Panchang
This document was uploaded by user and they confirmed that they have the permission to share it. If you are author or own the copyright of this book, please report to us by using this DMCA report form. Report DMCA
Overview
Download & View Panchang as PDF for free.
More details
- Words: 4,706
- Pages: 13
ं ाग सोपे सुमंगल सवभावे िभत ं ीवरी कालििणणय असावे ". अशा जाििराती <pre>"पच वषाचया शेवटी िववषाचे सवागत करतािा िविवध माधयमातूि ऐकत असतो,पिात असतो. पण िा 'कालििणणय' िसूि कालििदेशिाचा पकार आिे.ििणणय घेणारे तुमिी कोण लागूि गेले? तुमिाला जर तुमची जनमतारीख िवचारली आिण तुमिी जर तयाला ' माझा जनम रोजी झाला' िकंवा भादपद कृषण चतुथी शके १८८४
भारतीय सौर िदिाक अमुक अमुक
े ुमचया रोजी झाला 'असे सािगतले तर तो िकीच भारतीय असूि सुदा िवििपत िजरेि त कडे बघेल . ं ागाचा उदय पच मािव जसा उतकात िोत गेला
तशी तयाला दैििंदि वयविारासाठी कालमापिाची व
कालििदेशिाची गरज ििमाण झाली. िशकार ते शेती या पवासात शेती िा मुखय मािवी जीविाचे अंग झालयाि ि
े
ि
स
ग
ा
चमािवीजीविाशीिातस , उि, पाउस, ं ागणारेिदवसरात
थंडी, वारा,सागरातील भरती ओिोटी याचा अवकाशातील िविशष गि ता-याचया िसथतीशी संबध ं िळू िळू लिात येउ लागला . समाजजीविातील सवण कृतये िी अपतयििरतया शेतीशीच ििगडीत िोउ लागली. इिजपतमधये िाईल िदीचया पुराशी लोकजीवि अवलंबूि िोते. तयामुळे या संबध ं ाचे िििरिण करि तयावरि कािी आडाखे बाधता येउ लागले .यातूिच जयोितषशासताचा मिणजे आताचया खगोलशासतीय भागाचा उगम झाला. फार पूवी फलजयोितष िा शबद पचारात िविता.जयोितष िकंवा जयोितःशासत िा शबद वापरात िोता. जयोित मिणजे आकाशातील िदिपतमाि गोल.चंद, सूयण, गि. तारे इतयािद. जयोितष िे ितसकंधातमक आिे . िसदात संििता आिण िोरा िे ते तीि सकंध िोत. िसदात मिणजे गिगतीचे खगोलगिणत, संििता सकंधात ऋतूमािािुसार िागरी जीविातील वयविारातील कृतये व कतणवये केविा करावीत , मिणजे कुठलया िितावर करावीत , मुित ू ण िा सागणारा भाग मिणजे संििता सकंध. िोरा िा भाग मिणजे आजचे भिवषयशासत. जो वादगसत िवषय आिे. पूवी िे सवण काम करणारी एकच वयिित मिणजे जयोितषी िोती. युरोपात जोििीज केपलर (१५७१ - १६३०) काळात या खगोलशासतजाला देखील वेध शाळेदारा गिणािद गोषी व फलजयोितष सागावे लागे . े
वेधशाळािा राजाशय िोता. कालातराि ज शबद फलजयोितष या अथाि व
े
य ो
ितःशासतालाखगोलशासतवजयोितषिा
ापरातआले .
ं ाग कालििदेशिाची चोपडी पच ं ाग िा कालििदेशिाचा जयोितषशासतीय भाग आिण जयोितष िे धमाच पारपंािरक पच ं ाग पचिलत झाले ते अंग मिणूि पच
धािमणक कृतयाचा दैििंदि जीविात आचरणयासाठी
ं ागाची पाच अंगे मिणजे १) ितथी २) असलेलया कालििदेशिाचया गरजेपोटीच. पच िित
३) वार
४) योग ५) करण
भारतीय जयोितगणिणत िे पृथवी केदिबदं मूािूि
े
तयार झाले असलयाि स
ू
य
ण
ि
ा
त
ा
र ाअसलातरीतयालागिापमाणेसथािदेउितोचल
झाला आिे. चंद व सूयण याचयात पृथवी सापेि बारा अंशाचे अंतर पडणयास जो कालावधी लागतो तयाला ितथी मिणतात. चंद िा पृथवीभोवती २९.५ िदवसात पदििणा ं ागाचे पूणण करतो. तरी वयविारात ितथी ३० या पुणाकात घेतलया आिेत. ितथी िे पच बरेच जुि अ
े ं . इ.स. गआिे १४०० वषी ितथी व िित िी दोिच अंगे पचारात
ं ागात एखादी ितथी दोिदा आलेली असते तर एखादा ितथीचा िय झालेला असतो. िोती.पच याचे कारण चंद व पृथवी याची गती कधी थोडी कमी तर कधी थोडी जासत ं ागात असते.सूयोदयाचया वेळी जी ितथी असते . ती तया िदवसाची ितथी मिणूि पच िदलेली असते. एखादी ितथी सूयोदयाितंर चालू िोते व दस ् ा िदवशीचया ु रय सूयोदयापूवी संपते.तयामुळे तया ितथीचा िय िोतो. एखादी ितथीबाबत ती दस ् ा ु रय िदवशीचया सूयोदयाितंर संपते,तयामुळे तया ितथीची वृदी िोते .
थोडियात लॉज
मधलया चेक आउट टाईमपमाणे िी गणिा िोते. ितथीचा संबध ं िा धािमणक कृतयाशी संबिंधत असलयाि ि
े
त
थ
ी
सूयोदयापासूिदस ् ािदवशीचयासूयोदयापयणत ं मािली ु रय
जाते. संकषी, अंगािरका चतुथी िे शबद आपण ििेमी ऐकतो. दर मििनयाचया कृषण चतुथीला संकषी चतुथी मिणतात. िी चतुथी मंगळवारी आली िक झाली अंगािरका. पतयेक ितथीला एक देवता पण बिाल केली आिे . चतुथीची देवता गणेश िी आिे. अमावसयेची देवता िपतर िी आिे . िित मिणजे अवकाशातील िविशष तारका अथवा तारकासमूिाचे पटे . तयातील ठळक तारय ् ाला तया ििताचा योगतारा मिणतात.
पण
िे झाले सथूल मािािे . अवकाश गोल मिणजे एक किलंगड आिे असे मािले तर तयाचे समाि २७ खाप करायचे.मिणजे एक फोड झाली १३ अंश २० कलाची. थोडियात अवकाशगोलातील १३ अंश २० कलाचा दििणोतर पटा मिणजे िित. चंद २९.५ िदवसात या २७ ििताची पदििणा पूणण करतो. एखादे धािमणक कृतय अमुकामुक िितावर करावे असे मिणतात तयावेळी चंद तया िितात असतािा करावे असा अथण अिभपेत असतो. जनमिित याचा अथण तुमचया जनमाचया वेळी चंद जया िितात असतो ते िित. ं ागातील वार िे अंग मात उशीरा पचलीत झाले. िे अंग मूळ भारतीयाचे िविे. ते पच आपलयाकडे इ.स.५०० ते १००० वषापूवी आले. ते खािलडयि,इिजिपशयि वा गीक संसकृतीकडूि आपलयाकडे आले असावेत . मिाभारतात वार अिसततवात िविते असे 'भारतीय जयोितषशासताचा पाचीि व अवाचीि इितिास' या गंथाचे कते शं.बा.िदिित सागतात. िोरा या कालिवभागापासूि वाराची उतपती झाली. एक अिोरातचे २४ समाि भाग केले असता .एक भाग मिणजे िोरा. िललीचया तास या अथािे . पतयेक िोरय ् ाला ं ागाची कुठलातरी गि अिधपती असतो . तयाचे िाव वाराला िदले आिे.योग व करण िी पच अंगे वयविारात अिजबात उपयोगाची िािी. चंद व सूयण याचया संयुित गतीची बेरीज १३ अंश २० कला िोणयास जेवढा कालावधी लागेल तयाला योग मिणतात.असे एकूण २७ योग
मिणजे ििताइतकेच आिेत . करण िा पण असाच कालावधी आिे ितथीचा अधा भाग मिणजे करण असे एकूण सात करणे आिेत . िशवाय अजूि ४ करणे आिेत. एखादा ितथीचा पूवाधण मिणजे एक करण व उतराधण मिणजे एक करण. या योग आिण करण याची िावे उचचारायची मिणजे जड जीभ असणारय ् ा माणसाचे काम िविे . ं ागातील इतर कालमापक संजा मिणजे संवतसर, मास, घटी, पळे . बारा चाद मासाचे पच े ालू एक संवतसर. एक चादमास २९.५ िदवसाचा. अशी ६० संवतसरे आिेत.अशी आवतणि च असतात. एक सौर वषण
मिणजे ३६५ िदवस ५ तास ४८ िमििट व ४५ सेकंदचे आिे. चाद
मासािुसार वषण ढोबळपणे ३५४ िदवसाचे िोते.तर सौर मािाि य भरि काढणयासाठी दर तीि वषािी
े
े
णारय ् ा११िदवसाचाफरक
एका मििनयाची भर घालतात.यालाच अिधक मास
