Istina O Cetnicima

Dr Aleksandar Stamatovi}

ISTINA O ^ETNICIMA

Srpska radikalna stranka Zips, Beograd 2000.

Dr Aleksandar Stamatovi}

ISTINA O ^ETNICIMA Recen nzen nti i: Dr Novak Ra`natovi}, nau~ni savjetnik Istorijskog instituta Crne Gore u Podgorici u penziji Predrag Vuki}, istori~ar i arhivist Dr`avnog arhiva Crne Gore u Cetiwu Glavni i odgovvorn ni ureddnik: Sa{a Radovanovi} Tehn ni~kaa pri iprem ma: Sla|ana Vlajkovi}-Veli~kovi} Rada Peruni~i} Izddava~: ZIPS, Zemun, Trg pobede 3 [tampa: “Etiketa”, Bole~ Za {tampariju: Milenko Dramli} Tira`: 500 primeraka ISBN 86-7402-032-1 CIP - Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 940.53/.54(497.1) STAMATOVI], Aleksandar Istina o ~etnicima / Aleksandar Stamatovi}. -Zemun: ZIPS, Srpska radikalna stranka, 2000 (Bole~ : Etiketa). 415 str.: fotogr. ; 24 cm Tira` 500. - Bele{ke uz tekst. - Biqe{ka o autoru: str. 411. - Biografija: str. 395-410. ISBN 86-7402-032-1 A) ^etni~ki pokret - 1941-1945 ID=80721932

Ovu kwigu posvje}ujem poginulim ~etnicima, me|u wima i mom stricu Borislavu, koji pogibe u dvadeset ~etvrtoj godini bez groba i mramora u Ko~evskim {umama u Sloveniji, kao komandir omladinske ~ete desetog puka crnogorskih ~etnika vojvode Pavla \uri{i}a. Neka je wima i wihovoj borbi vje~na slava Autor

3

4

UMJESTO PREDGOVORA Pro{le su decenije otkad |enerala Dra`e Mihailovi}a i wegovih ~etnika vi{e nema. Rasuli su svoje kosti {irom Jugoslavije, pobijeni od okupatora, usta{a i partizana. Oni koji su imali sre}u, ili mo`da nesre}u da pre`ive, razi{li su se po svim kontinentima, a jedan dio koji je ostao u Jugoslaviji, bio je osu|en od komunisti~kog re`ima na razli~ite vremenske kazne, a poslije je trpio {ikanirawa i progone. I ovi po svijetu, i ovi u Jugoslaviji, danas broje posledwe godine ili mjesece `ivota. Decenijama je u Jugoslaviji ~etni~ki pokret od strane propagandne ma{inerije komunisti~kog re`ima predstavqan u najgorim svojstvima. To predstavqawe ima {iroku lepezu, po~ev od re`imskih komunisti~kih istori~ara i wihovog “nau~nog” pristupa prou~avawu pro{losti, preko kwi`evne literature, pa sve do igranih filmova i stripova. U svim tim aspektima, ~etnici su predstavqani kao pokret izdaje, krvi i mraka. Namjera komunisti~kog re`ima, bila je da ih predstavi u svijesti mla|ih generacija, kao pokret: ubojica, paliku}a, sileyija, koqa~a, pijanica, bradatih i dugokosih zapu{tenih qudi, koji vitlaju no`evima i ma{u crnim zastavama sa mrtva~kim glavama. Kao u kakvim dje~ijim bajkama, `elio se predstaviti kontrast, vje~ite borbe dobra i zla, patriotizma i izdaje. Nasuprot pijanim i zapu{tenim ~etnicima, bili su partizani, izbrijani, za~e{qani, sa crvenim zastavama i drugaricama partizankama, koji se bore za slobodu i umiru sa pjesmom na usnama. Istorija i istina bile su sasvim druga~ije. Ova kwiga plod je dugogodi{weg autorovog istra`ivawa, i odgovor je svoj toj bjesomu~noj i beskrupuloznoj komunisti~koj vi{edecenijskoj propagandi. Pisana je u ime pravde i istine, koje su decenijama komunisti skrivali i ubijali. Pisana je u ime hiqada rasutih kostiju, nesahrawenih i neopojanijanih u pasjim grobqima i jamama, popaqenih domova, rekvizicija imovine “narodnih izdajnika”, progona i politi~kih “nepodobnosti”, u ime Kninske Krajine bez Srba, rasrbqenog Kosova i Metohije, oskrnavqenih crkava i manastira u koje se utjerivala stoka, srpske djece koja u Beogradu i Podgorici pi{u latinicom, i kite jelkice za novu godinu, u ime svega onoga {to nas je zadesilo kao posqedica poluvjekovne vladavine komunista, koji su nas odveli u “svijetu budu}nost”. Namjera autora ove kwige nije da pi{e op{irnu istoriju ~etni~kog pokreta, i zamara ~itala~ku publiku suvoparnom istorijom, odnosno istorijskom faktografijom, koja sama za sebe ne predstavqa mnogo, ve} odva5

jaju}i bitno od nebitnog, u glavnim i presudnim crtama, a sve u skladu sa istorijskom metodologijom i nau~nim tretirawem izvora, doka`e da ~etni~ki pokret nije bio onakav, kakvim je predstavqen u poluvjekovnoj vladavini komunista. Re`imski komunisti~ki istori~ari pisali su istoriju oglu{iv{i se o sva na~ela nau~ne objektivnosti, a sve u slu`bi jedne partije i wene ideologije. Korist je bila velika, tj. brzo sticawe zvawa magistara i doktora istorijskih nauka, mjesta u institutima i univerzitetima, materijalna satisfakcija, dobre beneficije i putovawa po istorijskim simpozijumima u Jugoslaviji i inostranstvu. Kako su se slu`ili istinom, tako im i Bog pomogao. Nije zbog toga ni ~udo, {to mnogi od wih u dana{wici poku{avaju da izvr{e li~nu nau~no istorijsku metamorfozu, shvataju}i da }e ono {to su pisali, u bliskoj budu}nosti, kada komunisti~ki re`im koji institucionalno stoji iza wih ode sa vlasti, biti jedino vrijedno po tome, da poslu`i kao primjer, kako ne treba pisati istoriju, i koliko daleko istori~ar mo`e oti}i u slu`bi jedne partije i ideologije, naru{iv{i istorijsku etiku, koja tako|e postoji, kao i novinarska ili qekarska etika. Zbog toga je i autor ove kwige, istu pisao bez emocija, hladnog razuma, vr{e}i selekciju izvora na nau~an na~in, da ne bi jednog dana do`ivio istu sudbinu, kao {to }e je do`ivjeti, i ve} je do`ivqavaju re`imski komunisti~ki istori~ari. Tako|e, autor ove kwige, ovim putem se zahvaquje ~lanovima svoje porodice, koji su mu finansijski pomogli da prikupi gra|u za ovu kwigu, ili su to jednim dijelom li~no ~inili za wega. Zahvaquje se arhivskim i bibliote~kim slu`benicima, arhiva i biblioteka u kojima je radio na prikupqawu gra|e na saradwi i profesionalnom odnosu. Na kraju, zahvaquje s svima onima koji su materijalno pomogli da ova kwiga do|e u {iroku ~itala~ku publiku.

6

UVOD O ~etni~kom pokretu Dra`e Mihailovi}a, tj. Ravnogorskom, ili Jugoslovenskoj vojsci u otaybini, do sada je u Jugoslaviji i inostranstvu izdato nekoliko stotina posebnih izdawa, dok se broj ~lanaka, rasprava i prikaza, pisanih po raznim ~asopisima, godi{wacima, zbornicima radova ili u {tampi, pewe na vi{e hiqada. U svima wima, ~etni~ki pokret obra|ivan je okvirno, ili po pojedinim problematikama, li~nostima, geografskim prostorima i periodima. U Jugoslaviji, izuzimaju}i nekoliko posledwih godina, kada je bar formalno otpo~eo djelovati vi{estrana~ki sistem, izdavana su djela re`imske komunisti~ke istoriografije, li{ena objektivnosti, a u slu`bi komunisti~ke partije i wene ideologije. Zbog toga, autor ove kwige, ta djela u woj ne}e zna~ajnije tretirati, ali nagla{ava da su ona vrlo bri`qivo prou~ena, i neka od wih bi}e navedena u literaturi. Iz perioda djelovawa re`imske komunisti~ke istoriografije, treba spomenuti rad dr Veselina \ureti}a, koji je svojim kwigama Saveznici i jugoslovenska ratna drama, kw. I i II, Beograd, 1985. prvi skrenuo sa zvani~nog re`imskog istoriografskog kursa. Iako se \ureti} u svojim kwigama mawe bavio samim ~etni~kim pokretom u Jugoslaviji, a vi{e stranim faktorima koji su doveli Tita na vlast u Jugoslaviji, ovaj rad je tada predstavqao novitet, i bio anatemisan od strane re`imskih istori~ara, i komunisti~kih vlasti uop{te. Me|u radovima koji su iza{li u posledwih nekoliko godina, vaqa spomenuti kwigu mr Radovana Kalabi}a-Ravnogorska istorija, Beograd, 1992, koja se uglavnom zasniva na memoarskoj gra|i, kao i dva klasi~na memoarska rada Zvonimira Vu~kovi}a-Zvonka: Od otpora do gra|anskog rata, i Se}awa iz rata, objavqena u Beogradu 1991. godine. Djela su u stvari sinteza vi{edecenijskog memoaristi~kog pisawa Vu~kovi}a u emigraciji. Vu~kovi} je ina~e bio gardijski poru~nik jugoslovenske kraqevske vojske, a u drugom svjetskom ratu, komandant jednog od ~etni~kih korpusa. Majkl Liz je iz lendlordovske porodice iz Dorseta na jugozapadu Engleske. U vrijeme II svjetskog rata, bio je britanski oficir za vezu i komandos, i kao takav bio je ~lan britanskih misija pri ~etni~kim {tabovima od juna 1943. godine. Umro je 23. marta 1992. godine. Wegovo djelo – Silovawe Srbije, objavqeno je u Beogradu 1991. godine. Od djela objavqenih u inostranstvu, svakako treba napomenuti kwigu dr Ivana Avakumovi}a, Mihailovi} prema nema~kim dokumentima, London, 1969. Tu su i nekoliko zbornika radova, od kojih se isti~e Kwi7

ga o Dra`i, kw. I i II, objavqena u Vindzoru u Kanadi, u uredni{tvu Radoja L. Kne`evi}a. U ovoj kwizi svoje memoarske radove objavili su: Radoje L. Kne`evi}, @ivan L. Kne`evi}, Branko Lazi}, Radmilo Gr|i}, Pavle Me{kovi}, Dragoslav V. Milosavqevi}, Aleksandar Milo{evi}, Karlo Novak, Adam Pribi}evi}, M. A. Purkovi}, Miodrag Ratkovi}, Borislav J. Todorovi}, dr @ivko Topalovi}, Zvonimir Vu~kovi} itd. Kao zna~ajan, mo`e se navesti i Glasnik Srpskog istorijsko kulturnog dru{tva “Wego{”, koji je izlazio u ^ikagu, i koji je objavqivao memoarske radove: |enerala Du{ana Simovi}a, M. K. Stojadinovi}a, Radmila Trojanovi}a, Radoja Vuk~evi}a, Vasilija Ze~evi}a, Todora Mili~evi}a, Koste Pavlovi}a, Vuka{ina Petrovi}a, Du{ana Petkovi}a, Nedjeqka B. Ple}a{a, Borivoja Radulovi}a, Predraga Q. Cemovi}a, Du{ana J. \onovi}a, Jovana \onovi}a itd. U inostranstvu je objavqeno i nekoliko posebnih izdawa memoarskog karaktera, od strane biv{ih britanskih i ameri~kih ~lanova misija pri ~etni~kim {tabovima. U takva djela najprije treba ubrojati: Albert B. Seitz, Mihailovich: Xoax or Hero? Columbus, 1953, Jasper Rootham, Miss Fire, London, 1946. Pored ovih, u inostranstvu je objavqno desetine posebnih izdawa, ~lanaka i rasprava, u kojima se vi{e ili mawe, posredno ili neposredno pomiwe ~etni~ki pokret Dra`e Mihailovi}a. O Milanu Nedi}u i Dimitriju Qoti}u tako|e je napisano nekoliko djela memoarskog ili polumemoarskog karaktera. Ova djela interesantna su za problematiku kojom se ova kwiga bavi, koliko su ove dvije li~nosti vezane za pokret Dra`e Mihailovi}a. Ona su uglavnom apologetskog karaktera, s obzirom da su ih pisale Nedi}eve i Qoti}eve pristalice u emigraciji u inostranstvu, poslije svr{etka II svjetskog rata. U wima, u pojedinim segmentima, gotovo stereotipno preovladava nastojawe, da se podvede identi~nost ciqeva djelovawa ~etni~kog pokreta Dra`e Mihailovi}a, sa Nedi}evim i Qoti}evim pokretom. Sve to je iz razloga {to je Mihailovi}ev pokret bio oslobodila~ki i antifa{isti~ki, a ova dva u mnogim svojim aspektima kvislin{ki, pa su autori tih djela, na taj na~in poku{avali da rehabilituju Nedi}a i Qoti}a. Me|u takva djela treba uvrstiti dvije kwige Nedi}evog sestri}a Stanislava Krakova: \eneral Milan Nedi}, kw. 1 i 2 Minhen, 1963. i \eneral Milan Nedi} – “Prepuna ~a{a ~emera”, Minhen, 1968; Bo{ko N. Kosti}. Za istoriju na{ih dana, Lil, 1949; Jovan P. Tr{i}, O Milanu Nedi}u, Vindzor, Kanada, 1960; Ratko Pare`anin, Drugi svetski rat i Dimitrije Qoti}, Minhen, 1971; Ratko Pare`anin, Na sudbonosnoj raskrsnici, Minhen, 1976. Za prou~avawe odnosa Dimitrija Qoti}a prema Dra`i Mihailovi}u, zna~ajna je kwiga U revoluciji i ratu, Minhen, 1961. u kojoj su wegove pristalice sabrale wegove ~lanke, rasprave i govore, iz perioda izme|u dva svjetska i II svjetskog rata. Autor je za svoju kwigu koristio izvore u nekoliko doma}ih i stranih arhiva. U prvom redu to su izvori u doma}im arhivama, skoncentrisani u: Arhivu vojno istorijskog instituta u Beogradu, Arhivu Jugoslavije u Beogradu, Arhivu Srbije u Beogradu, Diplomatskom arhivu Ministarstva spoqnih poslova SRJ u Beogradu, Dr`avnom arhivu Crne Gore u 8

Cetiwu (Arhivskom odjeqewu u Podgorici). Od stranih arhiva izvori su kori{teni u: Nacionalnom arhivu SAD u Va{ingtonu (United States National Archives-Washington),, i Dr`avnom arhivu u Londonu (Public Record Office). Od objavqenih izvora najvi{e je kori{ten Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I-XIII, Beograd, 1949-1976. Kori{tena je tako|e i doma}a i strana {tampa, iz raznih perioda, tj. od po~etka ovog vijeka, do dana{wice. Izvori koji su bili na raspolagawu razli~itog su karaktera. U doma}im arhivima, sada se nalaze samo fragmenti, koji su korisni za objektivno pisawe o ~etni~kom pokretu. Razlog za to, le`i u ~iwenici, da su komunisti u samom II svjetskom ratu, a naro~ito na wegovom kraju, zarobili ve}i dio arhiva ~etni~kih jedinica. Oni su tada mogli nesmetano da vr{e selekciju dokumenata. Sva zna~ajnija dokumenta, koja su govorila o borbi ~etnika sa okupatorom, usta{ama i srpskim kvislinzima, komunisti su ili uni{tili, ili ih pohranili u tajne sefove arhiva, ili svojih politi~kih institucija. Postavqa se logi~no pitawe, kada }e ti dokumentacioni fondovi biti otvoreni? Oni }e biti otvoreni tek onda, kad sada{wi neokomunisti~ki re`imi u Srbiji i Crnoj Gori odu sa vlasti. U tom slu~aju postoji opasnost, da ih sami komunisti uni{te, kada budu odlazili sa vlasti, jer im predstavqaju kompromitaciju. Istina, u posledwih nekoliko godina, otvoreni su pojedini fondovi, ali se jo{ uvijek radi o malo zna~ajnim fragmentima. Ne{to boqi slu~aj je sa stranim arhivima, u kojima su pohraweni savezni~ki dokumenti, ili zarobqeni wema~ki i italijanski dokumenti. Me|utim, i u tim arhivima jo{ uvijek postoje fondovi koji su kqu~ni za doga|aje o kojima ova kwiga govori, izme|u ostalog ko je i za{to doveo Tita na vlast u Jugoslaviji. To je razumqivo, jer je zvani~na zapadna politika {titila Tita i wegov re`im sve do wegove smrti, pa i poslije we. Tako su autor ove kwige ili wegovi saradnici, bili u situaciji, da ne mogu dobiti upravo u tim arhivima dokumenta, ~iji je rok od pedeset godina za izdavawe istekao, dobiv{i odgovor, da je diskreciono pravo samih tih arhiva, da ta dokumenta jo{ uvijek mogu dr`ati daqe od javnosti. U tim arhivima postoje fondovi dokumenata, koji ne}e biti otvoreni ni u narednih pedeset godina, tj. stotinu godina od doga|aja o kojima govore. Sve to govori o kakvim se krupnim politi~kim igrama radilo, i koliko su one imale dalekose`ne posqedice. Vaqa na kraju napomenuti, da su dva poglavqa ove kwige sa nazivima: Ko su ~etnici? (u kome se govori o postanku i djelovawu ~etni~kog pokreta do po~etka II svjetskog rata), i Slom (u kome je obra|en aprilski rat 1941. godine), data u vidu osvrta, i uvodnog su karaktera, jer po svom sadr`aju ne odgovaraju centralnoj temi kojom se ova kwiga bavi.

9

10

PRED KOMUNISTI^KIM SUDOM DRAZHA MIHAILOVICH July 1946. Twas on Kosovo’ s plain? Ah, no! In Belgrade city, Malice unleashed, Afraid of truth, devoid of pity, Hounded the patriot to be slain. O, peoples, listen to histen to his parting word: “The gale of the world has carried me”. In silence let that forest voice be heard, And seanse the storm that broke that noble tree! M. C. Thomson DRA@A MIHAILOVI] Juli 1946. To jama~no bje{e na Kosovu ravnu? Ah, nije ne! Ve} u Beogradu gradu, Zlost razularena, Boje} se istine, rada tu|em jadu, Nahu{ka pse da rodoquba rastrgnu. Posledwu rije~ mu, o narodi, ~ujte: “Zemna bura ratna na me se obru{i.” Glas gor{taka toga tiho oslu{nite, Pa pojmite buru {to ~asni dub sru{i! M. S. Tomson1 “Sala se prolamala od pqeska. Trgnuo sam se iz razmi{qawa. Sud je zauzeo svoje mesto. Zvu~nici kr~e. Zemqa slu{a. Za koji minut ~u}e “Danas po~iwe su|ewe po krivici Mihailovi} Dragoquba Dra`e i ostalih, zbog vi{e dela iz Zakona o krivi~nim delima protiv naroda i dr`ave”! Drhtim. Qudi oko mene lome prste. [um pokreta, nema glasova. Sala – to su dva oka, koja gledaju u wen desni ugao odakle treba da se pojave. Najed11

nom, maslinasta bluza, crna brada, nao~ari. On! – prolomi se uzdah srybe! Smrt izdajnicima! – prigu{en krik. Rastem. Ustajem. “Sedi!” – vu~e me neko za kaput. Svi vi~u “Sedi”, a svi su se pridigli. Banditi daju generalije. [ta me se ti~u! [ta u ovom trenutku ose}aju qudi oko mene? Na nemirnim licima qudi blago se sme{i pravda. Javni tu`ilac ~ita optu`nicu. Zvu~nici glasno, zaglu{uju}e ispuwavaju salu. ^ita, a ja je ne ~ujem. Ne mogu da je ~ujem – ja ~itam svoju optu`nicu. Optu`ujem. Sada vi{e ne znam {ta je va`nije, {ta je stra{nije. Deset, sto, hiqadu nebrojenih zlo~ina, wegovih i wegovih boraca, izviru iz se}awa pre`ivqenih godina. Optu`uju! A {ta tek ose}a ona `ena u crnini? Seqak do we, {to je sagao glavu? Oficir s ordewem na prsima? Cela sala, Srbija, Bosna, cela na{a zemqa. Kako je duga optu`nica! Nema joj kraja. U svesti mi se vrti. Pogled ne mo`e da dopre do wega i wih. Ne mo`e, davi se u krvi koju su oni prolili”.1a Ove re~enice ispisao je biv{i komesar Rasinskog partizanskog odreda Dobrica ]osi}, prate}i su|ewe Dra`i Mihailovi}u. ]osi} }e kasnije imati nekoliko politi~kih metamorfoza. Od mladog partizanskog komesara, preko Titovog dvorskog pisca i miqenika, sa putovawa morima i okeanima na “Galebu”, on }e postati disident komunisti~kog re`ima. Kasnije }e se udru`iti sa Slobodanom Milo{evi}em, i postati prvi predsjednik SR Jugoslavije, da bi opet od istog tog Milo{evi}a bio odba~en, kao nekad od Tita. U du{i }e me|utim, ostati uvijek komesar Rasinskog partizanskog odreda. “Zato drugovi, dozvolite da ovog puta ka`em nekoliko rije~i o Odeqewu za za{titu naroda – jednoj od najelitnijih tekovina na{e NOB-e – na{ih naroda (burno odobravawe i aplaudirawe). Ja znam da ovako lepo ne misle svi o OZN-i (veselost). Ali, mislim da }ete se slo`iti da bi bilo zaista pravo ~udo kada bi ovako svi mislili o takvom jednom oranu na{e narodne vlasti… U ~etni~kim banditskim rupama bili su ostali jo{ mnogi oficiri-komandanti, ispuweni nadom da su jo{ u stawu da pro{ire svoje redove i di`u oru`ani ustanak protiv novog reda stvari. Ostao je u zemqi i wihov glavni vo| – Dra`a Mihailovi}. Razli~iti doga|aji u na{em susedstvu i povoqne vesti o wihovoj sabra}i preko granice, davali su im nadu da }e u`ivati stranu pomo}. Bilo je – pa ~ak ima i danas jo{ - wima prijateqskih glasova u stranoj reakcionarnoj {tampi, koji su wihove snage preuveli~avali i proricali ustanak – naro~ito vojske generala Mihailovi}a – prvo za pro{lo prole}e, a onda opet za ovu godinu “kad olista i ozeleni gora”. Ja mogu da izjavim da su se sve nade doma}e i strane reakcije u snagu ~etni~ke organizacije i wenu sposobnost da ma u kojem kraju na{e dr`ave podignu narod protiv narodne vlasti, u potpunosti i kona~no izjalovile (`iv aplauz). Ja sam danas u mogu}nosti, drugovi poslanici, da izjavim pred vama da je izdajnik Dra`a Mihailovi} od 13. ovog meseca u rukama organa narodne vlasti (buran aplauz!) “Ministar finansija Sreten @ujovi}: @iveo rukovodilac javne bezbednosti drug Aleksandar Rankovi}!” (Svi poslanici ustaju i ponovo burno aplaudiraju). “Pri tom moram priznati – nastavio je Rankovi} – da je ovaj bandit bio neverovatno ve{t u skakutawu s brda na brdo, u skrivawu svoje prqave zlo~ina~ke glave po raznim jazbinama na{ih brda i dolina. Ali, or12

gani uprave dr`avne bezbednosti bili su ve{tiji. Upravo – oni su pokazali pravo majstorstvo u otkrivawu i hap{ewu ovog izroda na{eg naroda.”2 Ovaj govor je odr`ao ministar unutra{wih poslova Aleksandar Rankovi}-Leka u Skup{tini FNRJ 24. marta 1946. godine, ~ime su komunisti~ke vlasti u Jugoslaviji prvi put zvani~no objelodanile da su uhapsile Dra`u Mihailovi}a. Uskoro je u “Borbi ” objavqena fotografija Dra`e Mihailovi}a sa lisicama na rukama, kako sjedi na nekom vojni~kom krevetu, i vije{}u da je uhap{en. Od tada je protiv Mihailovi}a otpo~ela jo{ bjesomu~nija propaganda u komunisti~kim medijima, koja je trebala ne samo doma}e i me|unarodno komunisti~ko javno mwewe, nego i ono na Zapadu, da uvjeri u neophodnost izvr{ewa smrtne kazne nad Mihailovi}em. Tito je nekoliko dana pred zvani~no Rankovi}evo objavqivawe u Skup{tini FNRJ da je Mihailovi} uhap{en, to posredno nagovijestio u dvorcu “Misqicki” u Var{avi u Poqskoj, na konferenciji za {tampu 20. marta 1946. godine. Na pitawe novinara, da li je Dra`a Mihailovi} jo{ uvijek u odmetni{tvu, ili je pod za{titom neke strane sile, Tito je odgovorio: “On se skriva, ali }e biti pod na{om za{titom. To }ete mo`da uskoro ~uti.”3 Rankovi} je prethodno iz Beograda javio Titu o Dra`inom hap{ewu, a potom je to isto saop{tio i Staqinu. Staqin je ovu vijest primio dosta hladno, narediv{i da se povede istraga, i utvrdi kako je mogu}e da sovjetski vojni obavje{tajci nijesu ni{ta znali o akciji hap{ewa Mihailovi}a4. Vaqa napomenuti da je Dra`a Mihailovi} uhap{en 13. marta 1946. godine. Akcijom hvatawa rukovodio je Slobodan Penezi}-Krcun, {ef OZN-e za Srbiju, a wen operativni dio izvela je grupa oficira OZN-e. O samom hap{ewu Dra`e Mihailovi}a do sada je objavqeno nekoliko ~lanaka, feqtona i kwiga. Wih su pisali novinari, ali i qudi koji su mawe ili vi{e, posredno ili neposredno u~estvovali u toj akciji. Oni su u svojim pisawima negirali jedni druge. O Mihailovi}evom hap{ewu prvi je pisao predratni “Rojterov” dopisnik iz Beograda Monti Radulovi} 1948. godine, na osnovu iskaza jednog oficira OZN-e za kafanskim stolom u pijanom stawu. Od 5. avgusta do 17. septembra 1962. godine, beogradska “Politika” objavila je feqton Gojka Banovi}a i Koste Stepanovi}a, pisan prema svjedo~ewu neimenovanih oficira OZN-e. Godine 1971. iza{la je kwiga Milovana Pejanovi}a “Velika igra sa Dra`om Mihailovi}em”. Pejanovi} je ovu kwigu napisao pod pseudonimom Quba Popovi}, a ina~e je bio oficir OZN-e. Na kraju, 1988. godine, pojavila se i kwiga tako|e oficira OZN-e, Slobodana Krsti}a-U~e “Kako sam hvatao Dra`u Mihailovi}a”. Svi ovi ~lanci, feqtoni i kwige, imaju razli~ite verzije Mihailovi}evog hap{ewa, a samim oficirima OZN-e, davana je mawa ili ve}a uloga u Mihailovi}evom hap{ewu, sve u zavisnosti od gledawa autora feqtona i kwiga. U verzijama hap{ewa Dra`e Mihailovi}a, pomiwe se i ona, da su u stvari Britanci predali Dra`u komunistima, na taj na~in, {to su radiogramsku {ifru sa kojom su kontaktirati sa Mihailovi}em predali komunistima. Ovi su nastavili da kontaktiraju sa Mihailovi}em, i namjestili mu klopku. O svemu tome oficir OZN-e 13

Slobodan Krsti}-U~a, u imenovanoj kwizi pi{e: “Besmisleni i suvi{ni veo tajnosti, koji je godinama bio obavijen oko hvatawa Dra`e Mihailovi}a, prouzrokovao je najrazli~itija govorkawa, pa i proverene glasove kako su Dra`u uhvatili zapravo Englezi i predali ga kao lep trofej novoj jugoslovenskoj vlasti, koja to od sramote nije smela da prizna?!”5 Normalno je da komunisti i oficiri OZN-e negiraju ovakve postavke, ali je sumwivo {to ih pomiwu i negiraju, ako su one stvarno bez osnova, jer im onda ne bi ni trebalo pridavati zna~aj. Me|utim, ~iwenica je da su Britanci i ^er~il odigrali kqu~nu ulogu u izdaji Dra`e Mihailovi}a i wegovog pokreta, odnosno postavqawu na vlast u Jugoslaviji Tita, pa ni ova postavka nije za~u|uju}a. Ve} 22. aprila 1946. godine, ministar unutra{wih poslova FNRJ Aleksandar Rankovi}-Leka, primio je dopisnika ameri~ke agencije “Aso{ijeted pres” Kinga, i u podu`em intervjuu iznio ~itavu seriju optu`bi protiv Mihailovi}a i wegovog pokreta. Kada mu je King postavio pitawe da ne{to ka`e o svojoj li~nosti i `ivotu, Rankovi} je objavio da je intervju zavr{en.6 Ovim intervjuom zapo~eta je direktna kampawa protiv Mihailovi}a i wegovog pokreta i pred zapadnim javnim mwewem. Istra`ni postupak nad Dra`om Mihailovi}em vodio je pravnik Josif Malovi}, rodom iz Drobwaka u Crnoj Gori. Malovi} je kasnije izvr{io samoubistvo, {to jo{ vi{e pove}ava enigmu oko hap{ewa i istra`nog postupka nad Dra`om Mihailovi}em. Poslije istra`nog postupka od tri mjeseca, Dra`a Mihailovi} je sa grupom svojih saradnika izveden pred sud. Sudski proces po~eo je 10. juna 1946. godine u dvorani Doma garde u Top~ideru u Beogradu. Pored Dra`e Mihailovi}a, bilo je su|eno ovim politi~kim rukovodiocima Ravnogorske ~etni~ke organizacije: Stevanu Moqevi}u, Mladenu @ujovi}u, @ivku Topalovi}u i \uru Vilovi}u. Su|eno je bilo i dvojici istaknutih ~etni~kih komandanata iz Bosne: Radu Radi}u i Slavoqubu Vrawe{evi}u. Na optu`eni~koj klupi pred komunistima na{li su se i ovi predsjednici, ministri i visoki ~inovnici Jugoslovenske vlade u Londonu: dr Slobodan Jovanovi}, Bo`idar Puri}, Mom~ilo Nin~i}, |eneral Petar @ivkovi}, Milan Gavrilovi}, potpukovnik @ivan L. Kne`evi}, Radoje L. Kne`evi} i Konstantin Foti}. Sa wima je bilo su|eno i dvojici predratnih politi~ara, koji su se pred kraj rata povezali sa Mihailovi}em, i vodili antikomunisti~ku kampawu, a to su bili: dr Lazar Markovi} i dr Kosta Kumanudi. U okviru ove optu`ene grupe na ~elu sa Mihailovi}em, na{li su se ministri i visoki ~inovnici Nedi}evog kvislin{kog aparata, i to: Dragi Jovanovi}, pukovnik Tanasije Dini}-Tasa, Velibor Joni}, |eneral \ura Doki}, pukovnik Kosta Mu{icki i Bo{ko Pavlovi}. Od svih ovih lica, su|eno je u odsustvu, jer su bili u inostranstvu, slede}im: Mladenu @ujovi}u, dr @ivku Topalovi}u, dr Slobodanu Jovanovi}u, Bo`idaru Puri}u, Mom~ilu Nin~i}u, |eneralu Petru @ivkovi}u, Milanu Gavrilovi}u, potpukovniku @ivanu L. Kne`evi}u, Radoju L. Kne`evi}u, Konstantinu Foti}u. Na svu sre}u, komunisti do wih nikada nijesu mogli do}i, i oni su umrli u emigraciji. 14

Svima wima sudilo je Vojno vije}e Vrhovnog suda FNRJ u sastavu: predsjedavaju}i, pukovnik Mihailo \or|evi}; sudije: potpukovnici Milija Lakovi} i Mihailo Jankovi}, sekretar: poru~nik Todor Popadi}; dopunske sudije: majori Nikola Stankovi} i Radomir Ili}. Tu`bu je zastupao zamjenik javnog tu`ioca pukovnik Milo{ Mini}.8 Mihailovi}evi branioci bili su: dr Dragi} Joksimovi} i Nikola \onovi}. Joksimovi} je ro|en 1893. godine u Srbiji. Zavr{io je Pravni fakultet u Beogradu, a doktorirao je u Wema~koj. Izme|u dva svjetska rata bio je jedan od vo|a Demokratske stranke i narodni poslanik. U Privremenoj Narodnoj Skup{tini 1945. godine, bio je tako|e poslanik, zajedno sa vo|om demokrata Milanom Grolom, koji se vratio iz Londona. U svom govoru od 16. jula 1946. godine u Cetiwu, Tito ga je okarakterisao kao “reakcionara”. Godine 1949. 16. jula, Joksimovi} je uhap{en sa nekolicinom prijateqa u svom domu, i optu`en da je “narodni neprijateq”. Dana 8. jula 1950. godine, osu|en je na tri godine zatvora. Umro je u no}i izme|u 31. jula i . avgusta 1951. godine u zatvoru, navodno od sr~ane bolesti. Wegovo tijelo nije predato porodici sve do isteka zatvorske kazne, {to se mo`e protuma~iti da nije umro prema zvani~nom izvje{taju komunisti~kih vlasti.9 U evropskoj i svjetskoj {tampi, povodom Mihailovi}evog hap{ewa, a zatim i u toku istrage i sudskog procesa, te na kraju smrtne presude nad wim, iza{lo je nekoliko stotina ~lanaka. Od svih wih, u ovom poglavqu bi}e iznijeti samo fragmenti. Ve} 26. marta 1946. godine, Konstantin Braun je u va{ingtonskom listu “The Washington Evening Star” (Va{ingtonska Ve~erwa~a), u svom ~lanku sa naslovom “Ovaj prevrtqivi svijet” napisao pored ostalog:… “^ovjek koji je pro{ao kroz ~itav niz epiteta od “Balkanskog Orla” do “Nacisti~kog kolaboracioniste i izdajnika”, sada je u rukama svog dindu{manina, novoga jugoslovenskog vo|e mar{ala Tita. Ni jedna od vlada koje su samo prije nekoliko godina sipale pohvale i po~asti na wega ne mo`e ni{ta da u~ini da ga spasi. @ivot jednoga vo|e, ~ak i kada je poznato vladama velikih sila da je ~astan i dostojanstven ~ovjek, od male je vrijednosti pred o~ima politi~kog profita”.10 Wujor{ki list “The Journal American” (Ameri~ki `urnal) od 30. marta 1946. godine, u ~lanku “Sramna izdaja” komentarisao je ovako: “Ako Vlada Sjediwenih Dr`ava u~ini mawe nego {to najvi{e mo`e da sprije~i planiranu nepravi~nu smrtnu presudu generalu Dra`i Mihailovi}u od strane Titovih komunista, ona }e po~initi akt izdaje kojeg }e se ameri~ki narod zauvijek sa sramom prisje}ati. General kao ministar vojske Jugoslavije hrabro se odupirao nadirawu wema~kih armija preko wegove domovine… Sada su Titovi neumorni agenti ulovili Mihailovi}a i Titovi predstavnici su objavili prije nego {to je proces i odr`an da }e on “sigurno biti strijeqan”. Mihailovi}ev jedini grijeh jeste {to se odupirao komunisti~koj Rusiji u odbranu slobode svoje domovine. Napu{taju}i wega da bi podr`ala otima~a slobode wegove domovine, ameri~ka Vlada je po~inila istinski sraman ~in izdaje. 15

Ako ona sada dopusti da ga ubiju wegovi komunisti~ki neprijateqi, sram }e trajati vje~no”.11 U uvodniku “The Washington Post” (Va{ingtonske po{te) od 30. marta 1946. godine, sa kratkim naslovom “Mihailovi}” kazano je ovo:”Po~etkom ove sedmice Beogradski radio je dramati~no objavio da je srpski gerilski vo|a general Dra`a Mihailovi} uhva}en poslije vi{e od dvije godine potjere za wim. Misli se da je uhva}en blizu mjesta koje se zove Vi{egrad u bosanskim planinama, ali kako se to zaista zbilo, sada je dosta misteriozno. Slu`bena izjava Jugoslovenske vlade je da se bilo u{lo u trag za Mihailovi}em ka nekoj planinskoj pe}ini, koju je ~uvalo vi{e od desetak wegovih pratilaca – sve {to je ostalo od wegovih slavnih ~etnika, za koje se nekad govorilo da ih vi{e od 100.000. Ni{ta vi{e se ne ~uje o Mihailovi}u i wegovoj sudbini u rukama hvata~a. Ka`e se da je uhva}en prije skoro deset dana, i nije sasvim nemogu}e da je ve} mrtav. Svuda u ruskoj aferi uticaja on je bio predstavqen kao jedan od velikih ratnih zlo~inaca i stavqen van zakona. Predstavnik Titove Vlade je obe}ao da }e Mihailovi}u biti ~asno su|eno nakon ~ega }e sigurno biti strijeqan, jer su vi{e nego o~evidni wegovi zlo~ini koji ga osu|uju”.12 U ~lanku Pedra Koreja Marke{a, {tampanom u lisabonskom listu “A Voz” od 1. aprila 1946. godine, sa naslovom “Jugoslovenska drama” kazano je ovo: “Zaista je te{ko povjerovati da se ~itavih dvanaest dana ~uva u tajnosti zna~ajna vijest da je general Dra`a Mihailovi}, sr~ani i odva`ni vo|a “~etnika”, pao u ruke vladinih snaga u Jugoslaviji. I jo{ uvijek je `iv! Ali istina je da se sve to objavquje u {tampi na osnovu informacije koju je general Rankovi}, ministar unutra{wih poslova iz Beograda dao skup{tinskim poslanicima (ukoliko Narodna skup{tina u Beogradu jo{ uvijek mo`e da se tako nazove). Rankovi} je istakao: “Od svih brojnih zlo~inaca koji poku{avaju da izbjegnu odgovornost Mihailovi} je bio najlukaviji. I{ao je sa planine na planinu, iz {ume u {umu. Bio je lukav, ali na{e snage bezbjednosti bile su lukavije”... Posle ruske pobjede u bitci za Beograd u grad su u{li partizani. Grad je bio zastra{en “oslobo|ewem”. Sve su ulice bile puste, ku}e zatvorene. Izabrana je nova Narodna skup{tina. General koji je u gradu predstavqao novu vlast pro~itao je spisak kandidata. Naravno: jednoglasno su izabrani. Po~ele su “~istke”. Nestale su hiqadu qudi. Obi~ni sudovi su ukinuti i zamijeweni vojnim, diskrecionim sudovima. Nastala je nova policija, OZNA, koja nimalo nije zaostajala za GPU ili GESTAPO-om. Sve vlasti su bile raspu{tene i pristupilo se izboru novih “narodnih vlasti”. Naravno, glasali su samo za komuniste. Ukinuta je vjeronauka. Stvoreni su “domovi za omladinu” u kojima su dje~aci i djevoj~ice od 10 do 16 godina istodobno “vaspitavani”; Pjevaju partijske pjesme i uzdi`u u hvalospjevima wene istaknute li~nosti. To je savr{ena imitacija Hitlerjugenda” (Hitlerove nacisti~ke omladinske organizacije-obj. A.Stamatovi}a)…13 Uvodnik “The Washington Post” od 10. aprila 1946. godine, sa naslovom “General Mihailovi}”, komentarisao je ovako: “Vlada mar{ala Tita je o{tro odbila zahtjev vlade Sjediwenih Dr`ava da izvjestan broj ameri~16

kih oficira koje su srpski ~etnici spasli od smrti ili zarobqavawa, svjedo~i prilikom su|ewa |eneralu Dra`i Mihailovi}u. U svom odgovoru jugoslovenska vlada ne pori~e da je general Mihailovi} prihvatio ameri~ke i britanske avijati~are koji su bili oboreni nad Balkanom i pomogao im da izbjegnu. Samo ona tvrdi da je to u~inio iz sebi~nih i nedostojnih razloga, naima da bi dobio savezni~ku pomo} a naro~ito oru`je za svoje trupe. Time ho}e da ka`e da je dokazni materijal ameri~kih avijati~ara fakt bez ikakve vrednosti za glavnu optu`bu da je general Mihailovi} sara|ivao sa svojim tobo`wim neprijateqem Wemcima u ciqu borbe protiv Tita… I britanska i ameri~ka vlada imaju izvjesnu moralnu odgovornost da se zauzmu da se zadovoqi “puna pravda” shodno na{em shvatawu te rije~i... Ako Velika Britanija i Sjediwene Dr`ave ne budu nepopustqive u nastojawu da su|ewe generalu Mihailovi}u bude javno i nepristrasno, gor~ina i podozrivost koja ve} postoji i kod komunista i kod ne-komunista svuda u svijetu, ogromno }e se poja~ati; isto tako sve {to u budu}e te dvije sile budu izjavile, obe}ale ili zajem~ile, bi}e primqeno sa najve}im podozrewem. Sledstveno tome, slu~aj generala Mihailovi}a predstavqa ozbiqnu prijetwu po dobre odnose i mir u svijetu. I kao takav mogao bi se slobodno iznijeti pred Savjet bezbjednosti Ujediwenih naroda”.14 Les Vedman je 11. maja 1946. godine, u edmontonskom listu “Edmonton Journal” napisao ~lanak sa naslovom “Dva avijati~ara koje su spasili Srbi tra`e pravo da pomognu spasiocu”. U ~lanku se pored ostalog ka`e: “Zato {to osje}aju da duguju svoje `ivote generalu Dra`i Mihailovi}u kada su bili oboreni u plamenu iznad Jugoslavije, dva edmontonska vazduhoplovna veterana, Norman Rid i Tom Bred{o, podnijeli su peticiju vo|i u Jugoslaviji optu`enom za izdaju... “Nas ne interesuje Mihailovi}eva politika. Mi smo dio grupe od 600 avijati~ara koje je on spasio, i sve {to tra`imo je pravi~no su|ewe. Mi ne ka`emo ~ovjek je nevin ili kriv. Ako }e su|ewe biti ~asno, pravi~no i demokratsko, ne vidimo za{to ne mo`emo biti svjedoci”, tvrdio je Rid”…15 Tako|e edmontonski list “The Canadian Social Crediter” (Kanadski socijalni kreditor) od 30. maja 1946. godine, u uredni~kom ~lanku sa naslovom “Po koju cijenu hrabrost?” je komentarisao:... “Postalo je poznato da je u na{em vlastitom Kanadskom parlamentu samo jedan ~ovjek-poslanik stranke Socijalnog kreditora Norman @ak – imao hrabrosti da ustane i ka`e nekoliko rije~i u odbranu ovog ~etni~kog heroja, ~ija se pomo} Saveznicima nikad ne mo`e izra~unati... Poslije Teheranske konferencije Mihailovi}evo ime bilo je zamijeweno novim imenom – Tito. “Sfera uticaja” na Balkanu je o tome odlu~ila. Staqin je postigao svoje – a dio cijene bila je i Jugoslavija via Tito. To je zna~ilo glavu Mihailovi}a. Heroj je izdajni~ki prodat i to mnogo qudi zna”…16 U uvodnom ~lanku pariskog “Le Monde” (Svijeta) od 12. juna 1946. godine, sa naslovom “Su|ewe generalu Mihailovi}u”, napisano je ovo: “Pro{log ponedjeqka u Beogradu je po~eo sudski proces generalu Jugosloven17

ske vojske Mihailovi}u, veliki proces ~iji se tok prati sa velikim interesovawem ne samo u cijeloj Jugoslaviji ve} svuda skoro u svijetu. Sve to ipak ne mo`e da izbri{e divne stranice herojizma, koje su sopstvenom krvqu ispisali ~etnici. I Saveznici su priznali da je ~etni~ko dejstvo odlo`ilo dolazak wema~kog poja~awa i tako imalo va`nu ulogu u uspjesima na Afri~kom frontu. O tome svjedo~e poruke koje su slali generali Okinlek, Ajzenhauer i drugi. General Mihailovi} je ~ak odlikovan Ordenom ratnog krsta sa palmom 2. februara 1943. od strane generala De Gola. Zatim, ~etnici su spasli stotine savezni~kih avijati~ara. I, najzad, mogu se smatrati oslobodiocima velikog dijela Srbije”17… Ha{ki list “De Nieuwe Eeuw” (Novi vijek), u broju od 16. juna 1946. godine, u ~lanku sa naslovom Sud ili pozori{te, pored ostalog komentarisao je ovako: “Tito i wegove prista{e optu`ile su jugoslovenskog borca za oslobo|ewe Mihailovi}a za izdaju i sada on u Beogradu o~ekuje presudu. Jednostavno saop{tewe iza kojeg se, zapravo, skriva radwa drame klasi~nog stila… Su|ewe u Beogradu je naravno mnogo vi{e od su|ewa u pravnom smislu. To je prijeki sud jugoslovenskom nacionalizmu, oli~enom u liku Mihailovi}a, i ja~awe sovjetskog uticaja u balkanskim zemqama”…18 List “L’ Express” (Ekspres), koji je izlazio u Noj{atelu, u broju od 18. juna 1946. godine, u ~lanku “Za{to je i kako general Mihailovi} priznao svoje “zlo~ine”, je pisao: “Ve} se nekoliko dana u Beogradu odr`ava su|ewe generalu Mihailovi}u. Zapadno javno mwewe je uzbu|eno zbog uslova pod kojima optu`eni mo`e ili ne mo`e da opravda svoje pona{awe. Treba da se podsjetimo da je on bio prvi koji je krenuo oru`jem protiv Wema~ke, dok je Jugoslavija trpjela pod stra{nim nacisti~kim jarmom... Iznenadili smo se da je Mihailovi}, koji se borio protiv Wemaca i koji je zatim dugo odolijevao svim Titovim poku{ajima da ga strpa u tamnicu, tako lako priznao sve zlo~ine koji ga optu`uju. Doqe navedeni podaci iz britanskih novina Pregled svjetskih doga|aja obja{wavaju mnogo toga: Odmah po hap{ewu general Mihailovi} je odveden u neki zatvor u Beogradu, gdje je u sali za mu~ewe OZNE ostao 74 sata. Prema izjavama dobro obavije{tenih, wegovi su se krici ~uli na ulici. Za vrijeme tog “ispitivawa”, potpredsjednik vlade Edvard Kardeq je tri puta posjetio ~uvenu }eliju. Do posledweg momenta Mihailovi} je podnosio sva mu~ewa, a onda je odjednom “po~eo da govori”. Iznijeli su ga nagog i u nesvijesti iz te sale, re~eno mu je da }e, ako za vrijeme su|ewa povu~e makar samo jednu rije~ iz svog “priznawa”, ponoviti saslu{awe od prvog do posledweg slova. Mihailovi} je bio u tako te{kom stawu da su wegovo hap{ewe mogli da objave tek poslije jedanaest dana, ne znaju}i da li }e pre`ivjeti mu~ewe”19. Rebeka Vest u londonskom listu “Time and Tiude” (U dobar ~as), u broju od 22. juna 1946. godine, u ~lanku sa naslovom “Povjesnica o generalu Mihailovi}u” je napisala: “Su|ewe generalu Mihailovi}u danas nas suo~a18

va sa misterijom. Ono je naravno, i moralo da bude zamagqeno. Kao i sve {to se zbiva na Balkanu, predmet je komplikovan, a izvje{taje sa su|ewa {aqu qudi koji su najve}im dijelom uniformisane svijesti ili pristrasni, s tim {to se {tampaju pod nadzorom glavnog urednika zbuwenog Londona, koji nema predstave o ~emu se radi”…20 Rebeka Vest je ina~e poznata ameri~ka kwi`evnica i kwi`evni kriti~ar, ro|ena 1892. a umrla 1983. godine. Weno najpoznatije djelo “Crno jagwe i sivi soko” objavqeno je 1942. godine u Wujorku, a 1943. godine i u Londonu. Godine 1989. prof. dr Nikola Koqevi} preveo je weno djelo na srpski jezik, u izdawu BIGZ-a. Specijalni izvje{ta~ londonskog lista “The Times” (Vrijeme), za broj od 12. jula 1946. godine, o zavr{noj Mihailovi}evoj rije~i na kraju su|ewa je rekao: “On nije govorio govorni~kim tonom; niti sa ukorijewenom mr`wom prema politi~kim protivnicima ili privatnim neprijateqima. Govorio je lucidno i podrobno. Bio je to profesionalni vojnik koji podnosi vojni~ki izvje{taj, koji je osvajao svojom jednostavno{}u. On se cijelim tokom odnosio s po{tovawem prema sudu ne obaziru}i se na gomilu u sudnici, koja je najednom zaboravila da zvi`di i slu{ala u potpunoj ti{ini.”21 Mason de Fernig u briselskom listu “La Nation Belge” (Belgijski narod), od 14. jula 1946. godine, sa naslovom “Tragi~na sudbina Dra`e Mihailovi}a”, je pored ostalog naglasio: “Iz svih svjedo~ewa koja sam mogao da prikupim proizilazi da je Jugoslavija za vrijeme rata bila pozornica tri rata: najprije, rata do istrebqewa izme|u ~etnika i partizana, zatim rata koji je Jugoslavija vodila protiv wema~kih i italijanskih zavojeva~a i najzad, podmuklog rata za zonu uticaja, koji su Rusi zapo~eli protiv Engleza i Amerikanaca. Wemci su dodu{e veoma dobro procijenili situaciju, jer nudili su istu svotu od 100.000 maraka u zlatu za predaju mrtvog ili `ivog Tita ili Mihailovi}a, tretiraju}i prvog kao “agenta ruskog boq{evizma”, a drugog kao “agenta anglo-ameri~ke plutokratije”.22 Na naslovnoj strani lista “The New York Times” (Wujor{ko vrijeme) od 16.jula 1946. godine, sa naslovom “Mihailovi}” je pisalo: “Kao u kakvoj anti~koj tragediji, proces generalu Dra`i Mihailovi}u ide ka neizbje`nom zavr{etku. Wegova osuda i kazna sasvim su izvjesne od po~etka su|ewa. Titova Vlada je to mnogo puta ponovila ~ak i prije nego je bio uhva}en u svome planinskom skrovi{tu skoro godinu dana po zavr{etku rata. Re~eno je da }e mu se suditi “po pravdi”, da }e biti okrivqen i strijeqan. To mu je sada presuda. Beogradski proces je imao spoqa{wi izgled prava. Bilo je to javno su|ewe o kojem spoqa{wi svijet je mogao da dobija necenzurisano izvje{tavawe. Mihailovi} je bio suo~en sa dokazima protiv wega i bilo mu je omogu}eno da odgovara na optu`be. Tu se, me|utim, zavr{ava sli~nost sa sudskim postupkom u demokratskim zemqama ili ~ak sa Nirnber{kim procesom, gdje je ustanovqen novi princip me|unarodnog prava. Mihailovi} je bio dr`an u izolaciji vi{e sedmica poslije hvatawa i, kao {to je poznato na osnovu pouzdanih izvora, bio podvrgnut te{kom mu~ewu to19

kom tih sedmica. Pravnom zastupniku odbrane bila je omogu}ena priprema tek nekoliko dana pred su|ewe. Bilo je sprije~eno ponu|eno svjedo~ewe ameri~kih i britanskih avijati~ara koje su ~etnici spasili, kao i svjedo~ewe drugih savezni~kih oficira koji su obavqali slu`bu veze sa Mihailovi}em. Upletena su dva potpuno nebitna pitawa ameri~kih i britanskih politi~kih stavova. Prosto pravo priznawa ili odbijawa optu`bi koje je bilo dopu{teno generalu Mihailovi}u, ne daje odgovor demokratskom svijetu o pojmu odbrane i pravi~nom su|ewu. U Beogradu je mnogo {ta vi{e stavqeno na kocku nego `ivot negda{weg srpskog junaka, koji je poveo dobro organizovan ustanak protiv Nijemaca. I Titova Vlada je tako|e iza{la pred sud. Presudom je i ona ogla{ena krivom”.23 U londonskom listu “The Tablet” (Pregled), Knet Grinlis je napisao ~lanak 16. juna 1946. godine, sa naslovom “Dosije o Mihailovi}u” u kome se pored ostalog ka`e: ...”^ovjek koji je u mra~no doba 1941. kada je wegovu zemqu pregazio nadmo}ni fa{ista, odabrao da slijedi svoje prijateqe Britance u wihovoj borbi za slobodan demokratski svijet; koji je polagao vjeru u Atlantsku povequ i posjedovao hrabrost svojih uvjerewa da nastavi borbu ~ak i onda kada je izgledalo da su ga napustili i Saveznici i prijateqi; koji je pet godina velikom dijelu jugoslovenske nacije bio wen vo|a otpora, wihov zato~nik ~etiriju sloboda – taj ~ovjek je sada toliko izobli~en da izgleda kao mumqalo, skr{en starac koji odbija pomo} svojih biv{ih saveznika u korist svoje odbrane; koji izgleda kao da nema nikakvog interesa za ovaj sudski proces, svoju vlastitu sudbinu ili sudbinu svoje zemqe za koju se tako hrabro i juna~ki borio. To je efekat sada{weg metoda ispitivawa; takva je snaga onih koji `ele da ubiju “legendu Mihailovi}a”24 Naslovni ~lanak dablinskog lista “The Irish Press” (Irska {tampa), od 16. jula 1946. godine, sa naslovom “Slu~aj Mihailovi}”, je izme|u ostalog ovako komentarisao: “Dra`a Mihailovi}, ministar rata a kasnije glavnokomanduju}i Armije pod biv{om Jugoslovenskom vladom, osu|en je na smrt zbog izdaje. To je presuda koja }e, s obzirom na ono {to se zna o Mihailovi}evom usponu i okolnostima oko wegovog su|ewa, vjerovatno {okirati ~itav svijet. Za razliku od ~ovjeka koji ga je zamijenio i koji je odgovoran za wegovo su|ewe, Mihailovi} nije imao vjernih prijateqa izvan svoje vlastite zemqe. Dokumenti koji su prezentirani uz optu`bu jedino pokazuju da je on bio vjeran Kraqu, kome se zakleo na vjernost, da je smatrao i Wemce i mar{ala Tita i wegovu komunisti~ku partiju neprijateqima, i da se borio protiv i jednih i drugih. Prema mogu}nosti na{eg prosu|ivawa, wegova Vlada je bila legitimna u vrijeme kad je po~inio djela za koja je optu`en, tako da ako je po~inio izdaju, to je bilo protiv neke druge vlade koja nije postojala u to vrijeme. Sve {to se mo`e re}i protiv wega jeste da je djelovao tako kako je cijenio da je u najboqem interesu wegove zemqe, a odbijao da prima nare|ewa od neke strane vlade. Ako su u pitawu usluge savezni~koj stvari u ratu, progonioci su sami sebe izbacili iz sudnice odbijaju}i da saslu{aju 20

svjedo~ewe britanskih i ameri~kih avijati~ara koji su se ponudili za wegovu odbranu. [ta vi{e, dok je slu~aj jo{ uvijek bio sub judice, jugoslovenske vlasti su, preko svojih ambasada, rasturile ex parte optu`bu pod naslovom “Izdajstvo Mihailovi}a”, i sudski proces se vodio na na~in koji niko sa osje}awem pravde ne bi odobrio. Vlada mar{ala Tita mo`e pogubiti Mihailovi}a, ali wegovo pogubqewe ne}e uvjeriti svijet da je kriv”.25 Pol di Bo{e, u naslovnom ~lanku `enevskog lista “La Tribune de Geneva” (@enevska tribina) od 16. jula 1946. godine, sa naslovom “Su|ewe u Beogradu”, je pored ostalog napisao: “Veliki sudski proces koji tek {to je okon~an u Beogradu – imaju}i u vidu li~nost prvooptu`enog, reprekusije ovog doga|aja na evropsku politiku i sna`ne reakcije koje je on izazvao u inostranstvu -–prevazilazi okvire spektakularnih sudskih ~istki na Balkanu, koje su vi{e inspirisane hitnim postupcima sovjetskog pravosu|a nego pravnim na~elima, onakvim kakvim ih mi jo{ uvijek imamo na Zapadu. U stvari general Mihailovi} je prakti~no bio osu|en na smrt ve} decembra 1943. u vrijeme kada je u Teheranu zakqu~en tajni sporazum kojim su predsjednik Ruzvelt i g. ^er~il, popu{taju}i pritiscima mar{ala Staqina, ovome ustupili Jugoslaviju”…26 Lozanski list “La Gazette de Lausanne” (Lozanske novine) od 16. jula 1946. godine, u naslovnom ~lanku sa nazivom “Dnevne novosti” je pored ostalog javio ovo: “General Dra`a Mihailovi} je osu|en na smrt. Ta presuda nas ne iznena|uje. Naprotiv, bla`a presuda bi nas iznenadila. Mihailovi} je osu|en unaprijed, sa ili bez sudskog procesa. Mi smo ve} objavili na{e mi{qewe o komediji koja je odigrana u Beogradu, gdje publika pqeska po ~itawu presude kao na kraju dobro postavqenog pozori{nog komada. Jer, zar mo`emo nazvati druk~ije no komedijom sudski proces gdje se radi o glavi dvadesetak qudi i gdje sud odbija da ~uje svjedoke odbrane? Kada `elite da ubijete svog psa, ka`ete da ima {ugu. Ta~no je tu tezu zastupao vojni sud. Kako je trebalo osuditi Mihailovi}a, optu`ili su ga za najgora zlodjela”…27 List “El Dia” (Dan) od 17. jula 1946. godine, koji je izlazio u Montevideu, u ~lanku sa naslovom “Slu~aj Mihailovi}”, je pored ostalog napisao: “Vrhovni sud Jugoslavije upravo je osudio na smrt strijeqawem nekada{weg vo|u vojske tog naroda, generala Dra`u Mihailovi}a, usvajaju}i optu`bu da je on izdajnik domovine i da je sara|ivao sa neprijateqem. Jasno je da optu`eni nije dao priznawe koje bi potkrijepilo ovakvu optu`bu, ali, kako tvrde tu`ioci, na osnovu brojnih dokaza Sud nije oklijevao da ga tako kvalifikuje. S na{e strane, dozvoqavamo sebi da posumwamo u ta~nost ovakvog ishoda su|ewa kada je u pitawu ~ovjek kakav je general Mihailovi}. Svoju sumwu zasnivamo na tome {to su, kako Vlada tako i Sud, bili protiv toga da svoje svjedo~ewe iznese i nekoliko engleskih i ameri~kih dr`avqana koji su radili zajedno sa optu`enim i odli~no poznavali wegove postupke, i koji su stoga mogli nepristrasno da govore o wima. Otpor prema onome {to bi mogli da ka`u ovi gra|ani, koji su bili vojnici, borili se za slobodu, i koji su samo `eqeli da svjedo~e, 21

ostavio je utisak na cio svijet, tako da se sa sigurno{}u smatra da je proces Mihailovi}u imao mnogo vi{e politi~ki nego vojni karakter, i da je on `rtvovan iz sasvim druga~ijih razloga od onih koje poku{avaju da prika`u kao istinite. O~ekivalo se da }e Sud biti razborit pri izricawu presude, ali o~igledno je da je on iza{ao u susret jedino partijskim zahtjevima, {to ne ide u prilog wegovoj odluci. Postojalo je mi{qewe da je `rtvovawe Mihailovi}a neophodno, i on je `rtvovan. U takvoj politici nema ni~eg novog, po{to se rukovodi onim {to se primjewivalo u Rusiji prije 25 godina, i prema tome, nije ni{ta drugo do obi~na imitacija onoga {to se tamo de{avalo. Mihailovi}ev slu~aj je samo jo{ jedan u nizu slu~ajeva nedostatka humanosti u komunizmu, koji, gdje god uspije da se nametne, poku{ava da ukloni sve {to je suprotno i tako uni{ti svaki otpor. Ne vjerujemo da takav metod mo`e dovesti do bilo ~ega dobrog. [tavi{e, to samo ja~a suprostavqawe i dovodi do o~ajni~kih reakcija”…28 Uvodni ~lanak ciri{kog lista “Neue Zurcher Zeitung” (Nove ciri{ke novine) od 17. jula 1946. godine, sa naslovom “Beogradska presuda” je ovako komentarisao: “Proces protiv biv{eg ministra rata Jugoslovenske vlade u izbjegli{tvu, generala Dra`e Mihailovi}a, nije bio samo postupak protiv svrgnutog ~etni~kog vo|e, omra`enog me|u partizanima, ve} se zbog veleizdaje sudilo u najrazli~itijim grupama srpskih politi~ara, koje su u promjenqivim fazama oslobodila~ke borbe odr`avali raznovrsne kontakte sa Wema~kom, Italijom i Velikom Britanijom. Onaj ko je od su|ewa u Beogradu, koje je trajalo pet nedjeqa, o~ekivalo objektivno i ubjedqivo razja{wewe cjelokupne pozicije ~etnika i wihove saradwe sa drugim politi~kim grupama, do`ivio je razo~arewe. S izuzetkom nekih detaqa, koji su se prete`no ticali vojnih zbivawa i opasnih me|usobnih kontakata, nijesu objelodawene nikakve nove politi~ke veze. Ocjena Mihailovi}eve politike, wegovih gre{aka i zabluda ~inila se sve mawe mogu}om {to se vi{e {irio krug optu`bi. Su|ewe je zapravo predstavqalo spoj pet stvari koje su samo u Titovoj revolucionarnoj perspektivi predstavqale jedinstvo, naime, saradwu s Wemcima, Nedi}ev re`im, slu~aj Mihailovi}, politiku izbjegli~kih vlada i odnos prema anglosaksonskim vladama; prvooptu`eni nije bio Mihailovi} nego utvara Nedi}eve “kvislin{ke” vlade”...29 U jerusalimskom listu “The Palestine Post” (Palestinska po{ta) od 18. jula 1946. godine, objavqen je ~lanak Dejvida Kortnija, sa naslovom “Milosr|e”, u kome se pored ostalog ka`e: …“Neobi~na stvar u ovom slu~aju sa Mihailovi}em jeste da su Wemci tako uporno nastojali – i tako dugo – da ga ubiju. Bogiwa pravde ih je u tome nadma{ila; ova ~udna posqeratna pravda, koja je otrgnula povez sa o~iju da bi sigurnije nani{anila u metu, i odbacila vagu, kako bi mogla u rukama dr`ati kolut bodqikave `ice. Malo po malo poludjeli svijet je, izgleda, sklon da Hitleru dovr{i posao koji je on po~eo; i tako biva da sve vi{e i vi{e qudi strahuje od osvita zore, kao {to je Mihailovi} strahovao od svitawa ju~era{weg jutra; a nije va`no da li se zora ra|a iza gvozdene zavjese”...30 Naslovni ~lanak u istanbulskom listu “La Re’publique” (Republika) od 18. jula 1946. godine, sa naslovom “Enigma Mihailovi}” je pisao ovako: “Enigma Mihailovi} koja se okon~ava, koja je mo`da ve} okon~ana, po 22

kratkom i preko svake mjere ubrzanom postupku, jedna je od onih ~inova, avaj! tako mnogobrojnih, kojima se istorija ovog vremena ne}e ponositi. Ko je, najzad, taj general koga su Saveznici godinama hvalili, koga je kraq Petar II bio imenovao za ministra rata i koji je protiv Wemaca vodio gerilsku borbu? Je li to izdajnik? Je li to heroj? Je li to rodoqub? Je li to prodana du{a? [ta vi{e, i iznad svega: Je li to Jugosloven? Je li to komunista? Jer, smije{no je htjeti osuditi Mihailovi}a zato {to je sara|ivao sa Englezima i Amerikancima. Isto tako nije logi~no htjeti ga osuditi zato {to je sara|ivao sa emigrantskom Vladom u Londonu, jer sje}amo se vremena kada se neki sada{wi jugoslovenski dr`avnici nijesu ustru~avali da, iz sopstvenih interesa, naprave sporazum sa doti~nom vladom. Svakako da je Mihailovi} po~inio jednu gre{ku – {to je pora`en u gra|anskom ratu u kome su bile suprotstavqene dvije jugoslovenske stranke i dvije ideologije. Da je pobijedio, bio bi heroj; pobije|en, postao je izdajnik. Ovaj rat nam nudi mnogobrojne i jo{ jasnije primjere te vrste. To nikako ne slu`i na ~ast ovom vijeku. Ono {to jo{ mawe slu`i na ~ast, to je ~iwenica da su tog ~ovjeka napustili oni kojima je nekad slu`io. Mihailovi} }e bez sumwe umrijeti – mo`da je ve} umro. Ali sa wim umire i ~ast mnogih qudi koji su morali da se svojim autoritetom za wega zalo`e i spasu ga, iz zahvalnosti”.31 Roterdamski list “Nationale Rotterdamische Courant” (Narodni roterdamski vjesnik) od 18. jula 1946. godine, je u ~lanku sa naslovom “U vezi sa Mihailovi}em” kazao pored ostalog ovo: “Su|ewe Mihailovi}u }e, i nakon pa`qivog pra}ewa izvje{taja sa su|ewa, od mnogih biti primqeno sa ga|ewem. Pogotovu u zemqama koje su bile okupirane za vrijeme rata, taj ~ovjek je bio `ivi simbol aktivnog otpora i mnogo nade je bilo polagano u na~in vo|ewa rata koji je on prvo uveo u zemqi”…32 Uvodni ~lanak u atinskom listu “Acropolis”, od 18. jula 1946. godine, sa naslovom “Mihailovi}” je naveo pored ostalog: ...”Kraq i Vlada su napustili zemqu. Ali jedan ~ovjek je ostao u Jugoslaviji: Dragoqub Mihailovi}. On je okupio ostatke Jugoslovenske vojske, organizovao novu armiju u planinama i odmah otpo~eo otpor neprijatequ. On je bio prvi vo|a otpora u ovom svjetskom ratu. Wegovo ime odjekivalo je {irom svijeta – Mihailovi} kao primjer. Mihailovi} polubog, Mihailovi} legendarni heroj. Vrijeme je prolazilo. Jo{ jedan aspirant ka Mihailovi}evoj slavi pojavio se na jugoslovenskoj sceni – hrvatski bravar, avanturista. Stigao je iz Rusije, gdje je studirao komunizam. I on je krenuo u {umu. Bio je to Tito. Suparni~ka gerilska sfera. Ali barjak novog Robin Huda koji je u po~etku stajao savijen, nosio je srp i ~eki} kao znak Slobode, za vladavinu Proletarijata... U martu je Tito uhvatio Mihailovi}a negdje u planinama. Kako? Postoje dvije verzije. Jedna je da su ga pratili avionima ko23

Detaq sa su|ewa: Mihailovi} odgovara na pitawa predsednika suda \or|evi}a

24

ji su ga onesvijestili otrovnim gasom. Transportovan je za Beograd, gdje su ga osvijestili kako bi mogao biti “su|eno”. Otrovni gas? ^ak ni Hitler ga nije koristio. Pa {ta? Za komuniste sva sredstva su dobra. Po drugoj verziji, koja nije objavqena, Mihailovi} je bio obavije{ten da }e avionom sti}i britanski oficiri da se s wim sporazumiju ili ga iznesu. Avioni su do{li, sa tobo`wim britanskim personalom. Ali oznake na krilima aviona i uniforme posade bile su la`ne. Nekoliko Titovih partizana, naoru`anih automatima, iza{lo je iz ovih la`nih britanskih aviona, opkolili su Mihailovi}a i uhvatili ga. Su|ewe se odr`alo i Mihailovi} je osu|en na smrt. Za vrijeme su|ewa Mihailovi} je pone{to “priznao”. On je upola priznao da se nije uvijek borio protiv Wemaca. Ova neo~ekivana “priznawa”, vi{e nego ikakvi la`ni dokumenti i svjedo~ewa, podsti~u ~ovjeku sumwe. Jer mi znamo kako oni koje optu`i komunisti~ko rukovodstvo i sudstvo – “priznaju”. Svako se sje}a onih nevjerovatnih “priznawa” boq{evi~kih vo|a koji su, navukav{i na sebe nemilost vladaju}e sovjetske frakcije, bili su|eni, priznavali, bili osu|eni i likvidirani. Prije deset godina odigravao se beskona~an niz takvih drama. Sva najvi{a stabla sovjetskog raja su pala – brijestovi i platani – samo jedan hrast je pre`ivio. Pod takvim uslovima optu`eni “priznaje” sve {to mu se sugeri{e. Na to ga navode no}u, svake no}i, tokom ~itavog trajawa su|ewa. Jedan od metoda za koji se ka`e da je bio kori{ten u slu~aju Tuha~evskog je da se optu`enom dovedu wegova djeca u }eliju. Yelati ih dr`e vitlaju}i no`em iznad wihovih glava, a optu`enoga pitaju: “Ho}ete li priznati sjutra pred sudom da ste u~inili to i to?” “Kako mogu”, on odgovara, “kada to nije ta~no”? Ali djeca poku{avaju da se odupru yelatovom zahvatu dok im prinosi no` pod grlo. “Da, da. Re}i }u tako –sve {to `elite”. Ima i drugih metoda – u~enijih, studijoznijih. Dr`ava sovjeta je vrlo temeqita u svojim metodama. Tortura Inkvizicije?…Monasi sredwega vijeka bili su obi~na djeca u tim stvarima. Ovdje su primjewivani savremeniji sistemi – na primjer, tortura svjetlo{}u i zvukom. Uve~e unutar }elije upale sna`ne reflektore – hiqade volti – koji bukvalno osqepquju zatvorenika, dok ogromna elektri~na zvona neprestano stvaraju buku od koje se ogluvi. ^ovjekov mozak popu{ta i on poludi. Ko mo`e da ustane protiv tih najnovijih izuma tehnike i nauke? A ima i drugih sistema. Toliko oko “priznawa” pred sudom”…33 U kairskom listu “Le Journal d’ Egypte” (Egipatski dnevnik), E. Galad je napisao ~lanak sa naslovom “Ne samo zlo~in ve} i politi~ka gre{ka”, u kome je pored ostalog nazna~io: “Mar{al Tito je upravo propustio da u~ini gest visoke i mudre spoqne i unutra{we politike: pomilovawe Mihailovi}a, {to bi mu donijelo naklonost koja mu nedostaje, i malo vi{e povjerewa od strane srpskog naroda. Za sve svjetske posmatra~e koji nijesu komunisti sudski proces generalu Mihailovi}u je bio samo jedna zastra{uju}a predstava, i wegovo pogubqewe se smatra ubistvom. 25

Tokom procesa mi smo sa~uvali izvesnu dozu rezerve, vjeruju}i da se zaista radi o sudu pravde i da cio sudski postupak garantuje nepristrasnost i objektivnost. Na nesre}u, suvi{e brzo je postalo o~igledno da taj sud predstavqa samo partizanski komitet koji sudi svom unutra{wem politi~kom neprijatequ. Samo su svjedoci optu`be iznijeli dokaze koji su se ticali nesuglasica izme|u Mihailovi}evih qudi i Titovih sqedbenika; nije iznijet ni jedan dokaz o stvarnoj saradwi sa neprijateqem. Takozvani sud je odbio da saslu{a ameri~ke pilote kojima je Mihailovi} spasao `ivot i savezni~ke oficire koji su se borili sa Mihailovi}em protiv Wemaca i Italijana, i ~ija su ga svjedo~ewa u~inila “prvim pobuwenikom Evrope”, prema zvani~nim izjavama {efova savezni~kih vlada... Drugi razlog je bila opasnost od unutra{weg komunizma, koji su upravqali Hrvati odlu~ni u namjeri da istrijebe Srbe – ve}inu jugoslovenske populacije – da im nametnu diktatorsku vlast naslowenu na inostranstvo... Izme|u Hrvata i Srba ima vi{e krvi nego ikad ranije, jama u koju je palo tijelo onoga koji }e za Srbe uvijek biti heroj... Prije ili kasnije, shvati}e se da pogubqewe Mihailovi}a nije posledwa rije~ u drami jugoslovenske unutra{we politike, i, da umjesto da u~vrsti jedinstvo, mo`e samo da zao{tri podjele. Osveta izaziva osvetu i milioni Srba za koje je ovo pogubqewe direktna i krvava provokacija, svako nijesu qudi koji }e to zaboraviti. To je wihova istorija!” 34 Tako|e kairski list “La Bourse Eguptienne” (Egipatska berza) sa istim datumom, prenio je komentar @ana Lugala sa naslovom “Izvr{ewe smrtne kazne nad generalom Mihailovi}em” ovako: Ju~e su komunisti i wihove pristalice strijeqali svog protivnika, generala Dragoquba Mihailovi}a, srpskog heroja iz II svjetskog rata. Izvr{ewe smrtne kazne nad ovim ~ovjekom, {to je samo ~in osvete partizana nad jugoslovenskim antikomunizmom, mu~na je ~iwenica… Stoga, kako su komunisti pobijedili, htjeli su da strijeqawe Generala patriote poslu`i kao primjer. I mi se s pravom pla{imo da meci koji su ga oborili ne budu samo prvi u strijeqawima koja }e uslijediti i da, ma kakav da je napor qudi dobre voqe, me|u koje se i mi bezrezervno ubrajamo – sukob koji komunizam name}e liberalnom svijetu najzad jednog dana ne plane. Pla{imo se da ne progovori oru`je”...35 Londonski list “The Whitehall News” (Vladine vijesti) od 19. jula 1946. godine, u ~lanku sa naslovom “Politi~ko ubistvo”, pored ostalog je napisao: “General Mihailovi} je mrtav, strijeqan u Beogradu. Ovo politi~ko umorstvo koje su izvr{ili sudci koje je naimenovao Tito, po~iweno je nad narodnim junakom Srbije i ~ovjekom koji je 1941. godine uveo Jugoslaviju u rat na strani Saveznika. To je, prema tome, jedan od najodvratnijih primjera napu{tawa saveznika u Isto~noj i Centralnoj Evropi koje su po~inile zemqe zapadne demokratije”...36 Uvodni ~lanak madridskog lista “ABC” od 19. jula 1946. godine, sa naslovom “Politi~ki proces protiv Mihailovi}a” je ovako komentarisao: “Mihailovi} je osu|en na smrt i pogubqen. To je svakako epizoda koja veoma dobro otkriva zamr{ene i skrivene struje u borbi za politi~ku pre26

vlast u savremenom svijetu. Izgleda da se nekome `urilo da se otarasi tog hrabrog borca, koji je tokom dvije godine u`ivao podr{ku Velike Britanije; koji je bio u neprekidnom ratnom kontaktu sa politi~arima i emisarima iz Velike Britanije; koji je zajedni~kom ciqu Saveznika pru`io neprocjewive usluge; koji je, na kraju, jednom bio simbol patriotizma i pokreta otpora u Jugoslaviji. Bilo je `urbe oko pogubqewa Mihailovi}a... Optu`ili su ga da je bio povezan sa Wema~kom i da je, prema tome, bio izdajnik u borbi za nezavisnost Jugoslavije, nezavisnost koja je, zbog datih ratnih okolnosti, bila jedan od ciqeva Saveznika. Mihailovi} se borio zajedno sa Englezima, bio je za~etnik gerile i odva`ni vitez gerilaca. Zar se zbiqa mo`e pomisliti da je taj ~ovjek, u koga je Velika Britanija imala toliko povjerewa, odr`avao opasne veze sa svojim nepomirqivim neprijateqem-nacisti~kom Wema~kom? Tito, ~uveni vo|a nekoliko internacionalnih brigada, koje je Rusija slala u [paniju u godinama na{eg Krsta{kog rata protiv marksizma, drsko je priznao da je presuda kojom se Mihailovi} osu|uje na smrt “presuda protiv internacionalne reakcije. “Presuda je, dakle, politi~ke prirode; hvalisavi izazov koji komunizam upu}uje svjetskom javnom mwewu. Ovaj borac se ne osu|uje i ne izvr{ava se smrtna kazna nad wim kao nad ratnim zlo~incem, ve} kao nad politi~arem. Javno se priznaje, i to u izaziva~kom tonu, da je Mihailovi} politi~ki osu|enik, `rtva zamr{enih podzemnih struja na koje smo ranije aludirali”...37 Eleonora Ruzvelt je u svom ~lanku “Mihailovi}”, u ~ika{kom listu “The Chicago Times” (^ika{ko vrijeme) od 19. jula 1946. godine, pored ostalog napisala: “Bila sam nekako rastu`ena ovoga jutra kada sam vidjela u novinama da je jugoslovenski general Mihailovi} pogubqen. ^ovjek pored mene u podzemnom prolazu pokazivao je to svome prijatequ rekav{i: “To je ruski na~in postupawa. On nije bio izdajnik svoje zemqe. On se borio protiv Wemaca na po~etku, ali se nije slo`io sa vrstom vladavine koju sada Jugosloveni imaju, i to je ono {to je sna{lo opoziciju”…38 J. Altemajer je u svom ~lanku tako|e sa naslovom “Mihailovi}”, objavqenom u hambur{kom listu “Hamburger Echo” (Hambur{ki odjek) od 20. jula 1946. godine, pored ostalog napisao:...”Mihailovi} izdajnik i saveznik fa{isti~ko-hitlerovskih armija? “Narodni sud” u Beogradu sa namje{tenim statistima? Te pjesme, te melodije su nam poznate! Pora`eni ~etnici polo`ili su ra~une. Kada }e to u~initi partizani? Taj Mihailovi} je pobije|en i zbog toga je morao da sjedne na istu klupu sa obi~nim zlo~incima, u istom dahu je s wima osu|en i izveden pred iste pu{~ane cijevi Hristos i Varnava, pod suncem nema ni~eg novog…39 Diplomatski izvje{ta~ londonskog lista “The Catholic Times” (Katoli~ko vrijeme), u broju od 26. jula 1946. godine, objavio je ~lanak sa naslovom “[ta je izdaja”, u kome se pored ostalog ka`e: “General Mihailovi} je osu|en na smrt za slu`ewe svojoj zemqi sa naj~asnijim primjerom. Strijeqala ga je banda komunisti~kih revolucionara uz podr{ku wihovih kumova iz inostranstva, po{to su uspjeli da osvoje zemqu i uzurpacijom vlasti dali sudsku oblandu jednoj zlo~ina~koj smrtnoj presudi. 27

Za vrijeme tzv. su|ewa nijesu bila dopu{tena nikakva svjedo~ewa ni dokazi sem onih koje su sakupili samo ubice. Ni ameri~ki niti britanski svjedoci nijesu dobili dozvolu da se pojave na sudu. Zvani~ne predstavke koje je na primjer, podnosilo britansko Ministarstvo inostranih poslova i prosqe|ivawe urednom diplomatskom procedurom “Jugoslovenskoj vladi” nisu ni dostavqane onome {to se zvalo “Sud”. Niti su takve zabrane i zadr`avawa ni najmawe iznena|uju}e, po{to su Vlada i sudije jedni te isti qudi… Prema tome, utoliko koliko je Mihailovi} nastavqao da se bori protiv Wemaca, on je prosto pomagao da svoju zemqu izru~i Rusima. Bila je to okrutna dilema. Po wegovom ~asnom uvjerewu komunisti~ka opasnost je bila ~ak i ve}a od nacisti~ke. On se, prema tome, odupirao i jednoj i drugoj. Time {to su komunisti dobili bitku (uz pomo} Britanske vlade, koja je obustavila svoju pomo} Mihailovi}u i preusmjerila je ka Titu) i uspjeli da uspostave, istinski re~eno, stranu okupiraju}u Vladu, Mihailovi} je, tehni~ki, postao izdajnik te vlade. Svijet se okrenuo naopa~ke. Mihailovi}, ~astan jugoslovenski patriota, pao je `rtvom i postao mu~enik uspje{ne komunisti~ke invazije sa Istoka. Invazionisti su se sada anga`ovali na gu{ewu hri{}anstva u zemqi. Budimo bar po{teni i hrabri pa priznajmo da ono {to se dogodilo nazovemo pravim imenom”.40 @erom i @ana Taro, u svom ~lanku “Posledwa lektira”, u pariskom listu “Le Figaro” (Figaro) od 27. jula 1946. godine, pored ostalog su napisali: “Tog dana sam, kao i ~itav svijet, saznao iz novina da je general Mihailovi} pogubqen. Bili su {krti u detaqima… Bio sam tim vi{e iznena|en {to sam se u tom momentu nalazio izme|u Diepa i Le Avra, u zemqi velikog normandijskog pripovijeda~a… Bio sam tu u srcu prirode koja wemu odgovara vi{e nego ikome. Oblast u kojoj mu nema premca. Ali, ma kako da je divan wegov stvarala~ki duh, ma kako da je sna`na ta brdovita Normandija, sa svojim nebom, svojim morem, svojim poqima i {umama i svojim odva`nim stanovnicima, primorska i kopnena istovremeno, ta zemqa je puna blagosti i, ako smijem re}i we`nosti, koja nema ni~eg zajedni~kog sa surovom, silnom i planinskom Srbijom. Tako sam se pitao za{to, kojim se ~udnim tokom misli u momentu umirawa jugoslovenski junak odjednom okrenuo prema jednom piscu ~ija su mu djela morala izgledati tako daleka. To pitawe mi je izgledalo zanimqivo utoliko vi{e {to je na{a literatura tamo izgubila svaku privla~nost, u ~emu se svi poznavaoci balkanskih zemaqa sla`u”…41 “Razmi{qawe o smrti Mihailovi}a”, bio je naslov ~lanka Roberta Spigta, objavqenog u listu “Time and Tide” od 17. avgusta 1946. godine, u kome je on ovako komentarisao: “Dok ja sjedim pi{u}i ove redove u ranu zoru pored mirnog mora, Mihailovi} ~eka na rafal streqa~kog stroja. Nijesam obuzet mislima o tome {ta je pravi “Maquisards” (gerilci – prevod A. Stamatovi}a) navodno uradio ili nije uradio...ne, ne}u vi{e da se molim za ovaj svijet koji sjedi zgr~en na atomskoj bombi, zajapuren od mr`we, mlataraju}i jezikom o socijalnoj pravdi i sa srcem operisanim od qubavi”…42 28

Danovan Ta~ je u londonskom listu “Truth” (Pravda) od 27. decembra 1946. godine, u ~lanku sa naslovom “Misterija o Mihailovi}u”, naveo ovo: “Da li je general Mihailovi} bio veliki rodoqub koji je sramno poslat u smrt ili je bio kolaborater? To je misterija o Mihailovi}u. Ja se ne bih usu|ivao upu{tati u tu osjetqivu i burnu raspravu da nijesam po~astvovan poznanstvom sa vrlo hrabrim gospodinom, majorom Kenetom Grinlisom, koji je slu`io osamnaest mjeseci kod generala Dra`e Mihailovi}a kao britanski oficir za vezu, sve dok na{a vojna misija nije povu~ena 1944. Ono {to je ovaj vojnik rekao jeste dokaz ovom slu~aju... U vezi s tim major Grinlis isti~e da ostarjeli i skr{eni ~ovjek koji je davao iskaz na sudu nije bio onaj isti Mihailovi} koga je on upoznao u planinama tokom osamnaest mjeseci. Nikakva priznawa koja su mogla biti iz wega iscije|ena u takvim okolnostima ne bi mogla biti prihva}ena kao dokaz ni u kojem britanskom sudu pravde. Su|ewe je bilo prosto zavjereni~ki plan za diskreditovawe Engleske i Amerike u o~ima jugoslovenskih naroda. Major Grinlis isti~e da treba u~initi svaki napor da se balkanski narodi istinito obavijeste o britanskim ciqevima i politici, kao {to je to ~iweno za vrijeme wema~ke okupacije. To sigurno treba, ali Bi-Bi-Si, koji se odu{evqavao stvarawem legende o Titu, nije pravi instrument u borbi za taj ciq. Wegov glas se davio u krvi Mihailovi}a. Zamislite kakva su bila osje}awa majora Grinlisa i wegovih oficira kada su, `ive}i pod iskrenom brigom i za{titom ~etnika, slu{ali BiBi-Si kako svaki dan napada te iste ~etnike i wihovog vo|u”43. Kada je 25. marta 1946. godine objavqena vijest u ameri~koj {tampi da je Dra`a Mihailovi} uhap{en, narednik Majk Makkul iz Dalasa u Teksasu, uputio je pismo ameri~kom predsjedniku Hariju Trumanu, u kome je pored ostalog napisao: “Dragi g. Predsjedni~e, Ne de{ava se ~esto g. Predsjedni~e, da vam obi~an gra|anin pi{e li~no. Ali znam da ste vi u boqem polo`aju da mi pomognete nego ma ko. Evo moga problema: 5. februara 1946. u mome lokalnom listu “Dalas Time Hearald” pojavila se jedna vijest Aso{ijeted Pres agencije po kojoj Rusi u Nirnbergu pripremaju dokazni materijal za predstoje}e su|ewe generalu Dra`i Mihailovi}u, vo|i ~etni~kih snaga u Jugoslaviji. Ruski dr`avni tu`ioci tvrde da je general Mihailovi} pomagao Wemce za vrijeme rata. A danas, 25. marta, u “Dalas Morning News” Rojterova agencija javqa da je general Mihailovi} uhap{en. “1944. bio sam mitraqezac na avionu B-24 Petnaeste vazduhoplovne brigade u Italiji gdje su me|u nama u to vrijeme kru`ili glasovi da “~etnici sara|uju sa Wemcima; da su na{i neprijateqi; da svakog Amerikanca predaju Wemcima”, itd. 4. jula 1944. moja posada je bila primorana da se spusti u “Jugo”. ^etnici su spasili mene i moju posadu od Wemaca. Kada Wemci nijesu mogli da uhvate ni jednog od nas Amerikanaca, pokupili su me|u seqacima toga kraja dvadeset talaca koji su svi bili za ~etnike. Desetoricu su Wemci 29

strijeqali kad od wih nijesu mogli da saznaju kuda smo pobjegli – a vjerovatno nijesu ni znali. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima?… Ubije|en sam da svoj `ivot dugujem Mihailovi}u i wegovim ~etnicima i `elim da u~inim sve {to je u mojoj mo}i da mu prilikom su|ewa pomognem. Siguran sam da u isti mah izra`avam i osje}awa nekoliko stotina ameri~kih avijati~ara koje su ~etnici spasili. Evo {ta bih ja volio da vi u~inite, g. Predsjedni~e. Molim vas da me posavjetujete na koji na~in bi moje znawe i iskustvo najboqe koristili generalu Mihailovi}u. Da bi sud mogao da donese pravednu presudu, pravda i po{tewe zahtijevaju da se pred sudom saslu{a i jedna i druga strana. Bio bih vi{e nego voqan da o svom li~nom tro{ku odem u Nirnberg u Wema~ku, da svjedo~im u korist generala Mihailovi}a. Isto tako `elio bih da se stavim na raspolo`ewe odbrani u slu~aju da bi moja pomo} mogla biti od neke koristi. Pro{log mjeseca polagao sam advokatski ispit u Teksasu ali }u tek kroz dvije nedjeqe saznati jesam li advokat ili ne. Molim vas, gospodine Predsjedni~e, da me obavijestite ho}u li mo}i da dam svoj iskaz pred sudom; mo`e li mi se dati povlastica da {to prije odletim u Nirnberg ako je mogu}e da mogu da doprinesem odbrani generala Mihailovi}a a tako|e kako i gdje bih mogao uspostaviti vezu sa advokatom generala Mihailovi}a.” S po{tovawem va{, Majk Makkul Dalas, Teksas.44 Rezervni vazduhoplovni kapetan Vilijam B. Herel mla|i iz Hjustona u Teksasu, napisao je pismo kongresmenu Albertu Tomasu, u kome je naglasio da je bio sa grupom ameri~kih avijati~ara spa{en od ~etnika, i da svoj `ivot duguje generalu Mihailovi}u.45 Dana 2. aprila 1946. godine, ameri~ka ambasada u Beogradu, predala je notu Stejt Departmenta Jugoslovenskoj vladi, u kojoj se ka`e: “Vlada Sjediwenih Dr`ava primila je k znawu objavu emisije radio Beograda u vezi sa saop{tewem ministra Unutra{wih djela Aleksandra Rankovi}a jugoslovenskoj skup{tini o hvatawu generala Dra`e Mihailovi}a na dan 13. marta. Treba se sjetiti da je 1941. kada su Wemci pregazili Jugoslaviju, general (tada pukovnik) Mihailovi} organizovao i poveo zna~ajan pokret otpora protiv okupatora. Po{to je 1941. unaprije|en u generala, dra`a Mihailovi} je postavqen za ministra vojnog Kraqevske jugoslovenske vlade u izgnanstvu ali je on ostao u otaybini i sa nedovoqno opreme, bore}i se pod najte`im okolnostima na ~elu svojih snaga, znatno doprinio savezni~koj stvari u kojoj je Jugoslavija odigrala tako herojsku ulogu. General Mihailovi} je sve do maja 1944. bio komandant jugoslovenske vojske i ministar vojni. Poslije toga, on je na politi~kom planu postao sporna li~nost. Kako je jugoslovenskim vlastima svakako poznato, izvjestan broj oficira Sjediwenih Dr`ava bio je pridodat Glavnom {tabu generala Mihailovi}a u svojstvu oficira za vezu za skoro sve vrijeme tra30

jawa wegove vojne aktivnosti. Isto tako treba da im je poznato da su mnogi ameri~ki avijati~ari izbavqeni i vra}eni u savezni~ke baze zahvaquju}i neustra{ivim naporima Mihailovi}evih snaga. Izvjestan broj tih qudi kao i li~nosti u Sjediwenim Dr`avama koji su bili u tijesnoj saradwi sa generalom Mihailovi}em, raspola`u podacima iz prve ruke koje je neophodno uzeti u obzir u vezi sa optu`bom da je sara|ivao sa neprijateqem {to }e, po nagovje{taju jugoslovenske vlade, biti glavna optu`ba protiv generala Mihailovi}a. Pod tim okolnostima, vlada Sjediwenih Dr`ava vjeruje da }e jugoslovenska vlada u interesu pravde i sama `eqeti da izvr{i sve potrebne pripreme kako bi se dokazni materijal osoba koje su spremne da svjedo~e dostavio sudu koji }e, kako ~ujemo, suditi Dra`i Mihailovi}u. Jugoslovenska vlada }e nas obavezati ako nam {to hitnije saop{titi svoje mi{qewe po toj stvari i u isto vrijeme nas izvesti gdje }e se i kada odr`ati su|ewe kao i koje je korake voqna da preduzme da bi olak{ala podno{ewe dokaznog materijala gore pomenute vrste”46. Nekoliko ameri~kih senatora, u Senatu je tih dana odr`alo govore podr{ke Mihailovi}u. Me|u wima bio je vode}i stru~wak Republikanske stranke po pitawima spoqne politike Artur H. Vandenberg, koji je u svom govoru od 3. aprila 1946. godine rekao: “Gospodine predsjedni~e, `elim da pohvalim notu koju je Stejt demartment uputio jugoslovenskoj vladi u vezi sa predstoje}im su|ewem generalu Dra`i Mihailovi}u kao i obrazlo`ewe iznijeto u woj. Zbog velikog broja ameri~kih avijati~ara kojima je za vrijeme tek minulog rata general Mihailovi} spasao `ivote, to je pitawe koje duboko zadire u na{e interese. Ne mawe nas se ti~e sudbina generala Mihailovi}a zbog wegovog ogromnog doprinosa savezni~koj stvari po~etkom rata {to je postigao svojom sjajnom neustra{ivo{}u i rodoqubqem i za{ta je dobio priznawe {irom cijelog svijeta. Ja ne}u da zaboravim taj dug. Izra`avam nadu da }emo uporno raditi da se zauzmemo za pravedno su|ewe generalu Mihailovi}u ma kakve bile optu`be naknadno iznijete protiv wega. Uvi|am da je pred kraj rata wegov stav postao vrlo sporan ali ja ne mogu da zatvorim o~i pred izvanrednim juna{tvom kojim je doprinio savezni~koj stvari u po~etku rata. Smatram da najmawe {to po zasluzi dugujemo Mihailovi}u jeste da vlada Sjediwenih Dr`ava ulo`i sve napore da mu se osigura pravedno su|ewe”…47 Ministarstvo spoqnih poslova FNRJ, je sastavilo 4. aprila 1946. godine, odgovor na notu Stejt Departmenta, i predalo ga 5. aprila ameri~kom otpravniku poslova u Beogradu Haroldu [ancu, koji ga je daqe proslijedio Stejt Departmentu. U odgovoru se ka`e: “Ministarstvo spoqnih poslova Federativne Narodne Republike Jugoslavije pozdravqa ambasadu Sjediwenih Ameri~kih Dr`ava i u vezi sa wenom notom od 28. marta, ima ~ast da izjavi sqede}e: “Vlada FNRJ `ali {to se ne mo`e odazvati `eqi vlade SAD da oficiri Ameri~ke vojske koji su bili u {tabu Dra`e Mihailovi}a budu svjedoci i da kao takvi u~estvuju u sudskom procesu djelatnosti izdajni31

ka Dra`e Mihailovi}a. Ovim slu~ajem }e se baviti vojni sud i on je jedini nadle`an da odredi koji }e se svjedoci pozvati a vlada FNRJ nema nikakva prava da se mije{a u nadle`nost tog suda. Povrh toga, vlada FNRJ se ne mo`e slo`iti sa sadr`inom note u kojoj se ne priznaje izdajni~ki stav Dra`e Mihailovi}a za vrijeme rata. Vrlo smo iznena|eni da poslije svega {to je objavqeno i utvr|eno o saradwi Mihailovi}a i Wemaca u velikom broju zlo~ina nad na{im narodom, nota prelazi preko tih ~iwenica i izra`ava mi{qewe koje nije ispravno jer se na mnogim su|ewima izdajni~kim oficirima Dra`e Mihailovi}a utvrdilo, na osnovu potpuno dobrovoqnih iskaza koje vlada FNRJ ima u rukama, da dokumenti o izdaji odgovaraju istini. Izdaju su potvrdile desetine hiqada svjedoka ~iji su rok i dobra stradali zbog djela Dra`e Mihailovi}a i wegovih qudi. Naposqetku izdaju priznaje i sam Dra`a Mihailovi}. Uz to, bila bi velika istorijska gre{ka i daqe tvrditi da je Dra`a Mihailovi} prvi poveo narodni otpor protiv Wemaca u Jugoslaviji 1941. kao {to se u noti ka`e. Ta~no je da je on 1941. organizovao svoje bande, ali je – sa malim izuzetkom – sve do novembra 1941. posmatrao skr{tenih ruku borbu partizana protiv Wemaca dok nije, 2. novembra 1941. otvoreno napao snage narodnog otpora – partizane, a sara|ivao je od tada pa do samog kraja bez prekida, posredno ili neposredno sa Wemcima, Italijanima i usta{ama protiv partizana, {to }e re}i protiv narodnooslobodila~ke vojske. Danas je nepobitno utvr|eno, za to ima `ivih svjedoka, da se Dra`a Mihailovi} preko posrednika sastao sa wema~kom komandom prvi put avgusta 1941. u oklopqenom vozu u blizini varo{ice Qiga pretresao o saradwi protiv narodno-oslobodila~kog pokreta. To {to je emigrantska vlada u Londonu unaprijedila Mihailovi}a u ~in generala i postavila ga na polo`aj Ministra rata, ni ukoliko ne mijewa ~iwenice; poznato je da mu je Vlada dala taj polo`aj kako bi {to uspje{nije mogao da se bori protiv narodno-oslobodila~kog pokreta odnosno kako bi ga osposobila da mobili{e snage za borbu protiv narodnooslobodila~ke armije. Vladi FNRJ je vrlo dobro poznato da je sve od 1941. jedna britanska misija bila kod Dra`e Mihailovi}a i da je ta misija napustila Dra`u Mihailovi}a 1944. Vidjeli smo dakle, da je cijelom svijetu bilo jasno da Dra`a Mihailovi} sara|uje sa Wemcima. Poslije odlaska britanske misije, koliko je vladi FNRJ poznato, jedna vojna ameri~ka misija stigla je avgusta 1944. u Mihailovi}ev Glavni {tab, {to je u redovima narodnooslobodila~kog pokreta izazvalo veliko negodovawe. Na protest Vrhovne komande narodno-oslobodila~ke vojske, savezni~ka komanda odgovorila je da je ta misija tamo iskqu~ivo u ciqu prihvatawa oborenih ameri~kih avijati~ara. Vlada FNRJ priznaje i vjeruje da se Dra`a Mihailovi} pretvarao kao da je wegov stav prema Americi lojalan i da jeste izbavio izvjestan broj ameri~kih avijati~ara koji su bili primorani da se spuste na wegovo podru~je. Kako bi i mogao druk~ije postupiti-utoliko prije {to je za tu uslugu o~ekivao pomo} u oru`ju i hrani? Na ovom mjestu vlada FNRJ `eli da podsjeti da su snage narodno-oslobodila~ke vojske izbavile, ne 32

{tede}i svoje `ivote, oko 2.000 savezni~kih avijati~ara koji su najve}im dijelom bili Amerikanci. One su to smatrale za du`nost prema wihovim komandantima saveznicima u oru`ju. Zlo~ini izdajnika Dra`e Mihailovi}a prema jugoslovenskom narodu suvi{e su veliki i u`asni da bi se uop{te moglo raspravqati jeli kriv ili nije kriv. Vlada FNRJ `eli da uvjeri vladu SAD da }e se prilikom vo|ewa istrage i osu|ewa po{tovati sva prava koja pred zakonom u`iva svaki optu`eni. Ministarstvo spoqnih poslova i ovom prilikom izra`ava svoje po{tovawe ambasadi.48 Klub kwi`evnika u Los An|elesu, je 6. aprila 1946. godine, poslao telegram ministru spoqnih poslova SAD Yemsu B. Bernsu, sa ovim zahtjevom: ... “Amerikancima se ledi krv u `ilama na pomisao da bi jedan tako veliki borac za slobodu mogao biti pogubqen kao wen neprijateq. Vi ste se obratili wegovim tamni~arima da dozvole ameri~kim avijati~arima ~ije je `ivote i slobodu on spasio, da svjedo~e. Po{to je to odbijeno mi vas sa du`nim po{tovawem molimo da predlo`ite Kongresu da dodijeli Mihailovi}u ameri~ko dr`avqanstvo. Lafajet i Ko{}u{ko su uz to dobili i visoke polo`aje i velika imawa iako su ih u to doba wihove sopstvene vlade bile proglasile za izdajnike. Ta po~ast borcu za slobodu slu`ila bi i nama na ~ast da bi mo`da i sprije~ila ono {to bi u o`ima nas Amerikanaca predstavqalo ni{ta drugo ve} prosto ubistvo jednog odanog rodoquba”.49 Ameri~ki avijati~ari koje su spasili ~etnici Dra`e Mihailovi}a, ~uv{i vijest o wegovom hap{ewu, po~eli su uspostavqati kontakte jedni sa drugima. Sve to rezultiralo se na kraju osnivawem „Nacionalnog komiteta ameri~kih avijati~ara za pomo} generalu Mihailovi}u i srpskom narodu“ 10. aprila 1946. godine, u “Stivens” hotelu u ^ikagu. Za predsjednika komiteta izabran je biv{i avijati~ar i student Nortvester univerziteta Vil Royers, a za potpredsjednika Robert V. Eknoma iz ^ikaga. Do 18. aprila primqeno je 75 telegrama iz 55 gradova. Svi ti telegrami stigli su od avijati~ara koje su ~etnici spasili. Svi ovi avijati~ari izrazili su spremnost da u svako doba, u na bbilo kojem mestu svjedo~e u korist Dra`e Mihailovi}a. Tako|e, izrazili su spremnost da na svjedo~ewe odu o sopstvenom tro{ku.50 Uspostavqen je kontakt izme|u avijati~arskog komiteta, i Komiteta za pravedno su|ewe generalu Mihailovi}u. Avijati~ari su iznajmili avion Si 47 (ameri~ki ratni transportni avion – obj. A. Stamatovi}a), i 28. aprila 1946. godine iz ^ikaga odletjeli u Va{ington. Na putu avion je slijetao u Detroitu, Klivlendu i Pitsburgu, da bi pokupio grupe avijati~ara. Sa ameri~kim avijati~arima bila su i dva kanadska: Norman L. Rid i Tomas R. Brad{o iz Edmontona.51 Avijati~ari su nekoliko puta bezuspje{no poku{avali da budu primqeni kod predsjednika Harija Trumana. Na kraju 1. maja 1946. godine, sastavili su rezoluciju u kojoj se ka`e: “Budu}i da smo mi, zvani~ni delegati Nacionalnog komiteta ameri~kih avijati~a33

ra za pomo} generalu Mihailovi}u i srpskom narodu, do{li u na{u prestonicu iz svih krajeva Sjediwenih Dr`ava o svom li~nom tro{ku, da bismo Predsjedniku Sjediwenih Dr`ava i zamjeniku ministra spoqnih poslova predali zna~ajan dokazni materijal u korist savezni~kog generala Dra`e Mihailovi}a iz Jugoslavije, koji je spasao `ivote na{e delegacije i `ivote jo{ oko 600 savezni~kih avijati~ara ~iji smo mi predstavnici; Budu}i da smo mi uzalud poku{ali da predamo “najvi{im vlastima” ({to }e re}i Predsjedniku i vr{iocu du`nosti ministra spoqnih poslova) nepobitan i dokumentovan dokazni materijal kojim se pobijaju optu`be mar{ala Tita iz Jugoslavije, da je Mihailovi} “izdajnik” i “kolaborater”. Budu}i da nam je uskra}eno normalno pravo da se neposredno obratimo na{em Glavnom komandantu li~no, da se zauzme da budemo pozvati da svjedo~imo i da se dokazni materijal savezni~kog vojnog osobqa koje je za vrijeme rata u Jugoslaviji bilo pridodato Glavnom {tabu generala Mihailovi}a, preda nadle`nom sudu: Budu}i, uz to, da nam je uskra}eno pravo da li~no zatra`imo od na{eg Predsjednika i Glavnokomanduju}eg i od zamjenika ministra spoqnih poslova da se svi dokumenti iz arhiva Ministarstva spoqnih poslova i Ministarstva rata ostave na raspolo`ewe nadle`nom sudu: Sledstveno tome Odlu~eno je da mi, predstavnici Nacionalnog komiteta ameri~kih avijati~ara za pomo} generalu Mihailovi}u i srpskom narodu, iako na{ Predsjednik nije na{ao za shodno da nas saslu{a za sve vrijeme trajawa na{e tako bitne misije – za{ta smatramo da je odgovoran. Predsednikov sekretarijat – iako je g. A~eson na~isto odbio da nas primi li~no, ~ime je propu{tena prilika da pomognemo stvar za koju se i sam Stejt department, iako na slab i razvodwen na~in, zala`e i uprkos boja`qivom i o~igledno neiskrenom stavu vlade Sjediwenih Dr`ava prema Titovom re`imu u Jugoslaviji, mi }emo nepokolebqivo nastaviti da se borimo za nepristrasno su|ewe i bezuslovnu pravdu u slu~aju generala Mihailovi}a. Time ho}emo da ka`emo da }emo kod svojih ku}a, u svojim gradovima i u svojim dr`avama i preko kongresmena i senatora Sjediwenih Dr`ava neumorno raditi da uti~emo da Mihailovi}u sudi nepristrasan, me|usavezni~ki sud bez ~ega mi ameri~ki veterani smatramo da me|unarodna pravda i moral prestaju da postoje. Nacionalni komitet ameri~kih avijati~ara za pomo} generalu Mihailovi}u u srpskom narodu. Poru~nik prve klase Vilijam L. Royers, Monteno, Ilinois; poru~nik Ri~ard L. Felman, Wujork, Wujork; {tabni narednik Hol D. Sauter, Milvoki, Viskonsin; poru~nik Oskar Menaker, Forest Hils, Wujork; tehni~ki narednik Yerald I. Vagner, Roenok, Vajoming; poru~nik Donald F. Rajs, Bruklin, Wujork; poru~nik ^arls L. Devis, Va{ington, D. K.; poru~nik ^arls F. Grac, ^ikago, Ilinois; {tabni narednik Yon F. O Gredi mla|i, Klifton, Wuyersi; poru~nik Yory Salapa mla|i, Klivlend, Ohajo; tehni~ki narednik Gas T. Braun mla|i, Leling, Teksas; {tabni narednik Majk Makkul, Dalas, Teksas; {tabni narednik Dejvid Y. O Konel, ^ikago, Ilinois; {tabni narednik Nil S. Yanoski, Milvoki, Viskonsin; poru~nik prve klase Yon I. Skrogs, Kanzas Siti, Montana; poru~nik prve klase Yon P. Devlin, Pit34

sburg, Pensilvanija; poru~nik prve klase Robert V. Ekman, ^ikago, Ilinois; {tabni narednik Dejvid Il. Labisonier, Milvoki, Viskonsin; {tabni narednik Dencil Radabo, Mesontaon, V. Va.”52 Me|utim, tog dana na kraju su ipak uspjeli da budu primqeni kod zamjenika ministra spoqnih poslova Dina A~esona.53 Dana 14. maja 1946. godine, A~eson je objavio zahtjev SAD FNRJ, da se ameri~kim avijati~arima dozvoli da svjedo~e na su|ewu Mihailovi}u u Beogradu.53 Ministar spoqnih poslova FNRJ Stanoje Simi}, izjavio je u Skup{tini FNRJ u Beogradu, da bi odobravawe ameri~kim avijati~arima da svjedo~e na sudu, zna~ilo mije{awe SAD u unutra{we poslove FNRJ, pa zbog toga nije ni potrebno davati odgovor. 54 Londonski “The Times” od 3. juna 1946. godine, objavio je izjavu osam lica, me|u kojima su bila i ova: kardinal Bernard Grifin, sekretar Baptisti~ke crkve M. E. Obrej, general avijacije Artur Longmor, predsjednik [kotske crkve Yon Mekkenzi, a kwi`evnica Rebeka Vest. U izjavi se ka`e: …“mi nijesmo spremni da izrazimo ikakvo mi{qewe o tome da li je general Mihailovi} kriv ili nevin u pitawu kolaboracije (sa Wemcima) ili drugih spomenutih zlo~ina, ve} vjeruju}i da sistem pravde koji odbija da tretira ~ovjeka krivim sve dok se to ne doka`e, predstavqa najdragocjenije qudsko pravo, mi se usu|ujemo da najupornije insistiramo da se wemu omogu}i po{teno su|ewe i da se na su|ewu pokloni puna Pa`wa izjavama koje su pod zakletvom dali britanski oficiri koji su slu`ili kod wega.”55 Kraq Petar II Kara|or|evi} je 16. jula 1946. godine, za isti list izjavio: “Su|ewe |eneralu Mihailovi}u je samo zavr{nica duge serije sli~nih opakih smicalica. Ovaj vojnik, koji je bio prvi koji je otpo~eo borbu protiv okupatora Jugoslavije, i koji je uvijek bio lojalan Saveznicima, izveden je pred sud wegovih politi~kih neprijateqa, ~ija presuda nije ni{ta vi{e do jo{ jedan ~in partijske osvete.” 56 Kardinal Bernard Grifin, je tako|e za londonski “The Times” od 23. jula 1946. godine, izjavio ovo”: “Nedavno su|ewe generalu Mihailovi}u dolazi kao grub {ok narodu ove zemqe. Zakqu~eno je da je General kriv…Pona{awe naroda u sudnici podsje}alo je na svjetinu paganskog Rima u Koloseumu koja je pozdravqala ubistvo kakvog ranog hri{}aninal.57 Povodom vijesti da }e biti su|eno Dra`i Mihailovi}u, u SAD, tj. u Wujorku formiran je “Komitet za pravedno su|ewe generalu Mihailovi}u”, a sa wim i 10. maja 1946. godine Istra`na komisija. Uzrok formirawa ovih tijela, le`ao je u razlogu {to je Vlada FNRJ odbila da prihvati svjedo~ewe ameri~kih avijati~ara. Komisija je 15. maja poslala pismo otpravniku poslova jugoslovenske ambasade u SAD dr Sergiju Makielu ovog sadr`aja: “Mi kao pravnici zauzimamo samo strogo objektivan stav. Stalo nam je ne samo da saslu{amo svjedoke ve} i da ih izlo`imo unakrsnom ispitivawu od strane onih koji su zainteresovani. Mo`emo li vam predlo`iti da va{a vlada po{aqe svoje predstavnike na ta zasijedawa? Svaki pravnik (advokat ili ne) koga vi budete odredili, bi}e primqen rado, ima}e prava da pozove svoje svjedoke pred Komisiju i da postavqa unakrsna pitawa svjedocima koji su se prijavili da svjedo~e. Ako va{a vlada ne `eli da ide tako daleko, mi predla`emo da 35

po{aqe posmatra~a koji }e biti u stawu da {aqe svoje izvje{taje o na{oj djelatnosti. Dobrodo{la bi nam saradwa Va{a u ma kom obliku ako vi na|ete za shodno da je pru`ite.”58 U skladu sa ovim, otpo~eo je istra`ni postupak jo{ 13. maja i trajao je do 18. maja. Za ovo vrijeme preslu{ano je 18 svjedoka. To su bili: 1. Valter R. Mesfild iz Wujorka, kapetan Marinskog korpusa SAD, i ~lan OSS (ameri~ke tajne obavje{tajne slu`be-obj. A. Stamatovi}a), spustio se padobranom 18. avgusta 1943. godine na planinu ^emernicu blizu Ivawice, i bio je ~lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu. Evakuisan je 14. februara 1944. godine britanskim patrolnim ~amcem, koji ga je prihvatio ju`no od Dubrovnika. 2. Yory S. Musulin iz Pitsburga u Pensilvaniji, kapetan armije SAD jugoslovenskog porijekla. Bio je dva puta spu{tan padobranom kao ~lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu. Prvi put je to bilo 18. oktobra 1943. godine kod ^a~ka, i u toj misiji je bio do 29. maja 1944. godine. Drugu misiju je obavqao od 2.avgusta do 19. septembra 1944. godine. 3. Majk Makkul iz Dalasa u Teksasu, narednik vazduhoplovstva SAD, oboren 4. jula 1944. godine kod Lapova, izme|u Beograda i Kragujevca, prilikom povratka sa borbenog leta nad Ploe{tijem u Rumuniji. Evakuisan je od ~etnika 10. avgusta 1944. godine sa privremenog ~etni~kog aerodroma u Prawanima. 4. Gas T. Braun mla|i iz Lulinga u Teksasu, narednik vazduhoplovstva SAD, oboren prilikom povratka sa borbenog leta nad Sofijom 14. januara 1944. godine i spa{en od ~etnika na planini Zlatiboru. Evakuisan je od ~etnika 8.maja 1944. godine. Yon P. Devlin student na Stejt Koleyu u Pensilvaniji i poru~nik vazduhoplovstva SAD, oboren kad i narednik Braun. Spa{en je od ~etnika, a zatim je oti{ao kod partizana. Evakuisan je sa privremenog partizanskog aerodroma u Beranama 20. juna 1944. godine. 5. Yon P. Devlin student na Stejt Koleyu u Pensilvaniji i poru~nik vazduhoplovstva SAD, oboren kad i narednik Braun. Spa{en je od ~etnika, a zatim je oti{ao kod partizana. Evakuisan je sa privremenog partizanskog aerodroma u Beranama 20. juna 1944. godine. 6. Alen Fridberg iz Lorensa u Long Ajlendu, izvi|a~ pravca na bombarderu vazduhoplovstva SAD, oboren je 31. maja 1944. godine blizu Ivawice, prilikom povratka sa borbenog leta nad Ploe{tijem u Rumuniji. Evakuisan je sa privremenog ~etni~kog aerodroma u Prawanima 10. avgusta 1944. godine. 7. Yozef Veselinovi}, poru~nik armije SAD i ~lan OSS. Srbin nastawen u SAD od 1939. godine. Spustio se padobranom 26. maja 1944. godine, i bio je ~lan ameri~ke misije pri VI partizanskom korpusu. Evakuisan je 13. oktobra 1944. godine, tako|e kod partizana. Oti{ao je iz Jugoslavije 21. juna 1945. godine. 8. Danijel B. Desi} iz Akrona u Ohaju, kapetan armije SAD i ~lan OSS jugoslovenskog porijekla. Spustio se padobranom 12. juna 1944. godine blizu Ceqa, i bio je ~lan ameri~kih misija pri partizanskim {tabovima. Iz Jugoslavije je oti{ao 2. aprila 1945. godine. 36

9. Ri~ard L. Felman iz Wujorka, izvi|a~ na bombarderima vazduhoplovstva SAD, oboren 9. juna 1944. godine nad Bresnicom kod ^a~ka, i spa{en od ~etnika. Evakuisan je 10. avgusta sa privremenog ~etni~kog aerodroma u Prawanima. 10. Nik A. Lali} iz Klivlenda u Ohaju jugoslovenskog porijekla, ina~e kapetan armije SAD i ~lan slu`be za strategijske zadatke. Spustio se 9. avgusta 1944. godine na privremeni ~etni~ki aerodrom u Prawanima, da bi organizovao evakuaciju ameri~kih pilota, a zatim je bio ~lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu. Evakuisan je sa privremenog ~etni~kog aerodroma u Boqani}u 25. decembra 1944. godine. 11. Vilijam Lejn Royers iz Montenoa u Ilinoisu, pilot na ameri~kom bombarderu, oboren 8. septembra 1944. godine nad Avalom kod Beograda. Spa{en je od ~etnika, a potom je oti{ao kod partizana, i evakuisan je sa privremenog partizanskog aerodroma u Vaqevu. 12. Ilaj Popovi} iz ^ikaga jugoslovenskog porijekla, kapetan armije SAD i ~lan OSS. Spustio se padobranom nepoznatog datuma kod Bosanskog Petrovca, a zatim je bio ~lan ameri~kih misija pri partizanskim {tabovima. Evakuisan je 25. marta 1944. godine, sa privremenog partizanskog aerodroma u Medenom Poqu. Po drugi put se spustio padobranom kod makedonskih partizana blizu Kumanova 16. aprila 1944. godine. Evakuisao se 18. juna iste godine sa privremenog partizanskog aerodroma Avdilovat, nedaleko od doline rijeke Toplice. 13. Elsfort R. Kramer iz Maunt Reinera kod Va{ingtona, kapetan armije SAD. Spustio se krajem avgusta 1944. godine na privremeni ~etni~ki aerodrom u Prawanima, i bio je ~lan ameri~ke misije sa pukovnikom Robertom H. Mekdauelom pri Mihailovi}evom {tabu. 14. Robert Nikolas Vlahos iz Sount Orenya u Wu Yersiju, poru~nik vazduhoplovstva SAD gr~kog porijekla. Oboren je 2. juna 1944. godine ju`no od Beograda, kod Dunava, na rumunskoj strani. Spasili su ga rumunski seqaci, i ~amcem prevezli preko Dunava, a zatim ga predali ~etnicima. Evakuisan je 9. avgusta 1944. godine, sa privremenog ~etni~kog aerodroma u Prawanima. 15. Vilijam T. Emet iz Brodveja u Wujorku, kapetan armije SAD i ~lan OSS. Bio je pripadnik ekipe za evakuaciju ameri~kih pilota iz Jugoslavije, koja je djelovala u okviru ameri~ke vazduhoplovne baze u Fo|i u Italiji. 16. Marvin Stolof iz Wujorka, poru~nik vazduhoplovstva SAD, oboren 19. novembra 1944. godine kod Doboja, prilikom povratka sa borbenog leta nad Be~om. Spa{en je od ~etnika, i evakuisan sa privremenog ~etni~kog aerodroma u Boqani}u. 17. Artur A. Yibilijan iz Tolida u Ohaju, radio tehni~ar mornarice SAD. Bio je ~lan ameri~kih misija pri partizanskim {tabovima od 16. aprila do 16. juna 1944. godine. Drugi put je spu{ten 2. avgusta 1944. godine, na privremeni ~etni~ki aerodrom u Prawanima, a evakuisan je sa Musulinom. 18. Majkl Raja~i} iz Va{ingtona jugoslovenskog porijekla, poru~nik u Ministarstvu rata SAD i ~lan OSS. Spustio se padobranom 2. avgusta 37

1944. godine na privremeni ~etni~ki aerodrom u Prawanima, a evakuisan je 1. novembra iste godine, sa privremenog ~etni~kog aerodroma izme|u Doboja i Tuzle.59 Pored ovih svjedoka, pismene iskaze u vidu svjedo~ewa, po{to nijesu bili u mogu}nosti da do|u u Wujork, dali su: Yon F. Ogredio mla|i, iz Kliftona u Wu Yersiju; Klel M. Kard, iz Los An|elesa u Kaliforniji; Robert L. Igan, iz ^ikaga u Ilinoisu; Dejvid J. Okonel, iz ^ikaga u Ilinoisu; Ralf ^. Volka, iz Va{ingtona u Sjevernoj Karolini; Robert P. Mur, iz Fort Doya u Ajova; Robert V. Ekman, iz ^ikaga u Ilinoisu; Edgar V. Smit, iz Juyina u Oregonu; Nil S. Janoski, iz Milvokija u Viskonsinu; Dejvid I. La Bisioner, iz Milvokija u Viskonsinu; Vilijam P. Vilana, iz Isto~nog Pitzburga u Pensilvaniji; Leland Porter iz Leksingtona u Kentakiju.60 Pismeni iskaz dao je i pukovnik Robert H. Mekdauel 10. jula 1946. godine, i ovaj iskaz pridodat je dokumentaciji Istra`ne komisije.61 Svi svjedoci, bilo oni koji su svjedo~ili usmeno, ili pismenim putem, svjedo~ili su pod gra|anskom zakletvom. Lista ~lanova “Komiteta za pravedno su|ewe generalu Dra`i Mihailovi}u” zaista je bila impozantna. Wu su ~inili politi~ari, oficiri i javni qudi, a to su bili: guverner Nebraske Dvajt Grisvold guverner Aqaske Ernest Gruning guverner Ohaja Frenk J. Lau{e guverner Teksasa Kuk Stivenson senator Tomas S. Hart iz Konektikata senator Robert Lafolet iz Viskonsina senator Yos S. O Mahoni iz Vajominga senator Robert Taft iz Ohaja senator Milard Tidings iz Merilenda senator Milton R. Jang iz Sjeverne Dakote Alfred M. London Vesli A. DEvart Yon Lesinski Klara But Lus Mik Mensfild Karl E. Mind ^es A. Plumli Yeri Vurhis Yon Devej Royer Baldvin Samner Vels Doroti Tomson Yory Krel Viryija K. Yirdelslev Valter Mensfild Osvald Garison Vilard Eliot V. Vel Norman Tomas Dr Vilijam Bohn Edgar Ansel Maurer Eristofer Emet Fred Vander{mid Hari [erman Edi Davling Mirijam Hopkins Isak Don Levi Vilijam Grin Gen Tani Rej Brok Vlijam Filip Sims Vilijam Smit Yon Dos Pasos Luis Veldman Artur J. Goldsmit 38

Arnold Vitrey Dr L.M. Birkhed Ferdinand Pekora Yozef H. ^ot Yems Barni Fransis E. Rivers Horas M. Kalen Edvard Skilen mla|i Preskot Lav Rut Mi~el Staryis Li Ridl Aleksander Kan Robert I. Ganon

Lui|i Antonini Frenk Krozvajt Yon H. Holms Metju Levi ^arls S. Burlingham Yory Filding Eliot Kristofer Lafar` Harold K. Ginzberg Vilijam Astor Drejton ^ensi Stilman Eugen Lajons Lajonel Triling Vilijam T. Maning itd.62

Kako je uhap{en Dra`a Mihailovi}? Ko ga je izdao? Kakav je bio wegov tretman prilikom isqe|ewa i su|ewa. Gdje je i kako ubijen? Gdje je sahrawen? Sve su ovo pitawa na koja moderna i objektivna istoriografija nije dala odgovore. Uzrok tome je vrlo mali broj dokumenata, koje su komunisti~ke vlasti stavile pred javnost. Kao {to je na po~etku ovog poglavqa nazna~eno, i onaj mali broj radova koji je pisan na ovu temu, tj. svjedo~ewa u~esnika o ovim doga|ajima su kontradiktorna drugima. Prvi dokaz za to je sama Kalabi}eva uloga u hap{ewu Dra`e Mihailovi}a, odnosno wegova kasnija smrt. Po zvani~noj komunisti~koj verziji Kalabi} je izdao Mihailovi}a. Sve ovo mo`e biti samo jo{ jedna komunisti~ka insinuacija, kako bi se kompromitovao i srozao ~etni~ki pokret, tj. da komandant Gorske garde izdaje svog vrhovnog komandanta. Da za to postoji mala vjerovatno}a, svjedo~i i kwiga Slobodana Krsti}a-U~e “Kako sam hvatao Dra`u Mihailovi}a”. Krsti} je kao oficir OZN-e u~estvovao u hap{ewu Dra`e Mihailovi}a, a kasnije je bio i wegov prate}i zatvorski oficir. U svojoj kwizi on o Kalabi}evoj smrti pi{e: …”[ta se u me|uvremenu desilo sa na{im saradnikom Nikolom Kalabi}em? O tome se, zaista, sva{ta pri~alo. Da je ilegalno `iveo negde u Vojvodini, da je slobodno navra}ao u Beograd i da ga je neko prepoznao i ubio u nekoj kafani. Ostala je i dilema da li je Dra`a Mihailovi} ikada saznao da ga je Kalabi} izdao. Verujem da nije, mada je islednik Josif Malovi} posle govorio kako ga je Dra`a pitao da li je Kalabi} `iv i da je, na wegovu neodre|enu potvrdu, rekao: “Ono `andarsko |ubre! Znate li da je Kalabi}ev otac 1923. godine u Nik{i}u ubio [}epana Miju{kovi}a. Su|eno mu je zbog toga. Kakav otac – takav sin!” Kalabi} je neko vreme stanovao bez stra`e, zakqu~an u jednoj Udbinoj garsoweri, u Kosovskoj ulici broj 43. Hranu mu je donosio Krcunov {ofer Josif Cvetkovi}. On ga je jednom prilikom vodio u bioskop “Zvezdu”. Iako je bio bez brade, prepoznali su ga na ulici, {to je bilo dovoqno da se po Beogradu pro{iri pri~a o wegovom navodnom pu{tawu na slobodu. U planu je bilo wegovo eventualno slawe u inostranstvo i stavqawe ~etni~ke emigracije, preko wega, pod na{u kontrolu. Ali, to je vrlo brzo otpalo. Begunac iz Dra`ine grupe izmakao je na{im poterama, stigao 39

do ~etnika u Bosni i po~elo se me|u wima {u{kati da je Kalabi} provalio Dra`u. Krcunov pomo}nik Mile Milatovi} preneo nam je odluku odozgo da se Kalabi}, kao neupotrebqiv za nove akcije, treba likvidirati pre su|ewa Dra`i. Milatovi}a sam autom dovezao do Kosovske 43 i popeli se gore po Kalabi}a, kome je re~eno da ga vodimo na suo~ewe sa Dra`om. On nas je samo molio da ga dobro maskiramo zavojima, kako bi Dra`a stekao utisak da je mu~en u zatvoru. Uveli smo ga u jednu prostoriju i u prisustvu Mila Milatovi}a, Vladana Bojani}a i mene, tri vojnika su ga obmotavala zavojima. Dogovor je bio da oni iskoriste Kalabi}evu nepa`wu i u pogodnom trenutku mu nabiju om~u na vrat. Tako je i bilo! Ina~e, postojala je unaprijed spremqena presuda jednog vojnog tribunala, kojom se Nikola Kalabi} kao ratni zlo~inac osu|uje na smrt”.63 Nikola Milovanovi} je bio potporu~nik jugoslovenske kraqevske vojske, a do 1944. godine bio je u ~etni~koj Vrhovnoj komandi, kada prelazi u partizane, i nedugo zatim postaje oficir OZN-e, da bi poslije rata bio oficir OZN-e i UDB-e. U svojoj kwizi “Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a”, Milovanovi} ima sasvim druga~iju i neodre|eniju verziju Kalabi}eve smrti, od one koju je opisao Krsti}. Milovanovi} tako pi{e: “Posle hap{ewa Dra`e Mihailovi}a, Kalabi} se slobodno kretao Beogradom. Me|utim, jedne ve~eri dogodilo se ne{to {to niko nije mogao da spre~i: revolverski hici iz ruku ~oveka ~iji su najbli`i bili `rtve Kalabi}evog zlo~ina, zape~atili su sudbinu komandanta Gorske kraqeve garde Nikole Kalabi}a, koji se mrtav stropo{tao na asfalt beogradskog trotoara”.64 O samoj smrti Dra`e Mihailovi}a ima nekoliko verzija. Po jednoj nije strijeqan, nego je odveden na Adu Ciganliju, privezan za stub, a potom su na wega pu{teni psi koji su ga rastrgli. Po drugoj verziji strijeqan je sa ~itavom grupom osu|enih na smrt, u istom procesu, u kojem je bio su|en i on. Prije toga Slobodan Penezi}-Krcun se i`ivqavao nad wim, tj. jahao ga, grizao zubima po vratu i le|ima i sl. Dra`in sin Branko, u jednom opozicionom listu, je oktobra 1990. godine izjavio, da je ~uo da Dra`a uop{te nije ubijen, ve} da je dr`an u ku}nom zatvoru u jednom beogradskom stanu, i da je umro prirodnom smr}u osamdesetih godina ovog vijeka. Ni posqeratna komunisti~ka vlast nikada bilo slu`beno, ili ~ak poluslu`beno, nije objavila gdje je sahrawen Mihailovi}. Sve ove verzije mogu se na}i u raznim radovima svjedoka i publicista, i pisane su na minimumu izvorne istorijske gra|e, pa zbog toga ne}e ni biti tretirane u ovoj kwizi, jer nemaju nau~no-istorijski karakter. Krsti} i Milovanovi} vrlo {krto govore o Mihailovi}evoj smrti. Krsti} tako pi{e: “Prethodno je ispra`wen zatvor na Adi Ciganliji. U wega je u toku no}i preba~ena grupa osu|enika sa Dra~inog procesa. Postrojeni su u zatvorskom dvori{tu i streqani u prisustvu sudije Mihaila \or|evi}a, tu`ioca Milo{a Mini}a, saveznog javnog tu`ioca Josipa Hrn~evi}a... Ja sam tu bio kao {ef obezbe|ewa. Niko nije izvikivao parole, osim qoti}evca Koste Mu{ickog, kome su posledwe re~i bile: “@ivela Srbija!” Le{evi su privremeno zakopani tu u dvori40

{tu i ne{to docnije, kako sam ~uo, nekuda preneti”.65 Milovanovi} je jo{ {krtiji u detaqima, pa pi{e: “Za izdaju i zlo~ine za vreme rata prema narodima i narodnostima Jugoslavije Dra`a Mihailovi} je osu|en na smrt streqawem. Prezidijum Narodne skup{tine odbio mu je molbu za pomilovawem. Smrtna kazna nad wim je izvr{ena streqawem, 17. jula 1946. godine”66. DRAZHA MIHAILOVICH THE SOULS OF THE JUST ARE IN THE HANDS OF GOD, ANG THE TORMENT OF MALICE SHALL NOT TOUCH THEM: IN THE SIGHT OF THE UNWISE THEYSEEMED TO DIE, BUT THEY ARE IN PEACE. DRA@A MIHAILOVI] DU[E PRAVEDNIH U RUKAMA SU, I ZLOBNI MU^ITEQI NE]E IH SE DOTA]I: U O^IMA BEZUMNIH IZGLEDALO JE DA UMIRU, A ONE SAMO PO^IVAJU U MIRU.67

****************** NAPOMENE 1. DRAZHA MIHAILOVICH, The Weekly Review, 1. August 1946, 1 1a. Dobrica ]osi}, Lice pravde, Duga, 20. jun 1946, 3. 2. Slobodan Krsti}-U~a, Kako sam hvatao Dra`u Mihailovi}a, Beograd, 1988, 6 3. isto, 6. 4. isto, 5. isto, 23 6. isto, 9. 7. isto, 11 8. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi }a, kw. 2. Beograd, 1984. 404. 9. @ivko Topalovi}, Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji 1941-1945, Pariz, 1958, 24-26; Milan P. Raji}, Srpski pakao u komunisti~koj Jugoslaviji, ^ikago, 1975, 321; Alex N. Draganich, Tito’ s Promised Land Yugoslavia, New Brunswik, 1954, 102-103. 10. Constantine Brown, This changing world, The Washington Evening Star, 26. April 1946. 1. 11. A shameful betrayal, The Journal American, 30. March 1946, 2. 41

12. Mihailovich, The Washington Post, 30. March 1946, 1. 13. Pedro Koreo Marckes, O drama iugoslavo, A Voz, 1. Aprile 1946,2. 14. General Mihailovich, The Washingot Post, 10. April 1946, 1. 15. Les Wedman, Two airmen who was saved by Serbs ask their right to help their saviour, Edmonton Journal, 11. May 1946, 3. 16. Wat price for courage? The Canadian Social Crediter, 30. May 1946, 1. 17. Le proces du general Mihailovich, Le Monde, 12. juin 1946, 1. 18. De Nieuwe Eeuw, 16. june 1946, 3. 19. Pourquoi et comment le general Mihailoovitch a avoue ses crimes’, L’Ex press, 18. juin 1946, 2. 20. Rebeca West, The record of General Mihailovich, Time and Tide, 22. June 1946, 1 21. The Times, 12. July 1946, 1. 22. G. Masson de Fernig, La Nation Belge, 14. julliet 1946, 2. 23. Mihailovich, The New York Times, 16. July 1946 ,1. 24. Kenneth Greenlees, Document of Mihailovich, The Tablet, 16. July 1946, 2. 25. The case of Mihailovich, The Irish Press, 16. July 1946,1. 26. Paul du Bochet, Le jugement de Belgrade, La Tribune de Geneva, 16. julliet 1946, 1. 27. Les faits du Geneva, La Gazette de Lausanne, 16. julliet 1946, 1. 28. El caso Mihailovich, El Dia, 17. julle 1946, 2. 29. Betrachtungen zum Prozess in Belgrad, Neue Zurcher Zeitung, 17. Juli 1946, 1. 30. David Courtney, Mercy, The Palestine Post, 18. July 1946, 2. 31. L’enigme Mihailovitch, La Republique, 18. julliet 1946, 1. 32. Rondom Mihailovitsj, Nationale Rotterdamsche Courant, 18. jull 1946, 2. 33. Mihailovich, Acropolis, 18. July 1946, 1. 34. E. Gallad, L’assassinat de Mihailovitch premier resistant de l’Europe par les communistes yougoslaves…, Le Journal d’ Egypte, 18. julliet 1946, 2. 35. Jean Lugol, Le Supplice du general Mihailovitch, La Bourse Eguptienne, 18. julliet 1946, 2. 36. Political murder, The Whitehall News, 19. July 1946, 2. 37. El proceso politico contra Mihailovich, ABC, 19. jull 1946, 1. 38. Eleonor Roosevelt, Mihailovich, The Chicago Times, 19. July 1946, 2. 39. J. Altemayer, Mihailowitsch, Hamburger Echo, 20. Juli 1946, 3. 40. What is treason?, The Catolic Times, 26. July 1946, 1. 41. Jerome and Jean Jean Tharuad, La derniere lecture, Le Figaro, 27. julliet 1946, 2. 42. Robert Speaight, Meditation on the death of Mihailovich, Time and Tide, 17. August 1946,2. 43. Donovan Touche, Mistery of Mihailovich, Truth, 27. December 1946, 2. 44. Congresional Record, May 2, 1946, remarks of Senator W. Lee O’Daniel bp. 4320. 45. Extension of Remarks, Congresional Record, House, Monday, April 1, 1946, p.A 1818. 46. New York Times, 3. April 1946,1. 47. Congresional Record, Senate, 3. April 1946, p.3010. 48. Los Angeles Examiner, 7. April 1946, 49. Chicago Herald – American, 18. April 1946,2. 50. isto. 51. Congresional Record, House, May 1, 1947, bp. 4306. 52. isto, 42

53. Chicago Daily Tribune, 15. May 1946, 1. 54. isto, 25. May 1946,1. 55. The Times, 3. June 1946, 1. 56. isto, 16. July 1946, 1. 57. isto, 23. July 1946, 1. 58. Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Comision of Inqiry, New York, 1946. 59. isto. 60. isto. 61. isto. 62. isto. 63. kao nap. 2,197. 64. kao nap. 8, 403. 65. kao nap. 2, 196. 66. kao nap. 8, 436. 67. Drazha Mihailovich, Nineteenth Century and After, August 1946, 1.

43

KO SU ^ETNICI?

Srpska mi truba trube{e, od tova selo Drenovo, spremte se, spremte ~etnici, silna }e borba da bude... (~etni~ka himna) ^etni~ki pokret, i na~in ratovawa i organizacije uop{te, vu~e svoje korijene u dubokoj pro{losti srpskog naroda, tj. iz hajdu~ke i usko~ke organizacije. Po propasti srpske dr`ave krajem XIV i u prvoj polovini XV vijeka, srpski narod se na{ao okupiran. Posledwa srpska dr`ava Zeta Crnojevi}a, pala je pod tursku vlast krajem XV vijeka. Kako nije bilo dr`ave, a samim tim i bilo kakve oru`ane organizacije koja bi {titila narod od okupatora, u prvom redu Turaka, to se javqaju hajduci kao specifi~na vrsta otpora. Hajdu~ka organizacija nije imala jedinstvene komande, a ni formacijskog ure|ewa. Me|utim, ona je za dugo vremena bila jedini oblik otpora Turcima. Uskoci su bili znatno organizovaniji od hajduka. Oni su bili u slu`bi Mleta~ke republike, a ne{to i Austrije, i upadali su sa teritorija ovih dr`ava u tursku teritoriju pqa~kaju}i Turke, i razaraju}i wihov sistem vlasti. U narodnim pjesmama i predawima, ostali su tako ovjekovje~eni podvizi hajduka: Starine Novaka, starca Vujadina, hajduka Radojice, Stojana Jankovi}a i Ilije Smiqani}a; odnosno uskoka: Iva Sewanina i Sewkovi} Tadije. Neki od wih, poput: Stojana Jankovi}a, Ilije Smiqani}a i Baja Pivqanina, bili su i hajduci i uskoci. Ve}ina vo|a oba srpska ustanka, poput: vo`da Kara|or|a, Stanoja Glava{a, Veqka Petrovi}a, Milo{a Obrenovi}a i Tome Vu~i}a Peri{i}a, bili su du`e ili kra}e vremena hajduci. U Crnoj Gori hajdu~ka organizacija ne{to ranije gubi na snazi od Srbije, iz prostog razloga, jer se u Crnoj Gori pod patronatom vladika Petrovi}a, ve} od po~etka XVIII vijeka formira dr`avna organizacija, a samim tim i crnogorska vojska. Teritorija Stare Crne Gore je tada bila slobodna, ali i vrlo pasivna, pa je za wu karakteristi~no tzv. ~etovawe, ili odlazak u ~etu. Crnogorci su i{li ka Hercegovini, pqa~kaju}i turska naseqa i karavane. Ovakvo ~etovawe imalo je pored karaktera borbe protiv turskog zavojeva~a, i egzistencijalni karakter. Tako crnogorske ~ete operi{u ka Nik{i}u, Trebiwu, Gac44

ku i Mostaru, a s druge strane ka Spu`u i Podgorici. I u nekim br|anskim plemenima, kao npr. u Mora~i bilo je razvijeno i ~etovawe. Iz vremena XVIII vijeka, i XIX vijeka do 1875. godine, poznati junaci i hajduci bili su: Vuk Mi}unovi}, Vuk Mandu{i}, Nikac od Rovina, Vuk Lopu{ina itd. Od druge polovine XIX vijeka do 1875. godine u Crnoj Gori se javqaju tzv. hajduci-jajo{i. Oni su organizovano po grupama, po nare|ewu kwaza Danila, ili kwaza Nikole odlazili u Hercegovinu, da bi dizali hercegova~ku raju na ustanak. Najpoznatiji od wih bili su: serdar [}epan Radojevi}, pop Milo Jovovi}, pop Luka Jovovi}, Novak Ramov Jovovi}, a od glavara vojvoda Peko Pavlovi}. S druge strane, tokom XVIII i u prvoj polovini XIX vijeka, iz turske teritorije upadaju i turske ~ete u crnogorsku teritoriju, prete`no radi pqa~ke, osveta, ili za sticawe ratne slave. Po ~etovawu je tada bio najzna~ajniji turski Nik{i}. Nekoliko nik{i}kih i hercegova~kih begovskih ku}a pro~ulo se tako po ~etovawu i juna{tvu, poput nik{i}kih: Mu{ovi}a, Hayimani}a, Avdi Quca, Bajrovi}a, Kajovi}a; ili hercegova~kih: Qubovi}a, ^engi}a, Ferizovi}a, Resulbegovi}a, Fazlagi}a. Grad Nik{i} da}e i poznatog ~etoba{u Jak{ara Babi}a, koji }e ubiti najve}eg crnogorskog junaka Nikca od Rovina. Rije~ ~etnik pomiwe se u “Rje~niku” Vuka Karayi}a, a tako|e i ~etovawe, kao ono ~ime se ~etnik bavi.1 \ura Dani~i} u svom “Rje~niku hrvatskog i srpskog jezika”, rije~ ~etnik obja{wava ovako: “^etnik, m, a) Ko je u ~eti, ko hodi po ~etama, ko ~etuje… b) Oru`ani sluga op}inski, isporedi, pandur, barabant. Hajduci ovde zna~e panduri ili ~etnici, kao {to se obi~no u vojvodstvu govori”…2 Ono {to iznena|uje, je to, da su prva pisana pravila o ~etni~kom ratovawu, kod srpskog naroda stigla iz Poqske. Naime, Matija Ban je preveo i uobli~io za srpske potrebe i uslove jednu kwi`icu sa poqskog jezika, i objavio je pod naslovom “Pravila o ~etni~koj vojni”, u Beogradu 1848. godine. Ova pravila su iznosila op{tu doktrinu ~etni~kog ratovawa, propise o ~etni~koj uniformi, naoru`awu, disciplini i taktici.3 Objavqivawe ovakve kwige u Srbiji, i uop{te kod srpskog naroda koji je bio poznat po hajdu~iji, odnosno po ~etovawu, izgleda malo ~udno, ali se mo`e pravdati time, da tada{wa Kne`evina Srbija nije imala ni ozbiqnije izgra|enu staja}u vojsku, a kamoli \eneral{tab, koji bi se bavio pitawima vojne doktrine i gerilskog ratovawa. To se mo`e dokazati time, da je ve} 1868. godine, po naruybi tada{weg vojnog ministra Srbije, {tabni kapetan Qubomir Ivanovi} napisao posebni rad, sa naslovom “^etovawe ili ~etni~ko ratovawe”, koji je {tampan u Beogradu iste godine.4 Od osamdesetih godina XIX vijeka, po~iwe borba izme|u Srbije, Bugarske i Gr~ke oko Makedonije, jer je turska dr`ava, u ~ijem je sastavu bila Makedonija, bila u stalnom opadawu. Zbog toga se svaka od ove tri hri{}anske i balkanske dr`ave, nadala da }e sebi prisajediniti Makedoniju. Iako je Makedonija po ve}ini svog stanovni{tva nesporno srpska, a zatim i po istorijskim faktima, to Bugarsku i Gr~ku nije mnogo zanimalo. Od sve tri navedene dr`ave, Srbija je po pitawu uticaja u Makedoniji najgore stojala. Poznati srpski pravnik, istori~ar i politi~ar dr Slobodan Jovanovi}, to obja{wava ovako: “Mi nismo imali svoje nacionalne cr45

kve; u crkvenom polo`aju stojali smo pod Carigradskom patrijar{ijom koja se zvala “Vaseqenska” a u stvari je bila gr~ka. Gr~ke vladike, od kojih je zavisilo otvarawe novih {kola, stojali su na gledi{tu da Srba ima samo u kosovskom vilajetu, i zato van toga vilajeta nisu htele ~uti za srpske {kole. U samom Kosovskom vilajetu oni su za na{e {kole radili kao od bede. Na{i su konzuli muku mu~ili sa wima, i `alili se na gr~ke vladike ni{ta mawe nego na turske pa{e”. O aktivnosti Bugarske Jovanovi} pi{e: “Oni su za tu svrhu u Makedoniji imali svoju narodnu crkvu i wihove vladike mogle su otvarati bugarske {kole vi{e mawe gde god su htele”.5 Povod za po~etak izvo|ewa komitskih akcija po Makedoniji, bio je sukob u Solunu 1897. godine, izme|u pristalica bugarske i srpske propagande, kojom prilikom je ubijen bugarski profesor Gonev. Nakon toga bugara{i u Makedoniji organizuju “Udru`ewe za ubijawe Srba”. U narednih nekoliko godina, bugara{i su u Makedoniji ubili 57 Srba. Na wihovoj meti, uglavnom su bili vode}i Srbi u Makedoniji, tj. crkveno-{kolski nastojnici, sve{tenici, u~iteqi, i rijetki predstavnici srpske inteligencije.6 Prema tvr|ewu beogradskog lista “Ma}edonija” od 11. septembra 1905. godine. Makedoniju su tih godina napustila 84 prosvjetna radnika Srbina. List je poimeni~no naveo svakog od wih.7 Gr~ka je prve komitske akcije u Makedoniji pokrenula neposredno prije Ilindenskog ustanka 1903. godine. Prvi organizator tih akcija bio je gr~ki mitropolit u Kosturu Germanos Karavangelis, koji je finansirao andrate (tj. gr~ke komite -obj. A. Stamatovi}a). Zvani~nu formu gr~ki komitski upadi u Makedoniju dobili su 1904. godine, poslije Ilindenskog ustanka, kada je u Atini obrazovan “Makedonski komitet”. Gr~ka vlada je za glavne centre rukovo|ewa komitskim akcijama predvidjela Bitoq i Solun.8 Tako se u Makedoniji po~iwu preplitati komitske akcije Bugarske i Gr~ke. Kao {to se vidi, prve akcije po~ela je Bugarska, zatim Gr~ka, i na kraju Srbija, 1904. godine. Ove bugarske, gr~ke i srpske ~ete, napadale su turske vojne i `andarmerijske postaje, ubijale lokalne turske i albanske zulum}are, a nerijetko se sukobqavale i jedne sa drugima, radi presti`a dr`ave iz koje su dolazili u Makedoniji, odnosno radi uklawawa konkurencije. Ti me|usobni sukobi, bili su nekad vrlo o{tri, beskrupulozni i krvavi. Me|utim, oni nekad nijesu smetali wihovim vladama, da usko sara|uju po pitawu Makedonije, naro~ito zbog toga, jer je od po~etka XX vijeka Austrougarska po~ela graditi aspiracije na balkanske posjede Turske, nadaju}i se da }e ih jednog dana prisajediniti sebi, kao {to je to u~inila sa Bosnom i Hercegovinom. Tako su u martu 1904. godine Bugarska i Srbija sklopile ugovor, po kome je Bugarska priznala srpsko-bugarski karakter Makedonije, dok je Srbija priznala mogu}nost autonomije Makedonije.9 Prvi qudi koji su po~eli okupqawe lica za ~etni~ku akciju bili su: dr Milorad Go|evac, Luka ]elovi}, Quba Davidovi}, Nikola Spasi}, Qubo Kova~evi}, Jovan Atanackovi}, @ivojin Rafajlovi}, Golub Jawi} itd. Ova grupa sakupila je izvjesnu koli~inu novca i oru`ja. Kona~na odluka o upu}ivawu dvije ~etni~ke ~ete u Makedoniju, donijeta je u ku}i Luke ]elovi}a. Ove ~ete trebale su da se po prelasku granice razdvoje, tj. jedna da po|e u pravcu Kratova, a druga u pravcu Ko~ana. ^etnike je naoru`ao |eneral Jovan Atanackovi}, a zakleo ih je beogradski prota Nikola Stefano46

vi}. ^etnici su bili naoru`ani brzometnim pu{kama, revolverima i kamama. Tako je u maju 1904. godine, krenula ~eta od 24 ~etnika, koju je do granice ispratio kapetan u penziji @ika Rafajlovi}. Kratko po prelasku granice, ~etnici su bili napadnuti od turske vojske i potpuno uni{teni, jer su o ovom prelasku turske vlasti bile obavije{tene od bugarskih komita, i wihove obavje{tajne mre`e...10 Vlada Srbije se od ove akcije zvani~no ogradila, a vode}e li~nosti ove akcije na ~elu sa dr Go|evcem su saslu{avane, ali su odbile bilo kakvu vezu sa wom.11 Kao {to se vidi, prva ~etni~ka akcija bila je izvedena neuspje{no, i bila je rezultat privatne inicijative. Me|utim, sve je ovo po svoj prilici bila taktika srbijanske vlade, koja je htjela ovakvim zvani~nim ogra|ivawem, da se opravda pred Turskom i Austrougarskom. Tako je ministar spoqnih poslova Srbije Nikola Pa{i}, li~no naredio na~elniku Vrawskog okruga, da do daqweg ne podnosi nikakvu sudsku prijavu protiv saslu{anog @ivojina Rafajlovi}a.12 Ve} od 1905. godine, ~etni~ke akcije dobijaju podr{ku Ministarstva unutra{wih djela Srbije. Tako je ~etni~ka akcija dobila dr`avnu potporu. Te godine je pri Ministarstvu spoqnih poslova Srbije, obrazovana “Vrhovna uprava za organizaciju ~etni~ke akcije”. Starawe o formirawu ~etni~kih ~eta bilo je prene{eno na Centralni odbor Srpske organizacije u Staroj Srbiji i Ma}edoniji, koji je imao sjedi{te u Beogradu. Predsjednik Centralnog odbora bio je |eneral Nikodije Stefanovi}. ^lanovi odbora bili su: potpredsjednik Skup{tine Srbije Qubo Jovanovi}, trgovac Golub Jawi}, potpukovnik u penziji Jovan Popovi}, major Du{an Tufegyi}, artiqerijski poru~nik Panto Radosavqevi}, apotekar Velimir Kari}, predsjednik Izvr{nog odbora u Vrawu Tomo \or|evi}, i poru~nik Risto Radosavqevi}.13 U prvoj polovini 1906. godine, predsjednik Centralnog odbora bio je Qubo Davidovi}. Izvr{ni odbor Srpske organizacije u Vrawu bio je zadu`en za prebacivawe ~etnika u Makedoniju, finansijska sredstva za wih dobavqalo je Ministarstvo spoqnih poslova, a naoru`awe Ministarstvo vojno. Dio nov~anih sredstava za finansirawe ~etnika, dobavqan je dobrovoqnim prilozima organizacija, kao {to su: Srpska bra}a, Kolo srpskih sestara i Dru{tvo Sveti Sava. Vlada Srbije postepeno je vr{ila popularisawe ~etni~kih akcija preko {tampe. Tako je u “Ma}edoniji” od 9. januara 1905. godine, napisano i ovo: “Svaka Vlada, pa i ova danas, du`na je da ukazuje moralnu pomo} svojoj bra}i van granica Srbijinih, a nikako ne sme da se odovud {para, da ve`e ruke svojoj bra}i da se ne mogu braniti od tu|e najezde raznih drugih i bugarskih razbojnika koji nam redovno ubijaju na{e prvake, otimaju crkve i zatvaraju na{e {kole.14 Isti list je prenose}i jedan narodni zbor gra|ana u Vrawu, napisao i ovo: ...“osu|ena je bratoubila~ka akcija bugarskih ~eta u Staroj Srbiji i Ma}edoniji, upu}en je zahtev vladi da na|e mogu}nosti i za{titi srpski element od razbojni~kih ~eta bugara{kih u Staroj Srbiji i Ma}edoniji, a ni na~in dostojan Srba i slobode Srbije.”15 Jedan od prvih i naj~uvenijih ~etnika bio je Jovan Stanojkovi}-Dovezenski. O ~etni~koj akciji on je jednom prilikom napisao: “Tra`io sam da se prenese te`i{te borbe na Staru Srbiju i Ma}edoniju jer }e oslo47

bo|ewe Vardarske Srbije doneti oslobo|ewe i ostaloj bra}i a kona~no srpska slava i sila ponikla je i dostigla vrhunac u Ju`noj Srbiji i da }e biti gospodarem Balkana onaj ko ima Vardarsku dolinu. Iz svega toga smatram da je potrebno stvarawe tajne nacionalne organizacije”.16 ^etni~ke ~ete vodili su uglavnom oficiri i podoficiri srbijanske vojske ni`ih ~inova i mla|ih godi{ta. Oni su uglavnom bili dobrovoqci, `eqni borbe, dokazivawa i slave. Na sjednici Centralnog odbora Srpske organizacije od 12. maja 1906. godine, upu}ena je molba ministru vojnom, da odobri petomjese~no odsustvo sqede}im oficirima, radi ~etni~ke akcije u Makedoniji: pje{adijskom kapetanu II klase ^edu Popovi}u, potporu~niku Dragomiru Simi}u, poru~niku Pavlu Blausali}u, i in`iwerskom poru~niku Du{anu Putnikovi}u.17 Juna{tvo srbijanskih oficira koji su vodili ~etnike u akcije po Makedoniji, i{lo je nekad do fanatizma i samoubila{tva. U selu Petqarici u Makedoniji, turski vojnici opkolili su 25. maja 1905. godine grupu ~etnika, na ~elu sa potporu~nikom Branivojem Jovanovi}em – Branom. Ku}u u kojoj su bili ~etnici, turski vojnici su uspjeli da zapale. U borbi su svi ~etnici poginuli. Samo je vojvoda Brana ostao, i bacio se u vatru pjevaju}i, da ne bi pao Turcima u ruke. Vidjev{i ovo, turski vojnici se vi{e nijesu zadr`avali kod te ku}e.18 Me|u ~etnicima je bio zna~ajan broj prebjeglih Srba iz Makedonije, Kosova i Metohije i Starog Rasa, {to pokazuju biografije nekih ~etni~kih vojvoda i obi~nih ~etnika. Od 1908. godine, me|u ~etnicima je bilo i dobrovoqaca iz Bosne i Hercegovine. Juna 1907. godine, prestao je djelovati Centralni odbor Srpske organizacije, a daqe rukovo|ewe preuzeo je Vrhovni odbor u Beogradu. Odbor je imao tajne kontakte preko kurira ili {ifrovanih pisama, sa konzulima Kraqevine Srbije u Makedoniji i Kosovu i Metohiji. Ovi konzulati obavje{tavali su odbor o situaciji na terenu, sumwivim turskim ili bugarskim qudima i {pijunima, akcijama i pona{awu ~etnika na terenu i sl.19 ^etni~kom akcijom na terenu rukovodila su dva ~etni~ka gorska {taba. To su bili Zapadnovardarski, koji je djelovao na zapadnoj obali Vardara, i drugi na lijevoj, Isto~novardarski. Jednom odlukom od 17. januara 1906. godine Centralnog odbora, za na~elnika Gorskog {taba na lijevoj obali Vardara, odre|en je artiqerijski kapetan II klase Mihajlo Risti}, a drugom odlukom, za na~elnika {taba na suprotnoj obali, pje{adijski poru~nik Pavle Blausali}.20 Na~elnici gorskih {tabova, pored ovih oficira, bili su i majori Vojin Popovi}-vojvoda Vuk i Alimpije Marjanovi}. U sastav Zapadnovardarskog {taba ulazile su ove ~ete: Vele{ka, Prva prilepska, Gorwepore~ka i Ki~evska. U sastav Isto~novaradarskog su bile ove ~ete: Kumanovska, Dowepalana~ka i Gorwepalana~ka.21 Obuka ~etnika vr{ena je u dva centra. Prvi je bio u ]upriji, i otvoren je 1908. godine, a drugi je bio u Prokupqu, i otvoren je neposredno pred I balkanski rat. Obuku ~etnika vr{ili su aktivni oficiri srbijanske vojske. ^etnici koji su obu~avani u ovim centrima, bili su civili – dobrovoqci, ili izbjeglice – dobrovoqci iz Makedonije, Kosova i Metohije, Starog Rasa i Bosne i Hercegovine. Glavni instruktor u obje {kole bio je major i ~etni~ki vojvoda Vojislav Tankosi}.22 Vojvoda Tan48

kosi} ro|en je 16. oktobra 1881. godine u tamnavskom kraju kod Vaqeva, u selu Ruklo~i. Zavr{io je {est razreda gimnazije, a zatim je stupio u Vojnu Akademiju, koju je zavr{io, i postao pje{adijski potporu~nik srbijanske vojske. Bio je aktivan u~esnik Majskog prevrata 1903. godine, kojim su svrgnuti sa prijestola u Srbiji kraq Aleksandar Obrenovi} i wegova supruga Draga Ma{in. Li~no je u~estvovao u likvidaciji Nikodija i Nikole Luwevica, ro|ene bra}e kraqice Drage. U zimu 1903/04. godine, kao tajni agent, ubacio se u Makedoniju, i boravio u Skopqu, Bitoqu i Solunu, radi prikupqawa obavje{tajnih podataka.23 Djelovawe srpskih ~etnika i gr~kih andrata u Makedoniji, bilo je iz godine u godinu sve ja~e na {tetu bugarskih komita. Tako se bugarska Vlada u nekoliko navrata `alila turskoj Porti, i velikim silama na Srbiju i Gr~ku.24 Povodom jedne od ovakvih `albi, izvr{ena je ofanziva oko 800 askera (turskih vojnika - obj. A. Stamatovi}a) u kumanovskom kraju protiv ~etnika.25 Kao osvetu za ovakav rad Bugarske, ~etnici su spalili selo Gradec kod Krive Palanke, u kome su `ivjeli Bugari.26 Godine 1908. izbila je u Otomanskoj Carevini Mladoturska revolucija, koja je za turske prilike imala karakter bur`oaske revolucije. Mladoturci su proklamovali slobodu vjerskog i nacionalnog izra`avawa za nemuslimanske i neturske narode u Otomanskoj Carevini. Zbog toga, a i zbog Aneksione krize, i zategnutih odnosa Srbije sa Austrougarskom, ~etni~ka akcija u Makedoniji svedena je na minimum. Isto su u~inili i bugarski komiti i gr~ki andrati. Te godine bio je ukinut u Vrawu Izvr{ni odbor Srpske organizacije. Kako su Mladoturci kasnije odustali od proklamovanih na~ela, to se od 1910. godine, opet aktiviraju ~etni~ke akcije. Pred I balkanski rat, organizaciju, opremawe i upu}ivawe ~etnika u Makedoniju i Kosovo i Metohiju preuzima Narodna odbrana. Operativni rad bio je povjeren reaktiviranom |eneralu Bo`idaru Jankovi}u-Bo`i, koji je bio i predsjednik Sredi{weg odbora Narodne odbrane, i predsjedniku Izvr{nog odbora Narodne odbrane u Vrawu, obavje{tajnom oficiru Vrhovne komande srbijanske vojske majoru Milanu Vasi}u. Vasi} je ina~e bio ~lan Vrhovne uprave tajne organizacije “Ujediwewe ili smrt”. U Makedoniji je bio formiran Gorski {tab, na ~elu sa majorom Vojinom Popovi}em-vojvodom Vukom. Pored wega, ~lanovi {taba bili su tako|e aktivni oficiri srbijanske vojske.27 Popovi} je ro|en 26. novembra 1881. godine u Sjenici, gdje je zavr{io tri razreda osnovne {kole, a potom je wegova porodica prebjegla od turskog zuluma u Kragujevac, gdje je on zavr{io osnovnu {kolu i {est razreda gimnazije, a potom se upisao u Vojnu Akademiju, koju je zavr{io 1901. godine, i postao pje{adijski potporu~nik srbijanske vojske. Godine 1905. u sastavu Kragujeva~ke ~etni~ke ~ete pre{ao je u Makedoniju. Svoje prvo vatreno kr{tewe sa Turcima, imao je 16. aprila 1905. godine na ^olopeku. Zbog nadmo}nosti Turaka, ~etnici su se tada morali povu}i u Srbiju. Popovi} se nedugo poslije toga, opet ubacio u Makedoniju.28 Neposredno pred po~etak I balkanskog rata 1912. godine, ~etni~ke snage bile su skoncentrisane u Prokupqu i Vrawu. U Makedoniji je stacioniran Gorski [tab na podru~ju Skopske Crne Gore i Krive Palanke, sa centrom u masivu Kozjaka. Pored ovog Gorskog {taba, postojao je jo{ jedan 49

Potpukovnik i vojvoda Vojin Popovi}-V Vuk

Major i vojvoda Vojin Tankosi}

Vojvoda Jovan Babunski

50

na podru~ju Pore~a i Azota, ali je bio pot~iwen ovom prvom. Ovaj {tab nazivao se Prekovardarski, i uglavnom je djelovao na podru~ju zapadne Makedonije. Na~elnik {taba bio je poru~nik Milivoje ^olak-Anti}.29 Izbijawem I balkanskog rata, Gorski {tab u Makedoniji bio je podre|en Vrhovnoj komandi srbijanske vojske, ali kako se operacijski nalazio na prostoru I srbijanske armije, to je konkretno stavqen pod wenu komandu, iako su i II i III srbijanska armija, u svojim {tabovima imale posebne odjele za operacije ~etni~kih ~eta.30 Kozja~ki ~etni~ki odred pod komandom majora Vojina Popovi}a – Vuka, i{ao je kao prethodnica I srbijanske armije, u~estvovao u svim glavnim bitkama, pa i u onoj glavnoj Kumanovskoj, gdje je pretrpio te{ke gubitke. Ovaj odred prvi je stigao u Povardarje i Azot, gdje se spojio sa ~etni~kim odredom vojvode Vasilija Trbi}a.31 I bugarski komiti i gr~ki andrati, tako|e su sadejstvovali bugarskoj i gr~koj vojsci. Drugi Prekovardarski ~etni~ki odred, vodio je borbe oko Debra, Ki~eva, Ohrida i u~estvovao u Bitoqskoj bici. On je tako|e i{ao kao prethodnica, sijeku}i telefonske veze i uspostavqaju}i vlast u novooslobo|enim krajevima.32 U ~etni~kim odredima u balkanskim ratovima, bilo je puno Srba iz Bosne i Hercegovine, naro~ito u Tankosi}evom odredu, koji je i sam bio porijeklom iz Bosne. Ve}ina wih pripadali su organizaciji “Mlada Bosna”. Istaknuti ~lanovi Tankosi}evog odreda bili su: \uro [arac iz sela ^ujluka u Bosni, i Srbin muslimanske vjere \ulaga Bukovac iz Qubu{kog. Oba su bili eksponirani protivnici Austrougarske, te su kao takvi morali pobje}i u Srbiju.33 Jo{ jedan Srbin muslimanske vjere bio je u Tankosi}evom odredu, a to je bio Mustafa Golubi}-Mujka iz Stoca, koji }e izme|u dva svjetska rata biti ~lan KPJ, i povjerenik Kominterne za Jugoslaviju. Golubi} je juna 1941. godine uhva}en u Beogradu od strane Gestapoa, a nedugo zatim je i strijeqan. Ima indikacija, da su Tito i Mo{a Pijade anonimno dostavili Gestapou ko je on, da bi ga se tako otarasili kao suparnika. Da bi provjerio koliko su mu odani, vojvoda Tankosi} je \uru [arcu i jo{ nekim mladobosancima, naredio da ska~u sa `eqezni~kog mora u Beogradu u Savu.34 \uro [arac je postao i ~lan li~ne pratwe vojvode Tankosi}a. U ~etni~ku kasarnu u Prokupqu, neposredno pred po~etak I balkanskog rata, sa grupom bosanskih |aka-dobrovoqaca, stigao je i Gavrilo Princip. Prilikom svog dolaska, |aci su zatekli Tankosi}a kako poga|a iz pu{ke kutiju cigareta, na udaqenosti od 150 m, koja je stajala na glavi jednog ~etnika. Tankosi} je potom pregledao postrojene |ake. Nekolicinu od wih je odvojio, rekav{i im, da zbog slabe fizi~ke gra|e ne mogu biti primqeni u ~etnike. Me|u tima bio je i Gavrilo Princip. To je kod Principa izazvalo veliko ogor~ewe. Po~eo se buniti i vrije|ati Tankosi}a, te je ovaj naredio da mu se udari pet batina.35 Vaqa napomenuti, da je i \uro [arac bio jedan od organizatora Sarajevskog atentata, i da je poslije wegovog izvr{ewa uhap{en, su|eno mu je, i obje{en je. Poslije svr{etka balkanskih ratova, ~etnici su i daqe operisali na podru~ju Makedonije, Kosova i Metohije i Starog Rasa. Srbijanska Vrhovna komanda formirala je od wih krstare}e odrede koji su se sukobili sa ka~a~kim i muslimanskim odmetnicima, i pomagali u uspostavqawu 51

reda u novooslobo|enim krajevima. ^etni~ki odredi vojvoda Jovana Babunskog i Vasilija Trbi}a, naro~ito su se istakli u ugu{ivawu albanske pobune oko Debra, koja se pro{irila ka Velesu, polovinom oktobra 1913. godine.36 Vojvoda Jovan Stanojkovi}-Babunski ro|en je 25. decembra 1878. godine u selu Mortolcu kod Velesa, a umro je 17. februara 1920. godine u Velesu. Zavr{io je u~iteqsku {kolu u Beogradu 1896. godine, a zatim je 1898. godine po~eo sa u~iteqskom slu`bom u selu Teovcu u Makedoniji. Kako je bio srpski u~iteq, to je na wega nekoliko puta od strane bugara{a poku{avan atentat, pa se morao vratiti u Srbiju. Dana 25. marta 1905. godine, sa ~etom od 35 qudi pre{ao je u Makedoniju. Kada je 1908. godine otpo~ela Mladoturska revolucija, Babunski je prekinuo ~etni~ku akciju. Me|utim, Mladoturci su uskoro odustali od svoje liberalne politike, a budu}i da je on tada `ivio u Makedoniji, uhapsili su ga. Babunski je uspio pobje}i iz zatvora i oti}i u Srbiju. Po wegovoj smrti, Udru`ewe rezervnih oficira podiglo mu je spomenik u Velesu 1924. godine, a odlikovan je i ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima IV reda.37 Postoje pouzdani dokazi, da je Sarajevski atentat izvr{en sa znawem na~elnika Obave{tajnog odeqewa Vrhovne komande srbijanske vojske pukovnika Dragutina Dimitrijevi}a-Apisa, i wegovog saradnika majora i ~etni~kog vojvode Vojina Tankosi}a.38 Jedan od Mladobosanaca, Du{an Slavi}, ina~e Srbin iz Hercegovine, koji je u Beogradu dr`ao malu kwi`aru, o svemu tome pi{e: “Kad je \uro ([arac- obj. A. Stamatovi}a) izlo`io ciq svoga dolaska, ovaj re~e:”Sli~nu molbu odbio bih svakom drugom, tebi ne mogu. Re}i }u ti za{to. Za sli~ne svrhe, ja sam do danas dao mnogo oru`ja, pa ne samo da nije ni{ta u~iweno, nego se ni pucaw nije ~uo. Kad ti tvrdi{ da je stvar na sigurnom putu, tada ne samo da }u dati oru`je, nego i samoga sebe.”39 Prije nego {to su atentatori krenuli u Bosnu, Tankosi} je izrazio `equ da se vidi sa wima. Gavrilo Princip, Nedjeqko ^abrinovi} (koji je prije Principa izvr{io neuspio atentat bombom - obj. A. Stamatovi}a) i Trifko Grabe`, su razmatrali koji }e od wih trojice oti}i kod Tankosi}a. Princip nije htio, jer je bio uvrije|en Tankosi}evim postupkom u Prokupqu, a bio je i protiv toga da ode ^abrinovi}, jer je mnogo govorio i bio neozbiqan. Tako je ostalo da ode Grabe`. Prilikom istra`nog postupka u Sarajevu 1914. godine, Grabe` je austrougarskoj policiji detaqno opisao tu posjetu Tankosi}evom stanu, koji je bio na Vra~aru ovako: “Ta ku}a ima niz prozora, a samo je visok parter i nije jednospratna. Soba je kao salon bila veoma lijepo namje{tena; u woj su se nalazili stolovi, stolice, kanabei, ormani, i tako daqe. Pojedinih predmeta ne mogu da se sjetim, sje}am se jedino jedne velike slike `ivih boja, koja je predstavqala kraqa Petra kako sjedi u uniformi i objema rukama dr`i sabqu na koqenima. Ja i Ciganovi} (Milan Ciganovi}, koji je atentatore prebacio preko granice u Bosnu – obj. A. Stamatovi}a) smo u toj sobi ~ekali gotovo pola sata, pa je u{ao Vojin Tankosi}. Ciganovi} mu odmah re~e: “Ovo je jedan od onih”. 52

Na to sam se predstavio Vojinu Tankosi}u i rekao svoje ime. On je prvo pogledao Ciganovi}a, pa mene i rekao: “Jesi li ti taj? Jesi li rije{en? “Odgovorio sam na to: “Jesam. “Onda me je Tankosi} zapitao umijem li da pucam iz revolvera, odgovorio sam da ne umijem. Tankosi} se obratio Ciganovi}u i rekao: “Da}u ti revolver pa ih jedan dan vje`baj u pucawu.” Zapitao sam Tankosi}a: “Ho}u li morati jo{ jedan put da do|em?” Odgovorio mi je: “Nije potrebno.”40 Tankosi} je bio vrlo interesantna li~nost. Dok je jo{ bio prestolonaslednik princ \or|e Kara|or|evi}, Tankosi} se sa wim dru`io, ali kako je \or|e bio vrlo neobuzdan, a u odre|enim prilikama ~ak i bezobrazan, to ga je Tankosi} jednom prilikom izvukao za u{i i i{amarao, ~ime je prekinuto ovo prijateqstvo.41 Po izvr{ewu atentata u Sarajevu 28. juna 1914. godine, i ubistva austrijskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, austrougarska policija otpo~ela je sa istragom. Tako je 10. jula u Sarajevo poslat posebni izaslanik austrougarskog ministarstva spoqnih poslova Fridrih fon Vizner, da prou~i sav materijal, i utvrdi postoji li kakav dokaz da je srbijanska Vlada organizovala atentat. On je 13. jula poslao izvje{taj u Be~, u kome je naveo da nije otkrio nikakav trag, koji bi optu`ivao zvani~nu Srbiju da je organizovala atentat, ali je pod ta~kom “u”, predlo`io krivi~no gowewe Tankosi}a i Ciganovi}a.42 Zadaci i organizacija ~etni~kih odreda u I svjetskom ratu, ostali su uglavnom identi~ni sa onima iz balkanskih ratova, s time {to su ~etni~ki odredi postali mnogo ve}i. Na samom po~etku rata, postojalo je nekoliko ve}ih ~etni~kih odreda, a to su bili: Jadarski, Rudni~ki, Zlatiborski i Gorwa~ki. Pored ovih bilo je jo{ nekoliko mawih odreda, i posebnih grupa. Svim ~etni~kim odredima, komandovali su aktivni oficiri srbijanske vojske kao: Kosta Todorovi}, Vojin Tankosi}, Vojin Popovi}Vuk i Velimir Vemi}. Svi oni bili su ~lanovi tajne organizacije “Ujediwewe ili smrt”. U I svjetskom ratu bio je znatno ve}i broj dobrovoqaca iz Bosne i Hercegovine. U ~etni~kim odredima, bilo je 320 dobrovoqaca iz Bosne i Hercegovine.43 Ve} od po~etka I svjetskog rata, ~etnici su u~estvovali u naj`e{}im okr{ajima. Oni su izveli nekoliko spektakularnih akcija, poput minirawa Savskog mosta, koje je izveo Jadarski ~etni~ki odred. Kada je oslobo|en Beograd krajem 1914. godine, ~etnici istog odreda presjekli su odstupnicu austrougarske vojske na Zemunskom mostu, i izvr{ili masakr austrougarskih vojnika. Neke ~ete Zlatiborskog i Gorwa~kog ~etni~kog odreda, upadale su duboko u teritoriju Bosne, ka Olovu, Vlasenici, Srebrenici i Han Pijesku, pa ~ak i do Pala kod Sarajeva, dokle je do{la i crnogorska vojska.44 Zbog velikog `ara u borbama kao i izvo|ewa rizi~nih akcija, ~etnici su dosta ginuli. Jadranski i Rudni~ki odredi, u{li su u I svjetski rat svaki sa po 700 ~etnika. Ve} krajem 1914. godine, Jadarski odred brojao je oko 160, a Rudni~ki 120 ~etnika. Zbog toga je po~etkom 1915. godine izvr{ena reorganizacija ~etni~kih odreda. Tada je formiran od ostataka Jadarskog odreda i novoprispjelih dobrovoqaca I dobrovoqa~ki bataqon, ja~ine oko 1000 ~etnika. Odmah poslije toga formiran je i II dobrovoqa~ki bataqon, od ostataka Gorwa~kog i Zlatiborskog odreda. Oba dobrovoqa~53

ka bataqona, u{la su u sastav Dobrovoqa~kog odreda, pod komandom majora i vojvode Vojina Popovi}a-Vuka. U septembru 1915. godine, odred je upu}en na bugarsku granicu, gdje je vodio krvave borbe sa bugarskom vojskom.45 Vojvoda Vojin Tankosi} te{ko je rawen 18. oktobra 1915. godine u Igri{tu, kod Velikog Popovi}a, u blizini Despotovca. Wegovi ~etnici prenijeli su ga u Trstenik, u kome je podlegao ranama i sahrawen je 2. novembra. Kada su austrougarske trupe osvojile Trstenik, raskopale su wegov grob, da bi se uvjerile jeli to zaista on? Potom su mnoge wema~ke, austrijske, ma|arske i bugarske novine objavile fotografiju mrtvog ~etni~kog vojvode. Potom je opet sahrawen. Oktobra 1923. godine, vojvodina majka i wegovi ~etnici, prenijeli su mu tijelo iz Trstenika u Beograd, gdje je sahraweno na Novom grobqu. Na wegov spomenik uklesane su ove rije~i: “Venac besmrtne slave, Srpska ti vila plete, nad grobom tvojim Vojo, komitske pla~u ~ete.” Vojvoda Tankosi} bio je nosioc Kara|or|eve zvezde sa ma~evima IV stepena.46 ^etnici su se zajedno sa srbijanskom vojskom i izbjeglicama povla~ili preko Albanije i stigli u Gr~ku. Po dolasku u Gr~ku, preostalo je samo 450 ~etnika, te je na Krfu od preostalih i novoprispjelih dobrovoqaca uglavnom iz Amerike, formiran novi Dobrovoqa~ki odred, tako|e pod komandom Vojina Popovi}a-Vuka. Poznatiju grupu ~etnika na Solunskom frontu, vodio je i rezervni poru~nik srbijanske vojske i ~etni~ki vojvoda Jovan Stojkovi}-Babunski.47 U toku 1916. godine, odred Babunskog bio je upotrijebqen kao lete}i `andarmerijski odred, i bio je u sastavu Moravske divizije srbijanske vojske.48 O karakteru ~etni~kih odreda u to vrijeme, i wihovoj namjeni, najboqe govori dopis Vrhovne komande srbijanske vojske, Komandi I armije, u kome se pored ostalog ka`e: ...“ubudu}e te male odrede upotrebqavati samo za specijalne zadatke - za dejstva na bokove, kao i za borbu protiv neprijateqskih komitskih ~eta. Dok ofanziva ne po~ne, odred bi se mogao upotrebiti za ~i{}ewe terena od neprijateqskih komita koji krstare na{im terenom.”49 O Babunskom je komandant Isto~ne francuske vojske napisao komandantu I srbijanske armije decembra 1916. godine ovo: “Babunski Jova, poru~nik srpske vojske, mudar {ef, pun smjelosti, hrabrosti vanredne, na ~elu svojih dobrovoqaca u~inio je znatnu uslugu Francuskoj vojsci daju}i joj podatke o gorwem dijelu Crne Rijeke u novembru 1915. U maju 1916. godine sara|uju}i sa VII pukom Afri~kih lovaca o~istio je cio predio Livalija Kupa od bugarskih odreda koji su se tu nalazili.”50 Uskoro je vojvoda Babunski odlikovan francuskim ordenom Ratnog krsta sa palmom.51 U prvoj polovini 1917. godine, odred Babunskog i ~etni~ka ~eta Cene Markovi}a stavqeni su na raspolo`ewe francuskoj Isto~noj vojsci na Solunskom frontu.52 Upravo dobrovoqa~ki odred vojvode Vojina Popovi}a-Vuka, oslobodio je Kajmak~alan, i tako stupio na tlo rodne zemqe. O tome pukovnik vojske Kraqevine Jugoslavije Svetislav Krejakovi}, rodom iz okoline 54

