Mirovna Akcija - Rastenje So Vojna

МИРОВНА АКЦИЈА 2009

РАСТЕЊЕ СО ВОЈНА Уредници Боро Китаноски Горан Талески Интервјуери/ки: Пранвера Касами Христина Василевска Надица Костова Лидија Ѓокиќ Лаура Лауберга Шиќери Џафери Дивна Јанкова Горан Талески Боро Китаноски Издавач Здружение на граѓани Мировна Акција www.mirovnaakcija.org Дизајн и подготовка Боро Китаноски

RRITJE ME LUFTE Redaktorë Boro Kitanoski Goran Taleski Intervistues: Pranvera Kasami Hristina Vasilevska Nadica Kostova Lidija Gjokic Laura Lauberga Xhaferi Shyqeri Divna Jankova Goran Taleski Boro Kitanoski Botues Mirovna Akcija www.mirovnaakcija.org Dizajn dhe përgaditje Boro Kitanoski

РАСТЕЊЕ СО ВОЈНА

СОДРЖИНА Предговор ............7 „Би било убаво тие приказни да ги знае секој. Без разлика дали Македонци дали Албанци, и би било убаво да бидат презентирани реално, без додавање и без одземање. Пошто кај нас и седум години после ова се е завиткано во тајност, мислам, во магла.“ ............12 „И многу ми е грдо кога кажувам нивни - наши луѓе се осеќам грдо и не знам како да си го поставам тоа, како да кажам ние - они така да треба да се развие, не знам, поинаков јазик.“ ............25 „Во војна ни лебот не ти се јадеше. Јадевме брза храна: штом седнеме да јадеме, започнуваа пукањата и го остававме лебот.“ ............30 „Ферски да се настапи би имало соживот, да се сфати дека на сите тука ние е место, и дека тука можеме да просперираме сите заедно да унапредиме, да живееме, дека заедно можеме да живееме, сами не можеме.“ ............34 „Не е мој сон, затоа што јас сум на страна на оние кои тежнеат повеќе кон стабилноста отколку кон војните, затоа што сакам да живеам добро, слободно и не сакам да загубам некого од семејството.“ ............46 „Ако не се знаат претходно ако не се пријатели он ќе рече, ќе рече дека е албанец и одма има друго мислење за него. Ама мислам дека се поправа може за 10-15 години нема да има некоја разлика. “ ............50 “…ви се верува дека роденденот не си го знаев, ме прашуваа за роденденот, не знаев кога ми е роденденот, не знаев кога сум роден…” ............60 „Тоа се чувствуваше, мислам дефинитивно знам дека и од нивна страна и од наша страна, го сакавме, го сакавме истото, дали тоа вроди плод, не знам баш.“ ............72 „Честопати наутро кога се разбудиш гледаш како стаклата на продавниците се скршени. Тоа што се случувало ноќе го гледаш наутро.“ ............81 „После тоа едино шо поише мрзим, (...) е..., оваа дневна политика...“ ............86

РАСТЕЊЕ СО ВОЈНА

„Не може да се зборува за 2001та без некој да биде повреден.“ „ Да зборувам со своите, ехеееј, се ќе си кажеме. Со непознати не е лесно.“

Двете реченици се изјави на учесници на тренингот за собирачи/ки на животни приказни кој го организираше Мировна акција на почетокот на проектот.

Есента 2008та Мировна Акција започна со реализација на проектот „Соочување со минатото на војната од 2001 во Македонија“, како дел од програмата за Соочување со минатото. Програмата се реализира по три линии: Формирање на Документациски центар за 2001, објавување на книги со животни приказни за периодот на 2001 и регионално поврзување на работата на соочување со минатото. На крајот на 2008, Мировна Акција организираше Тренинг за собирачи/ки на животни приказни. Во следните неколку месеци, групата на собирачи/ки на животни приказни работеа на терен на пронаоѓање на луѓе и нивно интервјуирање. Оваа книга претставува дел од нивната работа. Целокупната колекција на собрани животни приказни (која во моментов изнесува 30 приказни) е достапна на барање во просториите на Мировна Акција. Оваа програма е замислена како повеќегодишна акција и собирањето на животни приказни и други документи од војната од 2001 ќе продолжи и понатаму.

8

I

растење со војна

Има една едноставна причина за нашиот интерес за работа на теми поврзани со војната во Македонија во 2001, а таа е: „За да не ни се случи повторно војна“. Од исклучително значење е да се разговара, да се истражува, да се собираат приказни, да се дебатира за војната во 2001. Некои велат дека не било војна - било конфликт. Во ред. Само - нека се дебатира. Најлошата опција е ако македонското општество навлезе во фаза на колективна амнезија за 2001 – „што било било, треба да се гледа на иднината“. Тука лежи и клучната грешка кај заговарачите на колективната амнезија. Не смееме, сите ние да дозволиме повторно да ни се случи војна. За да не дојде до тоа треба да се разработи она што се случило, да ги побараме причините кои довеле до војната во 2001 и на крај, кои поуки можеме да ги извлечеме и што се е потребно да се направи за повторно да не дојде до војна. Не секогаш во направените интервјуа, вклучително и во оние објавените во оваа книга, ќе провејува позитивно чувство за соживот и светла заедничка иднина. Често песимизмот и огорченоста од “другата страна“ доминира кај нараторите. Но и тој аспект е многу значаен за да се утврди вистинската ситуација во Македонија, а особено помеѓу младите во краевите погодени со војната во 2001. Тоа на сите нам треба да ни претставува показател за реалноста во која живееме, еден вид анализа за позицијата на која сме сега, а која со време и со многу работа треба да доведеме до ниво на вистински соживот помеѓу сите кои живеат во Македонија независно од нивното потекло, верувања и убедувања. Животните приказни сами по себе не се историја, но секако се битен историски извор. Во оваа прва фаза, се одлучивме да објавиме приказни на млади луѓе. Луѓе кои во периодот на војната претежно биле тинејџери или млади адолесценти. Ни се виде за битно да ги истражиме нивните приказни и погледи за тоа време, сегашноста и тоа како минатото на војната влијаело врз нивното формирање како личности. Какви наративи создала војната и како тие ги прифатиле. И во иднина ќе продолжиме со вакви тематски објавувања на приказните. Приказните кои се појавуваат во оваа едиција се резултат на извршени разговори, т.е. интервјуа со луѓе од различни места. Најголемиот дел од интервјуираните луѓе доаѓаат од регионите кои беа најмногу зафатени од воените дејствија, иако во помал број беа направени интервјуа и со луѓе од другите делови на земјата. Методите користени при собирањето на животните приказни се оние вообичаените кои се користат на повеќе места во светот при работа со усна историја: интервјуерите имаат еден основен сет на прашања или теми кои би требало да ги дадат главните насоки на разговорот. Понатаму, тие треба да го развијат секое интервју посебно, врз база на посебноста на личноста која ја интервјуираат и тоа како тече разговорот. Основен елемент во конечното формирање на темите за интервјуто е прелиминарниот разговор кој интервјуерот го направил со нараторот уште пред да се собере животната приказна. Прелиминарниот разговор игра уште една многу битна улога. Имено, тој служи не само за тоа интервјуерот да добие подетални информации за приказната и соговорникот, туку и да го поттикне давателот на приказната да се отвори и лично да проговори за своите доживувања и гледишта. Низ кратката пракса која ја имаме до сега, тоа се покажа како вистински предизвик. Луѓето со леснотија зборуваат за минатото преку еден ред на фрази кои се „општо прифатени“ и многупати повторени во јавноста. Предизвикот останува: да се охрабрат луѓето да зборуваат за длабоко личните видувања на сопственото минато, сегашност и иднина.

растење со војна

I

9

Сите интервјуа се снимани со дигитална аудио техника. Интервјуерите исто така собраа и поголем број на информации за давателите на животните приказни кои се како дополнителни извори достапни покрај секое интервју архивирано во Документацискиот центар на Мировна акција. При транскриптот на интервјуата инсистиравме на максимално почитување на исказот: транскриптот беше работен да биде идентичен на оригиналниот говор, не дозволивме интервенции дури и кога нараторот не следи логичка линија во говорот. Не извршивме лектура. Нејасните делови од аудио записот во оваа книга се означени со: „(нејасно)“. Доколку собирачот на приказната е сигурен на што точно мислел нараторот, а тоа е изоставено во говорот, заради подобра разбирливост на текстот, тие зборови се додадени како: „[абвгдѓ]“. Доколку пак се направи позначајна пауза, или пак нараторот плаче или се смее, заради подобро разбирање на емоционалната состојба при раскажувањето на одреден дел од интервјуто, тоа се означува со: „(се смее)“. Давателите на животните приказни исто така имаа полна слобода да го одобрат нивото на јавна достапност на нивната приказна. Можеа да одберат само да ја донираат својата приказна во Документацискиот центар на Мировна Акција и да не дозволат објавување на приказната во било каква публикација покасно. Или да одобрат објавување, но да бараат анонимност. Минимумот без кој не собравме ниту една приказна беше: секоја приказна мора да располага со информации за давателот на приказната и со аудио запис. Мировна Акција понатаму гарантира дека степенот на јавна достапност пропишан од давателот на приказната ќе биде испочитуван до крај. Приказните кои се наоѓаат во оваа книга се објавени следејќи ги дозволите добиени од нараторите. Оние кои дозволија потполна јавност ги објавуваме под полно име и презиме. Други објавуваме под нивните иницијали. Додека оние кои бараа анонимност ги објавуваме под ознаката „НН:“. Довербата е уште еден од клучните елементи во процесот на собирање на животни приказни. Интервјуерите се луѓе од различни делови на земјата и со различен етнички или образовен профил. Сите интервјуа беа направени на мајчиниот јазик на нараторот. Интервјуерите беа охрабрени да одбираат луѓе од својата средина за интервјуа, не само заради добриот увид во локалниот контекст, ами најмногу заради довербата која треба да се развие помеѓу собирачите и давателите на приказни. Ситуацијата во Македонија во однос на доживувањето на минатото од 2001та е таква да сме сеуште далеку од ситуација во која би можеле да имаме релативно изедначено ниво на способност да се носиме се случувањата од минатото, што би овозможило и поголема слобода во одбирањето на интервјуерите и нивна успешна работа на различни места низ државата. Затоа е сеуште битно локалните интервјуери да работат на собирање на приказни во својата микро средина. Градењето на довербата е процес и се надеваме дека и оваа книга оди во прилог на тоа. Во работата на собирањето на животни приказни, Мировна Акција се обидува да не лови „сензационалистички“ случувања. Напротив, многу повеќе сме заинтересирани за приказните на луѓето од најразлични профили кои ја имаа несреќата да пројдат низ серија непријатни искуства. Значи, првенствено бараме приказни кои би можеле да се наречат и како „обични“. Посебно интересни моменти во приказната ни се оние делови кои откриваат како доживувањата од минатото се рефлектираат врз оформувањето на денешните погледи на реалноста и иднината која ја посакува нараторот.

10

I

растење со војна

Во секој човек лежи некоја приказна. Ничија приказна не е неважна и секоја приказна заслужува внимание. Наративите, приказните се дел од нашето минато, сегашност и иднина и се начин на кој од секогаш се пренесувале случките од генерации на генерации. Сепак, приказните на луѓето се оние кои ја прават потполна сликата за што тоа се случило. Ова е особено значајно во врска со 2001 година и случувањата во Македонија каде и ден денес академската фела дебатира дали беше војна или конфликт и воопшто, јавните актери се повеќе заинтересирани за правните или политичките толкувања на случувањата. Нас не интересираат луѓето. И на крајот, мораме да изразиме голема благодарност до сите луѓе од Македонија и надвор од неа кои ни помогнаа во реализацијата на оваа книга и целата програма. Листата е долга, и уште на почеток бараме прошка ако сме изоставиле некого: Норвешка Народна Помош – на партнерството за времетраење на целиот проект и за тоа што толку рано ја препознаа значајноста на оваа програма и одлучија да ја поддржат; Центарот за ненасилна акција (Белград и Сараево) – за милион работи, за тоа што не поддржаа со совети, експертиза и пријателство; на собирачите на животни приказни – се надеваме дека и во иднина ќе соработуваме на оваа програма; на сите луѓе кои се одважија да се сеќаваат и да раскажуваат дури и кога тоа им беше болно; на многу други пријатели кои помогнаа и даваа поддршка. На сите кои се против заборавањето. На сите кои сакаат да се сеќаваат. Проектниот тим на Мировна Акција Прилеп, 2009

растење со војна

ИНТЕРВЈУА

I

11

12

I

растење со војна

„Би било убаво тие приказни да ги знае секој. Без разлика дали Македонци дали Албанци, и би било убаво да бидат презентирани реално, без додавање и без одземање. Пошто кај нас и седум години после ова се е завиткано во тајност, мислам, во магла.“

ЛАУРА ЛАУБЕРГА: Како реши да станеш полицаец? НН: Како решив? Првен имав желба да бидам воено лице и конкурирав за воено лице. Меѓутоа... Ме примија таму во средна воена школа во Сараево. Меѓутоа не отидов воопшто, бидејќи почна војната во Југославија. А паралелно со тоа конкурирав и во полиција. Ме примија, па, завршив таму, каде што завршив. (се смее) Л.Л. Добро! Околу, колку години имаше во 2001? Што правеше во 2001? Како полицаец. Н.Н. Тогаш бев полицаец, одев редовно во работа. Претходно имаше неколку пати инциденти, одевме на терени во врска со тие инциденти и ја претчувствуваме 2001та година. Л.Л. Какви инциденти? Каде? Н.Н. Со напади на полициски станици со ракетирање, со бомби. Најчесто по Западна Македонија, по Тетово. Л.Л. И тука од Велес полицајци одеа таму? Н.Н. Да, одат! Кога има потреба – цела Македонија. Л.Л. Имаше ли контакти, некој соживот со Албанците пред 2001? Н.Н. Во која смисла? Претходно имаше. Мислам, ако е за меѓу граѓани, нормално дека имало соживот. Ако е службено за полиција... Сега има поголема бројка примено (полицајци од албанска националност), тогаш имало помала, меѓутоа тие, што биле примени, имало соживот. Сме живееле нормално. Л.Л. Ти кажа, дека имаше знаци, дека ќе има нешто, конфликт. Какви беше тие знаци? Н.Н. Знаци. Тие чести инциденти што се случуваа во последните четири, пет години пред 2001. Имаше многу често напади на полициски станици, на полициски патроли, и така. Л.Л. Кој ги извршуваше – редовни Албанци или...? Н.Н. Најчесто, да! Најчесто, да, тие што беа откриени. Не се откриени сите. Меѓутоа и најчесто во тие реони каде што живееја Албанци – Тетово, Гостивар. Имаше и во Прилеп неколку напади. Л.Л. Добро! Ти беше полицаец, ти гледаше знаци и чувствуваше дека нешто може да се случи, ама дали имаше чувство дека ќе биде толку сериозно, колку беше?

растење со војна

I

13

Н.Н. Кај мене лично да! Имало такво чувство. Л.Л. Зошто? Зошто така мислеше? Н.Н. Па, по сите тие инциденти и гледајќи, како функционираме во тој дел, кај смо оделе. Не сум работел таму постојано. Меѓутоа во тие месеци, денови или колку сме били таму, гледајќи, како функционираме и односот на тие граѓани према институциите, јас го имав тоа чувство дека сме на спротивставена страна. Л.Л. Можеш да ми раскажеш некој пример, кога одеше таму, што се случи, зошто одеше таму пред 2001? Н.Н. Еден месец пред да почнаа војната, последниот терен, значи, пред војната, бевме четири дена, бидејќи тогаш имаше нападната полициска станица во Теарце. Значи село покрај Тетово. И имаше, значи, ракетирано со рачен фрлач. Еден имаше погинато и двајца колеги имаше повредени. Така што тие четири дена беа за потрага по сторителите на нападот. Вршевме претреси во неколку домови, во неколку села. Л.Л. Најдовте нешто? Н.Н. Колку што се сеќавам јас, каде што бевме во тие места, не најдовме ништо. Ништо конкретно. Л.Л. Од каде добивте информација, дека треба да одите во таа куќа? Н.Н. А, тоа не го знаевме ние како единица. Тоа командантот кажува редовно која бројка на луѓе, и вика, одиме тамо, и одиме. Он, веројатно, знае информацијата. Оти, кога се оди на терен, не сме редовна формација, сме воена формација. Не сме ние како поединци во ситуација ние да прибираме информации или да дејствуваме на своја рака. Значи тоа е организирано и под команда. Л.Л. Добро, сега за 2001. Сите мажи беа регрутирани во Македонија... Н.Н. Не сите, ама добро... (се смее) Л.Л. Кои не беа? Н.Н. Не сите. Нормално, некои служби, некои работно места не можат да си остават и не се ангажирани. И тие, што си сределе... (се смее) Може ли неофицијално? Има ли коментари? Л.Л. Може, може! Н.Н. Тие, што си наредиле да не одат, не дојдоа. Л.Л. Кога сфаќаше дека сега е сериозно, дека сега почнува нешто сериозно? Н.Н. Па, јас токму на тој последниот терен пред еден месец пред кризата. Значи, тоа беше во јануари 2001. Тогаш според мене, според мое мислење, тогаш се виде дека почнува нешто сериозно. Л.Л. Тебе те пратија некаде. Каде? Н.Н. Во Тетовскиот регион у во Кумановскиот регион. Л.Л. Што правеше таму? Ајде, од почетокот! Ти дојдоа на работа и ти кажа, дека треба да одиш некаде или како беше? Н.Н. Кај што кажав, тие собирање беа и претходно. Секогаш по потреба и на протест, на митинг и на некој напад и инциденти... Те известуват телефонски од работа,

14

I

растење со војна

доаѓаш веднаш и тргаш. Кој колку може побрзу – пола саат, саат, додека се собираш и тргаш. Л.Л. Кај беше првиот пат пратен – во Тетово или кај Куманово? Н.Н. Првиот пат бев во Тетово. Л.Л. Во некое село, планина? Н.Н. Мешано беше – и во град, и во село. Значи во пунктови и во градот, и во селата. Л.Л. Каква беше атмосфера во град? Со луѓе... Н.Н. Па, атмосфера... бидејќи... нас не ни беше мислам лесно и пријатно, бидејќи беше почната... ако не беше кажано дека е војна, беше војна и не ни... не ти е воопшто пријатно и драго. Некои нормални комуникации имаше, поздравување беше, се некако измешано. А меѓутоа се исполнето со пазливост, со пазење, со недоверба, пошто не знаеш дали те поздравува или дали сакат да те нападне. Така да сигурно имало недоверба и од нивна страна и од наша. Л.Л. Што правевте после во село? Н.Н. Ние тогаш држивме пунктови надвор од селата, пошто тие важеа за нивни. На пример, пред Шипковица. После излезе дека има штаб тамо нивни... главни упоришта – Шипковица, Гајре, околу Кале тетовско. Меѓутоа пунктовски се стоеше место. Се држеа позиции. Л.Л. Какви имаше обврски секој ден? Што правеше? Стануваш од сабајле и...? Н.Н. Ред нема. Ред нема. Има некои смени. Одиш на смена... сега не знам – саат и дали по... едно време одевме по шест саати. Смени – шест саати на терен, па се повлекуваш, меѓутоа, ако има потреба, не те прашуваат за време, мислам, не се прашува. Одиш, продолжуваш на друго место. Така во еден ден сме биле и на двете места – и од Куманово сме дошле во Тетово и во Тетово сме работеле во истиот ден на двата фронта. (се смее) Кумановски и Тетовски, што ги вика. Оти многу не беа... не се далеки. Л.Л. Што специфично правеше тогаш? На пример, имаш дежурање во некој пункт, чуваш нешто – како е тоа? Се шеташ со автомат или... Н.Н. Не! Стоевме во пунктови направени од вреќи и ја браневме позицијава. Ништо специфично. (се смее) Не напаѓавме, чекавме. Л.Л. Пунктови на патот беше? И ако некој помине... Н.Н. Да, на патот. Или околу објектот, касарна. Л.Л. Такво прашење сега. Стоиш на пунктот, на терен си – дали ти беше страв? Н.Н. Нормално! Ми беше! Л.Л: Од што најмногу? Н.Н. За сопствениот живот. Млад ќе загинеш! (се смее) Млад и перспективен. Да, да, да! Мислам, се смеам, меѓутоа, страшно. Пошто во секој момент можеш да очекуваш да те нападнат. Л.Л. Добро, чекаш напад, ама најверојатно знаеш од што чекаш напад. Командирите ви кажува ли таму и таму има нешто, бидете пажливи? Н.Н. Ние, пошто нели во таа војна како противник се јавија албанска војска ОНА,

растење со војна

I

15

самите тие села што се населени со Албанци... и цело време и по цела територија чувствуваш како напад, пошто живеат Албанци, а они, значи, организира војска, армија, ОНА. Така да... И без да ти кажуваат, значи, мислите постојано ти се во тоа, чекаш да те нападнат. Л.Л. Можел ли да ми раскажеш некој случај од терен! Што памтиш најмногу. Н.Н. Се памтам! Има многу случки. Л.Л. Некое од нив. Одиш во операција... Пукаше ли? Н.Н. Лично јас не многу, пошто начинот на дејствување беше таков пунктовски, не беше... немаше многу можност. Така во едно, две ситуации. Л.Л. Какви беа тие ситуации? Н.Н. Каде што, мислам, каде што западнав во пукање... така добро... иначе повеќе беше пунктовски. Во Ваксинце еднаш, во Кумановскиот регион, кога влеговме во село Ваксинце, кога почнало да пука од таму пола село. Нормално и ние пукавме, меѓутоа, беа добро позиционирани... сме пукале повеќе не во мета, пошто добро беа позиционирани и не ни гледавме. Ние... они пукаа, нé гледаа. Тогаш пукаш повеќе во самоодбрана, не во напад, пошто не се гледа добро. Ние влегувавме така, а они беа позиционирани по куќи. Иначе може да се случи... доста. Л.Л. Кажи некој пример! Со пукање или без. Н.Н. Па, со... Не, нема врска пукање или не пукање... Па, тогаш беше интересно, што... во Ваксинце што два дена бевме и два дена настанаа пукотници. Таму имаше некоја приказна, дека, значи, цел е албанско село, дека терористи Албанци држеа заложници од селани Албанци, кои не сакале да бидат таму. Меѓутоа, биле заложници... Така ние веќе сме оделе, сме реагирале, сме ги ваделе од терористи – хуманитарна акција. Така не оставија, да дојдовме во село, и првите четири, пет куќи да ги поминеме во една група од дваесет, триесет души од нас, и од првите четири, пет куќи испаднаа дваесет, триесет цивили со кренати раце, со благодарност до нас, дека дошле спасителите, дека готово – фала му на бога. И колегиве... тие бараат цигари... па, колегиве, пошто јас не пушам, им дават. Коректно се. И после четвртата петта куќа се распукаа од сите куќи, и хуманитарна акција... А со нас имаше... (нејасно) имаше една колешка - женска од Куманово, Албанка. Со мегафон да им кажува по куќите да излезат слободно без проблеми, без ништо. Кога се распукаа, фативме сите по еден ѕид, и колешка, и сите - никој не се виде. Одвај се излеговме назад. И тие... од тие дваесет души, што се клањат, што вика “Фала му на Бога!”, што никој не ги допре, вечерта на вестите, пошто тоа беше кај пет поручек, вечерта на вестите тој истиот пријател, што го ранеа со цигари, изјави: ”Не сум сакал да испаѓам од моја куќа. Ме влечеа, ме тепаа како куче.” Така да хуманитарнава акција, ама пак испаѓавме грешка. Не нé пофалија! (се смее) Пак на медимумиве беше кажано дека нападнале полицијата. Л.Л. Имаше ли возможност да гледаш телевизија, кога беше таму? Н.Н. Па, гледав... имаше по касарни таму кај што сме биле сместени. Макар што не ти било тогаш многу до телевизија. Меѓутоа те интересира, до кога ќе трае, кога ќе заврши, кај ќе одиш, кај се спукало, кај не се спукало, гледаш во тие слободни два, три, пет саата... ќе гледаш нормално. Л.Л. Овој пример е дека реалноста на телевизија не е иста, ама како беше на

16

I

растење со војна

телевизија таа војна покажана – посериозна, полесна, со фикција или... Ти си на терен и ти знаеш како е и ти после гледаш телевизија и таму кажуваат нешто – правда или пропаганда? Н.Н. Па, не знам сега. Не можам точна оценка да дадам, пошто у таа ситуација ние кога сме били по терени, тоа што кажав сме гледали, меѓутоа и не сме гледали се. Во тој момент јас сум го приметил дека не е реално. Отишол по сите медиуми македонски и сигурно и странски... он вика дека “полиција ме гази!” А пред тоа му дадоа цигари, кога испаѓаше, ко се молеше. Така да верувам... точна оценка не можам да дадам, ама верувам дека не било реално. Тоа е тоа! Меѓутоа не сме имале време се да пратиме. Време и нерви. Во таа психоза. Л.Л. Уште малку за медиумите. Пред да почне војната, ти гледаше ли дека има знаци дека нешто ќе се случи, какво беше чувство во Македонија, кога гледаш телевизија, кога гледаш што кажува владата, што зборуваат луѓето. Н.Н. Таа тема беше нонстоп по медиумите, само кој колку ја сфаќал сериозно. Иначи темата си беше постојано присутна. Тогаш пред војната неколку години наназад зад сите тие напади се јавуваше UÇK или ОНА, на македонски кажано. Значи оваа Ослободителнава Национална Армија што ја формираа Албанците. Така да они зад секој настан и деведест посто беа меѓутоа и да не биле во секој медиум се јавуваа со соопштение дека ние вчера нападнавме таму на нивна полициска патрола или станица. Сега они си ги викаат тие коминикеа еден, два, три, пет, триесет, пеесет... така да темата беше експлоатирана две, три години, четири наназад по медиумите. Така да ако си гледал, ако си ги поврзал работите, требало да ти биде логично дека еден ден... мислам и на добар дел им беше логично и на полиција, и на граѓани дека еден ден мора да биде тоа што беше. Л.Л. Некој, најверојатно, имаше власт да направи така да не се случи оваа. Кој би можел да направи нешто за да не се случи 2001? Н.Н. Кој би можел? Тие што ја водат државата – политичари, што ја држат власта, што се врши... најфактори, што ја имаат моќта во рацете нивни. Сигурно како поединци без разлика што работиш, како работиш и граѓани, не можеш многу што да сториш. А тоа сигурно дека можеле така, пошто кај нас кога си ги враќаш назад работите, ќе видиш дека сме се тепале за многу работи што денеска се најнормални. Значи ако биле тие работи пред десет години, немало се тепаме. И меѓутоа пошто некој не сакал тоа да го практикува и да го применува, доаѓало до такви ситуации. Л.Л. На пример? Н.Н. На пример, јас тогаш бев примен на работа во деведесет петта. Од деведесет и трета до деведест шеста... бев првата година, пошто не ме ангажираа по терени како ново примен, колегите десет пати се тепаа со, не по своја желба, во Тетово во врска со уривањето на универзитет на Албанците. Значи државава кажуваше да не се прави (универзитет), а кога ќе видиме сега после 2001/2002, дека во Тетово има, ако не се лажам, три, три има сигурно, но не знам дали има повеќе, три универзитети од кои еден е државен, под државни пари и капа ќе видиме дека во `93 и во `94 и во `95, дека потполно за џабе се тепале колегите... (се смее кисело) Мислам и примале камења и дрва. А денеска, на пример, никој не се прашува, на кого му смета, не знам што смета, ете оделе на школо, значи денеска не е битно тоа прашање. А некој го поставил во `93 дека тоа прашање е многу битно, така да имало инциденти непотребни.

растење со војна

I

17

Л.Л. Добро! Беше ли некој ранет или убиен од твоите колеги? Н.Н. Од моите колеги, од најтесната моја единица за среќа никој не загина, а беше... беа ранети неколкумина. Меѓутоа по широките единици, пошто ние сме тука мала земја и се знаеме, загинале мои колеги школски и другари, без разлика дали се од друг град или... а од мојата единица имаше рането неколкумина од кои најтешко командирот наш... беше ранет во коленото точно во Ваксинце кај што кажував, така да и он имаше, фала Богу, среќа, пошто за некој милиметар не му ја погодиле таа главната артерија што мине низ ногата па за да го изгуби животот, така да беше... коленото му беше растурено. Сите и мислевме дека… се прашувавме дали ќе оди, меѓутоа со некоја, веројатно добра интервенција, во Воена болница му го средија и почна да оди човекот, не сто проценти добро, меѓутоа оди да речам нормално со некои пет посто неможност за целосно исправување на ногата. Л.Л. И тоа се случуваше на терен? Н.Н. Тоа беше во Ваксинце, во... на влегување во селото. Значи, вториот ден! Првиот ден тоа што раскажував претходно кога требаше да спасуваме цивили. И вториот ден со не знам каква цел... точно не ја знам целта, пошто еднаш отидовме во селото... ние тоа го викавме исто така за џабе – човекот е ранет, оти бевме до селото еднаш, не како првиот ден до петтата куќа, не ни дадоа ни до првата, до првиот ѕид се доближивме, се распука цело село. И тоа беше таму некоја нива долга таму повеќе километри, рамна и чиста, за гаѓање измислена. Така да одвај се вративме на нашата позиција назад еден километар зад возилата. Се вративме еднаш. Добро! По еден саат на тој што нé командаше... не знам дали некој му наредил или беше негова желба, даде команда по врската, на нашиот шеф што настрада после, пак да одиме накај селото, а во првото враќање, пошто беше нива и беа грутки шефот наш се пожали дека ја повреди кичмата – настрана згазна и не можеше да трче убаво и да оди. Затоа што му беше заменик на второто тргање, му викавме и ние и тој што му е заменик, му рече дваесет пати да остане он кај возилата. Он не сакаше, пошто нели беше одговорен... му рекоа повеќе пати... не, не! Тргнавме до пола нива. Тоа е еден километар, значи до околу петсто метри сме дошле, и он пошто не трчаше убаво... ние претрчувавме колку можевме со опрема тешка на тебе, меѓутоа он повеќе подзастануваше, и веројатно поради таа причина и гаѓано од таму. И до пола нива го погодија во коленото, викна, легна, сите легнавме. Дојде возило, го товарија и тогаш нé повлекоа назад – вратете се, и до ден денес си го викаме тоа – човекот за џабе го повредија. Оти еднаш пробавме и видовме дека не може, а вториот пат не знам зошто пробавме. Л.Л. Имавте наредба да одите таму. Н.Н. Да! Да! Л.Л. А кажуваше ли зошто треба да одите таму, што е цел на операцијата? Н.Н. Не кажува! Л.Л. Стварно? Н.Н. Не кажува! И тоа беше трагично! Л.Л. Само – оди таму, и готово? Н.Н. Оди таму!

18

I

растење со војна

Л.Л. Добро! Ќе отидеш таму и што ќе правиш после? Н.Н. Не знам што ќе правам! Не знам. Целта која е? Некој сигурно ја знаел целта ама требало да биде соопштено и нас, што одиме таму и што да правиме. Веројатно се знаела целта, оти првиот пат нé распука цело село и вториот пат ќе пробаме дали ќе пука, дали нема да пука селово, па да им кажат. (се смее) Така е! Л.Л. Кои беа тие што пукале од село? Н.Н. Тие беа терористи што после се ги нема. Што, мислам, се претворија во друга агрегатна состојба, испарија. Така беше... Таму немаше места... шума... зад село беа голи ридови и беше вака убаво прегледно. Така да од кога се случи овој инцидентов, повредија неколку души, рекоа дека од селото ќе излегуваат... мислам, пак тоа беше во соработка со меѓународен фактор, не знам дали UNHCR беше или не знам кој, пошто имаше таму паркирани дваесет, триесет автобуси, дојдоа, мислам, после... и кажано беше дека од селото ќе ги пуштеа цивилите, заложниците, така да стопираме со секое дејствие – ќе излегуваат цивилите. Излегоа од таму, па, не знам, колку – илјада, илјада петсто луѓе или... не знам... повеќе луѓе. Се качие во автобусите. Сите во тренерки, во фармерки, во блузи, и после ни рекоа... тогаш има претрес на селото. Меѓутоа по ридовите нигде не се виделе се оди некоја група што пукала ли, луѓе да се движат. Така ни рекоа да бидете препажливи. На мене лично, мислам, во други ситуации ме биле страв. Многу! Меѓутоа во тој момент не ми беше и ми беше јасно дека во куќиве нема никој. И отидовме, го поминавме цело село и освен неколку крави умрени, погодени од гранати, се сретнавме ни човек. Така да останува прашањето на кое седиште во автобусите се качиле пукачите. И го однеле до Скопје. Л.Л. Ги однеле до Скопје и ги пуштиле? Н.Н. Тие што се качиле во автобусите беа граѓани, цивили, заложници. Така да веројатно може им купиле сокчиња, млекце, што треба, мислам, за бегалец, за човек што има потреба од згрижување. Веројатно им е пружено се. Ние останавме таму. Не знам што се случило, ама тоа е моја претпоставка, дека луѓето... чим биле во паника биле и нагостени. Л.Л. Ова беше кај Тетово? Н.Н. Кумановско е тоа. Кумановско село. Л.Л. Кај Тетово што правеше? Само патроли? Н.Н. Па, Тетово.. Истиот начин беше сегде – пунктови држање. И по градот, и по селата, и така. Тие неколку терени нас, мислам, повеќе нé послужи среќа што не западнавме во многу инциденти, освен едно имаше такво карактеристично, кога ноќта биле нападнати некои колеги од Кочани со рачни фрлачи, со зољи, со сé и сешто. Со бомби имаше девет души ранети. Тоа беа колеги од Кочани кои се симнувале од Попова Шапка. Ние бевме тогаш во Куманово и ноќта истоваривме камиони и видовме дека одиме за Тетово. Не ни беше кажано, меѓутоа на радио слушнавме дека ноќта биле нападнати од Кочани на патот од Попова Шапка. Имаше девет ранети, немаше загинато. Тој бил страшен напад, меѓутоа се спасиле. Ама имаше проблем што тројца колеги во тој напад, во таа паника останале во шумата на територија на терористиве. И тоа таму има густа шума и требаше да се пребара теренот за да им се помогне. И кога стасавме сабајлето... мислам, ноќе беше два, три во Тетово, така на разденување, четири... кој период? Беше, уште ладно беше. И заминавме на патот кај што бил нападот – над Шипковица, горе кај село Лисец. Нé

растење со војна

I

19

распоредија во некој дел од петсто метри до илјада, на секој пет, шест метри по еден, и легнавме покрај патот за да извршат колегиве тука претрес на местово во околинава кај што бил нападот. Пошто од тие тројцата еден или двајца, мислам, дека и тие биле ранети. Тогаш они леже... цела ноќ терористиве, после кажуваа колегите, ги... го пребарувале теренот со ламби и до нив поминале, не ги нашле, ако ги нашле ќе завршиле сигурно со смрт. Само овие биле скриени во некоја како дупка, како карпа. Така да цела ноќ гледале, слушнале, и они си знаат како поминале. Сабајлето кога виделе полиција, исто така скриени, на едниот, пошто нормално и они очекуваат, може да бидат испукани и од полиција, тоа е територија на терористи... шлемот што беше полициски, кога наишле колегите горе, погоре беше, пошто ја не видов тоа, го фрлиле од зад карпата шлемот за да излезат. Така да беа спасени. И додека бевме уште таму настанаа пукотници, ама на триста метри од нас, пошто е шума, и не се гледа, ние доле не пукаме, не дејствуваме ама не знаеме што се работи, мислиме - готово, нападнаа, тука има две, три села... и што се случува исто со нашиве колеги од нашава единица, им дошле, пошто тие слободни таму се чувствуваа дека нема полиција, нема ништо... Четворица терористи им дошле таму, пребарувале пак, со некои бради како муџахедини, огромни, и дошле во шумава, на десет метра средба. Така да колегиве се распукале, тие од таму припукале и имаше околу пола саат пукотници таму, меѓутоа не се видени, погоден или не погоден пошто е шума. И во таа пукотница, доле бевме шест души, значи подоле триста метри кај што немавме прегледност, имаше една ширинка, една ливада. Во таа пукотница уште еден интересен настан се деси. Од страв од шумава избега едно срнче на ливада, и прв пат во живо, мислам, освен зоолошка градина... пошто не сум ловџија, прв пат во живо до нас дојде срнче на некои триесет метри, постои десетина секунди, кога мрднавме, избега. Така имаше настани. Важно е – колегите се спасие. Л.Л. Тие беа милитарни операции? Н.Н. Па, тако некако. Л.Л. Има армија, а зошто ги праќаа полицајците во такви операции? Н.Н. Кај нас се... се тие органи заеднички кога станува збор за такви дејства, значи, воени. Повикани и војска и полиција. До душа повеќе полиција и повеќе беше истакната полиција, значи повеќе, пошто војската, колку што знам, е повеќе за надворешен непријател треба да дејствува, меѓутоа и за внатрешни конфликти... затоа заеднички, значи задача и на двата органа, и на полиција и на војска, така да и војската дејствуваше, мислам, не само полиција. Војската со артилерија, пошто полицијата нема такви единици, тенковски, топовски... Л.Л. Пред тоа имаше ли обука некоја за вакви теренски операции? Н.Н. Па, не некоја специјална обука, туку редовно што сме минале школо и после редовни вежбовни активности. Специјална обука не. Се учевме од ден за ден, трениравме. Л.Л. Брат ти исто беше мобилизиран? Н.Н. Беше, да! Две недели, значи, еден терен – петнаесет дена. И после според природата на работното место што му беше, пошто во железнички сообраќај е, не го ангажираа повеќе.

20

I

растење со војна

Л.Л. Кога тој беше пратен таму некаде, имавте ли контакт? Н.Н. Да! Да! Телефонски контакт имавме. Тогаш јас бев во Тетово, он беше во Куманово. Л.Л. За што зборувавте? Н.Н. Па, тоа беше постојана тема – војна, нервоза, до кога ќе биде, како ќе биде. Таа тема беше. Друга немаше тема. Л.Л. А со дома, со роднини? Н.Н. Истата тема. Постојана нервоза и стрес. Дури во едно време ми идеше мисла и да напуштам и од работа, и од не знам што, пошто не сум, не само ја, и други, не сме биле ние навикнати на такво нешто. Не сме биле спремни, и лично јас мислам, не сум поборник на таа варијанта на решавање на проблемите. Така да таа тема беше нонстоп во секој разговор. Л.Л. Колку долго беше на терен таму во служба? Н.Н. На терен кај што беа воениве дејства, околу шеесет дена, ефективно околу два месеци. Иначе терените беа вообичаено по петнаесет дена. Значи петнаесет си таму, се враќаш... имаше во почетокот некое турбо темпо, што три дена, два или три без ред, два, три дена, да смениш алишта и пак ќе одиш... После така како намалуваше со дејствија ситуацијава, после почна некој ритам – петнаесет дена терен, петнаесет дома, така да се развлекуваше. Л.Л. Колку долго обично беше дома? Н.Н. Во првите месеци многу ретко, мислам, малку – по два, три дена, по четири дена највише. После имаше, значи, паузи по петнаесет дена, по месец дена. Л.Л. И што обично правеше дома? Н.Н. Нема, мислам... Дома се враќаш и одиш редовно на работа. Не си слободен, пошто други колеги се на терен. Тука имаше празни места. Пауза Л.Л. Сега малку филозофски прашања. Н.Н. Ммм... Обожавам! (се смее) Л.Л. Ти беше на терен, гледаше, колку е се сериозно, ама никој не знае денеска, што беше тогаш – војна, конфликт. Како би го дефинирал ти? Н.Н. Никој не знае. Не знам со кој збор да го дефинирам – дали војна, дали... Во секој случај неубав настан, како да го речам – трагичен настан што не морали да се случи. Некоја верзија на војна. Сега дали била сакана, дали била наместена, дали била договорена, дали била случајно случена или дека морало да се случи – не знам, меѓутоа тоа последното... Моето мислење е дека имало некоја режија и дека можело да се спречи. Л.Л. Дали е возможно да се случи пак нешто такво? Н.Н. Дали мислам? Па, не знам дали... Зависно од... Некои барање, на пример, им се... не некои барање... најголем дел им се исполнети на Албанци што бараа. И сега полека долго време со години се вртеше темата, и се врти темата дека нивна ориентација е Голема Албанија. Некој, нивни кругови не верува веќе во тоа, не

растење со војна

I

21

мисли така, ама некои уште држат таа теза. Така да не знам, не можам да предвидам дали... Судејќи по тоа во смисла на човекови права, мислам дека се им е дадено, мислам, по на сите граѓани, не ги делиме... повеќе од некои Западно Европски земји. По таа логика ако ќе одиме, не би требало да се случи. Меѓутоа по тој сон, ако е жив, кај нив сон за Голема Албанија, не е исклучено да се случи. Некогаш. Меѓутоа прва војна е... значи, официјално како параван стоеше дека бараме човекови права. Мислам, они. И сега, пошто добар дел им е... најголем дел се исполнети тие барања, права, ако пресметуваме по тоа, не треба да се случи. Меѓутоа не е исклучено. Л.Л. За тебе како за Македонец сега, кога Албанците ги добија своите права, дали правдата е остварена? Дали се задоволени нивните барања? Н.Н. Сигурно можеби не се сите. Меѓутоа добар дел се остварени во многу области – вработувања, универзитети, многу, многу области. Сега они знаат подобро, ама, меѓутоа ние сме виделе разлика пред 2001 и по 2001. Пошто во Велес тогаш мислам дека немаше, и не се сеќавам и да имало еден, двајца, меѓутоа, мислам дека немаше Албанци вработени, зборувам за полиција, а сега има над петнаесет. Така да, се задоволуваат нивните барања секојдневно, и во поглед на зголемување на процент на нивна вработеност и во сите други области. Л.Л. Што добила Македонија и сите жители и што изгубиле со овој конфликт? Н.Н. Па, не знам што добиле, треба да се излезе некоја поука веројатно, јас не знам дали е извлечена, а изгубиле... доста работи. Изгубиле преку осумдесет луѓе некои фамилии, мислам зборувам за македонска страна и тие што беа ангажирани, мислам, на страната на државата, пошто имаше таму и Роми, и Албанци загинати на... што биле активирани од армијата или од полицијата. Мислам и редовни полицајци и војска, преку осумдесет луѓе, околу сто луѓе, тие фамилии ги изгубија своите најблиски. Општо државата, граѓаните сигурно дека изгубиле доверба меѓу себе... Добивка не може многу да има од таква работа, освен извлекување на поуки за понатаму. И учење на грешките, што се вика. Л.Л. Дали има нешто, што не сум прашала? Н.Н. Има нешто интересно... Кога држевме пункт на Кале, тетовско Кале а над нас таму веќе беа албански села, значи, две, три – Селце, Вејце и... Не, Лавце, Селце и Вејце. И на тој пат идеа, мислам, минуваа само Албанци со возила, мислам, редовен проток. Кога отидовме таму, пошто јас не можам во денот без весник, (се смее) немаше кој да ми купи, при контрола запиравме возила... пошто немав предрасуди во тој поглед, викам, ќе запрам некој од овие да ми купи весник од град. Мислам повеќето беа таксисти, иначе редовен сообраќај избегнуваа луѓето. И колега еден или двајца: “Дееее... од овие ли ќе нарачуваш, од овие ли ќе купуваш?” А бе, бркај работа, викам. Што е, со весникот ќе ми направи ли или јас што ќе му направам? Ништо! Добро, го запрев еден... “Ќе купиш ли весник од Тетово еден?” “Како нема да купам! Ќе купам.” Ајде, го донесе после весникот по десет, петнаесет минути, со други патници возел. Јас го исчитав, овој прв што се бунеше, пошто досадно шест саати или осум или дванаесет, мислам, нервоза да разбиеш нервоза, се фати за весникот после. Му викам: “Нели не читаш од овие весник? Остави го!” (се смее) А исто беше, пошто беше и ладно, за капа исто беше. Друг запрев. Не понесовме со нас капи... од пазарот... запрев еден: “Пријателe, ќе купиш ли капа?” мислам, му дадов пари. “Како нема да купам? Ќе купам!” Мислам, Албанец исто, и другиве стојат, не сакале да купуваат од нив, не знам што... Му дадов, му викам: “Не се враќај, не е итно. Кога ќе најдеш патници пак за тие села, по два саати, по три, ќе ја

22

I

растење со војна

донесеш.” Човеков се врати празен за десет минути, ја донесе капава, и ми ја даде. Пошто беше ладно, после и другиве, што викаме ние “Си легнаа на брашното”, пошто друг човек не минеше таму освен Албанци, после им нарачав и на другиве три, четири капи. И си ги носеа и се топлеа. (се смее) Л.Л. Јас слушам дека за тебе етничката припадност не е проблем. Н.Н. Воопшто не! Тука мислам има со децении градено предрасуди. Сигурно и ја имам некоја, меѓутоа не размислувам во тој поглед – кој е, што е. Можеби нешто ќе ми излета, нешто по навика останато така некоја реченица непотребна, меѓутоа во деведесет и девет посто нема да ми се случи такво нешто. Л.Л. После конфликтот, какви имаш чувства кон Албанците? Н.Н. Како што кажав, не размислувам на таа тема. Јас ако гледам ако човекот е коректен и добар, немам проблем со него. Мислам, не размислувам од која припадност доаѓа, баш имаше и после конфликтот, на работа, пошто идеа на работа поголем број Албанци, примаа. И нормално како нови на работа, како млади, мислам, без разлика што се Албанци, и јас кога сум се вработил, првите неколку месеци треба да одиш со некој поискусен, да те воведе во работата. И јас сум одел со некој постар. Имаше некои ситуации уште тогаш свежи, од конфликтот и од предрасуди ли, од било што, имаше малку отпор кај колегите, кој да ги (нововработените Албанци) шета по теренот. Така на пример, требаше по еден човек двајца да ги шета. Дојдоа, на пример, дванаесет души и шефот имаше проблем да најде шест души, доброволци кои ќе одат со нив. Така да јас во тие првите година, две редовно сум бил во таа група што земал по двајца колеги (Албанци) да ги води, да ги воведе, колку што знае и колку што може во работата, и од таа причина сум немал проблем и сум близок со нив... Нема врска! Човекот си е човек. Може да биде добар, лош, паметен, глуп без разлика што му пишува на челото – дали е Македонец, дали е Албанец, дали е Шпанец. Л.Л. Добро, можеме да завршиме, само уште еднаш да те прашам дали имаш уште нешто што сакаш да додадеш? Н.Н. Немам! Јас оваа тема ја избегавам. Не е пријатна, оставила последици лично кај мене, сум приметил и кај други. Мислам не само што јас сум забележал, туку и во разговор што си кажале секој своето... Државава не реагираше после на никој начин. На пример, сите имаа по некоја последица. Зборувам за... најчесто за здравствени последици – дали физичка, дали психичка... значи, нели некој повреден, некој лузна, некој ранет. Освен на тие некои ранети што нешто им дадоа обесштетување или грижа, немало некоја темелна акција од државава. Значи, таа популација што била ангажирана, да поведе некоја грижа за нејзе или да ги праша во две реченици: “Како сте и што правите?” Пошто има доста колеги со... тоа било стресови и нервози... со последици што не се третирани. И нема да бидат чудни некои случаи ако се случат, несакани. Пошто не се знае таа последица кога ќе даде резултат и каков ќе биде. Друго... не би додал. Многу не ми е пријатно. Л.Л. Разбирам, дека не сакаш да зборуваш за тоа, ама дали треба да се зборува за тоа во Македонија? Н.Н. Апсолутно треба! Пошто... мислам дека една од причините што дошло до тоа, е што не се зборувало доволно на тие теми и проблеми. Значи, некои немале слух од било која страна за да ги отворат проблемите или немале храброст. И апсолутно дека треба. Пак ќе кажам за факултетите, значи, денеска што никој не го поставува

растење со војна

I

23

тоа прашање, од деведесет и трета до деведесет и шеста се водеше буквално војна. За таму еден ѕид да се турне. Така да денеска има многу поубави градби таму. (се смее) Што на никого не би требало да му сметаат. Пошто викаме дека е образование, наука... И треба да се зборува. Иначе има и придобивки, на пример, со самото вработување имало отпор кај колеги. Меѓутоа не сакаме да признаеме, мислам, ретко кој ја признава и користа. Порано сме имале приведени Албанци, а сме немале вработен Албанец. Така да сме мачеле два саати, три, пет, шест додека се разбереме. Меѓутоа сега ќе дојде колегата Албанец, ќе се разбере, ќе се заврши работава, значи, за многу брзо време, тоа е фактички корист од тој човек што го примиле на работа. Така да има и придобивки. Мислам, мора да има. Л.Л. Ова интервју ќе биде публицирано во книга и таа книга ќе биде како промотивен материјал за 2001. Нема да има многу копии, но ќе биде поделена меѓу луѓе. Дали ќе има некаква корист од тоа? Н.Н. Би требало да има корист. Л.Л. Кои луѓе би требало да ја добијат оваа книга? Кој треба да ја прочита ваква книга? Н.Н. Не можам да ги делам. Секој треба да ја прочита. Пред се – интелектуалците кои што затаија, ги нема со години. За нашава држава зборувам, нема интелектуалци, храброст нема, барем јас не гледам граѓанско општество. Мислам организирана форма на граѓаниве, некоја посериозна. Освен некои трибини смешни. Така да пред се интелектуалнава сфера треба да ја прочита. Секој би требало да ја прочита. Би било убаво тие приказни да ги знае секој. Без разлика дали Македонци дали Албанци, и би било убаво да бидат презентирани реално, без додавање и без одземање. Пошто кај нас и седум години после ова се е завиткано во тајност, мислам, во магла. Па не се знае што се случило и како се случило, и зошто, и на никого не му е јасно. И никој не може да даде точна дефиниција што било. Пошто ние имавме тука во соседство војни – во Хрватска, Србија, Босна, мислам, војни – војни, а не како кај нас малце недефинирана, не може да се даде точна дефиниција. Л.Л. Каков проект ти би направил за оваа тема? Н.Н. Во која смисла? Л.Л. Да направиш некој проект, работилница, дискусија на ова тема за да луѓе сознае, како беше кај другата страна и така нешто. Н.Н. Немам некоја идеја посебна. Прво што ми паѓа на памет и што е најосновно – многу средби, како да ги наречам – трибини ли, контакти, средби меѓу граѓани, меѓу Македонци, меѓу Албанци. Разговори, дијалози. Меѓутоа, тоа како што кажав, прво и основно, го сметам за... со најмала тежина, со најмала важност. Значи, кај нас повеќе се останува на муабети, на зборување, на празни средби. Треба многу, многу повеќе некои акции за да се гради доверба и сé што е потребно. И овие форми, мислам, со вработување и со мешање според мене се добри и ке дадат резултат. Пошто јас, на пример, не сум имал против, меѓутоа претходно не сум ни имал прилика да бидам со нив во друштво, пошто не биле со мене на работа. И не сум бил, еве, сега, на пример, пред две, три години првпат бев на свадба кај Албанци, кај колега, мислам, тука, претходно не ми се створила прилика. И отидовме, првпат присуствував на албанска свадба.

24

I

растење со војна

Л.Л. И како беше? Н.Н. Па, како беше. Добро. Мислам, различен начин на правење од македонска, пошто ние повеќе... не повеќе, туку сите правиме во ресторан, а кај нив е уште, мислам, не кај нив кај сите... веројатно и некој си прави во ресторан. Јас кога бев, беше во село, дома, мислам, во двор, во куќата. И слично така, мислам, многу оро нема, има музика, тапани, зурли основно, јадење во куќата поставено. Л.Л. Една смешка за крај. Кога твојата ќерка ќе порасне и ќе те запознае со нејзината љубов, што би било понепријатно за тебе – ако таа љубов е Албанец или друга девојка? Н.Н. (се смее) Ова не е смешно прашање, ова е трик - прашање. (се смее) Не знам, не сум размислувал на вакви теми. Од целото воспитување, мислам, што би и го дал прво ќе тргнам од тие човечки вредности. Значи, добрина, хуманизам и ред други човечки вредности. Нели, да не прави поделби меѓу луѓето, меѓу верите, расите. Меѓутоа, како што го спомнав тој еден процент претходно, веројатно во тоа нели, намера ќе имам да ја учам да биде своја, слободна и сé, меѓутоа сигурно би и дал некоја насока во тој поглед, во бирање на животен сопатник да се држи до својата нација и вера, не знам како да се изразам. Меѓутоа не сто проценти, ако би дошло до тоа, тогаш би размислувал на таа тема, затоа што и не можеме да знаеме, нели, кога ќе тргнеме како човек на кој со кого ќе му биде подобро или полошо. Тоа секој си го знае лично без разлика дали е од иста вера или нација. Така да некои предрасуди, ете, што сме ги стекнале - јас пак ќе си истакнам дека во тој поглед сигурно би и дал вакви насоки – меѓутоа времето ќе каже. (се смее) Л.Л. Добро! Фала за интервјуто!

растење со војна

I

25

И многу ми е грдо кога кажувам нивни наши луѓе се осеќам грдо и не знам како да си го поставам тоа, како да кажам ние - они така да треба да се развие, не знам, поинаков јазик.

ЛИДИЈА ЃОКИЌ: Дали можеш да ми се преставиш? АНА ГОЛЕЈШКА: Јас сум Ана Голејшка студентка на општа и компаративна книжевност на Филолошки факултет во Скопје 21 година. Толку за мене. ЛЃ: Дали цело време имаш живеено овде? АГ: Да ЛЃ: Значи пред 2001 имаш живеено овде. АГ: Да ЛЃ: Кажи ми што памтиш пред 2001 кога станува збор за соживот? АГ: А 2001 јас сум имала тоа е пред 8 години значи сум била 7 одделение. Што памтам пред тоа, памтам само во однос на детство и на тие моменти од типот на, не знам, тинејџери и слично. Дружба со луѓе од основно и правење на наједноставни работи од типот на дружби и искачање, журки по дома и правење бункери и триста глупости. Значи во однос на дружење со луѓе од други заедници не сум имала премногу можност да се дружам. Населбата кај што живеам и не е толку разнолика значи нема многу етнички заедници мешани, повеќето се значи од Македонска националност а во однос што памтам вака како дружба памтам само дека имавме многу спорови со деца од Нерези кои што доаѓаа да играат фудбал кај нас на падинка тука. И обично доаѓаа нели Македонци Албанци, обично често се дешаваше тоа па има некој дуел и слично ама тоа ми е баш сеќавање само како дел од публика кога сум го гледала тоа како дел од некој детска забава ама нешто повеќе да ми остави трага или спомен не баш. ЛЃ: Дали тогаш имаше дискриминација. АГ: Да во смисла на вреѓање кажување нели она што стално ни е нас проблем веројатно кога изговараме такви зборови значи наместо Албанец кажување шиптар вие сте гнасни и слично во смисла на ете така некои навреди тоа стално било и како не знам како најверојатно од дома научено, дискриминација имало можеби затоа што ете така ние како деца сме си го сметале тој простор и место дека е наше и ако некој дојде како да ни ја зема територијата. ЛЃ: Кажи ми како ги спречувавте, ги бркавте ли? АГ: Знам обично дека се тепаа мажи со мажи, односно машките со машките тогаш дека сигурно имаше некој дуел со домашните чатали оние како беа оние значи цевки внатре со црни топчиња и сигурно имало закачки. Е сеа ние како девојчиња ако сме гледале и сме биле дел од тоа како публика не сме влегувале ние директно

26

I

растење со војна

во дуел ама сигурно некои слични такви закачки и ен не знам дали сме биле во можност да спречиме нешто такво затоа што е како не знам некој алармантен момент како одбранбен систем бегање дома да не случајно ти се навратат 30 или 40 да те исчукаат така што во таа смисла не сме биле премногу баш да има директен дуел ќе се тепаме сега и толку. ЛЃ: Ај да се придвижиме сега кон 2001 кај беше ти? АГ: 2001 тоа беше периодот после бомбардирањето така на Србија , значи 2001 памтам дека кога идев на школо на сабајле имавме две другарки комшики кои што носеа ранци со себе и во нив имаше пижами грисини и лекови тоа мене таква траума ми створи што кога доаѓав дома и викам на мајка ми да купува брашно да купува триста чуда. Она викаше, нема зашто, не е дојдено до овде, ние сме свесни ни нема зашто да креваме паника. Памтам дека во школо значи во основно сум била некое шесто седмо после часови еден професор не однесе во подрум да ни покаже скривници и ја од тогаш имав не траума ама ми беше асоцијацијата за подрум и за скривница поврзана со нешто што ќе се деси и јас више никад нема да си го видам ни градот ни станот ништо. Значи такви некои моменти имало сигурно и памтам исто дека во продавниците немаше брашно немаше шеќер немаше зејтин во тој период значи сите купуваа масовно сите беа испаничени и тоа на мене се рефлектирало во таа смисла да во тој период почнав да ја читам Ана Франк и се пронаоѓав во некои моменти таму. Запаѓав во некои депресии, имав период сериозен во шесто или седмо кога јас не можев да спијам навечер и се будев со мислев леле како што ќе биде, утре не знам ако станам ќе ми се случи нешто па тогаш прелетуваа некои авиони имаше триста глупости така да да имало дефинитивно некои страшни моменти кога ќе се сетам. ЛЃ: А што те плашеше највише, што ти беше највише страв? АГ: Највише страв не знам дека ќе се деси инвазија баш ќе дојдат кај нас ќе почнат да колат луѓе, ќе почнат не знам да пљачкаат мене ми беше повише страв од моментот зашто јас имав слушнато и сум имала сеќавање од војната 91 значи кога се случувале многу погрозни работи и најверојатно на тоа ме асоцирало а бидејќи како помала сакав да читам многу и имав читано исто така книги и сликовници за Сараево и Босна и слично и тоа ми беше толку блиску како да ќе биде сега тоа истото не бев свесна дали биле во прашање НАТО или Американци не знам што мене ми беше општа цела таа ситуација си го поврзував со нешто друго што сум го чула како поим за војна или поим за конфликт значи ептен онака извадена од такт дека јас ќе бидам утре утепана на улица од снајперист или дека не знам дека мајка ми и ли татко ми ќе ги нема, имаше баш пресија одвратна. Ми беше страшно зошто познавав луѓе кои што дојдоа од Тетово или Куманово во Скопје на некои другари и другарки и слично и лично ги запознав децата и кои зборуваа како оделе преку ден да си купат најнормално леб и млеко а навечер се случувале пукотници и фрлање на бомби викање и туркање низ улици значи како тоа да е не знам некоја плима и осека, сабајле е се ОК, а навечер се случуваат грозните работи. А, тие што дошле во Скопје сигурно немале кај да живеат таму сигурно се случувале не знам работи и гледано од страна особено од мене бидејќи сум јас прилично сензитивна за такви работи знам во тој период имаше едно девојче кое дојде исто така од Тетово и раскажуваше како не знам со мајка и излегла и им излегол некој најверојатно Албанец не знам што и како бил им вперил само пиштол и им кажал само оставете се што имате во себе и вратете се назад. И она го раскажа тоа така како да се деси и толку што јас не можев да си поверувам дека тоа се случува на не знам колку километри од нас и дека може

растење со војна

I

27

да се случи кај мене, може да се случи дома и на било која страна од кај што сум јас и не знам Што баш ти го имаш тоа искуство и тоа е грозно и го кажуваш така а јас сум овде и се плашам и не знам што ќе ми се случи значи од една страна грозно и страшно а од друга страна кажано така како да добро помина толку како сеќавање само тоа памтам за луѓе што директно биле вклучени што сум ги запознала и што ми кажале. ЛЃ: И што беше тоа за тебе војна или? АГ: Тоа беше војна ама војна предизвикана од нешто што има поинакви размери. Значи не војна во онаа класична смисла, не знам, два различни табора па сеа ќе се караат ќе се надмудруваат него некои политички игри кој што најверојатно не излегоа како што требаше па некои дотични страни се најдоа или навредени или во опозиција па бараа начини да си ги повратат правата. Е сеа, тие права колку биле права или не, не знам јас, перверзна игра е нешто што јас тогаш не можев да си го објаснам а не можам ни сега ако тие барале права и сакале на некој начин да стигнат до нешто можеле многу поинаку а не со пукање со малтретирање со палење Лешочки манастир или правење на триста глупости буквално она примитивна војна во права смисла на зборот. Не знам, стравот несигурност некоја тоа што имаш некои зезнати години 13 14 така тоа пред 8 значи 13 значи имаш период на адолесценција т.е. не ни е адолесценцијата туку пубертет не знам мене ми беше многу прилично страшно затоа што имав периоди кога не спиев кога гледав филмови со некаква таква тематика се оптоварував со тоа и тоа траеше периоди си го памтам јас како психички дел од тоа детство да го наречам и дека нешто не ми се свиѓало а ен сум знаела да разлачам што е и кое се рефлектирало на мене и не излегло никако и памтам дека општо кај сите кај мене и во клас и општо другарчиња што сме се движеле што сме излегувале било онака како страв од движење неизвесност не излегувај после 8 пази со кого си пази да не начекаш некого да не те начека некој значи сме биле мали ама и не сме биле толку мали не знам сеќавањето е прилично вознемирувачки. ЛЃ: Дали доби нешто? АГ: Не добив ништо, повеќе изгубив. Не знам кога се случи мислам дека тоа беше при крај кога веќе престанаа да пукаат, татко ми дојде од работа и кажа - кренаа бели знамиња и јас го сфатив како јес, капитулација, се случува нешто подобро за да после излезе дека се симнале во Кондово или нешто така дека дошле блиску до Скопје и тогаш прв пат осетив дека јас не сум безбедна овдека кај што сум и ако сум била млада не сум била млада туку мала и не знаев превиеш за што како се дешава тоа ми остана во глава како ете капитулирале ок, нема да прават ништо ама сепак се блиску и изгубив безбедност во сопствениот град во сопствената околина одма ми текна дека тетка ми живее во Волково и дека тоа е на многу блиски релации километар два од нив и не ми беше јасно како може да е тоа толку блиску. ЛЃ: Кажи ми ти како лично гледаш на Охридскиот договор? АГ: Мислам дека тоа е еден перфиден начин како да се затвори едно поглавје од нашата историја понова како обид да се смират страстите меѓутоа испод тоа да се случуваат триста други малверзации лажги некој да влече на своја страна да проба да измени нешто со некои небулозни работи мислам дека е апсолутно формално дека нема никакви и дека нема ништо од тоа во пракса и дека не ти дава сигурност за ништо ако е така навистина е така и така ќе се случи туку дека е договор баш договор и нема каде нема трета опција.

28

I

растење со војна

ЛЃ:Мислиш дека постојат виновници? АГ: Па има и од кај нас и од другата страна најверојатно не знам каква политика се водела и зошто било тоа така јасно е дека секогаш ќе има вжештени глави луѓе и луѓе на кои нема да им се допаѓа местото каде што живеат и ќе сакаат да прават промени меѓутоа не на тој начин виновниците се секогаш и од едната и од другата страна меѓутоа поводот кога ќе се случи после и не е битно мислам кој почнал. ЛЃ: Како гледаш сега на работите дали мислиш дека има соживот во заедниците во Македонија? АГ: Чудно е значи во различни подрачја различно се функционира барем мене ми имаат така кажано и имам забележано на пример во Тетово ситуацијата е сензибилна луѓето уште не си веруваат почнуваат да се оделачуваат додека во Гостивар каде има Албанци Турци Македонци а ситуацијата е многу добра многу порелаксирана. Затоа што имам јас другарка која дојде од Гостивар во Скопје да учи во средно и баш ни кажуваше разлики во Тетово сосема друга приказна луѓето таму не си веруваат нема дружба нема соединување нема никаков соживот. Додека во Гостивар е сосема поинаку и не знам дали е во прашење народот кој што живее таму дали е староседелско овие во Тетово се можеби понови генерации не знам како да гледам на тоа а општо во целава држава или пак во Скопје мислам дека е тоа баш не лажна претстава туку луѓето уште се плашат да одат само после Камени мост се плашат да одат во Чаир да одат накај Топанско поле имаат предрасуди дека кој знае што таму ќе се случи значи нашите луѓе а и нивните луѓе имаат најверојатно исто така погрешна претстава за нас. И многу ми е грдо кога кажувам нивни - наши луѓе се осеќам грдо и не знам како да си го поставам тоа, како да кажам ние - они така да треба да се развие, не знам, поинаков јазик. ЛЃ: Дали ти се плашиш да отидеш преку мостот? АГ: Не се плашам јас ништо дури и имам потреба да запознавам некои луѓе од таму да видам кој се зошто се како се дури земав еден семестар Албански за да знам колку толку од прилика и дознав дека јазикот е супер и многу интересен и сама одам и во Чаир и во Шутка и после мостот и не ме гледаат чудно воопшто. Не сум наишла на нешто такво. Е, сега свиркаат, да, ма тоа е нормално веројатно. Не сум имала проблем не знам некој да ме закача или да се чувствувам загрозено ама полошо е притисокот од страна ама луѓе што ги знам и што се супер вака со ставови и кога ќе ми речат како можеш да одиш сама таму, зашто да не тоа е градот или не знам дека за во Чаир дека е како да си во друга земја така да тоа е најверојатно до колективот. Мене лично не ми пречи можам и сама и не ми пречи да запознавам луѓе од таа националност и да се дружам секако дека има предрасуди и многу е тешко да се искоренат тие барем оваа генерација нема шанси треба да поминат една или две да се расветли прво па после да се размислува поблиско и поповрзано и не знам. ЛЃ: Што да се расветли? АГ: Па да се расветли оној момент на не знам дека ни имаме став дека они се не чисти и дека нивната религија е валкана и дека они не заслужуваат да имаат дел од градот и дека треба да се вратат таму кај што припаѓаат дека сакаме да ги претопиме. Значи тоа е невозможно тие се тотално поразлични ние сме поразлични значи тоа се различни култури кои што виреат на мал простор. Просто е невозможно да се асимилираат ниту едната ниту другата. Значи можат да си постојат засебно ама да си бидат буквално во кохабитација значи врска една со друга а тоа се случува

растење со војна

I

29

најверојатно дека не сме информирани за ништо што се случува кај нив. Јас не знам како изгледа џамија не знам што се прави за Курбан Бајрам не знам како изгледа како изгледа сунат значи не ги знам како изгледаат нивните основни културолошки работи што ги прават не им ги знаат обичаите се обидувам да скршам некои предрасуди и не знам и луѓето од кај нив што се случува за Велигден зашто вртиме кругови околу црква и слично сеедно. ЛЃ: Дал ти знаеш зошто вртиме кругови околу црква? АГ: ПА исто е толку трагично и смешно дека и јас не знам зошто вртиме кругови околу црква ама пошто сум не знам деклариран христијанка и не знам, крстена сум најверојатно тоа идеа така под тој редослед некој конформистички живот си уживаме дур ни е добро не се замараме со ништо, не се трудиме да дознаеме ништо и после се случуваат тие предрасуди и глупости. ЛЃ: Дали имаш некој предлог како да се подобри? АГ: ЛЕЛЕЕЕ не знам. Треба да се образуваме тоа е многу примарно не знам да учиме за нив и они да учат за нас кога веќе збориме за различни култури, ама основните работи не знам. Мене не би ми пречело јас кога ќе имам дете да учи Албански јазик во училиште затоа што ако тоа дете учи Албански и тоа другото дете да учи Македонски и да се разбираат на своите јазици истовремено. Значи, јас ќе можам да се обраќам на некој на Албански тој мене на Македонски или и двајцата да зборуваме на Албански или Македонски значи сеедно во однос на образование исто ние сме мислам научени како генерација да веруваме дека некој не напаѓа дека сме за нешто виновни да веруваме дека, не знам, цело време да веруваме не напаѓа ние сме секогаш за нешто виновни и најверојатно се создава тој само-заштитнички став дека не знам ние треба од се да се браниме и делуваме. И мислам дека сето тоа е како е навикнато едно не знам еден народ, една нација како е навикната да размислува или како некој ја тера да размислува. Значи немаме ние некои прогресивни идеи последниве години. Како да се смени тоа. Стално било проблем, значи, стално имало проблеми од типот на - не нема караници, не знам, одмазди, триста работи поврзани со тие разлики и никој не се нашол да направи не мора да е проект или план. И не, нема некои поедноставни работи да се надминат тие основни разлики до сеа не сум сретнала јас лично не знам стварно што би направила веројатно во образование би било тоа дали со учење јазик дали со програма за култура или слично за да луѓето бидат свеси дека живеат со некој кој што не јаде еден ден цел и пие само вода затоа што тоа и тоа треба да испочитува нешто чисто ради информација а тоа дали ќе доведе до некоја промена не знам е до луѓето. ЛЃ: Дали ти остана некој дел што сакаш да го кажеш? АГ: Што да кажам сега... Мислам дека и треба на нашата земја млада крв која што ќе направи некоја промена скроз радикално скроз револуционерно што и да биде и да задушено и да е зезнато и да нема некоја одредена цел нешто а се случи ние сме отапени и забележувам дека воопшто во цела моја генерација и помали и постари луѓето не се интересираат што се случува во земјата да ние сме свесни за случувањата и за се што ќе се случи и нуди момент на мене не ми е добро и јас сакам да го сменам тоа а никој не го тангира значи не знам мислам дека ни треба еден пресврт. ЛЃ: Благодарам. АГ: Кај да стиснам сега на СТОП!!!

