Mica Kozlik Mr Rad.pdf

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

MICA KOZLIK

PROBLEMI ZAŽIVLJAVANJA KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U PRIVREDAMA U TRANZICIJI SA POSEBNIM OSVRTOM NA STANJE U REPUBLICI SRPSKOJ - Magistarski rad -

MENTOR Prof.dr. Zdenka Đurić

Banja Luka, 2009. godine

1

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

SADRŽAJ 1. U V O D 1.1. Predmet i cilj istraživanja

2. Pojam i definicije korporativnog upravljanja 2.1. Istorijski razvoj korporativnog upravljanja 2.2. Šta je korporativno upravljanje 2.3. Zašto je korporativno upravljanje važno 2.4. Dobro korporativno upravljanje 2.5. Značaj korporativnog upravljanja 2.6. Značaj korporativnog upravljanja u funkciji optimizacije i rasta privrede 2.7. Nosioci materijalnih interesa korporativnog upravljanja 2.8. Regulativa korporativnog upravljanja

3. Mehanizmi korporativnog upravljanja 3.1.Interni mehanizmi korporativnog upravljanja 3.1.1.Odbor direktora 3.1.2. Reputacija i nagrađivanje menadžmenta 3.1.3. Koncentracija vlasništva 3.1.4. Objavljivanje informacija i finansijska transparentnost 3.2. Eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja 3.2.1. Tržište za korporativnu kontrolu 3.2.2. Pravna infrastruktura 3.2.3. Zaštita manjinskih akcionara 3.2.4. Konkurentski uslovi

4. Oblici međunarodne koordinacije i harmonizacije korporativnog upravljanja 4.1. Direktive EU 4.2. Prva direktiva 4.3. Druga direktiva 4.4. Treća direktiva 4.5. Šesta direktiva 4.6. OECD Principi korporativnog upravljanja

5. Kodeksi korporativnog upravljanja 6. Opšti pristup korporativnom upravljanju 6.1. Obezbjeđivanje osnove za efikasan okvir korporativnog upravljanja 6.2. Prava akcionara i ključne funkcije vlasništva 6.3. Ravnopravan tretman akcionara 6.4. Uloga zainteresovanih strana u korporativnom upravljanju 6.5.Objelodanjivanje podataka i transparentnost 6.6. Odgovornost odbora

7. Analiza modela korporativnog upravljanja 7.1. Korporativno upravljanje u industrijski razvijenim zemljama 7.1.1. Anglosaksonski model korporativnog upravljanja 7.1.2. Evropski model korporativnog upravljanja 2

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

7.2. Konvergencija modela korporativnog upravljanja

8. Poslovno izvještavanje kao segment korporativnog upravljanja 8.1. Razvoj modela poslovnog izvještavanja 8.2. Uloga interne revizije finansijskih izvještaja 8.3. Uloga i značaj eksterne revizije finansijskih izvještavanja 8.4. Odgovornost revizora i uprave 8.5. Izvještavanje revizora

9. Osnovni modeli privatizacije u zemljama Istočne Evrope 10. Korporativno upravljanje u zemljama u razvoju i tranziciji 11. Problem korporativnog upravljanja u posttranzicijskom periodu 11.1. Tržište kapitala i stepen korporativne kulture u Crnoj Gori – anatomija i aktuelno stanje korporativnog upravljanja 11.2. Perspektive tržišta kapitala i korporativnog upravljanja u Crnoj Gori 11.3. Dalji razvoj tržišta kapitala u Crnoj Gori

12. Prelazak na tržišni princip poslovanja u Republici Srpskoj 13. Mjerenje kvaliteta korporativnog upravljanja 13.1 Kvalitet korporativnog upravljanja 13.2. Vrijedvanje kvaliteta korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj 13.3. LLSV – Indeks za Republiku Srpsku 13.4. Koncepcija i sadržaj Zakona o privrednim društvima

14. Strategija unapređenja korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj ZAKLJUČNA RAZMATRANJA Stanje korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj Preporuka i pravci daljeg razvoja

3

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

1. U V O D Preduzeća predstavljaju otvorene, dinamične ekonomske sisteme koji kroz svoje poslovanje, rast i razvoj obavljaju ekonomske (biznis) aktivnosti, koje čine nacionalnu odnosno svjetsku ekonomiju1. Pored širokog spektra ekonomskih funkcija, preduzeća imaju i vrlo značajne neekonomske funkcije.Ona su bitan faktor ekološke ravnoteže, jer se efekti njihovog funkcionisanja, rasta i razvoja direktno odražavaju na prirodni sistem cijele planete. Kao organizacioni pojavni oblik, preduzeće je vještačka tvorevina nastala kao rezultat organizacionih aktivnosti ljudi. Nastala su kao rezultat određenih dejstava ekonomskih zakonitosti i čovjekovog stvaralaštva u svim domenima razvoja civilizacije, a od njihovog rasta i razvoja zavisi tempo privrednog i društvenog razvoja svake zemlje ali i svjetske privrede u cjelini. Moderna korporacija, kao organizacioni oblik preduzeća, je najvažnija inovacija prošlog stoljeća2. Bila je krucijalni podsticaj ubrzanju ekonomskog rasta, uticala na efikasnu alokaciju resursa, doprinjela stvaranju novih tehnologija, proizvoda i usluga i povećanju produktivnosti. Moderna korporacija je termin koji se odnosi na oblik preduzeća u kojem vlasnici nisu odgovorni za obaveze koje preduzeća stvaraju, u kojim dolazi do odvajanja funkcije vlasništva od funkcije upravljanja resursima preduzeća. Osnovni zahtjev koji se postavlja modernoj korporaciji je stvaranje bogatstva za vlasnike i ostale interesne grupe na odgovoran način. Kako bi ispunila svoju ekonomsku svrhu korporacija mora da uskladi raznovrsne interese. Biti etičan, odgovoran i profitabilan, imperativ je za korporaciju našeg doba3. Uspješne korporacije zahtjevaju vrhunsko korporativno upravljanje koje vodi napretku4. Dobra praksa korporativnog upravljanja će prosperirati na tržištima, pribaviti dodatni kapital, ostvariti

1

Paunović B., „Ekonomska preduzeća“, Beograd, 2000, str.25 Chandler, A.D., Scale and Scope: Dynamics of Industrial Capitalisam, the Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, 1990. 3 Stainer, a. I Sainer, L., Business Performance – a Stakeholder Approach, International Journal of Business Performance Management, No. 1. str.5. 4 Engleska odrednica „corporate goivernance“ je nakon široko izbršenih konsultacija sa ekonomskim, političkim i jezičkim ekspertima, a prije svega lingvistima Instituta za srpski jezik Beograd, definisan kao „korporativno 2

4

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

konkurentnu prednost i opstati u svijetu većih izazova i promjenjivoj okolini, privući strana ulaganja i doprinjeti privrednom razvoju. Dakle korporativno upravljanje kako u teoriji, tako i u praksi vezano je uglavnom za kompanije u kojima je upravljanje jasno i nedvosmisleno odvojeno od vlasništva, prema definiciji OECD-a ( Organisation of Economic Cooperation and Development). Sam termin i diskusija o korporativnom upravljanju pojavila se devedesetih godina i odnosili su se na "sistem kojim se upravlja kompanijom". Jedna švicarska poslovna škola, termin je definirala kao " korporativna aktivnost koja se bavi pitanjima: kome i zašto bi kompanije trebale odgovarati". Pitanje je nastalo zbog toga što je uočeno da su kompanije bile previše vođene u interesu menadžera ili njihovih kontrolirajućh akcionara dok su ostali akcionari i nositelji interesa bili potisnuti. Može se reći da

korporativno upravljanje

sadrži dvije ključne rijeći: odgovornost i

transparentnost, kojima se, od nedavno pridružuju još dvije rijeći - moral i etika, posebno nakon velikih berzanskih skandala koje potresaju američki korporacijski svijet. Diskusija oko termina je očito jako važna za zemlje u kojima je sam pojam odgovornosti vrlo rastegljiv, a treba se odvijati na dvije razine same korporacijske prakse i kulture ali i zakonskog okvira za izgradnju takvog korporativnog upravljanja, koje će uključiti spomenute vrijednosti. Fokus je dakle, na odnosu uprave svih akcionara i onih koji imaju legitimnih interesa u preduzeću. Koliko je važano uspostavljanje transparentnosti kad je u pitanju korporativno upravljanje vidi se i iz toga, što su potencijalni kupci akcija ponekad spremni platiti za akcije i do 15 odsto više od njihove nominalne cijene, ukoliko se uvjere u kvalitet upravljanja. U tom pogledu pred zemljama regiona je još dalek put jer u ovim se zemljama, posebno mali i drugi ulagači, još suočavaju s velikim problemima kada trebaju zaštiti svoje interese, bilo kroz mehanizme samog preduzeća ili kroz pravosuđe. Prema nalazima Svjetske banke, u večini zemalja ova je zaštita zakonski još nejasna, sudovi nemaju dovoljno iskustva u ovoj materiji, postupci su dugotrajni a arbitraža bez jasnih principa.

upravljanje“. U literaturi se koriste još i odrednice „korporativno“, „korporacijsko“ i sl. Izvor: Ristić, Ž., „Korporativno upravljanje u EU i SCG“, Prizma, februar 2004.

5

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

1.1.

Predmet I cilj istraživanja

Predmet istraživanja ovog rada je utvrđivanje i analiza stanja i problemi korporativnog upravljanja, u zemljama u tranziciji i Sepublici Srpskoj, i to kao pitanje od vrlo bitnog značaja za razvoj privrede. Mnoge analize od strane eksperata SAD i EU, došle su do zaključka da je poroblem korporativnog upravljanja nastao zbog sukoba interesa između akcionara i menadžera, odnosno većinskih i manjinskih akcionara, neobjektivnog izvještavanja, narušavanja integriteta tržišta kapitala i nepostojanja regulative koja će onemogućiti zloupotrebu. Utvrđeno je da je poseban problem način donošenja poslovnih odluka u slučaju kada interesi većinskih akcioinara nisu u saglasnosti sa interesima manjinskih akcionara i kako to riješiti. Problemi korporativnog upravljanja se prije svega javljaju u onim privrednim društvima u kojima postoji jasna odvojenost vlasništva od upravljanja. Izgradnja korporativne strukture i korporativnog upravljanja u zemljama u tranziciji je važno pitanje i ima direktnog uticaja na ukupan ekonomski razvoj. Pronaći adekvatna rješenja, uspostaviti ravnotežu između interesa svih nosilaca materijalnih interesa unutar i izvan preduzeća, ispuniti njihova očekivanja, obezbjediti uspješno poslovanje, upravljanje i vođenje privrednog društva, tako da ona funkcionišu u korist i za dobro svih, je težak zadatak. Iz tog razloga osnovni cilj istraživanja je da se utvrdi stanje korporativnog upravljanja, da se definišu elementi strategije korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj, te da se daju preporuke za dalji pozitivan razvoj. Osnovna hipoteza ovog rada je da se utvrdi stepen primjene principa korporativnog upravljanja u zemljama u tranziciji sa posebnim osvrtom na Republiku Srpsku. Pored osnovne hipoteze, jednako bitna je i ona koja treba da utvrdi uticaj primjene principa korporativnog upravljanja na tržište kapitala, te vrednovanje kvaliteta korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj. Metodološki, rad se sastoji pored uvoda i zaključka, te četrnaest poglavlja. U uvodu - prvom poglavlju analiziran je fenomen moderne korporacije kao organizacionog oblika

društva kapitala. Analiziran je predmet i cilj istraživanja, te za postizanje cilja istraživanja

6

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

postavljene su hipoteze koje bi na kraju trebale biti potvrđene ili odbačene. - U drugom poglavlju analiziran je pojam i definicije, te istorijski razvoj korporetivnog upravljanja. Pored

navedenog, pokušalo se odgovoriti na pitanja: šta je korporativno upravljanje, zašto je korporativno upravljanje važno, šta je dobro korporativno upravljanje, te značaj korporativnog upravljanja u razvijenim zemljama i zemljama u tranziciji. Takođe, pokušalo se utvrditi značaj korporativnog upravljanja u funkciji optimizacije i rasta privrede, te utvrditi nosioce materijalnih interesa

korporativnog

upravljanja.

Veoma bitan segment, koji je obrađen u ovom poglavlju, je regulativa koja obuhvata ne samo regulativu vezanu za korporacije, nego i pitanja vezana za ovlašćenja Komisije za hartije od vrednosti, računovodstvena pravila, pravila rada i kontrole, reviziju i dr. - Treće poglavlje obrađuje mehanizme korporativnog upravljanja. Posebno su predstavljeni interni i eksterni mehanizmi. U okviru internih mehanizama korporativnog upravljanja obrađena su četiri podpoglavlja, koja objašnjavaju ulogu odbora direktora zatim, reputaciju i nagrađivanje menadžmenta, koncentraciju vlasništva, te na kraju, veoma bitan segment korporativnog upravljanja, objavljivanje informacija i finansijska transparentnost. Eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja su obrađeni kroz takođe četiri podpoglavlja. Tržište za korporativnu kontrolu - smatra se eksternom silom koja podstiće menadžere da koriste resurse preduzeća na najbilji način i upravljaju u interesu akcionara. Pravna infrastruktura je preduslov za pružanje sigurnosti ulagačima, posebno manjinskim i osiguravanje jednakog tretmana svim akcionarima. Konkurentski uslovi, obrađeno kao četvrto podpoglavlje, odnosno preduzeća koja imaju održivu konkurentnu prednost, tržišni uslovi im osiguravaju opstanak. Iz naprijed navedenog dolazi se do zaključka da će prosperirati korporacije koje vode najbolji menadžeri, i koje imaju kvalitetnu upravljačku strukturu. - Četvrto poglavlje obrađuje oblike međunarodne koordinacije i harmonizacije korporativnog upravljanja. Obrađene su Ditektive EU i to: Prva direktiva iz 1968. godine, Druga direktiva iz 1976. godine, Treća direktiva iz iz 1978, te Šesta direktiva iz 1982. godine. Pored navedenih direktiva obrađeni su i OECD–ovi Principi korporativnog upravljanja, koje je Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) propisala u Parizu 14. decembra 1960. godine. Isti promovišu politiku koja ima za cilj da se postigne najveći održivi ekonomski rast i zaposlenost,

7

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

kao i povećanje životnog standarda u zemljama članicama, te da obezbjedi finansijsku stabilnost i na taj način doprinese razvoju svjetske ekonomije na multilateralnoj osnovi, u skladu sa međunarodnim obavezama. - Peto poglavlje bavi se kodeksima korporativnog upravljanja, koji ne predstavljaju zakon, jer nije donesen od strane zakonodavnog organa, niti je bio u proceduri određenoj za donošenje zakona. Isto tako kodeksi nisu ugovori, s obzirom na to da nema ugovorenih strana, a nisu ni Poslovni običaji, jer bi bilo suviše rano da bi se smatralo da je kodeks postao običaj. Na kraju poglavlja konstatovano je da donošenjem kodeksa, vrši se svojevrsna dopuna zakonskih normi, koje se odnose na korporativno upravljanje, a koje su po pravilu obavezne za akcionarska društva koja kotiraju na berzi - Šestim poglavljem obrađen je opšti pristup korporativnom upravljanju kroz šest podpoglavlja, koja se baziraju na činjenici (a tako su i obrađena), da korporativno upravljanje čini skup odnosa između menadžmenta, uprave, nadzornog odbora, akcionara i ostalih zainteresovanih strana. Ono takođe predstavlja strukturu unutar koje se predstavljaju ciljevi akcionarskog društva, kao i način postizanja tih ciljeva, te praćenje rezultata. - Sedmo poglavlje detaljno analizira modele korporativnog upravljanja. U teoriji i praksi postoje različiti modeli korporativnog upravljanja, bazirani na različitim oblicima upravljanja i rukovođenja, kao i različitim oblicima odlučivanja. Zavisno od ovih kriterija u nauci i praksi su se izdvojila dva modela korporativnog upravljanja: anglosaksonski i evropski. Izvršena je komparacija

otvorenih (anglosaksonski) i zatvorenih (evropski) modela korporativnog

upravljanja, sa naglaskom na osnovne karakteristike i moguća konvergencija u daljem razvoju. - Osmo poglavlje bavi se poslovnim izvještavanjem kao segmentom korporativnog upravljanja. Obrađeno je takođe i podpoglavlje pod nazivom Razvoj modela korporativnog upravljanja, te uloga interne revizije i uloga i značaj eksterne revizije finansijskog izjašnjavanja. Posebno podpoglavlje bavi se odgovornostima revizora i uprave akcionarskog društva, kao i izvještavanje revizora o izvršenoj reviziji finansijskih izvještaja. - Deveto poglavlje obrađuje osnovne modele privatizacije u zemljama Istočne Evrope, čime je

8

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

stvorena neophodna pretpostavka za kreaciju novog pravnog sistema a time i

modela

korporativnog upravljanja. - Deseto poglavlje analizira korporativno upravljanje u zemljama u tranziciji, koje je tek u povoju, te je ukazano na njegov značaj i prateće probleme. - Jedanaesto poglavlje obrađuje problem korporativnog upravljanja u posttranzicijskim zemljama. Skoro dvije decenije dugo tranzicijsko iskustvo pokazuje da je pojam “korporativnog upravljanja” još uvijek nije dovoljno jasan, posebno kada se radi o raznim modelitetima upravljanja i kontrole u novoformiranim korporacijama u privredama u tranziciji. U pomenutim zemljama, privatizacija i nepostojanje adekvatnih institucija dovodi do nezakonitog sticanja kapitala, manipulacija sa akcijama, malverzacija, neadekvatne korporativne reorganizacije, a potom do pada konkurentnosti. U podpoglavljima poseban akcent je stavljen na tržište kapitala, te stepen korporativne kulture i aktuelno stanje korporativnog upravljanja u Crnoj Gori. - Dvanaesto poglavlje objašnjava prelazak na tržišni princip poslovanja u Republici Srpskoj. - Dok u trinaestom poglavlju predstavljeno je mjerenje kvaliteta korporativnog upravljanja, što je svakako kompleksan i delikatan zadatak. Međutim istraživanja su pokazala da je moguće, na osnovu upoređivanja i kvantifikacije, ustanoviti rješenja koja su efikasnija od drugih, da su jedna bolja od drugih, odnosno odrediti kvalitet istih rješenja. Pomenuto istraživanje (urađeno od strane La Porta) je zasnovano na upoređivanju zakonskih rješenje u 49 zemalja. Konstatovano je da ovakvim obuhvatom velikog broja zemalja, različite privredne strukture i različitog stepena razvoja, daje objektivniju sliku jer proizilazi iz većeg broja privreda različite efikasnosti i njihovih zakonodavnih sistema. Tkođe je obrađeno i vrednovanje kvaliteta korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj, gdje su analizom obuhvaćena rješenja i mehanizmi korporativnog upravljanja ugrađenih u nacionalna zakonodavstva zemalja Centralne i Istočne Evrope. Na kraju ovog poglavlja urađena su (slijedeći metodologiju La Pota-ovog mjerenja indeksa antidirektorskih prava, odnosno LLSV indeksa), mjerenja LLSV indeksa za Republiku Srpsku, na osnovu Zakona o preduzećima. - Četrnaesto poglavlje završava Strategijom unapređenja korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj.

9

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

1.2. Hipoteze istraživanja Osnovna karakteristika svetskog tržišta danas je rastući stepen globalizacije. Globalizacija vodi slobodnijem protoku roba i usluga, kapitala, informacija i stvaranju visoko globalizovanog, standardizovanog i integrisanog svetskog tržišta. Rezultat tog procesa je prebacivanje konkurentnosti sa lokalnog na globalni nivo. Porast konkurencije globalnih razmjera i razvoj globalnog tržišta su uticali na potrebu formiranja novog obrasca međunarodnog poslovanja i upravljanja. Imajući u vidu tendenciju ukrupnjavanja kapitala i potrebe podizanja konkurentnosti na transnacionalnom nivou, ključno je pitanje rasprave na koji način kvalitet korporativnog upravljanja može da efikasno konkurentski pozicionira kompaniju, te na koji način percipira iskustva razvijenih zemalja i podiže konkurentnost kompanija u Republici Srpskoj. Za postizanje cilja istraživanja postavljene su hipoteze: ·

vlasnička struktura rešava probleme na relaciji akcionar-menadžer,

·

koncentracija vlasništva u korporacijama u Republici Srpskoj otvara problem zaštite prava manjinskih akcionara,

·

stepen koncentracije vlasništva je u korelaciji sa korporativnom kontrolom i

·

ekonomski potencijal korporacija u Republici Srpskojini i stanje korporativnog upravljanja pružaju realnu osnovu za unapređenje korporativnog upravljanja koje treba da doprinese poverenju investitora i poveća konkurentnost kompanija.

Istraživanjem je analizirano stanje koncentracije vlasništva u korporacijama u Republici Srpskojini, a zatim utvrđeno postojanje statistički značajnih veza između stepena koncentracije vlasništva i korporativne kontrole.

Hipoteze će biti potvrđene i/ili odbačene na osnovu

istraživanja u korporacijama u Republici Srpskoj i na osnovu pozitivnih iskustava iz zemalja tržišnog tipa privređivanja, kao i na osnovu najnovije teorijske spoznaje iz ove oblasti.

10

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

1.3. Metodologija istraživanja Metode, koje su u istraživanju primjenjene, predstavljaju istraživačke postupke kojima se na osnovu prethodnog znanja o predmetu istraživanja došlo do daljeg, potpunijeg znanja. Rad je realizovan uz primenu sledećih metoda i tehnika: istorijskom metodom je prikazano poreklo, razvoj i stanja naučnih misli relevantnih za istraživanje, statistička metoda je korištena za emipirijsko istraživanje i statistističku obradu podataka, pravnim metodom (normativni i dogmatički) su proučavani raziličiti zakonski tekstovi. Kao pomoćne metode su korištene studije slučaja, radi proučavanja prakse i karakteristika korporativnog upravljanja u cilju donošenje odgovarajućih zaključaka i utvrđivanja određenih zakonitosti. U okviru teme istraživnja, vršeno je naučno prikupljanje, obrada, sintetizovanje, te determinisanje uzročno-posledičnih veza između regulative i finansijskih efekata na nivou društva kapitala. To se posebno odnosi na sagledavanje veza između strukture upravaljanja i maksimizacije vrednosti korporacija, oličene u maksimizaciji bogatstva za akcionare, što se odslikava kroz kotaciju cijena redovnih akcija na berzi. U cilju uopštavanja i razjašnjavanja teorijskih i praktičnih pitanja značaja korporativnog upravljanja, teorijskog apekta, različitih modela, mehanizama i međunarodne koordinacije i harmonizacije korporativnog upravljanja korištena je brojna, pre svega, međunarodna a zatim i domaća naučna i stručna literatura, koja je detaljno prikazana u spisku literature na kraju rada.

2. Pojam i definicije korporativnog upravljanja Korporativno upravljanje se nužno nametnulo kao potreba u promjenljivom ambijentu svetske privrede, posebno kada se te promjene ispoljavaju u jačanju privatnog sektor, u stvaranju bogatstva i stvaranje mogućnosti za veću zaposlenost. Brojne teorije su poslednjih godina pokazale slabosti, a nove ne nastaju. Praksa je puna iznenađenja, koja eskaliraju u krize, koje se prenose s jedne teritorije na drugu i sa jednog ekonomskog prostora na drugi, destabilišući region i celokupnu svetsku privredu. Nakon pravila »tržišnog fundamentalizma« koje je 90-tih godina postavio Vašingtonski konsenzus, koja su i dalje u opticaju i ako su pretpela velike kritike, uvedena su dopunska 11

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

pravila odnosno pravila dobrog korporativnog upravljanja. Ona se posebno preporučuju zemljama u tranziciji, sa ciljem da se uspostavi korelacija između korporativnog upravljanja, željenih efekata privatizacije i privlačenja inostranog kapitala u funkciji razvoja. Reagujući na azijsku krizu 1997. godine, OECD je pristupio izradi principa o korporativnom upravljanju 1999. godine, koji su bili namjenjeni zemljama sa tržištima u razvoju. Poslije finansijskih skandala u 2003. godini (Enron, WorldCom, Credit Lyonnais, Vivendi, Parmalat, Adecco i dr.) pitanje kvaliteta korporativnog upravljanja se otvara i dobija na značaju ne samo za zemlje u razvoju, nego i u zamljama sa razvijenim tržištima upravo zbog slabog korporativnog upravljanja. Principi su revidirani 2004. godine. Definiciju dobrog korporativnog upravljanja je teško dati, budući da korporativno upravljanje podrazumeva ne samo način na koji se upravlja kompanijom, nego i odnose u njoj i odnose sa spoljnim učesnicima na mikro i makro planu, kao i pravnu i institucionalnu regulativu. Korporativno upravljanje je sistem kojim se vode i kontrolišu kompanije. Korporativno upravljanje čini skup odnosa između uprave kompanije, njenog odbora, akcionara i drugih imalaca interesa. Ono obezbjeđuje strukturu kroz koju se ostvaruju ciljevi kompanije i utvrđuju sredstva za postizanje tih ciljeva i nadgledanje rezultata. Dobro korporativno upravljanje treba da omogući i potstiče ostvarivanje ciljeva, kvalitetno upravljanje i ekonomično korištenje resursa, koji su u interesu ne samo kompanije i akcionara nego i korist svih drugih interesnih grupa5 Saglasno tome, s pravom se može reći da je korporativno upravljanje jedan od ključnih elemenata u poboljšanju ekonomske efikasnosti i tržišnog privrđivanja. Korporativno upravljanje je danas široko prihvaćeno kao moćno sredstvo za uspostavljanje privlačne investicione klime koju karakterišu konkurentne kompanije i efikasna ekonomska tržišta. Prisutna je korelacija između efikasnih ekonomskih tržišta i privrednog rasta kako na mikroekonomskom tako i na makroekonmoskom nivou, ali i povezanost, uslovljenost i

5

Stability Pact – South East Europe Compact for Reform, Investment, Integrity and Growth – WHITE PAPER ON CORPOERATE GOVERNANCE IN SOUTH EAST EUROPE – Prepered by the South East Corporate Governance Roundtable and the Corporate Affairs Division in Co-peration with the Investment Compact Team, June 2003, OECD 2003. www.stabilitypact.org

12

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

međuzavisnost korporativnog upravljanja i privrednog rasta.6

Pod korporativnim upravljanjem se u najširem smislu podrazumeva veština upravljanja i način kontrole preduzeća koja su organizovana u formi akcionarskih društava.Ono obuhvata niz odnosa između uprave kompanije, njenog upravnog odbora, akcionara i ostalih strana koje imaju interes u kompaniji. Korporativno upravljanje predstavlja i sistem putem koga se utvrđuju ciljevi kompanije, kao i načine i sredstva za postizanje tih ciljeva i kontrolu njihovog ostvarenja, dok dobro korporativno upravljanje obuhvata skup pravila i propisa o valjanom ili dobrom i odgovornom rukovođenju preduzećima.7 Korporativno upravljanje se odnosi na strukture i procese upravljanja, usmjeravanja i kontrole privrednih društava. Ono predstavlja skup odnosa između menadžera, Upravnog i Nadzornog odbora, većinskih i manjinskih akcionara i drugih interesnih grupa, definiše ciljeve preduzeća, određuje sredstva za postizanje tih ciljeva i prati njihovo izvršenje i delotvornost. Korporativno upravljanje predstavlja zajednički izraz za primenu zakonske regulative i niza dobrovoljno definisanih i usvojenih postupaka koje omogućuje društvu kapitala da unapredi efikasnost poslovanja i da privuče finansijska sredstva kao i najbolje kadrove. Dobrim sistemom korporativnog upravljanja se doprinosi održivom ekonomskom rastu, jačanju efikasnosti privrednih društava i privlačenju domaćih i inostranih izvora kapitala i njihovoj zaštiti Korporativno upravljanje je ključni elemenat u poboljšanju ekonomske efikasnosti i rasta, kao i u povećanju poverenja investitora. Ono obezbjeđuje strukturu putem koje se određuju ciljevi kompaniije, sredstva za postizanje ciljeva i načini praćenja rezultata. Dobro korporativno upravljanje treba da osigura podsticaje rukovodstvu i odborima kako bi se ostvrivali ciljevi i interesi kompanije i akcionara. Prisistvo dobrog korporativnog upravljanja u pojedinačnoj kompaniji pomaže da se dostigne stepen povjerenja potreban za pravilno funkionisanje tržišne ekonomije. Rezultat takvog upravljanja su niži troškovi kapitala, efikasnije korištenje resursa i

7

Sunrvey of Corporate Governance Developmentst in OECD Countries, 2003, -www.investment compact.org. Comparative Study of Corporate Governance Codes Relevant to the European Union And Its Member States, http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/ company/ company/news/corp-gov-codes-rpt-part1_en.pdf.Final Report & AnnexesI-III, January 2002. p. IV. 6

7

Begović B. i dr., Unapređenje korporativnog upravljanja,CLDS, Beograd, 2003. str. 5.

13

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

brži rast kompanije. Na korporativno upravljanje utiče zakonsko, regulativno i institucionalno okruženje, ali i poslovna etika, zajednička svijest o interesima životne sredine i društveni interes takođe imaju uticaj na dugoročnu reputaciju i uspeh korporacije. Osnovni ciljevi korporativnog upravljanja su: transparentnost poslovanja akcionarskog društva, efikasno korištenje njegovih resursa, te uspostavljanje odnosa među interesnih grupa koji će potpomoći ostvarenju strateških ciljeva akcionarskog društva. Utičući na povećanje poverenja i odgovornosti, dobro upravljanje daje preduzeću kredibilitet prema njegovim poslovnim partnerima, zaposlenima i ostalima. Korporativno upravljanje sadrži određene karakteristike na nivou jedne zemlje u celini i na nivou pojedinačnog akcionarskog društva. Osnovna pravila upravljanja privrednim društvima nalaze se u odgovarajućim zakonima ili drugim propisima određene zemlje. Bitnu ulogu u razvoju sistema korporativnog upravljanja igra tržište kapitala koje stimuliše efikasno poslovanje. U međunarodnoj praksi je učestalo i uređivanje pitanja korporativnog upravljanja putem kodeksa (skupova) pravila, standarda ili dobre prakse koje najčešće izdaju kolektivna tjela npr. državna ili kvazi državna tjela, različiti odbori, komisije koje osnivaju berze, poslovna zajednica, asocijacije pojedinih privrednih grana, menadžeri ili investitori, akademske ili neka druga udrudženja. Pravila definisana pravnim propisima i kodeksima pružaju okvir koji pojedina privredna društva primijenjuju delimično ili u cjelosti, te ih nadopunjuju vlastitom praksom u skladu s vlastitim potrebama i interesima. Ti interesi uvek ne odgovaraju širim, društveno poželjnim ciljevima transparentnosti poslovanja, zaštite ulaganja od zlouporabe, efikasne upotrebe resursa i sl. Stoga su moguće i zloupotrebe odnosno, uspostavljanje manjkave prakse korporativnog upravljanja u pojedinom privrednim društvima, kao i širenje takve prakse u pojedinim društvenim sredinama i zemljama. Navedene pojave negativno utiču na investicionu klimu te otežavaju efikasno delovanje tržišta kapitala i njegov uticaj na povećanje konkurentnosti privrede i ekonomski rast. Uloga korporativnog upravljanja se ne sastoji samo u tome da obezbjedi transparentnost, pravičnost i odgovornost u vezi sa akcionarima kao i drugim licima koja imaju interes. Izgradnjom poverenja, ono daje kredibilitet i integritet tržišnim institucijama kao što je berza, i omogućuje pristup eksternim finansijama iz više izvora i tako omogućuje kompanijama da investiraju, otvaraju trajna radna mjesta i ispunjavaju obaveze prema klijentima, zaposlenima i

14

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

drugima. Po rečima Stilpona Nestora, šefa odseka za korporativne poslove, OECD koncept korporativnog upravljanja je dvostruk: •Korporativno upravljanje obuhvata odnose i obezbjeđuje formu ponašanja između različitih posrednika u firmama sa ograničenom odgovornošću; način na koji menadžeri i akcionari ali i zaposleni, poverioci, glavni klijenti i zajednice međusobno deluju u cilju kreiranja strategije kompanije. Ovo se može nazvati ponašanje kao jedna strana korporativnog upravljanja.

•Ali, korporativno upravljanje se odnosi i na set pravila koja daju okvir ovim odnosima i privatnom ponašanju, tako oblikujući formu korporativne strategije. Ta pravila mogu da budu: Zakon o preduzećima, Zakon o privrednim društvima, propisi za hartije od vrijdnosti, zahtevi listinga. Ali ona mogu da budu i neformalna. Ovo možemo nazvati normativnom stranom korporativnog upravljanja. Korporativno upravljanje obuhvata državne i privatne institucije, uključujući zakone, regulacije i usvojene poslovne prakse koje zajedno, u tržišnoj ekonomiji, regulišu vezu između korporativnih direktora i onih koji ulažu u korporacije. Unapređeno korporativno upravljanje treba da rezultira povećanim dohotkom ili finansijskim izvorima i smanjenjem troškova poslovnog finansiranja. Ono će umanjiti trošenje i zloupotrebu izvora, a kreirati mogućnosti za održiv porast produktivnosti i nacionalni razvoj. Problemi korporativnog upravljanja javljaju se kao rezultat razdvajanja vlasništva od upravljanja, a obuhvataju ne samo način upravljanja i kontrole kompanije, nego i prava i odgovornosti upravnog i nadzornog odbora, menadžera, akcionara, kreditora, zaposlenih, potrošača, dobavljača, države i dr. Sa tog stanovišta ono je usredsređeno na postavljanje interne strukture i nadzornog odbora, stvaranje nezavisnih revizorskih komisija, pravila koja se odnose na davanje informacija vlasnicima i poveriocima i na kontrolu menadžmenta. Dobro korporativno upravljanje pruža sigurnost podjednako akcionarima, u pogledu očuvanja i porasta

uloženog

kapitala,

zaposlenima,

potencijalnim

investitorima,

kreditorima,

dobavljačima, državi i svim drugima koji su u direktnoj ili indirektnoj vezi sa preduzećem.

15

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Viši nivo zaštite vlasnika kapitala znači i ozbiljan priliv zdravog kapitala i povećanje poslovne saradnje kako u zemlji tako i u inostranstvu. Glavni problemi korporativnog upravljanja su kako da se osiguraju oni koji finansiraju korporacije i da im ta investicija donosi profit? Kako natjerati menadžere da rade u korist investitora a ne u svoju ličnu korist? Kako vjerovati menadžerima da neće finansirati loše projekte i na taj način potrošiti njihov kapital, a pri tome ostvariti sopstveni interes? Kako investitori da kontrolišu menadžere? Ko nadzire korporaciju i zašto? Korporativno upravljanje objedinjuje veliki broj principa koji su usmjereni ka interesima akcionara i kojima se želi postići adekvatan odnos između kontrole i transparentnosti upravljačke strukture i održavanja kvaliteta efikasnog procesa odlučivanja. U savremenim uslovima, korporativno upravljanje se javlja kao bitan element privlačenja novih investitora zatim, postizanje konkurentskih prednosti, razvoja finansijskog tržišta, a time i razvoja zdrave i vitalne nacionalne ekonomije. Od načina upravljanja društvom kapitala zavisiće rezultati poslovanja, njegova tržišna pozicija i reputacija. Loše upravljanje slabi potencijal korporacija, stvara finansijske teškoće i postaje idealno tle za mahinacije i zloupotrebe. Pitanja korporativnog upravljanja regulisana su u pravnom, institucionalnom regulatornom okviru svake zemlje. Međutim zakoni ne reguliše sva pitanja vezana za ovu materiju, jer bi kruta regulativa mogla da ugrozi normalno funkcionisanje korporacije. Povezanost sa tržištem kapitala i promene na njemu zahtevaju postojanje fleksibilnih internih pravila koja bi mogla brzo da se prilagode novonastalim uslovima poslovanja. Značajno je napomenuti da je pitanje korporativnog upravljanja više etičke nego pravne prirode. Upravo zato se od učesnika na tržištu pored poštovanja zakonskih propisa očekuje da usvoje dobrovoljno etičke standarde. Razvoj i rast korporacija u buduće u mnogome će zavisiti od toga koliko su rukovodstva spremna da promjene dosadašnju poslovnu filozofiju i prihvate neke za njih nove koncepte. Primena principa korporativnog upravljanja je korak ka uspešnom načinu poslovanja i dugogodišnjem opstanku.

16

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Korporativno upravljanje podrazumeva interakciju brojnih subjekata kao što su: akcionari, menadžeri, upravni i nadzorni odbor, kreditori, zaposleni, potrošači, snabdjevači i država. Odnosi kompanije sa akcionarma su od ključnog značaja za poslovanje. Posebna područja korporativnog upravljanja usmjerena su na probleme koji proističu iz različite uloge vlasnika i menadžera, odnosno problemi koji proističu između akcionara koji nadziru preduzeće (većinski vlasnici) i manjinskih akcionara. Manjinski akcionari su više zainteresovani za prinos na uloženi kapital nego za njihovo učešće u samom upravljanju. Institucionalni investitori su postali najznačajniji akcionari u kompanijama u svim zemljama OECD-a. Oni su zainteresovani i uzimaju aktivno učešće u upravljanju kompanijom. Njihovi interesi su nužno različiti od interesa manjinskih akcionara. Dobra praksa korporativnog upravljanja treba da osigura jednaka prava za sve akcionare, posebno da zaštiti manjinske akcionare i njihova investitorska prava u ostvarivanju povrata na svoja ulaganja. Takođe, da zaštiti investitore od zloupotrebe, od insajderske trgovine ili rodbinskih transakcija, od korupcije i neadekvatnosti vladavine prava. Kreditori se javljaju kao eksterni subjekti u upravljanju kompanijom jer im je interes da kompanija dobro posluje, kao bi na vrijeme izmirivala svoje obaveze po kreditima. Zaposleni doprinose postizanju boljih performansi u poslovanju kompanije i u interesu im je da ona dobro posluje, a samim tim da i oni učestvuju u upravljanju. Zaposleni svoje interese ostvaruju kroz: sigurnost radnog mesta, pravednu ispaltu i stimulaciju za ostvarenu produktivnost, mogućnosti za napredovanje, zadovoljstvo zbog posla, penzioni aranžmani, mogućnost bolovanja i upućenost u zdravstvena i bezbednosna pitanja. Potrošači i snabdevači su takođe zainteresovani za uspešnost poslovanja kompanije, jer bez njih kompanija ne bi imala svrhe da posluje. Potrošači svoj interes ostvaruju kroz kvalitetan prizvod, odgovarajuću cenu proizvoda, garanciju za proizvod i podršku posle prodaje i druge mogućnosti finansiranja za glavne proizvode. Snabdjevači kompaniji obezbjeđuju neophodne sirovine za poslovanje, a svoj interes ostvaruju kroz mogućnost davanja kredita klijentu, izgradnja reputacije u zavisnosti od načina izmirenja obaveza, reputacija u zavisnosti od

17

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

tretmana ostalih snabdevača i dugoročnu prespektivu klijenta u zavisnosti od njegovog tržišnog učešća.

Učesnici u korporativnom upravljanju

18

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Država je relevantna u korporativnom upravljanju utoliko što svojom politikom stvara makroekonomski i pravni ambijent u kome kompanije posluju. Za državu je značajno da kompanije postižu željene rezultate, ali da istovremeno posluju kao društveno odgovorne kompanije koje ispunjavaju zahteve zaštite čovekove okoline, poštuju prava zaposlenih, uključuju se u projekte lokalne zajednice vezane za: škole, bolnice, umetnost, sport i drugo. Empirijska istraživanja pokazuju da postoji korelacija između kvaliteta korporativnog upravljanja i rezultata preduzeća mjereno finansijskim pokazateljima, stopom inoviranja, tržišnim udelom, vremenom izlaska novih proizvoda na tržište, zadovoljstvo klijenata i zaposlenih i dr.8 Sledi da je kvalitetno korporativno upravljanje izvor konkurentske prednosti za preduzeće, odnosno privredno društvo će biti profitabilnije uz obezbjeđen dugoročni rast. Prema tome, korporativno upravljanje ima veoma složenu ulogu koja nije isključivo tehničke prirode. S obzirom na njegov povratan uticaj na nivo razvijenosti privrede i društva, postoji potreba za temeljnim izučavanjem korporativnog upravljanja, otkrivanjem faktora koji opredeljuju njegovu delotvornost, efikasnost i ekonomičnost. Zbog toga je potrebno definisati odgovarajuće strategije trenutnog i budućeg razvoja korporativnog upravljanja u zadatim okvirima.

2.1. Istorijski razvoj korporativnog upravljanja Pojam korporativnog upravljanja spominje se u zadnjim decenijama 20. vijeka. Sam nastanak korporacija dovodi do potrebe uspostavljanja adekvatnog sistema upravljanja. Velika Britanija i SAD su zemlje za koje se veže nastanak korporativnog upravljanja, budući da je i sam nastanak korporacija vezan za njih. Samu korporaciju možemo definisati na dva načina. Prvi je da je to zajednica osoba udruženih u vođenju trgovine ili posla i imaju pravnu osobenost. U angloameričkom pravu nema podjele na pojedine tipove trgovačkih društava kao u kontinentalnom pravu i možemo ih podijeliti po 8

Tschopp H. G., Corporate Governance – The Key to Success of Failure, Boardroom – Magazine for Corporative Governance, Leadership and Quality of Life, No. 1, str. 24-29, 2002.

19

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

raznim kriterijima: na javna i privatna, prema veličini na aktivna i pasivna ali je osnovna podjela po tome da li je društvo inkorprated, tj. jesu li njegovi članovi udruženi u jedno tijelo koje predstavlja pravnu osobenost (company), ili društvo unicorporated, tj. članovi nisu udruženi u pravnu osobu kao što je naprimjer partnership (ortakluk) i na koji se primjenjuju posebni propisi. Korporacije su uvijek društva kapitalnog tipa i uvijek odgovaraju svojom imovinom, tako na osnovu odgovornosti članova prema trećim licima, možemo ih podjeliti na: unlimited company – društvo sa neograničenom odgovornošću, company limited by garanty – d.o.o., company limited by chares – d.d. Druga definicija korporacija odnosi se na sam sinonim, a koji predstavlja veliko društvo sa velikim kapitalom i velikim brojem članova ( dioničara-akcionara) Svi ovi oblici korporacija nastali su na prostorima zapadne Evrope i SAD-a, i kao takvi prisutni su i u današnje vrijeme. Budući da su se u 19. vijeku donijeli bitni zakoni kojima se regulišu dionička (akcionarska) odnosno, društva sa ograničenom odgovornosti. Taj period predstavlja i pojavu prvih dioničkih društava na području Velike Britanije. Izlazak prvih dionica na Londonsku berzu uslovio je i razvoj tržišta kapitala, koji opet predstavlja osnovu za vrednovanje kompanija, a samim tim i postupak objavljivanja finansijskih izvještaja, što je postalo i obaveza osnivanjem Komisija za hartije od vrijednosti, koje kao takve između ostalog propisuju tu obavezu. To je posebno postalo značejno u SAD-u nakon velike krize 1933. i 1934. godine kada se donose dva bitna zakona: Zakon o hartijama od vrijednosti, kao i Zakon o bankama ( Glass Steagell Act) i Zakon o tržištima hartija od vrijednosti. Za Britaniju je interesantno napomenuti da je početkom 90-ih došlo do stvaranja takozvanih Cabdury komiteta, čija je osnovna uloga obezbjeđenje sigurnosti finansijskog izvještavanja, što u principu čini Kodeks korporativnog upravljanja. Taj kodeks predstavlja zahtjev po kojem pravila Londonske berze nalažu da kompanije u svojim godišnjim finansijskim izvještajima navedu da li su se pridržavale tog kodeksa i u kojoj mjeri.

20

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

2.2. Šta je korporativno upravljanje Jedna od mnogih definicija korporativnog upravljanja kaže da je korporativno upravljanje niz mehanizama koji štite investitore od ekspropriacije od strane osoba iz kompanije. Ovaj set mehanizama bi trebao spriječiti situaciju u kojoj bi osobe iz kompanije (menadžment, akcionari koji kontrolišu) mogu preusmjeriti korporativne resurse od njihove obećane upotrebe. Sistem korporativnog upravljanja mora osigurati uvođenje sistema stimulacije za menadžment kako bi se maksimizirala vrijednost kompanije i bogastvo dioničara-akcionara kroz efikasnu upotrebu korporativnih resursa. Dobro korporativno upravljanje bi takođe trebalo osigurati sistem provjere koji ograničava mogučnosti menadžmenta da zloupotrebljava svoje moći i da nastupa suprotno interesima dioničara-akcionara i kompanije, koristi različite metode da se liši imovine i stavi korporativne resurse u privatnu upotrebu. To je sistem koji koristi eksterne i interne elemente i mehanizme koji određuju odnose između različitih strana koje su zainteresovane za poslovanje kompanije i performance iste. Eksterni elementi i okvir korporativnog upravljanja, kao što je prikazano na crtežu 1. čini pravni okvir, tržište kapitala, regulatorne institucije, itd. Interni elementi sistema korporativnog upravljanja su skupština akcionara, nadzorni odbor i menadžment. Okvir za solidno korporativno upravljanje pruža zakon, interni dokumenti, te principi-pravila korporativnog upravljanja.

2.3. Zašto je korporativno upravljanje važno U zemljama u razvoju, neuspjesi i skandali oko poslovanja kompanija u razvijenim zemljama, stavili su korporativno upravljanje u centar pažnje poslovne zajednice i međunarodnih finansijskih institucija. Slučajevi u Americi

pokazuju kako lako, u okruženju u kojem osnovni mehanizmi koji

moraju osigurati transparentnost i odgovornost ne funkcionišu kako treba, upućene osobe, menadžeri kompanija mogu dovesti kompanije do bankrota ili značajno oštetiti interese dioničara-akcionara i steakholdera ( radnika, povjerioca, dobavljača i dr). 21

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Pored toga, postojanje ili odsutnost dobrog korporativnog sistema, ima jak uticaj ne samo na performance kompanije nego i na ekonomiju čitave zemlje i njenu konkurentnost u godinama globalizacije. Ukoliko eksterni elementi sistema korporativnog upravljanja

nisu uvedeni

ili ne funkcionišu ispravno, neće uspjeti da privuku dovoljne nivoe kapitala

PRAVNI OKVIR RADNICI POVJERIOC DOBAVLJAČI

NADZORNI ODBOR

KUPAC

MENADŽMENT SKUPŠTINA

REGULATORNE INSTITUCIJE

MEDIA INDIVIDUAL INSTITUCIONALNI SCHAREHOLDERS AKCIONARI DRUŠTVO

KOMPANIJE VLADA

TRŽIŠTA KAPITALA

Kako su nedavni skandali koštali investiture milijarde US dolara, investitori nisu skloni da ulažu u kompanije u kojima je, zbog odsustva solidnog korporativnog upravljanja visok rizik od lošeg rukovođenja. Neadekvatno razotkrivanje, odsustvo nezavisne vizije i slaba zaštita prava akcionara, otvara prostor za menadžment da zanemari interese akcionara i kompanije. Sistem lošeg korporativnog upravljanja i loše poslovno okruženje u značajnoj mjeri smanjuje šanse zemlje da privuče direktne strane investicije.U poređenju sa drugim zemljama u tranziciji Bosna i Hercegovina je među zemljama koje imaju najniži priliv direktnih stranih ulaganja. Dobro korporativno upravljanje je važno zato jer:

22

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

Smanjuje rizik za investitore;

·

Stimulira performance kompanije;

·

Poboljšava pristup tržištu kapitala;

·

Poboljšava vođstvo i

·

Demonstrira transparentnost i socijalnu odgovornost.

2.4. Dobro korporativno upravljanje Dobro korporativno upravljanje je korisno za kompanije kao i za zemlje. Dobro korporativno upravljanje je sistem koji vodi i kontroliše kompaniju, osiguravajući da su poslovne etičke norme uključene u sve aktivnosti kompanije i poslovanje, da su ispunjeni strateški ciljevi kompanije i vlasnika, da se uzimaju u obzir interesi stakeholdera i da se kompanija u poslovanju u potpunosti pridržava postojećih zakonskih odredbi. Poboljšanje sistema korporativnog upravljanja u Bosni i Hercegovini će zahtjevati od ZIF-ova, kompanija i Vlade da naprave temeljne promjene u pravnim i institucionalnim okvirima kao i u načinu na koji kompanije i ZIF-ovi posluju. Kao što je spomenuto ranije, jedna od ključnih promjena je vezana za usvajanje međunarodnih standarda vezano za transparentnost i objevljivanje finansijskih i ne-finansijskih informacija. Dobro korporativno upravljanje je zasnovano na usvajanju i stvarnoj implementaciji dobrih principa i prakse. Skoro sve preporuke za principe dobrog korporativnog upravljanja fokusirane sun a tri glavna principa: ·

Transparentnost,

·

Integritet i

·

Odgovornost.

