μαθιουδάκης & παπαδοπούλου_10icgl_pp.919-928.pdf

D EMO CR ITUS U N I VER SIT Y of TH RACE

the

10th

International Conference of Greek Linguistics Edited b y

Zoe Gavriilidou Angeliki Efthymiou Evangelia Thomadaki Penelope Kambakis-Vougiouklis

Ko mo ti ni 2 01 2

Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου Organizing Committee Z o e G a v r i i l i d o u A n g e l i k i E f t h y m i o u E van gelia Th o ma da ki Pen e lop e Ka mb ak i s -Vo u giou kl is

Γραμματειακή Υποστήριξη Secretarial Support Ioannis Anagnostopoulos Maria Georganta P o l y x e n i I n t z e Nikos Mathioudakis L i d i j a M i t i t s Eleni Papadopoulou Anna Sarafianou Elina Chadjipapa

ISBN 978-960-99486-7-8 Τυπογραφική επιμέλεια Νίκος Μαθιουδάκης Ελένη Παπαδοπούλου Ε λ ί ν α Χ α τ ζ η π α π ά Σχεδιασμός εξώφυλλου Νίκος Μαθιουδάκης

Copyright © 2012 Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Democritus University of Thrace

+ΜόρΦωΣη ΔΠΘ +MorPhoSE DUTH

Εργαστήριο Σύνταξης, Μορφολογίας, Φωνητικής, Σημασιολογίας, Laboratory of Syntax, Morphology, Phonetics, Semantics, Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας International Conference of Greek Linguistics

www.icgl.gr

ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΝΟΣ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: ΕΝΑ ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ Νικόλαος Μαθιουδάκης

Λένα Παπαδοπούλου

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Ελλάδα

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Ελλάδα

[email protected]

[email protected]

ABSTRACT The present paper illustrates the lexicographical formalization of the unedited notebook by Nikos Kazantzakis which has been composed in order to assist the author in his lexical selections during the writing of ODYSSEY. The inventory of the Cretan writer has been systematically formalized according to the Lexique actif du français (LAF) of Mel'čuk και Polguère (2007). The compilation of the Active Lexicon of ODYSSEY Notebook (ALON) by Nikos Kazantzakis is systematically described. Through this description the writing process that the author followed from the conception of an idea to its representation is elucidated. Keywords: active lexicon, LAF, unedited notebook, Odyssey, Kazantzakis, poetic grammar

1. Εισαγωγή Η συγγραφή ενός ποιήματος και γενικότερα ενός λογοτεχνικού κειμένου παραμένει ένας από τους άλυτους γρίφους της δημιουργικής σκέψης, ένα σκοτεινό μυστήριο της ανθρώπινης έκφρασης και διανόησης. Οι επιστήμες της λογοτεχνίας και της γλωσσολογίας συνεργάζονται προκειμένου να φωτίσουν τις άγνωστες πτυχές του φαινομένου της έκφρασης, δίνοντας τη δυνατότητα σε κλάδους όπως η υφολογία και η ποιητική –οι οποίοι θεωρούνται αναπόσπαστο κομμάτι και των δύο επιστημών– να αναδείξουν τα κύρια σημεία και τις ειδοποιούς διαφορές του έντεχνου λόγου από τις άλλες τέχνες και από τα άλλα είδη της γλωσσικής συμπεριφοράς. Η υφολογία και η ποιητική προσπαθούν να χαρτογραφήσουν την ασαφή περιοχή του ποιητικού φαινομένου και να εξηγήσουν επαρκώς το λογοτεχνικό γεγονός και τους κανόνες που το διέπουν. Πολλοί επιστήμονες που ασχολούνται με το ύφος υποστηρίζουν ότι είναι επιτακτική ανάγκη η μελέτη ενός λογοτεχνικού κειμένου όχι μόνο εξωγενώς κρίνοντας τα βασικά χαρακτηριστικά του αλλά και ενδογενώς προσπαθώντας να αποκαλυφθούν, όσο είναι βέβαια δυνατόν, οι συνθήκες και οι παράγοντες που οδήγησαν στην λογοτεχνική σύλληψη και μετέπειτα στην ποιητική αποτύπωση. Απόκρυφα λογοτεχνικά κείμενα, χειρόγραφες σημειώσεις, ανέκδοτα πρωτόλεια δημοσιεύονται κατά καιρούς τα οποία δύνανται να αποτελέσουν την πηγή στοιχείων και πληροφοριών που αποκαλύπτουν τη θέση και τη σκέψη του συγγραφέα απέναντι στο δημιούργημά του. Το αδημοσίευτο σημειωματάριο του Νίκου Καζαντζάκη αποτελεί ένα αδιάψευστο επιχείρημα σχετικά με το ζήτημα της λεξιθηρικής συνήθειας των συγγραφέων προτού εκφράσουν την έμπνευσή τους και ποιήσουν την ιδέα τους. Μιας έλλογης συνήθειας που θα μπορούσαμε να την παρομοιάζουμε με την προετοιμασία του πολεμιστή που οχυρώνεται και οπλίζεται με κατάλληλα εφόδια για να μπορέσει να αγωνιστεί και να επικρατήσει στη μάχη. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο ο κάθε συγγραφέας εμπλουτίζει και ενισχύει το γλωσσικό του οπλοστάσιο, αναζητώντας λέξεις και φράσεις που θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν στη συγγραφή του ποιητικού του μηνύματος. Ο Καζαντζάκης αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ενός διανοητή συγγραφέα που αναζητούσε συνεχώς την καταλληλότερη εκφραστικά και την πιο δυσεύρετη λέξη για να αποδώσει με ακρίβεια και σαφήνεια την ποιητική του ιδέα (Αλεξίου-Αποσκίτου, 1978. Καζαντζάκης, 1993. Καζαντζάκη, 1998), αναδεικνύοντας όχι μόνο τη μοναδικότητα της λέξης αλλά και την πολυεπίπεδη διάσταση της ίδιας της γλώσσας. Παρόμοιες λεξιλογικές αναζητήσεις μαρτυρούνται είτε από χειρόγραφες σημειώσεις είτε

In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012, Selected papers of the 10th ICGL, pp. 919-928. Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.

[ ΝΙΚΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ & ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ]

από μελέτες και άρθρα για αρκετούς έλληνες συγγραφείς όπως ο Κοραής, ο Σολωμός, ο Παλαμάς, ο Ελύτης. Οι λειτουργίες της γλώσσας και τα επίπεδα ανάλυσής της αποδεικνύουν την έντονη ποιητικότητά της ως ανθρώπινο φαινόμενο της έκφρασης και της επικοινωνίας. Οι επιλογές και οι αποκλίσεις των συγγραφέων δίνουν ανανεωτική πνοή στη γλώσσα φανερώνοντας την αισθητική δύναμη του γλωσσικού φαινομένου με αποτέλεσμα να υπάρχει η δυνατότητα αποκάλυψης για εκείνο που ονομάζεται ποίηση της γλώσσας και γλώσσα της ποίησης (Jakobson, 1981). Επομένως, οι λεξιλογικές επιλογές κάθε συγγραφέα αποτελούν την ιδιαίτερη ποιητική του γραμματική (poetic grammar, Jakobson, 1981, 1998), την αποτύπωση της προσωπικής του ταυτότητας κατά τη διαδικασία από τη σύλληψη της συγγραφικής του ιδέας, της μετατροπής του ερεθίσματος σε θέμα και σε τελική έκφραση του μηνύματος προς τους αναγνώστες (Μπαμπινιώτης, 1991. Χαραλαμπάκης, 2001). Η ποιητική γραμματική του κάθε συγγραφέα δεν αποτελεί την παθητική παρατήρηση ενός φαινομένου ή ενός γεγονότος αλλά αποτελεί τον μοχλό ενεργοποίησης μηχανισμών που έγκειται τόσο στην ανάγνωση και φυσικά στην κατανόηση ενός λογοτεχνικού κειμένου αλλά κυρίως στη μάθηση νέων μεθόδων έκφρασης. Για το λόγο αυτό η σύγχρονη γλωσσολογία έχει στραφεί στη διερεύνηση της ποιητικής πράξης από γλωσσολογική σκοπιά με κυρίαρχο σκοπό την ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της γραφής των λογοτεχνών. Παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Καζαντζάκη που αγωνίζεται συνεχώς για την ποιητική του επιβίωση και μάχεται ανάμεσα σε χιλιάδες λέξεις, –όπως αποκαλύπτεται και μέσα από το αδημοσίευτο σημειωματάριο του που περιγράφεται αναλυτικά στη συνέχεια–, ενισχύοντας την πρωτότυπη γραφή του και το ιδιοσυγκρασιακό του λεξιλόγιο (Μαθιουδάκης, 2010. Μαθιουδάκης & Καμπάκη-Βουγιουκλή, 2010). Η αγωνία της έκφρασης και ο ακατάπαυστος αγώνας του Καζαντζάκη με τον εσωτερικό του κόσμο αποκαλύπτεται σε έναν στίχο που καταγράφεται στην αρχή του ανέκδοτου σημειωματαρίου του ως μια μορφή προμετωπίδας: «Εργάτης είμαι, εργάτης κ' δουλέβω / στην άβυσο της Μοίρας κρεμασμένος!».

2. Περιγραφή σημειωματαρίου 2.1 Τυπογραφική περιγραφή Το Σημειωματάριο του Νίκου Καζαντζάκη (ΣΝΚ) αποτελεί ένα ιδιόγραφο προσωπικό λεξικό που στην πραγματικότητα είναι ένα ημερολόγιο γαλλικού εκδοτικού οίκου του έτους 1931 (Agenda pour 1931), το οποίο ανήκει στο αρχειακό υλικό του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη (ΑΥΤ. 218), στο χωριό Μυρτιά, στην Κρήτη. Το ΣΝΚ είναι αχρονολόγητο, αλλά μπορούμε να προσδιορίσουμε ότι o κρητικός συγγραφέας το χρησιμοποίησε κοντά στα τέλη του έτους 1930, ίσως και μέχρι το 1938 (οπότε εκδόθηκε η ΟΔΥΣΕΙΑ). Το ΣΝΚ έχει ένα χοντρό εξώφυλλο κατασκευασμένο από μπορντό δέρμα και βρίσκεται σε χάρτινη θήκη πολυτελείας. Στις πρώτες σελίδες (Εικόνα 1) του αναγράφεται μια ιδιόχειρη σημείωση του συγγραφέα, ως μορφή τίτλου «Words, words, words.» ενώ από κάτω δηλώνει ότι «(μονάχα ότι μπορεί να χρειαστεί για την ΟΔΥΣΕΙΑ και ΑΚΡΙΤΑ]». Οι αγγλικές λέξεις «words» είναι γραμμένες με κόκκινο μολύβι όπως και η λέξη «ΑΚΡΙΤΑ», δημιουργώντας την υποψία ότι προστέθηκαν μεταγενέστερα από την αρχική σύνταξη του ΣΝΚ. Άλλωστε το έργο ΑΚΡΙΤΑΣ είναι μια ιδέα του Καζαντζάκη για τη συγγραφή ενός έπους δίδυμου της ΟΔΥΣΕΙΑΣ το οποίο ποτέ δεν υλοποιήθηκε (Πρεβελάκης, 1984:483-490). Η εσωτερική δομή του είναι χωρισμένη σε ένα μεγάλο αριθμό θεματικών ενοτήτων. Πρόκειται για έναν αληθινό γλωσσικό θησαυρό έκτασης 383 σελίδων χειρόγραφου (σύμφωνα με την ιδιόχειρη αρίθμηση του συγγραφέα με μολύβι). Οι σελίδες αριθμούνται στη δεξιά σελίδα μονάχα με μονούς αριθμούς (3, 5, 7, κοκ), ενώ δεν αναγράφονται καθόλου οι ζυγοί αριθμοί (2, 4, 6, κοκ). Στο συνολικό αριθμό των σελίδων του ΣΝΚ βρίσκονται 151 κενές/άγραφες σελίδες, ενώ υπάρχουν 12 ανακρίβειες και ανακολουθίες σελίδων εξαιτίας λανθασμένης αρίθμησης. Ο Καζαντζάκης καταγράφει το κυρίως υλικό του με μαύρο μελάνι εκτός από ορισμένες διορθώσεις, ενώ υπάρχουν και ορισμένα αποκόμματα φύλλων χαρτιού με διάφορες λεξιλογικές πληροφορίες ενσωματωμένα στις σελίδες του ΣΝΚ. Ο Καζαντζάκης καταγράφει τις σημειώσεις του ακολουθώντας τις ορθογραφικές του απόψεις. Για τις ορθογραφικές ιδιαιτερότητες του συγγραφέα οι οποίες αποτελούν ένα είδος ορθογραφικού «πιστεύω» γίνεται αναλυτική αναφορά από τον ίδιο στην εισαγωγή του Λεξιλογίου που συνόδευε την πρώτη έκδοση της ΟΔΥΣΕΙΑΣ (1938). Συγκεκριμένα αναφέρει ότι «σημαδέβεται ένας μονάχα τόνος, η οξεία, που μπαίνει στην τονιζόμενη συλαβη˙ αν όμως η λέξη τονίζεται στη λήγουσα δε σημαδέβεται ο τόνος. Μερικες μονοσύλαβες λέξες παίρνουν τόνο για να ξεχωρίσουν απο τις ομώνυμές τους: να, τί; πού; πώς; ώς (έως) γιά (ή) μά (ορκοτικό) κλπ. Και μερικες πολυσύλαβες: γιατί; ωχού, αχού, αλοί, καταπού; κλπ. Απλοποιήθηκε λίγο η ορθογραφία˙ καταργήθηκαν τα διπλα σύμφωνα˙ μονάχα, επειδη