30

I

растење со војна

„Во војна ни лебот не ти се јадеше. Јадевме брза храна: штом седнеме да јадеме, започнуваа пукањата и го остававме лебот.“

САМИЈЕ БАФТИЈАРИ: Јас не знам датуми, не памтам. ПРАНВЕРА КАСАМИ: Доколку памтиш нешто од датумите можеш и да ни кажеш, доколку не, тогаш можеш да кажеш и со месеци или како ќе се сетиш така. Не е од значај со датуми, како ќе се сетиш - така. Каде се наоѓаше во моментот кога започна војната? СБ: На почетокот беше 14 март кога започна војната во Тетово, во тетовското Кале. Во нашето село [Непроштено] започна покасно, изгледа на 1.јули, кога го убија еден од нашето село, Бедри Алими. Седевме надвор, имавме гости и од селото спроти нас [Ратае], ние куќата ја имаме горе и таму кај ѕидот паднаа 3 куршуми, а ние бевме седнати таму близу и потоа за сосема малку се спасивме. И не не фатија куршумите. ПК:Куршумите удрија во вашиот ѕид? СБ: Да, удрија во ѕидот на куќата. И така... ПК: А кој од вас во тој момент беа таму? СБ: Јас,мајка ми, тетката, сите бевме таму и избегавме внатре. Потоа...не се сеќавам поточно кога се започна како војна... ПК: Во ред не е важно. Ти тогаш која на која возраст беше? СБ: Ми се чини дека бев во осмо одделение, не сум сигурна. ПК: Но,го паметиш како настан. СБ: Да, да целосно. ПК: Што направија луѓето во тој момент,што направивте вие? СБ: Многу се исплашивме и потоа влеговме внатре и повеќе не излегувавме надвор, потоа ни кажуваа многу дезинформации. ПК: Што ви кажуваа? СБ: Ни кажуваа дека ќе започне војна. Сите правеа подготовки. Моите вујковци отидоа во Косово уште од почетокот (се смее). Тетка ми доаѓаше и седеше кај нас за тоа време, бидејќи нивната куќа беше блиску до Македонците и секоја ноќ доаѓаа и спиеја кај нас. ПК: А вие не живеете многу блиску до Македонците? СБ: Ние сме подалеку од нив. Овие на тетка ми имаа поголема опасност и се плашеа и ноќе доаѓаа кај нас. Ние немаме подрум во куќата. Кога имаше повеќе

растење со војна

I

31

гранатирања одевме кај стрико ми и еден ден имаше многу гранатирања и ние отидовме таму во подрум. Ноќе таму стрико ми го укаса оса, тој зеде една инјекција против алергија и повеќе таа ноќ немаше гранатирања. Ние се досадивме седејќи во подрум и отидовме дома, беше лето и прозорците ги држевме отворени. Во 1 часот ноќе почнаа гранатирањата, гаѓаа од Ратае на нашето село. Ние излеговме низ гранати. Куршумите паѓаа. Се слушаше врева кога паѓаа куршумите. Чичко ми остана во куќата, ние излеговме први, не извади еден по еден. Кога излеговме во дворот јас навистина видов една црвена граната, беше црвен оган и јас во тој момент многу се исплашив, се развикав, мислев дека чичко ми е убиен и ние избегавме зад куќата. Стаклата се искршија од експлозијата. ПК: Гранатата падна многу блиску до вас,нели? СБ: Падна одзади. Куршумите навистина паѓаа во ѕидовите. Ние одевме кришум и клекнати, се додека стасавме до една друга куќа таму блиску. ПК: Кога стивнаа пукањата потоа? СБ: Не престанаа до зори, до 4 часот .Таму блиску беше штабот. ПК: Штабот на ОВК? СБ: Да, но таму каде ги држеа лековите за итни случаи, или нешто така...Потоа...таму во подрумот каде седевме ,подрумот беше многу мал... ПК: А дали само вие од вашето семејство седевте таму, или...? СБ: Да само ние од семејството, но доаѓаа и други луѓе, тетка ми, која како што кажав...Во куќата во која ние седевме беше и сопственикот на куќата... неговите синови беа во туѓина, сопругата му е Босанка, таа беше многу трауматизирана уште од војната во Босна и тогаш само плачеше. ПК: До тој момент вие одевте во училиште нормално, нели? СБ: Да. Не ,ние всушност бевме на летен распуст, бидејќи кога започна војната кај нас беше јули. Потоа имаше многу бомбардирања. Една ноќ рекоа дека ќе бомбардираат од хеликоптер. Нас младите не оддалечија од таму. Еднаш престојувавме во селото Речица, но тоа беше кога немаше многу борби. Потоа се вративме и потоа престојувавме во селото Теарце. Една ноќ престојувавме во селото Пршовце, многу лошо, и тие таму имале едно бомбардирање и само алармираа за ситуацијата. Таму ние што бевме, сите останатите луѓе беа непознати. Бев јас со брат ми и со ќерката на стрикото. Иако луѓето таму ни беа фамилија, ние не се познававме. Тие таму не знаеја што е војна. Слушнаа едно бомбардирање и само се развикуваа. Се собираа по подруми и пиеја чај (се смее). Нам ни беше поинаку. Од таму се качувавме на една висока куќа и го гледавме нашето село како се куќите, таа ноќ кога имаше гаѓање од хеликоптерот. Многу лошо бидејќи бевме само ние тројцата, додека другите се познаваа, беа од една куќа. Ние не сакавме да седиме таму. Од таму отидовме кај еден друг наш близок во Теарце и таму престојувавме. Потоа по една недела и тие другите од семејството дојдоа сите. И вака... ПК: На пример, дали некој од вашето семејство беше ранет во текот на војната или дали имало случај некој од твоето семејство да учествува во војна, не мора да ги кажуваш со имиња. СБ:Да, имаше, имаше од семејството...беше многу лошо...тој беше ранет ...

32

I

растење со војна

ПК: Дали си го видела ти во таква состојба? СБ: Не, не сум го видела. Никој не го видел, тој не бил... ПК: Дали бил во животна опасност? СБ: Не. И полошо беше кога него го уапсија. ПК: Зошто, како беше тогаш? СБ: Тогаш беше време на војна, настанот на Требош, него го уапсија со изговор носење на оружје без дозвола, но всушност затоа што бил војник. ПК: Вие како членови на неговото семејство дали се плашевте дека може да ви се случи нешто и на вас? СБ: Не. Само ми беше жал. Имаше многу војници од нашето село, многумина. Полошо е затоа што во нашето село, ние жителите сме и Албанци и Македонци и се караме меѓу себе. ПК: Кажи ми малку повеќе, што имаше некој конкретен случај од типот „еден со друг“, што тебе ти оставил најголем впечаток, и од Албанците и од Македонците. СБ: За еден наш соселанец, Албанец, кој беше убиен, рекоа дека го убил еден друг селанец, но од македонска националност. Потоа овие се осветија. ПК: Потоа продолжи вака убивајќи се меѓу себе и осветувајќи се, или ...? СБ: Не. Но во нашето село после овие настани на сред село се постави една биста за борците Албанци. ПК: Вие таму имате и македонски жители. Како тие реагираат кон оваа биста? СБ: Тие живеат во другиот дел на селото. Немаат врски со нашиот дел. ПК: А на училиште, дали учевте заедно со Македонците? СБ: До петто одделение учевме заедно во едно училиште, потоа тие учеа некаде на друго место. ПК: Дали си имала, дали си познавала некој од Македонците од училиштето? СБ: Тие беа само една паралелка, се познававме сосема малку. Беше наставникот Добре, тој беше многу добар. ПК: Дали си познавала некое девојче - момче од прилика како твојата возраст од селото? СБ: Се познававме како фигури, но другарки не сум имала. Поранешните генерации имале повеќе врски еден со друг, но ние не. На пример, во времето на мојата мајка, во делот на Албанците немало продавници, и овие биле принудени да идат во тој дел. ПК: После војната, што се измени? Дали се измени? На пример во Непроштено? СБ: Не. Ништо. После војната многу јунаци... (се смее). На почетокот стана полошо. Излегоа многу гласини, многу караници, овој предавник, тој вака, другиот така... некој после војната стана многу побогат, бидејќи имаше многу крадења... Ни носеа

растење со војна

I

33

помош хуманитарните организации. ПК: Кога заврши војната дали вие се чувствувавте сигурни за да излегувате во град? СБ: Не. Наставата по средните училишта во Тетово беше започната, но учениците од нашето село започнаа еден месец подоцна, ми се чини. Некои останаа и незапишани во средните училишта, бидејќи кога беа запишувањата беше време на војна. Имаше еднаш една случка кога учениците Албанци полицијата ги симнала од автобус, само Албанците на Непроштено и затоа ние се плашевме да идеме на училиште, ниту низ село се движевме. Станавме со трауми, седевме само затворени. Беше многу опасно, бидејќи не беше мирно, се гаѓаше со снајпери. На мојата блиска другарка и ја изгорија куќата. Таа долго време престојувала кај нејзината тетка. Маалото до нас многу е изгорено, бидејќи имаше многу фарми, кои се опфатени од огнот и се изгорени едно по друго. Потоа на мојата другарка и ја направија куќата. ПК: Доколку би ја опишувала војната со неколку зборови, што ќе речеше? Или, што е тоа што ти остави најголем впечаток од војната? СБ: Не знам, кога ја спомнувам војната грозници ме фаќаат, полошо од војната не верувам дека има, не сакам никогаш веќе да се врати. Кога не ја доживуваш многу, и не ја знаеш, но кога ти ја доживуваш...остануваш со трауми, со стресови. ПК: Ме интересира како се снабдувавте со прехранбени артикли во текот на војната? СБ: Во војна ни лебот не ти се јадеше. Јадевме брза храна: штом седнеме да јадеме, започнуваа пукањата и го остававме лебот. Светлата не ги палевме во текот на ноќта. По подруми , криејќи се седевме рамно два месеци. ПК: Дали има уште нешто друго што ти текнува како настан и кој сакаш да го кажеш? СБ: Не.

34

I

растење со војна

„Ферски да се настапи би имало соживот, да се сфати дека на сите тука ние е место, и дека тука можеме да просперираме сите заедно да унапредиме, да живееме, дека заедно можеме да живееме, сами не можеме.“

АЛЕКСАНДРА МЛАДЕНОВСКА: Значи моето име е Алаксандра Младеновска, студент сум на правен факултет во Штип, живеам во Куманово. ДИВНА ЈАНКОВА: Александра, како беше, каде живееше ти пред 2001 година? АМ: Значи пред 2001 година и ден денеска живеам во населба Бедиње, која што е мултиетничка населба. ДЈ: Како беше соживотот пред 2001 година? АМ: Па пред 2001 година имаше соживот. Значи живеевме заедно со албанското население. Значи албанците ни беа комшии, каде што имаше и дружење и разговор со нив. Едноставно имаше и “добро утро” и “добар ден”, и така имаше соживот. ДЈ: И постоеше добра комуникација. Како ги гледаше ти другите заедници, што мислеше за нив? АМ: Па другите заедници се исти како и мојата заедница. Значи и во тие заедници се луѓе како и во мојата заедница, не гледам огромни разлики или бариери помеѓу тие заедници и мојата заедница. ДЈ: Не гледаше тогаш? АМ: Не гледам ни сега. ДЈ: Така. Какви конфликти постоеше воопшто, ти учеше во училиште во кое што учеа и албанци нели? АМ: Да. ДЈ: Какви конфликти постоеја помеѓу вас и децата од другите националности? АМ: Конфликти! Конфликтите.. ДЈ: Да правиме пауза,сакаш? АМ: Може. ДЈ: Продолжуваме понатаму. Значи какви беа конфликтите со децата од другите заедници сооглед на тоа дека беа во твојата околина и твоето училиште, учевте заедно со албанците? АМ: Точно. Лично јас немав конфликти зошто се трудев да ги избегнам значи тие деца. Тоа беа некоја група на деца од албанска националност која што ќе се соберат после школо, ќе ги пречекаат нашите машки, ќе ги истепаат, ќе им бараат пари. Значи, таков вид на конфликт имаше. Јас ги избегнував, зашто што знаев што може да се случи имаше многу пати да си одат дома со скршена рака, наши деца,

растење со војна

I

35

македонци да си одат со скршена рака, со повреди, каде што тоа јас едноставно го избегнував, се трудев да ги избегнам. ДЈ: Дали би ги нарекла тие конфликти дека беа со дискриминација на една заедница врз друга, или би ги нарекла детски конфликти, сепак детски конфликти, без некоја над или под, без дискриминација? АМ: Тогаш може ќе кажев дека беа детски конфликти. Денеска од оваа гледна точка, би можела да кажам и потврдам дека беа конфликти во кои што се гледаше дискриминација. ДЈ: Што значи тоа, како се чувствуваше ти дека е дискриминација? АМ: Па тоа се чувствував на начин тие како да сакаа, т.е. имав и можност да присуствувам на тепачка каде тие говореа "вие не треба да сте тука, вас место не ви е тука". На тој начин јас го чувствуваш тоа. Тие едноставно сакаа нас, во нивна близина, во нивна школо, нивно мало, на место каде што се они. ДЈ: Чувствуваше ли дека некој од заедниците беше побогата? АМ: Да, тогаш се гледаше и чувствуваше тие секако беа побогати од нас. ДЈ: На што се должеше тоа нивно богатство, од каде? АМ: Па тие тоа го покажуваа на секој начин, на секој можен начин. Значи едноставно на многу низок начин те дискриминираат што ти немаш пари и не можеш со нас да правиш муабет. Затоа што ти ја немаш оваа блуза или овие играчки. Ќе излезат со некои нивни играчки што ние ги немаме, и на тој начин се чувствуваше таа дискриминација. ДЈ: Имаа родители во странство, од каде имаа така повисок приход? АМ: па кај нив тие се поголемо семејство секако е некој во странство, Секако е некој во странство и тој што е во странство значи тие пари што ќе се испратат се делат на сите еднакво. На тој начин. ДЈ: За образованието, јас знам дека ти учеше на мајчин јазик, немаше тука дискриминација на својот мајчин јазик учеше. Сега да се вратиме на 2001 година. Како ти ја доживеа 2001 година, што тебе ти се случи во 2001 година? Првите моменти, на што те потсетува 2001 година? АМ: На нешто лошо, дефинитивно, многу лошо, значи 2001, војна пукотници од сите страни. Значи, цела таа година можам да кажам дека во мојот живот таа беше најлоша година, и за мене и мојата земја, за моето семејство. ДЈ: Да почнеме за тебе и твоето семејство. Што, кој конкретен момент ти би одделила од 2001 година? АМ: Да беше само еден момент. ДЈ: Па раскажи ми ги. Сите негативни работи, сите случки па може и позитивни. Се што ти се случи 2001 година она што би сакала да ми го кажеш! АМ: 2001 година значи првиот момент е момент кога сфатив дека почна војна е моментот кога бидејќи татко ми е вработен во полицијата, моментот кога доби за нас таинствен повик после некое време се облече во својата униформа, дојдоа колеги по него го наоружаа и го одведоа. Значи тоа е најтешко, едно пет дена не знаев каде е мојот родител.

36

I

растење со војна

ДЈ: Пет дена не знаеше? АМ: Не знаев каде е. ДЈ: Немавте комуникација? АМ: Немавме комуникација со него. ДЈ: Како се чувствуваше тогаш? АМ: Многу лошо, многу лошо значи. Денеска кога гледам од ова гледна точка значи у тие пет дена можеби полесно ќе беше ако знаев дали е жив или мртов. ДЈ: Очите ти се насолзени? АМ: Да. ДЈ: Ја чувствуваш тагата, ја преживуваш повторно тагата тогаш што ја имаше? АМ: Да. ДЈ: И пет дена немавте никаков абер. Вие останавте, ти брат ти и мајка ти. АМ: Останавме дома, во нашата куќа затоа што тато пред да замине рече, тие зборови ќе ги памтам додека сум жива, рече "не е страшно, останете дома". Затоа што мама бидејќи е од Србија сакаше да заминеме таму. Тој рече "не е страшно, останете дома" и јас се чудев. Исто така, првиот ден, после пет дена, значи шестиот ден кога го слушнав татко ми, тој ден се случи, пред да се слушнам со татко ми, имаше пукотница пред нашата куќа. Живеевме во темнина, навечер не смееше многу јако светло да има и имаше многу јака пукотница, што мислевме дека е до нас, во собата. Мама, значи беше избезумена, не знаеше што да прави со нас. Таа излезе до вратата да види што е а јас и брат ми, ДЈ: Брат ти беше помал од тебе? АМ: Да јас бев значи 2001 значи тој беше некаде четврто одделение, трето - четврто одделение, јас сум две години постара од него. Јас и тој значи од малечки, кога ни е страв се криеме под маса. И знам, тој ме фати за рака и ми рече "мене ми е страв, ајмо под маса". Се скривме под маса и значи пукотницата беше многу јака, не знаевме од дека, од каде е, бидно чувствувавме дека е блиску до нас. Имав чувство дека секој момент, значи можеби не беа правилни слики во тој момент, значи единствени слики кои ми влегуваа низ глава, значи дека некој ќе влезе и нешто лошо ќе се случи. Значи такви слики имав низ главата. Пукотницата значи траеше негде сат време и одеднаш се стемни. Значи откако бурата да заврши и едноставно мирно беше. И после тоа сат време, значи заѕвони телефонот и го слушнав гласот на татко ми. Тој момент значи му кажав дека е, се пука дека како е овде, значи сто прашања во една секунда му поставив и тој момент тој ми кажа само "добро е, не се секирајте, тато ве чува". Тој момент почувствував како да се збогува со нас. Нејќеше на ниедно прашање да одговори, каде е, како е он, значи чувствував како да ми вели "добро сине, сега се слушаме па кој знае кога, па можеби никогаш". ДЈ: Што чувствуваше тогаш? Можеш ли со зборови да го кажеш? АМ: Прво огромна бол. Значи семејството ни е, значи среќно семејство и прво што ми пројде низ главата зошто некој да влезе и да ми го растури семејство. Од каде тоа право.

растење со војна

I

37

ДЈ: Бидејќи плачеш а немам да се избришеш очињата. Можеш да продолжиме или да направиме пауза? АМ: Не, може да продолжиме... Значи тоа ми беше, нема никој право да влезе и да ми го, на некој начин растргнува семејството. Ми беше страв за мама и за брат ми, сакав на некој начин, веќе мама мислеше на тато, па мислеше на нас како да не заштити, што да направи. Сакав на некој начин јас нив да ги заштитам, им бев утеха. ДЈ: Како го правеше тоа, како ги заштитуваше ти? АМ: Па ги заштитував на тој начин што, им велев. Значи имам многу верба во луѓето, без разлика значи и овие што водеа војна со нас. Значи имам верба во луѓето и верувам дека уште тоа човечно уште живее во нив. Им велев на мама и на брат ми "да се ќе заврши и тато ќе си дојде жив и здрав дома и дека и дека ова е само, само некој" на брат ми му велев бидејќи тој имаше многу, страшни соништа дека ова е само сон од кој тој бргу ќе се разбуди, дека тој кошмар ќе заврши, дека пак ќе бидеме заедно. Пред да почне, значи пукањето, т.е. војната, тој имаше изберено топка фудбалска, што ние додека траеше војната, значи моите додека траеше војната немаа можност да му ја купат. Јас му велев дека војната бргу ќе заврши и дека ќе ја има таа топка и дека ќе се игра со другарите, и дека се ќе биде во ред. И едноставно дома не дозволував да се пушти телевизија, затоа што бев свесна што ќе има на таа телевизија. Дека, нема да има некои убави работи како пред тоа. Не сакав уште толку да ги потресувам и мама и брат ми и... ДЈ: Воведе некој свој ред? АМ: Да, на некој начин. ДЈ: Што се промени во животот во твоето место, кај што живееше ти? АМ: Па се промени многу. Значи сега мојата населба да кажеме, не е тоа што е била. Сега тие се на една страна, значи како да сме два света. Значи тие живеат на една страна, на нивната страна не смее да се помине. Ние живееме на друга страна, значи немаме тие меѓуљудски односи, немав доброутро комшија, како си, што работиш, толку не се познаваме. Значи што сум правела муабет со нив, веќе како да се нови, како да се други. Значи нема ни добар ден, ни добро утро, што од некоја страна, ако е тоа цена за мир, во ред, нема ни да имаме тие односи. Веќе и населбата не е иста. Значи сега ние сме еден круг, они се друг круг. Така веќе не се мешаме, веќе како да се сосема други. Може да се каже дека веќе комшиите со омраза ги гледаат, значи од македонците со омраза ги гледаат. Колку пати ќе слушнам како некој албанец ќе помине со колата и комшијата со разни псовки кај него ќе се заврти. И така, тоа не е само во моето место, се почувствува на работа кај мајка ми бидејќи таа е медицинска сестра и имаше колешка од албанска националност, првиот ден откако замина на работа, се врати. Прво што рече значи беше моите колешки не ми прават муабет. Јас и велев мамо зошто не би ти правеле, добри колешки, се помагале и се тие работи. Она вика незнам, едноставно веќе, ДЈ: И за војната исто било и сега по војната така? АМ: Да, да. Сега тие се во посебна просторија работа албанките, посебно нашите, барем кај мама на работа, така, ДЈ: А каде беа албанците за време на војната, вашите комшии? Тука ли беа или беа избегани? АМ: Па најискрено да ви кажам незнам, затоа што свесни сме во што албанците

38

I

растење со војна

живеат. Значи куќите внетре неможеш да ги видиш, оградени се. Портите беа нон стоп затворени. Значи тоа што можам да видам е како тие да го спремале тоа многу одамна и како сега да се спремени однатре. Значи си купиле леб, од просто, си купиле леб и зејтин и сега седат таму внатре. Значи ние бевме тие приморани кои моравме од куќа да излеземе за да купиме леб. Нив не ги гледав. Дали е наутро, дали е навечер, воопшто ги немаше. Дали се биле пребегани, како што незнам и многу ме повреди што морам да го кажам тоа, многу ме повреди кога слушнав од моја комшивка која е од албанска националност, еден ден во војната. Значи јас одам за леб а она метеше двор, излезе, ме погледна и ми рече: "Да не ја почневте вие војната, брат ми немаше да го водат". ДЈ: Што значи тоа, кај е брат и одведен? АМ: Јас застанав и ја прашав "А каде е брат ти"? А таа рече, "Брат ми е во наша војска", така се изрази. ДЈ: За време на војната така ти кажа? АМ: Да, за време на војната. И јас ја прашав "па татко ми е таму, само на спротивната страна" а таа ми рече "ама брат ми не сакаше да оди, го одведоа". Тогаш не ми беше јасно. ДЈ: Вие не ја напуштавте куќата воопшто, така? Не идевде на друго место како некои што се преселуваа, знам од железничка станица, овдека од комшиите. Вие цело време бевте во Бедиње или ја напуштавте куќата? АМ: Бевме таму без разлика што и да се случеше зошто знаев дека таму тато ќе се врати. Пошто ние не се слушавме и мама во еден момент даде предлог да заминеме кај нејзините во Србија, но ми помина низ главата што ќе биде кога тато ќе се врати и ќе види во војна, во жар на војна празна куќа. Нема да знае каде сме. Значи ако ни е судено, нека биде ама ние таму останавме, во нашиот дом да го чекаме тато. ДЈ: Заедно ја донесовте одлуката? АМ: Да. ДЈ: Се плашеше за своето семејство нели? АМ: Многу. ДЈ: Од кого најмногу за плашеше? АМ: Од кого најмногу... Па, просто да се изразам од тие што пукаа. Значи пред се се плашев од своите комшии, значи од албанци што беа зошто што, не ги гледав. Незнаев што ќе се случи дали ќе излезат од тие огромни порти, јас ги видав тие порти на зло. Дали ќе излезат од тие огромни порти и ќе не нападнат, дали бидејќи, ДЈ: Беше тогаш дете и си имаше фантазии? АМ: Да имав. ДЈ: Ти и брат ти бевте мали и си имате свои детски фантазии. Си разговарате од што се плаши тој, од што се плашиш ти, зошто како? АМ: Не, не разговарав со него оти, тогаш мислев дека ако разговарав со него за тоа ќе ми биде потешко. Значи несакав тој терет за да он томку, бидејќи беше помал од мене, несакав да сфати дека стрварно е војна. Се пука ама ќе помине. Значи кошмар, сакав во еден вид на фантазија да живее во тие моменти. Со мама да,

растење со војна

I

39

разговарав и тоа многу. Значи, али со неа беа најчесто тие утешни зборови за тато, за, ДЈ: За него највеќе се плашеше, за тато? АМ: Да, за него највеќе се плашев и најискрено да кажам, имав право да се плашам со него затоа што седнав со него кога дојде и разговаравме низ што поминал и за колку малку и колку пати ќе го изгубил животот. Значи стварно, страшно. ДЈ: Кога ти беше тебе најтешко? АМ: Најтешко..., во тој период. Па реков кога замина тато, кога не го слушнав тие пет дена. Најтешко ми беше ноќите кога плачеше мама... ДЈ: Дали имаше контакти со вооружени лица? Дали виде вооружени лица освен татко ти, некои други од другата страна? АМ: Да, баш таа вечер кога се пукаше пред нашата куќа. Значи излегов во ходникот каде баше мама и на враќање на прозор застанав, онака скриена до џамот и ги видов. Значи тие три, бидејќи беа под сијалицата во дворот што ни беше, првин беа три машки фигури. ДЈ: Вооружени беа? АМ: Да, вооружени, толку вооружени лица не сум видел. Толку оружје на нив да имаат, не знам. Значи беа во униформи, црни со црвено мислам беа, капа имаше на глава и многу оружје, многу оружје. ДЈ: И како се чувствуваше, што почувствува тогаш? Кажа ли на некого? АМ: Не, немаше на кого да кажам. Ако кажам на мама уште толку страв ќе беше. Ако кажав на брат ми, ќе почне да црка. Сакав да биде тишина, и само во тие моменти, значи најмногу во живот се уплашив во тие моменти. Само, мислите што ми проваѓаа, и што велев "молим те боже само да не влезат, молим ти се боже само да не влезат". Значи само тоа ми беше мислата нам рацете почна и низете почна да ми се тресат и чувствував како да се позади мене. Во еден момент престанав и да дижам, само да не ме слушнат они и не влезат, да не ја видат мама, да не го видат брат ми, мене, ДЈ: Што мислиш, што барале они тука? Зошто биле тука пред вашиот двор, што помисли тогаш? АМ: Тогаш помислив, првин кога ги видов трите машки фигури, помислив да не е дошле по тато. Значи некои негови колеги може дошле пак по него, други некои другари. После кога видов дека е друга униформа, значи сфатив дека се луѓето од другата страна. Првин што ми влезе во глава тоа значи, да не знаат оти ние сме сепак..., татко ми е полицаец. Првин тоа ми беше, значи пред наша куќа се, зошто баш пред наша, да не знаат дека татко ми е полицаец. Потоа ми падна..., на некој начин другите куќи околу нас беа так, на некој начин посиромашни. Нашата куќа беше поизолирана и така побогата куќа да кажам. Ми падна да не бараат нешто, значи пари. Се ми се заврте во глава и на крајот си помислив, зар почнаа и по куќите. ДЈ: Што им замеруваш на другите, на нив, што им замераш најмногу? АМ: Во глобала значи на албанското население им замерувам што.. имаа почит, имаа права на разбирање од нас. Значи во глобала говорам, затоа што знам, сега тоа го и студирам, значи сум упатена во тоа. Сега бараа нешто што не е нивно. Ја бараа нашата земја што не е нивна. Бараа нешто што е невозможно тука. Да бараа

40

I

растење со војна

соживот, ќе добиеја. Да бараа да ги прифатиме да ги прифатиме како нас, што и ги прифативме барем јас, и тоа ќе го добиеја. А сето останато е... нешто да се изразам сувишно во ова земја. ДЈ: Така ги сфати, сакаат територијата да ја заземат за себе? Ова територија наша, ако добро те разбрав, тоа мислеше ти? АМ: На некој начин да. ДЈ: Така ги сфати? АМ: Да. ДЈ: Што им замераш на своите, на нашите! АМ: На нашите. Па може на некој начин на нашите им замерам што дозволија да дојде до таа 2001 година, значи до таа војна. Е сега..., незнам, нашите бранеа нешто што е нивно. Значи нешто што е свое. Значи утре да дојдат и да ти кажат "дај ми ја твојата куќа", сигурно ќе ја браниш, оти е твоја. Нема право никој да ти ја земе. Само тоа им го замерам. ДЈ: Немаше помош од другата страна, дали некој воопшто ви помогна од другата страна со нешто? АМ: Не. ДЈ: Како ти се промени животот во 2001 и по 2001, имаше ли последици, тоа и какви се тие? АМ: Да, значи после војната и после тоа искуство што татко ми го поминал во војната, првин животот ми се смени а последици останаа тоа што, имаше многу непреспиени ноќи. Значи веќе се навикнав на тие пукотници на некој начин. Секоја вечер да си легнеш да ти пука некој, ама веќе.. се навикнав. ДЈ: Кога немаше пукотници ти не можеше да спиеш? АМ: Не можев да спијам, едноставно или ќе заспијам, и во почеток многу ми излегуваа тие три сенки во сон. Значи, ги чувствував до мене, како пак да се до мене, мислев дека ако се тргна војната се ќе заврши, со тоа. Но не, ги чувствував како да се до мене, значи имаше многу непреспиени ноќи кај мене а нарочито кај татко ми. Татко ми после војната мораше... да го пратиле на некој начин во планина. Десет дена за да се смири, бидејќи тој го помина она најстрашното таму. И ние, и за нас беше страшно, но за него беше многу повеќе. ДЈ: По што приметуваше по татко ти? АМ: Кај татко ми приметував поглед кој што не го знаев. Значи, еден поглед... во кој што имаше омраза. ДЈ: А неговото однесување? АМ: Неговото однесување беше многу сменето. Значи од еден мил, драг родител што за се и за секого се грижел, никогаш не ги делел, значи никогаш не ги делел луѓето на едни и на други, тој почна да дели. Почна и спрема нас да бива нестрплив. ДЈ: Суров беше малку или? АМ: Може да се каже. Може да се каже нестрплив, суров, брз, викаше. Не можеше да поднесе во галама да биде, му требаше тишина. Многу ноќи го затекнував како

растење со војна

I

41

плаче, тоа беше прв пат јас мојот родител да го видам да плаче. ДЈ: И како се чувствуваше ти тогаш? АМ: Никако, значи... се чувствував никако затоа што приоѓав да го гушнам, да му помогнам, да ми каже, тој ме тргаше. Во тие моменти кога плаче се чувствував како мене да ме гледа како непријател, како тие што ги гледал додека се борел. ДЈ: Што ти укажуваше дека он гледа тебе како во непријател? АМ: Укажуваше на тој начин што јас ќе пријдам до него да го гушнам, ми викаше, "тргни се од мене". Значи он имаше, погледот многу ме болеше негов. ДЈ: Ладен беше или? АМ: Многу ладен поглед дури и мрза. ДЈ: Како омраза што рече ти пред малку. И со брат ти исто се однесуваше? АМ: Да. ДЈ: И со мајка ти? АМ: Со сите, сите таков беше. ДЈ: И он по негова желба отиде во планина? АМ: Да отиде во планина, значи да се смири, да се релаксира. Да сфати што како е, ДЈ: Му успеа ли тоа? АМ: Му успеа затоа што му се приклучив и јас, значи и јас бев таму затоа што, мразам неправда. А тоа, во моето мало, во моето окружење го чувствував и ми требаше и мене. И со него, значи си поминавме, разговаравме. Тој ми раскажуваше за тие прилики. Едноставно се испразнивме и двајцата. Тоа што јас го чував во себе додека беше војната, тоа што он го чувал во себе додека била војната, додека бил на тие воени полиња значи додека се борел, си го искажавме еден со друг и решивме дека е редно време да тргнеме напред дека со таа неправда треба да живееме и во војната и после војната. ДЈ: Се промени ли твојата личност од 2001 од тогаш натаму? АМ: Па се промени, се промени. Значи на некој начин излегов, т.е. станав посилна. Тоа е прво. Второ, се променив воопшто во глобала. Погледот кон светот, кон луѓето кон, кон се ми се смени. ДЈ: Што ти остави најголем впечаток во 2001, повторно те навраќам, што мислиш зошто се случи таа 2001? АМ: Зошто се случи 2001... Па не знам..., гледајќи го значи албанскиот народ тие со таа војна како сакаа да постигнат, да покажат, значи во некоја глобална смисла да покажат на едни место не им е тука. Така ми мене изгледаше, таква слика создадов од нив. Како на едни да не им е тука место, како да сакат нешто што ние не им го даваме. ДЈ: Александра повторно се враќаме на твоето семејство. Твоето семејство многу се смени од 2001, какви промени настанаа понатаму кај татко ти, кај мајка ти, кај тебе? Брат ти за жал, АМ: За жал починат веќе седум години, среќа што другото братче не ја почувствува

42

I

растење со војна

таа војна. ДЈ: Тоа се роди посла војната. Што мислиш влијаеше ли војната за смртта на брат ти, може ли да било едно од причини? АМ: Па сакам да верувам дека не, затоа што се, ДЈ: Дали потсвесно помислуваш дека тоа било причина? АМ: Па мислам, ДЈ: Затоа што тој си го одзеде животот така? АМ: Да, тој си го сам одзеде животот. ДЈ: И тоа брзо откако заврши војната, так? АМ: Па седум години на 16 февруари оваа година ставивме. ДЈ: Значи 2002 така? АМ: Да. Сакам да мислам дека не е поради војната. Секако дека таа војна влијаеше и врз него. ДЈ: Јас жалам што те потсетувам на него, АМ: Нема проблем ДЈ: Ама, во контекст на сето тоа, би сакала да се испразниш, да си ги кажеш сите проблеми што твоето семејство ги имаше од војната. АМ: Значи војната имаше последици врз него. Јас знаев дека има последици врз него затоа што тој за разлика од мене е нежен. Значи јас можеби и можам, можам на луѓето да им судам на луѓето и да ги делам. Тој не можеше, за него сите беа добри сите. Сите беа исти за него, без разлика. Тој имаше другарчиња од секаква националност и тој беше дружељубив со сите. Сакам да верувам дека таа војна немаше влијание на него затоа што, го штитев. Највејќе него, знам каков е внатре, ДЈ: Ти рече дека он ноќе сонувал, дека.. дали имал сонови лоши? АМ: Да, имаше и он, многу лоши соништа, ама кај него... мило ми е што он не го виде, не го доживеа тоа што јас и татко ми, на некој начин затоа што тоа кај него ќе имаше многу подрастични последици. Значи неговите непроспани ноќи многу полошо ќе завршеа заш тој имаше. Тој се навикна на пукотниците. Значи после тоа брат ми пиштол, пушка такви работи играчки не купи никогаш. Сите што ги имаше дома ги фрли. ДЈ: Татко ти! АМ: Брат ми. ДЈ: Играчки! АМ: Да сите што ги имаше дома ги фрли, ДЈ: Откако дојде татко ти? АМ: Да откако дојде татко ми, откако се заврши се војната, тој се фрли. Значи нејќеше играчка да замисли оружје. Во... исто така, значи.. знам сега дека имаше влијание врз него таа војна. Знам сега, ама пак сакам да верувам дека не е поради војната. Дека не си го одзеде животот поради војната, знам дека делумно беше

растење со војна

I

43

поради тоа затоа што многу ми се смени семејството. Значи не бевме веќе среќно семејство. Не бевме веќе..., је немаше она цврстина меѓу нас, значи, едноставно се растргнавме. Секој на своја страна. И он тоа знаам дека не можеше да го поднесе затоа што не беше таков тип, не беше таков човек да може да поднесе да гледа семејството. ДЈ: Не беше толку јак? АМ: Да, не беше јак, не беше спремен. ДЈ: Тој беше дете, шесто одделение така? АМ: Да кога си го одзеде животот беше шесто одделение. ДЈ: Во петто одделение тој преживеал стресови, татко во војна, пукање околу него, ако е чувствителна личност? АМ: Многу. ДЈ: Многу беше чувствителен? АМ: Премногу беше чувствителен, премногу. ДЈ: Ако ти ми дадеш право да констатираме дека може една од причина да допринела. АМ: Точно, значи војната ми го раздели семејството. Војната ми внесе тага во семејството. Тој тоа не можеше да го поднесе и затоа заврши. ДЈ: Знам дека ти е многу болно Александра, би сакала да се испразниш и да ги кажеш сите маки затоа што знам дека твоето семејство претрпе како ретко кое семејство. Исплачи се слободно зошто знам дека е здраво да се плаче. АМ: Значи како што реков, можеби куќата ни остана цела, можеби целиот имот ни беше тука, можеби се беше на свое место, но едноставно она најбитното, она најцврстото, семејството веќе не беше цело. Не беше на своето место. ДЈ: Што мислиш, зошто ни се случи 2001 тоа зборевме, а сега да ми кажеш, дали имаш доверба во другата страна? АМ: Доверба! Немам доверба во нив, значи немам. За да не бидам сфатена погрешно, не ги ни мразам. Да мразиш некого претходно треба да го сакаш па да можеш да го мразиш. Значи не ги нив мразам. Значи едноставно само сакам да не бидам во контакти со нив. Едноставно не сакам да навлегувам значи во таа заедница. ДЈ: Ти многу изгуби во конфликтот, да не го повторуваме тоа, што доби со конфликтот? АМ: Бол! Лоши спомени, тага која ќе ме прати до крајот на животот. ДЈ: Ти си толку млада а да ти е преполн животот со такви тажни моменти. Кажи ми како го гледаш сега соживотот... има ли можност за соживот во тој поглед? АМ: Мислам дека, ако тоа може да се рече соживот, додека се они на нивна страна, ние на наша страна, додека на некој начин нашата земја е расцепена меѓу нив и нас, можеме да живееме на иста територија. А со нив да има некој соживот, мислам дека не е можно. Се што беше можно, мислам оти 2001 се урна.

44

I

растење со војна

ДЈ: Ти знаеш си слушнала за Охридскиот договор дали се остварува, дали мислиш дека тој може да обезбеди траен мир. Тој рамковен договор Охридски да. АМ: Па тој договор може да одржува некој биланс во оваа земја, значи меѓу нив и нас. Значи они се држат за тој договор, сакат да го испочитуват, дават некоја слика дека го почитуваат а сосема е спротивно, знам дека е спротивно. Ние се трудиме колку можеме да не, на некој начин крадеме од нас а им даваме на нив, а да го почитуваме договорот и мислам дека тој договор е биланс меѓу нив и нас. ДЈ: Баланс. АМ: Да баланс. ДЈ: Дали планираш да продолжиш да живееш во тоа место кај што се твоите? Твоите останаа не тоа место? АМ: Не. ДЈ: Не би сакала? АМ: Затоа се запишав во Штип на правен факултет. Можев во Скопје, не отидов во Скопје зашто во Штип ги нема и затоа се запишав таму. Затоа што мене ми е страх од нив, на некој начин. Значи страв ми е, не ми е страв од нив како луѓе тие се како мене. Значи ако ти ми удриш шамар, и јас ќе ти удрам шамар. Страв ми е да не ни се повтори пак, затоа што дадов во таа војна, што изгубив после неа. Пак да изгубам и да дадам, не сум спремна. Едноставно не сум подготвена. И затоа едноставни, тоа од што ти е страв, бидејќи не можам да се соочам со тој страв, го тргам на страна. И затоа едноставно кога ги гледам нив се потсеќам на нешто лошо, на нешто што ми се случило, одма јас ќе ги избегнам нив. ДЈ: Значи што во иднината те плаши, да не ти се случи она што го рече пред малку. Ти одговори веќе на прашањето. Како ја замислуваш правдата за она што ти се случи? Како може да ти се врати, има ли правда? АМ: Не, нема. ДЈ: Ти си правник? АМ: Да, јас сум правник. ДЈ: Која би била правдата за она што ти се случи? АМ: Па нема... ДЈ: Дали можеш да простиш, да се прости? АМ: Човек сум, простувам и тие се луѓе, значи можам да им простам. Но, не да заборавам. Значи можам да им простам, едноставно немам што да простам затоа што тие на индиректен начин. Значи во војната на директен начин ми го разделија семејството, ми го уништија животот и сите тие работи. На индиректен начин ми го одзедоа брат ми. ДЈ: Дали може да има помирување и како? АМ: Помирување, па јас сум вечити оптимиста. Јас сметам дека може да има помирување. Ама помирување би било кога и двете страни и ние и тие би настапиле искрено. Да сфатиме дека живееме во иста држава, да сфатиме дека, т.е. тие да сфатат дека се малцинство во нашата земја. Значи тие ако се родени во нашата

растење со војна

I

45

земја, во нашата земја се говори македонски. Тие се Македонци во нашата земја, значи албанско малцинство се, значи тоа треба да го сфатат тие. Едноставно да не сфатат дека ако се малцинство се под нас. Значи соживот може ако се настапи искрено од нивна страна. Ова сега што го гледам, правнички сега да се изразам, и по науката и по телевизијата нема да има соживот. Затоа што се настапува на нефер начин. Можеби од нашата страна нивната страна е многу поголем нефер начин. Ова го говорам како човек, а не како Македонка. Ферски да се настапи би имало соживот, да се сфати дека на сите тука ние е место, и дека тука можеме да просперираме сите заедно да унапредиме, да живееме, дека заедно можеме да живееме, сами не можеме. ДЈ: Дали има некое прашање, сакав само да те прашам што мислиш за мешани бракови? АМ: Тоа е се во персоналитетот на човекот, значи самата личност на човекот. Ако некој смета дека може да живее, значи ако веќе зборуваме за мешани бракови помеѓу албанци и македонци, значи ако македонка се омажи за албанец таа мора и вера да менува. Ако таа девојка е спремна да мени вера, да мени националност, јас немам ништо против. ДЈ: Јас ти благодарам за искреноста, жалам што кај поттикнав тебе некои чувства што можеби долго време не си ги покажала. Верувам дека ќе ти помогне да зајакнеш уште повеќе. Дали има нешто што не те прашав а сакаш да го кажеш на крај? АМ: Ништо, и јас сакам да се заблагодарам за ова интервју. Значи, како што кажавте излегоа од мене некои чувства кои можеби многу долго ги таев. Можеби немаше ни време ни место, личност пред која да ги откријам. Благодарам и на вас, што едноставно го направивме ова интервју, што на некој начин ме отворивте. ДЈ: Благодарам, ти посакувам многу среќа понатаму во животот.

46

I

растење со војна

„Не е мој сон, затоа што јас сум на страна на оние кои тежнеат повеќе кон стабилноста отколку кон војните, затоа што сакам да живеам добро, слободно и не сакам да загубам некого од семејството.“

ПРАНВЕРА КАСАМИ: Слободно почни, кажи се што имаш. Јас можам да ти поставам и прашања ако има потреба. Не е задолжително хронолошки да кажеш, ако нешто ти текнува врати се назад слободно. НН: ОК. Војната во Македонија, во Тетово почна во март 2001, тогаш имав 13 години. Точно се случи во моментот кога се договорив со мајка ми да излеземе низ град на шопинг. Јас дента од школо, така, излегов за да одам и по пат само слушнав неколку пукотници, на планина видов како се гледаа искри, оган, се чудев , мислев што е работата сега! Сите беа изненадени од тоа што се случуваше, а јас сама, апсолутно не знаев што се случува. Потоа кога стигнав, се сретнав со мајка ми и многу брзо отидовме кај баба ми, затоа што таа живее таму блиску до центар, а мајка ми сфатила што се случува и се плашеше за мене, што би можело да ми се случи, потоа со неа отидовме кај баба ми и стравувавме да излеземе повторно. Некаде доцна дојде татко ми да не земе. Помнам утредента, или еден ден покасно имавме празник на училиште и не знаевме што ќе правиме и дојде веста дека нема да одиме во училиште, дури не ни знаевме дали ќе продолжиме со седмото одделение или не. Потоа некогаш доаѓаше вест дека ќе одиме во училиште, некогаш дека нема да одиме, одевме неколку дена, па пак се случуваше нешто и ние пак останувавме дома. ПК: Во кое училиште учеше? НН: Во Наим Фрашери. Се со пречки, потоа цело лето...тогаш беше војна, посебно во моето маало беше штабот на ОНА каде што беа војниците, беа многу блиску до нас. Цело време стравувавме многу затоа што куќата ни беше точно наспроти штабот и за едно мало нешто можеше ние да се соочиме со последиците. И така, потоа родителите стравуваа за мене и брат ми и не однесоа во Приштина. По пат слушавме дека се случуваа многу инциденти со полицијата, контроли, и имавме многу страв за тоа што можеше на мене и на брат ми да ни се случи. И пред да стигнеме на граница полуцијата не застана и ни нареди сите да излеземе надвор. ПК: Вие бевте со вашата кола? НН: Не, бевме јас и брат ми, со автобус не пратија родителите. Не застана полиција и излеговме надвор. Торбите сите ни ги изнесоа надвор и ни ги отворија за да видат дали имаме нешто. ПК: Полиција на Македонија? НН: На Македонија, Македонци беа. Многу лошо се однесуваа со нас: „Шиптари!“, многу арогантно. Некои луѓе изгледаа како сомнителни, ги зедоа и ги контролираа, така да овие беа тешки моменти за нашата психа, ние бевме мали.

растење со војна

I

47

ПК: Дали плачевте или нешто? НН: Се плашев и да плачам, само знам дека многу се плашев. ПК: Вие бевте мали.... И вам ви викаа полицајците? НН: Не само на нас, воопшто на сите. Обично тие што беа повозрасни, за кои мислеа дека може да бидат војници, бидејќи многумина од младите во тоа време беа војници. Со нив не се однесуваа ни малку добро, ги контролираа, многу лошо, на арогантен начин. Потоа цела оваа процедура заврши, не пуштија, не ни ги даваа пасошите и на крај излегоа. Ова траеше еден час. Кога ја поминавме границата на Македонија, се чувствувавме некако многу слободни, но од друга страна не и толку, затоа што родителите ни беа во Македонија, не знаевме како ќе тече работата дали ситуацијата ќе се среди или не. Знаевме дека ако нешто тргнеше на лошо ние можевме да ги загубиме родителите. Од ова се плашевме. ПК: Вие каде бевте во Приштина? НН: Во време на Косовската војна ние зедовме едно семејство од Косово дома, иако воопшто не ги знаевме и кога кај нас се случи војната тие постојано не покануваа да одиме кај нив, родителите не сакаа, тие седеа овде, јас и брат ми отидовме. Тие не примија како свои деца. Многу добро не примија. Ги контактиравме домашните и мајка ми ни велеше дека спијат во подрум. Посебно во нашето маало имаше бомбардирања, војна веќе...и нашата куќа и денеска ги има белезите од куршумите кои паѓаа. Моите родители цело време спиеле во подрум. Кога малку состојбата се подобрила се качувале горе и утредента повторно во подрум. Кога ситуацијата се стабилизираше ние доаѓавме во Македонија, но штом ќе дојдевме нешто ќе се случеше и ние пак заминувавме во Приштина. ПК: Цело време со автобус патувавте за Приштина? НН: Да со автобус, можеби некогаш и татко ми со кола де не однел. Не се сеќавам добро. ПК: Друг пат дали ве застана полиција? НН: Можеби, не се сеќавам добро. Потоа заврши летото, почна септември и почнавме да одиме на училиште. Седмо одделение го завршивме, иако со пречки. И кога почнавме со осмо одделение, се чувствувавме како малку повозрасни, сакавме да славиме, но бевме многу ограничени од полициски час, кој што беше од осум часот. Многу лошо, мртов град. Се мислеше до кога ќе трае ова, дали некогаш пак ќе биде како порано? ПК: Во основно училиште каде што учеше дали имаше ученици Македонци? НН: Не. Во Наим Фрашери учениците сите се Албанци. И во соседството каде што сум никогаш сме немале работа со Македонци, сите се Албанци. Само некогаш кога сум учествувала во некој проект, затоа што мои роднини учествуваа на вакви работи и ме покануваа понекогаш, таму соработувавме со Македонците, и секогаш убаво си поминувавме, мене не ми се случило да се закачам со некого за овие политички работи. Многу добро сме поминале воопшто. Лично не можам да кажам дека сум имала таков случај...

48

I

растење со војна

ПК: OК, ти тогаш си била мала, но секогаш овие разговори се правеле и на медиуми. Зошто ти мислиш дека започна војната? НН: Зошто мислам дека започна војната? За да добиеме неколку права ние како албанско население, кои не сме малку во Македонија, се знае Западна Македонија има мнозинство Албанци и верувам дека заслужуваме да ги имаме многу од правата, кои ни беа закинати и за кои мислам дека сеуште не ги имаме. Формално, божем ни се дадени, но на индиректен начин повторно друг некој одлучува за нас, не сме ние тие кои одлучуваме. Мое лично мислење. ПК: И после војната дали нешто во оваа насока се подобри? Правата на Албанците на пример? НН: Мислам дека не, иако на формален начин, мое мислење е дека некои права божем се добиени, но мислам дека никаде не се постигнати тие нешта што би требало да бидат постигнати, за кои се борел нашиот народ. ПК: Дали во текот на војната си имала некој случај во семејството, или што учествувал на војната, или... не мора со имиња да ги потенцираш. НН: Можам да кажам дека вујкото од мајка ми кои живеат во Расадиште. Тие ја ослободија куќата за војниците на ОНА кога се бомбардираше Расадиште, затоа што многу лошо беше бомбардирано. Тогаш се плашевме многу за нив дека можеа да останат без куќа, тие седеа кај нас и со семејството. Нивната куќа не била бомбардирана, но се уништи затоа што се користеше од многу војници и кога се вратија им требаше од старт да ја реновираат куќата, затоа што стварите им станале неупотребливи, затоа што војниците биле во нивната куќа. Тие воопшто не се чувствуваа удобно затоа што им требаше нон - стоп да бидат нечии гости, иако ние се трудевме да ги направиме да се чувствуваат удобно, но човек како дома никаде не се чувствува. ПК: Некоја случка која ја памтиш и што не би ја заборавила никогаш. НН: Кога бев во Приштина, во семејството каде што бевме сместени, кај нивни соседи дојде едно друго семејство од Тетово, кои побегнале од војната. Нивниот син учествувал во војната и завршил повреден, неподвижен. Беше многу лошо затоа што тој беше младо момче, штотуку бил оженет, но останал со последици кои не ќе може никогаш да ги излечи. Бил лошо малтретиран од полицијата. Ова ќе ми остане како помнење долго, зашто не сум видела порано случаи на лица кои имале последици од војната. Тие беа обесхрабрени од животот. ПК: Ти кажа дека не се добија тие права за кои започна војната, затоа што почна за права, кои сеуште ги немаме. Што мислиш, бидејќи ги немаме , дали постои страв во тебе, кај твојата генерација дека повторно може да започне нешто такво? НН: Можеби да. Страв! Мислам дека... еден ден имаше една конференција во ЈИЕ Универзитет и не знам дали и ти учествуваше. Се дебатираше за донесувањето на одлуките на Албанците во Македонија, за само одлучувањето, и се случи една многу добра дебата и забележав дека во срцата на младите постоеше гневот од тоа што требаше да се постигне и не е постигнато и како сите во еден момент да беа готови да станат и да ги средат овие работи и да не ја остават работата во рацете на другите. Сите изгледаа како да беа готови, само да се постигне една Голема Албанија, како што е сон на сите Албанци.

растење со војна

I

49

ПК: Дали е и твој сон? НН: (Се смее) Не. Не е мој сон, затоа што јас сум на страна на оние кои тежнеат повеќе кон стабилноста отколку кон војните, затоа што сакам да живеам добро, слободно и не сакам да загубам некого од семејството. Но мнозинството од тие што беа на дебатата не мислеа исто како мене. Тие беа за албанството. Јас сум по повлечена од овој аспект, можеби сум и егоист, не знам. ПК: Можеби ти мислиш дека што ако почне уште еднаш кога не добиваме ништо! НН: Да, затоа што на крајот на краиштата ние сме мала земја во светот, никој не се грижи за нас. Можеби и не ќе имаме кој да ни помогне кога уште еднаш би се направила некоја сплетка слична како таа од 2001. ПК: Дали има нешто друго што ти текнува и сакаш да го кажеш поврзано со војната што беше тогаш? НН: Не знам... ПК: Сега после војната како ги доживуваш Македонците, дали имаш дружење со нив, дали имаш некои односи? Или си слободно во однос на тоа, или...? НН: Не можам да кажам дека се дружам многу со Македонци, но кога вака се случува нешто, некој семинар, или на факултет сум имал предмет каде бевме заедно со Македонците, се е во ред. Реков дека лично не ми се случило нешто. Секогаш сум имала добри односи, не можам да се пожалам од ова.

50

I

растење со војна

„Ако не се знаат претходно ако не се пријатели он ќе рече, ќе рече дека е албанец и одма има друго мислење за него. Ама мислам дека се поправа може за 10-15 години нема да има некоја разлика. “

ВАСИЛЕВСКА ХРИСТИНА: Дали имаше некои етнички групи во местото каде што ти живееш, значи дали беше мешано село и каков беше соживотот? А.Д. : Имаше само... Етнички групи немаше мешано, само единствено беа македонци, значи македонска национална припадност и воглавно немаше некои конфликти на етничко ниво. Затоа што беше единствено македонци, затоа што живееја. В.Х. : Дали ти си имал контакти со некои други, значи со луѓе од другите заедници? Не мора само во твоето место ? А.Д. : Со албанци кога сум почнал со средно образование во гимназијата “ Кирил Пејчиновиќ “ Тетово, значи пред конфликтот заедно учевме македонски и албански смени, немаше некои поделби затоа што бевме во исти објект во гимназијата во Тетово и првите другари што сум ги сретнал биле албанци. Понатаму исто така и сум имал контакти и со срби затоа што дел од фамилијата ми е во Србија. И воглавно тоа. В.Х. : Какво беше твоето мислење, значи за нив, како за друга етничка група, значи не за поединци? А.Д. : Пред да имам контакт со албанците, значи пред средно образование, воглавно мислењето ми се градело на што мислат другите, повозрасните, особено татко ми, мајка ми, околината и воглавно тоа. После кога сум почнал средно образование више нема... Мислењето ти се гради врз основа на какво искуство ќе стекнеш со личностите, кога ти е некој добар другар независно од која етничка припадност е. В.Х. : Добро, дали пред 2001, значи си забележал некои конфликти и дискриминација, дали на македонци, дали на албанци? Значи дали имало околу тебе такви случаи на дискриминација? А.Д. : Да, имало на дискриминација. Мене лично ми се нема случено, но што сум слушнал од постарите, посебно македонци, тоа било уште пред да се распадне СФРЈ, значи имало на етничко ниво, албанците ги негирале. Знам на пример, имам еден, комшивка имам, имала продавница во Тетово, знам лично дека не знаеле на пример, албанците не знаеле добро македонски и кога ќе ги прателе во дуќан она самата ги враќала, да им пиша од дома на ливче на македонски јазик, што сакаш да купиш. Не дека на пример, она... она можела да се потруди на пример, да им објасни, да научи, ама онака била цврсто... зошто била македонка, била горда што е македонка. Тоа е во право до негде, ама до негде... не знам... немам мислење. В.Х. : Дали имало некакви конфликти, значи помеќу различни етнички групи? А.Д. : Во Брвеница, не.

растење со војна

I

51

В.Х. : Па било каде во твое опкружување? А.Д. : Во Тетово, да. Во Тетово пред војната, значи имаше конфликти. Гимназијата штрајкуваше, штрајкуваше затоа што албанците за денот на знамето и денот на албанската азбука поставија во гимназијата албанско знаме, а македонското го симнаа и сите македонци престанаа да,... Значи настава не се држеше за македонците и имаше, имаше штрајк на гимназијалците, тоа беше конфликти пред војната. В.Х. : Добро, значи за време на 2001. Како ти ја доживеа 2001? А.Д. : Тешко. В.Х. : Како ти беше на пример во некој одреден момент?На пример кога започна. А.Д. : Па, онака сум мислел дека, дека не е ништо онака, значи кога се пука, кога ти проаѓаат куршуми над глава, сум мислел дека е од филмои, си гледал сум мислел дека не е ништо,ама кога ќе го доживееш тоа и више не сакаш да ти се врати. В.Х. : Дали во некој момент беше раселено лице? А.Д. : Не, не. Во текот на конфликтот бев цело време дома. В.Х. : Како ти беше на пример, во врска со твоето семејство, дали се плашеше за нив? А.Д. : Па да, во некои моменти , кога имаше, беше кризно, кога стварно беше, стварно имаше у жарот тогаш беше жарот, во летото 2001, беше тешко, но понатаму, не. Беше онака само некаде имаше, имаше некаде огин, некаде се пукаше, но тоа беа само провокации. В.Х. : Кој беше клучниот миг за да сфатиш дека започна војна? Значи кога ти сфати дека во Македонија има војна, или ти го доживуваш тоа како криза или како конфликт, како што го доживуваш настанот во 2001? А.Д. : Како воен конфликт. Значи војна немаше, за да има војна треба да биде или граѓанска или војна за национални интереси помеѓу друга држава, значи во Македонија не беше друга држава, ние не сме објавиле војна на друга држава или друга држава нас да ни објави војна, ниту пак да имало граѓанска војна, значи конфликтот беше во Тетово и тие беа само екстремистички групи кои сакаа нешто да добијат, сега на ваков или таков начин кој знае понатаму. В.Х. : Кога ти сфати дека започна нешто, ете воен конфликт? А.Д. : Памтам како денес, среда беше, сега не знам во март, не знам точно кој ден, 15 Март мислам, ама знам дека среда беше и другар од гимназија ми се јави, да не идам во град он бил више и почнало да се пука тогаш, на центар имаше, значи на плоштадот во Тетово, од Калето знам дека, слушнав дека имаше нешто. Не ми се веруваше, ама кога излегов надвор, заедно со, со комшиите со другарите излеговме и на повисока куќа видовме, стварно се пука, значи фрчат куршуми на сите страни. Тоа више друго е. В.Х. : Значи тогаш, со самиот почеток. А.Д. : Да, тогаш, да.

52

I

растење со војна

В.Х. : Што се промени во твоето село, значи за време на 2001? Што се случуваше? А.Д. : Па беше онака, народот што вика село без кучиња, значи сите млади, што беа, што можеа заминаа седге избегаа, значи сопругот, сопругите ги изнесоа седге кај што имаат фамилија и воглавно остана празно селото. Значи беше ка село за духови, немаше ништо, празно. Ни дуќан, на пример негде, може некаде ќе работи некоја продавница ама колку ќе работи... В.Х. : Што сметаш ти, дали војната беше потребна? Значи дали мораше да се случи еден таков конфликт? А.Д. : мислам дека не сум компетентен да одговарам на тоа, зошто тоа е политичко прашање колку што гледам. Конфликтот беше политичко прашање за албанците да си решат свое, а дали беше потребно, мислам дека не. Никаде не можеш да решиш нешто со војна. Мислам дека тоа е најдобар одговор. В.Х. : Дали ти лично имаше контакти со вооружени лица? Од една или од друга страна. А.Д. : Да имав контакти со припадници на македонските одбранбени сили, со припадниците на министерство, значи за одбрана. Со редовните војници и професионални војници. В.Х. : Дали беа, значи тие во твоето село, па затоа имаше контакт? А.Д. : Да, во моето село и нормално ќе излезев надвор навечер и преку ден да купам нешто, на пример до кооперација. В.Х. : Дали имаше контакти со другата страна, со некој од другата страна, на било кој начин? А.Д. : Со вооружени лица? В.Х. : Да. А.Д. : Не, јас лично, не. В.Х.:Добро. Дали ти беше страв, за време на војната, воениот конфликт? А.Д. : Да, страв ми беше. В.Х. : Зошто? А.Д. : Па, дан ме погоди некој куршум у глава. Не углавно, онака кога ќе осетиш куршуми како ти летаат на сите страни, нормално да имаш страв, ако немаш страв, тогаш више не си нормален и ти. В.Х. : Кога ти беше најмногу страв? Значи во одредени моменти, кога? А.Д. : Па имаше офанзива, албанските екстремисти имаа, шиптарските екстремисти имаа офанзива, лето август мислам дека беше и баш во моето село паднаа неколку гранати, тогаш да. И памтам на улица кога излегов и првпат ми се случило кј мене во село, значи куршуми паѓаа на сите страни да летаа, да фрчат околу тебе, да не знаеш кај си. Тогаш ми беше највеќе страв. В.Х. : Дали, значи уште еднаш прашањето се плашеше Во тие моменти за своето семејство? За другите членови на твоето семејсво? А.Д. : Да, да.

растење со војна

I

53

В.Х. : Добро. Во кои моменти ти беше најтешко? Значи не само да се плашиш за твојот живот, туку едноставно, најтешко, да сметаш дека нема назад и нема подобро? А.Д. : Не, не сум мислел таке, сум знаел дека ќе пројде, но на кој начин и како, не знам. Најтешко било тогаш, значи тоа лето. Не нешто посебно да биде тешко, за да ти биде многу тешко треба да видиш нешто, некое грозоморно нешто, некое убиство, ама тоа не се случило. В.Х. : Што им забележуваш на другите, на другата страна, на екстремистите? Дали им забележуваш за нешто? Сметаш дека не биле во право или? А.Д. : Да, знам дека не знаеле зошто се борат како прво, знам дека се бореа за пари, едноставно. Значи тоа било, тоа беше албанско лоби, што собра пари, да им плати , на секој албанец кој е чукнат во главата, да земе преку вечер не знам 600-700 евра, земале за едно пукање една вечер. И немаше врска со тоа албанците што го сакаа, значи на глобално ниво и во Македонија. Тоа беше само албанското лоби во странство, што одвои пари, што е големо, може и двојно пого;емо од македонското. В.Х. : А дали им забележуваш нешто, пак на своите , значи на одбранбените сили? А.Д. : Не. В.Х. : Ништо? Апсолутно баш ништо? А.Д. : Колку што сум слушал, значи може на паравоените единици, “ Лавови “ , но не можам лично да кажам, зошто не сум видел лично. Сум видел она на пример што сите го виделе преку телевизија. Но што зборат, на пример има некои нешта што не ги направиле добри, сега колку е точно тоа, не знам ни јас самиот. В.Х. : Дали за време на конфликтот ти помогна некој од другата страна, значи не од вооружените сили на Македонија, туку од екстремистите? Дали некој ти помогна? А.Д. : Не, не. Немало такви. В.Х. : Дали некој ти помогна од твојата страна, значи од вооружените сили? А.Д. : Да ми помогнал. Значи, редовен војник во АРМ од Прилеп беше и добри другари сме уште ден денес, кога идам во Прилеп на пример може слободно да спијам кај него и онака, на пример се знаеме имаме контакти. В.Х. : Дали имаш некој момент, поради кој што ќе ја паметиш 2001, значи она засекогаш ќе ти остане во сеќавање, засекогаш и никогаш нема да го заборавиш тој момент? А.Д. : Да, имам таков момент. Во Тетово баш се случи, затишје беше, онака баш реков да излезам зашто се немаше една недела десеттина дена, немаше баш никакви конфликти, ако припадниците уште беа тука уште беше некако жешко беше, имаше жаришта , но не толку. И баш во Тетово во градот тргнав и во зелениот пазар бев, мајка ми беше таму требаше нешто да и однесам и баш, баш во пазарот почна да се пука тогаш, но се пукаше од калето мислам дека се пукаше или од таму негде или од викендиците сега колку точно не знам, ја колку што мислев, мислев дека од таму се пука и решив да не идам од кј што е монополот по таа улица требаше да идам до автобуската да земам, со автобус да дојдам во Брвеница. И решив да

54

I

растење со војна

тргнам по краткото патче што е измеѓу зелениот пазар да излезе директно закај економско и од тука имаше, се осети значи дека некој пука на мене. И видов снајперски... Имаше снајпери на зградите некаде, значи тоа е позади Веро и баш кога идев покрај Спортски центар накај автобуска, значи онака на милост или немилост негова бев, дал да ме пука или не беше негово. И само почнав да трчам, нормално и пред мене гледам фрча куршуми , баш, и тогаш ми текна што ми кажуале другите дека чим го слушаш кога иде значи ништо не ти е. И баш тогаш забележив, сегде покрај има мал, како ѕидче има покрај спортски, како ограда што е и сегде од страните беше, имаше, куршумите баш тука удираа. Знаев дека некој пука на мене. И не знам како спасив жива глава излегов на автобус штрафта дома. В.Х. : А дали ти си имал некакви контакти со оружје? А.Д. : Да со оружје, да. Сум имал онака задужен, значи беа во Брвеница, за време на конфликтот беа задужени сите и као на...онака, као на вежба, тие што биле припадници задужени за вооружувањето на Брвеница им покажувале што, како, може и да испукаш по нешто, но не нешто посебно, само тоа. А контакт сум имал, да. В.Х. : Дали си влегол во конфликт, во тој период со некој од другите етнички заедници? А.Д. : Не, не.Никаков конфликт. В.Х. : А, дали си забележал, на пример некаде да се движи некој од другите етнички заедници, значи во твојата средина или нешто слично? Значи дали си имал едноставно некаков контакт со другите заедници за време на 2001? А.Д. : За време на 2001, значи воглавно сум преседел цело време во Брвеница, тоа лето и затоа што е чисто село сакаа албанските екстремисти да го нападнат, но не се осудија, затоа што е големо, не се осудија. Е сега они покушаа да влезат, но не успеаа, затоа што е големо селото имаше и своја одбрана и беа и АРМ беше тука. Не успеаа да влезат и затоа и конфликт сум немал со нив. Ама од куршумите нивни, биле, што иделе накај нас. В.Х. : Добро, значи кажа зошто по свое мислење се случи 2001, но поопшто еве зошто мислиш дека се случи 2001? Добро дали требаше или не, зошто според тебе се случи, дали затоа што се истите причини кои албанците ги наведуваат или ти сметаш дека има други причини? А.Д. : Лично мислам дека они си имаат во глава смислено некоја идеја за голема Албанија, значи ја сум македонец и мене од историја колку што знам ми кажувале за голема Македонија, но не можеш тоа да го сфатиш , тие се толку вжештени глави што мислат дека може тоа да се оствари. Значи сакаат Албанија, тоа биле делови од Албанија, од Црна Гора и делови од Македонија северозападна Македонија и само на таков начин мислеле дека можат, Јас знам дека само на таков начин мислеле дека можат прво на пример да земат со децентрализација, да земат локална самоуправа како што е сега и со тек на време, под влијание на пример на други големи држави може да го спојат тоа , на пример со Албанија. Колку и да го негираат, мислам дека тоа е така. Точно дека порано биле, биле можеби запоставени албанците , биле значи немало нешто во политиката, не биле толку, или во МВР или во АРМ, но и не можеш да влезеш таму ако не си компетентен, ако немаш, на пример некои познавања или вештини. Не може на пример он, овчар слегол од Шар Планина и да влезе у АРМ, треба нешто да заврши и он кој ќе влезе кој ќе види колку има на пример, не можеш да завршиш треба факултет или нешто друго треба четири

растење со војна

I

55

години, треба мука да видиш и толку нешта да напраеш за да завршиш и он се откажува на прво нешто и прво што бара е некого да поткупи, не може тоа така. Поради тоа мислам дека... И поради тие причини, како први причини ги навеле, да сакаат на пример поголеми права. Па и така го добија и тетовски на пример, Универзитет колку на пример да е, да има глас да имаа свои кадри да излезат, а колку се компетентни, спремни тоа не знам. В.Х. : Значи според тебе 2001 прва не беше во нокој случај за поголеми права на албанците? А.Д. : Не, почна реално дека е така, но тоа е долгорочна цел. В.Х. : Добро. Како на тебе ти се промени животот во 2001?Какви промени ти почувствува? А.Д. : Па прво финансиски, значи мајка ми немаше работа во тоа време, татко ми, татко ми работеше во Полет Тетово и после војната згасна, значи немаше ништо немаше патници од кога го добија она што го добија, после Рамковниот они ги зедоја сите конци во свои раце и како кукли беа сите во Тетово, значи тие што беа, што пукаа, тие што беа на пример во нивниот генералштаб ја зедоја власта во Тетово и пвеќе можеш само... Се беше во нивна корист, не можеш да очекуваш ништо, а ако не направиш, од себеси на пример нешто ако не створиш , главно значи финансиски проблеми, можеби после една година или две сум бил можеби трауматизиран ама не во толку голема мерка затоа што ипак не било некоја голема војна да се има, да имаш лично на пример. Точно дека се пукало но главно припадниците и екстремистите, тие на пример тие главно пукале. В.Х. : Дали ти имаш некакви последици од војната 2001? А.Д. : Не, не. Немам последици. В.Х. : Апсолутно никакви? А.Д. : Не, никакви. В.Х. : Добро. Заради кои причини ете на пример ти се одлучи да земеш оружје, значи иако си бил млад и не си бил обучуван за да бидеш, значи војник или нешто слично да користиш оружје, зошто ти одлучи да земеш оружје и доколку дојде до некаква таква ситуација, значи ти да можеш и да пукаш и да убиеш некого со оружјето? Зошто? А.Д. : Па главно околината, значи имаше список кој да се задужи, кој да се задолжи со оружје, и беше на мислам две семејства, не знам точно, не се сеќавам. И кога сите земаат и кога ти слушаш од страна дека се пука и више не ти работи на пример разумот, мислам дека ти работи срцето, немаш више...Појќе се сакаш на пример себеси, семејството него ли друг што сака тебе лошо да ти направи, мислам дека тоа е најголема причина. В.Х. : Добро. Кажа значи дека цело време си бил дома, како ти дознаваше што се случува надвор, значи преку кој медиуми, дали имаше пристап до весници? Како ти дознаваше што се случува надвор? А.Д. : Главно преку Македонска телевизија, мислам дека работеше нон-стоп, А1 и Сител работеа, но кога како репетиторите мислам дека и оборени беа нивни, МТВ нон-стоп работеше и радио Кисс мислам дека, радио Кисс беше нон-стоп пуштено. И освен медиумите, исто дознавав и преку она што е...Во Брвеница имаше многу

56

I

растење со војна

припадници на МВР и од АРМ и кога ќе дојдат на пример они можат најубаво да ти кажат од прва рака, на пример. Нема да ти кажат глобално, но ќе ти кажат објективно, за она што они го виделе, затоа што биле таму, поточно од него не може никој да ти каже. В.Х. : Кажи ми што ти остави најголем впечаток во 2001, значи не што влијаело најмногу на тебе, туку што ти остави најголем впечаток, значи најсилен впечаток? А.Д. : Оф мори мајко. Но комент. Не знам не можам нешто да издвојам така. Не можам да издвојам. В.Х. :Добро. Дали денес ти имаш доверба во албанците, дали имаш доверба во другите етнички заедници, кои што ги има во Македонија? А.Д. : Не можам да ги издвојам на албански, на пример на цело ниво можам да верувам само кој е човек, кој е нечовек. После војната сите имаа мислења, беше многу поделено албанци и македонци, но денеска и не е така. Некој кој сака да ти помогне и не мора да значи дека треба да ти биде не знам... Ако сака да ти помогне, ќе ти помогне. Нема толку издвоеност, све е више и бизнис само парата се врти, мислам дека тоа е најдобро. В.Х. : Добро, ама дали ти лично имаш доверба, во албанците, значи доверба, да им довериш нешто? Дали сметаш дека би ти помогнале? А.Д. : Не, не, не, да доверам, значи до таа мера што нешто на пример ми значи мене не, но да ми помогнат за нешто можат, значи и ми помогнале за некои работи. В.Х. : Што мислиш, што Македонија доби, а што изгуби за време на конфликтот? А.Д. : Можеби доби она што ... В.Х. : Или дали само една страна доби, а друга изгуби што ти сметаш? Кој доби, кој изгуби? Што доби, што изгуби? А.Д. : Па добија албанците, сигурно дека добија, значи ако пред војната власта беше во македонците, сега сите директорски места и сите позиции каде и да е во Тетово ги држат тие. И сите знаеме дека во Македонија работи непотизам, сите влегуваат на работа од пријатели, а бидејќи они ги влечат конците, најмногу они влагаат, значи албанци. И тоа за нас е хендикеп,хендикеп е за македонците кои живеат на пример во тетовско. За останатиот дел не им е и толку гајле, ама за нас зависи. За нас , ние зависиме на пример засега од Тетово. В.Х. : Значи сметаш дека со војната албанците добија, значи работни места? Сметаш дека македонците се дискриминирани после војната? А.Д. : Да, да, мислам дека се дискриминирани,затоа што се во голем број албанците во тетовско, мислам дека е тоа главна причина и нормално конфликтот, Рамковниот договор. В.Х. : Како го гледаш ти соживотот денес, значи не само, кажа дека во Брвеница нема албанци, општо, значи ете Тетово, ете цела Македонија?Како го гледаш ти соживотот, има ли соживот воопшто или тоа е само лицемерство? А.Д. : Сега, можам да кажам дека сите прават некои добри лица, ама нормално дека има скриени некои мислења во секој македонец и секој албанец, на пример кога ќе

растење со војна

I

57

зборуваат прво што, прво што... Ако не се знаат претходно ако не се пријатели он ќе рече, ќе рече дека е албанец и одма има друго мислење за него. Ама мислам дека се поправа може за 10-15 години нема да има некоја разлика. В.Х. : Значи сметаш дека има соживот до некоја мера? А.Д. : Да, да, има до некоја мера. В.Х. : Дали сакаш да ја напуштиш Македонија? А.Д. : Да, сакам да ја напуштам. В.Х. : Зошто? А.Д. : Па водолија сум, авантуриста, водолија обично тоа. Сакам да шетам сегде и да заработам нешто добро, да направам нешто во животот. Не од конфликтот на пример некои последици, но поради сегашната ситуација сега во Македонија. В.Х. : Дали ти денес би живеел во етнички мешана средина? Дали од овде би се преселил во етнички мешана средина? А.Д. : Да би живеел и сум живеел во странство и нема некоја разлика. В.Х. : Сметаш дека овде и во странство нема никаква разлика кај етнички мешаните средини? А.Д. : Зависи каде. Сум живеел во Америка и таму нема разлика, цела Америка е направена да биде етничка, значи секаде каде што има документи да се потполнат, пишуе на англиски и на шпански, не зошто англискиот е најдобар не е ни он нивни, туку зашто другите да разберат зошто се пола шпанци, мексиканци, португалци, не знам ни ја што се и затоа. В.Х. : Дали би живеел со албанци? А.Д. : Би живеел со тетовски албанци, не со косоварски. Да, сум живеел со косовари, значи албанци од Косово, не се људи. В.Х. : Дали можеби ти сметаш дека албанците кои дојдоја како бегалци од Косово беа, во дел причинители за конфликтот 2001? А.Д. : Па нормално, да. Има и докази за тоа, дека групи од Косово, тие ги викаат бригади, дошле во Тетово да испукаат све што мрда и што не мрда. В.Х. : Што мислиш ти за мешаните бракови? Значи бракови помеѓу македонци и албанци. А.Д. : Нема врска, кој си се сака нека сака, негова работа. В.Х. : Дали ти би стапил во мешан брак? Дали би зел жена албанка? А.Д. : И тоа како. В.Х.: Дали те плаши нешто за во иднина, значи во врска со конфликтот, дали сметаш дека може да се повтори? А.Д. : Значи да се повтори во Македонија само, на ист начин како во 2001 што беше, мислам дека не. Мислам дека може да се повтори, но во полошо издание, може на балканско ниво или во југо-источниот дел на балканот, значи глобално да се фати, да има влијание Албанија, Србија, Грција секаде каде што има албанци.

