Ik Potlood

Ik, Potlood Mijn stamboom, zoals verteld aan Leonard E. Read

Heruitgegeven door De Vrijhandelaar: www.vrijhandelaar.nl Vertaald door de Stichting MeerVrijheid: www.meervrijheid.nl September 2006

Voorwoord1 door Milton Friedman winnaar van de Nobelprijs Economie in 1976

Leonard Read’s verrukkelijke essay Ik, Potlood is een ware klassieker geworden, en terecht! Ik ken geen ander literair werk dat zó bondig, overtuigend en effectief de betekenis toelicht van zowel het begrip Onzichtbare Hand (de mogelijkheid van samenwerking zonder dwang) van Adam Smith, als van de nadruk die Friedrich Hayek legt op het belang van “verspreide kennis” en de rol van het marktmechanisme in het communiceren van informatie die “individuen de wenselijke dingen laat doen zonder dat iemand hun hoeft te vertellen wat ze moeten doen”. Om de kracht van het marktmechanisme te illustreren, hebben wij2 Leonards essay gebruikt in zowel onze televisieshow Free to choose3 als in het begeleidende boek met dezelfde titel. We gaven een samenvatting van het essay waarbij we opmerkten: “Niemand van de duizenden personen die betrokken zijn bij het produceren van het potlood voerde zijn taak uit omdat hij een potlood wilde. Sommigen van hen hadden nooit een potlood gezien, en zouden niet weten waar zo’n ding voor dient. Iedereen zag zijn bijdrage als een manier om de goederen en diensten te verkrijgen die hij wilde; goederen en diensten die wij op onze beurt weer produceerden om juist het potlood te verkrijgen dat wij wilden hebben. Telkens als we naar de winkel gaan om een potlood te kopen, ruilen we een klein beetje van ònze diensten voor de oneindig kleine hoeveelheid diensten dat elk van al die duizenden personen bijdroeg aan de productie van het potlood. Het is zelfs nog verbazingwekkender dat het potlood überhaupt ooit tot stand gekomen is. Niemand gaf vanuit een centrale commandotoren orders aan deze duizenden mensen. Geen militaire politie dwong de niet-gegeven orders af. De mensen die bij de totstandkoming van het potlood betrokken waren, leefden in vele 1

Bij de Amerikaanse uitgave van I, Pencil door The Foundation of Economic Education, mei 1998. Zie ook hun informatieve website www.fee.org. 2 Toelichting Vrijhandelaar: Milton Friedman én zijn vrouw 3 Toelichting Vrijhandelaar: geruchtmakende pro-kapitalistische televisieserie uit 1980; anno 2006 op internet te vinden op o.a. http://video.google.com/videoplay?docid=2142885719149002801&q=The+Power+of+the+Market

landen, spraken verschillende talen, waren aanhangers van uiteenlopende religies, kunnen elkaar zelfs wel haten; en toch had geen van deze onderlinge verschillen tot gevolg dat ze niet met elkaar samenwerkten om een potlood te produceren. Hoe kon dat überhaupt? Adam Smith gaf 200 jaar geleden het antwoord.” Ik, Potlood is een typisch geesteskind van Leonard Read: fantasierijk, eenvoudig maar toch subtiel. Het ademt de liefde voor vrijheid die alles doordrenkte wat Leonard deed of schreef. Net zomin als in de rest van zijn werk, probeerde hij mensen niet voor te schrijven wat ze moesten doen of hoe ze zich moesten gedragen. Hij probeerde eenvoudigweg het begrip te vergroten dat individuen hebben over zichzelf en over de wereld waarin ze leven. Dat was zijn basishouding, en daaraan bleef hij ook consequent vasthouden gedurende zijn lange termijn in dienst van de publieke zaak – maar niet publieke zaak in de betekenis van overheidsdienst! Hoe groot de druk ook was, hij bleef trouw aan zijn principes, die hij weigerde overboord te gooien. Dat was de reden waarom hij zo effectief was in overleven in het begin van zijn loopbaan, en vervolgens in het promoten van het basale idee dat menselijke vrijheid noodzakelijkerwijs uitgaat van privé-eigendom, vrije concurrentie en een sterk gereduceerde overheid.

