Kaminiωτησ. ο προμηθέας ως πολιτι (1).docx

Βάιος Φ. Καμινιώτης, «Ο Προμηθέας ως πολιτ(ισμ)ικός ήρωας των Ελλήνων. Μια ανθρωπολογική προσέγγιση με βάση τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου», στο Θεατρογραφίες τ. 18, Αθήνα 2013, σσ. 26-37.

«Το παιδί θέλει να κάνει ό,τι και ο πατέρας του, μακριά από τον πατέρα του, και σαν μικρός Προμηθέας κλέβει τα σπίρτα. […] Το σύμπλεγμα του Προμηθέα, είναι το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα της διανοητικής ζωής» Γκαστόν Μπασλάρ

Η φωτιά: το αιώνιο πυρ. (Μια ανθρωπολογική προσέγγιση μέσα

από τη

σύγκριση μύθων διαφορετικών λαών και πολιτισμών) Σε

πολλούς

μύθους

ανά

τον

κόσμο

επενδύεται

ιδιαίτερη σημασία στη φωτιά, ως το κατ’ εξοχήν στοιχείο που οδήγησε τον άνθρωπο από την άγρια κατάσταση στον πολιτισμό. Η «εξημέρωση» της φωτιάς, η ελεγχόμενη δηλαδή χρήση της ως μέσου φωτισμού,

ζεστασιάς

και

μαγειρέματος,

έδρασε

καταλυτικά στη ζωή του ανθρώπου. Με τη φωτιά που η χρήση της χάνεται στην Προϊστορία -ο C. Renfrew την 1

τοποθετεί 1.500.000 πριν1- ο άνθρωπος χειραφετείται από τη δουλεία του περιβάλλοντος και ο G. Childe τη θεωρεί ως το σημαντικότερο πολιτισμικό επίτευγμα: «ζεσταινόμενος από τη χόβολη ο άνθρωπος μπόρεσε να αντέξει τις ψυχρές νύχτες, αλλά και να εισχωρήσει σε πιο ψυχρές, πολικές περιοχές. Οι φλόγες τον έκαναν να βλέπει στο σκοτάδι και του επέτρεπαν να εξερευνά τα κοιλώματα

της

σπηλιάς

που

τον

φιλοξενούσε,

έδιωχνε μακριά του τα άγρια ζώα. Με το ψήσιμο διάφορες ουσίες έγιναν φαγώσιμες, ενώ θα ήταν αχώνευτες, αν τις έτρωγε ωμές. Για πρώτη φορά στην ουσία ένα πλάσμα της φύσης κατευθύνει μία από τις μεγάλες δυνάμεις της φύσης. […] Με το να συδαυλίζει τη φωτιά και να τη σβήνει, με το να τη μεταφέρει και να τη χρησιμοποιεί, ο άνθρωπος έκανε έναν επαναστατικό διαχωρισμό του εαυτού του από τα άλλα ζώα. Επιβεβαίωσε την ανθρώπινη ιδιότητά του και άρχισε να πλάθει τον εαυτό του».2 Αν

ωστόσο

θέλουμε

να

αποτιμήσουμε

την

οικουμενική σημασία της φωτιάς και της μαγειρικής για τη ζωή του ανθρώπου, όχι μόνον από την άποψη στοχαστών, όπως ο G. Childe, αλλά και από τη σκοπιά του ίδιου του ανθρώπινου γένους, αυτό σε παγκόσμια C. Renfrew & P. Bahn, Αρχαιολογία. Θεωρίες, μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές, μετ. Ι. ΚαραλήΓιαννακοπούλου, Καρδαμίτσας, Αθήνα 2001, σ. 262 και σ. 345. 2 Β. Γκ. Τσάιλντ, Ο άνθρωπος πλάθει τον εαυτό του, μετ. Λ. Θεοδωρακόπουλος, Ράππας, Αθήνα 1971, σσ. 91-92. Για τη σημασία της φωτιάς και τους πολλαπλούς της συμβολισμούς στη ζωή του ανθρώπου βλ. επίσης Γκ. Μπασλάρ, Η ψυχανάλυση της φωτιάς, μετ. Γ. Εμίρης, Ερατώ, Αθήνα 1987. 1

2

κλίμακα θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσα από τη μελέτη και τη συγκριτική παράθεση της προφορικής παράδοσης των διάφορων λαών. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα αποδείκνυε ότι σε όλους τους πολιτισμούς υπάρχουν μύθοι,

θρύλοι,

παραδόσεις

και

παραμύθια

που

αναφέρονται στην αξία της φωτιάς. Για του λόγου το αληθές

θα

παρουσιάσουμε

μύθους

από

διαφορετικούς, χωρικά και χρονικά, πολιτισμούς, όπου όμως επενδύεται η ίδια αξία στη φωτιά ως μέσον ζεστασιάς και μαγειρέματος.3 Έπειτα θα επιχειρήσουμε μια σύγκριση με τον ελληνικό μύθο του Προμηθέα, όπως παρουσιάζεται στον

Αισχύλο,

και

θα

προσπαθήσουμε

να

αποτιμήσουμε την ιδιαίτερη σημασία του. Πολιτισμικοί πυρφόροι ήρωες: από τη φύση στον πολιτισμό Στο αρχαιότερο σωζόμενο έπος του κόσμου, στο έπος του Γκιλγκαμές, ο ομώνυμος ήρωας αρχικά καταπιέζει τους υπηκόους του, οι οποίοι ζητούν τη βοήθεια των θεών. Οι θεοί αποφασίζουν να δημιουργήσουν έναν πρωτόγονο άνθρωπο, τον Ενκιντού, ο οποίος θα ανταγωνιστεί τον Βλ το εξαιρετικό έργο του Ρ. Ράνκεμ, Παίρνοντας φωτιά. Πώς η μαγειρική μάς έκανε ανθρώπους, μετ. Γ. Δήμας, ΑΒΓΟ, Αθήνα 2010. 3

3

Γκιλγκαμές. Ο Ενκιντού, γράφει η Α.

Ward, είναι ο

πρωτόγονος άνθρωπος της αρχέγονης εποχής, κατά την οποία, σύμφωνα με τη σουμεριακή παράδοση, οι άνθρωποι δεν γνώριζαν το ψωμί, δεν φορούσαν ρούχα, αλλά κάλυπταν το κορμί τους με δέρματα, έτρωγαν χορτάρι σαν τα πρόβατα κι έπιναν νερό από τα ποτάμια.4 Ο Ενκιντού ζει στη στέπα μαζί με τα άγρια ζώα και συμπεριφέρεται όπως αυτά: «Τα άγρια ζώα ήρθανε, να ξεδιψάσουν στο νερό. / Τότε ο Ενκιντού, ο γεννημένος στα βουνά, / που τρέφεται με τα ζαρκάδια αντάμα χόρτα, /σίμωσε στην ποτίστρα, για να πιει αντάμα με τ’ αγρίμια, / με τ’ άγρια ζώα στο νερό τη δίψα του να σβήσει». 5 Ο Ενκιντού εκπολιτίζεται από μία γυναίκα, την πόρνη Σάμχατ, η οποία τον μυεί στην ερωτική πράξη και έτσι τον κάνει άνθρωπο. Ο ορίζοντάς του μεγαλώνει, αποκτά γνώση

και

αντιμετωπίσει

κατανόηση τον

και

Γκιλγκαμές.

είναι Τα

έτοιμος ζώα

πια

πλέον

να τον

αποφεύγουν, γιατί ο Ενκιντού έχει χάσει την άγρια υπόστασή του καθώς οι διατροφικές του συνήθειες εναρμονίζονται με αυτές των ανθρώπων.6 Πέρα όμως από τον ασιατικό χώρο, οι Αβορίγινες της Αυστραλίας έχουν τον εξής ενδιαφέροντα μύθο για τη A. Ward, πρόλογος στο: έπος του Γκιλγκαμές, [εισ.-απόδοση A. Ward] Ιστός, Αθήνα 2001, σ. 20. Το έπος του Γκιλγκαμές, [εισαγωγή-απόδοση A. Ward] Ιστός, Αθήνα 2001, σ. 40. 6 Το έπος του Γκιλγκαμές, ό.π., σ. 49. 4 5

4

φωτιά: «Δύο γριές γυναίκες βγήκαν να ψάξουν για ρίζες κρίνων, ενώ οι δυο γιοί τους πήγαν να κυνηγήσουν. Οι γυναίκες

επέστρεψαν

νωρίς

στον

καταυλισμό

τους,

άναψαν φωτιά, μαγείρεψαν τις ρίζες που είχαν συλλέξει και τις έφαγαν. Οι γιοί τους είδαν το λαμπρό φως από μακριά και έτρεξαν προς τον καταυλισμό, για να μαγειρέψουν τα κυνήγια τους και να ζεσταθούν. Οι μητέρες όμως, μόλις αντιλήφθηκαν ότι πλησίαζαν τα παιδιά τους, έκρυψαν τη φωτιά στους κόλπους τους. Προσποιήθηκαν στους γιούς τους ότι δεν είχαν ούτε μπορούσαν να ανάψουν φωτιά

