Lam Quen Voi Bau Troi

Tμi liÖu tham kh¶o

Lμm quen víi bÇu trêi

Nhãm thiªn v¨n quan s¸t Tr−ëng nhãm:

Phan V¨n §ång

Trî lý:

NguyÔn Anh Vinh NguyÔn §øc Ph−êng

PhÇn I : C¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n I.C¸c hÖ to¹ ®é c¬ b¶n trong thiªn v¨n häc Trong thiªn v¨n, ®Ó x¸c ®Þnh chÝnh x¸c vÞ trÝ cña c¸c thiªn thÓ trªn bÇu trêi nguêi ta x©y dùng c¸c hÖ to¹ ®é. Theo ®ã, mçi thiªn thÓ cã mét to¹ ®é nhÊt ®Þnh. 1.Thiªn cÇu Thiªn cÇu lμ mét h×nh cÇu tuëng tuîng mμ t©m lμ Tr¸i §Êt. Bëi v× c¸c thiªn thÓ ë rÊt xa chóng ta nªn coi mÆt cÇu chøa c¸c thiªn thÓ.

Ngoμi ra, c¸c nhμ thiªn v¨n cßn x©y dùng c¸c thiªn cÇu phô. T¹i ®ã, c¸c h×nh chiÕu cña c¸c thiªn thÓ trong thiªn cÇu phô tu¬ng ®u¬ng víi h×nh chiÕu cña thiªn thÓ trong thiªn cÇu chÝnh. 2.Sù quay cña nhËt ®éng Do sù quay cña Tr¸i §Êt , c¸c thiªn thÓ mäc ë phÝa §«ng, lÆn ë phÝa T©y. Qu¸ tr×nh nμy cø tuÇn hoμn theo thêi gian ngμy qua ngμy. HÇu hÕt c¸c ng«i sao ë rÊt xa coi vÞ trÝ cña chóng kh«ng thay ®æi vμ ®ù¬c g¾n chÆt vμo

thiªn cÇu. V× vËy chóng ta tö¬ng t−îng r»ng thiªn cÇu ®ang quay. ChiÒu quay cña thiªn cÇu nguîcvíi chiÒu quay cña Tr¸i §Êt. Sù quay cña thiªn cÇu trong mét ngμy gäi lμ nhËt ®éng.

3.C¸c ®iÓm, ®uêng vμ vßng c¬ b¶n trªn thiªn cÇu - Cùc vò trô: Thiªn cÇu kh«ng ph¶i quay ngÇu nhiªn mμ quay quanh mét trôc gäi lμ trôc cùc. Cùc nμy c¾t thiªn cÇu t¹i hai ®iÓm gäi lμ hai cùc vò trô : cùc vò trô B¾c vμ cùc vò trô Nam.

HiÖn nay cùc vò trô B¾c gÇn víi sao B¾c cùc. Do hiÖn tuîng tiÕn ®éngvμ chu¬ng ®éng cña Tr¸i §Êt mμ sao alpha trong chßm sao TiÓu Hïng chØ c¸ch cùc vò trô b¾c kho¶ng 10, nh−ng tu¬ng lai, cùc Tr¸i §Êt sÏ di chuyÓn vμ chØ gÇn mét sao kh¸c. Ng«i sao nμy sÏ thay thÕ sao Alpha Tiªu Hïng ®Ó trë thμnh sao B¾c cùc míi.

Quü ®¹o vÞ trÝ thiªn cùc b¾c trªn bÇu trêi theo thêi gian -§uêng ch©n trêi: MÆt ph¼ng ngang, hay mÆt ph¼ng ch©n trêi, c¾t thiªn cÇu theo mét vßng trßn lín gäi lμ ®uêng ch©n trêi. -§uêng th¼ng ®øng: §uêng th¼ng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng ch©n trêi vμ c¾t mÆt ph¼ng ch©n trêi t¹i vÞ trÝ nguêi quan s¸t gäi lμ ®uêng th¼ng ®øng. §uêng th¼ng døng c¾t thiªn cÇu t¹i mét ®iÓm gäi lμ thiªn ®Ønh. -XÝch ®¹o trêi: MÆt ph¼ng xÝch ®¹o cña Tr¸i §Êt kÐo dμi vμ c¾t thiªn cÇu theo mét vßng trßn lín gäi lμ xÝch ®¹o trêi. -Kinh tuyÕn trêi, vÜ tuyÕn nhËt ®éng: Vßng trßn lín ®i qua thiªn cùc B¾c, thiªn ®Ønh vμ thiªn cùc Nam cña thiªn cÇu gäi lμ kinh tuyÕn trêi.

Do nhËt ®éng c¸c ng«i sao vÏ lªn thiªn cÇu nh÷ng vßng trßn song song víi nhau. Nh÷ng vßng trßn nμy gäi lμ vÜ tuyÕn nhËt ®éng. VÜ tuyÕn nhËt ®éng nμo cμng gÇn cùc th× chu vi vßng trßn cμng nhá.

-Nh÷ng ng«i sao kh«ng bao giê mäc vμ nh÷ng ng«i sao kh«ng bao giê lÆn: T¹i mét vÜ ®é nhÊt ®Þnh trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt. NÕu ®iÓm quan s¸t ë b¸n cÇu B¾c cña Tr¸i §Êt th× vïng kh«ng gian cña thiªn cÇu chøa thiªn cùc B¾c ®uîc giíi h¹n vßng vÜ tuyÕn nhËt ®éng trªn thiªn cÇu mμ tiÕp xóc víi ®uêng ch©n trêi t¹i mét ®iÓm phÝa B¾c sÏ chøa nh÷ng ng«i sao kh«ng bao giê lÆn. Tu¬ng tù, vïng kh«ng gian cña thiªn cÇu chøa thiªn cùc Nam ( quan s¸t viªn ë thiªn cùc B¾c kh«ng nh×n thÊy) ®uîc giíi h¹n bëi vßng vÜ tuyÕn nhËt ®éng trªn thiªn cÇu mμ tiÕp xóc víi ®uêng ch©n trêi t¹i mét ®iÓm phÝa Nam, sÏ ch÷a nh÷ng ng«i sao kh«ng bao giê mäc. Chóng ta cã thÓ ®Þnh nghi· hiÖn tuîng tu¬ng tù ®èi víi quan s¸t viªn ë mét ®iÓm bÊt kú ë nam b¸n cÇu. -Thiªn cÇu B¾c vμ thiªn cÇu Nam: XÝcd¹o trêi chia thiªn cÇu thμnh hai nöa: Nöa chøa thiªn cùc B¾c gäi lμ thiªn cÇu B¾c, nöa kia chøa thiªn cùc Nam gäi lμ thiªn cÇu Nam. II.C¸c hÖ to¹ ®é c¬ b¶n 1.HÖ to¹ ®é ®uêng ch©n trêi. Trong hÖ to¹ ®é nμy, hai kh¸i niÖm c¬ b¶n lμ mÆt ph¼ngtrêi vμ thiªn ®Ønh. Nh÷ng vßng trßn lín qua thiªn ®Ønh vu«ng gãc víi ®uêng ch©n trêi gäi lμ vßng th¼ng ®øng.

Gi¶ sö cã mét ng«i sao S trªn thiªn cÇu. To¹®é cña sao S sÏ ®uîc biÓu diÔn qua hai th«ng sè: §é cao vμ phu¬ng vÞ. -§é cao cña thiªn thÓ lμ kho¶ng c¸ch gãc tõ ®uêng ch©n trê ®Õn thiªn thÓ trªn vßng th¼ng ®øng ®i qua thiªn thÓ. Trong mét sè truêng hîp nguêi

ta dïng kho¶ng c¸ch thiªn ®Ønh ®Ó thay chodä cao. §ã chÝnh lμ kho¶ng c¸ch gãc tÝnh tõ thiªn ®Ønh ®Õn thiªn thÓ trªn vßng th¼ng ®øng ®i qua thiªn thÓ. §é cao h Kho¶ng c¸ch thiªn ®Ønh z: z= 900-h -Phu¬ng vÞ A lμ kho¶ng c¸ch gãc gi÷a mÆt ph¼ng chøa kinh tuyÕn trêi (gäi t¾t lμ m¼t ph¼ng kinh tuyÕn trêi) vμ mÆt ph¼ng chøa vßng th¼ng ®øng qua thiªn thÓ. Gi¸ trÞ cña phu¬ng vÞ tÝnh theo chiÒu kim ®ång hå. 2.HÖ to¹ ®é xÝch ®¹o Kh¸i niÖm c¬ b¶n lμ mÆt ph¼ng xÝch ®¹o trêi, thiªn cùc B¾c vμ thiªn cùc Nam. MÆt ph¼ng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng xÝch ®¹o chøa cùc vò trô vμ c¾t thien cÇu theo mét vßng trßn lín ®i qua sao S gä lμ mÆt xÝch vÜ. Vßng trßn trªn gäi lμ vßng xÝch vÜ hay vßng giê.

VÞ trÝ cña sao S trªn thiªn cÇu ®uîc x¸c ®Þnh bëi hai th«ng sè: xÝch vÜ vμ gãc giê. -XÝch vÜ δ cña thiªn thÓ lμ kho¶ng c¸ch gãc tÝnh tõ xÝch ®¹o trêi ®Õn thiªnthÓ trªn vßng xÝch vÜ ®i qua thiªn thÓ . ®¬n vÞ tÝnh lμ ®é, radian. Gi¸ trÞ cña xÝch vÜ δ tÝnh tõ 00 ± 900 . NÕu thiªn thÓ ë trªn thiªn cÇu B¾c th× xÝch vÜ cã gi¸ trÞ du¬ng, cßn nÕu ë thiªn cÇu nam th× sÏ cã gi¸ trÞ ©m. Trong mét sè tru¬ng hîp nguêi ta thay xÝch vÜ δ b»ng kho¶ng c¸ch cùc p. Kho¶ng c¸ch cùc p ®uîc tÝnh tõ cùc vò trô ®Ðn thien thÓ trªn vßng xÝch vÜ qua thiªn thÓ. p = 900- δ

- Gãc giê t lμ kho¶ng c¸ch gãc gi÷a mÆt ph¼ng kinh tuyÕn trêi vμ mÆt ph¼ng xÝch vÜ ®i qua thiªn thÓ.. Gãc giê ®−îc tÝnh theo ®¬n vÞ thêi gian. Gi¸ trÞ cña gãc giê ®−îc tÝnh theo chiÒu kim ®ång hå tõ 0h00m00s ®Õn 24h00m00s. Nh− vËy do nhËt ®éng gãc giê t thay ®æi. HÖ to¹ ®é nμy cßn ®uîc gäi lμ hÖ to¹ ®é xÝch ®¹o thø nhÊt. §Ó tiÖn lîi cho qu¸ tr×nh ®o ®¹c thiªn v¨n, c¸c nhμ thiªn v¨n ®−a vμo mét hÖ to¹®é míi gäi lμ hÖ to¹ ®é xÝch ®¹o thø hai. VÒ c¬ b¶n hÖ to¹ ®é thø hai gièng nh− hÖ to¹ ®é thø nhÊt chØ kh¸c lμ thay gãc giê t b»ng mét th«ng sè kh¸c gäi lμ xÝch kinh. MÆt ph¼ng hoμng ®¹o: MÆt ph¼ng chøa quü ®¹o cña Tr¸i §Êt c¾t thiªn cÇu theo mét vßng trßn lín gäi lμ vßng hoμng ®¹o, vμ mÆt ph¼ng ®ã gäi lμ mÆt ph¼ng hoμng ®¹o. Vßng hoμng ®¹o c¾t mÆt ph¼ng xÝch ®¹o trêi t¹i hai ®iÓm lμ xu©n ph©n vμ thu ph©n. Hai ®iÓm nμy lμ cè ®Þnh trªn xÝch ®¹o trêi. §Ó kh¾c phôc sù thay ®æi gi¸ trÞ cña gãc giê t theo thêi gian, c¸c nhμ thiªn v¨n l©y ®iÓm xu©n ph©n lμm mèc ®Ó tÝnh mét ®¬n vÞ míi, xÝch kinh. Nh− vËy xÝch kinh cña thiªn thÓ S lμkho¶ng c¸ch gãc giòa vßng giê qua thiªnthÓ vμ vßng giê ®i qua ®iÓm xu©n ph©n γ. Do ®iÓm xu©n ph©n lμ cè ®Þnh nªn nã cïng tham gia vμo nhËt ®éng. V× lý do nμy mμ gi¸ trÞ cña xÝch kinh cña thiªn thÓ kh«ng thay ®æi . gi¸ trÞ cña xÝch kinh còng ®−îc t×nh theo ®¬n vÞ thêi gian. Ngμy nay, hÇu hÕt c¸c ®μi thiªn v¨n trªn thÓ giíi ®Òu sö dông hÖ to¹ ®é xÝch ®¹o thø hai ®Ó x¸c ®Þnh vÞ trÝ cu¶ c¸c thiªn thÓ trªn bÇu trêi v× nh÷ng tiÖn lîi cña hÖ to¹ ®é nμy. 3.HÖ to¹ ®é hoμng ®¹o MÆt c¬ b¶n lμ mÆt ph¼ng hoμng ®¹o. C¸c ®iÓm c¬ b¶n lμ hoμng cùc, bao gåm hoμng cùc b¾c vμ hoμng cùc Nam. C¸c vßng trong ®i qua hoμng cùc vμ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng hoμng ®¹o gäi lμ hoμng vÜ.To¹ ®é cña ng«i sao ®−îc biÓu diÔn bëi hai th«ng sè lμ hoμng kinh vμ hoμng vÜ. Hoμng vÜ lμ kho¶ng c¸ch gãc tÝnh tõ mÆt ph¼ng hoμng ®¹o ®Õn ng«i sao trªn hoμng vÜ. Hoμng vÜ cã gi¸ trÞ tõ 0 - ± 900.

Hoμng kinh lμ kho¶ng c¸ch gãc tÝnh gi÷a vßng hoμng vÜ ®Ü qua ng«i sao vμ vßng hoμng vÜ ®i qua ®iÓm xu©n ph©n. Hoμng kinh cã gi¸ trÞ tõ 0 ®Õn 3600. 4.HÖ to¹ ®é thiªn hμ MÆt c¬ b¶n lμ mÆt ph¼ng thiªn hμ. III.C¸c phÐp ®o thêi gian trong thiªn v¨n häc 1.Giê sao: Kho¶ng c¸ch gi÷a hai lÇn liªn tiÕp ®iÓm xu©n ph©n ®i qua vÞ trÝ cao nhÊt ë mét ®Þa ®iÓm gäi lμ ngμy sao. Còng gièng nh− ngμy b×nh th−êng,ngúa sao ®−îcchia lμm 24 giê, mçi giê cã 60 phót, méi phót l¹i ®−îc chia thμnh 60gi©y. Giê sao t¹i mét thêi ®iÓm cã gi¸ trÞ b»ng xÝch kinh cña thiªn thÓ ë vÞ trÝ cao nhÊt. 2.Giê MÆt trêi thùc: Kho¶ng thêi gian gi÷a hai lÇn liªn tiÕp t©m cña ®Üa MÆt trêi thùc ®i qua vÞ trÝ cao nhÊt ë mét ®Þa ®iÓm gäi lμ ngμy MÆt trêi thùc. Mét ngμy MÆt Trêi thùc ®−îc chia lμm 24 giê, måi giê 60 phót, mçi phót 60gi©y. 3.Giê mÆt trêi trung b×nh: Do Tr¸i §Êt chuyÓn ®éng kh«ng ®Òu xung quanh MÆt Trêi ë nh÷ng thêi gian kh¸c nhau trong n¨m. H¬n n÷a do hoμng ®¹o nghiªng víi xÝch ®¹o trêi nªn c¸c ngμy MÆt trêi thùc khoong b»ng nhau. V× vËy c¸c nhμ thiªn v¨n ph¶i ®−a vμo mét kh¸i niÖm míi gäi lμ ngμy MÆt trêi trung b×nh. III.§é s¸ng, cÊp sao, ®é tr−ng. Mμu s¾c vμ phæ cña sao C¸c sao ph¸t ra ¸nh s¸ng. Cã sao s¸ng, sao mê. Nh− vËy cÇn thiÕt ph¶i cã mét tiªu chuÈn nh¸t ®Þnh ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng ph¸t s¸ng cña sao. 1.§é s¸ng biÓu kiÕn vμ cÊp sao biÓu kiÕn §é s¸ng biÓu kiÕn lμ ®é s¸ng cña ng«i sao mμ chóng ta nh×n thÊy tõ Tr¸i §Êt. C¨n cø vμo ®é s¸ng biÓu kiÕn, c¸c nhμ thiªn v¨n ph©n c¸c sao thμnh c¸c cÊp tuú theo ®é s¸ng cña chóng. Theo quy ®Þnh, ®é s¸ng biÓu kiÕn cña hai cÊp sao liªn tiÕp lμ mét cÊp sè nh©n víi hÖ sè k = 2,512. C¸c sao cμng mê th× cÊp sao cμng lín vμ cã cÊp sao d−¬ng. Ng−îc l¹i c¸c sao cμng s¸ng cã cÊp sao cμng nhá, thËmchÝ cã sao cã cÊp sao ©m.

M¾t th−êng cã thÓ nh×n ®−îc sao cÊp +6 trong ®iÒu kiÖn quan s¸t tèt. V× vËyc¸c nhμ thiªn v¨n quy ®Þnh sao cÊp 1 s¸ng h¬n sao cÊp 6 lμ 100 lÇn. (1) Nh− vËy k5 =100 Suy ra

k=

5

100

k =2,512 KÝ hiÖu cÊp sao lμ m vμ m ®−îc gäi lμ cÊp sao biÓu kiÕn. NÕu ta cã hai sao cã cÊp sao lÇn l−ît lμ m vμ m’ ( m’>m). Tøc lμ sao cã cÊp sao m mê h¬n sao cã cÊp sao m. §é s¸ng biÓu kiÕn cña hai sao lμ em vμ em’. Ta cã tû sè

em = km’-m em '

log em - logem’ = (m-m’)logk (2) Tõ (1) k =100 nªn logk = 0,4. Nh− vËy (2) sÏ cã d¹ng: (3) logem- logem’ = 0,4 (m’-m) hay m’-m = 2,5 (log em – logem’) (4) 2.§é s¸ng tuyÖt vμ cÊp sao tuyÖt ®èi 5

§é s¸ng biÓu kiÕn cña ng«i sao phô thuéc vμo kho¶ng c¸ch cña ng«i sao ®ã tíi Tr¸i §Êt. Nh− vËy nã kh«ng ph¶n ¸nh ®−îc ®é s¸ng thùc cña ng«i sao. V× vËy ®Ó biÕt ®−îc ®é s¸ng thùc cña ng«i sao, c¸c nhμ thiªn v¨n ph¶i so s¸nh chóng ë cïng mét kho¶ng c¸ch. Theo quy −íc th× kho¶ng c¸ch ®ã lμ 10 parsec øng víi thÞ sai lμ 0,1”.

CÊp sao tuyÖt ®èi cña mét ng«i sao lμ cÊp sao cña nã khi ng«i sao ®ã ë c¸ch chóng ta 10 parsec. T−¬ng tù ta cã ®é s¸ng tuyÖt ®èi cña ng«i sao. Ký hiÖu cÊp sao tuyÖt ®èi cña ng«i sao lμ M Gi¶ sö cã mét ng«i sao ë c¸ch chóng ta kho¶ng c¸ch D, víi cÊp sao biÓu kiÕn lμ m vμ cÊp sao tuyÖt ®èi lμ M. D lμ kho¶ng c¸ch cã gi¸ trÞ lμ 10 passec. V× vÎ s¸ng cña ng«i tû lÖ víi b×nh ph−¬ng kho¶ng c¸ch. k

m-M

D2 = 2 D0

2,512m-M=

D2 D02

(5)

Tõ thøc (4) vμ (5) ta cã: M – m = 2,5 log

D2 D02

= 5 (logD0 – log D)

Víi D0 = 10 parsec M - m = 5 - 5logD M = m + 5 - 5logD VÝ dô: CÊp sao biÓu kiÕn cña MÆt trêi lμ m=-26,8. MÆt trêi c¸ch chóng ta kho¶ng c¸ch D = 1/206265 parsec. CÊp sao tuyÖt ®èi cña MÆt trêi: M = -26,8 + 5 + 5log206265 M = +4,79 3.§é tr−ng §é tr−ng cña ng«i sao lμ tû sè gi÷a ®é s¸ng tuyÖt ®èi cña ng«i sao ®ã víi ®é s¸ng tuyÖt ®èi cña MÆt Trêi. Gäi ®é tr−ng cña mét ng«i sao lμ L. Ta cã: L=2,5124,79-M 4.Mμu s¾c cña sao Khi ng−íc nh×n lªn bÇu trêi chóng ta nhËn thÊy r»ng cã nh÷ng ng«i sao mμu xanh, cã nh÷ng sao mμu ®á, l¹i cã nh÷ng sao kh¸c n÷a mμu cam. Së dÜ

c¸c ng«i sao cã mμu s¾c kh¸c nhau bëi chóng cã nhiÖt ®é bÒ mÆt kh¸c nhau. Nh÷ng ng«i sao mμu xanh cã nhiÖt ®é cao h¬n nh÷ng ng«i sao mμu cam hoÆc ®á. Ng«i sao ph¸t ra ¸nh s¸ng tr¾ng hoÆc xanh cã nhiÖt ®é bÒ mÆt trªn 10,000K, trong khi nh÷ng ng«i sao mμu vμng, ®á cã nhiÖt ®é bÒ mÆt d−íi 6500K. Ch¼ng h¹n, sao Chøc N÷ (Vega) ph¸t ra ¸nh s¸ng mμu xanh cã nhiÖt ®é bÒ mÆt h¬n 18,000K, sao Thiªn Lang (Sirius) còng thÕ. Ng−îc l¹i MÆt Trêi cña chóng ta ph¸t ra ¸nh s¸ng mμu vμng cã nhiÖt ®é bÒ mÆt t−¬ng ®−¬ng 5800K. Nh÷ng sao khæng lå ®á nh− T©m Tó hay cßn gäi lμ sao Th−¬ng (Antares) cã nhiÖt ®é bÒ mÆt t−¬ng ®−¬ng 3500K Nãi chung nhiÖt ®é cña sao th−êng biÕn thiªn tõ 2500K ®Õn 40,000K.

NhiÖt ®é cña ng«i sao l¹i phô thuéc vμ kÝch th−íc vμ khèi l−îng cña nã. Nh÷ng sao cã kÝch th−íc lín h¬n MÆt Trêi nhiÒu lÇn th−êng cã nhiÖt ®é bÒ mÆt thÊp nªn cã mμu ®á, nh÷ng sao nμy th−êng gäi lμ c¸c sao khæng lå ®á. HÇu hÕt c¸c sao khæng lå ®á lμ nh÷ng sao cã khèi l−îng lín ë giai ®o¹n cuèi cña cuéc ®êi. Nh÷ng ng«i sao nμy sau khi tæng hîp hÕt Hydro thμnh Helium liÒn chuyÓn sang c¸c pha tæng hîp Helium thμnh c¸c nguyªn tè nÆng h¬n nh− Cacbon, Nito Sau mçi pha tæng hîp míi n¨ng l−îng gi¶i phãng ®−îc t¨ng c−êng, sù c©n b»ng thuû tÜnh gi÷a lùc hÊp dÉn vμ bøc x¹ cña líp bao ®· ®Èy líp bao cïng víi khÝ quyÓn sao ra ngoμi lμm t¨ng kÝch th−íc cña sao. NhiÖt ®é khÝ quyÓn sao bÞ ph©n t¸n vμo m«i tr−êng gi÷a c¸c v× sao.Trong khi ®ã lâi sao tiÕp tôc co l¹i, nhiÖt ®é t¨ng vμ trong lâi sao yiÕp tôc c¸c pha tæng hîp míi thμnh c¸c nguyªn tè nÆng h¬n.. Qu¸ tr×nh

tæng hîp nμy sÏ dõng l¹i ë nguyªn tè s¾t. Lâi sao trë thμnh mét sao lïn tr¾ng hoÆc sao neutron tuú thuéc vμo khèi l−îng cña sao. Ngoμi nh÷ng sao khæng lå ®á, trong vò trô cã nh÷ng sao cã kÝch th−íc nhá ph¸t ra ¸nh s¸ng yÕu ít mμu ®á hoÆc n©u ®á. Chóng gäi lμ c¸c sao lïn ®á hoÆc n©u tuú thuéc vμo mμu s¾c. Cã nh÷ng sao lïn ®en chØ ph¸t ra ¸nh s¸ng hång ngo¹i do nhiÖt ®é thÊp kh«ng ®ñ ®Ó ch©m ngßi cho c¸c ph¶n øng tæng hîp h¹t nh©n.. Nh÷ng sao lïn ®á, n©u hoÆc ®en th−êng lμ nh÷ng sao lïn tr¾ng ë giai ®o¹n cuèi cña cuéc ®êi hoÆc lμ nh÷ng tiÒn saocã khèi l−îng nhá h¬n 0,8 khèi l−îng cña MÆt Trêi. Víi khèi l−îngnhá thÕ chóng kh«ng thÓ t¹o ra ®−îc nhiÖt ®é ë t©m ®Ó ch©m ngßi cho c¸c ph¶n øng h¹t nh©n.