Veoma je važno da kompanije dobrovoljno usvoje i implementiraju ove temeljne principe dobrog korporativnog upravljanja, obzirom da investicijski kapital slijedi put ka kompanijama koje su usvojile međunarodne standarde za: ·

Objevljivanje finansijskih i ne-finansijskih informacija;

·

Međunarodnih računovodstvenih standarda;

·

Zadovoljavajuću zaštitu investitora i

23

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

Praksu kreiranu da pruži nezavisan i odgovoran nadzor menadžera.

Intenzivan rad na poboljšanju korporativnog upravljanja počeo je prije oko 15 godina i vodila ga je Svjetska Trgovinska Organizacija, Svjetska Banka, Organizacija za Ekonomsku Saradnju i Razvoj, različite državne razvojne agencije, itd. Mnoge zemlje su shvatile da, ukoliko žele poboljšanje konkurentnosti svojih ekonomija i da budu u mogučnosti da se natječu međunarodno, trebaju da poboljšaju sistem korporativnog upravljanja. Da bi ovo uradile one su osnovale komisije čiji je zadatak bio da izrade smjernice i pravila korporativnog upravljanja zemlje. Ova pravila se bave principima korporativnog upravljanja kao što su pravedan tretman svih akcionara, potreba za objavom pouzdanih i pravovremenih informacija koje se tiču korporativnih performansi i vlasništva, održavanje godišnjih sastanaka-skupština akcionara, uloga i aktivnost odbora, itd. Ova pravila su preporuke koje nisu obavezujuće iako su u nekim zemljama nametnute ili kroz propise koji su definisani kroz Komisije za hartije od vrijednosti ili kroz listing na berzi. Dobro korporativno upravljanje karakteriše postojanje slijedećih instrumenata: ·

Registracija akcija;

·

Godišnji izvještaji;

·

Transparentnost i objave;

·

Godišnji sastanci-skupštine;

·

Revizija i kontrola;

·

Pravila korporativnog upravljanja.

Registracija akcija je preduslov za akcionare da dokažu svoje vlasništvo i iskoriste svoja prava. Zbog toga, siguran i pouzdan sistem registracije je prvi neophodan element u okviru sistema zaštite prava investitora. U Bosni i Hercegovini akcije se registruju u dva Centralna regostra hartija od vrijednosti, jednog u Republici Srpskoj i jednog u Federaciji.

24

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

2.5. Značaj korporativnog upravljanja Korporativno upravljanje je deo šireg ekonomskog konteksta u kojem posluju firme, a koji obuhvata, na primer, makroekonomsku politiku i stepen konurencije na tržištu proizvoda i faktora. Okvir korporativnog upravljanja takođe zavisi od zakonskog, regulatornog i institucionalnog okruženja. Pored toga faktori, poput poslovne etike i zajedničke svesti o interesima životne sredine i društvenim interesima zajednica u kojima kompanija posluje, takođe mogu da imaju uticaja na njenu reputaciju i dugoročni uspeh. Korporativno upravljanje predstavlja ključni element u poboljšanju ekonomske efikasnosti i rasta, kao i u povećanju poverenja investitora. Korporativno upravljanje takođe obezbjeđuje strukturu putem koje se određuju ciljevi kompanije, kao i sredstva postizanja tih ciljeva i praćenje rezultata. Dobro korporativno upravljanje treba da osigura odgovarajuće podsticaje odboru i rukovodstvu u ostvarenju onih ciljeva koji su u interesu kompanije i njenih akcionara, kao i da olakša efikasno praćenje. Prisustvo efikasnog sistema korporativnog upravljanja unutar pojedinačne kompanije i ekonomije kao cjeline, pomaže da se dostigne stepen povjerenja potreban za pravilno funkcionisanje tržišne ekonomije. Kao rezultat toga imamo niže troškove kapitala, firme se podstiču da efikasnije koriste resurse, pa se time potpomaže i rast. Međutim, to nije jednostavno pitanje odnosa između akcionara i rukovodstva, mada je to zaista centralni element. Kod izvesnih jurisdikcija, pitanja upravljanja takođe proizilaze iz ovlašćenja određenih akcionara koji imaju kontrolni paket nad manjinskim akcionarima. U nekim zemljama, zaposleni imaju značajna zakonska prava bez obzira na njihovo pravo vlasništva.

2.6. Značaj korporativnog upravljanja u funkciji optimizacije i rasta privrede U razvijenim ekonomijama, korporativno upravljanje se razvijalo tokom dužeg vremenskog perioda. U njima je uloga dobrog upravljanja pojačana na političkom i korporativnom planu. U zemljama u tranziciji se javlja potreba za zaštitom imovine, budući da su fizička i pravna

25

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

lica generisali bogatstvo i stekli posjede. To zahteva postojanje pouzdanog imovinskog registra. Razvoj tržišta nekretnina vlasnicima pruža mogućnost da koriste svoju imovinu kao zalog za finansiranje poslovnih aranžmana. Dobro korporativno upravljanje daje mogućnost privrednim društvima da koriste sve oblike spoljašnjeg finansiranja: domaćeg i međunarodnog, javnog i privatnog. Društva koja žele da pribave međunarodne izvore finansiranja, kao što je kotacija na međunarodnim tržištima kapitala, moraju da unaprede upravljanje da bi mogla da ispune strožije uslove kotacije. Privredna društva sa dobrim sistemom upravljanja imaju veću vrijdnost na tržištu od onih kojima se upravlja loše. Boljim strukturama i procesima upravljanja unapređuje se odlučivanje u svim vrstama privrednih društava i jača se njihov dugoročni prosperitet. Dobrim korporativnim upravljanjem se promoviše pravičnost, odgovornost i transparentnost društva. Ono uključuje uspostavljanje upravljačkih struktura kojima se konkretizuju prava i odgovornost članova odbora, uprave i akcionara, čime se osigurava da svi rade u interesu društva i njegovih akcionara. Dobrom praksom koproracionog upravljanja postiže se sledeće: ·

uprava, članovi odbora, akcionari i druge interesne grupe su svesni svoje uloge i odgovornosti;

·

uspostvalja se struktura kroz koju se utvrđuju ciljevi društva, te se definišu sredstva za postizanje tih ciljeva i praćenje uspješnosti;

·

poštuju se međunarodno prihvaćene računovodstvene i finansijske prakse;

·

manjinski akcionari su zaštićeni od zloupotrebe i eksploatacije od strane uprave i većinskih akcionara.

Na osnovu analize koja je izvršena u sedam zemalja, postalo je jasno da su, bez obzira na velike razlike između njih, izazovi sa kojima su se ove zemlje suočile zajednički za sve. Posebno je istaknut nacionalni ekonomski razvoj, otvaranje održivih radnih mesta i unapređenje izvoza. Analiza je pokazala da postoje dodirne tačke u snagama koje rade za i protiv poboljšanja. Upravljanje zasnovano na poznanstvu i zloupotreba ovlašćenja od strane vlasti blokiralo je promene i u nekim slučajevima i bilo je očigledno da je zadržavanje statusa “quo” bilo poželjno za političare koji podržavaju korupciju i koji traže prostor za nelegalni novac. Nasuprot ovim djeluju i snage u korist razvoja korporativnog upravljanja. 26

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Smanjenje investiranja, koje diktira država, koje je zasnovano na poznanstvu9 ubrzao je tempo privatizacije. Domaći pritisak od strane bolje informisane javnosti kojoj je dosta očigledne zloupotrebe zbog ovlašćenja, podstakao je vlade da pronađu način i stimulišu ekonomsku aktivnost i domaće i strane investicije. Ekonomisti znaju, već neko vrijeme, da postoji značajna sprega između makroekonomskih i strukturalnih politika. Ova je veza jasno definisana u novim ekonomijama kada su uzroci istočnoazijske finansijske krize identifikovani, kao kapitalizam zasnovan na poznanstvima. Ključni elemenat je poboljšanje ekonomske efikasnosti i uspostavljanje funkcionalnog pravnog, institucionalnog i regulatornog okvira na nivou države. Ovo će se postići kritičkim ali konstruktivnim revidiranjem: pravnog okvira, institucionalnog okvira i regulatornog okvira. Sve to utiče na sposobnost zemlje da privuče strane ili domaće investicije, da podstakne domaće poslovno poverenje i generiše bogatstvo i da ispuni očekivanja ljudi u vezi sa podsticanjem socijalne stabilnosti otvaranjem trajnih radnih mesta. U kontekstu nacionalne ekonomije, svrha korporativnog upravljanja je da podstakne poslovanje preduzeća kreiranjem poslovnog ambijenta koji motiviše menadžere da maksimalizuje poslovnu efikasnost, uvećava zaradu na investicije i unapređuje dugoročnu produktivnost i razvoj. Ekonomska aktivnost, a posebno investiranje u rizične projekte zahteva poverenje. Smanjenje faktora rizika kreiranjem pouzdanog investicionog ambijenta je od ključne važnosti za proces. Investitor mora da ima poverenje da će tržište za njegov proizvod i dalje postojati i da će se proširiti. Investitori će takođe imati poverenje u njegove snabdevače koji će vjerovatno, u ranoj fazi, imati velike investicije u projekte koji se kratkoročno kreditiraju, a snabdevač neće snabdevati klijenta ako se plaši neplaćanja. Postojanje dobrog sistema korporativnog upravljanja obezbjeđuje transparentnost, pravičnost i odgovornost u odnosu na akcionare i druge imaoce interesa u kompaniji. On je preduslov za integritet i

9

Postoje dva tipa režima korporativnog upravljanja. Prvi je zasnovan na ličnim odnosima i proistekao je iz političkog upravljanja koje je zasnovano na prijateljstvu. Ovaj režim stavlja akcenat na kontakte i generalno funkcioniše sa investicionim institucijama kojima rukovodi država gde je najvažniji faktor u dobijanju finansija za projekat ili preduzeće, koga poznaje. Ono što znaš i zasluge projekta su od drugorazrednog značaja; odatle izraz kapitalizam zasnovan na prijateljstvu ili poznanstvu gdje je Kina klasični primjer. Alternativni režim fokusira se na pravilima angažovanja između direktora i menadžera. Strukture korporativnog upravljanja u naprednim ekonomijama zasnovane su na pravilima.

27

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

kredibilitet tržišnih institucija. On omogućuje firmama da prihvate kredibilne obaveze prema povericima, zaposlenima i drugim i da podupru ekonomski razvoj u tržišnoj ekonomiji. Na kraju, on pomaže kanalisanje ušteđevine u produktivne investicije. Ključna uloga korporativnog upravljanja je da ustanovi instrumente nadzora ponašanja menadžera, da obezbjedi korporativnu odgovornost i troškovno-efektivnu zaštitu interesa investitora i društva u celini. Priznajući značaj korporativnog upravljanja, OECD zahteva (1998) izradu standarda za korporativno upravljanje i smjerinica u odnosu na nacionalne vlade zemalja članica, druge relevantne međunarodne organizacije uključujući Svetsku banku i privatni sektor. U toku pripreme standarda korporativnog upravljanja i smjernica, iskorišteno je značajno učešće zemalja koje nisu članice OECD, IMF (International Monetary Fund), poslovnog sektora, investitora, sindikata i mnogih drugih zainteresovanih. Principi su trebali da pomognu vladama u njihovim naporima da procjene i poboljšaju pravni, institucionalni i regulatorni okvir za korporativno upravljanje u svojim zemljama i da pruže smjernice i daju predloge za berze, investitore, firme, i sve one koji imaju svoju ulogu u procesu razvoja dobrog korporativnog upravljanja. Krajnji cilj korporativnog upravljanja da se kontroliše poslovanje preduzećima, obezbjedi dosljedno poštovanje interesa investitora kao i interesa i očekivanja društva. Ovo se podstiče ograničenjem zloupotrebe ovlašćenja i samovoljnog ponašanja insajdera. Nameće se pitanje koji su ekonomski razlozi za poštovanje pravila dobrog korporativnog upravljanja? Najkraće rečeno, prednosti dobrog korporativnog upravljanja su profitabilno društvo i njegov dugoročni rast. Orijentacija ka dobrom korporativnom upravljanju, dobro definisanim pravima akcionara, odgovornom poslovnom okruženju, visokom nivou preglednosti i objavljivanje informacija, kao i sa funkcionalnim i odgovornim odborima, pomaže privrednim društvima da ostvare značajne premije, da se jeftinije zaduže i nadmaše svoje konkurente. Istraživanja potvrđuju da su investitori spremni da dodatno investiraju u korporacije sa dobrom praksom korporativnog upravljanja. U McKinsey-ovom istraživanju iz 2002.godine

28

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

investitori su naveli da su spremnida plaćaju 30% više za hartije od vrijdnosti kompanija iz istočne Evrope u kojima se dobro upravlja, dok je 40% investitora naznačilo da je koproraciono upravljanje važnija determinanta u odlučivanju da li će investirati u neku kompaniju u Istočnoj Evropi od potencijala rasta ili dobiti. 10

2.7. Nosioci materijalnih interesa korporativnog upravljanja U tržišnoj ekonomiji kompanija ima odnose bilo direktne ili indirektne sa mnogim subjektima, koji s vremena na vrijeme mogu postati zainteresovani za ciljeve i poslovanje kompanije. Te subjekte nazivamo nosioci materijalnih interesa (»stakeholderi«). Stejkholderi su pojedinci ili grupe koji imaju istovјеtne interese i utucaj na aktivnosti kompanije. Oni se dijele na: ·

interne: vlasnici akcija, menadžeri, zaposleni, izvršni direktori i bord direktora i

·

eksterne: potrošači, dobavljači, vlada, sindikat, kreditori, konkurencija, lokalna samouprava i šira drušvena zajednica.

Interesi ovih učenika su uvek dinamični, veoma često mogu biti i kontradiktorni, što 11

privredno društvo čini konfliktnim i ni malo idiličnim subjktom. Zbog postojanja različitih interesa zakonodavac kroz kompanijske zakone ove interese maksimalno harmonizuje. Pored toga veoma je značajna uloga sudske prakse u rešavanju sporova koji proizilaze iz ovih interesa kako bi se obezbijedila pravna sigurnost i investiciono povjerenje. Primarni interes privrednog društva je interes vlasnika, koji je određen ciljnom funkcijom koju sadrži osnivački akt. Ovaj cilj u slučaju postojanja više vlasnika nije harmoničan. Često su suprotstavljeni interesi većinskih i manjinskih vasnika, ili interesi različite vrste vlasnika (špekulanti i oni koji prednost daju dugoročnom poslovnom uspehu). Međusobni odnosi između pojedinih interesnih grupa mogu biti komplementarni, indiferentni i suprotstavljeni. Kada je u pitanju maksimizacija profita, odnosno vrijdnosti firme tada su interesi stejkholdera podudarni. Važno je napomenuti da unapređenje korporativnog 10

McKinsey, Global investitor Opinion Survey on corporate Governance, str. 53, 2002

29

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

upravljanja zasniva na respektovanju intersa vlasnika kapitala i njihov uticaj na poslovanje firme. Dva su osnovna razloga. Prvo vlasnici su zaintersovani prvenstveno za efikasnost poslovanja i drugo interesi vlasnika su najmanje zaštićeni. Njihovo pravo se iz stečajne mase poslednje namiruje i njihova veza sa firmom je zasnovana na neodređeno vrijeme i bez naznačenog numeričkog potraživanja. Ukoliko je zaštita manja tada pravo upravljanja mora biti veće i obrnuto. Ukoliko bi jedna strana snosila sav rizik, a ne bi imala pravo upravljanja dovelo bi do nestanka takve organizacije, jer niko ne bi prihvatio takvu nepovoljnu situaciju. Od posebnog značaja za investitore su pitanja vezana za: strah od administrativne zloupotrebe, zloupotreba manjinskih akcionara, insajderska trgovina, rodbinske transakcije, adekvatna sposobnost menadžmenta, korupcija i neadekvatnost i efektivnost vladavine prava. Menadžeri upravljaju svakodnevnim poslovanjem kompanije i direktno su odgovorni Upravnom odboru za ostvrivanje postavljenih ciljeva, a posebno za maksimizaciju profita. Menađeri teže da uspostave ravnotežu između unutrašnjih potreba organizacije i potreba interesnih grupa u okruženju kako bi se izbegle konfliktne situacije. Interesi menadžera se ogledaju maksimiziranju zarada, beneficija i unapređenju poslovne reputacije. Zaposleni nude svoj rad i veštinu u zamenu za platu i ukoliko, zbog lošeg upravljanja, ne ostvare svoja očekivanja zaposleni mogu da napiste firmu bez značajnijih gubitaka, jer dug po osnovu zarada ne može biti velik. Zaposleni ostvaruju interese kroz: sigurnost radnog mesta, pravednu isplatu i stimulaciju za produktivnost, mogućnosti unapredenja, zadovoljstvo zbog posla, penzione aranžmane, primanje nadoknada i za vrijeme bolovanja, upućenosti u zdravstvena i bezbedonosna pitanja. Interesi poverilaca mogu biti različiti, ali je jedan jasan – maksimizacija verovatnoće naplate duga ili zadovoljenje potreba uz kvalitetan proizvod. Kupci su prevashodno zainteresovani da kupe kvalitetan proizvod, po povoljnoj ceni, uz garanciju kao podršci posle prodaje i mogućnostima finansijskih aranžmana za glavne proizvode po pitanju izplate u ratama ili dobijanja povlastica. Dobavljači s druge strane ostvaruju svoje interese u kompaniji kroz analizu poslovanja i sagledavanja mogućnosti povrata odobrenih kredita, praćenje reputacije klijenata za pravičan tretman snabdevanja i u odnosu na izmirenje dugovanja, procjenu tržišne vrijdnosti klijentovih srednjoročnih/dugoročnih izgleda i dr. Poverioci bilo da su kreditiri ili

30

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

dobavljači imaju mogućnost zaštite iz stečajnog zakonodavstva. Ukoliko su im interesi ugroženi mogu da korporaciju oteraju u stečaj i da se naplate iz stečajne mase. Zaštita interesa poverilaca se štiti, osim građanskim zakonima, Zakonom o preduzećima (Zakonom o privrednim društvima-u pripremi). Na primer nemogućnost smanjenja osnovnog kapitala društva koje ne posluje sa gubitkom bez obezbjeđenja interesa poverilaca, ili zaštita interesa poverilaca kod promene statusa privrednog društva ili nemogućnost ispalte dividende akcionarima društva na teret osnovnog kapitala društva i slično. Vlada insistira na poštovanju legislative, sindikati traže beneficije sa svoje članstvo, a društvena zajednica traži kompaniju odgovornu pred građanima. Interesi zajednice u kompanijama se ostvaruju kroz reputacija u odnosu na pravičnost plate i uslova rada, srednjoročni-dugoročni poslovni izgledi, uključivanje u projekte zajednice, rešavanje pitanja koja se odnose na udovice i decu bez roditeljskog staranja, zatim spremonost kompanije da doprinese poboljšanju i funkcionisanju delatnosti koje se odnose na škole, bolnice, sponzorisanje umetnosti i sportskih aktivnosti i zaštitu čovјеkove okoline. Uloga vlade, a stoga i državne politike u korporativnom upravljanju, sastoji se u unapređenju i podsticanju razvoja korporacija i obezbjeđenju odgovornosti u vršenju vlasti i zaštite. Domaćim preduzetnicima na tržištima zemalja u razvoju potrebna je politička inicijativa da privuku domaće i strane izvore finansiranja da investiraju na tržištu kapitala. Vlada je dužna da da smjernice i: obezbiedi preduzećima stimulacije i penale, da izbalanasira divergenciju zarade u javnim i privatnim preduzećima, da zaštiti interese lica sa interesom u kompaniji, da teži kreiranju ambijenta koji vodi ka: ·

olakšanju ulaska u posao

·

smanjenim ogranicenjima za poslovne aranžmane

·

prijateljskom i pravičnom poreskom ambijentu

·

korisnoj državnoj administraciji

·

pružanju izvoznih stimuulacija

·

stimulacijama za otvaranje radnih mesta i regionalnim ciljevima

·

zaštiti lica koja imaju interes u kompaniji (snabdjevači, klijenti i zaposleni) i

·

zaštiti prava akcionara.

31

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Ključno je pitanje politike kako spojiti mehanizme dobrovoljnog i obaveznog korporativnog upravljanja i kako uklopiti korištenje sudskih i regulatornih instrumenata zaštite prava manjinskih akcionara. U slucaju zahteva za objavljivanje informacija, jasna pravila treba implementirati da bi se objedinile informacije o poštovanju ili nepoštovanju zakona. Neophodno je spojiti objavljivanje ključnih informacija sa dobrovoljnim objavljivanjem da bi se tako izbjegla prekomjerna regulativa. Slab sudski sistem omogućuje zloupotrebu, ali jaka Komisija za hartije od vrijdnosti može djelimično da nadoknadi slabosti sudskog sistema. Kreatori politike moraju istovremeno da obrate pažnju na institucije korporativnog upravljanja, institucije tržišne konkurencije i institucije koje su zadužene za donošenje propisa. Uspeh leži u interakciji sva tri faktora. Ukoliko kompanija ne ispuni zahteve stejkholdera oni mogu da otkažu podršku. Akcionari mogu da prodaju akcije, zaposleni da napuste posao, sindikati da organizuju proteste, kupci da kupuju na drugom mestu i sl. Korporativno upravljanje treba da uvažava i prepoznaje interse pojedinih gupa stvarajući harmoniju između pojedinih intersa kako bi se izbegle konfliktne situacije.

2.8. Regulativa korporativnog upravljanja Enormni razvoj tržišta kapitala s jedne strane i korporacija s druge strane neizbežno zahteva temeljnu procjenu razloga regulacije i načina delotvornog regulisanja u potpuno izmenjnom okruženju. Najznačajnije je to što više ne postoje jasne granice korporacija u smislu geografije, učesnika ili proizvoda. Odnosi između učesnika na tržištu hartija od vrijdnosti su uređeni ne samo opštim pravnim pravilima (ona obavezuju sva lica) nego i posebnim pravilima (ona odražavaju specifičnost odnosa). Razlozi posebnog pravnog uređenja tržišta hartija od vrijdnosti su dvojaki: nužnost stalne i poštene trgovine hartijama od vrijdnosti radi podsticanja rasta privrede i neophodnost sprečavanja kriza na tržištu (pre svega berzanskih krahova). Obezbjeđenje pravne sigurnosti ulagača, emitenata i trgovaca se postižu na osnovu mjera: javnost trgovanja, strogi nadzor nad

32

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

učesnicima tržišta, informisanost investitora i ravnopravnost ulagača. Prema donosiocu pravnih pravila delimo ih na ona koja donosi država i na ona koje donose nedržavni subjekti. Državno pravo stvara država preko svijih organa: zakonodavnog (skupština), izvršnog (vlada), upravnog (ministarstva) i posebnog regulatornog tjela (Komisija za hartije od vrijdnosti). Nedržavno pravo donose nedržavni subjekti, čije ne poštovanje sankcioniše država preko posebnog zvaničnog nadzornog organa, sudova ili upravnih organa na zahtev zainteresovanog lica. U nedržavno pravo ulaze običaji, koje stvara neorganizovano društvo i samoregulatorno pravo koje organizovano donose subjekti na koje se odnosi. Potreba za regulisanjem finansijskog tržišta proistekla je iz njegovog značaja za funkcionisanje nacionalne i međunarodne ekonomije, njegove kompleksne prirode i činjenice da zakonitosti tržišta ne mogu same da obezbjede potpunu realizaciju određenih ciljeva. Regulisanjem finsijskih tržišta definišu se ponašanja različitih tržišnih učesnika radi relizacije ciljeva koje je utvrdila Međunarodna organizacija komisija za hartije od vrijdnosti (IOSCO): zaštita investitora, obezbjeđenje efikasnog, poštenog i transparentnog finansijskog tržišta i smanjenje sistemskog rizika. Regulatorni organi su nastali sa potrebom da spreče malverzacije i prevare, učinjene na štetu kupaca hartija od vrijdnosti, usled nedostatka adekvatne regulative tržišta hartija od vrijdnosti. Prva komisija za hartije od vrijdnosti i berze, osnovana je 1934. godine u SAD (Securites and Exchange Commission) nakon sloma Njujorške berze 1929. godine i velike ekonomske krize nastale početkom tridestih godina prošlog veka. Slom finansijskog tržišta ustanovo je potrebu za donošenjem niza zakona, posebno zakona o hartijama od vrijdnosti i berzama i potrebu stvaranja državnog organa čiji je osnovni cilj zaštita investitora. Danas je u svetu u velikoj meri harmonizovana zakonska regulativa koja se odnosi na finansijska tržišta i završava se proces formiranja nacionalnih regulatornih tijela.

Bez obzira na razlike u organizaciji sistema regulacije finansijskih tržišta u različitim zemljama, regulatorna tjela su svuda nadležna za sprovođenje Zakona o hartijama od vrijdnosti, Zakona o preduzećima (Zakona o privrednim društvima-u pripremi), Zakona o investicionim fondovima, propisi vezani za Komisiju za hartije od vrijdnosti, antimonopolski zakoni i drugih relevantnih zakona. Takođe ona su samostalna u donošenju sopstvenih pravila 33

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

i direktiva kojima doprinose boljem sprovođenju regulacije. Osnovna načela funkcionisanja regulatornih tjela su: ·

Ciljevi (uloga) Komisije obuhvataju: zaštitu investitora, objavljivanje relevantnih podataka o emitentu hartija od vrijdnosti na primarnom i sekundarnom tržištu, zaštita integriteta tržišta, ravnopravnost i transparentnost trgovanja, sprečavanje prevarnih radnji i drugo;

·

Propisima se mogu predvideti područja nadzora Komisije: berze hartija od vrijdnosti, društva za poslovanje hartija od vrijdnosti, udruženje trgovaca hartija od vrijdnosti, klirinške kuće, centralni depohartija od vrijdnosti i dr;

·

Regulatorna tjela mogu biti nadležna, u zavisnosti od zakonodavca, za usvajanje opštih akata podzakonskog karaktera, radi preciziranja zakona ili čak orginalnog uređenja određenih pitanja iz svoje nadležnosti;

·

Obzirom na složenu problematiku ova tjela mogu da imaju veoma složenu organizacionu strukturu sa specijalizovanim sektorima i odeljenjima, a zapošljavaju ekonomiste, pravnike, računovođe, informatičke stručnjake i druge;

·

Ova tjela se samostalno finansiraju od naknade subjekata koje kontrolišu, i ako je moguće i iz budžeta;

·

Njihov status nisu klasični državni organi nego spadaju u administrativne agencije, koje obavljaju javna ovlašćenja, sa značajnim garancijama samostalnosti;

·

Zbog prekograničnog trgovanja regulatorna tjela uspostavljaju različite oblike bilateralne saradnje između regulatornih tjela različitih država, ako i različite oblike multirateralne sporazume sa organizacijama na regionalnom nivou.

3. Mehanizmi korporativnog upravljanja Korporativno upravljanje se iskazuje putem mehanizama koji osiguravaju da menadžment kao agent upravlja korporacijom za dobrobit jednog ili više principala (akcionara ili drugih stakeholdera). Mehanizmi koji osiguravaju efikasnost upravljanja mogu biti raznovrsni i obuhvataju: kontrolu od strane velikih akcionara i kreditora, mehanizme unutrašnje kontrole,

34

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

spoljne revizore i zakonske okvire u kojima korporacija posluju. Dve grupe mehanizama osiguravaju efikasno upravljanje i pomaži rešavanju sukoba interesa koji se javljaju u korporativnim strukturama. To su interni i eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja.11

3.1.Interni mehanizmi korporativnog upravljanja Interni upravljački mehanizmi su: odbori direktora, naknada menaždmentu, koncentracija vlasništva, odnos s interesno zainteresovanim grupama, finansijska transparentnost i adekvatno objavljivanje relevantnih informacija. 3.1.1.Odbor direktora Odbor direktora je organizacioni instrument putem koga akcionari (vlasnici) utiču na ponašanje menadžera kako bi osigurali da preduzeće ostvaruje njihove intrerese. Oni su spona između vlasnika i menadžera, pa s toga imaju ključnu ulogu u korporativnom upravljanju. Dva su načina organizovanja odbora: jedinstveni odbor direktora (The Board of Directors) ili postojanje dva odbora i to nadzorni odbor (Supervisory Board) i uprava (Management Board). Odbor direktora se bavi pitanjima upravljanja korporacijom. Korporacije da bi povećale efikasnost rada odbora razdvajaju funkciju upravljanja od funkcije nadzora. Da bi se funkcija upravljanja efikasnije ostvarila odbor direktora formira specijalizovane pododbore kao što su: odbor neizvršnih direktora, izvršni odbor, odbor za nagrađivanje, odor za reviziju i odbor za imenovanje. Odbor neizvršnih direktora sastavljen je od lica koji nisu menadžeri u preduzeću. On nadzire i kontroliše izvršne direktore. Odbor za nagrađivanje utvrđuje visinu naknada i kompenzacija za menadžere i drugo ključno osoblje korporacije. Odbor za reviziju se bavi kvalitetom i tačnošću finansisjkih izveštaja. Mora biti upoznat sa sadržajem finansijskih izveštaja i odgovoran je za tačnost podataka u njima. Smatra se najvažnijim pododborom. Odbor za imenovanja predlaže 11

Ova podela je opisna u radu: Bai C. E., Liu Q., Song F. M. i Zhang J., Corporate Governance and Market Valuation in China, William Davidson Working Paper, No. 565, The William Davidson Institute at the University of Michigan Business School, str 5-8.

35

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

nove članove ukoliko se pojavi slobodno mesto. Odbor direktora često vrši druge važne poslove, kao što su izbor menadžera i njegovo nagrađivanje i odlučivanje o pitanjima kao što su izdavanje akcija i druge promene u kapitalu firme, velike investicije itd. Dobar odbor direktora zaista može da unapredi poslovanje preduzeća, kao što loš može ostaviti firmu na milost i nemilost beskrupuloznih ili nedovoljno sposobnih menadžera. Prvi problem sa idealno zamišljenom ulogom odbora direktora donosi već njegov izbor. Ukoliko glasanje poštom nije dozvoljeno, onda je gotovo sigurno da većina manjinskih akcionara neće glasati, jer im je previše skupo da se lično pojave na sednici skupštine akcionara. Sa druge strane, menadžment ima interes da u odbor direktora izabrere svoje ljude ili, bar, ljude koji mu neće praviti probleme. A ukoliko je svojina nad preduzećem disperzovana, pogodna je prilika za uticaj na izbor odbora direktora od strane menadžmenta. Prvo je pitanje da li će glasanje uopšte biti održano na regularan način ili će menadžment primeniti odavno poznate tehnike, kao što su neobaveštavanje ili prekasno obaveštavanje akcionara o sednici skupštine, nepriznavanje prava glasa zbog navodno spornih tehnikalija, pogrešno brojanje glasova i slično. Zatim dolaze tehnike uticaja menadžmenta na prisutne akcionare, obično zasnovane na marketingu prikrivanju pravih informacija. U preduzećima u kojima su zaposleni važni akcionari, moguće je koristiti razne metode njihovog zastrašivanja. Iako je odbor direktora moćna institucija, često njegov rad nije dovoljno efikasan, .to su potvrdila empirijska istraživanja. Uzroci tome su različiti. Prvo, menadžment često ovladava (capture) odborom direktora, bilo uticajem na glasanje na skupštini akcionara, bilo kasnije. Zatim, članovi odbora obično radije prihvataju savjetodavnu ulogu od nadzorne i upravne, što je za njih ugodniji pristup, verovatno povezano sa njihovom obično malom finansijskom zainteresovanošću za rezultate poslovanja firme. Na kraju, menadžment praktično uvek ima bolje informacije od članova odbora, pa oni ne uspijevaju da mu efikasno pariraju i kada to žele. Da bi se poboljšalo funkcionisanje odbora direktora, u više zemalja propisano je da izvestan broj članova moraju biti nezavisne ličnosti, dakle zaposleni van preduzeća. Pretpostavka ovakvog rešenja je uverenje da će nezavisne ličnosti bolje zastupati interese akcionara nego 36

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

oni koji zavise na bilo koji način od preduzeća (i menadžmenta) u kome su članovi odbora direktora. Međutim, problemi su očevidni: oni koji nisu zaposleni u firmi najčešće imaju znatno manje informacija o njenom poslovanju nego što je potrebno za uspešan rad; zatim, oni koji nemaju finansijskog interesa u firmi nisu ni posebno zainteresovani za njene rezultate. Na kraju, ovaj pristup se pokazuje nepotrebnim u firmi u kojoj postoje krupni vlasnici, jer su ovi drugi tada maksimalno zainteresovani za rezultate poslovanja. 3.1.2. Reputacija i nagrađivanje menadžmenta Menadžeri će težiti da steknu i očuvaju sopstvenu poslovnu reputaciju i zato će raditi u korist firme i njenih vlasnika, a ne u sopstvenu korist. Ona povećava njihovu cenu na tržištu menadžera i omogućava privlačenje novog kapitala, bilo kroz emisiju novih akcija, bilo kroz zaduživanje. Bez dobre reputacije menadžera, niko neće poveriti kapital. A sticanje reputacije se postiže dobrim performansama firme i poštovanjem svih obaveza prema investitorima. Problem sa reputacionim modelom je taj što, ukoliko nije praćen ostalim mehanizmima, menadžer može procjeniti da mu je isplativije da vodi firmu u sopstvenom interesu nego da stiče reputaciju. Dobit na prvoj strani može biti veća od gubitka na drugoj strani. Ali tada oslonac na reputacioni motiv menadžera donosi neminovni neuspeh. Pošto osnovni problem kod upravljanja korporacijama proističe iz različitih interesa vlasnika i menadžera, jedan od načina njegovog rešavanja može biti pokušaj da se ti interesi dovedu u sklad uspostavljanjem takvog sistema nagrađivanja menadžera koji će ga podsticati da radi u interesu vlasnika. U procesu korporativnog upravljanja veoma je važno strukturiranje naknada menadžmentu kao i nadzor nad njima posebno zbog interesovanja javnosti da se objavi visina primanja menadžmenta. U nekim zemljama plate top menadžementa su transparentne dok u drugima postoji mogućnost zaštite objavljivanja ovih podataka. Nagrađivanje glavnog izvršnog direktora (Chief Executive Officer) u Americi veća je od vrijdnosti nagrade izvršnih menadžera u Njemačkoj, Španiji, Švedskoj i Švajcarskoj, a neznatno niža od onih u Japanu i Francuskoj. Nagrade izvršnom menadžmentu obično se

37

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

iskazuju kroz: vrijdnost plate posle oporezivanja, kratkoročne bonuse, dobijene akcije, opcije za akcije, bonuse na akcije, dividende, beneficije pri penzionisanju, doprinose za plan štednje i zajmovi po nižim stopama. Ukupna vrijdnost nagrada za menadžere nižeg ranga su približno jednake u svim zemljam OECD-a. Često se sistem nagrađivanja menadžera sastoji iz tri komponente. Prva je osnovna plata u fiksnom iznosu. Druga je deo koji odražava kratkoročne performanse firme i zasnovan je na računovodstvenom profitu. I treća komponenta bi trebalo da odražava dugoročne performanse i vezuje se za buduću vrijdnost firme (tj. tržišnu cenu akcija); realizuje se kroz opcije za kupovinu akcija (stock options), što znači pravo menadžera da u tačno određenom budućem vremenu kupi akcije date firme po unapred određenoj i nepromenljivoj ceni; drugim rečima, što je viša tržišna cijena akcija firme u trenutku dospevanja prava menadžera na kupovinu akcija, to je veća njegova zarada. Paket može obuhvatati i druga prava, na primer penzijska ili na otpremninu prilikom otkaza. Fiksna plata kao isključivi mehanizam naknade može biti izbor ako vlasnici imaju dobar pristup informacijama o poslovanju i ako mogu relativno lako nadgledati menadžere. Menadžeri osim fiksne plate uglavnom dobijaju i varijabilni deo plate koji je vezan za ostvarivanje postavljenih ciljeva. Varijabilni deo naknade tako može povezati interese vlasnika i menadžmenta. Varijabilni deo naknade može se isplatiti u obliku novca, akcija, opcijama na akcije ili učešćem u dobti. Dodela akcija se obično vezuje za ostvarivanje postavljenih ciljeva ili poboljšanje ciljnih pokazatelja koji su važni vlasnicima (npr. stopa povraćaja kapitala, cijena akcija i sl.). Poseban oblik predstavljaju akcije sa ograničenjima kada je potpuno vlasništvo nad tim akcijama uslovljeno pojavom nekih događaja, npr. poboljšanje perfomansi Opcije na akcije (stock options) je poseban oblik naknade kojom oni stiču pravo kupovine akcija preduzeća po unapred određenoj ceni u nekom razdoblju (2, 3 ili 5 godina). Tako u Velikoj Britaniji gotovo sve korporacije imaju neki od oblika opcija na akcija, dok su u Njemačkoj opcije na akcije prisutne u oko polovini korporacija. U SAD je zabeležen kontinuirani rast kompenzacija izvršnih direktora od 1970. pa do početka ovog veka, pri čemu su glavni deo tog porasta upravo opcije na akcije. Svrha dodele opcija na akcije menadžmentu 38

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

je ugradnja dugoročnih vlasničkih interesa u menadžersko odlučivanje i dodatno vezivanje menadžera za preduzeće. Ako cijena akcija preduzeća bude rasla u periodu veženja opcije, kao rezultat dobrog poslovanja i kvalitetne strategije, menadžeri će imati priliku da akumuliraju znatna sredstva. Ovo je sredstvo podtsicaja menadžmenta za dobro upravljanje preduzećem. Učešće u dobiti preduzeća (profit-sharing) je oblik naknade zaposlenima koje poslodavac isplaćuje zaposlenim kao dodatak na normalnu platu kada preduzeće ostvaruje veću dobit od planirane. Po pravilu što je veća dobit veći su i iznosi koje će po tom osnovu zaraditi i menadžeri. Teškoće sa formulisanjem paketa nagrađivanja menadžera su dvostruke. Prvo, ne postoje jasna i direktna pravila o tome kako strukturirati razne beneficije od toga koje uključiti u paket, a koje ne, do toga koje parametre odabrati. A i menadžeri se međusobno razlikuju, pa onaj sistem koji odgovara jednom ne odgovara dugom. Drugo, postoji rizik manipulacija od strane menadžera, a u cilju obezbjeđenja preteranih nagrada za njegov rad. Na primer, on može iskoristiti činjenicu da je upravni odbor, koji se obično bavi pitanjem nagrađivanja, slabo motivisan, odnosno pod njegovom kontrolom. Ili, može da iskrivi računovodstvene rezultate firme (kao u skorašnjim američkim skandalima). Ili, može da iskoristi svoju bolju informisanost i ugovori korekciju sistema nagrađivanja neposredno pre nekog važnog i njemu poznatog događaja i slično. Sistem nagrađivanja menadžera, dakle, može da ih podstakne da rade u interesu vlasnika, ali ne može predstavljati savršeno rešenje za problem korporativnog upravljanja 3.1.3. Koncentracija vlasništva Koncentracija vlasništva je interni mehanizam korporativnog upravljanja koji određuje način upravljanja preduzećem. Vlasništvo može biti ukrupnjeno ili usutnjeno. O usitnjenom vlasništvu se govori kada postoji veliki broj akcionara koji, pojedinačno posmatrano, nemaju kontrolne pakete akcija i nemaju ni interes ni mogućnost da nadziru menadžment i usmjeravaju poslovanje preduzeća. Koncentraciju vlasništva imaju ona preduzeća koja imaju pojedince (ili institucionalne investitore) sa velikim paketom akcija koji imaju mogućnost i interes da se ozbiljno bave kompanijom te utiču na upravljačke i poslovne procese. Učešće u

39

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

vlasničkoj strukturi mogu imati i menadžeri, što može uticati na model korporativnog upravljanja i doprineti povezivanju interesa menadžmenta i ostalih akcionara.

U zemljama sa različitim sistemom korporativnog upravljanja prisutna je i različita koncentracija vlasništva. Visoka koncentracija vlasništva je karakteristika evropskog (kontinentalnog) sistema korporativnog upravljanja, za razliku od američkog u kome je vlasništvo usitnjeno, odnosnio široko disperzovano sa velikim brojem sitnih vlasnika.

Koncentracija vlasništava može imati pozitivne ali i negativne posledice na korporativno upravljanje i uspešnost preduzeća. Većinski vlasnici imaju interes da se aktivno uključe u kontrolu preduzeća. Koncentracija vlasništva sprečava oportuno ponašanje menadžera u smislu korištenja kontrole nad korporacijom za pribavljanje lične koristi i na taj način smanjuje agencijski problem. Osnovni uticaj krupnih akcionara se ispoljava preko izbora menadžera. Empirijska istraživanja pokazuju da su promene menadžera znatno češće u kompanijama gde postoje krupni akcionari. Krupni akcionar nadzire rad menadžera i utiče na zbivanja u kompaniji. Naravno položaj akcionara zavisi i od veličine njihovog udela : ukoliko je relativno velik, a manji od 50% njima predstiji permanentna borba za kontrolu nad korporacijom (stvaranje koalicija, borba na skupštini akcionara itd.), dok je daleko povoljniji položaj akcionara koji posjeduju 50% vlasništva, jer tada samostalno odlučuju. Koncentracija vlasništva smanjuje transakcijske troškove. Naime, kada je vlasništvo disperzovano troškovi su za učešće u upravljanju veći od dobiti nad akcijama. Tada su akcionari nezaintresovani za upravljanje, reaguju samo u kriznim situacijama, poput neprijateljskog preuzimanja i u takvim preduzećima dominantnu ulogu imaju menadžeri. Ekonomska anliza je pokazala da ukoliko postoji dovoljno likvidno sekundarno tržište akcija, da će akcionari svoje nezadovoljstvo upravom radije iskazati prodajom akcija nego da se bore na skupštini ili da povećavaju svoj ulog kako bi uticali na poslovanje preduzeća. U zemljama sa najlikvidnijim tržištima kapitala (SAD, Velika Britanija) disperzija vlasništva je najveća, a krupnih investitora je malo. U Evropi je razvijenost tržišta kapitala i njegova likvidnost manja pa postoje brojni krupni akcionari. U zemljama u razvoju likvidnost tržišta kapitala je niska te dominira krupno vlasništvo. 40

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Negativne posledice koncentracije vlasništva na korporativno upravljanje i uspešnost preduzeća utiču preko niske diverzifikacije portfolija investitora na tržištu kapitala, slaba zaštita

manjinskih

akcionara

i

njihovih

interesa,

nedostatak

transparentnosti

u

računovodstvenim praksama, povezanost grupa preduzeća kroz mreže međusobnog suvlasništva i moguće favorizovanje određenih opcija pri donošenju odluka i zapošljavanja menadžera. Postavlja se pitanje da li krupni akcionari više doprinose kroz dobar monitoring menadžera ili odmažu kroz zloupotrebu položaja? Vlasnici velikih paketa akcija mogu stvoriti probleme uzajamnog suvlasništva i piramidiranja. Ovakve situacije mogu dovesti jednu grupu vlasnika do iskazivanja veće kontrole uz manje kapitalne troškove ili do transfera resursa izvan preduzeća u korist onih koji kontrolišu preduzeće, a na štetu manjinskih akcionara, što se naziva tuneliranje (tunelling). Upravo su ovi razlozi za slom Enrona, Worlcoma i Global Crossinga. Izrazito visoka vlasnička struktura čini tuneliranje besmislenim. Uzajamno suvlasništvo je situacija kad dva ili više preduzeća zamene deo vlasničkih udela odnosno akcija. Prednost međusobne zamene akcija je u odezbeđenju stabilnog izvora finansiranja, jer se obezbjeđuje postojanje preduzeća preko stabilnog investitora koji će shodno potrebama kupiti nove emisije akcija. Zamena akcija sama po sebi smanjuje količinu akcija dostupnih tržištu kapitala i na ovaj način se preduzeće štiti od neprijateljskog preuzimanja i osigurava stabilnost menadžmenta. Uzajamno suvlasništvo je česta praksa u Japanu i Koreji i za njega se vezuje nepovoljan tretman manjinskih akcionara. Piramidalno vlasništvo je mehanizam koji koriste vlasnici sa kontrolnim paketima kako bi odvojili vlasništvo nad novčanim tokovima od stvarnih kontrolnih prava nad korporacijom. Piramidiranje je način učestvovanja u vasničkoj strukturi putem drugih preduzeća. Problem koji može stvoriti ovaj oblik vlasništva je neproporcionalnost u vlasništvu i ostvarenoj kontroli u preduzeću, odnosno da se sa manjim udelima ostvaruju nesrazmerno veća prava. 3.1.4. Objavljivanje informacija i finansijska transparentnost Objavljivanje informacija i finansijska transparentnost (disclosure) je jedan od internih mehanizama korporativnog upravljanja. Tačne i pravovremene informacije nisu važne samo za postojeće investitore nego i za sve one koji bi to mogli postati. Osim informacija o 41

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

finansijskom stanju preduzeća investitori treba da raspolažu informacijama o očekivanim investicionim odlukama. o kvalitetu rada menadžera i primanjima članova upravnog i nadzornog odbora. Korporacije moraju slati istinite i pravovremene informacije o svom poslovanju i rezultatima koje ostvaruju. Objavljane informacije treba da posjeduju najviši nivo kvaliteta kroz poštovanje međunarono priznatih standarda. Godišnju reviziju treba da obavljaju nezavisni kompetentni i kavlifikovani spoljni revizori, koji će akcionarima pružiti objektivnu informaciju o tome da finansijski izveštaji pokazuju stvarni finansijski položaj u svim relevntnim materijalnim aspektima. Revizori su odgovorni akcionarima i prema preduzeću, dok sa menadžerima samo sarađuju sa ciljem da obave posao koji im je poveren. Članovi Upravnog i Nadzornog odbora treba da objave postojanje sukoba interesa sa korporacijom i u takvim slučajevima traba da budu isključeni u odlučivanju. U dobroj praksi korporativnog upravljanja naglasak nije samo na sadržini informacije nego i na načinu njenog dostavljanja. Troškovi i pristup informacijama moraju biti jednaki za sve korisnike, što pružaju informacione tehnologije. Informacioni posrednici, kao što su analitičari, brokeri, rejting agencije i dr. treba da pružaju informacije investitorima kako bi doneli pravilne odluke. Oni ne smeju biti u sukobu interesa prilikom davanja savjeta.