και

είπαν

ότι

μαγείρεψαν

την

τροφή

τους

ξηραίνοντάς την τάχα στον ήλιο. Το κυνήγι που είχαν φέρει οι νέοι, καθώς δεν υπήρχε φωτιά, σάπισε. Το περιστατικό επαναλήφθηκε και την επόμενη μέρα και οι γιοί, σίγουροι πλέον για τα ψέματα των μητέρων τους και την πείσμονα άρνησή τους να τους δώσουν φωτιά, για να ζεσταθούν και να μαγειρέψουν το κρέας που έφεραν, αποφάσισαν να τις τιμωρήσουν. Μεταμορφώθηκαν σε κροκόδειλους και τις έφαγαν την ώρα που εκείνες μάζευαν ρίζες κρίνων από τις όχθες της λίμνης».7 Στον παραπάνω μύθο η ικανότητα των δύο γυναικών να κρύβουν τη φωτιά στους κόλπους τους και να την επανεμφανίζουν, όποτε αυτές θέλουν, καταδεικνύει ότι η Η σοφία του ονειροχρόνου. Μύθοι και θρύλοι των ιθαγενών της Αυστραλίας, Κ. Καλογερόπουλος, [επιλογή και επιμέλεια], Ιάμβλιχος, Αθήνα 1999, σσ. 145-148. Παραθέτω τον μύθο αυτόν, όπως και τους επόμενους σε περιληπτική αναδιήγηση. 7

5

δημιουργία αυτού του στοιχείου της φύσης ήταν στους Αβορίγινες γυναικεία γνώση και τέχνη και μάλιστα εξαιρετικά μυστηριακή και σημαντική, ώστε να ταυτίζεται με μια συμβολική γέννα. Δικαιολογημένα λοιπόν οι δύο γιοί

υποτιμούν

τους

συγγενικούς

δεσμούς

και

κατασπαράζουν τις μητέρες τους, επειδή αυτές τους αρνήθηκαν τη φωτιά και τις παρεπόμενες ωφέλειές της: τη ζεστασιά και τη μαγειρεμένη τροφή. Σε έναν άλλον μύθο των ιθαγενών της Αυστραλίας, στην ιστορία του Ντουνγκαραμπάγια, η αφή της φωτιάς και το μαγείρεμα συνιστούν γυναικείες πολιτισμικές διεργασίες και τέχνες: «Το σκυλί, το μεγάλο γεράκι και το μικρό γεράκι που φέρει το όνομα Ντουνγκαραμπάγια, προσπαθούν να ανάψουν φωτιά, για να μαγειρέψουν τα γιαμ που έχουν συλλέξει. Δεν καταφέρνουν όμως να στριφογυρίσουν σωστά τα ξύλα και αποφασίζουν να κλέψουν τη φωτιά από τις γυναίκες του καταυλισμού που έχουν ήδη πυρακτώσει τις πέτρες για το ψήσιμο των γιαμ. Το σκυλί και το μεγάλο γεράκι προσπαθούν διαδοχικά να κλέψουν τη φωτιά, αλλά γίνονται αντιληπτά από τις γυναίκες, οι οποίες επιτίθενται και τα απομακρύνουν. Τελικά ο Ντουνγκαραμπάγια καταφέρνει να κλέψει λίγη από τη φωτιά των γυναικών και την μεταφέρει στον καταυλισμό του. Εκεί όμως διαπίστωσε ότι το σκυλί ανυπόμονο στο να περιμένει τη φωτιά, είχε φάει τα γιαμ του ωμά». Ο μύθος τελειώνει ως εξής: «Α! - ο 6

Ντουνγκαραμπάγια τον κατσάδιασε - τα έφαγες άψητα, και να, εγώ έφερα τη φωτιά! Γι’αυτό το λόγο το σκυλί δεν μιλά, όπως και τα φοβισμένα γεράκια, και τρώει την τροφή του ωμή, γιατί δεν μπορούσε να περιμένει. Οι τρεις μένουν ακόμα σ’ εκείνον τον τόπο κάνοντας όνειρα: στον τόπο Ντουνγκαραμπάγια που πήρε το όνομά του από το Μικρό Φοβισμένο Γεράκι».8 Η φωτιά ήταν για τους ιθαγενείς της Αυστραλίας πηγή ζωής. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το ότι η κατ’ εξοχήν «φυσική» φωτιά που μπορούσαν να αντιληφθούν οι Αβορίγινες, ο ήλιος, νοείτο ως θηλυκή θεότητα. Στους κοσμογονικούς τους μύθους ο ήλιος παριστάνεται ως η Μεγάλη Μητέρα που γονιμοποιούσε με τις ζεστές της ακτίνες τους σπόρους της γης και έδινε ζωή σε όλα τα ζώα. Ο ήλιος ταυτίζεται με τη γυναικεία φύση και τη γονιμότητα.9 Οι Ινδιάνοι της Ν. Αμερικής έχουν τον εξής μύθο για την καταγωγή της φωτιάς: «Ένας νεαρός Ινδιανός, ο Botoque, μένει για πολλές μέρες αποκλεισμένος στην κορυφή ενός βράχου, όπου είχε ανέβει, για να πιάσει κλωσόπουλα. Κάποτε βλέπει από μακριά έναν διάστικτο ιαγουάρο που κουβαλάει ένα τόξο και βέλη και κάθε είδους Η σοφία του ονειροχρόνου. Μύθοι και θρύλοι των ιθαγενών της Αυστραλίας, ό.π., σσ. 98-100. Ε. Σκουτέρη-Διδασκάλου, «Γυναίκες του Ήλιου, Μητέρα Ήλιος, γυναίκες Ήλιοι», εισαγωγή στο: H. Marris & S. Borg, Γυναίκες του Ήλιου, μετ. Γ. Κριλή, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 28-29. 8 9

7

θηράματα. Ο ιαγουάρος θα σώσει τον ήρωα μεταφέροντάς τον στην πλάτη του. Τον πηγαίνει στο σπίτι του και τον συστήνει στη γυναίκα του που ήταν ινδιάνα. Αυτή δεν συμπαθεί τον νεαρό, αλλά ο ιαγουάρος που ήταν άτεκνος, αποφασίζει να τον υιοθετήσει. Ο ιαγουάρος μαθαίνει στον ήρωα τη φωτιά και το ψήσιμο του φαγητού, καθώς οι ινδιάνοι την αγνοούσαν και τρέφονταν με ωμό κρέας. Επίσης του μαθαίνει να χρησιμοποιεί το τόξο και το βέλος. Ο ήρωας θα σκοτώσει μ’ αυτά τη μητρυιά του που τον εχθρεύεται και τρομοκρατημένος για την πράξη του το βάζει στα πόδια παίρνοντας μαζί του τα όπλα και ένα κομμάτι ψημένο κρέας. Φτάνει στον καταυλισμό του, διηγείται την ιστορία του και μοιράζει τη μαγειρεμένη τροφή. Ο μύθος τελειώνει ως εξής: οι ινδιάνοι θα πάνε στο σπίτι του ιαγουάρου, όπου δεν υπάρχει κανείς και καθώς η γυναίκα του είναι νεκρή, το θήραμα της προηγουμένης μέρας έχει μείνει άψητο. Οι Ινδιάνοι το ψήνουν και παίρνουν τη φωτιά. Για πρώτη φορά το χωριό φωτίζεται το βράδυ, οι άνθρωποι τρώνε κρέας μαγειρεμένο ιαγουάρος

και όμως

ζεσταίνονται που

έχει

στις

φλόγες.

εξοργισθεί

από

Ο την

αχαριστία του θετού γιου του που τού έκλεψε τη φωτιά και το μυστικό του τόξου, θα είναι πάντα γεμάτος μίσος

για

όλα

τα

όντα

και

κυρίως

για

τους

ανθρώπους. Μόνο η αντανάκλαση της φωτιάς λάμπει 8

ακόμη στις κόρες των ματιών του. Σκοτώνει το θήραμά του με τα δόντια του και τρώει το κρέας του ωμό, γιατί έχει επίσημα απαρνηθεί το ψημένο κρέας».10 Ο Botoque είναι ο πολιτισμικός ήρωας των Ινδιάνων, διότι τους βγάζει από την άγρια κατάσταση και τους οδηγεί στον πολιτισμό προμηθεύοντάς τους τη φωτιά και τη γνώση του κυνηγιού. O ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ Στον ελληνικό πολιτισμό, αντίστοιχος ήρωας είναι ο Προμηθέας, γιος του Ιαπετού. Στην αρχαιότερη εκδοχή του μύθου, στη Θεογονία του Ησιόδου,11 αναφέρεται ότι μετά την Τιτανομαχία ο Δίας είχε εγκαταλείψει σκόπευε,