[apca, koji je u vremenu i doga|aju o kome govori, bio direktni u~esnik, kao poru~nik srbijanske vojske, u kwizi Koste Dimitrijevi}a “Junaci srpske trilogije govore”, pi{e ovako: “Prva jedinica koja je izba~ena na Solunski front, bio je na{ Dobrovoqa~ki odred, potpukovnika Vojina Popovi}a zvanog Vuk. Jezgro ovog odreda ~inili su stari ~etnici, grani~ari i dobrovoqci iz Srbije. A bilo je tu i na{ih Srba iseqenika koji su, kao dobrovoqci, do{li iz Amerike. U stvari, mo`e se re}i daje ovo bila ~itava mala jugoslovenska vojska u ~ijem sastavu su se nalazili: Vojvo|ani, Bosanci, Hercegovci, Li~ani i Dalmatinci. A zatim smo se popuwavali i biv{im austro-ugarskim vojnicima, koji su se Rusima predali u Galiciji, a potom je bilo i ne{to ^eha, Slovaka i Slovenaca, kao i veoma mali broj Hrvata. Mo`e se re}i, da istorijat Dobrovoqa~kog odreda po~iwe jo{ od 1907. godine, a naro~ito tokom Balkanskih ratova delovali su ~etnici pod komandom vojvode Vuka, u Staroj Srbiji i Makedoniji, sa ciqem da budu vesnici skorog oslobo|ewa od turskog jarma. Pred rat 1914. formirana su dva komitska odreda u Srbiji i to pod vojvodom Vukom i majorom Tankosi}em. Ovi odredi uzeli su u~e{}a u borbama na Drini, prilikom prelaska Austrijanaca, a zatim i na planini Vla{i}u i Ceru, gde su grdne muke zadali 31. austro-ugarskoj diviziji, koja je planirala da za pet dana stigne u Vaqevo. Iz tog vremena poznato je upozorewe Austro-Ugarske V armije, da su komite veoma hrabri, lukavi i snala`qivi borci, kao i da se pojavquju tamo, gde im se niko ne nada: i na drvetu, i na zemqi, i iz pozadine. I stvarno, glavna odlika komita bile su: visoka patriotska svest, velika hrabrost, potpuna neustra{ivost i svesna disciplina, odnosno po{tovawe svog stare{ine. Ako bi u toku borbe od dobrovoqaca neko odstupio bez velike potrebe, znalo se da ga ~eka stroga kazna, pa ~ak i streqawe. Ali, pri toj gvozdenoj disciplini me|u dobrovoqcima, negovano je veliko prijateqstvo kao i po`rtvovanost prema drugu u nevoqi... Oko deset ~asova, primorani na odstupawe iz predela surove planine, na{li smo se u pitomini Gr~ke, sa zasa|enim vinogradima i zrelim ju`nim vo}em. U tom trenutku, ispred sela Kajlara, pred komandanta na{eg odreda iza{ao je vo|a kowi~ke patrole, koji, kada nas je ugledao, odu{evqeno je bacio kapu u vis i u galopu dojahao do vojvode Vuka, rekav{i radosno: - Gospodine potpukovni~e, presre}an sam {to sam vas na{ao, jer se ve} dve patrole na{e, upu}ene od Vrhovne komande da vas tra`e, nisu vratile? Sigurno ih je zarobio neprijateq, a meni je pala ta sre}a da vas prona|em i da Vam predam nare|ewe Vrhovne komande! Prema tom nare|ewu odred je zaposeo polo`aj kod sela Nalbankeja prema krajwoj kosi ^egaw planine, gde ostaje nekoliko dana. A potom, kada je I i III srpska armija po~ela ofanzivu, odred je upu}en prema selu Ek{isu i daqe desno, da bi u~estvovao u predstoje}im okr{ajima. Ceo dan odred je vodio borbu, a tek pred mrak ona je malaksala da bi sa padom no}i potpuno zamrla... Dok su se odigravale borbe kod Drinske divizije na Kajmak~alanu u to vreme dobrovoqa~ki odred bio je u dolini Lerina potiskuju}i neprijateqa od `elezni~ke stanice Lerin ka Sakuqevu. 55

Oko 1200 ~asova 14. septembra odredu je nare|eno da prekine borbu i da svoj front preda kowi~koj diviziji, a on da odmar{uje na Kajmak~alan i da se stavi pod komandu Drinske divizije. Posle neprekidnog mar{a po planinskom terenu, u trajawu oko trideset ~asova, Dobrovoqa~ki odred stigao je na Jurkekurbeleri gde je 15. septembra u prvim ~asovima no}i izvr{io smenu 17 i 4 puka Drinske divizije. Dobrovoqa~ki odred imao je dva bataqona u prvom borbenom redu i jedan u rezervi. Desno od Dobrovoqa~kog odreda nalazila su se dva bataqona 7 pe{adijskog puka, a levo je bio 6 puk prema Starkovom grobu i Sivoj Steni. Prva no} na polo`aju provedena je dosta mirno, jer su Bugari, primetiv{i na{u smenu, povremeno izvr{avali vatrene prepade, vi~u}i i ono svoje “Ure-e-e! Ure-e-e!” dok su dobrovoqci sve ovo mirno posmatrali, sigurni da }e svaki neprijateqev napad odbiti. I 16. septembar proveden je u relativnom miru, samo {to je komandant 2 ~ete mog bataqona Petar Klari}, Hercegovac, u plitkom rovu, pogo|en neprijateqskim metkom na mestu poginuo. U toku no}i 17. septembra dobivena je divizijska zapovest za zauze}e Kajmak~alana. Zapovest je vrlo stru~no izgra|ena i isplanirana do u tan~ine {ta koja jedinica ima da radi, a naro~ito artiqerija. Po woj, napad na Kajmak~alan je imao po~eti 17. septembra ujutru. U dnevnoj zapovesti bila je jedna ta~ka, po mome mi{qewu, fatalna, a koja je glasila: “komandant divizije naredi}e juri{”. Fatalna je zato, {to je komandant divizije udaqen na nekoliko kilometara od prvog borbenog reda, te nije u stawu da izabere pravi momenat za komandu juri{a. Tako {ta moglo je samo da bude u jednom rovovskom ratu, a ne manevarskom, koji se vodi na ve}oj {irini i velikoj udaqenosti komandanta. Zora je nagovestila lepo vreme 17. septembra. Dan je osvanuo vedar, bez ijednog oblaka, {to je redak slu~aj u visokim planinama, koje imaju svojih vremenskih }udi. Bili smo uvereni da }e ceo ovaj dan biti vedar i sun~an i da }emo imati velike sre}e u borbi. Oko {est ~asova ujutru na{a artiqerija je oglasila po~etak napada, da bi postajala sve ja~a i gromovitija, tako, da je ve} oko osam ~asova neprijateqska artiqerija prestala ga|awe, jer je bila u}utkana ili uni{tena? Na{a laka artiqerija ru{ila je `i~ane prepreke i neprijateqske rovove, dok je te{ka i haubi~na artiqerija imala svoje daqe ciqeve, ali s vremena na vreme i ona je prenosila svoju vatru na prve i druge neprijateqske odbrambene linije. Iz na{ih rovova kroz oblake dima posmatrali smo kako neprijateqevi borci i oru`je lete u vazduh zajedno sa kamewem i zemqom. U`ivali smo u na{em uspehu i pitali se: otkud nam takva ubita~na mo} i nadmo}nost u artiqeriji? Jer se na{a artiqerija prosto takmi~ila ko }e vi{e da ispali granata tako da je kod nekih od usijanosti do{lo i do prskawa topovskih cevi. Jedna francuska baterija, koja je bila odmah pozadi moga streqa~kog rova, kao pomahnitala, ga|ala je neprijateqa. Wen komandir, Francuz, komandovao je samo: “Vatra! Vatra!” 56

Kajmak~alan je bio sav u dimu i eksploziji. Visoki stub od eksplozija i pra{ine dizao se je u vazduh i li~io je na `ivi krater, ba{ onakav kakav smo mi gledali iz Lerina. Ukoliko je dan vi{e odmicao na{a artiqerijska vatra bivala je sve silnija. Na{i dobrovoqci goreli su od nestrpqewa da se po|e na juri{. Komandir 3. ~ete, komitski vojvoda Milivoje Dini}, Kragujev~anin, koji se nalazio na desnom krilu imao je prilike da vidi {ta se de{ava u neprijateqskim rovovima gde su stare{ine revolverima primoravale upla{ene vojnike da ne pobegnu sa svojih polo`aja. Zato je Dini} prvi zahtevao da se po|e na juri{, a dobio je odgovor da }e ovo divizija po zapovesti narediti. Oko 1400 ~asova artiqerijska vatra dostigla je vrhunac, od dima i eksplozije na boji{te spu{tala se tamna zavesa. Pojedini bugarski vojnici i daqe su poku{avali da pobegnu dok su ih wihovi oficiri sa revolverima vra}ali nazad. Takvo stawe se nije moglo izdr`ati i desetar koji je bio na krajwem desnom krilu 3. ~ete, dobro osmotriv{i situaciju u neprijateqskom rovu, nije vi{e mogao izdr`ati ve} je komandovao: - Juri{! Napred! Za tren oka desetina se na{la u neprijateqskom rovu, obra~unavaju}i se samo bajonetom i bombom. Taj primer prihvatile su odmah susedne desetine i ~ete, tako, da je ceo prvi borbeni red sa 3 i 2 bataqonom krenuo na juri{, bez dobijenog nare|ewa komandanta odreda i divizije? Planinom se orilo samo na{e “Ura! Ura!” i po~eli smo sa bombama i bajonetima ve} uskakati u neprijateqske rovove. Ispred mene be`ao je jedan Bugarin, koji je okrenuo i poku{ao dame pu{kom ustreli, ali ga je moj ordonans Milo{ Vojinovi} preduhitrio i ubio. U trenutku kada smo upali u bugarske rovove, magla se sa vrhova Kajmak~alana i Dobrog Poqa, po~ela spu{tati kao avet na wegove padine gde su se odigravale najdramati~nije borbe. Mi, vojnici, tu iznenadnu prirodnu pojavu nazivamo: “W. V. Slu~aj!” Iako je magla ve} gusto prepokrila ceo polo`aj, na{i vojnici u juri{u se nisu zaustavqali, nego su uz stalno i neprekidno Ura-a-a! hrlili napred uzvikuju}i: - Napred bra}o, u Otaybinu! U ovom tamnom i zaglu{enom prostoru od na{ih mitraqeza i artiqerije, te{ko se {to moglo razabrati i ~uti, ali se}am se da mi je, ipak, kroz ovu haoti~nu atmosferu, dopro za~u|eni glas vojvode Vuka koji je vikao: - Ko je naredio juri{? Koje naredio juri{? Ali kada je video da su oba bataqona u juri{u, bez daqeg oklevawa vojvoda Vuk je iz sveg glasa povikao: - Napred, na juri{! A zatim je vojvoda Vuk naredio svojoj rezervi da po|e za wim. Sedmi pe{adijski puk, pod komandom pukovnika, kasnije generala Jovana Jovanovi}a, koji je bio od nas desno, nije po{ao na juri{, po svoj prilici, u o~ekivawu nare|ewa od komandanta divizije. Ili, mo`da, sedmi 57

pe{adijski puk nije po{ao na juri{ zato, {to je bila magla, pa nas mo`da nije video u nadirawu {to je, ipak, mala verovatno}a, jer je sigurno morao da ~uje na{e uzvike: “Ura, ura! Napred u Otaybinu!” U ovom zamagqenom prostoru vojvoda Vuk je odlu~io da mewa pravac svog napada, koji je trebalo da bude upu}en ka Sivoj Steni i koti 2517. I prodire sam na svoju ruku, ispoqiv{i pored li~ne i veliku komandantsku hrabrost ka obema glavnim kotama Kajmak~alana, jer je znao, da kad wih osvoji, zauzet je i dotle “neosvojivi Borisov grad.” Iz ovog izlagawa svakome }e biti jasno, a svim borcima Drinske i Dunavske divizije bilo je poznato, da je Kajmak~alan zauzeo 17. septembra 1916. Dobrovoqa~ki odred vojvode Vuka uz pomo} artiqerije, te mu ovu po~ast niko ne mo`e osporiti. Kada je u ovom nadirawu vojvoda Vuk nai{ao na komandanta drugog bataqona Radoja Panti}a za~udio se videv{i ga kako kle~i, krsti se i qubi zemqu. - Napred Ra{o, napred! – komandovao je za~u|eni vojvoda Vuk. - Vojvodo - re~e Panti} svom pretpostavqenom – ovo je na{a zemqa, molim te klekni i ti i poqubi je, jer znaj da je ovog ~asa Kapija slobode otvorena. Do 16. ~asova 17. septembra 1916. Bugara vi{e nije bilo na Kajmak~alanu. Sa wegovim zauze}em otvorena je Kapija Slobode odakle se po~ela voditi bitka na na{oj teritoriji. Odred je ostao na Kajmak~alanu do oko 2000 ~asova obezbe|uju}i se desno prema Ko~obeju sa svojim prvim bataqonom. Kada je stigao komandant prvo bataqona 7 pe{adijskog puka, major Du{an Nedeqkovi}, komandant Dobrovoqa~kog odreda vojvoda Vuk mu je predao Kajmak~alan uz potvrdu. Posle ovog po~elo je pomerawe ulevo prema Sivoj Steni gde je Dobrovoqa~ki odred zauzeo novi polo`aj za napad”…53 Na Solunskom frontu juna~ki je poginuo vojvoda Vojin Popovi}Vuk, koji je nedugo prije toga, bio unaprije|en u ~in potpukovnika. To je bilo na mjestu Crni Kamen kod Gruni{ta, 16. novembra 1916. godine. O tome pukovnik Svetislav Krejakovi} pi{e ovako: “Gruni{te je oblika jednog bastiona, ~ije se ispup~ewe spu{ta ka na{em polaznom polo`aju na Budimira~kom visu. Leva strana Gruni{kog visa spu{ta se dosta strmo ka Crnoj reci, bez velike dubine i mogu}nosti za neku upornu odbranu, gde se mo`e iskoristiti i teren za dobitak u vremenu. Desna strana Gruni{ta lagano prelazi u jednu kosu koja odatle ide ka Zapadnom kr{u da bi se ova i zavr{ila. Posle krvavih borbi, pri zauze}u Kajmak~alana i Sive Stene od strane Dobrovoqa~kog odreda. Bugari su pored ovih svojih dosada{wih upori{ta napustili i Starkov Grob tako da je Dunavska divizija odatle preduzela daqe gowewe neprijateqa. Zatim je za kratko vrijeme Dobrovoqa~ki odred bio povu~en u rezervu Drinske divizije, gde se odmorio, prebrojao i preformirao. Potom je 15. novembra Dobrovoqa~kom odredu bilo nare|eno da smeni 6. pe{adijski puk Drinske divizije na polo`aju Budimira~ki vis – Crvena zemqa. Ovaj polo`aj je za napada~e bio vrlo koristan, jer je predstavqao odsko~nu dasku za daqe operacije prema Gruni{kom visu... 58

Jutro je osvanulo u gustoj magli, bio je ba{ Aran|elovdan... Na celom frontu bilo je mirno... Oko osam ~asova dolazi komandant odreda vojvoda Vuk, kao da ga vu~e smrt ili `eli da {to pre pogine, jer mu je te{ko pao poraz na Sivoj Steni. Raportirao sam mu: - Gospodine potpukovni~e stawe kod ~ete je ratno. Ni{ta novo nema! Pogledao me je za~u|eno a onda vojvoda Vuk re~e: - Kako Purco da nema ni{ta novo, zar nisi sino} uspe{no odbio juri{? Odgovorio sam komandantu odreda da je on o tome ve} obave{ten i u {ali dodadoh: - Nadam se da to ne}e biti, vaqda, posledwi put da se obra~unamo sa neprijateqem… Tog istog dana 16. novembra oko 13. ~asova do{ao je vojvoda Vuk do mene narediv{i mi da skupim ~etu i da je povedem sa ciqem obuhvata zapadnih padina Gruni{ta. Krenuo sam ~etu u evolucionom poretku u vidu romba i tako je po~elo pribli`avawe ka Gruni{tu. Bugarska artiqerija zapazila je to moje pribli`avawe i ga|ala nas, ali ve{tim manevrom i zahvaquju}i kamenim blokovima posejanim po tom terenu uspeo sam da do|em do boka Gruni{ta i da ~elni vod izbacim na wegovo rebro koje se od Gruni{ta ulivalo u Crnu Reku. U to vreme na wegovu nesre}u opet dolazi vojvoda Vuk. Kada sam mu predao raport i dao mi instrukcije da celu ~etu izbacim na prvo rebro vojvoda Vuk mi potom naredi: - Vidim, Purco, ono drugo rebro koje se od Gruni{ta pru`a ka Crnoj Reci i na wemu, Crni kamewar? Tamo }e{ poslati jednu desetinu koja }e osmotriti da li ima tamo Bugara, a ako ih nema neka tu ostane. A ja nameravam da se tamo no}as prebacim sa odredom. - Zatim smo stali na otvoreni prostor pozadi ~ete i tada je vojvoda Vuk izvadio blok i po~eo ne{to da pi{e. Verovatno nare|ewe ili izve{taj. U to vreme jedan baterijski plotun, koji je poleteo sa Gruni{ta, sru~io se pozadi nas sa jakom eksplozijom tako da samo {to nam nije glave odsekao. Vojvoda Vuk bio je toliko hladan da se pri tom nije ni trgao, a ni pogledao gde je eksplozija odjeknula nego je produ`io daqe da pi{e. I kada je zavr{io upitao me je: - Gde to Purco udari? Da to nas ne ga|aju. - Da, u pravu ste – odgovorih vojvodi Vuku i pokazah mu rukom. – Eno, vidite, tamo iza nas se jo{ pu{i. Ovakvu hrabrost nikada u `ivotu nisam video, jer ovo mogu ~initi samo qudi re{eni da poginu. Izgleda mi da je vojvodu Vuka Siva Stena toliko deprimirala da nije vi{e `eleo ni sam da `ivi. Zato ga vidimo kako hrli u prve borbene redove gde mu kao komandantu i nije mesto. To zna~i daje i{ao pravo smrti u susret. Odredio sam najboqu desetinu pod komandom podnarednika Jove iz Like, koji je zadatak izvr{io na potpuno zadovoqstvo i ostav{i na polo`aju izvestio me da nema Bugara. On je tamo ostao sve dok vojvoda Vuk sa 1. i 3. bataqonom nije do{ao na taj polo`aj. 59

Bugari, iako su uvideli, ovo gomilawe na wihovom desnom krilu, nisu prvih dana bili svesni ove opasnosti. Tek docnije kada je 1. i 3. bataqon otpo~eo podila`ewe na boku Gruni{ta stvorila im se predstava da se tu radi o bo~nom i sveobuhvatnom napadu. Kowi~ki vod Dobrovoqa~kog odreda pod komandom narednika Milosavqevi}a-Burde nalazio se na levom krilu rasporeda izvi|aju}i i {tite}i bok, odreda sa strane. Prema tome Milosavqevi}-Burda nikada nije bio na kosi Crnog Kamena gde se nalazio vojvoda Vuk tako da su sve kasnije pri~e da je on ubio komandanta Dobrovoqa~kog odreda potpuno bez ikakvog osnova. Borba na Gruni{tu prema boku trajala je sve do 22. novembra 1916. U tim prethodnim borbama, koje nisu bile ba{ tako lake, izba~eno je iz stroja vi{e oficira me|u kojima su bili i kapetan Mihailo Mihailovi} i komandir u 3 bataqonu Sini{a Petrovi}. Osvanuo je 22. novembar sa slabom sumaglicom. Sa moje kose vidim da se na rebru gde se nalazi glavna snaga odreda odigrava ovakva slika. Iz svojih rovova Bugari su bombama zamra~ili sav prostor izme|u wihovog rova i na{ih streqa~kih zaklona, posle ~ega su po{li na juri{ da bi do~ekani jakom vatrom izginuli ili se vratili sa prvim borbenim redom. Na{ odred je iz svoje rezerve krenuo je mnogo ja~u snagu sa ~etama u razvijenom frontu koje su presko~ile prvi bugarski rov i naletele na borbeni red Dobrovoqaca. Pod uticajem ja~e neprijateqske snage Dobrovoqci su svom `estinom po{li u krvavi okr{aj. Do{lo je dotle da su se mogli videti stravi~ni prizori kako dva neprijateqska vojnika sa~ekuju jedan drugog iza stene da bi se, istovremeno, nabadali na bajonete i padali mrtvi. U takvoj situaciji vojvoda Vuk je naredio da rezerva po|e i prihvati prvi borbeni red kojom prilikom je i on rawen od pu{~anog metka u ruku. Da bi se previo vojvoda Vuk je zastao iza jedne stene i u trenutku dok ni Luka odmotavao zavoj jedan bugarski vojnik ustrelio ga je sa kamena. Taj vojnik je na licu mesta ubijen od ordonansa, ali be{e sve kasno, jer vojvoda Vuk nije vi{e davao znake `ivota... Pod dejstvom odredske rezerve bugarski juri{ je odbijen i oni su u pani~nom strahu odstupili ka Gruni{tu na svoje polazne polo`aje. Na boji{tu je ostavqeno more mrtvih i sa jedne i sa druge strane, a ova je slika dala inspiraciju na{em pesniku Jeli}u, komandantu 2 bataqona Dobrovoqa~kog odreda, da u stihovima ka`e: Za{to gavran zagrakta i prhnu Na vrh visa vi{e sela Gruni{ta... Dana 24. novembra ponavqa se napad na Gruni{te. Dobiv{i poja~awe: jedan bataqon 14 puka, i posle sna`ne artiqerijske vatre Gruni{te je zauzeo ba{ sa pravca Crvenog kamena gde je vojvoda Vuk poginuo. Na samom Gruni{tu zarobqen je komandant bugarskog puka sa celim {tabom i veliki deo posade koja nije stigla da pobegne.”54 O jednom momentu borbe ~etnika na Solunskom frontu, najboqe govori odlomak iz romana “Srpska trilogija” Stevana Jakovqevi}a. Jakovqevi} je ro|en 1890. godine u Kwa`evcu, a umro je 1962. godine. Diplo60

mirao je prirodne nauke 1913. godine u Beogradu, a doktorirao je 1925. godine iz oblasti biologije. Bio je dugogodi{wi profesor Beogradskog Univerziteta. U doga|ajima o kojima pi{e, bio je aktivni u~esnik, kao rezervni poru~nik [umadijskog puka srbijanske vojske.55 U svom romanu on je pored ostalih, iznio i ovaj detaq: “Gledaju}i pogibiju Bugara od na{e artiqerije, nama je srce raslo. ^etnici ve} pune pu{ke i nami~u na le|a ran~eve. Iz bugarskih rovova izlete jedan obuzet bezumnim strahom. Na{i pripuca{e. On di`e ruke uvis i pade. Ubistveni zamah ~elika na{e artiqerije izdi`e qude kao talas. Neki se uspravqao. - Ho}emo li? – vi~u glasovi. - Lezi, lezi! - ~uli se glasovi. - Grr-u-grmi rovovac. - Nema nare|ewa. - Pobi}e nas na{a artiqerija... Kroz rov se razle`e `agor. Qudi su pripravni na skok. Iz bugarskih rovova izlete ne~ija ruka. ^uje se neko brujawe, i kroz tresak granata zaori se pesma: Spremte se, spremte ~etnici, Silna }e borba da bude... Grr-u! Gru! Komandir tre}e ~ete, vojvoda Dini}, podigao se i vi~e: - [ta se ~eka?! Treba juri{ati! Srpska mi truba trube{e od tova selo Drenovo... Razle`e se pesma kroz rovove. Moj dobrovoqac Krsta ne mogade vi{e ve} sko~i sa bombom u ruci i viknu: - Napred, bra}o! Za mnom! - Jo{ nije vreme! - Nazad, Nazad! - Truba~ sviraj juri{! - viknu neko. Ti-ta-ra-ti-ta-ta-ti-ta-ra… Ura! Ura! Ura! – grmnu slo`no i ~etnici polete{e. Bugari istr~a{e iz rova i nago{e da be`e”...56 ^etni~ka akcija zadr`ala se u Srbiji i poslije odstupawa srbijanske vojske i ~etni~kih odreda sa wom preko Albanije u Gr~ku. Jo{ u avgustu 1916. godine, poru~nik srbijanske vojske i ~etni~ki vojvoda Kosta Vojinovi}-Kosovac, je osnovao Ibarsko-kopaoni~ki ~etni~ki odred. Ovaj odred prve akcije imao je kod Brusa u septembru iste godine. ^etni~ka organizacija stvorena je potom u Rasini, toplici i vrawskom kraju, a u toku 1917. godine, osnovano je jo{ nekoliko odreda.57 ^etni~ka organizacija imala je presudan uticaj nadizawe Topli~kog ustanka. Jo{ 1916. godine, u Srbiju je avionom upu}en ~etni~ki vojvoda Kosta Milovanovi}Pe}anac, da organizuje diverzantske akcije, i pripremi teren za op{ti ustanak, po{to bi uslijedila ofanziva srbijanske vojske na Solunskom frontu. U instrukciji, koju je Vrhovna komanda srbijanske vojske dala Pe}ancu pred put, pored ostalog je napisano: “Ni vi, ni ostali ~etnici 61

nemate pravo dizawa op{teg ustanka i treba uvek da budete svesni da jedna takva ozbiqna mera povla~i strahovite kazne za stanovni{tvo i dovodi ga u prete`ak polo`aj.”58 Srbijanska Vrhovna komanda ovakvu instrukciju nije dala bez razloga. Ona je bila pou~ena primjerima masovnih i brutalnih zlo~ina, koje su bugarske trupe napravile u II balkanskom i I svjetskom ratu. To isto ~inile su i austrougarske trupe prilikom nastupawa kroz Srbiju. Ne ulaze}i dubqe u uzroke izbijawa, i sami tok topli~kog ustanka, jer ta tematika nije predmet prou~avawa ove kwige, kao primjer mo`e se navesti jedan izvje{taj vojvode Koste Pe}anca Vrhovnoj komandi srbijanske vojske, u kome se ka`e: “Ja sa ~etnicima pre|em u staru Bugarsku da izvr{im jedan napad i stvorim jednu pometwu kod wih. Pre|emo preko granice kod trome|e i uputimo se pravac varo{i Bosiq Grad, tako da smo varo{ napali u 3. ~asa po podne. Uz put smo radili onako kako su Bugari od na{ega naroda radili. Varo{ je zapaqena cela, onda smo se vratili drugim pravcem gde sam i daqe palio sela.”59 Represalije bugarskog okupatora prema srpskom stanovni{tvu koje je u~estvovalo u Topli~kom ustanku bile su strahovite. Popaqeno je vi{e hiqada ku}a, a hiqade qudi ubijeno, ili odvedeno u zarobqeni~ke logore. Prilikom kaznene ekspedicije, bugarski vojnici pravili su prave masakre. Doslovno su klali i mu~ili, naro~ito neja~, silovali su `ene i sl. Instrukcija koju je Vrhovna komanda dala Pe}ancu nije se ispo{tovala. Jedan od vo|a topli~kog ustanka vojvoda Dimitrije Dimitrijevi}, pisao je 28. juna 1917. godine Pe}ancu ovako: “Ti si Kosta upropastiteq ovog naroda u pravom smislu re~i. Narod kune i sekund kad si po{ao i do{ao.”60 Nije samo Dimitrijevi} kritikovao Pe}anca zbog dizawa ustanka, ve} i vojvoda Petar Bojovi}, komandant I armije srbijanske vojske, u pismu Vrhovnoj komandi od 1. novembra 1918. godine.61 Povodom toga, Kosta Pe}anac se u jednom pismu vojvodi Jovanu Babunskom, odmah poslije I svjetskog rata `alio ovako: …“ali na `alost g. Jovo, gospodin Vojvoda Bojovi} optu`uje me kao izdajnika prema svojoj otaybini, ovo je uradio na`alost {to se bojao kazne jer nije znao da }e narod primiti ustanak na sebe”.62 ^etni~ki pokret imao je svojih klasi~nih predstavnika u toku austrougarske okupacije, od 1916. do 1918. godine, i u Crnoj Gori. Po austrougarskoj okupaciji Crne Gore, po~etkom 1916. godine, po~eo se razvijati komitski pokret. Prvi se u komite odmetnuo brigadir crnogorske vojske, i posledwi ministar vojni Kraqevine Crne Gore Radomir Ve{ovi} iz Vasojevi}a. Ve{ovi} je tokom proqe}a 1916. godine otpo~eo pripreme za ustanak, i u tom ciqu je vrbovao nekoliko stotina lica, u prvom redu oficira crnogorske vojske. Kada su austrougarske okupacione vlasti otkrile pripreme za ustanak, htjele su da uhapse i interniraju Ve{ovi}a, te se ovaj odmetnuo ukomite. Wegovo odmetawe imalo je za posqedicu hap{ewe i internirawe gotovo cjelokupnog oficirskog kora crnogorske vojske a i znatnog dijela crnogorskih politi~ara i intelektualaca. No, Ve{ovi} je po odmetawu bio pasivan, tj. nije preduzimao gotovo nikakve akcije protiv austrougarskog okupatora. Sve to bilo je krunisano wegovom predajom austrougarskom okupatoru na pravoslavnu novu godinu 1918. 62

godine. No predaji, Brigadir Ve{ovi} preuzeo je sramnu ulogu u slu`bi austrougarskog okupatora, idu}i po crnogorskim gradovima, i dr`e}i govore podr{ke Austrougarskoj, i odvra}aju}i narod od komitovawa.63 Me|utim, za to vrijeme u Crnoj Gori organizovao se jak komitski pokret. Klasi~an predstavnik ~etni{tva u Crnoj Gori, bio je vojvoda Vido \urovi} iz sela ]urioca u Bjelopavli}ima kod Danilovgrada. \urovi} je maturirao u Beogradu 1914. godine, a zatim je kao dobrovoqac stupio u ~etni~ki odred vojvode Vojina Tankosi}a. Prilikom povla~ewa srbijanske vojske preko Crne Gore i Albanije za Gr~ku, ostao je u rodnom selu, a poslije nekoliko mjeseci se odmetnuo. O komitskom pokretu u Crnoj Gori do sada je dosta pisano. Najboqi opis \urovi}eve borbe dao je u~iteq i novinar Jovan ]etkovi}, u svojoj kwizi “Ujediniteqi Crne Gore i Srbije”, {tampanoj u Dubrovniku 1940. godine. ]etkovi} je bio savremenik doga|aja koje je u svojoj kwizi opisao. Evo {ta je on o vojvodi \urovi}u zapisao: “I na{ narod i neprijateqski vojnici pri~ahu o ~etnicima prava ~uda, predstavqaju}i ih kao divove i zmajeve, kao neka nadprirodna bi}a sa neopisivom snagom, koji su kadri sve i sva{ta da u~ine – pa i da `iva ~ovjeka pojedu. I ako sam li~no poznavao mnoge od wih prije odlaska u {umu, i ako sam lako prelazio preko tih fantasti~nih pri~a o wima, opet sam `elio da vidim koga od ~etnika. I ta mi se `eqa ispunila u jeku najve}e ~etni~ke akcije. Pomo}u jednog dobrog prijateqa uspio sam da se privu~em jedne no}i do ~etni~kog logora u Kosovom Lugu i da se sastanem sa Vidom \urovi}em, jednim od najpopularnijih ~etni~kih vo|a, o kome se je i u narodu i u neprijateqskoj vojsci mnogo pri~alo. Na{ao sam ga u jednoj ku}i u dubini Kosovog Luga, u dru{tvu podivqalih qudi koji sa neke visine gledahu na sve nas, kojima se nije bastalo odmetnuti. Primio me je qubazno. Poznavao sam ga od prije kao |aka, ali od kako ~etuje nijesam ga vidio do sad. Mnogo se promijenio od tad. Razrastao se, a pustio bradu i brkove, promijenio cio izgled te sad pred sobom vidim pravog gorskog hajduka, koji li~i na Kostre{ haramba{u; mjesto onog okretnog, elegantnog i simpati~nog mladi}a, kakvoga sam poznavao iz {kole. Sjedio je u dru{tvu sa Mihailom Radovi}em i Jovanom Todorovi}em, dvojicom svojih ~uvenih drugova, kod ogwi{ta, griju}i na vatri svoju rawenu ruku, dok su ostali ~etnici skakali po ku}i i izvan ku}e, i prosto orgijali kao mahniti i divqi. Ja sam u ma{ti slikao ~etni~ki `ivot, zami{qao sam kakvi izgledaju hajduci, qudi kod kojih ne upravqa razum, ve} strasti i instinkti. Volio sam da ih vidim; ali kad sam se na{ao me|u wima – i ako me|u svojima – leknu mi ne{to i osjetih neku hladno}u i nemir, kad ih ovakve vi|eh. Ovi {umski stanovnici vi{e li~e na divqe zvjerove nego na qude. I nije ~udo {to ih se pla{e i [vabe i na{i. Mladi ~etni~ki vo|a kao da je poga|ao {ta mislim pa }e onako u razgovoru: - Te{ko je ~etovati sa ovijem qudima, dragi moj prijatequ. Oni su vi{e junaci nego {to su qudi, ali koja vajda od wihovog juna{tva. Vjeruj popeli su mi se na vrh glave, dojadilo mi je sa wima ovako, ali {ta }u. Ja sam Tankosi}ev u~enik pa razvijam me|u wima dru`equbqe, da ih organizujem, u ~isto patriotskom idealnom smislu, jer ovakvo ~etovawe i individualna akcija gotovo nema 63

smisla... ali koja vajda kad to ne vidi i ne}e za to da ~uje jedan Radomir Ve{ovi}, koji jednako le`i u svojoj pe}ini u Vasojevi}ima. Ti zna{ na{e Crnogorce, svi smo ti mi za wih mali autoriteti, da bi na wih mogli uticati, dok je jedan Radomir Ve{ovi} ne{to drugo. Pusta navika: slu{ati glavare kraqeve pa kakvi bili! On je mogao i do sada organizovati ~etnike pa da se povede jedna ozbiqna i solidna akcija. Triput sam do sada i{ao kod wega, u wegovu pe}inu za tu stvar. Molio sam ga da ve} jedanput iza|e, da se pojavi me|u ~etnicima, da ih organizuje i da se stavi na ~elo pokreta. On me je uvijek odbijao praznim izgovorima i obe}awima. Sad ~ujem da ho}e da se preda – i tu \urovi} duboko uzdahnu – pa nastavi: To mi je vo|a? – To mi je ~etnik?! – To li je junak? – I taj je bio na ~elu na{e hrabre vojske – zavr{i mladi ~etni~ki vo|a duboko rezigniran. Rastao sam se sa Vidom \urovi}em pred samom zorom. Ostavio sam ga da se sastane ovih dana sa ostalim ~etni~kim vo|ama i da se sa wima porazgovara o organizaciji. Poslije ovoga sastanka sastali smo se jo{ dva put – prije nego sam ga vidio i ~uo prilikom wegovog susreta sa Radomirom Ve{ovi}em u Kosovom Lugu”...64 O susretu vojvode \urovi}a i brigadira Ve{ovi}a ]etkovi} pripovijeda ovako: “Prilikom ovog wegovog “agitacionog” putovawa po Crnoj Gori – u pratwi austrijskih oficira – imao sam priliku da vidim wegov susret u Kosovom Lugu sa Vidom \urovi}em. Razlika izme|u ove dvojice ~etni~kih vo|a pokazala se je u punoj slici na ovom sastanku. Radomir Ve{ovi} poznati crnogorski |eneral i posledwi ministar vojni sreo se sa Vidom \urovi}em, posledwim izdankom juna~ke ku}e popa Tiodora \urovi}a. Radomir Ve{ovi} se poput wegovog gospodara malodu{no predaje zaboravqaju}i na krv obje{enog brata i stotine nevinih `rtava, koje zbog wega i wegove politike pado{e. Vido \urovi}, po primjeru svojih predaka i svojih vaspita~a lavovski se bori za nacionalnu stvar sve do kraja, sve dok juna~ki pade sa visoko uzdignutom krvavom zastavom slobode... Bilo je to krajem januara 1918. godine, kad jednoga dana na Danilovom gradu po~e{e pripreme za do~ek visokih gostiju. Ulice se ~iste i dotjeruju, a narod se sa strahom pita, {ta }e da bude! Razaslate su naredbe ve} po svim Bjelopavli}ima sa kojima se pozivaju vi|eniji qudi preko predsjednika op{tina da se hitno do|e na Danilov grad. Do{lo je nekoliko oficira iz podgori~ke Krajskomande. Gra|anima Danilova grada nare|eno je da se iskupe pred op{tinom jutrom odre|enog dana i da tu ~ekaju daqa nare|ewa. Sjutradan sve je raspore|eno - i varo{ani i seqaci i vojska. Napravqen je {palir du` onda{weg “Franc Jozefovog placa”, svak je zauzeo svoje mjesto. Sjedne strane vojska, a s druge strane ulice stoji zarobqeni jadni crnogorski narod. Odjednom zvi`daqka dade znak i oficiri odmah poletje{e na svoja mjesta. Ve} se ~uje brektawe automobila od Podgorice i malo to bi, pa evo jednog teretnog, pun je soldata. Evo i jednog automobila sa vojnicima. Odjednom evo i jedan luksuzni, koji se zaustavi pri ulazu u varo{. Svak je sad upro pogled onamo. Vidi se kako iz luksuznog automobila iska~u oficiri, a me|u wima i jedan civil, kome ovi oficiri ~ine neobi~ne komplimente. Dok ovi qudi protego{e noge pred kafa64

nom, stigo{e jo{ dva automobila od Podgorice puni vojnika. To je bila wihova za{tita. Brzim korakom primi~u se ovi nepoznati i nenadani gosti, a pred svima grabi onaj civil. On je u halbucilindru i crnom odijelu. Na bradi mu str{i nekoliko duga~kih i rijetko usa|enih dlaka. Lice bakarne boje, vaqda je preplanuo, te izgleda crno-`uto. Ima divqi, jogunasti pogled kojim strijeqa, omi~e naprijed i pozdravqa masu koja ga do~ekuje. Pro|e i zaustavi se pred kotarskim zapovjedni{tvom, dok se {palir bez ikakve komande pobrka, narod nagnu za wim i kad se sve skupi u gomilu oko wega svoj govor “hajduk” Radomir Ve{ovi}, biv{i crnogorski ministar otpo~e”. ]etkovi} u svom djelu daqe detaqno opisuje Ve{ovi}ev govor i nastavqa: “Ovako bje{e razvezao pred svezanim robqem govor, u prisustvu austrougarske vojske i oficira, predstavnik na{e nesre}ne vojske. On ho}a{e sigurno jo{ i daqe govoriti, i ako mu iz sve gomile naroda samo dva tri kukavca jedva kroz zube odobri{e, u toku govora sa “tako je”. Ve{ovi} ho}a{e jo{ da govori, dok se masa odjednom uskome{a, a kroz wu se probija{e jedan seqak-kowanik, koji se zaustavi taman pred Ve{ovi}em i pru`aju}i mu s kowa neku ceduqicu re~e: - Gospodine ministre, komitski vojvoda Vido \urovi}, koji se sa svojim ~etnicima nalazi u ]uriocu, poslao me je i naredio da vam predam ovo pismo i da vam ka`em: ako ne do|ete u ]urilac u roku od po ure on }e veli, udariti na varo{ sa svim wegovim ~etnicima. Po{to to izgovori i salutira okrenu kowa i odjaha natrag trkom, ne pitaju}i nikoga za dozvolu. Sad u cijeloj masi vojnika i naroda nasta neko grozni~avo micawe i {aputawe. Ve{ovi} i austrijski oficiri odmah se povuko{e na savjetovawe u komandu. Nije mnogo pro{lo dok se Ve{ovi} sa svim austrijskim oficirima i vojnicima uputi za ]urilac. A masa naroda opu~i za wima. Odoh i ja. Kad sam stigao u ]urilac ve} se bijahu srela dva ~etnika: Radomir Ve{ovi} i Vido \urovi}, pred jednom ku}om pokraj puta, a masa zalegla oko wih. Vedar je zimski dan. sunce pripeklo kao u proqe}e. ^im sam stigao po~nem se probijati kroz gomilu da bih {to bli`e do{ao centru ovoga kruga, na sred kojega bija{e postavqen sto, a oko wega sjede: s jedne strane \eneral Radomir Ve{ovi}, u dru{tvu sedam osam {vapskih oficira, a pozadi wih stoji nekoliko vojnika u stavu pripravnosti; s druge strane sjedi vojvoda \urovi} - lijep, mlad, razvijen. On ima neki orlovski pogled i otmen izgled. Na wemu je odora srpskog oficira, no bez znakova, i dok druge komite nose kape od vu~je i jagwe}e ko`e on nosi kapu srpskog sokola. Dva redenika fi{eka ukr{taju mu se na prsima, a o pojasu mu vise dvije Kragujev~anke Po lijevoj ruci je rawen pa je opru`io na stolu, dok je desnom prigrlio uza se karabin. Pozadi wega stoje ~etiri komite, stoje ~etiri vuka sa crnim bradama do pojasa, i dr`e tanke pu{ke u stavu pripravnosti, pa naspram sebe strijeqaju sve pred sobom i ~uvaju svojega vojvodu. Puno je naroda, vojske i komita - sve se izmije{alo. Oko cijele gomile opasao je kordon vojske, pa oko wih opet ~etnici koji oprezno motre na sve strane. 65

Odjednom Ve{ovi} po~e istu pjesmu kao na Danilovom gradu. Pri~a, a znoj ga obliva. \urovi} od muke i jada zeleni i vrpoqi se na stolici, ali bez rije~i slu{a i on i wegove komite dok ovaj ne zavr{i. Ali kad Ve{ovi} pri kraju re~e: “srpski je barjak razbu~en, pao je, i ne digoste ga vi sa zahr|alim pu{kama” – onda \urovi} planu i kao razjareni lav jeknu, sko~i na noge: - Dosta vi{e! - dok Ve{ovi} sjede on otpo~e: - Gospodo, gospodine |enerale, Radomire Ve{ovi}u, ili kako ho}e{! - Dvije do ju~e slobodne srpske kraqevine ve} dvije godine ste`e tirjanski habzbur{ki lanac. Izdaja kraqa Nikole i wegovih ministara, dovela vas je bra}o Crnogorci u ovaj polo`aj i ne slu{ajte vi{e {to vam oni pri~aju. La`u vas kad ka`u da je srpski narod propao. On }e pobijediti pomo}u na{ih slavnih saveznika. Bra}o dr`ite se juna~ki, a mi }emo s vama i uz vas biti sve dok izvojujemo na{u pobjedu dok dolete srpski bijeli orlovi da ra{~upaju gadne {vapske crne gavranove. - Molim vas ne vrije|ajte, imajte u vidu gdje se nalazite i pred kime govorite - upade Ve{ovi}. Ja se nalazim u svojoj ku}i, u svojoj zemqi, a drago mi je da govorim istinu u brk neprijateqima. Ja sam imao strpqewa da slu{am va{e bquvotine i lagarije ~itav sat, pa sad slu{ajte i vi mene! I on je sa idealnim zanosom govorio i daqe - onako kako srpski vaqa i trebuje. Naposqetku se rije{io i na ~etovawe Radomira Ve{ovi}a, na wino me|usobno logorovawe za organizovawe ~etnika, pa je zavr{io ovim rije~ima: Ti nas izdade, prodade sebe za novac. Ja ne `alim tebe, idi bez traga ti glava! @alim samo {to se preko tebe bruka na{ ponos, `alim {to tebe, `alosnog ministra vojnog Crne Gore, vode danas Austrijanci po crnogorskim pazarima kao me~ku i prave cirkus s tobom. Ve{ovi} se od jada ironi~no smje{ka i zahvaquju}i mu na besjedi podi`e {e{ir. Na ovo \urovi} dodade, da wegov pla}eni govor ne}e upaliti u Bjelopavli}ima, niti ma gdje drugo, |e on dospije. Poslije ovih ovakvih “pozdravnih rije~i” izme|u austrijskih oficira i \urovi}a povede se rije~ o predaji komita i o wenim uslovima, na{to im \urovi}, bez ikakvog razmi{qawa i odlagawa skresa: - Mo`ete vi gospodo, obe}avati zlatna brda i doline, mo`ete moliti i lagati, ali vi{e nema ludih da vam vjeruju. Poznajem ja dobro va{u {vapsku politiku i va{e ~asne rije~i. Ne vjerujem ja ni va{oj rije~i, ne vjerujem od vas nikom ni{ta. I od na{ih pregovora nema ni{ta, niti mo`e biti govora o kakvoj predaji, dok ne vidimo internirane Crnogorce povra}ene ku}ama, dok ne platite svu {tetu koju ste pri~inili narodu, i tek onda mogli bismo, mo`da razgovarati; do tada mira me|u nama nema - do istrage va{e ili na{e. No da batalimo taj razgovor, pa da idemo da ne zamr~emo - svak na svoju stranu. Sad }e, mislim, prispjeti i po ~a{a rakije, poru~io sam za wu, da vas po~astim - znate, srpski je obi~aj ne pu{tati gosta gladna i `edna iz ku}e. Gospodina Ve{ovi}a ne vodite vi{e da vam besjedi, jer ga narod dobro poznaje. Dok je \urovi} govorio jedan ~etnik se uzvrpoqio, pa se probija kroz masu naprijed, vidi se da ho}e i on ne{to da ka`e, da se i on ~uje, i dok se malo poprima~e on iznenada viknu: - Pogre{ka je gospodine, {to mi nijesmo davno utukli i kraqa Nikolu i sve wegove ministre, pa ovoga danas ne bi bilo! 66

- Hvala ti na besjedi - odgovori mu Ve{ovi}. - Hvala - ne, ovo je ovako, gospodine Ve{ovi}u! Ovaj se sastanak svr{i na ovom Ve{ovi} i austrijski oficiri, u pratwi vojske odo{e u Podgoricu; a \urovi} i ~etnici zamako{e kroz lug, pa daqe ka Gar~u i Prekornici. Svak na svoju stranu. Ovaj sastanak u ]uriocu pokazao je zavojeva~ima, da se te{ko mo`e pokolebati narodno nadawe na oslobo|ewe i da je te{ko suzbiti ~etni~ku akciju u Crnoj Gori. Uz to okupatori su osjetili da }e se jo{ te`e zatresti zemqa pod wihovim nogama, ako i daqe ostanu u `ivotu Vido \urovi} i wemu sli~ni ~etnici. Vi|eli su oni koliko je opasan po wih jedan ovakav dinamitan tip, {to pr{ti i pali na sve strane, prosipqu}i buru i svjetlost. Mlad, bujan, inteligentan, sa jednom jakom energijom zagazio je ovaj mladi predvodnik u krvavo more, koje ga je na kraju i progutalo. Ostavio je svoje drugove sa kojima je dvije godine letio po Crnoj Gori - da se raji na|e u nevoqi. Ostavio ih je da se ne zamjeri eliti mladog nara{taja, koja izgibe na velikoj raskrsnici istorije, u borbi za svetu ideju oslobo|ewa i ujediwewa. Progutalo ga je ono vu~je vrijeme. Na{li su ga jedno jutro, uskoro iza ovog sastanka sa Ve{ovi}em, na nekoj livadi u ]uriocu, gdje le`i usred wegovog sela kao slomqen bor. Preko blijedog mu lica utekao crven mlaz usirene krvi, a uga{ene o~i uprte ka nebu. Prava slika “Mrtvog Sr|e” od Filipovi}a. Smr}u Vida \urovi}a ~etni~ki pokret na jugu Crne Gore gubio je iz dana u dan, dok je na kraju izgubio smisao svoga postojawa. Pakleni razdor, nesloga i zavist rastrgala je i upropastila ove ~etnike poslije wegove smrti. Zavojeva~i su preko svojih povjerenika imali uspjeha. Ubi{e i Mihaila Radovi}a, koji gora{e istim plamenom nacionalnih te`wi kao i \urovi}. Zavojeva~i su to znali, pa su i wemu spremili jednu stra{nu smrt, smrt od svojih. Ubi{e i Jovana Todorovi}a. Mladi ~etnik \or|ije Brajovi} nema{e snage da ih organizuje. Vuksan Mini}, Kosta Dragovi}, Jovan Jovovi} i drugi istaknuti ~etnici s mukom se dr`ahu.”65 Vaqa napomenuti, da su vojvodu Vida \urovi}a mu~ki ubile kom{ije iz istog sela, koje su radile za austrougarskog okupatora. Wihova imena poznata su autoru ove kwige, ali u woj ne}e biti izno{ena, jer wihovo potomstvo i danas `ivi u tom selu. Kapetan crnogorske vojske Milinko Vlahovi} i profesor Jovan Radovi}, koji su bili upu}eni u Ve{ovi}eve pripreme za dizawe ustanka, a poslije wihovih raskrinkavawa od strane austrougarskog okupatora, do{li su sa grupom lica u septembru 1916. godine u Srbiju, sa namjerom da se prebace u Rumuniju i stupe u rusku vojsku. Na Kopaoniku su uhvatili vezu sa poru~nikom srbijanske vojske i ~etni~kim vojvodom Kostom Vojinovi}em, i odustali od prvobitne namjere. U Srbiju je tada sa Vlahovi}em i Radovi}em pre{lo deset lica, koja su tako|e stupila u ~etni~ku organizaciju, a to su bili: pravnik Miqan Drqevi}, student To{ko Vlahovi}, Nikola Vlahovi}, Bajo Vlahovi}, Savo Radovi}, Milovan Radovi}, Krsto Novakovi}, Bajo Miketi}, Ra{o Popovi} i Bo{ko Ivanovi}.66 67

Kada je srbijanska vojska u septembru 1918. godine, u sadejstvu sa savezni~kim armijama otpo~ela proboj Solunskog fronta, a time i povratak u domovinu, wena Vrhovna komanda donijela je 30. septembra odluku o objediwavawu akcije svih ~etni~kih odreda, i wihovom stavqawu pod jednu komandu, bilo da se radi o odredima koji su bili pod wenom direktnom komandom, ili o onima na koje je mogla nai}i na terenu koji se osloba|ao. Ovom odlukom utvr|en je poseban pe~at i protokol za novostvorenu ~etni~ku organizaciju. Po ovoj odluci, najve}a ~etni~ka jedinica mogla je biti ranga bataqona, koji je mogao brojati 4-8 ~eta. Svaka ~eta mogla je imati nekoliko odreda od 10-13 ~etnika. Ciq ~etni~ke organizacije nije se ovom odlukom promijenio. ^etnici su prilikom nastupawa srbijanske vojske trebali da se probijaju u bli`u pozadinu neprijateqa, i vr{e gerilske akcije.67 ^etni~ke jedinice koje su bile pod komandom vojvode Koste Pe}anca, a koje su u~estvovale u oslobo|ewu Crne Gore, krajem oktobra i po~etkom novembra 1918. godine, bile su u ovom sastavu: Pirotski odred: komandant Jovan Radovi}, ja~ine 200 ~etnika, od toga 150 pje{aka i 50 kowanika; Jablani~ki odred: komandant kapetan Milinko Vlahovi}, ja~ine 55 ~etnika, 50 pje{aka i 5 kowanika; ~etni~ka ~eta pod komandom narednika Novice ^a|enovi}a, ja~ine 62 ~etnika, 58 pje{aka i 4 kowanika; ~etni~ka ~eta Mitra \urovi}a od 36 ~etnika; ~etni~ka grupa od 12 ~etnika, pod komandom advokata \ura Pavi}evi}a, koja se poslije sjedinila sa Vlahovi}evim odredom. Dana 24. oktobra 1918. godine, Kosta Pe}anac je u Bjeluhama, u prisustvu komandanta II jugoslovenskog puka srbijanske vojske, predao komandu Jovanu Radovi}u nad svim ~etni~kim jedinicama kojima je on komandovao. Pe}anac je to u~inio zbog bolesti, i potom je oti{ao u Andrijevicu na oporavak, sve do oslobo|ewa Podgorice.68 ^etni~ki odred Jovana Radovi}a zajedno sa lokalnim ustanicima, oslobodio je 2. novembra 1918. godine od austrougarskog okupatora Nik{i}, i u wemu zarobio 3505 vojnika, 95 podoficira, i 86 oficira. Lokalnim ustani~kim odredima, koji su sadejstvovali Radovi}evom odredu, komandovali su: komandir crnogorske vojske Sava Lazarevi}-Batara (koji je kasnije u vojsci Kraqevine Jugoslavije dostigao ~in potpukovnika –obj. A. Stamatovi}a), Spasoje Tadi} i Bo{ko Bojovi}.69 Svu trojicu u II svjetskom ratu ubili su partizani. Radovi} je poslije oslobo|ewa Nik{i}a poslao komandantu Jadranskih trupa srbijanske vojske ovakav izvje{taj: “Imao sam svega 100 ~etnika, me|u kojima je bio kao ~etnik odu{evqeni major hrabri Sava Lazarevi} koji je prije dolaska ~etnika iz Srbije oslobodio Kola{in, Manastir Mora~u, [avnik i oblast od Bijelog Poqa i Berana i sastao se sa komitama iz Srbije u Andrijevici. Svi ~etnici pokazali su se kao pravi Obili}i a na prvom mjestu ravnih sebi nijesu imali ~etovo|e Bo{ko Bojovi} i Spasoje Tadi}, koji su izvr{ili veli~anstvenu organizaciju za ujediwewe ovih krajeva sa srpskom dr`avom i Jugoslavijom, izvr{ili zakletvu na ukr{tenim bajonetima i proglasili kraqa Petra za svoga kraqa jo{ prije nekoliko mjeseci. Ova dva idealna Velikosrbina proglasio sam za hercegova~ke vojvode u momentu kada sam predao grad Nik{i} g. poru~niku D. Stoji}u kao trofej hrabrih 68

srpskih ~etnika.”70 U oslobo|eni Nik{i} pristigao je 6. novembra i kapetan Milinko Vlahovi} sa svojim odredom, a zatim je produ`io da osloba|a krajeve u pravcu Bile}e i Dubrovnika. Wegovi ~etnici stigli su do Stoca, koji su tako|e oslobodili.71 Kapetan Vlahovi} je u vojsci Kraqevine Jugoslavije dostigao ~in potpukovnika. U prvim godinama poslije I svjetskog rata, ~etnici su bili anga`ovani kao pomo}ne jedinice vojske i `andarmerije u vi{enacionalnim krajevima u kojima su bile nesre|ene prilike. Oni su se prvenstveno borili protiv albanskih ka~aka u Kosovu i Metohiji i djelovima Makedonije, zatim protiv bugarskih komita, koji su se iz Bugarske ubacivali u Makedoniju, kao i protiv muslimanskih razbojnika u Starom Rasu. Tako su ~etnici Koste Pe}anca u~estvovali u ugu{ivawu muslimanske pobune u novopazarskom kraju. Pe}an~evi ~etnici izvr{ili su i likvidaciju muslimanskog razbojnika Huseina Bo{kovi}a i wegove bande, {to su do tada bezuspje{no poku{avale vojska i `andarmerija. Bo{kovi} je ina~e sa svojom bandom harao na podru~ju Starog Rasa i sjeverne Crne Gore, u kojoj je muslimansko stanovni{tvo bilo ve}insko.72 Pojedine ~etni~ke akcije u nekim slu~ajevima izmicale su kontroli, ali zvani~na vlast nije stojala iza wih. Takav je na primjer bio slu~aj spaqivawa varo{ice [ahovi}a kod Bijelog Poqa, i ubistva muslimana iz tog kraja. Naime, 7. novembra 1924. godine, ubijen je u mjestu Ceru kod Mojkovca, biv{i okru`ni na~elnik u Kola{inu Bo{ko Bo{kovi} od strane muslimana, pa je paqevina [ahovi}a bila posqedica samoinicijativne osvete ~etnika.73 Prva ~etni~ka organizacija, koja je nastala poslije I Svjetskog rata, osnovana je 1921. godine, i nosila je naziv “Udru`ewe ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”. Rukovodstvo ove organizacije uglavnom su ~inili stari ~etnici, koji su u~estvovali u borbama i ratovima od 1904. do 1918. godine. Kasnije, u toku 1924. godine, osnovana su jo{ dva udru`ewa ~etnika, i to: “Udru`ewe srpskih ~etnika za kraqa i otaybinu” i “Udru`ewe srpskih ~etnika Petar Mrkowi}”. Ova dva udru`ewa, ve} po svojim imenima `eqela su da istaknu srpsku komponentu ~etni~kog pokreta, i u stvari su nastala otcjepqewem od udru`ewa stvorenog 1921. godine. O razlozima otcjepqewa bi}e kasnije ne{to vi{e rije~i. ^etni~ka udru`ewa imala su na svojim ~elima Glavne odbore, koji su birani svake godine na \ur|ev dan. Sjedi{te sva tri udru`ewa bilo je u Beogradu. Udru`ewa su pored glavnog odbora imala i mjesne odbore, koji su mogli biti osnovani u bilo kom nasequ, gdje je bilo deset ~etnika.74 Jedina razlika izme|u ~etni~kog udru`ewa osnovanog 1921. godine, i onih iz 1924. godine bila je ta, {to su ova dva posledwa imala i oblasne odbore, uglavnom u sreskim i okru`nim mjestima.75 “Udru`ewe ~etnika za slobodu i ~ast otaybine” imalo je vi{e kategorija svojih ~lanova. To su bili: redovni ~lanovi, ~lanovi utemeqiva~i, dobrotvorni ~lanovi, i po~asni ~lanovi. Redovni ~lanovi mogli su biti samo oni, koji su u~estvovali u ~etni~kim borbama od 1904. do 1918. godine. Zastava “Udru`ewa ~etnika za slobodu i ~ast otaybine” bila je crne boje, sa mrtva~kom glavom u sredini, a na kopqu je bio bijeli orao sa natpisom: “Za slobodu i ~ast otaybine”. Slava ovog udru`ewa bio je datum po~etka I srpskog 69

ustanka. Zastava oba udru`ewa srpskih ~etnika bila je plavo-bijela-crvena. Na obje strane bio je grb udru`ewa. Iznad grba nalazio se natpis: “Sa verom u Boga”, a sa dowe strane: “Za Kraqa i Otaybinu”. Slava ovog udru`ewa bio je Vidovdan. Zna~ke i pe~ati udru`ewa bili su isti. To je bio dvoglavi bijeli orao sa ma~evima, u ~ijim je kanyama bila mrtva~ka glava sa dvije butne kosti.76 ^etnici poslije I svjetskog rata nijesu imali neke odre|enije uniforme koja je bila propisana, “Udru`ewe srpskih ~etnika je 1929. godine posebnim nacrtom odredilo uniformu. Ona je bila sivomaslinaste boje, a sastojala se od koporana, ~ak{ira, opanaka, i jagwe}e {ubare crne boje. Na {ubari je morala biti ki}anka sa dr`avnom trobojkom. Uniformu su ~etnici nabavqali o sopstvenom tro{ku.77 U junu 1925. godine, do{lo je do ujediwewa “Udru`ewa srpskih ~etnika za kraqa i otaybinu” i “Udru`ewa srpskih ~etnika Petar Mrkowi}” u jedno udru`ewe. Najistaknutiji ~lanovi “Udru`ewa srpskih ~etnika Petar Mrkowi}” bili su: Puni{a Ra~i}, Vasiq Trbi}, Dragutin Okanovi}, Mili} \or|evi} i Svetolik Savi}. Puni{a Ra~i} bio je predsjednik udru`ewa do 1925. godine. Od 1928. godine, predsjednik udru`ewa bio je Milovan S. Gavrilovi}. Jedno vrijeme bio je po~asni predsjednik penzionisani |eneral Dragutin Okanovi}. Ovo udru`ewe izdavalo je nekoliko listova, a to su bili: ^etnik, Srpski borac, Srpski ~etnik i Borac. Svi ovi listovi izlazili su u Beogradu. “Udru`ewe srpskih ~etnika za kraqa i otaybinu” izdavalo je list “Glas srpskog ~etnika”, koji je izlazio u Osijeku. Predsjednik “Udru`ewa srpskih ~etnika za slobodu i ~ast otaybine” od 1929. do 1932. godine do po~etka II svjetskog rata vojvoda Kosta Milovanovi}-Pe}anac. Od 1933. godine, u ovom udru`ewu do{lo je postepeno do o{tre podjele. Na jednoj strani bile su vojvode Ilija Trifunovi}-Bir~anin i Du{an Dimitrijevi}-Dule, a na drugoj vojvoda Kosta Milovanovi}Pe}anac. To je imalo za posqedicu cijepawe udru`ewa, i formirawe jo{ jednog 1936. godine, sa nazivom “Udru`ewe starih ~etnika. Na ~elu ovog udru`ewa bio je vojvoda Ilija Trifunovi}-Bir~anin. Pored wega isticali su se vojvoda Du{an Dimitrijevi}-Dule. Milosav Jeli} i Du{an Ili}. Ovo udru`ewe u~estvovalo je u antivladinim demonstracijama 1937. godine, protiv potpisivawa Konkordata Kraqevine Jugoslavije sa Vatikanom.79 Tako|e, ima indikacija, da je Ilija Trifunovi}-Bir~anin bio u naju`em krugu zavjerenika, koji su organizovali pu~ 27. marta 1941. godine.79 “Udru`ewe ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”, izdavalo je list “Jugoslovenska stra`a”, koji je izlazio u Beogradu, a “Udru`ewe starih ~etnika” list “Jugoslovenski ~etnik”, koji je izlazio u Zagrebu. Razlozi cijepawa i stvarawa novih ~etni~kih udru`ewa bili su vi{estruki. Na ~etni~ko udru`ewe jo{ prije balkanskih ratova, a naro~ito poslije I svjetskog rata, nastojale su da ostvare {to ve}i uticaj neke politi~ke stranke, u prvom redu Narodna radikalna stranka i Demokratska stranka. Pojedini istaknuti ~lanovi ~etni~kog udru`ewa, tako|e su bili istaknuti ~lanovi ove dvije stranke. Jedan od wih bio je Puni{a Ra~i}, koji je bio poslanik Narodne radikalne stranke u Skup{tini Kraqevine SHS. Ipak sva udru`ewa, bar po spoqwoj formi, htjela su da se prika`u kao nadstrana~ka. O tome svjedo~i ~lan 38 Pravila “Udru`ewa 70

~etnika za slobodu i ~ast otaybine”, u kome pi{e: “Udru`ewe ne pripada ni jednoj politi~koj partiji”... Drugi razlog cijepawa ~etni~kog udru`ewa, bio je u samom nacionalnom i dr`avnom karakteru udru`ewa. Jedna frakcija u udru`ewu, htjela je da udru`ewe ostane ~isto srpska organizacija, i bori se za Veliku Srbiju, a druga frakcija po~ela je nastupati sa pozicija jugoslovenstva. Tako je “Udru`ewe ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”, koje je bilo izvorno i prvoosnovano, za ~itavo vrijeme imalo jugoslovenski karakter, a dva koja se odvajaju 1924. godine velikosrpski. Jedan od predsjednika “Udru`ewa ~etnika za slobodu i ~ast otaybine” vojvoda Ilija Trifunovi}-Bir~anin, pisao je 1924. godine ovo: “Ja nisam zadovoqan granicama na{e dr`ave. U ime Slovenstva ja tra`im na{e krajeve u Italiji, Ma|arskoj, Gr~koj i Carigradu. Ko ho}e dr`avu kakvu ja rekoh neka ide sa mnom, a ko ho}e od Ristovca do Beograda na ~ast mu Puni{a Ra~i}.”80 I Kosta Pe}anac je pisao sli~no. On tako ujednom ~lanku 1927 godine pi{e: “Za ideju jugoslovenstva borile su se stara Srbija i Ma}edonija, i to jo{ od ~etni~ke akcije. U balkanskom ratu ova ideja je afirmisana u savezu sa Bugarskom. Ja sam se li~no vezao za jugoslovensku ideju, kada sam stupio u vezu sa omladinom oko “Slovenskog juga”, i kada sam do{ao u neposredni kontakt sa Qubom Jovanovi}em-^upom. I u velikom ratu, iako su Bugari stali na stranu neprijateqa Srbije, nije ideja jugoslovenstva izgubila svoju privla~nu snagu, i ja sam joj ostao vjeran. U meni je u tom periodu bilo jo{ mawe kolebawa, kada sam se po svr{etku velikog rata uverio da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan jedinstven narod. Sam naziv dr`ava Srba, Hrvata i Slovenaca ne vaqa, jer se time potvr|uje teza o Srbima, Hrvatima i Slovencima kao trima posebnim narodima. Time je u~iwena sudbonosna gre{ka, i ostaje amanet budu}im generacijama da to isprave. Nisam impresioniran idejom o “Velikoj Srbiji”, jer je takvu dr`avu mogu}e za tri dana kowem obi}i. Ovo isto va`i za “Veliku Hrvatsku”, jer nama treba jedinstvena dr`ava, a to je Jugoslavija.”81 Tre}i razlog cijepawa ~etni~kog udru`ewa, bio je u li~nim ambicijama i netrpeqivostima wegovih vode}ih ~lanova. Takav slu~aj je otcjepqewe grupe oko Ilije Trifunovi}a-Bir~anina iz “Udru`ewa ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”, i stvarawe “Udru`ewa starih ~etnika” 1936. godine. Stvarawem Kraqevine SHS 1. decembra 1918. godine, ~etni~ka organizacija po~iwe se {iriti van granica Kraqevine Srbije gdje je ponikla. Najboqe rezultate imalo je “Udru`ewe ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”, koje je bez obzira na odvajawe pojedinih grupa od wega, koje su stvarale nova ~etni~ka udru`ewa, i daqe bilo najmasovnije. Ono je 1935. godine imalo 430 pododbora, sa oko 213.210 ~lanova.82 Godine 1938. ovo udru`ewe je imalo hiqadu pododbora, sa oko pola miliona ~lanova.83 Udru`ewe je od 1933. godine tj. od dolaska na wegovo ~elo vojvode Koste Pe}anca, po~elo masovnije {iriti svoje odbore po Bosni i Hercegovini. Tako je u pravoj polovini 1934. godine, imalo odbore u slede}im mjestima: Semizovcu, Alipa{inom Mostu, Palama, Trnovu, Sokolcu, Oseniku i ^ajni~u.84 Udru`ewe je 1937. godine imalo oko 60 pododbora. Najmawe ih je bilo u zapadnoj Bosni i Hercegovini, a najvi{e u isto~noj Bosni i Posavini. U Hercegovini udru`ewe je imalo pododbore u: Mostaru, 71

Trebiwu, Bile}i i Kowicu. Mre`a odbora ovog udru`ewa bila je ra{irena po Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, tako|e od 1933. godine. Tako su postojali ovi pododbori u slede}im gradovima i mjestima: Zagrebu, Sisku, Bjelovaru, Bre`icama, Na{icama, Virovitici, Vukovaru, Vara`dinu, Gospi}u, Dowoj Resi, Drni{u, Dowem Lapcu, \akovu, Koprivnici, Kri`evcima, Ludbergu, Novoj Gradi{ci, Oku~anima, Osijeku, @umberku, Kninu, Kistawu, Su{aku i Dubrovniku.85 U julu 1924. godine, osnovan je u Sarajevu odbor “Udru`ewa srpskih ~etnika Petar Mrkowi}”, a slede}e godine i “Udru`ewa srpskih ~etnika za kraqa i otaybinu”. Kako su se te godine ova dva udru`ewa ujedinila, to su stvoreni odbori u: Gora`du, Bijeqini, Rogatici, Zvorniku, Bosanskoj Gradi{ci i Ivawskoj kod Bawa Luke.86 “Glas srpskog ~etnika”, glasilo “Udru`ewa srpskih ~etnika za kraqa i otaybinu”, koje je izlazilo u Osijeku, pisalo je o situaciji u Hrvatskoj ovako: “Uloga ~etnika u Hrvatskoj je vrlo slo`ena, po{to kudikamo ima vi{e unutra{wih neprijateqa u Slavoniji, nego spoqnih. Wima danas najmilije bi bilo kada bi Hrvatskom i Slavonijom upravqao Be~ ili Pe{ta.”87 Dana 1. decembra 1921. godine, u Nik{i}u je odr`an skup ~etnika “Udru`ewa ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”. Skupu je prisustvovalo oko 90 ~etnika iz ~itave Crne Gore, a jedan broj koji nije mogao do}i, telegrafski je pozdravio skup. Skup je u ime saziva~a otvorio sekretar Okru`nog na~elstva u Nik{i}u Radovan Tomi}, i predlo`io za predsjednika skupa na~elnika sreza [avni~kog Bo{ka Bojovi}a, {to je jednoglasno primqeno od prisutnih. Potom je Bojovi} uzeo rije~, i u du`em govoru se osvrnuo na istorijat komitskog i ~etni~kog pokreta u Crnoj Gori, i potrebi wihove organizacije. Nakon wega svoje referate pro~itali su Radovan Tomi}, i rezervni potporu~nik Spasoje Tadi}. Izvr{en je i izbor uprave, u koju su u{li: Radovan Tomi}, kao predsjednik; Spasoje Tadi}, kao potpredsjednik; Grujica Uskokovi}, kao sekretar; Bo`o Markovi}, kao blagajnik. U upravu su kao odbornici u{li: A}im Milovi}, Rade Mi}unovi} i Milosav Pavli~i}. Za delegate udru`ewa u Beogradu izabrani su: Radovan Tomi}, Radule \uri~kovi} i Jovo Lazarevi}. Skup je radio ~itav dan, od 700 do 1900 ~asova, nakon ~ega je prire|ena sve~ana ve~era.88 U Podgorici je po~ev od 30. maja 1934. godine, nekoliko dana boravio vojvoda Kosta Pe}anac u posjeti ~lanovima ~etni~kog udru`ewa. Glavni doma}ini Pe}ancu su bili ~lanovi udru`ewa: Vaso Dulovi}, Qubo Zlati~anin, Milo Bijeli}, Ilija ^olakovi} i Pajo Kova~evi}.89 Sve to rezultiralo se osnivawem pododbora ovog udru`ewa u Podgorici 13. septembra. Za potpredsjednika pododbora izabran je Ne{o Stijovi}, a za sekretara ra~unski inspektor Zetske finansijske direkcije Vasilije Duleti}.90 U nik{i}koj “Slobodnoj misli” od 16. septembra 1934. godine, iza{ao je poziv pododbora iz Podgorice, za prijem ~lanova u dvije kategorije, tj. za redovne ~lanove i podmladak. Redovni ~lanovi mogli su biti oni koji su u~estvovali u oslobodila~kim ratovima od 1875.do 1882. godine, ili u balkanskim i I svjetskom ratu. U podmladak je mogao biti primqen onaj koji je odslu`io vojni rok, po~ev od 1920. godine, ili koji je imao od 17. do 21. godinu i bio je fizi~ki razvijen.91 Predsjednik 72

Upravnog odbora “Udru`ewa srpskih ~etnika Petar Mrkowi} za kraqa i otaybinu” Puni{a Ra~i}, naredio je preko lista “Crna Gora” od 13. novembra 1925. godine, svim oblasnim, sreskim i mjesnim organizacijama ovog udru`ewa u Crnoj Gori da prikupe ~lanarinu, jer se jedino od we finansiralo ovo udru`ewe, te da nastave rad na prijemu novih ~lanova i organizovawu novih odbora.92 ^etni~ka udru`ewa su bila anga`ovana od strane Vrhovne komande Kraqevine Jugoslavije, odnosno ova komanda je ra~unala na stvarawe i djelovawe ~etni~kih jedinica u slu~aju rata. U “Uputu za ~etni~ko ratovawe” u izdawu ministarstva vojske i mornarice od 1929. godine, predvi|eno je ~etovawe kao akcija mawih odjeqewa na krilima i bokovima, kao i neprijateqskoj pozadini, dok je znatno ve}a samostalnost ~etni~kih jedinica predvi|ena u varijanti djelovawa na privremeno okupiranoj teritoriji od strane neprijateqa. Po~etkom 1940. godine, Ministarstvo vojske i mornarice Kraqevine Jugoslavije, donijelo je odluku o formirawu Juri{ne, odnosno ^etni~ke komande i specijalnih ~etni~kih bataqona.93 Wema~ka Policija bezbjednosti je u jednom svom izvje{taju od 28.januara 1941. godine, wema~kom Ministarstvu spoqnih poslova, sastavila op{iran izvje{taj o stawu u Jugoslaviji. U izvje{taju se pored ostalog ka`e: “^etni~ke i komitske organizacije tokom posledwih nekoliko nedjeqa poja~ale su aktivnost. ^etni~ka komanda u Beogradu, kao i tajni odbor ~etnika u Hrvatskoj, izdali su uo~i Bo`i}a proglas s kojim stavqaju u du`nost svim svojim pristalicama da napadaju Wemce ili Italijane u le|a u slu~aju wihovog ulaska u Jugoslaviju... Izgleda da je ova propaganda slu`beno potpomognuta, jer ve} 14 dana Radio-Beograd daje emisiju za narod koja se uvijek zavr{ava ~etni~kom himnom: “Spremte se, spremte, ~etnici, silna }e borba da bude. Po rje{ewu Ministarskog savjeta u 12. mjesta ponovo se formiraju ~etni~ke trupe. Za tu svrhu odobren je kredit od 2,5 milijarde dinara, koji }e ravnomjerno snositi Ministarstvo vojske i Ministarstvo unutra{wih poslova. U Karlovcu i Novom Sadu vr{i se obuka ~etnika u juri{nim bataqonima. Izvodi se tako|e juri{na obuka u 10 pje{adijskom puku u Sarajevu... Grupe ~etnika u Banatu, zajedno sa nacionalistima iz organizacije “Kara|or|e”, naoru`ani su posledwih dana pu{kama i ru~nim bombama. Obuka u ga|awu se odr`ava u streqa~kim udru`ewima.94 Ministarstvo vojske i mornarice Kraqevine, je sa Str. pov. br. 2535. od 1. aprila 1941. godine naredilo: 1. Da se sada{wi {tab Juri{ne komande pretvori u [tab ^etni~ke komande po prilo`enom sastavu. 2. Sedi{te [taba ~etni~ke komande bi}e u okolini Kraqeva, u kome }e se ciqu dosada{wi [tab Juri{ne komande premestiti iz Novog Sada. 3. Kao jezgro za formirawe ~etni~kih jedinica uputiti odmah u Kraqevo: a) 5 juri{ni (~etni~ki) bataqon iz Ni{a. b) 3 ~etu 1 juri{nog (~etni~kog) bataqona iz Novog Sada i 3 ~etu 3 juri{nog bataqona iz Skopqa. 4. Daqe formirawe jedinica ^etni~ke komande vr{iti najhitnije prema predlogu komandanta ^etni~ke komande. 73

5. Za takti~ku upotrebu ~etni~kih jedinica pristupiti sistematskom izvo|ewu obuke po principima ~etni~kog ratovawa. 6. Za materijalno opremawe ~etni~kih jedinica iskoristiti svu proteklu mirnodopsku i ratnu opremu dosada{wih juri{nih jedinica, a za ostalu opremu komandant ^etni~ke komande obrati}e se na~elnicima materijalnih odeqewa ovog Ministarstva. 7. Jedinice ^etni~ke komande bi}e na snabdevawu kod najbli`ih intendantskih slagali{ta i suhoputnih stanica”95... Po{to je primio nare|ewa za napad na Jugoslaviju od strane svoje Vrhovne komande, 6. aprila 1941. godine u 600 ~asova, komandant II italijanske armije je pot~iwenim jedinicama izdao “Prvu op{tu zapovijest”, u kojoj je tako|e pomenuo ~etnike ovako: ...“Za Rije~ki koridor i grad Rijeku va`e posebna uputstva koja su u tom pogledu data V armijskom korpusu - u su{tini: odbrana do posledweg ~ovjeka Komande mjesta Rijeka sa snagama u mjestu, iskqu~iv{i mobilne trupe; i za{tita Rije~kog koridora sa ostalim trupama i mobilnim jedinicama, koje su odre|ene da se suprotstave eventualnim upadima malih neprijateqskih jedinica i ~etnika”.96 Kao {to se iz izlo`enog da zakqu~iti, ~etni~ki pokret nastao je kao posqedica istorijskog samoorganizovawa srpskog naroda, u onim vremenima kada je bio pokoren i nije imao svoju dr`avu. ^etni~ki pokret nastaje u Kraqevini Srbiji, prvo kao nezvani~na organizacija, a nedugo zatim i kao organizacija sa dr`avnom potporom. ^etnici su bili specifi~na organizacije, koja je sa podr{kom Srbije djelovala, onamo gdje zvani~na dr`avna politika, kao i zvani~ne dr`avne organizacije, u prvom redu vojska, nijesu mogle, jer to svoje djelovawe nijesu smjele prenijeti preko zvani~nih dr`avnih granica. ^etnici se bore u balkanskim i I svjetskom ratu, rame uz rame sa srbijanskom vojskom, biv{i wen najelitniji i najhrabriji dio, i izvr{avaju}i u ve}ini slu~ajeva specifi~ne i te{ke zadatke, koje redovne trupe nijesu mogle. Nijesu ~etnici bili nikakvi avanturisti, niti qudi `eqni slave i presti`a. @ivjeli su skromno, pa ~ak prema wihovim zaslugama, i sama dr`ava nije ih nagradila, niti im dala po{tovawe koje su zaslu`ili, u odnosu na oficire i politi~are. U psihologiji i poimawu srpskog naroda, ~etnici su prakti~no naslijedili od hajduka, element ne~ega epskog i nadqudskog. Poslije I svjetskog rata, ~etni~ka organizacija se {iri po svim srpskim teritorijama van Srbije. Uzroci cijepawa ~etni~ke organizacije su prethodno obja{weni, i oni su dosta doprinijeli smawewu wene snage. Sa ~etni~kim udru`ewima se kao {to je navedeno, tako|e ra~unalo i od strane vojnog vrha Kraqevine Jugoslavije. To je ura|eno na osnovu vrlo pozitivnog iskustva i uspje{ne borbe ~etnika u balkanskim i I svjetskom ratu. Kako je aprilski rat 1941. godine bio kratkotrajan, to ni ~etni~ke jedinice nijesu uspjele da poka`u {ta umiju, odnosno kako bi se borile. Ukupno gledaju}i, ~etni~ki pokret je bio vrlo specifi~an, i imao je nespornu oslobodila~ku, odbrambenu i patriotsku ulogu.

74

****************** NAPOMENE 1. Vuk St. Karayi}, Srpski rje~nik, Beograd, 1935. 2. \uro Dani~i}, Rje~nik hrvatskog ili srpskog jezika, dio II, Zagreb, 18841886, 6. 3. Matija Ban, Pravila o ~etni~koj vojni, Beograd, 1848. 4. Qubomir Ivanovi}, ^etovawe ili ~etni~ko ratovawe, Beograd, 1868. 5. Slobodan Jovanovi}, Moji savremenici, Windsor, Canada, 1962, 24. 6. Aleksandar Apostolov, Jedan nov dokument polo`aja Makedonije na kraju XIX i po~etkom XX vijeka, Glasnik instituta za nacionalnu istoriju br. 1, Skopqe, 1963, 247-267. 7. Ma}edonija, br. 32, 11. septembar 1905,3. 8. Krste Bitoqski, Djelatnost pelagonijske mitropolije 1878-1912, Skopqe, 1968, 197, 198, 200-217. 9. Dimitrije \or|evi}, Srbija i Balkan na po~etku XX veka (1903-1906), Jugoslovenski narodi pred prvi svetski rat, Beograd, 1967. 10. AS, fond MUD, pov. br. 262, izvje{taj na~elnika okruga Vrawskog od 16. maja 1904. godine ministarstvu unutra{wih djela. 11. isto, pov. br. 288, od 29.maja 1904; isto, pov. br. 289, od 29. maja 1904. 12. isto, pov. br. 363, od 22. juna 1904. 13. DAMSP, fond Srpska narodna organizacija, Zapisnik Centralnog odbora Srpske organizacije u Staroj Srbiji i Ma}edoniji od 15. novembra 1906. 14. Ma}edonija, br. 2, 9. januar 1905, 3. 15. isto, br. 3, 16. januar 1905, 2. 16. Jovan Dovezenski, Iz mog pisma pre 26. godina, Ju`ni pregled, jun-jul 1930, Skopqe. 17. DAMSP, fond Srpske narodne organizacije, dok. br. 42, Zapisnik Centralnog odbora od 12. maja 1906. 18. Stanislav Krakov, \eneral Milan Nedi} - “Prepuna ~a{a ~emera”, Minhen, 1968, 7. 19. kao nap. 17. dok. br. 40, od 23. novembra 1907. 20. isto, Zapisnik sjednica Centralnog odbora od 17. januara i 5.juna 1906. 21. Gligor Todorovski, Srpski konzuli u Makedoniji do mladoturske revolucije 1908, Glasnik instituta za nacionalnu istoriju, br. 1, Skopqe, 1965, 221. 22. ^edo A. Popovi}, ^etni~ka {kola u Prokupqu, Nova Evropa, kw. XVI, br. 10-11, 16. novembar, Zagreb, 1927, 323-327. 23. Stanoje Stanojevi}, Narodna enciklopedija, kw. IV, Beograd, 1928, 770. 24. DAMSP, fond Srpske narodne organizacije, Korespondencija sa odborima, dok. br. 160. od 30. januara 1907; Srpska zastava, br. 85, 10. april 1907, 3. 25. isto, dok. br. 200 od 3. februara 1907. 26. isto. dok. br. 671 od 26. maja 1908. 27. Petar Stojanov, Makedonija u vrijeme balkanskih i prvog svjetskog rata (1912-1918), Skopqe, 1969, 84-87. 28. kao nap. 23. kw. III, 594. 29. kao nap. 27, 88-89. 30. isto, 84-87. 75

31. isto, 109-111. 32. isto, 111. 33. Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914. Beograd, 1966, 471. 34. isto. 35. isto, 312. 36. kao nap. 27, 147-160. 37. kao nap. 23, kw. I, 110. 38. kao nap. 33, 457. 39. isto, 478. 40. isto, 486. 41. isto, 633. 42. isto, 712. 43. Pero Slijep~evi}, Na{i dobrovoqci u svjetskom ratu, Nova Evropa, kw. XI, br. 17, 11. jun, Zagreb, 1935, 511-534. 44. isto, 513-516. 45. isto, 518-520. 46. kao nap. 23, kw. IV, 770-771. 47. kao nap. 43. 518-520. 48. AVII, P-4, k. 68, odred Jovana Babunskog od 29. jula 1916. 49. isto. 50. AS, fond Dru{tva Sveti Sava, dok. br. 1532 od 9. decembra 1916. 51. isto, od 11. decembra 1916. 52. AVII, P-4, k. 48, odred Jovana Babunskog, red. br. 34/9, od 25. maja 1917. 53. Kosta Dimitrijevi}, Junaci srpske trilogije govore, Beograd, 1971. ~lanak pukovnika Svetislava Krejakovi}a, Kajmak~alan-kapija slobode, 153-154, 157-158. 54. isto, Pogibija vojvode Vuka na Gruni{tu, 181-182, 183-190. 55. isto, 43-45. 56. Stevan Jakovqevi}, Srpska trilogija, Beograd, 1955,531-532. 57. Milivoje Perovi}, Ustanak na jugu Srbije 1917 – Topli~ki ustanak, Beograd, 1954. 58. isto, 67. 59. isto, 230. 60. AVII, arhiva srpske vojske, k. 79, f. 12. red. br. 21, od 28.juna 1917. 61. isto, arhiva Glavnog |eneral{taba Kraqevine Jugoslavije, k. 66, popis 4/1, 1. novembar 1918. 62. AS, fond Dru{tva Sveti Sava, dok. br. 1561. 63. Aleksandar Stamatovi}, Polo`aj oficira, podoficira, barjaktara i perjanika Kraqevine Crne Gore i Srbije, Dubrovnik, 1940. 64. Jovan ]etkovi}, Ujediniteqi Crne Gore i Srbije, Dubrovnik, 1940. 65. isto. 66. AVII, fond Koste Pe}anca, grupa 8, br. 79, izve{taj ~etovo|e Miqana Drqevi}a; AIICG, fond Vuksana Mini}a, f. 65, br. 248. 67. AVII, arhiva srpske vojske, kw. 78, f. 3, br. 8, od 30.septembra 1918. 68. DACG, AOP, f. 359, izvje{taj Pe}anca od 26. oktobra 1918. 69. AIICG, fond Vuksana Mini}a, f. 359, br. 116, 117. i 118. 70. AVII, fond Jadranskih trupa, naredba 2123, 26.oktobar-7.novembar 76

1918. 71. kao nap. 69. f. 468. 72. Srpska rije~, br. 178, 9.septembar 1921, 2. 73. Pravda, 1925, 87-92. 74. Balkan, br. 160, 26.jun 1921, 3. 75. AVII, arhiv NOR-a, k. 60, reg. br. 1/7-1. 76. isto. 77. ^etnik, br. 5, 18.avgust 1929, 2. 78. Stanislav Krakov, \eneral Milan Nedi} -”Prepuna ~a{a ~emera”, Minhen, 1968, 489; Jugoslovenska stra`a, br. 133, 15. avgust 1937, 2. 79. AVII, popisnik 17, k. 2, reg. br. 36/2. 80. Vidovdan, br. 44, 11.maj 1924, 1. 81. isto, br. 393, 1.maj 1927, 3. 82. Jugoslovenska stra`a, 23.jun 1935, 3. 83. isto, 6. maj 1938,2. 84. AJ, fond Milana Stojadinovi}a, f. 118. 85. Jugoslovenska stra`a, brojevi od 7.jula, 15.septembra i 20.oktobra 1935. 86. Srpski borac, br. 4, 17.decembar 1924, 3; brojevi istog lista za 1925. 87. Glas srpskog ~etnika, br. 2, 18.oktobar 1924, 2. 88. Sa zbora ~etnika, Crna Gora, br. 94, 16. decembar 1921, 2. 89. K. Pe}anac u Podgorici, Zeta, br. 22. 3.jun 1934, 5. 90. Lov}enski odjek, br. 22, 16. septembar 1934, 3. 91. Organizacija ~etnika u Podgorici, Slobodna misao, br. 34, 16. septembar 1934, 6. 92. Crna Gora, br. 49, 13.novembar 1925, 4. 93. AVII, arhiva Glavnog |eneral{taba Kraqevine Jugoslavije, Uput za ~etni~ko ratovawe; ^etnici i wihov rad. Vojni vesnik, br. 4, april 1932; AVII, popisnik 17, k. 5, reg. br. 18/1 94. isto, reg. br. Bon. - 1, reg. br. 816-824. 95. isto, reg. br. 23/4-1, k. 11, a. 96. isto, reg. br. 1, k. 53.

77

SLOM Drugi svjetski rat po~eo je 1. septembra 1939. godine, izvo|ewem plana “Vajs” (bijelo), tj. napadom Wema~ke na Poqsku. Napad Wema~ke na Poqsku bio je klasi~an primjer tzv. “blic kriga”, tj. muwevitog rata. Ovaj na~in ratovawa Wema~ka je teoretski, a dijelom i prakti~no razvila jo{ u I svjetskom ratu, a usavr{ila ga je od dolaska nacista i Hitlera na vlast 1933. godine, kada je ova dr`ava po~ela intenzivne pripreme za rat. “Blic krig” podrazumijevao je iznenadni napad na dr`avu - `rtvu, bez objave rata, obi~no u ranim jutarwim ~asovima, i u danima vikenda, kada je ve}ina starje{ina bila van kasarni. Napad je izvo|en sna`nim naletima avijacije, koja je bombardovala aerodrome i va`ne vojne i privredne objekte dr`ave - `rtve. Sve ovo je pra}eno brzim i probojnim prodorima oklopno-mehanizovanih jedinica. Ovaj na~in ratovawa Wema~ka }e primijeniti na nizu evropskih zemaqa, a me|u wima i na Kraqevini Jugoslaviji. Da bi za{titile Poqsku, Velika Britanija i Francuska su 3. septembra objavile rat Wema~koj, ~ime je ratni svjetski po`ar otpo~eo. Pod izgovorom za{tite ukrajinske i bjeloruske mawine u Poqskoj, sovjetske jedinice su upale u ovu dr`avu 17. septembra. Po me|usobnom sporazumu Wema~ke i SSSR-a od 28. septembra u Moskvi, poqska teritorija podijeqena je izme|u ove dvije dr`ave. Poqska armija prestala je da pru`a otpor 6.oktobra 1939. godine. Bila je to ~etvrta dioba Poqske u wenoj istoriji. Napad Wema~ke na Dansku i Norve{ku, ~iji je {ifrovani naziv bio operacija “Vezernbung” (vje`ba na rijeci Vezer), izvr{en je 9. aprila 1940. godine. Danska je kapitulirala istog dana, a okupacija wene teritorije izvr{ena je do 11. aprila. Velika Britanija i Francuska su uputile neke svoje jedinice kao pomo} norve{koj armiji, no bez obzira na to, Norve{ka je kapitulirala 10.juna. Dana 10. maja 1940. godine, Wema~ka je izvr{ila agresiju na Belgiju i Holandiju, a ujedno otpo~ela i op{tu ofanzivu na Francusku. Ovaj napad nosio je {ifrovani naziv “Gelb” (`uto). Holandija je kapitulirala 15, a Belgija 28.maja. Da bi zauzela {to vi{e francuske teritorije, Italija je 10. juna objavila rat Francuskoj i Velikoj Britaniji. Me|utim, wena vojska napredovala je kroz francusku teritoriju samo nekoliko kilometara. Wema~ke trupe zauzele su Pariz 14. juna, a 25. juna potpisana je kapitulacija Francuske. Istog dana general [arl de Gol, je u Londonu obrazovao 78

Komitet Slobodne Francuske, i preko londonskog radija pozvao Francuze da nastave borbu. Italijanske trupe su 28. oktobra 1940. godine izvr{ile agresiju na Gr~ku. Od 14. novembra do kraja 1940. godine, gr~ka armija je izvr{ila kontraofanzivu. U tom periodu Grci su izbacili 22. novembra Italijane iz Kor~e u Albaniji, a 8. decembra oslobodili su Argirokastro. Britanske snage iskrcale su se u Gr~ku, da pomognu ovoj dr`avi 4. marta 1941. godine, a od 9. do 25. marta uslijedila je nova ofanziva italijanskih trupa, protiv gr~ko-britanskih snaga u Albaniji. Jo{ ranije, 30. novembra 1939. godine, SSSR je izvr{io agresiju na Finsku. Poslije promjenqivih ratnih rezultata, sovjetske trupe su najzad porazile Finsku, i 12. marta 1940. godine, u Moskvi je potpisan sovjetsko-finski ugovor o miru, po kojem je Finska SSSR-u ustupila neke teritorije. Rat je bjesnio i u Africi. Italijanske trupe bile su pora`ene od britanskih u bici kod Tobruka 22. januara 1941. godine, da bi 9. februara do{lo do stabilizacije fronta kod El Igejle. Krajem februara u Afriku su se iskrcale i wema~ke trupe pod komandom generala Romela i ponovo zauzele Bengazi. Dana 27. septembra 1940. godine, u Berlinu je potpisan trojni pakt izme|u Wema~ke, Italije i Japana. Ovom paktu pristupila je 20. novembra Ma|arska, 23. novembra Rumunija, a 24. novembra Slova~ka. Bugarska je ovom paktu pristupila 1. marta 1941. godine.1 Obru~ Trojnog pakta tako se gotovo potpuno su`io oko Jugoslavije, a ratni po`ar joj se pribli`io. Sve ovo imalo je za posqedicu, da i Jugoslavija 25. marta 1941. godine u Be~u potpi{e pristupawe Trojnom paktu, koje je potpisao predsjednik Vlade Dragi{a Cvetkovi}. Pored wega od jugoslovenske delegacije, bo je prisutan i ministar spoqnih poslova Aleksandar Cincarmarkovi}. Sudbina srpskog naroda, bila je tada prepu{tena dvojici posrbqenih Cincara. Narod za potpisivawe pakta nije znao. Kada je ova vijest u Jugoslaviji objelodawena, u krajevima u kojima je srpsko i slovena~ko stanovni{tvo bilo ve}insko, do{lo je do samoinicijativnih narodnih demonstracija protiv pakta. Sve to iskoristila je grupa probritanskih oficira, koja je u no}i izme|u 26/27. marta izvr{ila vojni pu~, zbacila sa vlasti Vladu Cvetkovi}-Ma~ek, i proglasila punoqetnim kraqa Petra II Kara|or|evi}a. Novi predsjednik Vlade postao je organizator pu~a armijski |eneral vazduhoplovstva Du{an Simovi}. ^uv{i vijesti o obarawu prowema~ke vlade u Jugoslaviji, Vinston ^er~il je izjavio ovo: “Divna vijest! Rano jutros jugoslovenska nacija na{la je svoju du{u”. Iako nova vlada nije zvani~no odbila pristupawe Trojnom paktu, nego je ~ak povela vrlo pomirqivu politiku prema Wema~koj, Jugoslavija nije mogla izbje}i ratni zamajac, koji se ka woj po~eo usmjeravati. U Berlinu je vijest o pu~u primqena sa {okom i iznena|ewem. Tada{wi ministar spoqnih poslova Wema~ke Joakim fon Ribentrop, na su|ewu u Nirnbergu poslije II svjetskog rata, o ovom doga|aju je izjavio: “Hitler je pogo|en u sam `ivac. Dobio je napad onog gr~evitog bijesa usled kojeg se gubi mo} razmi{qawa i koji je katkad wega nagonio na naju`asnije avanture. Pribraniji, on je mjesec dana kasnije u razgovoru sa Fridrihom fon [ulenbergom rekao: “Jugoslovenski udar do{ao je izne79

nada, kao grom iz vedra neba. Kad su mi javili dvadeset sedmog ujutru, mislio sam da je sve to neka {ala”.2 Jo{ jedan Wemac, a to je bio Herman Nojbaher, koji je neko vrijeme u II svjetskom ratu bio wema~ki opunomo}enik za Balkan, o Hitleru i wegovom stavu prema Srbima je konstatovao ovo: “Hitler je pripadao onim Austrijancima koji polako izumiru, ali koji od 1914. godine (ubistvo prestolonasqednika u Sarajevu i izbijawe prvog svjetskog rata) nose u sebi jedan antisrpski kompleks: to su podmeta~i bombi, ubice kraqeva, atentatori, zavjerenici, pu~isti, potpaqiva~i svjetskog po`ara - takve su bile kvalifikacije za Srbe u {irokim austro-ugarskim krugovima”.3 ^uv{i prve vijesti o pu~u u Jugoslaviji, Hitler je jo{ istog dana, 27. marta, u prijepodnevnim ~asovima, pozvao bugarskog i ma|arskog poslanika u Wema~koj. Ma|arskom poslaniku je predao poruku za ma|arskog regenta Miklo{a Hortija, u kojoj je pored ostalog pisalo: “Jugoslavija }e biti uni{tena, jer je javno odustala od politi~ke saradwe sa Osovinom. Prete`an dio snaga treba da pro|e kroz Ma|arsku. Me|utim, glavni napad ne}e biti izvr{en na ma|arskom sektoru. Na tom sektoru treba da interveni{e ma|arska armija, a kao naknada za saradwu Ma|arskoj }e biti data mogu}nost da povrati teritorije koje je nekad bila prinu|ena da ustupi Jugoslaviji”.4 Na dan napada sila Osovine na Kraqevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine, Hitler je ve} u 600 ~asova izjutra preko radija pro~itao svoj “Proglas wema~kom narodu”, u kome je pored ostalog rekao: ...“U duhu istinske konsolidacije Evrope, nastojao sam od dana preuzimawa vlasti da prije svega uspostavim prijateqske odnose sa Jugoslavijom. Ja sam namjerno zaboravio sve ono {to se nekada dogodilo izme|u Wema~ke i Srbije. Pri tom sam ne samo pru`io ruku wema~kog naroda srpskom narodu, nego sam se trudio, da kao po{ten posrednik pomognem da se prebrode sve te{ko}e koje su postojale izme|u jugoslovenske dr`ave i pojedinih naroda koji su u savezu sa Wema~kom... 25. marta 1941. u Be~u je izvr{eno sve~ano potpisivawe ugovora o pristupawu Jugoslavije trojnom paktu. Ja i cio wema~ki narod bili smo sretni zbog ovoga, jer je izgledalo da je ovim sprije~eno pro{irewe rata na Balkan i ujedno je postojala nada da }e se, najzad, ve} postoje}i konflikt ipak mo}i otkloniti razumnim sporazumom. No, tek {to su se vratili u Beograd ministri koji su potpisali ovaj ugovor, jedna vojna klika, koja je vje~ito organizovala dr`avne udare i sastojala se od engleskih pla}enika, izvela je protivudar. Sru{ena je vlada koja je te`ila miru s Wema~kom, i to sa izri~ito javnom izjavom da je ovo bilo potrebno zbog wenog dr`awa prema Wema~koj. U vezi s tim, do{lo je do ispada, koji predstavqaju sramotu u `ivotu naroda i koje Wema~ki Rajh kao velika sila nije voqan da strpqivo podnosi. Wema~ki poslanik je vrije|an, wema~ki vojni izaslanik je napadnut, pomo}nik vojnog izaslanika je povrije|en, mnogi ~inovnici, zastupnici na{ih firmi itd. javno su zlostavqani, prostorije wema~ke izlo`be, radwe, biroi i {kole su demolirani i opusto{eni, mnoge `ene i qudi, naro~ito na{i folksdoj~eri, tu~eni su, wihove radwe i stanovi dijelom opqa~kani, a izvjestan broj folksdoj~era je pri tome ubijen. Ove ispade inscenirale su 80

iste one kreature koje su jo{ 1914. godine atentatom u Sarajevu odvukle svijet u ogromnu nesre}u. I danas kao i onda, ovu zlo~ina~ku vojnu kliku organizovala je i finansirala engleska tajna slu`ba. Mada su sada{wi ispadi isti kao i onda{wi, ipak se ne{to izmijenilo, sada napadnuta dr`ava nije onda{wa Austrija nego Wema~ki Rajh. Nova srpska vlada naredila je op{tu mobilizaciju, koju je ve} danima potajno sprovodila. Ona je time dala na znawe da misli da umjesto miroqubivih odnosa prema Wema~kom Rajhu mo`e upotrijebiti silu. Me|utim, sila koju je ona priznala, sada }e je uni{titi. Wema~ki narod nema nikakvog povoda da se bori protivu Hrvata i Slovenaca. Od ovih naroda on ni{ta ne tra`i. Ali wema~ki narod `eli da se sada obra~una sa onom srpskom klikom izdajnika u Beogradu, koja misli da mo`e Balkan po drugi put staviti na raspolo`ewe Britancima. Po{to su moja osmogodi{wa nastojawa prijateqstva propala. odlu~io sam, da za ponovo uspostavqawe sno{qivih odnosa ijednog poretka u ovom dijelu Evrope, zasnovanog na demokratskim principima, a u saglasnosti sa shvatawima na{ih saveznika, daqe zastupawe wema~kih interesa povjerim onoj snazi koja je u stawu da za{titi pravo i razum. Wema~ki Rajh se od danas ujutru nalazi u borbi protiv beogradskih uzurpatora i onih jedinica koje je Velika Britanija poku{ala da sa Balkana po{aqe u borbu protivu evropskog mira. Wema~ka vojska }e odlo`iti oru`je tek onda kad beogradski zavjereni~ki krug bude potpuno sru{en i kada posledwi Britanac iz ovog podru~ja bude napustio kontinent”5… Hitler je 6. aprila izdao Dnevnu zapovijest vojnicima jugoisto~nog fronta, u kojoj je pored ostalog napisao: “Vojnici jugoisto~nog fronta... Ja sam uvijek i stalno upozoravao da }e britanske trupe u ciqu ugro`avawa Rajha poku{ati iskrcavawe na jugoistoku Evrope. Na `alost ova opomena je bila uzaludna. Ja sam daqe poku{ao uvijek sa istim strpqewem, da ubijedim jugoslovenske dr`avnike u potrebu iskrene saradwe na ponovnom uspostavqawu mira me|u zainteresovanim narodima u ovom podru~ju. Kad im je najzad do{lo za rukom da se pristupawem Jugoslavije Trojnom paktu obezbijedi osnova za ovakvu saradwu, a da pri tom od Jugoslavije nije ni{ta zahtijevano osim u~e{}a na ponovnoj izgradwi jedne razumne i organizovane Evrope, u kojoj su Jugoslavija i wen narod trebali da imaju udjela, u Beogradu su prigrabili vlast zlo~ina~ki elementiengleski pla}enici, isti oni koji su i 1914. godine izazvali svjetski rat. Isto kao u Poqskoj, protivu Wema~kog Rajha mobilisani su divqi instinkti subjekta ni`e vrednosti. Pod takvim okolnostima morao sam odmah pozvati wema~ku koloniju, iz Jugoslavije, jer su svakodnevno napadani ~lanovi i oficiri wema~kog poslanstva i ~inovnici na{ih konzulata, na{a zastupni{tva su razorili, wema~ke {kole - kao u Poqskoj - opusto{ili, mnogobrojne folksdoj~ere odvukli, zlostavqali ili ubijali. Osim toga Jugoslavija je sada naredila op{tu mobilizaciju, dok je do sada nedjeqama tajno pozivala rezerviste… Vojnici jugoisto~nog fronta! Sada je do{ao va{ ~as! Vi }ete sada uzeti u za{titu interese Wema~kog Rajha u Jugoistoku, kao {to su to u~inili prije godinu dana va{i drugovi u Norve{koj i na Zapadu. Pri ovome ne}ete vi biti mawe hrabri od 81

vojnika onih wema~kih divizija koje su se u jesen 1915. pobjedonosno borile na istom podru~ju kojim vi sada nastupate. Tamo gdje neprijateq ~ovje~anski postupa i vi }ete postupati ~ovje~no, ali tamo gdje on poka`e wemu svojstvenu brutalnost, vi }ete ga slomiti surovo i bezobzirno”6... U no}i izme|u 27/28. marta 1941. godine, Hitler je preko wema~kog poslanika u Rimu, uputio hitan {ifrovan telegram Musoliniju, u kome je pored ostalog napisao: “Du~e, Doga|aji ~ine da Vam, Du~e, ovim hitnim putem saop{tim moje mi{qewe o situaciji i odluke koje iz toga proizilaze. 1) Jo{ od po~etka sam smatrao da je Jugoslavija najopasniji faktor u sukobu sa Gr~kom. Doista, sa ~isto vojni~kog gledi{ta, uspjeh wema~kog napada na Trakiju ne bi bio garantovan pri sumwivom dr`awu Jugoslavije, jer bi na na{em ogromnom frontu mogao biti ugro`en desni bok nastupaju}ih kolona. 2) Zato sam preduzeo sve mogu}e i zaista u~inio veliki napor da Jugoslavija u|e u na{u interesnu sferu. Na `alost, taj napor ostao je uzaludan i zbog toga {to je sve dockan zapo~eto da bi se pravovremeno osigurao uspjeh. Dana{we vlasti ne ostavqaju nikakvu sumwu o skoroj promjeni jugoslovenske spoqne politike”.7 Na ovo pismo Musolini je odgovorio svojim 28. marta ovako: “Fireru, Ambasador fon Makenzen predao mi je Va{e pismo, koje se odnosi na situaciju koja je nastala u Jugoslaviji poslije dr`avnog udara. @elim da Vam ka`em da sam mirno primio doga|aje, jer me oni nijesu ni najmawe iznenadili, naro~ito kad sam saznao da je prije potpisivawa u Be~u Stojadinovi} bio predan Engleskoj. Moje je uvjerewe da je o dr`avnom udaru ve} bilo potpuno odlu~eno u sporazumu sa Regentom prije potpisa. U pogledu mjera koje zahtijeva situacija saop{tavam Vam: 1) Ve} sam li~no naredio generalu Kavaleru da obustavi ofanzivu koja je trebala da otpo~ne. 2) Pje{adijske jedinice pridolaze prema sjevernoj granici Albanije i zauzimaju polo`aje na trima pravcima vjerovatnog jugoslovenskog napada. 3) Data su nare|ewa da sedam divizija izbije na na{u isto~nu granicu, gdje se nalaze {est divizija kojima }e se pridru`iti, a sem toga i 15.000 qudi grani~ne stra`e koji su ve} u pripravnosti. 4) Sve te pripreme bi}e zavr{ene {to hitnije i bi}e izvr{ene u tajnosti. 5) U istoj zoni spremna je za operacije druga vazduhoplovna eskadra. 6) Pored bugarske, a naro~ito ma|arske saradwe, treba voditi ra~una o hrvatskim separatisti~kim te`wama koje predstavqa dr Paveli}, koji se sada nalazi nedaleko od Rima. Ho}u tako|e da vam ka`em, Fireru, da }e rat u Italiji, ako postane neminovan, biti vrlo popularan. Iz toga razloga dijelim potpuno Va{e uvjerewe da }e sada{wa kriza dovesti Osovinu do kona~nog uspjeha. 82

7) Milim vas, Fireru, da primite izraz mog srda~nog drugarstva i moje prijateqske pozdrave. Musolini”.8 Odmah poslije dono{ewa Hitlerove odluke od 27. marta 1941. godine za napad na Jugoslaviju, u Berlinu je uz Hitlerovo prisustvo odr`ano savjetovawe sa vode}im vojnim i politi~kim li~nostima Wema~ke. Pored Hitlera savjetovawu su bili prisutni: vrhovni komandant vazduhoplovstva i mar{al Rajha Herman Gering, na~elnik {taba Vrhovne komande wema~kih oru`anih snaga general-pukovnik Alfred Jodl, general-lajtnant Karl Bolena{ic, pukovnik Rudolf [mund, kapetan fregate Jesko fon Karl Putkamer, potpukovnik Valter [erf, majori: Belov i Kristijan, na~elnik General{taba kopnene vojske general-pukovnik Hader, pukovnik Adolf Hojzinger, potpukovnik Sivert, general-major Hofman fon Valdau, pukovnik Paul [mit i general-major Eno fon Rintelen. Sastanku se kasnije pridru`io wema~ki ministar spoqnih poslova Joakim fon Ribentrop, sa na~elnikom svog [taba poslanikom Havelom. Prema zapisniku sa ovog sastanka, Hitler je pored ostalog rekao: “Vo|a Rajha: Opisuje situaciju u Jugoslaviji poslije dr`avnog udara. Konstatuje da je Jugoslavija nesiguran faktor s obzirom na predstoje}u akciju “Marita”, a pogotovo na docniji poduhvat “Barbarosa”. Srbi i Slovenci nikada nijesu bili nakloweni Wemcima. Vlade nikada nijesu ~vrste zbog nacionalnog pitawa i zbog oficirske kamarile uvijek su raspolo`ene za dr`avne udare… Momenat za upoznavawe stvarne situacije u zemqi i wenog stava prema nama povoqan je, kako iz politi~kih tako i iz vojnih razloga. Da je do obarawa vlade do{lo za vrijeme akcije “Barbarosa”, posqedice za nas bi bile znatno te`e. Vo|a Rajha je rije{en da preduzme sve pripreme da razbije Jugoslaviju i vojni~ki i kao dr`avu, ne ~ekaju}i mogu}u izjavu lojalnosti nove vlade”.9 Odmah poslije zavr{enog savjetovawa, Operativno odjeqewe wema~ke Vrhovne komande, izradio je “Direktivu br. 25”, tj. plan napada na Jugoslaviju. Ovaj plan je ve} u ve~erwim ~asovima 27. marta 1941. godine podnijet Hitleru na uvid, i on ga je potpisao. Plan je potom dostavqen komandantima kopnene vojske, vazduhoplovstva i mornarice, {efu wema~ke vojne misije u Rumuniji generalu Henzenu, i wema~kom predstavniku pri italijanskoj Vrhovnoj komandi generalu Enu fon Rintelenu. Hitlerova “Direktiva br. 25” u po~etku glasi: 1. Vojni pu~ u Jugoslaviji izmijenio je politi~ku situaciju na Balkanu. Jugoslaviju treba smatrati neprijateqem i u slu~aju da uskoro da izjavu lojalnosti, pa je stoga potrebno razbiti {to prije. 2. Moja je namjera da koncentri~nom operacijom sa prostora RijekaGrac, s jedne strane, i sa prostora oko Sofije, s druge strane, upadnem u Jugoslaviju op{tim pravcem prema Beogradu i da wenu vojsku uni{tim, s tim da wen krajwi ju`ni dio otcijepim od ostale teritorije i uzmem u svoje ruke kao bazu za produ`ewe wema~ko-italijanske ofanzive protiv Gr~ke. 83

Iz vojnoekonmskog razloga je va`no da se uspostavi saobra}aj na Dunavu i posjednu rudnici bakra u Boru. Poku{a}e se da se pridobiju Ma|arska i Bugarska za saradwu u operacijama, stavqaju}i im u izgled vra}awe Ba~ke i Makedonije. Politi~kim obe}awima u korist Hrvatske bi}e poo{trena unutra{wa politi~ka zategnutost u Jugoslaviji”10… Vrhovni komandant wema~kog vazduhoplovstva Herman Gering, naredio je u no}i izme|u 27/28. marta 1941. godine, da se do 30. marta oko Be~a prikupi sedam bombarderskih grupa, tri grupe bombardera za obru{avawe ({tuke) i jedna grupa dvomotornih lovaca (razara~i). Za komandanta cjelokupnog vazduhoplovstva za Balkan, imenovan je komandant IV wema~ke vazduhoplovne flote general-pukovnik Aleksander fon Ler. Okupqawe aviona imalo se izvr{iti u ciqu napada na Jugoslaviju.11 Wema~ka XII armija dobila je zadatak da na dan napada na Jugoslaviju, napada preko jugoslovensko-bugarske granice od \ustendila do zapadno od Petri~a, i preko gr~ko-bugarske granice, i razbije jugoslovenske i gr~ke snage u ju`noj Srbiji i gr~koj Trakiji. Ciq napada je bio da se {to prije prodre albanske granice zapadno od Skopqa, preko Vardara, ka liniji Voden-Ber, i na sjevernu obalu Egejskog mora.12 U toku no}i 27/28. marta u wema~koj Vrhovnoj komandi izra|en je “Predlog za koordinaciju wema~kih i italijanskih operacija protiv Jugoslavije”. Ovaj predlog je oko 300 ~asa izjutra 28 marta, odnio u Rim wema~ki general Eno fon Rintelen na razmatrawe i potpis italijanskoj Vrhovnoj komandi, koja ga je potpisala istog dana.13 Na dan 30.marta 1941. godine, italijanska Vrhovna komanda zavr{ila je plan napada na Jugoslaviju. Ovaj plan je ukratko uzev, sadr`ao ofanzivno-defanzivni karakter. Italijanska vojska imala je biti u defanzivi u Albaniji i prema Gr~koj, gdje se o~ekivao glavni udar jugoslovenske i gr~ke vojske. Od Istre, Italijani su trebali postepeno nastupati pravcem Split-Jajce. Ratna mornarica imala je zadatak da neutrali{e jugoslovensku i pru`i podr{ku kopnenim trupama, dok je vazduhoplovstvo imalo da uni{ti jugoslovenske pomorske baze u Boki Kotorskoj, Splitu i [ibeniku, sa naznakom, da striktno pazi da ne ugrozi civilne ciqeve u Hrvatskoj i Dalmaciji.14 U Ma|arsku je 30. marta 1941. godine stigao wema~ki general Fridrih fon Paulus, radi pregovora oko zajedni~kog napada na Jugoslaviju. Ma|arski predsjednik vlade grof Ivez Telekis se dvoumio da li da Ma|arska u~estvuje u ovom napadu, jer je sa Jugoslavijom potpisao ugovor o vje~itom prijateqstvu 12. decembra 1940. godine? Me|utim, na~elnik ma|arskog General{taba general Aleksander Vert (ina~e porijeklom Wemac - obj. A. Stamatovi}a), se Paulusu obavezao u sklopqenom sporazumu, da }e Ma|arska do 14. aprila 1941. godine, na granici prema Jugoslaviji koncentrisati osam pje{adijskih brigada, dvije motorizovane i dvije kowi~ke brigade.15 U napadu na Jugoslaviju u~estvovale su ukupno 52 divizije, i to: 24 wema~ke, 23 italijanske i 5 ma|arskih. [to se ti~e vazduhoplovstva, u napadu je u~estvovalo 2.170 aviona, i to 1.500 wema~kih, i 670 italijanskih.16 84

Beograd u ru{evinama poslije bombardovawa

85

Wemci zarobqavaju jugoslovenske vojnike

86

Jedna od najzna~ajnijih komponenti wema~kog “blic kriga”, bila je ra~unawe na tzv. “petu kolonu”. Wu su u dr`avama na koje je Wema~ka napadala ~inili predstavnici wema~ke nacionalne mawine, kao i ostalih mawina, koje su obi~no bile nelojalne dr`avi u kojoj su `ivjele. Tako|e, tu su bili narodi u tim dr`avama, koji su imali separatisti~ke ambicije za stvarawe sopstvenih dr`ava. “Peta kolona” je obavje{tajno radila prije po~etka rata za Wema~ku, a u slu~aju rata bila je zadu`ena za izvr{ewe raznih vrsta diverzantsko-teroristi~kih akcija i sabota`a, a u vojsci za uno{ewe panike, izazivawe pobuna, bje`awa sa fronta i sl. U Kraqevini Jugoslaviji, neposredno pred po~etak II svjetskog rata, bilo je oko pola miliona pripadnika wema~ke mawine, skoncentrisanih u Vojvodini, a bilo ih je ne{to u Slavoniji i Sloveniji. Za dr`avu od oko 14 miliona stanovnika, koliko je Jugoslavija imala pred po~etak II svjetskog rata, to nije bila bezna~ajna suma. Pripadnici ove mawine, kao i albanske u Jugoslaviji, gotovo stoprocentno su se stavili u slu`bu agresora. Od wih su za vrijeme II svjetskog rata formirane nekolike divizije u wema~koj slu`bi. Pripadnici wema~ke mawine formirali su diviziju “Princ Eugen”, a albanske “Skenderbeg”. I muslimansko stanovni{tvo iz Bosne i Hercegovine i Starog Rasa, formiralo je “Hanyar” diviziju. Ove tri divizije bile su poznate po zlo~inima nad srpskim narodom. Pored wih, svakako najzna~ajniji faktor “pete kolone” bili su Hrvati, kao konstitutivni narod Kraqevine Jugoslavije. Oni su u II svjetskom ratu u ve}ini bili antijugoslovenski nastrojeni, i pristupili su usta{kom pokretu. Vrhovna komanda wema~ke suvozemne vojske, izdala je 28. marta 1941. godine “Smjernice za propagandu protiv Jugoslavije”, u kojima se pored ostalog ka`e: “Prema Hrvatima i Makedoncima, koji su bili izlo`eni pritisku velikosrpske hegemonije, treba nastupati kao prema prijateqima, jer wema~ka vojska `eli da ih sa~uva od toga da ih srpski {ovinisti bace na rati{te, gdje }e bez koristi ginuti za engleske interese”.17 A u “Predlogu za koordinaciju wema~kih i italijanskih operacija protiv Jugoslavije”, koji je izdala Vrhovna komanda wema~kih oru`anih snaga, stoji: “Za unutar politi~ko razbijawe jugoslovenske dr`avne teritorije naro~ito je po`eqno da se u svakom pogledu iza|e u susret hrvatskim te`wama za samostalno{}u i da se Hrvati tretiraju kao prijateqi Osovine. Bi}e za to cjelishodno da se odustane i od svakih vazdu{nih napada na hrvatsku teritoriju, ukoliko se ne radi o akciji protiv neprijateqskih trupa koje se tamo bore”.18 Odmah na po~etku aprilskog rata 1941. godine, Hrvati su po~eli sa svojim petokolona{kim radom. No}u 7/8. aprila 1941. godine, do{lo je do pobune u 108 pje{adijskom puku, koji je bio sastavqen od mobilisanih Hrvata iz bjelovarskog kraja. Puk je dobio zadatak od pretpostavqene komande, da ide ka rijeci Dravi i brani granicu. Me|utim, puk se vratio sa pola puta i krenuo ka Bjelovaru, prethodno pobiv{i ili zarobiv{i oficire, podoficire i vojnike srpske nacionalnosti. U toku pokreta kroz hrvatska sela, vojnici i narod koji je odu{evqeno izlazio da ih pozdravi, klicali su: “@ivjela Hrvatska”, “Ne}emo na front - ho}emo natrag za 87

Bjelovar”. Pjevala se usta{ka pjesma “Vila Velebita” itd. Pobuwenicima se u toku pokreta pridru`ilo i qudstvo iz 40 dopunskog puka, i 40 puka. Komandu nad svim pobuwenicima primio je vazduhoplovni kapetan I klase Ivan Mrak, koji }e kasnije biti komandant zloglasne usta{ke “Mrakove legije”, poznate po brojnim zlo~inima nad Srbima. Broj pobuwenih vojnika i seqaka koji su im se uz put pridru`ivali, narastao je na oko 8.000 qudi. Pobuwenici su uputili ultimatum komandi vojske u Bjelovaru da se preda, ili }e napasti grad. Kada je komanda to odbila, do{lo je do uli~nih borbi, ali je u samom Bjelovaru, tako|e izbila pobuna. Pobuwenicima su iza{li u susret sreski na~elnik Josip Verhas, gradona~elnik Bjelovara dr Julije Mahenac, koji je pripadao ilegalnoj usta{koj organizaciji, zatim narodni poslanik Hrvatske seqa~ke stranke Frawo Hegedu{, i usta{a Ivan [estak. Zavr{nom akcijom preuzimawa grada komandovao je pukovnik Frawo Nikoli}, na~elnik Operativnog odjeqewa I grupe armija jugoslovenske vojske, koji je pobjegao iz svog {taba u Zagrebu, i do{ao u Bjelovar. Oko 1800 ~asova 8. aprila, gradona~elnik Bjelovara dr Julije Mahenac je sa stepeni{ta gradske vije}nice, pred okupqenim narodom proglasio Nezavisnu Dr`avu Hrvatsku.19 Dana 10. aprila, do{lo je do hrvatske pobune u Siwu. Tom prilikom je rezervni poru~nik Milan Leuti} te{ko ranio komandanta puka Marka Ra{ovi}a (koji je do 1918. godine bio poru~nik crnogorske vojske - obj. A. Stamatovi}a), i ubio komandanta II bataqona majora Mladenovi}a i islednika puka poru~nika Milenkovi}a. U pu{karawu koje se potom razvilo izme|u vojske i pobuwenika, poginuo je i komandant I bataqona major Uzelac, dok je jedan podoficir uspio da ubije poru~nika Leuti}a.20 Istog dana do{lo je do Hrvatske pobune i u [ibeniku, na ~elu sa sreskim na~elnikom Antom Nik{i}em, i na~elnikom [taba komande [ibenika pukovnikom Otonom Elbingerom. Pobuwenici su no}u 10/11. aprila, predali zahtjev |eneralu Pavlu Pavlovi}u da im se preda grad, {to je ovaj i u~inio. Me|utim, Pavlovi} je uskoro dobio vijest da mu sti`e pomo} iz Knina, pa je promijenio odluku, te je uz pomo} vojnika srpske nacionalnosti ponovo preuzeo grad u svoje ruke, i naredio da se skinu hrvatske i bijele zastave, koje su pobuwenici oka~ili na gradske zidine. No, kako mu pomo} nije stizala, a pritisak pobuwenika je bio sve ve}i, on se sa preostalim qudstvom povukao ka rijeci Krki. Sjutra dan je sa ne{to prispjelih snaga poku{ao da povrati grad, ali u tome nije uspio. Wegove jedinice su se rasule, a on je oti{ao ka Drni{u, gdje su ga zarobile usta{e Juce Rukavine.21 Hrvati su 10. aprila poku{ali da preuzmu vlast i u Crikvenici. Naime, komandant Sjevernog sektora Pomorske odbrane kapetan bojnog broda Marko Plajvajs, dobio je obavje{tewe od komandanta mjesta Crikvenice o progla{ewu NDH u Zagrebu, i pozvan je da polo`i zakletvu Anti Paveli}u. Plajvajs, koji je po nacionalnosti bio Slovenac, zajedno sa sreskim na~elnikom dr Hajdinom, poveo je Pripravni odred, i sa wime oko 1900 ~asova prodro u zgradu op{tine, iznenadiv{i i zarobiv{i pobuwenike u woj. Me|utim, pobuwenicima je stigla pomo} i do{lo je do pucwave, u kojoj je poginuo na~elnik dr Hajdin, ali je u me|uvremenu pristigao jedan odred suvozemne vojske, koji je zaveo red i pohapsio pobuwenike.22 Komandant ^a88

pqinskog odreda, ina~e Hrvat, raspustio je svoje jedinice i predao oru`je usta{ama, koje su potom zaposjele prugu Mostar-^apqina, a zatim je izbila usta{ka pobuna u Mostaru, koja je poslije vi{ednevnih uli~nih borbi, i pristizawa poja~awa vojsci od Trebiwa, ugu{ena 15. aprila.23 Dana 10. aprila 1941. godine, wema~ke trupe u{le su u Zagreb. O do~eku koji su Zagrep~ani priredili wema~kim trupama, wema~ki opunomo}enik Vezermajer je u telegramu wema~kom ministarstvu spoqnih poslova od 11. aprila napisao: “Odu{evqewe je dostiglo vrhunac prilikom ulaska wema~kih trupa koje su do~ekane onako kako se nikada ne bi moglo smatrati mogu}im, a general Kin mi je rekao da je jedino u Lincu do`ivio ne{to sli~no.”24 Istog dana je u Zagrebu od strane biv{eg pukovnika austrougarske vojske Slavka Kvaternika, jednog od najbli`ih Paveli}evih saradnika, a zbog Paveli}eve odsutnosti, progla{ena NDH. U “Proglasu Hrvatskom narodu”, Kvaternik je tada pored ostalog napisao: “Bo`ja providnost i voqa na{eg Saveznika, te mukotrpna vi{estoqetna borba hrvatskog naroda - uz veliku po`rtvovanost poglavnika dr Ante Paveli}a, te usta{kog pokreta uzemqi i inozemstvu - odredili su da danas, pred dan uskrsnu}a Bo`jega sina uskrsne i na{a Nezavisna dr`ava Hrvatska”25... Rok slu`be u stalnom kadru jugoslovenske vojske bio je 18 mjeseci (puni rok), i 9 mjeseci (skra}eni rok), dok je u vazduhoplovstvu i ratnoj mornarici bio dvije godine. Pred sam rat, jula 1940. godine, slu`ewe u svim rodovima bilo je izjedna~eno na dvije godine. Skra}eni rok bio je 18 mjeseci, a |a~ki godinu dana. Odnos aktivnog starje{inskog kadra prema rezervnom, bio je 1:5. Aktivnih oficira bilo je oko 10 hiqada, a pribli`no toliko i podoficira. U vojno-teritorijalnom pogledu, Kraqevina Jugoslavija bila je podijeqena u {est armijskih oblasti, sa centrima u sqede}im gradovima: I armija – u Novom Sadu, II armija – u Sarajevu, III armija – u Skopqu, IV armija – u Zagrebu, V armija – u Ni{u, VI Primorska armija – u Mostaru. Kraqevina Jugoslavija imala je 17 divizijskih oblasti, sa centrima u sqede}im gradovima: Drinska divizija - u Vaqevu, Dunavska divizija - u Novom Sadu, Vrbaska divizija - u Bawoj Luci, Bosanska divizija - u Sarajevu, Zetska divizija - u Cetiwu, Kosovska divizija - u Pri{tini, Bregalni~ka divizija – u [tipu, Vardarska divizija - u Bitoqu, Savska divizija - u Zagrebu, Osje~ka divizija - u Osijeku, Dravska divizija - u Qubqani, Moravska divizija – u Ni{u, [umadijska divizija – u Kragujevcu, Timo~ka divizija – u Zaje~aru, Jadranska divizija – u Mostaru. Svaka divizijska oblast imala je u mirnodopskom vremenu dva do ~etiri pje{adijska puka, jedan do dva artiqerijska puka, kao i druge pot~iwene jedinice i ustanove.26 Pred II svjetski rat Glavni \eneral{tab Kraqevine Jugoslavije, predvi|ao je da za slu~aj rata mo`e mobilisati 1.700.000 vojnika od toga 1.200.000 operativne vojske, a pola miliona rezervne. Operativna vojska sastojala se od sedam armija, u ukupnoj snazi: 28 pje{adijskih divizija, 3 kowi~ke divizije, 2 planinska odreda, 15 zdru`enih odreda, 1 gardijske kowi~ke brigade, 2 tvr|avske komande (u Boki Kotorskoj i [ibeniku), Juri{ne ~etni~ke komande sa po jednim ~etni~kim bataqonom na svaku armijsku oblast, 4 puka te{ke artiqerije, 1 motorizovanog divizijona protivtenkovske artiqerije, 2 tenkovska bataqona, 1 bataqona za vezu, i 89

1 hemijskog bataqona. Pored ovih predvi|ene su i razne sanitetske, `eqezni~ke i sudske jedinice i grupe. Rezervna vojska trebala je da broji 16 divizija, 15 posadnih pukova, i 48 pje{adijskih pukova.27 Jugoslovenska vojska imala je u svom naoru`awu nekoliko modela mitraqeza i pu{komitraqeza. To su bili: “Maksim” i “[o{a” (wema~ki), “Sent Etjen” (francuski), “Brno” i “Zbrojovka” (~ehoslova~ki). Neki od ovih modela poticali su iz I svjetskog rata, a neki su bili moderne proizvodwe. Ote`avaju}i okolnost, ~inila je ~iwenica, da su tro{ili razli~itu vrstu municije. Neposredno pred po~etak rata, Kraqevina Jugoslavija imala je 415 ratnih aviona, od kojih 265 modernih. Moderni avioni bili su wema~ke, francuske i britanske proizvodwe. Aerodromske jedinice bile su snabdjevene modernim sredstvima veze. Mornarica je od modernih ratnih brodova imala ~etiri razara~a, ~etiri podmornice, i osam motornih torpiqerki. Ostali brodovi prdstavqali su zastarjele modele.28 U posqedwih nekoliko godina pred aprilski rat 1941. godine, Kraqevina Jugoslavija promijenila je nekoliko ratnih planova, sve u zavisnosti od promjene vojno-politi~ke situacije u Evropi i na Balkanu, tj. su`avawa obru~a oko we, od strane zemaqa koje su pristupile Trojnom paktu. U toku zime 1938/39. godine, armijski |eneral Du{an Simovi}, koji je tada bio na~elnik Glavnog |eneral{taba, sa svojim saradnicima napravio je ratni plan “S” (severni front), za slu~aj rata Jugoslavije protiv Wema~ke i Italije, sa pretpostavkom da bi Wema~ka i Italija za napad koristile ma|arsku teritoriju. Kako je |eneral Simovi} 15. januara 1940. godine smijewen sa polo`aja na~elnika Glavnog |eneral{taba, a na wegovo mjesto je do{ao armijski |eneral Petar Kosi}, to je u proqe}e te godine napravqen plan”P-40”, za slu~aj rata Jugoslavije protiv: Wema~ke, Italije, Ma|arske i Bugarske. Ovaj plan je ustvari predstavqao pro{irenu verziju plana “S”. Kona~no, 22. februara 1941. godine, jugoslovenski \eneral{tab je naredio pro{irewe plana “P-40”, i tako je nastao novi plan “P-41”. Po ovom planu Jugoslavija je predvi|ala ovakav raspored snaga: prema Albaniji ~etiri divizije i jedan odred; prema makedonsko-bugarskom frontu ~etiri divizije i jedan odred; prema srpsko-bugarskom frontu ~etiri divizije i dva odreda; prema Rumuniji tri divizije i pet odreda; prema Ma|arskoj sedam divizija i dva odreda; prema Austriji i Italiji ~etiri divizije i ~etiri odreda; na primorsko-obalskom frontu jedna divizija, dva odreda, i dvije tvr|avske komande. Za rezervu su predvi|ene ~etiri divizije, koncentrisane u ovim gradovima: Mladenovcu, Staroj Pazovi, Modri~i i Nik{i}u. Idejni tvorac plana bio je |eneral Petar Kosi}. Plan je ustvari bio kopija odstupawa srbijanske vojske ka Solunu u I svjetskom ratu. U skladu sa tim, glavna odrednica plana, bilo je povla~ewe jugoslovenske vojske preko Albanije i djelova Gr~ke u Gr~ku, formirawe fronta u sadejstvu sa gr~kim i britanskim trupama, i nakon toga, prije ili kasnije, ofanzivni pobjedonosni povratak u otaybinu. Stoga je plan na svim frontovima bio defanzivan, sem prema Albaniji i Gr~koj, gdje je bio ofanzivan.29 Vlada |enerala Simovi}a je 30.marta 1941 godine naredila op{te aktivirawe (tj. tajnu mobilizaciju), s tim {to se kao wen prvi dan 90

ra~unao 3. april. Time je izgubila sedam dana. Wemci su za svoje grupisawe snaga imali 9 do 14 dana, a Jugoslavija prema ovome, samo tri dana za mobilizaciju, koncentraciju i strategijski razvoj svojih snaga.30 Radi lak{eg sagledavawa aprilskog rata, evo u sa`etim crtama wegovog kratkog toka: 6. APRIL

Italijanski General{tab je nare|ewem br. 7410 u 120 ~asova naredio da italijanska II armija otpo~ne ratna dejstva protiv Kraqevine Jugoslavije, a nare|ewem br. 7417, da dejstvo otpo~nu avijacija i ratna mornarica. Oko 200 ~asa, wema~ke snage su iz Turn Severina forsirale Dunav, i prepadom zauzele sipski kanal na frontu V jugoslovenske armije. U vremenu od 3-500 ~asova, wema~ke snage su vr{ile postepene napade radi ovla|ivawa jugoslovenskim frontom u Makedoniji, na carevoselskom, strumi~kom i krivopalana~kom pravcu. Oko 510 ~asova, wema~ka avijacija napala je jugoslovenske vojne aerodrome kod Skopqa, Kumanova, Ni{a, Zagreba, Bre`ica i Qubqane, kojim prilikom je iznena|ena jugoslovenska avijacija izgubila 64 aviona na zemqi. Sna`an otpor pru`ila je samo 36. lova~ka avionska grupa kod Kumanova, oboriv{i ~etiri wema~ka aviona, ali je i sama pretrpjela gubitke od 11 aviona. Poslije 500 ~asova, uslijedio je op{ti napad wema~kih snaga na frontu u Makedoniji.31 Iako je Beograd 3. aprila progla{en za otvoren grad (tj. grad bez protivvazdu{ne odbrane), u periodu od 630 do 800 ~asova, wema~ka avijacija izvr{ila je bombardovawe grada u talasima. Koncentracija bombi naro~ito je bila velika na ove objekte: `eqezni~ku stanicu, elektri~nu centralu, po{tu, zgrade Ministarstva vojske i mornarice, Glavnog |eneral{taba, Vojne Akademije, Dvora na Dediwu, gardijske kasarne na Top~ideru, Komande `andarmerije, gimnazije, U~iteqski dom, {kole i bolnice. Naro~ito su bili bombardovani gradski kvartovi: Slavija, Autokomanda, Bawica, Top~ider i Dediwe. U toku dana Wemci su jo{ tri puta bombardovali grad, i to: oko 1100 1400 i 1700 ~asova. Masu naroda koja je pje{ke ili automobilima krenula da bje`i iz grada, wema~ki avioni su mitraqirali. [esti lova~ki puk jugoslovenske avijacije je branio Beograd koliko je mogao, oboriv{i 10 wema~kih aviona, ali je pri tom imao gubitke od 15 aviona.32 7. APRIL

Nastavqena su bombardovawa Beograda. Italijanska avijacija bombardovala je vojne objekte u Boki Kotorskoj. Wema~ka avijacija iz baza u Italiji, je tako|e bombardovala vojne objekte u Boki Kotorskoj, Crnoj Gori i Hercegovini. I ovog dana, VI lova~ki puk jugoslovenske avijacije je branio Beograd, izgubiv{i {est aviona. Zetska divizija i Komski odred jugoslovenske vojske, pre{li su jugoslovensko-albansku granicu potisnuv{i italijanske snage. Jedinice 73 wema~ke divizije zauzele su [tip. Oko 1700 ~asova, wema~ke oklopne jedinice u{le su u Skopqe. Sastao se Ministarski savjet Kraqevine Jugoslavije u Sevojnu kod U`ica, i donio nekolko odluka. No}u 6/7. aprila, u pristani{te u Dowem Milanovcu, uplovio je jedan wema~ki motorni brod sa trupama, koje su ovaj grad zauzele bez borbe.33 91

8. APRIL

Zetska divizija jugoslovenske vojske je opkolila Skadar. Wema~ke snage su uz pomo} {iptarskih ustanika zauzele {iroki prostor oko Starog Ka~anika oko 1600 ~asova, a kasnije su u{le u Tetovo. Oko 1600 ~asova wema~ke 294 pje{adijska, i IV brdska divizija zauzele su Pirot. Wema~ke snage su oko 2000 ~asova zauzele Maribor. Britanska vlada je uputila jugoslovenskoj vladi i kraqu Petru II telegrame podr{ke.34 9. APRIL

Italijanska avijacija je bombardovala jugoslovenske snage oko Benkovca. Jugoslovenska avijacija je bombardovala Zadar, koji je tada bio u sastavu Italije. Jedan bataqon 47 puka jugoslovenske vojske je kod Debra zarobio 200 italijanskih vojnika, i uni{tio je dva italijanska tenka. Wema~ki 40 korpus, zauzeo je Uro{evac i Prizren. Oko 900 ~asova, XI wema~ka oklopna divizija u{la je u Ni{. Odr`ana je sjednica Ministarskog savjeta Kraqevine Jugoslavije u Sevojnu kod U`ica.35 10. APRIL

Wema~ke snage u{le su u Zagreb. Izme|u Gurin Spinesa i \afa Sane, tzv. Stru{ka grupa jugoslovenske vojske zarobila je 310 italijanskih vojnika. Wema~ka XI oklopna divizija zauzela je Jagodinu. Wema~ka VIII oklopna divizija zauzela je Daruvar i Podravsku Slatinu.36 11. APRIL

U toku no}i 10/11. aprila, ma|arski regent Miklo{ Horti izdao je proklamaciju za rat protiv Jugoslavije. Jedinice wema~ke IX oklopne divizije zauzele su Kragujevac, a jedan wihov dio, iznenadnim upadom, zauzeo je Topolu, postojbinu Kara|or|evi}a. Wema~ka VIII oklopna, i XVI motorizovana divizija zauzele su Na{ice, Vinkovce i Vukovar, a u toku no}i i Sremsku Mitrovicu. Italijanska II armija zauzela je Su{ak, Bakar, Jesenice i Qubqanu. Ministarski savjet Kraqevine Jugoslavije odr`ao je sjednicu na Palama kod Sarajeva, dok je wegov potpredsjednik dr Vlatko Ma~ek napustio Vladu, i vratio se u Kupinec u Hrvatsku.37 12. APRIL

Oko 1700 ~asova wema~ke snage su iz Pan~eva u{le su u Beograd bez otpora. Wema~ka VIII oklopna divizija zauzela je Zemun i Novi Sad. Ma|arske snage su okupirale ve}i dio Barawe, a u Ba~koj su zauzele Suboticu, i krajem dana, uz otpor jugoslovenske vojske, dostigle su liniju @ednik-Pa~ir-Sombor. Jedinice II italijanske armije zauzele su Sew i Vrbovsko, i stigle su do Karlovca. Jedna ~eta italijanskih bersaqera iz bataqona “Diac”, sukobila se sa III bataqonom 54 pje{adijskog puka u selu O~estovu kod Knina, kojom prilikom su Italijani imali 180 mrtvih. Jedinice jugoslovenske re~ne ratne flotile, su kod Beograda potopile re~ne brodovemonitore: “Vardar”, “Savu”i “Moravu”, da ne bi pali neprijatequ u ruke.38 92

13. APRIL

Wema~ka avijacija je bombardovala Bawa Luku, Sarajevo, Jajce i Zenicu. Italijanska motorizovana divizija “Torino” je zauzela Gospi}. Ministarski savjet Kraqevine Jugoslavije je na Palama kod Sarajeva donio odluku, da zbog ratne opasnosti premjesti svoje sjedi{te u Nik{i}. Predsjednik Vlade i na~elnik \eneral{taba |eneral Du{an Simovi}, je naredio da se obrazuje front odbrane na liniji Bojana-Komovi-Durmitor-Prew-Neretva, sa naslonom oba krila na Jadransko more, gdje je trebalo sa~ekati pomo} Britanaca. Ministarski savjet je rije{io da se nastavi otpor, i da o predaji ne mo`e biti govora. Dva hrvatska ministra, Bari{a Smoqan i dr Torbar napustili su Vladu i oti{li ku}ama.39 14. APRIL

Wema~ka XVI motorizovana divizija je zauzela Zvornik, izgubiv{i pri tom nekoliko tenkova. Italijanska II armija zauzela je Knin. Jugoslovenska Vrhovna komanda je u 2345 ~asova uputila iz Sarajeva, preko Kraqeva za Beograd svoje opunomo}enike, |enerala Mihaila Bodija, i |eneral{tabnog pukovnika Radomira Trojanovi}a, da sa komandantom wema~ke II armije povedu pregovore o primirju.40 15. APRIL

Poslije `estokih borbi, koje su trajale od 800 do 1400 ~asova, wema~ka 60 motorizovana divizija zauzela je Kraqevo. Oko 1500 ~asova, wema~ka VIII oklopna divizija je poslije vi{e~asovnih borbi zauzela U`ice. Wema~ka XVI motorizovana divizija zarobila je na Palama jugoslovensku Vrhovnu komandu, i oko 1400 ~asova u{la je u Sarajevo. Jedinice II italijanske armije zauzele su Drni{, [ibenik i Split. Ministarski savjet Kraqevine Jugoslavije odr`ao je svoju posledwu sjednicu u Nik{i}u, na kojoj je odlu~eno da Jugoslavija kao dr`ava ne kapitulira, nego da to samo u~ini jugoslovenska vojska. Kraq Petar II i Vlada su potom sa aerodroma Kapino Poqe u Nik{i}u napustili zemqu, i avionima prvo odletjeli u Arginon u Gr~ku, a odatle u Atinu. U preostalih 12 aviona, ukrcali su se 27. martovski pu~isti sa ne{to poznatijih politi~ara, i tako|e odletjeli za Gr~ku. Bugarska je prekinula diplomatske odnose sa Jugoslavijom.41 16. APRIL

Wema~ka VIII oklopna divizija zauzela je Priboj i Rogaticu. U Beogradu su u 830 ~asova po~eli pregovori o primirju, ali su jugoslovenski predstavnici odbili da potpi{u kapitulaciju, {to su Wemci zahtijevali. Wema~ka, Italija i Slova~ka priznale su NDH.42 17. APRIL

Wema~ka XIV oklopna divizija zauzela je Dubrovnik, a VIII Prijepoqe, Bijelo Poqe i Berane, dok je 60 motorizovana divizija zauzela Pe}. Jedinice XVII italijanskog armijskog korpusa zauzele su Bile}u, Trebi93

we, Nik{i}, Cetiwe i Kotor. Oko 900 ~asova, jugoslovenski opunomo}eni predstavnici Aleksandar Cincarmarkovi} i |eneral Radivoje Jankovi}, su u zgradi biv{eg ~ehoslova~kog poslanstva u Beogradu, pristupili pregovorima o bezuslovnoj kapitulaciji, koja je kona~no potpisana u 2100 ~as, a stupila je na snagu sqede}eg dana u 1200 ~asova po sredwoevropskom vremenu. ^inu potpisivawa kapitulacije bio je prisutan wema~ki general Maksimilijan fon Vajks sa svojim saradnicima, kao i vojni predstavnici Italije. Ma|arske i Bugarske. Dvije ratne torpiqerke jugoslovenske mornarice “Durmitor” i “Kajmak~alan” sa svojim posadama, napustile su Boku i Jadran, da bi izbjegle zarobqavawe, i krenule su Sredozemnim morem ka Aleksandriji, gdje su se pridru`ile britanskoj floti i nastavile rat. Poru~nici bojnog broda Milan Spasi} i Sergej Ma{era, minirali su razara~ jugoslovenske ratne mornarice “Zagreb” u Bokokotorskom zalivu, da ne bi pao neprijatequ u ruke, i na wemu u isto vrijeme izvr{ili samoubistvo. Ostalu flotilu jugoslovenske ratne mornarice, zarobio je neprijateq.43 Kako ovo poglavqe nije glavna tematika kojim se ova kwiga bavi, to u wemu nije zna~ajnije ni obra|en otpor koji je jugoslovenska vojska pru`ila agresoru. Vaqa ipak naglasiti, da je on na pojedinim pravcima bio organizovan, sna`an i `estok. Posleratna jugoslovenska komunisti~ka istoriografija, uglavnom je zata{kavala taj otpor, i davala mu mali zna~aj, nastoje}i da prika`e brz i lak pad Kraqevine Jugoslavije kao nenarodne i bur`oaske dr`ave. Prilikom isle|ewa na sudskom procesu u Beogradu poslije II svjetskog rata, komandant wema~ke IV vazduhoplovne flote general-pukovnik Aleksander fon Ler, o jugoslovenskoj avijaciji rekao je ovo: “Otpor jugoslovenske avijacije bio je spretan i hrabar i ometao je jedinstvenost napada, tako da smo u toku prvog dana izgubili 10% aviona, dok je jo{ 10% bilo o{te}eno… U toku slede}ih dana jugoslovenski avijati~ari su i nadaqe pru`ali `estok otpor. Oni su bili vrlo vje{to vo|eni i, uprkos jakoj wema~koj nadmo}nosti, uvijek su ponovo mogli da se prikupe na pomo}nim aerodromima…Napadi jugoslovenske avijacije na Grac, Bruk na Muri, Bruk na Lajti i Mistelbah u grupama od 2 do 3 bombardera jako su nas ometali, iako su {tete i gubici bili mali”.44 Jugoslovenska avijacija bombardovala je u toku aprilskog rata ciqeve oko Skadra i Dra~a u Albaniji, a tako|e i wema~ke vojne aerodrome oko Temi{vara, Arada, Pa~uja i Segedina.45 U aprilskom ratu ukupno je zarobqeno 375.000 jugoslovenskih vojnika, podoficira i oficira. Od tog broja Italijani su zarobili samo 30.000. Kasnije su Wemci i Italijani pustili iz zarobqeni{tva ve}inu Hrvata, Makedonaca i pripadnika drugih nacionalnih mawina, kao i muslimana. Pu{teno je i ne{to srpskih i slovena~kih zarobqenika koji su bili te`e bolesni. Tako se broj zarobqenika poslije nekoliko mjeseci smawio na 210.000, od kojih je 10.000 bilo smje{teno u logorima u Italiji, a ostali su bili u logorima u Wema~koj. Oko 90% zarobqenika u logorima, bilo je srpske nacionalnosti. Vaqa napomenuti, da su jo{ u aprilskom ratu, Hrvati, Makedonci i ostale nacionalne mawine odmah po zarobqavawu pu{tani, tako da ve} na samom startu mnogi od wih nijesu ni dospjeli u logore.46 94

Kao {to je ve} ranije nagla{eno, re`imski komunisti~ki istori~ari su pola vijeka, obra|uju}i aprilski rat, tvrdili da je tako brza kapitulacija Jugoslavije bila posqedica nerije{enog nacionalnog i socijalnog pitawa u woj. Time su oni htjeli da potvrde tezu, a sve u slu`bi komunisti~kog re~ima, da su ta pitawa sre}no i dobro rije{ena u novoj komunisti~koj Jugoslaviji. Koliko su dobro bila rije{ena, potvrdili su doga|aji po~etkom devedesetih godina ovog vijeka, kada se i druga Jugoslavija raspala na gotovo identi~an na~in, samo bez otvorene spoqwe agresije, {to je jo{ gore. [to se ti~e socijalno-ekonomskog pitawa, iza poluvjekovne vladavine komunista ostao je privredni krah i nezaposlenost. Ve} sami doga|aji prilikom stvarawa Kraqevine SHS 1918. godine, kao i prve godine egzistirawa te dr`ave poslije I svjetskog rata, pokazali su da to ne}e biti nimalo sre}na dr`ava. Glavno pitawe te dr`ave bilo je hrvatsko pitawe. Nesposobni da sami stvore svoju dr`avu gotovo od po~etka ovog milenijuma kroz stotine godina, Hrvati su prvu Jugoslaviju izabrali samo kao tranzitnu dr`avu, i sticaj okolnosti, jer ni{ta vi{e u tom vremenu nijesu mogli dobiti. Kada su se propa{}u Austrougarske 1918. godine, opet ne svojom zaslugom oslobodili jednog ropstva, oni su poku{ali da stvore svoju dr`avu preko Narodnog vije}a u Zagrebu. Tada su se na{li pred novom opasno{}u. Italijani su krenuli da uzmu Dalmaciju, a Ma|ari Slavoniju. Nesposobni da sve to odbrane, Hrvati tada prakti~no padaju na koqena pred regentom Aleksandrom Kara|or|evi}em, a srbijanske trupe vra}aju Italijane odakle su krenuli. Hrvati tada ulaze u zajedni~ku dr`avu. Za svih 22 godine postojawa te dr`ave, oni su rovarili protiv we, da bi na kraju u aprilskom ratu 1941. godine, dobili tu svoju tzv. dr`avnu samostalnost na wema~kim, italijanskim i ma|arskim bajonetima. Regent Aleksandar Kara|or|evi} i Nikola Pa{i}, 1918. godine napravili su kardinalnu gre{ku {to su Hrvate i Slovence uveli u svoju dr`avu, propustiv{i tom prilikom da stvore jedinstvenu srpsku dr`avu. Takav istorijski momenat, te{ko da }e se ikada vi{e ponoviti srpskom narodu. Zbog toga Aleksandra Kara|or|evi}a ne treba smatrati velikim vladarem, a Nikolu Pa{i}a velikim politi~arem. Aleksandar je bio veliki patriota, demokrata i pobjednik. Sve ratove je dobio, ali pobjede na bojnom poqu nije znao da iskoristi u dr`avnom smislu. On je opet 1929. godine, propustio priliku da izvr{i amputaciju hrvatskih i slovena~kih teritorija od svoje dr`ave, i prepusti te narode svojoj sudbini i snala`ewu. Neki vode}i srpski politi~ari su mu to tada predlagali, ali je on to odbio. Da su se Hrvati i Slovenci poslije oslobo|ewa od jednog ropstva 1918. godine na{li u `rvwu izme|u Italije, Austrije i Ma|arske, odnosno u novom ropstvu, te{ko da bi se kao narodi ikada vi{e pridigli. Pa{i} je nesumwivo bio veliki politi~ar, ali na lokalnom unutra{wem nivou. On nikada nije bio dr`avnik. Razlika izme|u velikog dr`avnika, i velikog politi~ara je ogromna. Pa{i} je mogao biti pobjednik nad svojim unutra{wim politi~kim rivalima, ali nije mogao pobijediti Hrvate i Slovence. 95

Kraqevina Jugoslavije je po svom qudskom vojni~kom potencijalu i naoru`awu spadala u red ja~ih evropskih dr`ava. Da u woj nije bilo unutra{we izdaje Hrvata i drugih mawina, ona bi dr`avama Trojnog pakta pru`ila daleko ja~i otpor. Sam Hitler je mnogo respektovao jugoslovensku vojsku, upravo zbog toga {to je identifikovao sa srbijanskom vojskom iz I svjetskog rata, protiv koje su se on i Tito kao austrougarski felvebeli (tj. podoficiri) borili. U nekom lokalnom ratu izme|u Italije i Jugoslavije, a to su pokazale i borbe u aprilskom ratu, ishod bi bio vrlo neizvjestan, dok je sasvim sigurno da je Jugoslavija pojedina~no mogla tu}i Ma|arsku, Rumuniju i Bugarsku. Slovenci pak, u znatnom dijelu, u aprilskom ratu pokazali su se lojalni Jugoslaviji. Primjeri Mirka Plajvajsa i Sergeja Ma{ere su samo jedni od mnogih. Aprilski rat, i kasniji doga|aji ne samo u II svjetskom ratu, nego i oni sa po~etka devedesetih godina ovog vijeka, jasno su i prakti~no pokazali, da su jugoslovenska ideja i dr`ava neodr`ivi. ************* NAPOMENE: 1. C. L. Sulzburger, Drugi svjetski rat, Zagreb, 1971; Jovan Marjanovi}, Petar Brajovi}, Nikola Mraovi}, Milan Andri}, Milutin Markovi}, Dimitrije Studi}, Jovan Vasiqevi}, Stojadin Kati}, Drugi svetski rat kw. I i II, Beograd, 1973. 2. Vinston ^er~il, Drugi svetski rat, kw. II, Beograd, 1964, 149. 3. Herman Neubacher, Sonder Auftrag Sudost 1940-1945, Gottingen-Berlin-Frankfurt, 1957, 147 4. S. Koslov, Tragom nasilnika, Beograd, 1954, 230. 5. A. Berndt und von Wedel Deutchland im Kampf 1941, Otto Stollberg, Berlin, 93-96. 6. isto, 96-97. 7. Velimir Terzi}, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941, Titograd, 1963, 211 8. isto, 212. 9. isto, 202. 10. isto, 208. 11. isto, 209-210. 12. isto, 245-255. 13. isto, 210. 14. Giusepe Sentoro, Laeronautica italiana nella seconda guerra mondiale, volume I, Milano-Roma, 1946, 202. 15. Burhard Mueller Hillebrand, Die improvisierung einer Operation, E. Sl. Mittler Sohn G. m. b. H., Berlin; AVII, mikrofilm, SAD-N1, 218-314. 16. kao nap. 7, 253. 17. AVII, k. 1. reg. br. 4/2. 18. isto, reg. br. 5/2. 19. kao nap. 7, 465-466. 20. isto, 504. 21. AVII, k. 9, reg. br. 82, izjava D. Brati}a; Ferdo ^ulinovi}, Slom stare Jugoslavije, Zagreb, 1958, 236-237; Hrvatski narod, br. 73, 26. april 1941, 2. 22. Ferdo ^ulinovi}, Slom stare Jugoslavije, Zagreb, 1958, 268-274. 23. Istorija radni~kog pokreta Jugoslavije, Zbornik, kw. 1, Beograd, 1965, 95. 24. kao nap. 7, 342. 25. Hrvatski narod, posebno izdawe, 10. april 1941. 1. 96

26. kao nap. 7, 262-263. 27. isto, 264-265. 28. isto, 279. 29. isto, 314-317. 30. isto, 204. 31. AVII, k.20, br. 222/4. 32. kao nap. 7, 423-424. 33. isto, 436-455. 34. isto, 455-471. 35. isto, 471-489. 36. isto, 489-507. 37. isto, 511-523. 38. isto, 525-533. 39. isto, 535-544, 40. isto 550-556. 41. isto, 560-564. 42. isto, 564-567. 43. isto, 567-571. 44. AVII, k. 70, reg. br. 1/1. 45. kao nap. 7, 601-602. 46. isto, 575.

97

KO JE DRA@A MIHAILOVI]? Dragoqub Mihailovi}-Dra`a ro|en je 27. aprila 1893. godine u Ivawici, u srezu Moravi~kom. Dra`in otac zvao se Mihailo, i bio je sreski pisar, a majka Smiqana bila je rodom iz sela Tisovice kod Nove Varo{i, ro|ena Petrovi}. Dra`in djeda po majci bio je upravnik po{te u Po`arevcu. Dra`a je imao dvije sestre, i to: Milicu, koja je umrla 1905. godine, i Jelicu koja je pre`ivjela II svjetski rat, i umrla je u Beogradu. Od ostale porodice Dra`a je imao ~etiri strica, od kojih su trojica bili oficiri. To su bili: Toma, koji je bio upravnik telegrafa u Beogradu; Dragomir, koji je umro 1903. godine kao poru~nik; Velimir, koji je poginuo kao potpukovnik i komandant IX puka u I svjetskom ratu; Vladimir, koji je bio veterinarski pukovnik, i umro je 1929. godine. Kada je Dra`a imao dvije godine umro mu je otac, a kada je imao sedam, umrla mu je majka. Po smrti roditeqa, Dra`a se sa sestrama preselio u Beograd, gdje je brigu o wima preuzeo stric Velimir, koji je imao ku}u u Studeni~koj ulici. Dra`u i wegove sestre najvi{e je pazila baba po ocu Stanica. U Beogradu je Dra`a zavr{io osnovnu {kolu 1904. godine. [est razreda gimnazije zavr{io je 1910. godine u Tre}oj mu{koj gimnaziji. Te godine, 1. septembra stupio je u Ni`u [kolu Vojne Akademije u Beogradu, kao pitomac 43 klase. U I balkanski rat Dra`a je stupio kao pitomac-podnarednik, i bio je a|utant I bataqona IV prekobrojnog puka II poziva. ^in narednika dobio je 13. oktobra 1912. godine, na dan oslobo|ewa Skopqa od Turaka. Na istoj du`nosti bio je i u II balkanskom ratu protiv Bugara, u kome je dobio svoja prva odlikovawa, prvo Srebrnu, a zatim i Zlatnu medaqu za hrabrost. U ~in potporu~nika unaprije|en je 18. jula 1913. godine. Poslije svr{etka II balkanskog rata, wegova klasa bila je na do{kolovavawu. Me|utim, kako je u septembru 1913. godine izbila pobuna Albanaca u Kosovu i Metohiji, i djelovima Makedonije, to je Mihailovi} prekinuo sa {kolovawem, i bio postavqen za vodnika IV pje{adijskog puka I poziva, ~iji je {tab bio u Novom Pazaru. Po ugu{ewu pobune, ponovo se decembra 1913. godine vra}a na do{kolovavawe, na kome ostaje sve do juna 1914. godine. U I svjetski rat Dra`a stupa najprije kao vodnik III prekobrojnog puka, a onda kao vodnik u Mitraqeskom odjeqewu istog puka. Borio se u Ma~vi, a kasnije protiv Wemaca prema Po`arevcu. U ovim borbama opet je odlikovan Zlatnom medaqom za hrabrost. Sa srbijanskom vojskom odstupao je pre98

Dra`a Mihailovi} u civilnom odijelu

Dra`a Mihailovi} kao |eneral{tabni pukovnik i vojni ata{e Kraqevine Jugoslavije u ^ehoslova~koj 1937.

Dra`a Mihailovi} kao vo`d tre}eg srpskog ustanka 99

ko Albanije, i dospio do Krfa. Na Krfu su III i IV prekobrojni pukovi spojeni, i od wih je obrazovan XXIII pje{adijski puk. Puk je bio u sastavu Vardarske divizije, i Dra`a je u wemu bio tako|e vodnik u Mitraqeskom odjeqewu. Sa istim odjeqewem i pukom, u{ao je kasnije u sastav I jugoslovenske divizije, a wegov puk je preimenovan u I jugoslovenski pje{adijski puk. Dra`a je u~estvovao u svim zna~ajnijim borbama na Solunskom frontu, i to: na Ostrovskom jezeru, Gorni~evu, kod @iove, na kotama 1050, i 1368, na Sokolcu, Zelenom Brdu, Govedarskom kamenu i Dobrom Poqu. Kod sela Neokazi i Dowe Vrbene, bio je 24. septembra 1916. godine te`e rawen. ^im se oporavio vratio se u svoju jedinicu, i ako mu je ponu|ena pozadinska slu`ba. U~estvovao je i daqe u borbama na Solunskom frontu, i to: na Kozjaku, Ku~kovom Kamenu, \urovom Kamenu, Crnoj Reci, kod Novodara i na Bogoslovcu. Dra`a je u odnosu na svoje klasne drugove bio u zaostatku u jednom ~inu, jer su oni u aprilskom ratu imali ~inove brigadnih |enerala, a on pukovnika. Dra`a je 1914. godine primio odgovornost sa svojim komandantom bataqona, zbog toga {to Mitraqesko odjeqewe kojim je on komandovao nije iza{lo na odre|eni polo`aj, prema nare|ewu komandanta puka. Austrougarski vojnici su tada upali u rovove srbijanske vojske, i poslije kra}e borbe bili su odbijeni uz ve}e `rtve. Dra`a je tada bio kod komandanta bataqona, i pravdao se da su mitraqezi bili neispravni. Povodom toga je povedena istraga, a kako se ona protezala, on nije mogao biti unaprije|en, jer je bio pod istragom. Dra`a je u I svjetskom ratu dva puta dobijao armijsku pohvalu, koja je po onda{wim pravilima povla~ila unaprije|ewe u ve}i ~in. Iz ovog rata on je iza{ao sa sqede}im odlikovawima: Zlatnom medaqom za hrabrost, ordenima Belog orla V i IV stepena, i Kara|or|evom zvezdom sa ma~evima IV stepena. Od stranih odlikovawa dobio je Engleski bojni krst, po izboru pretpostavqene komande, koja je birala po jednog oficira na svaku diviziju za ovo odlikovawe.1 Dra`a Mihailovi} je prilikom isle|ewa 1946. godine, o svojoj vojni~koj biografiji rekao ovo: “Poru~nik sam postao septembra 1918. godine i primio sam ~etu u II bataqonu II jugoslovenskog puka. 1919. godine preme{ten sam u Kraqevu gardu, u kojoj ostajem samo 4 meseca i iz koje sam izba~en jer sam Novu godinu 1920. sa~ekao u kafani “Sloboda” u dru{tvu sa gardijskim poru~nikom Stevanom Bahuwickim, koji je nazdravio zdravicu i dotakao se boq{evi~ke revolucije, apostrofiraju}i da na{a sloboda ima da do|e sa Istoka. Moj drug je produ`io zdravicu upu}enu meni, a od susednog stola do{la je pretwa gra|anina Svetozara Pribi}evi}a. Ja sam izvadio revolver, stavio ga na sto i kazao: “Da vidim ko je boqi Srbin od mene”, navukao metak u cev i pi{toq dr`ao pred sobom. Moj drug je produ`io zdravicu, tada interveni{e sa susednog stola jedan sudski potpukovnik, Raka, ~ije prezime ne znam, koji je poznat kao prqav ~ovek iz Solunskog procesa, jer je bio la`ni svedok protiv Apisa. Zbog ovog doga|aja bio sam pod sudskim isle|ewem 40 dana, disciplinski ka`wen sa 15 dana zatvora i prognan u Skopqe. U Skopqe sam proteran stra`arno. Po izdr`anoj kazni postajem a|utant puka kojem sam slu`io u toku rata i koji se tada zvao 28 pe{adijski puk. Tu ostajem kratko vreme, a zatim me {aqu u padobransku {kolu u 100

Skopqu za nastavnika i komandira samostalnog mitraqeskog voda pri {koli. Sa nastavnim osobqem i mitraqeskim vodom pre{ao sam u Ni{, jer se {kola u Skopqu rasformirala, a potom u Sarajevo u sastav II pe{adijske padobranske {kole. Tada sam imao ~in kapetana druge klase. Godine 1921. konkursom sam primqen na Vi{u {kolu Vojne akademije, a 1922. dobijam ~in kapetana prve klase. Po zavr{enoj Vi{oj {koli, 1923. odlazim, kao {esti u rangu, na pripremu u general{tabnu struku i ostajem do marta 1926. godine, kada sam preveden u general{tabnu struku. Naravno, posle zavr{enog ispita budem postavqen za na~elnika {taba puka Dunavske divizijske oblasti u Beogradu u ~inu majora. Za vreme moje pripreme za general{tabnu struku radio sam u Obave{tajnom odeqewu General{taba u toku od godinu i po dana kod {efa Petra Markovi}a. U Nastavnom odeqewu sam radio {est meseci kod Emila Beli}a. Po zavr{enoj pripremi, na li~nu intervenciju ministra vojske Du{ana Trifunovi}a, koji me je zapazio kao najboqeg takti~ara u {koli, rasporedio me je ba{ u Dunavsku diviziju. Ovo se smatra jednim od najboqih polo`aja u Beogradu. Nagla{avam da na isti nisam do{ao ni po molbi ni po protekciji, ve} po `eqi moga profesora iz Vi{e {kole, koji je postao ministar vojske. 1927. godine preveden sam u Gardu sa ~inom majora. Imao sam polo`aj na~elnika {taba. Na tom sam polo`aju ostao do 1930. godine, kada odlazim u Francusku na u~ewe jezika i ostajem 6 meseci i po povratku iz Francuske postajem na~elnik {taba Garde, dobijam ~in potpukovnika i u Gardi ostajem sve do prole}a 1935. godine, istovremeno sa polo`ajem na~elnika {taba Garde. Bio sam i godinu dana komandant III bataqona pe{adijskog puka Garde. Od Solunskog procesa imao sam r|avo mi{qewe o kraqu Aleksandru, jer sam smatrao da je proces zasnovan potpuno na la`nim osnovama. Ovakvo mi{qewe o wemu zadr`ao sam do wegove pogibije, a wegovom pogibijom bio sam jako potresen. Bio mi je uvre|en nacionalni ponos i `alio sam ga Cenio sam starog kraqa Petra kao velikog demokratu u doba wegove vladavine i to doba smatrao sam kao najsre}nije doba srpske pro{losti. 1935. godine iz Garde sam preme{ten u Ministarstvo vojske, gde sam ostao na radu dva meseca, tu sam radio u Kreditnom odseku, a u septembru dobijam ~in pukovnika. Pre nego {to sam dobio ~in, u junu mesecu odlazim u Sofiju i u svojstvu vojnog ata{ea ostajem u Sofiji do maja 1936. godine. Iz Sofije sam preme{ten u Prag zbog afere koja je izbila sa prebacivawem Damjana Vel~eva iz Jugoslavije u Bugarsku, i wegovog poku{aja da digne ustanak u Bugarskoj. Ja ovde nisam bio ume{an, ve} je prebacivawe organizovao Ika Pani} preko svog kuma koji je bio obave{tajni oficir u Ministarstvu vojske i mornarice, a ja sam samo znao da }e on do}i u Bugarsku i o tome izvestio svoju komandu. Naravno, sa simpatijama sam posmatrao dolazak Vel~eva u Bugarsku, jer sam bio u vezi sa bugarskim oficirima iz Vojne lige koji su bili protiv dinastije Koburga. Poznavao sam biv{e emigrante Zemqoradni~ke stranke koji su `iveli u na{oj zemqi, kao {to su Nedeqko Atanasov, o kome sam imao lo{e mi{qewe; Ivana Kostova, profesora koji me je u~io bugarskom jeziku u Sofiji; Georgija Dimitrova-Gemeta; Vladu Georgijeva, pa{enoga Ki101

mona Georgijeva, preko koga sam do{ao u kontakt i imao tajni sastanak sa Kimonom; zeta Stamboliskog, ~ije sam ime zaboravio, tako|e sam dobro znao. Iz grupe protogerovista poznavao sam Pecu Crvenkovskog, Ne{u Tumangelova, ~iju sam `enu pomagao u Bugarskoj iz svojih li~nih sredstava, jer se on nije smeo vratiti u Bugarsku kao atentator na Borisa. Jednom re~ju, znao sam mnoge qude. Iz vojnih krugova: general-majora Svetoslava-Slaveta Popova, pomo}nika na~elnika General{taba i upravnika Tajne general{tabne {kole. S wim sam imao dobre bratske veze i bili smo do kraja intimni. On je grmeo protiv oba Koburga. Jednom prilikom je rekao da dok je Koburga u Bugarskoj, nema sre}e za bugarski narod. Penzionisan je za vreme procesa Damjanu Vel~evu. Poznavao sam generala Stoj~eva, ~ija je majka Srpkiwa iz Bosne i koji je 1934. godine kao a|utant Borisov otvorio dvorske kapije da u|u pobuwenici. Poznavao sam i imao kontakt sa Ivanom Marinovim, sada{wim poslanikom Bugarske u Americi (1946. godine – obj. A. Stamatovi}a), koji je tada bio na~elnik Obave{tajnog odeqewa u bugarskom General{tabu. Smatrao sam da je Borisov a|utant lo{ ~ovek, i nisam imao vere u wega. Poznavao sam i bio u kontaktu sa masom oficira iz Vojnog saveza, kako sofijskog garnizona tako i drugih, gde sam vr{io zvani~ne posete. Prilikom jedne posete Bresni~kom kowi~kom puku pitao me je zastupnik komandanta puka ima li kakve prepreke za na{e zbli`ewe, no pre nego {to sam ja odgovorio pokazao mi je da }e odse}i glavu Borisu, izra`avaju}i to mimikom i to u prisustvu svih oficira. Boje}i se provokacije, odgovorio sam da me}u nama nema prepreka. Prilikom odlaska iz Sofije li~no, iz ruku kraqa Borisa dobio sam orden Aleksandra Nevskog III stepena uz re~i: “Za va{e korektno dr`awe kao vojnog izaslanika u Bugarskoj. Smatrao sam wegov izraz “korektno” `aokom za moje nekorektno dr`awe, kako je on mislio, jer sam imao podatke da su Bugari tra`ili da idem iz Sofije. Formalni razlog mog odlaska u Prag bio je to {to se mislilo da sam ja organizovao dolazak Damjana Vel~eva u Bugarsku. Maja ili juna 1936. godine dolazim u Prag i ostajem do maja 1937. godine, opet na polo`aju ata{ea. U Pragu su me primili krajwe bratski i preda mnom nisu imali nikakvih tajni. Ja sam im zaista bio prijateq. Me|utim, Stojadinovi} je voleo drugu politiku i wegov predstavnik Vasilije Proti} imao je neprijateqsko dr`awe prema ^esima. Razlog moga odlaska iz Praga bio je taj {to je Mari} imao nameru da dovede svog zeta, s tim {to }e nekoliko meseci zastupati slede}eg vojnog ata{ea. Raspore|en sam u Qubqanu kao na~elnik {taba Dravske divizije, na kojem sam polo`aju ostao do prole}a 1938. godine. U prole}e 1938. godine primio sam komandu puka u Cequ, gde sam ostao do prole}a 1939. godine, a tada sam po{ao za na~elnika {taba utvr|ivawa kod generala Rupnika. Po tra`ewu klerikalaca, bana Natla~ena, pod izgovorom da sam zao{trio odnose sa Nemcima, oti{ao sam u jesen 1939. godine za nastavnika Vi{e {kole Vojne akademije, gde sam predavao taktiku na General{tabnoj {koli a strategiju na Vi{oj {koli. Na ovoj du`nosti ostao sam ~e102

tiri meseca, a 1940. godine preme{ten sam u Vrhovnu vojnu inspekciju, tada nanovo formiranu, i dobio polo`aj na~elnika Op{teg odeqewa, koje je imalo za zadatak da uvede u pogledu nastave novine u vojnoj nauci i u na{oj vojsci. Osnivawe ove nove institucije u~iweno je zbog kneza Pavla: kada se on povu~e u slu~aju punoletstva kraqa, trebalo je da bude komandant Vrhovne vojne inspekcije, kao vrhovni inspektor vojske, kako bi vojsku zadr`ao u ruci, kao {to je to radio i kraq Milan kao komandant aktivne vojske za vreme vladavine wegovog sina. U ovoj inspekciji odmah sam do{ao u sukob, jer mi je onemogu}eno da provedem novine u na{oj vojsci. Povod je bilo jedno predavawe aktivnim i rezervnim oficirima u kojem sam napao strahovitu zastarelost na{e vojske. To je bio razlog da budem smewen. Tada odlazim u Mostar kao na~elnik {taba Primorske armije, koje je mesto smatrano kao mesto za ka`wene oficire. Prvog aprila 1941. godine dobio sam ratni raspored na~elnika Operativnog odeqewa II armije. Na tom polo`aju sam u{ao u rat. U leto 1940. godine povezao sam se sa Borom Mirkovi}em, jer me je ba{ on pozvao zajedno sa @arkom Popovi}em, mojim nerazdvojnim drugom i {efom Obave{tajnog odeqewa General{taba. Nas dvojica smo s Borom odr`ali niz sastanaka. Sastancima su prisustvovali i wegovi oficiri, koje je on naro~ito birao. U prvo vreme ciq sastanka bio je zagonetan. Bora je veli~ao Simovi}a, napadao Stojadinovi}a, kneza Pavla i zvani~nu politiku koja se iskristalisala i ciq sastanka je bio prevrat za obarawe re`ima. U to vreme Simovi} mi pokazuje naro~itu pa`wu i odre|uje me u Komisiju za utvr|ivawe Fru{ke gore. Sastanci sa Borom su se produ`avali. Uvek sam na sastanke sa Mirkovi}em odlazio u dru{tvu @arka Popovi}a i zajedno smo dobijali pozive. Prilikom jednog poziva @arko je predlo`io da na sastanak povedem vojnog ata{ea Engleske Klarka i vojnog ata{ea Fortijea. Ja sam pristao i po{li smo skupa. Taj sastanak je odr`an na aerodromu, u kasini. Prilikom ve~ere general Mirkovi} mi je rekao da ovu dvojicu nije trebalo dovoditi. Uo~io sam da se pla{i da se ne{to otkrije u vezi sa zaverom, jer je postojala zabrana da se dru`i sa vojnim izaslanicima. U posledwe vreme, dok sam bio u Beogradu, odlazio sam kod Bore na sastanke i uvek sa pozivima. Dok sam ja bio u Beogradu, bio je donesen op{ti plan akcije, koji se sastojao u nasilnom obarawu re`ima i mewawu politike. Detaqni planovi nisu bili razra|eni. Krajem oktobra ja odlazim u Mostar i gubim vezu sa Borom Mirkovi}em. Tako|e gubim vezu i sa @arkom Popovi}em. Osnovni uzrok je moja bolest - i{ijas. 27. marta 1941. godine, o doga|ajima me je informisao telefonski major @ivan Kne`evi}, jedan od rukovodilaca pu~a, jer sam tada bio u Mostaru. Od vojnih ata{ea u Beogradu poznavao sam engleskog ata{ea Klarka, ~lanove iz poslanstva, ameri~kog ata{ea Fortijea, ~lanove francuske misije Rikoa, Barbijea, Betuara, kao i ranijeg vojnog izaslanika i jednog general{tabnog majora, alpinca ~ijeg se imena ne se}am; bugarskog ata103

{ea Dobrinova. Wegov naslednik se pravio da me ne poznaje na jednom prijemu, iako smo se znali iz Sofije; gr~kog ata{ea sam znao; jo{ iz Praga poznavao sam ~e{kog ata{ea Malija. Veze sam odr`avao sa Klarkom i Fortijeom. Obi~no smo se sastajali u stanu kod Klarka i uvek sam odlazio sa @arkom Popovi}em, sem jedne ve~eri kada sam bio sam kod Klarka, a to je one ve~eri kada je bio prijem Udru`ewa rezervnih podoficira kod Klarka. Predmet diskusije sa Klarkom i Fortijeom bila je vojna i politi~ka situacija u Evropi i moja je te`wa bila da doznam {to vi{e o tim stvarima. Moram priznati da smo dosta i doznavali. Klark je nama davao ~itave elaborate o nema~koj vojsci. Pokazalo se da su ti elaborati bili ta~ni. Me|u nama je vladao drugarski odnos. Sastanci su odr`avani, obi~no u stanu kod Klarka, tu negde oko senatorijuma “Vra~ar”, ili na Top~iderskom brdu, iza igrali{ta “Jugoslavije”, kod jednog ~lana britanske ambasade. Svi smo dolazili u civilnom odelu. Uvek smo dolazili no}u. Od kako je @arko do{ao na rad u Obave{tajno odeqewe, ja sam svakog dana od 7-900 ~asova ~esto ostajao u wegovom Odeqewu i pomagao mu u radu. Imao sam i konkretne zadatke na terenu; prevodio sam agente u Austriju, gde sam imao kanal jo{ dok sam bio komandant u Sloveniji. Moj konkretni zadatak bo je odr`avawe veze sa Klarkom i posle @arkovog odlaska u Rusiju kao vojnog predstavnika. @arko je u Rusiju po{ao u drugoj polovini 1940. godine. ^ini mi se da sam se u Sloveniji borio protiv klerikalizma, ~ija je te`wa bila stvarawe jedne habzbur{ke dr`ave – po mom mi{qewu Povezao sam se sa vode}im qudima koje je organizovala Jugoslovenska nacionalna stranka. Dolaskom u Beograd rasplamsala se borba oko Konkordata. Ja sam tada stupio u vezu sa “crnorukcima” preko Stojana Stojadinovi}a, general{tabnog pukovnika u penziji, koji je radio u “vagon-liju”. Moj ciq bio je da vidim da li }e “Crna ruka” mo}i ne{to da preduzme u organizaciji pobune protiv re`ima. Napomiwem da nikada nisam prekidao simpatije prema “Crnoj ruci”, a mislim da su i oni u mene verovali. Video sam da oni nemaju ni organizaciju ni snage da se suprotstave Konkordatu. Tada sam tra`io vezu na drugoj strani. Preko Koste Kraj{umovi}a, koji je moj dobar drug jo{ iz Sofije, i na wegov predlog, po{ao sam na sastanak sa Milanom Gavrilovi}em. Ja mislim da je to bilo u ku}i Tupawanina, negde oko pozori{ta. Ja sam mu izlo`io o~ajno stawe u vojsci i pitao ga da li ima mogu}nosti pobune protiv re`ima. On mi je odgovorio da me ne}e primiti na du{u, da }e moju izjavu sa~uvati u tajnosti, da je pobuna mogu}a, ali da bi je trebalo izvesti za jednu no}, u protivnom, Nemci bi u{li u zemqu. Moj predlog da bi trebalo di}i pobunu, po wegovom mi{qewu, nije bio ostvarqiv i ja sam od wega oti{ao nezadovoqan”2 [to se ti~e porodi~nog `ivota Dra`e Mihailovi}a, vaqa napomenuti da se on o`enio 1920. godine Jelicom, k}erkom pje{adijskog pukovnika Jevrema Brankovi}a. Jelica je bila udovica, i iz prvog braka dovela je k}erku. Sa Jelicom je Dra`a imao troje djece, dva sina i k}erku. Si104

novi su mu se zvali Vojislav i Branko, a k}er Gordana. Vojislav je poginuo 1944. godine kao ~etnik, u borbi protiv partizana, odnosno bio je te{ko rawen i umro je na Dra`inim rukama. Branko i Gordana pristupili su 1944. godine partizanskom pokretu. Branko je postao artiqerijski poru~nik JNA, i 1948. godine bio je osu|en kao informbirovac. Po izlasku iz zatvora zavr{io je pravni fakultet, i radio je u jednom beogradskom preduze}u sve do penzije. Umro je 1995. godine.3 Me|u Mihailovi}evim pristalicama u zemqi i inostranstvu poslije II svjetskog rata, kru`ile su glasine da je on bio dobar prijateq i {kolski drug sa vo|om oslobodila~kog pokreta Francuske generalom [arlom de Golom. Ove informacije su nepotvr|ene, mada ima osnova za wihovu ta~nost, jer je Mihailovi} 1930. godine, {est mjeseci boravio u Francuskoj. U to vrijeme [arl de Gol bio je potpukovnik, i profesor istorije ratovawa na Vojnoj Akademiji Sen Sir u Parizu, te postoji mogu}nost da su se wih dvojica tada susreli i upoznali. I sam [arl de Gol, kao i Mihailovi}, predlagao je reforme u francuskoj vojsci.4 ************ NAPOMENE: 1. AJ, Slu`bene novine Kraqevine Jugoslavije, br. 6, 30. april 1942; Rodo qub, br. 2, 24. novembar 1945; Dragoslav Milosavqevi}, Poznavao sam Dra`inu veli~inu i prelemenitost karaktera, Glas Ravne Gore, br. 65/66, jun-jul 1952,2. 2. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Dra`e Mihailovi}a ura|en 9. aprila 1946. u Beogradu 3. kao nap. 1. 4. Philippe Mason, De Gaulle, Zagreb, 1976.