3.2. Eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja Eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja su: tržište za korporativnu kontrolu, pravna infrastruktura, zaštita manjinskih akcionara i uslovi konkurencije

3.2.1. Tržište za korporativnu kontrolu Razdvajanje vlasništva od kontrole preduzeća, što je prouzrokovala pojava korporacija, otvorilo je čitav niz pitanja vezanih za ponašanje preduzeća. Krucijalno je pitanje hoće li preduzeće koje ima pomenuta svojstva, težiti da maksimizira profit svojim akcionarima i ako

42

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

kontrolu vrše menadžeri. Tržište za korporativnu kontrolu je eksterna sila koja potstiče menadžere da koriste resurse preduzeća na najbolji način i upravljaju u interesu akcionara. Tržište za korporativnu kontrolu deluje tako što menadžeri upravljaju korporacijom tako dugo sve dok se ne postigne maksimalna tržišna vrijdnost preduzeća, a tada se oni zamenjuju grupom menadžera sa alternativnom poslovnom strategijom. Pokretač promena je slab menaždmet, odnosno onaj koji ne stvara zadovoljavajuću vrijdnost za akcionare. Rezultati lošeg menadžmenta će se ogledati u smanjenju vrijdnosti akcija na tržištu kapitala. Smanjenje vrijdnosti akcija može potstaknuti aktivnosti na preuzimanju kontrole nad preduzećem sa ciljem podizanje vrijedsti i postizanje vlastite zarade preuzimanjem. Efikasan menaždment će podići vrijedst akcija na trzistu kapitala. Tržište za korporativnu kontrolu deluje kao pretnja menaždmentu ne samo zbog gubljenja kontrole nad preduzećem nego i zbog smanjenja mogućnosti budućih angažmana preko tržišta menadžera. Vlasnici akcija svoje nezadovoljstvo menadžmentom izražavaju prodajom akcija. Pad cene akcija je dovoljan signal upravnom odboru i skupštini akcionara da je potrebno ispitati poslovnu stategiju, ali i kvalitet menadžmenta kompanije. Problem oslonca samo na tržište kapitala, kao instrumenta korporativnog upravljanja, leži u teškoći kod razdvajanju odgovornosti menadžera od nepovoljnih tržišnih kretanja i njihov uticaj na slabije rezultate. Menadžeri se uvek pozivaju na ovo drugo, često s pravom. Pored toga, i ovde postoji asimetrija informacija, jer menadžeri znaju više o preduzeću i njenom poslovanju nego tržište, pa makar bilo i ono sa najrazvijenijim obaveznim otkrivanjem (disclosure) informacija o poslovanju (američko tržište), te zato ni berzanaka cijena akcija ne mora uvek biti pravi izraz vrijedsti firme, odnosno njenog poslovanja. Pitanje je koliko je tržište sposobno da odredi pravu vrijedst preduzeća. Ove i slične teškće čine da ni tržište kapitala ne uspijeva da obezbjedi dovoljno dobro korporativno upravljanje. Postoje dva načina za preuzimanje kontrole nad preduzećem bez saglasnoti menadžera, odnosno disciplinovanja menadžera Prvi je borba zainteresovanih za glasove na skupštini akcionara radi privremnog ukrupnjavanja vlasništva. Naime, u situaciji raspršenosti vlasništva

43

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

(akcija) zainteresovani pojedinac ili institucija, a bez obzira da li posjeduje nešto veći udeo u svojini ili ne, može pokušati da okupi oko sebe sitne akcionare i da na taj način postane značajniji činilac odlučivanja unutar kompanije nego što bi bio samo na osnovu sopstvenog vlasništva. Pošto sitni vlasnici obično ni ne dolaze na sednice skupštine akcionara, težište borbe za glasove prenosi se u prethodnu fazu i to u fazu prikupljanja punomoći za zastupanje manjinskih akcionara na sednici skupštine preduzeća. Problem sa borbom za zastupničke glasove manjinskih akcionara (kao pretnja upravi preduzeća) je u tome što je ona obično neuspešna. Sitni akcionari su najčešće skeptični prema njima nepoznatim pojedincima ili institucionalnim investitorima koji im traže podršku, pa obično ili nikome ne poveravaju svoj glas ili ga daju menadžmentu. Nešto su bolje sreće, na primer, banke u Njemačkoj, koje uspijevaju da obezbjede i glasove manjinskih akcionara, ali se to ne može uzeti kao pravilo. Borbe za glasove su obično zanimljive, ali su retke i ne daju poseban doprinos korporativnom upravljanju. Drugi način je tzv. neprijateljsko preuzimanje firme (hostile takeover). Izvodi se na sledeći način: lovac na slabe firme uočava da je cijena akcija jednog preduzeća niska, tj. niža od moguće, a zbog lošeg rada menadžmenta; on daje ponudu vlasnicima da otkupi njihove akcije po višoj ceni nego što je tržišna; kada uspe da ostvari vlasničku kontrolu, on menja menadžment, postavlja bolji, i tada cijena akcija raste; zarađuju i on i preostali (stari) vlasnici akcija. Ovde, dakle, imamo brzometno ukrupnjavanje vlasništva nad firmom, čiji je uzrok slab rad postojećeg menadžmenta. To ukrupnjavanje donosi pozitivne posledice na korporativno upravljanje, jer vodi otpuštanju postojećeg menadžmenta i dovođenju boljeg. štaviše, čak i postojanje latentne pretnje neprijateljskog preuzimanja navodi menadžere na bolji rad, kako im ono ne bi donelo otkaz, a time i uništenje poslovne reputacije. Ipak, postoje stvari koje dovode u pitanje efikasnost rešavanja problema korporativnog upravljanja putem neprijateljskog preuzimanja. Prvo, to je skup poduhvat, pa je moguć samo kada se radi o znatnoj potcenjenosti vrijedsti neke firme. U cenu preuzimanja idu troškovi angažovanja velikih suma novca iz kojih se isplaćuju akcionari, kao i potreba da se akcionarima ponudi cijena koja je znatno iznad tržišne kako bi pristali da prodaju svoje akcije. Jer, oni imaju motiv da zadrže akcije (ne prodaju ih lovcu) i sačekaju pozitivan ishod preuzimanja, a u nadi da će akcije tada još više vredeti. Drugo, preuzimanje podrazumeva razvijeno tržište novca, na kome lovac na slabe firme može da nađe i angažuje velike svote u cilju preuzimanja. Treće, 44

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

upravnom odboru i menadžmentu stoje na raspolaganju različite tehnike odbrane od neprijateljskog preuzimanja, to se, naravno, vrši na račun imovine akcionara. I četvrto, radi se o politički osetljivom pitanju, pa menadžerski lobiji uspijevaju da izbore zakonske restrikcije. Tako je završen talas preuzimanja u SAD iz 1980-tih godina, a slično je reagovala njemačka vlada posle skorašnjeg preuzimanja Manesmana od strane britanskog Vodafona. 3.2.2. Pravna infrastruktura Pretpostavke za doboro korporativno upravljanje su postojanje legislative i dobrih pravnih standarda. Ovi preduslovi pružaju sigurnost ulagačima, posebno manjinskim, i osiguravaju jednak tretman svim akcionarima. Kvalitetan pravni okvir smanjuje nesigurnost tržišnih aktera i stvara jasna očekivanja o efektima delovanja u investicionom i korporativnom svetu. Naravno prevelika (striktna) regulativa koči preduzetničku aktivnost i može investicije usmeriti u druge zemlje. Takvi uslovi nisu pogodni za slobodno uspostavljanje sistema korporativnog upravljanja koji će zadovoljiti potrebe preduzeća. Kvalitetna zakonska rešenja i razvoj nacionalnih kodeksa korporativnog upravljanja, na globalnom nivou će dovesti do stvaranja supra nacionalne regulative koja jača praksu dobrog korporativnog upravljanja. OECD Principi korporativnog upravljanja naglašavaju važnost postavljanja određenih pravnih , regulatornih i institucionalnih temelja koji će štititi sve aktere na tržištu i biti osnova za efikasnost kompanija. Države koje teže implementaciji OECD Principa korporativnog upravljanja treba da prate i nadziru postojeći okvir korporativnog upravljanja i da pratite međunarodnu praksu i iskustva u cilju permanentnog poboljšanja i primene dobre prakse korporativnog upravljana. Ove aktivnosti su usmjerene ka podsticanju preduzetništva i smanjenju rizika sukoba interesa u privatnom i javnom sektoru. Okvir korporativnog upravljanja treba da uzima u obzir njegov uticaj na ekonomsku delotvornost, integritet tržišta, potsticaje za tržišne učesnike, te promociju tržišne efikasnosti i transparentnosti. Korporativni oblik organizovanja snažan je potsticaj ekonomskom rastu, s

45

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

toga on mora biti flesibilan kako bi omogućio prilagođavanje preduzeća raznovrsnim okolnostima i osigurao nesmetan razvoj u stvanju novih vrijedsti uz najbolje angažovanje respoloživih resursa. Potrebno je izvršiti jasnu podelu odgovornosti između različitih državnih i drugih institucija i prakse doborg korporativnog upravljanja kako bi se osigurao javni interes. Takođe treba uskladiti čitav niz zakona i regulativa iz različitih oblasti ( radno pravo, ugovorno pravo, porezno pravo, računovodstveni i revizorski standardi i dr.) kako bi se smanjio i izbegao rizik preklapanja i sukoba koji mogu uticati na ostvarivanje ciljeva korporativnog upravljanja. U Principima korporativnog upravljanja se ističe kako tjela koja su uključena u proces nadzora, regulacije i osiguranja zakonitosti treba da imaju autoritet, integritet finansijske i ljudske resurse kako bi obavljala svoje dužnosti na profesionalan način. Delovanje ovih tjela treba da bude transparentno i razumljivo (obajšnjivo) za javnost. Treba zabraniti trgovanje na osnovu povlašćenih informacija sa kojim može da se manipuliše na tržištu kapitala (insider trading) kao i zloupotreba pozicija osoba koja ima bliske odnose sa preduzećem i koristi te odnose na teret preduzeća i investitora (abusive self-dealing). 3.2.3. Zaštita manjinskih akcionara Jedan od eksternih mehanizama korporativnog upravljanja je zaštita manjinskih akcionara. U OECD Principima korporativnog upravljanja je naglašeno pravo akcionara na: registraciju vlasništva, pristup bitnim informacijama, prenos i ustupanje akcija, učestvovanje na skupštini, izbor i smenjivanje članova odbora i učestvovanje u profitu korporacije. Sa stanovišta korporativnog upravljanja veoma je važno da postoji zaštita manjinskih akcionara od strane većinskih vlasnika. Ukoliko je kontrola u rukama većinskih vlasnika tada pravni okvir treba da osigura akcionarima jednaka prava. a posebno manjinskim akcionarima pogotovo kada se njihovi interesi razlikuju od interesa većinskih akcionara. Ukrupnjavanje vlasništva je jedan od načina rešavanja agencijskog problema u firmama, odnosno problema korporativnog upravljanja. I nije presudno važno da li se ukrupnjavanje vrši koncentracijom akcija, neprijateljskim preuzimanjem firme ili koncentracijom glasova na skupštini akcionara.

46

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Pored načelnog dobitka na planu korporativnog upravljanja, koncentracija vlasništva donosi i opasnost eksproprijacije manjinskih akcionara akcijama krupnih vlasnika, bilo samih, bilo u dogovoru sa menadžerima. Tehnike su brojne i mogu biti i banalne i vrlo sofisticirane. Ta je opasnost posebno izražena u zemljama u tranziciji, gde su i pravna i vanpravna (tržište kapitala, banke) ograničenja akcija uprave kompanije skromna. A praksa narušavanja interesa manjinskih ”spoljnih” akcionara zakonito vodi smanjenom interesovanju za ulaganja u kompanije. Da bi manjinski akcionari bili zaštićeni od eventualnih zloupotreba krupnih akcionara, moguće je Zakonom o preduzećima (Zakonom o privrednim društvima-u pripremi) ili Statutom kompanije predvideti različita pravila koja bi trebalo da smanje rizik eksproprijacije spoljnog vlasnika, kao što su: pravo manjinskih vlasnika da sazovu sastanak skupštine akcionara, metod ”jedna obična akcija, jedan glas” na skupštini, kumulativni metod glasanja za upravni odbor, posebno oštra pravila odobravanja transakcija kod kojih krupni vlasnici ili menadžeri imaju konflikt interesa, obavezan otkup akcija manjinskih akcionara kod reorganizacija ili preuzimanja kontrole od strane krupnog akcionara i slično. Dok, sa jedne strane, zaštita manjinskih akcionara smanjuje rizik zloupotreba i povećava sigurnost ulaganja, a time i dovodi do povećanja spoljnog finansiranja kompanija, postoje i sa druge strane troškovi te zaštite. Ona može ugroziti jednakost svih akcionara, odnosno demokratsko načelo “jedna akcija jedan glas”; ona zatim može doneti maltretiranje većine od strane manjine koja nije u pravu; na kraju, ona može sprečiti povoljan razvoj događaja na primer, neprijateljsko preuzimanje zbog nepotrebne obaveze otkupa akcija preostalih manjinskih akcionara. 3.2.4. Konkurentski uslovi Postojanje slobodnog tržišta i konkurencije utiče na praksu dobrog korporativnog upravljanja. Korporacijama koje imaju održivu konkurentnu prednost, te tržišni uslovi im osiguravaju opstanak. Prosperiraće korporacije koje vode najbolji menadžeri i koje imaju kvalitetnu upravljačku strukturu. Loši menadžeri koji rasipaju resurse moraju biti zamanjeni, jer takve korporacije gube tržišnu bitku. Konkurencija vrši pritisak na praksu korporativnog upravljanja. Tržište će prisiljavati korporacije da izaberu najbolji model korporativnog upravljanja kao bi 47

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

ostvarili najbolju poslovnu efikasnost. Na finansijskom tržištu i tržištu kapitala konkurencija zahteva postizanje ravnoteže između dve vrste interesa: podstiče menadžment da održava vrijedst akcionarskog kapitala na tržištu kapitala kao bi mogao da prikuplja novčana sredstva emisijom akcija i zahteva od kompanije da održava određeni odnos duga prema kapitalu kako bi mogla da prikuplja sredstva putem zaduživanja. Na tržištu robe konkurencija obezbjeđuje efikasnost, inovacije i povećava dobrobit kupcima. Naime, kompanije, zbog postojanja konkurencije na tržištu roba, proizvode kvalitetnije i jeftinije proizvode u odnosu na konkurenciju. Uslovi gde nema konkurencije, odnosno gde postiji monopol položaja ili posebne zaštite, daju veću mogućnost za prisustvo neefikasnih menadžera i lošu praksu korporativnog upravljanja.

4.

Oblici međunarodne koordinacije korporativnog upravljanja

i

harmonizacije

4.1. Direktive EU Za proces usklađivanja i harmonizacije nacionalne regulative zemalja članica Evropske Unije i u cilju konvergencije evropskog modela korporativnog upravljanja od fundamentalnog značaja su odredbe, pravila, standardi i sankcije sadržane u Direktivama EU u oblasti korporativnog upravljanja. Zemlje čalnice su se obavezale da usaglase svoje nacionalne zakone i druge propise u ovoj oblasti. Najvažnije od tih direktiva su: ·

Prva direktiva EU od 09.03.1968. godine o koordinaciji zaštitnih mjera, radi zaštite intersa članova i drugih osoba države članice u smislu člana 58. stav 2. Ugovora, zahtevaju od privrednih društava radi ujednačavanja mjera u Zajednici (68/151/EEC);

·

Druga direktiva EU od 13.12.1976. godine koja koordinira, u zaštiti intersa članova i drugih osoba države članice, i zahteva od privrednih društava da ujednače mjere u Zajednici (71/91/EEC) po pitanju osnivanja akcionarskih društava i ordžavanja i promene osnovnog kapitala;

·

Treća direktiva EU od 09.10.1978. godine zasniva na članu 54. (3) (g) Ugovora, a

48

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

odnosi se na spajanje akcionarskih društava; ·

Šesta direktiva EU od 17.12.1982. godine, zasnovana na članu 54. (3) (g) Ugovora, koja se odnosi na podelu akcionarskih društava.

4.2. Prva direktiva Prva direktiva EU utvrđuje pitanja obaveznog objavljivanja dokumenata i događaja u vezi sa društvom, validnost obaveza koje društvo preuzima i uslove ništavnosti osnivanja društva. Ova Direktiva sadrži odredbe prema kojima se objavljivanje dokumenata i događaja u vezi sa društvom (u celini ili skraćeno) vrši u službenom glasilu ili se upućuje na dokument koji se nalazi u registru društva. Za treća lica je važno da se u potpunosti ostvaruju načela publiciteta, poverenja i sigurnosti kao bitnih načela na kojima se zasniva pravna sigurnost učesnika u pravnom prometu. Oderdbama Prve Direktive EU takođe je utvrđeno da će države članice EU preduzeti mjere da bi se izbegle razlike između podataka upisanih u registar društva i objavljenog teksta koji nema pravno dejstvo. Odredbama ove Direktive utvrđena je obaveza članica država EU da uspostave centralni registar društva (jednistvena evidencija), kojim se ostvaruje jedan od osnovnih principa korporativnog upravljanja, da se svim učesnicima u pravnom prometu obezbjede informacije o drugim učesnicima i na taj način poveća sigurnost i pojača zaštita. Prva Direktiva sadrži odredbu prema kojoj je društvo, u svojim papirima, obavezno da sadrži podatke o: broj pod kojim je društvo upisano u registar, oblik društva, adresu i sedište društva, činjenicu da se društvo nalazi u likvidaciji, podaci o osnovnom kapitalu, iznos upisanog i uplaćenog kapitala, broj računa sa nazivom i sedištem institucije kod koje društvo ima otvoren račun, prezimena i imena članova uprave, ukupan broj i nominalni iznos akcija i prezime i ime predsednika upravnog, nadzornog i poslovnog odbora.

4.3. Druga direktiva Druga Direktiva uređuje obavezne elemente Ugovora o osnivanju i/ili Statuta; smanjenje broja akcija ispod minimuma utvrđenim nacionalnim zakonodavstvima; iznos minimalnog

49

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

osnovnog kapitala prilikom osnivanja društva; odnos cijene akcije prilikom emisije i njihove nominalne vrijedsti; način procjene stvari i prava kojima se plaćaju akcije; uslove i način sticanja imovine od osoba koje su ili u čije je ime potpisan ugovoro osnivanju i/ili Statut; zabranu oslobađanja akcionara od uplate akcija zbog smanjenja osnovnog kapitala; uslove isplate dividende i privremene dividende; obavezu sazivanja skupštine u skučaju ozbiljnog (ne više od 50%) smanjenja osnovnog kapitala; zabranu upisa vlastitih akcija od društva i uslove sticanja, raspolaganja, prodaje i poništavanje vlastitih akcija; nadležnosti i način odlučivanja prilikom donošenja odluke o povećanju osnovnog kapitala; minimalni jednikratni iznos nominalne vrijedsti akcija koji se plaća prilikom njihove kupovine; rok za unos stvari i prava ako se akcije emitovane po osnovu povećanja osnovnog kapitala plaćaju na ovaj način; korištenje prava preče kupovine i način ograničenja ili isključenja ovog prava; uslove i način smanjenja osnovnog kapitala i zaštitu poverilaca prilikom smanjenja osnovnog kapitala; uslove i način emisije akcija s pravom na otkup i potrebnu većinu ukupno i po klasama na skupštini zastupljenih akcija prilikom donošenja odluka o ograničenju ili isključenju prava preče kupovine i smanjenju osnovnog kapitala. Odredbe ove Direktive se odnose na sticanje imovine osnivača društva, odnosno za slučaj da se radi o novim ulozima društva i da ti novi ulozi moraju biti ispitani, a izveštaj o sticanju objavljen i odobren od strane Skupštine akcionara. Prema ovoj odredbi stečene vlastite akcije koje nisu prodate u periodu od 12 meseci moraju biti poništene. Učešće vlastitih akcija ne sme da bude veće od 10% osnovnog kapitala, a primanje vlastitih akcija u zalog se smatra sticanjem. Odredbama ove Direktive je utvrđeno da odluku o smanjenju kapitala donosi Skupština i da kod smanjenja osnovnog kapitala poverioci imaju pravo da dobiju osiguranje potraživanja koja nisu dospela do dana donošenja odluke o smanjenju osnovnog kapitala. Ove odredbe utvrđuju i da smnjenje osnovnog kapitala ne može biti osnov za oslobađanje akcionara obaveza uplate po osnovu upisa akcija. Za donošenje odluka o ograničenju/isključenje prava preče kupovine, smanjenju osnovnog kapitala i otkupa akcija utvrđeno je da se odluke donose najmanje dvotrećinskom većinom

50

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

ukupnog broja akcija uz mogućnost da se odluke donose i prostom većinom ako je na skupštini zastupljeno više od ¾ akcionara sa pravom glasa. Glasanje se odvija odvojeno po klasama.

4.4. Treća direktiva Treća Direktiva uređuje pitanja spajanja društva pod kojim se podrazumevaju spajanje pripajanjem, spajanje osnivanjem novog društva i pripajanje društva društvu koje drži 90% ili više akcija društva koje se pripaja. Spajanje pripajanjem znači da jedno ili više društva prestaje bez sprovođenja postupka likvidacije i prenosi celokupnu imovinu i obaveze na drugo društvo u zamenu za akcije koje novo društvo emituje akcionarima pojedinih društava ili im isplaćuje novac, pri čemu ove isplate ne mogu biti veće od 10% nominalne vrijedsti emitovanih akcija pripojenog društva. Spajanje osnivanjem novog društva znači da više društava prestaje bez sprovođenja postupka likvidacije i prenosa celokupne imovine i obavza na društvo koje osnivaju. Pri tome akcioanrima pripojenih društava, novo društvo emituje svoje akcije ili im isplaćuje novac, ali ove isplate ne mogu biti veće od 10% nominalne vrijedsti emitovanih akcija pripojenog društva. Smisao ove direktive je znači zaštita interesa akcionara i poverilaca prilikom spajanja društava. Za donošenje valjane odluke o spajanju društva neophodna dvotrećinska većina akcija sa pravom glasa ili ¾ većina ako je na skupštini prisutno najmanje 50% akcija sa pravom glasa. Glasanje se odvija odvojeno po klasama. Ovom Direktivom je utvrđeno da jedan ili više eksperata koji deluju u ime svakog učesnika, a koga su imenovali sud ili organ uprave, ispitati predložene uslove pripajanja/spajanja i o tome pripremiti pismeni izveštaj za akcionare. Ova Direktiva utvrđuje i obavezu angažovanja spoljnog revizora za slučaj reorganizacije društva, koji će u pismenoj formi sačiniti izveštaj o reorganizaciji.

4.5. Šesta direktiva Šesta Direktiva se bavi podelom akcionarskih društava. Ova Direktiva razlikuje podjelu pripajanjem, osnivanjem novog društva i podelu pod nadzorom suda. Pod podjelom 51

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

pripajanjem podrazumeva se situacija u kojoj društvo nakon prestanka, bez sprovođenja likvidacije, prenosi na više od jednog društva ukupnu imovinu i obavze, pri čemu akcionari podeljenog društva dobijaju akcije društva na koja je imovina prenesena, uz mogućnost isplate u novcu do 10% ukupne nominalne vrijedsti akcija koje nova društva emituju po osnovu prenosa imovine. Podelom osnivanjem novog društva smatra se situacija kada se nakon prestanka društva, bez sprovođenja likvidacije, prenese imovina i obaveze na više od jenog novog društva pri čemu akcionari podeljenog društva dobijaju akcije novog društva.

Osim direktiva EU za proces usklađivanja i harmonizacije nacionalnih regulativa zamalja članica EU su značajni OECD Principi korporativnog upravljanja. Oni sadrže preporuke, standarde, pravila i procedure koji su neobavezni za korištenje od strane zemalja članica EU.

4.6. OECD Principi korporativnog upravljanja Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), na osnovu člana 1. Konvencije, potpisane u Parizu 14. decembra 1960.godine, promoviše politiku koja ima za cilj da postigne najveći održivi ekonomski rast i zaposlenost, kao i povećanje životnog standarda u zemljama članicama, da obezbjedi finansijsku stabilnost i na taj način doprinese razvoju svetske ekonomije na multilateralnoj nediskriminatornoj osnovi u skladu sa međunarodnim obavezama. Zemlje članice OECD su: Austrija, Belgija, Kanada, Danska, Francuska, Njemačka, Grčka, Island, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Norveška, Portugalija, Španija,Švedska, Švajcarska, Turska, Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države. Sledeće zemlje su postale naknadno članice pristupanjem i to: Japan (28. april 1964), Finska (28.januar 1969.), Australija(7. jun 1971.), Novi Zeland (29. maj 1973.), Meksiko (18. maj 1994.), Češka Republika (21. decembar 1995.), Mađarska (7. maj 1996.), Poljska (22. novembar 1996.), Koreja (12. decembar 1996.) i Republika Slovačka (14. decembar 2000.). OECD Principi korporativnog upravljanja odobreni su od strane OECD (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj) ministara 1999. godine i od tada predstavljaju merilo za kreatore

52

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

politike, investitore, korporacije i druge zainteresovane strane širom sveta. Njima je unapređen program korporativnog upravljanja i obezbjeđene su posebne smjernice za zakonske i regulativne inicijative kako u zamljama OECD-a tako i u zemljama van OECD-a. Principi su jedan od ključnih standarda za valjane finansijske sisteme, a pružaju program saradnje između zemalja OECD-a i onih koji su van njega i čine podršku u delu izveštvanja Svetske bankeMMF o poštovanju standarda i propisa vezano za korporativno upravljanje. Kreatori politike su danas svesni da dobro korporativno upravljanje doprinosi finansijskoj stabilnosti na tržištu, investiranju i ekonomskom rastu. Dobro korporativno upravljanje doprinosi da kompanije postanu konkurentne. Korporativno upravljanje postaje značajno za sve šire segmente stanovništva, kao što su institucionalni investitori i privatni sektor koji ulažu svoja slobodna novčana sredstva u poslovanje korporacija. Ministri OECD-a su 2002. godine zatražili ponovo procjenu Principa OECD-a, što je bilo potrebno zbog niza korporativnih skandala koji su stvorili nepoverenje u ulaganja u preduzeća kao i finansijske institucije i finansijska tržišta. U to smislu OECD u saradnji sa Svetskom bankom organizovala je regionalne okrugle stolove o korporativnom upravljanju sa svrhom identifikovanja dobrih i loših iskustava i prilagođavanje Principa. Okruglim stolovima prisustvuju ključne međunarodne institucije i predstavnici privatnog sektora, radnika, građanskog društva, i zemalja koje nisu članice. Ovim skupovima takođe doprinose mišljenja eksperata koji daju svoje sugestije na primenu i probleme u korporativnom upravljanju. Karakteristika Principa je da su oni instrument koji pruža neobavezujuće standarde, smjernice i dobre običaje za korporativno upravljanje, kao i uputstva za primenu, što se može prilagoditi specifičnim pravnim, ekonomskim i kulturnim okolnostima. Njihov cilj je da služe kao referentna tačka odnosno da predstavljaju preporuke. Mogu ih koristiti kreatori politike, pri kreiranju zakonskih i regilativnih okvira za korporativno upravljanje koji uvažavaju vlastite ekonomske, društvene, pravne i kulturne okolnosti i učesnici na tržištu pri razvoju vlastite prakse. Na forumima za dijalog, se pronalaze rešenje za nastale probleme i razmenjuju iskustva među zemljama članicama i onima koje to nisu. Principi treba da pomognu da se razvije kultura vrijednosti profesionalnog i etičkog ponašanja na kojem se zasniva dobro funkcionisanje 53

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

tržišta. Poverenje i integritet igraju bitnu ulogu u ekonomskom životu i zbog toga se mora osigurati poštovanje Principa, a sve u interesu budućeg prosperiteta. Principi su tokom vremena revidirani (2003). godine, a usvojilo ih je predsedništvo OECD-a 2004. godine, kako bi uzeli u obzir najnoviji razvoj i iskustva u zemljama koje su članice OECD-a i u onim van njega. Revizija principa se bazira na činjenici da su oni neobavezujući i zbog toga treba da uvaže potrebu da se sprovođenje prilagodi promenljivim pravnim, ekonomskim i kulturnim uslovima. Principi su promenljivi tokom vremena zbog novih okolnosti koje se javljaju u samoj korporaciji i u tržišnim uslovima oko nje. Da bi korporacije postale, odnosno ostale konkurentne potrebno je da unose novine u praksu korporativnog upravljanja i na taj način ispune nove zahteve i iskoriste nove mogućnosti. Svrha OECD Principa je da pomogne vladama zamalja članica OECD-a i onima koje to nisu da poboljšaju pravni i institucionalni okvir za korporativno upravljanje u svojim zemljama i da obezbjede smjernice i predloge za berze, investitore, korporacije i druge učesnike u procesu razvoja dobrog korporativnog upravljanja. Principi se odnose kako na finansijske, tako i na nefinansijke kompanije čije su akcije ponuđene na tržištu. Principi su korisni takođe i za kompanije čije akcije nisu na tržištu, jer predstavljaju osnovu za dobru praksu upravljanja. Faktori koji utiču na proces upravljanja i odlučivanja u korporacijama su od presudnog značaja za njihov dugoročni uspeh. Principi se usredsređuju na probleme upravljanja proistekle zbog razdvajanja vlasništva i kontrole. Centralno pitanje je odnos između akcionara i rukovodstva, ali ne samo to nego i odnos između većinskih (akcionari koji imaju kontrolni paket) i manjinskih akcionara. Principi onemogućavaju da pojedini ili grupa dobiju prevelika ovlašćenja. Akcionari koji imaju većinski interes (porodice, pojedinci, holding kompanije) mogu da utiču na ponašanje kompanije. S druge strane institucionalni investitori, kao vlasnici akcija, sve više zahtevaju da učestvuju u korporativnom upravljanju. Pojedinačni akcionari su zainteresovani da dobiju jednak tretman sa većinskim akcionarima i menadžmentom. Povjerioci su spoljni kontrolori rezultata poslovanja kompanije. Zaposleni igraju važnu ulogu i mogu da doprinesu dugoročnom uspehu i rezultatima poslovanja, dok vlade svoj doprinos daju preko institucionalnih i zakonskih okvira za korporativno upravljanje. Uloga svakog od navedenih 54

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

učesnika u korporativnom upravljanju varira, kao među zemljama članicama OECD-a tako, i zemljama koje nisu članice. Međunarodni tokovi kapitala omogućavaju kompanijama pristup finansiranju od mnogo većeg broja investitora. Sve značajniji faktor za odluke o investiranju je upravo pridržavanje osnovnih principa dobrog korporativnog upravljanja. Ukoliko zemlje žele da iskoriste globalno tržište i privuku strane investicije potrebno je da poštuju međunarodno priznate principe. Čak i ako primarni cilj nisu strani izvori kapitala, dobro koprorativno upravljanje će pomoći povećanju poverenja domaćih investitora, smanjenju troškova kapitala, dobroj podršci finansijskom tržištu i dovesti do stabilnih izvora finansiranja. Principi pokrivaju šest ključnih područja delovanja: I) Izgradnja okvira korporativnog upravljanja; II) Prava akcionara i ključne vlasničke funkcije; III) Ravnopravan tretman akcionara; IV) Uloga interesnih gupa u korporativnomupravljanju; V) Objavljivanje podataka i transparentnost; i VI) Odgovornost odbora.12

5. Kodeksi korporativnog upravljanja Problematika korporativnog

upravljanja

implicirala

je

izradu

nacionalnih

kodeksa

korporativnog upravljanja početkom dvadesetih godina dvadesetog vijeka u evropskim državama. ·

Prvi nacionalni kodeks donešen je u Australiji 1991.godine pod nazivom Bosch Report u čijoj izradi su učestvovala različita australijska strukovna tijela članova upravnih odbora, revizora, računovođa, pravnika i ekonomista.

·

Prvi evropski nacionalni kodeks donijet je u Velikoj Britaniji 1992. godine pod nazivom Cudbury Report i uticao je na izradu nacionalnih kodeksa evropskih država, njih oko pedesetak donijeto u razdoblju do 2004.godine.

· 12

U Sjedinjenim Američkim Državama prvi kodeks je donešen od strane upravnog

255

Termin “odbor” ima značenje koje podrazumeva različite nacionalne modele strukture odbora koji postoje u zemljama članicama OECD-a i u onim koje nisu članice OECD-a. U tipičnom “dvostepenom” sistemu koji postoji u nekim zemljama, termin odbor se odnosi na “nadzorni odbor”, dok se pojam “glavni izvršioci” odnosi na “upravni odbor”.

55

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

odbora General Motors-a. Na međunarodnom nivou kako je naprijed navedeno Principi korporativnog upravljanja Organizacije za privredu saradnju i razvoj ( OECD Principles of Corporate Governanse) iz 1999. godine, a objavljen je i Nacrt izmjenjenog teksta Principa korporativnog upravljanja 2004. godine. Ovaj akt je doprinjeo nastavku nacionalnih kodeksa korporativnog upravljanja u brojnim istočnoevropskim, azijskim i latinoameričkim državama. Održani su brojni regionalni okrugli stolovi u saradnji sa Svjetskom bankom na kojima su se analizirali prijedlozi za reforme nacionalnih zakonodavstava pojedinih država, usvojile su se tzv. Bijele knjige kao planovi za buduće radnje na reformama nacionalnih zakonodavstava, te podsticalo na izučavanje problematike korporativnog upravljanja i njegovog značaja. Treba posebno izdvojiti činjenicu da je i u Republici Srpskoj 2002. godine došlo do izmjena i dopuna Zakona o preduzećima tako da je na osnovu njegovog člana 254a. Komisija za hartije od vrijednosti dobila ovlaštenje da može svojim aktom propisati standarde korporativnog upravljanja, a koji se naročito odnose na način sazivanja Skupštine, kvoruma, glasanja pisanim putem ili putem punomoći i informacija koje treba da se obezbjede akcionarima u vezi sa tim, a sve u cilju unapređenja i zaštite prava akcionara. Koristeći se navedenim ovlaštenjem, kao i onim iz člana 100. tada važećeg Zakona o hartijama od vrijednosti, koji je u stavu 5. određivao da je Komisija nadležna da „propisuje organizuje, preuzima i nadgleda mjere kojima osigurava efikasno funkcionisanje tržišta hartija od vrijednosti i zaštitu investitora“, Komisija za hartije od vrijednosti donijela je Standarde upravljanja akcionarskim društvima13 ( u daljem tekstu: Standardi) čime se Republika Srpska priključila onim zemljama koje na ovaj način značajno unapređuju regulativu korporativnog upravljanja. Standardi su sadržajno gledano pravila koja su u drugim zemljama obuhvaćena terminom kodeks, pa u tom smislu nema dileme o tome da li se radi o nečemu što se razlikuje od kodeksa korporativnog upravljanja. Postavlja se pitanje pravne prirode kodeksa korporativnog upravljanja, odnosno kako bi se on mogao pravno okvalifikovati. Generalno posmatrano, kodeksi predstavljaju sistemske zbirke načela, standarda, dobrih običaja i preporuka o unutrašnjem korporativnom upravljanju (tretman akcionara, uređenje i 13

„Službeni glasnik Republike Srpske“ broj 3/06

56

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

praksa tijela u akcionarskim društvima, transparentnost poslovanja akcionarskih društava). Klasifikacija pravila sadržanih u Kodeksu uslovljena je njegovim karakterom. Nacionalni kodeksi se donose od strane organizacije koja je za to ovlaštena, sa osnovnom idejom da pojedini dijelovi kodeksa imaju različit stepen obaveznosti. Tako naprimjer, Engleski Kodeks sadrži osnovne principe, sporedne principe i odredbe Kodeksa, s tim da korporacija ne može odstupiti od osnovnih i sporednih principa. Holandski Kodeks sadrži principe od kojih se ne može, i odredbe najbolje prakse od kojih se može odstupiti14. Standardima Republike Srpske određeno je da oni sadrže preporuke i sugestije, kao i odredbe koje su obavezujuće. U pogledu pravne obaveznosti kodeksa, pojavljuje se dilema vezana za njihovu pravnu kvalifikaciju, što se odražava na njihovu pravnu obaveznost. U prvom redu treba se složiti oko toga da Kodeks korporativnog upravljanja nije zakon jer nije donesen od strane zakonodavnog organa, niti u proceduri određenoj za donošenje zakona ( napr. Standarde je donijela Komisija za hartije od vrijednosti RS). Isto tako kodeksi nisu Ugovori, s obzirom na to da nema ugovorenih strana, a nisu ni Poslovni običaji jer bi bilo suviše rano da bi se smatralo da je kodeks postao običaj. Po svojoj prirodi Kodeks korporativnog upravljanja predstavlja akt koji sadrži nepravne norme i koji je donijet od strane privatno-pravnog tijela. On može biti donesen od strane odbora direktora ili od strane drugog privatno-pravnog tijela ( kad se radi o nacionalnom kodeksu korporativnog upravljanja). Stav o nepravnom karakteru Kodeksa korporativnog upravljanja važi neovisno od činjenice što kodeks može da sadrži pravila koja po svojoj sadržini predstavljaju zakonske norme, a tada se ta rješenja primjenjuju na osnovu zakona, a ne na osnovu kodeksa. Takav stav eksplicitno proizlazi iz uvoda Standarda gdje se navodi da „Standardi sadrže preporuke i sugestije, kao i odredbe koje su obavezujuće, jer proizilaze iz pozitivnih propisa za određenu oblast“. Standardi u uvodnom dijelu sadrže napomenu u kojoj se naglašava da akcionarska društva nisu obavezna da ih primjenjuju, ali su u tom slučaju obavezna da objave obrazloženje zbog čega to čine. Dakle, prihvaćeno je karakteristično pravilo „ prihvati ili objasni“ što je u skladu sa već uobičajnim pješenjima u svijetu. Međutim pravilo „ prihvati ili objasni“ ne važi za sva akcionarska društva, već kao obaveza samo za ona čije akcije kotiraju na berzi, a tu praksu prihvataju i Standardi koji u završnim odredbama to eksplicitno i kažu, uz dodatak da se 14

Z.Arsić, Kodeks ponašanja( kodeks korporativnog upravljanja), „Privreda i pravo“, br. 5-8, 2005, str 74.

57

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

„preporučuje da i ostala akcionarska društva prihvate sve standarde i ugrade ih u svoja opšta akta. Kodeksi a tako i Standardi, ne sadrže nikakve sankcije za ona akcionarska društva koja su obavezna da ih primjenjuju, tako da ta norma ima značenje nesakcionisane obaveze. Međutim, u Standardima u uvodnom dijelu postoji napomena da se poštovanjem standarda upravljanja akcionarskim društvima poboljšava konkurentska sposobnost Društva, ostvaruju povoljniji uslovi za investiranje, te omogučava efikasnije funkcionisanje finansijskih tržišta, čime se akcionarskim društvima sugeriše da je prihavtanje Standarda u njihovom najboljem interesu. Donošenjem Kodeksa, vrši se svojevrsna dopuna zakonskih normi koje se odnose na korporativno upravljanje a koje su, posebno ako se radi o otvorenim akcionarskim društvima, tj. onim čije se akcije kotiraju na berzi, po pravilu, obavezne u izloženom smislu. Naime, pravno regulisanje poslovanja i djelovanja akcionarskih društava je složen proces, jer je potrebno obezbjediti odgovarajuću sigurnost i zaštitu akcionara i povjerilaca, a istovremeno omogućiti efikasno konkuretno poslovanje privrednih subjekata. Zakonske norme sporo se mjenjaju i često ne mogu obuhvatati sve ono što je potrebno da bi sistem regulisanja korporativnog upravljanja bio cjelovit, efikasan i adekvatno odgovarao potrebama sigurnosti i zaštite potencijalnih investitira u akcije. Zbog toga, svi oni koji donose kodekse, pa tako i Republika Srpska sa svojim Standardima, dobijaju cjelovitiju i elastičniju regulativu korporativnog upravljanja, što nesumljivo utiče na njegovo kvalitetno unapređenje.

6. Opšti pristup korporativnom upravljanju Korporativno upravljanje čini „skup odnosa između mendžamenta, uprave, nadzornog odbora , akcionara i ostalih zaiteresovanih strana. Ono takođe predstavlja strukturu unutar koje se predstavljaju ciljevi akcionarskog društva, kao i način postizanja tih ciljeva i praćenje rezultata. Dobro korporativno upravljanje treba biti poticaj Nadzornom odboru, Upravi i menadžmentu u ostvarenju ciljeva koji su u interesu akcionarskom društvu i akcionara, te olakšati im efikasno praćenje. Postojanje efikasnog korporativnog upravljanja unutar pojedinih akcionarskih društava i cjelokupne ekonomije, pomaže da se osigura stepen povjerenja

58

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

potreban za pravilno funkcionisanje tržišne ekonomije.“15 Ukratko, korporativno upravljanje predstavlja procedure, pravila i običaje kojima se određena kompanija vodi i pomoću kojih se kontroliše. Takođe, ono znači i odnos koji se uspostavlja između ključnih zainteresovanih strana, odnosno akcionara i menadžmenta. Korporativno upravljanje u svojoj suštini je mnogo značajnije za valike kompanije ( iako se može primjenjivati i za manjinske)16, budući da se njihovim akcijama trguje na berzi, s jedne strane, i kod kojih postoji značajna razdvojenost vlasništva od upravljanja, s druge strane. Velike kompanije u principu, za razliku od manjih, pribavljaju kapital odnosno finansijska sredstva na tržištu kapitala ( emisijom akcija, obveznica i dr.). Investitori u ove vrijedonosne papire kreiraju portfolio kojim nastoje da njihov novac ostane siguran. Ako postoje bilo kakve smetnje u upravljanju kompanijom, to će se negativno odraziti na samu vrijednost akcija. Kao rezultat toga, mogu se desiti poteškoće u kasnijim izvorima finansiranja. U tom smislu postoje, i izgrađene su institucije kojima se reguliše tržište i sam postupak upravljanja u kompanijama. Institucije korporativnog upravljanja predstavljaju sistem putem koga se uspostavljaju i kontrolišu kompanije. Investitori koji ulažu svoj novac u kompanije suočavaju se sa dvije vrste rizika, vezano za korporativno upravljanje, a to je da će insajderi ( menadžeri i vačinski vlasnici) da prisvajaju njihove profite, te da će država konfiskovati njihovu imovinu. Moguće je indentifikovati dva načina zaštite interesa investitora ili dva institucionalna pristupa ovom problemu: ·

neformalni pristup koji obuhvata privatne institucije korporativnog upravljanja,

·

formalni pristup koji obuhvata legalne institucije korporativnog upravljanja.

Oba pristupa omogućuju nesmetan protok informacija, te stvaraju okruženje u kome investitori imaju mogućnost da nadziru rad menadžera ili večinskih vlasnika uz relativno niske transakcione troškove.

15

OECD Principles of corporate Governance, 2004. Male kompanije u smislu korporativnog upravljanja su one čijje akcije ne kotiraju na berzi) kao đto su prije svega državna preduzeća, državne institucije, instituti, humanitarne organizacije i dr. 16

59

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Nastanak formalnog pristupa vezuje se za period 19. i 20. vijeka, postepeno, još od vremena industrijske pa preko ostalih tehnoloških revolucija i temelji se na čitavom spektru zakona i ostalih propisa kojima se štite prava investitora u odnosu na određeno ponašanje pojedinaca i države. Upravo takve institucije korporativnog upravljanja postakle su razvoj finansijskih tržišta, te ekonomskog razvoja uopšte. Tako, zemlje sa većim stepenom formalne zaštite investitora imaju i veći dohodak po glavi stanovnika, što potvrđuju razna istraživanja. Dobro razvijene formalne institucije korporativnog upravljanja imaju sledeće prednosti: ·

efektivne institucije korporativnog upravljanja poboljšavaju informacijske tokove,

·

formalne institucije korporativnog upravljanja povećavaju odgovornost insajdera,

·

sprečava se pojava problema tzv. Legalnog načina prisvajanja imovine i dobiti od manjinskih vlasnika.

Za zemlje u tranziciji, kao što je Bosna i Hercegovina, karakterističan je nerazvijen formalni instituciоnalni okvir, pa stoga neformalna pravila postaju značajnija. Formalne i neformalne institucije djeluju interaktivno, tako da u nedostatku formalnih institucija neformalne institucije koje su bazirane na personalnim relacijama dolaze do izražaja. Formalne institucije podrazumjevaju zakone i regulativu, kojima se definišu tri aspekta korporativnog upravljanja. ·

se odnosi na zakone kojima se regulišu obaveze pravilnog izvještavanja o poslovanju,

·

obuhvata zakonsku regulativu kojom se precizira postupak stečaja, te se sankcionišu propusti u poslovanju, i

·

obuhvata upravni/nadzorni odbor čija je uloga da obezbjedi neophodan protok informacija između vlasnika i menadžera

60

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

6.1. Obezbjeđivanje osnove za efikasan okvir korporativnog upravljanja Okvir efikasnog korporativnog upravljanja sadrži elemente zakonodavstva, regulative, samoregulatornih aranžmana, dobrovoljnih obaveza i poslovne prakse, koji su rezultat specifičnih okolnosti, istorije i tradicije jedne zemlje. Okvir treba da se prilagodi novim iskustvima i promeni uslova poslovanja. Zemlje koje primenjuju Principe 17 treba da prate svoj okvir korporativnog upravljanja sa ciljem održavanja i jačanja svog doprinosa cjelovitosti tržišta i ekonomskim rezultatima. Primena Principa doprinosi povećanju etičke odgovornosti i trnsparentnosti u praksu korporativnog upravljanja. Osim razvoja korporativnog upravljanja u nacionalnim okvirima zakonodavci i regulatori treba da razmotre potrebu za međunarodnim dijalogom i saradnjom i moguće rezultate. Treba izbeći preterano propisivanje upravljanja, podržavati preduzetništvo i ograničiti rizike od sukoba interesa, kako u privatnom sektoru tako i u javnim institucijama. Kreatori politike su odgovorni za postavljanje okvira koji je dovoljno fleksibilan da ispuni potrebe korporacija koje deluju u različitim okolnostima. Da bi one postigle stvaranje vrijedsti i najefikasnije korištenje resursa, kreatori politike treba da analiziraju promenljive koje utiču na funkcionisanje tržišta, kao što su strukturni podsticaji, efikasnost samoregulatornih sistema i rešavanje sistemskih sukoba interesa. Transparentna i efikasna tržišta služe da disciplinuju učesnike na tržištu i promovišu odgovornost. Novi zakoni treba da budu kreirani na načinе koji ih činе primenjivim i nepristrasnim, pokrivajući sve strane. Pored zakona, treba utvrditi i mehanizme za zaštitu prava. Mjere ekonomske politike treba da obezbјede prekomernu kontrolu i da olakšaju primjenu zakona, da spreče nepošteno ponašanje i da obezbjede delotvorne sankcije u slučaju prekršaja. Kako su ciljevi koproracionog upravljanja formulisani u dobrovoljnim kodeksima i standardima oni nemaju status zakona ili propisa, te akcionare mogu ostaviti u neizvesnosti po pitanju njihovog statusa i primene dogovorenih pravila. Ukoliko se principi koriste kao nacionalni standardi kredibilitet tržišta zahteva da se jasno odredi primena, poštovanje i sankcionisanje. Na praksu korporativnog upravljanja utiču Zakon o preduzeću, Zakon o privrednim društvima, propisi vezani za hartije

17

OECD Principles of corporate Governance, 2004.

61

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

od vrijedsti, računovodstveni i revizorski standardi, Zakon o stečaju, Zakon o radnim odnosima i Zakon o porezu. Zbog raznovrsnosti zakonskih dejstava postoji opasnost ili preklapanja ili čak i sukoba normi, što može imati posledice na ciljeve korporativnog upravljanja. Potrebno je definisati odgovornost među raznim tjelima za nadzor, implementaciju i sprovođenje kako bi se obezbjedilo sprovođenje propisa, a da rad tih tjela bude transparentan i da štiti javne interese. Regulatorne odgovornosti treba da su poverene tjelima koja vrše svoju funkciju bez sukoba interesa i koja podležu sudskoj reviziji. Takva tjela mogu biti pod velikim pritiskom obzirom da raste broj kompanija čijim se akcijama trguje na tržištu, raste broj poslovnih događaja u korporacijama i obim objavljenih podataka. Kao rezultat toga je potreba za kvalifikovanim službenicima. Ovakva tjela treba da izvršavaju obaveze na profesionalan i objektivan način i da donose pravovremene, trnasparentne i detaljno obrazložene odluke.

6.2. Prava akcionara i ključne funkcije vlasništva Okvir korporativnog upravljanja treba da zaštiti i olakša ostvarivanje prava akcionara. Investitori u akcije imaju određena imovinska i upravljačka prava . Na primer, obična akcija daje pravo investitoru da je proda na tržištu kapitala, pravo da učestvuje u raspodeli profita srazmerno svom učešću kapitalu. Akcionari imaju ograničenu odgovornost odnosno, odgovornost do visine uloga. Osim toga, vlasništvo nad običnim akcijama daje pravo na informacije o kompaniji i pravo da učestvuje u upravljanju korporacijom, prvenstveno putem učešća na skupštini akcionara i putem glasanja. Akcionarsko telo čine pojedinci i institucije čiji su interesi, ciljevi, period na koji investiraju i sposobnosti, različiti. Osim toga, uprava kompanije mora biti u mogućnosti da brzo donosi poslovne odluke. U uslovima brzih promena na tržištu i zbog kompleksnosti upravljanja odgovornost za korporativnu strategiju i poslovanje obično se nalazi u rukama odbora i menadžmenta kojeg odbor odabira, motiviše i kada je potrebno, smenjuje. Prava akcionara da učestvuju u odlučivanju usmjerena su ka određenim fundamentalnim pitanjima, kao što su izbor članova odbora, ili druga sredstva uticaja na sastav odbora, izmena osnovnih akata kompanije, odobravanje vanrednih transakcija i druga osnovna pitanja navedena u zakonu o preduzećima i statutu korporacije. U pojedinim jurisdikcijama mogu se naći i dodatna prava, kao što je odobravanje ili izbor revizora, direktno

62

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

predlaganje članova odbora, mogućnost zalaganja akcija, odobravanje raspodele dobiti, itd. Osnovna prava akcionara treba da obuhvate pravo na:

·

sigurne metode registracije vlasništva;

·

prenos akcija;

·

pravovremeno i redovno dobijanje relevantnih informacija o korporaciji;

·

učešće i glasanje na godišnjoj skupštini akcionara;

·

izbor i zamenu članova odbora; i

·

udeo u dobiti kompanije.

Pored osnovnih prava akcionari treba da imaju pravo da učestvuju u odlučivanju i budu dovoljno informisani o odlukama koje se odnose na temeljne korporativne promene, kao što su: ·

izmene statuta ili osnivačkog akta ili sličnog regulatornog dokumeta korporacije;

·

odobravanje izdavanja akcija i

·

vanredne transakcije, uključujući prenos svih ili gotovo svih sredstava, čiji je rezultat prodaja kompanije.