मिणतात. दषुकाळात तेरावा मिििा अशी जी मिण आिे तयातला तेरावा मिििा मिणजेच िा अिधक मिििा. ं ागात कलाक िमििटात देतात. २४ घटी पळे या गूढ वाटणारय ् ा कालमापक संजा िलली पच तास मिणजे ६० घिटका,१ तास मिणजे २|| घिटका व एक िमििट मिणजे २|| पळे , एक सेकंद ं ागकते िे सवण गिणत िॉिटकल अलमािक मिणजे २|| िवपळे . आताचे पच ॅ वरि तास िमििटे सेकंद या पिरमाणात करतात. पूवी राजे राजवाडयाचयाकडे एक घगंाळ ( पाणयाचे साठवणूक करणारे एक िविशष पकारचे मोठे भाडे) असे. तयात पाणी िविशष पातळीपयणत ं भरले जाई. तयात एक िविशष आकाराचे ििद असलेले एक िोटे पात असे . तयाला घिटका पात मिणत तयातूि पाणी िळू िळू आत िशरत असे . ते पूणण भरले की बुडत ं माणूस िमेला जाई. उजजैि ला असे. तेविा घिटका भरली असे मिणत. तयासाठी सवतत ं , िायायत ं अशी कालमापिाची िविवध वेधशाळा िोती. तेथे वालुकायत
ं े असतं. यत
जगभरात वेगवेगळया पदतीचया काल गणिा आिेत . इिजपतमधये िपरॆिमडचया टोकाची िाया कशी पडते यावरि िदवस िकती गेला व िकती राििला िे ठरवत असत. मिणजे एक पकारचे ं च झाले. मधययुिगि काळात चीि मधये एक दोरी घेउि िविशष अंतरावर गाठी िायायत मारत, दोरीचे जळते टोक पतयेक गाठीपयणत ं आलयावर िकित काळ झाला िे ठरवत. युरोप मधये तयाच काळात मेणबती िकती जळाली यावरि िदवस िकती झाला िे ठरवले जात असे. कारण साधे आिे चचणमधये मेणबतीचा वापर सिज उपलबध िोता. आजिी खेडेगावात सवसाचया टायमाला, िदवस कासराभर वर आला आसि तविा, माथयावर आला िोता, कोबड आरवायचया टायमाला अशा वणणिातूि िदिमािाचे भाग जुनया काळातले लोक सागतात. ं ागातील पौरािणक कालगणिा पच ६० वषे (संवतसरे) = १ संवतसर चक ३६० संवतसरे मिणजे अथवा मािवी वषे = १ िदवय वषण १२०० िदवय वषे = १ किलयुग २४०० िदवयवषे = १ दापार युग
३६०० िदवय वषे= १ तेता युग ४८०० िदवय वषे= १ कृत युग ४ युगे = १ मिायुग ७१ मिायुगे = १ मिु १४ मिु= १ कलप (बहदेवाचा एक िदवस) ३६००० कलप= बहदेवाचे पुणण आयुषय १००० बहाची आयुषये=१ िवषणुची घटका १००० िवषणुचया घिटका मिणजे १ िशविििमष १००० िशविििमष = १ मिामाया िििमष
ं ागवादाचे सवरप पच ं ागवाद िा मुळात खगोलशासतीय आिे.आपलयाकडे ििरििराळी पच ं ागे पचारात आिेत . पच ं ाग, सोलापूरचे दाते पच ं ाग, वैदिभणय राजदंेकर पच ं ाग, गुजराथ मधये जनमभूमी पच ं ाग इतयािद िावे पिसद आिेत, िटळक पच
ं ाग, लाटकर पच ं ाग, ढवळे पच ं ाग, रईकर पच
ं ागाचे मुखय पि दोिच. सायि आिण ििरयि. अगदी िरपिबलकि आिण डेमोकॆिटक पण पच पिासारखे.
ििरयि पिाचे मिणणे असे िक कातीवृताविरल एक िवविित िबदंु .
िा िसथर िबदं म
ा
ु
ं ं सथािमािावे ू िते. राशीचकाचे तयािुसारआरभ पच ागाचे गिणत
ि
असावे. सायि पिाचे मिणणे िा संपात िबदंच ु मुळी िसथर िसलयाि आ
े
ं सथाििेचल रभ
आिे. तयाचे चलि िे वषाला सरासरी ५०.२ िवकला असे आिे. ििरयि पिात पुनिा उपपि आिेतच. कोणता िवविित िबदं आ
ं ?सथािमािावे रभ झीटा िकंवा रैवत पि, गिलाघव,
ु
िचता, मदास या पतयेक उपपिाचा आरमभसथाि वेगळे आिे . िा वाद गेली शंभर वषण ं ाग पवतणक चालूच आिे. लोकमानय िटळक िे झीटा अथवा रैवत पिाचया शुदपच ं ाग केरिािा िते व आबासािेब मंडळाचे संसथापक व पििले अधयि िोते.िे पच पटवधणि इ.स. १८६५ पासूि चालू केले . तयाचया गिणतािुसार रेवती िितातील झीटा ं सथाि मािले आिे. सधया िपिशयम तारा िे आरभ
ं ाग मिणूि ते ओळखले जाते . िटळक पच
ं सथाि िे िचता ििताचया समोरील १८० अंश िवरद िचता पिाचे मिणणे आरभ असलेला िबदं ि
ु
ा
श
२१२मधये . या वपिाचे संतसंपमुातिबद खयं िुसमथण ोता क
े
क
बेळगावचे भासकराचायण जयोितषी, पुणयाचे गोपाळ बळवत ं जोशी. सधया सोलापूरचे दाते ं ाग िे िचता पिाचे आिे. एकच एक पच ं ाग असावे यासाठी बरेच पयत झाले . पच ं ु समनवय िोऊ शकला िािी. ते ििणणय फित तया तया अिधवेशिापुरतेच राििले . आरभ ं परत िसथर मािलेला संपात िबदं आ
ु
ण
ी
च
ल
अ
स
लेलासं.पातिबदंयुातीलअंतरमिणजेचअयिाश
सरकारमानय िचता पिाचे अयिाश िे २००७ मधये २३अंश ५७ कला २० िवकला असे आिेत .
ं ाग पच
<pre>भारतीय सौर पच भारताला सवाततंय पापत झालयाितंर राषटाला सुटसुटीत सोपे असे दैििंदि ं ागे िी सरकारी अथवा कॆलेडर असावे अशी गरज ििमाण झाली कारण अशा पकारची पच ं ागािुसार धािमणक सण पण वयविारात उपयोगी आणणे अितशय गैरसोयीचे िोते.पतयेक पच ं ागािुसार िदवाळी वेगळया िदवशी येते तर दाते वेगवेगळे येउ लागले . िटळक पच ं ागािुसार वेगळी येते. िशवाय पादेिशक पच ं ागािुसार ििमाण िोणारी पादेिशक पच चालीिरित जपणारी अिसमता. या सवािा सामावूि घेणाया एखादा
कॆलेडरमधये आपली
सासकृितक पितमा जपली पाििजे . राषटीय ऐियाची भाविा ििमाण झाली पाििजे. या दिृषकोणातूि भारत सरकारि १
े
९५२सालीडॊ . मेघिाथ सिा याचया अधयितेखाली सिमती
िमेली िोती.पा. ए.सी. बॆिजी वाईस चॆनसलर अलिाबाद . डॊ के.एल.दफतरी िागपूर, शी ज.स. करदंीकर पुणे, डॊ गोरखपसाद. पा.र.िव. वैद उजजैि, शी एि.सी लाििरी कलकतता िे िदगगज
तया सिमतीत िोते . तयािी भारतातील वेगवेगळया ठीकाणी
ं ागाचा अभयास केला .िति त चालणारा०या सुमारे ६० पकारचया पच
े
ीिवषातअभयास
करि एक अिवाल सादर केला . यात सुचवलेली िदिदिशणका मिणजेच भारतीय सौर कॆलेडर . यात सरकारी कामकाजासाठी िदवस अथवा वार िा मधयरातीपासूि चालू िोतो. पण धािमणक
ं करावा. वषणगणिा शािलवािि कारणासाठी मात सूयोदयापासूि िदवसाचा व वाराचा पारभ े
शकाचीच चालू ठेवावी. मििि द
ं ािरकचठेसौर िखलपारप .िे भारतीय वलेगकेल ॆले ेडर
े
आकाशवाणी,दरूदशणि, सरकारी गॆझेट यात फित उललेख या सवरपात असतात. ते सुदा ध ं िकारकआिे . मिणूि
े
कायदाि ब
ं ागात पारशी सि, ििजरी सि पच
े द ले. लपारशी ेअसतातवषण पिशणया
तसेच तयातील मििि ि
(इराण) येथे चालू झाले. ३० िदवसाचा मिििा व १२ मििनयाचे वषण. सौर वषाशी मेळ घालणयाचया सोयीसाठी पुढचे वषण िे ५ िदवसाितंर चालू िोते . या ५ िदवसािा पारशी लोक गाथा मिणतात. पारशी वषाचे मििि अ
े ) सेफरविदि १ २) अिदणबेिसत ३) खुदादण ४)
तीर ५) अमरदाद ६) शेिेरवार ७) मेिेर ८) आबाि ९) आदर १०) दय ११) बेिमि १२) असपदंाद ििजरी सि िा मोगल सामाजय आलयापासूि चालू झाला. मूळ अरबसतािातले. मिमंद पैगंबर े ा पलायि केले तयाची आठवण मिणूि खिलफ उमर याि िेा यािी मकेिूि जया िदवशी मिदिल सि सुर केला आिे . तो िदवस मिणजे गुरवार १५ जुलै ६२२. मुिसलमाचा िदवस धािमणक दषृटया सूयासताला चालू िोतो व दस ु या िदवशीचया सूयासताला संपतो. बारा े
चादमििनयाचे एक वषण असलयाि व
सौरवषाशीमेळ घालणयाची भािगड िसलयािे .