58

I

растење со војна

В.Х. : Од истите причини од кои што беше конфликтот? Д.А. : Да, ако не можат да ја извадат од глава мислата за голема Албанија, мислам дека би било многу, многу полошо, него што било во 2001. В.Х. : Дали можеш ти да им простиш на албанците? Дали можеш да простиш за се што се случуваше тогаш? Д.А. : Па мене не ми направиле нешто многу лошо и не можам ја да давам прошка на некого, што не ми направил ништо, може да дава само некој што стварно го доживеал тоа има киднапирани, што не се најдени има загинати, на пример од Битола, Прилеп, Скопје, они треба да даваат прошка и правда, доколку можат, не знам тоа. В.Х. : Што е правдата според тебе? Како во овој случај треба да се задоволи правдата? Што треба да се направи? А.Д. : Значи кога е до војна, никој не сака да дојде, ама кога ќе дојде, ќе дојде, има правила, мислам дека тие со Женевска конвенција се регулирани тој што ќе ги прекрши е воен злосторник. Ете тука правдата треба него да го најде, да ги види сите факти што се, сите на пример, сите искази што се од сведоците и да пресуди тука. Да има сила, да го затвори воениот злосторник без некој од страна што има моќ, има лоби да го ослободи, да не подлегне на него значи. В.Х. : Сметаш ли случаите што се вратени од Хаг во Македонија, значи кои што се настани за време на 2001 година дека ќе бидат решени, затоа што има многу контраверзии околу нив? Дека злосторниците ќе бидат казнети? А.Д. : Да, ќе бидат. Кога, тогаш ќе бидат. Сега можеби не, сега зашто уште не е толку поминато многу време, само 8 години поминале од кризата,но ќе бидат решени, кога ќе се подобри законодавниот систем во Македонија, да. В.Х. : Дали е можно помирување помеѓу македонците и албанците и на кој начин тоа би се случило? А.Д. : Па мислам дека не може, секогаш ќе има тензија некаква, затоа што се така воспитани, така се религиозни,таква им е верата, па можеби и нашата, затоа што е таква. В.Х. : Дали би разговарал со некој албанец за ова што се случуваше во 2001? А.Д. : Па да, и сум разговарал, значи лично онака да ми каже што мисли за тоа и он лично ми кажал дека било тоа, и секој албанец ќе ти рече дека го одобрува конфликтот, дека е добро за нив. Затоа што они едноставно мислат дека се случува затоа што рекоја дека е за албанските права, значи и ние да сме македонци некаде некој да те потиснува, нормално дека би избил конфликт, на пример да си го подобриш статусот, ама мислам дека ги лажат. Значи они што им наредуваат лобито од страна, од каде што собираат пари, каде што е наредено. В.Х. : Значи сметаш дека изворот на кризата не беше во Македонија, туку од надвор? А.Д. : Да од надвор. Значи за се нешто да се направи треба да те финансира некој, парите доаѓаат нормално од странство, онаму каде што ги има. Во Македонија сигурно ги нема.

растење со војна

I

59

В.Х. : И за крај дали имаш нешто да кажеш, што не беше опфатено со прашањата? Значи нешто што ти би сакал да го кажеш и да се знае дека тоа ти го чувствуваш? А.Д. : Не, не. Супер беше мислам дека се е во ред. Тоа е се што имав да кажам. В.Х. : Добро. Фала. А.Д. : Молам.

60

I

растење со војна

“…ви се верува дека роденденот не си го знаев, ме прашуваа за роденденот, не знаев кога ми е роденденот, не знаев кога сум роден…”

ШИЌЕРИ ЏАФЕРИ: Јас сум Шиќери Џафери во Куманово на датум 03.02.2009г. Ќе реализираме едно интервју. Ве молам претставете се... БЕРАТ АЈДАРИ: Јас сум Берат Ајдари од село Слупчане живеам во с. Слупчане, инаку работам во центарот за менаџирање со кризи, дипломиран на компјутерските науки. ШЏ: Малку сте заморен господин Берат, но сепак мислам дека ќе излезе едно мошне интересно интервју. БА: Исто така и јас се надевам, малку заморен но ќе излеземе на крај. ШЏ:Семејна состојба? БА: Живеам во Слупчане со родителите и браќата. Јас сеуште не сум женет, вкупно сме 8 члена ... ШЏ: Живеете сите заедно нели... БА: Да живеам со моите браќа, сите во селото Слупчане ШЏ: Дали можете да ни кажете нешто, како беше животот во вашето село пред 2001 година? БА: Животот во село како..не беше толку добар, но спроти фактот што мнозинството на народот се невработени тешките услови за живот, пред 2001година бев на возраст од 19-20 годишен штотуку го имав завршено средното училиште бавејќи се малку со земјоделство... ШЏ: Населението во главно се бавеше со земјоделие во вашето село? БА: Речиси 80-90% се бават со земјоделие, подобра состојба имаат тие кои имаат некој од семејството кој може да ги помага од западните земји, тие можат да им помагаат нешто. Инаку земјоделието е развиено.... ШЏ: На село, бројот на луѓе во државна работа бил релативно мал? БА: Пред 2001г. нешто си можел да ги изброиш, значи како велиме ние во село на прсти 1, 2, 3 а нашето село е едно од најголемите села во општината Липково, тогаш пред 2001, имаше некаде околу 550-600 куќи. ШЏ: На село дали имало жители од друг етнитет? БА: Не, сите сме Албанци... ШЏ: А вие дали сте имале контакт со Македонците бидејќи во селото немало... БА: Додека бев во основното училиште ја имав само учителката по македонски

растење со војна

I

61

јазик...само тогаш сум имал контакти со Македонци. Во средно училиште сме биле заедно со Македонците, но никогаш не сме имале контакт, сме имале контакт само кога сме се скарале нешто инаку не сме имале односи. ШЏ: Вие инаку како што рековте средното училиште сте го завршиле во Куманово? Дали мислите дека имаше неправда, имаше дискриминација на етничка основа во тој период колку сте можеле вие тоа да го уочите... БА: Во млада возраст можеби тогаш не сме ги виделе многу притисоците кои ни ги правеа, но сега се сеќавам во средното училиште како се организираа на улица како излегуваа да не истепаат, тоа е направено намерно за ние да се предадеме, да не одиме на училиште, но и на училиште во училница во текот на годината значи на 5,6 ученици им ја губеа годината македонските професори, тоа беше значи една цел која можеше да се види... ШЏ: Вие образованието сте го реализирале на мајчин јазик? БА: Основното училиште да, средното училиште половината од предметите ги имав на мајчин јазик,половината на македонски јазик.... ШЏ: Но вака дискриминација на широки основи на населението, дали можеше да се види такво нешто.... БА: Да, да. Прва точка беше што на Албанците им беше многу тешко да се вработат, бевме притиснати од секој аспект. Секаде каде ќе сме се обратиле сме биле сметани како малцинство или како група од втора рака, така да како да кажам, ние не сме биле сметани како група или народ кој може да соживее или да содејствуваме во државата Македонија. ШЏ: Значи постоел некој вид на дискриминација што се однесува на вадењето на документите разни потешкотии?... БА: Да тоа беше доволно, сега и ден денес постои тој проблем на државјанства и... има мнозинство од народот кој се родени во нашите места и немаат државјанство не се сметаат државјани на Македонија. Тоа постои и ќе постои пак... ШЏ: Значи доколку си од албанска страна, другата страна гледала сосема со друго око?... БА: Да, така е. ШЏ: Вие мислите така. БА: Така е. ШЏ: Дали можете да ни кажете сега за текот на 2001г. Кога започна конфликтот, каде се наоѓавте вие во тоа време? Кога разбравте дека започнал конфликтот, каде се наоѓавте вие во тоа време... БА: Беше почетокот на 2001 година јас бев студент во Тетовскиот универзитет во тоа време и пред да настапи ослободителната војска на Косово, националната војска, имав слушнато за некои движења кои се случуваа и како студент останав во Тетово таму значи започна конфликтот или војната, потоа се вративме дома, постепено од кај Тетово дојдов во нашиот дел во Слупчане... ШЏ: Вие како се чувствувавте кога разбравте дека започнал конфликтот еден вид на конфликт или нешто друго како се чувствувавте во тој момент...

62

I

растење со војна

БА: Верувам дека сите Албанци во оваа војна, во овој конфликт ја чекале од причини што поради големата дискриминација која ни беше направена секогаш велеа дека ќе пукне еден ден и тоа го очекувавме како нормално, бидејќи верувам дека требаше да се случи бидејќи на маса, за политика секогаш Македонците не ни даваа права и се очекуваше да се случи нешто, ако не денес утре и ете 2001 година се случи и тоа што се случи... ШЏ: Добро дали имаше измени во вашето живеалиште откако започна војната,мислам во население, обичните луѓе како го доживеа тоа, почнаа да се иселуваат или пак нешто друго? БА: Претходно јас истакнав дека јас бев на млада возраст, сеуште созревајќи, војната ја доживеав, како на Косово малтретирања кои се направија, но сеуште не беше таа состојба и јас немав...јас лично ја очекував многу нормално, но ги гледав тие повозрасните луѓе се движеа, некои обезбедуваа храна, земаа брашно, купуваа на големо храна. Според мое мислење, доколку сум за да останам во своето живеалиште , треба да изготвам да купувам пред време; другата страна беше дека само малку пред војната, брат ми да дојде во нашето село, кој беше вклучен во ослободителна народна армија и со нив контактиравме и тој некои елементарни нешта ни ги раскажуваше и знаевме дека постепено одат работите... ШЏ: А сега од оваа гледна точка, дали мислите дека требаше да започне војната или имаше друг избор. Дали можеше да има друг избор?... БА: Па сега и за оваа прашање луѓето се поделени на две групи, некои мислат дека и без војна можеш да стигнеш до тоа што се постигна, можеби се постигна, но се каснеше, и наспроти фактот дека војната како се разви, пак по војната не течела како што треба, повторно значи започнуваат, значи во секои услови дека вреднувањето на ослободителната народна армија дискриминацијата пак постои и сега можеби и грешиме да кажеме требаше или не требаше војната од 2001г. Но како и да е, се измениле во позитивни... ШЏ: Дали можете да ни кажете за моментот кога се вклучивте во ОНА? БА: Во моето село војната започна некаде на 2 мај, беше денот на прогласувањето на слободната зона, реков претходно дека брат ми беше вклучен само во ослободителната народна армија. Тој честопати ги носеше другарите дома и како и да е се адаптирав со тие амблеми и облека... ШЏ: Подготовки... БА: Подготовки. Беше 2 мај, се прогласи слободна зона и потоа целото село излеговме, отворивме ровови, пополнувавме вреќи со песок и така значи од тој ден службено бев вклучен во војска... ШЏ: Дали стравувавте за вашето семејство дека може да се случи нешто, сигурно тие останале на село.. БА: Да останаа на село. Сум престојувал во подрум и тоа беше најголемиот страв или досада за семејството, бидејќи ние не знаевме каде сме излезени и го очекувавме куршумот, гранатата од секоја страна и бевме подготвени, но целото време што чекавме, војувавме умот ни беше кај фамилијата, што направиле тие дали имаат вода дали имаат леб. Тие беа во подрум, беа изолирани. ШЏ: Дали можете да ни кажете нешто за другата македонска страна, за

растење со војна

I

63

полицијата, војската, вооружените сили, нешто имавте знаење во врска со вооружувањето на другата страна, односите помеѓу вооружените на сили на УЧК и на македонската страна? БА: Немав во тоа време, немав многу информации, бидејќи бев студент и немав служено во војската на АРМ иако имаше еден повик, но не отидов, не сум се одѕвал на повикот. Не знаев со што ние располагаме, но тие имаа тенкови, хеликоптер, додека ние пак бевме со едно пониско вооружување, послаби, но со поголемо срце... ШЏ: За страната...ваша за албанската страна, за вооружените сили... БА: Ааа, ние како војска бевме во едно расположение или една, во една голема омраза против Славјаните и мислевме дека со еден повик ќе излеземе на крај. Вооружување немавме кога започна војната во Слупчане, во споредба со македонската страна многу малку имавме наоружување, но издржавме и имавме наш ред, што не можеа да не пробијат. ШЏ: Дали доволно ви се измени животот од тој претходниот како студент сега кога се вклучивте во ОНА.. БА: Да многу се измени, како студент како сите кои се студенти се послободни за учење, кога се вклучив во војна се поздравив со татко ми и со мајка ми, тие дојдоа и се опростија од мене се испоздравија со мене, но пак не знаев дека можев да одам во војна, но можам да бидам и отепан и од таму се опростивме, не опростија таму разбрав за каде е...Се се измени, сите другари пак ме викаа студент, иако како псевдоним го имав студентот,се се измени во војна... ШЏ: Друг режим... БА: Другиот режим, без луксузно спиење, немаше ништо таму, некогаш патевме, ниту цигари имавме, си поминавме некако. ШЏ: Вие имавте последици, жртви во вашето семејство или материјалните штети од друга страна? БА: Материјални штети имаше на објекти. Значи цело село имаше материјални штети; од некаде 600 куќи, 592 куќи беа погодени најмалку со една граната, 8 куќи поминале без гранати...пресметај од 600 куќи тие се општи штети и материјални, но и во мојата куќа имаше материјални штети. Исто така имав оштетување на 5 ден на војната, мојот брат беше ранет и изгубил еден другар таму на фронт. ШЏ: Дали можете да ни кажете нешто, вие веќе ги кажавте причините зошто се вклучивте во војната од 2001? Зошто конкретно ти учествуваше во војна? БА: Претходно ги опишавме причините зошто, но нашата војна на село и ние сме наша вера или како да кажам ние од нашите предци сме воспитани така да доколку некој те напаѓа треба да го браниш прагот на куќата, честа на куќата; војната дојде во Слупчане, јас бев од селото и сега јас не му дозволував на Славјанот да влегува во селото и да ги малтретира моите семејства и да направи сешто, како направи на Косово, да ги малтретира жените, децата и младите девојки. ШЏ: Значи вие немавте каде да одете понатаму? БА: Разбираш дека јас бев во селото и не можам да го напуштам мојот роден крај, таму каде се родени моите предци, таму се родени татко ми и дедо ми, ќе останам и по секој услов треба да ја бранам мојата земја, мојот праг.

64

I

растење со војна

ШЏ: Значи сте учествувале во одбранбена војна.. БА: Нормално.. ШЏ: Господин Берат, во текот на вашиот престој во ОНА сте доживеале разни настани. Дали можете да ни опишете некој настан кој ви остави впечаток, се извинувам, што можеби не треба да се повтори никогаш повеќе.. БА: Да, има веќе некое време што не сум се потсетил во детали на доживувањата во војната од 2001. Во војната јас имав среќа, значи да бидам само 1 месец и 6 дена, иако војната таму беше подолга но.. ШЏ: Во кое место се наоѓавте токму за време на конфликтот? БА: За време на конфликтот бев на село во Слупчане каде се одвиваше една од најголемите борби во општината Липково...уште од првиот ден бев вклучен во војна, но со малку искуство во војна или во вооружување, но со брат ми сум бил пред да започне војната и со тие другари кои ги имаше и се адаптиравме во вооружување, научивме нешто за видот на оружјето, како функционираат вака..како се чистат ШЏ: Сте имале водачи, командант луѓе со.. БА: Се функционираше како една војска, токму како една војска функционираше со сите тие свои команди, со специјалната единица, со полициската единица, со командантите на единиците, со командантите на бригадата и баталјонот, се функционираше, имаше еден респект, имаше една вонредно добра дисциплина, но од причина на дисциплината и респектот на хиерархијата на војската верувам дека излеговме успешни; во текот на војната се случиле горки настани, но понекогаш и од големата досада имавме и големи расположенија, големи смеења, бидејќи некогаш немаше војувања се обидувавме да се расположиме, да правиме некоја шега. ШЏ: Да се сузбие монотонијата.. БА: Нормално, бидејќи нонстоп гранатирања, гранатирања, кога беше одмор времето го минувавме со некоја шега; порано нагласив дека мојот брат беше ранет на 5 ден на борбите значи некаде на 7 мај и јас тогаш не бев во фронт, бев во една куќа каде седеше командантот на диверзантско - набљудувачката единица. Таму добив вест дека брат ми е ранет и дека неговиот соборец го изгубил животот кој бил блиску до брат ми, метро и пол од него, но сакал господ брат ми да биде ранет, а другиот да почин; после некаде 5 дена дојдоа како појачување неколку луѓе некои други другари, некои кои дојдоа од други места, од дијаспората некои од туѓина се вратија; се преселивме во друга единица, зедовме малку наоружување, излеговме во една точка наречена Големиот Хисар во едно брдо и таму помеѓу селото Ваксинце и Слупчане, таму останавме полни 2 недели и таму имавме борби; во единицата бевме 4 другари, бевме единицата на гулинов и таму ја имавме стратешката точка на која ги чекавме хеликоптерите или некој напад кој ни доаѓаше, бевме малку високо за да помагаме на првата точка која беше на почетокот на селото..таму останавме 2 недели и со една наредба од командантот слеговме и се оддалечив од таа точка и дојдовме на точката на фронтот, значи во влезот на селото Слупчане заедно со другарите каде учествувал и мојот брат, каде беше на лекување, значи покасно бил пренесен на лекување во Косово, а јас се вратив на неговото место во неговата точка бидејќи ги познавав и неговите другари, и таму значи војувавме со другата страна со Славјаните...таму останав неколку дена, значи цел ден седевме на фронт и на вечер одмаравме беше една друга група друга

растење со војна

I

65

единица кој вршеше ноќна стража и нормално војуваше кога беше...но вообичаено борбите се случуваа повеќе во текот на денот.. ШЏ: Во текот на денот повеќе.. БА: Повеќе во текот на денот. Како погорчлив случај за мене, не можам да го тргнам од умот и што немам желба да го помислам, е случајот, значи дека и јас бев ранет во текот на војната; беше датум некаде 7,8,9 јуни беше 3 дена што беше офанзива значи најголема во село Слупчане и беше последниот обид на македонските сили да го заземат селото Слупчане со сиот арсенал кој го имаа се насочија во селото Слупчане за да ни ја уништат точката. На 8 јуни беше многу голема офанзива, што не нападнаа од страна на Ваксинце, од задната страна на селото Слупчане, од Алашеца се спуштија силите од границата, се спуштија од четирите страни за да не напаѓаат... ШЏ: Сте биле изолирани.. БА: Бевме изолирани, значи тоа беше последниот обид од македонските сили, цел ден имавме многу големи борби и ноќ и ден; двајца мои другари кои порано ги имав во Голем Хисар починаа, паднаа кои беа со гулинов бидејќи таму имало многу блиска борба значи се гледале војник со војник.. ШЏ: Лице во лице.. БА: Лице во лице, таму значи починаа двајца мои другари; тоа не сум го знаел во тој момент, значи во тој момент, но тоа го разбрав или како велат ми го кажа срцето дека нешто не е во ред, додека јас бев тука, долу значи на првата линија не нападнаа некаде во 2-3 часот по пладне 2 хеликоптери и не не нападнаа во правец на селото Слупчане, но не нападнаа помеѓу селото Слупчане и Ваксинце и отидоа нагоре кон тоа брдо Голем Хисар и таму видов дека од наша страна нема противнапад, противодговор не функционираше гулиновот и таму разбрав, со некое претчувство, дека нешто се случило, хеликоптерот таму ги испразни сите арсенали кои ги имаше над таа точка таму и се врати, додека ние од долу немавме можност многу да се движиме бидејќи од Хисар таму каде беа излезени македонските сили од таму не гаѓаа, додека од оздола, што бевме само 150м, ни се приближија со тенкови.. ШЏ: Вие ги гледавте нив.. БА: Да, да ги гледавме тенковите, ги гледавме, сите се обидувавме понекогаш кога имавме простор и ние да ги гаѓаме, и гаѓавме за да не им дозволиме да се приближат многу..и беше.. ШЏ: Потоа значи откако ве ранија.. БА: Јас во тој момент уште не бев ранет, но бев со еден другар, седев нонстоп со него, беше како едно водење во таа точка каде бевме заедно, требаше, имавме потреба за нешто малку наоружување да одиме во куќата каде имавме наоружување и да се вратиме бидејќи цел ден не можевме да се движиме и немаше можност да се оди и немаше можност кој да ни донесе муниција, туку се принудивме сами да одеме и да го земеме бидејќи опасноста беше се поголема...со тој другар отидовме, тргнавме за да земаме наоружување, но ние бевме како на тацна гледано од горе, се беше отворено и не гледаа и верувам дека со координати од каде ја напуштивме точката трчајќи почнавме, но и гранатите не не застануваа, гаѓаа со минофрлач, верувам дека тие беа со координати, бидејќи нас гранатите не следеа секаде каде ние одевме, и беа исфрлени 2 гранати со минофрлач кои паднаа некаде

66

I

растење со војна

блиску и во текот на времето на војната почнавме да ги учиме, значи како функционира минофрлачот тој звук, бучавата.. ШЏ: На основа на звукот.. БА: На основа на звукот и ги видовме, но кога ни дојдоа овие 2 гранати ги видовме од каде и штотуку гаѓале со првите 2 гранати, веднаш гаѓаа и други така да паѓајќи овие на земја нивната бучава не ни дозволуваше да ги следиме останатите гранати, и во тој момент некаде 4 метри близу нас ни паднаа гранати; тој мојот другар веќе беше 4 метри пред мене јас бев зад него за да не не фати нешто.. ШЏ: Вие бевте двајца.. БА: Да бевме двајца, но со една дистанца која треба да се одржи како комуникација, како машините што одржуваат дистанца за да не се судрат; и таму поради тоа да се ризикува едниот, за да не ризикуваме двајцата да не бидеме близу, но за наша несреќа нас гранатата ни падна на средина и не фати двајцата, во тој момент само кога падна на земја сме можеле да го почувстуваме притисокот на гранатата и кога експлодираше притисокот кој се прошири заедно со шрапнелите ме исфрли некаде 3-4 метри и ми го промени местото каде паднав на земја; бев при свест и не слушнав ничиј глас и наеднаш започна една телесна жештина, почнав да се потам и не чувствував ништо и не знаев што ми е... ШЏ: Другарот дали го гледаше некаде? БА: Другарот не можев да го видам бидејќи него го исфрлила на другата страна значи не одвоила, но тој започна да зборува и ме прозва на име Берат, дали си добар? Јас му одговорив да добро изгледам, но не знам имам едно потење, нешто но не ја чувствував болката, не знаев ништо; рече “Пробај дали можеш да станеш?“, но немав снага, немав сила да станам и му кажав дека не можам да станам, кога не помина ни минута, тој другарот ми се приближи, бил некаде повреден полесно од мене и имал сила да дојде до мене и ми се приближи и ме фати за левото крило кое го имав рането, но не знаев, ме влечел и покасно се разбудив, станав на нозе и таму само слушнав кога крилото направи кррк и се обеси и значи крвта почна да тече, и ми помагаше да одам само да се скријам некаде таму блиску имавме една куќа колку да се скриеме да се изолираме некаде, направивме 2-3 метри; продолжуваа другите гранати, една пак падна поблиску од другата, беше 2-3 метри, но земјата беше многу мека, беше градина, која експлодира со помали штети. Во тој момент да беше тврда земјата таму каде падна гранатата, можеше многу да ни наштети, но бидејќи местото беше влажно, само едно мало парче на металот ми ја фати десната нога блиску до коленото, никаде не ме оштетила многу и имавме сила и влеговме во куќата; другарот со себе ги имаше радио врските почна да прави контакт бидејќи и од точката бевме оддалечени 200 метри или повеќе, а сега не можам да кажам точно, но не можевме да воспоставиме контакт, значи радиоврската беше оштетена не функционираше... ШЏ: Како се чувствувавте во тој момент? БА: Јас бев во многу тешка состојба, почна голема температура, да се потам, како што е вели ми доаѓаше душата до устата, вака чувствував едно пореметено дишење, почнаа да ме фатат болките и само барав помош од другарот, ослободи ме соблекувај ме, бидејќи пукнав, тој почна да ми ги откопчува градниците каде држевме муниција, каде носевме оквири и каде имавме некои бомби, почна да ми ги тргнува тие и почнав полесно да дишам, но работата беше дека околу немавме никој

растење со војна

I

67

за да ни помага... Претходно, кога излеговме од точката, малку пред да се оддалечиме, ни се приклучи еден мој роднина што го имавме тука на фронт. Со него се поздравивме и му рековме дека одиме да земаме муниција...и тој го почувствувал тоа го предвидел дека ние бегаме од точката гранатите започнаа, паѓаа во тој правец. ШЏ: Во ваш правец.. БА: И тој без колебање тргнал во тој правец, без предомислување само со претчувство и дошол да не види нас дали сме стасале добро..и во моментот кога се доближи имаше еден ѕид, еден метар вака да кажеме..во моментот кога се приближи да го помине ѕидот и ние гледаме дека доаѓа помошта, ни се отворија очите дека сега има кој да не известува или да бара помош, падна една граната и тој се следеше со граната и тој сакаше да го скокне ѕидот токму како во филм, сакаше да рипне ѕидот, но паѓа гранатата пред него и го враќа назад 2-3 метри, токму настан како кога го гледаш на филм, но не го повреди, туку само целото тело го покри со песок, зрна од песок и цигли нешто ситни, но имаше сила тој бидејќи бил поразвиен и најде сила и дојде кај нас; не виде дека сме во тешка состојба и не застана ни малку кај нас туку отиде право кај другата група кај тие кои ја правеа ноќната смена ги имавме поблиску и отиде побара помош и од таму се врати значи со 4 други другари со носила или како ги викаат кои се за првата помош..мене ме зедоа и ме качија во тоа носило и отидовме во таа куќа на другата група; таму тие почнаа да ме соблекуваат, да ме видат каде има потреба да интервенираат да ми помагаат каде имам потреба да ми даваат прва помош за да немам крварење, но јас имав пет повреди од пет метални парчиња и ги имав низ телото и имав големи болки, голема температура, барав цело време вода, подоцна разбрав дека не смеам да пијам вода на големата жед; другата група каде отидовме почнаа да ми ја врзуваат раната да немам повеќе крварење и... ШЏ: Таму имаше лекарска помош? БА: Во таа куќа немаше лекарска помош, но беа некои повозрасни, некои војници некои другари кои имаа малку искуство и знаеја, како да кажам, знаеја како се дава лекарска помош, тие ми помогнаа значи ми дадоа прва помош заедно и на оној другар, усните со еден лимон или пак не знам со што ми ги мачкаа само за да ми помине жедта и од таму бараа помош на сред село каде беше како болница или како да кажеме каде беше импровизирана болницата; пошошта дојде со кола за да не земат, но колата не можеше да стигне до куќата каде ние се наоѓавме бидејќи беше многу блиску значи до фронтот некаде уште 500 метри ме носеле со тоа носилото мене, целото време кога ме носеа имавме пред нас гранати, позади следеа гранати, но за среќа не не фати некоја, стигнав до колата и...ме пренесоа до болница на сред селото...ме симнале од кола со многу болки кои ги имав ме виде лекарот дека имам повреди, поголеми оштетувања кои не може да интервенира и веднаш ме внесоа во кола и ме одвезоа пак за Липково; во Липково значи имаше повеќе средства и лекари и низ патот за Липково имавме потешкотии бидејќи цело време бевме гаѓани со снајпер и минофрлач...но ете стигнавме значи да земаме, значи да стигнеме до Липково. ШЏ: Колку останавте во Ликово? БА: Кога пристигнав во Ликово ме зеде лекарската екипа таму, но јас некаде пред војната имав 75 кг., во Липково бидејќи сум изгубив крв и силата, значи мојата тежина стигна на 50 кг. Во Липково останав 10 дена ранет; интервенирале лекарите, но

68

I

растење со војна

најдоброто нешто за моја среќа можеби и сакал господ, ми се спаси раката, лекарите таму во Липково дискутирале за да ми го отсечат бидејќи гранатата ми ги искршила коските и мускулите и ми останала само кожата, но среќа беше, еден од лекарите рекол дека доколку е за сечење да го пренесеме за Косово и нека му ја сечат во Косово и јас седев така со болки само со лекови за смирување бидејќи немаше канали за продор во Косово. ШЏ: Тука во градот во Куманово немало изгледи.. БА: Таман работа да одев во Куманово ќе ми ја сечеа целата, и така бев во тешка состојба катастрофа и по 10 дена се најде еден канал за преминување во Косово, излеговме до планинските села на Косово, а таму не фати КФОР, се спасивме од Македонците и таму не фати КФОР, но тие подоцна автоматски видоа дека бев во тешка здравствена состојба и ме одведоа кај болницата; беа Шпанци, тие кои не фатија, беа значи специјална единица на Шпанците и ме одведоа во базата на Шпанците и видоа дека бев во тешка состојба и не можеа да интервенираат и ме одведоа во главната база во Бондстил во Урошевац и таму ми направија контрола и ме оперираа; едноставно беше едно нешто интересно за мене, дека јас 10 дена имав големи болки и бев помирен со судбината, доколку требаше да ми биде сечено целото само да се излечам од болките, по неколку анализи кои ги направив кај лекарот, беше еден лекар Англичанец, бевме со превод бидејќи не го познавав многу добро англискиот во тоа време, дојде со преведувачот ми се обрати со насмевка дека имам многу среќа и не знаеше како да се изрази, но јас имав болки бидејќи не знаев што ќе ми каже кога овој преведувачот вели дека имаш среќа бидејќи главниот нерв не е комплетно откинат, половината е откинат, а половината е оштетен и благодарение што нервот не е откинат, тебе ти се спасува раката, значи ќе те оперираат, ќе остане како рака, но колку ќе функционира раката, тоа се гледа со поминувањето на времето колку ќе функционираат нервите бидејќи не можеа да функционираат поради големото оштетување требаше да се сече и некаде по близу 6 месеци да се види како ќе реагира.. ШЏ: Дали се почувствува порелаксиран? БА: Во тој момент кога ми ги рече тие зборови нормално дека малку се орасположив бидејќи имав многу болки, бидејќи јас бев сложен со се, само болките да ми се тргнат, без оглед дали раката ќе остане или нема да остане, но кога ми ја кажа таа вест, му се заблагодарив на господ бидејќи веруваме во еден господ беше едно нешто кое не можеш да го опишеш и не можеш да го разбереш тоа; и беше некаде долга операција поради тоа што недостасуваше и... ШЏ: Во Бондстил сте ја оперирале..? БА: Да во Бондстил, во тој центар во Урошевац, некаде е таму, ме оперираа и останав таму два месеци; но се сеќавам дека ми беше многу интересно откако се оперирав, почнав и да зборувам и ме прашуваат тие сега кој сум, што сум, името и презимето ги знаев, ви се верува дека роденденот не го знаев ме прашуваа за роденденот, не знаев кога ми е роденденот не знаев кога сум роден можеби од големите стресови кои ги имав или пак од замореноста од операцијата.. ШЏ: Психичко оптоварување.. БА: Да психичко оптоварување; не знаев каде сум, не знаев што се случува таму, голема офанзива таму ми беше семејството, братот ми беше ранет, не знаев што се случило со братот, големо психичко оптоварување..

растење со војна

I

69

ШЏ: Си се блокирал.. БА: Многу се блокирав; значи алиштата кои ги имав кога бев ранет во Ликово, ја сменив униформата и се облеков на по спортски начин и во џеб го имав пасошот и им реков еве кај ми е пасошот и се сеќавам дека му реков нему да го види родното место и кога ме прашаа за членовите на семејството, значи ги опишав сите членови на семејството, едниот брат го имав заборавено, не сум го напишал, но тој брат беше дојден на посета кај мене во болница и овие после некои 5-6 денови наутро од шумата не знам како излегол од Прешево, дојде во болница бидејќи разбрал и седеше таму се врткаа околу мене војниците бидејќи овој на капија рекол дека сум братот на Берат и сум дојден да го посетам Берат тие му рекоа како тие името Седат.. ШЏ: Излезе уште еден брат сега.. БА: Јас тоа име го немам на список реков и тие сега се сомневале дека јас не го знам и да не ми се случи нешто и доаѓаат и ме прашуваат за Седат Ајдарин дали е твој брат бидејќи го немаш на листа, јас им реков дека не знам бидејќи кога сум ги пријавил тие други имиња, овие се некои сеќавања.. ШЏ: И колку останавте Берат во Косово во Бондстил? БА: Во Бондстил останав 2 месеци.. ШЏ: И потоа.. БА: Откако ме ослободија од Бондстил, значи не седев цело време во болница, туку бев во затвор, но контролите ги имав во затвор поради тоа што бев непознат, илегално ја имав преминато границата и тие предвиделе дека подобро да бидам во затвор. Кога излегов од таму имав некои пријатели кај роднините во Приштина и отидов кај нив и останав 5-6 дена додека најдов некои врски на другарите и таму додека се сретнав со братот и во Косово останав до месец 10-12 и за нова година малку пред нова година си дојдов дома, пак илегално низ планините се вратив бидејќи немав доверба да се вратам на граница, иако го имав пасошот, на тие пак не им верував, бидејќи когаш тогаш како ми кажувале, ни прават некое монтирање. ШЏ: Како ве дочека семејството? Дали беа радосни што се вративте здрав и добар? БА: Многу се радуваа, многу и тие плачеа, плачеа, бидејќи беа солзи радосници бидејќи јас се спасив, се вратив здрав и добар, бидејќи тие не можеа да се движат од селото, некогаш се слушавме на телефон, но на телефон човекот не го гледаш; јас можев да кажам дека сум добро, но тие не ми верувале, но сакал господ и јас се спасив и раката и сум направил некаде 4 операции со цел да стигнам некаде..но.. ШЏ: Дали сте добро сега? БА: Добро сум, но со некои недостатоци на движењето на раката, но добро е.. ШЏ: Сигурно дигање на тежина.. БА: Сигурно тежина не можам да кревам, движењата на прстот не се исти, но сепак му се заблагодарувам на господ бидејќи има и лошо полошо, кога гледам дека некој од другарите ја нема раката, ногата, значи сум многу добро, бидејќи некој изгубил се..некој останал без син.

70

I

растење со војна

ШЏ: Извини господин Берат што ве вознемиривме, ве вративме назад во сеќавање, но после се ова што се случило во целото ваше село со вас лично, со албанскиот народ, дали може да има соживот со другата страна, дали имате доверба во другата страна? БА: Доверба... ние живееме заедно за моментот, но доверба немаме да кажам лично, можеби сите не го мислат ова, но доверба во македонската страна немаме, јас сега работам заедно со Македонците, комуницираме, но ми изгледа дека меѓу себе се гледаме многу диво ...можеби повторно ако се случи нешто сигурен сум дека ќе се соочиме повторно... ШЏ: Вие на вашето место каде сега работите имате членови од другата етничка заедница? македонско?? БА: Да има Македонци, мнозинството се Македонци и тоа што најмногу ме загрижува е дека се случи војната, настана Охридскиот договор, опфатот на Албанците уште не е, значи се направи Охридскиот договор некаде 7-8 години... ШЏ: Реализирана.. БА: ...реализирана значи не се реализирани тие точки на охридскиот договор; другото нешто кое ме загрижува е што сеуште не е решен статусот на бившите учесници на ОНА, војните инвалиди, семејствата на паднатите борци..имаш деца сирачиња кои значи некому таткото, некому братот му се изгубени во војна и нема решен статус туку тие чекаат милостина од некој друг... јас со тоа мое залагање после војната како инвалид сум се залагал, благодарение на браќата и на таткото се школував го завршив факултетот и се вработив, но доколку немав расположение за факултет, уште би останал по улиците и би чекал од некој да ми даде помош за бајрам или за нова година. ШЏ: Тие другари кои ги имавте, дали комуницирате меѓу себе? БА: Да комуницираме сега..да ШЏ: Темите од војната? БА: Не, не таква тема, не ги споменуваме бидејќи повторно би се случило нешто.. ШЏ: Доколку евентуално би се повторил еден таков конфликт дали мислите дека би постапиле како што постапивте или сте го промениле мислењето? БА: Доколку дојде пак во мојата куќа нормално дека сум тој што ќе ја бранам куќата, но сега сум позрел, можеби нема да постапам така, малку поинаку, јас сум пак истиот, но работите кои се случија по 2001г, некогаш ме тераат да се сомневам поради тоа што станаа веќе 7 години не се реализирани, тие што требало да се реализираат. ШЏ: За што сте се бореле вие мислите ? БА: Не се реализирани сите, затоа се сомневам бидејќи некој од нашиот дел таму сме се жртвувале, но придобивките наши се мали во споредба со македонскиот народ, ние пак се мачиме со таа наша сиромаштија плус со тие разурнати куќи плус некој изгубил членови и пак никој не не зема во обѕир и затоа тоа ме тера да се сомневам..

растење со војна

I

71

ШЏ: Господин Берат ви се заблагодарувам за времето кое го одвоивте доколку имате нешто да додадете доколку сте заборавиле нешто се сеќавате на нешто што јас не сум ве прашал сакате да додадете нешто? БА: Да површно нешто спомнавме, но има многу нешта што се случиле и што треба да се спомнуваат верувам дека овие се доволни, но би нагласил дека веќе станаа 7 години, уште не се реши прашањето на војните инвалиди да има една институционална грижа, ова имам желба да се постигне што побргу бидејќи јас за себе сум на работа можам да го терам месецот со егзистенци со месечната плата, но има можеби од сите инвалиди или семејствата на паднатите борци само двајца или тројца кои се вработени; другите, тешко на нив. ШЏ: Благодарам господин Берат БА: Благодарам и на вас.

72

I

растење со војна

„ То а с е ч у вс т ву ва ш е , м и с л а м дефинитивно знам дека и од нивна страна и од наша страна, го сакавме, го сакавме истото, дали тоа вроди плод, не знам баш.“

НАДИЦА КОСТОВА: Само да го доближам диктафонот... РБ: Океј. НК: Дали може да ми ја опишеш средината во која живееш? РБ: Значи вака, селово е етнички чисто значи само Македонци... веднаш до нашето село е Љуботен таму има... тоа е етнички мешано село... за соживотот овдека конкретно во нашево село океј е онака, нај... најрегуларно, сме немале некои поголеми инциденти да речеме ако треба да кажам за таму нешо.... НК: Па еве на пример... какви се контактите меѓу двете села... РБ: ...затоа што имам, имам да речеме роднини таму, втори братучетки коишто таму пораснаа и онака бевме блиски и си живеевме значи такви работи, а сега не знам не сум била кај нив затоа што се исселени од таму, тие беа во... селото е као... порано немаше поделеност чисто каде беа Албанци, каде беа Македонци, него беа измешани и сега се веќе стриктно онака буквално со реска граница поделени до тука Македонци, натака Албанци, а нивната куќа беше во делот каде што се сега Албанците и од тие причини значи колку што знам се веќе исселени, како и остатокот од Македонците што живееја таму, а за овој дел македонскиов што е, сестра ми има многу добра другарка кај што оди онака често без никакви проблеми значи нема во таа смисла никакви проблеми. Во тој дел натака искрено не сум била сеа во последно време порано да многу често сега веќе не. Контакти - тие имаат нивно свое основно школо таму, така да многу со тие луѓе се немаме дружено, а да речеме мајка ми имаше колега Албанец од Љуботен со кого што живееја премногу добро, значи тој кај нас работи, ние кај него си идеме и тие, кај него на гости онака, на работа одеа заедно, заедно се враќаа, да речеме зимно време кога има снегови пешки, секогаш, засега веќе контакти нема, више тие контакти не постојат. НК: Што мислиш која е причината што денес нема такви контакти? РБ: Па дефинитивно тоа се случи од..., значи од војната после војната навака, од 2001 навака, од тој настан што бидна, од тогаш сме поделени и исто така значи тоа е многу битно порано сите се возевме со истиот автобус, значи автобусот беше истиот четириесетиседмица којшто одеше и до Љуботен значи одеше до сред село буквално таму кај нив, а сега веќе не, значи тие имаат свој автобус, ние имаме наш автобус. Во автобус никогаш сме немале никакви проблеми ни порано, да речеме дека на моменти дури беа и многу покултурни, во смисла дека ако се качи стар човек дека тие ќе станат дека нема да стане наш чоек (се смее) и такви работи. Ааа.... епа затоа што се директно засегнати двете страни, значи директно сме засегнати и ние овдека во ова село, директно се засегнати и тие затоа што има погинати и од нашево село има погинати и од нивното село и од тие причини се премногу заладени

растење со војна

I

73

односите од 2001 навака. НК: Значи велиш дека немало некои поголеми инциденти со жителите на Љуботен на некоја етничка основа или... РБ: Претходно? НК: Да, претходно или дискриминации на... РБ: Не, не, јас колку што знам не затоа што да, и тие често поминуваа, значи многу често поминуваа од тука од нашиов пат и ние често сме поминувале односно луѓево од нашево село, затоа што Љуботен е селото коешто ги поврзува Љубанци со остатокот од Скопска Црна Гора, а... со Раштак и околните села натака, и да речеме многу е поблиску ... (неразбирливо) ... преку Љуботен да се стигне до тие села а сега на пример треба да се кружи преку Бутел преку... таму да се кружи за да се стигне до тие села, сега веќе не одат преку, јас лично сум немала такви искуства меѓутоа знам дека селаните повеќе не одат од кај нас преку, преку Љуботен, туку одат преку Бутел или не знам преку, кружат како и да е многу повеќе затоа што има ... (неразбирливо)... затоа што си имаат нели тука роднини и таки работи. НК: Еве преминуваме од времето на 2001. Каде беше за време на војната? Остана во Љубанци? РБ: Да, останавме цело време во Љубанци и не мрднавме никаде, тоа татко ми инсистираше цело време, иако имаше одредени фамилии коишто заминаа тогаш и знам дека баш ги гледавме онака со кола, со автобус кога одеа, татко ми инсистираше на тоа да останеме тука, а нигде, буквално нигде не мрднавме, а конкретно значи во август кога се случи тоа што се случи, дома бевме јас и сестра ми сами, татко ми и мајка ми беа на работа, а јас знам дека се разбудив кога осетив значи јас не, не ја слушнав експлозијата кога била, туку непосредно после тоа кога почнаа хеликоптери да надлетуваат и буквално онака куќата се дрмаше онака од... и се разбудив и станав и буквално онака небово преплавено со нели, тоа со хеликоптери со такви ствари, а.... прво што направив ѕирнав на улица тука беа колона од возила, од комбиња, новинарски екипи и така и не ми беше јасно што се случува и излегов, стрина ми ја прашав значи тука во, нели, веднаш до нас што живее, ја прашав и ми кажа дека имало експлозија сабајлето, таму се гледаше дим значи тоа место се гледа кога ќе излезеш од тераса надвор, се гледаше дим онака сè уште дека има и тоа беше знам дека рано наутро и ја онака испаничено им се јавував на моите првин на работа, да им кажам дека вака и вака значи слушнавме дека имало, дека наши војници на нагазна мина дека наишле и дека нели многу експлозии се слушаат, затоа што, а тогаш веќе, тогаш веќе ги носеа војниците значи надоле со оние комбиња за прва помош и дека се начу, се начу затоа што биле и наши луѓе таму, се начу дека имало и војници од тука, од Љубанци. Сега имаше шпекулации, не знам, бил овој, не бил оној, бил овој, не бил оној, со тоа што на комшииве значи веднаш до нас после се слушна дека синот им е таму. Јас се сеќавам онака на сликата, баш бабичката тука нешто на ограда застаната и онака „Гоце, Гоце“ цело време значи за синчето онака дека... и после тоа испадна дека е вистина, значи потврдија дека е тој и дека е уште еден исто од мојата фамилија, на татко ми братучед, а тие двајца беа први братучеди меѓу себе, ...(неразбирливо)... беа уште 6 војници, не ги знам точно локациите [од каде беа војниците], имаше од Волково, не ги знам останатите локации и тоа беше онака значи, момент којшто....дефинитивно немил настан на којшто.... тешко е, тешко е да се присети чоек мислам знам дека сега онака ако земеш да ги преживуваш истите моменти е

74

I

растење со војна

многу лошо затоа што се ствара повторно оној гнев, она чувство на немоќ што не можеш да направиш ништо во врска со тоа, а гледаш дека е сето тоа неправедно направено и такви работи и нишо... денот си помина онака цело време надвор, сите надвор, значи видно вознемирени апсолутно колку што знам новинарските екипи беа избркани онака протерани, мислам луѓево изреагираа првин на нив, онака знам дека и комшииве тука не пуштаа да се приближи новинарска екипа никаква, ништо вечерта веќе се знаеше значи што е и како е и ги донесоа не знам дали вечерта или утредента отсабајлето, ги донесоа [телата] и лошо, се сеќавам онака на сликата пошо насекаде буквално поминуваа се гледаше тоа, и лоша слика, во секој случај лоша слика, значи, родителите тука нормално и комшиите и... неубав настан во секој случај. НК: Ми рече дека татко ти инсистирал да останете во Љубанци, а како ти лично се чувствуваше, што ти прелетуваше низ глава...? РБ: Па со оглед на тоа што сега јас не се сеќавам точно меѓутоа знам дека имаше пукотници после тоа коишто се слушаа од Љуботен, а Љуботен не се гледа одовдека од кај мене конкретно, бидејќи е затскриен позади првово ритче што е овдека, не се гледаше меѓутоа пукотници се слушаа цела вечер и не беше, не беше пријатно чувство (се насмевнува иронично) да се слушаат пукотници и на моменти се осеќав несигурно онака, меѓутоа не дека немав накај да отидам, таман работа, имавме кај да отидеме и сите тие работи меѓутоа татко ми рече дека онака остануваме и не, не мрднавме буквално никаде... Па, добро не дека спиев убаво или дека ми беше не знам колку лагодно да седам нели онака, затоа што прво, знам дека за другарки и слични работи кај што имаа залетани куршуми и во куќа, значи сè уште имаат белези од залетани куршуми во куќа меѓутоа тоа беше тие два дена, па после тоа нормално секогаш се нели, нашиве се осветиле, па ајде сега тие ќе се осветуваат или слични работи, значи страв од такво нешто постоеше, во секој случај, не можам да кажам дека, дека туку така помина постоеше меѓутоа останавме. НК: А знаеш да ми кажеш колку време траеја инцидентите на пример, колку време се пукаше од кои места и околина? РБ: Тука кај нас значи дента кога стана експлозијата, попладнето пукотници и утредента мислам дека беа пукотници, значи ако не се лажам, толку, толку време беа, со тоа што ние не можевме да лоцираме точно од каде доаѓаат дека планини се во прашање, а толку време беа, значи ова место тука толку време беше засегнато, после тоа имаше патроли постојано, значи цело лето и понатака. Секое... секое сабајле секоја вечер поминуваа патроли нели полициски и тоа не по една, туку по не знам две-три такви комбиња и такви не знам како се викаат тие возилата шо им се оклопните, поминуваа постојано меѓутоа пукотници немаше послем тоа. Значи, тие два дена беа кога се случи настанот и утредента, после тоа значи после тие два дена беше погребот, тогаш знам дека помина сè онака најмирно, тој ден онака глас не се слушаше мирни беа, а.. толку да, јас ако не се лажам сме немале после тоа пукотници. НК: Еве си имала контакти со вооружени лица, мислам патроли...и... како се чувствуваше кога ги гледаше? РБ: Па.. не... вака сеа, тие од една страна ти влеваат сигурност, од друга страна ти даваат до знаење дека сепак нешто не е како што треба, штом поминуваат онака, штом надгледуваат, а значи не само што имаше, туку имаше ако не...мислам дека

растење со војна

I

75

имаше... постојано лоцирани војници пошто постојано тука беа, сеа не знам точно кај беа лоцирани ама во школото знам дека, ако не се [лажам], не знам не знам сега ... да не, да не кажам нешто погрешно, ама знам дека имаше такви места каде што имаше постојано војска, да речеме горе на одредени локации накај одмаралиштето. НК: Дали може да ми издвоиш некој момент кога ти било најмногу страв на пример? РБ: Па веројатно сабајлето кога, кога надлетуваа хеликоптерите кога сè уште не знаев што се случува и кај се случува, кога ќе излезеш веднаш сабајле не знам колку, у 9, 9 и нешо, гледаш преплавени улиците од народ, од комбиња, новинари, паника околу луѓето онака, кога не знаеш шо се случува, тогаш беше првиот момент кога онака се..., се исплашив навистина и послем тоа коа, пукотниците коа беа, не знам. НК: А некој момент што најмногу ти оставил впечаток на пример, од цела 2001, од сè што се случуваше, најмногу те потресе или...? РБ: Па погребот, дефинитивно погребот најмногу, затоа шо тоа беше после значи не дента кога се случи, после утредента мислам дека ги донесоа телата и веќе задутрето беше погребот и тогаш мислам дека немаше човек од селово, од онака буквално од 7 до 77 што не беше излезен таму, а реки, реки беше... беа по улиците, а едното тело го носеа од одозгора, значи по два различни патишта и моментот кога се сретнаа значи двеве толпи, едната толпа од кај едниот војник, другата толпа од другиот војник и веројатно дека тоа беше моментот, знам дека беше денот таков, почеше сонце прилично и беше спурно и онака премногу народ и знам дека ја дури на моменти, онака ми се слошуваше и дека бев со братучед ми тогаш и он кога ми кажа „ајде онака ако не можеш да издржиш, да се тргнеме настрана и да си отидеме“ и ја кажав „не, демек, ќе одиме“ и бевме, бевме значи присуствував и на самиот чин на погребот. Веројатно дека тоа е сликата којашто ми е онака нај, најмногу, толку многу луѓе во црнило пошто двајцата беа млади едниот воопшто не беше женет, другиот женет со две дечиња малолетни ќеркичка и синче коишто ги знам онака, жена му, мајка му, мајката на комшијата значи башка, сестри значи ...(неразбирливо)... и дефинитивно тоа беше настанот којшто најмногу ме потресол. НК: Кажи ми што мислиш ти, зошто ни се случи 2001? РБ: Па не знам, баш сеа точно, ама мислам етничка нетрпеливост дека постои постои, а дека постоеше - постоеше, сега претпоставувам дека не во волкави граници како сега што ја има и некако непосредно значи тие години, а не знам искрено значи јас во политика не се плеткам туку веќе воопшто туку... НК: Не, не, не, збориме за лично мислење или еве на пример, велиш сте делеле исти автобус со жителите на Љуботен... РБ: Тоа знам дека дефинитивно знам дека онака чисто, дефинитивно не беа, не беа тие жители коишто ние ги знаеме. Мислам сегде, мислам дека ние и ден денес со сите тие луѓе доколку не ни се случеше тоа, дури и да се случеше со истите тие луѓе со кои сме го имале тој живот дека би го имале и понатака, меѓутоа веројатно дека некои надворешни сили беа во прашање, затоа што туку така сега да дојде туку така... зашо до тогаш не сме се, не знам искарале или слични работи, значи мислам може да претпоставам дека надворешни фактори се во игра, коишто имаат многу поголемо влијание и диктираат дека ќе биде овака и онака, значи тогаш се шпекулираше дека таму се кријат, нели во тоа време нели беа терористи во прашање, едно друго, дека се кријат таму, доволно е тие да го направат тоа и да

76

I

растење со војна

бидат од негде, нели да бидат Албанци и да на нас сеа ни створи слика дека тоа се жителите на Љуботен онака, затоа што нели, и претпоставувам дека... претпоставувам значи, јас не знам, претпоставувам дека се надворешни фактори во прашање. НК: Мислиш ли дека е можно едно големо помирување на крајот, дали се надеваш дека еден ден ќе го почувствуваме тоа, кое е твоето мислење за тоа? РБ: Па... не знам што да кажам, значи дека се надевам - се надевам, дека би сакала би сакала, затоа што ние сме работеле на тоа, на помирување конкретно на... имавме таков проект „Решавање на конфликти во мешани етнички заедници“ и работевме на тоа со тоа што од Љуботен требаше да имаме претставник од месната заедница и човек којшто нели, важи за нешто таму. Е сега во Љуботен имаа проблеми тогаш, не можеа да се одлучат кој ќе им биде претседател на месна заедница од причина што беа партиски разделени, значи две партии биле во игра и не можеа да одлучат кој ќе им биде претседател, меѓутоа имавме претставници од Љуботен со кои сме разговарале на таа тема. Е сеа тие си имаат едни ставови и мислења, ние си имаме други ставови и мислења, меѓутоа дефинитивно она што го сакавме и ние и тие дефинитивно за она што се сложивме е дека додека си имавме соживот дека ни беше многу подобро и на нив и на нас, а зборам она конкретно за нашиве овдека села, а воопшто ако е за... за не знам Скопјево, Македонијава и така... претпоставувам дека како што се тука работите, дека така се и глобално работите, меѓутоа не е важно значи да се сакаат еден или двајца, туку важно е значи на мнозинството тоа дека не знам да им се сменат гледиштата да почнат да гледаат поинаку на работите и..., мада е тешко значи, првин е тешко затоа што има премногу луѓе коишто се директно засегнати на пример сега да... на комшииве да им кажат дека треба да имаме соживот со Албанците, тие мислам дека никогаш не би се сложиле бидејќи се толку длабоко повредени што.... и не се само они нели, туку се еден куп луѓе исто така, коишто знам на, на тој колега што е на мајка ми мислам дека син му е исто така погинат во тој инцидент таму и навистина тој човек кога би му се кажало да имаме, јас не верувам дека ни тој би се сложил зошто сепак се, мислам се... мислам, сепак се заради лични работи кои што нели онака мислам дека не може туку така да се помине преку нив..... (во просторијата влегува мајка и). НН: Се извинувам морам рерната да ја запалам. НК: Нема проблем, нема проблем. НН: Ајде работете (ја пали печката). НК: Дали за нешто им замеруваш на Албанците? За тоа што се случи... за што конкретно? РБ: Па, за тоа што се случи да, само ви кажувам дека не тоа конкретно на народот, туку не знам кои сè го имаше исценирано тоа, изрежирано, ама тоа е работата што правите кривци, правите кривци мислам дека секогаш остануваат во позадина и дека секогаш се напред луѓе кои буквално не се ни виновни, ни ништо, а мене... мене ме иритира и ден денес кога ќе видам дека она што е за Албанците [карактеристично] дефинитивно тоа е дека мислам, шо знам мислам дека ова е дека пред тоа живеев во Бутел и од таму го имам тоа искуство и ден денес, значи они одат во толпи онака, буквално и деца Албанци и мене ме иритира крајно кога ќе видам дека, не знам, толпа Албанци начекале, не знам, Македонец, иако верувам дека ги

растење со војна

I

77

има и обратните ситуации дефинитивно, а меѓутоа ме иритираат такви работи, а и тоа што нормално дека, дека повеќе ме боли нели за..., колку и да е нехумано меѓутоа не знам веројатно дека многу повеќе ме боли за нашиве двајца од овдека отколку за нивните таму, бидејќи тие на нас ни се претставени онака као злобни луѓе, као оние коишто нанесуваат..., не знам, терористи и слично како и да ги именуваат и сеа на нас ни е створена таква слика, на нив тоа знам дека им е створена сосема поинаква слика, бидејќи сме размениле такви искуства, значи лично да им замерувам на некого или вака-така не, дека не знам дека гледам на нив со исти очи како што гледам и претходно не - дефинитивно, затоа што претходно онака мислам дека не сум имала апсолутно никаков проблем, апсолутно никаков проблем и сме праеле муабет знам со девојчиња, па послем и со ученици од тоа време коишто одеа онака баш као... Не дека сме се дружеле меѓутоа во автобус сме комуницирале онака, не сум имала никаков проблем и тогаш во таа година дефинитивно гледав со многу поинакви очи на работите мислам после тоа лето гледав со многу поинакви очи на работите... НК: Што точно се измени, се појави некоја недоверба или....? РБ: Па да, мислам.... недоверба...., па веројатно не знам веројатно дека сакам да кажам затоа шо кога ќе видам Албанец или кога ќе чујам Албанец мислам, сега, пак сега веќе не, значи како поодминува времето, јас лично значи на пример да се сите карактери како мене дефинитивно дека не би имало проблем меѓу Македонците и Албанците бидејќи и покрај сето тоа коректен однос можам да задржам, не ми е проблем, меѓутоа дека би сакала и дека би..... мислам не, не, инаку да...да се задржи онака нели еден фин, еден коректен однос, да се има, не знам, почитување, да го нема тоа ако поминуваат од нашево село да ги истепаме или ако поминуваме од нивното село да не истепаат, во таа смисла не, не мора дека не знам што да се поздравуваме да не знам колку да се дружиме меѓотоа коректен однос ја сум за, бидејќи тоа е и за наше добро и за нивно добро. Дефинитивно за подобар живот, а и така. НК: Дали за нешто и замеруваш на нашата страна, на македонската? РБ: Па добро, веројатно дека... сеа освети секогаш има и за тие освети да, замерувам, бидејќи човечка жртва е човечка жртва без разлика од која националност е, од која вера е, ако е човечка жртва е човечка жртва, и тоа во таа.... мислам не знам што да кажам онака, во тие моменти веројатно дека многу поише работи чувството на тоа на бес на... НК: Разгорени страсти. РБ: Да, да, баш така дека не се размислува многу со мозок, него се размислува онака со емоции со нешто, со такви некои... инаку дека...,мислам пак ќе кажам, онака дали не знам, е убиен Албанец или е убиен Македонец, тоа е човечка жртва и дефинитивно не е коректно и не е праведно, какво и да е што и да е. А ние не ги знаеме дефинитивно онака приказните за нас ама пак ќе кажам ни се прикажани оние работи коишто они ги имаат правено како лоши, нашиве работи се сигурно дека не било сè сјајно и сè бело што правеле и не знам, и нашата страна и тоа многу помалце или воопшто не знаеме за тие работи коишто они ги правеле и од тие причини мислам,тоа ни е таква психологијата и од тоа гледиште набиено ни е во глава дека нели дека тие се сеа лошите дека тие се онаквите тие праат злодела тие прават.... мада пак ќе кажам сигурно дека и од нашите не правеле само сјајни и само убаво работи, мислам не се само нашите повредените.

78

I

растење со војна

НК: Дали нешто те плаши за во иднина? РБ: Па не знам, искрено значи, за во иднина... сега за сега значи, вака работите како што се единствено е тоа што не можеме да поминуваме да речеме ние натака и тие навака, меѓутоа други инциденти немаме. А така да мислам она секогаш може да биде подобро, а може да биде и полошо, така да недај боже да дојде до полошо онака, ако остане само на тоа мада ја би била среќна кога би се нашол заеднички јазик и околу тоа нели, ама ако останат работите вака, тогаш не, нема да... муабети секогаш ќе има и има, јас пак ќе кажам дека политички буквално онака не сум и избегнувам такви муабети и теми кога се, бидејќи не сакам да бидам инволвирана во такви некои, не знам, затоа што и немам некои гледиште конкретно или... како и да е, значи да нема, да нема, не знам, инциденти од поголеми размери, ако остане вака како што е значи, нека биде мирно па сеа, за остатокот за сè ќе се најде решение. НК: Доколку ни се повтори истото, дали имаш сила уште еднаш да го пребродиш тоа, да го издржиш? РБ: Уф, па не знам, ова.... (се смее иронично) не ми паднало на памет дефинитивно онака затоа што, најверојатно не ми паднало на памет затоа шо, онака не сакам, и не сакам да се случи истото и не би сакала истото да се повтори а..., дали би имала сила ? па не знам, ја ко да ми се малце да речеме смирени во таа смисла нели оние негативни емоции шо ги имав во тоа време, мислам дека тогаш би се разгореле и уште толку, не знам, не знам, мислам дека би се разгореле и уште толку и дека само кон лошо ќе одведат онака буквално, кон добро дека... не може, не може да донесе тоа добро во никој случај. НК: А бидејќи ниеден млад човек не е должен да го почувствува тоа што ни се случи на негова кожа, дали би ти пролетала на пример некоја мисла да го напуштиш Скопје, овој реон , Македонија на крајот на краиштата? РБ: Да искрено, понекогаш имам значи, не, не само заради тоа, нели таа приказна за Голема Албанија и бла бла бла значи исто така, сега има приказни дека овој дел од Вардар, значи едниот дел од Вардар дека ќе биде само, не знам, албански, дека ќе дое таков ден дека... Јас дека би можела да живеам... само пак не знам, пак треба хипотетички зошто не знам, не сум се нашла [во таа ситуација]. Да речеме во Бутел кај што живеевме таа улица конкретно кај што бев јас, немаше Албанци ама меѓутоа веднаш до зградата до нас имаше Албанци, ние со нив толку, и ден денес си живееме премногу добро мислам стално кога ќе си идеме и по гости и по... онака немаме апсолтно никакви проблеми, а дали доколку нели, би било сè така буквално не би било ко денес... па не знам меѓутоа не би сакала да дојде до нешто такво, во никој случај не би сакала да, не знам, конкретно само албански региони и слични работи, бидејќи не би се, не би се чувствувала пријатно и ден денес, да речеме кога поминуваме низ..., па е многу чудно, па е, затоа што и таму како и кај нас има многу луѓе кои се толку мирни и кротки и гостопримливи и сите тие работи, меѓутоа има луѓе коишто режираат неубави дела, исто и кај Македонците, меѓутоа не, не би сакала да дојде до такво нешто дефинитивно, а дека ми доаѓа да го напуштам понекогаш онака Скопје и да бидам изиритирана да, не само заради тоа, туку и онака еден куп други работи ми се, ми се во глава кога ми текнува на такво нешто меѓутоа дека, дека нигде не е идеално - не е идеално и тоа, така да, не знам што да кажам... За селово конкретно не, бидејќи мислам освен тоа што сме оддалечени нели, онака малце релацијава ни е... од други причини не, не би сакала да го напуштам мислам во таа смисла дека се плашам од Албанците коишто ни се во

растење со војна

I

79

присуство или слични работи не, затоа што не знам, веројатно дека имам доверба пред сè..., можеби е татко ми е крив што уште тогаш кога кажа не онака и некако ми има влеано сигурност и доверба, меѓутоа и не сме само ние сега, ви кажувам дека во Љуботен има на сестра ми другари, другарки коишто живеат таму, и си комуницираат онака најнормално, не им е нишо проблематично, не им е нешо критично така да и таквите примери дефинитивно ми влеваат доверба дека може да се продолжи еден сосема нормален живот ... НК: А само да се навратам уште еднаш за Љуботен и поминувањето односно непоминувањето низ селото, кои се митовите што [постојат] што веќе не поминуваат натаму жителите од Љубанци и обратно? Мислам, кои се претпоставките, зошто е тоа така? РБ: Епа, јас колку што знам, значи пак ќе ти кажам дека ова лично не сум го видела, меѓутоа го знам од тие средби што ги имаме со жителите од Љуботен, дека кога наш човек пробувал да помине натака, сега дали имал нешто бавча или нива, како и да е, знам дека наш човек со коњ ако не се лажам пробувал да помине низ Љуботен и дека бил истепан и дека се вратил. Исто така знам дека тие што ми имаат кажано дека човек од Љуботен којшто си имал.... (влегува сестра ? во собата и се претставува), ... нивни, значи од таму, кој што пробувал да иде, имавме еден млин тука којшто сè уште функционираше и одел да сомеле брашно или нешто такво и дека бил вратен, значи дека не му било дозволено да помине. А уште за еден пример, тоа ако не се лажам деца некои значи млади не знам, 17-18 години така оделе за Раштак и исто сакале да поминат со кола низ Љуботен дека пак биле истепани и биле вратени, значи од тие причини, тие се конкретни преимери коишто ги имаме.... НК: Кога било тоа точно? РБ: Ааааам, па кога било? Па 2002 негде отприлика, значи тоа лето после ние, после тоа, да 2002 траеше тој проект, траеше скоро година дена што го имавме за помирување на конфликти, а 2002, летото ги имавме ние тие средби официјално заедно, значи веројатно тука негде тој период 2002. Од тогаш навака не знам, можеби навистина јас гледам понекогаш жители од Љуботен кога поминуваат бидејќи ги знаеме, нели сепак сме живееле претходно, ги знаеме, сме виделе неколку пати како поминуваат, а наши луѓе дали имаат помината натака, искрено не знам, мислам можеби, меѓутоа не знам, не јас ги немам тие информации од кога претсана сè, јас воопшто и немам комуникации со луѓево овдека низ селово за да знам, така да може само да ве излежам ако ви кажам дека поминуваат или не поминуваат, не знам, не знам мада викаат сега дека слободно помини си ништо нема да ти напраат, никој ништо нема да ти каже, е сега колку е точно или не е точно...? НК: А тие средби меѓу жителите на двете села, денес се одржуваат или? РБ: Не, не, не, тоа беше во тој период, значи додека траеше тој проект, тогаш имавме одделно ние средби тука бидејќи и како организација ги организираше и таму средбите два пати неделно средби тука и имаше средби таму. И се собираа, се собираа, се собираа значи тоа, тоа беше теоретска обука за решавање на конфликти меѓу заедници, а... е после тоа значи, дојде до неколку средби меѓутоа не можеше, не можеше да се дефинираат од тие причини што они немаа од таму избран човек, зошто така требаше буквално избран човек кој што нели..., беше директорот на основното училиште таму и беше уште еден човек како претставник

80

I

растење со војна

од месната заедница, меѓутоа не беше претседателот на месната заедница затоа што немаа претседател на месна заедница и тоа се случуваше тогаш, значи неделно имавме неколку средби заеднички на коишто се комуницираше и толку од тогаш престана, значи после тоа уште некое време имавме одделно средби, а и толку, значи после тоа не знам организацијата дали, дали престана да работи изгледа, немаше повеќе претставништва овдека, не знам, како и да е средби повеќе не, ја барем до средби што јас ги знам, сега можеби има луѓе овдека кај нас коишто во месна заедница, си има луѓе кај нив што се, дали нешто прават дали... не знам. НК: На тие средби дали почувствува некој елан да се реши целиот случај? РБ: Па, да, се гледаше мислам дефинитивно се гледаше, сега пак бевме таму конкретни онака избрани, не беа тоа, не знам, не знам дали тие го претставуваа навистина мислењето, као што и не знам дали и ние го претставувавме вистински мислењето на нашите луѓе од нашево село, меѓутоа тие претставници шо беа таму и еве од нашите претставници што бевме, дефинитивно дека бевме, држевме до истото да се реши тој конфликт, да ги нема повеќе тие работи. Тоа се чувствуваше, мислам дефинитивно знам дека и од нивна страна и од наша страна, го сакавме, го сакавме истото, дали тоа вроди плод, не знам баш. НК: Добро, ќе ти поставам уште едно интересно прашање, што мислиш за мешаните бракови и дали би прифатила да бидеш дел од мешан брак? РБ: Вака, немам, немам против мешани бракови, значи сметам дека љубовта не познава граници, а не би прифатила мешан брак единствено од причина што сум израсната во такво семејство и што мислам дека би била отфрлена онака од моите и од околината во којашто живеам. Единствено од тие причини, инаку немам ништо против и знам примери со такви случаи, значи имам другарка од средно, имам комшика од Бутел коишто влегоа во такви бракови и значи конкретно со муслимани, а едната беше добро прифатена релативно, другата буквално беше отфрлена. Јас си ги знам првин и пред сè моите родители, значи не можам да ги, не знам, да ги да ги обвинам или слично затоа што се веројатно така тотално патријархално воспитани и јас сум на некој начин така воспитана и еве мајка ми ви кажа нели, адети едно друго, така да единствено од таа причина знам дека би било...(неразбирливо)... а не би сакала зошто сметам дека сум им должник онака и не би сакала, според нив тоа би било оцрнување на образот затоа што сме праеле муабет на таа тема, а јас лично не би, меѓутоа немам апсолутно ништо против, апсолутно ништо. НК: Добро, ако сметаш дека нешто не сум те прашала имаш нешто да додадеш за крај? РБ: Па не знам што би кажала дополнително, мислам дека тоа е тоа во глобала што се случуваше, моите размислувања немам идеја во моментов шо, шо плус би додала, ако евентуално нешо ќе ти кажам или нешто така. НК: Фала ти многу. РБ: Нема проблем, фала ви и на вас.

