Hinugpong Nga Sugilanon Sa Hiligaynon

BABAE

ni Ali F. Bedano Hinukas ni Agnes ang ba-ba sang lapsag gikan sa iya dughan. Nagakatulog na ini. Mahinay ang iya pagginhawa, mahinay ang pag-ignok sang iya dughan. Makadali anay nga gintamdan ni Agnes ang dagway sang bata bag-o niya ini ibutang sa banig sa salog. Mailom-ilom, guapo, mataas ang ilong, manipis ang bibig, madabong ang buhok. Maathag nga magkaanggid gid kay Crisanto. Sang isa ka adlaw, madumdoman ni Agnes liwat, nagkitaay sila ni Crisanto sa merkado sa banwa. Nagdalikat sia sadto sa paglibog sang mga ulotanon; apat-apat, monggo, gabi kag balatong. Talagsa man lang sia nagabaligya kag maathag sa nawong ni Crisanto nga wala sini ginapaabot ang ila nga pagkitaay. Hagyon ini nga matalikod, apang tinawag gid niya. Bumalikid ang lalake. Nagkurisong. May bigote. Guapo. Naka-t-syirt sang may raya nga itom kag puti. Kag wala na sia makahulat pa. Pasabnit nga humambal. Wala niya ginbaliha nga may mga dulonggan nga nagapamati, mga mata nga nagatan-aw, mga bibig nga nagayuhom sing mayagutaon. "Wala ka gid makabisita kay Boy." "Sin-o nga Boy?" Pamangkot ni Crisanto sing maakigon. "Sin-o pa kundi ang anak naton. Ang bata mo sa akon." Tama ka hilmonon sang pagpalamula ni Crisanto. Nagpanghilawhilaw. Indi mahim-os nga ginapalibot ang panulok sa mga nagatalamod. Polis si Crisanto sa banwa; may asawa na kag lima ka bilog nga kabataan, tatlo ang lalake, duha ang babae. "Buang ini siguro nga babae, ay," kulomuron ni Crisanto kag tumalikod. "Nagamasakit si Boy," paaman niya, "Ginahilanat." Madali nga nangindulaan si Crisanto sa mga bumalakal nga nagaginutok. Hinulog niya ang iya nawong sa mga balaligyaon-monggo sa kalalaw, hantal sang apat-apat sa isa ka pamusod sang pamantalaan nga ginhapin niya sa hublas kag mahigko nga baldosa, gabi kag kinusipad nga balatong. Makadali man lang. Pagkatapos, pinukwat niya ang iya guya, mahigko kag nagasagsag nga mga pisngi, mamingaw nga mga mata, gumon nga buhok nga nagasinambud-sambod sa kada paghuyop sang hangin. Nagsumalangay ang panulok nila sang isa man ka babae nga tindera sa iya atubangan. Una nga linikaw sang tindera ang iya panulok. Sia ang nakabatyag sing kahuya. Nahibal-an niya paagi sa bibi sang iya mga mata nga nagatulok sa iya sing mayagutaon ang iban nga mga tao, apang wala niya ginbaliha. Pumadayon sia sa pag-agda sa mga bumalakal sang iya baligya. Ang mas importante para sa iya amo ang diutay nga "negosyo" agod mabuhi. Kag bag-o mag-udto, naubos ang iya inogbaligya. May P2.65 sia nga nahigot sa isa ka pamusod sang iya patadyong. Pumaoli sia. Naabtan niya ang iya

lapsag nga nagatalabiris ang mga luha sa sabak sang iya magulang nga bata, si Sali, nga nagapanuigon pa lang sing anom ka tuig. Sang pista sang nagligad nga tuig sang magkitaay sanday Agnes kag Crisanto. Ara si Agnes sa kilid sang basketbol kort sa plasa, nagatan-aw sang ginapasundayag nga mga saot, sang mabatyagan niya ang pagsagid ni Crisanto sang iya likod. Tinangla niya, kag halos nasapding ni Agnes ang sag-ang ni Crisanto sa iya buhok. Masadya ang palaguaon. Ginakunyag si Agnes. Matunod ang iya nga kaladlawon. Nabatyagan niya nga amat-amat nga pag-iping pa gid sang polis sa iya tubtob lubos na nga nagasagid-anay ang tiyan sang lalake ka gang iya likod. Nabatyagan niya angpanalaytay sang kaalabaab gikan sa dughan ni Crisanto, ang madalom nga pagginhawa sini sa iya buhok. Lumatay ang isa ka sahi sang kainit sa kaugatan niya sa iya dughan, kag samtang wala naman nagahalin ang iya panulok sa palaguaon, kag wala mag-untat ang iya nga kaladlawon, amat-amat nga nagdalom ang tagsa niya ka pagginhawa, tubtob sang ulihi daw sa ginasagnoy na sia sang isa ka sahi sang alimpulos. Nagapot ang lalake sa matimbang niya nga abaga. Wala na sila sa basketbol kort kundi sa kilid na sang eskuelahan nga elementarya. Masanag ang kalangitan, may bituon. Mabugnaw ang paghuyop sang hangin apang wala sapayan sini, kainit ang iya nabatyagan. Mainit ang mga palad ni Crisanto sa iya abaga. Dinuon sang lalake ang iya sini ng bibig sa iya liog, lumatay ang mga tudlu sini sa iya likod. Sa pamuno mahinay, apang sang ulihi nagsaku, nagapamuklas. " Agnes ," sang nasabat niya sang ulihi sang pamangkoton sia ni Crisanto sang iya ngalan. " Agnes ." Sulit ni Crisanto. May kadalom ang tingog sang lalake. Kinuha sini ang isa ka kamot gikan sa iya liog. Tumindog. Sa tunga sang alumiraw nga kasanag, namasnahan lang niya ang daku kag mabukod nga lawas ni Crisanto, nagabarakang sa iya atubangan, nagatamod sa iya kahimtangan. " Magtindog ka na ." Tumindog sia. Gintapihan ang palda sang nagpilit nga mga dahondahon sang sagbot. Nagatikang na si Crisanto palayo. Sumonod sia. " Sa diin ang inyo ?" Pamangkot ni Crisanto. " Sa Sta. Magdalena ." " Sa krosing ?" " Huo ." " Gusto mo kadtoan ko ikaw didto pirme-pirme ?" Bumoyot sia sa kamot ni Crisanto. Umapiip. Nagahinampot na sila sa kasanag gikan sa isa ka poste sang suga sa atubangan sang eskuelahan. Pumondo si Crisanto. " Mag-una ka na lang ." Nagpang-alang-alang sia. Mahinay nga tiniklod sia sang polis. " Siling ko mag-una ka na lang. May himuon pa ako diri ." Sumonod sia. May isa ka sahi sang kusog ang tingog ni Crisanto bisan matuod nga indi matigdas ini, ukon ang kusog daw naghalin gikan sa bugos niya nga pagkatao. Sang nagahinampot na sia sa sanag, binalikid niya

si Crisanto. Wala na ini. Matuod sa iya ginhambal, gintultol ni Crisanto ang ginapuy-an niya. Nagaisahanon sia luas kay Sali nga wala pa sing buot. Mangingisda ang amay ni Sali. Umopod sa isa ka basing nga nagpa-Palawan. Wala na makabalik ni makasulat sa sulod sang tatlo na ka tuig. Nalipdan sang isa ka madabong nga puongpuong sang kasagingan ang payagpayag niya. Sa likod sang iya payagpayag, isa ka latagon. Madabong ng latagon. Makatlo ukon makap-at nga nagbisita si Crisanto sa iya. Kon kaisa, hapon nagaabot kag gab-i na nagapauli. Kon kaisa, sa tunga-tunga sang aga kag udto na nagapauli. Sa tagsubong nga kahigayonan, ginasugo niya si Sali nga magkadto sa lola sini sa tabok sang suba agod maghampang sa mga pakaisahan. Gani may kahigayonan sila sang polis nga magkaugalingon. Isa ka masupog nga kahagugma si Crisanto. Huo, gugma ang pagpati niya sa ila kaangtanan. Ang tanan nga kainit, paghigugma. Tubtob nga nagdala sia. Magaapat na ka bulan ang iya pagdala sang mabalitaan niya nga nagpa-siyudad si Crisanto. Kon ano ang ginbuhat didto, wala sia makahibalo. Kag liwat sila nga nagkitaay matapos ang malawig nga panahon, kahapon sing hapon sa merkado. Apang daku ang ginbalhin ni Crisanto. Kinuom niya ang aligutgot sa kaugalingon. Karon, nagatipon na ang kadulom. Paagi sa isa ka tukod-tukod nga bintana, nakit-an ni Agnes ang garhom sang mga butang sa iya palibot: garhom sang mga dahon sang saging, mga puno, kag wala niya malikawi ang pagpasiplat sa isa ka tuman-kalinghod nga bulig sang saging. Tinawag ni Agnes ang bata, si Sali, agod nga magtig-ang. Makaduha. Makatlo. Wala sing may nagsabat. Akig nga tumindog si Agnes. Pabuklas nga kinuha ang tukod nga bentana. Lumagapak gid ang bentana sa dingding sang payagpayag. Nakabugtaw ang ginahilanat nga lapsag. Humibi. Kumawas gikan sa mga bibig ni Agnes ang nagaasod-asod nga buyayaw. Lumigid sia sa kilid sang lapsag kag sinungsong liwat ang wala mataboni nga dughan niya sa ba-ba sini. Ahat nga naghipos ang bata. Nagtil-oktil-ok, apang wala sapayan sini, sige man gihapon ang pagsungsong ni Agnes sang iya dughan sa ba-ba sini. Nabatyagan ni Agnes sa iya braso nga nagsag-id sa nawong sang lapsag, ang mataas nga init sang lawas sini. Hinali nga sumongaw liwat ang aligutgot kag paghinakit sa dughan ni Agnes. Liwat niya nga nadumdoman si Crisanto. Si Brando nga iya bana. Diin na si Brando? Sa Palawan pa ayhan? May asawa na bala ato? Lilintian nga Brando! Lilintian nga Crisanto! Lilintian nga pangabuhi!! "Sali!! Sali!! Liwat nga gumoob ang tingog ni Agnes. "Sali!! Diin ka na nga maldita ka! Madakpan ta gani karon. may imo ka gid. Panitan ko gid inang guya mo. Sali!" Tinak-an sa pagtawag si Agnes. Bumolos ang kalinong. Kulas-kulas sang mga dahon sang saging sa gwa ang mabatian samtang ginaagyan

sang dupoydupoy. Kulas-kulas sang gabok nga mga nahot sang atop nga kogon. Nataktak ang isa ka nahot sang atop nga kogon sa nawong ni Agnes. Napiyong niya ang mga mata sang hinali tumibsok ang hilamon sa puno sang iya ilong. Hangin, kulas-kulas sang mga dahon, hangin sa kahaponanon. Binuslan sang kapung-aw ang nagasugong nga balatyagon ni Agnes. Namati sia sa mga malum-ok nga tingog sang kahaponanon. Piniyong niya ang iya mga mata. Nabatyagan niya ang paghapdi sini. Ayhan natulog-piyongan si Agnes, apang nakamaradmad sia sa isa ka tingog. Tingog sang lalake nga nagapanawag gikan sa idalom. Makadali anay nga namatyag si Agnes. Bag-ohanon sa iya palamatin-an ang tingog. Wala pa gid niya mabatii ini halin sang una. Madalom ang tingog, may kahagnop. May kapinasahi nga tingog sa iya palamatin-an. Bumangon si Agnes gikan sa paghigda sa mabugnaw nga salog. Nadeparahan niya nga madulom na gali ang sulod sang iya payagpayag. Wala sing suga. Kinarapkap anay niya ang kingke sa isa ka pamusod. Ang posporo sa balayan. Apang mamag-an ang posporo. Wala sing unod. Binuksan na lamang niya ang gubaon nga puertahan. "Maayong gab-i, 'Day," siling sang tingog gikan sa idalom. Gikan sa kamot sang lalake nakita ni Agnes ang nagaigpat nga baga sa punta sang sigarilyo. Ginsiplat niya ang lalake. Apang wala sia sing may namurotan luas sa maarumiraw nga garhom sini. Kasarangan ang kadakuon sang lalake. Wala magsabat si Agnes. Nagyuhom sia apang isa ka yuhom nga wala sing kapuslanan sa tunga sang subong sadto nga kadulom. Nakita niya nga ang lalake umabanse sa kunsaran sang diutay nga hagdanan. Tinungtong ang isa ka tiil sa panguna nga halintang. Nagsulosid-ing sa sulod sang payag-payag. Karon ang isa ka kamot ni Agnes nagahamboy na sa kilid sang puertahan samtang ang isa naman ara nayon sa iya tiyan, hagyon nga magabatak kag nagakumos sang mga piniluan sang palda ayon sa iya hawak. "Mamangkot ako kuntani, 'Day, kon nakilala mo diri si Tyo Anchong. Anchong Lipis," hambal sang lalake. "A, siguro si Tyo Anchong ni Mayang." "Huo." "A, ti ang ila daw didto bala nayon sa ilaya." "Mga pila ang kalayuon?" "Singko kilometros." "Indi na mag-agi sa kalsada?" Kag hinaboy sang tao ang sigarilyo. "Panglaktod ka na lang sa suba dira nayon sa unhan, dason sa bukid kag kapatagan. Pulopamangkot ka lang, e. Maayo kuntani kon may nagadul-ong sa imo. Isahanon ka lang?" "Halin pa ako sa siyudad. May alareglohon kuntani kami ni Anchong. Natungod sa duta niya. Salamat gid, 'Day, ari na ako." Humana nga matalikod ang lalake kag sang makit-an ini ni Agnes daw subong sang