105

U SLOMU O periodu u~e{}a Dra`e Mihailovi}a u aprilskom ratu 1941. godine, ima vrlo malo izvora prvo reda, tj. klasi~no dokumentacionih. Kao {to je poznato, Dra`a Mihailovi} je u aprilski rat u{ao na polo`aju na~elnika Operativnog odjeqewa II armije. Ova armija prema ratnom planu imala je da izvr{i koncentraciju na prostoru Osijek-\akovo-Vinkovci-Vukovar-Na{ice-Slavonski Brod. U poglavqu ove kwige o aprilskom ratu, re~eno je da je jugoslovenska vojska znatno kasnila u koncentrisawu i razvijawu svojih snaga u odnosu na agresora. Zbog toga je i II armija imala na raspolagawu samo djelove Osje~ke i Bosanske divizije. Sve ostale divizije bile su u fazi mobilizacije, i kada su neke od wih oformqene. Wemci su ve} uveliko razbili operacijski prostor II armije. Prilikom isqe|ewa Dra`e Mihailovi}a 9. aprila 1946. godine u Beogradu, sam Mihailovi} je o svom u~e{}u u aprilskom ratu najmawe pri~ao, u odnosu na ostale periode svoga `ivota i rada. O tom periodu on je samo ovo rekao: “U danima kapitulacije Jugoslavije ja nisam hteo da kapituliram i odbio sam nare|ewe da pregovaram sa Nemcima. Do{ao sam na ideju da izbijem na Drinu, i da }u tamo na}i front, ali sam se razo~arao jer fronta nije bilo. Odlu~ih se da po|em u Srbiju, ra~unaju}i da tamo nije sve zavr{eno bar u pogledu naroda. Odlu~io sam da se dokopam planinskog masiva Rudnik-Suvobor-Medvednik-Maqen-Povlen-Gu~evo. Ra~unao sam da organizujem narod, na prvom mestu u Zapadnoj Srbiji. Doneo sam kona~nu odluku da se borim protiv okupatora. Ra~unao sam, naro~ito posle napada na Sovjetski Savez, da }e se rat zavr{iti 1941. godine. Odluku o otporu u porobqenoj otaybini doneo sam kada sam do{ao na Drinu.1 Jedini precizniji memoarski zapis o Mihailovi}evom u~e{}u u aprilskom ratu, dao je kapetan I klase Mirko Stankovi}, u svom ~lanku “Sa Dra`om od Br~kog do Ravne Gore”. Stankovi} u svom ~lanku pored ostalog pi{e: “[tab Armije bio je sme{ten u zgradi Sreskog na~elstva. Kad sam u{ao u zgradu, zatekao sam postrojeno vi{e ni`ih oficira i podoficira iz raznih jedinica. ^ekali su da referi{u Komandantu svaki o svom slu~aju. Mesto Komandanta, u sali se pojavio pukovnik Dra`a Mihailovi}, u uniformi oficira planinskog puka. Obradovao sam se kad sa ga video, jer sam ga poznavao jo{ iz 1926/27, kad sam bio u Vojnoj akademiji. Pri{ao mi je i upitao me ozbiqno, ali blago, {ta je bilo sa 106

mnom. Ispri~ao sam mu sve {to sam do`iveo sa svojim odredom. Kad sam mu spomenuo Vinkovce, on mi re~e: “Da, da, i nama su Usta{e u Vinkovcima zarobile ceo prtqa`ni deo, te sam i ja ostao bez svojih stvari. Neka se va{ odred danas odmori, a postavite samo patrole da krstare po varo{i. Vi pak prikupqajte vojnike koji su ostali bez svojih komandi. [tab nema li~ne za{tite, te }e va{ odred odsada da vr{i tu du`nost; vi }ete sva nare|ewa da primate od mene”. Dan i no} pro{li su na miru. Celo to vreme prolazile su kroz Br~ko na{e jedinice koje su se povla~ile iz Slavonije. Oko 700~asova izjutra 12. aprila oti{ao sam u [tab da primim nare|ewa za rad u toku toga dana. U [tabu sam ~uo da }e Na~elnik [taba |eneral Magdi} tog dana da otputuje u Sarajevo u bolnicu. @alio se da ga boli uvo. Kao Hrvat nije na{ao drugog na~ina da se izvu~e iz Br~kog. Du`nost na~elnika [taba preuzeo je pukovnik Dra`a Mihailovi}. Istovremeno sam saznao da [tab nema nikakve veze sa Vrhovnom komandom i da se ni do danas ne zna ko je upravo Na~elnik [taba Vrhovne komande. Javio sam se Dra`i. On mi je naredio da do 1000 ~asova sa svojim odredom posednem u retkom stroju desnu obalu reke Save, desno i levo od samog mosta. “U toku dana izdava}u vam na vreme potrebne dopune, po{to }u biti u va{oj blizini!” U 1000 ~asova na{a artiqerija stavila je pod vatru put VinkovciBr~ko ka @upawi. Jednim protivavionskim topom, postavqenim uza sam most, upravqao je li~no Dra`a i sam regulisao vatru. Zatim je li~no oti{ao da na licu mesta izda zapovest pukovniku Feti Spaji}u, Komandantu Armijskog kowi~kog, da zatvori pravac ka Bijeqini. Oznojen i zadihan, vra}ao se preko savskog mosta da se li~no uveri jesu li izvr{ene sve potrebne pripreme za ru{ewe ovog mosta. Ta~no u 1200 ~asova, uz ogromnu detonaciju, most se povija i odmah zatim ru{i u Savu. Nastaje tajac na celom frontu. Ni pu{ka se ne ~uje. Osmatramo durbinima. Slavonska ravnica pusta, nigde `ive du{e. Na putu tako|e nikakvih pokreta. Nema~ka avijacija aktivna, a wihovi avioni samo krstare i nadle}u na sve strane. Sastajemo se tu nekako oko mosta. Posmatramo kako pontonirci bacaju u Savu pontonirski materijal, da ne bi pao neprijatequ u ruke. Dra`a, utonuo u misli, uzima lulu, ponovo je puni duvanom, pa }e pri tom: “Te{ko je komandovati demoralisanom vojskom”. Izgovorio je jednu o{tru re~ protiv pukovnika Fete Spaji}a, rekav{i: “Pa i wega nema. I on je nekud pobegao. Ceo se puk raspao.” Rekao sam mu da sam razgovarao sa Mitrom Mitrovi}em i da mi se on `alio kako kowi tri dana ni{ta nisu jeli; da su kowi i qudstvo, posustali, i da sada puk ni{ta ne predstavqa. … Da bismo za{titili prikupqawe puka s one strane obale, otvorili smo s ove strane vatru. Pod za{titom na{e vatre, puk po~iwe da se prevozi re~nom la|om i ~amcima, pod li~nim rukovodstvom pukovnika D. Mihailovi}a. Istog dana oko 1700 ~asova puk je preba~en, bez ikakvih gubitaka. U 1730 Dra`a upoznaje Komandanta Bosanske divizije sa dotada{wom situacijom. Meni je naredio da prikupim odred i sa~ekam nare|ewe za pokret. 107

U 19 00 ~asova krenuli smo automobilima za Gra~anicu, gde je u toku dana preba~en [tab Armije. Preno}ili smo u Gra~anici. No} je protekla u miru. Na prvi dan katoli~kog Uskrsa, 13. aprila, Dra`a je dobio nare|ewe od Komandanta armije da od mog odreda, qudstva 72 pe{adijskog puka, armijske auto-~ete, dva voda protivavionskih mitraqeza iz Armijskog protivavionskog diviziona i polu~ete bornih kola iz bataqona bornih kola, formira u toku dana jedan Brzi odred sa zadatkom da uspostavi situaciju na levom krilu Armije, na pravcu: Doboj-Derventa-Bosanski Brod... Kuriri iz nekih jedinica podneli su Dra`i izve{taj da je Derventa ve} u rukama Hrvata. Dra`a nare|uje da se Derventa zauzme po svaku cenu i da se oslobodi pravac ka Bosanskom Brodu. Za izvr{ewe ovog zadatka upu}uje u prethodnicu ~etu pe{adije sa automobilima, vod bornih kola i vod protivavionskih mitraqeza. Otpor se daje iz ku}a. Uli~ne borbe traju kratko. Usta{e be`e. Neki se kriju po ku}ama; a jedna grupa koja se bila zabarikadirala u slagali{tu preko puta stanice, jo{ je davala otpor. Vodnik derventskog `andarmerijskog voda, mislim da je bio poru~nik Mirko Maru{i}, sa `andarmima i vojnicima iz na{eg odreda upada u samu zgradu i kroz prozore izbacuje `ive Usta{e. Sa pravca sela Plehana dobijali smo opet vatru, no wu smo brzo slomili. Dra`a je uputio jedan odred u pravcu Prwavora, a jedan sa glavninom u pravu Bosanskog Broda. Pred Bosanskim Brodom opet borba. Nemci su na Savi podizali pontonski most, a Hrvati su ih prevozili ~amcima. Ovo je ra|eno pod za{titom nema~ke avijacije. Pojedini nema~ki avioni spu{tali su se do pedeset metara iznad zemqe i mitraqirali nas. Sa okolnih brda Usta{e su otvorile uragansku vatru na nas. Dra`a je tr~ao sa polo`aja na polo`aj, nare|ivao, popravqao raspored, bodrio, hrabrio… Posustali smo od umora, a bili smo i gladni. Hrana }e da nam se doturi ~im padne mrak; a wega, Dra`u, starog ratnika, heroja i junaka, nisu zamarali ni glad ni borbe, niti pak napori. Po{to je na{ odred svr{io dobijeni zadatak, do{le su u 2100~as druge jedinice da nas smene... U 2300 ~asa krenuli smo za Doboj i daqe u sastav [taba Armije. U Doboj smo stigli 15. aprila oko 700 ~asova. U Doboju i wegovoj okolini bilo je puno na{e vojske, mo`da {ezdeset do sedamdeset hiqada qudi. Na ~elu kolone bio je Dra`a. Zaustavili smo se na putu Doboj-Maglaj. Oko osam ~asova po~ela je da deluje na{a artiqerija; ali u kome pravcu ni sami ne znamo. Posle ovoga ~ula se i jaka mitraqeska vatra. Istr~ao sam na ~elo kolone da upitam Dra`u {ta treba raditi. Naredio mi je da prenesem nare|ewe da svi vojnici, a i stare{ine, pripreme ran~eve, pa za slu~aj potrebe da odmah napu{taju vozila... Ta~no u pono} krenuli smo vododelnicom reka Spre~e i Krivaje. 108

Oko 800 ~asova 16. aprila 1941. nai{li smo na jedno srpsko selo, posustali od umora, nespavawa i gladi. Dra`a je naredio da se razmestimo u ovom selu; a da bi se vojnicima {to spremilo za jelo, dao je posledwe dve hiqade dinara koje je imao kod sebe, sa re~ima: “Nemam vi{e. Vi oficiri prikupite jo{ izme|u sebe, ali od vojnika ne tra`ite, jer oni nemaju. Kupite hleba i nekoliko ovaca, pa neka se spremi ru~ak”. Ovde smo predanili i odmorili se, a uve~e smo krenuli u susedno selo. Sedamnaestog aprila do{ao nam je `andarmerijski kapetan Milojko Uzelac, sa kapetanom Petrom Dejanovi}em i sa jo{ nekoliko `andarma, i doneo tri stotine hiqada dinara, koju je sumu predao Dra`i za ishranu qudstva ovog odreda. Kapetan Uzelac ostao je sve do kraja u [tabu i prozvan je Taras, jer je li~io na Taras Buqbu. Dvadesetog aprila bili smo u selu Petrovo Selo. Tu nam je do{ao kapetan Igi}, blagajnik bosanske divizije, sa novcem od dva miliona dinara; ali je sutradan pobegao od nas. U selu Gorwe Drap{ine ubili su ga wegovi pratioci i opqa~kali novac. Do{ao nam je i Frawa, marinski narednik. Na{e patrole krstarile su okolnim brdima i dovodile na{e zalutale vojnike iz drugih razbacanih ili ve} zarobqenih jedinica. Doveli su nam i dva narednika na kowima iz kowi~ke Kraqeve garde. Saslu{ali smo ih. Oni su izjavili da je wihova brigada 15. aprila razoru`ana kod Qiga, a da su oni rodom iz Travnika i sad idu svojim ku}ama. Pustili smo ih da idu pe{ke ku}ama. U wihovim bisagama na{li smo plakate o na{oj bezuslovnoj kapitulaciji. Dali smo ih Dra`i. Po{to je pro~itao jedan primerak, naredio je da se odred postroji na jednoj livadi, a zatim je odr`ao slede}i govor: “Junaci! Na{a je Vlada, kao {to vidimo iz ovog letka, sramno potpisala akt o na{oj bezuslovnoj kapitulaciji pred nema~kom oru`anom silom. Ja tu kapitulaciju ne priznajem. @iv se Nemcima ne}u predati. Nema~ka mora da izgubi ovaj rat. Englezi su na{i saveznici. Ovakva heterogena vojska kakva je bila na{a, nije bila sposobna ni za kakvu borbu. O tome sam je pisao i govorio, ali… Ovo nije bio rat, ovo je bila zabuna. Mi }emo se organizovati i povesti gerilsku borbu protiv okupatora, prema na{im mogu}nostima. Kada na{i saveznici Englezi budu ~uli za na{e postojawe, oni }e nas pomo}i. Malena Srbija vodila je Prvi i Drugi balkanski rat, Prvi svetski rat. Iz ovih ratova ona je iza{la kao pobednica. Svojim saveznicima pokazala je punu vernost, a srpski heroizam zadivio je ceo svet i pokazao kako se gine i mre za slobodu. Mi }emo se i ovog puta boriti za svoju slobodu, za boqu i sre}niju Jugoslaviju. @iveo Kraq! @iveli na{i saveznici Englezi!” Dra`in govor u~inio je dubok utisak na na{e du{e i vi{e nije bilo kolebawa. Svi smo imali poverewe u na{eg Dra`u i bili gotovi da svi sa wim radije izginemo, nego da padnemo Nemcima u ruke. Dra`a je bio simbol ~asti i slobode. Kroz wegova usta progovorio je u tom trenutku ceo srpski narod. Gde on, tu i mi. U vatru, u vodu, svejedno, on je s nama. 109

Tog dana prikqu~io nam se i Dobojski ~etni~ki odred sa oko trideset ~etnika, a stare{ina im je bio vojvoda Mitar”.2 Iako je ovo jedino svjedo~ewe o Mihailovi}evom u~e{}u u aprilskom ratu, ono je bilo predmet kritika u posqeratnoj ~etni~koj {tampi. U kritikama je bio vode}i potporu~nik Pavle Me{kovi}, koji je iznio ~itav niz datumskih i terenskih kontradiktornosti u Stankovi}evom ~lanku. Stankovi} i Me{kovi} povodom ovoga, imali su nekoliko povratnih ~lanaka u kojima su jedan drugog negirali. Razlozi ovih negacija, vjerovatno le`e u ~iwenici, {to je Stankovi} kasnije napustio Mihailovi}ev pokret, i postao oficir u Nedi}evoj vojsci. ************* NAPOMENE 1. A J. Zapisnik sa saslu{awa Dra`e Mihailovi}a ura|en 9. aprila 1946. u Beogradu. 2. Mirko Stankovi}, Sa Dra`om od Br~kog do Ravne Gore, Sloga, Sidnej, 1952, 69-70.

110

VO@D TRE]EG SRPSKOG USTANKA Aprilskim porazom jugoslovenske vojske, borbe nijesu prestale. Usqed neredovnog stawa, Wemci jo{ uvijek nijesu mogli da identifikuju ko se nalazi na ~elu grupe koja je pru`ala otpor? Da je bilo `ilavog otpora, i da je sasvim sigurno da ga je pored ostalih organizovao i Dra`a Mihailovi}, govori nare|ewe feldmar{ala i komandanta wema~ke II oklopne armije Maksimilijana fon Vajksa od 28. aprila 1941. godine, u kome se pored ostalog ka`e: “Pove}awe broja podmuklih prepada na wema~ke vojnike iziskuje najo{trije protivmjere. Samo brza i bezobzirna akcija obezbijedi}e odr`avawe mira i sigurnosti i sprije~i}e formirawe bandi. Iz jedne divizije bio je upu}en odred ka srpskom selu sa ciqem da izvr{i razoru`awe. Komandant odreda je sa jednim oficirom i jednim narednikom izjahao naprijed i pri tome je bio napadnut od jedne komitske bande u srpskim uniformama, pa je ubijen, a wegovi pratioci su te{ko raweni. Onaj ko se prona|e u srpskoj uniformi pod oru`jem odmah da bude strijeqan, a treba strijeqati i mu{karce sposobne za oru`je koji su uhva}eni u blizini bande. Svi strijeqani ima da se objese, a wihove le{eve treba ostaviti da vise”.1 Jedan od najpoznatijih ~etni~kih komandanata major Dragutin Keserovi}, pred istra`nim organima u Beogradu 1945. godine, izjavio je pored ostalog ovo: ...“doneo sam odluku da se posle povla~ewa iz Caribroda, gde sam bio komandant bataqona, ne predajem neprijatequ, nego da organizujem narod za otpor protiv okupatora, {to sam i u~inio. Po~eo sam prikupqati oficire i podoficire po srezu Kru{eva~kom. Nai{ao sam na vrlo dobar odziv”.2 Krajem aprila i po~etkom maja 1941. godine, na planini Goliji u Srbiji, bilo je vi{e naoru`anih grupa, koje su odlu~ile da pru`e otpor okupatoru, a vodili su ih rezervni kapetan II klase Vojislav Luka~evi}, kapetan II klase Radomir Cveti} i poru~nik Vuk Kalaitovi}. Svi su oni pri{li Dra`i Mihailovi}u, a ove podatke dao je islednim organima 1945. godine Vojislav Luka~evi}.3 Ve} po~etkom maja 1941. godine, sin proslavqenog vojvode @ivojina Mi{i}a, major Aleksandar, je iz sela Struganika kod Vaqeva, po nalogu Dra`e Mihailovi}a oti{ao kao kurir u Beograd, gdje se povezao sa pukovnikom Branislavom Panti}em i potpukovnikom Dragoslavom Pavlo111

vi}em, da bi oni do{li sa wim u Struganik. Tako je od 14. do 16. maja odr`an sastanak kome su bili prisutni: Dra`a Mihailovi}, pukovnik Branislav Panti}, potpukovnik Dragoslav Pavlovi}, major Aleksandar Mi{i} i major Miodrag Palo{evi}.4 Da su Wemci nastojali da u zametku ugu{e svaki otpor, govori i odlomak iz izvje{taja na~elnika [taba 60 wema~ke pje{adijske divizije generala Eberharta, u kome stoji: “Pored ove vrste ~isto razbojni~kih dru`ina, okupili su se, mjestimi~no, srpski politi~ki fanatici pod imenom ~etnika. Oni poku{avaju da terorom pokrenu narod protiv wema~kih okupacionih snaga… ^etnici ho}e da se predstave kao velika i {iroko zasnovana organizacija. Me|utim, ~iwenica {to se oni usu|uju da se pojave samo u malim zaba~enim op{tinama, dokazuje wihov stvarni uticaj. U ma{ti stanovni{tva ~etnici su se okru`ili mnogo pretjeranim oreolom, koji se, prije svega, izra`ava u strahu od wih. U postupcima sa naoru`anim bandama ne igra nikakvu ulogu, da li su u pitawu ~etnici ili prosta razbojni~ka dru`ina. Svaki koji se bespravno na|e pod oru`jem ve} je proigrao svoj `ivot”. Ina~e ovaj izvje{taj datira od 17. maja 1941. godine.5 Sve ovo govori da Wemci jo{ nijesu mogli da izvr{e ta~nu identifikaciju vo|e otpora, ali i da se krug oko Mihailovi}a postepeno zatvarao. U svom “Dnevniku rada”, poru~nik Ne{ko Nedi}, tako|e jedan od najzna~ajnijih ~etni~kih komandanata, napisao je pored ostalog ovo: “Od pukovnika Mihailovi}a sam dobio instrukcije da odmah otpo~nem sa organizacijom jugoslovenske vojske u slobodnim srpskim planinama, {to sam i produ`io odmah 18 maja 1941. u op{tinama Kr~mar, Ose}anica, Rajkovi}, Paune i varo{i Vaqevu.”6 Vaqa napomenuti da je [tab 60. wema~ke pje{adijske divizije, izdao 19. maja 1941. godine plakatiranu naredbu stanovni{tvu, da }e za svakog ubijenog Wemca biti strijeqano, odnosno obje{eno 100 Srba.7 ^etnici Dra`e Mihailovi}a su 28. maja 1941. godine napali wema~ku motorizovanu kolonu u selu Quqacima, na putu izme|u Kragujevca i Gorweg Milanovca. Ova akcija ra~una se kao po~etak III srpskog ustanka, i prva gerila u porobqenoj Evropi.8 Ona je zna~ajna po tome, {to za razliku od ranijih Mihailovi}evih akcija, nije predstavqala eho borbi iz aprilskog rata. Sovjetski ministar spoqnih poslova Vje~eslav Mihailovi~ Molotov je 22. juna 1941. godine, na dan napada Wema~ke na SSSR, preko radio-Moskve pro~itao govor, u kome je pomenuo da se na teritoriji Jugoslavije bore protiv okupatora samo Srbi. Govor je prenijela i moskovska “Pravda” od 23. juna.9 Kapetan I klase Milo{ S. Gli{i}, je na isle|ewu 1946. godine, rekao da je 3. jula 1941. godine bio kod Dra`e Mihailovi}a na Ravnoj Gori, i da je od wega dobio zadatak da izvr{i organizaciju ~etnika na terenu U`i~ke Po`ege. Tako je Gli{i} postao prvi komandant Po`e{kog ~etni~kog odreda. Krajem septembra 1941. godine, za komandanta ovog odreda postavqen je kapetan I klase Vu~ko Igwatovi}, a Gli{i} je postao na~elnik [taba.10 O ~etni~koj obavje{tajnoj slu`bi u Beogradu 1941. godine, organizovanoj radi pra}ewa rada okupatora, komunista i kvislinga, ~lan 112

Centralnog nacionalnog komiteta dr Vojin Andri}, je pred istra`nim organima 1952 godine pored ostalog rekao: “Za okolinu Beograda bio je zadu`en kapetan Sa{a Mihailovi}, docnije komandant Beograda. Tada, avgusta 1941. godine, je obavje{tajna slu`ba bila u embrionu i uglavnom je crpela podatke od majora ]osi}a, {efa obave{tajne slu`be Srpske dr`avne stra`e, kod koga je radio Sa{a Mihailovi}. Mada je ]osi} bio nema~ki ~ovek, od wega su podatke krali oficiri u slu`bi. Kada je otkriven Sa{a Mihailovi} od ]osi}a, pre{ao u ilegalu u jesen 1942. godine”.11 O samom organizovawu svojih snaga, u istra`nom postupku 1946. godine, Dra`a Mihailovi} je rekao: “Uspostavio sam vezu na gotovo ~itavoj teritoriji Srbije. Za mene je ve} bilo ~ulo mnogo oficira, podoficira i gra|anskih lica, koji su dolazili k meni. Ja sam qudima davao zadatke da idu na teren i da organizuju “Jugoslovensku vojsku u otaybini”. Mnoge qude sam vra}ao i davao im nalog da ~ekaju moja nare|ewa, jer organizovati vojsku nije bilo mogu}e, a nisam imao ni novca za weno finansijsko osigurawe. Glavne poslove organizovawa izveli su Veselin Misita koga je zamenio Ra~i}; na Homoqu Pileti} i Ocokoqi}; u Beogradu @arko Todorovi}; u Draga~evu Uro{ Katani}. @andarmerijski kapetan Milojko Uzelac putovao je po Srbiji, i{ao po garnizonima i tajno organizovao `andarmeriju. Dolazio je i u komandu `andarmerije u Beogradu. Prvi komandant `andarmerije iz Beograda, ina~e moj raniji poznanik, `ena mu je iz Sarajeva, dolazio je k meni na Ravnu Goru i od mene primao zadatke da tajno organizuje `andarmeriju za pokret. Zove se Jova Tri{i}, uhva}en je na ovom zadatku i oteran u ropstvo. U Makedoniju se nisam mogao probiti, jer je Kosta Pe}anac dr`ao celu Toplicu, ali sam bio obave{ten da je tamo ve} postojala moja grupa u oblasti Ki~eva s nekim potpukovnikom Nikoli}em. Najglavniji organizator za Bosnu bio je Dangi}, koji je u prvo vreme bio u Nedi}evoj slu`bi kao grani~ni oficir, pa se od Nedi}a odmetnuo i pri{ao meni. @arko Todorovi} je imao moje punomo}je, kojim sam ga imenovao za komandanta Beograda, jo{ u maju 1941. godine i ovlastio da formira svoj {tab. Pored toga, dobio je i zadatak da radi u Hrvatskoj. Dodajem da je sem Dangi}a u Bosnu oti{ao i major Bo{ko Todorovi}. U Crnu Goru sam poslao tada{weg narednika Milovana Nedeqkovi}a sa zadatkom da uhvati vezu sa La{i}em i Bajom Stani{i}em, za koje sam ~uo da su organizovali otpor u Crnoj Gori. Za Sloveniju je radio major Karlo Novak, koji je k meni dolazio iz Beograda na Ravnu Goru i nekoliko puta odlazio iz Beograda za Slavoniju i opet se vra}ao k meni na Ravnu Goru povremeno”.12 Jedan vrlo zna~ajan ~ovjek pristupio je u to vrijeme Mihailovi}evom pokretu. To je bio kwi`evnik i advokat Dragi{a Vasi}. Vasi} }e u toku rata biti glavni politi~ki ~ovjek Ravnogorskog pokreta. O tome kako se odlu~io da pristupi Mihailovi}u, Dragi{a Vasi} je u pero ispri~ao potporu~niku jugoslovenske vojske, koji je do 1944. godine bio u ~etni~koj Vrhovnoj komandi, kada je pre{ao u partizane i uskoro postao oficir OZN-e Nikoli Milovanovi}u. Milovanovi} je Vasi}evu pri~u 113

objavio u svojoj kwizi “Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a”. Evo {ta je Vasi} Milovanovi}u ispri~ao 1943. godine: “Kapitulacija me je zatekla kao rezervnog oficira u Prijepoqu. Bio sam zajedno sa Mla|om (odnosi se na Mladena @ujovi}a). Obojica smo bili potpredsednici Srpskog kulturnog kluba. Zbog na{eg, dobro poznatog, protiv nema~kog stava bili smo prinu|eni da se krijemo od Nemaca. Preko Golije uputili smo se zajedno, u moj rodni kraj, u Gorwi Milanovac. Posle izvesnog vremena ~uli smo da se na Ravnoj Gori, na Suvoboru, nalazi grupa oficira sa pukovnikom Dra`om Mihailovi}em na ~elu. O veli~ini i ciqevima ove grupe kru`ile su razne, a ~esto i potpuno kontradiktorne vesti. Najzad smo doneli odluku da Mla|a ode na Ravnu Goru. Na woj se zadr`ao nekoliko dana. Po povratku bio je prili~no raspolo`en. Izneo mi je pravo stawe na Ravnoj Gori i namere ove grupe oficira da stvore neku ~etni~ku organizaciju za borbu protiv novostvorene hrvatske dr`ave i za{titu srpskog `ivqa u woj. Pored toga, preneo mi je i Mihailovi}eve pozdrave i poziv da i ja do|em na Ravnu Goru. Ovaj poziv, u prvi mah, nisam ni odbio ni prihvatio. Nekoliko dana kasnije Mla|a je oti{ao u Beograd, a ja sam se sklonio u selo Trep~u, nedaleko od Milanovca. Prikupqene informacije o Mihailovi}u nisu me ba{ mnogo odu{evqavale, naro~ito one koje su mi govorile o wegovoj sklonosti u`ivawa alkohola. Krajem juna 1941. godine kod mene je do{ao Vojin Andri}. On je jedan od istaknutih omladinaca Srpskog kulturnog kluba. Saop{tio mi je da je bio na ravnoj Gori i da je tamo, u ime omladine kluba, vodio razgovore sa Mihailovi}em o pristupawu na{e omladine ~etni~koj organizaciji. Isto tako, i on mi je preneo Mihailovi}ev poziv da svakako do|em na Ravnu Goru. Sama ~iwenica da je Andri}, bez mog znawa i odobrewa a u ime omladine kluba, donosio odluke i pravio aran`mane s Mihailovi}em prili~no me je nervirala. O{tro sam reagovao, koliko se se}am, ovim re~ima: - [ta je Vama, gospodine Andri}u? Bar vi to dobro znate! Oficiri su nam servirali 1903. zatim 1914. i najzad ove godine vojni pu~. Zar Vam ova propast nije klasi~an primer kako izgledaju wihove akcije? Oni su upropastili ovu zemqu. Ja sa wima ne `elim da imam bilo {ta zajedni~ko, a najmawe sa pijanim pukovnikom Dra`om. U tom momentu zaista sam tako mislio i ose}ao. Po svemu sude}i Andri} ovu moju izjavu nije ispri~ao Mihailovi}u. Me|utim, kratko vreme posle toga, komunisti su pozvali narod na ustanak, a ubrzo otpo~eli su i sa masovnim akcijama protiv okupatora i doma}ih vlasti. Duboko uveren da }e ove akcije izazvati te{ke posledice, odgovarao sam mnoge seqake da se ne odazivaju komunisti~kim pozivima i odvra}ao ih od bilo kakvih akcija protiv Nemaca. Logi~no, ovakav moj stav predstavqao je ozbiqnu smetwu komunisti~kim organizatorima i agitatorima ovoga kraja, naro~ito u~itequ Sredoju Uro{evi}u. On je sa nekolicinom partizana jedne no}i opkolio 114

ku}u u kojoj sam se nalazio. Upao je u sobu, i bez ikakvog prethodnog razgovora, naredio nekolicini svojih qudi da me stra`arno sprovedu. Kada sam se usprotivio, jedan od wih mi je opalio {amar. Bilo je to za mene neshvatqivo i grozno poni`ewe, kakvo do tada, u `ivotu, nikada nisam do`iveo. To poni`ewe stvorilo je u meni organsku mr`wu prema partizanima. Sutradan ujutru, pritisnut zahtevima me{tana sa predsednikom op{tine na ~elu, Uro{evi} je bio prinu|en da me oslobodi. Dvoumqewa vi{e nije bilo. Da bih pored ostalog, za{titio i sopstvenu li~nost, dva dana kasnije, na{ao sam se na Ravnoj Gori u {tabu Dra`e Mihailovi}a. Sa Mihailovi}em sam ubrzo na{ao zajedni~ki jezik i svim svojim bi}em mu se iskreno stavio na raspolo`ewe. Posle brojnih diskusija i razgovora na{a gledi{ta, po osnovnim i raznim drugim pitawima, bila su ujedna~ena. On je vodio vojne poslove, a ja politi~ke prirode. O svemu smo se obave{tavali, ali se jedan drugome u poslove nismo me{ali. Uvideo sam moju raniju zabludu i od tada sam mnogima govorio: - Dra`a! To je srpsko kandilo! Mesec dana kasnije Mihailovi} me je imenovao svojim pomo}nikom i zamenikom”13 Ove zabiqe{ke Milovanovi}a treba primiti sa velikom rezervom, jer je on poslije rata mogao naknadno biqe`iti {ta je i kako htio. Udvorni~ko pisawe u korist komunisti~kog re`ima, vidi se u navodnoj Vasi}evoj tvrdwi da su komunisti organizovali ustanak, i da je on narod spre~avao da se bori protiv okupatora Poznata je ~iwenica, da komunisti uop{te nijesu organizovali ustanak, odnosno da su svoju prvu borbu sa Wemcima imali tek 1. septembra 1941. godine kod Krupwa. O III srpskom ustanku dalo je nekoliko savremenika svoje memoarske zapise. Prvi od takvih je Mirko Stankovi}. Ono tome periodu pi{e ovako: “Dvadeset i prvog aprila sedeli smo tako pored vatre, sve sami oficiri, i kuvali krompir za ru~ak. S nama je bio i Dra`a. On se nije odvajao do nas. Doru~kovali smo, ru~ali, ve~erali i spavali, sve zajedno, te tako nije imao potrebe da nas poziva; kada je imao ne{to da naredi, ~inio je to kada smo tako bili okupqeni. Ovom prilikom reko nam je: “Mi moramo da se usprotivimo Nemcima. Sutra }emo da ru{imo `elezni~ku prugu Zavidovi}i-Han Pijesak”. I svakome odredi ulogu u ovom poslu. Marinski narednik Frawa primio se da na stanicama demolira i skine telefonska i telegrafska postrojewa. Dvadeset i drugog aprila krenuli smo iz ovog sela i usred bela dana do{li smo do ozna~ene pruge. Izvr{ili smo pripreme na jednom uzvi{enom obronku, odakle smo imali pregled od Zavidovi}a pa do Siminog Hana. Propustili smo jedan voz od Zavidovi}a koji je bio pun na{ih vojnika. Posle pola ~asa spustili smo se na prugu. Sva odeqewa zauzela su svoj odre|eni raspored. Prvo smo presekli telegrafsko-telefonske linije. Za ru{ewe pruge nismo imali nikakvog eksploziva, ve} smo je potkopavali ispod {ina i onda {ine izvaqivali direcima iz wihovog le`i{ta. 115

Na razarawu ove pruge radili smo dva dana i dve no}i. Na stanicama Simin Han, Kamensko, Solun i Olovo demolirali smo telegrafske i telefonske aparate i u~inili ih neupotrebqivim. Iz sela Kamensko Hrvati su otvorili vatru na nas, ali posle pola sata borbe ostavili su nas na miru. Dvadeset ~etvrtog aprila razmestili smo se po seoskim ku}ama u srpskom kraju Soluna. Nemci su iz Olova poslali Muslimane u borbu protiv nas. Idu}eg dana Muslimani iz Olova, po{to su primili oru`je od Nemaca, napali su nas. Kako su bile postavqene zasede, i kako smo se nadali da }e da nas napadnu (jer su nas Srbi obave{tavali), do~ekali smo wihov napad, razbili ih i naterali u bekstvo. Uve~e istog dana stigli smo, mislim u selo Mislovo, na putu Zvornik-Sarajevo. Dvadeset {estog aprila izvr{ili smo prepad na jednu nema~ku kolonu severno od Han Pijeska, naoko {est kilometara od ovog mesta. Tu smo se snabdeli potrebnim stvarima, a prepad smo izvr{ili uspe{no i bez ikakvih gubitaka po nas. Izgubili smo se kroz {umski ~estar i u podne stigli smo u selo Kusa~e. Seqaci su izvestili Dra`u da Muslimani iz sela @ep~e ve} napadaju srpska sela, da su neke Srbe pobili samo zato {to su Srbi, a i da su po~eli da pale srpske domove. Dra`a naredi da se opremi jedno ja~e odeqewe i da ode u selo @ep~e, sa zadatkom da iz ovog sela dovede dva najvi|enija Muslimana. Uve~e su doveli dva Muslimana i Dra`a ih lepo primi u ku}i nekog Riste. U bratskom razgovoru i blago rekao im je ovo: “Vi nas Muslimani nazvaste ^etnicima. Ni ^etnici nisu nanosili nikakva zla svome narodu, ve} su padali i ginuli za wegovu slobodu. A mi smo Jugoslovenska vojska u Otaybini, koja nikada ne}e da kapitulira pred Nemcima. Vi ste ve} po~eli da pravite zulume. Ka`em vam: ^uvajte srpska sela kao svoja! Ne zavodite se nema~kim la`ima, jer su Nemci isto toliko va{i neprijateqi koliko i srpski. Oni su do{li i oti}i }e, a vi }ete opet ostati ovde. Nego pamet u glavu, pa pazite {ta radite. Ako danas nestane srpsko selo, sutra }e nestati muslimansko, i tako }ete se potamaniti u ovom kraju”. Posle ovoga, na{e patrole opet su vratile ova dva Muslimana u wihovo selo. Tu smo preno}ili, a 27. aprila prebacili smo se u selo Sjeversko. Muslimani su nas, me|utim, tu`ili Nemcima, i Nemci su iz Rogatice po{li u poteru za nama. Iz bornih kola Nemci su tukli gola brda. U toku no}i prikupili smo se na Drini kod sela Stari Brod, i do svanu}a 28. aprila ve} smo bili s one strane reke Drine. Rasporedili smo se u jednom srpskom selu. Toga dana stigao je major Miodrag Palo{evi}, komandant Petog juri{nog bataqona, sa kapetanom Milenkom Reqi}em i sa jo{ oko trideset vojnika i podoficira. Dobojski ~etni~ki odred vojvode Mitra ostao je u Bosni. Prvog maja bili smo u selu Vre`wu-Zaovina. Ovde smo ostali do 3. maja, posvetiv{i ove dane na{em ure|ewu: prawe, {i{awe, brijawe, opravka obu}e i drugo. Tre}eg dana imali smo konferenciju, da bi se donela odluka za na{ budu}i rad. Prvo smo pretresli situaciju. Imali smo konferenciju, da bi se donela odluka za na{ budu}i rad. Prvo smo pretresli situaciju. 116

Imali smo obave{tewa: da za sada u Srbiji nema ja~ih ilegalnih odreda pod oru`jem; da je vojvoda Kosta Pe}anac bio u manastiru Ra~i; da se |eneral Quba Novakovi} sa ne{to vojnika nalazi na Bukuqi; da je nema~ki zapovednik Srbije |eneral Bader izdao proglas da }e za svakog poginulog Nemca streqati sto Srba, za rawenog pedeset, a za sabota`u tako|e pedeset Srba Tom prilikom Dra`a nam je rekao: “Na{ zadatak na prvom mestu bi}e da sprovedemo svoju organizaciju. Prakti~no uzev{i, sada u Evropi nema fronta. Doga|aji }e se razvijati vremenom i vreme }e nam re}i sve”. Posle se pre{lo na izbor kraja kuda da se prebacimo, odakle bismo pod boqim uslovima mogli da radimo. (Ravna Gora je slu~ajna i ne unapred pripremqena). Jedni su predlagali da se ide na Kopaonik za Kostom Pe}ancem, drugi na Zlatibor. Ja sam predlo`io da se ide na Rudnik, iz kog kraja su ve} potekla dva srpska ustanka. Moj predlog je bio primqen. Zbog nagove{tene potere od strane Nemaca iz Kremne, krenuli smo 3. maja u 1700 ~asova da se ispnemo na vrh planine Tare. Vodi~ nam je bio neki Zeka. ^etvrtog maja major Palo{evi} mi je predlo`io da sa jo{ dva oficira odem u Bajinu Ba{tu i podignem sav novac iz Poreske uprave za potrebe odreda. Kategori~ki sam odbio ovaj predlog, ne iz straha, nego iz drugih razloga. Tog dana uve~e izvestili su nas, da Nemci pripremaju napad na nas i da }e to biti mo`da jo{ sutra. Ranom zorom krenuli smo odavde u pravcu Kalu|erskih Bara. Kod sela [qivovca neko je pripucao na nas. Primili smo borbu, koja je samo kratko trajala. Na Kondoru smo do~ekali \ur|evdan. Kretali smo se ka Rudniku skoro neuznemiravano. Stigli smo na Rudnik 15. maja. Ostali smo neko vreme u selu Zagra|e, a potom smo pre{li na Ravnu Goru, koja se nalazi na padinama planine Povqena. Tako je Dra`a do{ao na Ravnu Goru. Odavde po~iwe drugo poglavqe wegovog mu~eni~kog i patriotskog rada”14 Period organizovawa i otpo~iwawa III srpskog ustanka, memoarski je obradio i potporu~nik Pavle Me{kovi}. U svom ~lanku “Od Bosne do Ravne Gore” on pi{e: “Posle skoro potpunog uni{tewa Prvog juri{nog bataqona od strane Nemaca u Bijeqini, na dan 12. aprila 1941. godine, Komandant bataqona major Miodrag Palo{evi} i nas tri oficira i dvanaest vojnika odstupismo u {umu i krenusmo u pravcu Sarajeva. Usput smo saznali da je jedan pukovnik, sa ve}om grupom oficira i vojnika, pro{ao tim pravcem, ru{e}i za sobom mostove i komunikacije, i da ga Nemci tra`e i gone. Od nekoga saznasmo da se zove Mihailovi}, a major Palo{evi} na to re~e da to mo`e biti samo |eneral{tabni pukovnik Dragoqub Mihailovi}. Tek posle vi{ednevnog lutawa po brdima i drumovima nai|osmo na ovu grupu, koju je neko nazvao Brzi odred. Zatekli smo je u Han Pijesku na dan 28. aprila 1941. oko 400 ~asa po podne. Tada sam prvi put video i upoznao Dra`u Mihailovi}a. Od toga trenutka bili smo ukqu~eni u sastav wegovog odreda. Odred je imao oko dvadeset oficira, trideset podoficira i vojnika i jedan mali ~etni~ki odred iz Doboja sa ~etovo|om. 117

Istog dana krenusmo odande, kroz muslimanska naseqa, u pravcu Drine. Idu}eg dana, oko 900 ~asova pre podne, bili smo kod Broda na Drini i ~amcima smo se prebacili na drugu obalu. Ta~no u pet ~asova po podne izbili smo na granicu Srbije i Bosne, iznad sela Zaovine. Tada je prvi put na{ odred razvio jugoslovensku zastavu, uzetu iz jedne @andarmerijske stanice, a zatim i vojni~ku zastavu 42 pe{adijskog puka, koju je spasao i stalno nosio narednik vodnik I klase Perovi}. Otpevali smo dr`avnu himnu i “Oj Srbijo!” i svi smo odreda plakali. Bile su to suze bola i radosti, jer smo se nalazili na sigurnom tlu Srbije, bez bojazni od Usta{a i usta{ki raspolo`enih Muslimana. U no} stigosmo u selo Zaovine i tu ostadosmo do 4.maja, kada nas je Predsednik Op{tine Bo`i} prijavio Nemcima u Bajinoj Ba{ti, i oni su nas u toku no}i imali napasti. Oko podne smo se krenuli za Taru i cele no}i bili smo na mrtvoj stra`i. Nemci nisu do{li, i mi 5. maja ujutru krenusmo u pravcu U`ica. Usput nas je napala grupa `andarma; zbog velikog odstojawa, nismo imali `rtava. Kada smo oko 300 sata posle podne stigli iza manastirskih konaka u Kalu|erskim Barama, izve{teni smo da su nas Nemci opkolili. Tada je uni{tena sva arhiva koju smo nosili sobom, kowi su oterani u {umu, a mitraqezi su no{eni na rukama. Zahvaquju}i samo prisebnosti velikog ^i~e, koji je jo{ tada pokazao svoju sposobnost, izvukli smo se, pored samih Nemaca, bez ijednog izgubqenog ~oveka. U sam sumrak spustili smo se jednim usekom, kojim se spu{taju stabla, u reku Dra~u. Oko 1000 ~asova uve~e, prebacili smo se svi preko Dra~e i zano}ili smo u prvom selu iznad manastira. Osvanuo je 6.maj 1941. - \ur|evdan! Nare|en je pokret za prelaz druma Bajina Ba{ta-U`ice. Tada je pukovnik Mihailovi} odvojio grupu ~etnika iz doboja, dao joj pravac Rudnik-Ostrovica, i odredio sastanak za deset dana. Zatim je naredio da se jedna grupa, koja se otvoreno izjasnila za napu{tawe odreda (iz bojazni ili iz nekog drugog razloga) odmah odvoji i napusti odred. Tada je uz ^i~u ostalo sedam oficira i dvadeset i ~etiri podoficira i vojnika, koji su sa wim ostali do kraja i bili verni do smrti, izuzev rezervnog potporu~nika Vladimira Lenca, koji je nekoliko dana po dolasku na Ravnu Goru prebegao Qoti}u. To su bili slede}i: major Miodrag Palo{evi}, kapetan I klase Milojko Uzelac, kapetan II klase Milenko Reqi}, poru~nici Ilija Pa`ina i Bora Ili}, potporu~nik Pavle Me{kovi} i rezervni potporu~nik Vladimir Lenac; narednik-vodnik Perovi}, narednik Gojko N, `andarmerijski narednik \ura N, i mornar Frawa N. (Prezimena ovih posledwih ne mogu da se setim). Me|u vojnicima bili su {estorica iz Ju`ne Srbije. Prilikom odvajawa grupe pla{qivih, pukovnik Mihailovi} pozvao je ove Ju`nosrbijance k sebi, rekao im da su slobodni i da mogu da idu u svoj kraj. Ali oni su to slo`no odbili i ostali uz wega i svog Komandanta Juri{nog bataqona sve do svoje juna~ke smrti. Kada smo nai{li na usamqenu drumsku kafanu, ^i~a je naredio odmor, tj. proslavu prve ~etni~ke hajdu~ke slave, – \ur|evdana. Tada je po drugi put razvijena vojni~ka zastava 42 pe{adijskog puka, stavqena je na pu{ku sa bajonetom, i odata joj je po~ast od prve grupe Kraqevske jugoslo118

venske vojske u Otaybini koja nije kapitulirala. ^i~a je svima ~estitao slavu, izqubiv{i se sa svima, i dugo je plakao, kao da je predose}ao tragi~nu sudbinu svoje rodne grude i naroda. U samu no}, krenuli smo daqe, ka Suvoboru, jer su ka U`icu i{le velike kolone nema~ke vojske. Dawu smo se odmarali po {umama i grmqu, a no}u smo putovali. Pre{av{i Jelovu goru, Gojnu Goru i drum U`ice-Vaqevo, iznad Kosjeri}a, preno}ismo 11. maja u Tometinom Poqu, ispod Maqena, a 12. maja u sumrak spustili smo se niz obronke Maqena u prve pojate sela Planinice. Tu smo nai{li na dva brata iz istog sela koji su nas pristali da vode, a gde - to je samo ^i~a znao. Jedan brat poveo je ^i~u i vodnika Perovi}a sa zastavom za Struganik, majoru Aleksandru Mi{i}u, radi dogovora i sklawawa zastave. Drugi brat, tek kad je pala duboka no}, poveo nas je nekud, a kuda idemo - to nismo znali. No} hladna, ki{a sipi bez prestanka, a mi mokri umorni i gladni, gazimo kroz tamu po bespu}u, preko kamewa i urvina. Gazimo kroz nabujali planinski potok, pewemo se uz o{tru uzbrdicu, prelazimo zatim kroz {umu i livade, i spu{tamo se ponovo u reku. Vodi~ nam re~e da je to re~ica Grab. Ponovo nastaje pewawe, dok ne nai|osmo na neko zagra|eno zemqi{te. Kroz tamu naziru se siluete triju ku}ica. Docnije, kad smo se pribli`ili, videli smo da je jedna od ovih za stanovawe, a ostale dve staje za ovce. Zaustavismo se pred ku}om i vodi~, bez re~i, kuca na prozor. Uskoro se ~uje u ku}i kretawe i do nas dopire `enski glas: “Ko je? “Vodi~ re~e svoje ime i vrata se otvori{e. Pojavquje se sredove~na `ena, zavijena u crnu maramu. Pogledala nas je sa izvesnim nepoverewem i strahom; ali posle du`eg razgovora sa vodi~em, mewa joj se izraz lica i ona nam se obrati: “U|ite bra}o, u ku}u! Ku}a je mala, ali se pretrpite, sutra }e naja vi{e i boqe da sredi. Znam {ta je vojska… I moj de{a, sigurno ga znate, |eneral Damjanovi}, sada negde propada i gladuje kao i vi, samo u nema~kom ropstvu. Ovo imawe porodice Damjanovi}, kao i sva okolna imawa na Ravnoj Gori, smatrajte kao svoju ku}u, a nas kao svoju bra}u i sestre! (Tada smo prvi put ~uli da se nalazimo na Ravnoj gori). Svima nam laknu kad videsmo i osetismo ovu topolinu prema nama, naviknuti na mnoga razo~arewa i poni`ewa od na{eg naroda za vreme ovog, istina kratkog, ali napornog, lutawa i probijawa. A kad videsmo da se priprema ka~amak sa sirom u bakra~u, svojoj radosti dadosmo izraze pesmom. Osvanuo je 13. maj. U ranu zoru dolazi nam ^i~a i nastaje savetovawe za daqi rad, jer-kako nam je ~esto govorio on ne}e da donosi nikakve odluke dok se prethodno ne dogovori sa “svojom familijom”, kako nas je uvek nazivao. Me|u nama je bio ne samo vojni~ki duh, nego jo{ ne{to dubqe, toplije, iskrenije. Vezivao nas je jedan isti ideal, zla sudbina; vezivali su nas gorka i te{ka sada{wica i tamna sutra{wica. @eqa za slobodom bila je ja~a od svega, i ona nas je povezala neraskidivim vezama, davala nam snagu da sve podnesemo. Na sastanku bilo je re{eno da se ostane nekoliko dana ovde i da se izvidi situacija u Vaqevu, ^a~ku, Gorwem Milanovcu i drugim okolnim mestima u ve} porobqenoj Otaybini. 119

Odred je materijalno bio siroma{an. Novca niotkud, jer sa nama nisu bile blagajne i kase. Sav novac koji smo imali pri sebi dali smo ^i~i, koji je pla}ao na{e tro{kove oko ishrane. Predve~e 13. maja dolazi nam nekoliko starijih doma}ina i, posle du`eg razgovora sa ^i~om nasamo, odlaze ne~ujno, kao seni, u no}. ^i~a nam zatim re~e da su to ~lanovi familije Damjanovi} i drugi vi|eni doma}ini sa Ravne Gore. Obe}ali su punu bratsku podr{ku prvoj grupi slobodne Jugoslovenske vojske u Otaybini. Zahvaquju}i wima i okolnim selima, kao {to su Ko{tuni}i, Braji}i, Polom, Slavkovica, Ba, Planinica, i druga bli`a i daqa sela, za kratko vreme {irom cele Srbije pro{ao je glas da se na Ravnoj Gori nalazi Kraqevska jugoslovenska vojska i da se daqe bori sa neprijateqem. Narod je bio na{a predstra`a, i takovski seqak dokazao je jo{ jednom da je slobodar i da je spreman da podnese i najve}e `rtve za slobodu i ~ast srpskog naroda. ^i~a nije u prvom trenutku predvi|ao zadr`avawe na Ravnoj Gori, jer se nije znala vrsta okupacije ni snaga neprijateqa u zemqi. Prvobitna namera bila je: sklawawe, organizovawe i podizawe vere u krajwi uspeh Saveznika. Niko do nas i u narodu nije tada jo{ predvi|ao da }e jedan srazmerno mlad, prijatan i o~inski dobar pukovnik kroz kratko vreme postati narodni Vo`d, velikan i idol, i da }e veliki Saveznici i silni neprijateqi ozbiqno morati da ra~unaju s wim, prvo kao sa jednim jakim i vernim saveznikom, a drugi kao sa opasnim i ogor~enim neprijateqem. Niko nije slutio da }e {aka ne predate jugoslovenske vojske, od trideset i dva oficira i vojnika, za nekoliko meseci narasti na stotine hiqada qudi. A to se desilo. Slu~ajnost, ili vi{e Bo`je provi|ewe htelo je da do|emo na Ravnu Goru i nai|emo na qude koji su nas od prve no}i pa sve do posledweg dana boravka bratski prihvatili, pomagali, razumeli ina taj na~in nam povratili veru u narod, doprineli da se ostvari pokret otpora protiv mo}ne osovine Hitler-Musolini, prvi i jedinstveni pokret otpora u Drugom svetskom ratu. Ravna Gora je ubrzo postala `ari{te nacionalne svesti, borbe i vere u slobodu. O woj su se pri~ale i pri~aju legende. Jedan mali plato na Suvoboru postaje Meka Srbinova, a planina Suvobor po drugi put ulazi u istoriju Srbije kao simbol slobode. Niko to nije mogao da uni{ti, a 6. decembra 1941. sa ~etiri divizije, avijacijom i tenkovima, vr{ili su napad na Ravnu Goru. Ali uzalud, jer su udarali u prazno. Stogodi{wi hrastovi i suro stewe kao da su se smejali nemo}nom besu neprijateqa. Zajedno sa okupatorom, i Komunisti su ~inili sve, a ~ine to i danas da se uni{ti Ravna Gora, svesni {ta ona zna~i za narod. Ali uzalud i oni. I Qoti}evci su dolazili sa svojim pukovima na Ravnu Goru, a u svojim listovima i karikaturama poku{avali su da ismeju i omalova`e Ravnu Goru. No i wihovi napori bili su uzaludni. Danas nasilnik Tito, koji je pomo}u Saveznika uspeo da zavlada na{om Otaybinom, daje i ~ini sve da uni{ti duh Ravne Gore. Ali bez uspeha i on. Planinu niko ne uni{ti, duh wen jo{ mawe.”15 Period od dolaska na Ravnu Goru do zamaha III srpskog ustanka, Pavle Me{kovi} opisuje u ~lanku “Na Ravnoj gori” ovako: “Na{im dolaskom na Ravnu Goru prestaje period povla~ewa. Ni sam ^i~a nije znao kako }e se 120

situacija daqe razvijati. U po~etku, narod iz okoline nije znao radi ~ega smo do{li na Ravnu Goru. I kako je na{a narodna ma{ta dosta bujna, po~ele su se uskoro pri~ati o nama ~itave bajke; pukovi vojske, te artiqerija, puni magacini oru`ja i municije, itd. To nas je mo`da spaslo od koncentri~nih napada najbli`ih @andarmerijskih stanica, koje tako|e nisu znale za{to smo do{li ovamo. Narod se pla{io represalija nema~kih i te{ko nam se pribli`avao. Sam polo`aj Ravne Gore, na trome|i Qubi}kog, Takovskog i Kolubarskog sreza, pod Suvoborom, ulivao je sigurnost za na{ boravak i kretawe po okolini, jer je ovaj kraj skoro bez komunikacija za nema~ke motorizovane trupe. Prva veza uspostavqena je sa narodom iz sela Planinice i Ko{tuni}a. Svi smo obilazili okolna sela, kako bi narod video da smo jugoslovenska vojska koja se nije predala. ^i~a je retko napu{tao Ravnu Goru. Kada je izlazio, nije nosio uniformu. Obla~io je tada seqa~ko odelo, na le|ima je imao belu torbu, na glavi staru {ubaru, a nao~ari su mu bile obavijene belim koncem. Ja sam bio u civilnom odelu kao “u~iteq, a Palo{evi} u novom seqa~kom odelu kao “Pretsednik Op{tine”. ^i~a je bio slu`iteq. Ali to se nije moglo dugo sakrivati od seqaka koji su nas pozivali sebi “na ~a{icu rakije”. Nisu nam ni{ta govorili, ali su pre}utno prvo “slu`iteqa” slu`ili rakijom. ^i~a je bio majstor du{a: osvajao je svakoga o~as. Uskoro je postao za ceo narod “na{ ^i~a”. Ali je trebalo kod naroda postaviti i autoritet, a ne samo ste}i popularnost. Ubrzo nam se za to pru`ila prilika. Ulaskom Nemaca bio je kazneni zavod Zabela kod Po`arevca gotovo ispra`wen. Ve}ina zatvorenika razbegla se po Homoqu i [umadiji. Svakodnevno su se de{avale pqa~ke i razbojni{tva. @andarmerija je bila nemo}na. Ovi robija{i su ~ak iskori{}avali na{e ime, govore}i: “Mi smo ^etnici sa Ravne Gore!” ^im smo to doznali, odmah smo preduzeli akciju. Za kratko vreme pohvatani su svi robija{i i predati `andarmeriji; doma}i pqa~ka{i ka`wavani su batinama. Time je narod osetio da smo jedini wegovi za{titnici. A i op{tinske uprave, koje su na-vrat-na-nos bile sastavqene od sreskih na~elnika i poslu{no, u po~etku, sprovodile i najdrasti~nija nema~ka nare|ewa, uverile su se brzo da se sa narodom ne sme tako postupati, jer da ima nekoga ko ga {titi. Kuluk je najte`e poga|ao porodice ratnih zarobqenika, bez mu{ke snage i za{tite. ^i~ino prvo nare|ewe bilo je: potpuna za{tita tih neza{ti}enih porodica. Poverewe prema borcima sa Ravne Gore raslo je neverovatnom brzinom. Narod se sve vi{e pribli`avao i prilazio ovom pokretu. @ivot na Ravnoj Gori u prvim danima bio je dosta jednoli~an. Jedino je ^i~ina duhovitost, kojom je umeo sve nas da zabavqa, unosila u tu monotoniju vedrinu i raspolo`ewe. Ali sa rastewem na{e popularnosti i autoriteta, postalo je mnogo `ivqe. Ve} oko deset sati pre podne ^i~a bi morao po~eti sa primawem naroda. Dolazili su seqaci radi saveta, na `albu, a ponekad i radi li~nog ogovarawa. ^i~a je bio neobi~no strpqiv. Sa svakim je razgovarao, svakog bi posavetovao, tako da je na Ravnoj Gori uskoro proradio i “duhovni i agrarni sud”. Svako je me|utim, `eleo da razgovara sa ^i~om, {to je wega uistinu zamaralo. Ali on nije mogao nikoga da odbije, pa je radije trpeo i obavqao taj posao i daqe. 121

Mi koji smo putovali po terenu, bili smo ubrzo rado primani od svih u narodu. Sa `andarmerijom smo za kratko vreme uspostavili vezu. Prvi su nam pri{li `andarmi iz sela Braji}a i stavili se pod ^i~inu komandu, zatim oni iz Bre`|a i Takova. Tako|e nam je uskoro potom pri{ao ve}i broj `andarma iz Mionice, Gorweg Milanovca i Vaqeva. Od `andarmerijskih oficira prvi nam se pridu`io kapetan Vu~i}evi} iz Vaqeva. Time je i na{e obezbe|ewe bilo osigurano. Onda se i{lo daqe. Glas o nama ubrzo je dopro i do Beograda. Oficiri Kraqevske jugoslovenske vojske koji nisu dopali ropstva, po~eli su da se organizuju i {aqu delegacije na Ravnu Goru. Me|u prvima do{li su majori Radoslav \uri}, Bo{ko i @arko Todorovi}, kapetan Du{ko Todorovi} sa bratom Sa{om, kapetan Slavko Pipan, poru~nici Ne{ko Nedi} i Sima Uzelac, koji sa bra}om Todorovi} i drugima po~iwu gra|ewe radio-stanice. Niko od wih nije ostajao na Ravnoj Gori. Posle primqenih uputstava, i{li su svi na teren. Veliki broj podoficira dolazio je na Ravnu Goru da primi uputstva za rad na terenu; no i oni se nisu dugo zadr`avali. Nije se `elelo gomilawe vojske na Ravnoj Gori, kako zbog sme{taja i ishrane, tako i radi lak{eg izvla~ewa u slu~aju da nas Nemci napadnu, jer se ovde nije smela primiti borba zbog verovatne odmazde prema okolnom stanovni{tvu. Uskoro dolaze na Ravnu Goru novi slobodarski borci, me|u kojima su: Zvonimir Vu~kovi}, Dragomir Topalovi}, Predrag Rakovi}, Radi{a ^ekovi}, kapetan Petrovi} (rodom iz Ni{a), pukovnik Dragoslav Pavlovi}, Voja Popovi}, Du{an-Duja Smiqani}, Marko Muzikravi}, Vu~ko Igwatovi}, Radovan Stojanovi}, Jovan Bojovi}, kapetan Milo{ Gli{i}, Dragutin Keserovi}, Dragoslav Ra~i}, Vojislav Panteli}, Velimir Pileti}, Sini{a Ocokoqi}-Pazarac, Quba Jovanovi}, dr Milan [ija~ki, poru~nik Vukomanovi}, Dragi{a Vasi}, Milan Boj~evi} i mnogi drugi oficiri ~ija sam imena zaboravio. Svaki od wih po{ao je u srez koji je sam izabrao i nosio sa sobom prve legitimacije sa ^i~inim blanko-potpisom i sa prvim {tambiqem, koji je glasio: “Komanda ^etni~kih odreda u slobodnim planinama”. Ovaj je naziv uzet na osnovu toga, {to nas je sam narod prozvao ^etnicima. Prva organizacija po srezovima po~ela je u okolnim srezovima, a docnije se {irila sve daqe i daqe, tako da je krajem septembra 1941 posle pet meseci od dolaska na Ravnu Goru, skoro cela Srbija bila organizovana. Major Jezdimir Dangi} iz Bosne pozdravio je pokret i prikqu~io se ^i~i sa svojim jedinicama. To isto ~ine i borci iz Crne Gore, Like, Dalmacije i Hercegovine. Slovenci isto tako stupaju u vezu sa Mihailovi}em i stavqaju se pod wegovu komandu. Podela komandi po srezovima, odnosno mestima, izvr{ena je najpre ovako: Takovski srez uzima prvo Miodrag Palo{evi}, ali ga uskoro predaje Zvonku Vu~kovi}u i Dragomiru Topalovi}u; Predrag Rakovi} i ^ekovi}, Qubi}ki srez i ^a~ak; Marko Muzikravi}, a potom Duja Smiqani}, Gru`u; Kolubarski srez uzima Aleksandar – Aca Mi{i}, sin vojvode Mi{i}a, sa majorom Ivom Freglom. (Mi{i} je ratni drug Mihailovi}ev iz Prvog svetskog rata; on je na wega najvi{e uticao da ostane na Ravnoj Gori.) Vaqevski srez uzimaju Ne{ko Nedi} i Voja Popovi}; U`i~ki srez, kapetan Petrovi} sa Filipom Ajda~i}em; Srez Ariqe, 122

Milutin Jankovi}; Jeli~ki odred preuzima Jovan Bojovi}; Po`e{ki srez Vu~ko Igwatovi} i Milo{ Gli{i}; Obrenovac, akademac Miodrag Koji}; Pocerinu i Ma~vu, Dragoslav Ra~i}, potpukovnik Veselin-Vesa Misita i major Vojislav Panteli}; Kopaonik, Kru{evac i ceo taj kraj, Dragutin Keserovi}; Trstenik i Vrwa~ku Bawu, |eneral Miroslav Trifunovi}; Kraqevo, kapetan Qubi{a An|elkovi}; Kosmaj, @ika Lazovi}; Homoqe, Velimir Pileti}, Sini{a Ocokoqi}-Pazarac, Krsta Ron~evi} i Voja Jevremovi}-Tribro|anin; Zaje~ar, Quba Jovanovi}; Ni{ i okolinu, dr Milan [ija~ki; Soko Bawu, Mile Jovanovi}; Rudnik i okolinu, Slobodan Ninkovi}. Imena ostalih i wihovih reona se vi{e ne se}am. Pukovnik Dragoslav Pavlovi} jedno vreme nije imao du`nosti, a docnije postaje Na~elnik [taba. Bra}a Bo{ko i @arko Todorovi}, Slavko Pipan, Aleksandar-Sa{a Mihailovi} i jo{ jedna grupa oficira, obrazuju Beogradski {tab. Svaki ko je odlazio na teren dobijao je ova uputstva: [to pre uhvatiti vezu sa biv{im solunskim ratnicima i vi|enijim doma}inima, i upoznati ih sa ciqem borbe pokreta sa Ravne Gore; veza sa Op{tinskim upravama i preko wih sabotirawe isporuka Nemcima; veza sa `andarmima, koje treba upotrebiti za osigurawe i vr{ewe kurirske slu`be; veza sa policijskim vlastima, kao i prikupqawe spiskova svih sposobnih za vojsku koji nisu dopali ropstva, tako da u danom trenutku bude sve pripremqeno {to je mogu}e boqe za otsudnu borbu protiv Nemaca. To su bile glavne instrukcije za unutra{wost. Za Beograd i ve}e gradove, pored navedenog, data su jo{ i slede}a uputstva: Ubacivati na{e qude na odgovorna mesta u raznim nadle{tvima; pratiti rad neprijateqev i prikupqati podatke o wemu, kao i organizovawe finansijskih odbora za finansirawe pokreta. Rad po srezovima bio je veoma olak{an nacionalnom sve{}u na{eg seqaka. Narod je bio kapitulacijom te{ko pogo|en u svom nacionalnom ponosu i razo~aran, ali mu je ovaj pokret za slobodu vratio veru i pouzdawe, i on mu je u svojoj ogromnoj ve}ini bio odan i spreman za `rtvu. Ubrzo po organizovawu pokreta, narod je po~eo da peva pesme ^i~i i Ravnoj Gori, da daje sve od sebe za Ravnogorski pokret, i da se prijavquje za ~etni~ke odrede. Ali zbog te{ko}a snabdevawa, r|avih sme{tajnih prilika, nedostatka opreme i oru`ja i drugih razumqivih okolnosti ^i~a nije rado pove}avao qudstvo Primao je samo one koje je morao da primi, a to su bili oni koji su be`ali od Nemaca. U to doba imali su Dragoslav Ra~i} i Vojislav Panteli} svoje odrede. Keserovi} je prikupio ve}i broj qudi. Jankovi}, Vu~kovi} i Igwatovi} imali su ve}e grupe, a kapetan Petrovi} i Ajda~i} krstarili su sa svojom grupom izme|u Ravne Gore i U`ica. Pileti} je ve} imao ja~u grupu u Homoqu, a Bojovi} je imao svoj odred na Jelici. Ve}i odredi bili su tada jo{ nepotrebni, jer u sela Nemci nisu zalazili, a Komunisti su tada bili jo{ saveznici Nacista, pa nisu imali potrebe da be`e u {umu”...16 Gardijski poru~nik Zvonimir Vu~kovi}-Zvonko, tako|e je bio jedan od prvoboraca Ravnogorskog pokreta. O vremenu poraza i priprema za III srpski ustanak, on je napisao ~lanak pod naslovom” Ustanak u zapadnoj 123

Srbiji”. U tom ~lanku on pored ostalog pi{e: “Napustiv{i 13. aprila 1941. godine ve} potpuno bezna~ajan polo`aj Na~elnika [taba Druge armije, |eneral{tabni pukovnik Dragoqub Mihailovi}, od drugova i prijateqa zvani Dra`a, formira jednu borbenu motorizovanu jedinicu i kod Broda na Savi uspe{no zadr`ava 14. aprila prelaz jedne jake nema~ke kolone preko reke. Posle vi{e ~asova borbe, Mihailovi} se pred mnogo nadmo}nijim neprijateqem povla~i ka Doboju. Slede}eg dana Vrhovna komanda izdaje naredbu o obustavi neprijateqstava. Mihailovi} odbija da nare|ewe izvr{i. Naprotiv, on se odlu~uje da krene ka Srbiji, u nadi da }e nai}i na neki ne razbijen front ili organizovan otpor i sa qudstvom mu se prikqu~iti. Odmah zauzima potrebne mere osigurawa, uklawaju}i ostatak jedinica sa komunikacija kojima su ve} uveliko jurile nema~ke motorizovane i oklopne jedinice. Komandant jednog diviziona artiqerije, koji je tu u blizini bio na polo`aju, major \uri}, stavqa mu se na raspolo`ewe. Jo{ jedan major, Miodrag Palo{evi}, sa nekoliko oficira i vojnika Prvog juri{nog bataqona (koji je na bijeqinskom aerodromu bio desetkovan mitraqezima iz aviona u niskom letu), prikqu~uje se Mihailovi}u tokom kretawa ka Srbiji i stavqa mu se pod komandu. Komandant @andarmerijske ~ete iz Vinkovaca, kapetan Milojko Uzelac, zvani Taras, koji se povla~i na jug sa nekoliko `andarma, tako|e je bio nai{ao na Mihailovi}a i u{ao u sastav kolone koja se kroz planine i {ume Isto~ne Bosne probijala ka Drini. Mawe grupice i pojedinci pridolazili su du` celog puta. Ali, kolona, i pored priliva, brojno nije ja~ala. Malodu{ni i pokolebani otpadaju i be`e iz grupe, obi~no no}u ili sa du`ih zastanaka. Stotinak najodlu~nijih, samo, pre{lo je, posle nekoliko sukoba s usta{kom milicijom, preko Drine u Srbiju. Uo~i \ur|evdana ~eta uspeva da se puzawem izvu~e iz nema~kog obru~a kod Kalu|erskih Bara, da bi polovinom maja, preko Kosjeri}a i Tometinog Poqa, izbila na jugozapadne padine Suvobora, kod sto~arskih koliba, na polupo{umqenu visoravan koja je na sekciji Vojnogeografskog instituta nosila naziv Ravna Gora. Odmah je donesena odluka da se tu zadr`i i otpo~ne sa radom koji je situacija (nepostojawe fronta) nalagala. Bio je to prvi otpor osvaja~u ne samo u Jugoslaviji ili na Balkanu, nego i u celoj pokorenoj Evropi. Gerila u Drugom svetskom ratu bila je lansirana. Vreme kada je otpo~ela samo po sebi je dokaz, jasan kao sunce, da je bila uperena protiv napada~a i osvaja~a, za demokratiju i slobodu. Pri odlu~ivawu da se pokret povede sa planine Suvobora, pukovnika Mihailovi}a rukovodile su slede}e ~iwenice: - Homogenost stanovni{tva i wegov jasan nacionalni i demokratski stav; - Ispresecanost i zaklowenost terena u odnosu na komunikacije i velika naseqa kroz koja su se kretale okupatorske ja~e snage; - Relativna blizina va`nijim centrima, naro~ito prestonici, i mawe-vi{e sredi{ni polo`aj u odnosu na dr`avnu celinu; i - Odli~no poznavawe terena, na kome je jo{ kao mlad potporu~nik 1914. godine u~estvovao sa svojim vodom u pobedonosnoj Suvoborskoj ofanzivi. 124

Ideja o otporu rodila se kod Mihailovi}a bez sumwe ve} u ~asu kada je doneo odluku da se ne predaje. Kako je sprovesti u delo, o tome je razmi{qao i savetovao se putem od Doboja do Ravne Gore; a prve odluke o tome bile su donete ~im je stigao na Ravnu Goru. Da bi se ma {ta moglo raditi, trebalo je povratiti veru razo~aranom narodu. Tek posle toga bilo bi mogu}no pristupiti organizaciji, primiti na sebe istorijsku odgovornost za vo|ewe oru`ane akcije. Muweviti rat nesumwivo je bio stvorio veliku zabunu. Narod je izgledao prenera`en i o{amu}en. Nepoverewe u oficire i drugu “gospodu” o{tro se ispoqavalo. Ako se tome doda ~iwenica da je Mihailovi} za narodne mase bio potpuno nepoznata li~nost, posta}e svakome jasnim da se po~elo od ni~ega. Pa ipak, zahvaquju}i tradiciji i duhu narodnom, uzdisawu i klonulost nisu dugo trajali. Bezgrani~ni takt pukovnika Mihailovi}a, wegova retka sposobnost da se u narod ukqu~i i da ga potpuno shvati, sigurno su mnogo doprineli da se na po~etne rezultate nije dugo ~ekalo. Ve} krajem maja po~elo se raditi od Beograda do Sjenice i od Loznice do Ni{a. Najhrabriji i najodlu~niji izvla~ili su pu{ke iz skrovi{ta i svrstavali se u odrede, koji su na sve strane nicali. Wihova odanost Ravnoj Gori, sa malim izuzecima nekih Pe}an~evih pristalica, bila je potpuna. Mihailovi}, takore}i prekono}, postaje poznat; wegovo ime ide {apatom od usta do usta. Ime Ravne Gore i pesme koje su tih dana u narodu opevane, behu najboqi lek oja|enoj i uvre|enoj du{i Srbinovoj. Odu{evqewe se ra|alo; ali je situacija iziskivala i krajwu opreznost. Preurawenom akcijom i nekorisnim anga`ovawem mogli su se ovi rezultati za~as uni{titi, a poverewe u pokret, koje je iz dana u dan raslo, nepovratno pro}erdati. Mere predostro`nosti, s druge stane, nisu se mogle lako i brzo promeniti: disciplina kakvu zahteva jedan oru`ani pokret, naro~ito u svojoj konspirativnoj fazi, uveliko je nedostajala. ^itav splet te{kih okolnosti u samom po~etku skoro je uni{tio pokret. Uz najve}e samoodricawe i s retkom odlu~no{}u, po~etne prepreke su ipak savladane. Samo Provi|ewe spaslo je tih dana Dra`u od smrti koju mu je pripremao Vojko ^vrki}, raniji ministar u Vladi Dragi{e Cvetkovi}a. Ironija sudbine je htela da dva Srbina, izvr{ilac atentata i stra`ar pred komandantovom kolibom, budu prve `rtve sahrawene na Ravnoj Gori... Prvi oru`ani odredi, obrazovani ve} krajem maja i daqe u toku qeta, dobijali su nazive prema kraju u kome su nikli. Wihova ja~ina, o malim izuzecima, iznosila je pedeset do dvesta qudi. Po~etkom juna 1941. na zemqi{tu Zapadne Srbije bilo je desetak takvih odreda. Uskoro je uhva}ena veza sa Krajinom i Homoqem, sa Kopaonikom, Isto~nom Bosnom, Sanyakom i daqe na zapadu i jugu. Organizacijske pripreme uveliko su se razvijale. Ve} postoje}i odredi odlazili su u krajeve gde odreda jo{ nije bilo. Na skrivenim mestima, po {umama izabranima, sazivani su, no}u, zborovi; tu se dogovaralo i odlu~ivalo {ta koje selo ili op{tina treba da u~ine. Posle jednog ta125

kvog sastanka obi~no je osnivan novi odred, od dvadeset do trideset mladi}a. Odred je onda, obilaze}i sela i zaseoke u svom reonu, iz dana u dan brojno rastao. Prirodno je da ovakva akcija nije mogla pro}i sasvim nezapa`ena od okupatora. Odred ili odredi} naleteo bi tu i tamo na okupatorske snage; u ciqu izvla~ewa, bio bi primoran da borbu prihvati. Prvi takav slu~aj desio se po~etkom juna na Rudniku. Prve `rtve nema~kog terora obe{ene su istoga meseca u Po`ezi”...17 Jedan od svedoka III srpskog ustanka bio je i major Vojislav D. Panteli}. Panteli} o tom vremenu u svom ~lanku “Se}awe jednog komandanta” pi{e Kapitulacija jugoslovenske vojske, 17. aprila 1941., zatekla me je kao komandanta IV bataqona Drugog puka Kraqeve garde u selu Dudovici kod Qiga. Slom bez ijedne ure|ene bitke, skrhao nas je sve i duhovno i fizi~ki. Ne sretosmo Nemce nigde ozbiqno. Tenkovi i štuke sru{iše Jugoslaviju takore}i bez borbe, uz pomo} Usta{a i nema~kih i ma|arskih mawina. Umesto da bataqon predam Nemcima, kako je bilo nare|eno iz Vrhovne komande, postrojim ga, odr`im govor o slomu i raspustim sve ku}ama. Plakali smo i ja i qudstvo. Komandant divizije, sutradan, naredi isto: raspusti qudstvo ku}ama, ne predaja Nemcima. \eneral Jovan Anti}, Komandant Sremske divizije, bio je slomqen i bespomo}an kao i mi, kao cela vojska, kao ceo srpski narod. Misle}i da }e se Gr~ka dr`ati, sa kapetanom Vladom Jankovi}em i dva podoficira Slovenca krenemo preko Vaqeva, dolinom Ibra, ka Gr~koj, u U{}u saznasmo o zverstvima Arnauta i o nemogu}nosti da se probijemo daqe ka jugu. Preko Kru{evca i Varvarina krenem za Beograd, vozom od Varvarina. U Beograd stignem po~etkom maja. Odatle odem u selo Dragiwe, gde mi je bila porodica. Tu saznam da su Nemci naredili da se svi vojni obveznici jave. Ponovo se vratim u Beograd, gde sam mogao boqe da se krijem. U zarobqeni{tvo nisam hteo ni `iv ni mrtav. Po dolasku u Beograd razbolim se. U bolnici sam ostao do kraja maja. Pri izlasku iz bolnice, oko 30. maja, sretnem u Zorinoj majora Velimira Pileti}a. On me upita: da li idem na konferenciju kod majora Bo{ka P. Todorovi}a, Gospodar Jovanova br. 10. Ka`em da ne, i on mi savetova da odem sutra. Sutradan odem do Bo{ka. Tamo zateknem jo{ tri oficira: poru~nici Saranovac i Nikoli}, tre}ega se ne se}am. Bo{ko nam svima re~e: da je pukovnik Mihailovi} na Ravnoj Gori; da se vr{i vojni~ka organizacija Srbije, kako bi se narod pripremio sa “ustanak, kada za to do|e vreme”. On, Bo{ko, odlazi kroz tri dana na Ravnu Goru ponovo. Sutradan, kod kafane “@agubice”, sretne me poru~nik iz Kraqeve garde @. Lazovi}. Re~e mi: da ga je poslao pukovnik Mihailovi} da me na|e i ka`e da do|em na Ravnu Goru. Rastasmo se naglo, jer primetih da ga neko prati. Ne dade mi {ifru za put na Ravnu Goru, ni pravac puta. ^ujem te ve~eri da }e Nemci blokirati Beograd, te vozom odem ponovo u Dragiwe. Tu mi pop Milo{ Jevti} re~e da se u zabranu Aleksi}a nalaze petnaest `andarma koji su napustili slu`bu i ne}e da slu`e okupatora. Sastao sam se sa wima i rekao da budu tu, a da }u ja, posle razgovora po okolnim selima sa vi|enim qudima, da odem sa wima na Ravnu Goru. U~i126

teq, rezervni kapetan Sava Ili} odmah se pridru`i meni. Bio je sin popa iz Vladimiraca. Posle desetak dana rada po selima, krajem juna imao sam mali odred od 27. `andarma, sa kapetanom Savom Ili}em. Uo~i na{eg polaska za Ravnu Goru, 1. jula sti`e u Dragiwe `andarmerijski narednik Bi`i}, da bude stare{ina u Dragiwu i radi s Nemcima. Svi mi reko{e da je “nema~ki {pijun”. Bi`i} me pozva na sastanak. Re~e mi da su svi wegovi poklani od usta{a. Upitao sam ga: da li on ho}e da ide sa mnom. Na to mi on odgovori: da ba{ tra`i nekoga takvog. Ho}e sa mnom “i u vatru i u vodu” Sutradan krenemo za Ravnu Goru i sa wim. I{li smo pravcem u toku no}i, Dragiwe-Mili~inci-Gola GlavaBlizanski visovi-selo Popu~ke. U toku no}i idu}eg dana prelazimo Kolubaru i u|emo u selo Paune, a zatim u selo Bre`|e. Tu su ve} pop i seqaci znali za Ravnu Goru i za “pukovnika Dra`u”. Iz sela Bre`|a kretosmo 3. jula uz padine Suvobora ka Ravnoj Gori. Uskoro nai|osmo na zasede. One nas upute pravo u [tab kod Dra`e. Moj odred bio je u uniformama i naoru`an, a ja u civilnom odelu i bez oru`ja. Na oko pedeset koraka od [taba, jedna prosta koliba; zaustavim qudstvo, a ja u|em u kolibu. Dra`a je sedeo na slami na podu. Poklonim se i pozdravim se sa wim. Znao sam ga od ranije. Naredi mi da postrojim qude. Posle Dra`inog prigodnog govora, odr`anog po{to sam vojni~ki predao raport, dadosmo voqno. Vojnicima je rekao nekoliko re~i i dodao da }e ve~erati “[ta je Bog dao”. Tu sam sreo jo{ i ove oficire: kapetana Milenka Reqi}a, poru~nike Jovana Jelovca i Simu Uzelca, Pavla Me{kovi}a i marinskog podoficira, mislim Frawu Seni~ara. Dra`a je u{ao u kolibu, zatim iza{ao ogrnut planinskom pelerinom i pozvao da sednemo na jednu oborenu bukvu, tridesetak koraka od kolibe. Tu mi je govorio o ratu koji smo izgubili, o izdajstvu ve}eg broja hrvatskih jedinica, o klawu Srba u Hrvatskoj, o izbeglicama. Razgovor je trajao oko dva sata. Oti{li smo zatim na ve~eru u jedan hladwak. Vojnici su bili unaokolo. Za ve~erom sam video Dragi{u Vasi}a. On se poqubi sa mnom, iako se nismo poznavali. Bilo je ukupno tridesetak qudi oko vewaka gde smo ve~erali. Tu je bio i kapetan Milojko Uzelac-Tarac, sa jo{ nekoliko oficira. Sutradan, na jednoj stazi od oko dvesta metara, {etali smo se ponovo pukovnik Mihailovi} i ja. Tom prilikom mi je rekao uglavnom ovo: Ne treba da nas napadnu; ciq, za sada, nije borba, ve} organizovawe. Rekao je da je wegova namera da se cela zemqa vojni~ki organizuje, tako da “kad do|e vreme” cela zemqa sko~i na ustanak. Organizaciju je zamislio ovako: Cela }e se zemqa organizovati za prvo vreme u ove jedinice: “Prve ~ete”, najstarije qudstvo sredwih godina, nenaoru`ano, sa zadatkom da u svojim mestima seku telefonske linije, kidaju suvozemne komunikacije, ru{e mostove i di`u prepreke na putevima, vr{e sabota`u na vozovima; “Tre}e ~ete”, qudstvo najmla|ih godi{ta, naoru`ano, da obrazuju stvarno bora~ke jedinice. Sela su imala da obrazuju ~ete, srezovi bataqone, i tako daqe. Istakao je, zatim, da u Bosni “vri” i da tamo {to pre treba “za{tititi srpski `ivaq od Usta{a”. Rekao mi je: da ja istoga dana krenem s odredom u dolinu reke Borine, gde }u na}i potpukovnika Veselina Misitu; 127

sa wim da se dogovorim, obrazujem dve ~ete i li~no prebacim preko Drine u Bosnu radi za{tite Srba i borbe protiv Usta{a; da se, zatim, vratim na Ravnu Goru, gde }u dobiti “specijalni zadatak”. Te ve~eri krenem preko sela Bre`|a, Rajkovi}a i Pauna i Popu~ke. Tu sam predanio sa qudstvom kod nekog doma}ina Milisava. U toku no}i 6/7. jula krenem preko Blizanskih Visova do Stolice. Na to brdo stignemo 7. jula. Tu raspustim qudstvo, da ode ku}ama, odmori se tri dana, pa da zatim svi do|u u selo Kaonu, kod manastira. Sa odredom do|em na utoku reke Borine u Drinu 11. jula. Tu, u selu Batru, na|em potpukovnika Misitu. Sa wim je bio i Rista \ukovi}, kapetan. Za nekoliko dana opremimo dve ~ete od po 40 boraca, i ja ih li~no prebacim preko Drine u toku no}i 15/16. jula: jednu pod komandom kapetana Riste \ukovi}a, a drugu pod komandom kapetana Save Ili}a. ^etama sam dao zadatak: da u selu Kozluku i Tr{i}u pobiju usta{ke posade, da se povuku na Majevicu i da odatle napadaju Usta{e, {tite}i srpski `ivaq. Jezdimir Dangi} se u to doba borio o~ajno oko Zvornika, na onoj strani Drine, protiv Usta{a. Saop{tio sam komandirima ~eta da }e daqa nare|ewa dobijati preko potpukovnika Misite. Pre zoru ~ujem bombe i pu{ke: to je pokazivalo da su izvr{ili napad na usta{ke jedinice. Na Ravnu Goru vratio sam se krajem jula. Tamo sam ostao nekoliko dana i dobio nov zadatak od pukovnika Mihailovi}a: da sprovedem vojnu organizaciju u Ra|evini”... Neki od oficira koji su dali ove memoarske zapise, kasnije su pre{li u Nedi}evu vojsku, pa su bili osporavani od strane posqeratne ~etni~ke emigracije. To su bili Stankovi} i Panteli}. Kao {to se vidi, u ovim memoarskim zapisima, javqaju se op{te poznate boqke memoaristike kao istorijskog izvora. Sje}awa blijede, a i razni o~evici i qudi iste doga|aje vide razli~ito, i imaju razli~itu mo} zapa`awa, da bi poslije du`eg vremena pisali o doga|ajima kroz koje su pro{li. ************* NAPOMENE 1. Nare|ewe komandanta wema~ke II oklopne armije feldmar{ala Emilijana fon Vajksa od 28. aprila 1941. pot~iwenim trupama, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 1, Beograd, 1949, 329. 2. Izjava majora Dragutina Keserovi}a na isqe|ewu, Su|ewe ~lanovima politi~kog i vojnog rukovodstva organizacije Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945, 201. 3. AMUP SRJ, saslu{awe Vojislava Luka~evi}a 1. marta 1945. u Cetiwu u OZN-i (neregstrovano). 4. Sergije M. @ivanovi}, \eneral Mihailovi} i wegovo delo, Tre}i srpski ustanak, kw. 1, ^ikago, 1962, 71 5. Izvje{taj na~elnika [taba 60 wema~ke pje{adijske divizije generala Eberharta od 17. maja 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom. I Beograd, 1949. dok. br. 104, 333. 6. AVII, ~. a. neregistrovano. 7. isto, 56/2-29a. 128

8. Radoje L. Kne`evi}, Jugoslovenska vojska i Dra`a Mihailovi}, Poruka, br. 8, 1. novembar, London, 1952,5. 9. Pravda, 23. jun 1941.1. 10. AVII, Elaborat o vojnoj organizaciji Dra`e Mihailovi}a. 11. isto, fond D. M. dok. M-1977. 12. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Dra`e Mihailovi}a ura|en 9. aprila 1946. u Beogradu. 13. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a, kw. 1, Beograd, 1984, 31-32. 14. Mirko Stankovi}, S Dra`om od Br~kog do Ravne Gore, Sloga, Sidnej, 1952, 69-70 15. Pavle Me{kovi}, Od Bosne do Ravne Gore, Kwiga o Dra`i, kw. I Windsor, Canada, 1956. 16. isti, Ravnogorski borac, br. 43-49, jul 1952 – januar 1953. London. 17. Zvonimir Vu~kovi}, Ustanak u Zapadnoj Srbiji, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956.

129

SARADWA ^ETNIKA I PARTIZANA Poslije napada Wema~ke na SSSR, 22. juna 1941. godine, i komunisti u Jugoslaviji po~iwu pripreme za oru`ani ustanak. Za{to oni do tada nijesu bili aktivni, i kakva je bila wihova aktivnost poslije ovog doga|aja, bi}e vi{e rije~i u nekom od narednih poglavqa? Sve u svemu, wihovi putevi ukrstili su se sa Mihailovi}evim pokretom. U jednom izvje{taju komande ABVER-a u Beogradu, od 31. jula 1941. godine, komadi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, se pored ostalog ka`e: “Sabotere treba tra`iti u lageru biv{ih srpskih oficira, ~etnika kao i komunista, kojima je zajedni~ki interes da u zemqi izazovu nemire i da stanovni{tvo raspale do temperature kqu~awa protiv okupatorskih vlasti… Protiv javqawa vojnih obveznika radila su tako|e lica koja vr{e vrbovawe za ~etnike. Oficirima i vojnicima je {tampana direktiva da se nare|enom (propisanom) obaveznom javqawu ne odazivaju, ve} da se prikupqaju na zborna mjesta ~etnika u provinciji”.1 U pismu PK KPJ za Srbiju, OK za [abac, od 12. avgusta 1941. godine, pored ostalog stoji:... “2. Odmah pri}i stvarawu zajedni~kih komiteta, tj. odbora narodnooslobodila~kog fronta, povezuju}i se sa pristalicama biv{ih partija koje se danas izja{wavaju za borbu protiv okupatora i wegovih slugu. Vodite ra~una o akciji ~etnika, raznih oficira i qudi oko wih. Svaki na{ kontakt sa wima dobro }e do}i”.2 Instruktor PK KPJ za Srbiju u [aba~kom okrugu, je 14. avgusta 1941. godine, PK za Srbiju, pisao sqede}e: “Stupili smo u kontakt sa ~etnicima, biv{im aktivnim oficirima koji se nalaze na Ceru. To je grupa okupqena oko Dra~e Mihailovi}a i pukovnika Krajakovi}a, koji se nalazi u na{oj blizini. Imali smo dvatri sastanka s wima i razgovarali o svemu i kao postigli neku saradwu u slede}em: kako nam je isti ciq, tj. i borba protiv okupatora i nacionalno oslobo|ewe, te bi trebalo da sara|ujemo i da se zajedno borimo. U akcijama ne|e biti protiv nas, ve} }e nas pomagati. Ako nemamo rawene gde da sklonimo, rekli su da }e ih oni vrlo rado kod sebe skloniti isl. U jednom selu s jedne strane op{tinske zgrade visi crvena zastava, s druge srpska. Parole na zidu su: “@iveo kraq Petar”, “@iveo Staqin”, “@ivela bra}a komunisti”, “Ustaj seqo, ustaj rode, kucnuo je ~as slobode”. Parole su pisali ~etnici”.3 130

U pismu PK KPJ za Srbiju, upu}enom za OK za [abac i tamo{wom instruktoru PK, od 20. avgusta 1941. godine, pored ostalog se ka`e: “Tu i takvu saradwu nu`no je odmah manifestovati i izvr{ewem i izdavawem jednog zajedni~kog proglasa narodu Va{eg kraja koji bi potpisali najvi|eniji predstavnici partija koje u~estvuju. Treba poku{ati sve da se za ovu akciju javnog istupawa pred narod pridobije Dra`a Mihailovi} i qudi oko wega. Ogromno bi zna~ilo da se tu vidi i wegov potpis.... 1. – Va{ izve{taj o ~etnicima i biv{im oficirima samo potvr|uje pravilnost onoga {to smo izneli u drugoj ta~ki na{eg pisma. U~inite sve da se sa wima uspostavi {to te{wi kontakt”.4 U “Biltenu Glavnog {taba NOP odreda Jugoslavije” od 26. avgusta 1941. godine, objavqeno je ovo: “OBAVE[TEWE – Posledwih dana reakcija regrutuje od qoti}evaca, policajaca, `andarma i raznih propalih tipova neke naoru`ane bande, pod {ifrom ~etnika i srpskih oficira, za “obra~un” sa komunistima. Koncentracija ovih bandi prime}ena je u nekim mestima i oko nekih {umaraka. One su prili~no neodlu~ne i u strahu, ali vidi se da ~ekaju neka nare|ewa. Seqacima se predstavqaju kao ~etnici. ^im se negde pojave i ~im se sigurno utvrdi da su ba{ oni, a ne ~etnici, treba ih smesta uni{titi. Pri tome voditi ra~una da na{e oru`ane snage budu dovoqno jake”.5 Instruktor PK KPJ za Srbiju, poslao je PK KPJ za Srbiju iz [aba~kog okruga izvje{taj 30. avgusta 1941. godine, u kome je naglasio: “U vezi sa va{im posledwim nalogom da sa ~etnicima zajedni~ki izdamo proglas u vidu demantija o sukobima nas i wih, postigli smo i {aqemo Vam kopiju sa odobrewem ~etnika da se umno`i. Pre neki dan smo uputili komandantu svih ~etnika Dra`i Mihailovi}u zajedni~ko pismo”.6 U pismu PK KPJ za Srbiju od 30. avgusta 1941. godine, upu}enom Okru`nim komitetima za Ni{ i Leskovac, pored ostalog stoji: “Va{ sporazum sa ~etnicima odli~na je stvar. To isto napravili su i drugovi u Ma~vi i Kraqevu… Nastojte da ~etnici izdaju letak. ^uvajte se provokacija sa wihove strane. Obezbedite svaki sastanak sa wim. Poku{ajte da se {to pre pove`ete sa onim oficirima i podofocirima na Suvoj planini. Pitati general{tabnog kakav je taj \ukanovi}, Crnogorac”.7 U Drvaru je 31. avgusta 1941. godine, odr`an sastanak ustani~kih vo|a iz reona Velebita, Dinare i Plitvi~kih jezera. Na sastanku su od kasnijih ~etni~kih vo|a bili prisutni pop Mom~ilo \uji} i Pajo Popovi}. Informaciju o ovome sastanku dao je ustani~ki list “Gerilac”.8 Jedan od komunisti~kih vo|a u drvarskom kraju Qubo Babi}, je 2. septembra 1941. godine, do{ao u selo Strmicu kod Knina, i konferisao zajedno sa popom Mom~ilom \uji}em i wemu pot~iwenim komandantima ~eta, o zajedni~kim akcijama protiv okupatora i usta{a.9 U “Biltenu” Glavnog {taba NOP odreda Jugoslavije od 3. septembra 1941. godine, iza{ao je ~lanak pod nazivom “Jo{ jedna izdajni~ka marionetska vlada”, posve}en formirawu kvislin{ke vlade |enerala Milana Nedi}a. U ~lanku se pored Nedi}a i Jovana A}imovi}a, kritikuje i vojvoda Kosta Pe}anac, koji je potpisao sporazum sa okupatorom ovako”: “Po{teni srpski ~etnici, koji su se nekada borili protiv vjekovnog ne131

prijateqa, Nijemaca, zna}e dati dostojan odgovor izdajici srpstva Kosti Pe}ancu, i sa prezrewem }e odbiti wegov izdajni~ki poziv na borbu protiv pravih rodoqba-narodnih partizana.”10 U izvje{taju partizanskog [taba za sarajevsku oblast od 5. septembra 1941. godine PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, pored ostalog se nagla{ava: “1.) Prvog ovog mjeseca sastali se sa A}imom Babi}em koji raspola`e sa nekoliko bataqona, s wim pretresli pitawa, iznijeli na{ stav. Pristao na uslove. Stvorili direktorijum (tj. zajedni~ku komandu - obj. A. Stamatovi}a) radi zajedni~kih akcija. U direktorijum u{la 4 wegova ~lana i 2 odnosno 3 na{a… A}im smatra sebe vo|om ustanka, a ostale sve potcjewuje i smatra malo vrijednim. Tra`ili smo od {taba u Vlasenici da nam javi kakvi su wihovi odnosi sa A}imom i majorom Dangi}em. Izgleda da }emo mo}i da se sa wim sporazumijemo i to }emo gledati da {to prije u~inimo”.11 U svom izvje{taju Vrhovnoj komandi Vermahta od 8. septembra 1941. godine, wema~ki komandant za Jugoistok feldmar{al Vilhelm List, je pored ostalog kazao: “Razmjere borbi sa bandama, ~iwenica da su ustanici ve}inom dobro naoru`ani a o~igledno i umje{no vo|eni-dopu{taju zakqu~ak da nacionalisti~ki srpski pokret - mo`da i ~etnici - nekako rade ruku pod ruku sa takozvanim komunistima.”12 Dana 10. septembra 1941. godine, odr`an je tajni sastanak predstavnika pokreta Dra`e Mihailovi}a sa partizanskim predstavnicima u Beogradu. Ve} 11. septembra, sekretar PK KPJ za Srbiju Aleksandar Rankovi}-Marko, uputio je izvje{taj Titu o ovom sastanku. Izvje{taj je zaista obiman. U wegovom po~etku stoji: “Odr`an je sastanak nas i vojno-~etni~ke organizacije kojoj na ~elu stoji Dra`a Mihailovi}. Sastanak je odr`an u Beogradu u ponedjeqak. Prisutni Dra`in izaslanici: pukovnik Panti}, major Pileti}, a|utant Dra`in i po svoj prilici ~etvrti pop; na{i predstavnici su Doktor (konspirativni nadimak za Blagoja Ne{kovi}a - obj. A. Stamatovi}a), \uro Strugar i Student” (autor kwige A. Stamatovi} nije uspio da identifikuje ovo lice)...13 U Izjavi [taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu od 20. septembra 1941. godine stoji: “^etni~ki odredi u dejstvu Uporedno s na{om partizanskom Narodno-oslobodila~kom vojskom dejstvuju i samostalni ~etni~ki odredi pod komandom wihovih {tabova. Ovi odredi, u osvojenim krajevima, postavqaju svoje ~etni~ke komandante sela, op{tina, srezova i oblasti i organizuju vlast. Sa Kostom Pe}ancem i drugim izdajnicima srpskog naroda i wema~kim pla}enicima nemaju ni{ta zajedni~ko. Sla`u se sa nama da se treba boriti protiv okupatora i wihovih slugu.14 “U izvje{taju OK KPJ za Po`arevac od 21. septembra 1941. godine se ka`e: “...13. septembra sa ~etnicima Ku~eva i Majdanpeka napravqen je sporazum ~iju Vam sadr`inu {aqemo u prilogu, a uve~e istog dana javna manifestacija u Ku~evu na{ih, ~etnika i naroda. Posle toga obilaska sela sa jednim delom ~etnika, manifestovawe jedinstva, borba i zajedni~ke akcije. O drugom delu ~etnika kasnije. Po{to su obi|ena sva sela skoro do pred sam Po`arevac, postavilo se pitawe zauzimawa Gradi{ta... 20. septembra u 600 sati ujutro na{ odred je udario na 132

Veliko Gradi{te i posle jake borbe koja je trajala 300 sata savladan je otpor. Sa na{e strane gubici su jedan mrtav (~etnik) i dva te`e rawena… U Homoqu (Gorwak, @agubica) postoji masa na{ih oficira i ~etnika. Ovih dana razgovarao sam sa wima. Vele da osu|uju Pe}anca, da im je sada glavni vojvoda neki Dra`a Mihailovi}, oficir jugoslovenske vojske, koji je do{ao na mesto Pe}anca. Oni govore da je wihov Glavni {tab postigao sporazum sa na{im Glavnim {tabom i tra`e na bazi toga saradwu sa nama. Mi o tome nismo ni{ta ~uli.”15 U izvje{taju na~elnika [taba wema~ke okupacione uprave u Srbiji, general{tabnog potpukovnika Gravenhorsta od 16. septembra 1941. godine, se navodi:... 3) Nasuprot ovome, na podru~ju ustanka, izme|u linije Obrenovac-^a~ak-Mitrovica i Drina (zakqu~no sa lukom Sava-Drina) nalazimo bande koje se tako|e nazivaju ~etni~kim; ali koje se nijesu pot~inile ni Kosti Pe}ancu niti vladi. Borbe kod Loznice i Krupwa, kao i pojedine neprijateqske akcije zapadno od U`ica i kod Mitrovice, jasno su pokazale da ove bande rade zajedno sa komunisti~kim i da postupaju protiv nas kao neprijateqi, otvoreno s oru`jem.”16 I izvje{taju [taba Romanijskog NOP bataqona od 27. septembra 1941. godine se ka`e: “Bataqon je danas do{ao u situaciju da je broj~ano i po naoru`awu prejak za mawe operacije za koje nema ni tih prilika, a preslab za ve}e operacije, pa je zbog toga zatra`io pomo} od majora Dangi}a i ~im stigne-nastavi}e se s operacijama u pravcu Sarajeva. Da bi se ta pomo} {to prije ostvarila i izradio plan na{ih operacija, predla`e [tab ovog bataqona da se {to prije odr`i konferencija izme|u predstavnika [taba Bosanske brigade, [taba ovog bataqona i majora Dangi}a, kojoj bi konferenciji bio prisutan i drug Radivoje Kosori}, koji je komandant ~etni~kog bataqona koji je u~estvovao u borbama na Romaniji, a s kojim je uspostavqen vrlo prisan kontakt i osigurana daqa saradwa. Ovan [tab upu}uje analogan prijedlog i majoru Jezdimiru Dangi}u, pa se moli [tab Bosanske brigade da {to prije stupi u kontakt sa majorom Dangi}em i ovu konferenciju zaka`e u najskorije vrijeme, da bi se operacije {to prije mogle da otpo~nu. Molimo {tab B. B. da ovo primi kao vrlo hitan prijedlog i da ga {to prije ostvari… Prije nekoliko dana dobivena je pomo}, koju je omogu}ila saradwa sa komandantom Bosanskog ~etni~kog odreda Jezdimirom Dangi}em”...17 U izvje{taju sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu \ura Pucara-Starog, od septembra 1941. godine, delegatu CK KPJ Svetozaru Vukmanovi}u-Tempu, se nagla{ava: “ Usora je bila vrlo lako zauzeta i tada je otpo~eo napad na Doboj... Me|u seqacima je bilo ~etnika sa crnim vojni~kim odijelom. A isto tako bilo je i qudi i sa crvenim zastavama i velikom petokrakom zvijezdom ... ^uli su se povici: @ivjela Sov-Rusija”, a poneki seqak je vikao: “@ivio kraq Petar!”18 O saradwi ~etnika i partizana, svjedo~i i tada{wi partizanski rukovodilac, a posqeratni Titov istori~ar i biograf Vladimir Dedijer, u kwizi prvoj svog “Dnevnika”. On tu o tome pi{e ovako: “U tom je do{ao Palo{evi}, general{tabni major. Pri~ao da je bio najmla|i ~etnik u odredu vojvode Vuka… Dra`a Mihailovi} je do{ao sa gardijskim poru~133

nikom Zvonkom Vu~kovi}em i preporukama od Raki}a i Oklobyije iz Milanovca. Ja sam jo{ le`ao kad je Palo{evi} do{ao u Toponicu. Razgovarali smo. Palo{evi} je predlo`io blokirawe Kragujevca - i sebe za komandanta opsade! Po{to na{ komandant Raja Nedeqkovi} nije bio tu, odlo`ili smo kona~ni sporazum. Palo{evi} je obe}ao da }e ubice Lazara Mi}unovi}a biti ka`wene. Zatim je do{ao napad Nemaca na Milanovac. Video sam se s Palo{evi}em jo{ jednom posle toga. Oti{ao sam ~ezama u Quqake u ~etni~ki {tab. Usput sam se prevrnuo onako iz ~eza rawen, ali sre}om na travu. Tu, me|u ~etnicima, u wihovom {tabu, ostao sam tri dana i tri no}i. Palo{evi} mi je rekao da je dobio ve}u du`nost – “komandanta oslobo|ene teritorije”. A na wegovo mesto do{ao je neki kapetan Radovan Stojanovi}, krupna qudina, general{tabac, ali je, kao i Palo{evi}, bio komandant juri{nih bataqona za vreme Jugoslavije. Na na{ sektor do{ao je iz Bosne. S tim ~ovekom sam tri dana pregovarao: zajedni~ka opsada Kragujevca, zajedni~ka mobilizacija, zajedni~ki apel za skupqawe hrane, ali magacini posebno, nenapadawe na zborovima, ispitivawe svih dosada{wih nedela i ka`wavawe krivaca. Stojanovi} je pristao na sve. Ina~e me je gwavio svojim {pijunskim uspesima: kako je u Parizu uhvatio neku {pijunku Gestapoa, u Splitu neku italijansku groficu-mladu i lepu. Veli da je sa svojim juri{nim bataqonom, grani~arima i `andarmima, duboko prodro u Albaniju u aprilu, da je rawen na dva mesta. Jo{ mi je okinuo kako je sedeo u ^a~ku dok smo se mi borili, kako ga je pojurio Gestapo i o tome su ga obavestili doma}i policijski agenti, “ina~e ~etnici”. Spavali smo zajedno u ku}i nekog kulaka-perine, u prozorima jabuke i duwe. Stojanovi} bi pre spavawa skidao bombe, redenike, revolver, lisice, bokser i – kamom ga|ao u vrata. Zaista ve{to... Sutradan se Palo{evi} opra{tao od svojih “jedinica”. Bilo je skupqeno oko 150 ~etnika, ve}inom starih qudi, sa ne{to `andarma i finansa. Govorio im je Palo{evi} lepo, pa je zatim mene predstavio i dao mi re~. Nisam ostao du`an. Govorio sam o bratstvu i jedinstvu. U znak solidarnosti streqasmo tog jutra jednog starog seqaka (li~io je na mog pokojnog |edu) koji je s mrtvog potporu~nika Mojsilovi}a i na{eg u~e pokrao stvari. Streqalo ga je pet ~etnika i jedan partizan (Stepan koji me je pratio). Toga dana smo i{li u manastir Vra}ev{nicu pod Rudnik, gde smo imali sastanak s ~etni~kim komandantima radi kona~nog utvr|ivawa odbrane Milanovca. Jurili smo ~ezama kroz popaqene Bare i Quqake. Nigde `ive du{e. Jad, pusto{, blato. Posle okrenusmo kroz {umu, uz Rudnik. Idemo kroz drvored kestenova. Bogati manastirski sviwci. Preko sto utovqenih sviwa. Do~ekuje nas igumanija (`ena puna~ka, 35-40 godina), 25 kalu|erica. Samo}u im razbijaju dva kalu|era - jedan mator i }opav, drugi mlad, lep kao slika. Na na{im kapama petokrake, po zidovima krstovi. ^etni~ki komandanti su nas ~ekali. Svr{ismo posao. Za ru~ak, po{to je bio petak, posan pasuq, izvanredan sir i neke jabuke… Te ve~eri smo potpisali sporazum (stigao je Raja) i vratili se u Toponicu”...19 134

U “Biltenu” Vrhovnog {taba NOP odreda Jugoslavije, od 1. oktobra 1941. godine, iza{ao je pregled borbi koje su partizani vodili, pod nazivom “Sa frontova partizanskih borbi” U poglavqu pod naslovom “Srbija”, sa podnaslovom “Oslobo|ewe Krupwa” se pored ostalog ka`e:...”u no}i izme|u 1. i 2. septembra, jedan mali dio partizanskih snaga, u saradwi sa delovima Pocerskog ~etni~kog odreda, vodio je borbu sa nema~kim trupama kod mesta Zavlaka na putu Vaqevo-Loznica. Snage okupatora su i na ovom mestu bile razbijene i naterane u bekstvo. “U podnaslovu “Borbe u Ma~vi” se ka`e: “Podrinski partizanski narodnooslobodila~ki odred, koji dejstvuje u saradwi sa Cerskim ~etni~kim odredom kapetana Ra~i}a, posle oslobo|ewa Bogati}a i cele Ma~ve osim [apca, oslobodio je Loznicu i Koviqa~u i tako o~istio ~itav svoj kraj do Drine. Snage ovih odreda potpuno su opkolile grad [abac i prenele teren bitke u samo mesto. U toku jednog od svojih prodora; narodnooslobodila~ke i ~etni~ke snage doprle su do samog Zelenog Venca u samom gradu”.20 U istom broju “Biltena”, u podpoglavqu “Bosna i Hercegovina” pi{e: “U Tuzlanskoj oblasti nastavqaju se neprekidno `estoke borbe. ^itav kraj od Zvornika, preko Vlasenice; Srebrenice, Sokolca, pa sve do Stijena na Romaniji oslobo|en je, bilo od strane partizanskih, bilo od ~etni~kih odreda majora Dangi}a”.21 Glavni {tab NOP odreda Bosne i Hercegovine i komanda vojno-~etni~kih odreda, izdali su 1. oktobra 1941. godine, zajedni~ki proglas sa naslovom: “Po{tenom i rodoqubivom narodu Bosne. “Proglas su u ime ~etnika potpisali: major Jezdimir Dangi}, kapetan Sergije Mihailovi} i kapetan Pero \ukanovi}; a u ime partizana: Rodoqub ^olakovi}-Ro}ko, Slobodan Princip-Seqo i Svetozar Vukmanovi}-Tempo.22 U “Biltenu” Vrhovnog {taba NOP odreda od 10. oktobra 1941. godine, u podpoglavqu “Srbija”, sa naslovom “Oslobo|ewe ^a~ka” napisano je ovo: “Posle mnogih uspelih akcija u ~itavom ~a~anskom kraju, oslobodila~ke partizanske snage, zajedno sa odredima pukovnika Dra`e Mihailovi}a u{le su 1. oktobra u ^a~ak. Neprijateq je imao velike gubitke”, U naslovu “Borba oko Kraqeva” pi{e: “Na{e partizanske ~ete, kao i neke jedinice vojnih ~etnika, doprle su posle vi{ednevne borbe sa neprijateqem do pred samo Kraqevo, i prema posledwim vestima, tamo se vode uli~ne borbe”. U podpoglavqu “Bosna” stoji: “9. i 10. o. m. partizanske i ~etni~ke ~ete vodile su `estoku borbu sa usta{kim bandama, koje su u dva maha poku{avale da prodru od Tuzle prema Vlasenici”.23 U sqede}em broju istog “Biltena” od 20. oktobra 1941. godine, u podpoglavqu “Srbija”, sa naslovom “Borbe oko Kru{evca” se ka`e: “Kru{eva~ka ~eta, u zajednici sa ~etnicima pukovnika Dra`e Mihailovi}a, napala je Kru{evac i prodrla do centra grada, ali po{to su nema~ke snage bile ja~e, partizani i ~etnici su se povukli, i ~vrstim obru~em opkolili Kru{evac. Pre napada na Kru{evac, ~etnici su poru{ili 1030 metara pruge, koja se ne mo`e skoro popraviti”24 U uputstvu PK KPJ za Srbiju od 8. oktobra 1941. godine, Okru`nim komitetima za Ni{ i Leskovac o radu u vojsci i na terenu pi{e: “Uskoro }ete biti detaqnije obave{teni o “vojnim ~etnicima” (Dra`a Mihailovi}). Sa wima se pregovaralo i treba da je do{lo do sporazuma po 135

svim ta~kama. To je najozbiqnija grupa (“anglofilska”) i najbli`a nama po borbi, u ve}ini mesta su u akciji, a gde nisu bi}e uskoro. Sa wima treba odr`avati dobre odnose”.25 U izvje{taju na~elnika wema~ke policijske slu`be u Beogradu od 20.oktobra 1941. godine pi{e: “^etnici, s izuzetkom onih koji pripadaju grupi Pe}anca, bore se zajedno sa komunistima. Parola: “Borba protiv okupatora”. Tek kasnije sporazum o tome da li }e u Srbiji biti nacionalna ili komunisti~ka vlada”26. Dana 24. septembra 1941. godine, [tab U`i~kog partizanskog odreda, izdao je naredbu br sedam, da je napravqen sporazum sa komandom vojno-~etni~kih odreda u U`i~koj Po`egi. Naredbu su potpisali komandant odreda Du{an Jerkovi} i politi~ki komesar Milinko Ku{i}.27 U partizanskom glasilu “Borbi”, koja je u to vrijeme izlazila u U`icu, u kome je bilo stacionirano partizansko-komunisti~ko vo|stvo, napisano je u broju za 28. oktobar 1941. godine ovo: “Kru{eva~ka ~eta zajedno sa ~etni~kim odredom pukovnika Dra`e Mihailovi}a napala je Kru{evac i prodrla do centra grada. Ali po{to su nema~ke snage bile ja~e, partizani i ~etnici su se povukli i ~vrstim obru~em opkolili Kru{evac. Prilikom upada ubijeno je 120 Nemaca i oficira Ubijen je nema~ki komandant trupa. Rawen je veliki broj Nemaca”28 U izvje{taju OK KPJ za Kru{evac PK za Srbiju od oktobra 1941. godine pored ostalog se ka`e: “Najva`nija akcija je bila oru`ani ustanak i petodnevna opsada grada. Mobilizaciju seqaka izvr{io je major Keserovi} kao ~etnik, ali se nije znalo da li je za borbu protiv partizana ili Nemaca. Pred napad na kratko vreme saop{tava da ih vodi u borbu i napad na grad i istovremeno tra`i saradwu na{eg odreda. Mi smo prihvatili saradwu i pozvali odred, ali on je zapo~eo napad pre dolaska odreda i mi u grad nismo imali vremena da izvr{imo nikakvu pripremu niti da pozovemo masu. Kako je sam napad objektivno izgledao kao provokacija, mi smo kroz vatru Nemaca izveli qudstvo van grada na stranu, gde je vr{io napad na{ odred. Tako je grad napadnut sa dve strane i dr`an u opsadi 4 dana… Partizani koji su bili do{li u sam centar grada sa ~etnicima, u borbi su oduzeli neprijatequ 4 mitraqeza, 4 pu{komitraqeza, 150 kg. eksploziva i pobili oko 120 Nemaca s komandantom trupa i ~etiri oficira. Zadr`ali su isto tako jedan blindiran voz. Komandanta trupa ubili su ~etnici i zaplenili mitraqeze. Kod partizana je bilo 2 rawena, a kod ~etnika 5-7 mrtvih i 20 rawenih. Na ovo su Nemci odgovorili represalijama… Posle povla~ewa napravqen je sporazum sa ~etnicima, i sad se sve akcije izvode zajedni~ki” 29 U dijelu izvje{taja 342 wema~ke pje{adijske divizije od 1. novembra 1941. godine, wema~kom opunomo}enom komandantu u Srbiji, se ka`e: “II Reon Vaqeva... 3) Snage Mihailovi}a dr`ale su ju`ni front obru~a oko Vaqeva. Mihailovi}, koji je do sada izra`avao svoje neraspolo`ewe protiv wema~kog Vermahta i na wega treba gledati kao na poslu{no oru|e jugoslovenske emigrantske vlade u Londonu, paktirao je sa komunistima, i to, kako se saznaje, protiv izra`ene voqe ve}ine wegovih pristalica”30 U nare|ewu [taba Romanijskog NOP odreda komandiru Rogati~kog sektora Nikoli Prodanovi}u od 8. novembra 1941. godine, pored ostalog pi{e: “U Olovu je koncentrisana jaka snaga neprijateqa, a na{e ~ete 136

oskudijevaju u municiji. Naro~ito oskudijeva desna kolona, koju sa~iwavaju dva ~etni~ka bataqona. Tako|er su svi slabi u automatskom oru|u. Drug ^olakovi}, kao i major Dangi}, hitno tra`e municiju i to najmawe 5-6 sanduka”.31 Wema~ki obavje{tajni centar Vermahta u Beogradu, u svom izvje{taju od 1. novembra 1941. godine, ubacio je izjavu |enerala Milana Nedi}a, datu informativnoj agenciji: kada sam preuzeo vladu poku{ao sam da pod svojim rukovodstvom ujednim sve nacionalne srpske krugove za spas Srbije, da bi {tedeli srpsku krv i u tom ciqu sam pregovarao kako sa Kostom Pe}ancem tako i sa Mihailovi}em. Kosta Pe}anac pokazao je toliko qubavi prema svojoj domovini da se odmah pokazao spreman da udovoqi mojoj `eqi. Naprotiv Dra`a Mihailovi} je prividno pokazivao kao da tako|e ho}e da sara|uje, pa je ~ak dobio od mene i novaca, ali je zatim sara|ivao sa komunistima, a imam ~ak i dokaze o tom da je sa wima sklopio i pismene sporazume. Ako se radio-London zala`e za Dra`u Mihailovi}a, onda je time dat najboqi dokaz da on radi po engleskim instrukcijama za Moskvu i komuniste. Nema~ki Vermaht mu je zbog toga dao odgovor kakav takav ~ovek i jedino zaslu`uje. Za nas Srbe je on zbog toga postupka neprijateq kao i svaki komunista”.32 U izvje{taju wema~kog vojnog zapovjednika u Srbiji od 19. novembra 1941. godine, svojoj pretpostavqenoj komandi stoji:... “3 bataqon 697 pje{adijskog puka kod Radaqa (4 km. sjevero zapadno od Zvornika) uhvatio vezu sa jedinicama 718 pje{adijske divizije u Zvorniku. 23 komunista i 17 ~etnika zarobqeno.”33 Dana 20. novembra 1941. godine u ^a~ku je sklopqen sporazum o saradwi izme}u ~etnika i partizana u devet ta~aka. Tekst sporazuma objavila je “Borba” od 22. novembra. 34 Usta{ki `upan u Kninu dr Ante Nikoli}, je 28. novembra 1941. godine poslao izvje{taj Glavnom usta{kom sto`eru u Zagrebu, u kome se pored ostalog ka`e: “U okolini Knina komunisti i ~etnici ugro`avaju opstanak NDH, i ne dozvoqavaju nikom dolazak u Knin. Strahujem da }e komunisti i ~etnici u prvoj fazi izgladweti Knin, a u drugoj fazi napasti na w.”35 Sastanci Dra`e i Tita predstavqaju posebno poglavqe odnosa ~etnika i partizana, odnosno svjedo~anstva o wihovoj saradwi. Wih dvojica odr`ali su dva direktna sastanka. Prvi je bio u selu Struganiku kod Vaqeva, u ku}i vojvode @ivojina Mi{i}a, jer je vojvodin sin major Aleksandar, bio najbli`i saradnik Dra`e Mihailovi}a, i ovom prilikom doma}in. Ovaj sastanak odr`an je 19. septembra 1941. godine. Sastanku su sa partizanske strane prisustvovali: Tito, Milo{ Mini} i Obrad Stefanovi}. Sa ~etni~ke strane bili su prisutni: Dra`a Mihailovi}, Dragi{a Vasi} i major Aleksandar Mi{i}. I jedna i druga strana imala je po nekoliko pratilaca, koji su bili zadu`eni za obezbje|ewe. O ovom sastanku Tito je u svojoj kwizi “Borba za oslobo|ewe Jugoslavije 19411945” napisao ovo: “Odmah po dolasku na oslobo|enu teritoriju, u septembru 1941. oti{ao sam na Ravnu Goru kod Dra`e Mihailovi}a, koji me nije primio u svom ravnogorskom gnijezdu, nego u selu Struganiku, u ku}i vojvode Mi{i}a. Sastanku je prisustvovao pored Dra`e, i poznati velikosrbin Dragi{a Vasi} i major Mi{i}… Bilo je doneseno samo usmeno 137

rje{ewe o lojalnom pona{awu Mihailovi}evih ~etnika prema partizanima i o tome da oni ne}e napadati partizane, kao {to su to ~inili ~etnici vojvode Pe}anca. Po{to je Dra`a Mihailovi}, ne znam iz kojih razloga, i tada pa i dugo kasnije dr`ao da sam ja Rus, on je potpuno otvoreno govorio o Hrvatima i svim ostalim narodima Jugoslavije. On je, kada sam ga pitao {ta misli o nacionalnom pitawu, izjavio nedvosmisleno da Hrvati, muslimani i svi ostali moraju biti najstro`e ka`weni i poslije izvjesne odmazde potpuno pot~iweni Srbima. Po{to sam se suprotstavio, rekao je da je wegovo gledi{te sasvim pravilno, jer su svi Hrvati, krivi za usta{ke zlo~ine, svi su usta{e i izdajnici, koji su prodali Jugoslaviju Nijemcima”36 …U istoj kwizi Tito priznaje borbenu saradwu ~etnika i partizana ovako: “U septembru mjesecu na{e su partizanske snage zajedno sa jednim odredom kapetana Ra~i}a bile opsjele [abac i juri{ale na w…Isto tako na{e trupe, uz u~e{}e ~etnika Dra`e Mihailovi}a, potpuno su opkolile i grad Kraqevo i pomo}u te{ke artiqerije i tenkova prodrle u sam grad. Kao {to se iz ovoga vidi, ve} u oktobru mjesecu, u operaciji kod Vaqeva i Kraqeva, zajedno sa na{im snagama u~estvovalo je oko 1200 ~etnika Dra`e Mihailovi}a”.37 U ~lanku “Za{to izlazi Borba”, objavqenom u “Borbi” koja je u jesewim mjesecima 1941. godine izlazila u U`icu, Tito je napisao ovo: “Na{i partizanski i neki vojno-~etni~ki odredi vode sada zajedno pobjedonosnu oslobodila~ku borbu protiv udru`enih okupatorskih i doma}ih zlikovaca”.38 Drugi sastanak izme|u Dra`e Mihailovi}a i Tita, odr`an je 26. i 27. oktobra 1941. godine u Braji}ima. Na tom sastanku sa partizanske strane bili su prisutni: Tito, Sreten @ujovi}-Crni i Mitar Baki}. Sa ~etni~ke strane bili su prisutni: Dra`a Mihailovi}, Dragi{a Vasi}, potpukovnik Dragoslav Pavlovi} i kapetan Milorad Miti}-Bruno. Oba sastanka Dra`e i Tita, na osnovu kazivawa prisutnih sa ~etni~ke strane opisao je Branko Lazi} ovako: “Po~etkom jula meseca partizanske grupe po~ele su da se pojavquju u predelu Ravne Gore, naro~ito sa vaqevske strane. U selu Planinici do{lo je do prvog sukoba, pri ~emu su tamo{wi ~etnici brzo razoru`ali partizansku grupu koja se bila sklonila u {kolsku zgradu. Zatim je jedan od vo|a vaqevskih komunista dr Jovanovi}, do{ao u ime svoga odreda da vodi razgovore na Ravnoj Gori, pa za wim Milo{ Mini}, advokatski pripravnik iz ^a~ka, koji je dolazio u ime Glavnog partizanskog {taba za Srbiju. On se prestavio pod la`nim imenom, ali su ga poznali, i sam Vasi} mu je rekao: “Kako ho}ete da mi imamo poverewa prema vama, kad vi nemate ni toliko smelosti da ka`ete svoje pravo ime?” Najzad je do{lo do sastanka u vili vojvode Mi{i}a, u selu Struganiku, 19. septembra gde su ~etnike predstavqali: Dra`a Mihailovi}, Dragi{a Vasi} i Vojvodin sin major Aleksandar, a partizane: Tito, Sreten @ujovi}, koji se pojavqivao pod la`nim imenom @ivoti}, i Mitar Baki}. Sa tog sastanka Vasi} je bio zabele`io nekoliko zanimqivih detaqa. Za vreme razgovora o akciji protiv Nemaca, Dra`a je u jednom momentu upitao Tita: “A kako }e se organizovati odbrana u slu~aju nema~kog 138

napada na slobodnu teritoriju?” Tito je na to po~eo da govori kako treba prokopati puteve, naslagati balvane, itd. I, htev{i da poka`e u jednom trenutku pravce eventualnog nema~kog napredovawa, utvrdilo se da on uop{te ne ume da ~ita geografsku kartu. Na to je Dra`a uzeo tu geografsku kartu, razastro je pred sebe, i odr`ao pravi ~as iz strategije i gerilskog ratovawa. Za vreme zajedni~ke ve~ere Mi{i} se okrenuo Titu i rekao mu: “Sad kad smo u ovako malom krugu, mo`ete li nam re}i svoje pravo ime?” Tito je na to odgovorio: “^u}e se!” i, nagnuv{i se prema Vasi}u, koji mu je bio sused za stolom, {apnuo mu je nerazgovetno svoje ime. Ono {to je najvi{e padalo u o~i kod Tita, bio je wegov ruski naglasak u govoru i Vasi}, koji je boravio u Sovjetskom Savezu i ~ija je `ena Ruskiwa, nije mogao da se otme utisku da je posredi Rus. Kada je Tito dolazio po drugi put, u selo Braji}e, 26. oktobra, odnosi izme|u ~etnika i partizana na teritoriji oslobo|enoj od Nemaca ve} su se bili uveliko pogor{ali. Na ovom drugom sastanku od ~etni~ke strane bio je prisutan i kapetan Milorad Miti}, koji je bio oficir za vezu sa partizanskim Vrhovnim {tabom. Miti} je u ovom svojstvu uspeo da sakupi u U`icu niz podataka, koji su re~ito govorili da komunisti ne po{tuju odredbe zakqu~enog sporazuma. To se naro~ito ticalo isporuke oru`ja iz u`i~ke fabrike. I kada je Miti} iznosio ta~ne brojke oru`ja poslatog partizanima i ne izvr{enih obaveza prema ~etnicima, Tito i wegovi pratioci nisu mogli ni{ta od toga da pobiju. Tito je na ovom sastanku tra`io da se Dra`a odrekne trojice svojih komandanata: Vu~ka Igwatovi}a, Filipa Ajda~i}a i Milutina Jankovi}a. Vu~ko Igwatovi}, gardijski kapetan, rodom iz vaqevskog kraja, organizovao je zajedno sa kapetanom Milo{em Gli{i}em po`e{ki ~etni~ki odred. Uvidev{i ubrzo ciqeve komunista, Igwatovi} ih je izbacio iz U`i~ke Po`ege i zaveo ~isto ~etni~ku vlast. Komunisti iz Crnogorskog sreza, pod vo|stvom Mita Igumanovi}a, uhvatili su nekoliko Ajda~i}evih ~etnika i sve ih pobili. Me|u wima bio je i Filipov pobratim. To je Filipa navelo da izvr{i odmazdu; on je pohvatao [tab partizanskog odreda i sve ih do jednog pobio. Naravno da Dra`a nije hteo ni da ~uje o smewivawu ovih svojih komandanata. S druge strane, Dra`a nije dozvolio Vu~ku Igwatovi}u da postavi zasedu i pobije ceo Titov karavan od dva-tri automobila na putu izme|u Po`ege i Ravne Gore. Kada su komunisti predlagali Dra`i da sastanak bude u Kosjeri}u, gde su oni vladali, umesto u Braji}ima, Dra`a nije na to pristao. On je u tom svom nepoverewu bio u pravu, jer se utvrdilo da su mu komunisti spremali zasedu”...39 O sastancima Dra`e i Tita, Dragi{a Vasi} je juna 1943 godine u pero Nikoli Milovanovi}u ispri~ao ovo: “U toku oktobra, na{i odredi su zajedno s partizanskim vodili neprekidne borbe protiv neprijateqa. Me|utim, iz dana u dan dolazilo je do sve krupnijih me|usobnih incidenata koji su se, sve ~e{}e, zavr{avali i ubistvima. Ovakvo stawe pretilo je obustavqawem zajedni~ke borbe protiv okupatora, kome su po~ela da pristi`u sve znatnija poja~awa. 139

U nekoliko pisama upu}enih komandantu, komunisti su isticali potrebu novog sastanka izme|u Tita i wega, na kome bi se raspravili dotada{wi incidenti i donele odluke za preduzimawe mera za spre~avawe novih. U pismu je isticana i potreba sklapawa novog sporazuma. Posle kra}e diskusije, komandant je prihvatio moje mi{qewe da }e, s obzirom na partizanske postupke, naro~ito one oko ru{ewa stare i stvarawe sopstvene vlasti, bilo kakvi sporazumi ostati samo puka formalnost. Zato je ponu|eni sastanak odbio, a za re{avawe raznih me|usobnih incidenata on je uputio u partizanski {tab u U`ice svoga oficira za vezu. Bio je to kapetan Miti}. Preko wega, komandant je zahtevao od partizanskog {taba da mu dostavi formulisane predloge za sklapawe ponu|enog sporazuma. Kada je primio predloge, komandant je za vo|ewe novih predloga s partizanskim {tabom ovlastio kapetana Miti}a. O~igledno nezadovoqan ovakvim na{im stavom, izra~enim u momentima kada se situacija na frontovima po~ela okretati u korist neprijateqa, Tito se odlu~io da li~no do|e i na drugi sastanak sa komandantom. Ovaj ponovni, ujedno i posledwi susret odr`an je 26. oktobra u selu Braji}ima. Dan pre sastanka komandanta s Titom u Braji}ima u na{ {tab, na Ravnu Goru, stigli su Ostoji}, Lalatovi} i engleski kapetan Hadzon. Dolaze}i iz Kaira, oni su nam preneli i prve poruke na{e vlade. Istina poruke su bile usmene i veoma oskudne, ali se iz wih ipak moglo zakqu~iti da se vladini stavovi ne razlikuju od na{ih, naro~ito u odnosu na komuniste... I na ovome kao i na prethodnim sastancima, najvi{e vremena je utro{eno oko me|usobnog optu`ivawa i insistirawa na smewivawu pojedinih komandanata. U izvesnim momentima, ja sam se toliko li~no nervirao da sam bio prinu|en da napustim sobu u kojoj smo razgovarali. Tada sam iskreno za`alio {to smo komandant i ja spre~ili potpukovnika Pavlovi}a u pripremama atentata na komunisti~ku delegaciju, a kapetanu Vu~ku Igwatovi}u zabranili izvr{ewe ve} pripremqenog atentata na Tita. Na kraju razgovora, koji su trajali celo popodne, ipak je postignut neki sporazum s komunistima, ali samo po onim ta~kama koje su nama odgovarale, konvenirale i i{le u prilog ostvarewu na{ih ciqeva” ...40 Jedan od partizanskih pregovara~a u Braji}ima Mitar Baki}, je u pero Nikoli Milovanovi}u rekao ovo: “Posle razgovora, koji su trajali u celoj drugoj polovini dana, predstavnici oba {taba sporazumeli su se: da obe komande mobili{u i daqe na isti na~in; da vojske ostanu gde jesu, da se izbegavaju sukobi, a da se akcije koordiniraju; da sedi{te Vrhovnog partizanskog {taba ostane u U`icu, a da sedi{te {taba DM bude u Po`ezi; da podela plena bude zajedni~ka; da transport trupa i materijala bude slobodan po celoj oslobo|enoj teritoriji; da se stvore me{oviti ratni sudovi za su|ewe pqa~ka{ima i drugim neprijateqima naroda; da se vodi briga za obezbe|ewe stanovni{tva; 140

da se {tabu DM iz fabrike oru`ja da 1.200 pu{aka i municije; da se od 55 miliona dinara iz u`i~ke banke svakom glavnom {tabu dodeli po 5 miliona, a da se od ostatka pru`i pomo} izbeglicama”41 O svojim sastancima sa Titom, Dra`a Mihailovi} je na isqe|ewu 1946. godine u Beogradu izjavio: “Ne znam vremenski ta~no po datumima, no znam da smo u toku septembra i oktobra 1941. godine ja i mar{al Tito odr`ali tri sastanka. Dva sastanka odr`ana su u selu Braji}i i to oba u istoj ku}i i istoj sobi, a jedan u ku}i vojvode Mi{i}a u Struganiku. Ne bih mogao odvojiti koja su pitawa raspravqana u prvom, drugom ili tre}em sastanku Znam da je na svim sastancima do{lo do sporazuma. Kona~no smo se saglasili u slede}em: 1. Zajedni~ka akcija ~etnika i partizana protiv Nemaca; 2. Op{ta mobilizacija svih sposobnih za oru`je, s tim da se borci slobodno opredele da li }e se boriti pod mojom ili Titovom komandom, ostavqaju}i slobodu mobilizirawa jednoj i drugoj strani; 3. Da partizani u svojim selima, na teritoriji u selima koja oni oslobode, biraju narodne odbore, a ja sam ostao pri ranijoj svojoj organizaciji koja je bila sprovedena, to jest da ~etovo|e budu stare{ine sela. 4. Mar{al Tito se obavezao da mi iz u`i~ke fabrike da 500 pu{aka, izvesnu koli~inu municije i 6 miliona dinara; 5. Da ratni plen delimo napola; Pored ovih ta~aka diskutovalo se o pitawima sudija i wihovog postavqawa na terenu. O tome nije moglo do}i do saglasnosti, jer je Vasi} stajao na stanovi{tu da sudije budu stru~waci, a Crni da to treba da budu laici. Ja i Tito se nismo me{ali. S partizanske strane, najverovatnije od Tita, postavqeno je pitawe jedinstvene komande ~etnika i partizana, ali to pitawe nije bilo u kategori~koj formi, tako da se preko wega pre{lo sa pre}utnim odvajawem. Do prvog sastanka do{lo je u uslovima pune aktivnosti borbi protiv nema~kih garnizona na severnom sektoru kada je, kako ja mislim, i obrazovan vaqevski front; drugi sastanak i tre}i padaju u vreme kada na{e snage idu u pravcu Kragujevca i kada se snage ustanka razvijaju. I jedna i druga strana na oslobo|enom delu teritorije ima oko 12.000 boraca i po mom mi{qewu su podjednake. Ja na frontu prema ~etnicima nisam tada primetio doma}e izdajnike. Mislim da uop{te nisu bili na frontu ni prema jednoj strani. Me|utim, poznato mi je da je Marisav Petrovi} u~estvovao u hvatawu boraca protiv Nemaca, i to onih koji su bili u gradu, i predavao ih Nemcima. Poznato mi je da su wegove jedinice hvatale qude koji su streqani prilikom masovnog uni{tewa u Kragujevcu. Prema sporazumu i jedna i druga strana vr{ile su mobilizaciju. S mobilizacijom je i{lo dobro. Bilo je ko{kawa izme|u ~etni~kih i partizanskih rukovodstava, jer je svaki gledao da pribavi sebi {to vi{e obveznika. Qudstvo koje smo mi mobilisali, a za koje nismo imali oru`je, nismo svrstavali u vojni~ke formacije, da ga dr`imo na okupu kao jedi141

nice, ve} smo davali legitimacije i upu}ivali ku}i s tim {to je to qudstvo smatrano mobilisanim i ~ekalo kada }e se pozvati. Jedan veliki deo nenaoru`anih qudi po{ao je u napad na Milanovac. [to se ti~e pu{aka i municije dobio sam sve, kako je Tito obe}ao. Osnivawe mesne vlasti izvedeno je po sporazumu. Novac nisam dobio. [to ti~e borbe protiv Nemaca ja sam, obilaze}i front prema Vaqevu, primetio da tamo nema ranijih partizanskih snaga u onoj ja~ini kako su bile, ve} su te snage po{le u pravcu doline Zapadne Morave. Tih dana su Nemci vr{ili ispade od pravca Vaqeva i Kragujevca i od pravca Vaqeva bili su odbijeni. Me|utim, od Kragujevca su poku{ali da se probiju do Milanovca, koji su Nemci spalili, no drugi dan borbom su izba~eni iz zapadnog Milanovca. Dobio sam izve{taj da se izvesni deo partizanskih snaga, koje su opsa|ivale Kraqevo, pomera u pravcu Draga~eva”.42 Zanimqivo je vidjeti, kako je vidio i komentarisao saradwu ~etnika i partizana, odnosno Dra`e Mihailovi}a i Tita Dimitrije Qoti}. On u vezi toga pi{e: “Od 22. juna ta organizacija (Qoti} ovdje misli na ~etnike Dra`e Mihailovi}a - obj. A. Stamatovi}a) otpo~iwe da igra svoju sudbinski negativnu ulogu. Tada im prilaze i komunisti…42 Od 22. juna, upla{iv{i se za svoju slobodu i svoj `ivot, oni su odbegli u {ume i odmah poku{ali da uhvate vezu sa raznim ~etni~kim, tamo ve} nalaze}im se organizacijama. Spoj je bio lak i mogu}… u one koji su delili to mi{qewe spada i pukovnik Mihailovi} sa svojim pristalicama. Kako bi posle toga onim odbeglim komunistima mogli sagledati pravo lice, - kako prema wima imati odre|eni stav?...44 Komunisti su predlo`ili da se ne napadaju, da se ne bi prolivala “bratska” krv. Komunisti su predlo`ili i Dra`a Mihailovi} je to prihvatio… Pukovnik Mihailovi} je radio druk~ije. On nije hteo otvorene komuniste primati u svoje redove, i tako su oni obrazovali zasebne odrede, ali je primio wihovu tezu da se ne tu~e protiv komunista. I zato smo prisustvovali odista ~udu: da se odredi pukovnika Mihailovi}a a i odredi komunista ne tuku me|u sobom...45 Drugi razlog je u ~iwenici, da se komunisti kod narodnih masa nisu mogli ni smeli pokazivati u po~etku u pravoj svetlosti, s pravim svojim licem. Oni su sebe zato nazivali “partizanima” i objasnili narodu da su to “sve srpske partije ujediwene”. Wima je bilo potrebno da se u svojoj akciji mogu da ogrnu nacionalnim pla{tom. Bez toga im ne bi bilo uspeha. Nije bilo potrebno da ih pukovnik Mihailovi} ogr}e tim pla{tom. Bilo je dovoqno da im on taj ogrta~ ne skine. I on je na to pristao. Komunistima je to bilo dovoqno. Negdje s trobojkom i kraqevom slikom, negde s petokrakom zvezdom, oni su uspevali da se narodnim masama predstave kao oslobodioci, jer su grdili one koje je grdio i pukovnik Mihailovi}. I qudi pukovnika Mihailovi}a i komunisti su bili za narod “{umski qudi”, i narod nije video neku razliku me|u wima. Razlika je bila izme|u generala Nedi}a i pukovnika Mihailovi}a, - ali nije bilo za narod u po~etku razlike izme|u komunisti~kih partizana i “Dra`inih qudi”...46 Tre}a slabost pukovnika Mihailovi}a bila je u tome {to je smatrao da potpisivawem sporazuma s komunistima on mo`e o~uvati neokrwen stav oficira Kraqevine Jugoslavije...47 142

Ne znamo {ta je mislio pukovnik Mihailovi}. Mo`da je hteo satanu da ve`e ugovorom. U vreme kad ugovori i me|u ~estitijim qudima gube svoju vrednost, satana sa svojim duhovnim porodom nema ~ega da se stidi, ve}, naprotiv, mo`e gordo da uka`e da je izigravawe ugovora upravo wegova tradicija. Ili je pak hteo satanu da nadmudri? Ali i tu je r|av put izabrao. Jer “ko s |avolom tikve sadi, o glavu mu lupaju”. Da vidimo uostalom, {ta je dobio srpski narod, a {ta pukovnik Mihailovi} iz tog sporazuma. U “oslobo|enoj Srbiji” nacionalni qudi su bili po ovom sporazumu slobodni. Razume se, to ne va`i za “izdajnike”. Wih taj sporazum nije {titio. A ko }e biti ubrojen u “izdajnike” to se unapred sporazumom ne mo`e predvideti. Otuda ~ujemo da je u samom U`icu streqano do 20. oktobra oko 400 qudi. Upravo zna se da su Cigani iskopali toliko raka, a koliko je tamo le{eva, to se sad ne mo`e znati. Ali recimo da su svi nacionalni qudi pro{li dobro. Zamislimo da su oni {to su streqani sve sami “izdajnici”, koje je o{tro ~ulo komunisti~kog “rodoquba” prona{lo. Nije va`no {to se nacionalisti slobodno kre}u, ako se kre}u (za to nije trebalo dizati ustanak, po{to je do 22. juna ta sloboda bila potpunija i op{tija nego ma koja druga koju ovi “oslobodioci” donose). Va`no je da su komunisti dobili pravo da mogu da se slobodno udru`uju i oru`aju, da se slobodno kre}u, da slobodno okre}u to~ak revolucije. To je glavno. I to im sporazum daje. A {to “neko vreme” mogu i nacionalisti da se kre}u to nije va`no. Kad to vreme pro|e, presta}e i ta sloboda, pa }e “u ime radnika i seqaka” komunisti uzeti sve slobode i dati ih qudima taman toliko koliko mogu da udahnu i izdahnu vazduha, da popiju vode, da pojedu kolko da odr`e snagu i da ~itaju ono {to im komunisti budu napisali. Dotle, dok to ne do|e, mogu biti slobodno isticane i srpske zastave, pored crvenih. Ko kako ho}e. U Bogati}u, kad se u{lo, pola trobojnih a pola crvenih je bilo. Isto tako, kao {to su se nosile Kraqeve slike nosile su se i slike Staqinove, i klicalo se i Kraqu i Staqinu. A da bi to masi bilo razumqivo, obja{weno je da je mladi Kraq isprosio Staqinovu k}er za `enu! Pukovnik Mihailovi} je i to mogao smatrati za uspeh. Uspeh je svakako bio na drugoj strani. Komunisti su dobili mogu}nost da pod za{titom ugovora sa pukovnikom Mihailovi}em mogu nesmetano agitovati za sebe, sve vi{e uni{tavaju}i vlast, sve vi{e {ire}i anarhiju, sve vi{e izazivaju}i niske qudske instinkte i vuku}i ih sebi. U`ice je od 21. septembra u rukama komunista, i izgleda da treba venac mu~eni{tva me|u svima gradovima da ponese. Ono je postalo sedi{te srpske sovjetske socijalisti~ke republike. Predsjednik je Dr Du{an Nedeqkovi}, profesor Univerziteta iz Skopqa (onaj koji je u jednoj bro{uri o demokratiji dokazivao da pravo ve}ine dolazi od ve}e koli~ine mozgova koja se nalazi na jednoj strani, - na {ta mu je odgovorio in`iwer Vasiqevi} da bi po tome dva slu`iteqa univerziteta vredeli vi{e u pogledu umnom od jednog profesroa univerziteta), ali glavni faktori su ~etiri stranca bez ~ijega odobrewa ni{ta se ne radi i koji se iz svojih soba u Palasu mnogo ne pokazuju, ali im se od strane prdsjednika po dvadeset puta dnevno {aqu predmeti na sagledavawe i saglasnost. 143

Tamo je komunizam skinuo masku sa svog lica. A kako bi i mogao da je dr`i, kad je postalo me|unarodno smetli{te U`ice gde je komunizam svake nacije izbacio iz sebe sve {to je mogao. Kakvih ti sve tu komunista nema! Nema, vaqda, evropske nacije koja tu nema svog predstavnika. S wima je pukovnik Mihailovi} po sugestijama svog politi~kog i pravnog savetnika Dragi{e Vasi}a, podpredsednika Srpskog kulturnog kluba iz Beograda, zakqu~ivao sporazume!… Sve to nije video pukovnik Mihailovi}. Sve je to video i osetio narod ^a~ka, Po`ege, Ivawice, Ariqa, U`ica, ^ajetine, Kosjeri}a. I sad dolazi ona posledwa slabost pukovnika Mihailovi}a, ~etvrta po redu: on je verovao da preko svoje oficirske organizacije mo`e voditi srpski narod po nalogu iz Londona, ~ak i u sprezi sa satanskim komunizmom! A nije video da }e to mo}i samo neko vreme... Srpski oficiri – oni koju su i{li sa pukovnikom Mihailovi}em, pokazali su se isto tako slepi prema nesre}i u koju guraju srpski narod. Oni su neosetqivi na pozive koje im je upu}ivao general Nedi}. Mnogi od wih su ga zvali izdajnikom. Mnogi od wih su rovarili na sve strane (me|u wima i nesretni general Putnikovi}, koga su ba{ za vreme trajawa sporazuma pukovnika Mihailovi}a sa komunistima, komunisti ubili) i uticali na oficire i podoficire da ne vr{e svoju du`nost. Neka i glupa i slepa revnost, gonila je ove oficire da ne ~uju glasove razuma. Neka sad bar znaju da komunizam ne bi Srbiji naneo ni stoti deo {tete da oni nisu bili u organizaciji pukovnika Mihailovi}a, – da ovaj nije sedeo, pod uticajem kobnog Londona i zlo~ina~ke crvene Moskve na Ravnoj Gori i time podrivao pla{tom akciju komunista, – da s wima zajedno nije vr{io mobilizaciju radi ustanka protiv okupatora, - da nije sve to obla~io u pravne forme zakqu~uju}i sporazum sa komunistima, – da s komunistima zajedno nije napadao okupatorsku vojsku! Sav taj ogroman vi{ak {tete u krvi, imovini i politi~kim odnosima na{eg naroda neka primi na sebe wegova organizacija s pukovnikom Dra`om na ~elu. Na sramotu na{u to se nije moglo objasniti mnogim generalima i pukovnicima, majorima i kapetanima Srbima… Po`e{ki kraj sa Ariqem i Ivawicom pokazao je najve}u otpornost prema komunistima. U Po`ezi su komunisti bili samo {est dana u septembru, a odmah su bili prognati od strane nacionalnih ~etnika i dobrovoqaca. Oni nisu imali kud posle toga nego da se pridru`e pukovniku Mihailovu}u, da bi o~uvali Po`egu i ceo kraj Moravice od komunista. I tako, po sporazumu, u ^a~ku ostanu i komunisti i Mihailovi}evi qudi, u Po`ezi samo Mihailovi}evci, u Ariqu i Ivawici jedno vreme oboje, dok ~etnici ne preotmu maha i ostanu tamo, - u U`icu pak samo komunisti”.48 U svom pismu kraqu Petru II Kara|or|evi}u, Dimitrije Qoti} je o saradwi ~etnika i partizana naglasio ovo: “General Dra`a Mihailovi} nije vezan za jedan put kao mi. 1941. godine on je po{ao sa Titom. Mi smo znali da to nije srpski put. On je to uvideo po{to je prethodno ba{ Titu snagu i autoritet dao. Jer nikad Tito ne bi ovako uspeo, da mu u po~etku nisu dali potrebnu snagu srpski nacionalisti u Srbiji. 144

Potom se izdvojio od Tita i po{ao uz London i Va{ington. Mi nismo mogli, jer bismo upropastili sve {to smo dotle radili, - a nismo ni hteli, jer smo znali da }e do}i vreme kad }e London i Va{ingon nas otvoreno gurnuti u boq{evizam. I kako Tita ni{ta ne bole srpske `rtve, a Dra`u bole, to smo znali da }e izgubiti svaku qubav Londona i Va{ingtona, koji }e i ina~e morati da poma`u Tita, kao Staqinovog eksponenta u wegovoj interesnoj sferi.”49 ^lan partizanskog {taba u [}epan Poqu Obrad Cicmil, je 11. decembra 1941. godine, poslao pismo {tabu Durmitorskog NOP bataqona u @abqaku, u kome se pored ostalog ka`e: “Bio sam u Fo~i sa 15 drugova radi uspostavqawa veze sa ~etni~kim {tabom i promjene situacije na licu mjesta. Povodom toga podnosim slede}i izvje{taj… Ho}e, bar mi je Todorovi} tako iznio, saradwu sa partizanima da se ne bi na Bosnu prenijela bratoubila~ka borba iz Srbije… ^etnici ukoliko se Bora~ dobrovoqno ne razoru`a (u {to ne vjerujem) rije{eni su da ga zauzmu sa ve}im snagama, od Fo~e, Kalinovika i izvornog kraka Neretve, nas pozivaju da udarimo kao pomo} sa ove strane i da organizujemo Ga~ane. Ja sam za sada ne mogu dati odgovor do nare|ewa moje vi{e komande… Prila`em jedan primjerak ugovora o izmirewu Dra`e i Glavnog {taba. Isto tako Todorovi} mi je pokazao koncept predloga za saradwu koji su bosanski ~etnici uputili G[. za B. i H. pozivaju}i ih na saradwu. Po ovome nijesmo dobili jo{ odgovor nadaju}i se povoqnom odgovoru. Iz ovoga izlazi sada potreba da: 1. Ustanovimo na [}epan Poqu s ~etni~kim {tabom tj. privremenom upravom isto~ne Bosne”...50 Glavni {tab NOP odreda za Crnu Goru, poslao je po~etkom decembra 1941. godine na teren Lijeve Rijeke, kao svoje delegate Voja Todorovi}a i Jago{a Jovanovi}a. Poslije odr`anih konferencija u Opasanici 6. decembra, i Lopatama 7. decembra, oni su odr`ali sastanak sa |eneral{tabnim majorom \or|ijem La{i}em i wegovim qudima. Kao posqedica tih pregovora bili su i oni od 18. i 19. decembra, izme|u komandanta Zetskog NOP odreda Bla`a Jovanovi}a, i ~etni~kog komandanta iz Lijeve Rijeke Alekse Dujovi}a u selu Pti~u. Dujovi} je kao La{i}ev delegat rekao Jovanovi}u, da on, La{i} i wihovi ~etnici, ne priznaju Glavni {tab NOP odreda zbog wegove ideolo{ke komunisti~ke pozadine. Ipak je ovo zna~ajan podatak, koji govori o pregovorima ~etnika i partizana.51 U pismu Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru i Boku iz kraja 1941. godine, upu}enom komandantu ~etni~kih operativnih jedinica isto~ne Bosne majoru Bo{ku Todorovi}u, se pored ostalog ka`e: “U vezi sa situacijom nastalom poslije odlaska italijanskih trupa iz Fo~e i preuzimawa iste od strane ~etni~kih jedinica, kao i u vezi va{ih tra`ewa upu}enih preko komandanta Planinopivskog narodno-oslobodila~kog partizanskog bataqona druga Obrada Cicmila, Glavni {tab narodnooslobodila~kih partizanskih odreda za Crnu Goru i Boku ovlastio me je, da po{to se ina~e nalazim na ovom terenu, stupim u vezu sa Komandantom ~etni~kih odreda u ciqu ostvarewa saradwe na pitawu zajedni~ke borbe protiv okupatora i wegovih slugu-usta{a i petokolona{a svih vjera i narodnosti u nama grani~nim krajevima Bosne i Hercegovine. 145

Preko druga Cicmila obavijestio sam se kod komandanta mjesta u Fo~i g. Milina Keki}a, da vi nijeste tj. da ste trebali do}i u Fo~u 23. decembra, ali ste zadr`ani va`nim poslovima, tako da on nije znao kada }ete se povratiti i kada bi na{ razgovor mogao da bude obavqen”52 Dana 13. decembra 1941. godine, negdje u isto~noj Bosni, do{lo je do sastanka privremene uprave isto~ne Bosne i glavnog {taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu. Sastanku su i ime ~etnika, tj. privremene uprave isto~ne Bosne prisustvovali: majori: Jezdimir Dangi} i Bo{ko Todorovi}; A}im Babi}, Pero \ukanovi} i Zdravko Tanaskovi}. U ime partizana bili su prisutni: Svetozar Vukmanovi}-Tempo, Ugqe{a Jovanovi}, Rodoqub ^olakovi}-Ro}ko, Slavi{a Vajner-^i~a i Dobrivoje Vidi}. U Zapisniku sa ovog sastanka zabiqe`eno je pored ostalog ovo: “Po ovim pitawima saglasili smo se u slede}em: I Po pitawu eventualnog poku{aja prelaska preko Drine wema~kih i Nedi}evih trupa: 1) Svi prisutni sla`u se u tome, da je eventualni prelaz Wemaca ili Nedi}evaca preko Drine neprijateqski akt prema narodu teritorije koja je oslobo|ena po cijenu velikih `rtava. 2) Smatramo da smo du`ni pru`iti otpor gdje to i kako bude mogu}e, napre`u}i da sve snage i formacije ubijedimo u potrebu ovoga otpora. 3) Prema ovome pitawu zapovijest izda major Jezdimir Dangi}, a komandantu wema~ke ili Nedi}eve vojske saop{titi da }e korak prelaska ovih trupa preko Drine, zna~iti neprijateqski akt prema narodu oslobo|ene teritorije i izazvali bi nepotrebno krvoproli}e i haos, jer da }e narod braniti ovu teritoriju po svaku cijenu. Komandantu na{ih trupa pred Vi{egradom izdati nare|ewe, da organizuje otpor shodno ta~ki 2 ovog zapisnika”53 U izvje{taju zapovjedni{tva I domobranskog zbora iz Siska, o borbama i akcijama od 6. do 31. prosinca (decembra) 1941. godine, se pored ostalog ka`e: “Komunisti iako se ne sla`u sa ~etnicima ipak sa istima sara|uju, jer je jednima i drugima za postignu}e wihovih kona~nih ciqeva sada prva i najve}a smetwa Nezavisna Dr`ava Hrvatska”.54 Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u svom pismu upu}enom partijskoj organizaciji sa terena Golije od 14. januara 1942. godine, pored ostalog je napisao: “Slu~aj pregovora sa Popom Peri{i}em da vas puste na Bora~ pokazao je o~igledno va{ kukavi~luk i vi ste time odbili da ka`ete narodu Golije i Gacka da ste po{li… Vi ste to zatajili samim tim dok ste sa wim vodili pregovore da vas pusti da pro|ete za Bora~, da wemu ne}ete ni{ta i s tim prekinuti direktivu partije i nare|ewe [taba odreda”.55 U izvje{taju zapovjednika I domobranskog zbora generala Rumlera. Glavnom sto`eru domobranstva NDH od 21. veqa~e (februara) 1942. godine, pored ostalog se ka`e: “Djelatnost komunista ju`no od Save se ne mo`e to~no odrediti od one, koju vr{e pobuwenici i ~etnici, jer je i jednim i drugima iako se idejno ne sla`u, ciq ru{ewe sada{weg poretka u na{oj dr`avi i Europi uop}e”.56 146

Kotarska oblast NDH u Trebiwu, u svom izvje{taju od 9. o`ujka (marta) 1942. godine, o stawu u Ju`noj Hercegovini pored ostalog je navela:… 3) Podru~je op}ine Trebiwe, Begovi} kula i [umsko-zahumska, te reon oru`ni~ke postaje Trebiwe, Jasen, Dobromani i Zmijanac ugro`ava ~etni~ko-komunisti~ka bamda pod vodstvom Obrena Dra{kovi}a (kasnije strijeqan od partizana - obj. A. Stamatovi}a) biv{eg na~elnika ob}ine Brdske-Begovi} kula uz saradwu sa Vidom Kruni}em, nadporu~nikom biv{e jugoslovenske vojske, Savom Brati}em (strijeqan od partizana u Mostaru 1945. godine – obj. A. Stamatovi}a) preduzima~em i posjednikom iz Trebiwa, rodom iz Glavani} Brda, ja~ina ove bande iznosi 2-3.000 odmetnika. On su 80% ~etnici-Srbi, a 20% komunisti i svi ve}inom mladi otpu{teni i samoupravni slu`benici”.57 Nadporu~nik Anton Posavad, krilni zapovjednik domobranstva u Vlasenici, u svom izvje{taju pretpostavqenoj komandi od 8. rujna (septembra) 1942. godine, naglasio je ovo: ...“1. rujna 1942. u 1600 sati posada oru`ni~ke postaje Kne`ina u ja~ini 17 oru`nika pretresaju}i {umu oko upori{ta (Dowe Babine) kada su nai{li na mjesto zvano Pledi{te 10 km. sjeverno-isto~no od postaje Kne`ina gdje su ih partizanske i ~etni~ke skupine u ja~ini 200 qudi napadnuli pu{~anom i strojopu{~anom vatrom”...58 U izvje{taju komande 718 wema~ke pje{adijske divizije, od 6. oktobra 1942. godine se ka`e: “Reon Bijeqina: Grupa ~etnika i partizana 23. 9. 1942. godine upala u selo Me|a{e (12 km. sjeveroisto~no od Bijeqine), ali je razbijena od Jagdkomandi.”59 Komandant III domobranskog zbora general Luki}, je u svom izvje{taju od 1. svibwa (maja) 1943. godine, napisao ovo: a) Podru~je Glamo~a-Livna: Prema izvije{}u V usta{kog zdruga, neprijateq se i daqe prikupqa na podru~ju Sajkovi}a (34 km. sjeverozapadno od Livna). Neprijateqske izvidnice isturene su do sela ^elebi}a (24 km sjeverozapadno od Livna). U ovome prostoru sura|uju ~etnici i partizani. O~ekuje se ponovni napadaj na Glamo~”.60 U izvje{taju Operativnog odjeqewa ministarstva oru`anih snaga NDH od 7. travwa (aprila) 1944. godine se ka`e: “Derventa: Partizani i ~etnici napali su 5. IV na{e upori{te (1 vod) na Po~ivaqci zarobqen je a drugi dio nestao”.61 Glavni sto`er domobranstva NDH, u svom izvje{taju od 5. rujna (septembra) 1944. godine, je naveo: “Iz zaplijewenog partizanskog zapisnika naknadno se nazire i saznaje da su partizani prepadom napadaja na `eqezni~ku prugu Voloder-Gra~anica 15/16.VIII (kod Popova~e) imali 40 mrtvih. U tom napadaju sudjelovali su i ~etnici, koji su zajedno sa partizanima masakrirali pripadnike oru`anih snaga”.62 Tako|e Glavni sto`er domobranstva, u svom izvje{taju od 22. rujna 1944. godine, napisao je ovo: ...“20. IX partizani i ~etnici poru{ili su `eqezni~ku prugu izme|u Zavale i Dubrovnika, a ~etnici zaposjeli `eqezni~ku prugu Gabela-Dubrovnik, izme|u `eqezni~kih postaja Gabela i Hum. Prekinute su sve brzoglasne veze.”63 Kao {to se iz izlo`enog da vidjeti, ~etnici i partizani su u po~etnom periodu II svjetskog rata sara|ivali. Ova saradwa najintenzivnija je bila u drugoj polovini 1941. godine, sve do novembra u Srbiji. U isto vri147

jeme ona se razvijala i nastavila da se razvija sve do marta 1942. godine u Bosni i Hercegovini. Od tada pa na daqe mogu se biqe`iti samo rijetki primjeri saradwe ~etnika i partizana, koji su bili izrazito privremenog karaktera, u ve}ini slu~ajeva, ~ak i bez znawa pretpostavqenih komandi jednih i drugih. U svakom slu~aju, izbijawem gra|anskog rata izme|u ~etnika i partizana, znatno je otupqena o{trica borbe protiv okupatora. ************* NAPOMENE 1. Izvje{taj komande ABVER-a u Beogradu komandi wema~kih oru`anih sna ga za Jugoistok od 31. jula 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom. XIII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 95, 246. 2. isto, pismo POK KPJ za Srbiju OK za [abac od 12. avgusta 1941, tom I, Beograd, 1949, dok. br. 3, 37. 3. isto, izvje{taj instruktora PK KPJ za Srbiju iz [aba~kog okruga od 14. avgusta 1941. dok. br. 4, 41. 4. isto, pismo PK KPJ za Srbiju OK za [abac i instruktoru PK od 20. av gusta 1941. dok. br. 11, 64-65. 5. isto, Bilten Glavnog {taba NOP odreda Jugoslavije, br. 3, 26. avgust 1941. tom II, Beograd, 1949,33. 6. isto, izvje{taj instruktora PK KPJ iz [aba~kog okruga od 30. avgusta 1941. tom I, Beograd, 1949, dok. br. 23, 104. 7. isto, pismo PK KPJ za Srbiju od 30. avgusta 1941. Okru`nim komitetima za Ni{ i Leskovac, tom I, kw. 20, Beograd, 1965, dok. br. 7, 36. 8. isto, Gerilac, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 66, 139-148. 9. Ivan La}a, Knin u ustanku i djelatnost komunisti~ke organizacije 19411942. Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 4, Split, 1981, 603. 10. Jo{ jedna izdajni~ka marionetska vlada, Bilten Glavnog {taba NOP odreda Jugoslavije, br. 4, 3. septembar 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom II, Beograd, 1949, 38. 11. isto, izvje{taj [taba Sarajevske oblasti od 5.septembra 1941. PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 89, 200-201. 12. isto, izvje{taj komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok feldmar{ala Vilhelma Lista od 8. septembra 1941.Vrhovnoj komandi Vermahta, tom XIII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 139, 368. 13. isto, izvje{taj Aleksandra Rankovi}a Titu od 11. septembra 1941.tom I, kw. 1, Beograd, 1950, 148. 14. isto, Izjava [taba NOP odreda Bosne i Hercegovine od 20. septembra 1941, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 185, 412. 15. isto, izvje{taj OK KPJ za Po`arevac od 21. septembra 1941, tom I, Beograd, 1949, dok. br. 32, 128-130. 16. isto, izvje{taj na~elnika [taba wema~ke okupacione uprave u Srbiji general{tabnog potpukovnika Gravenhorsta od 16. septembra 1941, dok. br. 160, 434. 17. isto, izve{taj [taba Romanijskog NOP odreda od 27. septembra 1941. [tabu Bosanske brigade u [ehovi}ima, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 220, 479. i 481. 18. isto, izvje{taj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu \ura Pucara-Starog od septembra 1941. delegatu CK Svetozaru Vukmanovi}u-Tempu, dok. br. 97, 219. 148

19. Vladimir Dedijer, Dnevnik, kw. 1, Beograd, 1970, 45-46. 20. Bilten Vrhovnog {taba NOP odreda Jugoslavije, br. 7. i 8, 1.oktobar 1941, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom II, Beograd, 1949, 74-75. 21. isto, 79. 22. isto, Po{tenom i rodoqubivom narodu Bosne, tom IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 1, 7-9. 23. isto, Bilten Vrhovnog {taba NOP odreda Jugoslavije, br. 9, 10. oktobar 1941. tom II, Beograd, 1949, 88-92. 24. isto, br. 10 i 11. 20. oktobar 1941,98. 25. isto, uputstvo PK KPJ za Srbiju Okru`nim komitetima za Ni{ i Leskovac od 8. oktobra 1941. tom I, kw. 20, Beograd, 1965, dok. br. 22, 101. 26. isto, izvje{taj {efa wema~ke policijske slu`be u Beogradu od 20.oktobra 1941. tom I, Beograd, 1949, dok. br. 224, 544. 27. isto, Naredba br. 7. U`i~kog partizanskog odreda od 24. oktobra 1941, dok. br. 62, 226-227. 28. Borba, br. 5, 28. oktobar 1941. 29. Izvje{taj OK KPJ za Kru{evac od oktobra 1941, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949,dok.br. 39, 158-159. 30. isto, izvje{taj 342. wema~ke divizije od 1. novembra 1941,wema~kom opunomo}enom komandantu u Srbiji, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 221, 569. 31. isto, Nare|ewe [taba Romanijskog NOP odreda od 8. novembra 1941. komandiru Rogati~kog sektora Nikoli Prodanovi}u, tom IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 47, 121. 32. isto, izjava Milana informativnoj agenciji “Rudnik” od 12. novembra 1941, uba~ena u izvje{taj obavje{tajnog Vermahta, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973. dok. br. 236, 632. 33. isto, izvje{taj wema~kog vojnog zapovjednika u Srbiji od 19. novembra 1941. godine, tom I, Beograd, 1949. dok. br. 261, 604. 34. Borba, 22.novembar 1941. 35. NOB u Dalmaciji 1941-1945. Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 1, Split, 1981, 939. 36. J. B. Tito, Borba naroda porobqene Jugoslavije, Borba za oslobo|ewe Jugoslavije 1941-1944. Beograd, 1944, 195. 37. isto, 196-197. 38. isto, Za{to izlazi Borba? 13. 39. Branko Lazitich (pseudonim Branislav Strawkovi}) Iz istorije Ravne Gore 1941, Kwiga o Dra`i, kw. Windsor Canada, 1956. 40. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a, kw. 1, Beograd, 1984, 80-81. 41. isto, 78. 42. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Dra`e Mihailovi}a obavqenog od 9.do 11. aprila 1946. u Beogradu. 43. Dimitrije Qoti}, u ratu i revoluciji, Minhen, 1961, 307. 44. isto, 308. 45. isto, 309. 46. isto, 310, 47. isto, 312. 48. isto, 309-317. 49. isto, Pismo Kraqu Petru II Kara|or|evi}u, 384-385. 149

50. DACG, AOP, br. 278/V3-9 (41), pismo ~lana partizanskog {taba u [}epanPoqu Obrada Cicmila od 11.decembra 1941. [tabu Durmitorskog NOP odreda u @abqaku. 51. Dnevnik Rajka Milo{evi}a, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 4, Beograd, 1953, dok. br. 18, 89. 52. DACG AOP, br. 9605/IV4-5 (41) pismo Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru i Boku iz kraja 1941,komandantu ~etni~kih operativnih jedinica isto~ne Bosne majoru Bo{ku Todorovi}u. 53. isto, br. 4222/IV4-2 (41) Zapisnik sa sastanka privremene uprave isto~ne Bosne i Glavnog {taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu od 13. decembra 1941. 54. Izvje{taj zapovjedni{tva I domobranskog zbora u Sisku o borbama i akcijama od 6. do 31. prosinca 1941, Zbornik dokumenata i podataka o NORu jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 156,447. 55. DACG, AOP, br. 551/II3-4 (42), pismo OK KPJ za Nik{i} partijskoj organizaciji sa terena Golije od 14. januara 1942. 56. Izvje{taj zapovjednika NDH od 21. veqa~e 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 65, 167. 57. isto, izvje{taj kotarske oblasti u Trebiwu od 9. o`ujka 1942, tom IV, kw. 3, Beograd, 1953, dok. br. 158, 535. 58. isto, izvje{taj krilnog zapovjednika domobranstva u Vlasenici nadporu~nika Antona Posavada od 8. rujna 1941, kw. 7, dok. br. 176, 363. 59. isto, izvje{taj komande 718. wema~ke pje{adijske divizije od 6.oktbra 1942, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 158, 769. 60. isto, dnevni izvje{taj komandanta III domobranskog zbora generala Luki}a od 1. svibwa 1943, tom IV, kw. 13, Beograd, 1955, dok. br. 280, 687. 61. isto, izvje{taj Operativnog odjeqewa ministarstva oru`anih snaga NDH od 7. travwa 1944, kw. 25, Beograd, 1963, dok. br. 174, 580. 62. isto, izvje{taj zapovjedni{tva Glavnog sto`era domobranstva od 5. rujna 1944. tom V, kw. 33, Beograd, 1964, dok. br. 120, 628. 63. isto, izvje{taj Glavnog sto`era domobranstva od 22. rujna 1944. dok. br. 137, 684.