Nh−ng còng cã nh÷ng sao khæng lå xanh hoÆc tr¾ng. §©y lμ nh÷ng sao cã khèi l−îng lín vμ míi ë giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. Mét ®iÒu chó ý lμ nh÷ng sao cã khèi l−îng cμng lín th× tiÕn ho¸ cμng nhanh, tøc lμ tuæi thä cμng ng¾n. MÆt Trêi cña chóng ta lμ mét ng«i sao cã khèi l−îng trung b×nh nªn sÏ tån t¹i trong kh¶ng 10 tû n¨m. Ng−îc l¹i nh÷ng ng«i sao cã khèi l−îng lín chØ tån t¹i trong vμi tû n¨m, vμi tr¨m triÖu n¨m, thËm chÝ vμi chôc triÖu n¨m. Nguyªn do bëi v×, nh÷ng sao cã khèi l−îng cμng lín. nhiÖt ®é cμng cao do ®ã c¸c ph¶n øng tæng hîp h¹t nh©n diÔn ra sÏ cμng nhanh vμ do ®ã ng«i sao sÏ cã tèc ®é tiÕn ho¸ nhanh. Nh− vËy sÏ cã tuæi ®êi ng¾n h¬n. Nh÷ng sao cã khèi l−îng nhá cã tèc ®é tiÕn ho¸ chËm ch¹p, chóng gÆm nhÊm nhiªn liÖu mét c¸ch tõ tèn.

C¸c nhμ thiªn v¨n ph©n lo¹i phæ sao dùa trªn mμu s¾c cña chóng. C¸c ch÷ c¸i O, B, A, F, G, K, M ®−îc dïng ®Ó biÓu diÔn phæ sao. Ngoμi ra, c¸c nhμ thiªn v¨n cßn chia thμnh c¸c lo¹i phæ chi tiÕt b»ng viÖc sö dông c¸c con sè tõ 0 ®Õn 9 øng víi mçi ch÷ c¸i. Ch¼ng h¹n, nh÷ng sao mμu xanh hoÆc tr¾ng cã nhiÖt ®é bÒ mÆt cao cã lo¹i phæ lμ O, B nh− Rigel (B8) . Nh÷ng sao cã nhiÖt ®é bÒ mÆt trung b×nh nh− MÆt Trêi cã lo¹i phæ lμ G2. Cßn nh÷ng sao cã nhiÖt ®é bÒ mÆt thÊp th× cã phæ lμ K,M nh− Aldebaran (K5), Betelgeuse (M2)

BiÓu ®å H-R ®−îc dïng ®Ó biÓu diÔn ®é s¸ng vμ phæ sao. Trªn biÓu ®å nμy chóng ta nhËn thÊy cã mét sè ®Æc tr−ng, trong ®ã, phÇn lín c¸c ng«i sao ®Òu tËp trung thμnh mét d¶i gäi lμ d¶i thø tù sao chÝnh. Ngoμi ra vïng phÝa trªn bªn tr¸i lμ tËp trung nh÷ng sao khæng lå ®á, vïng phÝa d−íi bªn ph¶i tËp trung nh÷ng sao nhá s¸ng lμ nh÷ng sao lïn tr¾ng. Nh÷ng ng«i sao n»m trªn d¶i thø tù sao chÝnh th−êng lμ nh÷ng sao ®ang ë gi÷a cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸.

Ngoμi ra, c¸c nhμ thiªn v¨n cßn sö dông biÓu ®å Hyashi ®Ó biÓu diÔn qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sao theo ®é tr−ng vμ khèi l−îng. Nh×n vμo c¸c ®−êng tiÕn ho¸ Hyashi chøng ta cã thÓ h×nh dung nh÷ng diÔn biÕn chÝnh vÒ c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau trong suèt qu¸ tr×nh tiÕn ho¸cña mét ng«i sao theo khèi l−îng cña nã.

PhÇn II: KÝnh thiªn v¨n vμ bÇu trêi I.C¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n 1.§Þnh nghÜa KÝnh thiªn v¨n lμ mét dông cuk quang häc cã t¸c dông khuyÕch ®¹i c−êng ®é ¸nh s¸ng vμ h×nh ¶nh cña thiªn thÓ trªn bÇu trêi. CãcËut¹o c¬ b¶n lμ mét hÖ thèng quang häc gåm mét thÊu kÝnh héi tô cã tiªu cù dμi gäi lμ vËt kÝnh. Vμ mét thÊu kÝnh héi tô cã tiªu cù ng¾n gäi lμ thÞ kÝnh. HÖ thÊu kÝnh nμy ®Æt ®ång trôc vμ kho¶ng c¸ch gi÷a chóng cã thÓ thay ®æi ®−îc. 2.C¸c th«ng sè c¬ b¶n Mét kÝnh thiªn v¨n gåm mét vËt kÝnh cã tiªu cù F, thÞ kÝnh cã tiªu cù f (F>f) -§é béi gi¸c G lμ kh¶ n¨ng phãng ®¹i gãc cña kÝnh thiªn v¨n. c¸c thiªn thÓ lμ nh÷ng ®èi t−îng quan s¸t ë rÊt xa (coi nh− ë v« cùc ∞). Trong tr−êng hîp nμy: G∞ =

F f

§é phãng ®¹i k khi thiªn thÓ ë v« cùc k = G∞ = -§é më t−¬ng ®èi R

F f

R=

D F

D lμ ®−êng kÝnh r×a cña vËt kÝnh, hay ®é më tù do

Tû sè nμy cßn ®−îc coilμ mét trong nh÷ng th«ng sè quan träng cña kinh thiªn v¨n. Nã ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng thu thËp ¸nh s¸ng hay quang lùccña kÝnh thiªn v¨n. Trong thiªn v¨n chôp ¶nh ng−êi ta ®−a vμo mét tû sè gäi lμ tû sè tiªu cù F F =F/n. ë ®©y n= cμng lín th× n cμng nhá nã ph¶n ¸nh tèc ®é chôp ¶nh D D

cña kÝnh. Cïng mét gi¸ trÞ F, D lín h¬n gäi lμ tèc ®é nhanh h¬n. Ng−îcl¹i D nhá h¬n gäi lμ tèc ®é chËm h¬n. -§é ph©n gi¶i lμ kh¶ n¨ng ph©n ly ®−îc hai ®iÓm ¶nh gÇn nhau nhÊt cña ®èi t−îng quan s¸t. §é ph©n gi¶ α cña kÝnh thiªn v¨n phu thuéc vμo ®−êng kÝnh D cña vËt kÝnh vμ b−íc sãng λ quan s¸t. α =1,22

λ D

radian

Trong vïng phæ kh¶ kiÕn lÊy trung b×nh λ = 0,52μm α=

12" D

Nh− vËy D cμng lín th× α cμng nhá. Tøc lμ kÝnh cμng ph©n biÖt ®−îc hai ®iÓm ¶nh cμng gÇn, hay ta gäi lμ kÝnh cã ®é ph©n gi¶i cμng cao. -§é chãi cña ¶nh phô thuéc vμo l−îng ¸nh s¸ng cña thiªn thÓ qua vËt kÝnh. Tøc lμ phô thuéc vμo diÖn tÝch S cña vËt kÝnh S=πD2. Nh− vËy ®é chãi tû lÖ thuËn víi D2. Do th«ng l−îng ¸nh s¸ng cña thiªn thÓ quavËt kÝnh cã ®−êng kÝnh D lμ kh«ng ®æi. §é s¸ng ¶nh cña thiªn thÓ trªn mÆt ph¼ng tiªu còng kh«ng ®æi víi mét tiªu cù F nhÊt ®Þnh.

V× vËy, nÕu dïng thÞ kÝnh cã ®é phãng ®¹i cμng lín (f nhá) th× ¶nh sÏ cμng lín nh−ng sÏ cμng tèi/ HoÆc nÕu t¨ng tiªu cù F cña vËt kÝnh th× hiÖn t−îng còng x¶y ra t−¬ng tù. R §é s¸ng E= k ⎛⎜ ⎞⎟

2

⎝F⎠

R lμ b¸n kÝnh r×a cña vËt kÝnh k lμ mét hÖ sè -ThÞ tr−êng lμ kho¶ng c¸ch gãc vïng kh«ng gian quan s¸t ®−îcqua kÝnh thiªn v¨n. ThÞ tr−êng phô thuéc vμo tiªu cù cña vËt kÝnh vμ thÞ kÝnh.

+Víi thÞ kÝnh cã tiªu cù cè ®Þnh th× vËt kÝnh cã tiªu cù cμng nhá th× thÞ tr−êng cμng lín. +Víi vËt kÝnh cã tiªu cù cã ®Þnh th× thÞ kÝnh cã tiªu cù cμng lín thÞ tr−êng cμng lín. KÕt luËn: Khi chÕ t¹o kÝnh thiªn v¨n bao giê ng−êi ta còng cè g¾ng lμm t¨ng tÊt c¶ c¸c hÖ sè trªn. §Æc biÖt, hÖ sè nμo còng liªn quan ®Õn ®−êng kÝnh cña vËt kÝnh. §−êng kÝnh cña v¹t kÝnh cμng lín ®é ph©n gi¶i, quang lùc, ®é phãng ®¹i cμng lín. II.Ph©n lo¹i kÝnh thiªn v¨n KÝnh thiªn v¨n ®−îc chia lμm hai lo¹i chÝnh: KÝnh thiªn v¨n khóc x¹ vμ kÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹. Ngoμi ra, c¸c nhμ thiªn v¨n cßn kªt hîp tÝnh chÊt cña c¶ hai lo¹i kÝnh trªn thμnh kÝnh thiªn v¨n khóc ph¶n x¹. 1.KÝnh thiªn v¨n khóc x¹ ChiÕc kÝnh thiªn v¨n khóc x¹ hoμn chØnh ®Çu tiªn ®−îc t¹o bëi Galileo Galile. Tõ ®ã ®Õn nay, kÝnh thiªn v¨n khóc x¹ ®· ®−îc c¶i tiÕn vμ hoμn thiÖn h¬n rÊt nhiÒu víi nh÷ng thiÕt bÞ ®iÖn tö hiÖn ®¹i vμ tinh vi. Nh×n chung kÝnh thiªn v¨n khóc x¹ cã nguyªn lý cÊu t¹o kh¸ ®¬n gi¶n. VËt kÝnh cña lo¹i kÝnh nμy lμ mét thÊu kÝnh héi tô ( ngμy nay ng−êi ta sö dông c¸c hÖ kÝnh tiªu s¾c). H×nh ¶nh cña thiªn thÓ ®−îc t¹o bëi vËt kÝnh n»m trªn mÆt ph¼ng tiªu. C¸c nhμ thiªn v¨n sö dông c¸c thÞ kÝnh phãng ®¹i ®Ó quan s¸t h×nh ¶nh ®ã trªn mÆt ph¼ng tiªu. KÝnh khóc x¹ cã −u ®iÓm: dÔ ®iÒu chØnh c¸c sai lÖch trong ®iÒu khiÓn, Ýt nh¹y víi ®é cong cña vËt kÝnh, vËt kÝnh ö dông ®−îc l©u dμi. Bªn c¹nh ®ã cßn tßn t¹i nhiÒu nh−îc ®iÓm: Cã s¾c sai, ®é më nhá, hÊo thô c¸c sãng ng¾n nh− tia tö ngo¹i, khã chÕ t¹o ®−îc vËt kÝnh lín, kång kÒnh dÉn ®Õn sai lÖch. KÝnh thiªn v¨n khóc x¹ ®· thèng trÞ suèt mét giai ®o¹n dμi trong lich sö khoa häc. Nh−ng do lo¹i kÝnh nμy cßn tån t¹i nh÷ng h¹n chÕ ¬ b¶n cho nªn ®Õn n¨m 1671, Newton ®· ®Ò xuÊt ra mét lo¹i kÝnh thiªn v¨n míi. KÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹. 2.KÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹

Sù kh¸c biÖt duy nhÊt gi÷a kÝnh thiªn v¨n khóc x¹vμ kÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹ lμ vËt kÝnh. §èi víi kÝnh thiªn v¨n khóc x¹, vËt kÝnh lμ thÊu kÝnh, cßn víi kÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹, vËt kÝnh l¹i lμ mét g−¬ng cÇu lâm. Nguyªn lý lμm viÖc cña kÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹ còng gièng nh− ®ãi víi kÝnh thiªn v¨n khóc x¹. H×nh ¶nh cña thiªn thÓ ®−îc t¹o bëi vËt kÝnh lμ g−¬ng cÇu lâm n»m trªn mÆt ph¼ng tiªu. Sau ®ã dïng thÞ kÝnh ®Ó quan s¸t h×nh ¶nh nμy. KÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹ cã −u ®iÓm: kh«ng cã s¾c sai, ®é më lín, kÝch th−íc nhá h¬n kÝnh khóc x¹. Laäi kÝnh nμy cã nh−îc ®iÓm: h×nh ¶nh thu ®−îc r¸t nh¹y víi nh÷ng biÕn d¹ng cña g−¬ng do t¸c ®éng c¬ häc hoÆc do sù gi¶n në nhiÖt, sai sè lín h¬n. §Ó h¹n chÕ c¸c nh−îc ®iÓm cña kÝnh ph¶n x¹. C¸c nhμ khoahäc ®· c¶i tiÕn vμ kÕt hîp víi mét sè −u ®iÓm cña kÝnh khóc x¹ ®Ó cho ra ®êi c¸c hÖ kÝnh thiªn v¨n míi nh−: kÝnh thiªn v¨n Schmidt, kÝnh thiªn v¨n Cassegrain, kÝnh thiªn v¨n Maksutov, kÝnh thiªn v¨n Coude’, kÝnh thiªn v¨n SchmidtCassegrain. Nh÷ng kÝnh thiªn v¨n thÐ hÖ míi nμy ngoμi vËtkÝnh lμ g−¬ng cÇu lâm cßn kÕt hîp mét thÊukÝnh cã kÕt cÊu phøc t¹p víi c¸c mÆt cong kh¸c nhau hoÆc gièng nhau ®Ó khö cÇu sai. §Æc biÖt kÝnh Schmidt-Cassegrain cã thÓ kh¾c phôc ®−îc c¶ cÇu sai vμ s¾c sai. KÝnh thiªn v¨n khoa VËtLý, §HSP Hμ Néi lμ lo¹i kÝnh thuéc hÖ kÝnh Schmidt-Cassegrain. III.Nguyªn lý lμm viÖc vμ cÊu t¹o cña kÝnh thiªn v¨n hiÖn ®¹i 1.HiÖn t−îng khóc x¹ ¸nh s¸ng. §−êng ®i cña tia s¸ng qua thÊu kÝnh a.HiÖn t−îng khóc x¹ ¸nh s¸ng: HiÖn t−îng tia s¸ng truyÒn qua mÆt ph©n c¸ch gi÷a hai m«i tr−êng cã chiÕt quang kh¸c nhat bÞ g·y khóc ®é ngät t¹i mÆt ph¼ng ph©n c¸ch gi÷a hai m«i tr−êng gäi lμmhiÖn t−îng khóc x¹ ¸nh s¸ng.

n1 i r

n2

Hai m«i tr−êng cã chiÕt quang lÇn l−ît lμ n1, n2. ChiÕt suÊt tû ®èi cña m«i tr−êng 2 dèi víi m«i tr−êng 1 lμ n21: n21 =

n2 n1

sin i = n21 sin r

b.L¨ng kÝnh: L¨ng kÝnh lμ mét m«i tr−êng trong suèt cã chiÕt suÊt nhÊt ®Þnh ( thuû tinh h÷u c¬, th¹ch anh, ) h×nh trô ®øng víi tiÕt diÖn th¼ng lμ mét h×nh tam gi¸c. -§−êng ®i cña tia s¸ng qua l¨ng kÝnh

-L¨ng kÝnh ph¶n x¹ toμn phÇn cã thiÕt diÖn th¼ng ®øng lμ mät tam gi¸c vu«ng

Do tÝnh chÊt cña l¨ng kÝnh ph¶n x¹ toμn phÇn, hÇu hÕt c¸c kÝnh thiªn v¨n ngμy nay ®Òu sö dông nã ®Ó thay thÕ cho g−¬ng ph¼ng dïng trong c¸c bé phËn ®æi chiÒu h×nh ¶nh. c.ThÊu kÝnh vμ ®−êng ®i cña tia s¸ng qua thÊu kÝnh ThÊu kÝnh ®−îc coi lμ tËp hîp v« sè l¨ng kÝnh nh¬ ghÐp s¸t nhau theo mét trËt tù nhÊt ®Þnh cã nguyªn t¾c. ThÊu kÝnh ®−îc giíi h¹n bëi mÆt cÇu hoÆc ph¼ng. -ThÊu kÝnh héi tô -ThÊu kÝnh ph©n kú 2.HiÖn t−îng ph¶n x¹. §−êng ®i cña tia s¸ng qua g−¬ng cÇu a.HiÖn t−îng ph¶n x¹: HiÖn t−îng tia s¸ng gÆp bÒ mÆt nh½n ®æi h−êng trë vÒ m«i tr−êng cò gäi lμ hiÖn t−îng ph¶n x¹.

i i’

G−¬ng ph¼ng lμ mét bÒ mÆt ph¶n x¹ i= i’

i: gãc tíi i’: gãc ph¶n x¹

b.§−êng ®i cña tia s¸ng qua g−¬ng cÇu G−¬ng cÇu lμ tËp hîp v« sè c¸c g−¬ng ph¼ng nho ghÐp s¸t víi nhau theo mét trËt tù cã quy t¾c. -G−¬ng cÇu lâm -G−¬ng cÇu låi C«ng thøc g−¬ng cÇu: F =

R 2

R: b¸n kÝnh g−¬ng

Chó ý: Ng−êi ta cßn chÕ t¹o ra c¸c lo¹i g−¬ng cÇu kh¸c nhau phôc vô cho c¸c môc ®Ých kh¸c nhau: g−¬ng parabol, g−¬ng elip §c biÖt trong thiªn v¨n, do hiÖn t−îng cÇu sai, c¸c nhμ thiªn v¨n sö ông c¸c g−¬ng parabol ®Ó thay thÕ cho c¸c g−¬ng cÇu trßn trong mét sã tr−êng hîp. 3.HiÖn t−îng t¸n s¾c ¸nh s¸ng. HÖ kÝnh tiªu s¾c a.HiÖn t−îng t¸n s¾c ¸nh s¸ng: HiÖn t−îng ¸nh s¸ng cã b−íc sãng kh¸c nhau khi ®i qua cïng mét m«i tr−êng chiÕt quang sÏ bÞ lÖch (khóc x¹) nh÷ng gãc kh¸c nhau gäi lμ hiÖn t−îng t¸n s¾c ¸nh s¸ng. C¸c b−íc sãng cã b−íc sãng cμng dμi gãc khóc x¹ cμng nhá. Nh− vËy, trong vïng phæ kh¶ kiÕn , ¸nh s¸ng ®á bÞ lÖch Ýt nhÊt trong khi anhsangs tÝm cã buíc cãng ng¾n h¬n bÞ lÖch nhiÒu nhÊt.

¸nh s¸ng tr¾ng khi ®i qua l¨ng kÝnh bi ph©n tÝch thμnh c¸c thμnh phÇn ®¬n s¾c cã b−íc sãng kh¸c nhau. L¨ngkÝnh cã t¸c dông t¸n s¾c ¸nh s¸ng. b. HÖ kÝnh tiªu s¾c Do hiÖnt−îng t¸n s¾c ¸nh s¸ng, h¬n n÷a coi thÊu kÝnh lμ mét hÖ thèng gåm v« sè c¸c l¨ng kÝnh nhá ghÐp s¸t nhau. V× vËy, cho nªn khi chiÕu mét chïm s¸ng tr¾ng song song qua mét th¸u kÝnh thi ¸nh s¸ng víi c¸c

b−íc sãng kh¸c nhau sÏ kh«nghéi tô t¹i cïng mét ®iÓm. Nh− vËy, h×nh ¶nh thu ®−îc trªn mÆt ph¼ng tiªu sÏ kh«ng ph¶i lμ mét ®iÓm s¸ng tr¾ng mμ lμ t¹o thμnh mét h×nh ¶nh gåm cã c¸c vßng mμu biÕn thiªn tõ ®á ®Õn tÝm. HiÖn t−îng nμy gäi lμ s¾c sai. Trong thiªn v¨n, ®Ó cã ®−îc mét h×nh ¶nh trung thùc, râ nÐt chóng ta ph¶i h¹n chÕ s¾c sai trong hÖ quang häc ®−îc l¾p ®Æt trong kÝnh thiªn v¨n. Mét ph−¬ng ph¸p hiÖu qu¶ lμ sö dông c¸c hÖ kÝnh tiªu s¾c. C¸c hÖ kÝnh nμy bao gåm c¸c thÊu kÝnh héi tô vμ ph©n kú ghÐp s¸t víi nhau. C¸c thÊu kÝnh nμy ®−îc chÕ t¹o theo c¸c th«ng sè ®· ®−îc tÝnh chÝnh x¸c,thÝch hîp ®Ó khö s¾c sai. Víi hÖ kÝnh iªu s¾c, c¸c ¸nh s¸ng cã b−íc sãng kh¸c nhau cña mét chïm s¸ng tr¾ng song song sau khi ®i qua hÖ kÝnh tiªu s¾c sÏ héi tô t¹i cïng mét ®iÓm trªn mÆt ph¼ng tiªu. TÊt c¶ c¸c kÝnh thiªn v¨n ngμy nay ®Òu sö dông hÖ kÝnh tiªu s¾c lμm vËt kÝnh hoÆc thÞ kÝnh. Chóng ta chØ cã thÓ h¹n chÕ chø kh«ng thÓ khö hoμn toμn s¾c sai trong kÝnh thiªn v¨n. 3.HiÖn t−îng cÇu sai vμ nhiÔu x¹ a.HiÖn t−äng cÇu sai HiÖn t−îng cÇu sai lμ hiÖn t−îng c¸c tia s¸ng khi ®i qua vËtkÝnh lμ thÊu kÝnh hoÆc dg−¬ng cÇu. Tia s¸ng nμo cμng xa quang t©m (hay cμng gÇn r×a) th× héi tô cμng gÇn vËt kÝnh h¬n.

§Ó kh¾cphôc hiÖn tuîng cÇu sai, ®èi víi kÝnh thiªn v¨n khóc x¹, ng−êi ta dïng c¸c thÊukÝnh ã cÊu t¹o phøc t¹p víi c¸c mÆt cong kh¸c nhau. §èi

víi kÝnh ph¶n x¹ thay v× dïng g−¬ng cÇu trßn th× nguêi ta thay thÕ b»ng c¸c g−¬ng parabol. b.HiÖn t−îng nhiÔu x¹ Do b¶n chÊt cña ¸nh s¸ng cã tÝnh chÊt sãng. ¸nh s¸ng tõ mét nguån ®iÓm trªn bÇu trêi sau khi ®i qua kÝnh thiªn v¨n sÏ cho ta ¶nh cña nguån ®iÓm s¸ng ®ã. ¶nh ®iÓm nμy kh«ng ph¶i lμ mét ®iÓm s¸ng mμ lμ mét h×nh trßn nhá cã c¸c mμu xung quanh. ®©y kh«ng ph¶i do t¸n s¾cmμ lμ do hiÑn t−îng nhiÔu x¹. HiÖn t−îng nhiÔu x¹ lμm gi¶m kh¶ n¨ng ph©n gi¶i cña kÝnh.Chóng ta rÊt khã khö ®−îc hiªn t−îng nhiÔu x¹ ngay c¶ ®èi víi c¸c kÝnh thiªn v¨n hiÖn ®¹i. §Ó t¨ng ®é ph©n gi¶i chóng ta chØ cßn c¸ch t¨ng ®−êng kÝnh cña vËt kÝnh. IV.CÊu t¹o cña kÝnh thiªn v¨n hiÖn ®¹i

V.HÖ thèng n©ng ®ì vμ ®iÒu chØnh èng kÝnh. c¸c ph−¬ng ph¸p ®Æt kÝnh thiªn v¨n 1.HÖ thèng n©ng ®ì vμ ®iÒu chØnh èng kÝnh (gi¸ kÝnh) §Ó quan s¸t vμ chôp ¶nh thiªn thÓ, chóng ta cÇn ®Æt kÝnh t¹i mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh võa ®Ó cè ®Þnh kÝnh, võa ®Ó ®iÒu chØnh kÝnh b¸m s¸t thiªn thÓ trong suèt qu¸ tr×nh quan s¸t. §Ó lμm ®−îc viÖc nμy, c¸c kÝnh thiªn v¨n cÇn cã mét hÖ thèng n©ng ®ì vμ ®iÒu chØnh kÝnh, hay gi¸ kÝnh. HÖ thèng n©ng ®ì vμ ®iÒu chØnh kÝnh lμ mét bé phËn quan träng cña kÝnh thiªn v¨n. Nã cã t¸c dông cè ®Þnh vÞ trÝ ®Æt kÝnh, gi÷ kÝnh c©n b»ng vμ ®iÒu chØnh èng kÝnh h−íng chÝnh x¸c vμo thiªn thÓ trong suèt qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Trong hÖ thèng n©ng ®ì vμ ®iÒu chØnh kÝnh, kÝnh thiªn v¨n cã thÓ quay quanh quanh hai trôc ®Æt vu«ng gãc víi nhau. §èi víi c¸c kÝnh thiªn v¨n hiÖn ®¹i, hÖ thèng nμy cßn cã nhiÒu chøc n¨ng kh¸c n÷a ®−îc trang bÞ víi hÖ thèng ®iÖn tö vμ m¸y tÝnh tinhvi vμ phøc t¹p. 2.C¸c ph−¬ng ph¸p ®Æt kÝnh thiªn v¨n Cã hai ph−¬ng ph¸p ®Æt kÝnh thiªn v¨n: §Æt kÝnh theo hÖ to¹ ®é ®−êng chan trêi vμ ®Æt kÝnh theo hÖ to¹ ®é xÝch ®¹o trêi.