ं िा १० िदवस दर वषी मागे जातो. तयामुळे ताबूत ३३ वषातूि सवण तयाचा वषारभ ऋतूतूि िफरतो. इसवी सिािुसार एखादाचे वय ३३ असेल तर ििजरी सिािुसार तयाचे वय ३४ वषे असते.
े ) सेमोिरम १ २) रा सफर ३) रिबलावल ४) रिबलाखर ५)
ििजरी सिातील मििि अ
जमािदलावल ६) जमािदलाखर ७) रजजब ८) साबाि ९) रमजाि १०) सववाल ११) िजलकाद १२) िजलेज े
िवकम संवत िे मालवाचा राजा िवकमािदतय याचया िावाि च
ा
लूझालातरशािलवािि
शक िा सातवािि राजयाचया काळात चालू झाला. सवणसामानयपणे जेते राजे आपलया अथवा वश ं ाचया िावाि क
े
ा
ि
ी
त
र
ी
अिसततवचालूइितिासाचयापािावरअसावेअशीइचिावयित
किरत व तयाची अंमलबजावणी िी राजजयोितषी व भाट याचयावर सोपवीत. आज देिखल िी फार कािी वेगळे घडते आिे असे िािी . चौकाचे, रसतयाचे,िवदापीठाचे, पूलाचे, इमारतीचे िवमाितळाचे, टिमणिस चे िामकरण िे आपापलया सफूतीसथािािी विावीत यासाठी रितपात िोतात. ं ाग धािमणक पथमोपचाराची पेटी. पच कुठलिी काम करतािा देवाधमाचा कौल घेतलेला बरा असतो . कधी तो माितक ताितकाचया माधयमातूि तर कधी पुजारी,बडवे,गुरव याचया माधयमातूि. गभादाि संसकार, बारसे, मुंज, िववाि, गुणमेलि,मुिूतण, सण वार, वरत वैकलय,मकर संकात, गि उपासिा, िवगि सतोत,चंद व सूयण गिणे,गिपीडा, दाि व
े
. जप
भूमीपूजि,पायाभरणी,गृिपवेश, वासतुशाती , अशौच ििणणय, िवामाि व पजणनयिवचार,
ं ाचया जयतंया पुणयितथया, िागरणी पेरणी पासूि ते धानय भरणयापयणत ं ,संत मित जता, याता. मािसक भिवषय, राजकीय व सामािजक भिवषये, धमणशासतीय शंका समाधाि, बाहणातील शाखा उपशाखा, तयाचे गोत वश ं ावळ,
९६ कुळी मराठा समाजातील
वश ं गोत देवक. जयोितगणिणतासाठी आवशयक असलेला गिगती, रोज पिाटे साडेपाच वाजताची गििसथती, गिणताची आकडेमोड वाचवणारी रेिडमेड कोषके . दशा, अंतदणशा, लगिसाधिा, िवमाश, अवकिडा चक, राशीचे घात चक इ.
े गोषीचा अशा एक िा अिक
ं ाग.गरजेपमाणे तयात बदल िोत गेले.कालबाह पथा परपंरा माििती कोष मिणजे पच यािा धमणशासताचाच आधार देउि समयोिचत पयाय देणयाचे शिाणपण (वयावसाियक ं ागािी केलं .उदािरणाथण दषेपण) देिखल कािी पच
गणपतीची मूती िी धातूची असावी
िकंवा शाडूची असावी . गणेश िवसजणि पदिूषत िदीत ि करता बादली चया पाणयात करि ते पाणी
झाडािा घालावे . ििमालय िे िदीत ि टाकता तयाचे झाडासाठीच कापोसट खत
तयार िोऊ शकते.ते झाडालाच घालावे . तरी देखील पुलावरि एखादी िोडा. मसीडीस गाडी जातािा थाबते, एखादा पॊश सफारीतील माणूस उतरतो ििमालय असलेली पलासटीकची िपशवी िदीत िभरकावतो आिण पुढील मागणकमणा करतो. ं ागातील रेिडमेड मूित पच ु ण ं ागात रेिडमेड मुिूताचे कोषक असते . पण िे रेिडमेड मूित पच ु ण सुदा लाभतात िक िािी?
िे बघाव ल ं ागत. जसे रेिडमेड कपडे सवािाच िफट िोतील असे िसतात. कधीकधी ते
अलटर करावे लागतात. तसेच मुित ू ाचे देिखल आिे. एखादी वेळ िी कुणासाठी तरी आिदंाची असते तर कुणासाठी दःुखाची असते . कुणासाठी कसोटीची असते तर कुणासाठी ििवातपणाची असते. कुणासाठी जोडणयाची असते तर कुणासाठी तोडणयाची असते . कुणाची जनमाची असते तर कुणाची मृतयूची असते .कुणाची कशाचीिी असो ती गिाचया सोयीची असते मिणूि ितला मुित ू ण मिणायचे. इ.स. २००० मधये मे जूि या लगिसराईचया काळात मुित ू ण िािीत अशी बातमी पेपरमधये आली. कारण तया काळात गुर शुकाचा असत िोणार िोता. िववािासारखया मितवाचया संसकारचया वेळी गुर शुका सारखया ििैतक बळ देणा-या ं ाईत? मंगळ शिी सारखया दष शुभ गिाची उपिसथती िािी मिणजे आली का पच ु गिाचे फावलेच िा! कुणाला वैधवय दे , कुणाचे सासू सासरे मार , कुणाला अपघात कर कुणाला सासुरवास कर, असा धुडगुस घालतील िा िे लोक(गि). मग अडलय का कािी मुित ु ण िसतािा लगि करायला. मुिूतण मिणजे खर तर कायाचया सोयीची पूवणिियोिजत वेळ. पण ितला शुभशुभतवाची कलपिा एवढी घट िचकटली आिे तयाचा वेगळा िवचार करणे मिणजे ं ागात िदलेले रेिडमेड मूित शासताची(?) िािी. पच ु ण िे खरे फलजयोितषशासतीय देखील ढोबळ मािाि क
े
ं ागात िािी ाढलेल .ेअपण सतातगुरजीिी सािगतलेला मुिूतण पच
मिणूि लगिाची तारीख बदलणयाचा पसंग मी पाििला आिे. तारीख ठरली कायालय ठरले. ं ागात पण मुलाचया जयोितष िशिित भावजयीचया लिात आले िक ठरवलेला मुिूतण पच
िदलेला िािी. तयाची समजूत काढणयाचा पयत केला . तयािा िे िी सािगतले िक ं ागात िसेिा का? पण गुरजीिी वधू वराचया पितका पािूि मुिूतण काढला आिे. पच ं ाईत. दस िािी. मग काय तारीख बदला.आता आली का पच ु -या तारखेला िॊल बुक करा. िशीबा(?) ि म
े
ि ण
ज
े
य
ो
ग
ा
य
ो
े ीतारीखतयाचिॊलसाठीउपलबधझालीमिणूिठीकिािीतर गाित
मुलीकडचयाचे पैसे पाणयात. े
ं ागात मूित आता पच ु ण िािीत मिणूि लगि व
ि
ायचीथोडीचरिाणारआिे ? कोबड त
झाकलं मिणूि ताबड थोडच फुटायच राितय ? जयािा कसेिी करि लगि करायचे आिे ते कशाला मुिूतासाठी अडू ि बसतील ? "िमया िबबी राजी तो िया करेगा काझी? " तयाची गोष वेगळी, पण जयािा मुिूतण ि पािता लगि केलयाची रखरख वाटणार तयाचया सोयीसाठी 'शासताधार' देउि मुिूतण िदले जातात.एखादे धमणसंकट कोसळले की असे ं ागात मुिूतण िविते तयावेळी शासताधार शोधले जातात व ते िमळतातिी. दाते पच ं ाग पुढे सरसावले आिण मूित रईकर पच ु ण िदले . ं ी पच ं ागाची पूजा राजेराजवाडयाचया काळात दरबारात राजजयोितषी असे. तो वषारभ करि राजास संवतसरफल कथि करि सागे. राजयावर कािी संकट, पूर, अितवृषी. ै िगणक संकटाची काय चािूल लागते आिे ? याचा सुगावा पच ं ागादारे दषुकाळ, आिद िस घेउि ते राजास
सागत असे . राजा तयाला योगय िबदागी देत असे. तयातूि तयाचा
उदरििवाि चालत असे.जयोितषाचा सतकार करि तयाजकडूि वषणफल शवण करावे मिणजे िे वषण लाभपद
िोईल असे संवतसरफलातच मिटले आिे . आता िे संवतसरफल कोण िलिित
असे िे सूजास सागणे िलगे! आज सुदा खेडेगावात िभिुकी करणारा बाहण समाज वासरात लंगडी गाय शिाणी या नयायाि प
े
ं ,ागादारे च मुित ु लण,गि सतयिारायण पूजा,
अिभषेक, िावरास काढू ि देणे , धािमणक कृतयाचा वयविारपयोगी अनवयाथण काढू ि देणे इतयािद कामे करत असतो. लोक तयाला तयामोबदलयात धानय, भाजीपाला, दध ू , पैसे इतयािद मोबदला देतात. एक पकारची बलुतेदारीच मिणा िा.तयावर तयाची गुजराण ं ाग िे जयोितषी कम िभिुकाचे पोटापाणयाचे साधि बिले. कमणसक चालते.तयामुळे पच ं ट आले िक कायदेशीर कचाटयातूि पळवाटा शोधूि मागण काढणारा वकील आणी धमणसंकट आले िक तयावर धमणशासतीय तोडगा काढू ि सुटका करणारे धमणमातणड ं एकाच पकारचे .संकटाचे उपदवमूलय िकती? यावर मोबदला ठरतॊ आिण मोबदला िकती िमळणार यावर पळवाटा व तोडगे यातील अनवयाथण व फेरफार ठरतात . िशवाजी मिाराजाची देखील यातूि सुटका झाली िािी. राजयािभषेकाचया वेळी सथाििक धमणपिंडता ऐवजी तयािी सरळ काशीिूि गागाभट आयात केले आिण सथाििक धमणपिंडताची तोडेच बदं केली . ं ाग घरात पथमोपचाराची जशी औषधे असतात तसा धािमणक अंगाचा पथमोपचार मिणूि पच बित ु ेकवेळा घरात टागलेले िदसते .
