси ишлядилмишдир. Мясялян: ‫ اَﻡﻼرﻡَﻦ‬ямля+р мян=дярманлайырам (Ы, 310), ‫ ﻗَﻨﺠﺎ ﺏَﺮﻳﺮﺏَﻠﮑ ُﻮﺱُﻮز‬канча бар+ыр бялэцсцз = щара эедир, билинмяз (Ы, 362), ‫ﮐَﻠﻴﺮ‬ кял+ир = эялир (Ы, 75), ‫ﺱﻐِﻨﻮُرﻡَﻦ‬ ِ ‫ ﻡَﻦ ﺕَﻨﮑﺮﻳﮑﺎ‬мян тянгриэя сыьын+ур мян = мян танрыйа сыьынырам, (ЫЫ, 171), ‫ ﺱِﺰﻟَﺘﻮُر ﻡَﻦ ﺱِﺰﻟَﺘﻤﺎﮎ‬сизлят+цр мян = сиз дейя хитаб етдирирям (ЫЫ,

167

329) ‫ اُذﻥــــ ُﻮ ﮐَﻠِﺐ َﺏﻘَﺮﻡَﻦ‬удщну кялип бак+ар мян = ойанараг эялиб бахырам (ЫЫЫ, 188), ‫ﺱﺰِﮐﺎرﻡَﻦ‬ ِ сезик+яр мян = сезирям (ЫЫ, 144) вя с. «Диван»да бир нечя йердя -йцр шякилчиси мцшащидя едилир. Мясялян: ‫َﺕﻘَﺮ ﮐِﻤـــِﻨﮏ‬ ‫ اُﮐﻠِﺴﺎ‬/ ‫ ﺏَﮑﻠِـﮏ اَﻥﮑَﺮﮐَﺮ ﮐَﻴﻮُر‬/ ‫ َﺕﻘَﺮﺱِــﺰِن ﻗَﻠِﺐ ﺏَﮏ‬/ ‫ َارَﻥﺴِـﺰِن اَﻡﮑَﻴﻮُر‬Таwар киминг юклися, Бяэлик ангар кярэя+йцр, Таwарсызын калып бяэ, Ярянсизин ямэя+йцр = Kимин малы чохалса, Бяйлик она йарашар, Бяйин малы олмаса, Ярянляр дя узашар (Ы, 367-368). Бу тяръцмя поетикдир, нормал тяръцмя беля олмалыдыр: Кимин малы чохалса, Бяйлик она йарашар, Бяй сярвятсиз галса, Ярянсизликдян язиййят чякяр. Бурадакы кярэя+йцр фелинин мцзареси ДЛТ-дя цмумян эюстярилмямишдир, ямэя+йцр фелинин мцзаре, йохса индики заман ифадя етмяси ися тяряддцд йарадыр. Нормал щалда ямэякюкц мцзаредя ямэя+р олмалыдыр. «Диван»да бу сюзцн маддяси дя вар: «‫اَﻡﮑﺎدﯼ‬ Я м э я д и: язиййят чякди,

«‫ اَر َاﻡﮑﺎدﯼ‬яр ямэяди = адам язиййят чякди», (‫–اَﻡﮑﺎر‬

‫ اَﻡﮑﺎﻡﺎﮎ‬ямэяр – ямэямяк)» (Ы, 308). Анъаг шярт билдирян юкли+ся фели нювбяти феллярин индики заманда дейил, мящз мцзаредя олмасыны тяляб едир. Йяни онлар кярэя+йцр вя ямэя+йцр дейил, кярэя+р вя ямэя+р шяклиндя олмалыдыр. ДЛТ-дя саитля битян индики заман фелляринин бюйцк яксяриййяти -р шякилчиси гябул едир. Мясялян: орна+р, истя+р, кюзля+р, те+р, окы+р, улы+р, какы+р вя с. Лакин бязи фелляр, мясялян, еля сонунъу фел, йяни какы+р щям дя какы+й+ур шяклиндядир. М.Кашьари «К а к ы д ы» маддясиндя бу фел барядя йазмышдыр: «‫ َﻗﻘِﺪﯼ‬K а к ы д ы: « ‫اُل‬ ‫ اَﻥﺪِن َﻗﻘِﺪﯼ‬ол андын какыды=о она гязяблянди, тутдуьу ишя эюря щирслянди», ( -‫ﻗَﻘﻴﺮ‬ ‫ ﻗَﻘﻴﻤﺎق‬какыр – какымак). Арьу дилиндя «‫ َﻗﻘِﻴﻮُر‬какы+й+ур» шяклиндядир. Чцнки онлар зяммяни тяляб едяъяк бир шей олмадыьы щалда бу бюлмянин мцзаре феллярини зяммяли едирляр. Онларын дилиндя долашыглыг вар» (ЫЫЫ, 248). «Диван»да -й битишдириъи самити иля -ур, -цр шякилчисинин бирляшмясиндян йаранан -йур, -йцр шякилчиси башга феллярдя дя мцшащидя олунур. Мясялян: ‫ُاذِﮎ ﻡَﻨـــﯽ ﮐُﺠﺎﻳُﺮ‬ цдщцк мяни кцчя+йцр = ешг мяня зцлм едир (ЫЫЫ, 240), ‫ اَراَت ﻡﻨـــــﻦ ﻳَﻘﺮﻳﻮُر‬/ ‫اِﮐﻠَﺮ ﻳﻤـﺎ‬ ‫ ﺱَﻘﺮﻳﻮُر‬Яр ат мянин йаwра+йур, Иэляр йямя саwры+йур = Яр вя ат мяндя саьлам олур, Хястяликляр йеня азалыр, сейрялир (ЫЫЫ, 254). Бу мисалларын цчц дя шеирлярдян эютцрцлмцшдцр. Ади гайдада онларын мцзаре вя мясдярляри бу мисраларын верилдийи маддялярдя ‫ ﮐُﺠﺎﻡﺎﮎ‬-‫ ﮐُﺠﺎر‬кцчяр–кцчямяк (ЫЫЫ, 240) вя ‫ ﻗﺮار‬- ‫ ﻳَﻘﺮاﻡﺎق‬йаwрар-йаw-

168

рамак (ЫЫЫ, 254) шяклиндя эюстярилмишдир. Демяли, бунлар мцзаре дейил, мящз индики заман шякилчиляридир. А.Б.Еръиласун «Гутадьу Билиэ»дя индики заманы ифадя едян шякилчи иля ялагядар йазмышдыр: «Тцркъянин тарихи вя буэцнкц шивяляринин чохунда олдуьу кими, щансы фелдян сонра щансы шякилчинин эяляъяйи мцяййян бир гайдайа баьлы дейилдир» [240, 102]. «Гутадьу Билиэ»ля йанашы ДЛТ-ни вя диэяр ясярляри диггятля нязярдян кечирян алим бу гянаятя эялмишдир ки, ч (ач+ар, ич+яр), ь (аь+ар, тоь+ар), ке (сюк+яр), ка (ак+ар, йык+ар), м (ум+ар), нг (синг+яр), п (чап+ар), с (ас+ар, кяс+яр), ш (аш+ар, тцш+яр), w (аw+ар, сяw+яр), з (йаз+ар, тяз+яр) сясляри иля битян тяк щеъалы сюзлярдя анъаг -ар, -яр шякилчиси ишлянир. Кичик истисналар хариъиндя э (юэ+яр), т (ат+ар, ют+яр), й (сой+ар) иля битян сюзлярдя дя -ар, -яр шякилчиси эялир. Ясярдя л, н, р сясляри иля битян феллярдя ися индики заман шякилчиси ясасян -ур, -цр шякилчисидир, анъаг диэяр феллярдя дягиг гайда йохдур [240, 102-120]. Бу вязиййят мцасир тцрк дилиндя инди дя давам едир. ДЛТ-дя мцасир дилимиздя узун мцддят арха планда галан, сон дюврлярдя ися чох ишлянян вя -магда, -мякдя шякилчиси васитясиля йаранан давамлы индики заман йохдур. 2.4.3. Гяти эяляъяк заман Бцтцн диллярдя олдуьу кими, тцрк дилляриндя гяти эяляъяк заман ишин вя йа щярякятин эяляъякдя шцбщясиз иъра олунаъаьыны вя йа олунмайаъаьыны, йериня йетириляъяйини вя йа йетирилмяйяъяйини билдирир. ДЛТ-дя оьуз дилляри цчцн сяъиййяви стандарт эяляъяк заман эюстяриъиси олан аъак, -яъяк шякилчиси ишлянмямишдир. Бурада щямин функсийаны -ьай, -кай, -эяй шякилчиси йериня йетирир. М.Кашьари эяляъяк заманын йаранма гайдасыны бу шякилдя изащ етмишдир: «Эяляъякдя бир ишин эюрцляъяйини эюстярмяк цчцн ямри-щазыр [ЫЫ шяхс тяк] шяклиня ‫ق‬ ка-лы вя галын ащянэли сюзлярдя -ьай, ‫ ﮎ‬ке-ли вя инъя ащянэли сюзлярдя -эяй, ‫ غ‬ь-ли кялмялярдя -кай артырылыр. Мясялян: ‫ اُل ﻳﺎ ﻗُﺮﻗﺎﯼ‬ол йа кур+ьай = о, йай гураъаг, ‫اُل‬ ‫ ﺱﻮُت ﺱﺎﻏﻘﺎﯼ‬ол сцт саь+кай=о, сцд саьаъаг, ‫ اُل اَﻗﮑﺎ ﺏَﺮﻏﺎﯼ‬ол яwэя бар+ьай=о, евя

169

эедяъяк, ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﮐَﻠﮑﺎﯼ‬ол манга кял+эяй=о мяним йаныма эяляъяк, ‫اُل ﻳَﺮﻡﺎق ﺕِﻴﺮﮐﺎﯼ‬ ол йармак тер+эяй = о, пул йыьаъаг» (ЫЫ, 81-82). Бу мясяля иля ялагядар ДЛТ-нин юзбяк дилиня тяръцмясиндя С.Мцтяллибовун мараглы бир гейди вардыр. Щямин гейдин тяръцмясини веририк: «М.Kашьаринин ярябъя изащындан чыхан мянайа эюря, бу феллярин бир гисмини узаг эяляъяк заман, бир гисмини ися йахын эяляъяк заман кими анламаг мцмкцндцр. Чцнки «ол йа курьай» ифадяси [ярябъя] узаг эяляъяк заман фели кими изащ олунмушдур. Лакин «ол манга кялэяй» ифадясиндя йахын эяляъяк заман олдуьу билдирилмишдир. Йяни «о, тезликля, илк фцрсятдя эяляъяк». Яряб дили дярсликляриндя -сявфя префикси иля узаг эяляъяк заманын, -ся префикси иля йахын эяляъяк заманын эюстярилдийи изащ едилир» [328, 70]. С.Мцтяллибов бу ъцмлядян сонра Ябдцррящман Ъаминин мяшщур «Фяваидизийаиййя» китабындан ашаьыдакы фикри игтибас едир: «-син вя -сявфя префиксляринин биринъиси эяляъяк заман фелиня Гошулараг йахын эяляъяйи, икинъиси ися узаг эяляъяйи эюстярир». Анъаг «Диван»ын мятниндя -ьай, -кай, -эяй шякилчиси иля ишлянян мисалларын сайы о гядяр аздыр ки, бу фикри ня тясдиг, ня дя инкар етмяк мцмкцн дейил. Гараханиляр дюврц иля мяшьул олан бязи тядгигатчылар, о ъцмлядян М.Мансуроьлу [293, 341-348], А.Б.Еръиласун [240, 126-128] вя Н.Щаъыеминоьлу [257, 187188] ДЛТ-дя вя «Гутадьу Билиэ»дя ишлянмиш -ку, -кц, -ьу, -эц, -дачы, -дячи, -тачы, тячи, -асы, -яси шякилчилярини эяляъяк заман шякилчиси сайырлар. М.Мянсуроьлу ДЛТдяки ‫ﺱﻨِﮏ ﺏَﺮﻏﻮُﻥﮏ ﻗَﺠﺎن‬ َ сянинг бар+ьунг качан =сянин эетмян ня замандыр (ЫЫ, 84) мисалыны «сян ня заман эедяъяксян» кими мяналандырмышдыр [293, 347]. М. Кашьари бунларын эяляъяк заман шякилчиси олмасы барядя конкрет фикир билдирмямишдир, анъаг «Диван»дакы нцмуняляр бу эюрцшц дястякляйир. Мясялян: ‫ﺏ ُﻮ اَﻗﮑﺎ ﮐِﺮﮐ ُﻮ‬ ‫ اوُذ اُل‬бу яwэя кир+эц юдщ ол = бу, евя эирмя вахтыдыр (ЫЫ, 84), ‫ اُل ﺏِﺰﮐﺎ ﮐَﻠﮑ ُﻮ ﺏُﻠﺪﯼ‬ол бизэя кял+эц болды =онун бизя эялмя заманы олду (ЫЫ, 84). Бу мисаллардан дярщал сонра М.Кашьари бу ъцмляни йазмышдыр: «Оьузлар бу мянада ‫ اُل ﺏِﺰﮐﺎ َﮐﻠَﺴﯽ ﺏُﻠﺪﯼ‬ол бизэя кяляси болды дейирляр» (ЫЫ, 84). Она эюря дя беля бир гянаятя эялмяк олар ки, ку, -кц, -ьу, -эц, -асы, -яси бирбаша эяляъяк заман дейил, мцяййян дяряъядя вахт, заман билдирян фели сифят шякилчиляридир. А.Б.Еръиласун -ьу, -эц барядя йазмышдыр: бунлар «Гарахани тцркъясиндя эяляъяк заман шякилчиси олараг йени тяшяккцл етмякдядир вя яслиндя бунлар ваъиб шяклиндя истифадя олунур» [240, 129].

170

ДЛТ-дя -дачы, -дячи, -тачы, -тячи шякилчисинин эяляъяк заман ифадя етмяси барядя фикря дя шярти йанашмаг лазымдыр, чцнки «будун анга айдачы = миллят она сюйляйяр, Ы, 359» мисалында беля бу, заман чаларлы фели сифятдир. ДЛТ-дя ишлянмиш -ьай, -кай, -эяй шякилчиси тцрк дилляринин карлуг групу цчцн даща сяъиййявидир вя кичик истисналар хариъиндя оьуз дилляриндя ишлянмямишдир. Бу шякилчи барядя ня Щ.Мирзязадянин «Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасы»нда [153], ня дя Я.Дямирчизадянин «Китаби-Дядя Горгуд» дастанларынын дили» китабында [32] щеч бир мялумат верилмир. Р.Ейвазова Кишвяринин «Диван»ында -а, -я, -йц, -ай индики заман шякилчиляриндян бящс едяркян йазыр: «-ай шякилчисинин -ьай вариантына да раст эялирик» [37, 124]. Щягигятян дя, шаирин гязялляриндя ара-сыра -ьай шякилчисиня тясадцф олунур. Мясялян: Щялгейи-зцлфини эюрэяъ кюнлцмцн яфьаныдур, Тифлйанлыь ким чыьырьай наэящан йылан эюрцп (АШ, 304, йяни сачынын щальасыны эюръяк кюнлцм яфьан едяряк гяфлятян илан эюрян ушаг кими чыьыраъаг); Бу цмид илян болубдур гамятин гцллаб тяк Ким, кямяр тяк гуъьай ол назик мийаны бир дяхи (АШ, 343), Мяшриги-игбалдан бульай тцлун яхтярим (АШ, 343), Ъилвяэяр бульай яруси-камираны бир дяхи (АШ, 343), Ващ, ня ляззят тапьай ол саят гяляндяр Кишвяри (АШ, 343). (Бурада мютяризя ичиндя тифлйанлыь сюзцнцн тяркибиндяки йанлыь гошмасы барядя бир нечя кялмя демяк истяйирик. Бу гошмайа Азярбайъан йазылы абидяляриндя чох надир щалларда раст эялмяк мцмкцндцр, о, ДЛТ-дя дя ишлянмямишдир. Анъаг «Гутадьу Билиэ»дя ону кими, беля мянасында йанглыь шяклиндя тез-тез эюрцрцк: Бу йанглыь кишиляр йарамаз манга «Бу кими адамлар мяня йарамаз» (КБ, 851), Битиэчи бу йанглыь кяряк, ай илиэ «Катиб, мирзя беля олмалыдыр, ей щюкмдар» (КБ, 2737). Кишвяридян башга бир мисал: Щясрятиндян, ей эцл, аьзым ьюнчяйанлыь [йяни гюнчя кими] олду ган (АШ, 349). Кишвяринин -ьай шякилчиси иля ишлятдийи сюзляр доьрудан-доьруйа эяляъяк заманы ифадя едир. Ону да нязяря алмаг лазымдыр ки, бу мисраларын чоху Кишвяринин юз устады Няваинин шеирляриня йаздыьы нязирялярдян сечилмишдир. Мараглыдыр ки, гядим тцрк йазылы абидяляринин дилиндя бу шякилчи ишлянмишдир. Я.Ряъябли бу барядя йазыр: «Абидялярин дилиндя гяти эяляъяк заман фел ясасларына ьай, -эяй заман шякилчиси вя явязлик тяркибли шяхс шякилчиляри артырмагла ямяля эялир;

171

мясялян: кут бир+эяй мян «хошбяхтлик веряъяйям» [162, 565]. Т.Тякин дя бу факты тясдиг едир [308, 189]. Я.Дямирчизадя ися Азярбайъан дилинин тяшяккцл дюврцндян бящс едяркян йазмышдыр: «Индики замана мяхсус мцстягил шякилчи олмадыьы кими, эяляъяк заманы да ифадя едян хцсуси шякилчи олмамышдыр, щяр ики заман цчцн ‫ر‬//‫ز‬ (р//з) шякилчиси ишлянмишдир» [32, 75]. Ейни мцяллиф КДГ-нин дилиндя -ьай, -эяй шякилчисинин цмумян ишлянмядийини, -аъаг, -яъяк шякилчисинин ися щяля мювъуд олмадыьыны (шякилчилярин адыны чякмядян) нязярдя тутараг йазмышдыр: «Индики вя эяляъяк заманлары ифадя едян шякилчилярин щяля тябяллцр етмядийи, щяр ики заман цчцн ейни шякилчинин ишляндийини КДГ дилиндя дя мцшащидя едирик. Бурада ... анъаг ‫( ر‬-ар/яр/-ур/-цр) вя ‫( ز‬-з) шякилчиляри фяргсиз олараг щяр ики заманы билдирмяк цчцн ишлянмишдир» [32, 76]. ХВ ясрдя Кишвяринин дилиндя -ьай, -эяй шякилчисинин ишлянмяси бу бахымдан чох яламятдардыр. 2.4.4. Йахын эяляъяк заман ДЛТ-дя аз-аз растланан -ьалыр, -калыр, -эялир шякилчисини гяти дейил, йахын эяляъяк заман эюстяриъиси щесаб едян щямин тядгигатчылар [292, 171-183; 240, 128-129; 257, 188] щаглыдырлар. Чцнки бу шякилчи васитясиля йаранан феллярдя щягигятян эяляъяк заман мянасы вар. М.Кашьари буну беля изащ етмишдир: «Бир иши эюрянин эюрмяк цзря олдуьуну эюстярян фел формасы беля ямяля эялир: ямри-щазырын цзяриня ‫ق‬ ка-лы вя галын ащянэли сюзлярдя ‫ ر‬،‫ ل‬،‫ ا‬،‫ غ‬щярфляри [йяни -ьалыр шякилчиси], ‫ غ‬ь-ли вя инъя ащянэли сюзлярдя ‫ ر‬،‫ ل‬،‫ ا‬،‫ ق‬щярфляри [йяни -калыр шякилчиси], ‫ ﮎ‬-ли кялмялярдя ися ،‫ ل‬،‫ ا‬،‫ﮎ‬ ‫ ر‬щярфляри [йяни -эялир шякилчиси] артырылыр. Бцтцн тцрк дилляриндя бу гайдайа риайят олунур» (ЫЫ, 82). Мясялян: ‫ ﻡَﻦ ﺏَﺮﻏﺎﻟِﺮ ﻡَﻦ‬мян бар+ьалыр мян = мян эетмяк цзряйям, эедя-эетдяйям (ЫЫ, 82), ‫ ﻡَﻦ ﺕُﺮﻏﺎﻟِﺮ ﻡَﻦ‬мян тур-+ьалыр мян = мян галхмаг цзряйям, галха-галхдайам (ЫЫ, 82), ‫ اُل ﻳﺎ ﻗُﺮﻏﺎﻟِﺮ‬ол йа кур+ьалыр = о, йай гурмаг цзрядир, о индиъя йай гураъаг (ЫЫ, 82), ‫ اُل ﺕﺎﻏﻘﺎ اَﻏﻘﺎﻟِﺮ‬ол таька аь+калыр = о, даьа чыхмаг цзрядир, лап чыха-чыхдадыр (ЫЫ, 82), ‫ اُل اَﻗﮑﺎ ﮐِﺮﮐﺎ ﻟِﺮ‬ол яwэя кир+эялир = о, евя эирмяк цзрядир, эиря-эирдядир (ЫЫ, 82), ‫ اُل ﻳَﺮﻡﺎق ﺕِﻴﺮﮐﺎﻟِﺮ‬ол йармак тер-+эялир = о, пул йыьмаг цзрядир, йыьа-йыьдадыр (ЫЫ, 83).

172

2.4.5. Гейри-гяти эяляъяк заман Диэяр ады иля мцзаре ишин вя йа щярякятин цмумян эяляъякдя иъра олунаъаьыны эюстярир, лакин онун дягиг йериня йетирилиб-йетирилмяйяъяйи щаггында щеч бир мялумат вермир. Бу сяъиййясиня эюря гейри-гяти эяляъяк заман диэяр заманлардан фярглянир. Гейри-гяти эяляъяк заман ДЛТ-дя -ар, -яр, -ыр, -ир, -ур, -цр шякилчиси васитясиля щяйата кечирилир. М.Кашьари яряблярин ращат анламасы цчцн мцзарени шцщуди кечмиш заман вя фелин кюкц васитясиля изащ етмишдир. Мясялян, кечмиш замандакы бар+ды фелини алараг ондан -ды шякилчисини атмагла бар фел кюкцнцн йарандыьыны эюстярмиш, сонра она мцзаре щярфи олан р щярфинин (йяни -р, -ар, -яр, -ыр, -ир, -ур, -цр шякилчисинин) артырылдыьыны йазмыш, яэяр сюзцн кюкцндя р щярфи варса, икинъи р-нин ялавя едилдийини билдирмишдир. Мясялян, бар+ыр сюзцндя бири кюкдя, диэяри шякилчидя олмагла ики р щярфинин олаъаьыны эюстярмишдир. Яэяр фел кюкцндя р йохдурса (кял сюзцндя олдуьу кими), о заман кюкя бир р щярфи артырмаьын (кял+ир) ваъиб олдуьуну йазмышдыр (ЫЫ, 60). «Диван» мцяллифи бязи феллярин ямр вя кечмиш заманыны эюстярдикдян сонра онларын мцзаре вариантыны да вермишдир: мцзаредя «‫ اُل ﻳُﻘﺎرو ُﺕﺮُر‬ол йокару тур+ур» сюйлянир (ЫЫ, 60), мцзаре варианты «‫ ُﮐﻠَﺮ‬кцл+яр»дир (ЫЫ, 60), мцзаре шякли «‫ ﺏَﺮﻳﺮ‬бар+ыр=эедяр»дир (ЫЫ, 61), мцзареси вя мясдяри «‫ اُﮐﻤﺎﮎ – اُﮐﺎر‬юэ+яр–юэ+мяк»дир (ЫЫ, 62), мцзареси вя мясдяри « ‫ﺱﺮَر‬ َ – ‫ ﺱَﺮﻡﺎﮎ‬сяр+яр–сяр+мяк»дир (ЫЫ, 62) вя с. Анъаг ДЛТ-нин мятниндян анлашылдыьына эюря, щям индики заманда, щям дя мцзаредя щансы фелдян сонра щансы шякилчинин эяляъяйи о вахт да дягиг билинмирмиш. М.Кашьари бязи маддялярин изащында бу проблемя тохунмушдур. Мясялян, «Т у н д ы» маддясиндя йазмышдыр: «‫ ﺕُﻨﺪﯼ‬Т у н д ы: даь, тяпя гарла юртцлдцйц заман да « ‫ اَرت ﺕُﻨﺪﯼ‬арт тунды» дейилир, (‫ ﺕُﻨﻤﺎق‬-‫ ُﺕﻨُﻮر‬тун+ур–тун+мак). Беля мцзаре шякилляриндя оьузларын вя гыпчагларын адяти фе'ли «‫ ﺕُﻨﺎر‬тун+ар» формасында фятщяли етмякдир» (ЫЫ, 54). Индики заманла мцзаре шякилчиляринин цст-цстя дцшмяси беля бир суал доьура биляр: гараханлыъа данышан инсанлар индики заманла гейри-гяти эяляъяк заманы нитгдя неъя ифадя етмиш вя неъя фяргляндирмишляр. Ещтимал ки, бурада контекст вя

173

интонасийа рол ойнамышдыр. Бунлар йетмядикдя ися шяхс явязликляриндян истифадя едилмишдир. Мясялян: ‫ ﻡَﻦ ﺏَﺮﻳﺮ ﻡَﻦ‬мян барыр мян (ЫЫ, 81) вя с. Мцзаре барядя бурайа гядяр дейилянляр ХЫ яср тцркъясиня, даща доьрусу, хаганиййя тцркъясиня аиддир. Оьуз голунда вязиййят тамамиля фярглидир. М.Кашьари оьузларда мцзаренин йаранмасы цсулу барядя беля йазмышдыр: «Оьузлар мцзаредя «барыр» сюзцндяки икинъи ‫ ر‬щярфини атыб кюкдяки [бар] ‫ ر‬р щярфини сахлайараг «‫ ﻡَﻦ ﺏَﺮن‬мян баран», «‫ ﻡَﻦ ﺕُﺮن‬мян туран» дейирляр ки, «мян эедярям», «мян галхарам» демякдир. Яэяр сюзцн юзцндя ‫ ر‬р щярфи йохдурса, о заман сюзя мцзаредя ‫ ر‬р ялавя едирляр: «‫ ﻡَﻦ َﮐﻠِﺮان‬мян кялирян = мян эялярям», «‫ﻡَﻦ ُﮐ َﻠ َﺮن‬ мян кцлярян = мян эцлярям». «‫ ﮐَﻠﺪﯼ‬кялди», «‫ ﮐُﻠﺪﯼ‬кцлди» сюзляриндя ‫ ر‬йохдур, « ‫ﻡَﻦ‬ ‫ ﺏَﺮﻳﺮ ﻡَﻦ‬мян барыр мян» сюзцндя ися ‫ اﻟﻒ‬ялиф йохдур, бурадакы ‫ م‬м щярфи ‫ اﻟﻒ‬ялифя чеврилмишдир. Вя йеня «‫ ﻡَﻦ ﻳﺎ ُﻗ َﺮرَن‬мян йа кураран» дейилир, щалбуки о бири тцркляр « ‫ ُﻗﺮَرﻡَﻦ‬курар мян» дейирляр. Бурада ики ‫ ر‬р щярфи вардыр, бири сюзцн кюкцня мяхсусдур, диэяри ися мцзаре яламятидир, бу ‫ ر‬р щярфиндян сонра «мян» сюзцнц сюйляйирляр. Гайдайа уйьун олан да еля будур. Оьузларын тутдуьу йол гайдайа уйьун олмаса да, асан йолдур» (ЫЫ, 81). Оьузлара мяхсус диэяр абидялярдя бу вязиййятин мцшащидя олунмамасы вя бир сыра гайдаданхариъ щалларын мювъудлуьу танынмыш оьузшцнас профессор Т.И. Щаъыйевдя шифащи шякилдя тез-тез диля эятирдийи беля бир шцбщя ойатмышдыр ки, «Диван»да оьузларла баьлы щансыса ачылмамыш бир код вя йа шифря вардыр. Бялкя дя бурада оьуз бойларындан биринин дили нязярдя тутулур, йахуд бу адиъя аномалийадыр. Йери эялмишкян, гараханлы дили цзря мцтяхяссисляр дя юз китабларында бу мясялянин цстцндян сцкутла кечирляр. 2.5. Фелин шякилляри Фелин замана, шяхся вя кямиййятя эюря дяйишиб-дяйишмямяси онун мязмунундакы мцхтялифлийин тябиятиндян доьур. ДЛТ-дя фелин ашаьыдакы шякилляри мцшащидя едилир: ямр шякли, шярт шякли, арзу шякли, лазым шякли, ваъиб шякли. Мцасир дилимиздя -магда, -мякдя шякилчиси иля мейдана эялян давам шякли вя -а, -я +билмяк шякилчиси иля дцзялян баъарыг шякли «Диван»да йохдур.

174

2.5.1. Ямр шякли Фелин доьрудан-доьруйа ямр, буйруг, хащиш вя риъа билдирян шякли ямр шякли адланыр. Ямр шякли «Диван»да эениш тямсил олунмушдур. Бу функсийа ЫЫ шяхсин тякиндя хцсуси интонасийа вя шяхс сонлуглары васитясиля, дяэяр шяхслярдя ися анъаг шяхс сонлуглары васитясиля щяйата кечирилир. 1. Ямр шякли йаратмаг цчцн Ы шяхсин тякиндя -айын, -яйин, ъяминдя ися -алым, ялим шякилчиси ишлянир. Мясялян: ‫ ﺟﻴﻖ اَت ﮐُﺮاِﻳﻦ‬чык ет кюр+яйин = щяля бир сясин чыхсын эюрцм, кишисян, сясини чыхар, ЫЫЫ, 137), ‫ ُا ّﺕـُﺰ ِاﺟِـﺐ ﻗـِﻘـ َﺮﻟِـــﻢ‬оттуз ичип кыкр+алым=цч дяфя ичиб гышгыраг (Ы, 198), ‫ ﻳُﻘﺎر ﻗـُﺒـُﺐ ﺱَﮑﺮَﻟِــﻢ‬йокар копуп сяэр+ялим = йухары тулланаг (Ы, 198), ‫ اَرﺱﻠـَﻦ ﻟَﻴ ُﻮ ﮐُﮑ َﺮﻟِــﻢ‬арслан лайу кюкр+ялим = аслан кими кцкряйяк (Ы, 198), ‫ﻗَﺠﺘﯽ‬ ‫ﺱﻘﻨَﻠِﻢ‬ َ ‫ﺱﻘِﻨﺞ‬ َ качты сакынч, сяwн+ялим = гачды кядяр, севиняк (Ы, 198), ‫ﺕَﮑﺮا اَﻟــــِﺐ اَﮐ َﺮﻟِﻢ‬ тяэря алып яэр+ялим = дювряйя алыб мцщасиря едяк (ЫЫ, 41), ‫ َاﺕﱢﻦ ﺕُــــﺸُﺐ ﻳُﮑـﺮاﻟِﻢ‬аттын тцшцп йцэр+ялим=атдан дцшцб йцйцряк (ЫЫ, 41), ‫ ﺏَـﺬرَم ﻗِﻠـِﺐ اَﻗ َﻨﻠِـﻢ‬бядщрям кылып аwн+алым = байрам едиб овунаг (Ы, 293), ‫ﺸﻠِﻢ‬ َ ‫ ﻗِﻘــــــﺮِب اَﺕِﻎ ﮐَﻤ‬кыкрып атыь кямшя+ялим =гышгырараг ат сцряк (Ы, 433), ‫ ﻗَﻠﻘَﻦ ﺱُﻨﮑﻮُن ﺟُﻤﺸَﻠِﻢ‬калкан, сцнгцн чумш+алым = галханла, сцнэц иля вурушаг (Ы, 433), ‫ ﻗَﻴﻨَــﺐ ﻳَﻨﺎ ﻳُﻤﺸَﻠِﻢ‬кайнап, йана йумш+алым = гайнайыб йеня йумшалаг (Ы, 433) вя с. Азярбайъан йазылы абидяляриндя Ы шяхсин тякиндя -ым, -им, -ам, -ям, -айым, яйим, ъяминдя ися -(й)алым, -(й)ялим шякилчиси ишлянмишдир. Мясялян: Язрайили мяним эюзцмя эюрсяткил, саваш+айым, чякиш+яйим, дцриш+яйим (КДГ, 79), Мян сяни юлдцр+яйим, йахшы йиэидин ъанын гуртар+айым (КДГ, 80), Мян неъя ъан бул+айым (КДГ, 81), Йцри+йялим, а бяэляр! Ав авлы+йалым, гуш гушлы+йалым, сыьын, кейик йыь+алум, гайыд+алым, отаьымыза дцш+ялим, йе+йялим, ич+ялим, хош кеч+ялим (КДГ, 42), Деди: неъя вар+ым мян ол фягиря (АШ, 456), Дястурун олурса, вар+айым бир, Олан хябяримни вер+яйим бир (АШ, 469, Хятаи), Йцрцмязся бян аны йцрцд+яйим, Юлдцрцб йцзцн гуйу сцрцд+яйим (АШ, 159, «Дастани-Ящмяд Щярами»), Шяща, сянин ъямалыны эюр+яйим, андан юл+яйим, Сусамышам, висалуна ир+яйим, андан юл+яйим (АШ, 57), Бу мишкц кафуря пярчин де+йялим, Ана биз щиндуйи-эцлчин де+йялим (АШ, 61, Г.Бцрщаняддин), Бир эюр+ялим, ня гылыр пярвярдиэар (АШ, 167, Й.Мяддащ) вя с.

175

КДГ-дя ара-сыра Ы шяхсин тякини ифадя едян -айын, -яйин шякилчисиня дя раст эялмяк олур. Мясялян: Кафяря мян вар+айын, йенгидян тоьанын юлдир+яйин, Йенгцмля алнум ганын бян сил+яйин, Юлцрсям сянинг уьрунга бян юл+яйим (бурада юл+яйин дейил, юл+яйим–Р.Я.), Аллащ-тяала горса, евини бян гуртар+айын деди (КДГ, 46), Айытды ким, йер киби кяртил+яйин, топраг киби саврыл+айын, гылыъыма тоьран+айын, охыма санъы+лайын (КДГ, 90) вя с. 2. ЫЫ шяхсин тякиндя ямр шякли ики вариантда йараныр: а) щеч бир шяхс сонлуьу олмадан интонасийанын кюмяйи иля. Мясялян: ‫اَت ﺱُﻘﻐَﺮ‬ ат суwьар = ат сувар (ЫЫ, 66), ‫ ﻡَﻨﯽ اُذﻏُﺮ‬мяни удщьур = мяни ойат (ЫЫ, 66), ‫ﻳﻮُﮎ ُﮐﺘُﺮ‬ йцк кютцр = йцк эютцр (ЫЫ, 66) вя с. б) фелин кюкцня -ьыл, -эил, -кыл, -кил сонлуьу артырмагла. Мясялян: ‫ﺕﺎﻏﻘﺎ اَﻏﻘِﻞ‬ таька аь+кыл = даьа чых, чыхэинян (ЫЫ, 66), ‫ ﺱﻮُت ﺱَﻐﻘِﻞ‬сцт саь+кыл=сцд саь, саьэинян (ЫЫ, 66), ‫ اَﻗﮑﺎ ﮐِﺮﮐِﻞ‬яwэя кир+эил = евя эир, эирэинян (ЫЫ, 66), ‫ ﻳَﺮﻡﺎق ﺕِﺮﮐِﻞ‬йармак тяр+эил =пул йыь, йыьэинян (ЫЫ, 66), ‫ ﺱُﻘﻐَﺮﻏِﻞ‬суwьар+ьыл = сувар, суварэинян (ЫЫ, 66) вя с. Бу вариантлар арасында мяна бахымындан щеч бир фярг олмаса да, -ьыл, -эил, -кыл, -кил варианты ямрдя тякид вя исрар билдирир [216, 110; 240, 3-9]. КДГ-дя вя диэяр йазылы абидядялримиздя ЫЫ шяхсин тякиндя ямр шякли ейнян ДЛТ-дя олдуьу кими ики вариантда йараныр. Бурада щям интонасийанын кюмяйи иля ямр шяклинин мейдана эялдийи, щям дя -ьыл, -эил шякилчисинин ишляндийи мцшащидя едилир. Мясялян: Щяг тяалайа Дяли Домрулун сюзи хош эялмяди: баг, баг, мяря дяли гават (КДГ, 79), Дяпя эиби ят йыь, эюл киби гымыз саьдыр (КДГ, 35), Язрайиля буйруг еляди ким, йа Язрайил, вар, ол дяхи дяли гаватын эюзиня эюрцн+эил, бяηизини сарарт+ьыл, ъаныны хырлат+ьыл, ал+ьыл деди (КДГ, 79), Йериндян уру тур+ьыл, Ала чадырын йер йцзиня дикдир+эил (КДГ, 35), Ол Мялик Янтяр ана вар+ьыл деди, Эцрзцн анын фяргиня ур+ьыл деди (АШ, 166, Й.Мяддащ), Бир гядям гой+эил дедим, бу чешми-эирйан цстцня, Гойма+эил бу щялгейи-зцннари Гуран цстцня (АШ, 308, Кишвяри), Эюрсят йцзини бизя нящани, Вер+эил бизя ханейи-бягани (АШ, 486), Нейсан кими тюк+эил, ей эюзцм, йаш (АШ, 451, Хятаи). ЫЫ шяхсин ъяминдя ямр шякли -нг, -нглар сонлуьу иля эерчякляшдирилир. М.Кашьари бу барядя йазмышдыр: «Ямр шякли ики вя даща чох адама йюнялдийи заман башга бир гайда тятбиг едилир. Мцзяккярля мцянняс [йяни киши иля гадын] арасында

176

фярг гойулмур. Бир адам цчцн «‫ ﺏَﺮ‬бар=эет» дейилир. Ики адам цчцн «ُ‫ﺏَﺮﻳﻨﮑﻼرا ﮐﻴﮑﻮ‬ барынглар икиэц = икиниз эедин» дейилир. Даща чох адам цчцн «‫ ﺏَﺮﻳﻨﮑﻼر َﻗﻤُﻎ‬барынглар камуь», йяни «щамыныз эедин» дейилир. Хитаб едилян адам йашъа вя мювгеъя сайылан адам олса, тцркляр она гаршы ъям щалда мцраъият едирляр. Беляъя, «‫ ﺏَﺮ‬бар» явязиня «‫ َﺏﺮِﻥﮏ‬барынг» дейирляр ки, сюзцн ясил мянасы «эединиз» демякдир. Оьузлар вя гыпчаглар бир адама «‫ ﺏَﺮ‬бар», бир нечя адама «‫ َﺏﺮِﻥﮏ‬барынг» дейирляр. Ъям шякилчиси олан -лары атырлар. Онун йериня ьцнняли ‫ ﻥﮏ‬нг иля бирликдя бир адама аъымаг вя йа ону язизлямяк истядикляри заман ‫ ز‬з ялавя едирляр. Оьуз дилиндя бу, ъямин ъями олур, фягят тяк адам цчцн сюйлянир. Бу шеир парчасында да ишлянмишдир: ‫ اَﻗﻠَـﺐ ﻡَﻨﯽ ﻗُﻴ َﻤﻨِﮑﺰ‬/ ‫ َاﻳِـﻖ َاﻳِﺐ ﻗﻴﻤَﻨﮑِﺰ‬Аwлап мяни коймангыз, Айык айып каймангыз = Овлайыб мяни бурахмайыныз, Сюз вериб сюздян гачмайыныз» (ЫЫ, 66). ЫЫ шяхс ъямдя -нг шякилчисиня даир мисаллар: ‫ اَﻡــــﺪﯼ ﻡُﻨﯽ َاﻟِﻨﮏ‬ямди муны ал+ынг = инди буну алын (ЫЫЫ, 322), ‫ اَﻡﮑﺎﮎ َﻡﻨِﮏ ِﺏﻠِﻨﮏ‬ямэяк мянинг бил+инг=ямяк мянимдир, буну билин (ЫЫЫ, 322). КДГ-дя -η шякилчисинин ЫЫ шяхсин ъямини ифадя етдийини эюрцрцк: Дяли Домрул айдыр: «Мяря, гапучулар, гапуны гапа+η» деди (КДГ, 80), Айдыр: «Мяря, алча гопузум яля ал+ыη, мяни юэ+цη» деди (КДГ,88), Одайа дцш+цη (КДГ,91) вя с. 3. Ямр шякли ЫЫЫ шяхс тякдя -сун, -сцн, ъямдя -сун/лар/, -сцн/ляр/ шякилчисинин кюмяйи иля ифадя олунур. Мясялян: ‫ ﺏَﺮﺱُﻦ َﻥﺮُو‬бар+сун нару = эетсин о йана (ЫЫ, 204), ‫ ﺏَﺮﺱﻮُن‬бар+сун=эетсин (ЫЫ, 80), ‫ ﮐَﻠﺴﻮُن‬кял+сцн=эялсин (ЫЫ, 80), ‫ ﻳﻮُل ُاﻏُﺮﺏﻠﺴُﻮن‬йол оьур бол+сун = йол уьурлу олсун (Ы, 126), ‫ اَﻥﺪِﮎ ﮐِﺸﯽ ﺕﻴﺘﻠﺴﻮن‬яндик киши титил+сцн =ахмаг адам айылсын (Ы, 168), ‫ اِﻳــﻞ ﺕُـﺮُو ﻳَﺘﻠِﺴــــﻮُن‬ел тюрц йитил+сцн=йурда низам йайылсын (Ы, 168), ‫ ﺕُـﻘﻠﯽ ﺏُـُﺮﯼ ﻳﺘﻴﻠﺴﻮن‬токлы бюри йетил+сцн = гузу гурдла отласын (Ы, 168), ‫ﻗﺬﻏﻮ ﻳﻤﺎ‬ ‫ﺱ ِﻘﻠﺴـــﻮُن‬ َ кадщьу йямя саwыл+сун = гайьы йеня совулсун (Ы, 168). М.Кашьари ямр шяклинин ЫЫЫ шяхс тяки вя ъями иля баьлы йазмышдыр: «Ямри-щазырын тякиндя «‫ ﺏَﺮ‬бар = эет», ъяминдя «‫ ﺏَﺮﻳﻨﮑﻼر‬барынг+лар = эединиз». Ямри-щазырын ъяминдя ‫[ ﻻر‬йяни -лар/-ляр] шякилчиси артырмаг о бири тцрклярин цсулудур. Оьузлар бурада ьцнняли ‫ ﮎ‬иля «‫ ﺏَﺮﻳﻨﮏ‬барынг» дейирляр. Диэяр тцркляр ися бу сюзц тяк вя мющтярям адам цчцн ишлядирляр» (ЫЫ, 80).