[ 920 ]

[ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΝΟΣ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: ΕΝΑ ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ] υπάρχει ανάγκη προφορας, διατηρήθηκαν τα διο γ: αγγίζω, φαλάγγι κλπ» (Καζαντζάκης, 1938). Ο συγγραφέας παρόλο που αναφέρει ο ίδιος τις «ορθογραφικές πρωτοτυπίες» του, αποσιωπά την ύπαρξη και μερικών άλλων (Bien, 1972) όπως είναι: i. η απλοποίηση του γράμματος –ω, π.χ. στην περίπτωση των ρημάτων (αλλά και στα παράγωγά τους) που λήγουν σε –ώνω τα οποία τα γράφει ως –όνω ή του χρονικού επιρρήματος που το γράφει τόρα αντί τώρα, ii. η απαλοιφή –σχεδόν οριστική– του γράμματος –υ, π.χ. το αριθμητικό 2 το γράφει ως διο αντί δυο ή στους διφθόγγους που φωνολογικά προφέρεται ως [f] ή ως [v], το αντικαθιστά με τα σύμφωνα –φ ή –β αντίστοιχα. Το ΣΝΚ παραμένει μέχρι και σήμερα αδημοσίευτο και επιστημονικά ανεξερεύνητο, ενώ αποτελεί ένα σώμα δεδομένων αθησαύριστων λέξεων, το οποίο ο ίδιος ο συγγραφέας συνέλεξε από κάθε μεριά της Ελλάδας με σκοπό να συμπεριλάβει τμήμα του στους στίχους του έπους του, της ΟΔΥΣΕΙΑΣ. Ο Καζαντζάκης αποθησαύριζε και κατέγραφε λέξεις «από το στόμα του λαού» (Πρεβελάκης, 1958, 1984) με κύριο μέλημα του να τις διασώσει και να τις κληροδοτήσει στους απόγονους νεοέλληνες.

Εικόνα 1 Εσώφυλλο ΣΝΚ

2.2

Εικόνα 2 Λήμμα άλογο (ΣΝΚ, σελ. 83)

Περιγραφή περιεχομένου

Το γλωσσικό υλικό είναι οργανωμένο από τον ίδιο το συγγραφέα σε 121 διαφορετικές θεματικές ενότητες (λχ. μέλη του σώματος, επαγγέλματα, εργαλεία, ζώα, φυτά, πράγματα, συναισθήματα, φράσεις, εκφράσεις, παροιμίες, λήμματα από λεξικά, αποσπάσματα από άλλα λογοτεχνικά έργα κά), όπως αυτές θα του ήταν χρήσιμες κατά την ποιητική του δημιουργία. Ενδεικτικά μία σελίδα του ΣΝΚ (Εικόνα 2) έχει την ονομασία της θεματικής ενότητας και από κάτω σε κάθετες στήλες περιλαμβάνει

[ 921 ]

[ ΝΙΚΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ & ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ]

λέξεις με ή χωρίς τη σημασία τους σχετιζόμενες μεταξύ τους και με την ενότητα. Συνολικά, σε όλες τις σελίδες του ΣΝΚ υπάρχουν περίπου 10.000 λεξικές μονάδες. Στον παρακάτω πίνακα καταγράφονται οι τίτλοι/τα θέματα των ενοτήτων με τις αντίστοιχες σελίδες του σημειωματαρίου όπως αυτοί είναι γραμμένοι σύμφωνα με τις ορθογραφικές ιδιαιτερότητες του συγγραφέα. Ορισμένοι τίτλοι έχουν καταγραφεί περισσότερες από μία φορές αφού ο συγγραφέας αφιέρωσε για το συγκεκριμένο θέμα μεγαλύτερη έκταση, ενώ υπάρχουν και 69 σελίδες με γλωσσικό υλικό χωρίς την επισήμανση κάποιου θεματικού τίτλου. Συγκεκριμένα οι θεματικές ενότητες του ΣΝΚ είναι: σώμα - κόκαλα