tinuhil sang dagom ang iya kasingkasing. "Indi ka lang anay maghapit, sir?" Dumolog ang lalake. "Maderetso na lang ako. Ay, puede ba, 'Day, makapangayo anay sang tubi? Basi bala karon kon maalang-alangan ako sa dalan." Hagyon nga umisol si Agnes. "Saka diri anay, sir." Madulom na ang sulod sang payagpayag. Sumiding ang lalake sa ganhaan. Hinamboy sini ang duha ka butkon sa kataposan nga halintang sang hagdanan. "Pasensya ka na lang, sir. Dali lang anay kay sindihan ko pa ang kingke," ang binutig ni Agnes. Kumoha ang lalake sang iya posporo sa bulsa sang iya kamisadentro. Kumodlit sang isa ka palito. Makadali nga sumanag bisan nga arumiraw ang sa sulod nayon sang payagpayag. Pinalong sang nagdapya nga hangin ang mahina na nga kalayo sang palito. "Ari, 'Day, ang posporo ho. Daw sa mabudlay dira sa imo. Dal-a diri abi ang kingke mo." "Indi gid man." Sumaka na ang lalake sa hagdanan. Pumongko sa nauna nga halintang. Tinanghol sa iya ni Agnes ang kingke. Sinindihan niya ini. "Wala na gali unod ang kaha sang posporo ko," siling ni Agnes. Liwat nga humoyop ang hangin kag napatay ang siga sang suga. Sa sini nga tion, nagapadulong na si Agnes sa pamusod ang payagpayag diin nahamtang ang dapog kag sa tupad sini ang tadyaw. Binuksan niya ang dapog kag sa tupad sini ang tadyaw. Binuksan niya ang ba-ba sang tadyaw. Sumandok. Sang magbalik na sia, bikwalon nga nagalumpagi ang lalake sa salog. Ginsirahan sini ang peurtahan agod indi makasulod ang hangin. Nagasandig ang lalake sa dingding. "Kamohanon lang gali diri sang bata mo?" Karon, sa kasarangan nga sanag sang kingke, nakit-an na ni Agnes sing maayo ang dagway sang lalake. Nakakamisadentro sang puti, nakasapatos, crew cut ang gunting sang buhok, gulang-gulang naman mga kapatan siguro - apang bisan sa amo nga kagulangon indi mahimutig nga ambongan. Mabakod kag malapad ang mga abaga, mataas ang ilong, ka gang mga mata gilayon nga natandog si Agnes sang panulok sang lalake samtang ginatunghol niya ang tason sang tubi. Isa ka madalom kag nagapalanglusot nga panulok. Lumag-ok sing madamu ang lalake. Binantayan ni Agnes sing may kaham-ot ang paghulag-hulag sang tutonlan sang lalake. Sa iya hunahuna, may sarang ang lalake. Maayo ang pamistehon, ang panghulag-hulag; natungod kuno sa duta ni Tyo Anchong ang iya ginkari. Tinunghol sang lalake ang wala na sing unod nga tason kay Agnes. "Salamat gid, Day. Katam-is gali sang tubi ninyo diri." Yumohom si Agnes. "Ti, ang bana mo, 'Day, diin?" "Siguro didto naman sa tubaan sa bangga," himutig niya. Mahinay nga kumadlaw ang lalake. Lumotaw ang magamay nga mga

yupok sa iya pisngi. "Amo gid ina basta sa uma." Lumompagi si Agnes sa tupad sang lapsag. Tinungtong niya ang tason sa iya tiilan. "Nagakatulog na gali inang badigard mo," hambal sang lalake. "Ginahilanat abi." "Siguro nagapatubo sang ngipon." "Siguro." Tinungtong ni Agnes ang iya palad sa agtang sang lapsag. "May pila na ina ka bulan?" "Nagasulod na sa anom." Kalinong ang nagpatunga. Isa ka bikwalon nga kalinong. Napamatyagan ni Agnes nga ginapamatyagan sia sang lalake. Hinay niya nga pinukwat ang iya sagang. Tinulok ang kaatubang - isa ka may kahulogan nga panulok. Nagadasig ang kubakoba sang dughan ni Agnes. Nabatyagan niya ang pagpalanginit sang iya kaundan. Humolag ang lalake. Tumindog. Hinamboy ang isa ka kamot sa ganhaan agod buksan ini. Daw sa kinumos ang kasingkasing ni Agnes. "Ti, indi na ako magpadugay, 'Day," hambal sang lalake. "Salamat gid liwat." "Huo," sabat ni Agnes. Ulihi na lang ang iya paghinulsol kon ngaa nahambal pa niya ini. Ginabuksan na sang lalake ang ganhaan. Nagapamati si Agnes sa inanay nga pagraginit sini. Pagkanugon kag kapaslawan ang iya nabatyagan. Tumikang na ang lalake sa nahauna ng halintang sang hagdanan. Nangindulaan ang nawong sini sa dulom sa gwa, subong man ang katunga sang iya lawas. Subong sang nadunlan si Agnes sang imitlang niya ang tinaga. Diutay apang hilmonon ang pagkurog sang iya tingog: "Sir." Bumalikid ang lalake sing hinali. Nagalumpagi pa gihapon si Agnes. Ginatulok ang sabak, samtang ang duha niya ka kamot nagahulag, inanay nga nagahukas sang panapton sa pagbulad sang kaugalingon sa atubangan sang estranghero. Tumampad ang iya dughan kag katunga sang iya lawas. Tinulok ni Agnes ang lalake. Liwat nga tinawag. Nagatamod kay Agnes ang lalake apang wala nagahulag. Nakakuriit ang mga bibig ni Agnes. "Magpalapit ka sa akon. Ano ka, indi makaintiyende? Halos." Daw nagamando ang tingog ni Agnes. Pumalapit gid man ang lalake kay Agnes. Tinungtong ang duha ka kamot sa magtimbang nga abaga sang babae. Apang wala sing kainit ang mga palad sang lalake. Linikop sang iya mga butkon ang liog sini. Nagahangos sia. Nagsaku ang kubakoba sang iya dughan. Daw ginasagnoy sia sang alimpulos. Apang sa pihak sini tanan, nagpabilin katulad sang isa ka mabakod kag mabugnaw nga pader ang lalake. Sang ulihi, inanay nga hinukas sang lalake ang mga butkon ni Agnes sa iya liog. Pinalayo ang babae sa iya, inanay. "ang lapsag mo," patalupangod sang lalake sa manubu nga tingog. Ginkrosemano ni Agnes sang iya mga butkon agod matabonan ang hublas nga lawas. Karon nagabatyag na sia sing kahuya. "Ang lapsag mo," sulit sang lalake. Kaluoy, kaluoy ang nabatyagan sang tao sa babae nga ini. Kaluoy sa iya

kalapsion kag kaniwangon, mga inagihan sang isa ka wala sing tupong ayhan nga dalimuos sa kabuhi. Tumindog ang lalake kag tinultol ang madulom nga dalanon sa kagab-ihon.

KON ANG KATARUNGAN LUGIPON ni Ariston Em. Echevarria

Buas sa kaagahon, sa dili pa magmusiaw ang adlaw sa Sidlangan, kuhaon nila ang labing hamili kag balaan nga bugay kay Abraham del Cielo. Huo, kuhaon nila ang iya kabuhi, bayad sang duha ka kabuhi nga iya nautang. lamang nga makakita sia sang iya anak nga tagumatayon, ang iya anak nga nagtagumatayon sa tapus ang iya pagbatas sang kasakit sa daku nga kahidlaw sa iya. Kay Abraham. Si Abraham del Cielo nakahibalo sang masubu kag mapait niya nga palaabuton, apang wala sia nagakasakit nga amo yadto ang iya maaguman. Ang kaisug sa pagtubus sang silut nga gintakga sa iya nagagahum sing himpit sa iya kasingkasing kag wala sia sing diutay nga kahadluk sa pagpanginmatay. Kon sa bagay, anhon man niya ang kabuhi nga dutan-on, kabuhi nga ginasab-an kag ginapakiras-an lamang sang mga kabutigan, dinamak kag malupigon nga pagginahum!... Didto sa isa ka kalibutan , yadto didto ang matuod nga kabuhi, yadto didto nagaluntad ang ulay nga pagkahimtang sang labing gamhanan nga Manughukum, yadto didto ang katarungan nga wala pagkalingkang kag wala pagkapukan sa dulus kag unus sang kalupig. Samtang si Abraham nagahulat sang iya palaabuton, ang iya panghunahuna kag anino nagapangusuy sa banas sang iya kahapon , sang iya mga gin-agihan, sang iya mga handum kon lamang wala magsayup ang pagtuytuy sa iya sang kapalaran. Apang, sa ubus sini tanan kag sa lakat sang mga tikang sang iya painoino, samtang yara sia sa sulud sang puluy-an sang mga makasasala sa pagginahum sang tao kag dutan-on nga pangulohan, wala sia pagbatyag sing diutay nga paghinulsul, wala sia pagtigay sing kangilin sang iya pagkahimtang, wala sia pagbatyag sing diutay nga kahuya sang iya mga binuhatan. Matawhay, masanyog, matanlas ang pagbadbad sang mga anino sang iya mga tinaliwanan kag tanan yadto, aydto nagatipyuk sa gintaipan sang iya palaabuton. palaabuton nga buas damlag magaapas na sia sa iya anak didto sa isa ka kalibutan , sa isa ka kinabuhi nga dayon. magaapas sia sa iya anak nga amo ang bugtong nga bunga sang ila pagtiayon ni Pilar nga iya asawa, magaapas sia sa iya anak nga amo ang nangin kabangdanan sang iya pag-utang sing duha ka kabuhi. Kon ngaa nga didto sadto nga palaabuton si Abraham del Cielo ginpahangungud sang kapalaran, ang maragtas sang iya kahapon amo lamang ang makatalastas. -o0oSi Abraham del Cielo, isa ka pamatan-on nga banwahanon, maugdang

sing gawi, may katutum sa pagpangabudlay sing matinlu, matinuohon sa matul-id nga pagtuman sang mga kasuguan sang banwa. Bisan matuod nga mga katloan kag tatlo pa lamang ka dagang-bulan ang iya kagulangon, apang tungud sang wala'y langan niya nga pagtuon sang mga hitabu sa aton pagginahum nakasayasat sia sing himpit sang matuod nga pagpadalan sa sulud sang aton pangulohan. Ang aton pangulohan, bisan matuod nga makiangayon, pangulohan nga amo ang ginabilang nga mapinatugsilingon, matinalamdon sa pagkahimtang sang banwa kag pumuluyu, apang dili mapamatukan nga ang iban nga yara sa gahum kag ginatugyanan sang kagamhanan, wala na pagbatyag sing patugsiling, kundi lamang ang ginatamud kag ginapasandigan sang mga ginabilang nga kinamatarung, amo ang kabatid sa pagbulubalikwat ka gang kahanas kag kadalas sa pagsalamangka sang aton mga kasuguan. Ini tanan, nasayuran ni Abraham kag nagangutngut ang iya inogbalatyag sa pagpanumdum sang kapalaran sang iya nga kauturan kag kasimanwa, mga kauturan kag kasimanwa nga wala sing pangilala, wala sing pull , wala sing maninoy , apang may ikasarang. Si Abraham nakasayud nga sa sulud sang ila puod may madamu nga mga nakalampuwas sa pasinawan sang serbisyo sibil , upang tungud nga yadto nga mga pamatan-on wala sing hikap, wala sing pangilala, wala sing pull , sa gihapon wala sing pangita, wala sing sarang kuhaan sang ila mga kinawala. kag naagi ang mga inadlaw nga ginakulang sila sa mga pagkaon!... Apang ang mga kubus sing mga kinaadman nga may hikap kag mga suud nga kilala sang ila pangulo-puod, yara sa mga palangakuan nga mga tinukud kag nagapaabut sing dalagku nga mga suhol!... Si Abraham, sa iya kaugalingon, isa sang mga wala sing mabakud nga palangitanan, wala sing sapayan nga sia isa man sang may mga kapalaran sa paghuput sing kalig-unan gikan sa talapatan sang halangdon nga punuan sang serbisyo sibil . Sa sulud sang duha ka tuig nga pagpanghuma-huma ang iya sing palangitan-an sa sulud sang mga talatapan sang aton pangulohan, sa tapus sia makapakita sang iya ikasarang sunu sa mga pangabay sang mga nagadumala sang talatapan nga iya masudlan, pahayagan lamang sia nga dili sia sangkul sadto nga mga hilikuton kag a tapus niya yadto matalikdan, ang amo nga palangakuan nga sa iya kunta mga kamut mahatag, yadto ipaagum sa isa nga ginpatigayon sang ila pangulo-puod. Amo yadto nga mga kaparutan sa pangabuhi ang naaguman ni Abraham, ka gang iya pagkalampuwas sa pasinawan sang serbisyo sibil wala niya mapusli, wala makahatag sa iya sing palangitan-an nga makadulut sa iya sing kabuhian, subong man sa iya asawa kag sa bugtong nila nga anak. Panahon sang piniliay. Huo, nagaabut ang panahon sang piniliay. Sa puod ni Abraham mabaskug kayo ang pagsumpunganay sang duha ka bunghay, bunghay sang mga yara sa gahum kag bunghay sang mga ginagamhan, bunghay sang mga sakun kay bunghay sang mga maalwan; bunghay sang mga salimpapaw nga mga makiangayon kag bunghay sang matuod nga mga makiangayon; bunghay sang mga mapinalabi-labihon kag bunghay sang