ं ागाचे सुलभीकरण पच ं ागाचे सवरप व पकृती तयामुळे पच ं ाग िी िविशष वगाची मितेदारी झाली . पच ं ाग जया कालािुसार दैििंदि गरजाची वयापती बदलली. मितेदारी वाढलयामुळे पच जिसामानयासाठी ििमाण झालं ितथंच ते रजण अवघड झाले. वयावसाियकदषृटया या ं ागाचे सुलभीकरण िोणे गािक व उतपादक गोषीचा खपावर पिरणाम िोउ लागला.मिणूिच पच े
दोघाचया दष ृ ीि ग
े लाक रजे . चघिटका ेझाले पळे दैििंदि जीविाचा भाग िसलयाि क
ं ागात येउ लागली. संसकृतचं पाकृतीकरण झाले , जयोितगणिणतेचया िमििटे पच सुलभतेसाठी सुयोदयीि गिाचया िसथतीऐवजी पिाटे साडेपाचचे सपष गि देणयात आले. धमणशासताथण सुलभपणे सािगतला गेला. तयामुळे िविशष गटाची मितेदारी ं ागाचा अथण लोकािा समजायला थोड सोप झालं. कािी पमाणात का िोईिा पण मोडली. पच सधया िवजािाचया पगतीमुळे लोकाचे दैििंदि जीवि गितमाि झाले आिे .धािमणक ं ाग कृतयाचे संिििपतकरण झाले . मितवाचया वाटणा-या धािमणक गोषीसाठी पच धुंडाळणयापेिा तीच मािीती िदिदिशणकेत उपलबध िोणे गरजेचे वाटू लागले .याचं िमेक ं राव साळगावकरािी व तयातूिच तयािी सुमग ििरीिण केले ते जयत ं ल पिबलकेशि काढू ि ं ाग,मेिू, दैििंदि कामातील िविवध गरजेचया मािितीचे िटपण.पाककृती , राशीभिवषय, पच मानयवराचे कािी लेख अशा आिवषकाराची िदिदिशणका तयार केली अि ती अलपाविधत े िदिदशीका बाजारात आिेत. आता पच ं ाग आिण लोकिपय झाली. आज अशा पकारचया अिक भिवषय िे मोबाईलवर सशुलक सुिवधा मिणूि देखील उपलबध आिे . संकिष चतुथीचा उपवास लिात ि राििलयामुळे मोडू िये मिणूि िरमाईडर पण लावता येतात . मिणजे कालििणणय आता मोबाईलवर पण आले आिे. पोपटवाला जयोितषाकडे पण िातात एक जुिपेािे ं ाग असते. पोपटाि भ पच
े
ि
व
ष
य
ा
ं ागयाचाअथाअथीकािीच चीिचठीउचलणेआिणपच
ं ाग िे जयोितषाचा टेड माकण झाला आिे. आता तर जयाला पच ं ाग संबध ं िसतो. पण पच वा जयोितष समजत िािी तो सुदा बाजारात िमळणा-या रेिडमेड सॊफटवेअसण चया आधारे कु ंडली तयार करतो.
"येथे कॊमपयुटराईजड कु ंडलया तयार करि िमळतील" असे बोडण
आता तालुका पातळीवरसुदा िदसतात. जनमवेळ, जनमसथळ व जनमतारीख या गोषी संगणकाला पुरवलया तर तुमिाला तुमची कु ंडली तुमचया भाषेत िापूि तयार िमळेल . येथे े संगणकजोशी आता िदसू लागले आिेत. जनमािधिित जातीची गरजच लागत िािी. असे अिक
पाचीि रोमि कॆलेडर ते आताचे गेगिरयि कॆलेडर पतयेक संसकृतीची सवतःची अशी कालगणिा िोती . जयू लोकाची यििुद कालगणिा,
िचिी
कालगणिा, बॆबीलोिियि कालगणिा , ईिजिपशयि कालगणिा, गीक कालगणिा, रोमि कालगणिा अशा े पाचीि कालगणिाचे उललेख इितिासात आढळतात. इगंजी कॆलेडर वा इसवी सिाची अिक सुरवात िजझस खाईसटचया जनमापासूि झाली असे मिणतात पण ते चुकीचे आिे .
े िखसताची जनम व मृतयू या बाबत बरीच मतमतातरे आिेत. पाचीि रोमि वषणगणित जयुिलयस सीझरि स करावे लागले िोते .
े
ु
ध
रणाकरिसौरवषण . तयासाठीमािपचारातआणले कािी बदल देिखल
ा
इ.स. पूवण ४५ वे वषी वषाचे िदवस ४४५ िदवसाचे धरावे लागले
ं पकडायचा िक १ जािवेारी असा पश पडलाच िोते. तेविा सुदा २५ िडसेबरला वषारभ िोता.जयुिलयस वषणमाि िे ३६५ िदवस ६ तासाचे धरले िोते. मिणजे खया सौरवषापेिा ११ िमििटे १४ सेकंद अिधक धरले गेले . तयामुळे इ.स. १५८२ पयणत ं १० िदवसाचे अंतर पडले. ते अंतर भरि काढणयासाठी १३ वा पोप गेगरी याि ि
े
ि य
मकरि४आिटोबर१५८२
ितंर येणाया िदवसास १५ आिटोबर १५८२ असे संबोधले गेले. दर चौथया लीप ईयर चा िियम तसाच ठेवला. सधयाचया कालगणििेुसार सौरवषापेिा २६ सेकंद अिधक असते . तयामुळे सधयाचया कालगणििेुसार ३००० वषािी एक िदवस फरक पडणयास कारणीभूत िोईल. जयुिलयस े -३-५-७ िे मििि ३ सीझरि १
१ -६-८-१०िदवसाचेव४ १२ िे मििि ३
े
े
०िदवसाचेठरिवले
िोते. पुढे ऒगसटस सीझर याला िी वाटणी मानय झाली िािी.जयुिलयस चया जुलै मििनयाला ३१ िदवस आिण आपलया िावाचया ऒगसट मििनयाला मात ३० िदवस िी गोष ऒगसटसला आवडली िािी. तयाि ऒ
े
ग
स
ट
ेले ििनयालापण३१िदवसबिालक . तया ऐवजी
म
फेबुवारी मििनयाचया २९ िदवसातील एक िदवस काढू ि घेतला .िेच ते सधयाचे इगंजी कॆलेनडर पचारात आिे . िजथे िजथे इगंजाचया वसािती िोतया ितथे ते रजलं गेलं े सिमित १९२३ साली िमेली व तयात आिण अंगवळणी पडले. राषट संघाचया योजित े वाटणाया अडचणीचे ििराकरण करणयासाठी आंतरराषटीय कॆलेडर तयार गेगिरयि गणित करणयात आले. तयात १३ मििनयाचे वषण व २८ िदवसाचा मास सुचवला. पण तो वार तारीख याचा मेळ राखणयास वयाविािरक दषृटया असमथण ठरले. तयामुळे
सधयाचे गेगिरयि
कॆलेडर सुटसुटीत व अंगवळणी पडलयाि इे .स. ३००० पयणत ं तरी कालििदेशिाची िचंता िािी. आंतररािषटय कालगणिा सि १९२५ सालापासूि शूनय रेखाशावरील िगिीच या लंडि जविळल शिराची सथाििक वेळ िी े
आंतररािषटय पमािणत वेळ मिणूि मानयता पावली. तया ििशोबाि भ वेळ िी ८२.५ पूवण रेखाशावरील सथाििक वेळ असलयाि ि
े
ारताचीपमाण
ग
ििचपेिासाडेपाचतासािे
पुढे आिे . सोपया भाषेत सागायचे झाले तर िगििच ला मधयानिीचे बारा वाजले असतील तया वेळी भारतात दपुारचे साडेपाच वाजले असतील. िे झालं वेळेबदल . पण वाराचे काय? तयासाठी १८० अंश वृताचया जवळ समातर अशी पॆिसिफक समुदातूि जाणारी कालपििक रेषा िििित केली .ती ओलाडतािा पूवेकडूि पििमेकडे जात असाल तर पुढचा वार धरावा. पििमेकडूि पूवेकडे जात असेल तर मागचा वार धरावा . तयाला आंतररािषटय वार रेषा मिणूि मानयता आिे. तयावरि िवमाि िकवा जिाजे जातािा आपापली घडयाळे तया िठकाणी सुिििित करावी लागतात. आता या गोषी उपगिामाफणतीि सेथाि
े
ििििती िोत असलयाि स भारताि स
े
वयच .ं िलतिोतात २०२० साली मिासतेचे सवप बघणाया द
ि
स
थ
िवचार केला तरी खूप झाले . पकाश घाटपाडे डी २०२ किपल अिभजात, डिाणूकर कॊलिी कोथरड पुणे ४११०३८ मोबाईल- ९९२३१७०६२५ e-mail:- [email protected]
त
े ािवचारकरणयाऐवजीभारतातीलजिगणिच े ा ीतआंतरराषटीयकालगणिच
भारतीय सौर िदिाक अमुक अमुक
े ुमचया रोजी झाला 'असे सािगतले तर तो िकीच भारतीय असूि सुदा िवििपत िजरेि त कडे बघेल . ं ागाचा उदय पच मािव जसा उतकात िोत गेला
