Gumrukte_kusatma

BÖLÜM I GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ NEDÝR? GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ’NÝN KURULUÞU Ýkinci dünya savaþýnýn yýkýcý sonuçlarý Avrupa ülkeleri arasýnda öncelikle ekonomik, daha sonra da politik ve savunma alanlarýnda iþbirliðine girme ihtiyacýný doðurmuþtur. Bunu hýzlandýran da, Marshall yardýmý adý altýnda Avrupa’ya akan sermayenin kendilerini giderek ABD’ye baðýmlý kýlacaðýný görmeleridir. Avrupa menþeli yeni bir sermaye piyasasý kurmak isteyen Batý Avrupa ülkeleri, ekonomik potansiyellerini biraraya getirerek, güçlü bir Ortak Pazar oluþturmayý planlamýþtýr. Bu amaçla da ilk etapta Fransa’nýn öncülüðünde kömür ve çeliðin üretim ile kullanýmýnýn uluslarüstü bir organa býrakýlmasý kararlaþtýrýlmýþ, 1951 Paris Sözleþmesiyle Almanya, Belçika, Fransa, Hollanda, Ýtalya ve Lüksemburg arasýnda kurulan AKTÇ ( Avrupa Kömür ve Çelik Topluluðu) ile üye ülkeler arasýnda kömür ve çelikte gümrük birliði uygulamasý baþlamýþtýr. Bu deneme, sözkonusu 6 ülkeyi baþka alanlarda da ekonomik bütünleþmeye yöneltmiþ ve 1957 yýlýnda atom enerjisinin barýþçý amaçlarla kullanýmýný öngören EUROTOM ile Avrupa Ekonomik Topluluðu(AET) kurulmuþtur. AET’ye hukuken ve fiilen uluslararasý bir kuruluþ olma niteliðini kazandýran Roma Antlaþmasý 1 Ocak 1958 tarihinde yürürlüðe girmiþtir. AET’nin nihai hedefi Avrupa’nýn siyasal bütünlüðü olmuþtur. Bu hedefe ulaþmak için de öncelikle ekonomik dengeyi saðlamak üzere üye ülkeler arasýnda mallarýn, hizmetlerin, sermayenin ve emeðin serbestçe dolaþtýðý bir ortak pazar ve gümrük birliði tesis edilmiþtir. Böylelikle üye ülkeler kendi aralarýnda gümrük vergilerini sýfýra indirip, dýþ dünyaya ortak bir gümrük tarifesi uygulayarak, ticareti engelleyen her türlü sýnýrlamayý kaldýrmayý ve dýþ ticaretlerinin geniþlemesini saðlamayý amaçlamýþlardýr. Ekonomik aðýrlýklý olan birliðin yapýsý, 1 Temmuz 1987 tarihli Tek Avrupa Senedi ile önemli deðiþikliklere uðramýþ ve Ortak Pazar hedefi yeniden tarif edilmiþtir. Kurucu Roma Antlaþmasý’nda önemli deðiþiklikler yapan tek senet ile artýk üye ülkeler arasýnda ortak bir dýþ politika oluþturulmasý ve uygulanmasý gündeme gelmiþtir.

Bu

Parlamentosu’nun

amaçla

karar

yetkileri

alma

arttýrýlmýþ

sürecini ve

hýzlandýracak

1957’lerin

tedbirler

AET’si,

belirlenmiþ,

Avrupa

Avrupa

Topluluðu(AT)’na

dönüþtürülmüþtür. 1990’lý yýllara gelindiðinde Birliðin yapýsý bir kez daha yenilenmiþtir. 7 Þubat 1992’de imzalanýp, 1 Kasým 1993’te yürürlüðe giren ve resmi adý Avrupa Antlaþmasý olan Maastricht Antlaþmasý ile Roma Antlaþmasý’nda kapsamlý deðiþikliklere gidilerek, çok önemli siyasi hedefler seçilmiþtir. Bu hedefler, ortak güvenlik ve dýþ politika ile adalet ve içiþleri üzerine bina edilmiþ, ekonomik ve parasal ortaklýktan, çevre, tüketici haklarý, saðlýk, haberleþmeye kadar hemen tüm alanlarda bütünleþme amaçlanmýþtýr. Bu son düzenleme ile de günümüzün Avrupa Birliði (AB) doðmuþtur.

AB’nin bugün itibariyle 15 üyesi vardýr.

Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Kýbrýs Rum

Kesimi, Letonya, Litvanya, Macaristan, Malta, Polonya, Romanya, Slovakya, Slovenya ile Türkiye de aday ülke statüsündedir. Ancak AB baþta olmak üzere tüm platformlarda, diðer adaylardan farklý bir muamele gördüðü için Türkiye’nin 12+1 konumunda olduðu ifade edilmektedir. BÝRLÝK VE TÜRKÝYE Türkiye, AET, AT veya AB ile neden, nasýl ve ne zaman iliþki kurmuþtur? Ülkemizin, AB(AET) ile iliþkisi baþlangýçta;

-

Siyasal bir tercih ve

-

Soðuk savaþ yýllarýnýn “çok özel þartlarýna” dayanmýþtýr.

1957 tarihli Roma Antlaþmasý’nýn yürürlüðe girmesinden sonra 15 Temmuz 1959’da Yunanistan, sadece 16 gün sonra da 31 Temmuz 1959’da Türkiye topluluða katýlmak için müracaat etmiþtir. Türkiye’nin gerekçesi, uzun dönemde Batý Avrupa’da kurulabilecek siyasal bir birliðin dýþýnda kalmamak ve Gümrük Birliði içinde Yunanistan’a verilecek ticari tavizlerden yoksun olmamaktý. 4 yýl süren görüþmelerden sonra 12 Eylül 1963’te, Türkiye-AET arasýnda “bir ortaklýk” kuran Ankara Anlaþmasý imzalanmýþtýr. 1 Aralýk 1964 tarihinde yürürlüðe giren anlaþma ile, Türkiye ekonomisinin kalkýndýrýlmasýný hýzlandýrmak, Türk halkýnýn istihdam seviyesi ve hayat þartlarýnýn yükseltilmesini saðlamak için taraflar arasýnda ticari, ekonomik iliþkileri aralýksýz ve dengeli olarak güçlendirmeyi teþvik etmek öngörülmüþtür. Türkiye’nin kalkýnmasýna yardýmcý olmak üzere de topluluðun Türkiye’ye ekonomik yardýmda bulunmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. Böylece Türkiye-AET arasýnda, “Gümrük birliðinin esaslarý, mallarýn, kiþilerin, sermayenin ve hizmetlerin serbest dolaþýmý, tarým, ulaþtýrma, rekabet, mevzuat ile ekonomik ve ticari politikalarýn uyumlulaþtýrýlmasý, ortaklýk organlarý, Türkiye’nin tam üyelik imkanlarý, ortaklýk iliþkisinde çýkabilecek uyuþmazlýklarýn çözümü “ gibi konular hükme

baðlanmýþtýr. Bunlarýn gerçekleþmesi için ise öncelikle Gümrük Birliði’nin gittikçe geliþen þekilde kurulmasý benimsenerek, hazýrlýk, geçiþ ve son dönem olarak üç aþamalý bir takvim belirlenmiþtir. Türkiye’nin Topluluða tam üye sýfatýyla katýlabilmesi yolunu açýk tutan Ankara Anlaþmasý’nda, yürürlük süresine iliþkin bir hüküm yer almamaktadýr. Buna iliþkin 28. Madde’de, “Anlaþmanýn iþleyiþi Topluluðu kuran Antlaþmadan doðan yükümlülüklerin tümünün Türkiye tarafýndan üstlenilebileceðini gösterdiðinde akit taraflar, Türkiye’nin topluluða katýlma imkanýný inceleyeceklerdir” demekle yetinilmiþtir.

2

Ankara Anlaþmasý bir

çerçeve anlaþmasýdýr. Bu anlaþmada da, Türkiye-AET arasýnda gümrük

birliðini tesis eden protokollerde de öngörülen hedef, “diðer üyeler statüsünde” Avrupa Ekonomik Topluluðu’na ya da bugünün AB’sine girmektir. Anlaþmanýn imzalandýðý dönemde tek karar mercii Baþbakanlýk ve Dýþiþleri Bakanlýðý olmuþtur. Dönemin Baþbakaný merhum Ýsmet Ýnönü, bu anlaþmayý bozma imkanýmýz olup, olmadýðýný, ileride istersek çýkýp, çýkamayacaðýmýzý sormuþ, “evet” cevabýný alýnca Ankara Anlaþmasý’ný onaylamýþtýr. Türkiye-AET arasýnda Ankara Anlaþmasý’nýn imzalanmasý öncesinde de ilginç olaylar yaþanmýþtýr. Bu dönemi, Merkez Bankasý’nýn 20-31 Mart 1995’te Ankara’da düzenlediði Avrupa Birliði ve Türkiye-AB Ýliþkileri Eðitim Programýnda, dönemin Türkiye-AT Derneði Yönetim Kurulu Baþkaný Prof.Dr. Haluk Günuður’un sunduðu bildiriden aktarmak istiyoruz: “Türkiye’nin AET ile görüþme stratejisi baþýndan beri Yunanistan’a göre belirlenmiþti. Taktik olarak Yunanistan sürekli olarak bu iliþkinin Gümrük Birliði modeline oturtulmasý gerektiðini söylemiþtir. Yani kýsacasý Gümrük birliði ortaklýðý tam üyeliðe giden bir entegrasyon modelidir. Gümrük Birliði aslýnda son derece baðýmlý bir modeldir. Çünkü bu model baþvuranlarý daha sonra tam üyeliðe götürebilecektir. Yunanistan’la görüþmeler yaklaþýk 1 ay önce baþlamýþtýr. Bundan da yararlanarak Türk delegasyonu, (Yunanistan’la nasýl bir model oluþturuyorsanýz, Türkiye ile de ayný modeli oluþturun) demiþtir. Yunanistan’la yapýlan modelin Gümrük Birliði temeline oturan bir ortaklýk anlaþmasý olduðu kesinleþince, Türkiye de bundan geri kalmak istememiþtir.”1

Prof. Günuður’un verdiði bilgiye göre, Ankara Anlaþmasý 12 Þubat 1964’de onaylanmak üzere GATT’a

(Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaþmasý- sonradan Dünya Ticaret Örgütü’ne

dönüþmüþtür) sunulmuþtur. Çünkü Gümrük Birliði, GATT kurallarýna istisna teþkil eden bir modeldir ve Türkiye GATT üyesidir. AET ile yapýlan bu anlaþma ile GATT’ýn genel kuralý olan en çok kayrýlan ülke kuralý bir tarafa býrakýlacaktýr. O dönemde Yunanistan, GATT’ýn Ankara Anlaþmasýný onaylamamasý için çalýþmýþtýr. Çünkü AET’nin Yunanistan ile yaptýðý Atina Anlaþmasý ve Türkiye ile yaptýðý Ankara Anlaþmasý arasýnda farklýlýk vardýr. Atina Anlaþmasý ile gümrükler AT’a karþý doðrudan indirilirken, Türkiye’ye 5 yýllýk bir hazýrlýk dönemi öngörülmüþtür. Ýnanýlmaz ama bize bir ayrýcalýk tanýnmýþtýr.

Diðer AB üyesi ülkelerin baskýsý ile Yunanistan itirazýný geri çekmiþse de

GATT, Ankara Anlaþmasýný onaylamamýþ, ileride Gümrük Birliði ile ilgili takvim sunulduðunda deðerlendirileceðini

bildirmiþtir.

Kýsacasý

GATT,

Ankara

Anlaþmasý’ný

onaylamamýþ

ama

reddetmemiþtir de. GATT 1 Ocak 1973’te Katma Protokolün yürürlüðe girmesinden sonra Ankara Anlaþmasý’na çerçeve anlaþmasý olarak onay vermiþtir.

1

Haluk Günuður, Avrupa Birliði El Kitabý, 2.Baský, 1995

3

Ankara Anlaþmasý çerçeve anlaþmasý niteliðindedir. Çünkü bir de katma protokol bulunmaktadýr. Anlaþma 33 maddeyken, Protokol 64 maddede düzenlenmiþtir. Yunanistan ile yapýlan Atina Anlaþmasý ise ikisinden de farklýdýr. Bu anlaþma 72 maddeden teþkil edilmiþtir, bir anlamda Ankara Anlaþmasý artý Katma Protokolümüz ayarýndadýr. Atina Anlaþmasý karma nitelikte, Ankara Anlaþmasý ise biri çerçeve, diðeri uygulama özelliðindedir.. Kurucu anlaþmalar ve Ankara Anlaþmasý’nda da görüldüðü gibi, Gümrük Birliði ve AET ya da AB’ye tam üyelik bir bütündür. Asýl kurum AB’dir. Bu kurum içinde 10 ayrý çark birlikte dönmektedir ve bu da tam üyeliðe baðlýdýr. Gümrük Birliði tek baþýna, baðýmsýz ticari bir bölüm deðil, AB’nin diðer organlarý ile bir bütündür. AB’nin gerek aday ülkelerle, gerekse de üçüncü ülkelerle 8 ayrý çeþit ekonomik iliþkisi bulunmaktadýr. Bunlar, Avrupa Ekonomik Alaný ve EFTA, Avrupa Anlaþmalarý, Gümrük Birlikleri, Avrupa-Akdeniz Ortaklýk Anlaþmasý, Ýþbirliði Anlaþmalarý, Lome Anlaþmalarý, Tekstil Anlaþmalarý ile Geniþletilmiþ Preferanslar Sistemidir. Gümrük Birliði, AB’nin, ticari iliþkilerini düzenleyen araç veya sistemlerden sadece birisidir. AB’nin üçüncü ülkelerle ticari ortaklýðý, genelde serbest ticaret bölgesi niteliðindedir. Serbest ticaret bölgeleri ile Gümrük Birliði arasýndaki temel fark; birincisinde ortaklar arasýnda sadece gümrük vergisi, eþ etkili vergi ve miktar kýsýtlamalarýnýn kaldýrýlmasýdýr. Gümrük Birliði’nde ise, bunlarýn yaný sýra üçüncü ülkelere ortak gümrük tarifesi uygulanmaktadýr. Burada en önemli husus, gümrük birliðinin sadece AB üyesi ülkeler arasýnda oluþmasý ve kararlarýn AB tarafýndan alýnmasýdýr. Bu sebeple de, AB üyesi ülkeler, ya önce tam üye olup, ardýndan Gümrük Birliði’ni imzalamýþlar ya da bu iþlemi eþ zamanlý yapmýþlardýr. AB ile bu iliþki (tam üyelikten sonra veya tam üyelikle eþ zamanlý) hangi þekilde tesis edilmiþ olursa olsun, üye ülkelerin, Gümrük Birliði döneminde uðradýklarý zararlarý karþýlamak için ciddi miktarlarda mali destek almýþ olmalarý bir diðer önemli noktadýr. AB’ye üye veya üye adayý olmaksýzýn Gümrük Birliði Anlaþmasý’ný imzalamýþ tek ülke Türkiye’dir. Türkiye bu anlaþma ile, karar mekanizmalarýnda yer almadan, AB’nin üst kuruluþlarýnca belirlenen kural ve kararlara uymayý peþinen kabul etmiþtir. AB’nin geniþleme takvimine bakýldýðýnda rekorun Türkiye’de olduðu görülmektedir. Kurucu üyeler dýþýndaki üye ülkeler, baþvuru tarihlerinden itibaren 4 ila 9 yýl içinde AB’ye kabul edilmiþ, aday ülkelerle de yine baþvuru tarihlerinden itibaren 2 yýl içinde müzakerelere baþlanmýþtýr. 1959 yýlýnda yaptýðýmýz müracaat esas alýndýðýnda, 43 yýl gibi bir süre ile rekor, tartýþmasýz Türkiye’dedir. Ve ne yazýk ki bu geçen sürede Türkiye-AB iliþkisi neredeyse sadece Gümrük Birliði ile sýnýrlý kalmýþtýr. Ve yine ne yazýk ki, bu kadar ülke içinde AB’ye üyeliði gerçekleþmeden Gümrük Birliði anlaþmasýnýn imzalattýrýldýðý tek ülke olan

4

Türkiye’ye, anlaþmalarda öngörülen mali yardýmlar da yapýlmamýþtýr. Bu farklý uygulama bile tek baþýna Gümrük Birliði’nin tartýþýlmasýný gerektiren bir husustur. Nihai hedef AB üyeliði olduðu ve anlaþmalarda yer alan düzenlemelerin paralel gerçekleþtirilmesi öngörüldüðü halde Türkiye-AB iliþkisinde sadece Gümrük Birliði’ne öncelik verilmiþ, tam üyelik talebimiz her seferinde “Gümrük Birliði’nin geliþtirilmesi ve derinleþtirilmesi” stratejileri ile cevaplandýrýlmýþtýr.

Ankara

Anlaþmasý’nýn

yürürlüðe

girmesinden

sonra

baþlayan

hazýrlýk

döneminden sonra geçiþ ve nihayet AB’nin uygun görmesi ile son döneme gelinmiþ ve Gümrük Birliði’nin tamamlanmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. Oysa ileriki bölümlerde detaylý bir þekilde anlatýlacaðý gibi ortada gerçek bir Gümrük Birliði uygulamasý yoktur. Ortaklýk AB’nin istediði konularda ve istediði ölçülerde yürütülüyordu buna raðmen “tamam” denildi. En önemli husus,Türkiye’nin o güne kadar, AB dýþýndaki ülkelerle ticaretinde baðýmsýz olmasýydý. Ýþte Gümrük Birliði’nin tamamlanmasý adý altýnda yapýlan anlaþma ile Türkiye’nin üçüncü ülkelerle iliþkisi, kýsacasý dýþ ticaret rejimi tümüyle AB’nin kontrolüne girmiþtir. AB’nin Gümrük Birliði politikasý, “sanayi, ticaret ve tarým” alanlarýndadýr. Birliðin, bunun dýþýnda ortak sosyal, taþýmacýlýk, vergi ve mali politikalarý bulunmaktadýr. Türkiye aðýrlýklý olarak sanayi ve ticaret politikalarý açýsýndan Gümrük Birliði’ne dahil edilmiþ, tarým ürünleri dýþarýda tutulmuþtur. Bunun için tarým politikasý çerçevesinde yürürlüðe konulan Ortak Piyasa Düzenlerine dahil ürünler ve bazý iþlenmiþ tarým ürünlerinde Türkiye için bir taviz rejimi formülü bulunmuþtur. Bu alanda özel uygulama yapýlmasýnýn gerekçeleri ve sonuçlarý daha sonra ele alýnacaktýr. Ancak, Türkiye’ye hemen hiçbir konuda “normal bir ülke” veya “ortak adayý ” gibi davranýlmadýðýný, hep “özel” formüller üretildiðini ve iþlerin hep zorlaþtýrýldýðýný peþinen belirtmemiz gerekmektedir. Burada unutulmamasý gereken temel husus, Türkiye’nin sýradan bir üçüncü ülke olmadýðý, AB’ye tam üyelik hedefiyle bu ortaklýða girdiðidir. Gümrük Birliði tümüyle ticari bir ortaklýktýr. Kapsadýðý alanlar ve mekanizmalar, Türkiye-AB arasýnda daha ileri bir entegrasyon ve nihayet tam üyeliðe hazýrlýk amacýný gerçekleþtirmeye yönelik unsurlarý içermektedir. Ancak AB, Gümrük Birliði’nden doðan yükümlülüklerinin çok önemli kalemlerini yerine getirmediði gibi, Türkiye’ye tam üyelik konusunda net bir perspektif vermemekte, buna karþýlýk ticari bir ortaklýk üzerinden sistematik olarak bir takým siyasi taleplerde bulunmaktadýr. 1995 Mart’ýnda imzalanýp, 1 Ocak 1996 tarihinde yürürlüðe giren Gümrük Birliði anlaþmasý ne yazýk ki etraflýca tartýþýlmamýþ, ancak yetkili ve etkili bazý kesimler, bunu Türkiye’nin kurtuluþu ve AB’ye giriþin son adýmý olarak sunmuþlardý. 6 yýlýn sonunda ise baþlangýçta Gümrük Birliði’ni canla, baþla

5

savunanlarýn büyük bölümü bunun Türkiye ekonomisinin aleyhine olduðunu görmüþlerdir. Bu iliþki, ülkemiz ekonomisi üzerinde çok önemli ve olumsuz etkilerde bulunduðu gibi hayati önemde siyasi faturalarýn önümüze konulmasýna yol açmýþtýr. Aslýnda bunun böyle olacaðý baþýndan belliydi. Anlaþmayý yaptýðýmýz AET deðil, ancak bunun devamý olan AB’nin izlediði “Gümrük Birliði üstünden siyaset” stratejisi, yeterince karmaþýk olan mekanizmayý daha da içinden çýkýlmaz hale getirmiþ, iliþki,

Türkiye açýsýndan baþlangýç amacýndan çok farklý mecralara sürüklenmiþtir. En azýndan beraber yola çýktýðýmýz ve neredeyse ayný anlaþmalarý yaptýðýmýz Yunanistan bugün birlik üyesidir, Türkiye deðil. Bugün AB ile iliþkilerimizdeki geliþmelere paralel olarak, Gümrük Birliði ile ilgili tartýþmalar yeniden güncelleþmiþtir. Ancak AB’nin diðer talepleri gibi Gümrük Birliði de, doðru temeller üzerinde, saðlýklý ve objektif bir þekilde deðerlendirilmediði için bir türlü sonuca varýlamamakta, Türkiye ekonomisinin elini-kolunu baðlayan bu tek yanlý anlaþma ile ilgili olarak olumlu veya olumsuz bir politika geliþtirilememektedir. Bu sebeple, bir yandan Gümrük Birliði iliþkisinin, öte yandan da iç içe mekanizmasý sebebiyle AB’ye üyelik hedefimizin, ciddi anlamda bir kez daha gözden geçirilmesi gerekmektedir. TÜRKÝYE’ NÝN ÖZEL YOL HARÝTASI; GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ Türkiye’nin nihai hedefi AET’ye üye olmaktýr. Bunun doðal sonucu Türkiye-AET iliþkisi ekonomi aðýrlýklý sürmüþ ancak özellikle topluluk AT ya da AB’ye dönüþtükten sonra diðer hususlar gözardý edilerek, iliþki sadece Gümrük Birliði ile sýnýrlý tutulmak istenmiþtir. Bunun gerçek sebebini ve þeklini gösteren en önemli belge, 14 Nisan 1987 tarihli tam üyelik müracaatýmýza, 18 Aralýk 1989’da verilen cevaptýr. Bu cevaba geçmeden önce, baþvurumuz üzerine Birliðin nasýl bir tutum izlediðini anlatmak istiyoruz. Türkiye, bu baþvuruyu özellikle Gümrük Birliði’nin gereklerinden birisi olan

iþçilerin serbest

dolaþým hakkýnýn verilmemesi üzerine, iliþkilere yeni bir ivme kazandýrmak amacýyla yapmýþtýr. Ancak daha baþlangýçta iþler karýþmýþtýr. Artýk Birlik üyesi olan Yunanistan, burada da devreye girmiþ ve baþvurumuzu engellemek için büyük çaba göstermiþtir. Türkiye-AT Derneði Yönetim Kurulu Baþkaný Prof.Dr. Haluk Günuður’un Merkez Bankasý seminerinde sunduðu bildiriye göre, Almanya da Yunanistan’a destek verir ve Türkiye’nin baþvurusu için oyalama taktiði izlenir. Ýki ülkenin stratejisi, baþvurumuzun Komisyona gönderilmesidir. Normalde o dönemde böyle bir uygulama yoktur. Mekanizma, baþvurunun teknik organda görüþülmesi, sonra da Konseyin önüne gelmesidir. Türkiye uzun süre oyalanýr. Sonunda yapýlan

6

baskýlar ve Türk iþçilerinin Alman bankalarýndaki hesaplarýný çekme tehdidi üzerine baþvurumuz iþleme konulur ama Yunanistan ve Almanya’nýn istediði gibi Komisyona gönderilir. Bundan sonra gelen ikinci aþama daha da zor olur. Türkiye ile ilgili aþaðýda anlatýlan görüþ, 2.5 yýl Komisyonda bekler. Gerçekten en uzun görüþ hazýrlama süresi bizimle ilgili olmuþtur. AT Komisyonu tarafýndan hazýrlanan ve bekleme rekoru kýran “GÖRÜÞ” toplam 164 sayfadýr. Bunun 150 sayfasý ekonomi ile ilgili olurken, siyasi deðerlendirmelere sadece 14 sayfa ayrýlmýþtýr. Bu rapora göre, “Türkiye, Topluluða katýlmaya ehil bir ülkedir, ancak ekonomik, siyasi ve sosyal nedenlerle Topluluk ve Türkiye bu katýlýma hazýr deðillerdir.” AT Dýþiþleri Bakanlarý Konseyi, Komisyon’un

hazýrladýðý bu görüþü 5 Þubat 1990 tarihinde kabul etmiþtir. Raporda, öncelik ve aðýrlýk, Türkiye ekonomisinin yapýsý ve geliþmesine verilmiþtir. AB, baþvurumuz üzerine, bundan sonraki geliþme stratejisini þekillendirip, birtakým kriterler geliþtirilmesi gerektiðini kararlaþtýrýrken, Türkiye ile ilgili olarak þu deðerlendirmeyi yapmýþtýr. “Türkiye büyük bir ülkedir. Herhangi bir topluluk üyesi devletten daha büyük bir coðrafi alaný vardýr ve ileride daha büyük bir nüfusa sahip olacaktýr (1988’de 53 milyon, 2000 yýlýnda tahmin edilen nüfus 68 milyon). Genel geliþmiþlik düzeyi Avrupa ortalamasýnýn bir hayli altýndadýr. 1989’un son çeyreðinde Komisyonun deðerlendirmesine göre, Türkiye’nin ekonomik ve politik durumu, son zamanlardaki geliþmelerin olumlu taraflarýna raðmen, eðer topluluða katýlýrsa Türkiye’nin karþýlaþacaðý intibak sorunlarýnýn orta vadede aþýlabileceðine Komisyonu ikna etmemektedir.”2

Ekonomik durumumuz ile ilgili tespitler ise þöyle olmuþtur : “1980’den bu yana, Türkiye ekonomisi, dikkate deðer bir atýlým yapmýþtýr. Türkiye’nin baþardýðý ilerleme, ülkenin, önünde duran intibak sorunlarýný çözebilmesi için devam etmelidir. Dört tür zorluðun aþýlmasý gerekecektir: Hem tarýmda hem sanayide, son derece büyük yapýsal dengesizlikler; bu yýl kötüleþmiþ olan makro-ekonomik dengesizlikler; yüksek sýnai korumacýlýk düzeyleri; düþük bir sosyal koruma düzeyi 1980’den bu yana kaydedilmiþ olan ilerlemeye raðmen, topluluk ve Türkiye arasýnda hâlâ büyük bir geliþme farký vardýr, öyle ki kiþi baþýna GSMH’nin karþýlaþtýrýlmasý, Türkiye’de satýn alma gücünün topluluk ortalamasýnýn üçte biri olduðunu göstermektedir. Türkiye’deki hýzlý nüfus artýþý göz önüne alýndýðýnda ve bu artýþý yavaþlatmaya yönelik gayretlere raðmen, kýsa sürede azaltýlmasý muhtemel görünmeyen bu geliþme farký, istihdamýn yapýsýna (iþgücünün %50’den fazlasý tarýmda istihdam edilmektedir) ve düþük üretkenlik düzeyine de yansýmaktadýr. 1980’den bu yana Türkiye dýþ borçlarýný stabilize etmede ve dýþ ticaret dengesini düzeltmede baþarýlý olmuþsa da, makro-ekonomik dengeyi saðlamada baþarýlý olamamýþtýr. Öyle ki, Topluluktaki enflasyon oranýndan bir kaç kat daha yüksek bir enflasyon ile son derece yüksek bir iþsizlik

7

oranýný ayný anda yaþamaktadýr. Türk sanayisi, Toplulukta olduðundan çok daha yüksek bir koruma düzeyi sayesinde geliþebilmiþtir. Sanayi sektörlerinin ayakta durmasýný tehlikeye atmaktan kaçýnmak için, Türkiye, Ankara Anlaþmasý’nda belirlenmiþ olan liberalleþme ve gümrük birliði takvimini yavaþlatmýþ ve anlaþmanýn hükümlerine aykýrý, yeni bir ithalat vergileri sistemini bile uygulamaya koymuþtur. Büyük ölçüde bütçe açýklarý yoluyla finanse edilen kamu yatýrýmlarý alanýnda önemli gayretlere ve yüksek düzeyde endüstriyel büyümeye raðmen, iþsizlik düzeyi kaygý vericidir. Yüksek orandaki nüfus artýþý dikkate alýnýrsa, iþsizliðin muhtemel seyri de kaygý vericidir. Kiþisel gelirlerin düþük düzeyde olmasý, doðal olarak, iþçilerin sosyal durumunu etkilemektedir ve bu, Türkiye’nin, topluluk tarafýndan kabul edilmiþ veya edilmek üzere olan

sosyal standartlara kendini kýsa bir sürede intibak ettirmesinde zorluk yaratacaktýr. Ýþte bunlar, Türkiye’nin topluluða katýlma ihtimali ile ve Tek Sened’in uygulanmasýnýn daha da sertleþtirdiði topluluk ekonomisinin þartlarýna kýsa bir süre içinde uyum

gösterme kaabiliyeti ile ilgili olarak

ekonomik durumun ve yapýsal verilerin gündeme getirdiði baþlýca sorunlardýr. Bu dengesizlikler devam ettiði sürece, Topluluðun ekonomik ve sosyal politikalarýndan doðan yükümlülükleri üstlenmede Türkiye’nin ciddi zorluklar yaþayacaðýndan korkulmalýdýr. Bu kuþkular yanýnda, Türkiye’nin katýlmasýnýn topluluðun kendi kaynaklarý üzerine koyacaðý yükle ilgili olarak topluluðun hissedebileceði kaygý vardýr. Ýlave bütçe yükü, özellikle Türkiye’nin yapýsal fonlara dahil edilmesinden gelecek olan yük, Türkiye’nin nüfusu ve geliþme düzeyi dikkate alýnýrsa, en son katýlmalar sýrasýndaki (Burada Yunanistan, Portekiz ve Ýspanya kast edilmektedir) yükten bile daha aðýr olacaktýr. Bir geçiþ döneminin sonunda bile olsa er veya geç gerçekleþecek olan Türk iþgücünün topluluk emek pazarýna giriþi, özellikle iþsizliðin topluluk içinde yüksek düzeyde olmaya devam ettiði bir dönemde, korku vermektedir.”3

Nitekim Türkiye, AB’nin ekonomik ve sosyal politikalarýndan doðan yükümlülüklerin getirdiði zorluklarý Gümrük Birliði ortaklýðý ile yaþamýþ, bu arada AB, korkusunu açýkça ifade ettiði Türk iþgücünün topluluk pazarýna giriþine tek yanlý kararlarla izin vermemiþtir. Daha sonraki bölümlerde detaylý bir þekilde görüleceði gibi, Gümrük Birliði’nden doðan mali yardýmlar ve yapýsal fonlardan yararlanmamýz da yine haksýz ve hukuksuz bir biçimde engellenmiþtir. AB, yukarýda anlatýlan tespitleri sebebiyle Türkiye’nin üyelik baþvurusunu reddetmiþ, ancak, hemen ardýndan, “Türkiye’ye, topluluða üye olma ehliyeti üzerinde þüphe yaratmaksýzýn ” bir yol haritasý çizilmesini kararlaþtýrmýþtýr.

