το βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας

Αυτοτελής επιστήμη με το δικό της αντικείμενο Τον Ενγκελς τον απασχόλησε σοβαρά το πρόβλημα της Φιλοσοφίας, η ουσία της, το περιεχόμενό της, η μεθοδολογία της, η ιδιαιτερότητά της, τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα και οι σχέσεις της με τις άλλες μορφές σκέψης και στοχασμού. Αντιλαμβανόταν τη Φιλοσοφία σαν μια από τις μορφές της κοινωνικής συνείδησης, σαν γενική θεωρία της φύσης, της κοινωνίας, της γνώσης και πράξης, σαν ένα σύστημα ιδεών και αντιλήψεων, σαν γενική μεθοδολογία έρευνας και ερμηνείας του κόσμου στο σύνολό του, αλλά και σαν όπλο για την αλλαγή, το μετασχηματισμό του. Ο Ενγκελς υπογράμμιζε τον ιστορικό χαρακτήρα της Φιλοσοφίας, ότι διαφέρει από τη μια ιστορική εποχή στην άλλη, ότι εξαρτάται από το επίπεδο ανάπτυξης της γνώσης, της επιστήμης, των παραγωγικών δυνάμεων και το χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής. Ο Ενγκελς έδωσε μεγάλη σημασία και προσοχή στα προβλήματα της ιστορίας της Φιλοσοφίας, ασχολήθηκε με τη σχέση φύσης - κοινωνίας - ιστορίας - γνώσης, με τους παράγοντες της κοινωνικής και πνευματικής προόδου κ.ά., διατύπωσε απόψεις και κρίσεις για όλες τις φιλοσοφικές αντιλήψεις και άλλα πνευματικά ρεύματα και έφτασε στο συμπέρασμα ότι η ιστορία της φιλοσοφίας, στην ουσία της, είναι η ιστορία της πάλης μεταξύ του υλισμού και του ιδεαλισμού, μεταξύ της διαλεκτικής και της μεταφυσικής. Σημαντικό πρόβλημα για τον Ενγκελς ήταν η σχέση Φιλοσοφίας με τις ειδικές επιστήμες της φύσης, της κοινωνίας, του ανθρώπου και της νόησης. Αντιλαμβάνεται αυτή τη σχέση σαν σχέση μεταξύ δύο διαφορετικών μορφών γνώσης και ερμηνείας του αντικειμενικού κόσμου, σαν δυο αυτόνομες μορφές της κοινωνικής συνείδησης, σαν σχέση αλληλεξάρτησης, αμοιβαίας επιρροής και αλληλοπροσδιορισμού. Τόνιζε, συνεπώς, τη βαθιά διαλεκτική τους ενότητα. Θεωρούσε πως η Φιλοσοφία δεν είναι «επιστήμη των επιστημών», είναι και αυτή μια αυτοτελής επιστήμη, με το δικό της αντικείμενο, όπως και οι άλλες. Δεν πρέπει να υποτάσσει ούτε και να υποτάσσεται στις ειδικές (επιμέρους) επιστήμες. Στην ουσία, ο φιλοσοφικός και ο επιστημονικός λόγος αφορούν το ίδιο αντικείμενο, την ίδια την αντικειμενική πραγματικότητα. Όμως, αν το αντικείμενο είναι το ίδιο, διαφέρει η σφαίρα και η οπτική γωνία. Οι ειδικές επιστήμες (π.χ. Φυσική, Βιολογία, Κοινωνιολογία κλπ.) μελετούν μια ειδική περιοχή της πραγματικότητας, αναζητούν το «πώς» είναι αυτή δομημένη, τι ιδιαιτερότητες έχει και ποιες οι συγκεκριμένες νομοτέλειές της. Η Φιλοσοφία αναζητεί τη γενική εικόνα, τι αντιπροσωπεύει κάθε περιοχή, τα κοινά σημεία, τους γενικούς νόμους της κίνησης, εξέλιξης και ανάπτυξης της αντικειμενικής πραγματικότητας στο σύνολό της. Έτσι, η Φιλοσοφία προχωρεί παραπέρα από τις ειδικές επιστήμες. Η επιστήμη ανανεώνει τη Φιλοσοφία και αυτή, με τη σειρά της, βοηθά στο φωτισμό των επιστημονικών προβλημάτων της. Οι ειδικές επιστήμες προσφέρουν το υλικό για φιλοσοφικό στοχασμό, για