177

Ямр шяклинин инкар варианты ися -ма, -мя шякилчиси васитясиля йараныр. М. Кашьари бу барядя йазмышдыр: «Инкар дцзялтмяк цчцн бцтцн феллярдя ямр шяклинин сонуна «‫ ﻡﺎ‬-ма» шякилчиси артырмаг лазымдыр: «‫ اَﻟﻤﺎ‬алма = алма», «‫ اِﻟﻤﺎ‬ылма = енмя» кими» (Ы, 226). Башга бир йердя ися бу фикри даща эениш шякилдя вермишдир: «Инкар формасы дцзялтмяк цчцн бир гайда вардыр: о да бцтцн тцрк дилляриндя ямр шякли цзяриня ‫م‬+‫[ اﻟﻒ‬йяни -ма/-мя] артырмагдыр: «‫ ﺏَﺮﻡﺎ‬бар+ма», «‫ ﺕُﺮﻡﺎ‬тур+ма». Бунун ъям шякли «‫ ﺏَﺮﻡﺎﻥﮏ ﻻر‬бар+ма+нг+лар», «‫ ﺕُﺮﻡﺎﻥﮑﻼر‬тур+ма+нг+лар» олур ки, «эетмяйин», «галхмайын» де-мякдир. Ямри-гаиб [ЫЫЫ шяхс] шякли цчцн «‫ ﺏَﺮﺱﻮُن‬бар+сун», «‫ ﮐَﻠﺴﻮُن‬кял+сцн», ямригаибин инкары цчцн ися «‫ ﺏَﺮﻡﺎﺱﻮُن‬бар+ма+сун», «‫ ﮐَﻠﻤﺎﺱﻮُن‬кял+мя+сцн» дейилир. Ямри-гаиб шякли бцтцн тцрк дилляриндя ямри-щазырын [ЫЫ шяхс] цстцня ‫ ن‬،‫ و‬،‫[ س‬йяни сун/-сцн шякилчиси] артырмагла мейдана эялир» (ЫЫ, 80). Диггятля арашдырдыьымыза бахмайараг, ЫЫЫ шяхсин ъяминя даир «Диван»да мцвафиг иллцстрасийа тапмаг мцмкцн олмады. Бу ъцр щалларда сынагдан чыхмыш аналоэийа методуна мцраъият етмяк лазым эялир. ДЛТ-дя мисалы олмайан ЫЫЫ шяхсин ъями ЫЫ шяхсин ъяминдя ишлянмиш ‫ ﺏَﺮﻡﺎﻥﮏ ﻻر‬бар+ма+нг+лар=эетмяйин модели цзря кял+сцн+ляр вя кял+мя+сцн+ляр шяклиндя бярпа олуна биляр. ЫЫЫ шяхсин тякиня вя ъяминя даир КДГ-дя дя чохлу мисал вар. Мясялян: Амин дейянляр дидар эюр+сцн (КДГ, 51), Кюлэялиъя габа аьаъын кясил+мя+сцн! (КДГ, 84), Йыьышдыр+сун, дцрцшдцр+сун, эцнащынызы ады эюрклц Мящяммядя баьышла+сун (КДГ, 84), Оьул, саηа ох бат+ма+сун, тяниηи гылыъ кяс+мя+сцн (КДГ, 99), Щей! Мяни севян йиэитляр [атлара] бин+сцн+ляр! деди (КДГ, 53) вя с. 2.5.2. Хябяр шякли Фелин бу шякил Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхсляр цзря тякдя вя ъямдя фелляря шяхс сонлугларынын артырылмасы иля ямяля эялир. Ы, ЫЫ вя ЫЫЫ шяхс тякдя индики заманда вя нягли кечмиш заманда фелин мцзаре шяклиня шяхс сонлуглары функсийасыны йериня йетирян мян, сян ол явязликляри ялавя едилир. Мясялян: ‫ ﺏَﺮﻳﺮﻡَﻦ‬барыр мян (ЫЫ, 81), ‫ ﻡَﻦ ﺏَﺮﻳﺮ ﻡَﻦ‬мян барыр мян (ЫЫ, 81), ‫ﻡَﻦ ﺱَﻨﮑﺎ‬ ‫ ﺕُﺘﺎﺷﯽ ﺏَﺮﻳﺮﻡَﻦ‬мян санга туташы барыр мян = мян сизя щямишя, щяр заман эялирям (Ы,

178

419), ‫ ﮐَﻠﻮرﻡ ُﻮﺱَﻦ اَزُو ﺏَﺮﻳﺮﻡُﻮﺱَﻦ‬кялцрмц сян, азу барырму сян=эялирсян, йохса эедирсян (Ы, 153), ‫ اُل ﺏَﺮﻳﺮ‬ол барыр (ЫЫ, 60), ‫ اُل اَﻗﮑﺎ ﺏَﺮﻡﻴﺶ اُل‬ол яwэя бармыш ол = о, евя вармышдыр (Ы, 112). ДЛТ-дя Ы вя ЫЫ шяхс тякдя нягли кечмишя даир бизи гане едян ачыг-айдын мисаллар йохдур. Онлары анъаг сон мисалын модели цзря бярпа етмяк олар: мян яwэя бар+мыш мян, сян яwэя бар+мыш сян. Ы, ЫЫ вя ЫЫЫ шяхс тякдя шцщуди кечмиш бар+дым, бар+дынг, бар+ды модели цзря щяйата кечирилир. Мясялян: ‫ ُﺕﻘِﺶ اِﺟﺮا ُارِﺷﺘِـﻢ‬токыш ичря урыш+тым=саваш ичря вурушдум (Ы, 371), ‫ ُاﻟُـــــﻎ ﺏِﺮﻻ َﻗﺮِﺷﺘِﻢ‬улуь бирля карыш+тым=бюйцклярля гарышдым (Ы, 371), ‫ُﺕﮑُــــﺰَاﺕِﻦ‬ ‫ َﻳﺮِﺷﺘِﻢ‬тцкцз атын йарыш+тым = гашга атла йарышдым (Ы, 371), ‫ ﮐُﺮوُب َﻥﺠُﮏ ﻗَﺠ َﻤﺪِﻥﮏ‬кюрцп нячцк качма+дынг = эюрцб нечин гачмадын (Ы, 146), ‫ﺱﻘِﻦ ﮐَﺠﻤَﺪِﻥـﮏ‬ ُ ‫ َﻳﻤَﺮ‬Йамар суwын кечмя+динг = Йамар чайыны кечмядин (Ы, 146), ‫ﺕَﻘﺎرِﻥﮑﻨﯽ ﺱَﺠ َﻤﺪِﻥـــﮏ‬

таwарынгны

сачма+дынг = малыны да сачмадын (Ы, 146), ‫ اُل ﺕَﻨﮑﺮﯼ ﺱَﻨﯽ ﻡَﻨﮑﺎ ﺱَﻘﺘُﺮدﯼ‬ол тянгри сяни манга сяwтцр+ди =о танры сяни мяня севдирди (ЫЫ, 197), ‫ اَرُاﺱُﻘﺘﯽ‬яр усукты = адам сусады (ЫЫ, 180) вя с. Бурада оьузларла баьлы нювбяти аномалийа ортайа чыхыр. М.Кашьари оьузларын шцщуди кечмиш заманы неъя ифадя етдиклярини беля тясвир етмишдир: «Чиня варынъайа гядяр уйьур, арьу, чиэил, тохсы, йаьма кими тцрк бойларынын бюйцк бир гисми кечмиш заманын ‫ ﯼ‬،‫ د‬-ди шякилчиси иля йарандыьы барядя йекдилдирляр. Бунлар кечмиш заманда «‫ ﺏَﺮدﯼ‬барды» дейирляр. Суварлар, гыпчагларын бир гисми вя оьузлар фяргли дцшцнцрляр. Бунлар ‫ ق‬ка-лы, ‫ غ‬ь-ли вя галын ащянэли сюзлярдя ‫ ﯼ‬и йериня ‫ق‬ ка [йяни -ды явязиня -дук], ‫ ﮎ‬ке-ли вя инъя ащянэли сюзлярдя ися ‫ ﮎ‬ке [йяни -ди явязиня -дцк] ялавя едирляр. Бу дилдя тяк вя ъям шякилчиси бир олуб араларында фярг йохдур. ‫ ق‬ка-лы сюзлярдя «‫ ﻳﺎ ﻗُﺮدُق‬йа курдук» дейилир, «о, йай гурду» демякдир. Бунун кими «‫ ﻡَﻦ ﻳﺎ ﻗُﺮدُق‬мян йа курдук» дейирляр ки, «мян йай гурдум» демякдир ...Галын щярфли сюзлярдя «‫ اُل اَﻥﯽ اُردُق‬ол аны урдук» дейилир ки, «о ону вурду» демякдир. «‫ ﻡَﻦ ﻡُﻨﺪا ﺕُﺮدُق‬мян мунда турдук» сюзц дя белядир, «мян бурада дурдум» демякдир» (ЫЫ, 77-78). Мцзаренин инкары ися бу шякилдя йараныр: «Оьузлар «барды», «кялди» фелляриндяки ‫ ﯼ‬ы/и щярфини ‫ ق‬ка вя ‫ ﮎ‬ке иля явяз едяряк «‫ ﺏَﺮدُق‬бардук», «‫ ﮐَﻠﺪُﮎ‬кялдцк» шяк-

179

линя салыр, диэяр тцрклярин инкар формасында дедикляри «‫ ﺏَﺮﻡﺎدُق‬бармадук», «‫ﮐَﻠﻤﺎدُﮎ‬ кялмядцк» сюзляриндя ися ‫ ق‬ка вя ‫ ﮎ‬ке-ни атараг «бармады», «кялмяди» дейирляр. Бу гайда бцтцн феллярдя щюкм сцрцр вя истисна йохдур» (ЫЫ, 79-80). Бундан бир аз сонра ися М.Кашьари йазмышдыр: «Инкар вариантында «‫ اُل ﺏَﺮﻡﺎس‬ол бармас» дейилир, «о эетмяз» демякдир. Вя йеня «‫ ﻡَﻦ ﺏَﺮﻡﺎس ﻡَﻦ‬мян бармас мян» дейилир ки, «мян эетмярям, мян эетмям» демякдир. Бурада оьузларла о бири тцркляр арасында фярг йохдур» (ЫЫ, 81). Бу ситатдан беля анлашылыр ки, оьузлар щяр ики варианты ишлятмишляр. Инкарын ян ишляк варианты -мас, -мяс шякилчиси васитясиля йаранандыр. Мясялян: ‫َﺕﻘَﯽ‬ ‫ ُﻡﻨُﺐ ﻗﻮُﯼ َا َر ﻳَﺸﻤﺎس‬тяwяй мцнцп кой ара йаш+мас = дявяйя минмякля гойунлар арасында эизлянмяк олмаз (ЫЫЫ, 60), ،‫ َﻳﻠِﻨﮑُﻖ ﻡَﻨﮑﮑ ُﻮ ِﺕﺮِﻟﻤﺎس‬йалнгук мянгэц тирил+мяс =адам ябяди дири галмаз, йашамаз (ЫЫЫ, 63), ‫ ﺱﻴﻦ ﻗﺎ ﮐِﺮُوب ﮐِﺮ ُو ﻳَﻨﻤﺎس‬сынка кирцп кирц йан+мас=гября эирян эери дюнмяз, гайытмаз (ЫЫЫ, 63), ‫ ﻗَﻴﻨﺎر ُاﮐُﺰ َﮐﺠِﮏ ﺱﻴﺰ ﺏُﻠﻤﺎس‬кайнар юкцз кечиксиз бол+мас = ъошгун су кечидсиз олмаз (Ы, 390), ‫اَر اُﻏﻠﯽ ﻡُﻨﮑﺎذﻡﺎس‬ ‫ اِت اُﻏﻠﯽ ُﮐﻠَﺮﻡﺎس‬яр оьлы мунгадщ+ мас, ыт оьлы кцляр+мяс = инсан оьлу, бяни-адям язабда галмаз, ит кцчцйц аьнамаз (ЫЫ, 118) вя с. Ы, ЫЫ вя ЫЫЫ шяхс тякдя эяляъяк заман -ьай, -эяй, -кай шякилчиляри иля дцзялир. Мясялян: ُ‫ ﻡَﻦ ﺏَﺮﻏﺎﯼ ﻡَﻦ ﻳَﻤﻮ‬мян бар+ьай мян йаму = мян эедяъяйям, сян дя эюряъяксян (ЫЫЫ, 221), щямин модел цзря сян бар+ьай сян=сян эедяъяксян,

‫اُل ﺱﻮُت‬

‫ ﺱﺎﻏﻘﺎﯼ‬ол сцт саь+кай = о, сцд саьаъаг (ЫЫ, 82) вя с. йараныр. Ашаьыда ДЛТ-дя Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхсляр цзря (тяк) хябяр шяклинин ъядвялини веририк. Мисалларда мютяризя ичиндяки т. ихтисары «тцркляр», о. ихтисары «оьузлар» демякдир. Ъядвял 10. ДЛТ-дя Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхсдя (тяк) хябяр шяклинин ъядвяли Заман Индики заман Нягли кечмиш заман Шцщуди кечмиш заман Эяляъяк заман Йахын эяляъяк заман

Мян бар+ыр мян кял+ир мян бар+мыш мян кял+миш мян бар+дым (т.) бар+дук (о.) бар+ьай мян кял+эяй мян бар+ьалыр мян кир+эялир мян

Сян бар+ыр сян кял+ир сян бар+мыш сян кял+миш сян бар+дынг (т.) бар+дук (о.) бар+ьай сян кял+эяй сян бар+ьалыр сян кир+эялир сян

Ол бар+ыр ол кял+ир ол бар+мыш ол кял+миш ол бар+ды (т.) бар+дук (о.) бар+ьай ол кял+эяй ол бар+ьалыр ол кирэялир ол

180

Мцзаре шякли Инкар шякли

бар+ыр мян (т.) мян бар+ан (о.) мян кцляр+ян (о.) бар+мас мян (т.-о.) бар+ма+ду (о.)

бар+ыр сян (т.) сян бар+ан (о.) сян кцляр+ян (о.) бармас сян (т.-о.) бар+ма+ду (о.)

бар+ыр ол (т.) ол бар+ан (о.) ол кцляр+ян (о.) ол бар+мас (т.-о.) бар+ма+ду (о.)

Хябяр шяклинин ъяминя эялинъя, бурада да ясас ролу шяхс сонлуглары ойнайыр. ДЛТ-дя индики замана даир ъямдя мисаллар олмадыьы цчцн онлары тякдяки мисалларын аналоэийасы цзря бярпа етмяк лцзуму йараныр. ЫЫЫ шяхс тякдя бар+ыр ол варианты ъямдя бар+ыр+лар олдуьу цчцн Ы вя ЫЫ шяхс ъямдя шякилчиляшмиш шяхс сонлуглары эялмялидир. Йяни биз бар+ыр биз вя сиз бар+ыр сиз дейил, биз бар+ыр+ыз вя сиз бар+ыр+сыз олмалыдыр. Аналоэийа цзря нягли кечмиш дя шякилчиляшмиш шяхс сонлуглары иля йаранмалы вя бар+мыш+ыз, бар+мыш+сыз, бар+мыш+лар олмалыдыр. Затян шцщуди кечмиш цзря ДЛТ-дя верилян нцмуняляр дя буну тясдиг едир. Мясялян: ‫ ﮐَﻠــﻨﮑِﺰ ﻟَﻴُﻮ اَﻗ ِﺘﻤِﺰ‬кялнгиз ляйц ак+ты+мыз = селляр кими ахдыг биз (Ы, 353), ‫ ﮐَـﻨﺪﻟَﺮ اُزا ﺟِﻘ ِﺘﻤِﺰ‬кяндляр цзя чык+ты+мыз = шящярляр цзяриня чыхдыг биз (Ы, 353), ‫ﻓُـﺮﺥَﻦ‬ ‫ َاﻗِﻦ ﻳِﻘ ِﺘﻤِﺰ‬фурхан яwин йык+ты+мыз = ибадят евини, бцтхананы йыхдыг биз (Ы, 353). Бурадакы «мыз/ миз» шякилчиси барядя М.Кашьари йазмышдыр: «‫ ﻡِﺰ‬М и з: биз. ‫ م‬м щярфи ‫ ب‬б щярфиндян чеврилмишдир. ‫ ب‬б щярфи «биз» сюзц яввялдя олдуьу заман эялир. Мясялян, «‫ ﺏِﺰ ﺏَﺮدِﻡِﺰ‬биз барды+мыз» дейилир ки, «биз эетдик» мянасындадыр. «‫ ﮐَﻠ ِﺪﻡِﺰ‬кялди+миз» ися «эялдик» демякдир. Бу гайда бцтцн исим вя феллярдя ейнидир. «‫ ا ِﺕﻤِﺰ‬аты+мыз» сюзц дя белядир» (Ы, 341). Диэяр мисаллар: .‫ ﺏَﺮدِﻥﮑِﺰ‬бар+дынг+ыз = щамыныз эетдиниз (ЫЫ, 68), ‫ ﺏَﺮﺟﺎ ﮐَﻠﺪﯼ ﻻر‬барча кял+ди+ляр = щамысы эялдиляр (Ы, 414), ‫ِاﮐّﯽ ﺏَﮑﻼر‬ ‫ َﻗﺮِﺷﺘﻴﻼر‬икки бяэляр карыш+ты+лар = ики бяй гаршылашды, чарпышды (ЫЫ, 128) вя с. Шцщуди кечмиш заманда оьузлар Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхсляр арасында щеч бир фярг эюзлямядян щамысына бар+дук дейирляр. Эяляъяк заман ися истиснасыз олараг бцтцн тцрклярдя -ьай, -эяй, -кай шякилчиси иля йараныр. ДЛТ-дя мцвафиг мисаллар олмадыьы цчцн онлары аналоэийа цзря бярпа етсяк, бар+ьай биз, бар+ьай сиз, бар+ьай олар алынаъаг. Йахын эяляъяк заман ися бар+ьалыр+ыз, бар+ьалыр+сыз, бар+ьалыр+лар шяклиндя бярпа едиляъяк. Мцзаредя тцрклярдя бар+ыр+ыз, бар+ыр+сыз вя бар+ыр+лар олаъаг, оьузларда яввялки гайда цзря биз бар+ан, сиз бар+ан, олар бар+ан варианты сабит галаъаг, инкар шякли ися ъядвялдя эюстярилдийи кими олаъаг.

181

ДЛТ-дя Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхсдя (ъям) хябяр шяклинин ъядвяли Заман Индики заман Нягли кечмиш заман Шцщуди кечмиш заман Эяляъяк заман Йахын эяляъяк заман Мцзаре шякли Инкар шякли

Биз бар+ыр+ыз кял+ир+из бар+мыш+ыз кял+миш+из бар+ды+мыз (т.) бар+дук (о.) бар+ьай биз кял+эяй биз бар+ьалыр+ыз кир+эялир+из бар+ыр+ыз (т.) биз бар+ан (о.) биз кцл+яр+ян (о.) бар+мас+мыз (т.) бар+ма+ду (о.)

Сиз бар+ыр+сыз кял+ир+из бар+мыш+сыз кял+миш+сиз бар+ды+нгыз (т.) бар+дук (о.) бар+ьай сиз кял+эяй сиз бар+ьалыр+сыз кир+эялир+сиз бар+ыр+сыз (т.) сиз бар+ан (о.) сиз кцл+яр+ян (о.) бар+мас+сыз (т.) бар+ма+ду (о.)

Ъядвял 11. Олар бар+ыр+лар кял+ир+ляр бар+мыш+лар кял+миш+ляр бар+ды+лар (т.) бар+дук (о.) бар+ьай олар (?) кял+эяй олар бар+ьалыр+лар кир+эялирляр бар+ыр+лар (т.) олар бар+ан (о.) олар кцл+яр+ян (о.) бар+мас+лар (т.) бар+ма+ду (о.)

2.5.3. Шярт шякли Йалныз фелляря артырылан -са, -ся шякилчиси васитясиля дцзялир. Мясялян: ‫اُﻡﺎ ﮐَﻠﺴﺎ ﻗُﺖ‬ ‫ ﮐَﻠﻴﺮ‬ума кял+ся, кут кялир=гонаг эялся, гут эяляр (Ы, 156), ‫ ﮐَﺮاﮎ‬،‫َﻗﻠِﻨﮏ ﺏِﻴﺮﺱﺎ ﻗﻴﺰ اَﻟﻴﺮ‬ ‫ ﺏُﻠﺴﺎ ﻗﻴﺰ اَﻟﻴﺮ‬калынг бер+ся кыз алыр, кяряк бол+са кыз алыр = башлыг верся гыз алар, лазым олса гыз, йяни бащалы алар (ЫЫЫ, 322), ‫ ﻳُﺮت ِﮐﺠُﮏ ﺏُﻠﺴﺎ اَﻥﮑُﺖ َﺏ ُﺪُﮎ اوُر‬йурт кичцк бол+са, ангут бедцк ур=дешик кичик олса, гыфы бюйцк еля (Ы, 156), ‫ُﮐﻤُﺶ ﮐُﻨﮑﺎ اُرﺱﺎ اَﻟﺘُﻦ اَذاﻗِﻦ‬ ‫ ﮐَﻠﻴﺮ‬кцмцш кцнэя ур+са, алтун адщакын эялцр = эцмцш эцняшя гойулса, гызыл орайа юз айаьы иля эяляр (Ы, 218), ‫ ِﻗﺰِل ﮐَﺬار‬،‫ ﻗِﻠﻨــﻮ ﺏِﻠﺴﺎ‬кылну бил+ся, кызыл кедщяр = юзцнц севдирмяйи баъарса, гызыл, гырмызы палтар эейяр (Ы, 393), ‫ َﻳﺸِﻞ ﮐَﺬار‬،‫ ﻳَﺮاﻥُﻮ ﺏِﻠﺴﺎ‬йарану бил+ся, йашыл кедщяр = йаранмаьы баъарса, йашыл палтар эейяр (Ы, 393), ‫ﮐُﻨﮑﺎ ﺏَﻘﺴﺎ‬ ‫ ﮐﻮُزﻗَﻤﺎر‬кцнэя бак+са, кюз камар = ким эцняшя бахса, эюзц гамашар (Ы, 150), ‫ﺱَﺮت‬ ‫غ ﺏُﻠﺴﺎ ﻳُﻠﺪا ﻳﻴﺮ‬ ُ ‫ َازُﻗﯽ َا ِر‬сарт азукы арыь бол+са, йолда йер = таъирин малы тямиз олса, еля йолдаъа йейяр, Ы, 352), ‫ ﮐِﻢ ﮐُﺮ ﺏُﻠﺴﺎ ﮐُﻘﺎز ﺏُﻠﻮُر‬ким кцр бол+са, кюwяз болур = ким кцр олса, мяьрур олар (Ы, 339), ‫ اِم ﺏِﻠﺴﺎ اَر اُﻟﻤﺎس‬им бил+ся, яр юлмяс=бялэя бился, яр юлмяз (Ы, 112), ‫ اَﻥﮑﺪُز ﺏُﻠﺴﺎ اَت اُﻟﻤﺎس‬ангдуз бол+са, ат юлмяс = андыз олса, ат юлмяз (Ы, 175), ‫ َﻏﻴﻞ دا ُاُﻏﻼق ﺕُﻐﺴﺎ اَرِق دا اوُﺕﯽ ا ُوﻥﺎر‬аьылда оьлак тоь+са, арыкда оты юняр = аьылда оьлаг доьулса, чай гыраьында оту битяр (Ы, 134).

182

Бурада Ы шяхс тякдя шяхс сонлуьунун мцхтясяр м варианты, ЫЫ шяхс дя ися сян там варианты -са, -ся шярт шякилчисиня абанг «яэяр» сюзц иля бирликдя ялавя олунур. Мясялян: ‫ َاﺏَﻨﮏ ﻗُﻠﺴﺎم‬абанг кол+са+м = яэяр истясям (Ы, 398) ‫ َاﺏَﻨﮏ ﺱَﻦ ﺏَﺮﺱﺎ ﺱَﻦ‬абанг сян бар+са сян = яэяр сян эетсян (Ы, 191). М.Мансуроьлу гараханлыъада ара-сыра -сар, -сяр шярт шякилчиснин дя ишляндийини йазмышдыр [291, 162]. Бу шякилчи яски тцркъядя чох мящсулдардыр вя шярт шякли ясасян онун васитясиля йаранмышдыр [250, 91]. Анъаг -сар, -сяр шярт шякилчисня даир ДЛТ-дя йалныз бир мисал олмасы ону эюстярир ки, орта тцрк дюврцндя бу шякилчи артыг юз йерини -са, -ся-йя тярк етмишдир: ‫اِﻳﻘﻤَﺴﺎَرُارُوﻥﮏ ﻗُﺶ ﺕُﺘﺎر‬.‫ ﺏُﺸﻤَﺴﺎَر ﺏ ُﻮز ﻗُﺶ ﺕُﺘﺎر‬бушма+сар боз куш тутар, еwмя+сяр црцнг куш тутар = овчу безмяся боз гуш тутар, тялясмяся аь гуш тутар (ЫЫ, 40). Буну А.Б.Еръиласун да гейд етмишдир [240, 135]. Бизъя, бу мясяляни бир гядяр фяргли шякилдя изащ етмяк мцмкцндцр. Яслиндя нцмунядяки ‫ ﺏُﺸﻤَﺴﺎَر‬бушмасар вя ‫ اِﻳﻘﻤَﺴﺎَر‬еwмясяр сюзляри ‫ ﺏُﺸﻤَﺲ اَر‬бушмас яр вя ‫اَر‬ ‫ اِﻳﻘﻤَﺲ‬еwмяс яр, йяни безмяйян яр вя тялясмяйян яр (овчу) кими гавраныла биляр. Бу фярзиййяйя кюлэя дцшцрян йеэаня ъящят щямин сюзлярин имласыдыр, ъцмлядя яр сюзц бушмас вя еwмяс иля (яряб ялифбасы нязярдя тутулур) битишик йазылмышдыр. Анъаг ясярин мятниндя битишик вя айры йазылыш гайдалрына щеч дя щямишя дягиг риайят едилмядийи мялумдур. 2.5.4. Арзу шякли Бу шякил мцасир арзу шяклиндян бир гядяр фяргли олараг щям арзу, щям истяк, щям дя ниййят ифадя едир, ашаьыдакы шякилчилярин иштиракы иля йараныр: 1. -сир. Надир щалларда ишлянян шякилчидир, она даир йалныз бир мисал тапа билдик: кцл+сир- «эцлцмсяр эюстярди» (‫ اَر ﮐُﻠﺴِﺮدﯼ‬яр кцлсирди = адам юзцнц эцлцмсяр эюстярди, ЫЫ, 207). 2. -са, -ся. Шярт дейил, ниййят мянасы йарадыр [296, 34]. Бу шякилчи щям адлара, щям дя фелляря артырылыр. М.Кашьари бу шякилчи барядя йазмышдыр: «‫ س‬син вя ‫اﻟﻒ‬ ялиф щярфляринин ики, цч щярфли исимлярдя олдуьу кими, ики, цч щярфли феллярдя дя иштирак етдийини билмялисян. Бу шякилчиляр ишин щяля баша чатмадыьыны, фягят баша чатдырылмаг истяндийини вя фаилин о иши битирмяк арзусунда олдуьуну билдирир. Ики вя йа цч щярфдян ибарят олан исимлярля бу типли феллярдян зийадя оланлара, йяни дюрд вя беш

183

щярфли оланлара ‫[ ﺱﺎ‬-са /-ся] ядаты ялавя едилмяк гайдасы вар, анъаг бу, аз ишлянир. Ики щярфли исимляря ялавяйя мисал: «‫ اَر اَﺕﺴﺎدﯼ‬яр ят+ся+ди = адам ят йемяк истяди». «Ят» сюзц ики щярфлидир, ‫[ ﺱﺎ‬-ся] артырмагла «истямяк», «арзуламаг» мянасы йарадылмышдыр. «‫ اَر اَﻗﺴﺎدﯼ‬яр яw+ся+ди» сюзц дя белядир, «адам еви цчцн дарыхды» демякдир. «‫ َاﭪ‬яw» ики щярфлидир, ‫[ ﺱﺎ‬-ся] ялавя едиляряк «дилямяк», «арзу етмяк» мянасы мейдана эятирилмишдир. Цч щярфли исимлярдя ‫[ ﺱﺎ‬-са /-ся] ялавясиня юрняк: турш, йахуд аъы шейя «ачыь», ширин шейя ися «татыь» дейилир. Адамын ъаны турш шей истядийи заман «‫ اَرَاﺟِﻐﺴﺎدﯼ‬яр ачыь+са+ды», ширин шей истядийи заман «‫ اَرﺕَﺘِﻐﺴﺎدﯼ‬яр татыь+са+ды» дейилир ки, мцвафиг олараг «адамын ъаны туршу истяди» вя «адамын ъаны ширни истяди» демякдир» (Ы, 305). Диэяр мисаллар: ‫ اَرﻗﺎﻏُﻮﻥﺴﺎدﯼ‬яр каьун+са+ды = адамын цряйи говун истяди (Ы, 305), ‫ﺟﻨِﺸ ُﺘﺮُﮐﺴﺎدﯼ‬ ِ ‫ اَر‬яр чиништцрцк+ся+ди = адамын цряйи чиништцрцк истяди (Ы, 305), ‫اُل‬ ‫ اَق اَﺕﺴﺎدﯼ‬ол ок ат+са+ды=о, ох атмаг истяди (Ы, 302), ‫ اَر ﻗَﺒُﻎ اَﺟﺴﺎدﯼ‬яр капуь ач+са+ды=адам гапыны ачмаг истяди (Ы, 303), ‫ ﻡَﻦ اَﻥﯽ اُﺏﺴﺎدِم‬мян аны юп+ся+дим=мян ону юпмяк истядим (Ы, 302), ‫ اُل ﺱ ُﻮﭪ اِﺟﺴﺎدﯼ‬ол суw ич+ся+ди = о, су ичмяк истяди (Ы, 303). 3. -мсин, -ымсын, -имсин, -умсын, -цмсин. Бу шякилчи яслиндя олмайан бир щярякяти олмуш кими эюстярмяк мянасы йарадыр. Мясялян: биля+мсин- «эуйа итиляди» ( ‫اُل‬ ‫ ﺏِﺠﺎﮎ ِﺏﻠَﻤﺴِﻨﺪﯼ‬ол бичяк билямсинди = о, юзцнц еля эюстярди ки, эуйа бычаг итиляйир, ЫЫ, 259), бар+ымсын- «эедирмиш кими эюрцндц» (‫ اُل اَﻗﮑﺎ ِآﺮِﻡﺴِﻨﺪﯼ‬ол яwэя барымсынды = о, евя эедирмиш кими эюрцндц, ЫЫ, 259), кар+ымсын- «боьазында су галан кими эюстярди» (‫ اَر ﺱﻮُف ﻗﺎ َﻗﺮِﻡﺴِﻨﺪﯼ‬яр суwка карымсынды=адам юзцнц боьазында су галан кими эюстярди, ЫЫ, 259), кир+имсин- «эирян кими эюстярди» (‫ اُل اَﻗﮑﺎ ﮐﺮِﻡﺴِﻨﺪﯼ‬ол яwэя киримсинди = о, юзцнц эуйа евя эирян кими эюстярди, ЫЫ, 259), тяр+имсин- «йыьан кими эюстярди» (‫ اُل ﻳَﺮﻡﺎق ِﺕﺮِﻡﺴِﻨﺪﯼ‬ол йармак тяримсинди = о, юзцнц эуйа пул йыьан кими эюстярди (ЫЫ, 259), качр+умсын- «гачырырмыш кими эюрцндц» (‫ اُل اَﻥﯽ ﻗَﺠﺮُﻡﺴِﻨﺪﯼ‬ол аны качрумсынды = о, эерчякдян гачырмадыьы щалда ону гачырырмыш кими эюрцндц, ЫЫ, 260), кечр+цмсин- «баьышлайан кими эюрцндц» (‫ اُل َاﻥِﮏ ﻳﺎ ُزﻗِﻦ ﮐَﺠﺮُﻡﺴِﻨﺪﯼ‬ол анынг йазукын кечрцмсинди = о, яслиндя баьышламадыьы щалда онун эцнащыны баьышлайан кими эюрцндц, ЫЫ, 260) вя с.

184

М.Кашьари йазмышдыр: «Бу бюлмядя бу мянаны вермяйян беш щярфли йалныз бир сюз вар. О да ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ َﻳﺮَﻡﺴِﻨﺪﯼ‬ол манга йара+мсын+ды = о мяня йалтагланды фелидир, (‫ َﻳﺮَﻡﺴِﻨﻮُر ﻳَﺮَﻡﺴِﻨﻤﺎق‬йарамсынур - йарамсынмак». Йяни бурада эерчякдян йалтагланмаг мянасы вар» (ЫЫ, 261). 2.5.5. Лазым шякли «Диван»да фелин бу шякли -асы, -яси шякилчиси иля дцзялир. Мясялян: ‫ﺏ ُﻮ ﻳﺎ ﻗُﺮاﺱﯽ ُاﻏُﺮ‬ ‫ َﺕﮑُﻞ‬бу йа кур+асы оьур тяэцл = бу, йай гурасы заман дейил (ЫЫ, 83), ‫ﺏ ُﻮ ُﺕﺮاﺱﯽ ﻳِﻴﺮ َﺕﮑُﻞ‬ бу тур+асы йер тяэцл = бу, дуруласы йер дейил (ЫЫ, 83), ‫ ﺏ ُﻮ ﺕﺎغ اَﻏﺎﺱﯽ ُاﻏُﺮ َﺕﮑُﻞ‬бу таь аь+асы оьур тяэцл = бу даьа чыхыласы заман дейил (ЫЫ, 83), ‫ اُل ﺏِﺰﮐﺎ َﮐﻠَﺴﯽ ﺏُﻠﺪﯼ‬ол бизэя кял+яси болды = о бизя эяляси олду» (ЫЫ, 84) вя с. 2.5.6. Ваъиб шякли Мцасир тцрк дилляринин чохунда, о ъцмлядян дя Азярбайъан дилиндя -малы, мяли шякилчиси иля йаранан ваъиб шякли ДЛТ-дя -ьу, -эц шякилчиси [293, 341-348] васитясиля мейдана эялир. А.Б.Еръиласунун [240, 148-151] вя Н.Щаъыеминоьлунун [257, 193-194] «эяряклик/эяряклилик» адландырдыглары бу шякил формаъа олмаса да, мязмунъа лазым шяклиня йахындыр, цстялик, бу шякля даир «Диван»да мисал аздыр. Мясялян: ‫ ﺏ ُﻮ اَﻗﮑﺎ ﮐِﺮﮐ ُﻮ اوُذ اُل‬бу яwэя кир+эц юдщ ол = бу, евя эирмя вахтыдыр (ЫЫ, 84), ‫ ﺏ ُﻮ ﻳﺎ ُﻗﺮﻏُﻮ ُاﻏُﺮ اَرﻡﺎس‬бу йа кур+ьу оьур ярмяс = бу, йай гурмалы (гураъаг, гурулаъаг, гурасы) вахт дейил (ЫЫ, 83) . Мцг. ет: ‫ ﺏ ُﻮ ﻳﺎ ﻗُﺮاﺱﯽ ُاﻏُﺮ َﺕﮑُﻞ‬бу йа кур+асы оьур тяэцл = бу, йай гурасы заман дейил (ЫЫ, 83). М.Кашьари ‫ اﺱﯽ‬+асы шяклинин оьузларда, ‫ ﻏُﻮ‬+ьу шяклинин гейри-оьузларда ишляк олдуьуну йазмышдыр (ЫЫ, 83). ДЛТ-дя «кяряк» сюзц иля ишлянян бир мисалы да мязмунуна эюря ваъиб шяклиня аид етмяк олар: ‫ ﺕﺎﺷِﻎ اِﺱﺮوﻡَﺴﺎ اُﺏﻤِﺶ ﮐَﺮاﮎ‬ташыь ысрумаса, юпмиш кяряк = дашы дишляйя билмяйян эяряк ону юпя, юпмялидир (Ы, 216). 2.6. Фелин тясрифлянмяйян формалары Мцасир тцрк дилляринин чохунда олдуьу кими, «Диван»да да фелляр тясрифлянян вя тясрифлянмяйян формалара бюлцнцр. Тясрифлянмяйян формалар заман билдирмир,

185

шяхся вя кямиййятя эюря дяйишмир. Цмуми гянаятя эюря, бунлар башга нитг щиссяляриня доьру мейллянян фел групларыдыр, йяни мцяййян ъящятляря эюря мясдяр исмя, фели сифят сифятя, фели баьлама ися зярфя бянзяйир. Лакин бу бянзяйиш формалдыр, яслиндя ися тясрифлянмяйян формалар юзляриндя ян мцщцм фели яламятляри щифз етмишдир. Она эюря дя фелин тясрифлянмяйян формалары фел бящсиндя юйрянилир. 2.6.1. Мясдяр Мясдяр вя йа диэяр ады иля фели исим заман вя шяхсля ялагядар олмур, заман вя шяхс шякилчиси гябул етмир, щяр щансы яшйа вя варлыьын дейил, мящз щярякятин адыны билдирир. Мясялян, эетмяк бир ишин, гачмаг ися башга бир щярякятин адыдыр. Бу мянада мясдяр фелдян даща чох исмя йахындыр. ДЛТ-дя ясас вя стандарт мясдяр эюстяриъиси бу эцн олдуьу кими -мак, -мяк шякилчисидир. Тцрк дилляринин ащянэ гануна эюря галын саитли фелляря -мак, инъя саитлиляря ися -мяк артырылыр. Мясялян: ‫ اَﻟﻤﺎق‬ал+мак=алмаг (Ы, 220), ‫ ﺏﻴﺮﻡﺎﮎ‬бер+мяк = вермяк (ЫЫЫ, 177). Инкар формасыны йаратмаг цчцн мясдярдян яввяля -ма, -мя шякилчиси ялавя едилир. Мясялян: ‫ اَﻡﺎﻟﻤﺎق‬ал+ма+мак = алмамаг; ‫ ﺏﻴﺮﻡﺎﻡﺎﮎ‬бер+мя+мяк = вермямяк. Мясдярин исим функсийасы дашыдыьыны М.Кашьари щяля мин ил бундан яввял эюстяряряк йазмышдыр: «Мясдярин башга бир нювц дя вар. Бу мясдяр исим йериня ишлянир вя фаилин щямин иши эюрдцйц заман фаиля изафя едилмиш формасыдыр. Онун йаранма гайдасы белядир: фелин цзяриня галын ащянэли, ‫ غ‬ь вя ‫ ق‬ка-лы сюзлярдя ‫ ق‬ка вя ‫ ﯼ‬ы [-ык], йумшаг сюзлярдя ися ‫ ﮎ‬ке вя ‫ ﯼ‬и [-иэ шякилчиси] артырылыр». Мясялян: ‫َاﻥِﮏ اﻳﺶ‬ ‫ ِﻗﻠِﻐﯽ ﺏَﻠﮑ ُﻮﻟُﮏ‬анынг ыш кыл+ыьы бялэцлцэ = онун иш ишлямяси мяшщурдур (ЫЫ, 63), ‫ﺱﮑَﻞ‬ ُ ‫ ﺕِﻨﻐﯽ اَرﺕَﻖ‬сюкял тын+ыьы артак = хястянин няфяс алмасы писдир (ЫЫ, 63), ‫َاﻥِﮏ ﻳَﺮﻡﺎق ﺕِﻴﺮِﮐﯽ‬ ‫ ﮐﻮُر‬анынг йармак тяр+иэи кюр = онун пул йыьмасыны эюр (ЫЫ, 64), ‫ ﺕﺎز َﮐﻠِﮑﯽ ﺏُﺮﮐﺠﻴﮑﺎ‬таз кял+иэи бюркчиэя = кечялин эяляси йери бюркчц, папагчы дцканыдыр (ЫЫ, 64) вя с. Башга сюзля десяк, «Диван» мцяллифи щям -мак, -мяк шякилчиси иля битян фелляри, йяни буэцнкц мясдяри, щям дя -ык, -ыь, -иэ шякилчиси иля битян фелляри фели исим кими гябул едир. М.Кашьари бу типли мясдярин исим кими мянсубиййят шякилчиси гябул етдийиня даир мисаллар да вермишдир: ‫ َﻡﻨِﮏ ﻳُﺮﻗِﻢ ﻥَﺘَﮏ‬мянинг йор+ык+ым нятяк (ЫЫ, 63),

186

‫ﺱﻨِﮏ ُﻳ ِﺮﻗِﻨﮏ ﻥَﺘَﮏ‬ َ сянинг йор+ык+ынг нятяк (ЫЫ, 63), ‫ َاﻥِﮏ ﻳُﺮﻗِﯽ َﻥﺘَﮏ‬анынг йор+ык+ы нятяк (ЫЫ, 63, мяним, сянин, онун эедиши, хасиййяти, ряфтары неъядир). Йери эялмишкян, гейд едяк ки, бу типли исимляр дилчиликдя щярякят адлары ады алтында бирляшдирилир вя тядгиг едилир. Мясялян, Ф.Зейналов бу мцнасибятля йазмышдыр: «Мцасир тцрк дилляриндя -ыш шякилчиси иля формалашан щярякят адлары щал вя щярякятин адыны, еляъя дя щярякят просеси мянасы билдирмяйя хидмят едир» [188, 216]. Щягигятян дя, «Диван»да ишлянмиш кач+ыш «чахнашма, гача-гач, хаос» ( ‫ﻗَﺠِﺶ ﺏُﻠﺴﺎ‬ ‫ ﻗﻴﺎ ﮐُﺮﻡﺎس‬качыш болса, кыйа кюрмяс = гача-гач олса, щеч ким бир-бириня бахмаз, Ы, 372), чык+ыш «мянфяят, чыхар» (‫ اُل اﻳﺸﺘﺎ ﺟِﻘِﺶ ﻳﻮُق‬ол ышта чыкыш йок=о ишдя бир чыхар, мянфяят йохдур, Ы, 372), кеч+иш «кечид, кюрпц» (‫ اُل ﮐَﺠِﺸﻨﯽ ﺱ ُﻮﭪ اِﻟَﺘّﯽ‬ол кечишни суw илятти = су о кечиди, о кюрпцнц апарды, Ы, 373), ‫ َﮐﻠِﺶ َﺏﺮِش‬кял+иш–бар+ыш «эедиш–эялиш» (Ы, 373), ‫ ُﺕﻘُﺶ اِﺟـﺮا ُارُش ﺏِﺮدِم‬ток-+уш ичря ур+уш бердим = саваша эириб вурушдум (ЫЫ, 118), ‫ﺱﮑُﺶ‬ ُ сюэ+цш «сюйцш, сюймя, сюйцшмя» (Ы, 372), ал+ыш-вер+иш ( ‫ َﻟِﺶ ﺏِﻴﺮﻳِﺶ‬алышбериш=бир щаггы алмаг, бир щаггы вермяк, Ы, 132) типли сюзляр фел дейил, исимдир, даща доьрусу, щярякят адыдыр. Ону да демяк лазымдыр ки, -ыш шякилчиси иля йаранан щярякят адларыны гаршылыг-мцштяряклик нювцнц ямяля эятирян -ыш шякилчиси иля гарышдырмаг олмаз. Чцнки нюв йарадан шякилчи ад мязмуну дейил, халис щярякят, щям дя гаршылыглы-мцштяряк шякилдя ифадя олунан щярякят мянасы билдирир. Щярякят адлары ъярэясиня -ьу, -эц шякилчиси иля битян исимляри дя дахил етмяк мцмкцндцр. Бунлара даир «Диван»да мисаллар чохдур. М.Кашьари бу барядя йазмышдыр: «Феллярин бу нювц исим йериндя ишлянир, чцнки она битишикдир, изафялидир. «‫ﺱﻨِﮏ ﺏَﺮﻏﻮُﻥﮏ ﻗَﺠﺎن‬ َ сянинг барьунг качан» дейилир ки, «сянин эетмян ня замандыр» демякдир. ...Йеня «‫ َﻡﻨِﮏ ﺏَﺮﻏﻮُم ﻳَﻘﺘﯽ‬мянинг барьум йакты» дейилир ки, «мяним эетмям йахынлашды» мянасындадыр. Цчцнъц шяхся «‫ َاﻥِﮏ ﺏَﺮﻏ ُﻮ ﺱﯽ‬анынг барьусы» дейилир» (ЫЫ, 85). М.Кашьари щямин бюлмядя -ьу, -эц шякилчиси иля фелдян йаранан вя исим йериндя ишлянянян ‫ ﻳِﻴﮑ ُﻮ ﻥﺎﻥﮏ‬йеэц нянг «ичиндя бир шей йейилян нясня» (ЫЫ, 85), ‫ اُرﻏ ُﻮ‬урьу «вурулаъаг алят» (ЫЫ, 85), ‫ ﺏِﺠﻐُﻮ‬бычьу «бычьы, мишар» (ЫЫ, 85) вя ‫ ﺱُﺮﻏ ُﻮ‬сорьу «ган соран алят» (ЫЫ, 85) кими сюзлярдян дя бящс етмишдир. Лакин бунлар щярякят адлары дейил, доьрудан-доьруйа исимдир.