mga matinalamdon. Sa sini nga piniliay ang tanan nga mga tagabunghay sang yara sa gahum tama ang paghilimud-us nga ila masulpu ang ila pangulo-puod; ka gang mga taga-bunghay sang mga ginagamhan subong man nagapulaw-bugtaw sa pagpang-adga sa mga pumilili nga ila lutuson ang palapilian sang mga yara sa gahum, nga bagay na nga ilisan ang pangulo-puod sing bag-o nga guya, bag-o nga utuk nga makahatag sing kahigayunan sa mga linibo nga mga wala sing pangita nga mga mamumugon, bag-o nga kasingkasing nga makahibalo magbatyag sang kapiut nga ginabatas sang mga inanak sang balhas, bag-o nga mga kamut nga may kangil-ad sa pagpatumbaya. Adlaw sang piniliay. Si Abraham del Cielo, isa sadto sang mga tulugyanan sa pagtatap kag sa pag-atipan sang mga hilikuton sa sulud sang pililian. Isa sia sadto sang mga tiglawas sang bunghay sang mga ginagamhan. Gani ginalauman sang iya mga kabunghay nga sa iya pagtambong sa tion sang inisipay sang mga pili, iya mabalabagan ang ginapaabut nga pagluib kag pagdaya sang mga tiglawas sang bunghay sang mga yara sa gahum. Tion sang inisipay sang mga pili. Didto sa sulud sang pililian diin si Abraham isa sang mga tulugyanan. Gobernador Provincial: Roberto Montesilva. Miembro de la Junta Provincial: Bartolome Cordova, Donato Antemano. Alcalde Municipal: Roman Villamor. Vice Alcalde Municipal: Salvador Mehan. Concejales Municipales: Pablo Tesoro, Pascual Reviles, Anacleto Pobre, Geronimo Luna, Feliciano Canto, Amador de la Cruz, Jose Campos, Leon Bordon. Tanan yadto, mga palapilian sang bunghay sang mga pinagamhan. Tagsa ka pagbilad sadto sang balota amo yadto nga mga ngalan sang napagkit. Napulo. Katloan. Kalim-an. Isa ka gatus na ka balota ang nabasa kag wala pa gid sing isa nga nagpahayag sang ngalan sang mga palapilian sang bunghay sang mga yara sa gahum. Duha ka gatus. Tatlo na ka gatus kag sa gihapon wala pa gid sing isa ka kudlit ang ngalan sang mga palapilian sang bunghay sang mga yara sa gahum. Nagamug-ut na sadto ang pagginhawa sang mga tiglawas sini nga bunghay. Sa lakat sang gwa sadto nga gma balota , wala sing kadalag-an ang mga palapilian sang bunghay nga kasumpong sang bunghay ni Abraham. Didto sadto kag. Gobernador Provincial: Man. uel.. Laz.. a.. ro.. Miembro de la Junta Provincial: Lu. is. del.. Mar., Car.. los. Mer. ca. do. Abyan, - saligbat ni Abraham, - tabi, hulat anay, - pangabay niya sa iya kaupod nga tulugyanan man sadto nga pililian kag manugbasa sang balota, - patan-awa abi ako sina nga panid sang balota. Wala ka bala sing salig sa akon?... - buklas kag alingit nga sabat sang gintablaw ni Abraham.

Dili nga wala ako sing salig sa imo, - mahinay nga tugda ni Abraham, - kundi, buot lamang ako magtan-aw sina nga balota kag nagakunla-kunla ang imo pag-basa. basi kon dili gid maathag ang pagsulat sang tagpili. Wala na sadto magsabat ang kahambal ni Abraham. Ginamhan na yadto sang mabangis nga aligutgut ang iya sadto painoino. Kon malutus ang ila sadto palapilian, sa wala'y duhaduha dili makapasulpu ang ila ginapakaali nga pangulo-puod. Kag kon dili yadto makapasulpu, sa wala'y duhaduha ang ila mga palangga nga nagauyat sing palangakuan sa sulud sang pangulohan mataktak sa ila lingkuran. Busa, bangud sini nga mga panghunahuna ila nga himuon ang tanan nga mga kalalangan, lamang nga mapasulpu nila ang ila pangulo-puod. Sa ubus sang pagsabtanay ni Abraham kag yadtong iya kaatubang sa sulud sang pililian, sa hinali lamang nagsalindab ang isa ka huyap. Naglagsak!... kag nagdulum sadto ang panan-awan ni Abraham. Tinapayan sia!... Ang mga tao nga nagapalamati kag nagatalan-aw sa gwa sadto nga pilian nagsininggit kag sa gilayon nagdampug ang duha ka polis. Gindakup nila dayon si Abraham, kay sunu sa ila, nagtuga yadto sing gamo sa sulud sang pililian sat ion sadto nga inisipay sang pili. Gindala gilayon sia sa hunungan sang banwa bisan pa nga wala matapus yadto nga eskrutinyo . kag sang pagkaaga na lamang sang madason nga adlaw sia makagwa, makapauli sa tapus matigayon ang pasalig nga ginkinahanglan sanglit ginsumbong sia gilayon sa hukmanan batuk sa sala nga, sunu sa iya mga kasumpong, iya nahimu. Kaagahon sang adlaw nga madason sa piniliay. Viva!... Manuel Lazaro!... Viva.Mabuhi ang amon pinalangga nga pangulo-puod, Manuel Lazaro!... Kabay, palawigon si Hal. Manuel Lazaro!... Amo yadto ang mga hinugyaw sang mga sumalakdag sang napilian kag napasulpu nga manugdumala sang puod ni Abraham. Makisay, mapagsik sadto ang mga panglawas kag mga pamatyag sang mga kabunghay sang mga yara sa gahum. Nagdaug ang ila sandigan sa pangabuhi, apang yadto nagakahulugan sa mga tagabunghay nga ila kasumpong sing mga tatlo pa naman ka tuig nga pagpatumbaya sa mga wala sing palamugnan!... Kon ngaa nagdaug ang mga palapilian sang bunghay nga kasumpong sang bunghay nga ginadampigan ni Abraham, mahangup lamang sing maathag sa bahin sang hitabu nga nagdangat didto sa pililian nga diin si Abraham isa sadto sang mga tulugyanan. Kay sa hublas nga kamatuoran, ang mga ngalan sang mga palapilian sang bunghay ni Abraham ginbasa sa ngalan sang mga palapilian sang bunghay sang ila mga kasumpong. Malipayon na sadto matuod ang mga kadampig kag kabunghay sang pangulo-puod nga napilian kag napasulpu. Apang si Abraham del Cielo wala sing sapayan nga nagakahanusbu sia sa pagkalutus sang ila palapilian, pagkalutus nga salin sang mahigku nga pagdaug, nagakasakit man sia nga ang iban sang iya mga kabunghay nga nangintulugyanan

man sa pililian nga katulad sa iya, gingamhan sang katalaw sa pasabdong sang malain nga pahitu sang ila mga kasumpong ka gang iban kon wala makatingug, bangud yadto nga ginsolda sang pilak ang ila mga bibig. Kag sa ubus sadto nga mga kahanusbuan ni Abraham nagabal-ag sa iya kalinung ang kasaba nga iya ginaatubang nahanungud sa hitabu nga iya gintuga didto sa sulud sang pililian sadtong tion sang inisipay sang mga pili. Ang iya painoino nagapanglatas sa madalum nga lublub sang katarungan sa pagpangita sing kalalangan nga makaluwas sia sa tampalas sang iya mga kasumpong kag kon mahimu pa gid nga iya mabuyagyag kag mapamatuoran sa atubangan sang hukmanan ang mga kagarukan nga nahimu sa nagligad nga piniliay. Ang iya mga kabunghay kag mga kadampig subong man nagabulig sa iya. Sa isa ka pulong, ang sumpunganay sang duha ka bunghay sa sini nga sugilanon wala lamang magdulog didto sadto nga piniliay nga nasambit. Nag-uswag, nagdayon pa yadto tubtub sa atubangan sang hukmanan. Sa atubangan na karon sang hukmanan. Ang mga mananabang sang kasumpong ni Abraham masigpahayag na sang ila mga kasaysayan sa pagpamatuod nga si Abraham amo ang nagtuga sing gamo, nga sia amo ang may tuyu sa paghimu sing kalautan, nga sia amo ang may handum sa pagpadaug sang ila mga palapilian sa mahigku nga paagi. Sa pihak naman nga bahin, sa bahin ni Abraham, ginpanghimutig yadto tanan sang iya mga mananabang. Tungud nga sia kabunghay sang mga ginagamhan wala sing ikasarang sia pagtuga sang mga kalautan nga ginapaangkon sa iya, nga si Abraham nagtuman sang iya katungdanan sa pagkatulugyanan sang pililian nga iya natuonan, nga si Abraham nagtuman sang iya katungdanan sa pagtapna sang kagarukan nga buot himuon sang iya mga kasumpong!... Apang. Huo, apang. kag sa pag-untat sang husay. sa tapus "matun-an" sang halangdon nga hokum ang mga katarungan nga ginpahayag sang tagsa ka bunghay sadto nga kasaba, ang blitzkrieg sang hukmanan, ang takga sang hukmanan nga dutan-on, hukmanan nga ginapaniglawasan sang isa sang mga kabunghay nga kasumpong sang bunghay nga ginadampigan ni Abraham, ang takga sadto nga hukmanan didto magtupa sa abaga ni Abraham!... kag sunu sa pamatbat nga ginpat-ud sang hokum, si Abraham del Cielo magabayad sang sayup nga iya "nahimu" sing anum ka bulan, duha ka pulo kag siam ka adlaw sa bilangguan!... Yadto nga takga, sunu sa panghunahuna ni Abraham, ginhatag sa iya, lamang kag agud mangintalamdan ang kabug-at sang "nahimu" niya nga "sala" agud ang tanan nga may kabalaka sa pagtapna kag pagsabdong sang mga kalautan sa piniliay subong sang pagsabdong ni Abraham sa iya kaisug sa pagtubus sadto nga silut, silut nga bayad sa subong sadto nga "sala"!... Sa sulud sang bilangguan ni Abraham, isa na sadto ka pinat-inan nga binilanggu sang mga bantay, mga bantay nga nagauyat sang ila

palangakuan tungud lamang nga sila nga pato nga piang . Sa masunsun, si Abraham nagaupod sa hubon sang mga binilanggu nga ginapapangabudlay sang mabaskug sa gwa sang ulo-banwa. Isa ka adlaw. Si Abraham, samtang angadanghus kag nagasaku sia sang hilikuton nga gintugyan sa iya didto sa sulud sang bilangguan, gintawag sia sang bantay kag tunghulan sang isa ka sulat. Binukad niya yadto gilayon ka gang gikas sang mga dinalan sadto nagasiling: Abraham, si Nonoy mabug-at ang pagbati. Anay sini dili sia nanginaon. nagniwang sia kag nagluya. Gindunggu sia sang hilanat tubtub nga sining karon nga nagadula ang iya pangalibutan. nagapanawag sia sa imo kag. daw kapait sining aton palad. PILAR Dili na mahamtang sadto ang panumduman ni Abraham sang iya pagkabasa sadto nga mga tugon sang katimbang niya sa pangabuhi. Sa wala sing diutay nga kaalag-ag, dayon niya pinalapitan ang 'pangulong' tulugyanan sang bilangguan kag magpakiluoy nga kon mga sarang mahatagan sia sing kahigayunan kag kalangan sa pagduaw, bisan lamang makadali, sa iya anak, Apang binunggahan sia sing masakit nga mga halambalanon. ginyaguta sia. ginpasipalahan sia kag tabugon pabalik sa hilikuton nga ginatugyan sa iya. Ang mga bantay sang bilangguan nga nakahibalo sang ginapangabay ni Abraham sa pangulong tulugyanan sang bilangguan kag wala matigayon nagkinadlaw sa iya, nagbulig sa paghan-us sa iya sing mga yaguta kag pasipala. Kahapunanon. Kapin sa kalim-an ka mga binilanggu ang gindala sa gawa sang ulobanwa. Pagapahilamonon yadto sila sang dalanon nga nagapadulong sa Aminhan. Isa sadto sang nasambit nga mga binilanggu si Abraham. Tatlo ka bantay ang nag-upon sadto sa ila. Si Abraham nagatuman lamang sang mga hilikuton nga gintugyan sa iya, apang ang iya painoino kag panumduman yadto sa pagkahimtang sang iya anak. Ayhan magaayo, mauli pa sa mayo nga pagkahimtang ang pamatyagon sang iya anak kon lamang makakita sa iya. Ah, himuon niya ang kalalangan. bisan makahalalit nga kalalangan. lamang makakita sia sang iya anak!... Kon sa bagay nagaantus sia sang silut nahanungud sa sala nga amo ang iya pagtapna kuntani sang malain. Sa sulud sang iya dughan nagadabdab sadto ang kalayo sang aligutgut. Sa iya hunahuna nagahiwasa ang kahidlaw sang isa ka anak sa isa ka amay. Sa iya kasingkasing nagasinggit ang gugma sang isa ka amay sa isa ka anak. Ah, himuon niya ang kalalangan. Dili niya pagpaligaron yadto nga tion. Didto sadto kag. Dayon sadto ni Abraham dalagan dangup sa kaubay nga talunan, padulong sa ila puluy-an. Nagahinangup na sadto sa mga ikalima kag tunga ang takna sa hapon kag nagaamat na ang kalibutan sadto sang pangunup sang lambongon nga kumbong. Ang kataknaon daw nagbulig sadto kay Abraham pagtigayon nga mahimu ang iya mga tinutuyu.