растење со војна

I

81

„Честопати наутро кога се разбудиш гледаш како стаклата на продавниците се скршени. Тоа што се случувало ноќе го гледаш наутро.“

ПРАНВЕРА КАСАМИ: Кажи ми воопшто за војната се што паметиш. Кај се наоѓаше во моментот кога започна, како таа влијаеше кај тебе, сешто... НН: На почеток, кога војната почна , јас бев во прва година од средното училиште и ние излеговме заедно со друштвото, бидејќи не се сеќавам точно, но ми се чини дека ДПА имаше еден митинг на плоштадот, или ако не згрешам Форумот на Албанската Жена, не знам... но знам дека беше на плоштадот и во тие моменти кога се наоѓавме на митинг, нормално како ученици од средно училиште...почнаа да пукаат на кале. Тие беа многу интересни моменти, бидејќи никогаш немав слушнато пукања. Во Тетово никогаш не сум слушнал такви пукања. Од тој ден и на училиште не одевме, бидејќи стана големо, претерано, потоа... не се сеќавам... ПК: Вие бевте точно на местото на митингот? НН: Да. Имаше многу луѓе таму, но ипак тие пукања се слушнаа многу јако. Од калето ... се сеќавам дека и водителите на митингот ги спомнаа овие пукотници, значи има кој стои зад нас, или не сум сигурен... ПК: Март беше, или...? НН: Повторно доаѓа март (патриотска песна...) се смее... прашувај ме нешто само да се потсетам. ПК: Што на пример направивте со друштвото? Дали ве фати паника? НН: Не , затоа што ова нас ни дојде како охрабрување, како поддршка, бевме многу млади. Потоа со другарите ги коментиравме овие настани. ПК: Дали знаевте кој гаѓаше во тој момент? НН: Не знаевме. Немавме идеја, бидејќи претходно немаше слични настани, за да имавме некоја идеја што можеше да биде тоа. ПК: Тоа беше само почетокот, а потоа? НН: Да, почетокот. Потоа започна првата офанзива, а потоа и втората. Првата офанзива беше во калето, албанците го имаа , тогаш ми чини дека беше поостро, бидејќи јас бев дома, а калето се гледаше и секое пукање се гледаше, особено во текот на ноќта. Градот се блокира. Прв пат војна. Луѓето не се движеа многу и училиштата престанаа. Луѓето кои беа по планинските села бегаа, почнаа да излегуваат на Косово. Знам дека и кога одевме на училиште, тие кои беа од планинските села не доаѓаа.

82

I

растење со војна

ПК: Ти имаш роднини во с. Шипковице. Дали имаш блиски од ова село, кои во тоа време избегале? НН: Првиот пат избегаа и отидоа во Косово. Кај тие кои ги имале в куќи како бегалци во текот на војната во Косово. Потоа се вратија, бидејќи малку се смири состојбата. А подоцна започна повторно. Кога избегале, пешки преминале низ планините. ПК: Дали одевте на училиште во тоа време? НН: На почетокот да, но подоцна и училиштата престанаа и се затворија за подолго време. Учениците од планинските села не доаѓаа воопшто бидејќи беа избегани во Косово или на друго место. ПК: Што мислеше ти на пример кога слушаше дека сите избегале натаму наваму? НН: Беше интересно, бидејќи порано имавме слушнато како другите бегаат кај нас, но не ние да бегаме некаде. Но ова е нормално во ситуација на војна. ПК: Пред војната дали си имал другари, друштво воопшто луѓе македонци кои си ги познавал. НН: Да , сум имал. Сум се занимавал со различни проекти и таму сум сретнал многу луѓе а исто така и во училиште. ПК: Доколку си имал некој другар македонец пред војната, дали зборувавте потоа со нив исто и после војната? НН: После војната, или во текот на војната? ПК: Веднаш , по војната. Бидејќи тогаш не сте оделе на училиште, потоа кога сте почнале... НН: Гимназија, ние учевме одвоено и наставните смени ни беа одвоени, во одвоени објекти, поради ова во текот на средното училиште не сум имал многу дружење со македонци. Со другите се среќававме по пат некогаш, но ја насетуваш таа омраза што ја имаат кон тебе. Ова не го изразиле порано тие, но со започнувањето на војната и почнаа да го изразат ова. ПК: Како го насетуваше ти ова? Како го изразија тие? НН: Го изразија, или не ти зборуваа како што треба, или по пат слушаше како македонците меѓу себе зборуваат лошо за албанците. Се чувствуваш лошо. Иако се знае дека во Тетово мнозинството се албанци, но навистина стануваш нервозен во тие моменти. ПК: дали си направил некогаш нешто кога си бил нервозен заради овие случаи? НН: Не. Не сум се занимавал многу со овие случаи. Бев навреден од некои зборови. После војната албанското прашање во Македонија почна да се дискутира повеќе и ти немаше што да правиш. ПК: Твоето потесно семејство во текот на војната седела дома, нели? НН: Да. Сме седеле дома, бидејќи и моите родители беа на работа. Татко ми професор, мајка ми медицинска сестра. Ние останавме дома, иако што често пати имаше офанзиви и во нашето маало, бидејќи јас живеам на близина на полициската станица , но воопшто не сме се помериле. Нормално, кога имаше пукотници се

растење со војна

I

83

криевме за да не не фати некој од куршумите. ПК: Ги гледавте ли куршумите? НН: Не можам да кажам дека ги гледавме, бидејќи тие се многу брзи но слушавме кога паѓаа и ги гледавме доколку паѓаа на некој од ѕидовите. И после војната проаѓаше некој куршум, не знам кој гаѓаше, но куршумите проаѓаа. ПК: Вие живеете во Горна чаршија. Тоа беше едно место на средина каде се пукаше и од горе и од долу? НН: Да, куршумите ги гледаш од двете страни. И полицијата ни беше блиску. Некогаш кога се известуваше за повеќе напади, се собираа повеќе полицајци. Честопати наутро кога се разбудиш гледаш како стаклата на продавниците се скршени. Тоа што се случувало ноќе го гледаш наутро. ПК: Во твоето маало дали имаше полицајци, полициски пунктови? НН: Не, не. Но честопати поминуваа со блиндирани возила. ПК: Дали се плашеше тогаш, бидејќи беше на втора година, многу млад? НН: Да се плашев. Памтам дека ноќум во маалото поминуваа блиндирани возила. И јас заедно со другите млади кои можеа да бидат тука негде сите се криевме, бевме од кај бевме, сите се криевме, бидејќи од кај да знаеме , тие можеа да пукаат и ти идеш. Толку им треба на нив, да гледаат некого во група и... ПК: Кој мислиш дека повеќе учествуваше во полицијата? Од која националност имаше учесници? НН: Македонци пред се, нормално. Албанците, и тие кои биле полицајци тогаш не учествувале, ја оставиле работата, бидејќи ти не можеш да се бориш против твојот брат, или против луѓето кои го зборуваат твојот јазик. Во полицијата имало македонци и од источна Македонија, или од Украина. Знам , бидејќи некои кои беа убиени на патот за Скопје еднаш беа сите украинци. Ова е тоа што го имам слушнато, бидејќи јас сам не сум ги видел. ПК: Дали излегувавте со друштво за време на војната? Да играте фудбал на пример? Дали продолжувавте со работите како и пред војната? НН: Да, но овие активности ги правевме дење, додека порано кога сакавме. Имаше полициски час. Семејството на мојот чичко дојдоа кај нас, бидејќи тие се од с. Шипковица. Тој беше болен, секој ден требаше да иде во болница. За ова причина престојуваше кај нас едно време, бидејќи не беше возможно секој ден да ги премине сите тие пунктови, кои беа поставени по патот. Така да јас и мојот братучед , честопати одевме во спортскиот терен на училиштето Истикбал за да играме. ПК: Значи, на некој начин сте имале бегалци дома? НН: Да имавме, иако ни се семејство. Ова беше и добро од друга страна бидејќи се случуваше војна и ти не се досадуваше бидејќи беше блиску со своите луѓе. ПК: Дали си приметил ти, или дали мислиш дека нешто се променило после војната? НН: Многу нешта се променија, не малку.

84

I

растење со војна

ПК: Што на пример? НН: По мое мислење, речиси сите луѓе се изменија, како македонците , така и албанците. После војната многу беше изразен национализмот и македонците каде и да видеа албанци мислеа негативни работи, или спротивното. Беше нормално да мислиш негативни работи, бидејќи тој како полицаец или како македонец те оштетил. Војната влијаеше многу кај луѓето и на релација албанец – албанец, а на релација албанец - македонец беше негативна промена бидејќи бевме внимателни кон секој македонец и тоа се знаеше, ти требаше да бидеш внимателен и ова нема потреба некој да ти го каже, бидејќи добар македонец нема. ПК: Зошто мислиш вака? НН: Затоа што така е (се смее), само... ПК: Да, да...слободно кажи... НН: Не, не, не сакав ништо да кажам, продолжи... ПК: Дали имало некој од твоето семејство кој директно имал последици од војната, бил ранет, бил убиен, или некој случај. НН: Повреди во лица не сме имале, но на моите чичковци, на тројцата во с. Шипковица, гранатата им паднала во куќа. Едната куќа ја оштети толку многу што не можеше веќе да се реновира. Кај другиот чичко падна во двор - беше среќа што чичко ми пред пет минути бил таму, но од пукотниците влегол внатре. Кај третиот чичко направила штети, го уништи кровот на куќата но тоа се реновира. ПК: Како мислиш, сега откако поминало толку време од војната, односите албанци - македонци дали се подобрени , или останале исти. НН: Национализмот луѓето го имале и пред војната, но тоа не го изразиле, во војна веќе се знаеше што мисли еден македонец за албанецот . И по војната го имаат ова чувство, но не го нагласуваат многу, бидејќи имаат и економска криза, бидејќи доколку не беше ова економска криза... знаеш... тој тргува и со албанци и со македонци, повеќе корист има да тргува со албанци, бидејќи тие купуваат повеќе, се поголеми потрошувачи отколку македонците и кога станува збор за економски прашања тие попуштаат иако се знае дека имаат изразено чувство на национализам наспроти нас. ПК: Како ќе ја карактеризираше војната. Корисна или штетна? НН: За тие моменти кога се случи војната беше многу корисна, но подоцна ја изгуби вредноста. Луѓето и ја изгубија вредноста. ПК: Зошто мислиш дека беше корисна? НН: Бидејќи албанците порано не беа од значај, кога и да виделе дека си албанец би ти рекле „оди, оди...„. Потоа виделе дека и овие знаат за себе да се борат, но потоа ја изгуби вредноста, бидејќи луѓето и ја изгубија. Станаа команданти секакви луѓе . ПК: Зошто тогаш мислиш дека започна војната? НН: Не знам. Според тоа што настана после војната тоа покажува дека војната започна за лични интереси. Се што се прави, се прави за некој скриен интерес. Навистина албанците добија малку повеќе права , но на пример некој стана пратеник, или нешто друго без заслуги. Дојде до израз против вредноста.

растење со војна

I

85

ПК: Една случка која се однесува на твојот живот и што ја памтиш повеќе од војната? НН: Да се потсетам....... не можам да се сетам... а... кога имаше војна се криевме кај стасавме, бидејќи се плашевме, полицијата беше блиску, поминуваше тука блиску и ти требаше да се скриеш кај стигнуваш. Тогаш видов како е во тие земји каде луѓето секогаш имаат војна. Ова е едно лошо доживување, бидејќи мислиш дека може да се случи и најлошото нешто и можеш да станеш жртва на случајот.

86

I

растење со војна

„После тоа едино шо поише мрзим, (...) е..., оваа дневна политика...“

НАДИЦА КОСТОВА: Кажи ми кој беше Н.Н. пред 2001? Еве, си бил на студии во Скопје... НН: Н.Н. беше обичен темпераментен млад дечко што го интересираа сè што ги интересира млади [луѓе], значи дружење, искачање, учење, тоа... Пред 2001 беше горе - доле сè океј, барем ја така осеќав, меѓу мене и другарите и повозрасните и помладите, Албанците, Македонците, Турците, Ромите, што ти ја знам, сите наоколу, сè додека еден ден кога седев во Скопје времено, значи не преку викенд, некогаш и преку викенд, од дневни весници, медиуми и вести не разбравмо дека почна да се пука за време на митинг од некоја албанска партија под Тетовското кале, кај што ја буквално секој слободен момент кога сум во Тетово идем над Тетовското кале чисто дека ми е омилено место и место.... за да стигнам до горе ми претставува и како еден вид дневен тренинг, физичка активност, за рекреација, дали пешки, дали со точак, дали со трчање, битно – на Кале се иде. Е после тоа више, некое време немаше идење на Кале.И од прво тоа изгледаше дека е нешто као инцидент нешто од... не знам, меѓу банди, полиција и слично, шо сите мислевме дека ќе трае неколку дена, а не пола година, 6-7 месеци. И така тоа си се ширеше, се ширеле негде под Кале, после почнаја по другите села према граничен премин Јажинце, значи према северната страна, селата Порој и Џепчиште, Непроштено, дел имаше после инциденти и во Лешок кој... имаше значи приоди од Лешок кон село Слатино, кое е претежно со Албанско население. Нели, сите знаеме кој го рушеа, со бомба го урнаја Лешочкиот манастир. Од долна страна према селата Ратае, Жилче, од западна страна, од кај Речица, Шипковица, Гајре, Вејце, Бозовце, Вешала, онаму значи Вејце, Бозовце, Вешала...Селце, Лавце, и значи кај Речица, па Камењане, Пирок, до тука, натаму после гостиварскиот регион тоа не знам, тоа више си е..., не знам натаму што имало. НК: А кажи ми, нешто спомна, дали сигурно те разбрав, си бил првиот момент кога...[разбра за војната] во Скопје... НН: Да. НК: Значи таму дозна? НН: Да. Буквално, сега на пример... кога бев у соба со цимерот, значи живеевме со една баба стара и дедо и нè викнаа „дој да видите на вести што се збори“, и гледавме тие снимки, чадој, као гори нешто Калето таму, дрва некои не знам, памтим на телевизија се покажа таа една баба која трчаше од Кале надоле со бело знаменце, со бело... некоја парталка беше, некоја крпа бела, си трчаше да не не ја убијат од доле полиција, а од горе УЧК, терористите, кои и да беа...тоа беа.

растење со војна

I

87

НК: Како реагираше тогаш? НН: Збунето... значи не ми се веруеше, пошто знам дека викендот пред да идем, значи тоа беше ден вторник или среда, а јас бев за тој викенд сабота - недела сум бил и сабота - недела на Кале. Кога буквално немало ништо горе, не сум приметил некоја промена, освен неделата кога бев на Кале приметив значи, населбата Колтук тоа е, тоа е одма под Калето, две коли полициски, што таму никад немало да стојат над таа населба значи полициски коли. И на нив баш се сеќавам али ништо од тогаш не ми држеше, си реков полиција како полиција, случајно има нешто, зошто се тука и ете испадна дека имало. После тоа идев преку викенди дома, од прво имаше некоја паника низ градот, сите кој се разбега, кој се пресели...се селеа од една населба у друга кај што се посигурно, идеа накај Скопје, Битола, Охрид, но сето беше времено, не можиш да седиш кај некој на гости со месеци, ти ќе останеш ден - два еве и недела дена, после пак постепено се враќаа, па пак имаше на моменти инциденти, па сè... мислим инцидентите беа сè поголеми и поголеми, значи полицијата појако се наоружаа, они исто појако се наоружаа, напади колку сакаш, од секоја страна, ќе се слушнеше само киднапиран вамо, киднапирана група тамо, исто протерани од Теарце, протерани од Непроштено, протерани од... дел од Лешок, и такви некој... и после се виде дека е критично, дојде тука... да доаѓаат и тешки возила, се инсталираа нели и тенковите, транспортните возила и имаше една акција околу Велигден можи да беше, која као генерална акција – го исчистиле скоро Кале од терористите. Таму нели се покажа и тогашниот министер од ВМРО како успешна акција кога запленија... од прво со тоа сè што имаа другата страна значи, терористите, тоа оружјето го најдоа на Кале беше незначително, минимално, некои конзерви, некој сандак со муниција, некоја пушка и то беше сè, и можи еден - двајца ако имаше убиено во таа акција. И после тоа као се смири некое време. Имаше полициски час кој траеше од 9 до 6 сабајле, па после на моменти кога имаше многу немири и инциденти траеше од 7 до 7 па од 7 до 5, така се... го мењаа повеќето, кое за младиот човек тоа беше нешто катастрофа. Тоа, фати лето, топло, нема кај да се иде, дома седиш – досадно, да полудеш, наоколу се пука, се тресе... После... тоа...после значи мај, при крај на мај, од Скопје значи дојдов дома, константно, и седев нон стоп дома, кај шо си живеам и сега. После тоа значи, крај на мај почнаа поголемите инциденти, пострашните, не знам што се случи таму тоа мислим дека беше април или мај, мај мислам дека беше, крај на мај, кој беше не знам, така нешто, масакрот во Вејце, потоа кога ја дигнаја во воздух цр... Лешочкиот манастир, и кога се случи тоа беше голем револт кај Македонците, тензија, поради војната шо ништо не се презема, се води, а никој не знае зашто и како. За време на тој полициски час, да се навратам, се беревме по станови, по дома, у кафич некој седевме до сабајле, у центарот кај што... центарот за среќа не беше нападнат, него само значи, првите делови, кај стадионот, касарната, кај жичарата, нагоре над Колтук, значи кај Кале... Инаку беше страшно досадно, денски ако излезеш ризик голем дека многу се пукаше, од секоја страна тежок митралез, гранати, тие тромблонски мини, после што би рекол, се беревме по дома значи, друштво. На моменти кога беше најкритично, кога буквално се тресеше цел град по цел ден, акции кога имаше од двете страни беше многу страшно, сите по дома, ааам… друго што да кажам нешто.... НК: Кажи ми, ми рече си бил изненаден од тоа, кога си видел на телевизија што се случува... НН: Да.

88

I

растење со војна

НК: ...имаше ли некој во Тетово или во твоето... баш твоето маало каде што живееш некоја етничка нетрпеливост, некои конфликти на етничка основа, се чувствуваа ли, или главно имаше соживот? НН: Па, имаше соживот, ништо не фрл...(неразбирливо)... буквално до тогаш сум играл фудбал со... на стадион со деца Албанци и Роми и Турци и не сум сетил ништо, дури ете во еден од дневните весници после, за време на војната видов еден мој другар, другар ако може да се наречи другар, држи стража со калашњиков у униформа УЧК, како да е за него да е тоа најнормално. Послем разбравме во текот на летото дека еден мој комшија, од еден мој така постар другар татко му е киднапиран, после еден мој другар Васко, од мене една година постар и тој беше киднапиран, што до ден денес не им се знае трагата и уште еден исто така пријател – татко му, и тој значи постар чоек и тој е киднапиран, лично сите тројца ги знаев и им се изгуби трага, едниот знам рекоа дека е киднапиран там баш на влез Тетово, кај Порој, другите двајца одделено сигурно во немири.....кои влагале... населба Дреновец, кои се влагало по куќи и протерувале, од дома е тој изваден, земен. Еден знам, не знам дали беше тој... мислам дека Ром беше точкаџија по занает, постар чоек, кој буквално жив изгоре у куќа, стара куќа, му ја запалија, изгоре жив... НК: Како се чувствуваше ти тогаш? НН: Грозно... го гледаш тоа, куќата ја гледаш негова, тоа е онде (покажува со прст) карши бункерот, кај шо се гледаше куќиче мало, скромно, утредента пепел све, го нема. Од мои двајца другари исто протерани од дома беа, едниот му ја украдоа колата, му ја запалија куќата, на другиот на време беше избеган со семејството, му ја запалија цела куќа, куќа нова, убава, на два - три спрата... шо сега не знам дали ја реновираа нешо, дали имаше мислим некоја донација нешто дадено и... тоа значи... После видов една грозна слика која... еден леш лежеше два дена на бришан простор, никој не даваше да го собере значи, ни УЧК... не се знаеше кој е прво, дали е УЧК, дали е полицаец и два дена седеше и на крај се... некако се договорија таму полувисоките инстанци, џип на ОБСЕ го собраа, зошо буквално се...у сред...у таа вруќина значи јули, леш да седи два дена на сонце не е баш најубава глетка. Друго, што би кажал сега, да кажам овде кој - што?... НК: Еве постапно, кога ти било најмногу страв? Се сеќаваш ли? НН: Пааа, имаше два - три дена кога ми беше најмногу страв, кога падна граната во двор до мојата куќа, кога буквално над куќа... над мојата куќа лебдеа два хеликоптера и пукаа накај... таму накај селата, кога ја зафати еден рафал мојата куќа и комшиите од тежок митралез, буквално не знам тогаш што.... дали нешо антиавионски, поима немам што, не се разбирам многу од оружје, што ме нервираше пошто два ѕида пробиваше тоа...тоа зрно, тој тој куршум. Ме фати страв и жал многу ме фати кога разбрав за овие тројца што ги споменав, за киднапираните, општо ме фати страв и жал за сите загинати што беа, за масакрот у Вејце, за полицаецот Цоки што беше убиен кај жичарата, тој беше исто од зад грб убиен така од блиску, општо целата ситуација беше многу стресна, напната... шо не беше баш едноставно да се седи тука. НК: А ти помина ли мисла низ глава да ја напуштиш... да го напуштиш Тетово или државата? НН: Па не...кај би одел? Што би праел? Кај и да идеш не си како дома, не си сега ќе идеш туѓ на гости да си, во друга држава да си, во друг град, не е тоа тоа, така да ете бев во Скопје баш за време на студии кога беше, кога почна, дома се вратив и тоа е.

растење со војна

I

89

Со другарите излагавме во градинка малку, као подзатскриени таму седевме као...зад неколку ѕида, да не нè закачи некој залутан куршум нешто... се случуваше и тоа дека... Друго... нема више играње фудбал на стадион со никој пошто ете, дали и годините си го прават своето, со Албанците па ич фудбал више не играмо, тие пола се кој ги знае каде, пола на печалба, пола се тука, пола...може па исчезнати, кој ги знае. НК: Дали можеш да ми кажеш некој момент кога...можеш да го избереш кога ти било најтешко, кога те фатило криза... НН: Баш во тие моменти, во војната? НК: Да, да. НН: Па најтешко тоа, како што реков нели, кога ми кажаа дека и Васе е киднапиран и беше многу тешко и стресно и како и сите се надеваш дека ете ќе... ваљда е нешто приведен, као заложник, ќе го пуштат, замена нели за војници, за оружје, за храна, за што ти ја знам, а еве уште не се појави, ни тој ни другиве двајца што ги познавам. И многу тешко ми беше исто и за масакрот во Вејце, кога ги гледав тие слики, тај па беше...не знам више него страшно. Овде кога сум бил друго нешто така... нон стоп било стресно, нон стоп било, не се спиело као шо треба, под стрес, пукање, куќа се стресе, вести све некои опасни, струја ќе снема, вода снема, струја снема, ваму напад имало, таму... психозата не беше баш така по....не, едноставно беше многу напето, многу страшно, пошто баш овде кај што живеам ја као да бев у сред војна у сред оган пошто непосредно од мене блиску Дреновец кај што беа УЧК и селото Порој кај што има таму ете.. кај што може да кажеме дека тој...она им беше жариштето, нивното допирно место. Исто овде на улица Цетинска има и таму имаја исто, таа [улица] е позната уште одамна дека има таму багабонти многу видови на дрога и слично, цигари и таму имаше некои напади често, овде влезе полицијата или армијата не знам што беше од двор буквално ми пукаја од кај кучето натаму (покажува со прст), дури и кучето од прво реагираше на тие куршуми на пукотници, после стана имуно на то, не ги ни приметуеше, а многу се пукаше, ми беше жал на моменти кога беше многу... пукање кога имаше во подрум го ставив да не...не знам мислам дека осети и то дека не беше расположено, дека имаше таква атмосфера. Навечер кога излагав по...изгалав од 6 саат, у 9 да си дома као исто као порано да си идеш од 9 да си дојдеш во 12 дома – тоа нас 12 ни беше 9 саат. Нема кај да идеш, нема шо да праеш, од тој полициски час. Тоа беше тоа... НК: Кажи ми тука... за бункерот што ми го раскажуваше. Каде беше поставен? Ти си имал многу контакти со вооружени лица. НН: Да, бункерот беше од мојата куќа значи, 50 метри тоа колку има, голем, тоа не беше бункер тоа беше ко тврдина, огромен бункер каде што имаше отсекогаш максимално спремни полицајци и војници, значи од снајперисти, тежок митралез, имаја транспортери... буквално тој бункер мислам дека беше најбитната точка за цел град затоа што ако паднеше тој бункер ќе паднеше сигурно пола град и касарната кои се во негова близина. И сеа тука ние као мештани идевме у бункерот, коа беше помирно, коа немаше пукање нè пуштаја, али појќе беше таму да си најризично зашо нон стоп беше тој бункер напаѓан, нон стоп. Башка и тој бункер се случи тој инцидент кој се обидоа со бомба од блиску да го дигнат у ваздух, не еднаш – миљон пута беше нон стоп беше напаѓан значи и ден и ноќ и со тежок митралез и со тромбонски мини тие и со снајпери и со сè, максимално беше ризичен, баш тоа што ги имаше на телевизија тие со сузуки марути. После до бункерот имаше две, имало

90

I

растење со војна

уште две куќи недопраени тука имаше исто војска и полиција, кои си дежураа, тие куќи беа баш као касарна и од тие куќи баш позади еден мој комшија, дете едно од мене да речеме три години помал, еве ја тогаш сум имал колку...дваестина години, тој имал шест-седумнаесет години пред негови очи виде како убија еден полицаец, како пред него падна како покосен, и тој беше едно два-три дена у шок беше у кома стресен, дома буквално легаше, нигде го немаше надвор шо беше од тој шок што тоа го видел. НК: Ти осети нешто такво на твојата психа? НН: Да, али не... сигурно не како него пошто не сум видел лично, он буквално на едно 10 метри од него тоа го видел, онде позади таа куќа (покажува со раката) од негде се враќал исто полицаецот нешто опуштен си бил тука близу куќата и некој од близу го испукал од населението, од тој шо живеј. Од ова страна седеле. Уствари не знам можи и не бил тој, можи бил некој од тие од УЧК што ти ја знам. НК: А вака...се организиравте вие како мештани, некако се браневте? НН: Како мештани имаше, се организираше стража навечер по дворој на некои клучни места, пред сокаци, маало, пошто поголемиот дел од населението, не поголемиот дел али скоро секоја куќа кога фати најкритичното кога беше најризично кога не се знаеше дали ќе падне или нема да падне Тетово, имаја оружје, значи по една пушка и две-три рамки муниција, и се организираа такви стражи такви седенки ама за среќа немаше некои такви жртви од тие стражи. Инциденти баш и немаше. НК: Имаш тука блиску соседи Албанци? ДИ: Има. НК: Да? Каде.. НН: Тој е Албанец одовдека ни е лепенка [со куќата], (покажува со раката) тие од карши се кај што беа војската и полицијата се Албанци, ваму горе нема Албанци од кај што слеговмо. НК: Какво беше расположението, атмосферата, односот со соседите? НН: Со тие соседи со кои цел живот си живеемо убаво, си живеевме и тогаш и после тоа и ден-денес. Нема проблеми. Значи, заклучокот беше, меѓу нас и нив битно е да има мир, да има работа, да има здравје, да има среќа, да има пари човек за да си биде...жив, значи да имаш среќа едноставно. Не го интересира дали си Македонец, Американец, Германец, или во Шведска, тоа е најмалку битно, шо и ден денес, пошто еве работам сега во албанска фирма, не ме гледаат таму како...[Македонец], и ја не ги гледам нив како Албанци, него ги гледам како луѓе. Ако они за мене се океј, има плата, има работа... И шо работиме и со странки исто работиме и со Македонци и со Албанци, значи не бираме, кај овој работиме, кај овој не работиме, чоекот си има мука, ќе си заработиме, ќе си плати, фала многу, пријатно. Тоа е тоа. НК: Кажи ми, те промени ли конфликтот како личност? На кој начин влијаеше на тебе, на подобро, на полошо, еве си изменил некои ставови свои од тогаш, поинаку денес размислуваш....? НН: После тоа едино шо поише мрзим, шо мислам е..., оваа дневна политика иако никад не ме интересирала ама сега онака си слушам вести, чисто да бидам информиран што се случуе, тоа... чисто само тоа ме промени, да ја мрзим политиката појќе. Тие што си биле луѓе према мене и што се уште јас сум чоек

растење со војна

I

91

спрема нив, тие што си немаш муабет, што не... шо ме гледаат мене као Македонец као шо ги мрзи не знам шо, со такви не ни имам работа. Значи пред тоа и за време на конфликтот имав колеги и другари, неколку Албанци, шо сме се дружеле, едниот ми беше многу добар другар, живееше кај градинка, мој колега на градежен факултет, една година постар, он во Германија се иссели таму, таму беа неговите одамна, овде заврши факултет, солиден студент беше многу и таму си замина. Се гледаме сега на лето, кога доаѓа преку лето само како сите оние печалбари и така. Значи тоа е, не ме интересира политиката, многу сум бесен за политиката после конфликтот, видов дека тоа е што знам, пред сè политиката, договори некои, тоа све што бидна бидна ради политика лоша. Секој си гледа свој интерес и тогаш имаше тие ратни профитери, не знам ете команданти што ти ја знам, сега се пратеници, градоначалници, ценети људи, а уствари се недостојни за таа функција сега што ја имаат, пред сè неписмени се со основно, со средно школо, што му доликува да биде појќе портир него да биде градоначалник, ама тоа е, партиски војник, таква ни е државата, таква е политиката овде и тоа се цени. НК: Според тебе лично, зошто ни се случи 2001? НН: Според мене лично, мислев дека тоа е дел од таа агенда на Албанците пошироко за Голема Албанија да се случи. Значи, тоа што викаат дека... за човекови права, борци, ова-она нема везе, пошто тие и претходно си имаа права, си збореа албански кај сакаа. После тоа можи има нешто ете плус, зборат сега и во собрание албански, али инаку тоа се знаеше, кризата од Косово се прелеа до тука, од Косово тоа беше значи, од таму имаше прилив на оружје и на тие терористите УЧК значи, логистиката најголема од таму беше. Од прво што почнаја што се збореше за тренинг кампови, се знаеше дека ќе има нешто, на пример еве планинарскиот клуб наш секој и секогаш Љуботен значи од '80та, не е од '80та – од '50та година така нешто беше значи, не знам точно кога беше, ама ми ја нема таа една налепница (станува да ја побара) баш имав од еден јубилеј што славевме, нема... (го затвора орманот), од '50та година значи и претходно имаше еден традиционален марш, слет на планинарското место Лешница, месноста Лешница, тоа е длабоко у Шар Планина значи над селата Бозовце и Вешала, по долината на реката Пена, тоа е како драј шо се вика место, со огромни карпи, со шума, национален парк беше едно време, заштитено подрачје некое, и таму имаше рибарска куќа, шумска куќа, значи од шумско претпријатие и имаше како караула мала – полициска станица. И тука имаше нон стоп полицајци, значи обучени полицајци и коњи, кучиња, и се знаеше дека ќе има нешто, затоа што ние идевме таму секоја година, значи по повод Илинден три дена след со шатори, порано за време на Југославија идеа кај нас од цела Југославија значи по 500 души може, по 400 души на тој марш, на тој слет и една година '99та или '90та ни рекоа нема повеќе да се иде, не може да се иде горе, не нè пуштаа, не било безбедно затоа што одма преку една планина, карши Лешница, е Баба Асаница и Караникуличко езеро, Караникулица така нешто беше, тука е границата на Косово (ја отвара мапата на Шара). Тука е границата на Косово и после тоа се зборуваше дека тука има тренинг камп на УЧК. Подоцна каде што се испостави дека тоа е вистина ги запалија тие трите, имам слики од нив тие планинарски... тие трите куќи, значи полициското и рибарското, еве сега ќе ти покажам (вади фотоалбуми), тоа е негде, Бозовце, е овде е тоа Лешница, другата Лешница значи, ова е Кобилица, отприлика негдека е пред Котел, значи ова е Лешница, Клеч, Баба Асаница овдека и ова наваму е више Косово (покажува на мапата), врвот Маја тука, и Косово. И од то осетив дека нешто ќе има и кога ни забранија да идеме после тренинг кампот кој беше, од таму уште имаја логистика

92

I

растење со војна

преку планините со коњите што идеа од Караниколица ваму, Караникуличко езеро како најниско, има овде уште еден дол, од тука идеа нивната логистика, преку селата Вешала, Бозовце, Вешала, Бродец идеше до Тетово натаму кај што имаше потреба од прилика војници, едино безбеден чувар може да се каже за оваа граница, овој дел е само у зима снегот, многу снег има, лавини, само тоа е чуварот инаку границата до ден денеска уште е порозна и може, и секој може да влези и да не биде од никого виден и да однесе што сака, ретко кој да се.... да те допре полиција или не знам што. Значи тоа е тоа. НК: Кажи ми, што им замеруваш на другите? На Албанците? Им замеруваш ли за нешто, можеше ли подобро да се изведе... НН: На политичарите или на обичниот човек Албанец? НК: На сите, на целата страна. Што имаш замерки...? НН: Немаше потреба од тоа што се случи, немаше потреба, можеше да си биде најнормално значи, да се води таа не знам политика, ако им беше стварно за...до тие не знам, правата на Албанците, тие уште од тогаш си имаа нели факултет на Педагошка си беа, си учеа на албански јазик, па Мала Речица после нели го признаа, како албанска нели си го зедоја за себе, мислам не за себе, него како институција нивна онај што е на Југо-источна европа, Штуловиот Универзитет, тоа да им замерам, не мораше да дојде до тоа, не мораше да... после тоа сепак има некоја флека некое чувство кај нив, кај нас, малку подруго ги гледаш, со резерва, не е уште она 100 посто доверба, мада има доверба али не е као што било, ќе трае можда уште некое време тоа дур се стекне пак некоја стопроцентна доверба, сто проценти. Еве уште не се осеќам комотно сам да идем, иако сум прошол у Шипковица, или у Бозовце, во Вешала или во Бродец, иако и таму сум пошол и кога идем кога си спортувам натаму со точак кога си возим, или па со планинарската екипа, кога како. НК: А им замеруваш ли нешто на своите? НН: Исто. Лоша политика, не мораше да се случи то, значи не е... не ги обвинувам дека се криви, али мислим дека можеше да се избегне тоа, макар што се знаеше дека е тоа удар од страна, дека е фрлено од Косово, дека од прво беа мали незасилни групи, да се отсече од корен то што од почеток можеше, но некако не се обрна многу пажња, нели кога почна со Танушевци кога немаја контрола таму у тоа село, после кога немаја контрола Бозовце, Вешала, Вејце, кога се збореше дека се шверцува дека се чуе нешто, дека се готви, многу ладнокрвно на тоа се дејствуваше и имаше тогаш исто предупредување од новинари од тие не знам меѓународни посматрачи што беа на Косово и на граница, за подоцна да се види навистина дека се трупа оружје од... исто мислим дека голем дел од оружјето дојде од Косово и од Албанија таму кога имаше немири у деведести години беше последно, деведести у Албанија, кога се растури тие магацините во Албанија, мислим дека од тогаш се растури многу оружје општо на цел Балкан, особено таму јужниот дел на Црна Гора, Косово, Македонија и Албанија. И од таму и ден денес е тоа што се наоѓа сеа, не знам сега има и од кинеско производство нешто, од рускопроизводство, има доста и современо оружје, америчко производство противавионски, противхеликоптерски гранати имаа уште тогаш, некој безтрзаен топ, ваков топ – таков топ, шо ти ја знам. Овде ми идеа во двор и новинари често, влагаја како засолниште пишуеја, се јавуеја за настаните, чичко ми исто е новинар кој нон стоп беше он во жариштето и тоа е.

растење со војна

I

93

НК: Дали те плаши нешто за во иднина? НН: Сега за сега за во иднина... у врска со 2001 као на...надоврзување...? НК: Да, дали може уште еднаш да ни се случи? НН: Па... све е можно, можно е да се случи да. Не се знае тоа, геополитиката општо, од... што ја диктира секогаш посилниот, од Западот што се случи со Косово овде со не знам која... може да се случи пак, не е сто посто не сум сигурен дека е сто посто као завршена таа работа и точка и готово. НК: А со атмосферата меѓу луѓето, односите... претчувствуваш дека можно е да се случи? НН: Сега за сега не, сега за сега е добро, во ред е, секогаш имало тензии пред избори, меѓупартиски, меѓу самите Македонци меѓу себе и самите Албанци меѓу себе се караат меѓу себе си имаат тензија, различни партии, различни идеологии, не е тоа идеологија, идеологијата треба да е за сите иста горе-доле иста секогаш кога се лични интереси, каприци пред сè на тие на повисоките инстанци што се, функционерите, у влада, у партија, тие што се раководители на центрите на моќ што се, кај што има финансии, тоа инаку сега за сега не може да се гарантира дека прошло и точка. Крајот на тоа не е. НК: Доколку би ни се десило, спремен си и да го издржиш тоа уште еднаш или...? НН: Па сега ако мора, ако треба, ќе се издржи што да се прај, тоа е тоа, нема кај, кај да се иде, овде сум роден овде ќе си останам, сега како млад и порано можев, сум имал прилика и да сум сакал можи и би отишол негде во друга држава за живот, за школување, но овде било убо, сум осетил дека овде гледам иднина, овде и ќе останам сега... барем сега за сега така мислам, така мислам. НК: А можно ли е конечно помирување на пример, има ли атмосфера за тоа, има ли тло? НН: Па, народот помирен е и сега, обичниот народ, значи помирен е и сега, секој си гледа извор на егзистенција, да си работи, да си има мир, семејството, тоа е..., а идеолошки, она политички дали помирување би имало конечно мислим дека никогаш нема да има зошто секогаш сè нешто фали, у таа политика, у тие апетити не знам, фалел јазикот, фалело ова, ќе фали... и не знам шо друго више понатаму. Само ситница да се има минимално, само за расправија некоја не знам минимална полемика, не знам шо... причина за расправање. НК: Дали доби нешто со конфликтот? НН: Ништо не добив. Точно ништо не добив. Буквално ништо не добив, а... НК: А нешто да изгуби? НН: Дали сум изгубил... пред се ми сè тоа, што сум ги изгубил пријателите, кој загинат, кој киднапиран, и она што се вика нерви, стрес многу, неизвесност.... тоа. Изгубена една година дома седејќи, без да шетам по планиниве, пошто сум ете планинар и планински велосипедист, возев... велосипедизам, тогај буквално бев како заробен зошто не можев кај да идам, бев она... не можев да тренирам, не можев да трчам, кај што идемо на спортски центар, буквално не можеш да имаш некои такви активности мене лично што ме исполнуваа. Значи не ме испунува само дружење, не знам искачање у кафичи, седење и денгубење, туку многу сакам

94

I

растење со војна

физичка активност и тоа ми беше...многу ограничен бев тогаш. Ми остана само теретаната. НК: Пак затворен простор. НН: Да (се смее). НК: Што мислиш за мешаните бракови? Би прифатил ли некогаш мешан брак? НН: За мешан брак немам ништо против, а моментално сега нејќум дека имам девојка (се смее) што е исто Македонка. Имам многу добар другар што има сега девојка Албанка, што многу едноставно се сакаат они двајца, но што има проблем, неразбирање, претење, закани од страна на девојката, од страна на нејзините, значи од братот и од нејзините родители и од нејзиниот бивш маж. Девојката живее во Норвешка, другарот беше тамо кај неа, пробаа да живеат заедно, но се повлече ради тоа, сега не знам таму као што ми расправаше он дека тамошните закони се подруги и ако стапи во брак ќе не може никој ништо да им направи, да им прети. Така да, сега на тоа си работат они... НК: Добро...во ред...битен е твојот одговор, мислам твоето лично мислење да не одиме кон други. Добро привршуваме, мислиш дека нешто имаш да додадеш или нешто што не сум те прашала...? НН: Паааа.... сè на сè тоа е , друго не ми текнуе нешто што би додал. НК: Тоа е тоа, добро фала ти многу.

rritje me luftë

RRITJE ME LUFTË

I

97

98

I

rritje me luftë

rritje me luftë

I

99

PËRMBAJTJA: Parathënie 100 “Do të ishte mirë këto trgime ti dijë sikush.Pa dallim a Maqedonë a Shqiptaë,dhe do të kish qenë mirë që të jenë të prezentuara realisht,pa shtua dhe pa hequr.Sepse tek ne edhe shtat vjet pas kësaj e gjitha është e mbështjellë me fshehtësi,mendoj,me mjegull.” 106 “Dhe shumë më duket pa lidhje kur them njerëzit tanë njerëzit e tyre ndihem keq dhe nuk duhet kështu duhet të zhvillohet një gjuhë më ndryshe.” 118 “Në luftë as buka nuk të hahej. Hanim ushqim të shpejtë. Sa uleshim të hamë bukë, krismat fillonin dhe ne e lenim bukën.”“ 123 “Kur do të silleshin fer, do të kishte bashkëjetesë, të kuptohet se të gjithë këtu e kemi vendin dhe këtu mund të peosperojmë të gjithë së bashku, të shkojmë përpara, të jetojmë, se bashkë mund të jetojmë, vet nuk mundemi.” 127 “Nuk është endra ime sepse unë jam në anën e atyre që anojnë nga stabiliteti se sa nga luftërat, sepse dua të jetoj mirë lirë dhe të mos humbas dikë nga familja.” 138 “Nёse paraprakisht nuk njifen nёse nuk janё miq ai do tё thotё se ёshtё shqiptar dhe menjёherё ka tjetёr mendim pёr te. Por mendoj se po pёrmirёsohet mund pёr 10-15 vjet nuk do tё ketё dallim.” 142 “...disha ju besohet se ditlndijen nuk e disha me pytshin per ditlindjen, nuk e disha kur e kam ditlindjen nuk e disha kur jam i lindur ndoshta nga dridhjet e madhe qe i kisha apo ndoshta edhe nga lodhsia nga operacioni..“ 156 “Ajo ndjehej, por e dij definitivisht se ishim, mbanim në të njejtën edhe nga ana e tyre edhe nga e jina, e donim të njejtën, a kishte kjo dobi edhe nuk e di mirë.” 167 “Shpeshherë në mëngjes kur zgjoheshe e shikoje se xhamat e dyqaneve janë thyer. Cfarë bëhej natën e hetojë në mëngjes.” 175 “Pas kësaj një gjë që më shumë e urrej, që mendoj është..., kjo politikë ditore” 179

100

I

rritje me luftë

rritje me luftë

I

101

RRITJA ME LUFTË

„Nuk mundet që të flitet për 2001-shin, pa mos u lënduar dikush.“ „ Të bisedoj me tanët, ehee, gjithëçka do të tregonim. Me të huaj nuk është e lehtë.“

Të dy fjalitë janë thënie të pjesëmarrësve në trajnimin për mbledhësit e tregimeve jetësore të cilin e organizoi Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor) në fillim të projektit.

Në vjeshtën e vitit 2008 Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor) filloi me realizimin e projektit “Ballafaqimi me të kaluarën e luftës së vitit 2001 në Maqedoni”, si pjesë e programit për Ballafaqim me të kaluarën. Ky program realizohet në tre rrafshe: Formimin e Qendrës dukumentuese për vitin 2001, botimin e librave me tregime jetësore për periudhën e vitit 2001 si dhe ndërlidhjen e punës në suaza regjionale të ballafaqimit me të kaluarën. Në fund të vitit 2008, Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor) organizoi një Trajnim për mbledhësit e tregimeve jetësore. Në disa muaj më pas, grupi i mbledhësve të tregimeve jetësore punoi në terren për të gjetur njerëz dhe për të marrë intervista prej tyre. Ky libër paraqet një pjesë të punës së tyre. Kolekcionin e plotë të tregimeve jetësore të mbledhura (i cili për momentin përmban 30 tregime jetësore) mund ta gjeni në lokalet e Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor), dhe me kërkesë, mund ta siguroni. Ky program është i paramenduar si një akcion shumëvjeçar për mbledhjen e tregimeve jetësore si dhe dokumenteve të tjera nga lufta e vitit 2001, dhe do të vazhdojë edhe më tutje.

102

I

rritje me luftë

Një shkak i thjeshtë sqaron interesin tonë për të punuar në tema të ndërlidhuar me luftën e vitit 2001 në Maqedoni, e ai është: “Që mos të na ndodhë përsëri luftë”. E një rëndësie të jashtzakonshme është bisedimi, hulumtimi, mbledhja e tregimeve jetësore, debati mbi luftën e vitit 2001. Disa thonë që ajo nuk ishte luftë – ishte konflikt. Në rregull. Vetëm- le të debatohet. Opcioni më i padëshiruar do të ishte nëse shoqëria e Maqedonisë hyn në një fazë të amnezionit kolektiv për vitin 2001 – “ka qenë çka qenë, duhet të shikohet kah ardhmëria”. Aty qëndron dhe gabimi qenësor tek propaguesit e amnezionit kolektiv. Nuk guxojmë, të lejojmë të gjithë ne, që përsëri të na ndodhi luftë. Për të mos ardhur deri te kjo, duhet të përpunohet ajo çfarë ka ndodhur, të kërkojmë shkaqet që kanë sjellë deri te lufta e vitit 2001, dhe në fund, çfarë mësimesh mund të nxjerrim dhe çka është e nevojshme të ndërmerret që mos të vijë përsëri lufta. Jo gjithmonë në intervistat e realizuara, duke përfshirë këtu dhe ato që janë botuar në këtë libër, frymon ndjenja pozitive për bashkëjetesë dhe një ardhmëri e ndritshme e përbashkët. Shpesh, pesimizmi dhe hidhërimi “ndaj palës tjetër” dominon tek narratorët. Për edhe ai aspekt është shumë i rëndësishëm për të përcaktuar situatën reale në Maqedoni, e veçanrisht ndërmjet rinisë në mjediset e përfshira me luftën e vitit 2001. Kjo, gjithë neve duhet të na paraqesë një tregues për realitetin në cilin jetojmë, një lloj analize për pozitën në të cilën jemi tani, dhe që me kalimin e kohës dhe me shumë përkushtim do të duhet të na shpjerë një në gjendje të bashkëjetesës së vërtetë të të gjithëve që jetojnë në Maqedoni, pavarsisht origjinës, besimit dhe bindjeve të tyre. Vetë tregimet jetësore nuk paraqesin histori, por, gjithsesi, janë një birim i rëndësishëm historik. Në këtë fazë të parë, vendosëm që të botojmë tregimet e njerëzve të rinj. Njerëz të cilët gjatë kohës së luftës kryesisht kanë qenë tinejxherë ose adoleshentë të ri. E vlerësuam të rëndësishme që të hulumtojmë tregimet e tyre jetësore dhe shikimet e tyre jetësore asokohe, për të tanishmen, si dhe për të parë se si e kaluara e luftës ka ndikuar në formimin e tyre si njerëz(individë). Çfarë tregimesh ka krijuar lufta dhe si i kanë pranuar ata ato tregime(ngjarje). Edhe në të ardhmen ne do të vazhdojmë me botimin e tregimeve të këtilla tematike. Tregimet që shtjellohen në këtë edicion janë rezultat i bisedave të kryera, dtth, intervistave me njerëz nga vende të ndryshme. Pjesa më e madhe e personave të intervistuar vijnë nga nga rajonet që më së shumti ishin të përfshirë nga veprimet luftarake, edhe pse në numër më të vogël janë realizuar intervista edhe me persona nga pjesë të tjera të vendit. Metodat që janë përdorur gjatë grumbullimit të tregimeve jetësore kanë qenë metodat e rëndomta që përdoren në shumë vende të botës gjatë punës me histori gojore: intervistuesit kanë një përmbledhje bazike të pyetjeve ose temave të cilat do të duhet të japin kahjet kryesore të bisedës. Më tej, ata duhet të zhvillojnë çdo intervistë në veçanti, në bazë të veçantisë së personit i cili intervistohet dhe në baz të rrjedhjes së bisedës. Element themelor në formimin final të temave të intervistës paraqet biseda preliminare të cilin intervistuesi ka kryer me naratorin përpara se të mblidhet tregimi jetësor. Biseda preliminare luan këtu edhe një rol shumë të rëndësishëm. Ajo respektivisht

rritje me luftë

I

103

shërben që, jo vetëm që intervistuesi të marrë informata detale për tregimin e bashkëbiseduesit por edhe të nxisë tregimtarin e tregimit që të jetë më i hapur dhe personalisht të flasë për përjetimet dhe qëndrimet e tij. Gjatë kësaj përvoje të shkurtër që kemi patur, kjo u tregua si një sfidë e vërtetë. Njerëzit me lehtësi flasin për të kaluarën duke ndjekur një rradhë të shprehjeve që janë “publikisht të pranuara” dhe që janë të përsëritura shpesh në publik. Sfida mbetet: të inkurajohen njerëzit të flasin për shikimet e tyre personale për të kaluarën e tyre, të tashmen dhe të ardhmen. Të gjithë intervistat janë të inçizuara me teknikë audio digjitale. Intervistuesit gjithashtu kanë mbledhur edhe një numër të madh të informatave mbi dhënësit e tregimeve jetësore që paraqesin burime shtesë dhe që janë në disponim me çdo intervistë që janë të arhivuara në Qendrën dokumentuese të Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor). Gjatë transkriptimit të intervistave kemi insistuar në respektimin maksimal të shprehjeve: transkripti është punuar ashtu që të jetë identik me të shprehurit origjinal, nuk kemi lejuar intervenime edhe kur naratori nuk ndjek rrjedhshmëri logjike në të shprehurit. Nuk kemi kryer lekturë. Pjesët e paqarta nga audio inçizimet në këtë libër janë shënuar shënuar si: “(e paqartë)”. Në rastet kur mbledhësi i tregimeve ka qenë i sigurt se çfarë ka dashur të thotë naratori, ndërsa kjo nuk është pjesë e të shprehurit të tij, fjalët e mbledhësit janë shtuar në formën: “(abcçddh)”, për të mundësuar kuptim më të lehtë dhe të qartë të mendimeve të naratorit. Ndërsa, nëse është bërë një pushim më i gjatë, ose nëse naratori qan ose qesh, për të kuptuar më mirë gjendjen emocionale të tij gjatë shtjellimit të ndonjë pjese të tregimit, ajo është shënuar me: “(qeshet)”. Dhënësit e tregimeve jetësore gjithashtu kanë pasur lirinë e plotë që të lejojnë nivelin e qasjes së lirë në publik të tregimit të tyre. Ata kanë pasur mundësi të zgjedhin që vetëm të dhurojnë tregimin e tyre në Qendrën dokumentuese të Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor) dhe të mos lejojnë botimin e tregimit të tyre në çfardo qoftë publikim më vonë. Ose, të lejojnë botimin, por të kërkojnë anonimitet. Minimumi pa të cilin nuk kemi mbledhur asnjë tregim ka qenë: çdo tregim duhet të përmbajë informata mbi dhënësin e tregimit dhe ajo të jetë e disponueshme në audio shënim. Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor) më tej garanton se niveli i qasjes publike i tregimit i rekomanduar nga dhënësi i tregimit do të respektohet deri në fund. Tregimet që janë pjesë e këtij libri janë botuar duke ndjekur pëlqimet që janë marrë nga naratorët. Ata që kanë dhënë pëlqimin për qasje të plot, i botojmë me emër dhe mbiemër të plotë. Të tjerë tregime botojmë vetëm me inicialet. Dhe, ata që kanë insistuar në anonimitet, i botojmë nën shenjën “NN”. Besimi është njëri nga elementet themelor në procesin e mbledhjes së tregimeve jetësore. Intervistuesit janë njerëz nga pjesë të ndryshme të vendit dhe me përkatësi të ndryshme etnike dhe arsimore. Të gjithë intervistat janë kryer në gjuhën amtare të naratorit. Intervistuesit kanë qenë të inkurajuar që të zgjedhin njerëz nga rrethi i tyre për të kryer intervista, jo vetëm për shkak të qartësisë të kontekstit lokal por më së shumti për shkak të besimit të nevojshëm për tu arritur ndërmjet mbledhësit dhe dhënësit të tregimit. Gjendja në Maqedoni në raport me përjetimin e së kaluarës së vitit 2001 është e tillë që

104

I

rritje me luftë

ende jemi shumë larg situatës ku do të kishim një nivel relativisht të barazauar të aftësive për tu mbartur me ndodhitë e së kaluarës, që do të mundësonte dhe një liri më të madhe në përzgjedhjen e intervistuesëve dhe realizimit të susksesshëm të punës së tyre në vende të ndryshme brenda shtetit. Prandaj, është ende shumë me rëndësi që intervistuesit lokal të punojnë në mbledhjen e tregimeve në mikromjediset e tyre. Ndërtimi i besimit është proces dhe shpresojmë se edhe ky libër do të kontribuojë në rritjen e këtij besimi. Në punën mbi mbledhjen e tregimeve jetësore, Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor) tenton që mos të peshkojë ngjarje “senzacionale”. Të kundërtën e kësaj, jemi shumë më shumë të interesuar për tregimet e njerëzve nga profile të ndryshme të cilët kishin fatkeqësinë që të përjetojnë një sërë të përvojave jo të këndshme. Andaj, parimisht, kërkojmë tregime që mund ti quajmë edhe “të thjeshta”. Momente veçanrisht interesante në tregimet e mbledhuar për ne paraqesin ato pjesë ku zbulohet se si përjetimet nga e kaluara reflektohen në krijimin e shikimeve dhe mendimeve mbi realitetin dhe mbi ardhmërinë të cilën e dëshiron naratori. Çdo njeri mbart në vehte ndonjë tregim. Nuk ka tregime që nuk janë të rëndësishme, çdo tregim meriton kujdesin e vet. Tregimet janë pjesë e të kaluarës tonë, e së tashmes dhe e ardhmërisë, dhe këto gjithmonë paraqesin mënyrën e mbartjes së ngjarjeve nga një gjeneratë në tjetrën. Tregimet dhe përjetimet e njerëzve janë ato që e plotësojnë kornizën mbi atë se çfarë ka ndodhur. Kjo është veçanrisht e rëndësishme në lidhje me vitin 2001 dhe ngjarjet në Maqedoni ku dhe sot shtresa akademike debaton mbi të nëse kjo ishte konflikt apo luftë, dhe përgjithësisht aktorët publik gjithnjë e më shumë janë të interesuar për kuptimet juridike dhe politike mbi këto ngjarje. Neve na interesojnë njerëzit. Dhe në fund, duam të shprehim falënderim të veçantë deri te të gjithë njerëzit nga Maqedonia dhe jashtë saj të cilët na ndihmuan në realizimin e këtij libri dhe programit në përgjithësi. Lista është e gjatë, dhe që në fillim kërkojmë falje nëse pa dashje nuk përmendim dikë: Ndihma Popullore Norvegjeze – për partneritetin gjatë implementimit të projektit dhe për atë që aq heret detektoi rëndësinë e kësaj programe dhe vendosën që ta përkrahin; Qendra për veprim jodhunor (Beograd dhe Sarajevë) – për një milion gjëra, për atë që na përkrahën me këshilla, ekspertizë dhe dashamirësi; mbledhësve të tregimeve jetësore – shpresojmë që edhe në të ardhmen do të bashkëpunojmë në kët program; të gjithë njerëzve që gjetën forcë për të rikujtuar dhe që treguan për gjëra që ishin edhe të dhimbshme; shumë shokëve tjerë të cilët na ndihmuan dhe na dhanë përkrahje. Të gjithëve që janë kundër harresës. Të gjithëve që duan të kujtohen. Ekipi i projektit i Mirovna Akcija (Akcioni Paqësor).

rritje me luftë

IINTERVISTA

I

105

106

I

rritje me luftë

“Do të ishte mirë këto trgime ti dijë sikush. Pa dallim a Maqedonë a Shqiptaë, dhe do të kish qenë mirë që të jenë të prezentuara realisht, pa shtua dhe pa hequr. Sepse tek ne edhe shtat vjet pas kësaj e gjitha është e mbështjellë me fshehtësi, mendoj, me mjegull.” LAURA LAUBERGA: Si vendose të bëhesh polic? N.N: Si vendosa? Së pari kasha dëshirë që të bëhem person ushtarak dhe konkurova për person ushtarak. Por…Më pranuan atje në shkollën e mesme ushtarake në Sarajevë.Por nuk shkova aspsak, sepse filloi lufta në Jugosllavi. E paralelisht me këtë konkurova edhe në polici. Më pranuan, e, mbarova atje,ku mbarova. (qesh) L.L: Mirë!Rreth, sa vjetë kishe në vitin 2001? Cka ke bërë në 2001? Si polic. N.N: Atëherë isha polic, shkoja rregullisht në punë. Paraprakisht disa herë kishte incidente, shkonim në terrene lidhur me ato incidente dhe e parandjenim vitin 2001. L.L: Cfar incidentesh?Ku? N.N: Me sulme në stacione policore me raketime,me bomba.Më së shumti nëpër Maqedoninë perëndimore,nëpër Tetovë. L.L: Dhe këtu nga Velesi policë shkonin atje? N.N: Po, shkojnë! Kur kan nevojë-e gjith Maqedonia. L.L: A kishe kontakte, ndonjë bshkëjetesë me Shqiptarët para 2001? N.N: Në cfar kuptimi? Paraprakisht kishte. Mendoj, nëse është për ndërmjet qytetarëve, normalisht se ka patur bashkëjetesë. Nëse është zyrtarisht për policinë…Tash ka numër më të madh të pranuar (policë nga nacionaliteti shqiptar), atëherë ka patur më pak,megjithatë ata,të cilët kan qenë të pranuar, ka pasur bashkëjetesë. Kemi jetuar normalisht. L.L: Ti tregove, se kishte shenja,se do të ketë dicka,konflikt. Si ishin ata shenja? N.N: Shenja. Ato incidentë që ndidhnin në katër, pes vitet e fundit para 2001. Kishte shpesh sulme mbi stacoinet policore, patrollat policore, dhe ashtu. L.L: Kush I zbatonte - shqiptarë të rregullt apo…? N.N: Më së shpeshti, po! Më së shpeshti,po,ata që ishin të zbuluar. Nuk jan zbuluar të gjithë. Por edhe më së shpeshti në ato reone ku jetonin shqiptarë - Tetovë, Gostivar. Kishte edhe në Prilep disa sulme. L.L: Mirë! Tishe polic, ti shihje shenja dhe njeje se dicka mund të ndodhë,por a kishe ndjenjë se do të jetë aq serioze, sa që ishte? N.N: Tek unë personalisht po! Ka patur ndjenjë të tillë. L.L: Përse? Pse mendoje ashtu ? N.N: Po, pas gjith atyre incidenteve dhe duke oarë,si funkcionojmë në atë pjesë,ku kemi

rritje me luftë

I

107

shkuar.Nuk kam punua atje pëtherë.Por në ato muaj,ditë apo sa kemi qenë atje,duke parë,se si funkcionojmë dhe raporti I atyre qytetarëve ndaj institucioneve,unë e kasha atë ndjenjë se jemi ne anën e kundërvënë. L.L: A mundesh të më shpjegosh ndonjë shembull,kur shkoje atje,cka ndodhi,përse shkoje atje para 2001? N.N: Një muaj para se të fillojë lufta,terenin e fundit,dmth,para luftës,ishim katër ditë,sepse atëherë kishte të sulmuar stacion policor në Tearcë.Dmth.fshat afër Tetovës.Dhe kishte, dmth,të raketuar me mortajë dore.Kishtë një të vdekur dhe dy kolegë të lënduar.Ashtu që ato katër ditë ishin për gjurmim pas kryerësve të sulmit.Bënim kontrollime në disa shtëpi,në disa fshatra. L.L: A gjetët dicka? N.N: Sa që kujtohem unë, ku ishim në ato vende,nuk gjetëm asgjë.Asgjë konkretisht. L.L:Prej ku morët informatë,se duhet të shkoni në atë shtëpi? N.N: A,këtë nuk e denim ne si njësi.Atë komandanti tregon rregullisht cili numër i njerëzve,dhe thot,shkojmë atje,dhe shkojmë.Ai,sigurisht,e din informatën.Sepse kur shkohet në terren,nuk jemi formacion i rregullt.Nuk jemi ne si individë në situatë ne të grumbullojmë informata apo të veprojmë në dorë tonën.Dmth kjo është e organizuar dhe nën komandë. L.L: Mirë, tash për 2001.Të gjith burrat ishin të rekrutuar në Maqedoni… N.N: Jot ë gjithë, por mirë…(qeshet) L.L: Kush nuk ishin? N.N: Jo të gjithë. Normalisht,disa shërbime, disa vende pune nuk mund të lehen dhe nuk janë angazhuar. Edhe ata, të cilët e kanë rregulluar… (qeshet) A mondet jooficialisht? A ka komentime? L.L: Mundet, mundet! N.N: Ata që e kan rregulluar që të mos shkojnë, nuk erdhën. L.L: Kur e kuptove se tash është serioze,se tash po fillon dicka serioze. N.N: Po, unë mu në atë terrenin e fundit një muaj para krizës. Dmth, kjo ishte në janar 2001. Atëherë sips meje, sipas mendimit im, atëherë u pa se po fillon dicka serioze. L.L: Ty a të dërguan dikund. Ku? N.N: Ne regjionin e Tetovës dhe në regjionin e Kumanovës. L.L: Cfar bëje atje? Hajde prej fillimit!tT erdhën në punë dhe të thanë, se duhet të shkosh dikund apo si ishte? N.N: Ku thash, ato tubime ishin edhe më parë. Gjithnjë sipas nevojës dhe në protest, në miting edhe në ndonjë sulm e incidente…Të lajmërojnë me telefon prej pune,vjen menjëherë dhe nisesh. Kush sa mundet më shpejt - gjysëm ore, një orë,g jer sat ë mblidhesh dhe nisesh. L.L: Ku ishe I dërguar herën e parë-në Tetovë apo te Kumanova? N.N: Herën e parë isha në Tetovë.

108

I

rritje me luftë

L.L: Në cilin fshat,mal? N.N: E përzier ishte - edhe në qytet edhe në fashat. Dmth në punkte edhe në qytet, edhe në fshatra. L.L: Si ishte atmosfera në qytet? Me njerëz… N.N: Po atmosfera…ngaqë…për ne nuk ishte mendoj lehtë dhe këndshëm, sepse kishte nisur…nëse nuk ishte thënë se është luftë, luftë ishte dhe…nuk ndihesh mirë . Kishta disa komunikime normale, përshëndetje ishte, krejt disi e përzier. E megjithatë e gjitha e përmbushur me kujdes, me mosbesim, sepse nuk e din a të përshëndet apo don që të të sulmojë.Ashtu që sigurisht ka pasë mosbesim, edhe nga ana e tyre edhe nga ana e jonë. L.L: Cka bënit pastaj në fshat? N.N: Ne atëher i mbanim punktet jashtë fshatrave ,sepse ato asokohe vljeshin si të tyre. Për shembull, para Shipkovicës. Pastaj doli se atje ka shtab të tyre… qëndresa kryesore Shipkovica, Gajre, rreth kalasë së Tëtovës. Por në aspect të punktit rrinte vendi. mbaheshin pozicionet. L.L: Cfar obligimesh kishe cdo ditë? Cka bëje? Ngriesh në mëngjes dhe…? N.N: Rend nuk ka.Rend nuk ka. Ka disa ndërrime.Shkon në ndërim… tash nuk dij-një orë dhe…një kohë shkonim nga gjasht orë. Ndërrime-gjasht orë në terren, e tërhiqesh, por ,nëse ka nevojë, nuk të pyesin për kohë, mendoj nuk pyetet. Shkon ,vazhdon në vend tjetër. Asht në një ditë kemi qenë në të dy vendet - dhe nga Kumanova kemi ardhur në Tetovë dhe në tetovë kemi punuar të njejtën ditë në të dy frontet (qeshet) Kumanovar dhe Tetovar, që u thonë. Sepse shum nuk ishin… nuk janë të largët. L.L: Cfar bëje specifike aëtëherë? Për shembull, ke kujdestarua në ndonjë punkt,ruan dicka-si është ajo? Shetitesh me automat apo… NN: Jo! Rrinim në punkte të bëra nga thaës dhe e ruanim pozicionin.Asgjë specifike. (qeshet) nuk sulmonim, pritnim. L.L: Punkte në rrugë ishte? Dhe nëse dikush kalon… L.D: Po në rrugë. Ose rreth objektit, kazermës L.L: Pyetje të tillë tash. Rrin në punkt, je në terren-a kishe frikë? NN: Normalisht! Ksha! L.L: Prej cka më shumë? NN: Për jetën time. I ri do të vritesh! (qeshet) i ri he me perspektivë. Po, po, po! Mendoj, qeshem, megjithatë, e tmerrshme. Sepse në cdo moment mund të presish që të të sulmonjnë. L.L: Mirë, pret sulm, por e din se prej kujt prêt sulm. Komandirët a ju tregonin se atje dhe atje ka dicka, të jeni të kujdesshëm? NN: Ne, nga që në atë luftë si kundërshtar u paraqit ushtria shqiptare UCK, vet ato fshatra që janë të banuara me shqiptarë… gjith kohën dhe në gjith territorin ndjen si sulm, sepse jetojnë Shqiptarë,e ata, dmth, orgnaizojnë ushtri, armatë, UCK. Ashtu që… Edhe pa të treguar, tmth, përherë mendimet I ke aty, prêt të të sulmojnë. L.L: A mundesh të më tregosh ndonjë rast nga terreni! Cka mban mend më shumë. NN: I mbaj mend të gjitha! Ka shumë ndodhi.

rritje me luftë

I

109

L.L: Disa nga to. Shkon në operacion… A ke gjuajtur? NN: Personalisht unë jo shumë, sepse mënyra e veprimit ishte e tillë,nuk ishte... nuk kishte shum mundësi. Ashtu në një, në dy situata. L.L: Si ishin ato situata? N.N: Ku, mendoj, ku rashë në gjuajtje... ashtu mirë... përndryshe më shumë ishte nga punktet. Në Vaksincë njëherë, në regjionin e Kumanovës, kur hymë në fshatin Vaksincë, kur ia nisi të krisë nga atje gjysma e fshatit. Normalisht edhe ne gjuanim, por,ishin mirë të pozicionuar dhe as edhe nuk shikonim. Neve...ata gjuanin,na shifnin. Atëherë gjuan më shumë në vetmbrojtje,jo në sulm, sepse nuk shifet mire. Ne hymë ashtue ata ishin të pozicionuar nëpër shtëpi. Përndryshe mund të ndodhë... mjaft. L.L:Trego ndonjë shembull!Me gjuajtje apo pa. NN: Epo me... Jo, nuk ka lidhje gjuajtje apo jo gjuajtje.... E, atëherë ishte interesant, që... në Vaksincë që ishim dy ditë dhe dy ditë ndodhën krisma.Atje kishte njëfar tregimi, se, dmth, qëllimi është fshati shqiptar,se teroristë Shqiptarë mbanin peng nga fshatarë shqiptarë, të cilat nuk donin që të jenë atje. Megjithatë, ishin pengje... Ashtu ne më kemi shkuar, kemi reaguar, i kemi nxjerrë nga teroristët - akcion humanitar. Ashtu na lanë, të vijmë në fshat, dhe katër pesë shtëpitë e para ti kalojmë në një grup nga njëzet, tridhjetë veta nga ne, dhe nga katër pestë parat dolën njëzet, tridhjetë civilë me duar të ngritura, me falenderim për ne,se kan ardhur shpëtimtarët, se mbaro - falenderuar zotit. Dhe kolegët ata kërkojnë cigare... po, kolegët, ngaqë unë nuk pi dihan, u japin. Krejt korrekt. Dhe pas shtëpisë së katërt të pestë guajtën nga të gjitha shtëpitë, dhe akcioni humanitar... A me ne kishte (jo e qartë) kishte një kolege - grua nga Kumanova, Sqiptare. Me megafon që tu tregojë nëpër shtëpitë që të dalin lirisht pa probleme, pa asgjë. Kur nisët krismat të gjith kapëm nga një mur,dhe kolegeja,dhe të gjithë-askush nuk u pa.mez që i tërhoqëm mbrapsht. Dhe ata... nga ata njëzet veta, që falen, që bërtisnin “i qofshim falë Zotit”, të cilët askush nuk i preku, në mbrëmje në lajme,ngaqë kjo ishte kah pesë pasdite, ai miku i njejtë,të cilin e ushqyen me cigare,dekjlaroi ”Nuk kam dashtë të dal nga shtëpia ime.Më tërhiqnin,më rrihnin si qenin” Kështuqë akcioni humanitar, por prap dolëm gabim. Nuk na lëvduan! (qeshet) Sërish në mediume u ta se kan sulmuar policia. L.L: A kishe mundësi të shikosh televizion, kur ishe atje? NN: Po, shikoja... kishte nëpër kazerma atje ku kemi qenë të vendosur. Edhepse nuk ia kishe ngenë shum televizionit. Por, të intereson, gjer kur do të vazhdojë, kur do të mbarojë, ku do të shkosh,ku ka krisur, ku nuk ka krisur,shikon në ato dy, tri, pes orë të lira... normalisht do të shikosh. L.L: Ky shembull është se realitet i televizionit nuk është i njejtë,por si që ishte e treguar në televizion ajo luftë - më serioze,më e lehtë,me fikcion apo...ti je në terren dhe ti din si është dhe ti pastaj shikon televizion dhe atje tregon dicka - drejtësi apo propagandë? NN: Po, nuk dij tash. Nuk mundem të jap vlerësim të saktë, spse në atë situatë ne kur kemi qenë nëpër terrene ,ajo që tregova kemi parë,por edhe nuk e kemi parë krejt. Në atë moment unë kam vërrejtur se nuk është reale. Ka shkuar nëpër të gjitha mediumet maqedone dhe sigurisht edhe të huaja...ai thot se “ policia më shkel!”E para kësaj i dhan cigare,kur delte, kur lutej.Kështuqë besoj se... vlerësim të saktë nuk mundem të jap, por besoj se nuk ka qenë reale. Kjo është kjo! Megjithatë nuk kemi patur kohë ta përcjellim krejt. Kohë e nerva.Në atë psikozë.