187

Я.Ряъябли Орхон-Йенисей абидяляринин дилиндя ишлянмиш -сык, -сик шякилчисини дя щярякят адлары йарадан шякилчи щесаб едир, буна нцмуня кими бат+сык «батан, батыш», тоь+сык «доьан, доьуш» вя с. сюзляри эюстярир [161,429]. Тясбит тамамиля доьрудур, анъаг «Диван»да бу шякилчи артыг -сыь, -сиэ, -суь, -сцэ формасына трансформасийа етмиш щалда гаршыйа чыхыр. Цстялик, бурада щямин шякилчийя даир ъями ики мисал верилмишдир: кцн бат+сыь «эцнбатар, гярб» (Ы, 450), кцн тоь+суь «эцндоьар, шярг» (Ы, 450). Мцасир тцрк дилиндя бу шякилчи «йат+сы намазы» ифадясиндя дашлашмышдыр. Бу шякилчи ейни заманда ъящят билдирян шякилчидир, ону бянзямяк, охшамаг, юзянмяк, арзу етмяк мязмуну йарадан -сыь, -сиэ шякилчиси иля гарышдырмаг олмаз. Мясялян, ‫ ﻗُﻠﺴِﻎ اَر‬кулсыь яр=гула бянзяйян адам (ЫЫЫ, 136), ‫ﺏ ُﻮ اَر اُل‬ ‫ ﺏَﮑﺴِﮏ‬бу яр ол бяэсиэ=бу адамын хасиййя-ти бяйинкиня бянзяйир (ЫЫЫ, 136) нцмуняляриндя щярякят мянасы йохдур. Мин ил яввял -мак, -мяк, -ык, -ыь, -иэ, -ыш, -иш, -уш, цш, -ьу, -эц, -сыь, -сиэ, -суь, сцэ шякилчили щярякят адлары мянсубиййят шякилчиси гябул етсяляр дя, онларын мцасир мясдярляр кими щалландыгларына даир щеч бир нцмуня йохдур. Ещтимал ки, щямин дюврдя мясдярляр цмумиййятля щалланмамышдыр. ДЛТ-дя фели исимлярин диэяр бир нювц олан, сонралар тамамиля исимляшян (говурма, дондурма, газма сюзляри кими) вя кечмиш грамматика китабларында «мясдяри-хяфиф» (йцнэцл мясдяр) адландырылан -ма, -мя сонлуглу фели исимляр дя ишлянмишдир. Мясялян: ‫ ﺱُﺰﻡﺎ‬сцз+мя «кеш» адланан йаьсыз гуру пендир, айран сцзмяси» (Ы, 426), ‫ ﮐَﺴﻤﺎ‬кяс+мя «пярчям, йал, тел, кякил» (Ы, 426), ‫ ﺕُﮑﻤﺎ‬тцэ+мя «дцймя» (Ы, 426) вя с. Бунлар артыг исимляр кими гавранылыр, эетмя, эялмя, бахма, эцлмя кими сюзляр ися щярякят адларыдыр, лакин щярякят адларынын бу нювц «Диван»да ишлядилмямишдир, ясярдя -ма, -мя шякилчиси -ыш, -иш, -уш, -цш иля ифадя олунмушдур. 2.6.2. Фели сифят Фели сифят икили характер дашыйан, щям феллик, щям дя сифятлик хцсуиййятлярини юзцндя ъямляшдирян, яшйанын щярякяти иля баьлы яламяти билдирян фел формасы кими ДЛТ-дя чох эениш шякилдя тямсил олунмушдур. Фели сифят йарадан ян мцщцм вя чохишлянян шякилчиляр бунлардыр:

188

1. -дук, -дцэ. Мясялян: ‫ َاﻥِﮏ ﺏَﺮدُﻗﯽ ﺏَﺮﻡﺎدُﻗﯽ ﺏﻴﺮ‬анынг бар+дук+ы бар+ма+дук+ы бир=онун вармасы иля вармамасы ейни шейдир (ЫЫ, 65), ‫ ﻡﺎ ُدﻗُﻢ ﺏﻴﺮ َﻡﻨِﮏ ﺕُﺮ ُدﻗُﻢ ﺕُﺮ‬мянинг тур+дук+ум тур+ма+дук+ум бир=мяним айаьа дурмаьымла дурмамаьым ейни шейдир (ЫЫ, 65), ‫ َاﻥِﮏ ﮐَﻠﺪُﮐﯽ ﮐَﻠ َﻤﺪُﮐﯽ ﺏﻴﺮ‬анынг кял+дцэ+и кял+мя+дцэ+и бир = онун эялмяси иля эялмямяси ейни шейдир (ЫЫ, 65), ‫ﺱﻨِﮏ ﮐُﺮ ُدﮐُﻨﮏ ﮐُﺮ َﻡ ُﺪﮐُﻨﮏ ﺏﻴﺮ‬ َ сянинг кюр+дцэ+цнг кюр+мя+дцэ+цнг бир = сянин эюрдцйцнля эюрмядийин бирдир (ЫЫ, 65), ‫ﺏِﻠﻤِﺶ ﻳﺎﮎ‬ ‫ ﺏِﻠﻤﺎذُﮎ ﮐِﺸﻴﺪًا ﻳﻴﮏ‬билмиш йек бил+мя+дцк кишидян йеэ=таныдыьын шейтан танымадыьын адамдан йахшыдыр (ЫЫЫ, 159) вя с. Мараглыдыр ки, бу шякилчинин -тук, -тцэ вариантына даир «Диван»да нцмуняляр йохдур, Орхон-Йенисей абидяляриндя ися бу вариант да ишлянмишдир: ютцн+тцк (Т, 15), Тянгри кцч бер+тцк цчцн «Танры эцъ вердийи цчцн» (КТ, ш. 12) вя с. 2. -ьу, -эц, -ку, -кц. Чиэил, йаьма, тохсы, арьу, Йухары Чиня гядяр узанан уйьурларын дилиндя сюзцн кюкцня артырмагла фели сифят йарадылыр. Мясялян: ‫ﺏ ُﻮ ﻳﺎ ﻗُﺮﻏُﻮ‬ ‫ ُاﻏُﺮ اَرﻡﺎس‬бу йа кур+ьу оьур ярмяс = бу, йай гурулаъаг вахт дейил (ЫЫ, 83), ‫ﺏ ُﻮ ﺕُﺮﻏﻮ‬ ‫ ﻳِﻴﺮ اَرﻡﺎس‬бу тур+ьу йер ярмяс = бу, дурулаъаг йер дейил (ЫЫ, 83),‫ ﺏ ُﻮ ﺕﺎغ اَﻏﻘ ُﻮ اَرﻡﺎس‬бу таь аь+ку ярмяс=бу, даьа чыхылаъаг заман дейил (ЫЫ, 83), ‫ ﺏ ُﻮ اَﻗﮑﺎ ﮐِﺮﮐ ُﻮ اوُذ اُل‬бу яwэя кир+эц юдщ ол = бу, евя эирмя вахтыдыр; ‫ اُل ﺏِﺰﮐﺎ ﮐَﻠﮑ ُﻮ ﺏُﻠﺪﯼ‬ол бизэя кял+эц болды =онун бизя эялмя заманы олду (ЫЫ, 84). Бу типли сюзляр шяхся эюря дяйишир: ‫ﺱَﻨِﮏ‬ ‫ ﺏَﺮﻏﻮُﻥﮏ ﻗَﺠﺎن‬сянинг бар+ьу+нг качан=сянин эетмян ня замандыр (ЫЫ, 84),

‫َﻡﻨِﮏ‬

‫ ﺏَﺮﻏﻮُم ﻳَﻘﺘﯽ‬мянинг бар+ьу+м йакты = мяним эетмям йахынлашды (ЫЫ, 84), ‫َاﻥِﮏ ﺏَﺮﻏ ُﻮ‬ ‫ ﺱﯽ‬анынг бар+ьу+сы =онун эетмяси (ЫЫ, 84). М.Кашьари бу шякилчи иля баьлы йазмышдыыр: «Щяр нюв алят ады (исми-алят) исим йериндя ишлянир вя фелдян йараныр. Мясялян: ‫ ﻳِﻴﮑ ُﻮ ﻥﺎﻥﮏ‬йе+эц нянг = ичиндя бир шей йейилян нясня. ‫ اُرﻏ ُﻮ‬ур+ьу сюзц дя белядир, вурулаъаг алят демякдир. Аьаъы кясян шейя, мишара, бычьыйа ‫ ﻳِﻐﺎج ﺏِﺠﻐُﻮ‬йыьач быч+ьу дейилир. Ямиляъяк шейя вя ган алма заманы ганы соран алятя ‫ ﺱُﺮﻏ ُﻮ‬сор+ьу дейилир. Бу сюз ‫ اَﻡِﮏ ﺱُﺮدﯼ‬ямик сорды сюзцндян алынмышдыр, ямъяк, мямя ямди демякдир» (ЫЫ, 84). Бу фикря ону ялавя етмяк лазымдыр ки, исми-алятляр айры ишляндикдя исим олур, башга сюзлярля ялагяйя эирдикдя, ясасян, сифятя чеврилир.

189

3. -асы, -яси. Оьуз, гыпчаг, бячяняк, бульар дилляриндя ися -ьу, -эц йериня -асы, яси артырылыр. Оьузлар щямин мягамларда ‫ ﺏ ُﻮ ﻳﺎ ﻗُﺮاﺱﯽ ُاﻏُﺮ َﺕﮑُﻞ‬бу йа кур+асы оьур тяэцл = бу, йай гурасы заман дейил (ЫЫ, 83), ‫ ﺏ ُﻮ ﺕُﺮاﺱﯽ ﻳِﻴﺮ َﺕﮑُﻞ‬бу тур+асы йер тяэцл =бу, дуруласы йер дейил (ЫЫ, 83), ‫ اُل ﺏِﺰﮐﺎ َﮐﻠَﺴﯽ ُﺏﻠﺪﯼ‬ол бизэя кял+яси болды=о бизя эяляси олду (ЫЫ, 84) дейирляр. Шяхся эюря дяйишмя бурада да мювъуддур. Мясялян: ‫ َﻡﻨِﮏ ﺏَﺮاﺱﻴﻢ‬мянинг бар+асы+м = мяним эетмяйим (ЫЫ, 84) ‫ﺱﻨِﮏ ﺏَﺮاﺱِﻨﮏ ﻗَﺠﺎن‬ َ сянинг бар+асы+нг качан = сянин эетмяйин ня вахтдыр (ЫЫ, 84). Алят адлары да оьузларда ейни гайда цзря йеня -асы, -яси шякилчиси васитясиля дцзялир. Мясялян: ‫ﻳِﻐﺎج ﺏِﺠﺎﺱﯽ ﻥﺎﻥﮏ‬ йыьач быч+асы нянг = аьаъ бичяъяк алят, бычьы, мишар (ЫЫ, 85), ‫ ﻳِﻴﮑﺎﺱﯽ ﻥﺎﻥﮏ‬йеэ+яси нянг = йемяк йейиляъяк нясня (ЫЫ, 85) вя с. 4. -дачы, -дячи, -тачы, -тячи. Бу шякилчи фели сифят йарадыр [295, 105-108]. М.Кашьари бу барядя йазмышдыр: «Фелдян йаранан сифятляр (исми-фаилляр) оьуз, гыпчаг, йямяк, йаьма, арьу, сувар, бячяняк вя кючярилярин дилляриндя кечмиш заман цстцндя гурулур. Kечмиш заманда ‫ ﺏَﺮدﯼ‬барды = эетди олан сюз сифят щалында ‫ﺏَﺮدَﺟﯽ‬ бар+дачы = эедиъи олур. Kечмиш заманын яламяти олан ‫ د‬д иля ‫ ى‬и арасына ‫ ج‬ч щярфи эирир. ‫ ﺕُﺮدﯼ‬турды = дурду фели дя белядир. Бу сюз фели сифятя дюняндя ‫ ﺕُﺮدَﺟﯽ‬тур+дачы шяклиня дцшцр ки, дуруъу демякдир. Бурада да ‫ د‬д иля ‫ ﯼ‬и арасына ‫ ج‬ч дахил олур. Бцтцн феллярдя бу гайда дяйишмир» (ЫЫ, 58-59). Диэяр нцмуняляр: ‫ ﺏَﺮدَﺟﯽ اَر‬бар+дачы яр = эедян, эедиъи адам (Ы, 73), ‫ ُل اَر اَت ﺕُﻐﺮا َﻡﺪَﺟﯽ ﺕُﺮوُر‬ол яр ят тоьрама+дачы турур=о, ят доьрамайан адамдыр (ЫЫЫ, 280), ‫ ﺕَﺒِﻨﺪَﺟﯽ‬тапын+дачы = абид, ибадят едян (ЫЫ, 182), ‫ ﮐَﻠﺪَﺟﯽ اَر‬кял+дячи яр = эялян, эялиъи адам (Ы, 73), ‫ اُﻟﺪَﺟﯽ ﺱِﺠﻐﺎن‬юл+дячи сычьан=юляси, юлмяли сичан (Ы, 430), ‫ ُﻳﮑُﻨﺪَﺟﯽ‬йцкцн+дячи = намаз гылан (ЫЫ, 182), ‫اُل ﻳُﮏ ﻳُﮑﻼ َﻡﺪَﺟﯽ ﺕُﺮوُر‬ ол йцк йцклямя+дячи турур = о, йцк йцклямяйяндир (ЫЫЫ, 280), ‫ ُﺕﺘﱠﺠﯽ‬тут+тачы = тутан (ЫЫ, 292), ‫ ﺱَﺘﱡﺠﯽ‬сат+тачы=сатан, сатыъы (ЫЫ, 292), ‫ ﺕَﻘﺮَﺕﱠﺠﯽ‬таwрат+тачы=тялясдирян, тялясдириъи, даврандырыъы (ЫЫ, 339), ‫ ﺕَﺒ َﺮﺕﱠﺠﯽ‬тяпрят+тячи = тярпядян, тярпядиъи (ЫЫ, 339) вя с. 5. -ьучы, -эцчи, -кучы. Бу шякилчи ися чиэил, Kашьар, Баласаьун, арьу, Барсьан лящъяляриндя, Йухары Чинядяк узанан уйьурларын дилиндя фелдян сифят йарадыр. Мясялян: ‫ ﺏَﺮﻏﻮُﺟﯽ‬бар+ьучы = эедиъи, эедян (ЫЫ, 70), ‫ ﺕُﺮﻏﻮُﺟﯽ‬тур+ьучы=дуран, дуруъу (ЫЫ, 70), ‫ ﻏﻮُﺟﯽ ﻳﺎ ﻗُﺮ‬йа кур+ьучы = йай гуран (ЫЫ, 70), ‫ ﺕَﻘﺎر ﻗَﺒﻐﻮُﺟﯽ‬таwар кап+ьучы = мал гапан, гапыъы (ЫЫ, 70), ‫ اَت ﺱُﻘﻐَﺮﻏﻮُﺟﯽ‬ат суwьар+ьучы = ат суваран (ЫЫ, 70), ‫ﺕﺎﻏﻘﺎ‬

190

‫ اَﻏﻘﻮُﺟﯽ‬таька аь+кучы = даьа чыхан; алпинист (ЫЫ, 70), ‫ ﻗُﻮﯼ ﺱَﻐﻘُﻮﺟﯽ‬кой саь+кучы= гойун саьан, саьыъы (ЫЫ, 70), ‫ ﮐُﻠﮑﻮُﺟﯽ اَر‬кцл+эцчи яр = эцляйян яр (ЫЫ, 70), ‫اَﻗﮑﺎ ﮐِﺮﮐُﻮﺟﯽ‬ яwэя кир+эцчи = евя эирян (ЫЫ, 70), ‫ ﻳَﺮﻡﺎق ﺕﻴﺮﮐﻮُﺟﯽ‬йармак тер+эцчи = пул йыьан, йыьыъы (ЫЫ, 70), ‫ اَت ﺱُﺮﮐﻮُﺟﯽ‬ат сцр+эцчи = ат сцрян, миниъи (ЫЫ, 70) вя с. 6. -ыьсак, -иэсяк. Оьузлар бир ишин эюрцлмясини арзу етдикдя, бу шякилчини артырырлар. Мясялян: ‫ ﺏَﺮ‬бар сюзцнц бу мянада сифятя чевирмяк истядикдя ‫اُل اَﻗﮑﺎ َﺏﺮِﻏﺴﺎق‬ ‫ اُل‬ол яwэя бар+ыьсак ол=о адам евя эетмяк арзусундадыр дейилир. ‫ ﺕُﺮ‬тур сюзц ейни гайда цзря сифятя чеврился, ‫ اُل ﻡُﻨﺪا ﺕُﺮﻏﺴﺎق اُل‬ол мунда тур+ыьсак ол = о бурада галмаг арзусундадыр шяклиня дцшцр. Диэяр мисаллар: ‫ اُل ﺏَﺮ ُو َﮐﻠِﮑﺴﺎﮎ اَردﯼ‬ол бярц кял+иэсяк ярди = о бяри эялмяк истяйян адамды (ЫЫ, 74), ‫ اُل اَﻗﮑﺎ ِﮐﺮِﮐﺴﺎﮎ اُل‬ол яwэя кир+иэсяк ол=о, евя эирмяк диляйиндя олан адамдыр (ЫЫ, 74), ‫ اُل ﺕَﻘﺎر ﺕﻴﺮِﮐﺴﺎﮎ اُل‬ол таwар тер+иэсяк ол=о, мал йыьмаг арзусундадыр (ЫЫ, 74), ‫ اُل ﻳِﻐﺎﺟِﻎ ﺕَﺒﺮَﺕﮑﺴِﺎﮎ اُل‬ол йыьачыь тяпрят+иэсяк ол = о адам аьаъы тярпятмяк ниййятиндядир (ЫЫ, 340) вя с. 7. -ьлы, -ыьлы, -иэли, -уьлу, -цэли, Фаил бир иши ишлямяйи юзцндя эизлямякля вясфляндикдя бу шякилчи ишлянир. Мясялян: ‫ اُل اَت ﺕُﻐﺮَﻏﻠﯽ اُل‬ол ят тоьра+ьлы ол = о, ят доьрамаьы нязярдя тутмушдур, дцшцнцр (ЫЫЫ, 280), ‫ اُل ﺱَﻨﮑﺎ اُﻏﺮَﻏﻠﯽ اُل‬ол санга оьра+ьлы ол = о сянин йанына эялмяйи дцшцнцр (ЫЫЫ, 280), ‫ ﻡَﻦ ﺱَﻨﮑﺎ َﺏﺮِﻏﻠﯽ ﻡَﻦ‬мян санга бар+ыьлы мян = мян сянин йанына эетмяйи ичимдя эизлямишдим (ЫЫ, 75), ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﮐَﻠِﮑﻠﯽ ُﺕﺮُر‬ол манга кял+иэли турур = о мяним йаныма эялмяк арзусундадыр (ЫЫ, 75), ‫اُل ﻡَﻨﮑﺎ ﺕَﻘﺎر‬ ‫ ِﺏﺮِﮐﻠﯽ اُل‬ол манга таwар бер+иэли ол = о мяня мал вермяк гярарындадыр (ЫЫ, 76), ‫اُل‬ ‫ ﻡُﻨﺪا ُﺕﺮُﻏﻠﯽ اُل‬ол мунда тур+уьлы ол = о бурада галмаьы ичиндя гурмушдур (ЫЫ, 75), ‫اُل‬ ‫ ﻡَﻨﯽ ﺱُﻘﺪِن َﮐﺠُﺮﮐﻠﯽ اَردﯼ‬ол мяни суwдын кечр+цэли ярди = о мяни судан кечирянлярдян иди (ЫЫ, 183) вя с. 8. -ьлык, -элик, -ыьлык, -иэлык. Мясялян: ‫ اُل اَت ﺕُﻐﺮَﻏﻠﯽ اَردى‬ол ят тоьра+ьлык ярди = ят доьрамаг онун щаггы иди (ЫЫЫ, 280), ‫ اُل ﺱَﻨﮑﺎ اُﻏﺮَﻏﻠﯽ اَردي‬ол санга оьра+ьлык ярди = сянин йанына эялмяк онун щаггы иди (ЫЫЫ, 280), ‫ ُال َﺕﺮِغ ﺕَﺮﺕِﻐﻠِﻖ اُل‬ол тарыь тарыт+ыьлык ол =якинчилик етмяк онун щаггыдыр, о, якинчилик етмяк язминдядир (ЫЫ, 308), ‫اُل اَت‬ ‫ ُﮐ َﺰﺕِﮑﻠِﮏ اُل‬ол ат кюзят+иэлик ол = ат эюзятмяк онун щаггыдыр, о, ат эюзятмяк язминдядир (ЫЫ, 309).

191

9. -ыьсы, -иэси. Мясялян: ‫ اُل ﺕَﻘﺮَﺕﻐِﺴﯽ اَردﯼ‬ол таwрат+ыьсы ярди = о, адамы тялясдирянди (ЫЫ, 340), ‫ ﺕَﺒﺮَﺕﮑِﺴﯽ اَردﯼ‬тяпрят+иэси ярди = о, адамы тярпядянди (ЫЫ, 340) вя с. 10. -ьсык, -эсяк. Мясялян: ‫ اُل اَت ﺕُﻐﺮاﻏﺴِﻖ اَردﯼ‬ол ят тоьра+ьсык ярди = ят доьрамаг онун щаггы иди (ЫЫЫ, 280), ‫ اُل ﺱَﻨﮑﺎ اُﻏﺮاﻏﺴِﻖ اَردﯼ‬ол санга оьра+ьсык ярди = сянин йанына эялмяк онун щаггы иди (ЫЫЫ, 280), ‫ اُل ﺕَﻘﻴَﮑﺎ ﻳُﮏ ﻳُﮑﻠﮑﺴﺎﮎ اُل‬ол тяwяйэя йцк йцкля+эсяк ол=о, дявяйя йцк йцклямяк истяйир (ЫЫЫ, 280) вя с. 11. -ьулук, -эцлцк. Тцрклярдя (гейри-оьузларда) ишлянян бу шякилчи фаилин эизли бир фели ишлямяйя щаггы олдуьуну, о иши планлашдырдыьыны, о иши эюрмяйя язм етдийини вя бунунла вясфляндийини билдирир. А. фон Габенин тябиринъя, «мяъбуриййят вя гайя билдирир» [250, 83]. Бу, фел кюкц цзяриндя гурулур. Мясялян: ‫ﻏﻠُﻖ اردﯼ‬ ُ ‫ اُل ﺏَﺮ‬ол бар+ьулук ярди = эетмяк о адамын щаггы иди, о адам эетмяйи планлашдырмышды (ЫЫ, 75), ‫اُل‬ ‫ﻏﻠُﻖ اَردﯼ‬ ُ ‫ ﻡُﻨﺪا ﺕُﺮ‬ол мунда тур+ьулук ярди = бурада галмаг онун щаггы иди, о бурада галмаьы нязярдя тутмушду (ЫЫ, 75), ‫ ﺏَﮏ ﻳﺎ ُزق ﮐَﺠُﺮ ُﮐﻠُﮏ اَردﯼ‬бяэ йазук кечцр+эцлцк ярди = эцнащы баьышламаг бяйин щаггы иди (ЫЫ, 75), ‫ اُل ﺕَﻨﮑﺮﻳﮑﺎ ﺕَﺒِﻨﻐﻠُﻖ اَردﯼ‬ол тянгриэя тапын+ьулук ярди = о, танрыйа тапынмаг щаггы олан адамды (ЫЫ, 75) вя с. 12. -ьусуз, -эцсцз. Бу, -ьулук, -эцлцк шякилчисинин инкар вариантыдыр. ДЛТ-дя она даир мисаллар аздыр: ‫ ﻳِﻨﻘﺎ ﻳَﻨﺎ ﮐِﺮ ُﮐﺴُﻮز‬йынка йана кир+эцсцз = артыг щиня эирмяйяъякляр, эиряси дейилляр (ЫЫЫ, 13), ‫ ﺕُﻤﻠُﻎ ﻳﻨﺎ ﮐَﻠﮑُﻮ ﺱُــﺰ‬тумлуь йана кял+эцсцз=сойуг йеня эялмяйяъяк (Ы, 179), ‫ﺱﻮُزم ﮐُﻠﮑُﻮﺱُﺰ‬ ُ ‫ ﺕِﻨـﮑﻼ‬тингля сюзцм кцл+эцсцз = динля сюзцмц эцлмядян, Ы, 160), ‫ ﻗَﻨﺠﺎ ﺏَﺮﻳﺮﺏَﻠﮑ ُﻮﺱُﻮز‬канча барыр бял+эцсцз = щара эедир, бялли дейил (Ы, 362) вя с. 13. -мас, -мяс. Мясялян: ‫ ﻳَﻨﮑِﻠﻤﺎس ﺏِﻠﮑﺎ ﻳَﻨﮑﻘ ُﻮ‬،‫ ﻳَﺰﻡﺎس َاﺕِﻢ ﻳَﻐﻤُﺮ‬йаз+мас атым йаьмур, йангыл+мас билэя йангку=уста атыъы–йаьыш, йанылмаз билэин ися якс-сядадыр (ЫЫЫ, 328), ‫ ﺱ ُﻮﭪ ﺏِﻴﺮﻡﺎس ﮐﺎ ﺱﻮُت ﺏِﻴﺮ‬суw бер+мяс+кя сцт бер=су вермяйяня сцд вер (ЫЫЫ, 136) вя с. 14. -мыш, -миш шякилчиси дя фели сифят дцзялтмяйя хидмят едир [294, 345-350]. Мясялян: ‫ ﻗُﺮﻡِﺶ ﻳﺎ‬кур+мыш йа = гурулмуш йай (ЫЫ, 76), ‫ َﻗﺰِﻡﺶ اَرِق‬каз+мыш арык = газылмыш арх (ЫЫ, 76), ‫ ﺏَﺮﻡِﺶ ﮐِﺸﯽ‬бар+мыш киши = эетмиш адам (ЫЫ, 77), ‫ ُﻗﺘُﺮﻡِﺶ ﻗﺎب‬котур+мыш кап = бошалмыш, бош габ (ЫЫ, 183), ‫ﺱﻘِﻠﻤِﺶ ﮐﻮُن‬ َ саwыл+мыш кцн = батмыш эцняш (ЫЫ, 183), ‫ﺱﻐُﻠﻤِﺶ ﺱ ُﻮﭪ‬ ُ соьул+мыш суw=соьулмуш, чякилмиш су (ЫЫ, 183), ‫ﺏِﻠﻤِﺶ ﻳﺎﮎ‬

192

‫ ﺏِﻠﻤﺎذُﮎ ﮐِﺸﻴﺪًا ﻳﻴﮏ‬бил+миш йек билмядцк кишидя йеэ=таныдыьын шейтан танымадыьын адамдан йахшыдыр (ЫЫЫ, 159),‫ ﮐَﻠﻤِﺶ اَر‬кял+миш яр = эялмиш адам (ЫЫ, 77), ‫ُﮐﺰَﺕﻤِﺶ ﻥﺎﻥﮏ‬ кюзят+миш нянг = сахланмыш нясня (ЫЫ, 183) вя с. 15. -ан, -ян. Бу шякилчи иля баьлы М.Кашьари йазмышдыр: «тцркляр «о адам евиня эедяндир» мянасында «‫ اُل اَﻗﮑﺎ ﺏَﺮﻏَﺎن اُل‬ол яwэя бар+аьан ол», оьузлар ися « ‫ﺏَﺮان اُل‬ бар+ан ол» дейирляр. Тцрклярин «‫ اُل اَر ُﻗﻠِﻨﯽ ُارَﻏﺎن اُل‬ол яр кулыны ур+аьан ол = о адам гулуну дюйяндир» дедикляриня бунлар « ‫ اُران‬уран» дейирляр» (Ы, 107) вя с. 16. -ьан, -эян. Ишин вя щярякятин давамлылыьыны вя тякрарланмасыны эюстярир. Бу бцтцн тцрк бойларында ейни гайда цзря гурулур. Мясялян: ‫ اُل اَر اُل اَﻗﮑﺎ ﺏَﺮﻏﺎن‬ол яр ол яwэя бар+ьан = о адам евя чох эедян адамдыр (ЫЫ, 72), ‫اُل اَر اُل اﻳﺸﻼرﻗﺎ ﺕُﺮﻏﺎن‬ ол яр ол ышларка тур+ьан = о адам чох чалышан, чох бюйцк ишляря галхышан адамдыр (ЫЫ, 72), ‫ اَردﯼ َاﺷِﻦ َﺕﺘُﺮﻏﺎن‬ярди ашын татур+ьан = ашыны даддыран иди, гонагпярвяр иди (ЫЫ, 110), ‫ ﻳَﻘﻠــَﻖ َﻳﻐِﻎ َﻗﺘَﺮﻏﺎن‬йаwлак йаьыь катар+ьан = йавуз йаьыны гайтаран иди (ЫЫ, 110), ‫ ﺏُﻴﻨِــﻦ ُﺕﺘُﺐ َﻗﺬِرﻏﺎن‬бойнын тутуп кадщыр+ьан = тутуб бойнуну ганыран иди (ЫЫ, 110), ‫ اُل ﮐِﺸﯽ اُل َﺕﺮِغ َارِﺕﻐﺎن‬ол киши ол тарыь арыт+ьан=о адам дурмадан буьда тямизляйян, арытлайандыр (Ы, 209), ‫ ﺕَﻨﮑﺮﯼ اُل ﻳﻴﺮِﮎ َﻳﺮَﺕﻐﺎن‬тянгри ол йериэ йарат+ьан = йери йарадан танрыдыр (ЫЫЫ, 52), ‫ اُل َاﻗِﻦ َﺏﺰَﺕﮑﺎن اُل‬ол яwин бязят+эян ол = о, евини даим бязядяндир (ЫЫ, 309), ‫ اُل اَﺕِﻎ ُﮐ َﺰﺕَﮑﺎن اُل‬ол атыь кюзят+эян ол = о, даим аты эюзятяндир (ЫЫ, 309), ‫ﺱﺠِﮏ ِاﺟُﺮﮐﺎن‬ ُ ‫ ﺏ ُﻮ اَراُل ﺕَﻠِﻢ‬бу яр ол тялим сцчик ичцр+эян=бу адам даим башгасына шяраб ичиряндир (Ы, 211), ‫ ﺏ ُﻮ اِﺷﻼ اُل ﺕَﻠِﻢ ﻳِﺐ اﮐﺮﮐﺎن‬бу ишляр ол тялим йып яэир+эян = бу гадын чох ип яйиряндир (Ы, 211). 17. -р, -ар, -яр, -ыр, -ир, -ур, - цр. Бу шякилчи иля дцзялян фели сифятляря Орхон-Йенисей абидяляриндя дя раст эялмяк мцмкцндцр: Кюр+цр кюзцм кюрмяз тяэ, бил+ир билиэим билмяз тяэ болды «Эюрян эюзцм эюрмяз олду, билян билийим билмяз олду» (КТ, шм. 10). ДЛТ-дя щямин шякилчи иля йаранан фели сифятляр чох аздыр. Мясялян: ‫ ﻗَﻴﻨﺎر ُاﮐُﺰ َﮐﺠِﮏ ﺱﻴﺰ ﺏُﻠﻤﺎس‬кайна+р юкцз кечиксиз болмас=ъошгун су кечидсиз олмаз (Ы, 390), ‫ ﮐُﻼر اَر ﻗَﺘﺮُﻥﺪﯼ‬кцл+яр яр катрунды = эцлян адам дайанды, эцлмяйини кясди (ЫЫ, 249) вя с. 18. -ынды, -инди, -унды, -цнди. Бу шякилчи васитясиля йаранан фели сифятлярин сайы олдугъа чохдур. Онлардан бязи нцмуняляри ашаьыда веририк (Ы, 439-440):

193

‫ﺱﺠِﻨﺪﯼ‬ َ С а ч ы н д ы: «‫ﺱﺠِﻨﺪﯼ ﻥﺎﻥﮏ‬ َ сач+ынды нянг = сачылан, йайылан нясня». ‫ َﻗﺰِﻥﺪﯼ‬K а з ы н д ы: «‫ َﻗﺰِﻥﺪﯼ ﺕُﺒﺮاق‬каз+ынды топрак = газылмыш торпаг». ‫ﺱﻠِﻨﺪﯼ‬ َ С а л ы н д ы: «‫ ﺱَﻠِﻨﺪﯼ ﻥﺎﻥﮏ‬сал+ынды нянг = атылан, чыхарылан нясня». ‫ َﮐﺬِﻥﺪﯼ‬K е д щ и н д и: «‫ َﮐﺬِﻥﺪﯼ ﺕُﻮن‬кедщ+инди тон = чох эейилян палтар». ‫ﺱﺮُﻥﺪﯼ‬ ُ С ц р ц н д и: «‫ﺱﺮُﻥﺪﯼ َار‬ ُ сцр+цнди яр = щяр йердян сцрцлян, сцрэцн олунан адам». ‫ﺱﺰُﻥﺪﯼ‬ ُ С ц з ц н д и: «‫ﺱﺰُﻥﺪﯼ ﺱﻮُف‬ ُ сцз+цнди суw = сцзцлмцш, сцзцлян су». ‫ ﺱُﻠﻨﺪﯼ‬С у л у н д ы: кишинин архайа доьру салдыьы (янсядя сахладыьы) сач. Ясли «‫ ﺱَﻠِﻨﺪﯼ ﻥﺎﻥﮏ‬сал+ынды нянг»дир, «салынан, бурахылан нясня» демякдир. Бу, фясищ олма-йан сюздцр. 2.6.3. Фели баьлама Фели баьлама ясас феля баьланараг ону мцхтялиф ъящятдян изащ едян хцсуси фел групудур. О, тясрифлянян феллярдян фяргли олараг шяхся вя кямиййятя эюря дяйишмир. Фели баьлама тясирли вя тясирсиз олур, тясдиг вя инкар билдирир, ясас фели заман, тярз вя кямиййятя эюря изащ едир. О, фелин ян мцщцм яламятлярини, хцсусиля щярякят анлайышыны горудуьу цчцн феля, зярфин ъцмлядя дашыдыьы функсийалары йериня йетирмяси бахымындан ися зярфя бянзяйир. Фели баьлама ашаьыдакы шякилчиляр васитясиля йараныр: 1. -ьалы, -калы, -эяли. Аз ишлянян шякилчидир. Щал вя щярякятин тярзини вя башланмаг цзря олдуьуну эюстярян фели баьлама ямяля эятирир. Мясялян: ‫ﻳَﻘﺎداﻗﯽ ﻳَﻠﻐﺎﻏﺎﻟﯽ‬ ‫ َاﻟِﮑﺪاﮐﯽ اِﺟﻐِﻮُر‬йакадакы йальа+ьалы ялиэдяки ычьынур = йахадакы, йахайа тюкцлян йемяк йаланыркян ялдяки бошгаб вя йа йемяк дцшяр, гарына щеч ня эетмяз (Ы, 286), ‫ اُﻏــﺮر ﺕﻨﮑﺮﺏَﺮﻏﻠﯽ‬оьрар тцнгцр бар+ьалы = гуда эетмяк цзрядир (ЫЫЫ, 322), ‫اَر ُﻗﻠِﻦ‬ ‫ﺱﺴِﻨﺪﯼ‬ َ ‫ اُرﻏﺎﻟﯽ‬яр кулын ур+ьалы сясинди=адам гулуну дюймяйя щазырлашды, дюймяк истяди (ЫЫ, 171), ‫ ُﺕُــﺘُــﺸـﻘـَﻠﯽ ﻳﻘﺸـﺘﯽ‬тутуш+калы йакышты = тутушмаг цчцн йахынлашды (Ы, 222), ‫ﺱﻘﻠﻴﻦ َاذَرﮐَﻠﯽ َاﻗﺪاﮐﯽ ﺕَﻘﺎﻏ ُﻮ اِﺟﻐِﻨﻤﺎ‬ ُ ‫ ﻳَﺰﻳﺪاﻗﯽ‬йазыдакы сцwлин ядщяр+эяли яwдяки такаьу ычьынма = чюлдя гырговул ахтараркян бары евдяки тойугдан олма (Ы, 437) вя с. 2. -ьынча, -эинчя, -кцнчя. Мцасир дилимиздяки -(й)ынъа, (й)инъя, -(й)унъа, (й)цн-ъя, щабеля -дыгъа, -дикъя, -дугъа, -дцкъя шякилчиляринин еквиваленти олан бу

194

шякилчи ясасян щал-вязиййят, гисмян дя заман мязмунлу фели баьламалар мейдана эятирир. Мясялян: ‫ ُاﮐُﺰاَذاﻗﯽ ﺏُﻠﻐﻨﺠﺎ ﺏُﺰاﻏ ُﻮ ﺏَﺸﯽ ﺏُﻠﺴﺎ ﻳِﻴﮏ‬юкцз адщакы бол+ьынча, бузаьу башы болса, йеэ = юкцз айаьы олмагданса, олунъа, бузов башы олмаг йахшыдыр (Ы, 130), ‫ ﺕِﻼ َﻡﮑِﻨﺠﺎ ﺏُﻠﻤﺎس‬،‫ ﺕِﮑﻤﺎﮐِﻨﺠﺎ اُﻥﻤﺎس‬тикмя+эинчя юнмяс, тилямя+эинчя булмас = аьаъ дикмядикъя, дикмяйинъя битмяз, арзу ахтармадыгъа, ахтармайынъа тапылмаз (ЫЫ, 48), ‫ ﺱ ُﻮﭪ ﮐُﺮﻡﺎﮐِﻨﺠﺎ َاﺕُﮏ ﺕَﺮﺕﻤﺎ‬суw кюрмя+эинчя ятцк тартма = су эюрмямиш (эюрмяйинъя, эюрмядикъя) айаггабыны чыхарма (ЫЫЫ, 368), ‫ ﻗَﺮا ﻡﻮُﻥﮏ ﮐَﻠﻤَﮑﻨِﺠﺎ ﻗَﺮا ﻳَﻠﻐﺎ ﮐَﺠﻤﺎ‬кара мунг кялмя+эинчя Kара Йальа кечмя = гара бяла эялмядикъя (эялмяйинъя) Kара Йальа ашырымыны кечмя (ЫЫЫ, 35), ‫ َاﻟِﮏ ﺕُﺘﻐﻨِﺠﺎ اُت ﺕُﺖ‬ялиэ тут+ьынча от тут=каш ял тутаъаьын, замин олаъаьын йердя од тутайдын (ЫЫ, 288), ‫ ُﮐﻞ اُرﮐُﻨﺠﺎ ﮐﻮُز اُرﺱﺎ ﻳِﻴﮏ‬кцл цр+кцнчя, кюз црся йеэ=кцлц цфлямякдянся, кюзц цфлямяк йахшыдыр (Ы, 348) вя с. 3. -п, -ып, -ип, -уп, -цп. Бу шякилчи ясасян фел кюкляриндян щал-вязиййят, тярзищярякят вя заман мязмуну ифадя едян фели баьламалар йарадыр, ишлянмя тезлийиня эюря диэяр шякилчилярдян кяскин сурятдя фярглянир. Мясялян: ‫ ﺕَﮑﺮا اَﻟــــِﺐ اَﮐ َﺮﻟِﻢ‬тяэря ал+ып яэрялим = дювряйя алыб мцщасиря едяк (ЫЫ, 41), ‫ ﺏَـﺬرَم ﻗِﻠـِﺐ اَﻗ َﻨﻠِـﻢ‬бядщрям кыл+ып аwналым = байрам едиб овунаг (Ы, 293), ‫ ﻳَﺘﺸ ُﻮ َﮐﻠــِﺐ ُاﻏﺮاق‬йетшц кял+ип оьрак = оьраг эялиб йетишди (ЫЫЫ, 179), ‫ اُرﺕــَﻖ ُﺏﻠُﺐ ِﺏﻠِﺸﺪﯼ‬ортак бол+уп билишди = ортаг олуб танышды (ЫЫЫ, 68) ‫ َاﺕﱢﻦ ﺕُــــﺸُﺐ ﻳُﮑـﺮاﻟِﻢ‬аттын тцш+цп йцэрялим = атдан дцшцб йцйцряк (ЫЫ, 41), ‫اُل‬ ‫ ﻡَﻨﯽ ُﮐﺮُب ﻳَﺸﺪﯼ‬ол мяни кюр+цп йашды = о мяни эюрцб эизлянди (ЫЫЫ, 60), ‫َﺕﻘَﯽ ُﻡﻨُﺐ ﻗﻮُﯼ َا َر‬ ‫ ﻳَﺸﻤﺎس‬тяwяй мцн+цп кой ара йашмас = дявяйя минмякля гойунлар арасында эизлянмяк олмаз (ЫЫЫ, 60). Саитля битян кизля- типли фелляря -п шякилчиси ялавя едилир: ‫ ﮐِﺰﻟَـــﺐ ﺕُﺘﺎر ﺕﺎﻳِﻤﯽ‬кизля+п тутар тайымы = эизляр, эизлядиб сахлайар мяним дайчаымы (ЫЫЫ, 68), ‫ﻗَﻴﻨَــﺐ ﻳَﻨﺎ ﻳُﻤﺸَﻠِﻢ‬ кайна+п, йана йумшалым = гайнайыб йеня йумшалаг (Ы, 433), ‫ﮐُﻨﮑﻠﯽ ُﮐﻴُﺐ ﻗﺎﻥﯽ ُﻗﺮِب‬ кюнгли кюй+цп, каны куры+п = кюнлц йаныб, ганы гуруйуб (ЫЫ, 199). Бурада бир мисал да «Гутадьу Билиэ»дян эюстяряк: Калы юлмиш ярся аьырла+п кютцр «Яэяр юлмцшся, щюрмятля дяфн ет» (КБ, 2937). 4. -ыбан, -ибян, -убан, -цбян. Бу, -ып, -ип, -уп, -цп шякилчисинин эенишлянмиш вариантыдыр вя ейнян онун кими щал-вязиййят билдирян фели баьламалар ямяля эятирир. Мясялян: ‫ اَر َذﻡِﻨﯽ اُﮐ َﺮ ِﻥﺒَﻦ اِﺷﻘﺎ ﺱُﺮا‬ярдщямини юэрян+ибян ышка сура = онун ярдямини

195

юйрянибян ишя тятбиг ет (Ы, 422), ‫ ﺏَﺮﺟِــﻦ َﮐ ِﺬﺏَﻦ ﺕَﻠ ُﻮ ﻳُﻘﻐﺎ ُﺏﻠُﺐ ﻗﺎل‬барчын кедщ+ибян тялц йуwьа болуп кал = ипяк эейибян дяли вя сяфещ олуб гал (ЫЫЫ, 156), ‫ﻳﺎﯼ ﺏَﺮ ُوﺏَﻦ اَرﮐُـﺰﯼ‬ йай бар+убан яркцзи, акты акын мундызы = йаз эяляндя гар-гара вя ъошьун селляр ахды (Ы, 160), ‫ اَردَم ﺕِﻼ اُﮐﺮَﻥﻴﻦ ﺏُﻠﻤﺎ ﮐُﻘـﺎز‬ярдям тиля, юэрян+цбян болма кцwяз = ярдям диля, юй-рянибян олма ловьа (Ы, 285) вя с. Мараглыдыр ки, «Гутадьу Билиэ»дя -ып, -ип, -уп, -цп шякилчисиня тез-тез раст эялсяк дя, онун -ыбан, -ибян, -убан, -цбян вариантынын ишлянмяси йох дяряъясиндядир. Ясярин «Ъ нцсхясиндя (Фярганя-Нямянган нцсхяси – Р.Я.) сонрадан дцзялдилиб ялавя олунмуш, тянвинли ялифля йазылы кюр+ц+бян вя сящифя кянарында бир изащла йеня тянвинли ялифля кир+и+пян юрнякляри вардыр» [240, 179]. Бу шякилчиляр (-п, -ып, -ип, -уп, -цп,-ыбан, -ибян, -убан, -цбян) гядим абидялярдя, о ъцмлядян Азярбайъан йазылы абидяляриндя, ялялхцсус КДГ-дя интенсив шякилдя ишлянмишдир. Мясялян: Кцл Тиэин Азман атыь бин+ип тяэди, санты «Кцл Тиэин Азман атыны мин+иб щцъума кечди, дцшмяни доьрады» (Т, 26), Кц ешид+иб балыктакы таьыкмыш, таьдакы инмиш, тирил+ип йетимиш яр болмыш «Хябяр ешидиб (ешидян кими) шящярдяки(ляр) даьа чыхмыш, даьдакы(лар) ашаьы енмиш, топлаш+ыб йетмиш дюйцшчц олмушлар (КТ, ш. 12), Сялянгя коды йор+ыпан «Селенга бойу эед+ибян» (МЧ, 34), Илярц эял+иб Селъан хатуныны гуъагла+йыб барышмышлар-сорушмышлар (КДГ, 93), Сцэцсин ялиня ал+уб ат салды (КДГ, 121), Ганлу кафяр ялиндян карташъуьун тарт+уб алды (КДГ, 115), Гоъа ешид+цб шад олды (КДГ, 115), Йцрц+йцбян кафяря ат салдылар (КДГ, 121), Бюэирд+ибяни атдан йеря салды (КДГ, 77), Галг+убаны еки гардаш гуъа-гуъа эюрцшдиляр (КДГ, 115), Йцрц+йцбяни оьулы улу эярдяэя кечцрям дердим (КДГ, 73), Аьзуны ъювщяри эюр+цп, йяни дцканя эялмишям (АШ, 57, Г.Бцрщаняддин), Дцш+цб+дцр кущи-сящрайя, кейиклярлян тут+уб цлфят (АШ, 338, Кишвяри), Дурна уч+убан щявайя дцшдц, Лачын ол+убан овайя дцшдц (АШ, 414, Хятаи) вя с. Эуйа -п, -ып, -ип, -уп, -цп шякилчиси иля -ыбан, -ибян, -убан, -цбян арасында фяргляндириъи мяналар олдуьу барядя В.М.Насиловун фикирлярини ясаслы фактларла тякзиб едян Я.Ряъябли щаглы олараг йазмышдыр ки, бунлар ейни мяналы дуплетлярдир [161, 417-420].