Subong sang bukal sang tubig nga ginaanud sang sulog ang kahalimbawa na sadto ni Abraham samtang nagasughut sia sang talunan padulong sa ila puluy-an. Ang kasigni sang iya binuhatan wala makaupang sang iya kaisug sa pagpalagyo, sa pagpadayon sang iya paglakat sa pagduaw sa iya anak, sa iya anak nga mabug-at ang pagbati. Tungud sang kalayu sang banwa ni Abraham sa ulo-banwa kag labut pa nga masiut ang iya mga pinang-agyan, madalum na sadto nga kagabihon sang pag-abut niya didto. Sa wala sing diutay nga katahap pumadayon sia gilayon sa ila puluy-an kag sang pagbukas niya sang ila tataliwanan. - Pilar!..., - ang tamyaw niya sa iya asawa nga nagasabak sang ila anak. - Abraham!..., - sabat ni Pilar nga nahakibut sang pagsulud sang iya bana. - Wala ako maghunahuna nga makaabut ikaw. Si Nonoy dili nag id naton mahawiran, - kag dayon ni Pilar paghibi. Ang bata sadto nga tion nagaamat na sang palamugnaw ang kalawasan. - Pilar, ginlalang ko ang dili kuntani dapat buhaton. Apang ginhimu ko yadto, lamang nga makatambong ako sa bisan kon ano ang maabutan sang aton anak. Ginlampusan ko ang duha ka bantay kag magpalagyo, panugiron ni Abraham. - Sus. mari. sep. Daku nag id ang imo katalagman, Abraham, - tugda ni Pilar. - Matuod gid. Apang, amo ini ang bagay kon ang aton katarungan amo na ang lupigon!... Kinahanglan nga panginmatyan kon amo gid man ang pagbuot sang dutan-on nga hukmanan, Pilar. Wala pulus ang pagginahum nga nagahuntad sa saliagum nga pagkamakiangayon, pahayag ni Abraham nga ginasab-an na sadto sang kaisug, sang kabangis batuk sa pagginahum sang iya banwa - Ihatag sa akon si Nonoy, - pulong pa gid niya samtang nagadahu sia sang iya mga kamut kay Pilar sa pagbaton sang ila anak. Ginhatag ni Pilar ang bata kay Abraham nga nagaalagay ang luha. - Buksi kami!... Kami ang mga tiglawas sang kasuguan! - Tingug yadto gikan sa gwa sang puluy-an ni Pilar kag ni Abraham. Wala sing naglihuk sadto sa ila. Didto sadto kag sa hinali bumukas ang takup sang ila talaliwanan kag nagsulud ang apat ka lampitaw. - Wala magsayup ang amon banta nga yari gid ikaw pumadulong, Abraham!! - ang matigda nga pahayag sang pangulo sadto nga hubon sang mga maniningad sang banwa. - Karon, luyag mo kag indi, dalhon ka namon sa gilayon sa amon pagbalik, - dugang nga pulong sang nagahambal. - Matuman ang inyo pagbuot, - sabat ni Abraham, - apang, pangabayon ko sa inyo nga anay ako makabalik upod sa inyo, tambongan ko anay ang pagtaliwan sang akon anak. - Dili mahimu, - tugda sadto nga pangulong lampitaw, - ang mandu sa amon, amon nga tumanon. - Kon amo, - sabat liwat ni Abraham, - tumanon ninyo ang mandu sa

inyo, apang dili ako mag-upod! Pamat-ud yadto nga mga tinaga sang isa ka tao nga dili man magbato sa mga tiglawas sang kasuguan, apang may kaisug sa pagpanagudili. Sang ila mabatian yadto nga mga pinautwas ni Abraham, dayon sang tatlo ka lampitaw palapit sa iya. Gin-uyatan sia sa isa ka butkon kag bulyahon, ganoyon pagua sa ila puluy-an. Nagpanipuslut si Abraham, apang wala gid magbayaw sang iya mga kamut sa pagbatu. Sayud sia sadto nga wala na sing kinahanglan ang kusug sa pagpamatuk. Dili na bagay yadto. Hangup niya sing himpit nga ang tampalas nga iya ginhatag sa duha ka bantay tumbas na yadto nga makabayad sa mga pasipala sa iya sang iya mga kasumpong. Wala na sing pulus ang tanan. Samtang nagalakat sia kaupod sadto nga mga lampitaw, nagahibi ang iya kasingkasing sa pagpanumdum sang iya gintalikdan nga kahimtangan sang iya wala'y kabuhi nga anak kag asawa nga nagasinggit sa daku nga kasakit. Isa ka aga sang makaligad ang mga inadlaw nga nakabalik si Abraham sa bilangguan. Sa atubangan sang hukmanan. Si Abraham nagapamati sang pamatbat sang hokum sa matuod na nga sala nga iya nahimu. Gikas sadto nga pamatbat nagasiling. sa sayup nga amo ang pagpatay sing duha ka tao sa tikas nga paagi, ang silut amo ang pagpabayad sa tagpatay sang iya kabuhi. Si Abraham del Cielo, wala sapayan nga sia binilanggu, nakapatay sing duha ka tao, duha ka tao nga suluguon sang banwa kag ginpatay niya yadto sa tikas nga paagi. Gani sia silutan sing kamatayon. Buas sa dili pa magmusiaw ang adlaw sa Sidlangan, kuhaon nila ang labing hamili kag balaan nga bugay sa iya, kay Abraham. Apang bisan nga amo yadto ang iya madangatan wala man sia paghinulsul, wala sing kangilin sang iya pagkahimtang, wala sia pagkahuya sang iya mga binuhatan. Sa iya hunahuna, manginmatay sia sa pagtubus sang mga aligutgut sang iya mga kadampig, manginmatay sia sa pagbayad sang iya nautang nga kabuhi, manginmatay sia sa pagapas sa iya anak sa isa ka kalibutan, sa isa ka kalibutan diin ang katarungan wala pagkalingkang kag wala pagkapukan sa bagyo kag halit sang kalupig kag kadaya nga dutan-on.

SA ALINSUSO SANG ILULUTHANG ni Victorio L. Hinolan

Handurambongnon. Nagalabyog sang iya bulawanon nga mga guray ang nagahinalup nga adlaw. Makanay kag mabugnaw ang dapya sang hangin. Malinaw ang lawud nga nagahanul-hanul lamang ang dagat timaan nga malinong ang hinudlaw. Nagapamulak sing mga tao ang matahum kag dalayawon nga plasa sang Dakbanwang Bakolod. Namondak-pundak sila katulad sa pagbinahinbahin sang mga pispis sa manuhaytuhay nilang balahibo. Sa isa ka hambal, napinig sa isa ka duo gang mga pilakan, sa isa ka duog man ang mga mamumugon, sa liwan nga bahin ang mga

pumalatikang; sa isa man kabahin ang mga manogbulong, sa isa man kapihak ang mga mananabang, samtang sa tunga, sa Bandstand , nagatindog ang mahagoyhagoy nga tao kag sa iya luyo nagalingkod ang mga puno-puno sang hangaway-pungsodnon; kag sa palibut sang Bandstand nagabantay sing mayo ang mga hangaway-karabatanan nga ang amo ginalikusan man sang mga Humalanas-hangaway, Trainees . Makaluluyag nga matang pispis-danyag ( bird's-eye-view ) ang amo gna pugawa sang kakdaygan sang plasa. Ang amo nga danyag angay sa nanariaring duag nga mga sinipad nga ginpongpong sa isa lamang ka gukup. Matuod kay sa amo nga panglingaw-lingawan sang mga masinakiton sing kasingkasing nga mga pumoluyo sang Dakbanwang Bakolod, makita sa amo nga tion ang nanuhaytuhay nga sari sang tao sa tanan nga sahi sang pangabuhi. Sa amo nga pagtililipon nila, malinong sila katama, tulad sadtong nagasaulog sila sang balaan nga misa sang pagkapatay sang Diwa. Anggid sila sa malinaw nga lawud sa bulan sa Mayo nga bisan ang ila paglingi-lingi talagsahon lamang. Halus ang tanan nga mga mata napansal sa kawayanon sing panglawas nga tao nga ginapaabut sang tumalan-aw ang pagtikab sang iya sini mga bibig. -Ngaa kakdamu sang mga tao diri sa nakawaan-banwa? May ano karon diri? - pakiana ko sa akon kakilala nga nagatindog nayon sa pundok sang mga mamumugon. - Kay magahambal karon si Donato Flor de Caña, ang labing bantog nga mamantala kag manogpamulong-pulong dili lamang diri sa mga puod nanday Sumakwel, Bangkaya kag Paiburong, kondi tubtub sa pulo ni Lakandola. Amo ini ang katapusan niya nga pangabay, ang pagtusngaw sang iya busilangnon nga balatyagon sa atubangan sang kadamuan kay buas luthangon na sia sanglit ginpatay niya ang labing gamhanan nga tao sini nga puod. Si Don Basilio Kisman, ang diktador sining duta sang kalamay. - amo ang sabat niya sa akon. - Ti, diin na ina si Donato Flor de Caña? - usisa ko sa iya. - Inang nagatindog bala sa Bandstand nga daw si Abe Lincoln sing panglawason. - Kon amo, mamati man ako kay ginasugid gid ini si Donato Flor de Caña nga maisug sing dila kag isululat. - ang himulongon ko sa akon man lamang, mga wala na maglakat pa don diin kondi nagtindog na lang sa luyo sang akon kakilala. Kay amo ang ginapaabut sang tanan, nagsugod gid man paghambal ang bantog nga manunulat. - Mga hinigugma ko nga kasimanwa: Nalipay gid ako nga nagdugok kamo sa pagpamati sining katapusan ko nga pagpamulong-pulong kay ini bilang pagpadungug man ninyo sa akon. Una sa tanan, ginatib-ong ko sa hitaas ang dungganon naton nga pangulo-dakbanwa, Gg. Alfredo Montelibano, ang aton pangulo-puod; Hal. Valeriano Gatuslao ka gang iya duha ka katapu, Hal. Generoso Villanueva kag Hal. Aguedo Gonzaga. Sila tanan may tipik nga silak sang ginatawag

sang ' Justicia Social ' sa ila agtang. Huo, kay sila maluloy-on sa mga kubos kag nagatabang sila, dili lamang sa wakal tulad sa madamu nga mga pilakan kondi sa buhat gid, apang indi ako makapasalig nga ang ila sini mga buhay tunay gid nga ' Justicia Social ', kay sa pagkamatuod, wala gain sing isa nga makasaysay sang tunay nga kahulogan sini nga tinaga. Samtang nagapuyo lamang ang tao diri sa idalum sang gamhanan nga adlaw, walay isa nga makabuhat sang tunay ' Justicia Social ', kag kon may yara nga isa gid man, daku ina nga balita, kay indi na ina sia tao nga inanak sang makasasala kondi Diwang Apo na ina sia nga ginpakunsad diri sa duta sang Diwang Anak. Mapati kamo ukon indi, ang Diwa amo ang makabuhat sang tunay nga ' Justicia Social '. Ang pag-uswag sang Bakolod, isa ka daku nga kadayawan ni Dung. Alfredo Montelibano kag sang mga nagpatigayon nga madakbanwa ang Bakolod kag isa man ka kadungganan sang puod sang Negros Nakatundan apang, sa isa ka bahin tingga nga gintongtong sa abaga sang mga kubos nga timawa. Dayag kayo nga madamu na ang kabalhinan sang amo nga banwa; nagtahum ang balaligyaan-banwa, nagmasulhay; mayo ang pagdumala sa banwa, madamu na ang bantay-banwa nga nagapatuman sang kalinong, naglulupad ang mga kagaw nga amo ang nagahatag sing mga balatian sa mga pamatan-on, nagkalumus ang mga sugal nga amo ang nagagoygoy sa kalabanan sa malain nga mga kaduyogan; kag tan-awa ninyo ang katahuman sini nga plasa nga aton nian ginatindogan. Apang, dungan sa pag-uswag sang Bakolod nagsaka man ang mga balayran sa pangulohan; ang tanan nga balaklon naguswag man ang bili; sa isa ka pulong, nagmahal man ang pangabuhi sa amo nga dakbanwa samtang ang diotay nga suhol sang mga inanak sang balhas, ang daw halus nga daan makabuhi sa panimalay nga bayad sa ila pangabudlay daw tuod nga wala nagahulag, daw palangakuan ni San Pedro nga wala pagsaka, daw tun-og sa dahon sang kahuy nga nagakatunaw lamang kag wala pagdugang. Indi kita sini magkatingala, mga kasimanwa ko, kay amo gid ini ang lakat sang kalibutan; kon luyag naton ang dayaw, kinahanglan nga tuksan man naton ang iya bili. Ang kinalain lamang sini ka yang mga patay-gutum man nga daan nga indi unta ila maluyag sang dayaw kay indi na gain makasagawud sang inogsulod nila sa kulon magaantus man sing pilit sang tanan nga kasakitan kag batyay sa pangabuhi. Lab-as pa sa akon pulondan sang paino-ino ang mga nagliligad nga hitabu nga bagay ipagkit sa maragtas sini nga puod. Ang naghawan anay sadto sini nga duta amo yadtong mga tigbatas nga katigulangan sang mga kibulon sing kamut. Nag-antus yadto sila sang mapait nga pangabuhi upod ang handum nga sa ulihi makaginhawa sila. Ginsumpong nila ang tanan gna kalalat-an. Gin-away nila ang mapintas nga takig, ka gang iban sa ila nga kinulabos sing palad nagpahuway na lamang sing dayon. Ginhalad nila ang ila kabuhi pagpulod sang dalagku nga mga kahuy, kag madamu sa ila ang nagkalapiang, ang iban nag-inutil ka gang iban sa ila nagkalamatay gid gna natup-an sang ila ginatapas nga kahuy. Sa lakas