110

I

rritje me luftë

L.L: Edhe pak për mediume.para se të nisë lufta, ti shikoje se ka shenja se dicka do te ndoshë, por si ishte ndjenja në Maqedoni, kur shikon televizion, kur shikon se cka tregon qeveria, cka flasin njerëzit. NN: Ajo temë ishte non-stop në mediume, vetëm se kush sa e ka kuptuar seriozisht. Përndryshe tema ishte vazhdimisht prezente. Atëherë para lufte disa vjet më mbrapa pas të gjitha atyre sulmeve paraqitej UCK apo ONA e thënë në maqedonisht. Dmth kjo Armata Nacionale Clirimtare që e formuan Shqiptarët. Ashtu ata pas cdo ngjarje dhe nëntëdhjetë përqind ishin por edhe po të mos ishin në cdo medium paraqiteshin me komunikata se ne dje sulmuam atje mbi patrollën e tyre policore apo stacion.tash ata i quajnë komunikata një, dy, tri, pes, tridhjetë, pesëdhjetë... ashtu që tema ishte e eksploatuar dy, tri vjet, katër më pas nëpër mediume. Ashtu që nëse ke parë, nëse i ke lidhur punët, duhet të të jetë e logjikshme se një ditë... mendoj se edhe një pjese të mirë u ishte e logjikshme edhe policisë, edhe qytetarëve se një ditë patjetër të ndodhë ajo që ishte. L.L: Dikush,kishte pushtet që të bëjë ashtu që të mos ndoshë kjo. Kush do të kishte mundur të bëjë dicka që të mos ndodhë 2001? NN: Kush kishte mundur? Ata që e udhëheqin shtetin - politikanët, që e mbajnë pushtetin, që bëhet...mëfaktorët, që e kan fuqinë në duarët e tyre. Sigurisht si individë pa dallim se cka punon, si punon dhe qytetarë, nuk mundesh të bëjsh shumë. E sigurisht se kanë mundur ashtu,sepse tek ne kur i këthen punët pas,do të shofës se jemi rrahur për shum punë që sot janë më normale. Dmth nëse këto punë ishin para dhjetë vitesh, nuk do të rriheshim. Por ngaqë dikush nuk ka dashtë ta praktikojë dhe ta zbatojë atë, është ardhur gjer tek situata të tilla. L.L: Për shembull? NN: Për shembull, unë atëherë isha i pranuar në punë në nëntëdhjetë e pestën. Nga nëntëdhjetë e treta gjer në nëntëdhjetë e gjashta... isha vitin e parë, sepse nuk më angazhuan nëpër terrene si i ri i pranuar, kolegët dhjet herë u rrahën,jo me dëshirën e tyre, në Tetovë lidhur me rrënimin e universitetit të Shqiptarëve. Dmth shteti thoshte të mos bëhet (universitet), e kur do të shohim tash pas 2001 / 2002, se në Tetovë ka, nëse nuk mashtrohem, tre, tre ka sigurisht, por nuk e dij a ka më shumë, tre universitete nga të cilët një është shtetëror,nën para dhe kapelë shtetërore do të shohim se në '93 edhe në '94 edhe në '95 ,polotësisht për kot janë rrahur kolegët... (qeshet tharbtë). Mendoj se kan marë edhe gurë edhe dru. Kurse sot,për shembull, askush nuk pyetet, kujt i pengon, nuk dij cka pengon, ja kan shkuar në shkollë, dmth sot nuk është me rëndësi kjo cështje. Kurse dikush e ka vënë në '93 se kjo cështje është shum e rëndësishme, ashtu që ka patur incidente të panevojshme. L.L: Mirë! A ishte dikush i plagosur apo i vraraë nga kolegët tu? NN: Nga kolegët e mi,nga njësiti im më i ngushtë për fat askush nuk u vra,kurse ishte...ishin të plagosur disa... Pornjësitet më të gjëra,ngaqë ne këtu jemi vend i vogël dhe njhemi,jan vrarë kolegë të mi shokë shkolle, pa dallim a janë nga qytet tjetër apo... kurse nga njësiti im kishte disa të plagosur prej të cilëve më rëndë komandiri ynë... ishte plagosur në gju mu në Vaksincë ku tregova, ashtu që edhe ai kishte, falë Zotit, fat, sepse për ndonjë milimetër nuk ia kan qëlluar arterien kryesore që kalon nëpër këmbë e ta humbë jetën, ashtu ishte... gjuni i ishte shkatërruar. Të gjithë dhe menduam se... pyeteshim a do të shkojë, megjithatë me ndonjë, sigurisht intervenim të mirë, në Spitalin Ushtarak ia rregulluan dhe nisit të ecë njeriu, jo qind përqind mirë,por ecën të them normalisht me ca pesë përqind pamundësi për rregullim të tërësishëm të këmbës.

rritje me luftë

I

111

L.L:Dhe kjo ndodhte në teren? NN: Kjo ishte në Vaksincë, në... hyrje të fshatit.Dmth,ditën e dytë! Ditën e parë atë që tregova më parë kur duhej të shpëtoj civilë. Dhe ditën e dytë me nuk dij se cfar qëllimi... nuk e dij saktë qëllimin, sepse njëherë shkuam në fshat... ne atë e quanim gjithashtu për kot-është plagosur njeriu,sepse ishim menjëherë afër fshatit,jo si ditën e parë gjer tek shtëpia e pestë,nuk na lejuan as gjer tek e para,gjer tek muri i parë u afruam,krisi i gjith fshati. Dhe ajo atje ishte ndonjë arë e gjatë më shumë kilometra,e rrafshtë dhe e pastër,për gjuajtje e menduar. Ashtu që mezi se u kthyem në pozicionin tonë prapa një kilometër pas automjeteve. U kthyem njëherë. Mirë! Pas një ore atij që na komandonte... nuk dij ndoshta dikush i ka urdhëruar apo ishte dëshira e tij i dha komansë përmes lidhjes, shefit tonë i cili e pësoi pastaj, sërish të shkojmë drejt fashtit,e në kthimin e parë, pasi ishte arë dhe ishin toptha shefi ynë u ankua se e ka lënduar kurrizin-ka shkelur strembër dhe nuk mundej të vrapojë mirë dhe të ecë. Ngaqë ishte zëvendës në nisjen e dytë, i tham edhe ne edhe ai që është zëvendës, i tha njëzet herë që ai të rrijë tekautomjetet. Ai nuk donte,ngaqë ishte përgjegjës apo jo...i than më shum herë...jo, jo! U nisëm gjer në gjysmë të arës.Ajo është në kilometër, dmth gjer rreth pesëqind metra kami ardhur, dhe ai ngaqë nuk vraponte mirë... ne vrapuam aq sa mundëm me pajisje të rëndë në ty, megjithatë ai mbetej pas, dhe sigurisht për atë shkak edhe është gjuajtur prej atje, Dhe gjer tek gjysma e arës e goditën në gju,bërtiti,ra,të gjithë ramë. Erdhi automjeti, e ngarkuan dhe atëherë na tërhoqën prapa - kthehuni, dhe gjer më sot e themi këtë-njeriun për kot e lënduan. Sepse njëherë provuam dhe e pamë se nuk mundet, kurse herën e dytë nuk e dij se përse provuam. L.L: Kishit urdhër që të shkoni atje. NN: Po! Po! L.L: Po tregonte se pse duhet të shkoni atje,cka është qëllimi i operacionit? NN: Nuk tregon! L.L: Me të vërtetë? N.N: Nuk tregon! Dhe kjo ishte tragjike! L.L: Vetëm - shko atje, dhe gati? NN: Shko atje! L.L: Mirë! Do të shkosh atje dhe cka dot bësh pastaj? NN: Nuk e dij se cka do të bëj! Nuk e dij.Cka është qëllimi? Dikush sigurisht e ka dijtë qëllimin por është dashtë neve të na shpjegohet neve, që shkojmë atje dhe cka të bëjmë. Sigurisht është dijtë qëllimi, sepse herën e parë na gjuajti i gjith fshati dhe herën e dytë do të provojmë a do tëkrisë,apo nuk do të krisë fshati, e tu tregojnë.(qeshet) Ashtu është! L.L: Kush ishin ata që kan gjuajtur nga fshati? NN: Ata ishin teroristë që pastaj nuk jane. Cka,mendoj,u shndërruan në gjendje tjetër agregate, u avulluan.Ashtu ishte... Atje nuk kishte vende... mal... pas fshatit ishin kodra lakuriqe dhe kështu ishte mirë e mbikëqyrur. Ashtu që pej kur ndoshi ky incident, lënduan disa vetë, than se do të dalin nga fshati... mendoj, prap kjo ishte në bashkëpunim me faktorin ndërkombëtar, nuk dij ishte UNHCR ose nuk dij kush, sepse atje kishte të parkuar njëzet, tridhjet autobusë, erdhën, mendoj, pas... dhe ishte thënë se nga fshati do ti lëshonin civilët, pengjet, ashtu që të stopojmë me cdo veprim - do të dalin civilët. Dualën

112

I

rritje me luftë

prej aty,e,nuk e dij,sa mijë, një mijë e pesëqind njerëz apo... nuk dij... më shumë njerëz. Hypën nëpër autobusë. Të gjithë në trenerka, në farmerka, në bluza, dhe pastaj na thanë... atëherë ka bastisje të fshatit. Por nëpër brigje askund nuk u panë se shkon ndonjë grup që ka gjuajtur, njerëz po lëvizin.Ashtu na thanë të jeni tejet të kujdesshëm. Mua personalisht,mendoj, në situata tjera kisha frikë. Shumë! Por në atë moment nuk e kisha dhe e kisha të qartë se në shtëpitë nuk ka askend. Dhe shkuam,e kaluam gjith fshatin dhe përvec disa lopëve të vdekura,t ë goditura nga granatat, nuk takuam njeri. Ashtu që mbetet pyetja në cilën ulëse në autobusë kan hypur gjuajtësit. Dhe e kan dërguar gjer në Shkup. L.L: I kan dërguar gjer në Shkup dhe i kan lëshuar? NN: Ata që kan hypur në autobusë kan qenë qytetarë,civilë, pengje.Ashtu që me siguri mundet se u kan blerë lëngje,qumësht, cka duhet, mendoj, për ikanak për njeri i cili ka nevojë për përkujdesje. Me siguri i është ofruar krejt.Ne mbetëm atje. Nuk dij se cfar ka ndodhur, por kjo është supozim, se njerëzit... pasi kanë qenë në panikë kan qenë edhe të gostitur. L.L: Kjo ishte te Tetova? NN: E Kumanovës është kjo. Fshat i kumanovës. L.L: Te Tetova cka bëje? Vetëm patrola? NN: Po Tetova... mënyra e njejtë ishte gjithkund - punkte mbajtje. Edhe nëpër qytet, edhe nëpër fshatra, dhe ashtu. Ato disa terrene,mendoj, më shumë na shërbeu fati që nuk ramë në shumë incidente, përvec në kishte ashtu karateristike, kur gjat natë kan qenë të sulmuar disa kolegë nga Kocana me mortaja dore, me zola, me gjithcka. Me bomba kishte nëntë vetë të plagosur. Ata ishin kolegë nga Kocani te cilet kan rënë nga Kodra e Diellit (Popova Shapka). Ne atëherë ishim në Kumanovë dhe gjat natës shkarkonim kamionë dhe pamë se shkojmë për Tetovë. Nuk na ishte thënë, por dëgjuam në radio se gjat natës kan qenë të sulmuar nga Kocani në rrugën prej Kodrës së Diellit (Popova Shapka). Kishte nëntë të plagosur, nuk kishte të vdekur. Ai ka qenë sulm i tmerrshëm, por kan shpëtuar. Por kishte problem që tre kolegë në atë sulm, në atë panikë kan mbetur në mal në territorin e terroristëve. Dhe ate atje ka mal të dendur dhe duhej që të kërkohet terreni që tu ndihmohet. Dhe kur arritëm në mëngjes... mendoj, natën ishte dy, tre në Tetovë, ashtu në agim,katër... cili period? Ishte, ende ishte ftftë. Dhe u nisëm rrugës ku kishte qenë sulmi-mbi Shpkovicë, lartë te fshati Lisec. Na përcaktuan në ndonjë pjesë prej pesëqind metrash gjer në një mijë në cdo pesë gjashtë metra nga një,dhe ramë afër rrugës që kolegët këtu të bëjnë bastisjen e vendit në rrethin ku kishte qenë sulmi. Sepse nga ata tre një apo dy,mendoj,edhe ata kan qenë të plagosur. Atëherë ata kan qenë shtrirë... gjith natën teroristët, pastaj tregonin kolegët, e kan kërkuar terenin me llampa dhe gjer tek atakan kaluar,nuk i kan gjetur, nëse i kishin gjetur sigurisht do të kishin me vdekje. Vetëmse këta kan qenë të fshehur në një si gropë,si shkëmb.Ashtuqë gjith natën kan shikuar,dëgjuar,dhe ata e dijnë si kan kaluar. Në mëngjes kur kan parë polci,gjithashu të fshehur,njërit,sepse normalisht edhe ata presin,mund të jenë të gjuajtur edhe nga policia,ai është territor i teroristëve... helmeta që ka qenë policore,kur kan shkua kolegët lartë,më lartë ka qenë, ngaqë unë nuk e pashë atë, e kan hudhur prej pas shkëmbi helmetën që të dalin. Ashtu që kan qenë të shpëtuar. Dhe përderisa ishim ende atje ndodhën krisma, por tre qind metra prej nesh, sepse është mal, dhe nuk shifet, ne poshtë nuk gjuajmë, nuk veprojmë por nuk e dijmë cka punohet, mendojmë – gati, sulmuan, këtu ka dy, tre fshatra...dhe cka ndodh njësoj me kolegët tanë nga njësiti ynë,u kan ardhur,sepse ata atje të lirë ndiheshin se nuk ka polici, nuk ka kurgjë... Katër teroristë u

rritje me luftë

I

113

kan ardhur atje, kan kërkuar sërish,me disa mjekra si muxhaheidinë,të mëdha ,dhe kan ardhur në mal, në dhjet metra takim. Ashtuqë kolegët kan gjuajtur,ata prej andej kan gjuajtur dhe kisht rreth gjysëm orë krisma atje, por nuk janë parë, i goditur ose i pa goditur sepse është mal. Dhe në këto krisma, poshtë ishim gjashtë vetë, dmth.më poshtë treqind metra ku nuk kishim shikueshmëri,kishte një zgjërim, një livadh.Në ato krisma ndodhi edhe një ngjarje interesante. Nga frika prej pylli iku një drenushëz në livadh, dhe për herë të parë të gjallë, mendoj, përvec kopshtit zoologjik... ngaqë nuk jam gjuetar,për herë të parë pashë e gjallë erdhi afër nesh drenushëz në 30 metra, u ndal dhjetra sekonda, kur lëvizëm, iku. Kështu kishte ngjarje. Me rëndësi është - kolegët shpëtuan. L.L: Ato ishin operacione militare? NN: Po, ashtu diqysh. L.L: Ka armatë, e pse i dërgojnë policët në operacione të tilla? NN: Tek ne janë... janë ato organe të përbashkëta kur bëhet fjalë per veprime të tilla,dmth.ushtarake. Të thirur edhe ushtri edhe polici. Dorën në zemër më shumë polici dhe më shumë ishte e theksuar policia, dmth më shumë, sepse ushtria, me sa dij, është më shumë për armikun e jashtëm duhet të veprojë,por edhe për konflikte të brendëshme...prandej bashkërisht,dmth detyrë e të dy organeve, edhe e policisë edhe e ushtrisë, ashtuqë edhe ushtria vepronte,mendoj, jo vetëm policia. Ushtria me artileri, sepse policia nuk ka njësite të tilla,tanksesh, topash... L.L: Para kësaj a kishe trajnim për operacione të këtilla terreni? NN: Jo ndonjë trajnim special, por rregullisht kemi kaluar shkollë dhe më pas aktiviteteve të rregullta trajnuese. Trajnim special jo. Mësoheshim dita ditës, ushtronim. L.L: Vëllau yt gjithashtu ishte mobilizuar? NN: Ishte, po! Dy javë, dmth, një terren - pesmbëdhjet ditë. Dhe pastaj sipas natyrës së vendit të punës e kishte, sepse është në komunikacionin hekurudhor, nuk e nagazhonin më . L.L: Kur ai ishte i dërguar dikund, a kishit kontakt? NN: Po! Po! Kontakt telefonik kishim. Atëherë unë isha në Tetovë,ai ishte në Kumanovë. L.L: Për cka flsnit? NN: Po kjo ishte temë e përhershme - luftë,nervozë, deri kur do të jetë, si do të jetë. Ajo temë ishte.Tjetër nuk kishte temë. L.L: E me shtëpi, me farefis? NN: Tema e njejtë. Nervozë e përhershme dhe stres.madje në një kohë më vinte mendimi edhe ta lëshoj punën, dhe nuk dij cka,pasi nuk jam, jo vetëm unë, edhe të tjerë,nuk kemi qenë ne të mësuar në një gjë të tillë. Nuk kemi qenë të përgaditur,dhe personalish unë mendoj, nuk jam ithtar i asaj variante të zgjidhjes së problemeve. Ashtu që tema ishte non stop në cdo bisedë. L.L: Sa gjatë ishe në terren atje në shërbim? NN: Në teren ku ishin veprimet luftarake, rreth gjashtëdhjet ditë,efektivisht rreth dy muaj. Përndryshe terrenet ishin zakonisht nga pesëmbëdhjetë ditë. Dmth. pesëmbëdhjetë je aty, këthehesh... kishte në fillim njëfar turbo tempo, që tri ditë, dy apo tri pa rrend, dy, tri ditë, të ndërrosh tesha dhe prap do të shkosh... pastaj ashtu si pakësohej gjendja me

114

I

rritje me luftë

veprime, pastaj nisi ndonjë ritëm-pesëmbëdhjetë ditë terren, pesëmbëdjetë në shtëpi, asht që prolongohej. L.L: Sa gjatë rëndom ishe në shtëpi? NN: Në muajt e parë shum rrallë, mendoj, pak-nga dy, tri ditë,nga katër ditë më së shumti. Pastaj kishte dmth. pauza, nga pesëmbëdhjet ditë, nga një muaj. L.L: Dhe cka zakonisht bëje në shtëpi? NN: Nuk ka, mendoj... Në shtëpi këthehesh dhe shkon rregullisht në punë. Nuk je i lirë, sepse tjerët kolegë janë në terren. Këtu kishte vende të zbrazëta. Pauzë L.L: T ash pak filozofikisht pyetje. NN: Mmm...Adhuroj (qeshet) L.L: Ti ishe në terren,shikoje,sa është serioze,por askush nuk dihet sot,cka ishte atëherë - luftë, konflikt. Si ti do ta definoje? NN: Askush se din. Nuk dij me cfar fjale ta definoj - luftë apo... Në cdo rast ndodhi jo e bukur, si ta them - ndodhi tragjike që nuk ka qenë e domosdoshme të ndodhë. Njëfar versioni i luftës. Tash a ka qenë kërkuar,a ka qenë e kurdisur, a ka qenë e kontraktuar,a ka qenë rastësisht e ndodhur apo se doemos është dashtë të ndodhë - nuk dij, megjithatë e fundit... Mendimi im është se ka pasë njëfar regjie dhe se ka mundur të pengohet. L.L: A është e mundur që përsëri të ndodhë dicka e tillë? NN: A mendoj? Epo,nuk e dij... Varësisht nga... Disa kërkesa, për shembull, u janë... disa jo... pjesa më e madhe u janë plotësuar Shqiptarëve që kërkonin. Dhe tash ngadalë gjat kohë me vite rrotullohej team se orientimi i tyre është Shqipëria e Madhe.Dikush,qarqet e tyre nuk beson më në atë,nuk mendon ashtu, por disa akoma qëndrojnë në atë tezë. Ashtu që nuk dij,nuk mundem të parashikoj se... Gjykuar sipas asaj në kuptim të të drejtave të njeriut,mendoj se gjithcka u është dhënë,mendoj,si gjith qytetarëve nuk i ndajmë... më shumë se disa nga vendet Evro Perëndimore. Sipas asaj logjike nëse shkojmë,nuk do të duhej që të ndodhë. Dikur.Megjithatë është lufta e parë... dmth, oficialisht si paravan qëndronte se kërkojmë të drejta njerëzore. Mendoj, ata. Dhe tash, nga që pjesë e mirë u është... pjesa më e madhe janë plotësuar ato kërkesa, të drejta, nëse llogarisim sipas kësaj, nuk duhet të ndodhë.Megjithatë,nuk është e përjashtuar. L.L: Për ty si Maqedonas tash, kur shqiptarët i fituan të drejtat e tyre, a është realizuar drejtësia? A janë plotësuar kërkesat e tyre? NN: Sigurisht ndoshta nuk janë të gjitha. Por pjesa më e madhe janë realizuar në shum lëmi-punësime,universitete,shumë,shumë lëmi.Tash ata dijnë më mirë,por,megjithatë ne kemi parë dallim para 2001 dhe pas 2001.Nga që në Veles atëherë mendoj se nuk kishte,dhe nuk kujtohem se a ka patur një, dy,megjithate,mendoj se nuk kishte Shqiptarë të punësuar, po flas për policinë,e tash ka mbi pesëmbëdhjetë.Ashtu që, plotësohen kërkesat e tyre për cdo ditë, edhe në aspekt të rritjes së përqindjes së punësimit të tyre edhe në të gjitha lëmitë tjera. L.L: Cka ka fituar Maqedonia dhe gjith banorët dhe cka kan humbur me këtë konflikt? NN: Epo, nuk e dij se cka fituan, duhet të nxirret ndonjë mësim sigurisht,unë nuk e dij se a është nxjerrë,kurse humbur... shum gjëra.Kan humbur mbi tetëdhjetë njerëz disa familje,

rritje me luftë

I

115

mendoj po flas për anën maqedone dhe ata që ishin të angazhuar,mendoj,në anën e shtetit,sepse kishte atje edhe romë,edhe Shqiptarë të vrarë në... që kan qenë të aktivizuar nga armata apo policia. Mendoj edhe policë të rregullt dhe ushtri, mbi tetëdhjetë njërëz, rreth njëqind njerëz, ato familje i kan humbur më të afërtit ë tyre.Përgjithsisht shteti, qytetarët sigurisht se e kan humbur besimin e ndërsjellë... Dobi nuk mund të ketë shumë nga puna e tillë, përvec nxjerrjes së mësimeve për mëtutje. Dhe mësim nga gabimet, si që thuhet. L.L: A ka dicka që nuk kam pyetur? NN: Ka dicka interesante... Kur mbanim punkt në Kala,Kalanë e Tetovës e mbi ne atje më ishin fshatra shqiptare, dmth dy, tri - Selca, Vica dhe...Jo, Llaca,Sellca e Vica. Dhe në atë rrugë shkonin, mendoj, kalonin vetëm shqiptarë me automjete, mendoj, qarkullim i rregult. Kur shkuam atje,ngaqë unë nuk mundem gjat ditës pa gazetë, (qeshet) nuk kishte kush të më blejë, gjat kontrollit ndalonim automjete... nga që nuk kisha paragjykime në atë aspekt,them, do të ndaloj ndonjë prej këtyre të më blejë gazetë prej qyteti. Mendoj se shumica ishin taksistë, perndryshe njerëzit i iknin qarkullimit të rregullt . Dhe një koleg apo dy:” Deee... prej këtyre do të porositësh,prej tyr do të blesh”? A be, shiko punën, them. Cka, me gazetë do të më bëjë ose unë cka do ti bëj atij? Asgjë! Mirë,e ndalova njërin...” Do të blesh një gazetë prej Tetove”? ”Si nuk do të blej! Do të blej”. Hajde, e solli pastaj gazetën pas dhjetë pesëmbëdhjetë minutash, voziste me udhëtarë tjrerë. Unë e lexova,ai që i pari reagoi,nga që mërzi gjshtë orë ose tetë ose dymbëdhjetë,mendoj,nervozë ta thejsh nervozën,u kap për gazetën pastaj. I them:”nuk lexon gazetë nga këta,apo jo? Lëre!” (qeshet) E ishte e njejtë,nga që ishte edhe ftohtë, për kapelë njësoj ishte.Ndalova tjetër. Nuk morëm me në kapela... nga pazari... ndalova një: ”Mik,do të blejsh kapelë”? Mendoj,i dhash para. ”Si nuk do të blej? Do të blej!”Mendoj ,Shqiptar njësoj, edhe tjerët rrijnë nuk donin të blejnë prej tyre,nuk dij cka...I dhash, i them: ”Mos u këthe nuk është urgjent. Kur do të gjesh udhëtarë për ato fshatra. Pas dy orësh, pas tri, do ta sjellësh”. Njeriu u këthye zbrazët pas djet minutash, e solli kapelën, dhe ma dha.Nga që ishte ftoftë, pastaj edhe të tjerët,që themi ne “Rranë në miell”, ngaqë njeri tjetër nuk kalonte aty përvec shqiptarë, pastaj u porosita edhe të tjerëve tre katër kapela. Dhe i mbanin dhe nxeheshin (qeshet). L.L: Unë dëgjoj se për ty përkatësia etnike nuk është problem. NN: Aspak jo! Këtu mednoj me decenie ka të ngritura paragjykime. Sigurisht edhe unë kam ndonjë, megjithatë nuk mendoj në atë aspekt - kush është, cka është. Ndoshta dicka do të më shpëtojë, dicka e mbetur ashtu sipas shprehisë ashtu ndonjë fjali e panevojshme, megjithatë nëntëdhjetë e nëntë përqind nuk do të më ndodhë dicka e tillë. LL: Pas konfliktit cfar ndjenjash ke ndaj shqiptarëve? NN: Si që thash, nuk mendoj në atë temë. Unë nëse shikoj nëse njeriu është korrekt dhe i mirë, nuk kam problem me te. Mendoj, nuk mendoj nga cila përkatësi vjen, kishte madje edhe pas konfliktit, në punë,nga që shkonin në punë numër më i madh Shqipatrësh, pranonin. Dhe normalisht si të rinjë në punë,si të rinjë,mendoj,pa dallim se janë Sqiptarë,edhe unë kur jam Punësuar, disa muajt e parë duhet të shkosh me ndonjë më me përvojë,të të futë në punë.edhe unë kam shkua me ndonjë më të vjetër. Kishte disa situata që atëherë të freskëta, nga konflikti dhe vallë nga paragjykimet apo nga ckadoqoftë, kishte pak rezistencë tek kolegët,kush ti (Shqiptarët e posapunësuar) shetisë nëpër terren.Kështu për shembull,nevojitej nga një njeri dy ti shetisë. Erdhën, për shembull,dymbëdhjetë vetë dhe shefi kishte problem të gjejë gjshtë vetë,vullnetarë të cilët do të shkojnë me ta.Ashtu që unë në ato vite të para,rregullisht kam qenë në atë grup që ka marë nga dy kolegë (Shqiptarë ) ti udhëheqë, ti fusë,sa din dhe sa mundet në

116

I

rritje me luftë

punë,dhe nga ai aspekt nuk kam patur problem dhe jam i afërt me ta... Nuk ka lidhje! Njeriu është njeri.Mund të jetë i mirë, i keq,i mencur, pa marë para syshë se cka i shkruan në ballë - a është Maqedon,a është Shqiptar, a është Spanjoll. L.L: Mirëmund të përfundojmë,vetëm edhe një herë të të pyes a ke edhe dicka që don të shtosh? NN: Nuk kam! Unë i iki kësaj teme. Nuk është e këndëshme, ka lënë pasoja personalisht tek unë,kam vërrejtur edhe tek të tjerët. Mendoj jo vetëm që unë e kam vërrejtur, por edhe në bisedë që e ka thënë sikush të veten...shteti nuk reagonte pastaj në asnjëfar mënyre. Për shembull,të gjithë kan pasur nga ndonjë pasojë. Flas për...më shpesh për pasoja shëndetësore - fizikë apo psiqike... dmth, apo dikush i lënduar, dikush i plagosur. Përvec atyre disa të plagosurve që u dhanë dicka dëmshpërblim apo përkujdesje,nuk ka patur ndonjë akcion të themeltë nga ana e shtetit. Dmth, ajo popullatë që ka qenë e angazhuar,të bëjë ndonjë përkujdesje për te apo ti pyesë në dy fjalë:”Si jeni dhe cka po bani ?” Ngaqë ka mjaft kolegë me...strese dhe nervoza...me pasoja që nuk janë trajtuar. Dhe nuk do të jenë të cuditshëm disa raste nëse ndodhin,të padëshirueshëm. Nga që nuk dihet kjo pasojë kur do të jep rezultat dhe cfarë do të jetë. Tjetër... nuk kisha shtuar. Ndjehem shumjo këndshëm. L.L: Kuptoj, se nuk don të flasish për atë, por a duhet të flitet për atë në Maqedoni? NN: Apsolutisht duhet! Sepse... mendoj se një nga shkaëet që ka ardhur gjer tek ajo,është se nuk është folur sa duhet mbi ato tema e probleme.Dmth,disa nuk kan pasut ndijim nga ciladoqoftë anë që ti hapin problemet apo nuk kan patur guxim.Dhe apsolutisht se duhet.Sërish do të them për fakultetet, dmth,sot që askush nuk e shtron këtë cështje, nga nëntëdhjetë e treta gjer në nëntëdhjetë e gjashta bëhej luftë bukfale.Për tu shtyrë atje një mur.Ashtu që sot atje ka ndërtime shum më të bukura. (qeshet) Që askujt nuk do të duhet ti pengojnë. Sepse themi se është arsimim,shkencë... Dhe duhet që të flitet. Përndryshe ka përfitime, për shembull,me vet punësimin ka patur rezistencë tek kolegët. Megjithatë, nuk duam ta pranojmë,mendoj, rrallë dikush e pranon dhe e shfrytëzon. Më herret kemi patur shqiptarë të arrestuar, e nuk kemi patur shqiptar të punësuar. Ashtu që jemi munduar dy, ti, pesë, gjashtë orë gjersa të merremi vesh. Megjithatë tash do të vijë kolegu Shqiptar, do të merret vesh,do të kryhet puna, dmth,për kohë shum të shpejtë,kjo është faktikisht dobi nga ai njeri që e kan pranuar në punë. Kështu që ka edhpërfitime. Mendoj,patjetër të ketë. L.L: Kjo intervistë do të jetë e publikuar në libër dhe ky libër do të jetë si material promovues për 2001. Nuk do të ketë shum kopje, por do të jetë e ndarë mes njerëzve. A do të ketë ndonjë dobi nga kjo? NN: Do të duhej të ketë dobi. L.L: Cilët njerëz do të duhej ta marrin këtë libër? Kush duhet të lexojë kështu libër? NN: Nuk mundem ti ndaj. Gjithkusht duhet ta lexojë. Para së gjithash-intelektualët të cilët heshtën,nuk janë me vtite. Për shtetin tonë flas,ska intelektualë, guxim ska.,të paktën unë nuk shof shoqëri civile. Mendoj formë të organizuar të qytetarëve, ndonjë më serioze. Përvec disa tribunave qesharake. Ashtu që para së gjithash sfera intelektuale duhet ta lexojë. Cdo kush do të duhej ta lexojë. Do të ishte mirë këto trgime ti dijë sikush. Pa dallim a Maqedonë a Shqiptaë,dhe do të kish qenë mirë që të jenë të prezentuara realisht,pa shtua dhe pa hequr.Sepse tek ne edhe shtat vjet pas kësaj e gjitha është e mbështjellë me fshehtësi,mendoj,me mjegull. Enuk dihet cka ka ndodhur dhe si ka ndodhur, dhe përse, dhe askush nuk e ka të qartë. Dhe askush nuk mund të japë definicion të saktë se cka ka

rritje me luftë

I

117

qenë. Sepse ne kishim këtu në fqinjësi luftëra - në Kroaci, Sërbi, Bosnjë,mendoj,luftëraluftëra,e ji si tek ne pak të padefinuar,nuk mundet të jepet definicion i saktë. L.L: Cfar projekti do të kishe bërë ti për këtë temë? NN: Në cfar kuptimi? L.L: Të bësh ndonjë projekt, punëtori, diskutim për këtë temë që njerëzit ta dijnë, si ishte tek ana tjetër dhe ashtu dicka. NN: Nuk kam ndonjë ide të vecantë. E para që më bie në mend dhe që është më themelore - shum takime, si ti quaj - tribuna, kontakte, takime mes qytetarëve, mes Maqedonëve, mes Shqiptarëve. Biseda,dijalogje. Megjithatë, kjo si që tregova, e para dhe themelore, e marr për... me peshë më të vogël, me rëndësi më të vogël. Dmth tek ne më shumë mbetet në muhabete, në të folur, në takime të zbrazëta. Duhe shumë, shum më tepër disa akcione që të ndërtohet besimi dhe gjithcka është e nevojshme.Dhe këto forma,mendoj me punësim dhe me përzierje sipas meje janë të mira dhe do të japin rezultat. Sepse unë, për shembull,nuk kam patur kundër, por paraprakisht nuk kam aptur edhe rast që të jem me ta në shoqëri, nga që nuk do të kishin qenë me mua në punë. Dhe nuk kam qenë, ja, tash, për shembull, para dy, tri vjetësh për herë të parë isha në dasëm tek Shqiptarë, tek kolegu, mendoj, këtu, më parë nuk më është krijuar rasti. Dhe shkuam, për herë të parë isha prezent në dasëm shqiptare. L.L:Dhe si ishte? NN: E, si ishte. Mirë. Mendoj, mendoj mënyrë e bërjes e ndryshme nga maqedonasja, sepse ne më shumë... jo më shumë, por të gjithë bëjmë në restoran, kurse tek ata akoma është, mendoj, jo tek ata tek të gjithë... sigurisht ndonjë e bën edhe në rsetoran. Unë kur isha,ishte në fshat, në shtëpi, mendoj, në obor, në shtëpi. Dhe ngjajshëm ashtu, mendoj, nuk ka shum valle, ka muzikë, tupanë, zurla, haje e shtruar në shtëpi. LL: Dicka për të qeshur për fund.Kur të rritet bija jote dhe do të njoftojë me të dashurin e saj,cka do të isht më e pakëndëshme për ty - nëse ai është Shqiptar apo një vajzë tjetër? NN: (qeshet) Kjo nuk është pyetje qesharake,kjo është truk-pyetje.(qeshet) Nuk dij,nuk kam menduar në tema të këtilla. Nga e gjithë edukata,mendoj, që ia kisha dhënë së pari do të nisem nga ato vlera njerëzore . Dmth,mirësia,humanizëm dhe të tjera vlera njerëzore. Apo,të mos bëjë ndasi mes njerëzve,mes besimeve,rracave. Megjithatë si që përmenda ai një përqindësh paraprakisht, sigurisht në këtë,do të kem qëllim , që ta mësoj të jetë e vetëvehtes, e lirë dhe gjithcka, megjithatë do ti kisha dhënë ndonjë drejtim në atë aspekt, në zgjedhjen e bashkëudhëtarit jetësor të përmbahet tek kombi dhe besimi i vet, nuk dij si të shprehem. Megjithatë jo një qind përëin,nëse vjen gjer tek kjo,atëherë do të mendoja në atë temë, sepse edhe nuk mundemi të dijmë, apo,kur do të nisemi si njeri kush me kend do ta ketë më mirë apo më keq. Këtë sikush e din personalisht pa dallim se a është nga besimi apo kombi i njejtë.Ashtu që disa paragjykime, ja, që i kemi arritur-unë sërish do të theksoj se në atë aspekt sigurisht do ti kisha dhënë udhëzime të këtilla megjithatë koha do të tregoj. (qeshet) L.L: Mirë! Falemnderit për intervistën!

118

I

rritje me luftë

“Dhe shume me duket pa lidhje kur them njerezit tane njerezit e tyre ndihem keq dhe nuk duhet keshtu duhet te zhvillohet nje gjuhe me ndryshe.”

LIDIJA GJOKIC: A mundet të më prezantohesh? ANA GOLEJSHKA: Unë jam Ana Golejshka studente e librarisë comparative dhe të përgjithshme në Fakultetin Filologjik në Shkup 21 vjecare kaq për mua. LG: A ke jetuar këtu gjatë gjithë kohës? AG: Po. LG: Pra edhe para 2001 ke jetuar këtu? AG: Po LG: Tregomë cfarë mban mend nga 2001 kur është fjala për bashkëjetesë? AG: Në 2001 unë kam pasur, ajo është para 9 vitesh pra unë kam qenë në klasë të shtatë. Cfarë mbaj mend përpara kësaj është vetëm në raport të fëmijërisë dhe të atyre momenteve , nuk e di, tinejxherë dhe të ngjashme. Shoqërim me njerëzit në përgjithësi dhe bërje të gjërave më të thjeshta të tipit tyë shoqërimit dhe daljeve, zbavitje në shtëpi dhe bërje bunkerë dhe treqind budallaki. Pra në raport me shoqërimin me njerëz nga bashkësi të tjera nuk kam pasur edhe shumë mnundësi të shoqërohem. Lagjja ku jetoj edhe nuk është aq e larmishme pra nuk ka shumë bashkësi të përziera etnike, shumica janë pra nga nacionaliteti maqedonas e në raport të asaj që mbaj mend kështu si shoqërim është se kishim shumë mosmarrëveshje me fëmijë nga Nerezi , që vinin të lujanë futboll tek ne këtu. Dhe zakonisht vinin apo jo Maqedonas Shqiptarë, shpesh ndodhte edhe ajo të ketë ndonjë duel dhe ngjashëm dhe këtë e kam si kujtim si pjesë e publikut kur e kam parë këtë si pjesë të ndonjë zbavitjeje fëmijërore por dicka më shumë të më lë shenjë ose kujtim jo edhe aq. LG: A kishte atëherë diskriminim. AG:Po në kuptim të ofendimeve apo jo ajo që gjithmonë është problem për ne kur flasim fjalë të atilla në vend “albanec” thonim “shiptar” ju jeni të ndyrë dhe të ngjajshme në kuptim të ja kështu disa ofendimeve ajo gjithmonë ka qenë në një mënyrë sikur të jetë mësuar në shtëpi, diskriminim kishte ndoshta sepse ja kështu ne si fëmijë e kemi llogaritur atë hapësirë dhe vend sit ë jetë e jona dhe nëse dikush vjen sikur të na e ketë marë territorin. LG; Tregomë si I ndalonit. A i përzinit? AG: E di se zakonisht rriheshin burra me burra, gjegjësisht meshkuj me meshkuj atëherë sigurisht kishte ndonjë duel me catallët e shtëpisë si ishin ato pra gypa me topa të vegjël të zi brenda dhe sigurisht kishte zënka. Dhe tani ne si vajza nëse kemi shikuar dhe kemi qenë pjesë e kësaj si publikë nuk kemi hyrë ne në ndonjë duel të vecantë por sigurisht ndonjë zënkë të ngashme dhe nuk e di a kemi pasur mundësi të ndërpresim dicka të këtillë

rritje me luftë

I

119

dhe nuk e di a kishim mundësi të ndërpresim dicka të atillë sepse është si ndonjë moment alarmant si system mbrojtës të ikësh në shtëpi që rastësisht të mos të të kthehen 30 apo 40 vetë kështuqë në këtë kuptim nuk kemi qenë shumë që të kemi duel konkret të rrihemi e kështu. LG: Të shkojmë tani nga 2001. Ku ishe ti? AG: 2001 atëherë ishte periudha pas bombardimit të Serbisë, pra 2001 e mbaj mend kur shkoja në shkollë në mëngjes kishim dy shoqe fqinje që mbanin canta me vete dhe në to kishte pixhame, gjëra për të ngrënë dhe barna, ajo mua ashtu traumë më krijoi saqë kur erdha në shtëpi I thashë nënës sime të blejë miell të blejë cfarë jo. Ajo thoshte, nuk ka përse, nuk vjen deri këtu, ne jemi të vetëdishëm dhe nuk kemi përse të bëjmë panic. E mbaj mend se në shkollë pra në fillore kam qenë ndonjë e shtata apo e teta dhe pas orëve një professor na dërgoi në pudrum të na tregojë ndonjë vend për tu fshehur dhe unë prej atëherë kasha jo traumë por podrumi më asoconte në dicka që do të ndodhte dhe unë më asnjëherë nuk do ta shoh as vendin as qytetin as kurgjë. Pra momente të këtilla ka pasur sigurisht dhe e mbaj mend se në dyqane nuk kishte miell , nuk kishte sheqer, nuk kishte vaj pra në ato momente të gjithë blenin me shumicë të gjithë ishin në panikë dhe në atë kohë ajo në mua u reflektua në atë mënyrë që fillova të lexoj nga Ana Frank dhe në disa momente u gjeta aty. Bija në disa depresione, kishte një periudhë serioze kur në klasë të gjashtë ose të shtatë kur nuk mund të flija dhe zgjohesha duke menduar se of cfarë do të bëhet si do të bëhet, nesër nëse zgjohem do të më ndodh dicka e atëherë fluturonin ca aeroplanë kishte treqind budallaki kështuqë po ka disa momente llahtaruese ku kujtohem. LG: Cfarë të frikësonte më shumë. Nga se kishe më shumë frikë? AG: Jo më shumë frikë nuk e di e dija se do të ndodhte invazion, do të vinin , do të fillonin të therrnin njerëz, do të fillojnë nuk e di të plackitin, unë kisha më shumë frikë nga momenti se kisha dëgjuar dhe kam pasur kujtim nga lufta 91 pra kur kanë ndodhur shumë gjëra më të tmerrshme dhe sigurisht në këtë më ka asocuar dhe meqenëse si e vogël kisha shumë dëshirë të lexoja dhe kisha lexuar gjithashtu libra dhe fotografi për Sarajevën dhe Bosnën dhe ngjashëm edhe kjo më ishte shumë afër sikur të jetë tani ajo e njejta nuk isha e vetëdijshme a ishin në pyetje NATO ose Amerikanë nuk e di cfarë ishte për mua e tërë ajo situatë e lidhja me dicka tjetër që e kisha dëgjuar si kiuptim për luftën apo kuptim për konflikt pra tamam ashtu e dalë nga torrua se unë nesër do të jem e mbytur në rrugë nga ndonjë snajperist, ose nuk e di nënë ose babain do të mi mbysin, kishte presion të brendshëm.Ishte e tmerrshme sepse njihja njerëz që vinin nga Tetova ose Kumanova në Shkup disa shokëve dhe shoqeve ose ngjajshëm dhe personalisht i njihja fëmijët e që flisnin se si brenda ditës kanë shkuar më normalisht të blejnë buk dhe qumësht e ndërsa në mbrëmje ka pasur të krisura bombardime brtima dhe shtyrje në rrugë sikur të jetë ndonjë rrufe, në mëngjes cdo gjë është OK, e në mbrëmje ndodhin gjërat e tmerrshme. E ata që vinin në Shkup, sigurisht nuk kanë pasur ku të rrijnë, sigurisht kanë ndodhur gjëra, nuk e di dhe shikuar nga ana vecanërisht nga ana ime sepse unë jam senzitive për gjëra të këtilla e di në atë periudhe kishte një vajzë që erdhi nga Tetova dhe rrëfente si ka dalë me të ëmën dhe i ka ardhur ndonjë sigurisht Shqiptar nuk e di si dhe si ka qenë por ju ka drejtuar pistoletën dhe ju ka thënë leni gjith cfarë keni dhe kthehuni mbrapa. Ajo e tregoi këtë ashtu si kishte ndodhur dhe unë u shtanga nuk munda të besoj se kjo ndodhte në nuk e di disa kilometra larg nga ne dhe mund të ndodh edhe tek unë, mund të ndodh në shtëpi dhe në cdo vend ku jam unë dhe nuk e di. Është e tmerrshme kur dikush e ka atë përvojë dhe e tregon përpara meje vetëm këtë e mbaj mend për njerëz që direkt kanë qenë të përfshirë direkt që i kam njohur dhe që e mbaj mend.

120

I

rritje me luftë

LG: dhe cfarë ishte kjo për ty, luftë ose? AG: Ajo ishte luftë, ama luftë e nxitur nga përmasa të tjera. Pra nuk është luftë në kuptimin klasik, nuk e di, dy tabore të ndryshme dhe tani do të qortohen do të ofendohen por disa lojra politike që si duket nuk dolën si që duhej dhe tani disa palë u gjetën ose të ofenduar ose në opozitë dhe kërkonin mënyrë se si ti kthejnë të drejtat. E tani sa ishin ato të drejta e sa jo, unë nuk e di, është lojë perverse, dicka që unë atëherë nuk munda ta kuptoj e nuk mundem as sot nëse ata kërkonin të drejta dhe donin të arrijnë dicka kanë mundur në mënyrë më ndryshe e jo me krisma, me maltretime , me djegje të manastirit të Leshkës ose bërje të treqind budallakive, bukvalisht ajo luftë primitive në kuptimin e duhur të fjalës. Nuk e di, frika një pasiguri që ke ca 13 14 vjet ashtu pra përpara tetë pra 13 vite ke periudhe adolescente nuk është as adolescente por është pubertet nuk e di mua më ishte shumë tmerrshëm sepse kasha periudha kur nuk fleja, kur shikoja filma me ndonjë tematikë të atillë ngarkohesha me atë dhe ajo zgjaste periudha e mbaj mend unë si pjesë psiqike e asaj fëmijërie ta quaj dhe nëse dicka nuk më ka pëlqyer dhe nuk kam ditur ta dalloj cfarë dhe si është reflektuar në mua dhe nuk ka dalë kursesi e mbaj mend se në përgjithësi tek të gjithë te unë edhe në klasë edhe shokë në përgjithësi që kemi qenë që kemi dalë ka pasur një si frikë të lëvizjes mos dil pas orës tetë kij kujdes me kë je, kij kujdes të most ë të zë dikush pra kemi qenë të vegjël por jo edhe aq të vegjël nuk e di kujtimi është pjesërisht shqetësues. LG: A fitove dicka? AG: Nuk fitova asgjë, më shumë humba. Nuk e di kur ndodhi mendoj se ishte para fundit kur ndaluan së krisuri, babai erdhi nga puna dhe tha- ngritën flamuj të bardhë dhe unë e kuptova si jes kapitulacion, ka ndodhur dicka më mirë që pastaj të dilte se kanë ardhur në Kondovë apo dicka klështu se kanë ardhur afër Shkupit dhe atëherë për herë të parë kuptova se nuk jam e sigurt këtu ku jam dhe nëse kam qenë e re nuk kam qenë e re por e vogël dhe nuk dija shumë se cfarë ku ndodh ajo më ngeli në kokë si ja kanë kapituluar ok, nuk mund të bëjnë asgje por prapë janë afër dhe e humba sigurinë në qytetin tim në rrethin tim menjëherë mu kujtua se tezja ime jeton në Vollokovëdhe ajo ishte shumë afër në kilometër dy nga ata dhe nuk arrija ta kuptoj si ishte e mundur. LG: Tregom ti si personalisht e sheh Marrëveshjen e Ohrit? AG: Mendoj se kjo është një mënyrë perfide si tgë mbyllet një kapitull i historisë sonë më të re si tentim për tu qetësuar pasionet por nën këtë të ndodhin treqind malverzime tjera disa rrenacakë të krehë nga ana e vet, të mundohet të ndryshojë dicka me disa gjëra nebuloze mendoj se është absolutisht formale se nuk ka asgjë nga ajo në praktikë dhe se nuk të jep të drejtë ër asgjënëse është kështu në të vërtetë ajo e ajo do të ndodh por që është marrëveshje bash marrëveshje dhe nuk ka opcion të tretë. LG: Mendon se ka fajtorë? AG: Po ka edhe nga ne edhe nga ana tjetër. Nuk e di cfarë politike është bërë dhe përse ajo ka qenë aq e qartë është sepse gjithmonë do të ketë koka të nxehura njerëz e njerëz që nuk do të ju pëlqejë vendi që jetojnë dhe do të duan të bëjnë ndryshime por jo në atë mënyrë fajtorët janë gjithmonë edhe nga njëra edhe nga ana tjetër por shkaku përse ndodh më vonë nuk është as i rëndësishëm dhe nuk është me rëndësi kush ka filluar. LG: Si I shikon tani gjërat, a mendon se ka bashkëjetesë në bashkësitë ne Maqedoni? AG: Është e cuditshme pra në krahina të ndryshme ndryshe funkcionohet së paku kështu më është thënë mua dhe kam vërejtur për shenbull në Tetovë situate është sensibile

rritje me luftë

I

121

njerëzit akoma nuk besojnë fillojnë të largohen për dallim prej Gostivarit ku ka shqiptarë turq maqedonas dhe situate është më e relaksuar shumë më e mirë. Sepse unë kam shoqe që erdhi në Shkup nga Gostivari të mësojë në të mesme dhe na tregonte dallimet me Tetovën krejt histori tjetër. Atje njerëzit nuk kanë b esim, nuk kanë shoqërim, nuk kanë bashkim dhe nuk ka asnjë bashkëjetesë. Përderisa në Gostivar është më ndryshe dhe nuk e di a është në pyetje popullata që jeton atje ndoshta këta në Tetovë janë ndoshta gjenerata më të reja nuk di sit a shikoj këtë dhe në përgjithësi në tërë shtetin ose në Shkup mendoj se kjo është paraqitje jo e rrejshme por njerëzit akoma kanë frikë të shkojnë pas Urës së Gurit, kanë frikë të shkojnë në Cair të shkojnë në Topansko kanë paragjykime se kushedi cfarë do të ndodh atje pra njerëzit tanë por edhe njerëzit e tyre sigurisht kanë ndon jë paraqitje të gabuar për ne. Dhe shumë më duket pa lidhje kur them njerëzit tanë njerëzit e tyre ndihem keq dhe nuk duhet kështu duhet të zhvillohet një gjuhë më ndryshe. LG: A ke ti frikë të shkosh përtej Urës? AG: Nuk kam unë asnjë frikë biles kam edhe nevojë të takoj disa njerëz nga andej të shof kush janë pse janë cilët janë, bile edhe mora një semestër Shqip që të dij pak a shumë përafërsisht dhe kuptova se gjuha shqipe është në rregull dhe shumë interesante dhe vet shkoj edhe në Cair edhe në Shutkë dhe pas Urës dhe nuk më shikojnë cuditshëm aspak. Nuk kam hasur në dicka të këtillë. E tani fishkëllejnë, po, por ajo është normale sigurisht. NUk kam pasur problem të më ndalojë dikush ose të ndihem e rrezikuar por më e keqe është shtypja prej anash nga njerëz që I dij dhe që kanë qën drime të mira dhe kur më thonë si guxon të shkosh vetëm atje, përse jo ai është qyteti ose nuk e di Cairi se është sikur në ndonjë vend tjetër pra kjo është sigurisht kolektive. Mua personalisht nuk më pengon, mundem edhe vet dhe nuk më pengon të njoh njerëz nga ai nacionalitet dhe të shoqërohem, sigurisht se ka paragjykime dhe është shumë vështirë të crrënjosen së paku kjo gjeneratë nuk ka shansa duhet të kalojnë një ose dy të ndricohet në fillim dhe pastaj të mendohet për afrim lidhje dhe nuk e di. LG: Cfarë të ndricohet? AG: pra të ndricohet ai qëndrim se ne jemi të pastër dhe ata nuk janë të pastër dhe religjioni I tyre është I papastër dhe se ata nuk meritojnë të kenë pjesë nga qyteti dhe se duhet të kthehen atje ku takojnë dhe se duam edhe ti asimilojmë. Ajo është e pamundur ata janë totalisht ndryshe ne jemi ndryshe pra janë kultura të ndryshme që qëndrojnë në hapësirë të vogël. Pra është thjeshtë e pamundur të asimilohen njërët osë tjerët. Pram und të ekzistojnë së bashku port ë jenë në kohabitacion pra lidhje mes njëri tjetrit dhe ajo ndodh por sic duketg ne nuk jemi të informuar me asgjë që ndodh tek ata.Unë nuk e di, si duket një xhami nuk e di se cfarë bëhet në Kurban Bajram nuk e di si duket synetgija pra thjesht nul e di gjërat e tyre kulturore që I bëjnë nuk jua dijmë zakonet mundohem të thej disa paragjykime dhe nuk e di edhe njerfëzit nga ata cfarë ndodh për Krishtlindje pse bëjmë qark rreth kishave dhe të ngjajshme. LG: A e din ti përse bëjmë rrathë rreth kishës? AG: Pra gjithashtu është tragjike dhe bile qesharake që unë nuk e dij se përse bëjmë rrathë rreth kishës sepse jam e deklaruar krisiane nuk e di, jam e emëruar, nuk e di sigurisht ajo ide nga ajo radhë jetojmë një jetë konformiste biles e kemi më mirë nuk lodhemi me asgjë nuk mundohemi të marremi me asgje dhe pastaj ndodhin ato paragjykime dhe budallaki. LG: A ke ndonjë propozim sit ë përmirësohet? AG: Leleeee nuk e di. Duhet të shkollohemi ajo është shumë primare nuk e di të mësojmë

122

I

rritje me luftë

për ta dhe ata të mësojnë për ne kur më flasim për kultura të ndryshme, por gjërat themelore nuk e di. Mua nuk do të më pengonte kur unë të kem fëmijë të mësojë shqip në shkollë sepose nëse ai fëmijë mëson shqip dhe fëmija tjetër mëson maqedonisht dhe të meren vesh në gjuhët e tyre në të njejtën kohë. Pra unë mund ti drejtohem dikujt në shqip ai mua në maqedonisht ose të dy të flasim shqip ose maqedonisht pra gjith njësoj në drejtim të shkollimit edhe ne jemi mendoj të mësuar si gjeneratë të besojmë se dikush na sulmon se jemi për dicka fajtorë të besojmë se nuk e di, dhe sigurisht krijohet ai qëndrim mbrojtës se nuk e di ne duhet nga gjithcka të mbrohemi dhe ndaj gjithckaje të reagojmë. Dhe mendoj se e gjithë kjo është si një popull që është mësuar të mendojë ose ashtu si dikush e con të mendojë. Pra nuk kemi ne ndonjë ide progresive viteve të fundit. Sikur të ndryshohet kjo. Gjithmonë ka qenë problem, pra gjithmonë ka pasur probleme të tipit të- jo nuk ka qortime, nuk e di hakmarrje , treqind punë te lidhura me këto dallime dhe askush nuk u gjet të bëjë nuk e di strategji ose plan. Dhe jo, nuk ka ndonjë punë më të thjeshtë të tejkalohen ato dallime themelore deri tani nuk kam takuar pra vet unë nuk e di me të vërtetë cfarë do të kisha bërë siogurisht në shkollim kjo do të ishte ose me mësim gjuhe ose me program për kulturë ose ngjajshëm që njerëzit të jenë të vetëdishëm se jetojnë me dikë që nuk ha një ditë të tërë dhe pi vetëm ujë sepse atë dhe atë duhet ta respektojë dicka thjesht si informatë dhe ajo se a do të sjell në ndonjë ndryshim nuk e di është deri tek vet njerëzit. LG: A të ka mbetur ndonjë pjesë që don ta thuash? AG: Cfarë të them tani… Mendoj se vendit tonë I duhet gjak I ri që do të bëjë ndonjë ndryshim krejt radikal krejt revolucionar cfarëdo të jetë edhe të jetë frymëmarrës edhe të jetë I paqëlluar edhe të mos ketë një qëllim të caktuar , a ndodh dicka ne shtangemi dhe e vërej edhe tek gjenerata ime e tërë as më të vegjël as më të mëdhenj njerëzit as edhe interesohen cfarë ndodh në këtë vend ne të jemi të vetëdishëm për ngjarjet dhe për gjërat që ndodhin, na duhet një rrotullim I tërë. LG: Faleminderit.

rritje me luftë

I

123

“Në luftë as buka nuk të hahej. Hanim ushqim të shpejtë. Sa uleshim të hamë bukë, krismat fillonin dhe ne e lenim bukën.”

SAMIJE BAFTIJARI: Unë data nuk di, nuk mbaj mend. PRANVERA KASAMI: Nëse mban mend dicka nga datat mund edhe të tregosh, nëse jo, atëher mund të tregosh edhe me muaj, apo si të të kujtohet ashtu. Nuk është me rëndësi me data, si të të kujtohet ashtu.Ku ishe në atë moment kur filloi lufta? S: Në fillim ishte 14 mars kur filloi lufta në Tetovë, në Kala të Tetovës. Në fshatin tonë Neproshten) ka filluar më vonë, me 1 korrik më duket, kur e vranë një nga nga fshati ynë, Bedri Alimin. Ishim duke ndenjur jashtë, mysafirë kishim dhe nga fshati përballë (Ratajë), ne e kemi lartë shtëpinë dhe aty erdhën tek muri 3 plumba, kurse ne ishim ulur aty afër dhe më pas shpëtuam për shumë pak dhe nuk na zunë plumbat. PK: plumbat ranë në murin tuaj? SB: Po, në murin e shtëpisë ranë. Edhe ashtu… PK: Kush nga ju ishit aty në atë moment? SB: Unë, nëna ime, tezja, të gjithë ishim aty dhe ikëm brenda. Më pas….nuk më kujtohet kur ka filluar saktë si luftë… PK: në rregull, nuk ka rëndësi. Ti atëhere cfarë moshe ke patur ? SB: Më duket në klasë të tetë isha, nuk jam e sigurt. PK: Por ama e mban mend si ngjarje. SB: Po,po të gjithën. PK: Cfarë bënë njerëzit në atë moment, cfarë bëtë ju p.sh.? SB: U frikuam shumë dhe pastaj hymë brenda dhe nuk dolëm më jashtë, pastaj na thonin shumë dezinformata. PK: Cfarë ju thonin? SB: Na thonin se do fillojë luftë. Të gjithë bënin pregaditje. Dajët e mij shkuan në Kosovë që nga fillimi (qeshet). Halla vinte e rinte tek ne gjatë asaj kohe, sepse ata e kishin shtëpinë afër maqedonasve dhe vini flinin tek ne për cdo natë. PK: Kurse ju nuk banoni shumë afër maqedonasve? SB: Ne jemi më larg nga ata. Këta të hallës e kishin më në rrezik dhe kishin frikë dhe vinin natën tek ne . Ne nuk kemi podrum në shtëpi. Kur kishte më shumë granatime shkonim te xhaxhai dhe një ditë kishte shumë granatime dhe ne shkuam atje në podrum. Natën atje, xhaxhain tim e kafshoi grethi, ai mori një injekcion kundër alergjisë dhe më nuk pati gjatë asaj nate granatime. Ne u bezdisëm duke ndenjur në podrum dhe shkuam në shtëpi, ishte

124

I

rritje me luftë

verë dhe i mbanim dritaret hapur. Në orën 1 të natës kanë filluar granatimet, kanë gjuajtur nga Rataja në fshatin tonë. Ne dolëm nëpër granata. Plumbat binin. Zhurma dëgjohej nga binin plumbat. Xhaxhai im ngeli më mbas në shtëpi, ne dolëm më parë, na nxorri një nga një dhe më pas ra një granatë. Kur dolëm në oborr unë me të vërtet e pashë një granatë të kuqe, zjarr i kuq ishte dhe unë në atë moment u frikova shumë, bërtita, mendova se është mbytur xhaxhi dhe ne ikëm mbrapa shtëpie. Xhamat u thyen nga të dridhurat që u shkaktuan. PK: granata ra shumë afër jush, apo…? SB: ra mbrapa. Plumbat me të vërtet binin në mure. Ne shkonim fshehurazi dhe ulurazi, deri sa mbrinëm te një shtëpi tjetër aty afër. PK: Kur u ndalën krismat pastaj? SB: Nuk janë ndalur deri në mëngjes, deri në 4 ora. Aty afrë ishte shtabi. PK: shtabi i pjesëtarëve të UCKsë? SB: Po i këtyre, por aty ku i mbanin barnat për raste urgjente, ose dicka… Pastaj…..aty në podrum ku rrinim, podrumi ishte shumë i vogël…. PK: a vetëm ju nga familja e juaj rinit aty, apo…? SB: Po, vetëm ne të familjes, por vinin edhe njerëz të tjerë, halla, si që tregova… Në atë shtepinë aty ku rrinim ne ishte aty i zoti i shtëpisë…ai djemtë i kishte në mërgim, bashkëshorten e ka boshnjake, ajo ishte shumë e traumatizuar që nga lufta në Bosnjë dhe atëher vetëm qante. PK:Deri në atë moment ju shkonit në shkollë normal, apo? SB: Po. Jo, ne fakt ishim në pushim veror, sepse kur ka filluar tek ne ishte korrik. Pastaj kishte shumë bombardime. Një natë thanë se do bombardojnë me helicopter. Neve të rinjve na larguan nga aty. Njëherë ndenjëm në f. Reçicë, por kjo ishte atëher kur nuk kishte shumë luftë. Pastaj u kthyem dhe më pas kemi qëndruar në f.Tearcë. Një natë kemi qëndruar në Përshefc, shumë keq, edhe ata atje kishin pasur një bombardim diku dhe vetëm alarmonin për situatën. Atje ku ishim, të gjithë njerëzit tjerë ishin të huaj. Isha unë me vllain dhe vajzën e xhaxhait.Edhepse njerëzit atje i kishim familje, ne nuk njiheshim. Ata atje nuk e dinin se cfarë është luftë. E dëgjuan një bombardim dhe vetëm bërtisnin. Mblidheshin nëpër podrume dhe pinin caj (qeshet). Ne e kishim ndryshe. Prej atje hypnim në nje shtëpi të lartë dhe e shikonim fshatin tonë se si digjeshin shtëpitë, atë natë kur kishte qitje me helicopter. Shumë keq se ishim vetëm ne të tre, ndërsa ata tjerët aty njiheshin, ishin të nje shtëpie. Ne nuk donim të rijmë atje. Prej aty , shkuam te një i afërm tjetër në Teracë dhe qëndraum aty. Pastaj pas një jave edhe ata tjerët nga familja erdhën të gjithë. Dhe kështu… PK: P.sh. a u plagos ndonjëri nga familja juaj gjatë luftës, ose a ka pas rast që ndonjë nga familja jote të merr pjesë në luftë, nuk është e thënë me emra ti tregosh. SB: Po, ka patur, ka patur nga familja … shum keq ishte…ai është plagosur… PK: a e ke parë ti në atë gjendje? SB: Jo nuk e kam parë. Nuk e ka parë askush, ai nuk ka qenë…. PK: A ka qenë në rrezik jete? SB: Jo Edhe më keq ishte kur e arrestuan atë

rritje me luftë

I

125

PK:Pse si ishte atëherë? SB: Atëherë ishte koha e luftës, ai rasti i Treboshit, këtë e arrestuan me pretekst armëmbajtje pa leje, por në fakt vetëm pse ka qenë ushtar. PK: Ju si pjesëtarë të familjes së atij a kishit frikë se mund t'ju ndodh edhe juve dicka? SB: Jo. Vetëm se na vinte keq. Kishte shumë ushtarë në fshatin tonë, shumica. Më keq është sepsë në fshatin tonë ne banorët jemi edhe shqiptarë edhe maqedonas dhe ziheshin njëri me tjetrin. PK: Tregom pak më shumë, cfarë kishte ndonjë rast konkret të llojit “njëri me tjetrin”, që ty të ka bërë më shumë përshtypje, edhe prej shqiptarëve edhe prej maqedonasve. SB: Për një fshatarin tonë shqiptar që u vra, thanë se e ka vrarë një fshatar tjetër , por i nacionalitetit maqedonas. Pastaj këta morrën hak. PK: Pastaj a vazhdoi kështu duke vrarë njëri tjetrin e duke marrë hak, apo….? SB: Jo. Por në fshatin tonë pas këtyre ngjarjeve u vu një si bust në mes të fshatit për dëshmorët shqiptarë. PK: Ju keni edhe banorë maqedonas aty. Si reagojnë ata ndaj këtij busti? SB: Ata jetojnë në pjesë tjetër të fshatit. Nuk kanë lidhje me pjesën tonë. PK: Po në shkollë , a mësonit bashkë me maqedonasit? SB: Deri në klasë të pestë kemi mësuar në një shkollë, pastaj ata mësonin diku tjetër. PK: A ke pasur , a ke njohur dikë nga maqedonasit prej shkollës? SB: Ata ishin vetëm një klasë, njiheshim vetëm shumë pak. Ishte mësues Dobre, ai ishte shumë i mirë. PK: A ke njohur ndonjë vajzë/djalë pak a shumë mosha e yte nga fshati? SB: Njiheshim si figura, por shoqe nuk kam pasur. Gjeneratat më përpara kanë pasur raporte njëri me tjetrin, por ne jo. P.sh. gjatë kohës së nënës time, në pjesën e shqiptarëve nuk ka pasur shitore, asgjë dhe këta janë detyruar të shkojnë nga ajo pjesë. PK: Pas lufte cfarë ndryshoi dicka? A ndryshoi? Në Neproshten p.sh.? SB: Jo. Asgjë. Pas lufte shumë trima… (qeshet). Në fillim u bë më keq. Dolën shumë thashetheme , shumë grindje, ky tradhëtar, ai kështu, tjetri ashtu…dikush pas lufte u bë shumë më i pasur, sepse kishte shumë vjedhje…Na binin ndihma organizatat humanitare. PK: Kur mbaroi lufta ju a ndiheshit të sigurt të dilni në qytet ? SB: Jo. Mësimi ka filluar nëpër shkollat e mesme në Tetovë, kurse nxënësit e fshatit tonë kanë filluar një muaj me vonesë më duket. Disa ngelën edhe pa regjistruar në shkollë të mesme, sepse kur ishin regjistrimet ishte kohë lufte. Ka pasur njëherë një ngjarje kur nxënësit shqiptarë policia i ka zbritur nga autobusi, vetëm shqiptarët e Neproshtenit dhe prandaj ne kishim frikë të shkojmë në shkollë, as nëpër fshat nuk lëviznim. U bëmë me trauma, rrinim vetëm të mbyllur.Ishte shumë rrezik, sepse nuk ishte qetë, gjuhej me snajperë. Shoqes time të ngushtë ia dogjën shtëpinë. Ajo gjatë kohë ka qëndruar te halla e saj pas kësaj.Lagjja afër nesh është djegur shumë , sepse ka pasur shumë ferma, të cilat

126

I

rritje me luftë

janë kapur nga zjarri dhe janë djegur njëra pas tjetrës. Pastaj shoqes time ia rregulluan shtëpinë. PK: Nëse do e kishe përshkruar luftën me disa fjalë , cfarë do kishe thënë? Ose cfarë është ajo që të ka bërë më shumë përshtypje nga lufta? SB: Nuk e di, kur e përmend luftën ethe më kaplojnë, gjë më të keqe se lufta nuk besoj të ketë, nuk dua të kthehet kurrë më. Kur nuk e përjeton shumë edhe nuk e din, por kur ti e përjeton…mbetesh me trauma, me strese. PK: më intereson si furnizoheshit me sende ushqimore gjatë luftës? SB: Në luftë as buka nuk të hahej. Hanim ushqim të shpejtë. Sa uleshim të hamë bukë, krismat fillonin dhe ne e lenim bukën. Dritat as nuk i ndiznim gjatë natës. Nëpër podrume dhe duke u fshehur kemi ndenjur plot 2 muaj. PK: A ka edhe ndonjë gjë tjetër që të kujtohet si ngjarje e që do ta thuash? S: Jo.

rritje me luftë

I

127

“Kur do të silleshin fer, do të kishte bashkëjetesë, të kuptohet se të gjithë këtu e kemi vendin dhe këtu mund të peosperojmë të gjithë së bashku, të shkojmë përpara, të jetojmë, se bashkë mund të jetojmë, vet nuk mundemi.”