Bugüne kadar adým adým uygulandýðý görülen bu yol haritasýnýn sebepleri açýkça anlatýlýrken, özetle þu tekliflere yer verilmiþtir: “Topluluk, Türkiye ile iliþkilerini yoðunlaþtýrma, politik ve ekonomik modernleþme sürecini bir an önce tamamlamasý için bu ülkeye yardým etmede temel bir menfaate sahiptir. Topluluk ile ortaklýk baðý olan

2

Türkiye’nin Avrupa Topluluðuna Katýlma Baþvurusu ile ilgili AT Komisyonu Görüþü, 18.12.1989, http://www.belgenet.com/arsiv/ab/ab_rapor87.html 3 Türkiye’nin Avrupa Topluluðuna Katýlma Baþvurusu ile ilgili AT Komisyonu Görüþü, 18.12.1989, http://www.belgenet.com/arsiv/ab/ab_rapor87.html

8

Türkiye, geniþleyen büyük bir ülkedir; ayný zamanda, stratejik açýdan önemli bir jeopolitik konum iþgal ederek, Atlantik ittifaký içinde üye devletlerin ortaklarýndan biridir. Türkiye’nin modernleþme çabalarýna katkýda bulunmak için, Komisyon, topluluk tarafýndan (Türkiye’ye, bu ülkenin topluluða üye olma ehliyeti üzerinde þüphe yaratmaksýzýn), Ankara Anlaþmasý imza edildiði zaman gösterilmiþ olan siyasi iradeye uygun olarak, her iki ortaðýn daha fazla karþýlýklý baðýmlýlýk ve bütünleþme yoluna girmelerine imkan verecek bir dizi somut tedbir teklif etmesini tavsiye eder. Bu tedbirler, Türkiye’nin özlemlerine ve gereksinmelerine yanýt veren aþaðýdaki dört unsur üzerinde yoðunlaþacaktýr: Gümrük Birliðinin tamamlanmasý, mali iþbirliðinin yeniden baþlatýlmasý ve yoðunlaþtýrýlmasý, endüstriyel ve teknolojik iþbirliðinin geliþtirilmesi ve politik ve kültürel baðlarýn güçlendirilmesi. Bu tedbirler, halen Türkiye ve topluluk arasýndaki iliþkilerin tabi olduðu ortaklýk anlaþmasýnýn çerçevesi içine yerleþtirilmelidir. Anlaþmanýn hükümlerine uygun olarak, 1995 yýlýnda gümrük birliðinin tamamlanmasý Topluluk tarafýndan, Türk tekstil ve tarým ürünlerindeki ticaretle ilgili düzenlemelerin gözden geçirilmesini gerektirecektir. Gümrük Birliði, Türkiye tarafýndan, onun düzgün iþleyiþi için elzem olan ortak politikalarýn benimsenmesini gerekli kýlacaktýr. Dördüncü mali protokolün kaynaklarý serbest býrakýlarak, mali iþbirliði canlandýrýlmalýdýr. Topluluk, hem Türkiye’yi hem de topluluðu ilgilendiren altyapý projelerinin finanse edilmesi için Avrupa Yatýrým Bankasý Tüzüðü’nün 18. maddesi çerçevesinde tek taraflý olarak krediler verme imkaný üzerinde de düþünmelidir. Baþta risk sermayesi olmak üzere elindeki muhtelif araçlarý kullanarak, topluluk, daha sýký endüstriyel iþbirliðini ve doðrudan yatýrýmlarý teþvik etmelidir. Gümrük Birliði’nin tamamlanmasý, bu hedeflere ulaþýlmasýna önemli bir katký yapacaktýr. Ayný ruh içinde, topluluk ve Türkiye, bilim ve teknoloji alanýnda iþbirliðini güçlendirmelidirler. Bu amaçla, topluluk Türkiye’ye, bu ülkenin gereksinmeleri ve kaynaklarýna uygun biçimde, topluluk araþtýrma programlarýna katýlma imkanýný sunmalýdýr. Þimdiki siyasi diyalog çerçevesinin ötesine giderek topluluk ve Türkiye arasýndaki siyasi baðlarýn yoðunlaþtýrýlmasý bir hedef olmalýdýr. Bir baþka imkan, Türkiye’yi, kendisi ve topluluk için özel ilgi konusu olan veya taraflardan birinin diðeri için yararlý bilgilere sahip olduðu konulardaki tartýþmalara dahil etmeye yönelik özel prosedürler olabilir. Ayrýca, daha fazla karþýlýklý anlayýþa katkýda bulunmak amacýyla, topluluk ve Türkiye arasýndaki eðitim ve kültür iliþkilerinin yoðunlaþtýrýlmasý da uygun olacaktýr. Bu amaçla, Türkiye’nin bazý topluluk programlarýna dahil edilmesi faydalý olabilir.”4

Büyük bölümümüz, Türkiye’nin Gümrük Birliði’ne, hem de büyük mücadelelerle 1995 yýlýnda girdiðimizi zannediyoruz. Ancak görüldüðü gibi, Gümrük Birliði sürecinin tamamlanmasýna 1989 yýlýnda karar verilmiþtir. Bu yol haritasý, mali yardýmlar baþta olmak üzere AB’nin kendisine ait yükümlülükleri dýþýnda neredeyse harfiyen uygulanmýþtýr. Nitekim, Gümrük Birliði anlaþmasýnýn imzalandýðý 1995 yýlýnda Türkiye-AB Ortaklýk Konseyi’nin tavsiye kararý da, 1989-90 yýllarýnda çizilen bu yol haritasý ile örtüþmüþtür. Ortaklýk Konseyi, Türkiye ile iþbirliðinin geliþtirileceði alanlarý, “Sýnai, Trans-Avrupa þebekeleri, enerji, ulaþtýrma, telekominikasyon, tarým, çevre, istatistik, kültür, enformasyon vs” olarak belirlemiþ, bu arada “sosyal ve siyasi diyalogun” geliþtirilmesini tavsiye etmiþtir.

4

Türkiye’nin Avrupa Topluluðuna Katýlma Baþvurusu ile ilgili AT Komisyonu Görüþü, 18.12.1989, http://www.belgenet.com/arsiv/ab/ab_rapor87.html

9

Buradaki anahtar cümle “siyasal diyalog”dur. AB, Gümrük Birliði anlaþmasýný tamamlama gerekçesi ile bir yandan dýþ ticaretimizi kontrol altýna alma imkanýna kavuþurken, öte yandan “siyasal diyalog”un geliþtirilmesi adý altýnda, bundan sonraki dönemde peþ peþe gelecek olan ve ülkenin hem iç, hem de dýþ politikasýnýn can damarý niteliðindeki konularda siyasi taleplerde bulunmaya zemin hazýrlamýþtýr. Bu bölümü tamamlamadan önce Prof. Günuður’a atfen, yine ayný bildiriden çok ilginç bir notu aktarmak istiyoruz. AT, Yunanistan’ýn baþvurusu üzerine de bir “Görüþ” hazýrlamýþtýr. Türkiye’nin aksine aylarla sýnýrlý bir sürede hazýrlanan raporda, Yunanistan’ýn üyeliði ile ilgili olarak olumsuz görüþ bildirilmiþtir. Raporda, Yunanistan’ýn “AT’ýn fonlarýný bitireceðinden ve bu ülkede, hayat düzeyinin çok düþük olmasýndan” bahsedilerek, açýkça “Yunanistan üyeliðe alýnmasýn ” denilmiþtir.5 Ama AT’ýn

siyasi otoritesi Yunanistan’ýn üyeliðe alýnmasýna karar vermiþtir. AB, Türkiye hakkýnda hiçbir zaman böylesi kesin ifade kullanmadýðý halde deðil tam üyeliðimiz, adaylýða kabulümüz bile uzun zaman mümkün olmamýþtýr. NE UMDUK NE BULDUK? Gümrük Birliði Anlaþmasý 6 Mart 1995’te imzalanmýþ ve 1 Ocak 1996 tarihinde yürürlüðe girmiþtir. Türkiye’nin Gümrük Birliði’nden büyük beklentileri vardý. Bu beklentileri þöyle özetlemek mümkündür: 1- Türkiye’den, AB’ye yapýlan ihracatta patlama olacak 2- AB’den ve diðer ülkelerden Türkiye’ye yatýrým sermayesi akacak 3- Ülkemize yüksek teknoloji gelecek, her alanda standartlarýmýz yükselecek 4- AB’nin üçüncü ülkelerle yaptýðý imtiyazlý ticaret anlaþmalarýndan yararlanacaðýz 5- AB’den büyük mali yardýmlar gelecek 6- AB kapýsý açýlacak ve en kýsa zamanda üye olacaðýz

AB ile imzaladýðýmýz Katma Protokol’ün ilk maddesi,“Karþýlýklý ve dengeli yükümlülükleri esas alýr ” demektedir. Türkiye, bu ilkeye bugüne kadar tüm zorluklara raðmen büyük ölçüde uymuþ, mesela, 12-22 yýllýk listelerde gümrük indirimi taahhütlerini yerine getirmiþtir. Sonuçta da AB, Türkiye pazarýnda Japonya ve ABD karþýsýnda büyük imtiyazlara sahip olmuþ, yatýrým kolaylýklarýndan yararlanmýþtýr. Buna karþýlýk, “Türkiye Gümrük Birliði’ne girmekle ne kazanmýþtýr, beklentileri hangi ölçüde gerçekleþmiþtir, AB taahhütlerini yerine getirmiþ midir?” gibi sorularýn cevaplarýný aramamýz, daha

doðrusu 6 yýlýn muhasebesini yapmamýz gerekmektedir. Bu ticari ortaklýðýn, ülkemiz ekonomisine etkilerini ve Gümrük Birliði anlaþmasýný imzalama gerekçelerimizi, beklentilerimiz ýþýðýnda deðerlendirdiðimizde önümüze çýkan tablo ana baþlýklarý ile þöyledir: 5

Haluk Günuður, Avrupa Birliði El Kitabý,

10

I- ÝTHALAT- ÝHRACAT DENGEMÝZ Gümrük Birliði’ne dahil olduðumuz 1996 yýlýndan sonra ihracatýmýz deðil, adeta ithalatýmýz patlamýþtýr. DPT’nin 8’inci 5 Yýllýk Kalkýnma Planý Öncesinde AB ve Dýþ Ekonomik Ýliþkilerde Geliþmeler (1996-2000) Raporu’na göre, 1996 yýlýnda AB ülkelerinden yaptýðýmýz ithalat yüzde 37.2 oranýnda artarak, 23,1 milyar dolara ulaþmýþtýr. Bu oranlar 1997’de yüzde 7.5, 1998’de yüzde –3.1, 1999’da yüzde –11.1, 2000 yýlýnýn Ocak-Mart döneminde de yüzde 29.3 olarak gerçekleþmiþtir. Ayný dönemde AB ülkelerine ihracatýmýz, 1996 yýlýnda yüzde 4.3, 1997’de yüzde 6.1, 1998’de yüzde 6.7, 2000 yýlýnýn Ocak-Mart döneminde ise yüzde 0,3 oranýnda atmýþtýr.6

DÝE’nin rakamlarýna göre de, AB ülkelerinden ithalatýmýzýn deðerleri, 1998’de 24 milyar dolar, 1999’da 21 milyar dolar, 2000’de 26 milyar dolar ve 2001 yýlýnýn Ocak-Eylül dönemi itibariyle 13.5 milyar dolar olarak gerçekleþmiþtir. Ayný dönemdeki ihracat deðerlerimiz, 1998’de 13 milyar dolar, 1999 ve 2000 yýllarýnda 14’er milyar dolar, 2001’in Ocak-Eylül döneminde yaklaþýk 12 milyar dolardýr.7

Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý’nýn tespitlerine göre ise, 1995’te AB ülkelerinden 16 milyar 866 milyon dolarlýk ithalat yaparken, 1 yýl sonra bu rakam 23,1 milyar dolara çýkmýþtýr. Ayný yýl yapýlan ihracatýmýzýn deðeri 11,5 milyar dolarda kalýrken, 1997 yýlý ithalatýmýz 24,9 milyar dolar, ihracatýmýz 12,2 milyar dolar, 1998’de de ithalatýmýz 24,1 milyar dolar, ihracatýmýz 13,4 milyar dolar olarak gerçekleþmiþtir. 1999 yýlýnda ise 21,4 milyar dolarlýk ithalata karþýlýk, 14,3 milyar dolarlýk ihracat, 2000 yýlýnda da 26,3 milyar dolarlýk ithalata karþýlýk, 14,3 milyar dolarlýk ihracat yapýlmýþtýr.8

DPT’nin “8’inci 5 Yýllýk Kalkýnma Planý Döneminde AB ve Dýþ Ekonomik Ýliþkilerde Geliþmeler (1996-2000) Raporu”ndaki rakamlara göre, AB ile dýþ ticaret açýðýmýz 1995’de 5.8 milyar dolar iken, 1996’da 11.6, 1997’de 12.6, 1998’de 10.6, 1999’da 7.1, 2000 yýlýnýn Ocak-Mart döneminde 1.9 milyar dolar olmuþtur.9

Gümrük Birliði’nden sonra Türk pazarý, AB’nin dünyadaki 6. büyük pazarý haline gelmiþtir.(AB raporlarýna göre de aday ülkeler içinde, Polonya’dan sonra yüzde 25’lik oran ile ikinci Pazar durumundayýz).

Böylece AB’nin birikmiþ stoklarýnýn yüzde 20’sini ithal etmeye baþlamýþ olduk. AB’nin dýþ ticaret fazlasý verdiði ülkeler içinde Türkiye 4.sýrada yer almaktadýr. Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý’nýn tespitlerine göre de, AB’nin ithalatýnda Türkiye 12. sýrada yer almakta ve yüzde 1.77 paya sahip bulunmaktadýr.10 Gümrük Birliði’nden sonra AB ülkelerine ihracatýmýz artmamýþtýr. Zira AB, Türkiye’den yaptýðý sanayi ürünleri ithalatýnda Gümrük Birliði’nden önce de sýfýr gümrük vergisi uyguluyordu. Bu sebeple Gümrük Birliði, Türkiye’ye ihracat açýsýndan herhangi bir avantajlý durum yaratmamýþtýr. 6

Devlet Planlama Teþkilatý (DPT), 8’inci 5 Yýllýk Kalkýnma Planý Öncesinde AB ve Dýþ Ekonomik Ýliþkilerde Geliþmeler (1996-2000) Raporu 7 Devlet Ýstatistik Enstitüsü, 8 Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý, ‘AB ve Türkiye’, raporu 9 DPT, 8’inci 5 Yýllýk Kalkýnma Planý Öncesinde... 10 Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý

11

DPT’nin rakamlarýna göre, AB ile ithalatýmýz genel toplam ithalatý artýþýnýn üzerinde bir seyir izlemektedir. 1996-98 döneminde özellikle cep telefonu, otomotiv ve otomotiv yan sanayii ile çeþitli elektrikli, elektronik ve elektriksiz makine cihazlarýnýn ithalatý öne çýkmýþtýr. Sonraki yýllarda ilaç ithalatý da bu

artýþta etkili olmuþtur. Bugün itibariyle Ýthalatýn belli bir seviyeye çekildiði

görülmektedir. Ancak DPT, bunun sebebini 2000 yýlýnda Euro’nun dolar karþýsýnda deðer kaybýnýn AB’den yapýlan ithalatýn dolar deðerinin düþmesine, bunun da genel ithalat artýþýnýn gerisinde kalmasýna yol açmasý ile izah etmektedir.11 Ülkemizin GB öncesi ve sonrasý dýþ ticaretinde önemli açýklar meydana geldiði, birliðin ülkemizin aleyhine iþlediði, dýþ ticaretle ilgili tüm kuruluþlarýmýzýn rakamlarýnda ortaya çýkmaktadýr. Özellikle “ihracatta patlama” beklentisinin gerçekleþmediði ortadadýr. Bu durum 1993-2000 yýllarý itibariyle dýþ ticaretimiz içinde AB’nin payýna iliþkin aþaðýdaki tabloda da görülmektedir: TÜRKÝYE’NÝN DIÞTÝCARETÝ VE AB’NÝN PAYI Milyon $

Genel Deð

Yýl

Ýhracat

1993

15,348

---

29,429

1994

18,105

18.0

1995

21,636

1996

Deð

Deð

Ýhr/Ýth

Ýhracat

---

52.2

7,288

---

12,950

23,270

-20.9

77.8

8,634

18.5

19.5

35,707

53.4

60.6

11,078

23,224

7.3

43,626

22.2

53.2

1997

26,261

13.1

48,559

11.3

1998

26,974

2.7

45,921

-5.4

(%)

Ýthalat

Avrupa Birliði

(%)

Deð

Ýhr/Ýth

Ýhracat

Ýthalat

Hacim

---

56.3

47.5

44.0

45.2

10,279

-20.6

84.0

47.7

44.2

45.7

28.3

16,860

64.0

65.7

51.2

47.2

48.7

11,548

4.2

23,138

37.2

49.9

49.7

53.0

51.9

54.1

12,248

6.1

24,870

7.5

49.2

46.6

51.2

49.6

58.7

13,498

10.2

24,075

-3.2

56.1

50.0

52.4

51.5

(%)

Ýthalat

AB’nin Payý (%)

(%)

1999

26,587

-1,4

40,687 -11,4

65,3

14,348

6,3

21,416 -11,0

67,0

54,1

52,6

53,2

2000

27,324

2,8

53,983 32,7

50,6

14,352

0,03

26,388 23,2

54,4

52,5

48,9

50,1

2000* 2,123

---

3,229

---

65,7

1,179

---

1,506

---

78,3

55,5

46,6

50,2

2001* 2,169

2,2

3,973

23,0

54,6

1,216

3,1

1,836

21,9

46,2

49,7

66,2

56,1

(*) Ocak Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý, http://www.foreigntrade.gov.tr/ab/rakamlar/abpay.htm

11

DPT, 8’inci 5 Yýllýk Kalkýnma Planý Döneminde AB ve Dýþ Ekonomik Ýliþkilerde Geliþmeler 1996-2000 Raporu

12

II- TÜKETÝM MALLARI ÝTHALATI REKORU KIRILDI Bu arada 1996 yýlýnda özellikle AB ülkelerinden yapýlan tüketim mallarý ithalatýnda büyük oranlarda artýþ meydana gelmiþtir. 1996’da tüketim mallarý ithalatýmýz yüzde 76,5 oranýnda artarken, sermaye mallarýnda yüzde 25,7, ara mallarýnda da yüzde 14,6 oranýnda artýþ olmuþtur. Tüketim mallarý ithalatý 1997’de yüzde 25, 1998’de yüzde –0,1, 1999’da yüzde –5, 2000 yýlýnýn Ocak-Mart döneminde yüzde 31,7 oranýnda gerçekleþmiþtir.12

1998-1999 yýllarýnda AB ülkelerinden yaptýðýmýz ithalatta oraný en az düþen yine tüketim mallarý olmuþtur. Diðer kalemlerde yüzde 11-18 oranlarýnda azalma yaþanýrken, tüketim mallarýnda bu oran yüzde –0,1 ile –5 arasýnda gerçekleþmiþtir. Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý’nýn rakamlarý da, 90’lý yýllarýn baþýnda yüzde 3,2 oranýnda artan tüketim mallarý ithalatýnýn

1995-2000

döneminde ortalama yüzde 38.5 gibi bir orana ulaþtýðýný

göstermektedir. DTM, bu artýþýn, “Çeþitli uluslararasý yükümlülüklerin uygulanmaya baþladýðý dönem”den kaynaklandýðýný belirtmektedir ki, söz konusu olan Gümrük Birliði uygulamalarýdýr. DTM, tüketim mallarý ithalatýnýn genel ithalat artýþýnýn üzerinde bir seyir izleyerek, 1995 yýlýnda 1.4 milyar dolarken, 2000 yýlýnda 5 milyar dolarý geçtiðini hesaplamýþtýr.13 Ayný dönemde AB ülkelerinden yapýlan toplam ithalat içinde tüketim mallarýnýn payý yüzde 8.8’den, yüzde 19.3’e yükselmiþtir. Gümrük Birliði’nden sonra AB’den ithalatýmýzý bazý kalemler itibariyle özetlersek; 1995 yýlýnda otomobil ithalatýmýzda AB ülkelerinin payý yüzde 46 iken bu oran, 1996’da yüzde 73’e yükselmiþtir. AB ülkelerinden otomobil ithalatýmýz, 1997’de yüzde 77, 1998’de yüzde 74 ve 1999’da yüzde 84 seviyelerinde olmuþtur. Yine kimya sektöründe 1998 itibariyle toplam ihracatýmýz yüzde 21 artarken, ithalatýmýz yüzde 68 oranýnda artmýþ ve 1 milyar dolarlýk ihracata karþýlýk 6.5 milyar dolarlýk ithalat yapýlmýþtýr. Ýlaç sektöründe AB ülkeleri ile 1996’da yaklaþýk 360 milyon dolar olan ithalatýmýz, 2000’de 1 milyar dolara yaklaþmýþtýr.14

Dayanýklý tüketim mallarýnda AB ile oluþturulan Gümrük Birliði ve AB’nin 3. ülkelere uyguladýðý gümrük tarifeleri neticesinde 1995-1999 arasýnda ithal ürünlerin ülkemiz pazarlarýndaki payý buzdolabýnda yüzde 5’ten yüzde 25’e, çamaþýr makinesinde yüzde 1.5’dan yüzde 15’e, bulaþýk makinesinde yüzde 1.2’den yüzde 40’a, fýrýnda ise yüzde 0,5’den, yüzde 10’a çýkmýþtýr. Üretici firmalarýn bir çoðu bir veya iki ürünü

üretmekte, diðerlerini ise ithal etmektedir.15

12

DPT, 8’inci 5 Yýllýk Kalkýnma Planý Öncesinde... Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/TICARET/trk00/dsticithalat00.htm 14 DPT, 8’inci 5 Yýllýk Kalkýnma Planý Türkiye-AB iliþkileri Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu 13

13

Bütün bu geliþmelerin ardýndan firmalarýmýz ya AB firmalarý ile ortaklýk kurma ya da onlarýn temsilciliðini alma yoluna gitmiþlerdir. Bunun doðal sonucu olarak da ne teknoloji transferi gerçekleþmiþ, ne de standartlarýmýz yükselmiþtir. Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin hazýrladýðý “Gümrük Birliði Hakkýnda Sorular ve Yanýtlar” baþlýklý deðerlendirmede, “Gümrük Birliði tüketim mallarý ithalatýnda büyük bir artýþa yol açmýþ mýdýr?” þeklindeki soruya þu cevap verilmiþtir: “Tüketim mallarý, Türkiye’nin toplam ithalatý içinde küçük bir yer tutmaktadýr (Ýthalatýn yüzde 10’u civarýnda). Geri kalan yüzde 90 sermaye mallarý, yarý mamul mallar ve hammaddelerdir. Bunlar üretimde girdi olarak kullanýlýr. Bu saðlýklý ithalat yapýsý, GB’nin uygulamaya girmesinden beri deðiþmemiþtir.”16

Görüldüðü gibi AB, soruya doðrudan cevap vermemekte, Türkiye’nin AB’den ithal ettiði tüketim mallarýna ait rakamlar sorulduðu halde, toplam ithalatýmýz içindeki tüketim mallarýnýn yüzdesini vermektedir. Toplam ithalattaki tüketim mallarýnýn oraný önemli olmamakla beraber, sorunun doðru cevabýný sadece burada bulamayýz. Türkiye ile AB arasýndaki ticaretin mal gruplarýna göre daðýlýmýný da aþaðýdaki tabloda görmek mümkündür. TÜRKÝYE’NÝN AB ÝLE TÝCARETÝNÝN MAL GRUPLARINA GÖRE DAÐILIMI Milyon $ Yýl

ÝHRACAT Yatýrým

Ara malý

Tüketim

Toplam

Deðer

Pay (%)

Deð. (%)

Deðer

Pay (%)

Deð. (%)

Deðer

Pay (%)

Deð. (%)

1994

252

2,9

----

2.805

32,5

---

5.577

64,6

---

8.634

1995

318

2,9

26,2

3.528

31,8

25,8

7.232

65,3

29,7

11.078

1996

396

3,4

24,5

3.727

32,3

5,6

7.425

64,3

2,7

11.548

1997

423

3,5

6,8

4.105

33,5

10,1

7.721

63,0

4,0

12.249

1998

489

3,6

15,6

4.612

34,2

12,4

8.397

62,2

8,8

13.498

1999

631

4,4

29,0

4.981

34,7

8,0

8.737

60,9

4,0

14.348

2000

671

4,7

6,3

5.073

35,3

1,8

8.511

59,3

-2,6

14.352

15

DPT, Türkiye Avrupa Birliði Ýliþkileri Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði, Gümrük Birliði Hakkýnda Sorular ve Yanýtlar, http://www.deltur.cec.eu.int/igumruk-sss.html 16

14

ÝTHALAT Yýl

Yatýrým

Ara malý

Tüketim

Toplam

Deðer

Pay(%)

Deð. (%)

Deðer

Pay (%)

Deð. (%)

Deðer

Pay (%)

Deð. (%)

1994

3.209

29,4

---

6.912

63,3

---

795

7,3

---

10.916

1995

4.831

28,7

50,5

10.539

62,5

52,5

1.491

8,8

87,5

16.860

1996

7.388

31,9

52,9

12.880

55,7

22,2

2.870

12,4

92,5

23.138

1997

7.327

29,5

-0,8

14.009

56,3

8,8

3.535

14,2

23,2

24.871

1998

7.182

29,8

-2,0

13.270

55,1

-5,3

3.622

15,0

2,5

24.075

1999

6.069

28,3

-15,5

11.823

55,2

-10,9

3.525

16,5

-2,7

21.416

2000

7.337

27,8

20,9

13.942

52,8

17,9

5.099

19,3

44,7

26.388

Kaynak: Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý, (http://www.foreigntrade.gov.tr/ab/rakamlar/abmal.htm)

III-YABANCI SERMAYE ARTMADI AZALDI Beklentilerin tersine ülkemize gelen sermaye miktarýnda da azalma olmuþtur. Yabancý sermaye, ülkemize fabrika kurma yerine daha karlý olan mal getirme yolunu seçmiþ, hatta üçüncü ülkelerde ucuza yaptýrdýklarý fason mallarý bol miktarda ülkemize sokmuþlardýr. Türkiye yerine Polonya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan gibi ülkelere yatýrým yapmayý tercih etmiþlerdir. Türkiye, potansiyeline göre en az yabancý sermaye yatýrýmý çeken ülke olmakla kalmamýþ, 1998 yýlýnda Romanya, Azerbaycan ve Kazakistan’ýn bile gerisine düþmüþtür. 1999 yýlýnda, Çin 40, Brezilya 31, Meksika 11, Rusya Federasyonu 3, Kazakistan 1.6, Romanya 1, Azerbaycan 0,7 milyar dolarlýk direkt yabancý sermaye çekerken, Türkiye’ye gelen yabancý sermaye 0,8 milyar dolar da kalmýþtýr. Ülkemize

yabancý sermaye gelmediði gibi Türk sermayesi yurtdýþýna çýkmaya baþlamýþtýr. Yabancý finans kurumlarý yetkilileri, uluslararasý tahkime raðmen, enerji sektörü haricinde Türkiye’ye direkt yabancý sermaye yatýrýmý gelmeyeceðini ifade etmektedirler. Yabancý sermayenin özellikle, AB üyeliðine adaylýklarý resmen kabul edilen ülkelere yöneliþi, Türkiye’nin AB içindeki konumu ve geleceði hakkýnda acaba bize bir fikir vermiyor mu?

15

DPT’nin raporuna göre, 1995’de 935 milyon dolar olan yabancý yatýrým, 1996’da 937 milyon dolar, 1997’de 873 milyon dolar, 1998’de 982 milyon dolar olarak gerçekleþmiþ ve 1999’da 693 milyon dolara düþmüþtür. 1995’te yüzde 46,8 olan yabancý yatýrým gerçekleþme oraný, 1999 itibariyle yüzde –11,8 olmuþtur.17

IV- KOBÝ’LERÝN DURUMU Gümrük Birliði’nin, ülkemiz ekonomisine bu temel noktalardaki doðrudan olumsuz etkilerinin yaný sýra dolaylý pek çok olumsuz etkisi de olmuþtur. Özellikle tarým, tekstil ve otomotiv sanayiimiz büyük zarar görmüþtür. AB’nin, Gümrük Birliði Anlaþmasýna dayanarak her türlü malý gümrüksüz sokmasý neticesi KOBÝ’ler yok olma noktasýna gelmiþtir. Çünkü AB’nin kendi esnaf ve sanatkarlarý ile KOBÝ’lerine yönelik uyguladýðý kapsamlý bir teþvik sistemi bulunmaktadýr. Oysa Gümrük Birliði’ne geçiþ sýrasýnda Türkiye’deki esnaf ve sanatkarlar ile KOBÝ’ler ayný imkanlara sahip olmadýklarýndan Avrupalý rakiplerine göre zayýf durumda kalmýþlardýr. Bunun yaný sýra özellikle AB’nin KOBÝ’lerin rekabet edebilirliðini saðlamak ve korumak amacýyla taahhüt ettiði fonlar yine siyasi engeller nedeniyle kullanýlamamýþtýr. V- ÜÇÜNCÜ ÜLKELERLE ÝLÝÞKÝLERÝMÝZ ENGELLENDÝ AB ile yapýlan anlaþmalar gereði, Türkiye, üçüncü ülkelerle iliþkilerinde topluluðun Ortak Gümrük Tarifesi ile topluluk dýþýndaki ticareti konusunda AB’nin diðer mevzuatlarýný uygulamayý kabul etmiþtir. Yine anlaþmalar ile, AB ve Türkiye’nin üçüncü ülkelere karþý koordinasyonunun saðlanmasý amacýyla

taraflarýn birbirlerini bilgilendirmeleri, gerektiðinde Ortaklýk Konseyi bünyesinde

danýþmalar yapmalarý ve sýký bir iþbirliði öngörülmüþtür. Ancak Türkiye-AB ortaklýk iliþkisinde bu iþletilmemekte, Topluluk gerek müzakere ettiði katýlým anlaþmalarý, gerek diðer ticari nitelikli anlaþmalar

konusunda

Türkiye’yi

bilgilendirmemektedir.

Türkiye’nin

AB’nin

karar

alma

mekanizmasý dýþýnda kalmasý bu tür anlaþmalara engel olamamasýný da beraberinde getirmektedir. AB Komisyonu, istediði her ülke ile gümrükleri kaldýrma, serbest ticaret anlaþmasý yapma gücüne sahiptir. Türkiye ise Komisyon kararlarýný kendi aleyhine de olsa uygulamak zorunda kalmaktadýr. Öte yandan AB’nin üçüncü ülkelerle yaptýðý imtiyazlý sözleþmelerden yararlanmamýz ise çeþitli yollarla engellenmektedir.