VÒ c¬ b¶n kÝnh thien v¨n ®−îc quay theo hai trôc vu«ng gãcvíi nhau. a.§Æt kÝnh theo hÖ to¹ ®é ®−êng ch©n trêi Mét trôc cña kÝnh thiªn v¨n ®Æt n»m trong mÆt ph¼ng ®−êng ch©n trêi tro hÖ to¹ ®é ®−êng ch©n trêi. Trôc kia sÏ ®Æt vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng ®−êng ch©n trêi theo ®−êng d©y räi h−íng lªn thiªn ®Ønh.

b.§Æt kÝnh thiªnv¨n theo hÖ to¹ ®é xÝch ®¹o trêi Mét trôc cña kÝnh thiªn v¨n ®¼t trïng víi trôc cùc nèi thiªn cùc B¾c vμ thiªn cùc Nam cña thiªn cÇu trong hÖ to¹ ®é xÝch ®¹o trêi. Trôc kia ®Æt n»m trong mÆt ph¼ng xÝch ®¹o trêi.

Trong hai ph−¬ng ph¸p ®Æt kÝnh thiªn v¨n th× trong ph−¬ng ph¸p thø hai, khi trôc cùc quay b»ng víi tèc ®é quay cña nhËt ®éng th× kÝnh thiªn v¨n lu«n b¸m s¸t ®èi t−îng quan s¸t theo thêi gian. VI.Giíi thiÖu vÒ §μi thiªn v¨n khoa VËt lý, §HSP Hμ Néi + C¬ së vËt chÊt §μi thiªn v¨n khoa VËt lý §HSP Hμ Néi lμ ®μi thiªn v¨n lín nhÊt §«ng D−¬ng vμ còng lμ mét trong nh÷ng ®μi thiªn v¨n quang häc lín cña khu vùc §«ng Nam ¸. HÇu hÕt c¸c trang thiÕt bÞ ®Òu ®−îc mua tõ c¸c nguån kinh phÝ phi ChÝnh phñ. §−îc trang bÞ mét c¸ch ®Çy ®ñ nh÷ng thiÕt bÞ c¬ b¶n, §μi thiªn v¨n cã thÓ ®¸p øng ®−îc tÊt c¶ c¸c yªu cÇu cho c¸c môc ®Ých phæ biÕn, gi¶ng d¹y vμ nghiªn cøu thiªn v¨n trong n−íc. 1.KÝnh thiªn v¨n §μi thiªn khoa VËt lý ®−îc trang bÞ mét kÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹ lín 16”LX200 Schmidt-Cassegrain, c¸c kÝnh thiªn v¨n khóc x¹ vμ ph¶n x¹ phæ th«ng kh¸c cã ®−êng kÝnh vËt kÝnh tõ 60 mm ®Õn 120 mm. - KÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹ 16”LX200 MEADE thuéc hÖ kÝnh ph¶n x¹ Shmidt-Cassegrain. §−êng kÝnh g−¬ng vËt kÝnh 406,4mm, tiªu cù 4064mm (f/10). KÝnh ®−îc thiÕt kÕ võa cã thÓ ®iÒu khiÓn b»ng tay, võa cã thÓ ®iÒu khiÓn chÝnh x¸c th«ng qua m¸y tÝnh víi ch−¬ng tr×nh ®−îc lËp tr×nh s½n. §Æc biÖt, khi nhËp chÝnh x¸c c¸c sè liÖu, kÝnh cã thÓ tù ®iÒu chØnh b¸m theo nhËt ®éng h−íng chÝnh x¸c vμo ®èi t−îng quan s¸t the¬ thêi gian.

Nguån ®iÖn sö dông cho kÝnh lμ 115V AC. èng kÝnh lín ®uîc g¾n mét kÝnh ng¾m chuÈn trùc 8X50mm. Bé phËn n©ng ®ì kÝnh ®uîc g¾n mét b¶ng ®iÒu khiÓn víi c¸c chøc n¨ng kh¸c nhau ®Ó kÕt nèi víi c¸c thiÕt bÞ ngo¹i vi kh¸c. Th− viÖn phÇn mÒm ®èi t−îng quan s¸t ®−îc lËp tr×nh cho phÐp kÝnh cã thÓ quan s¸t 64,359 thiªn thÓ cã s½n, bao gåm: 15,928 sao thuéc catalog SAO (Smithsonian Astrophysical Observatory), tÊt c¶ c¸c sao ®Òu s¸ng h¬n sao cÊp +7. 12,921 thiªn hμ thuéc catalog UGC (Uppsala General Catalog) 7840 thiªn thÓ thuéc Catalog NGC (New General Catalog) 5386 thiªn thÓ thuéc Catalog IC (Index Catalog) 21,815 sao biÕn tinh thuéc Catalog GCVS ( General Catalog of Variable Stars) 351 sao trùc chuÈn: dμnh cho kÝnh LX200 110 thiÓn thÓ thuéc Catalog Messier 8 hμnh tinh lín trong HÖ MÆt Trêi tõ Thuû Tinh ®Õn Diªm V−¬ng Tinh KÝnh ®−îc ®Æt c©n b»ng theo hÖ to¹ ®é ®uêng ch©n trêi cã thÓ quay theo ®é cao vμ ®é ph−¬ng ë c¸c tèc ®é kh¸c nhau hoÆc quay víi tèc ®é tù do khi ®iÒu khiÓn b»ng tay. §Ó h¹n chÕ ®é rung cña kÝnh do ng−êi quan s¸t trong suèt qóa tr×nh quan s¸t, mét hÖ thèng sμn ®øng thùc hiÖn c¸c thao tac quan s¸t ®−îcthiÕt kÕ t¸ch rêi khái trôc n©ng ®ì kÝnh. B¶o vÖ vμ che chë kÝnh lμ mét hÖ thèng m¸i vßm b¸n cÇu kim lo¹i kh«ng bÞ « xi ho¸ cã lãt xèp c¸ch nhiÖt . HÖ thèng nμy cã thÓ xoay trßn hai chiÒu theo ph−¬ng cña mÆt ph¼ng ch©n trêi vμ ®−îc ®iÒu khiÓn bëi c¸c motor ®iÖn 3 pha. §Ó ®¶m b¶o vμ gi÷ cho hÖ thèng kÝnh kh«ng bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu bëi nhiÖt ®é (sù gi·n në cña vËt kÝnh bëi nhiÖt ®é...). §μi quan s¸t cßn ®−îc l¾p ®Æt c¸c thiÕt bÞ lμm l¹nh ®Ó gi÷ cho nhiÖt ®é trong phßng lu«n æn ®Þnh. KÝnh 16”LX200 lμ lo¹i kÝnh amateur lín nhÊt thÕ giíi hiÖn nay vμ còng lμ l¹i kÝnh chuyªn nghiÖp lín cña khu vùc §«ng Nam ¸. HÇu hÕt c¸c quan s¸t thiªn v¨n cña §μi thiªn v¨n khoa VËt lý ®Òu ®−îc thùc hiÖn bëi kÝnh nμy.

Ngoμi ra, ®Ó ®¸p øng nhu cÇu häc tËp vμ t×m hiÓu bÇu trêi, §μi thiªn v¨n cßn ®−îc trang bÞ c¸c kÝnh thiªn v¨n khóc x¹ vμ ph¶n x¹ phæ th«ng: kÝnh thiªn v¨n chiÕt quang FS (D:120mm, F:820mm); kÝnh thiªn v¨n chiÕt quang VIXEN-PRL (D:60mm, F:910mm) vμ c¸c kÝnh khóc x¹ vμ ph¶n x¹ kh¸c.... Nh÷ng kÝnh thiªn v¨n phæ th«ng nμy rÊt c¬ ®éng vμ thuËn tiÖn cho viÖc tæ chøc c¸c quan s¸t ngoμi trêi hoÆc buæi picnic quan s¸t ngo¹i kho¸. 2.ThiÕt bÞ phô trî §Ó cã ®−îc nh÷ng quan s¸t toμn diÖn, §μi thiªn v¨n cßn ®−îc trang bÞ c¸c filter läc nh−: filter läc alpha ho¹t ®éng trªn d¶i b−íc sãng hÑp ph¸t ra bëi c¸c nguyªn tö Hydro cho phÐp chóng ta quan s¸t chi tiÕt bÒ mÆt MÆt Trêi vμ c¸c ho¹t ®éng cña nã (tai löa, vÕt s¸ng...); filter mμu dïng cho viÖc chôp ¶nh qua CCD... Kh«ng chØ dõng ë c¸c quan s¸t phæ biÕn thiªn v¨n. Víi c¸c thiÕt bÞ chyªn dông ®−îc trang bÞ, cã thÓ tiÕn hμnh c¸c ho¹t ®éng chôp ¶nh ®Ó cung cÊp nh÷ng t− liÖu võa cã t¸c dông phôc vô c¸c môc ®Ých gi¸o dôc , võa lμ nh÷ng nguån t− liÖu khoa häc cã gi¸ trÞ thùc tiÔn. §−îc trang bÞ bëi thiÕt bÞ chôp ¶nh CCD cho phÐp chóng ta lμm quen vμ chôp ®uîc nh÷ng bøc ¶nh vÒ vò trô theo ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i mμ hÇu hÕt c¸c trung t©m quan s¸t trªn thÕ giíi ®ang ¸p dông. Ngoμi ra, víi c¸c m¸y ¶nh c¬ vμ sè ®−îc trang bÞ, chóng ta vÉn tiÕn hμnh ¸p dông ph−¬ng ph¸p chôp ¶nh truyÒn thèng tuú theo c¸c môc ®Ých cô thÓ. 3. HÖ thèng m¸y tÝnh §μi thiªn v¨n còng ®−îc trang bÞ ®Çy ®ñ c¸c m¸y tÝnh phôc vô c¸c c«ng viÖc vμ chøc n¨ng cô thÓ: m¸y tÝnh chuyªn dïng cho ®iÒu khiÓn kÝnh thiªn v¨n vμ chôp ¶nh thiªn v¨n qua CCD; m¸y tÝnh ®Ó phæ biÕn thiªn v¨n víi c¸c ch−¬ng tr×nh n¹p s½n; m¸y tÝnh sö dông cho c¸c ho¹t ®éng chuyªn m«n nh− xö lý sè liÖu, m« pháng,... HÖ thèng m¸y tÝnh nμy ®Òu ®−îc kÕt nèi internet ®Ó c¸c nhμ thiªn v¨n cã thÓ cËp nhËt th«ng tin thiªn v¨n trªn thÕ giíi, còng nh− thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc trao ®æi ®èi ngo¹i... 4.Th− viÖn

Th− viÖn cña §μi thiªn v¨n gåm th− viÖn s¸ch vμ th− viÖn phÇn mÒm. Th− viÖn s¸ch gåm c¸c s¸ch phæ bÕn còng nh− chuyÕn s©u vÒ thiªn v¨n cña n−íc ngoμi, c¸c t¹p chÝ thiªn v¨n ®Þnh kú. HÇu hÕt c¸c s¸ch nμy ®−îc tμi trî tõ nh÷ng c¸ nh©n vμ tæ chøc thiªn v¨n n−íc ngoμi. Th− viÖn phÇn mÒm tËp hîp c¸c ®Üa ch−¬ng tr×nh chuyªn dông cho nghiªn cøu còng nh− phôc vô phæ biÕn vμ gi¶ng d¹y thiªn v¨n. Ngoμi ra, th− viÖn cßn cã c¸c tranh ¶nh, b¶n ®å sao ®Ó phæ biÕn vμ gi¶ng d¹y thiªn v¨n. + Môc ®Ých nghiªn cøu khoa häc Nãi ®Õn nghiªn cøu thiªn v¨n häc ë n−íc ta nhiÒu ng−êi cho lμ xa l¹, ngoμi kh¶ n¨ng. Nh−ng kh«ng, ®iÒu ®ã l¹i hoμn toμn cã thÓ. Thø nhÊt, c¸c ngμnh cô thÓ cña thiªn v¨n häc rÊt ®a d¹ng (vò trô häc, thiªn v¨n häc sao, thiªn v¨n MÆt Trêi, thiªn v¨n häc ngoμi thiªn hμ, thiªn v¨n hμnh tinh...). Trong ®ã, cã nh÷ng ngμnh kh«ng ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng yªu cÇu cao vÒ kü thuËt vμ c«ng nghÖ. Thø hai, kh¶ n¨ng thiÕt bÞ hiÖn t¹i cña chóng ta hoμn toμn cã thÓ ®¸p øng ®−îc c¸c yªu cÇu cña viÖc tham gia nghiªn cøu mét sè ngμnh cô thÓ trong lÜnh vùc thiªn v¨n réng lín. Thø ba, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, chóng t«i ®· x©y dùng ®−îc c¸c mèi quan hÖ quèc tÕ cho phÐp tham gia vμo mét sè ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu toμn cÇu dμnh cho c¸c n−íc ph¸t triÓn vμ ®ang ph¸t triÓn nh− dù ¸n HOU... VËy, víi c¬ së vËt chÊt hiÖn cã, chóng t«i cã thÓ tham gia ®−îc nh÷ng nghiªn cøu g×? ë ®©y xin phÐp tr×nh bμy mét c¸ch s¬ l−îc. 1.Tr¾c quang UBV Sö dông kÝnh 16”LX200 víi c¸c filter läc ®Ó thùc hiÖn phÐp tr¾c quang UBV tõ ®ã kh¶o s¸t mμu s¾c vμ nhiÖt ®é cña sao theo nh÷ng vïng b−íc sãng chän läc trong phæ sao. 2.Tham gia ch−¬ng tr×nh t×m kiÕm sao míi vμ siªu sao míi Víi kÝnh 16”LX200, CCD ST-7 vμ c¸c thiÕt bÞ phô trî cã thÓ tham gia c¸c ch−¬ng tr×nh t×m kiÕm sao míi vμ siªu sao míi trong thiªn hμ còng nh− ngoμi thiªn hμ. Trong thiªn hμ cña chóng ta, chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh chôp ¶nh c¸c ®¸m sao cã tuæi t−¬ng ®èi giμ nh− c¸c ®¸m sao cÇu, mét s许m sao kh¸c n»m xa ®Üa thiªn hμ cña chóng ta... Së dÜ chon nh÷ng ®èi t−îng nμy bëi

tuæi cña c¸c ng«i sao ë ®ã t−¬ng ®èi lín, rÊt nhiÒu ng«i sao ®ang ë giai ®o¹n cuèi trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña nã. H¬n n÷a, víi sù ph©n bè sao ë mËt ®é cao cã thÓ x¶y ra c¸c va ch¹m vμ hîp nhÊt c¸c sao còng lμ nguyªn nh©n t¹o nªn nh÷ng vô bïng s¸ng gièng nh− mét sao míi. Vμ cuèi cïng, còng víi mËt ®é ph©n bè sao cao, chóng t«i cã thÓ tiÐn hμnh chôp ¶nh toμn bé óam sao ®Ó x¸c suÊt ph¸t hiÖn cao h¬n. §èi víi c¸c sao míi vμ siªu sao míi x¶y ra ë ngoμi thiªn hμ,chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh chôp ¶nh c¸c thiªn hμ. NÕu cã siªu sao míi, cã thÓ ph¸t hiÖn b»ng c¸ch so s¸nh c¸c bøc ¶nh chôp ë nh÷ng thêi gian kÝac nhau. Thùc tÕ, trªn thÕ giíi cã r©t nhiÒu ®μi thiªn v¨n víi c¸c kÝnh thiªn v¨n nhá h¬n kÝnh cña chóng ta, phÇn lín lμ cña c¸c nhμ thiªn v¨n nghiÖp d− ®· tham gia vμo ch−¬ng tr×nh t×m kiÕm sao míi vμ siªu sao míi. §· cã rÊt nhiÒu sao míi vμ siªu sao míi ®−îc ph¸t hiÖn kÞp thêi. Nh− chóng ta ®· biÕt ,c¸c kÝnh thiªn v¨n lín trªn thÕ giíi ®−îc x©y dùng chñ yÕu ®¸p øng c¸c yªu cÇu nghiªn cøu cô thÓ.TÊt nhiªn, cã mét sè ®μi thiªn v¨n ®−îc x©y dùng chuyªn ®Ó t×m kiÕm sao míi vμ siªu sao míi. C¸c nhμ thiªn v¨n viÕt tê tr×nh nãi râ môc ®Ých vμ ®èi t−îng quan s¸t, thêi gian quan s¸t. Thø nhÊt lμ môc ®Ých phÇn lín kh«ng chñ ®éng t×m kiÕm sao míi vμ siªu sao míi, mμ c¸c nhμ thiªn v¨n tËp trung quan s¸t vμ t×m kiÕm ®ãi t−îng cô thÓ trong ®Ò tμi nghiªn cøu cña m×nh. Thø hai, do thêi gian h¹n chÐ. V× vËy, c¸c ®μi thiªn v¨n chuyªn nghiÖp nhá vμ c¸c ®μi thiªn v¨n nghiÖp d− th−êng cã thêi gian quan s¸t tù do h¬n. §ång thêi, kh«ng cho phÐp nghiªn cøu nh÷ng ®èi t−îng n»m ngoμi kh¶ n¨ng cña thiÕt bÞ, mμ chØ cã c¸c kÝnh chuyªn nghiÖp lín míi cã thÓ thùc hiÖn ®−îc. Do ®ã, hÇu hÕt c¸c sao míi vμ siªu sao míi ®−îc ph¸t hiÖn bëi c¸c ®μi thiªn v¨n chuyªn nghiÖp nhá hoÆc c¸c ®μi thiªn v¨n nghiÖp d−. Víi thiÕt bÞ hiÖn cã, chóng t«i hoμn toμn cã thÓ tham gia vμo c¸c ch−¬ng tr×nh t×m kiÕm sao míi vμ siªu sao míi trong vò trô. 2.Quan s¸t vμ t×m kiÕm c¸c biÕn tinh Trong th− viÖn phÇn mÒm cña kÝnh ph¶n quang 16”LX200 cã thÓ cho phÐp quan s¸t ®−îc rÊt nhiÒu biÕn tinh. Ngoμi ra, b»ng viÖc tr¾c quang vμ th«ng qua chôp ¶nh qua CCD ST-7 chóng t«i cã thÓ tham gia vμo ch−¬ng

tr×nh tr¾c quang vμ t×m kiÕm c¸c biÕn tinh trong D¶i Ng©n Hμ còng nh− viÖcph©n lo¹i c¸c biÕn tinh. C«ng viÖc nμy dÔ dμng h¬n viÖc chôp ¶nh ®Ó t×m kiÕm c¸c sao míi vμ siªu sao míi. C¸i khã kh¨n ®èi víi chóng t«i nÕu tham gia vμo ch−¬ng tr×nh nμy lμ ®iÒu kiÖn quan s¸t. Thø nhÊt lμ do sù « nhiÔm ¸nh s¸ng c«ng nghiÖp vμ kh«ng khÝ ë hμ Néi. Thø hai, n−íc ta n»m trong vïng nhiÖt ®íi, gÇn xÝch ®¹o kh«ng thuËn lîi cho c¸c quan s¸t quang häc. 4.T×m kiÕm c¸c tiÓu hμnh tinh, thiªn th¹ch gÇn Tr¸i §Êt Kh¶ n¨ngcña kÝnh 16”LX200 hoμn toμn cã thÓ cho phÐp tham gia vμ c¸c ch−¬ng tr×nh t×m kiÕm c¸c tiÓu hμnh tinh,thiªn th¹ch gÇn Tr¸i §Êt hoÆc trong vμnh ®ai tiÓu hμnh tinh. Chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh chôp ¶nh qua CCD t¹i mét vïng trêi nμo ®ã ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau. Trªn thÕ giíi ®· cã rÊt nhiÒu ®μi thiªn v¨n chuyªn nghiÖp nhá vμ c¸c ®μi thiªn v¨n nghiÖp d− trang bÞ víi kÝnh thiªn v¨n b»ng hoÆc nhá h¬n kÝnh thiªn v¨n cña chóng ta ®· tham gia vμo c¸c ch−¬ng tr×nh nh− thÕ nμy vμ ®· ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan. §· cã nh÷ng tiÓu hμnh tinh míi ®−îc th«ng b¸o tõ c¸c ®μi thiªn v¨n nh− thÕ nμy. Cã nh÷ng tiÓu hμnh tinh, thiªn th¹ch ®−îc ph¸t hiÖn tõ c¸c kÝnh chuyªn nghiÖp lín, nh−ng phÇn lín lμ v« t×nh trong khi môc ®Ých quan s¸t lμ mét ®èi t−îng kh¸c. 5.T×m kiÕm c¸c sao chæi Thêi gian gÇn ®©y,cã rÊt nhiÒu sao chæi l¹ ®−îc ph¸t hiÖn bëi c¸c ®μi thiªn v¨n chuyªn nghiÖp nhá vμ c¸c ®a× nghiÖp d−. Ph−¬ng ph¸p vμ c¸ch thøc ®−îc tiÕn hμnh gièng nh− viÖc t×m kiÕm c¸c tiÓu hμnh tinh, thiªn th¹ch gÇn Tr¸i §Êt. Kh¶ n¨ng cña thiÕt bÞ hoμn toμn cã thÓ ®¸p øng ®−îc môc ®Ých nμy. 6.T×m kiÕm c¸c hμnh tinh ngoμi HÖ MÆt trêi §Ó ph¸t hiÖn c¸c hμnh tinhngoμi hÖ mÆt trêi kh«ngph¶i chØ thùc hiÖn®−îc víi nh÷ng viÔn väng kÝnh lín trªn thÕ giíi. Víi kÝnh 16”LX200 cña chóng ta hoμn toμn cã thÓ tham gia vμo ch−¬ng tr×nh nμy. Th«ng qua viÖc tr¾c quang, ph©n tÝch ¸nh s¸ng cña sao sÏ cung cÊp nh÷ng th«ng tin vÒ sù biÕn thiªn ®é s¸ng biÓu kiÕn cña sao theo quy luËt (lo¹i trõ tr−êng hîp c¸c biÕn tinh). Tõ ®ã gîi ý sù tån t¹i cña c¸c hÖ sao h«i , hoÆc hÖ sao chïm.