ALEKSANDRA MLADENOVSKA: Pra emri im është Aleksandra Mladenovska, jam studente e Fakultetit Juridik në Shtip, jetoj në Kumanovë. DIVNA JANKOVA: Aleksandra, si ishte, ku jetoje ti para 2001shit? AM: Pra para 2001shit edhe tani jetoj në lagjen Bedinje, e cila është multietnike. DJ: Si ishte bashkëjetesa përpara 2001shit? AM: Përpara 2001shit kishte bashkëjetesë. Pra jetonim bashkë me popullatën shqiptare. Pra shqiptarët i kishim fqinj, ku kishte edhe shoqërim edhe bisedë me ta. Thjesht kishte edhe “mirëmëngjes” edhe “mirëdita” dhe kështu kishte bashkëjetesë. DJ: Dhe kishte komunikim të mirë. Si i shikoje ti bashkësitë tjera, cfarë mendoje për ta? AM: Po bashkësitë e tjera janë njejtë si edhe bashkësia ime. Pra edhe në ato bashkësi janë njerëz si në bashkësinë time, nuk shoh dallime të mëdha ose së paku midis atyre bashkësive dhe bashkësisë time. DJ: Nuk shikoje atëherë? AM: Nuk shikoj as tani. DJ: Ashtu. Cfarë konfliktesh kishte në përgjithësi, ti mësoje në shkollë ku mësonin edhe shqiptarë, apo jo? AM: Po. DJ: Cfarë konfliktesh kishte mes jush dhe fëmijëve të nacionaliteteteve tjera? AM: Konflikte! Konfliktet… DJ: Të bëjmë pushim dëshiron? AM: Mundet. DJ: Vazhdojmë më tej. Pra si ishin konfliktet me fëmijët e bashkësive të tjera , përkrah asaj se ishin në afërsinë tënde dhe shkollës tënde, a mësonit bashkë me shqiptarët? AM: Saktë. Unë vet nuk kisha konflikte sepse mundohesha të ju shmangem atyre fëmijëve. Ajo ishte një grup fëmijësh nga etniteti shqiptar, që mblidheshin pas shkolle , i prisnin djemtë tanë, i rrihnin, ju kërkonin para. Pra lloj të këtillë konflikti kishte. Unë shmangesha sepse e dija se cfarë mund të ndodhte, kishte shpeshsherë kur mund të ktheheshin në shtëpi me krahë të thyer, me lëndime dhe kësaj unë thjesht i shmangesha, mundohesha të ju shmangem.

128

I

rritje me luftë

DJ: A do i kishe quajtur këto konflikte se ishin diskriminim i një bashkësie ndaj tjetrës, ose do i quaje konflikte fëmijërore, pa ndonjë diskriminim? AM: Atëher mund të kisha thënë se ishin klonflikte fëmijërore. Sot , nga ky këndvështrim, mund të them dhe të vertetoj se ishin konflikte ku shihej diskriminim. DJ: Cfarë do të thotë kjo, si ndiheshe ti se është diskriminim? AM: Ndjehesha në një mënyrë ata sikur të donin, pra kisha mundësi të marr pjesë në rrahje ku ata thonin ”ju nuk duhet të jeni këtu, vendi juaj nuk është këtu”. Në këtë mënyrë unë e ndjeva këtë.Ata thjeshtë nuk na donin neve në afërsi të tyrfe, në shkollë të tyre, në lagje, në vende që janë ata. DJ: A ndjeje se ndonjë nga bashkësitë ishte më e pasur? AM: Po, atëherë dhihej dhe ndjehej ata sigurisht ishin më të pasur se sa ne. DJ: Në cfarë bazohej pasuria e tyre , prej nga? AM: Ata këtë e tregonin në cdo mënyrë të mundur. Thjesht në mënyrë shumë të ulur të diskriminojnë që ti nuk ke para dhe nuk mundesh me ne të bisedosh. Sepse ti nuk e ke këtë bluzë të bukur apo këto lojra. Dilnin me ca lojra që ne nuk i kishim dhe në këtë mënyrë ndjehej ky dikriminim. DJ: Kishin prindër në mërgim, prej nga kishin më shumë të ardhura? AM: Tek ata janë familjet më të mëdha dhe sigurisht kanë dikë në mërgim dhe ai ato para që i sjell ndahen në pjesë të barabarta, kështu bëhet kjo. DJ: Për shkollimin. Unë e di se ti mësoje në gjuhën amnore, këtu nuk kishte diskriminim ti mësoje në gjuhë amtare. Tani të kthehemi në 2001. Si e përjetove ti 2001shin, cfarë të ka ndodhur ty në 2001, në cfarë të përkujton 2001? AM: Në dicka të keqe, definitivisht, shumë të keqe, pra 2001 luftë krisma nga të gjitha anët. Pra mund të them se tërë ky vit ishte viti më i keq i jetës sime edhe i familjes time edhe i vendit tim. DJ: Të fillojmë me ty dhe familjen tënde. Cilin moment konkret ti do e kasha vecuar nga 2001. Momentet e para, ne cfdarë të përkujton viti 2001? AM: Sikur të ishte vetëm një moment. DJ: Tregomi atëherë. Të gjitha gjërat negative, të gjitha ngjarjet, po m undet edhe positive. Gjithcka që të ndodhi në 2001 , ajo qe don të ma tregosh. AM: viti 2001 do me thënë momenti I parë është momenti kur kuptova se ka filluar luftë është momenti kur meqenëse babai im punon në polici, momenti kur mori për ne ftesë të fshehtë, pas disa momentesh u vesh në uniformën e tij, erdhën kolegë pas tij e armatosën dhe e morën. Pra kjo është më vështirë, nja pesë ditë nuk e dija se ku është prindi im. DJ: Pesë ditë nuk e dije? AM: Nuk e dija ku është. DJ: Nuk komunikonit? AM: N uk kishim komunikim me të. DJ: Si ndjeheshe atëherë?

rritje me luftë

I

129

AM: Shumë keq, pra shumë keq. Sot kur e shoh nga ky këndvështrim për pesë ditë ..më mirë do të ishte që ta dija është i gjallë ose i vdekur. DJ: Sytë i ke të përlotur? AM: Po. DJ: Dhe pesë ditë nuk kishit asnjë haber. Mbetët ti, nëna dhe vëllaio yt.. AM: Mbetëm në shtëpi, në shtëpinë tonë , sepse babai para se të shkonte tha, ato fjalë do të harroj sa të jem gjallë, tha “nuk është e tmerrshme, rrini në shtëpi”. Sep[se nëna, meqenëse është nga Serbija donte që të shkonim atje. Ai tha “ nuk është e tmerrshme, rrinin në shtëpi” dhe unë u habita. Gjithashtu ditën e parë, pas pesë ditësh, pra ditën e gjashtë kur e dëgjova babain tim, atë ditë ndodhi, para se të dëgjoihem me babanë tim, kishte krisma para shtëpisë tonë. Jetonim në errësirë, në mbrëmje nuk guxohej të kishte dritë të fortë dhe kishte të krisura të forta, saqë mendonim se është afër nesh në dhomë. Nëna ishte pa mend , nuk dinte c'të bënte me ne. Ajo doli nga dera të shikonte dhe unë me vëllain. DJ: Vëllai është më i vogël se ti? AM: Po unë isha, dmth 2001 ai ishte diku në klasë gtë katërt, e treta e katërta, unë jam dy vjet më e vjetër se ai. Unë dhe ai , që të vegjël kur kemi frikë fshihemi nën tavolinë. Dhe e di, ai më kapi për dore dhe më tha “unë kam frikë , hajde nën tavolinë”. U fshehëm nën tavolinë dhe domethënë e krisura ishte shumë e fuqishme, nuk e dinim prej nga është, prej nga është, me rëndësi është se e ndjemë se është afër nesh. Kisha ndjenjë se në cdo moment, ndoshta nuk oishin pamje të duhura në atë moment, pra pamje të vetme që më hynin nëpër kokë, se dikush do të hynte dhe dicka e keqe do të ndodhte. Pra kësi pamjesh kisha në kokë. Të krisurat zgjatën afër një orë dhe menjëherë u err. Pra deri sa të mbaronte kjo bujë dhe thjesht ishte qetë. Dhe pas kësaj një ore, ra telefoni dhe e dëgkova zërin e babait. Në atë moment i tregova se krisej, se si është këtu, pra njëqind pyejte për një moment i bëra dhe ai vetëm më tha “mirë është, mos u brengosni, babi ju mbron”. Atë moment ndjeva sikur po përshëndetëj me ne. Nuk dontë në asnjë pyetje të përgjigjej, ku ishte, si është, pra ndjeva sikur më thoshte “mirë bijë, tani dëgjohemi e kushedi se kur, e ndoshta asnjëherë”. DJ: Cfarë ndjeve atëherë? A mundesh me fjalë ta thuash? AM: Së parui dhembjke të madhe. Pra familjen e kemi të lumtur dhe gjëja e parë që me erdhi është përse dikush të viojë dhe të na e prishë familjen. Prej nga kjo e drejtë. DJ: Sepse je duke qarë dhe nuk kam për ti fshirë lotët, a don të bëjmë pushim ose don të vazhdojmë? AM: Jo, mund të vazhdojmë...pra kjo ishte, nuk mka të drejtë askush të hyjë dhe të ma prishë familjen. Kisha frikë për nënën dhe vëllain, doja në ndonjë mënyrë, tashmë nëna mendontë për babanë, e mendonte për ne se si të na mbrojë, cfarë të bëjë. Doja në ndonjë mënyrë unë ata ti mbroj, si tju jap mbështetje. DJ: Sio e bëje këtë. Si i mbroje ti? AM: e bëja në atë mënyrë që ju thoja, pra kam shuëm besim tek njerëzit, pa dallim pra edhe ata që bënin luftë me ne. Pra kam besim te njerëzit dhe e di se ajo që është njerëzore akoma jeton në ta. Ju thoja nënës dhe vëllait : po gjithcka do të mbarojë dhe babai do të kthehet i gjallë dhe i shëndoshë në shtëpi dhe se kjo është vetëm dikush” , vëllait i thoja, sepse ai kishte shumë ëndrra të tmerrshme se kjo ishte vetëm ëndërr , nga i cili ai shpejt do

130

I

rritje me luftë

të zgjohej, se kjo do të përfundojë, se prapë do të jemi bashkë. Para se të fillonte pra e krisura, pra lufta, ai kishte zgjedhur një top futbolli, që ne derisa zgjaste lufta, pra të mijtë derisa zgjaste lufta nuk mundnin t'ia blenin. Unë i thoja se lufta shpejt do të mbarojë dhe se do ta ketë atë top dhe se do të mund të luajë me shokët dhe se cdo gjë do të jetë në rregull. Dhe thjesht në shtëpi nuk lejoja të lëshohet televizor, sepse e dija se cfarë do të ketë në atë televizor. Se n uk do të ketë disa gjëra të bukura si edhe para kësaj. Nuk doja edhe aq më shumë të shqetësohen nëna dhe vëllai dhe... DJ: Solle ndon jë rend tëndin? AM: Po, në njëfarë mënyrë. DJ: Cfarë ndryshoi në jetën në vendin ku ti jeton? AM: Ndryshoi shumëcfka, pra tani lagjja ime të themi, nuk është ajo që ka qenë. Tani ata janë në një anë, pra si të jemi dy botë. Pra ata jetojnë në një anë, në atë anë nuk guxohet të kalohet. Ne jetojmë në anën tjetër, pra nuk i kemi ato raporte ndërnjerëzore, nuk ka më mirëmëngjes fqinjë, si je, cfarë punon, ajo nuk është më. Pra cfarë kam biseduar me ata tashmë si të jenë të tjerë, të rinj. Pra nuk ka as mirëdita, as mirëmëngjes, që nga njjëra anë, nëse ky është cmimi për paqë, në rregull, as të mos i kemi këto raporte. Më as lagjja nuk është e njejtë, ata janë rreth tjetër. Kështu më nuk përzihemi, tashmë si të jenë krejtësisht të tjerë. Mund të thuhet se tashmë fqi njët me urrejtje i shikojnë, pra nga maqedonasit me urrejtje i shikojnë. Dsa herë shikoj se si ndonjë shqiptar kalon me veturë dhe fqinji me sharje kthehet nga ai. Dhe kështu kjo nuk është vetëm në vendin tim, ndjehet në punë te nëna ime sepse ajo është motër medicinale dhe klishte kolege shqiptare. Ditën e parë kur shkoi në punë u kthye. Gjëja e parë që tha është , koleget e mija nuk më bëjnë muhabet. Unë i thoja , nënë përse të mos të bjenë, janë kolege të mira, janë ndihmuar dhe gjëra të tilla. Ajo tha nuk e di thjesht më... DJ: Edhe gjatë luftës ishte njejtë edhe tani pas lufte apo? AM: Po, po. Tani atje në hapësirë të vecantë punojnë shqiptaret, në të vecantë të tonat, së paku te nëna kështu është. DJ: Po ku ishin shqiptarët, fqinjët tuaj në kohë lufte, aty ishin apo kishin ikur? AM: Të ju them sinqerisht, nuk e di, sepse jemi të vetëdishëm në cfarë shqiptarët jetojnë. Pra shtëpitë i kanë brenda të ndërtuara nuk mund ti shohësh, janë të rrethuar. Portat ishin pa ndalë të m byllura. E vetmja gjë që mund ta shoh e sikur ata ta kenë përgaditur këtë shumë më herët dhe sikur tani të jenë të pregaditur. Pra kanë blerë bukë, thjesht kanë blerë buk dhe vaj dhe tani rrijnë aty brenda. Prta ishim ne ata të detyruar që duhej të dil nim nga shtëpia të blinim bukë, Ata nuk i shihja. A ishte mëngjes, spo mbrëmje aspak nuk dilnin. A kanë qenë të ikur , si cfarë nuk e di, dhe shumë më lëndoi patjetër e kam ta them këtë, shumë më lëndoi kur nga njëra fqinje shqiptare një ditë të luftës. Pra unë shkoja për bukë dhe ajo fshinte jashtë, doli, më pa dhe më tha “ të mos e kishit filluar ju luftën, vllain tim nuk kishin për ta marrë”. DJ: Cfarë do të thotë kjo, ku e kanë cuar vëllain e saj? AM: Unë u ndala dhe e pyeta: e ku është vëllai yt? Ajo më tha: vëllai im është në ushtrinë tonë” ashtu u shpreh. DJ: Gjatë kohës së luftës kështu të tha? AM: Po, gjatë kohës së luftës. Dhe unë e pyeta “babai im është atje , vetëm se në anën e kundërt” e ajo më tha” por vëllai im nuk donte të shkonte ata e morrën”. Atëherë nuk e

rritje me luftë

I

131

kisha të qartë. DJ: Ju nuk e lëshuat shtëpinë aspak, ashtu? Nuk shkonit në vend tjetër si disa që shpërnguleshin, e di nga stacioni heklurudhor këtu nga fqinjët. Ju gjatë tërë kohës ishit në Bedinje ose e lëshuat shtëpinë? AM: Ishim atje pa cka edhe të ndodhte sepse e dija se babai atje do të kthehej. Sepse ne nuk dëgjoheshim dhe nëna në një moment dha propozim të shkojmë në Serbi, dhe mendova cfarë do të b ëhet kur të jthehet babai dhe të shohë shtëpi të zbrazur në luftë, në zjarr t6ë luftës. Nuk do ta dijë ku jemi. Pra nëse është e gjykuar për ne, le të jetë por në atje qëndruam, në shtëpinë tonë ta presim babain. DJ: Bashkë e sollët vendimin? AM: Po. DJ: Kishe frikë për familjen tënde apo jo? AM: Shumë. DJ: Prej kuj më shumë kishe frikë? AM: Prej kujt më shumë... po thjesht të shprehem nga ata që krisnin. Para së gjithash kisha frikë nga fqinjët e mij, nga shqiptarët, sepse nuk i shikoja. Nuk edija cfarë do të ndodhte a do të dilnin nga ato dyer të mëdha, unë i shikoja këto dyer të së keqes. A do te dilnin nga këto dyer dhe do të na sulmonin. DJ: Ishe atëherë fëmijë dhe kishe fantazi? AM: Po kasha. DJ: Ti dhe vëllai yt ishit të vegjël dhe kishit fantazi tuajat fëmijërore. A bisedonit për cfarë kishe frikë ti, për cfarë ai, përse dhe si? AM: Jo, nuk flisja me atë sepse atëherë mendoja se nëse flisja me të për këtë do ta kem më vështirë. Nuk doja ta ngarkoja me idenë se me të vërtetë ishte luftë. KA të krisura, por do të kalojë. Pra ëndërr e keqe, doja në një lloj fantazie të jetojë ai në ato momente. Me nënën po, flisja edhe atë shumë. Por me atë më të shpeshta ishin ato fjalë ngushëlluese për babain. DJ: për atë më shumë kishe frikë, për babain? AM: Po, për atë më shumë kasha frikë dhe më sinqerisht të them, kasha arsye të kem frikë për të sepse u ulëm dhe folëm kur u kthye për atë se në cfarë kishte kaluar dhe në sa momente kishte mundur ta humbiste jetën. Pra me të vërtetë e tmerrshme. DJ: Kur për ty ishte më e vështirë? AM: Më e vështirfë në atë periudhë. Pra thashë, ku u largua babai , kur nuk e dëgjoja ato pesë ditë. Më vështirë e kasha mbrëmjeve kur nëna qante… DJ: A ke kontakte me p[ersona të armatosur? A ke parë persona të armatosur përvec babait tënd, dikë nga ana tjetër? AM: Po, pikërisht atë natë kur ksihte të krisura afër shtëpisë sonë. Pra dola ne korridorin ku ishte nëna dhe në kthim u ndala në dritare ashtu e fshehur praën dritares dhe I pashë. Pra ata të tre, seps edukej nga drita që e kishim në oborr, tre figura meshkujsh. DJ: Ishin të armatosur?

132

I

rritje me luftë

AM: Po, të armatosur, aq shumë persona të armatosur nuk kam parë. Aq shumë armë në ta të kenë, nuk e di. Ishin në uniforma, të zeza me të kuqe më duket se ishin, kësulë kishte në kokë dhe shumë armë, shumë armë. DJ: Dhe si u ndjeve, cfarë ndjeve atëherë, a I the dikuj? AM: Jo, nuk kasha kujt t'I them. Nëse I them nënës aq më shumë frikë do të ishte. Nëse I them vëllait do të fillojë të qajë. Doja të ishte qetësi, dhe vetëm në këto momente pra më së shumti në jetë jam frikuar në këto momente. Vetëm mendimet që më vinin dhe që thoja “ të lutem Zot vetëm të mos hyjnë”. Duart dhe këmbët më dridheshin ndjeja sikur të ishin mbrapa meje. Në një moment ndalova edhe të marr frymë , vetëm të mos më dëgjojnë ata dhe të mos hyjnë, të mos e shohin nënën, vëllain, mua. DJ: Cfarë mendon cfarë kanë kërkuar ata aty? Cfarë kanë bërë para oborrit tuja? Cfarë mendove? AM: Atëherë mendova, së pari kur I pashë tre figurat e meshkujve, mendova mos kanë ardhur për babain. Pra ndonjë koleg I tij m und të kishte ardhur prapë pas tij, bile edhe ndonjë shok. Pastaj kur e pashë se është uniformë tjetër, e kuptova se ishin njerëzit e anës tjetër. E para gjë që më erdi në kokë është se mos e dinë se babai im ishte polic. Së pari kjo ishte. Pra janë përpara shtëpisë sonë, pse pikërisht përpara tonës, mos e dijnë vallë se babai im është polic. Pastaj më erdhi,… disa nga shtëpitë rreth nesh ishin prapë në ndonjë mënyrë më të varfër. E jona ishte më e izoluar dhe të them shtëpi më e pasur. Mendova mos kërkojnë dicka, pra para. Gjithcka më erdhi në mendje dhe në fund mendova, a vallë filluan edhe nëpër shtëpi. DJ: cfarë ju ke hatër më shumë, të tjerëve, atyre cfarë të ka ngelë hatri më shumë? AM: Ne globalë, popullatës shqiptare … kishin respect, kishin të drejta të kuptimit nga ne. Pra flas globalisht, sepse tani e di, jam e informuar për këtë, këtë edhe e studjoj. Kërkonin dicka që nuk ishte e tyre, E kërkonin vendin tonë që nuk është I tyre. Kërkonin dicka që këtu nuk është e mdunur. Të kërkonin bashkëjetëse, do ta kishin fituar. Të kerkonin ti kishim pranuar si ne edhe atë do të kishin fituar. Por gjiothcka tjetër është… të them e tepërt për këtë vend., DJ: Ashtu I kuptove, duan territorin ta marrin nga ne, këtë territory tonin nëse mirë të kuptova, këtë e mendon? AM: Në një mënyrë po. DJ: Cfarë ju mban hatër tanëve? AM: Tanëve ju mbaj hatër për atë që lejuan të vinte deri tfe ajo, pr ate 2001, pra deri te ajo luftë. E tani nuk e di, tanët mbronin një gjë që është e tyre. Pra dicka që është e vetja. Nesër të vijnë e të të thonë “ma jep shtëpinë tënde” sigurisht se do ta mbrosh , sepse është e ytja. Nuk ka të drejtë askush të ta marrë. DJ: Nuk kishit ndihmë nga ana tjetër, a ju ndihmoi dikush nga ana tjetër me dicka? AM: Jo. DJ: Si të ndryshoi jeta në 2001 dhe pas 2001, a kishe pasoja dhe cilat janë ato? AM: Po, pra pas luifte dhe pas asaj përvoje që babai im e kishte në 2001 më së pari jeta mui ndryshua dhe pasoja ngelën sepse kishte shumë netë pa gjumë. Pra në një mënyrë më u mësova me ato krisma. Cdo mbrëmje të shrihesh dhe dikush të krisë, por u mësova me këtë.

rritje me luftë

I

133

DJ: Kur kishte krisma ti nuk mund të fleje ? AM: Nuk mund të flija. Ne fillim sa më zinte gjumi më dilnin ato tre hije në gjumë. I ndjeja afër meje dhe mendoja nëse lufta ndalon gjithcka do të përfundojë. Por jo, prapë I ndjeja afër meje, ksihte shumë netë pa gjumë tek unë dhe në vecanti tek babai im. Atë pas lufte duhet patjetër që…ne një mënyrë ta dërgojnë diku ne mal, 10 ditë që të qetësohet, sepse ai e kaloi atë më të tmerrshmen atje. Dhe ne, pra për ne ishte e tmerrshme , por për atë ishte më shumë se kaq. DJ: Cfarë vërejte tek babai yt? AM: Tek ai vërejta një shikim që më parë nuk e kasha njohur. Pra nje shikim…ku kishte shumë urrejtje. DJ: Dhe sjellja e tij? AM: Sjelljen e kishte shume me ndryshe. Pra nga jjë prind I mirë që është kujdesur për të gjithë dhe gjithcka, pra asnjëherë nuk i kia ndarë njerëzit në këta dhe ata, ai filloi të ndajë. Filloi edhe ndaj nesh të jetë I padurueshëm. DJ: I ashpër ishte pak, ose? AM: Mund të thuhet. Mund të thuhet I padurueshëm, I ashpër, I shp[ejtë, bërtiste. Nuk mund të duronte të jetë në zhurmë, I duhej qetësi. Shumë netë e takoja duke qarë. Ishte hera e parë ta shikoja prindin tim duke qarë. DJ: Dhe si u ndjeve atëherë? AM: Anjëfarë, pra... ndjehesha asnjëfarë sepse i afrohesha për ta përqafuar, ti ndihmoja, ai më largonte. Në atë moment ku e shikoja duke qarë më dukej se mua më shikonte si armik si ata që i ka shikuar kundër të cilëve ka luftuar. DJ: Cfarë të beri të ndjeje se ai në ty ka shikuar si në armik? AM: Tregonte ajo se kur unë i afrohesha për ta përqafuar, më bërtiste “largohu nga unë”. Pra ai kishte, shikimi i tij më dhimbte shumë. DJ: I ftohtë ishte, apo? AM: Shikim shumë të ftohtë, bile edhe urrejtës DJ: Edhe me vëllain tënd njejtë sillej? AM: PO. DJ: Edhe me nënën? AM: Me të gjithë ishte i atillë. DJ: Dhe ai me vetëdëshirë shkoi në mal? AM: Po shkoi në mal të relaksohet , të qetësohet , të shophë cfarë ku është. DJ: a kishte sukses kjo? AM: Kishte sukses sepse iu bashkangjita edhe unë atje, sepse urrej padrejtësi. Dhe këtë në lagjen time, në rrethin tim e ndjeja dhe më duhej edhe mua kjo. Dhe me atë bisedonim pra. Ai më tregontë për ato ngjarje. Thjesht u zbrazëm që të dy. Atë që unë e kisha ruajtur nbë vete derisa ishte lufta, atë që ai e ka ruajtur në vete derisa ishte lufta, derisa ka qenë në ato fusha lufte, pra deri sa ka luftuar, ia treguam njëri tjetrit dhe vendosëm se është

134

I

rritje me luftë

radha të ecim përpara , se me atë padrejtësi duhet të mësohemi të jetojmë edhe në luftë edhe pas saj. DJ: A u ndryshua karakteri yt nga 2001 e këtej? AM: U ndryshua, u ndryshua. Pra në një mënyrë dola, pra u bëra më e fortë. Kjo është e para. E dyta, ndryshova në përgjithësi , globalisht. Pamja ndaj njerëzve, ndaj botës , ndaj gjithckaje mu ndryshua. DJ: Cfarë të la më shumë përshtypje në 2001, prapë po të kthej, Përse mendon se ndodhi 2001? AM: Pse ndodhi 2001...nuk e di... duke e parë popullatën shqiptare, ata me atë luftë cfarë donin të arrijnë, pra në lkuptim global të tregojnë se njërës palë këtu nuk i është vendi. Kështu mua më dukej, këtë pasqyrë e fitova nga ata. Sikur disave të mos ju jetë vendi këtu. Sikur të donin dicka që është e jona dhe ne nuk jua japim. DJ: Aleksandra, prapë kthehem i tek familja jote. Ajo ndryshoi shumë nga 2001. Cfarë ndryshimesh u bënë që atëherë tek nëna jote, tek ti, tek babai, bëllai jot për fcat të keq... AM: Për fat të keq ai është i vdekur tashmë 7 vite, për fat që vëllackoja tjetër nuk e ndjeu këtë luftë. DJ: Ky lindi pas lufte. Cfarë mendon a ndikoi lufta në vdekjen e vëllait tënd, a mund të kishte qenë njëra nga arsyet? AM: Dua të mdnoj se jo. DJ: A mendon në nën vetëdije se mund të ishte? AM: Po mendoj. DJ: Sepse ai ia mori vetes jetën apo? AM: Po ai vetes ia morri jetën. DJ: Edhe atë shpejt pas përfundimit të luftës apo? 2002 apo? AM: Dua të mdoj se nuk është për shkak të luftës. Sigurisht që kjo luftë kishte ndikim edhe ndaj tij. DJ: Më vjen keq që ta përkujtoj atë. AM: Nuk ka problem. DJ: Por në kontekst të gjith kësaj do doja të rrëfeheshe për gjith atë që ka kaluar familja jote gjatë kohës së luftës dhe problemeve që i kishte nga ajo. AM: Lufta kishte pasoja tek ai. E dija se kishte pasoja, sepse ai për dallim nga unë është i butë. Pra unë edhe mund t'i gjykoj njerëzit edhe mund t'i ndaj. Ai nuk mundej, për atë të gjithë ishin të mirë, të gjithë. Të gjithë ishin të njejtë për të , pa dallim. Ai kishte shokë nga cdo nacionalitet dhe ishte i shoqërueshëm me të gjithë. Dua të besoj se kjo luftë nuk kishte ndikim në të, sepse e mbroja. Më së shumti atë, e dija si është nga brenda. DJ: Ti the se ai shihte ëndrra në mbrëmje, se... a kishte ëndrra të këqija? AM: Po, kishte edhe ai, shumë ëndrra të këqija, por tek ai...më vjen mirë që ai nuk e pa, nuk e përjetoi atë , që unë dhe babai im në njëfarë mënyre, sepse ajo tek ai do të kishte shumë pasoja më drastike. Ai u mësua në krisma. Pas kësaj, vëllai im, pistoletë, pushkë,

rritje me luftë

I

135

apo lojra të këtilla nuk bleu kurrë. Të gjitha që i kishte në shtëpi i hodhi. DJ: Babai yt! AM: Vëllai im. DJ: Lojra! AM: Po , të gjitha që i kishte në shtëpi i hodhi. DJ: Pasi erdi babai yt? AM: Po, pasi erdhi babaio, pasi mbaroi lufta, ai gjithcka hodhi. Nuk donte që ndonjë lodër ta përkujtojë në armë. Por tani e di se ajo luftë kishte ndikim tek ai. Tani e di, por prap dua të besoj se nuk ishte për shkak të luftës. E di se pjesërisht ishte për këtë shkak, sepse familja mu ndryshua shumë.. Pra nuk ishim më familje e lumtur. Nuk ishim më...nuk ishte më ajo forcë mes nesh, thjesht u shkapërderdhëm. Gjithkush në drejtim të vet. Dhe ai këtë e di se nuk mundi ta përballojë sepse nuk ishte kësi tipi, nuk ishte tip që mund të duronte ta shikonte familjen, DJ: N uk ishte aq i fortë? AM: Po, nuk ishte i fortë, nuk ishte i gatshëm. DJ: Ai ishte fëmijë, klasa e gjashtë apo? AM: Po, kur ia mori vetes jetën ishte klasa e gjashtë. DJ: Në klasë të pestë ai ka përjetuar strese, babai në luftë, armë rreth tij, kështuqë... AM: Shume... DJ: Shumë ishte i ndjeshëm? AM: Sumë ishte I ndjeshëm, shumë. DJ: Nëse ti më jep të drejtë se mund të jetë një arsye që ka ndikuar. AM: Saktë. Pra lufta ma ndau familjen. Lufta më solli dhimbje në familje. Ai këtë nuk mund ta duronte dhe prandaj përfundoi. DJ: E di që është shumë dhimbje e madhe Aleksandra, dua të zbrazesh dhe ti thuash të gjitha mundimet , sepse e di se familja jote pësoi si rrale ndonjë nga familjet. Qaj lirisht sepse e di se është e shë ndetshme të qahet. AM: Pra sic thashë, ndoshta shtëpia ngeli e tërë, ndoshta agje nga pasuria nuk na mungoi, ndoshta gjithcka ishte në vend të vet, por thjesht ajo më e rëndësishmja, ajo më e forta, familja më nuk ishte e tërë. Nuk ishte në vend të vet. DJ: Cfarë mendon, përse na ndodhi 2001 atë folëm, e tani më thuaj a ke besim tek pala tjetër? AM: Besim! Nuk kam besim tek ata, pra nuk kam. Që të mos kuptohem gabimisht , as edhe nuk i urrej. Që të urresh dikë, para duhet ta kesh dashur që të mund ta urresh. Pra as nuk i urrej. Pra thjesht vetëm dua të mos jem në kontakt me ata. Pra thjesht nuk dua të hyj në atë bashkësi. DJ: Ti shumë humbe nga konflikti, të m os e përsërisim këtë, cfarë fitove nga konflikti? AM: Dhimbje! Kujtime të këqija, pikëllim që do të më ndjekë deri në fund të jetës.

136

I

rritje me luftë

DJ: Ti je shumë e re për ta pasur jetën të mbushur m,e aq shumë momente pikëlluese. Tregomë si e shikon tani bashkëjetesën. A ka mundësi për bashkëjetesë? AM: Mendoj se, nëse kjo mund të quhet bashkëjetesë, përderisa ata janë në anën e tyre, ne në anën tonë, përderisa në një mënyrë toka jonë është e ndarë mes tyre dhe nesh, mund të jetojmë në një territor të njejtë. E me atë të ketë ndonjë bashkëjetesë , nuk është e mundur. Gjithcka që ishte e mundur u rrënua me 2001shin. DJ: Ti e din, ke dëgjuar për Marrëveshjen e Ohrit, a realizohet, a mendon se ajo mund të sigurojë paqë afatgjate. Ajo marrëveshje kornizë e Ohrit. AM: Ajo marrëveshje mund të mbajë ndonjë balanc në këtë vend, pra mes tyre dhe nesh. Pra ata mbahen afër kësaj marrëveshjeje , duan ta respektojnë, japin një pamje se e respektojnë , por është krejt e kundërta. Ne mundohemi sa që mundemi, në një mënyrë të mos vjedhim nga ne dhe të ju japim atyre, e ta respektojmë mendoj se kjo marrëveshje është balans mes tyre dhe neve. DJ: Balanc. AM: Po balanc. DJ: A planifikon të qëndrosh për të jetuar në atë vend ku janë edhe të tutë. Ata vzhdojnë të jenë në atë vend? AM: Për këtë u regjistrova në Shtip, në Fkultetin Juridik. Mundesha edhe në Skup, nuk shkova në Shkup, sepse në Shtip ata nuk janë, prandaj u regjistrova atje. Sepse unë kam frikë nga ata, në një mënyrë. Nuk kam frikë nga ata si njerëz, ata janë si unë. Pra nëse ti më bie flakarëshë edhe unë ta kthej flakareshën. Kam frikë të mos na përsëritete prapë, sepse cfarë dhashë në atë luftë, cfarë humba pas saj. Prapë të humb dhe të jap nuk jam e gatshme. Dhe për këtë thjesht kam frikë, sepse nuk mund të ballafaqohem me atë frikë, e lë anash. Dhe për këtë kur i shoh ata më përkujtohet diocka e keqe, dicka që më ka ndodhur, prandaj unë ju largohem atyre. DJ: Pra cfarë të frikëson për të ardhmen, të mos të ndodhë ajo që e the para pak kohe. Ti tashmë u përgjigje në pyetjën. Si e shikon drejtësinë për atë që të ndodhi? Si mund të të kthehet? A ka drejtësi? AM: Jo, nuk ka. DJ: Ti je juriste? AM: Po, unë jam juriste. DJ: Cila do të ishte drejtësia për atë që të ka ndodhur? AM: Po nuk ka... DJ: A mund të falësh, të falet? AM: Njeri jam, fal, edhe ata janë njerëz, pra mund t'i fal. Por jo të harroj. Pra mund t'jua fal, respektivisht nuk kam cfarë të ju fal, sepse ata në mënyrë indirekte. Ora gjatë luftës në mënyrë direkte ma ndanë familjen, ma shkatërruan jetën dhe cdo gjë. Në mënyrë indirekte ma morën vëllain. DJ: A mund të ketë pajtim dhe si? AM: Pajtim. Po unë jam optimiste e përbetuar. Unë them se mund të ketë pajtim. Por kjo do

rritje me luftë

I

137

të ishte kur të dyja palët, edhe ne edhe ata do të ishim qaur me sinqeritet. Të kuptojmë se jetojmë në shtet të njejtë, te kuptojmë, pra ata të kuptojnë se janë pakicë ne vendin tonë, në vdnin tonë flitet maqedonisht. Ata janë maqedonas në vendin tonë, pra janë pakicë sjhqiptare, pra këtë duhet ta kuptojnë ata. Thjesht të mos e kuptojnë se nëse janë pakicë, atëherë janë ndër ne. Pra bashkëjetesë mundet nëse ata kanë qasje të sinqertë. Këtë që e shoh tani, të shprehem si juriste, edhe në televizor edhe në shkencë, nuk do të ketë bashkëjetëse. Sepse i qasen në mënyrë jo fer. Ndohsta nga ana jonë ana e tyre është mënyrë shumë më pak fer. Këtë e flas si njeri, e jo si maqedone. Kur do të silleshin fer, do të kishte bashkëjetesë, të kuptohet se të gjithë këtu e kemi vendin dhe këtu mund të peosperojmë të gjithë së bashku, të shkojmë përpara, të jetojmë, se bashkë mund të jetojmë, vet nuk mundemi. DJ: A ka ndonjë pyetje, vetëm doja të të pyesja cfarë mendon për martësat e perziera? AM: Ajo është krejt brenda personaliteteit të njeriut, pra vet personaliteti I tij. Nëse dikush mendon se mund të jetojë, pra nëse flasim për martesa të parziera mes maqedonasve dhe shqiptarëve, pra nëse maqedonasja martohet për shqiptar ,ajo duhet edhe fenë ta ndërrojë, ta ndërrojë nacionalitetin, unë nuk kam asgjë kundër. DJ: Unë të falenderoj për sinqeritetin. Më vjen keq që të nxita disa ndjenja që ndoshta gjatë kohë nuk i ke treguar. Besoj se do të të ndihmojë të forcohesh edhe më shumë. A ka dicka që nuk të pyeta dhe don ta thuash për fund? AM: Asgjë, edhe unë dua të falenderohem për këtë intervistë. Pra sic thatë, nga unë dolën disa ndjenja që snhumë gjatë i fshihja. Ndoshta nuk kishte as kohë, as vend, person, përpara kujt t'i zbuloj. Ju faleminderit edhe juve, që thjesht e bëmë këtë intervju, që në një mënyrë më hapët. DJ: Faleminderit! Të dëshiroj shumë lumturi më tej në jetë.

138

I

rritje me luftë

“Nuk është endra ime sepse unë jam në anën e atyre që anojnë nga stabiliteti se sa nga luftërat, sepse dua të jetoj mirë lirë dhe të mos humbas dikë nga familja.”

PRANVERA KASAMI: Lirisht fillo , trego krejt cka ke. Unë do të të bëj edhe pyetje nëse ka nevojë. Nuk është e thënë kronologjikisht, nëse të kujtohet dicka prapë kthehu… NN: ok. Lufta në Maqedoni , në Tetovë kryesisht ndodhi në mars 2001, atëher isha 13 vjecare. Pikërisht ndodhi në momentin kur isha marë vesh me nënën të dalim në qytet në shoping. Unë atë ditë nga shkolla, ashtu dola për të shkuar në qytet dhe rrugës vetëm dëgjova disa krisma në mal pash dilnin zjarre, u habita thash cfarë është puna? Të gjithë njerëzit ishin të befasuar për ngjarjen që ndodhte dhe unë vetëm…absolutisht nuk dija asgjë. Pastaj kur mbrina në qytet u takova me nënën dhe shpejt e shpejt shkuam te gjyshja, sepse ajo atje afër është në qendër edhe nëna ime kishte kuptuar rastin se cfarë ndodhte dhe ishte frikësuar shumë për mua, cfarë mund të më kishte ndodhur, pastaj shkuam te gjyshja me nënën dhe kishim frikë të dalim. Vonë dikur ka ardhur babi të na merr, të frikësuar. E mbaj mend të nesërmen ose një ditë pas, kishim festë në shkollë dhe nuk e dinim se cfarë do bëjmë dhe erdhi lajmi se nuk do shkojmë në shkollë, bile nuk e dinim se a do ta vazhdojmë klasën e shtatë apo jo. Pastaj me ndërprerje, her vinte lajmi se do shkojmë në shkollë, shkonim pak ditë, pastaj ndodhte dicka dhe prapë qëndronim në shtëpi. PK: në cilën shkollë ke mësuar atëher? NN: Në Naim Frashëri. Krejt me ngatërresa, pastaj tërë vera….atëher u bë luftë, sidomos në lagjen time ishte shtabi i UCK ku ishin luftëtarët, ishin shumë afër nesh. Tërë kohën kishim shumë frikë sepse shtëpinë e kishim pikërisht përballë shtabit dhe për cdo gjë të vogël mund të ishin pasojat tek ne. Mund që kundërshtarët e këtyre të sulmonin dhe ne të pësojmë. E cashtu, pastaj prindërit kishin frikë për mua dhe vëllain dhe na cuan në Prishtinë dhe gjatë rrugës dëgjonim se ndodhnin shumë incidente me policinë, kontrolle dhe kishim shumë frikë se cfarë mund të ndodh me mua dhe vllain tim. Dhe përpara se të mbërrinim në kufi, policia na ndaloi dhe na nxorri të gjithëve jashtë. PK: ju me veturën tuaj ishit? NN: Jo ishim vetëm unë dhe vëllai, me autobus na cuan prindërit. Na ndaloi policia dhe na nxorri jashtë. Valixhet na i nxorrën krejt jashtë dhe i hapën, mos po kemi dicka PK: Policia e Maqedonisë? NN: E Maqedonisë, maqedonas ishin. Shumë keq silleshin me ne: “shiptari”. Shumë me arrogancë. Disa njerëz dukeshin si persona të dyshimtë, i morrën dhe i kontrollonin, kështuqë këto ishin momente të këqija për psikologjinë tonë, ne ishim të vegjël. PK: Filluat të qani ose dicka?

rritje me luftë

I

139

NN: Kisha frikë edhe të qaj, vetëm e dija se kisha shumë frikë. PK: Ju iushit të vegjël , a edhe juve ju bërtisnin policët? NN: Jo, në përgjithësi të gjithëve . Si zakonisht ata që ishin më të rritur që dukeshin se mund të ishin si ushtarë, sepse zakonisht të gjithë të rinjtë në atë kohë ishin ushtarë. Me ata nuk silleshin aspak mirë i kontrollonin, shumë keq, në mënyrë arrogante. Pastaj mbaroi krejt kjo procedurë na lëshuan, nuk na i jepnin pasaportat dhe në fund dolëm. Kjo zgjati për një orë. Kur dolëm nga kufiri i Maqedonisë ndiheshim disi të lirë, por jo edhe aq lirë sepse prindërit i kishim në Maqedoni, nuk e dinim si do rrjedhë puna a do të rregullohet situata apo jo. E dinim se nëse do ndodhte dicka keq në vendin tonë do ti kishim humbur prindërit. Prej kësaj kishim frikë. PK: Ju ku shkuat në Prishtinë? NN: Në kohën e luftës në Kosovë ne morëm një familje në shtëpi edhepse nuk i njifnim dhe kur ndodhi te ne rasti ata na ftonin të shkojmë, prindërit nuk donin të vijnë, ata ndejtën këtu, unë dhe vëllai shkuam. Ata na kanë pritur si fëmijët e vt. Shumë mirë na kanë pritur. Kontaktonim me shtëpinë dhe nëna na thonte se flejnë në podrum. Sidomos te lagjja jonë ndodhte ndonjë bombardim, luftë më ...dhe shtëpia jonë edhe sot i ka shenjat e plumbave që kanë qëlluar. Prindërit e mij gjatë tërë kohës në podrum kanë flejtur. Pak kur është rregulluar gjendja kanë hyp lartë dhe të nesërmen prap në podrum. Kur stabilizohej situata ne vinim në Maqedoni, por sapo vinim ndodhte dicka dhe prap iknim në Prishtinë. PK: Gjatë tërë kohës me autobus keni udhëtuar në Prishtinë? NN: Po me autobus, ndoshta ndonjëher edhe babi me veturë na ka dërguar. Nuk kujtohem mirë. PK: Herat tjera a ju ka ndaluar policia? NN: Ndoshta, nuk më kujtohet mirë. Më pas mbaroi vera , shtatori filloi dhe nisëm në shkollë. Klasën e shtatë e përfunduam edhepse me pengesa. Dhe kur nisëm në klasë të tetë ndiheshim pak si më të rritur, donim të festojmë, por ishim gtë kufizuar shumë nga ora policore që ishte prej në tetë. Shumë keq, qyteti i vdekur. Ti mendoje deri kur do zgjasë kështu a do të bëhët ndonjëher si përpara? PK: Në shkollë fillore ku ke mësuar a kishte nxënës maqedonas? NN: Jo. Naim Frashëri gjith shqiptarë i ka nxënësit. Edhe në lagjen ku kam qenë kurrë s'kemi pasur punë me maqedonas, gjith shqiptarë. Vetëm ndonjëher që kam marrë pjesë në ndonjë projekt, sepse kushërinjt e mij merrnin pjesë në kësi gjërash dhe më ftonin ndonjëher, aty me maqedonasit kishm bashkëpunim, por gjithmonë këtu kemi kaluar mirë, mua nuk më ka ndodhur ndonjëher që për shkak të këtyre punëve politike të zihem . Shumë mirë kemi kaluar në përgjithësi. Personalisht nuk mund të them se kam pasur ndonjë rast ashtu... PK: Ok, ti atëher ke qenë e vogël, por gjkithmonë këto biseda janë bërë edhe nëpër mediume. Pse mendon ti se ka filluar lufta? NN: Përse mendoj se ka filluar lufta? Për të fituar disa të drejta ne si komunitet shqiptar që nuk jemi edhe pak në Maqedoni, dihet Maqedonia Perëndimore i ka banorët shumicë shqiptare dhe besoj se e meritojmë ti kemi shumë të drejta që na ishin cënuar dhe që mendoj se akoma nuk i kemi në dorë ato të drejta. Formalisht kinse na janë dhënë, por në mënyrë indirekte prapë tjetër kush vendos për ne, nuk jemi ne ata që vendosim. Mendimi im personal.

140

I

rritje me luftë

P: dhe pas lufte a u përmirësua dicka në këtë drejtim? Të drejtat e eshqiptarëve për shembull? NN: Mendoj se jo, edhepse në mënyrë formale, mendimi im është, disa të drejta, Marrëveshja e Ohrit ose ku e di se cfar janë kinse fituar, por prap mendoj se askund nuk i kemi arritur ato gjëra që ne është dashur ti arrijmë, për të cilat populli ynë ka luftuar. PK: A ke pasur gjatë luftës në familje ndonjë rast, ose që ka marrë pjesë në luftë ose... nuk është e thënë me emra ti tregosh.Ose që ka pësuar dikush. NN: Mund të them se daja i mamit që jeton në Rasadishte. Ata e liruan shtëpinë për ushtarët e UCKsë dhe kur u bombardua Rasadishtja sepse shumë keq e bombarduan. Atëher kishim shumë stres dhe frikë për ata se do ngelnin pa shtëpi, ata rrinin tek ne dhe nëpër familje. Shtëpia e atyre nuk u bomb ardua por u shkatërrua sepse u shfrytëzua nga shumë uishtarë dhe kur u kthyen ju duhej që në start ta rinovojnë shtëpinë sepse gjërat më ishin të papërdorshme, sepse ushtarët kanë ndenjur tek shtëpia e tyre. Ata nuk ndiheshin mirë aspak, sepse non stop ju duhej të ishin mysafir i dikuj, edhepse ne jua jepnim ndjenjën e rehatisë, por njeriu si në shtëpi të vet nuk mund të jetë askund. PK: Cka mban një ngjarje më shumë mend që e ka prek jetën trënde ose në ndonjëfar mënyre ty të ka lënduar që nuk do ta harrosh asnjëherë. NN: Kur isha në Prishtinë, atje te ajo familja ku banoja, fqinj tek ata erdhi një familje tjetër nga Tteova, që ishin larguar nga lufta. Djali i kësaj familjeje ai kishte marrë pjesë në luftë dhe kishte ngelur i dëmtuar shumë në këmbë. Ishte shumë prekëse sepse ai ishte shumë i ri, sapo ishte martuar para një viti, por kishte ngelur me të meta dhe asnjëherë nuk do mund të shërohej. E kishin maltretuar atë shumë keq policia. Kjo do më mbetet në mendje sepse deri atëher nuk kisha parë ndonjë rast të personave të këtillë që kishin vuajtur nga lufta, krejt ishin të demoralizuar nga jeta. PK: ti the se nuk u fituan shumë të drejtat përse u nis lufta, sepse u nis për të drejta dhe nuk i kemi akoma. Cfarë mendon meqenëse nuk i kemi, a ekziston frika tek ti, tek mosha jote, tek shoqëria se prapë mund të fillojë dicka e atillë. NN: Ndoshta mundet. Frikë! Nuk e di. Mendoj se... një ditë kishte një konferencë në UEJL dhe nuk e di a morre pjesë edhe ti, u diskutua cështja e mungesës së vendimarrjes së shqiptarëve në Maqedoni, të vetvendosjes, dhe aty u bë një debat shumë i mirë dhe e vërejta se në zemrat e gjith rinisë ekzistonte ai mllefi i kësaj që është dashur të arrihet por që nuk është arritur dhe sikur të gjithë në cdo moment janë të gatshëm të bëjnë cfarëdo të ngrihen dhe ti rregullojnë këto cështje dhe të mos e lënë cështjen në dorë të të tjerëve nga perëndimi ose ndonjë forcë tjetër. Krejt dukeshin sikur janë të nxehur që vetëm e vetëm të arrihet njëfarë Shqipërie e Madhe, si që është ëndra e krejt shqiptarëve. PK: A është edhe ëndrra jote kjo? NN: (Qeshet) Jo.Nuk është endra ime sepse unë jam në anën e atyre që anojnë nga stabiliteti se sa nga luftërat, sepse dua të jetoj mirë lirë dhe të mos humbas dikë nga familja. Por jo shumica që ishin në këtë debat mendonin kështu si unë. Ata ishin për shqiptarinë. Unë jam më e tërhequr nga ky aspekt, ndoshta jam edhe egoiste, s'e di... PK: Ndoshta ti mendon se cka edhe nëse fillon edhe njëher kur nuk fitojmë asgjë? NN: Po, sepse fundja ne jemi një vend shum i vogël në botë që... kur thuhet... gjith njësoj... kush nuk mërzitet për neve. Ndoshta edhe nuk do kemi kush të na ndihmojë nëse edhe njëherë bëhet nbdonjë ngatërresë e tillë si në 2001.

rritje me luftë

I

141

PK: Tjetër dicka a ke që të kujtohet ose cfarë don të thuash lidhur me luftën që ishte atëherë. NN: Nuk e di....... PK: Ti tani, pas lufte, si i përjeton maqedonasit a ke shoqëri me ata, a ke raporte? A je krejt e lirshme ndaj atyre, ose....? NN: Nuk mund të them se kam shumë shoqëri me maqedonas , por kur ndodh kështu ndonjë rast, ndonjë seminar, ose në fakultet kam pas ndonjë orë bashk me maqedonasit krejt është në rregull. Thash se personalisht nuk më ka ndodhur dicka. Gjithmonë kam pasur marrëdhënie shumë të mira , nuk mund të ankohem nga ky aspekt.

142

I

rritje me luftë

“Nёse paraprakisht nuk njifen nёse nuk janё miq ai do tё thotё se ёshtё shqiptar dhe menjёherё ka tjetёr mendim pёr te. Por mendoj se po pёrmirёsohet mund pёr 10-15 vjet nuk do tё ketё dallim.”

VASILEVSKA HRISTINA: A kishte ndonjё grup etnik nё vendin ku ti jeton,do tё thotё a ishte fshat i pёrzier dhe si ishte bashkёjetesa? AD: Kishte vetёm ...grupe etnike nuk kishte tё pёrziera,ishin vetёm maqedonё,do tё thotё vetёm pёrkatёsi nacinale maqedone dhe kryesisht nuk kishte ndonjё konflikt nё baza etnike.Nga qё ishte vetёm maqedonё,pёr atё qё jetonin.

VH: A ke patur ti kontakte me tё tjerё,domethёnё me njerёz tё bashkёsive tjera?Nuk ёshtё e thёnё vetёm nё vendin tёnd ? AD: Me shqiptarё kur kam nisё me shkollimin e mesёm nё gjimnazin “Kiril Pejcinoviq”Tetovё,domethёnё para konfliktit mёsonim sё bashku turnet maqedone e shqiptare,nuk kishte ndonjё ndarje ngaqё ishim nё objekt tё njejtё nё gjimnazin nё Tetovё dhe shokёt e parё qё i kam takuar kan qenё shqiptarё.Pastaj gjithashtu kam pasё kontakte edhe me serbё ngaqё njё pjesё tё familjes sime e kam nё Sёrbi.Dhe kryesisht kjo.

VH: Si ishte mendimi yt,domethёnё pёr ata,si pёr grup tjetёr etnik,domethёnё jo pёr individё? AD: Para se tё kem kontakt me shqiptarёt,domethёnё para arsimit tё mesёm ,kryesisht mendimi mё ёshtё ndёrtuar mbi atё qё mendojnё tё tjerёt,mё tё rriturit,vecanёrisht babai im,nёna ime,rrethi dhe kryesisht kjo.Pastaj kur kam filluar arsimin e mesёm mё nuk ka... Mendimi tё ndёrtohet nё bazё tё cfar pёrvoje do tё arrijsh me personalitetet,kur ndonjёrin e ke shok tё mirё pavarёsisht se nga cila pёrkatёsi etnike ёshtё.

VH: Mirё, para 2001,domethёnё ke vёrrejtur disa konflikte dhe diskriminim,tё maqedonёve,tё shqiptarёve? Domethёnё a ka patur rreth teje raste tё tillё tё

rritje me luftë

I

143

diskriminimit? AD: Po,ka patur tё diskriminimit.Mua personalisht nuk mё ka rastisur ,por qё kam dёgjuar nga mё tё vjetёrit,vecanёrisht maqedonё,kjo ka qenё akoma pa u shkatёrruar RSFJ,domethёnё ka patur nё nivel etnik,shqiptarёt i kan mohuar.Dij pёr shembull,kam njё,fqinje e kam,ka patur shitore nё Tetovё,dij personalisht se nuk kan dijtur pёr shembull,shqiptarёt nuk kan dijtur mirё maqedonisht dhe kur i kan dёrguar nё shitore ajo vet i ka kёthyer,qё tu shkruajnё prej shtёpie nё letёr nё gjuhё maqedonishte,cka don tё blesh.Jo qё pёr shembull,ajo...ajo ka mundur qё tё mundohet pёr shembull,qё tu shpjegojё,tё mёsojё,por ashtu ka qenё fort...ngaqё ka qenё maqedone,ka qenё krenare qё ёshtё maqedone.kjo ёshtё nё tё drejtё deridiku,por deridiku... nuk e dij... nuk kam mendim.

VH: A ka patur dofar konfliktesh,domethёnё ndёrmjet grupeve tё ndryshёm etnikё? AD: Nё Bёrvenicё, jo.

VH: E kudoqoftё nё rretin tёnd? AD: Nё Tetovё, po. Na Tetovё para lufte,domethёnё kishte konflikte.Gjimnazi bёnte grevё,bёnte grevё sepse shqiptarёt pёr ditёn e flamurit dhe ditёn e alfabetit shqiptar e ngritёn nё gimnaz flamurin shqiptar,kurse atё maqedon e ulёn dhe tё gjith maqedonёt ndёrprenё...Domethёnё nuk mbahej mёsimi pёr maqedonёt dhe kishte,kishte grevё tё gjimnazistёve,kjo ishte konflikti para luftёs.

VH:Mirё, domethёnё gjat kohёs sё 2001.Si e pёrjetove ti 2001? AD: Vёshtirё.

VH: Si ndiheshe pёr shembul nё ndonjё moment tё caktuar?pёr shembull kur nisi. AD: Po, ashtu kam menduar se,se nuk ёshtё asgjё ashtu,domethёnё kur kriset,kur tё kalojnё plumba mbi kokё,kam menduar se ёshtё nga filmat,ke parё kam menduar se nuk ёshtё kurgjё,por kur do ta p;rjetosh kёtё dhe mё nuk don qё tё tё kёthehet.

144

I

rritje me luftë

VH: Nё ndonjё moment a ishe person refugjat? DA: Jo, jo .Gjat konfliktit gjat gjith kohёs isha nё shtёpi.

VH: Si ndiheshe pёr shembull,lidhur me familjen tёnde,a frikoheshe pёr ta? AD:Po,nё disa momente,kur kishte,ishte krizё,kur me tё vёrtetё ishte,atёherё ishte prushi,nё verёn e 2001,ishte vёshtirё,por mё tutje,jo.Ishte ashtu vetёm dikund kishte,kishte dikund zjarr,dikund krisej,por ato ishin vetёm provokime.

VH: Kush ishte momenti kyc qё tё kuptosh se filloi lufta/Domethёnё kur ti kuptove se nё Maqedoni ka luftё,apo ti atё e pёrjeton si krizё apo si konflikt,si qё e pёrjeton ngarjen nё 2001? AD: Si konflikt luftarak. Domethёnё nuk kishte luftё,qё tё ketё luftё duhet tё jetё ose qytetare ose luftё pёr interesa nacionale ndёrmjet shtetit tjetёr,domethёnё nё Maqedoni nuk ishte shtet tjetёr,ne nuk I kemi shpallur luftё shtetit tjetёr apo shtet tjetёr tё na shpallё neve luftё,as qё tё ketё luftё qytetare,dmth.konflikti ishte nё Tetovё dhe ata ishin vetёm grupe ekstremiste tё cilat dёshironin tё fitojnё dicka,tash nё kёtё apo atё mёnyrё kush din mё tutje.

VH: Kur ti kuptove se dicka filloi,ja konflikt luftarak? AD: Mbaj mend si sot,ishte e mёrkurё,tash nuk dij nё mars,nuk dij sakt cila ditё,15 marsi mendoj,por dij se ishte e mёrkurё dhe shok nga gjimnazi mu paraqit,qё tё mos shkoj nё qytet ai tashmё kishte qenё dhe ka nisё tё kriset atёherё,nё qendёr kishte,dmth nё shesh tё Tetovёs,nga Kalaja dij qё,dёgjova se kishte dicka. Nuk mё besohej,por kur dola jasht,sёbashku me,me fqinjёt me shokёt dualёm dhe nё shtёpi mё tё lartё pamё,me tё vёrtetё kriset,dmth.fёrshёllejnё plumba nga tё gjitha anёt. Ajo mё ёshtё tjetёr.

VH:Dmth.atёherё, me vet fillimin. AD: Po, atёherё, po.

rritje me luftë

I

145

VH:cka ndryshoi nё fshatin tёnd,dmth.gjat kohёs sё 2001?cpo ndodhte? AD: Po ishte ashtu,populli qё thot fshat pa qen,dmth.tё gjith tё rinjё,qё ishin,qё mondeshin shkuan gjithkah ikёn,dmth.bashkёshorti,bashkёshortet i dёrguan gjithkah ku kan familjee dhe kryesisht mbeti fashati zbrazёt.Dmth ishte si fshat pёr shpirtёra tё kёqinj,skishte asgjё,zbrazёt.As shitore,pёr shembull dikund ,ndoshta dikund do tё punojё ndonjё shitore por sa do tё punojё...

VH: Si mendon ti,a ishte lufta e nevojshme?dmth.a duhej patjetёr tё ndodhё njё konflikt i tillё? AD: mendoj se nuk jam kompetent qё tё pёrgjigjem nё kёtё,sepse kjo ёshtё cёshtje politike pёr shqiptarёt qё tё vendosin tё veten, e a ishte e nevojshme,mendoj se jo.Askund nuk mund tё zgjidhёsh dicka me luftё.Mendoj se kjo ёshtё pёrgjigje mё e mirё.

VH:Ti personalisht a ke patur kontakte me persona tё armatosur?Nga njёra apo nga ana tjetёr. AD: Po kisha kontakte me pjesёtarёt e forcave mbrojtёse maqedone,me pjesёtarёt e ministrisё,dmth.pёr mbrojtje.Me ushtarёt e rregullt dhe me ushtarёt profesionalё.

VH: A ishin dmth.ata nё fshatin tёnd,e pёr atё kishe kontakt? AD: Po,nё fshatin tim dhe ormalisht do tё dilja jashtё nё mbrёmje dhe gjat ditёs qё tё blej dicka,pёr shembull gjer tek kooperata.

VH: A kishe kontakte me palёn tjetёr,me ndonjёrin nga pala tjetёr,nё cfarёdo mёnyre? AD: Me persona tё armatosur?

VH: Po. AD: Jo,unё personalisht, jo.

VH: Mirё.A kishe frikё,gjat kohёs sё luftёs,tё konfliktit luftarak? AD: Po ,kisha frikё.

146

I

rritje me luftë

VH: Pёrse? AD: Po,qё mos tё mё qёllojё ndonjё plumb nё kokё.jo kryesisht,ashtu kur do tё ndijsh plumba se si tё fluturojnё nga tё gjitha anёt,normalisht tё keshё frikё,nёse nuk ke frikё,atёherё nuk je normal edhe ti.

VH: Kur kishe mё shum frikё?Dmth.nё momente tё caktuara,kur? AD: Po kishte ofanzivё,ekstremistёt shqiptarё kishin,ekstremistёt shqiptarё kishin ofanzivё ,verёs gusht mendoj se ishte dhe mun nё fshatin tim ranё disa granata,atёherё po.Dhe mbaj mend nё rrugё kur dola dhё sё pari herё mё ka ndodhur tek unё nё fshat,dmth.plumba binin nga tё gjitha anёt tё fluturojnё,tё fёrshёllejnё rreth teje,mos ta dijsh se ku je.Atёherё kisha mё sё shumti frikё.

VH: Dmth.edhe njё herё pyetja,a trembeshe nё ato momente pёr familjen tёnde? AD: Po, po.

VH: Mirё.Nё cilёt momente e kishe mё vёshtirё?Dmth jo vetёm qё tё frikohesh pёr jetёn tёnde,por thjesht,mё sё vёshtiri,tё mendosh se nuk ka mbrapa dhe nuk ka mё mirё? AD: Jo, jo nuk kam menduar ashtu,e kam dijtur se do tё kalojё,por nё cfar mёnyre dhe si,nuk e dij.Mё vёshtirё ka qenё atёherё,dmth.atё verё.Jo dicka e vecantё tё jetё e vёshtirё,qё ta kesh shum vёshtirё duhet qё tё shofish dicka,dicka tё llahtarshme,ndonjё vrasje,por ajo nuk ndodhi.

VH: Cka ua zen pёr tё madhe tjerёve,palёs tjetёr,ekstremistёve?A u bёn vёrrejtje pёr dicka?mendo se nuk kan qenё nё tё drejtё apo? AD: Po, edij qё nuk e kan dijtё se pёr cka po luftojnё si e para,e dij se luftonin pёr para,thjesht.Dmth.kjo ishte,kjo ishte lobi shqiptar,qё mblodhi para,qё tu paguaj,secilit shqiptar qё ёshtё i krisur nё kokё,qё tё merr gjat natёs nuk dij 600-700 euro,kan marё pёr njё krismё njё mbrёmje.dhe nuk kishte lidhje me atё qё e dёshironin shqiptarёt,dmth.nё nivel global edhe nё Maqedoni.kjo ishte vetёm lobi shqiptar nё mёrgim,qё ndau para,qё

rritje me luftë

I

147

ёshtё e madhe,ndoshta dyfish mё e madhe se ajo maqedone.

VH: E a ju a merr pёr tё madhe dicka ,tё tuve,dmth.forcave mbrojtёse? AD: Jo.

VH: Asgjё ?Apsulutisht asgjё? AD:Sa kam dёgjuar,dmth mundet qё njёsive paraushtarake,”Luanёt”,por nuk mundem personalisht kurgjё tё them,sepse nuk kam parё personalisht.Kam parё pёr shembul atё tё cilёn e kan parё tё gjithё pёrmes televizionit. Por cka flasin pёrshembull ka isa sende qё nuk i kan bёrё tё mirё,tash sa ёshtё e saktё ajo,nuk e dij as unё vet.

VH: Gjat kohёs sё konfliktit tё ndihmoi dikush nga pala tjetёr,dmth jo nga forcat e armatosura tё Maqedonisё,por nga ekstremistёt?A tё ka ndihmuar dikush? AD: Jo, jo.nuk ka patur tё tillё.

VH: A tё ka ndihmuar dikush nga ana jote,dmth nga forcat e armatosura? AD: Po mё ka ndihmuar.Dmth,ushtari i rregullt i ARM nga Prilepi ishte dhe shokё tё mirё jemi edhe sot,kur shkoj nё Prilep pёr shembull mundem lirisht tё flej tek ai dhe ashtu,pёr shembull njifemi kemi kontakte.

VH: A ke ndonjё moment,pёr shkak tё tё cilit

do ta kujtojsh 2001,dmth ai

pёrgjithmonё do tё mbetet nё kujtesё,pёrgjithmonё dhe asnjёherё nuk do ta harrosh atё moment? AD: Po,kam ashtu moment.Ndodhi mu nё Tetovё , ishte qetёsi,ashtu thash tё dal sepse nuk kishte njё javё dhjet ditё,nuk kishte kurfar konflikti,edhepse pjesёtarёt akoma ishin kёtu akoma ishte disi nxehtё ishte ,kishte vatra,por jo aq.Dhe mu nё Tetovё nё qytet nisa dhe isha edhe nё tregun e gjelbёrt,nёna ime ishte atje duhej qё ti dёrgoj dicka dhe mu,mu nё treg filloi tё kriset atёherё,por krisej nga kalaja mendoj se krisej apo prej atndej dikah ose nga vikenshtёpizat tash saktё nuk dij,unё aq sa mendova,mendova se prej atje po kriset dhe vendosa qё tё mos shkoj nga ёshtё monopolli pёr atё rrugё duhej tё shkoj gjer tek stacioni i autobusёve tё marr,me autobus tё vij nё Bёrvenicё.Dhe vendosa qё tё shkoj

148

I

rritje me luftë

nёpёr rrugёn e shkurtё qё ёshtё ndёrmjet tregut tё gjelbёrt qё tё dalё direkt pёr tek shkolla ekonomike dhe nga kёtu kishte,u hetua dmth se dikush po gjuan nё mua.Dhe pashё snajperёsh...Kishte sbajperё mbi ndёrtesa dikund,dmth ajo ёshtё pas Veros dhe mu kur shkoja Pёrreth Qendrёs sportive drejt stacionit tё autobusёve,dmth isha nё mёshir apo pamёshirё tё tij,vallё tё mё gjuajё apo jo ishte e tija.Dhe vetёm nisa tё vrapoj,normalisht edhe para meje fёrshёllenin plumbat,mu,dhe atёherё mu kujtua qё mё kan treguar tjerёt se pёrder sa e dёgjon kur shkon dmth nuk ke kurgjё.De mu atёherё vura re ,se gjithkah skaj qendrё sportive, ka si mur tё vogёl,plumbat mu aty binin.E dija se ai gjuan nё mua.de nuk e dij se si e shpёtova kokёn gjallё dola nё autobus shtrafta nё shtёpi

VH: Po ti a ke patur farё kontaktesh me armё? AD: Po me armё,po.kam patur ashtu tё obliguar,dmth.ishin nё Bёrvenicё,gjat kohёs sё konfliktit ishin tё obliguar tё hjithё dhe si nё...ashtu,si nё stёrvitje,ata qё ishin pjesёtarё tё obliguar pё armatimin e Bёrvenicёs u tregonin cka,si,mund edhe tё gjuajsh nga dicka,por jo dicka tё vecantё,vetёm atё.e kontak kam patur,po.

VH: A ke hyrё nё konflikt. AD: Jo, jo. Asfar konflikti.

VH: Po a ke vёnё re,pёr shembull dikund qё tё lёvizё dikush nga bashkёsitё tjera etnike,dmth nё mjedisin tёnd apo dicka tё ngjashme?Dmth a ke patur thjesht ndonjё kontakt me bashkёsitё tjera gjat 2001? AD: Gjat kohёs sё 2001,kryesisht kam ndejtё gjith kohёn nё Bёrvenicё,atё verё edhe pёr atё se ёshtё fshat i pastёr donin ekstremistёt shqiptarё ta sulmojnё,por nuk vendosёn,ngaqё ёshtё i madh,prandej nuk vendosёn.E tash ata tentonin qё tё hyjnё,por nuk arritёn,sepse ёshtё i madh fshati kishte edhe mbojtjen e vet dhe ishin edhe ARM ishte kёtu.Nuk arritёn tё hyjnё dhe pёr atё edhe konflikt nuk kam patur me ta.Por nga plumbat e tyre,ishin,qё shkonin drejt nesh.

VH: Mirё,dmth tregove pёrse sipas mendimit tёnd ndodhi 2001,por mё pёrgjithshёm ja pёrse mendon se ndodhi 2001?mirё a duhej apo jo,pёrse sipas teje

rritje me luftë

I

149

ndodhi,vallё nga qё janё shkaqet e njejtё tё cilёt shqiptarёt i theksojnё apo ti mendon se ka edhe shkaqe tjera? AD: Personalisht medoj se ata e kan nё kokё tё menduar ndonjё ide pёr Shqipёrinё e madhe,dmth unё jam maqedon dhe mua nga historia aq sa dij mё kan treguar pёr Maqedoninё e madhe,por nuk mund ta kuptosh atё,ata janё koka aq tё nxehura qё mendojnё se kjo mund tё realizohet.Dmth duan Sqipёri,kёto kan qenё pjesё tё Shqipёrisё,tё Malit tё Zi dhe pjesё tё Maqedonisё Maqedonija veriperёndimore dhe vetёm nё atё mёnyrё kan menduar se munden,Unё mendoj se vetёm nё atё mёnyrё kan mundur qё sё pari pёr shembull tё marrin me decentralizim,ta marrin vetadministrimin lokal si qё ёshtё tani dhe me kalimin e kohёs,nёn ndikimin pёr shembull,nёn ndikimin pёr shembull tё shteteve tjera tё mёdha mund qё ta ngjesin atё,pёr shembull me Shqipёrinё.sadoqё ta mohojnё,mendoj se kjo ёshtё ashtuSaktё se mё herret kan qenё,ndoshta tё lёnё pas dore shqiptarёt.ishin dmth nuk ka patur gjё nё politikё,nuk kan qenё aq,nё MPB apo na ARM,por edhe nuk mund tё hyjsh atje nёse nuk je kompetent,nёse nuk ke,pёr shembull disa njohuri apo shkathtёsi.Nuk mundet pёr shembull ai,bari ka rёnё nga Mali i Sharrit dhe tё hyjё nё ARM,duhet dicka tё kryejё dhe ai i cili do tё hyjё i cii do tё shofё sa ka pёr shembull,nuk mund tё mbarosh duhet fakultet apo dic tjetёr duhet katёr vjet,duhet qё tё shofish mundim dhe aq gjёra tё bёsh pёr tё mbaruar dhe ai heq dorё nga dicka e parё dhe e para qё kёrkon ёsht dikend ta blejё,nuk mundet ashtu.Pёr atё mendoj se ...dhe pёr ato shkaёe,si shkaqe tё para i kan vёnё,se duan pёr shembull tё drejta tё mёdha.dhe ashtu e fituan edhe tё tetovёs pёr shembull,Universitetin sa pёr shembull tё jetё,tё ketё zё tё kishin kuadro tё vetё tё dalin,e sa janё kompetentё,tё pёrgaditur atё nuk e dij.