196

Мялум олдуьу кими, -п, -ып, -ип, -уп, -цп вя -ыбан, -ибян, -убан, -цбян шякилчили фели баьлама нисби фел ролунда чыхыш едир, онун ифадя етдийи щярякят ясас фелин ифадя етдийи щярякятдян яввял иъра олунур. Мясялян, вуруб эетди бирляшмясиндя яввялъя вурмаг, сонра эетмяк ифадя едилир. Вурубан эетди бирляшмясиндя дя ейни фикир ифадя олунур, лакин бурада ъцзи цслуби фярг юзцнц эюстярир. Икинъи бирляшмя вуруб дярщал эетди, башга сюзля, вуруб да эетди мянасыны верир. Бу фярг чох да юнямли дейил. 5. -а, -я, -у, -ц. Щал вя щярякятин тярзини билдирян фели баьлама ямяля эятирир. Мясялян: ‫ اَﺕِﻞ ﺱُﻘﯽ اَﻗﺎ ﺕــــ ُﺮوُر‬Ятил суwы ак+а турур=Итил суйу ахараг эедир, ахыр, щей ахыр (Ы, 141), ‫ َﻗﻴﺎ ﺏُﺘﯽ ﻗَﻘﺎ ﺕــ ُﺮوُر‬кайа тцби как+а турур = гайа дибини дюйяряк дурур, щей дюйцр (Ы, 141), ‫ ﺏَﻠﻴﻖ ﺕِﻠﻴﻢ َﺏﻘﺎ ﺕـُـﺮور‬балык тялим, бак+а турур = балыг чохдур, бахараг дурур, щей бахыр (Ы, 141), ‫ اَر ﺱُﮑﺎ اُﻟﺘُﺮدﯼ‬яр сюк+я олтурды = адам дизи цстя отурду (ЫЫЫ, 217), ‫ ِﻗﺰِل ﮐَﺬار‬،‫ ﻗِﻠﻨــﻮ ﺏِﻠﺴﺎ‬кылн+у бился, кызыл кедщяр = юзцнц севдирмяйи баъарса, гызыл, гырмызы пал-тар эейяр (Ы, 393), ‫ َﻳﺸِﻞ ﮐَﺬار‬،‫ ﻳَﺮاﻥُﻮ ﺏِﻠﺴﺎ‬йаран+у бился, йашыл кедщяр=йаранмаьы баъарса, йашыл палтар эейяр (Ы, 393), ‫ ﮐﻨـــــﮑﻞ ﺏﺮو ﻳَﻴﻤ َﺪﻥِﮏ‬кюнгцл бер+ц йаймадынг = кюнцл веряряк мейл етмядин (ЫЫЫ, 231) вя с. 6. -йу, -йц. Бу шякилчинин йардымы иля йаранан фели баьламалар чох аздыр: ‫ﮐِﺮدﯼ‬ ‫ ﺏُﺪوُن ﻗُﺴﻨَﻴ ُﻮ‬кирди будщун касна+йу=халг ичяри эирди титряшяряк (ЫЫ, 229), ‫اَرﺕـــَﺮ ﺕَﻴ ُﻮ‬ ‫ﺱﺮِﻥﮑِﻞ‬ َ яртяр те+йц сяринэил = кечяр дейя сябр еля (ЫЫЫ, 218), ‫ ﮐَـــﻠﺪﯼ َاﺱِﻦ اَﺱﻨَﻴ ُﻮ‬кялди ясин ясня+йц = эялди ясинти ясяряк (ЫЫ, 229), ‫ ﻗــــﺎذﻗﺎ ُﺕﮑَﻞ اُﺱﻨَﻴ ُﻮ‬кадщка тцкял цсня+йц = дцз борана бянзяйяряк (ЫЫ, 229) вя с. 7. -лайу, -ляйц шякилчиси мцасир -ъасына, -ъясиня, -араг, -яряк шякилчиляринин еквивалентидир, фелля ишляндикдя фели баьлама йарадыр, исимля ишляндикдя ися гошма кими чыхыш едир. Мясялян: ‫ ﺕُﻦ ﮐُﻦ ُﺕﺮُب ﻳِﻐﻠَﻴ ُﻮ‬тцн кцн туруп йыь+лайу = эеъя-эцндцз дуруб аьлайараг (ЫЫЫ, 240), ‫ ُﻳﻤُﺮ َﻟﻴُﻮ ارﮐَﻨــــﻦ ﺱُﻮﺕِﻦ ﺱَﻐﺎر‬йумур+лайу еркянин, сцтин саьар = еркяндян топлайараг сцдцнц саьар (Ы, 389), ‫ ﮐُــﺮدﯼ ﻡَﻨـﯽ اَﻡﻠَﻴ ُﻮ‬кюрди мяни ям+ляйц = мяни саьалдараг эюрдц (ЫЫЫ, 266), ‫ ﺏَﻘﺘـــﯽ ﻡَﻨـﮑﺎ اِﻡﻠَﻴ ُﻮ‬бакты манга им+ляйц = мяня ишаря едяряк бахды (ЫЫЫ, 266). 8. -лашу, -ляшц. Бу, -ла+ш, -ля+ш иля -у, -ц шякилчисинин бирляшмясиндян йаранан шякилчидир, мцасир дилимиздяки -араг, -яряк шякилчисинин функсийасыны йериня йетирир, тярзи-щярякят, щал-вязиййят, бязян дя сябяб мязмуну ифадя едян фели баьлама

197

йарадыр. Мясялян: ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ اُق اَﺕﯽ ﻗِﺰﻟَﺸ ُﻮ‬ол мянинг бирля ок атты кыз+лаш+у = о, ортайа гыз гойараг мянимля ох атты (ЫЫ, 227), ‫ اُل اَت َﻳﺮِﺷﺪﯼ َﻡﻨِﮏ ﺏﻴﻼ ﺕَﻘِﺸﻐﺎﻥﻠَﺸ ُﻮ‬ол ат йарышды мянинг бирля таwышьан+лаш+у=о, довшандан мяръ гошараг мянимля ат чапмагда йарышды (ЫЫ, 231),ُ‫ َاﻥِﮏ ﺏِﺮﻟَﻪ اُﻳﻨﺎدﯼ َﻳﺮِﻗﻠَﺸﻮ‬анынг бирля ойнады йарык+лаш+у = о онунла зирещи эиров гойараг ойун ойнады (ЫЫ, 257), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ اُق اَﺕّﯽ اَﺕﻠَﺸ ُﻮ‬ол мянинг бирля ок атты ат+лаш+у = о мянимля эиров олараг ортайа ат гойуб ох атды (ЫЫ, 231), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ اُﻳﻨﺎدﯼ ُﮐﮑُﺮﺟﮑﻮُﻥﻠَﺸ ُﻮ‬ол мянинг бирля ойнады кюкцрчэцн+ляш+ц=о мянимля ортайа эюйярчин гойараг ойун ойнады (ЫЫ, 231), ‫ اُل َاﻥِﮏ ﺏِﺮﻻﺟُﮑﺎن اُردﯼ اُﻡﻠَﺸ ُﻮ‬ол анынг бирля чюэян урды цм+ляш+ц = о онунла шалварыны ортайа гойараг човкан ойнады (Ы, 278) вя с. 9. -мадщып, -мядщип. Ясасян щал-вязиййят, гисмян дя заман билдирян фели баьлама ямяля эятирир, функсийа бахымындан дилизимдяки -мадан, -мядян шякилчиси иля ейниййят тяшкил едир. Мясялян: ‫ ﺏُﻮر ﺏُﻠﻤﺎذِب ﺱِﺮﮐﺎ ﺏُﻠﻤﺎ‬бор бол+мадщып сиркя болма = шяраб олмадан сиркя олма (ЫЫЫ, 130), ‫ ﺕَﻨﮑﻼﻡَﺬِب ﺏِﺠﻤﺎس‬тянгля+мядщип бычмас = [Тавьач ханынын ипяйи чохдур, анъаг] йцз юлчмядян бир бичмяз (Ы, 421), ‫َﻳﻘِﻦ ﻳَـﻐُﻖ ﮐُﺮﻡَﺬِب ﻥﺎﻥﮑﻨﯽ‬ ‫ ُﮐﺬُور‬йакын йаьук кюр+мядщип нянгни кюдщцр = йахыны-йавуьу эюрмядян юз малыны эюряр (ЫЫЫ, 27) вя с. Яслиндя бу шякилчи -ып, -ип шякилчисиндян тюрямишдир. «Диван»ын мятниндя верилмиш бязи шеирлярдяки щямгафийя сюзлярин биринин ‫ ذ‬дщ, диэяринин ися ‫ ﯼ‬й иля олмасы ону эюстярир ки, бу, ‫ ذ‬дщ йяни тяхминян бизим й сясиня йахын бир фонемдир вя онларын арасында ъидди фярг йохдур. Буну нязяря алмагла -мадщып, -мядщип шякилчисинин тяркиб-ъя -ма, -мя инкар шякилчиси + й битишдириъи самити + -ып/-ип цнсцрляриндян ибарят олдуьу барядя щюкм вермяк олар. Беляликля, бунун -ыб, -иб шякилчисинин инкар варианты олан -(ма)+й+ыб, -(мя)+й+иб шякилчиси иля ейниййят тяшкил етдийи шцбщясиздир. Яркян сюзц фелля бирликдя ишляндикдя фели баьлама йарадыр, мцасир дилимиздяки икян сюзцнцн вя -анда, -яндя шякилчисинин функсийасыны йериня йетирир. Мясялян: ‫َﮐﻠُﺮ‬ ‫ اُل اَرﮐﺎن ﮐَﺮدُم‬ол кялцр яркян кюрдцм = ону эяляркян эюрдцм (Ы, 170), ‫اُل اَر ﺏَﺮﻳﺮاَرﮐﺎن‬ ‫ ﻗَﺪِﺕّﯽ‬яр барыр яркян кадытты = адам эедир икян гайытды (ЫЫ, 295), ‫ﻡَﻨﮑﺎ ﻳَﺮﻡﺎق ﺏِﻴﺮُراَرﮐﺎن‬

198

‫ ﻗَﺘﺮُﻥﺪﯼ‬ол манга йармак берцр яркян катрунды = о мяня пул вердийи ан, вериркян бундан ваз кечди, чякинди, гачынды (ЫЫ, 249) вя с. Бу сюз «Гутадьу Билиэ»дя чох ишлянмишдир: Кылыч тяпряр яркян йаьы тяпрямяз «Гылынъ тярпяняндя, йаьы тярпянмяз» (КБ, 2144), Юлцм тутмаз яркян барынг барча бир «Юлцм тутмамышкян биръя щамыныз эедин» (КБ, 5299). «Ятабятцл-щягаиг»дя ися она надир щалларда растланыр: Билиэсиз тириэ яркян аты юлцэ «Ъащилин ады дири икян юлцдцр» (АЩ, 96). Беляликля, «Диван»да фелин тясрифлянмяйян нювц мцасир дилимиздян бязи хцсусиййятляри иля фярглянир. Щяр шейдян яввял, щямин дюврдя щярякят адлары индикиндян даща зянэин олмуш, щазырда ишлядилян -мак, -мяк вя -ыш, -иш, -уш, цш шякилчиляри иля йанашы -ык, -ыь, -иэ вя -ьу, -эц, -сыь, -сиэ, -суь, -сцэ шякилчиляри дя щярякят адлары йаратмышдыр. Фели сифятлярдя дя бязи фяргляр мцшащидя олунур. Бурада да шякилчилярин чохлуьу вя зянэинлийи диггяти ъялб едир. Мясялян, «Диван»да ишлянмиш -дук, -дцэ, -ьу, эц, -ку, -кц, -ынды, -инди, -унды, -цнди, -дачы, -дячи, -тачы, -тячи, -ьучы, -кучы, -эцчи, ыьсак, -иэсяк, -ьлы, -ыьлы, -иэли, -уьлу, -цэли, -ьлык, -элик, -ыьлык, -иэлык, -иьсы, -иэси, -ьсык, -эсик, -ьулук, -эцлцк, -ьусуз, -эцсцз шякилчиляри мцасир дилимиздя йохдур, -асы, -яси, мас, -мяс, -мыш, -миш, -ан, -ян, -ьан, -эян шякилчиляри ися мцштярякдир. Явязиндя аъаг, -яъяк, -малы, -мяли, -дыьы, -дийи, -дуьу, -дцйц шякилчиляри иля йаранан фели сифят формалары ДЛТ-дя йохдур. Фели баьламалара эялинъя, бурада да фяргляр вя бянзярликляр мцшащидя олунур. Мясялян, ДЛТ-дя ишлянмиш фели баьлама шякилчиляриндян -ьалы, -калы, -эяли дилимиздя ишлянмир, -ьынча, -эинчя шякилчиси ися дилимиздяки -(й)ынъа, (й)инъя, -(й)унъа, -(й)цнъя, щабеля -дыгъа, -дикъя, -дугъа, -дцкъя шякилчиляринин еквивалентидир. «Диван»да интенсив истифадя олунан -п, -ып, -ип, -уп, -цп вя -ыбан, -ибян, -убан, -цбян шякилчиляри Азярбайъан дили цчцн дя характерикдир, щятта йазылы абидяляримиздя бунун -убаны, цбяни варианты да вар. Фели баьлама йарадан -а, -я, -у, -ц щям дилимиз, щям дя ДЛТ цчцн мцштярякдир, -лашу, -ляшц вя -мадщып, -мядщип шякилчиляри ися мцасир Азярбайъан дилиня йабанчыдыр.

199

ЫЫЫ ФЯСИЛ. «ДИВАНЦ ЛЦЬАТ-ИТ-ТЦРК»ДЯ КЮМЯКЧИ НИТГ ЩИССЯЛЯРИ Антик дюврдян бяри адлар вя фелляр ясас нитг щиссяляри, сюзюнц вя ядатлар ися кюмякчи нитг щиссяляри щесаб едилмишдир. М.Кашьари дюврцндя щаким олан яряб дилчилик елми ися бцтцн сюзляри исим, фел вя ядат олмагла цч нитг щиссясиня бюлцр вя юйрянирди [7, 17-18; 160, 36-37]. ДЛТ мцяллифи дя яряб дилчилик елминин яняняляриня садиг галмыш, юз китабында бцтцн кюмякчи нигт щиссялярини ядат термини иля ифадя етмишдир. Яряб дилиндя ядат сюзц алят, васитя, щиссяъик мянасындадыр. Бу мянада бцтцн кюмякчи нитг щиссяляринин, йяни гошма, ядат вя баьлайыъыларын, нидаларын вя вокативлярин, щабеля предикативлярин, тяглиди вя модал сюзлярин, еляъя дя шякилчилярин ДЛТ-дя ядат адландырылмасы тяяъъцблц дейил, нормал щалдыр. Кюмякчи нитг щиссяляри, онларын тяснифаты вя бюлэцсц мясяляси дцнйа дилчилик елминдя щяля дя юзцнцн дягиг щяллини тапмамыш, бир сыра мягамлар мцяййянляшдирилмямишдир. Тцрколоэийада вя мцасир Азярбайъан дилчилийиндя дя кюмякчи нитг щиссяляринин тяснифи, адлары, сайы, мащиййяти барядя елми мцбащисяляр буэцня гядяр давам едир. Щ.Мирзязадя [153; 154], Я.Абдуллайев [2], Ф.Зейналов [186], Р.Рцстямов [166], К.Щаъыйев [213; 214], Е.Щаъыйев [112], З.Тящмязов [179] вя башга мцяллифлярин ясяляриндя бу мясялянин елми-нязяри тяряфляри, гойулушу вя тарихчяси ятрафлы шякилдя ишыгландырылмышдыр. Биз ися бурада нязяри мцбащисяляря эиришмядян кюмякчи нитг щиссяляринин Азярбайъан дилчилийиндя щялялик гцввядя олан вя гябул едилмиш тяснифатыны ясас эютцряряк онларын ДЛТ-дя неъя якс олунмасыны нязярдян кечиряъяйик. Йалныз ону гейд етмяк лазымдыр ки, тягрибян мин ил яввял гялямя алынмыш «Диван»да кюмякчи нитг щиссяляри индики гядяр зянэин, чохшахяли вя мцряккяб олмамышдыр. Бу да илк нювбядя дилин тарихи инкишаф ганунауйьунлуглары иля баьлыдыр. 3.1. ГОШМА Гошма диэяр кюмякчи нитг щиссяляриня нязярян «Диван»да даща дольун якс олунмушдур. Мцстягил мянайа малик олмайан, щеч бир суала ъаваб вермяйян,

200

мцяййян сюзлярля фел арасында ялагя йарадан, адятян исмин йийялик, йюнлцк вя чыхышлыг щал-ларына гошулан гошма бязи мяналар билдирир. Щ.Мирзязадя оьуз дилляриня мяхсус йазылы абидялярин дилиндя гошманын мянаъа 13 нювцнцн, йяни заман, истигамят, мясафя, бянзятмя, сябяб, мягсяд, щям истигамят, щям дя сябяб-мягсяд (йана гошмасы), фярглянмя, зиддиййят вя гаршылыг, кямиййят, сащя, иштирак вя вязиййят билдирян гошмаларын мювъуд олдуьуну гейд етмишдир [153, 195-210]. Тябии ки, бунлардан бир чохуна «Диван»да да раст эялмяк мцмкцндцр. 3.1.1. Заман билдирян гошмалар «Диван»да заман билдирян гошмалар фелдян яввял ишлянир. Бунлара ашну «яввял», бурун «юнъя», баса «сонра», сонра «сонра», сонг «сон» вя диэяр гошмалары мисал эюстярмяк олар. Мясялян: ‫ ﻡَﻦ اَﻥﺪَن اَﺷﻨ ُﻮ ﮐَﻠﺪِم‬мян андан ашну кялдим = мян ондан яввял эялдим (Ы, 188), ‫ اُل ﻡَﻨﺪِن ُﺏﺮُن ﺏَﺮدﯼ‬ол мяндин бурун барды = о мяндян юнъя эялди (Ы, 397), ‫ ﻡَﻦ اَﻥﺪا ﺏَﺴﺎ ﮐَﻠﺪِم‬мян анда баса кялдим = мян ондан сонра эялдим (ЫЫЫ, 212), ‫ ﺱَﻦ َﻡﻨِﮏ ﺱُﻨﮑﺪا ﮐَﻞ‬сян мянинг сонгда кял = сян мяндян сонра эял, архамъа, далымъа эял (ЫЫЫ, 311), ‫ﺱﻨِﮑﻨﺪا َاﻳِﻐﻞ‬ ُ ‫ ﺏُﻮ ﺱُﻮز‬бу сюз сонгында айьыл = бу сюздян сонра сюйля (ЫЫЫ, 311), ‫ اُل اَﻥﯽ ﮐﻴﺪِن ُاُذﻏُﺮدﯼ‬ол аны кидин одщьарды = о ону хейли дцшцндцкдян сонра, бир аз кечдикдян сонра анлады (Ы, 265) вя с. 3.1.2. Мякан, мясафя, йюн билдирян гошмалар Бунлар ясасян ичря «ичиндя», таба/ру/ «тяряф/я/», тяэц «гядяр», бярц «бяри» вя с. гошмалардыр. Мясялян: ‫ اَﻏِـﺰاﺟِﺮا اَﻏ ُﻮ ﺱَﻐﺪﯼ‬аьыз ичря аьу саьды = аьзына зящяр тюкдц (ЫЫЫ, 298), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺕَﺒﺎر ُو ﮐَﻠﺪﯼ‬ол мянинг табару кялди = о мяня тяряф эялди (Ы, 436), ‫ ﮐِﻤـــﯽ اِﺟﺮا اُﻟ ُﺪرُوب‬кими ичря олдуруп = эями ичря отуруб (ЫЫЫ, 220), ‫َﻗﺬَش ﺕَﺒﺎ اِت ﮐِﺒﯽ‬ ‫ ﻗﻴﻨــﮑﺮُو َﺏﻘﺎر‬кадщаш таба ыт киби кынгру бакар = гощум-гардаш тяряфя ит кими кяъ бахар (ЫЫЫ, 27), ‫ ﮐُﻨﯽ ﻥِﮏ ﮐُﻠﻴﻨﺎ ﺕَﮑ ُﻮ ﻳَﻐﯽ‬кцнининг кцлиня тяэц йаьы = эцнцнцн кцлцня гядяр дцшмян (эцнц эцнцйя дцшмяндир, щятта биринин кцлц о биринин эюзцня соврулар, ЫЫЫ, 221), ‫ ﮐَـﻨﺪﻟَﺮ اُزا ﺟِﻘ ِﺘﻤِﺰ‬кяндляр цзя чыктымыз = шящярлярин цзяриня чыхдыг (Ы, 353), ‫ ﺕَﻐﺎر اَﺷﻴﺎﮎ اُزا اَرﺕِﻠﺪﯼ‬таьар ешйяк цзя артылды = даьаръыг ешшяйин белиня [тараз

201

шякилдя] йцклянди (Ы, 279), ‫ ﻡَﻦ اَﻥﻨﮏ ُاذُو ﮐَﻠﺪِم‬мян анынг удщу кялдим = мян онун ардынъа эялдим (Ы, 152) вя с. 3.1.3. Бянзятмя билдирян гошмалар «Диван»да бир нечя бянзятмя билдирян гошма ишлянмишдир. Бунлары ашаьыдакы шякилдя сыраламаг мцмкцндцр. 1. Киби / кипи / кип «кими» гошмасы. Цч имлада олан бу гошма гошулдуьу сюзц мцгайисяйя ъялб едир. Мясялян: ‫ اِت ﮐِﺒﯽ ﻗﻴﻨــﮑﺮُو َﺏﻘﺎر‬ыт киби кынгру бакар = ит кими кяъ бахар (ЫЫЫ, 27), ‫ ﻗُﺸﻠَﺮﮐِﺒﯽ اُﺟ ِﺘﻤِﺰ‬кушлар киби учтымыз = гушлар кими учдуг биз (Ы, 466), ‫ﺱﻦ ﻗﻮُدﯼ ُﻳﻘَﺎر‬ ِ ‫ ُﻗﺮُم ﮐِـــــﺒﯽ اﻳ ِﺬ‬корум кипи идщисин коды йуwар = сащибини гайа кими ашаьы йуварлар (ЫЫЫ, 61). Бу гошманын сонунъу варианты ися бу шякилдядир: ‫ ﮐﻴﺐ‬K и п: бянзяр, тай. Оьузъа. «‫ ﺏُﻮ اَر َاﻥِﮏ ﮐِﺒﯽ‬бу яр анынг кипи = бу адам онун тайыдыр, онун кимидир (ЫЫЫ, 129). 2. Тяк «кими, тяк, тяки» гошмасы. Бу гошма да мцгайися, бянзятмя мянасы йарадыр: ‫ ُﺏﻠِﺖ ﺕَﮏ ﺱَﺠﯽ‬булыт тяк сачы=сачы булуд кими чох (Ы, 362), ‫ ﺟَﮑُﺮﮐﺎ ﺕَﮏ ﺱ ُﻮ‬чякцрэя тяк сц=чяйирткя кими гошун (Ы, 470), ‫ َاﻥِﮏ اَذاﻗﯽ ﺱُﺮﮎ ﺏﻮُز ﺕَﮏ‬анынг адщакы сцрк буз тяк=онун айаьы ейнян буз кимидир (Ы, 360), ‫ َﻗﺮَﻗﺴﻴﺰ ﺕَﮏ ﮐ ُﺮوُر‬караксыз тяк кюрцр = эюзсцз кими эюрцр. Йяни савашда йаьыны вя онун силащларыны ейниня алмайан адам мянасындадыр (Ы, 476). Бу гошманын Орхон-Йенисей абидяляриндя дя чох поетик нцмуняляри вар: Каным каьан сцси бюри тяк ярмиш, йаьысы конй тяк ярмиш (КТ, ш. 12), Йаьымыз тяэря очук тяк ярди, биз аш тяк ярдимиз (Т, 8), Бакыры бунгсыз яти кара сачын тяэ «Пулу сансыз иди гара сачын тяк» (Й, 26), Кюрцр кюзцм кюрмяз тяэ, билир билиэим билмяз тяэ болты (КТ, шм. 10). 3. Лайу/ляйц «кими» гошмасы. Бу гябилдян олан диэяр гошмалар кими лайу, ляйц гошмасы да бянзятмя вя мцгайися билдирир. Мясялян: ‫ ِاﻗﺮِق ﺏَﺸﯽ َﻗَﺰ َﻟﻴُـﻮ‬ыwрык башы каз лайу = ибрик башы газ кими (Ы, 163), ‫ ﺱَﻐﺮَق ﺕُﻠ ُﻮﮐُﺰﻟَﻴــُﻮ‬саьрак толу кюз ляйц = сцращи долу эюз кими (Ы, 163), ‫ اَرﺱـــﻠَﻦ ﻟَﻴﻮ ﮐُﮑﺮَدِم‬арслан лайу кюкрядим=аслан кими кцкрядим (Ы, 184), ‫ اُﺕﺮُﮎ ُاﺕُﻦ اُﻏﺮِﯼ ﻟَﻴ ُﻮ ﻳُﺰﮐﺎ ﺏَﻘـﺎر‬оьры лайу йцзэя бакар = оьру кими цзя бахар (Ы, 165), ‫ ارژو ﻟَـــــﻴ ُﻮ اَر اَﻗﺎر‬аржу лайу яр аwар = чаггал кими адам овлар (ЫЫЫ, 349), ‫ﮐِﺸﯽ‬ ‫ ارژوﻟَﻴﻮ ﻗُﺮﯼ‬киши аржу лайу куры = чаггал кими адамы дюврялямяк (Ы, 185).

202

4. Ча, чя гошмасы ясасян шяхс явязликляри иля ишлянмишдир. Мясялян: ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺟﺎ‬ол мянинг чя = о мяним кими (ЫЫЫ, 199), ‫ ﺏﻮ َاﻥِﮏ ﺟﺎ‬бу анынг ча = бу онун кими (ЫЫЫ, 199), ‫ اُزاﻗﯽ ﺏِﻠﮑﺎ اَﻥﺠﺎ اَﻳﻤﻴﺶ‬узакы билэя анча аймыш = кечмиш заман билэяси беля демиш[дир] (Ы, 153) вя с. Щямин гошма бу эцн дилимиздя Ы вя ЫЫ шяхсин тякиндя вя ъяминдя ишлянян «мянъя, сянъя, бизъя, сизъя», щабеля «онун, онларын фикринъя» сюзляриндя йашайыр. Мин ил бундан яввял дя тяхминян щямин мянада ишлядилмишдир. Бунардан киби гошмасына йазылы абидяляримиздя, о ъцмлядян «Китаби-Дядя Горгуд»да раст эялирик. Мясялян: Аныη кибинин, ханым, бябякляри битмясцн, оъаьына бунъылайын юврят эялмясцн (КДГ, 33), Айытды ким, йер киби кяртиляйин, топраг киби саврылайын, гылыъыма тоьранайын, охыма санъылайын (КДГ, 90), Йел киби йетди, йелям киби йапышды (КДГ, 96), Ханым, саздан бир аслан чыгар, ат урар, апул-апул йцрцйиши адам киби (КДГ, 98) вя с. 3.1.4. Мягсяд вя сябяб билдирян гошма «Диван»да мягсяд вя сябяб билдирян ясас гошма учун «цчцн» сюзцдцр. Бу гошманын мяншяйи уъ (уъундан, уъбатындан) сюзц иля баьлыдыр. Мясялян: ‫ﺱﻨِﮏ ُاﺟُﻦ‬ َ ‫ ﮐَﻠﺪِم‬сянинг учун кялдим=сянин цчцн эялдим (Ы, 143), ‫ ﺏُﻐﺰﯼ ُاﺟُﻮن ﻡَﻨﮑﻠَﻨﻮُر‬боьзы учун мянглянцр = боьазы (гарны) цчцн дян (йем) топлайыр (ЫЫ, 285), ‫ﻗُﺶ ﺕ ُﻮزَﻗﺎ ﻡَﻨﮏ ُاﺟُﻦ‬ ‫ ِاﻟِﻨﻮُر‬куш тузакка мянг учун ылынур = гуш тяляйя йем цзцндян дцшяр, йем цчцн дцшяр (ЫЫЫ, 312), ‫ َﺕﻘَﺮ ُاﺟُﻦ ﺕَﻨﮑﺮﯼ اذ ﻟﻤﺬب اُﻳﺎ َﻗﺪَش اُﻏﻠﻨﯽ ﺟِﻨﻼ ﺏُﻐﺎر‬таwар учун тянгри едщлямядщип уйа кадаш оьлыны чынла боьар = мал-мцлк цчцн танрыны унудараг гардашы оьлуну эерчякдян боьар (Ы, 151) вя с. 3.1.5. Бирэялик билдирян гошмалар ДЛТ-дя бирэялик билдирян ясас гошма бирля/биля гошмасыдыр. Классик абидяляримиздя чох ишляк олан бу гошма щазырда дилимиздя иля, -ла, -ля, бирэя шяклиндя сабитляшмишдир. Бу гошма бир гайда олараг исим вя явязликлярля ишлянир. Мясялян: ‫ﺏِﺮﻻ‬ ‫ﺏَﮑﻼر ﺏِﺮﻻ ُﺕﺮُﺷﻤﺎ‬.‫ اَﻟﺒﻼر ُارُﺷﻤﺎ‬алплар бирля урушма, бяэляр бирля турушма = алплар иля вурушма, бяйляр иля дурушма, бящся эирмя (Ы, 232), ‫ اُل َاﻥِﮏ ﺏِﺮﻻ اَت ﻳَﺮِﺷﺪﯼ‬ол анынг бирля ат йарышды=о онунла ат чапмагда йарышды (ЫЫЫ, 69), ‫ ﻗﺎﻥِﻎ ﻗﺎن ﺏِﺮﻻ ﻳﻮُﻡﺎس‬каныь кан бирля

203

йумас=ганы ганла йумазлар (ЫЫЫ, 157), ‫ اُل َﻡﻨِﮏ ﺏِﺮﻻ ُاﺏُﺸﺪﯼ‬ол мянинг бирля юпцшди=о мянимля юпцшдц (Ы, 230) вя с. Бирля гошмасы бир-бири иля мянасында да ишлянир, бу заман яввялдя икки сюзц эялир. Мясялян: ‫ ِاﮐّﯽ اَر ﺏِﺮﻻ ﺱُﻨﮑُﺸﺪﯼ‬икки яр бирля сцнгцшди = ики адам бир-бири иля савашды, сцнэцляшди (ЫЫЫ, 342). Бу бязян бир икинди бирля бирляшмясинин васитясиля щяйата кечирилир. Мясялян: ‫ ﺏَﮑﻼر ﺏﻴﺮ اِﮐِﻨﺪﯼ ﺏِﺮﻻ َاﻏِﺸﺪﯼ‬бяэляр бир икинди бирля аьышды = бяйляр бир-бирини говмагда йарышдылар (щярфян: бяйлярин бири икинъи бяй иля бир-бирини говмагда йарышды, Ы, 235) вя с. 3.1.6. Истисна билдирян гошмалар «Диван»да истисна, сечилмя, хцсусиляшмя билдирян ясас гошма мцхтялиф тяляффцз вариантлары олан адщын/адщрук/айрук/айру «башга, гейри, юзэя, савайы» гошмасыдыр. М.Кашьари бу дюрд гошманы беля изащ етмишдир: ‫ اَذِن‬А д щ ы н: «башга» мянасында ишлянян бир ядатдыр [гошмадыр] (Ы, 143), ‫ اَذرُق‬А д щ р у к: оьузъа «башга, айры» демякдир. Диэяр тцркляр бу сюз явязиня «‫ َاذِن‬адщын» дейирляр. Ашаьыдакы мясялдя дя ишлядилмишдир: ‫ اَذِن ﮐِﺸﯽ ﻥﺎﻥﮑﯽ ﻥَﻨﮏ ﺱﺎﻥﻤﺎس‬адщын киши нянги нянг санмас = юзэясинин малы мал сайылмаз (Ы, 162), ‫ اَﻳﺮُق‬А й р у к: «башга» мянасында истифадя олунан сюздцр. Оьузъа (Ы, 174), ‫ اَﻳﺮُو‬А й р у: «башга, еля ися, дейился» мянасында бир сюздцр. ‫ ﻡُﻮﻥﯽ ﺕﻴﻼ ﻡَﺴﺎ ﺱَﻦ اَﻳﺮُو ﻥﺎ َﮐﺮَﮎ‬муну тилямяся сян айру ня кяряк = буну дейился, башга ня истяйирсян (Ы, 184), ‫ ﮐُﻨﯽ َﺏﺮِر َﮐﻴِﮏ ﻥِﮏ ﮐ ُﻮزِﻥﺪا اَذِن ﺏﺎﺷﯽ ﻳﻮُق‬кюни барыр кейикнинг кюзиндя адщын башы йок = дцз эедян эейикин эюзцндян башга йарасы йохдур (ЫЫЫ, 152). Истисна билдирян диэяр бир гошма адщнаьу «башга» гошмасыдыр. Буна ДЛТ-дя бир шеирдя раст эялирик: ‫ اَﻏــــﺮُق اَﻏ ِﺮِاﺷِﻨﮑﻨﯽ اَذﻥﺎﻏُﻘﺎ ُﻳﺬُرﻡﺎ‬/ ‫ اَﺟﺮُب ُازُﻥﮏ اُﺷﺎرِب اَذﻥﺎﻏُﻨﯽ ُﺕﺬُرﻡﺎ‬Аьрук аьыр ишингни адщнаьука йцдщцрмя, Ачруп юзцнг юшярип адщнаьуны тодщурма =Чох аьыр йцкцнц башгасына йцклямя, Юзцнц аълыгдан тагятсиз едиб башгасыны дойурма (ЫЫЫ, 65). ДЛТ-дя ишлянмяся дя, Шярги Тцркцстан мятнляриндя, ялялхцсус «Гутадьу Билиэ»дя адынлар «башгалары» гошмасындан истифадя едилмишдир: Йулуь кылма юзин

204

адынлар цчцн «Юзцнц башгалары цчцн фяда етмя» (КБ, 1404), Йцзини кюряй тип адынлар ивяр «Цзцнц кюряк дейя башгалары тялясяр» (КБ, 47). 3.1.7. Зиддиййят вя гаршылыг билдирян гошма Буна даир ДЛТ-дя ъямиси бир гошма вар – утру «гаршы»: ‫ ﻗَﻨﺠﺎ‬.‫ﻳِﻼن ﻳَﺮﺏُﺰدِن ﻗَﺠﺎر‬ ‫ ﺏَﺮﺱﺎ ﻳَﺮﺏُﺰ ُاُﺕﺮُو َﮐﻠُﺮ‬йылан йарпуздын качар, канча барса, йарпуз утру кялцр = илан йарпыздан гачар, щара эется, габаьына йарпыз чыхар (ЫЫЫ, 41), ‫ اُل ﻡَﻨﮑﺎ اُﺕﺮ ُو ُﺕﺮُﻥﺪﯼ‬ол манга утру турунды = о мяня гаршы дурду, гаршы чыхды (ЫЫ, 167), ‫اَﻥُﻖ اﺕﺮ ُو ﺕُﺘﺴﺎ ﻳُﻮﻗﺎ‬ ‫ ﺱﺎﻥﻤﺎس‬анук утру тутса йокка санмас = щазыр олан шей габаьа (сцфряйя) гойулса, йох сайылмаз (Ы, 136), ‫ﺟﻐِﻠﻘﺎر‬ ِ ‫ اُﺕﺮ ُو ُﺕﺮُب ﻳَﻐﺪﯼ اَﻥﮑَﺮﮐﻴﺶ اُﻗﯽ‬урту туруп йаьды ангар киш окы чыьылwар = гаршы дуруб йаьды она сядяг долусу кичик ох (Ы, 437) вя с. 3.2. БАЬЛАЙЫЪЫ Мцстягил лцьяви мянасы олмайан баьлайыъылар сюз, бирляшмя вя ъцмляляр арасында ялагя йарадар. ДЛТ-дя вя баьлайыъысы ишлянмямишдир. М.Кашьари бу барядя йазмышдыр: «ясяримиздя вави-атифя [вя баьлайыъысы] ишлятмядик, чцнки бу, тцрк дилиня хас дейилдир» (Ы, 73). ДЛТ-дя гейри-тцрк мяншяли лакин, фягят, амма, йахуд, щабеля, эащ, щярэащ, щярчянд, чцнки, ки, мясялян, мадам кими баьлайыъылар йерли-дибли йохдур. Тцрк мяншяли баьлайыъылар да олдугъа аздыр. «Диван»да баьлайыъыларын ашаьыдакы мяна нювляри мцшащидя едилир: 3.2.1. Бюлцшдцрмя билдирян баьлайыъы Бурайа азу баьлайыъысы дахилдир. Мараглыдыр ки, азу сюзц Орхон-Йенисей абидяляри дюврцндя баьлайыъы дейил, ядат олмушдур. Я.Ряъябли бунунла баьлы йазмышдыр: «азу «мяэяр» ядаты. Бу, суал ядатыдыр вя гядим тцрк йазылы абидяляринин дилиндя суал ъцмляляринин ямяля эялмясиндя иштирак едир; мясялян: Азу бу сабымда иэид бар ьу (КТ, ъ. 10) «Мяэяр бу сюзляримдя йалан (шиширтмя) вармы?» [162, 634]. «Диван»да ися бюлцшдцрмя баьлайыъысы кими чыхыш едян азу «йа, вя йа, йахуд» мянасына эялир, ики шейдян бирини арзу етмяйи, сечмяйи билдирир, дилемма йарадыр.