2

στολη

45

ήλιος

100

σώμα

3

χρώματα

46

άστρα

101

χέρι, πόδι

4

χρώματα

47

καιροι

103

μάτια

5

104

6

48

μάγια

αφτι - μύτη

φορεσια σ' 1821: Ρουμελιότες κ' Μωραΐτες

ξωτικα

105

στόμα

7

Φούρνος

51

φως

106

στήθος

8

αργαλιος

52

ήχος

107

κοιλια

9

αργαλιος

53

ανέμοι

108

μαλια

10

λιοτριβιο - μαγγανοπήγαδο

54

νερο

109

57

δέρμα

11

νερο, ανεμόμυλος

μήνες

111

φυσιολογικα

12

καμίνι

58

Φυτα

115

φυσιολογικα

13

ληνος

59

χόρτα

117

ύπνος - ξύπνος

14

βοσκος

62

λουλούδια - καρποι

119

βιολογικα: γένα

16

βοσκος

63

στάρι, αμπέλι

120

γένα - μωρο

17

βοσκος

64

κάμπος

122

αρώστιες

18

κυνηγος

67

βουνο

123

αρώστιες

19

γεωργος

69

ελια

124

αρώστιες

20

ψαρας

70

σύκα

125

αρώστιες

21

ψαρας

71

καράβι

127

αρώστιες ζώων

22

θαλασινα

72

καράβι

128

θάνατος

24

μαραγκος

74

καράβι

129

θάνατος

25

χαλκιας

75

1821

146

οικογενειακα

26

ράφτης

76

κοινότητα

147

γάμος

27

αγωγιάτης

77

ούσα

158

έρωτας

29

χτίστης

78

πόλεμος

30

ζωγράφος

79

Ψάλτη: 40 εκλησιες: Ν. Ζαφειρίου: Σάμος

245

πόλεμος

31

σκύλοι

82

Ακρίτας: Μηλιαράκη

246

θυμος

32

άλογα

83

Κάλυμνος

248

χαρα

34

ζώα

84

250

χαρα

35

βόδια

85

Κρητικος πόλεμος: Ανθίμου Διακρούση

σπίτι

36

έντομα

86

σπίτι

39

μέλισες

σπιτικα

40

σπιτικα

Φτωχοπρόδρομος

251

87

Διονυσίου Ιερομονάχου: Ερμηνεία τής ζωγραφικής

252

Ονόματα

88

Φράσεις

255

41

φίδια κλπ.

89

γένα: Σκύρος

267

φαγια

42

πουλια.

91

Χιακον γλωσ.: Άμαντου

284

φαγια

43

φωνες ζώων

92

ρούχα

44

φεγγάρι

99

Λαογραφικά Καρπάθου: Μ. Μιχαηλίδου-Νοάρου

286

[ 922 ]

[ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΝΟΣ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: ΕΝΑ ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ] Μακρυγιάνης "Απομνημονεύματα Κολοκοτρώνη" Γ. Τερτσέτη

290

βαρέλι

302

291

Διονυσίου του εκ Φουρνα: Ερμηνεία ζωγραφ. Τέχνης

303

Αγιονόρος

306

Βυζ.

307

συνώνυμα

315

συνώνυμα

316

συνώνυμα

317

απο

Γ. Καλονάρου: Χρονικον του Μωρέως

293

Μακρυγιάνη

295

Λεξ. Ακαδημ. ΑΝ –

336

λεξ. Ακαδ.

342

παροιμίες

352

Παροιμίες

354

φορεσια γυν. σ' Ρουμολίκι

362

Βαλαωρίτης

364

318

Ονόματα γυν. (Κοζάνη, 1790)

366

Βλαχογιάνη: "Μεγ.Χρόνια"

296

Λ. Μαχαιρα: "Χρονικον" Κύπρου (15ο)

298

Φτωχοπρόδρομος

299

Λεξικο Ακαδημ. Α - ΑΜ.

332

Λεξικο Ηπίτη

374

Αγόριανη

300

Λεξ. Δημητράκου

334

δικέςμου

377

Πίνακας 1 Αναλυτικά οι θεματικές ενότητες του σημειωματαρίου

Οι ενότητες του ΣΝΚ αποτελούν μια μορφή ειδικού λεξικού ή αλλιώς ποιητικού λεξιλογίου στο οποίο ο συγγραφέας κατηγοριοποίησε τις λέξεις που επρόκειτο να χρησιμοποιήσει σε ομάδες ανάλογα με τις σημασιολογικές τους σχέσεις, προκειμένου να του είναι εύκολο προς αναζήτηση τις κατάλληλης λέξης τη στιγμή της δημιουργίας, τη στιγμή της αποτύπωσης του ερεθίσματος ή της έμπνευσης του σε μορφή μηνύματος με αποδέκτη τον κάθε αναγνώστη. Ο ανεπίσημος αυτός κατάλογος λέξεων του Καζαντζάκη είναι μια προσπάθεια άτυπης μορφής σύνταξης ενός λεξικού το οποίο θα μπορούσε να φανεί χρήσιμο αφού παραμένει μια πηγή γλωσσικού υλικού τόσο για τους γλωσσολόγους όσο και για τους μελετητές του έργου του συγκεκριμένου συγγραφέα. Επομένως αποφασίσαμε να μελετήσουμε συστηματικά και να καταγράψουμε επιστημονικά το σύνολο του υλικού του ΣΝΚ, ώστε να δημιουργήσουμε ένα λεξικό σύμφωνα με τα μοντέλα της σύγχρονης λεξικολογίας. Το λεξικογραφικό μας εγχείρημα αυτό για μια συστηματική καταγραφή του αδημοσίευτου ΣΝΚ ενσαρκώνεται στο Ενεργό Λεξικό της ΟΔΥΣΕΙΑΣ του Καζαντζάκη (ΕΛΟΚ).

3. Θεωρητικό πλαίσιο κατασκευής του ΕΛΟΚ Θεωρητικό υπόβαθρο για την εκπόνηση του ΕΛΟΚ αποτέλεσε το Ενεργό Λεξικό των Γαλλικών (Lexique actif du français, LAF) των Mel'čuk και Polguère (2007), το οποίο αναπτύχθηκε στα πλαίσια της θεωρίας Έννοιας⇔Κειμένου (Meaning⇔Text Theory, MTT) (Mel'čuk et al, 1995) με βασικό πρωτεργάτη τον Igor Mel'čuk. Η επιλογή του συγκεκριμένου λεξικογραφικού μοντέλου έγκειται στην πλήρη εναρμόνιση των τεσσάρων βασικών του χαρακτηριστικών (Mel'čuk & Polguère, 2007:14-17) με τον κύριο στόχο της μελέτης μας: i. ii. iii. iv.