150

BORBA ^ETNIKA PROTIV OKUPATORA Na~elnik Upravnog {taba wema~ke komande za Srbiju dr Georg Kizel, je u svom izvje{taju Komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok od 23. jula 1941. godine naglasio: “U planinama Srbije nalaze se, bogate tradicijama, komitske bande, takozvani ~etnici, koji su, blagodare}i poznatoj sklonosti srpskoga naroda ka avanturisti~koj romantici, u narodu vrlo mnogo omiqeni. Oni su bili u mjesecima poslije rata poja~ani odbjeglim oficirima i vojnicima”.1 Delegat Vlade Kraqevine Jugoslavije na Sredwem Istoku Jovan \onovi}, prilikom boravka u Carigradu u Turskoj, izvijestio je potpredsjednika vlade u Carigradu u Turskoj, izvijestio je potpredsjednika Vlade u Londonu dr Slobodana Jovanovi}a, o uspostavqenoj vezi sa Dra`om Mihailovi}em, pismom od 22. avgusta 1941. godine, u kome se pored ostalog ka`e: “Centar ustani~kih ~eta nalazi se na Suvoboru. Tu je glavna komanda. Ceo posao vodi jedan |eneral{tabni pukovnik. Uz wega je i sin vojvode Mi{i}a, Aleksandar. On je doista, prili~no avanturist i neverovatno drzak. Dolazi ~ak do Beograda. Iz Beograda su uputili ~oveka da do|e u vezu sa Englezima. Na taj na~in saznao sam za wih i wihove namere. Oni su poru~ili da se po zapadnoj Srbiji krije od vlasti skoro 10.000 qudi, ve}inom vojnika. Tra`e da im se javi kad treba da po~ne op{ti napad na Nemce, i da im se doturi pomo} u avijaciji i drugim potrebama. Imaju uverewe da za nepun mesec dana mogu o~istiti sve Nemce sa srpske teritorije”.2 Dok su ~etnici vodili borbe sa Wemcima, dotle su partizani na nekim terenima bili potpuno pasivni. O tome svjedo~i izvje{taj OK KPJ za Ni{ od 22. avgusta 1941. godine, u kome se ka`e: “Dragi drugovi Akcije protiv glavnog neprijateqa (direktno protiv okupatora) jo{ nismo vodili. Mada nemamo dovoqno obave{tewa o akcijama na{eg odreda (zbog prekida veze), ipak koliko mo`emo obave{tava}emo vas… Partizani s Ozrena ubili su zloglasnog policijskog na~elnika iz Aleksinca koji se istakao u gowewu komunista. O drugim akcijama nemamo podataka sem {to su Ozren~ani dr`ali zbor na aleksina~kom rudniku”.3 U jednom italijanskom izvje{taju sa kraja avgusta i po~etka septembra 1941. godine pi{e: “Jedan na{ odred na kamionu napao je 50. ~etnika naoru`anih pu{komitraqezima. Na na{oj strani ni jedan gubitak - Dva 151

~etnika zarobqena (Desilo se 22.avgusta 1941.).”4 Wema~ki vojni zapovjednik u Srbiji general Franc Beme, je u svom izvje{taju od 21. septembra 1941. godine ovo: “Nedi}eva vlada nije u stawu da ugu{i ustani~ki pokret. Srpski upravni aparat je paralizovan u velikom dijelu zemqe. Ustanici se sastoje od komunista, nacionalnih oficira i ~etnika. Vo|stvo je bez sumwe u rukama srpskih nacionalnih oficira”.5 Kada su septembra 1941. godine, ~etnici i partizani zajedni~kim snagama oslobodili Gorwi Milanovac, Dragi{a Vasi} je u wemu pokrenuo list “Sloboda ili smrt”, i bio je wegov glavni urednik. U listu je Vasi} vrlo ~esto isticao parolu: “Smrt okupatoru, usta{kom zveru i politi~arima”.6 U izvje{taju grupe generala Luki}a i II zdru`ene brigade od 8. listopada (oktobra) 1941. godine, Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH stoji: “Karlovac 855 1.) 2. listopada u selu Zagorje op}ina Modru{ kotar Ogulin talijansko potjerno odjeqewe sa dva tenka na{lo je pilanu u plamenu. Daqe potjere nisu vr{ene zbog velikog broja ~etnika i te{kog terena. Talijani su obe}ali uskoro organizirati potjere ve}eg obima. Prepoznati su ~etnici koji su zapalili pilanu”7 Zapovjednik II zdru`ene domobranske brigade, u svom izvje{taju Glavnom sto`eru Ministarstva domobranstva NDH od 12. listopada 1941. godine, je napisao: “Ju~er (11. listopada) u 900 sati prije podne jedan talijanski ~astnik (oficir.– obj. A. Stamatovi}a) vozio se samovozom iz sela Krwaka u Vojni}u, te je na pola puta napadnut od ~etnika i zarobqen. Samovoz nijesu uzeli. Talijanski zapovjednik uputio je osobu za pregovore sa ~etnicima, koji su obavijestili talijansko zapovjedni{tvo, da }e ~asnika pustiti samo onda, ako im Talijani dadu 4 strojnice (tj. mitraqeza - obj. A. Stamatovi}a) i 4.000 naboja.” (tj. metaka – obj. A. Stamatovi}a)8 U telegrafskom izvje{taju zapovjednika domobranskog oru`ni~kog krila u Sarajevu od 31. listopada 1941. godine, se ka`e: “Danas oko 1230 sati odjel Wema~ke vojske u selu Klancu kotara Sarajevo po vi{e ku}e Uro{a Mihovi}a sukobio se sa ~etnicima. Ishod borbe nepoznat stop odjel wema~ke vojske zapalio ku}u Uro{a Mihovi}a u Klancu a tako|er i sela Klek, Tilova i Toplik.”9 Na Dra`u Mihailovi}a nekoliko puta su poku{ani atentati od strane Wemaca, ili ~lanova kvislin{kog aparata u Srbiji. O tome jedan od ~etni~kih rukovodilaca Branko Lazi} pi{e:... “Od samog po~etka akcije na Ravnoj Gori, Nemci su kao jedan od na~ina da se bore protiv Pokreta uzimali i izvr{ewe atentata na Dra`u. Prva dva poku{aja padaju ve} u leto 1941. Prvi put je do{ao na Ravnu Goru jedan tip koji se prestavio kao izaslanik princa \or|a. On je izazivao sumwu; i posle prvih saslu{awa, utvrdilo se da ga je poslao beogradski Gestapo sa zadatkom da organizuje atentat na Dra`u. Odmah zatim izveden je pred preki sud, osu|en na smrt, streqan i zakopan na samoj Ravnoj Gori. U toku leta desio se drugi poku{aj atentata, u koji je bio ume{an kao podstreka~ biv{i jerezovski ministar Vojko ^vrki}. Podnarednik po imenu Popovi}, uhva}en, 152

odao je imena ostalih sau~esnika. Bio je izveden pred sud i poru~nik Predrag Rakovi}; ali je `iri, sastavqen od Dra`e, Vasi}a i Dragoslava Pavlovi}a, doneo odluku da je on nevin. Ovi poku{aji atentata naveli su Dra`u da sastavi svojom rukom jedan dokument, ~iji sam tekst video prilo`en uz rukopis Vasi}eve Istorije Ravne Gore. U wemu je Dra`a pribli`no rekao da, ako on bilo kojim slu~ajem pogine, vo|stvo pokreta ostavqa Dragi{i Vasi}u, Dragoslavu Pavlovi}u i Jezdimiru Dangi}u. Akt je bio pisan otprilike u septembru 1941. Posle nema~kog napada na Ravnu Goru, po~etkom decembra 1941. u po~etku 1942. opet Nemci i wihovi agenti preduzeli su poku{aje da ubiju Dra`u. Tako je po~etkom godine do{ao u Gorwi Milanovac kapetan Terzi}, koji se hvalio da }e uhvatiti Dra`u. U martu mesecu Terzi} je bio ubijen. Kada je Dra`a, krajem marta 1942. pre{ao preko Morave, prebacuju}i se iz takovskog kraja ka Draga~evu i Goliji, qoti}evski vo| u Zapadnoj Srbiji pop Dragutin Buli}, ~im je ~uo za taj prelaz, obavestio je nema~ku Komandu u ^a~ku. I pop Buli} nije bio boqe sre}e. Dva-tri meseca docnije ubila ga je jedna ~etni~ka trojka. Najzad, u maju 1942. Nemci su, saznav{i da je Dra`in [tab primio transport od Engleza, bacili na Goliju jedan paket na kome je stajalo napisano: Ministru vojske, mornarice i vazduhoplovstva Dra`i Mihailovi}u. Seqaci koji su paket na{li, doneli su ga u [tab, gde je bilo na okupu oko desetak oficira, me|u kojima: Ostoji}, Lalatovi}, Kalabi}. Oni su po~eli da dre{e paket; ali kako je to te{ko i{lo, Ostoji}u je pao u o~i natpis na po{iqci, koji nikad ranije nije postojao. On je uzeo ceo paket i, ubediv{i ostale da ima ne~eg sumwivog, iza{ao napoqe i bacio paket u obli`we stene. U istom ~asu odjeknula je jaka detonacija i veliki deo stene sru{io se od eksplozivnog dejstva ovog nema~kog poklona Dra`i. Naravno da ni o ovim doga|ajima, kao ni o bezbrojnim drugim, niko ~ak ni Mihailovi}, nije ni slovca pomenuo na su|ewu koje su Titovi dr`ali. Ako je Dra`a bio saradnik okupatora, za{to se onda taj isti okupator toliko trudio da ubije svoga saradnika?”10 Na~elnik [taba wema~kog opunomo}enog komandanta u Srbiji, u svom izvje{taju od 1. novembra 1941. godine, napisao je ovo: “a) U po~etku ustanka kod ~etnika je do{lo do cijepawa. Jedan dio pod komandom Pe}anca, ~ija glavna oblast uticaja obuhvata ju`ni dio zemqe (1.500-3.000 qudi), stavio se na raspolagawe vladi generala Nedi}a i prihvatio borbu sa komunistima. Ve}ina ~etni~kih sastava pod vo|stvom pukovnika Dra`e Mihailovi}a (5-10.000. qudi), zauzima prema Vermahtu neprijateqsko dr`awe i povezuje se sa komunistima. Glavna oblast Mihailovi}evih ~etnika nalazi se izme|u Zapadne Morave i Kolubare do Drine i zapadno od Drine. Mihailovi}, me|utim ima pristalice i ju`nije od doline Zapadne Morave i isto~no od Morave. Naoru`awe: pu{ke, mitraqezi i ru~ne bombe, ponegdje minobaca~i i topovi. Odje}a: razli~ita. Djelovi ~etni~ke uniforme (sa {ubarama), dijelom uniforme vojske i `andarmerije, dijelom seqa~ko odijelo. Ve}inom oznaka na kapi (mrtva~ka glava i jugoslovenski orao). 153

Stanovni{tvo podr`ava Mihailovi}eve ~etnike u svakom pogledu. Komunisti~ke bande (narodnooslobodila~ki odredi): Bande su ve}inom sastavqene od seoskog olo{a i robija{a. Naoru`awe: pu{ke, mitraqezi i ru~ne bombe. Uop{te narod u ustanicima (komite) vidi narodne junake. ^etnici Dra`e Mihailovi}a nalaze svuda podr{ku, dok komunisti~ke bande dijelom stoje u suprotnosti sa stanovni{tvom”.11 Wema~ki vojni zapovjednik za Balkan, je u poverqivoj okru`nici od 4. novembra 1941. godine, naglasio ovo:... “b) Nosioci ustanka su: 1. Ostaci biv{e jugoslovenske vojske, 2. Komunisti~ke bande, 3. Nacionalni odredi ~etnika - ^etnici su vojni~ka organizacija odmetnika (^eta-Schar-Kompanie), koje postoje jo{ iz vremena borbe za oslobo|ewe od Turaka i koja je organizacija svoju zakonsku osnovu dobila poslije svjetskog rata, osnivawem udru`ewa ~etnika. Rije~i koje se izgovaraju u po~etku svake emisije preko wihove tajne radio-stanice: “Ovdje ne govore komunisti, ve} nacionalni ~etnici, koji su gotovi da se bore za oslobo|ewe Srbije i Jugoslavije”, karakteri{u politi~ko opredjeqewe. Osnovni stubovi na kojima po~iva organizacija jesu: najstro`a disciplina, konspirativnost i puno li~no zalagawe. Vojvoda (vo|a bande) je gospodar `ivota i smrti svojih qudi; vlada samo wegova voqa. 4. Mje{ovite bande (~etnici i komunisti)”.12 U jeku wema~ke ofanzive na Srbiju, protiv ~etnika i partizana, a i isto tako i ~etni~ko-partizanskog sukoba, po~etkom novembra 1941. godine, do{lo je do sastanka Dra`e Mihailovi}a sa wema~kim opunomo}enim predstavnicima. Sastanak je odr`an u seoskoj kafani preko puta `eqezni~ke stanice Divci 11. novembra 1941. godine. Po~eo je u 1915 ~asova, a zavr{io se u 2035 ~asova. Wema~ka delegacija do{la je na ovaj sastanak blindiranim vozom iz Beograda, a imala je i jaka osigurawa na samom mjestu sastanka. Sa wema~ke strane sastanku su prisustvovali: zamjenik na~elnika [taba wema~ke komande za Srbiju potpukovnik Rudolf Kogard; zamjenik komandanta wema~ke uprave za Srbiju SS major Georg Kizel, koji je i vodio zapisnik; rezervni kapetan ABVER-a dr Jozef Matl, ina~e profesor Univerziteta u Gracu na katedri za slavistiku; SS ober{tumfirer Vinike i SS {tandrtenfirer Matern. Sa ~etni~ke strane bili su prisutni: Dra`a Mihailovi i major Aleksandar Mi{i}, obojica u potpunim uniformama jugoslovenske kraqevske vojske; pukovnik Branislav J. Panti} i kapetan Golub Mitrovi}, obojica u civilu. ^etni~ke pregovara~e do mosta na rijeci Kolubari dopratilo je na kowima 20 ~etnika, iz li~ne Mihailovi}eve pratwe, koji su na izri~it zahtjev wema~kog obezbje|ewa morali ostati kod mosta. Na mostu je ~etni~ke pregovara~e sa~ekao kapetan Matl, koji ih je otpratio u kafanu gdje su se imali odr`ati pregovori. Na sastanku je prvi uzeo rije~ potpukovnik Kogard, koji je pored ostalog rekao Mihailovi}u: “Nedi}eva vlada, polaze}i od pravnog sagledavawa stawa u Srbiji, od po~etka se stavila u borbu protiv komunizma. 154

General Nedi} je te`io da za ovu borbu pridobije se raspolo`ive borce u srpskom podru~ju, ali mu to, uprkos mnogim nastojawima, kod Vas, gospodine pukovni~e, nije po{lo za rukom. Vi ste se stavili na stranu onih koji `ele da Wemce protjeraju iz zemqe i koji su ve} krajem septembra sklopili ~vrst borbeni savez. Borbu ste vodili sa onim oficirima podoficirima i vojnicima koji su se svojevremeno sakrili u {umama i zaseocima i koji nijesu na odgovaraju}i na~in odvedeni u ropstvo od strane wema~kog Vermahta. O va{im borbenim metodama mora se, na `alost, ista}i da se Va{i qudi ~esto slu`e lukavstvima da bi ostvarili uspjehe protiv mirnih wema~kih trupa. Pri tom ukazujem na zarobqavawe wema~kih vojnika kod Krupwa, Loznice i Gorweg Milanovca. Va{i ~etnici nanijeli su na taj na~in {tetu wema~kom Vermahtu primjewuju}i sredstva koja nijesu u regularnih trupa... Wema~ki Vermaht je po~eo sa uni{tavawem svih “ustanika” i u tome postigao dobre rezultate. Vama je, tako|e, poznato da su u pokretu prvoklasne frontovske divizije i tenkovski odredi. Va{ polo`aj, gospodine pukovni~e, pogor{ava se iz dana u dan, dok se na{ polo`aj, stalno poboq{ava. Kao general{tabni oficir Vi svakako ocjewujete ispravno polo`aj i znate da }e se zima i nastavak operacija wema~kih r|avo zavr{iti po va{e borbene trupe... Vi ste, gospodine pukovni~e imali vi{e prilika da se prikqu~ite elementima reda u interesu srpskog naroda, pa ipak ih nijeste iskoristili. Kosta Pe}anac je pravovremeno krenuo ispravnim putem. U odnosu na va{u namjeru da po{tedite srpsku krv i imovinu ovla{}en sam da vam ozna~im jedini put, a to je: “Obustavqawe borbe i bezuslovna predaja”. U to spada: Predaja svog oru`ja kao i cjelokupne municije i opreme. Oslobo|ewe wema~kih zarobqenika koji su uhva}eni od Va{ih trupa ili se nalaze u Va{em podru~ju. Poznato Vam je, gospodine pukovni~e, da nastavqawe borbi na Vas stavqa krivicu za daqe prolivawe krvi. To utoliko vi{e {to za svakog mrtvog Wemca 100, a za svakog rawenog 50 odgovara svojim `ivotom Srba. Va{i qudi tako|e znaju da wema~ki Vermaht mora da primjewuje mjere odmazde u prvoj liniji na porodicama boraca koji se nalaze u {umama... Ukoliko Vi, gospodine pukovni~e, ne prihvatite uslove koje sam naveo, borba protiv Va{ih ~etnika nastavi}e se u istoj formi kao {to je protiv komunisti~kih bandi ve} po~ela. Mo`ete biti uvjereni da }e Srbija po drugi put, ovoga puta od Va{e strane, biti nepotrebno gurnuta u nesre}u, da }e u woj poslije najnovije ofanzive wema~kog Vermahta za najkra}e vrijeme biti zaveden mir, red i rad”. Dra`a Mihailovi} mu je pored ostalog odgovorio: “Kao vojnik ne stidim se {to sam nacionalista. U tom svojstvu `elim jedino da slu`im narodu… Na{a du`nost je kao vojnika da se ne predajemo dogod mo`emo izdr`ati. Nikad nisam pomi{qao na to da se u vezi sa tim slu`i lukavstvima… Sa Kostom Pe}ancem nisam se mogao slo`iti, jer je bio sklopqen jedan otvoreni sporazum koji narod ne bi mogao da prihvati. Kosta Pe}anac 155

izgubio je svaki ugled u narodu. Da sam sledio wegov primer, ostao bih tako|e bez ugleda i uticaja. Ne znam da li }ete Vi kao stranac razumeti moju izjavu, ali pomislite mo`e li ~ovek da stupi otvoreno na stranu okupatora, a `eli otvoreno da se bori protiv onih koji su preuzeli primamqivo ime “boraca za slobodu”. Kosta Pe}anac je dobio oznaku izdajnika… Ne vidim nikakvog razloga {to mi je upu}en poziv za ovaj susret ako se htelo da mi se ovo saop{ti. To mi se moglo poru~iti i preko posrednika”.13 Re`imski komunisti~ki istori~ari, ovaj sastanak su uzimali kao krunski dokaz saradwe Dra`e Mihailovi}a sa Wemcima. Ovo je bio prvi i posledwi sastanak Dra`e Mihailovi}a sa Wemcima. Iz wega se jasno vidi, da su Wemci Mihailovi}u ponudili kapitulaciju i predaju, {to je on odbio. Ovo su bili ~isto vojni~ki pregovori, koji ne predstavqaju ni{ta ~udno u ratovima. ^ak i sami saveznici, u II svjetskom ratu pregovarali su sa Wemcima nekoliko puta, i nijesu bili izdajnici, a ~iwenica da su Wemci pregovarali sa Mihailovi}em, zna~i da su ga tretirali kao pravu zara}enu stranu, dok to sa partizanima nije slu~aj. Re`imski komunisti~ki istori~ari ovakvom ocjenom Mihailovi}evog sastanka sa Wemcima i Divcima, pokazali su da imaju dvostruke ar{ine. Mihailovi} na ovom sastanku nije sklopio bilo kakav usmeni ili pismeni sporazum sa Wemcima. On je ~ak odbio bilo kakvu predaju. Za razliku od wega, partizani su u Gorwem Vakufu 11.marta 1943. godine, za vrijeme bitke na Neretvi, sa Wemcima sklopili pismeni sporazum o nenapadawu, u kome su nazna~ili ~etnike kao svoje jedine protivnike, a ne Wemce. Re`imski komunisti~ki istori~ari su ovaj sastanak tretirali kao ~isto vojni~ke pregovore zara}enih strana. Dana 7. novembra 1941. godine, Dra`a Mihailovi} je izdao “Uputstvo broj 3. za organizaciju i rad obave{tajne slu`be”, u kome se pored ostalog ka`e: “Vr{iti pribavqawe podataka o kretawu neprijateqskih i komunisti~kih jedinica, wihovom dr`awu, razgovorima pojedinaca, brojnom stawu i sastavu. Pribavqati podatke o postupku neprijateqskih i komunisti~kih jedinica prema stanovni{tvu. Spre~avati neprijateqa u pribavqawu podataka o na{im jedinicama i na{em radu. Hvatawe neprijateqskih {pijuna, {irewe la`nih vesti, spre~avawe raznih pri~awa i prepri~avawa na{ih vojnika koji to ~esto rade iz svoje naivnosti i neobave{tenosti. Na~in rada: Koristiti uhode, decu, `ene, mu{karce, ispitivati zarobqenike i uhva}ene neprijateqske {pijune, proveravati podatke dobijene od neprijateqskih zarobqenika, {pijuna i me{tana.”14 Wema~ki opunomo}eni komandant u Srbiji general Franc Beme, je u svom izvje{taju od 15. novembra 1941. godine, Komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, pored ostalog napisao ovo: “U slu~aju pukovnika Mihailovi}a, Nedi} je na tra`eno stanovi{te, iako nije znao moje namjere, sam od sebe istupao za bezuslovnu kapitulaciju pripadnika pukovnika Mihailovi}a... Ja sam smatrao neophodnim hap{ewe aktivnih oficira u Beogradu, po{to je wihovo dr`awe prema wema~kim mjerama i prema vladi Nedi}a odbijaju}e ili neprijateqsko i o~igledno iz wiho156

vih redova poti~u veze sa pukovnikom Mihailovi}em… Prebacivawe aktivnih srpskih oficira u zarobqeni~ke logore u Wema~koj po mom ubje|ewu, isto je tako va`no i nu`no kao i svih zarobqenika wihovo dr`awe prema wema~kim mjerama i prema vladi Nedi}a odbijaju}e ili neprijateqsko i o~igledno iz wihovih redova poti~u veze sa pukovnikom Mihailovi}em… Prebacivawe aktivnih srpskih oficira u zarobqeni~ke logore u Wema~koj po mom ubje|ewu, isto je tako va`no i nu`no kao i svih zarobqenih Srba sposobnih za no{ewe oru`ja, naro~ito pripadnika pukovnika Mihailovi}a, kako bi se Srbija, zemqa tradicionalnih banditskih borbi, kona~no umirila i kako bi se sprije~ilo ponovno o`ivqavawe jednog velikog ustanka na proqe}e”.15 Dra`a Mihailovi} je 16. novembra 1941. godine, uputio proglas Srbima, Hrvatima i Slovencima, u kome je pored ostalog napisao: “Odazivaju}i se vapaju mog napa}enog naroda i mojim nacionalnim vojni~kim du`nostima stupio sam na ~elo juna~kih i neustra{ivih boraca za slobodu, ~ast i budu}nost Jugoslavije… Prve vojne jedinice se ve} nalaze u borbi, novi odredi su u formirawu {irom na{e raskomadane i porobqene Otaybine. U Srbiji moje su trupe u uspe{nim borbama oslobodile velike predele od nasilni~kih vlasti koje su bile prinu|ene da povuku znatna poja~awa sa Isto~nog fronta, gde im ruske armije zadaju smrtonosne udarce. Blagodare}i uspesima mojih trupa, mi smo ve} u mogu}nosti da protivniku vra}amo milo za drago za ono {to ~ini nad na{im nenaoru`anim stanovni{tvom te da preduzmemo represalije, ako se prema regularnim trupama Kraqevine Jugoslavije ne bi pona{ao prema me|unarodnim zakonima ratovawa. Osloboditi otaybinu od surovog nasilnika, povratiti ~ast na{im zastavama… Evo uzvi{enih ciqeva na{e nesalomqive borbe.”16 ^etnici koji su bili zarobqeni u wema~kim operacijama, slati su u koncentracione logore, ako nijesu na licu mjesta bili strijeqani. O tome svjedo~i “Dnevnik” XVIII wema~kog armijskog korpusa, za period od 18. novembra do 8. decembra 1941. godine. Tako u jednom dijelu “Dnevnika” pi{e: 28. XI 1941

Kapetan Schuster pita: “[ta }e biti sa Mihailovi}evim ~etnicima koji se nalaze u logoru u Vaqevu?” Nare|eno prebacivawe u koncentracioni logor u [apcu.”17 U prilogu “Dnevnika” istog korpusa, za period od 19. septembra do 6. decembra 1941. godine stoji: 2. XI 1941.

1. XI izvr{en je napad s 2 tenka Hotchkiss, otetih kod Milanovca. Protivtenkovska vatra nije imala uspjeha, i ovi su uspjeli da prodru u grad. Tenkove je pratilo 50 Mihailovi}evih qudi koji se nalaze u Mataru{koj Bawi i Musinoj Reci.”18 U referatu wema~kog dr`avnog savjetnika u Srbiji generala dr Harolda Turnera, od 21. novembra 1941. godine se nagla{ava: “Moje je li~no mi{qewe da bi trebalo izvr{iti potpunu evakuaciju u prostoru zapadno od [apca, u luku izme|u Save i Drine. Ovo stoga {to je, prema izvje157

{tajima i podacima kojim raspola`em a koji se sla`u, ve}i dio mu{kog stanovni{tva ovog kraja grupisan u bande i pripada Mihailovi}evim bandama koje se nalaze ju`nije na planini Ceru. Djeca i `ene odr`avaju vezu, a staraju se i o snabdijevawu. Prema tome mora iskusiti kaznu cjelokupno stanovni{tvo, a ne samo mu{karci.”19 U jednom italijanskom izvje{taju, tj. izvje{taju, II italijanske armije sa kraja 1941. godine, pored ostalog pi{e: 7. XI 1941.

Du` pruge Ogulin-Karlovac eksplodirala je mina, koju su postavili ~etnici, raznijev{i 40 ma{ina. Usled preurawene eksplozije ubijeno je 7 atentatora”20 U toku prve polovine decembra 1941. godine, wema~ke snage su izvele ofanzivu za uni{tewe ustani~kog pokreta u Srbiji. Ofanziva je izvo|ena u dva pravca, jedan je bio ka U`icu, gdje se nalazilo partizanskokomunisti~ko rukovodstvo, a drugi ka Ravnoj Gori, gdje je bio Dra`a Mihailovi} sa svojim {tabom. Re`imski komunisti~ki istori~ari su ove operacije krstili kao I neprijateqsku ofanzivu, pre{utno prelaze}i preko operacija koje su Wemci vodili za uni{tewe Mihailovi}evog pokreta. Wema~ki vojni zapovjednik u Srbiji, artiqerijski general Paul Bader, u svom izvje{taju od 10. decembra 1941. godine, pored ostalog je napisao: “Mihailovi}eva grupa mo`e da se smatra razbijenom. Mihailovi} je li~no samo s mukom izbjegao da bude uhva}en od strane na{ih trupa i nalazi se u bjekstvu. Jednim proglasom, koji je objavqen preko radija i putem letaka srpskom stanovni{tvu, Mihailovi} je ogla{en za zlo~ina~kog pobuwenika, i za wegovu glavu raspisana je premija od 200.000 dinara. Wegov {tab je ve}im dijelom likvidiran. Me|u zarobqenima nalazi se i {ef {taba major Mi{i}. Mihailovi}eve pristalice izgleda da su pobjegle u {ume i planine”.21 Kako je tekla wema~ka ofanziva na Ravnu Goru, mo`e se dijelom ste}i slika, iz desetodnevnog izvje{taja 342 wema~ke pje{adijske divizije od 10. decembra 1941. godine, upu}enog wema~kom opunomo}enom komandantu u Srbiji. U izvje{taju pi{e: “U 1800 ~asova primqena je nova zapovijest opunomo}enog komanduju}eg generala u Srbiji za uni{tewe Mihailovi}evih ~etnika ju`no od Vaqeva, a na prostoru Babina Glava, Kozomor, Komaq, Ko{tuni}i, Gra~an i Grojenica. Ovaj prostor (oko 120 km2) divizija treba da zaokru`i i o~isti. Divizijsko komandno borbeno mjesto: operativni {tab U`ice, komandni {tab Vaqevo. 5. 12. 1941.

Zavr{ava se razvoj divizije radi opkoqavawa Mihailovi}evih grupa. Uve~e se nalaze: Grupa Dirauf u Gorwem Milanovcu Grupa [traus kod Gorwe Dobru|e, Je`evica Grupa Gal na visinskom prevoju Bukovi (755) Grupa Rost u Vaqevu-Divcima 158

6. 12. 1941.

Polazna situacija kao 5. 12. 1941. uve~e. Poduhvat Mihailovi} po~iwe. Grupa Rot, polaze}i rano izjutra iz Vaqeva, zaokru`ava mjesto Struganik, za koje je javqeno da je u wemu glavni stan. Mihailovi} je stvarno prisutan u {tabu svog komandanta brigade Mi{i}a. On je telefonom obavije{ten o nastupawu wema~kih trupa sa juga. Iznena|ewe od grupe Rot uspijeva ipak. Mi{i}ev {tab je zarobqen poslije kra}e borbe vatrom. Sam Mihailovi} je uspio da pobjegne, blagodare}i ispresijecanom {umskom zemqi{tu. Grupa Rot ostaje te ve~eri u Struganiku; djelovi zapre~avaju Kadinu Luku i predio oko we. U me|uvremenu sti`u grupe u napornim brdskim mar{evima na odre|ene linije zaokru`ewa. 7. 12. 1941.

Koncentri~no nastupawe radi pretra`ivawa zaokru`ene prostorije, sa po~etkom u 800 ~asova. Nastupawe se obavqa uz savla|ivawe izvanredno o{trih planinskih konfiguracija. Na neprijateqa se nailazi samo pojedina~no. Cijela oblast je gotovo bez qudi. Braji}i (lijevo krilo grupe Dirauf) pretra`uje se kao davijacijsko mjesto i skloni{te Mihailovi}a. Veliki plijen. U Ravnoj Gori nai{la je grupa [traus na pravi glavni stan Mihailovi}ev, koji se sastojao od 10 skloni{ta, snabdjevenih mnogobrojnim telefonskim ure|ajima. Logor je prazan. Prema izjavama seqaka, posada ovdje nije povremeno ve}a od 400 qudi. Sva ova postrojewa spaqena su od grupe [traus... Nije se potvrdilo pretpostavqeno prisustvo jakih snaga u prostoru napada. Nije uspjelo uni{tewe ove grupe ~etnika, koja u ovom vremenu ima jo{ mnogobrojne nenaoru`ane pristalice - u nacionalnom srpskom stanovni{tvu. Hvatawem Mi{i}evog {taba i udarom usred samog centra nanijet je Mihailovi}evom pokretu te`ak udarac, bez obzira {to je wegov rukovodilac uspio da se spase. Radi wegovog hvatawa izgleda preporu~qivo raspisivawe ucjene na wegovu glavu i javno saop{tewe proteklih doga|aja.”22 Kako je Dra`a Mihailovi} uspio da izbjegne zarobqavawe, odnosno kako je zarobqen major Aleksandar Mi{i}, svjedo~i potporu~nik Pavle Me{kovi} ovako: “Po{to je izdao posledwa nare|ewa i uputstva, Mihailovi} sa svojom pratwom, u toku 5. decembra, odlazi za Struganik, da tamo sa~eka doga|aje. Na tom otseku major Aleksandar Mi{i} imao je odabrano qudstvo, s velikim brojem aktivnih podoficira. Mi{i}ev na~elnik [taba, od prvih dana operacije, bio je |eneral{tabni major Ivo Fregl, Slovenac. U samom po~etku akcije, bio je stupio u Mi{i}ev odred neki Brajevi}, `elezni~ki ~inovnik iz Divaca (kod Vaqeva), ina~e “vojvoda”Koste Pe}anca. Kao rezervni poru~nik, Brajevi} je dobijao vrlo delikatne zadatke. On ih je re{avao uspehom, i na taj na~in stekao neograni~eno Mi{i}evo poverewe. O ^i~inom dolasku u Struganik nije znao niko sem najbli`ih Mi{i}evih saradnika, me|u kojima i Brajevi}. Pri svakom dolasku u Struganik, pratwa je ostajala da no}i u kafani; Mihailovi}, sa podnarednikom \urom Stankovi}em, spavao je kod Mi{i}a, ~ija se ku}a nalazila ispod kafane, pored samog potoka. Tako je 159

bilo i ove no}i. Mihailovi} je nameravao da u toj uvali sa~eka doga|aje, pa da svi zajedno odu u pravcu koji je samo on znao. U toku no}i, pomenuti Brajevi} skida masku; odlazi u Mionicu i izve{tava Nemce o boravku ^i~inom u Struganiku. U samu zoru 6. decembra, Nemci, verovatno vo|eni od Brajevi}a, pojavquju se u kafani u Struganiku. Celu ^i~inu pratwu zarobqavaju bez otpora. Tu im pada u ruke i R. Kova~evi}, ~ija je jedina du`nost bila da nosi arhivu i novac u kufer~etu na le|ima. U razbijenom stroju, Nemci po~iwu da se spu{taju liticom u pravcu Mi{i}eve ku}e. Niko u ku}i i ne sluti o bliskoj opasnosti. ^i~a je sedeo za sto da doru~kuje. Podnarednik \ura, koji je bio izi{ao da vidi {to se kamewe ru{i liticom, uleteo je i viknuo: “Nemci!” ^i~a iska~e sa rancem kroz prozor. Imao je samo toliko vremena da vikne ostalima u ku}i: “Za mnom!” Majori Aleksandar Mi{i}, Ivo Fregl i Zaharije Ostoji} tako|e ska~u kroz prozor. Podnarednik \ura izlazi kroz kuhiwu na zadwa vrata i hvata jedan proplanak. Do proplanka nije ni stigao: jedan pu{komitraqeski rafal obara ovog mladog junaka iz Bosne, koji je od prvog dana bio u ^i~inoj pratwi. Nemci, ne videv{i nikoga, opkoqavaju ku}u. Tako ostavqaju begunce kratko na miru. Aca Mi{i}, te{ki reumati~ar i sr~ani bolesnik, nije mogao dugo da tr~i. Nije pomoglo hrabrewe i prekliwawe ^i~ino da nastavi. Posle nekoliko stotina metara, Mi{i} sustaje i vi~e Mihailovi}u: “Dra`o, ja ne mogu daqe! Ti se spasavaj! Ja moram da padnem u ruke neprijatequ! “Prekliwawe ^i~ino nema uspeha. Major Fregl, iako najmla|i i najzdraviji, dolazi pred ^i~u i u stavu mirno moli ga za dozvolu da ostane sa svojim komandantom. ^i~a se bratski qubi sa obojicom, pa odlazi niz potok s ostalima. Nekoliko minuta docnije, prva grupa Nemaca iz potere nailazi na Mi{i}a i Fregla. Videv{i obojicu u oficirskoj uniformi, Nemci pitaju nije li jedan od wih Dra`a Mihailovi}. Mi{i} istupa, pokazuje na svoje grudi i ka`e odlu~no: “Ja sam Dra`a Mihailovi}!” Uvereni da je tako, obradovani, nema~ki vojnici sprovode do kafane obojicu. Tu im izdajnik Brajevi} obja{wava kobnu gre{ku. Za to vreme, ^i~a je sa svojim pratiocima prili~no izmakao. Da bi se odmorili i zavarali goniteqe, oni le`u u jedan jarak i pokrivaju se suvim li{}em. Pola sata docnije tuda su pro{li Nemci, preska~u}i skrivene begunace. ^i~a tu ostaje do duboko u no}. Kada se uverio da nema vi{e neprijateqa u blizini, on se di`e i kre}e u pravcu Gorweg Lajkovca. Nigde `ive du{e; nigde svetlosti. Najzad, premoren od mar{a, nailazi na jednu ku}u u kojoj se vidi svetlost. Ulazi u dvori{te. Spremao se da zakuca na vrata, kad spazi da i u dvori{tu, iz jedne male staje, ne{to svetluca. Bio je u nedoumici gde da svrati. Re{i se ipak za staju. Na wegovo kucawe, otvaraju se vrata. Doma}in, prebledeo, gleda u ^i~u, ne veruju}i svojim o~ima. Po{to se pribrao od ~uda, doma}in mu re~e da su u onoj ku}i preko puta Nemci koji su bili u poteri za wim. ^i~a nije bio zastra{en tim otkri}em: znao je da ga doma}in ne}e predati goniocima. Ulazi hladnokrvno u ku}u, seda, pali lulu i moli doma}ina za ~a{icu rakije. Doma}in je 160

sre}an {to vidi ^i~u u svojoj ku}i, nudi ga rakijom i pita {ta jo{ da mu spremi. Mihailovi} ne `eli ni{ta. Pola sata docnije, opra{ta se od doma}ina i poznatim putawama odlazi u pravcu Maqena.”23 U izvje{taju Obavje{tajnog odjeqewa komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok od 12. decembra 1941. godine, namijewenog pot~iwenim divizijama pi{e ovo: “Pojedina~ne akcije razbijenih komunisti~kih djelova mogu se i daqe o~ekivati. Akcije Mihailovi}evih bandi su zavr{ene. Mihailovi} je pobjegao sa malim brojem svojih pristalica. Za wega je raspisana ucjena od 200.000 dinara.”24 Dana 10. decembra 1941 godine, komandant wema~kih okupacionih snaga u Srbiji general Paul Bader, preko javnih objava raspisao je potjernicu za Dra`om Mihailovi}em. Objava je istog dana pro~itana preko radioBeograda. Tekst objave glasi: “Srbi, vo|a odmetnika i buntovnika Dra`a Mihailovi}, koji nosi na svojoj savjesti prolivenu krv hiqada Srba i koji je odgovoran za beskrajne nevoqe i patwe svog naroda, po{to su mu bande uni{tene, pobjegao je i uputio se kako izgleda u Bosnu. Zato {to je odbio da preda oru`je, zato {to je oko sebe okupio odmetnike, zato {to se zlo~ina~ki udru`io sa komunistima i zato {to je podigao oru`ani ustanak protiv wema~kih oru`anih snaga, stavio je svoj `ivot na kocku. Onome ko ga uhvati bi}e predata nagrada od 200.000 dinara.”25 Vaqa napomenuti da su majori Aleksandar Mi{i} i Ivo Fregl, nedugo poslije zarobqavawa strijeqani. Majka majora Aleksandra Mi{i}a, tj. supruga @ivojina Mi{i}a, vojvotkiwa Lujza bila je Wemica. Po Aleksandrovom hvatawu, wema~ki vojnici su do{li pred wegovu ku}u u Struganiku, u namjeri da je zapale. Vojvotkiwa Lujza bila je paralizovana, i nije htjela da napusti ku}u, ve} u woj da izgori. Znav{i da je Wemica, wema~ki vojnici su je iznijeli na silu iz ku}e, a potom su ku}u zapalili. Pomorsko-redarstveni odjel mornarice NDH, je u svom izvje{taju od 10. prosinca (decembra) 1941. godine napisao: “Oko 14. studenoga o. g. javila je jedna `ena iz Tribqa talijanskim vojnim vlastima da se u planini iznad toga mjesta u jednoj osamqenoj ku}ici nalazi oko 40 ~etnika. Krenula je nakon sprovedene organizacije cijela ekspedicija od oko 200 talijanskih vojnika, pod vo|stvom zapovjednika mjesta Crikvenica sa sto`erom. Vojnici su podijeqeni u tri skupine, svaki skup pod vo|stvom jednog ~astnika, koji su u jutarwem sumraku na dani znak trebali sa tri strane napasti onu ku}icu. Dvije skupine dobro su do{le na odre|eno mjesto, ali tre}a, pod vo|stvom jednog ~astnika zalutala je, i do{la mjesto iza ku}ice, ba{ u sredinu prvih dviju skupina. Time je i dani znak dat sa krive pozicije (dao ga je ba{ taj ~astnik) i time je nastalo pu{karawe i zabuna me|u samim Talijanima. Nakon {to je zabuna ustanovqena, po{li su prema ~etnicima, koji su tim pu{karawem bili upozoreni, i povukli se na jednu kosu, odakle su otvorili dobru ni{awenu vatru na Talijane. Na ovo je nastala panika me|u Talijanima. Ve}ina ih je pobjegla, me|u wima i navedeni satnik. Talijani su se bacali na zemqu i vikali “mama mia”. Rezultat te “bitke” bio je 6 mrtvih i oko 15 rawenih Talijana. Od poginulih pokopana su dvojica u Crikvenici.”26 161

^lan partizanskog {taba u [}epan Poqu Obrad Cicmil, je u svom pismu [tabu Durmitorskog NOP odreda u @abqaku od 11. decembra 1941. godine, pored ostalog kazao: ... 5. ^etnici su prekju~e 9.o.m. zauzeli ^ajni~e i Talijani su iz toga mjesta krenuli za Pqevqa. Todorovi} mi je rekao da se prikupilo oko 1.000 ~etnika i da je krenuo preko Boqani}a za Pqevqe... 6. Kalinovik (u kome su Talijani) opsjedaju ve} tri dana ~etnici. 7. Vi{egrad su (veli Todorovi}-veza moga ranijeg izvje{taja) onako podijelili sa Talijanima stoga {to su zbog nedisciplinovanosti nekih ~eta zakasnili da ga uzmu prije nego {to su se tamo ukrcali Talijani. Sada se nada da }e ga osvojiti”...27 U istom pismu, sam Cicmil o borbenoj neaktivnosti partizana protiv okupatora i usta{a pi{e: “^etnici u koliko se dobrovoqno Bore~ ne razoru`a (u {to ne vjerujem) rije{eni su da ga zauzmu sa ve}im snagama, od Fo~e, Kalinovika i izvornog kraka Neretve, nas pozivaju da uradimo kao pomo} sa ove strane i da organizujemo Ga~ane. Ja sam na to odgovorio da za sada ne mogu dati odgovor do nare|ewa moje vi{e komande... Mi{qewa sam da se mora organizovano u~estvovati u uni{tewu Bor~a. Razlog: 1. Uni{tewe gnijezda usta{a, a tu je sada zbjeg sviju krivaca iz B. i H., razbojnika i zlo~inaca; 2. Udr`ati mase uz nas jer je raspolo`ewe za osvetu, a od nas se o~ekuje da se borimo, a ne stalno pregovaramo, a pogotovo kad muslimani ne daju povoda za saradwu”.28 U izvje{taju I domobranskog zbora NDH od 12. prosinca 1941. godine, se ka`e: 11. ovog mjeseca u 500 sati ~etnici napali Plitvi~ka jezera. Jedna talijanska satnija poslata u pomo} i kod Li~kog Petrovog Sela imala je tri rawena i vratila se bez uspjeha. Na{a oru`ni~ka postaja ja~ine 25 qudi prema posledwem izvje{taju od ju~er u 1930. sati jo{ je u borbi. Talijani pripremaju navodno ve}u akciju na Plitvi~ka jezera”.29 Dana 20. decembra 1941. godine, Dra`a Mihailovi} je poslao pismo komandantu ~etni~kih odreda u Crnoj Gori |eneral{tabnom majoru \or|iju La{i}u, u kome se pored ostalog ka`e: “Na{a Kraqevina je u ratu sa gnusnim neprijateqem na{a nacije. ^ast i ponos na{eg naroda i tradicija svetlog oru`ja na{ih predaka nala`u nam svetu du`nost borbe za slobodu ili smrt, kako bismo tog vekovnog neprijateqa... (na ovom mjestu dokument je dijelom uni{ten - obj. A. Stamatovi}a) dostojno izbacili iz otaybine kada ga nismo do~ekali... (dokument uni{ten) narod. Rad na{ih odreda... (dokument uni{ten) uspesima priznatim od vaskolikog naroda koji... (dokument uni{ten) sudbine svrstan u na{im redovima celog kulturnog demokratskog... (dokument uni{ten) Petra II. Ja sam kao postavqen komandant Jugoslovenske vojske u Otaybini sre}an {to je ova na{a divovska borba na{la u Crnogorcima tim vekovnim za{titnicima slobode i Srpskog najve}eg dobra naroda, odlu~ne privr`enike. Na ~emu Vam u ime Otaybine zahvaqujem”.30 U rezoluciji predstavnika op{tina Qevore~ke i Prekobrdske, od 23. decembra 1941. godine, pored ostalog stoji: ... 3. POKRET IMA ISKQU^IVI ZADATAK PRIPREME I OBRAZOVAWA, PUTEM POVEZIVAWA NARODNIH SNAGA U BORBU PROTIV OKUPATORA…

6. U svrhu izvo|ewa postavqenog ciqa pristupa ostvarewu pokretnih jedinica, koje }e stalno krstariti na terenu...(dokument uni{ten) organizovanih bataqona, da se ve} pored postavqenog ciqa u borbi protiv 162

okupatora, obezbedi unutra{wi mir i poredak od razornog rada svake one skupine koja ide protiv opstanka i interesa na{eg naroda. Glavni {tab NOP odreda za Srbiju, u pismu Romanijskom NOP odredu od 30. decembra 1941. godine, je naglasio ovo: “Posle izgubqene oslobo|ene teritorije prilike su kod nas dosta te{ke, ali }emo ih prebroditi. Kaznena ekspedicija koja je oti{la preko U`ica vratila se na ^a~ak preko Ravne Gore u Vaqevo. Na Ravnoj Gori rasterala je ~etnike Dra`e Mihailovi}a, zarobila oko tri stotine ~etnika i na ~elu sa majorom Mi{i}em odvela u Vaqevo. Docnije je major Mi{i} streqan. Ostali su odvedeni u Beograd pa su poslije nekoliko dana pu{teni. Sam Dra`a kao {to znate, pre{ao je na va{u teritoriju. Za wim je oti{ao kapetan Ra~i} sa ne{to qudi”32 Poznati akademski slikar i karikaturista Sabahudin Hoyi}, uspio je da se decembra 1941. godine, iz Beograda prebaci u Carigrad u Tursku. Na osnovu wegovih iskaza, generalni konzul Jugoslovenske vlade u Carigradu Qubomir Hayi|or|evi}, poslao je Vladi u Londonu niz telegrama o stawu u Jugoslaviji. U jednom od wih stawe u Bosni opisuje se ovako: “U Bosni su velike akcije ~etni~kih i partizanskih odreda… ^ete rade zajedno protiv Nemaca i usta{a.”33 ^lan ~etni~ke obavje{tajne slu`be u Beogradu bio je i Miodrag Stojanovi}, koji je `ivio pod la`nim imenom Pera Popovi}, kao slu`benik predsjednika kvislin{ke vlade Milana Nedi}a. Prilikom saslu{awa pred istra`nim organima u Beogradu 1952. godine, o svom obavje{tajnom radu protiv Wemaca, on je pored ostalog rekao: “U prvo vreme 1941. godine dobio sam zadatak od Sa{e Mihailovi}a da pratim kretawe nema~kih jedinica po Beogradu i da po mogu}stvu saznajem naziv jedinica, brojno stawe, {ta rade i koliko se zadr`avaju u Beogradu. Ovo sam prikupqao li~no obilaze}i Beograda i periferiju grada, crtaju}i nema~ke oznake koje bih zapazio po uniformama i tablicama koje su slu`ile za obele`avawe, odnosno stacionirawe nema~kih jedinica. Ove sam podatke dostavqao Sa{i koji je sve ubele`avao na jedan plan Beograd, a govorio mi je da o ovome izve{tava i Vrhovnu komandu Dra`e Mihailovi}a. Kasnije, kada su Nemci po~eli da zidaju bunkere po Beogradu, Sa{a mi je naredio da dostavqam mesta bunkera i to ucrtavao u plan Beograda govore}i mi da je to potrebno za napad na Nemce u datom mementu.”34 Usta{ki oficir za vezu kod wema~ke okupacione uprave u Srbiji, je u jednom svom izvje{taju sa kraja 1941. godine napisao: “@elezni~ki promet u Srbiji sasvim je u prekidu. Teretni vlakovi se uop}e ne mogu pu{tati, jer iste napadaju ~etnici.”35 U jednom italijanskom izvje{taju o zna~ajnim doga|ajima u toku novembra i decembra 1941. godine, nazna~eno je pored ostalog i ovo: “Kostawevica – Po zidovima ispisane parole koje veli~aju Jugoslaviju, kraqa Aleksandra I i kraqa Petra II.”36 U zapovijesti 342 wema~ke pje{adijske divizije od 6. januara 1942. godine stoji: “1) Neprijateq Ustanici - me|u wima i Mihailovi}evi qudi –nalaze se u zimskim skloni{tima u isto~nom dijelu Hrvatske, zapadno od Drine. Sam Mihailovi} vjerovatno je preuzeo komandu u rejonu Rogatice... 163

2. Treba smatrati da su neprijateqi: - svi poznati Mihailovi}evi qudi sa ili bez oru`ja i municije; - svi poznati Dangi}evi ~etnici, kao neprijateqi Hrvata, sa ili bez oru`ja i municije; - svi komunisti, koji se ma gdje primijete, sa ili bez oru`ja i municije; - svi oni koji prime pod svoj krov ili snabdijevaju Mihailovi}eve i Dangi}eve qude ili komuniste”.37 Zapovjednik II domobranskog zbora NDH, u svom izvje{taju o borbama u sjevernoj Bosni, za period od 16. do 28. veqa~e (februara), je naglasio ovo: “21. veqa~e sti`u Nijemci do sela Grbavci (8 km. jugozapadno od Bosanske Dubice), ~iju okolicu nakon dolaska wema~kih poja~awa ~iste i nastavqaju napredovawe uz ~etni~ke napadaje kod sela Brekiwa i Mlije~nica (9 km. ju`no od Bosanske Dubice).38 Marta 1942. godine, sa~iwen je elaborat Dinarske ~etni~ke divizije. Elaborat su na~inili ~etni~ki komandanti iz Kninske Krajine i tzv. oficirska ~etni~ka grupa iz Splita. U elaboratu se u vezi sa Wemcima ka`e: “Delovi Dinarske divizije imaju u svim prilikama i na svakom mestu, da napadaju sve delove Nemaca, na koje budu nai{li. Svi uhva}eni Nemci imaju se klati zubima”.39 ^etni~ki komandant u Bosni major Jezdimir Dangi}, jednom svom prijatequ u martu 1942. godine, pisao je ovo: “Spavamo na otvorenom poqu, pokrivamo se bosanskim maglama; zasma~emo glavicom usmrdjelog luka; slu{amo vrisak napu{tene djece i pla~ ucviqenih majki. Sa koqem i sjekirama zarobili smo pu{ke; sa pu{kama baca~e i mitraqeze; ~ete nam vode redovi, a bataqone podoficiri.”40 Major Dangi} bio je iz Bosne. Otac mu je bio pop. Za vrijeme aprilskog rata 1941. godine, bio je komandir dvorske `andarmerijske ~ete, tj. li~nog obezbje|ewa kraqa Petra II i kraqevske porodice. Dana 10. aprila 1942. godine, wema~ki komandant za Jugoistok, izdao je nare|ewe za Dangi}evo hap{ewe. Samo dan kasnije, u kvislin{kom listu “Novo vreme”, objavqena je informacija da se Dangi} nalazi u Srbiji i da }e biti uhap{en. U no}i izme|u 11. i 12. aprila 1942. godine, wema~ke snage su opkolile Dangi}ev {tab u okolini Vaqeva, zarobile ga i sprovele u Beograd. Komandant SS trupa i policije u Srbiji general August Majsner, predlagao je da se Dangi} odmah strijeqa. Kako je Dangi} u zatvoru {trajkovao gla|u, i odbio da pregovara sa Milanom Nedi}em, po nare|ewu wema~kog komandanta za Jugoistok, poslat je u logor za zarobqene oficire dr`ava antihitlerovske koalicije u Nirnbergu u Wema~koj 22. aprila. Kasnije je preba~en u logor Strij u Poqskoj. Iz toga logora je pobjegao i pridru`io se poqskom pokretu otpora. U~estvovao je u Var{avskom ustanku 1944. godine. Iako su sovjetske trupe tada bile udaqene nekoliko desetina kilometara od Var{ave, one nijesu prstom mrdnule da pomognu ustanicima, me|u kojima je bilo i dosta Jevreja iz Var{avskog geta. Sovjeti su to uradili, jer je ovaj ustanak organizovala bur`oaska Vlada Poqske, koja je bila u egzilu u Londonu. Dangi} je uspio da se probije iz Var{ave i do|e do sovjetskih trupa. Organi NKVD-a (sovjetske specijalne policije) ubrzo su utvrdili wegov identitet, i on je sproveden u jedan logor u SSSR-u. Godine 1947. izru~en je komunisti~kim vlastima u Jugoslaviji. Su|eno mu je i presu|eno na smrt u Sarajevu.41 164

Na~elnik wema~ke komande za Srbiju pukovnik Kevi{, je u svom desetodnevnom izvje{taju od 20. aprila 1942. godine napisao: “Javqa se o formirawu jakog `ari{ta nemira na prostoru Srpskog Kola{ina (Zapadno-sjeverozapadno od Kosovske Mitrovice) na italijanskom okupacionom podru~ju uz srpsku granicu. Izgleda da na ovaj pokret sna`no uti~e Mihailovi}, za koga se u posledwe vrijeme slutilo da je u jugozapadnoj Srbiji, ali koji do sada nije mogao biti uhva}en... Potjere za Mihailovi}em na podru~ju 30. km. jugozapadno od Kraqeva ostale su bezuspje{ne. Ustanovqeno je samo da se Mihailovi} na tom podru~ju kra}e zadr`ao”.42 Dana 28. aprila 1942. godine, Dra`a Mihailovi} je uputio predsjedniku Jugoslovenske Vlade u Londonu dr Slobodanu Jovanovi}u, radiogram u kome se pored ostalog ka`e: “Nedi} je li~no potpisao napad na Goliju radi rasturawa pobuweni~kih ~eta. Napad }e izvesti Nemci, Qoti}evci i Nedi}eve trupe sa ~etiri strane. Napad }e voditi wema~ki potpukovnik Frike. Povu}i }emo se i javiti docnije”.43 Na~elnik [taba wema~ke komande za Srbiju general{tabni pukovnik Kogard, u desetodnevnom izvje{taju od 30. aprila 1942. godine, je pored ostalog napisao ovo: “Li~nost Dra`e Mihailovi}a sve vi{e se isti~e kao organizatora jednog nacionalnog srpskog ustanka u jugozapadnoj Srbiji. Veza za crnogorskim bandama se sasvim sigurno mo`e pretpostaviti. Znaci i izvje{taji govore o tome da Mihailovi} `eli da privu~e ~etnike vjerne vladi. One koji mu se u prostoru Novog Pazara nijesu htjeli pot~initi u dva maha je napao i razoru`ao. Protivte`u ovoj opasnosti koja prijeti od Mihailovi}evih snaga treba tra`iti u nacionalnim te`wama muslimana i Albanaca, jer su orjentisani protiv svega {to je srpsko. 23. 4. je 128 uhap{enih biv{ih jugoslovenskih aktivnih oficira transportovano u jedan wema~ki logor za ratne zarobqenike. Major Dangi}, s a|utantom, upu}en je u oficirski logor XII B”44 Krajem aprila, ili po~etkom maja 1942. godine, Dra`a Mihailovi} je primio pismo od vojvode Dobrosava Jev|evi}a, koji se tada nalazio u ilegali u Splitu. Opisuju}i mu rad ~etni~kih odreda u Dalmaciji i Kninskoj Krajini, Jev|evi} je naglasio: “Svi ti odredi su iskqu~ivo pod komandom na{ih aktivnih oficira i spremni u svakom ~asu da izvr{e svaku va{u zapovijest protiv Italijana ili koga god `elite”.45 Na~elnik wema~kog [taba za Srbiju pukovnik Kogard, je u desetodnevnom izvje{taju od 10. juna 1942. godine napisao: “Akcija “800” za hvatawe Mihailovi}a je prekinuta, po{to je on po svoj prilici na vrijeme pobjegao za Prijepoqe. Uhva}eni su 1 engleski kapetan i 1 va`an Mihailovi}ev kurir”.46 U {irem smislu ova akcija imala je {ifrovani naziv “Forstat”. Hvatawe Mihailovi}a bilo je povjereno VII specijalnoj ~eti 800. puka “Brandenburg”, pod komandom kapetana Milera. Wema~ki komandant u Srbiji general Paul Bader, u svom desetodnevnom izvje{taju komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok od 20. juna 1942. godine, je naglasio: “Po svojim politi~kim stavovima crnogor165

Potpukovnik Dragoslav T. Pavlovi}, prvi na~elnik Mihailovi}evog {taba na Ravnoj Gori

Major Dragutin Keserovi}

166

Major Bo{ko Todorovi}, delegat Vrhovne komande za isto~nu Bosnu i Hercegovinu

Vazduhoplovni major Zaharije Ostoji}

ski ~etnici-nacionalisti su pobornici velikosrpske ideje. Treba pretpostavqati da su povezani s Mihailovi}em, koga {iroki krugovi kao i ranije smatraju pravim vo|om Srbije”.47 U izvje{taju Zapovjedni{tva I domobranskog zbora NDH, od 20. sije~wa (januara) 1942. godine stoji: “U kotaru Korenica 7. I ~etnici su napali talijanske postrojbe oko Korenice Navodno gubitaka oko 20 na talijanskoj strani, zbog toga su Talijani zapalili sela Kolebavac, Gradina i Vukomandovo. U kotaru Gospi} 4. XII napadnuti su kod Plo~e od oko 300 ~etnika 7 talijanskih kamiona i 1 na{ samovoz. Nakon borbe kroz cijelu no} su se predali 5. XII- 30 vojnika i 2 talijanska ~astnika (tj. oficira - obj. A. Stamatovi}a) - ~etnicima. Zarobqeno je oko 30 pu{aka, ne{to bombi i pi{toqa i 2 strojnice i 3 samovoza.”48 Operativno odjeqewe Komande oru`anih snaga za Jugoistok, u svom mjese~nom izvje{taju od 30. juna 1942. godine, je navelo i ovo: “VII ~eta brdskog (motoristi~kog) {kolskog puka “Brandenburg”. Komandant oru`anih snaga na Jugoistoku moli OKW da VII brdsku ~etu 800 {kolskog (motoristi~kog) puka “Brandenburg” za naro~itu upotrebu i daqe ostavi na raspolagawu komanduju}em generalu i komandantu u Srbiji. Ta ~eta se naro~ito dobro pokazala u borbama protiv bandi Mihailovi}a u jugozapadnoj Srbiji i prilikom wenog anga`ovawa na Fru{koj Gori.”49 U Direktivi komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, od 10.jula 1942. godine, pot~iwenom komandantu u Srbiji se ka`e: “1. U Srbiji odr`avati sada{we smirewe putem izvo|ewa pokretnih borbenih dejstava. Najopasniji protivnik je Mihailovi}. Wegova organizacija ne smije do}i do izra`aja. Sopstvenim mjerama treba sprije~iti objediwavawe bandi.”50 Dra`a Mihailovi} se sastao sa grupom pot~iwenih komandanata 13. jula 1942. godine u Zimowi}a Kuli u Hercegovini. Me|u tim komandantima bili su: Pavle \uri{i}, Petar Ba}ovi}, pop Radojica Peri{i}, Zaharije Ostoji}, Milorad Popovi} i Ilija Trifunovi}-Bir~anin. Mihailovi} im je tom prilikom dao usmene i pismene direktive za rad. U pismenim direktivama za rad, pored ostalog je napisao:”Kraqevina Jugoslavija postoji, samo je prva bitka izgubqena. Zadaci pokreta su: Organizovati narod u zemqi za oslobodila~ku borbu. Kazniti u ime zakona sve narodne izdajnike i zlo~ince.”51 [ef Gestapoa Hajnrih Himler, uputio je 17. jula 1942. godine, svom najbli`em saradniku Hajnrihu Mileru pismo slede}eg sadr`aja: “Ako ho}emo da imamo uspjeha u Srbiji kao i u cijeloj Jugoisto~noj Evropi, prva stvar je da uni{timo Mihailovi}a i wegov Glavni {tab tako da biste mogli da ga uni{tite. Za taj ciq ne birajte sredstva. O~ekujem najtje{wu saradwu svih slu`bi, od tajne policije i slu`be za bezbjednost do svih ostalih ogranaka SS-a i policije. [ef SS-a i policije u Srbiji Majs167

ner je ve} primio uputstva od mene. Molim vas da me izvijestite koliko smo do sada uspjeli da u|emo u trag Mihailovi}u. Molim da mi se nedjeqno {aqu izvje{taji o toku tog poduhvata.”52 U svojim biqe{kama od 28. avgusta 1942. godine, na~elnik Operativnog odjeqewa wema~kog komanduju}eg generala u Srbiji, je za svoje referisawe komandantu wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, napisao i ovo: “IX Namjere za najskorije vrijeme A. Vojne 1. Aktivne: ^i{}ewe Fru{ke Gore. Akcija protiv pokreta Dra`e Mihailovi}a, u sadejstvu sa policijom, ~im se sprovodi reorganizacija. Pojedina~na likvidacija li~nosti i wihovih pristalica od po~etka septembra (Kalabi} i Kora}). Uskoro zatim Kopaonik (visovi du` doline Ibra) i Majevica.”53 Po~etkom avgusta 1942. godine, na putu Bijeqina-Zvornik, ~etnici Drinskog bataqona Majevi~ke brigade, napali su wema~ku motorizovanu kolonu.54 Komandant wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok general Aleksander fon Ler, u svom izvje{taju wema~koj Vrhovnoj komandi od 25. oktobra 1942. godine, je napisao: “I Politi~ka situacija 1) Srbija... Raspolo`ewe stanovni{tva je i daqe uistinski protivwema~ko. Pri tom postoji zategnutost zbog predstoje}e zime i oskudice u `ivotnim namirnicama i gorivu koje tada treba o~ekivati. Mjere protiv pokreta Mihailovi}a imele su povoqno dejstvo na stanovni{tvo... II Situacija kod neprijateqa 1) Srbija... Komunisti~ki pokret samo je malo do{ao do izra`aja. Razoru`avawe ~etni~kih odreda naklowenih Mihailovi}u i hap{ewe odjeqewa za vr{ewe sabota`e na `eqeznicama i ve}eg broja wegovih poznatih pripadnika u Beogradu i sjeveroisto~noj Srbiji doveli su do izvjesnog opadawa morala u pokretu. Na{e mjere dovele su do ometawa neprijateqskog dotura avionima. U toku izvje{tajnog perioda do{lo je samo do pojedina~nih prepada, prije svega na teritoriji koju su okupirali Bugari. Jedna ve}a banda Mihailovi}evih pripadnika s planine Kopaonika povukla se, vjerovatno, u Crnu Goru, pred wema~ko-bugarskom akcijom ~i{}ewa. Prvi put poslije du`eg vremena55izvr{en je prepad na jedan industrijski objekat rudnik antimona Lisa.” Delegat ~etni~ke Vrhovne komande za prostor ju`ne Srbije potpukovnik Radoslav \uri}, javio je Dra`i Mihailovi}u, da su od strane Wemaca strijeqani pripadnici ~etni~ke ilegalne organizacije u Beogradu Nenad Mitrovi} i wegova vjerenica Olgica, na ovaj na~in: “Nenad i Olgica su streqani. Juna~ki su se dr`ali.”56 Odmah po formirawu SS divizije “Princ Eugen”, sastavqene mahom od pripadnika wema~ke nacionalne mawine u Jugoslaviji, tj. folksdoj~era, otpo~ela je ova divizija krajem oktobra 1942. godine operaciju “Kopa168

\eneral{tabni major \or|ije La{i} komandant ~etni~kih odreda Crne Gore

Kapetan I klase Pavle I. \uri{i} komandant Limskih ~etni~kih odreda

\eneral i ban Bla`o \ukanovi}, komandant Narodne vojske Crne Gore i Hercegovine

Advokat, ~etni~ki vojvoda Petar Ba}ovi}

169

Pukovnik Bajo J. Stani{i} komandant ~etni~kih odreda iz doline Zete

[tab pukovnika Stani{i}a u manastiru Dowem Ostrogu. Stoje slijeva: Radivoje Vojvodi}, Jovan Martinovi}, Bajo Stani{i}, Mirko Vojvodi}, Jovo \uki} i Nikola ^anovi} 170

Pukovnik Stani{i} prima izvje{taj sa polo`aja od poru~nika Nikoli}a iz Nik{i}kog odreda u maju 1942. godine

^etnik – dje~ak Miladin Stani{i} iz okoline Danilovgrada 1942 godine Narednik Vuk P. Be}kovi} komandant Rova~kog ~etni~kog bataqona 171

onik”, protiv snaga majora Dragutina Keserovi}a. Ova wema~ka ofanziva nije uspjela, jer su Keserovi}evi ~etnici na nekoliko mjesta probili obru~ i napustili Kopaonik.57 Vaqa napomenuti, da je Ukazom Jugoslovenske vlade u Londonu od 7. decembra 1941. godine, Dra`a Mihailovi} unaprije|en u ~in brigadnog |enerala, a 19. januara 1942. godine u divizijskog |enerala, da bi 22. januara wegove ~etni~ke jedinice bile zvani~no priznate kao Jugoslovenska vojska u otaybini. Komanda Gestapoa u Beogradu, obavijestila je 20. novembra 1942. godine svog {efa Hajnriha Himlera, da je otkrila dio Mihailovi}eve organizacije u Beogradu. Tom prilikom Gestapo je uhapsio 23 Mihailovi}eva ilegalca. Izme|u wih tu je bio i {ef po{ta u Beogradu, koji je bio u Nedi}evom ~inovni~kom aparatu, i snabdijevao je Mihailovi}a radio materijalom. Pored wega uhap{en je finansijer ~etnika Luka [partaq, te {ef Mihailovi}evog tajnog odjeqewa za {ifre Predrag Vejnovi}.58 Gestapo je 28. novembra tako|e obavijestio Himlera, da je uhapsio jednog od vo|a tajne Mihailovi}eve organizacije u Beogradu majora Dodi}a.59 Wema~ki komandant za Jugoistok general Aleksander fon Ler, u svom mjese~nom izvje{taju wema~koj Vrhovnoj komandi od 29. novembra 1942. godine, konstatovao je ovo: “Za Srbiju i daqe ostaje kao najva`niji zadatak savla|ivawe Mihailovi}evog pokreta svim raspolo`ivim sredstvima”.60 Operativno odjeqewe 714 wema~ke pje{adijske divizije, u svom izvje{taju od novembra 1942. godine, napisalo je i ovo: “Nastojawa pokreta Dra`e Mihailovi}a da rasplamsa nacionalni ustani~ki pokret nijesu tako uspje{na kao u prethodnim mjesecima. I daqe su izbijale pojave krize, {to je pravi uzrok malih uspjeha, koji nijesu bili ni u kakvoj srazmjeri sa obe}awima Mihailovi}a. Hap{ewem vode}ih li~nosti na teritoriji Srbije nanijet je te`ak udarac pokretu Dra`e Mihailovi}a”.61 ^etnici su u okolini @agubice u Srbiji, 14. decembra 1942. godine ubili ^etvoricu, a ranili dvojicu wema~kih dr`avqana, pripadnika radne organizacije “Tot”. Za odmazdu, wema~ke okupacione vlasti objavom od 26. decembra, naglasile su da su strijeqale 250 Mihailovi}evih pristalica.62 Jedan od najzna~ajnijih Mihailovi}evih ilegalaca bio je major Milan Kalabi}, otac Nikole Kalabi}a. Milan Kalabi} bio je sreski na~elnik u Nedi}evom kvislin{kom aparatu, a tajno je ~etnicima slao obavje{tajne podatke, oru`je i municiju. Gestapo ga je otkrio i strijeqao. Dra`a Mihailovi} je o ovome obavijestio Jugoslovensku Vladu u Londonu radiogramom br. 1185 od 23. decembra 1942. godine ovako” “Nemci su streqali majora Kalabi}a kao jednog od na{ih pristalica. U`asno su ga mu~ili i vaqali po staklu. Kalabi}a je smatrao Nedi} za svog najboqeg prijateqa, a nije preduzeo nikakve korake da ga spase. Ustvari Kalabi} je bio na{ najodaniji saradnik i u~inio je velike usluge na{oj stvari.”63 U nedatiranom pismu iz 1942. godine, komandant Kola{inske ~etni~ke brigade kapetan II klase Leka Vujisi}, napisao je komandantu Rova~kog ~etni~kog bataqona ovo: “Wemci upotrebqavaju sva mogu}a sredstva da otkriju na{e qude i organizaciju, u kome ciqu na{i presvu~eni agenti i izdajice krstare po narodu. Naro~ito vole da se slu`e la`nim kuririma. Zbog ovoga za kurire odsada upotrebqavati qude prvenstveno one koje po172

znaje stare{ina kome se kuriri {aqu. U protivnom upotrebqavati lozinku itsu za sve kurire, “Nova Jugoslavija”… Hvatajte neprijateqske agente i izdajnike i uni{tavajte ih po kratkom postupku, tako, da im se trag ne mo`e prona}i. Pri ovome pazite da nevini qudi ne bi stradali.”64 Kada su ~etnici iz Crne Gore i Starog Rasa izvr{ili ofanzivu na muslimane u srezovima: Bjelopoqskom, ^ajni~kom i Fo~anskom, kao odgovor na pokoqe koje su muslimani izvr{ili nad Srbima sjeni~kog kraja krajem 1942. godine, Italijani su poku{ali da za{tite muslimane. U tom ciqu dvije italijanske ~ete su 7. januara 1943. godine napale ~etnike, ali su ih ~etnici razbili, ubiv{i jednog, a raniv{i tri italijanska vojnika.65 [tab I [umadijskog NOP odreda “Milan Blagojevi}”, je 14. januara 1943. godine, poslao pismo Glavnom {tabu NOV i PO Srbije, u kome se pored ostalog ka`e: “[to se ti~e organizacije Dra`e Mihailovi}a ona se u ovim krajevima nalazi u specijalnoj fazi, tako da za mase predstavqa zagonetku. Taktika koju sada okupator sprovodi prema dra`inovcima te{ko se danas mo`e ubedqivo objasniti seqa~kim masama. Dra`ini odredi koji su postojali na ovoj teritoriji posle nekoliko potera okupatora uglavnom su se raspali. Mawi delovi ili pojedinci kriju se u selima oko Rudnika, jedna grupa oko Kosmaja a neki u Lepeni~kom srezu.”66 Wema~ki feldkomandant u Vrwa~koj Bawi, je u plakatiranom saop{tewu od 5. marta 1943. godine obznanio ovo: “No}u izme|u 10/11.II 1943. godine izvr{en je jedan razbojni~ki napad na stanice Bawani, Ugrinovci i [tavica na pruzi ^a~ak-Lajkovac, opqa~kane su stani~na blagajna i razorena stani~na postrojewa. Po{to nije utvr|eno iz kojeg su sreza napada~i, to je za odmazdu streqano na dan 5. marta u Kragujevcu 30 komunista i pristalica Dra`e Mihajlovi}a.”67 Delegat ~etni~ke Vrhovne komande u ju`noj Srbiji potpukovnik Radoslav \uri}, javio je Dra`i Mihailovi}u radiogramom od 11. februara 1943. godine, pored ostalog i ovo: “Pored dostavqenih izvje{taja u pogledu sabota`e postignuti su slede}i rezultati: koridor za Sofiju u vagonu br 34.614 tre}e klase eksplozija, bilo `rtava vojnika Bugara... 27. decembra uni{ten ceo voz ratnog materijala ju`no od Velesa tog dana usled eksplozije paklene ma{ine u Demir-Kapiji ceo voz izleteo iz {ina. Od Kraqeva ka Kosovskoj Mitrovici eksplodirao vagon pu{~ane municije. Predwi pojedina~ni sistem obustavqen usled poja~ane kontrole. Pre{lo se na udare odjedared na vi{e mesta i u isto vreme.”68 Dana 12. aprila 1943. godine, od Wemaca su na smrt osu|ena tri ~lana ilegalne Mihailovi}eve organizacije u Beogradu. Tekst presude glasi: “Preki sud Zapovednik policije bezbednosti i SD-a u Beogradu, kome su pripadali: 1) SS-pukovnik dr [efer kao predsjednik, 2) SS-major dr Veilmon kao porotnik, 3)SS-kapetan Hausding kao porotnik, 4) SS-poru~nik Miler kao zastupnik optu`be, 5) Pripadnik SS-a Franzes kao tuma~ i 6) kancelarijska name{tenica Sa{ kao zapisni~ar. 173

Osudio je optu`ene na smrt: Dragomira Toma{evi}a, ro|enog 12. 11. 1900. u Petrovcu, Tihomira Jak{i}a, ro|enog 9. 10. 1919. u Slavonskoj Po`egi, i Bogoquba Ze~evi}a, ro|enog 8. 8. 1914. godine u Ivawici, Toma{evi}u je dokazano, a i priznao je da je od marta 1942. igrao vode}u ulogu u izgradwi radio-mre`e pokreta Dra`e Mihailovi}a, da je u Beogradu rukovodio jednim ilegalnim radio-otpremnikom i izradio niz drugih otpremnika za organizaciju. Osim toga, otpremio je iz Beograda mnogobrojne izve{taje Glavnom {tabu Dra`e Mihailovi}a. Jak{i} je od marta 1942. godine rukovodio jednim ilegalnim radiootpremnikom pokreta Dra`e Mihailovi}a i uspostavio radio-vezu beogradske organizacije Dra`e Mihailovi}a sa glavnim {tabom, kao i izra|ivao radio-prijemnike. Ze~evi} je od jula 1942, do svoga hap{ewa radio kao kurir za beogradski {tab organizacije Dra`e Mihailovi}a. Presuda se ima odmah izvr{iti.”69 Najve}a operacija koju su wema~ke snage u toku II svjetskog rata pokrenule protiv ~etnika Dra`e Mihailovi}a, bila je operacija “[varc” (u prevodu sa wema~kog “crno” –obj. A. Stamatovi}a). Wema~kim snagama u ovoj operaciji sadejstvovale su u Crnoj Gori i Hercegovini i italijanske. Krajem 1942. i po~etkom 1943. godine, wema~ki obavje{tajni organi do{li su do informacija da angloamerikanci pripremaju invaziju negde u Evropi. Tom invazijom, angloameri~ke snage trebale su rasteretiti sovjetske snage na Isto~nom frontu. Mogu}a opcija iskrcavawa bila je negdje na Balkanu ili u Italiji. Zbog toga je Wema~ka htjela da uni{ti pokrete otpora na Balkanu, od kojih su ~etni~ki i partizanski bili daleko najja~i. Ve} krajem 1942. godine, Wemci su razbili partizane skoncentrisane u {irem rejonu Biha}a, i to je bila operacija “Vajs 1.” (u prevodu sa wema~kog “bijelo”- obj. A. Stamatovi}a). Operacija “Vajs 2”, bi}e u stvari bitka na Neretvi, a “Vajs 3”, bitka na Sutjesci. U bici na Neretvi ispreplijeta}e se planovi “Vajs” i “[varc”, tj. “Vajs” za uni{tewe partizana, i “[varc” za uni{tewe ~etnika, odnosno interesi Wema~ke, Italije, NDH, ~etnika i partizana. Wemci i Italijani su htjeli da imaju sigurnu zale|inu u slu~aju angloameri~kog iskrcavawa. Do wega je i do{lo, ali na Siciliju 10. jula 1943. godine. Operacija “[varc” po~ela je u martu 1943. godine, da bi kulminaciju imala u maju, a zavr{ena je po~etkom juna. Do maja borbene operacije imale su pripremni karakter. Glavni ciq operacije “[varc”, bilo je hvatawe Dra`e Mihailovi}a i wegovog {taba, koji se nalazio u Crnoj Gori, u selu Gorwem Lipovu kod Kola{ina. Pored hvatawa Mihailovi}a i wegovog {taba, ciq operacije bio je uni{tewe ~etni~kih snaga u Crnoj Gori, isto~noj Hercegovini i dijelu Bosne, a naro~ito snaga vojvode Pavla \uri{i}a, koje su spadale u najelitnije ~etni~ke snage uop{te. Pored Wemaca i Italijana, na pojedinim pravcima u isto~noj Hercegovini i djelovima Bosne, u~estvovale su usta{e i domobrani. Dana 25. februara 1943. godine, u Rim je doputovala wema~ka delegacija, koja je sa italijanskim doma}inima trebala da utana~i detaqe o operacijama “Vajs 2.” i “[varc”. Delegaciju su predvodili wema~ki mini174

star spoqnih poslova Joakim fon Ribentrop i general Valter Varlimon. Tom prilikom, Ribentrop je Musoliniju predao Hitlerovo pismo. Hitler je Musoliniju pored ostalog napisao ovo: “Ja sam ozbiqno zabrinut situacijom na Balkanu. Igra upotrebe jednih protiv drugih ne}e uspjeti, jer se sve te partije sla`u u jednom pitawu, u beskrajnoj mr`wi prema Wema~koj i Italiji. Ako bi do savezni~kog iskrcavawa do{lo ma gdje na Balkanu, Du~e, komunisti, Mihailovi}eve pristalice i sve druge komitayije odmah bi se udru`ili da na{im neprijateqima pomognu u napadima na wema~ke i italijanske trupe… Nezavisno od operacija koje se sada vr{e protiv komunista, ja uvi|am, Du~e, posebnu opasnost u dugoro~nim planovima koje grade Mihailovi}eve pristalice radi uni{tewa i razoru`awa va{ih snaga u Crnoj Gori i Hercegovini, kao i sve uspje{nijem anglosaksonskom nastojawu da do|e do saradwe uperene protiv nas izme|u komunista i Mihailovi}evih pristalica. S pogledom na opasnosti koje krije u sebi Mihailovi}ev pokret, ja sam naredio da se uni{te sve wegove pristalice na podru~jima okupiranim od mojih trupa. Bilo bi `eqeti da i va{a Druga armija smatra Mihailovi}a i wegove oficire kao zaklete neprijateqe Osovine, te vas molim, Du~e, da u tom smislu izdate uputstva svojim komandantima. U svakom slu~aju, likvidirawe Mihailovi}evog pokreta ne}e biti vi{e lak posao, s obzirom na snage kojima on raspola`e, i na veliki broj naoru`anih ~etnika”.70 Na ovo pismo Hitlera, Musolini mu je odgovorio 9. marta 1943. godine svojim pismom, u kome se pored ostalog ka`e: “Potpuno se sla`emo da su ~etnici i partizani neprijateqi Osovine i da }e sjutra, u slu~aju angloameri~kog iskrcavawa otvoriti zajedni~ki front protiv nas... Armijskom generalu Pircio Biroliju povjereno je da se sa wema~kom Vrhovnom komandom sporazumije o zajedni~kim koracima koje treba preduzeti ubudu}e uvezi sa pokretom generala Mihailovi}a koji je, bez obzira {to ga preko emisija partizanskog radia nazivaju izdajnikom, u svakom slu~aju na{ neprijateq ve} samim tim {to zauzima polo`aj ministra vojnog u jugoslovenskoj vladi u Londonu.”71 [ef wema~ke vojne obavje{tajne slu`be general Rajnhard Galen, je u svom memorandumu wema~koj Vrhovnoj komandi od 9. marta 1943. godine, naglasio ovo: “Me|u raznim pokretima otpora koji nam sve vi{e zadaju muke na teritoriji biv{e jugoslovenske dr`ave, pokret generala Mihailovi}a zauzima prvo mjesto po vo|stvu, naoru`awu, organizaciji i preduzimqivosti... Sledbenici Dra`e Mihailovi}a poti~u iz svih dru{tvenih slojeva i za sada predstavqaju 80% srpskog naroda. U nadi da }e se osloboditi “tu|inskog jarma” i stvoriti boqi poredak i boqu dru{tvenu i ekonomsku ravnote`u, wihov broj sve vi{e raste.”72 Tre}i domobranski zbor NDH, je u svom dnevnom izvje{taju od 5. aprila 1943. godine napisao:...”b) Oblast Rogatica: Dne 4. o.m. oko 200 ~etnika napalo je jedan vod Nijemaca sa 4. na{a oru`nika kod sela U{waci (11 km. sjeverno sjeverozapadno od Rogatice) i u borbi koja je trajala od 1200 do 1400, sati poginuo je 1 legionar, 2 rawena i 1 oru`nik rawen. Uslijed nadmo}nosti neprijateqa, koji je imao 10. strojopu{aka Niemci i oru`nici su se povukli.”73 175

Dana 21. aprila 1943. godine, pri Vi{oj komandi italijanskih snaga “Slovenija-Dalmacija”, odr`an je sastanak italijanskih komandanata. Sastanku su bili prisutni: generali: Gambara, Spigo, Gloria, Pja}ini, Primieri, Amoroso, Vakari, Pi}ini i Giglio; pukovnici: Lu}ini, Zapino, i Karla; kapetan bojnog broda “Sita”; komandanti V, VI, IX i XVIII italijanskog korpusa; kompletan {tab italijanske vi{erodovske borbene grupe “Supersloda” i na~elnik italijanske mornarice u Dalmaciji. U Zapisniku sa ovog sastanka, konstatovano je pored ostalog ovo: “2.-^etnici: Pukovnik Karla podnosi kratak izvje{taj o situaciji kod ~etnika i ~ita telegram engleskog Ministarstva spoqnih poslova upu}en Mihailovi}u, iz koga jasno proizilaze namjere ~etnika: najprije potu}i komuniste, a onda Italijane i Wemce. Zatim ~ita odgovor Mihailovi}a Londonu ^etnici tra`e fond od 70 miliona lira i 200.000 dolara. Prvi fondovi su ve} navodno stigli na Balkan avionom. Po toj ta~ki general Pi}ini tra`i da mu se dostavi vi{e vijesti o mjestu aterirawa aviona, izjaviv{i da ne treba iskqu~iti mogu}nost da se ulove, zarobe ili uni{te drugi avioni koji bi trebali da do|u.”74 Wema~ki general Rudolf Liters, je sa svojim vojnicima pred po~etak operacije “[varc” poru~io u svojoj naredbi: “Sve vi{e i vi{e ~etni~ki odredi generala Mihailovi}a napadaju wema~ku vojsku; sve vi{e i vi{e pozivaju svoje pristalice da budu spremne za op{ti ustanak protiv wema~ke vojske. ^as je do{ao da se uni{te ~etnici prije nego {to bi mogli u savezu sa Britanijom, da nanesu {tete Wemcima.”75 Wema~ki {tab za vezu pri Vi{oj komandi italijanskih snaga “Slovenija-Dalmacija”, je u svom dnevnom izvje{taju za 14. maj 1943. godine napisao: “SS divizija: ~etnici rasturaju letke u kojima ~etni~ki izvr{ni odbor poziva srpski narod da stupa u veliku oslobodila~ku borbu protiv Wemaca, Italijana i Hrvata. Italijani su dodu{e za srpski narod u~inili mnogo dobra, ali }e ga sada izdati i predati Wemcima. 1. brdska divizija: glavnina stigla na prostor Andrijevica-BeraneMurina (14 km jugoisto~no od Andrijevice). ^etnici su pripremali napad na wema~ka upori{ta zapadno od Andrijevice. Plan je osuje}en jakim borbenim izvi|awem. Po izjavama zarobqenika ~etnici vode pregovore sa komunistima. ^etni~ki vo|a \uri{i} zarobqen. Italijanski zahtjev da se isti wima preda shodno Rimskim sporazumima i zapovijesti Du~ea odbijen je”.76 Kad se ve} pomiwe zarobqavawe vojvode Pavla \uri{i}a, vaqa napomenuti da su se wegove snage na{le opkoqene u bezizlaznom polo`aju u Kola{inu. Iz pravca Andrijevice i Mojkovca napadali su ga Wemci, iz pravca Podgorice Italijani, a iz pravca @abqaka partizani. On se svakako mogao probiti u nekom od ovih pravaca, ali je znaju}i brutalnost Wemaca prema civilnom stanovni{tvu, tj. masovnom strijeqawu talaca, oprobanom u Srbiji, odlu~io da se preda. Vojvoda Pavle \uri{i} ro|en je u Podgorici 9. jula 1907. godine, gdje je zavr{io osnovnu {kolu i ni`u gimnaziju. Rano je ostao bez oca, pa je brigu o wemu preuzeo wegov ujak, sudija Petar Radovi}, ina~e nekada ~etnik u odredu vojvode Vojina Popovi}a-Vuka. Pavle je po~eo u~iteqsku {kolu u Beranama, a pri kraju druge godine pre{ao je u gimnaziju. Po svr176

{etku sedmog razreda gimnazije, upisao se u vojnu akademiju 1927. godine, u 55 klasi. Godine 1930. proizveden je u ~in pje{adijskog potporu~nika. Kada su Italijani u{li u Albaniju 7. aprila 1939. godine, i otpo~eli sa wenom okupacijom, \uri{i} je sa ~etom prekomandovan u Plav. Od tada do po~etka aprilskog rata 1941. godine, on je bio najvi{e anga`ovan kao obavje{tajni oficir.77 Komandant VI italijanskog armijskog korpusa general Pjaconi, je u svom dnevnom izvje{taju od 15. maja 1943. godine, naveo i ovo: “Sektor Metkovi} Jutros u 500 ~asova Wema~ka kolona dolaze}i iz Qubu{kog (Mostar NK-AP), sastavqena od 20 tenkova, 2 pje{adijska bataqona, 3 artiqerijske baterije, 2 protivtenkovske ~ete, sa prethodnicom od izvi|a~kih djelova, kowice i autotransportnih jedinica pro{la je kroz ^apqinu (BNAI) na putu prema Tasov~i}ima (PI-AI). Stigav{i u ovo posledwe mjesto, ~elo kolone bilo je napadnuto pu{~anom vatrom i ru~nim bombama od grupe ~etnika bataqona Pribolovci. ^etnici su bili odbijeni ostaviv{i na terenu tri mrtva. Komandanta pomenutog ~etni~kog bataqona Blagotu Bo{kovi}a Wemci su uhapsili.”78 Komandant wema~ke SS divizije “Princ Eugen” general August Fleps, je u svom pismu komandantu italijanske divizije “Marke” generalu \uzepe Amiku, od 16. maja 1943. godine nazna~io: “1. - ^uvati od ~etnika bazu za snabdijevawe Mostar, koja je od najve}e va`nosti kao prolazni centar i za svoju okolinu-naro~ito Bijelo Poqe – da se uka`e pomo} djelovima mojih snaga, koje su tamo ostale po mom nare|ewu... 5. - Saradwu u razoru`avawu preostalih ili novoformiranih ~etni~kih i partizanskih bandi u pozadini mi pot~iwenih trupa.”79 Komandant II italijanske armije general Mario Roboti, je u svom pismu od 15. maja 1943. godine italijanskom General{tabu, u vezi sa napredovawem wema~kih trupa kroz Hercegovinu citirao pismo wema~kog generala Rudolfa Litersa, a onda dao svoj komentar ovako: “1) U devet ~asova dostavqen mi je sqede}i {ifrovani radiogram od O.B.S.O. 14-og tek u 1814 ~asova. Po~iwe: “Ispadi koje su u~inili ~etnici ovih posqedwih dana protiv vojnika SS divizije u zoni Mostar i neprijateqski stav ~etni~kih formacija prema trupama I alpijske divizije, koja je tu do{la po `eqi Guvernatora Crne Gore, naveli su me, tako|e i usqed rapidnog pogor{awa situacije u ~itavoj Crnoj Gori, da wema~kim trupama, razmje{tenim u Crnoj Gori i Hercegovini, naredim odmahbez obzira na wihov jo{ nedovr{en period odmora-da nastave svoj mar{ radi razoru`awa i, ako je potrebno uni{tewa ~etni~kih snaga Crne Gore i Hercegovine, koje treba smatrati neprijateqima Osovine”.... potpisao general Ler. … O~ekujem nare|ewa General{taba kako bih pristupio zapre~avawu du` linije Stolac-Bile}a, sa ciqem da se sprije~i povla~ewe ~etnika prema moru. Prema vijestima pristiglim iz Crne Gore, tamo se wema~ke operacije razvijaju na sli~an na~in i izgleda da se ve} pristupilo hap{ewu \uri{i}a. General Roboti.”80 177

U dnevnom izvje{taju wema~kog {taba za vezu pri Vi{oj italijanskoj komandi “Slovenija-Dalmacija” od 17. maja 1943. godine, se ka`e: “Operacija “[varc” Vrijeme: ki{a sa provalom oblaka. Radio emisija Dra`e Mihailovi}a u Crnoj Gori obustavqena. Dra`a Mihailovi} po italijanskom shvatawu pobjegao u Srbiju. Akcija tragawa otpo~ela.”81 ^lan italijanske misije u Hrvatskoj general \ankarlo Re, je o odr`anom sastanku sa wema~kim opunomo}enim generalom u NDH Glezom fon Horstenauom, obavijestio svoju komandu 18. maja 1943. godine ovako: “2522 protok. Izvje{tavam {ta sam saznao danas iz povjerqivog razgovora sa generalom Glezom: Prvo: Spomenuti general da je pozvan da se interesuje za operacije koje izvode wema~ke trupe protiv crnogorskih nacionalista i hercegova~kih ~etnika, po{to se radi o iskqu~ivoj nadle`nosti OBSO-a”...82 Wema~ki {tab za vezu pri italijanskoj Vi{oj komandi “SlovenijaDalmacija”, u svom dnevnom izvje{taju za 21. maj 1943. godine je pisao: “Operacija “[varc”: vrijeme sun~ano i vedro. Ja~e komunisti~ke i ~etni~ke snage pod pritiskom glavnine SS divizije odstupile ka Pivi i [avniku. Uostalom stawe kod neprijateqa kao i u podnevnom izvje{taju od 21. maja. Sopstveni isto~ni front uglavnom povezan i bez prekida.”83 Isti {tab u svom dopisu od 26. maja 1943. godine italijanskim jedinicama, ja naglasio: “Wema~ka Vrhovna komanda oru`ane sile dostavqa, preko komandanta Jugoistoka, slede}u Du~eovu zapovijest izdatu 23. maja guverneru Crne Gore armijskom generalu Pirciju Biroliju: “Iz va{ih izvje{taja izlazi da wema~ki i italijanski bataqoni ve} nekoliko dana zajedni~ki vode borbu u Crnoj Gori da bi potukli ustani~ke i Mihailovi}eve bande. Potrebno je izdati zapovijest da se na licu mjesta sklope potrebni sporazumi u ciqu efikasnijeg ra{~i{}avawa situacije sa svima onima koji su bili ili bi mogli postati na{i neprijateqi”.84 Tako|e, wema~ki {tab za vezu pri Vi{oj italijanskoj komandi “Slovenija-Dalmacija”, u svom dnevnom izvje{taju za 29. maj 1943. godine je napisao: “Divizija “Venecija” javqa o akciji ~i{}ewa radi hvatawa Rade Korde. 26. 5. pohap{eni su jednovremeno u svim sjedi{tima svi ~etni~ki komandanti, organizatori i propagatori. Ukupno 90 uhap{enih. Italijani postavili ~i{}ewa na prostoru Podgorice; zaplijeweno je oru`je i municija kao i pribor...85 “Isti {tab, istog dana, u jo{ jednom dnevnom izvje{taju je napisao: “Divizija “Venecija”: javqa po~etak ~i{}ewa na prostoru Bare (9 km jugoisto~no od Brodarskog) radi hvatawa Rade Korde. Uhap{eno 11 ~etni~kih vo|a.”86 U svom dnevnom izvje{taju od 1. juna 1943. godine, 369 i 373 wema~ke divizije konstatovale su ovo: “Izvo|a~ki odjel na sjevernim padinama ]eotine ispraznio je ^estin i Petine. – Kod Zborka pucali su ~etnici na izvidnicu.”87 Kao [to je ranije nazna~eno, 14. maja 1943. godine, ~etnici su zarobili vojvodu Pavla \uri{i}a, i wegova dva zamjenika, kapetana Radomira Popovi}a-Raja i poru~nika Mitra Bukumiru. Oni su internirani u lo178

gor Strij u Poqskoj. \uri{i} je iz tog logora sa grupom od 20 zarobqenika pobjegao 27. avgusta 1943. godine. Grupa se potom razbila, i on se sa jednim bjeguncem probio preko Ma|arske i Vojvodine na Dunav. Prilikom prelaska Dunava uhvatila ga je patrola Nedi}eve Srpske dr`avne stra`e. Wemci su ga potom uzeli od nedi}evaca, i zatvorili u ratni~kom domu u Beogradu, gdje je dr`an oko 40 dana. \uri{i} je prilikom zarobqavawa bio potpuno iscrpqen, i imao je samo oko 45 kg. Na li~nu intervenciju Nedi}a je oslobo|en i vra}en u Crnu Goru. Nedi} to svakako nije u~inio bez razloga. Ve} se nazirao poraz Wema~ke, i on je znao da }e poslije rata odgovarati za saradwu sa okupatorom.88 Prilikom zarobqavawa vojvode Pavla \uri{i}a u Kola{inu, zarobqen je ve}i broj ~etnika koji su se nalazili pod wegovom direktnom komandom. Izvori o broju zarobqenih ~etnika su kontradiktorni jedni drugima. Globalno uzeto, broj zarobqenih ~etnika kretao se od 1.200 do 1.500 Pored ovih ~etnika, u Crnoj Gori i Hercegovini, od strane Wemaca i Italijana, zarobqeno ih je jo{ nekoliko stotina. U zemqi, zarobqeni ~etnici su bili zato~eni u logorima u Zemunu, Podgorici i Baru. Van zemqe, ~etnici su deportovani u logore u Italiji, Gr~koj i Wema~koj. Od ~etni~kih politi~kih prvaka, u operaciji “[varc”, bili su zarobqeni ili pohap{eni pored ostalih i ovi: dr Vukota Dedovi}, in`iwer Gligorije Vuk~evi}, Blagota Radovi}, Bo`idar Tomovi}, Ne{o [}epanovi}, Milo Begovi}, Risto Bo{kovi}, Krsto Qumovi}, Radoje [}eki}. Od oficira su zarobqeni ili uhap{eni ovi: pukovnik Zarija Vuksanovi}; majori: Reqa Pileti}, Mihailo Kekovi} i Radule Kujovi}; poru~nik bojnog broda Jakov Jovovi}; kapetani: Radojica Ron~evi}, Savo Bako~evi}, Gavrilo Radovi}, Branko Kukli} itd. U Italiji ~etnici su bili zato~eni u logorima “Altamura” kod Barija, i u Peru|i. Od wih su predwa~ili: major Radosav Joksimovi}, Milija i Miomir Joksimovi}i, Mili~ko Zowi}, profesor \or|ije Lazarevi} i Milija Bajov Vlahovi}. U Gr~koj su ~etnici bili zato~eni u logoru “Pavlo Melas” kod Soluna, i u Harmakiju. U logoru “Pavlo Melas” vode}i ~etnici su bili: Du{an Cemovi} i Petar Dragi{in Rako~evi}. ^etnici su bili zato~eni i u logorima u Wema~koj, i to u: Osnabriku, Boholtu, Elzebornu (u kome predwa~e: Bogdan Tomovi} i wegov sinovac pitomac Vojne Akademije Aco, i Vuka{in Dragovi}), Pandenbornu (u kome predwa~e: Simo Deleti}, Milo{ Vujovi} i Vaso Popovi}), u Dizeldorfvu (u kome predwa~e: bra}a Kikovi}i i Vuki} \uri{i}). Svi ovi podaci mogu se na}i u zborniku radova i svjedo~anstava, pod nazivom “Kola{inski ~etni~ki zatvor”, {tampanom u Titogradu 1987. godine. U ovom zborniku, sami re`imski komunisti~ki istori~ari i biv{i komunisti, robija{i zatvora u Kola{inu, prate}i svoju sudbinu poslije ukidawa ovog zatvora, i wihovog preseqavawa u druge zatvore i logore, priznaju da su sa wima robovali i ~etnici zarobqeni u operaciji “[varc”. Mawi dio ~etnika, koji su robovali u logorima u Crnoj Gori i Italiji, pu{teni su poslije kapitulacije Italije septembra 1943. godine, i vratili su se u Crnu Goru. Ve}ina onih koji su bili zato~eni u ostalim stranim logorima, ostala je u wima do svr{etka II svjetskog rata. Zbog pobjede komunista nijesu se vra}ali u zemqu, ve} su se razi{li po zapadnoevropskim i vanevropskim dr`avama.89 179

Operacijom “[varc” Wemci i Italijani nanijeli su osjetne gubitke ~etni~kom pokretu u Crnoj Gori i Hercegovini. Zarobqen je vojvoda Pavle \uri{i}, jedan od najsposobnijih Mihailovi}evih oficira, a sa wim oko 1.200 ~etnika-juri{lija, koji su spadali u jedne od najelitnijih ~etni~kih jedinica uop{te. Me|utim, glavni ciq operacije “[varc”, a to je bio hvatawe Dra`e Mihailovi}a i wegovog {taba nije ostvaren. Dra`a Mihailovi} je sa Dragi{om Vasi}em i ostalim ~lanovima svog [taba, uspio da se probije preko planine Zlatara u Srbiju. Ostali zna~ajniji ~etni~ki komandanti iz Crne Gore i Hercegovine, uspjeli su tako|e sa jezgrom svojih snaga da se probiju i nastave borbu. U dnevnom izvje{taju za 18. jun 1943. godine, wema~ki komandant za Srbiju, napisao je pored ostalog i ovo:... “3) U podru~ju Po`ege bugarsko lova~ko odjeqewe ubilo jednog pripadnika DM (pod ovom skra}enicom Wemci su podrazumijevali ~etnike Dra`e Mihailovi}a - obj. A. Stamatovi}a) i vo|ena je borba izme|u SDK (Wemci su koristili ovu skra}enicu za Srpski dobrovoqa~ki korpus tj. Qoti}eve jedinice –obj. A. Stamatovi}a) i grupa DM. 4)… za ubistvo jednog pripadnika Ruskog za{titnog korpusa-strijeqano je 50 talaca DM.90 Vaqa napomenuti, da su Ruski za{titni korpus ~inili ruski bjelogardejci koji su se stavili u slu`bu Wemaca. Wema~ke 369 i 373 pje{adijske divizije, u svom dnevnom izvje{taju od 15. juna 1943. godine, navele su: “Podru~je Zavidovi}i: ^etni~ki napadi na Podkale (2 km ju`no od Zavidovi}a) u 0200 sata odbijeni. Podru~je Zenica: Za odmazdu ~etni~kih napada bila je Bjela Voda (14 km jugoisto~no od Zenice) bombardovana.”91 Wema~ki opunomo}eni general u NDH Glez fon Horstenau, u svom dnevnom izvje{taju od 21. juna 1943. godine, zabiqe`io je pored ostalog i ovo: 118. lova~ka divizija: Upu}ena potjerna odjeqewa. Borba protiv ~etnika kod Brezova~e (jugozapadno od Iliye) Gonimo neprijateqa. 738 puk je na prostoru Gora`de-Osje~ani. 750 puk na prostoru Ustikolina-Modrani-Osanica. Sopstveni gubici: dio {taba u Kiseqaku: 2 mrtva, 9 rawenih. Neprijateq: 5 ~etnika mrtvih, 2 zarobqena i 1 laki mitraqez zaplijewen.”92 Komandant wema~kih trupa u Srbiji general Paul Bader, raspisao je i ime wema~kih okupacionih vlasti u Srbiji ucjenu od 100.000 rajshmaraka u zlatu za Dra`u Mihailovi}a. Ucjena je objavqena u beogradskom kvislin{kom listu “Novo vreme” od 21. jula 1943. godine, pod naslovom “Nove mere protiv banditizma”. U ucjeni za Mihailovi}a se ka`e: “100.000 rajshmaraka u zlatu dobi}e onaj koji dovede `iva ili mrtva vo|u bandi Dra`u Mihailovi}a. Ovaj zlo~inac bacio je zemqu u najve}u nesre}u. Otupiv{i od razvratnog `ivota uobrazio je da je on pozvan da “oslobodi” narod. Kao engleski pla}enik, ovaj sme{ni hvalisavac nije ni{ta drugo radio ve} utirao put boq{evizmu i time pomagao da se uni{te sva 180

nacionalna dobra koja su narodu od vajkada bila visoka i sveta. On je time poremetio mir seqaka i gra|anina upropastio imawe dobra pa i `ivot hiqadama qudi a zemqu bacio u neopisivu bedu i nevoqu. Stoga je ovaj bandit u zemqi ucewen sa 100.000 rajshmaraka uzlatu. Onaj koji doka`e da je ovog zlo~inca u~inio bezopasnim ili ga preda najbli`oj wema~koj vlasti ne samo {to }e dobiti nagradu od 100.000rajshmaraka u zlatu, nego }e time izvr{iti i jedno nacionalno delo, jer }e osloboditi narod i otaybinu od bi~a ne~uvenog i krvavog terora.”93 Komandant XIV pje{a~ke domobranske pukovnije NDH u Trebiwu pukovnik Mesi}, u svom izvje{taju od 12. kolovoza (avgusta) 1943. godine, napisao je ovo: “-^etni~kog vo|u majora Ba}evi}a tra`e Italijani i navodno bi ga imali uhititi. Prema pouzdanim vijestima se je isti iz podru~ja oko Bile}e sa ve}om grupom svojih qudi preko Lastve prebacio na jug prema Grabu. - Danas prije podne bio je upu}en pukovnik Lui|i Skoti, zapovjednik 55, pje{a~ke pukovnije u Grab, gdje je trebalo uhititi jednog ~etni~kog vo|u, koji je jutros iz Dubrovnika preko Trebiwa otputovao samovozom u Grab. Pukovnik Skoti ga nije mogao prona}i, niti doznati gdje se nalazi. Koji je to ~etni~ki vo|a nije mi htio re}i.”94 Kada je po~etkom septembra 1943. godine Italija kapitulirala, major \or|ije La{i} je poslao nare|ewe 10.septembra |eneralu Bla`u \ukanovi}u i pukovniku Baju Stani{i}u, u kome se pored ostalog ka`e: “Nare|ujem najhitniju mobilizaciju nacionalno ispravnog qudstva na teritoriji Crne Gore, da bi se sprije~io ulazak Wemaca u Crnu Goru.”95 La{i} je tako|e 12. septembra, izdao nare|ewe kapetanu Ivanu Ru`i}u iz Drobwaka, sqede}eg sadr`aja: “Sprije~ite svaki poku{aj upada Wemaca u Crnu Goru, i u tom ciqu pripremite ru{ewe objekata na komunikacijama. Zahtijevajte od Italijana da odmah puste na slobodu pohap{ene i internirane ~etnike, i sprije~ite im povla~ewe. Ukoliko je mogu}e privolite ih na saradwu da se bore zajedno sa nama protiv Wemaca.”96 Major \or|ije La{i} ro|en je 5. maja 1906. godine u Lijevoj rijeci. Vojnu Akademiju zavr{io je u 52 klasi. Kasnije je zavr{io Vi{u {kolu Vojne Akademije i |eneral{tabnu pripremu. U ~in |eneral{tabnog majora unaprije|en je 1940. godine. U aprilski rat 1941. godine, u{ao je kao na~elnik [taba Dravske divizije.97 Pukovnik Bajo Stani{i} ro|en je 16. maja 1891. godine u Vini}ima kod Manastira Ostroga. Zavr{io je oficirsku {kolu u Cetiwu u 4 klasi 1912. godine. U ~in poru~nika unaprije|en je 16. novembra 1913. godine. Neposredno po svr{etku I svjetskog rata, u tzv. Bo`i}noj pobuni u Crnoj Gori, pristupio je bjela{kom pokretu. Po ugu{ewu Bo`i}ne pobune nastavio je da se bavi oficirskim pozivom u vojsci Kraqevine SHS, i redovnim putem napredovao je do ~ina pukovnika. Izme|u dva svjetska rata, jedno vrijeme slu`bovao je u Petrovaradinu kod Novog Sada, a poslije je bio i na~elnik Podoficirske {kole u Bile}i. U aprilskom ratu 1941. godine, u~estvovao je kao komandant puka na frontu prema Skadru.98 [tab II proleterske brigade, u svom obavje{tajnom izvje{taju od 25. oktobra 1943. godine, upu}enom [tabu II udarnog korpusa NOVJ, napisao je ovo: “Najve}a grupa ~etnika nalazi se u Gorwaku. Wih ima oko 2000oko 181

Vaqeva, ima ih oko 700 na Zlatiboru i u dolini Lima. U Gorwaku je najve}i broj oficira i podoficira. 10. 11. i 12.o.m. su vodili borbe ~etnici i Wemci u okolini ^ajetine. ^ajetinu nisu oduzeli. Tom prilikom su ~etnici zarobili 8 Wemaca. Wemci su im postavili uslove da im vrate zarobqenike, ili }e svakog dana ubijati po 23 taoca. Ovi nisu vratili Wemce i Wemci su po~eli sa ubijawem.”99 Komandant wema~kog XV armijskog brdskog korpusa general Eglser je 28. septembra 1943. godine, izdao nare|ewe o hvatawu ~etni~kog vojvode Mom~ila \uji}a i wegovog na~elnika {taba kapetana Davida [o{ki}a. Ovaj general u izvje{taju komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok je napisao: “\uji} je od Dra`e Mihailovi}a dobio nare|ewe da nastavi borbu protiv bandita, ali istodobno da ne prekida borbu protiv Wemaca i da, prvenstveno izvodi sabota`e.”100 Vojvoda pop Mom~ilo \uji} je 30. septembra 1943. godine, radiogramom obavijestio Dra`u Mihailovi}a o akcijama ovako: “Jedinice su razorile veliki most na rijeci Zrmawi, preko kojeg vodi glavna saobra}ajnica izme|u Like i Dalmacije. Ovim putem se odvija wema~ko nastupawe ka Jadranu. Na sektoru Like s uspjehom se napadaju dvije wema~ke kolone. Na putu Drni{-[ibenik uni{teno dvoje wema~kih oklopnih kola.”101 Prilikom kapitulacije Italije po~etkom septembra 1943. godine, italijanske snage su bje`ale pravcem Krli}-Vrlika. Jedan dio italijanskih snaga koji je do{ao u Vrliku, poku{ao je da pobjegne kod partizana. ^etnici vojvode Mom~ila \uji}a su trinaestoricu uhvatili i strijeqali.102 Jedna od najspektakularnijih ~etni~kih akcija, bila je oslobo|ewe Prijepoqa 12. septembra 1943. godine. Ovu akciju izvela je Novovaro{ka ~etni~ka brigada. Tom prilikom ~etnici su zaplijenili nekoliko wema~kih kamiona, automobila i motocikla.103 O ovoj akciji i onima na podru~ju Starog Rasa u to vrijeme, ~etni~ki komandant Vojislav Luka~evi} je pred istra`nim organima 1945. godine u Beogradu ispri~ao: “Mi smo zauzeli Prijepoqe i dve stotine ~etnika ostalo je na bojnom poqu. Raspolo`ewe protiv okupatora bilo je veliko, naro~ito kad je pukla prva pu{ka i prvi topovi kad su se ~uli. Borba se razvijala i daqe. Bila je kod [tabqa, zauzeta je Nova Varo{, Rudo i Mio~e. Nema~ke divizije su se povla~ile u neredu ka Pqevqima. Zaplewen je veliki broj topova i mnogo municije. Izvr{avaju}i tako svoj zadatak, od zaplewenih nema~kih automobila i kamiona kod Prijepoqa, organizovao sam motornu kolonu i krenuo za Bijelo Poqe, koje su Italijani evakuisali i do{li u Berane.”104 Vojislav Luka~evi} prije rata bio je ~inovnik Gra|anskog dru{tva “Batiwol”, a pored toga imao je ~in rezervnog kapetana II klase. Za vrijeme II svjetskog rata, na predlog Dra`e Mihailovi}a, prvo je unaprije|en u ~in kapetana I klase 6. septembra 1942. godine, a kasnije i u ~in majora. Tako|e odlikovan je Kara|or|evom zvezdom V stepena sa ma~evima. Sve ovo dobio je od Jugoslovenske Vlade u Londonu. Sa vojvodom i majorom Petrom Ba}ovi}em, bio je delegat Jugoslovenske vojske u otaybini, na vjen~awu kraqa Petra II sa gr~kom princezom Aleksandrom u Londonu, 20. marta 1944. godine. Po~etkom decembra 1944. godine, partizani su ga zarobili, su|eno mu je od strane komunisti~kog suda, i presu|eno na smrt. Strijeqan je 14. avgusta 1945. godine u Beogradu.105 182

Komandant wema~kih snaga u NDH general Rudolf Liters, u svom izvje{taju od 23. oktobra 1943. godine, napisao je pored ostalog i ovo: Komandi 15. brdskog armijskog korpusa Isto~no od Sarajeva 1 rezervni lova~ki puk svojim napadom potisnuo ~etnike u nazad i tom prilikom spalio ku}e ude{ene za odbranu i mnogobrojna skrovi{ta za municiju. Kod neprijateqa izbrojano 7 mrtvih. Neprijateq je slabijim vo}nim napadom razbio 1 ~etu 6 hrvatskog brdsko puka koja nije pru`ila naro~it otpor. Tako je skoro cio puk rasformiran. Isto~no od Sokolca vode se navodno borbe izme|u ~etnika i komunista. Konstatovana su neprijateqska okupqawa u blizini La{ve i Kirana. Tamo su ~etnici i komunisti u savezu. Sjeverozapadno od Sarajeva izvr{eni su prepadi na kolonu motornih vozila, `eqezni~ke stanice i prugu. U ciqu odmazde strijeqano je 27 ~etnika koji su dr`ani kao taoci.”106 [tab II proleterske divizije, je u svom obave{tajnom izvje{taju upu}enom II udarnom korpusu od 25. oktobra 1943. godine, pored ostalog napisao: “Prema izvje{taju Obavje{tajnog centra 4 bataqona II Proleterske brigade vide se velike vatre u pravcu Zlatibora i govori se da Wemci pale sva ona sela gde im ~etnici daju otpor.”107 Dra`a Mihailovi} je 13. novembra 1943. godine poslao radiogram kairskoj SOE (britanskoj slu`bi za izuzetne zadatke - obj. A. Stamatovi}a), u kome se ka`e: “Nemci i Qoti} {ire glasove o nekakvom sporazumu izme|u Nedi}a i mene. Ciq toga je da se stvori zabuna u na{im redovima u trenutku kada se Nemci ose}aju ugro`eni i kada mi treba da smo naj~vr{}i. Ja najodlu~nije odbijam tu la`. Ja nisam nikada i nigde poku{ao niti sad poku{avam niti }u ikada poku{avati da se sporazumem bilo s Nedi}em bilo sa Nemcima. Obave{ten sam da su ti glasovi prodrli u inostranstvo. Molim vas pobijte tu providnu la`. Koliko }e se vremena jo{ te nepotrebne la`i, koje poti~u ili od okupatora ili od komunista ili od na{ih kvislinga, {iriti po inostranstvu. Nije dovoqno {to moram da se branim od Nemaca, usta{a i komunista ve} sad treba izgleda da se branim i od na{ih saveznika. Molim vas postarajte se da se to prekine jednom za svagda.”108 [ef Gestapoa za Beograd dr Karl Kraus, u svom izvje{taju od 10.januara 1944. godine, napisao je ovo: “Mihailovi}eva organizacija danas je jedini stvarni faktor o odlu~ivawu sudbine srpskog naroda. Nije va`no {ta se misli u Beogradu, ve} je va`no {ta se misli u unutra{wosti u naj{irim narodnim slojevima, i da ne postoji jedna ku}a koja nije izgubila nekog ro|aka u borbi za ideju Mihailovi}eve organizacije. To je jedan pokret koji ima svu stvarnu snagu narodu i ako Wemci `ele mir moraju uzeti u obzir ove ~iwenice. Nedi} ne predstavqa ni{ta, a qoti}evci predstavqaju snagu sve dotle dok ih Wemci podr`avaju.”109 Vojnoupravni komandant wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok potpukovnik fon Gojtner, u svom izvje{taju Vrhovnoj komandi Vermahta od 13. maja 1944. godine je napisao:” 10. 5. ~etnici su kod Kremne izvukli iz voza tri civila koji su radili za wema~ke oru`ane snage, jednog ubili, a ostale i{ibali.”110 Pro~elnik Operativnog odjela zapovjedni{tva Glav183

nog sto`era domobranstva NDH potpukovnik Helbik, u svom izvje{taju od 10. lipwa (juna) 1944. godine je naglasio: “Jedna ~etni~ka skupina od oko 30 qudi napala je kod Jabu~kog sedla (9 km. jugozapadno od Rogatice) 1 wema~ki teretni samovoz. Poginula su 2 Niemca, 2 su rawena.”111 Poslije tromjese~nog boravka u savezni~kim komandama u Italiji, Egiptu i Londonu, krajem maja 1944. godine, u Jugoslaviju su se vratili ~etni~ki komandanti Vojislav Luka~evi} i Petar Ba}ovi}. Luka~evi} se po Mihailovi}evom nare|ewu vratio u Stari Ras, i preuzeo komandu nad tamo{wim ~etnicima. Saznav{i za wegov povratak, Wemci su organizovali potjere za wim, sa namjerom da ga uhvate ili ubiju, ali u tome nijesu uspjeli.112 Krajem juna 1944. godine, po nare|ewu vojvode Pavla \uri{i}a formirane su ~etni~ke crne trojke. One su imale zadatak da likvidiraju okupatorske oficire i agente, kao i {pijune i agente okupatora, po selima i gradovima koji su bili pod wema~kom kontrolom. Tako je u Kotoru po~etkom jula 1944. godine od ovih trojki likvidiran ~lan Privremenog vo|stva Crnogorske stranke dr Bo`o Krivokapi}, za koga se znalo da odr`ava tijesne veze sa usta{ama preko Dubrovnika, kao i agentom ABVER-a Brunom Vozakom, ~ije je konspirativno ime bilo dr Bolmar. U Podgorici su likvidirani Vasilije Radi~evi} i Ivan Tijan, koji su bili agenti wema~kog obavje{tajnog oficira Jozefa Cvilingera.113 Komandant wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok general-pukovnik Aleksander fon Ler, u svom dnevnom izvje{taju od 1. septembra 1944. godine Vrhovnoj komandi Vermahta, napisao je ovo: “^etni~ki odredi, koji su prilikom razoru`awa bugarskih jedinica zaplijenili 8 mitraqeza, 24 pu{komitraqeza, 8 minobaca~a i 540 pu{aka, zauzeli su na dunavskom ju`nom predjelu rejon.”114 Dra`a Mihailovi} je 1. septembra 1944. godine, izdao nare|ewe za op{tu mobilizaciju koje glasi: “U ime Petra II, u sporazumu sa na{om velikom koalicijom i na osnovu vlasti koja mi je povjerena, progla{avam, na dan 1. septembra u nula ~asova op{tu mobilizaciju celog naroda protiv svih neprijateqa. Nare|ujem da se ta mobilizacija ima izvr{iti po direktivi Glavnog {taba Jugoslovenske vojske u otaybini pod pretwom smrtne kazne (za one koji se ne bi odazvali ili je omeli).” Tre}e zborno podru~je domobranstva je u svom izvje{taju od 16. rujna (septembra) 1944. godine, navelo ovo”: “Zbog ubistva 15 Wemaca 13. IX u podru~ju Mesi}a (6 km ju`no od Rogatice) od strane ~etnika, po nalogu Wemaca izvr{ene su odmazde nad ~etni~kim selima Ferizovi}i-Vragolovi (2-5 km zapadno od Rogatice), te u podru~ju oko Gora`de i Mesi}a.”115 Ober{tumbanfirer SS-a Herman, iz wema~ke policije i slu`be bezbjednosti u NDH, u svom dnevnom izvje{taju od 28. septembra 1944. godine je napisao pored ostalog: ...od 22. 9… ~etni~ke jedinice u rejonu Trebiwe-Hum-Uskopqe nalaze se u borbi s wema~kom i hrvatskom vojskom. U Dubrovniku je hrvatska policija uhapsila 72 pristalice ~etnika kao taoce.”116 Dana 14. oktobra 1944. godine, ~etni~ka delegacija u sastavu: Jevrem [auli}, major Bo{ko Pavi}, kapetan Dabovi}, kapetan Du{an Arsovi}, Nikola Vuk~evi} i potporu~nik Cuci}, tajno je otplovila iz Bokokotorskog zaliva prema Italiji i saveznicima. Ovoj misiji bili su pridodati 184

vlasnik brodi}a kojim su krenuli Marko \erkovi}, i ameri~ki pilot Debert Artur Petrson, koji je u maju bio oboren kod Danilovgrada, ali su ga ~etnici spasili. Brodi} kojim je otplovila ova ~etni~ka misija bio je potopqen od strane wema~ke obalske artiqerije, koja ga je ga|ala. [ef misije Jevrem [auli}, major Bo{ko Pavi}, kapetan Dabovi}, potporu~nik Cuci} i brodovlasnik Marko \erkovi} su poginuli, a kapetan Du{an Arsovi} i Nikola Vuk~evi} su raweni.117 ^etni~ki vojvoda \oko Mari}, u svojoj kwizi “\eneral Dra`a Mihailovi} - 25-godi{wica wegove pogibije 1946-1971.”, koja je objavqena u ^ikagu 1981. godine, o smrti ~etni~kog vojvode Maneta Rokvi}a pi{e: “Vojvoda Mane Rokvi} nije verovao koliko je Nemcima stalo da do|u do na{ih glava, poverovao je wihovim oficirima i oti{ao na tobo`we pregovore, gde je uhap{en, sproveden u Zagreb i predat Paveli}u `iv. Wegovu pratwu, 24 ~etnika, junaka i pregaoca, predali su u zloglasni usta{ki logor u Jasenovcu, gde su poklani.”118 ^etni~ki pokret Dra`e Mihailovi}a bio je antihitlerovski i oslobodila~ki pokret. Po vremenu i okolnostima u kojima se pojavio, on je prva gerila u Evropi, odnosno prvi organizovani vojni~ki pokret, koji je u dr`avama porobqene Evrope poveo otpor protiv okupatora. Pored niza mawih ofanziva, koje su protiv wega pokretali okupatori i kvislinzi, mogu se izdvojiti dvije. Prva ofanziva bila je u novembru i prvoj polovini decembra 1941. godine. Ova ofanziva bila je ustvari usmjerena na uni{tewe ustanka u Srbiji, i bila je dvojnog karaktera, protiv ~etnika i partizana. Druga ofanziva bila je “[varc”, i kulminirala je u prvoj polovini maja 1943. godine. Ova ofanziva bila je uperena direktno protiv ~etnika. U obje ofanzive ciq okupatora nije ostvaren, mada su u wima nanijeti osjetni gubici ~etnicima, odnosno u prvoj je zarobqen pa strijeqan major Aleksandar Mi{i}, a u drugoj je zarobqen vojvoda Pavle \uri{i}. Od organizovawa svoje gerile, pa do wenog kraja, |eneral Mihailovi} je istu vodio smi{qeno i spretno u vojni~kom smislu, uvijek biv{i svjestan koliku trenutnu ima snagu, i kolike su mu mogu}nosti djelovawa. On je kao profesionalni vojnik, tj. |eneral{tabni oficir, dobro znao koliko gerila mo`e, odnosno ne mo`e nanijeti {tete okupatoru, i pod kojim okolnostima. Mihailovi} je kao oficir bio svjestan, da se II svjetski rat ne}e rije{iti u Jugoslaviji i na Balkanu, niti da }e ga rije{iti bilo koja gerila u Evropi, pa ~ak i bitnije uticati na wegov ishod. On je znao pou~en iskustvom iz I svjetskog rata, da }e i II svjetski rat rije{iti velike sile i veliki narodi, na glavnim frontovima. Dobro je znao dokle se u gerili mo`e i}i u akcijama, a da te akcije budu kontraproduktivne, odnosno da okupator svojim represalijama prema srpskom narodu ne napravi genocid. Wemci su imali preciznu matemati~ku ra~unicu represalija, sto Srba za jednog mrtvog Wemca, odnosno pedeset za rawenog. Na srpskom narodu je bilo ho}e li ili ne}e ostati miran. Tito nije znao za tu granicu, ili je mo`da boqe re}i da je znao, ali ga nije bilo briga. Srpski narod je bio uni{tavan, wegove ku}e paqene, i wegova dobra ni{tavna, a ne wegov hrvatski. 185

************* NAPOMENE 1. Izvje{taj na~elnika Upravnog {taba wema~ke komande za Srbiju dr Georga Kizela od 23. jula 1941. Komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XIII, kw. 1. Beograd, 1973. dok. br. 87, 226. 2. AVII, fond DM, dok. YK-Y-5. 3. Izvje{taj OK KPJ za Ni{ od 22. avgusta 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949. dok. br. 13, 70. 4. isto, izvje{taj jedinica i ustanova pot~iwenih komandi II italijanske armije o zna~ajnim doga|ajima od 31. avgusta do 5. septembra 1941., tom XI II, kw. 1, Beograd, 1969, dok. br. 172, 581. 5. isto, izvje{taj vojnog zapovjednika u Srbiji generala Franca Bemea od 21. septembra 1941. tom I, Beograd, 1949, dok. br. 166, 443. 6. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a, kw. 1, Beograd, 1984, 3. 7. Izvje{taj grupe generala Luki}a i II zdru`ene brigade od 8. listopada 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 34, 94-95. 8. isto, izvje{taj zapovjednika II zdru`ene domobranske brigade od 12. listopada 1941. Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH, dok. br. 325, 96. 9. isto, telefonski izvje{taj zapovjednika oru`ni~kog domobranskog krila u Sarajevu od 31. listopada 1941. tom IV, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 32, 94. 10. Branko Lazitch (pseudonim Branislav Strawkovi}), Iz istorije Ravne Gore 1941, Kwiga o Dra`i, kd. I, Windsour, Canada, 1956. 11. Izvje{taj na~elnika [taba wema~kog opunomo}enog komandanta u Srbiji od 1. novembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XIII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 220, 564-566. 12. isto, povjerqiva okru`nica wema~kog vojnog zapovjednika na Balkanu od 4. novembra 1941 tom I, Beograd, 1949, dok. br. 248, 587. 13. Tajna i javna saradwa ~etnika i okupatora 1941-1944. Arhivski pregled, Beograd, 1976. (dokument je prevod sa wema~kog jezika). 14. AVII, fond DM, VK-P-3. 15. Izvje{taj wema~kog opunomo}enog komandanta u Srbiji generala Franca Bemea od 15.novembra 1941. Komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 237, 636-637. 16. AVII, ~. a., k. 12, reg. br. 6/1. 17. Dnevnik [taba XVIII wema~kog armijskog korpusa od 18. novembra do 8. decembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949, dok. br. 278, 628. 18. isto, Prilog Dnevnika [taba XVIII wema~kog armijskog korpusa od 19. septembra do 6. decembra 1941. dok. br. 279, 634. 19. isto, referat wema~kog dr`avnog savjetnika u Srbiji generala dr Harolda Turnera od 21. novembra 1941. dok. br. 167, 447. 20. isto, izvje{taj jedinica i ustanova pot~iwenih komandi II italijanske armije o zna~ajnim doga|ajima u toku novembra i decembra 1941. tom XIII, kw. 1, Beograd, 1969, dok. br. 205, 729. 21. isto, izvje{taj wema~kog vojnog zapovjednika u Srbiji artiqerijskog generala Paula Badera od 10. decembra 1941. tom I, Beograd, 1949, dok. br. 280, 637. 186

22. isto, Desetodnevni izvje{taj 342, wema~ke pje{adijske divizije od 10. decembra 1941. opunomo}enom komandantu u Srbiji, tom XII, kw. I, Beograd, 1973, dok. br. 270, 737. 23. Pavle Me{kovi}, Na Ravnoj Gori, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. 24. Izvje{taj obavje{tajnog odjeqewa komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok od 12. decembra 1941. pot~iwenim divizijama, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 275, 753. 25. isto, Objava, tom I, Beograd, 1949,636. 26. isto, Izvje{taj pomorsko-redarstvenog odjela mornarice NDH od 10. prosinca 1941. tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 138, 372-373. 27. DACG, AOP, br. 278/V3-9 (41), pismo ~lana partizanskog {taba u [}epan Poqu Obrada Cicmila od 11. decembra 1941. [tabu Durmitorskog NOP odreda u @abqaku. 28. isto. 29. Izvje{taj I domobranskog zbora od 12. prosinca 1941. Zbornik dokumenata i podata o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 139, 376. 30. DACG, AOP, br. 2205/XI 1a-13 (41), pismo Dra`e Mihailovi}a od 20. decembra 1941. komandantu ~etni~kih odreda Jugoslovenske vojske u Crnoj Gori majoru \or|iju La{i}u. 31. isto, br. 427/XI 1a-16 (41) Rezolucija predstavnika op{tina Qevore~ke i Prekobrdske od 23. decembra 1941. 32. Pismo Glavnog {taba NOP odreda za Srbiju [tabu Romanijskog NOP odreda od 30. decembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949. dok. br. 97, 313. 33. AVII, fond DM, VK-Y-26. 34. isto, dok. -BK-P-3-dok.- M-1977. 35. Izvje{taj usta{kog oficira za vezu kod wema~ke okupacione uprave u Srbiji, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949, dok. br. 153, 4 20. 36. isto, Izvje{taj jedinica i ustanova II italijanske armije o zna~ajnim doga|ajima u toku novembra i decembra 1941, tom XIII, kw. 1, Beograd, 1969, dok. br. 205, 787. 37. isto, Zapovijest 342, wema~ke pje{adijske divizije od 6. januara 1942. tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 3, 14, i 26. 38. isto, izvje{taj zapovjednika II domobranskog zbora NDH o borbama na podru~ju sjeverne Bosne od 16. do 28. veqa~e 1942, tom IV, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 153, 518. 39. AVII, ~. a., 151, 5/3-7. 40. Stanislav Krakov, General Milan Nedi{-Prepuna ~a{a ~emera, Minhen, 1968, 147. 41. Svi podaci su skup parcijalnih istra`ivawa; Novo vreme, 11. april 1942, 2. 42. Desetodnevni izvje{taj na~elnika {taba wema~kog komandanta za Srbiju pukovnika Kevi{a od 20. aprila 1942., Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 57, 306-308. 43. AVII, fond DM, k. 302, reg. br. 2/1. 44. Desetodnevni izvje{taj na~elnika {taba wema~kog komandanta za Srbiju general{tabnog pukovnika Kogarda od 30. aprila 1942. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 64, 348. i 352. 187

45. AVII, ~. a. 4/5, 18. 46. Desetodnevni izvje{taj na~elnika {taba wema~kog komandanta za Srbiju general{tabnog pukovnika Kogarda od 10. juna 1942. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 89, 480. 47. isto, Desetodnevni izvje{taj wema~kog komandanta u Srbiji generala Paula Badera od 20. juna 1942. dok. br. 93, 494. 48. isto, Izvje{taj Zapovjedni{tva I domobranskog zbora NDH, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 58, 139-140. 49. isto, Mjese~ni izvje{taj Operativnog odjeqewa Komande wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok od 30. juna 1942, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 101, 530. 50. isto, Direktiva komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok pot~iwenom wema~kom komandantu u Srbiji od 10. jula 1942. dok br. 107, 555530. 51. AVII, fond DM, VK-P-684. 52. NAW, Records of Headquarters, German Armed Forces High Comand (Obercomando der Wemacht), T-175-140-2668302. 53. Biqe{ke sa referisawa na~elnika Operativnog odjeqewa komanduju}eg generala i komandanta u Srbiji od 28. avgusta 1942. komandantu wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 137, 676. 54. AVII, ~. a., 35/2, 210. 55. Izvje{taj komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok generala Aleksandra fon Lera od 28. oktobra 1942. upu}en Vrhovnoj komandi Vermahta. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 168, 815. i 817. 56. AVII, fond DM, D-XXI-2165. 57. NAW, mikrofilm T-354, rola 145, 3785997 58. isto, mikrofilm T-175, rola 124, 598993-94. 59. isto, 598496. 60. Mjese~ni izvje{taj komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok generala Aleksandera fon Lera od 29. novembra 1942. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 186, 897. 61. isto, Mjese~ni izvje{taj Operativnog odjeqewa 714, wema~ke pje{adij ske divizije za novembar 1942, dok. br. 188,906-907. 62. NAW, mikrofilm T-501, rola 352,668-669. 63. Radoje L. Kne`evi}, Kwiga o Dra`i, kw. I Windsor, Canada, 1956. 64. DACG, AOP, br. 8272/IX 1a-246 (42), pismo komandanta Kola{inske ~etni~ke brigade kapetana II klase Leke Vujisi}a komandantu Rova~kog ~etni~kog bataqona (nedatirano iz 1942). 65. AVII, ~. a.. odjeqak za Crnu Goru, V-65, izvje{taj Pavla \uri{i}a Dra`i Mihailovi}u od 10. januara 1943. strogo povjerqivo. 66. Izvje{taj [taba I [umadijskog NOP odreda “Milan Blagojevi}” od 14. januara 1943. Glavnom {tabu NOV i PO Srbije, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 5, Beograd, 1954, dok. br. 4, 20. 67. isto, Saop{tewe wema~kog feld komandanta iz Vrwa~ke Bawe od 5. marta 1943. dok. br. 164,445. 68. AVII, fond DM, D-XXXII-114. 188

69. Nema~ka obave{tajna slu`ba, kw. 8, Beograd, 1956. 70. Hitler e Musolini, Letere e Documenti, Milan-Rizoli, 1946,141. 71. Walter Roberts, Tito, Mihailovich, and Allies, 1941-1945, New Brunswik, 1973,104; NAW, mikrofilm T-120, rola 615, 245-66. 72. NAW, Trials of War Criminals before the Nuerenberg Military Tribunals, vol. XI, bp. 1016. 73. Dnevni izvje{taj III domobranskog zbora od 5. aprila 1943. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 12, Beograd, 1955, dok. br. 294, 602. 74. isto. Zapisnik sa sastanka odr`anog 21. aprila 1943. pri Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija”, dok. br. 255.526. 75. kao nap. 71, 123. 76. Dnevni izvje{taj wema~kog {taba za vezu pri Vi{oj komandi “SlovenijaDalmacija” od 14. maja 1943. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 13, Beograd, 1955, dok. br. 194, 455. 77. Milorad Joksimovi}, Pavle \uri{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, sv. 5, Chicago, 1960, 85. 78. Dnevni izvje{taj komandanta VI italijanskog armijskog korpusa generala Pjacinija od 15. maja 1943. o napredovawu Wemaca kroz Hercegovinu, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 13, Beograd, 1955, dok. br. 202, 467-468. 79. isto, pismo komandanta SS divizije “Princ Eugen” generala Augusta Flepsa komandantu italijanske divizije “Marke” generalu \uzepe Amiku od 16. maja 1943. dok. br. 215, 499. 80. isto, Izvje{taj komandanta II italijanske armije generala Marija Robotija italijanskom General{tabu od 15. maja 1943. dok. br. 199, 461-463. 81. isto, Dnevni izvje{taj wema~kog {taba za vezu pri italijanskoj Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija” od 17. maja 1943. dok. br. 219, 510. 82. isto, Izvje{taj ~lana italijanske misije generala \ankarla Rea od 18. maja 1943, o odr`anom sastanku sa wema~kim opunomo}enim generalom u NDH Glezom fon Horstenauom, dok. br. 227, 555. 83. isto, Dnevni izvje{taj za 21. maj 1943. wema~kog {taba za vezu pri Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija”, dok. br. 243, 589. 84. isto, Dopis wema~kog {taba za vezu pri Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija”od 26. maja 1943. dok. br. 261, 643. 85. isto, Dnevni izvje{taj wema~kog {taba pri Vi{oj komandi “SlovenijaDalmacija” od 29. maja 1943. dok. br. 271, 669. 86. isto, dok. br. 272, 672. 87. isto, Dnevni izvje{taj 369,i 373.wema~kih pje{adijskih divizija od 1. juna 1943. kw. 14, Beograd, 1956, dok. br. 115, 267. 88. Milorad Jokimovi}, Pavle \uri{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, sv. 5, Chicago, 1960, 85; Borivoje M. Karapanyi}, Gra|anski rat u Srbiji, Cleveland, 1958, 312. 89. Kola{inski ~etni~ki zatvor, Titograd, 1987; DACG, AOP, IX 1a-154/43. i IX 1b-96 (43), pismo Suda za za{titu naroda wema~kom komandantu mjesta Podgorica od 29. i 30. novembra 1943. 90. Dnevni izvje{taj wema~kog komandanta za Srbiju od 18. juna 1943. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 5, Beograd, 1954, 461, 181. 91. isto, Dnevni izvje{taj 269, i 373, wema~kih pje{adijskih divizija od 15. juna 1943. tom IV, kw. 14, Beograd, 1956, dok. br. 167, 368. 189

92. isto, Dnevni izvje{taj wema~kog opunomo}enog generala u NDH Gleza fon Horstenaua od 21. juna 1943, dok. br. 183, 400. 93. Nove mere protiv banditizma, Novo vreme, 21.jul 1943. 94. Izvje{taj komandanta XIV pje{a~ke domobranske pukovnije NDH u Trebiwu pukovnika Mesi}a od 12. kolovoza 1943. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 16, Beograd, 1956, dok. br. 191, 490. 95. AVII, ~. a., odjeqak za Crnu Goru, V-987. 96. isto, V-995. 97. Radomir Popovi}-Rajo, \or|e M. La{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, sv. 2, Chicago 1959, 99-100. 98. Glas Crnogoraca, br. 53,16. novembar 1913,1; ostali podaci prikupqeni su parcijalnim istra`ivawima i od Stani{i}eve bli`e rodbine i poznanika. 99. Obave{tajni izvje{taj [taba II proleterske brigade od 24. septembra 1943. [tabu II udarnog korpusa NOVJ, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 16, Beograd, 1958, dok. br. 36, 101. 100. NOB u Dalmaciji 1941-1945, Zbornik dokumenata i podataka Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 8, Split, 1981, 890. 101. AVII, 314, 566/330. 102. kao nap. 100, 191. 103. AVII, ~. a., Kwiga primqenih depe{a, raspis Dra`e Mihailovi}a od 15. septembra 1943; isto, CG-V-103, obavje{tewe Gorskog {taba (Komanda Starog Rasa) br. 148 od 17. septembra 1943. 104. Su|ewe ~lanovima politi~kog i vojnog rukovodstva organizacije Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945. 105. isto, Podaci su sakupqeni fragmentarnim istra`ivawem. 106. Izvje{taj komandanta wema~kih snaga u NDH generala Rudolfa Litersa od 23. oktobra 1943, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 18, Beograd, 1958, dok. br. 175, 438. 107. isto, Obavje{tajni izvje{taj [taba II proleterske divizije od 25. oktobra 1943. [tabu II udarnog korpusa, tom I, kw. 16, Beograd, 1958, dok. br. 50, 137. 108. PRO, FO, 371/37591. 109. AVII, fond DM, BK-W-88. 110. Izvje{taj vojnoupravnog komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok potpukovnika fon Gojtnera od 13.maja 1944. Vrhovnoj komandi Vermahta, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 4, Beograd, 1979, dok. br. 57, 247. 111. isto, Izvje{taj pro~elnika Operativnog odjela zapovjedni{tva Glavnog sto`era domobranstva NDH potpukovnika Helbika od 10. lipwa 1944, tom V, kw. 28, Beograd, 1963, dok. br. 124,655. 112. AVII, ~. a., odjeqak za Crnu Goru, reg. br. 6605, pismo Pavla \uri{i}a Dra`i Mihailovi}u (nedatirano). 113. Arhiv MUP-a Crne Gore, Sword Party. 114. Dnevni izvje{taj komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok general-pukovnika Aleksandra fon Lera od 1. septembra 1944. Vrhovnoj komandi Vermahta, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 4, Beograd, 1979, dok. br. 121, 556. 115. isto, Izvje{taj III zbornog podru~ja domobranstva NDH od 16. rujna 1944, tom IV, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 139, 376. 116. isto, Dnevni izvje{taj SS ober{tumbanfirera Hermana iz wema~ke policije i slu`be bezbjednosti u NDH od 28. septembra 1944, tom IV, kw. 29, Beograd, 1968, dok. br. 152, 647. 190

117. AVII, naknadna ~etni~ka arhiva, odjeqak za Crnu Goru, V-2363, saop{tewe Nacionalnog rukovodstva Komande Crne Gore, Boke i Starog Rasa. 118. \oko Mari}, \eneral Dra`a Mihailovi}-25. godina wegove pogibije 1946-1971, ^ikago, 1981, 117.

191

SAVEZNICI O ^ETNICIMA I MIHAILOVI]U Napadom sila Trojnog pakta na Jugoslaviju, ova dr`ava se samim tim svrstala u tabor antihitlerovske koalicije, koja je u II svjetskom ratu brojala nekoliko desetina dr`ava predvo|enih SAD, Velikom Britanijom i SSSR-om i Francuskom. Vlada Kraqevine Jugoslavije, i sam kraq Petar II Kara|or|evi} sa kraqevskom porodicom, ubrzo poslije odlaska iz Jugoslavije 15. aprila 1941. godine, na{li su se u Londonu. U ovom gradu bilo je niz vlada dr`ava koje su sile Trojnog pakta na ~elu sa Wema~kom okupirale. Vijesti o pokretu otpora kojeg je organizovao pukovnik Dra`a Mihailovi}, ubrzo su procurele po cijeloj Evropi i svijetu. Vode}e savezni~ke dr`ave, isprava su Mihailovi}u pru`ale moralnu, a zatim i materijalnu pomo}. Ova materijalna pomo} bila je dosta skromna. Britanski kraq Yory VI je 15. juna 1942. godine, podigao britansko poslanstvo kod Jugoslovenske vlade na rang ambasade. Britanski ambasador Yory Rendel, je predaju}i akreditivna pisma kraqu Petru II Kara|or|evi}u pored ostalog rekao: “Podizawe predstavni{tva Wegovog Veli~anstva na stepen ambasade simboli~ki je gest kojim se `eli izraziti najdubqe divqewe koje Britanija i cela Britanska Imperija ose}aju-kao i sve slobodne zemqe sveta – prema juna~kom otporu protiv brutalnih napada~kih sila naroda Va{eg Veli~anstva i jugoslovenske rodoqubive vojske, koja se i daqe bori na tlu Jugoslavije pod komandom Va{eg ministra vojske generala Dra`e Mihailovi}a”...1 U Jugoslovenskom domu u Londonu, na Vidovdan 28.juna 1942. godine, organizovana je sve~ana akademija. Britanski ministar za Indiju Lepold Emeri, tom prilikom odr`ao je prisutnima podu`i prigodan govor, u kome je za{ao i u daqu pro{lost srpskog naroda. U svom govoru on je pored ostalog rekao: “Juna~ki narode Jugoslavije! Srbi, Hrvati i Slovenci! Nepobjedivi ratnici, koji se borite na bojnom poqu sa Dra`om Mihailovi}em! Gra|ani i gra|anke, seqaci i seqanke Jugoslavije, vi koji nikada nijeste klonuli duhom i koji s vjerom u pobjedu ~ekate ~as oslobo|ewa od va{ih ugweta~a!… Samo }e istorija mo}i da ka`e koliko je za nas bio spasonosan ovaj vremenski period od nekoliko nedjeqa u toku koga je prvo192

bitni jugoslovenski otpor odlo`io wema~ki napad na Rusiju, ili, u stvari, koliko je i sada za nas spasonosna ~iwenica da se na ruskom frontu ne nalaze sve one neprijateqske divizije koje nepobjedni gerilci Dra`e Mihailovi}a dr`e danas prikovane na, u stvari, drugom frontu koji u Evropi postoji”...2 Britanski komandanti na Sredwem Istoku Klaud Okinlek, Artur Teder i Herni Harvud, poslali su 16. avgusta 1942. godine radiogram Dra`i Mihailovi}u, u kome se ka`e: “Sa divqewem pratimo od vas vo|ene operacije, koje su od neocjewive vrijednosti za na{u savezni~ku stvar. Materijalna pomo} koju mo`emo da dajemo va{im trupama nije mo`da trenutno velika koliko bismo mi `eqeli, ali vas uvjeravamo da }e se preduzeti sve da i vama uputi svaka mogu}a pomo}.”3 Dana 24. septembra 1942. godine, britanski ministar spoqnih poslova Entoni Idn, u svom govoru na otvarawu Jugoslovenskog doma u Londonu, pored ostalog je rekao:... “Dobro ure|ene jugoslovenske vojske vode borbu protiv neprijateqa na sopstvenom tlu, pod neobi~no hrabrim vo|stvom generala Mihailovi}a. To je jedna va`na vojni~ka ~iwenica. U ovom ~asu neprijateqske divizije koje su prijeko potrebne na ruskom boji{tu, ili potrebne na egipatskom voji{tu, zadr`avane su borbom u Jugoslaviji.”4 Komandant francuskih snaga u Sjevernoj Africi general Anri @iro, je 11. novembra 1942. godine poslao radiogram Dra`i Mihailovi}u, u kome je kazao: “Ponovo sam stupio u borbu protiv na{ih zajedni~kih neprijateqa. Vama li~no i herojskoj jugoslovenskoj vojsci `elim u ovom trenutku da izrazim i podvu~em tradicionalno bratstvo po oru`ju koje vlada izme|u francuske vojske i va{e vojske. Izra`avam vam svoje najdubqe divqewe. Va{ herojski otpor i va{i uspjesi probudili su i pokrenuli nacionalnu svijest svih onih koji se bore protiv napada~a. Va{ otpor i va{ primjer vode ka pobjedi, koja po~iwe da se ra|a.”5 Na~elnik britanskog General{taba general Alan Bruk, je 1.decembra 1942. godine, poslao radiogram Dra`i Mihailovi}u povodom ujediwewa ovakvog sadr`aja: “U ime Carskog General{taba ne mogu da propustim dvadeset ~etvrtu godi{wicu od ujediwewa Srba, Hrvata i Slovenaca, a da ne izrazim ~estitawe za divne poduhvate jugoslovenske vojske na Sredwem istoku u ovom pobjedonosnom ~asu, nego i na va{e nepobjedive ~etnike, pod va{om komandom, koji se bore dan i no} pod najte`im ratnim okolnostima. Uvjeren sam, Gospodine Ministre, da }e uskoro do}i dan kada }e i sve va{e snage mo}i da budu ujediwene u jednoj slobodnoj i pobjedonosnoj Jugoslaviji; dan kada }e neprijateq, protiv koga se zajedni~ki borimo rame uz rame, biti satrven zauvijek.”6 Dr`avni podsekretar SAD Samner Vels, je u radiogramu Dra`i Mihailovi}u od 4. januara 1943. godine kazao: “Vlada SAD ima potpuno povjerewe u patriotizam generala Mihailovi}a i veliko divqewe za vje{tinu, istrajnost i hrabrost sa kojom on i jugoslovenski patrioti oko wega nastavqaju borbu za oslobo|ewe svoje zemqe. Mi smatramo da vojna akcija na koju se pozivate predstavqa ~iwenicu u orjentisawu vo|stva rata od strane Ujediwenih naroda protiv Osovine.”7 Komandant angloameri~kih trupa u Sjevernoj Africi general Dvajt Ajzenhauer, u radio193

gramu Dra`i Mihailovi}u od 13. januara 1943. godine, je kazao: “Ameri~ke oru`ane snage u Evropi i Africi pozdravqaju svoju bra}u po oru`ju, odli~ne i hrabre vojne jedinice pod va{om odlu~nom komandom. Ti juna~ki qudi koji su pristupili va{im redovima, u svom zavi~aju, da bi neprijateqe izgnali iz Otaybine, bore se s punom odano{}u i samopregovorom za zajedni~ku stvar Ujediwenih naroda. Neka bi im ta borba donijela potpun uspjeh.”8 Vo|a oslobodila~kog pokreta Francuske general [arl de Gol, odlikovao je Dra`u Mihailovi}a Ratnim krstom 2.februara 1943. godine. U pohvalnoj naredbi povodom toga je napisao ovo: “Legendarni junak, simbol naj~istijega rodoquba i najvi{ih jugoslovenskih vojnih vrlina, taj general nije prestao voditi borbu na okupiranom nacionalnom tlu. Uz pomo} rodoquba, on bez sustajawa ne da mira okupatorskoj vojsci, tako pripremaju}i onaj kona~ni juri{ koji }e dovesti do oslobo|ewa wegove Otaybine i cijelog svijeta, rame uz rame s onima koji nikad nijesu smatrali da se jedna velika zemqa mo`e da pokori surovom zavojeva~u.”9 Britanski ministar blokade lord Selborn, je 5. februara 1943. godine, u razgovoru sa jugoslovenskim pomo}nikom ministra spoqnih poslova V. Milonovi}em rekao: “Briqantno je ono {to je general Mihailovi} u~inio i jo{ uvijek ~ini. Imate razloga da budete gordi na wega. ^er~il je sad u Kairu na~inio anketu kod vojnih vlasti o akciji generala Mihailovi}a, i izvje{taji koje nam je o tome poslao laskavi su za generala.”10 Isti ministar je u razgovoru sa predsjednikom Jugoslovenske vlade dr Slobodanom Jovanovi}em, od 16. marta 1943. godine, izjavio ovo: “Pukovnik Bejli dostavqa sjajne podatke o generalu Mihailovi}u i wegovoj vojsci u okupiranoj Jugoslaviji… Lord Glenkoner, predsjednik u Kairu, isto tako {aqe depe{e i moli {to ve}i broj aviona za dotur oru`ja generala Mihailovi}a. Tra`ewe Jugoslovenske vlade, da se preko 30 oficira ubaci Mihailovi}u para{itima, predstavqa jedinstven primjer po`rtvovawa i rodoqubqa. On }e u~initi sve da taj predlog ostvari.”11 Dana 19. marta 1948. godine, predsjednik SAD Hari Truman, odlikovao je posmrtno Dra`u Mihailovi}a Legijom za zasluge. Ovo odlikovawe svojim stepenom odgovara ~inu glavnih komandanata savezni~kih armija. Propratno obrazlo`ewe uz akt odlikovawa glasi: “General Dragoqub Mihailovi} istakao se na izuzetan na~in kao Glavnokomanduju}i jugoslovenskih oru`anih snaga i docnije kao ministar vojni, time {to je organizovao i poveo zna~ajne snage otpora protiv neprijateqa koji je Jugoslaviju dr`ao pod okupacijom od decembra 1941. do decembra 1944. Zahvaquju}i neustra{ivom naporu wegovih trupa mnogi su ameri~ki avijati~ari spa{eni i vra}eni u svoje baze. General Mihailovi} i wegove snage, iako oskudni u ratnom materijalu, bore}i se pod najte`im okolnostima, doprinijeli su znatno savezni~koj stvari i dali svoj udio krajwoj pobjedi saveznika.”12 U ~lanku londonskog ~asopisa “Time and Tide” (U dobar ~as) od 15. maja 1942. godine, posve}enom Dra`i Mihailovi}u, je pisalo: “Grabe}i stijenu zgr~enim kanyama... osmatra sa svojih planinskih zidina i poga|a kao grom. 194

Ove rije~i pisane o orlu danas boqe prili~e jednom, me}u svim komandantima svjetskog rata, najvi{e vrednom divqewa. To je jugoslovenski Dra`a Mihailovi}, do prije godinu dana je Adolf Hitler nadmeno objavio da je pokorio Jugoslaviju. Dra`a Mihailovi} sa svojih 150.000 gerilaca po planinama jugozapadno od Beograda baca mu tu la` u lice. To je vaqda najve}a gerilska akcija u istoriji... Pro{le jeseni sedam nacisti~kih divizija morale su ga goniti po {umadijskim planinama.”13 U svom radiogramu od 21. januara 1943. godine, {ef britanske misije pri Mihailovi}evom {tabu pukovnik Vilijem Bejli je javio: “Vidio originalne wema~ke objave donijete iz Beograda, slede}e sadr`ine: (1) Kao odmazdu za uni{tewe `eqezni~kog mosta izme|u Petrovca i Po`arevca, 13. novembra 1942. strijeqano 50 talaca. (2) Wemci pripisuju tu sabota`u Mihailovi}evoj organizaciji i za sve strijeqane se ka`e da su bili Mihailovi}eve pristalice. “Bejli je tako|e 25.maja poslao radiogram, u kome se pored ostalog ka`e: “150 talaca strijeqano 25. maja u Kraqevu kao posqedica Keserovi}evog napada.”14 Ameri~ki potpukovnik Albert Sajc bio je jedno vrijeme {ef ameri~ke misije pri {tabu Dra`e Mihailovi}a, i prokrstario je Srbiju decembra 1943. godine. U svojoj kwizi “Mihailovic: Hoax or Hero?” (Mihailovi}: {arlatan ili heroj?), objavqenoj u Kolumbiji u Ohaju 1953. godine, potpukovnik Sajc je o Nikoli Kalabi}u napisao ovo: “U svojoj crnoj, dobro skrojenoj uniformi i uvijek ~istom rubqu djelovao je kao impozantan gospodin i vojnik. Wegovo juna{tvo postalo je ve} legendarno. Zbog wegovog uticaja na narod i zbog bespomo}nosti partizana da se uvuku u wegovu organizaciju da bi privukli otpadnike, postao je wihovim neprijateqem broj 1, kao {to mi re~e general Dap~evi}, partizanski komandant s kojim sam se kasnije sreo u Crnoj Gori. Partizani su, razumije se tvrdili da je zaklao mnoge wihove qude i poznaju}i Kalabi}a i wegov na~in mi{qewa da svi moraju zajedno sara|ivati kao cjelina da bi uni{tili omrznutog [vabu, mogu zamisliti da komunisti, u `eqi da ga skrenu sa wegovog ciqa i da dovedu do politi~kog rascjepa na wegovoj teritoriji, kod wega nailaze na lo{ prijem i da se za kratko na|u u plitkoj raki... Oru`je mu je bilo u odli~nom stawu, zahvaquju}i, kako sam ustanovio, jednom sistemu oru`arskih radionica u kojima su se mogle vr{iti potrebne opravke. Procenat wema~kog oru`ja, zaplijewenog u prepadima bio je veliki... Kada su Wemci napali Ravnu Goru velikim snagama u decembru, po{ao je on kroz Srbiju i [umadiju jugoisto~no od Beograda. Kada je prolazio kroz srez gdje mu je otac na~elnik, koji se bio odlu~io da ostane u slu`bi i da pristane od Nedi}a, Kalabi} i wegovi qudi bili su u bijednom stawu – bez municije, polumrtvi od gladi, a jedino {to ih je odr`avalo bila je wihova voqa da pre`ive i da se bore. Otac se pobrinuo za to da mu sin i wegove pristalice budu potpuno nanovo opremqene. U decembru 1942. godine, Gestapo je otkrio da je starac potajno pomagao ne samo svoga sina ve} i druge Mihailovi}eve snage. Bio je uhap{en i osu|en na smrt. Na~in izvr{ewa ove smrtne kazne bio je u`asan. Povla~ili su ga preko razbijenog stakla dok nije umro, ali iz wegovih usta nije se ~ula ni jedna rije~. 195

Kad sam kasnije preko ruskog radia ~uo da Kalabi} sara|uje sa Wemcima, mogao sam samo da dr`im pred o~ima sliku krvave izmrcvarene le{ine ovog starca, voqenog od svog sina, i u ~udu se pitam kakvi to moraju biti qudi koji mogu Amerikance smatrati tako lakovjernim... Sa Kalabi}em sam se rastao u Stragarima. Stragari su mrtav gradi}, wegove izgorele i poru{ene zgrade predstavqaju oporuku za mr`wu protiv Wemaca, wegovi stanovnici, osim onih malobrojnih koji su uspjeli da se spasu u sveti{te visokih planina, le`ali su u zajedni~kim grobnicama, wihova izmu~ena tijela umirena u pokoju smrti... Kalabi} je govorio o agoniji Stragara i o rije{enosti naroda da radije umre nego da bude rob. Govorio je o borbi protiv Wemaca koja je izazivala ovu odmazdu; ovu odmazdu koju su Wemci poja~ali do satanskih razmjera da bi suzbili sabota`u i gerilske aktivnosti Jugoslovena. Me|utim, on je naro~ito naglasio ~iwenicu da je narod bio voqan i spreman da prihvati krvoproli}e, ako bi samo postignuti rezultat bio visok… Bajka o kolaboraciji nije se mogla shvatiti ozbiqno; bio sam s previ{e ~etni~kih vo|a u vrijeme kad ih je sigurno lo{e obavije{teni i la`qivi Radio-Tiblsi optu`ivao za kolaboraciju.”15 Poznata ameri~ka novinarka Rut Mi~el, koja je tri i po godine provela na Balkanu, u~estvovala je na kongresu Srpske narodne odbrane, odr`anom 26. i 27. juna 1943. godine, sa titulom po~asnog potpredsjednika ove organizacije. Ona je poslala pismo {efu ameri~kog Ratnog informacionog biroa Emilu Devisu od 19. juna, u kome je pored ostalog napisala: “Potpuno prihvatam pozicije “Ameri~kog Srbobrana” u odnosu na Dra`u Mihailovi}a. Optu`ujem Vas za izdaju prema ameri~koj ~asti i vi{im interesima Amerike na Balkanu. Napadawe Va{eg biroa na ovaj list je sramni blef, jer ovaj list pi{e u odbranu na{ih saveznika Srba protiv hrvatskih i komunisti~kih kleveta. Hrvatski narod je germanofilski, on je izvr{io izdaju u aprilskom ratu i genocid nad Srbima. Hrvati su najvje{tiji intriganti u Evropi, a kampawa protiv Mihailovi}a je sastavni dio wihove igre da bi izbjegli srpsku osvetu. Va{ centar je kriv {to je pomagao odr`avawe kongresa ameri~kih Hrvata, ~ija je jedina svrha bila da koordiniraju rad kako bi zadali udarce na{im saveznicima Srbima, dok ste u isto vrijeme sprije~ili odr`avawe kongresa ameri~kih Srba, na{ih jedinih saveznika na evropskom kontinentu zapadno od Rusije. Ne postoji ni jedan hrvatski Amerikanac koji nema ro|ake koji se bore punim srcem protiv nas. Hrvati su vo|eni od Ma~eka natjerali Jugoslaviju da potpi{e tripartitni pakt, a ni jedan Hrvat u SAD nije ustao protiv toga, za razliku od stotine Srba koji su poslali telegrame i odbacili pakt zajedno sa svojim saplemenicima u zemqi. Propaganda koja isti~e hrvatsko jugoslovenstvo la`na je, jer su Hrvati predvo|eni Ma~ekom, i u Jugoslaviji i u SAD godinama vodili akciju za otcjepqewe od Jugoslavije. Hrvati su kao rasa uvijek bili germanofili, i u ovom ratu su dobrovoqno oru|e i igra~aka u neprijateqskim rukama. Mihailovi} je ucijewen od Wemaca, i on je odlu~uju}i faktor za libijski front, partizani su samo hrvatska obmana, koji se bore iskqu~ivo protiv na{ih saveznika Srba. Mihailovi}ev pokret ima ogroman potenci196

jal od 250.000 qudi. Neuka propaganda kvalifikuje Nedi}a kao kvislinga, a preska~e Ma~eka, koji se jedini mo`e svrstati u tu kategoriju, jer je u stvari poput kvislinga u Norve{koj olak{ao ulazak Wemaca u Jugoslaviju. Ako na{i saveznici izgube vjeru u ameri~ke dobre namjere, tada }e se stvoriti pakao na Balkanu koji }e trajati godinama.”16 Posebnu grupu svjedo~anstava o Dra`i Mihailovi}u i ~etnicima, predstavqaju ona, koja su dali ameri~ki oficiri i vojnici pred Komitetom za pravedno su|ewe Dra`i Mihailovi}u u maju 1946. godine. To su bili ~lanovi ameri~kih misija pri ~etni~kim i partizanskim {tabovima, ili pak ameri~ki piloti oboreni nad Jugoslavijom, koje su spasili ~etnici. ^lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu kapetan Valter Mensfild, je pred imenovanim Komitetom, pod zakletvom, pored ostalog 15. maja 1946. godine izjavio ovo: “To jebio prili~no zna~ajan poduhvat i za to je general Mihailovi} pokupio iz okoline Vi{egrada ju`no i jugozapadno vojsku od oko 2.500 qudi. Zborno mjesto je bilo u planinama ba{ iznad Vi{egrada; i tako u zoru, ~ini mi se 3. oktobra, krenuli smo u napad. U tom slu~aju po~eli smo napad baca~ima, zaplijewenim baca~ima koji nijesu vrijedeli ni{ta, bez ni{ana, ciqaju}i otprilike na wema~ke bunkere koji su opkoqavali varo{ i wema~ki garnizon. Srpski artiqerci i ~etnici morali su da se uspu`u navrh brijega da bi vidjeli gdje padaju granate pa da se vrate natrag da ka`u qudima koji su upravqali baca~ima kako da poprave pravac. Na taj na~in, sa stalnim ispravkama, uspjeli su da uni{te nekoliko bunkera; najzad je pala naredba za juri{ i varo{ je pala. Ne mogu ta~no da utvrdim, ali mislim da je ubijeno recimo, od 150 do 200 Wemaca… A tada smo u roku od tri sata postavili mine, major Yek, britanski pionirski oficir je primio na sebe da uni{ti most i odredio gdje da se postave mine na oba kraja mosta i most se sru~io u rijeku… U toku popodneva mi smo bili rastureni po raznim kolibama u planini, kad je nad nas naletio jedan wema~ki avion, opisao krug oko nas, pa se ustremio i osuo mitraqesku paqbu na nas. Zatim je do{ao jo{ jedan pa su zajedni~ki napali zasipaju}i nas vatrom mitraqeza. U toku od pola sata, wema~ke snage, prodiru}i sa zapada ka Rudu, otpo~ele su napad. Ba{ mi pade na pamet daje tom prilikom sam Mihailovi} obi{ao utvr|ene linije i ispitao mogu}nost da na{e zalihe prebacimo preko planine i da na{e linije odr`imo. Wemci su upotrebqavali rakete da ozna~e svoje polo`aje a napali su lakim oru`jem i baca~ima… Mi smo imali nalog da one Italijane koji bi nam se predali i pristali da se sa nama bore protiv Wemaca, prihvatimo. To je ~esto bilo neizvodqivo jer oni prosto fizi~ki nijesu mogli da izdr`e `ivot u {umi. Ali izgleda da je bilo slu~ajeva gdje su bar neko vrijeme poku{avali. To je bila redovna garnizonska vojska, nau~ena na garnizonski `ivot, koji su, po{to je zemqa bila okupirana, bili raspore|eni na najva`nija mjesta prosto da odr`avaju red. Nijesu znali kako da `ive u {umi… ^esto sam nailazio na zgari{ta sela koja su Wemci popalili poslije ~etni~kog napada na wih. Vidio sam na primjer, Stragare gdje sam li~no izbrojao 150 ku}a koje su Wemci ba{ nekoliko dana prije nego {to je glavna komanda stigla u taj kraj, popalili kao kaznu za napad kapetana Kalabi}a na wih… tala197

ca je bilo kao muva. Uvijek su odvodili veliki broj talaca. Nailazili smo povremeno na `eqezni~kim stanicama objave, u kojima su Wemci navodili broj strijeqanih za tu nedjequ kao odmazdu za neki napad... Na objavi je s desne strane bio tekst na srpskom a s lijeve strane na wema~kom i skoro bi uvijek po~iwao rije~ima: “Zbog zlo~ina~kih djela tog razbojnika Mihailovi}a bili smo primorani da li{imo `ivota”… zatim su naveli listu od oko 30 do 40 u tome kraju dobro poznatih qudi a tada bi dodali 122 ili tako neki broj, ne navode}i imena, a na kraju je bio potpis: “Ulm, ober komandant.”17 Kapetan Yory Musulin, tako|e ~lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu, pred istom komisijom je 15. maja 1946. godine svjedo~io ovako: “Primili su me sa velikim odu{evqewem; a kada su saznali da sam Amerikancac jo{ vi{e, jer su Amerikance voqeli i skoro vjerovali u wih kao u Boga. Bili su uvjereni da }e se dolaskom Amerikanaca, wihova borba protiv nacista uskoro privesti kraju, smatrali su da je dolazak Amerikanaca u taj kraj znak da }e sad i Amerikanci u~estvovati u borbi koju su oni vodili protiv neprijateqa… tra`ili su nam da odr`imo govore pred raznim ~lanovima Mihailovi}evog {taba, lokalnog {taba i do{li smo u dodir sa narodom koji nam je postavqao hiqade pitawa, najvi{e u vezi sa ratom, ameri~kim udijelom u ratu itd. Prilikom te inspekcije vidjeli smo hiqade ~etnika, od kojih je ve}ina bila bijedno odjevena, mnogi od wih bili su bosonogi, oru`je im je bilo primitivno a municije takore}i nijesu ni imali, bili su oboqeli zbog hr|ave hrane, lako se moglo primijetiti da su zbog nehigijenskih uslova pod kojima su `ivjeli, mnogi patili od ko`nih bolesti; te da je vojska izgledala bijedno, zaista bijedno; ali ako su u opremi bili slabi, duhom su bili jaki.”18 Oficir vazduhoplovstva SAD Yon P. Devlin, koji je bio oboren nad Jugoslavijom i spa{en od ~etnika, izjavio je 16. maja 1946. godine, pre Komitetom pored ostalog ovo: “^uo sam iz vrlo pouzdanih izvora dva tuma~ewa a kapetan Vu~kovi} iz Drugog ravnogorskog korpusa rekao mi je da je do oru`ja dolazio na dva na~ina, prvo, pqa~kaju}i vozove, {to je bila omiqena sabota`a jer nije zahtijevala dugo vremena, trebalo je samo muwevitom brzinom napasti i poku{ati {ta se mo`e; uz put, jedanaest ~lanova na{e posade koji su bili sa ~inom i imali su prilike da vide jedan takav ~in sabota`e. Drugi je na~in bio kupovina od Wemaca. Kad sam najzad prispio kod partizana, oni su prijeko im potrebno oru`je nabavqali na isti na~in.”19 Kapetan Elsfort R. Kramer, ~lan ameri~ke misije pri ~etni~kom {tabu majora Dragutina Keserovi}a, o zavr{nim akcijama za oslobo|ewe Srbije septembra 1944. godine, pred Komitetom je 17. maja 1946. godine ispri~ao ovo: “Tako su ~etnici napali wemce, savladali ih, i pulovnik Keserovi} (~in pukovnika Keserovi} je dobio od Jugoslovenske Vlade u Londonu, a do aprilskog rata 1941. godine bio je major – obaj. A. Stamatovi}a), ruski major i ja u{li smo u varo{ pra}eni ruskim trupama. Pukovnik Keserovi} i ruski major su odr`ali govore narodu sa jednog balkona, dok su ruske trupe ulazile u grad. Na moje veliko ~u|ewe 198

pukovnik je uzviknuo na kraju svog govora: “@iveo kraq Petar”. Na zavr{etku svoga govora ruski major je ponovio istu re~enicu. Kako ja naravno nisam dobro poznavao jezik, jedan prevodilac je prenio nekoliko mojih rije~i. Dok se sav taj sukob de{avao jedan wema~ki pukovnik, {ef lokalnog {taba, potpukovnik Fon [evaleri, i wegov pilot, poru~nik Hajneman, spustili su se na aerodrom, bili razoru`ani od ~etnika i predati meni. Kad smo se sreli rekao mi je da je do{ao iz Bukure{ta da bi na neki na~in udesio predaju wema~kih trupa u tri varo{i kao {to sam ja bio zahtijevao. U roku od jednog ~asa poslije zauzimawa Kru{evca do{ao je jedan ruski general i uhapsio me zajedno sa moja dva wema~ka zarobqenika. Tada mi se wema~ki pukovnik obratio: “Moj dragi poru~ni~e, meni se ~ini da ste u te{koj situaciji. “Na {to sam mu odgovorio: “Da, tako i meni izgleda”. S prva je taj ruski brigadni general poku{ao da me razoru`a, odnosno da mi oduzme moj pi{toq. Ja sam mu rekao preko tuma~a da ne mislim da je obi~aj da savezni~ki oficiri razoru`avaju jedan drugog, na{ta mi je on dozvolio da zadr`im pi{toq sve dok nije do{ao jedan ruski general visokog ~ina. Tog puta su me stvarno razoru`ali. Ispitivali su me ko sam i {ta tu radim; izme|u ostalog htjeli su da znaju da li je komunistima bilo poznato da se ja nalazim u tom kraju i za{to moje prisustvo nije prijavqeno ruskoj vojsci.”20 Pukovnik Robert H. Mekdauel, bio je u mirnodopsko vrijeme profesor istorije Balkana na Univerzitetu u Mi~igenu u SAD. Po izbijawu rata, poslat je na Bliski Istok kao stru~wak za tamo{we prilike i Balkan. U drugoj polovini 1944. godine, on je bio {ef ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu. I on je tako|e svedo~io pred Komitetom, ali u pismenoj formi, jer nije mogao do}i u Wujork. Wegovo pismeno svjedo~ewe datira od 10. jula 1946. godine. O akciji Mihailovi}evih ~etnika za oslobo|ewe Srbije septembra 1944. godine, Mekdauel je napisao: “Kada je dole potpisani avgusta 1944. godine prispio u Mihailovi}ev Glavni {tab, op{ta mobilizacija nacionalisti~kih snaga je bila po~ela. Dole potpisani je vidio planove i nare|ewa za op{ti napad na osovinske snage i sa ostalim ameri~kim oficirima, pregledao raspored trupa pred ofanzivu. Nema nikakve sumwe da je general Mihailovi} taj raspored podesio prema potrebama sna`nih napada na wema~ke garnizone, stovari{ta i saobra}ajnu mre`u, ali je time bio primoran da izlo`i pozadinu i lijevi bok svojih trupa napadima velikih partizanskih koncentracija koje su tek od skora po~ele napadati nacionaliste.”21 U isto vrijeme kad je radio Komitet za pravedno su|ewe Dra`i Mihailovi}u u Wujorku maja 1946. godine, grupa britanskih oficira, koji su bili ~lanovi misije pri Mihailovi}evom {tabu, podnijela je Komitetu iskaz o ~etni~kim akcijama protiv okupatora. Ovaj iskaz potpisali su: general Armstrong, pukovnik Vilijam Bejli, i oficiri: Yasper Rutam, Erik Grinvud i Kenet Grinliz. Iskaz je proslije|en Komitetu preko Forin ofisa. U wemu pi{e: 199

ISKAZ S obzirom na predstoje}e su|ewe generalu Dra`i Mihailovi}u u Jugoslaviji, mi doqe potpisani aktivni i biv{i oficiri britanske vojske, koji smo svi u razno vrijeme od decembra 1942. do juna 1944. bili da du`nosti kod snaga generala Mihailovi}a, `elimo da se u sudski Zapisnik unesu primjeri koji pokazuju na koji na~in general Mihailovi} i li~no i u svojstvu Glavnog komandanta Kraqevske jugoslovenske vojske u Otaybini, davao zna~ajan i neprekidan doprinos savezni~koj stvari. Svim operacijama koje navodimo, bio je svjedok bar jedan od nas potpisnika i po zahtjevu, spremni smo da svaku navedenu ta~ku razradimo u pojedinosti; isto tako mo`emo dodati i wihov broj. Poznato je da su i u drugim krajevima Jugoslavije britanski oficiri bili svjedoci sli~nih akcija, ali u ovome trenutku nijesmo mogli do}i do wih da wihove iskaze dodamo na{em. Sve sqede}e akcije izvr{ile su jedinice ili odredi snaga i trupa generala Mihailovi}a: 1.) 8. jun 1943. Izvr{en napad na jednu mje{ovitu wema~ko-bugarsku jedinicu kod @agubice u Homoqu, neki od neprijateqa poginuli, neki zarobqeni. 2.) 13.-15. jul 1943. Uspje{an napad na osovinske trupe u ciqu obezbje|ivawa prostora oko Prawana blizu ^a~ka, odre|enog za spu{tawe po{iqki iz aviona; time omogu}ena britanskoj misiji hitno potrebna veza i dostavqawe vojnih potreba. 3.) 30-31. jul 1943. Napadnuti jaki bugarski odredi kod Mu~wa ju`no od U`ica, naneti veliki gubici. 4.) avgust 1943. tokom ovog meseca, osovinske snage napadnute u vi{e mahova u prostoru U`ice-^a~ak-Ivawica. 5.) 6. septembar Osovinske i srpske trupe generala Nedi}a napadnute kod ^emernice blizu Ivawice, nanijeti gubici i ne{to vojnika zarobqeno. 6.) 11. septembar 1943. Jedan odred generala Mihailovi}a, stavqen na raspolo`ewe britanskim oficirima za pomo} prilikom sprovo|ewa ugovora o primirju sa Italijanima, odnose}i se u ovom slu~aju na italijanske snage u dolini Lima, napao je i zauzeo varo{ Prijepoqe koju je 9. septembra bio posio jak odred wema~kih snaga. Wemcima su nanijeti te{ki gubici a zaplijeweno je mnogo materijala i motornih vozila. Da taj poduhvat nije uspio, britanski oficiri bi bili u nemogu}nosti da izvr{e nare|ewa. 7.) 29. septembar 1943. Po li~nom nare|ewu generala Mihailovi}a i uz pomo} trupa wegovog Glavnog {taba, uni{tena su ~etiri va`na `eqezni~ka mosta i pokidane {ine izme|u Mokre Gore i Vi{egrada na pruzi Sarajevo-U`ice. Bugarske trupe koje su poku{ale da se umije{aju, odbijene su uz gubitke. 8.) 8. oktobar 1943. Varo{ Vi{egrad napadnuta je i osvojena od jakog garnizona Wemaca i hrvatskih usta{a kojima su nanijeti veliki gubici. 200

9.) 11. oktobar 1943. Wema~ki remorker sa {lepovima na Dunavu kod Boqetina napadnut i o{te}en. 10.) 5. januar - 14. februar Britanskom i ameri~kom vojnom osobqu dodijeqena je pratwa od Vaqeva do jednog mjesta ju`no od Dubrovnika i wihovo ukrcavawe u brod za Italiju, uspje{no prikriveno. Prilikom toga bilo je dva oru`ana sukoba sa osovinskim trupama. Osim tih ~isto vojnih operacija, snage generala Mihailovi}a pritekle su upomo} u vremenu od 1941. do 1944. bar jedanaestorici britanskih i skoro stotini odbjeglih savezni~kih ratnih zarobqenika i spasile skoro 40 savezni~kih avijati~ara koji su bili primorani da se spuste u razne krajeve Jugoslavije. Uz to, general Mihailovi} je maja i juna 1944. omogu}io mnogim tim oficirima i vojnicima kao i cjelokupnoj britanskoj vojnoj misiji koja je bila pridodata wegovim snagama, da sa uzleti{ta koje su ~uvale wegove trupe, budu evakuisani u Italiju. Doqe potpisani sa povjerewem o~ekuju da }e na su|ewu generalu Mihailovi}u podaci u ovoj sve~anoj deklaraciji biti uzeti u obzir i da }e se jugoslovenske vlasti postarati da se ovaj iskaz iznese pred sud u slu~aju da budu podnijete optu`be za saradwu sa neprijateqem ili za predavawe talaca neprijatequ. Ne sumwaju da }e postupak biti pravedan.”22 Dvadesetpetogodi{wi ~lan posade ameri~kog bombardera, koji je oboren nad Jugoslavijom, i spa{en od ~etnika Alen Kariko, je u svom ~lanku u listu “Ocland Post Enquirerer” (Podnosilac zahtjeva oklandske po{te), od 27. marta 1946. godine, napisao pored ostalog i ovo: “Pucati u Wemce ja ne bih nazvao “saradwom” sa wima! Jednom sam po{ao u “provod” sa ~etnicima i pomagao da uni{te jedan wema~ki voz! Oni su bili u gra|anskom ratu sa partizanima, u redu ali svakako nijesu sara|ivali sa Wemcima.”23 Ameri~ki poru~nik Ri~ard Felman iz Bruklina, je dopisniku lista “New York Journal American” (Wujor{ki ameri~ki `urnal), od 31. marta 1946. godine rekao: “Kad smo se spustili na zemqu svi smo se bojali istoga. Re~eno nam je bilo da se ~uvamo Mihailovi}evih ~etnika. Iste opomene od na{e obavje{tajne slu`be. Na`alost, oni su crpili svoja obavje{tewa od Titovih komunista. Nije ~udo {to smo se pla{ili. Poslije nekoliko nedjeqa uvidjeli smo istinu. General Mihailovi} nije bio izdajnik ve} rodoqub-jedini koji nijesu mislili tako bili su komunisti... Qudi oko mene obo`avali su Mihailovi}a. O wemu su govorili sa puno osje}awa i toliko puta mi ponovili da je on pravi ratni vo|a Jugoslavije. Odanost sa kojom su izvr{avali wegove naredbe bila je toliko dirqiva.”24 Istog dana kada je u SAD objavqena vijest da su komunisti uhapsili Dra`u Mihailovi}a, narednik Majk Makkul iz Dalasa u Teksasu, koji je bio oboren nad Jugoslavijom, i spa{en od ~etnika, uputio je pismo predsjedniku SAD Hariju Trumanu. U pismu on je pored ostalog napisao:…”4. jula 1944. godine, moja posada je bila primorana da se spusti u “Jugo”. ^etnici su spasili mene i moju posadu od Wemaca. Kada Wemci nijesu mogli da uhvate ni jednog od nas Amerikanaca, pokupili su me|u seqacima toga kraja dvadeset talaca koji su svi bili za ~etnike. Desetoricu su Wemci 201

strijeqali kad od wih nijesu mogli da saznaju kuda smo pobjegli –a vjerovatno nijesu ni znali. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima? Za 38 dana koje sam proveo sa ~etnicima pro{ao sam nekih 500 miqa tako da sam imao prilike da sretnem mnoge od wih. Vrlo ~esto usput, sretali bismo `ene-stare, `ene –koje bi, po{to bi saznale da smo Amerikanci qubile nam ruke i otvarale srca. Pri~ale su skoro uvijek isto – Wemci su joj pobili sinove ili silom odveli k}erke, ili joj poslali sinove u koncentracione logore ili na prinudni rad, ili joj spalili ku}u... Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima? Jednom sam pro{ao kroz varo{icu koja se zove Gorwi Milanovac a koja je u mirno vrijeme brojala oko 3.000 stanovnika. Ali kad sam ja kroz wu pro{ao, cijela varo{ izuzev jedne crkve, bila je zgari{te-baca~ima plamena bila je uni{tena do temeqa. Uzrok? Blizu te varo{ice ~etnici su iz zasjede napali i pobili jednu ~etu wema~kih vojnika. Wemcu su poslali jak odred i osvetili se pobiv{i sve stanovnike koje su zatekli i baca~ima plamena popalili varo{. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima? Dok su se o nama starali, ~etnici su nam davali sve {to su imali da nam bude ugodno iako su zaista imali malo {ta da ponude. ^esto su nam davali posledwi gutqaj “rakije” (viski od {qiva), posledwi komad hleba, posledwe par~e sira itd. Kad god smo imali sre}u da odsjednemo u nekoj ku}i, ustupali su nam svoje posteqe a oni spavali na podu. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima? Mogu pouzdano re}i da nikad nisam nai{ao ni na koga ~etnika, vojnika ili pristalicu, koji u srcu nije gajio duboku mr`wu prema Wemcima koji su pregazili wegovu zemqu i okupirali je. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima?”25 ************* NAPOMENE 1. Slu`bene novine Kraqevine Jugoslavije, br. 7, 18. jun 1942. 2. Isto, br. 8, 8. avgust 1942. 3. PRO, telegram komandanta jugoslovenskih trupa na Bliskom Istoku, br. 1231. od 16. avgusta 1942. 4. Slu`bene novine Kraqevine Jugoslavije, br. 10,24. novembar 1942. 5. PRO, radiogram @iroa Mihailovi}u od 11. novembra 1942. 6. isto, radiogram Bruka Mihailovi}u od 1. decembra 1942. 7. isto, radiogram Velsa Mihailovi}u od 4. januara 1943. 8. isto, radiogram Ajzenhauera Mihailovi}u od 13. januara 1943. 9. isto, pohvalna Naredba De Gola za sve francuske suvozemne, pomorske i vazduhoplovne jedinice od 2. februara 1943. 10. isto, str. pov. 37. od 9. februara 1943. 11. isto, str. pov. 55. od 16. marta 1943. 12. State Depatment Admits Award to World War II yugoslav Hero General Mihailovich. 202

13. Time and Tide, 15 Mey 1942, 2. 14. PRO, FO 371/37587, bp. 52. 15. Albert Seitz, Mihailovi}: Hoax or Hero?, Columbs, 1953, 128. 16. NAW, SD, RG. 226, 38328. 17. Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Commision of Inqiry, New York, 1946,the record from hearing of Walter Mansfield from 15. May. 18. isto, the rceord from hearing of George Musilin from 16. May. 19. isto, the record from heraing of John P.Devlin from 16. May. 20. isto, the record from hearing of Ellswort Kramer from 17. May. 21. isto, the writing statement given on July, 10 th, Robert H. McDowell. 22. New York Herald Tribune, May, 14, 1946, 2. 23. Ocland Post Enquirerer, March 27, 1946, 3. 24. New York Journal-American, March 31, 1946, 2. 25. Congresional Record, May 2, 1946, remarks of Senator W. Lee O’Daniel bp. 4320

203

BORBA ^ETNIKA SA USTA[AMA I DOMOBRANIMA Odmah po formirawu NDH, 10. aprila 1941. godine, weno usta{ko rukovodstvo otpo~elo je pripreme za likvidaciju ili raseqavawe Srba van svoje dr`avne teritorije. ^im je uspostavila mre`u svojih `andarmerijskih i usta{kih posada, i organizovala hrvatsku vojsku tzv. domobrane, NDH je pristupila likvidaciji Srba. Ove likvidacije su po~ele, u toku druge polovine maja, i imale su pojedina~an karakter, ili su bile svedene na mawe grupe Srba, uglavnom uglednijih, i to: intelektualaca, oficira, trgovaca, sve{tenika i ~lanova predratne ~etni~ke organizacije, tj. potencijalnih predvodnika Srba u eventualnom ustanku. Me|utim, u toku juna, dolazi do eksplozije masovnih usta{kih zlo~ina, naro~ito u Hercegovini i djelovima Dalmacije. Srpski narod na to odgovara oru`anim ustankom. Zlo~ini usta{a bili su toliko brojni i brutalni, da su i Wemci i Italijani, kasnije optu`ivali ponekad usta{e, kao uzro~nike i krivce masovnog ustanka Srba. U pojedinim slu~ajevima Wemci i Italijani, a naro~ito Italijani, uzimali su u za{titu srpski `ivaq, vide}i u zlo~inima usta{a opasnost za sebe, tj. kada se ustanak razbuktao, usta{ki dr`avni aparat nije mogao da ga ugu{i, pa je wih pozvao u pomo}. Sve te akcije Wemci i Italijani gledali su kao bespotrebno tro{ewe snaga, koje bi bile mnogo korisnije na Isto~nom frontu ili frontu u Africi. Ustani~ke formacije koje su se formirale, bile su {arolike, i na brzinu organizovane. Ve}i dio ustani~kih odreda bio je bezli~na masa, a samo mawi dio mogao se identifikovati sa ~isto ~etni~kim ili partizanskim odredima. Kasnije u ustani~kim redovima dolazi do podjele, i u stvari wihovog prerastawa u ~etni~ke ili partizanske. ^im su formirale svoj dr`avni aparat, usta{e su u Kninskoj Krajini otpo~ele sa pojedina~nim likvidacijama uglednih Srba. Tako je specijalna usta{ka grupa iz Bosanskog Grahova pod komandom None [ari}a, poslata da likvidira popa Mom~ila \uji}a is sela Strmice, ali je ovaj, budu}i da je bio naoru`an, uspio da se probije preko Orlovice i Plevna u Kistawe. \uji} je ina~e od 1937. godine bio ~lan ~etni~ke organizacije.1 Poglavnik NDH dr Ante Paveli}, u svojoj izvanrednoj Zakonskoj Odredbi o nadle`nosti prijekih sudova od 26. lipwa (juna) 1941. godine, je pored ostalog napisao: “Isto tako gdje god bi se pojavili na podru~ju Nezavisne Dr`ave Hrvatske pod oru`jem bilo pojedince bilo u grupi tzv. 204

Usta{ki koqa~ me|u le{evima tek pobijenih Srba u Jasenovcu 1942.