205

Мясялян: ‫ ُازُوم ﻳِﻴﮑِﻞ اَزُو ﻗﺎﻏﻮُن ﻳِﻴﮑِﻞ‬цзцм йеэил, азу каьун йеэил=цзцм, йахуд говун йе (Ы, 153). Бу баьлайыъы чох заман суал мягсяди дашыйыр: «‫ﺱﻦ‬ َ ‫ ﮐَﻠﻮرﻡ ُﻮﺱَﻦ اَزُو ﺏَﺮﻳﺮﻡُﻮ‬кялцр мц сян, азу барыр му сян = сян эялирсян, йохса эедирсян (Ы, 153). Бир гадын доьдуьу заман мамачадан ‫ ﺕِﻠﮑﻮﻡ ُﻮ ﺕُﻐﺪﯼ اَزُو ﺏُﺮﻳﻤ ُﻮ‬тилкц мц тоьды, азу бюри мц = тцлкц доьулду, йохса ъаванар (Ы, 423) дейя сорушур, бунунла ушаьын ъинсини юйрянирляр. Гыза алдатдыьы вя йалтагландыьы цчцн тцлкц, оьлана ися тябиятиндяки горхмазлыг, мярдлик, характериндяки иэидлийк долайысы иля мяъази мянада гурд дейилир. 3.2.2. Шярт билдирян баьлайыъылар «Диван»да шярт билдирян баьлайыъылар да аздыр. Бурайа ики баьлайыъы дахилдир: калы, абанг. Онларын щяр икиси шярт билдирир, яэяр, неъя демякдир. Калы баьлайыъысы адятян тяркибиндя -са, -ся шякилчисинин иштирак етдийи фелдян сонра эялир, сюздя вя ъцмлядя шярт анлайышыны гцввятляндирир. Мясялян: ‫ ﮐَﻠﺴﺎ ﻗَﻠﯽ ﻗُﺘﻠُﻎ ﻳــــﺎﯼ‬кялся калы кутлуь йай = эялся яэяр гутлу йай (Ы, 148), ‫ﺟﻘِﺐ اِﻳﻘَﺴﺎ ﻗَﻠﯽ ُاذِﻥﻮُر ﻳُﻼ‬ َ ‫ ﺟَﻘﻤَﻖ‬чакмак чакып еwся калы удщынур йула = яэяр чахмаг чахан тялясся, чыраьы сюндцряр (ЫЫЫ, 30), ‫ﮐَــﻠﺴﺎ ﻗَﻠﯽ‬ ‫ َﻗﺘِﻐﻠِﻖ‬кялся калы катыьлык яртяр тейц сяринэил = эялся яэяр фялакят, кечяр дейя сябр еля (ЫЫЫ, 218), ‫ اُﻏﺮَب ﻗَﻠﯽ ﮐَﻠﺴﺎ ﺱَﻨﮑﺎ ﻗَﺮﺷ ُﻮ ﺱُﻼ‬оьрып калы кялся санга каршу сцля = яэяр дцшмян уьрайыб сянин цстцня эялся, она гаршы гошун чыхарт (ЫЫЫ, 249), ‫ﻗُﻠﺴـــﺎ ﻗَﻠﯽ اُﻏﺮَﻳﻦ‬ ‫ ﺏِﺮﮐِﻞ ﺕَﻘﯽ اَزُﻗﻠُﻖ‬колса калы оьрабан верэил такы азуклук = яэяр йанына эялян олса, она азугядя верэинян (Ы, 301). Бу баьлайыъы бязи ъцмлялярдя неъя, ня ъцр, шайяд мянасы йарадыр: ‫ﻗَﺠﺴــﺎ ﻗَﻠﯽ‬ ‫ ﻗُﺮﺕُﻠﻮُر‬качса, калы куртулур = гачса, неъя гуртулар (ЫЫЫ, 237), ‫ﺏ ُﻮ ﺱَﻦ ﺏ ُﻮ اﻳﺸِﻎ ﻗَﻠﯽ ﻗِﻠﺪِﻥﮏ‬ бу сян бу ышыь калы кылдынг = сян бу иши неъя етдин (ЫЫЫ, 219) вя с. «Гутадьу Билиэ»дя бу баьлайыъыйа даир чох парлаг нцмуняляр вар: Калы севмяйин кюр бу едщэц кишиэ / Калы юэмяйин мян бу едщэц ишиэ «Неъя севмяйим мян бу йахшы кишини, Неъя юймяйим мян бу йахшы иши» (КБ, 933). Абанг шярт баьлайыъысынын ъцмлядяки йери калы баьлайыъысына нязярян даща сярбястдир, о щям фелдян яввял, щям дя сонра ишляня билир. Мясялян: ‫َاﺏَﻨﮏ ﺱَﻦ ﺏَﺮﺱﺎ ﺱَﻦ‬ абанг сян барса сян = яэяр сян эетсян (Ы, 191), ‫ ﮐَﻠﺴﺎ َاﺏَﻨـــــﮏ َﺕﺮ َﮐﻨِﻢ‬кялся абанг тяркя-

206

ним=эялся яэяр тяркяним, хаганым (Ы, 433), ‫ َاﺏَﻨﮏ ﻗُﻠﺴﺎم ُاذُوﺏﺎرِب‬/ ‫ﺱﺴِﻦ ﺕـﺎرِب‬ ُ ‫ُﺕﺘَﺮاَردِم‬ Абанг колсам, удщы барып, Тутар ярдим сцсин тарып = Яэяр истясяйдим далынъа эедиб, Тутардым, гошунуну даьыдыб (Ы, 398) вя с. 3.3. ЯДАТ Щ.Мирзязадя ХЫЫЫ-ХЫХ ясрляря аид Азярбайъан йазылы абидяляриндя растланан ядатлары мяна нювляриня эюря ашаьыдакы груплар щалында тясниф етмишдир: гцввятляндириъи ядатлар, мящдудлашдырыъы ядатлар, дягигляшдириъи ядатлар, суал ядатлары, ямр ядатлары, тясдиг вя инкар ядатлары [153, 210-247]. Мящдудлашдырыъы ядатлары (анъаг, амма, вяли, лейк, йалныз вя с.) чыхмаг шяртиля бу бюлэц ДЛТ-дя ишлянмиш ядатлара там уйьун эялир. Ъцмля цзвц олмайан, лакин ъцмлядя мяна чаларлары йарадан ядатлар ХЫ ясрдя сайъа индики гядяр зянэин олмаса да, «Диван»да онларын бир чохуна раст эялирик. 3.3.1. Ямр ядатлары ДЛТ-дя ямр ядатлары олдугъа аздыр. Ясярдяки бязи ямр ядатлары бунлардыр: чу/чц, шу/шц, ок/юк. Бу ядатлар Шярг тцркъяси цчцн даща характерикдир, уйьур, гарахани вя Харязм сащяляриндя эениш шякилдя истифадя олунмуш, Гярб тцркъясиня, оьуз дилляриня кечмямиш, йазылы абидялярдя ишлядилмямишдир. Чу/чц ядаты ямр вя инкарлыг билдирян сюзлярин сонуна артырылараг тякид билдирир. Мясялян: ‫ ﮐَﻞ ﺟ ُﻮ‬кял чц = эял, щяля эял, щяр щалда эял (ЫЫЫ, 199), ‫ ﺏَﺮﻡﺎﺟُﻮ‬барма чу = щяля эетмя, щяр щалда эетмя (ЫЫЫ, 200). Бунлар анъаг хитаб щалында сюйлянир. С.Мцтяллибов бу ифадяляри юзбяк дилиня «ялбяття, эял» вя «зинщар барма», йяни «ясла эетмя» кими тяръцмя етмишдир [329, 225]. Шу/шц ядаты чу/чц иля ейни мяналыдыр: ‫ ﺏَﺮﻏِﻞ ﺷ ُﻮ‬барьыл шу = щяля эет, эетсяня (ЫЫЫ, 202), ‫ ﮐَﻞ ﺷ ُﻮ‬кял шц = щяля эял, эялсяня (ЫЫЫ, 202). С.Мцтяллибов бу мисаллары ися «ялбяття, эет, эетсян чи» вя «ялбяття, эял, эялсян чи» шяклиндя чевирмишдир [329, 228]. Ок/юк феллярдя тякид ядатыдыр. Онун гаршылыьы лап, та, ща, да, дя-дир. Мисаллар: ‫ ﺏَﺮﻏِﻞ اُق‬барьыл ок = эедярсян ща, мцтляг эет (Ы, 112), ‫ اَﻡﺪﯼ اُق اَﻳﺪِم‬ямди ок айдым = еля индиъя дедим (Ы, 112), ‫ ﺏَﻴﺎ اُق ﮐَﻠﺪﻳﻢ‬байа ок кялдим = байаг эялдим (Ы, 112),

207

‫ اُﮐ َﺮﻳُﮑـﯽ ُﻡﻨـــﺪَغ اُق‬юрэяйцэи мундаь ок = адят дя белядир ки (Ы, 213), ‫ ﻳﺎز اُق ﻳﯽ‬йаз ок йе=анъаг йазда, бащарда йе (ЫЫЫ, 22), ‫ اُل اَرﻥﯽ ُاﮎ ﮐَﻠﺪُر‬ол ярни юк кялдцр=о адамын юзцнц эятир (Ы, 139) вя с. 3.3.2. Гцввятляндириъи ядатлар Гцввятляндириъи ядатлар гошулдуьу сюзцн, йахцд бцтювлцкдя ъцмлянин мязмунуну, мянасыны гцввятляндирир, щюкмц гятиляшдирир, ъцмляйя нида интонасийасы верир, емосионал тясир гцввяси йарадыр. ДЛТ-дя беля ядатлара нцмуня кими ла, ля ядаты эюстярилмишдир. Ла, ля ишин эерчякляшмясини вя битмясини эюстярян бир ядат кими феллярин сонуна ялавя едилир. Мясялян: ‫ اُل ﺏَﺮدﯼ ﻻ‬ол барды ла =о эетди дя бя (ЫЫЫ, 203), ‫ اُل ﮐَﻠﺪﯼ ﻻ‬ол кялди ля = о эялди дя бя (ЫЫЫ, 203, онун эетмяси, эялмяси эерчякляшди). Бу ядат ишин яслини дягиг билмядийи цчцн динляйян адамда йаранан шцбщяни, тяряддцдц там ряф етмяк цчцн сюйлянир. М.Кашьаринин вердийи мялумата эюря, бу ядаты анъаг оьузлар ишлятмишляр. Б. Аталайын йаздыьына эюря, бу сюз Гярби вя Орта Анадолуда ъанлы данышыг дилиндя бу эцн дя ишлянир, эялмяси шцбщяли олан, анъаг эялян бир адам барядя «эялди ля = валлащ эялди», охумасы шцбщяли олан, анъаг охуйан адам цчцн «окуду ля = валлащ охуду» дейилир [228, 213]. 3.3.3. Дягигляшдириъи ядатлар Мараглыдыр ки, дягигляшдириъи ядатлар «Диван» йазылан дюврдя, йяни ХЫ ясрдя сайъа буэцнкц ядатлардан (мящз, еля, ясл) хейли чох олмушдур. ДЛТ-дя ашаьыдакы дягигляшдириъи ядатлар мцшащидя едилир: а) Такы, дакы. Бунлар дягигляшдирдикляри сюзц вя йа ифадяни вурьулу едир, дяхи, йеня, даща, да, дя, вя мянасында ишлянир. Мясялян: ‫ ﺕَﻘﯽ ﻳَﺮﻡﺎق ﺏِﻴﺮ‬такы йармак бер= йеня пул вер (ЫЫЫ, 214), ‫ اُل ﺕَﻘﯽ اَﻥﺪا‬ол такы анда = о да орададыр (ЫЫЫ, 214), ‫ات ﻳِﻦ ﺕَﻘﯽ‬ ‫ ﺏﮑﺮﺷﻮر‬ят, йин такы бякришцр = ятля бядян (щярфян: ят дяхи бядян) бяркийир (ЫЫЫ, 254), ‫ ﮐُﮑﺮَرﺕَﻘﯽ ﻡَﻨﮑﺮَﺷﻮُر‬кюкряр такы манграшур = эюйляр дяхи кцкряйир (ЫЫЫ, 346), ‫ ﻗُﺠــﺸُﺐ ﺕَﻘﯽ َﻗ ُﻘﺸُﺘﻢ‬кочшуп такы каwуштум = гуъаглашыб говушдум (ЫЫЫ, 184), ‫ﮐﻮُﻟﻮُﻥﮏ‬ ‫ ﺕﻘﯽ ﮐُﺸـﺎرُور‬кюлцнг такы кцшярцр = эюлмячяляр дяхи дашыр (Ы, 141), ‫ ﺏِﺮﮐِﻞ ﺕَﻘﯽ اَزُﻗﻠُﻖ‬берэил такы азуклук = цстялик, азугя вер (щярфян: верэинян дяхи азугя, Ы, 301), ‫ﻳِﻴﺮﯼ ﺕـــَﻘﯽ‬

208

‫ اَﻏﻼق‬йери такы аьлак = йери дя ки шорандыр (Ы, 455), ‫ ﻗــﺎز ﺕَﻘﯽ ﻗُﺮداﻳِﻤﯽ‬каз такы кордайымы = газымы вя кордайымы (ЫЫ, 190), ‫ﺱﻘِﺮﻗﺎن‬ ِ ‫ ﺱِﺠﻐﺎن ﺕَﻘﯽ‬сычьан такы сыкыркан = сичан вя сыьыркан (ЫЫ, 261) вя с. М.Кашьаринин йаздыьына эюря, тцрклярин, йяни гейри-оьузларын истифадя етдийи такы ядаты оьузларда иля мянасындадыр, цстялик, оьузларда дакы шяклиндя ишлянмишдир. ДЛТ-дя дакы вариантынын ишлянмясиня даир йалныз ики нцмуня тапа билдик: ‫ اُﻳﻐُـــــﺮدَﻗﯽ ﺕَﺘﻠَﻘﺎ‬уйьур дакы татлака = уйьурлара дяхи татлара (Ы, 466), «Тцркляр «дяхи» мянасында «‫ ﺕَﻘﯽ‬такы», оьузлар «‫ دَﻗﯽ‬дакы» дейирляр» (ЫЫ, 206). Такы/дакы ядаты КДГ-дя дяхи шяклиндядир: Оьул дяхи нейлясцн, баба юлцб мал галмаса (КДГ, 31), Дяхи кяндиси тюля-тюля атларына варды (КДГ, 56), Мян дяхи бир йумуш оьланыйам (КДГ, 80) вя с. б) Йямя ядаты ися, гой, йеня, да, дя мяналарына уйьун эялир. Мясялян: ‫اِﻳﺸﻴــــﻦ‬ ‫ ﻳﻤﺎ ﻗَﺠﻮُردُم‬ешин йямя качурдум=йолдашыны ися гачыртдым (Ы, 121), ‫ﻗﺬﻏﻮ ﻳﻤﺎ ﺱَﻘِﻠﺴـــﻮُن‬ кадщьу йямя саwылсун = гой гайьы совулсун (Ы, 168), ‫ ﺏُﺬرَج ﻳَﻤـﺎ ﻗﺪردﯼ‬Будщрач йямя кудырды = Будщрач йеня гудурду (Ы, 200), ‫ ُﮐﺘُﺮﺱﺎ َﻗﻤِﺞ ﻳَﻤﺎ ُﮐ ُﺘﺮُر ﺕَﻘﯽ ﻳُﮏ‬тяwи йцк кютцрся, камыч йямя кютцрцр = дявя йцк эютцрся, чюмчяни дя бярабяр эютцряр (ЫЫ, 111), ‫ ﮐُﻨﮑُﻞ دَن ﻳَﻤﺎ ﻳﺮار‬،‫ ﮐﻮُزدَن ﻳﺮاﺱﺎ‬кюздян йыраса, кюнгцлдян йямя йырар = эюздян ираг олан кюнцлдян дя узаг олар (ЫЫЫ, 317), ‫ ﺕِﻴﻨــــﯽ ﻳَﻤﺎ ُاﺟُﮑﺘﯽ‬тыны йямя цчцкти = сяси йеня гысылды (ЫЫ, 144), ‫ ﮐﻮُﻳﺴﺎ ﻳَﻤﺎ ﮐﻮُن اَذﮐ ُﻮ‬،ُ‫ ﻳَﻠﻘﺴﺎ ﻳَﻤﺎ ﻳﺎغ اَذﮐﻮ‬йалкса йямя йаь едщэц, кюйся йямя кцн едщэц = быгса йеня йаь йахшыдыр, йахса йеня эцн йахшыдыр (ЫЫЫ, 375). ъ) Йана дягигляшдириъи ядаты йеня, тякрар демякдир. Мясялян: ‫ﻗَﻴﻨَـﺐ ﻳَﻨﺎ ﻳُﻤﺸَﻠِﻢ‬ кайнап, йана йумшалым=гайнайыб йеня йумшалаг (Ы, 432), ‫ اَﻟــﺪَب ﻳَﻨﺎ ﻗَﺠ ِﺘ ِﻤﺰ‬алдап йана качтымыз=алдадыб йеня гачдыг (Ы, 458), ‫ ﺏُﻠﻨﺎب ﻳَﻨﺎ اوُل ﻗَﺠــــــﺎر‬булнап йана ол качар=ясир едиб йеня гачар (Ы. 130), ‫ ﻳِﻨﻘــﺎ ﻳَﻨﺎ ﮐِﺮ ُﮐﺴُﻮز‬йынка йана кирэцсцз=йеня, даща щиня эирмяйяъяк (ЫЫЫ, 13), ‫ ﻳَﻨﺎ ﮐَﻠﺪِم‬йана кялдцм = йеня эялдим, тякрар эялдим (ЫЫЫ, 167). Бу ядат «Ятабят цл-щягаиг»дя вя «Гутадьу Билиэ»дя дя ишлянмишдир: Йана бир кяряклиэ сюзцм бар санга (АЩ, 265), Йана айды илиэ ешиттим бу сюз (КБ, 1832) вя с.

209

КДГ-дя йана ядаты йеня шяклиндя ишлянмишдир. Мясялян: Йеня той едиб атдан айьыр, дявядян буьра, гойундан тоьанын гырам дердим (КДГ, 103), Йеня Байындыр хандан адам эялди (КДГ, 104) вя с. ч) Йангыла ядаты да йана ядаты кими йеня, йенидян, тякрар мянасындадыр. Мясялян: ‫ اُل اﻳﺸِﻎ ﻳَﻨﮑﻴﻼ ﻗِﻠﺪﯼ‬ол ышыь йангыла кылды = о, иши йенидян эюрдц, тякрар башлады (ЫЫЫ, 329) вя с. д) Чак ядаты ися та, лап мянасына уйьун эялир, нюгтясиня гядяр дягиглик билдирир. Мясялян: ‫ ﺟَﻖ اُل اَﺕﻨﯽ ﺕُﺘﻐِﻞ‬чак ол атны тутьыл = лап о атын юзцнц тут (Ы, 345), ‫اَﻡَﺠﻨﯽ‬ ‫ ﺟَﻖ اُرﻏِﻞ‬чак амачны урьыл = лап [та] нишанэащы вур (Ы, 345) вя с. е) Уш ядаты иштя, бах беля, инди, лап мяналарыны ифадя едир. Мясялян: ‫ﺕُﻐﻤِﺶ ﮐُﻨﯽ‬ ‫ اُش ﺏَﺘﺎر‬тоьмыш кцни уш батар = доьан эцняши бах беля батар (ЫЫ, 152), ‫ اُش ﻡُﻨﺪَغ ﻗﻴﻞ‬уш мундаь кыл = иштя, беля ет (Ы, 111), ‫ اُش ﮐَﻠ ُﺪﮐُﻢ ُﺏﻮ‬уш кялдцэцм бу = индиъя эялмишям, еля эялдийим будур (Ы, 111), ‫ اَﻗَـــﺮ ُﮐﺰُم اُش ﺕَﻨﮑِﺰ‬акар кюзцм уш тянгиз = эюзцм лап дяниз кими ахар (ЫЫ, 67) вя с. ф) -мат,- мят ядаты ишдя вя щярякятдя дягиглик билдирир, фикри гятиляшдирир, мящз, беля мянасына уйьун эялир: ‫ اَﻥﺪَغ ﻡَﺖ‬андаь мат=мящз беля (Ы, 337), ‫ﮐُﺮﻡَﺖ ا ِﻥﮏ ﻳُﺮاﮐﯽ‬ кцр мят анынг йцряэи = онун цряйи беля ъясурдур (Ы, 340), ‫ ﮐُﺠﯽ َاﻥِﻨﮏ ﮐَﻘﻠﺪﻳﻤَــﺖ‬кцчи анынг кяwилди мят =онун эцъц беля азалды (Ы, 395), ‫ ﺕَﻠِﻢ ﺏَﺸﻠَﺮ ﻳُﻘﻠﺪﻳﻤَــﺖ‬тялим башлар йуwылды мат =чох башлар беля йуварланды (Ы, 395), ‫ اُﺕﻐـﺎﻟـِﻤَﺖ اُﻏﺮَﺷـﻮُر‬утьалы мат оьрашур = мящз удмаьа чалышыр (Ы, 222), ‫ ﮐَﻠﮑﺎ ﻟِﻤَﺖ اِر ﮐِﺸﻮُر‬кялэяли мят иркишцр = мящз эялмяк цчцн топлашыр (Ы, 340), ‫ ﻳَﺮﻏﺎ ِﻟﻤَﺖ ﻳُﺮﮐَﺸُــــــﻮر‬йарьалы мат йюркяшцр = мящз йарылараг бир-бириня сарылыр (Ы, 429) вя с. Бу мисаллардакы -мат, -мят ядатыны нязяря чарпдырмаг цчцн айры йаздыг вя курсивля эюстярдик, «Диван»да юзцндян яввялки сюзлярля битишикдир. 3.3.4. Шякк, шцбщя, эцман билдирян ядатлар Бунлара ярки (бялкя, эюрясян, яъяба, щяр щалда мянасындадыр) вя яринч (бялкя, бялкя дя, олсун ки мянасындадыр) ядатлары мисал ола биляр: ‫ اُل َﮐﻠِﺮﻡ ُﻮ اَرﮐﯽ‬ол кялирмц ярки = о эялирми ки (Ы, 187), ‫ اُل ﺏَﺮدﯼ َارِﻥﺞ‬ол яринч барды = о бялкя эетди (ЫЫЫ, 384), ‫اُل‬ ‫ ﮐَﻠﺪﯼ َارِﻥﺞ‬ол кялди яринч = о бялкя эялди, ола ки эяля (Ы, 189), ‫ ﻳَﻨـــﺪﯼ َارِﻥﺞ اُﻏﺮَﻏﯽ‬йанды

210

яринч оьраьы = бялкя фикриндян ваз кечди (ЫЫЫ, 63) вя с. Ярки ядаты «Гутадьу Билиэ»дя яринч ядатына нязярян даща ишлякдир: Кайыдын кялир ярки канча барыр / Кайыда турур ярки кайда йорыр «Щарадан эялир, эюрясян, щарайа эедир, Щарда дурур, эюрясян, щарда йцрцр» (КБ, 1529). 3.3.5. Суал ядаты ДЛТ-дяки ясас суал ядаты -му, -мц-дцр. О, исим вя фелляря гошулараг суал мянасы йарадыр. Мясялян: ُ‫ ﺏ ُﻮ اَﺕﻤﻮ‬бу атму = бу, атмы (ЫЫЫ, 204), ُ‫ ﺏ ُﻮ اﻳﺘﻤﻮ‬бу ытму =бу, итми (ЫЫЫ, 204), ُ‫ ﺏَﺮدِﻥﮑﻤﻮ‬бардынгму = вардынмы, эетдинми (ЫЫЫ, 204), ُ‫ ﮐَﻠﺪِﻥﮑﻤﻮ‬кялдингмц =эялдинми (ЫЫЫ, 204), ‫ ﮐَﻠﻮرﻡ ُﻮﺱَﻦ اَزُو ﺏَﺮﻳﺮﻡُﻮﺱَﻦ‬кялцрмц сян, азу барырму сян = эялирсян, йохса эедирсян (Ы, 153), ‫ ﺕِﻠﮑﻮﻡ ُﻮ ﺕُﻐﺪﯼ اَزُو ُﺏﺮﻳﻤ ُﻮ‬тилкц мц тоьды, азу бюри мц = тцлкц доьулду, йохса ъаванар (Ы, 423), ‫ ﺱَﻨﺪا ﻳَﺮﻡﺎق ﺏﺎر ﻡ ُﻮ‬сяндя йармак бар му =сяндя пул вармы (ЫЫЫ, 149), ‫ اَﻟــﺐ اَرﺕُﻨﮑﺎ اُﻟﺪﻳﻤُﻮ‬/ ‫ اﻳﺴﻴﺰ َاژُون ﻗَﻠﺪﻳﻤُﻮ‬/ ‫ اُذﻟَﮏ اُوﺟِﻦ اَﻟﺪﻳﻤ ُﻮ‬/ ‫اَﻡـﺪﯼ‬ ‫ ُﻳﺮَﮎ ﻳِﺮﺕِﻠﻮُر‬Алп Яр Тонга юлдимц? Ысыз аъун калдыму? Юдщляк ючин алдыму? Ямди йцряк йыртылур = Алп Яр Тонга юлдцмц? [Бу] пис дцнйа галдымы? Фяляк юъцнц алдымы? Инди цряк йыртылар (Ы, 115) вя с. М.Кашьари ‫ ﻳَﻪ‬йящ «йахшы, бяли» сюзц иля ‫ ﻡﻮ‬мц суал шякилчисинин бирляшмясиндян йаранан ‫ َﻳﻤُﻮ‬йямц ядатыны да эюстярмишдир: ‫ ﺱَﻦ ﺏَﺮﻏِﻞ َﻳﻤُﻮ‬сян барьыл, йямц = сян эет, йахшымы (ЫЫЫ, 30). 3.3.6. Тясдиг вя инкар ядатлары ДЛТ-дя ня йахшы, ня пис мянасында ишлянян айыь вя кядщ ядатлары вар: ‫اَﻳِﻎ اَذﮐ ُﻮ‬ айыь едщэц нянг = ня йахшы шейдир (Ы, 149), ‫ اَﻳِﻎ َﻳﻘُﺰ ﻥﺎﻥﮏ‬айыь йаwуз нянг = ня пис шейдир (Ы, 149), ‫ ﮐَﺬ اَت‬кядщ ат = ня йахшы ат (Ы, 338), ‫ ﮐَﺬ ﻥﺎﻥﮏ‬кядщ нянг = ня йахшы шей (Ы, 338) вя с. Бу ядатлар, еляъя дя мя ядаты йахшылыьа вя йа пислийя дялалят едян сюзлярдя тякид, шиддят мянасы йарадыр: ‫ ﻥﺎ ﻡﺎ َﻳ ُﻘﺰ ﻥﺎﻥﮏ اُلُ ﺏﻮ‬ня мя йаwуз нянг ол бу = бу ня гядяр пис шейдир (ЫЫЫ, 204), ‫ ﻥﺎ ﻡﺎ اَذﮐ ُﻮ ﮐِﺸﯽ اُل‬ня мя едщэц киши ол = о ня йахшы адамдыр (ЫЫЫ, 204). Щямин ядатын ма фонетик варианты «Диван»да ишлядилмямишдир, анъаг она «Гутадьу Билиэ»дя тез-тез раст эялинир.

211

Ап ядаты да щямин мянаны билдирир: ‫ أب ﺏُﻮاَب اوُل‬ап бу, ап ол = бу дейил, о дейил; ня бу, ня о (Ы, 109). 3.4. НИДА Щисс, щяйяъан, тяяссцф, щейрят, нифрят, горху, гязяб, истещза ифадя едян сюзляр нида адланыр. ДЛТ-дя нидалар о гядяр дя чох дейил. Бунлардан бири олан ва нидасы вай мянасындадыр: ‫ وا ﻥﺎ ﺕِﻴﺮﺱَﻦ‬ва, ня терсян = вай, ня дейирсян, вай олсун сяня! (ЫЫЫ, 204). Ясярдян анлашылдыьына эюря, ва нидасы гайьылы, гцссяли анларда да ишлядилирмиш. М.Кашьари йазмышдыр ки, гадынлар бир шейдян утандыглары заман юз щисслярини ‫ ﻳﻮ‬йу (ЫЫЫ, 205) нидасы иля ифадя едирляр. Инсанлар бир шейдян аъы дуйдугда, ‫ ﻗﺎ َاﻗﺎ‬аwа аwа (Ы, 154) дейирляр ки, бу да яряблярин вавейла нидасынын еквивалентидир. ‫ اَﺱﱢﺰ‬яссис нидасы иля тяяссцф билдирилир: ‫ َاﺱﱢﺰَاﻥِﮏ ﻳِﮑﺘﻠِﮑﯽ‬яссиз анынг йиэитлиэи = щейиф онун эянълийиня! (Ы, 198). Тцркъядя щ сясинин йалныз ащламак=ащ чякмяк сюзцндя растландыьы барядя гейддян ися беля бир нятиъя чыхармаг мцмкцндцр ки, ХЫ ясрдя тцрк дилиндя ащ нидасы да ишлянмишдир. «Диван»да доьрудан-доьруйа ямр вя мцраъият билдирян ъями цч нида тясбит етдик. Бунлар ач, кы, ай нидаларыдыр: ‫ اَج ﺏَﺮ ُوﮐَﻞ‬ач, бярц кял = ей, бяри эял (Ы, 110), ‫ﻗﯽ‬ ‫ ﺏَﺮ ُو ﮐَﻞ‬кы, бярц кял = ей, бяри эял (ЫЫ, 303), ‫ ﻗَﻨﺠﺎ ﺏَﺮدِﻥﮏ اَﯼ ُاﻏُــﻞ‬канча бардынг, ай оьул =щара эетдин, ай оьул (Ы, 142), ‫ ﺕُﮑﺮ ﻡَﻨِﮏ ﺱﺎ ﻗﻤﯽ ﺏِﻠﮑﺎﻟَﮑﺎ اَﯼ‬тяэцр мянинг саwымы билэяляэя, ай = ей, мяним сюзцмц билэяляря йетир! (ЫЫЫ, 158) вя с. ДЛТ-дяки бир груп сюз ися щям нида, щям дя хитаб мянасы дашыйыр. Бунлара мисал олараг ашаьыдакылары эюстярмяк олар: ‫ اُوا‬ува («щей, филанкяс!» дейя бирини чаьыран адама «буйур» мянасында верилян ъаваб, Ы, 113), ‫ اِﻟَﻞ‬илял (бяйляря, ханлара «яфяндим, ямр един» мянасында верилян ъаваб, Ы, 145), ‫ ﻳﺎﻩ‬йащ (бяли, йахшы мянасында бир сюздцр, ‫ اَت ﺕُﺖ‬ат тут = аты тут дейилян заман ъаваб верян шяхс ‫ ﻳﺎﻩ‬йащ= йахшы дейя ъаваб верир, ЫЫЫ, 127), ‫ َاﻗَﺖ‬яwят «йахшы, бяли» (йаьма, тухсы вя гыпчагларда, Ы, 124), ‫اَﻡَﺖ‬/‫ اَوَت‬явят /ямят (оьузларда, Ы, 124), ‫ ﻳَﻤَﺖ‬йямят (тцрклярдя, Ы, 124), ‫ اَو‬ав (Ы, 113) вя ‫ اَﯼ‬ай (ямри сайа салмамаьы билирян «ящ!» кими бир сюз, Ы, 114) вя с.

212

Щям нида, щям дя ямр билдирян сюзляря юрняк олараг ДЛТ-дя ишлянмиш бу сюзляри дя эюстярмяк олар: ‫ ﺱَﻖ ﺱَﻖ‬С а к – с а к: гаровулун, кешикчинин галаны, аты горуйа билмяси цчцн ойаг галмасыны билдирян сюздцр. «‫ ﺱَﻖ ﺱَﻖ‬сак-сак! = айыг-сайыг олун!» демякдир. Гочаг вя щушйар адама «‫ ار ﺱَﻖ‬сак яр» дейилир (Ы, 345), ‫زَق‬ ‫ زَق‬З а к – з а к: гочлары кялляляшмяйя тящрик едян сюздцр (Ы, 345), ‫ ﺕَﮏ‬Т я к: « ‫ﺕَﮏ‬ ‫ َﺕُﺮ‬тяк тур = сус!». Оьузъа (Ы, 346), ‫ ﺷُﮏ‬Ш ц к: бир сусдурма ядатыдыр. «Сус!» мянасында тцркляр «‫ ﺷُﮏ ﺕُﺮ‬шцк тур!» дейирляр (Ы, 347) вя с. 3.5. ВОКАТИВЛЯР ДЛТ-дя мяна етибариля нидайа йахын олан хейли вокатив, йяни чаьырыш ифадя едян сюз дя ишлянмишдир. Хцсуси морфоложи яламяти олмайан, ясасян сюзцн тякрарланмасы иля йаранан вокативлярдян яксяр щалларда щейванлара мцнасибятдя истифадя едилир. Мясялян: ‫ ﺕﺎﻩ ﺕﺎﻩ‬тащ-тащ (шащини чаьырмаг цчцн ишлянир, ЫЫЫ, 127),‫ﺟﻮُﻩ ﺟﻮُﻩ‬ чущ-чущ (аты тярпятмяк вя азарламаг цчцн чыхарылан сяс, ЫЫЫ, 127), ‫ ﮐﺎﻩ ﮐﺎﻩ‬кащ-кащ (кюпяйи чаьырмаг цчцн чыхарылан сяс, ЫЫЫ, 127), ‫ ﺟِﮏ ﺟِﮏ‬чяк-чяк (Ы, 346) вя ‫ﺟﻠِﮏ ﺟﻠِﮏ‬ чилик-чилик (оьлаьы чаьырмаг вя сцрмяк цчцн дейилир, Ы, 389), ‫ هَﺞ هَﺞ‬щяч-щяч (баш алыб эедян аты йавашытмаг цчцн дейилир, Ы, 337), ‫ ﺕُﺸ ُﻮ ﺕُﺸ ُﻮ‬тушу-тушу (ешшяйи дайандырмаг цчцн дейилир, ЫЫЫ, 212); ‫ اُب اُب‬оп-оп (ешшяйин айаьы сцрцшдцкдя дейилир, Ы, 109), ‫اُش‬ ‫ اُش‬уш-уш (юкцзц суваран заман чыхарылан сяс, Ы, 111) вя с. «Диван»да ишлянян вокативляр надир щалларда инсанлара да аид едилир. Мясялян, ‫ اوُب اوُب‬юп-юп (Ы, 117) вокативи буна ян йахшы нцмунядир. Мащмуд Кашьаринин йаздыьына эюря, бу сюз юзцнц чох юйян, тярифляйян, басыб-баьлайан, лакин дедийини исбат едя билмяйян адамлар барясиндя ишлядилмишдир. 3.6. МОДАЛ СЮЗЛЯР «Модал сюзлярин ясас вязифяси модаллыьы мцхтялиф тярздя ифадя етмякдян ибарятдир. Модаллыг ися мцяййян бир иш, щадися, яшйа, яламят вя кейфиййят щаггында

213

верилян щюкмцн эерчяклийини, щягигилийини йа тясдиг, йа да инкар едян, сюйлянилян фикирля баьлы мцяййян мцнасибят билдирян грамматик категорийадыр» [125, 305]. Азярбайъан дилчилийиндя модал сюзлярин мяна нювляри цчцн тяклиф едилян тяснифатлары (эерчяклийя уйьунлуьун ади дяряъяси, эерчяклийин гяти тясдиги, ифадя едилян фикрин эерчяклийиня шцбщя [125, 305], щабеля щягиги модаллыг, зяруриййят модаллыьы, ещтимал модаллыьы [155, 461]) «Диван»а тятбиг етмяк мцмкцн дейил, чцнки ясярдя модал сюзляр олдугъа аздыр. ДЛТ-дя йалныз бир нечя модал сюз гейдя алдыг: абалы, айлук-айлук. М.Кашьаринин йаздыьына эюря, ‫ اَﺏﺎﻟﯽ‬абалы бир шейин надир щалларда эюрцлдцйц вя надир щалларда тапылдыьы заман сюйлянян сюздцр (Ы, 193). ‫ اَﻳﻠُﻖ اَﻳﻠُﻖ‬айлук-айлук ися оьузларын дилиндя еля-еля (елядир) демякдир (Ы, 174). «Диван» мцяллифи бу сюзлярин щансы мягсядлярля вя щансы мягамларда ишляндийини гейд етмиш, лакин тяяссцф ки, мцвафиг мисаллар вермямишдир. Бу сюзлярин мязмунундан чыхыш едяряк абалы сюзцнц «щейрят», айлук-айлук сюзцнц ися «шцбщясиз, доьрудан, доьрудан да, шяксиз» кими тяръцмя етмяк мцмкцндцр. Бурадан беля бир нятиъя щасил олур ки, абалы модал сюзц ифадя олунан фикря гаршы емосионал мцнасибят (тяяъъцб, щейрят) билдирмиш, айлук-айлук модал сюзц ися фикрин эерчяклийя там уйьунлуьуну тясдиг етмяк цчцн ишлядилмишдир. 3.7. ТЯГЛИДИ СЮЗЛЯР Грамматикада ейни заманда йамсыламалар, мимемляр адландырылан тяглиди сюзляр инсанын эюрмя вя ешитмя тясяввцрлярини ифадя едир. Тябият вя ъямиййят щадисяляри иля баьлы олан, йяни ъанлы вя ъансыз яшйаларын чыхардыьы сясляри тяглид етмяк, йамсыламаг йолу иля йаранан бязи сясляр емосионал-експрессив лексикайа дахилдир. Тцрк дилляриндя тяглиди сюзляр олдугъа эениш йайылмышдыр. Бир чох сюзляр (мясялян: выйылты, уьулту, шырылты, вызылты вя с.) мящз тябиятдяки сяслярдян яхз едилмишдир. Онларын морфоложи яламятляри олмаса да, сюз йарадыъылыьында фяал иштирак едирляр. ДЛТ-дя дя хейли тяглиди сюз ишлянмишдир [317, 241-257]. Бунлар семантик мцхтялифлийиня эюря сяс вя эюрцнцш йамсыламалары групунда бирляшир.

214

а) Сяс йамсыламалары тябият щадисяляри заманы мейдана эялян сясляри, еляъя дя инсанларын биляряк вя йа билмяйяряк чыхардыглары сясляри ифадя едир. Онлар инсанын ешитмя дуйьусу иля баьлы олур, ясасян самитлярин йанашы ишлянмяси, щабеля тякрар едилмяси иля йараныр. Беля мимемляря даир ашаьыдакы нцмуняляри эюстярмяк мцмкцндцр: ‫ اَت اَرﺏﺎﻥﯽ ﮐُﺮت ﮐُﺮت ﻳﻴﺪﯼ‬ат арпаны кцрт кцрт йеди = ат арпаны хырт-хырт йеди (Ы, 351), ‫ اَر ﺕُﺮﻡُﺰﻥﯽ ﻗَﺮج ﻗُﺮج ﻳﻴﺪﯼ‬яр турмузны карч-курч йеди = адам хийары харт-хурт йеди (Ы, 352), ‫ﺱﻤُﺮﮐُﮏ‬ َ ‫ ﺏُـــﺞ ﺏُﺞ ُاﺕَﺮ‬буч буч ютяр сямцрэцк = сярчя ъик-ъик ютяр (ЫЫ, 285), ‫ دَﻥﮏ دُﻥﮏ َاﺕّﯽ ﻥﺎﻥﮏ‬данг дунг етти нянг = данг-дунг сяси чыхаран нясня (ЫЫЫ, 311), ‫ﺕَﻨﮏ‬ ‫ ﺕُﻨﮏ َاﺕّﯽ‬танг тунг етти = данг-дунг сяси чыхарды (ЫЫЫ, 311), ‫ ﻗﺎز ﻗﺎغ ﻗﻮُغ َاﺕّﯽ‬каз каь куь етти=газлар гаь-гуь етдиляр, чыьырышдылар (ЫЫЫ, 136), ‫ َاﻥِﮏ اَذا ﻗﯽ ﺱَﺮت ﺱُﺮت ﻗِﻠﺪﯼ‬анынг адщакы сарт сурт кылды = онун айаьы фарт-фурт еляди (айаьын йаш айаггабынын ичиндя чыхардыьы сяс, Ы, 352) вя с. Бунлар да сяс мимемляриня мисал ола биляр: ‫ ﺟَﺖ ﺟَﺖ اُردﯼ‬чат чат урду = чат-чат вурду (Ы, 336), ‫ ﺕُﺲ ﺕُﺲ اُردﯼ‬тус тус урду = тып-тып вурду (Ы, 342), ‫اَت اَذاﻗﯽ َﺕﻘِﺮ َﺕﻘِﺮ ِاﺕّﯽ‬ ат адщакы такыр такыр етти = ат айаьы таггыр-таггыр сяс чыхартды (Ы, 367) вя с. «Диван»да ишлянмиш эюрцнцш мимемляри сяс мимемляриня нязярян гат-гат аздыр, щятта йох дяряъясиндядир: ‫ ﺏَﺪر ﺏَﺪر ُﻳﮑُﺮدﯼ‬бадар бадар йцэирди =тыпыш-тыпыш, апулапул гачыб эетди, (Ы, 366). 3.8. ПРЕДИКАТИВЛЯР Мцасир тцрк дилляриндя олдуьу кими, «Диван»да ишлянмиш предикатив сюзляр дя няйинся варлыьыны вя йа йохлуьуну, мювъуд олмасыны вя йа олмамасыны билдирир. Бунлар Орхон-Йенисей абидяляриндян бяри ишлянир вя щазырда бцтцн тцрк дилляриндя юз варлыьыны горумагда давам едир. ДЛТ-дя бир нечя предикатив сюз тясбит етдик: бар «вар», йок «йох», тяэцл «дейил», ямяс/ярмяс «дейил», анг «йох, дейил». Бунлардан бар вя йок сюзляринин мянасы вя ишлянмя мягамлары айдындыр. Мясялян: ‫ ﺏﺎر َﺏﻘِﺮ ﻳُﻮق اَﻟﺘُﻮن‬бар бакыр, йок алтун =вар олан шей мисдир, йох олан шей гызылдыр (Ы, 366). Бу ъцмляни бу шякилдя чевирмяк даща доьру оларды: ялдя мювъуд олан, вар олан шейин гиймяти, дяйяри мис гядяр уъуздур, ялдя мювъуд олмайан шей ися гызыл гядяр гиймятлидир. Диэяр нцму-

215

няляр: ‫ ﺏﻮُﻳﺪاﻥﺎ اوُج ﺏﺎر‬бойда ня уч бар = бойда, халгда чохлуьу сябябиля тцкянмя йохдур (Ы, 118), ‫ ﻥﺎ اِﻳﺸِﻨﮏ ﺏﺎر‬ня ышынг бар = ня ишин вар (Ы, 120), ‫ َاﻥِﮏ ﻡَﻨﮑﺎ اَﻳﻘﯽ ﺏﺎر‬анынг манга айыкы бар = онун мяня вяди вар (Ы, 150), ‫ ُﻗﺬُﻏﺪا ﺱ ُﻮﭪ ﺏﺎر ِات ﺏَﺮﻥﯽ ﺕَﮑﻤﺎس‬кудщуьда суw бар, ыт бурны тяэмяс = гуйуда су вар, анъаг итин бурну йетишмир (Ы, 377), ‫ َاﻥِﮏ ُﺕﺘُﻐﯽ ﺏﺎر‬анынг тутуьы бар = онун сещри вар, о, сещирли, тилсимлидир (Ы, 375). Йок предикативиня даир нцмуняляр: ‫ ﮐُﻨﺪا ِا ُرِﮎ ﻳُﻖ َﺏﮑﺪا ﻗِﻴِﻖ ﻳُﻖ‬кцндя ирцк йок, бяэдя кыйык йок=эцняшдя чат олмаз, бяй дя сюзцндян дюнмяз (Ы, 138), ‫َاﺱَﻨﺪا اِﻳﻘَﮏ ﻳﻮُق‬ ясяндя яwяк йок = саьлыгда тялясмяк йохдур, сящщятля зарафат олмаз (Ы, 138), ‫َاﺷِﺠﺘﺎ‬ ‫ ﺟِﺮﻳﻮُق‬ашычта чир йок = газанда йаь йохдур (Ы, 338), ‫ ﺏ ُﻮ َا ّﺕﺎﺟِﺮﻳﻮُق‬бу яття чир йок=бу ятдя йаь йохдур (Ы, 338), ‫ اُل اﻳﺸﺘﺎ ﺟِﻘِﺶ ﻳﻮُق‬ол ышта чыкыш йок = о ишдя бир чыхар, мянфяят йохдур (Ы, 372) вя с. Тяэцл «дейил» предикативи барядя М.Кашьаринин ики гейди вар. Биринъи гейд белядир: « ‫ َﺕﮑُﻞ‬Т я э ц л: дейил. Оьузъа. Бу сюз арьуларын «‫ داغ اُل‬даь ол» сюзцндян алынмышдыр. Оьузлар ‫ د‬д щярфини ‫ ت‬т, ‫ غ‬ь щярфини ися ‫ ﮎ‬э етмиш, ‫ اﻟﻒ‬ялифи ися атмышлар» (Ы, 392). «Диван» мцяллифинин икинъи гейди ися бу шякилдядир: «‫ ذاغ‬،‫ داغ‬Д а ь, д щ а ь: «йох, дейил» мянасындадыр. «‫ اُل اَﻥﺪَغ داغ اُل‬ол андаь даь ол = о еля дейил» демякдир. Оьузлар буну арьулардан алмыш, «‫ ذاغ اُل‬даь ол» сюзцнц тящриф едяряк «‫ َﺕﮑُﻞ‬тяэцл» демишляр. Оьузларла арьулар гоншудур, дилляри дя бир-бириня гарышмышдыр» (ЫЫЫ, 154). ДЛТ-дя ишлянмиш тяэцл предикативиня даир мисаллар: ‫ ﺏ ُﻮ ﺁت ﺕَﺲ َﺕﮑُﻞ‬бу ат тас тяэцл = бу ат пис дейил (Ы, 142), ‫ ﺏ ُﻮ ﻳﺎ ﻗُﺮاﺱﯽ ُاﻏُﺮ َﺕﮑُﻞ‬бу йа курасы оьур тяэцл = бу, йай гурасы заман дейил (ЫЫ, 83), ‫ ﺏ ُﻮ ﺕُﺮاﺱﯽ ﻳِﻴﺮ َﺕﮑُﻞ‬бу турасы йер тяэцл = бу, дуруласы йер дейил (ЫЫ, 83). Ямяс/ярмяс сюзцня эялинъя, бу, -ды, -ди, -ду, -дц (иди) мянасыны верян ярди (мясялян: бяэ ярди=бяй иди) кюмякчи сюзцнцн инкар вариантыдыр, «йох» демякдир. Буна даир бязи мисаллар: ‫ اَﻳـﺪِم اَﺱِﻎ ﻗِﻠﻐ ُﻮ َاﻡَﺲ ﺱَﻦ ﺕَﻘﯽ ﻳَﻠﻘﺎر‬айдым: асыь кыльу ямяс, сян такы йалwар = дедим: хейри йохдур, истяр йцз йалвар (Ы, 473), ‫ﺕَﻘﯽ َﺏﺪُﮎ اَرﺱﺎ َﻡﻴَﻘﯽ َﺏﺪُﮎ‬ ‫ اَرﻡﺎس‬тяwяй бедцк ярся, майакы бедцк ярмяс = дявя бюйцк олса да, гыьы бюйцк олмаз (ЫЫЫ, 165), ‫ ﺏ ُﻮ ﺕُﺮﻏﻮ ﻳِﻴﺮ اَرﻡﺎس‬бу турьу йер ярмяс = бу, дурулаъаг йер дейил (ЫЫ,

216

83), ‫ ﺱُﻨﺪِﻻج اِﻳﺸﯽ اَرﻡﺎس اُرﺕﮑُﻮن ﺕَﺒﻤﺎﮎ‬сундылач ышы ярмяс юрткцн тяпмяк = хырман дюймяк ат гушунун иши дейил (Ы, 497) вя с. Ярмяс/ямяс сюзц классик шаирляримиздян ян чох Кишвяринин дилиндя мцшащидя едилир. Бурада щямин сюз ъцзи фонетик фяргля имас/имяз шяклиндя кечир, цстялик, ейб сюзц иля «ейби йох, ейб етмяз» мянасында ишлянир. Мясялян: Ейб имас ким, мярщями-даьи-нищан гылсам эяряк (АШ, 318), Ейб имас, куйиндя эяр гылсам эядалыг, достум (АШ, 322), Ейб имяз, сормаг эялиш щандандур, ей мирза йиэит (АШ, 338). Тябии ки, бу вязиййят Я.Няваинин тясири иля изащ олунмалыдыр. ДЛТ-дя ишлянян ‫ اَﻥﮏ‬анг сюзц дя «йох, дейил» мянасына эялир. М.Кашьаринин йаздыьына эюря, бу сюз оьузъадыр. Бир шейи етмяк, йериня йетирмяк цчцн ямр алан адам «‫ اَﻥﮏ اَﻥﮏ‬анг-анг» деся, «йох-йох» демякдир (Ы, 114). Етираз ифадя едян бу сюзц дя предикативляр сырасына дахил етмяк олар. Кюмякчи нитг щиссяляринин «Диван»да якс олунмасы барядя йекун олараг ашаьыдакылары сюйлямяк мцмкцндцр: - мцасир дилчилик елминдя кюмякчи нитг щиссяляринин гябул едилмиш тяснифаты иля ДЛТ-дя ишлянмиш кюмякчи нитг щиссяляри морфоложи бахымдан принсип етибариля цстцстя дцшцр, йяни ясярдя гошма, баьлайъы, ядат вя нидалар, щабеля вокативляр, модал, тяглиди вя предикатив сюзляр мювъуддур, онларын истиснасыз олараг щамысы тцрк мяншялидир, садяъя олараг индики гядяр зянэин дейил; - кюмякчи нитг щиссяляри лексик бахымдан дилимиздяки мцвафиг нитг щиссяляриндян ясаслы сцрятдя фярглянир; - ДЛТ-дя заман, мякан, сащя, мясафя вя истигамят, бянзятмя, мягсяд вя бирэялик билдирян гошмалар кичик истисналарла мцасир дилимиздяки гошмалара уйьун эялир, йалныз лайу, ляйц «кими» гошмасы дилимиздя ишлянмир; - «Диван»да ишлянмиш бир бюлцшдцрмя (азу) вя ики шярт баьлайыъысынын (абанг, калы) щяр цчц дилимизя йабанчыдыр; - ясярдяки ядатлардан чоху (чу/чц, шу/шц, ла, йямя, йана, йангыла, чак, мат / мят, ярки, яринч, йямц, кядщ, мя, ап) Азярбайъан дилиндя щеч вахт ишлянмямишдир, йалныз бязи ядатлар (такы/дакы, уш, -мы, -мц) йазылы абидяляримиздя мцшащидя олунур;

217

-ДЛТ-дяки ясл нидаларын (ва, аwа аwа, яссис, ащ, ач, кы, ай) вя хитаб мянасы дашыйан нидаларын (ува, илял, йащ, яwят, явят/ямят, йямят, ав) бюйцк яксяриййятиндян дилимиздя истифадя едилмямишдир; - ясярдяки вокативляр дя (тащ-тащ, чущ-чущ, кащ-кащ, чяк-чяк, чилик-чилик, щячщяч, тушу-тушу, оп-оп, юп-юп, уш-уш) дилимизин лцьят тяркибиндя олмамышдыр; - «Диван»дакы модал сюзляр дя (абалы, айлук-айлук) дилимизя хас дейил; - ДЛТ-дя ишлянмиш тяглиди сюзляр (кцрт кцрт, карч-курч, быч быч, каь куь, сартсурт) дилимизя формал бахымдан уйьундур; - «Диван»дакы бар, йок, тяэцл, ямяс / ярмяс предикатив сюзляри ъцзи имла фярги иля дилимиздя дя ишлянмишдир.