γενίκευση και ερμηνεία, προσφέρουν την επιστημονική βάση της Φιλοσοφίας, ενώ αυτή προσφέρει τη γενική εικόνα, τις γενικές αρχές και τη μεθοδολογία έρευνας, γνώσης. Συνεπώς, η σχέση Φιλοσοφίας και ειδικών επιστημών είναι σχέση διαλεκτική. Η αλληλεπίδρασή τους πρέπει να είναι ενεργετική, ευεργετική. Δεν είναι όμως πάντα, κι αυτό συμβαίνει όταν αποκοπούν από την πράξη. Το βασικό πρόβλημα της Φιλοσοφίας. Ο Ένγκελς προσδιόρισε πως το βασικό πρόβλημα κάθε φιλοσοφίας είναι η σχέση μεταξύ του «είναι» (φύσης - ύπαρξης) και της νόησης (συνείδησης - πνεύματος - ιδέας). «Το μεγάλο ζήτημα κάθε φιλοσοφίας, ιδιαίτερα της νεότερης Φιλοσοφίας, είναι το ζήτημα της σχέσης νόησης με το είναι». Το πρόβλημα αυτό έχει δυο βασικές πλευρές: Την οντολογική, δηλαδή τον καθορισμό του ποιο στοιχείο είναι πρωταρχικό και ποιο δευτερεύον, το «είναι» ή η νόηση, και τη γνωσιολογική, δηλαδή το ποια «είναι η σχέση της σκέψης μας για τον κόσμο που μας περιβάλλει, με τον ίδιο αυτόν τον κόσμο, αν είναι σε θέση η νόησή μας να γνωρίσει τον πραγματικό κόσμο». Ανάλογα με τον τρόπο που λύνει το βασικό αυτό πρόβλημα, η Φιλοσοφία διαιρείται σε δυο κατηγορίες: Τον υλισμό και τον ιδεαλισμό. Ο υλισμός και ο ιδεαλισμός είναι οι δυο βασικές κατευθύνσεις της Φιλοσοφίας. Ο Ενγκελς, αναλύοντας την ιστορική τους εξέλιξη, κάνει διάκριση μεταξύ της ουσίας (του περιεχομένου) και της μορφής (της έκφρασης), τόσο του υλισμού, όσο και του ιδεαλισμού, δηλαδή μεταξύ της γενικής φιλοσοφικής αντίληψης και της ιδιαίτερης μορφής, που αυτή εκφράζεται σε συγκεκριμένα στάδια ανάπτυξης της Φιλοσοφίας, της επιστήμης και της κοινωνίας. Σημαντική είναι η συμβολή του Ενγκελς στην ανάλυση και τον προσδιορισμό του ταξικού χαρακτήρα διάφορων φιλοσοφικών ρευμάτων. Κάθε Φιλοσοφία έχει ταξικό χαρακτήρα, διότι εκφράζει και υπερασπίζει τα συμφέροντα ορισμένων κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων. Ο υλισμός, με όποια ιστορική του μορφή, εκφράζει τις θέσεις και τα συμφέροντα των προοδευτικών κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων, αυτών, που, με τη δράση τους, συμβάλλουν στην κοινωνική πρόοδο και ανάπτυξη, ενώ ο ιδεαλισμός, εκείνων, που αντιπαλεύονται την ανάπτυξη και την πρόοδο. Ιδιαίτερη προσοχή ο Ενγκελς έδωσε στη γερμανική κλασική φιλοσοφία και ιδιαίτερα σ' αυτήν του Χέγκελ και του Φόυερμπαχ. Για τον Χέγκελ και την «απόλυτη ιδέα» Η Φιλοσοφία του Χέγκελ είναι ιδεαλιστική, πρωταρχικό στοιχείο έχει την «Απόλυτη Ιδέα» (το πνεύμα, το Θεό). Όλα τα πράγματα και φαινόμενα είναι μορφές της «Απόλυτης Ιδέας» στην ιστορική της πορεία,