Usta{ki koqa~i spremaju se da ubiju jednog Srbina u Jasenovcu 1942. 205

~etnici ili ostatci srpske vojske ili bilo kakve osobe, koje nemaju ovla{tewe nastupati u postrojbi bilo u usta{kom ili vojni~kom odijelu, du`ne su vlasti odmah protiv wih upotrijebiti mrzlo (tj. hladno - obj. A. Stamatovi}a) ili vru}e (tj. vatreno - obje. A. Stamatovi}a) oru`je sredstvom oru`ni{tva”...2 Zapovjednik H pohodnog bataqona NDH potpukovnik Julije Re{ je u svom izvje{taju od 30. lipwa 1941. godine napisao: “Do{av{i sa automobilima ju`no od Gradine (745) isto~no od sela Mosko koje se nalazi na drumu Trebiwe-Bile}a otvorena je na taj odred jaka pu{~ana vatra sa pomenutog brda i okolnih visova. – Domobrani su poskakali iz automobila i otvorili vatru na ~etnike, ali usqed opasnosti da budu opkoqeni i spu{tawu mraka, a isti su se polako pod vatrom povla~ili napu{taju}i dva automobila sa kojima su se dovezli. Prema izjavi poru~nika g. Ferjan~i}a Ivana bilo je oko 100 pobuwenika - ~etnika naoru`anih sa pu{kama koji su se spu{tali ka krilima i ka automobilima. Kako je domobranima bio nepoznat teren i mnogo {umaraka dozvoqavalo da se privuku ~etnici to je naredio povla~ewe ka stanici Jasen.”3 U svom ~lanku sa naslovom “Ustanak u zapadnoj Srbiji”, ~etni~ki komandant Zvonimir Vu~kovi}-Zvonko je o organizaciji ~etnika Dra`e Mihailovi}a i wihovoj borbi protiv usta{a napisao: “Me|utim, doga|aji u tzv. nezavisnoj Dr`avi Hrvatskoj nametnuli su gerili odmah jedan veoma va`an zadatak: za{titu srpskog `ivqa, zapadno od Drine, od usta{kih pokoqa; razvoj me|unarodne situacije uticao je isto tako, sasvim razumqivo, na odstupawe od osnovnog plana. U roku od nepuna ~etiri meseca, od maja do septembra 1941. godine, doga|aji su prvobitni plan iz osnova izmenili.”4 Poglavar kotarske oblasti NDH u Nevesiwu, u svom izvje{taju od 11. srpwa (jula) 1941. godine velikom `upanu `upe Hum u Mostaru, je napisao: “Savezno nalogu br. 1129/41. primje}ujem, da su svi Srbi u gradskom podru~ju ovog kotara, a koji su bili ma i malo uo~qivi, po usta{kim organima jo{ ranije pritvoreni i u koncentracione logore sprovedeni. Osim gradskog podru~ja srpska sela nijesu u doma{aju uslijed ~etni~kih akcija, pa radi ovog i smirivawa i da bi vojne vlasti izvr{ile svoju du`nost, potpisati nije mogao sa sela vr{iti nikakva hap{ewa.”5 Usta{ko ravnateqstvo u Sarajevu, uputilo je osam lica 12. srpwa 1941. godine u koncentracioni logor u Gospi}u, radi kako je u uputnici re~eno “~etnikovawa”. U logor su upu}eni: \ukovi} Mihailo, star 37 godina, privatnik; \ukovi} Velimir, star 25 godina, trgovac; Maru{i} Miroslav, star 36 godina, `eqezni~ki ~inovnik; Pandurovi} Bo`o, star 43 godine, kroja~; Bo~i} Miladin, star 22 godine, radnik; Jankovi} Slobodan, star 21 godinu, radnik, @ivkovi} Mile, star 23 godine, radnik; Tanasilovi} Spasoje, star 24 godine, `eqezni~ki ~inovnik.6 U jednom izvje{taju italijanske komande u Kninu od 30. jula 1941. godine se ka`e: “^etni~ke kolone, koje dosti`u oko 2000 qudi dolaze}i iz brdovitih zona Gra~aca, Drvara i Like, uputile su se prema Kninu.”7 Oru`ni~ka postaja NDH u Dobrqinu, u svom izvje{taju od 6. kolovoza (avgusta) 1941. godine, je napisala: “Dne 30. srpwa 1941. u 20,15 sati je od strane ~etnika napadnuto mjesto Dobrqin u tolikoj mjeri sa pucwa206

vom iz pu{aka, revolvera i mitraqeza sa mnogo ja~im snagama nego {to je bila na{a snaga od oru`nika i nekoliko nenaoru`anih gra|ana iz ovog mjesta, uslijed ~ega je mjesto Dobrqin moralo da se napusti i ~etnici da ga uzmu pod svoju vlast. Borba sa ~etnicima je po~ela istog dana oko 19 sati i trajala je sve do 31. srpwa t. g. do 8-9 sati, sve dok nije dostigla pomo} iz Bosanske Kostajnice od strane usta{a i domobrana, kada je Dobrqin povra}en u na{e ruke i u wemu uspostavqen red.”8 Zapovjednik kopnene vojske NDH i general pje{a{tva [tancer, je u Naredbi pot~iwenim jedinicama od 31. srpwa 1941. godine naglasio: “Ustanovqujem, da su popustili `ivci kod pu~anstva u insurgiranim krajevima, radi precjewivawa broja insurgenata, koji bi ako se vijesti uva`e, izna{li pola milijuna ~etnika. Zapovjednici imadu zaprije~iti stanovni{tvu {irewe panike i nepotrebnog uzrujavawa i bodriti ih na ~uvawe `ivaca i na borbu protiv ~etnika.”9 U izvje{taju zapovjednika oru`ni~ke postaje NDH u Bosanskoj Kostajnici od 6. kolovoza 1941. godine stoji: “Dne 31. srpwa 1941. u 530 sati ujutru ~etni~ka skupina od oko 1000-15000, napala je sa oru`jem na ovu postaju. Potpisati je sa jo{ 8 oru`nika ove postaje odmah primio borbu i suprotstavio se ~etni~kom napadaju. ^etnici su navalili od sela Tovije, Mrakodola i Petriwe, sve sa podru~ja ove postaje. ^etnici su bili naoru`ani vojni~kim i gra|anskim pu{kama, te sa sjekirama i gvozdenim vilama. Navala je bila `estoka i jedinstvena, pa ovoj velikoj navali odgovoreno je najve}om vatrenom mjerom od strane oru`nika ove postaje.”10 Jedan od vo|a ustanka u Kninskoj Krajini pop Mom~ilo \uji}, je u svom proglasu narodu jula 1941. godine, pored ostalog napisao: “Srbi i Srpkiwe! Po|ite u svetu borbu za ~ast i slobodu svoje otaybine, protiv hrvatskih tirana, talijanskih slugu”...11 Na pitawe isqednika, prilikom saslu{awa od 9. do 11. aprila 1946. godine u Beogradu, Dra`a Mihailovi} je o svojim susretima sa partizanskim rukovodiocima tokom jula i avgusta 1941. godine ispri~ao: “Sretali smo se vrlo ~esto. Predlagao sam da idemo u Bosnu i zajedno se borimo protiv usta{a, ali se partizanskog stava po ovom pitawu ne se}am, no pretpostavqam da je wihov stav po ovom pitawu bio odobravaju}i. Razlog za pohod u Bosnu bio je taj {to je tamo narod morao da se bije za svoj opstanak.”12 Redarstveno ravnateqstvo NDH u Sarajevu, u svoj obavje{tewu od 2. kolovoza (avgusta) 1941. godine velikoj `upi Vrhbosna u Sarajevu, o upu}ivawu lica u koncentracioni logor u Gospi}u, navelo je ~etiri Jevreja, jednog komunistu i devet ~etnika. Od ~etnika na spisku su bili: Vukadin Marko, star 58 godina, te`ak; ]osovi} Ne|o, star 33 godine, te`ak; ]osovi} Damjan, star 34 godine, te`ak; Grani} Vojislav, star 45 godina, kafeyija; Pikula Nikola, star 34 godine, trgovac; Pikula \or|e, star 50 godina, gostioni~ar; Prodanovi} Petar, star 64 godine, penzioner; Guji} Ilija, star 38 godina, gostioni~ar; Jegdi} Drago, star 30 godina, te`ak.13 Na~elnik kotarske oblasti NDH u Vlasenici, u svom izvje{taju velikom `upanu u Sarajevu od 7. kolovoza 1941. godine, je napisao pored ostalog ovo:... “Ja sam otvoreno izvje{tavao i u pravoj slici prikazivao 207

pravo stawe stvari, te upozoravao na opasnost koja prijeti ako se ne preduzme hitna energi~na akcija protiv ~etnika ali na `alost moj glas je ostao gotovo glas vapaju}eg u pustiwi. Ja sam tra`io hitnu pomo} i nagla{avao da bi kasna pomo} mogla biti dockan. Izgleda da je ovo dalo poticaja ~etnicima, da svoju akciju razviju punom parom i da na sve strane po~nu vr{iti napade na oru`ni~ke postaje, na `eqezni~ke mostove, na telegrafska i telefonska postrojewa i na sva naseqena mjesta. Meni je sa svih strana dolazio vapaj za pomo}, ali ja nisam mogao dati nego sam samo obe}avao i kura`io da se istraje u borbi... Prema do sada prispjelim izvje{tajima i to vrlo slabim, Srbi-~etnici su zavladali mnogim krajevima i op}inama, u op}ini [ejkovi}i poru{ili su oru`ni~ku postaju, neke oru`nike pobili, a neke sa usta{ama zarobili. Za sada smo mi gospodari naju`eg reona op}ine Vlasenica. Sada se vi{e ne radi o nekoj maloj i neznatnoj akciji ~etnika, nego se radi o op}em narodnom ustanku. Sada su se digli svi Srbi mu{karci i odbjegli u {ume, te formirali organizovane grupe koje onda vr{e napade i ispade. Oni su ovo u~inili volens nolens (ho}e{ ne}e{-prevod A. Stamatovi}a) jer su naoru`ani ~etnici i{li od ku}e do ku}e i sve mu{karce potjerali.”14 Krilni oru`ni~ki zapovjednik domobranstva u Tuzli, u svom izvje{taju od 7. kolovoza 1941. godine, upu}enom velikom `upanu Usore i Soli u Tuzli je napisao: “Zapovjednik oru`ni~ke postaje Kalesija izvje{tava da je danas po drugi put napadnuta i zauzeta od strane ~etnika oru`ni~ka postaja Papra~a a zapovjednik postaje narednik Mujo Ajanovi} zarobqen, dok su dva oru`nika u bjegstvu do{li na postaju Kalesija. Stanovni{tvo oko Papra~e-muslimani-napustilo je svoje domove i pobjeglo prema selu Capardama i Kalesiji.”15 Kotarski predstojnik u Sarajevu u svom izvje{taju od 8. kolovoza 1941. godine je naglasio: “No}as oko 3 sata javila je stanica Pale-slu`buju}i ~inovnik, da su ~etnici napali oru`ni~ku postaju Mokro i istu zauzeli te posjekli neke stubove i prekinuli telefonsku vezu, i da se ~uje pu{karawe.”16 Oru`ni~ka postaja NDH u Iliyi kod Sarajeva, je u svoj izvje{taju od 10. kolovoza 1941. godine napisala: “Dne 9. kolovoza o. g. u 2100 sat na ve~er u blizini Rakovice ([anin gaj), ~etnici su sa~ekali usta{ki kamion iz Travnika i ubili 3 usta{e, dok ih je 6 tra`e raweno. Mrtvi se nalaze u kamionu na licu mjesta, dok su raweni preve`eni u dr`avnu bolnicu u Sarajevu.”17 Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu \uro Pupar-Stari, je u svom izvje{taju PK za Bosnu i Hercegovinu od 12 avgusta 1941. godine napisao: “Sanski most i okolina. Na{ uticaj u tome kraju je veoma mali, usqed toga je i bio taj pokoq sa usta{ama i hrvatskom vojskom na ~isto ~etni~koj osnovi.”18 Zapovjednik oru`ni~kog krila NDH u Tuzli, je u svom izvje{taju od 12. kolovoza 1941. godine ministarstvu domobranstva javio ovo: “Oru`ni~ko krilo Tuzla javqa: Pet dana vodila se borba oko Vlasenice, a ju~er 10. kolovoza oko 1500 sati u{li su ~etnici u Vlasenicu, zatim su isti navalili na postaju, tu se borilo i osvojili je oko 2100 sat nave~er.”19 208

Usta{ki `upan u Kninu dr Ante Mandi}, poslao je izvje{taj Glavnom usta{kom sto`eru 16. kolovoza 1941. godine, u kome se pored ostalog ka`e: “Znamo da su vo|e ~etnika-pobuwenika u Biskupiji Pajo Popovi} i Momir Priji}, koji vode pobuwenike u Vrbniku, Kosovu, Biskupiji i Pola~i, Do~im vo|a pobuwenika u Kova~i}u i Topoqu jest Todor Novakovi}. Sa sjeverne strane na podru~ju Strmice i Golubi}a ~etnike vodi poznati ~etnik pop \uji}. On dr`i sve do [egotina Vrela u Golubi}u, udaqenog 4 km od Knina a sjedi{te mu je u Golubi}u. Sa sjeverozapadne strane ~etnike vodi [evo Luka iz Crnih Potoka. On se smatra glavnim vo|om i dr`i podru~je od [evine Poqane do Gorweg Ti{kovca. Sa zapadne strane na podru~ju Mokrog Poqa, Pa|ena, @gerovi}a i O~estova vodi ~etnike poznati ~etnik Vlado Novakovi} iz Knina.”20 Zapovjednik I hrvatske domobranske oru`ni~ke pukovnije, u svom izvje{taju od 22. kolovoza 1941. godine ravnateqstvu za javni red i sigurnost NDH je napisao: “Danas u 1600 sati bio sam pozvan od zapovjednika 2 italijanske pje{a~ke pukovnije sa sjedi{tem u Gospi}u, pukovnika g. Sadu, koji me je izvijestio da on ima informacije, da bi no}as, tj. 20. na 21. ovog mjeseca ~etnici trebali napasti vlak, sa kojim zarobqeni ~etnici i komunisti odlaze iz sabirnog logora iz Gospi}a, pa je isti samnom u dogovoru preduzeo osigurawe `eqezni~ke pruge Gospi}-Vrhovine-do granice wihovog podru~ja, a na podru~ju ovog krila.”21 Operativno odjeqewe Glavnog sto`era ministarstva domobranstva NDH, u izvje{taju od 30. kolovoza 1941. godine, navelo je ovo: “Kijevo od ~etiri 5 hiqada stanovnika Hrvata opkoqeno ~etnicima sa svih strana uz pomo} na{e vojske hrabro se branilo trideset dana, stop. Va{a vojska po zapovjesti napustila je polo`aj a za{titu Kijeva preuzeo saveznik, stop i pored te za{tite Kijevo se napada pu{~anom vatrom i to na o~i saveznika, stop. Ju~er i danas neprijateq je upao u selo i zapqenio blaga u vrijednosti ~etrdeset hiqada kuna, stop.”22 Zapovjedni{tvo IV oru`ni~ke pukovnije domobranstva NDH, je u svom izvje{taju o doga|ajima od 30. srpwa do 6. kolovoza 1941. godine, pored ostalog napisalo:... c) 30. srpwa 1941. na putu Bile}a-Plana napali su ~etnici jednu vojni~ku ophodwu i ubili domobrana Ivana Kapri}a iz 14. pje{a~ke pukovnije, a kako se to desilo u blizini sela Boda{i}a, kotara Bile}a, to je jedan dio ovih sela uni{ten od na{e vojske. d) No}u 31. srpwa na 1. kolovoza 1941. izme|u mjesta Ravne i Poqica, kotara Qubiwe ~etnici su o{tetili na vi{e mjesta `eqezni~ku prugu i brzoglasnu `eqezni~ko-po{tansku liniju na putu prema Qubiwu. 1. kolovoza pruga i brzoglasna linija popravqene, a za ~etnicima upu}ene potjere. e) No}u 31. srpwa na 1. kolovoza 1941. ~etnici su napali postaju @qebovi krilne Sarajevo, ali su odbijeni, a na podru~ju postaje Sokolac, istog krila o{tetili brzoglasnu liniju, koja je slede}i dan popravqena.”23 Bogdan Ra{kovi} je 2. septembra 1941. godine, pisao |eneralu Milanu Nedi}u o zlo~inima usta{a u NDH nad Srbima u logorima i zatvorima, a posebno u logoru Jadovno. Ina~e Nedi}ev re`im primao je i zbri209

wavao Srbe van Srbije, koji su pobjegli u Srbiju pred zlo~inima usta{a i balista. Tako je i Ra{kovi} bio jedan od takvih izbjeglica. On u svom pismu pored ostalog pi{e: “Posle ustanka u Ko~i}evoj Krajini zverstva usta{a su jo{ poja~ana masovnim ubijawem Srba Navodim samo nekoliko karakteristi~nih primera: 1) Prilikom napada ~etnika na Gospi}, ubijena su u toku jednog dana sva lica u logoru Jadovno (u znak odmazde). Broj ovih lica je iznosio 5670”...24 Zapovjedni{tvo IV oru`ni~ke pukovnije u Sarajevu u svom izvje{taju od 8. rujna (septembra) 1941. godine, o borbama u isto~noj Bosni i Hercegovini u vremenu od 2. do 6. rujna je izvjestilo:... “2)^etni~ka akcija i preuzete mjere: ^etni~ke akcije u posledwe vrijeme sve vi{e uzimaju mah. ^etnici idu tako daleko, da provode mobilizaciju na podru~jima, koji su od istih zauzeta. Grkoisto~no stanovni{tvo listom pristupa ~etnicima-pobuwenicima i zajedni~ki vr{e napade na vojsku i oru`ni{tvo, kvare b.b. linije, sijeku stubove, kvare komunikacije, zauzimaju pojedina sela i naseqa, pqa~kaju stoku i `ivotne namirnice, naro~ito na podru~ju kotara Sarajevo, tako da se zbog toga pojavquju pote{ko}e oko ishrane pu~anstva grada i kotara Sarajevo. ^etnici su zavladali do sada cijelim kotarom Srebrenica i Vlasenica i ve}im dijelom kotara Rogatica i Zvornik. U kotarima Ravno, Gacko, Bile}a, Trebiwe i Nevesiwe jo{ uvijek dr`e u svojim rukama planinske i dominiraju}e polo`aje i jedan dio dokumentacija. Na podru~ju kotara Sarajevo ~etni~ka akcija jo{ je ve}a od posledweg izvje{taja gdje ~etnici dr`e u svojim rukama planinske i dominiraju}e polo`aje i gotovo sve komunikacije, Posledwih dana ugro`eno je i ostalo podru~je ove pukovnije naro~ito kotari: Tuzla, Bijeqina i Kladaw, kao i podru~je kotara Nevesiwe. ^etni~ka akcija se iz dana u dan pove}ava, jer im pristupaju seqaci grkoisto~ne vjere, a oni koji nisu pristupili direktno u redove ~etnika oni ih poma`u hranom i ostalim potrebama.”25 [ef UNS-a (Unutra{we nadzorne slu`be tj. usta{ke specijalne policije - obj. A. Stamatovi}a) Eugen Kvaternik-Dido, u svom telegramu od 11. rujna 1941. godine, upu}enom Glavnom sto`eru domobranstva NDH je javio: “Umoqava se dostaviti to~an popis 50 komunista i ~etnika iz Bijeqine sa svim personalijama i materijalom za javni red i sigurnost Zagreb, a potom qude otpremiti u sabirni logor Jasenovac i to samo u ovom slu~aju.”26 Zapovjednik I hrvatske oru`ni~ke pukovnije, je u svom izvje{taju ravnateqstvu za javni red i sigurnost NDH od 14 rujna 1941. godine izvijestio: ^i{}ewe ~etnika u {umi [amarici preduzeto je danas po ja~im usta{kim odjelima, pod vo|stvom pukovnika g. Olfa iz Zagreba, u smjeru Kostajnice i Rujevce, a pred istom {umom nalaze se poja~ane usta{ke stra`e iz Petriwe, tako da sprije~e bjegstvo ~etnika u naseqena mjesta prema Petriwi i Glini.”27 U izvje{taju jedinica pot~iwenih II italijanskoj armiji, za period od 5. septembra do 31. oktobra, se pored ostalog navodi ovo: “Banda od oko 20 naoru`anih ~etnika napala je i odvela Hrvata katolika Pibernik Ivana, 34 god., i ranila Rumunku katoli~ke vjere Baunik Angelu-koja je `ivjela sa Pibernikom. Patrola 8 ~ete 73 pje{a~kog puka prilikom pa210

trolirawa na{la je u {umi Pibernikov le{. Posredi je osveta, po{to Pibernik bio usta{ki obavje{tajac. (Desilo se 22. H 1941. u 0300 ~.).”28 Kada su po~etkom septembra 1941. godine ~etnici i partizani oslobodili Gorwi Milanovac, u tom gradu je Dragi{a Vasi} pokrenuo list “Sloboda ili smrt”. U listu je ~esto isticana ova wegova deviza: “Smrt okupatoru, usta{kom zveru i svim politi~arima.”29 Zapovjednik II zdru`ene domobranske brigade, u svom izvje{taju od 26. rujna 1941. godine, Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH je napisao: “Karlovac 1150 Pukovnik Toma{evi} javqa: Ju~er oko 1300 sati napali su ~etnici Plitvi~ka ja~ine oko 300 qudi. Zauzeli oru`ni~ku postaju, {umariju i `eqezni~ku postaju i sve zapalili. Oru`nici i oko 20 domobrana davali su otpor ali usled nadmo}nosti ~etnika povukli su se ka selu Brezovici. ^etnici i daqe napreduju prema Dre`niku i Rakovici. Isto tako ~etnici su zaposjeli selo Perjasicu i zabranili seqacima da idu u Karlovac na sajam. Iz svega se vidi da ~etnici sve vi{e pritiskuju Karlovac. Za borbu protiv ~etnika u tom kraju potrebne su dvije satnije. Karlovac 1620 Pukovnik Toma{evi} javqa da su ~etnici zauzeli Perjasicu i da se vjerojatno prebacuju preko Polojske kose ka selu Dowim Dubravama.”30 Zapovjednik IV domobranske oru`ni~ke pukovnije, u svom izvje{taju od 2. listopada (oktobra) 1941. godine, o borbama u isto~noj Bosni u vremenu od 21. do 30. rujna je pored ostalog napisao: “Dana 25. rujna o.g. ~etnici su napali `eqezni~ku postaju Tar~in, na pruzi Sarajevo-Mostar. Postaju su demolirali i opqa~kali, a dva skladi{ta zapalili. Tri brzoglasna stuba ~etnici su sru{ili, a jednog domobrana razoru`ali. Dana 27. rujna 1941. grupa ~etnika iz zasjede napala je obhodwu oru`ni~ke postaje Krivaja, kotara @ep~e. U borbi jedan oru`nik je rawen, a na strani ~etnika nepoznato. No}u izme|u 30. rujna na 1. listopada o. g. ~etnici poru{ili `eqezni~ku prugu izme|u `eqezni~ke postaje Breze i Vare{a, kotara Visoko, u du`ini od 50 m. Promet i brzoglasna veza izme|u Podlugova i Vare{a prekinuti.”31 Prva hrvatska oru`ni~ka pukovnika, u svom izvje{taju od 13. listopada 1941. godine ravnateqstvu za javni red i sigurnost NDH je izvijestila ovo: “Dne 5. listopada t. g. napadnuta je po ~etnicima `eqezni~ka postaja Dowa Dubrava. ^etnika je bilo oko 30 naoru`anih sa pu{kama i pu{komitraqezima, odjeveni u vojni~ko i gra|ansko odijelo sa crnim {ajka~ama. ^etnici su odmah bacili jednu bombu i po~eli pucati, te pozvali domobrana na stra`i da se preda. Domobran na stra`i kao i ostali po~eli su pucati, ali kako je stra`ar rawen odmah se sru{io, pozvani su svi domobrani na predaju, ~emu se ovi nijesu opirali. Odmah su ih ~etnici do gola skinuli, pokupili pu{ke, bombe i streqivo, te se izgubili prema {umi Ma{nik. Za vrijeme ove pucwave u zgradi se nalazio prometnik Antun Abramovi}, kojeg su prisilili da otvori kasu iz koje su uzeli 230 kuna, pocijepali `eqezni~ke karte i sliku Poglavnika.”32 211

Druga domobranska zdru`ena brigada i grupa generala Luki}a, u svom izvje{taju od 8. listopada 1941. godine Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH je izjavila: “Vrhovno oru`ni~ko zapovjedni{tvo javqa: Cetingrad: danas od 11-12 sati zauzeli su ~etnici Krstiwu, kotara Vojni}. Zauzeli op}inu, razlupali kasu i iz we iznijeli 65.000 kuna i oko 200.000 u papirima. Molim poja~awe, jer Cetingradu od navale ~etnika po dobivenim podatcima prijeti opasnost.”33 U izvje{taju zapovjedni{tva IV oru`ni~ke domobranske pukovnije od 26. listopada 1941. godine stoji: “Dana 21. listopada 1941. godine ~etnici su ponovo napali Kasidol, na mjestu zvanom “Veliki kri`” kod Kleka. do{lo je do ogor~ene borbe izme|u ~etnika s jedne te oru`nika i usta{a s druge strane, U borbi je rawen jedan usta{a koji je prilikom prevoza u Sarajevo umro.”34 Usta{ko redarstvo u Bawa Luci, u svom dopisu od 4. studenog (novembra) 1941. godine, upu}enom zapovjedni{tvu koncentracionog logora Jasenovac je napisao: “U vezi sa nalogom Ravnateqstva za javni red i sigurnost upu}uju Vam se ni`e navedene osobe, koje su u~estvovale u komunisti~ko~etni~koj organizaciji u kotarima Bosanska Gradi{ka i Bawa Luka, a koje izvolite zadr`ati do daqwe odredbe.”35 Okru`no krilo u Ogulinu, u svom izvje{taju Vrhovnom oru`ni~kom zapovjedni{tvu NDH od 10. studenog 1941. godine je izvijestilo: “Oru`ni~ko krilo Ogulin javqa: 9. ovog mjeseca u 530 sati oko 200 ~etnika napalo je `eqezni~ku postaju Skakavac i razoru`alo 20 domobrana. – vodnik ubijen, 1 domobran rawen, a ostali svu~eni. – Iste no}i oko 200 sata poku{ali su ~etnici napad na oru`ni~ku postaju Vuksani}. – Napad odbijen.”36 @upska redarstvena oblast u Sarajevu, u svom aktu od 15 studenog 1941. godine, obavijestila je veliku `upu NDH Vrhbosna u Sarajevu ovo: “Na Va{ nalog od 12. ovog mjeseca Br. 1165 ~ast mi je izvjestiti, da je Boqevi} Milan, dna 8/8 ove godine, radi ~etnikovawa upu}en u sabirni logor Gospi}.”37 Prvi domobranski zbor, u svom izvje{taju od 18. studenog 1941. godine, ministarstvu domobranstva NDH je napisao: “1. – Jutros oko 730 iza{ao je usta{ki pripremni sat iz Maje (jugoisto~no od Gline) u pravcu Klasni}a da tra`i jednog odvedenog usta{u. Kod Bijelih Voda nai{ao je na jak otpor od oko 100 do 150 ~etnika i u borbi je imao tri mrtva i 6 rawenih.”38 ^etni~ki komandant Majevice kapetan Sava Damjanovi}, uputio je Dra`i Mihailovi}u izvje{taj od 12. jula 1942. godine, u kome pored ostalog pi{e:... “Oko 20. novembra 1941. godine izvr{en je pokoq Srba (oko 50 na broju, ve}inom `ena i dece): u selu Pu{kovcu i Tutwevcu. Bi`i} na to nije reagovao. Tada sam uputio pismo Bi`i}u i komunistima i predlo`io im da se Koraj kazni zbog toga pokoqa nad Srbima. Pristali su. Skupio sam svu trupu na okup, izdao sam plan za napad i 27. novembra 1941. Koraj je napadnut. Tom prilikom Koraj je zauzet za 20 minuta i pobijeno je 700 muslimanskog `ivqa. Tu je narod najvi{e sa hladnim oru`jem poubijao, kao revan{ za Tutwevac i Pu{kovac. Tada smo imali borbu sa dve hrvatske satnije, koje su nas napale od ^eli~a... Dok smo napadali Koraj sutradan muslimansko selo Teo~ak sa obli`wim muslimanskim selima napali su na{a sela Priboj i Paqave. Kao 212

odmazdu za to 3. decembra 1941. spaqeno je muslimansko selo Sije{nica i `estoko napadnut Teo~ak. Dok smo mi napadali Teo~ak i Sije{nicu, satnije iz ^eli~a ubile su preko stotinu Srba u selu Mirosaqcima”...39 ^lan partizanskog {taba u [}epan Poqu Obrad Cicmil, je u svom pismu od 11. decembra 1941. godine, upu}enom [tabu Durmitorskog NOP odreda u @abqaku naveo: 1. U Fo~u su do{li ~etnici pod vo|stvom majora Todorovi}a (Beogra|anin), 2. ^etnici idu pod geslom “za kraqa i otaybinu” a smatraju se borcima za slobodu i srpskim osvetnicima. Tvrde da je u BiH od usta{a bilo 384.000 `rtava i stavili su u zadatak da to osvete... ^etnici ukoliko se Bora~ ne razoru`a (u {to ni ja ne vjerujem) rije{eni su da ga zauzmu sa ve}im snagama, od Fo~e Kalinovika i izvornog kraka Neretve, nas pozivaju da udarimo kao pomo} sa ove strne i da organizujemo Ga~ane. Ja sam na to odgovorio da za sada ne mogu dati odgovor do nare|ewa moje vi{e komande. Dajte po ovome direktivu. Radi se o u~estvovawu u istrebqewu muslimana, i to borbenih i prili~no brojnih (usta{e oko 1.200 i Bor~ana 1.500 pu{aka). Oko 30 mitraqeza i 70 pu{komitraqeza... Narod je siguran sam za uni{tewe ovog legla razbojni{tva i reakcije.”40 U telefonskom izvje{taju domobranskog pukovnika Pai}a iz Karlovca od 22 prosinca (decembra) 1941. godine je kazano: “ 22 XII zauzeta je od ~etnika `eqezni~ka postaja Vojni}, a 21/XII `eqezni~ka postaja Utiwa. Postajne stra`e u stanicama savladane su poslije kratkog otpora, razoru`ane i zarobqene.”41 Usta{ki funkcioner u Sarajevu Ivan Toq, uputio je 22. prosinca 1941. godine Ravnateqstvu usta{kog redarstva @idovski odsjek sqede}i radiogram: “Danas otpremam u sabirni logor Jasenovac 70 ~etnika, komunista i komunistkiwa i 55 @idova.”42 (tj. Jevreja - obj. A. Stamatovi}a). Pojedini usta{ki organi su zamjerili Toqu, da je pojedine stare Jevreje poslao u logore, a za wih je utvr|eno da su prijateqi usta{kog re`ima. Toq je telegramski 24. prosinca 1941. godine odgovorio na ove optu`be ovako: @idove sam internirao po svojoj najboqoj savjesti, a nakon prikupqawa dokaza da oni izda{no poma`u ~etni~ko-komunisti~ku akciju koja je usmerena na ru{ewe Bosne i Hercegovine i istrgnu}e istih iz ostalih djelova Nezavisne Dr`ave Hrvatske.”43 Jedan od komandanata koncetracionog logora Jasenovac – Qubo Milo{, na saslu{awu poslije II svjetskog rata je izjavio pored ostalog ovo: “Na Bo`i} 1941. godine stigla je jedna grupa ~etnika iz Pakraca ili iz Bijeqine, te me je Matkovi} obavijestio da su vrlo opasni, te sam ja iz grupe izdvojio dvojicu i likvidirao ih pred zapovjedni{tvom.”44 Ministarstvo pravosu|a i bogo{tovqa NDH, u svojoj Oku`nici upu}enoj svim sudovima i tu`ila{tvima od 16. sije~wa (januara) 1942. godine je napisalo: Doga|a se a sti`u u tom pravcu i prijave redarstvenih oblasti, da pojedine osobe, optu`ene radi komunisti~ko-~etni~ke djelatnosti i oslobo|ene optu`be pred sudom, odmah nakon pu{tawa na slobodu pobjegnu ~etni~ko-komunisti~kim bandama ili na drugi na~in nastave svoj razorni rad, pa su uslijed pomawkawa dokaza oslobo|eni optu`be. 213

Da se tome predusretne u budu}e, nare|uje se, da svi u naslovu navedeni sudovi svaku osobu obtu`enu zbog komunisti~ko ~etni~ke djelatnosti bezuvjetno pridr`e u pritvoru do stignu}a odluke ministarstva pravosu|a i bogo{tovqa u smislu ~lana 1. zakonske odredbe od 18. srpwa (jula) 1941. godine”...45 Ravnateqstvo `upske redarstvene oblasti u Petriwi, u svom izvje{taju od 19. sije~wa 1942. godine, Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH je napisalo: “Oru`ni~ka postaja Bijelnik (cesta Petriwa-Kostajnica) zauzeta je od ~etnika. To su ~etnici koji su do sada bili u [amarici ali su uslijed akcije koja se tamo provodi povla~e se prema susjednim hrvatskim selima pa su tom prilikom no}as zauzeli selo Sutovari, Ma|ari i Komarevo. Nalaze se gotovo uz samu prugu tako da prijeti neposredna opasnost za `eqezni~ki promet. No}as su ~etnici zapalili `eqezni~ko stajali{te Hrastovac (pruga Suwa-Bawa Luka). U pomo} su oti{li usta{e i oru`nici iz Suwe u jakosti 40 qudi ali su se morali povu}i jer je ~etnika bilo oko 400, isti raspola`u sa 5-6 strojnica. Prilikom borbe raweno je 9 usta{a i 2 mrtva.”46 Zapovjedni{tvo Vojne Krajine NDH u svoj izvje{taju od 31. sije~wa 1942. godine poglavnikovom Vojnom uredu je izvijestilo:... 4) U Zapovjedni{tvu mjesta se jo{ nalaze povra}ena iz zarobqeni{tva ~etnika 3 na{a ~astnika (tj. oficira - obj. A. Stamatovi}a), 11 domobrana”...47 Zapovjedni{tvo II domobranskog zbora, je u svom izvje{taju o borbama u Bosni i Hercegovini u vremenu od 16. do 31. sje~wa 1942. godine, pored ostalog napisalo:... “2. - ^etni~ka akcija i poduzete mjere. ^etni~ka akcija, koja se u drugoj polovini mjeseca sije~wa osobito ispoqila u okolini Prwavora, Bawa Luke te u kotaru Bijeqina, ostala je nepromijewena u pogledu aktivnosti od posledweg izvije{}a. Glavni centri pobuwenika i wihove vo|e ostaju i nadaqe oni navedeni u ranijim izvje{}ima, a kao nove pored onih dostavqenih ovd. br. 481 tajno od 20. sije~wa t. g. navo|aju se jo{ i slijede}i: a) Zvorni~ki odred ~etnika bio je pod zapovjedni{tvom pri~uvnog poru~nika Qubomira Anti}a. U kotaru Zvorni~kom nalazio se je ranije i ~etni~ki odred biv{eg glavnosto`ernog kapetana Stevana Damjanovi}a. b) U Driwa~i se je nalazio prije poduzete akcije odred biv{eg oru`ni~kog narednika Andrije Rastovi}a sa oko 60 ~etnika. Tu je bio i Gute{a Andrija, biv{i u~iteq, kao i vodnik Jakov Petkovi}, kao zapovjednik mjesta. e) Kotarska oblast u Doboju dopisom svojim Br. 692/42 me|u ostalim izvijestila je i slijede}e: Saznaje se, da ~etnici iz Ozrena namjeravaju obrazovati novu komandu na podru~ju oru`ni~ke postaje Osje~ani pod nazivom “Trebavski odred”. Za sada je sjedi{te ovog odreda u selu Pale`nici, kotara Gra~ani~kog, ovaj odred sada broji 70 ~lanova, ali se svakodnevno poja~ava novacima.” Usta{ki pokretni Prijeki sud u Bawa Luci, je izdao Nalog od 19. veqa~e (februara) 1942. godine, `upskoj redarstvenoj oblasti u Bawa Luci. da se sedam lica protiv kojih je obustavqen sudski postupak sprovedu u koncentracioni logor Jasenovac, sa sqede}im obrazlo`ewem:... “jer su prema navodima oru`ni~ke prijave Adolfstal odnosno iskazu okru`nog 214

vodnika Tomca Ivana, sumwivi da su sjekli brzoglasne `ice, te znali gdje se ~etnici nalaze, a nisu o tome htjeli izvjestiti oru`ni~ku postaju dok na djelu nije jedan uhva}en.”49 Isti sud je 25. veqa~e 1942. godine dao nalog, da se {est lica sprovede u koncentracioni logor Jasenovac, me|u wima i ova lica:... “3) Bosiqka Trbojevi}, umrlog \ura i majke Miqe, gr~ko-isto~ne vjere, rodom iz Svodne,... a sumwiva da je odr`avala vezu sa ~etnicima i u tu svrhu vi{e puta dolazila u Dobrqin da bi izvidila ja~inu hrvatske vojske... 6) Milka ^udi}, `ena Mla|enova, k}er Mile Gvera i majke pokojne Joke, ro|ene Vukojevi}, gr~ko-isto~ne vjere, rodom iz Mozi}a a boravi{tem u Pruscima... a koja je sumwiva, da je do{la iz sela prusaca u Dobrqin da izvidi koliko ima u Dobrqinu vojske i usta{a, osim toga da je kupovala namirnice za ~etnike.”50 Prvi domobranski zbor je u svom izvje{taju od 25. veqa~e 1942. godine Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH napisao ovo:...”III No}u 24/25 ovog mjeseca oko 200 do 300 ~etnika napalo `eqezni~ko osigurawe kod mjesta Stri`na. Jedna stra`a kod kote 132 sjeverno od mosta ja~ine 20 qudi zarobqena, jedna {ina minirana, a druga se popravqa.”51 Zapovjednik istog zbora, General Rumler, u izvje{taju od sqede}eg dana je nazna~io: 20. XII 1941-Petriwska doknada brojna 1 sat-preduzeta akcija radi oslobo|ewa oru`ni~ke postaje u Obqaju, koja je bila opkoqena od ~etnika i prijetila je opasnost da padne u ~etni~ke ruke.”52 Vojislav Prwatovi} je u svom izvje{taju od 11. marta 1942. godine, upu}enom Komesarijatu za izbjeglice i preseqenike vlade |enerala Milana Nedi}a, pored ostalog napisao: “Kako su diqem Hrvatske bune i oru`ani pokreti, to usta{e odlaze u borbu protiv ~etnika, partizana i svojih odmetnika. na tom svom pohodu pqa~kaju srpske domove i imawa.”53 U toku marta 1942. godine, sa~iwen je elaborat Dinarske ~etni~ke divizije. Wega su sa~inili ~etni~ki komandanti iz Kninske Krajine i tzv. splitska ~etni~ka grupa oficira. U elaboratu karakteristi~an je ovaj detaq: “Protiv usta{a i hrvatske vojske treba voditi rat bez sa`aqewa, milosti i skrupula.”54 Tajnik veliki `upe NDH Bribir i Sidraga Ante Vatavuk, u svom izvje{taju od 14. o`ujka (marta) 1942. godine, je citirao uhva}eni proglas, koji je narodu uputio vojvoda pop Mom~ilo \uji}. U proglasu se ka`e: “U krvavoj usta{koj dr`avi Hrvatskoj Srpski narod i Srpska crkva zajedno sa ciganima, Jevrejima i psima stavqeni su izvan zakona. Na taj na~in do{la je do pravog izra`aja Hrvatska hiqadugodi{wa kultura. Komunisti ne priznaju Boga, oni mu se ne obra}aju i ne mole. Sledstveno tome, a po pravilu hiqadugodi{we kulture hrvatske sa kakvim pravom Hrvatska krvolo~na dr`ava mo`e da se obra}a na adresu Srba ili wihovih parohijskih uprava. Mi ne priznajemo hrvatsku dr`avu te prema tome odbijamo svaku slu`benu prepisku sa istom. Mom~ilo R. \uji}, s. r. biv{i paroh strmi~ki.”55 Glavni sto`er ministarstva domobranstva NDH, u svom izvje{taju od 27. svibwa (maja) 1942. godine, pored ostalog je napisao:... “7. – Oru`ni~ka postaja Glina javqa: 3. V o.g. napalo je oko 400 ~etnika i bandita 215

na oru`ni~ku postaju Obqaj koja se nalazi u selu Dowe Seli{te (2 km jugozapadno od Gline). U borbi dva rawena i dva oru`nika pala. Zarobqena dva oru`nika i jedan domobran. Nakon dovr{ene borbe banditi su se povukli u jugozapadnom pravcu od Seli{ta, a sa sobom odnijeli dvije strojopu{ke i ~etiri vojne pu{ke. U isto vrijeme napadnut je most na Glini, ali napadaj je suzbijen bez gubitaka. 14. V o.g. napalo je oko 400 ~etnika i bandita koji su do{li iz {ume Podgledi} (1 km ju`no od Gline) na domobranske stra`e `eqezni~ke postaje Glina, zatim `eqezni~ki most preko rijeke Maje (3 km jugoisto~no od gline); napada je odbijen.”56 Ibrahim Tudorovac iz Bronzanog Majdana je na saslu{awu u koncetracionom logoru Stara Gradi{ka, pored ostalog rekao: “Za vrijeme zime nikada nisam i{ao u {umu po drva. Nije istina da sam ja stanovitim qudima pri~ao da smijem i}i u {umu, gdje se sastajem sa ~etnicima i komunistima, i da su to dobri qudi, koji mi ne}e ni{ta na `ao napraviti. Ja sam drva sjekao u tu|em {qiviku, jer sam bio primoran radi bolesti moje supruge.”57 U jednom pismu [taba Pqevaqske ~etni~ke brigade Dra`i Mihailovi}u od 29. juna 1942. godine, pored ostalog se ka`e: “Rezervni pe{adijski podnarednik Radojica Babi}, neobi~no vredan pouzdan seqa~ki sin, pokazao se zbiqa kao hrabar borac u vi{e navrata protiv usta{a na teritoriji Meqa~ke i ^elebi}ke op{tine, u borbama oko Vitog Graba, Zabranice i na Solicama, i uspeo da spali usta{ko naseqe u Solicama, a kojom prilikom su usta{e razbijene i najurene u divqe begstvo u pravcu Priboja.”58 Za{titno redarstvo za grad Sarajevo, u svom dnevnom izvje{taju od 7. kolovoza (avgusta 1942. godine), nadzornoj slu`bi `upe NDH Vrhobosna u Sarajevu, je navelo i ovo: “Vojna situacija na podru~ju Velike @upe Vrhbosna bila je tako|er normalna osim one kod Kozluka, gdje su ~etnici iz sela Jasenice, koje se nalazi 8 km sjeverno-zapadno od Kozluka krenuli prema selima Skoli}u i Kozluku. Posada iz sela Skoli}a, koja se sastojala od dvije satnije domobrana sa deset strojnica povukla se. ^etnici su upali u Skoli}e i zapalili ga. Drugih podataka za sada nema. Glede napadaju na putni~ki samovoz kod Kiseqaka dne. 5. o.mj. naknadno se izvje{}uje da su napadaj izvr{ili ~etnici a ne partizani, kako je to pogre{no izvje{}eno.”59 Zapovjedni{tvo II domobranskog zbora u Bosanskom Brodu, u svom izvje{taju od 19. rujna (septembra) 1942. godine je napisalo: “U 1400 sati, ~etnici sa Ozrena napali su na{e qudstvo koje izgra|uje bunkere na pruzi izme|u `eqezni~kih postaja Suho Poqe i Boqani}. Odveli sobom 38 obkopara, od kojih 24 sa oru`jem. Domobrane su po razoru`awu vratili, a poduzete su mjere za povra}aj oduzetog oru`ja.”60 Komandant 718 wema~ke pje{adijske divizije, u svom izvje{taju od 13. oktobra 1942. godine, pored ostalog je napisao: “^etnici uop{te nijesu uzimali za ozbiqne protivnike hrvatske domobrane, nego su ih ~ak djelimi~no trpjeli na svojoj teritoriji. Nasuprot tome, nastavqali su svim sredstvima ogor~enu borbu protiv usta{a... Tako se, na primjer, dogodilo da su ~etnici odreda Dobrosava Jev|evi}a 19. avgusta 1942. godine napali i razbili usta{ku posadu u Fo~i nao~igled Italijana.” 61 216

Jugoslovenska Vlada u Londonu, je Dra`i Mihailovi}u postavila pitawe u vezi sa kolawem glasina, da wegova dva pot~iwena komandant u Hercegovini i Dalmaciji Dobrosav Jev|evi} i Ilija Trifunovi}-Bir~anin sara|uju sa Italijanima. Dra`a Mihailovi} je u vezi sa tim poslao svoj radiogramski odgovor 22. decembra 1942. godine, u kome se pored ostalog ka`e. “Moji saradnici Bir~anin i Jev|evi} ne rade nikada za Italijane, ali sada u ovom momentu prvi mi je ciq uni{tewe usta{a i wihove tvorevine Paveli}eve Hrvatske... Ru{ewem Paveli}eve Hrvatske udaramo na `ivotne arterije na{ih najve}ih neprijateqa Wemaca... Isto tako Krwevi} i [utej (odnosi se na hrvatske ministre u Jugoslovenskoj vladi u Londonu – obj. A. Stamatovi}a) treba da se izjasne protiv usta{kih zverstava i da ih osude. Time }e oni doprineti da ne stradaju nevini Hrvati.”62 Zapovjedni{tvo IV oru`ni~ke domobranske pukovnije u Mostaru, u svom izvje{taju od 30. sije~wa (januara) 1943. godine, je pored ostalog javilo:... “10. sije~wa jedna ve}a ruqa do zuba naoru`anih ~etnika iz sela Ba}evi}i i Ortije{a, kotara Mostar, do{la je u selo Slip~i}e, kotar Mostar i tom su pjevali: “Ubili smo Franceti}a, skoro }emo Paveli}a”, “Paveli}u j... ti oca, gdje su na{i Srbi oko Stoca”, “^etni~ke se pjesme ore, a usta{ke ku}e gore” itd.”63. Zapovjedni{tvo I oru`ni~ke domobranske pukovnije, u svom izvje{taju za period od 5. sje~wa do 24. veqa~e 1942. godine je navelo: “18. sije~wa o. g. oko 1830 sati oko 30 ~etnika napali su vojni~ku stra`u na `eqezni~koj postaji Hrastovac, kotara Petriwa, 5 domobrana zarobili, 1 domobran rawen pobjegao, oduzeli 7 pu{aka, 1 strojnicu, 2 sanduka naboja, nekoliko bombi, guweva, {atorska krila i {qemove, a zatim zgradu spalili. 18. sje~wa o.g. u selu Bijelnik, kotara Petriwa, ~etnici su napali oru`ni~ku postaju. Tom prilikom poginula su tri oru`nika i tri domobrana, dok su na protivnikovoj strani ubijena 4 ~etnika a 4 jataka uhva}ena. ^etnici su od ubijenih oduzeli sve oru`je i streqivo i svukli im odoru. No} 26 na 27. sje~wa o.g. kod sela Blatu{e, kotara Vrgin most, ~etnici su razoru`ali `eqezni~ku prugu u duqini 300 m poru{ili 50 brzoglasnih stubova i `ice isprekidali. Odmah iza toga sukobio se 1 odjel usta{a i talijanske vojske sa ~etnicima. U ovoj borbi poginuo je 1 usta{a, 2 su raweni, dok je poginulo vi{e ~etnika i 1 `iv uhva}en. 22. sije~wa o. g. u blizini sela Hrvatska Blagaja, kotar Sluw, oko 250 ~etnika naoru`ani sa 4 strojne pu{ke napali su na{ odjel od 35 oru`nika i domobrana, pa je tom prilikom poginulo na na{oj strani 5, a raweno 5 domobrana. Tom prilikom ~etnicima je do{a u ruke jedna strojnica, 12 pu{aka i 40.005 naboja.”64 [esta oru`ni~ka domobranska pukovnija, u svom izvje{taju od 28. o`ujka (marta ) 1943. godine, pored ostalog je navela i ovo: “23. II u Vrliku i wenu okolinu (36 km sjeverozapadno od Siwa) stigli su omawi odjeli ~etnika iz kotara Knin i obli`wih sela oko Vrlike. Vr{e zastra{ivawe na{eg `ivqa, ubojstva i pqa~ku imovine. Vr{e promiybu rasturawem letaka u kojima pozivaju pravoslavne na borbu do kona~nog istrebqewa usta{a. Prava su napast za pu~anstvo ovog kraja. 217

28. II stiglo je u Vrliku poja~awe ~etnicima od oko 800 momaka, naoru`anih povrh ostalog i sa dva minobaca~a, pod vodstvom poru~nika nekog “Nikole”. Ovaj zapovjednik pozvao je zapovjednika usta{kog sata na pregovore. Pregovori su vo|eni na jednom brdu povrh Vrlike. ^etni~ki zapovjednik tra`io je da usta{e napuste Vrliku, ali poru~nik I{takovi} je to odbio. Dok su vo|eni pregovori ~etnici su izvr{ili napad na usta{e i razvila se borba, koja je toga dana vo|ena od 0900-1800 sati. Usta{e su se povukli na polo`aje oko sela Vinoli}a i Gorjaka (5 km sjeveroisto~no od Vrlike). Na{i gubitnici 6 usta{a mrtvih, 2 rawena i 2 nestala.”65 U op{toj relaciji V pje{a~ne domobranske divizije u Sarajevu, za travwa (april) 1943. godine napisano je: “Travaw: No}u 10/11 o. mj. - ~etnici poru{ili `eqezni~ku prugu izme|u `eqezni~ke postaje Nemila-Vranduk. – Teretni vlak br. 159 izko~io. – Strojovo|a mrtav, lo`a~ te`e rawen. Na ovom vlaku ~etnici zapalili sieno i opqa~kali hranu. 13. travaw: - ^etnici napali `eqezni~ku postaju Dowa Vraca – 4 domobrana poginula, a jedan rawen – (Isti niesu u sastavu postrojbi podre|enih ovome sto`eru). –Brzogslasna veza Zenica-Davidovi}i prekinuta. - @eqezni~ka postaja Vraca zapaqena. 19. travaw: - No}u 19/ga ~etnici prekinuli prugu izme|u Nemile i Begov Hana. – Upu}en oklopni vlak iz Zenice. Kvar popravqen. - I bojna 15 pje{a~ke pukovnije i II bojna 15 pje{a~ke pukovnije sa 13 sati povratile se u svoja posadna mjesta - @ep~e i Zavidovi}e, iz pothvata protivu ~etnika, kojeg su vodili Niemci. 21. travaw: - ^etnici na prostoru izme|u Begov hana i Nemile na desnoj obali rieke Bosne zaposjeli visove, te pucaju na prolaze}e vlakove, kao i na radni{tvo koje opravqa prugu. Tra`eno od Niemaca iz Zenice, da na ovaj dio ceste upute nekoliko pancira, koji bi sa svojom vatrom omeli i raztjerali ovu bandu. 24. travaw: - Primqeni podatci da se izbjegli ~etnici, sa planine Ozren, poslie pothvata na istoj od strane Niemaca, prikupqaju ponovo u oblasti Kakwa.”66 Tre}i domobranski zbor, u svom izvje{taju od 24 lipwa (juna) 1943. godine, je javio: “Dne 1. o.m. oko 10 ~etnika sa strojnicom napali su samovoz u kome se vozio zapovjednik I zdruga usta{ki pukovnik Stipkovi}, kod Han Obojda{a (6 km sjeveroisto~no od Mokrog). Samovoz pogo|en sa nekoliko naboja. Napad je odbijen, nitko nije rawen.”67 U dnevnom izvje{taju wema~kog opunomo}enog generala u NDH Gleza fon Horstenaua za 1. jul 1943. godine, je navedeno i ovo:...”od Sokoca ~etnici izvr{ili prepad na usta{ku ~etu. Gubitci kod usta{a: 1 mrtav i 1 rawen.”68 Wema~ke 369 i 373 pje{adijske divizije, u svom dnevnom izvje{taju za 14. jun 1943. godine, su 218

napisale ovo: “Podru~je Rogatica: No} 11/12 VI ~etnici nepoznate ja~ine zauzeli su Stari Brod (18 km isto~no od Rogatice). 6 usta{a bijegom se spasilo, sudbina ostalih nepoznata.”69 U op{toj bojnoj relaciji, na teritoriji III usta{ko-domobranskog zbornog podru~ja od kolovoza (avgusta) 1943. godine, je navedeno pored ostalog:... “III) Podru~je 2 Gorskog zdruga 6. kolovoza: Odbijen je napadaj ~etnika na Me|e|u. Evakuirana je Fo~a i izbjeglice stigle u Gora`de. 14. kolovoza Ja~a ~etni~ka skupina napala je na `eqezni~ku postaju Mesi}i. Napad uz pomo} oklopnog vlaka odbijen. 26. kolovoza Oko 100 naoru`anih ~etnika sa Igman planine izvr{ili su napad na stra`u 2 zra~ne luke kod Bla`uja i sobom odveli 12 oru`nika sa 3 ru~ne strojnice i 9 pu{aka.”70 “Podru~je Metkovi}a: Prema izvije{}u zapovjedni{tva 6. pje{a~ke divizije na{a polubojna u Hutovu (18 km jugoisto~no od Methovi}a) je ugro`ena od ~etnika”, navedeno je u izvje{taju pro~elnika Glavnog odjela generala Dragojlova, iz zapovjedni{tva Glavnog sto`era domobranstva NDH od 12. rujna (septembra) 1943. godine.71 U bojnoj relaciji zapovjednog skupa Gorskog zdruga od 27. rujna 1943. godine, zapovjedni{tvu II zbornog podru~ja u Sarajevu, napisano je ovo: 6. kolovoz Grupa od oko 30 ~etnika s desne strane rijeke Drine napala selo Me|e|u – Obhodwe II bojne 6 gorske pukovnije borbom su ~etnike potisnule. U toku no}i 6/7. ov. mj. ~etnici s obli`wih visova napali Gora`de. – gubitaka nije bilo. No}u 14/15 ov.mj. ~etnici nepoznate ja~ine sa svih strana napali `eqezni~ku postaju Mesi}i. – Napad trajao od 0400 do 0500 sati ujutro, - kada je uz pomo} oklopnog vlaka odbijen. – Vlastitih gubitaka nema.”72 Tre}i domobranski zbor je u svom dnevnom izvje{taju od 24. lipwa 1943. godine javio: “Prema izvje{}u usta{a iz Srebrenice (preko Tuzle), dne 23. o.m. upalo je oko 200 naoru`anih ~etnika u @epu (21 km jugoisto~no od Han Pijeska). Iz @epe se spasilo 2 oru`nika i 2 usta{e, a za sudbinu ostalih se ne zna. Zbog bojazni od ~etnika iz Srbije, pu~anstvo iz Srebrenice bje`i prema Zvorniku.”73 U op{toj bojnoj relaciji III usta{ko-domobranskog podru~ja za rujan 1943. godine je napisano: 3. rujna Kod Bukove Glave (3 km ju`no od Han Pijeska) napadnut je samovoz zapovjednika ovog zdruga usta{kog bojnika [ulenti}a Milana od strane 15 ~etnika, koji su ubili zapovjednika zdruga i 1 pratioca ranili a samovoz spalili. Naknadno na licu mjesta na|ena su jo{ 2 usta{e mrtve. 9. rujna 4 neprijateqska zrakoplova bombardirala su na{e postave i most kod Mesi}a. Veze izme|u Vi{egrada i Rogatice prekinute. ^etni~ki napadaj na Vi{egrad odbijen. 219

10. rujna Domobranska obhodwa kod Ponora (6 km sjeveroisto~no od Pra~e) napadnut od ~etnika, kojom prilikom je nestao 1 do~astnik i 10 domobrana, a 3 domobrana vratila se bez oru`ja. 13. rujna Teretni samovoz ~etnici napali i zapalili kod Jabu~kog Sedwa (9 km ju`no od Rogatice) a 6. domobrana zarobili. 17. rujna ^etnici u okolini Vi{egrada pobili Muslimane i ugrozili Vi{egrad. 19. rujna Odbijen napadaj na Bradinu. Odbijen napadaj jedne ~etni~ke brigade na Me|e|u. 22. rujna Odbijen napadaj ~etnika na Stambul~i}. 26-227. rujna Odbijen ~etni~ki napadaj na Vi{egrad, Rogaticu i Most na Limu.”74 @upsko redarstvena oblast NDH za Sarajevo, u svom izvje{taju od 4. listopada (oktobra) 1943. godine, navela je i ovo: “^etnici napali Me|e|u, spalili `eqezni~ku postaju, lo`ionu, skladi{te i razru{ili 60 km pruge izme|u postaje Me|e|a i Qu~evo.”75 Ministarstvo oru`anih snaga NDH, u svom izvje{taju od 1. studenog (novembra) 1943. godine je javilo ovo: Podru~je Tesli}-D Doboj: 29. H kod sela Irice (3 km jugozapadno od Tesli}a) ~etnici su napali na{ razvi|a~ki odjel. Vlastiti gubitci: 2 mrtva, a za sudbinu ostalih se ne zna.”76 Tre}e zborno podru~je NDH, u svojoj op{toj relaciji za listopad 1943. godine, navelo je ovo: II) Podru~je I djelatnog stalnog zdruga 13. listopada: kod Han Stjenice (13. km jugoisto~no od Sokolca) ~etnici su napali na usta{ke samovoze. 2 samovoza izgubqena, 1. usta{a mrtav i 1 milicioner mrtav. Jake ~etni~ke snage po~ele su napadati Rogaticu topni~kom, Baca~kom i strojni~kom vatrom. Uslijed nadmo}nijih snaga, zapovije|eno je povla~ewe na{e posade iz Rogatice na odbrambenu crtu: Sokolac-MokroPale. III) Podru~je II gorskog zdruga 26. listopada Oko 200 ~etnika napada na Me|e|u i razbija 1 vod domobrana. Pruga izme|u Mesi}a i Ustipra~e u du`ini od 60 m razorena. u borbi Me|e|a povra}ena 1 do~astnik i 2 domobrana mrtvi. 27. 5. listopada Jake ~etni~ke snage vr{e napadaj na Vi{egrad i most na Limu. Vi{egrad je obkoqen sa sviju strana. Milicija se razbje`ala. 220

28. listopada Pu~anstvo napu{ta grad. 29. 6. listopada Vi{egrad pao u ruke ~etnika. Vojnik Prodojevi} Berislav zapovjednik II bojne gorske pukovnije, nadporu~nik Smiqani} Momir i Poli} Marjan zarobqeni od ~etnika. U borbi sa ~etnicima u Vi{egradu na{i gubitci: 2 do~astnika i 14 domobrana mrtvi, 1 ~astnik, 7 do~astnika i 31 domobran raweni i 3 ~astnika, 3 do~astnika i 37 domobrana nestalo ili zarobqeno, a ostatak III bojne od Vi{egrada. Kod pu~anstva oko 1000 mrtvih i rawenih. Od naoru`awa izgubqeno: 142 pu{ke, 3 strojopu{ke, 6 strojnica, 1 baca~, 1 p.o. top, 9, brzoglasa i 46 kowa, te druga razna oprema i tvorivo. 7 listopada Oko 1000 ~etnika napada i zauzima most na Limu. U borbi rawen 1 ~astnik i 15 domobrana i 18 domobrana nestalo. Izgubqeno 52 pu{ke 5 strojopu{aka i 2 strojnice. Iz Vi{egrada od III/6 gorske pukovnije prikupilo se svega u Rogatici 117 qudi, od toga 37 raweno. Stigla svega 2 ~astnika. 13. listopada ^etnici sa ovih strana vr{e napad na Rogaticu. Na{a posada u povla~ewu iz Rogatice. U borbama prilikom povla~ewa iz Rogatice 6. gorska pukovnija ima slede}e gubitke: 1 ~astnik, 1 do~asnik i 10 domobrana mrtvi, 3 do~astnika i 16 domobrana rawenih, 1 ~astnik, 13 do~astnika i 185 domobrana zarobqeno i nestalo. Izgubqeno mnogo oru`ja, streqiva, opreme i namirnica, a {to se vidi iz posebnog izvije{}a 2 gorskog zdruga OP. br. 1024/tajno od 27. H 1943. 14-115. listopada ^etnici uspjevaju da ovladaju ~itavim podru~jem Rogatice.”77 Savi} Markovi}-[tedimlija je u svom ~lanku objavqenom u listu “Hrvatski narod”, koji je izlazio u Zagrebu, u broju od 7. prosinca (decembra) 1943. godine, napisao pored ostalog i ovo: “U odnosu prema Hrvatskoj i prema hrvatskom narodu nema nikakve razlike izme|u ~etnika Dra`e Mihailovi}a i onih odmetnika, koji sebe nazivaju partizanima, jer se prema Hrvatima odnose i jedni i drugi na isti na~in.”78 U telefonskoj depe{i OZN-e za Hrvatsku od 27. jula 1944. godine, upu}enoj Glavnom {tabu NOV i PO za Hrvatsku je javqeno: “Od OZN-e Hrvatske: 20. 8. 1944. usta{e pohapsili 70 ~etnika u @ivaji i otpremili u Jasenovac. Istovremeno pohapsili sve mu{karce.”79 Tre}e zborno podru~je NDH, u svom izvje{taju od 16. rujna 1944. godine, je naglasio: “14. IX kod Mesi}a u sukobu sa ~etnicima 2 usta{e rawene i 8 ~etnika mrtvih.”80 Okru`ni komitet KPJ za Novu Gradi{ku, u svom pismu od 19. septembra 1944. godine, upu}enom povjereni{tvu CK KP Hrvatske za sjevernu Hrvatsku, je izvijestio: “U Jasenovcu postoji Mjesni komitet logora jasenovac (to~an broj ~lanova komiteta ne znamo) kao i partijska organizacija. Partijska organizacija se je prije dva do tri mjeseca o~istila od raznih ~etni~kih i antipartijskih tipova i sada prema izvje{taju MKL se 221

u~vrstila.”81 I na osnovu ovog dokumenta, mo`e se vidjeti, ne samo da su ~etnici bili zato~eni u Jasenovcu, nego da su komunisti, ~ak i u logorskim uslovima, izvodili svoju partijsku propagandu, i razbijali sa ideolo{kih osnova op{ti front protiv usta{a. Operativni odjel Ministarstva oru`anih snaga NDH, je u svom izvje{taju od 23. rujna 1944. godine, javio i ovo: “Isto~na Bosna: Jake ~etni~ke snage napadaju upori{te Pra~a (20 km jugozapadno od Rogatice) uz podr{ku baca~a. Preduzete su protumjere i upu}ena jedna na{a borbena jedinica iz Gora`da u le|a neprijatequ”82 Zapovjedni{tvo Glavnog sto`era domobranstva NDH, u svom izvje{taju od istog datuma, napisalo je ovo: “Prodor i napadaji ~etnika u isto~noj Bosni i Hercegovini. ^etnici napadaju Dubrovnik. Dubrovnik Jake ~etni~ke snage, koje su nado{le iz podru~ja Bile}e i Trebiwa, poja~ane ~etnicima iz Crne Gore zaposjele su 21. IX `eqezni~ku prugu izme|u Poqica i Huma (21 km sjeverozapadno i 14 km sjeveroisto~no od Dubrovnika). U Humu razoru`ana je satnija posebnog zdruga. Odpo~eo je napadaj ~etnika na Dubrovnik. U toku su `estoke borbe”83 Isti organ, u svom izvje{taju od 25. rujna 1944. godine, je javio ovo: “U podru~ju Trebiwa vode se borbe sa ~etnicima. Upori{ta su poja~ana snagama preba~enim iz Dubrovnika. ^etnici vr{e jak pritisak s obih strana Dubrovnika prema moru.”84 U izvje{taj Operativnog odjela ministarstva oru`anih snaga NDH od 29. rujna 1944. godine, napisano je pored ostalog i ovo: “Kalinovik: Odbijen napadaj ~etnika na Qusi}e (22 km jugozapadno od Kalinovika). Neprijateqski gubitci nisu ustanovqeni, dok su 2 usta{e raweni.”85 Sto`er I usta{kog staja}eg zdruga, u svojoj bojnoj relaciji od 4 studenog (novembra) 1944. godine, naveo je pored ostalog i ovo: “1. rujan: ^etnici su napali pripadnike Posadne bojne na putu izme|u Hayi}a i Lepenice, kod sela Dozgometve (4 km sjeverozapadno od Hayi}a). Vlastiti gubitci: 1 mrtav. ...25. rujan: Na putu za Mesi}e kod Kukavica napadnut je jedan roj II bojne od strane ~etnika. Vlastiti gibici: jedan vojni~ar rawen, neprijateqski: 2 ~etnika rawena.”86 Isti sto`er je u svojoj bojnoj relaciji od 23. prosinca (decembra) 1944. godine pored ostalog napisao: Razvi|a~ki odjel u ja~ini 26 qudi Dokanade bojne upu}en u smjeru Pale-Seli{te-Ogradice-Pale. Odjel napadnut od strane ~etnika iz sela Ogradice. Usled nadmo}nosti neprijateqa odjel se morao povu}i u pravcu Pala bez gubitaka. Gubitci neprijateqa nepoznati. Utro{eno 250 naboja.”87 Prilikom isqe|ewa fra Miroslava Majstorovi}a-Filipovi}a, katoli~kog popa, koje je obavqeno 25 juna 1945. godine, napravqen je i zapisnik. Majstorovi} je ina~e jedno vrijeme bio komandant koncentracio222

nog logora Jasenovac. U zapisniku sa isqe|ewa, zapisane su i ove wegove rije~i: “Zatim je bio premje{ten za zapovjednika Kozarskog podru~ja i ostao do sije~wa (januara) 1945. godine. Zatim mu je dodijeqena specijalna du`nost da vodi obavje{tajnu slu`bu u Isto~noj Bosni o kretawu i prelazu ~etnika u NDH iz Srbije i Crne Gore. Tko vas je suspendirao sa sve{teni~ke du`nosti? (pitawe islednika) – Dok sam 1942. godine bio du{ebri`nik (tj. usta{ki sve{tenik - obj. A. Stamatovi}a) P.T.S-a u Bawa Luci usta{ka bojna P.T.S-a i{la je u ~etni~ko selo Drakuli} i ja sam kao du{ebri`nik po du`nosti pratio bojnu ne znaju}i {to }e se desiti. Ova bojna izvr{ila je potpunu likvidaciju tog sela... Otpo~elo je likvidirawe Srba... Poku{ali smo mirnim tonom nekoliko puta protestirati kod dr Viktora Guti}a, ali bez uspjeha. No kada se pojavi{e ~etnici i po~e{e uzvra}ati milo za drago, tada smo i mi {utke odobravali. Ja sam odmah bio anga`iran za du{ebri`nika, dok je Z. Brkalo bio ve} u VIII bojni vojnice u Bawa Luci. VIII bojna se uglavnom borila protiv ~etnika, koji su se u jakim grupama pojavqivali, klali i palili do ~ega su do{li hrvatskog. Tako je polovinom ili po~etkom veqa~e (februara) 1942. do~ekana kod ^elnica u autobusima jedna satnija VIII bojne, te je bilo rawenih i 9 iznaka`enih. U selu Drakuli}u 5-6 km od Bawa Luke je ve} prije bilo organizirano ~etni{tvo. Moram spomenuti da smo par dana prije razgovarali o opasnosti od te grupe ~etnika i da bi ne{to trebalo preduzeti i omesti potpuno formirawe te grupe.”88 ^etni~ki pokret u toku II svjetskog rata borio se protiv usta{a i NDH uop{te. NDH kao dr`ava, nikako nije mogla odgovarati interesima srpskog naroda, jer je u svom sastavu imala teritorije koje su etni~ki i istorijski pripadale srpskom narodu, a koje je ona preko usta{kog pokreta poku{ala da nasilno etni~ki o~isti, i da im hrvatski karakter. Poznata maksima usta{kih vo|a, bila je da jednu tre}inu Srba treba fizi~ki uni{titi, drugu raseliti, a tre}u, prevo|ewem u katoli~anstvo pohrvatiti. I zaista, usta{e i NDH su to po~eli sprovoditi. Zlo~ini usta{a bili su toliko brutalni, da su se wima ponekad zgra`avali, i osu|ivali ih Wemci i Italijani. U toku drugog svjetskog rata, usta{e su na teritoriji NDH pobile 219 pravoslavnih svje{tenika, od toga tri episkopa.89 Srpski narod ogovorio je na usta{ke zlo~ine oru`anim ustankom. U ve}em dijelu srpskih krajeva koji podpali pod NDH, ustanak protiv usta{kog re`ima, u stvari predstavqa predfazu ustanka protiv okupatora. ^etnici su od prvog dana poveli beskompromisnu bobu protiv usta{a, domobrana, i NDH uop{te. Mnogi od wih u borbama sa usta{ama bili su fanati~ni, {to je bila posqedica li~ne mr`we i osvete, jer su im usta{e pobile familije. Jedna grupa ~etni~kih komandanata, skon~ala je svoje `ivote od usta{kih ruku. U takve spadaju: Pavle \uri{i}, Zaharije Ostoji}, Petar Ba}ovi}, pop Radojica Peri{i} i Mane Rokvi}, kao i ~etni~ki ideolog Dragi{a Vasi}. O samoj smrti vojvode Pavla \uri{i}a ima nekoliko verzija. Svaka od wih je zastra{uju}a. Po jednoj usta{e su ga `ivog bacile u jedan bunar, po drugoj su ga `ivog oderale, a po tre}oj, polile benzinom, i `ivog zapalile. No, sve te verzije imaju izvori{te u memoarskim, a ne ~isto dokumentovanim ~iwenicama, pa ovdje 223

ne}e biti ni razmatrane. ^etnici su koliko su mogli, a mogli su dosta, spa{avali i branili srpski narod od usta{a, i doprinijeli da ostane u `ivotu desetine hiqada Srba, koji bi da ~etnika nije bilo, bili likvidirani. ************* NAPOMENE 1. Luka Tawga, Doga|aji u O~estovu 1941. Zvornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 3, Split, 1981, 573. 2. AVII, odjeqak za HDH, k. 180, reg. br. 1/1. 3. Izve{taj zapovjednika H pohodnog bataqona NDH potpukovnika Julija Rema od 30. lipwa 1941. Zbornik dokumenata i podatka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 232, 518. 4. Zvonimir Vu~kovi}, Ustanak u zapadnoj Srbiji, Kwiga o Dra`i, Windsor, Canada, 1956. 5. Antun Mileti}, Koncentracioni logor Jasenovac, kw. III, Zagreb, 1984, 29, Okru`ni sud-Zagreb, arhiva NDH, k. 189. reg br. 21/9. 6. isto, 30, k. 160, reg. br. 911/2. 7. Izve{taj italijanske komande u Kninu od 30. jula 1941,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XIII, kw. 1, Beograd, 1969, 217. 8. isto, izvje{taj oru`ni~ke posade Dobrwin od 6. kolovoza 1941, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 246, 548. 9. isto, Naredba Zapovjednika kopnene vojske NDH generala pje{a{tva [tencera od 31. srpwa 1941, dok. br. 239, 532-533. 10. isto, izvje{taj zapovjednika okru`ni~ke postaje NDH Bosanska Kostajnica od 6. kolovoza 1941, dok. br. 247,550. 11. AVII, kopije iz ~etni~ke arhive Arhiva Hrvatske u Zagrebu, 5. 12. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Dra`e Mihajlovi}a u Beogradu od 9. do 11. aprila 1946. 13. kao nap. 5, 34, k. 177, reg. br. 31/1. 14. Izvje{taj zapovjednika kotarske oblasti Vlasenica od 7. kolovoza 1941. velikom `upanu u Sarajevu, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, 553-554. 15. isto, izvje{taj krilnog oru`ni~kog zapovjednika domobranstva u Tuzli od 7.kolovoza 1941. velikom `upanu Usore i Soli u Tuzli, dok. br. 248, 552. 16. isto, izvje{taj kotarskog pretstojni{tva u Sarajevu od 8. kolovoza 1941, dok. br. 251, 564. 17. isto, izve{taj oru`ni~ke postaje HDZ Iliya od 10.kolovoza 1941, dok. br. 239, 556. 18. isto, izvje{taj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu \ura Pupara-Starog od 12. avgusta 1941. PK za Bosnu i Hercegovinu, dok. br. 7, 27. 19. isto, izvje{taj zapovjednika oru`ni~kog krila Tuzla od 12. kolovoza 1941.ministarstvu hrvatskog domobranstva, dok. br. 255, 268. 20. NOB u Dalmaciji 1941-1945.Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, Split, 1981, 849. 21. kao nap. 5, k. 152, reg. br. 24/4. 22. Izvje{taj Operativnog odjeqewa Glavnog sto`era ministarstva domobranstva NDH od 30. kolovoza 1941,Zbornik dokumenata i podataka o NORu jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 19, 65. 23. isto, izvje{taj zapovjedni{tva IV okru`ni~ke pukovnije od 30.srpwa do 224

6.kolovoza 1941, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 243, 541. 24. AVII, odjeqak za NDH, k. 1-a, reg. br. 3/1. 25. Izvje{taj zapovjedni{tva IV okru`ni~ke pukovnije u Sarajevu od 8. rujna 1941, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 104, 267-268. 26. AVII, odjeqak za NDH, k. 2, reg. br. 12/1. 27. Izvje{taj zapovjednika I hrvatske oru`ni~ke pukovnije od 14. rujna 1941,.ravnatewstvu za javni red i sigurnost NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 23, 71. 28. isto, izvje{taj pot~iwenih jedinica II italijanskoj armiji o doga|ajima od 5. septembra do 31. oktobra 1941, tom. XIII, kw. 1, Beograd, 1969, dok. br. 172, 581. 29. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a, kw. 1, Beograd, 1984, 33. 30. Izvje{taj zapovjednika II zdru`ene brigade od 26. rujna 1941. Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 26, 76-77 31. isto, izvje{taj zapovjednika IV okru`ni~ke pukovnije od 2. listopada 1941, tom IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 96, 242. 32. isto, izvje{taj I hrvatske oru`ni~ke pukovnije od 13.listopada 1941.ravnateqstvu za javni rad i sigurnost NDH, tom, V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 36, 97. 33. isto, izvje{taj grupe generala Luki}a i II zdru`ene domobranske brigade od 8.listopada 1941, dok. br. 34, 94-95. 34. isto, izvje{taj zapovjedni{tva IV okru`ni~ke pukovnije od 26. listopada 1941, tom, IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 127, 373. 35. AVII, odjeqewe za NDH, k. 162, reg. br. 25/1. 36. Izvje{taj oru`ni~kog krila u Ogulinu od 10.studenog 1941. Vrhovnom oru`ni~kom zapovjedni{tvu NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NORu jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 42, 105. 37. kao nap. 5 68, k. 179, reg. br. 1/7-1. 38. Izvje{taj I domobranskog zbora od 18.studenog 1941.ministarstvu domobranstva NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 45,108. 39. AVII, fond DM, BH-V-10957. 40. DACG, AOP, br. 278/V3-9(41), pismo ~lana {taba u [}epan Poqu Obrada Cicimila od 11. decembra 1941.[tabu Durmitorskog NOP 41. Telefonski izvje{taj domobranskog pukovnika Pai}a iz Karlovaca od 22.posinca 1941,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952. dok. br. 148, 414. 42. kao nap. 5, kw. I, 108. 43. isto, kw. III, 74, k. 180, reg. br. 51/3-3. 44. isto, kw. II, 1019. 45. AVII, odjeqak za NDH, k. 87, reg. br. 5/38. 46. Izvje{taj ravnateqstva `upske redarstvene oblasti u Petriwi od 19.se~wa 1942.Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 57, 133. 47. AVII, odjeqak za NDH, k. 178, reg. br. 43-5. 48. Izvje{taj zapovjedni{tva II domobranskog zbora o borbama u Bosni u vremenu od 16.do 31.sije~wa 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 7, Beograd, 1953, dok. br. 182, 396. 49. AVII, k. 163, reg. br. 48/1-1. 50. isto, odjeqak za NDH, k. 173, reg. br. 54/8. 225

51. Izvje{taj I domobranskog zbora od 25.veqa~e 1942 Glavnom sto`eru ministarstva domobranstva NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 67, 184. 52. isto, dok. br. 68, 188. 53. kao nap. 5, 114, k. reg. br. 6/1. 54. AVII, ~ a, k. 151, 5/3-7. 55. Izvje{taj tajni~ke velike `upe NDH Bribir i Sidraga Anta Vatavuka od 14.o`ujka 1942,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 70, 195. 56. isto, izvje{taj Glavnog sto`era ministarstva domobranstva NDH od 27. svibwa 1942, dok. br. 102, 273. 57. AVII, odjeqak za NDH, k. 196, reg. br. 17/3. 58. DACG, AOP, br. 8462/IX1a-221(42), pismo [taba Pqevaqske ~etni~ke brigade od 29.juna 1942.Dra`i Mihajlovi}u. 59. kao nap. 5, 194, k. 172-a, reg. br. 29/2-1. 60. Izvje{taj zapovjedni{tva II domobranskog zbora u Bosanskom Brodu od 19. rujna 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 7, Beograd, 1953, dok. br. 182,396. 61. isto, izvje{taj komandanta 718.wema~ke pje{adijske divizije od 13. oktobra 1942, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 162, 788. 62. AVII, fond DM, D/9-1181. 63. Izvje{taj zapovjedni{tva VI oru`ni~ke pukovnije u Mostaru od 30.sije~wa 1943, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 9, Beograd, 1954, dok. br. 20, 458. 64. isto, izvje{taj I hrvatske oru`ni~ke pukovnije za period od 5. sije~wa do 24. veqa~e, tom V, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 153, 502-505. 65. isto, izvje{taj VI oru`ni~ke domobranske pukovnije od 28. o`ujka 1943, tom IV, kw. 11, Beograd, 1956, dok. br. 111, 261. 66. isto, op{ta relacija V pje{a~ke domobranske divizije u Sarajevu za travaw 1943, kw. 13, dok. br. 289, 718-719. 67. isto, dnevni izvje{taj III domobranskog zbora od 24. lipwa 1943, kw. 14, dok. br. 205, 443. 68. isto, dnevni izvje{taj wema~kog opunomo}enog generala u NDH Gleza fon Horstenaua, dok. br. 111, 261. 69. isto, dnevni izvje{taj 369. i 373. wema~kih pje{adijskih divizija za 14.jun 1943, dok. br. 164, 360. 70. isto, op{ta bojna relacija na teritoriji III usta{ko-domobranskog zbornog podru~ja za kolovoz 1943, kw. 16, dok. br. 211, 530. 71. isto, izvje{taj pro~elnika Glavnog odjela generala Dragojlova iz zapovjedni{tva Glavnog sto`era domobranstva NDH od 12.rujna 1943,tom V, kw. 19, Beograd, 1957, dok. br. 213, 642. 72. isto, bojna relacija zapovjednog skupa gorskog zduga od 27, rujna 1943.zapovjedni{tvu zbornog podru~ja u Sarajevu, tom IV, kw. 35, Beograd, 1974, dok. br. 199, 844-845. 73. isto, dnevni izvje{taj III domobranskog zbora od 24. lipwa 1943, kw. 14, Beograd, 1956, dok. br. 236, 514. 74. isto, op{ta bojna relacija III usta{ko-domobranskog podru~ja za rujan 1943, kw. 17, Beograd, 1958, dok. br. 225, 546. 75. isto, izvje{taj `upske redarstvene oblasti NDH u Sarajevu od 4. listopada 1943, kw. 18, dok. br. 182, 459. 76. isto, dnevni izve{taj ministarstva oru`anih snaga NDH od 1. studenog 226

1943, kw. 19, Beograd, 1959, dok. br. 147, 469. 77. isto, op{ta relacija III zbornog podru~ja za listopad 1943, kw. 18, Beograd, 1958, dok. br. 214, 551-553. 78. Savi} Markovi}-[tedimlija, Borba do ciqa, Hrvatski narod, br. 716, 7.prosinac 1943, 3. 79. AVII, odjeqak za NOR, k. 119/1, reg. br. 7/2. 80. Izvje{taj III zbornog podru~ja od 16. rujna 1944,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 29, Beograd, 1968, dok. br. 167, 711. 81. AVII, odjeqak za NOR, mikroteka CK KPH, fioka 44,signatura 271. 82. Izvje{taj Operativnog odjela ministarstva oru`nih snaga NDH od 23.rujna 1944.godine,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 29, Beograd, 1968, dok. br. 174, 730. 83. isto, izvje{taj zapovjedni{tva Glavnog sto`era domobranstva NDH od 23.rujna 1944, tom V, kw. 33, Beograd, 1964, dok. br. 138, 686. 84. isto, izvje{taj zapovjedni{tva Glavnog sto`era domobranstva NDH od 25. rujna 1944, dok. br. 140, 693. 85. isto, izvje{taj Operativnog odjela ministarstva oru`anih snaga NDH od 29. rujna 1944, tom IV, kw. 29, Beograd, 1968, dok. br. 179, 742. 86. isto, brojna relacija sto`era I usta{kog staja}eg zdruga od 4. studenog 1944, kw. 30, dok. br. 160, 877. i 882. 87. isto, bojna relacija sto`era I usta{kog staja}eg zdruga od 23. prosinca 1944, kw. 31, dok. br. 175, 854. 88. kao nap. 5, 1021. 89. Du{an Ka{i}, Srpska crkva u tzv. Nezavisnoj dr`avi Hrvatskoj, Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971, 191.

227

BORBA ^ETNIKA SA SRPSKIM KVISLINZIMA Kapitulacija jugoslovenske vojske 17.aprila 1941. godine, i okupacija Kraqevina Jugoslavije od strane dr`ava Trojnog pakta, otvorila je prostor za stvarawe kvislin{kog re`ima u slu`bi okupatora. Takav slu~aj bio je i sa srpskim teritorijama. U wima se prije ili kasnije, stvaraju kvislin{ke dr`avne organizacije i pokreti. Oni su bili razli~ite snage, i u teritorijalnom i u broj~anom smislu, tj. koliku su teritoriju pokrivali, i koliki su imali broj pristalica. Me|u ovakve re`ime, odnosno pokrete, tj. qude koji su ih vodili treba ubrojiti: Milana Nedi}a, Dimitrija Qoti}a, Kostu Pe}anca, Dragog Jovanovi}a, Krsta Popovi}a itd. Svakako najpoznatiji od wih, bio je armijski |eneral Milan Nedi}. On je ro|en 20. avgusta 1877. godine u Grockoj u Srbiji, Po{to je zavr{io {est razreda gimnazije, stupio je u Vojnu Akademiju 1895. godine. Istu je zavr{io 1898. godine, i bio proizveden u pje{adijskog potporu~nika srbijanske vojske. Od 1905. do 1908. godine, bio je na pripremi za |eneral{tabnu struku. Godine 1908/09. bio je ordonans oficir kraqa Peta I Kara|or|evi}a, da bi 1910/11. godine bio na vojnom usavr{avawu u Francuskoj. Aktivno je u~estvovao u oba balkanska i I svjetskom ratu. U ~in |eneral{tabnog pukovnika unaprije|en je 1915, a u ~in divizijskog |enerala 1923. godine. Poslije I svjetskog rata, imao je ove funkcije u nazna~enim godinama: na~elnik Organizacionog odjeqewa II armijske oblasti (1919), na~elnik [taba IV armijske oblasti (1919-1921), u isto vrijeme obavqao je du`nost na~elnika Saobra}ajnog odjeqewa \eneral{taba (1920-1924), komandant Timo~ke divizijske oblasti (1924/25), od 30. novembra 1925. godine bio je ~lan Savjeta zemaqske odbrane, honorarni profesor Vojne Akademije za predmete strategija i istorija vojne vje{tine (1920/24). Godine 1927, bio je unaprije|en u ~in armijskog |enerala. Ministar vojke i mornarice Kraqevine Jugoslavije, bio je od 21. decembra 1938. do 7. novembra 1940. godine, kada je podnio ostavku zbog uspostavqawa diplomatskih odnosa Kraqevine Jugoslavije sa SSSR-om. U aprilskom ratu 1941. godine, bio je komandant III grupe armija sa centrom u Skopqu.1 Po kapitulaciji jugoslovenske vojske 17. aprila 1941. godine, od strane wema~kih vlasti stavqen je u ku}ni pritvor. U maju je do`ivio porodi~nu tragediju. Naime, u Smederevu su nehatom eksplodirali wema~ki 228

magacini municije. Ta eksplozija izazvala je velika razawa u Smederevu, i smrt nekoliko hiqada gra|ana. Me|u wima bili su i wegov sin, snaha i unuk. Komesarska uprava u Srbiji, na ~ijem ~elu je bio Milan A}imovi}, ubrzo po izbijawu ustanka, nije mogla da zavede red u Srbiji. U Srbiju pristi`u hiqade izbjeglica iz NDH, Kosova i Makedonije. Ustanak bukti. Wemci po~iwu sa brutalnim represalijama, a ujedno i tra`e autoritativnu li~nost, koja bi stala na ~elo uprave u Srbiji. Ostav{i bez porodice, a biv{i |eneral vojske koja je kapitulirala, gra|anin zemqe koja se raspala, a pripadnik naroda koji je pokoren, Milan Nedi} 29. avgusta 1941. godine prihvata ponudu Wemaca za obrazovawe Vlade, i tako kre}e na svoj put bez povratka. Dana 13. decembra 1941. godine, negdje u isto~noj Bosni, sastali su se predstavnici Glavnog {taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu i privremene uprave isto~ne Bosne. Sa partizanske strane bili su prisutni: Svetozar Vukmanovi}-Tempo, Ugqe{a Jovanovi}, Rodoqub ^olakovi}Ro}ko, Slavi{a Vajner-^i~a i Dobrivoje Vidi}. Sa ~etni~ke strane prisutni su bili: majori: Bo{ko Todorovi} i Jezdimir Dangi}, A}im Babi}, Pero Vukanovi} i Zdravko Tanaskovi}. Na sastanku je vo|en i zapisnik. U wemu je pored ostalog zabiqe`eno i ovo: “Po ovim pitawima saglasili su se u slede}em: I Po pitawu eventualnog poku{aja prelaska preko Drine wema~kih ili Nedi}evih trupa: 1) Svi prisutni se sla`u u tome, da je eventualni prelaz Wemaca ili Nedi}evaca preko Drine, neprijateqski akt prema narodu teritorije koja je oslobo|ena po cijenu velikih `rtava. 2) Smatramo da smo du`ni pu`iti otpor gdje to i kada bude mogu}e, napre`u}i sve sila da ove na{e formacije ubijedimo u potrebu ovoga otpora. 3) Prema tome, po pitawu zapovijesti koja treba da se izda ~etama na Lijeski, svi se sla`emo u tome, da ovu zapovijest izda major Jezdimir Dangi}, a komandantu wema~ke ili Nedi}eve vojske saop{titi da }e korak prelaska ovih trupa preko Drine zna~iti neprijateqski akt prema narodu oslobo|ene teritorije i izazvati novo nepotrebno krvoproli}e i haos, jer da }e narod braniti ovu teritoriju po svaku cijenu. Komandantu na{ih trupa pred Vi{egradom izdati nare|ewe, da organizuje otpor shodno ta~ki 2 ovog zapisnika.”2 Dana 28. aprila 1942. godine, Dra`a Mihajlovi} je poslao telegram Jugoslovenskoj Vladi u Londonu ovog sadr`aja: “Nedi} je li~no potpisao naredbu za napad na Goliju radi rasturawa pobuweni~kih ~eta. Napad }e izvr{iti Nemci, Qoti}eve i Nedi}eve trupe sa ~etiri strane. Napad }e vodili nema~ki potpukovnik Frike. Povu}i }emo se i javiti docnije. Molim bacite pamflete u okrugu Ra{ka, Ivawica, ^a~ak napadaju}i izdajni~ki rad Nedi}a i bombardujte Goliju i Novi Pazar slede}ih no}i.”3 Na zahtjev predsjednika Jugoslovenske Vlade u Londonu dr Slobodana Jovanovi}a, ministar Mom~ilo Nin~i} je 30. aprila 1942. godine, poslao telegram ambasadoru Jugoslovenske Vlade u Kujbi{evu u SSSR-u u kome 229

\eneral Milan Nedi}

Dimitrije Qoti}

Vojvoda Kosta Milovanovi}-P Pe}anac

230

se pored ostalog ka`e: “Trupe Nedi}eve napadaju i partizane i Mihailovi}a.”4 Osmog i 11. maja 1942. godine u 2045 ~asova, BBC je emitovao slede}e vijesti: “Bra}o Srbi, Hrvati i Slovenci! Otpo~eo je, kako smo obavije{teni, napad na Dra`u, sa svih strana: i Wemaca i usta{a i Nedi}eve vojske. Digli su se svi, i na{i mu~iteqi i wihovi poslu{nici i saradnici da ugu{e odrede koji se bore za na{u zajedni~ku slobodu”...5 Partizansko rukovodstvo klevetalo je kod Sovjetske Vlade Dra`u Mihailovi}a i wegove ~etnike da sara|uju sa Nedi}em. U vezi sa tim klevetama, predsjednik Jugoslovenske Vlade dr Slobodan Jovanovi}, poslao je 12. avgusta 1942. godine telegram jugoslovenskom ambasadoru u SSSR, koji je ovaj trebao da preda Sovjetskoj vladi. U poglavqu VI telegrama se ka`e: “Iz istih razloga, naime stvarawa razdora, naokolo se {ire glasine o saradwi |enerala Mihailovi}a sa Nedi}em. Te glasine {ire Wemci i Nedi}evi i Qoti}evi agenti. Me|utim, iz poruke |enerala Mihailovi}a se jasno vidi da takva saradwa ne postoji, a isto tako i iz wegovih odlu~nih tra`ewa da svi oficiri koji su saradnici Nedi}a i Qoti}a, budu degradirani i osu|eni na smrt. Kraqevska Vlada je na zahtev |enerala Mihailovi}a dal dne 2, 8. i 26. juna striktni demanti, u kome Mihailovi} negira ~ak i pomisao na saradwu sa nacionalnim izdajnicima Nedi}em i Qoti}em; dne 30. VII opet na tra`ewe |enerala Mihailovi}a, Londonski radio je emitovao jedan du`i komentar, u kome su ogor~eno napadnuti “izdajnik Nedi} i zlo~inac Qoti}”. Dobro je poznata ~iwenica da je Vlada obe}avala veliku nov~anu nagradu svakome, ko ubije |enerala Mihailovi}a.” U poruci br. 352 do 5. avgusta |eneral Mihailovi} je javio da je Nedi} proglasio sve wegove jedinice komunisti~kim, kako bi pred narodom mogao opravdati wihovo progawawe. \eneral Mihailovi} je zatra`io da to bude osu|eno preko radija.”6 Dana 29. avgusta 1942. godine, do{lo je do sastanka komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok general-pukovnika Aleksandera fon Lera i Milana Nedi}a. Sastanak je odr`an u Beogradu. Tom prilikom vo|en je i zapisnik od strane wema~kog majora Kolmara. U wemu je pored ostalog konstatovano: “Predsjednik Vlade Nedi} je govorio i o Dra`i Mihailovi}u, koji je svojevremeno pobjegao u planine sa oko 2.000 qudi i 100 oficira od ostataka srpske vojske koja se nije bila predala Wemcima. Zatim su Dra`i Mihailovi}u prilazili nezadovoqni elementi, koji su djelimi~no paktirali i sa komunistima. Predsjednik Vlade Nedi} se `alio da se pri gowewu Dra`e Mihailovi}a vladinim organima nijesu ostavqale slobodne ruke, po{to su oni bili u stawu da preko svoje obavje{tajne slu`be, otkriju mjesto boravka Dra`e Mihailovi}a i da ga uni{te, odnosno uhvate. To je bilo onemogu}eno samostalnom akcijom wema~kih trupa-bez obavje{tewa Vlade. Napomiwe poseban slu~aj kada se Dra`a Mihailovi} sa svojim pristalicama povukao u neprohodnu planinu Goliju. Wega su gotovo okru`ile srpske oru`ane jedinice, pa su wema~ke trupe same daqe prodirale, i Dra`i Mihailovi}u je po{lo za rukom da se skloni u Sanyak i daqe u Crnu Goru. Ne mo`e se pore}i da Dra`a Mihailovi} ima danas izvjestan oreol u srpskom narodu i mo`e se govoriti, da tako nazovemo o “dra`izmu”.7 231

List “Crnogorski vjesnik”, koji je izlazio u Cetiwu, u broju od 25. decembra 1943. godine, prenio je govor Milana Nedi}a preko radio-Beograda. U Nedi}evom govoru se pored ostalog optu`uju Britanci kao Mihailovi}evi pokroviteqi ovako:.... “1942. godine izmislili su legendarnog junaka, komandanta cjelokupne vojske Dra`u Mihailovi}a, i gurnuli ga u gra|anski rat. Dali su i wemu obe}awe, da }e se iskrcati na Jadranu, da }e do}i na Balkan i pomo}i wegovu oslobodila~ku akciju. Dra`a ih je poslu{ao i kao rezultat toga mi smo iskrvavili Ma~vu, Cer, Rudnik, imali smo stra{ne `rtve u Kragujevcu, Kraqevu i drugim mjestima. Krv se pu{ila na sve strane, dimila su se zgari{ta od na{ih mnogih sela i varo{i, a Dra`a Mihailovi} je morao da be`i u Crnu Goru.”8 U jednom nedatiranom proglasu Nedi}evog dr`avnog aparata s kraja 1943. godine stoji: KOME ON SLU@I?

Na pragu pete godi{wice rata, kada je Nema~ka ja~a nego ikada, postavqamo ova pitawa Dra`i Mihailovi}u, vazalu Engleske, zane{ewaku, zlo~incu i krvniku srpskog naroda, na ~ijoj gre{noj du{i le`i teret hiqada nevinih `rtava, nepotrebnih srpskih `rtava. 1. Pre dve godine stavio si se u slu`bu Engleske pod izgovorom da vodi{ borbu za oslobo|ewe srpskog naroda. Da li si svestan toga da srpski narod treba da zahvali samo tebi, Mihailovi}u, {to je Srbijom potekla reka krvi, srpske krvi? 2. Ti ka`e{, Mihailovi}u, a to si rekao jo{ i pre dve godine da }e uskoro do}i oslobo|ewe i da }e Engleska sigurno pobediti. Pitamo te, ako }e Engleska po tvom ube|ewu, sigurno pobediti zar je onda potrebno da u Srbiji ustaje brat na brata, zar je potrebno sve ono krvolo{tvo koje si po Srbiji po~inio, ne razlikuju}i se ni malo od komunista? “Zar velika” Engleska nije u stawu da i bez malog srpskog naroda izvojuje tu “sigurnu” pobedu? 3. Ti, Mihailovi}u, ka`e{ srpskom narodu, da }e Engleska sigurno pobediti i da prema tome srpski narod treba da stane na stranu Engleske. Drugim re~ima, srpski narod treba da stane na stranu pobednika, bez obzira na to {to je taj “pobednik” truo, reakcioniran, protivevropski, bez obzira na to {to je taj engleski “pobednik” sav u rukama me|unarodnog jevrejstva. Za tebe je, dakle, glavno da taj jevrejski me|unarodni olo{ pobedi, pa da se srpski narod pokloni pred ve~itim jevrejinom. 4. Da li ti je to poznato, Mihailovi}u, da je neki Srbin upitao jednog Engleza, za{to je potrebno da Srbi vr{e dela sabota`e, kada Englezi mogu iz vazduha da bombarduju `elezni~ke pruge i da mu je taj Englez odgovorio: “Engleski avioni su skupi.” Dakle, srpska krv je jeftinija od engleskih aviona! 5. Da li ti je poznato, Mihailovi}u, da Englezi, koji su odavno tebe izdali i predali boq{evicima, sa Srbima koje si ti zaveo, postupaju kao sa svojim kolonijalnim robqem. Da li ti je poznato, da oni vi{e ne `ele da budu izjedna~eni sa crncima, zulukaferima i bu{manima. 6. Da li ti je poznato, Mihailovi}u, da ovaj napa}eni srpski narod `eli samo mir; da li ti je poznato, da si postao zao duh srpskog naroda; da 232

Kapetan crnogorske vojske Krsto Popovi}, komandant zelena{kih odreda u II svjetskom ratu

Crnogorski usta{a, dr Sekula Drqevi}, odgovoran za smrt hiqade crnogorskih ~etnika 233

li ti je poznato da stotine hiqada srpskih majki zbog tebe pla~u za svojim sinovima; da li ti je poznato da }e u`asna kletva zbog tvojih nedela pasti na tvoju glavu? 7. Da li ti je poznato, Mihailovi}u, da si ti `rtva jevrejske me|unarodne propagande? Zar ne zna{ da Nema~ka ulazi u petu godinu rata ja~a nego ikada? Da li ti je poznato, da srpski narod ho}e da bude ~lan evropske porodice naroda, a ne engleska kolonija; da li ti je poznato da srpski narod zna da Evropa bez Nema~ke ne mo`e da opstane i da samo jaka Nema~ka zna~i i jaku Evropu, pa i jaku Srbiju? Uzmi ovu poruku na znawe, kukavico i izdajico, Mihailovi}u, i u~ini ono, {to bi svaki ~estiti i po{teni Srbin u~inio, obra~unaj se sa samim sobom, da ne bi srpski narod posle morao s tobom da se obra~una!”9 Poru~nik Miodrag Stojanovi} je bio pripadnik obavje{tajno-teroristi~kog ~etni~kog punkta u Beogradu, pod imenom “[tab br. 2” Stojanovi} je pored ostalog, pred komunisti~kim istra`nim organima 1946. godine, izjavio ovo: “Pored rada koji sam obavqao sve do januara 1944. godine, dobijao sam i povremene specijalne zadatke, kao na primer organizovawe atentata na majora \or|a ]osi}a, {efa nedi}evsko-gestapovske obave{tajne slu`be. Moj rad sastojao se u tome da pratim kretawe majora ]osi}a i posle izvesnog vremena dostavio sam Sa{i (odnosi se na kapetana Aleksandra Mihailovi}a-Sa{u, komandanta ~etni~ke obave{tajno-teroristi~ke organizacije u Beogradu) moje predloge za izvr{ewe atentata. Posle toga u~estvovao sam u pripremawu atentata na Nedi}evog ministra Masalovi}a sa zadatkom da po{to utvrdim kretawe Masalovi}a i po izvr{enom atentatu, koji je izvr{ila trojka sastavqena od Sa{e, imao sam zadatak da atentatore prikrijem u jednom selu u okolini Beograda. Oni su me|utim napustili to selo na svoju ruku i do{li u Beograd, gde su kasnije pali u ruke Gestapoa. Isto tako imao sam zadatak da organizujem atentat na Ceku \or|evi}a i taj sam atentat u potpunosti izvr{io sa svojim qudima.”10 Komandant wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok general-pukovnik Aleksander fon Ler, je u svom izvje{taju od 5. juna 1944. godine, pored ostalog napisao ovo: “NEDI]-Akcije regrutovawa za Srpski dobrovoqa~ki korpus, koje su raspisane u Nedi}evo ime, nijesu uspele, s jedne strane zbog straha od reprpesalija Dra`e Mihailovi}a protiv srodnika, a s druge strane zbog nesposobnosti Nedi}evih organa.”11 Dimitrije Qoti}-Mita ro|en je 12. avgusta 1891. godine u Beogradu. Wegov otac Vladimir, bio je generalni konzul Kraqevine Srbije u Solunu. Osnovnu {kolu i ni`u gimnaziju Dimitrije je zavr{io u Smederevu, a vi{u gimnaziju u Solunu. Pravni fakultet u Beogradu, zavr{io je 1912. godine. U balkanskim ratovima bio je bolni~ar, prvo u vojnoj bolnici u Beogradu, a zatim u koleri~noj bolnici u Kumanovu. U~estvovao je tako|e i u I svjetskom ratu. Prvo je bio podnarednik. Pre{ao je Albaniju, a zatim se borio na Solunskom frontu. U~estvovao je i u wegovom proboju 1918. godine, kao komandir ~ete i rezervni poru~nik. Izme|u dva svjetska rata bavio se advokaturom u Smederevu. Po~etkom 1931. godine, 234

bio je postavqen za ministra pravde. Na ovu funkciju daje ostavku septembra iste godine. Godine 1934, pokre}e list “Otaybina”, a krajem iste organizuje Jugoslovenski narodni pokret “Zbor”, sa kojim u~estvuje u svim izborima u Kraqevini Jugoslaviji do po~etka II svjetskog rata, no bez ikakvih zna~ajnijih rezultata. U kratkotrajnom aprilskom ratu 1941. godine, kao rezervni potpukovnik, bio je komandant puka u Sremskoj diviziji. Za vrijeme II svjetskog rata usko je sara|ivao sa wema~kim okupatorom, uz ~iju pomo} je formirao i svoje oru`ane odrede. Poginuo je 23. aprila 1945. godine prilikom odlaska iz Jugoslavije pred partizanskim snagama, u Gorici u Sloveniji, u saobra}ajnoj nesre}i.12 Od ulaska u Srbiju wema~kog okupatora aprila 1941. godine, Qoti} se stavio u slu`bu istog, i formirao svoje oru`ane odrede, pod komandom in`iwerijskog pukovnika jugoslovenske vojske Koste Mu{ickog. Da bi se shvatio odnos Qoti}a prema ~etni~kom pokretu Dra`e Mihailovi}a, najboqe je najpre vidjeti {ta je sam Qoti} napisao o ovom problemu. Qoti} je ovako pisao: “Sad ovde ho}u samo da iznesem niz ~iwenica koje }e pokazati slepilo jednog vi{eg general{tabnog oficira na{e vojske, slepilo kojim je on uspeo da zarazi znatan broj ni`ih oficira, - a koje je za posledicu imalo i Ma~vu, i Kraqevo, i Kragujevac i mnoga druga mesta ~ije je mu~eni{tvo jo{ u tami. Radi se o general{tabnom pukovniku Dra`i Mihailovi}u. Nije moj obi~aj da pre|em u grdwe. Govori}u jezikom jasnih ~iwenica. Tu }e se najboqe pokazati opet ono isto slepilo koje nas je dovelo do 27. marta i 6. i 18. aprila. Kad je na{ vojni~ki slom odzvonio na{oj dr`avi propast, general{tabni pukovnik Dra`a Mihailovi} nije hteo da ode ni svojoj ku}i ni u zarobqeni~ki logor. On se povukao na Ravnu Goru, ogranak Suvobora, i tu sa nekoliko vojnika i oficira obrazovao jezgro jedne vojni~ke organizacije, koja je sebe predstavqala kao jezgro ostatka nekapitulirane vojske. Razume se, da pravno ova pretenzija ne mo`e stojati na nogama, jer je jasno da je jugoslovenska vojska po svim pravilima i u potpuno ispravnoj formi kapitulirala, nalo`iv{i svima ~lanovima da imaju polo`iti oru`je pred neprijateqem i da se vi{e ne smeju boriti protiv wega. Pravno je dakle i pukovnik Mihailovi} bio ratni zarobqenik, ba{ kao i oni u zarobqeni~kim logorima – i to po voqi jugoslovenske Vrhovne komande. Ako pak on to ne priznaje, onda je pravno on obi~an odmetnik. Prva slabost ovog oficira jeste u tome {to tu jasnu situaciju nije hteo da vidi, ili hteo da vidi, ili nije imao smelosti da primi. Nije hteo da se prizna zarobqenikom, ali nije hteo da bude odmetnik. On je prosto izneo jednu nemogu}u pravnu teoriju: da je on predstavnik jo{ nedemobilisane vojske, koja je u ratnom stawu sa Nema~kom, mada mu je bilo poznato da je ta nedemobilisana vojska, u stvari i u pravu, predata od strane Vrhovne komande u ropstvo okupatoru”...13 Iako je pukovnik Mihailovi} te{ko skrivio srpskom narodu zbog desetina hiqada mrtvih, zbog mnogih milijardi imovinske {tete, zbog anarhije i pusto{i kojoj su wegovi ponajboqi delovi bili izlo`eni puna ~etiri meseca, ne bih wegovoj li~nosti posvetio ovoliko vremena, -da nije bilo potrebno u wegovom slu~aju od slepila ne ~uva ni generalski, 235

ni pukovni~ki ~in, ni general{tabna struka, ni patentirani politi~ki savetnici, ni dobra ni jaka organizacija. Jer, eto, pukovnik Mihailovi} je sve to imao, pa je bio opet slep od ~udnog slepila, - koje mu nije dalo da vidi ni prst pred okom. Slep on se na ~elu svoje organizacije nametnuo da vodi znatan deo Srbije. Rezultat je bio porazan: hiqade poru{enih ku}a, desetine hiqada upropa{}enih doma}instava, milijarde {tete i ogromna, nova neprocewiva nenadoknadiva politi~ka {teta srpskog naroda...14 Poku{ao sam od po~etka jula pa sve do po~etka septembra, pismeno i usmeno, da pukovniku Mihailovi}u i wegovim qudima uka`em na greh koji ~ine protiv svih naroda, prema Srbiji, ~ine}i ovo {to ~ine. Ovi su s prezrewem na usnama i prezrivim osmehom slu{ali sve te molbe i opomene, i ukoliko su sve bile toplije i upornije, ose}ao sam, da wihova slepo}a postaje gu{}a i tvr|a. To je za wih bio znak da su u pravu, da su na dobrom putu...15 Sutra{wica je pokazala. Zajedni~ka akcija komunista i “Dra`inih qudi” po~ela je kod Krupwa, Loznice i Bogati}a da pre|e odatle na celu zemqu.”16 U pismu kraqu Petru II Kara|or|evi}u, Dimitrije Qoti} je naveo pored ostalog:... “Nije tu bilo nikakve konkurencije, a nema je ni sad. Radi se o istinskoj slu`bi i no{ewu prete{kog krsta, a ne o slasti i ~asti. Zato i ne mo`e biti mnogo navale. General Nedi} je uvek bio gotov, a i danas je to, da se povu~e i preda vlast drugome koji sebe smatra dostojnijim i sposobnijim od wega. On je desetinama puta poku{avao to i Dra`i Mihailovi}u, kad je video da vlast koju on uspostavqa i organizuje ovaj ru{i, i nudio mu da imenuje lice koje }e primiti srpsku vladu, a on }e se povu}i, te neka ne pravi dvovla{}e, odnosno da ne ubija autoritet srpske vlasti, jer time pre{tetno ~ini i, u stvari, poma`e pojave rastu}e anarhije i boq{evizma. Kako je jednovla{}e nasu{na potreba naroda u Srbiji, a ova se ne mo`e organizovati iz {ume, ve} iz Beograda, to je Nedi} nudio ili da je on organizuje, a Dra`a Mihailovi} da je ru{i, ili neka je Dra`a Mihailovi}, odnosno qudi u koje on veruje organizuju, pa je sigurno tada ne}e ni ru{iti. Boqu ponudu niko nije mogao u~initi. Ona i sad stoji, ali druga strana do sada je nije primila, a nije ni promenila svoje dr`awe, ve} smatra, sasvim pogre{no, svaki svoj potez kojim ru{i stvarno ili moralno postavqenu srpsku vlast svojim uspehom...17 U na{im stvarima prva potreba je {to ve}e zbli`ewe izme|u generala Nedi}a i generala Mihailovi}a. Borba izme|u wih je izvor snage za Tita i uzrok anarhije...18 Srbija treba da bude u stawu i svojoj bra}i izvan Srbije da pru`i pomo}, a to mo`e samo ako u woj bude vlast ~vrsta, a sad to nije i ne mo`e biti. Tu mora do}i Va{e kategori~no nare|ewe, bilo da general Mihailovi} primi svu vlast, i general Nedi} da se povu~e, - ili da general Mihailovi} po{tuje vlast kojoj na ~elu stoji general Nedi}. Tre}eg izlaza nema, odnosno tre}i izlaz je – Tito.”19 U beogradskom kvislin{kom listu “Novo vreme” od 31. jula 1942. godine, objavqena je ova vijest: 236

“^a~ak, 30. jula Danas u 12. i 30. ~asova napadnut je na ulici profesor i poznati nacionalni radnik Dragutin Buli} od strane nepoznatih lica, koja su na wega ispalila nekoliko revolverskih hitaca i pobegla u nepoznatom pravcu. Za ubicama su upu}ene potere.”20 Buli} je ina~e bio poznati qoti}evac u ^a~ku, i ubijen je od ~etnika. Vrhovna ~etni~ka komanda je radio – Londonu poslala spisak nekoliko desetina srpskih kvislinga, ~ija su imena pro~itana preko ovog radia, i tom prilikom je nazna~eno da su stavqeni pod slovo “Z”. Na tom spisku bio je i Buli}. Wegov nekrolog objavio je i qoti}evski list “Na{a borba”. [tab Rasinskog NOP odreda je u svom izvje{taju od 8. februara 1943. godine Glavnom {tabu NOV i PO Srbije konstatovao pored ostalog i ovo:.... “Qoti}evci gone dra`inovce zajedno sa Nemcima i hvataju ih i predaju Nemcima (Ribarska Bawa).”21 Komandant Sti{ke ~ete Po`areva~kog NOP odreda, je u svom izvje{taju [tabu Po`areva~kog NOP odreda od 15. februara 1943. godine napisala ovo: “U Bo`evcu je bilo 300 qoti}evaca koji su pohapsili dosta seqaka koji su pomagali dra`inovcima. @andarmi koje su Dra`ini bili razoru`ali i primili u svoje redove pa su ih qoti}evci odrobili, pokazali su sve qude kod kojih su bili na stavu i koje su znali kao ~lanove Dra`ine organizacije @andarmi su i prema dra`inovcima pokazali isti stav kao i prema nama.”22 [tab II proleterske brigade, u svom obavje{tajnom izvje{taju [tabu II udarnog korpusa NOVJ od 24. septembra 1943. godine, je pored ostalog naveo: “Qoti} ima oko 10.000 qudi naoru`anih ve}inom nema~kim oru`jem. Oni se vrlo ~esto sukobqavaju sa ~etnicima, i me|u wima je ogromna mr`wa. U jednoj bitci kod Kru{evca ~etnici majora Keserovi}a ubili su oko 170 qoti}evaca.”23 ^etni~ki obave{tajno-teroristi~ki punkt u U`icu pod nazivom “Antikvarnica 2”, odnosno wegov {ef sa pseudonimom “Kondor”, poslao je marta 1944. godine radiogram ~etni~koj Vrhovnoj komandi, o hvatawu Qoti}evih obavje{tajaca, koji su poku{ali da se infiltriraju u ~etni~ke redove. O wihovim zadatcima “Kondor” je pod ta~kom tri javio ovo:”3. da prikupqaju podatke o mestu stanovawa ~etnika, o wihovom brojnom stawu i naoru`awu, kao i o eventualnim namerama. “U ta~ki pet se ka`e: “5. da prikupqaju imena svih qudi po selima koji su odani ~etnicima i ravnogorskom pokretu.”24 Dra`a Mihailovi} je 21. aprila 1944. godine, uputio radiogramski raspis svojim po~iwenim komandantima, u kome se pored ostalog ka`e: “Propao je nema~ko-qoti}evski poku{aj razbijawa na{ih snaga u oblasti Beograda, Aran|elovca, Smedereva i u Zapadnoj Srbiji. Sada okupatorska aktivnost o`ivquje ja~e u Isto~noj Srbiji. Lokalni napadi na na{e {tabove i pojedine grupe svuda razbijeni. Na{om zabranom potpuno je osuje}en Qoti}ev poku{aj nasilne mobilizacije za stvarawe ja~e kvislin{ke armije u Srbiji, koja je trebala da se kao nema~ka avangarda bori protiv nas.”25 Poznati kvisling i policajac u wema~koj slu`bi bio je i Dragi Jovanovi}. U prvom broju ~etni~kog lista “Gardist” od 1. novembra 1942. godine, o wemu je pored ostalog napisao ovo: “Dragi Jovanovi}, ime od koga 237

Komandant Dinarske ~etni~ke divizije vojvoda Mom~ilo \uji} i vladika Nikolaj Velimirovi}

238

se rogu{i kosa na glavi svakom po{tenom Srbinu. Slu`io je sve i svakoga, i u tom poslu{nom policijskom ku~etu svako je na{ao dobroga pomaga~a samo ako ga je dobro pla}ao, po{to je dr~an na paru. Sklon je kra|i i svim qudskim porocima. Nema premca u Srbiji u pogledu izdaje Srba Nemcima. Zna se da je uvek davao dupli broj glava Nemcima za streqawe od onog broja koji su Nemci zahtevali. Ina~e, ovo prete{ko srpsko doba za wega je niz medenih meseci, po{to se o`enio i dobio toliku vlast od Nemaca, kakvu ni u najintimnijim snovima nije mogao sawati. Celog `ivota slu`io je vlasti u ulozi pandura ili {pijuna.”26 Pored Nedi}a i Qoti}a, najzna~ajniji srpski kvisling bio je ~etni~ki vojvoda Kosta Milovanovi}-Pe}anac. On je ro|en 1871. godine u selu \urakovcu, kod Istoka u Metohiji. Godine 1882, wegova porodica je zbog {iptarskog i turskog zuluma prebjegla u Ra~u kod Kur{umlije. Pe}anac je kasnije zavr{io podoficirsku {kolu, a 1904. godine pristupio je ~etni~koj organizaciji. ^etovao je uglavnom u skopskoj oblasti, a wegova najpoznatija ~etni~ka borba, bila je dan poslije Vaskrsa 1905. godine u selu Vuksanu, u Skopskoj Crnoj Gori. U~estvovao je kao ~etnik u balkanskim i I svjetskom ratu. Dana 16. septembra 1916. godine, doletio je francuskim avionom sa Solunskog fronta iz Virtekopa, i iskrcao se u topli~kom kraju, a Francuz koji ga je vozio nastavio je put za Rumuniju. O wegovom u~e{}u u Topli~kom ustanku, i radu izme|u dva svjetska rata, vi{e je pisano u jednom od prethodnih poglavqa. Vaqa jo{ napomenuti, da je poslije sloma Topli~kog ustanka oti{ao na Kopaonik, i odatle nastavio akciju sve do proboja Solunskog fronta, kada se u Pe}i susreo sa francuskim trupama, a poslije i sa srbijanskom vojskom. Odmah poslije I svjetskog rata unaprije|en je u ~in rezervnog kapetana. Bio je i nosilac Kara|or|eve zvezde sa ma~evima IV stepena.27 Kosta Pe}anac je u kontaktima sa izvjesnim brojem qudi, pokazivao nare|ewa ministra vojske i mornarice Kraqevina Jugoslavije, i komandanta V armijske oblasti, da mu je stavqeno u zadatak, odnosno dato punomo}je, da mo`e organizovati ~etni~ke odrede, i sa wima voditi borbu protiv neprijateqa. Ovo nare|ewe je podrazumijevalo, da on sa tim odredima mo`e upadati u pozadinu neprijateqa, tj. van granica Jugoslavije. To je posvjedo~io na isqe|ewu pred komunisti~kim sudom 1945. godine major Dragutin Keserovi}, jedan od najpoznatijih Mihailovi}u pot~iwenih komandanata, koji je prvo bio uz Kostu Pe}anca. Ovo nare|ewe pomiwe i Pe}an~ev vojvoda poqana~ki Milorad Veli~kovi}. Sam Dra`a Mihailovi} tako|e je pomenuo ovo nare|ewe, u pismu Kosti Pe}ancu od 15. avgusta 1941. godine.28 Karakter ovih dokumenata je kontradiktoran, jer originali nijesu prona|eni. Tako recimo, Keserovi} i Veli~kovi} kao brojeve ovih dokumenata pomiwu: strogo povjerqivo 36/41. (nare|ewe ministra vojske i mornarice), i strogo povjerqivo 1816/41. (nare|ewe komandanta V armijske oblasti). Dra`a Mihailovi} navodi u svom pismu Pe}ancu, da je Pe}ancu po ovim nare|ewima dat prostor za operisawe samo na jugu Srbije, Kosovu, Metohiji, Makedoniji i Albaniji. Zna~i samo dio Jugoslavije i wenog okru`ewa. Biv{i predsjednik Jugoslovenske Vlade |eneral Du{an Simovi}, je 1959. godine u nekim svojim izjavama, rekao da se ne sje}a da je 239

nare|ewe i ovla{tewe takvog tipa Pe}ancu ikada dato. Pored ovog nare|ewa, kao izvor za eventualnu podr{ku vojnih organa Kraqevine Jugoslavije Kosti Pe}ancu i wegovoj aktivnosti u aprilskom ratu 1941. godine, uzima se i pismo vojvode Milorada Veli~kovi}a, upu}eno komandantu Nedi}eve `andarmerije |eneralu Stevi Radovanovi}u, od 30. januara 1942. godine. U ovom pismu Veli~kovi} govori, kako mu je Pe}anac u pismu od 4. aprila 1941. godine, zakazao sastanak za 6. april u Ni{u. Do sastanka je do{lo 7. aprila. Na sastanak je Pe}anac donio nare|ewe ministra vojske i mornarice str. pov. 3645. Potom su wih dvojica oti{li kod komandanta V armije, koji im je na osnovu ovog nare|ewa izdao kompletnu ratnu opremu za 600. qudi, koji su oni potom prevezli u Beloqin, da bi 8. aprila uve~e, sve to razdali ~etnicima, i podijelili ih u tri grupe. Prva grupa upu}ena je ka staroj Srpsko-turskoj granici ka Prepolcu, druga ka Bla`evu, a tre}a, u kojoj su bili Pe}anac i Veli~kovi} ka Kopaoniku. Sve tri grupe, oti{le su iz Kur{umlije u ranim jutarwim ~asovima 9. aprila.29 Ako se pa`qivo prou~e pravci ka kojima su bila usmjerene sve tri Pe}an~eve grupe, vidi se da su upu}ene ka pograni~nim krajevima ka albanskom stanovni{tvu, {to bi vjerovatno trebalo da zna~i da je Pe}anac za po~etak svoje akcije izabrao za{titu srpskog `ivqa od Albanaca, tim prije, {to su u prvim danima aprilskog rata, iz Kosova i Metohije i Makedonije po~ele pristizati mase srpskih izbjeglica pred albanskim terorom. O tome svjedo~i i pismo |enerala Quba Novakovi}a od 12. septembra 1941. godine Pe}ancu, u kome se pored ostalog ka`e: “Kad po|emo na sre}an put, znam {ta Pe}ancu misli{ i kakve planove kroji{ za na{ Jug, verujem da u Sanyaku, Metohiji i Kosovu poqu ne}e ostati ni jednog fesa za seme”.30 \eneral Qubo Novakovi} bio je iz Crne Gore, odnosno do 1918. godine bio je kapetan crnogorske vojske. U tzv. Bo`i}noj pobuni krajem 1918. godine pristupio je bjela{kom pokretu, a po wenom ugu{ewu nastavio je sa vojni~kom slu`bom, i dostigao ~in divizijskog artiqerijskog |enerala. U aprilskom ratu 1941. godine, bio je komandant divizije na frontu prema Albaniji. U junu 1941. godine obreo se na Ravnoj Gori kod Dra`e Mihailovi}a, ali je sa wim do{ao u konflikt, pa je odatle oti{ao, i pridu`io se Kosti Pe}ancu, koji ga je postavio za vojvodu {umadijskog. No, Novakovi} je imao ve}e ambicije, pa je postepeno stvorio nekoliko svojih odreda. Me|utim, ti wegovi odredi su se s jeseni raspr{ili, i pridru`ili Dra`i Mihailovi}u ili Kosti Pe}ancu. Ne htjev{i da se pot~ini ni Mihajlovi}u a ni Kosti Pe}ancu, a do{av{i sa wima u konflikt, on se u zimu 1941/42. godine prebacio preko starog Rasa ka Fo~i, u kojoj su bili partizani, i tamo stupio u konflikt sa Titom, da bi na kraju pobjegao i od wega. Na kraju su ga oktobra 1943. godine ubili partizani u Crnoj Gori. U prvim danima kapitulacije Kraqevine Jugoslavije, Kosti Pe}ancu je pristupio jedan broj oficira i podoficira koji se nijesu htjeli predati okupatoru, i koji su htjeli da nastave borbu, kao npr. major Keserovi}. O tada{woj snazi Pe}an~eve organizacije, postoji kao izvor spisak za 16 odreda, i to na~iwen aprila 1942. godine. Prema slobodnoj procjeni, Pe}anac je u prvim mjesecima poslije kapitulacije imao nekoliko stotina ~etnika pod svojom komandom.31 240

^etni~ki vojvoda Dobrosav Jev|evi}, biv{i narodni poslanik

U~iteq, ~etni~ki vojvoda iz Bosne Uro{ Drenovi}

Pripadnici misije SAD pri [tabu Dra`e Mihailovi}a u dru{tvu ~etnika 241

U svojoj kwizi “Crni dani”, srpski kwi`evnik Rade Drainac, navodi da su Wemci u Jankovoj klisuri stavqali table da mrtva~kim glavama, kao opomenu da tamo ima ~etnika.32 Do 28. juna 1941. godine, Kosta Pe}anac je bio sa relativno malom grupom ~etnika pod wegovom neposrednom komandom, koja je brojala nekoliko desetina qudi. Vrijeme je provodio na isto~nim obroncima Kopaonika, na Sokolovini i Kosaonici. Za to vrijeme on je imao nekoliko sitnih ~arki sa Albancima, a prema okupatoru je zauzeo pasivan stav. O tim danima Rade Drainac u pomenutoj kwizi pi{e: “Pored svega toga u Toplici je nastao proces vrewa, i u prvim danima svet je u ve}ini bio naklowen Kosti Pe}ancu, koje je (barem tako se verovalo) bio na granici kod Prepolca, da odatle {titi Toplicu od arnautskih pqa~ka{kih bandi. Drugu stranu koju su prosto nazivali “komunistima” narod je u prvo vreme sa nepoverewem gledao, pa ~ak i od tih qudi otvoreno zazirao. Barem tu, u kolevci komitluka, ~inilo se da sunce Koste Pe}anca ne mo`e ni{ta zamra~iti.”34 Na Vidov dan 28. juna 1941. godine, Kosta Pe}anac je naredio svojim ~etnicima da polo`e zakletvu. Polagawe zakletvi vr{eno je na starim istorijskim mjestima, koja su imala epski karakter, kao na planinama Sokolovici i Vidojevici, na starom gradu Kaqaji, u selu Planinku itd. Istog dana Pe}anac je svojim ~etnicima izdao naredbu u svojstvu “predsednika Glavnog odbora i komandanta svih ~etni~kih odreda.” U ovoj naredbi Pe}anac je nazna~io, da se wema~ki i italijanski vojnici ne smiju napadati dok god se pristojno pona{aju prema srpskom narodu, a da }e svak onaj koji prekr{i wegovu naredbu biti ka`wen smr}u. Me|utim, u ta~ki petoj ove naredbe se ka`e: “Lica koja se uhvate u slu`bi neprijateqa i protiv svog naroda i dr`ave bi}e ka`wena smr}u. Kazni}e se smr}u i svako sumwivo lice, koje radi protiv na{eg naroda i otaybine a to potvrde pod zakletvom najmawe 2 do 3 lica.”35 Ovog dana Pe}anac je dodijelio reone djelovawa i izdao ovla{tewa za rad svojim qudima koje je proizveo u vojvode. Neki od wih bili su ~etni~ke vojvode u I svjetskom ratu, kao npr. Me{an \urovi}, vojvoda ibarski, koji }e biti Pe}an~ev najzna~ajniji vojvoda i saradnik, i koga }e, kao i Kostu Pe}anca, likvidirati ~etnici Dra`e Mihailovi}a kao saradnike okupatora. Uz \urovi}a, kao stare vojvode pojavquju se: vojvoda vrwa~ki Stojan, vojvoda kosmajski Nik~evi} itd. I Kosta Pe}anac je kao i komunisti, bio uvjeren poslije 22. juna 1941. godine, tj. kada je Wema~ka napala na SSSR, da }e se rat brzo zavr{iti, odnosno da }e SSSR brzo poraziti Wema~ku. Zbog toga Pe}anac u po~etku zauzima blagonaklon stav prema komunistima. Rade Drainac u svojoj kwizi tvrdi, da je prilikom dolaska u Pe}an~ev {tab na planini Sokolovici, na bukvama pored puta primjetio urezane natpise “`iveo Staqin”. Pe}an~eve vojvode su uveravale Drainca, da je Pe}anac “stoprocentno sa pobedu Rusije”, a i sam Drainac, je jednom bio prisutan, da u Pe}an~evi ~etnici, poslije jednog Pe}an~evog govora klicali Rusiji, a sam Pe}anac sa svojim vojvodama u pismima obra}ao se “dragi moji Staqinci”. Takav slu~aj je bio u pismima vojvodama: Marku Kilibardi, Niku Ku{rimovi}u i Qumovi}u.36 242

Kosta Pe}anac u pismu 26. avgusta 1941. godine, kao svoje vojvode u topli~kom kraju pomiwe: Nikolu –topli~kog, Marka – dobri~kog, Jovana – sokolovskog, i Nika-vidojevi~kog. Pored wih tu su bile i vojvode: Po~ek, Neranyi}, Kosan~i}, Qumovi} itd. U svom pismu Titu od 14. avgusta 1941. godine, Aleksandar Rankovi} je ukazao na mogu}nost da se Pe}an~eve snage ukqu~e u borbu protiv okupatora. Rankovi} je u svom pismu nagovijestio i konkretniju saradwu sa Kostom Pe}ancem. Kosta Pe}anac dobio je pismo od Dra`e Mihailovi}a 15. avgusta 1941. godine. U pismu se ka`e: “U vezi nare|ewa koje ste dobili iz Ministarstva vojske i mornarice pred po~etak ratnih operacija, obzirom na sada{wu situaciju, a shodno ~lanu 8 Uredbe o ~etni~koj komandi, ~ast mi je dostaviti Vam slede}a uputstva za rad: 1. Celokupan va{ rad uputite na oblast na{e Kraqevine ju`no od linije: doline reke Ni{ave-doline reke Toplice do Kur{umlije-Novi Sad-Pe}-Skadar. 2. Rad u ju`noj Srbiji i Albaniji je od presudne i vojne i politi~ke va`nosti za oslobo|ewe na{e zemqe, te se stoga ovaj rad Vama, kao starom borcu, i poverava, tim pre {to Vam je ovo bilo dodeqeno od strane Ministarstva vojske i mornarice pred rat. 3. Severno od navedene linije je sam ve} izvr{io organizaciju i pripreme. Ovaj rad je izvo|en u toku od puna tri meseca, tako da se ova podela zona rada prirodno name}e. Va{a uloga je utoliko zna~ajnija {to }ete pored oslobo|ewa na{ih ju`nih oblasti {tititi na{ rad na severu i zapre~iti izvla~ewe neprijateqa iz Gr~ke dolinom Vardara i Ju`ne Morave, a delom i iz Bugarske na najva`nijem pravcu u dolini Ni{ave. 4. Molim da povu~ete Va{e qude, koje ste uputili nedavno od pomenute linije, na teren ju`no, ili da se pak povinuju mojim nare|ewima. 5. Kao najstariji komandant Operativnih jugoslovenskih snaga u Otaybini milim Vas da energi~no suzbijate sve glasove, kao i svaki rad, koji bi {tetio op{te interese, jer nas Otaybina zove na slogu. Uveravam vas da }ete od moje strane nai}i samo na potporu, pa stoga to i od vas s punim pravom o~ekujem.”37 Ovo pismo u ime Dra`e Mihailovi}a Kosti Pe}ancu odnio je potporu~nik Pavle Me{kovi}. O svemu tome Me{kovi} pi{e ovako: “Dugo vremena niko ni{ta nije znao o Pe}ancu. S pojavom poru~nika Ace Popovi}a, biv{eg a|utanta majora Palo{evi}a a tada{weg Pe}an~evog a|utanta, koji je do{ao na Ravnu Goru privatno, doznali smo da se Kosta nalazi u blizini Prokupqa i samo sa malim brojem predratnih pristalica. Krajem mjeseca juna Pe}anac po~iwe sa organizacijom po varo{ima. Po~eo je postavqati “vojvode” za pojedine srezove. Sam izbor “vojvoda” Pe}an~evu organizaciju srozava potpuno u o~ima naroda. Najgori olo{, qudi sumwive pro{losti, ve}inom biv{i oficiri li{eni ~ina zbog prqavih dela, to su bile vojvode Koste Pe}anca. Bio je izvestan broj idealista me|u “vojvodama”; ti su se brzo treznili i prilazili Ravnogorskom pokretu. ^i~a je poku{avao da do|e u vezu sa Pe}ancem: ali niko ni243

je znao wegovo mesto boravka, a na{a organizacija u tom kraju jo{ nije po~ela. Nikola Kalabi}, tada{wi {ef katastarske uprave u Vaqevu, koji je bio tako|e “vojvoda” Koste Pe}anca, ubrzo stupa u vezu sa na{om organizacijom. Preko wega ^i~a dobija kanal do Pe}anca. Trebalo je da me vodi Kalabi}; ali zbog iznenadne blokade Vaqeva, nije mogao iza}i iz varo{i i bio sam primoran da sam odem za Kur{umliju. U selo Barlovo kod Kur{umlije stigao sam 17. avgusta 1941. i javio se u~itequ. Posle dva sata, Pe}an~evi poverenici stavili su me u ku}ni zatvor, jer im nisam hteo re}i ciq dolaska. Sutradan uve~e odveli su me u ku}u jednog doma}ina, nedaleko od {kole. Tu sam zatekao Pe}inca sa oko dvadeset “vojvoda”, lepo obu~enih i obrijanih. Oni su me primili vrlo hladno. Pe}anca sam video prvi put. Posle ve~ere pitao me je od koga dolazim. Tada sam izvadio skriveno pismo, ~iju je kopiju ^i~a zadr`ao za sebe. Pismo je ~itano naglas... Po zavr{enom ~itawu, nastalo je podrugivawe na ra~un ove ponude. Ja sam }utao i ~ekao odgovor. Odgovor je bio slede}i: “Poru~ite vi svome pukovniku, da jedini ja mogu da obrazujem odrede u zemqi i da jedino ja mogu biti komandant tih odreda. Ako bih ja hteo, ja bih mogao da uzmem tog Pukovnika za svog Na~elnika [taba. Ali to sve otpada. Rasturajte se vi sa Ravne Gore i do|ite meni, jer ja sad idem na jedan istorijski put, koji }e spasti na{ narod. “Zahtevao sam potvrdu prijema. Pe}anac je svojeru~no napisao na koverti: “Prijem u 900 sati uve~e 1941. g. 18. avgusta.” Posle toga nastao je o{tar razgovor izme|u pojedinaca i mene. Oni su ^i~u i Palo{evi}a bezobzirno napadali. Ja sam tada pokazao na Acu Popovi}a i izneo izvesne pojedinosti wegovog izdajstva za vreme borbe u Bijeqini, i oko toga je nastao lom. Pe}anac je to umirio. Na kraju, zapitao me je odakle sam rodom. Kada je ~uo da sam iz Ohrida, zapitao me je za{to se ja ne bi primio da budem “vojvoda” ohridski. Ja sam tada rekao: “Pa vi, Vojvodo, delite vojvodske titule kao {to mi delimo cigarete vojnicima!” To je bio trenutak gde umalo nisam stradao od “vojvoda”, me|u kojima sam prepoznao nekoliko robija{a iz Zabele. Tra`io sam da me smatraju kao izaslanika i da me kao takvog sprovedu do stanice u Barlovu. To su i u~inili. Do 24. avgusta obi{ao sam Vlasotince, Grdelicu i Leskovac. Pri povratku, navratio sam u selo Doqevac. Oko 200 sata po podne 24. avgusta, doma}in je, sav usplahiren, u{ao u sobu i saop{tio kako su Nemci “uhvatili” Pe}anca i tog trenutka odveli automobilom za Ni{. On je bio u malim kolima u pratwi nema~kih oficira, a wegova pratwa “vojvoda” u pratwi Nemaca u kamionima. Meni je odmah bilo jasno da nije odveden, nego je u pitawu istorijski sastanak. Po`urio sam na Ravnu Goru. Pri prolasku kroz Gorwi Milanovac, 26. avgusta, na{ poverenik Pavle Sretenovi} dao mi je izvestan broj proglasa sa naslovom “Dragom narodu”, a koji je potpisao Kosta Pe}anac. U tim proglasima Pe}anac isti~e kako je on pozvan da spasava narod i poziva Srbe da mu pri|u; Nemci nisu okupatori, oni su na{i prijateqi itd. Ja sam istog dana stigao na Ravnu Goru. ^i~a mi nije dao ni da se odmorim, ve} je odmah tra`io rezultat moje misije. Kao odgovor, predao sam potvrdu prijema i ispri~ao mu ceo tok razgovora. Niko mi nije verovao. Kapetan 244

Mihailo Uzelac prvi me je napao: ja sam svojim postupkom sve upropastio, itd.; Kosta ne mo`e nikada sa Nemcima; potrebno je da neko drugi sve izvidi i popravi. Kad su svi izrekli osude, sem ^i~e koji je }utao, razdelio sam proglase Koste Pe}anca, datirane tog dana, 26. avgusta (ovdje je Me{kovi} vjerovatno napravio oma{kom gre{ku, jer je Pe}anac proglas izdao 27. avgusta – obj. A. Stamatovi}a). Svi su bili kao poliveni. Niko nije znao {ta da ka`e. ^i~a je dugo i po nekoliko puta ~itao svaku re~ Proglasa. Nastalo je potpuno mrtvilo. ^i~a je, naslowen na pojatu, sa lulom u ustima, zami{qeno i tu`no gledao neodre|eno, preko kontura Maqena koje je sumrak polako zaklapao. I na kraju, kroz dubok uzdah, rekao ove re~i: “Usta{e su bili i ostali na{i neprijateqi. Qoti}evci su vaspitavani u nacisti~kom duhu, i takvi ostaju. Ali da jedan Pe}anac ide putem Usta{a i Qoti}evaca, tome se nisam nadao! Ova potvrda sa kopijom ostaje i arhivi; i jednog dana, kada svaki bude u mogu}nosti da iznese svoj rad, bi}e dovoqan da se donese pravedna presuda”. Posle toga ^i~a, Palo{evi}, Uzelac i ja po{li smo kolibi ^i~a-Mihaila, gde smo do duboko u no} razgovarali o tome, i ja nekoliko puta ponavqao ono {to sam pre`iveo. [ta se dogodilo docnije? Kada je majmun zavr{io predstavu u cirkusu, zatvoren je u kavez. Pe}anac je sa naju`om pratwom odba~en u dodeqeno mesto boravka. Narod ga je pquvao na svakom koraku. Do{ao je najzad da iskaje svoj greh. U blizini Soko-Bawe, 1944. Pe}anac zavr{ava svoj `ivot kako mu je sudbina dodelila, kao svaki izdajica naroda.”38 Uporedno sa pregovorima sa partizanima i Dra`om Mihailovi}em, Kosta Pe}anac je otpo~eo pregovore i sa Wemcima. Po svoj prilici, posrednik izme|u Pe}anca i Wemaca bili su qoti}evci. U wema~koj raciji od 22. juna 1941. godine, na dan napada Wema~ke na SSSR, uhap{eno je vi{e stotina predratnih ~etnika, komunista, i qudi za koje se pretpostavqalo da su u vezi sa Mihailovi}evom organizacijom. Tako je bio uhap{en i Pe}an~ev bliski saradnik vrwa~ki vojvoda Stojan. Odmah po wegovom pu{tawu iz zatvora u Beogradu, sa wime se povezao qoti}evac Vasiqevi}, koji je preko wega tra`io vezu sa Pe}ancem, {to mu je Stojan i omogu}io.39 Drugi izvori govore, da se sa Pe}ancem povezao qoti}evac Zoran Vu~kovi}.40 I Rade Drainac u svojoj kwizi govori, da je vidio neke qoti}evce na planini Sokolovici, i ~uo da u do{li da pregovaraju sa Pe}ancem.41 Sporazumu sa Wemcima asistirali su qudi bliski Gestapou, poput prvog na~elnika Pe}an~evog {taba dr Radomira Arsenijevi}a, i nedi}evca |enerala Putnikovi}a.42 I izvori KPJ imali su podatke da Pe}anac kontaktira sa qoti}evcima, {to se vidi iz izve{taja OK za Ni{, upu}enog 22. avgusta 1941. godine PK KP za Srbiju, u kome se ka`e da su od samih Pe}an~evih ~etnika dobili informacije o wegovom kontaktu sa qoti}evcima. Glavni pregovara~ sa Pe}incem u ime Wemaca, bio je {ef Gestapoa za Srbiju major Karl Kraus. Glavni pregovori izme|u Pe}anca i Krausa, obavqeni su od 24. do 27. avgusta 1941. godine na Bukuqi. Pored Pe}inaca, ovim pregovorima je prisustvovalo dvadesetak wegovih vojvoda, i oko 200 ~etnika kao obezbje|ewe. Po sklopqenom ugovoru, Pe}anac i Kraus su izmewali svoje pi{toqe u znak prijateqstva.43 245

I u [tab Dra`e Mihailovi}a stigle su informacije od wegovih obavje{tajnih organa, da je Pe}anac vi|en sa jednim brojem svojih saradnika i nekim Wemcima, na putu od Toplice prema Ni{u.44 Po svr{etku pregovora, Pe}anac je 27. avgusta 1941. godine, izdao proglas u vidu letka, u kome je napisao: “PROGLAS D RAGOM N ARODU”

Iz svih krajeva na{e namu~ene zemqe, svakodnevno dobijam tu`ne vesti. Neodgovorni elementi ru{e i pale na{e domove, ubijaju i ono malo Srba {to nam u `ivotu jo{ ostade. Pqa~ka na sve strane. Siluju nam `ene i male k}eri. Sve to ~ine pod svetim imenom srpskih ~etnika na ~ijem ~elu ja stojim. Kaqaju nam i obraz i ~asno ime `ivih i mrtvih ~etnika, koji ni u pro{losti ni u sada{wosti nikada nisu imali veze sa pqa~ka{ima i razbojnicima. Svojim autoritetom uspeo sam, a po `eqi celog na{eg naroda primio sam se svete du`nosti da u na{oj zemqi zavedem red to jest da branim `ivote na{eg naroda, wegovu imovinu, slobodu rada, kako u poqu tako i u varo{i, ujedno i na{u svetu tradicionalnu ~etni~ku ~ast. BRA]O I S ESTRE

Moja pro{lost i rad na nacionalnom poqu poznati su vam. Odgovornost koju ja u ovim prete{kim danima primam na sebe velika je, te i pored moje starosti ja taj te{ki teret primam na svoja stara~ka le|a, svestan da }e tek budu}a Istorija dati svoj sud o tom te{kom radu. Da bi ovaj ta{ki posao na vreme mogao da svr{im, da Vas sve pozovem pod svetu ~etni~ku zastavu i da na{e `ivote prilo`imo za{titi na{eg naroda. Da bih ovo postigao, NARE\UJEM

1. Svi oni koji se nalaze skriveni u {umama, a nisu pod mojom komandom, imaju se u roku od 8 dana od dana proklamacije vratiti svojim ku}ama i svome realnom poslu. Za wihovu bezbednost jam~im ja, ukoliko nisu izvr{ili zlo~ina~ka dela. 2. Od danas, kada ja primam odgovornost prema na{im narodom, kazni}e se smr}u svaki ko bude poku{ao Dr`avne i samoupravne objekte, `eleznice, mostove, puteve, Dr`avne zgrade i privatnu imovinu {tetiti i uni{tavati, kao i sve {to pripada okupatorskim vlastima. Ja sam svestan da na{ po{teni narod zna da je pobe|en i da zna kako se treba dr`ati prema pobednicima. Ali sam isto tako svestan da odbegli robija{i, razbojnici, neradnici i pqa~ka{i i olo{ ne misle na op{te dobro napa}enog naroda, nego u ovoj op{toj na{oj te{koj nesre}i rade samo za svoju li~nu korist i zadovoqstvo. Po{tenom i nacionalno ispravnom na{em narodu ka`em: Bog je sa nama. Skitnicama i pqa~ka{ima kao i olo{u poru~ujem: da }u im za svaki wihov zlo~ina~ki rad suditi ja. 246

3. U pogledu hitne za{tite na{eg napa}enog naroda, rok mi je kratak. Vremena za prepri~avawe nemam, te stoga pozivam sve rodoqube iz svih krajeva, koji misle iskreno i po{teno, da listom odmah stupe u na{e redove ~etni~ke ~iji sam komandant ja. U svim mestima obrazova}e se ~ete na ~elu kojih }e biti ~etovo|a. 4. Izvesne, bez moga odobrewa obrazovane ~ete, pozivam da odmah i do odre|enog roka stupe u na{e redove i pod moju komandu. Oni koji ne `ele pristupiti zna~i da ho}e bratoubila~ki rat i prolevawe bratske krvi. Za takve, nesre}a u kojoj smo, jo{ je mala; prolivawe krvi, gubqewe `ivota na{e bra}e, paqewe na{ih domova, pqa~kawe i ucene jo{ nisu dovoqne. Oni ho}e, da nam i dete u kolevci uni{te, da zatru rod Srbina. U`asima, koji nam od tih i takvih predstoje, sta}u ja na put sa mojim ~etnicima, za{titi}u `ivote i domove na{eg naroda i bi}u nemilosrdan prema svakom izaziva~u nesre}a, a moje je ime dovoqna garancija da }e sve biti tako. Na posao bra}o! Trebite gubu iz torine! Branite `ivote i imovinu svoju. Uni{tavajmo svoje zlotvore, koji ho}e da pod svetim ~etni~kim imenom ru{e, pale, pqa~kaju, siluju i ubijaju na{ narod. ^etnici }e i daqe ostati budni ~uvari svojih tradicija i kandilo na{e slobode, zato ne verujte zlonamernim i la`nim obave{tewima, koje }e pojedinci poku{ati da proture, ve} sa punim poverewem pristupite spasila~kom radu na{eg naroda. Svako lice, koje bude {irilo ovakve glasove, protivnik je naroda, treba ga dostaviti najbli`em reonskom ~etni~kom vojvodi koji }e sa wima postupati po na{im pravilima. Svi zbratimqeni i zagrqeni pomognimo se u ovim te{kim i sudbonosnim danima pa }e nam i Bog pomo}i.”45 Iz ovoga proglasa da se vidjeti, da Pe}anac nije ni jedan put pomenuo posredno ili neposredno partizane i komuniste, dok je napravio gotovo otvorenu asocijaciju na ~etnike Dra`e Mihailovi}a. Vjerovatno da ih nije neposredno pomenuo iz sopstvene surewivosti, i time htio da im daje zna~aj pred narodom. Poslije ovog proglasa Koste Pe}anca, znatan dio wegovih ~etnika i vojvoda ga je napustio, i stupio u organizaciju Dra`e Mihailovi}a. U takve spadaju major Dragutin Keserovi} i geodet i rezervni poru~nik Nikola Kalabi}, koji }e potom postati zna~ajni komandanti u Mihailovi}evoj organizaciji. Preostale Pe}an~eve snage, koje su tada brojale nekoliko hiqada ~etnika, prvi put su u nekoj zna~ajnijoj akciji u~estvovale i sadejstvovale wema~koj vojsci, u operaciji koju je ova izvela od 24. septembra do 9. oktobra 1941. godine, nazvanoj: “^i{}ewe luka Save.” Pe}an~evi ~etnici su u ovoj akciji i{li pozadi Wemaca, i ~istili teren od preostalih partizana i ~etnika Dra`e Mihailovi}a. Pored toga oni su obezbje|ivali va`nije saobra}ajnice i objekte, i u~estvovali u hap{ewu partizanskih i Mihailovi}evih pristalica po selima. Kosta Pe}anac izdao je jo{ jedan proglas u vidu letka 14. decembra 1941. godine. U wemu je on napisao ovo: 247

“NAREDBA KOMANDANTA SVIH ^ETNI^KIH ODREDA OD 14. DECEMBRA 1941. GODINE

Iz izvje{taja, koje sam dobio iz Sanyaka i okoline, vidi se da je ~edni narod Staroga Srpskog Rasa ostao dosledan svojih starih predaka. Okupatorska Italijanska vojska postupa sa narodom prijateqski pa ~ak narod materijalno poma`e. Na`alost na{li su se izrodi-anarhisti bolesnih mozgova, koji rade na zgari{tima na{ih domova, kostima na{ih otaca, majki i sestara i prave sebi karijeru i pravdaju se za svoja ranija nedela. Bra}o, bili ste u Jugoslovenskoj vojsci i ~uli ste {ta su vam ti anarhisti govorili, kada smo imali svoju vojsku dobro opremqenu: bacajte pu{ke, nemojte se boriti protiv Nemaca i Italijana. Danas ti anarhisti podi`u goloruki narod protiv Italijana i Nemaca. Ti narodni zlotvori osu|eni su od sila savezni~kih {to su svojim radom smawili otpornu mo} ^ehoslova~ke, Poqske, Belgije, Holandije, Francuske, i neo{te}ene sile Osovine bacili na Sovjetsku Rusiju. Danas ti anarhisti `ele da opravdaju prema Moskvi svoju raniju pogre{ku zbog koje su osu|eni i od Moskve i od Londona. Verne svojoj tradiciji ~ete moga Gorskog {taba pre{le su ovih dana u Sanyak i osiguravaju liniju i imovnu bezbednost, celog na{eg naroda. Taj zadatak je te`ak i nikad nije bio te`i nego danas zbog toga {to se ta narodna olo{ baca blatom u o~i ~asnim qudima nazivaju}i ih petokolona{ima. Za ovaj zadatak spremni smo da prolijemo krv i ne}e nam prepreka biti nikakva muka na svetu. Ukloni}emo s pu{kom u ruci bez milosti svakoga onoga, koji radi na upropa{}avawu na{ega naroda. Narode, la`u vas oni koji vam trube Jerihonskim trubama da je potrebna velikim silama jedna mala pomo} na{eg naroda, koji broji dva do tri miliona du{a. Bra}o, nema jeftinijeg juna{tva nego {to ti na{i anarhisti rade. Pripucaju na okupatorsku vojsku, pa se sklone pod jorganom mraka i {ume, i ostave goloruki narod za odmazdu, koja sledi po me|unarodnom pravu. Ne me{ajmo se u tu|e ra~une. Gledajmo svoje poslove i radimo na redu i miru, jer je na{a nacija dala dosta `ivota i `rtava. Pogledajte nam lepu i pitomu [umadiju, koja je bila cvet a danas je pretvorena u zgari{te. Pogledajte na lomnu Goru Crnu koja je opustela. Oni Zlatoperi, koji trube preko Londona o stawu u Jugoslaviji, uop{te nisu `iveli u woj ve} po evropskim prestonicama vukli masne dnevnice i provodili se. Bra}o, svima onima koji iz inostranstva i iz prikrajka zaslepquju i vode narod u propast onemogu}i}e im se povratak za navek u Otaybinu. Svojim jesewim proglasom pozvao sam anarhiste da se razi|u. Oni to nisu u~inili i sada su ostali da narodu poja~avaju glad, bedu i nevoqu. Apelujem na bogatije qude da u domenu svoje mogu}nosti pomognu nevoqnike, pomognu narodnu sirotiwu u ovim te{kim danima. Apelujem na sve qude u Sanyaku da povedu ra~una o samom sebi. Apelujem na lekarsko osobqe da povede ra~una o higijenskim merama, jer je narod po~eo da kosi pegavac. 248

Apelujem na moje stare ratne drugove: vojvode, ~etovo|e, vodnike, ~etnike, komite, aktivne i rezervne oficire i podoficire, stare vojnike, sve{tenike, u~iteqe i sadawu omladinu da po|e jednim pravcem gde nam je ciq u ~uvawu naroda i Otaybine. To vam je moja poruka. Uskoro }u vas i ja posetiti sa mojim Gorskim {tabom! VIDE]EMO KO JE VERA, A KO LI NEVERA.

Komandant svih ~etni~kih odreda-vojvoda KOSTA PE]ANAC, s.r.”46

Dana 18. marata 1942. godine, Kosta Pe}anac je imao razgovore sa predstavnikom wema~kog komandanta u Srbiji pukovnikom Kevi{om. U biqe{kama koje su Wemci napravili sa tog sastanka, evidentirano je i ovo: “Kosta Pe}anac je vojvodu \urovi}a prikazao kao svog najboqeg ~ovjeka. On je, istina, ne{kolovan, ali je u izvanrednoj mjeri ovladao taktikom gerilskog ratovawa. On je to najboqe dokazao prilikom svojih borbi protiv komunista i qudi Dra`e Mihailovi}a.”47 Na~elnik {taba wema~kog komandanta za Srbiju pukovnik Kevi{, u svom izvje{taju od 20. aprila 1942. godine, konstatovao je pored ostalog i ovo: “Na podru~ju Gorweg Milanovca opa`a se jaka aktivnost Mihailovi}a, gdje on, navodno, vrbuje u Ostatiji (20 km sjeverozapadno od Ra{ke). Jedna Mihailovi}eva grupa ja~ine od oko 150 qudi, pod komandom oficira, napala je ~etni~ki odred vjeran vladi.”48 U toku 1942. godine, Pe}an~evi odredi su bili neka vrsta `andarmerije pod wema~kom komandom. Po~ev od onog proglasa od 27. avgusta 1941. godine, pa idu}i daqe, zna~aj Koste Pe}anca bio je sve mawi, tako da je on krajem 1942. i po~etkom 1943. godine, postao ~ak i za prilike u Srbiji potpuno minorna li~nost. Sa vremenom, u wegove odrede infiltrirali su se ~etnici Dra`e Mihailovi}a, koji su na taj na~in obavje{tajno radili za Mihailovi}ev pokret, i nabavqali oru`je i municiju. Wemci su to postepeno otkrili, pa su posqedwe Pe}an~eve odrede razoru`ali i rasformirali marta 1943. godine. Od marta 1943. godine, pa sve do wegove likvidacije od strane Mihailovi}evih ~etnika, u blizini Soko Bawe juna 1944. godine, Pe}anac je bio okru`en sa svega nekoliko desetina pristalica, i potpuno je zavisio od podr{ke Wemaca, i nedi}evsko-qoti}evskog upravnog aparata. Ne samo u Srbiji, nego i u Crnoj Gori, od okupacije aprila 1941. godine, po~iwe se pojavqivati kvislin{ka organizacija. Idejni osnov joj je bio u zelena{kom pokretu sa kraja 1918. i po~etka 1919. godine, koji je pora`en u tzv. Bo`i}noj pobuni, i Crnogorskoj federalisti~koj stranci, koja je u periodu izme|u dva svjetska rata djelovala u Crnoj Gori. Poslije vi{emesje~nih priprema, pod patronatom italijanskog okupatora, u Cetiwu je na Petrov dan 12. jula 1941. godine, progla{ena nezavisna Crna Gora. Vode}i akteri ovog doga|aja, bili su biv{i zelena{i iz 1918. godine, i ~lanovi Crnogorske federalisti~ke stranke: dr Sekula Drqevi}, Mihailo Ivanovi}, Petar Lompar, dr Ivo Jovi}evi} itd. No, ve} sqede}eg dana, tj. 13. jula, narod Crne Gore masovnim ustankom protiv italijanskog okupatora i ove grupe separatista, odgovorio je koliko se sla`e sa tom “nezavisno{}u” Crne Gore. Poslije ugu{ewa ustanka krajem jula, i dola249

skom na funkciju guvernera Crne Gore armijskog generala Alesandra Pircija Birolija, i sami Italijani potpuno odbacuju opciju vaspostave Crne Gore kao nezavisne dr`ave, po{to su uvidjeli da ta opcija u woj nema ve}eg broja pristalica. Interesantno je napomenuti, da je unuk kraqa Nikole – princ Mihailo Petrovi}, odbio ponudu separatista i Italije da primi crnogorsku krunu. Me|utim, krajem 1941. i po~etkom 1942. godine, oru`ane formacije za borbu protiv partizana sa italijanskom potporom po~iwe formirati Krsto Popovi}. Popovi} je bio iz plemena Cuca kod Cetiwa, i bio je kapetan crnogorske vojske. U Bo`inoj pobuni krajem 1918. godine, aktivno je u~estvovao kao zelena{, a po wenom ugu{ewu oti{ao je u Gaetu u Italiju, gdje je bio vojni logor pristalica Crnogorske Vlade kraqa Nikole u emigraciji. Jula 1919. godine, iskrcao se u blizini Bara sa grupom od stotinak qudi, poveo komitsku akciju, da bi se nekoliko mjeseci kasnije opet vratio u Gaetu. Tamo je od strane crnogorske emigrantske Vlade prvo unaprije|en u ~in komandira ({to je u crnogorskoj vojsci odgovaralo ~inu majora - obj. A. Stamatovi}a), a zatim i u ~in brigadira ({to je u crnogorskoj vojsci odgovaralo ~inu pukovnika ili brigadnog generala - obj. A. Stamatovi}a). Po propasti crnogorske emigrantske vlade u Italiji 1922. godine, boravio je u nekoliko zapadnoevropskih zemaqa, a najvi{e u Belgiji, da bi se tridesetih godina vrtio u Jugoslaviju, i dobio odgovaraju}u oficirsku penziju.49 Neposredno pred po~etak Petrovdanske Skup{tine od 12. jula 1941. godine u Cetiwu, na kojoj je progla{ena nezavisnost Crne Gore, Popovi} se pasivizirao, jer se nije slagao sa nekima od wenih odluka koje su pripremane. Svoje oru`ane odrede prozvao je zelena{ima, a sebe proglasio generalom, i Italijani su ga u korespodenciji sa wim tako i oslovqavali. Popovi}ev pokret bio je ograni~en na ~etiri nahije Stare Crne Gore, i dva br|anska plemena, Pipera i Rovce, gdje je i 1918. godine bio razvijen zelena{ki pokret. Van tih teritorija, Popovi} nije imao zna~ajnijeg broja pristalica. Wegovi odredi imali su nekoliko zna~ajnijih akcija do juna 1942. godine, kada su partizani protjerani iz Crne Gore, a od tada su predstavqali neku vrstu milicije u italijanskoj slu`bi u nazna~enim podru~jima. Izme|u Popovi}a i nekih ~etni~kih komandanata starijih godi{ta u Crnoj Gori, poput |enerala Bla`a \ukanovi}a i pukovnika Baja Stani{i}a, postojali su znatan rivalitet i netrpeqivost, koji su datirali jo{ iz 1918. godine, kada su \ukanovi} i Stani{i} bili bjela{i, a Popovi} zelena{. Po kapitulaciji Italije u septembru 1943. godine, Popovi}eve oru`ane formacije, koje su i onako pokrivale jedan u`i teren, po~iwu jo{ vi{e slabiti, tako da od po~etka 1944. godine, wegov pokret nije brojao vi{e od nekoliko stotina pristalica. Uzrok tome bili su Wemci, koji su bili pou~eni dijelom italijanskim, a dijelom i svojim iskustvom, o vrlo slaboj borbenoj vrijednosti Popovi}evih vojnih formacija. U ove formacije, jednim dijelom ulazili su qudi, koji nijesu htjeli stupiti ni u ~etnike, a ni u partizane, i rizikovati da poginu. Sve ovo bilo je zbog toga, {to su Popovi}eve formacije od juna 1942. godine, bile skoro potpuno pasivne, a i primale su obilato sledovawe od Italijana u hrani i ostalim `ivotnim na250

mirnicama i potrep{tinama. Bez obzira na to, ~etnici su u toku rata organizovali nekoliko desetina ubistava i atentata na Popovi}eve pristalice, ili uop{te separatiste u Crnoj Gori. Sa vremenom, u Popovi}eve formacije infiltrirao se jedan broj komunista i wihovih pristalica, jer su iz wih bezbjedno djelovali, i bili van doma{aja ~etnika. Sam Popovi}, budu}i da je tada bio ve} u stara~kim godinama, uz to po li~nom karakteru vrlo otmen i human ~ovjek, spa{avao je od Italijana i ~etnika mnoge komuniste, po ro|a~kim, kumovskim, plemenskim ili prijateqskim vezama. Popovi}ev sin, predratni student tehnike, bio je komunista i partizanski komandant, a po svr{etku drugog svjetskog rata postao je general JNA. Ina~e, Krsto Popovi} likvidiran je 1947. godine od OZN-e u odmetni{tvu. Vojvoda Pavle \uri{i} je u svom proglasu narodu, sa naslovom “Nacionalni borci Crne Gore, Boke i Starog Rasa”, datiranom 24. septembra 1944. godine, pored ostalog napisao i ovo:... “Krsto Popovi}, ~iji su zelena{i bili neprekidno u slu`bi okupatora kao {pijuni i potkaziva~i... Tito, Paveli}, Popovi}, to }e biti imena koja }e se dobro zapamtiti i upisati u red srpskih zlotvora i izdajnika, dok }e mla|e generacije tra`ili u re~enicama, obja{wewe tih pojmova.”50 Po kapitulaciji Italije, i dolaska Wemaca u Crnu Goru krajem septembra 1943. godine, postepeno se obrazovala tzv. Narodna uprava na ~elu sa Qubom Vuksanovi}em. Ova Narodna uprava, u stvari je predstavqala kopiju Nedi}evog re`ima u Srbiji, a sami qudi koji su bili na wenom ~elu bili su Nedi}eve pristalice. Neki wema~ki krugovi, na ~elu sa wema~kim opunomo}enikom za Balkan Hermanom Nojbaherom, ozbiqno su razmatrali mogu}nost objediwewa Srbije i Crne Gore pod Nedi}evom upravom, ali je to Hitler kao stari srbomrzac odbio. ^elnik Narodne uprave Crne Gore Qubo Vuksanovi}, u svom govoru preko radio-Cetiwa, pored ostalog je rekao: “Jer po svom cjelokupnom djelovawu, Dra`a Mihailovi} odgovara}e pred srpskom istorijom, srpskim narodom i pred Bogom, a naposqetku pred svojom otupjelom savje{}u... onoga koji slu{a Dra`u, Tita i Dap~evi}a, naravno svakog u svom pravcu, i kroz wih gleda na srpski opstanak, srpski narod ne treba samo da slu{a, nego ni do svog uha ne vaqa da dopustiti wihove kobne glasove i pozive, koji su izdajni~ki ili potpuno luda~ki”. Ovaj govor objavio je cetiwski list “Crnogorski vjesnik” od 8. decembra 1943. godine.51 Grupa cetiwskih gra|ana, u svom pismu vojvodi Pavlu \uri{i}u od 28. avgusta 1944. godine, je pored ostalog napisala: “Jo{ jedno takvo krupno i va`no pitawe bilo bi: ustanovqewe solidne doma}e administracije, ne koliko narodne vlasti, jer smo se svi osvjedo~ili koliko je ogavna i nepopularna, bez dejstva i potpore u narodu, vlast koju, radi o~iglednog primjera ne navodimo, personificira “vlast” “Narodne uprave”.52 Posebnu oblast borbe ~etnika Dra`e Mihailovi}a protiv srpskih kvislinga, predstavqa tzv. slovo “Z”. Re`imski komunisti~ki istori~ari poslije II svjetskog rata, odnosno Titovi propagatori u kampawi protiv Mihailovi}a 1945. i 1946. godine, tvrdili su da je ovo slovo zna~ilo skra}enicu od rije~i “zaklati”, i da je po ovom {ifrovanom slovu navodno zaklano hiqade partizanskih pristalica. O svemu ovome 251

najboqe govori ~lanak dr Slobodana Jovanovi}a u londonskom listu “The Times”, od 15. avgusta 1946. godine, u kome pi{e:... “U optu`nici protiv |enerala Mihailovi}a, naro~ito su, izgleda, istaknuta ubistva izvr{ena pod tzv. slovom Z. Javni tu`ilac u Beogradu tvrdi da je jugoslovenska Vlada u Londonu, postupaju}i po predlozima |enerala Mihailovi}a, ogla{avala preko londonskog Radija imena onih koje je trebalo pobiti. Prema optu`nici, ta ogla{avawa preko radija predstavqala su nare|ewe za ubijawe Titovih pristalica i simpatizera. Na jednoj konferenciji za {tampu, odr`anoj sa stranim dopisnicima u Beogradu 1. oktobra 1945. dr Nedeqkovi}, Pretsednik jugoslovenske komisije za utvr|ivawe ratnih zlo~ina, izjavio je da je broj onih na koje je primeweno slovo “ izvanredno veliki. Po na{im podacima o `rtvama, pokupqenih na terenu, cifra zaklanih prelazi deset hiqada... Nikada nijedan Nemac i nijedan kolaboracionista nisu bili stavqeni pod slovom Z”. Kao zastupnik Ministra vojske od januara 1942. do juna 1943. imam da izjavim slede}e: 1. Z je prvo slovo re~i zastra{iti. Licima stavqenim pod slovo Z dano je upozorewe da se za wihova nedela zna i izvan zemqe i da }e ih posle rata susti}i kazna. 2. Objavqivawe imena lica stavqenih pod slovo Z vr{eno je preko Radija London, po predlozima koje je |eneral Mihailovi} dostavqao jugoslovenskoj Vladi preko britanskih vlasti. 3. Ukupno je 75 osoba stavqeno pod slovo Z. 4. Iz spiska lica stavqenih pod slovom Z, koji se mo`e na}i u arhivi Radija London, jasno izlazi da je slovo Z primewivano samo na kvislin{ke elemente poznate po svojoj slu`bi neprijatequ. Tako je bilo primeweno na Pretsednika tzv. Srpske Vlade, Milana Nedi}a, i na najva`nije kolaboratore. 5. Suprotno tvr|ewima dr Nedeqkovi}a, na spisku lica stavqenih pod slovo Z nema ni jednog jedinog ~lana iz Titovog pokreta.”53 Kvislin{ki list “Novo vreme” od 2. avgusta 1942. godine, citiraju}i radio-London, u vezi sa spiskom “Z” je napisao: “Do sada je |eneral Mihailovi} naredio da se stave pod slovo “Z” slede}i nema~ki saradnici: 1) Pomo}nik A}imovi}ev-Ceka \or|evi}, gori i od samog A}imovi}a. 2) Negovan Papi} iz Mionice, Bogdan Rajovi}, {ef stanice Iverak i Jovan [kava, Pe}an~ev vojvoda, izdali su pokojnog Mi{i}a, sina slavnog vojvode Mi{i}a. 3) Bo`a Miti} iz Vaqeva, Qubivoje Mati} iz Popu~aka kod Vaqeva, Milovan Grbi} (napisano je pogre{no Krki} - obj. A. Stamatovi}a), pretsednik op{tine Popu~ke, Milovan Petrovi}, pretsednik op{tine Brankovi}a, An|elko Mihailovi}, biv{i narodni poslanik iz Vaqeva i Rajko Te{i}, kapetan iz Milanovca. 4) Miqko (pogre{no napisano Mirko - obj. A. Stamatovi}a) Marjanovi}, pretsednik op{tine iz Po`ege, profesor Buli} iz ^a~ka, qoti}evac, koji je sa Nemcima pobegao avionom iz ^a~ka-narodni izdajnici. 252

5) Milan Popovi}, biv{i senator, sada ga Horti naimenovao za poslanika sreza [ajka{kog; Bata Kojadinovi}, sreski na~elnik iz Qubovije; \ido Vukovi}, Horti ga naimenovao za narodnog poslanika; Tasa Dini}, biv{i pukovnik, sada komesar za personalna pitawa; \or|e Peri}, novinar-Nedi}ev Gebels; Aleksandar Stojanovi}, biv{i |eneral, sada vojni stru~wak “Novog Vremena” pod potpisom Vegecijus. 6) Veselinovi} iz Dirisa, stara se da Nemcima da {to vi{e hrane, \or|evi} (pogre{no napisano ^orojevi} - obj. A. Stamatovi}a) Buda, inspektor Ministarstva finansija, dr Velmar Jankovi}, pomo}nik Ministarstva prosvete, najve}i {pijun i borac za ukidawe zakona autonomije Univerziteta. Za sve ove narodne izdajice {ef Trojki u Jugoslaviji naredio da se uzmu u evidenciju i da se na wih primeni slovo “Z” i to je objavqeno 2. i 8. juna preko londonskog radia. U emisijama na dan 3. i 8. jula (ova druga emisija emitovana je 9. juna - obj. A. Stamatovi}a) data su slede}a saop{tewa: 1) Kapetan Prodanovi} iz Kni}a i Tadija Panti} iz sela Pretoka u Gru`i slu`i Nemcima protiv srpskog naroda. [ef trojki u Jugoslaviji naredio je da se na wih primeni slovo “Z”. 2) Potpukovnik Dragi Radi} obe}ao je Nemcima da }e pomo}i uhvatiti na{eg Ministra vojske, armijskog |enerala Dra`u Mihailovi}a. Pe{adiski kapetan I klase Sven{ek F. Rudolf) pogre{no upisano Svelag obj. A. Stamatovi}a) pu{ten iz ropstva da bi kao nema~ki {pijun slu`io u Solunu. I na ove izdajnike primeniti slovo “Z”. U emisijama preko londonskog radia 13. avgusta izdato je slede}e saop{tewe: “[ef trojki u Jugoslaviji naredio je da se otpo~ne sa radom protiv narodnih izdajnika i svih onih koji su se svojim radom istakli u borbi protiv srpskog naroda. Na{ narod zna te izdajnike i mi smo vi{e puta spomenuli wihova imena. Zapamtite danas ime izdajnika Ma{ana \urovi}a iz Ra{ke, tobo`weg vojvode Koste Pe}anca. On je najintimniji saradnik poznatih izdajnika i zlo~inaca A}imovi}a i zloglasnog Ceke \or|evi}a. [ef trojki u Jugoslaviji naredio je da se i na ovog izdajnika primeni slovo “Z”. U posledwih pet dana primqena su nare|ewa od |enerala Mihailovi}a da se stave pod slovo “Z” izvesna nova lica.”54 U spisku od 75 qudi koji su pro~itani preko radio-Londona, da su stavqeni pod slovo “Z”, bili su i ovi srpski kvislinzi: |eneral Milan Nedi}, i wegovi ministri: Milan A}imovi}, |eneral \ura Doki}, Du{an \or|evi}, Velibor Joni}, |eneral Josif Kosti}, Ogwen Kuzmanovi}, Bogoqub Kujunyi}, dr ^edomir Marjanovi}, dr Jovan Miju{kovi} i Mihailo Ol}an; Pe}an~eve vojvode: Stole Vrwa~ki (Stojanovi}) i Jovan [kava itd. U spisku od 25 kvislinga, koji je poslan radio-Londonu, a nije pro~itan, bili su i kvislinzi iz Crne Gore: dr Sekula Drqevi}, Milisav An|eli}, Du{an Vu~ini}, Petar Lompar, Danilo Perovi}-Tunguz, Petar Plamenac, Bogdan Buri}, Arso Jak{i} i Jovan Belov Vujovi}. Pokreti kolaboracije sa wema~kim i italijanskim okupatorom kod srpskog naroda u II svjetskom ratu, nijesu bili jedini ni u Jugoslaviji, a ni u Evropi. Kao {to su Srbi imali svoje pokrete kolaboracije, tako su ih 253

imali Hrvati, Slovenci, i Albanci u Kosovu i Metohiji. U Evropi ovi pokreti su bili najvi{e izra`eni u Norve{koj i Francuskoj. Govore}i direktno o srpskim pokretima kolaboracije, odnosno kvislinzima, vaqa napomenuti da je od svih tih pokreta, po teritoriji koju je pokrivao, i vojni~koj snazi koju je imao bio najve}i Nedi}ev pokret. On je u stvari bio vi{e od pokreta, i bio je dr`avna organizacija, bez obzira na uslove u kojima je djelovao. Qoti}ev pokret bio je politi~ki i vojni, a Pe}an~ev i Popovi}ev ~isto vojni. Po broju snaga koje je imao, i teritoriji koju je pokrivao, Popovi}ev pokret bio je najslabiji. Za razliku od ostala tri pokreta, koji nijesu imali izrazitijih ideolo{kih formi, sem antikomunisti~kih, Qoti}ev pokret je bio ideolo{ko-politi~ki, odnosno partijski, jer je ve} prije rata bio formiran kao politi~ka organizacija, i djelovao je sa profa{isti~kih pozicija. Iako su svi pokreti smatrali da imaju perspektivu po odlasku okupatora iz zemqe, oni su se samim tim {to su bili uz wega, konfrontirali sa antihitlerovskom koalicijom, odnosno vezali su svoju sudbinu za poraz ili pobjedu sila Trojnog pakta. Oni u zna~i morali podijeliti poraz tih sila, sa svojim porazom. Za razliku od wih, ~etni~ki pokret kao antihitlerovski i oslobodila~ki, kao pokret koji je predstavqao organizaciju vlade, koja je bila me|unarodno priznata kao saveznik i ~lan antihitlerovske koalicije, do`ivio je da bude pora`en ne od svog protivnika-okupatora, odnosno ideolo{kog protivnika komunista, nego od svojih saveznika, koji su komuniste doveli na vlast u Jugoslaviji. ************** NAPOMENA 1. Stanoje Stanojevi}, Narodna enciklopedija, kw. III, Beograd, 1928. 41; Fedrdo ^ulinovi}, Jugoslavija izme|u dva svjetska rata, kw. II, Zagreb, 1958 320/ 2 DACG, AOP, br. 422/IV4-2 (41), zapisnik sa sastanka privremene uprave isto~ne Bosne i Glavnog {taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu od 13. decembra 1941. 3. AVII, fond DM, ke. 302, reg. br. 2/1. 4. isto, VK-Y-107. 5. isto, VK-Y120/1 6. isto, VK-Y-220/2. 7. Zapisnik sa sastanka Milana Nedi}a i generala Aleksandra fon Lera u Beogradu od 29. avgusta 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2. Beograd, 1976, dok. br. 138, 679-680 8. govor g. Milana Nedi}a, Crnogorski vjesnik, br. 7, 25. decembar 1943, 2. 9. DACG, AOP, 4537/IX1-a-5 (43), Kome on slu`i? 10. AVII, fond DM, izjava Milorada Stojanovi}a pred istra`nim organima 1946. (M-2251). 11. Izvje{taj komandanta wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok generala Aleksandra fon Lera od 5. juna 1944, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 4, Beograd, 1979, dok. br. 87, 393. 12. Dimitrije Qoti}, U revoluciji i ratu, Munchen, 1961, 8. 254

13. isto, Dra`a Mihailovi} i komunisti, 306-307. 14. isto, 318-319. 15. isto, 310. 16. isto, 311. 17. isto, 383. 18. isto, 390. 19. isto, 390-391. 20. Ubistvo profesora Buli}a, Novo vreme, 31. jul 942,3. 21. Izvje{taj [taba Rasinskog NOP odreda od 8. februara 1943. Glavnom {tabu NOV i PO Srbije, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 5, Beograd, 1954, dok. br. 13, 48. 22. isto, izve{taj komande Sti{ke ~ete Po`areva~kog NOP odreda od 15. februara 1943. [tabu Po`areva~kog NOP odreda, dok. b. 21,72. 23. isto, obavje{tajni izvje{taj [taba II proleterske brigade od 24. septembra 1943. [tabu II udarnog korpusa NOVJ, kw. 16, Beograd, 1958, dok. br. 36, 101. 24. AVII, fond DM, S-W-373. 25. isto, Elaborat o vojnoj organizaciji Dra`e Mihailovi}a, I deo. 26. isto, fond DM, S-P-79 27. Stanoje Stanojevi}, Narodna enciklopedija, kw. III, Zagreb, 1928, 380-381. 28, AVII, fond Milana Nedi}a, k. 20, f.2, reg. br. 35; isto, k. 33, f. 14, reg. br. 23; isto, fond Komisije za ratne zlo~ine, dok. br. 12557, dosije Koste Pe}anca; Su|ewe ~lanovima vojnog i politi~kog rukovodstva organizacije Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945,203. 29. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 20, f. 2, reg. br. 35. 30. isto, k. 33. f. 11. reg. br. 15 31.isto.k.33.f.12. 32.Rade Drainac, Crni dani, Beograd, 1963, 77. 33.AVII, fond Milana Nedi}a, k. 20, f. 2, reg. br. 35. 34. kao nap. 32,90 35. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 33. f. 13, reg. br. 3. 36. kao nap. 32, 93, 95, 98. 37. AVII, dosije Koste Pe}anca, dok. br. 12557. 38. Pavle Me{kovi}, Na Ravnoj Gori, Kwiga o Dra`i, knj. I, Windsor, Canada, 1956. 39. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 33, f. 14, reg. br. 27 40. isto. 41. kao nap. 32, 99-102. 42. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 33, f. 11, reg. br. 16. 43. isto, F. 13, reg. br. 7 44. Radoje L. Kne`evi}, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956, 66 45. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 33, f. 11, reg. br. 5. 46. DACG, AOP, (41). 47. Biqe{ke iz razgovora Koste Pe}anca sa pukovnikom Kevi}om u Beogradu 18. marta 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976,dok.br.43,22. 48. isto, dok. br. 57, 306-308. 49. Aleksandar Stamatovi}, Polo`aj oficira, podoficira, barjaktara i perjanika Kraqevine Crne Gore izme|u dva svjetska rata, Podgorica, 1995. 255

50. DACG, AOP, br. 6179/H1d-12(44), vojvoda Pavle \uri{i}, Nacionalni borci Crne Gore, Boke i Starog Rasa, 23. septembar 1944. 51. Da sa~uvamo Crnu Goru, Crnogorski vjesnik, br. 12, 8. decembar 1943, 1-2. 52. DACG, AOP, br. 7129/1b-88(44), pismo grupe cetiwskih gra|ana od 28. avgusta 1944. vojvodi Pavlu \uri{i}u. 53. Slobodan Jovanovic, The Times, 15 avgust 1946. 54. Novo vreme, 2. avgust 1942, 3.