218

НЯТИЪЯ Тцрколоэийанын ян мцщцм вя ян зянэин хязиняси олан ДЛТ-нин дили мцхтялиф аспектлярдян юйрянился дя, бир кцлл щалында ъидди тядгигат обйекти олмамышдыр. Бу тядгигат ишиндя мяшщур алман алими, «Ески Тцркченин Эрамери» ясяринин мцяллифи А. фон Габенин (вон Эабаин), танынмыш тцрк дилчиси, «Каращанлыъа» ясяринин йазары М.Мансуроьлунун, еляъя дя Н.Щаъыеминоьлунун «Каращанлы Тцркчеси Эрамери» ясяриндя излядикляри тясвири методдан да истифадя едилмишдир. Йяни нязяри мцбащисяляря эиришмядян ДЛТ-нин дили имкан дахилиндя эениш шякилдя тясвир олунмуш, цмуми мянзяря йарадылмаьа чалышылмыш, яйанилик наминя бязи бящсляр щям дя ъядвял шяклиндя верилмишдир. Тядгигатын башлыъа гайяси ДЛТ-нин морфоложи юзялликлярини изащ етмяк, ясас нитг щиссяляринин (исим, сифят, сай, явязлик, фел вя зярф) вя кюмякчи нитг щиссяляринин (гошма, баьлайыъы, ядат, нида, вокативляр, тяглиди вя предикатив сюзляр) ясярдя неъя якс олундуьуну эюстярмяк, онлары мцяййян систем дахилиндя ян мцщцм параметрляри цзря шякилчиляри вя мисаллары иля бирликдя тягдим етмяк иди. Шцбщясиз ки, эяляъякдя ДЛТ иля баьлы даща дярин, даща ящатяли арашдырмалар апарылаъаг, бир-бириндян дяйярли ясярляр мейдана эяляъякдир. О заман бу мцтявази тядгигат иши дя щямин истигамятдя атылан илк аддымлардан бири кими хатырлана биляр. Тядгигат ишиндя ашаьыдакы нятиъяляр ялдя едилмишдир: 1. «Диван»да исмин кямиййят, щал, мянсубиййят вя хябярлик категорийалары дольун шякилдя якс олунмушдур: 1.1. кямиййят категорийасында исмин ъям щалынын ясас морфоложи яламяти кими –лар /-ляр шякилчиси апарыъы мювгедядир; ъям йаратмагда иштирак едян -т, -з, -н (ан, -ян) вя ьцн шякилчиляри дашлашараг исимляря говушмуш, юз илкин гошалыг вя ъямлик функсийасыны итирмиш вя орта тцрк дюврцндя архаикляшмишдир; 1.2. «Диван»да исмин сяккиз щалы (адлыг, йийялик, йюнлцк, истигамят, тясирлик, йерлик, чыхышлыг, алятлик щаллары) мювъуддур; щазырда бир сыра тцрк дилляриндя, о ъцмлядян Азярбайъан дилиндя истигамят вя алятлик щаллары сырадан чыхмышдыр; щалларда мцвазилик эениш йайылмыш, йяни бир щал диэяр щал вя щаллар явязиндя ишлянмишдир;

219

1.3. мянсубиййят категорийасы сащясиндя ДЛТ иля мцасир Азярбайъан дили арасында функсийа бахымындан щеч бир фярг йохдур, форма бахымындан ЫЫ шяхсин тякиндя -н (атан, атын) йериня -нг (саьыр нун, атанг, атынг), ъяминдя ися дюрд вариантлы -ныз, -ыныз (атаныз, атыныз) йериня дюрд вариантлы -нгыз, -ынгыз (атаныз, атынгыз) шякилчиляри мювъуддур; ЫЫЫ шяхсин тякиндя мцасир дилимиздя истифадя олунан дюрд вариантлы -ы, -и, -у, -ц вя -сы, -си, -су, -сц явязиня ики вариантлы -ы, -и вя -сы, -си шякилчиляри ишлядилир; 1.4. Хябярлик категорийасында исимлярдян хябяр йаратмаг цчцн истифадя олунан шяхс явязликляринин шякилчиляшмяси просеси орта тцрк дюврцнцн яввялляриндя интенсивляшмиш, лакин щяля баша чатмамыш, щеч бир морфоложи яламят гябул етмяйян исимлярдян сонра эялян явязликляр (киши+мян, киши+сян, киши+ол) интонасийа вя вурьунун кюмяйи иля хябярлик билдирдир; ЫЫЫ шяхсин тякиндя ол явязлийинин йериня турур сюзц кечяряк китаб+турур, йяни китабдыр типли конструксийа йарадыр; исимля ишлянян яр- кюмякчи фели бяэ ярдим, бяэ ярдин, бяэ ярди, йяни бяйдим, бяйдин, бяйди модели цзря йени типли конструксийалар мейдана эятирир. 2. «Диван»да сифятин мянаъа вя гурулушъа нювляри тяхминян мцасир дилимиздя олдуьу кимидир; 2.1. Сифятин мцгайися дяряъяси хейли касаддыр; чохалтма дяряъяси морфоложи цсулла, йяни -раг, -ряк (аз+рак) шякилчинин, п (йап+йашыл) вя м кюм+кюк) самитляринин ялавя едилмяси иля вя сясин гоша тяляффцзц (тик+к+ян «даим дешян, тикан», ар+р+ыь «чох ары, тяртямиз) васитясиля, азалтма дяряъяси ися -чин шякилчисинин (кюк+чин «эюйцмтцл, эюйцмсов») кюмяйи иля йараныр; ДЛТ-дя -сов, -мтыл, -мтраг шякилчиляри, щабеля сифятин яввялиня вя йа сонуна артырылан йаьыз, ала, тящяр, бянзяр, ачыг, зил, тцнд кими сюзляр йохдур; 3. «Диван»да ишлянмиш мигдар вя сыра сайлары, топлу вя гейри-мцяййян сайлар, еляъя дя нумератив сюзляр имла вя тяляффцз бахымындан индикилярдян ъцзи шякилдя фярглянир; 3.1. Мигдар сайларындан бязиляри эеминат (икки «ики»), бязиляри щям тяк самитли (сякиз), щям эеминатдыр (сяккиз); 3.2. «Диван»да гейри-мцяййян мигдар сайлары юкцш «чох», аз, кюп «чох», тялим «чох», юкцм «йыьын», кибя «аз», бцтя «чох» кими сюзляр васитясиля ифадя едилир;

220

3.3. Сыра сайлары йаратмаг цчцн мигдар сайларына -нч, -инч, -ынч, -унч, -цнч шякилчиси, икинди «икинъи» сайында ися щазырда тцрк дилляриндя архаикляшмиш -нди шякилчиси артырылыр; -нчы, -инчи, -ынчы, -унчу, -цнчц шякилчиси ишлянмир; 3.4. Топлу сайлар йаратмаг цчцн мигдар сайларынын цзяриня -эц (ики+эц «икиси, щяр икиси, икиси дя») шякилчиси ялавя олунур; 3.5. ДЛТ-дя сайдан сонра эяляряк онун мянасыны дягигляшдирян бир нумератив сюз вар: ката «дяфя, мисли, гат, йол»; 3.6. Ясярдя кяср, бюлцшдцрмя вя тягриби сайлар ишлядилмямишдир. 4. «Диван»да ишлянмиш явязликляр мцасир дилимиздяки явязликлярдян ъидди шякилдя фярглянмир; «Гутадьу Билиэ»дя олдуьу кими икигат щалланма йохдур; 4.1. Ясярдя мян явязлийи иля йанашы паралел шякилдя бян, сян явязлийи иля бирликдя син, сяни явязлийи иля йанашы сини шяхс явязлийи ишлядилир; 4.2. ДЛТ-дя беш ишаря явязлийи: бу, ол, андаь «еля», мундаь «беля», ейля «еля» мювъуддур; бу явязлийи мякан бахымындан йахыны, ол явязлийи узаьы ифадя едир, бу явязлийи заман бахымындан щаггында индиъя бящс едилян яшйаны вя йа ъисми, ол явязлийи ися щаггында бир аз яввял данышылан обйекти эюстярир; ишаря явязликляри шяхс явязликляри кими щалланыр; 4.3. ДЛТ-дя ян чох ишлянян суал явязликляри бунлардыр: ким, ня, нечя «ня гядяр», нятяк «неъя», кайу «щансы» (тцркъя), хайу «щансы» (оьузъа, гыпчагъа), каны «щаны», кану «щансы» (арьуъа), кач «нечя», качан «щачан», канда «щарда» (тцркъя), ханда «щарда» (оьузъа, гыпчагъа); 4.4. Ясярдя ики тяйини вя гайыдыш явязлийи ишлянмишдир: кяндц, юз; 4.5. ДЛТ-дя щамы, щамысы, щяр кяс, бцтцн, бцтцнлцкля, тамам мянасына эялян цч гейри-мцяййян явязлик вар: камуь, барча, тцкял. 5. ДЛТ-дя зярфляр диэяр нитг щиссяляриня нязярян зяиф тямсил олуса да, ясярдя тярзи-щярякят, заман, йер вя кямиййят зярфляри мящдуд шякилдя мювъуддур; 6. Фелляр ДЛТ-дяки сюзлярин йарысындан чохуну тяшкил едир; гурулушъа ейнян буэцнкц кими садя, дцзялтмя вя мцряккябдир; 6.1. Дцзялтмя фелляр адлара вя фелляря мцхтялиф шякилчилярин артырылмасы иля, мцряккяб фелляр ики фелин йан-йана (карьады аркады «гарьады-лянятляди») эялмяси иля, йахуд бол-, кыл-, ет-, тут-, яр-, тур- кими кюмякчи сюзлярин йардымы иля (йас болды «юл-

221

дц», бош кылды «бурахды, азад етди», йцкцнч етти «намаз гылды», чик турды «ъик дурду» вя с.) вя йа мцстягил мяналы феллярин ейни кюкдян олан исимлярдян сонра ишлянмяси иля (аw аwлады «ов овлады»), йахуд да адларла феллярин, феллярля феллярин йанашы ишлянмяси иля (кылну бился «юзцнц севдирмяйи баъарса») иля йараныр; 6.2. Субйект (фаил, иши эюрян) вя обйектдян (цзяриндя иш иъра олунан яшйадан) асылы олараг фелин мянаъа мялум (кялдим «эялдим»), мяъщул (аw+ла+л+ды «овланды», ок+ын+ды «охунду», санч+ык+ты «мяьлуб олду», ар+сык+ты «алдадылды», бул+дук+ты «тапылды»), гайыдыш (тара+н+ды «даранды», ирк+ил+ди «йыьылды»), гаршылыглымцштяряк (тиз+иш+ди «дцзмякдя йарышды», ялэя+ш+ди «ялямякдя кюмяк етди», конук+ла+ш+ды «гонаг олдулар»), иъбар (бил+ят+ты «итилятди»), тясирли (ол мцн иситти = о, шорба иситди) вя тясирсиз (яр иситти = адам гыздырды, иситмя хястялийиня тутулду) нювляри вардыр; 6.3. «Диван»да фелин шцщуди кечмиз заманы (кял+ди «эялди), нягли кечмиш заманы (кял+миш «эялмиш), индики заманы (бар+ыр «эедир»), гяти эяляъяк заманы (бар+ьай «эедяъяк», кял+эяй «эяляъяк», саь+кай «саьаъаг»), йахын эяляъяк заманы (бар+ьалыр «эетмяк цзрядир, эедя-эетдядир», кир+эялир «эирмяк цзрядир, эиряэирдядир») вя гейри-гяти эяляъяк заманы (тур+ур «дурар») вардыр; оьузларда мцзаре мян бар+ан «мян эедярям», мян кялир+ян «мян эялярям» модели цзря гурулур; 6.4. ДЛТ-дя фелин ямр, хябяр, шярт, арзу, лазым, ваъиб шякилляри мцшащидя едилир; мцасир дилимиздя -магда, -мякдя шякилчиси иля мейдана эялян давам шякли вя а, -я +билмяк шякилчиси иля дцзялян баъарыг шякли йохдур; 6.4.1. Ямр шякли Ы шяхсин тякиндя -айын, -яйин (кюр+яйин «эюрцм»), ъяминдя алым, -ялим (кыкр+алым «гышгыраг», кюкр+ялим «кцкряйяк»), ЫЫ шяхсин тякиндя щеч бир шяхс сонлуьу олмадан интонасийанын кюмяйи иля (бар «эет», кютцр «эютцр») вя ьыл, -эил, -кыл, -кил шяхс сонлуьу артырмагла (барьыл «эетэинян», кир+эил «эирэинян, саь+кыл «саьэинян»), ъяминдя -ынг, -инг, -ынглар (бар+ынг «эедин», бил+инг «билин», бар+ынглар «эедин»), ЫЫЫ шяхсин тякиндя -сун, -сцн, (бар+сун «эетсин», кял+сцн «эялсин»), ъяминдя -сун/лар/, -сцн/ляр/ (бар+сунлар «эетсинляр», кял+сцнляр «эялсинляр») шякилчиси иля эерчякляшдирилир; оьузларда вя гыпчагларда ЫЫ шяхсин ъяминдя ня-

222

закят шяклиндя -ынгыз, -ингиз (бар+ынгыз «эединиз», кял+ингиз «эялиниз») варианты ишлядилир; 6.5. Шярт шякли ясасян -са, -ся (бар+са «эется», кял+ся «эялся»), надир щалларда ися -сар, -сяр шякилчи (бушма+сар «безмяся», еwмя+сяр «тялясмяся») васитясиля дцзялир; 6.6 Арзу -сир (кцл+сир+ди «юзцнц эцлцмсяр эюстярди»), -са, -ся (ат+са «атмаг истяди», юп+ся «юпмяк истяди»), -мсин, -ымсын, -имсин, -ум-сын, -цмсин (бар+ымсын+ды «эедирмиш кими эюрцндц», биля+мсин+ди «эуйа итиляди», качр+умсын+ды «гачырырмыш кими эюрцндц», кечр+цмсин+ди «баьышлайан кими эюрцндц») шякилчиляри васитясиля щяйата кечирилир; 6.7. Лазым шякли -асы, -яси шякилчиси иля (кур+асы «гурасы», кял+яси «эяляси») йараныр; 6.8. Мцасир тцрк дилляринин чохунда -малы, -мяли шякилчиси иля йаранан ваъиб шякли ДЛТ-дя -ьу, -эц шякилчиси васитясиля (кур+ьу «гурмалы, гураъаг, гурулаъаг, гурасы», кир+эц «эирмяли, эириляъяк, эириляси») мейдана эялир; 7. Хябяр шякли Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхсляр цзря тякдя вя ъямдя фелляря шяхс сонлугларынын артырылмасы иля ямяля эялир; 7.1. Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхс тякдя индики заманда вя нягли кечмиш заманда фелин мцзаре шяклиня шяхс сонлуглары функсийасыны йериня йетирян мян, сян ол явязликляри ялавя едилир: барыр мян «эедирям», бармыш мян «эетмишям», кялцр сян «эялирсян», кялмиш сян «эетмишсян», ол барыр «о эедир», бармыш ол «о, эетмишдир; 7.2. Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхс тякдя шцщуди кечмиш бар+дым «эетдим», бар+дынг «эетдин», бар+ды «эетди» модели цзря щяйата кечирилир; оьузларда ися щям тякдя, щям дя ъямдя -дук, -дцк ялавя едилир: мян урдук «мян вурдум», сян урдук «сян вурдун», ол урдук «о вурду», биз урдук «биз вурдуг», сиз урдук «сиз вурдунуз», анлар урдук «онлар вурдулар»; 7.3. Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхс тякдя эяляъяк заман -ьай, -эяй, -кай шякилчиляри иля дцзялир: мян бар+ьай «мян эедяъяйям», сян бар+ьай «сян эедяъяксян», ол бар+ьай «о эедяъяк»; 7.4. Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхс ъямдя хябяр шякли ак+ты+мыз «ахдыг» бар+дынг+ыз «эетдиниз», кял+ди+ляр «эялдиляр» модели цзря йараныр; оьузлар Ы-ЫЫ-ЫЫЫ шяхсляр арасында

223

щеч бир фярг гоймадан щамысына бар+дук дейирляр; эяляъяк заман истиснасыз олараг бцтцн тцрклярдя -ьай, -эяй, -кай шякилчиси иля бар+ьай биз, бар+ьай сиз, бар+ьай олар модели цзря йараныр; йахын эяляъяк заман бар+ьалыр+ыз, бар+ьалыр+сыз, бар+ьалыр+лар шяклиндя мейдана чыхыр; мцзаредя тцркляр бар+ыр+ыз, бар+ыр+сыз, бар+ыр+лар, оьузлар ися яввялки гайда цзря биз бар+ан, сиз бар+ан, олар бар+ан дейирляр; 7.5. ДЛТ-дя фелин тясрифлянмяйян формаларындан бири мясдярдир; 7.5.1. Мясдярин ясас вя стандарт эюстяриъиси ейнян бу эцн олдуьу кими -мак, мяк шякилчисидир; бунун инкар формасыны йаратмаг цчцн мясдярдян яввяля -ма, мя шякилчиси ялавя едилир: ал+ма+мак «алмамаг», бер+мя+мяк «вермямяк»; М. Кашьаринин эюстярдийиня эюря, мясдярин, яслиндя, щярякят адларынын башга нювляри фелин цзяриня -ык, -ыь, -иэ, -ыш, -иш, -уш, цш, -ьу, -эц шякилчиляри артырмагла йараныр: анынг ыш кыл+ыьы «онун иш ишлямяси», анынг йармак тяр+иэи «онун пул йыьмасы»; барыш, кялиш, уруш, сюэцш; барьу, кцлэц; фели исимлярин диэяр бир нювц ися сонралар тамамиля исимляшян (говурма, дондурма типли сюзляр кими) вя кечмиш грамматика китабларында «мясдяри-хяфиф» (йцнэцл мясдяр) адландырылан -ма, -мя сонлуглу сюзлярдир: сцз+мя «сцзмя», кяс+мя «пярчям, йал, тел, кякил», тцэ+мя «дцймя», лакин бунлар артыг исим кими гавранылыр; эетмя, эялмя, бахма, эцлмя кими сюзляр ися щярякят адларыдыр, лакин щярякят адларынын бу нювц «Диван»да ишлядилмямишдир, ясярдя -ма, -мя шякилчиси -ыш, -иш, -уш, -цш иля ифадя олунмушдур. 7.6. Икили характер дашыйан, щям феллик, щям дя сифятлик хцсуиййятлярини юзцндя ъямляшдирян, яшйанын щярякяти иля баьлы яламяти билдирян фели сифят мцхтялиф шякилчиляр васитясиля йараныр: оьузларда -ан, -ян (бар+ан «эедян»), тцрклярдя -ьан, -эян (бар+ьан «чох эедян», татур+ьан «даим даддыран, йедирян», кцл+эян «чох эцлян, эцляйян») шякилчиси иля щяйата кечирилир; 7.6.1. Фели сифят мцхтялиф шякилчиляр васитясиля йараныр: -дук, -дцэ (бар+дукы бар+ма+дукы «вармасы иля вармамасы», кял+дцэи кял+мя+дцэи «эялмяси иля эялмямяси»), -ьу, -эц, -ку, -кц (чиэил, йаьма, тохсы, арьу, Йухары Чиня гядяр уйьурларын дилиндя: йа кур+ьу оьур «йай гурулаъаг вахт», яwэя кир+эц юдщ «евя эирмя вахты»); -асы, -яси (оьуз, гыпчаг, бячяняк, бульар дилляриндя: йа кур+асы оьур «йай гурасы заман», ол бизэя кял+яси болды «о бизя эяляси олду»); -дачы, -дячи, -тачы, -тячи

224

(бар+дачы яр «эедян, эедиъи адам», кял+дячи «эялян, эялиъи», сат+тачы «сатан, сатыъы», тяпрят+тячи «тярпядян, тярпядиъи»); -ьучы, -эцчи, -кучы (бар+ьучы «эедиъи, эедян», кцл+эцчи яр «эцляйян яр», саь+кучы «саьан, саьыъы»), -ыьсак, -иэсяк (анъаг оьузларда: ол яwэя бар+ыьсак ол «о адам евя эетмяк арзусундадыр», ол таwар тер+иэсяк ол «о, мал йыьмаг арзусундадыр»); -ьлы, -ыьлы, -иэли, -уьлу, -цэли (ол ят тоьра+ьлы ол «о, ят доьрамаьы нязярдя тутмушдур, дцшцнцр», ол манга таwар бер+иэли ол «о мяня мал вермяк гярарындадыр); -ьлик, -ыьлык, -иэлык (ол ят тоьра+ьлык ярди «ят доьрамаг онун щаггы иди», ол ат кюзят+иэлик ол «ат эюзятмяк онун щаггыдыр, о, ат эюзятмяк язминдядир); -ыьсы, -иэси (ол таwрат+ыьсы ярди «о, адамы тялясдирянди), тяпрят+иэси ярди «о, адамы тярпядянди); -ьсык, -эсик (ол ят тоьра+ьсык ярди «ят доьрамг онун щаггы иди»), -ьулук, -эцлцк (тцрклярдя: ол бар+ьулук ярди «эетмяк о адамын щаггы иди, о адам эетмяйи планлашдырмышды», бяэ йазук кечцр+эцлцк ярди «эцнащы баьышламаг бяйин щаггы иди»); -мас, -мяс (йаз+мас атым йаьмур, йангыл+мас билэя йангку «уста атыъы–йаьыш, йанылмаз билэин ися якс-сядадыр», суw бер+мяскя сцт бер «су вермяйяня сцд вер»; -мыш, -миш (кур+мыш йа «гурулмуш йай», кял+миш яр «эялмиш адам»); -р, -ар, -яр, -ыр, -ир, -ур, - цр (кайна+р юкцз «ъошьун су», кцл+яр яр катрунды «эцлян адам»; -ынды, -инди, -унды, -цнди (сач+ынды нянг «сачылан, йайылан нясня», кедщ+инди тон «чох эейилян палтар», сцз+цнди суw =сцзцлмцш, сцзцлян су»); 7.7. ДЛТ-дя фели баьлама ясасян ашаьыдакы шякилчиляр васитясиля йараныр: -ьалы, -калы, -эяли (оьрар тцнгцр бар+ьалы «гуда эетмяк цзрядир», тутуш+калы йакышты «тутушмаг цчцн йахынлашды», йазыдакы сцwлин ядщяр+эяли яwдяки такаьу ычьынма «чюлдя гырговул ахтараркян бары евдяки тойугдан олма»; -ьынча, -эинчя, -кцнчя (юкцз адщакы бол+ьынча, бузаьу башы болса, йеэ «юкцз айаьы олмагданса, бузов башы олмаг йахшыдыр», суw кюрмя+эинчя ятцк тартма «су эюрмямиш айаггабыны чыхарма», кцл цр+кцнчя, кюз црся йеэ «кцлц цфлямякдянся, кюзц цфлямяк йахшыдыр»); -ып, -ип, -уп, -цп (тяэря ал+ып яэрялим «дювряйя алыб мцщасиря едяк», йетшц кял+ип оьрак «оьраг эялиб йетишди», ортак бол+уп билишди «ортаг олуб танышды», ол мяни кюр+цп йашды «о мяни эюрцб эизлянди»); -ыбан, -ибян, -убан, -цбян (ярдщямини юэрян+ибян ышка сура «онун ярдямини юйрянибян ишя тятбиг ет», йай бар+убан яркцзи, акты акын мундызы «йаз эяляндя гаргара вя ъошьун селляр ахды»); -у, -ц, -а, -я

225

(йаран+у бился, йашыл кедщяр «йа-ранмаьы баъарса, йашыл палтар эейяр», кялди ясин ясня+йц «эялди ясинти ясяряк», Ятил суwы ак+а турур «Итил чайы ахараг эедир, ахыр, щей ахыр», ла+ш+у, ля+ш+ц (ол мянинг бирля ок атты кыз+лаш+у «о, ортайа эиров олараг гыз гойуб мянимля ох атты», ол анынг бирля чюэян урды цм+ляш+ц «о онунла шалварыны ортайа гойараг човкан ойнады»); -мадщып, -мядщип (бор бол+мадщып сиркя болма «шяраб олмадан сиркя олма», йакын-йаьук кюр+мядщип нянгни кюдщцр «йахыны-йавуьу эюрмяйиб юз малыны эюряр», яркян «икян» сюзц фелля бирликдя ишляндикдя фели баьлама йараныр: яр барыр яркян кадытты «адам эедиркян гайытды», ол кялцр яркян кюрдцм «ону эяляркян эюрдцм» вя с. 8.«Диван»да кюмякчи нитг щиссяляри о гядяр дя зянэин дейилдир; 8.1. ДЛТ-дя гошманын бир нечя нювц мцшащидя олунур: 8.1.1. Заман билдирян гошмалар (ашну «яввял», бурун «юнъя», баса «сонра», сонра, сонг «сон» вя с.): андан ашну кялдим «ондан яввял эялдим», ол мяндин бурун барды «о мяндян юнъя эетди», мян анда баса кялдим «мян ондан сонра эялдим», сян мянинг сонгда кял «сян мяндян сонра эял, архамъа, далымъа эял», бу сюз сонгында айьыл «бу сюздян сонра сюйля» вя с.; 8.1.2. Мякан, сащя, мясафя вя истигамят билдирян гошмалар (ичря «ичиндя», таба /ру/ «тяряф», утру «гаршы», тяэц «гядяр», бярц «бяри» вя с.): аьыз ичря аьу саьды «аьзына зящяр тюкдц», кадщаш таба ыт киби кынгру бакар «гощум-гардаш тяряфя ит кими кяъ бахар», йылан йарпуздын качар, канча барса, йарпуз утру кялцр «илан йарпыздан гачар, щара эется, габаьына йарпыз чыхар», таьар ешйяк цзя артылды «даьаръыг ешшяйин белиня [тараз шякилдя] йцклянди» вя с.; 8.1.3. Бянзятмя билдирян гошмалар киби «кими», тяк «кими, тяки, тяк» лайу/ляйц «кими», ча, чя гошмаларыдыр: кушлар киби учтымыз «гушлар кими учдуг биз», арслан лайу кюкрядим «аслан кими кцкрядим», ол мянинг чя «о мяним кими», бу анынг ча «бу онун кими», булыт тяк сачы «булуд кими сачы» вя с.; 8.1.4. Мягсяд билдирян ясас гошма учун «цчцн» сюзцдцр: сянинг учун кялдим «сянин цчцн эялдим», куш тузакка мянг учун ылынур = гуш тяляйя йем цзцндян дцшяр, йем цчцн дцшяр» вя с. 8.1.5. Бирэялик билдирян ясас гошма бирля/биля гошмасыдыр: алплар бирля урушма, бяэляр бирля турушма «алплар иля вурушма, бяйляр иля дурушма, бящся эирмя», ол

226

анынг бирля ат йарышды «о онунла ат чапмагда йарышды», каныь кан бирля йумас «ганы ганла йумазлар», ол мянинг бирля юпцшди «о мянимля юпцшдц» вя с.; 8.2. «Диван»да ашаьыдакылары баьлайыъылар мцшащидя едилир: азу «йа, вя йа, йахуд» (цзцм йеэил, азу каьун йеэил «цзцм, йахуд говун йе»); калы «яэяр» кялся калы кутлуь йай «эялся яэяр гутлу йай»); абанг «яэяр» (абанг сян барса сян «яэяр сян эетсян», кялся абанг тяркяним «эялся яэяр тяркяним, хаганым»; 8.3. ДЛТ-дя ядатлар аздыр; 8.3.1. Ясярдяки ямр ядатларындан чу/чц ямр вя инкарлыг билдирян сюзлярин сонуна артырылараг тякид йарадыр: кял чц «эял, щяля эял, щяр щалда эял», барма чу «щяля эетмя, щяр щалда эетмя»; шу/шц ядаты чу/чц иля ейни мяналыдыр: барьыл шу «щяля эет, эетсяня», кял шц «щяля эял, эялсяня»; ок/юк ядаты да тякид билдирир: барьыл ок «эедярсян ща, мцтляг эет», ол ярни юк кялдцр «о адамын лап юзцнц эятир»; 8.3.2. Оьузларын гцввятляндириъи ла ядаты щюкмц гятиляшдирир, ъцмляйя нида интонасийасы верир: ол барды ла «о эетди дя бя», ол кялди ла «о эялди дя бя»; 8.3.3. Дягигляшдириъи ядатлар арасында такы /дакы «дяхи, йеня, даща, вя», йямя «ися, гой, йеня, да, дя», йана «йеня, тякрар», йангыла «йеня, тякрар», чак «та, лап», уш «иштя, бах беля», мат/мят «мящз беля» ядатларыны да эюстярмяк олар: ‫ﺕَﻘﯽ‬ ‫ ﻳَﺮﻡﺎق ﺏِﻴﺮ‬такы йармак бер «йеня пул вер», уйьур дакы татлака «уйьурлара дяхи татлара», берэил такы азуклук «цстялик, азугя вер (щярфян: верэинян дяхи азугя»), йери такы аьлак «йери дя ки шорандыр», каз такы кордайымы «газымы вя кордайымы»; ешин йямя качурдум «йолдашыны ися гачыртдым», Будщрач йямя кудырды «Будщрач йеня гудурду»; алдап йана качтымыз «алдадыб йеня гачдыг», йана кялдцм «йеня эялдим, тякрар эялдим»; ол ышыь йангыла кылды «о, иши йенидян эюрдц, тякрар башлады»; чак ол атны тутьыл «лап о атын юзцнц тут», чак амачны урьыл «лап [та] нишанэащы вур»; тоьмыш кцни уш батар «доьан эцняши бах беля батар», уш мундаь кыл «иштя, беля ет», уш кялдцэцм бу «индиъя эялмишям, еля эялдийим будур»; 8.3.4. Суал ядатларына мы, мц, шякк, шцбщя, эцман билдирян ярки вя яринч, йямц ядатлары мисал ола биляр: бу атму «бу, атмы», бу ытму «бу, итми», ُбардынгму «вардынмы, эетдинми», кялдингмц «эялдинми»; ол кялирмц ярки «о эялирми ки», ол яринч барды «о бялкя эетди»; сян барьыл, йямц «сян эет, йахшымы»;

227

8.3.5. ДЛТ-дя тясдиг вя инкар ядатларындан ня йахшы, ня пис мянасында ишлянян айыь, кядщ, мя вя ап ядатлары вар: айыь едщэц нянг «ня йахшы шейдир», айыь йаwуз нянг «ня пис шейдир»; кядщ ат «ня йахшы ат», кядщ нянг «ня йахшы шей»; ня мя едщэц киши ол «о ня йахшы адамдыр», ня мя йаwуз нянг ол бу «бу ня гядяр пис шейдир»; ап бу, ап ол «бу дейил, о дейил; ня бу, ня о»; 8.4. ДЛТ-дя нидалар о гядяр дя чох дейил: ва нидасы вай мянасындадыр: ва, ня терсян «вай, ня дейирсян, вай!», йу нидасыны гадынлар утандыглары заман ишлятмишляр; инсанлар бир шейдян аъы дуйдугда, аwа аwа демишляр; яссис нидасы иля тяяссцф билдирилир: яссиз анынг йиэитлиэи «щейиф онун эянълийиня!»; ащламак «ащ чякмяк» сюзцндян беля бир нятиъя чыхармаг мцмкцндцр ки, о дюврдя ащ нидасы да ишлянмишдир, бунлардан башга, ясярдя ач, кы, ай нидаларына да растланылыр: ач, бярц кял «ей, бяри эял», кы, бярц кял «ей, бяри эял», канча бардынг, ай оьул «щара эетдин, ай оьул», ДЛТ-дяки бир груп сюз ися щям нида, щям дя хитаб мянасы дашыйыр: ува («щей, филанкяс!» дейя бирини чаьыран адама «буйур» мянасында верилян ъаваб), илял (бяйляря, ханлара «яфяндим, ямр един» мянасында верилян ъаваб), йащ (бяли, йахшы мянасында бир сюздцр), яwят «йахшы, бяли» (йаьма, тухсы вя гыпчагларда), явят/ямят (оьузларда), йямят (тцрклярдя), ав (Ы, 113) вя ай (ямр едянин ямрини сайа салмамаьы билдирян «ящ!» кими бир сюз); 8.5. ДЛТ-дя ясасян ашаьыдакы вокативляр ишлянмишдир: тащ-тащ (шащини чаьырмаг цчцн ишлянир), чущ-чущ (аты тярпятмяк вя азарламаг цчцн чыхарылан сяс), кащ-кащ (кюпяйи чаьырмаг цчцн чыхарылан сяс), чяк-чяк вя чилик-чилик (оьлаьы чаьырмаг вя сцрмяк цчцн дейилир), щяч-щяч (баш алыб эедян аты йавашытмаг цчцн дейилир), тушу-тушу (ешшяйи дайандырмаг цчцн дейилир), оп-оп (ешшяйин айаьы сцрцшдцкдя дейилир), юп-юп (бир адам юзцнц чох юйцб дедийини исбат едя билмирся, о адам цчцн дейилир), уш-уш (юкцзц суваран заман чыхарылан сяс); 8.6. «Диван»да модал сюзляр олдугъа аздыр: абалы, айлук-айлук. М.Кашьаринин йаздыьына эюря, абалы бир шейин надир щалларда эюрцлдцйц вя надир щалларда тапылдыьы заман сюйлянян сюздцр, айлук-айлук ися оьузларын дилиндя еля-еля (елядир) демякдир; 8.7. ДЛТ-дя тяглиди сюзляр хейли чохдур: ат арпаны кцрт кцрт йеди «ат арпаны хырт-хырт йеди», яр турмузны карч-курч йеди «адам хийары харт-хурт йеди», быч быч

228

ютяр сямцрэцк «сярчя ъик-ъик ютяр», каз каь куь етти «газлар гаь-гуь етдиляр, чыьрышдылар», анынг адщакы сарт-сурт кылды «онун айаьы фарт-фурт еляди»; 8.8.ДЛТ-дя бир нечя предикатив сюз тясбит етдик: бар «вар», йок «йох», тяэцл «дейил», ямяс/ярмяс «дейил», анг «йох, дейил»: бар бакыр, йок алтун «вар олан шей мисдир, олмайан шей гызылдыр», ня ышынг бар «ня ишин вар», кудщуьда суw бар, ыт бурны тяэмяс «гуйуда су вар, анъаг итин бурну йетишмир», ашычта чир йок «газанда йаь йохдур»; 8.8.1.Тяэцл «дейил» предикативи барядя М.Кашьаринин ики гейди вар: ‫ َﺕﮑُﻞ‬Т я э ц л: дейил. оьузъа. Бу сюз арьуларын «‫ داغ اُل‬даь ол» сюзцндян алынмышдыр. Оьузлар ‫د‬ д щярфини ‫ ت‬т, ‫ غ‬ь щярфини ися ‫ ﮎ‬э етмиш, ‫ اﻟﻒ‬ялифи ися атмышлар (Ы, 392). Икинъи гейд ися белядир: ‫ ذاغ‬،‫ داغ‬Д а ь, д щ а ь: «йох, дейил» мянасындадыр. «‫ اُل اَﻥﺪَغ داغ اُل‬ол андаь даь ол «о еля дейил» демякдир. Оьузлар буну арьулардан алмыш, «‫ ذاغ اُل‬даь ол» сюзцнц тящриф едяряк «‫ َﺕﮑُﻞ‬тяэцл» демишляр. Оьузларла арьулар гоншудур, дилляри дя бир-бириня гарышмышдыр (ЫЫЫ, 154). Мисаллар: бу ат тас тяэцл «бу ат пис дейил» бу йа курасы оьур тяэцл «бу, йай гурасы заман дейил», бу турасы йер тяэцл «бу, дуруласы йер дейил»; ямяс/ ярмяс сюзцня эялинъя, бу, -ды, -ди, -ду, -дц, (иди) мянасыны верян ярди (мясялян: бяэ ярди «бяй иди) кюмякчи сюзцнцн инкар вариантыдыр, «йох» демякдир: айдым: асыь кыльу ямяс, сян такы йалwар «дедим: хейри йохдур, истяр йцз йалвар», тяwяй бедцк ярся, майакы бедцк ярмяс «дявя бюйцк олса да, гыьы бюйцк олмаз», бу турьу йер ярмяс «бу, дурулаъаг йер дейил», сундылач ышы ярмяс юрткцн тяпмяк «хырман дюймяк ат гушунун иши дейил»; оьузъа анг сюзц дя «йох, дейил» демякдир: бир шейи етмяк, йериня йетирмяк цчцн ямр алан адам анг-анг деся, «йох-йох» мянасыны ифадя едир. Йекун олараг ону демяк мцмкцндцр ки, «Диван»ла мцасир дилимизин мцгайисяси заманы ашаьыдакы цмуми нятиъяляр ялдя едилмишдир: 1. Нитг щиссяляри цзря – тягрибян мин ил бундан яввялки дюврцн мящсулу олан ДЛТ-дя нитг щиссяляри ейнян бу эцн олдуьу кими ясас нитг щиссяляриня (исим, сифят, сай, явязлик, фел вя зярф) вя кюмякчи нитг щиссяляриня (гошма, баьлайыъы, ядат, нида, вокативляр, тяглиди вя предикатив сюзляр) бюлцнмцшдцр. Нитг щиссяляри бахымындан мцасир Азярбайъан дили иля «Диван» арасында ъидди фярг йохдур, морфоложи вя грамматик гурулуш бахымдан бянзяр вя охшар ъящятляр щяддиндян артыг чохдур.

229

Фяргляр ися ясасян кюмякчи нитг щиссяляриндя мцшащидя едилир ки, бу да онларда дифференсиаллашманын щяля баша чатмамасы, тяшяккцл вя формалашма дюврцнцн давам етмяси иля ялагядардыр. 2. Шякилчиляр цзря – бязи фонетик дяйишикликляри чыхмаг шяртиля еля бир ъидди фярг мцшащидя едилмир. Сюздцзялдиъи вя сюздяйишдириъи шякилчиляр форма вя мязмун бахымындан индикиня нязярян цмумян бир гядяр аз вя зяифдир, лакин тцркъянин щямин дюврц цчцн йетярлидир. 3. Цмумян дил цзря – мцъярряд анлайышлар индики гядяр чох олмаса да, дилин цмуми инкишаф сявиййяси йцксяк, ифадя васитяляри олдугъа рянэарянэ вя зянэиндир. Дащи тцрк дилчиси вя енсиклопедисти М.Kашьаринин ДЛТ ясяри тцрколоэийа елминин вя тцрклцйцн ян парлаг, ян ящямиййятли ясяридир. Тцрк халгларынын дили вя ядябиййаты, тарихи вя мядяниййяти цчцн мцстясна ящямиййят дашыйан бу абидянин, эеъ дя олса, милли филолоэийамызын дювриййясиня дахил едилмяси елмимиз гаршысында йени-йени цфцгляр ачаъаг, елми тцркчцлцйцн баниси М.Кашьаринин бюйцклцйц вя онун юлмяз ясяри, тцрк дцнйасынын енсиклопедийасы вя тцрклцйцн айнасы олан «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн язямяти онда даща йахшы анлашылаъагдыр. Азярбайъан тцрколоэийа елминдя, дилчилийиндя вя ядябиййатшцнаслыьында орта тцрк дюврцнцн ян бюйцк ясяри «Диван»ын морфолоэийасынын юйрянилмяси сащясиндя илк аддым олмаг етибариля бу тядгигат ишинин бундан сонра апарылаъаг елми арашдырмалара гайнаг тяшкил едяъяйиня, М.Кашьаринин анадан олмасынын 1000 иллик йубилейиня лайигли тющфя олдуьуна инанырыг.

230

ИСТИФАДЯ ЕДИЛМИШ ЯДЯБИЙЙАТ Азярбайъан дилиндя 1. Аббасов И. Тцрклцйцн шащ ясяри Азярбайъан дилиндя. «Халг гязети», 24 нойабр 2006. 2. Абдуллайев Я.З. Кюмякчи нитг щиссяляри. Бакы: АДУ няшриййаты, 1958, 49 с. 3. Адилов М.И. Азярбайъан дилиндя тяглиди сюзляр. Бакы: АДУ няшри, 1979, 96 с. 4. Анар. Мядяниййятимизин бюйцк байрамы. «Ядябиййат» гязети, 17 нойабр 2006. 5. Анар. Рамиз Яскяря ачыг мяктуб. «525-ъи гязет», 17 нойабр 2006. 6. Ахундов А.А. Мцасир Азярбайъан дилинин тарихи фонетикасы. Бакы: АДУ няшри, 1973, 112 с. 7. Ахундов А.А. Цмуми дилчилик. Дилчилийин тарихи, нязяриййяси вя методлары. Бакы: Маариф, 1979, 254 с. 8. Азярбайъан дилинин диалектложи атласы. Бакы: Елм, 1990, 284 с. 9. Азярбайъан дилинин диалектложи лцьяти. Бакы: 1964, 466 с. 10.Азярбайъан дилинин Муьан групу диалект вя шивяляри. Бакы: 1955, 261 с 11.Азярбайъан дилинин Нахчыван групу диалект вя шивяляри. Бакы: 1962, 362 с. 12.Азярбайъан дилинин гярб групу диалект вя шивяляри. Бакы: 1967, 352 с. 13.Азярбайъан дилинин грамматикасы. Бакы: ЕА няшриййаты, 1960, 324 с. 14.Баласагунлу Йусиф. Гутадгу Билик. Хошбяхтлийя апаран елм. Тяръцмя едянляр: К.Вялийев, Рамиз Яскяр. Бакы: Азярняшр, 1994, 492 с. 15.Баласагунлу Йусиф. Гутадгу Билик. Тяръцмя едян: Хялил Рза Улутцрк. Бакы: Эянълик, 1998, 336 с. (поетик тяръцмя). 16.Байрамов Г.А. Мащмуд Кашьаринин «Дивани-лцьят ит-тцрк» ясяриндя тцрк дилляринин фразеложи ващидляри // АДУ-нун Елми ясярляри, дил вя ядябиййат серийасы, Бакы: 1966, № 5, с. 18-26. 17.Бещбудов Сейфи. «Китаби-Дядя Горгуд»да исим щалларынын мцвазилийи / «Китаби-Дядя Горгуд». Бакы: Елм, 1999, с. 240-241. 18.Будагова З.И.,Щаъыйев Т.И. Азярбайъан дили. Бакы: Елм, 1992, 200 с.