तशी तयाला दैििंदि वयविारासाठी कालमापिाची व
कालििदेशिाची गरज ििमाण झाली. िशकार ते शेती या पवासात शेती िा मुखय मािवी जीविाचे अंग झालयाि ि
े
ि
स
ग
ा
चमािवीजीविाशीिातस , उि, पाउस, ं ागणारेिदवसरात
थंडी, वारा,सागरातील भरती ओिोटी याचा अवकाशातील िविशष गि ता-याचया िसथतीशी संबध ं िळू िळू लिात येउ लागला . समाजजीविातील सवण कृतये िी अपतयििरतया शेतीशीच ििगडीत िोउ लागली. इिजपतमधये िाईल िदीचया पुराशी लोकजीवि अवलंबूि िोते. तयामुळे या संबध ं ाचे िििरिण करि तयावरि कािी आडाखे बाधता येउ लागले .यातूिच जयोितषशासताचा मिणजे आताचया खगोलशासतीय भागाचा उगम झाला. फार पूवी फलजयोितष िा शबद पचारात िविता.जयोितष िकंवा जयोितःशासत िा शबद वापरात िोता. जयोित मिणजे आकाशातील िदिपतमाि गोल.चंद, सूयण, गि. तारे इतयािद. जयोितष िे ितसकंधातमक आिे . िसदात संििता आिण िोरा िे ते तीि सकंध िोत. िसदात मिणजे गिगतीचे खगोलगिणत, संििता सकंधात ऋतूमािािुसार िागरी जीविातील वयविारातील कृतये व कतणवये केविा करावीत , मिणजे कुठलया िितावर करावीत , मुित ू ण िा सागणारा भाग मिणजे संििता सकंध. िोरा िा भाग मिणजे आजचे भिवषयशासत. जो वादगसत िवषय आिे. पूवी िे सवण काम करणारी एकच वयिित मिणजे जयोितषी िोती. युरोपात जोििीज केपलर (१५७१ - १६३०) काळात या खगोलशासतजाला देखील वेध शाळेदारा गिणािद गोषी व फलजयोितष सागावे लागे . े
वेधशाळािा राजाशय िोता. कालातराि ज शबद फलजयोितष या अथाि व
े
य ो
ितःशासतालाखगोलशासतवजयोितषिा
ापरातआले .
ं ाग कालििदेशिाची चोपडी पच ं ाग िा कालििदेशिाचा जयोितषशासतीय भाग आिण जयोितष िे धमाच पारपंािरक पच ं ाग पचिलत झाले ते अंग मिणूि पच
धािमणक कृतयाचा दैििंदि जीविात आचरणयासाठी
ं ागाची पाच अंगे मिणजे १) ितथी २) असलेलया कालििदेशिाचया गरजेपोटीच. पच िित
३) वार
४) योग ५) करण
भारतीय जयोितगणिणत िे पृथवी केदिबदं मूािूि
े
तयार झाले असलयाि स
ू
य
ण
ि
ा
त
ा
र ाअसलातरीतयालागिापमाणेसथािदेउितोचल
झाला आिे. चंद व सूयण याचयात पृथवी सापेि बारा अंशाचे अंतर पडणयास जो कालावधी लागतो तयाला ितथी मिणतात. चंद िा पृथवीभोवती २९.५ िदवसात पदििणा ं ागाचे पूणण करतो. तरी वयविारात ितथी ३० या पुणाकात घेतलया आिेत. ितथी िे पच बरेच जुि अ
े ं . इ.स. गआिे १४०० वषी ितथी व िित िी दोिच अंगे पचारात
ं ागात एखादी ितथी दोिदा आलेली असते तर एखादा ितथीचा िय झालेला असतो. िोती.पच याचे कारण चंद व पृथवी याची गती कधी थोडी कमी तर कधी थोडी जासत ं ागात असते.सूयोदयाचया वेळी जी ितथी असते . ती तया िदवसाची ितथी मिणूि पच िदलेली असते. एखादी ितथी सूयोदयाितंर चालू िोते व दस ् ा िदवशीचया ु रय सूयोदयापूवी संपते.तयामुळे तया ितथीचा िय िोतो. एखादी ितथीबाबत ती दस ् ा ु रय िदवशीचया सूयोदयाितंर संपते,तयामुळे तया ितथीची वृदी िोते .
थोडियात लॉज
मधलया चेक आउट टाईमपमाणे िी गणिा िोते. ितथीचा संबध ं िा धािमणक कृतयाशी संबिंधत असलयाि ि
े
त
थ
ी
सूयोदयापासूिदस ् ािदवशीचयासूयोदयापयणत ं मािली ु रय
जाते. संकषी, अंगािरका चतुथी िे शबद आपण ििेमी ऐकतो. दर मििनयाचया कृषण चतुथीला संकषी चतुथी मिणतात. िी चतुथी मंगळवारी आली िक झाली अंगािरका. पतयेक ितथीला एक देवता पण बिाल केली आिे . चतुथीची देवता गणेश िी आिे. अमावसयेची देवता िपतर िी आिे . िित मिणजे अवकाशातील िविशष तारका अथवा तारकासमूिाचे पटे . तयातील ठळक तारय ् ाला तया ििताचा योगतारा मिणतात.
पण
िे झाले सथूल मािािे . अवकाश गोल मिणजे एक किलंगड आिे असे मािले तर तयाचे समाि २७ खाप करायचे.मिणजे एक फोड झाली १३ अंश २० कलाची. थोडियात अवकाशगोलातील १३ अंश २० कलाचा दििणोतर पटा मिणजे िित. चंद २९.५ िदवसात या २७ ििताची पदििणा पूणण करतो. एखादे धािमणक कृतय अमुकामुक िितावर करावे असे मिणतात तयावेळी चंद तया िितात असतािा करावे असा अथण अिभपेत असतो. जनमिित याचा अथण तुमचया जनमाचया वेळी चंद जया िितात असतो ते िित. ं ागातील वार िे अंग मात उशीरा पचलीत झाले. िे अंग मूळ भारतीयाचे िविे. ते पच आपलयाकडे इ.स.५०० ते १००० वषापूवी आले. ते खािलडयि,इिजिपशयि वा गीक संसकृतीकडूि आपलयाकडे आले असावेत . मिाभारतात वार अिसततवात िविते असे 'भारतीय जयोितषशासताचा पाचीि व अवाचीि इितिास' या गंथाचे कते शं.बा.िदिित सागतात. िोरा या कालिवभागापासूि वाराची उतपती झाली. एक अिोरातचे २४ समाि भाग केले असता .एक भाग मिणजे िोरा. िललीचया तास या अथािे . पतयेक िोरय ् ाला ं ागाची कुठलातरी गि अिधपती असतो . तयाचे िाव वाराला िदले आिे.योग व करण िी पच अंगे वयविारात अिजबात उपयोगाची िािी. चंद व सूयण याचया संयुित गतीची बेरीज १३ अंश २० कला िोणयास जेवढा कालावधी लागेल तयाला योग मिणतात.असे एकूण २७ योग
मिणजे ििताइतकेच आिेत . करण िा पण असाच कालावधी आिे ितथीचा अधा भाग मिणजे करण असे एकूण सात करणे आिेत . िशवाय अजूि ४ करणे आिेत. एखादा ितथीचा पूवाधण मिणजे एक करण व उतराधण मिणजे एक करण. या योग आिण करण याची िावे उचचारायची मिणजे जड जीभ असणारय ् ा माणसाचे काम िविे . ं ागातील इतर कालमापक संजा मिणजे संवतसर, मास, घटी, पळे . बारा चाद मासाचे पच े ालू एक संवतसर. एक चादमास २९.५ िदवसाचा. अशी ६० संवतसरे आिेत.अशी आवतणि च असतात. एक सौर वषण
मिणजे ३६५ िदवस ५ तास ४८ िमििट व ४५ सेकंदचे आिे. चाद
मासािुसार वषण ढोबळपणे ३५४ िदवसाचे िोते.तर सौर मािाि य भरि काढणयासाठी दर तीि वषािी
े
े
णारय ् ा११िदवसाचाफरक
एका मििनयाची भर घालतात.यालाच अिधक मास
मिणतात. दषुकाळात तेरावा मिििा अशी जी मिण आिे तयातला तेरावा मिििा मिणजेच िा अिधक मिििा. ं ागात कलाक िमििटात देतात. २४ घटी पळे या गूढ वाटणारय ् ा कालमापक संजा िलली पच तास मिणजे ६० घिटका,१ तास मिणजे २|| घिटका व एक िमििट मिणजे २|| पळे , एक सेकंद ं ागकते िे सवण गिणत िॉिटकल अलमािक मिणजे २|| िवपळे . आताचे पच ॅ वरि तास िमििटे सेकंद या पिरमाणात करतात. पूवी राजे राजवाडयाचयाकडे एक घगंाळ ( पाणयाचे साठवणूक करणारे एक िविशष पकारचे मोठे भाडे) असे. तयात पाणी िविशष पातळीपयणत ं भरले जाई. तयात एक िविशष आकाराचे ििद असलेले एक िोटे पात असे . तयाला घिटका पात मिणत तयातूि पाणी िळू िळू आत िशरत असे . ते पूणण भरले की बुडत ं माणूस िमेला जाई. उजजैि ला असे. तेविा घिटका भरली असे मिणत. तयासाठी सवतत ं , िायायत ं अशी कालमापिाची िविवध वेधशाळा िोती. तेथे वालुकायत