C¸c ph©n tÝch cã thÓ cho chóng ta nhËnbiÕt vÒ sù tån t¹i cña hÖ sao vμ rÊt cã thÓ mét trong c¸c sao ®ång hμnh lμ c¸c sao nguéi, hoÆc hμnh tinh. TÝnh dÕn hiÖn t¹i ®· cã vμi tr−êng hîp kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña hμnh tinh ngoμi hÖ MÆt trêi th«ng qua c¸c quan s¸t ®−îc thùc hiÖn víi kÝnh viÔn väng cã ®é më tù do nhá h¬n 16 inches. Trong ®ã, cã tr−êng hîp ph¸t hiÓna hμnh tinh ngoμi hÖ MÆt Trêi bëi mét nhμ thiªn v¨n Mü vμo ®Çu th¸ng 7/2005. Nhμ thiªn v¨n nμy ®· sö dông viÔn kÝnh 14 inches thuéc hÖ kÝnh Schidt_Cassegrain vμ SBIG CCD ®Ó tiÕn hμnh tr¾c quang sao. 7.Quan s¸t MÆt Trêi Víi hÖ kÝnh giao thoa v« tuyÕn ®−îc c¸c nhμ khoa häc Ph¸p tÆng nh©n dÞp nhËt thùc toμn phÇn x¶y ra t¹i Phan ThiÕt ngμy 24/10/1995.. C¸c kÝnh chiÕt quang vμ hÖ thãng filter läc alpha vμ c¸c filter läc chuyªn dông kh¸c. Chóng t«i cã thÓ chôp ¶nh, ®Ó ph©n tÝch vμ ®¸nh gi¸ c¸c ho¹t ®éng cña MÆt Trêi. C¸c thiÕt bÞ nμy vÉn ph¸t huy t¸c dông ®èi víi c¸c nghiªn cøu MÆt Trêi. 8.X©y dùng c¸c ch−¬ng tr×nh m« pháng, gi¶i c¸c bμi to¸n thiªn v¨n Chóng t«i cã thÓ tham gia viÕt vμ khai th¸c c¸c phÇn mÒm trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thiªn v¨n nh− c¸c bμi to¸n vÒ cÊu tróc sao æn ®Þnh vμ kh«ng æn ®Þnh, mμ nhμ khoa häc Hoμng ChÝ Thiªm ®· thùc hiÖn vμ thu ®−îc kÕt qu¶ kh¸ phï hîp ®−îc c¸c nhμ khoa häc n−íc ngoμi ®¸nh gi¸ cao. Trong thêi gian nμy, chóng t«i còng ®ang hîp t¸c víi mét sè gi¸o s− ë c¸c tr−êng §H Mü ®Ó download vμ sö dông c¸c ch−¬ng tr×nh phÇn mÒm mμ hä cung cÊp. §©y cã thÓ lμ mét h−íng míi rÊt hiÖu qu¶ trong nghiªn cøu vËt lý thiªn v¨n lý thuyÕt ë n−íc ta. 9.Tham gia dù ¸n HOU (Hands-On Universe) §©y lμ mét dù ¸n dμnh cho häc sinh c¸c tr−êng phæ th«ng trung häc, sinh viªn trªn toμn thÕ giíi sö dông vμ ph©n tÝch c¸c h×nh ¶nh ®−îc chôp tõ c¸c ®μi thiªn v¨n lín trªn thÕ giíi vμ tõ c¸c ®μi thiªn v¨n ®−îc x©y dùng chØ dμnh riªng cho ch−¬ng tr×nh HOU. §ång thêi, cã thÓ sö dông m¹ng kÝnh thiªn v¨n tù ®éng ®−îc x©y dùng ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi th«ng qua internet.

Tham gia dùn ¸n HOU cã thÓ cho phÐp t×m kiÕm c¸c tiÓu hμnh tinh, c¸c thiªn th¹ch gÇn Tr¸i §Êt, sao míi, siªu sao míi,... H¬n n÷a, dù ¸n HOU cßn mang l¹i mét môc ®Ých gi¸o dôc rÊt lín trong viÖc phæ biÕn vμ gi¶ng d¹y thiªn v¨n trªn toμn cÇu. §Æc biÖt lμ ®èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nh− chóng ta. N¨m 2002, trong sù hîp t¸c gi¸o dôc gi÷a §HQG Hμ Néi vμ §¹i häc Pierre vμ Marie Curie, §μi thiªn v¨n Paris ®· tæ chøc líp häc “Thiªn v¨n vËt lý vμ vËt lý m«i tr−êng”. Gi¸o s− L. Melchior ®· giíi thiÖu vÒ dù ¸n HOU. Chóng t«i ®· ®−îc gi¸o s− gi¶ng d¹y c¸ch xö lý mét sè bμi to¸n vÒ x¸c ®Þnh c¸c vÖ tinh cña Sao Méc, t×m kiÕm c¸c sao míi vμ siªu sao míi, biÕn tinh vμ mét sè vÊn®Ò kh¸c. Sau ®ã, gi¸o s− cã bμn vÒ viÖc ViÖt nam tham gia vμo dù ¸n HOU quèc tÕ. Gi¸o s− ®· ®Æt tªn cho ViÖt Nam trong c¸c n−íc thμnh viªn tham gia ch−¬ng tr×nh HOU lμ VN-HOU. §· cã vμi lÇn ch−¬ng tr×nh HOU tæ chøc héi th¶o quèc tÕ ë c¸c n−íc, gÇn ®©y lμ ë Pais. Hä còng ®· mêi ViÖt Nam tham dù. Nh−ng do v−íng m¾c vμ ch−a chuÈn bÞ tèt mét vμi thñ tôc nªn ch−a tham gia ®−îc. Chóng t«i hy väng r»ng, trong thêi gian tíi, chóng ta cã thÓ tham gia vμo ch−¬ng tr×nh HOU.

VII.Thùc hμnh quan s¸t bÇu trêi Chóng ta kh«ng thÓ kh«ng rung ®éng mçi khi ngÈng mÆt ng¾m nh×n bÇu trêi sao. §ã lμ mét kiÖt t¸c nghÖ thuËt vÜ ®¹i cña tù nhiªn. §−îc hun ®óc bëi lßng khao kh¸t ham hiÓu biÕt, chóng ta hayc cïng nhau kh¸m ph¸ bÇu trêi ®Ó th−ëng ngo¹n trän vÑn c¸i vÎ ®Ñp mμ mμ t¹o ho¸ ®· ban tÆng. 1.Lμm quen víi bÇu trêi sao Ban ®Çu chóng ta kh«ng thÓ trr¸nh khái sù lóng tóng khi ®øng tr−íc v« vμn c¸c v× sao. Ch−a biÕt quy luËt cña bÇu trêi lμ g× vμ trong ®Çu chóng ta ®Æt ra rÊt nhiÒu nh÷ng c©u hái cïng mét lóc céng víi viÖc v× sao nμo còng muèn ng¾m thÕ lμ t©m trÝ rèi bêi, lóng tóng. Nh÷ng c©u hái mμ nh÷ng ng−êi míi lμm quen víi thiªn v¨n häc, ®Æc biÖt lμ thiªn v¨n thùc hμnh, th−êng ®Æt ra lμ: sao B¾c cùc n»m ë ®©u?

§−êng hoμng ®¹o n»m ë khu vùc nμo? Chßm sao lμ g×?Lμm thÕ nμo ®Ó ph©n biÖt ®−îc ®©u lμ hμnh tinh,®©u lμ ng«i sao? D¶i Ng©n Hμ ë d©u trªn bÇu trêi?Lμm thÕnμo ®Ó t×m®−îc thiª thÓ m×nh cÇn t×m? v©n v©n vμ v©n v©n §õng c¨ng th¼ng qu¸, cø b×nh tÜnh lμm theo chØ dÉn vμ tËp hiÓu c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n d−íi ®©y th× mäi sÏ sÏ æn. B»ng m¾t th−êng trong ®iÒu kiÖn quan s¸t tèt (trêi quang, kh«ng bÞ « nhiÔm bëi ¸nh s¸ng thμnh phè, MÆt Tr¨ng ) chóng ta cã thÓ nh×n thÊy tÊt c¶ kho¶ng 6000 ng«i sao trªn toμn bé bÇu trêi. CÊp sao mê nhÊt mμ m¾t th−êng cã thÓ nhËn biÕt ®−îc lμ cÊp 6. Trong tÊt c¶ c¸c sao mμ m¾t th−êng nh×n thÊy th× cã kho¶ng: 20 sao s¸ng nhÊt cÊp 1( cã thÓ biÕn thiªn tõ -1,6 ®Õn +1,3) 53 sao s¸ng nhÊt cÊp 2 157 sao s¸ng nhÊt cÊp 3 506 sao s¸ng nhÊt cÊp 4 1740 sao s¸ng nhÊt cÊp 5 5170 sao s¸ng nhÊt cÊp 6 B¶ng: Nh÷ng ng«i sao s¸ng ®−îc sö dông ®Ó chuÈn kÝnh 16 LX200 Tªn sao Achernar Arcuxa Albireo Alcaid Aldebaran Alnilam Alphard Alphekka Altair Antares Arcturus

CÊp sao 0.5 1.3 3.1 1.9 0.9 1.7 2.0 2.2 0.8 0.9 0.0

Chßm sao Eridanns Crux Cygnus Usar Major Taurus Orion Hydra Corona Bor. Aquila Scorpius Bootes

Betelguese Bogardus Canopus Capella Castor A Deneb Denebona Diphda Enif Fomalhaut Hadar Hamal Markab Mira Polaris Polux Procyon Regulus Rigel Sirius Spica Vega

0.4 2.6 - 0.7 0.1 1.9 1.3 2.1 2.0 2.4 1.2 0.6 2.0 2.5 2.1 2.0 1.1 0.4 1.4 0.1 - 1.5 1.0 0.0

Orion Auriga Carina Auriga Gemini Cygnus Leo Cetus Pegasus Pises Aust. Centaurus Aries Pegasus Cetus Usar Minor Gemini Canis Minor Leo Orion Canis Major Virgo Lyra

- Chßm sao: Chßm sao lμ mét khu vùc cña bÇu trêi docon ng−êi quy ®Þnh. Trong chßm sao cã nh÷ng nh÷ng ng«i sao chÝnh lμ nh÷ngng«i sao s¸ng ®−îc trÝ t−ëng t−îng cña con ng−êi ghÐp nèi t¹o nªn nh÷ng h×nh t−îng cã ý nghÜa nh©n v¨n, võa lμ ®Ó ®Æc tr−ng, võa lμ ®Ó khoanh vïng chßm sao. Khu vùc vμ ranh giíi cña c¸c chßm sao kh«ng gièng nhau vμ kh«ng b»ng nhau. Mçi chßm sao ®−îc ®Æt mét tªn,cã nh÷ng chßm saoco nhiÒu h¬n mét tªn lμ do c¸c nÒn v¨n minh kh¸c nhau quan niÖm vμ còng do tÝnh chÊt lÞch sö nhËn thøc cña loμi ng−êi. ViÖc ph©n chia c¸c chßm sao còng gièng nh− viÖc ph©n chia c¸c quèc gia trªn b¶n ®å Tr¸i §Êt.

Ngμy nay, tªn c¸c chßm sao ®−îc HiÖp héi Thiªn v¨n quèc tÕ quy −íc, thèng nhÊt vμ phª chuÈn. Ngay c¶ c¸c ng«i sao trong mét chßm sao còng ®−îc ®Æt tªn riªng theo tÝnh chÊt lÞch sö. Nh−ng còng cã thÓ gäi tªn c¸c ng«i sao trong mét chßm sao theo cÊp sao biÓu kiÕn cña nã. Ch¼ng h¹n, ng«i sao s¸ng nhÊt trong mét chßm sao gäi lμ sao alpha (α), råi cø thÕ tiÕp tôc β,γ,δ, HoÆc ngμy nay, c¸c nhμ khoa häc cã thÓ lÊy c¸c ký tù vμ con sè ®Ó ®Æt tªn cho c¸c ng«i sao Theo quy −íc th× cã tÊt c¶ 88 chßm sao n»m trªn c¶ thiªn cÇu B¾c vμ thiªn cÇu Nam. - C¸c hμnh tinh: b»ng m¾t th−êng b¹n chØ cã thÓ quan s¸t thÊy 5 hμnh tinh trong hÖ MÆt trêi lμ: Sao Thuû, Sao Kim, Sao Ho¶, Sao Méc, Sao Thæ. §Ó nhË biÕt ®−îc ®©u lμ hμnh tinh, ®©u lμ ng«i sao c¸c b¹n ph¶i dùa vμo 3 ®Æc ®iÓm chÝnh: + VÒ vÎ s¸ng: Chó ý kü b¹n sÏ thÊy c¸c ngèi sao lu«n nhÊp nh¸y, cßn c¸c hμnh tinh th× kh«ng, d−êng nh− ¸nh s¸ng cña chóng rÊt æn ®Þnh. Së dÜ cã hiÖn t−îng nμy bëi v× c¸c ng«i sao ë rÊt xa. Chóng chØ lμ mét ®iÓm s¸ng víi c¸c tia s¸ng yÕu ít. Do sù khóc x¹ cña khÝ quyÓn g©y bëi sù thay ®æi chiÕt suÊt do c¸c luång kh«ng khÝ cã nhiÖt ®é kh¸c nhau t¹o ra vμ bëi sù di chuyÓn cña c¸c dßng kh«ng khÝ trong khÝ quyÓn. Do vËy, nh÷ng tia s¸ng

yÕu ít cña ng«i sao bÞ khóc x¹, ®æi h−íng. Do ®ã m¾t cña chóng ta nhËn ®−îc quang th«ng cña ng«i sao kh«ng nh− nhau theo thêi gian. V× nguyªn nh©n nμy mμ chóng ta c¶m thÊy ng«i sao nhÊp nh¸y. Tr−ßng hîp ®èi víi c¸c hμnh tinh th× kh¸c. Chóng ë gÇn chóng ta nªn th«ng l−îng ¸nh s¸ng göi tíi Tr¸i §Êt lín h¬n nhiÒu so víi nh÷ng ng«i sao. Cho dï cã bÞ khóc x¹ liªn tôc nh−ng hÇu nh− sù biÕn thiªn th«ng l−îng s¸ng ®Ôn mÆt dÊt lμ kh«ng lín. V× vËy mμ m¾t chóng ta c¶m nhËn ¸nh s¸nh cña c¸c hμnh tinh d−êng nh− rÊt æn ®Þnh, kh«ng nhÊp nh¸y. + VÒ chuyÓn ®éng: NÕu quan s¸t kü trong nhiÒu ngμy,chóng ta dÔ dμng nhËn ra cã mét sè ng«i sao s¸ng th©y ®æi vÞ trÝ liªn tôc trªn nÒn trêi. §ã lμ nh÷ng hμnh tinh. C¸c hμnh tinh lμ nh÷ng thiªn thÓ ë gÇn chóng ta nªn chuyÓn ®éng t−¬ng ®èi cña chóng víi Tr¸i §Êt lμ t−¬ng ®èi lín. Quan s¸t tõ Tr¸i §Êt, sù thay ®æi chuyÓn ®éng t−¬ng ®èi nμy ph¶n ¸nh trong sù thay ®æi vÞ trÝ cña c¸c hμnh tinh trªn nÒn trêi. C¸c v× sao hÇu nh− gi÷ nguyªn vÞ trÝ bëi chóng lμ nh÷ng thiªn thÓ ë rÊt xa. Sù thay ®æi vÞ trÝ t−¬ng ®èi cña chóng lμ rÊt bÐ kh«ng thÓ c¶m nhËn ®−îc b»ng m¾t th−êng. ThËm chÝ ph¶i chê ®Õn hμng chôc ngμn n¨m, thËm chÝ nhiÒu h¬n n÷a, chóng ta míi thÊy ®−îc. + VÒ tËp trung: C¸c hμnh tinh th−êng ph©n bè trongmét d¶i hÑp gi−ac c¸c chßm sao trong cung Hoμng §¹o. Do mÆt ph¼ng quü ®¹o cña c¸c hμnh tinh nghiªng víi mÆt ph¼ng quü ®¹o cña Tr¸i §Êt nh÷ng gãc kh«ng lín l¾m. Cho nªn, khi quan s¸t tõ Tr¸i §Êt, c¸c hμnh tinh chiÕu lªn mét d¶i hÑp thuéc c¸c chßm sao Hoμng §¹o.

KÕt luËn: Tõ 3 ®Æc ®iÓm trªn b¹n cã thÓ dÔ dμng nhËn biÕt ®©u lμ hμnh tinh, ®©u lμ ng«i sao. Nh−ng khi ®· ph©n biÖt ®−îc gi÷ahμnh tinh vμ c¸c v× sao. VËy, b©y giê,lμm c¸ch nμo ®Ó nhËn biÕt ®−îc tõng hμnh tinh trong 5 hμnh tinh kÓ trªn. §õng lo l¾ng. B¹n cø c¨n cø vμo c¸c ®Æc ®iÓm d−íi ®ay dÓ nhËn biÕt chóng. - Sao Kim: RÊt dÔ nhËn ra. B¹n cø t×m ë phÝa §«ng tr−íc khi MÆt Trêi mäc hoÆc phi¸ T©y sau khi MÆt Trêi lÆn mét ng«i sao s¸ng nhÊt trªn bÇu trêi. VÞ trÝ cao nhÊt cña Sao Kim so víi ®−êng ch©n trêi kh«ng bao giê v−ît qu¸ 480. H¬n n÷a vØtÝ cña Sao Kim thay ®æi t−¬ng ®èi nhanh. Nguyªn nh©n bëi v× Sao Kim lμ hμnh tinh thø hai tÝnh tõ MÆt Trêi cã quü ®¹o n»m trong quü ®¹o cña Tr¸i §Êt. BÒ mÆt sao Kim víi líp khÝ quyÓn dμy ®Æc ph¶n x¹ tíi 75% ¸nh s¸ng MÆt trêi chiÕu vμo nã, vμ chñ yÕu lμ ¸nh s¸ng mμu vμng h¬n n÷a l¹i gÇn Tr¸i §Êt nªn rÊt dÔ nhËn ra. - Sao Thuû: Khã t×m h¬n Sao Kim. Nh−ng b¹n ®õng lo l¾ng. VÉn cã nhiÒu c¬ héi ®Ó nh×n thÊyhμnh tinh nμy trªn bÇu trêi. §Ó nh×n thÊy Sao Thuû, b¹n ph¶i t×m ngay tr−íc khi MÆt Trêi mäc hoÆc ngay sau khi MÆt Trêi lÆn. VÞ trÝ cña nã cao nhÊt trªn bÇu trêi kh«ng bao giê v−ît qu¸ 280 tÝnh tõ ®−êng ch©n trêi do Sao Thuû ë gÇn MÆt Trêi nhÊt. Vμ còng v× ë gÇn MÆt Trêi nhÊt nªn vÞ trÝ cña nã thay ®æi còng rÊt nhanh. Sao Thuû kÐm s¸ng h¬n Sao Kim nhiÒu lÇn nh−ng còng ®ñ s¸ng nh− mét ng«i sao s¸ng ®Ó cã thÓ t×m thÊy dÏ dμng. ¸nh s¸ng cña Sao Thuû cã mμ vμng ®Ëm. Chóng ta cÇn ph¶i t×m ë khu vùc ë ®ã theo ®−êng ®i cña MÆt Trêi s¾p mäc hoÆc ngay sau khi lÆn. Th−êng th× ë kho¶ng thêi gian nμy Sao thuû s¸ng lê mê trong mét d¶i s¸ng mê gäi lμ ¸nh s¸ng hoμng ®¹o ( do c¸c h¹t bôi trong HÖ MÆt Trêi tËp trung chñ yÕu gÇn mÆt ph¼ng hoμng ®¹o μ ph¶n x¹ ¸nh s¸ng MÆt Trêi t¹o ra). B¹n cã thÓ c¶m nhËn ®uîc b»ng m¾t th−êng sù thay ®æi vÞ trÝ Sao Thuû tõng ngμy. -Sao Ho¶: H·y chó ý ®Õn mét ng«i sao mäc ®á rùc trªn bÇu trêi, kh«ng nhÊp nh¸y vμ trong vμi tuÇn vÞ trÝ cña ng«i sao nμy thay ®æi râ rÖt trªn nªn trêi. §ã chÝnh lμ SaoHo¶. Sao Ho¶ rÊt næi bËt vμ rÊt dÔ t×m.

-Sao Méc: Sao Méc chØ s¸ng sau Sao Kim. ¸nh s¸ng cña Sao Méc chñ yÕu lμ ¸nh s¸ng mμu vμng bÞ ph¶n x¹. ¸nh s¸ng æn ®Þnh kh«ng nhÊp nh¸y. Quan s¸t sau mét thêi gian thÊy vÞ trÝ cña nã thay ®æi. Sao Méc rÊt dÔ t×m. -Sao Thæ: B¹n cø t×m kiÕm trªn cung Hoμng §¹o, läai trõ Sao Ho¶ vμ SaoMéc, ng«i sao t−¬ng ®èi s¸ng mμu vμng. Chó ý sau mét thêi gian dμi thÊy vÞ trÝ thay ®æi chËm. Kh«nng ph¶i lμ ng«i sao nμo kh¸c chÝnh lμ Sao Thæ. Khã t×m h¬n Sao Ho¶ vμ Sao Méc nh−ng Sao Thæ còng rÊt dÔ t×m. Chó ý: Tuú theo vÞ trÝ t−¬ng ®èi cña c¸c hμnh tinh ®èi víi Tr¸i §Êt mμ thêi gian nμo trong n¨m chóng xuÊt hiÖn trªn bÇu trêi. Chóng ta cã thÓ sö c¸c ch−¬ng tr×nh phÇn mÒm b¶n ®å sao cμi ®Æt trªn m¸y tÝnh PC ®Ó biÕt râ vÞ trÝ cña tõng hμnh tinh. Khi ®· n¾m râ ®−îc vÞ trÝ vμ quy luËt b¹n còng cãthÓ h×nh dung ë trong ®Çu lμ hμnh tinh nμo hiÖn giê ®angë ®©u, khu vùc chßm sao nμo trªn bÇu trêi. -Sao b¨ng: Ch¾c lμ ai còng ®· tõng thÊy Sao b¨ng mét vμi lÇn. §ã lμ nh÷ng vÖt s¸ng vôt ngang qua bÇu trê trong tÝch t¾c. Nh÷ng sao b¨ng nhá th−êng loÐ lªn råi t¾t. Nh÷ng sao b¨ng lín cã thÓ ®i ®−îc mét ®o¹ndμi trong ho¶ng h¬n mét gi©y ®ång hå vμ ®Ó l¹i mét c¸i ®u«i rÊt ®Ñp.

Sao b¨ng lμ nh÷ng vËt thÓ trong vò trô cã kÝch th−íc tõ vμi milimeters ®Õn vμi chôc centimeter, cã khi vμi meter, tËp trung ë vïng kh«ng gian xung quanh quü ®¹ocña Tr¸i ®Êt. Cã khi lμ x¸c cña mét saochæi ®· tan r·. BÞ søc hót cña tr−êng hÊp dÉn cña Tr¸i §Êt vμ lao vμo khÝ quyÓn víi tèc ®ä

rÊt lín hμng chôc, thËm chÝ hμng tr¨m kilometer trong mét gi©y bÞ ma s¸t vμ bèc ch¸y ë ®é cao trªn 100 kilometer. VÖt s¸ng ®»ng sau lμ do c¸c phan tö trong khÝ quyÓn bÞ i«n ho¸ ph¸t s¸ng. Nh÷ng Sao b¨ngnμoch¸y kh«ng hÕt r¬i xuèng Tr¸i ®Êt gäi lμ thiªn th¹ch. Hμng n¨m cã nh÷ng ®ît m−a sao b¨ng rÊt ®Ñp cã chu kú nh− m−a sao b¨ng Leonids, Aquarids B¹n cã thÓ theo dâi lich®Ó biÕt kho¶ng thêi gian nμo cã m−a sao b¨ng. -Sao chæi: RÊt hiÕm khi ®−îc nh×n thÊy sao chæi. Nh−ng nÕu®· ®−îc nh×n thÊy th× míi thÊy ®ã thùc sù lμ mét kú quan cña tù nhiªn. B¹n chó ý theo dâi c¸c th«ng b¸o thiªn v¨n ®Ó biÕt khi nμo cã sao chæi xuÊt hiÖn khi chóng tiÕn gÇn vÒ phÝa trong cña HÖ MÆt Trêi.

- C¸c sao ®iÓn h×nh: +) Tam gi¸c mïa hÌ: Vμo gi÷a th¸ng 8 hμng n¨m, cø ®Çu tèi chóng ta ngÈng mÆt lªn nh×n bÇu trêi sÏ thÊy ba ng«i sao s¸ng lμ Vega (Chøc N÷), Altair (Ng−u Lang) vμ Deneb (Thiªn T©n 4). t¹o thμnh mét h×nh tam gi¸c næi bËt trªn bÇu trêi. D¶i Ng©n Hμ ch¹y gi÷a sao Chøc N÷ vμ Ng−u Lang vμ däc theo chßm Cynus (Thiªn Nga).

+) Chßm sao Thiªn H¸t (Scorpius) vμ Nh©n M· (Sagittarius): Vμo ®Çu th¸ng 7 c¸c b¹n h·y ng−íc m¾t vÒ phÝa bÇu trêi Nam vÒ phÝa trung t©m D¶i Ng©n Hμ sÏ thÊy chßm sao Chßm sao Thiªn H¸t (Scorpius) vμ Nh©n M· (Sagittarius). Chßm sao Thiªn H¸t víi sao Antares (sao Th−¬ng) to¶ ¸nh s¸ng ®á rùc rì. C¸c tinh v©n vμ ®¸m sao cμng t« ®iÓm cho c¸c chßm sao nμy trë nªn léng lÉy h¬n.

+) Nh÷ng ng«i sao mïa ®«ng: Cuèi thu ®Çu ®«ng, c¸c b¹n Üay ng¾m nh×n bÇu trêi ph−¬ng Nam víi chßm Orion (L¹p Hé) næi tiÕng vμ sao Sirius (Thiªn Lang) to¶n ¸nh s¸ng xanh rùc rì.