231

19.Ъащанэир Ясяд. Гядим тцрк ядябиййатынын лингвистик поетикасы (М.Кашьарлынын «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяриндяки бядии нцмуняляр ясасында). Бакы: Елм, 2001, 168 с. 20.Ъяфяров Ъ.И. Гядим арьу дили. Дилчилик ъоьрафийасы, тарихи диалектолоэийа вя тцрк дилляринин тарихи проблемляри. Елми ясярлярин тематик мяъмуяси. Бакы: АДУ няшри, 1982, с. 79-84. 21.Ъяфяров Ъ.И. Гядим эянъяк дили. Тцрк дилляринин тарихи вя диалектолоэийасы проблемляри. Бакы: АДУ няшри, 1986, с. 13-18. 22.Ъяфяров Ъ.И. М.Кашьаринин «Дивани лцьят-ит-тцрк» ясяриндя алынма сюзляр (фарс вя яряб сюзляри). Тцрк дилляринин лексик-морфоложи гурулушу. Бакы: АДУ няшри, 1981, с. 55-70. 23.Ъяфяров Ъ.И. М.Кашьаринин «Дивани лцьят ит-тцрк» ясяриндя алынма сюзляр (Чин вя щинд сюзляри). Тцрк дилляринин йазылы абидяляриня даир тядгигляр. Бакы: АДУ няшри, 1985, с. 32-38. 24.Ъяфяров Н. Тцрк халглары ядябиййаты. Бакы: Чашыоьлу, 2006, Ы ъилд, с. 36-146. 25.Ъяфяров С. Мцасир Азярбайъан дили. Бакы: Маариф, 1982, 216 с. 26.Ъялилов Ф.А. Азярбайъан дилинин морфонолоэийасы. Бакы: Маариф, 1988, 287 с. 27.Ъялилов Ф.А. Тцрк дилляриндя сифят дяряъяляринин морфонолоэийасы / Тцрк дилляринин гурулушу вя тарихи. Бакы: АДУ няшри, 1983, с. 116-123. 28.Чобанзадя Бякир. Тцрк-татар лисаниййатына мядхял. Яряб графикалы ялифбадан латын графикасына чевирян вя йени китабын тяртибчиси Нуридя Новрузова. Бакы: Азполиграф, 2006, 180 с. 29.Чобанзадя Б., Аьазадя Ф. Тцрк грамери. Бакы: 1929, 201 с. 30.Дямирчизадя Я. Азярбайъан ядяби дилинин тарихи. Ы. Бакы: Маариф, 1979, 268 с. 31.Дямирчизадя Я. Азяри ядяби дили тарихи. Бакы: 1967, 85 с. 32.Дямирчизадя Я.М. «Китаби-Дядя Горгуд» дастанларынын дили. Бакы: Елм, 1999, 140 с. 33.Дямирчизадя Я.М. Мцасир Азярбайъан дили. Бакы: Маариф, 1984, 308 с. 34.Дямирчизадя Я.М. ХЫ яср дилчиси Мащмуд Кашьаринини мцгайисяли методу// Азярбайъан Дювлят Педагожи Институтунун Елми ясярляри. ХЫ серийа, 1966, № 1, с. 77-102.

232

35.Ейвазова Р. Кишвяри «Диван»ынын дили (морфоложи хцсусиййятляр). Бакы: Елм, 2005, 370 с. 36.Ейвазова Р. Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяриндяки бир нечя етноним вя топонимлярин ареаллары / Орта яср ялйазмалары вя Азярбайъан мядяниййяти тарихи проблемляри. ЫЫЫ республика елми-нязяри конфрансы материаллары. Бакы: Юрняк, 1992, с. 70-73. 37.Р.Ейвазова. Орта яср ядяби дил ялагяляринин Кишвяри ясярляриндя тязащцрц. Бакы: Елм, 1999, 293 с. 38.Ябу Щяййан ял-Яндялуси. Китаб ял-идрак ли-лисан ял-ятрак (Тцрк диллярини дяркетмя китабы). Ярябъядян тяръцмя едян З.М.Бцнйадов. Бакы: Азярняшр, 1992,115 с. 39.Ялизадя А. Биринъи Тцркложи Гурултай вя Мащмуд Кашьарлынын «Диванц лцьатит-тцрк» ясяри // «Тцрколоэийа», 2006, № 2, с. 97-103. 40.Ялизадя А. Мащмуд Кашьари вя онун «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри // АМЕАнын Хябярляри, 2004, № 3-4, с. 93-104. 41.Ялизадя А.Ъ. Азярбайъан дилинин йазылы абидяляриндя исмин йюнлцк щалынын морфоложи хцсусиййятляри щаггында // Азярбайъан ЕА-нын Хябярляри. Ядябиййат, дил вя инъясянят серийасы. 1986, № 1, с. 113-116. 42.Ялизадя С. «Шцщяданамя»дя адлар (исим, сифят, сай, явязлик). НД, Бакы: 1965, 280 с. 43.Ялизадя З.Я. Мцасир Азярбайъан дилиндя модал сюзляр. Бакы: 1965, 148 с. 44.Яскяр Рамиз. «Диван» ня заман вя щарада йазылмышдыр / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 28-30. 45.Яскяр Рамиз. DLT-dя felин шяkillяri // Азярбайъан Дилляр Университетинин Елми Хябярляри. 2008, №1, с. 59-65. 46.Яскяр Рамиз. DLT-dя яvяzlik // Филолоэийа мясяляляри, 2007, № 7, с. 112-121. 47.Яскяр Рамиз. DLT-dя иsmин щал категорийасы // Дил вя ядябиййат. Бейнялхалг елми-нязяри журнал, 2008, № 1 (61), с. 73-76. 48.Яскяр Рамиз. DLT-dя исмин kяmiyyяt категорийасы // Тядгигляр. 2007, № 4, с. 175-179.

233

49.Яскяр Рамиз. DLT-dя исмин mяnsubиййят вя xяbяrлик категорийалары // Щуманитар елмлярин юйрянилмясинин актуал проблемляри. Али мяктяблярарасы елми мягаляляр мяъмуяси. Ы бурахылыш, 2008, с. 28-31. 50.Яскяр Рамиз. DLT-dя kюмякчи nитг hissяляри // Азярбайъан Дилляр Университетинин Елми Хябярляри, 2008, № 2, с. 71-77. 51.Яскяр Рамиз. DLT-dя say // Филолоэийа мясяляляри. 2008, № 1, с. 229-237. 52.Яскяр Рамиз. DLT-dя sifяt // Щуманитар елмлярин юйрянилмясинин актуал проблемляри. Али мяктяблярарасы елми мягаляляр мяъмуяси. ЫЫ бурахылыш, 2008, с. 1722. 53.Яскяр Рамиз. DLT-dя zaman katегорийасы // Тцрколоэийа. 2007, № 3-4, с.5865. 54.Яскяр Рамиз. DLT-dя zяrf // Дил вя ядябиййат. Бейнялхалг елми-нязяри журнал, 2008, № 2 (62), с. 65-66. 55.Яскяр Рамиз. «Диван»ын тапылмасы / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 43-46. 56.Яскяр Рамиз. «Диван»ын гурулушу / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 30-31. 57.Яскяр Рамиз. «Диван»ын тяръцмяляри / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-иттцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 34-43. 58.Яскяр Рамиз. «Диван»ын йазылдыьы дювр вя мцщит / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 11-19. 59.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяриндя явязлийин истифадя олунмасы // Щуманитар елмлярин юйрянилмясинин актуал проблемляри. Али мяктяблярарасы елми мя-галяляр мяъмуяси. ЫЫЫ бурахылыш. Бакы: 2008, с. 55-61. 60.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»дя щеъа гялибляри // Ономастика. Елмиономастик журнал, 2008, № 3, с. 143-146. 61.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»ля баьлы бязи билэиляр // Елми ахтарышлар, 2007, ХХХВ, с. 9-15. 62.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»ц зикр едян мянбяляр // Филолоэийа мясяляляри, 2007, № 8, с. 161-165.

234

63.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн Азярбайъанда тядгиги тарихиндян // Азярбайъан Дилляр Университетинин Елми Хябярляри, 2008, № 4, с. 80-85. 64.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн дяйяри // Филолоэийа мясяляляри, 2008, № 2, с. 75-83. 65.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн дилинин бязи юзялликляри. Гыса грамматик очерк / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, ЫЫ ъилд, с. 344-396. 66.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн грамматик эюстяриъиси вя онун ящямиййяти // Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри цзря библиографик вя грамматик эюстяриъи. Бакы: МБМ, 2008, с. 120-126. 67.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн гурулушу // АШХЯТ, ХХЫВ. Бакы: 2007, с. 24-32. 68.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн тапылмасы тарихчяси // Елми ахтарышлар, ХХХЫЫЫ, 2007, с. 46-49. 69.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн тядгиги тарихи // «Ортаг тцрк кечмишиндян ортаг тцрк эяляъяйиня» В улусларарасы фолклор конфрансынын материаллары. Бакы: 2007, с. 509-518. 70.Яскяр Рамиз. «Диванц лцьат-ит-тцрк»цн йазылдыьы дювр вя мцщит // Филолоэийа мясяляляри, 2007, № 6, с. 345-354. 71.Яскяр Рамиз. Дцнйа дилчилик елминин корифейи / Мащмуд Кашьаринин 1.000 иллик йубилейиня 1.000 библиографик эюстяриъи. Бакы: МБМ, 2008, с. 5-11. 72.Яскяр Рамиз. Дцнйа дилчилик елминин шащ ясяри / Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри цзря библиографик вя грамматик эюстяриъи. Бакы: МБМ, 2008, с. 6-19. 73.Яскяр Рамиз. Ясяри зикр едян мянбяляр / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-иттцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 30-31. 74.Яскяр Рамиз. Иглимдян - иглимя, тягвимдян - тягвимя. Бакы: Ишыг, 1987, 103 с. 75.Яскяр Рамиз. Гейдляр вя шярщляр / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 501-504. 76.Яскяр Рамиз. Гейдляр вя шярщляр / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, ЫВ ъилд, с. 747-748.

235

77.Яскяр Рамиз. Гутадьу Билиэ. Бакы: Елм, 2003, 320 с. 78.Яскяр Рамиз. «Гутадьу Билиэ» поемасынын лексикасы // «Дядя Горгуд» топлусу, 2002, № 2 (4), АДПУ-нун няшри, с. 34-36. 79.Яскяр Рамиз. «Гутадьу Билиэ»дя адлар / Шяргшцнаслыьын актуал проблемляри. Проф. В.Мяммядялийевин йубилейиня щяср едилмиш республика елми конфрансынын материаллары. Бакы: 2002, сящ. 136-139. 80.Яскяр Рамиз. «Гутадьу Билиэ»дя явязлик // Тядгигляр. Проф. В.И.Аслановун 75 иллик йубилейиня щяср олунмуш елми конфрансын материаллары. Бакы: Елм, 2003, с. 168-171. 81.Яскяр Рамиз. «Гутадьу Билиэ»дя явязлик («Китаби-Дядя Горгуд»ла мцгайисядя) / Щ.Я.Ялийев вя Азярбайъан филолоэийасы. Бакы: БДУ няшри, 2003, с. 239248. 82.Яскяр Рамиз. «Гутадьу Билиэ»дя исмин щал категорийасы // Гафгаз Университетинин Елми ясярляри, 2002, № 10, с. 31-41. 83.Яскяр Рамиз. «Гутадьу Билиэ»дя исмин кямиййят категорийасы // Бакы Университетинин Елми ясярляри. Щуманитар серийа, 2002, № 4, с. 28-32. 84.Яскяр Рамиз. «Гутадьу Билиэ»дя сифят // Тядгигляр. 2. АМЕА Нясими адына Дилчилик Институту, 2003, с. 117-124. 85.Яскяр Рамиз. «Гутадьу Билиэ»: тцрк ядябиййатында мювгейи // «Дядя Горгуд» журналы, 2003, № 2, с. 40-46. 86.Яскяр Рамиз. М.Кашьари «Диван»ынын тяръцмяляри // Бакы Университетинин Хябярляри. Щуманитар елмляр серийасы, 2006, № 2, с. 126-133. 87.Р.Яскяр. Мащмуд Кашьари вя онун «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри. Бакы: МБМ, 2008, 432 с. 88.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьари вя онун «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри. «Ядябиййат» гязети, 2006, 19 нойабр. 89.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьари вя онун «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. (Азярбайъанъа няшриня юн сюз). Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 8-52. 90.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьари вя онун «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяринин юйрядилмясиня даир // «Азярбайъан мяктяби», 2007, № 6, с. 37-42.

236

91.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяриндя исимляр // «Терминолоэийа мясяляляри», 2008, № 1, с. 127-133. 92.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьаринин щяйаты / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьатит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 20-28. 93.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьаринин щяйаты // Фолклоршцнаслыг мясяляляри. ВЫ бурахылыш, 2007, с. 34-40. 94.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри цзря библиографик вя грамматик эюстяриъи. Бакы: МБМ, 2008, 192 с. 95.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяриндя фелин тясрифлянмяйян формалары//Ономастика. Елми-ономастик журнал, 2008, № 1-2, с.106-113 96.Яскяр Рамиз. Мащмуд Кашьаринин 1.000 иллик йубилейиня 1.000 библиографик эюстяриъи. Бакы: МБМ, 2008, 96 с. 97.Яскяр Рамиз. Няшрдя тятбиг едилян ялифба / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-иттцрк. Бакы: Озан, 2006, с. 43-45. 98.Яскяр Рамиз. Орта яср тцрк йазылы абидяляри / Тцрколоэийа кафедрасынын маэистр пилляси цчцн фянн програмлары. Бакы: Бакы Университети няшри, 2005, с. 81-87. 99.Яскяр Рамиз. Тцрк кцлтцр тарихи / Тцрколоэийа кафедрасынын маэистр пилляси цчцн фянн програмлары. Бакы: Бакы Университети няшри, 2005, с. 145-152. 100. Яскяр Рамиз. Йусиф Баласаьунлунун «Гутадьу Билиэ» ясяри / Тцрколоэийа кафедрасынын маэистр пилляси цчцн фянн програмлары. Бакы: Бакы Университети няшри, 2005, с. 139-143. 101. Яскяр Рамиз. ЫЫ ъилдя юнсюз / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, ЫЫ ъилд, с. 17-30. 102. Яскяр Рамиз. ЫЫЫ ъилдя юнсюз / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, ЫЫЫ ъилд, с. 7-8. 103. Яскяр Рамиз. ЫВ ъилдя юнсюз / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, ЫВ ъилд, с. 7-13. 104. Яскяров Рамиз. Йусиф Баласаьунлунун «Гутадьу Билиэ» поемасында адлар (Азярбайъан дили иля мцгайисядя). НД, Бакы: 2004, 180 с.

237

105. Яскяров Рамиз. Йусиф Баласаьунлунун «Гутадьу Билиэ» поемасында адлар (Азярбайъан дили иля мцгайисядя). НДА, Бакы: 2004, 28 с. 106. Язизов Е. Азярбайъан дилиндя гядим диалектлярин изляри (М.Кашьари «Диван»ынын материаллары ясасында) // Бакы Университетинин Хябярляри, щуманитар елмляр серийасы. 1996, № 1, с. 5-14. 107. Язизов Е. Азярбайъан дилинин тарихи диалектолоэийасы: диалект системинин тяшяккцлц вя инкишафы. Бакы: Бакы Университети няшриййаты, 1999, 352 с. 108. Язизов Е. М. Кашьари лцьяти вя ХЫ ясрин тцрк диалектляри / Сюз хязиняси. Бакы: Маариф, 1995, с. 88-93. 109. Язизов Е. М.Кашьари лцьятиндяки ики шерин мянбяйи // Тцрколоэийа, 2003, № 1-2, с. 17-19. 110. Язизов Е. ХЫ ясрин тцрк диалектляри. Хязяр журналы, 1993, № 3, с. 87-90. 111. Фцзули. Сечилмиш ясярляри. Бакы: Азярняшр, 1958, 435 с. 112. Е.Щаъыйев. Мцасир инэилис вя Азярбайъан дилляриндя кюмякчи нитг щиссяляринин функсионалсемантик хцсусиййятляри. Бакы: Мцтяръим, 2006, 272 с. 113. Щаъыйев К. Азярбайъан дилиндя нида. Бакы: Нурлан, 2005, 215 с. 114. Щаъыйев К. Азярбайъан дилиндя хцсуси нитг щиссяляри. Бакы: Чашыоьлу, 1999, 164 с. 115. Щаъыйев Т.И. Азярбайъан ядяби дили тарихи, Бакы: 1976, 156 с. 116. Щаъыйев Т.И. Азярбайъан дилинин йазыйагядярки изляри щаггында / Азярбайъан филолоэийасы мясяляляри. Бакы: Елм, 1983, с. 24-35. 117. Щаъыйев Т.И. Дядя Горгуд: дилимиз, дцшцнъямиз. Бакы: Елм, 1999, 216 с. 118. Щаъыйев Т.И. -дцрцр, -тцрцр шякилчисинин мяншяйиня даир / Тцрк дилляринин тарихи морфолоэийасына даир арашдырмалар. Бакы: Бакы Университети няшри, 1990, с. 6366. 119. Щаъыйев Т.И. Тцрколоэийанын бащадыры / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-иттцрк. Бакы: Озан, 2006, ЫЫ ъилд, с. 7-16. 120. Щаъыйев Т.И. Редактордан / Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, с. 7. 121. Щаъыйев Т.И.,Вялийев К.Н. Азярбайъан дили тарихи. Бакы: Маариф, 1983, 187 с.

238

122. Щаъыйев Т., Мяммядов И. Китаби-Дядя Горгудун изащлы лцьяти / «КитабиДядя Горгуд» енсиклопедийасы, Ы ъ., ЙНЕ, Бакы: 2000, с. 112-214. 123. Щясянли Ш. М.Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» абидясиндя ишлянян терминляр // Терминолоэийа мясяляляри, 2006, с. 68-74. 124. Щясянли Ш. Тцрк дцнйасынын илк енсиклопедийасы // Тядгигляр, 2006, № 1, с. 612. 125. Щцсейнзадя М. Мцасир Азярбайъан дили. Бакы: Маариф, 1983, 320 с. 126. Хялил А. Мащмуд Kашгарлынын «Тцрк дилляринин диваны китабы»нда ядяби мятнляр. Бакы: Сяда, 2001, 182 с. 127. Хялилов Р. Яряб алими ял-Ъузи Бяндяли Сялиба Мащмуд Кашьаринин «Диванц лц-ьат-ит-тцрк» китабы щаггында // Дядя Горгуд. Елми-ядяби топлу, 2006, № 1, с. 95. 128. Хялилов Р. Сайлар. Бакы: Азярняшр, 1978, 73 с. 129. Хялилов Ш. «Ясрарнамя»нин дили. Бакы: Елм, 1988, 182 с. 130. Исламов М.И. Тцрк дилляриндя явязлик. Бакы: Елм, 1986, 204 с. 131. Жузе П.К. Китаби-диванц лцьат-ит-тцрк // Дядя Горгуд. Елми-ядяби топлу, 2006, № 1, с. 96-105. 132. Кашьари Мащмуд. Диванц лцьат-ит-тцрк. Тяръцмя едян вя няшря щазырлайан Рамиз Яскяр. Бакы: Озан, 2006, Ы ъилд, 512 с. 133. Кашьари Мащмуд. Диванц лцьат-ит-тцрк. Тяръцмя едян вя няшря щазырлайан Рамиз Яскяр. Бакы: Озан, 2006, ЫЫ ъилд, 400 с. 134. Кашьари Мащмуд. Диванц лцьат-ит-тцрк. Тяръцмя едян вя няшря щазырлайан Рамиз Яскяр. Бакы: Озан, 2006, ЫЫЫ ъилд, 400 с. 135. Кашьари Мащмуд. Диванц лцьат-ит-тцрк. Тяръцмя едян вя няшря щазырлайан Рамиз Яскяр. Бакы: Озан, 2006, ЫВ ъилд (индекс), 752 с. 136. Казымов Исмайыл. «Советскайа тйукролоэийа» журналынын Мащмуд Кашьарлыйа щяср едилмиш сайы. Йени дювр гязети, 2008, 16 феврал. 137. «Китаби-Дядя Горгуд». Ф.Зейналов, С.Ялизадя няшри. Бакы: 1988, 265 с. 138. «Китаби-Дядя Горгуд» енсиклопедийасы. Бакы: ЙНЕ, 2000, Ы ъилд, 624 с. 139. «Китаби-Дядя Горгуд» енсиклопедийасы. Бакы: ЙНЕ, 2000, ЫЫ ъилд, 568 с. 140. «Китаби-Дядя Горгуд»ун изащлы лцьяти. Бакы: Елм, 1999, 204 с.

239

141. Гыпчаг Мяммядяли. Кямиййят анлайышынын дилдя ифадяси. Бакы: Елм, 2000, 456 с. 142. Гыпчаг Мяммядяли. Тцрк сай системи. Бакы: Йазычы, 1996, 132 с. 143. Гулийева Пярвин. «Диванц лцьат-ит-тцрк» Азярбайъан дилиндя. Бцллетен. Азярбайъанда Ататцрк Мяркязинин рцблцк няшри. Бакы: АзАтаМ, 2007, № 4, с. 2730. 144. Гулийева Йагут. Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяриндя тцрк дилляри, онларын ъоьрафи вя елми бюлэцсц // Елми ахтарышлар, ХХХЫВ, 2007, с. 157162. 145. Гурбанова М.Я. Азярбайъан йазылы абидяляриндя ишаря явязликляри / Тцрк дилляринин йазылы абидяляриня даир тядгигляр. Елми ясярлярин тематик мяъмуяси, АДУ няшри, 1985, с. 83-86. 146. Мащмуд Кашьари / АСЕ, ъилд 6, Бакы: 1982, с. 395. 147. Мащмуд Кашьари. Диванц лцьат-ит-тцрк // Дядя Горгуд. Елми-ядяби топлу, 2006, № 4, с. 172-174. 148. Мяммядли М.Я. Азярбайъан дили шивяляриндя исмин грамматик категорийалары. Бакы: Елм, 2003, 264 с. 149. Мяммядов М.Я. Азярбайъан дили шивяляриндя исмин грамматик категорийалары. ДДА, Бакы: 2006, 48 с. 150. Мяммядов Й. Орхон-Йенисей абидяляриндя адлар. Ы. Бакы: АПИ-нин няшри, 1979, 114 с. 151. Мяммядов Й. Орхон-Йенисей абидяляриндя адлар. ЫЫ. Бакы: АПИ-нин няшри, 1981, 111 с. 152. Мяммядова Е. М.Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяриндя феллярдя нюв категорийасы (мяъщул вя гайыдыш нювляр) // Филолоэийа мясяляляри, 2008, № 1, с. 207-215. 153. Мирзязадя Щ. Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасы. Бакы: Азярбайъан Университети няшриййаты, 1990, 376 с. 154. Мирзязадя Щ.И. Азярбайъан дилинин тарихи морфолоэийасы. Бакы: 1962, 368 с. 155. Мцасир Азярбайъан дили. Морфолоэийа. Бакы: ЕА няшри, 1980, 510 с. 156. Нябийев А. Тцркцн гызыл китабы. «Азярбайъан» гязети, 24 ийун 2007.

240

157. Нясими. Сечилмиш ясярляри. Бакы: Азярняшр, 1973, 676 с. 158. Новрузов М. Мякани щаллар / Азярбайъан филолоэийасы мясяляляри. ЫЫ бурахылыш. Бакы: Елм, 1984, с. 116-124. 159. Новрузов М. Тцрк дилляриндя щал категорийасынын формалашмасы вя инкишафы (оьуз групу тцрк дилляринин материаллары ясасында). НД, Бакы: 1987, 176 с. 160. Ряъябли Я.Я. Дилчилик тарихи. Бакы: Маариф, 1987, 538 с. 161. Ряъябли Я.Я. Эюйтцрк дилинин морфолоэийасы. Бакы: 2002, 476 с. 162. Ряъябли Я.Я. Гядим тцрк йазылы абидяляринин дили. Ы. Бакы: Нурлан, 2006, 648 с. 163. Ряъябли Я.Я. Улу тцркляр. Бакы: Нурлан, 2003, 319 с. 164. Рящимов А. Мащмуд Кашьаринин «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри вя Азярбайъан дилинин лексикасы. НД, Бакы: 1985, 172 с. 165. Рцстямов Р. Азярбайъан дили диалект вя шивяляриндя фел. Бакы: Азярбайъан ССР ЕА няшриййаты, 1965, 318 с. 166. Рцстямов Р.Я. Мцасир тцрк дилляриндя кюмякчи нитг щиссяляри (кечид просеси). Филолоэийа елмляри доктору алимлик дяряъяси алмаг цчцн тягдим едилмиш елми мярузя. Бакы: 1997, 68 с. 167. Садыгов Б. Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасындан хцсуси курс. Бакы: АПИ-нин няшри, 1977, 104 с. 168. Сейидов Й.Азярбайъан дилинин грамматикасы. Морфолоэийа. Бакы: Бакы Университетинин няшри, 2006, 368 с. 169. Сейидов Й. Нясиминин дили. Бакы: Азярбайъан няшриййаты, 1996, 268 с. 170. Сейидов Й. Нясиминин дилиндя явязлик/Тцрк дилляринин йазылы абидяляриня даир тядгигляр. Бакы: АДУ няшри, 1985, с. 13-19. 171. Серебренников Б.А., Щаъыйева Н.З. Тцрк дилляринин мцгайисяли-тарихи грамматикасы. Тяръцмя едян: Т.И.Щаъыйев. Бакы: Сяда, 2002, 380 с. 172. Сцмяр Фаруг. Оьузлар.Тяръцмя едян: Рамиз Яскяр.Бакы:Йазычы,1992, 432 с. 173. Ширялийев М.Ш. Азярбайъан диалектолоэийасынын ясаслары. Бакы: 1968, 420 с. 174. Шцкцрлц Я. Гядим тцрк йазылы абидяляринин дили. Бакы: Маариф, 1993, 336 с. 175. Танрыверди Я. «Дядя Горгуд китабы»нын дил мюъцзяси. Бакы: Нурлан, 2008, 184 с.

241

176. Танрыверди Я. «Китаби-Дядя Горгуд»да шяхс адлары. Бакы: Елм, 1999, 157 с. 177. Танрыверди Я. «Китаби-Дядя Горгуд»ун сюз дцнйасы. Бакы: Нурлан, 2007, 456 с. 178. Танрыверди Я. ХВЫ яср гыпчаг (половес) дилинин грамматикасы. Бакы: 2000, 119 с. 179. Тящмязов З. Мцасир Азярбайъан дилиндя кюмякчи нитг щиссяляринин тяснифи. НДА, Бакы: 2008, 20 с. 180. Тцрк дилляринин тарихи морфолоэийасына даир арашдырмалар. Бакы: БДУ няшри, 1990, 88 с. 181. Вурьун Сямяд. Сечилмиш ясярляри, Бакы: Елм, 1985, Ы ъилд, 448 с. 182. Закир Г.Б. Сечилмиш ясярляри. Бакы: Йазычы, 1984, 384 с. 183. Зейналов Ф.Р. Гядим тцрк йазылы абидяляри (орта дювр). Бакы: АДУ няшри, 1980, 96 с. 184. Зейналов Ф.Р. Мащмуд Кашьари вя онун «Диванц лцьат-ит-тцрк» ясяри. АДУ-нун Елми Хябярляри, 1971, № 5, с. 18-26. 185. Зейналов Ф.Р. Мцасир тцрк дилляриндя ядат вя модал сюзляр. Бакы: АДУ, 1965, 68 с. 186. Зейналов Ф.Р. Мцасир тцрк дилляриндя кюмякчи нитг щиссяляри. Бакы: Маариф, 1971, 312 с. 187. Зейналов Ф.Р. Мцасир тцрк дилляриндя гошмалар. Бакы: АДУ, 1964, 48 с. 188. Зейналов Ф.Р. Тцрк дилляринин мцгайисяли грамматикасы. Ы щисся (фонетика, лексика, морфолоэийа). Бакы: МБМ, 2008, 354 с. 189. Зейналов Ф.Р. Тцрк дилляринин мцгайисяли грамматикасы. Ы щисся (адлар). Бакы: АДУ няшри, 1974, 142 с. 190. Зейналов Ф.Р. Тцрк дилляринин мцгайисяли грамматикасы. ЫЫ щисся (фелляр). Бакы: АДУ няшри, 1975, 131 с. 191. Зейналов Ф.Р. Тцрколоэийанын ясаслары. Бакы: 1981, 348 с. 192. Зийа Зейнал. Сцлейман Дямирялин щядиййяси. «Експресс» гязети, 9 нойабр 2006. 193. ХЫЫЫ-ХВЫ ясрляр Азярбайъан ше’ри. Бакы: Елм, 1984, 543 с.

242

Тцрк дилиндя 194. Акалын Мещмет. Тарищи Тцрк Шивелери. Анкара: 1979, 276 с. 195. Акарпынар Р.Бащар. Тцрк Кцлтцрцнцн Йазылы Кайнакларындан Бири: Диванц Луэат-ит-Тцрк; Тцркийе’де Есер Цзеринде Йапылмыш Чалышмаларла Илэили Кыса Бир Инъелеме/ Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 12. 196. Арат Решит Ращмети. Ески Тцрк Шиири. Анкара: 1986, 506 с. 197. Арат Решит Ращмети. Кутадэу Билиэ. Ы. Метин. Истанбул: 1947, ЛЫХ+ 656 с. 198. Арат Решит Ращмети. Кутадэу Билиэ. ЫЫ. Чевири. Анкара: 1947, ХХВЫЫЫ+ 477 с. 199. Арат Решит Ращмети. Кутадэу Билиэ. ЫЫЫ. Индекс. Истанбул: 1979, ХЙ+565. 200. Аскер Рамиз. Диванц Луэат-ит-Тцрк Истатистиклери. Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 13-14. 201. Аскер Рамиз. Диванц Луэат-ит-Тцрк Истатистиклери ве Диван’ын Азербайъанда Тет-кики // Кардеш Калемлер Дерэиси, Аьустос 2008, с. 60-71. 202. Аскер Рамиз. Диванц Луэат-ит-Тцрк’цн Азербайъанда Теткики Тарищинден// Кардеш Калемлер Дерэиси, Ейлул, 2008, с. 43-46. 203. Аскер Рамиз. ДЛТ’нин ДТС’де Йансымасы. Улусларарасы Асйа ве Кузей Африка Чалышмалары Конэреси ИЪАНАС-38. Анкара: 10-15 Ейлцл 2007, Билдири Юзетлери Китабы, с. 9-10. 204. Аскер Рамиз. Кутадэу Билиэ’де Девлет Йюнетиъилери. Азербайъан Мустакилликтен Сонра / Бейнелщалк Конферансын Материаллары. Баку: 3-4 Март 2003, с. 288-291. 205. Аскер Рамиз. Кутадэу Билиэ’ин Дили ве Келиме Щазинеси Цзерине / Кутадэубилиэ Дерэиси, сайы 4, Еким 2003, с. 283-298. 206. Аскер Рамиз. Кутадэу Билиэ’ле Илэили Йанлыш Йорумлар. Проф. Др. Мещмет Сарайа Армаьан. Тцрк Дцнйасына Бакышлар. ДА Йайынлары, Истанбул: 2003, с. 117-123.

243

207. Ашчы Уфук Дениз. Кашэарлы Мащмуд’ун ве W.Радлофф’ун Сюзлцкчцлцьц / Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 15. 208. Аталай Бесим. Юнсюз. Диванц Луэат-ит-Тцрк Теръцмеси. Чевирен: Бесим Аталай. Анкара: 1939, Ы ъилт, с. В-ХХХВЫ. 209. Баьдаш Ъащит. ДЛТ’деки Шиирлерде Исмин Щал Еклеринин Кулланылышы // Илми Араштырмалар. Истанбул, 2001, сайы 11, с. 29-40. 210. Бекин Ащмет Рыза. Чинде Кашэарлы Мащмут ве Диванц Луэат-ит-Тцрк Иле Илэили Араштырмалар // ДД, сайы 33, Теммуз, 1995, с. 56-59. 211. Бозкаплан Шериф Али. Диванц Луэат-ит-Тцрк’те +Ла- // Тцркложи Араштырмалары, Осман Недим Туна Армаьаны, ъ. 2, сайы 4, Ерзинъан: Бащар 2007, с. 109-120. 212. Ъафероьлу Ащмет. Илк Тцрк Дилъиси Кашэарлы Мащмуд. Истанбул: 1938, 26 с. 213. Ъафероьлу Ащмет. Кашьарлы Мащмуд. Истанбул: 1970, 62 с. 214. Ъафероьлу Ащмет. Тцрк Дили Тарищи. Истанбул: 1958, Ы ъилт, ВЫЫЫ+ 184 с. 215. Ъафероьлу Ащмет. Тцрк Дили Тарищи. Истанбул: 1964, ЫЫ ъилт, ХВ+ 256 с. 216. Ъафероьлу Ащмет. Тцркчемиздеки -ьыл ве -эил Емир Еки // ТДАЙ-Б, Анкара: 1971, с. 1-10. 217. Ъанполат Мустафа. Эцнцмцзде Кутадэу Билиэ ве Диванц Луэати’т-Тцрк // Тцрк Диллери Араштырмалары, ъилт 14, Истанбул: 2004, с. 31-34. 218. Ъанполат Мустафа. Кашэарлы Мащмуд ве Етимложи / Диванц Луэати’т-Тцрк Билэи Шюлени Билдирилери. Анкара: 7-8 Майыс 1999, ТДК, с. 19-29. 219. Чатыккаш Ата. Тцрк Диллери Луэатчилиьи ве Базы Тцркче Луэатлер//ТДА, 41, Нисан 1986, с. 207-251. 220. Ченели Илщан. Диванц Луэати’т-Тцрк’те Щайван Адлары // ТКА, сайы 11-14, 1973-1975. Анкара: 1975, с. 99-122. 221. Делиюмероьлу Йакуп. Кашэарлы Мащмут 1000 Йашында вейа 2008 Кашэарлы Мащмут Йылы // Кардеш Калемлер, сайы 6, Щазиран 2007, с. 80-89. 222. Дилачар А. Кашэарлы Мащмуд’ун Кишилиьи // ТД, сайы 253, Еким 1972, с. 2026. 223. Дилачар А. Кутадэу Билиэ Инъелемеси. Анкара: 1995, 208 с. 224. Дил Дерэиси Мащмут Кашэарлы Юзел Сайысы. Сайы 33, 1995, с. 793.

244

225. Динчер А. Диванц Луэат-ит-Тцрк’теки Йемек Адлары Цзерине / Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 20. 226. Диванц Луэат-ит-Тцрк Теръцмеси. Чевирен: Бесим Аталай. Анкара: Ы, 1939, ХХХВЫ+530 с. 227. Диванц Луэат-ит-Тцрк Теръцмеси. Чевирен: Бесим Аталай. Анкара: ЫЫ, 1941, 366 с. 228. Диванц Луэат-ит-Тцрк Теръцмеси. Чевирен: Бесим Аталай. Анкара: ЫЫЫ, 1943, 452 с. 229. Диванц Луэат-ит-Тцрк Дизини. Ендекс. Йазан: Бесим Аталай. Анкара: ЫВ, 1943, ЛХ+868 с. 230. Донук Абдулкадир. Кцлтцр Тарищи Ачысындан Диванц Луэат-ит-Тцрк’цн Деьерлендирилмеси // ДД, сайы 33, Теммуз 1995, с. 65-69. 231. Дурэут Щцсейин. Каращанлы ве Щарезм Тцркчеси Есерлеринде Исмин Щаллери. Чанаккале Онсекиз Майыс Цниверситеси, Сосйал Билимлер Енститцсц. Доктора Тези, Чанаккале, 1999, с. 59-75. 232. Емет Еркин. Диванц Луэат-ит-Тцрк ве Уйэур Аьызлары / Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 21. 233. Емет Еркин. Доьу Тцркистан ве Чинде Диванц Луэат-ит-Тцрк Цзерине Йапылан Дил ве Едебийат Араштырмалары / ДД, сайы 33, Теммуз 1995, с. 60-64. 234. Ерарслан Кемал. Сюзлцк Чалышмаларында Диванц Луэат-ит-Тцрк’цн Юнеми. Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 22. 235. Еръиласун Ащмет Б. Башланэычтан Йирминъи Йцзйыла Тцрк Дили Тарищи. Анкара: 2006, 486 с. 236. Еръиласун Ащмет Б. Диванц Луэат’т-Тцрк’де Цнлц Узунлукларыйла Илэили Кайытлар/ Диванц Луэати’т-Тцрк Билэи Шюлени Билдирилери. 7-8 Майыс 1999, Анкара: ТДК, с. 51-54. 237. Еръиласун Ащмет Б. Каращанлы Деври Тцрк Едебийаты / Бцйцк Тцрк Класиклери. Ы, Истанбул: 1985, с. 114-179. 238. Еръиласун Ащмет Б. Кашэарлы Мащмуд ве Диванц Луэати’т-Тцрк / Бцйцк Тцрк Класиклери. Ы, Истанбул: 1985, с. 118-131.

245

239. Еръиласун Ащмет Б. Кашэарлы Мащмуд’ун Мцзиплиьи / Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 22. 240. Еръиласун Ащмет Б. Кутадэу Билиэ Эрамери. Фиил. Анкара: 1984, 196 с. 241. Еръиласун Ащмет Б. Макалелер. Анкара: 2007, 752 с. 242. Еръиласун Ащмет Б. Кашэарлы Мащмуд’да -са/-се Еки // ДД, сайы 33, Теммуз 1995, с. 65-59. 243. Еръиласун Ащмет Б. Тцркчеде Емир ве Истек Кипи Цзерине // ТД, сайы 505, Оъак 1999, с. 3-9. 244. Еръиласун Билэе. Диванц Луэат-ит-Тцрк’тен Модерн Едебийата/Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 22. 245. Ерен Щасан. Советскайа Тйурколоэийа Дерэисинин Диванц Луэат-ит-Тцрк Юзел Сайысы // ТД, сайы 253, Еким 1972, с. 121-124. 246. Фындыкоьлу Зийаеттин Фащри. Дил Сосйложиси ве Мащмуд-у Кашьари. Ы // ТЙ, сайы 9, Аьустос 1966. 247. Фындыкоьлу Зийаеттин Фащри. Дил Сосйложиси ве Мащмуд-у Кашьари. ЫЫ // ТЙ, сайы 10, Ейлул 1966. 248. Эабаин Аннемарие вон. Ъодех Ъуманиъус’ун Дили / Тарищи Тцрк Шивелери. Анкара: 1998, с. 67-109. 249. Эабаин Аннемарие вон. Ески Тцркче / Тарищи Тцрк Шивелери. Анкара: 1998, с. 29-66. 250. Эабаин Аннемарие вон. Ески Тцркченин Эрамери. Анкара: 2000, ХЫЫЫ+313 с. 251. Эенъан Тащир Нежат. Диванц Луэат-ит-Тцрк // ТД, сайы 250, 1972, с. 304-309. 252. Эенъан Тащир Нежат. Диванц Луэат-ит-Тцрк’те Дил Кураллары // ТД, сайы 253, Еким 1972, с. 27-52. 253. Эенъан Тащир Нежат. Кашэарлы Мащмуд’ун Юз Тцркчеъилиьи//ТД, сайы 249, 1972, с. 192-195. 254. Эенч Решат. Кашэарлы Мащмуд’а Эюре ХЫ Йцзйылда Тцрк Дцнйасы. Анкара: 1997, 412 с.

246

255. Эцленсой Тунъер. Доьу Анадолу Аьызлары ве Диванц Луэати’т-Тцрк/В Миллетлерарасы Тцркложи Конэреси. Истанбул: 23-28 Ейлул 1985. Теблиьлер. 1. Тцрк Дили. Ъилт 1, Истанбул: 1985, с. 107-115. 256. Эцней Фатма Шащан. Диванц Луэат-ит-Тцрк’те Фиилден Тцремиш Исимлер ве Сыфатлар: Сюздизимсел ве Анламбилимсел Бир Инъелеме / Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 25-26. 257. Щаъыеминоьлу Неъметтин. Каращанлы Тцркчеси Эрамери. Анкара: 2003, 214 с. 258. Щазаи Эйюрэй. Эенел Лексокоэрафйа Ачысындан Кашэарлы Мащмут Щаккында Дцшцнъелер // ББ, 1972, ТДК, Анкара: 1975, с. 419-424. 259. Щидайет Нуранийе. Kаращанлылар Девринде Уйэур Щалк Едебийаты // Доьу Тцркистанын Сеси – Шарки Тцркистан Авазы, 1991, № 4, с. 27-29. 260. Илайдын Щикмет. Диван’ла Илэили Базы Эюзлемлер ве Дцшцнъелер // ДД, сайы 33, Теммуз 1995, с. 49-55. 261. Илтебир Абдулщеким Баки. Kашьарлы Мащмут, Диванц Лцэат-ит-Тцрк ве Доьу Тцркистан // ДД, сайы 33, Теммуз 1995, с. 30-43. 262. Инан Абдулкадир. Диванц Луэат-ит-Тцрк’те Датиф Щали. ТД, сайы 26, Касым 1953, с. 80-81. 263. Кабаташ Орщан. Диванц Луэати’т-Тцрк’тен Тцркийе Тцркчесине//ТДАЙ-Б, ъ. 1-2, сайы 44, Анкара: 2001, с. 147-161. 264. Качалин Мустафа С. Диванц Луэати’т-Тцрк. ДИА, Истанбул: 1994, ъ. 9, с. 446449. 265. Каращан Лейла. Йцклеме (Аъъусативе) ве Илэи (Эенитиве) Щалы Еклери Цзерине Базы Дцшцнъелер / 3. Тцрк Дили Курултайы Билдирилери. Анкара: 1999, с. 605-611. 266. ‫[ ﻡﺤﻤﻮد ﺏﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ اﻟﻜﺎ ﺷﻐﺮى آﺘﺎب دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ‬Мащмуд бин ел-Щцсейин ел-Кашьари. Китабу Диваны Луэати’т-Тцрк. Dar цl-Хilafet-i Aliye, Matbaa-yi Amиre, cilди еввел, Истанбул: 1333, 436 + 12 s. (Р.Килисли няшри, Ы ъилд, 1915)]. 267. ‫[ ﻡﺤﻤﻮد ﺏﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ اﻟﻜﺎ ﺷﻐﺮى آﺘﺎب دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ‬Мащмуд бин ел-Щцсейин ел-Кашьари. Китабу Диваны Луэати’т-Тцрк. Dar цl-Хilafet-i Aliye, Matbaa-yi Amиre, cilди сани, Истанбул: 1333, 294 + 25 s. (Р.Килисли няшри, ЫЫ ъилд, 1915)].