ं े असतं. यत
जगभरात वेगवेगळया पदतीचया काल गणिा आिेत . इिजपतमधये िपरॆिमडचया टोकाची िाया कशी पडते यावरि िदवस िकती गेला व िकती राििला िे ठरवत असत. मिणजे एक पकारचे ं च झाले. मधययुिगि काळात चीि मधये एक दोरी घेउि िविशष अंतरावर गाठी िायायत मारत, दोरीचे जळते टोक पतयेक गाठीपयणत ं आलयावर िकित काळ झाला िे ठरवत. युरोप मधये तयाच काळात मेणबती िकती जळाली यावरि िदवस िकती झाला िे ठरवले जात असे. कारण साधे आिे चचणमधये मेणबतीचा वापर सिज उपलबध िोता. आजिी खेडेगावात सवसाचया टायमाला, िदवस कासराभर वर आला आसि तविा, माथयावर आला िोता, कोबड आरवायचया टायमाला अशा वणणिातूि िदिमािाचे भाग जुनया काळातले लोक सागतात. ं ागातील पौरािणक कालगणिा पच ६० वषे (संवतसरे) = १ संवतसर चक ३६० संवतसरे मिणजे अथवा मािवी वषे = १ िदवय वषण १२०० िदवय वषे = १ किलयुग २४०० िदवयवषे = १ दापार युग
३६०० िदवय वषे= १ तेता युग ४८०० िदवय वषे= १ कृत युग ४ युगे = १ मिायुग ७१ मिायुगे = १ मिु १४ मिु= १ कलप (बहदेवाचा एक िदवस) ३६००० कलप= बहदेवाचे पुणण आयुषय १००० बहाची आयुषये=१ िवषणुची घटका १००० िवषणुचया घिटका मिणजे १ िशविििमष १००० िशविििमष = १ मिामाया िििमष
ं ागवादाचे सवरप पच ं ागवाद िा मुळात खगोलशासतीय आिे.आपलयाकडे ििरििराळी पच ं ागे पचारात आिेत . पच ं ाग, सोलापूरचे दाते पच ं ाग, वैदिभणय राजदंेकर पच ं ाग, गुजराथ मधये जनमभूमी पच ं ाग इतयािद िावे पिसद आिेत, िटळक पच
ं ाग, लाटकर पच ं ाग, ढवळे पच ं ाग, रईकर पच
ं ागाचे मुखय पि दोिच. सायि आिण ििरयि. अगदी िरपिबलकि आिण डेमोकॆिटक पण पच पिासारखे.
ििरयि पिाचे मिणणे असे िक कातीवृताविरल एक िवविित िबदंु .
िा िसथर िबदं म
ा
ु
ं ं सथािमािावे ू िते. राशीचकाचे तयािुसारआरभ पच ागाचे गिणत
ि
असावे. सायि पिाचे मिणणे िा संपात िबदंच ु मुळी िसथर िसलयाि आ
े
ं सथाििेचल रभ
आिे. तयाचे चलि िे वषाला सरासरी ५०.२ िवकला असे आिे. ििरयि पिात पुनिा उपपि आिेतच. कोणता िवविित िबदं आ
ं ?सथािमािावे रभ झीटा िकंवा रैवत पि, गिलाघव,
ु
िचता, मदास या पतयेक उपपिाचा आरमभसथाि वेगळे आिे . िा वाद गेली शंभर वषण ं ाग पवतणक चालूच आिे. लोकमानय िटळक िे झीटा अथवा रैवत पिाचया शुदपच ं ाग केरिािा िते व आबासािेब मंडळाचे संसथापक व पििले अधयि िोते.िे पच पटवधणि इ.स. १८६५ पासूि चालू केले . तयाचया गिणतािुसार रेवती िितातील झीटा ं सथाि मािले आिे. सधया िपिशयम तारा िे आरभ
ं ाग मिणूि ते ओळखले जाते . िटळक पच
ं सथाि िे िचता ििताचया समोरील १८० अंश िवरद िचता पिाचे मिणणे आरभ असलेला िबदं ि
ु
ा
श
२१२मधये . या वपिाचे संतसंपमुातिबद खयं िुसमथण ोता क
े
क
बेळगावचे भासकराचायण जयोितषी, पुणयाचे गोपाळ बळवत ं जोशी. सधया सोलापूरचे दाते ं ाग िे िचता पिाचे आिे. एकच एक पच ं ाग असावे यासाठी बरेच पयत झाले . पच ं ु समनवय िोऊ शकला िािी. ते ििणणय फित तया तया अिधवेशिापुरतेच राििले . आरभ ं परत िसथर मािलेला संपात िबदं आ
ु
ण
ी
च
ल
अ
स
लेलासं.पातिबदंयुातीलअंतरमिणजेचअयिाश
सरकारमानय िचता पिाचे अयिाश िे २००७ मधये २३अंश ५७ कला २० िवकला असे आिेत .
ं ाग पच
| १) चैत | ३०/३१ िदवस | २२माचण/ २१ माचण (िलप इयर असतािा) |
| २) वैशाख | ३१ िदवस | |
| ३) जयेष | ३१ िदवस | |
| ४) आषाढ | ३१ िदवस | |
| ५) शावण | ३१ िदवस | |
| ६) भादपद | ३१ िदवस | |
| ७) आििि | ३० िदवस | |
| ८) काितणक | ३० िदवस | |
| ९) मागणशीषण | ३० िदवस | |
| १०) पौष | ३० िदवस | |
| ११) माघ | ३० िदवस | |
| १२) फालगुि | ३० िदवस |
कॆलेडरमधये आपली
सासकृितक पितमा जपली पाििजे . राषटीय ऐियाची भाविा ििमाण झाली पाििजे. या दिृषकोणातूि भारत सरकारि १
े
९५२सालीडॊ . मेघिाथ सिा याचया अधयितेखाली सिमती
िमेली िोती.पा. ए.सी. बॆिजी वाईस चॆनसलर अलिाबाद . डॊ के.एल.दफतरी िागपूर, शी ज.स. करदंीकर पुणे, डॊ गोरखपसाद. पा.र.िव. वैद उजजैि, शी एि.सी लाििरी कलकतता िे िदगगज
तया सिमतीत िोते . तयािी भारतातील वेगवेगळया ठीकाणी
ं ागाचा अभयास केला .िति त चालणारा०या सुमारे ६० पकारचया पच
े
ीिवषातअभयास
करि एक अिवाल सादर केला . यात सुचवलेली िदिदिशणका मिणजेच भारतीय सौर कॆलेडर . यात सरकारी कामकाजासाठी िदवस अथवा वार िा मधयरातीपासूि चालू िोतो. पण धािमणक
ं करावा. वषणगणिा शािलवािि कारणासाठी मात सूयोदयापासूि िदवसाचा व वाराचा पारभ े
शकाचीच चालू ठेवावी. मििि द
ं ािरकचठेसौर िखलपारप .िे भारतीय वलेगकेल ॆले ेडर
े
आकाशवाणी,दरूदशणि, सरकारी गॆझेट यात फित उललेख या सवरपात असतात. ते सुदा ध ं िकारकआिे . मिणूि
े
कायदाि ब
ं ागात पारशी सि, ििजरी सि पच
े द ले. लपारशी ेअसतातवषण पिशणया
तसेच तयातील मििि ि
(इराण) येथे चालू झाले. ३० िदवसाचा मिििा व १२ मििनयाचे वषण. सौर वषाशी मेळ घालणयाचया सोयीसाठी पुढचे वषण िे ५ िदवसाितंर चालू िोते . या ५ िदवसािा पारशी लोक गाथा मिणतात. पारशी वषाचे मििि अ
े ) सेफरविदि १ २) अिदणबेिसत ३) खुदादण ४)
तीर ५) अमरदाद ६) शेिेरवार ७) मेिेर ८) आबाि ९) आदर १०) दय ११) बेिमि १२) असपदंाद ििजरी सि िा मोगल सामाजय आलयापासूि चालू झाला. मूळ अरबसतािातले. मिमंद पैगंबर े ा पलायि केले तयाची आठवण मिणूि खिलफ उमर याि िेा यािी मकेिूि जया िदवशी मिदिल सि सुर केला आिे . तो िदवस मिणजे गुरवार १५ जुलै ६२२. मुिसलमाचा िदवस धािमणक दषृटया सूयासताला चालू िोतो व दस ु या िदवशीचया सूयासताला संपतो. बारा े
चादमििनयाचे एक वषण असलयाि व
सौरवषाशीमेळ घालणयाची भािगड िसलयािे .
ं िा १० िदवस दर वषी मागे जातो. तयामुळे ताबूत ३३ वषातूि सवण तयाचा वषारभ ऋतूतूि िफरतो. इसवी सिािुसार एखादाचे वय ३३ असेल तर ििजरी सिािुसार तयाचे वय ३४ वषे असते.