nga paghimulat nila kag ila mga inalabuab, nadaginutan gid man paghawan ang malapad nga duta kag gintamnan nila sing mga lubi, kawayan kag iban pa nga sari sang mga talamnonon nga himunga. Sang ulihi nagdugho diri ang mga pilakan gikan sa tabuk kag gin-alungay nila nga baklon ang mga hawan sang mga kailong tigbatas, apang pila sa ila ang wala matimpusi pagbayad, ang iban wala gid mabayari, kag sang ulihi pa gid, ang kalabanan sa ila ginpalugusan lamang kag agawon ang ila duta. Daw ano ini kasubo nga dumdumon naton? Tubtub pa gain karon masunsun natin mabatian nga: "Si kuan nga imol gin-agawan ni kian nga manggadan sang iya duta." Pila na bala ka mga kubos ang anwad-an sing mayo-ayo nga pangabuhi bangud kay gin-angkon ang pilakan ang duta nga ginakuhaan ya sang inogtil-og sa iya panimalay? Pila na ka inanak sang balhas ang nagtalangis kay ginlanggab sang mga mabudhi nga manggadan ang ila diutay nga duta nga ginapangabuhian? A! madamu na, madamu na gid tubtub ang iban sa ila nakadangat gani sa pagpatay sa amo nga mga malugos kag maitum sing kalag nga tao. Sang yara na sa kamut sang mga pilakan ang malapad nga mga duta, gintamnann nila sing tubo kag sanglit mauya nga duta nagmaayo ang tubo. Busa sa panahon sang galing, nagakuha ang mga mangunguma ( Hacienderos ) sing madamu nga mamumugon sa Antique, Iloilo kag Capiz nga mangabudlay sa ila palangumhan. Ginganyat nila ang makaluluoy nga mga imol sa amo nga mga duog, nga bayaran nila ang amo nga mga mamumugon sing maayo nga suhol kag iban pa nga mga panaad nga nagpadaku sang kasingkasing sang mga kubos, kag sa wala sing pangduhaduha kag kaalag-ag, nag-ulupod sila sa pagpangabudlay sa mga palangumhan-tubo, dala ang pagsalig nga sa ila pagpauli sa ila binayaan nga panimalay, may kinatsa sila nga pilak nga iamuma sa ila mahigugmaon nga asawa kag kabataan. Batuk sini nga paglaum, kalakasan ang ila nasumalang. Wala matuman ang mga panaad sa ila. Ngani ang mga kailong "Sakada" nagpalauli nga ang iban sa ila wala nakadawat sang nagakaigo nga suhol, ang kalabanan nagpalalagyo na lamang tungud sa indi na mayo nga pagbilang sa ila sang ila agalon. Bisan pa karon nga inadlaw mabatian naton ang masiling: "Kailo man kanday kuan nga nagpauli lang nga wala pagbayari ang ila kinabudlayan." Ini nga mga sakon, mga linta nga nagapangabuhi sa dugo sang mga kubos nagpilakan sa pagsuyop sang mga balhas sang makaluluoy nga mga mamumugon; busa, naghabuk ang ila buy-on samtang ang kailo nga mga tigbatas nga nagalatag sa init kag nagapakuraw sa ulan nga daw hayop nga kaon lamang ang pahuway sa pagpangabudlay, nagabatas sang manonggalon nga pangabuhi sanglit nagalumpagi sa tama kadiutay nga suhol sa ila. Masami pa sila ginalimbungan, ginalimulimu ang pinatuloan nila sang balhas kag ginapasipad-an pa sila sang ila mga agalon. Sa amo nga kahimtangan sang mga agalon kag mga mamumugon, may isa ka buaya nga naglutaw kag nangin amang-amang sang mga manggadan. Ini nga tao amo ang nangin gamhanan kag nangin diktador

sini nga puod bangud sang iya rinamak nga pilak. Ang tanan nga luyag niya mahimu sanglit nagalumpaod sia sa manggad. Ang tanan nagatahod sa iya kay diri sa duta nga luhaan walay na sing labi ka talahuron kag gamhanan kondi ang pilak. Sa lipakhap daw Kanlaon sia sing tindog. Ang pagdaug sang mga palapilian sa pangulohan diri sa aton puod yara lamang sa iya mga kamut. Ang palapilian nga iya sini ginamanokmanok bisan buhatan mo dayon sing batong-daan madaug gid. Huo, madaug gid sa maayo ukon sa malain nga paagi kay ang mga tinao sang mga mangunguma kag sang mga sentral nga yara sa iya sini landing indi makahatag sang ila pili sa liwan nga palapilian kay kon mahibaloan sila, pahalinon dayon sila sa ila palangakuan. Ang makaluluoy nga mga pumilili, sa kahadluk nga magutum ang ila panimalay kon pahawaon sila, pilit nga matuman na lang sa mandu sang ila agalon ukon pangulo bisan batud gid sa ila kaugalingon nga kabubot-on. Diin diri ang ' Justicia Social ' nga ginatawag? Madamu na nga kalakasan kag malain nga mga buhat sini nga tao kag sang iya mga sinakpan ang ginbuyagyag ko sa mga pamantalaan, apang katulad lamang sa damgo, naalimonaw tubtub nga nalimutan na lang. Amo ini ang daw dili ko masalum, kon bala ang aton pangulohan, pangulohan mga makiangayon ukon pangulohan sa mga pilakan lamang. Kon sa akon lang kubos nga isip, ang aton pangulohan natukod gid sa makiangayon nga sadsadan ugaling yara lamang sa nagauyat sang gahum nga ang tinaga nga Makiangayon wala sing kahulogan sa ila. Ang lagting sang pilak amo lamang ang ila ginatamud nga sa isa ka tingug sang pilakan ' amen ' lang ang tanan. Apang, ang makaluluoy nga timawa, ang kailo nga inanak sang balhas nga amo ang mananampad sat ion sang inaway batuk sa dumuluong, nga amo ang nagasugkay sang manggad sang duta; nga amo ang galamiton sa tanan nga bagay sang pangabudlay, wala nila ginalingi. Kon bagay na nga natuhoy sa kaayohan sang imol, walay manggaran nga nagahimakas nga matigayon ang amo nga kaayohan sang simol. Subong man ang pangulohan, daw nagapatulogtulog lamang sa pagbulig sa katimawaan sang mga kubos. Apang, kon makasala ang isa ka imol, saligan mo kag lauman nga bisan manago sia sa alibutod sang bugas, kaykayon sia gihapon sang punuan; samtang nga kon ang pilakan ang makasayop daw bulag kag bungol ang punuan. - Pila bala diri sa inyo - nga dayon ya itudlo ang nagaidas nga Humalanas-hangaway (Trainees) - ang nahatagan sing hilinguyangon sang panimalay nga inyo gintalikdan suno sa kasuguan; nga ang iban sa inyo sang inyo paglakat gamasakit ang asawa ukon kabataan ukon ginikanan ka gang iban bag-o mag-anak ang asawa kag wala sing saligan sang ila pagkataon? Sa isa ka pulong, pila sa inyo ang ginhatagan sing pilak nga igabilin sa inyo panimalay nga pagabayaan sa mapiut nga kahimtangan? - Wala, wala gid sing isa sa amon. - ang mabaskug nga tingug ang nag-alisngaw gikan sa mga Trainees. - Ti, sin-o nga gambanan kag pilakan ang nagtinguha nga

mapatuman ini nga kasuguan? - Kag dira sa inyo - nga dayon ya man itudlo ang naga-gutok nga mga maumumugon - Pila sa inyo ang nagaagum nian sang maayo nga paginakup sang inyo agalon, nga kon magmasakit kamo may manogbulong nga nagabulong sa inyo kag may manogtatap-masakit nga nagatatap sa inyo nga wala kamo sing bayaran kay amo ang pagbulut-an nga ginapatuman sa ila? Pila sa inyo ang nagabaton sing nagakabagay nga suhol sa inyo pangabudlay kay pila sa inyo nga nagapangabudlay sa mga palangumhan-tubo sing wala lamang ka takna sa bilog nga adlaw? Hagong lamang ang ginsabat sang amo kadamu nga mamumugon kay ayhan nahadluk nga basi ipiton sila sang ila agalon ukon iban man nga mga pilakan nga yara nagatambong kong magsabat sila sing talonhayag. Matuod man, sin-o abi nga imol ang indi mahangawa magpahayag sang iya tunay nga balatyagon tuhoy sa indi maayo nga pag-inakup sa ila sang ila agalon kay kon mabatian sila, dayon gid sila timalusan kag pahalinon sa ila ginakuhaan sing pangabuhi? Sa sini nga bagay kon matabu, wala sing pangulohan nga nagaapin sa ila kag wala man sila ginahatagi sing palangabuhian kon pahawaon sila sang ila agalon. Busa, bisan ang tanan nagabalabag sa ila tutonlan, bisan ang tanan kamandag sa ila ginhawa, bisan ang tanan bantiling nga lulan sa ila abaga nga ginahimu sang ila agalon ukon iban man nga pilakan; ginalaguk lamang nila katulad sang paglag-uk sang isa ka hayup sa bulong nga ginatingal sa iya. Amo gid ini kay nasayuran sing labi kasanag sang mga mamumugon nga bisan ang tanan nga katarungan yara sa ila palad, kong bagay na sa atubangan sang hukmanan kag pilakan ang ila kasumpong, angay lamang sila sa nakainum sing lagtang. Amo ini ang nagapakunol sang ila dila sa pagtusngaw sang ila tingug sa tampad sang ginapasilongan nila nga mga manggadan. Mamula lamang ang nagapamulong-pulong sang wala gid bisan isa sa mga binunga sang balhas nga nagsabat sing maisugon. Dayon ya panagmut kag magpadayon sa paghambal sing labi pa gid kasingkal nga mgak tinaga. - Kita nga mga imol, naandan nag id lang sang mga gamhanan kag mga pilakan sa pagpigus, paglimbong, paglimulimu, kag pagsimusimu kay bisan nagatungtong na kita sa Kanlaon sang katarungan, nahadluk kita gihapon magtusngaw sang aton tingug. Dili ta pa bala mahabuy ang batasan sadtong aton mga ulang nga kon yara na gani sa atubangan sang gamhanan ukon pilakan, dayon lang nila kuob kag magpabarbas sang ila tingkoy? Isab-ong ta sa sab-ongan sang aton paino-ino ang kaagi kag kaisug sang labing bantog kag bugtong nga inanak sang Kabisay-an, Graciano Lopez-Jaena. Ang lawas ya kag kalag ginwaswas ya sa pagbayaw sang kinamatarung sang iya duta kag sang aton man duta nga natubuan. Yadtong iya mga bibig, nga walay kahadluk sa pagtusngaw sang tingug sang iya Iloy-duta sa tampad sang mga katsila sadtong mangingit nga kagab-ihon sang ila diri panahon sa aton hinigugma nga Pilipinas, dapat ta isul-ub sa aton ba-ba. Aton gid dumdumon nga nag-

antus yadto sia sang mapait nga pangabuhi kag namatay sia sa labing makahalanuklog nga kahimtangan didto sa duta sang mga putian, lamang nga matultog sa ila bagol ang kinamatarung ni Iloy Pilipinas. Kanugon sini nga matinggas nga panggas sang aton utod gna baganihan nga dili ta paggamiton ang uyas nga bunga sang iya ginpanginmatayan. Labi nag id nian nga wala na kita nagapuyo sa panahon sadtong mga mapiguson nga mga katsila, diin ang kusog sang kusog amo agn nagaluntad, kondi karon nagakabuhi na kita sa binag-o nga panahon nga makiangayon, diin ang kusog sang katarungan amo ang napaibabaw ka gang tagsa sa aton may kahilwayan sa paghambal sang matarung lamang; sa pagtusngaw sang iya tingug sa guya sang tanan, wala pinilian. Kon kita magpuyo man lamang nga ipalinas naton ang aton katarungan, mayo pa nga puslan na lang kita sang duta agud magatambok pa ang mga tanum nga makasuyup sang aton tagas. Ipakita naton ang aton ' Valor Civico ' nga giantawag, kay yanang mga gamhanan kag manggadan, katulad ta man nga nagakaon sing kan-on, katulad ta man nga nagabatyag kasakit kon kusion ang ila panit kag katulad ta man nga nagapasilong sa handong sang atop. Ngaa magkahadluk kita sa ila? Dili bala kita alangay sa mata sang aton Magbubuhat? Kon sila nagahaklu sang mabugnaw nga hangin, kon sila nagalag-uk sang matin-aw nga tubig, kita subong man; mahibalo man magtan-aw sang mahigko kag indi; ngaa abi nga ila kita tapakon kag indi pagkilalahon ang aton matarung? Kon amo ina sa gihapon ang ila padihut, kinahanglan nga gamiton ta ang binuhat sang panday sa salsalon. - Bugalon nga tao, indi na makaabut pa buas ang imo kabuhi, nian tapuson ko na nga daan. - ang singgit sang isa ka mangunguma nga nagatindog sa luyo ni Dung. Aguedo Gonzaga kag sa likud ni Dung. Generoso Villanueva, nga dayon hunos sang iya iluluthang sa tuyo nga luthangon ang nagapamulong-pulong. Apang ginpugos sia ni Dung. Gonzaga kag gin-agaw sa iya ni Dung. Villanueva ang iluluthang. - Pamati ka lamang kay amo naman lang ina ang iya paghambal kag kon luyag mo gid nga makadulot ang liso sang imo iluluthang sa iya lawas, buas sa mga ikan-um ang takna sa aga, kadto ka lang sa baybay kay ikaw gid ang paunahon paluthangon sa iya. - ang pulong ni Dung. Gonzaga sa tao. Wala man magsapak sa amo nga tao si Donato Flor de Caña kondi padayon lamang ang iya hambal. - Amo ini ang akon nadangatan; buas luthangon na ako kay ginpatay ko ang labing gamhanan kag pilakan nga tao sa aton pulo, sanglit ginlinas ya man ang akon katarungan kag ginpakahuy-an ya ang akon pagkatao. Sa tapus ko mabuyagyag ang iya kagarukan kag malain nga mga buhat sa tion sang piniliay, iya ako ginpasipalahan sa tunga sang dalan nga may madamu nga mga tao sang iya ako masugata, kag buot ya unta luthangon, apang naunhan ko sia handus sang batanginyo nga sadto nga adlaw sa dili ko hungud nadala ko, kag amo lamang ang iya kinamatay. - Busa mga utod kong mga timawa, kon sa gihapon buhatan kamo

sang inyo aalon sing kalakasan, dangup kamo sa mangangapin-banwa ( Public Defender ) agud mabuligan kamo kag mahusay ang gumontang nga masonson nagakahanahu sa tunga sang mga mamumugon kag agalon. Apang kon patumbayaan sang amo nga mangangapin-banwa kamo, kay masami amo ang ginabuhat sang mga yara sa gahum sa mga imol nga nagapahitabang sa ila, kag nagapagusa gihapon pagtindak ang mga pilakan kag gamhanan sang inyo katarungan kag wala man kamo ginasapak sang pangulohan, bangona ninyo si Joaquin Gil kag buhi-a ninyo ang iya buhat. Laglaga ninyo yanang di-makita nga gahum sa likud sang aton pangulohan nga lamang ang may sarang kag dalagku sing hikap sa aton mga punuan ang nagapatubas. Lumpawa ninyo yanang walay ipalatugsiling kag walay pasunaid nga nagaulon sa manggad kag gahum katulad sa paglumpaw sa isa ka kahuy agud nga magmatarung sa ulihi ang ila sini mga inalabuab. Amo lamang ini ang akon sarang mabilin sa inyo kag paalam na sing dayon sa inyo tanan. - Kailo ka man nga buas mapauli ka na sa Alinsuso Sang Iluluthang, ang himulongon ko sa akon man lamang. Sang aga, aga pa nagbangon ako kag maghingagaw kadto sa baybay sa pagsaksi sa makahalanusbo nga pagluthang kay Donato Flor de Caña. Sang nagalakat ako sa dalan nasugata ko si Gg. Jose Jabat. - Diin ka makadto, bugto nga daw nagadalidali ka gid? - tamyaw ya sa akon. -Didto sa baybay, matan-aw ako nga luthangon si Donato Flor de Caña. - Indi bala si Donato Flor de Liza ang buot mo silingon, bugto? paathag ya pa gid sa akon. - Indi. Ayaw na pagpatya ang mga tinion kay madali na lang ang ikanum ka takna. - nga dayon ko padayonon ang akon tikang, kag sa wala ko mahibal-i nagsunod man sia sa akon. Didto sa baybay nakita namon ang pila ka bilog nga dalagku nga sakayan ukon Parao kag mga karo nga nagahakut sang mga lulan, apang wala didto ang mga hangaway ka gang luluthangon. Naglibug ang ulo ko, kag sang madugaydugay gikan sa simbahan nabatian namon ang bagting sang ikapito ka takna. Didto kag magtuo ako nga ang magapauli sa Alinsuso Sang Iluluthang isa ko lamang gali ka damgo.