+) Centaury (B¸n Nh©n M·) vμ c©y ThËp Tù (Cross) ph−¬ng Nam: Gi÷a th¸ng 7, chóng ta h·y nh×n vÒ phÝa ch©n trêi Nam ngay d−íi chßm Thiªn

H¸t (ThÇn N«ng) sÏ thÊy Chßm b¸n Nh©n M· víi ng«i sao α Centauring«i sao gÇn Tr¸i §Êt nhÊt (4,2 n¨m ¸nh s¸ng) vμ chßm Nam ThËp Tù.

+) Chßm §¹i Hïng Tinh (Usar Major), chßm TiÓu Hïng Tinh (Usar Mino) vμ sao B¾c cùc: H·y nh×n ch¨m chó vÒ phÝa bÇu trêi B¾c chóng ta sÏ t×m thÊy chßm §¹i Hïng Tinh hïng vÜ. Tõ hai ng«i sao chØ h−íng trong chßm sao nμy kÐo dμi kho¶ng 5 lÇn kho¶ng c¸ch gi−ac chóng sÏ gÆp sao B¾c cùc, sao α trong chßm TiÓu Hïng Tinh)

§èi xøng víi chßm §¹i Hïng qua sao B¾c Cùc lμ chßm Thiªn HËu næi tiÕng (Cassiopea).

-Tinh v©n: Mét ®èi t−îng rÊt hÊp dÉn thu hót c¸c fan thiªn v¨n ®ã chÝnh lμ c¸c tinh v©n, nh÷ng ®èm s¸ng mê ¶o trªn bÇu trêi. Vμo cuèi thu chßm L¹p Hé ( Orion) s¸ng rùc víi tinh v©n M42. Mïa hÌ, nh×n vÒ phÝa chßm sao ThÇn n«ng (Scorpius) vμ chßm Nh©n M· ( Sagittarius) sÏ thÊy c¸c ®èm s¸ng mê lμ M4, M6, M7, M16, M12 råi chßm Hecule víi M13. Gi÷a mïa thu, ng−íc m¾t vÒ phÝa chßm sao Tiªn n÷ ( Andromeda) ®Ó nh×n M31 TÊt c¶ nh÷ng tinh v©n nμy ®Òu cã thÓ nh×n thÊy ®−îc b»ng m¾t th−êng

-D¶i Ng©n hμ: Mét d¶i s¸ng mê dôc v¾t ngang qua bÇu trêi ch¹y däc theo chßm Scorpius, Sagittarius råi ch¹y gi÷a hai chßm sao Lyre víi sao Chøc N÷ (Vega), Aquila víi sao Ng−u Lang ( Altair) rùc s¸ng. Sau ®ã ch¹y däc chßm Cynus( Thiªn Nga) ®Õn Orion, Casiope . §Óquan s¸t ®−îc D¶i Ng©n hμ , b¹n h·y thùc hiÖn mét chuyÕn d· ngo¹i xa khái thμnh phè víi

¸nh ®Òn chãi loμ ®Õn c¸c vïng quª yªn tÜnh vμ thanh b×nh.¥ n¬i ®ã, D¶i

Ng©n hμ hiÖn râ, thËt lμ mét c¶nh t−îng hoμnh tr¸ng vμ th¸nh thiÖn. D¶i Ng©n hμ s¸ng nhÊt t¹i khu vùc chßm sao Sagittarius vμ Scorpius, bëi ®©y lμ trung t©m cña thiªn hμ Ng©n Hμ cña chóng ta.

Buæi quan s¸t d· ngo¹i cña c©u l¹c Bé thiªn v¨n B¾c Virginia vμ Chicago (USA) 2.B¶n ®å sao vμ sö dông b¶n ®å sao B¶n ®å sao lμ mét c«ng cô kh«ng thÓ thiÕu khi b¹n b¾t ®Çu t×m hiÓu bÇu trêi. Cã hai lo¹i b¶n ®å sao: b¶n ®å sao ®iÖn tö vμ b¶n ®å sao giÊy. - B¶n ®å sao ®iÖn tö lμ mét ch−¬ng tr×nh phÇn mÒm m« pháng bÇu trêi theo thêigian. Khi b¶n ®å sao ®iÖn tö ®−îc cμi ®¼ttªn m¸y tÝnh, b¹n cã thÓ nhËp c¸c d÷ liÖu cÇn thiÕt nh− thêi gian,vÞ trÝ quan s¸t. Sau ®ã m¸y tÝnh sÏ thùc hiªn c¸c mÖnh lÖnh vμ cho hiÓn thÞ bÇu trêi ( vÞ trÝ c¸c chßm sao, hμnh tinh, tinh v©n, ) theo d÷ liÖu mμ b¹n ®· nhËp. B¶n ®å sao ®iÖn tö cã −u ®iÓm : chÝnh x¸c, dÔ quan s¸t, hiÓn thÞ trªn bÇu trêi ë bÊt kú thêi ®iÓm nμo. Nh−ng nã còng cã nh−îc ®iÓm lμ khã di ®éng (v× cμi ®Æt trªn m¸y tÝnh ) - B¶n ®å sao giÊy lμ h×nh ¶nh c¸c chßm sao trªn bÇu trêi ®−îc in trªn giÊy hoÆc nilon. Sau ®ã ®−îc thiÕt kÕ ®Ó nhËn biÕt ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña bÇu trêi t¹i mét thêi ®iÓm nμo ®ã, vμ t¹i mét n¬i quan s¸t nhÊt ®Þnh. B¶n ®å sao giÊy lμ lo¹i b¶n ®å phæ th«ng rÊt thÝch hîp cho nhiÒu ng−êi, ®Æc biÖt lμ nh÷ng ng−êi míi t×m hiÓu thiªn v¨n. Lo¹i b¶n ®å nμy cã −u ®iÓm: tÝnh phæ biÕn cao, nhá gän, di ®éng, vμ dÔ sö dông.

Nh−ng còng cã nh−îc ®iÓm lμ ®é chÝnh x¸c kh«ng cao, kh«ng tiªn ®o¸n vμ hiÓn thÞ ®−îc vÞ trÝ cña c¸c thiªn thÓ di ®éng nh−: hμnh tinh, mÆt tr¨ng, mÆt trêi. Vμ th−êng mçi lo¹i b¶n ®å ®−îc thiÕt kÕ cho mét vÞ trÝ cã vÜ ®é quan s¸t nhÊt ®Þnh. -Sö dông b¶n ®å sao: ViÖc ®Çu tiªn lμ ph¶i x¸c ®Þnh vÞ trÝ quan s¸t ( kinh ®é, vÜ ®é), thêi gian quan s¸t ( ngμy, giê, n¨m). §èi víi lo¹i b¶n ®å sao ®iÖn tö th× b¹n nhËp c¸c d÷ liÖu ®ã vμo m¸y tÝnh. Cßn ®èi víi b¶n ®å sao giÊy th× b¹n ph¶i chØnh c¸c th«ng sè ( ngμy, giê) theo thiÕt kÕ cña lo¹i b¶n ®å sao mμ b¹n cã. C¸c b−íc ®· xong, b¹n ®èi chiÕu b¶n ®å sao víi bÇu trêi thùc. §Æt ®óng h−íng, so s¸nh ®Ó t×m c¸c vÞ trÝ sao t−¬ng ®−¬ng. Nh− vËy víi b¶n ®å sao b¹n cã thÓ nhËn biÕt ®−îc c¸c chßm sao, vμ c¸c ®Æc ®iÓm cña thiªn cÇu nh− thiªn cùc b¾c, ®−êng hoμng ®¹o, VIII. Ph−¬ng ph¸p lμm mét kÝnh thiªn v¨n ®¬n gi¶n ë n−íc ta. §Ó chÕ t¹o cho riªng b¹n mét èng kÝnh thiªn v¨n nhá trong ®iÒu kiÖn cña hÇu hÕt c¸c b¹n yªu thiªn v¨n. B¹n cã thÓ lμm theo ph−¬ng ph¸p sau. 1.KÝnh thiªn v¨n khóc x¹. a.ChuÈn bÞ vËt liÖu cÇn thiÕt -VËt kÝnh: B¹n cã thÓ tËn dông nh÷ng m¾t kÝnh cña nh÷ng chiÕc kÝnh l·o hoÆc viÔn thÞ ®· háng. Nh−ng ®Ó cã chÊt l−îng tèt h¬n, b¹n h·y ®Õn hiÖu kÝnh thuèc mua mét m¾t kÝnh viÔn thÞ cßn nguyªn khæ trßn víi tiªu cù tuú thÝch. Ch¼ng h¹n, víi m¾t kÝnh viÔn thÞ cã ®é tô +1D lμ b¹n ®· cã vËt kÝnh cã tiªu cù f1 =

1 = 1m D

Chó ý khi chän vËt kÝnh: §iÒu ®Çu tiªn vμ còng lμ quan träng khi chän vËt kÝnh lμ t©m kÝnh ph¶i trïng víi t©m cña vßng trßn r×a. Thø 2, do hiÖn t−îng s¾c sai, h×nh ¶nh t¹o bëi vËt kÝnh sÏ mê ®i. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nμy chóng ta ph¶i gi¶m ®é më tù do cña kÝnh ( ®−êng kÝnh D cña vËt kÝnh), tøc lμ buéc ph¶i gi¶m ®é s¸ng E ( nÕu cã ®iÒu kiÖn, b¹n cã thÓ ®Õn n¬i chÕ t¹o dông cô quang häc ®Ó mua c¸c vËt kÝnh tiªu s¾c) -ThÞ kÝnh: ViÖc t×m ®−îc thÞ kÝnh xem ra cßn khã h¬n lμ cã ®−îc vËt kÝnh. B¹n cã thÓ dïng thÞ kÝnh hay vËt kÝnh cña mét chiÕc kÝnh hiÓn vi ®· háng ( tiªu cù rÊt ng¾n tõ vμi mm ®Õn vμi cm). HoÆc cã thÓ mua m¾t kÝnh

dïng trong c¸c kÝnh kinh vÜ, tr¾c ®Þa ( tiªu cù kho¶ng 1 cm nh−ng gi¸ l¹i kh«ng ph¶i ch¨ng). Nh−ng b¹n chí lo. Víi chiÕc m¸y ¶nh ®· háng, b¹n cã thÓ th¸o lÊy vËt kÝnh cña nã ®Ó lμm thÞ kÝnh cho chiÕc kÝnh thiªn v¨n cña m×nh ( tiªu cù tõ 3 – 5 cm). DÔ kiÕm h¬n, b¹n cã thÓ dïng m¾t kÝnh cña c¸c Camera, m¸y ¶nh hay èng nhßm mμ c¸c em thiÕu nhi th−êng dïng ( chÊt l−îng tuy kh«ng tèt l¾m nh−ng vÉn sö dông ®−îc, miÔn lμ c¸c mÆt nμy kh«ng bÞ x©y x¸t). Chó ý khi chän thÞ kÝnh: ThÞ kÝnh cã tiªu cù cμng ng¾n th× ®−êng kÝnh r×a cμng nhá. Vμ do ®ã h×nh ¶nh thiªn thÓ quan s¸t ®−îc sÏ cμng lín, song ¶nh sÏ cμng mê vμ tèi. V× vËy, b¹n nªn c©n nh¾c khi chän thÞ kÝnh ®Ó thÝch hîp víi yªu cÇu quan s¸t cña m×nh. - èng kÝnh: Tèt nhÊt, dïng èng nhùa PVC v× võa cã nhiÒu lo¹i, l¹i dÔ gia c«ng. Tuú thuéc vμo ®−êng kÝnh r×a cña vËt kÝnh vμ thÞ kÝnh, b¹n cã thÓ chän èng kÝnh thÝch hîp. CÇn mét èng cho vËt kÝnh ( èng vËt kÝnh) vμ mét èng cho thÞ kÝnh ( èng thÞ kÝnh). Ngoμi ra, cÇn cã thªm mét èng nèi vμ mét Ýt keo d¸n. b.C¸ch lμm cô thÓ. Gi¶ sö b¹n cã mét vËt kÝnh cã ®−êng kÝnh r×a 2R = 60cm, tiªu cù f1 = 1m = 100cm vμ mét thÞ kÝnh cã tiªu cù f2 = 2cm. §é béi gi¸c G∞ =

f1 = 50 f2

Chän èng vËt kÝnh lo¹i 60 cã ®−êng kÝnh b»ng ®−êng kÝnh r×a cña vËt kÝnh vμ chiÒu dμi l nhá h¬n tiªu cù cña vËt kÝnh ( l< f1) ( kho¶ng 90 cm). èng thø 2 dïng ®Ó g¾n thÞ kÝnh. B¹n cã thÓ lμm theo s¬ ®å sau:

2.KÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹. VËt kÝnh lμ mét g−¬ng cÇu lâm vμ thÞ kÝnh lμ mét thÊu kÝnh héi tô cã tiªu cù ng¾n. §Ó cã ®−îc vËt kÝnh lμ mét g−¬ng cÇu lâm, b¹n cã thÓ dïng chiÕc g−¬ng cÇu låi g¾n ë xe m¸y hoÆc « t«. Sau ®ã, ®em ra hiÖu kÝnh tr¸ng ng−îc l¹i. ThÕ lμ b¹n ®· cã mét chiÕc g−¬ng cÇu lâm. NÕu cã ®iÒu kiÖn, b¹n ra cöa hμng b¸n dông cô quang häc mua mét chiÕc cÇu lâm theo ý muèn. §¬n gi¶n h¬n, b¹n cã thÓ ghÐp s¸t mét g−¬ng ph¼ng víi mét thÊu kÝnh héi tô, kÕt qña thu ®−îc sÏ t−¬ng ®−¬ng víi mét g−¬ng cÇu lâm ( tuy 1 2

nhiªn chÊt l−îng sÏ kÐm h¬n rÊt nhiÒu) cã tiªu cù fg−¬ng= fkÝnh NÕu g−¬ng cÇu lâm cã b¸n kÝnh R th× tiªu cù fg−¬ng=

1 R. Khi chÕ t¹o 2

kÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹ ta cÇn cã thªm mét g−¬ng ph¼ng tr¸ng mÆt trªn hoÆc tèt nhÊt lμ mét l¨ng kÝnh ph¶n x¹ toμn phÇn. B¹n nhí r»ng mäi c«ng thøc ®èi víi kÝnh thiªn v¨n khóc x¹ ®Òu ¸p dông cho kÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹.

KÝnh thiªn v¨n ph¶n x¹ ®−îc chÕ t¹o tõ vËt kÝnh chuÈn cã −u ®iÓm lμ tr¸nh ®−îc quang sai vμ h×nh ¶nh s¸ng, râ h¬n. Song chÕ t¹o phøc t¹p h¬n. 3.HiÖu chØnh -HiÖu chØnh quang trôc: B¹n ph¶i ®iÒu chØnh sao cho quang trôc cña vËt kÝnh vμ thÞ kÝnh trïng nhau ( ghÐp ®ång trôc). -HiÖu chØnh quang sai: Khi quan s¸t chi tiÕt bÒ mÆt MÆt Tr¨ng vμ h×nh d¹ng c¸c hμnh tinh, b¹n ph¶i thùc hiÖn c«ng viÖc hiÖu chØnh nμy. §Ó h¹n chÕ quang sai b»ng c¸ch dïng mét tÊm b×a ch¾n s¸ng khoÐt mét lç trßn nhá sao cho cã ®−îc ®é më thÝch hîp. C¾t mét tÊm b×a ®−îc khoÐt lç thμnh h×nh trßn cã ®−êng kÝnh b»ng ®−êng kÝnh r×a cña vËt kÝnh. Sau ®ã ®Æt tr−íc hoÆc sau vËt kÝnh. Nh−ng khi quan s¸t c¸c ng«i sao th× b¹n kh«ng ®−îc dïng ch¾n s¸ng v× quang th«ng cña c¸c ng«i sao rÊt yÕu. 4.Gi¸ kÝnh. §Ó thuËn tiÖn cho viÖc quan s¸t vμ còng lμ ®−îc ®Ó cho chiÕc kÝnh thiªn v¨n cña b¹n cã mét h×nh d¸ng nμo ®ã, b¹n cÇn lμm mét gi¸ kÝnh. Tuú thuéc vμo kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña b¹n vμ nh÷ng g× cã thÓ tËn dông mμ chiÕc kÝnh thiªn v¨n cña b¹n sÏ cã nh÷ng gi¸ kÝnh kh¸c nhau. C«ng viÖc nμy kh«ng khã, chØ cÇn b¹n kiªn nhÉn. NÕu cã ®iÒu kiÖn, b¹n cã thÓ mua nã, nh−ng nãi nhá víi b¹n, gi¸ cao ®Êy. Dï thÕ nμo còng ph¶i cã nã, nÕu kh«ng, chØ

mét c¸i rung nhá còng cã thÓ lμm cho ng«i sao mμ b¹n quan s¸t v−ît ra ngay khái thÞ tr−êng. IX. Thùc hμnh quan s¸t bÇu trêi b»ng kÝnh thiªn v¨n phæ th«ng Trong môc trªn, chóng ta ®· lμm quen víi bÇu trêi sao b»ng m¾t th−êng. §Ó th−ëng thøc, ®ång thêi t×m hiÓu chi tiÕt h¬n vÒ c¸c thiªn thÓ trªn bÇu trêi chónh ta h·y cïng nhau kh¸m ph¸ víi nh÷ng chiÕc kÝnh thiªn v¨n phæ th«ng. KÝnh thiªn v¨n phæ th«ng lμ nh÷ng kÝnh thiªn v¨n nhá cã ®−êng kÝnh vËt kÝnh tõ 50mm ®Õn 30cm. Víi c«ng cô nμy c¸c b¹n yªu thÝch thiªn v¨n cã thÓ nh×n s©u h¬n vμo vò trô ®Ó kh¸m ph¸ nhiÒu ®iÒu thó vÞ. Cßn chÇn chõ g× n÷a. Chóng ta h·y h−íng èng kÝnh vμo thiªn thÓ. Sau ®©y t«i tr×nh bμy nh÷ng hiÖn t−îng trong vò trô mμ c¸c thiÕt bÞ cña Phßng Thiªn v¨n cã thÓ quan s¸t phôc vô cho qu¸ tr×nh t×m hiÓu bÇu trêi cña sinh viªn khoa VËt Lý, §HSP Hμ Néi: HiÖn t¹i, chóng ta ®· cã gi¸o tr×nh cô thÓ gi¶ng d¹y thiªn v¨n trong c¸c tr−êng §H, C§SP trong c¶ n−íc. C¸c hiÖn t−îng thiªn v¨n ®Ò cËp trong gi¸o tr×nh rÊt phong phó. ViÖc kÕt hîp gi÷a gi¶ng d¹y vμ thùc hμnh quan s¸t sÏ gióp sinh viªn tiÕp thu kiÕn thøc mét c¸ch trùc quan vμ s©u s¾c h¬n. Nh− ®· nãi, víi hÇu hÕt c¸c hiÖn t−îng thiªn v¨n ®−îc ®Ò cËp trong gi¸o tr×nh, c¸c thiÕt bÞ cña chóng ta hoμn toμn cã thÓ quan s¸t ®ù¬c. Vμ ë ®©y, chóng t«i xin tr×nh bμy mét c¸ch tãm t¾t mét sè néi dung: 1.T×m hiÓu MÆt Trêi MÆt trêi lμ ng«i sao gÇn chóng ta nhÊt, lμ phßng thÝ nghiÖm tuyÖt vêi tõ ®ã cho phÐp hiÓu ®−îc c¸c qu¸ tr×nh v©t lý diÔn ra trªn tÊt c¶ c¸c sao kh¸c trong vò trô. V× vËy, trong c¸c gi¸o tr×nh thiªn v¨n bao giê còng dμnh h¼n mét ch−¬ng nãi vÒ MÆt Trêi. Nh÷ng tÝnh chÊt chñ yÕu ®−îc ®Ò cËp ®ã lμ: Sù tù quay cña MÆt Trêi, c¸c ho¹t ®éng cña nã: vÕt ®en, vÕt s¸ng, tai löa... §Ó gióp c¸c em sinh viªn t×m hiÓu MÆt Trêi, chóng t«i sö dông c¸c kÝnh chiÕt quang vμ filter läc. V× MÆt Trêi rÊt s¸ng, sö dông kÝnh 16”LX200 sÏ kh«ng ®em l¹i hiÖu qu¶ tèt ®ång thêi l¹i cã thÓ lμm h− h¹i cho thiÕt bÞ. a.Quan s¸t c¸c ho¹t ®éng cña MÆt Trêi

+ VÕt ®en: Víi kÝnh PRL-VIXEN, FS.. cã thÓ quan s¸t rÊt râ vÕt ®en vμ cÊu tróc cña vÕt ®en còng nh− sù ph©n bè thμnh nhãm cña c¸c vÕt ®en trªn bÒ mÆt MÆt Trêi víi ®é ph©n gi¶i tèt vμ ®é an toμn cao. Cã hai ph−¬ng ph¸p mμ chóng t«i ¸p dông gióp sinh viªn quan s¸t vÕt ®en lμ ph−¬ng ph¸p trùc tiÕp vμ ph−¬ng ph¸p gi¸n tiÕp. Ph−¬ng ph¸p trùc tiÕp lμ h−íng kÝnh thiªn v¨n vÒ phÝa MÆt Trêi. Tr−íc thÞ kÝnh cã l¾p mét filter läc chuyªn dông. C¸c em sinh viªn cã thÓ ®Æt m¾t sau thÞ kÝnh ®Ó quan s¸t. Víi c¸c thÞ kÝnh kh¸c nhau cho phÐp thay ®æi ®é phãng ®¹i. Ph−¬ng ph¸p nμy cã −u ®iÓm lμ quan s¸t trùc tiÕp , ®é ph©n gi¶i cao, h×nh ¶nh râ nÐt. Cã nh−îc ®iÓm lμ chØ tõng ng−êi quan s¸t lÇn l−ît . Th−êng th× mçi nhãm quan s¸t gåm vμi chôc sinh viªn nªn rÊt mÊt thêi gian. Ph−¬ng ph¸p gi¸n tiÕp lμ h−íng kÝnh thiªn v¨n vÒ phi¸ MÆt Trêi. Sau ®ã høng h×nh ¶nh cña MÆt Trêi qua thÞ kÝnh trªn mét mμn quan s¸t. §iÒu chØnh thiÕt bÞ sao cho h×nh ¶nh cña MÆt Trêi hiÖn râ nhÊt trªn mμn ¶nh. Ph−¬ng ph¸p nμy cã −u ®iÓm lμ nhiÒu sinh viªn cã thÓ quan s¸t cïng mét lóc, ng−êi h−íng dÉn cã thÓ chØ trùc tiÕp lªn mμn ¶nh ®Ó gi¶i thÝch. Nh−îc ®iÓm lμ ®é ph©n gi¶i thÊp h¬n, h×nh ¶nh mê h¬n so víi ph−¬ng ph¸p trùc tiÕp. Quan s¸t ë ®é phãng ®¹i nhá (kho¶ng 30X ®Õn 50X) sÏ gióp sinh viªn nhËn biÕt ®−îc sù ph©n bè cña c¸c vÕt ®en trªn bÒ mÆt MÆt Trêi. Ch¼ng h¹n, quan s¸t trong nhiÒu ngμy sÏ thÊy c¸c vÕt ®en th−êng xuÊt hiÖn ë khu vùc gÇn xÝch ®¹o MÆt Trêi vμ th−êng xuÊt hiÖn thμnh tõng cÆp. Nh−ng ®Ó gióp sinh viªn quan s¸t chi tiÕt h¬n, chóng t«i sö dông c¸c thÞ kÝnh cã tiªu cù vμ thÞ tr−êng nhá h¬n. V× vÕt ®en kh«ng ph¶i lμ hoμn toμn ®en. Do t−¬ng ph¶n víi vïng xung quanh s¸ng chãi cña MÆt Trêi cã nhiÖt ®é cao h¬n kho¶ng 5800K nªn m¾t chóng ta c¶m nhËn nã cã mμu ®en. Thùc ra, nhiÖt ®é cña vÕt ®en còng rÊt cao, kho¶ng 4500K. Khi sö dông c¸c thÞ kÝnh cã ®é phãng ®¹i lín h¬n (kho¶ng 80X ®Õn 100X) sÏ gióp sinh viªn quan s¸t ®−îc cÊu tróc vÕt ®en. VÝ dô, víi ®é phãng ®¹i nμy, cÊu tróc cña vÕt ®en cã hai vïng râ rÖt: vïng trung t©m tèi ®en vμ vïng bao ngoμi cã cÊu tróc h×nh sîi gäi lμ vïng nöa tèi.