VH: Dmth spias teje 2001 nuk ishte nё asnnjё rast pёr tё drejta mё tё mёdha tё shqiptarёve? AD: Jo, filloi realisht se ashtu ёshtё, por kjo ёshtё qёllim afatgjat.

VH: Mirё. Si ty tu ndryshua jeta mё 2001? Cfar ndryshimesh ti ndjeve? AD: Po sё pari financiare,dmth nёna ime nuk kishte punё nё atё kohё,babai im,babai im punonte nё polet Tetovё dhe pas lufte u shua,dmth nuk kishte asgjё nuk kishte udhёtarё

150

I

rritje me luftë

prej tё cilёve e fitonin atё qё e fitonin,pas Kornizёs ata i morёn tё gjithё penjtё nё duar tё veta dhe si kukla tё gjithё ishin nё Tetovё,dmth ata qё ishin,qё krisnin,ata qё ishin pёr shembull nё gjenerlashtabin e tyre e morёn pushtetin nё Tetovё dhe mё shum mundesh vetёm...E gjitha ishte ne dobi tё tyre,nuk mund tё presish asgjё,e nёse nuk bёn,ngavetёvehtja nuk krijon dicka,kryesisht dmth probleme financiare,ndoshta pas njё viti apo dy apo dy kam qenё ndoshta i traumatizuar por jo nё atё masё aq tё madhe pёr atё se

megjithatё nuk ishte ndonjё luftё e madhe qё tё ketё,tё kesh personalisht pёr

shembull.E saktё se pu krisej por kryesisht pjesёtarёt dhe ekstremistёt,ata pёr shembull ata kryesisht kan krisur.

VH: A ke ti ndonjё pasojё nga lufta e 2001? AD: Jo, jo. Nuk kam pasoja.

VH: Apsolutisht kurfarё AD: Jo, kurfarё.

VH: Mirё.Pёr cilat shkaqe ja pёr shembull ti vendose tё marrёsh armё,dmth edhepse ke qenё i ri dhe nuk ke qenё i stёrvitur qё tё jesh,dmth ushtar apo dicka ngjajshhёm tё pёrdorёsh armё,pёrse ti vendose qё tё marrёsh armё,dhe po qe se vjen gjer tek ndonjё situatё e tillё,dmth ti tё mund tё krisish dhe tё vrasish dikend me armёn? Pёrse? AD: Kryesisht mjedisi,dmth kishte lsitё kush tё obligohet me armё,dhe ishte mendoj dy familjeve, nuk dij saktё,nuk mbaj mend.Dhe kur tё gjithё marrin dhe kur ti dёgjon prej anёsh se po kriset dhe mё nuk tё punon pёr shembull arёsyeja,mendoj se tё punon zemra,nuk ke mё...Mё shumё pёr shembull e don vetёvehten,familjen se sa tjetrin qё don tё tё bёjё keq,mendoj se ky ёshtё shkaku mё i madh.

VH: Mirё.Tregove se gjith kohёs ke qenё nё shtёpi,si kuptoje ti se cpo ndodh jashtё,dmth pёrmes cilave mediume,a kishe qasje nё gazeta ?Si merrje vesh ti se cpo ndodh jashtё? AD: Kryesisht pёrmes televizionit Maqedon,mendoj se punonte non-sto,A1 e Sitell

rritje me luftë

I

151

punonin,por kur repetitorёt ishin tё rrёxuar ishin tё tyre,MTV punonte non-stop edhe radio KISS mendoj se,radio Kiss ishte non –stop i lёshuar.Dhe pёrvec mediumeve,gjithashtu merrja vesh edhe pёrmes asaj qё ёshtё...Nё Bёrvenicё kishte shumё pjesёtarё tё MPB dhe ARM dhe kur do tё vijnё pёr shembull ata munden mё sё miri tё tё tregojnё nga dora e parё,pёr shembull.Nuk do tё tregojnё globalisht,por do tё tregojnё objektivisht,pёr atё qё ata e kan parё,ngaqё kan qenё atje,mё saktё se ai askush nuk mund tё tё tregojё.

VH: Mё trego cka tё la mё shumё pёrshtypje nё 2001,dmth jo cka ka ndikuar mё shumё tek ti,por cka tё la pёrshtypje mё tё madhe,dmth pёrshtypje mё tё fuqishme? AD: Of moj nёnё. No comment. Nuk dij nuk mundem tё ndaj ashtu dicka. Nuk mundem tё ndaj.

VH: Mirё. Sot ti a ke besim tek shqiptarёt,a ke besim nёbashkёsitё tjera etnike,tё cijat janё nё Maqedoni? AD: Nuk mundem ti ndaj nё shqiptarё,pёr shembull nё gjith nivelin mundem tё besoj vetёm kush ёshtё njeri,kush jo njeri.Pas lufte tё gjithё kishin mendime,ishte shum e ndarё shqiptarё e maqedonё,por sot edhe nuk ёshtё ashtu. Dikush qё don tё tё ndihmojё edhe nuk ёshtё e domosdoshme qё tё jetё nuk dij...nёse don tё tё ndihmojё,do tё ndihmojё.Nuk ka aq ndashmёri,e gjitha mё ёshtё edhe biznis vetёm paraja rrotullohet,mendoj kjo ёshtё mё mirё.

VH: Mirё,por ti personalisht a ke besim,nё shqiptarёt,dmth besim,tu besosh dicka?A mendon sa do tё kishin ndihmuar? AD: Jo, jo, jo, tё besoj, don tё thotё gjer nё atё masё qё dicka si pёr shembull mua mё ёshtё e rёndёsishme jo,por tё mё ndihmojnё pёr di8ka munden,dmth.edhe mё kan ndihmuar pёr disa punё.

VH: Cka mendon,cka fitoi Maqedonia,e 8ka humbi gjat kohёs sё konflikti? AD: Ndoshta fitoi atё qё...

152

I

rritje me luftë

VH: Ose a fitoi vetёm njёra anё,e tjetra humbi cka mendon ti?Kush fitoi,kush humbi?Cka fitoi,cka humbi? AD: Po fituan shqiptarёt,sigurisht se fituan,dmth nёse para luftёs pushteti ishte tek maqedonёt,tash tё gjitha vendet e drejtorёve dhe tё gjitha pozicionet kudo qё tё jetё nё Tetovё i mbajnё ata.dhe tё gjith e dijmё se nё Maqedoni po punon nepotizmi,tё gjithё hyjnё nё punё nga miqtё,e ngaqё ata i tёrheqin penjtё,mё sё shumti ata hyjnё,dmth shqiptarё.dhe kjo pёr ne ёshtё hendikep,hendikep ёshtё pёr maqedonёt tё cilёt jetojnё pёr shembull nё regjiionin e Tetovёs.Pёr pjesёn tjetёr nuk kan fort dert,por pёr ne varet.Pёr ne,ne varemi pёr shembull prej pёrtash nga Tetova.

VH: Dmth mendon se me luftёn shqiptarёt fituan,dmth vende pune?Mendon se maqedonёt janё tё diskriminuar pas luftёs? AD: Po,po,mendoj se janё tё diskriminuar,sepse shqiptarёt janё nё numёr mё tё madh nё regjionin e Tetovёs,mendoj se ky ёshtё shkaku kryesor dhe normalisht konflikti,Marrёveshja kornizё.

VH: Si e shef ti bashkё jetesёn sot, dmth jo vetёm, the se nё Bёrvenicё nuk ka shqiptarё, pёrgjithёsisht, dmth ja Tetova, ja e gjith Maqedonia? Si e shef ti bashkёjetesёn, a ka bashkёjetesё nё pёrgjithёsi apo kjo ёshtё vetёm dyfёtyrёsi? AD: Tash,mund tё them se tё gjithё bёjnё disa fёtyra tё mira,por normalisht se ka tё fshehura disa mendime nё secilin maqedon dhe secilin shqiptar,pёr shembull kur do tё flasin sё pari cka,sё pari cka...Nёse paraprakisht nuk njifen nёse nuk janё miq ai do tё thotё se ёshtё shqiptar dhe menjёherё ka tjetёr mendim pёr te. Por mendoj se po pёrmirёsohet mund pёr 10-15 vjet nuk do tё ketё dallim.

VH: Dmth. mendon se ka bashkёjetesё nё Maqedoni? AD: Po, po, ka gjer nё njё far mase.

VH: A don qё ta lёshosh maqedoninё? AD: Po, dua qё ta lёshoj.

rritje me luftë

I

153

VH: Pse? AD: Po ujor jam,avanturist,ujori zakonisht ёshtё ashtu.Dua qё tё shetis gjithkah dhe tё fitoj dicka mirё,tё bёj dicka nё jetё.jo nga konflikti pёr shembull disa pasoja,por pёr shkak tё situatёs sё tanishme tash nё Maqedoni.

VH: A kishe jetua ti sot nё mjedis tё pёrzier etnik?A do tё ishe spёrngulut ti prej kёtu nё mjedis etnikisht tё pёrzier? AD: Po do tё kisha jetuar dhe kam jetuar jashtё dhe nuk ka ndonjё dallim.

VH: Mendon se kёtu dhe jashtё nuk ka asfar dallimi tek mjediset e pёrziera etnikisht? AD: Varet ku. Kam jetuar nё Amerikё edhe atje nuk ka dalim,e gjiht Amerika ёshtё bёrё qё tё jetё etnike,dmth gjithkund ku ka dokumente pёr tu plotёsuar,shkruhet nё anglisht dhe spanjisht,jo sepse anglishtja ёshtё mё e mirё edhe kjo nuk ёshtё e tyre,por sepse tё tjerёt tё kuptojnё sepse janё gjysma spanjollё,meksikanё,portugezё,as unё se dij cfarё janё dhe pёr atё.

VH: A kishe jetuar me shqiptarё? AD: Do tё kisha jetuar me shqiptarё tetovarё,jo me shqiptarё kosovarё. Po kam jetuar me kosovarё,dmth shqiptarё nga Kosova, nuk janё njerёz.

VH: Ndoshta mendon ti se shqiptarёt tё cilёt erdhёn si refugjatё nga Kosova ishin,pjesёrisht shkaktarё pёr konfliktin e 2001? AD: Po normalisht, po. Ka edhe argumente pёr kёtё,se grupe nga Kosova, ata i quajnё brigada, kan ardhur nё Tetovё qё tё krisin gjithcka lёvrit dhe nuk lёvrit.

VH: Cka mendon ti pёr bashkёshortёsitё e pёrziera? Dmth. bashkёshortёsi ndёrmjet maqedonёsh dhe shqiptarёsh. AD: Nuk ka lidhje, kush duhet le tё duhet, punё e tij.

154

I

rritje me luftë

VH: Ti a kishe hyrё nё bashkёshortёsi tё pёrzier? A kishe marё grua shqiptare? AD: Edhe atё si (gjithsesi)

VH: A tё tremb dicka pёr nё tё ardhmen,dmth lidhur me konfliktin,a mendon se mund qё tё pёrsёritet AD: Dmth tё pёrsёritet nё Maqedoni vetёm nё mёnyrё tё njejtё si nё 2001 qё ishte,mendoj se jo. Mendoj se mund qё tё pёrsёritet, por nё formё mё tё keqe, mund nё nivel ballkanik apo nё pjesёn juglindore tё Ballkanit, dmth globalisht tё kapet,tё ketё ndikim Shqipёria, Sёrbia.Greqia gjithkund ku ka shqiptarё.

VH: Pёr shkaqe tё njejta pёr tё cilat ishte konflikti? DA: Po,nёse nuk munde qё ta heqin nga koka mendimin pёr Shqipёri tё madhe,mendoj se do tё kishte qenё shum,shum mё keq, se sa ka qenё nё 2001.

VH: A mundesh ti tua falish shqiptarёve? A mund ta falёsh pёr gjith ka ka ndodhur atёherё? DA: Po mua nuk mё kan bёrё dicka shum keq dhe nuk mund ti jap falje dikujt, i cili nuk mё ka bёrё kurgjё, mund tё jep vetёm dikush i cili me tё vёrtetё e ka pёrjetuar atё ka tё kidnapuar, qё nuk janё gjetur ka tё vrarё, pёr shembull nga manastiri, Prilepi, Shkupi, ata duhet tё japin falje dhe drejtёsi, nёse munden, nuk e dij atё.

VH: Cёshtё drejtёsia sipas teje? Si nё kёtё rast duhet qё tё kёnaqet drejtёsia? Cka duhet tё bёhet? AD: Dmth kur ёshtё tek lufta,askush nuk don tё vijё,por kur do tё vijё, do tё vijё,ka rregulla, mendoj se ato me Konventёn e Gjenevёs janё tё rregulluara ai i cili do ti thyejё ёshtё kriminel lufte. Ja kёtu drejtёsia duhet ta gjejё ate,ti shikojё tё gjitha faktet qё janё,tё gjitha pёr shembull, tё gjitha dёshmitё e dёshmitarёve dhe tё gjykojё kёtu.tё ketё fuqi, qё ta burgosё kriminelin e luftёs pa ndikimin e ndonjёrit anash i cili ka fuqi, ka lob ta lirojё,mos tё bjerё nёn ndikimin e tij dmth.

VH: Mendon se rastet tё cilat janё kёthyer nga Haga nё Maqedoni,dmth tё cilёt janё

rritje me luftë

I

155

ndodhi gjat kohёs sё 2001 se do tё jenё tё zgjidhur,sepse ka shumё kontraverza rreth tyre? Se keqbёrёsit do tё dёnohen? AD: Po, do tё jenё. Kur,atёherё do tё jenё. Tash ndoshta jo,tash sepse ende nuk ka kaluar aq shum kohё, vetёm 8 vjet kan kaluar nga kriza, por do tё jenё tё zgjitdhura,kur do tё pёrmirёsohet sistemi ligjdhёnёs nё Maqedoni,po.

VH: A ёshtё i mundur pajtimi ndёrmjet maёedonёve dhe shqiptarёve dhe nё 8far mёnyrё do tё kishte ndodhur? AD: Po mendoj se nuk mundet, gjithherё do te ketё ndonjёfar tensionimi, ngaqё asht janё tё edukuar, ashtu janё religjiozё, tё tillё e kan besimin, e ndoshta edhe e jona, nga qё ёshtё e tillё.

VH: A kishe folur ti me ndonjё shqiptar pёr kёtё qё ndodhi 2001? AD: Po, dhe kam bisedua,dmth personalisht ashtu qё tё mё tregojё se cka mendon pёr atё dhe ai personalisht mё ka thёnё se ajo ka qenё, dhe secili shqiptar do tё thotё se e miraton konfliktin, se ёshtё mirё pёr ata.pёr atё se ata thjesht mendojnё ndodhet sepse than se ёshtё pёr tё drejtat shqiptare, dmth edhe ne po tё qem maqedonё dikush dikun tё tё shtyjё,normalisht se do tё shpёrthente konflikt, pёr shembull qё ta pёrmirёsosh statusin,por mendoj se i mashtrojnё. Dmth ata tё cilёt u urdhёrojnё lobi prej anash, nga ku mbledhin para, ku ёshtё urdhёruar.

VH: dmth mendon se burimi i krizёs nuk ishte nё Maqedoni, por nga jashtё? AD: Po nga jashtё. Dmth pёr cdo gjё qё tё bёhet duhet dikush tё tё financojё,paratё vijnё normalisht nga jashtё, atje ku iedhe kanё Maqedoni sigurisht nuk ka.

VH: De pёr fund a ke dicka tё tregosh, cka nuk ishte e pёrfshirё nё pyetjet? Dmth dicka qё ti kishe dashtё ta thuash dhe tё dihet se atё ti e ndjen? AD: Jo, jo. Ishte super mendoj krejt ёshtё nё rregull. Kjo ёshtё e gjitha qё pata pёr ta thёnё.

VH:Mirё.Falemnderit. AD:Ju lutem.

156

I

rritje me luftë

“...disha ju besohet se ditlndijen nuk e disha me pytshin per ditlindjen, nuk e disha kur e kam ditlindjen nuk e disha kur jam i lindur ndoshta nga dridhjet e madhe qe i kisha apo ndoshta edhe nga lodhsia nga operacioni..“

SHYQERI XHAFERI: Une jam Shyqeri Xhaferi në Kumanovë me datën 3 mujin e dytë 2009 do ta zhvillojme një interviste ju lutem na prezentoheni… BERAT AJDARI: Une jam Berat Ajdari nga fshati Sllupcan jetojë në fshatin Sllupcan perndryshe punoj me qender ne menanxhim me kriza i diplomuar ne shkencat komjuterike Sh.Xh:Pak jeni lodhur zotri Berat po megjithate mendoj se do t'na dal nje interviste mjafte interesante Berat A: GJithashtu edhe une shpresoj pak sa I lodhur por do tja dalim n'qosh ( në kyre) Sh.Xh: Gjendja familjare? Berat A: jetoj ne Sllupcan me prinderit dhe vllaznit un jam ende I pamartuar jemi gjithesej 8anetarë… Sh.Xh: Jetoni te gjith se bashku apo .. Berat A:po jetoj me vllezerit e mi te gjithë në fshatin Sllupcan SH.Xh: A mund të na tregoni dicka si ishte jeta ne fshatin tuaj para vitit 2001? Berat A: Jeta ne fshat si.. nuk ka qene edhe aq e mire po kunder faktit se shumica e popullit jane te papunsuar kushet e vshtira t'jeteses, para vitit 2001 kam qene n'moshe 1920vjecar sa pata mbaru shkollen e mesme duke u mar nga pak me bujqesi .. SH.Xh: Popullsia kryesishte merej me bujqesi ne fshatin tuaj ? Berat A: po, pothuajse 80%, 90% meren me bujqesi gjendjen me të mir e kan njerzit qe e kan ndonje nga familja qe mund ti ndimojne nga vendet perendimore ata mund ti ndihmojne dicka po perndryshe bujqesia eshte e zhvilluar…. Sh.Xh: kshtu ne fshat per afersisht në punë shtetrore numri ka qene relativisht I vogel.. Berat A: Para 2001 dicka ke mund ti numrosh dmth sit hemi ne në fshat me gishta 1, 2, 3 eshte fshat nje nder fshatrat me te mëdhenj ne komunen e Likoves atehere para 2001 dikund deri 550-600shtepi mund ti ket pas Sh.Xh:Ne fshat a ka banor te etnitetit tjeter? Berat A:jo gjithe jemi shqiptar … Sh.Xh:po ju a keni pasur kontakte me maqedonasit mbasi ne fshat nuk paska… Berat A:derisa sa isha ne shkollen fillore vetem mesuesen e gjuhes maqedone e kam pasur …vetem ateher kam pasur kontakte me maqedon ne shkolle te mesme jemi kan

rritje me luftë

I

157

bashk me maqednasit shkollen e mesme ne Goce Dellcev bashk me maqedasit por asnjeher skemi pas kontakt, po kemi pas kontak vetem kur jemi zene dicka me zenka perndryshe nuk kemi pasur raporte Sh.Xh: Ju perndryshe sic thate shkollen e mesme e keni kry n'Kumanove? a mendoni se kishte padrejtesi, kishte diskriminim n'baza etnike ne ate periudh sa keni mund ju ta vereni…ate Berat A:Po si moshe se re atëhere ndoshta se kemi pa shum shtypjet qe na kan bere po tash me kujtohen si n'shkoll t'mesme si organizoheshin ne rrugë si dilshin per t'na rrah ajo eshte bere me qellim qe net e dorzohemi most e shkojm nshkoll po edhe nshkoll n'klase mbrenda vitit dmth 5, 6 nxans ia humbshin vitin prej profesorve maqedon ajo ishte dmth nje qellim qe kan mujt me pa… SH.Xh:Ju arsimin e keni zhvillu ne gjuhen amtare?... Berat A:Shkollen fillore po,shkollen e mesme gjysen e landeve I kam pas ne gjuhen amtare,gjysen ne gjuhen maqedonase.... Sh.Xh:Mirpo kshtu disktriminim n'baza t'gjera te popullates po mendoj a mund te verhet nje gje e tille... Berat A:Po, po pika e pare ka qene asnje shqiptar është ,kan shum veshtir te punesohet,kemi qene t'shtypur ne cdo aspekt cdo kund ku jemi drejtu kemi qene te llogaritur si pakic apo si grup me dores dyte ashtu te themi nuk na kan llogarit si grup apo popull qe mund t'bashkjetojm apo bashkeveprojm ne shtetin e Maqedonisë Sh.Xh:Dmth ka ekzistuar nje far lloj diskriminimi sa i perket nxjerjes se dokumentave veshtersi te ndryshme?... Berat A:Po ajo ka qene mjaft,tash edhe sod e madit ekziston aj problemi nenshtetesive e...ka shumica e popullit qe jan lind ne trojet tona dhe nuk ka shtetesi nuk llogariten shtetas te maqedonis..ajo ekziston dhe do te ekzistoj prap... Sh.Xh:Dmth nese je i pales shqiptare pala tjeter ka shiku kejt me nje sy tjeter?... Berat A:po ashtu eshte Sh.Xh:ju po mendoni ashtu.. Berat A:ashtu eshte Sh.Xh:A mund të na tregoni tash dicka gjate vitit 2001 kur filloi konfliki ku gjendeshit ju ne ate kohe? kur kuptuat se ka filluar konflikti,ku jeni gjendur ne ate kohe… Berat A: Ishte fillimi I vitit 2001 une isha student ne Univerzitetin e Tetoves ne ate kohe dhe para se të dalin ne skene ushtria clirimtare ne kosove,ushtria clirimtare kombetare, kisha degju per do levizje qe po ndodhin dhe si student ndejta ne Tetove atje dmth thuj se filloj konflikti apo lufta,mandej u kthym ne shtepi dhe gradualisht prej nga Tetova erdha ne pjesen tonë në Sllupcan… Sh.Xh:Ju si e ndiet veten ne momentin kuptuat se ka filluar konflikti nje lloj konflikti apo dicka tjeter si e ndiet veten ne ate moment... Berat A:Po si besoj se gjithe shqiptaret ne kete lufte ne ket konflikt e kan pritur per shkak se nga diskriminimi i madh qe na eshte bere vetem se thojne gjithhere vec se kur do te plase nje dite edhe ate nuk e kan prit cysh, e kan prit shum shum normale se besoj qe eshte

158

I

rritje me luftë

dashte te ndodhe pershkak se ne tryeza ne tavolin per politike gjithehere maqedonte nuk na jipshin te drejta dhe u pritke qe do te ndodhe dicka mos sod neser po ja 2001-shi ndodhi ajo qe ndodhi... Sh.Xh:Mirë, a kishte ndryshime ne vendbanimin tuaj pasi filloi lufta,po mendoj në popullat,njerezit e rendomte si e perjetuan ate,filluan te shperngulen ose dicka tjeter? Berat A: Ma heret e ceka se un isha te them nje moshe pak sa i ri ende duke u pjekur,luften e perjetuan ne Kosove po malltretime që u bënë po ende nuk ishte ajo gjendje ta pris se cfar eshte lufta dhe nuk e kam...un personalisht e kam pritur shum normal por i shifsha ato njerzit mat moshum levishin,disa siguronin ushqime mirshin mill blejshin me shumicë ushqim per mendimin tim nqofse jam te qendroj ne vendbanim t'pergadis me ble para kohe,tjetra ane ishte se vllau perndryshe ishte i kyqyr vetem pak me heret para se me ardhur ne fshatin tone lufta ishte i kyqur ne ushtrin clirimtare kombetare dhe me ta kontaktonim dhe aj shum do gjera elementare na shpjegonte edhe e dinim se gradualishte po ecin punen si shkon... Sh.Xh:Po tash mundet ky këndveshtrim i kohes sonë a mendoni se duhej te fillonte lufta apo kishte ndonje zjedhje tjeter a mund te kishte ndonje zgedhje tjeter?.. Berat A: Po tash edhe per kete pytje njerzit jane te ndare ne dy grupe disa mendojn se edhe pa lufte mund te arrish te ajo cka arrit,ndoshta u arriten por u vononte, edhe per kunder faktit se lufta si u zhvillu prap pas luftes nuk kan rrjedh ashtu si duhet,prap fillojne dmth. ne cdo kushte qe vlersimi i ushtrisë qlirimtare kombetare pra disktriminimi prap ekziston dhe tash ndoshta edhe gabojme me than eshte desh apo s'eshte deshte lufta e 2001-shit por sidoqofte kan ndryshu n'pozitive... Sh.Xh:A mund te na tregoni dicka per momentin kur u kycët në UCK? Berat A:Ne fshatin tim lufta filloi diku me 2 maj ishte dita e shpalljes se zones se lire,me heret ceka se velluan e kisha te kyqur vetëm ne ushtrin qlirimtare kombetare ai shpesh here I binte shoket e luftes I binte ne shtepi dhe sidoqofte u adaptova me ato amblem ato tesha Sh.Xh:Parapergaditje.. Berat A:Parapregaditje ishte me 2maj u shpall si zone e lire mandej dhe gjithe fshati dulem,hapnim rova mbushnim thasë me rere dhe kshtu prej at ditë mo dmth veq zyrtarishte isha I kyqur ne ushtri… Sh.Xh:A kishit frige per familjen tuaj se mund ti ndodhe dicka,mesiguri ata kan qenderuar ne fshat.. Berat A:Po kan qendruar ne fshat kam qendru ne podrum ajo ishte friga apo merzija me e madhe per familjen pershkak se ne e dinim ku kemi dal dhe e pritshim plumbin, granaten nga cila do ane dhe ishim te pregaditur por tan kohen qe pritnim po luftonim mendja na rrike te familjaret,cka banen ata a po kan uj a po kan bukë ata ishin ne podrum ishin te izoluar edhe pse sllavet godishin ne civil.. Sh.Xh:A mund te na thoni dicka per palen tjeter maqedonase per policin , ushtrinë, forcat e armatosura,dituri dicka keni pasur dicka lidhur me armatimin e pales tjeter,raportet mes armatimit te forcave te UCk-se dhe pales maqedone? Berat A: Nuk kisha,ne ate koh, nuk kisha informacione shum, prandaj se isha student edhe ushtrinë e ARM-se e patna kry edhe pse kishte nje thirje nuk patna shku nuk iu patna

rritje me luftë

I

159

pergjigjet thirjes,nuk e di cfar na dispononin por ata kan pasur tanke nje far kan pas helicopter kurse ne prap kemi qene me nje armatim ma te ulet,ma te dobt por me zemer ma te madhe… Sh.Xh:Per palen… e juaj per palen shqiptare,per forcat e armatosura… Berat A: ëëë ne si ushtri ishim ne nje disponim apo një, një si te them mllef i madh kunder sllaveve edhe mendonim se me nje thirje do ja dalim mbarë, armatim nuk kemi pasë kur filloj lufta në Sllupcan ne krahasim me palën maqedone shumë pak kemi pas armatim por kemi qëndru kemi pas rendin tonë qe ato nuk kan mund të na depërtojnë Sh.Xh:A ju ndryshua jeta mjafte nga ajo e meparshmja si ishe si student tash kur u kyqet ne UCK... Berat A:Po ndryshoj shume, eshte si student si gjithe cka jan student janë me të lir per mësim,kur u kyca ne lufte u pershendeta me baben dhe nanen ato erdhen me moren allallëk u pershendeten me mu por prap nuk e dija se mund te shkoja ne luft por mund te jem edhe I vrarë edhe prej aty kur ma banen, naj banën hallall atje e kuptova se per ku asht...Po ndryshoj kejt po gjithe shoket prap me thirnin student edhe pse si pseudonim e kisha studenti ,ndryshoj gjithckane lufte.. Sh:Xh:Regjimi tjeter... Berat A:Regjimi tjeter, pa gjum llukzus nuk kishte asgje atje,ndonjeher hekshim as cigare nuk kishim, ia kaluam disi. Sh Xh: ju a keni pasur pasoja viktima ne familjen tuaj edhe viktimat kunder njerzve demeve materiale nga pala tjeter ? Berat A: deme materiale ka pas objekte dmth gjith fshati ka pas deme materiale prej dikun 600 shpive 592 shpi kan qen dmth komplet te goditura te pakta me 1 predh apo granat 8 shtei kan qene pa predha….llogarite prej 600 ato jan të ndame të pergjithshme edhe materiale po edhe ne shtepi temen ka pas deme materiale poashtu kam pas demtin ne diten e 5 te luftes vllau im eshte plagosur dhe ka humbur një shok aty ne front.. Sh Xh: a mund të na tregoni dicka , ju vec I tregut arsyet pse u kycet ne luften e 2001? Pse more pjes ti konkretisht ne lufte? , edhe pse I pershkrujtem te gjitha Berat A: I pershkrujtem me heret aryset pse po tash lufta jon ne fshat dhe ne jemi feja jonë apo si te themi jemi nga paraardhesit tone te edukuar se nqoft se dikush sulmon duhet ta mbrosh pragun e shtepis nderin e shtepis lufta erdhi ne sllupcan un isha I fshatit tash un nuk e lejoj shkavin te hyje ne fshat dhe tmalltretoj familjet e mia e të bëj cmos sic ndodhi ne Kosovë te malltretoj grat fmijet e vajzat e reja Sh Xh: dmth ju skeni pasur ku te shkoni ma andej ,, B.A. e kupton qe un isha ne fshat nuk mund ta lishoj vendlijen time aty jam lind paraardhesit e mij aty jan lind babë, e babaplak aty jan lind tash ku dot shkoj , dot mbetem me cdo kusht duhet ta mbroj vendin tim pragun tim . Sh Xh: dmth keni zhvillu luftë mbrojtje.. Berat A: normal.. Sh Xh: Zotri Berat gjate qendrimit tuaj ne UCK keni perjetuar ngjarje te ndryshme a mund te na pershkruni ndonje ngjarje cka ju ka lene mbrejtje, kerkoj falje qe ndoshta nuk deshiorni te perseritet asnjer me..

160

I

rritje me luftë

Berat A: po, ka kohe qe se kam kujtu ndetaje kshtu perjetimin e luftes 2001. ne lufte un pata fat dmth te qendroj 1muj e 6 ditë edhe pse lufta ishte me e gjate andej por .. Sh Xh: ne cilin vend gjendeshit bash ne kohen e konfliktit ? Berat A: ne kohen e konfliktit isha kon ne fshat ne Sllupcan ku u zhvillua njera nga betejet apo luftrat me te mdhoja ne komunen e Lipkoves... qe nga dita e pare isha i kycur ne lufte por me pak pervoj sepse nuk kisha pervoj ne lufte apo ne armatim por me vllaun jom kon para se me fillu lufta me ato shokt cka i kishte u adaptum ne aramtim msum dicka si..për llojet e armatit si funksionojn kshtu..si pastrohen Sh Xh: keni pasur udheheqes komandant njerz me .. Berat A: Krejt ka funkisonu si nje ushtri , tamam si nje ushtri ka funskionu me gjith ato komandet e vet me njesitin speciale, me njesitin plicor, me komandatet e njesive, me komandatet e brigades e batalionit, krejt ka funksionu, ka pas nje respekt , ka pas nje disiplin jashtzakonisht te mirë por shkaku i disiplines dhe respektit te hirarkis se ushtrisë besoj se kemi dal te sukseshëm ,gjatë luftes kan ndodh ngjarje te hidhura mipro ndonjeher edhe nga mërzis se madhe kishim edhe disponime te medha te qehsura te mdhaja per shkak se ndonjeher nuk kishte luftime mundoheshim te disponohemi te bojm ndonje hajgare.. Sh Xh: me thy monotonin.. Berat A: normal se non stop granatime ,granatime, kur ishte pushim dicka e cojshmi kohen per njodnje hajgare , me heret ceka se vllau ishte plagosur diten e 5 te luftimive dmth dikun me 7 maj unë atëher isha ne nuk isha ne front isha ne vendqendrim me nje shtepi ku rrinte komandati I njesitit diverzan- vezhgus atje mora lajmin se vllaun e kanë plagu dhe bashk e hupi jeten bashkeluftetari I tij ku e kishte 1 meter e gjysë afer po deshti zoti qe ky do te plagoset kurse ai ndrroi jetë,,,pas dikun 5 ditëve erdhen si perforcim disa njerëz disa shokt tjera, disa që erdhën nga vendet tjera, diaspora, disa nga gurbeti u kthyn u shperngulem ne njesi tjeter me, morem pak armatim dulem ne nje pik e quajtur Hisari I madh ne nje koder atje ne mes fshatit Vaksincë edhe Sllupcan aty qendruam dikun plot 2 javë ditë dhe aty kishmi luftime ishmi njesiti ishmi 4 shok ishmi njesiti I golinovit dhe aty kishmi piken strategjike të cilën pritshmi helikopteret apo ndonje sulm cka na vinte ishim pak nalt mi ndihmu pikes pare qe ishte ne fillim te fshatit..aty qendruam 2 javë ditë dhe me nje urdher te komandantit zbrita u largova nga ajo pikë dhe erdha ne pike ne frontit dmth ne hyrjen e fshatit Sllupcan bashk me shoket ku kish mar pjesë edhe vllau im ku ishte ne sherim dmth pat shku ne sherim ne kosov ku un u ktheva ne vendin e tij ne piken e tij per shkak se I njifsha edhe shoket qe I kishte ai, edhe aty benim dmth luftë me palën tjetër me sllavet… aty qendrova disa dit dmth ishmi tan diten rrinim ne front ne mbramje pushonim ishte nje grup tjeter njesit tjeter qe bente rojen e nates dhe normalisht bente luften kur ishte…por zakonisht lufta eshte berë më së shumti gjate kohes se dites.. Sh Xh: gjate dites me se teprmi.. Berat A: me se teprmi gjate kohes se dites..si rast tash pak më i hidhur per mu nuk mund ta heq nga mendja qe nuk kam qef ta kujtoj eshte rast dmth se edhe unë jam plagosur gjat luftes ishte datë dikun 7, 8, 9 qershor ishte 3 dite që ishte ofanziva dmth me e madhe ne fshatin Sllupcan dhe ishte orvajta e fundit e forcave maqedonase qe ta pushtojë fshatin Sllupcan me gjith arsenalin cka e kishte u pat drejtu ne fshatin sllupcan qe ten a thej piken ,,por fal shokeve fal ..shoqeris qe e kishim edhe disa me pervoj te luftes ata nuk arriten neve ten a thejnë piken, me 8 qershor ishte ofanzivë shumë e madhe qe na sulmun pejt anes e Vaksinces prej nga ana e mbrapme e fshatin Sllupcan prejt nga Allasheca u lishun

rritje me luftë

I

161

forcat prej nga kufini u lishun nga katër anët për të na sulmu … Shxh: keni qene te izolum.. Berat A:kemi qen te izolum dmth te gjitha ishte orvajtja e fundit dmth nga forcat maqedonase, tanë diten kemi pas luftime shum te mdhaja natë ditë 2 shoket mi qe i kisha ma herët në Hisar të Madhë ndrrun jete ran deshmorë te cilet ishin me golinov per shkak se atje ish bere lufte shu me afert dmth jan pa ushtar me ushtar.. Shyqeri Xh: ball per ball.. Berat A: ball per ball ,prej aty dmth kan drru jet 2 shokt e mi at nuk e kam dit per at moment dmht por at moment por at e kom kuptu apo si thon se ma kallzoj zemra se sështë dikca ne rregull se un isha ktu posht dmth ne vijen e pare na sulmoi dikun ne ora 2-3 pasdite 2 helikopter dhe nuk na sulmun drejt fshatin Sllupcan po na sulmun mes fshatit Sllupcan dhe Vaksinc edhe shkun perpjet kah ajo kodra Hisari I madh edhe aty e pash që nuk ka nga ana jon kundersulm kundërpergjigje nuk funksionte golinovi dhe aty kuptova me parandenja se ka dicka ka ndodh dicka , helikopteri I zbrazi atje tërë arsenalet qe I kishte mbi atë piken atje dhe u kthyn, kurse ne prej posht nuk kishim mundesi te levizim shumë se prej ne Hisar atje ku paten dal forcat maqedonase prej atje na xhujshin kurse prej posht qe ishim vetem 150m vetem na u afruan me tanke ashtu.. Sh Xh: ju I shifshit ato.. Berat A: po po I shifnim tenkat I shifshim gjitha u mundoshim kaniher kur kishmi hapsir mi xhujt edhe ne, dhe kemi xhujten mos ti lom mu afru shum.. edhe ishte .. Sh Xh: pastaj ju dmth pasi u plagoset.. Berat A: un ne at moment ende nuk isha I plagosur por isha me nje shok rrisha non stop qe rrisha bashk me to ishte si nje udheheqe ne at piken ku ishim ne bashk me ta u desht, kishim nevoj per disa pak armatim te shkojm ne shtepin ku kishim armatim mu kthy per shkak se tan diten skemi mujt me leviz dhe ska pas mundesi me shku dhe ska pas mundsi se kush me na I sjell armatimin por u detyrum vet te shkojm ta morim atë per shkak se rreziku vinte me I madh… me at shokin shkum u nisem per me mor amratim por ne ishim si pasqyre nga nalt ishte krejt qelë dhe na shifshin dhe besoj se me koordinata se prej ku e lishum piken me vrapim fillum por edhe granatat nuk na ndalshin,xhujshin me minahedhes besoj se ishin me koordinata ato se nga shkonim ne na percjellshin granatet, dhe jan xhujt 2 granata me minahedhes dicka na kan ra dikun afer dhe gjate kohës luftes fillum ta mesojm dmth se si funkisonon minahedhesi at zerin, ushtimin Sh Xh : ne baz te zerit .. Berat A: ne baz te zerit edhe i kemi vrejt por kur na erdhen kto 2 granatat i kemi vrejt se prejt ku vijn dhe sapo i kan xhujt 2 granatat automatakisht kan xhujt menjher tjera qe kto tu ra ne tok ushtima e saj sna ka leju mi percjell tjerat granata, dhe aty moment dikun 4 metra afer na kan ra granata ai shok i jemi vec u kon 4 metra para mu un isha mbas per shkak se mos te na kape dicka.. Sh Xh: ju ishit 2 veta.. Berat A: po ishim 2 veta por me nje distanc e cila duhet mbahet si komunikacion si e mbajn distancen makinat per shka te mos ndeshen dicka e aty per shkak te rreizokhet njeri qe te mos rrezikohemi te dyt qe te mos jemi afer po per fat te keq neve na ra granata ne mes dhe na kapi te dyt, ne at moment vetem se kur ka ra në tokë kemi mujt me verejt shtypjen e granates dhe kur ka ekspllodu shtypja qe eshte shpernda bashk me spirrat cka osht

162

I

rritje me luftë

shpernda dikun mka hedh dikun 3-4 metra ma ka ndrru vendin kam ra ne tokë me vetidje kam qenë dhe nuk kam ndi zo dhe pernjer ka fillu nje nxehtsi trupore fillova te djersitem dhe nuk ndjejsha kurxho nuk disha se cka kam.. Sh Xh: shokun a e shfshe dikun ? Berat A: shokun nuk mund me pa se at e ka hudh ne tjeter drejtim dmth na ka shpernda, na ka ca, por ai filloi te pershperite me thirri ne emër Berat a j e mir ? un ju pergjigja mir po dukem por nuk e di kam nje djersitje dicka po nuk e ndisha dhimbjen nuk disha azgje, tha provo a po mun mu cu? por nuk kisha takat nuk kisha forcë te ngrihem dhe I bertas I thom nuk muj te ngihem, kur nuk ka shku brenda minutit ai shoki mu afru ka qen dikun I lendum ma let se un dhe ka pas forcë te vijë deri te un dhe me afrohet aty afer dhe me kap per krahun e majt t cilen krah un e kisha të plagosur por nuk e kam dit me ka ngreh dhe jom zgju jam ngre ne kam dhe aty vetem se krahu kur mboni at ushtimen kur ja nita krrk dhe u varë dhe dmth gjaku filloj te rrjedh, dhe më ndihmojke me ec sa mu mshef dikun aty afer kishmi nje shtepi sa mu mshef te izolomi dikun kemi bo 2-3 metre sa udhë prej ngjarjes cka kemi ec an vazhdu tjerat granate e cila prap nje granat edhe me afër se tjetra ka qene 2-3 metre po ka qen vendi shum I but ka qene bacja, e cila eksllodoi me demë me te vogel, ne at moment te ishte kon aty vend I fort aty ku ra granata mund te na demtoj shum po per shkak se ishte vendi I laget shum pak dhe pasaj granate dhe vetem sit e themi nje cop e vogel e metalit ma kapi komen e djat ma afer gjurit dikun nuk um ka dëmtu shum dhe kishim forc dhe u futem deri ne shtepi ,ai shoku kishte me veti radiolidhjet filloi te marë kontakt me piken cka e kishim andje se dhe nga pika u patmi largu 200 metra apo ndoshta ma shum se me metra tash nuk muj me mat, por nuk mujshmi me ra ne konatk dmth ishte demtu radiolidhja nuk funksiononte .. Sh Xh: si e ndjetet veten ne at moment .? Berat A: un isha shum ne gjendje te rande filloi temperatur jashtzakonisht e madhe te djersitem sic thon me vinte shpirti te goja kshtu, ndenjta nje frymarje e crregullume filluan dhimtat tum kapin dhe vetëmse kerkojsha ndihm nga shoku lirom hekmi ,teshet se po plasi shkurt, ai filloi mem vet tmi zberthej tmi zberthej cka i kishmi gjyksoret armatim cka mbajshmi karikatoret cka i kishmi disa bomba filloj te mi hek ato dhe fillova pak të mar frym pak me let por puna ishte se perreth se kishmi askend me na ndimu ...kur dulem prejt pikes para se mu largu na u bashkangjit nje kusheri i jemi cka e kishim aty ne front me at u pershendetem dhe i tham se po shkojm me mar armatim ai kishte veditje se na po ikim per armatim ...dhe ai e ka ndje ato e ka parashiku se ne sa po ikim prejt pikes granatet fillun ,po binim ne at drejtim Sh.Xh: ne drejtim te juj.. Berat A: dhe ai pahezitu eshte nis ne at drejtim pa paramendim vetem se me paralajmrim te ndenjave te veta edhe ardh me na kshyr neve a jemi mrri mir rahat ..dhe ne momentin qe afrohet ishte nje mur 1 metre kshtu te themi ..ne momentin qe afohet ta kaloj at murin, dhe pe shofmi se po vjen ndihma na u celen syt se po ka tash kush me na lajmrmu, apo me kerku ndihmen shkoj dhe erdh një granat se edhe ai percillej me granat edhe ai donte ta kercej murin tamam si ne film parashikohet, don te kercen mbi mur bjen granat para atij e kthen mraba 2-3 metre tamam ngjarje sikur kur e shef ne film, por nuk e lendon vetem se gjith trupin e mbulon me rerë ,spirra zalli nga tulla dicka te imta por ka forc ai se ka qen pak me i zhvilluar dhe xheti forcen dhe erdhi deri te na na pa se jemi ne gjende te rand dhe nu ku ndal hic te na por shkoi drejt e te grupi tjtë te ata cka e benin ndrimin e nates e kishim ata ma afer dhe shkoi kerkoj ndihm andej prejt atje u kthy dmt hme 4 shok tjerë me ato leste apo si ju thon cka jan per ndihmen e parë ..mkan mor mu mkan hyp ne at bartesen

rritje me luftë

I

163

dhe kemi shku ne atë shtepin e grupit tjeter aty kan fillu ata tum zhveshin tum shofin ku kan nevoj me interevenu mem ndimu se ku kam nevoj tma japin ndihmën e pare per te mos kem gjakderdhje por un kisha lendime në 5, krah dhe 5 lendime tjera te 5 copvae te metalit dhe 5 copa tjera i kisha naper trup dhe kisha dhimta te medha temperatur Te madhe kerkoja tan kohen uj ma von e kuptova se uj nuk guxoj te pi por eshtja e madhe dhe kerjoka vetem uj aty ne shtpein e grupit tjetr ku shkum fillun te ma lidhin plagun te mos kem gjakderdhje me shum dhe ... Sh.xh: kishte aty ndihma mjeksore? Berat A: ne at shtepi nuk kishte ndihm mjeksore por ishin disa me te moshuar disa ushtar disa shok te cilet kishin pak pervoj dhe dinin pak te themi e dinin ndihmën e pare si jipet, ato më ndihmun domethan ma dhan ndihmën e parë bashk edhe atij shokit , buzt me nje liman apo nuk e di me qfar mi lynin vetm sa ta heki eshtjen dhe prejt aty kërkun ndihmën mes fshatit ku ishte si spital apo sit themi impromvizum spitali, ndihma erdhi me makin me na mar por nuk mund makina me arrit deri te shtëpia ku ishmi ne per shkak se ishte shumë afër domethan frontit dikun edhe nja 500 metra me kan barte me at bartsen mu, gjat gjith kohës duke më bartur kemi pas granata para ,mbrapa percillshin me granata po për fat të mir nuk na ka kap ndonjë arrita der te makina edhe... me tranferun deri ne spital mes fshatit... mkan zbrit prej makine me shumt dhimtat qe i kisha mpa mjeku qe kisha lendime demtime mat mdhaja te cilat nuk mund me interevneu automatikisht me futen ne makin dhe me transferun prap për në Lipkov, ne Lipkov dmth kishte mjete me shum dhe mjek dhe gjate rruges per likov kemi pas veshtersi per shkak se gjat gjith kohes kemi qene te xhujtur me snajper me minahedhesh...po ja arritem dmth te mrrim deri ne Likovë Sh.xh: sa qendruat ne Likovë? Berat a : kur arita ne Likovë me mor ekipi mjeksor aty por un dikun ne luft kisha 75 kg ne likov pasi qe hupa gjakun dhe forcen dmth pesha ime arriti deri ne 50 kg ne Likovë kam qendru 10 dit I plagosur kan interevnu mjeket por gjeja me e mir per fatin tim ndoshta dhe ka desht zoti mka pshtu krahu mjekt atje ne Likovë kan diskutu per me ma kput me ma pre krahun se granata ka derpertu mi ka thy eshtrat dhe muskujt dhe mka met vetem likura po fati I mir ka qene, se njeri nga mjeket ka thon se noqft se eshte per me pre ta transferojm per ne Kosovë dhe le tja presin ne Kosovë edhe un kam qendru ashtu em dhimta vetem se me barna qetsus ne Likovë per shkak se nuk kishin kanale per me depertu ne Kosovë Shxh: ktu ne qytet në Kumanovë ska pas gjasa.. Berat A: po taman puna me pas shku ne Kumanov ma kishin pre krejt edhe ashtu isha ne gjendje te rende katastrof dhe pas 10 ditve u gjend një kanal per me kalu ne Kosovë dulem deri ne fshatrat malore te Kosoves kurse atje na kapi KFORi, pshtuam prej maqedonasve dhe atje na kapi KFORi por ata me von automatikisht me panë se isha ne gjendje te rende shendetsore me kapën dhe me cuan te spitali ishin spanjoll ata qe na kapen ishin dmth njesit speciale I spanjollve me cuan ne bazen e spanjollve me pane se isha ne gjendje te rende dhe nuk mund te interevenoini dhe me cuan ne bazen kryesore në Bonstill ne Ferizaj dhe atje me dhan kontrollen me operuan e thjesht ishte nje send interesant per mua qe un 10 dit kisha dhimbje te mdhaja dhe u pata pajtu me fatin qe në qoftë se krahu im ishte per tu pre dhe kisha demtime te mdhaja qe ka desht zoti ta humbi krahun le ta presin por vetem te shërona prej dhimbjeve pas disa atyre analizave qe I bera te mjeku ishte nje mjek anglez ishim me perkthy per shkak se nuk e dija shum mir anglishten ne at koh erdhi me perkthysin pom drejtohet me buzeqeshje se ke shum fat nuk e dinte sit e shprehet por un kisha dhimbje se nuk e dija cfar do tme thoje kur po thot ky perkthysi se ke fat se nervi kryesor I krahut nuk eshte I kptur komplet gjysa eshte I kputur gjysa I demtun fal qe nervi

164

I

rritje me luftë

nuk eshte I kputur, ty krahu te pshton dmth do te bejme operacion do te jese si krah por sa do te funksionoje krahu ajo shifet me kalimin e kohes se sa do te funksionojn nervat seps nervat nuk mujshin me funskionu per shkak te demtimit te madh duheshte te pritet dikun afer 6 muajve te shifet se ku po reagon .. Sh.Xh: a e ki ndje veten ma te relaksum ? Berat A: ne at moment kur me tha ato fjal normal se pak u disponova se kisha shum dhimbje se un u pata pajtu me ata se vetem dhimbjet te me sherohen pa mar parasysh se a do jese krahu a sdo jese po kur ma tha at lajm, ju faleminderova shkurt zotit per shkak se besojm ne nje zot ishte nje send që nuk mund ta pershkrujshe dhe nuk mund ta kujtojsh ate dhe periudha dikun ka qen operacion i gjate per shkak se mungonte dhe .. Sh.Xh: ne Bonstill e keni bo operaci ..? Berat A: po ne Bonstill ne at qender ne Ferizaj dikun eshte atje kam bo operacionin dhe kam ndjet atje 2 muj dit se atje po cështë ajo se më kujtohet se me ka ardh shum interesant se pasi i bona operacion fillova edhe te foli dhe pom bojn pytje ata tash kush jam tek jam emrin dhe mbiermin e disha ju besohet se ditlndijen nuk e disha me pytshin per ditlindjen, nuk e disha kur e kam ditlindjen nuk e disha kur jam i lindur ndoshta nga dridhjet e madhe qe i kisha apo ndoshta edhe nga lodhsia nga operacioni.. Sh.Xh: ngarkes psiqike,, Berat A: po ngarkes psiqike nuk e disha ku jam nuk e disha cka po ndodh atje ofanziv e madhe familjen e kisha andej, gjitha te kshijat vllaun e kisha te plagum, nuk e disha se cka ka ndodh me vllaun, psiqika ngarkes e madhe psiqike.. Shxh: je blloku.. Berat A: u pata blloku shum po gjate dmth rrobat qe i kisha kur u plagova ne Likovë i ndrova unifromen dhe u vesha ne menyr ma sportive dhe ne xhep e kap as pasaporten tu u prek me doren e djath që e kisha të shëndosh i thash ce ku e kam pasaporten me kujtohet se i pata thon atij ta kshyre vendlinjen edhe kur mkan pyt per antart e familjes dmth i kam pershkru krejt antart e familjes ,njërin vlla e kisha harru nuk e kisha shkrujt, po ai vlla pat ardh ne vizit per mu ne spital dhe kto pas dikun 5-6 ditve ne mengjes nga mali kish nuk di si kish dal nga Presheva, erdhi ne spital se kishte mar vesh edhe rrinte aty u rrokullisin rreth meje ushtart se ky atje te porta ka than se jam vllau i Beratit kam ardh ta vizioj Beratin ata i than cysh e ki emrin Sedat.. Sh.Xh: po dul edhe një tjeter vlla tash.. Berat A: une ne list nuk e kam at emer thash edhe ato tash kan dyshu se un isha i panjohur edhe mos pom ndodh dicka edhe vin me pyesin per Sedat Ajdarin a eshte vllavi jot se nuk e ki ne list un I thash se nuk e di se kur I kam paraqit ato emra tjer, kto jan disa kujtime.. Sh.Xh: e sa ndejtët Berat në Kosov në Bonstill? Berat A: në Bonstill kam qëndru 2 muj.. Sh.Xh: dhe pastaj .. Berat A: pasi me lirun prejt Bonstillit dmth nuk kam nejt tan kohen ne spital por kam qendru ne burg mirpo kontrollat i kam pas ne burg per shkak se isha i panjofshem kisha kalu kufirin illegal dhe ata kishin parashiku qe me mir te jem ne burgim kur dola prejt aty kisha disa miq te kusherit ne prishtin shkova te ato qendrova 5-6 dite gjersa gjeta disa lidhjen te shokve atje derisa u takova me vllavin, e ne Kosov kam qendru diku deri ne mujin e 10-12 per vit te

rritje me luftë

I

165

ri pak para viti te ri jam ardh ne shpi prap ilegal neperjmjet maleve jam kthy per shkak se nuk kisha besim et kthehem ne kufij edhe pse I kisha pasaprotin I kisha ato por prap nuk I besoja se jan per mos mi besu se prap herdo kurdo si them ne naj kurdisin naj bojn ndonje montim Sh.Xh: familja si ju prit ? a ishin te gezuar qe u kthyet shendosh e mir ? Berat A: po ndoshta jan gzu shum edhe ato vajtonin, qanin se ndoshta ishin lot gzimi per shkak se un pshtova, u ktheva shnosh e mir sepse ata nuk mund te levizin nga fshati per ndonje send u degjonim ndonjer ne telefon por ne telefon njerin nuk e shef un kam mujte deniher mi thon se jam mir po ata sum kan besu, po deshti zoti eun pshtova krahu tash kam bere dikun 4 operacione me qellim qe te arrij dikun..po.. Shxh: a jeni mir tash? Berat A: jam mir po me disa mangesi levizjes krahut por mir eshte.. Sh.Xh: sigursht ngritjen e peshes .. Berat A: sigurisht pesh nuk muj ,levizjet e gishtit nuk jan njesoj por prap i falemderona zotit se ka edhe ma kec ,por kur shof se dikush prejt shokve nuk e ka krahun , kemben, dmth jam shum mir se dikush ka humb gjith..dikush ka mbet pa djal Shxh: Na fal zoti Berat se ju shqetsuam ju kthyem mraba ne kujtes , po pas gjith kesaj qe ka ndodhur ne gjith fshatin tuaj me ju personalisht me gjith popullin shiptar a mund te ketë bashkjetes me palen tjter, a keni besim ne palen tjeter? Berat A: besim ...ne bashkjetojm tash per momentin por besim nuk kemi te them personalisht ndoshta nuk e mendojn gjith kete por besim ne palen maqedone nuk kemi, un tash punoj bashk punoj me maqedonasit komunikojm por me duket se po shifmi shum egër mes veti ...ndoshta prap me ndodh dicka jam i sigurt se do ballafaqohemi prap ... Shxh: ju ne vendin tuaj tani ku punoni keni antar te përkatsis tjeter ernike ?maqeonde?? Berat A: po maqedon ka, shumica janë maqedon dhe kjo qe mbon breng mas shumti se u bo lufta u bo marveshja o Ohrit, perfaqsimi i shiptarve dmth u bo marveshja e Ohrit dikun 7-8 vjet ende nuk eshte... Shxh: realizu.. Berat A: ..realizu dmth nuk jan analizu ato piket e marveshjes se Ohrit gjeja tjter qe me brengos me se shumti ende nuk eshte zgjedh statusi i ish pjestarve te uck-es, invalideve te luftes, familjarve te deshmorve.. ke fmi jetima te cilet prinderit dmth baba dikujt vallu i ka humb në luftë ka ra deshmor edhe nuk ka status te zgjidhun por ato ka qe presim lemosh nga dikush tjeter... un me at mundin tem pas luftes si invalid jam mundu , faleminderim te vllaznive dhe babes u shkollova kryva fakultetin dhe jam pusnu po sikur te mos kisha pas disponim per fakultet ende kisha ngel udheve kisha prit prejt dikujt kush tum jape ndihm per bajram apo per vitin e ri Sh.Xh:ato shoket qe i keni komunikoni mes veti? Berat A: po komunikojm tash..po Shyqeri Xh.: temat e luftes.. Berat A: jo jo asi teme nuk i kujtojm se prap po te ndodhte dicka ..

166

I

rritje me luftë

Sh.Xh: Nese eventualisht do te perseritje nje konflik i till a mendoni se do te veproni sic kishit vepruar apo keni ndrru mendimin? Berat A: nqoft se vjen prap ne shtepin time normal se jom ai cka e mbroj shpin apo pragun tim, por tash jam me I pjekur ndoshta nuk do kisha vepru pak ma ndryshe un jam prap I njejti por punet qe kan ndodh mas 2001 ndonjer me shtin te dyshoj per shkak se u bon 7 vjet nuk jan realizu ato cka jan dasht mu realizu Sh.Xh: per cka kni luftu ju po mendoni ? Berat A: nuk jan realizu te gjitha , per ate me shtin te dyshoj per shkak se dikush ne pjesa jon andej kemi sakrifiku gjithcka po perfitimet tona jan te vogla ne krahasim me popullin maqedonas, ne prap mundohemi me at varferin qe e kemi plus me ato shtepi te shkatrrume plus dikush ka hup antar dhe prap nuk na perfill kerkush dhe per ate ajo mshtin te dyshoj.. Sh.Xh: zotri berat ju falemdineroj per kohen qe e ndat nese keni dicka per te shtuar nese keni harruar dicka ju kujtohet dicka cka un nuk ju kam pyetur deshrioni ta plotsoni dicka ? Berat A: po siperfaqsisht dicka permendem po ka shum sende , shumë gjera qe kan ndodh e qe duhet te permenden besoj se mjaftojn kto por cka kisha pas me cek se deri tash u bene 7 vjet, ende nuk u zgjidh ceshtja e invalideve te luftes te jet për nje perkujdesje institucionale këtë kam dëshir të arrihet sa më shpejt se un per veti jam ne pun mund ta coj mujin me egzistenc me rrogen e mujit por ka ndoshta prejt gjithve invadilve apo prejt familjeve te deshmorve te luftes ka 2 apo 3 cka jan te punesum vaj halli per to Sh.Xh: ju faleminderit zotri Berat Berat A: ju faleminderit edhe juve

rritje me luftë

I

167

“Ajo ndjehej, por e dij definitivisht se ishim, mbanim në të njejtën edhe nga ana e tyre edhe nga e jina, e donim të njejtën, a kishte kjo dobi edhe nuk e di mirë.”

NADICA KOSTOVA: Vetëm ta afroj diktafonin… RB: Ok. NK: A mund të ma përshkruash rrethin në të cilin jeton? RB: Pra kështu, fshati është etnikisht i pastër, pra vetëm maqedonas, afër fshatit tonë është Ljuboteni atje ka... ai është fshat i përzier etnikisht...për bashkëjetesën konkretisht në fshatin tonë është ok, më së miri, nuk kemi pasur ndonjë incident më të madh të themi nëse duhet të tregoj për atje dicka.... NK: Po ja për shembull si janë kontaktet mes dy fshatrave… RB: … për arsye se kam , kam të themi farefis atje, kushërira vtë dyta që atje u rritën dhe përndryshe ishim të afërta dhe jetonim pra gjëra të këtilla, e tani nuk e di nuk kam qene tek ata sepse janë shpërngulur nga atje, ata ishin në, fshati është si… më parë nuk kishte ndarje pastër ku ishin shqiptarë dhe ku ishin maqedonas por ishin të përzier dhe tani janë strict ashtu thellë të ndarë deri këtu maqedonas, më tej shqiptarë, dhe shtëpia e tyre ishte në pjesën ku tani janë shqiptarët dhe nga ato arsye saqë e di unë janë shpërngulur, si edhe pjesa tjetër e maqedonasve që jetonin atje, e për këtë pjesë që është maqedonase motra ime ka shoqe shumë të mirë ku shkon shpesh pa snjë problem pra në atë kuptim nuk ka asnjë problem. Në atë pjesë andej sinqerisht nuk kam qenë kohëve të fundit përndryshe shkoja shpesh por tani më jo. Kontakte- ata kanë shkollë të veten fillore atje, kështuqë me ata njerëz shumë nuk jemi shoqëruar, e të themi nëna ime kishte koleg shqiptar nga Luboteni me të cilin jetonin shumë mirë, pra ai tek ne punon, ne te ai shkojmë dhe ata tek ne si mysafirë dhe kështu në punë shkonin bashkë, ktheheshin bashkë, të themi gjatë kohës së dimrit kur ka deborë- në këmbë, gjithmonë, për tani më kontakte nuk ka, më ato kontakte nuk ekzistojnë. NK: Cfarë mendon , cila është arsyeja që më nuk ka kontakte? RB: Po definitivisht ajo ndodhi nga... pra nga lufta pas lufte këndej, mga ajo ngjarje që u bë , nga atëherë jemi të ndarë dhe gjuithashtu pra kjo është shumë me rëndësi më parë të gjithë shkonim me të njejtin autobus, pra autobusi ishte i njëjtë dyzeteshtata që shkonte deri në Ljuboten pra shkonte deri në mes të fashtit bukvalisht tek ata, por tani më jo, pra ata kanë autobus të tyre. Në autobus asnjëherë nuk kemi pasur probleme as më përpara, të themi bile në momente ishin edhe shumë më të kulturuar, në kuptim se nëse ngjitet një njeri më I vjetër ata do të ngrihen dhe jo dnonjë nga tanët (qeshet) dhe gjëra të këtilla. Aaaa… dhe për atë se janë të tanguara direct të dyja palët pra direct jemi të kapur edhe ne këtu në këtë fshat direct janë të kapluar edhe ata sepse ka të vdekur edhe nga fshati I tyre dhe nga këto arsye janë shumë të ftohura raportet nga 2001shi këndej. NK: Pra thua se nuk ka ndonjë incident më të madh me banorët e Ljubotenit në

168

I

rritje me luftë

ndonjë bazë etnike ose… RB: Më përpara? NK: Po më përpara, ose diskriminime të… RB: Jo, jo unë sa e di jo sepse po, edhe ata shpesh kalonin, pra shumë shpesh kalonin nga këtu nga rruga jonë edhe ne shpesh kemi kaluar pra njerëz nga fshati ynë, sepse Ljuboteni është fshati që i lidh Ljubancin dhe Malin e Zi të Shkupit, a... me Rashtakun dhe fshatrat poërreth e kështu me radhë dhe të themi është shumë më afër... (e pakuptueshme)... përmes Ljubotenit të arrihet në ato fshatra dhe tani për shgembull duhet ti bihet qark nga Buteli, nga...atje të bëhet qark që të arrihet në ato fshatra, tani më nuk shkojnë përmes, unë vet nuk kam pasur kësi përvojash, por e di se fshatarët më nuk shkojnë nga ne përmes Ljubotenit, por shkojnë përmes Butelit dhe nuk e di qarkullojnë sido që të jetë shumë më shumë sepse ka (E PAKUPTUESHME)... sepse kanë apo jo këtu kushërinj dhe kësi gjërash. NK: Ja kalojmë nga koha e 2001. Ku ishe gjatë kohës së luftës? Mbete në Ljubanci? RB: Po, mbetëm gjatë gjithë kohës në Ljybanci dhe nuk lëvizëm askund, këtë babai im insistonte gjatë tërë kohës , edhepse kishte familje të caktuara që ikën atëherë dhe nuk e di bile i shikonim me vetura, me autobus ku shkonin, babai im insistonte të jemi këtuy dhe askund, bukvalisht askund nuk shkuam, dhe konkretisht pra në gusht kur ndodhi ajo që ndodhi, në shtëpi ishim unë dhe motra ime vetëm, babai dhe nëna ishin në punë, e unë e di se u zgjova kur ndjeva pra jo unë jo, nuk e dëgjova eksplozionin kur kishte qenë, por fill pas saj kur filluan helikopterë të fluturojnë dhe bukvalisht ashtu shtëpia dridhej nga... dhe u zgjova dhe shikova qielli bukvalisht ashtu i bërë me helikopterë me gjëra të tilla, a... e para gjë që bëra shikova në rrugë, atje kishte kolonë automjetesh , furgonësh, ekipe gazetarësh dhe kështu nuk e kisha të qartë cfarë ndodh dhe dola, mixhovicën e pyeta pra aty menjëherë afër nesh që jeton dhe më tha se kishte pasur eksplozion në mëngjes, atje shihej tym pra dëgjuam që luftëtarë tanë kanë hasur në minë shpërthyese dhe unë ashtu e përgjumur iu lajmërova të mijve në punë të ju tregoj se kështu e kështu pra dëgjuam që ka pasur dhe se dëgjohen shumë eksplozione, sepse , e atëherë më i conin ushtarët andej poshtë nëpër furgonë për ndihmë të parë dhe u dëgjua se edhe njerëz nga tanët ka pasur atje, u dëgjua se ka pasur edhe ushtarë prej këtu, nga Ljubanci. Tani kishte spekulime, nuk e di , ishte ky jo ishte ai, ishte ky jo ishte ai, me atë që fqinjëve afër nesh menjëherë u kuptua se djali i tyre ishte atje. Unë kujtohem ashtu në atë pamje, bash gjyshja aty në rreth u ndal dhe ashtu ”Goce, Goce” gjatë gjithë kohës për djalin ashtu... dhe pastja doli se ishte e vërtetë, pra u vërtetua se ishte ai dhe se ishte edhe një tjetër gjithashtu nga familja ime, kushëriri i babait, dhe ata të dy ishin kushërinj të parë mes vete, ...(e pakuptueshme)... ishin edhe 6 ushtarë, nuk i di saktë lokacionet nga ku ishin ushtarët, kishte n ga Vollokova, nuk i di lokacionet tjera dhe ky ishte ashtu moment i cili... definitivisht ngjarje e pakëndshme në të cilën... është vështirë, është vështirë të kujtohet njeriu, mendoj e di se tani nëse ashtu fillon ti përjetosh këto momente është keq sepse sërish krijohet ajo urrejtje, ajo ndjenjë e pafuqisë që nuk mund të bësh asgjë në lidhje me këtë, dhe e sheh se e gjithë kjo është e bërë padrejtësisht dhe gjëra të atiulla dhe asgje... dita kaloi ashtu tërë kohës jashtë, të gjithë jashtë, pra dallueshëm të shqetësuar absolutisht sa e di ekipet gazetare ishin të përzënë, mendoj njerëzit reaguan në fillim ndaj tyre, e dij se edhe fqinjët këtu nuk lenin që të afrohej një ekip gazetarësh asnjëfarë, asgjë në mbrëmje pra dihej se kush dhe cfarë dhe i sollën nuk e di a atë mbrëmje apo të nesërmen në mëngjes, i sollën trupat dhe keq, përkujtohem ashtu në atë pamje, keq nga të gjitha anët , ne cdo rast pamje e keqe, pra prindërit këtu, normalisht edhe fqinjët , ngjarje e pahijshme në cdo rast.

rritje me luftë

I

169

NK: Më the se babai yt ka insistuar të rrini në Ljubanci, e si ndjeheshe ti vet cfarë të vidnte në kokë…? RB: Duke pasur parasyshë se unë tani nuk kujtohem saktë megjithatë e dij se kishte të krisura pas asaj që vinin nga Ljuboteni, e Ljuboteni nuk shihet nga këtu nga unë konkretisht, sepse është I fshehur pas kodrës së parë që është këtu, nuk shihej por krisma dëgjoheshin tërë mbrëmjen dhe nuk ishte, nuk ishte ndjenjë e këndshme (qeshet ironikisht) të dëgjohen krisma dhe nuk ishte nuk ishte aspak ndjenjë e mirë, nuk ndihesha sigurt, por jo sepse nuk kasha nga të shkoja, por babai tha se nuk duhet të lëvizim dhe ahstu qëndruam gjatë gjithë kohës… Po, mirë jo se flija rehat dhe më vinte shumë mirë të rrijë apo jo ashtu, sepse si e para e dij se për shoqe dhe të ngajshme ku kishin rënë plumba edhe nëpër shtëpi, pra ende kjanë shenja të plumbave në shtëpi, por kjo ishte gjatë atyre dy ditëve, e pastaj normalisht edhe tganët kanë marrë hak, e prap ata do të marrin hak ose ngjashëm, pra frikë nga kjo kishte, në cdo rast, nuk mund të them se, se ashtu kot kaloi , por prapë ngelëm. NK: A din të më tregosh sa kohë zgjatën incidentet për shembull, sa kohë kishte të krisura nga cilat vended he rrethe? RB: Këtu tek ne pra ditën kur ndodhi eksplozioni, pas dite krisma dhe mendoj se edhe të nesërmen kishte krisma, pra nëse nuk jam gabim, aq kohë ishin saqë ne nuk mund ta loconim saktë se prej nga vinin sepse male ishin në pyetje, e aq kohë ishin pra ky vend këtu aq kohë ishte I shqetësuar , pa kësaj kishte patrolla vazhdimisht, pra gjatë gjithë verës e mëtej. Cdo… cdo mëngjes cdo mbrëmje kalonin patrolla policore edhe atë jo nga një, por nuk e di nga dy a tre asi furgonësh dhe nuk e di se si quhen ato mjetet që I kanë bashkëngjitëse, kalonin gjithmonë por megjithatë krisma nuk kishte pas kësaj. Pra, ishin ato dy ditë kur ndodhi ngjarja dhe të nesërmen, pas asaj pra pas atyre dy ditësh ishte varrimi, atëherë e di se kaluan ashtu më së qeti, atë ditë ashtu zë nuk dëgjohej ishin të qetë, a… aq po, nëse unë nuk gënjehem pas asaj nuk kishte më të krisura. NK: ja ke pasur kontakte me persona të armatosur, mendoj patrolla dhe… si u ndjeve kur I shikoje? RB: Po…jo… kështu tani, ata nga njëra anë të krijojnë siguri, në anën tjetër ta bëjnë me dije se prapseprap dicka nuk është sic duhet, meqë kalojnë ashtu , meqë mbikqyrin dhe ptra jo vetëm që kishte, por kishte nëse jo… mendoj se kishte…vazhdimisht ushtarë të locuar dhe në shkollë e dij se, nëse nuk gënjehem, nuk e di, nuk e di tani…të mos them dicka gabimisht, por e dij që kishte asi vendesh ku kishte gjatë gjithë kohës ushtri, të themi lartë në lokacione të caktuara nga pushimorja. NK: A mund tan dash një moment kur për shembull ke pasur më shumë frikë? RB: Pra sigurisht mëngjesin kur, kur mbikqyrnin helikopterët kur ende nuk e dija cfarë ndodhte, kur del menjëherë në mëngjes nuk e di san ë 9, 9 e tepër, I sheh rrugët të mbytura me njerëz, me furgonë, gazetarë, panikë rreth njerëzve ashtu, kur nuk e din se cfarë ndodh, atëhere ishte momenti I parë kur ashtu u…., u frikësova me të vërtetë pastaj edhe të krisura kur kishte, nuk e di. NK: E ndonjë moment që më së shumti të ka lënë përshtypje për shembull, nga tërë 2001shi, prej gjithcka që ndodhte më shumë që të ka tronditur ose…? RB: Po varrimi , definitivisht varrimi më së shumti, sepse ajo ishte pas, pra jo diotën kur ndodhi, të nesërmen mendoj se I sollën trupat dhe të pasnesërmen ishte varrimi dhe atëherë mendoj se nuk kishte njeri nga fshati , bukvalisht nga 7 në 77 që nuk kishte dalur atje, lumenj ishin nëpër rrugë, njërin nga trupat e sollën nga lart, pra në dy