Είναι ένα εξειδικευμένο λεξικό (C'est un dictionnaire specializé) Είναι ένα λεξικό που βοηθά στην έκφραση (C'est un dictionnaire qui aide à s'exprimer) Είναι ένα τυποποιημένο λεξικό (C'est un dictionnaire formalisé) Είναι ένα λεξικό-δείγμα (C'est un échantillon de dictionnaire)

Πιο συγκεκριμένα, η εξειδίκευση του LAF αναφέρεται στην επικέντρωση της λεξικογραφικής περιγραφής στο φαινόμενο της σημασιολογικής παραγωγής και των ημιδεσμευμένων φρασημάτων 1. Επίσης, επισημαίνεται ο κατεξοχήν ενεργητικός χαρακτήρας του λεξικού, καθώς προτείνεται ως ένα υποβοηθητικό μέσο έκφρασης λόγου. Συνεπώς, η δομή του λεξικού αρθρώνεται με αμιγώς σημασιοσυντακτικά κριτήρια, γεγονός που καθιστά το μοντέλο αυτό ένα αξιόπιστο μέσο για την κατάδειξη της πορείας που ακολούθησε ο Καζαντζάκης από τη σύλληψη μιας έννοιας στη

1

Ο όρος ημιδεσμευμένα φρασήματα αντιστοιχεί στον όρο semi-phrasemes (Mel’čuk, 1998) κι αναφέρεται στα δεσμευμένα φρασήματα στα οποία το σημαινόμενο μιας εκ των συστατικών τους λέξης αλλάζει βάσει της συνεμφάνισής της με μια άλλη λέξη του φρασήματος.

[ 923 ]

[ ΝΙΚΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ & ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ]

σημασιολογική της αποτύπωση και ακολούθως στη σημασιολογική παραγωγή και στις λεξικογραφικές του επιλογές. Το τρίτο χαρακτηριστικό αναφέρεται στην τυποποίηση, δηλαδή στη συνέπεια και τη σαφήνεια των συμβάσεων που χρησιμοποιούνται ούτως ώστε ο μεγάλος όγκος των λεξικογραφικών πληροφοριών να καταγράφεται με ένα συστηματικό, ακριβή και περιεκτικό τρόπο, συμβάλλοντας, αδιαμφισβήτητα, στην αποτελεσματικότητα της χρήσης του λεξικού. Τέλος, με το τέταρτο χαρακτηριστικό τονίζεται ότι το LAF αποτελεί ένα δείγμα. Με τον όρο αυτό οι συγγραφείς (Mel'čuk & Polguère, 2007) επισημαίνουν ότι το LAF αποτελεί ένα πειραματικό λεξικό που έχει ως στόχο να προτείνει ένα νέο λεξικογραφικό μοντέλο και να αποτελέσει ένα παιδαγωγικό λεξικογραφικό πρότυπο για την εκμάθηση του λεξιλογίου2. Επομένως, σύμφωνα με τα δύο τελευταία χαρακτηριστικά, το LAF μας προσφέρει τη δυνατότητα συστηματικής περιγραφής του λεξιλογίου του Καζαντζάκη και του προσυγγραφικού σταδίου της ΟΔΥΣΕΙΑ του.

4. Δομή του ΕΛΟΚ Η δομή του ΕΛΟΚ παρουσιάζει την ακόλουθη μορφή: ΑΛΟΓΟ, ουσιαστικό, ουδέτερο, Ι ΘΗΛΑΣΤΙΚΟ ΖΩΟ ΙΙ ΕΛΛΕΙΨΗ ΛΟΓΙΚΗΣ Ι

ΘΗΛΑΣΤΙΚΟ ΖΩΟ | σ. 83 | Το άλογο ιππεύεται από ένα άτομο Χ

Α. με τρίχωμα χρώματος μαύρου γρίβας, καρας Α. με τρίχωμα χρώματος άσπρου ψαρης Α. με τρίχωμα χρώματος κόκκινου σκούρου ντορης Α. με τρίχωμα χρώματος υποκόκκινου//λίγο κόκκινου βλάγγος Α. που έχει άσπρη βούλα στο μέτωπο μπόλιος Α. με τρίχωμα χρώματος σιδερί σιδερης, μούρτζινος Α. με άσπρο νύχια νυχάτο Α. με τρίχωμα χρώματος κόκκινου του κρασιού κρασάτο Α. με τρίχωμα χρώματος gris σιδερόψαρο Α. με τρίχωμα χρώματος μαύρου γρίβας Α. με τρίχωμα χρώματος άσπρου με σταχτιές βούλες φακοτο Α. με γερό και στητό σώμα κορμάτο Α. που είναι εργατικό καματερο Α. σωματώδες γομάρικο Α. οικόσιτο, που το οδηγούν στη βοσκή, σύρνοντάς το με το σκοινί συρτο Α. που ιδρώνει στασιάρικο Α. χωρίς πολύ τρίχωμα και κοντή ουρά ή που του έχει αποκοπεί μέρος της ουράς κούντουρο Α. με πεσμένα αυτιά ή με κλειστά αυτιά κλινάφτικο Α. λιγνό τσέλικο Α. επιβήτορας λατάρης, βατεφτης Χ. που ιππεύει το Α. αλογάρης Χ. που εξημερώνει το Α. αλογομεροτης φορτίο που μεταφέρει το Α. αλογοφόρτι μέρος όπου εκτρέφονται τα Α. αλογοθρόφι, ιποφορβείο στολίδια του μετώπου, του χαλιναριού ή των ηνίων του Α. φάλαρα σαγή του Α. χάμουρα, καφάσια ηνία, χαλινό, παρωπίδες και συναφή εξαρτήματα του Α. χάμουρα μεταλλική αιχμή ή τροχίσκος που προσαρμόζεται στις φτέρνες των υποδημάτων του ατόμου Χ για να κεντρίζει το Α. βαβάλι, σπειρούνι λαιμοδέτης του Α. λαιμαργιά φάρμ. ποτίζ από μύτη άρωστ αλογ Α. χυματίζω, μουντρίζω φωνάζω τα Α. σαλαχω τ’ Α. το δερμάτινο πλατύ λουρί του σαματιού Α. γίγλα στολίδι για το δέσιμο των καπουλιών του Α. καπουλοδέτης στολίδι για το μπροστινό μέρος του Α. μπροστελίνα στολίδι για την ουρά του Α. κουσκούνι το πληγ καρφι πετάλου του Α. λαβροκόβεται, λωθροκόβεται, νυχοπονάει το Α. πονάει γιατί (είναι) απετάλοτο παλαμοδέρνει σφυρί του πεταλοτή για το Α. καλοσφύρι όλη η αρματωσιά του κεφαλιού του Α. κεφαλαριά, αρματωσιά του Α. σελοσκαλοχάλινα βόσκω Α. χλωρονομώ χαλος αγριοχ (στο στήθος για μάτι) αρπάλι κλέφτης Α. αλογοσούρτης γοργό βήμα Α. ανοιχτοπάτι πανί που κλείνουν τα μάτια του επιβήτορα Α. τυφλοπάνι πανί που καλύπτει τα μάγουλα του αλόγου μαγουλοφόρι Ε σύντροφε, άλογο καματερο, το μερομόχτι ας πάψει! (Α, 815), Και πάμε οι δυο και σεριανίζουμε καβάλα στ’ άλογα μας (Β, 1326) ◊ «τα’ άλογα γυρνω» ΙΙ ΕΛΛΕΙΨΗ ΛΟΓΙΚΗΣ ενικος ☺ τρέλα, ξετρελεμός, φρενιά, φρένιασμα, μούρλα, ζούρλα, βούρλισμα, αφορμάγρα, στρίψη, βίδα, λόξα, πετρια, θεοζαλια το να συμπεριφέρεται κπ με τρόπο Α. φυρομιαλίζω, φεγγαριάζουμαι, αλαλογω, μουρλαίνομαι Α. σε ηλικιωμένο άνθρωπο ξεμώραμα, ξεκούτιασμα, ξεκουρκούτιασμα Πίνακας 2 Δομή του λήμματος ‘ΑΛΟΓΟ’ στο ΕΛΟΚ 2