Akcionari treba da imaju mogućnost da efektivno učestvuju i glasaju na godišnjoj skupštini akcionara i treba da budu informisani o pravilima koja regulišu održavanje godišnje skupštine uključujući i proceduru glasanja. Da bi mogli da ostvare svoja prava akcionarima treba da se: ·

dostave potpune i blagovremen informacije o datumu, mestu i dnevnom redu godišnje skupštine, kao i potpune i blagovremene informacije o pitanjima o kojima će se odlučivati na skupštini;

·

pruži mogućnost da postavljaju pitanja odboru, uključujući i pitanja koja se odnose na godišnju eksternu reviziju, da stavljaju pojedina pitanja na dnevni red godišnje skupštine i da predlažu odluke, u okviru razumnih ograničenja.

63

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Ovo pravo može biti uskraćeno akcionarima tako što akcionari nisu na vrijeme informisani o mestu i vremenu održavanja skupštine akcionara, ili se skupštine odražavaju na lokacijama koje su neodgovarajuće za akcionare zbog vremena koje im je potrebno da bi došli na skupštinu ili zbog finansijskih troškova koji proizilaze iz toga. Pravo akcionarima može biti uskraćeno i ako većina akcionarskih društava zakaže skupštinu u približno isto vrijeme i tako onemogući akcionarima koji imaju akcije u različitim preduzećima da prisustvuju skupštini akcionara. Akcionarima treba omogućiti da postavljaju pitanja prije godišnje skupštine i tako dobiju odgovore od članova odbora i rukovodstva, ili da predlažu tačke dnevnog rada. Akcionarima treba pružiti odgovore na pitanja iz oblasti eksterne revizije. Razumno je, na primer, zahtevati da je za stavljanje tačaka na dnevni red potrebna podrška određenog procenta akcionara. Sigurno da treba uzeti u obzir stepen koncentracije vlasništva kako bi se omogućilo da manjinski akcionari ne budu zapravo sprečeni da postavljaju pitanja na dnevni red skupštine. Odluke akcionara koje su odobrene i spadaju u nadležnost skupštine akcionara treba da pripremi odbor. Treba olakšati učešće akcionara u donošenju bitnih odluka iz sfere korporativnog upravljanja, kao što su predlaganje i izbor članova odbora. Da bi izborni proces bio delotvoran, treba omogućiti akcionarima da učestvuju u predlaganju članova odbora i da glasaju o pojedinim kandidatima ili o njihovim različitim listama. U pogledu predlaganja kandidata, odbori u mnogim kompanijama su osnovali komisiju za predlaganje, gde nezavisni članovi odbora imaju ključnu ulogu u ovoj komisiji. Da bi se dalje unapredio proces selekcije, Principi takođe zahtevaju potpuno objavljivanje podataka o iskustvu i obrazovanju kandidata za odbor i procesu predlaganja, što bi omogućilo procjenu sposobnosti svakog kandidata na osnovu informacija. Akcionarima treba omogućiti da iznesu svoja stanovišta o politici naknade za članove odbora i ključne rukovodioce. Komponenta naknade za članove odbora i zaposlene u vidu akcija treba da podleže odobrenju od strane akcionara. Principi zahtevaju objavljivanje politike nagrađivanja članova odbora. Posebno je važno da akcionari znaju specifičnu vezu između naknade i rezultata kompanije dok procjenjuju sposobnost odbora i kvalitete koje treba tražiti kod kandidata za odbor. Nekoliko zemalja je uvelo savjetodavno glasanje koje odboru prenosi

64

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

snagu i ton mišljenja akcionara, a da ne ugrozi ugovore o zapošljavanju. U sve većem broju jurisdikcija, sve materijalne izmene postojećih aranžmana treba akcionari da odobre. Akcionarima treba omogućiti da glasaju lično ili u odsustvu, a glasovi treba da imaju jednako dejstvo. Principi preporučuju da glasanje putem ovlašćenja bude opšte prihvaćeno. Zaista je važno za unapređenje i zaštitu prava akcionara da se investitori mogu osloniti na glasanje opunomoćenog prema uputstvima. Okvir korporativnog upravljanja treba da obezbjedi da se objave i podaci o glasanju opunomoćenog bez datog posebnog uputstva. Akcionarima je omogućeno da prenesu svoja prava na drugu osobu i na taj način osiguraju učešće u upravljanju u slučaju da su sprečeni da prisustvuju skupštini akcionara. Na ovaj način pravo može da bude preneseno na osobu kaja je stručnija i kompetentnija u donošenju odluka. Ali na ovaj način akcionari mogu da koncentrišu vlasništvo i da ostvare značajan uticaj na upravljanje preduzećem i da smanje troškove vezane za upravljanje. Ima primjera zloupotrebe ovog prava tako što menadžeri preduzeća prisiljavaju radnike, koji su akcionari, da prenesu svoja prava na njih. Struktura kapitala i aranžmani koji omogućavaju pojedinim akcionarima da steknu stepen kontrole nesrazmjeran njihovom učešću u kapitalu, treba da budu objavljeni. Ima primjera da akcionari ostvaruju kontrolu nad korporacijama, nesrazmerno njihovom vlasništvu akcija. Pored vlasničkih odnosa postoji i drugi način kojim se može ostvariti kontrola nad korporacijom. Sporazumi akcionara predstavljaju uobičajeni način da grupe akcionara, koji pojedinačno imaju relativno mali udeo u ukupnom kapitalu deluju saglasno, tako da efektivno čine većinu. Sporazumi akcionara obično svojim učesnicima daju preferencijalna prava kupovine akcija ako drugi potpisnici sporazuma žele da ih prodaju. Ovi sporazumi takođe mogu da sadrže odredbe koje od učesnika zahtevaju da ne prodaju svoje akcije na neko određeno vrijeme ili obavezuju učesnike da glasaju kao blok. Neke zemlje smatraju da je potrebno kontrolisati takve sporazume. Gornje granice glasanja ograničavaju broj glasova koje akcionar može dati, bez obzira na broj akcija koje akcionar može stvarno posjedovati. Gornje granice glasanja stoga vrše redistribuciju kontrole i mogu da podstiču učešće akcionara na skupštini. Uvažavajući mogućnosti ovih mehanizama da vrše redistribuciju uticaja akcionara na politiku kompanije,

65

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

akcionari mogu osnovano očekivati da će sve takve strukture kapitala i aranžmani biti objavljeni. Tržište korporativne kontrole treba da funkcioniše na efikasan i transparentan način. ·

Pravila i procedure, koji regulišu sticanje korporativne kontrole na tržištu kapitala, i vanredne transakcije poput integracije i prodaje značajnih delova korporativne imovine, treba da budu jasno artikulisani i objavljeni tako da investitori razumeju svoja prava i pravnu zaštitu.

·

Sredstva protiv preuzimanja kompanije ne treba da se koriste radi zaštite menadžmenta i odbora od odgovornosti.

Korištenje sredstava protiv preuzimanja može da bude ozbiljna prepreka funkcionisanju tržišta za koporativnu kontrolu. Mehanizmi protiv preuzimanja mogu da budu zaštita odbora i menadžera od kontrole akconara. Ostvarivanje prava na vlasništvo treba omogućiti svim akcionarima, uključujući i institucionalne investitore. Investitori imaju različite ciljeve po pitanju investicija te Principi ne zagovaraju optimalnu strategiju investiranja, nego sugerišu razumnu meru analize i korištenje svojih prava u razmatranju troškova investiranja. Sve je češći slučaj da su akcije u posjedu institucionalnih investitora. Efikasnost i kredibilitet celokupnog sistema korporativnog upravljanja i nadzora nad kompanijom u velikoj meri zavisiti od institucionalnih investitora koji zastupaju akcionare. Od njih se traži da objave način na koji oni ostvaruju svoja vlasnička prava, jer nekorištenje vlasničkih prava može dovesti investitore do gubitka. Treba omogućiti akcionarima, uključujući i institucionalne akcionare, da se između sebe konsultuju o pitanjima u vezi sa njihovim osnovnim pravima kao akcionara na način definisan Principima, sa izuzetkom u slučaju zloupotreba. Uočeno je da u kompanijama sa usitnjenim vlasništvom, za pojedinačne akcionare trošak praćenja rezultata može ta bude previše velik (neopravdan) u odnosu na suviše mali udeo u kompaniji. Osim toga, ukoliko manjinski akcionari zaista i ulože sredstva u takve aktivnosti, profitiraće i oni koji tome nisu doprineli. Opšte uzev, treba omogućiti akcionarima da međusobno komuniciraju, a da se ne pridržavaju 66

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

samo formalnosti ovlašćenog zastupništva.

Mora se, međutim, priznati da se saradnja između investitora takođe može iskoristiti za manipulisanje tržištima ili radi dobijanja kontrole nad kompanijom. Osim toga, saradnja može da se iskoristi i za zaobilaženje zakona o konkurenciji. Iz tog se razloga u pojedinim zemljama ograničava ili zabranjuje mogućnost institucionalnih investitora da sarađuju po pitanju strategije glasanja. Sporazumi akcionara se takođe mogu pomno nadzirati. Neophodno objavljivanje saradnje među investitorima, bilo da se radi o institucionalnim ili nekim drugim, pa čak i da se zabrani trgovanje za određeno vrijeme kako bi se izbegla mogućnost manipulacije tržišta. Da bi akcionari koristili svoja prava moraju postojati mehanizmi i institucionalni okvir, koji će omogućiti korištenje i zaštitu prava akcionara. Nepostojanje i kršenje prava akcionara drastično smanjuje vrijedst akcija, povećava rizik za investitore do nivoa kada niko ne želi da ulaže u takva preduzeća.

6.3. Ravnopravan tretman akcionara18 Okvir korporativnog upravljanja treba da obezbjedi ravnopravan tretman svih akcionara, uključujući manjinske, većinske i strane akcionare. Svi akcionari treba da imaju mogućnost da obezbjede efikasnu pravnu zaštitu u slučaju povrede njihovih prava. Važan faktor na tržištu kapitala je poverenje akcionara da će kapital, koji je njihovo vlasništvo biti zaštićen od nenamjenskog korištenja ili pronevere od strane rukovodstva, članova odbora ili akcionara kompanije koji imaju kontrolu. Odbori, menadžment i akcionari kompanije koji imaju kontrolu, mogu imati priliku da učestvuju u aktivnostima koje mogu koristiti njihovim vlastitim interesima na štetu akcionara koji nemaju kontrolu. Pri obezbjeđenju zaštite investitora, treba praviti razliku između ex-ante i ex-post prava akcionara. Ex-ante prava su, recimo, prava preče kupovine i kvalifikovana većina za određene odluke. Ex-post prava omogućavaju pravnu zaštitu u slučaju njihovog kršenja. U jurisdikcijama gde je primena pravnog i regulatornog okvira slaba, pojedine zemlje su ojačale ex-ante prava akcionara, 18

OECD Principles of Corporate Governance – 2004 Edition

67

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

postavljanjem niskog praga vlasništva nad akcijama potrebnog za stavljanje tema na dnevni red skupštine akcionara i zahtevanjem veoma velike većine akcionara za donošenje određenih odluka. Principima se zagovara jednak tretman stranih i domaćih akcionara u korporativnomupravljanju. Procentualno učešće u osnovnom kapitalu određuje distribuciju moći među akcionarima, njihov stepen uticaja na poslovanje društva. Procentualno učešće u osnovnom kapitalu deli akcionare na manjinske i većinske. Zbog toga su pitanja vezana za promenu osnovnog kapitala, odnosno njegovog povećanja ili smanjenja, bitna i osetljiva. Kada bi privredno društvo emitovalo akcije bez obaveze da ih prvo ponudi postojećim akcionarima došlo bi do smanjenja udela postojećih akcionara, a time i do pada njihovog uticaja na poslovanje preduzeća. Znači da postojeći akcionari imaju pravo preče kupovine kod novoemitovanih akcija po ceni koja je ponuđena javnosti, a u obimu njihovog učešća u osnovnom kapitalu, sa ciljem zadržavanja postojećeg procentualnog učešća koji su imali pre emisije akcija. Jedan od načina na koji akcionari mogu sprovoditi svoja prava jeste da budu u mogućnosti da pokrenu zakonske i administrativne postupke protiv rukovodstva i članova odbora. Iskustvo je pokazalo da je važna determinanta stepena zaštite prava akcionara da li postoji efikasan način za dobijanje pravne zaštite uz razumne troškove i bez preteranog odlaganja. Poverenje manjinskih investitora je dodatno ojačano kada pravni sistem predviđa mehanizme za manjinske akcionare za pokretanje tužbi kada imaju osnovanog razloga da veruju da su prekršena njihova prava. Obezbjeđenje takvih mehanizama sprovođenja zakona predstavlja ključnu odgovornost zakonodavaca i regulatornih organa. Postoji određen rizik da se u pravnom sistemu koji omogućava bilo kom investitoru da na sudu osporava aktivnosti korporacije može previše posezati za parnicama. Stoga su mnogi pravni sistemi uveli odredbe za zaštitu rukovodstva i članova odbora od zloupotrebe parnice u formi provere dovoljnosti žalbe akcionara, takozvanog utočišta za akcije menadžmenta i članova odbora (kao što je pravilo donošenja poslovnog suda), kao i utočišta vezano za objavljivanje informacija. Na kraju, mora se postići ravnoteža između dopuštanja investitorima da traže pravni lek za kršenje njihovih prava vlasništva i izbegavanja preteranog parničenja. Mnoge zemlje su utvrdile da alternativne procedure presuđivanja, poput

68

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

administrativnih ročišta ili arbitražnih postupaka, koje organizuje nadzorni organ za hartije od vrijedsti ili drugo nadzorno telo, predstavljaju efikasan način rešavanja sporova, barem u prvoj instanci. Svi akcionari iste klase treba da imaju jednak tretman. U okviru svake serije ili klase, sve akcije treba da nose ista prava. Svim investitorima treba omogućiti da dobiju informacije o pravima vezanim uz sve serije i klase akcija pre kupovine. Sve izmene u pogledu prava glasa treba da podležu odobrenju od strane onih klasa akcija na koje se to negativno odražava. Najbolje je da o optimalnoj strukturi kapitala firme, odlučuje menadžment i odbor uz odobrenje akcionara. Neke kompanije izdaju preferencijalne (ili prioritetne) akcije koje imaju prednost u pogledu naplate dobiti firme ali koje obično nemaju pravo glasa. Kompanije takođe mogu izdati participativne sertifikate ili akcije bez prava glasa, za koje se pretpostavlja da bi bile prodavane po ceni različitoj od akcija sa pravom glasa. Sve ove strukture mogu biti efikasne u raspodeli rizika i nagrade na način za koji se smatra da je u najboljem interesu kompanije i isplativog finansiranja. U Principima se ne zauzima stav o konceptu "jedna akcija -jedan glas". Međutim, mnogi institucionalni investitori i udruženja akcionara podržavaju taj koncept. Investitori mogu očekivati da budu obavešteni o svojim glasačkim pravima pre nego što investiraju. Po investiranju njihova prava ne treba da se menjaju osim u slučajevima kada su vlasnici akcija sa pravom glasa imali mogućnost da učestvuju u donošenju te odluke. Predlozi za izmene glasačkih prava različitih serija i klasa akcija treba da se podnose redovnoj skupštini akcionara na odobrenje i to utvrđenom većinom akcija s pravom glasa u kategoriji na koju se odluka odnosi. Manjinske akcionare treba zaštititi od zloupotreba od strane ili u interesu akcionara koji imaju većinu akcija i deluju direktno ili indirektno, a takođe im treba obezbjediti efikasnu pravnu zaštitu. Mnoge kompanije čijim se akcijama trguje na tržištu imaju većinskog akcionara. Dok prisustvo većinskog akcionara može smanjiti problem kontrole upravljanja, slabost pravnog i regulatornog okvira može dovesti do zloupotrebe na štetu drugih akcionara u kompaniji. Mogućnost zloupotrebe je izražena tamo gde pravni sistem dozvoljava, a tržište prihvata da većinski akcionari primenjuju onaj stepen kontrole koji ne odgovara stepenu rizika koji su preuzeli kao vlasnici korištenjem pravnih sredstava da odvoje vlasništvo od kontrole, kao što

69

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

su piramidalne strukture ili višestruka glasačka prava. Takve zloupotrebe se mogu izvršiti na razne načine kao što je izvlačenje direktne privatne koristi putem visokih plata i bonusa za zaposlene članove porodice i saradnike, neprimjerene transakcije povezanih lica, sistematska pristrasnost pri donošenju poslovnih odluka i promene u strukturi kapitala kroz posebne emisije akcija koje idu u korist akcionara sa većinom akcija. Pored objavljivanja, ključ za zaštitu manjinskih akcionara predstavlja jasno artikulisana obaveza lojalnosti članova odbora prema kompaniji i svim akcionarima. I zaista, zloupotreba manjinskih akcionara je najveća u onim zemljama gde je po ovom pitanju pravni i regulatorni okvir slab. Ostale opšte odredbe za zaštitu manjinskih akcionara, a koje su se pokazale kao efikasne, obuhvataju prava preče kupovine u odnosu na emisije akcija, kvalifikovanu većinu za određene odluke akcionara i mogućnost primene kumulativnog glasanja pri izboru članova odbora. U određenim okolnostima neke jurisdikcije zahtevaju od akcionara sa većim brojem akcija ili im dozvoljavaju da isplate preostale akcionare po ceni akcije utvrđene nezavisnom procjenom. Ovo je posebno važno kada akcionari sa većinom akcija odluče da skinu preduzeće sa listinga berze. Ostala sredstva za poboljšanje prava manjinskih akcionara, obuhvataju parnice koje pokreću manjinski akcionari u ime kompanije i zajedničke tužbe. Glasanje od strane depozitara ili zastupnika treba da se vrši na način dogovoren sa stvarnim vlasnikom akcija. Trend je u zemljama OECD-a da se uklone odredbe koje automatski omogućavaju kastodi institucijama da glasaju za akcionare. Propisi u nekim zemljama su revidirani tako da se sada zahteva od kastodi institucija, da akcionarima obezbjede informacije vezane za opcije koje su im na raspolaganju u korištenju prava glasa. Akcionari mogu da odaberu da sva prava glasa prenesu na depozitara. Kao alternativu tome, akcionari mogu da odaberu da budu informisani o svim predstojećim glasanjima akcionara i mogu neke glasove sami dati, a neka prava glasa preneti na kastodi instituciju. Treba omogućiti glasnje izvan granica zemlje. Strani investitori često drže svoje akcije kroz lanac posrednika. Akcije se obično drže na računima posrednika za hartije od vrijedsti, koji opet imaju račune kod drugih posrednika i centralnih depoa hartija od vrijedsti u drugim jurisdikcijama, dok kotirana kompanija ima sedište u trećoj zemlji. Takvi prekogranični lanci prouzrokuju mnoge posebne probleme u pogledu utvrđivanja prava stranih investitora da

70

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

koriste svoje glasačko pravo i procesa komuniciranja sa takvim investitorima. U praksi akcionarima je često dato veoma ograničeno vrijeme da reaguju na obaveštenje kompanije o sazivanju skupštine i da donesu pravilne odluke po pitanjima o kojima se odlučuje. Ovo otežava prekogranično glasanje. Pravni i regulatorni okvir treba da razjasni ko ima pravo da kontroliše glasačka prava u prekograničnim slučajevima, i ako je to potrebno, da pojednostavi depozitarni lanac. Osim toga, rokovi treba da obezbjede da strani investitori suštinski imaju slične uslove za vršenje svojih vlasničkih funkcija kao i domaći investitori. U cilju daljeg olakšavanja glasanja stranim investitorima, zakoni, propisi i korporativna praksa treba da pruže mogućnost participacije putem sredstava moderne tehnologije. Postupci i procedure za godišnju skupštinu treba da omoguće ravnopravan tretman svih akcionara. Procedure kompanije ne treba da učine glasanje nepotrebno teškim ili skupim. Pravo učešća na godišnjoj skupštini akcionara predstavlja osnovno pravo akcionara. Menadžment i investitori koji imaju većinu akcija su u određenim trenucima nastojali obeshrabriti investitore koji nemaju većinu akcija ili strane investitore u pokušajima da ostvare uticaj na vođenje kompanije. Primeri otežavanja glasanja su u formiranju naknade za glasanje, ili zabrana glasanja po punomoćju, ili zahtev za ličnim prisustvom na godišnjoj skupštini akcionara. Postoje i drugi načini za otežavanje glasanja, a to je obaveštavanje o skuptšini neposredno pre njenog održavanja što ostavlja akcionarima kratak rok za razmišljanje i eventualne konsultcije. Rešenje ovog problema je da okvir korporativnog upravljanja omogući korištenje elektronskog glasanja u odsustvu. Treba zabraniti nedozvoljeno trgovanje akcijama na osnovu poverljivih informacija i zloupotrebu u vidu poslovanja sa samim sobom. Zloupotreba u smislu poslovanja sa samim sobom nastaje kada osoba koja ima bliske odnose sa kompanijom, uključujući i akcionare sa većinom akcija, koristi te odnose na štetu kompanije i investitora. Pošto protivzakonito trgovanje akcijama na osnovu poverljivih informacija podrazumeva manipulaciju tržištima kapitala, u većini zemalja OECD-a ono je zabranjeno propisima o hartijama od vrijedsti, zakonom o preduzećima odnosno krivičnim zakonom. Međutim, ne zabranjuju sva zakonodavstva ovakvu praksu, i u nekim slučajevima sprovođenje propisa nije toliko rigorozno. Može se smatrati da ovakva praksa čini povredu dobrog korporativnog upravljanja pošto narušava princip ravnopravnog tretmana akcionara. Principi potvđuju da je

71

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

razumno očekivanje investitora da će zloupotreba položaja korištenjem poverljivih informacija biti zabranjena. U slučajevima gde takve zabrane nisu izričito zabranjene zakonom ili kada sprovođenje zakona nije efikasno, važno je da vlade preduzmu mjere kojima će otkloniti ovakve praznine. Od članova odbora i ključnih rukovodilaca treba zahtevati da objave odboru da li oni, direktno, indirektno ili u ime trećih lica, imaju materijalnih interesa u bilo kojoj transakciji ili stvari koja je od direktnog uticaja na kompaniju. Članovi odbora i ključni rukovodioci su obavezni da obaveste odbor kada imaju poslovni, porodični ili neki drugi poseban odnos van kompanije koji bi mogao da utiče na njihov sud u pogledu neke konkretne transakcije ili pitanja od uticaja na kompaniju. Takvi posebni odnosi obuhvataju situacije u kojima rukovodioci i članovi odbora imaju odnos sa nekom kompanijom preko veza sa akcionarom koji je u poziciji da vrši kontrolu. Tamo gde je materijalni interes saopšten, dobra praksa preporučuje da se takva osoba ne uključuje u odlučivanje.

6.4. Uloga zainteresovanih strana u korporativnom upravljanju Okvir korporativnog upravljanja treba da priznaje prava zainteresovanih strana utvrđena zakonom ili zajedničkim sporazumima i da podstiće aktivnu saradnju između kompanija i zainteresovanih strana u stvaranju bogatstva, radnih mesta i održivosti finansijski zdravih preduzeća. Treba poštovati prava zainteresovanih strana utvrđena zakonom ili zajedničkim sporazumima. Kada su prava zainteresovanih strana zaštićena zakonom, zainteresovane strane bi trebalo da imaju mogučnost da obezbjede efikasnu pravnu zaštitu u slučaju povrede njihovih prava.Treba dozvoliti razvoj mehanizama za učešće zaposlenih kojima se poboljšavaju rezultati. Tamo gde zainteresovane strane učestvuju u procesu korporativnog upravljanja, iste moraju imati pravovremen i redovan pristup relevantnim, potrebnim i pouzdanim informacijama. Treba omogučiti zainteresovanim stranama, uključujući pojedinačne službenike i njihova predstavnička tjela, da odboru slobodno saopšte svoje mišljenje o nelegalnoj i neetičkoj praksi, a da zbog toga njihova prava ne budu ugrožena. Okvir korporativnog upravljanja bi trebalo

72

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

dopuniti delotvornim, efikasnim okvirom za slučaj stečaja, kao i efikasnim ostvarivenjem prava poverilaca.

6.5. Objelodanjivanje podataka i transparentnost Okvir korporativnog upravljanja treba da obezbjedi da se pravovremeno i tačno objelodanjuju sve materijalne činjenice vezane za kompaniju, uključujući finansijsku situaciju, rezultate, vlasništvo i upravljanje kompanijom. Objelodanjivanje podataka treba da obuhvati, ali bez ograničavanja samo na njih, bitne podatke o sledečim pitanjima: ·

Finansijski i poslovni rezultati kompanije;

·

Ciljevi kompanije;

·

Značajno vlasništvo nad akcijama i pravo glasa;

·

Politika naknada za članove odbora i ključne rukovodioce, informacije o

članovima

odbora, uključujući njihove kvalifikacije, proces odabira, članstvo u upravnim odborima drugih kompanija te da li ih odbor smatra nezavisnim; ·

Transakcije povezanih lica;

·

Predvidivi faktori rizika;

·

Pitanja koja se odnose na zaposlene i druge zainteresovane strane;

·

Struktura i politika upravljanja, posebno, sadržaj svih pravila i politike korporativnog upravljanja i proces primene;

Informacije treba da se pripreme i objelodane u skladu sa računovodstvenim i standardima objelodanjivanja finansijskih i nefinansijskih podataka visokog kvaliteta. Godišnju reviziju treba da obavi nezavisni, kompetentan i kvalifikovan revizor u cilju pružanja eksternog i objektivnog dokaza odboru i akcionarima da finansijski izveštaji nepristrasno predstavljaju finansijsko stanje i rezultate kompanije u svakom bitnom pogledu. Eksterni revizori treba da odgovaraju akcionarima i imaju obavezu prema kompaniji da reviziju izvrše na propisan profesionalan način.

73

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Kanali dostavljanja informacija treba da obezbjede ravnopravan, blagovremeni i ekonomičan pristup korisnika relevantnim informacijama. Okvir korporativnog upravljanja treba dopuniti djelotvornim pristupom koji je usmjeren na i koji promoviše pribavljanje analize ili savjeta od strane analitičara, brokera, agencija za procjenu i drugih, koji se odnose na odluke investitora, bez značajnih sukoba interesa koji mogu ugroziti integritet njihove analize ili savjeta.

6.6. Odgovornost odbora Okvir korporativnog upravljanja treba da osigura strateško vođenje kompanije, efikasno nadgledanje menadžmenta od strane odbora, i odgovornost odbora prema kompaniji i akcionarima. Članovi odbora treba da deluju na osnovu cjelovitih informacija, u dobroj nameri, sa dužnom pažnjom i brigom, i u najboljem interesu kompanije i akcionara. U slučajevima gdje odluke odbora mogu na različit način uticati na različite grupe akcionara, odbor treba da tretira sve akcionare pravično. Odbor treba da primeni visoke moralne standarde. Treba da uzme u obzir interese zainteresovanih strana. Odbor treba da vrši određene ključne funkcije, kao što su: ·

Razmatranje i vođenje korporativne strategije, glavnih planova akcije, politike rizika, godišnjih budžeta i poslovnih planova;određivanje ciljanih rezultata; pračenje izvršenja i korporativnih rezultata; kao i nadziranje velikih kapitalnih izdataka, preuzimanja drugih preduzeća i prodaje imovine.

·

Pračenje delotvornosti prakse upravljanja kompanijom i vršenje potrebnih izmena.

·

Odabir, nagrađivanje, praćenje i, u slućaju potrebe, zamena ključnih rukovodilaca i nadzor nad planiranjem naslednika na funkcijama.

·

Usklađivanje nagrađivanja ključnih rukovodilaca i članova odbora sa dugoročnim interesima kompanije i njenih akcionara.

·

Obezbjeđivanje formalnog i transparentnog procesa predlaganja i izbora članova odbora.

74

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

Pračenje i upravljanje eventualnim sukobima interesa menadžmenta, članova odbora i akcionara, uključujući nenamensko koriščenje imovine korporacije i zloupotrebe u transakcijama povezanih lica.

·

Obezbjeđivanje integriteta sistema računovodstvenog i finansijskog

izveštavanja

kompanije, uključujući nezavisnureviziju, i postojanje odgovarajućih sistema kontrole, a naročito, sistema za upravljanje rizikom, finansijsku i operativnu kontrolu, i poštovanja zakona i odgovarajućih standarda. ·

Nadziranje procesa objelodanjivanja podataka i komuniciranja.

Odbor treba da bude u mogučnosti da objektivno i samostalno prosuđuje o korporativnim poslovima. ·

Odbori treba da razmotre dodeljivanje onih zadataka gde postoji mogučnost sukoba interesa dovoljnom broju članova odbora koji nisu i izvršni rukovodioci a sposobni su da donose nezavisne sudove. Primeri ovakvih ključnih odgovornosti su osiguranje integriteta finansijskog i nefinansijskog izveštavanja, preispitivanje transakcija povezanih lica, predlaganje članova odbora i ključnih rukovodilaca, te naknade za članove odbora.

·

Pri formiranju komisija odbora, odbor treba dobro da definiše i objelodani njihova ovlašćenja, sastav i radnu proceduru.

·

Članovi odbora treba da se na efikasan način posvete svojim obavezama.

Da bi mogli da ispunjavaju svoje obaveze, članovi odbora treba da imaju pristup tačnim, relevantnim i blagovremenim informacijama

7. Analiza modela korporativnog upravljanja 7.1. Korporativno upravljanje u industrijski razvijenim zemljama U teoriji i praksi prisutni su različiti pristupi osnivanju, organizovanju, upravljanju, rukovođenju, kontroli statusnim i statutarnim rješenjima i postupci gašenja i prestanka rada nacionalnih privrednih subjekata. I pored toga što struktura i proces korporativnog upravljanja u svakoj zemlji ima određene specifične karakteristike ili neke elemente po kojima se razlikuje

75

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

od druge zemlje ipak se mogu uočiti principijelne razlike i zakonitosti. Različitosti utiču na formiranje različitih modela korporativnog upravljanja. Najčešće, istorijsko nasleđe, pravni i institucionalni sistemski okvir, struktura i funkcionisanje finansijskog tržišta opredeljuju model korporativnog upravlanja. U zavisnosti od oblika upravljanja i rukovođenja, kao i od različitih oblika odlučivanja, prava i obaveza u nauci i praksi su iskristalisana dva modela korporativnog upravljanja: 1. anglosaksinski i 2. evropski model. U svakom modelu se različito rešava sistem alokacije socio-ekonomske moći, problemi efikasnog odlučivanja i problemi odnosa menadžmenta i vlasnika. Razlike između otvorenog i zatvorenog modela korporativnog upravljanja, sadržane su u odgovorima na sledeća pitanja: ·

koje interesne grupe utiču na donošenje odluka?

·

koje instrumente i mehanizme imaju na raspolaganju interesne grupe, kako ih koriste i na koji način učestvuju u korporativnom upravljanju? i

·

na koji način interesne grupe utiču na osnovna pitanja korporativnog upravljanja.

7.1.1. Anglosaksonski model korporativnog upravljanja Anglosaksonski model korporativnog upravljanja u literaturi se naziva različitim imenima, tako se spominju nazivi: tržišni ili autsajderski ili otvoreni model korporativnog upravljanja, njegova primena je karakteristična za SAD, Veliku Britaniju, Australiju, Kanadu, Novi Zelandi. Evropski model korporativnog upravljanja je karakterističan za zamlje kontinentalne Evrope i Japana. Nazivamo ga i insajderski model ili zatvoreni model ili kontinentalni model korporativnog upravljanja. Regulativa obezbjeđuje pravičan i jednak tretman za sve akcionare, uključujući i manjinske i strane investitore. Individualni investitori se mogu posmatrati kao potpuni autsajderi koji nemaju nikakav odnos sa kompanijom izuzev finansijskog aranžmana i ne učestvuju aktivno u poslovanju kompanije. Menadžeri imaju ključna ulogu u upravljanju, jer nema velikih

76

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

akcionara koji bi se aktivno uključili u upravljanje. Likvidno tržište i kvalitetne informacije disciplinuju menadžere tako što akconari ukoliko su nezadovoljni ili smatraju da su prinosi mali prodaju svoje akcije dovode do pada cene na tržištu i stvaraju pogodno tle za pruzimanje kompanije. Glavnu kontrolnu ulogu ima tržište kapitala, različiti oblici preuzimanja i razvijena pravna struktura.

Ovaj model je karakterističan za kompanije sa odvojenom funkcijom vlasništva od upravljanja, gde je vlasništvo nad akcijama usitnjeno (disperzovano), a korporacije su listirane na organizovanom tržištu kapitala. Investitori pribavljaju kapital i stiču vlasništvo nad kompanijom, a istovremeno izbegavaju pravnu odgovornost za postupke korporacije tako što kontrolu nad korporacijom ustupaju upravi koju plaćaju da bude njihov zastupnik. Manjinski akconari uživaju zaštitu zahvaljujući ne samo zakonskoj infrastrukturi već zahvaljujući i visoko razvijenim tržištima kapitala. Zaštita manjinski akcionara se ostvaruje kroz stroga pravila vezana za akcionarska društva u pogledu razotkrivanja informacija i međusobnog trgovanja pripadnika akcionara. U ovom modelu je veoma značajna transparentnost u objavljivanju finansijskih izveštaja kao i uređenost sistema. Postojanje razvijenog tržišta kapitala je osnov za pravilno donošenje investicionih odluka, te akcionari ulažu u akcije velikog broja korporacija i tako formiraju sopstveni portfolio.

Čest model sticanja kapitala u korporacijama, sa ovim modelom

upravljanja, je prodaja akcija. Ovo je u mnogome doprinelo da SAD predstavlja najveće tržište kapitala na svetu, a Londonska berza je jedna od najvećih. Ovo ukazuje na prisustvo jake veze između važnosti finansiranja sistema prodaje akcija i veličine razvijenosti tržišta kapitala sa jedne strane i kvaliteta korporativnog upravljanja sa druge strane. Anglosaksonski model korporativnog upravljanja, koji se naziva i jednodomni (engl. one-tier) sastoji se iz jedinstvenog odbora direktora. To znači da su funkcije upravljanja i nadzora objedinjene i sadržane u odbor direktora (engl. Board of Directors) koga čine i izvršni direktori (stalno zaposleni na upravljačkim funkcijama- executive direcors) i neizvršni direktori (koji su članovi odbora bez upravljačkih funkcija- outside directors). Neizvršni članovi bi trebalo da budu objektivni i da korporaciji stave na raspolaganje svoja znanja, stručnost, ugled, veze i informacije. Izvršni članovi odbora treba da poznavanjem 77

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

korporativnog poslovanja i svojom stručnošću doprinesu ostvarivanje odluka i inicijativa u poslovanju korporacije.

integriše nadzornu i upravljačku funkciju

Model korporativnog upravljanja sa jedinstvenim odborom Odbori direktora sa većim brojem spoljnih direktora formiraju komitete za razne oblasti poslovanja, kao na primer: komitet za unutrašnju finansijsku reviziju, komitet za nadzor nad menadžmentom, komitet za imenovanje menadžmenta itd. Cilj ovih komiteta je da spreče prevelik uticaj (nadmoć) akcionara ili menadžera nad korporacijom. Sistem anglosaksonskog prava je sistem u kome odbor direktora bira skupština akcionara.19 Odbor direktora ima ključne funkcije u strateškom vođenju korporacije, imenuje, kontroliše i smenjuje menadžere, prati i rešava sukobe interesa, kreira politiku izveštavanja akcionara i sprovođenje zakona i dr. Članovi ovog odbora moraju biti vlasnici određenog broja akcija društva po samom zakonu ili se to može predvideti statutom društva. Ove akcije su neprenosive za vrijeme upravljanja društvom. Po ovom modelu odbor direktora iz reda svojih članova bira izvršne direktore za operativno vođenje poslova društva.20

19

U Engleskoj akcionarska društva sa javnim upisom akcija imaju bar dva direktora (prvi i drugi direktor, a društva bez javnog upisa akcija imaju bar jednog direktora; Charlesworth & Morse, Company Law, London, 1995, str. 312-315. 20

Pennington, Company Law, LexisNexis UK,8Rev Edition, str 768-778.

78

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

U američkim korporacijama najčešće je predsednik odbora direktora i predsednik društva i glavni izvršni direktor (Chief Executive Officer – CEO). On je odgovoran odboru direktora za uspešnost poslovanja i za rad izvršnih menadžera. Ima veliku moć kod donošenja najvažnijih odluka. Ova moć proizilazi iz njegovog položaja u kompaniji, a ne po osnovu vlasništva nad akcijama. Činjenica da odbor direktora često usvaja njegove preporuke govori o njegovoj odgovornosti i autoritetu. Jedno ili dvoje lica u svojstvu direktora bira odbor direktora kao pomoćnike predsednika društva. U Velikoj Britaniji većna članova odbora čine osobe koje nisu u direktnoj vezi sa korporativnom, ali raspolažu potrebnim profesionalnim znanjima i reputacijom. Ugovor o radu i uslugama koji reguliše međusobna prava i obaveze odbora direktora i društva mora biti dostupan svakom akcionaru, radi transparetnosti ugovorene naknade.21 Principi delovanja članova odbora direktora u teoriji i praksi govore posebno o fiducijarnoj dužnosti članova odbora direktora. Fiducijarna dužnost ima više izražajnih aspekata.

21

·

Prvo, dužnost strukovne pažnje kao poslovnog čoveka ne mešanje suda u procjene oportuniteta poslovnih poteza.

·

Drugo, dužnost ne činjenja konkurencije društva kojim rukovodi.

·

Treće, zabrana okretanja u sopstvenu korist ekonomske šanse koje se ukažu društvu.

·

Četvrto, dužnost savesnog i poštenog rada u interesu kompanije i nerađenje ni za kakav kolaterealni cilj.

·

Peto, zabrana profitiranja informacijama kojima raspolaže kao direktor u cilju kupovine akcija društva pre skoka njihove vrijedsti ili prodaje akcija društva pre padanja njihove vrijedsti.

·

Šesto, nepristrasnost u glasanju u skupštini akcionara i u odboru direktora, ako posjeduje akcije društva kojim rukovodi.

·

Sedmo, obaveza nestavljanja sebe u poziciju gde su njegove dužnosti i vlastiti interesi u sukobu.

·

Osmo, sklapanje vlastitih ugovora (o kreditu, garanciji, prodaji, uslugama i drugo) sa društvom pod specijalnom uslovima.

Companies Act, 1985, c.318.

79

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

Deveto, dužnost lojalnosti kompaniji.

·

Deseto, dužnost veštine.

Članovi borda direktora su u fiducijarnoj dužnosti prema kompaniji samo kada odlučuju i deluju u tom svojstvu, ali ne i kada u skupštini glasaju u svojstvu akcionara. Interesantan je stav da član odbora direktora nije u fiducijarnoj dužnosti prema pojedinim akcionarima , već prema kompaniji22. U Evropi je praksa drugačija. Na primer, u Belgiji, u više od 40 % preduzeća jedna osoba ima položaj predsednika odbora i glavnog izvršnog direktora. Važnu ulogu u odboru imaju neizvršni direktori. U anglosaksonskom modelu korporativnog upravljanja regulativa utiče na povećanje broja neizvršnih direktora, na njihovu važnost i poziciju u odboru direktora. Neizvršni (nezavisni) direktori su oni članovi odbora koji nisu zaposleni u korporaciji, neobavljaju nikakve poslove za korporaciju, i nisu rodbinski povezani sa ključnim ljudima u menadžmentu korporacija. Istraživanja u američkim korporacijama pokazuju da se upravljačka funkcija u potpunosti delegira izvršnim menadžerima tako da odbor funkcioniše kao tipični nadzorni odbor.23 Tendencija nacionalnih regulativa jeste da usmjerava korporacije na veći broj neizvršnih direktora u odboru direktora, kako bi se obezbjedila veća nezavisnost odbora. Pozitivni efekti nezavisnih direktora u odboru su: veća verovatnoća da će odbor otpustiti izvršnog direktora zbog loših rezultata ili vest o imenovanju nezavisnog člana odbora direktora može izazvati pozitivne reakcije na tržištu kapitala (rast cene akcija). 24 Prednost modela sa jedinstvenim odborom jeste u boljoj informisanosti članova odbora i lakšem donošenjem krucijalnih upravljačkih odluka. Broj članova odbora direkora u SAD i V. Britaniji je u proseku u 100 najvećih američkih korporacija u 1988. godini iznosio petnaest, da bi se taj broj u 1992. godini smanjio na trinaest, dok najnovija istraživanja pokazuju da je prosečan odbor direktora u SAD sastavljen

22

Sealy, Cases and Materials in Company Law, London, 1992. str..250-251. Schneider J. i Siu C. Y., A Comparison of Corporate Governance systems in Four Countries, BRC Workinkg papers, School of Business, Hong Kong Baptist University, 2001, str 8 24 Rosestein S. i Wyatt J. G., Outside Directors, Bord Indepedence and ShareholderWealth, Journal of Finance Economics, 1990. , Vol. 26, str. 175-191 23

80

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

od devet članova.25 Ovaj model korporativnog upravljanja pozicionira menadžment, kao aktivnog učesnika u korporativnom upravljanju u središte korporativnog zbivanja. Pošto menadžment odlučuje o svim bitnim pitanjima vezanim za poslovanje preduzeća on de facto ima moć. U takvim uslovima menadžeri mogu da iskoriste svoj položaj i da stave svoje vlastite interese ispred interesa vlasnika akcija. Intersi menadžmenta se ispoljavaju kroz pojačavanje njihove moći i statusa što se postiže velikim investiranjem nezavisno od profitabilnosti. Preinvestiranje daje moć menadžmentu, smanjuje profitabilnost i ugrožava položaj akcionara. Aktivno tržište za korporativnu kontrolu sankcioniše takva ponašanja menadžera, preko pretnje od preuzimanja ili promenom samog menadžmenta, što je jedan od glavnih instrumenata za disciplinovanje menadžmenta. Neka istraživanja pokazuju da preuzimanje s polugom (LBO) i neprijateljska preuzimanja mogu biti uzrok smanjenja dugoročnih prinosa. Kratkoročna strategija usmjerena na ostvarivanje visokih dividendi i visoke cene akcija, može zaštititi menadžere nasuprot preuzimanju i zameni.26 Veoma važnu ulogu u ovom modelu imaju institucionalni investitori, koji kupuju akcije za račun svojih članova. Institucionalni investitori su penzioni fondovi, osiguravajuća društva ( životno osiguranje), zajdnički fondovi i dr. Penzioni fondovi raspolažu znatnim finansijskim sredstvima koja se investiraju na berzama. U SAD-u i Velikoj Britaniji većinu akcija drže takve posredničke institucije (više od 50% akcija), dok je manjina akcija u rukama privatnih lica (20%-30%).27 U tim zemljama mnogim finansijskim institucijama nije dozvoljeno da drže akcije u svoje ime i za svoj račun. Navedeno vodi relativnoj fragmentaciji vlasničke strukture. Na primer u američkim preduzećima prvih pet vlasnika po veličini retko kada ima više od 5% vlasništva nad akcijama preduzeća28Korporacije u ovim zemljama su veće od onih u kontinentalnoj Evopi i broj listiranih kompanija je mnogo veći u SAD-u i Velikoj Britaniji 25

The Wall Street Journal Reports, Corporate governance, Monday, october 27, 2003.

26 Stephen F. H. i Backhaus J. G., Corporate governance and mass privatizacion - A theoretical investigation in legal and economic relationchip, Journal of Economic Studies, Vol. 30, No. ¾, 2003, str. 395 27 Ooghe, H., De Langhe, T., Anglo-American versus the Continental European corporate governance model: epirical evidence of board composition in Belgium, European Business Rewiew, Vol. 14, No. 6, 2002, str. 438. 28 Roe M., Some Differences in corporate governance in Germany, Japan and America, The Center for Law and Economic Studies, Columbia University School of Low, 1992, str. 5.

81

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

nego što je to u Evropi i Japanu. Na izbor korporativne strategije i izbor članova odbora direktora utiče veliki broj anonimnih investitora preko institucionalnih investitora. Zbog slabe koncentracije vlasništva nema koncentracije moći i smanjene su mogućnosti za zloupotrebu vlasničkih prava, kao što su učešće u glasanju na skupštini akcionara, ili naknadni uticaj na krucijalne menadžerske pozicije i strukture odlučivanja. U ovom modelu korporativnog upravljanja akcionari imaju moć slobodnog izlaska i ulaska iz svoje vlasničke pozicije. Ukoliko preduzeće ne ostvaruje zadovoljavajuće prinose, akcionari će radije prodati svoje akcije nego da pokušaju da poboljšaju menadžersku efikasnost. Prodajom akcija utiču na smanjenje tržišne vrijedsti preduzeća i na taj način pojačavaju pretnju delovanja tržišta, što predstavlja svojevrsni oblik korporativne kontrole. Akcionari nisu zainteresovani da direktno učestvuju u oblikovanju i razvoju dugoročne strategije preduzeća zbog visokih informacionih troškova u poređenju sa velikom disperzijom vlasničke strukture. U okviru ovog modela akconari mogu da upute predlog za dnevni red skupštine, a vezano za poslovane aktivnosti korporacije. Vanrednu sednicu skupštine mogu sazivati akcionari sa više od 10% ukupnog akcijakog kapitala. Akcionarima je omogućeno glasanje na redovnoj godišnjoj skupštini i u situacijama kada nisu lično prisutni. Pravo manjine akcionara po kapitalu na izbor članova odbora razvio je institut tzv. kumulativnog glasanja. Akcionari u skupštini akcionara množe svoje glasove sa brojem članova odbora koji se biraju i tako umnožene glasove mogu rasporediti po svojoj volji na sve članove koji se biraju podjednako ili samo na nekolicinu ili jednog i slično, čime se postiže praktičan efekat izbora člana odbora od strane manjinskih akcionara. Manjinski akcionari po kapitalu mogu da podignu tužbu za likvidaciju društva iz tri grupe razloga: kvazi ortakluk, nedostatak poštenja i gubitak svrhe kompanije. U prvom slučaju reč je o zatvorenom akcionarskom društvu sa malim brojem akcionara, gde sud mora da utvrdi da li je očuvana harmonija ili je došlo do poremećaja odnosa između akcionara pa je dalje obavljanje zajedničkog poslovanja postalo nemoguće. U drugom slučaju, radi se o nedostatku poštenja većinskih akcionara koji se ponašaju tako

82

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

kao da kompanija pripada samo njima, a ne i manjinskim akcionarima, što vodi oštećenju interesa manjine i društva u celini .U trećem slučaju radi se o nedostatku svrhe postojanja kompanije, jer je posle osnivanja postalo nemoguće ili protivpravno da kompanija ostvari cilj zbog kog je osnovana. Uspešnost ovog modela zavisi od razvijenosti i dobrom funkcionisanju tržišta kapitala i od brzine širenja relevantnih informacija prema vlasnicima i potencijalnim vlasnicima. Ako postoje adekvatne informacije onda vrijedst korporacije na tržištu kapitala predstavlja istinsku vrijedst budućih tokova profita. Problemi ovog modela se vezuju za mogućnost manipulacija od strane menadžera (top menadžmenta). Zato je u ovim zemljama prisutno jačanje regulative koja se odnosi na sprečavanje malverzacija i delovanja koja su u suprotnosti sa interesima vlasnika i preduzeća u celini. Kongres SAD-a 2002. godine usvojio Sarbanes-Oxley Act , zakon koji je svojevrsni odgovor na velike finansijske skandale Enrona i WorlComa, a sa ciljem zaštite akcionara i celokupne javnosti od pogrešnih računovodstvenih izveštaja i nezakonitih radnji u preduzećima. U zakonu su naglašeni ciljevi povećane korporativne odgovornosti, povećane su kazne za računovodstvene i revizorske nepravilnosti u javnim korporacijama, te zaštita investitora kroz tačne i pouzdane finansijske izveštaje koji moraju biti u skladu sa zakonima o hartijama od vrijedsti. Brigu o Zakonu vodi Komisija za hartije od vrijedsti (SEC), koja utvrđuje rokove za objavljivanje izveštaja, objavljuje ih i nadgleda ispunjenje sledećih zahteva: ·

revizorske komisije u odboru direktora treba da se sastoje iz nezavisnih direktora i bar jednog finansijskog stručnjaka

·

izvršni i finansijski direktori moraju potvrditi da njihovi finansijski izveštaji realno prikazuju finansijske uslove i rezultate poslovanja, te moraju potvrditi da raspolažu sa sistemom interne kontrole u finsijskom izveštavanju,

·

glavni izvršni direktor i finansijski direktori treba da usvoje etički kodeks,

·

spoljnji revizori treba da se izjasne o procjeni menadžmenta vezano za snagu njihovoh poslovnog sistema interne kontrole.