256

JUGOSLOVENSTVO ^ETNI^KOG POKRETA Komunisti~ke vo|e, odnosno re`imski komunisti~ki istori~ari, poslije II svjetskog rata, prikazivali su ~etni~ki pokret kao velikosrpski, antijugoslovenski, {ovinisti~ki i genocidan. Zamjenom teza, borbu ~etnika protiv hrvatskih i muslimanskih usta{a, te {iptarskih balista, nijesu predstavqali u pravom svijetlu, nego kao borbu protiv Hrvata, muslimana, Albanaca i drugih nesrba. Ve}ina Hrvata i Albanaca bili su za NDH, odnosno za veliku Albaniju. Hrvati i Albanci, a sa wima i znatan broj muslimana, bili su izrazito antisrpski nastrojeni, i genocidni prema srpskom narodu. To je komunisti~ki re`im pre{utkivao, i opet zamjenom teza, obja{wavao da su korijeni srbomr`ewa Hrvata, Albanaca i muslimana ne u wima samima, nego u Srbima, odnosno da oni za to nijesu krivi, nego tzv. “velikosrpski hegemonizam”. Istorija i `ivot, prije, a i poslije II svjetskog rata, vi{e nego jasno su to negirali. Da ~etni~ki pokret nije bio onakav, kakvim su ga prikazivali komunisti, odnosno wihovi re`imski istori~ari, pokazuje niz ~iwenica. Jo{ u prvim mjesecima poslije aprilske katastrofe 1941. godine, jedan od kasnijih ~etni~kih ideologa Stevan Moqevi}, uvidio je realnost. Moqevi} je ro|en u Rudom 1888. godine. Izme|u dva svjetska rata bio je advokat u Bawoj Luci, i predsjednik lokalne sekcije Srpskog kulturnog kluba. Bawa Luku je napustio 10. aprila 1941. godine, na dan progla{ewa NDH. Moqevi} je kasnije u ~etni~koj organizaciji Dra`e Mihailovi}a bio ~lan Nacionalnog komiteta, i wegovog Izvr{nog odbora. On se u junu 1941. godine obreo u Crnoj Gori i tu napisao jedan Memorandum, koji je vrlo interesantan. U wemu je pored ostalog napisao ovo:... “da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati celo etni~ko podru~je na kome Srbi `ive, i da joj osiguraju potrebne strate{ke i saobra}ajne linije i ~vorove, te privredna podru~ja kako bi joj bio omogu}en i obezbe|en slobodni privredni, politi~ki i kulturni `ivot i razvitak za sva vremena. Te strate{ke i saobra}ajne linije i ~vorovi potrebni za sigurnost, `ivot i opstanak Srbije, iako gdegde danas ne bi imali srpsku ve}inu, imaju da poslu`e Srbima napose ~im im se pru`i prilika. Preseqavawe i izmene `iteqstva, naro~ito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog podru~ja, jedini je put da se izvr{i razgrani~ewe i stvore boqi uslovi i odnosi izme|u wih, a time otkloni mogu}nost da se po257

nove stra{ni zlo~ini koji su se de{avali i u pro{lom ratu, a nao~ito u ovom sadawem, na svemu podru~ju na kome su Srbi i Hrvati bili izme{ani, i gde su Hrvati i muslimani s planom i{li za istrebqewe Srba.”1 U svom proglasu Srbima, Hrvatima i Slovencima, od 16. novembra 1941. godine, Dra`a Mihailovi} je pored ostalog napisao: “Odazivaju}i se vapaju mog napa}enog naroda i mojim nacionalnim i vojni~kim du`nostima stupio sam na ~elo juna~kih i neustra{ivih boraca za slobodu, ~ast i budu}nost Jugoslavije.... U Hrvatskoj Paveli}eve izdajice ve} strepe pred onima koji di`u oru`je da operu sramotu sa imena Hrvatskoga. Slovenija, ujediwena u otporu protiv nasilnika, da osveti nasilno proterivawe na{e bra}e iz rodne grude i da ponese narodnu trobojku na So~u i Gospu Svetu.”2 Dana 30. novembra 1941. godine, sudija Batri} Rako~evi}, kapetan Leka Vujisi} i major biv{e crnogorske vojske Ivan Bulatovi}, izdali su proglas Prekobr|anima i Rov~anima, u kome se pored ostalog ka`e: “Tra`imo slobodnu i nedjeqivu Jugoslaviju. Naprijed bra}o i sestre u ~etni~ke redove za slobodu i pobjedu Jugoslovenske misli u svim pravcima”...3 Dra`a Mihailovi} je poslao 20. decembra 1941, instrukcije za rad majoru \or|iju La{i}u i kapetanu Pavlu \uri{i}u. U ta~ki drugoj ovih instrukcija je napisao: “stvarawe velike Jugoslavije i u woj velike Srbije etni~ki ~iste u granicama Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Srema, Banata i Ba~ke.” U ta~ki tre}oj se ka`e: “Borba za prikqu~ewe u jugoslovensku dr`avu jo{ neoslobo|enih slovena~kih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst, Gorica, Istra, Koru{ka), kao i Bugarske i sjeverne Albanije sa Skadrom.” U ta~ki petoj se ka`e:... “stvoriti neposredne zajedni~ke granice izme|u Srbije i Crne Gore, kao i izme|u Srbije i Slovena~ke, ~i{}ewem Sanyaka od albanskog i muslimanskog `ivqa.”4 Qevore~ki ~etni~ki bataqon na ~elu sa majorom \or|ijem La{i}em, preduzeo je 10. januara 1942. godine pokret u pravcu Mate{eva i Kraqa, sa jugoslovenskom zastavom na ~elu. Na Jabuci ga je do~ekala ~etni~ka ~eta iz Prekobr|a, na ~elu sa kapetanom Lekom Vujisi}em. Prilikom susreta, qevore~ki i prekobrdski ~etnici su se uzajamno pozdravili jugoslovenskim zastavama uz ovacije kraqu i novoj velikoj Jugoslaviji.5 U svom nare|ewu od 18. januara 1942. godine, komandant ~etni~kog Qevore~kog bataqona major \or|ije La{i} ka`e: “Treba se boriti za ~etiri osnovna elementa: za slobodu, za dobro naroda, za kraqa i veliku Jugoslaviju.”6 Prilikom odr`avawa sastanka sa ~etni~kim komandantima iz Crne Gore i Hercegovine 13. jula 1942. godine, u Kuli Zimowi}a u Hercegovini, Dra`a Mihailovi} je istima dao usmena uputstva za rad, a vojvodama Iliji Trifunovi}u-Bir~aninu i Petru Ba}ovi}u pismena. U poglavqu “Polazno stanovi{te” pi{e: “Kraqevina Jugoslavija postoji, samo je prva bitka izgubqena... Svi Jugosloveni su du`ni staviti se na raspolagawe Vrhovnoj komandi u inostranstvu, odnosno wenom predstavniku u zemqi. Zadatci pokreta su... Osloboditi jugoslovenske krajeve koji su ostali pod tu|inom.”7 Od 30. novembra do 2. decembra 1942. godine, odr`ana je konferencija ~etni~kih komandanata iz Crne Gore i Starog Rasa, uz prisustvo Pa258

vla \uri{i}a i Zaharija Ostoji}a. Na toj konferenciji, donijeti su pored ostalih i ovi zakqu~ci:... “2) Granice budu}e Jugoslavije moraju obuhvatiti, pored dosada{wih i sve one pokrajine na koje imamo historisko pravo, a koje su nam bile nepravedno oduzete. Pored historiskih moraju se uzeti u obzir etni~ki, politi~ki, ekonomski i strategijski razlozi. 3) Budu}a dr`ava treba da bude unitarna i u woj }e Srbi, Hrvati i Slovenci `iveti u svojim oblastima na principu {irokih samouprava. Izme|u svih oblasti ima se uspostaviti neposredna terenska veza, kako bi ideja jugoslovenske zajednice bila {to potpunija.”8 U novembru 1942. godine, osnovana je Jugoslovenska ravnogorska omladina, tj. skra}eno JURAO. Dana 24. avgusta 1943. godine, Dra`a Mihailovi} je uputio radiogram predsjedniku Jugoslovenske Vlade u Londonu Bo`idaru Puri}u, u kome se pored ostalog ka`e: “Ovim povodom dostavqam Kraqevskoj vladi slede}e: jugoslovenska vojska u otaybini od samog svog po~etka do danas, kao i ubudu}e ima potpuno jugoslovensku orjentaciju. Ova orjentacija je ostala nepromewena od prvog dana na{e produ`ene borbe u mesecu aprilu 1941. godine”...9 Ravnogorski omladinski kongres odr`an je od 14. do 16 januara 1944. godine u Prawanima u Srbiji. Pred odr`avawe kongresa 2. januara 1944. godine, Dra`a Mihailovi} je pored ostalog napisao kapetanu Aleksandru Mihailovi}u-Sa{i, ~etni~kom komandantu u Beogradu: “Na wemu vaqa da uzmu u~e{}e ne samo sve srpske nego i sve hrvatske i slovena~ke pa i bugarske omladinske skupine. Ne smeju da izostanu ni muslimani, jer wihovim u~e{}em ho}emo da istaknemo religioznu toleranciju kojom je na{ narod uvek bio pro`et. Kako je Hrvata, Slovenaca i Bugara pa i muslimana na na{em bli`em podru~ju najvi{e okupqeno u Beogradu, to vi treba da na|ete, priberite i okupite i na kongres po{aqete {to vi{e predstavnika tih omladinskih skupina.”10 Svakako najzna~ajniji ~etni~ki skup, bio je tzv. Svetosavski, ili Ba{ki kongres, odr`an u selu Ba, kod Qiga, {ire Vaqeva. O ovom kongresu je ve} ranije pisano u ranijim poglavqima. U ta~ki tre}oj, Rezolucije sa ovog kongresa se ka`e pored ostalog: “Kongres isti~e kao istorijsku va`nu i sudbonosnu ~iwenicu za budu}nost i Srba i Hrvata i Slovenaca: da oni, u ovom najkriti~nijem trenutku svoga `ivota, sudbinski pove`u sve svoje snage i uistinu slo`no i bratski u~ine otpor neprijatequ, podjednako kao i svima nasrtajima na wihovu slobodu i nezavisnost koje mogu do}i sa ma koje strane”... U ta~ki ~etvrtoj se pored ostalog ka`e: “a) Da se u celini obnovi Jugoslovenska dr`ava, a da se kao minimalno tra`ewe budu}oj Jugoslaviji odrede granice prema tra`ewu jugoslovenske delegacije na konferenciji mira posle Prvog svetskog rata. b) Jugoslavija treba da bude ure|ena kao federalna dr`ava, u obliku ustavne monarhije i parlamentarne nasledne monarhije, s narodnom dinastijom Kara|or|evi}a i Kraqem Petrom II na ~elu”...11 Vojvoda Pavle \uri{i} je u svom proglasu narodu od 23. septembra 1944. godine, sa naslovom “Nacionalni borci Crne Gore, Boke i Starog Rasa”, pored ostalog napisao ovo: “Ustanimo svi kao jedan ~ovjek i svr259

stajmo se u redove Jugoslovenske vojske u Otaybini, ~iju zastavu tako visoko i ponosno nosi na{ narodni junak Dra`a Mihailovi}. Svrstajmo se u redove vojske koja je dala sve od sebe i stekla puno pravo da predstavqa ne samo Srpski narod, nego i ~itav Jugoslovenski narod... Nacionalni borci i tvorci budu}e Jugoslavije... Jugoslovenska armija pod komandom Petra @ivkovi}a, primakla se granici na{e otaybine. Kroz koji dan wihova bojna tuba odjeknu}e na{im brdima i planinama. Tu }e ih sresti juna~ka jugoslovenska vojska u Otaybini, pod komandom herojskog vo|e Dra`e Mihailovi}a.... Pred pobjedonosnim naletom na{ih udru`enih snaga pa{}e i smrvi}e se sve {to je bilo i {to je sada protiv Srpstva i Jugoslovenstva... Dakle, sastali su se Paveli}, ~iji usta{i i sada ratuju protiv Saveznika, Josip Broz, ~iji su vojnici komunisti bacali u jame ne samo Srbe-anglofile nego i engleske oficire koji su dolazili kod nas, Krsto Popovi}, ~iji su zelena{i bili neprekidno u slu`bi okupatora kao {pijuni i potkaziva~i, koji su ru{ili spomenike kraqa Aleksandra i pquvali na sve {to je srpsko i jugoslovensko... Danas smo pri kraju svih patwi. Srpsko i jugoslovensko sunce tek {to nije ogrijalo. Kroz najkra}e vrijeme jugoslovenske zastave zalepr{a}e se po svim na{im gradovima.”12 U ~etni~kom pokretu bilo je i Srba muslimanske vjere. Ne mo`e se sporiti da je zna~ajan dio muslimana, naro~ito onih hercegova~kih, pristupio usta{kom pokretu, a samo mawi dio partizanskom i ~etni~kom. Ve} 1944. godine, kada se po~iwao nazirati poraz Wema~ke i NDH, zna~ajan boj muslimana pre{ao je iz usta{a u partizane, i na taj na~in izbjegao zaslu`enu kaznu, i nastavio iz partizana svoju antisrpsku borbu. ^etnici su se surovo obra~unavali sa muslimanskim usta{ama, a vr{ili su i kaznene ekspedicije u krajeve gdje je ve}ina muslimana bila uz usta{e. Opet zamjenom teza, komunisti i wihovi re`imski istori~ari, prikazali su tu borbu ~etnika sa muslimanskim usta{ama, kao genocid prema muslimanima, {to je apsolutno neta~no. Muslimani, borci NOP i DV Jugoslavije, u svom proglasu od januara 1942. godine, pored ostalog su napisali: “Muslimanima Isto~ne Bosne Do{ao nam je u ruke letak koji su potpisali nekakvi “Srbi Muslimani”. U tom letku oni pozivaju Muslimane da stvaraju muslimanske ~etni~ke odrede i da se bore protiv usta{a i partizana. Iza toga letka stoji pukovnik Dra`a Mihailovi} i poznati krvnik nevinih muslimana Dobrosav Jev|evi}.”13 Na konferenciji ~etni~kih komandanata iz doline Vrbasa, odr`anoj 7. juna 1942. godine, komandant ~etnika sa Mawa~e Vuka{in Marevi} je rekao: “Po{tene muslimane i Hrvate treba pridobiti za nas, jer su komunisti uspjeli svojom propagandom kod muslimana, tako da nas oni smatraju za zvjerove, pa su zato i mnogi wihovi qudi bje`ali u komuniste, a danas to treba da otpadne.”14 U pismu CK KPJ mjesnim komitetima i formativnim }elijama od 3. januara 1943. godine, proslije|enom preko OK za Berane, se pored ostalog ka`e: 260

“Dragi drugovi, Pred na{im o~ima vr{i se velika mobilizacija ~etnika, koja obuhvata i obuhvata}e i muslimane ako im to uspije. Mobilizacija je izvr{ena u ciqu da se napadnu na{e snage u Bosni, Liki i drugim oblastima”...15 Re`imski komunisti~ki istori~ari stalno su operisali sa jednim doga|ajem, kao “krunskim dokazom” da su ~etnici bili genocidni prema muslimanima. O ~emu se zapravo radi? Po~etkom januara 1943. godine, izvr{ene su pripreme za likvidaciju muslimanskih snaga u Starom Rasu, i ~ajni~kom i fo~anskom kraju. Prema ~etni~kim izvorima, muslimanske snage u sjeni~kom, pribojskom i bjelopoqskom kraju, spremale su se da protjeraju srpski `ivaq sa desne obale Lima, a wegove ku}e da popale. Sli~nu namjeru su ispoqili muslimani u pqevaqskom, ~ajni~kom i fo~anskom kraju, u ~emu su ih podr`avale usta{e. Muslimani su krajem 1942. godine napali Bu|evo i neka okolna sela u sjeni~kom kraju, ubijaju}i nebora~ko stanovni{tvo i pale}i ku}e. Pored toga muslimani sa i okoline Ro`aja razvili su politi~ku aktivnost, i uhvatili su vezu sa tzv. Kosovskim komitetom, a zatim su wihovi prvaci: hoya Rastoder, ]azim Sijari}, Husein Rov~anin, hoya Pa~ariz i dr., zajedno sa komandantima muslimanske prousta{ke milicije, odr`avali konferencije u selu Godijevu kod Bijelog Poqa, a sve sa namjerom, da te krajeve pripoje tzv. Velikoj Albaniji. Kada se otpo~elo sa napadom, Komanda Limskih ~etni~kih odreda je naredila svojim ~etnicima ovo: “Sve borce muslimane usta{e i komuniste ubijati, `ene i djecu ne ubijati.”16 Zapovjedni{tvo VI domobranske oru`ni~ke pukovnije u Mostaru, u svom izvje{taju od 30. sije~wa (januara) 1943. godine, pored ostalog je napisalo: “5. sije~wa vo|a muslimanskih ~etnika Dr Ismet Popovac uputio je pismo muslimanskom sve}eniku Ra{idu Trnki u selo Bjelemi}e i pozvao ga, da savjetuje muslimanima, da se pripoje u wegovu miliciju, jer da }e u protivnom sa 3.000 ~etnika napasti na Bjelemi}e. Pismo je upu}eno iz Kalinovika, gdje je toga dana odr`ana konferencija ~etnika.”17 Delegat ~etni~ke Vrhovne komande za zapadnu Bosnu kapetan Boro Mitranovi}, u svom pismu od 23. marta 1943. godine, upu}enom komandantu ~etni~kog odreda naredniku Jovanu Mi{i}u, napisao je pored ostalog i ovo:... “4. ...Sada u~estvuje 1.000 (hiqadu) Muslimana pod komandom kapetana Luka~evi}a u borbama protiv komunista na granici Hercegovine. Majora Fehima Musa Kadi}a “^i~a” (|eneral Dra`a) je imenovao za komandanta svih ~etni~kih Muslimana u Jugoslaviji, te }emo tako u svim srezovima gde su Muslimani imati wihove ~ete i bataqone pod komandom na{ih komandanata”...18 Zapovjedni{tvo VI domobranske oru`ni~ke pukovnije, u svom izvje{taju od 29. o`ujka (marta) 1943. godine, napisalo je pored ostalog ovo: “1. III Rasturen je u Gackom ~etni~ki letak naslova: “Muslimani Bosne i Hercegovine” u kome se pozivaju muslimani da stupe u ~etni~ku organizaciju i da u~estvuju u zajedni~koj borbi za “Slobodu”. Letak je potpisan sa “Po{teni Srbi pravoslavci. Drugi je dan letak tako|er rasturen u Gackom naslova: “Muslimanima sreza Gata~kog”. U tom letku odbor muslimanske nacionalne vojne or261

ganizacije obara se na muslimane Kule Fazlagi}a, {to su odbili da pristupe u organizaciju Dr Ismeta Popovca. 11. III prona|en je u Trebiwu letak upu}en muslimanima od strane vo|e ~etnika Dobrosava Jev|evi}a, u kome izme|u ostalog pozivqe muslimane, da prime srbsku nacionalnost i da pristupe organizovawu nacionalnih borbenih jedinica. 12-13. III rasturen je po Trebiwu ~etni~ki letak naslova “Stanovnicima Hercegovine” izdat i potpisan od delegata ministarstva vojske i mornarice-vojvode Dobrosava Jev|evi}a, u kome daje pu~anstvu do znawa, da su partizanske bande razbijene, da zarobqenici pristi`u u kolonama, goli i bosi... Da su se hercegova~ki ~etnici takmi~ili u elanu i juna{tvu, da je Baja Stani{i} osobno u~estvovao u borbama u kojima u~estvuje 3.000 ~etnika i da se je u tim borbama juna~ki borio sa ~etnicima rame uz rame i muslimanski ~etni~ki bataqon iz Bjelemi}a i Glavati~eva.”19 Dra`a Mihailovi} je 14. maja 1943. godine, izdao uputstva za rad {efu ~etni~ke novinske agencije “Demokratska Jugoslavija” dr \uru \urovi}u u ~etiri ta~ke. U prvoj ta~ki uputstava se ka`e: “1. ...da pove`e predstavnike nacionalnih muslimana u na{oj zemqi, prvenstveno Gejretovce, da ih dovede u vezu i tesnu saradwu sa predstavnicima nacionalnih muslimana koji aktivno rade u na{oj organizaciji, sa: Fehim Musa-Kadi}em, dr Ismetom Popovcem i Mehmedom Pa{i}em.”20 U agenciji “Demokratska Jugoslavija” radio je i Mustafa Mulali}. On je 3. decembra 1943. godine, pored ostalog napisao Mehmed-begu Prequbovi}u ovo: “Ja sam kao musliman smatrao za svoju islamsku du`nost da se borim za pobedu Ravnogorske misli me|u Srbima, jer ta misao pru`a muslimanima jedine sigurne garancije za wihov opstanak, za wihovo odr`awe i wihov razvitak. Na tome putu imao sam sre}e da do|em do Vrhovne komande Jugoslovenske vojske i do komandanta, ministra vojske, |enerala Dra`e Mihailovi}a i da sa svog polo`aja delujem i pripremim srpsko javno mi{qewe za bratsko pomirewe sa muslimanima. Ja sam uveren, da }e mi svaki brat musliman, koji nema dosada{wih partijskih predrasuda, ovaj korak, skop~an sa vrlo te{kim naporima i rizikom, svom du{om odobriti i da mi do kona~nog uspeha ne}e rad ometati”.21 Sreski komitet KPJ za Berane, u pismu od 11. januara 1944. godine, OK za Berane, pored ostalog je naglasio:... V) Po{to jedan dio sreza beranskog nije oslobo|en (muslimanski kraj) to reakcionari muslimana omogu}avaju sklawawe odbjeglih ~etnika i oni otuda proturaju svoju propagandu a pored toga i mobili{u muslimane”.22 Na Ba{kom kongresu 27. januara 1944. godine, govorio je i Mustafa Mulali}. ^etni~ki pokret dijelom je postojao i u Makedoniji. uslovi djelovawa u Makedoniji bili su najte`i. Uop{te, i ~etni~ki i partizanski pokret, u Makedoniji su u odnosu na ostale djelove zemqe bili najslabiji. partizani su svoju prvu akciju izveli tek 11. oktobra 1941. godine u Prilepu. Tek po~etkom 1944. godine, sa dolaskom u Makedoniju Svetozara Vukmanovi}a-Tempa, partizani uspijevaju da organizuju kakve-takve bor262

bene jedinice. Tradicionalna pasivnost stanovni{tva, brutalnost bugarskog okupatora, i prisutnost albanskog `ivqa u jednom dijelu Makedonije, samo su jedni od uzroka slabog djelovawa ~etnika i partizana u Makedoniji. I pored toga, otpor je postojao i djelovao. Komandant bugarske V armije general Bojdev, u svom uputstvu pot~iwenim jedinicama za borbu protiv ~etnika od 6. oktobra 1941. godine, pored ostalog je napisao:... “10. O~uvawe `ivota ~etnika u ciqu da se dobiju podaci o organizaciji wihovog pokreta, o jatacima i dr. uzaludno je jer su oni uporni qudi, pa ne treba da im se daje mogu}nost da pred stanovni{tvom, na{om stra`om i sudskim vlastima manifestuju svoju moralnu snagu. 11. Sela ~iji su stanovnici zajedno sa ~etnicima davala otpor spaliti. 12. Li~na pqa~ka pri ugu{ivawu ustanka, ~etni~kih pokreta zabrawuje se”.23 Komesar partizanskog odreda “Dimitar Vlahov” Pero KrstevskiDeskalot, u svom izvje{taju mjesnom partizanskom {tabu za Prilep od 8. septembra 1942, je napisao: “Sa Voj~om Trbi}em sastao sam se, s wim je i Sugare Bore, koga sam saslu{ao o svemu {ta on misli i za{to je do{ao. On mi je rekao da je poslat i opunomo}en od Dra`e Mihailovi}a da organizuje ~etni~ke ~ete. Borbu misli da vodi na ovakav na~in: zajedni~ki sa nama vojni komiteti po selima, zajedni~ko snabdijevawe hranom i oru`jem, zajedni~ka borba, po potrebi da se ~ete udru`e za napad a poslije da se opet razcijepe, samo posebna komanda i raspored u ~etama, posebni {tabovi, samo jedan zajedni~ki {tab, ina~e nikakva napadawa jednih na druge. Dao mi je vezu kad budemo htjeli da se sastanemo sa wim”.24 Ne{to boqa situacija od one u Makedoniji, bila je u Sloveniji. O prvim mjesecima poslije aprilske kapitulacije i organizovawu otpora, major Karlo Novak pi{e ovako: “Jedan mali krug mla|ih oficira tra`io je puta i na~ina da uzme u~e{}a u oslobodila~koj akciji, naro~ito posle vesti o uspe{nim borbama protiv okupatora u Srbiji. Ve} maja meseca 1941. po~eo se okupqati oko dr Vekoslava Bu~ara i majora Ivana Fregla mali krug aktivnih oficira, ~ije sam vo|stvo, posle odlaska majora Fregla u Srbiju, preuzeo ja. Stupili smo u vezu sa komunisti~kim vo|ama Borisom Kidri~em i Ale{om Beblerom i govorili o mogu}nosti zajedni~ke akcije u okviru Osvobodilne fronte (OF), kojoj smo prisustvovali kao nacionalna grupa. Znalo se da i u Srbiji nacionalne snage sra|uju sa partizanskim jedinicama. Prvih dana septembra major @arko Todorovi} izvestio me je pismom: da me pukovnik Dragoqub Mihailovi} postavqa za pretstavnika Jugoslovenke vojske u Slovena~koj. Primio sam i prva uputstva za rad i organizaciju. Time je zvani~no otpo~eo Ravnogorski pokret u Slovena~koj. Od toga dana, pa sve do kraja, rad u organizaciji i Slovena~koj, za razliku od Srbije, bi}e obele`en ne toliko neprekidnim borbenim akcijama protiv neprijateqa, koliko o~ajnim naporima da se pokret oja~a i odr`i. Trebalo je organizovati jedinice JVO koje }e biti spremne za odlu~nu akciju kada za to dobiju nare|ewe od Vrhovnog komandanta. 263

Re{ih se da idem u Srbiju i sastanem se sa Dra`om Mihailovi}em, koji je ve} bio postavqen kao zakoniti komandant JVO. Dr Drago Maru{i} i in`iwer Du{an Sernec tra`ili su da sa mnom po|e i pukovnik Rade Av{i}. @eleli su da Mihailovi} odredi pukovnika Av{i}a za Komandanta Slovena~ke, a wima da u ime Vlade politi~ka ovla{}ewa: da predstavqaju Vladu u Slovena~koj. Hteli su da oni do|u do vode}eg uticaja u OF. Na put smo krenuli po~etkom novembra. La`na dokumenta nabavila nam je beogradska organizacija pod vo|stvom majora @arka Todorovi}a. U Srbiji smo zatekli promewenu situaciju. Posle velikih zajedni~kih uspeha protiv Nemaca, do{lo je do iznenadnog izdajni~kog partizanskog napada na ^etnike. Posle Av{i}evog i mog referata pukovnik Mihailovi} je ipak dozvolio produ`ewe na{e saradwe s Komunistima, ali uz potrebnu oprezu i osiguranu samostalnost organizacije vojske s obzirom na komunisti~ko verolomstvo u Srbiji. Dobili smo istovetna pismena ovla{}ewa za rad: Av{i} kao Komandant, a ja kao Na~elnik [taba JVO u Sloveniji. Nikakva ovla{}ewa nisu data za Maru{i}a i Sernepa, jer je Mihailovi} `eleo da sa~uva vojni~ki karakter svoje organizacije. Vratili smo se sa Ravne Gore u Slovena~ku, Komunisti su u me|uvremenu ve} po~eli propagandu protiv ^etnika. Na dva sastanka sa Borisom Kidri~em nisam mogao posti}i ni sporazum ni kompromis, jer Komunisti nisu nikako dozvoqavali organizovawe jedinica JVO. Izme|u mene i komunista do{lo je do definitivnog prekida, dok je Rade Av{i} sa trojkom biv{ih ministara i banova pri{ao Komunistima, zloupotrebqavaju}i primqena ovla{}ewa u korist Partizana, obmawuju}i neupu}ene osobe”...25 Prou~avawe ~etni~kog pokreta u Sloveniji, i wegove aktivnosti protiv okupatora, ote`ava i sama terminologija u wema~kim i italijanskim dokumentima, u kojima se vrlo rijetko, sve do 1943. godine, precizno ne identifikuju oni koji su se borili protiv wih. U tim dokumentima koriste se termini kao npr: “pobuwenici”, “banditi”, “ustanici” itd., pa se ne mo`e ta~no razabrati da li se radi o partizanima ili slovena~kim ~etnicima. To je dokaz vi{e, da partizani nijesu bili niti jedina, a ni dominantna grupa otpora u Sloveniji, kao {to su tvrdili re`imski komunisti~ki istori~ari. Wema~ki komandant `andarmerije za ju`nu Koru{ku pukovnik Handl, u svom izvje{taju od 7. januara 1942. godine, je napisao: “1) Povodom godi{wice proklamovawa biv{e Kraqevine Jugoslavije rastureni su po mnogim mjestima Ju`ne Koru{ke leci politi~ke sadr`ine. Na ~etiri mjesta istaknute su i zastave.... 19) 14. XII, u 2100 ~as, u mqekari Stare Fu`ine (Bohiwsko Jezero), odr`an je sastanak na kome je {ef mqekare saop{tio da }e kraq Petar opet do}i na vlast u Jugoslaviji i da }e Ju`na Koru{ka sadejstvom ustanika i sovjetske armije biti opet oslobo|ena.”26 U planu “Primavera” XI italijanskog korpusa je pored ostalog nazna~eno ovo: “Na podru~ju XI armijskog korpusa treba ra~unati najvjerovatnije sa mogu}no{}u da }e se morati, sa sada{wim sredstvima: 264

- suprotstaviti mawe ili vi{e ra{irenom ustani~kom pokretu; - vr{iti ofanzivne i defanzivne akcije protiv naoru`anih bandi pod komandom oficira biv{e jugoslovenske vojske.”27 Dana 26. aprila 1942. godine, potpredsjednik Jugoslovenska Vlade u Londonu dr Miha Krek, je preko radio-Londona poru~io Slovencima ovo: “Slovenci Jugoslovenska vlada u Londonu je jedina koju Saveznici priznaju, i ne priznaju ni jednu drugu borbenu grupu u Jugoslaviji osim one generala Mihailovi}a. Svi sposobni za vojnu slu`bu, obavezni su da se odazovu Mihailovi}evom pozivu, i oni koji ne poslu{aju wegov poziv smatra}e se izdajnicima i dezerterima i bi}e predani vojnim sudovima. Jedini put za Sloveniju je da bude dio slobodne Jugoslavije, i svi Slovenci trebaju se udru`iti na toj osnovi. Pozivam sve omladinske organizacije, ~lanove Sokola, i aktivne i rezervne oficire da slijede nare|ewa generala Mihailovi}a.”28 Uskoro je formiran 7. maja 1942. godine Slovena~ki savez (na slovena~kom jeziku Slovenska sveza - obj. A. Stamatovi}a). Ova organizacija u stvari nastaje odvajawem od Osvobodilne fronte, koju su komunisti pretvorili u svoju ekspozituru. Slovena~ki savez predstavqao je koaliciju predratnih gra|anskih stranaka, sa dominacijom klerikalnih elemenata. Kao ~lan wegovog Izvr{nog odbora, bio je i major Karlo Novak. Mihailovi}ev pokret bio je u ovom savezu, u tolikoj mjeri, koliko je ovaj savez u po~etku podr`avao wega i Jugoslovensku Vladu u Londonu, kao legitimne me|unarodne predstavnike Jugoslavije, a samim tim i slovena~kog naroda. Sa vremenom, i u ovom savezu }e do}i pod uticajem klerikalnih elemenata do cijepawa. Osnovni uzrok je bila sve ve}a pasivnost u pogledu otpora prema okupatoru, {to je pravdano strahom od represalija. Zbog toga je Mihailovi}eva organizacija istupila iz ovog saveza, a sam savez }e vremenom postati polukvislin{ka organizacija. Krajem maja 1942. godine, major Novak se opet sastato sa Dra`om Mihailovi}em u selu [ahovi}ima kod Bijelog Poqa.29 [tab wema~kih rukovode}ih lica, odr`ao je 1. juna 1942. godine, kod predsjednika {tajerske pokrajinske Vlade Miler Hokiusa sastanak, u vezi sa pitawima uprave u Dowoj [tajerskoj. Na sastanku je vo|en i zapisnik. Evo jednog wegovog dijela: “[to se ti~e Gorewske treba re}i da se u wu probila jedna velika banda, u ja~ini od mo`da 1.000 qudi iz qubqanske provincije, i bila je prinu|ena na borbu. Na strani bande bilo je 40 mrtvih, 70 qudi je zarobqeno. Gubici na na{oj strani su znatni, ali je ovim borbama sprije~eno da bande ostvare svoju namjeru i probiju se do vojske generala Mihailovi}a. Ima znakova da me|u banditima nema jedinstva. Naro~ito se primje}uju tri razli~ite struje: komunisti~ka struja Sovjeta, struja generala Mihailovi}a koji, kao ministar rata, je postavqen od izbjeglog kraqa Petra u Londonu, vodi grupu vjernih kraqu, i najzad, grupa pristalica popova, koja vi{e nagiwe komunisti~koj strani.”30 Dana 31. jula 1942. godine, Benito Musolini sastao se sa vi{im italijanskim vojnim i fa{isti~kim rukovodiocima stacioniranim u Sloveniji. Mjesto sastanka bila je Gorica. Na sastanku je vo|en zapisnik, i evo {ta je pored ostalog zabiqe`eno u wemu: 265

“PO^ETNA SITUACIJA

I. Slovenija Krajem maja ustanici u Sloveniji mogli su se grupisati u tri partije: a) Katoli~ka: brojno najja~a, u rukama `upnika; u po~etku je bila u sporazumu s drugim dvijema partijama, nacionalisti~kom i komunisti~kom; zatim se zbog nasiqa komunista, koji su izme|u ostalog ubili monsiwora Erliha, odvojila od wih, ostaju}i tu|a ustanku. Obrazovali su nekoliko bandi za svoju odbranu, ali nijesu sara|ivali sa nama. b) Nacionalisti~ka: ukupno uzev, ima veliko srpski i velikojugoslovenski karakter. Pod rukovodstvom je industrijskih elemenata. Stala je uz komunisti~ki pokret finansiraju}i ga. Poslije toga nije pristala na komunisti~ku ideju da se obrazuje autonomna Slovenije i udaqila se od tog pokreta. Mihailovi} je intervenisao, vr{e}i pritisak da nacionalisti~ka partija stane ponovo uz blok komunisti~ke”. Kao tre}u grupaciju Italijani su naveli komuniste.31 Jedan od komunisti~kih rukovodilaca u Sloveniji Edvard KardeqBevc, je u svom pismu Ivi Ribaru-Loli, od 5. avgusta 1942. godine, pored ostalog napisao: “Italijanski vojnici su skoro u svakom selu. Sa malim grupama dakle ne mo`e se ni{ta u~initi. Rije{ili smo zato da tamo {aqemo jednu ve}u pomo}, sli~nu pomo}i Gorewskoj, ~im se samo izvu~emo od pritiska sada{we ofanzive. To je za nas utoliko va`nije jer su tamo Mihailovi}evci najja~i, tamo je zapravo wihova kula... Mi smo me|utim preko Italije uhvatili mogu}nost povezivawa sa KP Francuske. Saznali smo da francuski komunisti marqivo {ire propagandu za Dra`u Mihailovi}a. Ja sam napisao pismo Italijanima, podrobno obrazlo`io na{ stav prema Dra`i Mihailovi}u i wegovu ulogu i zamolio Italijane da to na{e obrazlo`ewe predaju francuskim komunistima. Pisao sam im da se u pitawu Dra`e Mihailovi}a zapravo ne radi samo o poku{ajima unutra{we reakcije protiv demokratskih tendencija naroda Jugoslavije, nego se tu radi i o poku{ajima izvjesnog dijela engleske i me|unarodne reakcije, da na Balkanu slomi bazu Sovjetskog Saveza, koja nastaje sa razvitkom partizanskog pokreta. Prema tome nije potrebna samo unutra{wa kampawa raskrinkavawa Dra`e Mihailovi}a, nego i internacionalna. Predlo`io sam Italijanima i Francuzima da otvoreno napadaju Dra`u u svojim publikacijama... Dra`u moramo zaista svim sredstvima tu}i. Mi smo ih ne{to postrijeqali. Sada vode bjesomu~nu kampawu protiv nas. Na{a VOS je napravila pretrese po wihovim {tamparijama. Na{la dodu{e nije ni{ta tamo, jer su vrlo dobro zakamuflirani, no, da su pravilno nawu{ili dokaz je to da 14 dana nije iza{la ni jedna wihova publikacija. Ugurali smo im na{e agente u sve wihove organizacije, pa ~ak i u najve}u blizinu wihovog rukovodstva. Ima izgleda da }emo prodrijeti u samo wihovo rukovodstvo. No i ti tipovi su prili~no raspreli svoju mre`u obavje{tajaca i uspjeli u na{u obavje{tajnu slu`bu ugurati svog ~ovjeka. Uspjeli su ~ak i mene da nawu{e, tako da sam ba{ u pravo vrijeme oti{ao iz Qubqane. Spremaju ubistva na{ih qudi. 266

Tvoje pismo i va{a iskustva iz Crne Gore i Bosne ubijedila su me da je na{a linija do sada bila pravilna. Tu kod nas su stalno kolale vijesti o sporazumu Vrhovnog {taba sa Dra`om Mihailovi}em, pa sam se ponekad upla{io da zaista nijesu tako nastupili neki novi momenti. No mi smo gurali po starom daqe, jer i druk~ije nijesmo mogli s obzirom na ovda{we prilike. Zato me je vrlo razveselilo kada sam vidio da se ni u ~emu nijesmo udaqili sa linije CK”.32 Prema tvr|ewu majora Karla Novaka, krajem avgusta 1943. godine u Sloveniji su egzistirali ovi ~etni~ki odredi: Primorski odred, kod Sv. Tri Kraqa, koji je dr`ao radio vezu sa Kairom; Gorewski odred, kod sela Sovre; Dolewski odred kod Ribnice; Qubqanski odred kod Sv. Pavela, koji je imao radio stanicu za vezu sa Dra`om Mihailovi}em; glavni {tab u Qubqani, sa vi{e radio stanica za vezu sa Mihailovi}em i odredima u Sloveniji.33 O uni{tewu Dolewskog odreda, major Novak pi{e ovako:... “Posle moga povratka iz Like, Dolewski odred preba~en je u selo Gr~arice. Naredio sam da tu do|e i Qubqanski odred, da bi se izvukao iz doma{aja Nemaca, koji su do{li u Slovena~ku po~etkom septembra. Od majora Bjelajca dobio sam depe{u 7. septembra: da je uputio 300 boraca ka Gr~arcima za sjediwewe sa slovena~kim ~etni~kim odredima. Me|utim, partizanske snage 8. septembra opkolile su Gr~arice i Dolewski odred i borbe su bile po~ele. Istog dana objavqena je italijanska kapitulacija. ^etni~ki odred majora Marovi}a, umesto da hita ka Gr~aricama, vratio se u Srpske Moravice. Italijani su pri{li Partizanima sa bornim kolima i artiqerijom, i napali Dolewski odred sa svih strana. Major Danilo Koprivica-Borut bio je te{ko rawen u grudi jo{ 8. septembra i le`ao bez svesti u ambulanti. Selo Gr~arice bilo je zapaweno italijanskom artiqerijom, dok su ~etiri hiqade Partizana besno napadali. Odred se borio dva dana i dve no}i. Po{to su svi oficiri i veliki broj vojnika izginuli, a major Bout izvr{io samoubistvo, Odred se predao. Mali broj zarobqenih Partizani su vezali `icom, odveli u Ko~evje i tu pobili. Rawenike su poklali na wihovim le`i{tima u ambulanti. Samo se desetak ^etnika spaslo”...34 Na Ba{kom kongresu 27. januara 1944. godine, u ime slovena~kih stranaka i naroda govorio je i Anton Krej~i. Fa{isti~ka republikanska stranka za gori~ku pokrajinu, je u svom dnevniku o zna~ajnim doga|ajima za mart i april 1944. godine, zabiqe`ila je i ovo: “I pristalice biv{eg kraqa Petra II razvijaju prili~nu aktivnost. Ponovo su poslali u Goricu mnogobrojne propagandisti~ke letke koji pozivaju slovena~ki narod da se zbije oko dinastije i Mihailovi}eve vlade.”35 Pored djelovawa na teritoriji Jugoslavije, ~etni~ki pokret Dra`e Mihailovi}a imao je vezu i sa pokretima otpora u jugoslovenskom susjedstvu. Jedna od takvih veza bila je i sa Albancima iz Albanije, a naro~ito sa pukovnikom albanske vojske Muharemom Bajraktarijem, vo|om pokreta otpora u sjevernoj Albaniji. Biv{i jugoslovenski poslanik u Tirani Jovan \onovi}, ina~e rodom iz Crne Gore, a za vrijeme II svjetskog rata delegat Jugoslovenske Vlade pri savezni~koj Komandi za Sredwi 267

Istok, poslao je 12. septembra 1942. godine pismo pukovniku Muharemu Bajraktariju, u kome je pored ostalog napisao: “Budu}nost Albanije je u rukama Albanaca. Ako se bore protiv Osovine, i sara|uju sa pokretom |enerala Mihailovi}a, oni }e osigurati svoje mjesto prilikom savezni~kog uspostavqawa mira”...36 I vojvoda Pavle \uri{i} kontaktirao je sa Bajraktarijem. U pismu \uri{i}a Bajraktariju od 27. decembra 1942. godine, se pored ostalog ka`e: “U dana{wem op{tem svjetskom mete`u vodi se gigantska borba za ostvarewe novog i naprednijeg poretka Evrope. Ovu borbu mogu dobiti samo na{i veliki saveznici Englezi i Amerikanci, koji ve} sada nisu vi{e daleko od ciqa... Zato smo, pored okupatora, vodili borbu sa komunistima i vodi}emo je do wihovog uni{tewa, te i Vama isti~emo potrebu i du`nost da se i Vi borite protiv komunista, jer je to jedini put da ostvarimo nacionalnu slobodu... Mi Jugosloveni, nemamo nikakvih drugih te`wi, sem uspostavqawa na{e Jugoslavije, jake i slobodne i primamo iskrenu i prijateqsku saradwu svakog na{eg suseda, te`imo da ovo vidimo u Vama i u Va{oj borbi...”37 ^etni~ki pokret Dra`e Mihailovi}a bio je organizovan u ~itavoj Jugoslaviji, negdje mawe, a negdje vi{e. U nekim wenim krajevima on je bio male snage, ali sa predispozicijama da znatno pove}a tu snagu u povoqnijim okolnostima kona~nog oslobo|ewa zemqe. ^etni~ki pokret je nesporno bio jugoslovenske orjentacije, odnosno borio se da se po svr{etku II svjetskog rata obnovi Jugoslavija. Istina, ovaj pokret, odnosno wegove vo|e i pojedinci koji su preferirali da budu wegovi ideolozi, poput Vasi}a, Moqevi}a i Topalovi}a, lutali su u opcijama unutra{weg ure|ewa posqeratne Jugoslavije. U nekim slu~ajevima, u opciji je bila centralisti~ka, a drugim federalisti~ka opcija, kao {to je istaknuto u Rezoluciji Ba{kog kongresa. U jednom dijelu ~etni~kih dokumenata, provijava opcija tzv. velike Srbije u okviru Jugoslavije. Ovo ne treba smatrati ni slu~ajnom, a ni novom pojavom. O ~emu se zapravo radi? U septembru 1939. godine, sporazumom Cvetkovi}-Ma~ek, do{lo je do stvarawa Banovine Hrvatske. Ova Banovina obuhvatila je pokrajine u kojima je hrvatsko stanovni{tvo bilo ve}insko, i to je bio po~etak federalizacije Jugoslavije. Odmah poslije toga, postepeno se po~elo sa stvarawem Banovine Srpske zemqe, ali je tu ideju prekinuo rat, te je ova ~etni~ka opcija bila samo nastavak one predratne. Zbog ~ega je to bilo tako? Dvodecenijsko centralisti~ko egzistirawe prve Jugoslavije, pokazalo se neadekvatnim U ~etni~kim dokumentima pojavquje se velika skepsa i nepovjerewe prema nacionalnim mawinama u Jugoslaviji, kao i prema Hrvatima i muslimanima. To je najve}im dijelom bilo opravdano, i dokazano praksom. Nacionalne mawine u Jugoslaviji, poput: Wemaca, Ma|ara i Albanaca, u aprilskom ratu 1941. godine, u najve}oj mjeri pokazale su se ne samo nelojalne prema Jugoslaviji, nego su u wemu, i prvim mjesecima poslije wega, pa kroz ~itav rat, organizovale genocid nad Srbima. Isti slu~aj je i sa znatnim dijelom Hrvata i muslimana. Mora se priznati, da je broj muslimana koji su u~estvovali u ~etni~kom pokretu, a i u partizanskom 268

do 1944. godine bio mali. Isti slu~aj je i sa Hrvatima. I pored toga, ~etnici se nijesu borili protiv muslimana kao vjerske grupacije, odnosno Hrvata kao nacionalne, nego samo protiv usta{a i NDH. ^ak i ~etni~ka opcija velike Srbije u Jugoslaviji, odnosno federativnog ure|ewa Jugoslavije, nije imala ni trunke srpskog separatizma, za razliku od komunista, ~ije je rje{avawe nacionalnih i republi~kih pitawa, bilo ~isto otvarawe separatizma, {to se pokazalo raspadom druge Jugoslavije po~etkom devedesetih godina XX vijeka. Tako Edvard Kardeq borbu slovena~kog naroda i slovena~kih komunista u II svjetskom ratu ne vidi kao borbu protiv okupatora, nego kao nacionalno klasnu borbu. U komunisti~kom listu “Slovenski poro~evalac” od 2. juna 1941. godine, Kardeq pi{e: “Gesla na{e slobode 1. Pravo slovena~kog naroda na samoopredjeqewe, ukqu~uju}i i pravo na otcjepqewe i ujediwewe sa drugim narodima. 2. Bez borbe protiv izdajni~ke “vlastite” kapitalisti~ke gospode ne mo`e se potla~eni narod osloboditi”.38 Jugoslovenstvo ~etni~kog pokreta bilo je sasvim druga~ije od komunisti~kog, {to je dokazala praksa poslije II svjetskog rata, po~etkom devedesetih godina XX vijeka raspadom avnojevske Jugoslavije. Republi~ke granice koje je stvorio Tito sa svojim komunistima u Jajcu, postale su uglavnom i dr`avne granice, a genocid nad srpskim narodom ponovio se po tre}i put u ovom XX vijeku. Wegovi akteri bili su tako|e isti. ************* NAPOMENE 1. AVII, ~. a. k. 144, dok. br. 4/1. 2. isto, k. 12, reg. br. 6/1VK-P-3/1. 3. DACG, AOP, XIa-26(41), proglas Prekobr|anima i Rov~anima od 30. novembra 1941. 4. isto, XI 1a-12(41), instrukcija Dra`e Mihailovi}a majoru \or|iju La-{i}u i kapetanu I kl. Pavlu \uri{i}u od 20. decembra 1941. 5. AVII, ~.a., odjeqak za Crnu Goru, V-1298. 6. DACG, AOP, IX 1a-356(42), nare|ewe majora \or|ija La{i}a od 18. januara 1942. 7. AVII, fond d. M. VK-P-684 8. isto, k. 15, reg. br. 10/4. 9. isto, D/Y-16-1968. i 1969. 10. isto, D/Y-31-42. 11. AVII, ~.a., Svetosavska rezolucija. 12. DACG, AOP, br. 6179/H1d-12(44), vojvoda Pavle \uri{i}, Nacionalni borci Crne Gore, Boke i Starog Rasa, 23. septembar 1944. 13. Proglas muslimana boraca NOP i DV Jugoslavije od januara 1942, Zbornik dokumenat i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 32, 94. 14. AVII, fond DM, k. 233, reg. br. 1/8 (BH-H-511). 15. DACG, AOP, br. 7382/II3-42(43), pismo CK KPJ mjesnim komitetima i formativnim }elijama od 3. januara 1943. 269

16. AVII, ~. a. odjeqak za Crnu Goru, B-7. 17. Izvje{taj zapovjedni{tva VI oru`ni~ke domobranske pukovnije od 30. sije~wa 1943, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 9, Beograd, 1954, dok. br. 01, 457. 18. Dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 128, 237. 19. Izvje{taj zapovjedni{tva VI domobranske oru`ni~ke pukovnije od 28. marta 1943, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 11, Beograd, 1955, dok. br. 343, 699-701. 20. AVII, fond DM, VK-P-69. 21. isto, VK-P122. 22. DACG, AOP, br. 2818/III1-4(44), pismo Sreskog komiteta KPJ za Berane od 11. januara 1944. OK za Berane. 23. Uputstvo komandanta V bugarske armije generala Bojdeva od 6. oktobra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom VII, kw. 1, Beograd, 1952, dok. br. 124, 426. 24. isto, izvje{taj komesara partizanskog odreda “Dimitar Vlahov” Pera Krstevskog-Deskalota mjesnom {tabu za Prilep od 8. septembra 1942. dok. br. 34, 116. 25. Karlo Novak, Pokret otpora u Slovena~koj, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. 26. Izvje{taj wema~kog komandanta `andarmerije za ju`nu Koru{ku pukovnika Handla od 7. januara 1942. Zbornik dokumenat i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom VI, kw. 2, Beograd, 1953, dok. br. 130, 314. i 316. 27. isto, plan “Pimavera” komande XI, italijanskog armijskog korpusa od 6. februara 1942, dok. br. 139, 339. 28. Metod Miku`, Pregled razvoja NOB u Sloveniji, kw. I, Beograd, 1956, 257-261. 29. kao nap. 25. 30. Zapisnik sa sjednice od 1. juna 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom VI, kw. 3, Beograd, 1954, dok. br. 137, 404. 31. isto, zapisnik sa sastanka Musolinija sa italijanskim funkcionerima u Sloveniji od 31. jula 1942, dok. br. 188, 588. 32. isto, pismo Kardeqa Ribaru od 5. avgusta 1942, dok. br. 99, 274-275. 33. kao nap. 25. 34. isto 35. Dnevnik rukovodstva fa{isti~ke republikanske stranke za gori~ku pokrajinu o zna~ajnim doga|ajima u martu i aprilu 1944, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom VI, kw. 12, Beograd, 1966, dok. br. 154, 602. 36. AVII, fond DM, VK-Y-50 37. isto. 38. Slovenski poro~evalac, br. 4, 22. jun 1941.

270

RUSOFILSTVO ^ETNI^KOG POKRETA ^etni~ki pokret Dra`e Mihailovi}a, samim tim {to je bio srpski i jugoslovenski, bio je i rusofilski. Pri tom je ovaj pokret nastojao da minimizira ideolo{ku razliku izme|u wega i SSSR-a, a da osnove saradwe trasira na starom i tradicionalnom prijateqstvu srpskog i ruskog naroda, odnosno na osnovama jednorasne i jednovjerske pripadnosti. Pred istra`nim organima 1946. godine, o svojoj vojni~koj karijeri, Dra`a Mihailovi} je pored ostalog ispri~ao: “Poru~nik sam postao septembra 1918. godine i primio sam ~etu u II bataqunu II jugoslovenskog puka. 1919. godine preme{ten sam u Kraqevu gardu, u kojoj ostajem samo 4 meseca i iz koje sam izba~en jer sam Novu godinu 1920. sa~ekao u kafani “Sloboda” u dru{tvu sa gardskim poru~nikom Stevanom Bahuwickim koji je nazdravio zdravicu i dotakao se boq{evi~ke revolucije, apostrofiraju}i da na{a sloboda ima da do|e sa Istoka. Moj drug je produ`io zdravicu upu}enu meni, a od susednog stola do{la je pretwa gra|anina Svetozara Pribi}evi}a. Ja sam izvadio revolver, stavio ga na sto i kazao: “Da vidim ko je boqi Srbin od mene”, navukao metak u cev i pi{toq dr`ao pred sobom. Moj drug je produ`io zdravicu, tada interveni{e sa susednog stola jedan sudski potpukovnik, Raka, ~ije prezime ne znam, koji je bio poznat kao prqav ~ovek iz Solunskog procesa, jer je bio la`ni svedok protiv Apisa. Zbog ovog doga|aja bio sam pred sudskim isle|ewem 40 dana, disciplinski ka`wen sa 15 dana zatvora i prognan u Skopqe”.1 Vojvoda pop Mom~ilo \uji} je ~ak i na osve{tewima crkvenih objekata, nare|ivao narodu da nosi transparente sa natpisima “Slava velikoj Rusiji” i “@iveo Staqin”.2 Pokrajinski komitet KPJ za Dalmaciju, u svom izvje{taju od 27. prosinca (decembra) 1941. godine, upu}enom CK KP za Hrvatsku, je pored ostalog naveo ovo: “ U Kninskom i Drni{kom kraju npr. srpski seqaci i ~etnici s velikim simpatijama govore o Sovjetskom Savezu, dapa~e i o komunistima Sovjetskog Saveza, ali vrlo lo{e misle o na{im komunistima, jer su im takvo mi{qewe o nama nametnuli wihove vo|e”.3 Dra`a Mihailovi} je u svom proglasu upu}enom Srbima, Hrvatima i Slovencima od 16 novembra 1941. godine, pored ostalog napisao: “U Srbiji moje trupe su u uspe{nim borbama oslobodile velike predele od nasilni~kih vlasti koje su bile prinu|ene da povuku znatna poja~awa sa Isto~nog Fronta, gde im juna~ke ruske armije zadaju smrtonosne udare”.4 271

Jula 1943. godine, iz wema~kog zarobqeni{tva pobjegla je grupa sovjetskih zarobqenika, koju su spasili ~etnici kapetana Predraga Rakovi}a. Rakovi} je u wihovo ime sastavio izjavu koju je proslijedio Dra`i Mihailovi}u, a potom je ona emitovana preko radio stanice “Demokratska Jugoslavija”. U izjavi sovjetskih vojnika se ka`e: “Mi, dole potpisani, dopali smo u wema~ki logor grada Melerova i druge wema~ke logore gdje smo proveli tri mjeseca. Zatim smo odatle upu}eni na te{ke radove u radni~ke bataqone, pod prinudom i stra`om. Kako se postupa u wema~kim logorima prema ruskom narodu, vrlo je dobro poznato cijelom narodu Sovjetskog Saveza. Mi smo radili u Ukrajini. Prilikom velikog povla~ewa Wemaca u 1943. godini nas su odveli u Jugoslaviju, u zatvorenim vagonima pod stra`om. Nalazimo se u Srbiji od 20. jula 1943. godine, a radili smo na ve}im stanicama i na pro{irewu `eqezni~ke mre`e. Za to vrijeme upoznali smo srpski narod, koji nam je pomagao da se do~epamo {uma i planina. Bave}i se u mnogobrojnim gradovima i selima Srbije imali smo prilike da se uvjerimo da sav srpski narod vodi borbu protiv wema~kog okupatora za svoju slobodu, za svoju nezavisnost, nalaze}i se na strani Dra`e Mihailovi}a koga je jednodu{no izabrao za svog vo|u... U sada{we vrijeme nalazimo se po raznim mjestima i raznim odredima Dra`e Mihailovi}a, gdje su nam predlagali da idemo Titu, vo|i jugoslovenskih partizana. Mi nijesmo htjeli i}i tamo {to znamo i {to smo se uvjerili da se pod komandom Tita nalaze u stvari isti oni qudi, Hrvati i muslimani, koji su svojevremeno radili na uni{tewu i izdaji Jugoslavije, koji su uzeli maha u komunizmu da bi {to uspje{nije uni{tili srpski narod. Mi Rusi, nalaze}i se u odredima jugoslovenske vojske i srpskih seqaka, uvjerili smo se isto tako da cio srpski narod kao jedan ~ovjek, od malog do velikog, stoji po svojoj slobodnoj voqi pod komandom Dra`e Mihailovi}a i da se po pozivu svoga kraqa Petra II bori za svoju slobodu.”5 Dragi{a Vasi} je 14. aprila 1943. godine, u ime Centralnog nacionalnog komiteta Ravnogorskog pokreta, uputio pismo Panslovenskom komitetu u Moskvi, u kome je pored ostalog napisao: “Smatraju li Rusi da jedan srodan i odan narod treba da vode stranci? Velika oktobarska revolucija bila je vo|ena od jednog Rusa – Vladimira Ili}a Lewina. Rusi su poznavali svog vo|u, a verovatno i kuda ih vodi. Da li bi Rusi sledili samo Lava Bron{tajna kao vo|u? Da li ~lanovi Panslovenskog komiteta u Moskvi zaista smatraju da jedna nacija kao na{a, sa svojom istorijom i tradicijama, treba da ostane bez vo|e? Posle godinu i po dana partizanske delatnosti, niko jo{ ne zna pravo ime wihovog na~elnika {taba. Treba li tog bezimenog ~oveka pretpostaviti i generalu Mihailovi}u, koji se stavio na ~elo sa odobrewem naroda? Mora li na{ narod biti vo|en od tog neznanca, ~iji je glavni pomo}nik u Beogradu “boem” Mo{a Pojade.”6 Dra`a Mihailovi} je 18. novembra 1943. godine, poslao radiogram predsjedniku Jugoslovenske Vlade u Londonu Bo`idaru Puri}u ovog sadr`aja: “Ako na{i op{ti interesi nala`u po mi{qewu Kraqevske vla272

de i ako je to u saglasnosti sa na{im glavnim saveznicima i prijateqima Englezima i Amerikancima, da do|u sovjetski oficiri za vezu kod nas, i ja se sla`em da i kod nas do|u ruski oficiri za vezu.”7 Prilikom odr`avawa Ba{kog kongresa 27. januara 1944. godine, referat Dragi{e Vasi}a na ovom kongresu imao je naslov “Rusija i Svetosavqe.” ^etni~ki komandant u oblasti Kraqeva i ^a~ka major Dragoslav Ra~i}, uputio je 16. oktobra 1944. godine radiogram komandantu [umadijskog ~etni~kog korpusa majoru Du{anu Smiqani}u ovog sadr`aja: “Nemce napadati na svakom koraku gde god se pojave. Ako Rusi napadnu Kraqevo, napadnite i vi bez obzira na `rtve. Pripremite do~ek Rusa i za to odredite stare{ine u jedinici. ^uvajte le|a od crvenih u [umadiji. Na{e trupe moraju sa Rusima u}i u Kraqevo.”8 Kao {to je ve} ranije nagla{eno, ~etni~ki pokret Dra`e Mihailovi}a bio je slovenofilski i rusofilski. Pri tom, on je koliko je god mogao, potiskivao razlike izme|u wega, kao monarhisti~kog i pravoslavnog pokreta i SSSR-a, kao komunisti~ke, ateisti~ke i anacionalne dr`ave. Me|utim, i takav kakav je bio, ~etni~ki pokret bio je mnogo lojalniji SSSR-u, nego jugoslovenski komunisti na ~elu sa Titom, koji su upravo tom SSSR-u i Staqinu, svojim doju~era{wim saveznicima i jednomi{qenicima, zabili no` u le|a 1948. godine. ************* NAPOMENE 1. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Dra`e Mihailovi}a obavqenog u Beogradu od 9. do 11. aprila 1946. 2. NOB u Dalmaciji 1941-1945, Zbornik dokumenata instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 1, Split, 1981,939. 3. Izvje{taj PK KPJ za Dalmaciju od 27. prosinca 1941. CK KPJ za Hrvatsku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 104,286. 4. AVII, ~.a., k. 12, reg. br. 6/1,VK-P-3/1 5. isto, fond DM, VK-Y-602/2 6. isto VK-P-528 7. isto, D/I-19-2194. 8. isto, S-X-6.

273

KO JE KRIV ZA GRA\ANSKI RAT? Gra|anski rat u Jugoslaviji bio je vrlo krvav. Ne ra~unaju}i borbe ~etnika i partizana sa raznim kvislin{kim formacijama, ve}inu `rtava gra|anskog rata, odnio je sukob izme|u ~etnika i partizana. Pola vijeka, re`imski komunisti~ki istori~ari, pored davawa mnogih negativnih svojstava ~etni~kom pokretu, optu`ili su ga da je pored ostalog i izazvao gra|anski rat. O aktivnosti komunista od po~etka aprilskog rata 1941. godine, do napada Wema~ke na SSSR 22. juna, kada oni otpo~iwu pripreme za ustanak protiv okupatora, ima vrlo malo izvorne gra|e. Iako su komunisti poslije II svjetskog rata, odnosno svoje pobjede u wemu, ponudili javnosti sijaset svojih proglasa, koji svjedo~e o wihovom patriotizmu, i antiokupatorskom raspolo`ewu, objektivni savremenici i ~iwenice govore sasvim druga~ije. Vo|a jugoslovenskih komunista Tito, aprilski rat i kapitulaciju Kraqevine Jugoslavije do~ekao je u Zagrebu. On je 8. maja 1941. godine pre{ao u Beograd, u kome je ostao sve do odlaska u partizane. Izgleda smije{na i neuvjerqiva ~iwenica, i tvr|ewe jugoslovenskih re`imskih komunisti~kih istori~ara, da je on tada `ivio u dubokoj ilegali, tj. da Gestapo i UNS (Unutra{wa nadzorna slu`ba, tj. usta{ka tajna policija) nijesu znali ko je on i gdje se krije? Dok se Dra`a Mihailovi} lomatao po Ravnoj Gori, `ive}i po kolibama, u klasi~nim gerilskim uslovima, i organizovao pokret otpora protiv okupatora, Tito je lagodno `ivio prvo u Zagrebu, a potom u vili porodice Ribnikar u Beogradu, koji su bili vlasnici lista “Politika”, udaqen samo nekoliko stambenih blokova od wema~ke komande. Sve do 22. juna 1941. godine, na snazi je bio pakt o nenapadawu i saradwi izme|u Wemake i SSSR. Kako je Kominterna bila oru|e u rukama SSSR-a, a KPJ ~lanica Kominterne, to je KPJ na osnovu ovog ugovora imala blagonaklon stav prema okupatoru sve do 22. juna. Dok je Mihailovi} razvijao svoju antiokupatorsku djelatnost, KPJ nije ni{ta preduzimala protiv okupatora. Odatle izgledaju neuvjerqivi svi komunisti~ki proglasi protiv okupatora iz tog vremena, jer se KPJ sasvim sigurno nije mogla konfrontirati stavu SSSR i Kominterne. Ovi proglasi vrlo lako mogu biti falsifikati, jer su komunisti poslije rata mogli pisati proglase kakve ho}e. I poslije 22. juna, proglasi KPJ su dosta oskudni u 274

patriotskim sadr`ajima. Poentu razloga za ustanak KPJ ne vidi u tome {to je okupirana wena dr`ava, ve} {to je Wema~ka napala jednoideolo{ki SSSR. Kod Mihailovi}a je bilo sasvim obrnuto. Wega se ideologija nije ticala, ve} ~iwenica da je wegova zemqa okupirana. Komunisti su kao {to je i ranije nagla{eno, sva dokumenta koja bi ih kompromitovala da su sara|ivali sa okupatorom ili usta{ama, poslije svoje pobjede 1945. godine, ili uni{tili, ili pohranili u sefove arhiva, koji ni do danas nijesu otvoreni. To va`i i za period od aprilskog rata, do 22. juna 1941. godine. Re`imski komunisti~ki istori~ar Dragoqub Petrovi}, u jednom ~lanku objavqenom u “Vojnoistorijskom glasniku” za 1968. godinu, o tom periodu i ovaj problematici je napisao: “Berlin je planski vodio politiku trpeqivosti prema komunistima, kako bi sakrio svoje prave namere prema Sovjetskom Savezu. Zato su i nema~ki okupacioni organi bili tolerantni prema pripadnicima KPJ.”1 Ovim je Petrovi} ne samo neuspje{no poku{ao da opravda saradwu KPJ u nazna~enom periodu sa okupatorom, nego je u stvari posredno i priznao da je we bilo. Tvr|ewe re`imskih komunisti~kih istori~ara, da je akcija izvedena 7. jula 1941. godine u Beloj Crkvi, bila po~etak borbe protiv okupatpra u Jugoslaviji, je iz vi{e razloga neodr`ivo. Naime, ovog dana na va{aru u Beloj Crkvi, sa grupom naoru`anih komunista pojavio se i @ikica Jovanovi}-[panac (nadimak [panac nosili su komunisti koji su se borili u {panskom gra|anskom ratu od 1936. do 1939. godine na strani republikanske armije - obj. A. Stamatovi}a). On je tom prilikom mu~ki ubio dva srpska `andarma, koji su na va{aru bili kao obezbje|ewe. Da ovo nije nikakav po~etak ustanka protiv okupatora, kao prva ~iwenica mo`e se navesti, da je ovdje Srbin pucao u Srbina, odnosno Srbin je ubio dva Srbina. Zna~i, komunisti su pola vijeka slavili po~etak bratoubila~kog rata me|u Srbima. Druga ~iwenica, koja govori da ovo nije bio nikakav po~etak borbe protiv okupatora je ta, da su Mihailovi}evi ~etnici jo{ tokom maja otpo~eli sa prvim akcijama protiv wema~kog okupatora, a i u Hercegovini je u junu do{lo do ustanka Srba protiv usta{a. ^ak, {tavi{e, u toku jula i avgusta, zna~i poslije po~etka onog famoznog ustanka od 7. jula, ne postoji ni jedan podatak da su partizani napali Wemce. O ovom periodu svjedo~i potporu~nik Pavle Me{kovi} ovako: “Izdajni~ka uloga komunista u ru{ewu na{e vojske svima je poznata. Komunisti, uba~eni na va`na mesta u svim vojnim ustanovama, vr{ili su sabota`e na svakom koraku. To je na{a vojska osetila 6. aprila 1941. Od 6. aprila do kapitulacije na{e vojske, bezbroj `rtava pada od ruke komunista, jer su oni bili prethodnici Hitlerove horde. Komunisti su tada bili verna peta kolona svog velikog saveznika Hitlera. Potpuna okupacija Srbije komunistima najvi{e godi. Oni su ravnopravni okupatoru. Javna bezbednost ne postoji, i svi komunisti~ki zlo~inci izlaze iz zatvora. Nema vlasti pred kojom bi odgovarali za svoja nedela. Dok ceo narod ide zavijen u crno, be`i od susreta sa Nemcima, zatvara se u ku}e pre policijskog ~asa, ne pali ni svetlost u ku}ama, - komunisti, snabdeveni no}nim “ausvajzima”, ispod ruke sa Nemcima, lumpu275

ju i tereven~e sa “saveznicima”, slave}i narodnu nesre}u. Nesmetano vr{e svoja nedela hapse}i najispravnije i ubacuju}i za taoce one koji im smetaju. Snove komunista o nesmetanom radu ru{i 22. juni 1941. Toga dana je Nema~ka napala Rusiju i svi komunisti stavqeni su van zakona. Istoga dana ~lanovi Partije napu{taju bezbri`an `ivot po gradovima i be`e u sela, koja su van kontrole Nemaca. Ubrzo Mihailovi} dobija izve{taje o kretawu sumwivih lica kroz narod. Vode borbu protiv doju~era{wih saveznika – za “Majku Rusiju”. Wihov je rad informativan, jer po selima imaju mali broj pristalica. Svuda govore za Kraqa. Krajem juna na Ravnu Goru dolaze: dr Jovanovi}, zubni lekar iz Vaqeva, i Dragojlo Dudi}, iz Klinaca kod Vaqeva. Obojica su docnije vo|i partizanskih jedinica. ^i~a je dugo s wima razgovarao. Izjavili su kako su verni Kraqu i rado bi primili savete od Mihailovi}a u pogledu partizanske akcije koja bi bila bez politi~ke pozadine, iskqu~ivo borba protiv okupatora... Oni su na sve pristali, jer su bili u za~etku organizacije. Dr Jovanovi} je tada zamolio ^i~u da vidi kako se pali bomba koju je imao od{rafqenu u yepu, jer nije slu`io vojsku. ^i~a se nasmejao, odveo ih u Grab i pokazao prakti~no. To su bili budu}i vo|i partizana. Ubrzo pojedinci obrazuju grupice, i to od okorelih zlo~inaca i najgoreg olo{a iz varo{i i sela. Krstarili su svuda sa parolom “@iveo Kraq”, a pozdravqali komunisti~kim pozdravom. Krajem avgusta u svakom selu postoje odredi. Po~etkom septembra po~iwu sa stalnim sabota`ama {irom Srbije. Narod je bio u nedoumici {ta da radi. Morao ih je primati i hraniti. Oduzimali su sve vojni~ke stvari. Ubrzo wihov sastav pokazuje wihov ciq i pravac. Prve odrede oko Ravne gore vode: Jovanovi}, Dudi} i sudija Panteli} iz Vaqeva. Ovi odredi dolaze ~ak do U`ica, U~iteq Raki} oko gorweg Milanovca, Mole Radosavqevi} oko ^a~ka, kao i drugi odredi, ~ijih se imena vo|a ne se}am. Prva akcija po~iwe ru{ewem seoskim mostova. Time su pogo|eni seqaci, a nikako Nemci. Spaqivane su op{tinske arhive. Time su stvarali `eqeni haos u narodu. Drugi ciq: navla~ewe Nemaca, da bi narod be`ao od ku}e, i taj je uspeo. Nemci odvode prve taoce za odmazdu... Na terenu privremena lojalnost izme|u Partizana i na{ih odreda. Ne{ko Nedi} i Voja Popovi} uporedno rade u Vaqevskoj kraju sa Dudi}em i Jovanovi}em; Zvonko Vu~kovi} sa Raki}em; ^ekovi} i Rakovi} uporedno sa Moletom Radosavqevi}em. Svi ostali Komandanti na terenu postupaju sli~no. Partizani potajno rovare protiv Ravnogorskog pokreta, ali jo{ uvek traje ispravno opho|ewe. Jedini Vu~ko Igwatovi} oko U`i~ke Po`ege juri komuniste sa svog terena. ^i~a uvi|a opasnost, ali ve} dockan. Partizani su bezobzirno pokupili sve oru`je i municiju iz naroda. Polako se koncentri{u prema U`icu, gde nameravaju da obrazuju svoju republiku. U tom kraju kapetan Petrovi} ima malo qudi. Jankovi} tako|e malo, Javorac izvestan, ali bez jake komande. Bojovi} na Jelici ima qudi, ali malo oru`ja. Vu~ko Igwatovi} i Milo{ Gli{i} dr`e U`i~ku Po`egu. Partizani se polako osloba|aju straha i po~iwu krstariti oko Ravne Gore. 276

Jednog dana kurir iz sela Planinice izve{tava o zarobqavawu dva kurira (sa lekovima) od strane partizana u Planinici. ^i~a je prebledeo, sko~io, uzeo pu{ku i viknuo samo: “Za mnom!” Usput smo poku{ali da ga odvratimo, ali je on jurio preko vrleti prema Planinici. Oko 430 po podne li~no je rasporedio opsadu {kole, gde je bilo oko ~etrdeset komunista, a nas {esnaest. ^i~a je li~no rukovodio borbom, podi{ao pod prozor {kole i sa nekoliko bombi iz svojih ruku zavr{io borbu. Samo nekoliko wih uspeli su da spasu glave. Sa na{e strane ni jednog rawenog... Nemci su preko uba~enih {pijuna znali ta~no sve. Znali su da je partizansko }utawe-}utawe pred buru i da uskoro mora do}i do borbe. Oni su to i `eleli. U Zapadnoj Srbiji i Ma~vi, kao i u drugim krajevima, nisu bili ni~im vezani. Glavna arterija Beograd-Ni{-Sofija-Solun bila je osigurana i dobro ~uvana. Zato i povla~e glavne snage u Krqevo, Ni{, Zaje~ar, ]upriju, Kragujevac, Vaqevo, [abac, Po`arevac i Beograd. U svim mestima ostavqaju pune magacine oru`ja i municije. U U`icu ostaje fabrika municije netaknuta, kao i ve}ina radnika komunista, koji su, po nalogu Partije, radili za Nemce. Nemci to znaju, ali ni{ta ne preduzimaju. Po povla~ewu iz U`ica oni ostavqaju veliko slagali{te nedovr{enih pu{aka, koje smo docnije krstili “Partizanka”. Povla~e}i se iz ^a~ka, u selu Mrsa}u, na putu za Kraqevo, ostavqaju netaknut magacin artiqerijske municije. To je pokazalo nameru Nemaca i docnije se obistinilo. ^i~a je do posledweg trenutka izbegavao vratolomne borbe sa Nemcima bez ikakvog ciqa, i bio primoran da borbu prihvati. Izbegavao je svaki sukob sa partizanima, jer nije `eleo bratoubila~ki rat; ali ga je morao prihvatiti. Komunisti su u Ravnogorskom pokretu videli glavnu smetwu za ostvarewe politi~kih ciqeva, i zato su sve bacili samo da pokret uni{te. Prvobitna saradwa je samo taktika za dobijawe u vremenu. U tome su uspeli, jer su bili iskusniji u zakulisnim radwama i imali vi{egodi{wi podzemni zavereni~ki rad za sobom. ^i~a je bio idealist i vojnik, i bio ostavqen samom sebi, bez iskusnih savetnika i saradnika za ovakvu borbu. Docnije se pokazalo da su Nemci sproveli svoj plan naoru`awa za me|usobno uni{tewe, a komunisti isto tako za uni{tewe stotine hiqada najboqih me|u najboqima.”2 Major Vojislav D. Panteli} je isti period opisao na ovaj na~in: “Treba ista}i ovde rad komunista. Oni su sve do 22. juna bili veliki prijateqi sa Gestapoom. Tek posle napada na Rusiju i poziva Staqinovog 2. jula da se dignu na otpor, komunisti su se osetili na terenu. Ceo mesec juli, mali komunisti~ki odredi, od 10 do 30 qudi, napadali su `andarmeriske stanice, razoru`avali `andarme, pqa~kali novac iz dr`avnih ustanova. U selu Bela Crkva kod Vaqeva, neki @ikica Jovanovi}, Komandant Vaqevskog partizanskog odreda, ja~ine 10 komunista, ubije na jednom zboru dva Srbina `andarma. Taj doga|aj Tito slavi kao “po~etak ustanka u Srbiji”. Za Tita i komuniste, ustanak je po~eo ubijawem Srba `andarma, koji su skoro listom bili tajno pot~iweni organizaciji pukovnika Mihailovi}a, a samo formalno pod Nedi}evom vladom. Ceo avgust komunisti su napadali @andarmeriske stanice i palili op{tinske arhive. Tako su napali u julu stanice u Ra~i, Peckoj, Kamenici; u avgustu u Mioni277

ci, V. Plani, Svrqigu, Kni}u, Lajkovcu i Bajinoj Ba{ti. u Bajinoj Ba{ti i Vlasotincima opqa~kali su poreske uprave i odneli sav dr`avni novac. Nemce su napali tek 1. septembra u Krupwu i 10. septembra kod Qiga. Tako su oni za tri meseca Nemce napali samo dvaput; ina~e su ubijali Srbe, i to nazvali borbom protiv okupatora. Tek 16. septembra Tito je u Krupwu doneo odluku da po~ne sa napadima na Nemce. Tito je sa Krupwa oti{ao u U`ice 24. septembra. Ve} 27. septembra progla{ena je “U`i~ka Republika”. Narod je tada jasno video {ta ho}e komunisti. U toku septembra i oktobra komunisti i ~etni~ki odredi pukovnika Mihailovi}a radili su zajedno protiv okupatora. [abac, Kraqevo, Vaqevo i Kru{evac opsa|ivali su zajedni~ki i komunisti i ~etnici. ^etnici su bili u ve}ini, jer je narod skoro sav i{ao pre u ~etnike no s komunistima. Oko 10. oktobra primio sam u Loznici nare|ewe pukovnika Mihailovi}a u kome je stajalo: da komuniste treba da smatramo kao svoje saveznike i da sa wima najprisnije sara|ujemo. Ni danas mi nije jasno za{to je ovo bio naredio. Da bi se, me|utim, postigla puna saradwa izme|u Mihailovi}evih ~etni~kih odreda i Titovih komunisti~ko-partizanskih odreda, sastali su se u selu Braji}ima Tito i pukovnik Mihailovi} 26. oktobra. Do sporazuma nije do{lo, jer je pukovnik Mihailovi} bio protiv likvidacije vlasti izabranih od naroda i zavo|ewa komunisti~kih vlasti u vidu “Narodnih odbora”; a iznad svega nije mogao da primi ubijawe Srba pod vidom “sabotera”, “{pijuna” ili “narodnih neprijateqa”.3 Jedan od aktera prvog sukoba partizana sa ~etnicima, bio je gardijski poru~nik Zvonimir Vu~kovi}, koji o tom doga|aju pi{e ovako: “Jugoslovenskim komunistima (kao i ostalima po svetu) trebalo je malo vi{e od mesec dana, posle Hitlerovog napada na Sovjete, da se od jednog koloseka prebace na drugi i da od rata za koji su sve doskora pitali “Pour qudi et pour quoi?” (zbog ~eta i za{to - prevod A. Stamatovi}a) na~ine otaybinske ratove. U Srbiji, ve} u avgustu 1941. godine, vernici su se po~eli sakupqati u odrede koje je narod zvao “pili}arima”, a koji su lutaju}i selima, palili op{tinske arhive i poku{avali da se u narodu do~epaju skrivenog oru`ja. Brojno stawe jednog takvog odreda krajem leta 1941. godine iznosio je petnaest “drugova” i jedna ili dve “drugarice”. Drugovi su se i ode}om, i na~inom govora, razlikovali od me{tana, koje su paqewem arhiva “osloba|ali”. Drugarice su nosile ~ak{ire skija{kog kroja i pi{toq preko ko{uqe, ~iji su krajevi bili izvu~eni. Sredinom avgusta 1941. godine, Na{ komandant i nas nekolicina, koji smo se tih dana zatekli kod wega, imali smo prilike da u selu Planinici, Sreza kolubarskog, vidimo prvi put na delu jedan takav “Narodnooslobodila~ki odred”, Kolubarski. Planinica le`i u prisoju Suvobora, nedaleko od sela Struganika, rodnog mesta vojvode Mi{i}a, a pored banovinskog puta najgore vrste, koji iz ^a~ka, preko Suvobora, dolazi u Vaqevo. Selo broji stotinak domova, uglavnom ]irovi}a. Kao i me{tani okolnih sela, i Planin~ani su razbacano oru`je vojske koja je tu kapitulirala, prikupili, - koliko su 278

smeli i mogli, - podmazali, pa zavijeno u yakove ili sargije, ili polo`eno na brzinu u sklepane sanduke, zakopali u {tale, u zabrane i vo}wake, da tamo ~eka “da mu vreme do|e”. Obilaze}i sela u ciqu organizacije i obrazovawa vojske koja se iz pepela ra|ala, na{i qudi prikupqali su podatke o skrivenom oru`ju. Savetovali su narodu da ga strpqivo ~uva i krije sve do dana dok wegova upotreba ne bude opravdana, tj. kad ono {to uzmemo mo`emo i odbraniti, i kad izgledi na krajwi uspeh budu sigurni. Za razliku od ovog gledi{ta, Centralni komitet Komunisti~ke partije Jugoslavije postavio je ciqeve, koji bi se, bez imalo izvijawa, mogli svesti na ovo: pomo}i Staqinu i do~epati se vlasti. Samo po sebi se razume da za ove zadatke ne treba birati sredstva, a jo{ mawe {titi interese naroda, ili wegovo `ivo telo. [to vi{e `rtava u prvom, to mawe otpora pri izvr{ewu drugog zadatka. Pri svemu tome, komunisti nisu skidali s uma ~iwenicu da }e se spoqni neprijateq srazmerno brzo povu}i, a da }e stvarna prepreka zavo|ewu komunisti~ke diktature biti oni koji su tu ro|eni i koji tu zauvek ostaju. Tako snabdeven uputstvima svog Centralnog komiteta “kolubarski narodnooslobodila~ki odred” obreo se te letwe no}i, ba{ pred samu pono}, u selu Planinici, svega dva sata hoda niz planinu od koliba u kojima se odmaralo qudstvo na{e Vrhovne komande, na drvenim sewi{tima, ili na zemqi prekrivenoj slamom i paprati. Opasa~i i redenici, gruba odela, buve i razna gamad koju je stoka svuda posejala, nisu dozvoqavali umornim telima zaslu`eni po~inak. Qudi su se, ba{ kao na ro{tiqu, prevrtali, ~as levo, ~as desno, na trbuh, pa na le|a, i napadnute delove tela branili ~e{awem. Te i takve muke, prvih nedeqa, pa i prvih meseci, trajale bi do u zoru, koja bi dolazila kao neko spasewe. Stoga nije ni ~udo {to je ve}ina qudstva bila na nogama i pod oru`jem svega nekoliko trenutaka od ~asa kad se planinom zaorio zvuk na{e zasede kod Usamqenih Bukvi. Stra`a je zustavila golobrado seqa~e, upla{eno i zadihano, koje je kao divokoza s kamena na kamen ustr~avalo uz planinu, jer ga je zlo koje se te no}i sru~ilo na Planinicu, nateralo da nas u nevreme potra`i. - U selo je stigla grupa naoru`anih qudi. Ima ih dvadesetak, a i jedna devojka je s wima. Vele: “Mi smo partizani!” otpo~e mladi} u ~asu kad i komandant sti`e. Pa po{to ga vojni~ki, dono{ewem ruke do {ajka~e, pozdravi, nastavi: Ka`u “Dolazimo da izvr{imo mobilizaciju!” Ho}e mlade` sobom da odvedu. Po{to im i pu{ke trebaju, sada doma}ine po selu, sa pi{toqem u potiqak, teraju da im skriveno oru`je poka`u. Skidaju i obu}u, jer ka`u da je wima potrebnija. Kod Op{tine su prvo zapalili arhivu. “Kad arhiva izgori”, ka`u oni, “neprijateq nam ni{ta ne mo`e!” Ostali su kod {kole. U {kolsko dvori{te su silu naroda uterali. Ja se nekako izvukoh iz gomile, ba{ kad su kmetu batine udarili. Po`urite, qudi, da ne bude dockan! Komandantovo prisustvo zadr`e nas da ne poletimo selu. ^ekali smo wegovo nare|ewe. 279

Naslowen laktom na kolena, sa nerazdvojnom lulom u zubima, Dra`a je zurio nekud u daqinu. Pomerao je polako pogled s leva u desno, kao da je po terenu tra`io poznate ta~ke na liniji sa koje je i on, kao mlad potporu~nik, poleteo u slavnu Suvoborsku ofanzivu. Se}awe na te dane, kad je ceo narod branio sre}no zemqu Srbiju, a samo jedan neprijateq bio na vidiku, nadahnulo je mo`da ovo ~udno i kratko nare|ewe: - I ako pucate, ne pucajte u wih! Pognutih glava, duboko u mislima, spu{tali smo se ka selu, iza “Podoficirske grupe”, na koju je pao zadatak da izvr{i kratko i ~udno nare|ewe i koja je pred nama `urnim, skoro tr~e}im korakom odmicala. Iz misli nas trgo{e prve pu{ke i poneka bomba, ~iji se prasak strahovito prolamao kotlinom kojom silazimo. Ubrzasmo korak. Sretosmo i prve rawenike. Jedan, naslowen na druga, poku{ava da kro~i. Drugi, levom podr`ava rawenu ruku, i napiwe se da se nasme{i. Ranili su ih partizani, koji su se zabarikidirali u {koli, dok se goloruk narod na sve strane razbe`ao. Na{i skoro i ne pucaju; ako pucaju, ne gre{e se o nare|ewe, jer zrna lete iznad {kolskog dvori{ta i krova. pa i takva ulivaju strah po~etniku u borbi. Potrbu{ke, podoficiri dopuza{e do {kole i pozva{e partizane da predadu oru`je. Po zamrloj vatri reklo bi se da su oni u {koli ve} spremni i na takav korak. Jo{ pucaw ili dva, posledwi izdisaji umiru}e ~arke, pa “Podoficirska grupa” ulete u {kolu. Tu ih do~eka{e ruke dignute nebu. Za~eqem na ~elu, ~elom na za~equ, i sa “robqem” u sredini kolone, pewali smo se na{im kolibama. Neprospavane no}i i sunce na vrhuncu u~ini{e noge te{kim kao olovo i natera{e groznicu u obraz, pa u o~i, i onda u celo telo. Znoj je curio, a grlo se su{ilo. @agor je umukao. Samo, tu i tamo, jednoliko klepetawe ~uturica i lupa ru~nih bombi {to se klate o opasa~u. I bez suza u o~ima, i bez `alosnog naricawa, li~ili smo na povorku koja pokojnika iskreno oplakuje. Na zaravni ispod Babine Glave, a pored same Mijajlove trle, kolona stade. Kao po komandi, qudstvo se prosu u hlad hrastovine. ^elo i za~eqe, pado{e kao poko{eno snopqe; a oni u sredini, boja`qivo kao da se ne}kaju. Osve`ena povetarcem, savladana umorom, kolona je spavala najsla|im snom. U obli`woj kolibi, jedna `ena, koja jutros iz Beograda sti`e da obi|e sina, poma`e lekaru, koji, eto, previja prve rane bratoubila~ke borbe. Sunce odmaklo, silazi zapadu. Opru`ena i doskora nepomi~na tela umornih vojnika sada se ve} me{koqe. Neki se digne i ispru`i ruke, drugi glasno zevne. I prazna creva po~iwu da kr~e. Miris sve`eg hleba, koji se tu, u blizini, pod crepom pe~e, golica nozdrve. Polako, jedan po jedan, leno, skoro pijano, ispravqamo se na klecave noge. Komandant je stajao u grupi kolubarskih partizana. Partizanka Ru`a sinovica je wegovog dobrog druga, koga je ovaj rat zatekao daleko na strani. Ru`a }e sutra majci u Beograd, sa `enom {to je do{la sinu u poseti. 280

A Ru`ini drugovi – ve} su na slobodi. Iznena|eni krajwim ishodom, mo`da samo u pozi la`nog stida, slu{aju, reklo bi se pa`qivo i skru{eno, re~i koje im Mihailovi} upu}uje na rastanku: - Idite ku}ama i u~inite sve {to je na va{oj mo}i da gra|anski rat ostane samo neispuwena `eqa nemilosrdnih zavojeva~a. Najstra{nije i najopasnije zlo koje jedan narod mo`e zadesiti, to je me|usobna borba wegovih sinova! Okupator je u zemqi. Borimo se, slo`no i razumno da wega isteramo. A kada on preko na{ih granica pobegne, suvereni narod, ovaj {to trpi i zemqu ~uva, narod iz Planinice i okolnih sela, narod iz gradova velikih i malih, neka ka`e svoje. Wegovim odlukama svi se moramo pokoriti. Sunce je utonulo za obzorjem, kroz krvavi plamen u kome se ceo zapad kupa. Narod ka`e: bi}e nevremena. Partizani, jedan po jedan, primaju hleb {to se pu{i i golica nozdrve, tek ispod crepa izvu~en. Silaze}i niz kosu, odlazili su grupa po grupa. Pro|o{e pored zasede kod Usamqenih Bukvi i izgubi{e se u sumrak, koji sve vi{e obavija Goru... Dva i po meseca posle ovog doga|aja, udari{e nam na Kraqevu u le|a. Deroko sa jo{ nekolicinom pade prvi. I jedna iluzija pala je sa wima. Pa ipak, gra|anski rat pod okupacijom u Srbiji 1941. godine zavr{io se onako kako je narod hteo. I to ciglo za nekoliko nedeqa. Me|utim, Staqinove horde i savezni~ka pomo}, posle tri pune godine, silom ih vrati{e natrag, po{to narodu veza{e ruke i zapu{i{e usta. Ali, kad narod opet progovori, drumovi }e po`elet “drugova”...4 Mjesni komitet KPJ za Andrijevicu, na sastanku od 17. jula 1941. godine, donio je odluku da se obrazuje Sreski nacionalnooslobodila~ki odbor, koji je trebao da predstavqa organ vlasti za Andrijevi~ki srez. U tom ciqu Mjesni komitet je organizovao i narodni skup, na kome je narodu trebalo nametnuti ovaj Odbor kao organ vlasti. Na iznena|ewe komunista, na ovom skupu pojavila se i grupa oficira i intelektualaca, na ~elu sa profesorom i biv{im direktorom Podgori~ke gimnazije Milutinom Jeli}em. Jeli} je uzeo rije~, i na skupu pored ostalog, postavio i ovakva pitawa: “Ko rukovodi ovim narodnim skupom? Ko je taj Privremeni odbor nacionalnog oslobo|ewa? Koga on predstavqa? Ko ste vi? Imate li vi narodno ovla{}ewe da sazivate ovakve skupove?”5 U instrukciji PK KPJ za Crnu Goru od 18. jula 1941. godine, partijskim organizacijama na terenu, pored ostalog se ka`e: “Prilikom izbora komandira ~eta, komandanata bataqona i politi~kih komesara voditi ra~una o tome da tamo budu izabrani partijci i bli`i simpatizeri za komandire i lica za vezu sa narodom”. Julski ustanak 1941. godine, bio je spontani ustanak, u kome su uglavnom vo|stvo imali oficiri jugoslovenske vojske. Jedan od komunista, u~esnika ustanka u Crnoj Gori, o tome ka`e: “Mi nijemo imali iluzija u odnosu na dugotrajnost i korisnost na{e saradwe s La{i}em, Veskovi}em, Vasom Labanom i jo{ nekim oficirima, ali je bilo mi{qewa da tu, na polo`aju, ne treba sa wima suvi{e zao{travati odnose dok ne budu oslobo|eni Plav i Gusiwe, jer nam je nedostajalo iskustvo i organizacionih sposobnosti da bismo mogli preuzeti komandu u svoje ruke.”7 281

Prilikom istra`nog postupka u Beogradu 1946. godine, Dra`a Mihailovi} je o prvom sukobu sa partizanima izjavio: “Istina je da sam partizansku slavkova~ku ~etu napao u {koli na Planinici, zarobio 14 partizana i me|u wima Jani}ijevi}a, koga je ta grupa otela od Mi{i}a u Ba. Jani}ijevi}a sam odmah streqao, jer sam imao obave{tewe da je gestapovac, ostale sam pustio a devojku Glaviwi}a sam zadr`ao. Slavkova~ku ~etu sam napao zbog toga {to su no}u k meni do{li seqaci i kazali mi da ta ~eta vr{i tu~u i otima~inu.”8 U avgustu 1941. godine, Tito je poku{ao da formira ilegalni “Narodni komitet oslobo|ewa”, ali ga je u tome sprije~ila Kominterna, da ne bi odmah otkrio namjere o preuzimawu vlasti.9 Dana 3. novembra 1941. godine, po{to je izbio sukob izme|u ~etnika i partizana, Vrhovni {tab NOP odreda, predlo`io je Dra`i Mihailovi}u obustavu neprijateqstava. Na ovo je Dra`a telefonskom depe{om, preko svog pot~iwenog oficira i na~elnika {taba potpukovnika Dragoslava Pavlovi}a, odgovorio Titu ovako: “Komandant mi je naredio da vam odgovorim na va{e zahteve: Pukovnik Dra`a Mihailovi} ~inio je krajwe napore da ne dozvoli bratoubila~ku borbu. Obaveze koje je primio ispuwavao je najlojalnije. S druge strane, Glavni {tab narodno oslobodila~kih odreda Jugoslavije nije hteo ispuniti ni jednu od primqenih obaveza. Tako nije htio dati ni najnu`niju municiju za potrebe fronta, {to je dokaz zadwih namera; novac koji je imao biti poslat kao prva rata nije dat pod raznim izgovorima, od pu{aka primqeno je svega 500 prema hiqadama koje su imale biti isporu~ene, na{i su qudi na sve strane zlostavqani, zatvarani a nije ni{ta u~iweno da se ovom nasiqu i samovoqi stane na put. Imamo nesumwivih dokaza pored va{ih priznawa da ste va{e napade izvr{ili na ^ajetini, zapadno od U`ica kao i u Kosjeri}u u no}i izme|u 30. i 31. Nema ni najmawe sumwe na kome le`i te{ka odgovornost zbog prolivene bratske krvi. Dok su se ~etnici borili na frontu, skidani su va{i odredi i koncentrisani u U`icu, {to nije promaklo na{im zapa`awima. Napad koji ste po~eli pripreman je ve} du`e vreme, a mno{tvo qudi koji su uhva}eni potpuno slobodno su izjavili u svojim saslu{awima, koji su mi u rukama da ste vi ovaj napad pripremili i da im je nare|ewe izdato. – Za obustavu borbe zahtevam: na prvom mestu napu{tawa Po`ege od vas. – Po ranijem sporazumu lojalno ispuwewe istoga u pogledu oru`ja, novca, municije i ostalog materijala i to odmah. Pored ovoga pu{tawe svih zarobqenih ~etnika od vas. Po zapovesti komandanta Na~elnika Gorskog {taba p. pukovnik Dragoslav Pavlovi}.”10 Komandant ~etni~kog odreda u ^a~ku major Radoslav \uri}, uputio je 6. novembra 1941. godine, komandantu ^a~anskog partizanskog odreda, uslove za prekid neprijateqstava u deset ta~aka. U prvoj ta~ki ovog dokumenta se ka`e: “Preformirawe partizanskih jedinica koje su se do sada bazirale na politi~koj osnovi u postoje}e vojno-~etni~ke odrede pod komandom pukovnika gospo. Dra`e Mihailovi}a, koji je za to naimenovan ukazom WV. Kraqa.” U ta~ki drugoj se ka`e: “Obostrano skidawe znakova koji nemaju obele`ja Jugoslovenske vojske.”11 \uri} je sqede}eg dana, tako|e poslao jo{ jedan zahtjev istom partizanskom odredu, u kome je napisao: “Posledwi broj Va{eg lista Borba iznio je gledi{te Va{eg glav282

nog {taba u U`icu tj. da stupa u otvorenu borbu sa nama, prema tome ne mo`e biti razgovora o sporazumu da nisam mesec dana rame uz rame rukovodio borbama oko Krqeva i bio do krajwih granica iskren, pa sa svima i poznanicima iz Va{ih krugova bio sam u opho|ewu i dr`awu iskreniji no {to treba i {to bi mi dozvoqavala moja slu`bena du`nost. Po{to vi{e nemam poverewa naro~ito u Va{ glavni [tab, za koji sam prikupio i dobio masu podataka konkretnih, to Vam posledwi put pru`am priliku da spre~ite bratoubila~ku borbu, a ko pojedina~no ne pristaje na sporazum ima da polo`i oru`je milom ili silom. Li~ni kontakt sa poznanicima primam samo ako ste usvojili sporazum. Kao dokaz da ste usvojili sporazum povucite mitraqeze sa ku}a prema bolnici i na `elezni~koj pruzi a vi poznanici li~no izvolite do|ite u kasarnu.”12 U jeku partizansko-~etni~kog sukoba, Dra`a Mihailovi} je 9. novembra 1941. godine, poslao pismo ~etni~kom komandantu u Bosni majoru Jezdimiru Dangi}u, u kome je pored ostalog napisao: “Znajte da su nas partizani napali mu~ki na dan 31. oktobra no}u i s koncentrisanim snagama grunuli na Po`egu koju su posle dvodnevne borbe zauzeli iako uz velike gubitke... Ovaj napad partizana na nas imao je za ciq da nam spre~i dolazak pomo}i iz Engleske, koja je trebala da se doturi preko Po`ege... Treba da znate da se na ~elu partizana nalaze hrvatske usta{e, kojima je ciq da na{ narod gurnu u bratoubila~ki rat i da spre~e odmazdu Hrvatima.”13 Zaista, 9. novembra 1941. godine, Mihailovi}u je stigla avio izbacivawem prva, iako vrlo skromna britanska pomo}. Ovo je zna~ilo savezni~ko priznavawe Mihailovi}evog pokreta, i ogroman presti` u narodu. Dvadeset i dva ~lana bratstva [}epanovi}a iz Rovaca, poslali su 14. decembra 1941. godine, izjavu komandantu Rova~kog NOP bataqona “Vojvoda Vuksan” u Lija{wu Veku J. Bulatovi}u, da shodno odlukama done{enim na zajedni~kom plemenskom zboru Rov~ana od 22. jula, ne `ele pripadati organizaciji koja je osnovana, niti su odgovorni za postupke ~ete Me|urje~ke.14 Dana 25. decembra 1941. godine, od{tampan je i razaslan “Apel Vasojevi}a”, upu}en Bratono`i}ima, Ku~ima, Rov~anima, Mora~anima i Piperima. U apelu se ka`e: “Draga bra}o i prijateqi, Otvorite o~i u ovom najcrwem vremenu na{e istorije, ne dozvolite se da podlegnete mra~nim ciqevima tu|inske politike, koja vas je zatalasala i poku{ava da vas uvla~i u me|usobno krvoproli}e. Zbijte se u nacionalne redove jer }ete samo zbijeni i povezani is~ekati slobodu. Porobqena na{a otaybina i wen namu~eni ali slavni narod u punoj nadi i s punim pravom o~ekuje da je moralno i nacionalno o~uvate, da razbijete poku{aj crne navale, intriga, ubistava i revolucije onih koji za 20 godina podriva{e temeqe wezine, ali im jugoslovenski narod nije dao sru{iti krvave tekovine svoje. Jugoslovenski narod ne dozvoli Cvetkovi}u da na sraman na~in preda tu|inu na{u naciju, te da za sva vremena pred istoriju okaqa na{u slavnu pro{lost i pomra~i na{u veliku budu}nost. Neprijateq nas napade i u tom napadu pomogo{e ga petokolona{i, izdajnici iz Hrvatske, 283

Turci-Muslimani i bra}a komunisti. Oni ubrza{e na{u propast, pobjego{e sa fronta, izdado{e sveto tlo majke otaybine. Za{to bra}o? Zato da bi s groba na{e porobqene domovine i na{eg napa}enog naroda, mesto da mu pomognu, rawenom i premu~enom otvorili revoluciju i postigli ciq tu|inske politike. Komunisti nazva{e sebe partizanima i jedinim borcima protiv neprijateqa da bi na taj na~in pod takvom obrazinom, prigrili, od porobqenog ali rodoqubivog jugoslovenskog naroda ciq za koji se bore, nazivaju}i svakog izdajnikom i petokolona{em ko se ne upi{e u partizane, poubija{e veliki broj pravednih Crnogoraca, po~e{e sa prijetwama da jo{ ubijaju da bi na taj na~in porobqeni i izbezumqeni narod primorali da prelazi u wihov tabor. Mi vas pitamo ko je izdajnik i petokolona{, da li vi koji stvoriste krvqu svojom, svoje bra}e i svojih otaca veliku otaybinu i lijepu slobodu, da li vi do koji izdr`aste borbu i u|oste u neprijateqsko zemqi{te, ili oni koji prvih dana pobjego{e i izdado{e majku otaybinu. Svakako to nije te{ko pogoditi “|e izdajnik boqi od viteza.” Poslije pada u crno ropstvo narodoqubive i vite{ke Srbije navali{e hrvatske usta{e i muslimani, da iskopaju srpski rod, tu ~vrstu i ~eli~nu branu jugoslovenskog naroda. Wima prisko~i{e u pomo} i bra}a komunisti time {to zlostavqawem i ubijawem Srba poquqa{e na{e nacionalne redove ali jo{ ne uspje{e da nas pot~ine svojoj razornoj ideologiji. Oni da bi omeli na{ po{teni i nacionalni rad, preko svojih agenata dostavqaju na{ rad neprijatequ kako bi neprijateq onemogu}io da se zbijemo u nacionalne redove a oni produ`ili nesmetano sa svojim radom u narodu koji krste jednom borbom protiv okupatora. “Krv je qudska rana naopaka, na nos im je po~ela skakati prepuni{e me{inu grijeha” Bra}o i prijateqi, Ko stupi u wihove redove mora se strogo pokoravati wihovim pravilima, da ubija, da terori{e te da na ovaj na~in ubrizga u na{e tijelo parazitnu otrov koja se za dugo ne bi izlije~ila. Naime nastale bi krvne osvete, me|usobna ubistva, pqa~ka, paqevine, tako da i kad do|e sloboda i na{i mo}ni saveznici sru{e neprijateqa mi i onda ostajemo u me|usobnom ratu da se krvimo i ubijamo. Pa {to }e nam onda sloboda... Zbijmo se u bratske nacionalne redove, ne slu`imo neprijatequ, ve} ga bojkotujmo svim mogu}im sredstvima, koliko mo`emo. Ne dozvolimo {pijunima da nas uni{tavaju, ve} neka takve hvata i sudi im narod, ~ija }e presuda svakako biti pravedna. Ko je Glavni {tab za Crnu goru i Boku Glavni {tab partizanski naziva sebe jedino mjerodavnim za Crnu Goru i Boku, da rukuje sudbinom ovih krajeva. Ko sa~iwava taj [tab? Sa~iwavaju ga: Bla`o i Jago{ Jovanovi}, Milovan \ilas i ~ifut Mo{o Pijade, te do ju~e i Arso Jovanovi}, kapetan, koji je poslije `alosne avanture na Pqevqima odbjegao u odred Dra`e Mihailovi}a i ostavio ih za va284

zda. Dakle, dva Pipera, Milovan \ilas i jedan ^ifut. To je uglavnom wihov [tab, za koji ne mo`emo re}i ni piperski, jer Pipere i wihov {tab nijesu dopuwali ~ifuti nego veliki predstavnici tog plemena, kao serdar Jole i Mijajlo Ni{in, kao i wihovi potomci koji bi ~iweli ~ast i nama i Piperima. Na na{ predlog da se Glavni {tab dopuni legitimnim predstavnicima Crne Gore i kao takav da bude mjerodavan rukovoditi sa sudbinom crnogorskog naroda, oni su to odbili. Za{to, jasno je svakome: dakle, {to ne bi mogli da rade ono {to sada rade, naime da ubijaju pravedne Crnogorce, da vr{e teror i stvaraju zlo i krvoproli}e me|u crnogorskim narodima. Ko smatra sebe mjerodavnim da spoji Crnu Goru sa Rusijom? Ovaj sada{wi Glavni {tab smatra da on, kada bi stvorio `eqeno stawe putem revolucije i krvoproli}a, tj. ova 4 gospodina jednoga dana postanu velike istorijske li~nosti, time {to }e Crnu Goru i Boku ka vre}u trica prodati Sovjetskom Savezu. Bra}o, Velika davna{wa `eqa na{eg naroda prema majci Rusiji ve`e sve Srbe i Ju`ne Slovene za wu, te kada bi se poslije oslobo|ewa postavilo pitawe ujediwewa svih Slovena, to }e narod sam rije{iti svojom slobodnom voqom, preko svojih legitimnih predstavnika te bi i Crna Gora ovo isto u~inila, a nikako preko ova 4 samozvana “apostola” koji su najmawe pozvati da rukuju sudbinom Crne Gore i wenog namu~enog naroda, sa kojim do sada nijesu ponijeli nikakve patwe i muke. Ova gospoda, koja za 20 godina sa svojim dru{tvom osu|iva{e i sada osu|uju reakcionarne re`ime u na{oj dr`avi, sad skido{e obrazinu sa svoga lica, sami upotrebi{e naj`e{}u akciju krvoproli}a. Dakle dokaza{e kako bi oni vladali i upravqali, da idu poput fa{izma i daqe, jer ubijaju i mu~e svoj narod. Oni ne prezaju da ka`u da }e sjutra ako do|u engleske armije i sa wima otvoriti borbu, zaboravqaju}i onu svetu deklaraciju koju su na Atlantiku sa~iweli i potpisali ^er~il i Ruzvelt, a koju je i drug Staqin odobrio. Ovom se deklaracijom garantuje povratak i obnova svih pokorenih dr`ava. Tvorci ove deklaracije danas se bore rame uz rame za slobodu svih nas, te bi bilo divno ~udo da i sa wima sjutra ne otvore vatru. Ova gospoda iz Glavnoga {taba nazvali su pleme Vasojevi}a i wegove prvake Brankovi}ima, izdajicama, te olo{em i {qamom prijete}i wegovom uni{tewu. Pleme vasojevi}ko sa prezrewem prelazi preko zaijedawa ovih `utokqunaca koji samo uspijevaju da podgrizaju nezdravo tijelo, ali zdravo i ~isto nikako. To nije mogao ni Sultan preko svojih pa{a kada je sa 50.000 svoje vojske kretao protivu Vasojevi}a, ali se grdan toliko puta vra}ao. 12.000 Vasojevi}a spremni su u svako doba da vrate odmazdu svakome kako je ko bude zaslu`io prema wima. Bra}o i prijateqi, Vasojevi}ko pleme poziva vas da se zdru`imo, da se istinski pove`emo, zajedno sa ostalim plemenima Crne Gore, da jedan drugome pru`imo 285

bratsku ruku u ovim najcrwim danima na{e istorije. Svi zdru`eni i slo`ni protivu neprijateqa da ga, kad to bude mogu}e, napadnemo, te da zdru`eni is~ekamo slobodu i zajedni~ki sa svim plemenima na{e bratske Crne Gore odlu~ujemo o na{oj velikoj budu}nosti. Odaberite svoje qude da se sastanemo, da re{imo bratski i zajedni~ki sve {to treba da preduzmemo u ovim najkriti~nijim momentima, jer }emo tako zdru`eni da pobijedimo sve neprijateqe na{ega naroda. Ne oklevajte, nego prihitajte, jer svako zaka{wewe bi}e skupo pla}eno. S bratskim i nacionalnim pozdravom Pleme Vasojevi}i.”15 U pismu [taba Qevore~kog NOP bataqona od 28. decembra 1941. godine, kojeg su potpisali komandir jedne od ~eta tog bataqona [}epan P. \uki} i komesar Mirko Ve{ovi}, upu}enom II ~eti ovog bataqona, pored ostalog je napisano: “a) [to se u Crnoj Gori ne priznaju nikakve druge organizacije nego narodno oslobodila~ka partizanska vojska, kojoj je pri{lo sve {to je rodoqubivo i {to ho}e da se bori protiv okupatora, a koja jedino vodi ispravnu borbu za nacionalno oslobo|ewe i punu narodnu slobodu... |) [to vi stalno tvrdite da u Lijevoj Rijeci nema {pijuna i dostavqa~a i javno prijetite da ne smije biti likvidiran ni jedan Qevore~anin”...16 Qevore~ani su krajem decembra 1941. godine, izdali proglas narodu, u kome je pored ostalog napisano: “Sve ovo narod bi trpeo i prelazio preko svega da nije do{la komunisti~ka akcija koja da bi prikrila svoje pravo lice narodu se pokazuje kao partizanska vojska neka, {to nije ni{ta drugo nego komunizam. Me|utim, po~eli su sa nasiqem da sve mora pre}i u partizane tu wihovu slavnu narodnooslobodila~ku vojsku, a ko ne}e pri}i to je protiv wih, to su {pijuni, to su izdajnici i nepo{tewakovi}i, zatim po~eli su sa pqa~kama i otima~inom razne vrste i naposletku da bi sve ovo krunisali po{tenim radom komunisti su po~eli bratoubila~ki rat i na{ narod gurnuli u me|usobne borbe od ~ega mo`e da ima koristi samo neprijateq. Vo|e komunista u Crnoj Gori `ele da putem bratske krvi postignu svoj pakleni ciq koji ima za ciq da uni{ti sve {to je nacionalno i patriotsko. Oni su zaveli izvestan broj qudi i dece obe}avaju}i im vlast i polo`aje... Ove qude uvukli su u zlo~ine te sada vi{e ne mogu nazad, po{to im wihove vo|e ka`u da ih odgovornost ne mo`e mimoi}i. Kad je narod vidio da ovi ne idu pravim putem i da je cio wihov rad samo te`wa da uzmu vlast i nature narodu, narod se pobunio i tra`io da po|u putem `eqa i interesa narodnih, ali su oni to odbili i sada tra`e da im narod ustupa na silu vlast te da }e ubijati qude iz naroda koji im smetaju u sprovo|ewu wihovih mra~nih i krvavih ciqeva.”17 \eneral{tabni major \or|ije La{i} je 30. decembra 1941. godine, uputio proglas Qevore~anima, u vezi sa pismom koje je primio od [taba Qevore~kog NOP bataqona. U proglasu La{i} ka`e: “U gorwem pismu oni tvrde da nije izvedena plemenska organizacija Qevore~kog bataqo286

na ve} neka izmi{qena organizacija, za neke posebne ciqeve, ~iji je kona~ni ciq borba za vlast i stari poredak, a ne borba protiv okupatora i da je uperena protiv partizana. Bra}o Qevore~ani, sve je ovo la` i neistina, kojom se stalno slu`e partizani u svojoj propagandi, po{to im ne ide u ra~un da narod bude organizovan na ma kakvoj drugoj osnovi sem na partizanskoj, jer kada je narod organizovan na plemenskoj osnovi ne mogu razne politi~ke grupe vr{qati u narodu kako ho}e i sprovoditi svoje akcije, a naro~ito one koje su uperene protiv interesa i opstanka naroda. Istina je to, da je formirawe na{eg bataqona izvr{eno da se spre~i bratoubila~ki rat koji su ve} po~eli Mirko Ve{ovi} i wegova grupa, bez ikakvog povoda i razloga, ve} jedino da su narod bacili u anarhiju i haos, damo da bi mogli {to lak{e izvoditi svoje mra~ne ciqeve... Nije ta~no da bataqon {titi one koji slu`e neprijatequ, nego ispituje wihove krivice preko narodnog suda, koji na osnovu prikupqenih podataka i mi{qewa naroda donosi svoje presude, a ne kako radi grupa Mirka Ve{ovi}a ubijaju}i nevine qude na jedan od najnedostojnijih na~ina... Mirko Ve{ovi} i wegova grupa kada su videli da narod ne `eli pre}i u partizane i prikqu~iti se Glavnoj komandi partizanskih snaga prekida svaku saradwu sa svojim narodom, a za{to bra}o Qevore~ani?! Samo zato da bi mogli produ`iti sa ubijawem nevinih qudi iz naroda i time nas zapleli u me|usobne plemenske i bratstveni~ke borbe kao i da bi {to lak{e zapalio i upropastio Lijevu Rijeku. Oni ne priznaju nikakvu drugu organizaciju u Crnoj Gori, sem partizansku vojsku kojoj je pri{lo kako oni ka`u “sve {to je po{teno i rodoqubivo”. Zna~i bra}o Qevore~ani da ste vi koji nijeste upisani u partizane nepo{teni i izdajnici. Ovo je uvreda koja se vi{e puta ponovila od strane Mirka Ve{ovi}a i wegove grupe, a koju bra}o, Vi stari ratnici koji proliste krv za svoju slobodu i svoj narod ne smete vi{e trpeti. Mirko Ve{ovi} i wegova grupa tvrdi da smo mi uvek isticali da je formirawe bataqona ~isto Qevore~ka stvar, a da je sada ova organizacija pro{irena na susedne op{tine, ~ak da smo formirali i neki puk. Ovde tako|e nema ni malo istine, jer u na{em programu ta~no stoji da }emo sara|ivati jedino onda ako u Crnoj Gori bude provedena plemenska organizacija na nacionalnoj osnovi, te sastankom u Pti~u 23. ov. meseca mi nismo ni malo odstupili od odre|enog programa. Nikakav puk nije formiran, niti }e biti formiran, s ~isto Vasojevi}kim, a tek onda kada se izvr{i reorganizacija u Vasojevi}ima mo`e biti govora o spajawu sa drugim plemenima. Stavqa se narodu do znawa da je u Mate{evu ve} formirana ~eta od 70 qudi, a u Bare ja~ine 150 qudi, {to zna~i da su svi Mate{evci i Barani stupili u na{u plemensku organizaciju, osim ovoga vr{i se organizacija Vrawe{tice i Suve Gore, kao i Kola{insko Re~inske op{tine na plemenskoj osnovi... Mi nikad nismo tvrdili da u Lijevoj Rijeci nema {pijuna, ali smo tvrdili i sada tvrdimo da ih ima svega dva do tri, a za koje se prikupqaju podaci rade predavawa narodnom sudu. Partizani stalno tvrde da ima {pijuna i mi ih ovim putem pozivamo da dostave wihova imena kao i sigurne podatke o wihovom radu, kako bi narodni sud mogao doneti presudu. [to se ti~e saznawa o pokretu partizana i wihovim skupovima izgle287

da mi da ih dostavqaju sami partizani i wihovi poverqivi qudi. Poznata je stvar da jedna osoba slu`i kao {pijun i neprijatequ i partizanima a sve na {tetu naroda, {to je Mirku Ve{ovi}u i wegovoj grupi poznato.”18 U uputstvu PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 27. januara 1942. godine, oblasnim, okru`nim i mjesnim komitetima i biroima }elija se ka`e: “Do skoro petokolona{ki elementi slu`ili su se vrlo perfidnim metodama u ciqu obmawivawa masa i razbijawa narodne bobe. Kao npr.: “Mi smo za borbu protiv okupatora, ali protivu KP, kao rukovodioca”, u stvari onaj koji je danas protivu rukovodstva narodnooslobodila~ke borbe, na{e partije, taj `eli da se borba obezglavi, {to nije ni{ta drugo nego petokolona{ka rabota. Daqe su istupali sa ovim: “Treba organizovati javne sudove da sude {pijunima i petokolona{ima” ili “Treba organizovati da se vr{i izbor komandnog kadra”.19 Mjesni komitet KP za Podgoricu, dobio je izvje{taj biroa partijske }elije iz Pipera od 29. januara 1941. godine, u kome se ka`e ovo: “Gdje imaju boqih uslova subjektivnih i objektivnih, oni tamo istupaju otvorenije i drskije, ina~e podlo i maskirano, obmawuju}i lakovjerni svijet sa primamqivim parolama, prividno demokratskim, kao na primjer izbornost starje{inskog kadra u vojnim jedinicama i sli~no. Sa tim i sli~nim parolama istupila je ovih dana u Piperima reakcija, iznose}i svoj program “Narodnih boraca” kako se zove wihova organizacija, a koji je dobila od svoje centrale iz Podgorice, po ~ijim je direktivama i radila... Svi su oni bili zakleti partizani, sreski na~elnik pojavqivao se na masovnim skupovima potpuno bez rezerve odobravaju}i dosada{wi rad po narodnooslobodila~koj borbi... ^im je reakcija kod nas javno istupila, a to se ispoqilo wihovim obilaskom plemena, tra`e}i potpise za svoj program – Partija je najenergi~nije i odva`no reagovala. Brzo su pohvatali kolovo|e i to: Jovica Boqevi}, |eneral{tabni kapetan, Milovan Be{i} kulak i opasan i podmukao tip, kao i nekoliko wihovih najaktivnijih pomaga~a... Druga “Vandeja” u Piperima, Mijovi}a kraj, likvidirana je tako|e i to na taj na~in {to su svi do posledwega pristali da se upi{u u partizane, podvrgavaju}i se svim naredbama Glavnog {taba. Od wih niko nije saslu{avan. Iza likvidacije reakcije, Biro je odmah pristupio najaktivnijem raskrinkavawu na masovnim politi~kim konferencijama i skupovima... Politi~kim konferencijama i politi~kim radom uop{te, produ`i}e se poja~anim tempom i budno pratiti sva~ije dr`awe i ni~im se ne}emo zavarati... Smatramo da je hvatawe reakcije i brza likvidacija wihove akcije na{ veliki uspjeh, jer je to bio te`ak i zama{an posao, kojemu su partizani i partijci pristupili energi~no i bez predrasuda.”20 U pismu OK za Nik{i} od 6. marta 1942. godine, Rejonskom komitetu za Pivu, se nagla{ava: “^itaju}i izvje{taj iz Gacka i okoline nas mnogo zabriwuje situacija u tom kraju a to naro~ito va`i za Pivu. Svi drugovi koji otuda dolaze najvi{e se `ale na Pivqane koji kako oni ka`u ne}e da se bore protivu ~etnika kao ni bande popa Peri{i}a tako ni onih oko Spasoja Tadi}a. Izgleda da su glavni krivci za to odgovorni drugovi ~lanovi Partije u prvom redu Tadija Tadi}... Takve qude, ili boqe re}i nequ288

de koji {uruju sa ~etnicima i neprijateqima na{e borbe treba smatrati kao agente i provokatore i protivu wih postupati kao i protivu ~etnika, s tim {to }e se narodu objasniti da su oni jo{ opasniji... Mi smo pogrije{ili {to nijesmo vama dali obavje{tewe da odmah strijeqate Bajagi}a kao lopova i ~lana Partije, ali bi vam ubudu}e preporu~ili da to radite makar i bez na{eg pitawa. Boqe je streqati i dvojicu pravih nego jednog nevaqalca pustiti... Za Tadiju izgleda jedino {to bi na tome trebali hitno da radite. Ukoliko bi ga osudili na smrt da wegovo strijeqawe ne bi izazvalo narod protiv nas, ako bi bilo obratno onda to hitno uradite.”21 Partizani su na prevaru uhvatili ~etni~kog komandanta Pajicu Om~ikusa, pa je 17. marta 1942. godine, vojvoda pop Mom~ilo \uji} poslao partizanskom {tabu pismo u kome se pored ostalog ka`e: “Tra`im, da mi se odmah povrati na{ brat Pajica Om~ikus. U protivnom, preduzet }u takve mjere, da }e o wima pisati novine ~itavog svijeta. Pokazat }u vam {to ~etnici mogu i znaju. Odgovor u roku 24 sata.”22 Prvi obra~un ~etnika i partizana u Kninskoj Krajini, zbio se od 18. do 21. marta 1942. godine u Ti{kovcu. Evo kako u~esnik tog doga|aja partizan Stevo Vladu{i} u svom ~lanku “^uvaj se sinko”, objavqenom u zborniku sje}awa u~esnika pod nazivom “Drvar 1941-1945” pi{e: Ho}e li se \uji} izvu}i? – pitao je neko pored mene. - Pravo da vam ka`em, qudi – odgovori glas iz mraka – vi{e bih volio da ga oni gore uhvate, pa ako treba i ubiju, nego da nai|e ovuda. Ne znam kako bih pucao u wegovu pratwu. Pa oni mi do sad nisu ni{ta u~inili. Za{to onda da ih ubijemo.”23 O svom inspekcionom putovawu po Bosni major Radosav \uri}, podnio je izvje{taj Dra`i Mihailovi}u 26. marta 1942. godine. U tom izvje{taju pored ostalog on pi{e: “U Majevici kod Tuzle neki poru~nik Damjanovi} ra{~istio je jo{ prije 10-15 dana partizane, pobio im vo|e i zarobio arhivu. Iz wihove arhive koju sam ~itao vidi se da imaju plan da u Bosni likvidiraju ~etnike i to odvajaju}i ih od oficira, a sa seqakom }e lako. Wihova posledwa akcija potvrdila je to i bar privremeno uspela...”24 Dana 30. aprila 1942. godine, ministar spoqwih poslova Jugoslovenske Vlade u Londonu Mom~ilo Nin~i}, uputio je telegram poslaniku Kraqevine Jugoslavije u SSSR-u u Kujbi{evu, u kome se pored ostalog ka`e: “Molim izdejstvovati kod Sovjetske Vlade da se pozovu partizani da prestanu sa bratoubila~kim ratom i da se ovi bore protiv zajedni~kog neprijateqa pod komandom Mihailovi}a.”25 Krajem aprila 1942. godine, ~etni~ki vo|a u Hercegovini Dobrosav Jev|evi}, je poslao pismo Dra`i Mihailovi}u, u kome pored ostalog pi}e: “Narod je patrijarhalan i nacionalan do sr`i. Komunisti koji su imali inteligentnije vo|stvo i {kolovanije agitatore preveli su ga `ednog preko vode u partizane pod firmom narodne vojske ~uvaju}i se da mu nametnu zvezde i duge komunisti~ke ambleme.”26 Na konferenciji ~etni~kih komandanata iz doline Vrbasa, odr`anoj 7. juna 1942. godine, doma}in konferencije Lazar Te{anovi} je rekao: “U sukobima sa partizanima trebe {tedeti `ivote Srba boraca, nastojati da se oni programom pridobiju u na{e redove i tako poja~amo svoje snage za kona~an obra~un sa Hrvatima.”27 289

Vojvoda pop Mom~ilo \uji}, je povodom smrti ~etni~kog komandanta Paja Popovi}a, 20. juna 1942. godine okupio ~etni~ke komandante: Brana Bogunovi}a, Mana Rokvi}a i Mirka Mari}a, radi osvete Popovi}a. Tom prilikom on im je izdao pismena nare|ewa za akciju, u kojima se ka`e: “Pajo Popovi} bija{e Srbin, koji je interese srpstva na prvom mjestu smatrao vrhovnim interesima kao i wegov otac, koji pogibe od Austrijanaca za srpstvo i wegov di~ni brat koga usta{e ubi{e tako|er zbog srpstva, a srpstvo po svim partizanskim shvatawima mora nestati, te tako i on kao veliki Srbin morade poginuti.”28 O pogibiji Paja Popovi}a, Dra`u Mihailovi}a je izvjestio poru~nik kraqevske vojske \or|e Nikoli} ovako: “Partizani su tada naredili da wegovo telo mora biti zakopano jo{ u toku no}i, i boje}i se kakve uzbune u selu izvukli su se odmah iz sela.”29 Dana 13. jula 1942. godine do{lo je do sastanka nekoliko ~etni~kih komandanata sa Dra`om Mihailovi}em u Zimowi}a Kuli u Hercegovini. Pored usmenih direktiva, Dra`a Mihailovi} je dvojici ~etni~kih komandanata, vojvodama Iliji Trifunovi}u-Bir~aninu i Petru Ba|ovi}u dao i pismene direktive. U poglavqu tih direktiva, sa nazivom: “Stav prema komunistima”, Mihailovi} je napisao: “Svaki wihov predlog za saradwu je golo taktizirawe sa tim ciqem a svaki nacionalni stav prosta maska. Wihov je ciq samo jedan-komunisti~ka revolucija i diktatura proletarijata. Komunisti }e u~initi sve da nas elimini{u ili raslabe pre nema~kog sloma. Uostalom pale su nam u ruke wihove tajne direktive u tom smislu. One se mogu rezimirati ovako: gde je vlast jaka protivnika podriti iznutra. Gde je vlast slaba protivnika otvoreno uni{tavati. Pre svega uni{tavawe nacionalnih vo|a (oficira i nacionalnih radnika). U borbi protiv nacionalnih elemenata slu`iti se svim sredstvima, udru`ivawem makar i sa crnim |avolom. Na takvu wihovu odluku, posle uzaludnih poku{aja da sa wima sara|ujemo, poku{aja koji su nas skupo stajali ostaje samo jedno: istom merom bez skrupula.”30 U memorandumu koji su Vladi SSSR-a u sedam ta~aka, 25. avgusta 1942. godine, uputili predsjednik Jugoslovenske Vlade u Londonu dr Slobodan Jovanovi}, i ministar spoqwih poslova Mom~ilo Nin~i}, u ta~ki drugoj stoji: “Svi napori jugoslovenske vlade u Londonu i Moskvi, kao i generala Mihailovi}a u na{oj zemqi, radi ostvarewa jedinstvene akcije u Jugoslaviji i saradwe sa partizanima do`iveli su neuspeh”. U ta~ki ~etvrtoj pi{e: “Nedoraslo vo|stvo komunista i wihov terorizam i zlo~ini protiv srpskog naroda izazvali su narodnu reakciju protiv wih, tako da su bili progawani i uni{tavani gde god ih se na{lo. U jeku rata komunisti forsiraju rat, ubiv{i preko 10.000 naj~asnijih nacionalista, i dovode}i tako do revolta naroda, koji je ustao protiv wih kao jedan, potpuno na svoju inicijativu i bez ikakvog potstrekivawa sa strane generala Mihailovi}a.”31 Povodom I zasijedawa AVNOJ-a u Biha}u, Dra`a Mihailovi} je obavijestio Jugoslovensku Vladu u Londonu slede}im telegramom: “Skup{tina u Biha}u i odluke na woj donete nisu prve ove vrste. Sve se ovo odigralo u manastiru Ostrogu po~etkom ove godine i bilo zaboravqeno, 290

kao i u U`icu pro{le godine. Niko `ivi ovamo ne pridaje ovim odlukama nikakvog zna~aja niti ih uzima ozbiqno. Na wih se ve} priviklo. Zna~aj se ovome ne pridaje u toliko pre {to se na wihovom ~elu nalazi neki Tito, o kome se ne zna ni ko je, ni {ta je, ni odakle je. Cela ova stvar u Biha}u je stvar propagande. Ovo je najboqi dokaz da ciq komunisti~ke borbe nije borba protiv okupatora nego borba za preuzimawe vlasti i svetsku komunisti~ku revoluciju.”32 Povodom emisije VVS, u kojima su se ~etni~ke borbe protiv okupatora pripisivale partizanima, Dra`a Mihailovi} je uputio raspis ~etni~kim komandantima sqede}eg sadr`aja 4. februara 1943. godine: “Raspis svima bez razlike – Na{a vlada u Londonu je protivna engleskom navijawu za komuniste. Englezi su obi~ni trgovci qudskim mesom. Svi izvje{taji o hrabrim partizanima u Jugoslaviji su obi~ne izmi{qotine. Oni se ne bore protiv okupatora ve} samo protiv nas i to za vlast.”33 U pismu ~lana Glavnog {taba NOV i PO za Crnu Gori i Boku, koje je u ime istog potpisao Ivan Milutinovi}, od 10. septembra 1943. godine, [tabu II udarnog korpusa, tj. Peku Dap~evi}u i Mitru Baki}u stoji pored ostalog:... 3. Danas su bili predstavnici ~etnika Baja Stani{i}a Simo Miju{kovi} i tra`ili da se sporazumijemo u pogledu zajedni~ke borbe protiv okupatora. Mi smo im odgovorili: Nikakvih razgovora i sporazuma ne}emo...”34 [ef britanske misije pri Mihailovi}evom {tabu pukovnik Vilijam Bejli, je u svojoj centrali javio 20. septembra 1943. godine ovo: “Partizani su ve} dva puta neizazvani napali Mihailovi}eve snage. U jednom napadu ja sam li~no ponavqam li~no bio prisutan. Do sad uspio sam da sprije~im protivnapade ali ne mo`emo, ponavqam, ne mo`emo o~ekivati od Luka~evi}a da im ustupi teritoriju koju je snagom oru`ja zauzeo. Sjutra se nadam vidjeti brigadira Armstronga i podnijeti mu iscrpan izvje{taj. U me|uvremenu u~inite sve da Tito naredi tim bandama da ne napadaju ^ets ({ifra za ~etnike - obj. A. Stamatovi}a) dok vi, brigadir Armstrong i Glavni {tab ne odlu~ite {ta da se radi. Zala`em sav svoj uticaj da sprije~im izbijawe gra|anskog rata ali se bojim da }e izgubiti kontrolu ako se incident ponovi.”35 Kairska SOE (Slu`ba za izuzetne zadatke) je izgleda poku{ala da obuzda Titove snage, te je {efu britanske misije pri Titovom [tabu pukovniku Vilijamu Dikinu, poslala ovaj radiogram: “Bejli javqa da partizani prijete napadom na Mihailovi}a kod Berana. Do sada Bejli uticao da se sukob sprije~i. Molimo tra`ite od Tita da se zalo`i i sprije~i gra|anski rat koji bi koristio samo Wemcima.”36 Komandant Zetskog ~etni~kog odreda pukovnik Bajo Stani{i}, je u nare|ewu komandantu Juri{nog bataqona od 24. septembra 1943. godine, naglasio ovo: “Pred toliko do sada prolivene bratske krvi u bratoubila~koj borbi, koju su izazvali i nametnuli partizani, potpomognuti tu|im agentima i pla}enicima, posle kapitulacije Italije na{ao sam se pobu|en i smatrao sam za du`nost, da ih pozovem ku}ama i da se jedan put prestane sa bratoubila~kom borbom i prolivawem bratske krvi. 291

Partizani nisu prihvatili ovaj moj apel, ve} su na isti odgovorili napadom mu~ki i podlo iz zasede na moje ~etnike 14. ovog meseca kod sela Stube-Nik{i}, kojom prilikom su ubili 7 a ranili 4 moja ~etnika. Ovaj se slu~aj ponovio 23. ovog meseca u Ozrini}ima gde su partizani ponovo napali i tom prilikom ubili 2, a ranili 4 ~etnika iz Nik{i}kog sreza. Gore navedena dva slu~aja su jasan dokaz da partizani `ele da produ`e bratoubila~ku borbu i prolevawe bratske krvi, te sam zbog toga prinu|en da ponovo primim nametnutu borbu od strane partizana, i ako s bolom u du{i povodom toga.”37 Krajem septembra 1943. godine, britanski general Henri M. Vilson, poslao je radiogram Dra`i Mihailovi}u. Na taj radiogram Dra`a Mihailovi} je odgovorio 23. oktobra ovako: “Sudbina balkanskih zemaqa i naroda me|usobno je povezana zato oni moraju biti u vezi a wihovi napori treba da budu zajedni~ki i ujediweni; iz toga razloga sam uspostavio veze i poma`em elemente narodnog otpora i van Jugoslavije a namjeravam i trudim se da pove`em takve snage u prijateqskoj savezni~koj Gr~koj, u Bugarskoj i u Albaniji; pa ~ak i u Rumuniji moji izaslanici uporno rade u tom smislu. Moram priznati da mi u svim poduhvatima komunisti prave velike te{ko}e i ometaju moj rad jer wima nije stalo do borbe protiv okupatora {to je samo prividno sredstvo da prikriju svoj pravi ciq koji je da se dograbe vlasti u zemqi. Me|utim jugoslovenska vojska iako je prema wima u polo`aju opravdane samoodbrane; komunisti su otvorili svoje redove bez razlike najgorim kvislinzima u zemqi – ust{ama – da bi popunili redove svoje vojske koja se ozbiqno osipa jer narod u ovim krajevima zemqe napu{ta komuniste. Usta{e koje su na{u zemqu izdale Nemcima i pod nema~kom za{titom pobile tokom rata sedam stotina hiqada Srba i lojalnih Hrvata, qude, `ene i decu, danas su na{le uto~i{te kod komunista nadaju}i se da }e mo}i da izbegnu odgovornost za svoje zlo~ine. To je obja{wewe za tako ~este napade komunista na jugoslovensku vojsku, napade koji se ~esto ~ine na o~igled britanskih oficira pridodatih partizanskoj komandi.”38 Britanski oficir za vezu i {ef podmisije “Alkali” Feret, poslao je svojoj centrali 14. novembra 1943. godine, radiogram ovog sadr`aja: “[estorica mojih uhoda potvr|uju napad crvenih. Crveni spalili prostorije odbora Grugr i pokupili hranu. Vrlo omrznuti od mje{tana ti crveni.”39 Prilikom odr`avawa ~etni~kog Ba{kog kongresa bili su prisutni svi zna~ajniji predstavnici predratnih stranaka. Predsjednik Socijaldemokratske stranke dr @ivko Topalovi}, uputio je poziv KPJ sa ovog kongresa, u kome se ka`e: “Neka komunisti~ka stranka obustavi gra|anski rat, koji je zapo~ela; neka likvidira posebno politi~ko vojno preduze}e; neka raspusti svoju posebnu partijsku vojsku; neka prihvati program obnove jugoslovenske dr`ave demokratskim putem, putem izraza slobodne narodne voqe i woj su vrata otvorena za ulaz u narodnu zajednicu.”40 Van Srbije, u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Kninskoj Krajini, ustani~ke snage u znatnom dijelu nijesu bile polarizovane, tj. nijesu se mogle podvesti pod ~etni~ke ili partizanske odrede. To su uglavnom bile konglomeracije. Kasnije u tim snagama dolazi do podjele na ~etnike i 292

partizane, a iz nekih jedinica, koje bi se globalno mogle identifikovati kao partizanske, znatan dio istupa i prelazi u ~etnike. Osnovni razlog za to je u tome, {to su komunisti poku{ali da ustani~koj vojsci nature ideolo{ko komunisti~ku pripadnost, i pretvore je u oru|e za izvo|ewe gra|anskog rata i osvajawe vlasti. U Crnoj Gori, ~lanovi ustani~kog komiteta u Andrijevici bili su majori: \or|ije La{i}, Veli~ko Bojovi} i Milinko Jankovi}; te kapetani: Mira{ Savi}, Dimitrije Vlahovi} i Vlado \uki}. ^lanovi vojnog komiteta u Beranama bili su: Kapetan I klase Pavle \uri{i}, kapetan I klase Mirko Babovi}, major Bo`o Joksimovi}, major Momir Cemovi} i kapetan I klase Radomir Popovi}-Rajo.41 U komandnom sastavu gerilskog odreda u Javorju u Bosni, bili su ovi qudi koji su kasnije pre{li u ~etnike: Mile Kecman – komandant odreda, Lazar Kecman – vodnik III voda, Petar \ilas i Simo Bursa} – desetari II voda.42 Prilikom reorganizovawa gerilskih odreda sa podru~ja O{treqa i Bosanskog Petrovca, u komandno osobqe postavqeni su sqede}i qudi koji su kasnije postali ~etnici: Mile Kecman – komandant I odreda bataqona, Vlado Mora~a – komandant II odreda bataqona, Mane Rokvi} – komandant IV odreda bataqona.43 U izvje{taju [taba NOP odreda za Bosansku Krajinu od septembra 1941. godine, upu}enom [tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, pored ostalog se ka`e:... “2/9. stigli smo u Mrkowi} Grad i uspostavili kontakt sa [tabom tih odreda kojima komanduje Uro{ Drenovi}. Naravno da smo odmah istog dana obi{li frontove i ustanovili jedno zadovoqavaju}e stawe sa vojnog gledi{ta...”44 Vaqa napomenuti, da }e Drenovi} kasnije postati jedan od najpoznatijih ~etni~kih komandanata u Bosni, i da }e mu partizani ubiti `enu i sina od dvije godine. Na zboru u Meqaku kod Pqevaqa 18. decembra 1941. godine, ve}i dio partizanske ~ete pre{ao je u ~etnike, i formirao ~etni~ku ~etu na ~elu sa podoficirom Milutinom Jelovcem. Ta ~eta u januaru 1942. godine, prerasla je u bataqon.45 Kowi~ki kapetan I klase Radojica Ron~evi} je u 13-julskom ustanku u Crnoj Gori, bio ~lan vojnog komiteta za Nik{i}ki srez.46 Pukovnik Bajo Stani{i} koji je u julskom ustanku u Crnoj Gori bio savjetodavni ~lan privremene ustani~ke Vrhovne komande, uspio je odvojiti dvije ~ete od partizana, i vojnici tih ~eta skinuli su petokrake.47 Neki ~lanovi Jahorinskog NOP odreda, odnosno wegovog komandnog kadra, pre{li su u ~etnike. To su bili: Mile Radovi} – komandant Ustikolinskog bataqona Jahorinskog odreda (ubijen kasnije od partizana – obj. A. Stamatovi}a), A}im Kova~ – komandir @e{~anske ~ete Ustikolinskog bataqona Jahorinskog odreda (poslije rata osu|en od komunista na dugogodi{wu robiju – obj. A. Stamatovi}a), Slobodan Trifkovi} – zamjenik komandanta Jabu~kog bataqona Jahorinskog odreda (ubijen od partizana 1944. godine obj. A. Stamatovi}a), Vaso Kova~ – komandir II Jabu~ke ~ete Jabu~kog bataqona Jahorinskog odreda (ubijen od partizana 1944. godine – obj. A. Stamatovi}a), Manojlo Radovi} – komandir Vite{ke ~ete Pre~anskog bataqona Jahorinskog odreda, Grujo Cvetanovi} – komandir Pre~anske ~ete Pre~anskog bataqona Jahorinskog odreda.48 Kapetan I klase Ivan 293

Ru`i}, bio je komandant Drobwa~ko-usko~kog NOP bataqona, a kasnije postao poznati ~etni~ki komandant na sjeveru Crne Gore.49 U no}i izme|u 31. marta i 1. aprila 1942. godine, od partizana se odvaja trgovac iz Ja{ovke u Bosni Rade Radi}, koji je do tada bio komandant IV NOP odreda. Radi} }e tako|e postati poznati ~etni~ki komandant u Bosni.50 Usqed otpo~iwawa gra|anskog rata od strane partizana, iz wihovih redova dolazi naro~ito u Crnoj Gori do masovnih dezerterstava, jer mnogi qudi nijesu htjeli zagaziti u bratoubila~ki rat. U pismu [taba Durmitorskog NOP odreda od 8. marta 1942. godine, Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, pored ostalog stoji: “Prema izvje{taju komandanta sektora od 6. ovog mjeseca vidi se da ni moral trupa poslije borbi nije na dostojnoj visini i da se nije mogao odr`ati... Iz drobwa~ke ~ete dezertiralo je 47 partizana i po{li su sa fronta svojim ku}ama, vojne vlasti su ih zadr`ale kod Boana, razoru`ale i pustile kao takve ku}ama. ^etvorica su zadr`ani kao panikeri i prvi dezerteri – kojima je sudio prijeki vojni sud i osudio ih na smrt strijeqawem i to: Stevu Pu{equ – negativnog tipa iz vremena Jugoslavije, poznatog dezertera sa Pqevaqa, koji je i ovog puta dezertirao, kukavi~ki i izdajni~ki napustio front Siwajevinskog sektora i za sobom povukao izvjestan broj partizana iz borbe. \urka Vilotijevi}a – sva{to~iwu i lupe`a, koji je i ranije osu|ivan za prqava djela, radi ~ega su mu skidani partizanski znaci. Dezertirao je sa Pu{eqom razbija~ narodnog fronta i pozadine. Nova Petkovi}a, poznatog dezertera i panikera sa Pqevaqa, koji je i ovoga puta dezertirao. [}epana Drin~i}a, neprijateqa narodne borbe, dezertera i panikera. Danas 8. III smrtna kazna nad tom ~etvoricom dezertera izvr{ena je u Boanu u 700 sati izjutra.”51 [tab Cucko-}ekli}kog NOP bataqona je 11. marta 1942. godine poslao pismo [tabu Lov}enskog NOP odreda, u kome je pored ostalog naglasio: “Dana 22. januara 1942. godine do{la je jedna grupa partizana i nepartizana koja je istupila sa parolama pete kolone i to: Za{to nam stalno bacate pra{inu u o~i, i da treba da znaju kuda su wihova bra}a 59 Cuca, da ne}e u rat sa bra}om Vasojevi}ima i sl...”52 U pismu ~evsko-bjeli~kog partijskog biroa od 11. marta 1942. godine, neimenovanom pretpostavqenom partijskom organu stoji: “Dezertiralo je 10 partizana govore}i da oni nijesu za bratoubila~ki rat, da ne}e i}i u Vasojevi}e, a da }e se boriti protiv Talijana...”53 Predstavnik Rejonskog komiteta Pive u pismu od 12. marta 1942. godine, upu}enom OK KPJ za Nik{i}, rekao je pored ostalog ovo: “Naime, jedinica u kojoj je on radio, i to ~itava pokazala se apsolutno kolebqiva i zauzela izdajni~ki stav po pitawu likvidacije Tadijine. Ista je sastavqena od Tadi}a, bli`ih ro|aka Tadijinih, a ve}inom intelektualaca, ona je naturila masama stav da ga ne treba likvidirati. Ali vjerujemo da raspolo`ewe masa ne ide dotle da bi se zbog wegove likvidacije mogli izazvati eventualni sukobi. Samo radi se o tome da bi takva jedinica, koja se pretvorila u obi~nu familiju, odnosno boqe re}i ta banda 294

bile spremna da izazove cijepawe, bar jednog dijela masa od na{e partije. Ovo govorimo zato {to mase jedan dio wih smatraju komunistima jer se nijesu kompromitovali onako kao Tadija. Saslu{avawe Tadijino je izvr{eno u prisustvu jedinice Tadi}a i nekih drugova iz ostalih jedinica. Tadi}i su uglavnom do{li, ne zato da bi se ne~emu nau~ili, slu{aju}i kukavi~ke i la`ne Tadijine iskaze, ve} zato da bi ga oslobodili od zaslu`ene smrtne kazne. Drugovi iz RK (rejonskog komiteta – obj. A. Stamatovi}a) nijesu bili prisutni ovom saslu{awu, izuzev 2 Saslu{awu je prisustvovala i drugarica Nela. Iako su prema Tadijinim iskazima Tadi}i bili svjesni zlo~ina koji je izvr{io, iako su priznali otvoreno da takav postupak jednog ~lana Partije zaslu`uje smrt, ipak su uporno branili izdajni~ki stav da ga ne treba strijeqati, pravdaju}i to nekom wegovom neizvjesno{}u i nemawem inicijative. Dr`awe ostalih partijaca bilo je isto tako prili~no kolebqivo, izuzev duga Milana, ~lana RK. Strijeqawe nijesmo izvr{ili, ne zbog raspolo`ewa masa, ve} zbog izdajni~kog dr`awa pomenutih partijaca i wihove spremnosti da naprave nove zlo~ine prema Partiji, samo da bi osvetili svog ro|aka. A kad je drug @arko pisao da ga treba strijeqati, ako je raspolo`ewe masa za to, sigurno mu ni na kraj pameti nije bilo da }e partijci zauzeti ovakav stav i uticati negativno na raspolo`ewe mase. Iz ovog izlazi, da na{ stav koji je bio odlu~an i i{ao u potpunosti u prilog wegovoj likvidaciji nije mogao biti sproveden u `ivot kao partijska odluka. Drugim rije~ima zna~i, da su ~lanovi partije otkazali poslu{nost prema Partiji. I ne samo to, nego su zauzeli i neprijateqski stav prema woj. Eto zbog ~ega nijesmo mogli donijeti sami odluku o wegovoj likvidaciji. Posledwa mogu}nost ispuwena je time, {to smo Tadiju poslali ku}i, pod uslovim: da se nikuda ne kre}e i da nigdje nosa ne pomaqa do kona~ne odluke Partije. A va{a odluka obzirom na ovakvu situaciju i u samoj na{oj partijskoj organizaciji trebala bi da bude brza i odlu~na, kako bi koristila ozdravqewu na{e Partije.”54 [tab Lov}enskog NOP odreda, je u svom izvje{taju upu}enom 14. marta 1942. godine Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, napisao ovo: “Politi~ko stawe u Katunskoj Nahiji se pogor{alo posledwih dana. Po~eli su tamo stizati dezerteri sa fronta u Vasojevi}ima, nai{li su na neke slabije jedinice koje su ih do~ekale i usprotivili se wihovom razoru`awu, kako je tra`io [tab bataqona peta kolona je ovom pojavom dezertera mnogo ohrabrena i hvata maha. Tako da u Katunskoj nahiji danas imamo dvije ~ete partizana, jednu iz Cucko-}ekli~kog, drugu iz ^evskobjeli~kog bataqona koje fakti~ki otkazuju poslu{nost, a imamo u ^evskoj op{tini oko 70-90 seqaka koji pod uticajem pete kolone uzimaju oru`je, dr`e stra`e i osje}aju se kao nama protivni~ka vojska.”55 U nare|ewu Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru od 15. marta 1942. godine upu}enom [tabu Nik{i}kog NOP odreda stoji: Primili smo va{e pismo br. 166 od 13. o. m. i na isto odgovaramo: 1. Iz va{eg pisma vidimo da je panika i demoralizacija partizana obuhvatila, u izvjesnom dijelu, i va{e djelove. Brzom intervencijom i op{tim mjerama protiv pete kolone morate po sve razbiti i ponovo po295

vratiti moral i disciplinu od partizana. Brze i energi~ne mjere u dana{woj situaciji jesu najboqi qekovi i najboqe o`ivqavawe partizanskih redova.”56 [tab Durmitorskog NOP odreda, u svom izvje{taju Vrhovnom {tabu NOP odreda i DV Jugoslavije od 15. marta 1942. godine, pored ostalog je kazao: “Izvjestili smo vas o slu~aju qudstva Kosani~ke i Leverske ~ete sa teritorije Kosani~kog bataqona, a to je da je 70 partizana sa polo`aja u Kosanici isti napustio i oti{li u Pqevqa, te se predali ~etnicima...”57 “U plemenima koja su se odmetnula radimo da osiguramo kontakt sa masama i omogu}imo politi~ki rad i uno{ewe propagandnog materijala. Isto tako organizujemo trojke koje }e u pozadini likvidirati petokolona{e”, napisano je pored ostalog u izvje{taju PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 15. marta 1942. godine, upu}enom CK KPJ.58 U izvje{taju [taba Zetskog NOP odreda od 16. mata 1942. godine, [tabu Lov}enskog NOP odreda pi{e: “Upu}uje se natrag Gorwoqe{anska NOP ~eta koja je ostala ovamo du`e na polo`aju. Ona se bila pokolebala i izgubila samouvjerewe. Disciplina u woj nije odgovaraju}a. Partizani u woj nijesu dovoqno svjesni zna~aja borbe i du`nosti koje moraju izvr{avati. Ovo je prouzrokovano time {to su prvi put bili daqe od svojih ku}a i u akcijama protivu pete kolone. Osim toga, ~uli su bili za borbe u Qe{anskoj Nahiji, a pored toga ovamo je situacija bila dosta te{ka, po{to je bila plima od reakcije, pa su se bojali takvog iznena|ewa, koje bi ih dovelo u te`ak polo`aj ili osramotilo.”59 [tab Gorwozagara~ke NOP ~ete, je u pismu od 19. marta 1942. godine komandantu komansko-zagara~kog NOP bataqona naglasio ovo: “Po{to se desio ovaj slu~aj da se iz sastava ove ~ete mu~ki odvedu dva [}epanovi}a, Lazar i Milutin koji se jo{ ni do danas nijesu vratili u sastav ove ~ete. Prema gore izlo`enom molim da se navedena bra}a [}epanovi}i vrate u sastav ove ~ete 20. marta do 12 ~asova i da se ta~no nazna~i ime lica koje je navedene qude odvelo i po ~ijem nare|ewu. U protivnom ako se sjutra do 12 ~asova ti qudi ne budu vratili ova ~eta ubudu}e ne}e uop{te izvr{avati nikakva nare|ewa niti koje partizanske vlasti. Ovo tra`ewe poti~e otuda po{to su dva [}epanovi}a do sada poznati kao potpuno ispravni i po{teni qudi i gra|ani op{tine zagara~ke i nisu mogli biti odvedeni bez znawa ove ~ete niti se pak ubudu}e dozvoqava nikakvo odvo|ewe lica iz sastava i sa teritorije ove ~ete... Komandir Vuko Kekovi}.”60 Povodom doga|aja u Gorwem i Dowem Zagara~u, reagovao je svojim pismom od 20. marta 1942. godine, komandant Komansko-zagara~kog NOP bataqona, koje je uputio [tabu Lov}enskog odreda, u kome je naglasio: “Izvje{tavamo vas slede}e da je ~eta Dowo Zagara~ka otkazala poslu{nost komesaru svoje ~ete. Tako da na sastanku no}a{wem su istupili sa... (ovdje je dokument dijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi}a) kao i ~eta Gorwa. Pozvali su komandira da ostane sa wima kao komandir on je odbio i do{ao u ovaj {tab. Kosovolu{ki bataqon bio je dao jednu ~etu koja je bila u pripravnosti u Dowi Zagara~ ali su oni 296

izgnani sa wine teritorije. Kao {to vidite stawe je vrlo te{ko, pa ni sam ne znam {to da se radi...”61 Primiv{i ove informacije, PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak, je u pismu od 24. marta 1942. godine CK KPJ naglasio: “U pismu od 15. o. m. pisali smo da se u Crnoj Gori iz dana u dan stawe pogor{ava. U op{tini Zagara~koj dvije ~ete partizana otkazale su poslu{nost i, kako smo obavije{teni, partizanima se onemogu}ava prolaz kroz ovu op{tinu. Usqed raspadawa jo{ nekih partizanskih jedinica, prekinuta nam je veza sa Cetiwskim OKtom i Lov}enskim odredom.”62 U pismu Cucko-}ekli}kog bataqona iz prvih mjeseci 1942. godine, [tabu Lov}enskog NOP odreda, se ka`e: “Prema posledwem izvje{taju ovog {taba o stawu na na{em podru~ju i posle ubistva izdajnika Mata Bigovi}a stawe je slede}e: Naredili smo da ga ukopaju bez kukawa i lelekawa i objasnili narodu za{to je ubijen i nazvali ga petokolona{em i izdajnikom. Bilo je gun|awa od wegovih, ali se sve svr{ilo bez galame i vike i oni su oti{li svojim ku}ama. Sjutra dan su se okupili ~itava ~eta malocucka, na grobu po~eli lelekat, vikat i prijetit, od nas iz [taba nije bio niko... Peta kolona za jednu no} uspjela je da organizuje sve partizane i seqake protiv ubijstva Mata Bigovi}a i tra`ili su ubojstvo politi~kog komesara na licu mjesta. Zatim je ~itava ~eta otkazala poslu{nost da ide u akciju u Vasojevi}e tj. nigdje ne}emo i}i u borbe protiv bra}e ~ak ni protiv stare Jugoslavije... Po{to se nije odazvala ~eta malocucka pozivu u akcije na Vasojevi}e je odrekla poslu{nost, te ovaj [tab bataqona nije uputio osmoricu partizana u iste...”63 Zarobqeni partizan Qubomir Miqanov Zekovi} iz [aranaca kod @abqaka, je na saslu{awu pred ~etni~kom komisijom aprila 1944. godine, izjavio je pored ostalog ovo: “U VII brigadu stupio sam nasilno i prikqu~en sam istoj u Kola{in kada je ista putovala za Ku~e... Kada su nastupali nacionalisti (tj. ~etnici – obj. A. Stamatovi}a) na mjesto gdje sam se nalazio kao stra`ar na dno Doweg Meduna ja nisam htio pucati na wih ve} sam se wima predao... Ja sam se sa desetinom dogovorio da bje`imo iz partizana u nacionaliste ali nisam poznavao teren i nikoga od nacionalista, kome bih se mogao uputiti.”64 Da su partizani, odnosno komunisti koji su ih predvodili, odgovorni za izazivawe gra|anskog rata, svjedo~i i nekoliko dokumenata, u kojima se vidi da je prioritet borbe partizana, bila ne boba protiv okupatora, nego protiv ~etnika. Tako je Glavni {tab NOP odreda za Crnu Goru i Boku, u svom nare|ewu od 26. februara 1942. godine, [tabu Nik{i}kog NOP odreda napisao: “Mi mislimo da bi u dana{woj situaciji bilo potrebno da vi jedan dio va{ih snaga povu~ete iz Hercegovine, a da drugovi u Hercegovini, nastave sa ~i{}ewem terena od pete kolone, pa makar okupatora mawe uznemiravali. Borba protiv pete kolone u dana{woj situaciji treba da bude jedna od najva`nijih ta~aka.”65 U nare|ewu Vrhovnog {taba NOP odreda i DV Jugoslavije II proleterskoj brigadi, od 7. marta 1942. godine, stoji: “Mi smo vam ve} ranije rekli da na prvom mjestu treba da je borba protiv doma}ih izroda – ~etnika, petokolona{a i razbija~a narodne borbe. Za vrijeme likvidacije tih 297

bandita borbu sa okupatorom treba izbjegavati...”66 Tako|e Vrhovni {tab NOP odreda i DV Jugoslavije, je 10. mata 1942. godine, izdao nare|ewe Ivanu Milutinovi}u i Mo{i Pijadi, koji su rukovodili partizanima u Crnoj Gori, ovog sadr`aja: “Dok ne uni{tite ~etnike, izbjegavajte borbu sa Talijanima sem kada je nemogu}e da se to izbjegne ili kada je sigurno da }ete do}i do oru`ja i materijala.”67 Posebnu tematiku istra`ivawa, predstavqaju martovski pregovori 1943. godine, izme|u Wemaca i partizana, i sklapawe ugovora u Gorwem Vakufu. U jednoj od tih ta~aka, partizani su naglasili da su im ~etnici glavni neprijateqi. O ovoj problematici bi}e vi{e rije~i u jednom od narednih poglavqa. Vojvoda pop Mom~ilo \uji}, je u poruci Dra`i Mihailovi}u iz nenazna~enog mjeseca 1944. godine, napisao ovo: “Partizane Nijemci i usta{e pu{taju da mirno prolaze sa svojim kolonama a tra`e}i kavge i megdana iskqu~ivo sa odredima Jugoslovenske vojske u Otaybini.”68 Ameri~ki pukovnik Robert H. Mekdauel, {ef ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu, je u pismenom odgovoru Komitetu za pravedno su|ewe Dra`i Mihailovi}u u Wujorku 1946. godine, nazna~io pored ostalog ovo: “U tom trenutku snage mar{ala Tita pod komunisti~kim vo|stvom napale su Mihailovi}eve snage velikom du`inom fronta. Tome napadu su bili svjedoci dolepotpisani li~ni i wegov {tab. Da bi napali Mihailovi}eve snage koje su se ba{ tada tukle protiv Wemaca Titove snage su se povukle kroz pojas wema~kih garnizona u Zapadnoj Moravi ne osvr}u}i se na Wemce. Od tada glavni ciq Titovih snaga u zapadnoj Srbiji bio je ne da se bore protiv Wemaca, ve} da se do~epaju Mihailovi}a i ameri~ke misije. Niz takvih napada natjerao je generala Mihailovi}a da se povu~e u Bosnu.”69 Komunisti ne samo da su davali prioritet borbi sa ~etnicima u odnosu na okupatora, nego su u pojedinim krajevima u vrijeme ustanka, bili potpuno minorni, odnosno ~etnici su u potpunosti organizovali ustanak protiv okupatora i usta{a. Jedan od komunisti~kih vo|a na Trome|i, Stevo Sr|i}, poslao je 21. jula 1941. godine, izvje{taj sekretaru Sreskog komiteta KPJ za Bosansko Grahovo i Drvar, u kome se po mjestima opisuje stawe. Za Knin se ka`e: “Knin – Doznajemo da tamo postoji partizanska }elija. Uputili smo tamo dva na{a druga. Gradski komunisti se najboqe ne snalaze u ovoj na{oj seqa~koj borbi. Izgovaraju se da nisu dobili odobrewe od svog rukovodstva iz Splita. Bilo bi se dobro uputiti nekoga u Split radi konkretnog dogovora sa Dalmatincima.”70 O ustanku u Kninskoj Krajini i Dalmaciji poznati komunisti~ki rukovodilac dr Vladimir Bakari} kazao je ovo: “Prvi problem u Dalmaciji je bio taj, {to rukovodstvo nije znalo za na{ program {iroke akcije i nisu, izgleda dijelili na{u orjentaciju na {iroku, op}enarodnu bazu ustanka. O tome su diskusije stalno trajale neko vrijeme.”71 U pismu PK KPJ za Hrvatsku, upu}enom CK KPJ, u vezi sa ustankom u Kninskoj Krajini se ka`e: “Pravoslavni elementi, koji su pobjegli pred usta{kim krvolocima u {umu, da spase svoj `ivot, zaista su spremni za borbu, ali se nalaze u rejonima kod Livna i Knina, gdje su na{e partijske organizacije vrlo slabe ili ih uop}e nema. Umjesto partije anga`irali su se veli298

kosrpski elementi koji u Kninskom i Drni{kom kraju dominiraju.”72 U podru~ju MK KPJ za Knin, krajem 1941. godine, bilo je svega 27 ~lanova partije, {to govori o minornosti komunista u ovom kraju u ustanku.73 Neki od komunisti~kih rukovodilaca u Crnoj Gori, poput \oka Pajkovi}a, dovodili su svojim posqeratnim pisawima sami sebe u kontradiktornost. Tako ovaj poznati komunista iz andrijevi~kog kraja, u svojoj kwizi “Tokovima revolucije” pi{e: ...“Sjutradan ujutru Mjesni komitet Partije, koji je istovremeno bio i {tab, razmatrao je situaciju na po~etku oru`ane borbe. Ali ve} oko 900 ili 1000 ~asova ~ula se jaka pucwava baca~a iz italijanskih garnizona. Ne znaju}i o ~emu se radi, pretpostavqali smo da Italijani pucaju da bi zapla{ili ustanike. No kad smo ~uli i pucwavu s druge strane, shvatili smo da se borba nastavqa. Novi sukob je trajao tokom cijelog dana, a u sumrak su na{i odredi u{li u prvu ulicu grada i uskoro oslobodili jedan dio Berana. Iz karabiwerske stanice u gradu u kojoj je bilo oko 40 italijanskih vojnika, karabiweri su se uporno branili. Zbog takve situacije, uve~e 17. jula, zakazali smo savjetovawe, na koje su osim ~lanova Mjesnog komiteta KPJ pozvani i drugi politi~ki qudi iz grada, kao i izvjestan boj oficira biv{e jugoslovenske vojske. Razgovarali smo kako da savladamo karabiwerski garnizon. Tom savjetovawu je bio prisutan i Pavle \uri{i}, oficir biv{e jugoslovenske vojske, koji je kasnije postao izdajnik. On je izradio plan napada na grad, i mada se protivio da nam ga preda, a postavqaju}i pitawe ko rukovodi ovom borbom, mi smo na osnovu toga plana sjutradan krenuli u akciju...”74 Pajkovi} kao {to se vidi ovdje tvrdi da je MK KPJ bio ustani~ki {tab, a taj {tab ne zna o ~emu se radi na popri{tu borbe, i po pucwavi shvata da se ona nastavqa. Pajkovi} tako|e priznaje da su komunisti sara|ivali sa Pavlom \uri{i}em, i da je on napravio kao profesionalni vojnik, odnosno oficir plan napada na Berane. \uri{i} je bar prema pisaniji Pajkovi}a, odbio da plan preda komunistima, ali ne razja{wava kako su onda komunisti prema tom planu oslobodili Berane? Pajkovi} nazna~ava da je \uri{i} kasnije postao izdajnik. Otkud je \uri{i} mogao postati izdajni, kad se borio protivu Italijana? Sve ovo pokazuje da komunisti nijesu organizovali ustanak, niti su vodili ustanike u borbama. Komunisti, odnosno wihovi re`imski istori~ari, pola vijeka ~etni~ki pokret prikazivali su kao reakcionarnu spregu oficira, konzervativnih intelektualaca, bur`oazije, kulaka i sve{tensta. Oni su time htjeli opravdati gra|anski rat koji su poveli, pored ostalog i sa socijalnog aspekta i aspekta agrarne reforme. Od 30. novembra do 2. decembra 1942. godine, u [ahovi}ima od Bijelog Poqa, odr`ana je konferencija ~etni~kih komandanata iz Crne Gore i Starog Rasa. U zapisniku sa ove konferencije, se pored ostalog ka`e: “...Sekule Bogavac, u~iteq (Berane). Da se zemqa dadne pored seqacima i ni`im ~inovnicima, jer }e je wihove porodice same obra|ivati... Milan Perovi}, u~iteq ([avnik). Izja{wava se za pove}awe dece. Da seqak ne prodaje dobivenu zemqu. Da se i za ~inovnike uvede privredni rad za ferije kako ne bi bilo iznena|ewa... 299

Milo{evi} Vladimir, student medicine (Andrijevica). Lekari da budu dr`avni slu`benici. Da se pozabave socijalnim pitawem. Oduzeti pravo privatne prakse. Bolnice besplatne. Ambulante i stanice da postoje po selima...”75 Vaqa napomenuti da su ovoj konferenciji prisustvovali ~etni~ki komandanti Pavle \uri{i} i Zaharije Ostoji}. Na kraju konferencije donijeti su zakqu~ci u 17 ta~aka. Interesantne su naro~ito ta~ke 5 i 10 Tako se u ta~ki 5 ka`e: “Privatna svojina je zajedni~ka, a wen obim mora se ograni~iti za onom u op{tem interesu. Zemqa pripada onome koji je obra|uje. Veliki privatni posedi moraju se ukinuti i staviti dr`avi na raspolagawe. Ovo }e dr`avi olak{ati potpuno re{ewe agrarne reforme. Agrarno pitawe mora biti re{eno potpuno i pravilno. Celokupna industrija mora biti u dr`avnim rukama. Velika trgovina mora biti u dr`avnim rukama, a mala u privatnim kontrolom dr`ave. Privreda treba da bude izgra|ena na principu dr`avnog zadrugarstva. Trgova~ki poslovi, nov~ani krediti i zavodi moraju biti u dr`avnim rukama.” U ta~ki 10 se ka`e: “Obavezno se mora doneti: Zakon o korupciji, koji }e stalno predvi|ati koja dela spadaju u dela korupcije. Za korupciju postoji samo jedna kazna-smrt. Zakon o ispitivawu privatne imovine od 1918. do danas. Zakon o krivi~noj odgovornosti svih onih koji su doprineli na bilo koji na~in propasti dr`ave.”76 Na konferenciji u Andrijevici 30. jula 1941. godine, u~esnici su poslali Sreskom narodnooslobodila~kom odboru pismo u kome se ka`e: “Tra`imo reorganizaciju sreske vojne komande pa da u wu u|u samo stru~na lica i vojni~ki najpotkovaniji qudi i oficiri i da se sreski narodnooslobodila~ki odbor preimenuje u civilni odbor i bude sastavqen od qudi od autoriteta.”77 Ovdje se potvr|uje teza, da su komunisti naturili svoje tzv. narodnooslobodila~ke odbore, kao organ vlasti narodu. Na osnovu ovoga i sli~nih primjera, vidi se da je narod prozreo tu wihovu igru, i da su komunisti nai{av{i na otpor ve}ine naroda, otpo~eli sa gra|anskim ratom. U toku qeta 1941. godine, u Beogradu je formiran odbor sastavqen od predstavnika politi~kih, nacionalnih, omladinskih i kulturnih organizacija. Ovaj odbor trebalo je da bude savjetodavni organ Dra`e Mihailovi}a. Odbor su ~inili: advokat Vidan Blagojevi} iz Narodne radikalne stranke, advokat Miodrag @ivanovi} iz Demokratske stranke, Jovo Popovi} iz Zemqoradni~ke stranke, Stevo Stankovi} iz Srpskog kulturnog kluba, u~iteq Dimnik iz U~iteqskog udru`ewa, pravnik Milija Jani}ijevi} iz Omladinskog fronta za odbranu otaybine, privatni ~inovnik Milivoje Mati} iz Beogradske trgova~ke omladine, i zamjenik starje{ine Saveza sokola Vladimir Belaj~i}. Ovaj odbor bio je kratkog vijeka, jer je otkriven od Gestapoa, a ve}ina wegovih ~lanova bila je pohap{ena.78 Krajem oktobra 1941. godine, komanda vojno~etni~ke organizacije u [umadiji, je objavila proglas u kome se pored ostalog ka`e: “Cela zemqa je organizovana u vojno ~etni{tvo, u ~ijim se redovima nalaze ispravni srpski oficiri, podoficiri i obveznici, ali u {umama ima i druga organizacija, organizacija partizana, koja izvodi izvesne operacije koji 300

nisu u skladu sa idejom vojske ve} za sobom imaju politi~ku i li~nu pozadinu, koja dovodi do nesloge. ^etni~ka organizacija dobija pozive za pregovore od raznih partizanskih grupa, ali po{to se ~etnici bore samo u okviru date zakletve za kraqa i otaybinu, nisu ovla{}eni da pregovaraju sa bilo kojom grupom. Pozivamo partizane da se bore zajedno sa ~etnicima, ali samo u okviru polo`ene vojni~ke zakletve. Pozivamo svu bra}u Srbe da budu spremni za zajedni~ku borbu protiv vekovnog neprijateqa svih Slovena a naro~ito Srba.”79 Kako je po~etkom novembra 1941. godine, do{lo do sukoba ~etnika i partizana, 6. novembra u 1130 ~asova, komandant ~etni~kog odreda u ^a~ku major Radosav \uri}, uputio je komandantu ^a~anskog NOP odreda ultimativne uslove za prekid neprijateqstava u deset ta~aka. U prvoj ta~ki on je napisao: “Preformirawe partizanskih jedinica koje su do sada bazirane na politi~koj osnovi u postoje}e vojno~etni~ke odrede pod komandom pukovnika gospodina Dra`e Mihailovi}a, koji je za to naimenovan ukazom W.V. Kraqa.” U ta~ki petoj stoji: “Obostrano skidawe znakova koji nemaju obele`je Jugoslovenske vojske.” U ta~ki sedmoj stoji: “Od preformiranih partizanskih odreda, ko `eli mo`e u}i naoru`an u jugoslovensku vojsku u ciqu nastavqawa borbe protiv okupatora. Ostali imaju predati oru`je, da bi se dalo onima koji ho}e da se bore pod vojni~kom zastavom.”80 Dana 29. novembra 1941. godine, Jugoslovenska vlada u Londonu poslala je radiogram preko kapetana Djuena T. Hadzona, ~lana britanske misije pri {tabu Dra`e Mihailovi}a, ovog sadr`aja: “Vlada W.V. najsrda~nije ~estita Mihailovi}u zbog sporazuma postignut sa partizanima. Ona }e biti zahvalna ako Mihailovi} prenese ~estitawa jugoslovenskim rukovodiocima koji su doprineli sporazumevawu.”81 Kapetan jugoslovenske vojske Leka Vujisi} i sudija Batri} Rako~evi}, zajedno sa komandirom (majorom) biv{e crnogorske vojske Ivanom Bulatovi}em izdali su 30. novembra 1941. godine proglas Prekobr|anima i Rov~anima. U tom proglasu pored ostalog se ka`e: “Pozivamo cio narod da stane na stranu ove ~etni~ke akcije. Prihva}amo se ~etovawa kao najslavnije relikvije na{e tradicije jer je Srbin kroz ~etovawe stvorio slobodu i izgradio svoju tradiciju. Naprijed bra}o i sestre u ~etni~ke redove za slobodu i pobjedu Jugoslovenske misije u svim pravcima. Tra`imo zajedni~ki front nacionalne borbe i pozivamo da se zaborave bezna~ajna politi~ka uvjerewa. Na{ je ciq borba protiv neprijateqa a ne protivu na{e bra}e.”82 Dra`a Mihailovi} je 20. decembra 1941. godine, poslao instrukciju |eneral{tabu majoru \or|iju La{i}u i kapetanu I klase Pavlu \uri{i}u. U ta~i sedmoj predvi|eno je ka`wavawe svih onih koji su izdali dr`avu u aprilskom ratu i poslije wega. U ta~ki devetoj se ka`e: “Treba osigurati jedno politi~ko tijelo koje }e voditi dr`avni brod merom op{tenarodnih interesa i te`wi.”83 U rezoluciji predstavnika op{tine Qevore~ke i Preakobrdske, od 23. decembra 1941. godine, pored ostalog se ka`e: 301

“...4. Pokret se kona~no ogra|uje od svake me|usobne naro~ito bratoubila~ke borbe, bez obzira na razliku u ideolo{kim i socijalnim pitawima. Sledstveno tome pokret }e smatrati, da }e odgovornost za eventualnu me|usobnu borbu, koju pokret kona~no iskqu~uje snositi svaka ona grupacija koja pribegne ovom... (na ovom mjestu dokument je dijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi}a) putem nasiqa i ubijawa, po{to je ovo upereno iskqu~ivo protivu nacionalnog opstanka i wegove ~asti i ponosa. 5. Ukoliko bi eventualno bilo produ`eno sa ubijawem pojedinih qudi iz naroda, s pqa~kom i nasiqem ma kakve vrste... (na ovom mjestu dokument je dijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi}a) pokret ne `eli ovakvu borbu, bi}e po osve{tanom principu nu`ne odbrane, preduzeta odmazda do istrebqewa svih onih elemenata koji stoje na gledi{tu da se putem krvi i revolucije ostvaruju osvetni~ki i socijalni ciqevi. 6. U svrhu izvo|ewa postavqenog ciqa pristupa ostvarewu pokretnih jedinica, koje }e stalno krstariti na terenu... (na ovom mjestu dokument je dijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi}a) organizovanih bataqona, da se ve} pored postavqenog ciqa u borbi protiv okupatora obezbedi unutra{wi mir i poredak od razornog rada svake one skupine koja ide protiv opstanka i interesa na{eg naroda... 8. Svakom onom koji radi na {tetu ~asti i dostojanstva i opstanka na{eg naroda, stavqaju}i se u slu`bu neprijateqa, sudi}e mu iskqu~ivo NARODNI SUD, ~ija su pravila i organizacija propisana. Apelujemo na sve rodoqubive gra|ane sviju krajeva Crne Gore da se svrstaju u POKRET NACIONALNE BORBE, jer }e najboqe na taj na~in izvr{iti svoj dug prema domovini i jedino tako sprije~iti me|usobnu tragediju koja se ve} u Crnoj Gori po~ela odvijati. U ime op{tine Prekobrdske 1. Batri} Rako~evi}, sudija 2. Petar Tomovi} 3. Mitar Ra... (ne~itko – obj. A. Stamatovi}a) U ime op{tine Qevore~ke 1. \or|e M. La{i}-major 2. Leka Vujisi}-kapetan 3. Marko Boj...(ne~itko)”84 Dana 7. januara 1942. godine, major \or|ije La{i} izdao je proglas, u kome je pored ostalog napisao ovo: “Formirajmo svoje jedinice na ~isto nacionalnoj osnovi i ne dozvolimo da posebne politi~ke grupacije rastr`u na{u narodnu snagu i iskori{}uju je u ~isto partijske svrhe, te da nam onemogu}e izvr{ewe uzvi{enog zadatka koji je od presudnog zna~aja za na{u budu}nost. Komunisti~ka partija koja ne poznaje po svom programu ni srpstvo ni slovenstvo, ni brata za brata, ni porodicu ni na{u svetu vjeru, ve} su joj svi narodi jednaki i svi su drugari samo jesu li wihova partija makar da je Tur~in, Arnautin, Jevrej, Italijan ili ma ko drugi.”85 U izvje{taju velikog usta{kog `upana i usta{kog sto`ernika velike `upe Bribir i Sidraga Davida Sin~i}a, upu}enom Anti Paveli}u od 7. februara 1942. godine, pi{e: “Poja~ana akcija u promiybenom i orga302

nizatorskom smislu tekli}a generala Dra`e Mihailovi}a, vo|e pobune u Srbiji i Bosni, koji `eli i ho}e povezati akciju komunista i svih grkoisto~waka a protiv na{ih vlasti i na{ih i italijanskih vlasti. Osje}a se namjera Dra`e Mihailovi}a osujetiti akciju smirewa i podjele mogu}u grkoisto~wacima na komuniste i antikomuniste sa svrhom da siju zdru`i u borbi protiv nas i Talijana. Ovi tekli}i i ova primjedba slu`e se dokazivawem sigurne pobjede Rusije i Engleske, te kod seqaka nailazi na uspjeh.”86 Pukovnik Bajo Stani{i} odr`ao je narodni zbor u Dowim Rsojevi}ima, a poslije toga je narodu razdao proglas, u kome se pored ostalog ka`e: “Ja kao jo{ nepredat borac pozivam sve ~estite sinove ovih kr{a, da se zbiju u guste redove i oslobode: svoje ogwi{te, svoju wivu, svoju planinu, svoje selo i svoj grad. Sa mnom, odnosno sa mojom organizacijom su bratska Rusija i plemeniti saveznici Engleska i Amerika. Onog ~asa kad bude izvojevana sloboda narodnooslobodila~ka vojska }e prepustiti narodu da sam suvereno odlu~i i ustanovi oblik vladavine i narodnog ujediwewa, koji bude odgovarao najboqe wegovim potrebama i `ivotu. Dakle prvo Sloboda, pa poslije politika.”87 Pukovnik Stani{i} je 24. februara izdao jo{ jedan proglas, u kome je naglasio: “Komunisti su krivi za bratoubila~ki rat, i ja taj rat primam i vodi}u ga svom snagom svoje narodne vojske sve dotle dok se vite{ki duh naroda ovih kr{eva ne oslobodi od komunisti~kih okova. Pravim bitnu razliku izme|u partizana, koji su zavedeni, i ~lanova KPJ, koji partizane iskori{}avaju u svrhu svoje partije.”88 Sredinom juna 1942. godine, u ~etni~koj organizaciji mladenova~kog kraja, po~eli su dominirati pripadnici Zemqoradni~ke stranke. Kada je Dra`a Mihailovi} dobio takvu informaciju, on je poslao depe{u majoru Vladislavu Dodi}u, ~etni~kom komandantu u mladenova~kom kraju, u kojoj je kazao: “Jako se me{ate u stvari u koje niste pozvati. Suvi{e preporu~ujete qude iz Zemqoradni~ke partije a kudite druge. Zapamtite: Vi ste oficir i ako ovako produ`ite gubim poverewe u Vas. Ovo nije politi~ka partija...”89 Povodom poku{aja pripadnika Zemqoradni~ke stranke da dominiraju u ~etni~kom pokretu, na~elnik Operativnog odjeqewa ~etni~ke Vrhovne komande major Zaharije Ostoji}, napisao je pored ostalog Lazaru Trkqi, ~lanu Zemqoradni~ke stranke i pripadniku ~etni~kog pokreta ovo: “Primetili smo da pojedini zemqoradnici koriste na{ pokret za politi~ki rad. Ti zna{ da smo mi iznad partija ~isto vojni~ki. To je komandantovo nare|ewe i ono mora biti svetiwa za svakoga na{eg saradnika.”90 U vezi sa sli~nom problematikom, Dra`a Mihailovi} je u depe{i od 10. jula 1942. godine, upu}enoj komandantu Cerskog ~etni~kog korpusa kapetanu Dragoslavu Ra~i}u naglasio: “Poverqivo samo za Vas: Bosanski {tab ima qudi politi~kih ambicija. Taj {tab imao je ~ak i Bosansku vladu. Te`wa mi je da ih razjurim i od wega stvorim vojni~ki organ.... Svaki politi~ki rad u Bosni i svuda treba da se onemogu}i. Ponavqam: onemogu}i. Pozdrav ^i~a.”91 303

Na ve} pomiwanom sastanku sa pot~iwenim komandantima u Zimowi}a kuli u Hercegovini, 13. jula 1942. godine, Dra`a Mihailovi} je vojvodama Iliji Trifunovi}u-Bir~aninu i Petru Ba}ovi}u dao pismene instrukcije za rad. U poglavqu tih instrukcija sa naslovom: “Stav prema politi~kim strankama i pokretima”, Mihailovi} je napisao: “Ukoliko nisu germanofilske, tra`iti da sara|uju na ~isto jugoslovenskoj nacionalnoj bazi, bez politi~kih uslova i ciqeva (Socijalni poredak `eli se i sa na{e strane, ali dolazi posle oslobo|ewa i pro{irewa dr`ave). Germanofile suzbijati po meri wihove aktivnosti.”92 U zapisniku sa ~etni~ke konferencije u [ahovi}ima kod Bijelog Poqa, odr`ane od 30. novembra do 2. decembra 1942. godine, pored ostalog pi{e: ...“prelazi se na dr`avnu administraciju-pravosu|e. Upravna vlast, zakonodavna... Milan Bandovi}, Sudije moraju imati stalnost, nezavisnost, nepogre{ivost, materijalno obezbe|eni, iz ~etni~kih redova. Treba da postoji jedan Vrhovni sud za ispitivawe ustavnosti i zakonitosti u vezi sa samim pokretom. Advokati da se zamene javnim braniocima. Upravne vlasti izvr{ioci dr`avne politike, da se postavqaju pretsednici i da se pla}aju od dr`ave.”93 Dana 20. decembra 1942. godine, sudija Batri} Rako~evi} je razaslao proglas narodu, u kome se ka`e: “BRA]O I SESTRE! Kriti~ni ~asovi koje pre`ivqava na{ napa}eni narod, u ovom najkobnijem ~asu wegove istorije sudbonosni su za wegov opstanak u domovini. Srpski narod pre`ivio je mnogo zala i tragedije kroz vekove wegove mu~ne i krvave istorije, ~esto je gubio svoje ogwi{te i slobodu ali je nada sve bio svestan da radi na svojoj slobodi i samoodr`awu a trezvenim instiktom svoje rase nije se dao uplesti u mra~ne ciqeve neprijateqa i postati robom agenata tu|inske politike i interesa. Me|utim, najnovije razdobqe na{e krvave istorije svedo~i da nije po|eno osve{tanim putem na{e slavne istorije. Pod kobnim uticajem tu|inske propagande razriveno je duhovno blago srpskog naroda: wegovo ime da je Srbin wegov ponos, da je sin jedne velike tradicije, jer ka`u sve {to je staro mora se mijewati, {to je novo, makar iako ne vaqa, u tome je spas. Re}i da je Srbin patriota a jo{ mawe da je Jugosloven, to zna~i kod zavedenih pojedinaca biti “petokolona{“ na smrt osu|en. ^iji izdajnik bra}o i sestre? AKO IMA OVDJE IZDAJSTVA ONDA JE SVAKI JUGOSLOVENSKI PATRIOTA IZDAJNIK ONIH NARODA IZDAJNIKA, KOJI SU 20 GODINA RU[ILI SVOJU RODNU GRUDU, S FRONTA, I SVOJU DOMOVINU PREDAVALI U KANYE TU\INSKIH INTERESA.