े ) सेमोिरम १ २) रा सफर ३) रिबलावल ४) रिबलाखर ५)
ििजरी सिातील मििि अ
जमािदलावल ६) जमािदलाखर ७) रजजब ८) साबाि ९) रमजाि १०) सववाल ११) िजलकाद १२) िजलेज े
िवकम संवत िे मालवाचा राजा िवकमािदतय याचया िावाि च
ा
लूझालातरशािलवािि
शक िा सातवािि राजयाचया काळात चालू झाला. सवणसामानयपणे जेते राजे आपलया अथवा वश ं ाचया िावाि क
े
ा
ि
ी
त
र
ी
अिसततवचालूइितिासाचयापािावरअसावेअशीइचिावयित
किरत व तयाची अंमलबजावणी िी राजजयोितषी व भाट याचयावर सोपवीत. आज देिखल िी फार कािी वेगळे घडते आिे असे िािी . चौकाचे, रसतयाचे,िवदापीठाचे, पूलाचे, इमारतीचे िवमाितळाचे, टिमणिस चे िामकरण िे आपापलया सफूतीसथािािी विावीत यासाठी रितपात िोतात. ं ाग धािमणक पथमोपचाराची पेटी. पच कुठलिी काम करतािा देवाधमाचा कौल घेतलेला बरा असतो . कधी तो माितक ताितकाचया माधयमातूि तर कधी पुजारी,बडवे,गुरव याचया माधयमातूि. गभादाि संसकार, बारसे, मुंज, िववाि, गुणमेलि,मुिूतण, सण वार, वरत वैकलय,मकर संकात, गि उपासिा, िवगि सतोत,चंद व सूयण गिणे,गिपीडा, दाि व
े
. जप
भूमीपूजि,पायाभरणी,गृिपवेश, वासतुशाती , अशौच ििणणय, िवामाि व पजणनयिवचार,
ं ाचया जयतंया पुणयितथया, िागरणी पेरणी पासूि ते धानय भरणयापयणत ं ,संत मित जता, याता. मािसक भिवषय, राजकीय व सामािजक भिवषये, धमणशासतीय शंका समाधाि, बाहणातील शाखा उपशाखा, तयाचे गोत वश ं ावळ,
९६ कुळी मराठा समाजातील
वश ं गोत देवक. जयोितगणिणतासाठी आवशयक असलेला गिगती, रोज पिाटे साडेपाच वाजताची गििसथती, गिणताची आकडेमोड वाचवणारी रेिडमेड कोषके . दशा, अंतदणशा, लगिसाधिा, िवमाश, अवकिडा चक, राशीचे घात चक इ.
े गोषीचा अशा एक िा अिक
ं ाग.गरजेपमाणे तयात बदल िोत गेले.कालबाह पथा परपंरा माििती कोष मिणजे पच यािा धमणशासताचाच आधार देउि समयोिचत पयाय देणयाचे शिाणपण (वयावसाियक ं ागािी केलं .उदािरणाथण दषेपण) देिखल कािी पच
गणपतीची मूती िी धातूची असावी
िकंवा शाडूची असावी . गणेश िवसजणि पदिूषत िदीत ि करता बादली चया पाणयात करि ते पाणी
झाडािा घालावे . ििमालय िे िदीत ि टाकता तयाचे झाडासाठीच कापोसट खत
तयार िोऊ शकते.ते झाडालाच घालावे . तरी देखील पुलावरि एखादी िोडा. मसीडीस गाडी जातािा थाबते, एखादा पॊश सफारीतील माणूस उतरतो ििमालय असलेली पलासटीकची िपशवी िदीत िभरकावतो आिण पुढील मागणकमणा करतो. ं ागातील रेिडमेड मूित पच ु ण ं ागात रेिडमेड मुिूताचे कोषक असते . पण िे रेिडमेड मूित पच ु ण सुदा लाभतात िक िािी?
िे बघाव ल ं ागत. जसे रेिडमेड कपडे सवािाच िफट िोतील असे िसतात. कधीकधी ते
अलटर करावे लागतात. तसेच मुित ू ाचे देिखल आिे. एखादी वेळ िी कुणासाठी तरी आिदंाची असते तर कुणासाठी दःुखाची असते . कुणासाठी कसोटीची असते तर कुणासाठी ििवातपणाची असते. कुणासाठी जोडणयाची असते तर कुणासाठी तोडणयाची असते . कुणाची जनमाची असते तर कुणाची मृतयूची असते .कुणाची कशाचीिी असो ती गिाचया सोयीची असते मिणूि ितला मुित ू ण मिणायचे. इ.स. २००० मधये मे जूि या लगिसराईचया काळात मुित ू ण िािीत अशी बातमी पेपरमधये आली. कारण तया काळात गुर शुकाचा असत िोणार िोता. िववािासारखया मितवाचया संसकारचया वेळी गुर शुका सारखया ििैतक बळ देणा-या ं ाईत? मंगळ शिी सारखया दष शुभ गिाची उपिसथती िािी मिणजे आली का पच ु गिाचे फावलेच िा! कुणाला वैधवय दे , कुणाचे सासू सासरे मार , कुणाला अपघात कर कुणाला सासुरवास कर, असा धुडगुस घालतील िा िे लोक(गि). मग अडलय का कािी मुित ु ण िसतािा लगि करायला. मुिूतण मिणजे खर तर कायाचया सोयीची पूवणिियोिजत वेळ. पण ितला शुभशुभतवाची कलपिा एवढी घट िचकटली आिे तयाचा वेगळा िवचार करणे मिणजे ं ागात िदलेले रेिडमेड मूित शासताची(?) िािी. पच ु ण िे खरे फलजयोितषशासतीय देखील ढोबळ मािाि क
े
ं ागात िािी ाढलेल .ेअपण सतातगुरजीिी सािगतलेला मुिूतण पच
मिणूि लगिाची तारीख बदलणयाचा पसंग मी पाििला आिे. तारीख ठरली कायालय ठरले. ं ागात पण मुलाचया जयोितष िशिित भावजयीचया लिात आले िक ठरवलेला मुिूतण पच
िदलेला िािी. तयाची समजूत काढणयाचा पयत केला . तयािा िे िी सािगतले िक ं ागात िसेिा का? पण गुरजीिी वधू वराचया पितका पािूि मुिूतण काढला आिे. पच ं ाईत. दस िािी. मग काय तारीख बदला.आता आली का पच ु -या तारखेला िॊल बुक करा. िशीबा(?) ि म
े
ि ण
ज
े
य
ो
ग
ा
य
ो
े ीतारीखतयाचिॊलसाठीउपलबधझालीमिणूिठीकिािीतर गाित
मुलीकडचयाचे पैसे पाणयात. े
ं ागात मूित आता पच ु ण िािीत मिणूि लगि व
ि
ायचीथोडीचरिाणारआिे ? कोबड त
झाकलं मिणूि ताबड थोडच फुटायच राितय ? जयािा कसेिी करि लगि करायचे आिे ते कशाला मुिूतासाठी अडू ि बसतील ? "िमया िबबी राजी तो िया करेगा काझी? " तयाची गोष वेगळी, पण जयािा मुिूतण ि पािता लगि केलयाची रखरख वाटणार तयाचया सोयीसाठी 'शासताधार' देउि मुिूतण िदले जातात.एखादे धमणसंकट कोसळले की असे ं ागात मुिूतण िविते तयावेळी शासताधार शोधले जातात व ते िमळतातिी. दाते पच ं ाग पुढे सरसावले आिण मूित रईकर पच ु ण िदले . ं ी पच ं ागाची पूजा राजेराजवाडयाचया काळात दरबारात राजजयोितषी असे. तो वषारभ करि राजास संवतसरफल कथि करि सागे. राजयावर कािी संकट, पूर, अितवृषी. ै िगणक संकटाची काय चािूल लागते आिे ? याचा सुगावा पच ं ागादारे दषुकाळ, आिद िस घेउि ते राजास
सागत असे . राजा तयाला योगय िबदागी देत असे. तयातूि तयाचा
उदरििवाि चालत असे.जयोितषाचा सतकार करि तयाजकडूि वषणफल शवण करावे मिणजे िे वषण लाभपद
िोईल असे संवतसरफलातच मिटले आिे . आता िे संवतसरफल कोण िलिित
असे िे सूजास सागणे िलगे! आज सुदा खेडेगावात िभिुकी करणारा बाहण समाज वासरात लंगडी गाय शिाणी या नयायाि प
े
ं ,ागादारे च मुित ु लण,गि सतयिारायण पूजा,
अिभषेक, िावरास काढू ि देणे , धािमणक कृतयाचा वयविारपयोगी अनवयाथण काढू ि देणे इतयािद कामे करत असतो. लोक तयाला तयामोबदलयात धानय, भाजीपाला, दध ू , पैसे इतयािद मोबदला देतात. एक पकारची बलुतेदारीच मिणा िा.तयावर तयाची गुजराण ं ाग िे जयोितषी कम िभिुकाचे पोटापाणयाचे साधि बिले. कमणसक चालते.तयामुळे पच ं ट आले िक कायदेशीर कचाटयातूि पळवाटा शोधूि मागण काढणारा वकील आणी धमणसंकट आले िक तयावर धमणशासतीय तोडगा काढू ि सुटका करणारे धमणमातणड ं एकाच पकारचे .संकटाचे उपदवमूलय िकती? यावर मोबदला ठरतॊ आिण मोबदला िकती िमळणार यावर पळवाटा व तोडगे यातील अनवयाथण व फेरफार ठरतात . िशवाजी मिाराजाची देखील यातूि सुटका झाली िािी. राजयािभषेकाचया वेळी सथाििक धमणपिंडता ऐवजी तयािी सरळ काशीिूि गागाभट आयात केले आिण सथाििक धमणपिंडताची तोडेच बदं केली . ं ाग घरात पथमोपचाराची जशी औषधे असतात तसा धािमणक अंगाचा पथमोपचार मिणूि पच बित ु ेकवेळा घरात टागलेले िदसते .