Milton Friedman

Ik, Potlood door Leonard E. Read Ik ben een potlood - een gewoon houten potlood, waar alle jongens en meisjes en volwassenen bekend mee zijn. Schrijven is zowel mijn roeping als mijn beroep; het is alles wat ik doe. Je vraagt je misschien af waarom ik mijn genealogie zou schijven. Wel, om te beginnen is mijn verhaal interessant. En daarnaast ben ik een mysterie - een groter mysterie dan een boom of een zonsondergang of zelfs een bliksemflits. Maar helaas wordt mijn bestaan vanzelfsprekend gevonden door degenen die mij gebruiken, alsof ik maar een kleine toevalligheid zou zijn, zonder achtergrond. Deze hooghartige mentaliteit degradeert mij tot het niveau van het alledaagse. Dit is het soort vreselijke dwaling waarin de mensheid zich niet langer kan bevinden zonder gevaar te lopen. Want, zoals de wijze G. K. Chesterton opmerkte, "We gaan teloor vanwege het verlangen naar wonderen, niet vanwege het gebrek aan wonderen." Ook al lijk ik, Potlood, simpel te zijn, toch verdien ik jouw verwondering en verbazing, een bewering die ik zal proberen te bewijzen. In feite kun je, als je mij begrijpt - nee, dat is te veel gevraagd van iemand - als je je bewust kunt worden van het wonder dat ik vertegenwoordig, dan kun je de vrijheid redden die de mensheid helaas zo aan het verliezen is. Ik heb een wijze les die ik moet vertellen. En ik vertel deze les beter dan een auto of een vliegtuig of een mechanische afwasmachine omdat ik - wel, omdat ik zo simpel lijk te zijn. Simpel? En toch weet geen enkele persoon op de wereld hoe ik gemaakt moet worden. Dat klinkt ongelooflijk, nietwaar? Vooral als je beseft dat er ieder jaar ongeveer anderhalf miljard van mij in Amerika gemaakt worden. Neem me in je handen en bekijk mij. Wat zie je? Op het eerste gezicht niet zoveel - er is een beetje hout, een beetje lak, het gedrukte opschrift, de grafietstaaf, een beetje metaal, en een gum.

Ontelbare voorgangers Net zoals je niet je stamboom erg ver kunt achterhalen, zo is het onmogelijk voor mij om al mijn voorgangers te benoemen en uit te leggen. Maar ik wil zoveel over hen vertellen, om je een indruk te geven van de rijkdom en complexiteit van mijn achtergrond.

Mijn stamboom begint met wat in feite een boom is, een ceder met rechte draad die groeit in Noord-Californië en Oregon. Stel je nu alle zagen en vrachtwagens en touwen en talloze andere gereedschappen voor die gebruikt worden bij het oogsten en verplaatsen van het cederhout naar het treinstation. Denk aan alle personen en ontelbare vaardigheden die nodig waren voor de vervaardiging ervan: het delven van de erts, het maken van staal en het verfijnen ervan tot zagen, bijlen, motoren: het groeien van hennep en alle benodigde bewerkingsfases daarna om er dik en sterk touw van te maken; de houthakkerskampen met hun bedden en lunchruimtes, de keuken en het produceren van al het voedsel. Warempel, onnoemlijke duizenden mensen hebben bijgedragen aan iedere kop koffie die de houthakkers drinken! De houtblokken worden verstuurd naar een houtmolen in San Leandro, Californië. Kun je je alle individuen voorstellen die goederenwagens en rails en treinmotoren maken en die alle communicatiesystemen daarvan installeren? Deze legioenen behoren tot mijn voorgangers. Beschouw de houtzagerij. De cederblokken worden in kleine, potloodvormige latjes gesneden die minder dan een centimeter in dikte zijn. Deze worden geëest4, en dan gekleurd om dezelfde reden dat vrouwen rouge op hun gezichten smeren. Mensen willen dat ik er mooi uitzie, niet bleekwit. De stokjes worden in de was gedoopt en opnieuw geëest. Hoeveel vaardigheden waren er nodig voor het maken van de verf en de eest, voor het leveren van de hitte, het licht en het vermogen, de lopende-banden, de motoren en alle andere dingen die een zagerij nodig heeft? Schoonmakers in de zagerij zijn mijn voorganger? Jazeker, en ook de mensen die het beton hebben gestort voor de dam van een waterenergiecentrale van de Pacific Gas & Electric Company die de energie van de zagerij levert! Vergeet ook niet de huidige en verre voorouders die hebben meegeholpen om zestig vrachtwagens vol met latjes door het hele land te vervoeren. Zodra we in de potloodfabriek zijn - $4.000.000 aan machinerie en vastgoed, allemaal kapitaal dat is vergaard door mijn zuinige en spaarzame ouders - krijgt ieder latje acht groeven door een complexe machine, en daarna legt een andere machine lood in iedere tweede latje, past lijm toe en plaatst er een ander latje bovenop - een soort loden boterham, als het ware. Zeven broers en ik zijn mechanisch uitgesneden uit deze houten sandwich.