17

DPT, 8’inci Yýllýk Kalkýnma Planý Öncesinde AB ve Dýþ Ekonomik Ýliþkilerde Geliþmeler 1996-2000 Raporu

16

GB çerçevesinde hazýrlanan 1/95 Sayýlý Kararýn 16. Maddesi’nde, “Türkiye ticaret politikasýný, Topluluðun ticaret politikasýna uyumlu hale getirmek amacýyla bu kararýn yürürlüðe girmesinden itibaren 5 yýl içinde Topluluðun tercihli gümrük rejimine aþamalý olarak uyum saðlar. Bu uyum, hem otonom rejimleri, hem de üçüncü ülkelerle tercihli anlaþmalarý kapsar. Bu amaçla, Türkiye gerekli önlemleri alýr ve ilgili ülkelerle karþýlýklý yarar temeline dayanan anlaþmalarý müzakere eder. Ortaklýk Konseyi, kaydedilen geliþmeleri düzenli aralýklarla inceler. Bu durumlarýn her birinde bu tarife tercihlerinin tanýnmasý, Topluluðun söz konusu tercihlerin tanýnmasýný düzenleyen menþe hükümleriyle ayný hükümlere uyulmasý þartýna baðlýdýr.”

denilmiþtir.18 Bu düzenleme, “Eðer AB bir üçüncü ülke veya bölge ile imtiyazlý ticaret anlaþmasý yaparsa, Türkiye de ayný þekilde bu ülke ile benzer anlaþma yapabilir.” anlamýna gelmektedir ki, AB’nin yaptýðý anlaþmalardan

otomatik olarak yararlanmamýz söz konusu deðildir. Sadece; müzakere yapmamýz öngörülmüþtür. Bu bir ek imkan gibi görünse de, uygulamada iþletilmemektedir. Öncelikle tek yanlý olduðundan ve AB üyesi olmadýðýmýzdan söz konusu ülkelerle ayrýca ikili anlaþma yapmamýz gerekmektedir. Kaldý ki, AB’nin tercihli sistemi dinamik bir yapý arz etmekte, bu çerçevede topluluk yeni anlaþmalar yapmakta, mevcut anlaþmalarýn ise yapýsý deðiþebilmektedir. Mesela, Türkiye-AB arasýnda Ortaklýk Konseyi kararýnýn imzalanmasýnýn üzerinden 1 yýl geçmeden AB-Baltýk ülkeleri ve AB-Ýsrail Serbest Ticaret Alaný anlaþmalarý yapý deðiþtirerek, ortaklýk anlaþmalarý halini almýþtýr.Yine ortaklýk iliþkisi perspektifinde Tunus ve Fas ile görüþmeler tamamlanmýþ, Mýsýr ile devam ettirilmektedir. Türkiye, bu ülkelere baþvurmuþ, benzer anlaþmalar yapma teklifinde bulunmuþtur. Tunus bu talebi yerine getirmemiþtir ve iþi sürüncemede býrakmýþtýr. Çünkü Fransa, Tunus üzerinde Türkiye ile ikili anlaþma yapýlmamasý için baský uygulamaktadýr. Tunus’un Fransa, dolayýsýyla AB ile menfaati daha fazla olduðundan bu baskýlar sonuç vermektedir. Anlaþma yapýlamadýðý için de, Türk ürünleri Tunus baþta olmak üzere Kuzey Afrika ülkelerine vergili girmektedir. Çünkü bu ülkeler, Türk menþeli ürünlere yüzde 10 civarýnda gümrük vergisi uygulamaktadýrlar. Ama bu ülke mallarý gümrüksüz olarak AB üzerinden Türkiye’ye girebilmektedir. Türkiye bu pazarlarda, vergisiz AB ürünleri ile rekabet edemez hale gelmiþtir. AB ayný dönemde kendi dýþýndaki birçok ülkeye de Türkiye’ye saðladýðý gümrük indirimini uygulamýþtýr. Yani özel bir imtiyazýmýz bulunmamaktadýr, daha açýkçasý üçüncü ülkelerle ayný konumda tutulmaktayýz. Oysa ki, ayný

konumda olduðumuz üçüncü ülkeler, AB ile iliþkilerinde ne ortak üye veya aday ülke

statüsündedir ve ne de Türkiye’nin AB’ye verdiði imtiyazlarý vermiþlerdir. Karþýlýklý haklar açýsýndan Kuzey Afrika ülkelerinin gerisine düþtüðümüz bir gerçektir. Kaldý ki, Gümrük Birliði Anlaþmasýnýn

18

T.C. Dýþ Ýþleri Bakanlýðý, 1/95 Sayýlý Ortaklýk Konseyi Kararý (Gümrük Birliði Kararý), http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupa/ab/abab/gumrukb.turkce.htm

17

imzalanmasýndan önce zaten AB ile ticari bütünleþme içindeydik. Ama AB’nin karar ve yönlendirmelerine baðlý olmadýðýmýzdan, dýþ ticaret politikamýzda tamamen baðýmsýzdýk. Gümrük Birliði ile ülkemizin, AB dýþýndaki tüm ülkelerle iliþkilerinin de ipotek altýna alýndýðýný belirtmiþtik. Prof. Dr. Erol Manisalý, bu durumu þöyle bir örnekle açýklamaktadýr: AB, Tunus ile imtiyazlý ticaret anlaþmasý yapmýþtýr. Sanayi ürünleri gümrüksüz dolaþmaktadýr. AB, üçüncü bir ülkeye mesela Irak ya da Japonya’ya ticari ambargo uygularsa Türkiye buna uymak zorunda kalacaktýr. Ama Tunus’un böyle bir yükümlülüðü bulunmamaktadýr. AB bugüne kadar 24 ülke ile tercihli anlaþmalar imzalamýþtýr. Bu anlaþmalar 9 ülke ile ortaklýk, 8 ülke ile serbest ticaret ve 7 ülke ile de iþbirliði niteliðindedir. Türkiye, bu anlaþmalarýn hiçbirinin yapýlmasýnda yoktur ama Gümrük Birliði ile

bu anlaþmalardaki esaslarýn yükümlülüðünü 5 yýl içinde üstlenmeyi kabul

19

etmiþtir.

Söz konusu anlaþmalar içinde ülkemizin milli çýkarlarý ile ters düþenler olmasý da ihtimal dahilindedir. Nitekim AB, Kýbrýs Rum Yönetimi ile

ticaret anlaþmasý imzalamýþtýr. Ortaklýk

Konseyi’nin 1/95 Sayýlý Kararý’nýn 16. Maddesi’ne göre Türkiye de kademeli olarak, 5 yýl içinde Kýbrýs Rum Yönetimi ile gümrüklerini sýfýra indirecektir. Bunun için karþýlýklý müzakere yapýlmasý gerekmektedir. Ancak Türkiye, bugüne kadar AB’nin Kýbrýs Rum Yönetimi ile yaptýðý anlaþmayý üstlenmemiþtir. AB, kendi ekonomik çýkarlarýný düþünerek özellikle Kuzey Afrika ve Amerika ülkeleri ile yaptýðý tercihli anlaþmalardan yararlanmamýzý çeþitli yollarla engellerken, Kýbrýs Rum Yönetimi ile yaptýðý anlaþmayý üstlenmemizi ýsrarla istemektedir. Nitekim AB, Kýbrýs Rum Kesimi ile anlaþma yapmamýzý 2001 Ýlerleme Raporu’na taþýmýþ ve baský yapmaya baþlamýþtýr. Görüldüðü gibi AB burada da çifte standartlý davranmakta, Gümrük Birliði’ne siyasi yaklaþýmýný sürdürmekte, tercihli anlaþmayý imzalatarak, ilk etapta ticari de olsa Türkiye’nin, Rum Kesimini tanýmasýnýn yolunu açmaya çalýþmaktadýr. Prof. Manisalý’nýn “Avrupa Çýkmazý” isimli kitabýnda yaptýðý deðerlendirmeye göre, mesela AB’nin üçüncü ülkelerle iliþkilerine yönelik düzenlemeler kapsamýnda ileride Azerbaycan ile Ermenistan arasýnda yeni bir ihtilaf çýktýðýnda AB, Azerbaycan’a ticari ambargo koyduðu takdirde,Türkiye’nin buna da uymasý gerekecektir. Kaldý ki, Avrupa Parlamentosu, 2002’de onayladýðý “Kafkasya Raporu”nda, Türkiye’nin Ermenistan’a

uyguladýðý ambargoyu kaldýrmasýný istemiþtir. AP, GB

19

Erol Manisalý, Avrupa Çýkmazý,1.Basým/Þubat 2000 Türkiye-Avrupa Birliði Ýliþkileri (sf. 103-113)

18

anlaþmasýndan cesaret almýþ olmalý ki, açýkça dýþ politikamýza müdahale anlamýna gelen böyle bir talepte bulunulabilmiþtir. AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nce hazýrlanan “AB-Türkiye Gümrük Birliði- Refah Ýçinde Birlikte” baþlýklý çalýþma raporunda, üçüncü ülkelere yönelik ortak ticaret politikasý anlatýlýrken, karar mekanizmasýnda bulunmadýðýmýz AB’nin bu konuda aldýðý kararlara uyma mecburiyetimiz, açýkça þöyle ifade edilmiþtir: “Anlaþmaya göre, Türkiye baðýmsýz olarak veya AB’nin rýzasý olmaksýzýn, kendi tarifelerini Ortak Gümrük Tarifesi’nin altýna indirme veya baþka herhangi bir þekilde deðiþtirme hakkýna sahip olmayacaktýr. Ancak Ortak Gümrük Tarifesi’ni deðiþtirmek, gümrük vergilerini askýya almak veya yeniden uygulamaya koymak ise Topluluk tarafýndan alýnan kararlar ve tarife, kotalar veya fiyat tavanlarý ile ilgili olarak alýnan kararlar hakkýnda Türkiye’ye bilgi verilecek ve bu amaçla kurulmuþ olan GB Ortaklýk Komitesi içinde önceden istiþarelerde bulunulacaktýr.”20

Ayný raporda, “Tercihli ticaret sistemleriyle ilgili olarak, Türkiye’nin GB kararý gereðince, kendilerini Topluluk’la baðlayan bir anlaþma yapmamýþ ülkeler ile tercihli ticaret anlaþmalarý müzakere etmekten kaçýnmasý gerektiði” de kaydedilerek, “Türkiye, 45 farklý ülkeden gelen tekstil ve giyim ürünleri üzerine uygulanan AB’nin kota ve gözetim tedbirlerini benimsemelidir.” uyarýsý yapýlmýþtýr.

Üçüncü ülkelerle iliþkileri konusunda AB adayý Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkelerinin durumuna da göz atmak istiyoruz. Mesela, AB, Birleþik Devletler Topluluðu’na “Üçgen Operasyonlarý” adý altýnda toplam 2 milyar Euro tahsis etmiþtir. Bu kaynaðýn, topluluk ve eski doðu bloku ülkeleri (Polonya, Macaristan, Çekoslovakya, Romanya, Letonya, Litvanya, Estonya ve eski Yugoslavya) mallarýnýn satýn alýnmasýnda kullanýlmasý istenmiþtir. Ancak Doðu Avrupa ülkeleri AB’ye baþvurarak, özellikle Comecon’un çökmesinden sonra Sovyetler Birliði’ne olan geleneksel tarým ürünleri ihracatýnýn durma noktasýna geldiðini, ticari engeller sebebiyle bu ürünleri Topluluða da satamadýklarýný bildirmiþler ve bu krediden yararlanma imkaný istemiþlerdir. Topluluk üretici ve ihracatçýlarýnýn büyük tepkisine raðmen AB Komisyonu, Polonya, Macaristan, Çekoslovakya, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya’nýn kredi kapsamýna alýnmasýný kabul etmiþlerdir.21 Görüldüðü gibi AB, istediði takdirde aday ülkelerin taleplerini dikkate almakta, üçüncü ülkelerle olan sýkýntýlarýný gidermek için gerekirse kredi verebilmektedir.

20

AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði, “AB-Türkiye Gümrük Birliði- Refah Ýçinde Birlikte Çalýþma”, s.3, http://www.deltur.cec.eu.int/abrefah.rtf, 21 Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý, Avrupa Birliði ve Türkiye, Ekim 1999

19

GB’NÝN TEKSTÝL SEKTÖRÜMÜZE ETKÝLERÝ Gümrük Birliði Anlaþmasý, geçen 5 yýllýk süre zarfýnda tekstil baþta olmak üzere birçok sektörümüzü olumsuz yönde etkilemiþtir. Nitekim 1995 yýlýnda AB ülkelerine tekstil ihracatýmýz yüzde 28 oranýndayken, 1996’da yüzde 4, 1997’de yüzde 6, 1998’de yüzde 10, 1999’da yüzde 3 olmuþtur.22 Ülkemizin lokomotif sektörlerinden olan tekstil, ihracatýmýzda yüzde 37-40’lýk bir paya sahiptir ve bunun yüzde 65’i AB pazarýna yapýlmaktadýr. Adeta ihracatýmýzý yönlendiren tek üründür. Bu büyüklük, toplam ihracatýmýzý, iç ve dýþ ekonomik dengelerimizi etkileyen bir orandýr. AB’nin ülkemize tekstil ve konfeksiyon ihracatýnda uyguladýðý miktar kýsýtlamalarý kaldýrýlmýþtýr. Ancak uygulanan bazý politikalar, hem bu sektörün Gümrük Birliði’nden aradýðýný bulamamasýna yol açmýþ, hem de gelecekte ciddi tehlikelerle karþý karþýya býrakýlmýþtýr. Mesela Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Polonya tekstilde rakibimiz durumundadýr. Birkaç yýl içinde üyeliðe alýnacak olan bu ülkeler, AB’nin tüm karar mekanizmalarýnda söz sahibi olacaklardýr. Türkiye ise AB kapýsýnda beklemeye devam ederek, tekstilde bu ülkelerle rekabet etmeye çalýþacaktýr. AB’nin üçüncü ülkelerle yaptýðý serbest ticaret anlaþmalarý ise baþta tekstil olmak üzere tüm sektörlerimizi etkileyen en önemli konudur. AB’nin, tekstil ve konfeksiyon sektöründe sýfýr kota, sýfýr gümrük politikasýný öne çekmesi tekstilde büyük bir durgunluða yol açmýþtýr. Mesela, 1996-2000 yýllarý arasýnda tekstilde AB’ye ihracatýmýz yüzde 20 artarken, tekstil konfeksiyon ithalatýmýzda yüzde 75 oranýnda artýþ olmuþtur. Böylece Gümrük Birliði bu sektörde sadece AB lehine çalýþmýþtýr. Gümrük Birliði ortaklýðýna raðmen AB, pamuk ipliði ihracatýmýzda bile asgari fiyat uygulanmasýný talep etmekte, iþlenmiþ birçok gýda ve tarým ürünümüze Kuzey Afrika, Doðu Avrupa, Orta Asya ve Suriye gibi ülkelere uygulamadýðý sýnýrlamalarý getirmektedir. AB, Türkiye’den herhangi bir görüþ sormadan Meksika ile de bir serbest ticaret anlaþmasý imzalamýþtýr. Bu anlaþma ile, Türk tekstil ve konfeksiyon ürünlerinin Meksika’ya AB üzerinden gümrüksüz ve kotasýz girmesi engellenmiþ, ama Meksika’nýn tekstil ve konfeksiyon ürünlerinin AB üzerinden Türkiye’ye rahatça girmesine göz yumulmuþtur.23 Türkiye Tekstil Ýþverenleri Sendikasý Yöneticilerinin 28 Kasým 2001 tarihinde Cumhurbaþkaný Ahmet Necdet Sezer’i ziyaretinde de, sektörün sorunlarý dile getirilirken, “Gümrük Birliði Antlaþmasý’nýn Türkiye’nin aleyhine bir seyir izlemesi, AB ile aramýzdaki dýþ ticaret açýðýnýn gittikçe büyümesi ve AB’nin üçüncü ülkelerle yaptýðý serbest ticaret antlaþmalarýnýn, ülkemizi özellikle Uzakdoðu 22

DPT, Türkiye- Avrupa Birliði Ýliþkileri Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu, 2000 TBMM Tekstil ve Konfeksiyon Sorunlarýný Araºtýrma Komisyonu Raporu, Nisan 2001; Türkiye Tekstil Sanayii Ýþ verenleri Sendikasý, Ulusal Ýstikrar Programý ve 2000’li Yýllarda Tekstilde Dýþ Rekabet Semineri, bildiriler, 21-25 Nisan 2001 23

20

ithalatý karþýsýnda (açýk pazar) durumuna getirmesinin denetim ve disiplin altýna alýnamayan ithalatýn bin bir emekle ve 150 milyar dolarýn üzerinde yatýrýmla gerçekleþtirilen tekstil iþletmelerini kapanma noktasýna ittiði”

anlatýlmýþtýr.24 En önemlisi de ABD’nin tekstil ürünlerimize uyguladýðý kotadýr. AB ülkeleri, ABD’ne yüzde 9 gümrük vergisi ödeyerek, ihracat yapabildikleri halde, Türk ihracatçýsý yüzde 17-23 arasýnda bir vergi ödemek zorundadýr. Bu

haksýz bir uygulamadýr. Çünkü GATT’ýn 24. Maddesi’ne göre, Türkiye,

tekstil ve giyim ticaretiyle ilgili anlaþmalar ve düzenlemeler dahil olmak üzere tekstil sektöründe AB’nin ticaret politikasýyla ayný politikayý uygulama hakkýný kazanmýþtýr. Ayrýca AB’nin de Türkiye’nin bu amaca ulaþmasý için gerekli iþbirliðini saðlama görevi vardýr. Buna göre, sözkonusu kotalarýn Türkiye’nin Gümrük Birliði’ne dahil olmasýyla 1996 yýlýnda kaldýrýlmasý ve bize de AB’ye uygulanan gümrük tarifelerinin uygulanmasý gerekiyordu. 5 yýldýr gasp edilen bu hakkýmýz 11 Eylül saldýrýsýndan sonra tümüyle stratejik sebeplerle adeta bir lütuf gibi hatýrlanmýþtýr. Ancak daha sonra gündemden çýkarýlmýþ, ABD ile ekonomik iliþkilerin geliþtirilmesi amacýyla Türkiye’de kurulmasý düþünülen Nitelikli Sanayi Bölgeleri kapsamýna tekstil sektörünün alýnmamasý için büyük bir direnç gösterilmiþtir. Oysa ABD’nin Ýsrail ve Ürdün ile kurduðu benzer nitelikli bölgeler için böyle bir sýnýrlama söz konusu deðildir. Öte yandan, 1 Ocak 1995’de kurulan ve Türkiye’nin de ayný tarihte üye olduðu Dünya Ticaret Örgütü’nün belirlediði ve çeþitli sektörlerde aþamalý olarak devreye soktuðu ticarette serbestleþtirme politikalarý kapsamýnda tekstildeki kotalarýn birkaç yýl içinde tümüyle kalkacak olmasý bu sektörümüzü AB içinde de risklerle karþý karþýya býrakacaktýr. Kotalarýn kalkmasý üçüncü ülkelerin (Çin, Hindistan,Pakistan, Avustralya, Tayland, Filipinler) AB’de pazar payýný arttýracaðý için GB’nin hiçbir önemi kalmayacak, bu da doðrudan Türk tekstilini etkileyecektir. Benzer geliþmeler, diðer sanayi ürünlerinin yanýsýra, tarým ve hizmet ürünleri ile fikri mülkiyet gibi DTÖ kapsamýndaki tüm alanlarda yaþanacaktýr. Bu sebeple

Türkiye’nin en azýndan DTÖ kurallarý yürürlüðe girene kadar

geçecek süreyi daha fazla heba etmemesi için baþta tekstil sektörü olmak üzere, AB ile Gümrük Birliði iliþkisini yeniden gözden geçirmesi zorunlu hale gelmiþtir. Burada çok önemli bir diðer husus,

Gümrük

Birliði

anlaþmasýnýn,

Dünya

Ticaret

Örgütü’nün

saðladýðý

avantajlardan

yararlanmamýzý engellemesidir. Þöyle ki; Türkiye, DTÖ içinde geliþme yolundaki ülke statüsünde deðerlendirilmektedir ve bu statüdeki ülkelere saðlanan kolaylýklar bulunmaktadýr. Ne var ki, AB ile olan iliþkilerimizde benzer kolaylýklar olmadýðý gibi, GB Anlaþmasýna uymamýz gerektiðinden Türkiye bu avantajlarýn bir çoðunu kullanamamaktadýr.

24

TEKSTÝL Dergisi, Kasým 2001

21

Gerçekte, tekstil sektörünün karþýlaþacaðý tehlikeler baþýndan itibaren biliniyordu. Nitekim, 1994 yýlýnda AB Komisyonu için Türkiye raporunu hazýrlayan Sir Leon Bretton aynen þöyle demiþtir: “Türkiye’nin Gümrük Birliði sistemi içine dahil edilmesinin AB açýsýndan bir riski yoktur. En duyarlý olduðumuz tekstil konusunda da elimizde ekonomik gerekli araçlar vardýr.”25

25

Erol Manisalý, Türkiye Tekstil Sanayi Ýþverenleri Sendikasý’nýn Ulusal Ýstikrar Programý ve 2000’li Yýllarda Tekstilde Dýþ Rekabet Semineri’nde sunduðu bildiri, 21-25 Nisan 2001

22

BÖLÜM II AVRUPA NE DÝYOR? AVRUPA PARLAMENTOSU NEDEN ONAYLADI? Gümrük Birliði uygulamalarýnýn Türkiye muhasebesini kar-zarar haneleri ile ele aldýktan sonra bu iliþkinin AB açýsýndan sonuçlarýna yer vermek istiyoruz. Gümrük

Birliði

Anlaþmasýnýn

ilk

9

ayý

Avrupa

Parlamentosu’nda

detaylý

bir þekilde

deðerlendirilmiþtir. Parlamento’nun 18 Eylül 1996 tarihli Strasburg toplantýsýnda yaþanan tartýþmalar, tümüyle siyasi sebeplerle (demokratikleþme, insan haklarý, Kýbrýs ve Kürt sorunlarý) Türkiye ile Gümrük Birliði’nin tamamlanmasýna karar verildiðini ortaya çýkarmýþtýr. Yine bu tartýþmalar, Gümrük Birliði’nin tümüyle AB’nin lehine iþlediðini ve Türkiye’ye yapýlmasý gereken

mali

yardýmlarýn Yunan vetosuna deðil, doðrudan AB’ye takýldýðýný göstermiþtir. Ýtiraf niteliðindeki bu tartýþmalardan bazý bölümler þöyledir: Konsey Dönem Baþkaný Mitchell: AB’nin saðladýðý en yakýn ortaklýk þekillerinden biri Gümrük Birliði’dir. Esasen ekonomik bir anlaþma niteliðinde olmakla beraber Gümrük Birliði’nin potansiyel faydalarý ekonomik alanlarýn çok daha ötesine uzanýr. GB aracýlýðýyla kamçýlanmasý beklenen ekonomik kalkýnma Türkiye’de dahili reformlarýn hýzlanmasý için uygun bir ortamýn yaratýlmasýna katkýda bulunacaktýr. Konseyimiz, GB için onay verildiðinde Avrupa Parlamentosu’nun talebi uyarýnca Türkiye’deki insan haklarý durumu ve demokratik geliþmeleri izlemeye devam etmiþtir. Türkiye ile AB arasýndaki yakýnlaþmanýn temelinde hukukun üstünlüðü ve temel haklara uymanýn yattýðýný Türkiye’deki yetkililere açýklamayý sürdürmüþtür. Türkiye’nin sanayi sektörünü GB’nin getirdiði yeni rekabet ortamýna uyum saðlayacak þekilde güçlendirmesine yönelik ek bir önlem olan özel mali mevzuatýn resmi onayý ise henüz gerçekleþmemiþtir. Bu yýlýn baþlarýnda parlamento tarafýndan kabul edilen mevzuat tasarýsý Türkiye’ye 5 yýllýk bir döneme yayýlmýþ olarak 375 milyon ECU tutarýnda bir mali yardým yapýlmasýný öngörmektedir.

Van Den Broek( Komisyon üyesi):Ýlk olarak 1996’dan beri yürürlükte olan GB’yi ele alacak olursak, þu ana kadar denetleyebildiðimiz kadarýyla, hiçbir önemli aksama olmadan devam etmektedir. Çýkan sorunlar da karþýlýklý uzmanlar tarafýndan anlayýþla çözülmektedir. AB’nin Türkiye’ye ihracatý önemli ölçüde artmýþtýr.

23

Türkiye’den yapýlan ithalatta da artma gözlenmektedir. Bu arada bunun ekonomik faktörlere etkisini saptamak þu dönemde zor olacaktýr. Ancak GB’nin özellikle Türk ulusal bütçesine getirmesi beklenen dezavantajlar, gümrüklerden elde edilen gelirin büyük ölçüde azalmasý ve bunun zaten zor durumda olan Türk ekonomisine getirdiði sonuçlarla birlikte kendisini hissettirmektedir. 6 Mart 1995’teki GB anlaþmasýna ait mali destek, hibe þeklindeki 375 milyon ECU’luk özel yardým ve AYB’nýn 750 milyon ECU’luk baðýþý(kredi ile karýþtýrmaktadýr) politik nedenlerden ötürü hala bloke haldedir. Ayný þey ödemeler dengesi desteðiiçin de söz konusudur. Türkiye’ye yapýlacak olan 5 mali destekten þu anda bloke edilmemiþ tek bir tanesi Türkiye’nin MEDA programýndan istediði katkýdýr.

Mc Millan-Scott (Avrupa Halk Partisi)- Avrupa için Türkiye’nin deðeri büyüktür. Türkiye karlý ticari iliþkiler içinde olduðumuz ve teþvik etmek istediðimiz bir ülkedir. Ancak Avrupa Halk Partisi Grubunun görüþü, Türkiye ile parasal yardým sürecinin askýya alýnmasý, MEDA programýn bundan böyle durdurulmasý ancak insan haklarý, demokratikleþme ve sivil toplumun geliþtirilmesi alanlarýna kaynak tahsis edilmesidir.

Dupuýs (Avrupa Radikal Ýttifak Grubu): Genel olarak AB’nin Türkiye’ye karþý tutumunda beni rahatsýz eden bazý þeyler var. Ýktisadi açýdan biliyoruz ki, bu anlaþmalardan asýl yarar saðlayan taraf AB’dir. Aslýnda açýk olan þu ki, AB’nin Türkiye’ye karþý gerçek bir politikasý yok ve böyle bir istek de yok. Çünkü bunun bedelini ödemek istemiyor. Bu iki yüzlülüðe bir son vermek lazým. Ýstediðimizi açýk olarak söylemeliyiz ve bedeline katlanmalýyýz. O zaman Türkiye’de demokrasinin iþleyiþi ve insan haklarýna saygý konusundaki isteklerimiz anlamlý olacaktýr.

Stirbois (Baðýmsýz) : Bu anlaþmanýn çok ciddi bir sonucu var. Bu anlaþma Ankara Anlaþmasýnýn 28.maddesinin de öngördüðü gibi 65 milyon Türkün Avrupa’ya entegrasyonuna kesin bir geçiþtir. Yani ülkelerimizde yaþayan mevcut milyonlarca Türke 65 milyon ek bir katýlým olacaktýr. Lütfen hatýrlayýnýz, Türk hükümeti Kýbrýs sorununa çözüm bulmak için söz vermiþtir. 20 yýlý aþkýn bir süreden beri Avrupalý Kýbrýs’ýn üçte birini ve Avrupa’yý iþgal eden Türkler bugün oralarda Kýbrýslýlarý öldürüyorlar. Sanýyorum hükümetlerimiz bu dehþet verici anlaþmayý ertelemekten yanalar. Hal ne olursa olsun Türkiye’ye metelik yok diyorum.

Bertenes (Avrupa Liberal, Demokratik ve Reformist Parti): 9 ay evvel,bu AP GB’yi onayladý. Demokrasi ve insan haklarý alanlarýndaki geliþmeleri ilerletmesi için Türkiye’ye bir teþvik ödülü vermiþtik. Bu þarta baðlý geçici bir destekti. Mali protokolde yer alan fonlarýn rezerv edilmesi ve Türkiye’ye kullandýrýlan MEDA fonlarýnýn belki demokratikleþme sürecini desteklemek üzere kullanýlan kýsmý istisna tutularak bloke edilmesinin gerekliliði bulunmaktadýr.

Konecny (Avrupa Sosyalistler Partisi): Bu, birlik üçüncü ülkelerde yeni pazarlar edinmek için ortak bir giriþim midir? Eðer öyleyse Türkiye’ye karþý uyguladýðýmýz, politika gerçekten de çok baþarýlýdýr. Yoksa bu

24

Birliðin amacý yalnýz AB üye devletlerinde deðil, onlarýn dýþýnda da ortak bir Avrupa deðerler sistemini derinleþtirmek midir? Eðer kýstasýmýz bu ise o zaman hem Konsey, hem de Komisyonunun kabul etmesi gerekir ki topyekün baþarýsýz bir Türkiye politikasýnýn enkazý ile karþý karþýyayýz. Hepimiz zamanýnda Bayan Çiller’in GB’ye onay isterken, köktendinciliðin yalnýz bu yolla engellenebileceði görüþünü ileri sürdüðünü hatýrlýyoruz..

Chanterie (Avrupa Halk Partisi): GB’nin en hassas alanlarý olan tekstil ve giyim sektörünün durumuna iliþkin olarak 9 ay önce yapmýþ olduðum konuþmayý bir kez daha hatýrlatmak istiyorum. Sayýn raportör elimde bu sektörün sorumlularýndan almýþ olduðum mektuplar var. Bu mektuplarda Türkiye’nin AB’den tekstil ürünleri ithalatýný yavaþlatma giriþimlerinde bulunduðu belirtiliyor. Size soruyorum; bugün yapmýþolduðumuz öneri çerçevesinde GB’nin 1 ay içinde tekrar normal bir þekilde iþlemeye baþlayacaðýný garanti edebilir misiniz? Bu konuda ciddi þüpheler var.