SA LAWOD SANG PANGABUHI ni Ismaelita Floro-Luza

Madugay nga nagtindog si Lorna sa tupad ni Dardo. Waay nagahulag. Nakadulog si Dardo sa pag-uba sang iya sapatos kag tinulok ang nawong sang asawa. Nagatamod gihapon ini sa pito ka panid nga beintehon nga tinunghol niya. Sueldo yadto ni Dardo para sa isa ka kinsena. Kag sa nawong ni Lorna, amat-amat niya nga namasnahan ang pagkulap sang gal-om. "Ini lang?" Nabatian ni Dardo nga hambal ni Lorna nga naladlad sa

gihapon ang kamot. "Siento kuarenta na lang ina," waay sa buot nga balos ni Dardo nga pinadayon ang pag-uba sang sapatos. "Binuhinan ko sing bale kuarenta. Beinte sa alamotan namon sa bangkete ni Mr. Velasco (si Mr. Velasco kaupod ni Dardo sa opisina nga manogrtiro na sa palangakoan), napulo para sa regalo namon sa iya ka gang napulo binayad ko sa utang ko sa kantina sang opisina." Larawan sang isa ka lutos nga nakapungko si Lorna sa kaatubang nga sopa. Daw indi gihapon makapati. Nagakurinot ang agtang. "Ano sa banta mo ang matabo sa aton sa sinto kuarenta nga ini, Dardo?" "O," nakapukwat si Dardo. "Ang kuarta mo," hilmonon na ang pagkabasag sang tingog ni Lorna. "Aba, ano sa laom mo ang buhaton ko diri? Sa hinakay sa balay, kuarenta. suga, otso. tubig, lima. sa utang sa tindahan, beinte singko na tanan. Bugas, sud-an! Ang sapatos pa nga ginapangayo ni Dandoy mo para sa boy eskauting. Pamasahe mo kag panigarilyo! Maayo kon indi blue seal. Aba, pesos siguro ang kaha kag isa ka maghapon mo lang nga suyop." "Ara ka naman! Buisit nga." Hinali nga tumindog si Dardo. "Gumwa naman ang litaniya nga ina. Ano ka bala!" "Ano ka bala!" Balik nga binghal ni Lorna. "Anhon ko ining kuarta mo?" "Di, paiguon mo bisan paano!" "Paiguon? Nahibaloan mo bala nga magalitik naman ang ulo ko sing paigu-igu sini? Aba, ang badyet ko bisan anhon ko na sing unat indi na gid mahimu! Duha pa abi ang nagagatas sa mga anak mo." "Mahimo bala?" Pugong ang pagbungat ni Dardo. "Karon na ina. Ginagutom na ako." "Maayo ka imo kay. "Indi ka bala mag-untat?" Singgit na nga balikid ni Dardo. "Indi! Ngaa indi mo bala luyag nga mabatian ang kamatuoran nga kulang ang pamilya mo?" Apang ang kasingki sang panalambiton ni Lorna hinali nga nauntat. Hinulikap niya ang iya nawong nga hinali nga uminit bangod sa tupa sang kamot ni Dardo. Masakit! Mabinhod! "Tinampa mo ako!" "Nagapamilit ka!" Hinali nga tumalikod si Dardo nga daw sadto lamang makabugtaw sa kamatuoran nga napatup-an niya sing kamot ang iya tiayon. Apang nalimot sia sa kaugalingon. Sa una nga kahigayonan sa ila pagpangabuhi karon lamang niya napatup-an sing kamot si Lorna. Waay gid sia makapugong sang iya kaugot. Naghibi si Lorna. Masinakiton. Ginhimulatan ni Dardo ang magbalikid sa asawa nga naganguyngoy sa sopa, apang indi niya mahimo. May kon ano nga gahom ang nagapugong sa iya. Kag sa baylo nasapwan na lamang ni Dardo ang kaugalingon nga nakasuksok liwat sang iya kamisadentro nga nagakabit sa salandigan sang pulongkuan. Kag madasig na nga nanaog. Sumakay si Dardo sa naglabay nga dyep. Ginpakamaayo niya nga sa

isa ka restawran na lamang manyaga. Nakaorder na si Dardo sing pagkaon apang nagapabilin gihapon nga daw nagaalimbukad ang sulod sang iya dughan. Bation gihapon sa iya ang paglinagumba sang kaakig nga kaina pumogad didto. Kag ang hanol sang nawong ni Lorna ara gihapon sa iya palad. Kinuom niya. Masakit panumdomon nga nagamitan niya sing kamot ang tiayon. Ini ang isa ka butang nga ginalikawan niya buhaton sugod pa sadto. Apang sumondol na sa talaksan ang iya kaalipungot kag nalimtan niya ang tanan. Wala na sia sing itugot pa. Napilasan ang iya balatyagon saw ala sing panabitabi nga mga pinanghambal ni Lorna. Napulo ka tuig na karon nga nakasal si Dardo kag Lorna. Kag lima ka bilog ang nanginbunga sang ila paghigugmaanay. Si Lorna nakatapos sing pagkamanunodlu sang kaslon sila. Apang waay ni ardo ini pagpatudlu. Luyag ni Dardo nga magapabilin lamang ang tiayon sa sulod sang balay agod magtatap sang ila mga kinahanglanon sa amat-amat nagadamu nila nga mga anak. Ang ginabaton ni Dardo nga tatlo ka gatos kag kalim-an ka pesos tuman na agod makasabat sang ila pang adlaw-adlaw nga kinahanglanon. Apang sang magdamo na ang ila kabataan ka gang kamagulangan nagabuthu na, amat-amat man nga nabatyagan ni Dardo ang pagpiot sang ila pagsinalayo, labi nag id sang magtaas ang presyo sang mga balaklon. Amat-amat nga nagdaku ang galastohan, butang nga amo ang masunson sandigan sang ila balaison ni Lorna. Nakahulag si Dardo sang ibutang sang tag-alagad ang iya inorder nga pagkaon. Sinugoran na niya ang paghungit. Apang nabatyagan niya nga nadula na ang kaina kagutom nga naglikos sa iya. Nadulaan sia sing gana. Uminon na lamang sia sing tubi kag liwag nga tinawag ang tag-alagad. Binayaran ang nakaon kag madasig nga tinultol ang ganhaan paggwa. Sa opisina nagderetso si Dardo sina nga udto. Waay na sia magbalik sa ila balay. Luyag niya nga palipason ang kaalipungot nga sadto na gaamat-amat naman sing hupa sa sulod sang iya dughan. Kag sa iya pagisahanon sa atubangan sang iya latok sa talatapan, wala man sia sing naaputan nga buhaton. Igu man lang magduhongan. Si Lorna gihapon ang larawan nga nagahampang sa iya painuino. Ngaa nga nadapatan niya si Lorna sing kamot? Ngaa nga nabuhat niya ang subong sa tinuga nga mahal kayo sa iya? Ang napulo ka tuig isa gayod ka malip-ot nga panahon para sa iya agod manginlab-as sa handurawan ang nagliligad sa ila ni Lorna. Indi sa paghakwat sang kaugalingon nga bangku, apang may angkon sia nga kaambong. Kag indi maisip ang mga babae nga napangakoan niya sing paghigugma. Mga babae nga waay naman sia pagpaslawa. Apang sa kadamuon sang natipon niya nga mga kahagugma, si Lorna ang iya pinakasalan. Indi matahom si Lorna kon nawong ang pagahambalan. Kasarangan lang. May hitsura man, diutay. Pero naton-an na niya nga higugmaon ini sing himpit. Kay Lorna lamang sia magtuad sing paghigugma nga upod ang iya kasingkasing. Siling pa sang iya mga kaabyanan sadto, nakuha kuno sia ni Lorna sa angkon sini nga kaalam. Ginaako niya. Maalam matuod si Lorna. Balediktoryan sang magtapos sa

hayskol kag Magna cum Laude sang matapos sa kolehiyo sa kurso sang pagkamanunodlu. Ginapabugal niya ang kinaalam nga ini ni Lorna sa iya kapareho nga lalake. Mapalaron sia. Ang matam-is nga handurawan sang nagliligad, lubos nga nagpalimot kay Dardo sang iya kaakig. Gani sang maggwa sia gikan sa opisina sina nga hapon, mamag-an na kayo ang iya pamatyag. Waay sia pagbugnoha ni Lorna sang magsampot sia sa balay. Pat-od ni Dardo nga nagahinakit sing kapin sa iya ang tiayon. Kag pati na ang ila mga anak nga ayhan nakahangop na sang nasaksihan nga natabo sa ila nga duha waay na magginahod katulad sang kinaandan. Sa ila paghigda sina nga gab-i, nagapabilin gihapon nga wala sing tingog si Lorna. Nagatakilid ini sa pihak nayon sang kama. Nakabatyag si Dardo sing kahuya apang yadto ginpilit niya nga pakigsumpongan. Kinahanglan nga magbugnohanay sila ni Lorna. Kinahanglan nga makapangayu sia sing pasaylo. "'Ling," mahinay ang tingog nga kinaptan ni Dardo ang butkon sang tiayon. Waay ini maghulag. "Pasaylohon mo kuntani ako sa natabu kaina. Pero magpati ka kuntani nga indi ko hungod nga buhaton yadto sa imo. Nalimot lamang ako sa kaugalingon. Napuno lang ako." Kalinong. Waay gihapon maghulag si Lorna. "'Ling, please ." Wala gihapon sing sabat. Nakaginhawa sing madalom si Dardo nga piniyong ang mga mata. Nahibaloan niya nga nagabugtaw si Lorna kag nabatian sini ang tanan niya nga ginpanghambal. Apang nagapakunokuno lamang nga nagakatulog. Mataas na ang adlaw sang magbugtaw si Dardo sang sumunod nga aga. Katulad sang kinaandan, nagahulat sa latok ang iya pamahaw. Humigop lamang sia sing kape, kag sang magpaalam sa tiayon, isa ka mahinay nga "huo" ang pinakwas ni Lorna. Madamu pa nga mga inadlaw ang madasig nga papupu sa pungango sang panahon, kag sa sulod sang panahon nga ina, nagbalik naman ang daan nga katawhay sa sulod sang panimalay nanday Dardo kag Lorna. Apang namutikan ni Dardo nga sugod sadtong hitabo nga nadapatan niya sing kamot ang tiayon, nanginmahipos na ini. Kag isa ka aga, amo na lamang ang kakibot ni Dardo sang mabugtawan nga nakailis na si Lorna. "May laktan ka?" Pasikto niya. "Huo," sabat ni Lorna. "Nalipatan ko gali nga silingon sa imo. Nakasulod na ako sa Holy Ghost." Isa ka kolehiyo nga ginadumalahan sang mga madre ang tinumod ni Lorna. "Karon nga adlaw ako maumpisa." Nakanganga si Dardo. "ang pamahaw mo ara sa latok kag ginbilin ko naman kay Talia ang mga kinahanglanon mo." Nakapanagitlon si Dardo. Nahinalian sia. Apang nakahalin lamang si Lorna, waay na sia makatingog pa. Madugay sia nga naurongan. Sa sulod sang iya kasingkasing may kon ano nga kahapdi ang hinali nga tumohil. Pilit niya nga pinaligad aydto. Ginbawi-bawi. Ayhan may katarongan man