4

eesten = drogen op een verhitte vloer

Mijn "lood" zelf - dat trouwens helemaal geen lood bevat - is complex. Het grafiet wordt gewonnen in Ceylon. Denk aan die mijnwerkers, en aan hen die hun vele hulpmiddelen maken, en aan de makers van de papieren zakken waarin het grafiet wordt verscheept, en aan hen die de touwtjes maken die de zakken vastbinden, en aan hen die ze op schepen laden, en aan hen die de schepen maken. Zelfs de bewakers van de vuurtorens langs de route hebben bijgedragen aan mijn geboorte - en de havenloodsen. Het grafiet wordt gemengd met klei uit Mississippi waarin ammoniumhydroxide wordt gebruikt in het zuiveringsproces. Dan worden natmakende stoffen toegevoegd zoals met zwavel bewerkt kaarsvet - dierlijke vetten die chemisch gereageerd hebben met zwavelzuur. Nadat ze door talloze machines zijn gegaan, verschijnt het mengsel als eindeloze uitwerpingen - als uit een worstenmaler - in de juiste maat gesneden, gedroogd, en gedurende enkele uren gebakken op 1050 graden Celsius. Om de sterkte en gladheid te verbeteren, wordt het lood dan behandeld met een heet mengsel met daarin candelillawas uit Mexico, parrafinewas, en gehydrogeneerde natuurlijk vetten. Mijn ceder ontvangt zes lagen lak. Ken jij alle ingrediënten van lak? Wie had gedacht dat de telers van ricinuszaden en de verfijners van ricinusolie er aan bijdragen? Want dat doen ze wel. Warempel, zelfs de processen waarmee de lak wordt omgezet in een mooie gele tint, vereisen de vaardigheden van meer personen dan men kan tellen! Bekijk het label. Dat is een laag die gevormd wordt door hitte toe te passen op koolstofpoeder gemengd met hars. Hoe maak je hars, en vertel eens, wat is koolstofpoeder precies? Mijn stukje metaal - de ring - is van messing. Denk aan alle personen die zink en koper delven en die de vaardigheden hebben om glanzende messingplaten te maken uit deze natuurproducten. Die zwarte stroken op mijn ring zijn van zwart koper. Wat is zwart koper er hoe wordt het toegepast? Het complete verhaal waarom het midden van mijn ring geen zwarte nikkel heeft zou pagina's vereisen om uit te leggen. Dan is er mijn mooiste aspect, door kenners op onelegante wijze de "gum" genoemd, het deel dat de mens gebruik om de fouten uit te wissen die men met mij maakt. Een ingrediënt genaamd "factice" is datgene wat voor de gumwerking zorgt. Het is een rubberachtig product dat gemaakt wordt door koolzaadolie uit Indonesië te laten reageren met zwavelchloride. Rubber, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, is alleen voor de binding. Dan zijn er nog vele

vulkaniserende en reactieversnellende stoffen. De puimsteen komt uit Italië, en het pigment dat de "gom" zijn kleur geeft is cadmiumsulfide.