83

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Anglosaksonski model korporativnog upravljanja ne dozvoljava radnicima da učestvuju u strateškim upravljačkim odlukama. Zaposleni su sa kompanijom povezani isključivo samo sa finansijskog aspekta, te primaju kompenzaciju (nagradu) zavisno od učinka kompanije u raznovrsnim programima. Dube i Freeman su otkrili da oko 25% američke radne snage ima udeo u svojim kompanijama kroz neki oblik vlasništva. Ovo uključuje rad u kompaniji sa planom da zaposleni budu vlasnici akcija kroz popuste koji se nude pri kupovini. 7.1.2. Evropski model korporativnog upravljanja Evropski model korporativnog upravljanja nalazi svoju primenu u zemljama članicama EU kao i svim drugim zemljama koje su svoju regulativu u ovoj oblasti harmonizovale sa Direktivama EU kojima se reguliše korporativno upravljanje kao i sa OECD preporukama koje se odnose na korporativno upravljanje. Evropski model korporativnog upravljanja danas se primenjuje u Danskoj, Holandiji, Njemačkoj, Austriji, Francuskoj, Italiji, Finskoj, Španiji, Norveškoj, Grčkoj, Belgiji, Portugaliji, Irskoj, Luksemburgu i Sloveniji kao i Madjarskoj, Češkoj, Slovačkoj, Poljskoj, Litvaniji, Letoniji, Estoniji, Rumuniji, Bugarskoj i Turskoj. Na principima ovog modela su zasnovani i principi korporativnog upravljanja u Japanu, Kini, Koreji, Tajvanu i Indoneziji koji u sebi poslednjih nekoliko godina sadrže i principe anglosaksonskog modela korporativnog upravljanja. Zbog načina upravljanja i odlučivanja naziva se i unutrašnji (insajderski) model ili kontinentalno-japanski model korporativnog upravljanja. Obeležja su mu suprotna obeležjima otvorenog modela. Zatvoreni model korporativnog upravljanja karakterističan za kompanije koje posluju u zemljama sa slabije rezvijenim tržištem kapitala, sa koncentrisanom vlasničkom strukturom. Korporativna kontrola je koncentrisana u rukama malog broja značajnih akcionara sa različitim interesima i značajnom ulogom banaka i radništva u upravljačkim procesima. Značajni akcionari su često i članovi upravnog odbora ili čak i izvršni direktori. Oni često vrše kontrolu menadžera, ali njihov insaderski pristup je često vezan za niži stepen transparentnosti vlasničke i korporativne strukture, što može ići na štetu manjinskih akcionara. Funkciju disciplinovanja menadžmenta vrše banke, koje su često i kreditori i značajni akcionari ili deluju po ovlašćenju velikog broja manjinskih akcionara.

84

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Veliki akcionari kontrolišu korporativnu efikasnost, kao insajderima su im dostupni ključni finansijski pokazatelji, a kao članovi uprave kontrolišu menadžere. Mala grupa akcionara ima veliki procenat akcija kojima se trguje na berzi, pa je samim tim uloga tržišta kapitala znatno manja nego u otvorenom modelu. Objavljivanje informacija je ograničeno i nedovoljno razvijeno, a tržište kapitala nema ulogu korporativne kontrole kao u otvorenom modelu. Tri su ključna obeležja ovog modela korporativnog upravljanja s tim što se dva odnose na odbor direktora, a jedna na prava akcionara. Ovaj model korporativnog upravljanja, za razliku od anglosaksonskog modela, funkcioniše na principima dvoslojne strukture korporativnog upravljanja. To znači da su funkcije upravljanja i rukovođenja striktno odvojene i sadržane u upravnom i nadzornom odboru. Upravni odbor je kolektivni organ sastavljen od insajdera, odnosno izvršnih direktora korporacije, a odgovoran je za upravljanje, vođenje poslova i zastupanje društva, koji odluke donosi većinom glasova. Članovi uprave su odgovorni društvu, odlučuju zajednički, a predsednik upravnog odbora nema tu ulogu kako je slučaj u SAD nego je često samo govornik u ime uprave. Nadzorni odbor se formira prema različitim procedurama-postupcima širom Evrope, nema ni jednog insajdera i sastavljen je od predstavnika zaposlenih i predstavnika akcionara. Njegove nadležnosti se odnose na nadzor i praćenje poslovanja, a obuhvataju: imenovanje i opoziv članova uprave, sprovođenje nadzora, zatim odobravanje glavnih odluka i savjetovanje upravnog odbora, zastupanje društva u pravnim odnosima protiv članova uprave i dr. Nadzorni odbor se sastaje jednom mesečno. Broj članova nadzornog odbora je određen zakonom. U malim korporacijama do 500 zaposlenih, akcionari biraju čitav nadzorni odbor, dok u korporacijama srednnje veličine zaposleni biraju jednu trećinu članova nadzornog odbora. Najmanji broj članova nadzornog odbora je tri, a najveći zavisi od visine kapitala društva. Dakle karakteristika ovog modela je dvoslojna struktura, zakonom definisana veličina nadzornog odbora i uključivanje predstavnika zaposlenih u nadzorne odbore.

U ovom modelu korporativnog upravljanja je izvršeno striktno razgraničenje u funkcionalnoj, izvršnoj i naredbodavnoj vlasti pa samim tim i u pravima, kompetencijama i odgovornosti 85

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

između upravnih i rukovodećih struktura uz poštovanje principa vertikalne nadređenosti i horizontalne koordinacije. Podela prava, odgovornosti i obaveza između uprave (odbora sastavljanog od top menadžmenta) i nadzornog odbora (ovaj odbor zastupa interese vlasnika), olakšava proces korporativnog upravljanja. Po nekim autorima ovaj model smanjuje transakcijaske troškove i povećava efikasnost korporativnog upravljanja.

Dvodomi model korporativnog upravljanja

U Evropi vlasnički paketi su veći nego u SAD-u i Velikoj Britaniji. Tako u Njemačkoj glavne finansijske institucije kontrolišu 60% vlasničkog kapitala prisutnog na berzama. Banke imaju oko 10% vlasničkog kapitala, a nadziru mnogo veći udeo vlasničkog kapitala svojih depozitara. Država

%

Njemačka

63,5

Francuska

53

Italija

65,8

Holandija

50-60

Belgija

42,6

Koncentracija akcija u evropskim zemljama – procenat preduzeća koja kotiraju na berzama s akcijama koji imaju 50%

86

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

akcija i više29

Ovaj model je karakterističan po finansiranju putem poslovnih banaka, a ne emisijom akcija što je obeležje otvorenog modela. To znači da su ograničeni finansijski resursi raspoloživi preduzeću sa stanovišta vlasničkog finansiranja s jedne strane, a nizak nivo kapitalizacije tržišta kapitala, s druge strane. Poslovne banke imaju važnu ulogu u sistemu korporativnog upravljanja jer su kreditori, akconari, emitenti dužničkih hartija od vrijedsti, ulagači i glasači na godišnjim skupštinama akcionara. Ali zato preduzeća ovog modela imaju veće obaveze od kapitala te značajan udeo bankarskih kredita u ukupnim obavezama. Banke i druge finansijske institucije u ovom modelu obavljaju nadzor nad menadžmentom koristeći informacije koje imaju kao insajderi u korporativnom upravljanju. To otvara pitanje njihove zainteresovanosti (potsticaja) u interesu efikasnosti preduzeća, kao i krucijalno pitanje korporativnog upravljanja: Koji je interes banka u nadzoru i monitoringu korporacije, prema interesima akcionara? U ovom modelu važnu ulogu imaju institucionalni investitori. Značajni vlasnici akcija su preduzeća. U Njemačkoj su privatne kompanije vlasnici 40% akcija preduzeća, finansijske institucije imaju oko 30%, a fizička lica oko 15%. U Francuskoj, manje od 50% akcija drže domaće i strane kompanije, fizička lica imaju 1/3 akcija, a finansijske institucije ¼ akcija. Slična je situacija i u Italiji u kojoj 1/3 akcija imaju fizička lica, više od ¼ preduzeća, nešto oko 10% finansijske institucije. Problem ovog modela je njegova netransparentnost budući da je tržište kapitala od sekundarnog značaja. Na korporativno upravljanje, u Njemačkoj, utiču federalni zakoni kao što su Zakon o akcionarskim društvima, Zakon o berzi, Trgovinski zakon i dr. Zahtevi koji se tiču objavljivanja informacija nisu strogi kao što su u SAD. Neke od najznačajnijih razlika su: polugodišnje objavljivanje finansijskih izveštaja (u SAD četiri puta godišnje), objavljivanje podataka o platama za upravni odbor u celini (u SAD podaci se navode pojedinačno), nepostojanje

potrebe

objavljivanja

akcionarskog

vlasništva,

razlika

u

pogledu

računovodstvenih standarda i sl. 29

Ooghe H i De Langhe T., The Anglo-American versus the Continental European corporate governance model: empirical evidence of board composition in Belgium , European Business Review,2002, Vol. 14. No. 6.

87

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

U ovom modelu su prisutne složene nadzorne i holding korporativne strukture, putem kojih investitori zadržavaju moć neproporcionalno svojim ulaganjima. Složeni obrasci vlasničke strukture uklanjaju njenu transparentnost. Osim toga većinski vlasnici mogu da deluju na štetu manjinskih akcionara putem tehnika piramidiranje i tuneliranje. Postoji mogućnost dogovara između većinskih vlasnika i menadžera, ili zastupnika banaka koje bi stvorile status „quo”, na štetu manjinskih akcionara. Ali dogovori ovakve vrste mogu da proizvedu povećanje zaposlenosti što ima za posledicu smanjenje profita. Ako nisu izgrađeni mahanizmi zaštite manjinskih akcionara tada je nadzor nad preduzećem u ovom modelu veoma važan. Oni koji imaju kontrolni paket akcija čine sve da ga zadrže, što ih košta, ali mnogo više mogu platiti ako ga izgube. S druge strane ukoliko postoji zaštita manjinskih akcionara, većinski akcionari imaju manji strah u slučaju da ga izgube od strane drugih investitora. U ovom modelu su retka neprijateljska pruzimanja, zbog male uloge tržišta kapitala i visoke koncentracije vlasništva. Njemački okvir za korporativno upravljanje je postavljen tako da uvaži interese radnika, korporacije, banaka i akcionara istoveremeno. Većina njemačkih akcija glasi na donosioca, tako da korporacije svoju godišnju skupštinu moraju da objave u zvaničnom vladinom biltenu i prosledi izveštaj i dnevni red skupštine banaka za nadzor, a banke taj materijal prosleđuju vlasnicima akcija. Akcionari ne mogu glasati putem pošte već moraju lično doći ili preko zastupnika. Evropski model se zasniva na istaknutoj ulozi banaka. Uobičajeno je za banke po ovom modelu da posjeduju značajne količine akcija u svom portfoliju akcija kao način kontrolisanja ekonomskih aktivnosti svojih glavnih klijenata. Predstavnici banaka se takođe često nalaze u odborima direktora kompanija kojima su ponudili ogromne zajmove. Ove organizacione karakteristike i bliska međusobna saradnja na relaciji bankarstvo-preduzeće. Bankama je dozvoljeno da vode posao u svim granama bankarstva (univerzalno bankarstvo). Obe karakteristike čine banke privlačnijim od tržišta hartija od vrijedsti za kompanije u kontinentalnoj Evropi koje žele da povećaju kapital za novo ulaganje. Ne samo banke već i drugi akcionari i nosioci materijalnih interesa imaju direktan ili indirektan uticaj na korporativno upravljanje. Pošto je broj slobodnih akcija za trgovanje 88

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

ograničen i njihove dividende imaju manji prioritet nego u anglo-saksonskom sistemu, akcionari se ne suočavaju sa klasičnim izborom 'glasati ili izaći'. Manje likvidna tržišta hartija od vrijedsti čine izlaz skupljim, te stoga akcionari imaju snažnu inicijativu da zadobiju moćan 'glas' u upravljanju kompanijom sticanjem dovoljno velike količine akcija da bi im iste pružile mogućnost da nadgledaju menadžere i smanje relativne troškove ovog postupka. Ista odbojnost ka tržištima hartija od vrijedsti čini preuzimanje vlasti težim (naročito neprijateljsko preuzimanje iste) u evropskom kapitalizmu. Uloga radnika u evropskom modelu korporativnog upravljanja je važna ne samo na makro nivou već takođe na nivou kompanije putem radničkih veća i principa saodlučivanja, iako se ovo poslednje ne pronalazi širom Evrope u celini. Postoje dobro ustanovljeni i institucionalizovani oblici kooperacije na nivou posao-radnici i razmene informacija, bilo na nivou odbora za nadzor ili na decentralizovanijem nivou u većima radnika. Naravno, odbor direktora snosi konačnu odgovornost za bilo kakvu donetu odluku kao i njen uticaj na učinak kompanije. Međutim, odbor ulazi u konsultaciju sa radnicima i odborom za nadzor pre nego što se bilo kakva važna odluka donese. Osim toga, određene evropske zemlje imaju veze na mestu između odbora za nadzor i veća radnika. S obzirom na mnoge strateške korporativne odluke, evropski zasnovane kompanije često uključuju radnička veća u ranoj fazi. U takvim slučajevima, bolja koordinacija i slaganje između veća radnika i sindikata može ojačati poziciju kod integracijaakvizicija (mergers, acquisitions) i korporativnoj reorganizaciji. U njemačkom korporativnom modelu (i u velikoj meri u Holandiji i ostalim zapadno evropskim zemljama) veća radnika uključena su u savjetovanje i učestvuju u procesu korporativnog donošenja odluka, dok se sindikati uglavnom bave uslovima rada i dogovora oko plate.

7.2. Konvergencija modela korporativnog upravljanja Tezu o boljem modelu korporativnog upravljanja nije lako braniti. Različiti modeli potiču iz različitih makroekonomskih okvira. Zemlje Evropske unije imaju različite sisteme korporativnog upravljanja, što je rezultat različitih kultura, socio-ekonomskuh uslova, običaja i pogleda o tome kakva je uloga korporacija i kako će se finansirati njihova industrija. Dobro korporativno upravljanje čini odgovarajuća kombinacija pravne zaštite investitora i 89

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

odgovarajući nivo vlasničke strukture30 kompariraćemo ova dva modela sa ciljem da ukažemo na njihove prednosti i nedostatke. U anglosaksonskoj tradiciji prakticno se isključivi naglasak daje na finansijske rezultate firmi, tj. na uvećanje imovine vlasnika, dotle se u kontinentalnoj Evropi preduzece smatra licnošcu koja ima sopstvene aspiracije i druge, šire odgovornosti nego što je zarađivanje novca, pa se potencira njegova uloga prema društvu, pojedinim socijalnim kategorijama i državi. Dok se zatvoreni model korporativnog upravljanja zasniva na delovanju velikih vlasnika («blockholdera») i banaka što je slučaj u Njemačkoj i Japanu, otvoreni model u osnovi svoga delovanja ima tržišni mehanizam, što je svojstveno anglosaksonskim zemljama. U korporacijama kontinentalne Evrope kontrola je u koncentrisanom vlasništvu, najčešće su to banke, dok u američkim i britanskim korporacijama kontrola se ostvaruje preko tržišta kapitala sa akcentom na veću pravnu zaštitu manjinskih akcionara. Sistemi pravne zaštite manjinskih akcionara su u zatvorenom modelu razvijeni, dok evropski model ima slabiju zaštitu na račun veće koncentracije vlasništva. Anglosaksonski model je karakterističan po jednostrukom sistemu upravljanja, odnosno bez prisustva nazornog odbor, a odbor direktora je manji po broju članova od zatvorenog modela. Odbore direktora čini veći broj nezavisnih, spoljnih direktora. Glavni izvršni direktor ima moć i uticaj kod donošenja najvažnijih odluka. Evropski model korporativnog upravljanja ima dva odbora sa različitim članovima, odnosno jedna osoba ne može u isto vrijeme da bude član oba odbora. Veličina nadzornog odbora regulisana je zakonom, a u svoju strukturu uključuju predstavnike akcionara i zaposlene. Uprava u ovom modelu je kolektivni organ nadležan za poslove vođenja i zastupanja društva, deluje zajednički i samostalno, a odgovorna je društu. Prednost dvodomog modela korporativnog upravljanja je u postojanju nezavisnosti nadzornog odbora od upravnog odbora. Ovakva struktura omogućava i pomaže smanjenju i efikasnijem uklanjanju konflikta interesa između menadžera i kompanije, kada menadžeri teže ostvarivanju vlastitih interesa na štetu interesa preduzeća. 30

Shleifer A. i Vishny R. W, A Survey of Corporate Governance, Journal of Finace,1997, Vol. 52, str. 737-783.

90

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

vlasništvo koncentracija glasačke moći kontrola i vlasništvo moć

otvoreni model usitnjeno, prioritet dividende slaba razdvojeni menadžment

uloga vlasnika u korporativnom upravljanju instrumenti korporativnog upravljanja osnovni agencijski odnos

mala

ključni problem

preinvestiranje na štetu efikasnosti i profitabilnosti institucionalni investitori, pojedinačni akcionari razvijeno s primarnom ulogom u korporativnom upravlj. neprijateljska preuzimanja su ispravljački mehanizam za neuspeh upravljanja spoljšnja na visokom nivou ograničen

identitet akcionara

tržište kapitala

tržište za korporativnu kontrolu

flaksibilnost tržišta radnika uticaj zaposlenih

eksterni akcionari-menadžeri

zatvoreni model koncentrisano, veća povezani vlasnici kontrolnih paketa stakeholderi, banke i zaposleni

velika zbog netransparentnosti interni većinski-manjinski akcionari ostvarivanje ciljeva većinskih na štetu manjinskih akcionara preduzeća, finansijske institucije i pojedinačni akcionari osrednje razvijeno, sekundarna uloga korporativnog upravljanja nema značajnu ulogu

unutrašnja na visokom nivou jak putem radnih veća i saodlučivanja

Osnovne karakteristike različitih modela korporativnog upravljanja.31

U zatvorenom modelu korporativnog upravljanja evidentno je finansiranje putem banaka, te 31

Lucian C., The emerging European corporate governance model: Anglo-Saxon, Continental, or still the century of diversity?, Journal of European Public Policy, February 2004, str 147-166.

91

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

one imaju višestruku ulogu u obliku akcionara, kreditora, ulagača, emitenta dužničkih hartija od vrijedsti i glasača na godišnjoj skupštini akcionara. U ovim drušvtima kao akcionari se javljaju korporacije U otvorenom sistemu korporativnog upravljanja značajniji oblici finansiranja su preko tržišta kapitala emisijom hartija od vrijedsti. Banke su razdvojile funkciju univerzalnog od investicionog bankarstva. Svoja glasačka prava akcionari u otvorenom modelu ostvaruji ličnim prisustvom ili putem pošte, dok zatvoreni model dozvoljava lično prisustvo ili glasanje preko zastupnika. Iz domena objavljivanja informacija karakteristika evropskog modela je obavezno polugodišnje prezentiranje finansijskih izveštaja i objavom plata članovima upranog odbora u zbirnom iznosu, dok se u anglosaksonskom modelu izveštaji objavljuju četiri puta godišnje, a plate članovima odbora u pojedinačnim iznosima. U anglosaksonskom modelu korporativnog upravljanja neprijateljsko preuzimanje, putem iznenadnog upada na tržište hartija od vrednsoti, igra važnu ulogu. Njemačka praktično nije imala uopšte neprijateljskih preuzimanja, a slična sistematska averzija ka preuzimanju vlasti može se pronaći u različitim stepenima u ostalim kontinentalnim evropskim državama. Literatura o korporativnom upravljanju bavi se pitanjem da li postoji nacionalni korporativni sistem upravljanja koji najbolje funkcioniše u smislu konkurentnih prednosti. Ovo pitanje nastaje nakon globalizacije međunarodne ekonomije, kroz talase integracija i akvizijija i raznih regulatornih pokušaja da se reformišu postojeći nacionalni korporativni upravljački sistemi. Globalizacija ekonomije i proces evropeizacije koji je unapređen tokom devedesetih godina obnovio je interes za debatu na temu istrajnosti nacionalnih specifičnosti s obzirom na korporativno upravljanje i njihovu konvergenciju ka usklađenom modelu. Zahtev da jedan broj institucija treba da preovlada u odnosu na druge zasniva se na uređenju institucija korporativnog upravljanja i njihovog uticaja na međunarodnu ekonomsku konkurentnost. Ova činjenica je pojačana globalizacijom, za koju se očekuje da poštedi jedino najprimjereniju vrstu kapitalizma. Dakle, raspravlja se o tome da korporativno upravljanje predstavlja ne samo suštinsku razliku među raznim vrstama kapitalizma već i glavni faktor koji određuje njihov ekonomski nastup.

92

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

I ako su ovi modeli po svojoj suštini različiti ipak imaju puno više zajedničkog nego što izgleda na prvi pogled posebno u «kombinaciji velikih investitora i pravnom sistemu koji štiti prava investitora». Razvoj međunarodnog tržišta vodi konvergenciji modela korporativnog upravljanja. Razlike u modelima korporativnog upravljanja u pojedinim zemljama ne nastaju samo zbog različitih oblika finansiranja korporacija, nego i zbog načina organizacije vlasništva i kontrole u korporacijama. Na primer britanske i njemačke korporacije imaju sličnu strukturu finansiranja odnosno više se finansiraju dugovnim nego vlasničkim kapitalom. Nezavisnost odbora direktora od akcionara nije uvek zastupljena u praksi angloameričkih korporacija. Ima primjera da dominatni akcionari preuzmu ulogu nadzornog odbora i na taj način regulišu konflikte interesa i učestvuju u donošenju strateških odluka.

2

U SAD-u nije neuobičajeno postojanje dominantnih akcionara, koji preuzimaju nadzornu ulogu. Prema Zay-u, oko 20% od Fortunovih 500 najboljih korporacija ima dominantnog, neinstitucionalnog investitora. To su najčešće osnivači poput Bila Gatesa u Microsoftu ili Ruperta Murdocha u News Corporationu. Preduslovi konvergencije modela korporativnog upravljanja jesu u promeni zakonskog okvira pojedinih zemalja. Na konvergenciju modela korporativnog upravljanja pozitivno deluju i napori u smeru stvaranja univerzalnog pravnog konteksta preko afirmacije kodeksa korporativnog upravljanja i dobre prakse. Pooštravanje regulative državne uprave i svetska finansijska tržišta smanjuju štetu nastalu korporativnim prevarama poput Enrona i Parmalata i na taj način se vraća poverenje investitorima. OECD principi stvaraju okvir efikasnog korporativnog upravljanja koji će promovisati transparentno i efikasno tržište, biti u skladu sa vladavinom prava i jasno podeliti odgovornost između nadzornih i regulatornih organa. Hansmann i Kraakman smatraju da postoji velika verovatnoća konvergencije u izgradnji jedinstvenog modela korporativnog upravljanja zbog nedovoljno kvalitetnih alternativnih modela, zbog globalizacije i jačanja uloge investicionih grupa.32Po mišljenju navedenih autora 32

Hansmann, H. i Kraakman, R. The End Of History For Corporate Law, Georgetown Low Journal, 89, 2003. str. 439-468.

93

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

prvo će doći do konvergencije dobre prakse korporativnog upravljanja, a tek kasnije do konvergencije pravnog okvira. Važnost strukture i organizacije korporativnog upravljanja je možda precenjena. U praksi velikih korporacija (zbog globalizacije i delovanja na različitim međunarodnim tržištima) smanjuje se razlika između rešenje sa jednim odborom direktora i postojanja nadzornog i upravnog odbora. Težište se stavlja na nivo pravne zaštite vlasničke pozicije, struktura nadzornog odbora i vlasnička struktura. Može se očekivati da će praksa u različitim modelima vremenom doneti sve više zajedničkih obeležja. Evidentna je postepena preorijentacija evropskih firmi ka anglosaksonskom modelu, izražena, izmedu ostalog, smanjenjem znacaja i uloge države u korporativnim poslovima u Francuskoj i opadanjem elana za kodeterminaciju u Nemackoj. Uprkos ovom trendu ka konvergenciji, značajne razlike ostaju širom Evrope u smislu vlasničke strukture i tržišta za korporativnu kontrolu. Wymeersch (1994) identifikuje dva šira tipa korporativnog upravljanja u Evropi: sistem zasnovan na kompaniji i sistem zasnovan na preduzeću. Ova klasifikacija se podudara sa razlikom između akcionara i stakeholdera. Dok ovaj dvojni pristup može da uveliča razliku između različitih evropskih sistema korporativnog upravljanja, on, uprkos tome, izgleda da je veoma prikladan da reflektuje(odražava) značajne regulatorne i društvene aspekte korporativnog upravljanja širom Evrope. Empirijski posmatrano, različita iskustva u Evropi, kako u pogledu tipova kapitalizma tako i u pogledu ekonomskog učinka, daju pun legitimitet istraživačkom pitanju da li kapitalističke institucije (tržišta, hijerarhije, mreže, razne države i privatni akteri) mogu biti povezane sa različitim ekonomskim ishodima. Drugo, pitanje od velike važnosti u evropskom kontekstu je da li Evropska unija (EU) ima koherentan institucionalan projekat s obzirom na korporativno upravljanje i odnose između radnika i njihovih poslodavaca. Pošto ekonomija sama nalazi da je sve teže razjasniti unakrsna nacionalna odstupanja u institucionalnoj raznolikosti i ekonomskom učinku, razrađeniji pristup zasnovan na institucionalnim teorijama političke ekonomije mogao bi biti ključan za razumevanja evropske integracije. U poređenju sa tim, s obzirom na pitanja u vezi sa radnicima, isti projekat evropeizacije teži da proizvede kontinentalno orijentisan model korporativnog upravljanja. Promena u nacionalnom

94

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

korporativnom upravljačkom režimu bi se tada morala objasniti kao posledica dinamičke interakcije

između

posebne

političke

izbirljivosti

nacionalnih

i

supra-nacionalnih

institucionalnih pritisaka i prilika pridodajući posledice međusobne zavisnosti između nacionalnih sistema konkurentski utkanih u razrađeno zajedničko tržište. Prema tome, interesantno pitanje koje se odnosi na korporativnu konvergenciju na evropskom nivou je, koje su glavne karakteristike nastupajućeg projekta evropeizacije? Opcije su ili hibridni model koji kombinuje ''najbolje'' sa ''drugim po redu najboljim'' praksama iz anglosaksonskog i evropskog korporativnog modela upravljanja, ili konvergencija ka jednom od ta dva modela. U želji da se unapredi i ujednači praksa korporativnog upravljanja, Evropska Komisija je sredinom 2003. godine objavila dokument pod nazivom Modernizacija prava društva i poboljšanje korporativnog upravljanja u Evropskoj uniji – Plan pomaka napred, poznatiji kao »Akcijski plan«.33 U Akcijskom palnu se naglašava da njegov cilj nije izgradnja jedinstvenog evropskog sistema korporativnog upravljanja ni poboljšanje korporativnog upravljanja nego postavljanje pravila i načela i koordinacija nacionalnih kodeksa korporativnog upravljanja koja će voditi budućoj konvergenciji. On objašnjava zašto treba osavremeniti evropski regulativni okvir za kompanijsko pravo i korporativno upravljanje. Definiše ključne ciljeve koje treba sprovesti na nivou EU u područjima korporativnog upravljanja i prava privrednih društava. 34

Glavni ciljevi, postavljeni u Akcijskom planu, su jačanje prava akcionara i ostalih stakeholdera (kreditora, zaposlenih) i povećanje efikasnosti i konkurentnosti evropskih preduzeća. On predviđa da listirane kompanije u svoje godišnje izveštaje uključe ključne elemente njihove strukture kao i praksu dobrog korporativnog upravljanja, a posebno: ·

funkcionisanje skupštine akcionara, njena ovlašćenje i prava akcionara,

33

Modernising Company Law and Enhancing Corporate Governance in the European Union – A Plan to Move Forward, COMM (2003) 284 final, Commision of the European Communities, Brussels (21.5.2003.) 34 Akcijski plan je nastao kao odgovor Evropske Komisije na izveštaje grupe stručnjaka pod vođstvom Jaapa Wintera ( Report of the High Level Group of Company Law Experts on “A Modern Regulatory Framework for Company Law in Europe”, 2002)

95

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

sastav i funkcionisanje odbora i pododbora,

·

glasanje i kontrolna prava većinskih vlasnika, kao i njihove sporazume sa korporacijom,

·

značajne transakcije sa povezanim licima,

·

postojanje i prirodu upravljanja rizikom i

·

primenu kodeksa korporativnog upravljanja koji je usvojen na nacionalnom nivou.

Akcijski plan predviđa i jačanje uloge institucionalnih investitora i unapređenje njihovog delovanja u životu korporacije u koju ulažu sredstva. S druge strane postoji potreba da se institucionalni investitori ponašaju u interesu onih čije interese zastupaju. Pored institucionalnih investitora Akcijski plan daje preporuke za jačanje prava akcionara. Prava akcionara će se ostavriti ako se obezbjedi pristup informacijama (korištenje elektronskih sredstava), poboljša pravo na postavljanje pitanja, glasanje u odsustvu i učešće na skupštini putem elektronskih sredstava. Srednjeročni i dugoročni cilj postavljen ovim planom je stvarna demokratija akcionarima. Akcijski plan predviđa aktivnosti na modernizaciji odbora direktora. Ovo se posebno odnosi na područja u kojima dolazi do sukoba interesa (nagrađivanje, nadzor izveštaja revizora), odluke treba da donose nezavisni direktori. Ističe se potreba za zajedničkom odgovornošću svih članova odbora za finansijske i ključne nefinansijske izveštaje, što bi trebalo biti predmet zakonodavstva EU. Grupa stručnjaka pod vođstvom Wintera predlaže da se proširi odgovornost direktora na sledeći način: da se uvedu posebna investiciona prava koja bi omogućila vlasnicima sa većim procentom vlasništava da zahtevaju od suda ili drugog administrativnog tjela podatke o poslovanju korporacije, zatim uspostvaljanje lične odgovornosti direktora ukoliko su lično odgovorni za posledicu propasti korporacije i stručna diskvalifikacija u slučajevima kada su prezentirani pogrešni finansijski i nefinansijski izveštaji. EU treba da aktivno koordinira aktivnosti zemalja članica u oblasti korporativnog upravljanja, posebno promovišući konvergenciju kodeksa i prakse dobrog korporativnog upravljanja.

96

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

8. Poslovno izvještavanje kao segment korporativnog upravljanja S obzirom na to da su u sistemu korporativnog upravljanja vlasništvo i kontrola u preduzećima razdvojeni, to rezultira sukob interesa izmešu vlasnika i direktora. Zloupotreba položaja od strane direktora u smislu ostvarivanja ličnih interesa na račun kompanije, predstavlja ozbiljnu pretnju za vlasnike kapitala. U tom smislu, eksterna revizija predstavlja odgovarajući mehanizam kako zaštite vlaasnika kapitala tako i ostalih stakeholder-a. Za razliku od interne kontrole i revizije, koje je pod patronatom direktora koji mogu da djeluju u pravcu nepoštivanja računovodstvenih i drugih regulativa tako da finansijski izvještaji ne daju realnu sliku o preduzeću, eksterna revizija je nepristrasna i treba da radi u funkciji zaštite interesa vlasnika kapitala. Međutim, i pored značaja eksterne revizije kao nepristrasnog organa, za zdravo poslovanje preduzeća, te sprećavanje raznih zloupotreba i ostalih grešaka u finansijskim izvještajima, interni kontrolni organi imaju nezamjenjivu ulogu. Kako se u preduzećima često dešavaju sukobi na relaciji vlasnici kapitala – manadžeri, to je od posebnog interesa pravilno revediranje finansijskih iskaza od strane eksterne revizije. Menadžeri djeluju u pravcu ostvarivanja kratkoroćnih ciljeva, pošto njihove naknade zavise od ostvarenog rezultata međutim, vlasnici kapitala imaju dugoročne interese u preduzeću, tako da njih zanima kontinuirana uspješnost i ostvarivanje dobiti na dugi rok. Upravo iz ovih i sličnih razloga, odnosi između direktora i vlasnika kapitala predstavljaju glavni problem samog upravljanja preduzećem-kompanijom.

U literaturi se ovaj problem naziva

„agencijski

problem“. Pojedini menadžeri koriste razne tehnike kojima nastoje iskazati nerealne pokazatelje u samim finansijskim izvještajima, a neke od njih su: ·

nepravilno prikazivanje prihoda;

·

precjenjivanje sredstava;

·

potcjenjivanje rashoda;

97

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

zloupotrebe sredstava i dr.

Kako su prihodi najznačajnija stavka u bilansu uspjeha, pogotovo ako su u pitanju analize brojnih investitora, to se ovoj kategoriji daje i posebna pažnja. Nepravilno priznavanje prihoda može se izvesti na nekoliko načina. Primjer samo nekih: ·

momenat priznavanja prihoda;

·

sporni ugovori i aranžmani;

·

fakturisanje uz rezervu;

·

transakcije prodaje povezanim stranama;

·

pogrešna knjiženja, te falsifikovanje dokumenata o prodaji i dr.

Ovo su samo neke od prevara koje se koriste u kompanijama, a čiji je cilj napraviti iluziju kod vlasnika kapitala o uspješnosti rada preduzeća-kompanije. Ipak je primarna odgovornost za saprečavanje prevara upravo na samim menadžerima, koji zajedno sa ostalim kontrolnim organima ( interna kontrola, eksterna revizija ), treba da uspostave odgovarajući mehanizam nadzora i kontrole kako bi se sprečile i otklonile prevare i greške u kompaniji.

8.1. Razvoj modela poslovnog izvještavanja U zadnje vrijeme sve više je izražena potreba za eliminisanjem razlika između sadršaja iz finansijskih izvještaja i informacija koje su neophodne vlasnicima i kreditorima radi donošenja ispravnih odluka. Praksa je pokazala da sveukupnost ovih informacija može dati ispravan put za oblikovanje i primjenu racionalnih poslovnih poteza. U tom smislu spomennut ću model poslovnog izvještavanja u SAD-u koji koristi Američki institut ovlačtenih javnih računovođa, te Džekinsov komitet. Doprinos ovog komiteta je upravo proširivanje koncepta finansijskog izvještavanja na sveobuhvatno poslovno izvještavanje. Kvalitetan aspekt ovog, može se reći modela, jeste u tome što svi stakeholder-i i shareholder-i koriste sve informacije koje generišu model u cilju vrednovanja i evolucije rizika koje je vezano za svakog od njih. Naravno sve ide u pravcu racionalizacije informacije, tako da troškovi ne orelaze efekte tih informacija.

98

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

U tom smislu treba da se dostrane informacije koje ugrožavaju pitanje konkurentske sposobnosti kompanije, kao i informacije koje nisu u kompetenciji direktora ili uprave. Model koji je projektovan od strane komiteta temelji se na sledećim determinantama: ·

fleksibilno izvještavanje – kompanija treba da pravi izvještaje koji će sadržavati samo one komponente koje pod određenim okolnostima zahtjevaju korisnici izvještaja;

·

izdvojeno izvještavanje o svakom posloivnom segmentu – zahtjev korisnika o određenim segmentima poslovanja koji su bitni za generisanje budućih profita i gotovine;

·

tip djelatnosti i njegov finansijski uticaj na kompaniju – tip djelatnosti odnosi se na vrstu proizvoda ili usluge koje kompanija nudi, kao i sve ostale faktore koji su vezani za djelatnost kompanije;

·

očekivana perspektiva – korisnici finansijskih izvještaja su orjentisani na budučnost ( zahtjevaju očekivane informacije)

·

prespektiva menadžmenta – određeni korisnici žele da posmatraju rad kompanije kroz aktivnosti direktora;

·

ukazivanje na relativnu pouzdanost informacija u poslovnom izvještavanju – svrha informacije je određena njenom relevantnošću i pouzdanošću, stoga bi korisnici finansijskih izvještaja trebalo da prave razliku između više ili manje pouzdanih informacija;

·

uspostavljanje sistema mherenja kako bi se korisnicima poslovnih izvještaja pomoglo u shvatanju parametara kompanije u odnosu na iste ili slične konkurenata ili drugih kompanija – kvantifikacija aktivnosti kompanija;

·

trenutno izvještavanje o značajnim promjenama koje utiču na kompaniju – trenutno izvještavanje o kritičnim transakcijama i drugim događajima treba biti blagovremeno kako bi se informacije ažurirale na vrijeme i na taj način postiglo ekspeditivnije izvještavanje.;

·

efikasno i efektivno pružanje informacija – informacije korisnicima treba pružiti u njima adekvatnom obliku koji preferiraju ( e-mail i sl.)

·

razmatranje kost-benefit analize poslovnog izvještavanja – vođenje računa o troškovina informacija s jedne strane i njihovoj koristi s druge strane, a sve u cilju zadovoljavanja korisnika poslovnih izvještaja, tako da principjelno obezbjede neutralni 99

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

i nepristrasan izvještaj

8.2. Uloga interne revizije finansijskih izvještaja Provjera rada interne kontrole jedna je od osnovnih zadataka interne revizije. Širi značaj revizije podrazumjeva i provjeru procedura i postupaka kroz prizmu sprečavanja postojanja negativnih efekata u preduzeću. Interna revizija ne uzima u obzir samo ocjenu finansijskih izvještaja, već se obuhvat njene aktivnosti odnose i na ocjenu poslovanja u cjelini. Interna revizija može izvještavati odbor za reviziju u formalnom smislu, a može da bude generator informacija za menadžment, kako formalno, tako i u cilju upravljanja kompanijom. Ako je uticaj direktora na internu reviziju ogroman, to će ona imati manji stepen nezavisnosti, a kao rezultat toga može doći do značajnih odstupanja stvarnih podataka od prikazanih. U principu možemo reći da je interna revizija kontrola kontrole, tako da je i njen zadatak u tom smislu da provjeri da li su postupci pravilno postavljeni i procedure ispoštovane u punom smislu te rijeći. Što znači da se ona bavi svim aspektima interne kontrole unutar kompanije. U smislu ostvarenja rezultata u budućem periodu, na koja može ukazati interna revizija, predstavlja izuzetnu korist u odnosu na eksternu reviziju. Dakle, pravilan rad interne revizije značajen je ne samo za unbapređenje procesa finansijskog izvještavanja, već i za poslovanje preduzeća u cjelini. Naravno, interna revizija kao segment organizacione strukture kompanije nije u nezavisnom položaju, zbog čega je pod većim ili manjim uticajem menadžmenta, koji vrši određene pritiske u pravcu ostvarivanja svojih ciljeva. Interna revizija, kako se vidi, iako sprečava zloupotrebu finansijskog izvještavanja, te nastanak negativnih posljedica za preduzeće-kompaniju, generalno gledano, ipak je pod autonomnom

100

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

nadležnišću menadžmenta. Iz tog razloga interna revizija biće ograničena na potpuno sprečavanje zloupotrebe i raznih drugih prevara od strane manadžmenta.

8.3. Uloga i značaj eksterne revizije finansijskih izvještavanja Investitori svoje poslovne odluke obično donose na bazi informacija koje su prikazane u objavljenim finansijskim izvještajima. Investitori i ostali stakeholder-i u bojazni da finansijski izvještaji koji su predmet njihovog zanimanja nisu objektivni i tačni, angažuju eksterne revizore koji će im dati potrebnu informaciju. Ta informacija predstavlja odgovor na pitanje da li postoje netačnosti ili krivotvorenje u finansijskim izvještajima. Nalaz revizije daće odgovarajuće miđljenje koje će potvrditi ispravnost finansijskih izvještaja kompanije ili će ih pak opovrgnuti Naravno, ispravnost mišljenja zavisit će od provedenih dokaza, koji se dobijaju postupcima inspekcije, posmatranja, ispitivanja, te raznim metodama izračunavanja i analize. Budući da finansijski izvještaji predstavljaju tvrdnje menadžera, to kompleksnost eksterne revizije dobija na težini. Te tvrdnje su ugrađene u same izvještaje kroz vrednovanje, kompletnost, te sva prava i obaveze koje se tiču datog izvještaja. Naravno, i revizorski izvještaj podložen je određenim rizicima čiji stepen zavisi od materijalno značajnih pogrešaka iskazivanja. U pitanju je inherentni rizik (stavke bilansa ili transankcije su pogrešno iskazane), kontrolni rizik (pogrešna iskazivanja neće biti ispravljena od strane računovodstva ili pak interne kontrole) i rizik detekcije (pogrešna iskazivanja revizor neće otkriti, iako mogu biti materijalno značajni). U tom smislu revizor će sprovesti procjenu kontrolnog sistema na nivou preduzeća-kompanije, da bi dobio relevantnu informaciju o stanju interne kontrole. Postojanje prevare u samoj kompaniji stvara problem ne samo za menadžment i organizaciju kompanije, već i za angažovanu reviziju. Namjerno iskazivanje netačnih podataka u izvještajima radi ostvarivanja kriminalnih aktivnosti opterećuje najprije menadžment i kontrolne organe kompanije čija je odgovornost

101

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

primarna u sprečavanju prevara i greški. Mišljenje revizora trebalo bi da potvrdi postojanje prevara i greški, ako one postoje. S tim u vezi revizor može i da ne otkrije prevare koje su počinili zaposleni, iz razloga zaobilaženja revizije kontrolnog postupka koji je sproveden u kompaniji Radi profesionalnosti i nezavisnosti u objektivnom iznošenju svojih mišljenja, revizija treba da bude regulisana potrebnim zakonima. Međunarodni standardi revizije predstavljaju svjetske standarde koji se primjenjuju za reviziju finansijskih izvještaja, tako da su mnoge zemlje u svoju legislativu ugradile obavezu primjene Međunarodnih standarda revizije. Na taj način revizija dobija na kvalitetu i značaju u svome radu. Treba spomenuti i Odbor za reviziju čija je osnovna uloga pružanje određene sigurnosti za vlasnike kapitala, u smislu tačnosti i objektivnosti finansijskih izvještaja. Osim toga, ovi odbori odabiru i eksternog revizora kojeg potvrđuju akcionari na sjednici Skupštine akcionara.

8.4. Odgovornost revizora i uprave U većini država zakonodavni i računovodstveni standardi zahtjevaju da računovodstveni izvještaji i poslovni izvještaji moraju pokazivati stvarno stanje imovine i stvarne rezultate poslovanja Društva. Međunarodni revizorski standardi međutim, govore da revizor u svom mkišljenju treba da izrazi da li su računovodstveni izvještaji stvarni i prava slika finansijskog stanja i poslovnih rezultata Društva. Uloga i odgovornost revizora je na taj način jasno određena. Zakonodavstvo obično donosi odluku da rukovodstvo Društva odgovara za ispravnost poslovanja i pravilnost računovodstvenih izvještaja i poslovnih izvještaja. Istovremeno takođe donosi odluku da godišnje računovodstvene izvještaje mora pregledati nezavisni revizor. Revizorski izvještaj stoga postoji u zakonodavstvu i precizno je određen. Zbog toga na tom području upotrebljavamo Međunarodne računovodstvene standarde (MRS) koji određuju da revizorski izvještaj mora sadržati jasno pisano izraženo mišljenje o računovodstven izvještajima kao cjelini.Takođe određuju obavezne dijelove revizorskog izvještaja koji su: ·

adresa

102

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

osoba kojoj se isti šalje

·

odjeljak o području revizije

·

odjeljak sa mišljenjem revizora

·

odjeljak za pojašnjavanje

·

datum izvještaja

·

adresa revizora

·

potpis revizora

Revizor je odgovoran za sastav revizorskog izvještaja, za potpuni godišnji izvještaj i pravilnosti računovodstvenih iizvještaja ali je kao prvo odgovorno rukovodstvo Društva.

8.5. Izvještavanje revizora Postojanje revizorske djelatnosti je provjeravanje istinitosti tvrdnji rukovodstva i izvještavanje javnosti o rezultatima provjere. Oblikovanje mišljenja i izvještavanje je na taj način zaključak revizorskog procesa. Revizor pismeno obavještava javnost i zbog tog mora ispoštovati opšta načela izvještavanja i posebna strukovna načela izvještavanja. Od opštih načela izvještavanja su značajna sledeća: ·

potpuna otvorenost

·

dobronamjernost saopštenja

·

ravnoteža podataka

·

tehnike prikazivanja

Pošto pripremanje godišnjih izvještaja i računovodstvenih izvještaja nije samo utvrđivanje knjigovodstvenih brojki, već značajno poravnavanje sadržajnih pitanja i utvrđivanje pravih poslovnih rezultata, što takođe predstavlja osnovu za donošenje odluka o poslovnoj dobiti i razvoju akcionarskog društva. Razmatraju se naime, i računovodstvene smjernice, zaključci i odlučuje se o stavkama koje na različite načine značajno utiču na konačni rezultat. Upravo zato je revizorsko mišljenje, kao spoljašnje nezavisno mišljenje, toliko značajno. Revizija je, kao i računovodstvo, istorijski povezana sa eazvojem privrede. S rastom preduzeća povećala se uloga kapitala, koji je bio potreban za finansiranje privrednog razvoja. Upravo tako se izrazito odvojila uloga vlasnika (akcionara) i menadžera, s tim da su takođe 103

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

interesi vlasnika i rukovodstva postali različiti i sve češće protivrječni. Kada su menadžeri htjeli zadovoljiti svoje interese nisu uvijek radili u najvećem interesu radnika. Vlasnici su zato zahtjevali od menadžera izvještaje o radu preduzeća , a istovremeno se pojavila i potreba za nezavisnom spoljnom provjerom ispravnosti izvještaja. Na taj način se razvila revizija, gdje je revizorsko mišljenje predstavljalo dodatnu garanciju o ispravnosti tvrdnji rukovodstva, ili su se u izvještaju otkrivale određene nepravilnosti. Sam tok revizije i revizorskih izvještaj temelji se na utvrđivanju ispravnosti i iskrenosti „određenih“ podataka. Računovodstveni izvještaji i poslovni izvještaji moraju prikazivati stvarno stanje imovine i poslovne rezultate Društva. Revizori u svom radu vode računa o MRS. U istim su prikazani primjeri mišljenja, koje revizor na jedinstven način primjenjuje u svom izvještavanju. Poslednji odjeljak pozitivnog mišljenja glasi:“ Po našem mišljenju računovodstveni izvještaji pokazuju ispravnu i iskrenu sliku finansijskog stanja.....i poslovnih rezultata...“ Revizor može na jedinstven način izraziti pozitivno mišljenje ukoliko: ·

su računovodstveni izvještaji sačinjeni na osnovu dobijenih računovodstvenih smjernica i kada su takođe doslijedno upotrebljeni;

·

su računovodstvene informacije u skladu sa zakonom i drugim propisima koji se odnose na izradu računovodstvenih izvještaja;

·

je slika, predstavljena u računovodstvenim informacijama, u cjelosti u skladu sa revizorskim poznavanjem poslovanja društva;

·

su na odgovarajući način otkriveni svi značajni elementi, potrebni za odgovarajuće predstavljanje računovodstvenih informacija.

Kako bi lako izrazio svoje mišljenje, revizor prvo mora da provjeri sve podatke o poslovanju i transakcije, da se uvjeri u vjerodostojnost pojedinačnih računovodstvenih stavki i procjeni ispravnost i iskrenost u cjelosti. Upravo tako mora procjeniti važnost loših elenenata s obzirom na njihov uticaj na ispravnu i korektnu sliku. Takođe mora utvrditi i uz pomoć računovodstvenih smjernica koje je neko preduzeće upotrijebilo pri izradi računovodstvenih izvještaja, da li su u skladu sa opštim prihvatanjem računovodstvenih načela, ili su u suprotnosti sa osnovnim računovodstvenim konceptom, i ako su bili pravilno i dosljedno upotrebljeni, potvrditi da računovodstveni izvještaji otkrivaju sve informacije koje su potrebne

104

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

za predstavljanje ispravne i iskrene slike. Osnovne računovodstvene pretpostavke, koje Društvo mora poštovati su vremenska neograničenost rada, dosljedna stabilnost i strogo praćenje poslovne dobiti. Pri pripremi računovodstvenih izvještaja rukovodstvo ipak mora poštovati još načela vjerovatnoće, prednosti sadržaja nad formom i značaj. Pojam „istinito i iskreno“ je u revizorskom izvještaju gotovo osnova, ipak ovaj pojam nije tačno definisan, što za revizorsku struku predstavlja dodatni izazov. Međutim nisu samo vlasnici uticali na razvoj revizije. Takoše je za povjerioce izuzetno značajno da dobiju dodatnu, nezavisnu i nepristrasnu potvrdu o prikazanim podacima finansijskog položaja Društva. Na taj način se lako donosi odluka o odobravanju pozajmice i dobija dodatna garancija da su sredstva primjereno upotrebljena i da će ih takođe dobiti nazad. Osnovna načela kodeksa profesionalnog ponašanja spoljnih revizora su: ·

odgovornost;

·

javni interes;

·

neosporivost i povjerljivost;

·

pažljiva odmjerenost i

·

obim i način rada.