Παιδαγωγικές εφαρμογές του LAF για την ελληνική γλώσσα βλ. Papadopoulou (2010, 2011).

[ 924 ]

[ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΝΟΣ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: ΕΝΑ ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ]

4.1

Μακροδομή

Τα λήμματα επιλέχθηκαν από τις θεματικές ενότητες του σημειωματαρίου με καθαρά σημασιολογικά κριτήρια σημασιολογικού πλούτου αλλά και με τον περιορισμό να παρουσιαστεί ένα λήμμα ανά γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου. Το ΕΛΟΚ, στο αρχικό στάδιο της κατασκευής του, αποτελείται από ένα μικρό ποσοτικά αριθμό εικοσιτεσσάρων λημμάτων: 1. ΑΛΟΓΟ

9. ΙΜΑΤΙΟ

17. ΡΑΦΤΗΣ

2. ΒΟΥΝΟ

10. ΚΑΡΑΒΙ

18. ΣΥΓΓΕΝΗΣ

3. ΓΑΜΟΣ

11. (Ε)ΛΙΑ

19. ΤΡΙΧΑ

4. ΔΟΝΤΙ

12. ΜΑΤΙΑ

20. ΥΠΝΟΣ

5. ΕΡΩΤΑΣ

13. ΝΕΟΓΕΝΝΗΤΟ

21. ΦΕΓΓΑΡΙ

6. ΖΩΓΡΑΦΟΣ

14. ΞΥΠΝ(Ι)ΟΣ

22. ΧΤΙΣΤΗΣ

7. ΗΛΙΟΣ

15. ΟΝΕΙΡΟ

23. ΨΑΡΑΣ

8. ΘΥΜΟΣ

16. ΠΟΛΕΜΟΣ

24. ΩΡΑ

Πίνακας 3 Λήμματα του ΕΛΟΚ

Η εκ πρώτης όψεως περιορισμένη μακροδομή αντιδιαστέλλεται από την πλούσια μικροδομή του, δεδομένου ότι κάθε λήμμα του ενεργού λεξικού αντιστοιχεί στο σύνολο των λεξικών μονάδων που έχουν το ίδιο σημαίνων και το σημαινόμενά τους συνδέονται άμεσα ή έμμεσα συμπεριλαμβανομένου ένα μεγάλο αριθμό σημασιολογικών παραγώγων και συμπαραθέσεων (Blanco, αδημοσίευτο). Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί το λήμμα ‘ΑΛΟΓΟ’ (Πίνακας 2), το οποίο παρουσιάζει 75 διαφορετικές λεξικές συνδέσεις.

4.2

Μικροδομή

Η μικροδομή του ΕΛΟΚ εμπεριέχει τη λεπτομερή περιγραφή των λεξικογραφικών πληροφοριών του λήμματος, οι οποίες διακρίνονται σε έξι κύρια μέρη και οι οποίες θα παρουσιαστούν εδώ για λόγους συστηματικότητας σε συνάρτηση με το λήμμα ‘ΑΛΟΓΟ’ (Πίνακας 2): i. ii. iii. iv. v. vi.

Γραμματικές πληροφορίες. Σημασιολογικές ετικέτες. Δομή καθορισμένων στοιχείων. Σημασιολογικά παράγωγα και συμπαραθέσεις. Παραδείγματα. Πλήρως δεσμευμένα φρασήματα.