si Lorna sa nanginpamat-od sini. Ka gang sumunod pa nga mga inadlaw amo ang nagsaksi sang kamag-o sa ila pangabuhi. Nadula na ang kinaandan nga pag-imbestigar ni Lorna sa sentimos nga madula sa iya sueldo kada kinsena nga magentrega sia. Kag nahibaloan ni Dardo nga daku man ang ginabaton sang tiayon sa ginatudluan sini. Kag sining ulihi pa gid nga mga inadlaw, natukiban na lamang niya nga luas sa ginabaton ni Lorna sa bulothuan, naga-tutor pa gali ini sa duha ka anak ni Mrs. Sales nga amo ang kabangdanan kon ngaa masunson nga magab-ihan ang tiayon sa pagpauli. Ang gumontang nahanungod sa kuarta, nadayonan na nga nadula sa ila pagsinalayo. Halog na ang ila pagginawi sa pilak. Kag nakapamakal naman sila sing mga panapot para sa mga kabataan kag pila ka kasangkapan sa sulod sang balay. Apang ang tanan nga ato, ang tanan nga kapinasahi, may kon ano nga kasakit nga nadulot sa pagkatao ni Dardo. Nabatyagan niya nga may daku nga kakulangan. Kag ang kakulangan nga ina amo ang ginapilit niya nga laghapon sa tanan nga adlaw. Ginapangita niya ang pagpresentar ni Lorna sang mga gumontang nahanungod sang kinahanglanon sa iya panimalay. Nga sia ang sandigan sa ila paglangoy sa lawod sang pangabuhi. Ginakapyotan sang iya mga mahal sa kabuhi. Kag sa pamatyag ni Dardo, padayon nga nagalakat ang mga inadlaw kag padayon man nga nagakadula ang iya kapuslanan bilang amay. Sa tinion nga nagaentrega sia sing sueldo, waay sa buot nga batonon lamang ini ni Lorna kag taguon. Ni waay na gani ginaisip pa sa iya atubangan katulad sang una. Daw wala na sing kapuslanan ang nanginbayad sang iya pagpabalhas kag paghimulat. Subong bala nga daw ginapabatayag sa iya ni Lorna nga bisan indi na sia magpangita, masarangan sini nga padalaganon sing tayuyon ang ila pangabuhi. Ano na lang abi ang iya pulos bilang amay? Ano? Bag-o nga sueldo si Dardo sina nga hapon. Mapagsik ang iya lawas sang sumampot sa ila balay sanglit luas sa kinaandan niya nga ginabaton may dugang pa nga bale siento singkuwenta nga bonus. Pinangita niya dayon ang tiayon nga sadto masaku sa mga hilikoton sa kosina. Tinunghol niya ang nakabaknal nga sobre. "Ano ini?" "Sueldo ko," may pagpabugal sa tingog ni Dardo. "Kag may dugang pa ina nga bonus." Pilit nga ginbasa ni Dardo sa nawong sang asawa ang ginapaabot nga kalipay, apang nakabatyag sia sing kapaslawan sang Makita nga waay magbag-o ang nawong ni Lorna. "A," hagyu lamang nga nagyuhom si Lorna. Pinadayon sini ang ginahikot. "Ilihog lang gani tungtong dira sa altar kay taposon ko lang ining ginalutu ko. Nakapamahaw ka na bala?" Waay magsabat si Dardo. Nabatyagan niya nga daw hinali nga nagpalang-uy-oy ang iya mga tuhod. Masakit kayo ang iya patyag. Kag laragway sang isa ka lutos nga tinuhoy niya ang ila hulot. Pahaboy nga binutang didto ang sobre sa ibabaw sang altar.

Nakapanihapon na sila sina nga gab-i kag nagapahuway-huway na sila nga mag-asawa sa salas sang maghambal si Dardo. "Nagahinakit ka pa balas a akon, 'Ling?" Nakapukwat si Lorna. "Ngaa nakahambal ka sing subong sina, Dardo?" "Sanglit nabatyagan ko. Amat-amat na nga nadula ang akon kapuslanan bilang amay sang puloy-an nga ini. Sa mga problema sa pangabuhi waay mo na ako ginapahilabti. Subong bala nga. nga." "Ginapangita mo ang daan naton nga pagsinalayo?" May katingala sa tingog ni Lorna. Nagtangu si Dardo. "Namutikan ko, sugod sang dapatan ko ikaw sing kamot, nagbag-o ka na sa akon. May paghinakit ka pa tubtob karon." "Nalimtan ko na ang nahanungod didto," balos ni Lorna. "Ang buot mo silingon, ginapangita mo ang litaniya sang utang nga masunson ko ginapresentar sa imo? Ang akon ba-ba?" "Didto ko lamang nabatyagan nga malahalon ako sa imo. kag sa aton mga anak, Lorna," may kapait sa tingog ni Dardo. "Kon nahibaloan mo lamang nga ginahinulsolan ko sing kapin ang mga pamatasan ko sadto, Dardo," hambal ni Lorna. "Ang kalainan sadto sa aton pagpangabuhi kag sa aton mga anak nga amat-amat na nga nakakilala sang kamatuoran. Nakabugtaw lamang ako sa kamatuoran nga indi ko dapat buhaton ang pamatasan nga ato sa imo sang dapatan mo ako sing kamot. Nakamaradmad ako sa kamatuoran nga indi ko makuha ang mga problema naton sa pangabuhi paagi sa ba-ba. Nalipat ako sa akon tinon-an. Kag sugod sadto ginapangaku ko na sa kaugalingon ang pagbag-o. Huo, mahal ko ikaw, Dardo. Mahal ka namon, kag sa lawod nga ini sang pangabuhi, indi kami mahimu nga makatabok kon wala ka." May luha sa mga mata ni Lorna.

PANAGHOY SANG GINAHANDOS NGA PALPAL ni Juanito C. Marcella

"Ina ang gindalikat ko sa pagkari, Tyo Danoy," hingapos ni Mr. Tante. Wala makahulag si Tyo Danoy matapos mapahayag sa iya ni Mr. Tante ang ginkari sini sa Tapaslong. Didto sa mahanayap nga kauyaparan nalansang ang iya panulok. May ginapamatyagan si Tyo Danoy. May ginaisip-isip. Subong sang ginaaninaw niya ang iya paggahit sang kabakibakian sa tunga sang makahililo nga init sang adlaw. Subong sang ginapanan-aw niya ang iya kaugalingon nga nagapahaumhaom sang dalagku nga mga palpal sa pagpadaku sang mayor nga kahon agod masudlan sang madamu nga tubi ang uyapad-punongon agod mahapos ang pagtalauma. Subong sang mabatian niya ang iya paghiyaw sa mga karabaw samtang nagapalatak sia sang suong-suong sang punongan. Ginusikan niya sing kabudlay, panahon kag kuarta ang pagpauswag sang uyapad ng iya ginaagsahan sa pagtuo nga kutob may luyag sia sa paguma, sia man gihapon ang pauyaton ni Atty. Emilio Gazan.

Kag karon, ari si Mr. Tante nga ginpakari kuno sang mananabang agod pahibal-on sia nga ang duta nga malapit na sa duha ka pulo ka tuig nga pag-agsa niya pagakuhaon na sa iya. Lumisu si Tyo Danoy kag tulokon si Mr. Tante nga nagapungku sa unutdan nga lawas sang lubi. Sa iya man napansal ang panulok ni Mr. Tante. Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok. Indi sia makatulok sing tadlong sa tao nga ginsugu sang iya agalon. Daw ginasuyop sang alimatok ang iya kasingkasing. Malapitlapit na matuod sa duha ka pulo ka tuig sang pag-uyat ni Tyo Danoy sang duta ni Abogado Emilio Gazan. Ulitao pa lamang si Tyo Danoy sang buslan niya ang nagbalatian niya nga amay nga amo ang nagauma sang buhi pa ang amay ni Emilio nga si Don Lucas. Napatay si Don Lucas sang panahon sang inaway. Sang pahatpahaton sang mga kabataan sang Don ang pagkabutang sini, ang kadutaan sa Tapaslong sang Don nahulog sa kamot ni Emilio. "Ina ang pagbuot ni Toto Miling," liwag nga humambal si Mr. Tante sang wala man lamang naggiho si Tyo Danoy. "Ginakasubu ko nga ginakuha niya ang duta sa imo." Wala na sa nagapugati nga tubi sang punongan ang panulok ni Tyo Danoy. Didto napatuhoy ang iya panulok sa malayu nga bakulod - ang bakulod sang Malunoy. Subong sang ginasunod sang iya panulok ang isa ka tao nga nagatibong sang isa man ka tao - sia ato. Ginatibong niya si Don Lucas kon diin man nga lugar nga luyag sang Don ebakwitan kong mabalitaan nila nga may nagapatrolya nga mga Hapones. Pagabot nila sa ligwin nga kulokatamnan, mahimu sia sing payag-payag agod pahuwayan sang tigulang nga agalon. "Nahibaloan ko nga masakit sa buot mo ang pagbiya sina nga punong," liwat nga hambal ni Mr. Tante. Ang tingog ni Mr. Tante may kahinay kag kapung-awon nga kadalomon sa palamatin-an ni Tyo Danoy. Apang indi tingog ni Mr. Tante ang sumoklip sa iya kalawasan. Tingog ni Don Lucas ang ginaaningal sang palamatin-an. "Danoy," indi pa niya malipatan ang malagway nga paningog sang mabuot nga agalon, "madamu na ang nabulig mo sa akon. Ikaw pa lamang ang umalagsa ko nga nakabulig sa akon sing indi natuksan sang pasalamat. Sugod karon nga tuig tubtob sa ikap-at nga ani, indi ko pagkuhaon ang akon bahin sa imo patubas. Kag, Danoy, basi indi na ako magdugay, indi mo pagpabayaan si Toto mo Meling. Bata pa sia, Danoy." Kahaponanon yadto nga ang tigulang nag-aha sa iya nga ubayan niya sa pagpamasyar sini sa diutay ng pukatod sa luyo sang ila ebakwitan sa Malunoy. Pirme na sadto ginaatake sang ginadaladala nga balatian si Don Lucas. Ayhan may panalagna ang tigulang nga nakahambal sa iya sing subong. Kag madangtan pila pa kasemana, nabugtuan ini sing ginahawa sa iya katulogon. Sa kasubu sang mga tinaga nga ato sang Don, wala man niya mapunggi ang pagmiha sang iya mga mata. Indi man niya malimtan ang

iya ginsabat sa maluya na nga agalon. "Tumanon ko ang imo bilin, 'To Lucas. Indi ka magpangduhaduha." "Umhon mo sing maayo ang uyapad, Danoy. Kutob may luyag ka sa pag-uma sina nga duta indi ko ina pagkuhaon sa imo," dugang pa sadto sang Don. Apang madugay na yadto. 1944 pa yadto ginmitlang sang iya agalon. Karon 1960 na. Napulo'g anom na ka tuig ang nakaligad. Patay na si Don Lucas. Madugay na nga nagpuas ang giera. Madamu na nga mga kabalhin ang nagtuhaw sa kalibutan. Madamu nga pagbalhin sang pagsinalayo kag pagtamdanay sang mga tao. Si Emilio nga bag-o pa lamang sadto nakasal, karon madamu na sing kabataan kag labi nga nag-uswag ang pangabuhi. Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok sa bakulod sang Malunoy kag lingian si Mr. Tante. Indi niya mabuka ang iya mga bibig. Katulad sang natahi ang mga ini. Madamu ang inogsabat niya kay Mr. Tante. Apang ang mga tinaga daw sa pagkasapnot mitlangon nga indi magdalhag sa iya dila. Karon pa sia makabatyag sing pagpalaminhod sang iya mga tuhod. Tigulang nag id bala sia nga indi na makasangkol sa pagtrabaho kon ngaa ginakuha na sa iya ang iya kinauma? Apang indi pa sia tigulang kon edad sang pagkatigulang ang pagahambalan. Kag indi man sia maluya. Matig-a pa ang iya mga braso. Sa kalim-an kag duha ka tuig, indi pa sia masiling nga tigulang na agod mag-untat sa dinak-an nga palangabuhian. Ginbun-ag sia sa trabaho, nagdaku sa trabaho kag nahanda na niya ang iya kaugalingon nga manigulang sa trabaho. Kag karon ari si Mr. Tante nga ginsugu ni Emilio agod magbalita sa iya nga ginakuha na ang ginatalauma niya nga uyapad. Malayu nag id matuod ang napulo'g anom ka tuig agod magbaylo ang kalibutan; ang pag-tamdanay sang mga tao; ang panghunahuna sang mga tao. A, kon buhi pa lang si Don Lucas. Lain na gid man matuod kon kabataan na ang nagadumala sang pagkabutang sang ila mga ginikanan. May ara nga nakasunod sa panimuot sang ila mga ginikanan apang may ara man nga ginabag-o ang daan nga pagtamdanay. Isa ka hilaw nga yumu ang kumawas sa mga bibig ni Tyo Danoy sang magsugat-anay ang ila panulok ni Mr. Tante. "Nahibaloan ko nga nanginmahal na sa imo ina nga punongan, Tyo Danoy," pulong ni Mr. Tante. Nanginmahal? Mahal matuod. Sabton kuntani ni Tyo Danoy si Mr. Tante nga indi lamang nanginmahal sa iya ang punongan kundi nanginkatulad na sang iya kinabuhi, apang sumoklip sa iya handurawan ang mga nagliligad kag subong sang ulit nga indi man gihapon tingog ni Mr. Tante ang iya nabatian kundi tingog ni Toto niya Miling sang mga duha pa lamang ka tuig ang nagligad. "Mahal gid man ni Tyo Danoy ang punongan," hambal sadto ni Emilio sang magpa-Tapaslong ang agalon sa pagtambong sang pagbahinay nila

