Rad E-otpad

E-OTPAD, MODELI PRIKUPLJANJA I ULOGA LOKALNE UPRAVE E-WASTE, COLLECTION MODELS AND ROLE OF LOCAL GOVERNMENT Tatjana Knežević, Milka Jovanović, Zoran Jevremović Elektronski i električni otpad obuhvata pokvarene ili zastarele televizore, monitore računara, CPU-e, telefone, video plejere, kopir mašine i štampače, zvučnike i stereo uređaje, mikrotalasne pećnice, i drugu elektronsku opremu. Kao opšta kategorija, e-otpad može sadržati značajne količine teških metala i drugih opasnih materija. Prikupljenje e-otpada je obuhvaćeno prikupljanjem običnog čvrstog otpada, iako on u sebi sadrži opasne materije i trebalo bi ga posmatrati kao opasan otpad. Lokalna uprava igra vodeću ulogu u preusmeravanju opasnog e-otpada sa deponija. Ovaj rad se bavi prednostima i nedostacima različitih modela prikupljanja eotpada koje mogu sprovesti lokalne vlasti. Ključne reči: e-otpad, prikupljanje, lokalna uprava Electronic waste includes broken or obsolete televisions, computer monitors, central processing units, phones, videocassette recorders, copiers and printers, stereos and speakers, microwaves, and other electronic equipment. As a general category, e-waste may contain significant amounts of heavy metals and other hazardous materials. E-waste collection is involved into universal waste collection, although it contains dangerous materials and it should be considered as a hazardous waste. Local government will play a lead role in the diversion of hazardous electronic wastes from landfills. This paper envisages benefits and barriers of different e-waste collection models that can be implemented by local government. Key words: e-waste, collection, local government

UVOD Iako izgleda da je e-otpad postao problem u skorije vreme, ovo pitanje se javlja od vremena kada su elektronski proizvodi i računari prvi put proizvedeni. Elektronski i električni otpad obuhvata pokvarene ili zastarele televizore, monitore računara, CPU-e, telefone, video plejere, kopir mašine i štampače, zvučnike i stereo uređaje, mikrotalasne pećnice, i drugu elektronsku opremu. Kao opšta kategorija, e-otpad može sadržati značajne količine teških metala i drugih opasnih materija. Lokalna uprava ima primarnu ulogu u preusmeravanju e-otpada sa deponija. U smislu obezbeđenja odgovarajuće i finansijski povoljne usluge stanovnicima, propisi bi trebali da uzmu u obzir postojeće infrastrukturne resurse. Prikupljenje e-otpada verovatno je obuhvaćeno prikupljanjem običnog čvrstog otpada, iako on u sebi sadrži opasne materije i trebalo bi ga posmatrati kao opasan otpad. U Srbiji su u skorije vreme otvorena 2 centra za reciklažu e-otpada. Njihove lokacije su u blizini Beograda, što ostavlja problem prikupljanja i transporta otpada iz drugih krajeva zemlje. Ovaj rad se bavi prednostima i nedostacima različitih modela prikupljanja e-otpada koje mogu sprovesti lokalne vlasti.

RAZMATRANJE PROBLEMA E-otpad čini od 2 - 5% ukupnog komunalnog čvrstog otpada u razvijenim zemljama. Ovaj brzorastući segment našeg otpada je jedan od najvećih razloga za zabrinutost zbog svog sadržaja opasnih i toksičnih materija. Brz razvoj novih tehnologija i smanjenje cena proizvodnje sve moćnijih mašina doprinosi skraćenju životnog veka proizvoda i češćoj zameni. Ipak, kupci često čuvaju svoje stare električne i elektronske uređaje, verujući da oni jos uvek imaju neku razumnu vrednost. Krajnje tržište je uvek izazov za reciklažu. Reciklirani materijali moraju imati dovoljnu vrednost koja će ih činiti isplativim za prikupljanje, transport, obradu i prodaju. Troškovi reciklaže CRT monitora prelaze njihovu tržišnu vrednost. Od potrošačke elektronike, samo su metali ustanovili isplativost obrade. Infrastruktura za reciklažu drugih materijala, odnosno delova elektronske opreme, je tek u razvoju. Danas u svetu, industrija koja se bavi rastavljenjem uređaja i komercijalni otpadi u većini slučajeva fokusirani su na velike izvore e-otpada i korišćene opreme kao što je uprava, proizvođači i komercijalni izvori. Reciklaža elektronskog otpada dobijenog od poslovnih subjekata mnogo je profitabilnija od reciklaže otpada prikupljenog od stanovništva. Troškovi prikupljanja i transporta korišćenih PC-a iz komercijalnih izvora značajno su niži nego ponovna obrada slične opreme iz sektora stanovništva. Obrada otpada koji se sakuplja regularnim komunalnim aktivnostima od stanovništa verovatno neće doneti nikakav profit preduzeću za reciklažu, ako ne donese i gubitak. Krajnje odredište e-otpada je briga vlade ili lokalne uprave. Većina otpada izvozi se u manje razvijene zemlje koje nemaju propise o zaštiti okoline od e-otpada ili su njihovi propisi znatno labaviji, poput Kine ili Indije. Veruje se i da je jedan od načina za rešenje pitanja e-otpada, zahtev za proizvođače da preuzmu nazad svoje proizvode nakon upotrebe. Ukoliko bi proizvođači bili i krajnje tržište za ovu opremu, pri dizajniranju nove tehnike vodili bi računa o tome kako i koliko njenih delova može da se reciklira. Lokalne uprave trebaju finansijsku pomoć oko troškova menadžmenta e-otpadom. Lokalne vlasti u svetu nerado povećavaju takse koje plaća stanovništvo. Troškovi reciklaže i prevoza e-otpada ne mogu se absorbovati u kućni budžet, naročito u zemljama u kojima stanovnici na različitim područjima iste opštine imaju veoma različite količine i sastav kućnog otpada. Zemlje u razvoju imaju naročite probleme zbog velike razlike u primanjima u različitim delovima zemlje, velikim distancama transporta do postrojenja za reciklažu i problema ilegalnih deponija. Istraživanja su pokazala da postoji veza između taksi za odnošenje otpada i stvaranja ilegalnih deponija. Ruralni delovi zemlje su posebno izloženi problemu ilegalnih deponija. Različita električna oprema može se naći zatrpana ispod gomila smeća pored puteva, u kanalima, na poljima, udolinama. Lokalna uprava igra vodeću ulogu u preusmeravanju opasnog e-otpada sa deponija. Kao prikupljač otpada, ona ima odgovornost njegovog pravilnog transporta i obrade u preduzeću za reciklažu, kontrolom da li je opasni otpad završio na ilegalnoj deponiji ili na bilo koji način zagadio životnu sredinu. Troškovi reciklaže trebalo bi da se plaćaju u tački nabavke, ne u tački odstranjivanja. Krajnji korisnici imaju ograničene finansijske resurse i ograničenu mogućnost da plate odstranjivanje otpada i njegovu dalju obradu. Kada bi troškovi bili ugrađeni u nabavku, to bi ohrabrilo pravilnu reciklažu.

POZITIVNE I NEGATIVNE STRANE RAZLIČITIH MODELA PRIKUPLJANJA E-OTPADA Model prikupljanja e-otpada može se uklopiti u već postojeće modele prikupljanja otpada i opasnih materija na teritoriji opštine. Može se koristiti više od jednog predloženog modela. Akcija prikupljanja otpada je model u kome stanovnici donose svoj e-otpad na centralnu lokaciju za reciklažu ili ponovnu upotrebu. Obično sponzor izabere poznatu i lokaciju smeštenu u centar grada za sprovođenje ovog programa. Aktivnosti na licu mesta uključuju istovar iz vozila, sortiranje i pakovanje otpada, a zatim transport u postrojenje za reciklažu. Po završetku događaja, mesto se vraća svojoj originalnoj nameni. Tabela 1. Model Akcija prikupljanja otpada - Model Drop-off event

Model prikupljanja

Dobiti

Negativni aspekti

Akcija prikupljanja otpada

Mali prethodni troškovi.

Zahteva planiranje.

Mogućnosti posebnih sponzorstava(uprava ili agencija za zaštitu životne sredine).

Pošto ga sprovode volonteri, postavlja se pitanje njihove motivacije.

Korišćenje volontera za smanjenje troškova radne snage. Privlačenje pažnje medija na problem e-otpada. Prikupljanje veće količine za kratko vreme. Kontrola troškova kroz ograničenje vremena trajanja događaja. Stanovništvo se navikava na modele prikupljanja određenih vrsta otpada na ovakvim događajima.

Javnost događaja je od velike važnosti. Ograničeno vreme za razvrstavanje opreme koja se može ponovo koristiti. Velike količine otpada mogu premašiti planirane troškove. Može doći do stvaranja redova. Svaki se događaj mora posebno planirati što zahteva veće troškove. Teško je predvideti broj učesnika bez zakazivanja . Teško je planirati odgovarajuće potrebe za ljudskim resursima.

Svaka lokacija ima svoje specifičnosti Dobar model za ruralne zajednice i koje je teško predvideti opštim planom. prikupljanje prvi put. Nalaženje lokacije može biti problem Kratko vreme implementacije. (problem vlasništva i dozvole vlasnika).

Trajni objekti za prikupljanje otpada imaju normalno radno vreme u toku koga stanovnici mogu doneti svoj otpad na reciklažu. Ovi objekti su često u sklopu drugih komunalnih usluga što su centri za reciklažu i sortiranje otpada, deponije ili postrojenja za odlaganje opasnih materija. Ako objekat već ima utvrđenu visinu nadoknade i angažovanu radnu snagu, deljenje tih resursa može biti rešenje za smanjenje troškova. Trajan program zahteva veću investiciju nego događaj prikupljanja otpada, ali ima potencijal smanjenja troškova kroz korišćenje resursa lokalne uprave. E-otpad je glomazan, velike zapremine, zahteva veliki prostor za istovar, sortiranje i skladištenje. Postojeći objekti za preradu i selekciju komunalnog čvrstog otpada, možda neće odgovarati zbog nedostatka prostora. Tabela 2. Model Trajni objekti za prikupljanje otpada - Model Permanent collection facility

Model prikupljanja

Dobiti

Negativni aspekti

Trajni objekti za prikupljanje otpada

Povećana dostupnost, jer nema ograničenja u terminu dostavljanja.

Neophodno stalno zaposleno osoblje.

Oprema za razvrstavanje je na lokaciji pa se smanjuju troškovi. Duže vreme za selekciju dozvoljava pažljiviju selekciju opreme za ponovnu upotrebu. Može se raditi u sklopu sa prikupljanjem nekog drugog opasnog otpada (baterije, tečni otpad). Usluga je dostupna kad god je potrebna. Nije potrebno postavljanje i sklanjanje opreme sa lokacije. Učesnici se lako upoznaju s procedurom, znaju gde da odnesu otpad. Stalno zaposleno osoblje ne mora da prolazi obuku svaki put.

S produženjem radnog vremena potrebno je više zaposlenih. Postojeća lokacija možda nema odgovarajući prostor. Ne postoji mogućnost proširenja lokacije. Teško je naći lokaciju za stalni objekat. Potrebne dozvole iziskuju dugo vreme. Objekti za skladištenje otpada obično su na lokacijama koje nisu lako dostupne stanovnicima. Nije pokretljivo, određeni delovi teritorije uprave su jako udaljeni.

Programi prikupljanja masivnog otpada postoje u urbanim sredinama za prikupljanje masivnog otpada. Mogu koristiti akcije prolećnog čišćenja, prikupljanje otpada sa zakazivanjem ili planirano prikupljanje otpada. E-otpad se može dodati postojećem programu. Preuzimač može donositi taj otpad na centralnu prikupnu tačku ili transportovati direktno u postrojenje za reciklažu. Tabela 3. Model Programi prikupljanja masivnog otpada - Model Bulky waste collection programs

Model prikupljanja

Dobiti

Negativni aspekti

Program prikupljanja masivnog otpada

Pogodno za stanovništvo.