Pri revizorskom izvještavanju još se uvijek često nailazi na teškoće ili nerazumjevanje, kad se u preduzeću otkrije prevara ili nezakonite radnje. I pored toga što je naručilac revizije rukovodstvo, revizor pri svom radu mora u određenoj mjeri biti skeptik. Revizor ne smije da predpostavlja niti da je rukovodstvo nepošteno, niti da je bezprijekorno pošteno. Izvještaji o prevarama i nezakonitim radnjama nisu osnovni cilj rada revizora i revizorska struka nije dio državnog represivnog aparata. Ako pak revizor pri svom radu potvrdi sumnju u prevare ili nezakonite radnje u preduzeću, mora procjeniti uticaj takvog ponašanja na istinitost i iskrenost informacija u računovodstvenim izvještajima. Ako se korekcija ne izvrši, mora iznijeti mišljenje sa rezervom, ali negativno mišljenje. Ako uticaj ne može nanijeti štetu, mišljenje se lako može opovrgnuti. U svakom slučaju, o svojim zaključcima mora izvjestiti Nadzorni odbor ali i vlasnike Društva. Da bi se dalo pozitivno mišljenje o izvršenoj reviziji, revizor mora da posjeduje sledeće poslovne vrline:

105

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Odgovornost: ·

Revizor mora raditi s dužnom profesionalnošću i moralom;

Neosporivost: ·

Za podržavanje i potvrđivanje javnog zastupanja, revizor svoj rad obavlja s najvećim stepenom neosporivosti;

Nepristrasnost i nezavisnost: ·

Član strukovnog udruženja, koji zatim obavlja provjeru tvrdnji rukovodstva, mora biti nezavisan i djelom i pojavom, nepristrasan i izbjegavati oprečne interese;

Pažljiva odmjerenost: ·

Revizor mora poštovati profesionalne i etičkr standarde, stalno se stručno usavršavati i unapređivati svoj rad, te izvoditi profesionalne zadatke što je bolje moguće;

Obim i način rada: ·

Pri prihvatanju i izvršavanju rada, revizor mora ispoštovati kodeks profesionalnog ponašanja:

Zaključak: Osnovni cilj revizije je provjeravanje ispravnosti i iskrenosti računovodstvenih izvještaja i tvrdnji menadžmenta, te koristeći računovodstvene izvještaje obavjesti ciljne javnosti o rezultatima provjere. Revizorski izvještaji sa iznesenim mišljenjem predstavlja potvrdu o vjerodostojnosti prikazanih informacija u Društvu. Pošto na osnovu izvještaja korisnici računovodstvenih izvještaja donose značajne poslobne odluke, moraju vjerovati revizoru, što je svakako moguće ako revizor radi u skladu sa pravilima i poslovnim kodeksom. Upravo zato je značajno da korisnici računovodstvenih izvještaja dobro razumiju revizorsko mišljenje, računovodstvene izvještaje i sve rezultate koji su dio računovodstvenih izvještaja. Tek tada će njihove odluke biti odgovarajuće i pravilne.

9. Osnovni modeli privatizacije u zemljama Istočne Evrope Poslije Drugog svjetskog rata, zemlje Istočne Evrope u kojima su na vlast došle komunističke partije, pokušavale su četrdeset godina da formiraju privredu u kojoj neće postojati privatna 106

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

svojina, tržište radne snage, proizvoda i kapitala, sa principima uravnilovke i centralnoplanske privrede. Krajem osamdesetih godina XX vijeka počela je pojava demokratskih političkih opcija sa jasnom namjerom rušenja postojećeg i uvođenja kapitalističkog političkog i privrednog sistema. U ranoj fazi tranzicije u većini post-komunističkih zemalja Istočne Evrope (IE), različiti modeli privatizacije su korišteni sa namjerom da se pronađe optimalan način za ubrzanu privatizaciju državnog sektora uz ostvarivanje maksimalnog priliva sredstava za državni budžet i socijalne i političke podrške za taj proces (Prilog 12). Besplatna ili skoro besplatna podjela akcija određenom segmentu stanovništva u ovim zemljama, sprovodila se kroz formu masovne vaučerske privatizacija (MVP) ili otkupa akcija i preduzeća od strane menadžmenta i zaposlenih (eng. MEBO’s). U pripremi i sprovođenju ovih procesa, ključna je bila uloga državnih organa koji su, pored toga definisanja samog modela i brzine privatizacije, određivale i preferiranu vrstu budućih vlasnika kao i procenat vlasništva koji je bio namjenjen novim vlasnicima u privatizaciji, vodeći računa o karakteristikama privrede i njenim osnovnim industrijskim sektorima35. Pored toga, veoma velik uticaj države bio je prisutan kod formiranja privatizacionih investicionih fondova, kao i osnivanja i funkcionisanja finansijskih berzi. Ni jedna zemlja u Centralnoj i Istočnoj Evropi nije koristila isključivo jedan model privatizacije. Najčešće je primarni model bio odabran na početku tranzicije kao kompromis između različitih političkih uticaja i ekonomskih faktora sa jedne strane i poštovanja socijalnih i kulturoloških karakteristika jednog društva na početku tranzicije sa druge, ali je poslije par godina obično dolazilo do uključivanja novog modela ili potpune promjene postojećeg. Osnovni modeli privatizacije koji su korišteni u zemljama Istočne Evrope: ·

model masovne vaučerske privatizacije,

·

model investicione privatizacije (direktna prodaja, prodaja akcija putem berze, inicijalne javne ponude, javne ponude)

35

Šećibović R, Đoković E, Regionalna ekonomska geografija 1 (Evropa), Ekonomski fakultet Beograd, 2003.

107

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

kombinovani model privatizacije (otkup od strane menadžmenta i zaposlenih Management-Employee Buyouts).

Masovna vaučerska privatizacija (MVP) predstavlja model privatizacije u kojem građani stiču akcije putem besplatne podjele tako što država poklanja ili naplaćuje minimalan iznos za vaučere koji se u narednoj fazi privatizacije mogu iskoristiti za kupovinu akcija preduzeća ili ulaganje u privatizacione investicione fondove. Vaučeri se dijele građanima po određenim kriterijumima, tako da se može definisati da pravo na njih imaju svi građani ili svi punoljetni građani jedne države, kao i podjela dodatnih vaučera ili prioritet kod upisa za određene kategorije stanovništva (zaposleni, penzioneri, učesnici ratnih sukoba). Ovaj metod se u istoriji privatizacija prvi put počeo primjenjivati u tranzicionim zemaljama IE tokom devedesetih godina XX vijeka. Ovaj model ima jasnu političku prednost nad drugim modelima prije svega zbog značajne podrške javnosti i svih slojeva stanovništva (posebno siromašnijih) za ovaj metod privatizacije. Pored toga, ostali pozitivni aspekti MVP su: · prevazilaženje nedostatka likvidne domaće aktive, · izbegavanje teškoća oko procjenjivanja vrijedsti preduzeća prije privatizacije i optužbi za rasprodaju državne imovine, · pravednost, jer se omogućava svim građanima da učestvuju u podeli nacionalne imovine, · formiranje široke baze novih akcionara, što može pomoći boljem razumjevanju ukupnog proces reformi i širenja informisanosti građana o funkcionisanju finansijskog tržišta i korporativnog upravljanja, · veća brzina u odnosu na druge modele u obavljanju velike i masovne privatizacije preduzeća36. Kao nedostataci procesa masovne vaučerske privatizacije ističu se sledeći argumenti:

36

Estrin S, Nuti D. M,Uvalić M, The impact of investment funds on corporate governance in mass privatization schemes: Czech Republic, Poland, Slovenia, III ECPD International Round Table

108

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

gubitak potencijalnog prihoda države koji bi se ostvario u slučaju prodaje preduzeća ili njegovog listiranja na berzi,

·

široka akcionarska struktura ne omogućava kvalitetno korporativno upravljanje i ne dovodi do dubinskog restruktuiranja preduzeća,

·

kasniji ulazak strateških partnera u kompanije, najčešće poslije faze koncentracije vlasništva u privatizovanim kompanijama, što dovodi do gubljenja tržišta i vremena za razvoj kompanija,

·

uglavnom nerazvijeno finansijsko tržište ne reaguje pozitivno na takvu akcionarsku strukturu što predstavlja problem kod pribavljanja dodatnog kapitala za preduzeće.

Zemlje IE koje su odabrale vaučerski model privatizacije kao primarni su Rusija, Češka, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Kirgistan, Litvanija, Gruzija, Kazahstan, Moldavija i Jermenija. Direktna prodaja investitorima, prodaja putem berze i inicijalne javne ponude predstavljale su primarni način privatizacije u zemljama Zapadne Evrope 80-ih godina, tako da je iskustvo Velike Britanije i Francuske predstavljalo osnov za primjenu ovog modela i u zemljama IE. Osnovna namjera države kod ovog modela privatizacije je da pokuša da, pored domaćih, privuče i strane investitore kao kupce preduzeća koja se privatizuju zbog niskog nivoa razvijenosti domaćeg tržišta kapitala, kao i ograničenih finansijskih mogućnosti i malog broja domaćih investitora (posebno velikih koji bi mogli da se pojave kao strateški partneri). Prednosti ovog modela su sledeće: ·

prodajom preduzeća država ostvaruje značajne budžetske prihode i postiže bolju cijenu zbog veće konkurencije velikih potencijalnih investitora,

·

veliki investitori imaju jasan interes da preduzeća što prije postanu profitabilna, čime se povećava naplata poreza na promet i dobit, kao i naknade na primanja zaposlenih,

·

investitori (strateški prije svih) donose svoje znanje, “know-how” i nova tržišta za privatizovana preduzeća,

·

razvoj finansijskog tržišta i tržišta kapitala,

109

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

poboljšanje kvaliteta korporativnog upravljanja kao posljedica transparentne vlasničke strukture,

·

poboljšanje imidža i ugleda same države u međunarodnoj finansijskoj javnosti.

Nedostaci direktne prodaje su: ·

nerazvijenost finansijskog tržišta i slaba dostupnost poslovnih informacija o kompanijama, dovodi do slabijeg interesovanja stranih investitora (rizik od otkrivanja „duhova u ormaru“),

·

skup i spor proces koji najčešće zahtijeva angažovanje stranih konsultanata, zbog činjenice da se svako preduzeće prodaje pojedinačno (ili manja grupa preduzeća – pulovi),

·

izostanak podrške javnosti zbog sumnji u korupciju i netransparentnost organizovanja i realizacije samog procesa,

·

neuključivanje građana u proces privatizacije dovodi do sporijeg širenja akcionarske kulture i slabije podrške ovom modelu,

·

politički interesi sindikata, zaposlenih i menadžera mogu usporiti direktnu prodaju.

Javna ponuda akcija se uglavnom koristila kod privatizacije velikih, profitabilnih i široj javnosti poznatih državnih preduzeća. Pored prodaje postojećih akcija, ovim modelom se često obezbjeđuje i dodatni kapital putem nove emisije akcija. Inicijalne javne ponude su igrale veoma bitnu ulogu u povećanju učešća domaćih manjinskih i srednjih investitora na lokalnom tržištu kapitala. Akcije mogu biti ponuđene na lokalnim berzama kao i na drugim tržištima putem američkih depozitnih potvrda (eng. american depository receipts – ADR’s) ili globalnih depozitnih potvrda (eng. global depository receipts – GDR’s). Cijenu po kojoj će se obaviti transakcija obično definišu strani konsultanti na osnovu analize kompanije i iskustava iz drugih zemalja i privatizacija sličnih kompanija. Prilikom prodaje putem berze, moguće je definisati da domaći investitori imaju prednost kod upisa akcija ili da postoji određeni procenat zagarantovanih akcija koje su namjenjeni domaćim investitorima, kao i postojanje prava na određeni diskont kod upisa akcija (npr. u slučaju “British Telecom”-a, domaći mali investitori su kupovali akcije po fiksnoj cijeni, dok

110

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

su domaći i strani veliki investitori kupovali putem aukcijske prodaje; u Francuskoj su u određenim privatizacijama mali investitori imali prioritet kod upisa akcija, a ukoliko su zadržali akcije duže od četiri godine u svom vlasništvu, dobijali su i pravo na diskont od 20%)37. Prednost ovog načina privatizacije je njegova transparentnost zbog javnog oglašavanja rokova, postupaka i uslova za učešće u ponudi, kao i načina određivanja kupaca. Takođe, ostvaruje se značajan uticaj na razvoj tržišta kapitala i povećanje likvidnosti akcija kroz veći broj manjih investitora. Direktna prodaja investitorima je bila prisutna u procesima privatizacije u Mađarskoj, Poljskoj, Bugarskoj, Slovačkoj, Estoniji, bivšoj Istočnoj Njemačkoj, Letoniji i Tadžikistanu. Kombinovani model odnosno otkup od strane menadžmenta i zaposlenih (eng. ManagementEmployee Buyouts – MEBO’s) predstavlja prodaju ili neku vrstu povlašćenog dobijanja akcija preduzeća za menadžment i zaposlene u toj kompaniji. Prednost kod upisa akcija obično je davala podstrek ovim grupama da efikasnije upravljaju preduzećem, a obezbjeđivala je i brzinu i socijalnu popularnost. Međutim, u praksi se najčešće dešavalo da je korporativno upravljanje u ovako privatizovanim kompanijama bilo na veoma niskom nivou. Takođe, davanje prednosti kod upisa akcija zaposlenima i menadžmentu izaziva osjećaj nepravde kod drugih kategorija stanovništva, koje su u podređenom položaju i nisu u mogućnosti da dobiju ili kupe akcije u tim preduzećima. U kompanijama koje su preuzete od strane zaposlenih, često se dešava da upravo novi vlasnici insistiraju na povećanju plata i zadržavanju prevelikog broja zaposlenih, što je najčešće praćeno sa nedovoljnim investiranjem i izborom kvalitetnog menadžmenta. Ovaj model je bio u primjeni kao osnovni model privatizacije u Sloveniji, Rumuniji, Hrvatskoj, Makedoniji, Albaniji, Ukrajini, Uzbekistanu, Azerbejdžanu, Turkmenistanu, Bjelorusiji, a u manjoj mjeri u Poljskoj, Rusiji i Slovačkoj.

37

Welch D, Fremond O, The Case-by-case approach to privatization – Techniques and Examples, World Bank Technical Paper No. 403, World Bank, 1998

111

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Restitucija, kao proces vraćanja oduzete imovine njenim prethodnim vlasnicima, ne može se posmatrati kao model privatizacije već više kao pokušaj ispravljanja nepravde učinjene u prvim godinama komunističke vlasti u zemljama IE i ima prije svega moralni značaj. U praksi se pokazalo da je ovaj proces prilično dug i komplikovan (izmjenjena funkcija oduzete imovine, značajne investicije države u takve kompanije u prethodnom periodu), što je dovodilo do usporavanja privatizacija. U tranzicionim zemljama, ovaj metod se uglavnom sporadično koristio, osim u Estoniji i u manjoj mjeri Češkoj38. Na osnovu broja zemalja koji su koristili određeni model u privatizaciji, može se zaključiti da je vaučerski model privatizacije bio prisutan u najvećem broju zemalja, pogotovo onima koje su i poslije sticanja nezavisnosti ostale bliske Rusiji (koja je koristila taj metod). Zemlje koje su kasnije ili sporije ulazile u tranziciju su uglavnom koristile modele koji su se pokazali kao uspješni u Mađarskoj i Češkoj, ali je svaka zemlja IE koristila kombinacije modela privatizacije, sa namjerom da se ostvari maksimum ekonomskih i političkih ciljeva (Tabela 1). Tabela 1: Primarni i sekundarni modeli privatizacije u zemljama Istočne Evrope MODEL PRIVATIZACIJE DRŽAVA

VAUČERSKA

DIREKTNA PRODAJA

RUSIJA

*

+

ČEŠKA

*

+

BOSNA

*

+

REPUBLIKA SRPSKA

*

+

CRNA GORA

*

+

LITVANIJA

*

+

GRUZIJA

*

+

MOLDAVIJA

*

+

JERMENIJA

*

KOMBINOVANI

I HERCEGOVINA

+

+

SRBIJA

*

+

MAĐARSKA

*

+

POLJSKA

*

+

38

Havrylyshyn O, McGettigan D, Privatization in Transition Coutries, Lessons of the First Decade, IMF, 1999

112

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

BUGARSKA

+

*

SLOVAČKA

+

*

ESTONIJA

+

*

LETONIJA

+

*

SLOVENIJA

+

*

HRVATSKA

+

*

MAKEDONIJA

+

RUMUNIJA

+

ALBANIJA

+

* *

+

*

Izvor: Nellis J, The World Bank, Privatization and Enterprise Reform in Transition Economies – A Retrospective Analysis, Center for Global Development, Washington D.C, USA, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=288903 * primarni model privatizacije + sekundarni model privatizacije

10. Korporativno upravljanje u zemljama u razvoju i tranziciji Zemlje u tranziciji izvršile su ili još vrše proces privatizacije i reorganizacije svog privrednog sistema i kompanija. Ovim je stvorena neophodna predpostavka za kreaciju novog pravnog sistema i time i novog modela korporativnog upravljanja. Okruženje u kom se razvija novi model korporativnog upravljanja u ovim zemljama ne može se još uvijek ocijeniti povoljnim za njegov razvoj i konkurentnost: nekonzistentan pravni sistem, uglavnom disperzovano akcionarstvo, početak prakse preuzimanja i fuzije, slaba zaštita manjinskih akcionara, slab sudski sistem sa nedovoljnom nezavisnošću od ekonomske i izvršne vlasti, nedovoljno profesionalni menadžment, nerazvijena poslovna praksa , slaba primjena kompanijskih zakona. U domenu korporativnog upravljanja posebni problemi su: ·

nedovoljnost i neprimjena postojeće pravne regulative

·

neodgovornost uprava i slaba kontrola od disperzovanih akcionara

·

nedostatak kadrova za korporativno upravljanje

·

sukob interesa kontrolnih i manjinskih akcioinara

113

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

eksproprijacija prava akcionara

·

sukob insid akcionara i uprave u vršenju prava glasa

·

nerazvijeno tržište kapitala

·

intervencionizam države u ekonomiji

·

preširok javni sektor i

·

široko prisustvo države u vlasništvu u ekonomiji i van javnog sektora

·

brojne povrede zakona.

U Republici Srpskoj postoji više pretpostavki za primjenu koroprativnog upravljanja modela socijalne demokratije: ·

tradicija pripadnosti evropskoj kontinentalnoj školi

·

nerazvijeno tržište kapitala

·

nedovoljno prisustvo spoljnih akcionara

·

tradicija uloge države u ekonomiji

·

slaba zaštita akcionara, posebno manjinskih

·

neefikasne i netransparentne uprave

·

slab nadzor nad upravama i menadžerima

·

pravna, ekonomska i politička nestabilnost

·

nepostojanje iskustva građana za ulaganja u akcije

S druge strane u Republici Srpskoj ( i u ostalim državama bivše Jugoslavije) postoje i brojne pretpostavke za primjenu modela angloameričkog tipa korporativnog upravljanja: ·

sve veća prisutnost stranih investitora sa tog područja

·

razvoj tržišnog kapitala i tržišta preuzimanja

·

koncentracija akcionarstva i sve veća prisutnost institucionalnih investitora

·

sve veća konkurentnost i razvoj antimonopolske regulative i prakse

·

nedovoljnost bankarskog kreditnog potencijala

Zemlje u tranziciji su otpočele ambiciozne reforme sa ciljem da stvore povoljno okruženje za

114

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

razvoj privatnog sektora, uključujući liberalizaciju trgovine i politike investiranja, mjere za jačanje finansijskog sektora i podsticanje rasta izvoza, ostvarenje tehnološkog progresa i privlačenja stranih investicija. Rezultati ovih reformi ogledaju se u rastu investicija, produktivnosti, prihoda i izvoza, kao i produbljivanju finansijskih tržišta. Međutim, i one zemlje u tranziciji koje su učinile značajne korake u unapređenju poslovnog okružanja, generalno ne mogu očekivati plodove ovih reformi ukoliko se utvrđena regulativa ne poštuje u praksi korporativnog upravljanja. Unapređenje korporativnog upravljanja u zemljama u tranziciji je ključni element ponovnog oživljavanja poverenja investitora, ekonomske stabilnosti i rasta. Ono podrazumeva jačanje transparentnosti, javnosti i dostupnosti informacija i nezavisne kontrole menadžmenta, kao i raskidanje »nezdravih« veza između države, preduzeća i finansijskog sektora. Karakteristika zemalja u tranziciji je da se uspostavljaju osnovne pretpostavke za unapređenje kvaliteta korporativnog upravljanja, koje čine efektivna tržišta kapitala, efikasan pravosudni sistem, kompetentna regulativa, politička stabilnost, pristup pouzdanim makroekonomskim i finansijskim podacima, obučeni i iskusni profesionalci u ulozi nezavisnih direktora i revizora. Posle masovnih programa privatizacije koji su sprovedeni u zemljama u tranziciji, uspostavljena je praksa korporativnog upravljanja i komunikacije sa akcionarima. Najnaprednije zemlje u tranziciji, Češka, Poljska i Mađarska, u kojim je razvijena berzanska aktivnost, vrlo brzo su pod pritiskom stranih strateških institucionalnih investitora usvojile osnovne kodekse korporativnog upravljanja. Kompanije formiraju finansijske izveštaje po međunarodnim računovodstvenim standardima i oni su predmet revizije od strane prvoklasnih međunarodnih revizorskih kuća. Listirane kompanije objavljuju svoje kvartalne finansijske rezultate, a štampanje godišnjih izveštaja predstavlja efikasan način komuniciranja sa akcionarima zainteresovanim investitorima, jer donose važne i pravovremene informacije o strateškim ciljevima kompanija u vezi sa najvažnijim događajima iz poslovnog života. Mnoge kompanije su ustanovile odeljenja za komunikaciju sa investitorima, imaju sajtove preko kojih ostvaruju aktivan odnos sa akcionarima.

115

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

I pored napretka u zemljama u tranziciji i dalje postoje krupni problemi koji su vezani za korporativno upravljanje a ispoljavaju se u kroz: ·

Nedostatak informacija – manjinski akcionari se ne izveštavaju na vrijeme o mestu i vremenu održavanja godišnje skupštine, ne dobijaju informacije o planiranim novim emisijama akcija ili im se daje neprimjereni rok da se izjasne o korištenju prioritetnog prava preče kupovine.

·

Smanjenje vlasničkog učešća – ovo je taktika većinskih akcionara koji emisijom novih akcija značajno menjaju strukturu vlasništva, obično prodajući akcije uticajnim poslovnim partnerima i bogatim pojedincima.

·

Politika isplate dividendi – najčešća taktika menadžmenta je odlaganje isplata dividendi, što naročito u inflatornim ekonomijama predstavlja ogromnu uštedu za kompaniju, a veliki gubitak za investitora.

·

Preusmjeravanje priliva –zaključenje ugovora o nabavci sa firmama koje posjeduju menadžeri, njihova rodbina i prijatelji, ili prodaja proizvoda po privilegovanim cijenama ovakvim firmama, pouzdan je način uskraćivanja prava akcionara.

·

Prodaja delova imovine – podrazumeva prodaju delova fiksne imovine preduzeća odabranim kupcima, stvaranje gubitka u supsidijarnim preduzećima, a onda razmenu akcija (sada obezvređenih) za akcije holding preduzeća čiji su vlasnici menadžeri ili njihovi prijatelji, povećanje zaduženja i konačno stečaj koji vode stečajni upravnici koje su imenovali lokalni uticajni menadžeri.

Korporativno upravljanje predstavlja važan element u procesu investiranja, mobilizacije, alokacije, i praćenja efikasne upotrebe sredstava, a njegova efikasnost obezbjeđuje zdrave osnove za ekonomski rast. Kompanije privreda u tranziciji moraće u potpunosti da prihvate činjenice da je jedino pravo merilo njihovog rezultata upravo rast vrijedsti za akcionare i tako ostanu u globalnoj tržišnoj utakmici.

11. Problem korporativnog upravljanja u posttranzicijskom periodu

116

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Vjera u privatizaciju kao politički, ekonomski, ideološki, pa svakako i kulturni projekt, nametnula se kao globalni fenomen dvadesetih godina, Naime, ne samo u zemljama Istočne i Centralne Evrope, već širom svijeta nacionalne vlade vračaju u „privatne ruke“ brojnu i raznoliku državnu imovinu, od električnih centrala do zatvora, od telekomunikacija do vrtića, od željeznice do obrazovnih institucija. Pri tome, mogučnost dostizanja dugoročne uspješnosti privatizacionih preduzeća u kojima se najčešće zaposleni javljaju u ulozi akcionara, otvara brojna pitanja od kojih su najvažnija ona koja se tiću stvaranja uslova u pogledu sigurnosti zaposlenja, plate, nadoknade vlasnicima, potencijalno dugoročne dobiti u akcijama za odlazak u penziju i slično. Ujedno ostvaren nizak nivo konkurentnosti i nezadovoljavajući ukupni učinci bivših društvenih i državnih preduzeća koja su privatizovana, govore u prilog tezi da se radi o svojevrsnoj distorziji procesa korporativnog upravljanja u ekonomijana u tranziciji. Takođe, stiče se utisak da je nedovoljno pažnje posvećeno ovom problemu, te da čak još uvijek konstituisana definicija „dobrog korporativnog upravljanja“. Skoro dvije decenije dugo tranzicijsko iskustvo pokazuje da je pojam „korporativnog upravljanja“ još uvijek nije dovoljno jasan, posebno kada se radi o raznim modalitetima upravljanja i kontrole u novoformiranim korporacijama u privredama u tranziciji. Korporacija ili akcionarsko društvo je vrloo stara institucija čiji korjeni sežu sve do srednjeg vijeka, mada je tada imala nešto drukčiju ulogu nego danas. U 18. vijeku je zbog špekulacija, nepoštenja i finansijskih obaveza bila toliko diskreditovana da je od 1720. godine bila zabranjena u zemljama engleskog govornog područja. Početkom 19. vijeka ponovo se pojavljuje u SAD-u i V.Britaniji, uz znatna ograničenja, da bi polovinom istog stoljeća opet bila opet bila opšte prihvaćeni oblik prikupljanja kapitala za poslovne poduhvate, a početkom 20. vijeka postala „komercijalni instrument“ strahovite finansijske snagei efikasnosti. Pri tome je u korporaciji izvršeno razdvajanje komtrole od vlasništva; kontrolu vrše profesionalni menadžeri koji ne moraju da posjeduju niti jednu akciju, a vlasnici gube kontrolu nad preduzećem. Kako se od pojedinih autora danas može čuti da je vlasništvo u modernoj korporaciji potpuno isčezlo u smislu rimskog prava, to se stvari dodatno komplikuju kad je u pitanju funkcionisanje privatizovanih preduzeća u zemljama u tranziciji.

117

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

U najširem smislu tog pojma, korporativno upravljanje možemo shvatiti kao sistem pomoću kog vlasnici preduzeća (akcionari ili imaoci udjela) kontroliraju menadžment kako bi tim osigurali efikasno poslovanje tog preduzeća i osigurali maksimalizaciju bogatstva njihovih vlasnika. U jednom novijem izvještaju se može nači da je „dobro korporativno upravljanje ono koje uzima u obzir sve učesnike u koropracijama u punoj mjeri“ (stakeholders) 39. U tom smislu korporativno upravljanje označava rukovođenje, moć, dužnost i uticaj, odgovornost i nadzor. S tim u vezi logičnim se nameće sledeće pitanje: da li akcionari upravljaju efikasno svojom imovinom, na koji način i da li uopšte kontrolišu upravu koja radi ili bi trebalo da radi samo u interesu vlasnika? Postavljeno pitanje posebno dobija na značaju pođe li se, po nama, od prihvatljive konstatacije da se uzorci nedovoljno brzog oporavka pojedinih preduzeća i privrede u cjelini u zemljama u tranziciji, dobrim dijelom vezuje upravo za činjenicu da menadžment loše radi svoj posao, te da nije uspostavljen sistem kvalitetnog korporativnog upravljanja. Efikasno kjorporativno upravljanje, prema mišljenju eksperata Svjetske banke, jedan je od ključnih predpostavki uspješne privatizacije. Bolje reči privatizacija mora stvoriti dovoljan broj vlasnika koji su motivisani za efikasno korištenje resursa. Nadalje, promjene u strukturi vlasništva neće promjeniti ponašanje menadžmenta ako novi vlasnicinemaju dovoljno moći, inicijative i sposobnosti da stvarno nadziru upravu i usmjeravaju njihov rad u skladu sa njihovim interesima. U tom smislu, moše se reći da glavni cilj privatizacije u zemljama u tranziciji nije eliminacija države ili društvene svojine, nego je to, prije svega, spajanje nove vlasničke strukture s efikasnim menadžerskom strukturom što treba da rezultira adekvatnim korporativnim uspjehom. Zapadna iskustva nedvosmisleno pokazuju da privatizacija neće sama od sebe riješiti problem korporativnog upravljanja i menadžerske motivacije. Pored toga, brojni su dokazi da i zemlje tržišne privrede, posebno zadnjih pet godina, uočavaju veličinu peoblema korporativnog upravljanja, s tim da su dva pitanja bitna: odnos između uprave i akcionara i problem transparentnosti.

39

Comittee on Corporate Governannce, London, 1998

118

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Tako se napr. još početkom dvadesetih rasplamsala diskusija, a i sada je još goruča rasprava u američkim poslovnim i stručnim krugovima, oko efikasnosti američkog modela korporativnog upravljanja. U osnovi ove rasprave našla se teza M. Portera40 da je američki model vođenja korporacije zbog „kratkotrajnih poslovnih poteza“ i nedostataka dugoročne vizije u dubokoj krizi, i kao takav predstavlja jedan od ključnih faktora smanjenja konkurentnosti američke, u odnosu na konkurentske privrede. Dakle kad je riječ o korporativnom upravljanju stvari su mnogo ozbiljnije nego što bi se moglo podvesti pod fosilizovane ostatke demokratskog centralizma i produžetka samoupravljanja u formi akcionarstva, čemu je u mnogome doprinjela insajderska privatizacija. Naime suočeni smo sa globalnim problemom koji predstavlja sintezu svih ostalih problema ispoljenih u procesu tranzicije i uopšte upravljanja privredom na mikro nivou. Sa dešavanjem „Enron“-a, „Worldcom“-a 41, „Parmalat“-a, „Skandia Liv“-a 42 i sl., vidjeli smo da to nije samo problem zemalja u tranziciji. Ostaje nam da zaključimo da u skladu sa osnovnim ciljevima privatizacije, te nužni socijalnu pravednost u redistribuciji državnog (društvanog) bogatstva, visoko mjesto treba da zauzme efikasno korporativno upravljanje u novostvorenim privatnim preduzećima 43

11.1. Tržište kapitala i stepen korporativne kulture u Crnoj Gori – anatomija i aktuelno stanje korporativnog upravljanja Kao što je već naprijed navedeno, tržište kapitala je segment finansijskog tržišta, koji po svom značaju, posljedicama i efektima na ekonomski razvoj zauzima veoma značajno mjesto. Njegova razvijenost u direktnoj je korelaciji sa veličinom nacionalnog dohotka, što znači da se 40

Raspravu je najviše postavio čuveni hardvarski profesor M. Porter, svojim radom „America s Filing Capital Investment System“, Harvard Business Review, 5/1992. 41 „Worldcom“, drugi po redu gigant u SAD-u ( iza ITT-a), sa više od 60.000 zaposlenih, godišnjim obrtom oko skoro 40 milijardi dolara, zatrašio je sudsku zaštitu od povjerilaca zbog malverzacija teških 3,8 milijardi dolara 42 „Skandia“se našla u centru skandala krajem 2003. godine kada su objavljene informacije o zloupotrebama položaja u ovoj kompaniji koje su uključivale prevare, podešavanja poslovnih knjiga i isplačivanja ekstremno visokih bonusa rukovodiocima. 43 „Korporativno upravljanje kao determinanta konkurentske sposobnosti preduzeća“ Banja Vrućica, 21. i 22. jun 2007. godine

119

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

stabilnim funkcionisanjem ovog tržišta obezbjeđuju preduslovi održivog privrednog razvoja i povećanja standarda stanovništva, što je uostalom i bazična ideja Strategije održivog razvoja ekonomije Crne Gore.U tom smislu, zaštita interesa vlasnika kapitala odnosno investitora zauzima posebnu pažnju kreatora ekonomske politike. To podrazumjeva obezbjeđenje uslova u kojima je investitor siguran da će uz relativno prihvatljiv tržišni rizik investiranja ostvariti povraćaj svojih sredstava uz određeni interes, a da pri tom neće biti u podređenoj ulozi u slučaju bilo kakvih problema koji mogu nastati, bilo da su oni ekonomske, formalno-pravne ili političke prirode.

Komisija za hortije od vrijednosti Komisija za hartije Crne Goreod vrijednosti Centralna Depozitarna Agencija CDA Investicioni fondovi

Preduzeća & Stanovništv

Brokerske kuće

Montenegro berza Revizorske kuće Državni fondovi

Osiguravajuća društva

BANKE

Ministarstvo finansija

Centralna banka Crne Gore

Privatni penzioni fond

Struktura tržišta kapitala u Crnoj Gori Neulazeći dublje u analizu dobrih i loših strana crnogorske tranzicije, zadržat ćemo se na nekoliko činjenica koje će nam u značajnoj mjeri omogučiti sagledavanje aktualne pozicije kada je u pitanju tržište kapitala i odnosi koji na njemu vladaju.

120

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Preduzeća koja su nekad bila društvena i državna sada su akcionarska društva; radnici, građani i bivši zaposleni sada su akcionari; većina je, neko brže neko sporije, postala svjesna da akcije nešto znače. Nastupile su Skupštine akcionara, sjednice Upravnih odbora, i na površinu su su isplivali različiti interesi kako akcionara, tako zaposlenih i samih menadžera. Taj antagonizam, toliko zaslužan za procvat danas razvijenih tržišnih ekonomija, izrodio je tržište kapitala u Crnoj Gori u obliku koji poznaje razvijeni svijet. Faktički još u povoju, ono u periodu za nama nije ostalo potpuno imuno na „dječije bolesti“ tranzicije kao što su netransparentnost, izbjegavanje ili „kreativno“ tumačenje zakona i slično. U tom procesu manji procenat vlasništva automatski je značio i veću marginalizaciju, a samim tim i mogučnost ugrožavanja zakona zagarantovanih prava jednakosti akcionara. Nerjetko se dešava da su radnici-akcionari primorani da prodaju svoje akcije većinskom vlasniku pod prijetnjom gubitka radnog mjesta ili pak degradacije u hijerarhiji. Slično tome, u praksi se dešavaju slučajevi uvođenja diferenciranih prava glasa, tj. Uvođenja praga u visini akcija koje akcionar posjeduje da bi ostvario svoje glasačko pravo na Skupštini akcionara. Ovakve pojave imaju višestruki negativni efekat. Većinski akcionar metodom prinude obezbjeđuje neograničeno pravo na donošenje odluka u svoju korist, dok manjinski akcionari ne uspijevaju da valorizuju svoje akcije ni približno tržišnoj vrijednosti a kompanija sve više gubi karakteristike akcionarskog društva kada je u pitanju kolektivizam i podjela odgovornosti. Doprinos svakako pruža i još uvijek nizak standard stanovništva, neredovni lični dohoci ili nezaposlenost, kada građani bivaju dovedeni u situaciju da prodaju svoje akcije i na taj naćin servisiraju tekuće troškove. Praksa je pokazala da stepen razvoja tržišta kapitala zavisi od kvalitetne kontrole i primjene odgovarajućih zakona koji izjednačavaju prava akcionara. Njihov nedostatak najčešće dovode do situacije „winner-takes-all“, što bi u prevodu trebalo da znači da jedino onaj koji kontroliše glasove na Skupštini akcionara ima i najveći, presudan uticaj na menadžere i poslovnu politiku. Tada manjinski gube motiv da učestvuju u nečemu gdje se njihov glas ne vrednuje pa najčešće prodaju svoje akcije po niskim cijenama. Sličan je slučaj kada je u pitanju primjenjeni metod privatizacije. Naime, kod zemalja koje su praktikovale postepenu privatizaciju, tržište kapitala je raslo sporije ali sigurnije, dok je kod zemalja koje su sprovele brzu privatizaciju, tkz. Masovnu vaučersku privatizaciju, došlo prvo do rapidnog skoka u razvoju tržišta kapitala a zatim do pada uzrokovanog smanjenjem broja

121

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

kotiranih kompanija uglavnom nelikvidnih. 11.1.1 Perspektive tržišta kapitala i korporativnog upravljanja u Crnoj Gori Čak i kad bi sve ove procese doživjeli kao nusprodukt tranzicije i prihvatili privatizaciju kao nužan uslov za postizanje efikasnije upotrebe resursa sa kojima raspolaže jedna kompanija, ostaje bojazan i dilema u kojem pravcu će se razvijati crnogorsko tržište kapitala u budućnosti. Tim prije što se broj bivših društvenih i državnih kompanija koje su kroz proces transformacije prerasla u akcionarska društva, stalno smanjuju. Razlozi su različite prirode: ·

potpuna privatizacija i prelazak kompanije iz akcionarskog u društvo sa ograničenom odgovornošću (vlasnik po prirodi stvari ne želi suvlasnika u „kući“) koje se kao takvo ne kotira na berzi i nije predmet berzanske trgovine.

·

Okončanje stečajnih postupaka i prodaje ili ustupanje imovine povjeriocima-privatnim kompanijama, čime akcionarsko društvo biva likvidirano i brisano iz registra Privrednog suda i sa berzanske kotacije

·

Spajanje akcionarskih društava kroz postupke merđera i akvizicija

·

Negativni trendovi kada su u pitanju formiranje novih akcionarskih društava

·

Porast broj društava sa ograničenom odgovornošću kod kojih skupština i odbor direktora nisu organi koji su zakonom obavezni, već samo izvršni direktori, što samo po sebi obesmišljava osnovne principe korporativnog upravljanja.

Ako izuzmemo situacije u kojima se postojeća društva dijele na dvije ili više novih, ili dolazi do spajanja pravnog lica sa akcionarskim društvima po osnovu kupovine akcija, doći ćemo do još jednog poražavajučeg ali svakako značajnog pokazatelja koliko je svijest o korporativnom upravljanju razvijena u Crnoj Gori. Naime, prema podacima Komisije za hartije od vrijednosti Crne Gore, u periodu od usvajanja Zakona o hartijama od vrijednosti odnosno formiranja Komisije za hartije od vrijednosti (2000. godine) pa do kraja 2005. godine osnovano je samo devet novih akcionarskih društava. Od tog broja, pet su bile nove brokerske kuće a dva osiguravajuća društva.

122

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Slično tome, nizak procenat kompanija koje vrše sekundarne emisije akcija(uglavnom su to banke i osiguravajuća društva, zbog usklađivanja visine kapitala) navodi na zaključak da većina još uvijek nema razvijenu svijest o mogučnostima realnog eksternog finansiranja na tržištu kapitala u Crnoj Gori. Tome svakako doprinosi i stabilizacija bankarskog sektora i ulazak renomiranih banaka na crnogorskog bankarsko tržište, što će po svim prognozama dovesti do daljeg sniženja kamatnih stopa i okretanja kompanija zajmovnom finansiranju. Ne treba zanemariti opštepoznato pravilo da banke u većoj mjeri preferiraju uspostavljanje (ne)formalnih vaza sa manadžerom ili vlasnikom firme, nego što je to slučaj kada na strani zajmotražioca imaju društvo disperzovanim vlasništvom i latentnom promjenom menadžerske strukture. Nisu li to sve signali da će akcionarstvo i korporativno upravljanje u Crnoj Gori biti svedeno na nekoliko jakih kompanija sa stranim kapitalom, dok će najveći dio kompanija privatizovanih domaćim kapitalom polako ali sigurno napuštati berzu!? Mora se imati u vidu i sledeća činjenica naime, ako se već želi ići u korak sa razvijenim svijetom i da se prate standardi, kompanije koje su na listingu berze moraju da obezbjede mnogo više internih informacija o svom poslovanju koje postaju dostupne široj javnosti, što ih stavlja u inferioran položaj u odnosu na kompanije koje nisu na listingu (privatna društva sa ograničenim odgovornošću), kojih je značajno više. U takvim uslovima, veoma se lako može dogoditi da kompanija na listingu jednostavno počne da licitira između benefita koje ostvaruje od kotiranja na berzi sa jedne, i indirektnih troškova koje može da trpi zbog objavljivanja poslovnih informacija koje su dostupne konkuretnim kompanijama. Ako je pri tome večinski vlasnički kapital u rukama jednog lica, šanse za ovako nešto se značajno povečavaju. Tome će doprinijeti i sve stroža ograničenja kada je u pitanju ulazak na listing berze (zahtjevni minimum kapitala, objelodanjivanje informacija, transparetnost i slično). Takođe shodno crnogorskom Zakonu o privrednim društvima ( Službeni list“ Republike Crne Gore, broj 06/02) ukoliko broj akcionara neke kompanije pada ispod 30, ona stiče pravo da izvrši restruktuiranje i preraste u društvo sa ograničenom odgovornošću, čiji udjeli nemaju karakter hartija od vrijednosti pa samim tim nisu predmet berzanske trgovine. 11.1.2. Dalji razvoj tržišta kapitala u Crnoj Gori

123

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Da bi se obezbjedio dalji razvoj tržišta kapitala u Crnoj Gori, moraju se ulagati napori na njegovoj integraciji sa regionalnim i evropskim tržištem kapitala. Ako ostane zatvorenog tipa rizikuje se negativan imiđ u očima inostranih investitora, pojava sumnje u kvalitet zakonske zaštite akcionara i slično. Kod zemalja u tranziciji gdje je došlo do upliva stranog kapitala i gdje su strane kompanije preuzimale domaće, vrlo brzo su izražene težnje tih preuzetih kompanija da se pojave na listingu neke veće regionalne berze što je ubrzalo aktivnost na povezivanju tržišta kapitala. Teško je prognozirati kad bi to trebalo da se dogodi i u Crnoj Gori. U svakom slučaju, kompanije sa večinskim vlasnikom oličenim u renomiranom inopartneru sigurno neće ostati na lokalnom nivou. Međutim, tu postoji opravdana bojazan da mala tržišta u toj varijanti budu „pojedena“ od većih regionalnih berzi.

12. Prelazak na tržišni princip poslovanja u Republici Srpskoj Privatizacijom državnog kapitala RS je došla do nove vlasničke strukture preduzeća, što je i najveća novina tranzicijske ekonomije, a što još uvijek nije garancija da će privatizovano preduzeće bolje poslovati. Preduzeća dolaze do šanse da dođu u ruke novih vlasnika i novog menadžmenta, odnosno, imovina ima mogućnost da dospije u ruke onih koji će, da bi sada preživjeli i opstali u budučnosti, biti prisiljeni da kreiraju nove preduzetničke vizije, poslovne misije i ciljeve, odnosno oni će, da bi ostvarili profit, biti motivisani da imovinu ekonomski efektnije i efikasnije iskoriste. Da bi se to desilo, bilo je potrebno, pored programa privatizacije odobrenog od Direkcije za privatizaciju, izvršiti još najmanje tri opšta programa: ·

Program privlačenja vaučerskih ulagača, da bi se ostvarila vlasnička transformacija, koja ima za cilj ostvarenje buduće strukture vlasnika, koji će biti sposobni i spremni da, osim što će postati formalni vlasnici, preuzmu odgovornost da preduzeće preživi.

·

Program revitalizacije preduzeća, da bi se na osnovu nove vlasničke strukture aktivirala raspoloživa imovina, sa osnovnim ciljem da preduzeće preživi i opstane.

124

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Progran

treba

da

doprinese

uvečanju

iskorištenja

raspoložive

imovine(

zgrada,mašina.zaposlenih) kako bi mu se povećala prometna vrijednost na tržištu (akcija) i učinilo privlačnim za nove ulagače sa svježim kapitalom. ·

Program obnove preduzeća, da bi se privukli novi preduzetnici sa novim poslovnim idejama, međunarodnim iskustvom i poslovnim vezama, svježim kapitalom i novim (izvoznim) tržištima, da bi se raspoloživa imovina uvođenjem novih tehnologija učinila ekonomski efikasnijom, odnosno da bi preduzeće dospjelo u fazu životnog ciklusa u kojem može ostvarivati profite.

Proces privatizacije u RS predstavlja neminovnost koja se morala desiti ako smo željeli da krenemo putem tržišnog sistema. Istina privatizacija ma koliko bila pravedna mora ostaviti posledice. Iskustva drugih zemalja govore da nema pravednog modela. Model kojim se ušlo u privatizaciju u RS je takozvani ''češki model'' barem što se tiče vaučera i masovne vaučerske privatizacije, jer vaučeri su se prvi put pojavili u Češkoj. Ali u svakom slučaju on je kombinovan sa drugim modelima tako da je naš model u neku ruku i specifičan. Smatralo se da ponuđeni model bezuslovno pruža mogučnost da se dođe do novih vlasnika, odnosno do nove vlasničke strukture. U poslijeratnom periodu posebna otežavajuća činjenica za privredu RS bila je proizvodnja koja je zamrla, posebno u velikim sistemima, kao i činjenica da je dio privrednih kapaciteta u ratu uništen. Poslovanje preduzeća je bilo opterečeno velikim kreditnim obavezama, tehnički zastarjelom opremom i mora se reći nedovoljno stručnim kadrom za tržišnu privredu. S druge strane, međunarodna zajednica, uslovljavala je svoju finansijsku pomoć, sa privatizacijom državnog kapitala. Kada su se sagledale sve prednosti koje bi se dobile, ako se uđe u proces privatizacije, Vlada Republike Srpske,

početkom 1998. godine, je odlučila da se mora krenuti u proces

transformacije privrednog sistema, a samim tim i vlasničke transformacije- privatizaciju, te je

125

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

u saradnji sa stranim konsultantima, sačinila globalni koncept privatizacije a polazna osnova privatizacije bila je transformacija državnog kapitala u privatni akcijski kapital. 44 Funkcionisanje tržišne privrede moguće je samo u slučaju postojanja finansijskog tržišta odnosno postojanje uslova da novac vrši prirodne ekonomske funkcije u suprotnom privreda ne može da funkcioniše. Ukoliko građanstvo ne zna kako da ulaže novac u privredu, odnosno nema razvijenu kulturu upotrebe novca, onda se dešava kao što je bilo i kod nas 1998 godine kad se ušlo u proces privatizacije i kad su građani bili u dilemi šta raditi sa vaučerima koje su dobili u pomenutom procesu. Kao što je poznato svako pravno lice moglo je svoje vaučere ulagati direktno u preduzeća a druga solucija je bila ulaganje u privatizaciono investicione fondov( PIF-ove). Ulaganje vaučera u preduzeća RS trajalo je od 22.11.2000 god. do 15.03.2001. god. i uloženo je 41.129.645 vaučera ili 83,59 % od ukupnog broje emitovanih akcija. Krajem augusta 2000. godine počelo je ulaganje vaučera u PIF-ove i trajalo je do 20.januara 2001. godine. U ukupno 13 PIF-ova ( koji su stekli cenzus od 1,0 mil.vaučera, da bi se registrovalo) uloženo je 28.097.568 vaučera što čini 68,3 % ukupno uloženih vaučera u preduzeća RS. Ukupno je emitovano 49.202.893 vaučera, zaključno sa 15.03.2001 god. građani su uložili u : ·

PIF-ove - 28.097.568 vaučera ili 57,11% od ukupno emitovanih vaučera;

·

Preduzeća – 13.032.077 vaučera ili 26,48 % od ukupno emitovanih vaučera

Nakon završetka verifikacije uloženih vaučera u preduzeća i PIF-ove pristupilo se izračunavanju rezultata vaučer ponude, čiji je cilj bio uspostavljanje nove vlasničke strukture u svakom preduzeću pojedinačno, odnosno emitovanje akcija preduzeća sa nominalnom vrijednošću i određivanje broja akcija za svakog vlasnika, u skladu sa njemu pripadajućim procentom vlasništva. Od samog starta projekta privatizacije državnog kapitala u preduzećima RS, paralelno su vođene aktivnosti na izradi zakonske regulative i formiranju institucija tržišta kapitala.

44

Pripremili: Mr. Ostoja kremenović, Đurađ Banjac, Borislav obradović, '' Zbirka propisa o privatizaciji '' Službeni glasnik RS, Banja Luka, 2000. godine

126

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Imenovanjem Komisije za hartije od vrijednosti od strane Narodne skupštine RS, ustanovljena je institucija koja uspostavlja regulativnu i kontrolnu funkciju nad tržištem kapitala u RS i preuzima punu odgovornost za njegovu efikasnost. Uspostavljeni su i Berza i Centralni registar hartija od vrijednosti RS, čime su se uz formiranje brokersko-dilerskih kuća, definitivno ispunile neophodne institucionalne predpostavke za nesmetano funkcionisanje tržišta kapitala u RS. Da bi navedene institucije međusobno funkcionisale, bilo je neophodno iste elektronski uvezati u jedinstven sistem tržišta kapitala što je i učinjeno u 2003 godini. Dakle uspostavljen je ''umrežani sistem'' funkcionisanja tržišta kapitala.