Niemand heeft het totaaloverzicht Zou iemand mijn eerdere opmerking, namelijk dat niemand ter wereld weet hoe ik gemaakt moet worden, in twijfel willen trekken? Eigenlijk hebben miljoenen mensen bijgedragen aan mijn totstandkoming, en geen van hen weet meer dan zelfs een klein aantal anderen. Nu zou je kunnen zeggen dat ik te ver ga wanneer ik een koffieboon in Brazilië en voedseltelers ergens anders in mijn ontstaansgeschiedenis opneem; dat dit een extreem standpunt is. Ik blijf bij mijn standpunt. Er is geen enkele persoon onder al deze miljoenen, waaronder de directeur van de potlodenfabriek, die meer dan een klein, minuscuul deel in de kennis bijdraagt. Wat kennis betreft: het enige verschil tussen de grafietmijnwerker in Ceylon en de houthakker in Oregon betreft het soort kennis. Noch de mijnwerker noch de houthakker kan worden weggelaten, netzomin als de scheikundige in de fabriek en de arbeider in het petroleumveld dat kunnen worden - aangezien paraffine een bijproduct van petroleum is. Het is ongelooflijk: noch de arbeider in het olieveld, noch de scheikundige, noch de grafietmijnwerker of kleimijnwerker, noch iemand die schepen of treinen of vrachtwagens bestuurt of maakt, noch iemand die de machine bestuurt die de ribbel in mijn stukje metaal maakt, noch de directeur van het bedrijf verricht zijn arbeid omdat hij mij wil hebben. Elk van hen heeft een kleinere behoefte aan mij dan bijvoorbeeld een kind op de basisschool. Inderdaad, er zullen sommigen in deze grote menigte zijn, die nooit een potlood gezien hebben, en die al evenmin weten hoe er eentje te gebruiken. Hun motivatie is niet gelegen in mij als Potlood. Misschien werkt het ongeveer als volgt: elk van deze miljoenen weet dat hij een heel klein beetje kennis kan ruilen voor de goederen en de diensten die hij nodig heeft of wil hebben. Ik hoef daar niet noodzakelijkerwijs toe te behoren.

Geen “Grote Planner” Er is een feit dat nog ongelooflijker is: de afwezigheid van een grote planner, van iemand die onder dwang deze ontelbare handelingen stuurt die mij in het leven roepen. Geen spoor van zo’n persoon kan worden gevonden. In plaats daarvan vinden we de werking van de

Onzichtbare Hand. Dit is het mysterie waarnaar ik eerder verwees. Het wordt wel eens gezegd: "Alleen God kan een boom maken”. Wie kan het daar niet mee eens zijn? Is het niet omdat we beseffen dat we er zelf geen zouden kunnen maken? Kunnen we een boom zelfs maar omschrijven? Dat kunnen we niet, behalve in de meest oppervlakkige termen. We kunnen bijvoorbeeld zeggen dat een bepaalde moleculaire configuratie zich manifesteert als een boom. Maar bestaat er een planner onder de mensen, die de voortdurende veranderingen die plaats vinden in het leven van een boom zou kunnen vastleggen, laat staan sturen? Zo’n prestatie is volkomen ondenkbaar! Ik, Potlood, ben een complexe combinatie van wonderen: een boom, zink, koper, grafiet, enzovoort. Maar bij deze wonderen die in de natuur te vinden zijn, is een nog ongelooflijker wonder toegevoegd: het samenspel van creatieve menselijke energieën - miljoenen van kleine stukjes kennis die natuurlijk en spontaan samenwerken in antwoord op menselijke verlangens en behoeftes en in de volledige afwezigheid van een menselijke grote planner! Aangezien alleen God een boom kan maken, houd ik vol dat alleen God mij zou kunnen maken. De mens kan net zomin deze miljoen stukjes kennis sturen om mij tot leven te wekken, als hij moleculen bij elkaar kan stoppen om een boom te maken. Het bovenstaande is wat ik bedoelde toen ik schreef: "als je je bewust kunt worden van het wonder dat ik vertegenwoordig, dan kun je de vrijheid redden die de mensheid helaas zo aan het verliezen is." Want als je beseft dat deze beetjes kennis zich natuurlijkerwijs, ja zelfs automatisch, rangschikken in creatieve en productieve patronen, in antwoord op menselijke behoeftes en verlangens, in de afwezigheid van overheidsplanning of elke andere vorm van planning - dan zul je een absoluut essentieel ingrediënt bezitten voor vrijheid: een vertrouwen in vrije mensen. Vrijheid is onmogelijk zonder dit vertrouwen. Zodra de overheid een monopolie heeft gekregen op een creatieve activiteit, zoals bijvoorbeeld het bezorgen van post, gaan de meeste mensen geloven dat de post niet efficiënt geleverd zou kunnen worden door mensen die vrij kunnen handelen. De reden daarvoor is erin gelegen dat iedereen beseft dat hij zelf niet weet hoe hij alle dingen moet doen voor het bezorgen van post. Hij beseft ook dat geen ander individu het zou kunnen doen. Deze veronderstellingen zijn juist. Geen enkel individu bezit genoeg kennis om alle post in een land te bezorgen, netzomin als één individu genoeg kennis bezit om een