+ Tai löa, vÕt s¸ng: §Ó quan s¸t ®−îc tai löa, vÕt s¸ng, chóng t«i sö dông filter läc chuyªn dông, filter alpha. V× thμnh phÇn chñ yÕu trªn MÆt Trêi lμ Hydro, nªn quan s¸t d¶i sãng hÑp (v¹ch alpha) trong phæ Hydro sÏ cho phÐp chóng ta quan s¸t chi tiÕt h¬n c¸c ho¹t ®éng cña MÆt Trêi. Filter alpha cã hai lo¹i: mét lo¹i l¾p tr−íc vËt kÝnh vμ mét lo¹i l¾p sau vËt kÝnh vμ tr−íc thÞ kÝnh. ë ®©y chóng t«i cã lo¹i l¾p sau vËt kÝnh. Víi filter alpha nμy, chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh chôp ¶nh hoÆc quan s¸t trùc tiÕp. H×nh ¶nh MÆt Trêi khi quan s¸t hoÆc chôp ¶nh qua filter alpha sÏ cho thÊy c¸c ho¹t ®éng kh¸c cña MÆt Trêi mμ c¸c filter läc b×nh th−êng kh«ng thÓ quan s¸t ®−îc. C¸c ho¹t ®éng ®ã nh− tai löa, vÕt s¸ng, h¹t g¹o...

¶nh bªn tr¸i: MÆt trêi ®−îc chôp bëi vÖ tinh SOHO. ¶nh bªn ph¶i: MÆt trêi nh×n qua filter läc alpha Khi MÆt trêi ho¹t ®éng m¹nh, chóng t«i cã thÓ chôp ¶nh lμm tμi liÖu ®Ó h−íng dÉn sinh viªn, hoÆc cã thÓ cho sinh viªn quan s¸t trùc tiÕp.

b.Quan s¸t sù tù quay cña MÆt Trêi §Ó chøng minh sù tù quay cña MÆt trêi cho sinh viªn b»ng quan s¸t. Chóng t«i sö dông filter läc dïng ®Ó quan s¸t vÕt ®en . Thø nhÊt, chän ngμy mμ trªn MÆt Trêi xuÊt hiÖn nhiÒu vÕt ®en lín. Bëi v× c¸c vÕt ®en nμy cã thÓ tån t¹i hμng tuÇn, thËm chÝ h¬n mét th¸ng. Thø hai, ph¶i quan s¸t liªn tôc trong mét vμi ngμy. TiÕn hμnh chôp ¶nh hoÆc quan s¸t trong nhiÒu ngμy, sinh viªn cã thÓ thÊy vÞ trÝ cña c¸c vÕt ®en thay ®æi cã quy luËt trªn bÒ mÆt MÆt Trêi. Nh− vËy cã nghÜa lμ MÆt Trêi ®ang tù quay. 2.Quan s¸t MÆt Tr¨ng §Ó quan s¸t MÆt Tr¨ng, chóng t«i sö dông tÊt c¶ c¸c kÝnh chiÕt quang vμ ph¶n quang. ThËm chÝ, kÝnh 16”LX200 còng ®−îc sö dông ®Ó ®¸p øng nhu cÇu quan s¸t

a.T×m hiÓu c¸c ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh trªn bÒ mÆt MÆt Tr¨ng

Quan s¸t c¸c ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh trªn bÒ mÆt MÆt Tr¨ng cho phÐp sinh viªn h×nh dung ®−îc nh÷ng va ch¹m trong vò trô còng nh− c¸c cÊu tróc ®Þa h×nh t−¬ng tù trªn c¸c hμnh tinh vμ vÖ tinh trong HÖ MÆt Trêi. Víi c¸c kÝnh chiÕt quang ®−¬ng kÝnh vËt kÝnh tõ 60mm ®Õn 120mm, ë ®é phãng ®¹i thÊp (kho¶ng 30X), c¸c sinh viªn cã thÓ quan s¸t rÊt râ c¸c ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh trªn bÒ mÆt MÆt Tr¨ng. §èi víi kÝnh ph¶n quang 16”LX200 cã thÓ quan s¸t chi tiÕt bÒ mÆt MÆt Tr¨ng ë ®é ph©n gi¶i rÊt cao. Sau ®ã cã thÓ thay ®æi ®é phãng ®¹i kh¸c nhau 50X, 80X, 100X, 200X...®Ó phï hîp víi c¸c môc ®Ých quan s¸t cô thÓ.

¶nh bªn tr¸i: Bøc t−êng th¼ng ( The Straight Wall) cã mμu tèi lóc MÆt trêi mäc trªn bÒ mÆt MÆt Tr¨ng. ¶nh bªn ph¶i: 15 ngμy sau, ¸nh s¸ng mÆt trêi lÆn chiÕu s¸ng nªn nã cã mμu s¸ng + §Æc ®iÓm thø nhÊt lμ c¸c vïng tèi, s¸ng ph©n bè trªn bÒ mÆt MÆt Tr¨ng. B»ng m¾t th−êng chóng ta còng dÔ dμng nhËn biÕt ®−îc chóng. Tuy nhiªn, víi kÝnh thiªn v¨n, c¸c sinh viªn cã ®−îc c¸i nh×n cËn c¶nh râ nÐt h¬n rÊt nhiÒu. Nh÷ng vïng tèi lμ nh÷ng vïng cã ®Þa h×nh t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng, Ýt nói löa, hè trßn vμ thÊp h¬n ®Þa h×nh xung quanh. Nh÷ng vïng nμy gäi lμ biÓn. Sö dông kÝnh 16”LX200, c¸c em sinh viªn cã thÓ ph¸t hiÖn ra nh÷ng vïng tèi h¬n do ®Þa h×nh tròng hoÆc c¸c ®−êng m¶nh nhá hÑp cã h×nh sîi ch¹y lßng vßng gièng nh− nh÷ng dßng s«ng nøt nÎ. Ng−îc l¹i, nh÷ng vïng s¸ng cßn l¹i cã kÕt cÊu ®Þa h×nh cao h¬n vμ ghå ghÒ h¬n chøa nhiÒu c¸c hè trßn lín nhá, c¸c d·y nói h×nh vßng, hÎm nói vμ c¸c d·y nói ch¹y dμi. b.Quan s¸t c¸c d·y nói h×nh vßng: ë ®é phãng ®¹i thÊp tõ 30X ®Õn 60X, sÏ gióp sinh viªn quan s¸t ®−îc toμn c¶nh MÆt Tr¨ng. Tõ ®ã c¸c sinh viªn cã thÓ tù rót ra kÕt luËn trong sù kh¸c biÖt vÒ ®Þa h×nh gi÷a b¸n cÇu

B¾c vμ b¸n cÇu Nam cña MÆt Tr¨ng, còng nh− sù kh¸c biÖt trong sù ph©n bè cña c¸c d·y nói h×nh trßn, c¸c miÖng hè thiªn th¹ch ë c¶ hai b¸n cÇu.

MiÖng hè Plato n»m phÝa b¾c cña biÓn Imbrium. PhÝa ph¶i cña nã lμ thung lòng Alpine c¾t xuyªn qua d·y nói Alps. T¨ng ®é phãng ®¹i cña kÝnh lªn 80X, 150X hoÆc h¬n n÷a tuú thuéc vμo kh¶ n¨ng cña kÝnh, sinh viªn cã thÓ quan s¸t kü cÊu tróc c¸c miÖng hè trßn. §ã lμ nh÷ng hè thiªn th¹ch, nói löa vμ c¸c d·y nói h×nh trßn. Víi kÝnh 16”LX200, cã thÓ quan s¸t râ c¸c ngän nói, nói löa n»m ë t©m c¸c d·y nói trßn. Ngoμi ra cã thÓ quan s¸t râ c¸c miÖng hè trÎ n»m chång lªn c¸c miÖng hè thiªn th¹ch cã tuæi giμ h¬n.

¶nh bªn tr¸i: MiÖng hè Clavius (®−êng kÝnh 210 km) ë phÝ Nam cña MÆt Tr¨ng. ¶nh bªn ph¶i: miÖng hè Copernicus. Vμo nh÷ng ngμy Tr¨ng trßn, víi ®é phãng ®¹i nhá, c¸c em sinh viªn cã thÓ quan s¸t thÊy mét vïng s¸ng ë trung t©m cã mét miÖng hè trßn nhá, r×a cã cÊu tróc h×nh nhÉn, to¶ ra xung quanh c¸c ®Æc ®iÓm cã cÊu tróc d¹ng

sîi. §ã chÝnh lμ miÖng hè Tycho. Ngoμi ra cßn cã thÓ quan s¸t ®−îc rÊt nhiÒu c¸c miÖng nói löa vμ ®Æc ®iÓm kh¸c n÷a cña MÆt Tr¨ng.

¶nh bªn tr¸i: MiÖng hè Copernicus. ¶nh bªn ph¶i: Khu vùc biÓn Nectaris víi c¸c miÖng hè Theophilus (trªn), Cyrillus (gi÷a), vμ Catharina (d−íi cïng). §Ó t×m hiÓu c¸c ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh cña MÆt Tr¨ng qua kÝnh thiªn v¨n phæ th«ng, chóng t«i tæ chøc quan s¸t vμo c¸c ngμy tõ 7-10 ¢m lÞch hoÆc 19-23 ¢m lÞch. Khi ®ã, ¸nh s¸ng cña MÆt Trêi kh«ng chiÕu th¼ng gãc víi bÒ mÆt MÆt Tr¨ng theo ph−¬ng quan s¸t mμ t¹o mét gãc nghiªng nμo ®ã. Vμ nh− thÕ, c¸c d·y nói sÏ ®Ó l¹i nh÷ng c¸i bãng trªn bÒ mÆt MÆt Tr¨ng lμm cho chóng ta thÊy râ chóng. c.HiÖn t−îng tr¨ng che sao §©y lμ hiÖn t−îng phæ biÕn th−êng xuyªn quan s¸t ®−îc. MÆt Tr¨ng chuyÓn ®éng trªn quü ®¹o vμ v¹ch lªn trªn nÒn trêi mét ®−êng gäi lμ b¹ch ®¹o. Khi b¾t ®Çu ®i qua mét ng«i sao, ng«i sao ®ã liÒn biÕn mÊt mét c¸ch ®ét ngét. Sau khi ®i qua, ng«i sao ®ã l¹i xuÊt hiÖn mét c¸ch ®ét ngét. §©y lμ mét hiÖn t−îng rÊt lý thó. Qua hiÖn t−îng nμy cã thÓ gióp sinh viªn nhËn biÕt ®−îc MÆt Tr¨ng kh«ng cã khÝ quyÓn. §Ó dÔ nhËn biÕt ®−îc hiÖn t−îng, chóng t«i sö dông c¸c kÝnh chiÕt quang vμ c¶ kÝnh ph¶n quang 16”LX200 ®Ó sinh viªn quan s¸t. HiÖn t−îng khi ng«i sao b¾t ®Çu bÞ che khuÊt hoÆc ra khái ®Üa MÆt Tr¨ng. NÕu trªn MÆt Tr¨ng cã khÝ quyÓn, ¸nh s¸ng cña ng«i sao sÏ bÞ thay

®æi c¶ vÒ c−êng ®é vμ mμu s¾c tr−íc khi bÞ che khuÊt hoÆc sau khi ®i ra khái ®Üa MÆt Tr¨ng do bÞ khÝ quyÓn cña MÆt Tr¨ng hÊp thô. Cô thÓ lμ ng«i sao bÞ mê ®i vμ ¸nh s¸ng cña nã chuyÓn sang mμu vμng hoÆc ®á h¬n. Ng−îc l¹i, nÕu bÒ mÆt MÆt Tr¨ng kh«ng cã khÝ quyÓn , ng«i sao sÏ xuÊt hiÖn vμ biÕn mÊt mét c¸ch ®ét ngét mμ kh«ng cã bÊt cø mét sù thay ®æi nμo cã thÓ c¶m nhËn ®−îc b»ng m¾t th−êng khi nh×n qua kÝnh thiªn v¨n phæ th«ng.

3.Sö dông kÝnh thiªn v¨n ®Ó quan s¸t c¸c hμnh tinh Víi c¸c kÝnh thiªn v¨n vμ c¸c thiÕt bÞ phô trî hiÖn cã, chóng t«i cã thÓ h−íng dÉn c¸c sinh viªn tiÕn hμnh quan s¸t vÒ c¸c hμnh tinh ®Ó chøng minh c¸c tÝnh chÊt mμ c¸c em ®· ®−îc häc trong gi¸o tr×nh nh−: chuyÓn ®éng cña c¸c hμnh tinh xung quanh MÆt Trêi; sù tù quay cña c¸c hμnh tinh; chuyÓn ®éng cña c¸c vÖ tinh xung quanh hμnh tinh; chuyÓn ®éng biÓu kiÕn cña c¸c hμnh tinh trªn nÒn sao; ®Æc ®iÓm cña c¸c hμnh tinh: pha Sao Kim, Sao Thæ vμ hÖ thèng vμnh cña nã, c¸c cùc b¨ng cña Sao Ho¶, c¸c d¶i m©y vμ c¸c ®Æc ®iÓm chi tiÕt trªn bÒ mÆt Sao Méc... a.Sù thay ®æi pha cña Sao Kim Quan s¸t pha vμ sù thay ®æi pha cña Sao Kim sÏ gióp sinh viªn chøng minh b»ng quan s¸t: Sao Kim lμ mét hμnh tinh trong HÖ MÆt Trêi, quü ®¹o chuyÓn ®éng cña Sao Kim n»m trong quü ®¹o cña Tr¸i §Êt. C¸c kÝnh ph¶n

quang vμ chiÕt quang cña chóng t«i hiÖn cã ®Òu cã thÓ thùc hiÖn c¸c quan s¸t rÊt tèt pha vμ sù thay ®æi pha cña sao Kim. Sinh viªn cã thÓ trùc tiÕp quan s¸t qua kÝnh thiªn v¨n vμ sau ®ã ghi l¹i c¸c ®Æc ®Øªm pha quan s¸t ®−îc. HoÆc, v× sao Kim rÊt s¸ng, chóng t«i cã thÓ chôp ¶nh b»ng c¸c film ¶nh b×nh th−êng qua kÝnh thiªn v¨n råi cho c¸c em ph©n tÝch c¸c bøc ¶nh ®ã. Quan s¸t vμ chôp ¶nh sao Kim sÏ thÊy c¸c pha cña sao Kim thay ®æi còng gièng nh− sù thay ®æi pha cña MÆt tr¨ng.Qua c¸c kiÕn thøc ®· häc, sinh viªn cã thÓ suy ra tÝnh chÊt chuyÓn ®éng cña sao Kim tõ quan s¸t. Ch¼ng h¹n, tõ quan s¸t, c¸c em sinh viªn sÏ thÊy ®õ¬ng kÝnh ¶nh biÓu kiÕn cña pha cμng khuyÕt sÏ lín h¬n ®−êng kÝnh biÓu kiÕn cña pha Ýt khuyÕt h¬n. Nh− vËy c¸c em cã thÓ kÕt luËn: pha cμng khuyÕt th× Sao Kim cμng gÇn Tr¸i §Êt . Råi tõ c¸c pha quan s¸t ®−îc, sinh viªn còng cã thÓ nhËn biÕt ®−îc khi nμo Sao Kim ®ang tiÕn gÇn vÒ Tr¸i §Êt , khi nμo ®i xa Tr¸i §Êt...

Sù thay ®æi pha cña Sao Kim (bªn tr¸i). Pha cña Sao Thuû (bªn ph¶i) b.Quan s¸t sù chuyÓn ®éng cña c¸c vÖ tinh xung quanh hμnh tinh: §Ó chøng minh b»ng quan s¸t mét sè hμnh tinh trong HÖ MÆt Trêi cã c¸c vÖ tinh quay xung quanh, chóng t«i chän hai ®èi t−îng lμ Méc Tinh vμ Thæ Tinh. Lý do bëi v×: Thø nhÊt, ®©y lμ hai hμnh tinh lín ®iÓn h×nh víi nhiÒu vÖ tinh. Thø hai, do thiÕt bÞ cña chóng t«i chØ cã thÓ cho phÐp quan s¸t râ c¸c vÖ tinh cña hai hμnh tinh nμy. §Ó quan s¸t râ c¸c vÖ tinh cña hai hμnh tinh nμy , ®èi víi c¸c kÝnh chiÕt quang, chóng t«i sö dông ë ®é phãng ®¹i thÊp kho¶ng 40X ®Õn 60X. §Æc biÖt ®èi víi kÝnh ph¶n quang 16”LX200, do thÞ tr−êng lín, ®é më tù do

lín, chóng t«i cã thÓ ®Ó ë ®é phãng ®¹i cao h¬n (kho¶ng 100X ®Õn 160X) ®Ó cho kÕt qu¶ quan s¸t tèt.

Sao Méc vμ c¸c vÖ tinh Io, Ganymede, Europe, Callisto §èi víi sao Méc, 4 vÖ tinh Io, Ganymede, Europe, Callisto ®Òu rÊt s¸ng. Trong ®ã, riªng vÖ tinh Io cã cÊp sao +4.8 cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t th−êng trong ®iÒu kiÖn quan s¸t cùc tèt. Trong kÝnh thiªn v¨n, c¸c vÖ tinh nμy tËp trung trªn mét d¶i dμi. §Ó gióp sinh viªn nhËn thÊy ®−îc chuyÓn ®éng cña chóng xung quanh Sao Méc, chóng t«i cho quan s¸t trong nh÷ng kho¶ng thêi gian c¸ch nhau vμi giê. Do chu kú chuyÓn ®éng cña c¸c vÖ tinh nμy xung quanh sao Méc lμ rÊt nhanh nªn hoμn toμn cã thÓ nhËn thÊy râ sù thay ®æi vÞ trÝ t−¬ng ®èi so víi Sao Méc sau kho¶ng thêi gian lμ vμi giê. §Ó chÝnh x¸c h¬n, chóng t«i cã thÓ chôp ¶nh vÞ trÝ cña c¸c vÖ tinh sau nh÷ng kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh qua kÝnh ph¶n quang 16”LX200 víi CCD ST7. H×nh ¶nh sÏ hiÓn thÞ trªn m¸y tÝnh vμ sinh viªn cã thÓ dÔ dμng nhËn thÊy sù thay ®æi t−¬ng ®èi vÒ vÞ trÝ gi÷a c¸c vÖ tinh cña sao Méc.

Sao Thæ vμ c¸c vÖ tinh cña nã §èi víi Sao Thæ, vÖ tinh cã thÓ quan s¸t râ trong kÝnh thiªn v¨n chiÕt quang phæ th«ng lμ Titan. Cßn nÕu quan s¸t qua kÝnh ph¶n quang 16”LX200 cã thÓ quan s¸t râ c¸c vÖ tinh Tiatn, Dione, Enceladus,Tethys, Rhea. Còng ¸p dông t−¬ng tù ph−¬ng ph¸p ®èi víi Sao Méc, sinh viªn cã thÓ thÊy râ sù thay ®æi vÞ trÝ t−¬ng ®èi cña c¸c vÖ tinh nμy ®èi víi Sao Thæ. ChØ kh¸c r»ng, sù thay ®æi nμy nhá h¬n nhiÒu so víi tr−êng hîp c¸c vÖ tinh cña Sao Méc do chu kú quay quanh Sao Thæ cña c¸c vÖ tinh nμy dμi h¬n. Satellite

Diameter Visual (km) magnitude

Distance (km)

Orbital period (days)

Ecc.

Inc. (degrees)

JUPITER Metis

43

17.5

128,000

0.3

0.001

0.0

Adrastea

16

18.7

129,000

0.3

0.002

0.1

Amalthea

167

14.1

181,400

0.5

0.003

0.4

Thebe

99

16.0

221,900

0.7

0.018

1.1

Io

3,643

5.0

421,800

1.8

0.004

0.0

Europa

3,122

5.3

671,100

3.6

0.009

0.5

Ganymede

5,262

4.6

1,070,400

7.2

0.001

0.2

Callisto

4,821

5.7

1,882,700

16.7

0.007

0.2

Themisto

8

21.0

7,284,000

130.0

0.243

43.3

Leda

20

19.5

11,165,000

240.9

0.164

27.4

Himalia

170

14.6

11,461,000

250.6

0.162

27.5

Lysithea

36

18.3

11,717,000

259.2

0.112

28.3

Elara

86

16.3

11,741,000

259.6

0.217

26.6

S/2000 J11

4

22.4

12,560,000

287.0

0.248

28.3

S/2003 J12

1

23.9

15,912,000

489.5

0.606

151.9

Carpo

3

23.2

16,989,000

456.1

0.430

51.4

Euporie

4

23.1

19,304,000

550.7

0.143

145.8

S/2003 J3

2

23.8

20,221,000

583.9

0.197

147.6

S/2003 J18

2

23.4

20,514,000

596.6

0.012

146.1

Orthosie

4

23.1

20,720,000

622.6

0.281

145.9

Euanthe

6

22.8

20,797,000

620.5

0.232

148.9

Harpalyke

4

22.2

20,858,000

623.3

0.227

148.6

Praxidike

7

21.2

20,907,000

625.4

0.231

149.0

Thyone

8

22.3

20,939,000

627.2

0.229

148.5

S/2003 J16

2

23.3

20,963,000

616.4

0.224

148.5

Iocaste

5

21.8

21,061,000

631.5

0.216

149.4

Mneme

2

23.3

21,069,000

620.0

0.227

148.6

Hermippe

8

22.1

21,131,000

633.9

0.210

150.7

Thelxinoe

2

23.5

21,162,000

628.1

0.221

151.4

Helike

4

22.6

21,263,000

634.8

0.156

154.8

Ananke

28

18.8

21,276,000

629.8

0.244

148.9

S/2003 J15

2

23.5

22,627,000

689.8

0.192

146.5

Eurydome

6

22.7

22,865,000

717.3

0.276

150.3

Arche

3

22.8

22,931,000

723.9

0.259

165

S/2003 J17

2

23.4

23,001,000

714.5

0.238

164.9

Pasithee

4

23.2

23,004,000

719.4

0.268

165.1

S/2003 J10

2

23.6

23,042,000

716.2

0.430

165.1

Chaldene

4

22.5

23,100,000

723.7

0.252

165.2

Isonoe

4

22.5

23,155,000

726.2

0.247

165.3

Erinome

3

22.8

23,196,000

728.5

0.267

164.9

Kale

4

23.0

23,217,000

729.5

0.260

165.0

Aitne

6

22.7

23,229,000

730.2

0.264

165.1

Taygete

5

21.9

23,280,000

732.4

0.253

165.3

S/2003 J9

1

23.7

23,384,000

733.3

0.263

165.1

Carme

46

17.6

23,404,000

734.2

0.253

164.9

Sponde

4

23.0

23,487,000

748.3

0.312

151.0

Megaclite

5

21.7

23,493,000

752.9

0.420

152.7

S/2003 J5

4

22.4

23,495,000

738.7

0.210

165.2

S/2003 J19

2

23.7

23,533,000

740.4

0.256

165.2

S/2003 J23

2

23.6

23,563,000

732.4

0.271

146.3

Kalyke

5

21.8

23,566,000

743.0

0.246

165.2

S/2003 J14

2

23.6

23,614,000

779.2

0.344

144.5

Pasiphae

60

17.0

23,624,000

743.6

0.409

151.4

Eukelade

4

22.6

23,661,000

781.6

0.345

163.4

S/2003 J4

2

23.0

23,930,000

755.2

0.362

149.6

Sinope

38

18.1

23,939,000

758.9

0.250

158.1

Hegemone

3

23.2

23,947,000

739.6

0.328

155.2

Aoede

4

22.5

23,981,000

761.5

0.432

158.3

Kallichore

2

23.7

24,043,000

764.7

0.264

165.5

Autonoe

8

22.0

24,046,000

761

0.317

152.4

Callirrhoe

9

20.7

24,103,000

758.8

0.283

147.2

Cyllene

2

23.2

24,349,000

751.9

0.319

149.3

S/2003 J2

2

23.2

29,541,000

982.5

0.380

151.8

Satellite

Diameter Visual (km) magnitude

Distance (km)

Orbital period (days)

Ecc.