αβοήθητους

αν

αυτοί

τους

ανθρώπους

ξεκληρίζονταν,

να

και

έπλαθε

καινούριο γένος. Στην αδιαφορία του Δία αντιτάχθηκε ο Προμηθέας. Εξαπάτησε τον Θεό, κλέβοντας του τη φωτιά μέσα σε κούφιο καλάμι και δίνοντάς την στους ανθρώπους.12 Σε αντίποινα ο Δίας πρόσταξε τον Ήφαιστο να πλάσει C. Levi-Strauss, Το ωμό και το μαγειρεμένο, μετ. Μ. Λώμη, Αρσενίδης, Αθήνα 2001, σσ. 92-101, όπου ο Levi-Strauss παραθέτει έξι παραλλαγές για την καταγωγή της φωτιάς από τις φυλές: KayapoGorotire, Kayapo-Kubenkranken, Apinaye, Timpira, Timpira- Kraho και Sherente. Η παρούσα αναδιήγηση είναι από την πρώτη φυλή, δηλ. την Kayapo-Gorotire. 11 Ησίοδος, Θεογονία, 507-569. 12 Ο Προμηθέας είχε εξαπατήσει το Δία και όταν θυσίασε ένα βόδι για τους θεούς, αλλά κράτησε για τους ανθρώπους το κρέας και τα σπλάχνα –ο,τιδήποτε δηλαδή τρώγεται-, ενώ στους θεούς προσέφερε τα γυμνά κόκαλα με λίγο λίπος. Βλ. Ησίοδος, Θεογονία, 535-544. Για την εγκαθίδρυση της θυσίας στον Ησίοδο, βλ. J. - P. Vernant, «Στο τραπέζι των ανθρώπων. Ο μύθος της εγκαθίδρυσης της θυσίας στον Ησίοδο», στο M. Detienne J. – P. Vernant (επιμ), Θυσία και μαγειρική στην αρχαία Ελλάδα, (μετ. Π. Σκαρσούλη), Αθήνα, Δαίδαλος 2007, σσ. 51-187. 10

9

μια γυναίκα από χώμα και νερό, την Πανδώρα, την οποία και έστειλε στους ανθρώπους μαζί με ένα πιθάρι γεμάτο συμφορές. Η Πανδώρα, μη γνωρίζοντας τι είχε το πιθάρι, το άνοιξε και από εκεί ξεχύθηκαν όλες οι συμφορές στον κόσμο. Όσο για τον Προμηθέα, ο Δίας τον έδεσε και τον κάρφωσε με έναν κίονα, ενώ ένας αετός του έτρωγε το συκώτι κάθε μέρα. Το βράδυ όμως το συκώτι του Προμηθέα ανασχηματιζόταν. Από το μαρτύριο αυτό απάλλαξε τον Προμηθέα ο Ηρακλής.13 Η φωτιά επιτρέπει στους ανθρώπους να βγουν από την αγριότητα και να εκπολιτιστούν με τη μαγειρική, τη ζεστασιά

και την ανάπτυξη της

τεχνικής. Από την άλλη, η Πανδώρα, παρά τις συμφορές που έφερε, εκπολιτίζει τους ανθρώπους, όπως και η Σάμχαντ τον Ενκιντού στο έπος του Γκιλγκαμές. Η γυναίκα μυεί τον άνδρα στην ερωτική πράξη, δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αναπαραχθεί

και

να

σχηματίσει

το

θεσμό

της

οικογένειας. Ο Προμηθέας των αρχαίων Ελλήνων, ο Botoque των Ινδιάνων της Ν. Αμερικής και ο Ντουνκαραμπάγια και

Για τον μύθο του Προμηθέα και τις παραλλαγές του βλ. Ι. Θ. Κακριδής (γενική εποπτεία-επιμ.), Ελληνική Μυθολογία, τ. ΙΙ, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών 1986, σσ. 31-36. 13

10

οι «Θηρευτές γιοί» των Αβορίγινων της Αυστραλίας, έχουν ένα κοινό στοιχείο. Πρόκειται για ήρωες μύθων που, αν και ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς χωροχρονικά, όλοι τους κλέβουν τη φωτιά και την προσφέρουν στην κοινωνία τους μαζί με τις παρεπόμενες γνώσεις και ωφέλειές της: τέχνες, λόγο, μαγειρική. Ως πολιτισμικοί ήρωες προσφέρουν τον πολιτισμό τόσο με την έννοια του civilization, όσο και με την έννοια του culture.14 Οι δε παραπάνω μύθοι λειτουργούν τρόπον τινά ως ερμηνευτική

παράδοση

που

καταδεικνύει

την

οικουμενική σημασία που αποδίδουν διαφορετικοί πολιτισμοί στη φωτιά και τη μαγειρική. Υπάρχουν προφανώς διαπολιτισμικές σταθερές και ως εκ τούτου και

θεμελιώδεις

ύπαρξης.

Αυτές

κοινές τις

ρίζες

κοινές

της

δομές

ανθρώπινης

μέσα

από

την

παγκοσμιότητα και τη διαχρονικότητα των έργων τέχνης φυσικά και του Προμηθέα- αναζήτησε στα ταξίδια του ανά τον κόσμο και μέσα από τη βιοδυναμική μέθοδο σκηνοθεσίας ο Θ. Τερζόπουλος.15 Στην ελληνική γλώσσα ο όρος πολιτισμός χρησιμοποιείται εναλλακτικά για να δηλωθεί τόσο η έννοια του πνευματικού πολιτισμού / κουλτούρας (culture), όσο και η έννοια του τεχνικού πολιτισμού (civilization). Βλ. Δ. Γκέφου- Μαδιανού, Πολιτισμός και εθνογραφία. Από τον εθνογραφικό ρεαλισμό στην πολιτισμική κριτική, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σσ. 39-48. 15 Θ. Τερζόπουλος, Θεόδωρος Τερζόπουλος και θέατρο Άττις. Αναδρομή, Μέθοδος, Σχόλια, Άγρα, Αθήνα 2000, σσ. 58-63. Για τη βιοδυναμική μέθοδο του Θ. Τερζόπουλου βλ. Γ. Σαμπατάκης, 14

11

Η κατασκευή των εργαλείων και ο έλεγχος της φωτιάς είναι αναμφισβήτητα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ανθρώπου. Τα πρώτα ανθρώπινα όντα από τότε που στάθηκαν στα δύο τους πόδια, απέκτησαν δύο χαρακτηριστικά λέει ο A. Leroi-Gourhan: το βραχύ πρόσωπο και το ελεύθερο κατά τη μετακίνησή τους χέρι με αποτέλεσμα τη χρήση εργαλείων. 16 Και η σχέση του προσώπου και του χεριού παραμένει στενή στη διαδικασία ανάπτυξης του εγκεφάλου. Το εργαλείο για το χέρι και η γλώσσα για το πρόσωπο είναι δύο πόλοι του ίδιου μηχανισμού που συνιστούν

την

εξέλιξη

του

ανθρώπου

και

τη

διαφοροποίησή του από τα άλλα όντα.17 Αισχύλος: από τον μύθο στον λόγο και αντιστρόφως Τον αγαπητό στους αρχαίους Έλληνες μύθο του Προμηθέα αξιοποίησε ανεπανάληπτα ο Αισχύλος στην τραγωδία Προμηθεύς Δεσμώτης. Ήδη από τον πρόλογο του έργου πληροφορούμαστε από το Κράτος ότι ο Τιτάνας αξίζει να τιμωρηθεί, επειδή έκλεψε τη φωτιά του Γεωμετρώντας το χάος. Μορφή και μεταφυσική στο θέατρο του Θεόδωρου Τερζόπουλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σσ. 68-74. Πρβλ και την οπτική των Ντελέζ- Γκουατταρί για το σώμα, οι οποίοι το θεωρούν ως ολότητα με τις βιολογικές και πνευματικές του λειτουργίες, με τις συνειδητές του διεργασίες και τις ασύνειδες παρορμήσεις. Ζ. Ντελέζ & Φ. Γκουατταρί, Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια. Ο Αντι-οιδίπους, μετ. Κ. Χατζηδήμου – Ι. Ράλλη, Ράππας, Αθήνα 1973, σσ. 9-12. 16 A. Leroi-Gourhan, Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου, τομ. Α., μετ. Α. Ελεφάντης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000, σ. 44. Βλ. και Φ. Ένγκελς, «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου», στο: Διαλεκτική της φύσης, μετ. Θ. Μαρίνος, Αναγνωστίδης, Αθήνα 1984, σσ. 253-259. 17 A. Leroi-Gourhan, ό.π., σσ. 46-47.