στη διαλεκτική της εξέλιξη και αυτογνωσία. Θετικό στοιχείο στον Χέγκελ είναι η διαλεκτική του, η διατύπωση των γενικών νόμων της κίνησης και εξέλιξης. Αυτή η διαλεκτική είναι ιδεαλιστική, είναι η διαλεκτική της «Απόλυτης Ιδέας», που αντανακλάται στη διαλεκτική των πραγμάτων. Γι' αυτό, βασική αντίθεση της χεγκελιανής Φιλοσοφίας είναι η αντίθεση ανάμεσα στο σύστημα (τον ιδεαλισμό) και τη μέθοδο (τη διαλεκτική). Ο Χέγκελ τοποθέτησε το τέλος της Φιλοσοφίας εκεί που η ανθρωπότητα φτάνει στη γνώση της «Απόλυτης Ιδέας». «Έτσι όμως, σημειώνει ο Ένγκελς, ανακηρύσσεται απόλυτη αλήθεια όλο το δογματικό περιεχόμενο του χεγκελιανού συστήματος, σε αντίφαση με τη διαλεκτική του μέθοδο, που διαλύει κάθε τι δογματικό». Ο Χέγκελ αντιλαμβανόταν τη Φιλοσοφία του σαν την ανώτατη μορφή έκφρασης του φιλοσοφικού στοχασμού, το φιλοσοφικό του σύστημα κλειστό, με τέρμα τη φάση, που η «Απόλυτη Ιδέα» φτάνει στην αυτογνωσία της. Ο Ένγκελς απέδειξε ότι η απόλυτη αλήθεια είναι απρόσιτη για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. «Αν βάζουμε σαν καθήκον της φιλοσοφίας να λύσει όλες τις αντιφάσεις, αυτό δε σημαίνει τίποτε άλλο, από την απαίτηση ,ένας φιλόσοφος να κάνει τόσα, όσα μπορεί να κάνει μονάχα ολόκληρη η ανθρωπότητα στην προοδευτική της εξέλιξη». Γι' αυτό και η Φιλοσοφία δεν μπορεί να είναι ένα σύστημα κλειστό, αυτή συνεχώς αναπτύσσεται, εμπλουτίζεται, βελτιώνεται. Σχετικά μ' αυτά, ο Ένγκελς υπογραμμίζει πως ο Χέγκελ «ήταν υποχρεωμένος να φτιάξει ένα σύστημα, που, σύμφωνα με τις πατροπαράδοτες απαιτήσεις, ένα φιλοσοφικό σύστημα πρέπει να κλείνει μ' ένα οποιοδήποτε είδος απόλυτης ιδέας». Το συμπέρασμα του Ένγκελς είναι πως «με τον Χέγκελ τελειώνει γενικά η φιλοσοφία. Το χεγκελιανό σύστημα ήταν ένα κολοσσιαίο έκτρωμα, αλλά το τελευταίο στο είδος του». Εκτιμώντας τον ταξικό χαρακτήρα και το ρόλο της χεγκελιανής φιλοσοφίας, ο Ενγκελς σημειώνει πως το χεγκελιανό σύστημα είχε ανυψωθεί στο βαθμό της «πρωσικής κρατικής Φιλοσοφίας». Ο ιδεαλισμός του Χέγκελ αποτελεί τη συντηρητική πλευρά του συστήματός του, ενώ η διαλεκτική την επαναστατική. Γι' αυτό ο Ενγκελς εκφράζει τη βαθιά του εκτίμηση για τη διαλεκτική του Χέγκελ, παρόλο τον ιδεαλιστικό της χαρακτήρα. Αυτή η διαλεκτική αποτέλεσε θεωρητική πηγή του μαρξισμού. Όμως, «ο Χέγκελ ο ίδιος - γράφει ο Ένγκελς - παρά τα αρκετά ξεσπάσματα επαναστατικού θυμού στα έργα του, φαίνεται συνολικά ότι έκλινε περισσότερο προς τη συντηρητική πλευρά». Ο Ένγκελς κάνει αυστηρή κριτική και στη Φιλοσοφία του Λ. Φόιερμπαχ. Θεωρεί πως η πορεία εξέλιξής του είναι πορεία ενός χεγκελιανού προς τον υλισμό, που σε μια στιγμή ήρθε σε ολοκληρωτική ρήξη με τον ιδεαλισμό του Χέγκελ και αποκατέστησε το κύρος του υλισμού, σταμάτησε, όμως, στη μέση του δρόμου. Για τον ιδεαλισμό του υλιστή Φόιερμπαχ Ο υλισμός του Φόιερμπαχ έχει πολλά μειονεκτήματα. Κατά τον Ένγκελς, ο Φόιερμπαχ «ήταν κάτω υλιστής και πάνω ιδεαλιστής. Δεν κατάφερε να ξεπεράσει κριτικά τον Χέγκελ, μα τον πέταξε στην μπάντα σαν κάτι το άχρηστο», δεν είδε, δηλαδή, το επαναστατικό στοιχείο του Χέγκελ, τη διαλεκτική του. Συγκρίνοντας τον Φόιερμπαχ με τον Χέγκελ, ο Ένγκελς αναφωνεί: «Καταθλιπτική φτώχεια του Φόιερμπαχ, σε σύγκριση με τον Χέγκελ». Παρ' όλα αυτά, ο υλισμός του Φόιερμπαχ αποτέλεσε κι αυτός θεωρητική πηγή για το μαρξισμό. Από τη διάλυση της χεγκελιανής σχολής, παρατηρεί ο Ένγκελς, βγήκαν οι νεοχεγκελιανοί, που συνέχισαν την ιδεαλιστική πλευρά, και ο μαρξισμός