1. STRATEGIJA PRIVATIZACIJE PRIVATIZACIJA DRŽAVNOG KAPITALA U PREDUZEĆIMA

ciljevi privatizacije

STRANI KONSULTANTI DOMAĆI KONSULTANTI

stvaranje efikasne privrede doprinos socijalnoj stabilnosti rješavanje stare devizne štednje benificije učesnicima rata

principi privatizacije

princip javnosti princip obaveznosti princip jednakih prava princip slobode izbora legalnost procesa program privatizacije početni bilans stanja kontrola internih dionica tržišta HOV objekti privatizacije i transformacija preduzeća preduzeća do 300.000 km preduzeća preko 300.000km ( strateška i nestrateška) raspodjela dionica-državnog kapitala Fond za penzijsko i invalidsko osig. Fond za restituciju Dio državnog kapitala Vaučer ponuda kupci u procesu i upotreba vaučera donaća i strana, fizička i pravna lica investicioni fondovi tržište kapitala

13 registrovanih PIF-ova Centralni registar HOV BERZA Komisija za HOV

127

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

obrazovanje javnosti i stručnih kadrova u preduzećima institucija za sprovođenje privatizacije

Direkcija za privatizaciju

kadrovska podrška privatizaciji zakonske regulative procesa privatizacije Zakon o privatizaciji drzavnog kapitala u preduzećima Zakon o početnom bilansu u postupku privatizacije državnog kapitala u preduzećima Zakon o privatozacionim investicionim fondovima I društvima za upravljanje PIF-ovima Zakon o hartijama od vrijednosti Zakon o preduzećima Zakono preuzimanju

U poslijeratnom periodu posebna otežavajuća činjenica za privredu RS bila je proizvodnja koja je zamrla, posebno u velikim sistemima, kao i činjenica da je dio privrednih kapaciteta u ratu uništen. Poslovanje preduzeća je bilo opterećeno velikim kreditnim obavezama, tehnički zastarjelom opremom i mora se reći nedovoljno stručnim kadrom za tržišnu privredu. S druge strane, međunarodna zajednica uslovljavala je svoju finansijsku pomoć, sa privatizacijom državnog kapitala. Kada su se sagledale sve prednosti koje bi se dobile, ako se uđe u proces privatizacije, Vlada Republike Srpske,

početkom 1998. godine, je odlučila da se mora krenuti u proces

transformacije privrednog sistema, a samim tim i vlasničke transformacije-privatizaciju, te je u saradnji sa stranim konsultantima, sačinila globalni koncept privatizacije a polazna osnova privatizacije bila je transformacija državnog kapitala u privatni akcijski kapital. Za uspješnost provođenja procesa, bilo je potrebno tačno definisati koncept strategije, koji se sastojao od sledećih elemenata45: - ciljevi privatizacije, - principi privatizacije, - legalnost procesa - objekti privatizacije i transformacija preduzeća, - raspodjela dionica-državnog kapitala,

45

Kremenović, O.; Banjac, Đ.; Obradović, O.: '' Zbirka propisa o privatizaciji '' Službeni glasnik RS, Banja Luka, 2000. godine 128

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

- kupci u procesu i upotreba vaučera, - investicioni fondovi, - tržište kapitala, - obrazovanje javnosti i stručnih kadrova u preduzećima, - institucija za sprovođenje privatizacije, - kadrovska podrška privatizaciji, - organizaciona struktura.

Ciljevi privatizacije Koncept privatizacije, koji je RS prihvatila, u potpunosti prizna privatni kapital koji je nastao na osnovu internih dionica i ostalih privatnih ulaganja. Zato se ovaj koncept i zove privatizacija državnog kapitala u preduzećima u državnoj i mješovitoj svojini a ne samo privatizacija.U procesu privatizacije državnog kapitala, u preduzećima se rješava i niz drugih, dosad nerješivih problema kao što su: ·

stara devizna štednja( uključenjem stare devizne štednje kao ekvivalent novca za kupovinu državnog kapitala),

·

proces restitucije ( formiranjem Fonda za restituciju se pokriva period od 1945. godine sa nadoknadom nacionalizovane imovine), očuvanje socijalne stabilnosti ( u procesu privatizacije na snagu stupa i Program socijalne stabilnosti),

·

isplata penzija ( formiranjem Penzionog fonda kojim će se ostvariti stabilni izvor za isplatu penzija).

Program privatizacije trebao bi da omoguči potpun i dugoročan oporavak privrede RS. Na osnovu toga su i postavljeni ciljevi i principi privatizacije, a osnovni cilj privatizacije je promjena vlasničke strukture preduzeća, odnosno prenošenje državnog kapitala, putem određenih metoda u privatno vlasništvo. Iz njega slijede i ostali ciljevi kao što su: ·

stvaranje efikasne privrede,

·

doprinos socijalnoj stabilnosti,

129

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

rješavanje potraživanja po osnovu stare devizne štednje i fonda za restituciju,

·

dodjela benificija učesnicima rata.

Principi privatizacije U procesu privatizacije mora se omogućiti poštovanje određenih principa kao sto su: ·

princip javnosti – informacije o procesu privatizacije moraju u svakom momentu biti dostupne svim zainteresovanim u onom obliku u kojem neće narušiti koncept privatizacije,

·

princip obaveznosti – sva preduzeća sa državnim kapitalom su bila obavezna da se prijave za privatizaciju putem programa privatizacije,

·

princip jednakih prava – svi državljani RS imali su pravo na jednak broj nenominovanih vaučera i svi imaju jednaka prava.

·

princip slobode izbora – preduzeća su mogla samostalno da izrađuju program privatizacije i biraju metod prodaje državnog kapitala.Vlasnici vaučera slobodno su birali preduzeća u koja su ulagali svoje vaučere.

Legalnost procesa Da bi se u potpunosti zakonski mogao podržati proces privatizacije potrebno je bilo donijeti niz zakonskih akata koji bi omogućili nesmetan proces. Moralo se voditi računa i o usaglašenosti ostalih zakona koji su trenutno na snazi, razmišljati i o zakonima koje je trebalo donijeti, a vezani su direktno ili indirektno ili su proisticali iz samog procesa privatizacije. Prvi set zakona, koji su trebali omogučiti provođenje privatizacije, su zakoni iz oblasti: ·

program privatizacije,

·

početni bilans stanja,

·

kontrola internih dionica,

·

tržišta hartije od vrijednosti i centralnog registra,

·

fondovi.

130

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Objekti privatizacije i transformacija preduzeća Objekat privatizacije u prvoj fazi je bio ograničen na preduzeća koja imaju državni kapital. Posebno su se tretirala mala preduzeća, nominalne vrijednosti do 300.000 km, i preduzeća preko 300.000 km. Zatim preduzeća '' strteška '' i '' nestrateška ''.

Raspodjela dionica-državnog kapitala Vlasnicima dionica ( dijela kapitala koji su radnici stekli u procesu ''markovićeve privatizacije'') je priznato ravnopravno učesće u akcijama preduzeća srazmjerno visini koju posjeduju. Deo ostalih dionica – akcija, je raspoređen na penzioni fond (10 %), fond za restituciju ( 5%) a ostale dionice – akcije su bile predviđene za prodaju ili raspodjelu za vaučere. Kupci državnog kapitala su mogla biti sva domaća i strana, fizička i pravna lica. Sredstva plaćanja su mogla biti gotov novac, stara devizna štednja i vaučeri. Prema Programu privatizacije RS, na

vaučer ponudi su bila ponuđena preduzeća čija

vrijednost kapitala, zaljučno sa 31.06.1998. godine, bila veča od 300.000 KM a takvih je u RS bilo 830 preduzeća. Preduzeća ispod 300.000 KM išli su na direktnu prodaju. Pored gore navedenog, preduzeća su podjeljena na ''strateška'' i '' nestrateška'' tako da je za strateška preduzeća, kojih je u RS bilo 182, Vlada bila u obavezi da sačini posebne programe privatizacije. Na tome se kasnilo tako da i danas nakon 5 godine imamo strateških preduzeća za koje još nisu usvojeni programi privatizacije a bez tog se ne moze ići na proces korporatizacije, odnosno promjene vlasnicke strukture i uspostavljanje novih upravljačkih struktura.

131

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Kod same podjele, na dvije gore navedena grupe preduzeća, struktura kapitala u preduzećima je sledeća: Strateška preduzeća ( 182 preduzeća ): ·

65 % ostaje u vlasništvu države,

·

5 % fond za restituciju,

·

10 % fond za PIO,

·

20 % vaučer ponuda ( građani i PIF-ovi )

· Nestrateška preduzeća ( 648 preduzeća): ·

30 % vlasništvo države,

·

5% fond za restituciju,

·

10 % fond za PIO,

·

55 % vaučer ponuda ( građani i PIF-ovi )

U vaučer ponudi su učestvovali, kao što je navedeno, Privatizaciono investicioni fondovi kao i građani koji su mogli svoje vaučere ulagati u PIF-ove i direktno u preduzeća. Uplata vaučera je bila javna i svaki akcionar, srazmjerno valičini iznosa koji je uplatio u kapital akcionarskog društva, dobio je odgovarajući broj akcija kao materijalni dokaz o izvršenoj uplati. Akcije imaju svoju nominalnu vrijednost po kojoj ona može da postane predmetom berzanskih transakcija, to jest kupoprodaje. Akcija u principu glasi na donosioca, prenosiva je i može se prodavati. Cijena se ne mora poklapati sa njenom nominalnom vrijednošcu, već prema cijeni na tržištu, to jest tržišnoj cijeni. Tržišna cijena je takozvani kurs akcija i zavisi od dividende koju akcija donosi njenom vlasniku, a visina dividende zavisi od rezultata poslovanja akcionarskog društva. Organizacija i poslovanje akcionarskog društva regulisano je zakonom, na način da se zaštite interesi brojnih akcionara u čije se redove svrstavaju široki slojevi stanovništva, od krupnih preduzetnika, pa do sitnih štediša, to jest vlasnika vaučera iz masovne privatizacije

132

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Za obaveze akcionarskog društva odgovaraju akcionari u granicama uloženog kapitala, to jest srazmjerno broju akcija koje pojedini član A.D. posjeduje a kao mjerilo učešća u kapitalu uzima se zbir nominalnih vrijednosti akcija. 46 Zakon predviđa javno polaganje računa o radu akcionarskog društva, putem godišnjih bilansa, pred skupštinama akcionara a postoje i specijalizovane institucije koje vrše zvaničnu kontrolu i nadzor nad bonitetom hartija od vrijednosti koje se nalaze u prometu. A.D. su dužna da po isteku poslovne godine podnose ovim institucijama (APIF) svoje završne račune na kontrolu. Skupština akcionara je najviše tijelo A.D., dok je Upravni odbor izvršni organ koji rukovodi svim poslovima, preko poslovnih jedinica, koje posluju u skladu sa pravilima društva i izvršnim menadžmentom. Akcionari se udružuju sa ciljem da se stvori kritični paket akcija a time i veći broj glasova manjih akcionara, srazmjerno broju akcija. Na taj način, udruženi akcionari, dolaze do večeg broja glasova

a preko toga i do mogućnosti ulaska u upravne i nadzorne odbore radi

ostvarenja večeg uticaja, na rad i upravljanje društvom. Za nadzor rada menadžmenta odgovoran je Nadzorni odbor, koji ima funkciju praćenja zakonitosti rada uprave i direktora akcionarskog društva.

13. Mjerenje kvaliteta korporativnog upravljanja Postoje različita rješenja i iskustva u primjeni korporativnog upravljanja u pojedinim zemljama i regionima. Vršena su brojna upoređivanja i određivanja kvaliteta pojedinih rješenja i modela u cjelini. Provjeravanje i unapređenja pojedinih rješenja je stalna aktivnost s obzirom na značaj i uticaj upravljanja za uspjeh pojedinačne kompanije i nacionalnih privreda u cjelini. U postupku unapređenja rješenja i njihove primjene u praksi došlo se i do postupka i metodologija mjerenja njihovog kvaliteta. Na osnovu njih, urađena su i neka rješenja korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj sa rješenjima drugih zemalja u tranziciji. Kao što je to već navedeno korporativnim upravljanjem definiše se usaglašavanje konflikata interesa u kompanijama između akcionara, menadžera, zaposlenih, povjerilaca, države i drugih 46

Akademik Galogaža, M.: Reinzinjering i repozicioniranje Republike Srpske i BIH, N.Sad, 2005, str.187

133

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

aktera upravljanja. Jedan od osnovnih zahtjeva uspješnosti upravljanja odnosi se na zaštitu ulaganja, odnosno povraćaja finansijskih ulaganja od strane investitora. Zaštita investitora (objavljivanje informacija, odgovornosti direktora, mogučnost tužbe akcionara) jedan je od deset kriterija koje Svjetska banka koristi pri godišnjem rangiranju zemalja za ocjenu poslovne klime zemalja (za 2007. godinu BIH je na 136. od ukupno 178 rangiranih zemalja). Dva su osnovna modela korporativnog upravljanja u zavisnosti strukture aktera/ autsajderski i insajderski. U autsajderskom modelu velika je disperzija vlasništva u kome su brojni i po pravilu, sitni vlasnici, a u insajderskom je velika koncentracija vlasništva i po pravilu manji broj vlasnika iz kruga korporacije. Pored ove opšte podjele na insajderske i autsajderske oblike vlasništva i korporacija, postaje prepoznatljivi modeli upravljanja kao što su anglosaksonski, japanski i njemački i drugi modeli korporativnog upravljanja. Svi oni, bez obzira na različite pristupe, tretiraju iste probleme koji se odnose na organe nadzora i uprave, glasačka prava, zaštita investitora, zaštitu prava manjinskih akcionara i sl. Ni za jedan od postojećih modela korporativnog upravljanja ne može se unaprijed tvrditi da je najefikasniji jer su često empirijska istraživanja, za različite i iste periode i slučajeve, dala kontraverzne rezultate. Iako su na primjer, japanski, njemački i američki modeli različiti odnosno, imaju različita rješenja, ove zemlje imaju zavidan ekonomski razvoj. Zato se može reći da je mjerenje kvaliteta korporativnog upravljanja kompleksan i delikatan zadatak. Ipak, istraživanja su pokazala da je moguće na osnovu upoređivanja i kvantifikacije ustanoviti rješenja koja su efikasnija od drugih, da su jedna bolja od drugih, odnosno odrediti kvalitet istih rješenja.

13.1. Kvalitet korporativnog upravljanja U praksi su vršena mnoga poređenja i mjerenja kvaliteta rješenja korporativnog upravljanja pojedinih zemalja, a jedan od sveobuhvatnih radova sa ustanovljenom metodologijom mjerenja kvaliteta i konstruisanja indeksa kvaliteta korporativnog upravljanja uradio je La Porta sa svojim saradnicima47 1998. godine. Ova istraživanja nazivaju se i LLSV ili indeks antidirektorskih prava. U definisanju elemenata pravnog okvira za određivanje indeksa 47

La Porta et.al.(1998)

134

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

kvaliteta, autori su došli do zaključka „da akcionari dobivaju dividende zato što glasanjem mogu da smjene direktora koji im ne plaća, a povjerioci bivaju isplaćeni zato što imaju moć da uzmu kolateral ili imovinu koja je pod hipotekom“48. Istraživanje je zasnovano na upoređivanju zakonskih rješenja u 49 zemalja, za razliku od prethodnih istraživanja koja su se odnosila na manje grupe zemalja ili regiona najčešće razvijenih zemalja. Ovakvim obuhvatom velikog broja zemalja, različite privredne strukture i različitog stepena razvijenosti, daje objektivniju sliku jer proizilazi iz većeg broja privreda različite efikasnosti i njihovih zakonodavnih sistema. Da bi imovinska i druga prava investitora i drugih aktera u kompanijama bila zaštićena moraju biti regulasana zakonom. U istraživanjima se pošlo od postojanja dva opšta zakonodavna sistema, anglosaksonskog i kontinentalnog, uključujući samo faktore za koje su smatrali da nedvosmisleno i isključivo utiču, pozitivno ili negativno, na kvalitet korporativnog upravljanja. Tako način funkcionisanja ili jednostepenost ili dvostepenost upravnih odbora, od kojih se ni jedan, bar za sada, ne može kvalifikovati kao povoljniji za investitore, nije uključen u indeks. Osnova dobrog korporativnog upravljanja je zaštita prava akcionara. U istraživanju se pošlo od utvrđivanja relevantnih kriterija koji određuju koeficijent kvaliteta zaštite. Kriterij koji podstiču kvalitet u odlučivanju bodovani su sa 1 poenom, a u suprotnom, bodovano je sa 0 (nula) poena. Bodovani su sledeći kriteriji: ·

jedna akcija – jedan glas; za zemlje u kojima obična akcija nosi jedan glas dodjeljen je 1 poen, a u suprotnom slučju 0 (nula) poena

·

mogučnost glasanja poštom; ovaj kriterij omogučuje veće učešće akcionara u glasanju jer ne predviđa obavezno prisustvo na skupštini na kojoj se donose odluke.

·

zabrana prometovanja – blokiranje akcija prije skupštine akcionara; ukoliko se u zakonu predviđa blokiranje prometa akcija prije skupštine akcionara, onda aktiva akcionara u tom periodu postaje neaktivna, bez obzira na njenu tržišnu vrijednost i ta se situacija bodovala sa 0 (nula) poena. Ako nema ovog ograničenja daje se 1 poen.

·

Kumulativno glasanje ili proporcionalno zastupanje u upravnom odboru; zakonsko rješenje da akcionar sve svoje glasove dodjeli samo jednom članu Upravnog

48

La Porta et.al.(1998)

135

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

odbora i kada je predviđena mogučnost da manjinski akcionari imaju mogučnost izbora određenog broja članova Upravnog odbora, bodovano je sa 1 poenom. ·

Mogučnost sudskog preispitivanja odluka; ako je zakonom predviđena mogučnost da manjinski akcionari ( manje od 10%) sudskim putem pokreću preispitivanje odluka menadžmenta ili ako je manjinskim akcionarima omogučeno da istupe iz kompanije, u koliko se ne slažu sa odlukama, i zahtjevaju otkup njihovih akcija od strane kompanije, takvo rješenje se boduje sa 1 poenom.

·

Pravo preče kupovine akcija u slučajevima nove emisije akcija; kada je postojećim akcionarim omogučeno pravo preče kupovine nove emisije i ako se ono može suspendovati samo i isključivo glasanjem akcionara, onda se takve odredbe zakona boduju sa 1 poenom.

·

Mininalni broj akcija za sazivanje skupštine; procenat potrebnog učešća kapitala u vlasništvu neophodnog za sazivanje Skupštine akcionara u izabranom uzorku kreće se od 5 do 30%

Indeks anti-direktorskih prava dobija se kada se zbiru prethodnih poena koje nose navedeni faktori doda jedan poen u slučaju da je potrebno manje ili tačno 10% kapitala da bi se sazvala vanredna skupština akcionara. Indeks se kreće u rasponu od 0 od 6. Deo nalaza do kojih su došli La Porta i njegovi koautori dati su tabeli koja sledi.

Kumulativno glasanje

Zaštita manjinskih akcionara

Pravo preče kupovine

1 0 1 1

1 1 1 1

0 0 0 1

1 1 1 1

1 1 1 0

0,10 0,10 0,10 0,10

5 4 5 5

0,00 0,00 0,00 0,00

0,17

0,39

1,00

0,28

0,94

0,44

0,09

4,00

0,00

1 0 0 1 0 0

0 0 1 0 0 0

1 1 0 0 0 0

1 1 0 0 0 0

1 0 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1

0,10 0,25 0,10 0,05 0,20 0,10

5 3 3 2 1 2

0,30 0,50 0,00 0,35 0,00 0,00

Obavezne dividende

Akcije nisu blokirane pre skupštine

0 0 0 0

% kapitala potreban da se sazove skupština akcionara Antidirektorska prava

Dozvoljeno glasanje poštom

Hong Kong Irska V. Britanija SAD Zemlje anglosaksonskog prava, prosečno Čile Kolumbija Francuska Grčka Italija Holandija

Jedna akcijajedan glas

Država

– Nivo zaštite akcionara koristeći indeks anti-direktorskih prava

136

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Zemlje francuskog prava, prosečno Austrija Nemačka Japan Švajcarska

0,29

0,05

0,57

0,29

0,29

0,62

0,15

2,33

0,11

0 0 1 0

0 0 0 0

0 0 1 0

0 0 1 0

0 0 1 0

1 0 0 1

0,05 0,05 0,03 0,10

2 1 4 2

0,00 0,00 0,00 0,00

Zemlje nemačkog prava, prosečno Danska Norveška Švedska Zemlje skandinavskog prava, prosečno Prosek uzorka

0,33

0,00

0,17

0,33

0,50

0,33

0,05

2,33

0,00

0 0 0

0 1 0

1 1 1

0 0 0

0 0 0

0 1 1

0,10 0,10 0,10 e

2 4 3

0,00 0,00 0,00

0,00

0,25

1,00

0,00

0,00

0,75

0,10

3,00

0,00

0,22

0,18

0,71

0,27

0,53

0,53

0,11

3,00

0,05

Izvor: La Porta et al. (1998)

Dobijeni rezultati daju pregled prava akcionara po zemljama i po pravnim sistemima. Uopšteno posmatrano, mali je broj zemalja koje preferiraju eksterno finansiranje, barem sudeći po navedenim kriterijumima. Samo 22% zemalja imaju pravilo "jedna akcija - jedan glas", 27% omogućava kumulativno glasanje, 18% glasanje poštom, a 53% pravo preče kupovine novih akcija od strane postojećih akcionara. Zemlje anglosaksonskog prava uopšteno imaju bolju zaštitu investitora sa prosečnim indeksom anti-direktorskih prava od 4,0. Francusko pravo evidentno pruža najniži stepen zaštite, premda je po proseku izjednačeno sa nemačkim (2,33). Ono ima najniže učešće prava glasanje poštom (5%), a Belgija (indeks iznosi 0), Italija, Jordan, Meksiko i Venecuela (indeks iznosi 1), izuzimajući Nemačku, su zemlje koje pojedinačno imaju najnižu zaštitu akcionara. Nemačko pravo ima visoko učešće pravila "jedna akcija - jedan glas" zbog azijskih zemalja i mali procenat vlasništva da bi se sazvala vanredna skupština akcionara, ali istovremeno nikada ne dozvoljava glasanje poštom i u većini slučajeva blokira akcije pre i posle skupštine. Skandinavske zemlje imaju dobru zaštitu akcionara u proseku, najčešće daju pravo preče kupovine akcija (75%), ali nemaju pravilo "jedna akcija - jedan glas", kumulativno glasanje i procenat mesta u upravnom odboru koja pripadaju manjinskim akcioanrima. Dodatno istraživanje je urađeno po pitanju dividendi koje su obavezujuće za kompanije i došlo se do

137

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

zaključka da su one isključivo zastupljenije u francuskom pravu (11%), što delimično kompenzira lošu zaštitu akcionara. Autori su osnovnom istraživanju dodali i odnos GNP (Gross National Product) per capita i zaštite akcionarskih prava da bi utvrdili da li postoji veza između navedenih varijabli. Sve zemlje su podjeljene u tri grupe – donjih 25%, srednjih 50% i gornjih 25% koristeći GNP per capita kao conditio divisionis. Rezultati su djelimično saglasni prethodno dobijenima. Zemlje sa najjačom zaštitom investitora nalaze se u sredini, dok su zemlje sa najslabijom zaštitom na dnu tabele po GNP per capita.

–

GNP per capita i zaštita akcionara

Zemlje po GNP per capita

GNP per capita (USD)

Jedna akcija Indeks antijedan glas direktorskih prava

Donjih 25%

705

0,17

2,92

Srednjih 50%

9.465

0,32

3,16

Gornjih 25%

25.130

0,08

2,75

Prosek

11.156

0,22

3

Izvor: La Porta i drugi (1998)

La Porta i njegovi koautori su u svom radu uočili da bolja zaštita, bilo jedne ili druge vrste eksternih finansijera, pomaže razvoju kako finansijskih tržišta, tako i privrede u celini. Istovremeno, autori se ograđuju od tvrdnje da loše korporativno upravljanje zasigurno vodi siromaštvu, jer ni Francuska ni Belgija ne spadaju u tu grupu zemalja premda imaju nisku zaštitu investitora. La Porta i njegovi koautori navode da u pojedinim slučajevima dobra i revnosna primjena zakona može dobrim delom kompenzovati nisku zaštitu akcionara predviđenu zakonom i obrnuto, ni najbolje napisan zakon ne može zaštititi akcionare u državama u kojima je sudstvo neefikasno ili korumpirano. Istraživanje je ukazalo da najefikasniju primjenu zakona imaju zemlje nemačkog i skandinavskog zakonodavstva što djelimično apsorbuje nizak stepen zaštite investitora te, u skladu sa tim treba dodatno razmotriti primjenu

138

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

postojećih zakona da bi se izveli zaključci o kvalitetu korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj. Ako pretpostavimo da neka država ima nizak stepen zaštite akcionara i istovremeno neefikasnu primjenu čak i postojećeg zakona, za očekivati je da neće biti investitora spremnih da kao autsajderi ulože novac u kompanije, odnosno da će oni to biti spremni isključivo u uslovima visoke potcenjenosti akcija.49 U takvom slučaju očekuje se postojanje visoke koncentracije vlasništva. Empirijski nalazi do kojih su došli LaPorta i koautori ukazuje da nije svejedno u kojoj državi neki investitor odluči da bude akcionar. Možda osnovno pitanje na koje merenje kvaliteta koroprativnog upravljanja treba da da odgovor je da li su zemlje koje imaju nisku zaštitu bilo akcionara ili poverioca, istovremeno i siromašnije.

13.2. Vrijedvanje kvaliteta korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj Zakoni u kojima su najvećim dijelom uređene pravne norme korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj su Zakon o preduzećima (Zakon o privrednim društvima je u pripremi) i Zakon o hatrijama od vrijednosti. Drugi autori su pravili analize ili određivali kvalitet korporativnog upravljanja, ali najkompletniju osnovu svih čini LLSV

indeks, odnosno

pomenuta analiza kojom nije obuhvaćena Bosna i Hercegovina, odnosno Republika Srpska. U Republici Srpskoj urađeno je više radova koji su se odnosili na kvalitet korporativnog upravljanja. Tako naprimjer, u 2007. godini Privredna komora Republike Srpske u saradnji sa Corporate social Responsibility proveli vrijedvanje preduzeća u oblasti korporativne društvene odgovornosti. Rijeć je o jednom aspektu korporativnog upravljanja koji se zasniva u tvrdnji „da se održivo poslovanje može postići samo ako se društveni i aspekt okruženja uzmu u obzir i implementiraju u poslovne aktivnosti kompanije“50. Ocjena pravnog okvira kvaliteta korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj bila je predmet analize 2002.:“Uporedna analiza korporativnog upravljanja i prava akcionara u zemljama

49

U ovom slučaju kompaniji se neće isplatiti takav način finasiranja, te će bankarski krediti biti dominantni način finansiranja. 50 Corporate Social Responsibility

139

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Centralne i Istočne Evrope“, koja je pravljena u okviru programa „Partneri za finansijsku stabilnost“ (PFS)51 Analizom su obuhvaćena rješenja

i mehanizmi korporativnog upravljanja ugrađenih u

nacionalna zakonodavstva zemalja Centralne i Istočne Evrope. Ovim radom obuhvaćena su pitanja koja su uglavnom, regulisana Zakonom o preduzeću odnosno, Zakonom o privrednim ili trgovačkim društvima zemalja za koje je pravljena analiza. Predmet ove analize za zemlje Centralne i Istočne Evrope bila su sledeća zakonska rješenja: ·

Rok za objavljivanje godišnje Skupštine akcionara; najčešće rješenje 30 dana prije održavanja godišnje Skupštine; u Republici Srpskoj 21 dan.

·

Vrsta akcija; najčešće rješenje i na donosioca i na ime; u Republici Srpskoj na donosioca i na ime (izmjenom zakona samo na ime);

·

Rokovi za registraciju akcionara i deponovanje akcija; najčešće rješenje sedam dana prije održavanja godišnje Skupštine ili je preneseno u Statut; u Republici Srpskoj preneseno u Statut;

·

Pravo akcionara na sazivanje Skupštine akcionara; najčešće rješenje 10% vrijednosti akcija; u Republici Srpskoj 10% akcija sa pravom glasa;

·

Pravo akcionara na dopune dnevnog reda; najčešće rješenje 10% vrijednosti osnovnog kapitala; u Republici Srpskoj takođe;

·

Ograničenje glasačkog prava; najčešće rješenje: Statutom može biti ograničeno glasačko pravo i jedna akcija jedan glas; U republici Srpskoj određeno zakonom;

·

Uslovi za glasanje putem punomočnika; najčešće rješenje: potrebna pismena punomoć, punomoćnik ne može biti član organa uprave. U republici Srpskoj ne može biti član Upravnog odbora;

·

Zahtjev za kvorum; najčešće rješenje: više od 50% vrijednosti osnovnog kapitala. U republici Srpskoj isto, više od 50% vrijednosti osnovnog kapitala.

51

Program“ Partneri za finansijsku stabilnost“ (PFS)(2002) po modelu Udruženja njemačkih akcionara (DSV)(1999) rađena za 15 zemalja Evropske unije.

140

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Prema ovoj analizi, zakonska rješenja u Republici Srpskoj kojima su regulisana pitanja korporativnog upravljanja, a koja su bila predmet analize su uglavnom, u okvirima rješenja ostalih zemalja centralne i istočne Evrope i nisu konstatovana značajna odstupanja. Osnovna primjedba, kad su u pitanju rješenja u propisima Republike Srpske, odnosno u Zakonu o preduzećima, odnosila su se na: veliki broj prenesenih ovlaštenja na Statut Društvakorporacije i nedovoljna izričitost pojedinih normi. Iz toga proizilazi mogučnost da jedno rješenje koje nije decidno utvrđeno zakonom, u praksi se može primjenjivati na više različitih načina, s obzirom na to da je nadležnost za utvrđivanje prenesena na Statut. Formulacijom „ako to Statutom nije drugačije regulisano“ ili „Statutom se može utvrditi i ...“ omogučeno je više različitih rješenja istog kriterija. Svakako su, s obzirom na primjenu, bolja rješenja koja su izričito i decidno definisana zakonom i gdje nije ostavljena mogučnost izmjene Statutom.

13.3. LLSV – Indeks za Republiku Srpsku Slijedeći sadržaj kriterija i metodologiju La Porta-ovog mjerenja moguće je odrediti indeks antidirektorskih prava, odnosno LLSV indeks za Republiku Srpsku, na osnovu rješenja u Zakonu o preduzećima („Službeni glasnik Republike Srpske“ , br. 24/98, 62/02, 66/02, 38/03, 97/04) Vrijedvanje kvaliteta pojedinih kriterija vršeno je dodjeljivanjem poena od 0 do 1 poen. ·

U članu 246. ZOP-a regulisano je „da se pravo glasanja ostvaruje na osnovu Izvještaja Centralnog registra hartija od vrijednosti koji sadrži podatke o vlasnicima, broju i nominalnoj vrijednosti akcija sa stanjem na dan odluke Upravnog odbora o sazivanju Skupštine akcionara“, čime je utvrđeno pravilo da jedna akcija vrijedi jedan glas, i to je vrijedvano sa 1 poenom.

·

Glasanje putem pošte; nije izričito predviđeno, članom 252. „ akcionar može da se opredjeli da glasa pisanim putem, na način utvrđen Statutom“ ovo rješenje se vrednuje sa 0 poena.

·

Zakonom nije precizno utvrđeno glasanje pri izboru Upravnog odbora, odnosno nije decidno uspostavljen princip kumulativnog glasanja, po kome akcionar glasove

141

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

kojima raspolaže može dodjeliti jednom ili raspodjeliti na više kandidata, što se vrednuje sa 0 poena ·

Zaštita manjinskih akcionara članom 247. i članom

275. data je mogučnost

preispitivanja odluka i sazivanja vanredne Skupštine, ali ne i decidna mogučnost da akcionar pred sudom u svoje ime ili ime kompanije pobija odluke Upravnog odbora ili direktora. Ovaj kriterij se vrednuje sa 0 poena. ·

Pravo preče kupovine regulisano je članom 280. stav 1. i 2. Zakona, ali stav 3. predviđa mogučnost suspenzije tog prava i zbog toga se ovaj kriterij vrednuje sa 0 poena.

·

Sazivanje vanredne Skupštine predviđeno je članom 247. Zakona: „ akcionari koji imaju najmanje desetinu osnovnog kapitala mogu od Upravnog odbora zahtjevati sazivanje Skupštine, a ako to ne uradi Upravni odbor u roku od 15 dana

od

podnošenja zahtjeva, Skupštinu mogu sazvati i ti akcionari. Kriterij se vrednuje sa 1 poenom. ·

ČlanomZakona 225. utvrđeno je pravo akcionara na udio u godišnjoj dobiti koju Skupština odredi za diobu (dividendu) međutim, nije izričito predviđena obaveza isplate dividende svake godine vlasnicima običnih akcija, što se boduje sa 0 poena.

Relativna vrijednost indeksa u tabeli 3. upoređena je sa indeksom antidirektorskih prava zemalja u tranziciji koji je odredila Pistor, 2000. godine, primjenivajući pomenutu metodologiju. Država Jermenija Gruzija Kazahstan Kirgistan Moldavija Rusija Ukrajina Uzbegistan Republika Češka Letonija Estonija

Indeks antidirektorskih prava u Zemljama u tranziciji 5,5 3 5,25 2 3,5 5,5 3,5 3,85 3 2,5 3,75 142

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Rumunija Mađarska Poljska Slovenija Republika Srpska Prosjek Izvor: Pistor (2000)

3 3 3 2,5 2,5 3,24

Pozicija sa koeficijentom 2,5 niža je od prosjeka zemalja u tranziciji, ali je blizu prosjeka i uglavnom zadovoljavajuća, iako postoji mogućnost za unaprjeđenje pojedinih rješenja po svim kriterijima, a time i nivoa kvaliteta korporativnog upravljanja. Koeficijent za Republiku Srpsku određen je po rješenjima iz Zakona o preduzećima koji je još na snazi, a u toku je procedura usvajanja novog zakona, Zakona o privrednim društvima, kao osnovnog zakona kojim se regulišu pitanja korporativnog upravljanja. Ovim zakonom se uređuju i brojna druga značajna pitanja korporativnog upravljanja koja se ne odnose samo na pomenuta.

13.4. Koncepcija i sadržaj Zakona o privrednim društvima Od donošenja Zakona o preduzećima 1998. godine (koji je po opštoj ocjeni opravdao potrebe vremena i bio čak i korak izvan svog vremena u susret nadolazećeg), proteklo je relativno dosta vremena – deset godina, tokom kojih su se dogodile ozbiljne promjene na uporednoj i domaćoj pravnoj sceni, koje su već same po sebi razlog za donošenje ovog zakona. Ovim se u stvari ide u susret tzv. Drugoj fazi tranzicijskog zakonodavstva, kroz koju su posljednjih nekoliko godina prošle i druge zemlje u tranziciji i neke razvijene zemlje. Među zemljama u tranziciji značajno je pomenuti da su zemlje iz okruženja izvršile promjene postojećih ili su donijele nove predmetne zakone, među kojima su

Poljska, Mađarska,

Makedonija, Češka, Slovenija, Crna Gora, Hrvatska i Srbija Na domaćoj pravnoj sceni od donošenja Zakona o preduzećima („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 24/98, 62/02, 66/02, 38/03, 97/04 i 34/06), posebno značajne promjene su: Zakon o tržištu hartija od vrijednosti („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 92/06) koji uvodi 143

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

koncept obavezne dematerijalizacije hartija od vrijednosti i institut Centralnog registra hartija od vrijednosti, što čini nepotrebnim regulativu hartija od vrijednosti kao pisanih isprava, kao i regulativu knjiga akcionara u postojećem konceptu i koji takođe uvodi pojam javnog i zatvorenog društva, što mora biti od uticaja na neka nova rješenja statusa posebno akcionarskih društava i slično), kao i Zakon o registraciji poslovnih subjekata („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 42/05). Konačno, ni pitanje naziva zakona nije sasvim bez značaja. Promjena naziva Zakon o preduzećima u Zakon o privrednim društvima, čini se nameće se najmanje iz dva važna razloga: prvi, novi naziv je univerzalno prihvaćen u zemljama EU (osim u Velikoj Britaniji koji ima Zakon o kompanijama i posebne zakone o ortačkom društvu i komanditnom društvu), koje regulišu sve pravne forme privredenih društava u jednom zakonu (što je rješenje važećeg zakona i novog zakona); i drugo, u pravnom smislu preduzeće nije pravni pojam i ne može biti pravni subjekt, već pravni subjekt može biti samo privredno društvo koje je nosilac nekog preduzeća kao preduzetne djelatnosti i preduzetništva. Ovaj zakon nastoji da pruži potrebnu novu sadržinu i kvalitetnija rješenja. U tom pogledu, iako ovaj zakon ne bi trebalo da ima više neku edukativnu misiju koju je vršio postojeći Zakon o preduzećima, budući da je naša poslovna i strukovna javnost u dobroj mjeri prošla kroz jednu takvu školu, a s druge strane taj dio misije koji čine tzv. dispozitivna zakonska rješenja (koja se primjenjuju ako osnivački akti ili statuti kompanija ne urede drugačije) trebalo bi da preuzmu, umjesto zakona specijalni poslovni kodeksi, koji su fleksibilniji od zakona, čini se da „pokretu deregulacije“, na ovom osjetljivom polju, može biti mjesta tek na određenom višem stepenu razvoja, ispravno doziranom zakonskom infrastrukturom iniciranom poslovnom i ugovornom praksom organizovanja novih formi privrednih subjekata – privrednih društava kao i na toj osnovi zasnovanoj u sudskoj praksi, a nikako na samim počecima stvaranja takve prakse i takvog procesa. Takav prilaz ovog zakona bio bi svakako jedan od osnovnih uzročnika jačanja evidentne pravne nesigurnosti u oblasti osnivanja, organizovanja, upravljanja i statusnih promjena privrednih društava kod nas. Umjesto vladavine prava u ovim oblastima dobili bismo vladavinu tzv. stavova institucija direkcije za privatizaciju, komisije za hartije od vrijednosti, sudova. Organi primjene prava postali bi organi kreacije prava.

144

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Praktično od subjektivne volje lica koja primjenjuju pravo zavisilo bi ostvarenje prava, što bi bio novi pojavni oblik jedinstva vlasti. Iskustva uporedne pravne prakse i potreba maksimalno moguće kompatibilnosti sa takvom praksom (ipak kopija nikad nije i ne treba da bude vjerna orginalu) nalagali su potrebu donošenja ovog zakona, čija je osnovna odlika adekvatna normiranost, koja neće sputavati bogatstvo statusnog privrednog života i koja će uz odgovarajuću institucionalnu instrumentalizaciju uklanjati potencijalne breše pravne nesigurnosti i uspješno izlaziti na kraj sa fenomenom „sunđerastog prava“. Otuda i prihvaćenost pravnih standarda regulative privrednih društava iz uporednog prava, te ovaj zakon ima 446 članova. Ovo, uvjereni smo, neće sprečavati potrebu da se pojača front regulative samoregulatornih autonomnih organizacija, koji u takvom okruženju treba da obezbijedi, uz dobru sudsku funkciju, sigurnost i zaštitu investitora. Korišteni izvori kao osnova za ovaj zakon bili su prvenstveno sljedeći: 1) Zakon o preduzećima (1998), 2) Direktive kompanijskog prava EU, 3) Statut Evropske kompanije (2001), 4) hrvatski Zakon o trgovačkim društvima (1993, 2003. godina), 5) slovenački Zakon o trgovačkim društvima (1993, 2001), 6) poljski Zakon o trgovačkim kompanijama (2000), 7) češki Trgovački zakonik (1995, 2002); 8) francuski Zakon o trgovačkim društvima (1966, 1978, 2001), 9) njemački Zakon o društvima s ograničenom odgovornošću (1998) i njemački Zakon o akcionarskim društvima (1965); 10) ruski Zakon o akcionarskim društvima (1995); 11) Principi OECD o Corporate Governance (1998), 12) engleski Company Law (1985, 13) američki Revised Model Business Corporation Act (1984), 14) Delaware Geneal Corporation Act (1953, 1973, 1974), 15) Illinois Bussiness Corporation Act (1983), 16) belgijski Trgovački zakonik (1995), 17) makedonski Zakon o trgovačkim društvima (2002), 18) Zakon o privrednim društvima Crne Gore (2002), 19) Zakon o privrednim društvima FBiH (1999), 20) Prinipi Zakona o kompanijama za ekonomije u tranziciji (IECD) i 21) Report of the High Level Group of Company Law experts on a modern regulatory framework for Company Law in Europe (2002).

145

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Sa stanovišta tehnike pisanja zakona primijenjen je koncept koji je u uporednom pravu dominantan. Ovaj zakon naime sadrži kraći opšti dio koji se u principu odnosi na sve forme privrednih društava koje reguliše, a nakon toga svaka forma privrednog društva razvija se do kraja sa svim institutima, što je najbolje za poslovne ljude koji kad izaberu jednu pravnu formu hoće da kod te forme vide sve šta je reguliše – tzv. čisti koncept regulative. Pravni instituti koji su zajednički za sve pravne forme privrednih društava regulisani su opet na jednom mjestu nakon regulative pojedinačnih formi privrednih društava: grupe društava, reorganizacije privrednih društava (spajanja, pripajanja, podjele, odvajanja i promjene pravne forme), prenos tzv. imovine velike vrijednosti, posebna prava nesaglasnih akcionara i članova društva, likvidacija privrednih društava, kaznene odredbe i prelazne i završne odredbe. Bitna načela Načelo harmonizacije. – Osnovna linija vodilja kod novih rješenja svakako je bila usklađivanje sa propisima EU, tamo gdje ne postoji takva usklađenost, kao i usklađivanje sa aktuelnim pravcima promjena u evropskoj regulativi. Uz to, ovaj zakon morao je da vodi računa i o zahtjevima koji se postavljaju pred zemlje u tranziciji, koji su definisani u Osnovnim principima Zakona o kompanijama za ekonomije u tranziciji, koje je izradila radna grupa eksperata u okviru OEBS-a. Načelo kompletnosti. – Opredjeljujući se o pitanju da li sve organizacione oblike privrednih društava regulisati u istom zakonu (takva je praksa Francuske, Italije, Švajcarske, Mađarske, Japana, Srbije, Slovenije, Hrvatske, Makedonije, Mađarske, Bugarske, Poljske, Češke, Belgije) ili pak organizacione oblike ortakluka – društva lica treba regulisati odvojeno od organizacionih oblika korporacija – društva kapitala (takva je praksa Njemačke, SAD, Austrije, Engleske), ovaj zakon se odlučio za dominantno rješenje regulisanja svih formi privrednih društava iz razloga racionalnosti, potrebe olakšanja pozicije adresata kojima je propis namijenjen, kao i kodifikatorskih potreba. Načelo bitnosti ciljne funkcije za određenje pojma. – Ovaj zakon napušta kriterijum karaktera djelatnosti za razgraničenja privrednih društava od tzv. ustanova, po kome privredna društva

146

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

obavljaju tzv. privredne djelatnosti, a ustanove neprivredne djelatnosti. Umjesto ovog kriterijuma osnovni kriterijum za ovo razgraničenje postaje ciljna funkcija: privredno društvo ima profitabilne ciljeve (sticanje dobiti – izuzetno privredno društvo koje obavlja djelatnost od opšteg interesa ima pored ove funkcije i funkciju zadovoljenja potreba korisnika usluga), dok ustanova ima neprofitabilne ciljeve (javni interes, širi interes, zadovoljenje potreba korisnika njenih usluga, odnosno njenih članova). Načelo ravnopravnosti. – Polazeći od ustavnog rješenja o ravnopravnosti privrednih subjekata i njihovoj samostalnosti, ovaj zakon konstituiše načelo ravnopravnosti svih formi privrednih društava, koje omogućavaju

imovinsku i upravljačku komponentu svojinske funkcije

(nezavisno od svojinske osnovice). Ovaj princip je posebno važan sa stanovišta djelatnosti koje pojedini oblici privrednih društava mogu obavljati. Naravno, ali opet po kriterijumu ravnopravnosti, određene djelatnosti (njihov broj bi trebalo da bude maksimalno sužen) moći će se obavljati samo po režimu dozvole i samo u određenoj formi privrednih društava (finansijske djelatnosti, osiguravajuće djelatnosti i slično). Kao dug ovom načelu je i prihvaćenost kriterijuma razgraničenja privrednih društava prema kriterijumu dominantnosti ortačkih ili kapitalskih elemenata, a ne prema svojinskom kriterijumu. Načelo tripartitnosti. – Savremeno privredno društvo prema trendovima uporedne regulative i poslovne prakse, što slijedi i ovaj zakon, pripada interesno i vlasniku i povjeriocu i zaposlenom. Otuda su u strukturu privrednog društva ugrađena ne samo prirodna i logična prava većinskog vlasnika, već i manjinskog vlasnika i povjerilaca i zaposlenih. Tripartitnost interesne pozicije ipak ne znači i ravnopravnost, ali u svakom slučaju svaki od ovih intresa na odgovarajući način, sa stanovišta potreba modernog reproduktivnog i interesno nekonfliktnog privrednog društva je ugrađen u njegovu upravljačku strukturu. Štaviše, u savremenim uslovima i ovaj koncept tripartitnosti prerasta sve više u koncept multipartitnosti, koji pored tri pomenuta strateška interesa u privrednom društvu uključuje i druge stakeholdere,

poput

klijenata privrednog društva i društava u sociološkom smislu riječi. Uostalom, ovakvu postavku privrednog društva posebno podržavaju i principi OECD o korporativnom upravljanju. Ipak, s obzirom na to da je ovo zakon koji reguliše prije svega poziciju kapitala, regulativa pozicije rada prepuštena je u smislu koncepta tripartitnosti više Zakonu o radu.