Οι γραμματικές πληροφορίες αφορούν τη δήλωση του μέρος του λόγου στο οποίο ανήκει το λήμμα ‘ουσιαστικό’ και το γένος του ‘ουδέτερο’. Έπειτα, ακολουθεί η σημασιολογική περίληψη του λήμματος, η οποία αποτελείται από τις σημασιολογικές ετικέτες ‘ΘΗΛΑΣΤΙΚΟ ΖΩΟ’ και ‘ΕΛΛΕΙΨΗ ΛΟΓΙΚΗΣ’, δηλαδή από τα σημαινόμενα που ορίζουν τις λεξικές μονάδες που συνδέονται με το λήμμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σημασιολογικές ετικέτες ορίστηκαν σύμφωνα με το πρότυπό μας, το LAF, με τις αντίστοιχες προσαρμογές στις ανάγκες του λημματολογίου μας. Στη συνέχεια της μικροδομής, παρουσιάζεται η δομή των καθορισμένων στοιχείων της εκάστοτε λεξικής μονάδας ‘Το άλογο ιππεύεται από ένα άτομο Χ’. Το τέταρτο μέρος της μικροδομής καταλαμβάνει τη μερίδα του λέοντος, καθώς σε αυτό παρατίθενται τα σημασιολογικά παράγωγα ‘ανοιχτοπάτι’ και τα ημιδεσμευμένα φρασήματα ‘φακοτο’ της κάθε λεξικής μονάδας με τον αντίστοιχο τυποποιημένο ορισμό τους. Για τον ορισμό που συνοδεύει τόσο τα παράγωγα όσο τα ημιδεσμευμένα φρασήματα ‘Α. που έχει άσπρη βούλα στο μέτωπο’, βασιστήκαμε ως προς την τυποποίηση στο LAF και ως προς το περιεχόμενο κυρίως στις σημειώσεις του ίδιου του Καζαντζάκη, οι οποίες σημειώνονται με πλάγια γράμματα ( ‘κόκκινου σκούρου’), και σε λεξικά τόσο της κοινής νεοελληνικής (α. στην ηλεκτρονική μορφή του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (1998-2002), β. στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Μπαμπινιώτη (2008), γ. στο Λεξικόν της Νέας Ελληνικής Γλώσσας της Πρωίας (1933) και

[ 925 ]

[ ΝΙΚΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ & ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ]

δ. στο Μέγα λεξικόν όλης της Ελληνικής Γλώσσης του Δημητράκου (1964)) όσο και σε διαλεκτικά της κρητικής διαλέκτου (α. στο Περί του γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης του Πάγκαλου (1994-2002), β. στο Γλωσσικό ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης του Πιτυκάκη (1983), γ. στο Λεξικό Ερμηνευτικό και Ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος του Ξανθινάκη (2009), δ. στο Κρητικόν Λεξιλόγιον του Κονδυλάκη (1990)). Τέλος, ακολουθούν ενδεικτικά παραδείγματα χρήσης της κάθε λεξικής μονάδας ‘Και πάμε οι δυο και σεριανίζουμε καβάλα στ’ άλογα μας’ μέσα από την τέταρτη έκδοση της ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ3 (1967) των εκδόσεων Ελένης Καζαντζάκη, όπως, επίσης, πλήρως δεσμευμένα φρασήματα4 που εμπεριέχουν την εν λόγω λεξική μονάδα ‘τ’ άλογα γυρνώ’.

5. Επίλογος Η λεπτομερής μελέτη του περιεχομένου του ΣΝΚ –προκειμένου να αναδειχθεί η ιδιαίτερη γλωσσική ευαισθησία και η λεξιθηρική δεινότητα του μεγάλου δημιουργού κατά το στάδιο προετοιμασίας συγγραφής της ΟΔΥΣΕΙΑΣ– αποτέλεσε για μας πρωτόγνωρη επιστημονική πρόκληση. Μετά την δημοσίευση των 24 λημμάτων, στόχος μας είναι η συστηματική λεξικογραφική καταγραφή ολόκληρου του αδημοσίευτου ΣΝΚ, το οποίο αναμένεται να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο για τους μελετητές, στους οποίους θα δοθεί η δυνατότητα να παρακολουθήσουν την πορεία που ακολουθούσε ο συγγραφέας από τη σύλληψη της ποιητικής ιδέας μέχρι τη γλωσσική επένδυσή της με την κάθε λεξική επιλογή του. Η μελέτη και η δημοσίευση παρόμοιων χειρόγραφων σημειώσεων κι άλλων ελλήνων συγγραφέων ανοίγει ακόμη μια πολύ σημαντική δίοδο ανάμεσα στην επιστήμη της γλωσσολογίας και την επιστήμη της νεοελληνικής λογοτεχνίας, προκειμένου να αναδειχθούν οι ποιητικές ιδιαιτερότητες των συγγραφέων και να διαφωτιστούν ορισμένα σκοτεινά σημεία που αφορούν τον κλάδο της υφολογίας.

Ευχαριστίες Το ΣΝΚ αποτελεί μέρος του αρχειακού υλικού του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη, στο χωριό Μυρτιά, στην Κρήτη. Ευχαριστούμε θερμά τη διευθύντρια, Βαρβάρα Τσάκα, και τον υπεύθυνο προγραμματισμού και ανάπτυξης, Αντώνη Λεβέντη, καθώς και τον Γιώργο Γραμματικάκη, πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη για την ευγενική παραχώρηση του ΣΝΚ και του συνοδευτικού φωτογραφικού υλικού. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον γραφίστα Γιώργο Μπλατσή ([email protected]) για την αισθητική επιμέλεια της αφίσας (poster) της παρουσίασης.

3

Η ΟΔΥΣΕΙΑ του Νίκου Καζαντζάκη από τη δεύτερη έκδοση (1957) και μετά τιτλοφορείται ως ΟΔΥΣΣΕΙΑ μετά από απαίτηση των εκδοτικών οίκων της εποχής για απόλυτη συμμόρφωση στη νεοελληνική γραμματική. 4 Ο όρος πλήρως δεσμευμένα φρασήματα αντιστοιχεί στον όρο full phrasemes (Mel’čuk, 1998) κι αναφέρεται στα δεσμευμένα φρασήματα των οποίων το σημαινόμενο δεν αποτελεί το άθροισμα των σημαινομένων των επιμέρους συστατικών του φρασήματος.