Caudron (Avrupa Sosyalistler Partisi): 1 yýl önce 1995 sonunda Türkiye’deki seçimlerin arifesinde, GB’yi kabul etmemizi isteyen ikna edici mucizevi bir makine çalýþmaya baþladý. Devlet baþkanlarýnýn giriþimleri, hükümetlerin baskýlarý, telefonlar, insan haklarý konusunda ve Kürtlere demokrasi konularýnda üst üste verilen sözler, hatta Kýbrýs’ta barýþ. Ve gürz gibi bir nihai argüman; eðer GB kabul edilmez ise Ýslamcýlar iktidara gelecekler. GB’yi ve daha bir çoðunu eli ayaðý baðlý olarak onayladýk. Açýktýr ki, bugün AP’nin onayýný verdiði dönemdeki politik þartlar mevcut deðildir. Tüm bunlar artýk sözkonusu edilmeli ve Avrupa mali protokolden kaynaklanan ve MEDA programý çerçevesinde öngörülen kredi paketini dondurmalýdýr. Komisyon GB’yi gündeme getiren þartlarý da incelemelidir.26

AB KOMÝSYONU RAPORLARI AB’nin Gümrük Birliði’ni siyasi bir araç olarak gördüðü ve kullandýðýna iliþkin çok sayýda örnek bulunmaktadýr. Bunlardan biri de

AB Komisyonu’nun Gümrük Birliði’nin geliþimini takip için

hazýrladýðý raporlardýr. Avrupa Parlamentosu, Gümrük Birliði’ne onay vermeden önce Avrupa Komisyonu’nun her yýl, Türkiye ile iliþkilerin geliþimi konusunda bir rapor hazýrlanmasýný talep etmiþti. Ýþte bu raporlardan ilki 1996 yýlý içinde hazýrlanmýþ, 1997 yýlýnda hazýrlanmasý gereken ikinci rapor ise Ajanda 2000 çalýþmalarý gerekçe gösterilerek ertelenmiþtir. Ancak Mart 1998’de hazýrlanabilen söz konusu rapor, adaylýk baþvurumuzun ikinci kez reddedildiði 1997 Lüksemburg Zirvesi Kararlarý ve Komisyon’un Türkiye Stratejisi ile birlikte deðerlendirildiðinde, Türkiye ile iliþkilerin götürülmek istendiði doðrultu hakkýnda önemli ipuçlarý vermiþtir.27 Çünkü hemen

26

ÝKV’nin toplantý tutanaklarý gayrý resmi tercümesi

27

ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.19, Türkiye-AB Ýliþkilerinin Gümrük Birliði Sürecindeki Geliþimi Konusunda Komisyon Raporu, http://www.ebso.org.tr/TURKCE/abbulten/bul19.htm; http://www.europa.eu.int

25

baþlangýçta, bu belgenin Türkiye’de Gümrük Birliði’nin uygulanýþýnýn yanýsýra, demokratik reform süreci ile insan haklarýnýn durumu hakkýnda yýllýk bir Rapor mahiyetinde olduðu belirtilmiþtir. Ýlk bölümde, 2 yýllýk Gümrük Birliði uygulamasý deðerlendirilerek, daha çok AB’nin menfaatlerine yönelik alanlardaki çeþitli aksamalara iþaret edildikten sonra þu önemli tespit yapýlmýþtýr: “Gümrük Birliði’nin ekonomik etkileri bakýmýndan 1996 verilerine göre Gümrük Birliði’nin yürürlüðe girmesinden bu yana Topluluk ile Türkiye ticaret hacminde büyük bir artýþ olmuþtur. Topluluðun Türkiye’ye ihracatý 13 milyar Euro’dan 18 milyar Euro’ya (%36’lýk artýþ), Türkiye’den yaptýðý ithalat ise 9 milyar Euro’dan 10 milyar Euro’ya (%10’luk artýþ) yükselmiþtir. Topluluk lehine olan ticari denge, 4 milyar’dan 8 milyar Euro’ya çýkmýþtýr. 1996’da Türkiye’nin Topluluk’tan yaptýðý ithalattaki net artýþ, Türk ekonomisinin uzun dönemdeki büyümesini sürdürebilmek için artan sermaye mallarý ihtiyacýnýn karþýlanmasýndan kaynaklanmýþtýr. Topluluk’tan yapýlan tüketim mallarý ithalatýna ait veriler önemli bir artýþa iþaret etmemektedir. Önemli olan diðer bir husus da Gümrük Birliði’nin Türkiye ekonomisinde önemli büyüme, Avrupa ekonomisinde ise yavaþlama yaþanan bir evrede yürürlüðe girmesidir. Bu durum, Türkiye’nin Topluluða yönelik ihracat performansýnýn daha düþük olmasýný kýsmen açýklamaktadýr. Bununla birlikte 1997’nin ilk sekiz ayýna ait veriler Türkiye’nin Topluluða olan ihracatýnda hafif bir düzelme olduðuna iþaret etmektedir. Ancak 1997 yýlý için Türkiye’nin dýþ ticaret açýðýnýn 1996’daki düzeyinde muhafaza edilmesi gerekmektedir. Gümrük Birliði’nin, Türk iþ dünyasýna olan etkileri açýsýndan bakýldýðýnda, Türk pazarlarýnda Topluluk rekabetine göreceli olarak iyi uyum saðlandýðý görülmektedir.”28

Konsey’in 6 Mart 1995 tarihindeki mali iþbirliðine yönelik taahhütlerini yerine getirmesini ve 5 mali kaynaðýn Türkiye’nin kullanýmýna sunmasýný da isteyen Avrupa Komisyonu, halen devam eden bu önemli sorun ile ilgili olarak þu deðerlendirmeyi yapmýþtýr: “Gümrük Birliði kapsamýnda Türkiye’nin sanayide gerekli uyumlaþtýrmalarý yapmasýný saðlamak üzere öngörülen özel bütçe yardýmý, oybirliði saðlanamadýðý için Konsey’de kabul edilememiþtir. Avrupa Yatýrým Bankasý (AYB), Konsey’in Türkiye’ye 750 milyon Euro’ya kadar kredi verilmesine iliþkin çaðrýsýna uygun olarak hareket edememiþtir. Topluluk Türkiye’ye bazý þartlara baðlý olarak makro ekonomik yardýmda bulunmayý da vaad etmiþtir. Bu þartlar (özellikle ödemeler dengesi sorunlarýnýn tespiti ve bir IMF programý) þimdiye dek karþýlanamamýþtýr. MEDA Tüzüðü, Konsey’ce Temmuz 1996’da kabul edilmiþ; ayný yýl Türkiye’ye KOBÝ’ler, eðitim, öðretim ve saðlýk konularýnda beþ iþbirliði programýný finanse etmek üzere toplam 33 milyon Euro taahhüt edilmiþtir. Komisyon, 1997 MEDA programý kapsamýnda 70,2 milyon Euro öngörmüþtür. 35 seçilmiþ proje çerçevesinde Türkiye’de sivil toplum ve insan haklarýnýn güçlendirilmesi, KOBÝ’lerin teþvik edilmesi, nüfusun en elveriþsiz þartlarda yaþayan kesimlerinin hayat þartlarýnýn iyileþtirilmesine çalýþýlacaktýr. Avrupa Parlamentosu’nun Eylül 1996’da aldýðý tavsiye kararý neticesinde,

26

Türkiye’de MEDA programý 1997 bütçe yýlý için baþlangýçta belirlenen mali hedef doðrultusunda gerçekleþtirilememiþtir. Ayrýca Türkiye’nin güneydoðusunda nüfusun en yoksul kesimlerinin faydalanmasýna yönelik tarýmsal eðitim projesinin finanse edilmesi de ne yazýk ki mümkün olmamýþtýr. Konsey’in taahhütleri dahilinde Yeni Akdeniz Politikasý (1992-1996) kapsamýnda belli altyapý projelerini finanse etmek için Türkiye’nin Avrupa Yatýrým Bankasý kredilerinden yararlanma imkanýnýn saðlanmasý da öngörülmüþtür. Türkiye bu kanallardan 340 milyon Euro elde etmiþtir. Mali iþbirliðinin bu durumu nedeniyle 6 Mart 1995 tarihli Ortaklýk Konseyi’nin iþbirliðinin geliþtirilmesine iliþkin tavsiye kararý hayata geçirilememiþtir. Komisyon, Türkiye ile iliþkilerin geleceðine yönelik 15 Temmuz 1997 tarihli ve Türkiye için bir Avrupa Stratejisi oluþturan Þubat 1998 tarihli Tebliðlerinde yer alan Gümrük Birliði’nin güçlendirilmesi ve AvrupaTürkiye iliþkilerinin Gümrük Birliði’nin ötesinde geliþtirilmesine yönelik tekliflerinin çoðunun, en azýndan ilk safhada, Topluluk bütçesinden destek saðlanmadýkça uygulamaya geçirilemeyeceðine iþaret etmiþtir. Bu çerçevede Komisyon, Türkiye’nin Gümrük Birliði’nin yarattýðý yeni rekabet ortamýnda sanayiye yönelik gerekli düzenlemeleri yapabilmesi, Avrupa Birliði ile altyapý baðlarýný iyileþtirmesi ve Türkiye- AB ekonomileri arasýndaki açýðý daraltabilmesi için Gümrük Birliði’ne iliþkin özel mali düzenlemenin ivedilikle kabul edilmesi gerektiði görüþündedir.”

Görüldüðü gibi kalem kalem yardýmlar öngörülmüþ ancak nedense hiç biri karþýlanamamýþtýr. Oysa ayný raporda, AB’nin isteklerinin “Topluluk yardýmý olmadan uygulamaya geçirilmesinin mümkün olmadýðý” tespiti de yapýlmýþtýr.

Türkiye’nin genel ekonomik göstergelerine de yer verilen raporda; “Makroekonomik istikrar da Gümrük Birliði kapsamýnda büyük önem taþýmaktadýr. Ekonomisi AB sanayiinin rekabet ortamýna uyum saðlamakta olmasýna raðmen, makroekonomik durum kalýcý bir istikrara kavuþturulur ve gerekli yapýsal reformlar gerçekleþtirilebilirse, Türkiye çok daha büyük kazanç saðlayacaktýr. Gümrük Birliði neticesinde Türkiye’nin ekonomisini modernleþtirme ve piyasa kurallarýný topluluðunkilere yakýnlaþtýrma þansý vardýr. Ancak bunun için gereken büyük yabancý yatýrýmlar Gümrük Birliði’nin yürürlüðe giriþinden bu yana beklenilen düzeyin oldukça altýnda kalmýþtýr.”29 denilmiþtir.

Gerçekte Gümrük Birliði’ndeki geliþmelerin izlenmesi için hazýrlanmasý kararlaþtýrýlan bu raporlarda, Türkiye’nin siyasi durumu, Gümrük Birliði’nden daha çok yer bulmuþtur.

Aralýk 1997’deki

Lüksemburg Zirvesi’nden sonra Türkiye, AB ile siyasi diyaloðu askýya almýþtý. Ýþte bu geliþmenin de etkisiyle hazýrlanan 1998 tarihli rapordan bazý siyasi baþlýklar: •

Ege Sorunu : Ege’deki durum hala gerginliðini korumaktadýr. Devam eden görüþ ayrýlýðýTürkiye’nin sadece Yunanistan ile deðil AB ile olan iliþkilerini de bozmaya devam etmektedir. Gündem 2000’de

28 29

ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.19... ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.19...

27

belirtilmiþ olduðu üzere, Komisyon bu görüþü ve 29 Nisan 1997 AB-Türkiye Ortaklýk Konseyi’nin Ege’deki gerilimin ancak uluslararasý hukuk ilkelerine saygý ve özellikle Uluslararasý Adalet Divaný’na baþvuru ile çözümlenebileceðine dair yaklaþýmýný paylaþmaktadýr. 12-13 Aralýk 1997’de toplanan Lüksemburg Zirvesi sonuçlarýnda da bu ilke hatýrlatýlmýþtýr. •

Kýbrýs : Komisyon Tür k Kýbrýs toplumunun tam üyelik sürecine dahil olmasýný saðlayacak yöntemlerin bulunabilmesini ümit etmektedir. Lüksemburg Zirvesi’nde Kýbrýs Rum Yönetimi Hükümeti’nden tam üyelik müzakereleri heyetine Türk Kýbrýs toplumunun temsilcilerini dahil etmeye yönelik niyetinin somut netice vermesi talep edilmiþtir. Zirve’de Dönem Baþkanlýðý ve Komisyon bu amaca yönelik temaslarda bulunmak üzere görevlendirilmiþ olup bazý temaslar sürdürülmektedir.

•

Ýnsan Haklarý : Bir önceki rapordan bu yana geçen süreye iliþkin deðerlendirme Türkiye’de insan haklarý ve demokratik reform sürecinde önemli bir geliþme saðlanmadýðýný açýk bir þekilde ortaya koymaktadýr. Son rapordan bu yana geçen sürede Komisyon Türkiye’de insan haklarýnýn teþvik edilmesi ve korunmasýna iliþkin olarak çalýþan Türk Sivil Toplum Örgütlerine mali desteði belirgin bir þekilde artýrmýþtýr. 3 milyon Euro’dan fazla miktarda bir meblað 30 civarýnda projenin finanse edilmesi için taahhüt edilmiþtir. Bu projeler þu öncelikli konular arasýndan seçilmiþtir: kadýnlarýn statüsü, çocuk haklarý ve korunmasý, bilgi, eðitim ve öðretim, sivil toplum örgütlerinin yönetim kapasitelerinin iyileþtirilmesi ve iþkenceye maruz kalanlarýn rehabilitasyonu. Bu çerçevede, Komisyon yardýmýndan yararlanacak kurumlar arasýnda Umut Vakfý, Çocuk Ýstismarýný ve Ýhmalini Önleme Derneði, Türk Demokrasi Vakfý, Yerel Yönetimler ve Demokrasi için Dünya Akademisi, Antalya Barosu ve Helsinki Yurttaþlar Asamblesi’nin Türkiye kolu bulunmaktadýr.30

Temel mali yardým kalemlerini çeþitli bahanelerle vermeyen AB’nin sivil toplum örgütlerine bu özel ilgisi gerçekten dikkat çekicidir. Desteklemek için bizzat tespit ettiði bu örgütler

ayrýca bir

deðerlendirme konusudur. AB’nin ciddi anlamda sýkýntý yaratan bu yaklaþýmý ileride detaylý olarak ele alýnacaktýr. Ancak ne yapýlýrsa yapýlsan, AB Sivil Toplum Örgütleri konusundaki bu politikasýndan asla vazgeçmeyecektir. Avrupa Komisyonu’nun raporu þöyle “sonuç”landýrýlmýþtýr: “Komisyon 15 Temmuz 1997’de kabul edilen Gündem 2000’de Türkiye’nin ekonomik ve siyasi durumunu tanýmlamýþtýr. Gündem 2000’de yapýlan deðerlendirmeden çýkan sonuç; Avrupa Birliði’nin Türkiye’yi sorunlarýný çözümlemede ve AB ile sýký baðlar oluþturmada desteklemeye devam etmesi gerektiðidir. Ortaklýk Anlaþmasý ve Gümrük Birliði, Türkiye’deki demokratikleþme süreci, Yunanistan ile kalýcý iyi komþuluk iliþkileri ve Kýbrýs’ta adil ve kalýcý bir çözümün tamamlanmasýna paralel olarak geliþmesi gereken, artan düzeyde yakýn siyasi ve ekonomik iþbirliðini oluþturmak için temel saðlamaktadýr. Siyasi ve ekonomik þartlarýn Türkiye ile üyelik müzakerelerinin öngörülmesini saðlayacak þekilde tatmin edici olmadýðý kabul

28

edilmekle birlikte Konsey, Türkiye’yi her açýdan Avrupa Birliði’ne yakýnlaþtýrarak, tam üyeliðe hazýrlamak için bir strateji belirlemenin önemli olduðu görüþüne varmýþtýr. Konsey, Komisyon’un bu amaca yönelik olarak öneri sunmasýný istemiþtir. Komisyon ise buna uygun olarak Mart 1998’de Türkiye için bir Avrupa stratejisinin uygulanmasýný hedefleyen tebliðini kabul etmiþtir.”31

Türkiye’yi Avrupa Birliði’ne yakýnlaþtýracaðý iddiasýyla hazýrlandýðý belirtilen sözkonusu Avrupa stratejisi de tümüyle Gümrük Birliði’nin “geliþtirilmesi ve derinleþtirilmesi” ile ilgili olmuþtur. MAC MÝLLAN SCOTT RAPORU Gümrük Birliði uygulamasýnýn ilk yýllarý sonuçlarýna iliþkin tespitler ve bunun sonucunda alýnmasý düþünülen kararlara ait bir diðer önemli belge de, Avrupa Parlamentosu Genel Kurulu’nun, Ekim 1998’de görüþerek, kabul ettiði

“TÜRKÝYE ÝLE GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ” konulu rapordur. McMillan

Scott Raporu’nun ana baþlýðý Gümrük Birliði olduðu halde, Avrupa Parlamentosu, bu rapora dayanarak aldýðý kararlarýn hemen her satýrýna siyasi talepler yerleþtirmiþtir. Sözkonusu kararlar þöyledir: 1- Gümrük Birliði’nin genel olarak tatminkâr bir þekilde iþlemekte olduðu konusunda Komisyon ile ayný fikirde olup, onun sonuçlarýndan biri olan, AB ve Türkiye arasýnda artan ticaretin dengelenmesi yönündeki en son geliþmeleri memnuniyetle karþýlamakta ;

2- Türk toplumunun, sosyal açýdan, AT-Türkiye Gümrük Birliði Anlaþmasý’ndan nasýl etkilendiðini izlemesi için Komisyon’a çaðrýda bulunmakta;

3- Türkiye’nin imzacý olarak katýldýðý uluslararasý anlaþmalar ve Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi temelinde, insan haklarýyla, azýnlýk haklarýyla, temel özgürlüklere saygý gösterilmesiyle, herkes için ifade özgürlüðü hakkýyla ve Silahlý Kuvvetlerin ülkenin siyasi otoritelerine karþý sorumlu olmasýyla ilgili anayasal güvenceler dahil, Gümrük Birliði anlaþmasý imzalandýðýnda Türk makamlarýnca yapýlmýþ olan vaadleri yerine getirecek ve ülkeyi AB standartlarýna yaklaþtýracak olan, demokrasi ve insan haklarý alanlarýnda iyileþmeler saðlanmasýna yönelik Türk sivil toplumundan gelen teklifleri desteklediðini tekrar ifade etmekte; 4- Türkiye’yi, bütün diðer baþvuran ülkeler gibi, Kopenhag kriterleri ýþýðýnda inceleyeceðini belirtmekte; 5- Ortaklýk Anlaþmasý’nda öngörülen ve kýsa süre önce çalýþmalarýna yeniden baþlamýþ olan organlar – Ortaklýk Konseyi ve Karma Parlamento Komisyonu – yoluyla yapýcý diyalog arama çabalarýna tam desteðini vermekte; bu çerçevede, Avrupa Parlamentosu ile Türk siyasi partileri, vakýflarý ve sivil toplum kuruluþlarý arasýnda temaslarýn teþvik edilmesini desteklemekte ;

30 31

ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.19... ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.19...

29

6- Gümrük Birliði’ni saðlamlaþtýrmayý ve Avrupa-Türkiye iliþkilerini Gümrük Birliði’nin ötesinde geliþtirmeyi hedefleyen tekliflerin çoðunun, en azýndan baþlangýç aþamasýnda, Avrupa Birliði bütçesinden bir katký olmaksýzýn uygulanamayacaðý þeklindeki Komisyon’un gözlemlerini kaydetmekte; 7- Ayrýca, ticari iliþkilerdeki büyük ve sürekli dengesizliði ortadan kaldýrmaya, ekonomisini uyarlamaya ve yeniden yapýlandýrmaya yönelik çabalarýnda Türkiye’ye yardým etme gereðine deðinerek; Ortaklýk Konseyi’nin 1/95 sayýlý Kararý temelinde, enerji çevre, mesleki eðitim ve kamu yönetimi reformu gibi bazý öncelikli sektörlerde mali iþbirliði yönünde çaba gösterilmesi gerektiðini düþünmekte; 8- Türkiye’yi tecrit edecek ve böylece onun siyasi sisteminde, yaþama þartlarýnda insan haklarý durumunda herhangi bir iyileþmeyi engelleyecek tedbirleri dýþlamasý için Komisyon’a çaðrýda bulunmakta; 9- Kýbrýs’ta iki bölgeli, iki toplumlu bir federasyon konusunda BM kararlarý ve zirve anlaþmalarý temelinde toplumlararasý müzakerelerin yeniden baþlamasýna yardým etmesi ve adanýn askerden arýndýrýlmasý sürecini iyileþtirmek amacýyla Kýbrýs’tan askeri kuvvet çekme yönünde somut adýmlar atmasý için Türkiye’ye çaðrýda bulunmakta; 10- Aþaðýdaki hususlarýn önemi üzerinde Komisyon ile tam olarak ayný fikirde olduðunu belirtmekte: •

Demokratikleþmenin sürdürülmesi, insan haklarýnýn korunmasý ve Silahlý Kuvvetlerin siyasi denetiminin tesis edilmesi;

•

Yunanistan ve Türkiye arasýnda ve Türkiye ile tüm komþularý arasýnda iyi komþuluk iliþkileri tesis edilmesi;

•

Kardak adasý ve kýta sahanlýðýnýn belirlenmesi konularý baþta olmak üzere, Ege’deki ihtilaflarýn çözümünde uluslararasý hukuk ilkelerine saygý gösterilmesi;

•

Kýbrýs sorununa, her iki toplumun kültürel ve siyasi kimliklerine saygý gösteren ve Türkiye’nin Birleþmiþ Milletler kararlarýný benimsemesini ve aracýlýk tekliflerini kabul etmesini içeren bir çözüm bulunmasý;

11- Güneydoðudaki çatýþmanýn ancak siyasi yoldan çözülebileceði görüþünü tekrar ifade etmekte ve Kürt kimliðinin yasal olarak tanýnmasýný saðlamaya yönelik tekliflere ve taraflar arasýnda diyalog ve müzakereyi teþvik edebilecek ulusal ve uluslararasý giriþimleri destekleyerek; bir ateþkes ihtiyacýna iþaret etmekte ve Türk makamlarýný, Kürt sorununa müzakereye dayalý barýþçýl siyasi bir çözüm aramaya davet etmekte; ve 12- Türkiye’nin Kuzey Irak topraklarýnda gerçekleþtirdiði harekatlarý kýnayarak, PKK terörüyle mücadele ihtiyacýnýn uluslararasý sýnýrlarýn ihlalini haklý kýlmadýðýna inanmakta; sorunun hukukun üstünlüðüne ve Türkiye’nin taraf olduðu uluslararasý sözleþmelere saygý temelinde çözülmesi gerektiðini ifade etmektedir.32

32

Avrupa Parlamentosu’nda Ekim 1998’de Kabul Edilen “Türkiye ile Gümrük Birliði” konulu raporun (McMillan Scott Raporu) Geniþ Özeti, ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.28, http://www.ebso.org.tr/TURKCE/abbulten/bul28.htm

30

Görüldüðü gibi AB, Gümrük Birliði’nin iþleyiþinden duyduðu memnuniyeti gizlememiþ ve en azýndan baþlangýç aþamasýnda AB bütçesinden katký yapýlmadan diðer isteklerinin Türkiye tarafýndan karþýlanamayacaðý konusunda görüþ bildirmiþtir. Ancak bunun için somut bir teklifte bulunulmazken, insan haklarý, Kýbrýs, Ege ve Güneydoðu konularý siyasi þart olarak bir kez daha ve daha sert bir üslupla gündeme getirilmiþtir. GÜNDEM 2000’DE TÜRKÝYE AB’nin 16 Temmuz 1997’de hazýrladýðý ve aday ülkelere perspektif verdiði Gündem 2000 adlý raporda, aday ülkeler arasýnda gösterilmeyen Türkiye ayrý bir baþlýk altýnda deðerlendirilirken, yine iliþkiler Gümrük Birliði ile sýnýrlandýrýlmýþ ve iliþkinin bu çerçevede geliþtirileceði bildirilmiþtir. Ancak, bu da yine “Yunanistan ile iliþkilerin düzeltilmesi, uluslararasý hukuk ilkelerine uyulmasý, insan haklarýnýn uluslararasý platformda kabul edilebilir düzeye getirilmesi, terörizmle mücadelede insan haklarý ve hukuk devleti kurallarýna uyulmasý ile Kýbrýs konusunun çözümü için çaba gösterilmesi” gibi siyasi þartlara

baðlanmýþtýr.33 Gündem 2000 Raporu’nun hazýrlanmasýnda esas alýnan AB Komisyonu Raporunda, “Gümrük Birliði’nin tamamlanmasý ile Türk ekonomisinin dünyanýn dýþa en açýk ekonomilerinden biri haline geldiði, AB’nin Türk dýþ ticaretindeki payýnýn arttýðý ve AB’nin Türkiye’nin dýþa açýlmasýndan en fazla yarar saðlayan ortak konumuna geldiði” açýkça ifade edilmiþtir. Gelecek yýllar içinde Türkiye’nin AB’nin en önemli 4

veya 5’inci ortaðý olmasý beklentisinin de yer aldýðý Komisyon raporunda, Yunanistan’ýn, Türk pazarýnýn topluluk mallarýna açýlmasýndan en fazla yarar saðlayan AB ülkelerinden birisi olduðu vurgulanmýþtýr.34 Ayný raporda, Türkiye’nin gerçekte büyük miktarlarda olan Gümrük Birliði’nden kaynaklanan dýþ ticaret açýðýnýn nasýl “sorun teþkil etmediði” ve Türk sanayiinin durumu da de þöyle anlatýlmýþtýr. “Türkiye’nin dýþ ticaret açýðý, 1985-1995 döneminde hacmi dörde katlanan turizm, bavul ticareti veya portföy yatýrýmlarý gibi ödemeler dengesinde kriz yaþanmasýný önleyen etkenler sayesinde, çok önemli bir sorun teþkil etmemektedir. Otomobil sektörü dýþýndaki Türk sanayii, Gümrük Birliði’nin tamamlanmasý sonrasýnda oluþan rekabet ortamýna dayanýklýlýk göstermektedir. Türk sanayii Gümrük Birliði’nin meyvelerini önümüzdeki birkaç yýl içinde toplamaya baþlayacaktýr. Türk sanayiine AB tarafýndan saðlanan mali ve teknolojik destek, AB sanayiine de yarar saðlayacaktýr.”35

ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni, No.4, http://www.ebso.org.tr/TURKCE/abbulten/bul4.htm; http://www.europarl.eu.int/enlargement 34 ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.2, AB Komisyonunun 16-17 Mart 1997 tarihinde Appeldoorn’da yapýlan gayriresmi Bakanlar Konseyi tarafýndan kendisine verilen talimat üzerine hazýrladýðý “Türkiye ile iliþkilerin geliþtirilmesine iliþkin rapor, http://www.ebso.org.tr/TURKCE/abbulten/bul2.htm 35 ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.2 33

31

Gündem 2000 Raporunda Türk sanayi sektörünün yeni rekabet ortamýna uyumu için mali yardýmýn zorunlu olduðu da belirtilmiþ ancak daha önceden taahhüt edilen mali yardýmlar kapsamýnda bulunan MEDA fonlarýndan yararlandýrma yeni bir paketmiþ gibi sunulmuþtur. Bu, AB’nin kendisine ait yükümlülüklerde gerekirse ne kadar ciddiyetsiz davranabildiðine bir baþka örnek olmuþtur. Ayný raporda, Türkiye ile ekonomik iliþkinin geliþtirilmesi için bazý tekliflere de yer verilmiþtir. Bu tekliflerden bazýlarý þöyledir: - Ýstikrarlý bir makroekonomik politika ve sosyal güvenlik, tarým, özelleþtirme alanlarýndaki yapýsal reformlarýn gerçekleþtirilmesi ve altyapý, bilgi toplumu, enerji ve insan kaynaklarýnýn geliþimi için Makroekonomik Diyalog’un yeniden baþlatýlmasý ve bu alanda teknik ve mali yardým yapýlmasý.36

Gerçekte, böyle bir diyalog mekanizmasý 6 Mart 1995 tarih ve 1/95 sayýlý Ortaklýk Konseyi kararýnda öngörülmüþ, ancak hiçbir zaman hayata geçirilememiþtir. - Türkiye’nin bölgesel iþbirliði politikalarýnýn ve özellikle Karadeniz Ekonomik Ýþbirliði’nin desteklenmesi, Geride kalan bölümlerde gördüðümüz gibi AB Komisyonu, istediði her ülke ile gümrükleri kaldýrma, serbest ticaret anlaþmasý yapma gücüne sahiptir. Türkiye ise bu konuda AB’nin aldýðý kararlara uymayý kabul etmiþtir. Kýsacasý üçüncü ülkelerle iliþkilerde AB’den izin almak zorundadýr. Bu yüzden sözkonusu teklif AB’nin kendi menfaatleri çerçevesinde hayata geçirilebilecek niteliktedir. -Türkiye’nin çeþitli eðitim ve gençlik programlarýndan yararlandýrýlmasý ve ilk yýllarda bu programlara katýlým için gerekli olan katký payýnýn MEDA fonlarýndan karþýlanmasý.

Ancak eðitim ve gençlik programlarý dahi “insan haklarý ihlalleri” gerekçe gösterilerek iki yýl engellenmiþ, AB bu programlara katýlýma

1999 yýlýnda yeþil ýþýk yakmýþtýr. Yüksek meblaðlara

ulaþan katký paylarýný da Türkiye üstlenmiþtir. BÝR DEÐERLENDÝRME DE AB TÜRKÝYE TEMSÝLCÝLÝÐÝ YA DA FOGG’DAN AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin, “Gümrük Birliði Hakkýnda Sorular ve Cevaplar” baþlýklý bir deðerlendirmesinde ise, Gümrük Birliði’nin ülkemiz ihracatý ve ithalatýndaki etkileri baþlýklar halinde þöyle anlatýlmýþtýr: “Türkiye’nin toplam AB ihracatýndaki payý, 1995 yýlýnda yüzde 2.3 iken, 1999’da yüzde 2.7 oldu. Ýthalat için bu rakam 1995’te yüzde 1.7 idi, 1999’da yüzde 1.9 oldu. Görüldüðü gibi, Türkiye’nin AB ticaretindeki payý hem ithalat, hem de ihracat açýsýndan olumlu yönde ve ayný ölçülerde geliþti. 1999 itibariyle, Türkiye AB’nin 7’inci en büyük ihracat müþterisidir(1990’da 9’uncu idi) ve AB’ye ihracat yapan ülkeler arasýnda 13’üncü

36

ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni, No.4

32

sýradadýr(1990’da 17’inci sýradaydý). Bu rakamlar gösteriyor ki GB anlaþmasýndan her iki taraf da yararlanmýþtýr. Türkiye’nin ihracatýnda AB’nin payý 1997’de yüzde 46.6’dan 1998’de yüzde 50’ye, 1999’da yüzde 53.9’a çýkarken, ayný dönemde AB’den ithalat yüzde 51-52 düzeylerinde kaldý. Ayný dönemde OECD üyesi olmayan ülkelere ihracat 1997’de yüzde 40.7’den, 1998’de yüzde 37.1’e, 1999’da yüzde 29.2’ye geriledi. Türkiye’nin toplam ticaretinin yarýya yakýný, genel olarak AB ile gerçekleþir ve bu profil, GB’nin yürürlüðe girmesinden beri deðiþmemiþtir. Türkiye’nin ihracatýnda AB’nin payý 1995’te (GB’den önce) yüzde 51.2 idi ve bu rakam 2000 yýlýnda yüzde 52.5 oldu. Türkiye’nin toplam ithalatýnda AB’nin payý 1995’te yüzde 47.2, 2000’de yüzde 48.9 oldu. Görüldüðü gibi, AB’nin payý istikrarlý olmuþtur ve dalgalanmalar, esas olarak Türk parasýnýn ve Türk ekonomisinin istikrarsýzlýðý nedeniyle meydana gelmiþtir.”37

A B Türkiye Temsilciliði’nin bu deðerlendirmesi dikkatlice incelendiðinde görülecektir ki, Gümrük Birliði öncesi ve sonrasý AB ile ticaretimiz yýllar itibariyle ele alýnarak rakamlar verilmiþ, duruma göre uygun yýllar seçilmiþ ve AB’nin dýþ ticaretinin geneli içindeki ithalat ve ihracat yüzdeleri belirtilmiþtir. Böyle olunca da, dýþ ticaret açýðýmýzý net olarak göremediðimiz gibi, seçilmiþ yýllara ait AB dýþ ticaretinin geneli içindeki oranlara bakarak, saðlýklý mukayese yapma imkaný verilmemiþtir. Kýsacasý, bu rakamlarla GB dönemi hakkýnda bir deðerlendirme yapmak mümkün olamamaktadýr. Burada, “Komisyon niçin böyle bir yola baþvurmaktadýr?” sorusu sorulmalýdýr. Deðerlendirme çalýþmasýnda, Gümrük Birliði döneminde dýþ ticaretimizin, Türkiye’nin aleyhine olduðu AB’ce kabul edilmekle beraber, bunun “Türk parasý ve ekonomisinin istikrarsýzlýðýna” baðlanmasý tartýþýlacak bir konudur. Ayný raporda, Gümrük Birliði dolayýsýyla Türkiye’nin AB ile ticaret açýðýnýn artýp, artmadýðý konusunda ise þu görüþe yer verilmiþtir: “GB öncesinde, 1993,1994 ve 1995 yýllarýnda, Türkiye’nin ticaret açýðýnda AB’nin payý, sýrasýyla yüzde 44.5, 44.1, 41 oldu. 2000 yýlýnda bu rakam yüzde 45.1 düzeyindedir. Bunlar gösteriyor ki, GB göreceli olarak ticaret açýðýný büyütmemiþtir. Elbette ki toplam ticaret açýðý mutlak olarak artmýþtýr fakat bunun nedeni, genel ticaret hacmindeki büyüme ve kur hareketleridir.”

Görüldüðü gibi AB de ticaret açýðýndaki artýþý kabul etmiþ ancak bunun sebeplerini, “genel ticaret hacmindeki büyüme ve kur hareketler” ile açýklamýþtýr. Toplam ticaretin artmasý açýðýn gerekçesi sayýlmamalýdýr. Çünkü açýk ithalat fazlalýlýðý demektir. Avrupa Ýstatistik Ofisi (Eurostat) ise, AB’nin 1998 yýlýnýn ilk 6 ayýndaki dýþ ticaretini gösteren rakamlarý þöyle deðerlendirmiþtir:

37

AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði, “Gümrük Birliði Hakkýnda Sorular ve Cevaplar”

33

“AB’nin Türkiye ile olan ihracat ve ithalat rakamlarý incelendiðinde; 1998 yýlý Ocak-Haziran döneminde geçen yýlýn ayný dönemine nazaran AB’nin ihracatýnýn %10 oranýnda artarak, 10 milyar Euro’dan 11 milyar Euro’ya yükseldiði, ithalatýnýn ise, %19 oranýnda artarak 5.6 milyar Euro’dan, 6.7 milyar Euro’ya yükseldiði görülmektedir. Ticaret dengesinde 1997 ve 1998 yýlý ilk altý ayý itibarýyla kayda deðer bir deðiþiklik olmamýþtýr ( sýrasýyle 4.4 milyar ve 4.3 milyar Euro)”38

AB’nin 1998 yýlýnýn ilk 6 ayýndaki dýþ ticaretine iliþkin tablo aþaðýda yer almaktadýr: AB’nin Ýhracatý Oc.-Haz 1998

Oc.-

AB’nin Ýthalatý Deð.