Inc. (degrees)

SATURN Pan

20

19.4

133,600

0.6

0.000

0.0

Atlas

32

19.0

137,700

0.6

0.001

0.0

Prometheus

100

15.8

139,400

0.6

0.002

0.0

S/2004 S4

5

23

140,200

0.6

0.000

0.0

S/2004 S6

5

23

140,800

0.6

0.008

0.0

S/2004 S3

5

23

141,100

0.6

0.004

0.0

Pandora

84

16.4

141,700

0.6

0.004

0.1

Epimetheus

119

15.6

151,400

0.7

0.010

0.4

Janus

178

14.4

151,500

0.7

0.007

0.2

Mimas

397

12.8

185,600

0.9

0.021

1.6

Methone

3

23

194,300

1.0

0.001

0.0

Pallene

4

23

212,300

1.1

0.004

0.2

Enceladus

499

11.8

238,100

1.4

0.000

0.0

Calypso

19

18.7

294,700

1.9

0.001

1.5

Telesto

24

18.5

294,700

1.9

0.001

1.2

Tethys

1,060

10.2

294,700

1.9

0.000

0.2

Dione

1,118

10.4

377,400

2.7

0.000

0.0

Helene

32

18.4

377,400

2.7

0.000

0.2

Polydeuces

4

23.0

377,400

2.7

0.018

0.2

Rhea

1,528

9.6

527,100

4.5

0.001

0.3

Titan

5,150

8.4

1,221,900

16.0

0.029

1.6

Hyperion

283

14.4

1,464,100

21.3

0.018

0.6

Iapetus

1,436

11.0

3,560,800

79.3

0.028

7.6

Kiviuq

14

22.0

11,365,000

449.2

0.334

46.1

Ijiraq

10

22.6

11,442,000

451.5

0.322

46.7

Phoebe

220

16.4

12,944,300

548.2

0.164

174.8

Paaliaq

19

21.3

15,198,000

686.9

0.363

45.1

Skathi

6

23.6

15,641,000

728.2

0.269

152.6

Albiorix

26

20.5

16,394,000

783.5

0.479

34.0

S/2004 S11

6

24.1

16,950,000

822

0.336

41.0

Erriapo

9

23.0

17,604,000

871.2

0.474

34.5

Siarnaq

32

20.1

18,195,000

895.6

0.296

45.5

Tarvos

13

22.1

18,239,000

926.1

0.536

33.5

S/2004 S13

6

24.5

18,450,000

906

0.273

167.4

S/2004 S17

4

25.2

18,600,000

986

0.259

166.6

Mundilfari

6

23.8

18,722,000

951.6

0.208

167.5

S/2004 S15

6

24.2

18,750,000

1,008

0.18

156.9

Narvi

8

24.0

19,140,800

988.6

0.325

135.8

S/2004 S10

6

24.4

19,350,000

1,026

0.241

167.0

Suttungr

6

23.9

19,465,000

1,016.5

0.114

175.8

S/2004 S12

5

24.8

19,650,000

1,048

0.401

164.0

S/2004 S18

7

23.8

19,650,000

1,052

0.795

147.4

S/2004 S9

5

24.7

19,800,000

1,077

0.235

157.6

S/2004 S7

6

24.5

19,800,000

1,103

0.58

165.1

S/2004 S14

6

24.4

19,950,000

1,081

0.292

162.7

Thrymr

6

23.9

20,219,000

1,091.8

0.485

175.8

S/2004 S16

4

25.0

22,200,000

1,271

0.135

163.0

S/2004 S8

6

24.6

22,200,000

1,355

0.213

168.0

Ymir

16

21.7

23,300,000

1,315.3

0.334

173.1

Distance (km)

Orbital period (days)

Ecc.

Inc. (degrees)

Satellite

Diameter Visual (km) magnitude

URANUS Cordelia

40

23.6

49800

0.4

0.000

0.1

Ophelia

23

23.3

53800

0.4

0.01

0.1

Bianca

51

22.5

59200

0.4

0.001

0.2

Cressida

80

21.6

61800

0.5

0.000

0.0

Desdemona

64

22.0

62700

0.5

0.000

0.1

Juliet

94

21.1

64400

0.5

0.001

0.1

Portia

135

20.4

66100

0.5

0.000

0.1

Rosalind

72

21.8

69900

0.6

0.000

0.3

S/2003 U2

10

26.0

74800

0.6

0.000

0.0

Belinda

81

21.5

75300

0.6

0.000

0.0

S/1986 U10

40

23.6

76400

0.6

0.000

0.0

Puck

162

19.8

86000

0.8

0.000

0.3

S/2003 U1

10

26.0

97734

0.9

0.000

0.0

Miranda

472

15.8

129900

1.4

0.001

4.3

Ariel

1158

13.7

190900

2.5

0.001

0.0

Umbriel

1169

14.5

266000

4.1

0.004

0.1

Titania

1578

13.5

436300

8.7

0.001

0.1

Oberon

1523

13.7

583500

13.5

0.001

0.1

S/2001 U3

12

25.0

4281000

266.6

0.143

147.6

Caliban

89

22.4

7231000

579.5

0.159

140.9

Stephano

20

24.1

8004000

677.4

0.23

144.1

Trinculo

10

25.4

8578000

759.0

0.208

167.0

Sycorax

190

20.8

12179000

1288.3

0.522

159.4

S/2003 U3

11

25.2

14688700

1694.8

0.783

50.7

Prospero

30

20.8

16243000

1977.3

0.443

152.0

Setebos

30

23.3

17501000

2234.8

0.584

158.2

S/2001 U2

12

25.1

21000000

2823.4

0.426

167.3

Satellite

Diameter Visual Distance Orbital (km) magnitude (km) period (days)

Ecc.

Inc. (degrees)

NEPTUNE Naiad

58

24.6

48200

0.3

0.000

4.7

Thalassa

80

23.9

50100

0.3

0.000

0.2

Despina

148

22.5

52500

0.3

0.000

0.1

Galatea

158

22.4

62000

0.4

0.000

0.1

Larissa

192

22.0

73500

0.6

0.001

0.2

Proteus

416

20.3

117600

1.1

0.000

0.0

Triton

2707

13.5

354800

5.9

0.000

156.8

Nereid

340

19.7

5513400

360.1

0.751

7.2

S/2002 N1

54

24.2

16600000

1874.4

0.43

114.9

S/2002 N2

31

25.4

22300000

2914.7

0.27

50.4

S/2002 N3

37

25.0

23500000

3116.7

0.36

35.9

S/2003 N1

36

25.1

47600000

9708.3

0.49

125.1

S/2002 N4

43

24.7

48600000

9412.5

0.39

137.4

1186

17.3

19410

6.4

0.000

99.1

PLUTO Charon

c.Quan s¸t chuyÓn ®éng tù quay cña c¸c hμnh tinh §Ó gióp sinh viªn quan s¸t ®−îc chuyÓn ®éng tù quay cña c¸c hμnh tinh. Chóng t«i chän hai ®èi t−îng quan s¸t lμ Sao Méc vμ Sao Háa. Bëi v× ®©y lμ hai hμnh tinh cã chu kú tù quay t−¬ng ®èi nhanh ( Sao Méc:9h50m ë xÝch ®¹o, 9h56m ë vïng cùc; Sao Ho¶:24h37m23s). Vμ h¬n n÷a, c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña hai hμnh tinh nμy cã thÓ quan s¸t ®−îc víi thiÕt bÞ mμ chóng t«i hiÖn cã. Mét ®iÒu n÷a trong viÖc quan s¸t chuyÓn ®éng tù quay cña c¸c hμnh tinh lμ chóng t«i sö dông kÝnh ph¶n x¹ 16”LX200. §èi víi ¸c kÝnh chiÕt quang hiÖn cã kh«ng cho phÐp quan s¸t râ vμ chi tiÕt c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña c¸c hμnh tinh. Tr−íc khi ®Ó kÝnh 16”LX200 h−íng vμo Sao Méc hä¨c Sao Ho¶, chóng t«i thùc hiÖn c«ng viÖc chuÈn kÝnh, nhËp c¸c sè liÖu cÇn thiÕt ®Ó kÝnh h−íng chÝnh x¸c vμo thiªn thÓ, b¸m theo nhËt ®éng trong suèt qu¸ tr×nh quan s¸t khi thùc hiÖn c¸c lÖnh quan s¸t cô thÓ. V× khi quan s¸t ®Æc diÓm bÒ mÆt cña c¸c hμnh tinh, chóng t«i sö dông nh÷ng ®é phãng ®¹i lín trªn 350X. Do ®ã, c«ng viÖc chuÈn kÝnh ban ®Çu lμ b¾t buéc vμ cÇn thiÕt ®Ó h×nh ¶nh c¸c hμnh tinh lu«n trong thÞ tr−êng cña kÝnh.

Ngoμi ra, ®Ó lμm næi bËt c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt chÝnh cÇn quan t©m. Chóng t«i sö dông c¸c filter läc ®Ó lo¹i trõ nh÷ng b−íc sãng kh«ng cÇn thiÕt. - Quan s¸t chuyÓn ®éng tù quay cña Sao Méc: Sao Méc lμ hμnh tinh lín nhÊt trong HÖ MÆt Trêi, ®−êng kÝnh gãc biÓu kiÕn cña hμnh tinh nμy trªn bÇu trêi kh¸ lín (kho¶ng 32”, cùc ®¹i lμ 49”8). Sö dông c¸c kÝnh chiÕt quang ®−êng kÝnh vËt kÝnh tõ 60mm ®Õn 120mm chØ cã thÓ quan s¸t ®−îc hai d¶i m©y sÉm mμu ch¹y song song trªn bÒ mÆt hμnh tinh nμy. Quan s¸t víi kÝnh 16”LX200 víi c¸c filter läc cÇn thiÕt vμ ë ®é phãng ®¹i kho¶ng trªn 400X, c¸c chi tiÕt cÇn quan t©m trªn bÒ mÆt Sao Méc ®−îc hiÖn râ: c¸c d¶i m©y,vïng xo¸y s¸ng tèi, vÕt ®á lín vμ c¸c m¾t b·o h×nh oval kh¸c... Ch¼ng h¹n, ®Ó quan s¸t vÕt ®á lín, chóng t«i sö dông c¸c filter läc xanh. Sö dông c¸c filter läc ®á ®Ó quan s¸t c¸c ®−êng viÒn ë d¶i m©y gÇn vïng xÝch ®¹o b¸n cÇu B¾c cña Sao Méc... §Ó gióp sinh viªn nhËn thÊy sù tù quay cña sao Méc, chóng t«i chän mét ®Æc ®iÓm bÒ mÆt næi bËt trªn hμnh tinh nμy. VÕt ®á lín ®−îc chän v× hÇu nh− Ýt thay ®æi, kÝch th−íc lín, mμu s¾c næi bËt vμ quan s¸t dÔ dμng. §©y lμ mét m¾t b·o khæng lå n»m ë phÝa Nam b¸n cÇu cña Sao Méc bÞ kÑp gi÷a hai luång khÝ chuyÓn ®éng ng−îc chiÒu nhau. Do vËy, vÕt ®á nμy ®· tån t¹i hμng tr¨m n¨m nay. KÝch th−íc cña nã cã thÓ chøa lät 3 lÇn Tr¸i §Êt. Chän thêi gian vÕt ®á lín b¾t bÇu xuÊt hiÖn trªn bÒ mÆt Sao Méc theo chiÒu tù quay cña hμnh tinh nμy. Khi ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn kh¸ râ cã thÓ cho sinh viªn tiÕn hμnh quan s¸t. Cø sau kho¶ng thêi gian 45 phót hoÆc 1 giê ®ång hå, sinh viªn cã thÓ ghi l¹i vÞ trÝ cña vÕt ®á lín. Sau kho¶ng thêi gian kho¶ng 3 giê sÏ nhËn thÊy vÕt ®á lín ®· di chuyÓn mét ®o¹n kh¸ dμi trªn bÒ mÆt Sao Méc. §iÒu ®ã chøng tá Sao Méc ®ang tù quay kh¸ nhanh. §Ó sinh viªn dÔ dμng nhËn biÕt râ h¬n vÒ sù thay ®æi vÞ trÝ cña vÕt ®á lín, chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh chôp ¶nh qua CCD. So s¸nh nh÷ng bøc ¶nh chôp ®−îc ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau sÏ cho thÊy mét c¸ch râ rμng chuyÓn ®éng tù quay cña Sao Méc.

- Quan s¸t chuyÓn ®éng tù quay cña Sao Ho¶: C¸c thao t¸c quan s¸t Sao Ho¶ còng t−¬ng tù nh− ®· ¸p dông víi Sao Méc. Nh−ng ®èi víi Sao Ho¶, c¸c ®Æc ®iÓm chuyÓn ®éng tù quay cña hμnh tinh nμy khã nhËn biÕt h¬n nhiÒu. §−êng kÝnh biÓu kiÕn cña Sao Ho¶ nhá h¬n nhiÒu (trung b×nh kho¶ng 13” ®Õn 24”, cùc ®¹i lμ 26”.0). §èi víi kÝnh 16”LX200, trong ®iÒu kiÖn quan s¸t ë Hμ Néi, c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña Sao Ho¶ hiÖn ra kh«ng râ l¾m. §iÒu duy nhÊt chóng ta cã thÓ nhËn ra qua kÝnh 16”LX200, ë ®é phãng ®¹i trªn 400X, lμ c¸c vïng s¸ng tèi lê mê n»m xen kÏ trªn bÒ mÆt hμnh tinh ®á cïng víi cùc b¨ng mμu tr¾ng cña nã. H¬n n÷a, trªn sao Ho¶ th−êng xuyªn x¶y ra c¸c c¬n b·o bôi lín lμm cho quan s¸t c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt tõ kÝnh thiªn v¨n gi¶m ®i râ rÖt. V× vËy chóng t«i kh«ng t×m ®−îc mét ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh cô thÓ râ rμng nμo trªn bÒ mÆt sao Ho¶ ®Ó lμm “mèc”, ngo¹i trõ c¸c vïng s¸ng tèi lê mê ph©n bè trªn kh¾p bÒ mÆt hμnh tinh nμy. Lý do thø hai khiÕn quan s¸t sù tù quay cña Sao Ho¶ khã nhËn biÕt h¬n so víi Sao Méc lμ chu kú tù quay cña Sao Ho¶ dμi h¬n so víi Sao Méc. §èi víi Sao Ho¶, v× c¸c lý do trªn, chóng t«i tiÕn hμnh ®ång thêi c¶ viÖc quan s¸t vμ chôp ¶nh . Trong kho¶ng thêi gian tõ 4 ®Õn 5 giêi ®ång hå, sinh viªn cã thÓ thÊy râ sù di chuyÓn cña c¸c vïng s¸ng tèi vμ tõ ®ã rót ra kÕt luËn vÒ chuyÓn ®éng tù quay cña Sao Ho¶. d.Quan s¸t chuyÓn ®éng biÓu kiÕn cña c¸c hμnh tinh trªn nÒn sao Do sù thay ®æi vÞ trÝ vμ kho¶ng c¸ch t−¬ng ®èi cña TrÊi §Êt so víi c¸c hμnh tinh mμ vÞ trÝ biÓu kiÕn cña c¸c hμnh tinh lu«n thay ®æi so víi nÒn sao. B»ng m¾t th−êng vμ quan s¸t trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, chóng ta cã thÓ thÊy râ sù thay ®æi nμy. Tuy nhiªn, ®Ó gióp sinh viªn c¶m nhËn râ h¬n vμ còng lμ ®Ó tiÕt kiÖm thêi gian, chóng t«i cã thÓ cho c¸c em tiÕn hμnh quan s¸t qua kÝnh thiªn v¨n. §èi víi 5 hμnh tinh cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t th−êng ( Thuû, Kim, Ho¶, Méc, Thæ), sinh viªn cã thÓ quan s¸t vμ ghi chÐp kÕt qu¶ víi c¸c kÝnh chiÕt quang phæ th«ng. Cßn ®èi víi c¸c hμnh tinh cßn l¹i ( Thiªn V−¬ng Tinh, H¶i V−¬ng Tinh vμ Diªm V−¬ng Tinh), chóng t«i sÏ tiÕn hμnh chôp ¶nh qua CCD ST-7 víi kÝnh 16”LX200. V× ®é s¸ng biÓu kiÕn cña nh÷ng hμnh tinh nμy t−¬ng ®èi bÐ. H¬n n÷a, do ë xa MÆt Trêi ( trung b×nh: Thiªn V−¬ng Tinh: 19,22AU, H¶iV−¬ng Tinh:

30,11AU, Diªm V−¬ng Tinh:39,44 AU) nªn sù thay ®æi nμy lμ rÊt nhá. V× vËy, chôp ¶nh qua CCD trong nhiÒu ngμy sÏ thÊy râ sù thay ®æi vÞ trÝ biÓu kiÕn cña chóng so víi c¸c sao nÒn. e.Quan s¸t ®Æc ®iÓm cña c¸c hμnh tinh vμ hμnh tinh xa MÆt Trêi. - Quan s¸t ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña c¸c hμnh tinh: §Ó gióp sinh viªn quan s¸t ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña c¸c hμnh tinh, chóng t«Ø sö dông kÝnh ph¶n quang 16”LX200. Nãi chung, víi thiÕt bÞ hiÖn cã, chóng t«i chØ cã thÓ quan s¸t mét sè ®Æc ®iÓm bÒ mÆt ®iÓn h×nh cña Ho¶ Tinh, Méc Tinh vμ Thæ Tinh. §èi víi Kim Tinh, mÆc dï kh¸ gÇn Tr¸i §Êt (c¸ch MÆt Trêi kho¶ng 0,7233 AU) vμ ®−êng kÝnh biÓu kiÕn kh¸ lín ( trung b×nh biÕn thiªn tõ 10” ®Õn 60”, cùc ®¹i lμ 66,”6). Do bÒ mÆt Sao Kim ®−îc phñ mét líp khÝ quyÓn dμy ®Æc, ph¶n x¹ 75% ¸nh s¸ng cña MÆt Trêi. Cho dï xuÊt hiÖn trong kÝnh thiªn v¨n rÊt s¸ng vμ rÊt lín nh−ng chóng ta vÉn kh«ng thÓ nhËn biÕt ®−îc bÊt cø mét ®Æc ®iÓm bÒ mÆt nμo cña Sao Kim, ngo¹i trõ c¸c pha s¸ng. Víi Sao Thuû còng thÕ, tuy bÒ mÆt Sao Thuû kh«ng cã khÝ quyÓn c¶n trë c¸c quan s¸t bÒ mÆt, nh−ng sao Thuû rÊt nhá ( ®−êng kÝnh biÓu kiÕn cùc ®¹i 12”9) v× ë gÇn MÆt Trêi nhÊt (0,38AU), nªn thiÕt bÞ cña chóng t«i kh«ng cho phÐp ph©n gi¶i ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña Sao Thuû. §iÒu duy nhÊt cã thÓ quan s¸t Thuû Tinh lμ c¸c pha cña nã. TÊt nhiªn, nhá h¬n nhiÒu so víi Kim Tinh.

§èi víi Ho¶ Tinh, nh− ®· tr×nh bμy ë trªn, quan s¸t qua kÝnh ph¶n quang 16”LX200, sinh viªn cã thÓ nhËn thÊy trªn nh÷ng vïng s¸ng tèi

ph©n bè trªn bÒ mÆt Ho¶ Tinh. Ngoμi ra, khi c¸c b¸n cÇu cña hμnh tinh ®á ë thêi ®iÓm mïa ®«ng, sinh viªn cã thÓ quan s¸t thÊy c¸c mò cùc mμu tr¾ng ph©n bè ë vïng cùc cña hμnh tinh nμy. H¬n n÷a, chóng t«i cã thÓ chôp ¶nh qua CCD ST-7 vμo c¸c thêi gian kh¸c nhau ®Ó cho sinh viªn thÊy sù thay ®æi kÝch th−íc vμ h×nh d¹ng cña c¸c mò cùc theo mïa trªn Sao Ho¶. §Æc biÖt, khi trªn Sao Ho¶ cã nh÷ng c¬n b·o bôi lín, kÝnh 16”LX200 cã thÓ ghi nhËn ®−îc b»ng viÖc so s¸nh sù thay ®æi cña cïng mét vïng s¸ng, tèi trªn Sao Ho¶ ë thêi ®iÓm x¶y ra b·o bôi vμ c¸c thêi ®iÓm tr−íc ®ã.

Hμnh tinh cã thÓ cho phÐp quan s¸t chi tiÕt nhÊt c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña nã chÝnh lμ Méc Tinh. Còng ®· tr×nh bμy ë trªn, víi sù hç trî cña nh÷ng filter läc chuyªn dông , quan s¸t vμ chôp ¶nh qua kÝnh 16”LX200 , chóng t«i cã thÓ chØ cho sinh viªn thÊy rÊt nhiÒu c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt ®Æc tr−ng cña hμnh tinh nμy nh−: cÊu tróc vμ ®Æc ®iÓm s¸ng tèi cña c¸c d¶i m©y trªn bÒ mÆt Méc Tinh, c¸c cÊu tróc xo¸y, c¸c m¾t b·o oval , vÕt ®á lín, h×nh d¹ng oval cña Sao Méc... - Sao Thæ vμ hÖ thèng vμnh cña nã: §èi víi sinh viªn, hμnh tinh ®Ñp nhÊt vμ duyªn d¸ng nhÊt ®−îc häc trong gi¸o tr×nh ®ã lμ Sao Thæ. Víi hÖ thèng vμnh xung quanh, Sao Thæ thËt lμ næi bËt. C¸c kÝnh khóc x¹ vμ ph¶n x¹ cña chóng t«i ®Òu cho phÐp sinh viªn cã thÓ quan s¸t rÊt râ vμnh cña sao Thæ. Riªng víi kÝnh ph¶n x¹ 16”LX200, cã thÓ quan s¸t chi tiÕt h¬n hÖ thèng vμnh cña Sao Thæ gåm c¸c vμnh nhá h¬n nh−: vμnh A, B, vμnh tèi ph©n chia Cassini, thËm chÝ trong ®iÒu kiÖn quan s¸t tèt cã thÓ ghi nhËn ®−îc vμnh tèi F n»m r×a vμnh A khi ®Ó ë ®é phãng ®¹i trªn 500X. Thêi gian tõ hai n¨m tr−íc ®Õn nay, hÖ thèng vμnh cña Sao thæ nghiªng mét gãc kh¸ lín nÕu quan s¸t tõ Tr¸i §Êt. §©y lμ mét c¬ héi tèt gióp sinh

viªn t×m hiÓu vÒ cÊu tróc vμnh cña Sao Thæ. HÖ thèng vμnh cña Sao Thæ nghiªng nh÷ng gãc kh¸c nhau theo thêi gian khi quan s¸t tõ Tr¸i §Êt. V× vËy,chóng t«i còng cã thÓ chôp ¶nh Sao Thæ qua kÝnh chiÕt quang vμ ph¶n quang vμo c¸c n¨m kh¸c nhau lμm t− liÖu ®Ó cho sinh viªn thÊy sù thay ®æi ®é nghiªng cña vμnh Sao Thæ quan s¸t tõ Tr¸i §Êt the¬ th¬× gian.

Ngoμi hÖ thèng vμnh cña Sao Thæ, víi kÝnh 16”LX200, sinh viªn cã thÓ quan s¸t mét vμi d¶i m©y vμ c¸c vïng s¸ng tèi trªn bÒ mÆt Sao Thæ. §ång thêi, còng nh− Sao Méc, sinh viªn dÔ dμng nhËn thÊy Sao Thæ kh«ng ph¶i lμ h×nh cÇu mμ cã h×nh oval. - Quan s¸t c¸c hμnh tinh xa MÆt Trêi (Thiªn V−¬ng Tinh, H¶i V−¬ng Tinh, Diªm V−¬ng Tinh): §Ó quan s¸t c¸c hμnh tinh nμy chóng t«i sö dông kÝnh ph¶n quang 16”LX200. Sau khi chuÈn kÝnh vμ nhËp c¸c sè liÖu cÇn thiÕt, kÝnh sÏ tù ®éng h−íng ®Õn hμnh tinh cÇn quan s¸t trong th− viÖn phÇn mÒm ®· ®−îc lËp tr×nh s½n. Kh¨ n¨ng cña kÝnh cã thÓ quan s¸t c¸c hμnh tinh lín trong hÖ MÆt Trêi tõ Thuû Tinh ®Õn Diªm V−¬ng Tinh.

Thiªn V−¬ng Tinh vμ 5 vÖ tinh cña nã lμ: (tõ tr¸i qua ph¶i) Titania, Miranda (phÝa d−íi hμnh tinh),Ariel, Umbriel vμ Oberon. ¶nh chôp bëi nhμ thiªn v¨n Ed Grafton ë Houston, Texas víi kÝnh thiªn v¨n Schmidt-Cassegrain vμ SBIG ST-5 CCD ®ªm ngμy19/07/2002. Do c¸c hμnh tinh xa MÆt Trêi nªn rÊt khã quan s¸t ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm bÒ mÆt cña c¸c hμnh tinh nμy. Trong kÝnh thiªn v¨n, c¸c hμnh tinh H¶i V−ng vμ Thiªn V−¬ng nμy nh×n gièng nh− nh÷ng ®Üa s¸ng trßn mμu xanh. Cßn Diªm V−¬ng Tinh chØ lμ mét ®iÓm s¸ng nhá yÕu ít. Do ®ã, c¸ch tèt nhÊt ®Ó nhËn biÕt chóng lμ chôp ¶nh. Víi CCD ST-7, cã thÓ cho phÐp chôp ®−îc c¸c hμnh tinh nμy trong nhiÒu ngμy liÒn t¹i mét khu vùc nhá cña bÇu

¶nh bªn tr¸i: Thiªn V−¬ng Tinh. ¶nh bªn ph¶i: H¶i V−¬ng Tinh trêi mμ hμnh tinh ®ang cã mÆt, chóng ta cã thÓ nhËn biÕt ®−îc hμnh tinh ®ã b»ng c¸ch so s¸nh nh÷ng bøc ¶nh chôp qua CCD ®−îc l−u tr÷ trong m¸y tÝnh. NÕu mét ng«i sao lμ hμnh tinh (ngo¹i trõ cã thÓ lμ tiÓu hμnh tinh, thiªn

th¹ch hoÆc c¸c vËt thÓ trong HÖ MÆt Trêi) th× vÞ trÝ cña ng«i sao lu«n dÞch chuyÓn so víi nh÷ng sao nÒn.