247

268. ‫[ ﻡﺤﻤﻮد ﺏﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ اﻟﻜﺎ ﺷﻐﺮى آﺘﺎب دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ‬Мащмуд бин ел-Щцсейин ел-Кашьари. Китабу Диваны Луэати’т-Тцрк. Dar цl-Хilafet-i Aliye, Matbaa-yi Amиre, cilди салис, 1335, Истанбул: 347 + 8 s. (Р.Килисли няшри, ЫЫЫ ъилд, 1917)]. 269. Kашэарлы Мащмуд. Диванц Луэати’т-Тцрк. Чевири, Уйарлама, Дцзенлеме. Щазырлайанлар: Сечкин Ерди, Серап Туьба Йуртесер. Истанбул: 2005, 725 с. 270. Кашэарлы Мащмут / Ана Британниъа, ъилт 13, Истанбул: 1992, с. 59. 271. Кашэарлы Мащмут / Бцйцк Ансиклопеди, ъилт 2, Истанбул: 1980, с. 990. 272. Кашэарлы Мащмут / ДИА Тцркийе Дийанет Вакфы Ислам Ансиклопедиси, ъилт 25, Анкара: 2002, с. 9-15. 273. Кашэарлы Мащмут / Эелишим Щаъеттепе Ансиклопедиси, ъилт 6, Истанбул: 1986, с. 2298-2299. 274. Кашэарлы Мащмут / Тцрк Ансиклопедиси, ъилт 21, Анкара: 1974, с. 389-392. 275. Кашэарлы Мащмут / Тцрк Дили ве Едебийаты Ансиклопедиси, ъилт 2, Истанбул: 1977, с. 353-356. 276. Кашэарлы Мащмут / Тцрк Дили ве Едебийаты Ансиклопедиси, ъилт 5, Истанбул: 1982, с. 216-217. 277. Кашэарлы Мащмут / Йени Тцрк Ансиклопедиси, ъилт 5, Истанбул: 1985, с. 1476. 278. Кылыч Щцсейин. Диванц Луэат-ит-Тцрк’теки Фиилден Фиил Йапан Еклер // ИД, ъ. 5, сайы 57, Анкара: 1966, с. 10-11. 279. Кылыч Щцсейин. Диванц Луэат-ит-Тцрк’теки Фиилден Фиил Йапан Еклер // ИД, ъ. 5, сайы 58 Анкара: 1966, с. 12-13. 280. Кылыч Щцсейин. Диванц Луэат-ит-Тцрк’теки Фиилден Фиил Йапан Еклер // ИД, ъ. 5, сайы 60, Анкара: 1966, с. 10-11. 281. Коъаоьлу Тимур. Модерн Дилбилими Ачысындан Диванц Луэати’т-Тцрк’е Бир Бакыш/Диванц Луэати’т-Тцрк Билэи Шюлени Билдирилери. Анкара: 7-8 Майыс 1999, ТДК, с. 47-50. 282. Коркмаз Зейнеп. Анадолу Аьызларынын Етник Йапы иле Илишкиси Соруну // ТДАЙ-Б, Анкара: 1988, с. 21-32. 283. Коркмаз Зейнеп. Тцркийе Тцркчеси Эрамери (Шекил Билэиси). Анкара: 2003, ТДК, 1224 с.

248

284. Кюпрцлц[заде] М.Ф. Диванц Луэат-ит-Тцрк // Милли Тетеббулар, 1915, ъ. 2, сайы 5, с. 381-383. 285. Кюпрцлц М.Ф. Тцрк Дили ве Едебийаты Щаккында Араштырмалар. Истанбул: 1934, с. 33-44. 286. Кюпрцлц М.Ф.Тцрк Едебийаты Тарищи. Истанбул: Ютцкен, 1986, XXIY+437 с. 287. Кюпрцлц М.Ф. Тцрк Едебийатында Илк Мутасаввыфлар. Анкара: 1984, 415 с. 288. Курэан Шцкрц. Диванц Луэат-ит-Тцрк Цзерине//ТД, сайы 253, Еким 1972, с. 60-80. 289. Манас Университеси Сосйал Билимлер Дерэиси. Тцркложи Юзел Сайысы. Ы Китап, Сайы 11, Бишкек: 2004, 260 с. 290. Манас Университеси Сосйал Билимлер Дерэиси. Тцркложи Юзел Сайысы. ЫЫ Китап, Сайы 11, Бишкек: 2004, 274 с. 291. Мансуроьлу Меъдут. Каращанлыъа / Тарищи Тцрк Шивелери, Анкара: 1979, с. 141-182. 292. Мансуроьлу Меъдут. Тцркчеде -ьай, -эей Еки ве Тцремелери / Жеан Денй Армаьаны, Анкара: 1958, с. 171-183. 293. Мансуроьлу Меъдут. Тцркчеде -ьу Екинин Фонксийонлары // ТМ, ъилт Х, Истанбул, 1953, с. 341-348. 294. Мансуроьлу Меъдут. Тцркчеде -мыш Екинин Фонксийонлары / Фуат Кюпрцлц Армаьаны, Истанбул: 1953, с. 345-350. 295. Мансуроьлу Меъдут. Тцркчеде -тачы Екинин Фонксийонлары // ТДЕ, сайы 12, Истанбул: 1956, с. 105-108. 296. Мещран Азиз. Диванц Луэат-ит-Тцрк’теки -сА Йапым Еки Цзерине/Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 34. 297. Мунэан Эцлер. Тцркчеде Фииллерден Йапылмыш Исимлерин Морфоложик ве Семантик Йюнден Инъеленмеси. Истанбул: Симурэ, 2002, хх с. 298. Мусабайев Э.Э. Кашэарлы Мащмуд’ун Йашамы Цзерине Йени Верилер // ТД, сайы 253, Еким 1972, с. 110-120. 299. Мутий Ибращим, Мирсултан Османов. Кашэарлы Мащмуд’ун Йурду, Щайаты ве Мезары Щаккында // Билиэ. Эцз 2002, сайы 23, с. 189-208.

249

300. Налбант Мещмет Вефа. Диванц Луэати’т-Тцрк Эрамери - Ы. Исим. Истанбул: Билэе Оьуз, 2008, 293 с. 301. Налбант Мещмет Вефа. Евет Келимесинин Кюкени Цзерине / Дил ве Едебийат Араштырмалары Семпозйуму. Анкара: 2003, с. 109-117. 302. Юлмез Мещмет. Кашэарлы Мащмуд’ун Кабри ве Йурду//Тцрк Диллери Араштырмалары, ъилт 14, Истанбул: 2004, с. 207-240. 303. Юзмен Мещмет. Диванц Луэати’т-Тцрк’те ве Кутадэу Билиэ’де аймак Фиилийле Курулан Долайсыз Анлатым Ъцмлелери Цзерине. Тцрк Диллери Араштырмалары, ъилт 14, Истанбул: 2004, с. 67-77. 304. Сакаоьлу Саим. Караман Аьзына Диванц Луэати’т Тцрк Ачысындан Бир Йаклашым/ Тарищ Бойунъа Тцрк Дили Билэи Шюлени. Караман, 13-14 Майыс 1997, Анкара: 1998, с. 122-129. 305. Серткайа Осман Фикри. Сон Булунан Белэелер Ишыьында Кашэарлы Мащмуд’ун Щайаты Щаккында Йени Билэилер. Диванц Луэати’т-Тцрк Билэи Шюлени Билдирилери. Анкара: 7-8 Майыс 1999, ТДК, с. 130-144. 306. Шащин Щатиче. Диванц Луэат-ит-Тцрк’те ер- Филли, Кашэарлы Мащмуд ве Дюнеми Семпозйуму. Анкара: 2008, Билдири Юзетлери, с. 39. 307. Текин Талат. Каращанлылар Дюнеми Тцрк Шири // ТД, сайы 409, Оъак 1986, с. 81-157. 308. Текин Талат. Орщон Тцркчеси Эрамери. Истанбул: 2003, 272 с. 309. Текин Талат. Тцрк Диллеринде Биринъил Узун Цнлцлер. Анкара: 1995, 192 с. 310. Тщури Жозеф. Он Дюрлцнъц Асыр Сонларына Кадар Тцрк Дили Йадиэарлары // МТ, сайы 4, 1331 (щ), с. 81-133. 311. Тоэан Зеки Велиди. Диванц Луэат-ит-Тцрк’цн Телиф Сенеси Щаккында // Атсыз Меъмуасы, сайы 16, Аьустос 1932, с. 77-80. 312. Тоэан Зеки Велиди. Мащмут Кашэари’йе Аит Нотлар // Атсыз Меъмуасы, сайы 17, Ейлул 1932, с. 133-136. 313. Туран Осман. Тцрк Ъищан Щакимийети Мефкуреси Тарищи. Истанбул: 1978, 628 с. 314. Тцрк Дили. Диванц Луэат-ит-Тцрк Юзел Сайысы. Сайы 253, Еким 1972, с. 4-124. 315. Тцрк Дцнйасы Ел Китабы. Ъоьрафйа-Тарищ. Ы ъилт, Анкара: 1992, 544 с.

250

316. Тцрк Дцнйасы Ел Китабы. Едебийат. ЫЫЫ ъ., Анкара: 1992, 778 с. 317. Тцркай Кайа. Кашэарлы’нын Дерледиьи Йансыма Сюзъцклер / Юмер Асым Аксой Армаьаны, ТДК, Анкара: 1978, с. 241-257. 318. Узун Н., Узун Л., Аксан Й., Аксан М. Тцркийе Тцркчесинин Тцретим Еклери Бир Дюкцм Денемеси. Анкара: 1992, . 319. Цлкцташыр М. Шакир. Бцйцк Тцрк Дилъиси Кашэарлы Мащмут. 2. баскы, Анкара: 1972, 225 с. 320. Цлкцташыр М. Шакир. Кашэарлы Мащмут. Анкара: 1962, 22 с. 321. Зцлфикар Щамза. Терим Сорунлары ве Терим Йапма Кылавузу. Анкара: 1991. 322. Зцлфикар Щамза. Цнлемлер ве Сес Йансымалы Келимелер / Тцрк Эрамеринин Сорунлары. ЫЫ. Анкара: 1999, с. 492-495. Юзбяк дилиндя 323. Фозилов Е. Махмуд Кошьарий ва унинг «Девон»и // Узбек тили ва адабийоти. Тошкент: 1971, № 5, бет 34-39. 324. Фозилов Е. Шаркнинг машхур филолглари Махмуд Кошьарий, Абу Хаййон, Жамолиддин Туркий. Тошкент: Фан, 1971, 80 бет. 325. Ишойев А. «Девону луьотит турк» ва узбек шевалари // Узбек тили ва адабийоти, 1971, № 5, бет 63-67. 326. Жуманийозов Р. Солих Муталлибов // Узбек тили ва адабийоти. Тошкент: 1969, № 1, бет 79-81. 327. Махмуд Кошьарий. Туркий Сузлар Девони (Девону луьотит турк). Таржимон ва нашрга тайарловчи С.М.Муталлибов. Тошкент: Фан, 1960, Ы том, 500 бет. 328. Махмуд Кошьарий. Туркий Сузлар Девони (Девону луьотит турк). Таржимон ва нашрга тайарловчи С.М.Муталлибов. Тошкент: Фан, 1961, ЫЫ, том, 428 бет. 329. Махмуд Кошьарий. Туркий Сузлар Девони (Девону луьотит турк). Таржимон ва нашрга тайарловчи С.М.Муталлибов. Тошкент: Фан, 1963, ЫЫЫ том, 466 бет. 330. Махмуд Кошьарий. Туркий Сузлар Девони (Девону луьотит турк). Ь.Абдурахмонов ва С.Муталлибовлар иштироки ва тахрири остида. Тошкент: Фан, 1967, ЫВ том (индекс), 543 бет.

251

331. Махмудов К. Грамматик курсаткич. Махмуд Кошьарий. Туркий Сузлар Девони (Девону луьотит турк). Тошкент: Фан, 1967, ЫВ том (индекс), с. 406476. 332. Муталлибов С.М. Девону луьотит турк ва унинг таржимаси // Узбек тили ва адабийоти, 1971, № 5, бет 40-44. 333. Муталлибов С.М. ХЫ аср йозма йодигарликларида фел категорийаси. Тошкент, 1955, 81 бет. 334. Муталлибов С.М. ХЫ асрнинг буйук филологлари ва уларнинг нойоб асарлари / Махмуд Кошьарий/Туркий сузлар девони – Девону луьотит турк. Таржимон ва нашрга тайорловчи С.М.Муталлибов. Тошкент: Фан, 1960, Ы том, бет 739. 335. Нигматов Щ. ХЫ асрдаги туркий тилларнинг М.Кошьарий таманидан килинган таснифи // Узбек тили ва адабийоти, 1969, № 4, бет 51-53. 336. Валийев У.Н. «Девону луьотит турк»да -чы/-чи аффикси туьрисида // Узбек тили ва адабийоти, 1964, № 3, бет 74-76. 337. Хасанов Х. Махмуд Кошьарий. Хайоти ва географик мероси. Тошкент: 1963, 83 бет. Уйьур дилиндя 338. Абдушцкцр Мущяммят Имин. Баласаьуннинг орни мясилиси щяккидя//ХДИЖ, 1995, № 4, бет 1-21. 339. Ащат Аблимит. Уйьур тилидики бир канчя исимлярнинг тарихий мянбиси тоьрисидя// ХДИЖ, 1986, № 1, бет 30-50. 340. Арзийев Руслан. «Кутаьду Билик» вя унинг лексика-стилистикилик алащидиликлири. Алмута: 1966, 226 бет. 341. Арзийев Руслан. Уйьур тили. Алмута: Мектеп, 2006, 448 бет. 342. Атаклик уйьур алими Мяхмут Кяшкяри вя унинг юлмяс ясяри «Тцркий Тыллар Диваны»/Кяшкяри Мяхмут. Тцркий Тиллар Дивани [Диванц лцьат-ит-тцрк]. Црцмчи: Хялик няшрийити, 1981, том Ы, бет 1-69. 343. Айуп Турсун. Кядимки уйьур тили окушлуки. Бейжин: 1998, 382 бет.

252

344. Айуп Турсун. «Кяшкяр тили» тоьрисидя мцлащизя / Тцркий тиллар тяткикати. 3. Бейжин: 1990, бет 19-50. 345. Баки Абдулщяким. Уйьур тилидики сюзлярни тцрэя бюлцш принсиплири // «Тил вя Тяръцмя» журнили, 1983, № 1, бет 40-58. 346. Щаъы Нур Щаъы. Караханилярнинг кискичя тарихи. Црцмчи: Шинъанг Хялик няшрийити, 1984, 207 бет. 347. Имин Турсун. Хаканийя тили вя Хотян шевиси. Тцркий тиллар тяткикати. 2. Бейжин: 1983, бет 21-44. 348. ‫[ ﻡﻪ هﻤﻮت ﻗﻪ ﺷﻘﻪ رى دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ ﺕﺮآﻯ ﺕﻴﻠﻼر دﻳﻮ اﻥﻯ‬Кяшкяри Мяхмут. Тцркий Тиллар Дивани Диванц лцьат-ит-тцрк]. Црцмчи: Хялик няшрийити, 1981, том Ы, 62+ 687 бет. 349. ‫[ ﻡﻪ هﻤﻮت ﻗﻪ ﺷﻘﻪ رى دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ ﺕﺮآﻯ ﺕﻴﻠﻼر دﻳﻮ اﻥﻯ‬Кяшкяри Мяхмут. Тцркий Тиллар Дивани Диванц лцьат-ит-тцрк]. Црцмчи: Хялик няшрийити, 1983, том ЫЫ, 533 бет. 350. ‫[ ﻡﻪ هﻤﻮت ﻗﻪ ﺷﻘﻪ رى دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ ﺕﺮآﻯ ﺕﻴﻠﻼر دﻳﻮ اﻥﻯ‬Кяшкяри Мяхмут. Тцркий Тиллар Дивани Диванц лцьат-ит-тцрк]. Црцмчи: Хялик няшрийити, 1984, том ЫЫЫ, 612 бет. 351. Курбан Вяли. Бизнинг тарихий йезиклиримиз. Црцмчи: 1986, 255 бет. 352. Лан Йин. «Кутадьу Билик» вя шярик-ьярип мядянийити. Црцмчи: 1994, 368 с. 353. Мцтий Ибращим, Осман Мирсултан. Мяхмут Kяшкярининг йурти, щяйати вя мязари тоьрисидя. «Тарым» журнили, 1984, сан 3, бет 9-25. 354. Садвакасов Гоъяхмят. Илмий ямэякляр. Алмута: Алем, 2000, 320 бет. 355. Ширвани Йусиф Зийа. Мяхмут Кяшкяри вя унинг «Дивану лцэат-ит-тцрк» ясяри. «Шарк щакикати», Ташкянт: 1947, № 3 (35). 356. Турьун Алмас. Kядимки уйьур ядябийити. Kяшкяр: 1988, 376 бет. 357. Турьун Алмас. Уйьурлар. Алмута: 1992, том 1, 224 бет. 358. Турьун Алмас. Уйьурлар. Алмута: 1993, том 2, 230 бет. 359. Уйьур классик ядябиййит тарихи. Црцмчи: 2001, 298 бет. 360. Уйьуршунаслик бойичя тяткикатлар. Алмута: 2002, 219 бет.

253

Газах дилиндя 361. Бекетайев К., Ибатов Е. Махмут Кашкари. Тцби бир тцрки тили (Диуани лцьатит-тц-рик). Алматы: 1993, 192 бет. 362. Ябдирахманов А. Махмуд Кашкари жяне ономастика мяселелери // Казакстан мектеби, Алматы: 1971, № 10, с. 88-91 363. Кашкари Махмут. Тцрик сюздиги (Диуани лцьат-ит-тцрик). Аударьан, альысюзи мен ьылыми тцсцниктерин жазып баспаьа дайындаьан А.К.Егеубай. Алматы каласы: Хант баспасы, Ы том, 1997, 592 бет. 364. Кашкари Махмут. Тцрик сюздиги (Диуани лцьат-ит-тцрик). Аударьан, альысюзи мен ьылыми тцсцниктерин жазып баспаьа дайындаьан А.К.Егеубай. Алматы каласы: Хант баспасы, ЫЫ том, 1997, 528 бет. 365. Кашкари Махмут. Тцрик сюздиги (Диуани лцьат-ит-тцрик). Аударьан, альысюзи мен ьылыми тцсцниктерин жазып баспаьа дайындаьан А.К.Егеубай. Алматы каласы, Хант баспасы, ЫЫЫ том, 1998, 600 бет. Тцркмян дилиндя 366. Ахаллы С. Мащмыт Кашэарлынынг сюзлцэи вя тцркмен дили. Ашгабат: Ылым, 1958, 208+5 с. 367. Есенмедова А. Мащмыт Кашэарлынынг сюзлцэи ве тцркмен дилининг морфолоэийасы / «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыъыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 109-110. 368. Эумманова Э. «Диваны луэатит-тцрк» ве «Кутадэу Билиэ» / «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыъыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 140-141. 369. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыъыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, 392 с. Татар дилиндя

254

370. Мяхмцтов Х. Борыньылар яйткян сцзляр (ВЫЫ-ХВЫЫ йюзтюрки татар йадыкйарлеринде афоризмнар). Казан: Фикер, 2002, 256 бет. Башгырд дилиндя 371. Шярипова З.Й. Мяхмцт Кашкарининг «Дивани люьят ят-тюрк» ясяре / Башкорт ядябийаты тарихы. Юфю: Башкорт Китап няшрийаты, 1990, Ы том, бет 43-46. Таъик дилиндя 372. Чорейев Т.М. Мащмуд бин ял-Щцсейн ял-Кашэари вя «Диванц лцьат-ит-тцрк». Дцшянбя: 1990. Фарс дилиндя 373. ‫[ ﻡﺤﻤﻮد اﻟﻜﺎ ﺷﻐﺮى دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ ﺕﺒﺮﻳﺰ ﻥﺸﺮ اﺥﺘﺮ‬Мащмуд ял-Кашьари. Дивану лцьатит-тцрк. Тяръцмя едян Щцсейн Дцзэцн. Тябриз: Яхтяр, 2004, 628 с.]. Чин дилиндя 374. Ъщен Сщи Минг. Ъонэ Ту Тсзце Йуй Датсыдйан Кан Wей Wу Ер Йц «Р» Де Йан-Биан [«Диванц лцьат-ит-тцрк»я эюря уйьур дилиндяки «р» самитинин дяйишмяси щаггында]. ХДИЖ, 1985, № 4, бет 60-65. 375. Щаъы Нур Щаъы. Ши-Йи (ХЫ) Ши-Жи Wей-Wу Ер-Зу Йу-Йан Хуе-Жиа Ма-ЩеМу-Де Ка-Ши-Эе-Ли [ХЫ яср дилчиси Мащмуд Кашьари]. «Хинжианэ Эязити», 2.05.1980. 376. Ту Тсзце Йуй Датсыдйан, ‫[ دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ‬Диванц лцьат-ит-тцрк], Бейжин: Миллятляр няшрийити, 2002, Ы ъилд, 554 бет. 377. Ту Тсзце Йуй Датсыдйан, ‫[ دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ‬Диванц лцьат-ит-тцрк], Бейжин: Миллятляр няшрийити, 2002, ЫЫ ъилд, 378 бет.

255

378. Ту Тсзце Йуй Датсыдйан, ‫[ دﻳﻮان ﻟﻐﺎت اﻟﺘﺮﮎ‬Диванц лцьат-ит-тцрк], Бейжин: Миллятляр няшрийити, 2002, ЫЫЫ ъилд, 442 бет. 379. Зщу Зщинминг. Wей Wу Ер Йц Ли Де Хан Йц Жие Си [Уйьур дилиндя чинъядян алынма сюзляр]. Зщонэ Эуо Йу-Wен [«Чин дилляри журналы»], 1965, № 5, с. 12-25. Йапон дилиндя 380. Фуъимото Катсуъи. Мафумудо Кашуэари Торуко-Арабу-эо Ъитен но Щойаку Чиме-ибен [Мащмуд Кашьаринин тцркъя-ярябъя лцьятинин йапон дилиня тяръцмяси: йер адлары гисми]. Тозаи-эакуъутсу Кенкйц-ъо Ищо, 5, 1957, с. 3648. 381. Щанеда Акира. Кашуэари то Торуко-Арабу-эо Ъитен [Кашьари вя онун тцркъя-ярябъя лцьяти]. Иваи-щакуши Коки Кинен Тенсеки Роншу, 1963, с. 521-526. Рус дилиндя 382. Абдурахманов Г.А., Шукуров Ш.Ш. Грамматический очерк старотюркского языка ХЫ века / Махмуд Кошьарий. Туркий Сузлар Девони (Девону луьотит турк). Тошкент: Фан, 1967, ЫВ том (лугат-индекс), с. 479-525. 383. Ализаде С.Г. Именные части речи в «Шухаданаме». АКД, Баку: 1966, 27 с. 384. Асланов В.И. «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгари и азербайджанский язык. СТ, 1972, № 1, с. 61-74. 385. Ауэзова З.-А.М. Введение. Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк. Перевод и предисловие З.-А.М.Ауэзовой, индексы Р.Эрмерса. Алматы: ДайкПресс, 2005, с. 3-5. 386. Ауэзова З.-А.М. Предисловие. Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк. Перевод и предисловие З.-А.М.Ауэзовой, индексы Р.Эрмерса. Алматы: Дайк-Пресс, 2005, с. 6-50. 387. Ахаллы С. Словарь Махмуда Кашгарского и туркменский язык. АКД, Ашхабад: 1958, 21 с.

256

388. Байрамов Г.А. Фразеологические единицы в тюркских языков в словаре Махмуда Кашгарского «Диван лугат ат-турк». Ученые записки Азербайджанского государственного университета. Серия языка и литературы, 1966, № 3, с. 3-12. 389. Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии / Сочинения, т. Â, М.: Наука, 1968, с. 19-195. 390. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Сочинения, т. ÛÛ, ч. 1, М.: изд-во восточной лит-ры, 1963, с. 169-392. 391. Бартольд В.В. История Туркестана / Сочинения, т. ЫЫ, ч. 1, М.: изд-во восточной лит-ры, 1963, с. 109-162. 392. Бартольд В.В. Обзор содержания словаря Махмуда Кашгарского и выписки к нему (фонд 86, опись 1, № 181). 393. Бартольд В.В. Тюрки. (Историко-этнографический обзор) / Сочинения, т. Â, М.: Наука, 1968, с. 576-595. 394. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М.: Высшая школа, 1969, 384 с. 395. Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков. Словосочетание и предложение. М.: Наука, 1975, 287 с. 396. Баскаков Н.А. Причастие -ды/-ты в тюркских языках//Труды Московского института востоковедения, 1951, вып. 6, с. 205-217. 397. Баскаков Н.А. Роль уйгуро-карлукского языка караханидского государства в развитии литературных тюркских языков средневековья // СТ, 1970, № 4, с. 13-19. 398. Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве». М., Наука, 1985, 2008 с. 399. Благова Г.Ф. К теории тюркского склонения // СТ, 1978, № 5, с.3-9. 400. Боровкова Т.А. Грамматический очерк языка «Дивану лугат ит-тюрк». АКД, 1966, 15 с.

257

401. Боровкова Т.А. К вопросу о долготе гласных в языке «Дивану лугат иттюрк» Махмуда Кашгари / Тюркологическая конференция в Ленинграде 710 июня 1976 г. Тезисы докладов, Л.: 1967, с. 12-13. 402. Боровкова Т.А. О губных согласных в «Дивану лугат ит-тюрк» // ТС, М.: 1966, с. 24-27. 403. Боровкова Т.А. О фонетической терминологии в Словаре Махмуда Кашгарского // Изв. АН СССР. ОЛЯ, 1966, № 6, с. 528-531. 404. Боровкова Т.А. Относительно первого издания Словаря Махмуда Кашгарского // НАА, 1964, № 5, с. 133-135. 405. Валитова А.А. Этнонимы в тюркоязычном памятнике ÕÛ в. «Кутадгу Билиг». М.: Наука, 1964, 18 с. 406. Григорьев Г.Г. Kараханиды в Мавераннагре по Тарихи-Мунедджимбаши, СПб.: 1874, 18 с. 407. Демирчизаде А.М. Сравнительный метод лингвиста ÕÛ века Махмуда Кашгарского. Известия АН Азерб. ССР. Серия общественных наук, 1964, № 4, с. 45-55. 408. Демирчизаде А.М. Сравнительный метод Махмуда Кашгари // СТ, 1972, № 1, с. 31-42. 409. Джафар А. Из истории применения сравнительно-исторического метода к изучению тюркских языков / Материалы Û научной конференции востоковеов. Ташкент: 1958, с. 856-862. 410. Джолдасбеков М. Древнетюркские литературные памятники и их отношение казахской литературе. АКД, Алма-Ата: 1969, 26 с. 411. Доерфер Г. Махмуд Кашгари об аргу и халаджах // СТ, 1987, № 1, с. 37-44. 412. Древнетюркский словарь. Под ред. В.М.Наделяева, Д.М.Насилова, Э.Р.Тенишева, А.М.Щербака. Л.: 1969, 676 с. 413. Жузе П.К. К выяснению значения слова «тат». Известия Азербайджанского ГНИИ, т. Ы, вып. 3, 1930, с. 11-15.

258

414. Жузе П.К. Тщесаурус Линэуарум Туркоъум. Известия восточного факультета Азербайджанского государственного университета. Востоковедение, Û, 1926, с. 74-94. 415. Жузе П.К. Тщесаурус Линэуарум Туркоъум. Известия восточного факультета Азербайджанского государственного университета. Востоковедение, ЫЫ, 1927, с. 27-35. 416. Ибрагимов С.К., Храковский В.С. Махмуд Кашгари о расселении племен на территории Казахстана // Вестник АН Каз. ССР, 1958, № 11, с. 93-98. 417. Исхакова Н. Винительный падеж в словосочетаниях «Диван»а Махмуда Кашгари // СТ, 1977, № 1, с. 94-97. 418. Исламов М.И. Местоимения в диалектах и говорах азербайджанского языка. АДД, Баку, 1973, 75 с. 419. Казембек М. Общая грамматика турецко-татарского языка. Казань, 1846, 457 с. 420. Kараев О. Историко-географические данные, сообщаемые Махмудом Кашгари // СТ, 1972, № 1, с. 111-113. 421. Kараев О. История Kараханидского каганата. Фрунзе: 1983, 301 с. 422. Каримов К. Категория падежа в языке «Кутадгу Билиг». АКД. Ташкент: 1962, 26 с. 423. Кляшторный С.Г. Эпоха «Кутадгу Билиг» // СТ, 1970, № 4, с. 82-86. 424. Кляшторный С.Г. Эпоха Махмуда Кашгарского // СТ, 1972, № 1, с. 18-23. 425. Кондратьев В.Г. Очерк грамматики древнетюркского языка. Л.: 1970, 165 с. 426. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М.-Л.: 1956, 569 с. 427. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (ÂÛÛÕÛ вв.). Л.: 1980, 255 с. 428. Кононов А.Н.. Изучение «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгарского в СССР // СТ, 1973, № 1, с. 3-9.

259

429. Кононов А.Н. Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ит-тюрк»//СТ, № 1, 1972, с. 3-17. 430. Кононов А.Н. Способы и термины определения стран света // ТС, 1974. М.: 1978, с. 72-89. 431. Котвич В. Исследования по алтайским языкам. М.: 1962, 371 с. 432. Кулиев Г.К. О форме винительного падежа сюзин, теwесин в тексте «Диванц луэат-ит-тцрк» Махмуда Кашгари // СТ, 1970, № 4, 67-70. 433. Курышжанов А. Махмуд Кашгари о кыпчакском языке // СТ, № 1, 1972, с. 52-60. 434. Курышжанов А. О первой исследовательской работе по тюркским языкам (к 900-летию труда Махмуда Кашгари) // Известия АН Каз. ССР, 1972, № 1, с. 79-81. 435. Кучкартаев И. О глаголах речи в «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгари // Труды ТашГУ, вып. 412, Ташкент: 1971, с. 3-15. 436. Кыпчак Мамедали. Категория падежа в тюркских языках. Баку: изд-во БГУ, 1994, 152 с. 437. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.,-Л.: 1951, 452 с. 438. Махмуд Кашгари / БСЭ, изд. 3, т. 15, М.: 1974, с. 324. 439. Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк. Перевод и предисловие З.-А. М.Ауезовой, индексы Р.Эрмерса. Алматы: Дайк-Пресс, 2005, 1288 с.+2 с. 440. Махпиров В.У. Антропонимы в «Дивану лугат ит-тюрк» и «Кутадгу Билиг» // СТ, 1979, № 4, с. 22-28. 441. Махпиров В.У. Собственные имена в памятнике ХЫ в. «Дивану лугат иттюрк» Махмуда Кашгарского. АКД, Алма-Ата:1980, 26 с. 442. Мелиоранский П.М. Памятник в честь Кюль-Тегина // ЗВОРАО, т. ХЫЫ, вып. ЫЫ-ЫЫЫ, СПб.: 1899, с. 1-144. 443. Мусабаева З.М. Омонимы в «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгарского. АКД, Фрунзе: 1975, 51 с.

260

444. Муталлибов С.М. О словаре Махмуда Кашгарского «Дивану лугат-иттюрк» // Известия АН Узб. ССР, 1947, № 4, с. 25-30. 445. Муталлибов С.М. «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгарского (Перевод, комментарии, исследования), АДД, Ташкент: 1967,75 с. 446. Мутъий Ибрагим, Осман Мирсултан. О родине, жизни и гробнице Махмуда Kашгарского // СТ, 1987, № 4, с. 79-89. 447. Мухлисов Ю. Об уйгурском переводе «Дивану лугат-ит-тюрк // СТ, 1972, № 1, с. 150. 448. Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков ХЫ-ХЫВ вв. М.: 1989, 284 с. 449. Насилов В.М. Древнеуйгурский язык. М.: изд-во восточной лит-ры, 1963, 121 с. 450. Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. М.: изд-во восточной лит-ры, 1960, 87 с. 451. Насилов В.М. Язык тюркских памятников уйгурского письма ХЫ-ХВ вв. М.: 1974, 45 с. 452. Нигматов Х.Г. Залоги глагола в восточно-тюркском языке ХЫ-ХЫЫ вв. // СТ, 1973, № 1, с. 46-61. 453. Нигматов Х.Г. Морфология тюркского глагола по материалам Словаря Махмуда Кашгарского. АКД, Л.: 1970, 24 с. 454. Нигматов Х.Г. Морфология языка восточно-тюркских памятников ХЫ-ХЫЫ веков (по материалам сочинений Юсуфа Баласагунского, Махмуда Кашгарского и Ахмеда Югнакского). АДД, Баку: 1978, 48 с. 455. Нигматов Х.Г. О глагольных корях типа СГС и СГ по материалам Словаря Махмуда Кашгарского // СТ, 1970, № 3, с. 39-44. 456. Нигматов Х.Г. Отыменные основообразования тюркского глагола в ХЫ в.// СТ, 1971, № 3, с. 33-42. 457. Нигматов Х.Г. Принципы описания морфологии восточно-тюркского языка // СТ, 1973, № 6, с. 27-35.

261

458. Нигматов Х.Г. Соотношение категорий времени и наклонения в тюркском глаголе // СТ, 1970, № 5, с. 51-57. 459. Нигматов Х.Г. Соотношение категорий падежа и принадлежности в языке тюркских памятников ÕÛ-ÕÛÛ вв. // СТ, 1977, № 4, с. 16-24. 460. Нигматов Х.Г. Соотношение частей речи в восточно-тюркском языке ХЫХЫЫ вв. // СТ, 1975, № 1, с. 41-54. 461. Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля-5 марта 1926. Баку: 1926, 432 с. 462. Рагимов А.Р. «Дивани-лугати-тюрк» Махмуда Кашгари и лексика азербайджанского языка. АКД, Баку: 1985, 26 с. 463. Рагимов М.Ш. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари и древнетюркские элементы в диалектах и говорах азербайджанского языка // СТ, 1972, № 1, с. 75-82. 464. Раджабов А.А. Язык орхоно-енисейских памятников древнетюркской письменности. Морфология. АКД, Баку: 1967, 27 с. 465. Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. Морфология. М.: изд-во иностранной лит-ры, 1957, 254 с. 466. Садыков Касимжон. Языковые особенности «Кутадгу Билиг». АДД, Ташкент: 1987, 26 с. 467. Серебренников Б.А. Из истории звуков и форм тюркских языков//СТ, 1974, № 6, с. 3-17. 468. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. М.: Наука, 1986, 303 с. 469. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. М.: Наука, 1988, 560 с. 470. Тагирзаде А Древнетюркский лексико-грамматический пласт в диалектах и говорах азербайджанского языка. АКД, Баку: 1983, 24 с. 471. Тагирзаде А. Халид Саид Ходжаев // СТ, 1988, № 3, с. 96-97. 472. Тенишев Э.Р. Тюркская историческая диалектология и Махмуд Кашгарский // СТ, № 6, 1973, с. 54-61.

262

473. Тенишев Э.Р. Тюркские языки в эпоху Махмуда Кашгарского / «Древнетюркская письменность». Алма-Ата: 1971, с. 20-21. 474. Тенишев Э.Р. Указатель грамматических форм к «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгарского//Труды Института Языкознания АН Каз. ССР, т. ЫЫЫ, Алма-Ата: 1963, с. 190-212. 475. Томанов М. Махмуд Кашгари / «Великие ученые Средней Азии и Казахстана ЫХ-ХЫХ вв.». Алма-Ата: 1964, с. 153-166. 476. Тугушева Л. «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгарского и его связи с раннесредневековой тюркоязычной литературой // СТ, 1988, № 1, с. 86-94. 477. Тухлиев Бокижан. Поэтика «Кутадгу Билиг» Юсуфа Хас Хаджиба. АКД, Ташкент: 1983, 18 с. 478. Умаров Э.А. О двух омонимах в «Диван»е Махмуда Кашгари//СТ, 1972, № 1, с. 103-105. 479. Умняков И.И. Самая старая турецкая карта мира ÕÛ в.//Труды Самаркандского госинститута им. А.М.Горького, вып. Û, Самарканд: 1940, с. 103-132. 480. Фазылов Э.И. Знаменитые восточные филологи: Махмуд Кашгари, Абу Хаййан, Джамал-ад-дин Турки. Ташкент: 1971, 80 с. 481. Фазылов Э.И. Огузские языки в трудах восточных филологов ХЫ-ХВЫЫЫ вв. // СТ, 1971, № 4, с. 83-97. 482. Фазылов Э.И. Об изданиях и издателях «Диван»а Махмуда Кашгари // СТ, 1972, № 1, с. 140-149. 483. Фазылов Э.И. Первый тюркологический съезд в Анкаре // СТ, 1973, № 1, с. 131-136. 484. Хасанов Х. Географическое наследие ученых Средней Азии. АДД, Ташкент: 1967, 47 с. 485. Ходжаев Х.С. «Дивани лугати тюрк» Махмуда Кашгарского // СТ, 1988, № 3, с. 97-103. 486. Чобанзаде Б. О близком родстве тюркских наречий. Ы Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля-5 марта 1926. Баку: 1926, с. 96-102.

263

487. Ширалиев М.Ш. Махмуд Кашгарский как диалектолог // СТ, № 1, 1972, с. 24-30. 488. Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Õ-ÕÛÛÛ вв. из Восточного Туркестана. М.-Л.: 1961, 201 с. 489. Щербак А.М. О тюркском вокализме / Тюркологические исследования, М.Л.: изд-во АН СССР, 1963, с. 24-40. 490. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (глагол). Л.: Наука, 1981, 181 с. 491. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (имя). Л.: Наука, 1981, 191 с. 492. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (наречие, служебные части речи, изобразительные слова). Л.: Наука, 1987,151 с. 493. Щербак А.М. Тюркский консонантизм // ВЯ, М.: 1964, № 5, с. 16-35. 494. Эйвазова Р.Г. Язык «Диван»а Кишвери (морфологические особенности). АКД, Баку: 1977, 32 с. Инэилис дилиндя 495. Барат Кащар. Дисъоверй оф Щистрой: Тще Буриал Сите оф Касщэарли Мащмут // Ааъар Буллетин, ЫЫ/3, Ъоннеътиъут: 1989, пп. 9-22. 496. Ълаусон Сир Эерард. Ан Етимолоэиъал Диътионарй оф Пре-Тщиртеентщ Ъентурй Тур-кисщ. Охфорд: 1972, 48+989 п. 497. Келлй Ж. Касщэщари, Мащмуд ал-. Енъйълопедиа оф Асиан Щисторй. Неw Йорк: 1988, ЫЫ, п. 277. 498. Келлй Ж. Ремаркс он Касщэщари’с Пщонолоэй. Ы. Линэуистик Терминолоэй. УАЖ, вол. 44, Wиесбаден, 1972, пп. 179-193. 499. Келлй Ъ. Ремаркс он Касщэщари’с Пщонолоэй. ЫЫ. Ортщоэрафй. УАЖ, № 45, 1973, пп. 144-162. 500. Келлй Ж. Ремаркс он Касщэщари’с Пщонолоэй. ЫЫЫ. Струътуре оф тще Диwан. УАЖ, № 48, 1976, пп. 151-158.

264

501. Мащмуд ал-Kасщэщари. Ъомпендиум оф тще Туркиъ Диалеътс (Диwан Луэщат ат-Турк). Едитед анд Транслатион wитщ Интродуътион анд Индиъес бй Роберт Данкофф ин ъоллаборатион wитщ Жамес Kеллй. Щарвард: парт Ы, 1982, п. ХЫ+ 416. 502. Мащмуд ал-Kасщэщари. Ъомпендиум оф тще Туркиъ Диалеътс (Диwан Луэщат ат-Турк). Едитед анд Транслатион wитщ Интродуътион анд Индиъес бй Роберт Данкофф ин ъоллаборатион wитщ Жамес Kеллй. Щарвард: парт ЫЫ, 1984, п. ЫЫЫ+381. 503. Мащмуд ал-Kасщэщари. Ъомпендиум оф тще Туркиъ Диалеътс (Диwан Луэщат ат-Турк). Едитед анд Транслатион wитщ Интродуътион анд Индиъес бй Роберт Данкофф ин ъоллаборатион wитщ Жамес Kеллй. Щарвард: парт ЫЫЫ, 1985, п. 337+ миърофиъще. 504. Текин Талат. А Эраммар оф Оркон Туръиъ. Бломинэтоон: 1968, 419 п. Алман дилиндя 505. Берэстрассел Э. Дас Ворбилд вон Касъщэщари’с Диван Луэщат ат-Тцрк. Ориенталисъще Литературзеитунэ, ХХЫВ, 1921, № 78, пп. 154-155. 506. Броъкелманн Ъарл. Алттцркестанисъще Волкспоесие. Ы//АМ. Берлин: 1923, пп. 3-24. 507. Броъкелманн Ъарл. Алттцркестанисъще Волкспоесие. ЫЫ // АМ. Пробебанд (Щиртщ Фестсъщрифт), Анниверисарй Волуме, вол. 1, Леипзиэ: 1924, пп. 24-44. 508. Броъкелманн Ъарл. Мащмуд ал-Касъщэщари’с Дарстеллунэ дес Тцркисъщен Вербалаус, КСз, ХВЫЫЫ, 1918-19, пп. 29-49. 509. Броъкелманн Ъарл. Мащмуд ал-Kасъщэщари цбер дие Спраъщен унд Стамме дер Тцркен им ХЫ Жащрщундерт, КЪс Аръщивум, Ы, 1921, пп. 26-40. 510. Броъкелманн Ъарл. Миттелтцркисъщер Wортсъщатз наъщ Мащмуд Касъщэщари’с Диван Луэщат ат-Тцрк. Библиотщеъа Ориенталис Щунэариъа, Будапест-Леипзиэ: 1928, ВЫ+252 п. 511. Броъкелманн Ъарл. Миттелтцркисъщер Wортсъщатз наъщ Мащмуд Касъщэщри’с Диван Луэщат ат-Тцрк // УЖб, Берлин: 1930, Щефт 4, пп. 448-450.

265

512. Броъкелманн Ъарл. Юсттцркисъще Эрамматик дер Исламисъщен Литературспраъщен Миттеласиенс. Леиден: 1954, 8+429 п. 513. Броъкелманн Ъарл. Волкскундлиъщес аус Алттцркестан // АМ, ЫЫ, пп. 110124. 514. Доерфер Эерард. Мащмуд ал-Касщэщари, Арэу, Ъщаладсъщ // УАЖ, 7, 1987, пп. 105-114. 515. Доерфер Эерард. Еине сондербаре Стелле беи Мащмуд ал-Касщэщари. ЪАЖ, 31, 1987, пп. 199-208. 516. Эабаин Аннемарие вон. Алттцркисъще Эрамматик. Леипзиэ: 1950, 302 п. 517. Эрюнбеъщ Кааре. Дер Тцркисъще Спраъщбау. Ъопенщаэуе: 1936, 182 п. 518. Щауенсъщилд М. Дие Тиербезеитунэен беи Мащмуд ал-Касъщэщари. Еине Унтерсуъщунэ аус спраъщ инд културщисторисъщер. Wиессбаден, Отто Щаррассоwитз, 2003, 246 п. 519. Щерманн Алберт. Дие алтесте Тцркисъще Wелткарте (1076 н. Ъщ.) / Имаэо Мунди, 1935, пп. 21-28. 520. Мансуроьлу Меъдут. Дас Караъщанидисъще / Пщилолиэиае Туръиъае Фундамента. Ы, Wиесбаден: 1959, пп. 87-112. 521. Мейер И.Р. Касъщэщари унд Еиниэе Проблеме дер Вокалланэе им Тцркисъщен //ББ, 1972, Анкара: 1975, пп. 425-430. 522. Раъщмати Э.Р. Броъкелманн Ъ. Миттелтцркисъщер Wортсъщатз наъщ Мащмуд ал-Касъщэщарис Дивану Луэщат ат-Тцрк / УЖб, Х/4, 1930, пп. 448-450. 523. Тцркисъще Wелткарте вон ал-Касъщэари/Исламиъ Эеоэрапй. Едитед бй Фуат Сезэин. Институте фор тще Щисторй оф Арабиъ-Исламиъ Съиенсе ат тще Ж.W.Эоетще Университй, Вол. 241, 1994, Франкфурт ам Маин, пп. 142-148. 524. Зиеме Петер. Касъщэщари унд дие Тцркисъщен Турфан Техте // ББ, 1972, ТДК, Анкара: 1975, пп. 469-474. Франсыз дилиндя 525. Базин Лоуис. Лес датес де редаътион ду Диван де Касэари // АОЩ, ВЫЫ/2-3, 1957, пп. 21-25.

266

526. Бонелли Луиэи. Щистоие де ла Литтературе Тургуе. Трад пар. И.Меликофф, префаъе де Л.Базин. Парис: 1969, 435 п. 527. Ъафероьлу А. Ла Литтературе де л’епогуе дес Каракщанидес / Пщилолиэиае Туръиъае Фундамента. ЫЫ, Wиесбаден: 1964, пп. 267-275. 528. Котwиъс W. Лес Прономс данс лес ланэуес алтаигуес. Кракоw: 1936, 80 п. Италйан дилиндя 529. Бомбаъи А. Сториа делла литтература Туръа. Милано: 1962, пп. 91-97. 530. Бонелли Луиэи. Дел Кутадэу Билик, Поема Туръо делл ХЫ сеъ. Аннали дел Р. Институто Ориентале ди Наполи: ВЫ, 1933, пп. 3-38. Маъар дилиндя 531. Тщурй Жозеф. Тюрюк нйелвемлекек а ХЫВ сзакат веэеиэ [ХЫВ ясрин сонуна гядярки тцрк дили йадиэарлары]. Будапест: 1903, пп. 12-13.