Haz.

%

1997

Oc.-

Oc.-

Haz.

Haz.

1998

1997

Ticaret Dengesi Deð. %

Oc.-

Oc.-

Haz.

Haz.

1998

1997

Amerika

77.3

66.4

16

78.8

67.9

16

-1.5

-1.5

Ýsviçre

27.7

26.2

6

24.4

22.2

10

3.3

4.0

Japonya

15.7

18.3

-14

33.0

28.6

16

-17.3

-10.2

Norveç

12.0

11.2

7

15.9

16.9

-6

-4.0

-5.7

Çin

7.8

6.8

15

19.8

16.7

18

-12.0

-9.9

Rusya

12.9

10.7

21

11.8

13.3

-11

1.1

-2.6

Polonya

13.6

11.9

15

7.8

6.9

13

5.9

5.0

Türkiye

11.0

10.0

10

6.7

5.6

19

4.3

4.4

Hong Kong

9.2

9.9

-7

4.5

3.7

21

4.7

6.2

Tayvan

6.1

6.0

2

9.1

7.4

22

-3.0

-1.5

Kaynak: ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni, No.28

Yine AB’nin kendi kuruluþu Eurostat’ýn 1991-2000 yýllarý arasýnda Türkiye ile ticareti gösteren aþaðýdaki tablo ve grafikleri raporlarda yazýlanlarý teyid etmektedir.

38

ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni, No.28, http://www.ebso.org.tr/TURKCE/abbulten/bul28.htm

34

BÖLÜM III GASPEDÝLEN HAKLARIMIZ AB’nin, Türkiye ile Gümrük Birliði iliþkisinden ne kadar memnun olduðu çeþitli raporlarýnda da görülmektedir. Türkiye’nin tüm taahhütleri kendi imkanlarý ile yerine getirmesi AB’nin memnuniyetini daha da arttýrmýþtýr. AB ise, kendisine ait taahhütleri ýsrarla görmezden gelmiþ, her toplantý veya raporda bunlarý yine kendisi hatýrlattýðý halde, gereðinin yapýlmasý için adým atmak yerine tavsiyelerle yetinmiþtir. Maalesef Türkiye’nin haklarýnýn takibini yapmamasý bu konuda AB’yi daha da cesaretlendirmiþ ve vurdumduymazlýk sürmüþtür. Ýþte bu bölümde de, AB’nin kaðýt üzerinde býraktýðý taahhütlerinden bazýlarýný hatýrlatmak istiyoruz. ÝÞGÜCÜ SERBEST DOLAÞIMI UNUTULDU AET’nin Kurucu Antlaþmasý ile Ankara Anlaþmasý’ndan doðan bir hak olan ve 1970 yýlýnda imzaladýðýmýz AET-Türkiye Karma Protokolü’nde de yer alan iþgücü serbest dolaþým hakkýmýz 1986 yýlýnda þartlarý yerine getirmediðimiz gerekçesiyle uygulamaya konulmamýþtýr. Ülkemize yönelik eleþtirileri ile tanýnan Türkiye-AB Karma Komisyonu eski Eþbaþkaný Daniel Chon Benditt bile, Kasým 2001’de CNN-Türk’te Mehmet Ali Birand’ýn “Manþet” Programýnda

serbest dolaþým

hakkýnýn verilmemesi ile ilgili olarak “Bu bir rezalettir. Bu rezalet ortadan kaldýrýlmalýdýr.” demiþtir. AB ile aramýzdaki iliþkiyi düzenleyen Ankara Anlaþmasý ve Katma Protokolün sadece ticari nitelikli olmadýðýný, içinde kiþilerin, hizmetlerin, mallarýn sermayenin serbest dolaþýmýnýn da bulunduðunu belirtmiþtik. Bu anlaþmalara göre, iþçilerin serbest dolaþýmý, 1 Aralýk 1986’da bütünüyle gerekleþmiþ olacaktý. Belli bir ücret karþýlýðý iþ yapan kiþilere tanýnan bu hak, Roma Antlaþmasý’nda öngörülen temel özgürlüklerden birisidir. Roma Antlaþmasý’nýn 48. maddesi ve Ankara Anlaþmasý’nýn 12. Maddesi’ne göre, serbest dolaþým kademeli olarak ama 12 yýllýk geçiþ dönemi sonunda bütünüyle gerçekleþmiþ olacaktý. Serbest dolaþým, zaman içinde yeniden düzenlenip, deðiþtirilse de süre ile ilgili husus muhafaza edilmiþtir.

Türkiye-AT arasýndaki Katma Protokol’ün hazýrlandýðý 1969-1970

yýllarýnda ekonomik konjonktür iþçilerin serbest dolaþýmýna uygundu. Ancak yine de esneklik býrakýlmýþ ve Ortaklýk Konseyi, ilk etapta 4 yýllýk bir uygulama dönemi belirlemiþ ve sonra yeniden düzenleneceðini bildirmiþtir. Bu kararda, ilginç bir þekilde topluluða üye bir devlette en az üç yýldan beri çalýþan ile en az 5 yýldan beri çalýþan iþçiler þeklinde ayýrým yapýlmýþ ve farklý haklar tanýnmýþtýr. Buna karþýlýk Türk iþçilerinin hiçbir baþka üye devlette iþ baþvurusu yapamayacaðý hükmü konulmuþtur. AB, anlaþmalarýn açýk hükmüne raðmen iþçilerimiz arasýnda ayýrým yapan bu kararýný dahi uygulamaya koymamýþtýr. Gerekçe ise hem ekonomik hem siyasal sebepler olmuþtur. Ekonomik 35

gerekçe, “Protokolün yapýldýðý 1969-70’te AT el emeði pazarý yabancý iþçi kabulü için elveriþliydi. Bunun devam edeceði düþünülmüþtü. Ancak 1973/74’te baþlayan petrol krizi ile ekonomik konjonktürün tersine dönmesi üye ülkelerin ekonomilerini olumsuz etkilemiþtir.” þeklinde açýklanmýþtýr. Öyle ki, dönemin AT

Komisyonu yetkilileri, 1970’de Türkiye’ye tanýnan bu hak için, “Gençlik günahý” benzetmesini yapmýþlardýr.39 AT’ýn yine o dönemde, bu konuda hukuk tanýmaz tutumuna iliþkin siyasi gerekçesi ise Türk demokrasisine malum yaklaþým olmuþtur. Ayrýca Yunanistan, Türk iþçilerine serbest dolaþým hakkýnýn verilmesinin ülkesinin kamu düzenini bozacaðý iddiasýnda bulunmuþ ve rezerv koyacaðýný bildirmiþtir. Türkiye’nin adeta gasp edilen bu hakkýnýn alýnmasý için ne yazýk ki bugüne kadar ciddi bir giriþimde bulunulmamýþtýr. Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz, konuyla ilgili olarak yönelttiðimiz bir soru önergesine verdiði cevapta, “Türk iþçilerinin serbest dolaþýmý AB ile tam üyelik müzakereleri sýrasýnda ele alýnmasý gerekecek son derece önemli bir konudur.” demiþtir. Böylesine ciddi ve Gümrük Birliði

anlaþmasýndan doðan, en önemlisi de Türk halkýnýn AB üyeliðine destek vermesinin en baþta gelen sebebi olan bu

hakkýmýzýn aranmasýnýn, baþlayýp, baþlamayacaðý

görüþmelerine býrakýlmasý iþin

bilinmeyen tam üyelik

Türkiye açýsýndan da ciddiye alýnmadýðýný göstermektedir. Bu

konuda, en azýndan mevcut yöneticilerimizin ne kadar ciddi olduðunu gösteren bir diðer belge de AB’ye verdiðimiz Ulusal Program’dýr. Baþbakan Yardýmcýsý, serbest dolaþýmý tam üyelik görüþmelerine býrakýrken, ulusal programda bu konuya geniþ þekilde yer verilmiþ ve “Ýþçilerin Serbest Dolaþýmý” baþlýðý altýnda, önce bir dip notla bunun anlaþmalardan doðan bir hak olduðu anlatýlmýþtýr:

“Türkiye ile AB ortaklýk hukukunda serbest dolaþým Ankara Anlaþmasý ve Katma Protokolde ayrýntýlý olarak düzenlenmiþ ve Türkiye-AB Ortaklýk Konseyi bu anlaþmalarýn ilgili maddelerine dayanarak, serbest dolaþým nihai hedefinin tedrici olarak gerçekleþtirilmesine yönelik 1/80 sayýlý kararý almýþtýr. Bu karar esas olarak üye ülkelerde Türk iþçilerinin ve aile bireylerinin istihdam piyasasýna giriþ koþullarý, ücret ve çalýþma koþullarý bakýmýndan üye ülke vatandaþlarýyla muamele eþitliði ve Türk iþçilerinin diðer üçüncü ülke vatandaþlarýna göre iþe yerleþtirilmede öncelik hakký gibi hususlarý düzenlemektedir. Sözkonusu Ortaklýk Konseyi kararý, iliþkilerin beklendiði þekilde seyredememesi nedeniyle geliþtirilememiþ ancak ATAD(Avrupa Topluluðu Adalet Divaný)’ýn 1986 yýlýndan beri aldýðý çeþitli kararlarla 1/80 sayýlý kararýn birçok hükmüne yorumlar getirmiþtir. Sadece 1/80 sayýlý kararý yorumlayan 17 dolayýnda divan kararý mevcuttur. Topluluk müktesebatýnýn divan kararlarýnýn getirdiði yorumlar çerçevesinde güncelleþtirilmesi, AB’nin sýk sýk 39

Avrupa Birliði El Kitabý,Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasý (sf. 177-188) 2.Baský Ankara-1995

36

baþvurduðu bir yöntem olup benzer bir uygulamanýn 1/80 sayýlý karar için de yapýlmasýna ihtiyaç vardýr. 1/80 sayýlý kararý, divanýn yorumlarýnýn dercedilmesiyle geliþtirilecek ve üye ülkelerde yasal olarak çalýþan ve ikamet eden vatandaþlarýmýzýn serbest dolaþým hakkýnýn Türkiye’nin üyeliði beklenmeden gerçekleþtirilmesini saðlayacak yeni ortaklýk konseyi kararlarýna ihtiyaç bulunmaktadýr. Türkiye müktesebat uyumunu sürdürürken, ortaklýk hukukunun serbest dolaþým boyutunun da buna paralel olarak sürdürülmesi önem arzetmektedir.”40

Altýnda Yýlmaz’ýn imzasý da olan Ulusal Program’da, tam üyelik müzakerelerine baþlamak için yapýlmasý gereken hususlar yer almaktadýr. Dolayýsýyla bu sorunun tam üyelik görüþmeleri baþlamadan çözülmesi gerekmektedir. Ulusal Program’da serbest dolaþým hakkýndaki mevcut durum þöyle anlatýlmýþtýr: “AB’ye üye ülkelerde ikamet eden iþçilerimizin Ankara Anlaþmasý, Katma Protokol ve 1/80 sayýlý Ortaklýk Konseyi Kararý (OKK)’nýn serbest dolaþýmla ilgili hükümlerine dayanarak, ulusal mahkemelerde açtýklarý davalar ATAD’a intikal ettirilmiþ ve divan günümüze kadar bu konuda 17 davada karar almýþtýr. Divan kararlarýnda, Ortaklýk Anlaþmasý, Katma Protokol ve OKK’larýn AB hukukunun ayrýlmaz bir parçasý olduðu ve uygulanmalarý için ilave tedbir gerektirmeyecek kadar açýk ve kesin olan hükümlerin üye ülkelerde doðrudan uygulanýr etkiye sahip olduðunu hükme baðlamýþtýr.”

Görüldüðü gibi Adalet Divaný da, anlaþmalarýn AB hukukunun ayrýlmaz parçasý olduðunu belirterek, serbest dolaþýmýn ilave tedbir gerektirmeyecek kadar hakkýmýz olduðunu teyid etmiþtir. Ancak AB, bu konuda ne kendi hukukunu ve ne de mahkeme kararlarýný tanýmaz tutumunu sürdürmektedir. Öte yandan AB, ekonomik iliþkilerin geliþtirilmesi gerekçesiyle 1997 yýlýnda, “kamu ihaleleri alanýnda liberalizasyon için müzakerelerin baþlatýlmasý” talebinde bulunmuþ, Türkiye buna karþýlýk olarak, “hizmet ticaretinin serbest býrakýlmasý”ný istemiþ ve bu olmadan müzakerelere baþlamayacaðýný bildirmiþtir.41

Geçmiþte de, hizmet ticaretinin serbestleþtirilmesinin, GB anlaþmasýnýn imzalandýðý 6 Mart 1995 tarih ve 1/95 sayýlý Ortaklýk Konseyi kararýna dahil edilmesi kararlaþtýrýlmýþ, ancak Almanya’nýn itirazý üzerine

bundan vazgeçilmiþti. Ne yazýk ki Türkiye bu konudaki haklý talebinde sonraki

yýllarda ýsrarlý olamamýþ, bilindiði gibi Kamu Ýhale Kanunu AB’nin istediði þekilde çýkarýlmýþtýr. Avrupa Parlamentosu için hazýrlanan 10 Þubat 2000 tarihli, “Türkiye ve AB Arasýndaki Ýliþki” baþlýklý özet raporda ise, “hizmetlerin serbest dolaþýmý” gibi bazý sektörlerin Gümrük Birliði dýþýnda tutulduðu kabul edilerek, “Türk kaynaklarýna göre buna Almanya karþý çýkmakta, Fransa ve Avusturya da destek

40

AB Genel Sekreterliði, Türkiye Ulusal Programý, 2001

37

vermektedir” denilmiþtir.42 Her konuyu A’den,Z’ye ele alan AB, görüldüðü gibi bu konuyu bir iki

cümle ile geçiþtirmiþ, olumlu veya olumsuz görüþ bildirmek yerine Türk kaynaklarýn görüþüne yer vermekle yetinmiþtir. Böylece dolaylý da olsa Türkiye’nin haklýlýðýna iþaret edilmiþtir. SCHENGEN ANLAÞMASINA DA ALINMADIK AB’de kiþilerin serbest dolaþýmý yönünde atýlmýþ önemli bir adým olan Schengen Anlaþmasý Tek Pazar’ýn

yaratýlmasý

çerçevesinde

sýnýr

kontrollerinin

kolaylaþtýrýlmasý

veya

kaldýrýlmasý

çalýþmalarýna da model oluþturmaktadýr. Tüm aday ülkelerle bu anlaþma kapsamýnda iþbirliði kurulurken, Türkiye yine dýþarýda tutulmuþtur. Türkiye’nin bu konudan dýþlanmasý, AB üyeliðimizin reddedildiði 1997’deki Lüksemburg Zirvesi’nden hemen sonra gerçekleþmiþtir. AB ülkeleri arasýnda serbest dolaþým saðlayan Schengen vizesinin, Türk vatandaþlarýna ancak Atina’nýn onayý ile verilmesi gündeme gelmiþ, Belçika ve Almanya, Yunanistan’ýn bu isteðini uygun görerek, hemen uygulamaya baþlamýþtýr. Türkiye’nin o günlerde yaptýðý itiraz üzerine bu uygulama durdurulmuþ olsa da, kesin sonuç alýnmamýþtýr. Yunanistan, tek vize ile AB ülkelerine girme olanaðý veren Schengen anlaþmasýný, imzalayýp, uygulamaya koyarken, Türk vatandaþlarýna diðer ülkeler tarafýndan vize verilmeden önce Atina’nýn onayýnýn alýnmasýný þart koþmuþtur. TÜRK ÜRÜNLERÝNE SORUÞTURMA ENGELÝ Gümrük Birliði kapsamýnda, dampingli fiyatlarla ihraç edilen ürünlere karþý anti-damping uygulamasý bulunmaktadýr. Bu araç adeta tarife dýþý bir engel olarak kullanýlmaktadýr. Oligopollerin, tekellerin ve sektör KOBÝ’lerinin anti-damping önlemlerinin alýnmasýnda çok etkili olduðu, soruþturmalarda rekabetin saðlanmasý unsurunun dikkate alýnmadýðý iddialarý, AB’nin bu uygulamasýna þüpheyle bakýlmasýna yol açmaktadýr. Nitekim, Türk ihracatýna karþý da 1979-1999 yýllarý arasýnda toplam 27 anti-damping ve anti-sübvansiyon soruþturmasý açýlmýþ böylece çok sayýda ürünümüzün ihracatý engellenmiþtir. Örneðin, Türkiye’nin en önemli ihracat ürünlerinden olan polyester iplik, polyester sentetik tekstil, pamuk ipliði ve beyazlatýlmýþ ham bezde anti-damping soruþturmasý açýlmýþ, Türkiye’nin, GB Anlaþmasýyla kotalarýn kaldýrýlmasý sonucu büyük ihracat artýþý beklediði bu ürünlere ek vergiler konulmuþtur.43 Soruþturmalarýn büyük bölümü geçici vergilerin kaldýrýlmasý,

41

ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni, No.4 European Parlament, Secretariat Working Party Task-Force “Enlargement”, “Turkey and Relations With European Union”, Briefing No.7, Luxembourg, 10 February 2000, s.16, http://www.europarl.eu.int/enlargement/briefings/pdf/7a1_en.pdf 43 Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý, Avrupa Birliði ve Türkiye, 1999 42

38

þikayetçi tarafýn þikayetini geri çekmesi ya da zarar olmadýðý için soruþturmadan vazgeçilmesi ile sonuçlanmýþtýr. Ancak bu arada ihracatýmýz, bu önemli kalemlerde ciddi zararlara uðramýþtýr. TARIMDA ÇÝFTE STANDART AB, Ortak Tarým Politikasý’ný(OTP) 1960 yýlýnda tesis etmiþtir. Bu düzenleme ile üye ülkelerin tarýmsal ürünlerinin üretimi, desteklenmesi ile dýþ ticaretine iliþkin politikalarýn yürütülmesi amaçlanmýþtýr. Türkiye-AB arasýndaki Gümrük Birliði sadece sanayi mallarýnýn serbest ticaretine dayanmaktadýr. Gerçekte Ankara Anlaþmasý tarým ürünlerini de kapsayacak þekilde düzenlenmiþtir. Ancak Ankara Anlaþmasý’nýn ekini oluþturan ve 1973 yýlýnda yürürlüðe giren Katma Protokol ile sadece bazý iþlenmiþ tarým ürünleri Gümrük Birliði kapsamýna alýnmýþ ve 22 yýllýk bir geçiþ dönemi öngörülmüþtür. Bu geçiþ döneminde Türkiye’nin, AB’nin OTP’ye uyumunun saðlanmasý ile listelerde belirlenen ürünler (liste, iþlenmiþ tarým ürünleri ile sýnýrlý tutulmuþtur ve bu ürünler AB’de yüksek oranlarda korunmaktadýr) itibariyle serbest dolaþýma geçilmesi ve taraflar arasýnda tercihli tarým

ürünleri ticaretine imkan verecek düzenlemelere gidilmesi hükme baðlanmýþtýr. Ancak Türkiye’nin OTP’ye uyumu öngörülen geçiþ dönemi içinde tamamlanamamýþ ve ürünlerin serbest dolaþýmý daha ileri bir zamana býrakýlmýþtýr. Ortak Tarým Politikasý AB’nin en karmaþýk politikalarýndan birisidir. Uzun vadede Türkiye’nin OTP’ye uyum gösterme mecburiyeti vardýr. Bu çerçevede aðýrlýklý olarak fiyat müdahaleleri ve girdi destekleri þeklindeki tarýmsal destekleme politikalarýnýn Dünya Ticaret Örgütü’nün kurallarý ile Topluluk OTP’sine uyum çalýþmasý yeniden gözden geçirilip, sektörde kamunun aðýrlýðýnýn azaltýlmasý gerekmektedir. Bu uyum çalýþmalarý için AB’nin teknik ve mali desteðine ihtiyaç duyulmaktadýr. Ancak AB, sanayide olduðu gibi tarýmda da hem mali yardýmlar ve hem de uygulamalarda çifte standartlý tutumunu sürdürmektedir. AB, 1997 tarihli Gündem 2000 raporunda, tarým sektöründe karþýlýklý serbest ticaret rejiminin kapsamýnýn geniþletilmesi amacýyla tarým sektörleri arasýndaki yapýsal farklýlýklarýn giderilmesi gerektiðini belirtmiþ, bunun için de Türkiye’ye teknik ve mali yardým saðlanmasý ve Türkiye’nin bu alandaki AB mevzuatýný benimsemesi yönünde teþvik edilmesi gerektiðini kaydetmiþtir. Ancak ayný raporda, “Türkiye ve diðer ülkelere yarar saðlayacak olan Ortak Tarým Politikasý’nýn AB’ye büyük mali yük getireceði” hatýrlatýlmýþtýr. Nitekim AB, diðer aday ülkelerin aksine Türkiye’yi tarým alanýnda da mali ve teknik yardýmdan mahrum býrakýrken, AB mevzuatýnýn benimsenmesini ýsrarla teþvik etmiþtir. Tarým sektörümüzde bugün yaþanan ciddi sýkýntýlarýn temel sebebi ortak tarým politikasýnýn bir ayaðýnýn bu þekilde eksik býrakýlmasýdýr. Ýþin en acý tarafý ise Gümrük Birliði’nin mimarý olan dönemin Baþbakaný, DYP Genel Baþkaný Tansu Çiller, 2002 yýlýnda tarým sektöründeki sýkýntýlarýn Gümrük Birliði’nden kaynaklandýðýný söyleyenleri “kara cahil” olmakla suçlamýþ,

39

“Gümrük Birliði ile tarýmýn ne alakasý var” demiþtir. Çiller, bu açýklamayý, Tarým Bakaný Hüsnü Yusuf

Gökalp’in, “Anlaþmaya göre, Türkiye 2004’te dýþarýya buðday satamayacaktýr. Türkiye dýþ ülkelerin ürettiklerine mahkum ediliyor.” þeklindeki sözleri üzerine yapmýþtýr.44 Gümrük Birliði mimarýnýn, bu

anlaþmalarýn kapsamýndan bile habersiz olduðu ortadadýr. Oysa Gümrük Birliði-tarým iliþkisindeki dengesizlik ve haksýzlýklarý, Devlet Bakaný Þükrü Sina Gürel de þöyle bir örnekle gündeme getirmiþtir: “AB üyesi ülkeler için önemli bir gelir kaynaðý olan zeytinyaðý þiþelenmesine raðmen sinai ürün sayýlmýyor, onun yerine AB’nin tarým politikasý içinde deðerlendiriliyor. Bu diðer ülkeler için geçerli deðil, bizimle yapýlan bir düzenleme için geçerli. Bizim açýmýzdan tarým ürünü sayýlan herhangi bir þey, bizim Gümrük Birliðimizi saðlamýyor.”45

AB’ye üye ülkeler tarýmsal yapýlarýna göre farklý uyum süreçleri geçirmiþlerdir. Tarým sektörleri geliþmiþ olan ve altyapý sorunlarý bulunmayan ülkeler, üyelikle birlikte AB’nin Ortak Tarým Politikasýna dahil edilmiþlerdir. Tarým sektörleri yeterince geliþmemiþ, tarým nüfusu yüksek ve altyapý sorunlarý bulunan Ýspanya, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkeler, üyelikle birlikte OTP’ye uyum için 5-7 yýllýk bir geçiþ sürecine tabi tutulmuþlardýr. Bu ülkeler bu süre içerisinde AB’nin teknik ve mali (Tarýmsal Garanti ve Yönlendirme Fonu) imkanlarýndan faydalanmýþlardýr. Aday olarak kabul edilen diðer ülkelere de, AB tarafýndan tarýmsal altyapýlarýnýn güçlendirilmesi için teknik ve mali yardýmlar yapýlmýþtýr ve yapýlacaktýr. AB’nin 2002-2006 dönemi için Merkezi ve Doðu Avrupa ülkelerine vermeyi planladýðý tarým yardýmlarý þöyledir: (Milyar Euro)

Sektör

Sektörel reform yardýmý

Telafi edici doðrudan yardýmlar

Hububat

1.6

.6

Sýðýr eti

1.6

3.6

Süt

1.1

3.0

Diðer

0.5

-

Kaynak: Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý

44 45

Akþam Gazetesi, 5 Mayýs 2002 Akþam Gazetesi, 20 Aðustos 2001

40

AB, Doðu Avrupa ülkelerine, bu sektörler dýþýnda balýkçýlýðýn geliþtirilmesi için 1999’da 2.6 milyar 2000 yýlýnda da 4.7 milyar Euro ayýrmýþtýr.46 Helsinki Zirvesi’nde adaylýðýnýn kabul edilmesinden sonra Türkiye’nin tarýmsal altyapýsýnýn güçlendirilmesi için AB’nin yardýmlarýndan faydalandýrýlmasý gerekiyordu. Ancak Türkiye Ortak Tarým Politikasýna uyumu da kendi imkanlarý ile yapmak zorunda býrakýlmaktadýr. Mali yardýmlardaki bu haksýzlýðýn yanýsýra AB, OTP ile ilgili karar ve uygulamalarýnda da ülkemize farklý davranmaktadýr. Örneklemek gerekirse; Ýþlenmiþ tarým ürünleri kapsamýnda olmasý gereken salça ve zeytinyaðý kapsam dýþý tutulmuþtur. Türkiye her iki üründe de büyük oranda ihracat imkanýna sahiptir. Ancak Ýspanya ve Yunanistan’ýn da söz konusu ürünlerde aðýrlýðý bulunmaktadýr. Kararda bu ülkelerin, Türkiye’ye karþý korunmak istenmesinin etkili olduðu tahmin edilmektedir. AB, üçüncü ülkelerden ithal ettiði zeytinyaðlarýna uyguladýðý gümrük vergilerini Türk zeytinyaðlarýna da uygulamakta, Dünya Ticaret Örgütü’nün belirlediði tarým tavizleri kapsamýnda olmasýna raðmen vermemektedir. Daha önce

Türk menþeli zeytinyaðýna taviz

Fransa ve Ýtalya’nýn üretiminin ihtiyacýný karþýlamamasý sebebiyle

Türkiye’den zeytinyaðý ithal eden ve kurallara uyan AB, Yunanistan, Ýspanya ve Portekiz’in de katýlýmýyla kendi kendine yeterli hale gelince, yüksek koruma duvarlarý oluþturmuþtur. Bugün AB’de zeytinyaðý çok aþýrý sübvansiyon alan ve korunan sektörlerin baþýnda gelmektedir. AB, bu konuda Türkiye’yi üçüncü ülkelerden daha dezavantajlý konuma getirmiþtir. Örneðin Tunus’a 46.000 tonluk bir düþük vergili ihracat imkaný tanýnmýþtýr. Bu taviz kapsamýnda Tunus 100 kiloda 9 Euro vergi öderken, Türkiye’ye 100 kiloda yaklaþýk 135 Euro vergi uygulanmaktadýr. Bunun üzerine Türkiye, 1998 yýlýnda 1963 yýlýndan beri taraf olduðu Uluslararasý Zeytinyaðý ve Sofralýk Zeytin Anlaþmasý, ya da kamuoyunda bilinen adýyla Uluslararasý Zeytinyaðý Konseyi’nden çekilmiþtir.47 AB ile gerçekleþtirilen Tarým Teknik Komitesi müzakereleri kapsamýnda Türkiye, AB’ye çok sayýda tarým ürününde tarife kontenjaný çerçevesinde gümrük vergisi muafiyeti tanýmýþtýr. Bu ürünler arasýnda canlý hayvan, dondurulmuþ et, süttozu, tereyaðý, peynirin yanýsýra tahýl ürünleri, ayçiçek yaðý, þeker ve domates salçasý bulunmaktadýr. Ancak 1996’dan bu yana Türkiye hayvan hastalýklarý ile mücadele programý çerçevesinde ithalat belgesi vermemektedir. Bu sebeple de canlý hayvan ve et ithalatý yapýlmamakta ve AB’ye tanýnan tavizler iþlerlik kazanmamaktadýr. AB de bunun üzerine daha önce askýya aldýðý tütün ve salatalýk turþusunda uyguladýðý gümrük vergilerini yeniden uygulamaya

46 47

DTM, Avrupa Birliði ve Türkiye ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.22, http://www.ebso.org.tr/TURKCE/abbulten/bul22.htm

41

baþlayarak, misilleme yapmýþ ve bu en önemli ihracat kalemlerimizi etkilemiþtir. Ülkemizin tütün ihracatýnýn yüzde 30’u ( yaklaþýk 150 milyon dolar deðerinde) AB ülkelerine gerçekleþtirilmektedir. Bunun yanýsýra AB, ülkemiz için taviz listesine aldýðý 30 bin tonluk domates salçasý ve karpuza tanýnan gümrük muafiyetlerini de ayný sebeple 1998’den itibaren askýya almýþ ve bu ürünlerdeki ihracat potansiyelimizi olumsuz etkilemiþtir.48 AB, Türkiye’nin, AB çýkýþlý et ve canlý hayvan ithalatýna

uyguladýðý yasak nedeniyle ticari

menfaatlerinin zedelendiðini öne sürmektedir. Türkiye’nin yasaðý tümüyle AB’den ithal edilen damýzlýk hayvanlarýn, Türkiye’de yaygýn olan þap hastalýðýna karþý dayanýksýz olmasýdýr. Hayvanlarýn Türkiye’ye gönderilmeden önce aþýlanmalarý isteðimizi üye ülkelerde þap hastalýðý için aþý dahi bulundurulmadýðý gerekçesi ile karþýlamayan AB, çözüme katkýda bulunmak yerine sadece bu yasaðýn kalkmasýný istemekte ve bunu her yýl Türkiye ile ilgili ilerleme raporlarýna taþýmaktadýr. Canlý hayvan ithali yasaðý ile baþlayan ve giderek týrmanan sorunun çözümü için çare arama çabasý içinde olan Türkiye’dir. AB ülkelerinden ithal edilecek canlý hayvanlarýn “Daðýtým Merkezlerinde” bekletilerek aþýlanmalarý ve hastalýða karþý direnç kazandýktan sonra piyasaya verilmeleri formülü üzerinde çalýþýlmaktadýr ancak bunun da çok ciddi bir kaynak gerektirdiði ortadadýr. Tarýmda genel olarak ithalat-ihracat dengesinin ülkemiz aleyhine bir seyir izlediði AB raporlarýnda da açýkça görülmektedir. Türkiye ile ilgili 2001 Ýlerleme Raporu’nda AB’nin ülkemizden yaptýðý alýmlarýn yüzde 3.8 azaldýðý, buna karþýlýk, ülkemize satýþýn yüzde 24.6 arttýðý belirtilmiþtir. AB’nin Türkiye’ye sattýðý ürünlerde yüzde 9 ile tütün, yüzde 7 ile içecekler ve sirke, yüzde 6 ile hububat ve pirinç ilk sýralarda yer almaktadýr.49

Bir tarým ülkesi olan Türkiye’nin AB’den aldýðý tütün ve

hububattaki artýþ dikkat çekicidir. ÝMF, Dünya Bankasý ve AB’nin isteði üzerine

tütün ekim

alanlarýmýzýn azaltýlmasý kararýndan sonra bu dengenin ülkemiz aleyhine daha da bozulacaðý açýktýr. EN SICAK ÖRNEK: TÜTÜN... AB, Türkiye’yi Ortak Tarým Politikasý’na gerçek anlamda dahil etmediði halde Gümrük Birliði ve AB üyeliðine hazýrlama gerekçesiyle, lokomotif sektörlerimizde kendi çýkarlarýna yönelik düzenlemeler yapýlmasýný istemektedir. Bunlardan en önemlisi de tarýmýmýzýn bel kemiði niteliðindeki tütün sektörüdür. Bilindiði gibi IMF’den kredi alabilmek için verilen taahhütler kapsamýndaki acil yasalardan olan Tütün Yasasý 20 Haziran 2001’de kabul edilmiþtir. Yasa, tütün sektörünün serbestleþmesini, destekleme alýmlarýnýn kaldýrýlmasýný ve TEKEL’in varlýklarýnýn satýþýný