που αξιοποίησε τη διαλεκτική, τη μετέτρεψε από διαλεκτική των ιδεών σε διαλεκτική των πραγμάτων και την ένωσε με τον υλισμό. «Εμείς - γράφει ο Ένγκελς, είδαμε ξανά υλιστικά τις ιδέες του κεφαλιού μας σαν απεικονίσεις των πραγματικών πραγμάτων, αντί να βλέπουμε τα πραγματικά πράγματα σαν απεικονίσεις αυτής ή εκείνης της βαθμίδας της "απόλυτης αλήθειας". Έτσι, η διαλεκτική περιορίστηκε σε επιστήμη των γενικών νόμων της κίνησης, τόσο στον εξωτερικό κόσμο, όσο και της ανθρώπινης νόησης». Με το μαρξισμό, δηλαδή, «η διαλεκτική της ιδέας έγινε απλώς η συνειδητή αντανάκλαση της διαλεκτικής κίνησης του πραγματικού κόσμου». Στη βάση αυτών των αρχών και κρίσεων, ο Ένγκελς καθορίζει τη σχέση της γερμανικής κλασικής Φιλοσοφίας με το μαρξισμό. Αυτή αποτέλεσε, μια από τις θεωρητικές πηγές του μαρξισμού, και έτσι γεννήθηκε μία νέα, ποιοτικά διαφορετική και ανώτερη μορφή Φιλοσοφίας, ο Διαλεκτικός και Ιστορικός Υλισμός, ο Μαρξισμός. Η εμφάνιση του μαρξισμού αποτέλεσε άλμα, στροφή, επανάσταση στη Φιλοσοφία, που η πεμπτουσία της συνίσταται στο ότι ο μαρξισμός δεν περιορίζεται να δώσει μια άλλη, διαφορετική ερμηνεία του κόσμου, αλλά παλεύει και να την αλλάξει. Η μαρξιστική Φιλοσοφία είναι, δηλαδή, όπλο για τον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Θεωρητική επεξεργασία και πρακτική δράση Ο Ένγκελς αντιμετώπισε πλήθος θεωρητικών προβλημάτων και ανέλαβε να αντικρούσει τις αντιεπιστημονικές απόψεις της ιδεαλιστικής - μεταφυσικής Φιλοσοφίας. Θεώρησε κομματικό του καθήκον να υπερασπίσει, από τις βολές των αντιπάλων, τη μαρξιστική κοσμοθεωρία, να καταδικάσει τις παραποιήσεις, διαστρεβλώσεις της, να ξεσκεπάσει τις ιδεαλιστικές απόψεις και όλα τα εχθρικά ιδεαλιστικά ρεύματα. Τρανή απόδειξη αυτών είναι η κριτική των αντιλήψεων του μικροαστού ιδεολόγου Ε. Ντύρινγκ. Το έκανε αυτό, αναλύοντας παράλληλα, απ' όλες τις πλευρές, και τα τρία συστατικά μέρη του μαρξισμού (Φιλοσοφία, Πολιτική Οικονομία, Σοσιαλισμός). Στο έργο του «Αντι-Ντύρινγκ», ο Ενγκελς κάνει μία, μοναδική στο είδος της, έκθεση των βασικών φιλοσοφικών μαρξιστικών αρχών, μία περίληψη της ανάπτυξης του μαρξισμού, δίνει κλασικές διατυπώσεις σε πολλές μαρξιστικές θέσεις. Στο

έργο του αυτό, αντικαθρεφτίζεται η πάλη του συνεπούς διαλεκτικού στοχασμού κατά των ιδεαλιστικών μικροαστικών αντιλήψεων, αποτελεί έκφραση και πρότυπο δημιουργικής εφαρμογής της μαρξιστικής αρχής της κομματικότητας στη φιλοσοφία. Στο έργο θεμελιώνεται, π.χ., η αρχή της ενότητας του κόσμου, που συνίσταται στην υλικότητά του. «Η ενότητα του κόσμου δε συνίσταται αποκλειστικά στο είναι του (ύπαρξή του), μ' όλο που η ιδιότητα αυτή, δηλαδή το είναι του, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση της ενότητάς του, γιατί ο κόσμος πρέπει πρώτα να είναι, να υπάρχει, προτού μπορέσει να είναι ενιαίος. Η πραγματική ενότητα του κόσμου συνίσταται στην υλικότητά του, κι αυτό δεν αποδείχτηκε με μερικές ταχυδακτυλουργίες, φραστικές ακροβασίες, αλλά ύστερα από μια μακρόχρονη και επίμονη εξέλιξη της