Za{to pado{e najboqi sinovi ovih ve} odavno okrvavqenih gora, na ~ijim sve`im humkama jo{ uvijek pla~u oja|ena djeca i kipte u zanosu osvete, jer ako ne za to, da se pakleni plan tu|inskih interesa {to lak304

{e sprovede preko na{ih narodnih izdajnika. Ali ostavimo za sada to, vrijeme }e i sud napa}enog naroda najboqe kazniti izdajnike i wihova sramna djela. Sada, mo`da vi{e nego ikada, na{a je du`nost da se svrstamo u ~vrste redove poneseni qubavqu prema izgubqenoj domovini, da bi tako do kraja izvr{ili svoj veliki dug prema otaybini, poput onih, koji ne{tedimice kroz vekove pado{e za na{u slobodu. Osvijestite se na vrijeme bra}o i sestre, da ne bude dockan i povedimo zajedni~ki ~vrsti front nacionalne slobode u borbi protiv okupatora, koji nam je oduzeo slobodu i na taj na~in omogu}io onim elementima koji su i bez okupatora ru{ili svoju domovinu, da u ovom kobnom ~asu provode ciqeve tu|inskih interesa i propagande. Danas je mo`da `e{}a i ja~a borba za domovinu nego {to je ikad prije bila zato se jugoslovenski patrioti na vrijeme svrstajmo; sprije~imo doma}e izdajnike u wihovim paklenim planovima za tu|inske interese. To je najve}i dug koji moramo prema domovini izvr{iti, to je najve}i ponos kojim se Srbin kroz vekove kitio. Pripremimo se za postoje}u borbu protiv okupatora, sprije~imo bratoubila~ku borbu, za sad zaboravimo na sporna socijalna i politi~ka pitawa ali budno pratimo na narodne izdajnike i wihove mra~ne ciqeve. Budimo budni ~uvari s pu{kom u ruci svoga naroda; osigurajmo pretstoje}u slobodu na vrijeme i vaskrs jugoslovenske nacije, da ne bi i ovako izmu~eni narod bio ba~en u me|usobni haos i anarhiju. NAPRED U BORBU ZA SLOBODU I VE^NE IDEALE NA[EG NARODA! 20-XII-11942. godine Batri} D. Rako~evi}, s.r. Petrova Ravan sudija Okru`nog suda.”94 U vezi sa komunisti~kom propagandom me|u {kolskom omladinom, |eneral Bla`o \ukanovi} je 1. februara 1943. godine, uputio raspis direktorima gimnazija, u~iteqskih {kola i prosvjetnim zavodima, u kome se pored ostalog ka`e: “Nacionalni pokret je van svih i iznad svih politi~kih stremqewa. On se ne mo`e podvesti pod pojam udru`ewa ili organizacije u obi~nom smislu, jer je on ne{to vo{e. ON JE OLI^EWE NACIJE KAO CJELINE.”95 U to u qeta 1944. godine, osnovana je Jugoslovenska Demokratska Narodna Zajednica. Dra`a Mihailovi} je 29. avgusta 1944. godine predao elaborat u vezi sa tim, {efu ameri~ke misije pri svom {tabu pukovniku Robertu H. Mekdauelu. U elaboratu se pored ostalog ka`e: Od srpskih partija u{le su u ovu koaliciju: Radikalna partija, Jugoslovenska nacionalna stranka, Zemqoradni~ka partija, Samostalna demokratska stranka, Socijal-demokratska stranka i politi~ka grupa stvorena oko lista “Napred” kojoj se nalazio na ~elu profesor Univerziteta Dr Mihailo Ili}, koga su Nemci streqali. Od slovena~kih partija u{le su u ovu koaliciju: Slovena~ka qudska stranka (klerikalci), Slovena~ka kmetijska stranka, Slovena~ka sekcija Jugoslovenske stranke. Sve ove slovena~ke stranke napravile su svoju koaliciju i tako ujediwene one su u{le u Jugoslovensku narodnu koaliciju. Od Hrvata u{li su u koaliciju samo jugoslovenski orjentisani Hrvati. Od nepoliti~kih organizacija pristupi305

li su koaliciji: Ravnogorski pokret, Savez ratni~kih, kulturnih, patriotskih i drugih organizacija, i Savez srpskih zemqoradni~kih zadruga. U srpskom i slovena~kom narodu nisu pristupili koaliciji samo komunisti~ka partija i fa{isti~ka organizacija.”96 Brojni dokazi svjedo~e da su komunisti krivi za gra|anski rat, odnosno partizani, na ~ijem ~elu su se nalazili komunisti. Gdje treba tra`iti uzroke gra|anskog rata, odnosno motive koje su komunisti na{li da ga zapo~nu? Nesporna je ~iwenica, da su komunisti od aprilskog rata 1941. godine, pa sve do 22. juna, kada je Wema~ka napala bez objave rata SSSR, bili potpuno pasivni prema okupatoru, i za to vrijeme nijesu ni{ta preduzimali protiv wega. Naime, Wema~ka i SSSR su potpisale pakt o nenapadawu i saradwi 1939. godine. KPJ je bila ~lan Kominterne. Kao {to je KPJ bila satelit Kominterne, tako je i Kominterna bila satelit SSSR-a. Otuda i pasivnost jugoslovenskih komunista prema okupatoru do 22. juna 1941. godine. Uzrok aktivirawa komunista od toga datuma protiv okupatora, nije zna~i bio u patriotsko-oslobodila~kom, nego u ideolo{kom osnovu, da bi se pomogao svoj ideolo{ki centar tj. komunisti~ki SSSR, jer da su se komunisti htjeli boriti protiv okupatora do 22. juna, oni su za to imali prilike. Dra`a Mihailovi} nasuprot wima, po~iwe otpor odmah po zavr{etku aprilskog rata. Komunisti su kao zasebna vojna formacija, sa prepoznatqivim ideolo{kim osnovom, u{li u ustanak jedino u Srbiji. No, u toku jula i avgusta 1941. godine, wihove akcije ne mogu se identifikovati sa antiokupatorskim. Oni za to vrijeme uni{tavaju `andarmerijske stanice, pale op{tinske arhive i ru{e mawe mostove i slijepe krakove pruga, od ~ega je {tetu imao samo wihov narod, a ne okupator. Ovim oni `ele da izazovu {to ve}i haos i nered, u ionako neredovnom stawu, jer su u {to ve}em haosu i imali vi{e prostora za djelovawe. Kao {to je ranije nazna~eno, u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Kninskoj Krajini, ustanici su predstavqali pravi konglomerat, po~ev od nacionalnih oficira, politi~ara, seqaka i komunista. U Srbiji se komunisti uglavnom zbijaju u U`icu, koje postaje centar wihove vlasti. U tom gradu oni vr{e prve eksperimente svoje vladavine, koja }e biti kona~no uobli~ena 1945. godine. Tu oni po~iwu sa klasi~nom komunisti~kom organizacijom vlasti, i metodama likvidirawa onih koji nijesu bili za wu, a sve u skladu sa iskustvima iz SSSRa. U ostalim krajevima van Srbije, oni poku{avaju da ustani~ku vojsku ograni~e i usmjere po svom ideolo{kom naho|ewu i nazorima, a preko tzv. narodnooslobodila~kih odbora, nature narodu svoju vlast. Kako su u Srbiji i van we predstavqali mawinu, a kako se ve}ina naroda i ustani~ke vojske nije slo`ila sa wima u tome, oni po~iwu klasi~no izvo|ewe revolucije, tj. otpo~iwu gra|anski rat, kako bi narodu silom nametnuli svoju vlast, {to nijesu mogli u prvoj kratkotrajnoj fazi ustanka. Plamen gra|anskog rata koji su oni potpalili u novembru 1941. godine u Srbiji, imao je lan~ani karakter. U Srbiji oni bivaju vrlo brzo pora`eni, a gotovo identi~na situacija ponavqa se i van we. Me|utim pou~eni iskustvom u Srbiji, komunisti naro~ito u Crnoj Gori i Hercegovini, u prvim mjesecima 1942. godine, mnogo sigurnije i brutalnije nastupaju u poku{aju da uzmu vlast. Sve to }e imati za posqedicu ubistvo 306

nekoliko hiqada qudi, koji su se mawe ili vi{e, organizovano ili pasivno, suprotstavili toj wihovoj namjeri i wihovoj ideologiji, ili ~ak onih, za koje su samo pretpostavqali da bi to mogli u~initi. Kao {to su bili osuje}eni i protjerani iz Srbije, tako bivaju protjerani i iz Crne Gore, Hercegovine i Kninske Krajine do juna 1942. godine. U drugoj polovini 1942. godine, partizani su bili zbijeni u besputne krajeve sjeverozapadne Bosne i imali su oko dvadesetak hiqada boraca iz svih krajeva Jugoslavije. Van Bosne, oni su u tom periodu imali nekoliko desetina mawih odreda, ~ija ukupna snaga nije brojala vi{e od dvije do tri hiqade qudi. To je bila sva wihova snaga. ^etni~ki pokret za to vrijeme, suvereno je imao vlast u Srbiji, Crnoj Gori, isto~noj Hercegovini, Kninskoj Krajini i djelovima Kosova. ^etni~ki odredi operisali su i po Bosni, i djelovima Slovenije, Dalmacije i Makedonije. Za razliku od partizanskog pokreta, kojeg su vodili komunisti, kao ideolo{kog pokreta, ~etni~ki pokret je bio bez ideologije i partijskih obiqe`ja. U pojedinim etapama, ~etni~ki pokret je ~ak uspio okupiti ve}inu jugoslovenskih stranaka, i time dokazao, da je ne samo nadstrana~ki, nego da ima ulogu objediwavawa svih demokratskih {irokih narodnih slojeva, i politi~kih i nepoliti~kih organizacija. To pokazuje nekoliko vi{estrana~kih tijela, koja su stvorena uz ~etni~ki pokret, kao i vi{estrana~ki Svetosavski kongres u selu Ba kod Qiga u {irem rejonu Vaqeva januara 1944. godine. Nasuprot tome, AVNOJ i wegova prva dva zasijedawa, bi}e ~isto politi~ko tijelo i skupovi. ************** NAPOMENE 1. Dragoqub Petrovi}, ^etni~ka organizacija Koste Pe}anca u okupiranoj Srbiji do po~etka oktobra 1941. godine, Vojnoistorijski glasnik, br. 2, Beograd, 1968, 181 2. Pavle Me{kovi}, Na Ravnoj Gori, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. 3. isto, Vojislav D. Panteli}, Se}awa jednog komandanta. 4. isto, Zvonimir Vu~kovi}, Ustanak u zapadnoj Srbiji. 5. Radovan Leki}, Andrijeva~ki srez 1941-1944, Cetiwe, 1961,70 6. Instrukcija PK KPJ za Crnu Goru partijskim organizacijama na terenu od 18. jula 1941, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 1, Beograd, 1949, dok. br. 10. 7. kao nap. 5,78. 8. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Dra`e Mihailovi}a obavqenog u Beogradu od 9. do 11. aprila 1946. 9. AJ, fond CK KPJ, 1941/3 10. AVII, reg. br. 372 11. isto, ~.a., k. 15a, reg. br. 21/3. 12. isto, 18/3. 13. isto, VK-V-2 14. DACG, AOP, br. 14314/XI3-5(41), izjava ~lanova bratstva [}epanovi}a komandiru Rova~kog NOP bataqona “vojvoda Vuksan” Veku J. Bulatovi}u od 14. decembra 1941. 307

15. isto, br. 4405/XI1b—7(41,), Apel Vasojevi}a od 25. decembra 1941. 16. isto, pismo [taba Qevore~kog NOP bataqona od 28. decembra 1941. II ~eti 17. isto, br. 2055/XI1-b-9(41), proglas Qevore~ana od kraja 1941. 18. isto, br. 426/HI1a-9(41), proglas majora \or|ija La{i}a Qevore~anima od 30. decembra 1941. u vezi sa pismom koje je primio od [taba Qevore~kog NOP bataqona od 28. decembra 1941. 19. Uputstvo PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 27. januara 1942. oblasnim okru`nim, mjesnim komitetima partije i biroima }elije, Pakao ili komunizam u Crnoj Gori, sv. 5, Cetiwe, 1942. 20. DACG AOP, br. 594/III3-16(42), izvje{taj biroa partijske }elije iz Pipera MK za Podgoricu od 29. januara 1942. 21. isto, br. 83/II3-23(42) pismo OK za Nik{i} Rejonskom komitetu za Pivu od 6. marta 1942. 22. \uji}ev ultimatum partizanima, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih narod, tom V, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 119,367. 23. Stevo Vladu{i}, ^uvaj se sinko, Drvar 1941-1945, kw. 3, Drvar, 1978,484. 24. AVII, ~.a., k. 15a, reg. br. 17/5 BH-W-31. 25. isto, fond DM, VK-Y-107. 26. isto, ~.a., k. 18. reg. br. 24/8VK-H-6 27. isto, fond DM, 233, reg. br. 1/8 (BH-H-511)/ 28. NOB u Dalmaciji 1941-1945, Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 2, Split, 1981, 1147/ 29. AVII, 154/34/3-23-24. 30. isto, VK-P-684. 31. isto, VK-Y-211. 32. isto, D/I-9-1183 33. isto, D-21-635. 34. DACG, AOP, br. 14467/IV2a-135(43), pismo ~lana Glavnog {taba NOV i Po Ivana Milutinovi}a od 10. septembra 1943. [tabu II udarnog korpusa tj. Peku Dap~evi}u i Mitru Baki}u. 35. PRO, W 0 202/131, list br. 458/10/43. 36. isto, list br. 43,21/9/43. 37. Nare|ewe komandanta Zetskog ~etni~kog odreda pukovnika Baja Stani{i}a od 24. septembra 1943. komandantu Juri{nog bataqona, Dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 84, 142. 38. PRO. FO 371/37591 H/MOO 682 39. isto, WO 202/143,list br. 80,14/11/43. 40. AVII, fond DM, VK-P-171. 41. Radovan Leki}, Andrijeva~ki srez 1941-1944, Cetiwe, 1961,81 42. Izvje{taj komande gerilskih odreda sreza Bosanskog Petrovca od 18. avgusta 1941. {tabu gerilskog odreda za srez Bosanko Grahovo i okolinu o sastavu komandnog kadra i naoru`awu gerilskog odreda u Javorju, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 15, 45. 43. isto, Naredba {taba I bataqona “Sloboda” od 20. avgust 1941. o reorganizaciji gerilskih odreda sa podru~ja O{treqa i Bosanskog Petrovca, dok. br. 22, 60 44. isto, izvje{taj [taba NOP odreda za Bosansku Krajinu od septembra 1941. [tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, do br. 222,486. 45. Batri} Jovanovi}, Crna Gora u NOR i socijalisti~koj revoluciji, kw. I, Beograd, 1960, 464. 46. DACG, AOP, br. 9617/V2-20(41), partizanski dokument iz 1941 (nepotpun i dijelom uni{ten). 308

47. Izvje{taj CK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 13. februara 1942. upu}en CK KPJ, Zbornik dokumenat i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 114, 246. 48. isto, izvje{taj [taba Jahorinskog odreda od 25. februara 1942. Glavnom {tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu o sastavu odreda, tom IV, kw. 4, Beograd, 1952, dok. br. 17, 59-62. 49. isto, nare|ewe [taba Durmitorskog NOP odreda od 2. marta 1942. Operativnom {tabu Siwajevinskog sektora, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 114, 246. 50. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a, kw. 1, Beograd, 1984,247 51. DACG, AOP, br. 1634/IVc-26(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odreda od 8. marta 1942.Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku. 52. isto, br. 967/IVc-94, pismo [tabu Cucko-}ekli}kog NOP bataqona od 11. marta 1942. [tabu Lov}enskog NOP odreda. 53. isto, br. 631/III3-37(42), pismo ^evsko-bjeli~kog partijskog biroa od 11. marta 1942. neimenovanom pretpostavqenom organu. 54. isto, br. 61-/III4-23(42), pismo predstavnika rejonskog komiteta Pive od 12. marta 1942. OK KPJ za Nik{i} 55. Izvje{taj [taba Lov}enskog NOP odreda od 14. marta 1942. Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 157, 338. 56. isto, nare|ewe Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru i Boku od 15 marta 1942. [tabu Nik{i}kog NOP odreda, dok. br. 62,350. 57. isto, izvje{taj [tabu Durmitorskog NOP odreda od 15 marta 1942. Vrhovnom {tabu NOP odreda i DV Jugoslavije, dok. br. 163,353. 58. isto, izvje{taj PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 15 marta 1942. CKKPJ, dok. br. 161, 349. 59. isto, izvje{taj [taba Zetskog NOP odreda od 16 marta 1942 [tabu Lov}enskog NOP odreda, dok. br. 166,359. 60. DACG, AOP, br. 3048/IV4c-102 (42), pismo [taba Gorwozagreba~ke ~ete od 19. marta 1942. komandantu Komansko-zagreba~kog NOP bataqona. 61. isto, br. 1000/IV4-c-105(42), pismo politi~kog komesara Komansko-zagre ba~kog NOP bataqona od 20. marta 1942. [tabu Lov}enskog NOP odreda. 62. Izvje{taj PK KPJ za Crnu Goru i Boku i Sanyak od 24. marta 1942. upu}en CK PJ, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 190, 423. 63. DACG, AOP, br. 1041/IV4c-9(42), pismo Cucko-}ekli}kog NOP bataqona iz nenazna~enog datuma 1942. [tabu Lov}enskog NOP odreda. 64. isto, br. 6175/H1g-5(44), zapisnik sa saslu{awa zarobqenog partizana Qubomira Miqanova Zekovi}a iz [aranaca od 1. aprila 1944. 65. Nare|ewe Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru i boku od 26. februara 1942. [tabu Nik{i}kog NOP odreda, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 99, 211. 66. isto, Nare|ewe na~elnika Vrhovnog {taba NOV i DV Jugoslavije od 7. marta 1942. [tabu Nevesiwskog NOP odreda, tom II, kw. 3, Beograd, 1955, dok. br. 27, 80 309

67. isto, nare|ewe Josipa Broza-Tita od 10. marta 1942. Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i boku, dok. br. 34, 97. 68. AVII, 276, 9/1, d13025 69. Comittete for a Fair Tial for Draja Mihailovich, Report of Commision of inqiry, Nev York, 1946. 70. AVVI, S-20-14. 71. Jovo Popovi}, kazivawa dr Vladimira Bakari}a, Zagreb, 1976,27. 72. Izvje{taj PK KPJ za Dalmaciju CK KP za Hrvatsku od 27. prosinca 1941, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 104, 286 73. isto, od 20. sije~wa 1942, kw. 3, dok. br. 25, 92. 74. \oko Pajkovi}, Tokovi revolucije, Titograd, 1981, 43. 75. Zapisnik omladinske konferencije ~etni~kih odreda jugoslovenske vojske na teritoriji Crne Gore, Boke i Sanyaka od 30. novembra 1942. Dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 4, 16-17. 76. AVII, fond DMK, k. 15, reg. br. 10/4 77. Radovan Leki}, Andrijeva~ki srez 1941-1944, Cetiwe, 1961, 112. 78. AVII, ~.a., k. 15, reg. br. 21/3 79. isto, fond DM, [umadiski korpus, br. 9. 80. isto, ~.a., k. 15a, reg. br. 21/3. 81. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a, kw. 1, Beograd, 1984, 129. 82. DACG, AOP, XI1a-26(41), proglas sudije Batri}a Rako~evi}a, kapetana Leke Vujisi}a i komandira Ivana Bulatovi}a od 30. novembra 1941. 83. isto, XII1-12(41), instrukcija Dra`e Mihailovi}a majoru \or|iju La{i}u i kapetanu I kl. Pavlu \uri{i}u od 20. decembra 1941. 84. isto br. 427/XI1a-16(41), rezolucija predstavnika op{tina Qevore~ke i Prekobrdske od 23. decembra 1941. 85. isto, IX1a-356(42), proglas Majora \or|ija La{i}a od 7. januara 1942. 86. Izvje{taj velikog `upana i usta{kog sto`ernika velike `upe Bribir i Sidraga Davida Sin~i}a Anti Paveli}u od 7. februara 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 62, 158. 87. isto, proglas Baja Stani{i}a od 11. februara 1942, tom III, kw. 4, Beograd, 1953, dok. br. 193, 475. 88. isto 89. AVII, fond DM, k. 299, reg. br. 3/1 D-4-47 90. isto, k. 299, reg. br. 3/1 D-4-666. 91. isto, k. 299, reg. br. 3/1 D-4-122. 92. isto, VK-p-684. 93. Zapisnik sa konferencije ~etni~kih odreda jugoslovenske vojske na teritoriji Crne Gore, Boke i Sanyaka odr`ane u [ahovi}ima od 30. novembra od 2. decembra 1942, dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 4, 17. 94. DACG, AOP, br. 7039/XI1b-6(42), proglas sudije Batri}a Rako~evi}a od 20. decembra 1942. 95. isto, br. 4484/IX1a-2(43), raspis |enerala Bla`a \ukanovi}a od 1. februara 1943. 96. AVII, fond DM,VK-P-561.

310

PARTIZANSKI ZLO^INI Partizani kletvom uspavani, O{tre no`e! Ah, pomozi bo`e! Narod spasi! Gutaju talasi! Stra{ne jeke kevave rijeke, Osnova{e sudove prijeke: Ko sa wima ne}e, u smrt kre}e, Nema ve}e od ove nesre}e...

Prva faza ustanka u letwim mjesecima 1941. godine, samim komunistima je pokazala da ne mogu ra~unati sa zna~ajnijom podr{kom naroda. Sve to imalo je korijena u predratnom periodu, kada su komunisti bili minorna partija u Kraqevini Jugoslaviji. Ne uspjev{i da u zna~ajnijoj mjeri uzmu komadnu nad ustani~kim jedinicama, odnosno da ih pretvore u svoju partijsku vojsku, kao i da nametnu narodu vlast preko tzv. narodnooslobodila~kih odbora, a kako su rat, ratni haos i neredovno stawe bili prilika koju su dugo ~ekali, jer u mirnodopskom vremenu zbog svoje minornosti nijesu mogli do}i do izra`aja, jugoslovenski komunisti otpo~iwu sa klasi~nim izvo|ewem revolucije, tj. sa gra|anskim ratom. Jugoslovenski komunisti su za razliku od komunista u drugim pokorenim dr`avama, u{li u rat sa osnovnim ciqem, a to je da osvoje vlast. Borba protiv okupatora bila je za wih u drugom planu. Za{to? Okupator je bio tu za izvjesno vrijeme, i komunisti su bili svjesni ~iwenice da }e on prije ili kasnije oti}i. Rat je zna~io haos i anarhiju. Redovne institucije vlasti i demokratsko ure|ewe dr`ave bili su uni{teni. Komunisti su bili svjesni ~iwenice da im je takav period prva, a ujedno i posqedwa {ansa da preuzmu vlast. Na takvo stawe oni su ~ekali preko dvadeset godina. U ~emu treba tra`iti genezu i uzroke komunisti~kih, odnosno partizanskih zlo~ina? Upravo u jednoumqu i nedemokrati~nosti komunizma. Svjesni da ih je ve}ina naroda osujetila u wihovim namjerama, a tako|e i da je ideologija koju propovijedaju strana narodu, komunisti po~iwu da silom u~vr{}uju svoju vlast, ne vode}i ra~una o voqi naroda. Upravo silom i strahom, oni su narod, ako ga nijesu mogli privu}i sebi, a ono pasivizirati, da bi se mogli obra~unati sa gra|ansko-demokratskim i nacionalnim elementima, kao jedinoj brani za wihovo preuzimawe vlasti. U ovom poglavqu primat partizanskih zlo~ina dat je za prostor Crne Gore i Hercegovine, gdje su oni po svojoj brutalnosti i bestijalnosti dostigli vrhunac. Na udaru ko311

munista na{li su se svi oni, koji se se mawe ili vi{e otvoreno suprotstavili wihovoj ideologiji, ili da apsurd bude ve}i, oni za koje su komunisti mislili da to mogu da urade. To je uglavnom bila elita gra|anskodemokratskog dru{tva, tj.: intelektualci, sve{tenici, oficiri, bur`oazija i bogati seoski slojevi. Iako komunisti nijesu naro~ito vodili ra~una da svoje zlo~ine opravdaju pred narodom, oni ipak nastoje da im daju patriotski karakter. Sve one koje likvidiraju progla{avaju: “izdajnicima”, “petokolona{ima”, “{pijunima okupatora”, “razbija~ima narodne borbe”, itd. Prva partizanska `rtva u Crnoj Gori bio je ratni invalid iz I svjetskog rata, i posjednik iz Bjelopavli}a Gavro Laki}, ubijen je u {umi Maqatu 19. avgusta 1941. godine iz zasjede.1 Gor~in N. Stojovi}, gra|anski preduzima~ iz Martini}a u Bjelopavli}ima, star 34 godine, ubijen je iz zasjede 23. septembra 1941. godine u Stawevi}a Rupi u Piperima kod Podgorice. Stojovi} je i{ao u posjetu sestri udatoj kod Manastira ]elije u Piperima. Tom prilikom komunisti su mu opqa~kali 2.500 dinara.2 Milivoja P. Tur~inovi}a, slu`benika ministarstva spoqnih poslova, starog 25 godina, iz Ko~ana kod Nik{i}a, grupa komunista odvela je od ku}e 3. oktobra 1941. godine. Ubili su ga u Gorwem Poqu, i bacili u jamu Duboku, koja je bila duboka 50 m.3 Mitar Radulov Vukmanovi}, oficir u penziji iz Podgora i Crmnici, star 56 godina, ubijen je tako|e od komunista 18. oktobra 1941. godine.4 Na~elnik [taba wema~kog opunomo}enog generala u Srbiji, general{tabni potpukovnik Gravenhorst, je u svom desetodnevnom izvje{taju od 19. novembra 1941. godine, pored ostalog napisao ovo: “Situacija je u zapadnoevropskom prostoru u izvje{tajnom periodu bila karakteristi~na poo{travaju}im razmimoila`ewima izme|u partizana sa jedne i Mihailovi}eve grupe sa druge strane. Borba se u prvom redu vodi za prevlast u dolini Zapadne Morave. U izvje{tajnom periodu su oko ^a~ka, Po`ege i U`ica bile borbe sa promjenqivim uspjehom. Izgleda da me|u stanovni{tvom Mihailovi}eva grupa ima vi{e pristalica nego partizani, koji su i{li za time da svoju vlast odr`e najstra{nijim terorom (masovna strijeqawa u U`icu i Po`egi).”5 Predstavnik Glavnog [taba NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Ivan Milutinovi}, je u svom pismu Zetskom NOP odredu od 24. novembra 1941. godine nazna~io ovo: ... 7) Da drug Savo Brkovi} dostavi pisak likvidiranih {pijuna sa teritorije gdje je bio, sa pomenutim karakteristikama.”6 Lazar. Vojvodi}, policijski pisar, odveden je od grupe partizana 2. decembra 1941. godine iz ku}e jednog svog ro|aka, kod koga je bio na ve~eri, u partizanski {tab u Kunovom Prisoju u Qe{anskoj nahiji kod Podgorice, pod izgovorom da mora biti saslu{an. Tamo je tobo`e oslobo|en i pu{ten ku}i. Na povratku ku}i, u pratwi jednog partizana, svratio je kod jednog seqaka u Ceklin kod Cetiwa, odakle mu se izgubio svaki trag.7 Komandant Rova~kog nacionalnog bataqona narednik Vuk P. Be}kovi}, u svom pismu [tabu Komskog NOP odreda od 14 decembra 1941. godine, stacioniranom u Manastiru Mora~i, pored ostalog je kazao: 312

3) Samozvana komunisti~ka komanda koja ubija najboqe sinove na{ega naroda a ostale naziva izdajnicima i prijeti da nas oru`anom snagom za svoj ciq ure|uje, mi joj poru~ujemo: Na{e je strpqewe dostiglo vrhunac da va{i daqi postupci izazivaju krvoproli}e za koje vi jedino snosite odgovornost pred srpskim narodom i istorijom. 4) Prekinite sa takvim daqim postupkom jer nema danas ni plemena ni organizacije koja mo`e i smije da Rova~kom bataqonu kroji vi{e nego Rov~ani drugom plemenu, jer iza wega stoji 800 brzometaka koje }e znati i umjeti braniti ~ast, ponos i `ivote plemenika. 5) Obezbijedite i stvorite Rov~anima put i normalan saobra}aj sa Kola{inom jer takvog postupka nema nigdje u Crnoj Gori.”8 Komandant [taba NOP bataqona “Carev Laz” N. Jovi}evi}, u svom izvje{taju [tabu Lov}enskog NOP odreda, od 23. decembra 1941. godine, je izvijestio: “Izvje{tava se taj [tab da su partizani ovog bataqona ubili za posledwa 3 dana dvije {pijunke: 1) Mare N. Kosti} iz Dru{i}a (Dowi Ceklin) jaranica zloglasnog i ve} strijeqanog {pijuna \oka Kraqevi}a, poznata lajavica i {pijunka. 2) An|e S. Kova~evi} iz Rijeke Crnojevi}a, Ovoj `enetini okupator je sina strijeqao, ali se ona kurvala sa italijanskim vojnicima i {pijala. - Smrt fa{izmu-sloboda narodu!”9 Partizani su ubili i Savu Medenicu, novinara i publicistu iz Mora~e kod Kola{ina, starog 32 godine. On je prije rata `ivio u Novom Sadu, gdje je izdavao listove “Eksport” i “Narodnu politiku”, a bio je i dopisnik novinske agencije “Avala”. Tako|e, bio je i ~lan Sokola, Narodne odbrane, Matice srpske i sekretar oblasne lo`e Dru{tva trezvenosti. Dana 24. decembra 1941. godine, partizani su ga odveli sa porodi~nog imawa Drijenka u Gorwoj Mora~i. Smrtnu presudu izrekao mu je wegov ro|ak. Kada mu je na|en le{, glava mu je bila polomqena tupim predmetom.10 Milutin V. Vukovi}, sudski ~inovnik iz Lu{ca kod Berana, ubijen je mu~ki od partizana na ku}nom pragu 25. decembra 1941. godine.11 ^lanovi [taba Qevore~kog NOP bataqona, tj. komandir II ~ete [}epan \uki} i komesar Mirko Ve{ovi}, poslali su jednoj od ~eta ovog bataqona pismo, u kome su pored ostalog kazali:... a) {to se u Crnoj Gori ne priznaje nikakva druga organizacija nego narodnooslobodila~ka partizanska vojska, kojoj je pri{lo sve {to je rodoqubivo i {to ho}e borbu protiv okupatora, a koja jedino vodi ispravnu borbu za nacionalno oslobo|ewe i punu narodnu slobodu... |) [to vi stalno tvrdite da u Lijevoj Rijeci nema {pijuna i dostavqa~a i javno prijetite da ne smije biti likvidiran ni jedan Qevore~anin”...12 U Novoj Varo{i `ivio je prota Puri}, koji je imao ~etiri sina i dvije k}eri. Wegova najmla|a k}erka bila je student Beogradskog Univerziteta, i od prvog dana je pristupila partizanima. Jedan od protinih sinova bio je tako|e sve{tenik i paroh u selu Babine, na lijevoj obali Lima, i nije bio naklowen komunistima. Kada su partizani pobijegli iz Srbije krajem 1941. godine, i prebacili se u Stari Ras, uhapsili su ga i poveli u Novu Varo{, gdje je ova wegova sestra wega ne samo osudila na smrt, nego ga i li~no likvidirala.13 313

[tab Lov}enskog NOP odreda, u svom izvje{taju Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku od 1. januara 1942. godine, pored ostalog je napisao:...”poslije zavr{enih komemoracija preduzete su mjere za likvidaciju najgorih petokolona{a u tim krajevima.”14 Milovan Jeleglav, u~iteq i rezervni kapetan iz Mokrina kod Herceg Novog, slu`bovao je u Bosanskoj Gradi{ki i Stonu, a od 1935. godine u selu Grabu kod Trebiwa. Dana 1. januara 1942. godine, grupa partizana odvela ga je iz ku}e po velikoj hladno}i u selo Kru{evice, gdje je `iv gurnut u jamu duboku 36 metara, u kojoj je izdahnuo od posqedice pada.15 [tab Zetskog NOP odreda, u svom pismu [tabu Qe{anskog NOP bataqona stacioniranom u selu Kornetu, od 2. januara 1942. godine, je pored ostalog javio ovo:... “Ovakve petokolona{ke pojave kod vas su izraz strahovite neodlu~nosti. Da je tamo likvidirano nekoliko glavnih petokolona{a ovo se ne bi tamo doga|alo. Jedini je lijek da se uni{ti peta kolona i da petokolona{i budu izba~eni iz redova partizana i likvidirani... U Qe{koj nahiji treba izvr{iti ~i{}ewe pete kolone u Vasojevi}ima... Prema na{em mi{qewu i Nikola i Milo Vuk~evi}i su petokolona{i i wih treba likvidirati kao stubove pete kolone tamo. Mi smo ovamo u Piperima potpuno suzbili petu kolonu. Kolovo|e smo uhvatili i wih }e sti}i narodna kazna”...16 [tab Lov}enskog NOP odreda, u svojoj naredbi nenazna~enom NOP bataqonu od 9. januara 1942. godine, je pored ostalog napisao:... “3. I ako je peta kolona na podru~ju Lov}enskog odreda razbijena, jo{ uvijek se osje}a slabost nekih na{ih bataqona (na pr. Gorwoqe{anskog) u pogledu o{tre borbe protiv petokolona{a... radi toga se nare|uje nemilosrdna borba i istrebqewe svih razbija~a narodne borbe bez po{tede. To je nare|ewe Glavnog {taba za Crnu Goru i Boku, ta linija se mora smjesta i do kraja sprovoditi u `ivot.”17 Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, je u svom pismu partijskoj organizaciji Golije, od 14. januara 1942. godine, napisao ovo: “Dru`e Aleksa, ...Vi ste uglavnom po{li sa zadatkom da likvidirate bandu popa Peri{i}a, Miwe Vi{wi}a, Marka i Milorada Popovi}a, Ron~evi}a i ostale. Me|utim, vi ste pokleknuli pod malim pote{ko}ama koje su pred vas nai{le umjesto da primite odlu~nu borbu na `ivot i smrt sa tim izdajnicima naroda po{li ste linijom maweg otpora, zaobi{li ste a izgleda i daqe zaobilazite likvidaciju glavnih neprijateqa dana{we borbe a pripremate se za nekakvo oslobo|ewe Bor~a, Gacka i sli~no. Kad vi nijeste mogli da likvidirate popa Peri{i}a, ~ija je vojska zavedena i ne bori se na `ivot i smrt... Vi ste to zatajili samim tim dok ste sa wim vodili pregovore da vas pusti da pre|ete za Bora~, da wemu ne}ete ni{ta i s tim prekinuli direktivu Partije i Nare|ewe [taba odreda.”18 [tab Durmitorskog NOP odreda, u svom izvje{taju [tabu Nik{i}kog NOP odreda od 15. januara 1942. godine, je konstatovao: “U akciji se uspjelo, uhva}en je Peri{a Yakovi} sa svoja dva brata, dok mu je tre}i 314

ubijen. Sa wima je uhva}eno jo{ sedam qudi iz wegove bande, dok su tri Tomi}a (Jevtovi}a) malo ranije napustila ovo dru{tvo, kako smo danas obavije{teni-do{li su svojim ku}ama, zbog ~ega smo odmah odredili jednu drugu jedinicu i uputili je da likvidira sa wima.”19 [tab Zetskog NOP odreda, u svom pismu [tabu Zetskog partizanskog bataqona od 20. januara 1942. godine, je naglasio ovo:...”Name}e se potreba da odlu~no uni{tite petu kolonu na va{em terenu i u tome ne imajte nikakvog sa`aqewa ni kolebqivosti.”20 Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u pismu MK za [avnik od 20. januara 1942. godine je napisao: “Primili smo va{e pismo od 15. ovog mjeseca i vidimo da je situacija u tome srezu zadovoqavaju}a, a naro~ito nas veseli uni{tewe bande Yakovi}a. I u jednom i u drugom slu~aju treba nastaviti, da se ne bi osjetila labavost, kako u pogledu borbe protivu {pijuna i petokolona{a, tako i u Politi~ko-kulturnom radu... [pijuni i petokolona{i uni{tavaju se na svakom koraku, slu~aj sa Novicom Kova~evi}em u Grahovu gdje je strijeqano wih 8 i mnogi drugi pojedina~ni slu~ajevi. Istina i nama su pobjegli iz ovog sreza nekoliko bandita na ~elu sa \or|ijem Kustudi}em u pravcu Hercegovine, ali je za wima po{la potjera i nadamo se da }e ih brzo uni{titi... Peri{u Yakovi}a sa wegovom bandom likvidirajte {to prije.”21 Mjesni komitet KPJ za Grahovo, u svom pismu od 23. januara 1942. godine OK za Nik{i}, je izvijestio ovo: “Partijci vu~edolske organizacije likvidirali su popa Rista... pqa~ka{a, petokolona{a i razbija~a narodnog jedinstva. Tako|e su (na{i – vu~edolski partijci) likvidirali i advokata Vasa Tupawanina (brata Milo{a Tupawanina) kao jednoga od najve}ih razbija~a narodne borbe.”22 [tab Nik{i}kog NOP odreda, u svom izvje{taju od 21. januara 1942. godine glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, je pored ostalog izvijestio:... “10) Likvidacija Novice i wegove bande je bila, a i danas je dosta krupno pitawe politi~ko, pa smo vas zato konsultovali i smatramo da tim nijesmo ni{ta izgubili. Napomiwemo da smo u tom vremenu kada smo vas konsultovali bili nezvani~no obavije{teni da Vrhovni {tab ponovo odr`ava kontakt i saradwu sa ~etnicima Dra`e Mihailovi}a. Eto zbog toga smo vas konsultovali, a ne zbog pla{ewa od lijevih gre{aka Novice i wegove bande... 12) Na{a ~eta sa Marojevi}em koja je bila poslata u srez [avni~ki da likvidira Peri{u Yakovi}a i wegovu bandu, u tome je uspjela. Peri{a sa jo{... uhva}en je `ivi i predat [tabu Durmitorskog odreda. Jedan Peri{in brat je ubijen, jer nije hteo predati oru`je zasjedi, koja ga je pozvala da se preda.”23 [tab Durmitorskog NOP odreda, u svom pismu [tabu Komskog NOP odreda od 28. januara 1942. godine, je napisao ovo:... “Nas je Glavni [tab izvijestio da nije naredio da se pusti Bla`o Perovi}, sem ako je dato kakvo kasnije nare|ewe. Mi se ~udimo kako je uop{te mogu}e pustiti takvoga zlikovca. Zato ako imate ikakve mogu}nosti ubijte ga, ili ako vam je lak{e, sprovedite ga do Boana radi “saslu{awa”, pa }emo mi urediti stvar. Molimo vas, da ni po koju cijenu ne pustite da ovaj zlikovac umakne, jer bi se u ovom srezu tim strahovito kompromitovali. Napomiwemo, 315

da je Bla`o Perovi} gotovo gori od poznatog bandita Peri{e Yakovi}a, ~iju bandu od 12 qudi sjutra strijeqamo.”24 Politi~ki komesar Pqevaqske NOP ~ete Mi{o Pavi}evi}, u svom pismu od 28. januara 1942. godine [tabu Durmitorskog NOP odreda, je naglasio: “Trebalo bi likvidirati i Miliju Daki}a, Rada Ga{para, Rada Vranu - ~lanove Spasojeve bande. Milovan Gundug tako|e je tip i mi smo mu o{tro zaprijetili da ukoliko produ`i bi}e likvidiran. On je bio predsjednik op{tine, nije ni zlo~inac ni pqa~ka{, ali je na{ protivnik.”25 Biro partijske }elije iz Pipera, u svom pismu MK za Podgoricu od 29. januara 1942. godine je napisao: “Gdje imaju boqih uslova subjektivnih i objektivnih, oni tamo istupaju otvorenije i drskije, ina~e podlo i maskirano, obmawuju}i lakovjerni svijet sa primamqivim parolama, prividno demokratskim, kao na primjer izbornost starje{inskog kadra u vojnim jedinicama i sli~no. Sa tim i sli~nim parolama istupila je ovih dana i reakcija u Piperima, iznose}i i svoj program – “Narodnih boraca”, kako se zove wihova organizacija, a koje je dobila od svoje centrale iz Podgorice, po ~ijim je direktivama i radila... Svi su oni bili zakleti partizani a sreski na~elnik pojavqivao se ponekad i kao govornik na masovnim skupovima potpuno bez rezerve odobravaju}u dosada{wi rad po narodnooslobodila~koj borbi... ^im je reakcija kod nas javno istupila, a to se ispoqilo wihovim obilaskom plemena, tra`e}i potpise za svoj program – Partija je najenergi~nije i odva`no reagovala. Brzo su pohvatane kolovo|e i to: Jovica Boqevi} biv. sreski na~elnik i Pavle Be{i} kulak i opasan i podmukao tip, kao i nekoliko wegovih najaktivnijih pomaga~a... Druga “Vandeja” u Piperima, Mijovi}a kraj, likvidirana je tako|e i to na taj na~in {to su svi do potowega pristali da se upi{u u partizane podvrgavaju}i se svim naredbama Glavnog {taba. Od wih niko nije hap{en ni saslu{avan. Iza likvidacije reakcije, Biro je odmah pristupio wenom najaktivnijem raskrinkavawu i na masovnim politi~kim konferencijama i skupovima... sa politi~kim konferencijama i politi~kim radom uop{te produ`i}e se poja~anim tempom i budno pratiti sva~ije dr`awe i ni~im se ne}emo dati zavarati... Smatramo da je hvatawe reakcionara i brza likvidacija wihove akcije na{ veliki uspjeh, jer je to bio te`ak i zama{an posao, kojemu su partizani i partijci pristupili energi~no i bez predrasuda.”26 Partizani ubijaju januara 1942. godine Kosta Lali}a, starog 35 godina, kmeta Ubaqskoga, u Grahovu kod Nik{i}a. Lali} je bio poznat kao agilan dru{tveni radnik. Wegovim zalagawem izgra|ena je seoska bistrijerna i Ublima, i opravqen seoski put za Uble, a tako|e i izgra|en zvonik na seoskoj crkvi. Bio je ~lan Crkvenog odbora u Ublima, i ~lan Sokola. Komunisti su ga uhapsili i odveli u svoj {tab u Grahovu, tu ga tukli i dr`ali satima u ledenoj vodi na otvorenom prostoru. Prilikom vo|ewa na strati{te, Kosto je uspio da otme jednom partizanu pu{ku i ubije ga, dok su drugi partizani ubili wega.27 Jovan Mitrov Rai~evi} iz Vrani}a u Qe{kopoqu kod Podgorice, ubijen je od partizana 4. februara 1942. godine u Lu`nici.28 Nenazna~eni OK KPJ, u svom pismu od 6. februara 1942. godine MK za Herceg Novi, je 316

naglasio: “Va{a akcija protiv pete kolone slu`i kao primjer ostalim organizacijama na na{em sektoru. Dobro je {to se ne zadovoqavate dosada postignutim rezultatima i {to namjeravate da definitivno raskrstite sa tom gubom.”29 Politi~ki komesar III ~ete NOP bataqona “13. jul” Krsto Mu|e{a, u svom pismu Lov}enskom NOP odredu je napisao: “Prema nare|ewu [taba toga Odreda no}as 7/II u 800 sati uve~e izvr{ili smo likvidaciju {pijuna i izdajnika narodne borbe Nikole St. \urkovi}a, iz Kosijera. Djelo je izvr{eno na slede}i na~in: u 730 sati dat je raspored gdje ima ko da bude. Bile su odre|ene ~etiri patrole blizu ku}e ubijenoga. Jedan partizan je pozvao ubijenoga i kada je iza{ao zgrabqen je i odveden od ku}e odnosno od praga ku}e za nekih 15 metara. Iz dva pogodka je bio slupan. Kada se ~uo pucaw nastalo je dozivawe {ta je bilo. Sa jo{ dva pucwa umireno je ~itavo selo. Nare|eno je tuqewe svijetla {to je odmah u~iweno. Na zasjedama smo ostali vi{e od jednog sata. Sa sred sela smo povikali da je uni{ten jo{ jedan neprijateq narodne borbe i da je to samo po~etak za ovdje. Javili smo i wegovim ro|acima da do 1000 sati sjutra bude pokopan. Nikakvih uzbu|ewa ni povika nije bilo. Po ubistvu su u{la dva partizana radi pretresa”...30 Vaqa napomenuti da je \urkovi} bio star 60 godina, i da je bio u~esnik balkanskih i I svjetskog rata, predsjednik op{tine kosijersko-bokovske, a od 1931. godine neprekidno djelovo|a op{tine Sokolske.31 [tab Zetskog NOP odreda, u svom pismu od 12. februara 1942. godine OK KPJ za Podgoricu, je napisao ovo: “Izvje{tavamo vas da je jedna ~eta partizana iz Pipera u zajednici sa 15 partizana iz posade u Lijevoj Rijeci uhapsila petokolona{a majora Pera ^a|enovi}a i jo{ sedam wegovih sabrata, a trojicu razoru`ala. Ovo je ura|eno pod rukovodstvom polit. komesara bataqona “18. oktobar” druga Veselina Lalovi}a. Umakao im je Ivan Jankovi}, biv. poru~nik za kojim tragaju i napadaju se da }e ga prona}i. U Ku~e je bilo neko vrdawe u vezi sa svim ovim znacima petokolona{a i jednom odr`anom konferencijom ku~kih petokolona{a i izdajnika koji `ive u Podgorici. Mi smo im poslali op{irno pismo navode}i razloge za opravdanost i potrebu o{tre borbe protiv pete kolone i pomenuli ih jer su oni negodovali da idu u Vasojevi}e... U Pipere stvari su sada dosta dobre i sve je pognulo glavu... U Zeti poslije ubijstva ona tri {pijuna stawe se kre}e na boqe. U Qe{kopoqu stvari ipak idu boqe, poslije onog u Qe{anskoj nahiji i poslije ubistva onog {pijuna.”32 Partizani su ubili u~iteqicu Katicu Jankovi}, rodom iz Osijeka, stari 29 godina, na~elnicu Sokola u Boki Kotorskoj. Ubijena je 13. februara 1942. godine, po nare|ewu [taba Orjenskog NOP bataqona, u selu Rapja, i ba~ena u jedan potok. Ve}inu garderobe i nakit, partizani i partizanke koji su je ubili, sa we su opqa~kali. Jankovi}ka je ina~e bila rimokatoli~ke vjere.33 Partizani su 14. februara 1942. godine ubili sudskog majora Pera ^a|enovi}a iz Brskuta kod Podgorice.34 No}u 18. februara 1942. godine, u 1900 ~asova, dva nepoznata ~ovjeka zakucala su na vrata starje{ine Sreskog suda u Kola{inu Nova Medenice. Tvrdili su da su zalutali, i zamolili da se sklone od me}ave. Kada su u{li u ku}u i malo se ogrijali, zapitali su gdje 317

je ku}a Milo{a Dragovi}a? Po{to im je Novo objasnio, oni su ga zapitali ~ija je ku}a u kojoj su, a kad im je on odgovorio, oni su iznenada izvadili skrivene pi{toqe, i sa ~etiri metka ga ubili pred porodicom, a zatim su pobjegli.35 [tab Nik{i}kog NOP odreda, u svom pismu od 20. februara 1942. godine, [tabu Durmitorskog NOP odreda je napisao: “Miwa i wegov sin se nalaze kod nas. Potrebno je i daqe produ`iti sa ~i{}ewem tog terena od razbojni~ke bande koja se tamo nesmetano organizovala i radila. Treba nastojati da se i ona potpuno uhvati ili utu~e”...36 [tab Durmitorskog NOP odreda, u svom pismu Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije od 9. februara 1942. godine, je napisao: “U pismu br. 865 od 3. ovog mjeseca obavijestili smo vas, da smo otkrili ~etni~ku organizaciju u na{em srezu. Ova organizacija koja je pomalo tiwala, najposlije se poja~ala pri nailasku Engleske misije ovuda. To je organizator Karayi} iskoristio i pretskazivao onima koje je vrbovao i vatao u svoju mre`u. U [avniku se ~ak jedan ~lan wihove organizacije mogao sastati i no}u sa wima, jer su ba{ u wegovoj ku}i no}ili. Ovo se pozitivno ne zna, istragom se nije ni{ta dokazalo. Pre onih trinajest koji su likvidirani, a za koje vam je javqeno, – likvidirani su jo{: u op{tini Drobwa~koj Milun Jaukovi} seqak, razbija~ narodne borbe i ~lan organizacije, pobjegao bio od ku}e i uhva}en. Gajo Peki} i Momo Peki}, neradnici, bitange i sva{to~iwe, ~lanovi organizacije. Iz Usko~ke op{tine: Veqko Cerovi} profesor i Simeun Paru{i} u~iteq, poku{ali su da organizuju ~etni~ku bandu u op{tini... (na ovom mjestu dokument je dijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi}a) povezani sa glavnim organizatorom Karayi}em; Zeko Trebje{anin, Veqko Radojkovi} i Vlado Aleksi} iz bataqona “Vojvoda Mom~ilo”. – U Pivi su likvidirani: Danilo Radoj~i}, biv{i narodni poslanik, Milo{ Deli} biv{i {kolski nadzornik i Ilija Kecojevi} jo{ Crnogorski oficir u penziji, tri najpoznatija tipa po zlu u Pivi, dru`ina Spasoja Tadi}a, aktivni ~lanovi ~etni~ke organizacije.”37 [tab Zetskog NOP odreda uputio je pismo 24. februara 1942. godine, [tabu Piperskog bataqona “Serdar Jole”, u kome je napisao”: Upu}uje se u taj {tab bataqona Vidak Vukovi}, pa vi s wim postupite na osnovu ~iwenice koje imate. Ako je za uklawawe i likvidaciju vi to izvr{ite, a ne {qite ga nama samo radi te svrhe. ^udi nas da vi ka`ete da ne znate {ta }ete sa wim. Zna se {ta treba raditi sa petokolona{ima. U ovome mi vidimo izvjesnu slabost i kolebawe. Ostali bataqoni kad imaju nekoga za likvidaciju to sami izvr{uju a ne sprovode ih samo radi toga.”38 “Likvidacija narodnih izdajnika i na{ neumoran politi~ki rad u masama, sastavni je dio na{ih oru`anih akcija protivu okupatora”, nagla{eno je u pismu PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 24. februara OK za Nik{i}.39 Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak, u svom pismu od 23. januara 1942. godine OK za Cetiwe je naveo: “Iz pisma {taba Lov}enskog odreda vidimo da se u Katunskoj nahiji pojavila jedna grupa seqaka, pod uticajem neprijateqskih elemenata, zauzimaju}i neprijateqski stav prema partizanskim odredima. Po ovim pojavama mora se o{tro udariti i u korijenu ugu{iti. Ove pojave su posqedica povezivawa sa Dr. 318

Mihailovi}em i one se tu i tamo, na na{em podru~ju pojavquju. U Pipere je bila jedna sli~na pojava koji su ve} bili po~eli odr`avati tajne sastanke. U{lo im se u trag i radikalne mjere su preduzete za wihovo likvidirawe. Trojica wihovih vo|a u Pipere ve} su likvidirani, i to major Boqevi}, biv{i sreski na~elnik Be{i} i wegov brat Pavle kao i jo{ troje koje se oko wih okupqalo... Tamo gdje se ovakve pojave jave poja~ati politi~ki rad a organizatore odmah likvidirati.”40 Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u pismu MK za @abqak od 27. februara 1942. godine je napisao:... “3) ...Svaki slu~aj petokolona{a treba likvidirati na mjestu i bez dugih procesa. 4) Sla`emo se sa likvidacijom svih petokolona{a i {pijuna koje ste naveli u pismu, jer ih poznajemo, samo smo sa privatne strane obavije{teni da je Mili} likvidiran sa paqewem wegove ku}e. Da li je to ta~no?”41 [tab Nik{i}kog NOP odreda, u svom izvje{taju od 25. februara 1942. godine, Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, je konstatovao pored ostalog ovo:... “6) Danas smo strijeqali majora Miwu Vi{wi}a i sina mu Mom~ila, koga su uhvatili na{i partizani koji se nalaze na teritoriji Gata~kog sreza u Goliji.”42 Prilikom februarske ofanzive wema~kih, nedi}evskih i qoti}evskih odreda 1942. godine, na preostale partizanske odrede u Srbiji, koji nijesu pobjegli za Bosnu, zarobqeni su komandir jedne od ~eta Posavskog NOP odreda Stevan Borota, {ofer i automehani~ar iz Beograda, i komesar Josip Majer, tekstilni radnik iz Beograda. Oba su bili poznati po svojim zlo~inima u Posavini. Jedan od wihovih reprezentativnih zlo~ina, bio je javno pogubqewe predsjednika op{tine Divci, Petovi}a, koga su privezali za nogare napravqene od greda, a onda mu testerom prerezali ruke i noge.43 U selo Fojnicu kod Gacka, sredinom februara 1942. godine, u{le su Nik{i}ka, Jugovi}ka i Dubqevi}ka partizanska ~eta, i razoru`ale sve mje{tane. Partizani su pored op{tinske arhive spalili i sve kwige iz seoske biblioteke “Sveti Sava”. Pod optu`bom da su bur`uji, u Operativni {tab sektora Gacko-Nevesiwe, koji se nalazio u selu Gorwi Jugovi}i, sprovedena su dva trgovca, solunski dobrovoqac Gedeon Guzina i Jovan Buha. Od smrti su ih spasila tri ugledna mje{tanina: Vule i Jevto Skoko i Nikola Ayi}, koji su potpisali izjavu da svojim `ivotima garantuju za wihovo budu}e pona{awe. Vaqa pomenuti, da Guzina i Buha do tada ni{ta nijesu radili protiv partizana, ali su im jednostavno zapali za oko, jer su bili vlasnici seoskih trgova~kih radwi. No, sve to bilo je za kratko. Nakon nekoliko dana bili su opet uhap{eni, a sa wima i Lale Milovanovi} iz Kne`ana, solunski dobrovoqac i nosilac Kara|or|eve zvezde. Sva trojica su prvo mu~ena, da bi tobo`e priznali da su radili protiv partizana, i bili italijanski {pijuni. Nije pomoglo {to ni{ta od toga nijesu priznali, nego su poslije mu~ewa strijeqani. Guzina i Buha su zatrpani u plitku raku, okrenuti jedan prema drugome, “da se trgovci qube”, kako su to narodu objasnili partizani. 319

Dva dana nakon wihove pogibije, u Fojnici su od strane partizana uhap{ene dvije mlade `ene, Jela Mu~ibabi} i Qeposava Guzina. Odvedene su u Dowe Dubqevi}e, i tamo mu~ene od strane partizana, da priznaju da su navodno italijanske {pijunke. U zoru su odvedene iz ku}e u kojoj su isqe|ivane, skinute u dowi ve}, i po snijegu potjerane prema susjednom selu. Putem su im partizanski egzekutori pucali u le|a. Misle}i da su mrtve, partizani su se udaqili ostaviv{i wihova tijela na putu. Poslije nekoliko sati, Qeposava Guzina se osvijestila, i rawena po snijegu uspjela da se vrati u Fojnicu, i sakrije kod rodbine. Jelu Mu~ibabi} su na{li na putu seqaci tek sqede}eg jutra. Bila je te{ko rawena i na ivici svijesti. Provela je zna~i u snijegu polugola i rawena gotovo cijeli dan i jednu no}. U agoniji ona je zamolila seqake da joj prekrate muke, i jedan od wih je to poslije du`eg dvoumqewa u~inio trnokopom, jer nijesu imali vatreno oru`je. U Gat~kom srezu je samo od 29. marta do 4. aprila 1942. godine, od partizana ubijeno 60 osoba oba pola.44 Stana M. Roganovi} iz Pje{ivaca, majka {estoro djece, izbjeglica iz Pe}i, ubijena je 1. marta 1942. godine, kada je po{la za k}erku koja je radila kao slu{kiwa u Botunu. Partizani su je presreli u Qe{kopoqu kod Podgorice, i pod optu`bom da je italijanska {pijunka odveli u ]afu Komansku. Tu su je tri dana mu~ili i na kraju ubili udarom tupim predmetom u glavu.45 ^lan MK KPJ za [avnik J. ]orovi}, u svom pismu OK za Nik{i} od 4. marta 1942. godine, pored ostalog je napisao: ...“2. Javili smo vam da je \or|ija Mili} likvidiran, a sad vas obavje{tavamo na koji je na~in likvidiran. Jo{ odmah poslije akcije na Pqevqima, MK je odlu~io da se \or|ije Mili} likvidira i to javno. Ova je odluka poznata OK-u. [tab odreda odugovla~io je wegovo likvidirawe sa izgovorom, da nema konkretnih ~iwenica i dovoqno materijala na osnovu koga bi ga trebalo likvidirati. Najzad je MK odlu~no saop{tio {tabu odreda da se ima odmah Mili} likvidirati, uz napomenu: da je razbojnik i opasan tip, te zbog toga da se likvidacija vr{i oprezno kako ne bi pobjegao ili nekog ubio. Drug iz [taba, koji je pripremao ovu likvidaciju, odredio je dva partizana u jednu sobu zgrade ovog {taba odreda, da ga s prozora ubiju, razdaqina je bila svega metar. Na poziv {taba \or|ija je odbijao, a zatim se nakon izvjesnog saop{tewa, vratio ispred odre|enog mjesta i ova dvojica su na wega pucala i tom prilikom ga malo ranili, te je on pobjegao u svoju ku}u gdje se zaklonio. Nakon ovoga partizani su opkolili ku}u i pozvali ga da iza|e, ali ovaj nije htio to u~initi. U sobe prizemqa ku}e partizani su u{li, ali na spratu gdje se on u jednu sobu bio zakqu~ao. Svi ~lanovi MK, sem Milivoja \urkovi}a i Vojina Jaukovi}a bili su na terenu. Dok je ku}a bila opsjednuta, bilo je neko kratko savjetovawe drugova iz {taba odreda i bataqona sa prisutnim drugom iz MK vojinom Jaukovi}em, koji je, na wihovo pitawe {ta da rade, odgovorio: “Uradite sve samo da neko od na{ih ne pogine.” Nakon dugog pozivawa, koje je trajalo oko dva sata, zapaqena je ku}a”46 Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u svom pismu Rejonskom komitetu za Pivu, od 6. marta 1942. godine, naglasio je ovo: “^itaju}i izvje{taj iz Gacka i okoline nas mnogo zabriwava situacija u tom kraju, a to naro~i320

to va`i za Pivu. Svi drugi koji otuda dolaze najvi{e se `ale na Pivqane koji kako oni ka`u ne}e da se bore protivu ~etnika kao ni banda popa Peri{i}a tako ni onih oko Spasoja Tadi}a. Izgleda da su glavni krivci za to odgovorni drugovi ~lanovi Partije u prvom redu Tadija Tadi}... Takve qude, ili boqe re}i nequde koji {uruju sa ~etnicima i neprijateqima na{e borbe treba smatrati kao agente, provokatore i protivu wih postupati kao i protivu ~etnika, s tim {to }e se narodu objasniti da su oni jo{ opasniji... Mi smo pogrije{ili {to nijesmo vama dali obavje{tewe da odmah strijeqate Bajagi}a kao lopova i ~lana Partije, ali bi vam ubudu}e preporu~ili da to radite makar i bez na{eg pitawa... Boqe je strijeqati i dvojicu pravih nego jednog nevaqalca pustiti... Za Tadiju izgleda jedino bila pravilna kazna da se strijeqa i vi bi na tome trebali hitno da radite. Ukoliko bi ga osudili na smrt da wegovo strijeqawe ne bi izazvalo narod protivu nas, ako bi bilo obratno onda to hitno uradite.”47 Petar ]elovi}-Pe{o, star 60 godina, trgovac iz Risna u Boki Kotorskoj, dugogodi{wi predsjednik op{tine Risanske, predsjednik crkvene op{tine u Risnu i ~lan Eparhijskog odbora Mitropolije Crnogorskoprimorske, po nare|ewu [taba Orjenskog NOP odreda, napadnut je od dvojice skojevaca, na putu za Herceg Novi, u Bao{i}ima, 7. marta 1942. godine. Dva skojevca su ga prvo presrela na putu, i silom odvela u obli`wi {umarak, gdje su ga prvo pretukli tupim predmetima, a zatim pucali na wega iz pi{toqa. Mislili su da je mrtav, udaqili su se sa mjesta zlo~ina, prethodno mu opqa~kav{i zlatan sat, prsten i novac. ]elovi}a su poslije nekoliko sati na{li mje{tani, i on je `ivio jo{ tri dana, i na mukama umro od posqedica rawavawa, uspjev{i prethodno da ka`e ko su zlo~inci. Oni su kasnije uhva}eni i osu|eni na smrt.48 Vrhovni {tab NOP i DV Jugoslavije, u svom nare|ewu od 10. marta 1942. godine, Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku je naglasio: “Vi morati pribje}i represalijama protiv ~etnika. Morate paliti izvjesne ku}e okorelih zlikovaca i razbojnika, a obavezno sve ku}e ~etni~kih vo|a i kolovo|a. Sva wihova imawa treba konfiskovati.”49 Partizani su ubili udarima tupim predmetima u glavu u blizini Manastira Mora~e Luku Lu~i}a, starog 63 godine, i wegovog sina Vladimira, starog 26 godina.50 Dana 15. marta 1942. godine, partizani su ubili ispred svoje ku}e Raku ]etkovi} i wenog sina Bla`a, artiqerijskog narednika, starog 32 godine, a potom ih na brzinu zatrpali u obli`wi bostan. Wenog starijeg sina Mila, zemqoradnika starog 36 godina, uhvatili su 25. marta, i odveli u svoj {tab u Radov~u u Piperima kod Podgorice. Tu je Milo prvo bio prebijen kundacima od pu{aka, a potom usmr}en udarom tupog predmeta u glavu.51 Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u svom pismu Rejonskom komitetu za Pivu, od 17. marta 1942. godine, je napisao ovo: “Dragi drugovi, Prije nekoliko dana poslali smo vam pismo sa zadatkom da preduzmete energi~ne mjere protivu Spasoja Tadi}a i svih wegovih jataka i sau~esnika u gnusnom zlo~inu. Kako smo ~uli jedan od tih sau~esnika bio je i Tadija Tadi} ~lan komunisti~ke partije bez obzira da li je on to radio {to nije bio svjestan koliko je to wegov zlo~in... Najboqi primjer za to 321

jeste va{a akcija koju ste prije nekoliko dana preduzeli protivu Spasoja Tadi}a i wegovih jataka... naime na licu mjesta kada ste uhvatili koga od onih devetorice {to ste ih docnije doveli u [tab zajedno sa Tadijom Tadi}em trebali ste postrijeqati svakoga... Da ste uradili tako ne bi se kad imali a niti bi smjeli da se dogovaraju Tadi}i ili ma ko drugi... sa tako ve}im poduhvatom da ste poslali kurira nama u {tab Golijskog bataqona mogla se mobilisati prili~no velika vojska sa ove strane ba{ na pitawu gowewa i likvidacije Spasoja Tadi}a te upasti u Kazance da se razoru`a ~etni~ka banda oko popa Peri{i}a... Vi toga nijeste imali i zato {to ste se zadovoqili sa razoru`awem tri ~etni~ka gnijezda, likvidacijom ~etiri bandita i rasturili vojsku ku}ama”...52 Nova P. Bo`ovi}a, {umara iz Stijene Piperske kod Podgorice, partizani su ubili u Kopiqu 21. marta 1942. godine, i bacili u jamu duboku 58 m. Bo`ovi} je iza sebe ostavio ~etvoro djece.53 Prilikom iskopavawa le{a iz tzv. “pasjeg grobqa” kod Kola{ina, kojom prilikom se okupilo mno{tvo naroda i rodbine partizanskih `rtava, obdukciona komisija u sastavu: dr Vladimir K. Potenkin, sudski pripravnik Bo{ko Drqevi} i student medicine Ivo \uri{i}, utvrdila je ovo: “1) Kosto Medenica, sanitetski ~inovnik iz Drijenka, srez Kola{inski, star 46 god. Povrede: Lobawa izlomqena od udara tvrdim predmetom. O~i izva|ene. Udari no`em na dva mjesta na licu. Ubodi no`em na vratu. Obije ruke odsije~ene u nadlakti~nom predjelu. Tri rane iz vatrenog oru`ja u lijevom grudnom predjelu. 2) Arso Mini}, u~iteq iz Kola{ina, star 62 godine. Povrede: lijevo oko izva|eno. Ubodi bajoneta po licu. Veliku ubod no`em u vratnom predjelu. Ubodi no`em po rukama. Tre}i prst sa lijeve ruke odsje~en. Pu{~ane rane po cijelom grudnom ko{u. 3) Svetozar Lisi~i}, star 29 godina, pekar iz Kola{ina. Povrede: udari no`em po licu i nogama. Veliki udar no`em po vratnom regionu. 4) Mujo Gruban, mesar iz Kola{ina, sta 24 godine. Povrede: udar tupim predmetom u predjelu lijeve slijepoo~nice. Udar no`em u lijevom le|nom predjelu. 5) Spasoje Bogdanovi}, mesar iz Kola{ina, star 38 godina, Povrede: udar no`em u desnom grudnom predjelu. Dvije pu{~ane rane na glavi, jedna na grudima. 6) Jovan Vlahovi}, zemqoradnik iz Babqaka, star 70 godina. Povrede: udar no`em po lijevom grudnom predjelu sa ulaznim ranama na le|ima. 7) Zorka La{i}, iz Mojkovca, stara 20 godina. Povrede: dvije pu{~ane rane u lijevom dijelu lica. Udari no`em po cijelom tijelu. 8) Ma{an Bo{kovi}, piqar iz Kola{ina, star 35 godina. Povrede: udar no`em u desnom vratnom predjelu. Dvije pu{~ane rane u lijevom grudnom predjelu. Udar no`em u desnom grudnom predjelu. Veliki rez no`em u predjelu trbuha. Trbuh izva|en. 9) Radojica Laki}evi}, zemqoradnik iz Tare, sreza Kola{inskog, star 35 godina. Povrede: slomqena desna ruka i udari no`em po woj. Udari tupim predmetom po lobawi. Udar no`em po zadwem vratnom predjelu. Pu{~ane rane u desnom grudnom predjelu. 322

10) Bosiqka Ve{ovi}, seqanka iz Planinice, stara 20 godina. Povrede: rane vatrenog oru`ja, ulazna ispod lijevog uva, izlazna ispod brade. Druga izlazna ispod jabu~ice. 11) Mi}o Gruba~, penzioner iz Kola{ina, star 47 godina. Povrede: vatrena rana u oblasti sredweg grudnog prejela. Lijevo oko izva|eno. 12) [}epanovi} Lazar, penzioner iz Kola{ina, star 60 godina. Povrede: udar tupog predmeta na ~elu. Lijevo oko izva|eno. Ruka slomqena tupim predmetom. Ispod lijevog ramena rane vatrenog oru`ja, a na vratu rana bajoneta. 13) Sofija Boji}, seqanka iz Lipova, stara 24 godine. Povrede: cijela lobawa razmrskana. U oblasti potiqa~ne kosti rane vatrenog oru`ja. Jo{ jedna rana u sqepoo~nici. 14) @ugi} Zorka, `ena M. @ugi}a iz Siwajevine, stara oko 35 godina. Povrede: rana iz vatrenog oru`ja, ulazna na jabu~ici izlazna na sredini vrata u oblasti kucavice. 15) Reyi} Mili}, zemqoradnik iz Re~ina, star 53 godine. Povrede: ruka polomqena u nadlakti~nom predjelu. Desno uvo i desna ruka rasje~eni su o{trim oru`jem. Gorwa vilica i usne su razmrskani tvrdim predmetom sa slomom gorwe vilice i svih zuba. Vatrena rana sa ulaznim otvorom ispod lijevog pazuha, a izlazna ispod desnog. 16) Svetozar Lazarevi}, sudija iz Lipova, star 50 godina. Povrede: zaklan no`em ispod grla, jedna ulazna rana ispod lijeve sise iz vatrenog oru`ja, a izlazna ispod lopatice na le|ima. Lice od usta do u{iju rasje~eno i pova|eni su mu svi zlatni zubi koje je imao.” Nalaze komisije objavio je “Glas Crnogorca” u broju od 22. marta 1942.54 Risto S. Vuja~i}, u~iteq i rezervni kapetan I klase iz Podgora u Crmnici, odveden je 23. marta 1942. godine iz svoje ku}e od strane grupe partizana, koje je vodio jedan wegov ro|ak, koji mu je dao ~asnu rije~ da mu se ne}e ni{ta desiti, nego da }e samo biti saslu{an u {tabu. Ubijen je nedaleko od svoje ku}e u mjestu Smokov Vijenac.55 Tomo Radov Vukmanovi} je bio jedan od bogatijih seqaka u Podgoru u Crmnici, jer je dugo bio u pe~albi u Mentraelu u Kanadi. Ubijen je od partizana pred svojom ku}om 23. marta 1942. godine.56 [tab Orjenskog NOP bataqona, presudom od 25. marta 1942. godine, strijeqao je: Branka T. Mandi}a, \ura Terzovi}a, Petra T. Terzovi}a, Jevta P. Terzovi}a, Todora A. Prlajinovi}a i Nikolu V. Prlajinovi}a. Svi su oni bili borci Dobro{ti~ke ~ete i odbili su da se bore protiv ~etnika.57 Mi}o Ivov Kopitovi} iz Br~ela u Crmnici, star 84 godine, je odveden od grupe partizana 23. marta 1942. godine u ve~erwim ~asovima od svoje ku}e, pod izgovorom da ga vode u wihov {tab, da bude svjedok na nekom su|ewu. Prilikom kretawa u mraku, udaren je s le|a kundakom pu{ke u glavu. Misle}i da su ga ubili, {to su i namjeravali, tj. vidjev{i ga sru{enog bez svijesti, i glave oblivene krvqu, partizani su se udaqili sa mjesta doga|aja. Jedna partizanska patrola, obilaziv{i sjutra ujutro taj teren, a vidjev{i da tamo nema wegovog tijela, odmah je to dojavila svom {tabu, i partizani su oti{li Mi}ovoj ku}i, sa namjerom da ga uhvate. Mi}o se iz ku}e branio revolverom raniv{i jednog partizana. Poslije 323

izvjesnog vremena i prepucavawa, partizani su se udaqili od Mi}ove ku}e, vidjev{i da mu ne mogu ni{ta. Kasnije je Mi}o oti{ao u Virpazar, gdje mu je ukazana qekarska pomo}. Na povratku ku}i, partizani su ga presreli i uspjeli ubiti.58 Blagotu L. Vuk~evi}a, rezervnog kapetana iz Papratnice u Qe{anskoj nahiji kod Podgorice, starog 48 godina, partizani su napali iz zasjede kada se vra}ao iz Podgorice 20. oktobra 1941. godine, i tom prilikom mu mecima slomili ruku, a potom se udaqili misle}i da je mrtav, jer su ga vidjeli kako je pao. Blagota je me|utim ostao `iv, i izlije~io se u bolnici na Kru{evcu u Podgorici. Partizani su ga vrebali, pa su ga po povratku ku}i uhvatili i poveli ka Busoviku, a potom ga ubili, i wegovo tijelo bacili u jamu Golubiwsku, duboku 96 m.59 [tab Durmitorskog NOP odreda, u svom pismu od 19. marta 1942. godine Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije, je napisao: ...“16. o.m. na{e snage u zajednici sa snagama narodnooslobodila~kog partizanskog odreda po~eli su da vr{e konfiskaciju imovine odbjeglih u ~etnike iz sela Levera, Zaglavka, Bitina i Kosanice... do sada je pre}erano oko 8.000 kg `ita raznoga, 500 kg krompira, 120 kg soli, 600 kg vune. Po izvje{taju iz Kosanice ovoga }e biti jo{. Konfiskovano je 1.000 ovaca i 50 govedi”...60 [tab Durmitorskog NOP odreda, u svom pismu od 3. aprila 1942. godine Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije je napisao: “Pomo}u obavje{tajne slu`be uspjelo nam je da na vrijeme otkrijemo ~etni~ku organizaciju kod nas, koja je bila prili~no organizovana i pripremqena, jer je izgleda imala uticaja blizina kola{inskog sreza i razvoja situacije tamo. Organizacija i wen rad tamo, naro~ito je poja~ana od vremena kad je Engleska misija pro{la ovuda. Glavni organizator Mitar Karayi} je bio predsjednik op{tine Drobwa~ke i ~lan proqeto{weg komiteta. Tomo Kr{ikapa je radio preko nekoliko svojih qudi, i nije imao tajne veze sa nekim ~etni~kim bandama, jer nije imao mogu}nosti da do|e do we. Ba{ se u pravi ~as to otkrilo i jakim i velikim radom uspjeli smo da ih skoro sve pohvatamo (pobjegli su samo trojica iz Usko~ke op{tine – Vlado Trebje{anin biv{i sekretar narodne skup{tine, i Milisav Lopu{ina). Poslije saslu{awa i vo|ewa istrage likvidirani su u [avniku do sada Mitar Karayi}, Mijat Tau{an, Veselin Radulovi} koji je na ispitu otkrio sve, Mujo Ru`i}, Mileva Ru`i}, Milica Karayi}, Mitar Karayi} i drugi, Milun Jaukovi}, Vojin Filipovi}, u~iteq, Ra{o Peki} narednik i Novo Deli} pop. Likvidirani su u na{em kombinovanom bataqonu, oni koji su po{li da organizuju zavjeru, Milun ^vorovi} poznati nevaqalac i nitkov i Mi}un Karayi}. Prema samoj istrazi izgleda da }e ih biti jo{ nekoliko.”61 Jedno od najbestijalnijih ubistava koje su partizani izvr{ili, bilo je ubistvo sanitetskog |enerala u penziji dr Mila Ili~kovi}a iz Crmnice, i wegove supruge Klaudije, ina~e Ruskiwe. Ili~kovi} je zavr{io medicinu u Rusiji, i bio je do 1918. godine sanitetski kapetan crnogorske vojske, da bi potom nastavio slu`bu u vojsci Kraqevine SHS, i dostigao ~in brigadnog sanitetskog |enerala. Kada su ubijeni, on i wegova supruga bili su u stara~kim godinama. \eneral Ili~kovi} nije se ni~im za324

mjerio partizanima, sem {to je bio |eneral. O svoj bestijalnosti i beskrupuloznoj hladnokrvnosti partizana, govori prepiska izme|u [taba NOP bataqona “Jovan Toma{evi}” i NOP bataqona “13. jul”, koji su jedni drugima |enerala Ili~kovi}a i wegovu suprugu sprovodili za egzekuciju, kao da se ne radi o qudskim bi}ima, nego o kakvim administrativnim predmetima. Evo tog dokumenta: “Dostavqamo vam izvje{taj u vezi pokradenih stvari |enerala Ili~kovi}a i wegove `ene. 19. pro{log mjeseca sproveli smo u {tab |enerala Ili~kovi}a i wegovu `enu preko odreda “13. juli”. Istog smo bili ubijedili da je pozvan od {taba odreda radi da bude smje{ten kao qekar u nekoj na{oj partizanskoj bolnici. Tako|e smo s wim uputili sprovodni akt, koji Vam sada prila`emo. U me|uvremenu je uslijedila borba na va{em sektoru, tako da se isti nije mogao sprovesti, o ~emu nas je komanda ~ete iz Gra|ana izvijestila. Mi smo odmah Gra|anskoj partizanskoj ~eti bataqona “13. jul” dali nalog da Ili~kovi}a i wegovu `enu ubiju, {to su oni odbili i odgovorili da ga mi primimo natrag i vr{imo likvidirawe; poslije ~ega smo poslali qude te su ga likvidirali. Naknadno smo tra`ili da nam komanda partizanske ~ete iz Gra|ana vrati stvari doktora Ili~kovi}a i wegove `ene a kojih stvari je bilo napuweno tri kufera velika. Od komande ~ete smo dobili ovakav odgovor: [tabu bataqona “Jovan Toma{evi}” Evo Vam {aqemo spisak svih na|enih stvari od doktora Ili~kovi}a; na|enih u wegovim kuferima. Za prona|ene stvari izvijestili smo da na zaplijewene stvari imamo pravo za na{ trud koji smo imali nose}i ih i vra}aju}i nazad i izdr`avaju}i ih dva dana i izvr{avaju}i akciju nad wima. Ovo zadr`avamo kod nas dok vidimo koliko mo`emo dobiti od zaplijewenih stvari, jer smatramo da po{aqemo da bi dobili dio kao {to smo dobili iz Dupila prilikom u~e{}a II ~ete u toj borbi. Nas samo 300 metaka. Tra`imo da nam uputite dva jastuka koje je uzeo doktor od Joka M. Popovi}a. Prilikom ubistva oni su oti{li u zemqu sa wima. Politi~ki komesar, na terenu zastupnik komesara \uro J. Petrovi}.”63 Partizani su od doktora Ili~kovi}a i wegove supruge opqa~kali: 7.300 dinara u srebru i papiru, 2.497 lira, dva zlatna sata, ~etiri zlatna prstena, jedan srebrni prsten i jednu srebrnu iglu za kravatu, jednu duvansku kutiju, dvoje nao~ari sa kutijama, jednu srebrnu ka{iku za jelo, ~etiri obi~ne ka{ike za jelo, jedan `enski kaput, jednu ru~nu mu{ku i jednu ru~nu `ensku torbu, tri kofera, dvije mawe kutije sa hirur{kim priborom, jednu kutiju tableta i jedan revolver. Sem toga opqa~kali su wihovu garderobu, koju je ovaj stari bra~ni par ponio sa sobom, misle}i da }e du`e odsustvovati od ku}e.64 Glavni {tab NOP odreda za Crnu Goru i Boku, u svom saop{tewu od 6. aprila 1942. godine, pored ostalog je napisao da je izre~ena smrtna presuda: politi~kom komesaru @upsko-pivskog bataqona Tadiji Tadi}u; partizanima @upsko-pivskog bataqona: Blagoju Tadi}u, Radoju Tadi}u, Radu Tadi}u i Jovici Jovovi}u. Oni su poku{ali da pru`e pomo} Spasoju Tadi}u, 325

koga su partizani progonili i na kraju ubili, a tako|e su se bunili zbog osude na smrt Tadije Tadi}a.65 U “Glasu Crnogorca” od 12. aprila 1942. godine, opisan je partizanski pohod na selo Ozrini}e kod Nik{i}a. U ~lanku pored ostalog pi{e: “Ozrini}i pru`aju otpor. 250 qudi protivu 2.500 partizana. Ni jednog mitraqeza. Jedini pu{ko-mitraqez pokvaren. Municije nestaje. Ali borba se vodi cijelog dana. Ozrini}i uve~e odstupaju. Rezultat porazan za obje strane. Partizani: 39 mrtvih i ve}i broj rawenih. Ozrini}i 27 mrtvih, 300 zapaqenih domova i oko 30 rawenih. Nekoliko te{kih rawenika palo je u ruke partizana. Wihova sudbina je stra{na. Svirepa. Ugledni seqak – omladinac Mitar \uki} pao je te{ko rawen, metak mu je probio obje noge. Dolaze partizani. Komandant bataqona Milovan Nikoli} prepoznaje \uki}a. Saop{tava mu da je on prvi digao glas protiv partizana. Prilaze mu svi redom. Udaraju ga kundacima. Pquju. Mitar \uki} ih prezrivo posmatra. Ni glasa ne pu{ta. Nikoli} izdaje nare|ewe. Vade {ipke iz pu{aka i hvataju \uki}a. Provla~e mu {ipke kroz rane koje krvare. Rawenika hvata nesvjestica. Pada u agoniju. Umire... Partizani vade no`eve i svom snagom kasape jo{ toplo tijelo mladog borca. Drugi revolverima re{etaju lobawu. Kosti pucaju. Mozak se prosipa po ledini. Partizani ska~u po wemu, gaze ga nogama. A onda se hvata kolo. Neartikulisani glasovi odjekuju kroz okrvavqeno selo. Partizani pjevaju nad svojom `rtvom. Mi}un Gajovi} je prvi me|u prvima. Navala partizana ni malo ga nije upla{ila. S nekoliko drugova iza{ao je u brdo u namjeri da napadnu partizane sa le|a. Iz brda su stigle nove snage komunista. 200 do zuba naoru`anih bandita uputilo se pravo k wemu. Htjeli su da ga zarobe. Me|utim Gajkovi} s drugovima nije klonuo. Prihvatio je borbu. Wih nekoliko protivu dvije stotine. Jedan od Mi}unovih drugova gine. Pada i drugi. Tre}i... Najzad, Mi}un ostaje sam. Vidi da je opkoqen, ali ne odstupa, Vodi borbu. Puca. Baca bombe. Mi}un Gajovi} je najzad rawen. Metak mu je probio grudi. Me mo`e pu{ku da puni. Vadi revolver i puca. Na odstojawu od ti metra ubije dvojicu partizana. A onda pada i sam smrtno rawen. Partizani kao podivqali psi, ska~u u {anac Mi}una Gajovi}a. I ako je ve} izdahnuo ho}e i mrtvom da mu se osvete. Razvr}u mu vilice. Prosipaju mozak. No`evima kidaju djelove tijela. Sti`e i Mi}unova sestra od strica partizanka Desanka Gajovi}. Gleda mrtvog brata. Gleda ga i pquje na wega. Za wom se povode i ostali. Pri odlasku sestra se obra}a mrtvom bratu i pozdravqa stisnutom {akom. - Sre}na ti pasja smrt, brate Mi}une! kazala je.”66 Pored Ozrini}a, partizanska kaznena ekspedicija izvr{ila je paqewe ~etni~kih ku}a u plemenu Zagara~u kod Danilovgrada, kojom prilikom je zapaqeno dvadeset ku}a.67 Neimenovani partizanski {tab, je u pismu [tabu Golijskog NOP bataqona od 15 aprila 1942. godine, pored ostalog konstatovao: “Sasvim je 326

pravilno {to ste likvidirali lopova i zlo~inca Gojka Aleksi}a, kao i na~in na koji ste ga ubili. Dobili smo jutros obavje{tewe da ste likvidirali bandu na ~elu sa Spasojem Tadi}em i Bla`om Vi{wi}em. Wihova likvidacija zaista zna~i mnogo”...68 Glavni {tab NOP odreda za Crnu Goru i Boku, napisao je pored ostalog 20. aprila 1942. godine Bla`u Jovanovi}u ovo: “Vodi ra~una da prilikom upada u Pipere ne do|e do masovnih ubijawa, ve} zarobqenike, ukoliko bi ih bilo, sprovoditi ovamo, a mi bi nad wima vodili istragu i daqe prema wima postupili... Danas sam obi{ao druga Rado{a Qumovi}a, pa mi re~e da ako se spustite daqe po wegovom mi{qewu trebalo bi izvr{iti konfiskaciju Lazara Gigova, koji ima veliko `ito, Milo{a Gogova, koji ima veliku krtolu, a i jedan i dugi su bogati i jo{ iz ranije poznati kao sumwivi, od Ivana Radivoja Vuka{inovi}a. Na Kopiqu: Grujovi}ima, Stojana Fil. Qumovi}a, Ne{ka [u{ovi}a, koji ima novaca, Janka [u{ovi}a, koji ima dobrog kowa... U Seocima Toma{ Milunovi}, poznat kao nevaqalac, Doki}a nemojte likvidirati, jer nije opasan. Ublima Krsto Mihajlovi} i Tomo Mihajlovi} zreli su za likvidaciju... Matkovi} Mirko i Todor zreli su da im se izvr{i konfiskacija, ali ne za likvidaciju.”69 Cucko-}ekli}i NOP bataqon, je u svom pismu iz nepoznatog mjeseca prve polovine 1942. godine, [tabu Lov}enskog NOP odreda, pored ostalog napisao: “Prema posledwem izvje{taju ovog {taba o stawu na na{em podru~ju i posle ubistva izdajnika Mata Bigovi}a, stawe je slede}e: Naredili smo da ga ukopaju bez kukawa i lelekawa i objasnili narodu za{to je ubijen i nazvali ga petokolona{em i izdajnikom Bilo je gun|awa od wegovih, ali se sve svr{ilo bez galame i vike i oni su oti{li svojim ku}ama. Sjutra dan su se skupili ~itava ~eta Malocucka, na grobu po~eli lelekat vikat i prijetit, od nas iz [taba nije bio niko... Peta kolona za jednu no} uspjela je da organizuje sve partizane i seqake protiv ubijstva Mata Bigovi}a i tra`ili su ubojstvo politi~kog komesara na licu mjesta. Zatim je ~itava otkazala poslu{nost da ide u akcije u Vasojevi}e tj. nigdje ne}emo i}i u borbe protiv bra}e i ~ak ni protiv stare Jugoslavije... Po{to se nije odazvala ~eta malocucka pozivu ove akcije na Vasojevi}e nego je odrekla poslu{nost, te ovaj [tab bataqona nije uputio osmoricu partizana u iste”...70 “Na{i partizani moraju da izvode akcije jer ovo likvidirawe prelazi svaku granicu. Likvidirajte petokolona{e po cijenu `ivota”, nagla{eno je u pismu OK KPJ za Podgoricu, partijskoj organizaciji na terenu od prvih mjeseci 1942. godine.71 Ku~ki partijski biro, u svom pismu MK KPJ za Podgoricu iz prvih mjeseci 1942. godine, je napisao pored ostalog ovo: “Najprije da vas izvijestimo da smo likvidirali tri opasna petokolona{a i to: Milovan Ra{ovi}, brat mu Vaso Ra{ovi} i wihova sestra Miroslava Ra{ovi}... Drugovi koji su odgovorni za likvidaciju Nikole Mirkova Vujo{evi}a, ali koji ga nijesu likvidirali, jo{ nijesu saslu{ani te }e uskoro uslijediti ~im budu na okupu”...72 Nenazna~eni partijski organ, u svom pismu iz prvih mjeseci 1942. godine Peku Dap~evi}u, Bla`u Jovanovi}u i Milinku \urovi}u, je pored ostalog napisao: “Da su na primjer drugovi u Ku~ima u pravi ~as napali ovog narednika, Ku~i bi danas bili uz 327

^ETIRI JAHA^A SRPSKE APOKALIPSE U CRNOJ GORI

328

Milovan \ilas-\ \ido

Ivan Milutinovi}-M Milutin

Bla`o Jovanovi}-Z Zetin

Sava Kova~evi}-M Mizara

nas. Da su u Zagara~u u pravi ~as o~istili petokolona{e, ~ete ne bi otkazale poslu{nost. Da u Ozrini}ima nijesu pregovarali sa petokolona{ima, Ozrini}i ne bi danas bili organizovani protiv nas. Da su u pravi ~as osloweni na mase, ~istili Katunsku nahiju, mjesto {to su kada je bilo kriti~no stawe vodili pregovore, Katunska nahija bi bila uz nas.”73 “Glas Crnogorca” od 1. marta 1942. godine, u ~lanku “Vandali i sadizam”, opisao je neke od partizanskih zlo~ina ovako: ...“Na{i komunisti stoje ispod tih divqaka. Pored mnogih i krvavih zlo~ina, ubili su Mirunu, }erku Matija{a Jovanovi}a iz Kosovog Luga, u wenu ku}u, pored otvorenog ogwi{ta, u prisustvu wenoga oca i majke. Mrtva je pala glavom u otvoreno ogwi{te. Vatra joj je zahvatila glavu. Sadisti i vje{tice koji su je ubili, nijesu dozvolili wenim roditeqima da svoje mrtvo dijete izvuku iz vatre. Sa u`ivawem su gledali weno pr`ewe i udisali miris qudskog pe~ewa! Dragi{a Ivanovi}, politi~ki komesar iz Ku~a, ubio je u selu Mom~e dva brata Ra{ovi}a, Milovana i Vojina i wihovu ro|enu sestru. Svukao ih je gole, pa je od mrtvog brata i sestre napravio pornografsku sliku! Taj krasni komesar ubio je svoju zakonitu `enu, da bi se mogao o`eniti svojom ro|enom sestrom od ujaka, }erkom Petra Jovanova Popovi}a iz Ku~a! Komunisti su upali u ku}u \ura Zekova Jovanovi}a, starog i ~estitog starca od 70 godina, uhvatili su wega, wegova tri sina, Nikolu, [}epana i Toka, i wihove tri `ene. Na o~igled staroga \ura ubili su mu sva tri sina i dvije snahe, a zatim i wega. Komunisti su do{li u manastir Ostrog, sa namjerom da iznesu i na loma~u spale }ivot sv. Vasilija, koji je kako oni ka`u, zaglupqivao narod! Ba{ kao i Sinan-pa{a sv. Savu na Vra~aru kod Beograda. Arhimandrit Leontije Mitrovi}, dobri pastir i ~estiti Srbin, uz pomo} okolnih seqaka, suprotstavio se namjeri komunista, kojom je prilikom je rawen i ~asni otac Nikodim Popovi}, jeromonah. Komunisti nijesu mogli oprostiti ocu Leontiju, zato su ga vrebali, i kada je, kao dobar doma}in iza{ao da obi|e manastirsko imawe, zarobili su ga i odveli sa sobom.”74 “U Boqevi}ima smo zaplijenili vi{e prikrivenog `ita, oko 1.350 kg, a od petokolona{a u Limqanima zaplijenili smo 67 brava i 4 krave,” nagla{eno je u izve{taju NOP bataqona “Jovan Toma{evi}”, od 13. marta 1942. godine, upu}enom [tabu Lov}enskog NOP odreda.75 Komandant Nik{i}kog NOP odreda Sava Kova~evi}-Mizara, u svom pismu od 26. marta 1942. godine, politi~kom komesaru odreda Milinku \urovi}u, pred ostalog je napisao ovo: “U Pivi i Goliji nije zdravo stawe, pa }e kroz koji dan trebati uputiti tamo jedan udarni bataqon da ih o~istimo.”76 [tab Nik{i}kog NOP odreda, u svom uputstvu od marta 1942. godine, [tabu Grahovskog NOP bataqona je naglasio: “Neka se [tab ~ete direktno pove`e sa [tabom Lov}enskog odreda, od kojega treba da tra`e uputstva, odnosno imena petokolona{kih elemenata koje treba likvidirati... Procedura u pogledu wihove likvidacije mora biti kratka, a odlu~nost mora preovladavati.”77 Komandant Zetskog NOP odreda Bla`o Jovanovi}, je u pismu [tabu Zetskog NOP bataqona od 27. maja 1942. godine, napisao pored ostalog ovo: ...“Po posledwi put vam se nare|uje da preduzmete energi~ne mjere 329

protivu petokolona{a. Prosto izdajte nalog izvjesnim partizanima da likvidiraju toga i toga petokolona{a. I ovo {to ste do sada ~inili propuste, grdno vam se osvetilo a gore }e vam se osvetiti ako ne postupite partizanski i ne likvidirate petu kolonu... kroz akcije }e te se o~eli~iti i porasti }e va{ ugled a ne preko ove ili one li~nosti... U proglasu ste bili suvi{e meki prema petokolona{ima. Trebalo je o{tro osuditi te izdajnike i kazati narodu da }e im suditi partizanske pu{ke u ime naroda.”78 Partizani su na zvjerski na~in ubili bra}u Radovi}, Veqa i Ne{a, iz sela Mahale u Zeti kod Podgorice.79 Ubijaju tako|e i bra}u Vu~i}e, u~iteqa Nova, i predsjednika Vra`egrmske op{tine u Bjelopavli}ima kod Danilovgrada Damjana. Bacili su ih u jamu duboku 24 metra. Damjan je odmah preminuo, a Novo je nekoliko dana slomqen `ivio u jami, i zapomagao da mu se doturi vode, ali se niko od seqana nije smio pribli`iti jami, da ga partizani ne bi ubili.80 Bla`o M. Crnojevi} iz Gra|ana kod Cetiwa, rezervni narednik i gra|evinski preduzima~, ubijen je od partizana sa jo{ osamnaest Gra|ana. Ostavio je iza sebe `enu i petoro djece. Partizani su mu opqa~kali dio imovine u ku}i.81 Partizani ubijaju i Mila I. Pavli~i}a iz Bjelopavli}a, u~iteqa {kole u Manastiru @drebaoniku kod Danilovgrada.82 Milovan \. Be{i}, biv{i sreski na~elnik u [avniku, star 44 godine, bio je doveden u partizanski {tab u Radov~u u Piperima kod Podgorice. Poslije saslu{awa, a bez ikakvih dokaza, bila mu je izre~ena smrtna presuda. Be{i} je tom prilikom udario partizanskog komesara, a drugom partizanu oteo pu{ku i ranio ga, ali su ostali partizani uspjeli iz pi{toqa da ubiju Be{i}a. Potom su ga skinuli golog, otkinuli mu nos i izvadili o~i, i bacili u obli`wu veliku rupu, iskopanu udarom avionske bombe.83 Mitar T. Mako~evi}, zemqoradnik iz sela Crnaca u Piperima, strijeqan je od partizana 25. marta 1942. godine. Nekoliko dana saslu{avan je u partizanskom {tabu u Radov~u, i kako nijesu prona|eni nikakvi dokazi koji bi ga teretili, partizani su odlu~ili da ga puste. Na to je reagovao wegov plemenik-partizan, koji je zahtijevao da bude strijeqan, i partizanski {tab je udovoqio wegovoj `eqi. Mako~evi}ev le{ je kasnije prona|en u rupi od avionske bombe, sa jo{ tri nepoznata le{a.84 Rosa M. Kusovac, stara 70 godina, supruga poznatog junaka iz crnogorskih ratova Marki{e S. Kusovca, ubijena je u svojoj ku}i u krevetu, od jednog partizana i dvije partizanke, koji su joj potom opqa~kali ku}u, jer joj je sin Bla`o bio u nacionalistima.85 [}epanovi} J. Lazar, kapetan I klase, star 32 godine i [}epanovi} J. Milutin, profesor, star 28 godina, ro|ena bra}a iz Doweg Zagara~a kod Danilovgrada, ubijeni su od partizana u {tabu u Kunovom Prisoju u Qe{koj nahiji kod Podgorice, poslije saslu{awa, i ba~eni u jedan plitki {krip, nepune dubine dva metra. Tu su wihova tijela le`ala nekoliko dana, dok su ih glodale lisice, kunice i psi.86 Milija N. Jovi}, `andarmerijski kaplar iz Ho}evine kod Pqevaqa, ubijen je u Podborovu kod Pren|ana od partizana.87 Vasilije N. [ekari}, rezervni kapetan I klase iz Pilatovca kod Nik{i}a, odveden je iz svoje ku}e u partizanski {tab, gdje je mu~en i na kraju ubijen sa 17 metaka.88 330

Ilija M. Sredojevi}, zemqoradnik iz sela Velike @upe kod Mile{eva, star 29 godina, tako|e je ubijen od partizana.89 Savo Gazivoda, trgovac iz Rijeke Crnojevi}a kod Cetiwa, uhva}en je i opqa~kan od strane partizana, a potom ubijen. Ostavio je iza sebe suprugu i ~etvoro male djece.90 Milu{a S. Ra{ovi}, udovica stara 32 godine ubijena je prilikom boravka u selu Zavala u Piperima kod kod svog oca Sava \uki}a.91 [piro K. Radulovi}, policijski ~inovnik iz Komana kod Podgorice, star 39 godina, ubijen je od partizana na putu za Nik{i}, gdje je krenuo privatnim poslom.92 Savo M. Ivanovi} iz Gra|ana kod Cetiwa, ubijen je od partizana u Kunovom Prisoju u Qe{anskoj nahiji kod Podgorice.93 Miladin R. Perovi} iz Stubice u Pje{ivcima kod Nik{i}a, star 22 godine, odveden je od ku}e, i ubijen od partizana u Lastvi ^ekovskoj.94 Du{an M. Vuk~evi}, policijski ~inovnik iz Goqemada u Qe{anskoj nahiji kod Podgorice, ubijen je na putu od partizana, kada se vra}ao ka rodnom mjestu idu}i na slavu Sv. \ur|icu.95 Vrhovni {tab NOV i POJ, je izdao nare|ewe {tabu VIII narodnooslobodila~ke udarne hrvatske divizije (u kojoj su ve}ina partizana bili Srbi – obj. A. Stamatovi}a) u vezi sa ~etnicima, marta 1943. godine ovo nare|ewe: “Prema vo|ama i starje{inama ovih bandi... biti nemilosrdan i poslije kratkog saslu{avawa i pribavqawa podataka od istih, likvidirati ih na licu mjesta. Zavedene ~etnike prebaciti u na{e redove. Zato sve ove ~etnike, koji se predaju bez borbe, ukoliko ne pristanu da dobrovoqno u|u u na{u vojsku likvidirati, ali tajno.”96 Partizani su iz zasjede 24. maja 1943. godine, ubili na Grebenu Koti~a kod Opasanice vazduhoplovnog majora Andriju Veskovi}a i poru~nika Rajka Novovi}a. Veskovi} i Novovi} bili su ~etni~ki komandanti. U spomen wihove pogibije, narod toga kraja je uskoro spjevao pjesmu, u kojoj se pored ostalog ka`e: “Gdje ste Rajko i Andrija, bra}o na{a najmilija... Na Koti~u ispod vite jele, prekrstili ruke bijele”... Ubrzo po wihovoj pogibiji, rodbina poru~nika Novovi}a, odnijela je wegov le{ u porodi~nu grobnicu, dok je humka majora Veskovi}a ostala usamqena na Koti~u. Dugo poslije rata, i pobjede komunista, ~obani su kitili tu humku. Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku, u svom pismu od 7. septembra 1943. godine OK za Cetiwe, pored ostalog je napisao: “Potrebno je odmah likvidirati onoga ~ovjeka kojega je vidio sa sinom i sa wim razgovarao drug Milo{ Popivoda, a o ~emu je govorio i drugu Iku. Ova likvidacija treba da se izvede pod najve}om konspiracijom, tako da niko ne zna osim izvr{ilaca. Ako ne bi tako izvr{ili ovu likvidaciju, onda je boqe za sad je ne izvr{avati. Mi mislimo da vam ne}e biti te{ko na koga se ovo odnosi.”97 Na odgovornost su pozvani komesar komskog NOP odreda Vojislav Ze~evi}, i komandant istog odreda Mirko Kryi}, samo zato jer su oma{kom potpisali da Milo{ Jevtovi} i Tajo Kastratovi} iz Berana, mogu kamionom prevesti le{eve strijeqanih ~etnika iz Treba331

qeva u Berane. Ze~evi} i Kryi} su ovoj dvojici potpisali objave za put, i ne pitaju}i ih o ~emu se radi, jer su bili u poslu oko pisawa nekih partijskih proglasa.98 Jedan od ~etni~kih komandanata u Zeti kod Podgorice, Bajo V. Radovi} iz sela Mahale, je 21. novembra 1943. godine izdao proglas Ze}anima, u kome pored ostalog pi{e:... “ZE]ANI

2. maja 1943. godine od 4-500 sati poslije podne sastao sam se sa pretsjednikom op{tine dowo-zetske g. vidom Vuja~i}em pred kafanom Stanka \ukanovi}a. Tu smo razgovarali o wegovom bratu Du{anu koji je u zajednici sa ostalim komunistima 22. februara 1942. godine do{ao na moju ku}u i odveo mi oca i strica, koji su zatim predati yelatima na izvr{ewe smrtne kazne. U tom razgovoru bili smo pred kafanom |e smo uz ~a{u rakije razgovor nastavili. Tra`io sam od g. Vuja~i}a za{to i po ~ijem nare|ewu je wegov brat u~estvovao u odvo|ewu mojih roditeqa. Vido je brane}i svog brata rekao da on nije u~estvovao direktno u odvo|ewu na{ih roditeqa nego je Du{an do{ao samo do kolskog puta izme|u Mahale i Mojanovi}a pa kada je saznao u ~emu je stvar onda se vratio. Pitao sam ga da li je jo{ ko u~estvovao na{to mi je odgovorio: “[to da ti ka`ujem kad su oni strijeqani bio je Du{an Vukovi} i drugi. BRA]O ZE]ANI

Ovo je samo uvod o tajnoj koju }ete saznati, na{ razgovor tekao je i daqe, razgovarali smo daqe o wegovom radu sa partizanima. tom prilikom rekao mi je, kako se on Du{ana Vukovi}a uvijek pla{io. “Osvetio sam se tim gadovima”, nastavqaju}i i daqe razgovor g. Vuja~i}, jer kada je sastavqen spisak Ze}ana koje treba strijeqati, do{ao je mene kao pretsjedniku op{tine akt na~elstva Sreza da odmah po{aqem spisak sumwivih lica, koje treba odmah strijeqati. Ja kao biv{i komandir partizanske ~ete dobro sam ih poznavao sastavio sam i uputio tra`eni spisak. G. Vuja~i} mi je izbrojao oko 20 koji su bili na tome spisku. Na pitawe: “Za{to i tvoga brata nijesi unio u spisak”, nije odgovorio daqe, bez ikakvog pitawa odgovorio mije g. Vuja~i} da je Petra Mara{a iz Bijelog Poqa predlo`io za strijeqawe, zato {to ga je pok. Petar jednom prilikom na{ao na Beglake bez propusnice i odveo u {tab zetskog partizanskog bataqona u Ponare u vremenu dok on Vuja~i} nije bio stupio u partizane, zatim je rekao da od ro|aka tj. Marka Vuja~i}a nije moga da `ivi i zato ga je stavio u spisku za strijeqawe. Interesovao sam se daqe za Savi}a Vukovi}a, koji je bio interniran u Albaniju g. Vuja~i} mi je to objasni slede}im rije~ima: “I zato sam se ja postarao jer sam i tamo uputio spisak da se strijeqaju Savi} Vukovi}, Petar ]etkovi}, Vasilija M. Kukuli~i}, Simo Filipovi} i Kosto Vuja~i}. ZE]ANI

Eto vam tajne o va{im strijeqanim sinovima a g. Vuja~i}u odgovor na wegov upu}eni apel Ze}anima, koji je izdao ovih dana prilikom predaje du`nosti. Nijesam htio danas iznijeti tajnu ali me nagnao wegov poziv u 332

kojemu ka`e, da }e poslije 5 dana biti kasno, napomiwem prije neki dan razgovarali smo ja i g. Vuja~i}, o Ze}anima, koji su nedavno odi{li od komunista, postavio sam mu pitawe za Vida Jakova Vuja~i}a za{to je Vido po{ao u {umu da li da sveti brata? Od koga da ga sveti? G. Vuja~i} mi je rekao “ja ne znam” treba{ da zna{, jer ti zna{ sve Ze}ane, ko ih je strijeqao. Wegov odgovor bio je: “Molim te Bajo ja sam ti rekao na povjerewe s tim da to zadr`i{ do kraja rata.”99 U “Crnogorskom vjesniku” od 18. decembra 1943. godine, objavqena je desetera~ka pjesma Vladislava Kasalice. Pjesma ovako glasi: “Gusle moje ovamo te malo Amo i ti tanano gudalo, Da prevrnem, da malo zagudim Da mi srce odane u grudi, Da ispjevam pjesmu od istine Od istine krvave dru`ine. Nek gudalo priudari malo Da o ~udu vjerne slike budu, Za budu}a pokoqewa vru}a, Kad patismo protiv zla ratismo, Kad na du{u navali{e tmu{u: Partizani i crni zemani, Stranci, Jude, da se mnogi ~ude: Kako nekad po zemaqskom {aru Svjet se klawa |avoqem oltaru! Protiv krsta zavjera je ~vrsta, Protiv vjere da pakao `dere, Protiv braka otvorena raka, Protiv zvona, kandila, ikona, Partizani kletvom uspavani O{tre no`e! Ah, pomozi Bo`e! Narod spasi! Gutaju talasi! Stra{ne jeke krvave rijeke, Osnova{e sudove prijeke: Ko sa wima ne}e, u smrt kre}e Nema ve}e od ove nesre}e. Zar da Lov}en ne sija ko prije?! Ko u Ostrog sveca ru`it smije?! Ko manastir Mora~u da kvari? Ko za krsnu slavu da ne mari? Ko da sru{i na{u zornu Boku? Stari ponos, zenicu u oku?! Ko da mrzi Sina Spasiteqa, I Svetoga Savu, u~iteqa?! Ko brak, qubav, to otrovom truje? Ko glas majke prezire da ~uje? 333

Ko sa Koma pla{i srpsku vilu? Ko dr`avu da omrzne milu? Ko guslama zvu~ne strune kida, [to nam boli vjekovima kida, Ko narodno srce no`em para? Koji |avo pakao otvara Crnoj Gori, cjelog Srpstva zori Da je nama! Te{ka anatema No izroda odnjela ga voda! To je program Tita i bandita! To je program Mo{a i olo{a! ^ivut Mi{o iz tu|ine do{o, Paklen Juda provuko se svuda, Komunizam sije, pokrov {ije, Crnoj Gori o~i da izbije. S glave tu~e i u jamu vu~e, Daje pare za svetiwe stare, I sa wime partizani kleti Polu|ele pogane aveti, Sve po mraku tra`e petokraku, Koqu, biju i krva bratsku piju! Radi vlasti ne dr`e se ~asti, Ho}e tu|e, od pqa~ke polu|e, [ire letke, te otrovne metke, Selo kre}u da ugase sve}u Da podivqa, da je propast `ivqa! Mlade` vuku za qubavne niti, Strah me cvije}a ne}e biti, Ni mirisat ne}e ko prije, Stra{an otrov u wemu se krije! Smuta vije, vladaju dahije! Brat za brata om~u oko vrata! Mrak na o~i, bratska krv se to~i! Opet Srbi na metu stado{e: Protiv Mo{a slo`no ustado{e! Sram vas bilo, Jude i izrodi! [ta ho}ete? Ko vas tamo vodi?! Zar u paklu sre}a da se tra`i, Zar se narod, kad se koqe, sna`i?! Jo{ bez o~i, kako da se kro~i? Bor se vije samo u visine, A pra{ina pada u nizine. Bje`i kugo ne}e{ ostat dugo! Svak je pao ko je bra}u klao! Svak se kaje ko vjeru izdaje! R|a pada, ne mo`e da vlada!”100 334

Na udaru komunista, odnosno partizana, na{la se i Srpska pravoslavna crkv, kao duhovni temeq srpskoga naroda. Anulirawem ovog faktora, partizani su znali da je put ka wihovoj pobjedi znatno bli`i, odnosno stvarniji. Partizani su tako ubijali i mnoge sve{tenike, i skrnavili pravoslavne crkve i manastire. Nikodim Jawu{evi}, nastojiteq manastira @upa kod Nik{i}a, u~esnik crnogorskih ratova, star 67 godina, ubijen je od komunista 29. juna 1941. godine, jo{ prije ustanka.101 Dana 15. novembra 1941. godine, sve{tenik iz Rogama u Piperima kod Podgorice Vasilije S. Bo`ari}, star 54 godine, oti{ao je da ~inodejstvuje na jednu sahranu u Qe{kopoqu. Na povratku, partizani su ga u zasjedni sa~ekali i ubili, a potom mu tijelo isjekli na komade, i u {atorskom krilu bacili u rijeku Mora~u. Ostatci tijela su na Badwi dan isplivali kod sela Vukovaca u Zeti, gdje je i sahrawen. Partizani su tako|e ubili i wegovu suprugu Joknu u Rogamima.102 Prilikom partizanskog napada na Pqevqa 1. decembra 1941. godine (u kome su te{ko pora`eni – obj. A. Stamatovi}a), jedan dio partizana se u{an~io u manastiru Piva, zbog ~ega je italijanska artiqerija po~ela da dejstvuje po manastiru. Arhimandrit Serafim Yari}, nastojateq manastira, molio je partizane da napuste manastir, da ga ne bi italijanska artiqerija sru{ila. Molbe nijesu pomogle, pa je Yari} oti{ao u Pqevqa, kod direktora gimnazije Dobrivoja Mileti}a, koji je znao italijanski jezik, da mole italijanskog komandanta da naredi da se ne ga|a manastir. U gradu su vo|ene uli~ne borbe, i on je tu na{ao Mileti}a ubijenog od partizana, pa kako je zbog toga protestovao, i on je bio likvidiran.103 Narodnooslobodila~ki odbor op{tine Vu~edolske, na crnogorskohercegova~koj granici, naredio je 28. decembra 1941. godine parohu Vasu Popovi}u, da napusti u roku od pet dana teritoriju Bawske i Oputno-rudinske op{tine, i naredio jeromonahu Platonu Ivezi}u iz Crkvica da preuzme Popovi}evu parohiju.104 Jeromonah Teofan Beatovi}, sabrat manastira Kosijerevo, na crnogorsko-hercegova~koj granici, ro|en u okolini Gacka, star 52 godine, je jedno vrijeme bio paroh u ruskoj crkvi u Pensilvaniji u SAD. Na Badwi dan 1942. godine, partizani su ga odveli iz manastira Kosijereva, i ubili i bacili u jamu u selu Vidne u blizini Vu~jeg Dola, na potezu izme|u Nik{i}a i Bile}e.105 Protojerej Lazar Radoni} iz Majina kod Budve, paroh re~inski u Kola{inu, poku{ao je da pobjegne kod svog ro|aka u blizini Pe}i. No, kad je bio na domaku ciqa, sustigla ga je partizanska potjera i ubila 15. januara 1942. godine.106 Sve{tenik Risto S. Jaramaz, iz Kqakovice kod Nik{i}a, star 36 godina, je bio paroh kosijerevski. Na Bo`i} 1942. godine, dok je slu`io slu`bu u Po~ekovi}ima, partizani su pucali na wega kroz prozor crkve, ali su ga proma{ili. Me|utim, nije im mogao uma}i. Na putu Kne` Do-Petrovi}i, na crnogorsko-hercegova~koj granici, do~ekali su ga 20. januara i ubili sa ~etiri metka, tri u glavu i jednim u nogu. Pao je mrtav sa krstom u ruci.107 Protosin|ela Varnavu Bu}ana, nastojateqa manastira Podlastva kod Budve, starog 46 godina, partizani odvode 24. januara 1942. godine sa ve~ere, pod izgovorom da treba da bude saslu{an u wihovom {tabu. Ubijen je neda335

leko od manastira sa 46 uboda no`em.108 Vaso Popovi} iz Bao{i}a u Boki Kotorskoj, sve{tenik u Vu~jem Dolu na crnogorsko-hercegova~koj granici, star 28 godina, ubijen je po~etkom januara 1942. godine od partizana.109 Sve{tenik Novo Deli} iz Komarnice kod [avnika, do rata je bio na slu`bi kao paroh u Bosanskom Petrovcu, odakle je po~etkom rata pobjegao od usta{a u rodni kraj. Potom je postavqen za paroha u Plavu, ali kako je ovo mjesto u{lo u sastav tzv. velike Albanije, opet je morao bje`ati u rodni kraj. Na kraju je postavqen za paroha planinopivskog. Partizani su ga odveli iz ku}e 3. aprila 1942. godine, ubili i bacili u bunar u Beri{inoj Luci kod [avnika.110 Me|u narodom je naro~ito odjeknula smrt popa Petra Vujovi}a. O wegovom smrti u ~lanku “Glasa Crnogorca” se ka`e: “Plemeniti i smireni sluga Gospodwi, rasni tip, izdanak stare i juna~ke ku}e Vujovi}a, ~estiti i blagorodni pop Petar, izvor po{tewa i utjehe, nije vi{e me|u `ivima. Znao je on kakva mu opasnost prijeti od avangarde iz Kunovog Prisoja, koja se bje{e ugnijezdila na Meterize i @upu Dobrsku. Wegova o~inska rije~ i krst u ruci, nije bila u skladu sa radom i ciqem djece satane i pakla... Wegov hri{}anski rad odveo ga je na mu~eni~ko gubili{te, kao Hrista na Golgotu. Sumanuti ludaci u kojima je usredsre|eno oli~ewe svakog nevaqalstva odveli su ga u svoj sud u Kunovo Prisoje. Wegova sudbina bila je zape~a}ena, a `ivot oduzet na jedan zvjerski na~in kakav mogu izmisliti sumanuti skotovi, koji nemaju ni~ega zajedni~kog sa qudima. Bacili su ga `ivog u jamu duboku 17 metara! Pao je na le{eve raznih `ivotiwa, a mo`da i qudi. Na wegovoj glavi vide se tragovi te{kih rana. Osvijestio se i jo{ dugo mu~eni~ki `ivio u jami. Jasno se to vidi iz toga {to je prikupio snagu i izvukao se izme|u kostura i le{ina na jedan uzvi{eniji zape}ak jame, na koju nije mogao nikako pri padu dospjeti. Tamo se opru`io na le|a, pru`io jednu nogu pored druge, a pored sebe ruke sa stisnutim pesnicama da sa~eka posledwi ~as. U tom polo`aju na{ao ga je wegov brat Labud koji se vi{e dana spu{tao u razne jame da potra`i ostatke svoga mu~eni~kog brata popa Petra.”111 Partizani su oskrnavili manastir @drebaonik kod Danilovgrada, zadu`binu Nemawi}a. Na zvonik su potavili mitraqez, a stvari iz manastirske crkve opqa~kali ili porazbijali. U crkvi su palili vatru, oko koje su se grijali stra`ari, koji su se mijewali na mitraqezu na zvoniku.112 Jeromonah Gavrilo Dabi}, rodom iz sela Putnika u Sremu, sabrat manastira @upe kod Nik{i}a, odveden je od partizana na Blagovijesti 1942. godine, ubijen u selu Dragovoqi}i i ba~en u jamu zvanu Plo~a.113 Arhimandrit manastira Ostroga Leontije Mitovi}, na Ilin-dan 1942. godine, odr`ao je okupqenom narodu govor. Ovaj govor prenio je “Glas Crnogorca” od 16. avgusta 1942. godine. Mitrovi} je pored ostalog rekao: “Draga bra}o i sestre. Tu skoro navr{ila se `alosna godi{wica otkako su na{i odro|eni sinovi, na{i bludni sinovi zdru`eni sa paklenim silama antihrista, otpo~eli jedno krvavo kolo ovim golim stranama. Poubijani su mnogi vi|eni qudi, obe{~a{}ene su mnoge po{tene `ene, sestre i k}eri, oskrnavqene su mnoge svetiwe. 336

Srpska Sparta tonula je polako ali sigurno u krvi svojih najboqih sinova. Raznim primamqivim krilaticama “socijalne pravde” i “nacionalno oslobodila~ke borbe”, sra~unatim obe}awima nekog “vi{eg blagostawa” u nekom fiktivnom dru{tvu, ti pogani izrodi zaveli su mnoge po{tene qude. Ali, istina je najzad izbila na povr{inu. Danas mi vidimo djelo komunisti~ke propagande u pravoj wegovoj svjetlosti. Ko nam ku}u opqa~ka? Ko zapali? - Komunisti Ko nam posla po logorima i tamnicama nesre}nu bra}u na{u? Komunisti. Ko nam opusti sela na{a, poqa na{a? Komunisti. Ko nam oskrnavi crkve i manastire? Ko ih poru{i? Komunisti.”114 Vaqa napomenuti, da su partizani u toku drugog svjetskog rata i revolucije, ubili 103 sve{tenika i svr{ena teologa Mitropolije Crnogorsko-primorske. Sam crnogorsko-primorski mitropolit Joanikije Lipovac, rodom iz Stoliva u Boki Kotorskoj, uhva}en je od partizana u Sloveniji maja 1945. godine, jer se sa nekoliko desetina sve{tenika Mitropolije Crnogorsko-primorske povla~io zajedno sa ~etnicima Pavla \uri{i}a. Potom je odveden u Aran|elovac, i zajedno sa biv{im poslanikom i ministrom Kraqevine Crne Gore, a poslije poslanikom crnogorskih federalista u Skup{tini Kraqevine SHS – Savom Vuleti}em, rodom iz Zete kod Podgorice, bio likvidiran u jednom potoku u junu iste godine. Za grob im se do sada nezna. U Sloveniji je ubijen od partizana i Luka Vukmanovi}, sve{tenik i doktor teologije, ina~e ro|eni brat poznatog crnogorskog komuniste Svetozara Vukmanovi}a-Tempa.114a U partizanske zlo~ine uvjerili su se i ~lanovi ameri~kih misija pri ~etni~kim {tabovima, ili ameri~ki piloti koji su oboreni nad Jugoslavijom, a koje su ~etnici spasili. Jedan od takvih pilota bio je i Yozef T. Harmut mla|i, iz Briyvila u Pensilvaniji. U intervjuu koji je sa wim vo|en u listu “Pitzburg San Telegraf” od 7. aprila 1946. godine, Harmut je pored ostalog rekao: “Sa grupom ameri~kih avijati~ara stajao sam na padini jednog brda i posmatrao kako su partizani zbrisali jedno selo, pobiv{i seqake i popaliv{i domove.”115 Ameri~ki oficir Valter Mensfild je na isqe|ewu pred Komitetom za pravedno su|ewe Dra`i Mihailovi}u, u Wujorku 15. maja 1946. godine, pored ostalog rekao: “Prolaze}i kroz Hercegovinu stalno smo morali da izbjegavamo Wemce i partizane. ja sam bio blizu Kalinovika u planini ~ekaju}i da mi patrole jave koje je mjesto pogodno da se provu~emo kada sam kroz dvogled ugledao kako partizani ulaze u varo{ Kalinovik i po~iwu da pale ku}e; vidio sam plamen kako se di`e iz ku}a i kroz dvogled sam vidio partizane... Partizani su uvijek nosili crvenu zvijezdu a neki od wih su imali srp i ~eki}. Mogao sam se uvjeriti jo{ po tome {to su svuda za sobom nosili puno propagandnog materijala, slike Staqinove i Titove i letke u kojima se govorilo o komunizmu i to su dijelili kud god su po{li.”116 337

Poslije II svjetskog rata, tj. poslije pobjede komunista, ~etni~ke porodice bile su progowene i {ikanirane, a nerijetko i raseqavane. Iz nevesiwskog i gata~kog kraja, ~etni~ke porodice su 1945. godine iseqene dva mjeseca u [iroki Brijeg, me|u stanovni{tvo koje je u toku rata bilo prete`no usta{ki orjentisano. Protjerivawe ~etni~kih porodica iz fo~anskog kraja, izvr{eno je 18. decembra 1946. godine. Tada su pored ostalih protjerani: Pavlovi}i iz Mazo~a, Novovi}i i Ivanovi}i iz Drago~ave, i Matovi}i i Blagojevi}i iz Jo{anice. Neke porodice u progonstvo su upu}ene iz zatvora u Fo~i, a neke iz wihovih domova. Prognanici su imali pola sata da se spreme za put. Prvo su dopremqeni u Bla`uj, a odatle raspore|eni po selima u sarajevskom poqu, Iliyi i Vrelu Bosne. Smje{teni su tako|e kod ~etni~kih porodica, kojima nije davana nikakva pomo} za wihovo izdr`avawe. Neke ~etni~ke porodice iz fo~anskog kraja protjerane su 31. januara 1948. godine u muslimansko selo Jela~ na prisilni rad. Ove porodice su iste godine 26. aprila protjerane u selo Potoci kod Drvara, da rade na podizawu {umske pruge. U Drvaru je bilo i protjeranih ~etni~kih porodica iz Hercegovine, i to iz: Gacka, Milo{evi}i i Radi~evi}i; iz Nevesiwa, Milo{evi}i; iz Bile}e, Glogovci. Fo~anske ~etni~ke porodice su iz Drvara u oktobru 1948. godine protjerane u Zavidovi}e. U Zavidovi}e su bile protjerane i druge ~etni~ke porodice iz Bosne, i to iz: Bawa Luke, Zenice, Bijeqine, Lopara, Sokolovi}a, Gora`da, ^ajni~a, Breze, Kladwa, Olova, Driwa~e, Han Pijeska, Sokoca, Zvornika itd. Broj prognanika bio je ve}i od 1.000 qudi, `ena i djece. Posledwe progonstvo ~etni~kih porodica iz fo~anskog kraja, izvr{eno je u julu 1951. godine, a 1953. svi su dobili pravo na povratak. No, prve porodice koje su po~ele vra}ati, bile su izlo`ene torturi UDB-e, pa su se ostale odselile u razne krajeve Jugoslavije, a jedan dio je ostao u Zavidovi}ima.”117 O partizanskim zlo~inima, svjedo~e i biv{i partizani u kwizi “Hercegovina u NOB”. Tako biv{a partizanka Qubica Mihi} pi{e:...”ja sam dobila zadatak od Petra Drap{ina da prva u|em u selo i zapalim neku ku}u {to }e biti znak za op{ti napad. Pitao je koga imam u selu, jer zapaliti ku}u nekom ro|aku moglo je zna~iti ispuwavawe duga u borbi protiv pete kolone. Po wegovom, ako su se ~etnici, koji su bje`ali ispred Udarnog bataqona, a skupili u Mihoqa~ama, to je dokaz da su Mihoqa~ani petokolona{i. Po{to ta~no nisam imala nikog bliskog osim daqih ro|aka majke, trebalo je da zapalim wihovu ku}u... Po{to bra}a Tadi} ne likvidira{e svog strica Spasoja Tadi}a, ~etnika, wih je likvidirala partija, jer ne izvr{i{e wen zadatak. Vijest o strijeqawu ~lanova porodice Tadi} pronijela se i brzo ra{~ula u pograni~nom dijelu Hercegovine, gdje je osobito bio na cijeni i popularan Tadija Tadi}, najstariji komunista me|u bra}om.”118 Mirko Mastilovi}, tako|e partizan, o svemu tome ka`e: “I tada kada se to de{avalo i kasnije kada o tom razmi{qam pitao sam se kako je to mogu}e. Otkud takav sadizam, kao {to je prisiqavawe rodbine da igra kolo oko `rtava, ~esto nevinih. Na~in izvr{ewa kazni u selima severne Hercegovine u Brata~i, Bro~evi}ima, Jaseniku i dr. vi{e je naneo {tete narodnooslobodila~kom pokretu i ugledu partizana nego ~iwenica da je me|u streqanim bilo sasvim nedu`nih lica, starijih osoba i sl.”119 338

I partizan Sveto Kova~evi} pi{e: “Nije te{ko zamisliti {ta je zna~ilo pogubiti u jednom danu desetak pa i vi{e qudi, ~esto bratstvenika (Braji~evi}i, Dra`qevo...). Takvi se prizori ne zaboravqaju generacijama. Kazne su izvr{avane na najneverovatnije na~ine. Strijeqali su najugledniji komunisti sa odre|enog terena, a partizanke radi “~eli~ewa” dovr{avale operaciju svojim pi{toqima, igralo se kolo oko mrtvih u kome su u~estvovali mje{tani, pa i ~lanovi porodica ubijenih.”120 Partizanski zlo~ini, odnosno zlo~ini jugoslovenskih komunista ne predstavqaju ni{ta novo. Komunisti~ke revolucije izvo|ene su uglavnom po istom obrascu, a kao po~etno iskustvo koje se kopiralo i daqe nadogra|ivalo predstavqa revoluciju u Rusiji. Komunizam kao dru{tveno ekonomski i ideolo{ki sistem, podrazumijeva nasilno mijewawe dru{tvenog poretka. Zna~i svaka demokrati~nost u tim promjenama je iskqu~ena. U uvodnom dijelu ovog poglavqa su obja{weni uzroci partizanskih, odnosno komunisti~kih zlo~ina u Jugoslaviji, i {ta se sa wima `eqelo posti}i. O ovoj problematici najboqe govori ~lanak objavqen u “Glasu Crnogorca” od 12. jula 1942. godine, u kome se pored ostalog ka`e: “Komunisti~ka taktika je bila psiholo{ki sra~unata do virtuoznosti. Polazila je redovno od mladi}ke bujnosti i na wu se najvi{e ra~unalo. La`nim predstavqawem pojedinih fakata iz istorije i dru{tvenog `ivota radilo se na tome da se bujna mladala~ka ma{ta rasiri do onog stepena, da se svaka kriti~nost parali{e. Onda se preko tajnih “vaspitnih grupa” u koje su mladi qudi nesvjesno upadali, stvaraju pristalice osu|eni na slijepu pokornost. Od tog trenutka, umjesto slobodnog opredjeqivawa, stupa na pozornicu voqa vo|a i komanda nepoznatih ~inilaca.”121 U najnovijoj istoriji ~ovje~anstvo poznaje tri osnovna dru{tveno ekonomska i ideolo{ka sistema: bur`oasko kapitalisti~ki parlamentarizam, fa{izam (nacizam) i komunizam. Po ideolo{kom aspektu i sistemu vlasti, fa{izam i komunizam su identi~ni sistemi. Oba su totalitarni i imaju uglavnom faktor jakog vo|e. Me|utim, i me|u wima postoji razlika. Fa{izam i nacizam su na vlast do{li poluparlamentarnim ili ~isto parlamentarnim putem. Musolini je npr. u Italiji na vlast do{ao ne{to silom, ili blefom da ima silu, a ne{to politi~kim kompromisima i poga|awima. Nacizam, odnosno Hitler, na vlast su u Wema~koj do{li ~isto putem parlamentarnih izbora, tj. dobili su ve}inu u narodu. I fa{izam i nacizam nijesu skrnavili i dirali crkvu. Fa{izam je ~ak tolerisao monarhiju, dok to nacizam nije ni mogao, jer u vrijeme wegovog dolaska na vlast Wema~ka nije bila monarhija, ve} republika. U ekonomskom aspektu oni su bili kapitalisti~ki sistemi. Zna~i dozvoqavali su slobodu tr`i{ta i boga}ewe qudi. Komunizam je u odnosu na ova dva sistema bio znatno destruktivniji. On je uni{tavao monarhiju, crkvu i porodicu. Uz to u ekonomskom smislu nije dozvoqavao pojedincu da se bogati. Zna~i, ova dva prva sistema su bila humanija od komunizma, ako se o humanosti sva tri mo`e uop{te govoriti. Fa{izam i nacizam su bili nacionalni pokreti, a komunizam je bio internacionalan. Iako su sve komunisti~ke revolucije ura|ene uglavnom po jednom obrascu, i me|u wima ima specifi~nosti, odnosno u wihovim zlo~inima. Takav slu~aj je i kod srpskog naroda, 339

odnosno u Jugoslaviji. Partizani svoje zlo~ine vr{e uglavnom no}u iz zasjeda, ili ako to nije slu~aj, odvode svoje `rtve u svoje {tabove, na tzv. saslu{awa. @rtva zna~i dugo `ivi u nedoumici. Sve to imalo je psiholo{ku svrhu. U Crnoj Gori i Hercegovini partizanski zlo~ini karakteristi~ni su po bacawu `rtava u jame, i {to je interesantno, u tome se poklapaju sa usta{kima, jer su i usta{e u Hercegovini, Bosni i Dalmaciji bacale svoje `rtve u jame. I usta{e skrnave pravoslavne bogomoqe, i ubijaju pravoslavne svje{tenike kao i partizani. U prou~avawu partizanskih zlo~ina, odnosno qudskog faktora koji ih je izvr{avao, pored istori~ara, svakako bi i psiholozi mogli dati korisne nalaze. ************** NAPOMENE 1. Pakao ili komunizam u Crnoj Gori, sv. 1, Cetiwe, 1942, 13 2. isto, sv. 7, 12. 3. isto, sv. 5, 16 4. isto, 10. 5. Desetodnevni izvje{taj na~elnika {taba wema~kog opunomo}enog generala u Srbiji general{tabnog potpukovnika Grafenhorsta od 19. novembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 656, 656-657. 6. kao nap. 1, sv. 6, 4. 7. isto, sv. 5, 11. 8. DACG, AOP, br. 14313/XI3-2(41) pismo komandanta nacionalnog Rova~kog bataqona Vuka P. Be}kovi}a od 14 decembra 1941. [tabu Komskog NOP odreda. 9. isto, br. 14958/V3-71(41), izvje{taj komandanta [tabu NOP bataqona “Carev Laz” N. Jovi}evi}a od 23. decembra 1941. [tabu Lov}enskog NOP odreda. 10. kao nap. 1,sv. 3, 8 11. isto, sv. 1, 19 12. DACG, AOP, pismo [taba Qeva~kog NOP bataqona od 28. decembra 1941. 13. Stanislav Krakov, General Milan Nedi}-Prepuna ~a{a ~emera, kw. II, Minhen, 1968, 94 14. Izvje{taj [taba Lov}enskog NOP odreda od 1. januara 1942. Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 1, 7. 15. kao nap. 1, sv. 1, 30 16. isto, sv. 1, 30 17. Naredba [taba Lov}enskog NOP odreda od 9. januara 1942. {tabu nenazna~enog NOP bataqona, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 10, 24. 18. DACG, AOP, br. 551/II3-4(42), pismo OK KPJ za Nik{i} partijskoj organizaciji sa terena Golije od 14. januar 1942. 19. Izvje{taj [taba Durmitorskog NOP odreda [tabu Nik{i}kog NOP odreda od 15. januara 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 21, 41. 20. kao nap. 1, sv. 5, 27. 21. DACG, AOP, br. 549/II3-8(42), pismo OK za Nik{i} MK za [avnik od 20. januara 1942. 340

22. isto, br. 626/III3-11, pismo MK za Grahovo od 23. januar 1942. OK za Nik{i} 23. Izvje{taj [taba Nik{i}kog NOP odreda od 21. januara 1942. Glavnom [tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenat i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III,kw.2, Beograd, 1950, dok. br. 36,71 24. DACG, AOP, br. 1577/IV5d-14(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odreda od 28. januara 1942. [tabu Komskog NOP odreda. 25. isto, br. 9433/IV5c-7(42), pismo politi~kog komesara Pqevaqske NOP ~ete Mi{a Pavi}evi}a od 28. januara 1942. [tabu Durmitorskog NOP odreda 26. isto, br. 594/III3-16(42), izvje{taj biroa partijske }elije iz Pipera MK za Podgoricu od 29. januara 1942. 27. kao nap. 1, sv. 1,11 28. isto, sv. 5,11. 29. DACG, AOP, br. 565/II3-31(42), pismo nenazna~enog OK od 6. februara 1942. MK za Herceg Novi. 30. isto, br. 9806/IV4c-129(42), pismo politi~kog komesara III ~ete NOP bataqona “13. jul”Krste Mu|e{e komandi Lov}enskog NOP bataqona. 31. kao nap. 1, sv. 8,18. 32. DACG, AOP, br. 1760/III4-3(42), pismo [taba Zetskog NOP odreda od 12. februara 1942. OK za Podgoricu. 33. kao nap. 1, sv. 1, 11 34. dr Jovan ^a|enovi}, Ubistvo Brsku}ana na “pasjem grobqu”, Novi Sad, 1993. 35. kao nap. 1, sv. 8,17 36. DACG, AOP, br. 9684/IV3a-147(42), pismo [taba Nik{i}kog NOP odreda Durmitorskom NOP odredu od 20. februara 1942. 37. isto, br. 1702/IV1c-6(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odreda Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije od 9. februara 1942. 38. kao nap. 1, sv. 1, 31-32. 39. DACG, AOP, br. 475/II1-30(42), pismo PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 24. februara 1942. OK za Nik{i}. 40. isto, br. 510/II1-15(42), pismo PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 23. januara 1942. OK za Cetiwe. 41. isto, br. 550/II3-18(42), pismo OK za Nik{i} MK za @abqak od 27. februara 1942. 42. Izvje{taj [taba Nik{i}kog NOP odreda od 25. februara 1942. Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 98, 208 43. kao nap. 13,17. 44. Savo Skoko, neke ~iwenice o levim gre{kama, Hercegovina u NOB, kw. 4, Beograd, 1986. 45. kao nap. 1, sv. 7, 14 46. DACG, AOP, br. 618/III3-32(42), pismo ~lana MK za [avnik J. ]orovi}a od 4. marta 1942. OK za Nik{i}. 47. isto, br. 83/II3-23(42), pismo OK za Nik{i} Rejonskom komitetu za Pivu od 6. marta 1942. 48. kao nap. 1, sv. 1, 18 49. Nare|ewe Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije od 10. marta 1942. Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom II, kw. 3, Beograd, 1950, 97-98 341

50. kao nap. 1, sv. 7, Cetiwe, 1942, 11. 51. isto, 10. 52. DACG, AOP, br. 546/II3-28(42), pismo za Nik{i} od 17. marta 1942. Rejonskom komitetu za Pivu. 53. kao nap. 1, sv. 6,1 0 54. Komunisti~ko krvolo{tvo i sadizam u srezu Kola{inskom, Glas Crnogorca, br. 10,22. mart 1942, 15 55. kao nap. 1, sv. 1, 13 56. isto, sv. 3,1 0 57. DACG, AOP, br. 2001/IV3b-25(42), saop{tewe [taba Orjenskog NOP bataqona od 25. marta 1942. 58. kao nap. 1, sv. 8, 17 59. isto, 18 60. DACG, AOP, br. 1609/IV1c-16(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odreda od 19. marta 1942. Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije. 61. isto, br. 1660/IV1c-19(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odreda od 3. aprila 1942. Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije. 62. kao nap. 1, sv. 1, 16. 63. isto, 16. 64. isto, 17. 65. DACG, AOP, br. 685/IV2b-7(42), Osu|eni narodni neprijateqi, Glavni {tab NOP odreda za Crnu Goru i Boku, 6. april 1942. 66. Komunisti na djelu, Glas Crnogorca, br. 14, 12. april 1942, 4. 67. Ove podatke autor je sakupio od starijih qudi u imenovanom plemenu. Me|u ostalim ku}ama, partizani su zapalili i porodi~nu ku}u wegovog djeda. 68. DACG, AOP, br. 1338/IV3a-31(42), pismo neimenovanog partizanskog {taba od 15. aprila 1942. [tabu Golijskog NOP bataqona. 69. isto, br. 1761/IV2a-27(42), pismo Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru i Boku od 20. aprila 1942. Bla`u Jovanovi}u. 70. isto, br. 1041/IV4c-8(42), pismo Cucko-}ekli}kog bataqona iz nenazna~enog mjeseca 1942. [tabu Lov}enskog NOP bataqona. 71. isto, br. 15260/II-16(42), pismo OK za Podgoricu partijskoj organizaciji na terenu iz prvih mjeseci 1942. 72. isto, br. 588/III3-47(42), pismo Ku~kog partijskog biroa MK za Podgoricu iz prvih mjeseci 1942. 73. isto, br. 1865/IV1a-15(42), pismo nenazna~enog partijskog organa iz prvih mjeseci 1942. Peku Dap~evi}u, Bla`u Jovanovi}u i Milinku \urovi}u. 74. Vandali i sadizam, Glas Crnogorca, br. 6, 1. mart 1942, 2. 75. Izvje{taj [tabu NOP bataqona”Jovan Toma{evi}” od 13. marta 1942. [tabu Lov}enskog NOP odreda, Zbornik dokumenata i podataka o NORu jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 155,3 32. 76. isto, pismo komandanta Nik{i}kog NOP odreda Save Kova~evi}a od 26. marta 1942. komesaru odreda Milinku \urovi}u, dok. br. 191, 426. 77. isto, uputstvo [taba Nik{i}kog NOP odreda od marta 1942.[tabu Grahovskog NOP bataqona, dok. br. 168,362. 78. kao nap. 1, sv. 4, 3. 79. Masakrirawe Veqa Radovi}a i ubistvo wegovog brata, Glas Crnogorca, br. 26,7. jun 1942, 3. 80. ist, Komunisti~ka nedjela u Vra`egrmskoj op{tini, br. 16, 22. april 1942, 2. 81. kao nap. 1, sv. 1, 12. 82. isto 83. isto, 18 342

84. isto, 19. 85. isto, 20. 86. isto, sv. 7,8. 87. isto, 9. 88. isto 89. isto. 90. isto, 10. 91. isto. 92. isto, sv. 3,11 93. isto, sv. 7,11. 94. isto, 12. 95. isto, 13 96. AVII, k. 7. reg. br. 2/2 97. DACG, AOP, br. 7575/II1-43(43), pismo PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 7. septembra 1943. OK Za Cetiwe, 98. isto, br. 9041/IV3b-4(43), izjave Vojislava Ze~evi}a i Mirka Kryi}a date u [tabu Komskog NOP odreda 4. novembra 1943. 99. isto, br. 5954/IH1a-33(43), Bra}a Ze}ani, Bajo V. Radovi}, 21. novembar 1943. 100.kao nap. 1, sv. 102.isto,sv. 3, 10 103. isto, sv. 8, 10 104. DACG,AOP,br.4617/VIII1-4(41), pismo NOO op{tine Vu~edolske od 28. decembra 1941. jeromonahu Platonu Ivezi}u. 105. kao nap. 1, sv. 8, 15 106. isto,10. 107. isto,12. 108. isto, 14 109. isto, sv. 3, 11. 110. isto, sv. 8, 16. 111.Pop Petar Vujovi}, Glas Crnogorca, br. 15, 19. april 1942, 3. 112. Skrnavqewe manastira @drebaoni a od strane komunista, 8. 113. kao nap. 1, sv. 8, 16. 114. Na Ilin-dan u manastiru Ostrogu, Glas Crnogorca, br. 46, 16.avgust 1942, 2. 114a. Mr Aleksandar Stamatovi}, Kratka istorija Mitropolije Crnogorskoprimorske 1219-1999. sa {ematizmom, Cetiwe, 1999 (imena ubijenih sve{tenika navedena su pojedina~no). 115. Pitsburgh Sun-Telegraph,7. April 1946, 2. 116. Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Commision of Inqiry, new York,1946,the record from hearing of Walter Mansfield from 15. May. 117. Milo{ Hamovi}, Izbjegli{tvo u Bosni i Hercegovini 1941-1945, Beograd, 1994, 95-97 118. Qubica Mihi}, Po~etna isku{ewa revolucije, Hercegovina u NOB, kw. 4, Beograd, 1986, 738. 119. isto, Mirko Mastilovi}, Uzroci na{ih gre{aka, 738. 120. isto, Sveto Kova~evi}, Po~etna isku{ewa revolucije, 743. 121. Oblici komunisti~ke propagande, Glas Crnogorca, br. 35, 12. jul 1942, 2.

343

KRV NA ]IVOTU SVETOG VASILIJA OSTRO[KOG Ide vojska od Nik{i}a, odred Baja Stani{i}a, iz Vini}a Obili}a, i junaka ovih strana, \ukanovi} Bla`a bana... (narodna pjesma)

Jedan od masovnih partizanskih zlo~ina, bio je ubistvo |enerala i biv{eg bana Zetske banovine Bla`a \ukanovi}a, pukovnika Baja Stani{i}a, i wihovog [taba i pratwe u manastirima Dowi i Gorwi Ostrog 18. oktobra 1943. godine. Ostro{ke `rtve bili su: Bla`o \ukanovi}, Bajo Stani{i}, Boro Stani{i}, \or|ije Beci}, Radoje ]etkovi}, Vido ]etkovi}, Du{an Strugar, Jovan Strugar, Qubo Radovi}, Luka Radulovi}, Branislav Pajovi}, Borislav Pajovi}, Milo Vujovi}, Milutin Rajkovi}, Ilija Popovi}, Vlado Pavi}evi}, Jovo To{kovi}, Vlado Damjanovi}, Petar [olaja, Bla`o Vojvodi}, Svetozar Grandov i Bo{ko Bojovi}.1 O samom doga|aju, jedini pre`ivjeli ~etnik Blagoje Andri} iz Ravne Rijeke kod bijelog Poqa, [tabu Zetskog ~etni~kog odreda u Orjoj Luci kod Danilovgrada, je 22. oktobra 1943. godine izjavio: ...“Onda se pro~ulo, od kuda ne znam, da partizani tra`e da se predamo, da nam ne}e ni{ta, sem |eneralu i pukovniku, a wima da sudi partizanski “NARODNI SUD”. Kazalo se da je uslove doneo advokat Bojovi}, ali ni{ta napismeno, ve} uslove koje su partizani ponudili preko wega tokom pregovora. Kad smo ~uli, da partizani ka`u, da }e nas pu{titi ku}ama, a da }e zadr`ati samo |enerala i pukovnika, da im se sudi, skoro je sve bilo re{eno da se predaje i prime uslovi postavqeni od partizana. ^uo sam gde govore, kako su partizani preko Bojevi}a nudili pukovniku Stani{i}u da iza|e, da prikupi sve svoje trupe, da dobije svoj sektor i da vodi borbu protiv okupatora, s tim da bude pod partizanskom komandom. Ovaj je odbio to da prihvati, govore}i, da se wima ne}e predavati, niti pot~iwavati wihovoj komandi. Ovo sam ~uo gde govori Bojovi}, a ja sam prislu{kivao iza vrata, po{to sam kao pratilac Dr To{kovi}a bio odmah do sobe gde su bili pukovnik, |eneral i Dr. To{kovi} i gde su se vodili razgovori. Pukovnik je bio odlu~an i nije hteo da prihvati uslove. 344

Po izrazu na licu ove posade kao i }utawu, dalo se zakqu~iti, da je skoro sva posada bila re{ena i voqna da prihvati uslove partizanske. ^uo sam, da je Bojovi} obavestio u toku pregovora partizane da je u manastiru Dr. To{kovi} sa tri pratioca. Partizani su na to rekli: “Mi o D. To{kovi}u nemamo podataka, niti znamo ko je on, oni mogu slobodno iza}i i i}i svojim ku}ama i saslu{a}e se u svoja mjesta.” Posle donete odluke da se predamo, iza{li smo iz manastira. Pukovnik Stani{i} je ostao sa trojicom svojih ro|aka, po{to nije hteo da prihvati uslove predaje niti da se `iv preda partizanima. Meni je rekao Dr. To{kovi} da se spremim i da iza|emo, {to sam i u~inio. Odmah do vrata manastirskih do~ekala nas je stra`a partizanska, kojoj smo dali oru`je. Ona je bila ja~ine oko 30 partizana, a posade je bilo na ta~kama oko manastira jo{. Iz manastira smo iza{li 17. oktobra izme|u 1300 i 1400 ~asova. Odveli su nas pravo u Dowi Manastir. Sa nama su sa{le zasede iz kraja G. Manastira, a posle su se vratili na svoja mesta. Kad su nas doveli u D. Manastir, smestili su nas sve u jednu sobu u istu u kojoj je bila kancelarija {taba-velikoj sobi u prizemqu Kraqevske palate. U sobi kod nas dolazili su pojedini partizani kod svojih poznatih, qubili se sa Vladom Damjanovi}em, Nikolom Stankovi}em i jo{ nekima i davali svojim poznatima duvana. Najpre je do{ao jedan partizan-biv{i jugoslovenski oficir, koji je razgovarao sa oficirima na{ima o toku borbi i pojedinim stvarima iz borbi, kojeg su na{i pitali za svoje poznate, da li su u `ivotu. Ovaj se poqubio sa jednim iz pratwe |eneralove sa Cetiwa, a ovaj oficir je bio komandant partizanskog bataqona. Oko 1800 ~asova otpo~elo je saslu{avawe. Prvo je saslu{an |eneral \ukanovi}, potom major Pajovi}, pa Dr To{kovi} i daqe redom. Saslu{avawe je vr{eno pojedina~no. Iz velike sobe odvodili su nas na saslu{awe u Kraqevu sobu-gde je bio sme{ten pukovnik Stani{i}, dok smo imali {tab u Ostrogu. Ja sam do{ao na red oko 2100 ~as. Sud je sa~iwavalo 7-8 partizana. U sudu je bio: Bla`o Jovanovi}, in`. Dragi{a Ivanovi}, a mislim i Puni{a Perovi}. Ostale ne znam po imenu. Da li je bio u sudu Milivoje Grozdani} ne se}am se, a Grozdani}a sam video pred Manastir. Ne znam da li je bio u sudu \or|e Mira{evi}, a verujem da jeste. Mira{evi}a nisam video, ali mi je rekao Bo{ko Bojovi} da je \or|e Mira{evi} tu u Ostrogu. Kad sam u{ao u sudnicu, pitali su me: “Da li si ti Blagoje Andri}”, na{ta sam rekao da jesam. Daqe su me pitali: “[ta si po zanimawu?”, na{ta sam rekao da sam seqak. Oni su mi pogledali ruke i rekli: “Mora da je pisar neke velike li~nosti” i nasmejali se. Pitali su me odakle sam, jesam li sa Dr. To{kovi}em i ko me je odredio sa wim. Na sve sam im odgovorio, a rekao sam im da me niko nije odredio, ve} sam po{ao sa Dr. To{kovi}em, jer mi je kum i ja ga pratim kao svog prijateqa. 345

Oni su pisali moje iskaze, ali {ta su pisali ne znam. Pro~itali mi saslu{awe nisu, niti sam ga potpisao, te ne znam {ta su pisali. Posle saslu{awa odveli su me u stra`aru, gde su bili sme{teni svi saslu{ani, a oni su nastavili saslu{avawe jo{ nesaslu{anih. U stra`ari je bio i |eneral \ukanovi}. Niko nije ni{ta govorio, jer nismo mogli od partizana, po{to je uvek neki od wih bio me|u nama. \eneral nije govorio ni re~i. Bio je jako poti{ten. Saslu{avawe je zavr{eno oko 2200 ~asova. Svi smo zadr`ani posle saslu{awa u stra`ari. Ve~eru su nam doneli u stra`aru. Doneli su nam makarona, slanine po veliko par~e i hleba p{eni~nog. Ve~eru su nam doneli partizani-wihov kuvar. Ve~era se zavr{ila oko 23 ~asa i 30 minuta. Posle ve~ere zaspali smo. Probudili su nas partizani oko 100 ~as 18. oktobra. U{ao je jedan komandir partizanske ~ete sa spiskom i rekao: “Nemojte da se pobu|ujete, ima izgleda da do|u Nemci, pa }emo da vas razvedemo po bataqona.” Rekli su da postupamo kao vojnici. Prvo su prozvali |enerala \ukanovi}a. Onda redom. Onda su nas uveli u sobe Kraqevke palate i povezali nas po grupama. Vezali su nas konopima. Onda su sve grupe povezane iza{le na krug. Onda su nas krenuli. Izme|u svakojeg od nas bio je po jedan partizan. Vodili su nas u pravcu {kole. Kad smo do{li pred {kolu stali smo. Komandovano je: “Drugovi iza|ite, a vi se sabijte,” i ovo je i ura|eno. Partizani su iza{li, a mi smo se sabili. Onda je jedan rekao: “Drugovi znate {ta treba i je li gotovo?” Oni su odgovorili: “Gotovo je”, i pu{ke su zapucale. Mene pu{ka nije pogodila, pao sam i ja i ako nisam bio ubijen i u}utao sam se kao da sam mrtav. ^im sam pao, odmah su nastavili svla~ewe odijela i sazuvawe i pribijawe onih koji nijesu bili mrtvi. Ovo je vr{eno pi{toqima. Ilija Popovi} i Bla`o Vojvodi} su davali znake `ivota i govorili partizanima da ih osmrte, {to su ovi i uradili. U Dr. To{kovi}a su vi{e puta pucali pi{toqima, da li da ga usmrte ili usled divqa{tva ne znam. Za wega su rekli i to onaj koji je nare|ivao streqawe: “Drugovi da vidite Ministra Dra`e Mihailovi}a.” Mene su skinuli cipele, ~arape i gete. Isti koji je naredio streqawe naredio je i daqe svla~ewe, ali ovi nisu svla~ili, usled ~ega ne znam, samo su rekli da nemam novo odelo, te je naredio da me odre{e, pa je jedan poku{ao, ali me ostavio neodre{ena. Drugi put su do{li i pregledali i videli da nisam krvav i naredili da me odre{e, ali nisu uradili. Tre}i put je naredio isti da me odmah odre{e, {to su i uradili. Po{to su sve skinuli sa ubijenih, onda su delili po ~eta odela i stvari. Kada su delili spremu i stvari, udaqili su se od ubijenih 7-8 metara, a tri ~ete su ostavile po dva stra`ara kod mrtvih. Kada su podelili stvari, onda je jedan iz grupe naredio, da jedan po|e kod Talijana, da do|u da nas nose i stavqaju u rupu. Ja sam onda nadao u begstvo. Za mnom je cela grupa pucala, ali me nije ni jedno zrno ubilo. 346

Tako sam uspeo da pobegnem u grede put Povije, gde sam bio tri dana i tri no}i dok nisam 21. ovog meseca do{ao u jedinicu. Kad smo po{li iz manastira, ne znam {ta je bilo sa pukovnikom Stani{i}em, sem {to sam ~uo od partizana, gde govore, da ga je ubio partizanski mitraqez na prozoru, a tri ordonansa wegova su izvr{ila samoubistvo. Da li je ta~no ne znam. Borbu sam ~uo oko Manastira posle na{eg odlaska iz wega. Kako je ovaj zavr{io ne znam.”2 Re`imski komunisti~ki istori~ari, u svojim posqeratnim redovima, uporno su forsirali tezu, da su Wemci navodno iz Nik{i}a i Danilovgrada poku{ali da deblokiraju manastir Ostrog i spase ~etnike. Sve to notorna je la`. Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u svom pismu od 19. oktobra 1943. godine PK za Crnu Goru i Boku, pored ostalog napisao je ovo: “\uro \urovi} i Jevrem [auli} pozvali su sve svoje ~etnike koji se nalaze u Nik{i}u iz Gorweg Poqa, Glibavca, Ko~ana i drugih mjesta i okoline da obrazuju nekakvu vojsku koju bi uputili u pravdu Gorweg Poqa i Lukova. Wemci su odbili da u~estvuju u spasavawu Baja i ostalih u Ostrogu.”3 Povodom ostro{ke pogibije major \or|ije La{i} izdao je proglas narodu Crne Gore 8. novembra 1943. godine, u kome je pored ostalog napisao: ...“U svojoj pomamnoj besomu~nosti, u svome besprimernom zverstvu stvorewa bez duha, bez vere, bez Boga, bez i~ega ~ove~anskog u sebi, obaraju na{e narodne gorostase i prolivaju nevinu krv na{ih najboqih sinova. Vrhunac pomahnitalosti dostigla su ovih dana ubistva u Manastiru Ostrogu. Poginuli su general Bla`o \ukanovi} i pukovnik Bajo Stani{i} sa dvadeset i ~etiri svoja saradnika na poqu ~asti. Ugasili su se na prevaru `ivoti koji su ~inili ~ast na{em plemenu i prestavqali veli~inu sa kojom smo sutra imali da se pojavimo pred kulturni svet. Ko nije poznavao ili ~uo u Crnoj Goi za generala Bla`a \ukanovi}a? Markantna li~nost sedog generala bila je oli~ewe velike pro{losti. Ceo wegov `ivotni rad, wegov karakter i moral, svi visoki ~ove~anski atributi sa~uvani u elasti~noj i gipkoj sada{wosti pripadali su dobu velikana i vojvoda na{e slavne istorije. Prvoborac za narodna i op{te~ove~anska prava, za Kraqa i Otaybinu, po~iv{i general kao mlad oficir stavqa svoj bogomdani talenat u slu`bu najve}ih ideala na{ega naroda. Po ostvarewu tih ideala, general \ukanovi} u na{oj velikoj otaybini zra~i svojom ~estito{}u u svakom potezu qudske delatnosti i slu`i kao primer sada{wim generacijama koje dolaze. A kada su posrnule na{e osve{tane vrednosti, sedi general nije prezao ni od tereta godina, niti doga|aja, ni du`nosti odgovorne pred istorijom, ve} je okupio oko sebe sve ono {to je zdravo i ~estito i tako kao otac stvorio u Crnoj Gori jednu {iru porodicu, kojoj je ulivao po{tovawe i davao retko svetao primer za ugled. U danima isku{ewa i te{ke narodne nesre}e obra}ao se Svevi{wem za pomo}; pa je u tu svrhu i odabrao mesto svoga boravi{ta Sveti Ostrog, da u wemu, uz svog prvog i najboqeg saradnika pukovnika Stani{i}a, ~oveka tako|e ~estitoga i ~asna, ~ija se hrabrost uzdizala do heroja iz bajki, nastavi delo narodnog oslobo|ewa. I ba{ kad je bio na putu ostvarewa svojih ideala, bezbo`na razbojni~ka 347

dru`ina u licu predstavnika komunisti~ke partije iz Crne Gore, po zlu ~uvenih vo|a ove ruqe: Dragi{e Ivanovi}a, Nikole Popovi}a, Bla`a Jovanovi}a i dr., sa mobom najgoreg qudskog olo{a iz svih krajeva zemqe, ugasi na ovom svetom tlu `ivote dostojnih predstavnika naroda Crne Gore. Ovi sinovi utopisti~kih ideologija Trockog, Lewina i dr., na na~in samo wima svojstven, prevari{e i na pregovore u Ostrogu ubi{e ovog velikog i po{tenog Srbina, sa wegovim prvim saradnicima. Na~in na koji je li{en `ivota stari, ~estiti general nema primera u analima istorijskim”...4 Da nije moglo biti govora o spasavawu \ukanovi}a i Stani{i}a od strane Wemaca, govore mnoge ~iwenice. Poslije kapitulacije Italije septembra 1943. godine, i dolaska Wemaca u Crnu Goru, Wemci su znali za ~etni~ko antiwema~ko raspolo`ewe, a samim tim i za \ukanovi}evo i Stani{i}evo. Da su wih dvojica htjeli bilo kakvu saradwu sa Wemcima, svakako su se mogli skloniti u Nik{i} i Danilovgrad kod Wemaca, a ne svoju sudbinu ~ekati u manastiru Ostrogu sa {a~icom qudi. Da su Wemci mogli da ih spasu, oni su to svakako mogli u~initi, i uputiti svoje snage iz Nik{i}a i Danilovgrada ka Ostrogu. U stvari, wima je takva situacija odgovarala, tj. me|usobno uni{tavawe ~etnika i partizana, jer su im i jedni i drugi bili protivnici, i zavr{avali posao umjesto wih. Povodom ostro{ke pogibije, u “Crnogorskom vjesniku” od 9. marta 1944. godine, objavqena je narodna tu`balica koja glasi: “Evo sestre k vama do|e Kroz redove zvjerske pro|e Da ponudi malo vode, Kuku rode! Nemojte me, bra}o korit [to ne mogu dugo zborit: Ostalo mi snage malo, Srce mi je posustalo Pa se bojim ne}u mo}i Do vas svakog redom do}i A to bi mi `eqa bila, bra}o moja mila! Ja sam kriva to priznajem [to vam vode kasno dajem Jer vas rane osvoji{e ne treba vam ni{ta vi{e! Zlikovci su za me znali: Do} mi prije nijesu dali. Sad sam evo jedva stigla: @iva me je `eqa digla I evo vam pru`am ruku, bra}o, kuku! Kako ste se izmijenili, Roditeqi moji mili! 348

Ja vam rije~ svoju dajem, Da vas skoro ne poznajem, Zato }u vas redom zvati Vi }ete se odazvati. Sad poslu{aj {to govore, Komandante Crne Gore; \eneral si hrabar bio Na{e ~ete predvodio; Ostavio vojsku samu Svu u borbi oprobanu. Dosta dade, sad s odmaraj, na tom svjetu djela stvaraj! Nek ti bude lako du{i, A nas samo nek pla~ gu{i, nek nam tuga srce hvata, kuku tata! A sad mi je jao, jao! Zar si ti to, mili Bajo? [to me tako o{tro gleda{? Pristupit mi bli`e ne da{! [to si takav-ne ko prije U tebi se mr`wa krije? O{tar pogled ko u diva Ja ti nijesam ni{ta kriva. No me po~uj {to }u re}i U kakvoj smo sad nesre}i: nema ono kao prije S Bajom vojska da se grije. A sad }u ti ne{to re}i: Spre~ili r|u da te voli, Jer dostojno tamo ovde ne dozvoli da te vode. Jo{ povele tri ro|aka, nek je wima po~ast svaka! Vojin, Boro i Milinko Razdvojit vas ne}e niko! A mi }emo skupa amo Da za vama svi kukamo: Svako dobro ode s Vama kuku nama! Ostavi nas dobro svako: Gde si brate, major Janko, Sa dva sina, dve delije Ah, wih mi je naj`alije! Sa wihove desne strane ]etkovi} je kapetane, Daqe redom re|aju se 349

Od ku}i}a i plemi}a Do doktora To{kovi}a. nek vam bude primjer-vjera Vujovi}a in`iwera I Bojovi} advokata I sa wima, svaka dika, Damjanovi} na~elnika! Pripaz te mi mlada sina Rakovi}a Milutina! A kako su tvoje rane, O, Beci}u kapetane!? Svako srce suzu vaqa Za dva brata, dva Strugara Kuku Qubo Radovi}u, i Ilija Popovi}u! Hercegov~e, ~vrsta vjero, Ih, [olaja dragi Pero! Svetozar je Grandov s nama kuku nama! Kuku, Bla`o Vojvodi}u, I ti Milo Vujovi}u! Da vas pitam od nevoqe, Jesu li vam rane boqe? Gdje si na{a mila nado, Pavi}evi} brate Vlado?! Radulovi} mlad delija i ]etkovi} i Ilija! Koliko vas, bra}o ima: Kuku za vas nama svima! No me boli osvoji{e: Ne mogu vam pri~at vi{e, Pa vas molim, bra}o moja, Pozdrav te mi brata Voja! Wega }ete lako na}i Osjetqiv je prema bra}i. Rane su mu preboqele, Pa vas ~eka s puno `eqe Da mu novost kakvu date, kuku brate! Pa kada se odmorite Starim putem nastavite Preko na{e Domovine, Da vas `eqa od we mine. Sva boji{ta obi|ite, U sve jame vi u|ite, Pokupite sve junake Roda srpskog mu~enike, 350

[to ih ubi ruka ista Od nebra}e, komunista. Ja te molim, na{a vilo, Uplakana, tu`na lika, Da okitim vjencem slave Grob ostro{kih mu~enika! Oj!... Oj!”5 Istorija se i povodom ovog doga|aja ponovila. Naime, godine 1852, vojvoda Miko Petrovi} sa 24 Crnogorca, branio je i odbranio manastir Ostrog od Turaka vi{e dana, dok mu nije stigla pomo} od wegovog brata kwaza Danila. \ukanovi} i Stani{i} nijesu bili te sre}e, jer ve}ih ~etni~kih formacija u blizini nije bilo. Oni su mogli da se povuku negdje drugo, ali nijesu htjeli ostaviti manastir na milost i nemilost partizanima. Turci i partizani su tako juri{ali na manastir Ostrog. Ve} sama ta ~iwenica, kada ~ovjek o woj po~ne razmi{qati, dovoqno govori kakav je bio partizanski pokret, i ko je ve}u {tetu nanio srpskom narodu, Turci ili partizani? ************* NAPOMENE 1. Pomen, Lov}en, br . 6, 18. oktobar 1944, 4. 2. DACG, AOP, br. 8196/IX1-b-61(43) 3. isto, br. 2096/III2-2(43), pismo OK KPJ za Nik{i} od 19. oktobra 1943. PK za Crnu Goru i Boku. 4. isto, br. 5953/IX1a-32(43), Bra}o Crnogorci, proglas majora \or|ija La{i}a od 8. novembra 1943. 5. Vijenac Ostro{kim mu~enicima, Crnogorski vjesnik, b. 21, 9. mart 1944, 3

351

SARADWA PARTIZANA SA WEMCIMA I ITALIJANIMA U toku II svjetskog rata, na tlu Jugoslavije, partizani su sara|ivali sa okupatorima, tj. sa Wemcima i Italijanima. Kao {to je ranije nazna~eno, poslije svoje pobjede u ratu i revoluciji, tj. poslije 1945. godine, komunisti su ili uni{tili, ili pohranili u posebne sefove iole zna~ajnije dokumente koji bi ih mogli kompromitovati, tj. dokazati wihovu saradwu sa okupatorom. Kako su pro{le decenije, u pojedinim jugoslovenskim i stranim arhivima, izlaze u javnost neki dokumenti koji to potvr|uju. No sve to je jo{ uvijek fragmentarnog karaktera. Vi{e dokaza o svemu ovome, donije}e kona~ni pad komunista sa vlasti u Srbiji i Crnoj Gori, kada }e biti obznaweni dokumenti o kojima se govori. Saradwa partizana sa Wemcima nije slu~ajna. Ve} je ranije nazna~eno, da je do 22. juna 1941. godine, tj. do iznenadnog napada Wema~ke na SSSR, bio na snazi pakt o nenapadawu i saradwi izme|u Wema~ke i SSSR-a. Pod patronatom SSSR-a bili su i jugoslovenski komunisti, te je ve} ranije govoreno o wihovoj pasivnosti do 22. juna. U daqem toku rata, partizani su se neobja{wivo izvla~ili iz obru~a okupatora i usta{a, a u jednom dijelu slu~ajeva, isto tako neobja{wivo za zvani~nu komunisti~ku istoriografiju, nalazili su se u jednovremenom dejstvu protiv ~etnika, kada i Wemci i usta{e. Re`imski komunisti~ki istori~ari tvrdili su ta je to bilo slu~ajno. U posqedwih nekoliko godina, neki partizanski i komunisti~ki rukovodioci priznali su da su odr`avali sastanke sa okupatorom i usta{ama. No, sve to prikazivali su kao pregovore zara}enih strana. Svakako najve}e zbli`avawe partizana i Wemaca, predstavqaju tzv. martovski pregovori u toku IV neprijateqske ofanzive, kako su je krstili re`imski komunisti~ki istori~ari, ili bitke na Neretvi. Pregovori su odr`ani 11. marta 1943. godine u Gorwem Vakufu. Sa partizanske strane bili su prisutni: Ko~a Popovi}, komandant I proleterske divizije; Milovan \ilas (pod la`nim imenom Milo{ Markovi} – obj. A. Stamatovi}a), ~lan Vrhovnog {taba NOVJ i Politbiroa KPJ; dr Vladimir Velebit (pod la`nim imenom Vladimir Petrovi} – obj. A. Stamatovi}a), zagreba~ki pravnik i Titov pouzdanik. Sa wema~ke strane bili su prisutni: generallajtnant Beningus Dipold, komandant 717 wema~ke pje{adijske divizije; jedan oficir ni`eg ~ina kao zapisni~ar, i jedan predstavnik Hitlerjugenda (Hitlerove omladinske nacisti~ke organizacije – obj. A. Stamatovi}a) 352

U wema~kom zapisniku sa ovog sastanka, pored ostalog zabiqe`eno je ovo: ...“U ovom ~asu oni nemaju osnova da vode rat sa wema~kom vojskom. Oni jedino `ele da se bore protiv ~etnika; borili su se protiv Wemaca samo zato jer su ih ovi prethodno napali... Oslawaju}i se na Sovjetski Savez samo radi propagande, dok s Londonom nikakve veze ne `ele da imaju... NOV bi se i sama borila protiv Engleza u slu~aju da se oni ovdje iskrcaju; naprotiv, ~etnici ne bi, jer oni jedva ~ekaju tu priliku... Oni jedino `ele zadati odlu~uju}i udarac ~etnicima i stoga predla`u zajedni~ko utvr|ivawe interesnih sfera. Mole da se ta~ka 3 tretira tajno”...1 Pored ovog zapisnika, vo|en je i zajedni~ki, koji su potpisali i partizanski predstavnici. U ta~ki tre}oj se ka`e:... “3) [tab NOV Jugoslavije je mi{qewa: a) Da u sada{woj situaciji ne postoji razlog zbog kojeg bi wema~ka vojska trebalo da vodi ratne operacije protivu NOV Jugoslavije, naro~ito kada se uzme u obzir situacija, neprijateqi i interesi obiju strana zbog toga bi u uzajamnom interesu bilo da se neprijateqstvo prekine. U vezi sa ovim wema~ka komanda i ova delegacija bi trebalo da odlu~e o svojim predlozima po pitawu interesnih sfera i da utvrde pravce privrednih i drugih interesa. b) NOV Jugoslavije smatra ~etnike kao svoje glavne neprijateqe. 4) U toku trajawa ovih pregovora i shodno gorwim ta~kama predla`emo prekid ratnog stawa izme|u wema~kih snaga i NOV Jugoslavije.”2 Jo{ istog dana wema~ki opunomo}eni general u NDH Glez fon Horstenau, dobio je izve{taj sa ovog sastanka, u kome se pored ostalog ka`e: “Prijavila su nam se tri partizanska parlamentarca koji su izjavili da se ne bore protiv hrvatske dr`ave i ni u kom slu~aju protiv Wemaca, nego iskqu~ivo protiv ~etnika. Oni su spremni da s oru`jem u ruci istupe protiv svakog od nas nazna~enog neprijateqa i protiv Engleza kada se iskrcaju.”3 O svemu ovome, jedan od partizanskih pregovara~a sa Wemcima Milovan \ilas, u svojoj kwizi “Ratno doba”, objavqenoj u Wujorku 1977. godine je napisao: “Niti je mene niti jednog ~lana Centralnog komiteta uznemiravalo {to tim pregovorima mo`da izdajemo Sovjete, internacionalizam ili pak na{ krajwi ciq. Natjerala nas je vojna nu`da. Istorija boq{evizma –~ak i Brest-Litovskog ugovora i pakta Hitler-Staqin-puna je takvih slu~ajeva. Pregovori su vo|eni u velikoj tajnosti. Od na{ih na vrhu niko se nije bunio samo smo ja i Rankovi} malo vi{e sumwali u ishod nego Tito.”4 Partizansko rukovodstvo poslalo je nekoliko telegrama Moskvi, prili~no nerazumqivih, u kojima su nagovijestili svoju saradwu sa Wemcima. Dana 30. marta 1943. godine, stigao je odgovor Moskve u kome su bile karakteristi~ne ove rije~i: “Zbuwuje nas... tra`imo obja{wewe”...5 Dra`a Mihailovi} je u toku bitke na Neretvi, 23. marta 1943. godine, poslao radiogram Jugoslovenskoj Vladi u Londonu, u kome se ka`e: “Doskora{wa propaganda Radio-Londona za partizane uspela je da poja~a ideolo{ku borbu, {to nas jako slabi u pogledu otpora prema Nemcima i Italijanima i pokolebava domobrane da nam prilaze. Komunisti i daqe vode pregovore sa Nemcima, a Nemci imaju za ciq da nas podvojeno uni353

{tavaju, upotrebqavaju}i na prvom mestu komuniste protiv nas... Sad je situacija u Hercegovini slede}a: komunisti napadaju nas a Nemci i usta{e idu pozadi wih.”6 U radiogramu Jugoslovenskoj Vladi u Londonu, Dra`a Mihailovi} je 10. novembra 1943. godine napisao pored ostalog ovo: “Ne dozvoqavam da ikakva mrqa padne na slavno ime |enerala \ukanovi}a i pukovnika Stani{i}a, koje su komunisti na najsvirepiji na~in pobili uz svete mo{ti Svetog Vasilija u manastiru Ostrogu. Ovo su Nemci komunistima omogu}ili da izvr{e, jer su Bajo Stani{i} i Bla`o \ukanovi} odbili svaku saradwu sa Nemcima.”7 U svojoj kwizi “Ratno doba”, Milovan \ilas otvoreno je opisao svoje nagodbe sa Italijanima. O tome \ilas pi{e ovako: ...“U odre|eno vrijeme, jedanput nedjeqno, Savini kuriri, propisno odjeveni i naoru`ani, krenuli bi sa kowima i mazgama u Nik{i} po namirnice. Po povratku, namirnice su razdijeqene, pola zarobqenicima a pola Savinom {tabu i bolnici.”8 Dana 11. novembra 1941. godine, u Vi{egradu je odr`an sastanak izme|u ~etnika, partizana i Italijana. Sa ~etni~ke strane bili su prisutni: major Bo{ko Todorovi}, komandant Vi{egradskog ~etni~kog odreda, poru~nik Kamenko Jevti} i komandant Zlatiborskog ~etni~kog odreda Radomir \eki}. Sa partizanske strane bio je prisutan komesar Seme~kog NOP bataqona Spaso Markovi}, a sa italijanske strane komandant XI alpijskog puka. ^etni~ko-partizanska delegacija po{la je sa Seme~kog poqa italijanskim automobilom, u pratwi jednog italijanskog poru~nika, ina~e grofa iz Trenta. Na ulazu u italijanski {tab u Vi{egradu, jedan italijanski oficir fotografisao je majora Todorovi}a, komesara Markovi}a i komandanta italijanskog puka. Na ovom sastanku, Italijani su se obavezali, da }e iz vi{egradskog kraja odstraniti usta{e i muslimansku miliciju, koju su terorisali srpski `ivaq, a ~etnici i partizani su se obavezali da ne}e napadati Italijane.9 Re`imski komunisti~ki istori~ari nikada nijesu pomiwali ovaj sastanak. Po porazu u Srbiji u decembru 1941. godine, Tito se sa preostalim partizanima krajem 1941. i po~etkom 1942. godine obreo u Starom Rasu. On je namjeravao da se povu~e u planine oko gorweg toka rijeke Une, odnosno na liniju Grme~ planina-Biha}-Bosanska Krupa-Dowi Lapac-Bosanski Petrovac. To je bio prostor u kome u usta{e uni{tile srpsko stanovni{tvo i wime suvereno vladale. Tito je sa generalom Glezom fon Horstenauom, preko Vladimira Velebita imao sporazum kojim je obezbijedio svoj dolazak u zapadnu Bosnu.10 Tito je tako|e imao sporazum sa komandantom II italijanske armije generalom Marijom Roatom, po kojemu su se italijanske trupe povukle sa italijansko-wema~ke demarkacione linije, i pre{le na usta{ko-italijansku demarkacionu liniju u Bosni. Tako je Titu i wegovim partizanima ostavqena bezbjedna tampon zona preko koje }e se povu}i. Na osnovu toga je Tito u drugoj polovini juna 1942. godine, izvr{io koncentraciju svoje dvije proleterske brigade, i preostalih partizanskih snaga, koje su pobjegle iz Crne Gore i Hercegovine, na prostoru Drina-Volujak-Magli}-Zelengora, za put prema Biha}u.11 Partizani su izvr{ili mar{ preko zone koju su im evakuisali Italija354

ni ka Biha}u, u koji su stigli 4. novembra 1942. godine. Bezbjedni od Italijana i usta{a, partizani su se sukobili na tom svom putu samo sa ~etnicima na prostoru Doweg Lapca i Kupresa, {to je i bila Titova namjera.12 Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku, u svom pismu od 10. septembra 1943. godine OK za Cetiwe, pored ostalog je napisao: “Formirane partizanske ~ete i bataqoni neka nastupaju u pravcu gradova i neka u sporazumu sa italijanskim komandama ili prilikom wihovog odlaska zauzimaju iste.”13 ************* NAPOMENE 1. NOKW, 1088, t, rola 16, mikrofilmovi 68-74 2. Na{a re~, br. 265, maj-jun 1975, 20. 3. NAW, T-501-267-000258. 4. Milovan Djilas, Wartine, New York, 1977, 244. 5. AVII, k. 7, reg. br. 2/2 6. isto, fond DM, D/I-12-1438. 7. isto, D/I-19-2171. 8. kao nap. 4,154. 9. AVII, fond DM, BH-H-28/1 10. Walter Hagen, Die geheime Front, Zurich, 1950, 264 11. kao nap. 10; informativni priru~nik Jugoslavije, Deo I, Beograd, 1951, 57. 12. Department of the Army Pamflet No.20-243, Historical Studyi: German Antiguerilla Operations in the Balkan /1941-1944/, August 1954. 13. DACG, AOP, br. 7376/II1-44(43), pismo PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 10. septembra 1943. OK za Cetiwe.