12

Ηφαίστου και την προσέφερε στους ανθρώπους: «Της φωτιάς το τεχνούργημα, τη φλόγα και άνθος σου / σου το’ κλεψε. Το’ δωσε στους θνητούς».18 Και

ο

ίδιος

όμως

ο

Προμηθέας

έχει

πλήρη

αυτογνωσία και συναίσθηση της προσφοράς του στο ανθρώπινο γένος. Οι άνθρωποι παλαιά ζούσαν σε μια νηπιακή κατάσταση, όπου μπορεί μεν να άκουγαν και να έβλεπαν, αλλά δεν μπορούσαν να εξηγήσουν ό,τι ενέπιπτε στις αισθήσεις τους, δεδομένου ότι δεν ξεχώριζαν το όνειρο από την πραγματικότητα. Ο Προμηθέας θα τους δώσει την υλική υποδομή και το πνευματικό υπόβαθρο για να οργανώσουν τη ζωή σε λογική βάση.19 Ωστόσο η αξιοποίηση του μύθου του Προμηθέα από

τον

Αισχύλο,

πέρα

από

την

πολιτισμική

προσφορά ενός ήρωα στην ανθρωπότητα, έχει συνάμα και μια παραπάνω διάσταση: την πολιτική. Και μολονότι η πολιτική σαφώς και δεν είναι ξεκομμένη από τον πολιτισμό, εν τούτοις στον Αισχύλο τίθεται και ως θεωρία και ως αγωγή, καθώς καταδεικνύεται η σχέση

Αισχύλος, Προμηθεύς Δεσμώτης, 7-8. [στο εξής Π. Δ.] Ακολουθείται η μετάφραση του Κώστα Τοπούζη, Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1997. 19 Π. Δ. 441-471. Στην ίδια έκδοση (σ. 123, σχόλιο 9) ο Κ. Τοπούζης, εύστοχα σημειώνει: «Ο Προμηθέας ‘χαρίζει’ στους θνητούς τα πάντα – και από μία άποψη συμβολίζει την αξιοποίηση μιας ‘κρυμμένης και αναμένουσας δυνατότητας’ του ανθρώπου. Τα πάθη του από την άλλη, -και από μία άποψη- είναι το αντίτιμο που πληρώνεται για όσα η δυνατότητα του ανθρώπου επιτυγχάνει. Στη βάση της σύλληψης όμως, το θείο υπονοείται αυταρχικό και δυναστευτικό, που δεν επιτρέπει δίπλα του άλλον να πλησιάζει τα όριά του. Στο βάθος η σύλληψη αναδεικνύει ένα πνεύμα αρχαϊκής μαγείας, δεισιδαιμονίας και απανθρωπισμού του θείου. Στον Αισχύλο –όμως –ο Προμηθέας είναι ‘αντίσταση’ σ’ αυτό το πνεύμα. Είναι ένα κατακτημένο βήμα και σύμβολο». 18

13

του Αθηναίου πολίτη με το νέο του πολίτευμα, ύστερα από την πτώση της τυραννίας, τη δημοκρατία. Και αυτό εκφράζεται όχι προπαγανδιστικά, αλλά με την σκιαγράφηση

των

πολιτικών

χαρακτηριστικών,

θέσεων και μεθόδων ενός τυράννου -που εδώ εκπροσωπείται από το Δία-, σε αντίστιξη με τα νέα επαναστατικά

και

δημοκρατικά

ιδεώδη

που

εκπροσωπεί ο Προμηθέας. Συγκεκριμένα στον πρόλογο του έργου εμφανίζεται ο Ήφαιστος μαζί με δύο συμβολικές μορφές, του Κράτους και της Βίας, εκτελεστικά όργανα των αποφάσεων του Δία. Η Βία είναι βουβό πρόσωπο και η σιωπή της καταδεικνύει την ακύρωση του λόγου και την έλλειψη κάθε επιχειρήματος εκ μέρους όλων, όσοι μετέρχονται βία. Το Κράτος εκφράζει την απόλυτη υποταγή στο βασιλιά των θεών και ο λόγος του είναι απλοϊκός και απόλυτος: ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά, από το Δία, άρα του αξίζει τιμωρία, επειδή αντιτάχθηκε στην εξουσία.

Ο

Ήφαιστος

Προμηθέα,

αλλά

αντίθετα

συμπονάει

υποτάσσεται

στη

τον νέα

πραγματικότητα, στο ότι δηλαδή υπάρχει ένας νέος τύραννος, ο Δίας, και μια νέα τάξη πραγμάτων, το Δωδεκάθεο.20 Ο Ήφαιστος δεν είναι ο αλλοτριωμένος υπήκοος 20

της

εξουσίας,

αλλά

ο

εξ

ανάγκης

Π. Δ. 34-35.

14

συμμορφούμενος, επειδή φοβάται, οπότε κάθε ιδέα για αντίσταση κάμπτεται. Το Κράτος και η Βία όμως εκφράζουν την ηθική αναλγησία και τον αμοραλισμό που

συνήθως

έχουν

τα

άβουλα

και

ετεροκατευθυνόμενα εκτελεστικά όργανα. Το Κράτος μάλιστα ειρωνεύεται τον αλυσοδεμένο και ανήμπορο Προμηθέα: «Άντε τώρα καμάρωνε και κλέβε τους θεούς /και δίνε τα κλεμμένα στους ανθρώπους. / Θα’ ρθουν να σε σώσουν; / Άδικα σε είπαν Προνοητή. / Προνοητής έχεις ανάγκη ο ίδιος να βρεις να βγεις / Απ’ αυτά τα δαγκώματα». 21 Ο

Προμηθέας

στον

πρόλογο,

όταν

πια

έχει

αλυσοδεθεί, επικαλείται τα στοιχεία της φύσης και βροντοφωνάζει σ’ αυτά πόσο άδικα υποφέρει, αν και είναι Θεός: «Άγιε αιθέρα και φτερωμένοι αγέρηδες, / πηγές των ποταμών, κύματα αφρισμένα χαμόγελα. / Ήλιε που βλέπεις τα πάντα. / Κοιτάξτε με. / Θεός κι από θεούς πάσχω, τα πάνδεινα».22 Ο Τιτάνας με τα λόγια αυτά δεν δείχνει αδυναμία ούτε θέλει να προκαλέσει τον οίκτο. Το τραγικό του μεγαλείο σφυρηλατείται εξ αρχής και σε όλη την πορεία του έργου δεν μετανιώνει ούτε μια στιγμή για τις πράξεις του και το φρόνημά του παραμένει άκαμπτο. Περισσότερο φαίνεται ότι θέλει Π. Δ. 82-87. Προμηθέας σημαίνει προνοητής, δηλαδή αυτός που προνοεί, αλλά και αυτός που προλέγει, προφήτης. Βλ. Χ. Κ. Τσάγγαλης, «Φωτοδότης και λυτρωτής», στο: Επτά Ημέρες, ένθετο στην εφ. Καθημερινή, 11 Αυγ. 2002, σσ. 3-5. Α. Διαμαντόπουλος, Προμηθέας Δεσμώτης και Λυόμενος του Αισχύλου, Παπαδήμας, Αθήνα 1992, σσ. 155-161. 22 Π. Δ.88-92. 21

15

να διαλαλήσει σε όλη την οικουμένη πόσο ανόσιος είναι ο Δίας, παρά να ικετεύσει για συμπόνια. Επιπλέον είναι πεπεισμένος ότι ο Δίας, όσο σκληρός κι αν είναι, θα επιζητήσει αργά ή γρήγορα μια συμβιβαστική φιλία. Κι αυτό επειδή ο Προμηθέας, ως προφήτης που είναι, γνωρίζει ότι ο θρόνος του Δία θα υπονομευτεί από τον καινούριο του έρωτα: «Να μάθει να του πω για τον καινούριο του έρωτα/ που θα κλονίσει τις τιμές και το θρόνο του».23 Το σημείο αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την πλοκή του δράματος: ο Προμηθέας υπαινίσσεται ότι ένας απόγονος του Δία θα τον ρίξει από το θρόνο, όπως είχε κάνει άλλωστε και εκείνος στον Κρόνο. Είναι ως φαίνεται η μοίρα των τυράννων να χάνουν την

εξουσία

και

μάλιστα

από

συγγενικά

τους

πρόσωπα. Δεν αποκαλύπτει όμως ακόμη ο Προμηθέας τον επίδοξο σφετεριστή του Δία, γεγονός που προωθεί τη δράση του έργου καθώς αναμένεται η αντίδραση του Δία. Θα περιμέναμε ίσως και την εμφάνιση του Δία, αλλά ο Αισχύλος –εντέχνως- αποφεύγει κάτι τέτοιο. Στο μεταξύ ο Προμηθέας

πληροφορεί

τις

Ωκεανίδες

για

την

αχαριστία που υφίσταται εκ μέρους του Δία, επειδή έδωσε

τη

φωτιά

στους

ανθρώπους

και

δεν

παραλείπει να αναφέρει, στο πρόσωπο του Δία, άλλο ένα χαρακτηριστικό των τυράννων: «Τύραννος είναι 23

Π. Δ. 170-171.

16

και το’ χουν οι τύραννοι, / τους ξεφορτώνονται τους φίλους».24 Ο Δίας είναι καχύποπτος, αγνώμων και νοιάζεται μόνον για την εξουσία του. Μοιράζει προνόμια στους θεούς, ενώ

αφήνει αβοήθητο το ανθρώπινο γένος.