potlood te maken. Welnu, zonder vertrouwen in vrije mensen - in de onwetendheid dat miljoenen van kleine stukjes kennis op natuurlijke en wonderbaarlijke wijze zich zouden vormen en samenwerken om deze behoefte te vervullen - kan het individu niets anders doen dan de conclusie trekken dat de post alleen kan worden bezorgd door de "grote planning" van de overheid.

Bewijzen genoeg Als ik, Potlood, het enige voorwerp was dat zou kunnen aantonen wat mannen en vrouwen kunnen bereiken wanneer ze vrij zijn om iets uit te proberen, dan zouden degenen met weinig vertrouwen een redelijk standpunt hebben. Er is echter bewijs genoeg: het zit om ons heen en aan iedere hand. Het bezorgen van post is ontzettend simpel vergeleken met bijvoorbeeld het maken van een auto of een rekenmachine of een maaidorser of een freesbank of honderdduizend andere dingen. Bezorging? Wel, op die gebieden waar mensen vrij zijn geweest om dingen uit te proberen, bezorgen ze de menselijke stem in minder dan één seconde: ze bezorgen een gebeurtenis visueel en in beweging naar het huis van iedere persoon op het moment dat de gebeurtenis plaatsvindt; ze bezorgen 150 passagiers van Seattle naar Baltimore in minder dan vier uur; ze bezorgen gas van Texas naar je eigen fornuis of kachel in New York voor ongelooflijk lage prijzen en zonder subsidies; ze bezorgen iedereen olie van de Perzische Golf naar onze oostelijke kust - naar de andere kant van de wereld - voor minder geld dan de overheid vraagt voor het leveren van een 28-gram brief naar de overkant van de straat! De les die ik wil overbrengen is deze: laat alle creatieve energieën ongehinderd hun werk doen! Sta simpelweg de maatschappij toe om zich te organiseren in harmonie met deze les. Laat het wettelijke orgaan van de maatschappij alle obstakels verwijderen zoveel als het kan. Laat alle creatieve kennis vrij om te vloeien. Heb vertrouwen dat vrije mannen en vrouwen gehoor zullen geven aan de Onzichtbare Hand. Dit vertrouwen zal worden bevestigd. Ik, Potlood, hoe simpel ik ook ben, bied het wonder van mijn eigen bestaan aan als bewijs dat dit een praktisch vertrouwen is, net zo praktisch als de zon, de regen, een cederboom, de goede aarde.

Leonard Read December 1958

Het essay Een opmerkelijk essay van Leonard Read over één van de eenvoudigste producten die we gebruiken: het potlood. Door te kijken naar alle industrieën, alle mensen, en alle gebieden die betrokken zijn bij de totstandkoming van zo’n simpel en goedkoop gebruiksvoorwerp, krijgen we een mooie kijk op globalisering in de praktijk. Niemand weet hoe een potlood gemaakt wordt. Uit de wisselwerking tussen miljoenen mensen die allemaal een kleine bijdrage in kennis en productie leveren, ontstaat zonder centrale planner het handige product dat we dagelijks gebruiken. De schrijver De auteur, Leonard E. Read (1898-1983), richtte in 1946 de Foundation for Economic Education op en was tot zijn dood de president van de FEE (zie ook www.fee.org). I, pencil is zijn beroemdste essay, en het verscheen voor het eerst in het december 1958 nummer van The Freeman.

De Vrijhandelaar De Vrijhandelaar is een initiatief om in de Nederlandse en Vlaamse gemeenschap • aandacht te vragen voor de economische en morele meerwaarde van vrijhandel; • deugden als ondernemerschap en persoonlijke verantwoordelijkheid op de agenda zetten; • randvoorwaarden voor deze deugden bespreekbaar te maken: levensbeschouwelijke kaders die eigendomsrecht, wederzijds respect en persoonlijke groei stimuleren. De Vrijhandelaar is te vinden op www.vrijhandelaar.nl