48

DPT, Türkiye-AB Ýliþkileri Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu, 2000 Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði, “29 Topluluk Müktesebatý Bölümlerinde, 2001 yýlý Türkiye Düzenli Raporundan; Türkiye'nin ilerlemesi üzerine deðerlendirme”, Baþlýk 7: Tarým, http://www.deltur.cec.eu.int/tmbrapor07.html 49

42

öngörmüþtür. Cumhurbaþkaný Ahmet Necdet Sezer, bu yasayý 6 Temmuz 2001’de veto etmiþ, ancak TBMM 3 Ocak 2002’de deðiþtirmeden, yeniden çýkarmýþtýr. Son dönemlerde Türkiye ekonomisi ile ilgili taleplerinin büyük bölümünü IMF ve Dünya Bankasý üzerinden aktaran AB, tütün sektörümüze yönelik olarak da bu kuruluþlarla ortak politika izlemiþtir. AB, Türkiye 2001 Ýlerleme Raporu’nda, tütün ekim alanlarýnýn sýnýrlandýrýlmasý ve TEKEL’in özelleþtirilmesini isterken þu deðerlendirmeyi yapmýþtýr: “Türkiye, ticarî nitelikteki devlet tekellerinin ve inhisarî haklara sahip þirketlerinin bir listesini hazýrlamýþtýr. Bu liste, Nisan 2001’de Komisyon’a sunuldu. Ýncelenen dönemde, TEKEL’in özel haklarýnýn kaldýrýlmasý ile ilgili olarak, Türkiye’nin serbestleþtirme çabalarý yetersiz olmaya devam etti. Gümrük Birliði kararýnda öngörülen intibak için geçiþ dönemi, 1998’in baþýnda sona ermiþtir. Ancak, alkol ve tütün konusunda TEKEL intibakýyla ilgili güçlükler sürmektedir.”50

2001 Ýlerleme Raporu’nun birçok bölümünde bu konuya yer verilmiþ ve çeþitli vesilelerle þu hatýrlatmalar yapýlmýþtýr: “Alkol ve tütünde tekelin (TEKEL) intibakýyla ilgili durum endiþe konusu olmaya devam etmektedir. Gümrük Birliði kararý çerçevesinde, gerekli intibak 1998 yýlýna kadar gerçekleþmiþ olmalýydý. Ocak 2001’de kabul edilen yeni yasa, Türkiye’nin Gümrük Birliði kapsamýndaki yükümlülükleri ile çeliþkilidir. TEKEL, bir kamu kurumundan bir ticarî iþletmeye dönüþtürülmüþ olduðu halde, alkollü içkiler ve tütün mamullerinin ticaretinde tekel konumunda olmaya devam etmektedir.” “TEKEL’in özelleþtirilmesi için hazýrlýk yapýlmaktadýr. Tütün sektöründe, Türk Parlamentosu, devletin elindeki TEKEL’in yeniden yapýlandýrýlmasý ve tütün, tütün mamulleri ve alkollü içkiler konusunda yeni düzenlemeler çýkarýlmasý amacýyla, TEKEL Genel Müdürlüðü’nün yeniden yapýlandýrýlmasýna ve tütün ve tütün mamulleri üretimi, ihracatý ve ithalatýna dair kanunu kabul etti. Cumhurbaþkaný, tütün üreticileri bakýmýndan doðuracaðý toplumsal sonuçlar nedeniyle, bu kanunu onaylamadý. Söz konusu kanun kapsamýnda, bir (Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü Ýçkiler Piyasasý Düzenleme Kurulu) oluþturulmasý öngörülmektedir. Ayrýca, TEKEL, serbest piyasa þartlarý altýnda çalýþan bir ticarî iþletme statüsüne sokulacak ve daha sonra özelleþtirilecektir.” “Bir geçiþ düzenlemesi olarak çiftçiler, daha kazançlý ürünlere geçiþi teþvik etmek üzere, mali yardým da alabilirler (alternatif ürün programlarý). Bunun baþlýca amacý tütün, þeker pancarý,çay ve fýndýk için kullanýlan araziyi azaltmaktýr. Alternatif ürünler yetiþtirmenin zor olduðu bölgelerde tarým dýþýndaki faaliyetlerin geliþtirilmesi için bazý çiftçiler ilave gelir desteði de alabilirler. Þeker ve tütün piyasasý gibi tarýmsal piyasalar rekabete açýlacaktýr.”51

50

2001 Düzenli Raporu, Türkiye'nin Katýlým Yönünde Ýlerlemesi Üzerine Komisyon'un 2001 Düzenli Raporu, http://www.belgenet.com/arsiv/ab/ab_rapor01_5.html

43

Türkiye’nin AB’ye verdiði Ulusal Program’da ise doðrudan taahhütte bulunmak yerine, konu IMF’nin istekleri kapsamýnda deðerlendirilmiþ ve þöyle denilmiþtir: “Türkiye’de tarým ürünleri pazarlama sistemi kamu,özel ve kooperatifler olmak üzere üç kurumsal yapýda yer almaktadýr. Pazarlama sistemi içinde kamu kurumlarý, hububat (TMO), þeker pancarý (TSFAÞ), çay (ÇAYKUR), ile tütün, tuz ve alkol (TEKEL) ürünlerinin pazarlanmasýnda aktif olarak yer almaktadýr. Ve fiyat oluþumunda ürün alýmlarý oranýnda etkili rol oynamaktadýrlar. Türkiye hükümeti ile IMF arasýnda imzalanan stand-by anlaþmasýnda yer alan tarým reformu kapsamýnda bu kurumlarýn bazýlarýnýn özelleþtirilmesi öngörülmektedir. Tekel Kanunu’nun yasalaþmasýyla birlikte TEKEL’e ait fabrikalarýn özelleþtirilmesi ve tütün fiyatlarýnýn 2002 yýlýndan sonra borsada oluþmasý öngörülmektedir.”52

Ulusal Program’da tütün sektörü ile ilgili olarak geçmiþten bugüne kadar yapýlan düzenlemeler de özetlenmiþtir: “Türkiye’de 26 Mayýs 1925 tarihli ve 558 sayýlý kanun ile tütün ve tütün mamulleri devlet tekeli altýna alýnmýþtýr. Daha sonra çýkartýlan 7 Haziran 1926 tarih ve 907 sayýlý 5 haziran 1930 tarih ve 1701 sayýlý, 10 Haziran 1938 tarih ve 1177 sayýlý kanunlarla tekel uygulamasý devam ettirilmiþtir. 28 Mayýs 1986 tarih ve 3291 sayýlý kanun ile tütün mamulleri daðýtýmý ve pazarlamasýndaki tekel kaldýrýlmýþtýr. Özellikle bu doðrultuda 1991 yýlýnda yapýlan bir takým yeni düzenlemeler, uluslararasý sigara üreticisi firmalardan bazýlarýnýn Türkiye’de sigara üretmek üzere yatýrýma yönelmiþtir. Halen iç piyasada tekel ve özel sektör sigara üretici firmalarý üretim faaliyetlerini rekabet þartlarýnda sürdürmektedirler. Tütün üretiminde piyasa fiyatlarýnýn esas alýnmasý ve bu çerçevede tütün müzayede sisteminin kurulmasý hedeflenmektedir.”53

Ancak AB, Türkiye’nin bu yaklaþýmýný yetersiz bulmuþ ve 2001 Ýlerleme Raporu’nda “Ekonomik ve tarýmsal sektörlerde özelleþtirme süreci devam etmiþtir. TEKEL’in uyarlanmasý ve özelleþtirilmesi süreci baþlatýlmýþtýr. Ocak 2001’de çýkarýlan yeni bir yasaya karþýn, alkol ve tütün alanýnda TEKEL intibakýyla ilgili durum, bir endiþe konusu olmaya devam etmektedir.” demiþtir.54

Hem AB, hem de IMF, tütün ekim alanlarýnýn daraltýlmasýný ve TEKEL’in özelleþtirilmesini talep ederken ve Türkiye de, buna dolaylý olur verirken, DPT’nin 8. Beþ Yýllýk Kalkýnma Planý için 2000 yýlýnda hazýrladýðý, “Tütün ve Tütün Mamulleri Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu”nda, bu düzenlemelere karþý çýkýlmýþtýr. AB ülkelerindeki tütün alanlarý ve çiftçilere verilen sübvansiyonlarýn detaylý bir 51

Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði, “29 Topluluk Müktesebatý Bölümlerinde...” Ulusal Program 53 Ulusal Program 54 2001 Düzenli Raporu, Türkiye'nin Katýlým Yönünde Ýlerlemesi Üzerine Komisyon'un 2001 Düzenli Raporu(8), http://www.belgenet.com/arsiv/ab/ab_rapor01_8.html 52

44

þekilde

anlatýldýðý

raporda,

aksine

TEKEL’in

güçlendirilmesi

istenmiþ,

sigara

ithalatýnýn

sýnýrlandýrýlmasý ve sýký kurallara baðlanmasý gereðine iþaret edilmiþtir. TEKEL’in serbest karar alabilecek, baðýmsýz bir kuruluþ haline getirilmesini savunan DPT, sübvansiyonlar konusunda þu tekliflerde bulunmuþtur: “Türkiye’nin AB’ye tam üyeliðine kadar sigara ithalatý aðýrlaþtýrýlarak, bu süreç içinde tarým ürünlerinde ve tütünde fiyat mekanizmalarýný etkileyen sübvansiyon uygulamalarýnýn deðiþtirilmesi, AB ile uyumlu hale getirilmesi hedeflenmelidir. AB tütünlerine yapýlan sübvansiyonun azalýp, orientel(Türk) tütünlerinin (Bu tip tütün AB ülkelerinde sadece Yunanistan’da yetiþmektedir ve sübvanse edilmektedir) de AB kapsamýnda veya ölçüsünde sübvansiyona kavuþmasý, böylece sigaralarýmýzýn özellikle oriental markalarýmýzýn haksýz rekabetle karþýlaþmasýnýn önlenmesi saðlanabilir. Türkiye’de sigara üreticileri aleyhine haksýz rekabet yaratmayacak þekilde tütün ve tütün mamulleri ithaline ancak Türkiye sathýnda il bazýnda daðýtým yapýlmasý, asgari miktarýn belirtilmesi ve vergisinin teminat altýna alýnmasý kaydýyla izin verilmelidir.”55

DPT’nin, TEKEL’in özelleþtirilmesi talebine yaklaþýmý da þöyle olmuþtur: “Türk tütüncülüðünün içinde bulunduðu olumsuz koþullar giderilip, ileride karþýlaþacaðý sorunlarý önleyecek tedbirler hayata geçirilerek, kalýcý hale getirilmeden Tekel sigara fabrikalarýnýn özelleþtirilmesi konusunun ele alýnmasý Türk tütünü ve tütün üreticileri için son derece sakýncalý sonuçlar doðurabilecektir. Tekel sigara fabrikalarýnýn özelleþtirilmesi, yüzde yüz Türk tütünü ile üretilen sigaralarýn geleceðini tehlikeye sokacak ve Türk tütünü ürettikleri arazilerde alternatif ürün üretme imkanlarý son derece zayýf olan üreticilerimizin vahim ekonomik sonuçlarla karþýlaþmalarýna neden olacaktýr. Bu nedenle Tekel sigara fabrikalarýnýn özelleþtirilmesi konusu, Türk tütün üreticilerinin ekonomik ve sosyal kaderi ihmal edilerek, herhangi bir özelleþtirme konusu gibi ele alýnamaz. Tekel’in sigara üretimini sürdürmesi konusu bu anlayýþla ele alýnmalý, 8. Beþ Yýllýk Kalkýnma Planý ile Tekel’e bu konuda yatýrým yapma olanaðý mutlaka tanýnmalýdýr.”56

Türkiye’nin en eski ve tecrübeli kuruluþu olan DPT’nin bu uyarýlarý ne yazýk ki dikkate alýnmamýþ ve daha önce birçok konuda hazýrladýðý raporlar gibi bu rapor da raflarda kalmýþtýr. Oysa, Cumhurbaþkaný baþta olmak üzere Türkiye’nin büyük kesimi bu endiþeleri paylaþmýþ ve dile getirmiþtir. Mart 2002’de yapýlan Barselona Zirvesi’ndeki katýlým müzakereleri görüþmelerinde ise Polonya, tütün ürünlerine uygulanan vergi oranlarýnýn, AB’de uygulanan orandan daha düþük olmasý için

55 56

DPT, 8. Beþ Yýllýk Kalkýnma Planý için, “Tütün ve Tütün Mamulleri Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu”, 2000 DPT, 8. Beþ Yýllýk Kalkýnma Planý için, “Tütün ve Tütün Mamulleri Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu”, 2000

45

muafiyet elde etmiþtir. Gerçek aday ülkeler ile Türkiye gibi “sanal aday” ülkeye yapýlan muamele farklýlýðý burada bir kez daha net bir þekilde ortaya çýkmýþtýr. Tütün sektörünün akýbetini, ne yazýk ki diðer en önemli sektörlerimiz þeker pancarý, çay ve fýndýk da yaþamýþtýr. AB, özellikle fýndýk üzerindeki çalýþmalarýný yoðunlaþtýrmýþ ve geleneksel ihraç ürünlerimiz içinde en büyük kalemler olan fýndýðýn yanýsýra, antep fýstýðý, kuru kayýsý ile kuru incire yönelik engellemeler gündeme gelmiþtir. Çünkü Türkiye fýndýkta, dünya üretiminde yüzde 80, dünya ticaretinde ise yüzde 75’lik payý ile piyasalarda belirleyici duruma gelmiþtir. AB, fýndýk üretiminde Türkiye’den sonra gelen Ýtalya ve Ýspanya’yý korumak adýna, önce fiyatlarý artýrmamýz için baský yapmýþ, bunu baþaramayýnca da ürünlerimizde “alfatoksin” bulunduðu iddiasýyla ihracatýmýzýn önünü kesmeye çalýþmýþtýr.

46

YIL 939- ÝLK TÜTÜNÜMÜZÜN SEVÝNCÝ...SADECE 63 YIL SÜRDÜ...

47

BÖLÜM IV MALÝ DARBE AB’nin Türkiye’ye en büyük darbesi ise mali yardýmlar konusunda olmuþtur. Ýþgücü ve hizmetlerin serbest dolaþýmý ya da tarým politikasýndaki keyfi tutumlarýna ilaveten, Türkiye-AB iliþkisinin ne kadar haksýz ve hukuksuz sürdürüldüðünü en net bir þekilde ortaya çýkaran husus mali yardýmlarýmýzýn verilmemesidir. Gümrük Birliði anlaþmasýndan doðan mali yardýmlarýn önemli ve büyük dilimlerini “bir ülkenin veto”sunu, gerekçe göstererek vermeyen AB, gerçekten doðru mu söylüyor? AB, yeterince karmaþýk olan mali yardýmlarý “Tek Çerçevede” toplayarak, Türkiye’nin iþini kolaylaþtýrdý mý, zorlaþtýrdý mý? Bu yardýmlarý biraraya getirirken, gerçekten yeni kalemler mi ilave etti, yoksa zaten var olanlarý yeni gibi mi gösterdi ve bazý yardýmlarý bir kalemde sildi mi? En önemlisi ise yýllar önce belirlenen ve hakkýmýz olan bu yardýmlar da “siyasi kriterlerin yerine getirilmesi” þartýna baðlandý mý ve yöneticilerimizin bundan haberi var mý? Bu bölümde de bu sorularýn cevaplarýný vermeye çalýþacaðýz. YARDIMLAR GERÇEKTEN YUNANÝSTAN’A MI TAKILDI? Türkiye-AB iliþkisinde Gümrük Birliði’nden doðan mali yardýmlarýn çok büyük bölümünü alamadýðýmýzý ve buna da Yunan vetosunun gerekçe gösterildiðini belirtmiþtik. Oysa GB uygulamasýnýn ilk 9 ayýnýn deðerlendirildiði Avrupa Parlamentosu toplantýsýnda, bunun sadece görünürdeki bir gerekçe olduðu, AB’nin yardýmlarý iradi olarak vermediði bizzat parlamenterler tarafýndan ifade edilmiþtir. Ayrýca, daha sonra gündeme getireceðimiz AB’nin 600 milyon Euro’luk 4 No’lu Mali Protokol ile ilgili izlediði politika ve sonuçta aldýðý karar, mali yardýmlarýn bilerek ve isteyerek engellendiðini ortaya çýkarmýþtýr. Ancak öncelikle mali yardýmlarýn çerçevesini çizmek istiyoruz. Türkiye-AB arasýndaki mali iliþkileri þu iki bölümde deðerlendirmek gerekmektedir: I- GB ÖNCESÝNDE TÜRKÝYE’YE VERÝLMESÝ ÖNGÖRÜLEN MALÝ KAYNAKLAR:

Ankara Anlaþmasý ve Ortaklýk Konseyi kararlarýnca 1963-1995 yýllarýný kapsayan bu dönemde Türkiye ile AB arasýnda 4 mali protokol, 1 tamamlayýcý protokol imzalanmýþ, bir de özel iþbirliði fonu oluþturulmuþtur. Toplam 1 milyar 430 milyon Euro olan hibe veya krediden 830 milyon Euro’su kullanýlabilmiþtir. Mali protokoller içinde en büyük dilim olan 4 No’lu Mali Protokol kapsamýnda olan 600 milyon Euro’nun ise Yunanistan’ýn vetosu yüzünden bugüne kadar kullanýlamadýðý açýklanmýþtýr. II- GB SÜRECÝNDE TÜRKÝYE’YE VERÝLMESÝ ÖNGÖRÜLEN MALÝ YARDIMLAR:

1996-2000 dönemini kapsayan bu bölümde Türkiye’ye toplam 2 milyar 203 milyon Euro mali yardým kararlaþtýrýlmýþ ancak bunun sadece 444 milyon Euro’su kullanýlabilmiþtir. Bu dönem için Ortaklýk Konseyi kararý ile bir mali deklarasyon yayýnlanmýþ ve Türkiye’ye; 1- AB bütçe kaynaklarýndan hibe (375 milyon Euro) 2- Gümrük Birliði’nin ardýndan Türkiye’nin rekabet gücünün iyileþtirilmesi için (AYB-Kredi) (750 milyon Euro- Sözlü Taahhüt) 3- Yenileþtirilmiþ Akdeniz Politikasý(YAP) çerçevesinde telekominikasyon, enerji, çevre, ulaþtýrma altyapýsý için kredi(300-400 milyon Euro) 4- Avrupa- Akdeniz Ortaklýðý çerçevesinde kredi ve hibeler (1.025 milyon Euro)

48

5- Ýhtiyaç duyulmasý halinde uluslararasý makro ekonomik yardým (200 milyon Euro)

finans

kuruluþlarý

ile

baðlantýlý

olarak

olmak üzere toplam 2.8 milyar Euro tutarýnda yardým saðlanacaðý ifade edilmiþtir. Türkiye, Gümrük Birliði çerçevesinde verilmesi öngörülen yardýmlardan henüz yararlanamamýþtýr. Çünkü AB Komisyonu 750 milyon Euro tutarýndaki meblaðýn 450 milyon Euro’luk bölümü için bir yönetmelik hazýrlamýþtýr ve çok önemli deðiþiklikler öngörmüþtür. Bu arada 375 milyon Euro’luk yardým da yine Yunanistan vetosuna takýlmýþtýr. Avrupa-Akdeniz Ortaklýðý kapsamýndaki 375 milyon Euro’luk hibenin ise 52 milyonu verilmiþtir. AB’nin Akdeniz sürecine dahil ülkelere kullandýrdýðý bu mali imkanýn, Gümrük Birliði olmasa da kullanýlacak bir kaynak olduðunu hatýrlatmakta fayda görüyoruz. Ülkemiz için Avrupa Yatýrým Bankasý’ndan 339.5 milyon Euro tutarýnda yatýrým kredisi temini ile sonuçlanan Yenileþtirilmiþ Akdeniz Politikasý (YAP) uygulamasý gerçekleþtirilmiþ ve YAP’ýn yerine geçen Avrupa Akdeniz Ortaklýðý yardýmlarýnýn kredi ayaðýný oluþturan Euromed çerçevesinde de 205 milyon Euro tutarýnda AYB kredisi temin edilmiþtir. Mali deklarasyonun son kalemi olan makro ekonomik yardým ise gerekli þartlar oluþmadýðý için kullanýlamamýþtýr.57 Bu rakamlarýn tamamý, AB’nin mali yükümlülükleri konusundaki politikasýnýn somut göstergesidir. Mali deklarasyonun son kaleminde yer alan makro ekonomik yardýmýn verilmemesinin gerekçesi diye öne sürülen, “gerekli þartlar”dan kastedilen, ileriki bölümlerde detaylý bir þekilde ele alacaðýmýz, mali yardýmlarýn da, “Kopenhag kriterlerine” baðlanmýþ olmasýdýr. Mali yardýmlarýn anlam ve önemi ile þu ana kadar maruz kaldýðýmýz uygulamalarý tek tek deðerlendirecek olursak; • Gümrük Birliði’ne giren son üç ülke (Avusturya, Ýsveç,Finlandiya) AB’ye üye olduktan sonra 3 yýllýk bir alýþtýrma ve entegre devresinden geçerek Gümrük Birliði’ne dahil olmuþlardýr. Bu alýþtýrma döneminde ekonomilerinin zarar görmemesi ve ülke ekonomilerinin diðer ülke sektörlerine karþý rekabet güçlerini kaybetmemeleri için AB fonlarýndan yardým almýþlardýr. Mesela Yunanistan’ýn adaylýk döneminde aldýðý yardým miktarý 25 milyar Dolar’dýr. Yunanistan’a yapýlan toplam yardým ise 50 milyar Dolar’ý geçmiþtir. Türkiye Gümrük Birliði Anlaþmasýnýn gereði olmasýna raðmen þimdiye kadar vaad edilen 2.3 milyar Euro’luk yardýmdan faydalanamamýþtýr. Bu yardým her seferinde ya Yunan vetosuna takýlmýþ ya da insan haklarý ihlalleri gerekçe gösterilerek, verilmemiþtir. Türkiye’nin, yapýlan anlaþmalardan doðan bir hak olan bu yardýmý alamamasý, Gümrük Birliði entegrasyonunu geciktirmekte, entegrasyonu kendi imkanlarý ile yapma çalýþmalarýnýn yýllýk faturasý 2.5 milyar dolarý bulmaktadýr. Ayrýca, Türkiye gümrük duvarlarýný indirdiðiiçin de her yýl 3-4 milyar dolarlýk kayba uðramaktadýr.

• 4. Mali protokol iþletilmemiþtir. Bu protokol 600 milyon Euro’luk yardýmý öngörüyordu. Oysa ki, sözkonusu

mali protokolün yapýlma gerekçesi çok açýktý. Gümrük Birliði’nin tamamlanmasý ile AB kaynaklý ithalata uygulanan gümrük vergisi ve fonlarýn kaldýrýlmasý sebebiyle Türkiye’nin yýlda 4,5 milyar Dolar zararý olacaðý hesaplanmýþtý ve bu zarar karþýlanacaktý. Bu yardýmýn Yunanistan Vetosuna takýldýðý öne sürülmüþtür. Oysa ki biz Yunanistan ile deðil AB ile anlaþma yapmýþtýk. Muhatabýmýz Yunanistan deðil, AB’dir. Dolayýsýyla yükümlülükleri yerine getirme ve çözüm mercii de AB’dir.

Ancak 4 No’lu protokolle öngörülen yardýmýn verilmemesinin gerçek sebebi Yunan vetosu deðildir. Neden mi?.. Daha önceki bölümlerde de yer verdiðimiz gibi bütün organlarý ile AB, Gümrük Birliði’nin getirdiði yükü kabul edip, Türkiye’ye verilmesi gereken mali yardýmlara bir an önce iþlerlik kazandýrýlmasý gerektiðini kabul etmiþtir. Ancak öte yandan herhangi bir adým atýlmadýðý gibi 4 No’lu protokolü uygulamayan da bizatihi AB olmuþtur. AB, Protokolü önce görünürde Yunanistan vetosu gerekçesi, gerçekte ise “hukuki bazý olmadýðý” iddiasýyla dondurmuþtur. Bir süre sonra da, 22

57

DPT, “Uzun Vadeli Strateji ve 8’inci 5 Yýllýk Kalkýnma Planý 2001-2005”, Ankara, DPT, Haziran 2000, s.55

49

Ekim 1998 tarihindeki bütçe görüþmesinde “4. Mali Protokole iliþkin ödeneði (hukuki bazý olmadýðý)” gerekçesiyle silmeye karar vermiþtir.58 AB, altýnda imzasý olan anlaþmalarda öngörülen yardýmlarý “hukuki bazý” olmadýðý gerekçesiyle tek taraflý silebilmektedir. Bu durumda AB’nin tüm anlaþmalarýnýn hukuki bazýnýn sorgulanmasý gerekmektedir. AB Komisyonu ise, 4 no’lu protokolün silinmesinden bir gün önceki oturumunda Türkiye ile her alanda daha fazla yakýnlaþtýrmayý öngören stratejisi çerçevesinde 1999-2001 dönemini kapsamak üzere, iki ayrý kanaldan 150 milyon Euro kaynak saðlanmasýný teklif etmiþtir. Bu kararýn da Yunan üyenin muhalefetine raðmen alýndýðý duyurulmuþtur. Yunan Hükümeti, Komisyonun bu önerisini, Yunanistan’ý devre dýþý býrakmayý amaçlayan bir “yasal akrobasi” olarak nitelemiþ ve engellemek için her yolu deneyeceðini, karar kesinleþince de Adalet Divaný’na gideceðini açýklamýþtýr.59 Bu yardýmýn engellenmek istenmesi gerekçesi gerçekten ilginçtir. Sözkonusu yardýmlarýn geliþmekte olan ülkelere yönelik olduðu, Türkiye’nin ise AB ile Gümrük Birliði iliþkisi içinde bulunduðundan bu kapsamda deðerlendirilemeyeceði iddia edilmiþtir. Burada, Gümrük Birliði’nin, Dünya Ticaret Örgütü ile iliþkimize verdiði zararý bir kez daha görüyoruz. Bilindiði gibi Türkiye, DTÖ’de geliþme yolundaki ülkeler kapsamýnda deðerlendirilmektedir. Ancak AB ile Gümrük Birliði iliþkisi yüzünden DTÖ’nün bu tür ülkelere saðladýðý kolaylýklardan ve avantajlardan yararlanamamaktadýr. Bu durum, Gümrük Birliði’nden kaynaklanan ekonomik kayýplarýmýzýn yanýsýra, DTÖ ile AB açýsýndan konumumuza da gösteren çarpýcý bir örnektir. DTÖ, Türkiye’yi, “geliþme yolundaki ülkeler” arasýnda görürken, AB’ye göre ise sadece Gümrük Birliði iliþkimiz olduðu için bu kapsamda deðerlendirilmemiz, dolayýsýyla yardým almamýz mümkün deðildir. Mali yardýmlar konusunda AB ile Yunanistan’ýn danýþýklý-dövüþü ortadadýr. AB, uzun bir oyalama döneminden sonra 600 milyon Euro’luk yardýmý sessiz sedasýz silerken, Yunanistan 150 milyon Euro’luk yardým için Adalet Divaný’na gitmekten bahsetmektedir. Görüldüðü gibi, iþlerine geldiði zaman Türkiye’nin Gümrük Birliði içinde olduðu hatýrlanmakta ancak konu yükümlülüklere gelince bu iliþki unutulmaktadýr. AB’den sorumlu Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz ise, 4 No’lu Mali Protokol’ün akibeti hakkýnda yönelttiðimiz 1 Mayýs 2002 tarihli yazýlý soru önergemizi, 15 Mayýs 2002’de60 cevaplandýrýrken, bu yardýmýn Yunanistan vetosuna takýldýðý görüþündedir. Yýlmaz’ýn konuyla ilgili cevabý þöyledir: “1982-1986 dönemini kapsayan ve 1981 yýlýnda imzalanan 4.Mali Protokol siyasi nedenlerle dondurulmuþ ve 1990 yýlýnda AB Komisyonu tarafýndan AB Konseyi’ne sunulan Protokol, Yunanistan’ýn engellemeleri nedeniyle onaylanamadýðý için iþletilememiþtir. Bu protokol kapsamýnda Türkiye’ye verilecek miktarýn tekrar gündeme gelmesi mümkün gözükmemektedir.”

AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin, “AB-Türkiye Mali Ýþbirliðine Bakýþ” baþlýklý raporunda, 4 No’lu Mali Protokol’ün akýbeti ile ilgili kaçamak deðerlendirmesi AB’nin kendi yükümlülüklerini nasýl görmezden gelip, oyalama taktiðine baþvurduðunu göstermektedir. “AB-Türkiye iliþkileri 600 milyon Euro deðerindeki Dördüncü Mali Protokol'ün onaylanmamasýnýn yol açtýðý nazik bir dönemden geçmiþ olsa da, AB Türkiye'ye mali yardým saðlamakta çeþitli bütçe kalemleri ve araçlardan faydalanmýþtýr.”61

AB Komisyonu’nun 1999 yýlýnda yayýnladýðý “AB’nin Yeni Geniþleme Politikasý” ile aday ülkelerle iliþkilere getirilen yeni ölçüler de, alacaklarýmýzýn bundan sonraki akýbeti konusunda önemli ipuçlarý 58

ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.28, http://www.ebso.org.tr/TURKCE/abbulten/bul28.htm ÝKV-AB Bilgi Aðý Bülteni No.28, http://www.ebso.org.tr/TURKCE/abbulten/bul28.htm 60 Sayý 7/6997 61 Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði, “Avrupa Birliði-Türkiye Ýliþkileri: Mali Ýþbirliðine Bakýþ (1996-2006)”, http://www.deltur.cec.eu.int/ei-prehel.html 59

50

vermiþtir. Yeni politika kapsamýnda, “Bir ülkenin aday olmasý, aday ülkeye mali yardým yapýlmasý için AB’ye herhangi bir yükümlülük getirmeyecektir.” kararý alýnmýþtýr.62 Bunun anlamý, AB’nin, bundan sonra tam üyelik görüþmeleri baþlayana kadar hiçbir mali yükümlülüðe girmeyecek olmasýdýr. Bu kararýn sadece Türkiye için çýkarýldýðýný düþünmemiz yanlýþ olmaz. Çünkü AB üyeliði için bekleyen 12+1 ülkeden 12’si ile üyelik müzakereleri baþlamýþ durumdadýr. Durumu tek belirsiz olan ülke Türkiye’dir. O zaman söz konusu karar sadece Türkiye için geçerli olacaktýr. Hakkýmýz olan mali yardýmlarýn verilmemesinin yeni yollarýnýn arandýðý açýktýr. TÜRKÝYE’YE ÖZEL ÞARTLAR VE TÜRKÝYE’NÝN TAVRI AB’nin, Türkiye’ye karþý ayrýmcýlýðý yardýmlarýn miktarý ile sýnýrlý kalmamýþ, bu tutum yardýmlarýn kullanýmýnda da devam ettirilmiþtir. Zaten AB, bugüne kadar Türkiye’yi, hep diðer aday ülkelerden farklý deðerlendirmiþ, hazýrlanan raporlarda hep Türkiye için özel ve farklý bir baþlýk açmýþtýr. Bu, Türkiye’ye diðer adaylardan farklý bir gözle bakýldýðýnýn bir diðer bariz iþaretidir. AB’nin bu tutumunun da çok sayýda örneði mevcuttur. Ancak öncelikle þunu vurgulamakta yarar görüyoruz. Türkiye’nin Gümrük Birliði iliþkisinden doðan haklarý vardýr. Bu haklar anlaþmalardan doðmuþtur ve vazgeçilmezdir. Bunun dýþýnda Avrupa Yatýrým Bankasý kredileri, tüm Akdeniz ülkeleri için öngörülen MEDA fonlarý ayrýca AB projeleri kapsamýnda kredi veya çeþitli AB projeleri kapsamýnda yine çok sayýda kredi veya hibe paketleri söz konusudur. AB, tüm hibe ve yardýmlarý “tek çerçeve”de toplama gerekçesiyle Gümrük Birliði’nden kaynaklanan haklarýmýzý ustaca gündeminden çýkarmýþ, yardým ve hibe sistemini karmaþýk bir hale getirmiþtir. Bu yüzden hangi kaynaktan ne kadar mali destek öngörüldüðü, bunlarýn ne kadarýnýn verildiði doðru düzgün takip edilememektedir. Mesela, MEDA Programý kapsamýnda Türkiye’ye yapýlacak yaklaþýk 800 milyon Euro tutarýndaki yardým için Avrupa Parlamentosu, MEDA Yönetmeliðinin kabul edilmesinin ardýndan Türkiye’nin projeleri için ilave þartlar aranmasýný öngören bir önerge kabul etmiþtir. Sözkonusu önerge ile, “Güneydoðu Anadolu Bölgesi’nin sosyal ve ekonomik kalkýnmasý” þartý getirilmiþtir. Birlik üyesi olmayan 12 Akdeniz ülkesine yönelik olarak hazýrlanan MEDA paketi kapsamýnda yalnýzca Türkiye’den istenen bu özel þart hem dikkat çekici, hem de gerçek niyeti açýklayýcý olmuþtur. AB’nin diðer yardým projelerinde kaynak tahsisi için Birlik kurumlarýnda çoðunluðun oyu yeterliyken, MEDA kapsamýndaki kaynak aktarýmlarý için oy birliði gerekmesi de dikkat çekmiþtir. AB MEDA I (1996-2000) kapsamýnda öngördüðü bu yardým için en sonunda fiilen 376 milyon Euro taahhüt etmiþtir. Avrupa-Akdeniz iþbirliði sürecinin mali iþbirliði ayaðý olan MEDA Programýndan Türkiye’nin istifade etmesinin siyasi nedenlerle engellenmesi Türkiye’nin tepkisine yol açmýþtýr. Dýþiþleri Bakanlýðýmýz, Akdeniz havzasýnda barýþa, istikrara, refaha katkýda bulunmak amacýyla geliþtirilen MEDA Programý Yönetmeliði’nin, herhangi bir ülkeye karþý ayýrýmcý muamele yapýlmasýný öngörmemesine karþýlýk, Türkiye’nin burada da ayýrýmcý bir muameleye tabi tutulmasýnýn Barselona sürecine duyulan þevkin kýrýlmasýna yol açtýðýný bildirmek zorunda kalmýþtýr. Ancak Türkiye’nin bazý projeleri kabul edildikten sonra dahi, Komisyon, bu defa yeni bürokratik engeller çýkarmýþ, Türkiye’ye, herhangi bir projenin ilerletilebilmesi için “Çerçeve Anlaþmasý”nýn imzalanmasý gerektiðini bildirmiþtir. En sonunda bazý projelerimiz kabul edilse de, bunlar gerçekleþtirilememiþtir. Çünkü, “Türkiye bu konuda diðer ortaklardan sonra bilgilendirilmiþ” ve projeler geçersiz hale gelmiþtir. AB Komisyonu, tüm projelerin ele alýndýðý yeni bir birim oluþturmuþ, ancak bu geliþme de, süreç içerisinde gecikme yaratan yeni bir unsur haline gelmiþtir. Türkiye, AB’nin MEDA konusundaki tutumundan rahatsýzlýk duyduðunu çeþitli vesilelerle dile getirmeye, Avrupa Birliðinin taahhüt ettiði ve aslýnda sembolik bir deðer taþýyan bu program konusunda Türkiye’ye engeller çýkarmasýnýn, Avrupa Birliðinin bölge ülkeleri nazarýnda inandýrýcýlýðý bakýmýndan varmak istediði sonuca zarar verdiðini bildirmeye devam etmiþtir. 62

www.europa.eu.int

51

AB, MEDA yardýmlarý konusundaki ayýrýmýný açýk bir þekilde ortaya koymaktan çekinmezken, “Çerçeve Anlaþmasý imzalanmasý” ve “yardýmlarýn sivil toplum kuruluþlarýna ayrýlmasý” gibi çok çok özel taleplerde bulunduðunu görmezden gelip, suçu Türkiye’ye yüklemiþtir. AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin, “AB-Türkiye Ýliþkileri: Mali Ýþbirliðine Bakýþ” baþlýklý raporunda, “MEDA Projelerinin Uygulanmasýnda Neden Gecikmeler Yaþandý?”nýn izahý þöyle yapýlmýþtýr: “MEDA Projelerinin uygulanmasýndaki gecikmelerin baþlýca iki nedeni vardýr: Ýlki, AB ile AYB (Avrupa Yatýrým Bankasý)'nin Akdenizli ortak ülkelerde finanse ettiði projelerin uygulanmasý ile ilgili genel þartlarý belirleyen, Avrupa Komisyonu Türkiye Çerçeve Anlaþmasý'nýn, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafýnda, ancak Haziran 2000 tarihinde onaylanmýþ olmasýdýr. Ýkinci neden ise, Avrupa Parlamentosu'nun Ekim 1999'da aldýðý kararla, Türkiye'ye ayrýlan bütün mali kaynaklarýn sivil toplumun geliþtirilmesi alanýnda yoðunlaþtýrýlmasýný önermesiyle birlikte, Komisyon'un proje seçebilme kapasitesinin oldukça azalmýþ olmasýdýr.”63

AB’nin mali yardýmlar konusunda Türkiye ile diðer aday ülkelere farklý davrandýðýný vurgulamýþtýk. Bunun temel sebebi, yapýlan ortaklýk anlaþmalarýnýn niteliðidir. Sadece Türkiye ile Gümrük Birliði anlaþmasý yapan AB, Kýbrýs Rum kesimi ve Malta ile yine gümrük birliði temeline dayanan tercihli ticaret, Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkeleri ile ise serbest ticaret aðýrlýklý “Avrupa Anlaþmalarý” adý verilen özel bir anlaþma yapmýþtýr. Bazý kaynaklar Kýbrýs Rum kesimi ve Malta ile yapýlan anlaþmanýn da Gümrük Birliði anlaþmasý olduðunu öne sürmektedir. Ancak, bu iki ülke ile yapýlan anlaþmanýn kapsamý ve uygulanmasý Türkiye’den oldukça farklýdýr. Bu farklýlýk da özellikle üçüncü ülkelerde ortaya çýkmaktadýr. Türkiye, dýþ ticaret rejiminde tümüyle AB’nin kural ve kararlarýna baðlý hareket etmek zorunda býrakýlýrken, diðer ülkeler üçüncü ülkelerle iliþkilerinde serbestçe hareket edebilmektedirler. Mesela, AB Kýbrýs Rum kesimi ile imzaladýðý ticaret anlaþmasýný üstlenmemizi istemektedir. Ortaklýk anlaþmasý ayný niteliði taþýsaydý, diðer AB üyesi ülkeleriyle olduðu gibi bunun otomatik þekilde gerçekleþmesi gerekirdi. Rum kesimi, ticari iliþkiler açýsýndan AB nezdinde üçüncü ülke konumunda olduðu içindir ki, Türkiye’den böyle bir talepte bulunulmaktadýr. Bu yüzden AB kaynaklarýnda dahi Gümrük Birliði anlaþmasýnýn imzalandýðý AB adayý ülkeler arasýnda sadece Türkiye’nin adý sayýlmaktadýr. (Ek-4) Oldukça esnek ve dinamik olduðu ifade edilen Avrupa Anlaþmalarý kapsamýnda ise, Merkezi ve Doðu Avrupa ülkeleri ekonomilerini reforma tabi tutma ve yeniden yapýlandýrma çabalarýna destek olmak amacýyla çeþitli programlar hazýrlanmýþ, teknik uzmanlýk ve yatýrým desteði saðlanmýþtýr. Öyle ki, bunlar kýsa zamanda dünyanýn Avrupa’daki en büyük yardým programý niteliðini kazanmýþtýr. Avrupa Anlaþmalarýna, ticaretle ilgili konular, siyasal diyalog, yasalarýn yakýnlaþtýrýlmasý, endüstri, çevre, taþýmacýlýk ve gümrükler dahil olmak üzere tüm iþbirliði alanlarý dahil edilmiþtir. Kýsacasý sözkonusu ülkelerin topyekün AB üyeliðine hazýrlanmasý amaçlamaktadýr ve bir bütün halinde yürütülmektedir. Avrupa Anlaþmalarýnda nihai amaç, “Topluluk üyeliði” olarak ifade edilmektedir. Bu ülkeler ancak AB üyeliði ile birlikte gümrük birliðine tam anlamýyla dahil olacaklardýr. Türkiye ise bariz bir þekilde “ticari ve siyasi” iliþkiler olmak üzere iki ayrý bölümde deðerlendirilmiþ, bu ülkelerin benzeri bir altyapý hazýrlýðý olmadan gümrük birliðine alýnmýþtýr. Gümrük Birliði’nin tamamlandýðý varsayýlarak da, buna iliþkin yükümlülükler bir yana býrakýldýðý gibi ayný gerekçeyle birçok projeden yararlanmamýza gerek(!) görülmemiþtir. Ekonomik sýkýntýlar ve bunda Gümrük Birliði’nin etkileri ortadayken, Türkiye’nin AB üyeliðine hazýrlýðý tümüyle “siyasi yapýlanma” üzerine oturtulmuþtur. Bir baþka örnek vermek gerekirse; AB, katýlým öncesi stratejisi kapsamýnda Merkezi ve Doðu Avrupa ülkeleri için Phare, ISPA (Yapýsal Politikalar) ve Sapard (Tarým ve Kýrsal Kalkýnma) programlarý geliþtirmiþtir. Bu ülkelerin AB’ye katýlým öncesinde yeniden yapýlandýrýlmasý çalýþmalarýný kapsayan bu programlara Kýbrýs Rum Kesimi de aynen Merkezi ve Doðu Avrupa ülkeleri gibi dahil edilmiþtir. AB’nin Rum kesimine yardýmlarý adaylýk baþvurusundan çok önce, daha 1978 yýlýnda baþlamýþtýr ve bu tarihten 1999 yýlýna kadar yapýlan yardým miktarý 210 milyon Euro olmuþtur. Rum kesimi mesela 63

Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði, “Avrupa Birliði-Türkiye Ýliþkileri: Mali Ýþbirliðine Bakýþ (1996-2006)”...

52

Phare projesi kapsamýnda 72 milyon Euro baðýþ almýþtýr. Kýbrýs Rum kesimi Meda Program’dan da yararlandýrýlmaktadýr.64 Phare programý kapsamýnda 14 ülke yardým almaktadýr. Merkezi ve Doðu Avrupa ülkeleri ile Güney Kýbrýs Rum kesiminin yanýsýra aday ülke olmayan Arnavutluk, Hýrvatistan ve Makedonya da bu programdan yararlandýrýlmaktadýr. Son üç ülke dýþýndaki ülkeler için “ortak ülke-associated country” terimi kullanýlmaktadýr. Phare programý kapsamýnda Merkezi ve Doðu Avrupa ülkelerine 1989-1994 döneminde 4 milyar 284 milyon, 1994-2000 döneminde 3 milyar 350 milyon, 2000-2006 döneminde ise 21.5 milyar Euro yardým öngörülmüþtür. Türkiye ise “Gümrük Birliði’nden kaynaklanan bir deneyime ve iþlerliði olan bir serbest piyasa ekonomisine sahip olmasý” gerekçesiyle bu programlardan yararlandýrýlmamýþtýr. Bu yüzden Türk müteahhitleri Doðu Avrupa ülkelerinin yeniden yapýlandýrýlmasýna iliþkin ihalelere de katýlamamýþlardýr. Görüldüðü gibi bir kez daha Gümrük Birliði engeli önümüze konulmuþtur. Dünya Ticaret Örgütü ile iliþkilerimizde yol açtýðý engellemeler bir yana AB’nin kendi programlarýnda dahi Gümrük Birliði adeta Türkiye’ye karþý bariyer gibi kullanýlmýþ ve yarardan çok zarar getirmiþtir. Bu projeler, AB’ye giriþ müzakereleri baþlamýþ aday ülkeler için hazýrlanmýþ fonlardan karþýlanmaktadýr. Mali Yardýmlara Ýliþkin Yönetmelik deðiþikliðinin gündeme gelmesiyle birlikte “Yeni program

çerçevesinde AB ülkeleri, aday ülkeler ve Türkiye’den tüzel ve özel kiþiler ihalelere teklif verebilecekler. Yeni uygulama, Türkiye’nin Phare, ISPA ve SAPARD programlarý çerçevesindeki projelere katýlabilmesini saðlayacak. Ayný zamanda Türkiye, Malta ve Kýbrýs’taki projelere de katýlabilecek.” denilmiþtir. “Aday

ülkeler ve Türkiye” diye bir ayýrým yapýlmasý dikkat çekicidir. Herhalde müzakerelere baþlamýþ ve baþlamamýþ ayrýmýna iþaret edilmek istenmiþtir. Ancak o zaman da, bu husus gerçekten önemli deðil idiyse bugüne kadar bu projelerden neden yararlandýrýlmadýðýmýzýn sorulmasý gerekmektedir. Kaldý ki, burada fonlardan yararlandýrma deðil, sadece ihalelere katýlabilmemize izin verilmesi söz konusudur. Bu örneðin ortaya çýkardýðý bir baþka gerçek, AB’nin kurallarýnýn “deðiþmez” olmadýðý ve her ülkeye eþit uygulanmadýðýdýr. Mali yardýmlar konusunda diðer aday ülkelere nasýl ayrýcalýklý yaklaþýldýðýný ve imtiyazlar tanýndýðýný ortaya koyan bir diðer belge de AB’nin aday ülkelerle ilgili 1998 tarihli ilerleme raporlarý karma belgesidir. Belgenin, “Orta ve Doðu Avrupa ülkeleri lehine katýlým öncesi stratejinin takviye edilmesi” baþlýklý bölümünde, “Bazý aday ülkelerdeki durumu yakýndan izlemek gerekli olacaktýr zira bu ülkeler Katýlým Ortaklýklarý’nýn kýsa vadeli önceliklerini uygulayamamýþlardýr” denilmesine raðmen, katýlým öncesi yardýmlarýn nasýl arttýrýlacaðý ve bu ülkeler için neler yapýlacaðý þöyle anlatýlmýþtýr: “Komisyon, katýlým öncesi yardýmla ilgili olarak,yardýmlarýn 2000 yýlýndan itibaren iki katýna çýkarýlmasýný teklif etmiþtir-yýllýk 500 milyon ECU tutarýnda bir bütçesi olan bir tarým enstrümaný ile çevre ve ulaþtýrma projelerini finanse etmek üzere yýllýk 1.000 milyon ECU tutarýnda bir bütçesi olan bir yapýsal enstrümanýn oluþturulmasý- Komisyon ayrýca, yýlda 1.500 milyon ECU tutarýnda bir bütçesi olacak ve tüm sektörlerde idarî ve adlî kapasitenin takviye edilmesi üzerinde ve diðer iki enstrümanýn kapsamadýðý alanlardaki müktesebatýn benimsenmesiyle ilgili yatýrýmlar üzerinde yoðunlaþacak olan Phare programýný yeniden yönlendirmiþtir. Toplam olarak, 3 milyar ECU tutarýnda geri ödemesiz yardým harekete geçirilecektir. Buna, kredileri yoluyla (7 milyar ECU) Avrupa Yatýrým Bankasý’nýn özel çabalarý eklenmelidir. Bu Topluluk finansmanýnýn harekete geçirilmesi, gittikçe artan ölçüde Topluluk müktesebatýnýn benimsenmesi çerçevesinde olacaktýr. Katýlým öncesi yardýmýn tam rolünü oynayabilmesi, Uluslararasý Malî Kurumlar’ýn (UMK’ler) fonlarýný harekete geçirebilmesine baðlýdýr. Bunu dikkate alarak, Komisyon, Avrupa Ýmar ve Kalkýnma Bankasý ve Dünya Bankasý ile, bu kurumlarýn iþbirliðini takviye etmek ve ortak finansmaný kolaylaþtýrmak için 2 Mart 1998 tarihinde bir çalýþma anlaþmasý imzaladý. Ekim 1998’de bu anlaþmaya dört yeni ortak katýlmýþtýr. Bu yýldan itibaren, Büyük Ölçekli Altyapý Kolaylýðý çerçevesinde, ulaþtýrma ve çevre alanlarýnda projeler için 900 milyon ECU harekete geçirilmiþtir (Phare’den 150 milyon ECU ve UMK’lerden 750 milyon ECU). Böylece, Phare hibesi þeklinde verilen her bir ECU, uluslararasý malî kurumlardan 5 ECU tutarýnda bir kaynaðý harekete 64

www.europa.eu.int/comm/enlargement/cyprus

53

geçirmiþtir. Aday ülkelerin kendilerinin projelere kattýðý kaynaklar da ilave edildiðinde, bu rakam 8 ECU’ye çýkmaktadýr. Ancak, adaylarýn AB standartlarýna uyumu açýsýndan ihtiyaçlarý, sadece AB hibeleriyle veya AYB ve UMK kredileriyle karþýlanamayacak kadar önemlidir. AB þirketleri de, aday ülkelerde daha çok yatýrým yapmalýdýrlar. Bugün dünyanýn baþka neresinde % 6 veya 7 düzeyinde büyüme hýzlarý bulabilirler ki? Örneðin, özel sektör, yeni bir piyasa olan çevre sektörüne daha fazla girmelidir. Son olarak, Bulgaristan, Letonya, Litvanya, Slovakya ve Romanya için, Komisyon, 1998 ve 1999 yýllarý için 100 milyon ECU tutarýnda bir bütçeyle, yatýrýmlarýn teþvik edilmesi, ekonomik yeniden yapýlanma ve yolsuzluða karþý mücadele alanlarýnda eylemler üzerinde yoðunlaþan özel bir (kolaylýk) devreye sokmuþtur.”65

Görüldüðü gibi diðer aday ülkelere hibe aðýrlýklý yardým programlarý uygulanmakta, bunun yetmediði yerlerde uluslararasý finans kuruluþlarý devreye sokulmakta, AB yatýrýmcýlarýnýn bu ülkelerde yatýrým yapmasý teþvik edilmektedir. Buna karþýlýk Türkiye’ye yapýlan yardýmlarýn miktarý gibi niteliði de farklýlýk göstermektedir. Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin, AB’nin 1995’te vaad edilen mali yardýmý vermemesinin sebeplerine iliþkin bir soruyu cevaplandýrýrken, “AB’nin Türkiye’ye toplam

mali yardýmýnýn dikkate deðer olduðu kaydedilmelidir. Toplam taahhütler, kredi þeklinde kabaca 3,920 milyon Euro, hibe þeklinde ise 1.561 milyon Euro düzeyinde olmuþtur. Bu fonlarýn bir bölümü, özel olarak Gümrük Birliði’nin yoðunlaþtýrýlmasý için tahsis edilmiþtir.” demesi, AB’nin Türkiye’ye yönelik yeni mali

politikalarýnýn kredi aðýrlýklý olacaðýný göstermiþtir. Nitekim öyle de olmuþtur. Gümrük Birliði’nden doðan haklarýmýzýn akibetine dönersek, bunun kesin cevabýný ne yazýk ki, Türkiye’nin ilgili kuruluþlarýnýn belgelerinde bulmak mümkün olmamýþtýr. Sözkonusu belgelerde, bu yardýmlardan ya hiç bahsedilmemiþ ya da sonuçta ne alýp, ne verdiðimiz belirtilmeden sadece sanki süreç devam ediyormuþ gibi genel ifadeler kullanýlmýþtýr. AB’den sorumlu Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz’ýn, yazýlý soru önergemize 15 Mayýs 2002’de verdiði cevap, bu konuya bir ölçüde ýþýk tutmuþtur. Yýlmaz, Avrupa Konseyi’nin 4 Aralýk 2000 tarihinde aldýðý bir karar ile Gümrük Birliði’ni güçlendirmeye yönelik olarak “Avrupa Yatýrým Bankasý özel eylem programý” oluþturduðunu ve Türkiye’ye 450 milyon Euro’luk yeni kaynak saðlandýðýný, bunun da 90 milyon Euro’luk kýsmýnýn kullanýmýna baþlandýðýný bildirmiþtir. AB’nin özel eylem programý olarak nitelendirilen tümüyle kredi sistemidir. Oysa yapýlan anlaþmalarda, Türkiye’nin Gümrük Birliði’ne uyumu yüzünden uðrayacaðý zararlar hesaplanarak, hibe niteliðinde yardým öngörülmüþtü. Geride kalan bölümlerde anlatýldýðý gibi Türkiye, Gümrük Birliði yüzünden büyük mali kayýplara uðramýþ ancak AB taahhüt ettiði yardýmlarý yapmamýþtýr. Yeni programýn kredi niteliðinde olmasýnýn anlamý tümüyle, Türkiye’nin bugüne kadar olduðu gibi bundan sonra da kendi imkanlarý ile Gümrük Birliði’ne uyumu gösterecek olmasýdýr. Çünkü bilindiði gibi kredi bir tür borçtur. Kýsacasý yeni program, AB’den kredi alarak, bugüne kadar onlarýn lehine iþleyen Gümrük Birliði’ni güçlendirmeye devam etmemizi, sonra da bu borcu ödememizi öngörmektedir. AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin “AB-Türkiye Ýliþkileri: Mali Ýþbirliðine Bakýþ” raporunda ise haklarýmýzýn akýbeti, daha açýk bir ifadeyle bunlarýn üzerine nasýl yatýldýðý net bir biçimde ortaya konulmuþtur: “Gümrük Birliði Özel Yardýmý Gümrük Birliði'nin uygulamaya konmasýndan sonraki beþ yýllýk dönemde

kullanýlmak üzere 375 milyon Euro tutarýnda bütçe kaynaðý tahsis edilmesi önerilmiþtir. Bu öneri, Avrupa Birliði Konseyi'nde oybirliði saðlanamadýðý için, onaylanmamýþtýr. AYB (Avrupa Yatýrým Bankasý) Özel Kredi Olanaðýnýn Gümrük Birliði'nin uygulamaya konmasýndan sonra, Türkiye ekonomisini daha rekabetçi hale getirmek için, 1996 yýlýndan itibaren beþ yýllýk bir dönemde kullanýlmak üzere 750 milyon Euro tutarýnda ek 65

“Karma Belge: Aday ülkelerin katýlým yönünde kaydettiði ilerlemeye iliþkin raporlar”, 1998, http://www.belgenet.com/arsiv/ab/kb98_04.html

54

kredi tahsis edilmesi önerilmiþtir. Ancak, AYB Yönetim Kurulu'nda oybirliði saðlanamadýðý için, program uygulamaya konmamýþtýr. Makro-ekonomik mali yardým (ödemeler dengesine destek) öngören Topluluk, özel ihtiyaçlar için uluslararasý mali kurumlarla birlikte ve kullanýlabilir tüm mali kaynaklarý gözönüne alarak, makro-ekonomik mali yardým olasýlýðýný incelemiþtir. Þu ana kadar, herhangi bir ödemeler dengesi açýðý sözkonusu olmadýðý ve 1995-1999 döneminde IMF ile herhangi bir anlaþma da yapýlmadýðý için, bu yardýma gerek duyulmamýþtýr.”66

Görüldüðü gibi çeþitli yardýmlar öngörülmüþtür ama onay çýkmadýðý için bunlar verilmemiþtir. AB’de karar ve uygulama mercilerinin Türkiye’ye karþý iþbirliði (!) gerçekten anlamlýdýr. Burada “tavþan’a kaç, tazý’ya tut” politikasýnýn uygulandýðý ortadadýr. AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði, ayný raporunda bu bölümün baþýndan beri aradýðýmýz cevabý da bütün açýklýðý ile vermiþtir. Ýþte Gümrük Birliði mali yardýmlarýna son noktayý koyan itiraf: “Gümrük Birliði yardýmlarý, Türkiye tarafýndan çeþitli vesilelerle talep edilmelerine raðmen, bir sonuç alýnamamýþtýr ve artýk gündemde deðildir.”

AB, KENDÝ DEKLARASYONUNU UNUTTU Aslýnda bu sondan sonra söylenecek fazla birþey kalmamaktadýr. Kesin olan þudur ki; Türkiye haklarýný talep etmekle yetinmiþ, AB duymazdan gelmiþ, sonuçta da gündemden çýkarýlmýþtýr. Ancak gerçekleri ve fiili durumu anlatmaya devam etmek istiyoruz. Çünkü bu uygulamalar, AB’nin Gümrük Birliði’ndeki haklarýmýzý unutturduktan sonra “Türkiye’yi üyeliðe hazýrlama” stratejisi adý altýnda vermeyi taahhüt ettiði diðer yardýmlarýn akýbetine de ýþýk tutacak niteliktedir. Mesela, AB’nin Gümrük Birliði Antlaþmasý’ndan sonra yayýnladýðý Mali Deklarasyon’da þöyle denilmiþtir: “AB ile altyapý baðlantýsýnýn iyileþtirilmesi ve Türkiye ekonomisi ile Topluluk ekonomisi arasýndaki farkýn azaltýlmasýný teminen Türkiye önemli miktarda bir mali kaynaða ve özellikle uzun dönemli krediler ile teknik yardýma ihtiyaç duyacaktýr. Bu amaçla Topluluk, Türkiye ile mali iþbirliðine Gümrük Birliði’nin yürürlüðe giriþinden önce yeniden baþlayacak ve 1995 yýlýnýn ilk yarýsýnda mali iþbirliðine iliþkin ayrýntýlý düzenlemelere karar verecektir.”

Deklarasyondaki bu açýk ifadelere raðmen, AB mali yardýmlarý vermemek için sýklýkla Yunanistan vetosuna sýðýnarak, imzasýna sahip çýkmamýþ, öne sürülen gerekçelerin hiçbirisinin de hukuki olmadýðý anlaþýlmýþtýr. Yunan vetosunun doðru olduðunu kabul edersek; AB’nin temeli olan Roma Antlaþmasý’nýn 300. Maddesi, Yunanistan’ýn vetosunun geçerliliðinin bulunmadýðýný, AB’nin istemesi halinde bu ülkeyi devre dýþý býrakarak, mali yardýmlarý yapabileceðini göstermektedir. Sözkonusu maddede, “Konseyin

akdedeceði ortaklýk anlaþmalarý ile özel bir kurumsal çerçeve öngören veya Topluluða önemli mali yük getiren veya 251’inci maddeye göre kabul edilmiþ bir topluluk tasarrufunun deðiþtirilmesini gerektiren diðer anlaþmalara iliþkindir. Konsey, (nitelikli çoðunlukla) karar alýr.” denilmektedir. Nitelikli oy çoðunluðu için

87 oydan 62’si yeterli olmaktadýr. Yunanistan’ýn Konsey’de sadece 5 oyu bulunduðuna göre, “ortaklýk anlaþmalarýnýn” gereðinin yerine getirilmesi için yeterli oyun bulunabileceði açýktýr. AB’nin bugün Katýlým Ortaklýðý Belgesi ile bizden istediði ve Ulusal Program’da yapmayý öngördüðümüz reformlarýn toplam maliyeti 15 milyar Dolar olarak hesaplanmaktadýr. Buna karþýlýk AB, Polonya’ya adaylýk sürecinde 20 milyar Euro yardýmda bulunurken, Türkiye’ye taahhüt ettiði 2.5-3 milyar Euro’yu vermemek için bahane üretmeye devam etmektedir. AB’nin tüm mali yardýmlarýna sýnýrsýzca mazhar olan ve bu sayede Türkiye’nin önüne geçip, adaylýk müzakerelerine baþlayan Polonya baþta olmak üzere dünün Varþova Paktý ülkeleri, AB’nin tarým yardýmlarýný azaltma yönündeki çalýþmalarýna tepki göstermiþlerdir. Polonya tarýmýna diðer AB ülkeleriyle eþit ortaklýk þartlarý saðlanmasýnýn üyelik görüþmelerindeki ana taleplerinden biri olduðunu söyleyen 66

Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði, “Avrupa Birliði-Türkiye Ýliþkileri: Mali Ýþbirliðine Bakýþ (1996-2006)”...

55

Polonya Tarým Bakaný Jaroslaw Kalinowski, aksi bir kararý halkýn kabul etmeyeceðini belirtmiþtir. Polonya ile diðer Merkezi ve Doðu Avrupa ülkeleri, tarým yardýmlarýna iliþkin bu politika deðiþikliðinin gündeme gelmesine, “Biz de üyeliði kabul etmeyiz” diye karþýlýk vermiþlerdir.67 AB ile Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkeleri arasýndaki tarým yardýmý tartýþmasý Mart 2002’de yapýlan Barselona Zirvesi’nde de devam etmiþtir. Avrupa Komisyonu’nun, Ortak Tarým Politikasý kapsamýnda bu ülkelere saðlanacak yardýmlar hakkýnda hazýrladýðý raporda, yardýmlarýn, Birlik üyesi ülkelerin çiftçilerine saðlanan yardýmlarýn yüzde 25, yüzde 30 ve yüzde 35’i oranlarýnda kademeli yapýlmasý teklif edilmiþtir. Gerekçe, Birlik bütçesine gelecek yüktür. Aday ülkelerin tarým bakanlarý ise, yüzde 100 tarým yardýmý almamalarý halinde AB üyesi ülkelere göre geride kalacaklarý ve haksýz rekabet doðacaðý görüþünde ýsrar etmiþlerdir. Ayný toplantýda, Slovakya’ya da gümrük vergilerine uyum saðlamasý için 2008 yýlýna kadar süre tanýnmýþtýr.68 Görüldüðü gibi, diðer aday ülkeler AB ile pazarlýk yapabilmekte, AB de bunlarý kabul etmektedir. Türkiye ise, aleyhimize geliþen bu tabloya seyirci kaldýðý gibi en haklý olduðu “mali yardýmlar” konusunda bile AB’nin istismarýna rýza göstermekte, kararlý bir tavýr sergileyememektedir. Türkiye’nin bu tutumu, AB’nin ülkemize yönelik haksýz ve çifte standartlý uygulamalarýný daha da arttýrmaktan baþka bir sonuç getirmemektedir. Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz’ýn, AB’nin Gümrük Birliði çerçevesindeki yükümlülüklerine iliþkin soru önergemize 20 Þubat 2002 tarihinde69 verdiði þu cevap, yöneticilerimizin bu konuya ilgi ve bilgilerini, bir izahý gerektirmeyecek kadar net bir þekilde ortaya koymaktadýr: “GB çerçevesinde AB’nin Yunanistan vetosuyla Türkiye’ye karþý yükümlülüklerini yerine getirmemiþolduðu bir gerçektir. Bu haksýzlýk hükümetimizin ýsrarlý giriþimleriyle giderilmiþ MEDA programý ve AYB’nýn Akdeniz ülkelerindeki diðer mali anlaþmalarý çerçevesinde mali ve teknik iþbirliðinin uygulanmasýna iliþkin çerçeve anlaþmasý ile 10 Eylül 2000 tarihinden itibaren herhangi bir siyasi baskýya maruz býrakýlmaktan kurtarýlmýþtýr.”