Αυτό το τυραννικό καθεστώς το διαπιστώνει και ο χορός των Ωκεανίδων, οι οποίες σκοπεύουν να αποδεχθούν την άτεγκτη εξουσία του Δία. Την ίδια υποτακτική στάση έχει και ο πατέρας τους, ο Ωκεανός, ο οποίος συμβουλεύει τον Προμηθέα να συνετισθεί και να συμβιβασθεί με την τυραννία του Δία.25 Η εμφάνιση της Ιούς είναι ακόμη μια ένδειξη για τη σκληρότητα του Δία. Η γυναίκα βασανίζεται από τον επονείδιστο Θεό, καθώς την καταδιώκει σε όλη την οικουμένη.26 Για δεύτερη φορά όμως ο Προμηθέας εμφανίζεται σίγουρος ότι ο Δίας θα χάσει την εξουσία και μάλιστα από έναν απόγονο της Ιούς, ο οποίος και θα ελευθερώσει τον Προμηθέα από τα δεσμά του.27 Ο Π. Δ. 224-225. Π. Δ. 307-316. 26 Η J. de Romilly παρατηρεί ότι το τρομερό για την Ιώ δεν είναι η οδύνη, αλλά η φυγή, δεδομένου ότι ο φόβος δημιουργεί συναισθήματα ενοχής, αντί το αίσθημα της ενοχής να τον εγκαθιστά και να τον προκαλεί. Ως εκ τούτου κάθε καταδίωξη δεν συνδέεται με τη δικαιοσύνη, παρά με αυτόν τον ψυχολογικό αντίκτυπο. J. de Romilly, Ο φόβος και η αγωνία στο θέατρο του Αισχύλου, μετ. Σ. Λουμάνη και Χ. Μαρσέλος, Το Άστυ, Αθήνα 2002, σ. 84. Επίσης, σχετικά με την Ιώ, ο Θ. Τερζόπουλος αναφέρει ότι στην παράσταση του Προμηθέα που σκηνοθέτησε το 1995 επικρατούσαν δύο άξονες: «ο άξονας του ακίνητου Προμηθέα, ωστόσο εσωτερικά κινητικού, με ιλιγγιώδη ταχύτητα και από την άλλη ο άξονας της κινητικής Ιούς, αποδιωγμένης, κυνηγημένης από τον Δία. Όταν αυτοί οι δύο άξονες διασταυρώνονταν στην παράσταση, είχαμε και τη μέγιστη στιγμή δέους που διοχετευόταν από τον Προμηθέα, ο οποίος σε κατάσταση έκστασης προφήτευε το μέλλον της Ιούς και παράλληλα γεωγραφούσε τον κόσμο. Η διασταύρωση των δύο ενεργειών δημιουργεί τη μέγιστη δύναμη». Θ. Τερζόπουλος, Θεόδωρος Τερζόπουλος και θέατρο Άττις. Αναδρομή, Μέθοδος, Σχόλια, Άγρα, Αθήνα 2000, σ. 65. 27 Π. Δ. 764-774. 24 25

17

Προμηθέας προφητεύει τον έρωτα του Δία με την Αλκμήνη. Από την ένωσή τους θα γεννηθεί ο Ηρακλής που, κατά την αισχύλεια εκδοχή, θα εκθρονίσει το Δία και θα απελευθερώσει τον Προμηθέα. Ο Προμηθέας αναφέρεται άλλες δύο φορές στο γεγονός αυτό: «Αυτός θα μου ξεκαρφώσει τα σίδερα. / Έτσι προφήτευσε για μένα η Θέμιδα / η κόρη του Τιτάνα».28 Και: «ο γάμος του που μηχανεύεται / θα τον αφανίσει. / Η κατάρα που του’ δωσε ο πατέρας του Κρόνος / απ’ το θρόνο σαν έπεφτε / θα αληθέψει».29 Η προφητεία του Προμηθέα ότι ο Δίας θα ανατραπεί από το γιό του, καθώς δεν προβάλλεται μόνον ως εικασία του Προμηθέα, αλλά ενισχύεται με την προφητεία της Θέμιδας και με την κατάρα του Κρόνου, κάνει το Δία να ανησυχήσει ουσιαστικά. Στέλνει λοιπόν τον Ερμή να μάθει ποιος είναι ο έρωτας, ο καρπός του οποίου θα εκθρονίσει το Δία. Μπροστά στον αγγελιαφόρο των θεών ο Προμηθέας δείχνει όλο του το μεγαλείο. Δεν σταματά να βάλλει κατά του Δία και ειρωνεύεται τον Ερμή. Το τέλος είναι συγκλονιστικό. Ο Προμηθέας πιστός στις αρχές του και στην αγωνιστικότητά του ενάντια στην τυραννία, προτιμά την κοσμοχαλασιά του Δία από να αθετήσει τις αρχές του και να συμβιβαστεί μαζί του. Ίσως κανένα άλλο έργο δεν διεγείρει τόσο πολύ 28 29

Π. Δ. 873-874. Π. Δ.908-912.

18

τον έλεο, όταν οι τελευταίες λέξεις του Προμηθέα είναι: «Μάνα μου σεβάσμια/ Ήλιε τα πάντα που φέγγεις,/ Άδικα πάσχω».30 Στο έργο, αν και ο Δίας είναι απών ως πρόσωπο, διαισθανόμαστε κάθε στιγμή την παρουσία του. Η θεϊκή του υπόσταση άλλωστε του επιτρέπει να γνωρίζει τα πάντα, χωρίς να παρίσταται. Το ήθος του Δία σκιαγραφείται μέσα από τις κατηγορίες που εξαπολύει ο Προμηθέας εναντίον του: είναι φαύλος, αγνώμων, κυνηγός των αδύναμων, βιαστής, άτεγκτος, απαιτεί

πλήρη

υπακοή,

είναι

επιρρεπής

στην

κολακεία και υποπτεύεται πάντα συνωμοσίες. Ο Δίας πυκνώνει στο πρόσωπό του όλα τα χαρακτηριστικά των

τυράννων.

Κατά

κάποιον

μάλιστα

τρόπο,

αναπτύσσεται ένας νοερός διάλογος μεταξύ Προμηθέα και Δία, όπου ο Θεός, αρχικά φαίνεται να αδιαφορεί επιδεικτικά στις κατηγορίες του Προμηθέα και να τον χλευάζει.

Προφανώς

τις

θεωρεί

ως

την

ύστατη

προσπάθεια του Τιτάνα να απαλλαγεί από τα δεσμά του. Όταν όμως ο Δίας πείθεται ότι ο Προμηθέας πράγματι γνωρίζει τον απόγονο που απειλεί την ολύμπια εξουσία, ανησυχεί και αντιδρά με θύελλα και αστραπές, με τη γνωστή δηλαδή μέθοδο των τυράννων, τη βίαιη επιβολή 30

Π. Δ. 1091-1093.

19

των θελήσεων της εξουσίας και την άρνησή τους να αποδεχτούν κάθε αποδοκιμασία προς το πρόσωπό τους. Η κριτική που ασκεί ο Αισχύλος στο πολίτευμα της τυραννίδας είναι εμφανής και απολύτως λογική, αν λάβουμε υπ’ όψη μας τα κοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής του. Ο Αισχύλος γεννήθηκε το 525 π.Χ. Μόλις πριν δύο χρόνια, το 527 π.Χ, είχε πεθάνει ο μετριοπαθής τύραννος Πεισίστρατος και ο ποιητής μεγάλωνε

στο

τυραννικό

καθεστώς

των

γιών-

διαδόχων εκείνου.31 Η τυραννία όμως είχε αρχίσει να παρακμάζει:

ο

Αρμόδιος

και

ο

Αριστογείτων32

σκότωσαν το 514 π.Χ τον έναν γιο του Πεισιστράτου, τον Ίππαρχο. Όταν μετά τη δολοφονία του Ιππάρχου ο αδελφός του Ιππίας άρχισε να κυβερνάει με σκληρότητα, οι Αθηναίοι εξεγέρθηκαν εναντίον του και κατόρθωσαν με τη βοήθεια των Σπαρτιατών να τον διώξουν από την πόλη, το 510 π.Χ. Ο Αισχύλος ήταν πια 15 ετών και τα παιδικά του βιώματα και οι μνήμες από την εποχή

της

τυραννίας,

θα

τα

διαδέχονταν

ο

Για την ιστορία της εποχής του Αισχύλου και τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα, βλ. U. Wilcken, Αρχαία ελληνική ιστορία, μετ. Ι. Τουλουμάκος, Αθήνα: Παπαζήσης 1976, σσ. 144-211. 32 Οι Αθηναίοι θα τιμήσουν τους τυραννοκτόνους στήνοντας ένα χάλκινο σύνταγμά τους στην Αγορά, -έργο του Αντήνορα-, όπου και παρέμεινε καθ’ όλη την αρχαιότητα ως σύμβολο του αγώνα για τη δημοκρατία. Το πρώτο αυτό σύνταγμα εκλάπη από τους Πέρσες και δεν σώθηκε καμία περιγραφή του, παρά μόνο αναφέρεται ότι, όταν το είδε ο Μ. Αλέξανδρος στην Ασία, το επέστρεψε στην Αθήνα. Στο μεταξύ οι γλύπτες Κριτίος και Νησιώτης είχαν κατασκευάσει το 477 / 476 ένα δεύτερο -επίσης χάλκινο- σύνταγμα που έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης, αν κρίνουμε από το πλήθος των μαρμάρινων αντιγράφων κατά τη ρωμαϊκή εποχή, αλλά και από παραστάσεις του σε αγγεία, νομίσματα και ανάγλυφα. Ν. Γιαλούρης, Αρχαία γλυπτά, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1994, σ. 107 και σ. 241. 31