Nh− vËy, qua c¸c bøc ¶nh chôp ®−îc qua kÝnh ph¶n quang 16”LX200 vμ CCD ST-7, sinh viªn cã thÓ ph©n tÝch ¶nh ®Ó nhËn biÕt c¸c hμnh tinh xa MÆt Trêi. 4. Quan s¸t c¸c hiÖn t−îng hiÕm cã trong HÖ MÆt Trêi a. NhËt thùc, nguyÖt thùc. NhËt thùc nguyÖt thùc lμ nh−ng hiÖn t−îng th−êng xuyªn x¶y ra trong n¨m. Nh−ng ®Ó x¶y ra ë mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trªn Tr¸i §Êt th× còng ®−îc gäi lμ hiÖn t−îng hiÕm cã. §èi víi n−íc ta, tÇn xu¸t xuÊt hiÖn hai hiÖn t−îng trªn ë møc trung b×nh. Do ®ã, ®Ó kh«ng bá lì nh÷ng dÞp hiÕm hoi nμy, §μi quan s¸t ®−îc trang bÞ nh÷ng thiÕt bÞ cÇn thiÕt võa ®Ó phôc vô môc ®Ých gi¶ng d¹y thiªn v¨n, võa ®Ó phôc vô c¸c môc ®Ých nghiªn cøu cô thÓ. Ch¼ng h¹n: c¸c filter läc dïng ®Ó quan s¸t nhËt thùc, c¸c m¸y ¶nh dïng ®Ó chôp ¶nh nhËt thùc, kÝnh thiªn v¨n giao thoa v« tuyÕn ®Ó quan s¸t MÆt trêi... Trong ®ã, hÖ kÝnh giao thoai v« tuyÕn ®−îc gi¸o s− NguyÔn Quang RiÖu vμ c¸c nhμ thiªn v¨n quèc tÕ l¾p ®Æt ë trung t©m thiªn v¨n v« tuyÕn Nance, vμ ®· tÆng cho §μi thiªn v¨n khoa VËt Lý nh©n hiÖn t−îng nhËt thùc toμn phÇn x¶y ra t¹i Phan ThiÕt ngμy 24/10/1995. Mét sè bøc ¶nh nhËt thùc toμn phÇn ®· ®−îc c¸c nhμ thiªn v¨n ViÖt Nam nh− Phan V¨n §ång, NguyÔn V¨n Nh· chôp rÊt thμnh c«ng vμ mang l¹i nh÷ng t− liÖu quý cã gi¸ trÞ gi¸o dôc vμ khoa häc cao. H×nh ¶nh

Ngoμi hiÖn t−îng nhËt thùc, víi c¸c kÝnh thiªn v¨n vμ dông cô chôp ¶nh hiÖn cã, chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh chôp nh÷ng bøc ¶nh vÒ nguyÖt thùc lμm t− liÖu phôc vô cho gi¶ng d¹y vμ phæ biÕn thiªn v¨n. b. HiÖn t−îng che lÊp cña c¸c vÖ tinh trong HÖ MÆt Trêi: §©y lμ hiÖn t−îng mμ c¸c vÖ tinh ®i ngang qua ®Üa c¸c hμnh tinh hoÆc bãng cña vÖ tinh ®æ bãng xuèng bÒ mÆt c¸c hμnh tinh. §©y còng lμ mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt vμ th−êng x¶y ra ®èi víi Sao Méc. §Ó gióp sinh viªn quan s¸t ®−îc hiÖn t−îng nμy, chóng t«i sö dông kÝnh ph¶n quang 16”LX200 víi ®é phãng ®¹i lín (trªn 400X) vμ filter läc nÕu cÇn thiÕt. HoÆc, cã thÓ tiÕn hμnh chôp ¶nh ®Ó lμm t− liÖu. c. HiÖn t−îng Sao Kim, Sao Thuû ®i qua ®Üa MÆt Trêi: Sao Kim vμ Sao Thuû lμ hai hμnh tinh cã quü ®¹o n»m trong quü ®¹o cña tr¸i §Êt. V× vËy, khi MÆt Trêi, mét trong hai hμnh tinh vμ Tr¸i §Êt th¼ng hμng th× ë mét khu vùc nhÊt ®Þnh trªn Tr¸i §Êt cã thÓ quan s¸t thÊy bãng cña c¸c hμnh tinh trªn nÒn ®Üa s¸ng cña MÆt Trêi.. §©y lμ mét hiÖn t−îng t−¬ng ®èi hiÕm . Sau khi ®· ®−îc th«ng b¸o vÒ thêi gian, ®Þa ®iÓm diÔn ra hiÖn t−îng trªn. Chóng t«i cã thÓ tæ chøc cho sinh viªn quan s¸t. §ång thêi tiÕn hμnh c«ng viÖc chôp ¶nh ®Ó thu ®−îc nh÷ng t− liÖu phôc vô cho môc ®Ých gi¸o dôc vμ khoa häc. Víi c¸c thiÕt bÞ hiÖn cã, chóng t«i cã thÓ lμm tèt c«ng viÖc nμy.

HiÖn t−îng Sao Kim ®i qua ®Üa MÆt Trêi x¶y ra ngμy 08/06/2004. ¶nh chôp bëi nhμ khoa häc Phan V¨n §ång cïng trî lý NguyÔn §øc Ph−êng ( Phßng Thiªn V¨n, Khoa VËt Lý, §H SP Hμ Néi) c. Sao chæi: Sao chæi lμ mét hiÖn t−îng hiÕm cã. Ngoμi nh÷ng sao chæi cã chu kú x¸c ®Þnh tr−íc, cã nh÷ng sao chæi míi ®−îc ph¸t hiÖn khi chóng ®ang tiÕn gÇn vÒ phÝa MÆt Trêi. C¸c th«ng b¸o cô thÓ vÒ thêi gian, vÞ trÝ, ®é s¸ng cña sao chæi ®−îc th«ng tin trªn internet hoÆc c¸c t¹p chÝ chuyªn ngμnh. Do vËy, chóng t«i lu«n s½n sμng chuÈn bÞ c¸c kÝnh thiªn v¨n cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hμnh tæ chøc quan s¸t cho sinh viªn, còng nh− chôp ¶nh ®Ó lμm t− liÖu phôc vô cho gi¶ng d¹y vμ nghiªn cøu. Víi kÝnh khóc x¹, ph¶n x¹, CCD, m¸y ¶nh còng nh− c¸c thiÕt bÞ phô trî kh¸c hiÖn cã, viÖc chôp ®−îc nh÷ng bøc ¶nh tèt vÒ sao chæi lμ hoμn toμn cã thÓ lμm ®−îc. c. Chôp ¶nh sù quay cña bÇu trêi sao do nhËt ®éng vμ m−a sao b¨ng: - Chôp ¶nh sù quay cña bÇu trêi do nhËt ®éng: Víi c¸c èng kÝnh vμ m¸y ¶nh, chóng t«i cã thÓ cè ®Þnh m¸y ¶nh , h−íng vÒ phÝa sao b¾c cùc vμ më èng kÝnh ph¬i film liªn tôc trong mét vμi giê d−íi bÇu trêi sao. Do bÇu trêi Hμ Néi t−¬ng ®èi s¸ng vμ c¸c thiÕt bÞ cÇn thiÕt kh«ng qu¸ cång kÒnh , nªn cã thÓ mang vÒ nh÷ng vïng quª n¬i cã ®iÒu kiÖn thêi tiÕt quan s¸t lý t−ëng ®Ó hoμn thμnh c«ng viÖc. Nh÷ng bøc ¶nh chôp ®−îc sÏ cung cÊp nh÷ng t− liÖu phôc vô cho viÖc gi¶ng d¹y thiªn v¨n. Trong ®ã, c¸c sinh viªn cã thÓ quan s¸t ®−îc hÖ qu¶ cña nhËt ®éng. -M−a sao b¨ng: Trong n¨m th−êng cã vμi ®ît m−a sao b¨ng (Leonids, Geminids...). Còng b»ng c¸c thiÕt bÞ ®¬n gi¶n t−¬ng tù nh− chôp ¶nh nhËt ®éng. H−íng èng kÝnh vÒ h−íng bÇu trêi x¶y ra m−a sao b¨ng. Më èng kÝnh liªn tôc trong vμi giê ( chó ý thêi ®iÓm cùc ®¹i). Chóng t«i cã thÓ thu ®−îc nh÷ng bøc ¶nh vÒ sao b¨ng ®Ó lμm t− liÖu gi¶ng d¹y. 5. Quan s¸t nh÷ng thiªn thÓ xa x¨m trong vò trô ( Deep Sky Objects) Quan s¸t c¸c thiªn thÓ xa x¨m trong vò trô sÏ gióp sinh viªn hiÓu biÕt mét c¸ch trùc quan h¬n vÒ nh÷ng hiÖn t−îng vËt lý thiªn v¨n. Nh÷ng ®èi t−îng quan s¸t nμy n»m ngoμi HÖ MÆt Trêi vμ thËm chÝ thuéc lÜnh vùc

thiªn v¨n ngoμi thiªn hμ. Mét sè ®èi t−îng cã thÓ quan s¸t qua c¸c kÝnh chiÕt quang hiÖn cã. PhÇn lín c¸c ®èi t−îng cßn l¹i chóng t«i thùc hiÖn c¸c quan s¸t víi kÝnh ph¶n x¹ 16”LX200. a.Quan s¸t c¸c ®¸m sao h×nh cÇu vμ c¸c ®¸m sao më ( quÇn tinh ph©n t¸n): Quan s¸t nh÷ng ®èi t−îng nμy sÏ gióp sinh viªn hiÓu h¬n vÒ nh÷ng kÕt tô hÊp dÉn trong D¶i Ng©n Hμ. Mét sè ®¸m sao h×nh cÇu nh− M4, M5, M13, M22,... Vμ quÇn tinh nh− M6, M7, M45...cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t th−êng trong ®iÒu kiÖn quan s¸t tèt. Víi nh÷ng hÖ thèng sao nμy, chóng t«i cã thÓ sö dông c¸c kÝnh chiÕt quang PRL-VIXEN (f/15), FS (f/6,8) ®Ó sinh viªn quan s¸t. Víi c¸c quÇn tinh ph©n t¸n, sinh viªn cã thÓ quan s¸t rÊt râ c¸c sao riªng lÎ trong quÇn sao. Thø nhÊt lμ nh÷ng quÇn tinh ®ã cã ®−êng kÝnh biÓu kiÕn lín, c¸c ng«i sao t−¬ng ®èi s¸ng, kho¶ng c¸ch tõ Tr¸i §Êt tíi quÇn tinh kh«ng qu¸ xa so víi c¸c ®èi t−îng DSO kh¸c. Ch¼ng h¹n, víi M7 th× kho¶ng c¸ch tíi chóng ta kho¶ng 0,7kly, ®−êng kÝnh biÓu kiÕn lμ 80,0 arcmin. M7 chøa nh÷ng ng«i sao rÊt s¸ng mμu vμng cã cÊp sao 5,6 thuéc lo¹i phæ gG8, hoÆc mét sao kh¸c cã cÊp sao 5,89 thuéc phæ B6. M6 víi kho¶ng c¸ch 2kly, ®−êng kÝnh biÓu kiÕn 25,0 arcmin, chøa nh÷ng ng«i sao s¸ng cã cÊp sao 6,17 (thuéc lo¹i phæ K0-K3)...

Ng−êi ViÖt Nam chóng ta ai còng biÕt Tua Rua. §ã chÝnh lμ M45 trong chßm sao Taurus ( Kim Ng−u). Ng−êi ph−¬ng T©y cßn gäi M45 b»ng c¸i tªn Seven sisters xuÊt xø trong thÇn tho¹i . Qua kÝnh thiªn v¨n phæ th«ng , sinh viªn cã thÓ quan s¸t thÊy rÊt nhiÒu ng«i sao xanh s¸ng lÊp l¸nh ®ang h×nh thμnh. Víi kÝnh 16”LX200, chôp ¶nh cã thÓ thÊy râ c¸c ®¸m m©y khÝ nãng bao quanh nh÷ng ng«i sao trÎ.

Cßn ®èi víi c¸c ®¸m sao h×nh cÇu, quan s¸t qua kÝnh thiªn v¨n chiÕt quang phæ th«ng, sinh viªn chØ cã thÓ thÊy mét vïng trßn nhá s¸ng lê mê kh«ng thÓ ph©n gi¶i thμnh c¸c ngèi sao riªng lÎ. §Ó cã kÕt qu¶ quan s¸t tèt, chóng t«i sö dông kÝnh ph¶n quang 16”LX200 ®Ó quan s¸t vμ chôp ¶nh qua CCD. Qua ®ã sinh viªn cã thÓ quan s¸t chi tiÕt h¬n vμ tù ®¸nh gi¸ vÒ cÊu tróc ®¸m sao h×nh cÇu liªn kÕt bëi lùc hÊp dÉn. KÕt luËn: Sö dông kÝnh thiªn v¨n ®Ó quan s¸t c¸c ®¸m sao cÇu vμ c¸c ®¸m sao ph©n t¸n, sÏ gióp sinh viªn tiÕp thu vμ ®¸nh gi¸ mét c¸ch kh¸ch quan, sinh ®éng ¶nh h−ëng cña lùc hÊp dÉn ®Õn sù ph©n bè cña c¸c sao trong thiªn hμ Ng©n Hμ cña chóng ta. b.Quan s¸t tμn d− sao - c¸c tinh v©n lμ kÕt qu¶ cña nh÷ng vô næ sao. Quan s¸t tμn d− nh÷ng vô næ sao sÏ gióp sinh viªn hiÓu râ h¬n vÒ giai ®o¹n tiÕn ho¸ cuèi cïng cña sao. Víi kÝnh chiÕt quang, sinh viªn chØ cã thÓ quan s¸t thÊy kh«ng râ rμng mét vμi tinh v©n hμnh tinh nh− M57,...V× vËy, chóng t«i sö dông kÝnh ph¶n quang 16”LX200 ®Ó sinh viªn quan s¸t. §Ó cã h×nh ¶nh chi tiÕt h¬n, chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh chôp ¶nh c¸c tinh v©n nμy qua CCD ST-7 cïng víi bé läc mμu ®Ó lμm t− liÖu phôc vô gi¶ng d¹y thiªn v¨n. C¸c bøc ¶nh mμu chôp ®−îc qua CCD b»ng c¸ch tæ hîp h×nh ¶nh ®¬n s¾c cña 3 mμu c¬ b¶n th«ng qua 3 filter läc cïng víi filter lμm s¸ng h×nh ¶nh. C¸c h×nh ¶nh nμy cã thÓ cho thÊy c¸c chi tiÕt vÒ cÊu tróc líp vá khÝ cña tinh v©n nh−: cÊu tróc vμnh, cÊu tróc sîi, ®èi xøng,...

c.Quan s¸t c¸c tinh v©n ph¶n x¹ vμ ph¸t x¹, n¬i mμ c¸c ng«i sao ®ang sinh ra §©y lμ mét ®èi t−îng thó vÞ, mang tÝnh gi¸o dôc cao. C¸c sinh viªn cã thÓ quan s¸t m¬i mμ c¸c ng«i sao ®ang sinh ra, c¸c sao trÎ trong D¶i Ng©n Hμ. Ngo¹i trõ mét sè tinh v©n lo¹i nμy cã thÓ nhËn biÕt ®−îc b»ng m¾t th−êng nh− M42 ( Orion), M16 (Sagittarius), hÇu hÕt c¸c tinh v©n cßn l¹i ph¶i quan s¸t qua kÝnh thiªn v¨n. §èi víi tinh v©n lo¹i nμy chóng t«i sö dông kÝnh ph¶n quang 16”LX200 víi thÞ tr−êng vμ ®é më tù do lín. §iÒu l−u ý ë ®©y lμ kh«ng nªn sö dông nh÷ng ®é phãng ®¹i lín ®Ó quan s¸t hay chôp ¶nh. Khi quan s¸t tinh v©n, chóng t«i sö dông lo¹i thÞ kÝnh lín h¬n 25mm trë lªn ®Ó tËn dông ®é s¸ng cña tinh v©n mμ vÉn cã thÓ nhËn biÕt ®−îc c¸c ng«i sao trÎ trong mét sè ®¸m tinh v©n ®ã. C¸ch tèt nhÊt lμ chôp ¶nh ®Ó nhËn biÕt ®−îc nhiÒu ®Æc ®iÓm chi tiÕt cña tinh v©n nh− sù ph©n bè, h×nh d¹ng chi tiÕt cña c¸c ®¸m m©y khÝ, nhËn biÕt c¸c sao trÎ,...Sinh viªn cã thÓ quan s¸t vμ ph©n tÝch c¸c bøc ¶nh ®· chôp ®Ó hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ sù h×nh thμnh c¸c sao trong thiªn hμ Ng©n Hμ cña chóng ta nãi riªng vμ trong vò trô nãi chung. d.Quan s¸t c¸c thiªn hμ: Trong th− viÖn phÇn mÒm cña kÝnh 16”LX200 cã thÓ cho phÐp quan s¸t hμng v¹n thiªn hμ. Tuy nhiªn, do §μi thiªn v¨n ®−îc ®Æt ë Hμ Néi nªn kh¶ n¨ng quan s¸t cña kÝnh bÞ h¹n chÕ, sè l−îng thiªn hμ quan s¸t ®−îc gi¶m ®i ®¸ng kÓ.

B»ng m¾t th−êng, trong ®iÒu kiÖn quan s¸t tèt, chóng ta cã thÓ quan s¸t ®−îc Ýt nhÊt hai thiªn hμ lμ M31 ( Andromeda), M81 (NGC 3031, Ursa Major).

M31

M51 §Ó sinh viªn quan s¸t trùc tiÕp thiªn hμ qua kÝnh thiªn v¨n 16”LX200, th× ®iÒu duy nhÊt cã thÓ nh×n thÊy lμ nh÷ng vïng s¸ng mê. Vμ nh− thÕ rÊt khã ®Ó cho c¸c em ph©n biÖt ®©u lμ thiªn hμ víi c¸c tinh v©n kh¸c, còng nh− lμm râ mét sè tÝnh chÊt h×nh th¸i cña thiªn hμ. Do ®ã, ®Ó quan s¸t ®−îc chi tiÕt c¸c®Æc ®iÓm cña thiªn hμ nh− c¸c c¸nh tay xo¾n, sù ph©n bè cña c¸c ®¸m khÝ Hydro n¬i chøa nhiÒu c¸c sao trÎ,...Chóng t«i tiÕn hμnh chôp ¶nh qua CCD ST-7. B»ng viÖc chôp trong nhiÒu giê sau ®ã tæ hîp c¸c

h×nh ¶nh chôp qua c¸c filter läc c¬ b¶n, kÝnh 16”LX200 cã thÓ cng cÊp h×nh ¶nh râ nÐt vμ chi tiÕt vÒ thiªn hμ. TiÕn hμnh chôp ¶nh nhiÒu thiªn hμ trong Catalog, sinh viªn cã thÓ ph©n tÝch vμ so s¸nh c¸c bøc ¶nh ®Ó thÊy râ sù ®a d¹ng trong h×nh th¸i häc thiªn hμ theo sù ph©n lo¹i cña Hubble. §ång thêi x¸c ®Þnh gãc nghiªng cña thiªn hμ ®ã theo ph−¬ng nh×n , ph©n lo¹i c¸c thiªn hμ cã cÊu tróc t−¬ng tù nh− thiªn hμ Ng©n hμ cña chóng ta, nhËn biÕt c¸c khu vôc chøa c¸c sao trÎ.... e.Quan s¸t D¶i Ng©n Hμ. §Ó gióp sinh viªn quan s¸t D¶i Ng©n hμ, chóng t«i cã thÓ sö dông c¸c kÝnh chiÕt quang phæ th«ng vμ kÝnh 16”LX200. HoÆc tiÕn hμnh chôp ¶nh víi ®é më lín nhÊt cã thÓ. V× ë Hμ Nãi, sù t¸n x¹ cña ¸nh s¸ng c«ng nghiÖp lªn bÇu trßi c¶n trë c¸c quan s¸t vÒ D¶i Ng©n Hμ. NÕu quan s¸t ë Hμ Néi, do kh«ng thÓ quan s¸t d¶i Ng©n hμ b»ng m¾t th−êng, dùa vμo vÞ trÝ c¸c sao vμ chßm sao mμ chóng t«i x¸c ®Þnh khu vù mμ d¶i Ng©n Hμ ch¹y qua. Sau ®ã h−íng kÝnh thiªn v¨n tíi khu vùc ®ã. Sinh viªn cã thÓ quan s¸t qua kÝnh thiªn v¨n ®Ó nhËn thÊy sù ph©n bè dμy ®Æc cña sao. C¸ch tèt nhÊt, víi c¸c kÝnh chiÐt quang di ®éng, chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh tæ chøc c¸c quan s¸t ngo¹i kho¸ ®Õn nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn quan s¸t tèt kh«ng bÞ « nhiÔm bëi ¸nh s¸ng thμnh phè. Mμ h×nh thøc nμy ®· ¸p dông cho CLB Thiªn v¨n. ë nh÷ng n¬i nh− thÕ, D¶i Ng©n Hμ cã thÓ quan s¸t rÊt râ b»ng m¾t th−êng, thËm chÝ rÊt nhiÒu tinh v©n vμ c¸c ®¸m sao ph©n t¸n n»m xen kÏ gi÷a d¶i Ng©n hμ cμng t« ®iÓm cho bÇu trêi thªm léng lÉy. Sinh viªn cã thÓ quan s¸t d¶i Ng©n hμ b»ng m¾t th−êng, qua c¸c kÝnh thiªn v¨n phæ th«ng mang theo. HoÆc, chóng t«i cã thÓ tiÕn hμnh chôp ¶nh bÇu trêi víi thÞ tr−êng vμ ®é më cùc lín b»ng m¸y ¶nh hoÆc qua kÝnhthiªn v¨n. Qua viÖc quan s¸t d¶i Ng©n Hμ, sinh viªn cã thÓ h×nh dung vÞ trÝ cña mÆt Trêi vμ Tr¸i §Êt trong thiªn hμ b»ng viÖc ph©n tÝch h×nh chiÕu c¾t ngang cña thiªn hμ Ng©n Hμ trªn bÇu trêi. 6. KÕt luËn: B»ng viÖc khai th¸c c¸c chøc n¨ng cña thiÕt bÞ trªn Phßng thiªn v¨n , khoa VËt Lý, §HSP Hμ Néi phôc vô cho c¸c yªu cÇu vμ môc

®Ých gi¶ng d¹y thiªn v¨n trong c¸c tr−êng §H, §HSP vμ C§. Sinh viªn cã thÓ quan s¸t trùc tiÕp vμ kiÓm nghiÖm c¸c hiÖn t−îng còng nh− c¸c tÝnh chÊt vËt lý cña thiªn thÓ ®−îc häc trong gi¸o tr×nh. Víi c¸c thiÕt bÞ ®−îc trang bÞ, hoμn toμn cã thÓ ®¸p øng c¸c n«i dung ®−îc ®Ò cËp trong gi¸o tr×nh. §ång thêi gióp sinh viªn b−íc ®Çu tiÕp cËn ®Õn lÜnh vùc thiªn v¨n quan s¸t.

C¸c h»ng sè th−êng dïng trong thiªn v¨n VËn tèc ¸nh s¸ng (c) = 2,99792458.108m/s H»ng sã hÊp dÉn (G) = 6,67259.10-11m3/kg s2 H»ng sè Planck (h) = 6,62608.10-34J/s Khèi l−îng cña electron (me) = 9,0194.10-31kg Khèi l−îng cña nguyªn tö Hydro (mH) = 1,6735.10-27kg H»ng sè Stefan-Boltzmann (δ) = 5,6735.10-8W/m2 K4 H»ng sè Boltzmann (k) = 1,3805.1023Ws/K §¬n vÞ thiªn v¨n (AU) = 1,495978706.1011m N¨m ¸nh s¸ng (ly) = 9,4605.1015m = 9,4605.1012km = 6,324.104AU Parsec (pc) = 3,085678.1016m = 3,085678.1013km = 206,263 AU = 3,262 ly Khèi l−îng cña Tr¸i §Êt (ME) = 5,974.1024kg Khèi l−îng cña MÆt Trêi (MS) = 1,9891.1030kg B¸n kÝnh xÝch ®¹o cña Tr¸i §Êt (RE) = 6,3781 km B¸n kÝnh xÝch ®¹o cña MÆt trêi (RS) = 6,9599.108m = 6,9599.105km §é s¸ng cña MÆt Trêi (LS) = 3,8268.1026W N¨m Tr¸i §Êt (YE) = 365,256366 ngμy = 3,155815.107 gi©y