170

I

rritje me luftë

rrugë të ndryshme dhe momenti kur u takuan pra të dy grumbujt , njëri grup prej nga njëri ushtar, tjetri grup nga ushtari tjetër dhe sigurisht ky ishte momenti, e di se ishte dita e atillë, digjte dielli dhe edhe ashtu shum popull dhe e di se në momente edhe më vinte për të më rënë të fikur dhe isha me kushëririn tim atëherë dhe ai kur më tha “ eja nëse nuk mund të qëndrosh, të tërhiqemi në anë dhe të shkojmë” unë I thash “ jo” pra do të shkojmë dhe ishim pra edhe mora pjesë në vet ngjarjen e varrimit. Sigurisht kjo është pamja që më është më më së shumti, aq shumë njerëz në të zeza , sepse të dy ishin të rinj njëri as që ishte I martuar, tjetri I martuar me dy fëmijë të mitur, vajzë e djalë që I njoh ashtu, nënën, gruan , nënën e fqinjit vecmas , motra pra… (e pakuptueshme)… dhe sigurisht kjo ishte ngjarja që më ka tronditur më shumë. NK: Tregomë cfarë mendon ti, pse na ndodhi 2001? RB: Po nuk e di, tani saktë, por se mendoj se ekziston padurueshmëri etnike-ekziston, e se ekzistonte-ekzistonte, tani mendoj se nuk është në ato kufij si tani që është dhe disi … unë nuk e di tashmë në politikë nuk përzihem fare, fare… NK: Jo,jo, jo flasim për mendim personal ose ja për shembull, thua që keni ndarë autobus të njejtë me njerëzit e Ljubotenit… RB: Këtë e dij pra definitivisht e dij ashtu pastër, se ata nuk ishin nuk ishin banorë që ne I njhnim. Mendoj gjithkund, mendoj se ne edhe sot e kësaj dite ende me ata njerëz nëse nuk do na ndodhte kjo bile edhe sikur të ndodhte me ata njerëz me të cilët e kemi pasur atë jetë do ta kishim edhe më tej, por sigurisht se disa forca të jashtme ishin në pyetje, si ashtu papritmas erdhi deri aty, pse deri atëherë nuk jemi, nuk e di qortuar ose gjëra të ngjashme, pra mendoj se mundet ose mund ta mar me mend se faktorë të jashtëm janë në pyetje, që kanë shumë ndikim më të madh dhe diktojnë se do të jetë kështu ose do të jetë ashtu, pra atëherë spekulohej se atje fshihen, apo jo në atë kohë ishin në pyetje teroristë, që fshiheshin atje, mjafton ata ta bëjnë atë dhe të jenë prej dikund , apo jot ë jenë Shqiptarë dhe tani neve të na krijohet një pasqyrë se ata janë banorët e Ljubotenit ashtu, sepse apo jo dhe mendoj se… mendoj se pra unë nuk e di, pra mendoj se janë faktorë të jashtëm në pyetje. NK: A mendon se është I mundur një pajtim I madh në fund, a mendon se një ditë do ta ndjejmë këtë, cili është mendimi yt për këtë? RB: Po… nuk di cfarë të them pra se shpresoj-shpresoj, se do të doja-do të doja, sepse ne kemi punuar për atë, në pajtim, konkretisht në… ksihim një project të atillë “ zgjidhja e konflikteve në bashkësi të përziera etnike” dhe punonim në atë me atë që në Ljuboten duhet të kishim përfaqësues nga bashkësia locale dhe person që apo jo për dicka vlen atje. E tani në Ljuboten kishte probleme atëherë, nuk mund të vendosnin se cili do ju jetë kryetar I bashkësisë locale sepse ishin të ndarë partiakisht, pra dy parti ishin në lojë dhe nuk mund të vendosnin se cilin do ta kishin kryetar, por kishim përfaqësues nga Ljuboteni me të cilët kemi folur për këtë temë. E tani ata kanë një qëndrim dhe mendim, ne kemi qëndrime dhe mendime tjera, por definitivisht atë që e donim edhe ne edhe ata , atë për të cilën u pajtuam është se përderisa kishim bashkëjetesë ishte më mirë edhe për ata edhe për ne, dhe flas konkretisht për këta fshatrta tanë këtu, e në përgjithësi nëse është për…nuk e di për Shkupin, Maqedoninë etj… mendoj se si janë punët këtu, ashtu janë edhe globalisht gjërat, por megjithatë nuk është me rëndësi pra të duhen një ose dy, po është me rëndësi që shumicës të ju ndryshohen vështrimet, të fillojnë ndryshe ti shohin gjërat dhe… megjithëse është vështirë pra, në fillim është vështirë sepse ka aq shumë njerëz që janë direct të kapluar tani po…fqinjëve të ju thuash se duhet të kemi bashkëjetesë me Shqiptarët, ata mendoj se anjëherë nuk do të ishin pajtuar sepse janë aq

rritje me luftë

I

171

të lënduar saqë… dhe nuk janë vetëm ata apo jo, por janë një grumbull njerëzish gjithashtu, që e di, ja atij kolegut të nënës time mendoj se djalin gjithashtu ia kanë vrarë në atë incident dhe me të vërtetë kur atij njeriu do I huhej të kemi, unë nuk mendoj se edhe ai do të pajtohej sepse janë, mendoj janë… mendoj prapseprapë janë gjëra personale përmes të cilave nuk mund të kalohet ashtu thjeshtë… (në hapësirë hyn nëna e saj) NN: më falni më duhet furrën ta ndez. NK: Nuk ka problem, nuk ka problem. NN: Punoni ( e ndezi furrën). NK: A ju mban inat për dicka shqiptarëve për atë që ndodhi nuk e di për dicka… RB: Po, për atë që ndodhi po, por ju them se jo konkretisht popullit, por nuk e di atyre që e inskenuan këtë, që e regjisuan, por kjo është puna se fajtorët e vërtetë, fajtorët e vërtetë mendoj se gjithmonë ngelin në prapavijë dhe përpara janë njerëz që bukvalisht nuk janë as fajtorë as kurgjë, e mua… mua më irriton edhe sot e kësaj dite kur shoh se ajo që është për shqiptarët karakteristike nuk e di definitivisht është sepse mendoj, nuk e di mendoj sepse më parë jetoja në Butel dhe nga atje e kam këtë përvojë edhe sot e kësaj dite, pra ata shkojnë në grupe ashtu, bukvalisht edhe fëmijët shqiptarë dhe mua më irriton shumë kur shoh se nuk e di një grup shqiptarësh kanë zënë nuk e di një maqedon, edhepse besoj se janë edhe situatat e kundërta definitivisht, por më iritojnë gjëra të këtilla dhe edhe ajo që normalisht më shumë më dhemb që…sado që të jetë johumane nuk e di më shumë kam dhimbje për këta dy tanët këtu sesa për ata të tyret atje, sepse ata na janë paraqitur neve si njerëz të këqinj, si ata që bëjnë, nuk e di, teroristë ose të ngjashme sido që ti quajnë dhe tani neve na është krijuar një asi pamje edhe atyre e dij se u është krijuar një pamje krejt tjetër, sepse kemi këmyer kësi përvojash, pra personalisht ti mbaj inat dikujt ose ashtu këhstu jo-definitivisht, sepse përpara ashtu mendoj nuk kam pasur anjë lloj problemi, absolutisht asnjë problem dhe kemi biseduar dhe atëherë në ato vite shikoja definitiviosht me sy tjerë ndaj gjërave mendoj pas asaj vere I shikoja gjërat shumë më ndryshe. NK: Cfarë saktë u ndryshua, u paraqit ndonjë mosbesim ose…? RB: Po, mendoj…mosbesim, pos igurisht dua të them se kur shikoj një shqiptar ose kur dëgjoj një shqiptar , mendoj prapë tashmë jo, pra si kalon koha , unë vet për shembull të jenë të gjithë karakteret si unë sigurisht nuk do të kishte problem midis maqedonasve dhe shqiptarëve sepse edhe prëkrah kësaj mund të mbaj raport korrekt, nuke kam problem, megjithatë se do të doja ose do të… jo, jo , përndryshe…po… të mbahet një ashtu pra raport I mirë korrekt, të ketë , nuk e di, respect, të mos jetë ajo që nëse kalojnë në fshatin tonë ti rrahim ose nëse kalojmë në fshatin e tyre të na rrahin, jo në atë kuptim, nuk është e thënë që nuk e di se sit ë përshëndetemi që nuk e di se sat ë shoqërohemi por për raport korrekt unë jam pro, sepse kjo është edhe për të mirën tonë edhe për të mirën e atyre. Definitivisht për jetë më të mirë dhe ashtu. NK: A I mban inat për dicka palës sonë, maqedonase? RB: Po mrë, sigurisht se… tani hakmarrje ndonjëherë ka dhe për ato hakmarrje po, më ngelet hatri, sepse viktima njerëzore është viktimë njerëzore pa dallim se nga cili nacionalitet është, nga cili besim, nëse është viktimë njerëzore atëherë është viktimë njerëzore dhe ajo në atë… mendoj nuk di cfarë të them ashtu, në ato momente nuk e di ka më shumë se kaq ndjenja e hidhërimit e…

172

I

rritje me luftë

NK: pasione të djegura. RB: Po, po, pikërisht ashtu nuk mendohet shumë me tru, por mendohet ashtu me emocione me dicka, me ashtu dicka…përndryshe se… mendoj prap do gtë them, ashtu ose nuk e dij, është vrarë Shqiptar ose është vrarë Maqedonas, ajo është viktimë njeriu dhe nuk është korrekte dhe nuk është e drejtë, cfarë edhe të jetë. E ne nuk I dijmë ashtu definitivisht tregimet për ne porn a tregohen ato gjëra që ata I kanë bërë sit ë këqija, edhe punët tona sigurisht se nuk kanë qenë të gjitha të shkëlqyera dhe krejt të bardha që kanë bërë nuk e di, edhe ana jonë shumë më pak ose aspak nuk dijmë për gjërat që ata I kanë bërë dhe nga këto arsye mendoj, ahstu e kemi psikologjinë dhe nga ky këndvështrim na është ngulitur në kokë se ata janë tani të këqinjtë, se ata janë që I bëjnë veprat e këqija…megjithëse prapë do të them se sigurisht as nga tanët nuk kanë bërë vetëm punë të shkëlqyera dhe të mira, mendoj nuk janë vetëm tanët të lënduarit. NK: A të frikëson dicka për në të ardhmen? RB: Po nuk e di, sinqerisht pra për në të ardhmen…tani për tani do methënë , si që janë punët e vetmja është që nuk mund të kalojmë në andej dhe ata këndej, por incidente tjera nuk kemi. E kështuqë mendoj se gjithmonë mun të jetë më mirë, por mund të jetë edhe më keq, kështuqë mos dhashtë zoti të vijë deri tëk më e keqja ashtu, nëse mbetet vetëm me kaq unë do të isha e lumtur kur do të gjindej gjuhë e përbashkët edhe rreth asaj apo jo, por nëse ngelin gjërat kështu, atëherë jo, nuk do të… llafe gjithmonë do të ketë dhe ka, unë prap them se politikisht bukvalisht ashtu nuk jam dh ju ik muhabeteve dhe temave të atilla kur janë, sepse nuk dua të jem e përfshirë në asi ndonjë, nuk e di, sepse edhe nuk kam ndonjë pamje konkretisht ose… sido që të jetë, pra të mos ketë, të mos ketë, nuk e di, incidente të përmasave më të mëdha nëse ngel kështu si është pra le të jetë qetë po tani, për atë që mbetet për gjithcka do të gjindet zgjidhje. NK: Nëse përsëritet e njejta, a ke fuqi edhe njëherë ta tejkalosh atë, ta përballosh? RB: Uf, po nuk e di, kjo… (qeshet ironikisht) nuk më ka rënë ndër mend definitivisht ashtu sepse, sigurisht nuk më ka rënë ndërmend sepse, sepse nuk dua dhe nuk dua të ndodh e njejta të përsëritete dhe… a do të kem fuqi? Po nuk e di, sikur të jem e qetë pak të themi në atë drejtim pra apo jo ato emocione negative që I kasha në atë kohë, mendoj se atëherë do të ishin djegur edhe aq, nuk e di, nuk e di, mendoj se edhe për aq do të ishin djegur dhe se vetëm në keq do të cojnë ashtu bukvalisht, nga e mira se…nuk mundet, kjo nuk mund të sjell mirë në asnjë mënyrë. NK: Sespe asnjë person I ri nuk është I detyruar ta ndjejë atë që e ndjeu ain ë lëkurë të tij, a do të të kishte ardhur për shembull ndonjë mendim që ta braktisësh Shkupin, këtë rajon, Maqedoninë në fund të fundit? RB: Po sinqerisht, nganjëherë kam bile jo jo vetëm për atë , apo jo ajo historia për Shqipërinë e madhe dhe blab la bla pra gjithashtu, tani ka tregim se kjo pjesë e Vardarit, se njëra pjesë e Vardarit do të jetë nuk e di e shqiptarëve, se do të vijë një ditë që… unë do të kasha munduar të jetoj, por praopë nuk e dij, prapë duhet hipotetikisht sepse prapë nuk e dij, nuk jam gjetur në atë situatë. Të themi në Butel ku jetonim, konkretisht ajo rruga ku isha unë, nuk kishte shqiptarë por prapë menjëherë afër nesh afër banesës kishte shqiptarë, ne me ata aq kështu edhe sot e kësaj dite jetojmë mirë mendoj gjithmonë kur shkojmë mysafir ose… pra absolutisht nuk kemi anjë problem, e a do të, nuk e di, nëse do të ishte gjithcka ashtu bukvalisht nuk do të ishte si sot, por megjithatë nuk dua të vijë deri te dicka e atillë, në anjë mënyrë nuk do të doja që , konkretisht nuk e di vetëm rajon shqiptar ose gjëra të ngjashme, sepse nuk do të ndjehesha rehat edhe sot e kësaj dite kur kalojmë pra…është shumë e cuditshme, është… sepse edhe atje si edhe tek ne ka shumë njerëz

rritje me luftë

I

173

që janë shumë të qetë dhe mikpritës dhe gjith këto gjëra, por ka njerëz që redaktojnë vepra të këqija, gjithashtu edhe te maqedonasit, por jo, nuk do të doja të vinte deri te dicka e atillë definitivisht, e se më vjen nganjëherë ta lë Shkupin dhe të jem e irituar , po, jo vetëm për këtë por edhe ashtu një grumbull gjërash tjera më janë… më janë në kokë kur me kujtohet në dicka të atillë, por prapë se askund nuk është ideale- nuk është ideale edhe kjo, pra që nuk di cfarë të them… Për fshatin konkretisht jo, sepse mendoj se përvec asaj që jemi të larguar apo jo, kështu pak relacioni na është… nga arsye të tjera jo, nuk dua ta lë mendoj në atë kuptim se kam frikë nga Shqiptarët që I kemi present ose gjëra të ngjashme jo, sepse nuk e di, mendoj se kam besim para së gjithash… ndoshta edhe babai im është fajtor se që atëherë kur tha jo dhe më ka ngulitur një siguri dhe besim, por nuk jemi dhe vetëm ne tani, ju them se në Ljuboten ka shoqëri te motrës sime, që jetojnë atje, dhe komunikojnë më normalisht, nuk kanë asgjë problematike, nuk kanë dicka kritike kështuqë edhe këto shembuj definitivisht më krijojnë besim se mund të vazhdohet një jetë krejt normale… NK: Vetëm edhe njëherë të kthehem tek Ljuboteni dhe kalimi, gjegjësisht moskalimi nëpër fshat , cilat janë mitet që ekzistojnë që më nuk kalojnë andej banorët e Ljubancit dhe anasjelltas? Mendoj cilat janë supozimet, pse është kjo kështu? RB: Epo, sa e dij unë, prap do të them se këtë vet nuk e kam parë, por e dij nga ato takime që I kemi me Ljubotenin, se kur një njeri I ynë është munduar të kalojë andej, e tani a ka pasur ndonjë kopsht ose fushë, sido që të jetë, e dij se një njeri I yni me kalë është munduar të kalojë nëpër ljuboten dhe se është rrahur dhe është kthyer. E dij se më është treguar se ka pasur një njeri në Ljuboten që ka pasur (hyn motra në dhomë dhe prezantohet)… të tyre pra nga andej, që është munduar të shkojë, kishim një mulli këtu që akoma funskiononte dhe ka shkuar të bluajë miell ose dicka shut dhe se është kthyer, pra nuk I është lejuar të kalojë. E edhe për një shembull, nëse nuk gënjehem kanë qenë fëmijë ata ashtu 17-18 vjet janë nisur për Rashtak dhe gjithashtu kanë dashur të kalojnë me veturë përmes Ljubotenit se prapë kanë qenë të rrahur dhe të kthyer, pra nga këto arsye, këto janë shembuj konkret që I kemi… NK: Kur ka qenë kjo saktë? RB: aaaaa… po kur ka qenë? Po 2002 përafërsisht, pra pas asaj vere pas asaj, po në 2002 ishte ai project, zgjaste thuajse një vit që e kishim për pajtim të konflikteve, 2002, atë verë ne I kishim ato takime oficijalisht bashkë, pra sigurisht aty diku atë periudhë 2002. Që atëherë e këndej nuk e di, mundet unë me të vërtetë shoh ndonjëherë banorë të Ljubotenit që kalojnë, sepse I njohim, pra sigurisht përpara kemi jetuar, I njohim, kemi parë disa herë të kalojnë, e njerëz tanë a kanë kaluar andej, sinqerisht nuk e dij, mendoj ndoshta, por nuk e dij, jo unë nuk I kam këto informata pasi përfundoi gjithcka, unë bile as nuk kam komunikim me njerëzit këtu nga fshati që ta dij, pram und të ju gënjej vetëm nëse ju them se kalojnë ose nuk kalojnë , nuk e di, megjithëse thonë tani se kalo lirshëm asgjë nuk të bëjnë, askush asgjë nuk të thotë, e tani sa është apo nuk është e saktë…? NK: E ato takime midis banorëve të dy fshatrave, sot mbahen ose? RB: Jo, jo, jo, ajo ishte në atë kohë , pra deri sa zgjaste ai project, atëherë kishim ne takime të ndara këtu por kishim takime edhe atje. Dhe mblidheshin, mblidheshin, pra ishte një trajnim teorik për zgjidhje të konflikteve midis bashkësive, e pas kësaj domethënë, erdhi deri te disa takime por më tej nuk mundeshte, nuk mujnd të definoheshin nga ato arsye që ata nga andej nuk kishin zgjedhur njeri, sepse ashtu duhej bukvalisht apo jo njeri I zgjedhur që apo… ishte drejtori I shkollës fillore dhe ishte edhe një njeri tjetër si përfaqësues I bashkësisë locale, por nuk ishte kryetari I bashkësisë locale sepse nuk

174

I

rritje me luftë

kishin kryetar të bashkësisë locale sepse ajo ndodhte atëherë , pra në javë kishim nga disa takime të përbashkëta në të cilat komunikohej dhe aq prej atëherë ndërpreu të punojë sic duket, nuk kiste më përfaqësi këtu, nuk e di sido që të jetë takime më jo, pra së paku për takimet që e dij unë, tani ndoshta ka njerëz këtu tek ne që në bashkësi locale, ka njerëz tek ata që janë, a bëjnë dicka, nuk e di…. NK: Në ato takime a ndjeve ndonjë élan që të zgjidhet I tërë ky rast? RB: Po, shihej mendoj definitivisht shihej, tani prapë ishim atje konkretisht pra të zgjedhur, nuk ishte ajo, nuk e di a e paraqisnin ata me të vërtetë mendimin, ashtu sic nuk e di se edhe ne e paraqisnim mendimin e njerëzve nga fshati ynë, por ata përfaqësues që ishin atje ja edhe përfaqësuesit nga ne që ishim nuk e di a e paraqisnim me të vërtetë mendimin e njërëzve nga fshati ynë, pra definitivisht ishim në të njejtën që të zgjidhet ai konflikt, të mos jenë më ato gjëra. Ajo ndjehej, por e dij definitivisht se ishim, mbanim në të njejtën edhe nga ana e tyre edhe nga e jina, e donim të njejtën, a kishte kjo dobi edhe nuk e di mirë. NK: Mirë, do të të bëj edhe një pyetje interesante, cfarë mendon për martesat e përziera dhe a do të kishe pranuar të jesh pjesë e një martese të përzier? RB: Kështu, nuk kam, nuk kam kundër martesave të përziera, pra mendoj se dashuria nuk njeh kufij, por nuk do të pranoja martesë të përzier vetëm sepse jam rritur në asi familje dhe se mendoj se do të kasha qenë e lënë anash ashtu nga të mijtë dhe nga rrethi në të cilin jetoj. Vetëm nga këto arsye, përndryshe nuk kam asgjë kundër dhe dij raste të këtilla, e dij kam shoqe nga e mesmja, kam fqinje në Butel që kanë hyrë në kësi martesash dhe pra konkretisht me muslimanë, e njëra u pranua relativisht mirë, tjetra bukvalisht u la anash. Unë I dij para së gjithash prindërit e mij. Pra nuk undem ti, nuk e di ti anashkaloj dhe ti akuzoj apo ngjashëm sepse sigurisht ashtu në mënyrë patriarkalë janë edukuar edhe unë në një mënyrë jam ashtu e edukuar dhe ja nëna ime jut ha apo jo adete , njëra , tjetra, pra thjesht nga kjo arsye e di se do të ishte… (e pakuptueshme)… dhe nuk do të doja sepse mendoj se ju jam borxlie ashtu dhe nuk do të doja, sipas tyre ajo do të ishte nxirje e fytyrës, sepse kemi folur në atë temë e unë personalisht nuk do të , por nukm kam absolutisht asgje kundër, absolutisht asgje. NK: Mirë, nëse mendon se dicka nuk të kam pyetur, a ka dicka për fund? RB: Po nuk di cfarë të them tjetër, mendoj se kjo është kjo në globalë që ndodhi, mendimet e mija, nuk kam ide për momentin cfarë, cfarë plus do të shtoja, nëse eventualisht dicka do të të them. NK: të falemindërit shumë! RB: nuk ka problem. Ju faleminderit edhe juve.

rritje me luftë

I

175

“Shpeshherë në mëngjes kur zgjoheshe e shikoje se xhamat e dyqaneve janë thyer. Cfarë bëhej natën e hetojë në mëngjes.”

PRANVERA KASAMI: Trego në përgjithësi për luftën gjithcka që mban mend. Ku ke ndodhur në momentin që ka filluar, si ka ndikuar ajo tek ti, gjithcka… NN: Në fillim kur lufta filloi, unë isha në vit të parë të shkollës së mesme edhe ne dolëm bashkë me shoqërinë, sepse nuk më kujtohet saktë, por më duket se PDSH kishte një miting në qendër, ose në mos gabohem Forumi i Gruas Shqiptare, nuk e di…por e di se ishte në qendër dhe në ato momente kur ndodheshim në miting, normalisht si nxënës të shkollës së mesme… filluan të krisin në Kala. Ato ishin momente shumë interesante, sepse asnjëherë nuk kasha dëgjuar krisma. Në Tetovë asnjëherë nuk kam dëgjuar asi krisma. Që nga ajo ditë edhe në shkollë nuk skonim sepse u bë e madhe, e tepërt, pastaj…..nuk më kujtohet… PK: Ju ishit pikërisht në vendin e mitingut? NN: Po. Kishte shumë njerëz aty, por megjithjatë ato krisma u dëgjuan shumë fort. Nga Kalaja….bile e mbaj mend se edhe udhëheqësit e mitingut I përmendën këto krisma, se dmth ka kush na qëndron mbrapa, ose nuk jam I sigurt… PK: Mars ishte, apo? NN:Sërish vjen marsi (këngë patriotike)…qeshet…më pyet dicka sa për t'mu kujtuar. PK: Cfarë p.sh. bëtë me shoqërinë a kishit panikë? NN: Jo, sepse kjo ne na erdhi si zemër, si përkrahje ishim shumë të rinj. Pastaj me shkoët i komentonim këto ngjarje. PK: A e dinit kush gjuante në atë moment? NN: Nuk e dinim, nuk kishim ide sepse më përpara nuk kishte ngjarje të ngjajshme, që të kishim ndonjë ide se cfarë mund të ishte. PK: Ky ishte vetëm fillimi, po pastaj? NN: Po, fillimi. Pastaj filloi ofanziva e parë dhe më pas ajo e dyta. Ofanziva e parë ishte në Kala, shqipgtarët e kishin, atëherë më duket ishte më ashpër, sepse unë isha në shtëpi , ndërsa kalaja dukej dhe çdo kërcitje pushke dukej, në vecanti gjatë natës. Qyteti u bllokua. Hera e parë luftë. Njerëzit nuk lëviznin shumë edhe shkollat u ndalën. Njerëzit që ishin nëpër fshatra malorë iknin, filluan të dalin në Kosovë. E di se edhe në shkollë kur shkonim, ata që ishin nga malësia nuk vinin. PK: Ti ke farefis në fsh. Shipkovicë. A ke ti të afërm nga ky fshat që kanë ikur në atë kohë? NN:Herën e parë ikën dhe shkuan në Kosovë. Tek ata që I kanë pasur në shtëpi si refughatë gjatë luftës së Kosovëspastaj u kthyen, sepse pak u qetësua gjendja.

176

I

rritje me luftë

E më pas filloi sërish për së dyti. Kur kanë ikur, në këmbë kanë kaluar nëpër male . PK: A shkonit në shkollë në atë kohë? NN: në fillim po, por më vonë edhe shkollat u ndalën dhe u mbyllën për shumë kohë. Nxënësit nga malësia nuk vinin aspak sepse kishin ikur në Kosovë ose gjetkë. PK: cfarë mendoje ti p.sh. kur të gjithë dëgjoje se kanë ikur sa andej sa këndej? NN: ishte interesant, sepse më përparë kishim dëgjuar që të tjerë iknin tek ne, por jo ne të ikim diku tjetër. Por kjo është normale në gjendje lufte. PK: përpara lufte a ke pasur shokë, shoqëri, në përgjithësi njerëz maqedonas që ke njohur? NN: Po, kam pasur. Jam marë me projekte të ndryshme dhe aty kam takuar shumë njerëz e gjithashtu edhe në shkollë. PK: nëse ke patur ndonjë shok maqedonas përpara lufte, a flisnit pastaj njejtë me ta edhe pas lufte? NN: Pas lufte, ose gjatë luftës? PK: Fill pas lufte. Sepse njëherë nuk keni shkuar në shkollë, pastaj kur keni filluar…. NN: Gjimnazi, ne mësonim ndaras edhe ndërrime e mësimit i kishim ndaras, bile edhe në objekte të ndryshme, për këtë arsye edhe nuk kam pasur gjatë shkollës së mesme shumë shoqëri maqedonase. Me të tjerët takoheshim ruugës ndonjëherë, por e heton atë urrejtjen që kanë ndaj teje. Këtë nuk e kanë shprehur më përpara ata, por me fillimin e luftës edhe filluan ta shprehin këtë. PK: Si e ndjeje ti këtë? Si e shprehnin ata? NN: E shprehnin, ose nuk të flisnin si duhej, ose dëgjoje gjatë rrugës maqedonas që mes vete flasin keq për sqiptarët. Ndjehesh keq. Edhepse në Tetovë dihet se shumica janë shqiptarë, por me gtë vërtet bëhesh nervoz në ato momente. PK: A ke ndërmarrë ndonjëherë ndonjë veprim kur je bërë nervoz nga këto raste? NN: Jo. Nuk jamë marrë shumë me këto raste. Prekesha nga këto fjalë. Pas lufte cështja shqiptare në Maqedoni filloi të diskutohej më shumë dhe ti nuk kishe çfarë të bëje. PK: familja jote e ngushtë gjatë luftës ka qëndruar në shtëpi, apo? NN: Po. Në shtëpi kemi qëndruar, sepse edhe prindërit në punë i kam patur. Babi profesor, nëna motër medicinale. Ne qëndruam në shtëpi, edhepse shpeshherë kishte ofanziva edhe në lagjen tonë, sepse unë banoj në afërsi të stacionit policor, por në përgjithësi nuk kemi lëvizur. Normal, kur kishte krisma fshiheshim që të mos na kapte ndonjë nga plumbat. PK: Plumbat i shikonit? NN: Nuk mund të them se i shikonim, sepse ata janë shumë të shpejtë, por dëgjonim ku binin dhe i shikonim nëse binin në ndonjë nga muret. Bile edhe pas lufte kalonte ndonjë plumb, nuk e di kush gjuante, por plumbat kalonin. PK: Ju banoni në Carshi të Epërme. Ai ishte një vend në mes ku krisej edhe nga lartë edhe nga poshtë? NN: Po, plumbat i shikoje nga të dyja anët. E kishim edhe policinë afër. Ndonjëherë kur

rritje me luftë

I

177

lajmërohej për më shumë sulme, mblidheshin më shumë policë. Shpeshherë në mëngjes kur zgjoheshe e shikoje se xhamat e dyqaneve janë thyer. Cfarë bëhej natën e hetojë në mëngjes. PK: në lagjen tënde a kishte policë, punkte policore? NN: Jo, jo, por shpesh kalonin me autoblinde. PK: A kishe frikë atëher, meqenëse se edhe ke qenë në vit të dytë, shumë i ri. NN: Po kisha frikë. E mbaj mend se natën në lagje kalonin autoblinde. Dhe unë me të rinjtë tjerë që mund të ndodheshin aty pari të gjithë fshiheshim , ishim nga ishim të gjithë fshiheshim, sepse ku ta denim, ata mund të gjuanin dhe ti shkon kot. Aq ju duhej atyre, të shohin dikë në grup dhe… PK: Kush mendon se merrte pjesë më shumë ne polici? Pjesëtar nga cila kombësi? NN: Maqedonas, normalisht. Shqiptarët, edhe ata që kanë qenë polic atëherë nuk kanë marrë pjesë, e kanë lënë punën, sepse ti nuk mund të luftosh kundër vëllait tënd , ose njerëzve që e flasin gjuhën tënde. Në polici ka pasur maqedonas, bile edhe nga Maqedonia lindore, ose nga Ukraina. E di, se disa qe u vranë në rrugën e Shkupit njëherë ishin të gjithë ukrainas. Kjo është ajo që e kam dëgjuar sepse unë vet nuk i kam parë. PK: A dilnit me shoqëri gjatë kohës së luftës? Te luani futboll psh? A i vazhdonit aktivitete e njejta si edhe perpara lufte. NN: Po, por këto aktivitete i bënim ditën, kurse më përpara kur të donim. Kishte edhe orë policore. Familja e axhës tim erdhën tek ne, sepse ata janë nga f. Shipkovicë. Ai ishte i sëmurë, cdo ditë duhej të shkonte në spital. Për këtë arsye qëndroi tek ne për një kohë, sepse nuk ishte e mundur që për cdo ditë të kalonte gjitha ato punkte që ishin të vendosura përgjatë rrugës. Kështuqë, unë dhe djali i axhës shkonim shpesh gjatë itës në fushën sportive të shkollës Istikball për të luajtur . PK: Dmh në njëfarë mënyre keni patur refugjatë në shtëpi? NN: Po kemi pasur, edhpse i kemi familje. Kjo ishte edhe mirë nga ana tjetër sepse lufta bëhej dhe ti nuk mërziteshe sepse ishe afër me njerëzit e tu. PK: A ke vërejtur ti, ose a mendon se ka ndryshuar dicka pas lufte? NN: Shumë gjëra ndryshuan, jo pak. PK: cfarë p.sh.? NN: Për mendimin tim, thuajse të gjithë njerëzit ndryshuan, si maqedonasit, si shqiptarët. Pas lufte ishte shume i shprehur nacionalizmi dhe maqedonasit ngado që shihnin shqiptarë mendonin gjëra negative, apo e kundërta. Ishte normale se do mendoje gjëra negative sepse ai si polic, apo si maqedonas të ka dëmtuar. Lufta ndikoi shumë tek njerëzit edhe në raport shqiptar-shqiptar, e në raport shqiptar-maqedonas ishte ndryshim negative sepse kishim kujdes nga cdo maqedonas dhe ajo dihej, ti duhej të kishe kujdes dhe këtë nuk ka nevojë të ta thotë askush, sepse maqedonas të mirë nuk ka. PK: Pse mendon kështu? NN: Sespe ashtu është (qeshet)Vec….. PK: po, po trego lirisht….. NN: Jo, jo nuk desha te them asgje, vazhdo….

178

I

rritje me luftë

PK: A ka pas ndonjë nga familja jote që ka pësuar direkt nga lufta, është plagosur, është vrarë, ose ndonjë rast… NN: Lëndime në persona nuk kemi patur, por axhallarëve të mij, që të treve në f. Shipkovicë, ju bie granata në shtëpi. Njërën e dëmtoi aq shumë saqë ajo as nuk mund të renovohej. Te axha tjetër granata bie në oborr-fat ka qenë sepse axha im përpara 5 minutash është ndodhur aty por nga krismat është larguar dhe ka hyrë brenda. Te axha i tretë bëri dëme, e prishi kulmin e shtëpisë por ajo u renovua. PK: Si mendon, tani pasi ka kaluar gjith kjo kohë nga lufta, raportet shqiptarëmaqedponas a janë rregulluar apo kanë ngelur të njejta. NN: Nacionalizmin njerëzit e kanë pasur edhe përpara lufte, por nuk e kanë shprehur, në luftë më dihej se cfarë mendon një maqedon për shqiptarin. Edhe pas lufte e kanë këtë ndjënjë, por nuk e theksojnë shumë sepse edhe kanë krizë ekonomike, sepse sikur të mos e kishin këtë krizë ekonomike… e din…ai tregton edhe me shqiptarë edhe me maqedonas, bile ka më shumë levërdi të tregtojë me shqiptarë, sepse ata blejnë më shumë, janë konsumatorë më te mëdhenj se sa maqedonasit dhe kur është puna për cështje ekonomike, ata lëshojnë pe megjithëse dihet se kanë ndjenjë nacionalizmi të theksuar kundrejt nesh. PK: Si do e kishe karakterizuar luftën. Të dobishme ose të dëmshme? NN: Për ato momente që ndodhi lufta ishte shumë e dobishme, por më vonë e humbi vlerën. Njerëzit ia humbën vlerën. PK: Pse mendon se ishte e dobishme? NN: sepse shqiptarët më parë nuk kanë qenë të rëndesishëm, kur e kane parë se je shqiptar të kanë thene “ ec, ec…”. Më pas e panë se edhe këta dijnë për vete të luftojnë , por më pas e humbi vlerën sepse njerëzit ia humbën . U bënë komandantë lloj lloj njerëzish. PK: Pse atëherë mendon se filloi lufta? NN: Nuk e di. Sipas asaj që u bë pas lufte ajo tregon se lufta filloi për interesa përsonale. Cdo gjë që bëhet bëhet për ndonjë interes të fshehtë. E vërtetë se shqiptarët morën pak më shumë të drejta,por p.sh dikush u bë deputet apo dicka tjetër pa merita. Erdhi antivlera në shprehje. PK: një ngjarje që ka të bëjë me jetën tënde dhe që e mban më shumë mend nga lufta? NN: të kujtohem……nuk më kujtohet…ah….kur kishte luftë fshiheshim ku gjenim, sepse kishim frikë, policia ishte afër, kalonte aty pari dhe ti duhej të fshiheshe ku të mbërrije. Atëher e pash se si është në ato vende ku njerezit kanë gjithmonë luftë. Eshtë një përjetim i keq, sepse mendon se mund të ndodh edhe gjëja më e keqe dhe mund të bëhesh viktimë e rastit.

rritje me luftë

I

179

“Pas kësaj një gjë që më shumë e urrej, që mendoj është..., kjo politikë ditore”

NADICA KOSTOVA: Tregomë cili ishte NN para 2001shit, ja ke qenë në studime në Shkup. NN: NN ishte një njeri I ri I rëndomtë temperament që e interesonte gjithcka që I intereson njerëzit e rinj, pra shoqërim, dalje, mësim, e kjo… para 2001 ishte gjithcka pak a shumë ok, së paku unë kështu ndjeja, midis mua , shokëve , më të rinjve, më të vjetërve, Shqiptarëve , Maqedonasve, Turqve, Romëve, e cfarë di unë, të gjithë përreth, deriusa një ditë kur rija në Shkup, pra jo gjatë fundjavës, ndonjëherë edhe gjatë javës, nga gazeta ditore, mediume dhe lajme nuk kuptuam se filloi të krisej gjatë kohës së mitingut të ndonjë partie shqiptare nën Kalanë e Tetovës, ku unë bukvalisht cdo herë kur jam në Tteovë shkoj nën Kalanë e Tteovës sepse e kam vend të preferuar dhe për të arritur deri lartë më bën edhe si një lloj trajnimi ditor, aktivitet fizik, për rekreacion , ose në këmbë, ose me bicikletë, ose me të vrapuar, me rëndësi- në Kala shkohet. E pas kësaj një kohë nuk kishtë shkuarje në Kala.Dhe në fillim kjo dukej sikur ishte ndonjë incidenty dicka nga…midis bandash policisë dhe ngjashëm, që të gjithë mendonim se do të zgjasë disa ditë e jo gjysëm viti, 6-7 muaj. Dhe kështu kjo përhapej, u zgjëruan deri diku nën Kala, pastaj filluan nëpër fshatrat e tjerë kah kalimi kufitar Jazhincë, pra nga veriu fshatrat Poroj dhe Xhepcisht, pastaj Neproshten pastaj kishte ca incidente edhe në Leshkë që… pastaj nga Leshka në fshatin Sllatinë, që është më shumë me popullsi shqiptare. Pra të gjithë e dijmë kush e rrënoi pra me bombë e rrënoi manastirin e Leshkës. Nga ana e poshtme kah fshatrat Ratajë, Zhillce, nga Perëndimi ka Recica, Shipkovica, Gajre, Vejcë, Bozovcë, Veshallë, Sellcë , LLacë, e pra në Recicë e Kamenjan, Pirok deri këtu, më tej pastaj rajoni I Gostivarit atë nuk e di, ajo është më…, nuk e di cfarë ka pasur and. NK: Tregomë, dicka përmende, a të kuptova mirë, ke qenë momentin e parë kur kuptove për luftën në Shkup… NN: Po. NK: Pra atje kuptove? NN: PO. Bukvalisht, tani për shembull…kur isha në dhomë me cimerin, pra jetonim me një gjyshe dhe gjysh plak dhe na thirrën “ejani të shikoni cfarë flitet në lajme”, dhe I shohim ato incizime, tyme, si digjet dicka Kalaja atje, disa drunj nuk e di, e mbaj mend në televizor doli një gjyshe që vraponte nga kalaja poshtë me flamur të bardhë, me ndonjë leckë e bardhë ishte, kishte frikë të mos e vrasin nga poshtë policia, e nga lartë UCK, teroristët , kushdo të ishte, ajo ishte. NK: Si reagove atëherë? NN: I turbulluar…. Pra nuk më besohej, sepse e di se fundjavën përpara se të shkoj, pra ishte e martë ose e mërkurë, e unë ishe atë fundjavë të shtunë dhe të diel në Kala. Kur bukvalisht nuk ka pasur asgjë lartë, nuk kam vërejtur ndonjë ndryshim, përvec të dielës

180

I

rritje me luftë

kur isha në Kala vërejta pra, Lagjja Kolltuk ajo është, është menjëherë nën Kalanë, dy vetura të policisë, që atje asnjëherë nuk qëndronin vetura të policisë . Dhe kujtohem në ata dhe thashë policia si polici, rastësiht mund të ketë dicka, përse janë këtu dhe ja doli se kishte. Pas asaj shkoja fundjavave në shtëpi, njëherë kishte një panikte nëpër qytet, të gjithë dikush iku dikush u shpërngul, kaluan nga një lagje në tjetrën ku janë më të sigurt, shkonin kah Shkupi, Manastiri , Ohri, por gjithcka ishte e përkohshme, nuk mund të qëndrosh te dikush si mysafir me muaj, do të qëndrosh një ditë-dy, ja edhe një javë, pastaj prapë gradualisht ktheheshin dhe prapë kishte incide dhe kështu… mendoj incidentet ishin gjithnjë më të mëdha e më të mëdha, pra policia edhe më shumë armatosej gjithashtu edhe ata më shumë armatosëshin, sulme sat ë duash nga të gjitha anët dëgjohej kidnapime andej , kidnapime këndej, gjithashtu të përzënë nga Tearca , të përzënë nga Neproshteni, të përzënë nga një pjesë e Leshkës dhe kështu do… dhe pastaj u pa se është kritike erdhi këtu…erdhën edhe automjete të rënda u instaluan edhe tganket , mjetet e transportri dhe kishte një akcion rreth Pashkëve mund të ishte, e cila si akcion general- e kanë pastruar thuajse Kalanë nga teroristët. Atje apo jo u treguan edhe ministri I atëhershëm I VMRO si akcion I suksesshëm, kur konfiskuan… si fillim atë që e kishin pala tjetër pra teroristët, atë municion që e gjetën në Kala ishte I parëndësishëm, minimal, disa konzerva, ndonjë kuti me municion, ndonjë pushkë dhe kjo ishte e tëra, dhe ndodhta njkë ose dy nëse kishte të vrarë në këtë akcion. Dhe pas kësaj sikur u qetësua për një kohë. Kishte orë policore që zgjaste nga 9 deri në 6 të mëngjesit, po pastaj kur kishte shumë cregullime zgjaste nga 7 në 7, e nga 7 në 5, kështu… kjo për njeriun e ri ishte katastrofë. Kapi vera, nxehtë nuk ke ku të shkosh, në shtëpi rri mërzi të pëlcasësh, përreth kriset dridhet… pastaj…. Ajo… pastaj pra Maj, para fundit të majit, nga Shkupi pra erdha në shtëpi, constant dhe isha gjatë tërë kohës në shtëpi ku jetoj edhe tani. Pas kësaj pra, fundi I majit filluan incidentet më të mëdha, më të tmerrshmet, nuk e di cfarë ndodhi atje mendoj se ishte prill ose maj, maj mendoj se ishte, fundi I majit, kush ishte nuk e di, ashtu dicka, masakra në Vejcë, pastaj kur e ngritën në erë manastirin e Leshkës dhe kur kjo ndodhi ishte revoltë e madhe tek maqedonasit , tension për shkak të luftës që asgjë nuk u ndërmorr , bëhet dhe askush nuk e di cdarë dhe si. Gjatë kohës së asaj ore policore, të kthehem, mblidheshim nëpër banesa, nëpër shtëpi , qendra për fat nuk ishte e sulmuar, por vetëm pra pjesët e para, tek stadiumi tek kazerma, teleferiku, lart mbu Kolltuk, pra në Kala…përndryshe ishte tmerrësisht mërzitshëm, gjatë ditës nëse dilje rrezik I madh se kërcitej shumë, nga të gjitha anët mitraloz I rëndë, granata, mina, pastaj cfarë do të thoja, mblidheshi\m nëpër shtëpi pra shoqëri. Në momente kur ishte më kritike, kur bukvalisht dridhej I tërë qyteti gjatë tërë ditës, kur kishte akcione nga të dyja anët ishte shumë tmerrshëm, të gjithë në shtëpi, tjetër cfarë të them dicka…. NK: Me thuaj , më the ishe I befasuar nga ajo, kur ke parë në televizor se cfarë ndodh… NN: Po. NK: A kishte dikush në Tteovë ose në lagjen tënde ku jeton ndonjë padurueshmëri etnike, ndonjë konflikt në baza etnike, a ndjeheshin, ose kryesisht kishte bashkëjetesë? NN: Po kishte bashkëjetesë, bukvalisht deri atëherë kam luajtur futboll me… ne stadium me fëmijë shqiptarë dhe romë dhe turq dhe nuk kam ndjerë asgje, bile edhe ja në një nga gazetta ditore më pas, gjatë kohës së luftës pashë një shokun tim, mban kujdestari me uniformë, kallashnikov dhe I veshur në të UCKsë, sikur për atë kjo të ishte më normale. Pastaj gjatë kohës së verës kuptuam se një fqinj I imi, nga një ashtu mik më I vjetër I imi, babai I tij është kidnapuar. Pastaj një shoku im Vasko, nga mua një vit më I vjetër edhe ai

rritje me luftë

I

181

ishte kidnapuar, që deri sot e sot nuk ju dihet gjurma dhe gjithashtu edhe një mik-babai itij, edhe ai është njeri më I vjetër edhe ai është kidnapuar, të tre I njihja personalisht dhe ju humbën gjurmët. Njëri e dij se thanë se është kidnapuar pikërisht në hyrje të Tteovës, në Poroj, të tjerët dy ndaras sigurisht në trazira, kur kanë hyrë… lagjja Drenovec, kur është hyrë nëpër shtëpi dhe kanë përzënë, nga shtëpia është nxjerrë dhe është marrë ai. Njëri e dij, nuk e di a ishte ai, mendoj se rom ishte, njeri më I vjetër, që bukvalisht I gjallë u dogj në shtëpi, shtëpi e vjetër, ia dogjën, u dogj I gjallë… NK: Si ndjeheshe ti atëherë? NN: Tmerrshëm... a e shikon atë, shtëpinë e sheh të atij, ajo është atje (tregon me gisht) përballë bunkerit, ku shihej shtëpi e vogël, e rëndomtë, të nesërmen pluhur krejt, nuk është. Nga dy shokë të mij, gjithashtu të përzënë nga shtëpia ishin, njërit ia vjodhën veturën, ia dogjën shtëpinë, tjetrit në atë kohë kishte ikur me familjen, ia dogjën tërë shtëpinë, shtëpi e re në dy tre kate... që tani nuk e dij a e renovuan dicka, a kishte mendoj ndonjë donacion, ose... Pastaj pashë një pamje të tmerrshme që ... një kufomë qëndronte shtrirë në hapësirë të fshirë, askush nuk lejonte që ta marrë, pra as UCK... nuk dihej kush është në fillim, a është UCK, a është polic dhe dy ditë qëndroi dhe në fund u... disi u morrën vesh atje instancat e larta, një veturë e OSBE e morën, pra bukvalisht në mes të...në atë nxehtësi në qershor, një kufomë të jetë dy ditë në diell nuk është ndonjë pamje e mirë. Cfarë tjetër të them, të them tani kush-cfarë...? NK: Ja , a të kujtohet kur ke pasur më shumë frikë? NN: Kishte nja dy tre ditë kur kasha më shumë frikë, kur ra një granatë në oborr afër shtëpisë sime, kur bukvalisht mbi shtëpi…mbi shtëpinë time ishin dy helikopterë dhe gjuanin kah…andej nga fshjatrat, kur e kapi një rafall shtëpinë time dhe fqinjët nga mitralozi I rëndë, bukvalisht nuk e dij atëherë cfarë…a ishte dicka ose nuk e kam idenë…nuk mar vesh shumë nga armët, më bëri nervoz sepse ajo prishi dy mure, ajo pjesë, ai plumb. Më kaploi frikë dhe keq më erdhi kur kuptova pë rata të tre që I përmenda, për të kidnapuarit, në përgjithësi më kapi frikë dhe keq pë rata që I përmenda , për masakrën në Vejcë, për policing Coki që ishte I mbytur në teleferik, ai gjithashtu nga mbrapa shpine është vrarë ashtu nga afër, në përgjithësi tërë situate ishte shumë stresuese, e rëndë… që nuk ishte shumë e thjeshtë të qëndrohej këtu. NK: A të kaloi ndonjë mendim që ta braktisësh Tteovën, shtetin? NN: Po jo… ku do të shkoja? Cfarë do të bëja? Kudo që të shkosh nuk je sin ë shtëpi, nuk është tani do të shkosh mysafir dhe të jesh I huaj, në shtet tjetër të jesh, në qytet tjetër, nuk është ajo ajo, ja kësjtu isha në Shkup pikërisht në kohën e studimeve kur ishte, kur filloi u ktheva në shtëpi dhe kjo është. Me shokët dilnim deri tek cerdhja pak aty rrinim sit ë fshehur, pas ca muresh, të mos na qëllojë ndonjë plumb dicka…ndodhte edhe ajo…Tjetër… nuk kishte më të luash futboll në stadium me askënd sepse ja, a e bëjnë të veten edhe vitet, me shqiptarët bile aspak nuk luajmë më futboll, ata gjysma janë kush e di se ku, gjysa në mërgim, gjysa janë këtu, gjysa ndoshta të zhdukur, kush e di… NK: A mund të më tregosh ndonjë moment kur..mund ta zgjedhësh kur e ka pasur më shumë vështirë, kur të ka kapur kriza… NN: Në ato momente në luftë? NK: Po, po. NN: Po më së vështiri ajo, si që thashë apo jo, kur më thanë se edhe Vase është I kidnapuar dhe ishte shumë vështirë dhe stresuese dhe sit ë gjithë shpresoj se ja do

182

I

rritje me luftë

të…ndoshta është I burgosur, do ta lëshojnë, ndërrim luftëtarësh, ndërrim për municion, për ushqim, për ku ta di se cfarë dhe ja akoma nuk është paraqitur as ai as dy të tjerët që I njoh. Dhe e kasha shumë vështirë gjithashtu edhe për masakrën në Vejcë, kur I shikoja ato pamje, ajo ishte po nuk e di më keq se sa tmerrshëm. Këtu kur kam qenë gjithmonë ka qenë stresuese, gjitmonë nuk është flejtur si duhet, me stress, krisma, dridhet shtëpia, lajme krejt disa të rrezikshme, nuk do të ketë rrymë, ujë nuk ka, këtu ka pasur sulm, atje… psikoza nuk ishte ashtu më… jo, thjesht ishte shumë tensionuese shumë tmerrshëm, sepse pikërisht këtu ku unë jetoj sikur të ishte në mes të luftës në mes të zjarrit sepse jo larg nhga unë, afër Drenovcit, ku ishte UCK dhe fshati Poroj ku ka atje ja… ku mund të themi se ai… atë e kishin strehim, vendi I tyre. Gjithashtu këtu në rrogën Cetinnska edhe atje kishin njejtë, ajo rrugë njohet edhe më parë se ka vagabondë shumë llojësh të drogës dhe ngjashëm, duhanit, dhe edhe atje kishte disa sulme shpesh, këtu hyri policia ose armata nuk e di se cfarë ishin, nga oborri prej te vendi I qenit dhe gjuanin andej (tregon me gisht), bile edhe qeni në fillim reagonte në zhurmën e atyre të krisurave, pastaj ui bë imjun në atë, as nuk I dallonte, e ndërsa shumë krisej, më vinte keq në momente kur ishte shumë… kur kishte krisma shumë e vura në podrum të mos… mendoj se e vërejti edhe ai që kishte atmosferë jodisponimi. Në mbrëmje kur dilja nga…dilja nga ora 6 në 9 të jesh në shtëpi , njësoj si më parë kur shkoje në 9 dhe ktheheshe në 12, ky pra 12 për ne ishte ora 9. Nuk ke ku të shkosh, nuk ke cfarë të bësh, nga kjo orë policore. Ajo ishte pra… NK: Tregom këtu për buknerin që më tregoje. Ku ishte i vendosur? Ti ke pasur shumë kontakte me persona të armatosur. NN: Po, bunkeri ishte nga shtëpia ime pra, 50 metro aq sa ka, i madh, nuk ishte bunker ai ishte si kështjellë, bunker i madh ku gjithmonë kishte policë dhe ushtarë maksimalisht të përgaditur, pra nga snajperistë, mitralozë të rëndë, transportues...bukvalisht mendoj se ky bunker ishte pika më me rëndësi për tërë qytetin sepse nëse rrëzohej ky bunker sigurisht do të rrëzohej edhe tërë qyteti edhe kazerma që janë në afërsi të tij. Dhe tani ne shkonim të bunkeri si ëndërrues, kur ishte qetë, kur nuk kishte të krisura na lëshonin, por shpesh atje ishtë më rrezik sepse shpeshherë ishte i sulmuar. Në këtë bunker ndodhi ai incident i vecantë kur u munduan me bombë ta ngrejnë në ajër, jo një herë miliona herëpra edhe ditë edhe natë edhe me mitralozë të rëndë edhe me mina edhe me snajperë edhe me gjithcka, maksimalisht ishtye i rrezikuar, pikërisht ajo që ishte në televizor ata me suzuki maruti. Pastaj afër bunkerit kishte dy, kishte edhe dy shtëpi të paprekura , aty kishte gjithashtu ushtri dhe polici, që bënin roje, ato shtëpi ishin pikërisht si kazermë dhe nga ato shtëpi pikërisht mbrapa një fqinj i imi, fëmijë të themi nga unë nja tre vjetë më i ri, ja pra atëherë unë kam pasur sa...njëzet vjet, ai kishte gjashtë-shtatëmbëdhjetë vjet, para syve të tij e pa se si e mbytën një polic, si para tij ra si i prerë, dhe ai ishyte nja dy tre ditë në shok ishte në komë, bukvalisht qëndronte shtrirë në shtëpi askund nuk e gjeje jashtë pas atij shokimi që përjetoi. NK: ti a ndjeve dicka të atillë në psikën tënde? NN: Po, por jo... sigurisht jo si ai, sepse nuk kam parë personalisht, ai bukvalisht në nja 10 metra nga ai e ka parë këtë, atje mbrapa asaj shtëpie nga diku është kthyer polici ka qenë i relaksuar aty afër shtëpisë dhe dikush nga afër e ka gjuajtur nga popullata. Nga kjo anë kanë qenë. Në fakt nuk e di, ndoshta edhe nuk ka qenë ai, ndoshta ka qenë dikush nga UCK nga ta di unë. NK: E kështu... ju a organizoheshit disi, a mbroheshit disi? NN: Kishte, organizohej roje në mbrëmje , nëpër oborre, në disa vende kyce, para

rritje me luftë

I

183

lagjeve, sepse pjesa më e madhe e popullatës, o pjesa më e madhe por thuajse cdo shtëpi kur kaploi më kritikja kur ishte më rrezik kur nuk dihej se a do të bjerë a nuk do të bjerë Tetova, kishin armë, pra nga një pushkë dhe nga dy a tre paketime me municion dhe organizoheshin asi roje , asi ndeje por ama për fat nuk kishte ndonjë asi viktimë nga ato roje. Incidente edhe nuk kishte. NK: A ke këtu afrë fqinjë shqiptarë? NN: Po, kam. NK: Po? Ku? NN: Ai është shqiptyar nga këtu na është ngjitës me shtëpi (tregon me dorë) atje ata përballë ku ishin ushtria dhe policia janë Shqiptarë, këtu lartë nga ku zbritëm ka Shqiptarë. NK: Si ishte disponimi, atmosfera, raportet me fqinjët? NN: Me ata fqinjë me të cilët gjithë jetës kalojmë mirë, jetojmë edhe atëherë edhe pas asaj edhe sot e kësaj dite. Nuk ka problem. Pra, përfundimi ishte, midis nesh dhe atyre është me rëndësi të ketë paqë, të ketë punë, të ketë shëndet, të ketë fat, të ketë para njeriu që të jetë...i gjallë, pra të kesh fat thjeshtë. Nuk e intereson a jë Maqedonas, Amerikan, Gjerman, ose në Suedi, ajo është më pak me rëndësi, që edhe sot e kësaj dite, sepse ja tani punoj në firmë shqiptarësh, nuk më shikojnë atje si...Maqedonas, edhe unë nuk i shikoj ata si Shqiptarë, pra nuk zgjedhim te ky punojmë, te ky nuk punojmë, njeriu ka nevojë, do të fitojmë, do të paguajë, falminderit shumë, mirupafshim. Kjo është kjo. NK: Thuamë, a të ndryshoi konflikti si person? Në cfarë mënyre ndikoi tek ti, në më mirë, në më keq, ja ke ndryshuar disa qëndrime të tuat që atëherë, ndryshe sot mendon...? NN: Pas kësaj një gjë që më shumë e urrej, që mendoj është..., kjo politikë ditore edhepse asnjëherë nuk më ka interesuar por tani ja dëgjoj lajme, thjesht të jem i informuar se cfarë ndodh, kjo...thjesht në këtë n dryshova që ta urrej politikën edhe më shumë. Ata që kanë qenë njerëz ndaj meje dhe që akoma unë jam njeeri ndaj tyre, ata me të cilët nuk ke bisedë, që nuk... që më shikojnë mua si Maqedonas që i urren nuk e di se cfarë, me të atillë as që kam punë. Pra para kësaj dhe gjatë kohës së konflikitit kisha kolegë dhe shokë, disa shqiptarë që jemi shoqëruar, njëri më ishte shok shumë i m irë, jetonte tek cerdhja, koleg i imi në fakultetin e ndfërtimtarisë, një vit më i vjetër, ai u shpërngul në Gjermani atje, atje ishin ata të tijët me kohë, këtu mbaroi fakultet, ishte shumë student solid dhe shkoi atje. Shihemi tani verës, kur vjen gjatë verës si të gjithë mërgimtarët e tjerë dhe kështu. Pra kjo është, nuk më intereson politika, jam shumë i tmerruar me politikën pas konfliktit, e pashë se kjo është që di para së gjithash politika, marrëveshje disa, ajo që u bë u bë për shkak të politikës së keqe. Sikush e sheh interesin e vet dhe atëherë ishin ata profitues, nuk e di ja komandantë ose nga ta di unë, tani janë deputetë, kryetarë komunash, njerëz të cmuar, e në fakt janë të pavlerë për funkcionin që e kanë tani, para së gjithash janë analfabetë me shkollë fillore, me shkollë të mesme, që i ngjan më shumë të jetë portier , se sa të jetë kryetar komune, por kjo është, ushtar partiak, kështu është shteti, kështu është politika këtu dhe ajo vlerësohet. NK: sipas teje personalisht pse na ndodhi 2001? NN: sipas meje personalisht, mendoj se është pjesë e atyre shqiptarëve më gjërë për Shqipëri të madhe. Pra ajo që thonë se... për të drejtat e njeriut, luftëtarë, kjo ajo, nuk ka lidhje, ata edhe më parë kishin të drejta , flisnin shqip ku donin. Pastaj mund hajde le të

184

I

rritje me luftë

ketë dicka plus, flasin tani edhe në parlament shqip, por ajo dihej, kriza nga Kosova u derdh deri këtu, nga Kosova kjo ishte pra nga andej erdhën ato armë dhe ata teroristë UCK pra, logjistika më e madhe nga atje ishte. Që në fillim kur filloi flitej për trening kampuse , dihet se do të ketë dicka, ja për shembull klubi ynë malor gjithmonë Ljuboteni pra nga të 80tat, jo nga të 80tat, por që nga të 50tat ishte diku, pra nuk e di saktë kur ishte, por nuk e kam atë një letër ngjitëse (cohet për at kërkuar) e kisha nga një jubile që festonim, nuk është ... (e mbyll dollapin), që nga vitet 50 pra edhe më parë kishte një marshim tradicional, zbritje në vendin malor Leshnicë, ajo është thellë në Malin Sharr pra mbi fshatrat Bozovcë dhe Veshallë, poshtë tek lumi Shkumbin , ky është një vend me shkëmbinj të mëdhenj , me pyll, park nacional ishte njëherë, ndonjë tërësi e mbrojtuir, dhe atje kishte shtëpi peshkimi, shtëpi mali dhe kishte një si stacion policor të vogël. Dhe këtu gjithmonë kishte policë, pra policë të trajnuar dhe kuaj, qen, dhe dihej se do të ketë dicka, sepse ne atje shkonim cdo vit, pra me rastin e Ilindenit , më parë në kohë të Jugosllavisë vinin tek ne nga tërë Jugosllaviandoshta nga 500 vetë, nga 400 dhe një vit 99ta ose 90ta na u tha se më nuk do të shkohet, nuk mund të shkohet lartë, nuk na lënë, nuk ishte sigurt sepse menjëherë përtej një mali përballë Leshnice është Baba Asanica dhe liqeni , atje është kufiri i Kosovës ( e hap hartën e Sharrit). Këtu është kufiri i Kosovës dhe pastaj flitejse këtu ka kampus trajnimi për UCK . Dhe pastaj kur i ndezën ato tre...kam fotografi nga ato ato janë tre shtëpi , pra atë të ploicisë, të pëshkimit, ja tani do të tregoj (e nxjerr fotoalbumin), është diku Bozeovcë, e këtu është Leshnica dhe kjo këndej është më Kosovë (tregon në hartë), maja Majë këtu dhe Kosova. Dhe nga kjo e vërejta se do të ketë dicka dhe kur na ndaluan të shkojmë pas trajnum kampusit që ishte, nga atje akoma kishin logjistikë pas malesh , nga këtu shkonte logjistika e tyre përmes fshatrave Veshallë, Bozovcë, Brodec shkonte në Tteovë andej nga kishte nevojë , ruajtës i mirë i vetëm mund të thuhet për këtë kufi, në këtë pjesë gjatë dimrit ka shumë borë, vetëm ky është rojtari përndryshe kufiri sot e kësaj dite akoma është i kalueshëm dhe gjithkush mund të hyjë dhe të mos hihet nga askush dhe të cojë cfarë të dojë, rrallë kush të... të të zë policia ose nuk e di cfarë. Pra kjo është kjo. NK: Tregomë, cfarë ju ze për të madhe të tjerëve> Shqiptarëve? A ju ze dicka për të madhe, amundej më mirë të bëhej... NN: Politikanëve ose njeriut të thjeshtë Shqiptar? NK: Të gjithëve, gjithë anës. Cfarë ju mer për të madhe? NN: Nuk kishte nevojë të ndodhte ajo, nuk kishte nevojë, mund të ishte më normal pra të udhëhiqet ajo politikë, nëse e kishin vërtët për... për ato nuk e di, të drejtat e Shqiptarëve, ata që atëherë kishin apo jo fakultet në Pedagogjik ishin, mësonin në gjuhë Shqipe, në Recicë të Vogël, pastaj apo jo e pranuan, si shqiptar apo jo e morën për vete, edhe si institucion i tyre ai që është në Universitetin e Evropës Juglindore, të Shtulit pra, këtë jua zë për të madhe, nuk duhej të vinte deri tek ajo, nuk duhej të... pastaj prap ka një shenjë një ndjenjë tek ata , tek ne, pak më ndryshe i sheh, me rezervë, nuk është ende ajo 100 përqind besim. Ja ende nuk ndihem komod vet të shkoj , ja edhepse kam shkuar në Shipkovicë, ose Bozovcë, në Veshallë ose në Brodec, edhepse edhe atje kam shkuar dhe kur shkoj për sport andej kur shkoj me bicikletë, ose me ekip malor, varet si. NK: A ju8 ze dicka për te madhe të tuve? NN: Gjithashtu. Politikë e keqe, nuk duhej të ndodhte kjo, pra nuk është... nuk i fajësoj se janë gabim, por mendoj se mund ti ikej kësaj edhepse dihej se është sulm nga anash, se është e hudhur nga Kosova, se në fillim ishin grupe të vogla të paarmatosura, të pritej nga rrënja ajo që në fillim mundej, por sikur nuk iu kushtua shumë kujdes apo jo kur filloi në

rritje me luftë

I

185

Tanushë kur nuk kishin kontroll atje në atë fshat, pastaj kur nuk kishte kontrollë Bozovca, Veshalla, vejca, kur flitej se shvercohej, se dëgjohej dicka, se gatuhej, shumë gjakftohtësisht silleshin ndaj kësaj dhe gjithashtu kishte paralajmërime se veprohej nga ana e gazetarëve ose nuk e di nga ata mbikqyrësit e huaj që ishin në Kosovë dhe në kufi, që më vonë të shihet se me të vërtetë sillet armatim nga...mendoj gjithashtu se pjesa më e madhe e armëve erdhi nga Kosova dhe Shqipëria kur atje kishte trazira në vitete e nëntëdhjeta ishte e fundit, në të nëntëdhjetat në Shqipëri, kur u prishën ato depo në Shqipëri, mendoj se që atëherë u derdh shumë armatim në përgjithësi në tërë Ballkanin, ne vecanti atje pjesa jugore e Malit të Zi, Kosovë, Maqedoni, Shqipëri. Dhe nga atje edhe sot e sot është ajo që gjindet tani ka edhe nga prodhimet kineze dicka, nga prodhimet ruse, ka edhe mjaft armatim modern, prodhim amerikan kundër avionëve, granata kundër helikopterëve kishin që atëherë, kësi topi-asi topi, cfarë dij unë. Këtu më vinin në oborr edhe gazetarë shpesh, hynin si strehim shkruanin këtu, paraqiteshin për ngjarjet, xhaxhai është gjithashtu gazetar i cili gjatë tërë kohës ishte në vend të ngjarjes dhe kështu është. NK: A të frikëson dicka për të ardhmen? NN: tani për tani.. për të ardhmen lidhur me 2001, si bashkëlidhje...? NK: Po, a mund të na ndodh edhe një herë? NN: Po... gjithcka është e mundur, është e mundur të ndodh po. Kjo nuk dihet, gjeopolitika në përgjithësi, nga... që e dikton gjithmonë më i forti, nga Perëndimi që ndodhi me Kosovën këtu me nuk e di cilën...mund të ndodh përsëri, nuk është qind për qind nuk jam i sigurt se është qind për qind e përfunduar kjo punë dhe pikë dhe fund. NK: E me atmosferën mes njerëzve, raportet... a parandjen se mund të ndodh? NN: Tani për tani jo, tani për tani është mirë, në rregull është, gjithmonë ka pasur tensione para zgjedhjeve, mespartiake, mes vet Maqedonasve midis vete edhe vet Shqiptarët midis vete qortohen midis vete kanë tensione, parti të ndryshme, ideologji të ndryshme, nuk është kjo ideologji, ideologjija duhet të jetë për të gjithë e ngjashme pak a shumë, e njejtë gjithmonë kur janë interesa të ngjashme, kaprico para së gjithash të atyre të instancave më të larta që janë , funskionarë, në qeveri, në parti, ata që janë udheheqës të qendrave të forcës, ku ka financa, tani për tani nuk mund të garantohet se ka kaluar dhe pikë. Fundi i kësaj nuk është. NK: Nëse do të na ndodhte a je i gatshëm ta përballosh këtë edhe njeherë ose...? NN: Po tani nëse duhet , do të përballohet cfarë të bëhet, ajo është, nuk ka ku të shkohet, këtu jam lindur këtu do të ngel, tani si i ri edhe më herët mundesha, kam pasur mundësi dhe sikur të doja mund edhe të kidha shkuar tjetër kund për të jetuar, për tu shkolluar, por këtu ka qenë mirë, kam ndjerë se këtu shoh ardhmëri, këtu edhe do të jem tani.... së paku tani për tani kështu mendoj, kështu mendoj. NK: A është i mundur pajtim final për shembull, a ka atmosferë për këtë a ka bazament? NN: Po popullata është më e qetë dhe tani, popullata e thjeshtë, gjithkush shikon të gjejë burim ekzistence, të punojë, të ketë paqë, familje, ajo është... dhe edhe ideologjikisht ai pajtim final mendoj se asnjëherë nuk do të jetë sepse gjithmonë mungon dicka në atë politikë, në ato apetite nuk e di, ka munguar gjuha, ka munguar kjo, do të mungojë... edhe nuk e di se cfarë tjetër më tej. Vetëm vogëlsira të ketë minimalisht, vetëm për ndonjë nuk e di polemikë minimale, nuk e di cfarë...arsye për tu zënë.

186

I

rritje me luftë

NK: A ke fituar dicka me konfliktin? NN: Asgje nuk kam fituar. Saktë asgjë nuk fitova. Bukvalisht asgje nuk fitova dhe... NK; E të kesh humbur dicka? NN: A kam humbur... para së gjithash e tërë kjo që i kam humbur miqtë, kush i vrarë, kush i kidnapuar, dhe ajo që thuhet nerva, shumë stres, ...ajo. Një vit i humbur duke ndenjur në shtëpi, pa shëtitur nëpër male, sepse ja jam bicikletist malor,... atehërë isha tamam si i robëruar sepse nuk kisha ku të shkoj, isha ashtu....nuk mund të trajnoja, nuk mund të vrapoja, ku shkojmë në qendrën sportive, bukvalisht nuk mund të kesh disa shtu aktivitetetsh që mua më mbushnin personalisht. Pra nuk më përmbush vetëm shoqërim, nuk e di dalje nëpër kafiteri, ndenje dhe humbje dite, por shumë dua aktivitete fizik dhe ajo ishte... shumë i kufizuar isha atëherë, me ngeli vetëm ushtrimorja. NK: Prapë hapësirë e mbyllur. NN: Po (qeshet) NK: Cfarë mendon për martesat e përziera? A do të kishe pranuar ndonjëherë martesë të përzier? NN: Për martesë të përzier nuk kam asgjë kundër, e momentalisht tani nuk dua se kam një (qeshet) që është gjithashtu Maqedonase. Kam një shok shumë të mirë që ka tani një të dashur Shqiptare, që shumë thjesht duhen ata të dy, por cfarë ka problem, mosmarrëveshje, kërcënime, nga ana e vajzës, nga ana e të sajve, pra nga vëllai dhe nga prindërit e saj dhe nga ish burri i saj. Vajza jeton në Norvegji, shoku ishte atje tek ajo, tentuan të jetojnë së bashku, por u tërhoq për shkak të kësaj, nuk e di tani si më fliste ai se ligjet e atjeshme janë më ndryshe dhe nëse martohet askush nuk do të mund asgjë të ju bëjë, të ju kërcënohet. Kështuqë tani për këtë punojnë ata... NK: Mirë , në rregull, është me rëndësi përgjigjja jote, mendoj mendimi yt personal të mos shkojmë te të tjerët. Mirë po përfundojmë, a mendon se ke dicka për të shtuar ose dicka që nuk të kam pyetur? NN: Pooooo.....krejt është kjo, tjetër nuk më kujtohet dicka cfarë do të kisha shtuar. NK: Kjo është kjo, mirë të faleminderit shumë.

rritje me luftë

I

187

188

I

rritje me luftë