20

μετασχηματισμός

της

αθηναϊκής

πολιτείας

σε

δημοκρατία. Ο Αισχύλος ανδρώθηκε μέσα στο καθεστώς της δημοκρατίας του Κλεισθένη. Έκτοτε έβλεπε την πόλη να ακμάζει σε οικονομικό και πνευματικό επίπεδο, μέχρι που στις αρχές του 5ου αιώνα η επεκτατική απειλή των Περσών υπονομεύει τη δύναμη και την ελευθερία της Αθήνας. Ακολουθούν οι Περσικοί Πόλεμοι, στους οποίους ο Αισχύλος, άνδρας πλέον, συμμετείχε ενεργά. Μετά τη νικηφόρα για τους Έλληνες έκβασή τους, η αίγλη και η κυριαρχία της Αθήνας εξαπλώνεται σε

όλη

τη

Μεσόγειο

και

η

πόλη

γίνεται

το

σπουδαιότερο πολιτισμικό κέντρο. Μέσα σ’ αυτά τα κοινωνικο-πολιτικά

συμφραζόμενα

η

πνευματική

δημιουργία του ποιητή θα απογειωθεί στον ύψιστο βαθμό, μέχρι το θάνατό του, το 455 π.Χ.33 Το πέρασμα του Αισχύλου από την εφηβική στη νεανική ηλικία συνέπεσε με τη διάβαση από την τυραννία στη δημοκρατία. Έχοντας την εμπειρία και των δύο πολιτευμάτων είναι σε θέση να τα συγκρίνει και να προτιμήσει το δεύτερο, όπως φαίνεται μέσα από το έργο του. Συνάμα όμως στο έργο του διακρίνεται ο απόηχος της αρχαϊκής εποχής: οι ήρωές του είναι, σε σχέση με τους ήρωες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, Για το βίο του Αισχύλου βλ. A. Lesky, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τομ. Α, μετ. Ν. Χ. Χουρμουζιάδης, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1987, σσ. 117-125. 33

21

περισσότερο «υπερφυσικοί» και «τιτάνιοι», έμπλεοι από φιλοσοφικό στοχασμό και τραγικό μεγαλείο. Δεν θα ήταν ίσως υπερβολή να πούμε ότι ο Αισχύλος στον Προμηθέα προβαίνει σε ένα είδος πολιτικής αγωγής υπέρ της δημοκρατίας μέσω της σύγκρισης του Προμηθέα που εκπροσωπεί τη νέα δημοκρατική

ιδεολογία,

με

τον

Δία

που

αντιπροσωπεύει την παρωχημένη τυραννική. Τα δημοκρατικά ιδεώδη άλλωστε διαπνέουν το σύνολο του έργου του Αισχύλου, ο οποίος τα αναδεικνύει σε κάθε ευκαιρία.34 Ο Αισχύλος έχει προετοιμάσει για τα καλά το δρόμο, όπου θα βαδίσουν μεταγενέστεροι πνευματικοί άνθρωποι. Ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο θα μιλήσει ευθέως για την υπεροχή του δημοκρατικού πολιτεύματος.35 Οι Αττικοί ρήτορες αναφέρονται συχνά στο δημοκρατικό πολίτευμα με τη φράση: «έδοξε τη βουλη και τω δημω». Αλλά και η φιλοσοφία του λίγο προγενέστερου Ηρακλείτου, σίγουρα θα είχε ασκήσει επίδραση στον Αισχύλο. Ο Εφέσιος φιλόσοφος άλλωστε είχε πρώτος εισαγάγει στη φιλοσοφία Πρβλ. Πέρσαι, 238, όπου ο χορός πληροφορεί την Άτοσσα ότι: «[οι Αθηναίοι] δεν είναι δούλοι μηδέ υπήκοοι σε κανέναν». Στον δε στίχο 342, η Αθήνα χαρακτηρίζεται «απόρθητος πόλις». Στις Ευμενίδες, η Αθηνά καθιερώνει δικαστήριο για την κρίση του Ορέστη, ενώ στις Ικέτιδες ο Πελασγός ακολουθεί δημοκρατικές διαδικασίες. Βλ. και P. Burian, «Pelasgus and politics in Aescchylus», στο: M. Lloyd (edit), Aeschylus, Oxford: Oxford University Press 2007, σσ. 199-210, ο οποίος αποτιμώντας ειδικότερα το ρόλο του Πελασγού, παρατηρεί στη σ. 209 ότι πρόκειται για έναν ξεχωριστό ρόλο ανάμεσα σε όλες τις σωζόμενες ελληνικές τραγωδίες, διότι, μόνον τυπικά είναι ο πρωταγωνιστής του δράματος. Στην ουσία πρωταγωνιστής είναι ο χορός. 35 Θουκυδίδης, Ιστορία Β, 37: «Χρώμεθα γαρ πολιτεία ου ζηλουση τους των πέλας νόμους, παράδειγμα δε μαλλον αυτοι οντες τισιν ή μιμούμενοι ετέρους. Και όνομα μεν δια το μη ες ολίγους αλλ’ ες πλείονας οικειν δημοκρατία κέκληται». 34

22

την έννοια του Λόγου. Ο Λόγος ενυπάρχει στα όντα, στο είναι και το γίγνεσθαι του κόσμου, αλλά και στην ψυχή του κάθε ανθρώπου. Είναι η τάξη και η νομοτέλεια του κόσμου, που μόνο μια αιώνια και ζώσα φωτιά μπορεί να την αναπαραστήσει. Η φωτιά συμβολίζει το Λόγο, με όλες τις εκφάνσεις του: ειμαρμένη, θείος νόμος, νους, ανάγκη και δίκη. Η ικανότητα άλλωστε μετατροπής του παντός σε φωτιά και της φωτιάς σε κάθε τι, την καθιστά κινητήριο δύναμη του σύμπαντος. 36 Και αν στα κατοπινά χρόνια ο μεγαλύτερος Αθηναίος φιλόσοφος, ο Πλάτων, διαφωνούσε με τη δημοκρατία της εποχής του προτείνοντας μια δική του θεωρία για την οργάνωση της πολιτείας,37 κι αν ο Αριστοτέλης ασκούσε κριτική στη δημοκρατία θεωρώντας την παρέκκλιση της ορθής πολιτείας,38 ας μην ξεχνάμε ότι και οι δύο αυτοί φιλόσοφοι σίγουρα θα είχαν υπόψη τους το μύθο του Προμηθέα και την αισχύλεια εκδοχή. Όσο κι αν ο ορθός λόγος και η επιστημονική σκέψη των προαναφερθέντων φιλοσόφων39 κυριαρχούν και η έννοια του μύθου, που ενώ Ι. Θεοδωρακόπουλος, «Η αρχή της επιστήμης και της φιλοσοφίας», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β - αρχαϊκός ελληνισμός, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1986, σσ. 422-437. βλ. επίσης A. Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μετ. Α. Γ. Τσομπανάκης, Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 312-315. Ειδικότερα ο Lesky, (ό. π., σ. 314), σημειώνει: «Η φωτιά δεν είναι μόνο η βασική ύλη, από όπου προέρχονται όλα τα άλλα. Αυτή η φωτιά είναι εφοδιασμένη με λογικό και όταν ακούμε ότι κεραυνός κυβερνά το σύμπαν, αναγνωρίζουμε τη θεϊκή φύση και μπορούμε να τοποθετήσουμε σε στενότατη σχέση τις τρεις έννοιες: λόγος, θεός και κοσμική φωτιά». 37 Πλάτων, Πολιτεία, όπου αναπτύσσει τη θεωρία του για την ορθή πολιτεία, στην οποία θα εξουσιάζουν οι φιλόσοφοι- βασιλείς (=άρχοντες). 38 Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ 7, 1-3 και Γ 11, 1-4 και Δ 4, 22-26. 39 Ο Πλάτων στον Φαίδωνα 89 d, ταυτίζει ταυτίζει το λόγο, τη λογική σκέψη, το συλλογισμό με τον άνθρωπο, ώστε το χειρότερο που μπορεί να πάθει κάποιος είναι το να μισήσει τους λόγους, διότι έτσι θα μισήσει και τον άνθρωπο: «Μη γενωμεθα η δ’ος μισολογος ωσπερ οι μισανθρωποι γιγνόμενοι». Ο 36