Φιλοσοφίας και των φυσικών επιστημών. Ο Ενγκελς έκανε βαθιά ανάλυση της διαλεκτικής ενότητας που υπάρχει ανάμεσα στις βασικές μαρξιστικές φιλοσοφικές έννοιες, όπως ύλη, κίνηση, χώρος, χρόνος, αναγκαιότητα, νομοτέλεια κλπ., καθόρισε το αντικείμενο της υλιστικής διαλεκτικής σαν επιστήμη των γενικών νόμων της κίνησης και ανάπτυξης, υπογράμμισε την ικανότητα της διαλεκτικής, σε αντίθεση με τη μεταφυσική, να εξασφαλίσει λύση στα προβλήματα των φυσικών και κοινωνικών επιστημών. Χαρακτηρίζοντας την ουσία της διαλεκτικής, ο Ενγκελς γράφει: «Για τη διαλεκτική Φιλοσοφία δεν υπάρχει τίποτα το οριστικό, το απόλυτο, το ιερό. Αποκαλύπτει για όλα και σε όλα τον παροδικό τους χαρακτήρα και τίποτα δεν υπάρχει γι' αυτήν, εκτός από το αδιάκοπο προτσές της γέννησης και αφανισμού, της ατέλειωτης ανύψωσης από το κατώτερο στο ανώτερο και η διαλεκτική Φιλοσοφία δεν είναι παρά το απλό αντικαθρέφτισμα αυτού του προτσές στον σκεφτόμενο εγκέφαλο. Έχει, βέβαια, και τη συντηρητική πλευρά, να αναγνωρίζει ότι κάθε βαθμίδα της γνώσης και της κοινωνίας δικαιώνεται για την εποχή της και τις συνθήκες της. Μα, μόνο αυτό. Η συντηρητικότητα αυτού του τρόπου αντίληψης είναι σχετική, ο επαναστατικός της χαρακτήρας είναι απόλυτος, είναι το μόνο απόλυτο που παραδέχεται η διαλεκτική Φιλοσοφία». Αναφερόμενος στις βασικές περιόδους της ιστορίας της Φιλοσοφίας, τις νομοτέλειες, τους αντικειμενικούς και υποκειμενικούς παράγοντες που συντελούν στην πρόοδο, ο Ενγκελς υπογραμμίζει: «Αυτό που έσπρωχνε τους φιλόσοφους προς τα μπρος δεν ήταν καθόλου, όπως νόμιζαν, μόνον η δύναμη της καθαρής σκέψης. Αντίθετα. Αυτό που στην πραγματικότητα τους έσπρωχνε προς τα μπρος, ήταν προπάντων η τεράστια και όλο και πιο ορμητική πρόοδος των φυσικών επιστημών, και της βιομηχανίας. Στους υλιστές αυτό προβάλλει άμεσα στην επιφάνεια». Είναι γνωστή, άλλωστε, η ρήση του, ότι «με κάθε επιστημονική ανακάλυψη αλλάζει και η μορφή του υλισμού». Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, η ανακάλυψη της μετατροπής της ενέργειας, η ανακάλυψη του κυττάρου, αποτελούν τις τρεις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις του 19ου αιώνα, που συνέβαλαν, σε συνδυασμό με τις νέες κοινωνικές συνθήκες και με την εμφάνιση της πιο επαναστατικής τάξης - του προλεταριάτου - στη γέννηση του μαρξισμού, της ανώτερης μορφής της υλιστικής Φιλοσοφίας, που βασικά της γνωρίσματα είναι η αντικειμενικότητα, η αλήθεια, η επιστημονικότητα, η συνεχής βελτίωση, ο συνεχόμενος εμπλουτισμός, η στενή διαλεκτική της σχέσης με την πράξη, ο κομμουνιστικός και επαναστατικός της χαρακτήρας, διότι είναι η κοσμοθεωρία της εργατικής τάξης και των κομμουνιστών, που, σαν ιστορική τους αποστολή, έχουν την απαλλαγή της ανθρωπότητας από την καπιταλιστική καταπίεση και εκμετάλλευση και την οικοδόμηση του κομμουνισμού. Ο Ενγκελς συνδύασε τη θεωρητική δραστηριότητα με την επαναστατική πάλη του προλεταριάτου, πάλεψε για την οργάνωση και την ενότητα του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος.