Književni Prikaz-jasovic.doc

Srpski realisti - pisci ili književni kritičari?

Izlaskom knjige Srpski realisti kao književni kritičari Predraga Jašovića korpus srpske nauke o književnosti biva obogaćen jednom iscrpnom monografijom koja se bavi pitanjem srpskog realizma, ali iz jedne specifične perspektive, do danas malo proučavane. Naime, knjiga se bavi proučavanjem srpskih realističkih pisaca, koji su se, pre svega, afirmisali kao beletristički pisci, ali što je za ovu ovu knjigu još važnije kao autori književno-kritičkih tekstova, tako da predmet interesovanja ove knjige nije njihovo beletrističko stvaralaštvo koje je iscrpno proučeno, već onaj deo njihovog delovanja koji je dugo bio u senci, a to je njihov rad na polju književne kritike. Knjiga je strukturirana tako da obuhvata pet poglavlja: Uvod, Dijahronijski okvir, Teorijska razmatranja, Pisci beletristike kao kritičari i Zaključak. U Uvodu Jašović objašnjava motive svog opredeljivanja za pisanje knjige, nabrajajući tekstove koji su se uglavnom samo sporadično i površno bavili ovom temom, ističući da piše monografiju svestan praznine koja postoji usled neispitanosti ovog fenomena srpskog realizma, ali i izazvan provokativnošću i zanimljivošću teme koja podrazumeva proučavanje nebeletrističkih tekstova, koji dolaze od beletrističkih pisaca, „dakle od onih koji o književnoj kritici i književnim kritičarima uglavnom nemaju visoko mišljenje.“ Vođen ovakvim podsticajima i motivima Predrag Jašović ovom knjigom daje pregled srpske književne kritike epohe realizma, pomažući da se time i cela epoha sagleda u jednom novom svetlu, ali i da se celokupna srpska književna kritika sagleda integralno, u kontinuitetu, posebno ukoliko se ima u vidu da upravo u epohi realizma dolazi do utemeljenja i procvata kritike. U poglavlju Dijahronijski okvir Jašović, s jedne strane književnost srpskog realizma posmatra u kontekstu evropske realističke literature, a s druge strane teži da pokaže autentičnost srpskog realizma, nalazeći mu korene u tradiciji srpske književnosti. Razvijajući stav o dvostrukom poreklu srpskog realizma, autor mu uporište nalazi u srpskoj usmenoj prozi, građanskoj lirici 17. veka, komedijama Jovana Sterije Popovića, a nadasve u racionalističkim i prosvetiteljskim idejama Dositeja Obradovića, proglašavajući njegovu autobiografiju Život i priključenija našim prvim realističkim delom. Na drugoj strani, autor daje osvrt i na evropsku realističku

kritiku

pozitivističke

orijentacije

(Sent-Bev,

Ipolit

Ten,

Lanson,

Šerer), 1

impresionističkog usmerenja (Anatol Frans), kao i predstavnike ruske radikalne kritike (Dobroljubov, Černiševski, Pisarev), jer su sve ove teorije imale implikacije na stavove srpskih realističkih kritičara, što je očigledno ukoliko znamo da je celokupna kritika ovog perioda većim delom usmerena na proučavanje vantekstovnih okolnosti (biografija pisca, sredina u kojoj delo nastaje), da je zasnovana na ličnim, subjektivnim doživljajima književnog dela i da je uglavnom ideološki obojena i politički izdoktrinirana, pa se tako često dešavalo da su pozitivne ocene književnici dobijali sve dok su bili podobnu režimu, a onda kada su istupali iz takvog okruženja njihovo delo je bivalo izvrgnuto javnoj poruzi, što je bio slučaj sa delima Jakova Ignjatovića i Janka Veselinovića. Osim toga, ovo poglavlje donosi i tekstove o Svetozaru Markoviću i Ljubenu Karavelovu, koji su napravili ideološku pripremu za kritiku koja će zahtevati da književnost odražava objektivnu stvarnost i da ima utilitarističku vrednost pozitivnog delovanja na čitaoce. U sledećem poglavlju Jašović se bavi pitanjem književnog praksisa i njegove diferencijacije, tj. usitnjavanja koje podrazumeva različite podele, između ostalih i onu koja strogo razdvaja beletristiku i književnu kritiku, odnosno beletrističke pisce i književne kritičare. Međutim, Jašović nabrajajući primere naših najznačajnijih beletrističkih pisaca koji su se bavili i pisanjem kritičkih radova izvlači zaključak da nema diferencijacije književnog praksisa, već „da samo postoje pravi književnici koji, i pored svojih krutih stavova, znaju da se izražavaju u svim segmentima književnog stvaralaštva sa, ako ne podjednakim, a ono približnim uspehom kako u beletristici, tako i u kritici. To će reći da je dobar književnik, ako ne sve, onda je mnogo, kao što loš nije gotovo ništa.“ Osim toga, Jašović, umesto termina umetnička kritika za ovu vrstu ispitivanja, kao adekvatniji predlaže termin beletristička kritika, jer prvi stavlja akcenat na ispitivani predmet-umetničko delo, a drugi pored proučavanog predmeta ukazuje i na proučavaoca, tj beletrističkog pisca. U drugom delu ovog poglavlja autor ukazuje na specifičnosti srpskog realizma ( npr. prisustvo natprirodnih i fantastičnih elemenata), a bavi se i pitanjem vremenskog razgraničenja epohe, oko kojeg u stručnoj javnosti ne postoji usaglašen stav, jer dolazi do tzv. „temporalnog preklapanja književnih perioda, stilskih orijentacija i vrednosnih nivoa književnih pojava.“ U skladu sa tim, Jašović određuje trajanje realizma rasponom od 1857 (članak Pogled na knjižestvo Jakova Ignjatovića) do 1910. godine (roman Nečista krv Bore Stankovića), ali ovom knjigom zahvata i one autore koji svojim delom pripadaju protorealizmu, tj prelazu između romantizma i realizma (Milorad Popović Šapčanin, Kosta Trifković), ali i one koji su svojim delom označili dezintegraciju realizma, tj. omogućili

2

prelaz iz realizma u modernu (Svetozar Ćorović, Ivo Ćipiko, Bora Stanković, Petar Kočić, Aleksa Šantić). Sledeće poglavlje je najobimnije i donosi sistematizaciju i analizu autoru dostupnih književno-kritičkih tekstova dvadeset i sedam pisaca, od onih najpoznatijih i zamašnog kritičkog rada pa do onih gotovo nepoznatih i oskudnog kritičkog delovanja, s tim što mnogi od ovih tekstova nisu književno-kritički radovi aksiološkog utemeljenja, već su uglavnom tragovi autopoetičkih stavova pisaca, što i sam autor ističe uz obrazloženje da ih unosi u svoju knjigu, smatrajući da su vodeći pisci epohe, makar i kroz tekstove političke, religijske ili pedagoške sadržine ipak uticali na formiranje kritičkog stava epohe. I sam autor zaključuje da su se kritički stavovi većine pobrojanih autora svodili na isti metodološki pristup i da ta sličnost ide dotle da bismo gotovo sve radove mogli pripisati jednom autoru. Jašović smatra da je uzrok tome „metodološka jednostranost, jer smo videli da su čak i nova metodološka stremljenja suštinski vezana za pozitivističko poimanje književnih činjenica, za koje danas znamo da je uvek kontekstualno.“ Ipak, autor ukazuje i na svetle izuzetke, pisce koji su svojim kritičkim radom anticipirali ideje koje će doći tek u 20.veku, što je verovatno i najveća vrednost celokupne književno-kritičke delatnosti ovog perioda. U tom smislu autor ističe važnost kritičkog rada Jakova Ignjatovića koji u središte svog interesovanja postavlja autora, delo i recepciju, čime naslućuje trijadnu koncepciju književnosti koja će se kod nas javiti dosta kasnije. Potom, on se zalaže za uspostavljanje veze između stvaralaštva prošlosti i stvaralaštva sadašnjosti, dok nešto kasnije i Simo Matavulj govori o uticaju jednog dela na dalji razvoj društva, čime i jedan i drugi anticipiraju shvatanje književne tradicije u onom smislu u kom će to Eliot obrazložiti kasnije u tekstu Tradicija i individualni talenat. Osim toga, Jašović kao bitne navodi i stavove Milana Milićevića koji već u 19. veku uspostavlja razliku između onoga što pisac jeste i onoga što pisac čini, čime zapravo razdvaja autora i delo, tekst i kontekst i time oslobađa svoj rad balasta biografističke kritike. Poseban doprinos razvoju kritike ovog perioda dali su i Pero Todorović koji verujući u društvenu angažovanost književnosti postaje preteča socrealističke i marksističke kritike, zatim Dragutin Ilić, koji se istakao kao utemeljivač teorije romana u srpskoj nauci o književnosti, ali i argumentovanim zamerkama koje upućuje Skerliću, koje važe i danas, a tiču se Skerlićeve subjektivnosti i impresionističkog pristupu delu, a po svojoj inovativnosti nameće se i Radoje Domanović, kao tvorac pseudo-eseja, novog kritičkog međužanra koji ima beletristički izraz priče, ali je i kritičko-parodijski prikaz beletrističkog teksta i kao takav preteča današnjih novinskih kolumni.

3

Na kraju treba reći da Predrag Jašović svojim objektivnim pristupom, stavovima koji su naučno utemeljeni i potkrepljeni odličnim poznavanjem epohe daje pregled relevantnih književnih činjenica, koje nam pomažu da potpunije sagledamo portrete stvaralaca koje smo do sada poznavali uglavnom samo kao beletrističke pisce, ali i da potpunije sagledamo i osetimo kritički duh epohe. Ova monografija kao pionirski poduhvat na polju beletrističke književne kritike epohe realizma predstavlja značajan prilog srpskoj nauci o književnosti, pruža bogatu građu istoriji srpske književnosti, posebno u proučavanju onih autora koji su do danas bili marginalizovani, ali i utire put za buduća proučavanja i rasvetljavanja nerazjašnjenih aspekata epohe.

Ajla Trtovac

4