355

SARADWA PARTIZANA SA USTA[AMA I DOMOBRANIMA Pored saradwe sa okupatorom, partizani su sara|ivali i sa usta{ama i domobranima. Po zvani~noj istoriografskoj verziji, Tito je bio Hrvat, a u I svjetskom ratu bio je austrougarski kaplar, i 1914. godine borio se na Drinskom frontu protiv Srba. Saradwa komunista i usta{a ne datira tek od II svjetskog rata, nego prije wega. Iako su komunisti poslije II svjetskog rata tako|e skrivali dokumente vezane za tu saradwu, neki od wih, u posqedwih nekoliko godina po~iwu se objelodawivati. I komunisti i usta{e bili su prije II svjetskog rata protivnici Kraqevine Jugoslavije, odnosno Jugoslavije kao dr`ave. Poznato je da je u zatvoru u Lepoglavi, prije II svjetskog rata, potpisan sporazum o saradwi izme|u usta{a i komunista. U ime oba pokreta, sporazum su potpisali Mile Budak i Mo{a Pijade. Budak }e u NDH biti ministar prosvjete i bogo{tovqa. Zvu~i neozbiqno tvr|ewe re`imskih komunisti~kih istori~ara, da je Tito `ivio u ilegali u Zagrebu, od 10. aprila 1941. godine, tj. od dana progla{ewa NDH, do po~etka maja, kada je oti{ao u Beograd, odnosno da Gestapo i UNS (Unutra{wa nadzorna slu`ba, tj. usta{ka specijalna policija – obj. A. Stamatovi}a) nijesu znali gdje se on skriva. Jedan od vo|a ~etni~kog omladinskog pokreta Branko Lazi}, u svojoj bro{uri “Osnovne istine o radu i ciqevima Tita i komunista”, objavqenoj avgusta 1944. godine, o tome periodu je napisao: “Da li je to samo slu~ajna podudarnost ili smi{qen plan da u isto vreme kad Paveli} sprovodi pokoqe Srba u Hrvatskoj, Josip Broz gura Srbe na ustanak u Srbiji i Crnoj Gori.”1 Vrhovni {tab NOP i DV Jugoslavije, u svom nare|ewu od 5. marta 1942. godine I i II proleterskoj brigadi, pored ostalog je napisao: “[to se ti~e Han Pijeska stvari stoje ovako: usta{e su do{le od sela @qebova. Saznali smo da je iz Rogatice po{la jedna grupa od 500 hrvatskih vojnika ka Podromaniji. Mi vjerujemo da }e biti upu}ena ka Han Pijesku... Mi smo imali namjeru da Prva brigada napadne Kusa~e kod Han Pijeska. Ali smo od toga odustali iz razloga: {to bi do{li u neposredni dodir i borbu sa usta{ama... Ina~e koncetri~ni napad na Vlasinu od sela Mili}a i od Han Pijeska dao bi najboqe rezultate, bio bi siguran i davala bi nam se mogu}nost da zarobimo one r|e u Vlasenici” (odnosi se na ~etnike – obj. A. Stamatovi}a).2 Delegat Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije za Bosnu i Hercegovi356

nu Svetozar Vukamanovi}-Tempo, u svom izvje{taju od 9. marta 1942. godine, na~elniku Vrhovnog {taba Arsu Jovanovi}u, je pored ostalog napisao: “Dru`e Arso, Dobio sam ovdje u Ozerkovi}e neke nove podatke. To su: hrvatska vojska u ja~ini 700 vojnika i dvije bojne usta{a prodrle su u Han Pijesak. Uz put su sve popalili. ^etnici su dali otpor u @qebovima gdje su imali oko 100 mrtvih i rawenih. Ra~i} se navodno ukopao u ^a|avici (izme|u Plo~a i Han Pijeska).”3 Tako|e Svetozar Vukmanovi}-Tempo, je sqede}eg dana poslao pismo Josipu Brozu-Titu, u kome je napisao: “Hrvatska vojska je prodrla u Han Pijesak i krenula u dva pravca: prema Olovu i Pjenavcu, gdje su razbijeni i povra}eni prema Vlasenici gdje su tako|e zaustavqeni. Sada se nalaze u Han Pijesku, a ~etnici su ponovo zauzeli polo`aje na Vidri}ima i `qebovima. To zna~i da su oni opkoqeni, ali je to vrlo slab obru~ s obzirom da ih opkoqavaju ~etnici. Ra~i} sa svojom brigadom ukopao se pred Han Pijeskom, dok se u Vlasenici nalazi wihov glavni operativni {tab. Dangi} se nalazi u Bratuncu. Ja~ina hrvatske vojske u Han Pijesku iznosi 700 vojnika i 2 satnije usta{a. To su vrlo male snage s obzirom na brojnu snagu ~etni~kih ~eta koje ih opkoqavaju... Iz ~itave situacije zakqu~ujem da bi trebalo brzo raditi. Mislim da bi trebalo odmah nastaviti sa kretawem obje proleterske brigade u ranije nazna~enim pravcima, bez obzira {to su usta{e u Han Pijesku. Mi bi spojili ova dva na{a bataqona i po{li prema Vlasenici, pohapsili sve oficire i obrazovali front prema Han Pijesku”...4 Prilikom borbi izme|u partizana i ~etnika u Ti{kovcu od 18. do 21. marta 1942. godine, vojvoda pop Mom~ilo \uji} poslao je svojim ~etnicima proglas u kome je naglasio: “Partizani nijesu niko drugi doli ju~era{we usta{e i propale mawe grupice srpskih izroda.”5 Dra`a Mihailovi} je 22. marta 1942. godine uputio Jugoslovenskoj Vladi u Londonu radiogram slede}eg sadr`aja: “Komunisti nas ometaju u radu. Imamo pozitivnih dokaza da im okupacione snage pru`aju podr{ku, jer svi `ele da s prole}a obe strane budu zauzete me|usobnom borbom. U Bosni su pri{li usta{ama. U~inite sve {to mo`ete da ih uputite na pravi put.”6 Vojvoda pop Mom~ilo \uji} je 2. aprila 1942. godine, izdao narodu proglas u kome se pored ostalo ka`e: “Partizani u Lici su u savezni{tvu sa usta{ama. U partizanima nema pravih Srba. Sve grupe partizana sa~iwavaju Hrvati, presvu~ene usta{e.”7 Na~elnik [taba wema~kog komandanta u Srbiji pukovnik Kevi{, u svoj izvje{taju od 20. aprila 1942. godine, je pored ostalog napisao ovo: “Prodor hrvatskog, usta{kog potpukovnika Franceti}a do Drine pretvorio se u uni{tavaju}i udarac protivu glavnih snaga Dangi}evih pristalica, a ne i protiv partizana. Prema raspolo`ivim izvje{tajima, usta{e su se, s hrvatskim komunistima borile protiv Dangi}a.”8 Wema~ki opunomo}eni komandant u Srbiji general Paul Bader, u svom izvje{taju od 4. maja 1942. godine, Komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, je naveo ovo: “Crnogorske komunisti~ke bande (radi se o I i II proleterskoj brigadi – obj. A. Stamatovi}a), koje su svojevremeno, bez 357

zapreka od strane Italijana, bile upale s juga u podru~je Rogatice, povukle su se prema jugu, o~igledno o predstoje}im doga|ajima obavije{tene od hrvatskih oficira. Po{to su garnizoni Gora`de i Fo~a bili napu{teni od Italijana, one su se povukle na podru~je italijanske okupacije, naro~ito u Crnu Goru, ponijev{i sa sobom opqa~kanu robu i stoku.”9 U desetodnevnom izvje{taju 718 wema~ke pje{adijske divizije od 26. oktobra 1942. godine, je pored ostalog napisano: “Isto~no od Rogatice usta{e su nedavnim ubistvima izazvale pravoslavno stanovni{tvo {to je dovelo do ve}ih sukoba dijelom izme|u ustanika i antikomunista s jedne strane i usta{a sa druge. U toku ovih borbi bila je tako|e i ozlogla{ena komunisti~ka banda Muje Hoyi}a (radi se o komandantu Muslimanskog bataqona Romanijskog NOP odreda – obj. A. Stamatovi}a) jako pritije{wena od strane ustanika i antikomunista, te je ova potra`ila za{titu kod usta{a. Bilo je tako|e utvr|eno da su usta{e djelimi~no sara|ivale sa komunisti~kom bandom Muje Hoyi}a, pri ~emu su se usta{e zauzele i za snabdijevawe komunisti~ke bande oru`jem i municijom.”10 Vojvoda pop Mom~ilo \uji} je nenazna~enog datuma 1942. godine izdao narodu proglas, u kome je pored ostalog napisao: “Jo{ jedan dokaz ko su oni i s kim rade takozvani partizani. Prije dva dana uhap{eni su u O~estovu od strane Italijanske vojske Drago Slavi}-Kuli}, trgovac i bogata{ iz Knina. Italijanska vojska je blokirala Plavno i O~estovo i uhvatila 145 pqa~karo{a i me|u wima i ovog gospodina. Pri pretresu uza wih je na|eno ni mawe ni vi{e nego milion lira u gotovom novcu i trista hiqada u priznanicama. Sem toga priznao je da je razdijelio partizanima pet vagona hrane, novac i sam materijal mu je zaplijewen i on je predat ratnom sudu. Sav na{ narod naro~ito Dalmatinci znaju ko je Drago Kuli}. On je bio i sada vr{i du`nost povjerenika usta{ke organizacije u Kninu, u krvavim danima pro{le godine on je potpisao da se strijeqa 700 Srba. Wega je bilo nestalo prije desetak dana iz Knina, od kada se pridru`io izdajni~kim partizanskim odredima a wegov brat, isto tako trgovac, proglasio da je oti{ao u Zagreb na bolovawe. Dakle usta{ki krvolok i povjerenik iz Knina, uva`eni gospodin Drago Slavi}-Kuli}, partizan je i dijeli milion lira i vagone hrane, kako bi ih pomogao u wihovoj svetoj borbi na istrebqewu Srba. Po ovome je jasno, i suvi{e je svakako tuma~ewe da Srbi svate ko su i {ta ho}e partizani, i za{to se oni bore samo u srpskim selima. Prije ovoga otkri}a ustanovqeno je (mi imamo za to nepobitne dokaze) da partizani imaju stalnu vezu sa hrvatskom vojskom odakle dobijaju direktive za rad. Originalni dokumenti se nalaze kod nas u sigurnim rukama. Zvani~na Hrvatska poku{ava zadwu igru preko nazovi partizana (je oni to ni u kom slu~aju nisu). Srbi, pamet u glavu, jer bi moglo biti kasno!”11 Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otaybini (tj. ~etni~kih odreda) u svojoj direktivi br 1 pot~iwenim jedinicama, od 2. januara 1943. godine, je pored ostalog napisala: “Partizanske jedinice popuwene su najraznovrsnijim mangupima, kao {to su usta{e, najve}i krvoloci srpskog naroda, Jevreji, Hrvati, Dalmatinci, Bugari, Turci, Ma|ari i sve ostale nacije sveta. Skre}e se pa`wa na to, da partizani sara|uju sa usta358

Paveli} dolazi u zagreba~ku katedralu na dan otvarawa hrvatskog Sabora, do~ekuje ga nadbiskup Alojzije Stepinac

Dr Vladimir Bakari} i dr Alojzije Stepinac poslije sve~anosti povodom Dana ustanka naroda Hrvatske 27. jula 1945. godine

359

Dr Vladimir Bakari}, general Ivan Go{wak i nadbiskup Alojzije Stepinac na sve~anoj paradi u Zagrebu 27. jula 1945

Nadbiskup Alojzije Stepinac, predsejednik vlade Federalne dr`ave Hrvatske, dr Vladimir Bakari} i drugi zvani~nici svetovne i duhovne vlasti na tribini u toku sve~anosti proslave Dana ustanka naroda Hrvatske 27. jula 1945. godine 360

{ama i Gestapoom, te se otuda tuma~i ubijawe srpskog `ivqa od strane partizana... Partizani su majstori u propagandi, koju uglavnom osnivaju na borbi protiv okupatora, kao da ih okupator ne naoru`ava za borbu protiv Srba, i uni{tewe srpskog `ivqa. Pri zavo|ewu masa glavni momenat im je blef, kojega vrlo vje{to primjewuju, kako u spre~avawu na{e propagande, tako i u {irewu svoje.”12 Dra`a Mihailovi} je 17. januara 1943. godine, poslao {ifrovani radiogram Jugoslovenskoj Vladi u Londonu sa ovim sadr`ajem: “U vezi sa izjavom preko Radio-Londona o usta{kom pukovniku Franceti}u javqam istinu. Sa pouzdane strane obave{ten sam da je Franceti} `iv i zdrav i da je do{ao da vodi pregovore sa komunistima u ime Paveli}a za borbu protiv Srba. Usta{e smatraju da je to jedini put kojim mogu izbe}i odgovornost i kaznu za svoj zlo~in. Zato i poma`u komuniste qudstvom, oru`jem i novcem.”13 \eneral Bla`o \ukanovi} je 6. februara 1943. godine, uputio pismo pot~iwenim oficirima sa naslovom “Na{ oficirski kor”, u kome je pored ostalog napisao: “I zato danas ti isti neprijateqi se udru`uju protiv wega, a najvje{tiji od wih-komunisti na jednoj strani u Biha}u, posle U`ica i @abqaka, u svojoj tre}oj prestonici progla{uju da su skinuli s prestola dinastiju Kara|or|evi}a i pregovaraju sa pukovnikom Franceti}em, komandantom crne-usta{ke legije izaslanikom Paveli}a, a na drugoj strani u Beogradu i ostalim mestima u Srbiji, uvla~e se u Qoti}evske odrede i wema~ki Gestapo, da odatle skidaju glave Srbima oficirima, svesni da su im to najopasniji neprijateqi. Ali Srbin oficir nije vi{e ni sam ni usamqen. On je danas pod vo|stvom juna~koga |enerala Dra`e Mihailovi}a, a za wim i ceo srpski narod, na usta svoga sina oficira izra`ava ~vrstu voqu da oslobodi porobqenu otaybinu i da preporodi wu i dru{tvo, da ne pola`e oru`je pre nego {to taj preporod izvr{i.”14 Dana 20. marta 1943. godine, vojvoda pop Mom~ilo \uji} poslao je radiogram Dra`i Mihailovi}u u kome se pored ostalog ka`e: “Kad smo o~istili dolinu Vrlike i po~eli rad po uputstvu br. 5, 27. februara 300 crnolegija{a iz Siwa prodrlo je no}u do Vrlike sa namerom da tamo uspostavi vlast, terori{u}i i pqa~kaju}i na{ narod. Dok se izvodila borba protiv crnolegija{a istovremeno na{i su borci napadnuti sa le|a iz Svilaje od strane partizana. Borba je trajala ceo dan. Rezultat borbe je slede}i: crna legija sjurena u Siw, a partizani preko Svilaje u pravcu Mu}a.”15 Wema~ki opunomo}eni general u NDH Glez fon Horstenau, u svom izvje{taju od 13. avgusta 1943. godine konstatovao ovo: “Hrvatska vojska je novi snabdjeva~ oru`ja za partizane.”16 VVS je u nekoliko navrata emitovao vijest, da su se usta{e prikqu~ile partizanima, nastoje}i da to prika`e kao uspjeh partizana, i smawewe broja osovinskih snaga. Pukovnik Vilijam Bejli, {ef britanske misije pri Mihailovi}evom {tabu, poslao je svojoj centrali 18. septembra 1943. godine radiogram sqede}eg sadr`aja: “To jasno pokazuje usta{ku namjeru da se na|e zaklon kako bi se izbjegla odgovornost za zvjerstva po~iwena nad Srbima iz Hrvatske. Tako|e pokazuje TS ({ifrovani naziv za Tita – obj. A. Stamatovi}a) namjere da bez obzira kako, pove}a svoju snagu i tako na silu nametne svoju vlast. Me361

ni javite da li se gorwe sprovodi sa ovla{}ewem glavnog BLO oficira (BLO-slu`ba britanskih oficira za vezu – obj. A. Stamatovi}a).17 Britanski diplomata K. Parot je upozoravao u jednom svom pismu od 5. juna 1944. godine Entoni Idna ovo: “Titov pokret je antisrpski. Wegovi srpski predstavnici su samo hrvatska oru|a, ideolo{ki zanesewaci i neprepoznatqivi qudi. Tito je za komandanta jugoslovenske dobrovoqa~ke jedinice u SSSR-u imenovano usta{kog pukovnika Mesi}a, koji je zarobqen na isto~nom frontu.”18 Pomenuti usta{ki pukovnik Mesi}, je stariji brat hrvatskog politi~ara Stipe Mesi}a, posqedweg predsjednika SFRJ. Vojvoda Pavle \uri{i} izdao je 24. septembra 1944. godine proglas sa naslovom: “Narodni borci Crne Gore, Boke i Starog Rasa.” U proglasu \uri{i} je pored ostalog napisao: “Mi znamo da su se na istoj liniji na{li protiv srpskog naroda: Hrvat Josip Broz-Tito, {ef komunisti~ke partije Jugoslavije i glavni komandant partizana, Hrvat Ante Paveli}, {ef usta{ke Hrvatske i vjerni sluga okupatora, koji je mobilisao stotine hiqada Hrvata i poslao ih na isto~ni front, Krsto Popovi}, italijanski |eneral i {ef zelena{ke partije, koji je kroz svoj zvani~ni organ “Zeta” ~estitao slobodu Cnogorcima kada je Jugoslavija propadala. Dakle, sastali su se Paveli}, ~iji usta{i i sada ratuju protiv Saveznika, Josip Broz, ~iji su vojnici-komunisti bacali u jame ne samo Srbeanglofile nego i engleske oficire koji su dolazili kod nas... sastali su se svi oni da bi sramno obmanuli narod i na ra~un `ivota naj{irih narodnih slojeva sa~uvali su svoje bijedne `ivote... Ali Tito, Paveli} i Popovi}, to }e biti imena koja }e se dobro zapamtiti i upisati u red srpskih zlotvora i izdajnika. Fa{ista, komunista, usta{a, zelena{, to }e biti ne{to ~ega }emo se samo sje}ati, dok }e mla|e generacije tra`iti u re~nicima obja{wewe tih pojmova.”19 Iz nenazna~enog datuma 1944. godine, datira i ~etni~ki proglas sa naslovom: “Usta{i i partizani zajedni~ki se bore protivu Srpstva. “U proglasu se ka`e: “Komunisti~ka radio stanica “Slobodna Jugoslavija” ~ije izve{taje redovno prenose hrvatki spikeri radio Londona, objavila je takozvanu rezoluciju “Antifa{isti~kog vije}a”, na ~ijem se ~elu nalaze Hvati Josip Broz-Tito i Ivan Ribar. U toj rezoluciji izme|u ostalog se ka`e: “Svi ugovori kraqevske vlade u Kairu progla{avaju se neva`e}im, a ne}i biti priznati ni ugovori koje vlada u Kairu ubudu}e bude sklapala sa vladama drugih zemaqa.” Isto tako “Antifa{isti~ko vije}e” ne}e priznati ni jednu vladu Kraqa Petra Kara|or|evi}a, koju on bude osnovao u inostranstvu, jer samo ~lanovi “Antifa{isti~kog vije}a” imaju pravo da predstavqaju narod u zemqi. “Antifa{isti~ko vije}e” ~iji je predsjednik slavom ovjen~ani mar{al Tito donijelo je tako|e odluku: “Da se Kraq Petar Kara|or|evi} ne sme povratiti u domovinu sve dok pitawe dinastije putem plebiscita (izbori) ne bude rije{eno. Ove odluke “Antifa{isti~kog vije}a” stupaju na snagu odmah i postaju pravomo}ne. Da je srpski krvolok Ante Paveli} predsjedavao “Antifa{isti~kom vije}u” ni on ne bi doneo druk~iju odluku, no {to su to donijeli Tito i Ivan Ribar. O~igledno je partizan-Tito i usta{a-Paveli} imaju isti zadatak i isti ciq: Srbe {to vi{e razbiti, razjediniti ih, zbuniti ih i demo362

ralisati ih i najzad uni{titi ih. Dakle Hrvat i katolik Josip Broz i Hrvat i katolik Ivan Ribar zabrawuju Kara|or|evom unuku da se vrati u svoju zemqu, u svoj narod, koji ga `eqno ~eka. Zabrawuju mu da do|e me|u svoju vojsku koja ga vjerno sa pu{kom u ruci ~eka po slobodnim srpskim planinama. A Hrvatsko, Frankova~ko i partizansko vije}e progla{ava sve odluke kraqevske vlade neva`e}e, i ne priznaju kraqa vi{e za poglavara dr`ave. Bacimo se malo u pro{lost i mo`emo vidjeti da su to bile one iste te`we za koje su se borili i Stjepan Radi} i Vlatko Ma~ek, i Ante Paveli}, Mile Budak, Krwevi}, i sada Josip Broz i Ivan Ribar. Znamo mi da su Srbi i Kara|or|evi}i trn u oku svakom Hrvatu, pa ma on bio usta{a, partizan, ili ~lan narodno-oslobodila~ke vojske. U toj velikoj mr`wi protivu srpstva bratime se usta{e i partizani. To je ona ista klika koja je 1935. godine napravila me|usobni ugovor po kome su zajedni~ki trebali da rade za raspadawe Jugoslavije. Oni su u tome i uspjeli za ciglih 10 dana na{eg `alosnog rata. Da je zbiqa ovako neka nam poslu`i izvod iz jednog ~lanka koji je {tampalo Splitsko “Novo doba” u svom broju od 16. decembra 1943. godine. U tom ~lanku usta{ki potpukovnik Rafael Boban, komandant “Crne Legije”, ka`e: “Imamo zarobqenih partizana. Predala su im se tri partizana iz Ka{tela. Svi su nam dali zna~ajnih podataka. Naredio sam da se odmah svi Hrvati partizani puste svojim ku}ama. Nas Hrvata nema previ{e da mo`emo na lak na~in `rtvovati svoje `ivote. Ne zaboravite nikada da su ovi partizani na prvom mjestu Hrvati. Danas hrvatstvo vodi borbu protivu Srpstva, a to je glavni ciq na{e borbe. Svi se Hrvati moraju slo`iti u odbrani svoje domovine prema Srpstvu. Svi Hrvati osje}aju opasnost od Srpstva koje nam ugro`ava opstanak i dr`avu. Borba izme|u Hrvatstva i Srpstva bi}e zavr{ena u na{u korist, jer mi imamo vi{e pu{aka i vi{e qudi koji ne}e `aliti poginuti na Drini da im sprije~e ulazak u na{u domovinu. Do tada izme|u Hrvatausta{a i partizana-Hrvata mora nestati i posledwih trzavica, i moraju se ujediniti, jer nam svima prijeti zajedni~ka opasnost, jer brane}i Hrvatsku dr`avu branimo Hrvatstvo od Srpstva. Ta zajedni~ka opasnost najte`e se osje}a u Bosni. Ispri~at }u vam ovaj slu~aj: “Kada su partizani zauzeli Livno, bio je u okolici rawen jedan usta{a. Onako rawenog primila ga je jedna seqanka i unijela u svoju ku}u i previla ga. Wen sin je bio partizan. Kad je sin do{ao ku}i, majka je iza{la pred wega i kazala mu da ima jednog rawenog usta{u pa ga moli da mu {to ne u~ini. Partizan je u{ao u ku}u do{ao do rawenog usta{e, dao mu svoj zavoj, previo ga, ponudio ga cigaretama i otpo~eo s wim razgovor, rekav{i mu: - Zdravo patni~e! Svi smo mi najprije Hrvati, a posle toga sve drugo”, i daqe produ`io svoj razgovor.” Ovakvom slu~aju ne treba nikakvog komentara. Vidi se da su usta{e i partizani jedno te isto. I jedni i drugi imaju isti ciq: Borba protivu Srpstva! Ovo isto ka`e i Tito preko svoje “Slobodne Jugoslavije” kada pozi363

va sve usta{e i domobrane da se prikqu~e trupama narodnooslobodila~ke vojske. “Samo ako pri|ete partizanskim trupama svi Hrvati, usta{e i domobrani mo}i }e izbje}i zaslu`enu kaznu, za sve ono {to su po~inili 1941. godine nad Srbima.” Tako govore Josip Broz-Tito i Ivan Ribar, kao i komandant “Crne Legije” Rafael Boban. Svi oni bore se protivu Srpstva. Svi oni `ele da se kraq Petar II nikad ne povrati u Otaybinu. SRBI! DA LI VAM JE SVE TO JASNO?”20 Prilikom isqe|ewa na paralelnom su|ewu Dra`i Mihailovi}u u Wujorku, pred Komitetom za pravedno su|ewe Dra`i Mihailovi}u, kapetan armije SAD Ilaj Popovi}, ina~e jugoslovenskog porijekla, koji je bio ~lan ameri~ke misije pri partizanskom Vrhovnom {tabu, rekao je pored ostalog ovo: “^ini mi se tri dana po{to sam stigao u Titov Glavni {tab pojavio se tu u {tabu jedan ~ovjek u wema~koj uniformi, a to je bio kako sam saznao, pukovnik Frawo Pirc, koji je bio ~lan {taba-usta{kog {taba. U stvari on je bio glavni instruktor usta{ke luftvafe (usta{ke avijacije – obj. A. Stamatovi}a). Upitao sam partizane kako to da se ovdje nalazi ~ovjek u wema~koj uniformi i kako to da je sa partizanima kad je usta{a a usta{e su ubijale Srbe svuda po Jugoslaviji – upitao sam kako je mogu}e da se on nalazi kod partizana. Oni su mi odgovorili da je on kod usta{a kao partizanski {pijun a sad je sasvim pre{ao ovamo. Po drugi put kad sam tako ne{to vidio bilo je kad sam po peti put u{ao u Jugoslaviju i bio poslat u jedno mjesto u Hrvatskoj, ^azma, gdje mi je du`nost bila da pripremim i odr`avam uzleti{te kao i da ustanovim {ta bi nam sve bilo potrebno u slu~aju da nam te zime 1944. uzleti{te zatreba. Dok sam bio tamo, pozvan sam na ve~eru koju je prire|ivao general Mateti}, komandant korpusa. Wegov pretpostavqeni je bio general Rukavina. General Mateti} je pri{ao partizanima negdje 1944. godine. i on je bio usta{ki pilot prije nego {to je pri{ao partizanima i vrlo aktivan protiv naroda Jugoslavije, odnosno odmah poslije wema~kog napada. [ef {taba Rukavina dva puta je odlikovan od Wemaca, jedno zbog svoje uloge kod Staqingrada a drugi put zbog rada u Jugoslaviji; on je bio prije rata kapetan biv{e jugoslovenske vojske”...21 Vaqa napomenuti, da su osniva~i partizanske avijacije bili domobranski piloti Frawo Kluz i Rudolf ^ajavec. Oni su odletjeli sa svojim avionima kod partizana. Po Kluzu je dobila ime modna ku}a i fabrika odje}e, a po ^ajavecu fabrika televizora. ************** NAPOMENE 1. Branko Lazi} (pseudonim Branislav Strawakovi}), Osnovne istine o radu i ciqevima Tita i komunista, Slobodne srpske planine, [tab 501, avgust, 1944. 2. Nare|ewe Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije od 5. marta 1942. I i II proleterskoj brigadi, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslo364

venskih naroda, tom II kw. 3, Beograd, 1950, 40. 3. isto, izvje{taj delegata Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije pri Glavnom {tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu Svetozara Vukmanovi}aTempa od 9. marta 1942. na~elniku Vrhovnog {taba Arsu Jovanovi}u, 94-95. 4. isto, pismo delegata Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije pri Glavnom {tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu Svetozara Vukmanovi}a-Tem pa od 10. marta 1942. Josipu Brozu-Titu, 102-103. 5. NOB u Dalmaciji 1941-1945, Zbornik dokumenata i podataka Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 2, Split, 1981,1141. 6. AVII, fond DM, D/I-2-107. 7. isto, prepisi iz Arhiva Hrvatske u Zagrebu,! a, 5. 8. Izvje{taj na~elnika {taba wema~kog komandanta u Srbiji pukovnika Ke vi{a od 20. aprila 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 57, 306-308. 9. isto, izvje{taj wema~kog opunomo}enog komandanta u Srbiji generala Paula Badera od 4. maja 1942, komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoistok, dok. br. 69, 384. 10. isto, desetodnevni izvje{taj 718 wema~ke pje{adijske divizije od 26. oktobra 1942, dok. br. 169, 826. 11. AVII, ~. A., reg. br. 13/1-1 12. isto, kw. 1, reg. br. 13/3 13. isto, fond DM, D/I-10-1265. 14. DACG, AOP, br. 2203/IX1a-3(43), |eneral Bla`a \ukanovi}, Na{ oficirski kor, 6. februar 1943. 15. kao nap. 5, kw. 5, 780. 16. Gert Fricke, Croaten 1941-1944, Freiburg, 1972, 135. 17. PRO, WO 202/131. 18. isto, FO 371/44325, R 9316/850/92 19. DACG, AOP, br. 6179/H1d-12(44), vojvoda Pavle \uri{i}, Nacionalni borci Crne Gore, Boke i Starog Rasa, 23. septembar 1944. 20. isto, br. 6177/H1d-10(44), Usta{e i partizani se bore protivu Srpstva. 21. Comitte for a Fair Trial fo Draja Mihailovich, Report of Commision of Ingqiry, New York, 1946, the record from hearing of Eli Popovich from 17.May.

365

SARADWA PARTIZANA SA ZELENA[IMA Poslije kapitulacije Kraqevine Jugoslavije 17. aprila 1941. godine, i okupacije Crne Gore od strane italijanskih trupa, po~eli su se organizovati biv{i zelena{i iz 1918. godine, kao i predstavnici Crnogorske federalisti~ke stranke, a sve u ciqu vaspostave samostalne dr`ave Crne Gore. Poslije vi{emjese~nih priprema i zdu{ne pomo}i italijanskog okupatora, na Petrov-dan 12. jula 1941. godine, u Cetiwu je progla{ena dr`ava Crna Gora. Stremqewa ovih separatisti~kih elemenata i italijanskog okupatora, bila su osuje}ena ve} u jutarwim ~asovima sqede}eg dana, tj. 13. jula, kada je do{lo do masovnog ustanka u Crnoj Gori. Poslije slamawa ustanka, i sami italijanski okupatori vidjeli su da ne mogu vi{e igrati na kartu dr`avnog separatizma Crne Gore, jer je za tu opciju bio mali dio naroda. Me|utim, oni i daqe koriste crnogorske separatiste za konfrontaciju sa ~etni~kim pokretom, koji se u Crnoj Gori po~iwe formirati. Kao {to je ve} ranije nazna~eno, zelena{ki odredi Krsta Popovi}a pokazali su uglavnom malu borbenu vrednost protiv partizana. U wih se sa vremenom infiltrirao zna~ajan broj komunista i wihovih pristalica, koji su odatle za{ti}eni plemenskim, ro|a~kim i prijateqskim vezama sa vode}im zelena{ima, vr{ili razne obavje{tajne i druge aktivnosti protiv ~etnika. Jedan dio crnogorskih separatista, koji je bio u organima vlasti pod patronatom Italijana, ili je u~estvovao u Petrovdanskoj Skup{tini, kasnije se pridru`io komunistima, odnosno partizanima. Tako|e, zna~ajan dio crnogorskih komunista mla|e generacije iz Stare Crne Gore, bio je iz zelena{kih porodica. Vrlo brzo partizani i zelena{i na{li su osnovu za saradwu. Ona je le`ala u ~iwenici da su oba pokreta predvi|ala mawi ili ve}i stepen posebnosti, odnosno separatizma Crne Gore. Joksim Radovi} iz Martini}a u Bjelopavli}ima, bio je poru~nik crnogorske vojske. Godine 1918. bio je aktivan zelena{ i u~esnik Bo`i}ne pobune, a u daqwem periodu izme|u dva svjetska rata ~lan Crnogorske federalisti~ke stranke, i kandidat na wenim izbornim listama. Odmah po okupaciji Crne Gore od strane italijanskih trupa, i obrazovawa kvislin{kog tzv. Privremenog Crnogorskog komiteta, postavqen je za predsjednika gradske op{tine u Danilovgradu.1 Radovi} je tako|e sa grupom zelena{a u~estvovao u do~eku italijanskog civilnog komesara za Crnu 366

Goru Serafina Macolinija, kada je ovaj dolazio u Danilovgrad.2 Radovi} se kasnije sa svojom porodicom pridru`io partizanima, i dobio ~in pukovnika, a bio je i vije}nik Crnogorske antifa{isti~ke Skup{tine narodnog oslobo|ewa (CASNO-a) u Kola{inu jula 1944.3 Jedan od u~esnika Petrovdanske Skup{tine bio je i Savo ^elebi}. ^elebi} je ro|en 1879. godine u [titarima kod Cetiwa, a umro je 1955. godine. Bio je kapetan crnogorske vojske i aktivni zelena{ 1918. godine. Poslije progla{ewa kvislin{ke samostalne Crne Gore 12 jula 1941. godine, popeo se sa crnogorskom zastavom na balkon dvorca kraqa Nikole u Cetiwu, i istu oka~io, uz prisustvo ostalih zelena{a i italijanskih vojnika. Kasnije se pridru`io partizanima, i bio savjetnik [taba Lov}enskog NOP odreda. Godine 1942. zarobqen je od Italijana, i interniran u jedan logor u Italiji. Po kapitulaciji Italije septembra 1943. godine, bio je komandant I prekomorske brigade. Po povratku u Crnu Goru, bio je vije}ni CASNO-a, a tako|e i {ef odjeqewa za socijalnu politiku. Ovo odjeqewe predstavqalo je neku vrstu partizanske vlade pri CASNO-u. Tako|e dostigao je i ~in partizanskog general-majora.4 Mihailo Vickovi} iz ]ekli}a kod Cetiwa, bio je aktivni u~esnik Bo`i}ne pobune 1918. godine, a kasnije je bio vojnik u vojsci emigrantske Vlade kraqa Nikole u Gaeti u Italiji. Po povratku u Crnu Goru, postao je ~lan Crnogorske federalisti~ke stranke, i kao kandidat na wenoj listi bio predsjednik ]ekli}ke op{tine. Po ulasku italijanskog okupatora u Crnu Goru u~estvovao je u pripremama Petrovdanskog sabora. Po prelasku u partizane postao je komesar Lov}enskog NOP odreda, a kasnije je bio i delegat CASNO-a. Polije rata bio je ministar u Vladi NR Crne Gore. Komandir IV ~etni~ke ~ete poru~nik Nasto J. Milovi}, je u svom pismu komandantu I bataqona Zetskog ~etni~kog lete}eg odreda, iz nedatiranog perioda 1942. godine, pored ostalog napisao: “Pitomi komunisti i zelena{i uspeli su da pretvorene komuniste uklope u sela, pod Stijenom. Du{an Vukovi} i drugi formiraju neku gardu zelena{a “komunista”. Ka`u da nam ne}e dati ni{ta da preduzmemo”...5 Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku, je u svom pismu CK KPJ od 20. februara 1943. godine, pored ostalog izlo`io ovo: “Mi smo radili na produbqivawu i kori{}ewu suprotnosti izme|u ~etnika i federalista poma`u}i ove posledwe a napadaju}i wihovo vo|stvo, dok smo u posledwe vrijeme mnogo se vi{e zbli`ili sa ni`im federalisti~kim funkcionerima i masama poku{avaju}i da ih odlu~no skrenemo na liniju zajedni~ke borbe protiv ~etnika. U na{oj posledwoj agitaciji nijesmo napadali vo|stvo federalista nego smo ~ak govorili da }e napraviti novu izdaju ukoliko ne prime borbu protiv ~etnika, a ukoliko prihvate da }e u zajednici sa nama te bande u ve}em dijelu Crne Gore brzo likvidirati... Stav samog federalisti~kog vo|stva zavisi}e u prvim redu od pribli`avawa na{ih brigada, a s time }e jo{ vi{e rasti odlu~na borbenost wihovih masa protivu ~etnika i zbli`avawe sa nama.”6 Okru`ni komitet za Cetiwe, dobio je pismo PK KPJ za Crnu Goru od 1-3. maja 1943. godine, u kome se pored ostalog ka`e: “Drug Vule (odnosi se na Vuka{ina Mi}unovi}a – obj. A. Stamatovi}a) i Bla`o (odnosi se na 367

Bla`a Jovanovi}a – obj. A. Stamatovi}a) su usmeno izvijestili o situaciji tamo. Mi smo o~ekivali da }e se stvari tako razvijati. U vezi onih pitawa koja je postavio povodom stava prema pojedinim federalistima koji su bili na{i prijateqi a koji imaju mogu}nosti da danas u~estvuju u organima vlasti koje postavqa izdajnik Krsto Popovi} skupa s okupatorom, sla`emo se s va{im mi{qewem tj. da se sa takvima odr`ava stalni kontakt i da se isti koriste nakon prijema ponu|enih im polo`aja.”7 Tako|e PK KPJ za Crnu Goru i Boku, u svom pismu OK za Cetiwe od 7. septembra 1943. godine, pored ostalog je napisao: “Podatke koje imate o tome da se u redovima tzv. zelena{ke vojske nalaze ~etnici u raznim du`nostima treba na zgodan na~in saop{tavati izvjesnim zelena{ima, nama bli`im, koji }e uticati da se uklone sa tih du`nosti...”8 “Sada postoje svi uslovi da zelena{ke mase koje su prijateqski raspolo`ene prema nama stupe u redove na{e partizanske vojske... Ukoliko bi vam se suprotstavili ~etnici iste napasti, razbiti i uni{titi”, pored ostalog je kazano u pismu PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 10. septembra 1943. godine OK za Cetiwe.9 Iz nedatiranog perioda, vjerovatno sa po~etka 1944. godine, ~etnici su od zarobqenog italijanskog obavje{tajnog oficira dobili sqede}i izvje{taj sa naslovom: “Politi~ka situacija u odnosu na zelene nacionaliste u Crnoj Gori.” U izvje{taju se ka`e: “Zeleni nacionalisti igrali su uvijek duplu ulogu. Od vremena biv{e Jugoslavije oni su potpuno sara|ivali sa komunisti~kom partijom u Jugoslaviji sa ciqem da miniraju jugoslovensku dr`avu. 13-VII-1941. godine 90% partizana bilo je sastavqeno od zelena{ke partije i isti su uzeli vidnog u~e{}a za sve vrijeme partizanske revolucije. [efovi i intelektualci koji su u ve}ini ostali po varo{ima, uvijek su odr`avali vezu sa komunistima (Krsto Popovi}, Novica Radovi}, Savo Vuleti}, Savo ^elebi}) dok je jedan mali dio zelena{kih glavara bio zaista protiv komunista ali ne iz politi~kih i kulturnih razloga, ve} iz prosto li~nih i religioznih (Jovan Vujovi}, Du{an Vukovi}, Petar Plamenac i pop Dubak). Mase zelena{a, kako ranije tako i u posledwe vrijeme bili su komunisti, koji su se bili uvukli u wihove redove. U julu i avgustu 1943. godine “zeleni partizani” imali su parolu “`ivio Krsto i Nikola”. Krsto Popovi} takozvani |eneral “zelenih” odr`avao je vezu sa italijanskim vlastima na Cetiwu dok je wegov sin Nikola od 23 godine, biv{i student tehnike u Beogradu bio politi~ki komesar komunisti~ke vojske u zoni: lov}enska-katunska nahija. Dok Krsto `ivi u Cetiwu, wegov sin `ivi sa majkom u wihovoj ku}i u selu Cuce. Za vrijeme italijanske kapitulacije 1943. godine 95% pre{li su Nikoli tj. komunistima. Vidjev{i da se Englezi ne iskrcavaju kao {to su mislili, ve} na protiv da su do{li Wemci, Krsto je po{ao sa ostalim zelena{ima u Podgoricu da razgovara sa wema~kim generalom, dok wegov sin i daqe komanduje sa komunistima i zelenim koji bijahu pri{li wemu, kao i sa dijelom Italijana koji su bili uzeli u~e{}a protivu Wemaca iznad Boke Kotorske. 368

Sada Krsto poku{ava da predstavqa “zelene nacionaliste” i da prevari Wemce, dok u me|uvremenu wegov sin komanduje u Katunskoj nahiji i u ostalim krajevima gdje su komunisti~ke pozicije. Ako bi wema~ke vlasti dale oru`je zelena{ima, to bi oru`je pre{lo vjerovatno od Krsta Nikoli. Ista stvar se doga|a i sa ostalim glavarima, koje smo zajedno imenovali sa Krstom, po{to i Novica Radovi} drugi {ef zelena{a, ima jednog svog ro|aka Petra Radovi}a (studenta) koji se nalazi sada u funkciji politi~kog komesara I proleterske brigade u isto~noj Bosni. Tako|e i sin ~etvrtog zelenog {efa biv{eg majora Sava ^elebi}a, koji se zove Milovan bio je politi~ki komesar II proleterske brigade, koji u`iva pune simpatije famoznog Tita. Zeleni su na taj na~in o~evidno igrali triplu politi~ku igru po{to jedan od wihovih {efova, biv{i crnogorski ministar Plamenac, sa svoje strane ima izvjesne veze sa Engleskom posredstvom jednog svog ro|aka (za koga ne znam da li je sin, ne}ak ili drugo), ali koji nosi wegovo prezime Plamenac, a koji je sekretar kod jugoslovenskog poslanstva u Londonu. OSTROG-Krsto Popovi} bez sumwe imao je jedan sastanak sa svojim sinom Nikolom u selu Cuce. Izme|u oca i sina bio je jedan dug razgovor. Prirodno ne mo`e niko precizirati o ~emu su govorili. Ali zato mo`da je interesantno to {to se mo`da baca svijetlo na mnoge stvari i shvata kako su se razvijale u Ostrogu. 8 dana posle ovoga sastanka izme|u oca i sina Nikola Popovi} u svojstvu politi~kog komesara nalazi se u Ostrogu i sa svojim uticajem ubje|uje partizanske snage o potrebi hvatawa |enerala \ukanovi}a zajedno sa Bajom Stani{i}em nare|uju}i da budu pobijeni. Va`no je da se napomene da je Krsto Popovi} imao staru i veliku mr`wu prema |eneralu \ukanovi}u i Baju Stani{i}u. Mnogo osoba ~vrsto vjeruju, da {to se ti~e onoga {to se je u Ostrogu dogodilo u mnogome je odgovoran Krsto Popovi}, zajedno sa sinom i da su ova dvojica zajedno pripremili smrt dvojice imenovanih.”10 Saradwa komunista i zelena{a, tj. crnogorskih separatista, datira iz perioda izme|u dva svjetska rata, a naro~ito od 1935. godine do po~etka II svjetskog rata, kada su komunisti i separatisti redovno izlazili u koaliciju na izborima u Crnoj Gori u okviru Udru`ene opozicije koju je vodio vo|a Hrvatske seqa~ke stranke dr Vlatko Ma~ek. Kako se bli`io kraj II svjetskog rata, tj. kako je pobjeda komunista u Jugoslaviji bila sve izvjesnija, to se saradwa komunista i separatista po~ela sve vi{e obnavqati, naro~ito poslije odluka II zasijedawa AVNOJ-a i CASNO-a u Kola{inu. Poslije II svjetskog rata, crnogorski komunisti su u svom separatizmu oti{li mnogo daqe od klasi~nih separatista. Zelena{i i federalisti nijesu odricali da su nacionalno Srbi, dok su crnogorski komunisti pod patronatom Tita promovisali crnogorsku naciju, kao {to su usta{e i domobrani prelazili u partizane, i postajali visoki oficiri, tako su isto ~inili i crnogorski separatisti. I u jednom i u drugom slu369

~aju, Tito i wegovi komunisti, `eqeli su da ovim prelascima osna`e u svojim redovima antisrpski front, a sve u ciqu cijepawa etni~kog i teritorijalnog identiteta srpskog naroda. ************** NAPOMENE 1. Zeta, br. 18, 4. maj 1941, 2. 2. isto, br. 22, 15.maj 1941, 2. 3. CASNO, Zbirka dokumenata, Titograd, 1975, 63 4. Leksikon NOR-a, kw. 1, Beograd, 1980; kao nap. 3, 61, 66. 5. DACG, AOP, br. 489/IH 1-a-230(42), pismo komandira IV ~ete poru~nika Nasta J. Milovi}a komandantu I bataqona Zetskog lete}eg ~etni~kog odreda (nedatirano iz 1942.) 6. isto, br. 12744/III1-2(43), pismo PK KPJ za Crnu Gou i Boku CK KPJ od 20. februara 1943. 7. isto, br. 7569/II 1-39(43), pismo PK KPJ za Crnu Goru od 13. maja 1943. OK za Cetiwe. 8. isto, br. 7575/II 1-43(43), pismo PK KPJ za Crnu Gou i Boku od 7.septembra 1943. OK za Cetiwe. 9. isto, br. 7376/II 1-44 (44), pismo PK KPJ za Crnu Goru i boku od 10. septembra 1943. OK za Cetiwe. 10. isto, 6982/H 1b-83(44)

370

KAKO JE I ZA[TO TITO DO[AO NA VLAST? Komunisti~ka partija Jugoslavije u periodu izme|u dva svjetska rata, bila je u Jugoslaviji minorna politi~ka snaga, koja i pored obilne materijalne pomo}i SSSR-a, nije mogla da obezbijedi ve}i upliv u masama. Isti slu~aj bio je i u II svjetskom ratu do septembra 1943. godine. Sem prvih mjeseci ustanka komunisti, odnosno partizani, nijesu pod svojom kontrolom imali du`e vremena ve}i prostor. I u samim mjesecima ustanka, izuzimaju}i Srbiju, oni u ve}ini slu~ajeva nijesu samostalno djelovali. Partizanske jedinice postaju masovnije tek 1944. godine, kada se nazirao kraj rata, i kada mnoge usta{ke i domobranske jedinice pristupaju partizanima. O tome je bilo vi{e rije~i u prethodnim poglavqima. Pored ovoga, partizani masovnost u drugoj polovini 1944. godine sti~u i nasilnim mobilisawem qudstva sa teritorija koje su osvojili. Nesporna je ~iwenica, da su i do septembra 1943. godine, partizanske jedinice bile dobro organizovane, disciplinovane, a tako|e u ve}ini fanatizovane. Taj fanatizam je bio toliko jak, da je stvarao osobe, koje su kao npr. u Crnoj Gori prvih mjeseci 1942. godine, po nalogu KPJ ubijale ~lanove svoje naju`e porodice. Kako je mogao tako minoran pokret do}i na vlast u Jugoslaviji? Ko ga je doveo na vlast i za{to? Ko je stvorio sliku o Titovom i Mihailovi}evom pokretu u centrima mo}i, da bi se ovi oprijedelili za Tita? Ko su bili ~lanovi savezni~kih misija kod Tita? Sve u to pitawa na koja }e autor ove kwige poku{ati da odgovori. Jo{ u vrijeme aprilskog rata 1941. godine, tj. 13. aprila 1941. godine, britanski premijer Vinston ^er~il je u radiogramu britanskom poslaniku pri Jugoslovenskoj Vladi Ronaldu Kembelu, privremeno stacioniranom u Vrwa~koj Bawi poru~io: “Ne vidim za{to kraq i vlada treba da napuste zemqu, koja nije gusto naseqena, koja je brdovita i puna naoru`anih qudi. Wema~ki tenkovi mogu nesumwivo da se kre}u po drumovima i putevima, ali da bi pokorili srpsku vojsku Wemci treba da dovedu pje{adiju. Tada }e biti prilike da ih se ubija. Svakako da mladi kraq i ministri treba sa svoje strane da u tome u~estvuju.”1 Dana 3. oktobra 1941. godine, predsjednik Jugoslovenske Vlade u Londonu |eneral Du{an Simovi}, predao je predlog britanskom ministru Entoni Idnu, da se kao odmazda za usta{ke pokoqe nad Srbima, a u isto vrijeme iz strategijskih razloga, bombarduju od strane britanske avija371

cije Zagreb i drugi hrvatski gradovi. Zamjenik britanskog ministra spoqnih poslova ser Ori Saryent, na to je reagovao ovako: :”Predlog da Zagreb bude bombardovan, bojim se, tipi~an je za smu{eni na~in mi{qewa po kojem je general Simovi} postao ~uven.”2 Britanski poslanik pri Jugoslovenskoj Vladi u Londonu Rendel Pirson, je 14. novembra 1942. godine, u pismu svojoj vladi naglasio: “Mihailovi} zna ako partizani uspostave vlast, bi}e to komunisti~ka, a to bi bilo gotovo isto za zemqu kao kad bi pobijedili Wemci.”3 Predsjednik Jugoslovenske Vlade u Londonu dr Slobodan Jovanovi}, je u pismu britanskom ministarstvu spoqnih poslova od 1. januara 1943. godine, pored ostalog napisao ovo: “Na{a zemqa je pretopqena srpskom krvqu, a na{i saveznici ne}e ili ne `ele da spre~e ovo prolivawe krvi. Ne verujem da je u wihovom interesu da Srba nestane.”4 No}u 27. maja 1943. godine, stigla je u Vrhovni {tab britanska vojna misija, pod vo|stvom kapetana Vilijama Dikina i Vilijama Stjuarta. Stjuart je nedugo poslije toga poginuo u bitci na Sutjesci od wema~kog bombardovawa iz vazduha. Dra`a Mihailovi} je 23. oktobra 1943. godine, u radiogramu Jugoslovenskoj vladi u Londonu, pred ostalog saop{tio: ...“treba da znate da nas Englezi ostavqaju i bez nov~anih sredstava. Oni upotrebqavaju i ovo sredstvo za pritisak na nas da bi smo izvr{avali wihove interese bez obzira na na{e interese i narodne `rtve. Oni tra`e i takve akcije koje se pewu na desetine hiqada streqanih. Pri tome nam ne daju nikakva ni borbena ni nov~ana sredstva. Za svaki avion ucewuju kao najgori trgovci. Verujemo da nije Nemaca, Englezi bi bili najgori narod.”5 [ef britanske misije pri Mihailovi}evom {tabu brigadni general S.D. Armstrogn, je 9. novembra 1943. godine kairskoj SOE (Britanskoj slu`bi za izuzetne zadatke – obj. A. Stamatovi}a), poslao radiogram u kome se ka`e: “Pozivaju}i se na va{e primjedbe o na{im obavje{tajnim biltenima, `eqeli bismo da znamo da li izvje{taji BLO (britanskih oficira za vezu – obj. A. Stamatovi}a) od partizana zasnivaju na zapa`awima o~evidaca ili prosto na dostavqawu lokalnih komandanata. Mi se ovdje trudimo da budemo nepristrasni. Nadamo se da BLO oficiri kod partizana ~ine isto”...6 Britanci su za ~lanove prvih misija pri partizanskim {tabovima poslali izrazite qevi~are. To su uglavnom bili potomci na{ih iseqenika, uglavnom Hrvati. Prva misija spustila se padobranom 17. aprila 1943. godine od Zvornika, a druga 21. aprila kod Briwa u Lici. ^lanovi ove misije bili su komunisti Pavao Paveli} i Pero Erdeqan, kao i qevi~ar Aleksandar Simi}. U Hrvatsku se spustio kanadski major Yons, ~lan KP Kanade.7 Tito je povodom dolaska prvih britanskih misija kod partizanskih {tabova javio Kominterni ovo: “Svi su oni ~lanovi KP Kanade i sada se dobro dr`e kao takvi.”8 Poslanik Jugoslovenske Vlade u SSSR-u Bogoqub Jevti} je u pismu svojoj Vladi od 15. novembra 1943. godine naglasio: “Ili kod nas ili u slu`bi Engleza ima neka tu|a ruka koja fatalno deluje.”9 Jedan od ~lanova britanske misije pri Titovom {tabu Vilijam Dikin, u svojoj kwizi “The Embattled Mountain”, {tampanoj u Wujorku 1971. godine pi{e: “Mnogi eks372

tremni qevi~ari, ili ~isti komunisti uvukli su se u jugoslovenski otsjek MI 6 (Britanska tajna obavje{tajna slu`ba – obj. A. Stamatovi}a). Takav je bio slu~aj Kim Filbija, i majora Yemsa Klugmana, koji je bio istaknuti komunista od 1933. godine. U Bariju u Italiji, {ef jugoslovenskog otsijeka SOE bio je tako|e komunista major Frenk Arnoldi.”10 U ~ituqi koju je za majora Yemsa Klugmana objavio jedan wegov prijateq u londonskom “Tajmsu” od 26. septembra 1977. godine, se ka`e; “On je pripadao internacionalnom radni~kom pokretu i komunisti~koj partiji kojoj je pri{ao 1933. godine i u kojoj je ostao do smrti... On je bio neimar i glavni organizator qevi~arskog studentskog pokreta tridesetih godina i to ne samo u Kembriyu. Kao sekretar Svjetskog udru`ewa studenata sa sjedi{tem u Parizu ali sa organizacijama po cijelom svijetu, on je mnogo putovao i bio jedan od najistaknutijih vo|a ogromnog anti-fa{isti~kog studentskog pokreta koji je u toliko zemaqa odigrao va`nu ulogu u oslobodila~kim pokretima otpora i znatno doprineo pobjedi 1945. Poslije rata posvetio se istorijskom, teorijskom i vaspitnom radu za komunisti~ku partiju i postao pomo}nik urednika zatim i urednik ~asopisa “Marksizam danas”...11 Britanska podmisija pri jednom ~etni~kom {tabu, sa {ifrovanim nazivom “Ekscerpt”, je 27. novembra 1943. godine, javila radiogramom svojoj centrali ovo: “Vjerovawe Engleska prodala Srbiju skoro op{te i od naroda i od ~etnika. Po na{em zajedni~kom mi{qewu postoje svega dvije mogu}nosti-ili anarhija i gra|anski rat ili energi~na britanska akcija da se sagradi most izme|u ~etnika i partizana.”12 Krajem novembra 1943. godine, neposredno pred Teheransku konferenciju, Ficroj Meklin prispio je iz misije u Jugoslaviji u Kairo. U Kairu je tada boravio i ^er~il, te je Meklin bio primqen u audijenciji kod ^er~ila. O tome Meklin u svojoj kwizi “Isto~na pribli`avawa”, {tampanoj u Londonu 1949. godine pi{e: “Ja sam tada podvukao g. ^er~ilu ostale ta~ke koje sam ve} bio pomenuo u svojim izvje{tajima, naime da }e po mome mi{qewu partizani biti, pomagali ih mi ili ne, odlu~uju}i politi~ki faktor u Jugoslaviji poslije rata i drugo, da su Tito i ostale vo|e pokreta otvoreno i po sopstvenom priznawu komunisti i da }e sistem koji oni budu zaveli biti neposredno na sovjetskoj liniji i po svoj prilici tijesno vezan za Sovjetsku Uniju. Odgovor predsednika vlade rasturio je moje sumwe. “Imate li vi namjeru”, upitao je on, “da se nastanite u Jugoslaviji poslije rata.” “Ne, ser”, odgovorio sam.” “Ni ja”, rekao je on. “I po{to je to tako, {to vi i ja mawe lupamo glavu o tome kakav }e oni zavesti re`im tamo, utoliko boqe. To neka rije{e oni.”13 U nare|ewu svojim pot~iwenim komandantima, od 19. decembra 1943. godine, Dra`a Mihailovi} im je citirao izjavu predsjednika Jugoslovenske Vlade u Londonu Puri}a od 5. decembra 1943. godine, u kojoj se ka`e: “Partizanski pokret je rezultat neprijateqske propagande iz inostranstva ~ijem su uspehu na `alost doprinele izvesne savezni~ke ustanove, dok jugoslovenska vlada nema ni jedno javno sredstvo dodira sa svojom vladom.”14 Kairski centar SOE je 13. decembra 1943. godine, razaslao svim 373

britanskim misijama pri ~etni~kim {tabovima radiogram sqede}eg sadr`aja: “U roku od nekoliko dana vlada Wegovog Veli~anstva }e vjerovatno donijeti odluku da odbaci Mihailovi}a {to bi zna~ilo da sve britansko osobqe iz Mihailovi}evog G[ i ostalih oblasti ima da se evakui{e. Ovo saop{tewe spaliti po pro~itawu. Jedina mogu}nost evakuacije preko partizanske teritorije... budite spremni za pokret 15-og ako se prolaz do partizana smatra mogu}.”15 U radiogramu od 21. decembra 1943. godine, brigadni general Armstrong je svojoj centrali pored ostalog javio: “Ho}u najvi{e {to mogu da istaknem ozbiqne gre{ke u metodama kojima se slu`ite da slomite Mihailovi}a. Svakim danom sve vi{e zagor~avate moje odnose sa Mihailovi}em. Ja znam ~ovjeka ne vi... ^isto bezumqe. Ovdje ja kao tobo`e upravqam misijom a vi donosite odluke od presudnog zna~aja ne pitaju}i me uop{te za mi{qewe.”16 Dra`a Mihailovi} je u nedatiranom radiogramu s kraja 1943. godine Jugoslovenskoj Vladi u Londonu, pored ostalog javio: “Samo se Englezi varaju da sam ja wihov idealni instrument, jer nepokolebivo stojim na odbrani krune koju oni ru{e za svoje prqave ciqeve.”17 Po~etak napu{tawa Dra`e Mihailovi}a od strane Britanaca, trasirao je VVS, odnosno wegov jugoslovenski otsijek na ~elu sa Hjubertom Harisonom, biv{im dopisnikom rojterove agencije iz Beograda. Ve} od rane jeseni 1942. godine, VVS je preko svojih radio emisija po~eo ubacivati vijesti o aktivnosti partizana. Wegov izvor informacija, uglavnom se bazirao na Radiju “Slobodna Jugoslavija”, koji je svoje emisije davao iz Tiflisa u SSSR-u, i u kome je Veqko Vlahovi} bio jedan od najzna~ajnijih ure|iva~a. Radio “Slobodna Jugoslavija” u stvari je bio ~ista Titova propaganda ekspozitura pod okriqem SSSR-a. Ve} od po~etka januara 1943. godine, VVS je po~eo davati vi{e informacija o partizanima nego o ~etnicima, da bi 14. januara bile ukinute Mihailovi}eve depe{e o aktivnosti ~etnika u Lici, Kordunu i nekim drugim oblastima, pod izgovorom da se tamo bore samo partizani. Sve to kulminiralo je 5. aprila, kada su od devet Mihailovi}evih izvje{taja, objavqena samo dva. Britanski pukovnik i {ef misije pri Mihailovi}evom {tabu Vilijam Bejli, je 23. aprila svojoj centrali poslao prigovor, jer se u emisiji VVS tvrdilo da su partizani oslobodili ~etiri grada, {to je bila notorna la`, jer su te gradove oslobodili ~etnici. Bejli je naglasio da ovakvo izvje{tavawe VVS, izaziva u Mihailovi}evom {tabu veliko nepovjerewe i neraspolo`ewe prema Britancima.18 Me|utim, VVS je nastavio po starom. Zbog toga je Mihailovi} radiogramom javio Jugoslovenskoj Vladi u Londonu 19. jula 1943. godine, povodom ovakvih emisija ovo: “Propaganda preko londonskog radia, izaziva sve ve}e ogor~ewe u narodu {to mo`e da se okrene protiv onih koji ho}e ne{to da postignu. Spikeri na londonskom radiju su skoro iskqu~ivo Hrvati, a ako ima poneki Srbin on je komunista. Mnoge borbe po Srbiji i srpskim pokrajinama uop{te se ne objavquju preko londonskog radia, a narod tuma~i da se to ~ini namerno i da su sve srpske `rtve uzalud. Jugoslovenska armija vi{e se ne spomiwe u propagandi preko radia i pored toga {to je podnosila i jo{ podnosi nebrojene `rtve i {to je prva u 374

Evropi dala primer kako se bori protiv okupatora... Neka se saveznici sete da sam avgusta pro{le godine tra`io da se povede istraga u vezi sa zverstvima koje su komunisti po~inili nad na{im narodom, i da to nije u~iweno.”19 U vezi sa ovim tvr|ewima Dra`e Mihailovi}a, britanski ambasador pri Jugoslovenskoj Vladi u Londonu ser Yory Rendel, u pismu Daglasu Hauardu od 27. jula 1943. godine, pored ostalog je napisao:...”do{lo mi je do u{iju da su Krwevi} i Juki} a vjerovatno i neki drugi Hrvati, dr`ali neke nesretne govore preko VVS. Me|utim potpuno je ta~no da su mnogi VVS spikeri kao Zlatoper i Petrovi} vatreni qevi~ari i da su aktivno u~estvovali u anti-Mihailovi}evskim demonstracijama koje su odr`ane 16. juna pod okriqem Unije za demokratsku kontrolu. Zato bi mo`da bilo dobro da privu~ete pa`wu odgovornih vlasti na taj telegram koji je u stvari razlog da pitawe politike VVS prema Jugoslaviji, treba ponovo temeqito razmatrati.”20 Vrhunac anti~etni~ke kampawe VVS, bio je kada ova uop{te nije pomenula u jednoj svojoj emisiji potjernicu za Dra`om Mihailovi}em. Naime, u beogradskom kvislin{kom listu “Novo vreme” od 22. jula 1943. godine, objavqene su potjernice za Dra`om Mihailovi}em i Titom na po 100.000 rajhsmaraka u zlatu. VVS su nastavqale daqe. Kada su ~etnici 11. septembra 1943. godine oslobodili Priboj, i u wemu razoru`ali italijanski garnizon od 1.800 vojnika, VVS je to pripisao partizanima. Isti slu~aj je bio i sa Vi{egradom. O tome je brigadi general Armstrong 16. septembra 1943. godine, u radiogramu kairskoj SOE javio: “Ako `elite da {to vi{e iskoristite Mihailovi}a, dajte mu pravedniju ocjenu preko radija i {tampe. Bejli je bio sa Mihailovi}evim snagama kada su zauzele Priboj. Prijepoqe i Berane. Ja vidio zauze}e Vi{egrada, uni{tewe mostova, znam Ostoji} zauzeo Rogaticu. Mihailovi}u ni{ta od toga nije priznao iako vam je javqeno. S druge strane, kada partizani istjeraju wegove snage, VVS daje zaslugu partizanima.”21 I ~lan britanske podmisije pri ~etni~kom {tabu u ni{koj oblasti poru~nik Almoner, poslao je istom centru radiogram u kome se ka`e: “Vijesti iz Londona o Srb ({ifrovani naziv za teritorije na kojima je djelovao ~etni~ki pokret – boj. A. Stamatovi}a) daju pogre{na obavje{tewa. ^etrdeset Bags ({ifrovani naziv za Bugar – obj. A. Stamatovi}a) ubijenih kod Kalne nijesu napali partizani ve} Mihailovi}eve snage sa Suve Planine. Nova Varo{ tako|e Mihailovi}evo djelo. Zar ne mo`ete to da ispravite i da boqe ubudu}e motrite na vijesti o Srb”...22 Sasvim je sigurno da VVS nije samostalno djelovao protiv Mihailovi}a, odnosno da sam za sebe nije u~inio da Britanci napuste Mihailovi}a, i predaju vlast Titu. VVS je bio samo oru|e u rukama britanskih mo}nika, koje je medijski u samoj Britaniji, trebalo da pripremi javno mwewe za taj na~in. Sve to kulminiralo je nare|ewem da ~lanovi britanskih misija napuste Mihailovi}a. O tom posqedwem susretu, ~lan britanske misije Yasper Rutam, u svojoj kwizi “Mis vatre”, {tampanoj u Londonu 1946. godine, pi{e ovako: “Pili smo rakiju i neko vrijeme razgovarali o svemu i sva~emu. Najzad smo se digli da po|emo. Rekli smo, za{ta se izviwavam, 375

da nam je `ao {to moramo da napustimo, ali }emo se truditi, ako se ~itavi izvu~emo, da stvari predstavimo onako kako smo ih vidjeli, iznose}i i povoqno i nepovoqno. Mihailovi} je odgovorio. Kazao je da ma {ta ko rekao ili mislio, on i oni koji su uz wega sebe smatraju prijateqima i saveznicima zapadnih demokratija i da iz toga razloga, ako ne ina~e, on smatra da mu je du`nost da u~ini sve {to je u wegovoj mo}i, po{to nam je ve} Vrhovna komanda naredila da napustimo, za obezbje|ewe na{e evakuacije. Rukovali smo se, salutirali i oti{li.”23 Kada su se iz Titovog {taba vratili brigadni general Ficroj Meklin i potpukovnik Vilijam Dikin, donose}i sa sobom prave hvalospjeve o Titu i partizanima, wima je dopu{teno da daju izjave za britansku {tampu. Kada su se u Englesku vratili ~lanovi britanskih misija pri ~etni~kim {tabovima, a na ~elu sa generalom Armstrongom i pukovnicima Bejlijem i Hadzonom, stavqeni su u neku vrstu karantina, i nije im bilo dopu{teno da daju izjavu za britansku {tampu. Po~etkom 1944. godine, u Va{ington se vra}aju ameri~ki oficiri potpukovnik Albert Sejc i kapetan Valter Mensfild. Wima nije bilo dopu{teno ni da se sastanu sa Komisijom ministarstva vojske. Naprotiv, potpukovnik Luis Hot, i nekoliko drugih ameri~kih oficira koji su simpatisali Tita dobili su punu slobodu govora.24 Me|utim, Amerikanci su bili znatno nakloweniji Mihailovi}u od Britanaca, i uglavnom su se kasnije povodili u svojim stavovima za Britancima. Tako su Britanci po~etkom 1944. godine poku{ali da smijene Mihailovi}a. U vezi sa tim poslanik Jugoslovenske Vlade u SAD Konstantin Foti}, u pismu svojoj Vladi u Londonu od 9. januara 1944. godine je javio, da je takva ideja Britanaca iznenadila Amerikance, i da mu je dr`avni sekretar SAD rekao, da oni nemaju namjeru da to ~ine, te da }e tra`iti naknadno obja{wewe od Britanaca.25 Junski broj londonske revije “The Nineteenth Century” iz 1944. godine, kritikovao je poziv hrvatskog politi~ara Josipa Smodlake, da zapadni saveznici priznaju Tita, jer bi tako ovaj dobio ve}i broj pristalica u Jugoslaviji, na ovaj na~in: “Titov autoritet ne mo`e do}i iz zemqe nego mora do}i van zemqe, odnosno wegov pokret nije narodni.”26 Londonski list “Evening Star”, u broju od 2. juna 1944. godine ovako je komentarisao: “Partizanski uspjesi su propagandnim putem uveli~ani. Politika britanske i ameri~ke vlade prema Mihailovi}u je kratkovida.”27 Ova britanska politika na kraju je urodila potpunim oduzimawem legitimiteta Jugoslovenskoj Vladi u Londonu, a samim tim i Dra`i Mihailovi}u, i imenovawem za novog predsjednika Vlade biv{eg bana Banovine Hrvatske dr Ivana [uba{i}a. [uba{i} je trebao da trasira put me|unarodnog priznawa Titovog pokreta, i predavawa vlasti u Jugoslaviji Titu. Uz [uba{i}evu Vladu u po~etku je jedino pristao da u|e Sava Kosanovi}, predstavnik Samostalne demokratske stranke, koji se u SAD ve} eksponirao kao propartizanski nastrojen ~ovjek. Poslije objavqivawa vijesti o postavqawu dr Ivana [uba{i}a za novog predsjednika Jugoslovenske Vlade u Londonu, jedan od najuticajnijih ~lanova ~etni~kog Centralnog nacionalnog komiteta, predlo`io je Dra`i Mihailovi}u da se formira tim stru~waka, koji bi davali svoje 376

mi{qewe Mihailovi}u o trenutnoj unutra{woj i spoqnoj situaciji. Tim stru~waka dostavio je 13. jula 1944. godine Mihailovi}u mi{qewe, u kome se pored ostalog ka`e: “Izgleda nam da je glavni ciq i smisao obrazovawa Vlade dr [uba{i}a u tome da se preko Titovog pokreta stvori legitimacija za predstavnike Hrvata da uzmu u svoje ruke vo|stvo jugoslovenske dr`avne politike. Na drugom mestu, pitawe je da li }e i Sovjetska Rusija, kojoj wena komunisti~ka orijentacija nije nikada smela da realno posmatra politi~ku situaciju, biti zadovoqna ovom metamorfozom Titovog pokreta u odbojnu dasku za spasavawe i hegemonuju katoli~kog Hrvatstva u Jugoslaviji.”28 Na postavqewe [uba{i}a za predsjednika Jugoslovenske Vlade u Londonu, i ulozi ^er~ila u svemu tome, reagovao je Nedi}ev kvislin{ki aparat letkom iz qetwih mjeseci 1944. godine, u kome se ka`e: “SRPSKI NARODE!

^er~il, stari i bezobzirni la`ov, ponovo je odr`ao dug govor u kome je dobar deo posvetio i tebi, srpski narode. On je ponovo po`urio da se demantuje: odri~e da je ikada proricao svr{etak rata u ovoj godini. Prestupnik i ubica tolikih hiqada nevine dece i `ena i staraca ^er~il ho}e, da zaboravi kad je i tebe, srpski narode, potstrekivao na ustanke obe}avaju}i ti, da je kraj rata blizu! Zar i pro{log leta nije govorio o kraju rata pre nego {to li{}e po`uti? Li{}e je po`utelo i opalo. Sneg je pokrio zemqu, a ^e~il trpi udarac za udarcem u Italiji, koje se do~epao odvratnom izdajom masona Badoqa. Crne perspektive prinudile su ga, da se sam demantuje, jer se on odavno odviknuo, da se crveni kad govori la`. Ali nije ni ovo najodvratnije u ^er~ilovu govoru. Nekada uporni i fanati~ni antikomunista on, pretsednik vlade Britanske imperije, ponosi se {to mu je, obija~ i razbojnik, Tito li~ni prijateq. ^uj srpski narode: ^er~il, koji je u~inio sve, da ti upropasti dr`avu i da te baci na jezivi put stradawa, danas pred celim svetom se hvali, da je sa Titom, tvojim qutom krvopijom “u stalnom i prijateqskom dopisivawu”. Zar ovaj ~ovek, stostruki izdajnik, ne zaslu`uje mnogo vi{e, nego kolektivni prezir celog jednog naroda? Jer, gle, on je govorio opijen “slavom” partizanskih bandi, tvojih ubica i istrebiteqa! On je tvoje vekovne simbole stavio na voqu partizanima, koji su re{eni da iskorene sve {to je srpsko. I obe}ao im je pomo} u tome paklenom satanskom poslu. “Mogu uveriti Dowi dom, rekao je ovaj zlikovac, da }emo mi u~initi svaki napor, koji je u na{oj mo}i da pomognemo mar{ala Tita i wegove juna~ke odrede”. Razumi, srpski narode, za ^er~ila su junaci tvoji krvnici i ubice, a oni, koji su te do ju~e pozivali na bune i ustanke, po wegovoj `eqi i nare|ewu, postali su predmet prezira i odbacivawa. Oni su iskori{}eni i odba~eni. ^er~il im se potsmeva. To je engleska pravda i demokratsko po{tewe. “Gini, jadni i zavedeni narode, za ~ast i slavu Britanske imperije, a ja se ni~im nisam obavezao, da te ne ismejem i ne osramotim”. – To je su{tina onoga {to je ^er~il rekao srpskom narodu. 377

Narod }e to razumeti i shvatiti, da je ^er~il stostruki izdajnik, podlac i cinik. Jer izdajstvo, podlost i cinizam govore iz svake wegove re~i. I vi{e od toga: ^er~il se ovim govorom proglasio drugim protektorom bezobzirnih uni{titeqa srpskog naroda. Nije se dogodilo ni{ta novo. On je obznanio ono {to ve} odavno radi tajno. Maska je spala – pred nama je u svoj odvratnosti prestupni ^er~ilov lik.”29 Dra`a Mihailovi} je 13. septembra 1944. godine, iz sela Subotice nedaleko od Koceqeva, uputio raspis svojim pot~iwenim komandantima, u kome se ka`e: “W.V. Kraq Petar II spre~en je u vr{ewu svojih kraqevskih du`nosti i nije u mogu}nosti da da slobodno svoju re~. Na dan 6. septembra teku}e godine nije ~ak ni govorio, kao {to je svakad ~inio na svoj ro|endan. [uba{i} i hrvatska klika na strani, kao i wihovi jednomi{qenici Paveli} i Josip Broz-Tito ~ine sve {to im je mogu}e da razbiju srpstvo. Josip Broz je jo{ pored toga pobegao iz Jugoslavije. Na dan 11. septembra preko radio Londona napravili su najobi~niji falsifikat sa kraqevim imenom, prenose}i tobo` kraqev govor. Ovo je tek po~etak najordinarnijih la`i usta{ko hrvatske propagande. To ne}e biti ni prvi ni posledwi falsifikat Kraqevog govora. Ovaj Kraqev govor potpuna je izmi{qotina... Srbi i Slovenci, zbijte redove. Ne verujte la`ima... [uba{i} je usta{a. Nedajmo se prevariti. [uba{i} misli isto {to i Paveli}. Oni ho}e granice na Drini. Oni ho}e Srbe da raspar~aju. Srbi i Slovenci razume}e sve opasnosti jer smo i do sada najte`e momente pre`ivqavali zajedni~ki”...30 @ivan L. Kne`evi} je u Va{ingtonu predao Memorandum Dra`e Mihailovi}a po~etkom oktobra 1944. godine, u kome se pored ostalog ka`e: “Srpska tragedija je bez presedana, molim za razumevawe i pru`awe pomo}i narodu koji se od po~etka bori na antifa{isti~koj i slobodarskoj strani, koji se iako `rtva genocida i nevi|enih represalija, igrom raznih ~inilaca na{ao na strani pora`enih.”31 Vinston ^er~il je tek u septembru 1944. godine saznao da je ameri~ki pukovnik Robert H. Mekdauel poslat od strane SAD u Mihailovi}ev {tab. ^er~il je jo{ u aprilu dobio od predsjednika SAD Ruzvelta obe}awe, da SAD ne}e slati misije kod Mihailovi}a. ^er~il je podsjetio Ruzvelta na to obe}awe, te je ovaj naredio generalu Vilijamu Danovanu da opozove Mekdauela.32 O tim vremenima kraq Petar II Kara|or|evi} u svojim posqeratnim memoarima pi{e: “Osje}ao sam da ostavqam na cjedilu svoje najboqe prijateqe i dajem puno priznawe grupi koja je iz osnova protiv monarhije i svih demokratskih na~ela. Sjeme diktature je bilo posijano. Bio sam nemo}an da i{ta u~inim.”33 U londonskom listu “Time and Tide” od 22. juna 1946. godine, je napisano pored ostalog ovo: “Partizani su u Titu imali vo|u koji je mogao lako da smuva svakog uobra`enog Britanca i ta mu se pru`ila prilika. Sudbina mu je podarila kao sladak poklon generala Ficroja Meklina, koji je bio poznat kao {ef Britanske vojne misije. Ovaj gospodin je u London slao najznanosnije izvje{taje o Titovoj vojnoj mo}i sve do dana kada su Wemci zarobili wegov {tab (odnosi se na desant na Drvar u kome je Tito za dlaku 378

uspio da pobjegne Wemcima – obj. A. Stamatovi}a), a tada pa nadaqe predstavqao je Tita kao probritanskog i kao idealnog vladara jugoslovenske dr`ave za saradwu sa Velikom Britanijom. Tok istorije svjedo~i da on gubi naklonost onih koji su radili po wegovom savjetu. On sada nastupa na jedan vrlo neobi~an na~in u ponovnom pojavqivawu u {tampi.”34 U svojoj kwizi “Tje Second World-Triumph and Tragedy” (Drugi svjetski rat – Trijumf i tragedija), {tampanoj u Bostonu 1953. godine, Vinston ^er~il je razgovore u Moskvi 9. oktobra 1944. godine sa Staqinom zabiqe`io ovako: “Hajde da se nagodimo po pitawu Balkana. Va{e armije su u Rumuniji i Bugarskoj. Mi imamo misije, interese i agente tamo. Nemojte da se ko{kamo oko sitnica. [to se ti~e Britanije i Rusije, kako bi bilo da u va{u interesnu sferu potpadne 90% Rumunije a u na{u 90% Gr~ke, a pola-pola Jugoslaviji? Dok su mu to prevodili ja sam napisao pola tabaka hartije: Rumunija Rusija 90% ostali 10% Gr~ka Velika Britanija (sa SAD) 90% Rusija 10% Jugoslavija 50-50% Ma|arska 60-50% Bugarska Rusija 75% ostali 25% To sam preko stola gurnuo Staqinu, koji je dotada ve} bio ~uo prevod. Nastao je kratak zastoj. Onda je on svojom plavom olovkom samo podvukao dvije crte u znak da odobrava i gurnuo nam ceduqu nazad. Sve je to rije{eno za kra}e vrijeme nego {to je uzelo da se gorwe napi{e. Poslije toga nastupila je duga ti{ina. Olovkom zabiqe`ena ceduqa le`ala je na sred stola. Naposqetku sam rekao: “Zar ne}e izgledati suvi{e cini~no {to smo tako sudbonosna pitawa po milione qudi rije{ili na tako lakomislen na~in? Dajte da spalimo tu hartiju.” “Ne, vi je ~uvajte”, rekao je Staqin.”35 Ivan [uba{i} je pored ostalog rekao i ovo britanskom politi~aru Rubenu Marhemu: “Ne}u dozvoliti obnovu dominacije Beograda. U ovome smo ne samo ja i Tito na stvarno istoj liniji, nego i drugi Hrvati. Razlog moje saradwe sa partizanskim komandantom je slamawe srpske snage u Jugoslaviji. To je razlog {to u svom kabinetu ne `elim srpsku opoziciju, Topalovi}a niti bilo koju drugu, koja bi stajala na putu mojoj pomiriteqskoj misiji. @elim se ~vrsto dr`ati dogovora sa mar{alom da mu ne}u praviti opoziciju. Meni je osnovni ciq spasiti Jugoslaviju i pomo}i Titu da razbije Srbijance, ~ime bi ih uveli u tor prije wema~ke propasti, ~ime bi partizani dobili odrije{ene ruke da ovaj narod prinude na ujediwewe na bazi mar{alovih projekcija.”36 379

\eneral Mihailovi} je zaista proro~anski procijenio {ta }e partizanski pokret, odnosno komunisti pripremiti srpskom narodu. U pismu ~etni~ke komande za zapadnu Bosnu od 23. decembra 1943. godine, upu}enom komandantu I i II ~etni~kog korpusa, citiran je jedan radiogram Dra`e Mihailovi}a ovako: “Od ^I^E broj 268 od 3. XII 1943. godine. Jugoslovenski komunisti obe}ali su Kosovo Albaniji, da bi povukli u svoje redove Arnaute protiv Srba. Ovo obe}awe dao je TITO. Ciq je da se obezbede dana{we granice nezavisne Dr`ave Hrvatske stvarawem ve}ine Hrvata i Muslimana na {tetu Srba, gde ih nikad nije bilo. Da se ovo postigne najpre su navla~ili kaznene ekspedicije samo kroz srpske krajeve u kojima je pobijeno stotine hiqada Srba, a sad treba razoriti snagu srpskog naroda u Srbiji, Sanyaku i Crnoj Gori. Titu za ovo nisu dovoqni Hrvati, Muslimani i belosvetski olo{ ve} poku{ava obe}awima srpskih zemaqa, da pridobije Arnaute i Bugare i sa svih strana napadne Srbiju. Ovaj se plan ne razlikuje od nema~kih i Paveli}evih planova za Srpski narod, jer je to ista politika, koju vode isti neprijateqi na{eg naroda. TITO danas obe}ava Arnautima slavno srpsko KOSOVO, ponos na{e istorije, a sutra }e Ju`nu Srbiju obe}ati Bugarima, a Ba~ku i Banat Ma|arima, da bi Srbiju sveli na beogradski pa{aluk”...37 Sve ovo Titu je omogu}io ^er~il. Svaki daqwi komentar je suvi{an. ************** NAPOMENE: 1. PRO, FO 371/30269, R 3954/3379/92 2. isto, 371/30220, R 9010/162/92 3. isto, 3 71/33472, R 8721/178/92 4. AJ, 103-33-178 5. Jovan \onovi},Telegrami Dra`e Mihailovi}a o engleskim misijama, Glasnik SIKD “Wego{“ Chicago, jun 1960, 27-28 6. PRO, WO 202/140 7. Vladimir Velebit, Sje}awa, Zagreb, 1983,90-92. 8. AJ, fond CK KPJ-KI, 1943/161 9. isto, 103-25-165, MIP, pov. br. 6010 10. F.W. D. Deakin, The Embattled Mountain, New York, 1971, 209-210. 11. Times, 26. September 1977, 10. 12. PRO, WO 202/14 OH/MO 1267, 9/12/43 13. Fitzoy Maclean, Eastern Approaches, London, 1949, 402. 14. AVII, fond DM, D-30-486 15. PRO, wo 202/145, 355, 13/12/43. 16. isto, 202/140. 17. kao. nap. 5, 33-34. 18. PRO, FO 371/37584 19. isto, 371/37589. 20. isto. 21. isto, 202/140. 22. isto 23. Jasper Rootham, Miss Fire, London, 1946, 218. 24. David Martin, Time and Tide, 22. June 1946, 3. 25. AJ, 103-62-282. 380

26. The Nineteenth Centyry, June 1944, 8. 27. Evening Star, 2. June 1944,3. 28. AVII, fond DM, VK-P-331. 29. DACG, AOP, br. 4786/H1d-32(44). 30. AVII, fond DM, VK-V-394/1. 31. PRO, FO 371/48841, R 1879/29/92 32. isto, 371/44262, R 13335/8/92. 33. Petar II Kara|or|evi}, A King’s Heritage, London, 1957. 34. Time and Tide, 22. June 1946,3. 35. Winston S. Chuchill, The Second World-Triumph and Tragedu, Boston, 1953, 227 36. NAW, SD, Rg, 59,860 X.00/8-2544. 37. Dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 131, 245-246.

381

KAKO SU KOMUNISTI FALSIFIKOVALI ISTORIJU? Partizani, tj. komunisti, iza{li su kao pobjednici u gra|anskom ratu na tlu Jugoslavije. Pri samom wegovom zavr{etku krajem 1944. i u prvim mjesecima 1945. godine, oni su ubijaju}i ili zarobqavaju}i ~etni~ke jedinice, odnosno komande, zarobqavali i wihove arhive. Sa dokumentacijom iz tih arhiva oni su mogli ~initi {ta im je bilo drago. Jedan neva`ni dio dokumenata iz tih arhiva, oni su dali na razmatrawe istori~arima, odnosno na javnu upotrebu. Sva ona dokumenta koja su iole zna~ajnije govorila o borbi ~etnika protiv okupatora i doma}ih kvislinga oni su sklonili. Isti slu~aj je i sa dokumentima koje su partizani zarobili od wema~kih, italijanskih i bugarskih jedinica. Ona dokumenta koja govore o borbi tih jedinica okupatorskih sa ~etnicima opet su sklonili. Tre}i set dokumenata ~ine ona, koja govore o saradwi partizana sa okupatorom i usta{ama. I wih su tako|e sklonili. Gdje su ta dokumenta? Kada }e biti izlo`ena javnosti? Postoji li mogu}nost da su ih komunisti uni{tili? Sve su to pitawa koja se name}u znati`eqnim istori~arima, i ne samo wima. Kako su komunisti u Srbiji i Crnoj Gori, tj. Jugoslaviji, odnosno wihovi sinovi jo{ uvijek na vlasti, i kako jo{ uvijek va`i wihovo komunisti~ko ocjewivawe tih doga|aja, odnosno re`imska komunisti~ka istoriografija, ta dokumenta, ukoliko su sa~uvana, bi}e objelodawena kada komunisti budu oti{li sa vlasti. Me|utim, tu postoji opasnost da ih oni sami uni{te, prije nego {to budu oti{li sa vlasti. Jo{ u toku II svjetskog rata, komunisti su falsifikovali dokumenta, koja govore o saradwi ~etnika sa okupatorom ili kvislinzima. Na to ukazuje nekoliko podataka, koji poti~u ve} iz 1942. godine. Korespondiraju}i radiogramima sa Kominternom, Tito je nazna~avao, da posjeduje takva dokumenta, ili ih ~ak citirao. Me|utim, Kominterna se pokazala vrlo uzdr`ana prema takvim dokumentima. Tako je 2. septembra 1942. godine, u radiogramu Titu nazna~ila ovo: “Saop{tite hitno kratak sadr`aj dokumenata koje imate o ulozi Dra`e Mihailovi}a. Provjerite dobro autenti~nost tih dokumenata. Mo`e biti da su okupatori osobito zainteresovani da raspaquju me|usobnu borbu izme|u ~etnika i partizana. Nije iskqu~eno da neki dokumenti mogu biti smi{qeno isfabrikovani od strane samih okupatora.”1 382

^lan ameri~ke misije pri partizanskom Vrhovnom {tabu poru~nik Yozef Veselinovi}, ina~e jugoslovenskog porijekla, je pred istra`nom komisijom komiteta za pravedno su|ewe Dra`i Mihailovi}u pored ostalog rekao ovo: ...“tu u {estom korpusu kapetan Nauel i ja bavili smo se amaterskom fotografijom i snimali smo {to smo vi{e mogli; u tom korpusu postojala je fotografska sekcija i te slike koje su slu`ile za propagandu izra|ivane su u sekciji [estog korpusa; upoznali smo se sa jednim rezervnim oficirom koji je bio {ef te foto-sekcije i taj nas je pozvao da posjetimo ateqe i da vidimo neke wegove slike na kojima se jasno vide dokazi saradwe izme|u Wemaca, ~etnika i usta{a. Oti{li smo tamo u ateqe. Taj oficir je ve} bio tu, po~eo je da prelistava neki album pokazuju}i nam slike raznih borbi i razne slike koje su pokazivale usta{e i ~etnike zajedno sa Wemcima. Do{li smo do jedne strane na kojoj je bio jedan mlad ~etnik, skoro dje~ak, ne vi{e od 18 do 19 godina, kako stoji pored jednog usta{e; na ~etniku je bilo seqa~ko odijelo i na {ubari opet vrlo istaknut ~etni~ki znak. Pokazuju}i nam to rekao je: “Evo slike ~etnika sa usta{om.” Tu se na{ao jedan dje~ak od 13 do 14 godina koji je {egrtovao tu i koji nije znao za tu sliku niti se mnogo razumijevao u fotografiju; kada je onaj pokazao sliku i rekao: “Evo slike ~etnika sa usta{om”, de~aku se omaklo: “To je slika {to si je jutros sastavqao. “Po{to ja razumijem jezik, odmah mi je bilo jasno kad je rekao kako su sliku sastavqali; oficir ga je pogledao poprijeko i rekao: “gubi se ovo je moj posao.”2 Komunisti su poslije rata izdali ~itave serije fotografija, na kojima su zajedno prikazani ~etnici sa usta{ama, domobranima, Wemcima i Italijanima. U fotografije ovog tipa spadaju i one, na kojima ~etnici demonstrativno no`evima koqu zarobqene partizane. Veliki stepen pozerstva ukazuje da se radi o obi~nim falsifikatima. Jedan od “dokaza” saradwe ~etnika sa Wemcima, je i kratki novinski ~lanak lista “Lov}en”, koji je izlazio u Cetiwu, tj. broj od 11. oktobra 1944. godine. U ~lanku se ka`e: “Visoko odlikovawe potpukovnika P. \uri{i}a ^etni~ki komandant g. Pavle \uri{i} kojega je general Nedi} nedavno promaknuo u ~in potpukovnika i povjerio mu du`nost pomo}nika komandanta Dobrovoqa~kog korpusa, dobio je od strane Vrhovne komande wema~kih oru`anih snaga naro~ito priznawe za svoje vojni~ke vrline, te je odlikovan od Firera ordenom @eqeznog krsta.”3 Ve} ako se po~ne od samog teksta ove informacije, vidi se da je on ~udan i kontradiktoran. U wemu se koriste rije~i koje se ne koriste u Crnoj Gori, niti su karakteristi~ne za srpski jezik, ve} za hrvatski. U tekstu se ka`e “general Nedi}”. U srpskoj vojnoj terminologiji se koristio termin “|eneral”, Daqe, navodi se da je Nedi} “promaknuo”, a ne unaprijedio \uri{i}a u ~in potpukovnika. Na kraju za Gvozdeni krst se ka`e “@eqezni krst”. Sve su ovo ~isti hrvatski izrazi, koji su za Cetiwe nepojmqivi. U ~lanku nije jasno ko je odlikovao \uri{i}a ordenom Gvozdenog krsta, da li wema~ka Vrhovna komanda, kao poseban organ, ili Hitler, tj. Firer. Tako|e, ne navodi se datum kada je izdato odlikovawe, niti eventualni broj ukaza po kome je \uri{i} odlikovan. ^lanak nije potpisan. 383

Pored ovih tehni~ko sadr`ajnih karakteristika teksta, postoji i niz ~iwenica koje ukazuju da se radi o obi~noj novinarskoj patki, tj. falsifikatu, a to su: 1. Ni jedan drugi list sem “Lov}en”, bilo u Crnoj Gori, Srbiji, Jugoslaviji ili inostranstvu nije objavio ovu informaciju, da to jeste, re`imski komunisti~ki istori~ari, koji su za ove problematike bili vrlo revnosni, sigurno bi je na{li; 2. Do sada ni u jugoslovenskim a ni u stranim arhivima, prvenstveno wema~kim, nije prona|en nikakav akt, naredba, ukaz ili sl., tj. dokument sa tekstom i potpisom bilo wema~ke Vrhovne komande, bilo Hitlera, po kome je \uri{i} odlikovan Gvozdenim krstom. Da je to uop{te postojalo, re`imski komunisti~ki istori~ari bi takav dokument prona{li, jer su detaqno pretresli wema~ke arhive; 3. Do sada ni u jugoslovenskim, a ni u stranim arhivama, nije prona|en dokument o unaprije|ewu Pavla \uri{i}a od strane Nedi}a u ~in potpukovnika. Da jeste, on bi ve} do sada bio publikovan; 4. Gvozdeni krst je bio najve}i wema~ki vojni~ki orden, i wime nijesu mogli biti odlikovani pripadnici drugih armija sem wema~ke. Ovim ordenom nijesu odlikovani poglavnik NDH Ante Paveli}, a ni {ef fa{isti~ke Ma|arske Miklo{ Horti, koji su bili najvjerniji wema~ki saveznici, a uz to i dr`avnici, pa zbog ~ega bi onda bio odlikovan Pavle \uri{i}, lokalni ~etni~ki komandant; 5. Gvozdenim krstom nije odlikovan Dra`a Mihailovi}. Da je Hitler htio koga od ~etnika odlikovati Gvozdenim krstom, realno bi bilo da je to prvo u~inio sa Dra`om Mihailovi}em kao vo|om ~etni~kog pokreta, a ne sa Pavlom \uri{i}em kao lokalnim ~etni~kim komandantom; 6. Da je Pavle \uri{i} bio odlikovan Gvozdenim krstom, Wemci bi se sigurno postarali, da mu kao svom savezniku omogu}e bezbjedno povla~ewe ka austrijskoj granici, a ne da ga ostave na milost i nemilost usta{kom no`u. Poznati re`imski komunisti~ki istori~ar Jovan Marjanovi}, u jednoj svojoj kwizi, doveo je ne samo samog sebe u kontradiktornost, nego i sve istori~are wegovog tipa ovom konstatacijom: “Taktiku prema Nemcima Mihailovi} je dr`ao u najstro`oj tajnosti. Ona nije nigde bila pismeno formulisana, te verovatno zato i nema o tome sa~uvanih dokumenata.”4 Otkud onda re`imskim komunisti~kim istori~arima sijaset dokumenata o saradwi ~etnika sa Wemcima i Italijanima? Zna~i, radi se o falsifikatima! Komunisti su svoje “dokaze” o saradwi ~etnika sa okupatorima i kvislinzima sabrali u zbirci dokumenata sa naslovom “Dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a”, {tampanoj u Beogradu 1945. godine. Ova zbirka je bila reklamnog karaktera, i trebalo je da ubijedi strane faktore o kvislin{kom karakteru ~etni~kog pokreta, naro~ito zbog toga, {to Dra`a Mihailovi} tada jo{ nije bio uhap{en od komunista, ve} je bio u odmetni{tvu. Komunisti~ki istori~ari u ovih pola vijeka, uglavnom nijesu odmakli daqe, niti prona{li neke zna~ajnije “dokumente” od onih koje su sabrani u ovoj zbirci. U zbirci je veliki broj dokumenata bez pe~ata, {to i prema komunistima najdobronamjernijeg istra`iva~a mora 384

dovesti u sumwu, ako `eli biti objektivan. U ovoj zbirci naro~ito vrve kontradiktornostima dokumenti koji se odnose na ~etni~ki pokret u Crnoj Gori. Jedan od takvih dokumenata je i onaj, u kome je sklopqen pakt izme|u komande italijanske divizije “Taro” i komande Narodne vojske za Crnu Goru i Hercegovinu. Ovaj pakt u ime ~etnika potpisao je reprezent, tj. opunomo}enik Bogdan Pavi}evi}. Postoje dvije verzije ovog dokumenta, na italijanskom i srpskom jeziku. Verzija na srpskom jeziku je otkucana na latini~noj ma{ini, {to je ~udno, jer su u srpskim pokrajinama u upotrebi bile prete`no }irili~ne ma{ine. Jo{ ~udnije je to, {to se na ovom dokumentu Pavi}evi} potpisao latinicom. Sam datum nastanka dokumenta je sporan, jer je na oba dokumenta napisan rukom datum 17. februar 1942. godine, a kao mjesto gdje je potpisan, Danilovgrad. Sve ovo napisano je }irilicom, {to odudara od latini~nog teksta, i govori da je datum i mjesto mogao dopisati bilo ko. Me|utim, pored rukom napisanog datuma, na oba dokumenta postoji datum i pe~at komande Narodne vojske Crne Gore i Hercegovine, sa datumom 25. aprilom 1942. godine. ^ak je i na verziji dokumenta na italijanskom jeziku pe~at komande narodne vojske Crne Gore i Hercegovine, {to je ~udno, s obzirom da bi to trebao biti italijanski primjerak, sa pe~atom komande divizije “Taro”. Da apsurd bude ve}i, pe~ata ove divizije na oba dokumenta nema, iako je ona bila potpisnik pakta. Na dokumentu je potpis komandanta divizije G. Pedracijanija. Iznad wegovog potpisa stoji jo{ jedan potpis, koji je ma{inom, serijom latini~nog slova H pre{tampan, odnosno precrtan. U dokumentu se pomiwe selo Dreno{tica (koje se nalazi u Pje{ivcima na putu Danilovgrad - Nik{i} - obj. A. Stamatovi}a). U italijanskom dokumentu je ono napisano “Drenostica”, {to je i ta~no ako se pi{e na italijanskom jeziku, ali je ~udno da je na srpskom jeziku napisano kao “Drenovsica.”5 U istoj zbirci dokumenata, je i sporazum izme|u komande italijanske vojske u Crnoj Gori i Glavnog odbora crnogorskih nacionalista iz Podgorice i doline Zete. Sporazum je u ime ovih drugih potpisao pukovnik Bajo Stani{i}. I ovaj dokument ima dvije verzije, na italijanskom i srpskom jeziku. U italijanskoj verziji Bajo Stani{i} se potpisuje latinicom. Srpska verzija pisana je latini~nom ma{inom, i u woj se Stani{i} potpisao }irilicom. U toj verziji koriste se neki ~isto hrvatski izrazi, kao {to je “odr`avat }e red i poredak”, a za mjesec mart je napisao “o`ujak”. ^etnici sasvim sigurno ne bi pisali za mart da je o`ujak. Obje verzije dokumenta nemaju nikakvog pe~ata.6 U pomenutoj zbirci izlo`ena su i dva pisma – korespodencija izme|u pukovnika Baja Stani{i}a i popa Radojice Peri{i}a. Da se radi o falsifikatima, govori i datum pisma, koje je pop Peri{i} poslao Stani{i}u, a to je 25. jul 1942. godine, a u pismu – odgovoru, Stani{i} mu pi{e ovako: “Dragi Pope Primio sam tvoje pismo od 5 ovog meseca”... Ovo pismo Stani{i}a je od 10. avgusta 1942. godine. Zna~i, Peri{i} pi{e pismo 25. jula, a Stani{i} datira to pismo od 5. avgusta.7 Na falsifikovawe dokumenata ukazuje i potpisi ~etni~kih komandanata u nizu dokumenata. Primjeri su potpisani |enerala Bla`a \ukanovi}a, pukovnika Baja Stani{i}a i kape385

tana Pavla \uri{i}a. ^ak i osobe koje nemaju nikakvo grafolo{ko znawe, mogu po pojedinim slovima vidjeti razliku u razli~itim verzijama potpisa jedne iste osobe.8 Komunisti sem ove zbirke dokumenata, u ovih pola vijeka svoje vladavine, nijesu ponudili ni{ta novo na ovom planu. Mawe-vi{e, svi wihovi istori~ari, u “dokazivawu” ~etni~ke saradwe sa okupatorom i kvislinzima, oslawali su se na ovu zbirku dokumenata. ************** NAPOMENE 1. Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, kw. 1, Rijeka, 1980, 335. 2. Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Commision of Ingiry, New York, 1946, the record from hearing of Joseph Veselinovich from 17. May. 3. Visoko odlikovawe potpukovnika P, \uri{i}a, Lov}en, 11. oktobar 1944, 2. 4. Jovan Marjanovi}, Dra`a Mihailovi} izme|u Britanaca i Nemaca, Beograd, 1979, 134. 5. Dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 33, 65-77. 6. isto, dok. br. 39, 73-75. 7. isto, dok. br. 45 i 46, 88-90. 8. isto, dok. br. 75, 130, dok. br. 76,132 (za Bla`a \ukanovi}a); dok. br. 39,75, dok. br. 44, 88, dok. br. 46, 90, dok. br. 78, 136 (za Baja Stani{i}a); dok. br. 17, 42, dok. br. 22, 51 (za Pavla \uri{i}a).

386

ZAKQU^AK \eneral Dra`a Mihailovi} nije sahrawen sa po~asnim plotunima, niti na lafetu topa, iako je to zaslu`io ni{ta mawe nego vode}i savezni~ki komandanti antihitlerovske koalicije. Naprotiv, ubijen je jednog julskog praskozorja, prethodno biv{i progla{en izdajnikom i zlo~incom od strane suda ideolo{kog protivnika. Ne zna se ~ak ni gdje je sahrawen, i da li je uop{te sahrawen, jer su komunisti imali bezbroj na~ina da uni{te wegovo tijelo. Porazom ~etni~kog pokreta u II svjetskom ratu, i ubistvom |enerala Mihailovi}a otpo~ela je nova Golgota srpskog naroda. Ovog puta najstra{nija. Srpski narod u svojoj dugoj istoriji imao je nekoliko velikih posrnu}a, padova i robovawa. Me|utim, uvijek je postojala nada. Ovoga puta, u ovih pola vijeka komunisti~ke vladavine srpskim narodom, nada je bila mawa nego ikada prije. Za{to? Komunisti su u{li u sr` srpskog naroda, i izjeli ga iznutra. ^itav wihov rad od 1941. godine na daqe, bio je jedan dug spisak antisrpskih djela i {teta srpskom narodu. Do 1941. godine, oni su bili minorni, i bez snage da naprave ikakvu {tetu srpskom narodu. Sama Kraqevina Jugoslavija, imala je na~ina i sredstava da ih uvijek neutralizuje, u mjeri u kojoj su oni bili opasni. [to je najva`nije, komunisti tada nijesu imali podr{ku bilo koje dr`ave sem SSSR-a, koji je bio daleko i izolovan. Kratkotrajni rat aprila 1941. godine, prvi put je prikazao da je Jugoslavija kao dr`ava jedna vje{ta~ka tvorevina, koja je ra|ena na trulim temeqima. Poslije ovog rata do{la je i okupacija. U prvim mjesecima okupacije komunisti su bili pasivni, i ni{ta nijesu preduzimali protiv okupatora. Oni nijesu smatrali Jugoslaviju svojom domovinom, i nije ih se ticalo {to je okupirana, nego boq{evi~ki SSSR. Zbog toga nijesu ni poku{avali da i{ta preduzmu protiv okupatora. Me|utim, kada je SSSR napadnut, krenuli su u borbu protiv okupatora, i ne samo wu, nego i u izvo|ewe revolucije. U op{toj anarhiji i porazu, jedna organizacija poput komunista, koja se vi{e od dvije decenije spremala za takav momenat, krenula je u akciju. To u po~etku i nije bila borba protiv okupatora, nego ru{ewe organa vlasti, koji, kakvi su god bili, bili su srpski, i bili su daleko boqa solucija, nego da brutalni Wemci odr`avaju red me|u Srbima. Ru{ewem tih organa vlasti, oni su `eqeli da stvore jo{ vje}u anarhiju, i mogu}nost raspaqivawa svoje propagande. Najve}u morbidnost i licemjerje, predstavqa upravo to, {to su komunisti proglasili 7. jul 1941. go387

dine danom ustanka. Tada je Srbin pucao na Srbina, odnosno Srbin je ubio Srbina. Bio je to po~etak bratoubila~kog rata, kojeg su otpo~eli komunisti. Dok je Tito `ivio u punoj udobnosti u Zagrebu, a zatim i u Beogradu u Ribnikarovoj vili, Dra`a Mihailovi} je po~iwao otpor protiv okupatora `ive}i bijedno, i spavav{i pod vedrim nebom, ili u planinskim kolibama na slami. Ustanak je buknuo u srpskim pokrajinama. U~e{}e ostalih naroda u wemu, bilo je simboli~no. Srpska krv lila se potocima. Sto Srba za jednog mrtvog, a pedeset za rawenog Wemca. Nizali su se Ma~va, Kraqevo, Kragujevac... Svi nara{taji srpskog naroda na{li su se pred wema~kim cijevima, od |aka do staraca. Ku}e su gorele, a srpska imovina je uni{tavana. ^udna je bila podudarnost, da su Wemci strijeqali po Srbiji, dok su usta{e klale Srbe po NDH. Jo{ ~udnije ~iwenica, da Tito ustanak nije po~eo u svom Zagorju ili Slavoniji, nego u Srbiji. Mihailovi} se borio protiv okupatora, ali je znao da su Wemci neumoqivi. Oni su vjerni svojoj preciznosti, i izra~unatoj matemati~koj progresiji, strijeqali koliko su predvidjeli. Srba je bilo sve mawe, i nije ih bilo bezbroj. Tita se to nije ticalo, Dra`u jeste, jer je ginuo wegov, a ne Titov narod. Pitawe srpskih kvislinga, i da li su uop{te bili kvislinzi je dosta diskutabilno? Milan Nedi}, Dimitrije Qoti}, Kosta Pe}anac i Krsto Popovi}, dokazali su svoj patriotizam u I svjetskom ratu. Da li su oni za dvije decenije kasnije, mogli postati izdajnici svoga naroda? Precizno i zvani~no gledano, oni su nesporno kolaborirali sa okupatorom. Pitawe je zbog ~eta? Ako su to u~inili radi dobra svom narodu, onda nijesu ni mogli biti izdajnici toga naroda. Oni su samo bili nastavak jedne politike, koju su jo{ prije II svjetskog rata po~eli Milan Stojadinovi} i princ Pavle Kara|or|evi}. To je politika neutralnosti, bazirana na ~iwenici, da u sukobima velikih naroda i dr`ava, mali narodi poput srpskog, i male dr`ave poput Jugoslavije nijesu mogli ni{ta dobiti, nego samo izgubiti. Jugoslavija je poku{avala da zadr`i svoju neutralnost. Kada su je dr`ave Trojnog pakta gotovo potpuno opkolile, i ona je pristupila tom paktu, dobiv{i potpuno povla{ten polo`aj. Ona je samo trebala, da ~ak i u okviru tog pakta ostane neutralna, a wema~ke tupe nijesu imale pravo, ~ak ni tranzitno `eqeznicom da pro|u preko Jugoslavije. [ta bi se tada desilo? Jugoslavija bi prespavala II svjetski rat, ostav{i neutralna poput: [panije, Portugala, [vajcarske i [vedske. Ratnih razarawa ne bi bilo, i ne bi poginulo gotovo milion i po Srba. [to je najva`nije, komunisti ne bi imali priliku da u op{toj anarhiji otpo~nu borbu za vlast, jer bi u redovnom stawu bili brzo i kvalitetno neutralizovani. Kad je ve} Jugoslavija ugazila u rat, Nedi}, Qoti}, Pe}anac i Krsto Popovi}, su poku{ali da sa~uvaju {to vi{e srpskih glava, nastojav{i svojom kolaboracijom sa okupatorom da ga umilostive. Oni su odmah u po~etku shvatili, da su komunisti mnogo ve}i i {tetniji neprijateq srpskom narodu nego okupator, jer je okupator morao oti}i prije ili kasnije, a komunisti su u slu~aju pobjede ostali. Zbog toga oni sve svoje snage bacaju na uni{tewe komunista, ~ak i po cijenu saradwe sa okupatorom. Mihailovi} je dugo bio u dilemi ko je ve}i neprijateq wegovom narodu, komunisti ili okupator? Kada je to shvatio, bi388

lo je ve} kasno. Da je u po~etku komuniste neutralizovao, sve bi bilo druga~ije. Me|utim, on nije htio da odgovornost za bratoubila~ki rat primi na sebe, i dr`ao je do svoje oficirske rije~i i ~asti. Srpski narod u dva svjetska rata nije dobio ni{ta. Od tih ratova imao je samo tri miliona `rtava, i dvije propale dr`ave. U II svjetskom ratu, on je do`ivio u isto vrijeme veliku tragediju i apsurd-da bude izdan od svojih saveznika-Engleza i ^er~ila. ^er~il je poru~ivao mladom kraqu Petru II i wegovoj Vladi da ne napu{ta zemqu u aprilskom ratu. Za{to to isto nije poru~io svojim vojnicima, koji su se ukrcavali sa obala Francuske 1940. godine u Dankerku, i bje`ali pred Wemcima u Englesku? Englezi su predlog |enerala Du{ana Simovi}a, da se bombarduju hrvatski gradovi, kao kazna zbog zlo~ina Hvata nad Srbima i saradwe Hrvata sa Wemcima smatrali neozbiqnim, i ismijali ga. Kada im je Tito 1944. godine ponudio da bombarduju srpske gradove, tobo`e radi uni{tewa wema~kih vojnih objekata, taj predlog im nije bio smije{an, i oni su ga vrlo revnosno sproveli u djelo, ubiv{i pri tome hiqade Srba. ^er~il je podsticao srpski narod da raskine Trojni pakt, potpisan 25. marta 1941. godine. Kada je on raskinut, nazvao je to patriotizmom, ali kada su Wemci i Italijani nedugo zatim napali Jugoslaviju, nije mrdnuo prstom, da wegove trupe eventualno pomognu Jugoslaviji. Za wega su srpski narod i Jugoslavija bili samo front vi{e, odnosno topovska hrana, koja je {tedjela britansku krv. Srpskog kraqa, gotovo dje~aka, i wegovu Vladu, bezdu{no je odbacio i izdao, i predao vlast Titu. Dra`a Mihailovi} je primio borbu sa ~etiri protivnika: okupatorom, usta{ama, komunistima i srpskim kvislinzima. Svima wima on je mogao odoqeti, i iza{ao bi kao pobjednik, da nije bilo novog petog protivnika, a to su bili Englezi i ^er~il. Mo`e se slobodno re}i da je ^er~il doveo Tita i wegove komuniste na vlast u Jugoslaviji. Povedena je velika igra dezinformacija, da se pokret |enerala Mihailovi}a javno diskredituje, a potom i odbaci. [ta je pobudilo ^er~ila da to napravi? ^er~il je znao da su kraq Petar II, Dra`a Mihailovi} i wegovi ~etnici Srbi, Sloveni i pravoslavci. Zbog toga im nije vjerovao. On je znao da }e oni kad tad, prije ili kasnije, biti privr`eniji SSSR-u nego Zapadu. ^er~il je nesumwivo bio politi~ar i dr`avnik najvi{eg formata, uz to vrlo perfidan i beskrupulozan. On je vrlo brzo procijenio Tita, i shvatio da je Titov komunizam samo farsa i maska. Antislovenstvo i antipravoslavqe zbli`ilo je ove dvije individue, i antisrpski pakt je sklopqen. Wega je samo trebao da uobli~i, i da mu me|unarodno priznatu formu opet Hrvat – Ivan [uba{i}. [uba{i} formira Vladu, iz koje izbacuje sve Srbe antikomuniste i nacionalne Srbe, a polovinu svoje Vlade prepu{ta Titu. Time Tito i wegov pokret dobijaju me|unarodno priznawe. Dva Hrvata odlu~ivala su tada o sudbini srpskog naroda, srpskih teritorija i srpske dinastije. Bio je to pakt dva Hrvata, o uspostavqawu hrvatske dominacije nad Jugoslavijom. Svemu tome kumovao je ^er~il. Godina 1948, pokazuje prvi put za{to je ^er~il odabrao Tita. Tito tada zabija no` u le|a SSSR-u, i prakti~no udara prvi javni {amar ne samo ovoj mo}noj dr`avi, nego i komunizmu uop{te. 389

Partizani su se nesporno borili protiv okupatora. Koliko, kako i sa kojim efektima, to je ve} druga stvar? U svakom slu~aju, ta wihova borba umnogome je predimenzionirana od strane posleratnih re`imskih komunisti~kih istori~ara. No samo rukovodstvo partizanskog pokreta, odnosno KPJ, bilo je antisrpsko i antipravoslavno. Oni Srbi koji su bili u wemu, bili su potpuno anacionalni, i samo poltronske igra~ke u Titovim rukama. Rad komunista mora se pratiti u kontinuitetu, od 1941. godine, pa decenijama naprijed. U tim decenijama srpski narod je raspar~an teritorijalno po republikama, a iz wega su izvedene tri nove vje{ta~ke komunisti~ke nacije: crnogorska, makedonska i muslimanska. Kosovo i Metohija su gotovo potpuno rasrbqeni, poslije najnovije intervencije NATO pakta, koji dovr{ava, ono {to su Tito i ^er~il trasirali, a dio srpskog naroda iz Bosne i Hercegovine raseqen je u Vojvodinu. Sve to pratilo je razarawe duhovnosti srpskog naroda, a naro~ito Srpske pravoslavne crkve, koja je jedan od temeqa postojawa srpskog naroda. Ovo je kulminiralo po~etkom devedesetih godina, kada su republi~ke granice postale dr`avne, a srpski narod na{ao se razdrobqen u ~etiri nove dr`ave, sa malom mogu}no{}u, da ikada vi{e u budu}nosti bude ujediwen, a nad srpskim narodom opet je izvr{en genocid. Godine 1995, potpisivawem Dejtonskog sporazuma, ~itave srpske pokrajine ostale su bez Srba, a stotine hiqada Srba krenulo je u egzodus. Sve to Vatikanu i Zapadu nije moglo po}i za rukom stotinama godina, a komunistima je po{lo za samo pola vijeka. Svi oni Srbi partizani i komunisti, koji su ~ak i nesvjesno u~estvovali u realizaciji svega ovoga, trebaju da osje}aju do`ivotni stid. Komunisti, odnosno wihovi sinovi i ideolo{ki naslednici, jo{ uvijek vladaju u Srbiji i Crnoj Gori. ^ak i kad odu sa vlasti, srpski narod }e posledice wihove poluvjekovne vladavine osje}ati jo{ makar toliko, i mora}e ulo`iti mnogo truda i `rtava da popravi ono {to su komunisti razru{ili. Uprkos progonima i hap{ewima, zatvorima i bjesomu~nom vi{edecenijskom propagandom protiv wega, pokret |enerala Mihailovi}a nastavio je da `ivi u srpskom narodu, i ve} sa prvim vi{estrana~kim izborima, ako se tako oni i oni poslije wih mogu nazvati, vaskrsnule su uspomene na wega. Sinovi i unuci Mihailovi}evih vojnika nastavili su borbu za Srpstvo. ^etni~ki, Ravnogorski, ili Mihailovi}ev pokret, svejedno kako nazvan, ponikao je u srpskom narodu i dijelio wegovu sudbinu. Zato {to je bio i {to jeste wegov neraskidivi dio, nije i niti }e ikada mo}i biti uni{ten.

390

CONCLUSION General Draza Mihailovich was not buried unde the fire gun salute nor on the gun carriage, although he deserued it as the comanders of the Antifascist coalition. On the contrary, he was killed in a daybreak in July, having been declared a traitor and a war criminal by his ideological opponents. It’not known where he was buried, or ih he was buried at all, because Communists had many ways to dispose of his body. By the defeat of the Chetnik’s movement in the World War II, and by the execution of general Mihailovich, began new Golgota of Serbian people. That time the most terrible one. The Serbs, int their long history, had had several terrible falls. However, there had always been some hope. That time and in the following fifty years of the Comunists rule there was less hope than eve. Why? Because the Communists had entered the essence of Serbian people and began gnawing it from inside. Their work from 1941. and on was a long list of damaging activites against Serbs. Untill 1941., Communists were in minority and without enough strength to do any serious harn to Serbian people. The authorities in the former Yugoslavian Kingdom had had their ways of neutralizing harmful activities. Very important factor was that the Communists had not a support of any state other than the USSR, wich had been far and isolated. The brief war in April of 1941. showed for the first time that Yugoslavia was an artificial creation, built on putrid foundations. After the shortlived April war came the occupation. In the first months of the occupation Communists were pretty passive. They did not consider Yugoslavia their homeland, and they were not concerned by the occupation, they were more interested in the bolshevic USSR. That wass the reason for their not taking any action against the enemy at first. However, when the USSR was attacked they not only took action against the enemy but they started the revolution. In general anarhy andt the defeat, the Communist organisation, which had been preparing for that moment during previous two decades, took action. At the begining their fight was not directed against the enemy but the authorities, which were, good or bad, still Serbian and a better solution than brutal Germans. By fignting against Serbian authorities Communists wanted to create even worse anarchy and stir up their campane. The gratest morbidity and hipocrisy was in the fact that for the official date of the uprising Communists took the 7 th of July 1941., the day that one Serb fired at another and killed him. That was the begining of the fratricidal war, the war that Communists started. While tito was living in full comfort in Zagreb, and after that in Ribnikar’s vila in Belgrade, Draza Mihailovich was organizing resistance against occupier, living out doors, and sleeping on straw mattresses in mountain cabins. The uprising broke out in Serbian provin391

ces. Participation of other Yugoslav nationalities was simbolic. Serbian blood flowed in streams. One hundered Serbs fon one dead, fifty for one wounded German soldier. Machva, Kraljevo, Kragujevac, Came one after anather, all generations of the Serbian people came under the fire, there was no difference if they were yuong or old.Houses burned and Serbian property was being destroyed. It was a terrible coincidence that Germans executed in Serbia while Ustashes sloughtered Serbs in Croatia. In wa also very strange that tito didn’t start the uprising in his homeland in Zagorje or in Slavonia, but in Serbia. Mihailovich fought against occupier, but he knew that the Germans were merciless. Loyal to their precision and calculated mathematical progression Germans executed Serbs. Tito was not concerned by this but Draza was. It was his people that were killed not Tito’s. The question of Serbian quislings, and if they were quislings at all is pretty disputable. Milan Nedich, Dimitrije Ljotich, Kosta Pe}anac and Krsto Popovich had already proved their parriotism in the World War. I. Could they two decades later become traitors? Precisly and officially observed they indisputably colaborated with the enemy. But why? If they had done it for the good of their people, they coludn’t have been traitors. They were only the continuation of the politics that Milan Stojadinovich and princ Paul Karadjordjevich had started before the war. It was the politics of neutrality, based on the fact that in conflicts of great nacions and countries, small nation, like Serbs were, and a small contry like Yugoslavia could only loose. Yugoslavia tried to keep its neutrality. When the countries of the Tripartite pact almost completely surrounded it, Yugoslavia joined the pact and became privileged. All Yugoslavia needed was to stay neutral, even in the pact and German troups wouldn’t have right to go trough Yugoslavia even in transit by railwau. What Would it be like than? Yugoslavia would have “slept over” the W.W. II the same way Spain, Portuga. Switzerland. and Sweeden did. There woudn’t be wa destruction, and there wouldn’t be almost million and a half of the Serbian casualties. Most importantly, Communists wouldn’t have the opportunity to start the fight for power. If it hadn’t been for the general anarchy they would have been quickly neutralized. But if Yugoslavia had to be pushed into the war Nedich, Ljotich, Pe}anac and Popovich tried to save as many Serb heads as they could by trying to induce mrcy in Germans by colaborating. They realized at the wery begining that the Communists were much more dangerous for the Serbian people than the Germans, who were going to go sooner or later, but the Communists would be there to stay. That is why they concentrated of fighting the Communists even for the price of colaborating with the enemy. One of Mihailovich’s gratest dilemas wa wether the Communists were worse enemy to his people than Germans. It was too late when he faced the truth. It would have been different, had he neutralized the Communists on time. However, he didn’t want to take the responsibility for the fratricidal war. He was an officer and a gentleman who kept his word. In two wrold wars Serbs did not get anything aparat from three million casualties and two ruined states. In the W.W. II, Serbs ixperienced at the same time tragedy and absurdity to be berayed by its allies tire English and Churchill. Churchill sent a word to young King Peter not to leave the country in the April war. Who didn’t he say same to his soldiers, who went aboard from the shores of Dankirk, and run away from Germans back to England. English considered frivolous the proposal of general Dushan Eimovich to mobm towns in Croatia as a punishment for war crimes against Serbs as well ac Croat colaboration with Germans. But when in 1944. Tito suggested to allies to bomb towns in Serbia, allegedly to destroy German military objects, English didn’t find it frivolous and they eagerly put it into effect, killing thousands of Serbs civilians. Shurchill urged Serbs to break the pact, signed on the 25 th of March 1941. When it happened he called it patriotism, but when Germans and Italians not long after that attac ed Yugoslavia, he did not move his finger to help. For him 392

Serbs and Yugoslavia were just another front. He mercilessly abandoned the Serbian king, almost a child, as well as his government and gave the power to Tito. Draza Mihailovich fought enemies from four sidesl: Germans, Ustashas, Communists and Serbian quislings. He might have even won had it not been for the fifth one: English and Churchill. We could say that Churchill brought Tito and his Communists to the power in Yugoslavia. Misinformation game was initiated to discrediti and then abandon the movement of general Mihailovich. What inducet Churchill to perform this? The King Peter II, Draza Mihailovich and his chetniks were Serbs, Slavs and ortodox. That is why he couldn’t tust them. he knew that, sooner or later, they would be more loyal to the USS than to the West. Shurchill was undoubtedly the politician of the highest rank, perfidious and merciless. He was very good in his judgement to realize that Tito’s communism was only a farce and a mask. Antirotodoxy and antislavophilsm brought these two men closer and antiserbian pact was created. The pact needed to get international recognition and again there was a Croat by the name of Ivan Shubasich who formed a government. He removed all anticommunists and Serbs nationalists from it and left half of the government to Tito. That is how Tito and his movement obtained international recognition. Two Croats decided on the fate of Serbian people, Serbian teritories and Serbian dynasty. It was a pact of two Croats who imosed Croat domination over Yugoslavia. Winston Churchill was behind it. The year 1948. showed why Churchill chose Tito. Tito stabbed the USSR in the back and practically threw a glove in the face of not only that powerfull country but the whole communism. It was indusputable partisans fought against the enemy. But how hard and wiht what effect? Anyhow their fight was wxaggerated by the postwar regime historians. But the leadership of the partisan movement itself was antiserbian and antiortodox. The Serb that were in hat leadership didn’t have national feeling, they were just toys in Tito’s hands. The work of the Communists must be observed in its continuity since 1941. and in the following decades. During that period of time Serbian people experienced tertorial division in republics of the former Yugoslavia. Three artificial nations were created by the Communists. Kosovo and Metohia were made almost Sebless, and a part of Serbian people in Bosnia and Hercegovina was moved to Vojvodina.That proces was accompanied by the destruction of spirituality of Serbian people and its church, which was the most important foundation for the survival of the Serbian nation. It all culminated at the begining of the nintees when the republic borders became state borders and Serbian people find itself in four newly ceated states, with little possibility to be united ever again. Anather genocide was sxecuted over Serbs. In 1995. by signing of the Dayton agreement, many provincies were taken away from Serbs and hundreds of thousands of Serbs began another exodus. What Vatican and the west hadnot been able to do during hundreds of years, Communists did in only fifty years. All those Serbs partisans and Communists, who playued a part in this process should be ahamed. Communists still have power in Serbia and Montenegro. Even when they go Serbian people will feel negativ consequence of their half a centry long rule for at least as long. In spite of persecutions and arrests, prisons and terrible propaganda against the movement of general Mihailovich it continued to live in Serbian people. With first free elections, if they can be called free at all, memories of the general and hiw movement were resurrected. Children and grandchildren of his soldier continued the war for Serbian nation. Chetnik movement arised out of Serbian people and it shared its fate. That is vhy it is inseparable from Serbian people, and it will never be destroyed.

393

SKRA]ENICE AVII – Arhiv vojnoistorijskog instituta u Beogradu AIICG – Arhiv Istorijskog instituta Crne Gore u Podgorici AMUP – Arhiv Ministarstva unutra{wih poslova SR Jugoslavije u Beogradu AS – Arhiv Srbije u Beogradu BIGZ - Beogradski izdava~ki grafi~ki zavod DACG, AOP – Dr`avni arhiv Crne Gore u Cetiwu (Arhivsko odjeqewe u Podgorici) DAMSP – Diplomatski arhiv Ministarstva spoqnih poslova SR Jugoslavije u Beogradu DV Jugoslavije – Dobrovoqa~ka vojska Jugoslavije dok. br. dokument broj... obj. A. Stamatovi}a – obja{wewe Aleksandra Stamatovi}a autora kwige OK – okru`ni komitet OZN-a – Odjeqewe za za{titu naroda f. – fascikla u kojoj se sla`u dokumenta FO – Forin Office – (Britansko ministarstvo spoqnih poslova) FNRJ – Federativna Narodna Republika Jugoslavija fond DM – fond Dra`e Mihailovi}a k. – kutija u kojoj se sla`u dokumenta kw. – kwiga KPJ – Komunisti~ka partija Jugoslavije kao nap. – kao napomena (tj. fusnota) KI – Komunisti~ka internacionala (Kominterna) MUD – Ministarstvo unutra{wih djela MK – mjesni komitet MIP – Ministarstvo inostranih poslova NAW – National Achives Washington (Nacionalni arhiv u Va{ingtonu) NDH – Nezavisna Dr`ava Hrvatska NOP odredi – Narodnooslobodila~ki partizanski odredi NOV – Narodnooslobodila~ka vojska Jugoslavije NOKW – Nuernberg Armed Forces High Comand PO – partizanski odredi POJ – partizanski odredi Jugoslavije PK – pokrajinski komitet PRO – Public Record Office (Dr`avni arhiv u Londonu) red. br. – redni broj sv. – sveska SOE – The Special Perations Executive (Britanska slu`ba za izuzetne za datke) SIKD “Wego{” – Srpsko istorijsko-kulturno dru{tvo “Wego{” – Chicago (^ikago) SAD – Sjediwene Ameri~ke Dr`ave CK – centralni komitet ~.a. - ~etni~ka arhiva WO – War Office Documents (Ratna slu`bena dokumenta)

394

IZVORI: 1. NEOBJAVQENI IZVORI: a) Arhiv vojnoistorijskog instituta – Beograd fondovi: Srpska vojska Jadranske trupe Glavni \eneral{tab Kraqevine Jugoslavije Jovan Babunski Kosta Pe}anac Milan Nedi} Dra`a Mihailovi} ~etni~ka arhiva NDH NOR-a Dnevnik Operativnog odjeqewa II italijanske armije Komisija za ratne zlo~ine Mikrofilmovi (Burhard Mueller Hillebrand, Die Improvisierung einer Ope ration, E. S. Mittler Sohn G. m. b. H., Berlin) b) Arhiv Jugoslavije – Beograd fondovi: Milan Stojadinovi} CK KPJ v) Diplomatski arhiv Ministarstva spoqnih poslova SR Jugoslavije – Beograd fond Srpske narodne organizacije g) Arhiv Srbije – Beograd fondovi: Ministarstvo unutra{wih dela Sveti Sava d) Dr`avni arhiv Crne Gore – Cetiwe (Arhivsko odjeqewe – Podgorica) partizanska dokumenta 1941-1945 ~etni~ka dokumenta 1941-1945 |) Arhiv Istorijskog instituta Crne Gore – Podgorica fond Vuksana Mini}a e) Arhiv Ministarstva unutra{wih poslova Crne Gore – Podgorica “Sword Party” `) National Archives – Washington (Nacionalni arhiv – Va{ington) Mikrofilm br. T-312, Dokumenti wema~kih feldkomandi: armije. Rola 470 Mikrofilm br. T-314, Dokumenti wema~kih feldkomandi: korpusi. Rola 1457. Mikrofilm br. T-315. Dokumenti wema~kih feldkomandi: divizije. Rola 64. Mikrofilm br. T-501. Dokumenti wema~kih feldkomandi: pozadinska pod ru~ja, okupirane teritorije i dugo. Role 352 i 356. 395

Mikrofilm br. T-821. Zbirka italijanskih vojnih dokumenata 1935-1943. Rola 125 z) Public Record Office – London (Dr`avni arhiv – London) War Office Documents (Ratna slu`bena dokumenta) Forin Office (Britansko Ministarstvo spoqnih poslova) i) Nuernberg Armed Forces High Comand – Nuernberg Mikrofilm br. T-175. Rola 124. Mikrofilm br. T-354. Rola 145. Mikrofilm br. T-1119. Rola 16 **************** 2. OBJAVQENI IZVORI: - Dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945. - Su|ewe ~lanovima vojnog i politi~kog rukovodstva organizacije Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945. - Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodila~kom ratu jugoslovenskih naroda, tom I-XIII, Beograd, 1949-1976. - Nema~ka obave{tajna slu`ba, kw. 8, Beograd, 1956. - Tajna i javna saradwa ~etnika i okupatora, Arhivski pregled, Beograd, 1976. - Istorija radni~kog pokreta Jugoslavije, kw. 1, Beograd, 1965. - Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 4, Split, 1981. - Hitler e Musolini, Letere e Documenti, Milan-rizoli, 1946. - Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Comision of In qiry, new York, 1946. - Union of the Journalist’s Associations of the FPRY, The Trial of DragoljubDra`a Mihailovi}, Beograd, 1946. - International Militari Tribunal, Trial, of the Major War Criminals Before the International Military Tribunal. Nuremberg, 14.November 1945-1. Oktober 1946. XXV, XXVIV, XXXIH, Nurneberg, 1948/49 - Dokumenti o Jugoslaviji, kw. 1, Pariz, 1951. - Dokumenti o Jugoslaviji, kw. 2, Pariz, 1951. **************** 3. [TAMPA: Ma}edonija – Beograd Samouprava – Beograd Srpska zastava – Beograd Politika – Beograd Odjek – Beograd Radni~ke novine – Beograd Balkan – Beograd Mali `urnal – Beograd ^etnik – Beograd Jugoslovenska stra`a – Beograd Srpski borac – Beograd Beogradski dnevnik – Beograd Vreme – Beograd 396

Srpski ~etnik – Beograd Smotra – Beograd Republika – Beograd Srpska otaybina – Beograd Srnao – Beograd Srpski glas – Beograd Borac – Beograd Novi Balkan – Beograd Narodna odbrana – Beograd Na{a borba – Beograd Novo vreme – Beograd Borba – Beograd Borba – U`ice Nin – Beograd Srbadija – Novi Sad Vidovdan – Novi Sad Zastava – Novi Sad Glas Crnogorca – Cetiwe Crna Gora – Cetiwe Narodna rije~ - Cetiwe Lov}enski odjek – Cetiwe Crnogorski vjesnik – Cetiwe Crnogorac – Podgorica Zeta – Podgorica Slobodna misao – Nik{i} Srpska rije~ - Sarajevo Pravda – Sarajevo Glas slobode – Sarajevo Te`a~ki pokret – Sarajevo Hrvatska sloga – Sarajevo Na{a pravda – Sarajevo Srpska zora – Sarajevo Zvono – Sarajevo Jugoslovenski ~etnik – Zagreb Hrvatski narod – Zagreb Vjesnik – Zagreb Glas srpskog ~etnika – Zagreb Pobjeda – Split Slovenski poro~evalac – Qubqana Slu`bene novine Kraqevine Jugoslavije – London Na{a re~ - London Poruka – London 397

Glas Ravne Gore – London Iskra – Minhen Rodoqub – Osnabrik Srpska zastava – Buenos Ajres Hrvatska revija – Buenos Ajres Pravda – Moskva Time and Tide – London The Times – London The Tablet – London The Whitehall News – London The Cat6olic Times – London Truth – London The Irish Press – Dublin Le Monde – Paris Le Figaro – Paris A Voz – Lisbon A B C – Madrid De Nieuwe Euw – Hag Nationale Roterdamshe Courant – Roterdam La nation Belge – Bruxelles L’Express – Neuchatel La Tribune de Geneva – Geneva La Gazette de Lausanne – Lausanne Neu Zurcher Zeitung – Zurich Hamburger Echo – Hamburg Acropolic – Athens La Republique – Istanbul The Palestine Post – Jerusalem Le Journal d’Egypte – Cairo La Bourse Egyptiene – Cairo The Washington Evening Star – Washington The Washington Post – Washington Communist Area – New York New York Herald Tribune – New York The Journal Amarican – New York The New York Times – New York The Chicago Times – Chicago Ocland Post Ennquierer – Ocland Pitsburgh Sun Telegraph – Pitsburg The Canadian Social Crediter – Edmonton Edmonton Journal – Edmonton El Dia – Montevideo

************ 4. ^ASOPISI, ZBORNICI RADOVA, GODI[WACI I PUBLIKACIJE - Ustanak u Jugoslaviji 1941. i Evropa (izdawe SANU) – Beograd - Vojnoistorijski glasnik – Beograd - Neretva-Sutjeska 1943. – Beograd - Jugoslovenski istoriski ~asopis – Beograd - Srpska pravoslavna crkva 1920-1970 – Beograd 398

- Istorija radni~kog pokreta – Beograd - Istorija HH veka – Beograd - Hercegovina u NOB, kw, 1-4, Beograd - Gledi{ta – Beograd - Jugoslovenski narodi pred prvi svetski rat – Beograd - Istorijski zapisi – Cetiwe – Titograd (Podgorica) - Kola{inski ~etni~ki zatvor 1942-1943. – Titograd - Ju`ni pregled – Skopqe - Glasnik Instituta za nacionalnu istoriju – Skopqe - Godi{wak Dru{tva istori~ara Bosne i Hercegovine – Sarajevo - Prilozi – Sarajevo - Prvo zasijedawe AVNOJ-a – Biha} - ^asopis za suvremenu povijest – Zagreb - Nova Evropa – Zagreb - Zbornik – Split - Glasnik SIKD “Wego{“ - ^ikago - Sloga – Sidnej - Drina – Madrid - Revue d’historie de la deuxieme guerre mondiale – Paris - History of the Second Warld War – London - Das Drite Reich und Europa – Munchen - American Historical Rewiew – New York

399

LITERATURA POSEBNA IZDAWA: (na srpskohrvatskom i slovena~kom jeziku) - Avakumovi} Ivan, Mihailovi} prema nema~kim dokumentima, London, 1969. - Balfur Nil, Mekkej Seli, Knez Pavle Kara|or|evi}-jedna zakasnela biografija, Beograd, 1990. - Ban Matija, Pravila o ~etni~koj vojni, Beograd, 1848. - Barker Elizabet, Britanska politika na Balkanu u II svjetskom ratu, Zagreb, 1978. - Borkovi} Milan, Kontrarevolucija u Srbiji, Beograd, 1980. - Bitoski Krste, Djelatnost pelagonijske mitropolije 1870-1912,Skopqe, 1968. - Broz Josip Tito, Borba za oslobo|ewe Jugoslavije 1941-1945, Beograd, 1944. - Velebit Vladimir, Sje}awa, Zagreb, 1983. - Vlahov Dmitar, Iz istorije makedonskog naroda, Beograd, 1950 - Vran~i} Vjekoslav, S bielom zastavom preko Alpa, Buenos Aires, 1953. - Vuk~evi} Radoje, Na stra{nom sudu, Chicago, 1968. - Vu~eti} J. Stevan, Gra|anski rat u Crnoj Gori 1941-1945, Detroit, 1 947. - Gizdi} Drago, Dalmacija 1942, Zagreb, 1959. - Gli{i} Venceslav, Teror i zlo~ini nacisti~ke Nema~ke u Srbiji 19411944, Beograd, 1970. - Dedijer Vladimir, Sarajevo, 1914, Beograd, 1966. - Dedijer Vladimir, Dnevnik, kw. 1, 2, 3, Beograd, 1970. - Dedijer Vladimir, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, kw. 1, Rijeka, 1980. - Dedijer Vladimir, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, kw. 2, Rijeka, 1981. - Derok V. Jovan, Topli~ki ustanak i oru`ani otpor u okupiranoj otaybini, Beograd, 1940. - Dimitrijevi} Kosta, Junaci srpske trilogije govore, Beograd, 1971. - Drainac Rade, Crni dani, Beograd, 1963. - Du~i} Jovan, Verujem u Boga i u Srpstvo, Titograd, 1991. - \ilas Milovan, Revolucionarni rat, Beograd, 1990. - Djilas Milovan, Wartime, London, 1977. - \onlagi} Ahmet, Lekovi} Mi{o, Wema~ka ofanziva na isto~nu Bosnu, januar-februar 1942, Beograd, 1962. - @ivanovi} M. Sergije, \eneral Mihailovi} i wegovo delo, kw. 1, 2, 3, Chicago, 1962. - @ivojinovi} Dragoqub, Lu~i} Dejan, Varvarstvo u ime Hristovo – prilozi za Magnum krimen, Beograd, 1988. - @ujovi} J. Mladen, Dragi{a Vasi}, Pittsburgh, 1948. - Ivanovi} Qubomir, ^etovawe ili ~etni~ko ratovawe, Beograd, 1968. - Informativni priru~nik Jugoslavije, Beograd, 1951. - Jareb Jere, Pola stoqe}a hrvatske politike, Buenos Aires, 1960. - Jev|evi} Dobrosav, Bosanski Srbi i autonomija Bosne – memoar o anacionalnim i razornim elementima politike Mehmeda Spahe, (bez mjesta i godine izdawa). - Jeli} Milosav, Qetopis Juga, Beograd, 1930. - Jovanovi} Aleksa, Srpske {kole i ~etni~ki pokret u Ju`noj Srbiji pod Turcima, Skopqe 1937. 400

- Jovanovi} Aleksa, ^etni~ki spomenik – Vojvoda Micko (`ivot i rad), (bezmjesta i godine izdawa). - Jovanovi} Batri}, Crna Gora u NOR i socijalisti~koj revoluciji, kw. I i II, Beograd, 1960. - Jovanovi} Batri}, Trinaestojulski ustanak, Titograd, 1984. - Jovanovi} M. Jovan, Ju`na Srbija od kraja XVIII veka do oslobo|ewa, Beograd, 1941. - Jovanovi} Qubo, Pobuna u Toplici i Jablanici, Beograd, 1919. - Jovanovi} Slobodan, Moji savremenici, Windsor, Canada, 1962. - Joki} Mom~ilo, Tajni dosije Josip Broz, Kragujevac, 1992. - Juki} Ilija, Pogledi na pro{lost, sada{wost i budu}nost hrvatskog naroda, London, 1965. - Karadjordjevi} Petar II, A king’s Heritage, London, 1957. - Karapanyi} M. Borivoje, Gra|anski rat u Srbiji 1941-1945. Cleveland, Ohio, 1958. - Karayi} Stefanovi} Vuk, Srpski rje~nik, Beograd, 1935. - Kladarin \uro, Slom ~etvrte i pete okupatorsko-kvislin{ke ofanzive, Zagreb, 1954. - Kne`evi} L. @ivan, 27. mart 1941, Wujork, 1978. - Kne`evi} L. Radoje, Kwiga o Dra`i, Windsor, Canada, 1956. - Kne`evi} L. Radoje i @ivan, Sloboda ili smrt, Sietl (SAD), 1981. - Kola{inski ~etni~ki zatvor (zbornik radova i svjedo~anstava), Titograd, 1987. - Kosanovi} N. Sava, [ta se moglo videti iz emigracije, Beograd, 1945. - Koslov S., Tragom nasilnika, Beograd, 1954. - Kosti} Bo{ko, Za istoriju na{ih dana, Lil, 1949. - Krakov Stanislav, Plamen ~etni{tva, Beograd, 1930 - Krakov Stanislav, \eneral Milan Nedi}, kw. 1, 2, Munchen, 1963. - Krakov Stanislav, \eneral Milan Nedi} “Prepuna ~a{a ~emera”, kw. II, Munchen, 1968. - Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Qubqana, 1927. - Krizman Bogdan, Hitlerov “Pothvat 25” protiv Jugoslavije, Zagreb, 1953. - Krizman Bogdan, Paveli} izme|u Hitlera i Musolinija, Zagreb, 1973. - Krsti} Slobodan-U~a, Kako sam hvatao Dra`u Mihailovi}a, Beograd, 1988. - Kukole~a Stevan, Analiza privrede Jugoslavije pred drugi svetski rat, Beograd, 1956. - Kulunyi} Zvonimir, Politika i korupcija u Kraqevini Jugoslaviji, Zagreb, 1968. - Laki} Zoran, Pajovi} Radoje, Vukmanovi} Gojko, NOB u Crnoj Gori 19411945 (hronologija doga|aja), Titograd, 1963. - Lekovi} Mi{o, Ofanziva proleterskih brigada u leto 1942, Beograd, 1965. - Leki} Radovan, Andrijeva~ki srez 1941-1944. Cetiwe, 1961. - Lojen Stjepan, Uspomene jednog iseqenika, Zagreb, 1963. - Luburi} Radojica, Dru{tvo Crne Gore u drugom svjetskom ratu, Podgorica, 1995. - Mari} \oko, \eneral Dra`a Mihailovi} – 25-godi{wica wegove pogibije 1946-1971,^ikago,1981. - Mari} Mihajlo, Kraq i vlada u emigraciji, Zagreb, 1966. - Marjanovi} Jovan, Brajovi} Petar, Mraovi} Nikola, Andri} Milan, Markovi} Milutin, Studi} Dimitrije, Vasiqevi} Jovan, Kati} Stojadin, Drugi svetski rat, kw. I i II, Beograd, 1973. - Marjanovi} Jovan, Ustanak i narodnooslobodila~ki pokret u Srbiji 1941, 401

Beograd, 1963. - Marjanovi} Jovan, Srbija u narodnooslobodila~koj borbi, Beograd, 1964. - Marjanovi} Jovan, Dra`a Mihailovi} izme|u Britanaca i Nemaca, Beograd, 1979. - Martinovi} Petar-Bajica, Milan Nedi}, Chicago, 1956. - Mason Philippe, De Gaulle, Zagreb, 1976. - Mileti} Antun, Koncentracioni logor Jasenovac, kw. I, II, III, Zagreb, 1984. - Milovanovi} Nikola, Vojni pu~ i 27. mart, Beograd, 1960. - Milovanovi} Nikola, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi}a, kw. 1, 2, Beograd, 1984. - Milo{evi} M. Milo{, Otvoreno pismo gospodinu Slobodanu Jovanovi}u, Beograd, 1940. - Mini} Milo{, ^etnici i wihova uloga u vreme NOR-a 1941-1945, Beograd, 1982. - Mini} Mihailo, Rasute kosti (19411945), Detroit, 1965. - Qoti} Dimitrije, U revoluciji i ratu, Munchen, 1961. - Nenezi} D. Zoran, Masoni u Jugoslaviji (1976-1980), Beograd, 1984. - Ne{ovi} Slobodan, Inostranstvo i nova Jugoslavija, Beograd, 1964. - Odi} F. Slavko, Neostvareni planovi, Zagreb, 1961. - Omr~anin Ivo, Istina o Dra`i Mihailovi}u, Munchen i New York, 1957. - Pavlovi} St. Kosta, Jovan Du~i}, Milano, 1967. - Pajkovi} \oko, Tokovima revolucije (govori, ~lanci i rasprave),Titograd, 1981. - Pajovi} Radoje, Kontrarevolucija u Crnoj Gori – ~etni~ki i federalisti~ki pokret 1941-1945, Cetiwe, 1 977. - Pakao ili komunizam u Crnoj Gori, sveske 1-8, Cetiwe, 1942. - Pandevski Manol, Politi~ke prilike u Makedoniji pred Balkanski rat, Beograd, 1967. - Pare`anin Ratko, Drugi svetski rat i Dimitrije V. Qoti}, Munchen, 1971. - Pare`anin Ratko, Na sudbonosnoj prekretnici, Munchen, 1976. - Pejanovi} Milovan (pseudonim Quba Popovi}), Velika igra sa Dra`om Mihailovi}em, Beograd, 1971. - Perovi} Milivoje, Ustanak na jugu Srbije, Beograd, 1954. - Pe}anac Kosta, ^etni~ka akcija 1903-1921, Beograd, 1993. - Petranovi} Branko, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd, 1981. - Petranovi} Branko, Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji 19411945, kw. I, II, Beograd, 1983. - Petranovi} Branko, Istorija Jugoslavije, kw. 1, 2, 3, Beograd, 1988. - Popovi} J. Du{an, O hajducima, kw. I, II, Beograd, 1930. - Popovi} Jovo, Kazivawa dr Vladimira Bakari}a, Zagreb, 1976. - Radovi} Ratko, Predratni i ratni dani 1935-1945, Beogad, 1944. - Raji} L. Milan, Srpski pakao u komunisti~koj Jugoslaviji, ^ikago, 1975. 402

- Ruzvelt-Staqin – tajna prepiska, Zagreb, 1965. - Saje Fran~ek, Belogardizam, Qubqana, 1951. - Slijep~evi} \oko, Jugoslavija uo~i i za vrijeme drugog svjetskog rata, Minhen, 1978. - Spomenica Jovana Babunskog,(bez mjesta i godine izdawa). - Spomenica Qube Davidovi}a, Beograd,(bez godine izdawa). - Srpska pravoslavna crkva – Sveti Sinod, Srpska pravoslavna crkva 19201970, Beograd, 1971. - Staki} D. Vladislav, Moji razgovori sa Musolinijem, Munchen, 1976. - Stamatovi} Aleksandar, Polo`aj oficira, podoficira, barjaktara i perjanika Kraqevine Crne Gore izme|u dva svjetska rat, Podgorica, 1995. - Stamatovi} Aleksandar, Kratka istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske 1219-1999. sa {ematizmom, Cetiwe, 1999. - Stamatovi} Aleksandar, Istrijske osnove nacionalnog indentiteta Crnogoraca 1918-1953, Beograd, 2000. - Stanojevi} Stanoje, Narodna enciklopedija, kw, III, Zagreb, 1928. - Stojadinovi} Milan, Ni rat, ni pakt, Rijeka, 1970. - Stojanov Petar, Makedonija u vrijeme balkanskih i prvog svjetskog rata (1912-1918), Skopqe, 1969. - Strugar Vlado, Jugoslavija 1941-1945,Beograd,1970. - Sulzberger C. L., Drugi svjetski rat, Zagreb, 1971. - Terzi} Velimir, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941,Titograd,1963. - Terzi} Velimir, Slom Kraqevine Jugoslavije, kw. 1, 2, Beograd, 1983. - Todi} Sveto, U`i~ka republika, Beograd, 1961. - Tomac Petar, ^etvrta neprijateqska ofanziva, Beograd, 1951. - Topalovi} @ivko, Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji 1941-1945, Pariz, 1958. - Topalovi} @ivko, Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji, London, 1964. - Topalovi} @ivko, Srbija pod Dra`om, London, 1968. - Topalovi} @ivko, Borba za budu}nost Jugoslavije, London, 1967. - Trgo Fabija, ^etvrta i peta neprijateqska ofanziva, Beograd, 1968. - Tr{i} P. Jovan, O Milanu Nedi}u, Windsor, Canada, 1960. - Trifunovi} @. Ilija, Trnovitim stazama, Beograd, 1933. - ]etkovi} Jovan, Ujediniteqi Crne Gore i Srbije, Dubrovnik, 1940. - Hamovi} Milo{, Izbjegli{tvo u Bosni i Hercegovini 1941-1945, Beograd, 1994. - Hasanagi} Edib, Komunisti~ka partija Jugoslavije 1919-1941, Zagreb, 1959. - Hayivasiqevi} Jovan, ^etni~ka akcija u Staroj Srbiji i Ma}edoniji, Beograd, 1928. - Hri~evi} Josip, Svjedo~anstva, Zagreb, 1986. - ^a|enovi} Jovan, Ubistvo Brsku}ana na “pasjem grobqu”, Novi Sad, 1993. - ^er~il Vinston, Drugi svetski rat, tom III, Beograd, 1953. - ^er~il Vinston, Drugi svetski rat, kw, I, II, Beograd, 1965. - ^er~il-Staqin, Tajna prepiska, Zagreb, 1965. - ^olakovi} Rodoqub, Oru`ana borba partizana protiv okupatora i Dra`a Mihailovi}, Beograd, 1944. - ^olakovi} Rodoqub, Zapisi iz oslobodila~kog rata, kw. 1-5, Sarajevo, 1945-1955. - ^ubrilovi} Branko, Zapisi iz tu|ine, Sarajevo, 1946. - ^ulinovi} Ferdo, Slom stare Jugoslavije, Zagreb, 1958. - ^ulinovi} Ferdo, Jugoslavija izme|u dva rata, kw. I, II, Zagreb, 1961. - ^ulinovi} Ferdo, Okupatorska podjela Jugoslavije, Beograd, 1970. - [epi} Dragovan, Vlada Ivana [uba{i}a, Zagreb, 1983. - [ehi} Nusret, ^etni{tvo u Bosni i Hercegovini (1918-1941), Sarajevo, 1971. 403

- [kari} \. M., ^etnici i dobrovoqci u ratovima za oslobo|ewe i ujediwewe, Novi Sad, 1925. **************** ^LANCI, RASPRAVE I PRIKAZI: - Auty Phyllis, Neki aspekti britansko-jugoslovenskih odnosa, 1941. godine, Ustanak u Jugoslaviji 1941. i Evropa, Beograd, 1973. - Apostolov Aleksandar, Jedan nov dokument za polo`aj Makedonije na kraju XIX i po~etkom HH vijeka, Glasnik Instituta za nacionalnu istoriju, br. 1, Skopqe, 1963. - Baji} Nevenka, Junski ustanak u Gorwoj Hercegovini 1941. godine, Godi{wak Istorijskog dru{tva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1956. - Bandovi} Milan, Obmawivawe istorije, Na{a re~, br. 172-173, jun-jul, London, 1966. - Banovi} Gojko, Stepanovi} Kosta, Kako je uhva}en Dra`a Mihailovi}, Politika (feqton), 5. avgust - 17. septembar, Beograd, 1962. - Boji} Alija, Priprema Nemaca za izvo|ewe operacije “Schwarz” i wihove procene o mogu}nostima iskrcavawa saveznika na Balkanu u prvoj polovini 1943. godine, Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969. - Borkovi} Milan, SKOJ i omladinski pokret u Srbiji 1942. godine, Prvo zasjedawe Antifa{isti~kog Vije}a Narodnog Oslobo|ewa Jugoslavije, Biha}, 1967. - Biber Du}an, Otvorena tajna arhiva britanske diplomacije, Vjesnik (feqton), 7. jun, 26. oktobar, Zagreb, 1972 - Vi{wi} Petar, Nema~ki okupacioni sistem u Srbiji 1941. godine, Istoriski glasnik, br. 3-4, Beograd, 1956. - Vladu{i} Stevo, ^uvaj se sinko, Drvar 1941-1945, kw. 3, Drvar, 1978. - Vujo{evi} Jovan, Nema~ko-italijanski odnosi i ~etnici u operaciji “Schwarz”, Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969. - Vukmanovi} Svetozar-Tempo, U Sarajevu i isto~noj Bosni 1941. i po~etkom 1942. – Savjetovawe u Ivan~i}ima, Prilozi, kw. IV, Sarajevo, 1968. - Vuk~evi} Radoje, Povodom kwige dr-a @. Topalovi}a “Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji, Glasnik SIKD “Wego{„, decembar, Chicago, 1958. - Vuk~evi} Radoje, Amerikanci na Ravnoj Gori, Glasnik SIKD “Wego{„, jun, Chicago, 1959. - Vuk~evi} Radoje, Od Teherana do [uba{i}evog ustoli~ewa, Glasnik SIKD “Wego{„, decembar, Chicago, 1962. - Vu~kovi} Zvonimir, Ustanak u zapadnoj Srbiji, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Vu~kovi} Zvonimir, Gerilska formacija Jugoslovenske vojske u otaybini, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Vu~kovi} Zvonimir, Napad na Srbiju u prole}e 1944, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windsor, Canada, 1956. - Vu~kovi} Zvonimir, Spasavawe ameri~kih avijati~ara, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windsor, Canada, 1956. - Vu~kovi} Zvonimir, Prekid sa apologijama, Na{a re~, br. 172-173, jun-jul, London, 1966. - Gr|i} Radmilo, Doprinos Primorskih Hrvata, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windsor, Canada, 1956. 404

- Gr|i} Risto, Op{ta obnova crkvenog `ivota i ustrojstva, Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971. - Danilovi} Ugqe{a, Kriza ustanka u isto~noj Bosni u proqe}e 1942, Isto~na Bosna u NOB-u 1941-1945, Beograd, 1971. - Dvadesetpetogodi{wica ~etni~kog rada, Ju`ni pregled, jun-jul, Skopqe, 1930. - Deakin F. W. D., Prva britanska misija kod Tita (maj-septembar 1943.), Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969. - Deakkin F.W.D., Britanija i Jugoslavija (1939-1945), Jugoslovenski istorijski ~asopis, br. 2, Beograd, 1963. - Dra{kovi} M. Milorad, Lazi} Branko, Omladinski {tab 501 Ravnogorske omladine, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1962. - \elevi} Jak{a, Iz prvih meseci (~etni~kog pokreta), Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - \onovi} J. Du{an, Dokumenta o pomo}i koja je poslata |eneralu Mihailovi}u od strane Velike Britanije, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1959. - \onovi} J. Du{an, Dokumenta, Pomo} u novcu Kraqevske jugoslovenske vlade |eneralu Mihailovi}u, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1960. - \onovi} J. Du{an, Dokumenta, Pomo} u novcu Kraqevske jugoslovenske vlade |eneralu Mihailovi}u, Glasnik SIKD “Wego{„, decembar, Chicago, 1961. - \onovi} Jovan, Veze sa Dra`om Mihailovi}em sa Sredweg i Bliskog Istoka i Severne Afrike, Glasnik SIKD “Wego{”, jul, Chicago, 1958. - \onovi} Jovan, Moje veze sa Dra`om Mihailovi}em sa Sredweg Istoka, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1958. - \onovi} Jovan, Izvje{taji |enerala Mihailovi}a iz kraja 1943. i 1944. godine, Glasnik SIKD “Wego{“, jun, Chicago, 1959. - \onovi} Jovan, Telegrami dra`e Mihailovi}a o engleskim misijama u svom {tabu u engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago, 1960. - \onovi} Jovan, Telegrami Dra`e Mihailovi}a o engleskim misijama u svom {tabu u engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1960. - \onovi} Jovan, Telegrami Dra`e Mihailovi}a o engleskim misijama u svom {tabu u engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago, 1961. - \onovi} Jovan, Od zida pla~a do postojbine faraona, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1962. - \or|evi} Dimitrije, Srbija na po~etku HH veka (1903-1906), Jugoslovenski narodi pred prvi svetski rat, Beograd, 1967. - \uki Svetomir, Iz {ume u emigraciju, Srpska zastava, br. 33-38, decembarmaj, Buenos Aires, 1954/55. - Zelenika Milan, O operacijama u Jugoslaviji aprila 1941. godine, Vojno istorijski glasnik, br. 4, Beograd, 1951. - Ze~evi} Vasilije, Od Podgorice do Gradi{ke, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1961. - Joksimovi} Milorad, Pavle \uri{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, maj, Chicago, 1960. - Jugoslovenska vojska (stare Jugoslavije), Vojna enciklopedija, kw. IV, Beograd, 1961. - Ka{i} Du{an, Srpska crkva u tzv. nezavisnoj Dr`avi Hrvatskoj, Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971. 405

- Ka{i} Du{an, Srpska crkva pod nema~kom okupacijom, Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971. - Kne`evi} L. @ivan, Sovjetski upad u Srbiju 1944, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windzor, Canada, 1956. - Kne`evi} L. Radoje, Jugoslovenska vojska i Dra`a Mihailovi}, Poruka, br. 8, 1. novembar, London, 1952. - Kne`evi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Dra`a Mihailovi}, Poruka, br. 10, 1.februar, London, 1953. - Kne`evi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Dra`a Mihailovi}, Poruka, br. 13, 16. jun, London, 1953. - Kne`evi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Dra`a Mihailovi}, Poruka, br. 18, 1. februar, London, 1954. - Kne`evi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Dra`a Mihailovi}, Poruka, br. 23, 16.oktobar, London, 1954. - Kne`evi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Dra`a Mihailovi}, Poruka, br. 24, 1. novembar, London, 1954. - Kne`evi} L. Radoje, O desetogodi{wici smrti Dra`e Mihailovi}a, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Kne`evi} L. Radoje, Po~eci otpora, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Kne`evi} L. Radoje, Slovo “Z”, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Kne`evi} L. Radoje, Slobodan Jovanovi}, Poruka, januar-mart, London, 1959. - Kqakovi} Vojimir, Pripreme neprijateqa za ~etvrtu ofanzivu gledane po stranim izvorima i neprijateqskim dokumentima, Vojnoistoriski glasnik, br. 2. Beograd, 1951. - Kqakovi} Vojimir, Promjena politike Velike Britanije prema Jugoslaviji u prvoj polovini 1942. godine, Jugoslovenski istoriski ~asopis, br. 3, Beograd, 1969. - Kqakovi} Vojimir, Velika Britanija, Sovjetski Savez i ustanak u Jugoslaviji 1941, Vojnoistoriski glasnik, br. 2, Beograd, 1970. - Kqakovi} Vojimir, Memoari generala Simovi}a i dokumenti 1939-1942, Politika (feqton), 21. avgust-24. novembar, Beograd, 1970. - Kqakovi} Vojimir, Jugoslovenska vlada u emigraciji i Saveznici prema pitawu Hrvatske 1941-1944, ^asopis za suvremenu povijest, br. II-III, Zagreb, 1971. - Kqakovi} Vojimir, Dalmacija u obavije{tenosti i akciji jugoslovenske vlade u emigraciji i Velike Britanije 1941-1942, Zbornik, kw. 2, Split, 1972. - Kova~evi} Branko, Skoko Savo, Junski ustanak u Hercegovini 1941. Istorija radni~kog pokreta, kw. 1, Beograd, 1965. - Lazitch Branko (pseudonim Branislav Strawakovi}), Iz istorije Ravne Gore 1941. Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Lekovi} Mi{o, Planovi Dra`e Mihailovi}a za uni{tewe “partizanske dr`ave” u Zapadnoj Bosni u drugoj polovini 1942. godine, Jugoslovenski istoriski ~asopis, br. 1-2, Beograd, 1966. - Lekovi} Mi{o, Britanske vojne misije na oslobo|enoj teritoriji Crne Gore i jugoisto~ne Bosne (februar-april 1942), Istorijski zapisi, br. 12, Titograd, 1971. - Luburi} Vjekoslav-Maks (pseudonim Domagoj), Bitka na Lijev~e Poqu, Drina, br. 1-3, februar, Madrid, 1955. - Luburi} Vjekoslav-Maks, Otvoreno pismo srpskom generalu Svetomiru \uki}u, Drina, br. 8-12, decembar, Madrid, 1955. - Marjanovi} Jovan, Prilozi istoriji sukoba narodnooslobodila~kog pokreta i ~etnika Dra`e Mihailovi}a u Srbiji 1941. godine, Istorija HH veka, kw. I, Beograd, 1959. 406

- Marjanovi} Jovan, Velika Britanija i narodnooslobodila~ki pokret u Jugoslaviji 1941-1945, Jugoslovenski istoriski ~asopis, br. 2, Beograd, 1963. - Martinovi} Milan, Mukotrpni rad dr-a Krwevi}a za vrijeme rata uLondonu, Hrvatski glas, Winnipeg, Canada, 1955. - Me{kovi} Pavle, Od Bosne do Ravne Gore, Kwiga o Dra`i, kw, I, Windsor, Canada, 1 956. - Me{kovi} Pavle, Na Ravnoj Gori, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Milovanovi} Nikola, Bio sam u Dra`inoj Vrhovnoj komandi, Nin, 20. oktobar-2. mart, Beograd, 1 968/69. - Milovanovi} Nikola, Zavera protiv revolucije, Borba, 23. i 24. oktobar, Beograd, 1970. - Miku` Metod, Pregled razvoja NOB u Sloveniji, kw. I, II, Beograd, 1956. - Milosavqevi} V. Dragoslav, Poznavao sam Dra`inu veli~inu i plemenitost karaktera, Glas Ravne Gore, br. 65-66, jun-jul, London, 1952. - Milosavqevi} V. Dragoslav, Mihailovi} do Ravne Gore, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windsor, Canada, 1956. - Milo{evi} Aleksandar, Golgota, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windsor, Canada, 1956. - Milo{evi} Todor, Uzroci na{e vojni~ke propasti 1942, Glasnik SIKD “Wego{„, decembar, Chicago, 1961. - Novak Karlo, Pokret otpora u Slovena~koj, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Paveli} Ante-Smith, Britanci i Dra`a Mihailovi}, Hrvatska revija, septembar, Buenos Aires, 1957. - Pavlovi} Kosta, Pad Simovi}eve vlade, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1958. - Pavlovi} Kosta, Pad Jovanovi}eve vlade, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1959. - Pavlovi} Kosta, Pad Trifunovi}eve vlade, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1960. - Pavlovi} Kosta, Pad Puri}eve vlade, Glasnik SIKD “Wego{„, jun, Chicago, 1961. - Pajovi} Radoje, Likvidacija crnogorskog ~etni~kog rukovodstva u Ostrogu oktobra 1943. godine, Istorijski zapisi, br. 2, Titograd, 1965. - Pajovi} Radoje, Pokoq muslimana u Sanyaku i dijelu isto~ne Bosne u januaru i februaru 1943. godine, Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969. - Pajovi} Radoje, ^etni~ki pokret i NOP u Crnoj Gori za vrijeme bitke na Sutjesci, Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 969. - Patelin Stanko, Poraz slovena~kog dela Mihailovi}eve “Jugoslovenske vojske u otaybini” u Gr~aricama i na Turjaku, Vojnoistoriski glasnik, br. 6, Beograd, 1962. - Petkovi} Du{an, ^etni~ka radio stanica “Kara|or|e”, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago, 1959. - Petkovi} Du{an, Kako je uspostavqena veza sa |eneralom Mihailovi}em iz Carigrada, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago” 1960. - Petrovi} Vuka{in, Ono {to je prethodilo gra|anskom ratu, Glasnik SIKD “Wego{”, jul, Chicago, 1958. - Petrovi} Dragoqub, ^etni~ka organizacija Koste Pe}anca u okupiranoj Srbiji do po~etka oktobra 1941. godine, Vojnoistoriski glasnik, br. 2, Beograd, 1968. 407

- Piqevi} \or|e, Neke specifi~nosti razvoja ustanka u Hercegovini 1941. Jugoslovenski istorijski ~asopis, br. 3-4, Beograd, 1968. - Plen~a Du{an, Kritika nekih pojava u istoriografiji oslobodila~kog rata i revolucije, Gledi{ta, januar, Beograd, 1965. - Ple}a{ B. Nedjeqko, S mora i vazduha u porobqenu otaybinu, Glasnik SIKD “Wego{„, jun, Chicago, 1960. - Popovi} Vojin, Bugarska vojska u okupiranoj Srbiji (1941-1944), Vojnoistoriski glasnik, br. 3-4, Beograd, 1952. - Popovi} Vojin, Prodor jedinica Glavnog {taba Srbije u isto~nu Srbiju (maj-jul 1944. godine), Vojnoistoriski glasnik, br. 4, Beograd, 1956. - Popovi} Radomir-Rajo, \or|e M. La{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, februar, Chicago, 1959. - Popovi} ^edo, ^etni~ka {kola u Prokupqu, Nova Evropa, kw. XVI, br. 10-11, Zagreb, 26. novembar 1927. - Pribi}evi} Adam, Ideologija Dra`ina pokreta, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windsor, Canada, 1956. - Purkovi} M. A., Dragoqub Mihailovi}-kratka biografija, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Putnik R. Dimitrije, Radio veze sa zemqom u pro{lom ratu, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago, 1961. - Radulovi} Borivoje, Bitka na Neretvi, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1960. Ratkovi} Miodrag, Organizacija isto~ne Srbije, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windsor, Canada, 1956. - Simovi} Du{an, Obja{wewe o ulozi vode}ih li~nosti u dr`avnom udaru od 27. marta 1941, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1962. - Skoko Savo, Neke ~iwenice o levim gre{kama, Hercegovina u NOB, Beograd, 1986. - Slijep~evi} Pero, Na{i dobrovoqci u svetskom ratu, Nova Evropa, kw. XI, br. 17. Zagreb, 11. jun 1935. - Solari} Milenko, Nali~je “Bosanske Golgote” ili kako sam postao pripadnik Srpskog Dobrovoqa~kog Korpusa, Zapisi iz dobrovoqa~ke borbe, br. II, Munchen,1955. - Srpske nacionalne organizacije i zbacivawe Abdul Hamida sa prestola, Ju`ni pregled, br. 1, Skopqe, 1927. - St. S. Tr. D., ^etnici, Vojna enciklopedija, kw. 2, Beograd, 1959. - Stamboli} Slobodan, Okupacija Srbije 1941. godine, Vojnoistoriski glasnik, br. 4, Beograd, 1953. - Stanisavqevi} \uro, Pojava i razvitak ~etni~kog pokreta u Hrvatskoj 1941-1942. godine, Istorija HH veka, kw. IV, Beograd, 1962. - Stojadinovi} M. K., Kako je ka`wavan Dra`a Mihailovi}, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago, 1962. - Tawga Luka, Doga|aji u O~estovu 1941, Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 3, Split, 1981. - Todorovi} J. Borislav, Bele{ke oficira za vezu, Kwiga o Dra`i, kw. I, Windsor, Canada, 1956. - Todorovski Gligor, Srpski konzuli u Makedoniji od Mladoturske revolucije 1908, Glasnik instituta za nacionalnu istoriju, br. 1, Skopqe, 1965. - Topalovi} @ivko, Proma{ene nade, Poruka, 16.decembar, London, 1955. - Topalovi} @ivko, Rastanak sa zemqom, Kwiga o Dra`i, kw. II, Windsor, Canada, 1956. - Trojanovi} Radmilo, Pregovori o primirju s Nema~kom 16. i 17. aprila 1941. godine, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago, 1972. 408

- Hurem Rsim, Poku{aj nekih gra|anskih politi~ara da Bosnu i Hercegovinu izdvoje iz okvira NDH, Godi{wak Dru{tva istori~ara Bosne i Hercegovine, kw. XVI, Sarajevo, 1965. - Hurem Rasim, Koncepcije nekih muslimanskih gra|anskih politi~ara o polo`aju Bosne i Hercegovine od sredine 1943. do kraja 1944. godine, Prilozi, kw. IV, Sarajevo 1968. - Cemovi} Q. Predrag, Od Podgorice do Gradi{ke, Glasnik SIKD “Wego{„, jun, Chicago, 1961. - ^etnici, Mala enciklopedija Prosvete, kw. 2, Beograd, 1959. - ^etni~ka akcija, Sveznawe, kw. I, Zagreb, 1937. - Yelebyi} Milovan, Dejstva na komunikacije u Jugoslaviji od 1. do 7. septembra 1944. godine – Operacija “Ratweek”, Vojnoistorijski glasnik, br. 3, Beograd, 1970. **************** POSEBNA IZDAWA: (na stranim jezicima) - Adamic Louis, My Native Land, New York, 1943. - Adamic Louis, Dolivet Louis, Hanc Josef, Kosanovich N. Sava, Raditsa Bogdan, The battle fo the Balkans, New York, 1943. - Arnez A. John, Slovenia in European Afairs, New York, 1958. - Assman Kurt, Deutsche Schicksalsjahre, Wiesbaden, 1950. - Badoglio Pietro, Italy in Second World War, London, 1948. - Berndt A. und von Wedel,Deutchland im Kampf 1941, Otto Stolberg, Berlin. - Cavalero Ugo, Comando Supermo, Bologna, 1948. - Cervi mario, Storia della guera di Grecia, Milano, 1966. - Churchil Winston, The Grand Allianse, Boston, 1950 - Churchil Winston, Closind the Ring, Boston, 1951. - Churchil Winston, Triumph and Tragedu, Boston,1 953. - Churchil Winston, The Second World War, br. 1-6,Boston, 1948-1953. - Ciano Galeazzo, Cianos Diaru 1930-1943, London,1 947. - Deakin F. W. D., The Embatlled Mountan, New York, 1971. - Dedijer Vladimir, On Military Conventions, Lund, 1961. - Draganich N. Alex, Tito s Promised Land yugoslavia, New Brunswik, 1954. - Fotich Constantin, The War we lost, New York, 1948. - Fricke Gert, Croaten 1941-1944, Freiburg, 1972. - Gorlitz Walter, Der Zweite Weltkrieg 1939-1945, 1, 2, Stuttgart, 1951-1952. - Giusepe Santoro, Laeronautica italiana nella seconda guerra mondiale, volum I, Milano-Roma, 1946. - Gregori} Danilo, So endete Jugoslawien, Leipzig, 1943. - Greiner Helmuth, Die Oberte Wermacht fuhrung 1939-1943, Weisbaden, 1951. - Hagen Walter, Die geheime Front, Zurich, 1950. - Hassel Urlich, The von Hassell Diaries, 1938-1944, London, 1948. - Herzog Robert, Grundzuge der deutschen Besatzungsverwaltung in den ostund sudosteuropaischen Lander wahrend zwiten Weltkrieges, Tubingen, 1955. - Hoptner B. Jacob, Yugoslavia in Crisis, 1934-1941,New York, 1962. - Hor Ladislaus, Broszat Martih, Der Kroatishe Ustascha-Staat 1941-1945, Stuttgart, 1964. - Howard Michael, The Mediterranean Strategy in the Second World War, New York, 1968. 409

- Hubatsch Walter,Hitlers Weisgungen fur die Kreigfuhrung 1939-1945, Franfurt am Main, 1962. - Inks M.James, Eight Bailed Out, New York, 1954. - Yourichitch Evgeeniye, le proces Tito-Mihailovi}, Paris,1950. - Kriegsheim Herbert, Geterant,Getauscht und doch Getreu-Die geheimnisvollen “Brandenburger”, Berlin, 1958. - Lazich Branko, La tragedie General Draja Mihailovitch, Paris, 1946. - Sawence Christie, Irregular Adventure, London, 1946. - Lockhart R. H. Bruce, Comes the Reckoning, London, 1947. - Lederer J. Ivo, Yugoslavia at the Paris Peace Conference: A Studu in Frontier-making, New Haven, 1963. - Maclean Fitzroy, Eastern Approaches, London, 1949. - Maclean Fitzroy, The Heretic, New York, 1957. - Mansfield R. Walter, Marine with the Chetniks, marine Corps Gazette, january, 1946. - Martin David, Ally Betrayed, New York, 1946. - Matl Josef, uber Kollaboration und Resistance in den Sudoststaaten, Das Drite Reich und Europa, Munchen, 1957. - Matloff Maurice, United States Amry in World War II. The War Strategic Planning for Coalition Warfae, 1943-1944, Washington, D. C., 1959. - Mellenthin F. W., Panzer Battles, Norman, Okla., 1956. - Mili}evi} Vladeta, Der Konigsmord von Marseille, Bad Godesberg, 1959. - Neubacher Herman, Sonder-Auftrag Sudost 1940-1945, Musterchmidt-Verlag, Gottingen, 1956. - Ostovi} P. D., The Truth About Yugoslavia, New York, 1952. - Papagos Alexander, The Battle of Grecce, 1940-1941, Atena, 1949. - Paris Edmond, Genocide in Satellite Croatia, 1941-1945, Chicago, (bez godine izdawa). - Poole C. DeWitt, Light on Nazi Foreign Policy, Foreign affaire, october, 1946. - Radulovic Monty, Titos Republic, London, 1948. - Rendel George, The Sword and the Olive,London, 1957. - Rendulic Lothar, Gekampft, Gesieght, Geschlagen, Wels-Heidelberg, 1952. - Rintelen von Enno, Mussolini als Bundesgenosse, Tubingen, 1951. - Roatta Mario, Otto milioni di baionette, Milano, 1946. - Roberts R. Walter, Tito, Mihailovi} and the Allies, 1941-1945, New Brunswik, 1973. - Rossi Fraancesco, Mussolini e lo Stato Maggiore, Roma, 1951. - Rootham Jasper, Miss Fire, London, 1946. - Schmidt-Richberg, Der Endkampf auf dem Balkan, Heidelberg, (bez godine izdawa). - Seitz B. Albert, Mihailovi}: Hoah or Hero? Columbus, 1953. - Settinius R. Edward, Lend-Lease-Weapon for Victory, New York, 1944. - Stimson L. Hery McGerge Budny, On Active Service in Peace and War, New York, 1947. - Sweet-Escott Bickham, Baker Street Irregular, London, 1965. - Tomashevich Jozo, The Chetniks,War and revolution in Yugoslavia, 19411945. Stradford, 1975. - Toynbee Arnold, Toybee Veronica, Survey of International Affaire, 19391946. The Initial Triumph of the Axis, London, 1958. 410

- The Yugoslav national liberation movement, London, 1943. - The war effort of Yugoslavia 1941-1945, Belgrade, (bez godine izdawa). - Trubutes to General Mihailovich, Windsor, Ont., Canada, 1966. - Vucinich S. Wayne, Interwar Yugoslavia, Contemporary Yugoslavia, Berkeley and Los Angeles, 1969. - Vucinich S. Wayne, Nationalism and Communism, Contemprory Yugoslavia, Barkley and Los Angeles, 1969. - Zannssi Giacomo, Guera e catastrofe ditalia, I, II, Roma, 1945. - Warlimont Walter, Im Hauptquartier der deutschen Wermacht 1939-1945, Frankfurt am Main, 1962. - Wedemeyer C. Albert. Wedemeyer Reports, New York, 1958. - Wilson M. W. Henry (Field Marshal Lord Wilson), Eight Yeras Overseas 1939-1947, London, 1950. **************** ^LANCI, RASPRAVE I PRIKAZI: - Adamic Luis, Mihailovitch: Balkan Mistery Man, Saturday Evening Post, no. 19, december 1942. - Adamich V. Zenon, The Royal Yugoslav Navy in World War II, United States Naval Institute, Procedings, april 1963, (bez mjesta izdanja). - Antic Zdenko, Nacional Structure of the Yugoslav Army Leadership, Communist Area, 12. april, New York, 1972. - Assmann Kurt, The Battle of Moscow,Turning of the War,Foreign Affairs, january, 1950. - Bosnitch D.Sava, The Significance of the Soviet Military Intervention in Yugoslavia, 1944-1945 Rewiew, no. 8, London, 1969. - Dedijer Vladimir, Sur Larmistice germano-yugoslave, Revue dhistoire de la deuxiieme guerre mondiale, julliet, Paris, 1956. - Ehrman John,Grand Strategy, V, August 1943-September 1944, History of the Cesond World War, London, 1956. - Harriman H. Helga, Slovenia as an Outpost of the Third Reich, East European quarterlu, june, 1971. - Howard Michael, Grand Strategy, V, August 1942-September 1943, History of th Second World War, London, 1972. - Oppenhiem L., Leuterpacht H., International Law, II, London, 1952. - Leighton M. Richard, OVERLORD Revisited:An Interpretation ofAmerican Strategy in the Europen War, 1942-1944,American Historical Review, june 1963. - Playfair I. S.O. and others, The Mediterranean and Middle East,1-4, History of the Second World War, London, 1954-1966. - Richards Denis, Royal Air Force, 1939-1945, Vol I, The Eifht at Odds, History of the Second World War, London, 1953. - Saunders H. St. George, Royal Air Force,1935-1945, vol. III, The Fight Is Won, History of Second World War, London, 1954. - Woodward Llewellyn Ernst, British-Foreign Policy in the Second World War, 1-3, History of the Second World Wa Series, London, 1970/71.

411

BIQE[KA O AUTORU

Aleksandar Stamatovi} ro|en je 12. februara 1967. godine u Sarajevu. Roditeqi su mu iz Crne Gore, otac iz plemena Zagara~a-Katunska nahija (Stara Crna Gora), a majka iz plemena Drobwaka. Godine 1976, kompletna porodica vra}a se u Crnu Goru i nastawuje u Podgorici, gdje Aleksandar zavr{ava osnovnu i sredwu {kolu (istorijsko-arheolo{ki smjer). Vojni rok odslu`io je 1985/86 godine. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu (odsjek istorija i geografija) u Nik{i}u marta 1991. godine. Magistrirao je na Filozofskom fakultetu (odsek istorija) u Pri{tini decembra 1994. godine. Doktorirao je na Filozofskom fakultetu (odsek istorija) u Beogradu januara 2000. godine. @ivi i radi u Podgorici kao profesor. Honorarni je profesor Bogoslovije Sv. Petra Cetiwskog na Cetiwu, na katedri za op{tu istoriju. Do sada je objavio sqede}e kwige: Polo`aj oficira, podoficira, barjaktara i perjanika Kraqevine Crne Gore izme|u dva svjetska rata, Podgorica, 1995; Kratka istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske 1219-1999. godine sa {ematizmom, Cetiwe, 1999; Istorijske osnove nacionalnog identiteta Crnogoraca 1918-1953, Beograd, 2000. Pored toga autor je nekoliko desetina ~lanaka, feqtona i rasprava istorijskog i politi~kog karaktera, objavqenih u: Stvarawu (Podgorica), Svetigori (Cetiwe), Pokretu (Podgorica), Sjutra (Podgorica), Pobjedi (Podgorica), Danu (Podgorica), Glasu Crnogoraca (Podgorica), Pogledima (Kragujevac), Srpskoj re~i (Beograd) i Velikoj Srbiji (Beograd). 412

SADR@AJ UMJESTO PREDGOVORA............................................................................................ UVOD......................................................................................................................................... PRED KOMUNISTI^KIM SUDOM.................................................................... KO SU ^ETNICI?.......................................................................................................... SLOM........................................................................................................................................ KO JE DRA@A MIHAILOVI]?............................................................................ U SLOMU................................................................................................................................ VO@D TRE]EG SRPSKOG USTANKA................................................................. SARADWA ^ETNIKA I PARTIZANA............................................................ BORBA ^ETNIKA PROTIV OKUPATORA.................................................... SAVEZNICI O ^ETNICIMA I MIHAILOVI]U.............................. BORBA ^ETNIKA SA USTA[AMA I DOMOBRANIMA.................... BORBA ^ETNIKA SA SRPSKIM KVISLINZIMA.............................. JUGOSLOVENSTVO ^ETNI^KOG POKRETA.............................................. RUSOFILSTVO ^ETNI^KOG POKRETA....................................................... KO JE KRIV ZA GRA\ANSKI RAT?..................................................................... PARTIZANSKI ZLO^INI.................................................................................... KRV NA ]IVOTU SVETOG VASILIJA OSTRO[KOG........................... SARADWA PARTIZANA SA WEMCIMA I ITALIJANIMA........ SARADWA PARTIZANA SA USTA[AMA I DOMOBRANIMA........ SARADWA PARTIZANA SA ZELENA[IMA............................................. KAKO JE I ZA[TO TITO DO[AO NA VLAST?........................................ KAKO SU KOMUNISTI FALSIFIKOVALI ISTORIJU?............... ZAKQU^AK......................................................................................................................... CONCLUSION (Zakqu~ak na engleskom jeziku)................................................. SKRA]ENICE................................................................................................................... IZVORI.................................................................................................................................. LITERATURA............................................................................................................

BIQE[KA O AUTORU...................................................................................

5 7 11 44 78 98 106 111 130 151 192 204 228 257 271 .274 311 344 352 356 366 371 382 387 391 395 397

402 414

413

414

415