147

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Načelo kompatibilnosti pravnih formi. – Potreba komunikacije istim poslovnim jezikom sa razvijenim zemljama i zemljama u razvoju nametnula je standardizovane kriterijume klasifikacije privrednih društava. U teorijskom smislu privredna društva se grupišu u dvije grupe: društva lica (ortačko i komanditno društvo) i društva kapitala (društvo sa ograničenom odgovornošću i akcionarsko društvo). Potrebe zakondovane tehnike, međutim, nalagale su da se ova teorijska klasifikacija izostavi, tako da ovaj zakon barata samo sa pojmovima ova četiri tipa privrednih društava. Poznato je da van ova četiri tipa standardizovanih privrednih društava pojedine zemlje poznaju i neke druge tipove privrednih društava, poput komanditnog društva na akcije, tajnog društva, društva s ograničenom odgovornošću bez kapitala, kompanija s neograničenom odgovornošću ili kompanija sa odgovornošću pokrivenom garancijom i slično. Ove forme društva u ovom zakonu nisu regulisane ne samo zbog toga što nisu univerzalno prihvaćene, već i stoga što u zemljama koje ih poznaju relativno rijetko se osnivaju, a razlozi njihovog nastanka često su bili odgovor poslovne prakse na „napade“ poreske regulative. Budući da smo mi zemlja u tranziciji, čini se da eksperimentisanje sa prihvatanjem ovakvih rješenja ne bi bilo poželjno, a to ne nalažu ni potrebe poslovne prakse, kojoj je u ovoj fazi razvoja potrebno omogućiti, što ovaj zakon upravo i čini, mogućnost izbora između različitih formi organizovanja privrednih društava koje su univerzalno prihvaćene i imaju jasno pravno utemeljenje. Izbor organizacionog oblika privrednog društva, između četiri forme, treba da bude u principu slobodan, zavisno od komparativnih prednosti. Ipak, u skladu sa praksom drugih zemalja, izuzetno se obavljanje određene privredne djelatnosti može vezati posebnim zakonom za organizacioni oblik društva lica, gdje postoji neograničena odgovornost ortaka, zbog koje će inače biti naglašena orijentacija na osnivanje društva kapitala, gdje postoji ograničena odgovornost osnivača i drugih članova društva i akcionara za rizik poslovanja. Ovaj princip slobode izbora tipa privrednog društva bi takođe trebalo „kanalisati“, kao što je to slučaj i u drugim zemljama, i poreskim propisima. Načelo jačanja ustanova odgovornosti. – Ovaj zakon ustanovljava princip fiducijarne dužnosti članova organa privrednog društva i kontrolnih članova i akcionara prema društvu i na toj osnovi princip lojalnosti društvu. U svrhe obezbjeđenja ovog principa konstituišu se brojni pravni instituti, koji treba da operacionalizuju ovaj princip, poput: privida pravne ličnosti,

148

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

imovinske odgovornosti za sopstvene odluke, statusne odgovornosti, mandata zavisnog od usvajanja godišnjih finansijskih izvještaja, klauzule nedozvoljene konkurencije i zabrane sukoba interesa, nezavisnih članova, transparentnosti u raznim formama i slično. Načelo transparentnosti. – Transparantnost rada organa privrednog društva, posebno otvorenih društava, izuzetno je naglašena u ovom zakonu i u osnovi je obezbijeđena nizom pravnih instituta kompanijskog prava. Ako svi ti pravni instituti budu na adekvatan način primijenjeni i ako njihova primjena bude adekvatno obezbijeđena u ostvarivanju funkcije suda i drugih nadležnih organa (Komisija za hartije od vrijednosti, Centralni registar hartija od vrijednosti), onda će investitori imati povjerenja u ovu regulativu i u pravni sistem uopšte, u protivnom ostaćemo i dalje van investicionih tokova. -

Društvo s ograničenom odgovornošću i akcionarsko društvo (čl. 99–337)

Ovaj zakon uvodi mnogo novina kod regulative društva s ograničenom odgovornošću i akcionarskog društva. Opšta odlika ove regulative kod društva s ograničenom odgovornošću je fleksibilnost zakona, koja omogućava samim članovima društva da prilagode sve institute kod ovog društva svojim stvarnim potrebama, budući da je riječ o zatvorenoj formi društva koja će se uz to i najčešće i osnivati, dok je s druge strane kod akcionarskog društva, posebno otvorenog, regulativa dominantno imperativnog karaktera, da bi se zaštitio interes investitora (zatvoreno akcionarsko društvo ima dosta odlika društva s ograničenom odgovornošću, s tim što mu je kapital ipak izražen u akcijama). Prvo, olakšanje postupka osnivanja i upisa u registar (jedan osnivački akt umjesto dva, mogućnost procjene nenovačnih uloga od strane samih osnivača kod društva s ograničenom odgovornošću i zatvorenog akcionarskog društva, propisivanje rokova postupanja registra i slično). Osnivački akti notarski se obrađuju. Drugo, ovaj zakon, za razliku od važećeg Zakona o preduzećima čini jasno razgraničenje u postupku osnivanja akcionarskih društva s javnim upisom akcija – otvorena društva (kada posebne ingerencije ima i Komisija za hartije od vrijednosti zbog potrebe zaštite investitora u te akcije koje se upisuju po javnoj ponudi) i akcionarskih društava koja se osnivaju bez javnog 149

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

upisa akcija – zatvorena društva (koja se osnivaju po uprošćenijoj proceduri jer nema potrebe zaštite javnog interesa). Treće, propisani minimum osnovnog kapitala za osnivanje društva s ograničenom odgovornošću radi podsticaja osnivanja ovih formi društva, koje su po pravilu tipične porodične forme društva, ostao je na dosadašnjem nivou od 2.000 konvertibilnih maraka. Ovim se ne dira u pravnu sigurnost trećih lica koja posluju sa tim društvom pošto osnovni kapital i inače, ma koliki bio, nije naročita garancija za povjerioce društva (povjerioci se ne štite kapitalom društva već solventnošću društva i ograničenjem svih isplata članovima društva prije obezbjeđenja interesa povjerilaca). Četvrto, povećanje i smanjenje osnovnog kapitala društva s ograničenom odgovornošću čini se ovim zakonom nešto fleksibilnijim, a kod akcionarskog društva više regulatornijim, zbog potrebe zaštite interesa postojećih akcionara, a posebno zbog potrebe zaštite interesa potencijalnih novih investitora – akcionara pri upisu akcija putem javne ponude. Posebno, sve transakcije koje uključuju smanjenje osnovnog kapitala društva koje nisu motivisane potrebom pokrivanja gubitaka društva na teret osnovnog kapitala podvrgavaju se prethodnoj zaštiti prava povjerilaca društva. Peto, transparentnost poslovanja otvorenih – javnih društava (društava koja javnom ponudom emituju akcije i druge hartije od vrijednosti: jačanje informisanosti akcionara, članova društva i povjerilaca, uključujući i objavu primanja uprave i menadžmenta; pristup aktima i dokumentima društva, deponovanje u registar i objava finansijskih izvještaja društva, kao i odgovarajuće redizajniranje drugih pravnih instituta; unutrašnja revizija, nezavisna revizija, izvještaji uprave, nezavisni direktori, nezavisni komiteti, povezana lica, kontrolna funkcija skupštine, angažovanje tzv. specijalnog revizora (stručni povjerenik), emisioni prospekti za hartije od vrijednosti, nadzorna funkcija Komisije za hartije od vrijednosti, nadzorna funkcija upravnih organa i suda, upis određenih podataka u registar i njegova javnost i slično) radi zaštite akcionara/članova, manjinskih akcionara/članova, povjerilaca, trećih lica.

150

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Šesto, korporativno upravljanje (jačanje fleksibilnih pravila za model uprave kod malih i srednjih kompanija, unapređivanje sistema uprave društvima kapitala-kompanijama; jačanje kontrolnih mehanizama nad upravama i menadžmentom kompanija – danas je veliko pitanje da li uprave kompanija kontrolišu akcionare i članove, što je izgleda bliže realnosti, ili akcionari kontrolišu upravu i menadžment; jačanje kontrolne funkcije skupštine akcionara i članova društva, odbora za reviziju i nezavisnog revizora, jačanje kontrolne funkcije eksperta manjinskih akcionara i članova (stručni povjerenik), jačanje kontrolne funkcije suda i uprave, adekvatno odmjeravanje regulative kvoruma i većine za odlučivanje – sa stanovišta efikasnosti odlučivanja i zaštite prava manjinskih vlasnika; isključivanje participacije predstavnika zaposlenih u upravi kompanija, uz regulisanje drugih formi participacije u Zakonu o radu i drugim radnopravnim propisima; redefinisanje obaveza uprave i menadžmenta, sazivanje skupštine od suda, obavezno sazivanje skupštine, pobijanje odluka skupštine, kumulativno glasanje za izbor organa privrednog društva, akta i informacije društva, nezavisni direktori, utvrđivanje stvarnog akcionara. Sedmo, uređenje nekih pitanja prava i obaveza članova i akcionara društva sa stanovišta pravne sigurnosti povjerilaca društva, bilo je potrebno izvršiti u samom zakonu i to nekad kao supsidijarno rješenje (koje se primjenjuje ako se drugačije ne ugovori), a nekad kao imperativno rješenje koje se primjenjuje silom zakona (npr.pitanje prava članova i akcionara da pobijaju odluke skupštine društva, pitanje prava članova i akcionara prema drugim članovima i akcionarima koji ne izvršavaju preuzete obaveze prema društvu, pitanje davanja saglasnosti članova društva ili akcionara koji nemaju interesa u datom poslu na te pravne poslove kontrolnih članova ili akcionara, odnosno članova organa društva sa društvom, pitanje povezanih lica sa članovima i akcionarima društva, odnosno članovima organa društva koji imaju lični direktni ili indirektni interes u nekom poslu sa društvom, pitanje nezavisnih članova organa društva i sl.). Osmo, uređenje vlasničkih i upravljačkih funkcija u društvima kapitala u važećem zakonu izazivalo je mnogo kontroverznih tumačenja i sporenja posebno sa razgraničenja ovlašćenja upravnog odbora i direktora. U ovom zakonu ova pitanja se uređuju u potpunosti u skladu sa takvom uporednom regulativom: direktor i upravni odbor nisu dva organa već jedan, u

151

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

društvima s ograničenom odgovornošću i akcionarskim društvima bez javnog upisa akcija upravni odbor više nije obavezan (odnosno može ga činiti i jedno lice), pojačavaju se ovlašćenja skupštine društva kapitala i slično. Deveto, pitanje ostvarivanja kontrolne funkcije uređeno je u ovom zakonu na potpuno novoj osnovi: direktno jačanje ingerencija skupštine članova, odnosno akcionara, nezavisni članovi upravnog odbora, nezavisne komisije, jačanje instituta transparentnosti poslovanja, spoljni nezavisni revizori, eksperti manjine (stručni povjerenici).

- Povezivanje Zakona o privrednim društvima i zakona koji regulišu povezane oblasti Ovaj zakon posebno vodi računa o konekciji sa drugim relevantnim privrednim zakonima (na ovom terenu i nastaju najčešći sukobi zakona zbog neusaglašenosti rješenja zakona koji su ranije doneseni u odnosu na zakone koji su kasnije doneseni, odnosno sukobi u vezi sa pitanjem koji je zakon opšti a koji posebni, naročito kada se isto pitanje reguliše drugačije) od kojih su neki doneseni, a neki su u pripremi, a posebno sa: ·

Zakonom o privatizaciji državnog kapitala u preduzećima („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 51/06, 1/07 i 53/07),

·

Zakonom o tržištu hartija od vrijednosti („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 92/06),

·

Zakonom o stečajnom postupku („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 67/02, 77/02, 38/03 i 96/03),

·

Zakonom o likvidacionom postupku,

·

Zakonom o registraciji poslovnih subjekata u Republici Srpskoj (budući da je ovaj zakon materijalni zakon, dok je ovaj zakon proceduralni zakon i kao takav mora se uskladiti sa materijalnim nakon donošenja), („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 42/05),

·

Zakonom o obligacionim odnosima („Službeni list SFRJ“, br. 29/78, 39/05, 45/89, 57/89 i „Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 17/93, 3/96, 39/03 i 74/04),

·

Zakonom o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 67/05),

152

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

·

Zakonom o radu – Prečišćeni tekst („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 55/07),

·

Zakonom o bankama Republike Srpske („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 44/03 i 74/04) i Zakonom o društvima za osiguranje, („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 17/05, 1/06 i 64/06),

·

Zakonom o javnim preduzećima, („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 75/04),

·

Zakonom o donacijama preduzeća u javnom vlasništvu ili pod javnom kontrolom u Republici Srpskoj, (Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 25/03),

·

Zakonom o sudskim vještacima,

·

Zakonom o preuzimanju akcionarskih društava,

·

Zakonom o zaštiti na radu,

·

procesnim i izvršnim zakonima – Zakon o parničnom postupku („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 58/03, 85/03 i 74/05), Zakon o vanparničnom postupku („Službeni list SR BiH“, broj 10/89 i „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 74/05) i Zakon o izvršnom postupku („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 59/03, 85/03 i 64/05).

Treba napomenuti da će nakon stupanja na snagu Zakona o privrednim društvima biti potrebno izvršiti korekciju nekih od nabrojanih zakona.

14. Strategija

unapređenja

korporativnog

upravljanja

u

Republici Srpskoj Strategija unapređenja korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj bi trebalo da bude zasnovana na : ·

uvođenjem

Zakona o privrednim društvima, koji postavlja temelj korporativnom

upravljanju, funkcionisanju i upravljanju preduzećima; ·

unapređenje finansijskog zakonodavstva, posebno u delu o vlasničkim pravima i transakcijama sa njima, ali i regulacije berze, bankarstva, osiguranja, računovodstva, finansijskog izveštavanja itd;

·

unapređenje drugog srodnog privrednog zakonodavstva, koje daje okvir za poslovanje 153

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

preduzeća (antimonopolski zakon, zakoni o stečaju, obligacionim odnosima i slično); ·

unapređenje vladavine prava, tj. donošenje razumnih zakona i njihovo poštivanje, a posebno funkcionisanje pravosudnih organa, čija je svrha zaštita zakona, ugovora i vlasničkih prava;

·

podsticanje stvaranja povoljne klime za poboljšanje korporativnog upravljanja, a posebno u domenu dobrovoljnog usvajanja najbolje prakse, jer, zakonima i pratećom regulacijom nije ni moguće, niti je dobro u detalje propisati rešenja upravljanja preduzećem, te na samim preduzećima ostaje potreba da, radi interesa samog preduzeća i vlasnika, unapređuju tehnologiju upravljanja na osnovu i domaćih i stranih iskustava koja su dala najbolje rezultate.

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA Korporacija, kao pravna institucija, se temelji na privatnom vlasništvu i po tome se, u pravnom pogledu, ne razlikuje od individualnog privatnog preduzeća. Postavlja se pitanje: ko osim vlasnika može da kontroliše korporaciju? Prema zakonu, vlasnici imaju kontrolu nad preduzećem i određuju ciljeve koje preduzeće treba da ostvari. Nakon postavljanja tih ciljeva postavlja se pitanje načina njihovog ostvarenja. Budući da vlasnika obično ima previše, da bi se svi aktivno uključili u donošenje odluka o poslovanju, a kako obično i nemaju dovoljno znanja da bi uspešno vodili složeni poslovni sistem, u tu svrhu se angažuju profesionalci u izvršavanju poslovnih zadataka, odnosno menadžeri. U slučaju angažovanja menadžera za upravljanje poslovnim sistemom od strane vlasnika dolazi do razdvajanja vlasništva od kontrole. Pojedinci nemaju nužno i menadžerski talent i finansijski kapital. Mogućnost da se vlasništvo odvoji od kontrole omogućava svim stranama da poboljšaju svoju poziciju. Kada su vlasništvo i kontrola razdvojeni javlja se mogućnost konflikta interesa između menadžera i vlasnika. Ti konflikti interesa, u kombinaciji s nemogućnošću da se bez troškova uspostavi savršen ugovorni odnos ili nadzor nad menadžerima, umanjuju vrijedst korporacije. Ove ideje otvaraju osnovna područja korporativnog upravljanja. Osnovni ekonomski problem koji korporativno upravljanje želi rešiti, je alokacija prava na odlučivanje i kontrolu prema

154

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

subjektima koji imaju poticaj i informacije, da efikasno koriste korporativne resurse u cilju stvaranja vrijedsti. Upravo oni koji donose odluke su odgovorni prema drugim stranama koje su preuzele rizik poslovanja u korporaciji. U užem smislu, termin korporativnog upravljanje određuje sistem koji vlasniku osigurava da će vrhovni menadžment, koji je postavljen, da ostvari ciljeve organizacije, ispuniti preuzetu obvezu i stvoriti vrijedsti za vlasnike. Vlasnici svoju poziciju naspram menadžmenta uređuju menadžerskim ugovorima. Uspostavljanjem ugovornih odnosa rešava se problem nesavršene usklađenosti interesa između učesnika procesa koji se odvijaju u korporaciji. Međutim ugovori ne mogu obuhvatiti sve moguće moduse menadžerskog ponašanja. Pitanju korporativnog upravljanja sve zemlje u tranziciji su pristupile odgovorno. To podrazumeva profesionalne aktivnosti i sistematsko angažovanje svih reformskih snaga za korporativno upravljanje sa ciljem približavanja EU, kroz povećanje konkurentnosti korporacija, privlačenje investitora, zaštitu prava akcionara što doprinosi poboljšanju poslovne i tržišne konkurentnosti celokupne privrede. Područje korporativnog upravljanja obuhvata korporativni pravni okvir i praksu donošenja odluka u nadzornim i upravnim odborima korporacija, razne aspekte korporativnih finansija, zakone o privatizaciji, zakona koji regulišu poslovanje hartijama od vrijedsti, stečajne zakone, zakone koji regulišu poslovanje finansijskih institucija, odnose sa zaposlenima, ugovorno pravo i teoriju, vlasnička prava, sisteme nagrađivanja i sisteme internog informisanja i kontrole.52Jednak položaj i jednaka prava akcionara tipične stukture i standardni procesi korporativnog upravljanja u svim akcionarskim društvima, čine pretpostavke za uspostavljanje i funkcionisanje akcija, kao univerzalnog utrživog finansijskog, investicionog i vlasničkog instrumenta. Na sva akcionarska društva treba da se primenjuju isti principi i pravila u pogledu strukture i procesa upravljanja, položaja i prava akcionara. Regulatorne institucije, uključujući i njihova ovlašćenja teba ne samo da vrše nadzor nad primenom zakona nego i da donose i prate sprovođenje propisa kojima se uspostavljaju obavezni minimalni standardi korporativnog upravljanja. 52

Blair, M., Margaret: Ownership and Control: Rethinking Corporate Governance for the twenty-first century, The Brookings Institution, Washington, 1995., str. 3.-4.

155

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Aktivnost institucija, kao što je OECD, pomažu stavranje transparentnih uslova za poslovanje i upravljanje korporacijama u svetu. Različiti pravni sistemi, institucionalni okviri i tradicija dovela je do razvoja celog spektra različitih pristupa korporativnom upravljanju, tako da ne postoji jedinstven model doborog korporativnog upravljanja. Zajednički imenilac svim doborim sistemima korporativnog upravljanja je najviši prioritet intersima akcionara koji korporaciji poklanjaju poverenje da će njihova sredstva koristiti mudro i efikasno. Samo u tom smislu dobre prakse korporativnog upravljanja mogu povećati poverenje domaćih investitora, smanjiti cenu kapitala i osigurati stabilnije izvore finansiranja. U teoriji i praksi su se izdvojila dva koncepta korporativnog upravljanja. Jedan koji zastupa stanovište jake uloge bankarskog sistema i drugi koji zagovara koncept tržišta kapitala. Prvi koncept je zastupljen u Njemačkoj i Japanu i on osigurava dominantnu poziciju bankarskom sistemu u prikupljanju štednje, alokacije kapitala, nadzoru u pogledu donošenje investicionih odluka od menadžmenta korporacija i upravljanja rizikom. U kontinentalnom modelu postoje razlike među članicama, a one su rezultat strukturnih razlika53u pravnim sistemima, dostignutom stepenu razvoja tržišnih institucija, kao i samoj ulozi države na ovom polju. Drugi koncept, anglosaksonski, karakterijsičan je po jednoslojnoj strukturi upravljanja, zastupljn je u SAD-u i V. Britaniji, a daje prednost tržištu kapitala u upravljanju rizikom i vršenju kontrole kapitala. Mnogo se raspravlja o tome da će globalizacija i Evropeizacija voditi ka konvergenciji raznih vrsta nacionalnog korporativnog upravljanja ka harmonizovanom modelu. U literaturi pronalazimo dva glavna ograničenja na nivou EU koja se suprotstavljaju ovom trendu. Prvo, razlike unutar dva modela korporativnog upravljanja, koje utiču na pravac Evropeizacije, još uvek postoje i prilično ih je teško dovesti u sklad. Drugo, donošenje odluka na nivou EU je slabo opremljeno da bi unapredilo koherentan model ili hibrid zasnovan na »najboljim praksama«. Usled toga, barem kratkoročno, budućnost korporativnog upravljanja u Evropi verovatno će ostati sa više vrhova, sa razlikama u ključnim aspektima među članicama EU. U prilog tome su nedostaci u regulativama koji

53

Peta direktiva EU ostavlja zakonodavstvu i društvima mogućnost izbora između dvoslojne i jednoslojne strukture. U Belgiji, Francuskoj, Grčkoj, Irskoj, Italiji, Luksemburgu, u Portugaliji i u Francuskoj je struktura jednoslojna, uz opciju dvoslojne strukture a u Danskoj, Holandiji, Njemačkoj,. Španiji, i Švedskoj je struktura upravljanja dvoslojna, uz opciju jednoslojne u Španiji

156

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

imaju dve vrste efekta. Prvo, malo je verovatno da će anglosaksonske kapitalomorijentisane karkteristike u evropskom korporativnom upravljanju dobro funkcionisati sa kontinentalnim radnički-orijentisanim aspektima korporativnog upravljanja. Drugo, nepotpun nivo harmonizacije, koji je postignut nakon više od trideset godina pokušaja od strane Evropske komisije ka Evropeizaciji nacionalnih korporativno-upravljačkih sistema, doprinosi dodatnim teretom sveopštem evropskom hibridnom modelu korporativnog upravljanja.54

Stanje korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj Poslednjih godina dosta je učinjeno na poboljšanju i prilagođavanju zakona i pravne regulative s ciljem kreiranja okvira koji bi omogućio dobro korporativno upravljanje. Priprema Zakona o privrednim društvima, kao i Zakon o preduzećima, Zakona o računovodstvu i reviziji, Zakona o tržištu hartija od vrijedsti i drugih finansijskih instrumenta, Zakona o preuzimanju akcionarskih društava, Zakona o bankama i Zakona o investicionim fondovima, Kodeksa poslovne etike i Kodeksa korporativnog upravljanja, zaokružena je zakonska regulativa u oblasti finansijskog tržišta i korporativnog upravljanja što omogućava njegov dalji razvoj i primenu. Zakon o privrednim društvima,

koji je u pripremi, omogućit će zaštitu poveriocima,

otklanjanje rizika koji se javlja sa većim brojem vlasnika, ograničavat će moć većinskog vlasnika i predviđa zaštitne mjere protiv nerealnog prikazivanja profita Zaštita poverioca predstavlja, suštinu koncepta Zakona o privrednim društvima. U centru pažnje su razni oblici privatnih preduzeća, a namjere su da se precizno odrede obaveze vlasnika u slučajevima kada firma ima poteškoće sa solventnošću. Razlozi smanjivanja solventnosti mogu biti različite prirode. Od toga da može doći do pogoršanja poslovanja ili odliva kapitala na račune drugih povezanih preduzeća, što stvara obavezu za vlasnike da takve

54

Lucian C., The emerging European corporate governance model: Anglo-Saxon, Continenta, or still the century of diversity?, Journal of European Publicy Policy, feb. 2004.

157

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

tendencije spreče. Smanjivanje profita ili njegovo prelivanje raznim poslovnofinansijskim transakcijama sa povezanim firmama može oštetiti ostale manjinske suvlasnike preduzeća. Većinski vlasnik i manjinski akcionari nisu u istoj poziciji, kada je reč o kontrolisanju resursa preduzeća. Drugim rečima, većinski vlasnici imaju moć da kontrolišu resurse u preduzeću, a preko toga i profite. Većinski vlasnik može da izvuče profit iz preduzeća, da ne isplaćuje dividendu ili da odlukom o dokapitalizaciji smanji vlasničko učešće manjinskih akcionara. Moć većinskih vlasnika se ograničava tako što se važne odluke donose dvotrećinskom većinom glasova, sa mogućnošću da oni koji glasaju protiv donete odluke, mogu da je osporavaju, odnosno traže zaštitu svojih prava, kod nadležnih sudova. Jedan od načina zaštite interesa manjinskih akcionara je i izbor nezavisnog direktora, koji je po funkciji član upravnog odbora preduzeća. Zakon predviđa zaštitnu mjera protiv nerealnog prikazivanja ili sakrivanja profita, koja se naziva „tunelovanje“. »Tunelovanje« je svesno smanjenje profita i poslovnog uspeha, s namerom da se obori cijena akcija preduzeća. U ovom slučaju predviđena je revizija izveštaja o poslovanju, pri čemu se i ocjena o tome (reviziji) prenosi u nadležnost revizorskog komiteta. Zakon o računovodstvu i reviziji, na cjelovit i konzistentan način, reguliše oblast finansijskog izveštavanja: uređenje načina vođenja poslovnih knjiga, priznavanje i procjenjivanje imovine i obaveza, prihoda i rashoda, sastavljanje, prikazivanje, dostavljanje i obradu godišnjih finansijskih izveštaja, uslove i načine obavljanja revizije finansijskih izveštaja i interne revizije. Ovaj zakon reguliše i pitanje primene međunarodnih računovodstvenih standarda i osnivanje. Zakon o investicionim fondovima predviđa osnivanje dvije vrste fondova: otvorene, zatvorene

fondove. Ovim fondovima upravlja društvo za

upravljanje fondovima. Da bi obavljalo ovaj posao Društvo mora od Komisije za hartije od vrijedsti da zatraži i dobije dozvolu za rad. Zakonom se preciziraju slučajevi kada se društvu za upravljanje fondom oduzima dozvola. Za svaku vrstu fondova u zakonu je definisan oblik organizovanja. Donošenje zakonske regulative nije pratila inicijativa koja se odnosi na razvoj i poboljšanje institucija korporativnog upravljanja. U Republici Srpskoj osim Komisije za hatije od vrijedst, Banjalučke berze

skoro da ne postoje druge organizacije koje se bave

korporativnim upravljanjem. Stvaranje institucionalne baze za dobro korporativno upravljanje je od izuzetne važnosti zbog toga što ona:

158

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

· · · · ·

podrazumeva potrebu šireg privrednog regulisanja, a ne samo fokusiranje na korporativno upravljanje; stvara osnov za jačanje poverenja investitora i akcionara; pretpostavlja jasno regulisanje odnosa sa kreditorima, potrošačima i snadbevačima; stvara osnov za veću odgovornost odbora direktora i menadžmenta za materijalno izveštavanje uz jasno regulisanje odnosa sa konsultantima i oditorima; stvara odnos za jačanje društvene odgovornosti kompanije i stvara osnov za ostvarenje željenog uticaja privatizacije na privredni rast i razvoj;

Finansijsko obrazovanje manjinskih akcionara koji su u procesu privatizacije postali vlasnici kompanija je na niskom nivou. Oni i pored informacija koje pružaju postojeće institucije nemaju dovoljno znanja o osnovnim pravima akcionara, pravilima berzanske trgovine, obavezama brokera, finansijskim izveštajima emitenta, kretanju cijena, metodama berzanske trgovine, što bi kao akcionari trebalo da znaju. Prava akcionara su u formalnom smislu zaštićena, jer se akcije nalaze evidentirane u dematerijalizovanoj formi u Centralnom registru hartija od vrijedsti, što je preduslov da bi se hartijama od vrijedsti obavilo trgovanje. Registracija vlasništva je osnov zaštite prava investitora i preduslov za akcionare da dokažu svoje vlasništvo i na taj način ostvare svoja prava. Pravo na prenos akcija se ostvaruje na organizovanom tržištu kapitala, na kome se aktivno trguje akcijama privrednih društava. Akcijama se jednostavano trguje na organizovanom tržišti uz transakcijske troškove brokerskim kućama, Centralnom registru i bankama preko kojih se obavlja platni promet. Kupovinom akcija kupuju se prava vezana za akciju. U praksi se javljaju ograničenja u ostvarivanju prava, pa čak i ako su zakonom zagarantovana nije ih jednostavno ostvariti. Pored skupa prava koje nosi akcija, njenom kupovinom pravna i fizička lica su kupila i očekivanje da će na svoj ulog ostvariti dobit, kroz učešće u distribuciji profita stvorenog uspešnim poslovanjem preduzeća i/ili kroz rast vrijedsti akcija na tržištu kapitala. Zaštita akcionara od zlouptrebe tržišta od strane insajdera treba da je regulisana kako insajderi ne bi stekli prednost u odnosu na akcionare. Treba zabraniti svima koji posjeduju insajderske informacije da kupuju akcije pre objavljivanja informacija.

159

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

Preporuke i pravci daljeg razvoj

Proces privatizacije još uvek nije završen iako je opredeljenje bilo da će se ona obaviti u kratkom roku. Ni nakon usvajanja privatizacionih zakona javna preduzeća nisu spremna za privatizaciju, jer ova oblast nije upotpunosti zakonski regulisana. Još uvek se ne zna na koji način će se ona privatizovati. Privatizacija je usporena zbog čestih smena vlade, nedostatka sredstava u zemlji, te brojnih drugih ekonomskih, pravnih i socijalnih problema. Proces privatizacije je neophodno ubrzati sa ciljem unapređenje korporativnog upravljanja kako u državnim

tako

i

u

privatizovanim

kompanijama.

Na osnovu sprovedenog istraživanja može se zaključiti da se stanje korporativnog upravljanja u privrednim društvima postepeno poboljšava, no da još uvek postoji značajan prostor za unapređenje i ubrzanje tih procesa. Prisutni su pozitivni pomaci u većoj transparentnosti kojoj je doprinelo formiranje kotacije privrednih društava na Banjalučkoj berzi, kao i veća javna dostupnost informacija o poslovanju društava. S druge strane, sama društva se nedovoljno otvaraju prema investitorima (npr. putem web stranica). Porast trgovanja akcijama pojedinih društava moguće je povezati s brojnim činiocima, uključujući uspešnije poslovne rezultate, smanjenje rizika, očekivanja rasta cijena akcija, ali i kvalitetnije izveštavanje o poslovanju privrednih društava. Već smo svedoci da privredna društva sa dobrim poslovnim rezultatima ili sa potcenjenim akcijama su sve privlačnija individualnim i institucionalnim investitorima, čime dolazi do izražaja značaj kvaliteta korporativnog upravljanja.

Problem u sistemu korporativnog upravljanja se javlja tamo gde su mehanizmi zaštite pojedinih subjekata najslabiji. Prema rezultatima sprovedenih istraživanja, osnovni problem korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj je dosledno sprovođenje zaštite i poštovanje prava manjinskih akcionara, zbog prisutne visoke koncentracije vlasništva.

Naime, veliki investitori deluju preko nadzornih i upravnih odbora. Postavljaju većinu članova upravnog odbora i tako sprečavaju oportuno ponašanje menadžmenta u smislu korištenja

160

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

kontrole za svoju ličnu korist, ali mogu inicirati i blokirati donošenje odluka. Iz svih navedeni razloga, pitanje uloge i strukture upravnog i nadzornog odbora predstavlja ključno pitanje u diskusiji o korporativnoj kontroli.Na osnovu dosadašnjeg iskustva i sprovedenog istraživanja, mogu se izdvojiti sledeći ključni pravaci razvoja korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj:

·

definisanje i promocija dobre prakse korporativnog upravljanja,

·

dosledna zaštita interesa manjinskih akcionara u praksi,

·

jačanje uloge nadzornih odbora,

·

osnaživanje sistema unutrašnje kontrole,

·

veća transparentnost informacioja o finansijskim rezultatima, obavezama, strukturi vlasništva, nagrađivanju članova upravnog i nadzornog udbora i vezivanje njihovih primanja uz poslovne rezultate, procesa donošenja i sprovođenja poslovnih odluka u kompanijama , značajnim događajima koji utiču na finansijsko poslovanje preduzeća i cenu akcija,

·

unapređenje odgovarajuće organizacione kulture usvajanjem kodeksa korporativnog upravljanja i

·

edukacija učesnika u korporativnom upravljanju.

1. Definisanje i promocija dobre prakse korporativnog upravljanja Nedostaju znanja i pozitivna iskustva iz oblasti korporativnog upravljanja, te je prisutna nedovoljna aktivnost obrazovnih i stručnih ustanova. Nepostojanje udruženja koja okupljaju članove nadzornih i/ili upravnih odbora i da zbog toga postoji problem definisanja i promocije dobre prakse korporativnog upravljanja. Samo primenom dobre prakse korporativnog upravljanja privatni sektor može prepoznati koristi od svog ulaganja. Posebnu ulogu u sprovođenju propisa i sankcionisanju nepravilnosti imaju Komisija za hartije od vrijedsti, Banjalučka berza i sudski organi. Korporativno upravljanje je odlučujući faktor u stvaranju vrijedsti za akcionare. S toga su za institucionalne i individualne investitore ključne informacije o: sastavu upravnog i nadzornog 161

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

odbora kompanija, nezavisnost komisija, nagrađivanje vezano za učinak, posjedovanje akcija od strane direktora i odredbe vezane za sprečavanje preuzimanja. Kvalitet korporativnog upravljanja je važan pokretač porasta vrijdnosti za akcionare i ukupnog rasta privrede. Kompanije sa jakim sistemima za upravljanje obično imaju bolje rezultate od uporedivih kompanija, obezbjeđuju veću zaštitu investitora i postižu veću vrijdnost na tržištu kapitala. Dosadašnja istraživanja pokazuju da kvalitetno korporativno upravljanje utiče na bitne performanse korporacije, finansijskog tržišta i nacionalne privrede.

2. Zaštita interesa manjinskih akcionara Budući da se sistem korporativnog upravljanja i dobra praksa tek razvijaju, u delu privrednih društava još su prisutni rizici netransparentnog poslovanja, koji se odražavaju na položaj akcionara u celini, a posebno na položaj manjinskih akcionara. U uslovima koncentrisane vlasničke strukture kakva trenutno prevladava u Republici Srpskoj (kao i u većini evropskih zemalja) nužno je osigurati jednaka prava manjinskim akcionarima, prvenstveno po pitanju njihovog pravovremenog i tačnog informisanja, informisanja o transakcijama između društva i akcionara sa značajnijim udelima u društvu, procesa preuzimanja privrednih društava i dr. Ukoliko nisu pravovremeno informisani manjinski akcionari proceduralno mogu ostati bez mogućnosti da blagovremeno reaguju. Kršenje prava manjinskih akcionara predstavlja njihovo izostavljanje iz procesa odabira nezavisne revizorske kuće, čime se otvara put raznim zloupotrebama, od kojih je svakako najveća ona sa «isisavanjem» ostvarene zarade iz kompanije za račun većinskih vlasnika (uz pomoć menadžmenta), a na račun umanjenja profita, tj. prinosa po jednoj akciji. Novi vlasnici sa 51% vlasništva, ne otkupljuju akcije, tokom budućeg poslovanja ne iskazuju profit; sve dok manjinski vlasnici potpuno izgube interes za sopstvene «nedovoljno vredne papire» papire i ponude ih po neadekvatnim (niskim) cijenama. Manjinski i većinski akcionari nisu u stanju trajnog antagonizma. Ili bar ne više nego što to proističe iz novog shvatanja (tzv. ugovornog koncepta) prema kojem kompanija predstavlja mrežu ugovora (želja i mogućnosti) različitih interesnih grupa. Tako je, na primer, veći profit zajednički interes, ali odnos prema njemu nije uvek identičan - veliki akcionari su skloni 162

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

reinvestiranju ostvarenog profita, a mali su više zainteresovani za isplatu dividendi. Problemi u sistemu korporativnog upravljanja se javljaju tamo gde su mehanizmi zaštite pojedinih subjekata najslabiji. Prava akcionara i mogućnost njihovog ostvarenja su jedan od osnovnih merila i indikatora pri oceni stepena zaštite investitora u nekoj državi. Važeća pravna regulativa garantuje prava iz akcija, ali u praksi postoji jednostavan načina da se ona limitiraju ili onemoguće, što akcionarima predstavlja težak i dugotrajan zadatak da dokažu uskraćenost za određena prava. Neophodno je pojačati sposobnost sudskog sistema da se efikasno bavi sporovima iz oblasti zaštite prava akcionara, kao jednog od elemenata primene i reforme korporativnog upravljanja. Komisija za hartije od vrijdnosti je poslednja linija za odbranu prava akcionara, jer zaštita akcionara putem suda nailazi na kašnjenje i troškove koji prevazilaze vrijdnost akcija. Prava akcionara su zagarantovana Zakonom o preduzećima (Zakonom o privrednim društvima koji je u procesu usvajanja) u kome su jasno podeljene nadležnosti između skupštine akcionara i upravnog i nadzornog odbora. U praksi skupština kao mehanizam za ostvarivanje prava akcionara nije dovoljno efikasna zbog: ·

skupština se najčešće održava jedanput godišnje i zbog toga akcionari nemaju mogućnost direktnog učestvovanja u upravljanju preduzećem nego imaju mogućnost samo konstatovanja i potvrđivanja situacije u koju su oni i preduzeće dovedeni aktivnošću menadžmenta

·

organizovanje i održavanje skupštine stvara troškove za preduzeće i akcionare

·

informacije koje se objavljuju na skupštini su najčešće već prethodno objavljene, tako da na samoj skupštini akcionari ne saznaju ništa novo

·

ukoliko informacije koje se dostavljaju akcionarima nisu prezentirane na njima prihvatljiv i razumljiv način ili nisu tačne, potpune, pravovremeno dostavljene, tada se ugrožava pravo akcionara na informisanje i čini besmislenim pravo na učestvovanje u radu skupštine i pravo glasanja

·

skupštine traju par sati i njihovo trajanje nije dovoljno za značajniju raspravu o poslovanju preduzeća. Pravo da se opunomoći druga osoba mogu da zloupotrebe menadžeri i da prisile radnike da prenesu svoja akcionarska prava na njih. Nepotrebno

163

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

je statutom limitiranje broja glasova(akcija) jednog akcionara za prisustvo na skupštini akcionara odnosno da se onemogući pravo učestvovanja akcionara ukoliko ne posjeduje statutom propisan minimalan broj akcija. Ove odredbe Zakona o privrednim društvima narušavaju osnovno demokratsko pravo akcionara. Pravo da se opunomoći druga osoba mogu da zloupotrebe menadžeri i da prisile radnike da prenesu svoja akcionarska prava na njih. Nepotrebno je ograničenje da preduzeće statutom limitira maksimalan broj glasova jednog akcionara na skupštini (a bez obzira na broj akcija u njegovom vlasništvu) ili da se onemogući pravo učestvovanja akcionara ukoliko ne posjeduje statutom propisan minimalan broj akcija. Ove odredbe Zakona o privrednim društvima narušavaju osnovno demokratsko pravo akcionara. Finansijski sistem koji posjeduje razvijenu infrastrukturu i liberalno tržište po pravilu lakše privlači strane investitore. Efikasno tržište kapitala je načina zaštite vlasničkih prava manjinskih akcionara.

3. Snažnija uloga nadzornih odbora Nadzorni odbor je ključno telo za uspostavljanje dobre prakse korporativnog upravljanja, jer mu je zadatak da poveže interese društva sa interesima sadašnjih i eventualnih budućih investitora, ali i ostalih interesnih grupa. Članovi nadzornog odbora sučeljavaju i usaglašavaju različite interese vlasnika preduzeća i zbog toga treba da budu osobe koje imaju različite osobine, interese i poglede. Takva heterogenost članova može imati za posledicu sinergiju delovanja u njihovom odlučivanju i delovanju. Stručnost članova nadzornog odbora je neophodna za razumevanje poslovnih i upravljačkih procesa. Potrebna su kako ekonomska znanja tako i poznavanje delatnosti , razumevanje strateške vizije preduzeća. Pored ovih osobina članovi nadzornog odbora treba da budu aktivniji u radu ostvarujući međusobnu saradnju, razmenu informacija i međusobno kritičkih diskutuja, a sa ciljem da se poboljša efikasnosti i reputacija društava

4. Transparentnost Transparentnost i objavljivanje informacija su u funkciji ostvarivanja prava akcionara, a 164

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

zauzima centralno mesto u praksi efikasnog korporativnog upravljanja kao i u funkcionisanju tržišta kapitala. Korporativnoupravljanje treba da, s jedne strane, obezbjedi pravo vlasnicima kapitala pristupu finansijskim i nefinansijskim informacijama o privrednom društvu, a obavezu i odgovornost upravnognadzornog odbora za tačnost, potpunost i blagovremenost informacija s druge strane. Transparentnost u pogledu vlasničke i kontrolne strukture utiče na proces odlučivanja. Ukoliko se više zna o vlasničkoj i kontrolnoj strukturi utoliko je moguća borba protiv malverzacija u transakcijama, posebno onim među insajderima i povezanim licima. Za preduzeće je važno da postoji jasan pogled na prespektivu firme, kao i nezavisan, profesionalan menadžment. To povećava kredibilitet i ključ ka uspehu. Potrebno je poboljšati transparentnost primanja članova upravnog odbora i menadžmenta, kao i vezu između poslovnih rezultata i visinu primanja i tako stimulisati njihovu odgovornost za poslovne rezultate i strateške odluke društva. Sistem nagrađivanja treba razvijati kroz širenje kriterijuma i postavljanje odgovarajućih mehanizama koji će podsticati ostvarivanje ciljeva. U ostvarivanju principa pravičnog tretmana, transparentnosti i objavljivanja informacija Banjalučka berza daje doprinos u obaveštavanju postojećih i potencijalnih investitora i šire javnosti o mogućnostima, uslovima i efektima trgovine akcijama. Berza osim što organizaciono povezuje ponudu i tražnju, uz primenu standardnih procedura, informacione tehnologije, ona snižava transakcijske troškove i povećava efikasnost tržišta na dobrodit svih učesnika i značajan je izvor i mehanizam distribucije pouzdanih informacija ne samo u obimu trgovanja, likvidnosti i cene hartije od vrijdnosti, nego i finansijskom položaju njihovih emitenata.

5. Unapređenje odgovarajuće organizacione kulture usvajanjem kodeksa korporativnog upravljanja Izvori pravila za korporativno upravljanje su različiti (zakoni, pravila za listing) ali kao dominirajuće rešenje se javljaju kodeksi korporativnog upravljanja. Cilj usvajanja kodeksa korporativnog upravljanja je poboljšanje poslovanja, razvoj i rast privrednog društva na dobrobit akcionara, tako da se utvrđenim principima obezbjede mehanizmi za određivanje ciljeva društva, sredstava za njihovu realizaciju i praćenje efekata, da se stvori trajan i

165

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

konzistentan sistem kontrole i zaštite investitora, da se efikasnije koriste resursi društva i da se učvrsti poverenje u poslovanje i rad društva. Kvalitetno korporativno upravljanje uključuje transparentnost i efikasne mehanizme upravljanja poslovnim rizicima. Na nivou unutarnjih procesa što uključuje potrebu za učinkovitim sistemom unutarašnje kontrole. Međutim, mehanizmi kontrole su neefikasni ukoliko nije prisutna odgovarajuća organizaciona kultura, koja stimuliše transparentnost, odgovornost i dugoročan pristup stvaranju vrijdnosti. U tome je posebno istaknuta uloga menadžmenta privrednog društva, odnosno kvalitet lidera u preduzeću.

6. Edukacija učesnika u korporativnomupravljanju Treba naglasiti da je za nove, tržišne uslove poslovanja potrebna i adekvatna finansijska edukacija. Činjenica je da bi se novčana sredstva od onih koji štede, a spreni su da preuzmu rizik investiranja, usmerila ka onima koji imaju investicione mogućnosti u sistemu gde postoji mnoštvo institucija kao što su banke, osiguravajuća društva, investicioni fondovi i dr., neophodno je pristupiti različitim vidovima edukacije kako privrede tako i menadžmenta, političkih struktura, ali i manjinskih akcionara. U privatizovanim preduzećima započeti su procesi konsolidacije vlasništva, tako da dolazi do smanjenja broja akcionara, kao i do omogućavanja akcionarima, koji imaju kontrolne pakete, da otkupe akcije manjinskih akcionara putem pravičnog i transparentnog sistema (prinudni otkup, prinudna prodaja). Dalja koncentracija vlasništva može da dovede do promene u oblika organizovanja društva. Promovisanjem značaja korporativnog upravljanja treba omogućiti privatnom sektoru da spozna koristi od primene dobre prakse korporativnog upravljanja koja pored lakšeg pristupa kapitalu, povećava efikasnost preduzeća, poboljšava poslovne rezultate i osigurava efikasne instrumente provere i kontrole funkcionisanja preduzeća. Osnovni problemi su činjenice da se kratkoročna korist od korporativnog upravljanja ne vidi, nego da ono može dovesti do povećanja troškova poslovanja, kao i to što su rezultati korporativnog upravljanja često ne merljivi. Pažljiva analiza i razumna procjena obezbjediće ubedljive argumente za razvoj ideja korporativnog upravljanja i inicijativa, ali kako je bilo i sa drugim zemljama, preduzete

166

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

reforme koje se budu

implementirale rukovodiće se kombinacijom teoreorijskih,

administrativnih i političkih razmatranja. Rezultati na duži rok donose prednosti, a primeri su najuspešnije kompanije koje se kotiraju i na svetskim berzanskim tržištima. Rezimirajući analizu korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj zaključuje se da je u praksi ono tek u povoju i da edukativnu i propagandnu kampanju treba nastaviti. Primenom prakse dobrog korporativnog upravljanja privredna društva će moći pored klasičnog kreditiranja da obezbjede i druge izvore finansiranja na tržištu kapitala kao što su nove emisije akcija ili emisije obveznica. Može se očekivati da će zbog jačanje konkurencije menadžerska funkcija dobijati na značaju. Postojeća normativna regulativa štiti interese manjinskih akcionara, reguliše konflikt interesa na zadovoljavajući način ali kvalitetna implementacija u praksi je mnogo teži deo posla.

167

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

LITERATURA - Paunović B., „Ekonomska preduzeća“, Beograd, 2000, str.25 - Begović B. i dr., Unapređenje korporativnog upravljanja,CLDS, Beograd, 2003. str. 5. - Z.Arsić, Kodeks ponašanja( kodeks korporativnog upravljanja), „Privreda i pravo“, br. 5-8, 2005, str 74. - Šećibović R, Đoković E, Regionalna ekonomska geografija 1 (Evropa), Ekonomski fakultet Beograd, 2003. - Mr. Ostoja kremenović, Đurađ Banjac, Borislav obradović, '' Zbirka propisa o privatizaciji '' Službeni glasnik RS, Banja Luka, 2000. godine - Akademik Galogaža, M.: Reinzinjering i repozicioniranje Republike Srpske i BIH, N.Sad, 2005, str.187 - OECD Principles of Corporate Governance – 2004 Edition - Chandler, A.D., Scale and Scope: Dynamics of Industrial Capitalisam, the Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, 1990 - Stainer, a. I Sainer, L., Business Performance – a Stakeholder Approach, International Journal of Business Performance Management, No. 1. str.5. - Stability Pact – South East Europe Compact for Reform, Investment, Integrity and Growth – WHITE PAPER ON CORPOERATE GOVERNANCE IN SOUTH EAST EUROPE – Prepered by the South East Corporate Governance Roundtable and the Corporate Affairs Division in Co-peration with the Investment Compact Team, June 2003, OECD 2003. www.stabilitypact.org - Sunrvey of Corporate Governance Developmentst in OECD Countries, 2003, -www.investment compact.org. - Comparative Study of Corporate Governance Codes Relevant to the European Union And Its Member States, http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/ company/ company/news/corp-govcodes-rpt-part1_en.pdf.Final Report & AnnexesI-III, January 2002. p. IV. - Tschopp H. G., Corporate Governance – The Key to Success of Failure, Boardroom – Magazine for Corporative Governance, Leadership and Quality of Life, No. 1, str. 24-29, 2002. - McKinsey, Global investitor Opinion Survey on corporate Governance, str. 53, 2002 - Bai C. E., Liu Q., Song F. M. i Zhang J., Corporate Governance and Market Valuation in China, William Davidson Working Paper, No. 565, The William Davidson Institute at the University of Michigan Business School, str 5-8. - Charlesworth & Morse, Company Law, London, 1995, str. 312-315. - Pennington, Company Law, LexisNexis UK,8Rev Edition, str 768-778. - Sealy, Cases and Materials in Company Law, London, 1992. str..250-251. - Schneider J. i Siu C. Y., A Comparison of Corporate Governance systems in Four Countries, BRC Workinkg papers, School of Business, Hong Kong Baptist University, 2001, str 8 - Rosestein S. i Wyatt J. G., Outside Directors, Bord Indepedence and ShareholderWealth, Journal of Finance Economics, 1990. , Vol. 26, str. 175-191 - The Wall Street Journal Reports, Corporate governance, Monday, october 27, 2003. - Stephen F. H. i Backhaus J. G., Corporate governance and mass privatizacion - A theoretical investigation in legal and economic relationchip, Journal of Economic Studies, Vol. 30, No. ¾, 2003, str. 395 - Ooghe, H., De Langhe, T., Anglo-American versus the Continental European corporate governance model: epirical evidence of board composition in Belgium, European Business Rewiew, Vol. 14, No. 6, 2002, str. 438.

- Roe M., Some Differences in corporate governance in Germany, Japan and America, The Center for Law and Economic Studies, Columbia University School of Low, 1992, str. 5. - Ooghe H i De Langhe T., The Anglo-American versus the Continental European corporate

168

Problemi zaživljavanja korporativnog upravljanja u privredama u tranziciji sa posebnim osvrtom na stanje u Republici Srpskoj

governance model: empirical evidence of board composition in Belgium , European Business Review,2002, Vol. 14. No. 6. - Shleifer A. i Vishny R. W, A Survey of Corporate Governance, Journal of Finace,1997, Vol. 52,str.737-783. Lucian C., The emerging European corporate governance model: Anglo-Saxon, Continental, or still the century of diversity?, Journal of European Public Policy, February 2004, str 147-166. - Hansmann, H. i Kraakman, R. The End Of History For Corporate Law, Georgetown Low Journal, 89, 2003. str. 439-468. - Modernising Company Law and Enhancing Corporate Governance in the European Union – A Plan to Move Forward, COMM (2003) 284 final, Commision of the European Communities, Brussels (21.5.2003.) - Akcijski plan je nastao kao odgovor Evropske Komisije na izveštaje grupe stručnjaka pod vođstvom Jaapa Wintera ( Report of the High Level Group of Company Law Experts on “A Modern Regulatory Framework for Company Law in Europe”, 2002) - Estrin S, Nuti D. M,Uvalić M, The impact of investment funds on corporate governance in mass privatization schemes: Czech Republic, Poland, Slovenia, III ECPD International Round Table - Welch D, Fremond O, The Case-by-case approach to privatization – Techniques and Examples, World Bank Technical Paper No. 403, World Bank, 1998 - Havrylyshyn O, McGettigan D, Privatization in Transition Coutries, Lessons of the First Decade, IMF, 1999 - La Porta et.al.(1998) - Program“ Partneri za finansijsku stabilnost“ (PFS)(2002) po modelu Udruženja njemačkih akcionara (DSV)(1999) rađena za 15 zemalja Evropske unije. - Blair, M., Margaret: Ownership and Control: Rethinking Corporate Governance for the twenty-first century, The Brookings Institution, Washington, 1995., str. 3.-4. - Lucian C., The emerging European corporate governance model: Anglo-Saxon, Continenta, or still the century of diversity?, Journal of European Publicy Policy, feb. 2004.

169