23

αρχικά σήμαινε κι αυτή τον λόγο, υφίσταται αλλαγές στο εννοιολογικό της περιεχόμενο και δηλώνει πλέον τον ψευδή λόγο, η μυθική σκέψη δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Το άλογο και το συνειρμικό στοιχείο συνιστούσε μια εναλλακτική μορφή σκέψης που πάντα γοήτευαν και ποτέ δεν εξουδετερώθηκε από τον ορθολογισμό.40 Για του λόγου το αληθές ο μύθος του Πρωταγόρα κατέχει σημαίνουσα θέση στο Πλατωνικό έργο. Σε ελεύθερη αναδιήγηση41 η Πλατωνική εξιστόρηση έχει ως εξής: «Κάποτε υπήρχαν μόνον Θεοί και όχι θνητά πλάσματα. Όταν ήρθε ο χρόνος ο καθορισμένος από τη μοίρα (χρόνος ειμαρμένος γενέσεως) για τη δημιουργία και αυτών, οι Θεοί τα δημιούργησαν στα έγκατα της γης από μίγμα γης και φωτιάς, και από όσα στοιχεία ανακατεύονται με τη φωτιά. Οι Θεοί διέταξαν τους Τιτάνες Προμηθέα και Επιμηθέα να εφοδιάσουν και να μοιράσουν στο καθένα τους ταιριαστές ιδιότητες, ώστε να βγουν από τη γη στο φως. Τη διανομή ανέλαβε ο Επιμηθέας, ο οποίος εξόπλισε όλα τα ζώα με δυνατότητες απαραίτητες για την επιβίωσή

Αριστοτέλης λέει ότι η ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα είναι ο λόγος, -«λόγον δε μόνον άνθρωπος έχει των ζώων»-. Με τον λόγο δεν εννοεί μόνο τη λαλιά, αλλά και την ικανότητα του ανθρώπου να σκέφτεται, αφού ο λόγος: «επί το δηλούν εστι το συμφέρον και το βλαβερόν, ώστε και το δίκαιον και το άδικον». Αριστοτέλης, Πολιτικά Α, 1253a 10. και 1253a15-16. 40 Αυτό το αποδεικνύουν οι σουρεαλιστικές φιγούρες των Κενταύρων, της Σφίγγας, της Γοργούς, του Πανός κλπ. που συνυπάρχουν με την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης στην αρχαία Ελλάδα. Για τη μαγική σκέψη των Ελλήνων πρβλ το βιβλίο του E. R. Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, μετ. Γ. Γιατρομανωλάκης, Καρδαμίτσας, Αθήνα 1996. 41 Η αναδιήγηση του μύθου στηρίζεται στην εκδοχή που παραθέτει ο Πλάτων στον Πρωταγόρα, 320D323E.

24

τους,

(όπως

μεγάλο

μέγεθος,

ταχύτητα,

εύκολο

πολλαπλασιασμό). Ξόδεψε όμως όλες τις ιδιότητες στα άλογα ζώα και ξέχασε τον άνθρωπο, τον οποίο άφησε γυμνό και ανυπόδυτο, χωρίς στρωσίδι και χωρίς κανένα όπλο». Από το αδιέξοδο θα βγάλει τον άνθρωπο ο Προμηθέας, ο οποίος, μόλις αντιλήφθηκε την αστοχασιά του αδελφού του: «κλέπτει Ηφαίστου και Αθηνάς την έντεχνον σοφίαν συν πυρί αμήχανον γαρ ην ανευ πυρός αυτήν κτητην τω ή χρήσιμην γενέσθαι και ούτω δη δωρείται ανθρώπω».42 Ο άνθρωπος λοιπόν εφοδιασμένος με τα δώρα του Προμηθέα και επειδή κρατούσε από θεϊκή μοίρα, λέει ο Πλάτων, εξ αιτίας της συγγένειάς του με τον Θεό, μόνον αυτός από τα ζώα πίστεψε στους Θεούς και ίδρυσε βωμούς και αγάλματα προς τιμή τους. Κατόπιν κατάφερε με την ‘τέχνη’ να διαρθρώσει φωνή και λέξεις και να φτιάξει κατοικίες και ενδύματα και στρωσίδια και να βρει τροφές από τη γη. Επειδή όμως ζούσαν διασκορπισμένοι και

ήταν

εξαιρετικά

ευάλωτοι

στα

άγρια

θηρία,

συγκεντρώθηκαν όλοι μαζί και δημιούργησαν πόλεις. Πάλι όμως αδικούσαν ο ένας τον άλλον, γιατί δεν είχαν την πολιτική τέχνη. Τότε ο Δίας φοβούμενος μήπως χαθεί το ανθρώπινο γένος θα δώσει στους ανθρώπους την αιδώ (συναίσθηση της τιμής και της φιλοτιμίας, σεβασμός) και τη

42

Πλάτων, Πρωταγόρας, 321Β6.

25

δίκην

(=δικαιοσύνη),

για

να

υπάρξει

αρμονία

στις

πόλεις».43 Ο Προμηθέας είναι ο πολιτισμικός και πολιτικός ήρωας των Ελλήνων. Θα δώσει στους ανθρώπους τη φωτιά και τη συνακόλουθη έντεχνο σοφία, δηλαδή τη σοφία που εμπεριέχει την τέχνη και συμπορεύεται μαζί της. Άλλωστε η έννοια της σοφίας αρχικά σήμαινε μαστοριά, επιδεξιότητα και εμπειρία σε κάποια τέχνη και κατόπιν, κατά τον 5ο αι.π.Χ., είχε την έννοια της πνευματικής καλλιέργειας.44 Δεν είναι τυχαίο, επομένως, ότι οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν προστάτες της τεχνικής επιδεξιότητας τόσο τον κουτσό σιδηρουργό Θεό Ήφαιστο, όσο και την Αθηνά, η οποία ως θεά της σοφίας προστάτευε τους μαστόρους και τους τεχνίτες, γι’ αυτό είχε και το όνομα Εργάνη Αθήνα.45 Άλλωστε ακόμη και σήμερα η έννοια της τέχνης στην Ελληνική γλώσσα, παραπέμπει τόσο στις καλές τέχνες, (ζωγραφική, γλυπτική, μουσική κλπ) όσο και στη χειρονακτική εργασία που επιδίδεται κάποιος για να βγάλει το ψωμί του (σιδηρουργία, ξυλουργική, κλπ). Υψηλή αισθητική από τη μια μεριά, τεχνική επεξεργασία από την άλλη. Αυτό βέβαια δεν Πλάτων, Πρωταγόρας, 322Α-323Α. Πρβλ τον Επιτάφιο του Θουκυδίδη, Β. 40, όπου η έννοια της σοφίας σημαίνει γενικά την πνευματική καλλιέργεια. «Φιλοκαλούμεν τε γαρ μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας». Βλ. και Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2012, σσ. 19-35. 45 Στην Αθήνα υπήρχε κοινός λατρευτικός ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς, το γνωστό μας «Θησείο». Βλ. G. Gruben, Ιερά και ναοί των αρχαίων Ελλήνων, μετ. Δ. Ακτσελή, Καρδαμίτσας, Αθήνα 2000, σσ. 229-235. Για την Εργάνη Αθηνά βλ. Ι. Θ. Κακριδής, Ελληνική μυθολογία, τ. 2., Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986, σσ. 110-113. 43 44

26

σημαίνει ότι η πρώτη μορφή τέχνης στερείται τεχνικής και η δεύτερη καλαισθησίας.46 Από την άλλη ο Προμηθέας διδάσκει στον άνθρωπο πώς να ζει σε οργανωμένη κοινωνία

με

υπόσταση

πολιτική.

Άλλωστε

στην

ελληνική γλώσσα η λέξη πολιτισμός προέρχεται από τη λέξη πολίτης και αυτή από το ουσιαστικό πόλις. Είναι δε νεολογισμός του Α. Κοραή για να αποδώσει τον γαλλικό όρο civilization. Ως εκ τούτου είναι εμφανής η σχέση του πολιτισμού με την πολιτική στην ελληνική γλώσσα

/σκέψη.47

Μέσω

του

λόγου

και

των

παρεπόμενων αυτού εννοιών, όπως η αιδώς, η δίκη και η αρετή, ο άνθρωπος καθίσταται ζώον πολιτικόν.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Πηγές