sang iya patubas. "Kon may umalagsa si Papa diri sa Tapaslong nga may kahamuot sa ginaagsahan nga duta, wala na sing liwan kundi si Tyo Danoy." Ka gang iya nasabat kay Emilio? "Nagatakang-takang pa lang ako, Toto Meling, ginapaligos ko na ang tubi sang uyapad nga ini," may pagpabugal man nga balos niya. Apang karon, yadto nga pagdayaw ni Emilio sa iya; yadtong iya man kakunyag sa pagpabutyag sang iya kahamuot sa pag-uma; yadtong malabukid nga pagsalig; yadtong matalunsay nga paghangpanay nila, nangin-isa na lamang karon ka hulonihon sang iya panumdoman. Indi niya mahibaloan kon nga hinali lamang ginapakuha ang uyapad nga iya ginatalauma. May nahimu ayhan sia nga sayop kay Emilio? Anhon man ni Tyo Danoy sing panumdom kon ano ang iya nahimu nga sayop, wala gid sia sing may napulotan. Sa pagbahinay ayhan sang ani ang ginhalinan? Apang tampad sia katama nga umalagsa. Subong man sang pagtamod kang pagtahod niya sa napatay nga Don ang ginpatuhoy niya kay Emilio. Ngaa ayhan? May nasaklawan ayhan si Emilio sa iya mga gawi? Apang ano man ang isugu sa iya ni Emilio sang wala pa makabalik sa siyudad ang agalon, wala man niya ginalapas. "May ipadala kuno sia diri nga magabulos sa imo, Tyo Danoy," pabutyag liwat ni Mr. Tante. "Ambot kon sin-o. Wala ni Toto Meling pagisugid sa akon. Siling niya, pahibal-on ko lang ikaw nga ginakuha na niya ang ginauma mo nga duta." "Nakibot gid ako sa sining hinali nga pamat-od ni Toto Meling," napautwas gid man ni Tyo Danoy sang ulihi. "Sang panahon sang okupasyon, diri sila sa Tapaslong nag-ebakwit. Buhi pa sadto si 'To Lucas, ang amay bala ni 'To Meling? Palangga gid ako sadto nga tigulang. Man nakasiling pa gain sia sa akon nga basta luyag ko sa gihapon ang magpanguma, ako gihapon ang pauyaton niya sining punongan. Ako man gain sina ang nagpadaku sang kahon. Wala ina ginapatubii sang buslan ko si Tatay. Apang daw indi gid mapapas ang mga bakibaki kon indi matineran sang tubi, gain ginpunong ko. Makalima ko padagyawan ang pagpadaku sang mayor nga kahon. "Sang buhaton sang mga Hapones nga garison ang San Juan, nabakante ang amon mga uyapad sa sagi lang panagu. Sobrahan man abi ka nerbiyuso kay 'To Lucas, bangod ayhan kay tigulang na sia. Halos wala ako sing pahuway sa pagtibong sa iya. Nakapahuway-huway lang ako sang makahimu ako sing ebakwitan nila didto sa Malunoy. Inabtan kami sing gutom. Ang iban nga nakatanom wala man abi makapulos sang ila humay kay pilipigon pa lang gain ginabantayan na sang mga gerilya, ara pa ang mga sedese ni Confesor nga sobra pa ka bangis sa mga gerilya. "Agod nga mabuhi kami, nakapanglat-as ako sa Maindang kag Agtugas sa pagpamaylobaylo sing palay kag mais para sa panimalay ni 'To Lucas. Nakalambot man ako sa Talangban sa pagbolante sing uga, balingon, kag ginamos nga ginabakal ko sa Caguyuman. Ang maganansya ko akong ginadalawat sing bugas para lang kanday Toto Meling nga bisan

tuman na sa amon ka pigado pislian gihapon sa pagkaon. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkuta lang si Toto Meling." "Indi gali hamak ang pagbulig mo sa ila, Tyo Danoy?" "A, mabudlay na ang magsagi sugid, Mr. Tante. Indi lang kay pagbulig ang ginpatungod ko sa ila kundi pag-unong gid. Pamangkota lang si Toto Meling. Makasugid ina sia, labi na sang mapatay si 'To Lucas. Sin-o abi ang dalaganan ni Toto Meling kay sa akon sia ginbilin sang tigulang? Sus, daw akon kaugalingon nga anak ang pagkabig k okay Toto Meling. Isa pa, agalon ko sia. Wala sila sing umalagsa diri sa Tapaslong nga nakaunong sa ila subong sang akon pag-unong. Kalabanan sang mga tinao ni 'To Lucas nag-upod sa guban sang mga gerilya. Maupod man kuntani ako apang nagapang-ulikid ako kanday Toto Meling." "Karon ko lang ina mahibaloan. May kabataan ka man, Tyo Danoy?" "Apat tanan, Mr. Tante. May pangabuhi na ang tatlo. Ang kinagot na lang ang ari sa amon. Ang duha didto sa Mindanao nagpasimpalad ka gang kamagulangan ari diri sa banwa. Nagkulokandidato gani sang nagligad nga piniliay apang wala man makalusot. Si Amboy, ang daan nga Mayor, ang napilian liwat." "May diutay man siguro nga ikasarang ang anak mo nga nagkandidato." "Kon pagkabutang ang luyag mo hambalon, Mr. Tante, walawala man inang anak ko nga nagkandidato. Ahaw gid lamang nga pasimpalad kag laway ang ginpangapital sina. Indi gid man kuntani sia magsugbo kay nahibaloan niya ang mga gumontang sang isa ka kandidato, labi na sa karon nga mga panahon nga pilak ang kinahanglan. Apang ginsagi gid sia pilit sang iya mga abyan. Man inang anak ko, numero uno nga konsehal sang nagligad pa gid nga piniliay, ti kay daw nag-ginumon-gumon bala ang mga isyo sang duha ka partido diri sa amon, hanti nadala sia sa uloulo sang iya mga dumalampig." "Pero makabuligbulig man sia siguro sa inyo?" "Bulig? Ngaa indi? Makakaon kami sa ila, ngaa indi? Apang mabaskog pa ako kag si asawahon ko indi gusto nga maglumon kami sa amon mga anak. Makasarang pa man ako magtrabaho. Isa pa, may anak pa kami nga ginasakdag." "May iban man siguro diri nga duta nga sarang mo maagsahan?" "Mabudlayan ka na makakita, Mr. Tante. Ang mga kadutaan diri lunsay naman may nagauma. Kag mabudlay ang magbaylo sing agalon. Si Toto Meling halos sunado ko na ang iya sina pamatasan. Lima ka tuig kapin ang pag-updanay namon sina diri sa Tapaslong. Nahibaloan ko ang indi niya naluyagan." "Labay man ang akon, ano ang partido sang anak mo nga nagkandidato?" "Independyante, Mr. Tante. Indi man abi sia makasal-ot sa LP kag sa NP kay pulos naman may mga kandidato." "Wala bala sia magpalapit kay Toto Meling sang iya pagkandidato?" "Sa nahibaloan ko, wala, Mr. Tante. Nahuya kuno sia magpangayu

sing bulig kayo to Meling. Isa pa, nahibaloan namon nga indi interesado si Toto Meling sa politika." "Kon amo wala ka gali makahibalo nga interesado si Toto Meling sa inyo diri politika?" "Wala gid, Mr. Tante. Didto man abi sila sa siyudad. Kag wala gid sia makadughu diri sang panahon sang kampanya kay kisera nga nakapamasyar lang sia diri, indi mahimu nga indi niya mabuligan ang anak ko bisan sa moral na lamang." "Kon amo wala ka gali makahibalo nga NP si Toto Meling?" "Ina ang kamatuoran, Mr. Tante. Apang ngaa napamangkot mo ina?" "Wala man, a." "Kon parte sa pagkandidato sang anak ko, ti, ano gid kon Independyante sia? Kag kon parte sa LP nga Mayor, mayo man ang pagpalakat ni Amboy sang banwa. Kon ginhambalan lang ako ni Toto Meling nga NP sia, bisan pa nga kandidato ang anak ko, mabulig ako sa kandidato ni Toto Meling. Kag piliton ko gid ang akon anak sa pagpaiway. Man agalon ko si Toto Meling." Nagdulog sa paghambal si Tyo Danoy kag tumangla sa piliwpiliwan sang kawayan nga subong sang may nakita nga wala niya ginalaomi nga makit-an. Nang-ulong-ulong sia kag magpadayon. "Kon ang buot mo ipahangop sa akon nga ginakuha ni Toto Meling ang iya duta bangod sa politika, daw sa malayu nga ina ang kabangdanan." Luyag ni Tyo Danoy nga hinakpan ang natup-an sang iya kaisipan. "Kapin sa lima ka tuig ang pag-uporay naming ni Toto Meling diri sa Tapaslong kag suando ko ang iya pamatasan. Indi sia mahuyogon sa politika. Napat-od ko ina." "Wala ka gali makahibalo nga si Toto Meling ang mapag-on nga nagsuprotar sang kandidato sang NP sa pagkameyor diri?" Bumilog ang mga mata ni Tyo Danoy nga nakatulok kay Mr. Tante. Ari na ang kamatuoran sang sayop niya nga pagtuo. Aw indi sia makapati. Apang kon matuod ang hinambal ni Mr. Tante? Kag daw wala nagalimbong si Mr. Tante. Nakapang-ulong-ulong si Tyo Danoy. "Wala gid ako makahibalo, Mr. Tante," tuaw niya. "Sa nasiling ko na, kon nahibaloan ko lang, nakabulig kuntani ako kampanya kay Simeon. Si Simeon ang kandidato sang NP sa pagkamayor diri. Nagakilalahay kami sing mayo ni Simeon. Nagpalapit man gain sia sa akon kag gin-aha nga buligan ko sia sa pagpaisol sang akon anak. Apang ginbalibaran ko sia. Siling ko, parte dira, wala ako sing mahimu sa akon anak. Anak ko matuod, apang indi ko mapunggan ang iya mga handom sa kabuhi. Siling k okay Simeon, pagpasayloha lang anay kami sa karon nga hugada kay ti, daw kalaw-ay man nga magsumponganay kami sang akon anak. Sa pagkamatuod, si Simeon indi liway sa panimalay sang asawa sang akon anak. Magpakaduha ina sila. Kon ginsugiran lang kuntani ako ni Simeon, bisan indi na ni Toto Meling, ayhan may nahimu gid man ako nga mga tikang. Apang wala gid. Kag daw si kon sin-o man abi ako nga magpabutyag sang akon pilosopiya sa

iya? Kon nahibaloan ko lang, bisan nga magpadayon man sa pagkandidato ang anak ko, sa kandidato ni Toto Meling ako mabulig. Man agalon ko si Toto. Lima ka tuig kapin ang pag-uporay namon diri sa Tapaslong kag suando ko gid ang pamatasan niya. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Sang panahon sang okupasyon, nakaabot gani ako sa Talangban sa pagpangita sing idalawat ko sing bugas agod itil-og sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang si Toto Meling. Ang pagunong ko sa ila panimalay sadtong buhi pa si 'To Lucas nga iya amay wala sing kapin kag kulang. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Wala gani ako mag-entra sa gerilya sadto kay nabalaka ako sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling." Sa kahimtangan sang pagbalikbalik sang halambalanon ni Tyo Danoy, wala makapadugay si Mr. Tante. Sia man nakabatyag sing kahanuklog sa tigulang. Matapos niya mapaalinton ang iban pa nga gintugon sa iya ni Emilio, dayon niya paalam. "Diri ka na lang panyaga, Mr. Tante," panghawid ni Tyo Danoy. "Maudtohan ka gid sini kag makalambot sa banwa. Ato, ginsakop na ikaw sang asawahon ko sang panyaga. Indi ka magpangalag-ag. Amo sina kami diri. Ginasakop sa pagkaon ang bisita." Wala magpahawid si Mr. Tante. "Paabota lang ang magabulos sa imo sun okay Toto Meling," hambal ni Mr. Tante. "Kon ina ang pagbuot ni Toto Meling, sia ang masunod. Man agalon ko sia," sabat ni Tyo Danoy nga nagadukuan. "Ano man ang naakigan niya a akon, ikaw na lang ang mahibalo magpamangkot sa iya." Sang wala magsabat si Mr. Tante: "Indi punongan ining ulomhan nila sang una," padayon ni Tyo Danoy nga ginakahigkahig sang iya tudlu ang ulandi nga buot masaka sa kumalagko sang iya tiil. "Ginpadaku ko ang mayor nga kahon sang buslan ko si Tatay. Makalima ko padagyawan ang pagpataas sang kahon. Ang mga palpal dira didto ko pa ginkuha sa Kapangsuran. Sadtong panahon sang inaway, diin man maebakwit si 'To Lucas, sa akon abaga sia nagasakay. Indi man abi magsakay ang tigulang sa karabaw kay naganguotngot ang iya balikawang kon tuman ang pagbika. Kon sa karosa maundag man. "Sang pagtigulotom, sanglit wala kami makatanom, nakalambot ako sa Caguyuman sa pagbakal sing uga, balingon, kag ginamos, kag ibolante sa Talangban. Isa ka adlaw kag isa ka gab-I nga lakat. Bagtas pa ako. Mainit ang dalanon. Kon pigaw ang makita ko sa Talangban, ginalahos ko pa ang akon inogbaligya sa Alabidhan. Ang maganansya ko akon ginadalawat sing bugas apra sa panimalay nanday Toto.!" Wala na pagtaposa ni Tyo Danoy ang paghambal sang mahayaw niya ang iya ulo. Nakatalikod na gali sa Mr. Tante. Lumisu si Tyo Danoy kag pasalabaran sang iya panulok ang nagapugati nga tubi sang punongan. Didto sa may tunga nayon sa ginalutawan sang manipis nga bungalon, nakita niya ang paglagsanay sang duha ka dalimanok.

Lima ka tuig kapin, sal-ot sang iya hunahuna, ang pag-uporay namon ni Toto Meling diri sa Tapaslong. Kahibalo ako nga wala sing huyog sa politika si Toto Meling. Indi mahimu nga kuhaon ni Toto Meling ang iya duta bangod lamang kay nagkandidato ang akon anak batok sa iya partido. Kon ginpahibalo lang kuntani ako ni Toto Meling nga si Simeon ang iya kandidato. Diri dumolog ang handurawon ni Tyo Danoy sang mapantag sa iya panulok ang isa ka tao nga nagahan-os sang maso sa palpal. Hubad ang tao kag nagapuroy lamang. Bation sa ginahamtangan niya ang lanog sang pagtupa sang maso sa punta sang palpal. Apang tuhay nga huni sang lanog ang iya nabatian-daw taghoy ini samtang nagapanglusot-lusot sa mga kakawayanan.