[ 926 ]

[ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΝΟΣ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: ΕΝΑ ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ]

Εικόνα 3 Το poster της ανακοίνωσης στο 10th ICGL

Βιβλιογραφία Αλεξίου-Αποσκίτου, Μ. 1978. Τριάντα τέσσερα άγνωστα γράμματα του Νίκου Καζαντζάκη. Αμάλθεια, τ. 35. Άγιος Νικόλαος-Λασίθι. Bien, P. 1972. Kazantzakis and the Linguistic Revolution in Greek Literature. Princeton, New York: Princeton University Press. Blanco, X. (αδημοσίευτο). Informe metodológico y aplicado sobre etiquetas semánticas de hechos en el marco del NDHLE. Δημητράκος, Δ. 1964. Μέγα λεξικόν όλης της Ελληνικής Γλώσσης. (Τομ. Α-ΙΕ). Αθήναι: Εκδόσεις Δομή. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη]. 1998-2002. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ. http://www.komvos.edu.gr/dictionaries/dictonline/DictOnLineTri.htm Jakobson, R. 1981. Selected Writings: Poetry of grammar and grammar of poetry. (ed. Stephen Rudy). The Hague: Mouton. Jakobson, R. 1998. Δοκίμια για τη γλώσσα της λογοτεχνίας. (μετ. Α. Μπερλής). Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας. Καζαντζάκη, Ε. 1998. Νίκος Καζαντζάκης ο Ασυμβίβαστος. Βιογραφία βασισμένη σε ανέκδοτα γράμματα και κείμενά του. (Γ΄εκδ.). Αθήνα: Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη. Καζαντζάκης, Ν. 1938. ΟΔΥΣΕΙΑ. Αθήνα: Εκδόσεις Πυρσός. Καζαντζάκης, Ν. 1967. ΟΔΥΣΣΕΙΑ. Αθήνα: Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη. Καζαντζάκης, Ν. 1993. Επιστολές προς Γαλάτεια. (Γ΄εκδ.). (Επιμ. Ε. Αλεξίου). Αθήνα: Εκδόσεις Δίφρος.

[ 927 ]

[ ΝΙΚΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ & ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ]

Κονδυλάκης, Ι. 1990. Κρητικόν Λεξιλόγιον. (Επιμ. Θ. Δετοράκης). Ηράκλειον Κρήτης: Δήμος ΗρακλείουΒικελαία Βιβλιοθήκη. Μαθιουδάκης, Ν. 2010. Scribo poesem ergo sum: Περί Ποιητικών Γραμματικών. Ανακοίνωση στο συνέδριο Ζητήματα Διδακτικής της Γλώσσας. Κομοτηνή: 7 και 8 Μαΐου 2010 (υπό δημοσίευση). Μαθιουδάκης, Ν. & Καμπάκη-Βουγιουκλή, Π. 2010. Η επιθετική ταυτότητα του Οδυσσέα στο έπος του Νίκου Καζαντζάκη: μια πρόταση μέσω των ασαφών συνόλων. Ανακοίνωση στο 4ο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (ΕΕΝΣ). Γρανάδα-Ισπανία: 9-12 Σεπτεμβρίου 2010 (αναρτημένο στην ιστοσελίδα http://www.eens.org/?page_id=1873 και υπό δημοσίευση σε ψηφιακή μορφή EBook, ISBN: 978-960-99699-0-1). Mel’cuk, I. 1998, Collocations and Lexical Functions. In A. P. Cowie, Phraseology:Theory, Analysis, and Applications. Oxford: Clarendon Press: 23-53. Mel’čuk, I., & Polguère, A. 2007. Lexique actif du français. L’apprentissage du vocabulaire fondé sur 20.000 dérivations sémantiques et collocations du français. Louvain-la-Neuve: De Boeck Duculot. Mel’čuk, I.; Clas Α., Polguère Α. 1995. Introduction à la lexicologie explicative et combinatoire. Paris: Duculot. Μπαμπινιώτης, Γ. 1991. Γλωσσολογία και Λογοτεχνία, από την Τεχνική στην Τέχνη του Λόγου. Αθήνα: αυτοέκδοση. Μπαμπινιώτης, Γ. 2008. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας: με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων: ερμηνευτικό, ορθογραφικό, ετυμολογικό, συνωνύμων-αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, επιστημονικών όρων, ακρωνυμίων. (Γ΄εκδ.). Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. Ξανθινάκης, Α. 2009. Λεξικό Ερμηνευτικό και Ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος. (Δ΄εκδ.). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Πάγκαλος, Γ. 1994-2002 [1955-1975]. Περί του Γλωσσικού Ιδιώματος της Κρήτης. (Τομ. Α-Ε) (Επιμ. επανέκδοσης Κέντρο Συντάξεως Ιστορικού Λεξικού) Αθήνα: Κέντρο Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων – ΙΛΝΕ της Ακαδημίας Αθηνών. Papadopoulou, E. 2010, Diccionario monolingüe coordinado para enseñanza/aprendizaje del griego moderno por parte de hispanohablantes y para traducción automática griego - español, Tesis Doctoral, Bellaterra: Universitat Autònoma de Barcelona. Papadopoulou, E. 2011. "Monofunctionality in pedagogical dictionaries: the pair of “MCDGr-ALGr” for Spanish speakers". Proceedings of the First International Workshop on Technological Innovation for Specialized Linguistic Domains: Theoretical and Methodological Perspectives, October 21-22, 2010. Madrid: Universidad Nacional de Educación a Distancia. Πιτυκάκης, Μαν. 1983. Το Γλωσσικό Ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης. (Τομ. Α-Β). Αθήνα: Έκδοση Πολιτιστικής και Λαογραφικής Εταιρείας Απάνω Μεραμπέλου-Νεάπολις Κρήτης. Πρεβελάκης, Παντ. 1958. Ο Ποιητής και το Ποίημα της Οδύσσειας. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας. Πρεβελάκης, Παντ. 1984. Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη. (Β΄εκδ.). Αθήνα: Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη. Πρωία. 1933. Λεξικόν της Νέας Ελληνικής Γλώσσης: Ορθογραφικόν και Ερμηνευτικόν: Συνταχθέν υπό επιτροπής φιλολόγων και επιστημόνων. Έκδοσις Νεοτάτη. (Τομ. Α-Γ). (Επιμ. Γεωργίου Ζευγώλη). Αθήναι: Εκδοτικός Οίκος Σταμ. Π. Δημητράκου. Χαραλαμπάκης, Χ. 2001. Νεοελληνικός Λόγος, Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το ύφος. Αθήνα: Εκδόσεις Κ. Τσιβεριώτη.

[ 928 ]