Πρβλ επί παραδείγματι τη συλλειτουργία χρηστικότητας και αισθητικής στη λαϊκή τέχνη. Μ. Γ. Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία, Οδυσσέας, Αθήνα 2004, σσ. 285-301. 47 Ι. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικογραφίας ΕΠΕ, Αθήνα 1998. Πρβλ και τους όρους: Πόλις= το σύνολο των πολιτών / πόλισμα= το σύνολο των οικημάτων μιας πόλης / πολιτεία= ο τρόπος ζωής του πολίτη, αλλά και το πολίτευμα και κατ’ επέκταση το δημοκρατικό / πολιτεύω= ζω ως πολίτης και δη σε ελεύθερη πολιτεία/ πολιτικός= ο ανήκων στην πολιτεία / πολιτική= η τέχνη του κυβερνάν / πολίζω= ιδρύω πόλη κλπ. Ι. Σταματάκος, Λεξικόν της νέας ελληνικής γλώσσης, Εκδοτικός οργανισμός «Ο Φοίνιξ», ΕΠΕ, Αθήναι 1971. Αλλά και στη λατινική γλώσσα πέρα από το επίθετο cultus –a-um, το θηλυκό του οποίου δηλώνει την πνευματική καλλιέργεια και την παιδεία, ο πολιτισμός σημαίνεται και με τον όρο: (administration) rei publicae. Ε. Τσακαλώτος, Ελληνολατινικόν Λεξικόν, Δαρεμάς, Αθήνα, χ. χ. Τέλος για την ύπαρξη πολιτικού πεδίου σε όλες τις κοινωνίες, ακόμη και στις πιο «πρωτογονικές», βλ το κλασικό πλέον βιβλίο του G. Balandier, Πολιτική ανθρωπολογία, μετ. Μ. Θανοπούλου, Παπαζήσης, Αθήνα 1990. 46

27



Αισχύλος, Προμηθεύς Δεσμώτης [μετ, εισ., σχ. Κ. Τοπούζης, Αθήνα: Επικαιρότητα 1997]



Αισχύλος, Ευμενίδες [μετ, εισ., σχ. Κ. Τοπούζης, Αθήνα: Επικαιρότητα 1997]



Αισχύλος, Ικέτιδες [μετ, εισ., σχ. Κ. Τοπούζης, Αθήνα: Επικαιρότητα 1997]



Αισχύλος, Πέρσαι [μετ, Τ. Ρούσσος, εισ. – σχ.: φιλολογική ομάδα ‘Κάκτου’, Αθήνα: Κάκτος 1992]



Αριστοτέλης, Πολιτικά [Oxford Classical Texts]



Ησίοδος, Θεογονία [Oxford Classical Texts]



Η σοφία του ονειροχρόνου. Μύθοι και θρύλοι των ιθαγενών της Αυστραλίας, [επιλογή και επιμέλεια Κ. Καλογερόπουλος, Αθήνα: Ιάμβλιχος 1999]



Θουκυδίδης, Ιστορίαι Β΄ [Oxford Classical Texts]



Πλάτων, Πρωταγόρας [Oxford Classical Texts]



Πλάτων, Πολιτεία [Oxford Classical Texts]



Πλάτων, Φαίδων [Oxford Classical Texts]



Το έπος του Γκιλγκαμές [εισαγωγή-απόδοση A. Ward, Αθήνα: Ιστός, Αθήνα 2001]

Β. Ειδικά βοηθήματα 

Ι.

Μπαμπινιώτης,

Λεξικό

της

νέας

ελληνικής

γλώσσας, Κέντρο Λεξικογραφίας ΕΠΕ, Αθήνα 1998.

28



Ι. Σταματάκος, Λεξικόν της νέας ελληνικής γλώσσης, Εκδοτικός οργανισμός «Ο Φοίνιξ», ΕΠΕ, Αθήναι 1971.



Ε. Τσακαλώτος, Ελληνολατινικόν Λεξικόν, Δαρεμάς, Αθήνα, χ. ημ. εκδ.

Γ. Μελέτες 

Αυγελής

Νίκος,

Εισαγωγή

στη

φιλοσοφία,

Θεσσαλονίκη: Σταμούλης 2012. 

Balandier Georges, Πολιτική ανθρωπολογία, μετ. Μ. Θανοπούλου, Αθήνα: Παπαζήσης 1990.



Burian Peter, «Pelasgus and politics in Aeschylus’», στο: Michael Lloyd (edit.), Aeschylus, Oxford: Oxford University Press 2007, σσ. 199-210.



Γιαλούρης

Νικόλαος,

Αρχαία

γλυπτά,

Αθήνα:

Εκδοτική Αθηνών 1994. 

Γκέφου-

Μαδιανού

Δήμητρα,

Πολιτισμός

και

εθνογραφία. Από τον εθνογραφικό ρεαλισμό στην πολιτισμική κριτική, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 1999. 

Διαμαντόπουλος Αλέξης, Προμηθέας Δεσμώτης και Λυόμενος του Αισχύλου, Αθήνα: Παπαδήμας 1992.



De Romilly Jacqueline, Ο φόβος και η αγωνία στο θέατρο του Αισχύλου, μετ. Σ. Λουμάνη και Χ. Μαρσέλος, Αθήνα: Το Άστυ 2002.

29



Dodds Eric Robertson, Οι Έλληνες και το παράλογο, μετ. Γ. Γιατρομανωλάκης, Αθήνα: Καρδαμίτσας 1996.



Ένγκελς Φρίντριχ, «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου», στο: Διαλεκτική της φύσης, μετ. Θ. Μαρίνος, Αθήνα: Αναγνωστίδης 1984, σσ. 253-259.



Gruben Gottfried, Ιερά και ναοί των αρχαίων Ελλήνων, μετ. Δ. Ακτσελή, Αθήνα: Καρδαμίτσας 2000.



Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης, «Η αρχή της επιστήμης και της φιλοσοφία», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β – αρχαϊκός ελληνισμός, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1986.



Κακριδής Ιωάννης Θ. (γενική εποπτεία), Ελληνική Μυθολογία, τομ I-V, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1986.



Leroi-Gourhan André, Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου, τομ. Α., μετ. Α. Ελεφάντης, Αθήνα: ΜΙΕΤ 2000.



Lesky

Albin,

Ιστορία

της

αρχαίας

ελληνικής

λογοτεχνίας, μετ. Α. Γ. Τσομπανάκης, Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη 1988. 

Lesky Albin,

Η τραγική ποίηση των αρχαίων

Ελλήνων, τομ. Α, μετ. Ν. Χ. Χουρμουζιάδης, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1987.

30



Levi-Strauss Claude, Το ωμό και το μαγειρεμένο, μετ. Μ. Λώμη, Αθήνα: Αρσενίδης 2001.



Μερακλής Μιχαήλ Γ., Ελληνική Λαογραφία, Αθήνα: Οδυσσέας 2004.



Μπασλάρ Γκαστόν, Η ψυχανάλυση της φωτιάς, μετ. Γ. Εμίρης, Αθήνα: Ερατώ1987.



Ντελέζ Ζυλ & Γκουατταρί Φελίξ, Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια. Ο Αντι-οιδίπους, μετ. Κ. Χατζηδήμου & Ι. Ράλλη, Αθήνα: Ράππας 1973.



Ράνγκεμ

Ρίτσαρντ,

Παίρνοντας

φωτιά.

Πώς

η

μαγειρική μάς έκανε ανθρώπους, μετ. Γ. Δήμας, Αθήνα: ΑΒΓΟ 2010. 

Renfrew Colin & Bahn, Paul, Αρχαιολογία. Θεωρίες, μεθοδολογία

και

πρακτικές

Καραλή-Γιαννακοπούλου,

εφαρμογές,

Αθήνα:

μετ.

Ι.

Καρδαμίτσας

2001. 

Σαμπατάκης

Γιώργος,

Γεωμετρώντας

το

χάος.

Μορφή και μεταφυσική στο θέατρο του Θεόδωρου Τερζόπουλου, Αθήνα: Μεταίχμιο 2008. 

Σκουτέρη-Διδασκάλου

Ελεωνόρα,

«Γυναίκες

του

Ήλιου, Μητέρα Ήλιος, γυναίκες ήλιοι», εισαγωγή στο: H. Marris & S. Borg, Γυναίκες του Ήλιου, μετ. Γ. Κριλή, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 2008, σσ. 9-33.

31



Τερζόπουλος Θεόδωρος, Θεόδωρος Τερζόπουλος και θέατρο Άττις. Αναδρομή, Μέθοδος, Σχόλια, Αθήνα: Άγρα 2000.



Τσαγγάλης Χρήστος Κ., «Φωτοδότης και λυτρωτής», στο: Επτά Ημέρες, ενθ. Στην εφ. Καθημερινή, 11 Αυγ. 2002, σσ. 3-5.



Τσάιλντ - Βηρ Γκόρντον, Ο άνθρωπος πλάθει τον εαυτό του, μετ. Λ. Θεοδωρακόπουλος, Αθήνα: Ράππας 1971.



Ward Αύρα, πρόλογος στο: έπος του Γκιλγκαμές, [εισαγωγή-απόδοση A. Ward] Αθήνα: Ιστός 2001, σσ. 11-30



Jean- Pierre Vernant , «Στο τραπέζι των ανθρώπων. Ο μύθος της εγκαθίδρυσης της θυσίας στον Ησίοδο», στο M. Detienne J. – P. Vernant (επιμ), Θυσία και μαγειρική στην αρχαία Ελλάδα, (μετ. Π. Σκαρσούλη), Αθήνα: Δαίδαλος 2007, σσ. 51-187.



Wilcken Ulrich, Αρχαία ελληνική ιστορία, μετ. Ιωάννης Τουλουμάκος, Αθήνα: Παπαζήσης 1976.

32

33