ं ागाचे सुलभीकरण पच ं ागाचे सवरप व पकृती तयामुळे पच ं ाग िी िविशष वगाची मितेदारी झाली . पच ं ाग जया कालािुसार दैििंदि गरजाची वयापती बदलली. मितेदारी वाढलयामुळे पच जिसामानयासाठी ििमाण झालं ितथंच ते रजण अवघड झाले. वयावसाियकदषृटया या ं ागाचे सुलभीकरण िोणे गािक व उतपादक गोषीचा खपावर पिरणाम िोउ लागला.मिणूिच पच े
दोघाचया दष ृ ीि ग
े लाक रजे . चघिटका ेझाले पळे दैििंदि जीविाचा भाग िसलयाि क
ं ागात येउ लागली. संसकृतचं पाकृतीकरण झाले , जयोितगणिणतेचया िमििटे पच सुलभतेसाठी सुयोदयीि गिाचया िसथतीऐवजी पिाटे साडेपाचचे सपष गि देणयात आले. धमणशासताथण सुलभपणे सािगतला गेला. तयामुळे िविशष गटाची मितेदारी ं ागाचा अथण लोकािा समजायला थोड सोप झालं. कािी पमाणात का िोईिा पण मोडली. पच सधया िवजािाचया पगतीमुळे लोकाचे दैििंदि जीवि गितमाि झाले आिे .धािमणक ं ाग कृतयाचे संिििपतकरण झाले . मितवाचया वाटणा-या धािमणक गोषीसाठी पच धुंडाळणयापेिा तीच मािीती िदिदिशणकेत उपलबध िोणे गरजेचे वाटू लागले .याचं िमेक ं राव साळगावकरािी व तयातूिच तयािी सुमग ििरीिण केले ते जयत ं ल पिबलकेशि काढू ि ं ाग,मेिू, दैििंदि कामातील िविवध गरजेचया मािितीचे िटपण.पाककृती , राशीभिवषय, पच मानयवराचे कािी लेख अशा आिवषकाराची िदिदिशणका तयार केली अि ती अलपाविधत े िदिदशीका बाजारात आिेत. आता पच ं ाग आिण लोकिपय झाली. आज अशा पकारचया अिक भिवषय िे मोबाईलवर सशुलक सुिवधा मिणूि देखील उपलबध आिे . संकिष चतुथीचा उपवास लिात ि राििलयामुळे मोडू िये मिणूि िरमाईडर पण लावता येतात . मिणजे कालििणणय आता मोबाईलवर पण आले आिे. पोपटवाला जयोितषाकडे पण िातात एक जुिपेािे ं ाग असते. पोपटाि भ पच
े
ि
व
ष
य
ा
ं ागयाचाअथाअथीकािीच चीिचठीउचलणेआिणपच
ं ाग िे जयोितषाचा टेड माकण झाला आिे. आता तर जयाला पच ं ाग संबध ं िसतो. पण पच वा जयोितष समजत िािी तो सुदा बाजारात िमळणा-या रेिडमेड सॊफटवेअसण चया आधारे कु ंडली तयार करतो.
"येथे कॊमपयुटराईजड कु ंडलया तयार करि िमळतील" असे बोडण
आता तालुका पातळीवरसुदा िदसतात. जनमवेळ, जनमसथळ व जनमतारीख या गोषी संगणकाला पुरवलया तर तुमिाला तुमची कु ंडली तुमचया भाषेत िापूि तयार िमळेल . येथे े संगणकजोशी आता िदसू लागले आिेत. जनमािधिित जातीची गरजच लागत िािी. असे अिक
पाचीि रोमि कॆलेडर ते आताचे गेगिरयि कॆलेडर पतयेक संसकृतीची सवतःची अशी कालगणिा िोती . जयू लोकाची यििुद कालगणिा,
िचिी
कालगणिा, बॆबीलोिियि कालगणिा , ईिजिपशयि कालगणिा, गीक कालगणिा, रोमि कालगणिा अशा े पाचीि कालगणिाचे उललेख इितिासात आढळतात. इगंजी कॆलेडर वा इसवी सिाची अिक सुरवात िजझस खाईसटचया जनमापासूि झाली असे मिणतात पण ते चुकीचे आिे .
े िखसताची जनम व मृतयू या बाबत बरीच मतमतातरे आिेत. पाचीि रोमि वषणगणित जयुिलयस सीझरि स करावे लागले िोते .
े
ु
ध
रणाकरिसौरवषण . तयासाठीमािपचारातआणले कािी बदल देिखल
ा
इ.स. पूवण ४५ वे वषी वषाचे िदवस ४४५ िदवसाचे धरावे लागले
ं पकडायचा िक १ जािवेारी असा पश पडलाच िोते. तेविा सुदा २५ िडसेबरला वषारभ िोता.जयुिलयस वषणमाि िे ३६५ िदवस ६ तासाचे धरले िोते. मिणजे खया सौरवषापेिा ११ िमििटे १४ सेकंद अिधक धरले गेले . तयामुळे इ.स. १५८२ पयणत ं १० िदवसाचे अंतर पडले. ते अंतर भरि काढणयासाठी १३ वा पोप गेगरी याि ि
े
ि य
मकरि४आिटोबर१५८२
ितंर येणाया िदवसास १५ आिटोबर १५८२ असे संबोधले गेले. दर चौथया लीप ईयर चा िियम तसाच ठेवला. सधयाचया कालगणििेुसार सौरवषापेिा २६ सेकंद अिधक असते . तयामुळे सधयाचया कालगणििेुसार ३००० वषािी एक िदवस फरक पडणयास कारणीभूत िोईल. जयुिलयस े -३-५-७ िे मििि ३ सीझरि १
१ -६-८-१०िदवसाचेव४ १२ िे मििि ३
े
े
०िदवसाचेठरिवले
िोते. पुढे ऒगसटस सीझर याला िी वाटणी मानय झाली िािी.जयुिलयस चया जुलै मििनयाला ३१ िदवस आिण आपलया िावाचया ऒगसट मििनयाला मात ३० िदवस िी गोष ऒगसटसला आवडली िािी. तयाि ऒ
े
ग
स
ट
ेले ििनयालापण३१िदवसबिालक . तया ऐवजी
म
फेबुवारी मििनयाचया २९ िदवसातील एक िदवस काढू ि घेतला .िेच ते सधयाचे इगंजी कॆलेनडर पचारात आिे . िजथे िजथे इगंजाचया वसािती िोतया ितथे ते रजलं गेलं े सिमित १९२३ साली िमेली व तयात आिण अंगवळणी पडले. राषट संघाचया योजित े वाटणाया अडचणीचे ििराकरण करणयासाठी आंतरराषटीय कॆलेडर तयार गेगिरयि गणित करणयात आले. तयात १३ मििनयाचे वषण व २८ िदवसाचा मास सुचवला. पण तो वार तारीख याचा मेळ राखणयास वयाविािरक दषृटया असमथण ठरले. तयामुळे
सधयाचे गेगिरयि
कॆलेडर सुटसुटीत व अंगवळणी पडलयाि इे .स. ३००० पयणत ं तरी कालििदेशिाची िचंता िािी. आंतररािषटय कालगणिा सि १९२५ सालापासूि शूनय रेखाशावरील िगिीच या लंडि जविळल शिराची सथाििक वेळ िी े
आंतररािषटय पमािणत वेळ मिणूि मानयता पावली. तया ििशोबाि भ वेळ िी ८२.५ पूवण रेखाशावरील सथाििक वेळ असलयाि ि
े
ारताचीपमाण
ग
ििचपेिासाडेपाचतासािे
पुढे आिे . सोपया भाषेत सागायचे झाले तर िगििच ला मधयानिीचे बारा वाजले असतील तया वेळी भारतात दपुारचे साडेपाच वाजले असतील. िे झालं वेळेबदल . पण वाराचे काय? तयासाठी १८० अंश वृताचया जवळ समातर अशी पॆिसिफक समुदातूि जाणारी कालपििक रेषा िििित केली .ती ओलाडतािा पूवेकडूि पििमेकडे जात असाल तर पुढचा वार धरावा. पििमेकडूि पूवेकडे जात असेल तर मागचा वार धरावा . तयाला आंतररािषटय वार रेषा मिणूि मानयता आिे. तयावरि िवमाि िकवा जिाजे जातािा आपापली घडयाळे तया िठकाणी सुिििित करावी लागतात. आता या गोषी उपगिामाफणतीि सेथाि
े
ििििती िोत असलयाि स भारताि स
े
वयच .ं िलतिोतात २०२० साली मिासतेचे सवप बघणाया द
ि
स
थ
िवचार केला तरी खूप झाले . पकाश घाटपाडे डी २०२ किपल अिभजात, डिाणूकर कॊलिी कोथरड पुणे ४११०३८ मोबाईल- ९९२३१७०६२५ e-mail:- [email protected]
त
े ािवचारकरणयाऐवजीभारतातीलजिगणिच े ा ीतआंतरराषटीयकालगणिच
Related Documents
Panchang
November 2019 8
Lizard Panchang
October 2019 6
Panchang June 2009
May 2020 4
Panchang November 2009
June 2020 2
Panchang Analysis Dick Cheney
June 2020 5