Program snosi sve troškove transporta (ne stanovništvo).

Može se uključiti u postojeći program prikupljanja masivnog otpada.

Otpad može da završi na ilegalnoj deponiji.

Može se zakazati u određeno vreme kad odgovara stanovnicima.

Potencijal ponovnog korišćenja delova smanjuje se zbog nebrige kod utovara.

Specijalna promocija programa prenošenjem informacije među stanovništvom.

Slomljeno staklo može izazvati povrede ili zagađenje pri pretovaru.

Naplaćuje se kroz postojeći program. Troškovi se smanjuju kroz povećanje količine otpada.

Ovakve akcije mogu izazvati ilegalno skladištenje otpada iz drugih uprava koje ne učestvuju u troškovima. Povećani troškovi zbog povećanja broja učesnika (lokalni prikupljači, pretovar,sortiranje, transport do postrojenja za reciklažu). Jako veliki troškovi u ruralnim krajevima.

Lokalni maloprodajni objekti možda će dozvoliti stanovnicima i malim preduzećima da donose određene vrste e-otpada kod njih. Ova vrsta partnerstva je pogodna za preduzeća koja prodaju elektronsku opremu. Nekada su preduzeća voljna da daju popuste za kupovinu nove opreme ako stanovnici donesu svoju zastarelu opremu u vreme kupovine nove.

Tabela 4. Model Prikupljanje u maloprodajnim objektima - Model Retail collection

Model prikupljanja

Dobiti

Negativni aspekti

Prikupljanje u maloprodajnim objektima

Fleksibilnost programa: trajni program ili jednodnevna akcija.

Maloprodajni objekti nemaju adekvatan prostor za skladištenje.

Reklamiranje može povećati broj kupaca u tom objektu.

Preuzimanje stare opreme nije osnovna aktivnost objekta i nema dovoljno zaposlenih za obavljanje te aktivnosti.

Prodavac može reklamirati akciju „staro za novo“.

Teško je dobiti odobrenje za tu aktivnost.

Prodavac stiče reputaciju preduzeća koje vodi računa o zaštiti životne sredine. Mogućnost podele troškova sa prodavcem opreme. ZAKLJUČAK Prikupljanje e-otpada od poslovnih subjekata je jednostavnije i sa nižim troškovima nego prikupljanje od stanovništva. Najbolje prakse upravljanja e-otpadom su one koje odabiraju metode koje su najpoželjnije s stanovišta očuvanja životne sredine. Programi za prikupljanje e-otpada treba da se rukovode smernicama koje osiguravaju da se otpadom upravlja tako da se zaštiti javno zdravlje i okolina i iskoriste vredni resursi. Iskorišćena elektronska oprema sadrži vredne resurse kao što su plemeniti metali, plastika, staklo, i drugi materijali, za koje je potrebna energija da bi se proizveli. Ako se ovi resursi ponovo ne iskoriste, stvoriće se dodatno zagađenje kroz novu proizvodnju od osnovnih sirovina. U prikupljanju e-otpada ključnu ulogu ima lokalna uprava, kako kroz organizovanje akcija za prikupljanje, tako i kroz edukaciju stanovništva. U samoj implementaciji programa neophodna je podrška vlade, agencija za zaštitu životne sredine i neprofitnih organizacija. Za koji model prikupljanja će se odlučiti lokalna uprava, zavisi od finansijskih mogućnosti, sponzorstava, stepena edukacije stanovništva kao i toga da li je sredina urbana ili ruralna. Literatura: [1] Lorenz M.Hilty, Electronic waste – an emerging risk? Environmental Impact Assessment Review No. 25, 2005. [2] Više autora, E-waste, the hidden side of IT equipment manufactoring and use, Environment Alert Bulletin, UNEP, 2005.