Ne yazýk ki, Baþbakan yardýmcýsý Gümrük Birliði ile tüm Akdeniz ülkeleri için geçerli olan MEDA yardýmlarý ve kredi aðýrlýklý Avrupa Yatýrým Bankasý programlarýný birbirine karýþtýrmakta ve mali yardýmlarla ilgili sorunun ortadan kalktýðýný ifade edebilmektedir. Bunlarýn her biri ayrý þeylerdir ve Türkiye’nin Gümrük Birliði’nden doðan alacaklarý bulunduðu gerçeðini deðiþtirmemektedir. Ancak aþaðýdaki bölümde görüleceði gibi AB, tüm mali projeleri “Tek Çerçeve” adý altýnda bir araya getirerek, yeni projeler gibi sunmuþ, bu arada alacaklarýmýzý da gözden kaçýrmayý baþarmýþtýr. Baþbakan Yardýmcýsý Yýlmaz’ýn da bu yeni düzenlemeden hareketle, bazý þeyleri gözden kaçýrdýðý anlaþýlmaktadýr. Uzmanlarca, Avrupa Parlamentosu için hazýrlanan ve 1998-1999 yýllarýndaki geliþmeleri özetleyen 10 Þubat 2000 tarihli raporda, Türkiye’nin anlaþmalarda öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmede baþarýlý olduðu, buna karþýlýk AB’nin özellikle mali yardýmlar konusunda Gümrük Birliði iþbirliðinin gereklerini yerine getirmediði belirtilmiþtir.70 Türkiye aleyhindeki kararlarý ile bilinen AP için böyle bir raporun hazýrlanmýþ olmasý önemlidir. Raporda, halen beþ parasal destekten 375 milyon Euro’nun 5 yýldýr ve 750 milyon Euro’luk Avrupa Yatýrým Bankasý kredisinin politik sebeplerle (Kýbrýs ve Türkiye-Yunanistan arasýndaki problemler) verilmediði hatýrlatýlmýþtýr. Malumu ilan eden raporun en önemli bölümü, mali yardýmlarýn bundan sonraki düzenlemesine iliþkindir ve þöyle denilmiþtir:

67

Cumhuriyet, 31 Ocak 2002 Ýktisadi Kalkýnma Vakfý Bülteni, 16-31 Mart 2002, http://www.ikv.org.tr/IKV/ikv.html 69 sayý 7/5753 70 www.europarl.eu.int/enlargement-Briefing No 7 68

56

“Komisyon, Yunan vetosu nedeniyle bloke edilen finansman destek için 21 Ekim 1998’de Türkiye’ye yönelik yeni bir hedef belirlemiþtir. Yeni yardým 1995’e benzememektedir. Finansman destek AB ile Türkiye Gümrük Birliði iliþkisinin yeni belirlenen strateji çerçevesinde geliþtirilmesini amaçlamaktadýr. Tasarlanan, yardýmlara yeniden baþlanmasýdýr. Sonuçta, bu strateji mevcut enstrümanlara yeni bir þey eklememektedir ve Türk otoritelerinin düþüncesine göre, diðer aday ülkelerin statüsünde bir düzenleme deðildir.”71

AB dahi, AB’den sorumlu Baþbakan Yardýmcýsý Yýlmaz’ýn aksine, mali yardýmlar ile ilgili yeni düzenlemenin “Türk otoritelerinin” görüþlerine atýfta bulunarak da olsa yeni bir þey getirmediðini kabul etmiþtir. Ancak bundan da önemlisi tasarlananýn, yardýmlara yeniden baþlanacak ve bunun 1995’e benzemeyecek olmasýdýr. Yine ayný rapora göre, Avrupa Parlamentosu, 4 Aralýk 1998’de “Swoboda Raporu”nu kabul etmiþtir. AB Komisyonu’nun Türkiye Raportörü olan Swoboda, mali yardýmlarýn tartýþýldýðý bu dönemde, AB’nin Türkiye ile ilgili yeni stratejisi için þu teklifi yapmýþtýr: “Bu rapor, Kürt problemi halledilene, Kýbrýs problemi çözülene, askerler üzerinde demokratik kontrol saðlanana, Sakharov ödüllü Leyla Zana ve tüm siyasi mahkumlar serbest býrakýlýna, anti-terör yasalarý kaldýrýlana kadar Türkiye ile ilgili tüm takvimin dondurulmasý çaðrýsýnda bulunmaktadýr.”

Swoboda’nýn raporundan sonra AP, Türkiye üzerinde baskýnýn yoðunlaþtýrýlmasý ve Kopenhag Kriterleri’ne baðlý bir plan dahilinde Türkiye’nin izlenmesini kararlaþtýrmýþtýr. Swoboda, müzakereler için tarih almaya çalýþtýðýmýz 2002 yýlýnda bir kez daha konuþmuþ ve Avusturya Wiener Zeitung Gazetesine 5 Mart 2002 günü verdiði demeçte, Türkiye ile üyelik müzakerelerine en erken 2005 veya 2006 yýlýnda baþlanacaðýný söylemiþtir. Dýþiþleri Bakaný Ýsmail Cem’in bu yýl sonuna kadar üyelik müzakerelerinin baþlayabileceði ihtimalini “saçma” bulduðunu ifade eden Swoboda Ýstanbul’da yapýlan 5. Akdeniz Ýþadamlarý Forumu’ndan Viyana’ya henüz döndüðünü kaydederek, “Ülkenin önce egemenliði devretmeye hazýr olmasý gerekiyor. Ancak þimdiye kadar bu konuda hiçbir belirti görülmemiþtir.” demiþtir. Türkiye Raportörü, “Büyük Kürt sorununun hala çözüme kavuþmadýðýný” da

vurgulamýþtýr.Raportörümüzün, Türkiye ile ilgili görüþlerinde 4 yýl sonra bile en ufak deðiþiklik olmadýðý ortadadýr. Görüldüðü gibi Yýlmaz dýþýnda tüm ilgililer mali yardýmlardaki adaletsizlikten þikayet etmektedir. Bu sorunun çözülmediðini en son ortaya koyan rapor da Ýngiltere Parlamentosu Dýþiþleri Komitesi’ne aittir. Türkiye-AB Ýliþkileri baþlýklý 30 Nisan 2002 tarihli raporun hemen baþlangýcýnda, “AB’nin Türkiye’ye mali yardýmlarý gerçekten diðer aday ülkelerin çok altýndadýr ve yükseltilmesi gerekmektedir” denilmiþtir. Türk politikacýlarýnýn, Türkiye’ye diðer aday ülkelerle eþit davranýlmadýðýndan sýklýkla þikayet ettiklerinin ve bunun gerçek olduðunun hatýrlatýldýðý raporda, “AB’yi anlamak” baþlýklý bölümde þu deðerlendirme yapýlmýþtýr: “Avrupa Komisyonu’nun geniþleme stratejisi kapsamýnda 2000-2006 dönemi bütçesi 5.8 milyardýr. Bu dönemde 10 Merkezi ve Doðu Avrupa ülkesinin her biri için 50 milyon Euro’nun üzerinde kaynak ayrýlmýþtýr. Ankara’nýn iddiasýna göre, Komisyon bu iþbirliði çerçevesinde, Türkiye’nin nüfusu 6 katý olduðu halde Macaristan’a daha fazla yardým taahhüt etmektedir. Türkiye’nin AB ile mali iliþkisi baþýndan beri kötüdür, çünkü AB’nin katýlým öncesi stratejisi gecikmiþtir. Görüþümüz, mali yardýmlarýn geciktirilmeden verilmesidir. Bu düzenleme önemli fýrsatlarýn kaçýrýlmasýna engelleyeceði gibi, Türkiye’nin adaylýðýnda önemli bir adým olacaktýr. Bu sebeple yeterli mali destek saðlanmalýdýr.”72

Ýngiltere Parlamentosu için hazýrlanan raporun, “Mali Yardýmlar” baþlýklý bölümünde ise özetle þöyle denilmiþtir:

71 72

www.europarl.eu.int/enlargement-Briefing No 7 www.publications.parliament.uk

57

“Diðer adaylar birçok fon kaynaðýndan yararlanýrken, Türkiye bunlara alýnmamýþtýr. AB Komisyonu’nun Türkiye Temsilcisi Karen Fogg, Türkiye’nin Phare programýna dahil edilmesinin gerekli olduðunu belirtmiþtir. Bizim de görüþümüz, Türkiye’nin bu programa alýnmasý yönündedir. Ayrýca Brüksel bürokrasisinin, Türkiye’nin birçok projelere katýlmasýný yavaþlattýðý sýklýkla dile getirilmektedir. Merkezi ve Doðu Avrupa ülkelerinin çoðulcu demokrasiye ve tek pazara geçiþlerine yardým için oluþturulan Know How Fund (Bilgilendirme Fonu)’na Türkiye alýnmamýþtýr. Öte yandan Türkiye’ye AB’nin hareket planý kapsamýnda 2001-2002 için 150 bin Euro ayrýlmýþtýr. Küçük bir karþýlaþtýrma yapacak olursak, Know How Fund’dan örneðin Slovakya yýlda 3 milyon Euro almaktadýr ki nüfusu Türkiye’nin 12’de biridir. Türkiye’nin bu fona öncelikle katýlmasý gerektiði ifade edilmektedir. Bizim de görüþümüz bu yöndedir.”

MALÝ YARDIMLAR DA KOPENHAG KRÝTERLERÝNE BAÐLANDI Aralýk 2001’de kabul edilen Katýlým Öncesi Mali Yardým Hakkýndaki AB Bakanlar Konseyi Yönetmeliði ile “Kopenhag kýstaslarýnýn yerine getirilmesinde veya AB ve Türkiye arasýndaki anlaþmalarýn temel öðelerinin uygulanmasýnda yeterli ilerleme saðlanamazsa, mali yardým askýya alýnabilir” denilerek, bugüne kadar sürdürülen keyfiliði resmileþtirmede önemli bir adým atýlmýþtýr.73 Yeni düzenleme ile, bundan sonra AB’ye üyelik müzakereleri gibi, mali yardýmlarda da Kopenhag Kriterleri göz önünde tutulacaktýr. Ayný yönetmelik ile,“Türkiye’nin þu anda yararlandýðý iki AB stratejisinin geçersiz olmasý, baþlamýþ projeler için geçiþ düzenlemeleri düþünülmesi.” öngörülmüþtür. Adý geçen AB stratejilerinden birisi, Lüksemburg Zirvesi’nde belirlenen ve AB’nin Türkiye’ye karþý daha önceki anlaþmalarla üstlenmiþ olduðu, ancak yerine getirmediði mali yükümlülüklerden baþka bir þey deðildir. Görüldüðü gibi bunlar bir yönetmelik deðiþikliði ile yok sayýlmýþtýr. Baþlanacak olan projeler için düþünülen geçiþ düzenlemeleri için ise Avrupa Konseyi’nden, söz konusu yardýmlarý gecikmeksizin kullanýlabilir hale getirecek düzenlemeyi yapýlmasý istenmiþ ancak söz konusu mali kaynaklarýn kullanýmý konusunda ülkemize herhangi bir perspektif verilmemiþtir. Diðer strateji ise bazý topluluk programlarýna aþamalý olarak katýlmamýzýn saðlanmasýdýr. Katýlým Öncesi Mali Yardým Hakkýndaki Yönetmelikte öngörülen yeni düzenlemeler, “yararlandýrýlmadýðýmýz” halde “Türkiye’nin þu anda yararlandýðý”denilen bu iki stratejinin, sil-baþtan ele alýnmasý anlamýna gelmektedir. Bu düzenleme, ayný yönetmeliðin mali yardýmý “Kopenhag kriterlerine veya anlaþmalarýn uygulanmasýnda yeterli ilerleme olup, olmadýðýna” baðlayan 2. maddesi ile birlikte düþünüldüðünde, üyelik görüþmelerimiz gibi mali yardýmlarýn da yeniden belirsiz bir döneme girdiði görülecektir. Sözkonusu yönetmelik, yapýlacak mali yardýmlarýn nerede ve nasýl kullanýlacaðýný da Avrupa Birliði Komisyonu’nun belirlemesini öngörmektedir. Yönetmelikte, “Baþlangýçta Türkiye’nin proje seçim, ihale ve sözleþme iþlemleri Komisyon’un önceden onayýna tabi olacaktýr. Komisyon, gelecekte, bazý özel þartlarýn yerine getirilmesi üzerine önceden onay gereðini kaldýrabilir.”denilmektedir.

Yönetmeliðin dikkat çekici bir baþka maddesi de bundan sonra yapýlacak yardýmlarýn, sadece Türk Devleti’ne yönelik olmayýp, yerel yönetimler, ajanslar ile dernek ve vakýf gibi sivil toplum kuruluþlarýný da kapsamasýdýr. Böyle bir uygulama ülkenin iç yönetiminin AB’ye devredilmesi anlamýna gelir ki, egemen olan hiçbir ülke bunu kabul edemez. Adý geçen kuruluþlarýn güçlendirilmesi için bir yardým öngörülmüþse, bu egemen devlet eliyle yapýlmalýdýr. Ancak AB Komisyonu Türkiye Temsilcisi Karen Fogg’un “e-mail skandalý” ile, bu yönde baþta sendikalar olmak üzere bazý örgütler ile kurulan iliþkiler ortaya çýkmýþtýr. Esasýnda, bu yönetmelikten ya da e-mail skandalýndan çok önce AB Komisyonu, Ankara Temsilciliði aracýlýðýyla Türk özel sektörü ile (özellikle sivil toplum örgütleriyle) Türk hükümetine bilgi vermeden doðrudan temasa geçmiþ, bu da önemli problemlere yol açmýþtý. AB Komisyonu, bu 73

TC Baþbakanlýk, Avrupa Birliði Genel Sekreterliði, Aylýk Bülten, Kasým 2001, http://www.abgs.gov.tr/dokuman/aylik_bulten_dosyalar/kasim_bulten_dosyalar/ekonomik_gundem_tr_ab_iliskileri.htm

58

temaslarýnda 22 sivil toplum örgütüne, toplam tutarý 4.5 milyon Euro olan hibe saðlanmasý taahhüdünde bulunmuþtu. Ancak 13 Ocak 1998 tarihinde Komisyon yetkilileri ile gerçekleþtirilen bir toplantýda, bu tarihten itibaren özel sektör projelerinin öncelikle ilgili kamu kurumlarýna iletilmesine ve projelerin hükümet tarafýndan gruplandýrýlmasýna karar verilmiþti.74 AB, bu anlaþmadan 4 yýl sonra Yönetmeliðe yukarýdaki maddeyi koyarak, sivil toplum örgütleri ile iliþkisini resmileþtirmiþ, bu uygulamada ne kadar kararlý ve dayatmacý olduðunu göstermiþtir. Nitekim AB Komisyonu’nun “olaylý” Ankara temsilcisi Karen Fogg, “Ýfade Özgürlüðü” adý verilen projenin amacýnýn, demokrasi ve sivil toplum örgütlerinin güçlendirilmesi olduðunu belirterek, bu proje kapsamýnda Türkiye’de destek verilen kuruluþ ve projeleri açýklamýþtýr.75 Seçilen kuruluþlar ve proje konularý gerçekten dikkat çekicidir: “Liberal Düþünce Derneði, KA-DER, Marmara Üniversitesi, Ýnsan Haklarý Vakfý, DÝSK, TESEV, Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfý”

Bayan Fogg, öncelikli proje konularýndan bazýlarýný da, “Ýnsan haklarý, azýnlýklarýn korunmasý, ölüm cezalarýnýn kaldýrýlmasý, iyi yönetim ve saydamlýk, baðýmsýz medya, kadýnlarýn rolü” þeklinde sýralamýþtýr. AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin, “Türkiye-AB Mali Ýliþkileri” raporunda da, sivil toplum örgütleri ile iliþkiler ele alýnmýþ ve “Demokrasi, Ýnsan Haklarý ve Sivil Toplumun Güçlendirilmesi” baþlýðý altýnda þu deðerlendirme yapýlmýþtýr: ”Komisyon, farklý bütçe kalemleri altýnda, demokrasi, insan haklarý ve sivil toplum alanlarýnda faaliyet gösteren birçok Türk sivil toplum kuruluþuna (STK) mali yardýmda bulunmuþtur. 1993'ten bu yana, Türk STK'larý yýlda ortalama 500,000 euro'luk mali yardým almaktadýr.”76

AB, mali yardýmlarý adeta davul-zurna ile Kopenhag kriterlerine baðlarken, AB’den sorumlu Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz’ýn bundan habersiz olduðu ortaya çýkmýþtýr. Bu durum, maalesef Türkiye’nin konuya ne kadar ciddi yaklaþtýðýný gösteren bir kara mizah örneðidir. 11 Mart 2002 tarihli yazýlý bir soru önergemizi 26 Mart 2002’de cevaplandýran Yýlmaz, “Mali iþbirliðinin doðrudan Kopenhag Kriterlerine baðlanmasý diye bir þart bulunmamaktadýr.” demiþtir. Oysa sözkonusu karar, önce Lüksemburg Zirvesi’nde(1997) gündeme getirilmiþ, aday ülke ilan edildiðimiz Helsinki Zirvesi’nde (Aralýk 1999) kesinleþmiþtir. Bunun doðal sonucu olarak da Türkiye’ye 8 Kasým 2000’de verilen Katýlým Ortaklýðý Belgesi’ne konulmuþtur. Bu arada buna iliþkin yönetmeliðin Aralýk 2001’de çýktýðýný da vurgulamak gerekmektedir. Yani AB önce karar vermekte, yasal düzenleme sonradan gelmektedir. Yönetmeliðin çýkmasýndan önce Türkiye’ye verilen KOB’da, “Þartlar” baþlýðý altýnda þöyle denilmektedir: “Türkiye için katýlým öncesi proje finansmaný için saðlanacak Topluluk yardýmý, Türkiye’nin Ortaklýk Anlaþmasý, Gümrük Birliði ve örneðin tarým ürünleri için ticaret rejimi gibi AT-Türkiye Ortaklýk Konseyi’nin ilgili kararlarý çerçevesindeki yükümlülüklerine saygý göstermesine baðlýdýr. Kopenhag kriterlerini yerine getirmeye matuf olarak atýlacak daha ileri adýmlar ve özellikle bu Katýlma Ortaklýðýnýn belirli önceliklerinin 2001 içinde yerine getirilmesi yönünde geliþme saðlanmalýdýr. Bu genel þartlara uymamazlýk, önerilen tek çerçeve yönetmeliðinin 4. maddesi çerçevesinde, Konsey tarafýndan mali yardýmlarýn askýya alýnmasý sonucunu doðurabilecektir.”

AB belgeleri bir yana, devletimizin diðer birimlerine ait raporlarýnda da bu husus açýkça yer almaktadýr. Mesela, Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý’nýn “Türkiye-AB Mali Ýliþkileri” baþlýklý raporunda, Helsinki Zirvesi sonrasý dönemde yaþanan geliþmeler deðerlendirilirken, þöyle denilmiþtir: 74

DTM, Avrupa Birliði ve Türkiye Raporu Liberal Düþünce Derneði’nin 8 Mart 2002 tarihinde Ýstanbul’da düzenlediði Ýfade Özgürlüðü Konferansý’nýn açýþ konuþmasý 76 Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði, “Avrupa Birliði-Türkiye Ýliþkileri: Mali Ýþbirliðine Bakýþ (1996-2006)”... 75

59

“AB mali yardýmlarýný bir program çerçevesinde düzenleyen Katýlým Ortaklýðý, bu yardýmlarý (Avrupa anlaþmalarýndan doðan yükümlülüklerin yerine getirilmesi) ve (Kopenhag kriterlerine uyumda geliþme kaydedilmesi) þartlarýna baðlamakta, aday ülkenin sözkonusu þartlara uyup uymadýðý ise Komisyon tarafýndan hazýrlanan raporlarda belirlenmektedir.”77

Türkiye, bu Katýlým Ortaklýðý Belgesi’nden hareketle, altýnda Yýlmaz’ýn da imzasý olan Ulusal Programý hazýrlamýþtýr. Ancak görüldüðü gibi Yýlmaz ya da onun adýna soru önergesini cevaplandýran bürokratlarý bundan habersizdir. Bu durumda “Ulusal Program nasýl ve neye göre hazýrlanmýþtýr?” diye sormak gerekmektedir. Yýlmaz’ýn 26 Mart 2002 tarihli bu cevabý üzerine 1 Mayýs 2002’de ikinci bir önerge ile Lüksemburg ile Helsinki zirvelerinde mali yardýmlarýn Kopenhag Kriterlerine baðlanmasýnýn ne anlama geldiðini sorduk. Bu önergeyi 15 Mayýs 2002’de78 cevaplandýran Yýlmaz yaklaþýk 1.5 ay sonra hatasýný düzelterek, þu cevabý vermiþtir: “Yardýmlarýn Kopenhag kriterlerinde geliþme þartýna baðlanmasý 12-13 Aralýk 1997 tarihlerinde yapýlan AB Devlet ve Hükümet baþkanlarý Zirvesi’nde kararlaþtýrýlmýþ bir genel ilkedir. Bu ilke sadece Türkiye’ye yönelik olarak deðil, tüm aday ülkelere yönelik olarak uygulanmakta ve karþýlanmadýðý takdirde, AB Konseyi’nin yardýmlarý askýya almaya karar verme imkaný bulunmaktadýr.”

AB’den sorumlu Baþbakan Yardýmcýsý, söz konusu kararýn tüm aday ülkelere yönelik olduðunu bildirmiþtir ancak bu doðru deðildir. Þöyle ki; Kopenhag kriterlerinin belirlendiði 1993 yýlýnda, bu kriterlerin tam üyeliðe kabul þartý olmasý benimsenmiþti. 1997 Lüksemburg Zirvesi’nde ise Türkiye dýþýndaki tüm adaylarýn müzakere takvimi belirlendikten sonra, Kopenhag Kriterleri, müzakerelere baþlamanýn ön þartý ilan edilmiþtir. 1999 Helsinki Zirvesi’nde de, bu kez Kopenhag kriterlerinin siyasi bölümü müzakerelere baþlamanýn ön þartý haline getirilmiþtir. Her iki kararýn, isim verilmese bile tümüyle Türkiye için alýndýðý açýktýr. Çünkü yukarýda da belirttiðimiz gibi diðer adaylarla müzakerelere baþlanmýþtýr. Dolayýsýyla, mali yardýmlarýn Kopenhag Kriterlerine baðlanmasý da sadece Türkiye ile ilgili bir karardýr. Nitekim, diðer aday ülkelerin mali yardýmlarýnda bugüne kadar hiç bir aksama veya engelleme olmamýþtýr. Çünkü, tüm eksikliklerine raðmen bu ülkelerle ilgili ilerleme raporlarý, “Kopenhag kriterlerine uygunluk devam etmektedir” cümlesi ile baþlamaktadýr. Türkiye ile ilgili ilerleme raporlarýnýn ilk cümlesi ise “Kopenhag Kriterlerine uymadýðý” dýr. BAÞKA ÞARTLAR DA VAR... AB’nin Türkiye’nin mali yardýmlarýný tek bir çerçevede topladýðýný belirtmiþtik. Bu düzenleme ile yardýmlar, Kopenhag Kriterlerinin yerine getirilmesi þartýnýn yaný sýra baþka yeni þartlara da baðlanmýþtýr. Basitleþtirildiði söylenen mekanizma daha da karmaþýk hale getirilmiþ ve neyin ne için verildiði adeta birbirine karýþmýþtýr. Gümrük Birliði’nden doðan haklarýmýzý bir yana býrakýp, mali yardýmlarý aðýrlýklý olarak, Türkiye’nin adaylýk sürecine ve AB’ye yönlendirme zeminine oturtan yeni yönetmelik ile yapýlmasý öngörülen bazý düzenlemeler þöyle belirlenmiþtir : -AB Komisyonu , Gümrük Birliði kapsamýnda taahhüt ettiði 375 milyon ECU/EURO tutarýndaki bütçe kaynaklý hibenin bir bölümünü kullandýrabilmek üzere, birisi 15 milyon, diðeri ise 135 milyon EURO’luk iki Yönetmelik hazýrlamýþtýr. Her iki yönetmeliðe iliþkin onay iþlemleri tamamlanmýþ ve yönetmelikler, AT Resmi Gazetesinde yayýnlanmýþtýr. Sözkonusu hibelerin bir bölümü 2001 yýlýnda taahhüt edilen ve 2002’de uygulamaya baþlanacak projeler, kalaný ise, 2002-2004 yýllarýný kapsayacak mali iþbirliði programý çerçevesinde hazýrlanacak projeler temelinde kullanýlacaktýr. 77 78

Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý, Türkiye-AB Mali Ýliþkileri, www.foreigntrade.gov.tr/ab/mali.malison.htm Sayý 7/6997

60

- Adaylýk döneminde Türkiye’ye, 2000-2006 yýllarýný kapsayan 7 yýllýk sürede, MEDA-II kapsamýnda hibe olarak 889 milyon EURO (yýlda ortalama 127 milyon EURO) ve Avrupa Yatýrým Bankasý kredisi olarak 1 milyar 470 milyon EURO (yýlda ortalama 210 milyon EURO) mali yardýmda bulunulmasý öngörülmüþtür. - Tek Çerçeve, Türkiye’nin AB’den hibe yardýmý aldýðý üç kaynaðý, standart prosedürlere dayanan tek bir program çerçevesinde yeniden düzenlemekte ve saðlanacak yardýmýn yalnýzca Katýlým Ortaklýðý'nda belirtilen öncelikler için kullanýlmasýný güvence altýna almayý amaçlamaktadýr. Mali yardýmlarýn taahhüt ve tahsis sürecinin, diðer adaylarla ayný prosedürlere baðlandýðý belirtilmektedir. AB Komisyonu, ülkemizin IMF ve Dünya Bankasý ile birlikte yürüttüðü yapýsal ve sektörel reformlarýn gerçekleþtirilmesini desteklemek amacýyla, MEDA-II Fonlarýndan ülkemize yapýlacak hibe yardýmýn 150 milyon EURO’luk bölümünü doðrudan yardým (projeye baðlý olmaksýzýn) þeklinde tahsis etme kararý da almýþtýr. - Çerçeve Yönetmelik ve Tek Çerçeve baðlamýnda, AB’nin ülkemize yönelik hibe yardýmlarý, artýk sadece, AB Komisyonu ile birlikte dönemsel olarak hazýrlanacak Finansman Programlarýnda yer alan program ve projelere tahsis edilebilecek ve ülkemizin AB’ye adaylýk ve uyum süreciyle doðrudan ilgili alanlarda kullanýlabilecektir. Bu çerçevede, 2002-2003 döneminde gerçekleþtirilmek üzere toplam 167 milyon Euro tutarýndaki 14 proje 2001 yýlýnda taahhüde baðlanmýþtýr.79

Basitleþtirildiði söylenen mekanizmanýn karmaþýklýðý ortadadýr. AB, IMF ve Dünya Bankasý biraraya getirilmiþ, verileceði söylenen yardým veya kredilerin kullaným alaný AB’nin takdirine býrakýlmýþ, ayrýca Gümrük Birliði’nin yerini, AB üyeliðine hazýrlýk almýþtýr. Oysa Türkiye’nin Gümrük Birliði’nden dolayý uðradýðý zarar devam etmektedir ve bu konunun ayrý bir paket olarak ele alýnmasý gerekmektedir. Aksi halde, çok küçük miktarlarda olsa Gümrük Birliði için ayrýldýðý söylenen yardýmlar da Kopenhag Kriterlerine baðlanacak, dolayýsýyla verilmemesi ve askýya alýnmasý mukadder hale gelecektir. Öte yandan, tüm aday ülkelere yönelik olarak 2000-2003 dönemi için öngörülen ve kamunun yanýsýra özel sektör kuruluþlarýna da açýk olan toplam 8,5 milyar Euro’luk “Katýlým Öncesi Kolaylýðý” Fonundan, aday ülke olarak Türkiye’nin de yararlanabilmesine imkan veren hukuki süreç, 15 Mayýs 2001’de tamamlanmýþtýr. Avrupa Yatýrým Bankasý’nýn saðlayacaðý kredilerden oluþan bu fondan her ülke için baþlangýçta belirli tahsisatlar öngörülmemiþ, tahsisatlarýn proje esasýna ve ülkeler için herhangi bir kýsýtlama olmaksýzýn, “ilk gelen-ilk faydalanýr” anlayýþýna göre yapýlmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. AB’nin birçok projeden Türkiye’yi zamanýndan sonra haberdar ettiði hatýrlanýrsa, bundan yararlanmada da “son gelen” olacaðýmýz kesindir. Ancak bundan da önemlisi, sözkonusu krediler kamu sektörü tarafýndan kullanýlacaksa, ilgili aday ülkenin kredi notunun en az “BBB” düzeyinde olmasý, özel sektör tarafýndan kullanýlacaksa, ilgili özel sektör kuruluþunun kredi notunun “A+” düzeyinde olmasý gerekmektedir. Türkiye, içinde bulunduðu ekonomik zorluklar nedeniyle bu koþullarý halen yerine getirememektedir. Aslýnda bu þartlar, AB’ye aday Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkelerinin (MDAÜ) de sadece bir kýsmý tarafýndan karþýlanabilmektedir. Buna raðmen bu þartý yerine getiremeyerek, Katýlým Öncesi Kolaylýðý Fonundan yararlanamayan MDAÜ’ler için, anýlan þartlara baðlý olmayan toplam 8.6 milyar Euro tutarýnda ayrý bir kaynak ayrýlarak, bu ülkelerin sorunlarý bir ölçüde halledilmiþtir. Türkiye ise halen bu her iki fondan da yararlanamamaktadýr. Türkiye, bunlardan bir þekilde yararlanabilmek için çeþitli formüller üzerinde çalýþýlmakta, en azýndan kredi kullaným þartlarýnýn daha esnek hale getirilmesi veya büyük ölçekli örnek bir proje temelinde bir istisna yapýlmasý konusunda AYB yetkililerini ikna etmek için uðraþ vermektedir. AB’den sorumlu Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz ise yazýlý soru önergemize verdiði cevapta, AB’nin sözkonusu þartlarýný belirtmiþ, ancak Merkezi ve Doðu Avrupa ülkeleri için geliþtirdiði yeni projeye hiç deðinmemiþtir. Görüldüðü gibi AB’nin aday ülkeler

79

Dýþiþleri Bakanlýðý, Türkiye-AB Mali Ýliþkileri, http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupa/ab/abab/genel.htm

61

arasýndaki ayrýmcýlýðýnýn yanýsýra, yetkililerimizin bunlarý görmezden gelme politikasý hýzýyla devam etmektedir.

da

tüm

Yukarýda verilen hibe ve kredi miktarlarý 2000-2006 yýllarýna aittir. Bu çerçevede yýllýk olarak Türkiye’nin halen þu üç kaynaktan hibe yardým almasý öngörülmektedir: -MEDA-II programý kapsamýnda 2000-2006 döneminde yýlda ortalama 127 milyon Euro. -Ekonomik ve toplumsal geliþmeyi desteklemeye yönelik tedbirler içeren yönetmelik çerçevesinde 2001-2003 döneminde yýlda yaklaþýk 45 milyon Euro. -Türkiye-AB Gümrük Birliðini güçlendirmeye yönelik yardým içeren yönetmelik çerçevesinde 2000-2002 döneminde yýlda yaklaþýk 5 milyon Euro.

Bunlarýn da verilip, verilmeyeceðini bekleyip, göreceðiz. Nitekim, Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz’ýn geride kalan bölümlerde sýkça atýfta bulunduðumuz ve bugüne kadar aldýðýmýz yardým miktarlarýný da sorduðumuz soru önergelerimize verdiði cevaplarda, hep taahhütlere deðinilmiþ, söz konusu kaynaklarýn kullanýmýna iliþkin programlama çalýþmalarýnýn devam ettiði belirtilmiþtir. Kýsacasý, Türkiye’ye herhangi bir kaynak akýþý olmamýþtýr. Çünkü AB ile Türkiye arasýnda Þubat 2002’de imzalanan “Mali Yardýmlarýn Yerinden Yönetimi” adý altýndaki mutabakat muhtýralarý ile yeni ve karmaþýk bir mekanizma öngörülmüþtür. AB’nin finanse ettiði programlarýn teknik ve mali yönetiminin Türkiye’ye devrini amaçladýðý öne sürülen bu düzenleme ile Ulusal Fon, Merkezi Finans ve Ýhale Birimi gibi yeni birimler kurulmasý, genel denetiminin ise AB Türkiye Temsilciliði tarafýndan yapýlmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. Yeni düzenlemede iki ilginç nokta vardýr. Birincisi, söz konusu kurullarýn ihale dahil tüm iþlemleri AB kural ve yöntemlerine göre yapacak olmasýdýr.Oysa ki, bu kararýn alýndýðý dönemde özellikle Türk Ýhale Kanunu AB’nin istediði þekilde deðildi. Türkiye, bu karardan çok sonra Ýhale Kanunu’nu AB’nin istediði þekilde deðiþtirmiþtir. Öte yandan AB, yeni düzenlemeyi, “Türkiye’ye saðlanan yardýmlarýn yönetimi, diðer aday ülkelerde izlenen yöntemle ayný olacaktýr.” þeklinde savunmuþtur. Bu, mali yardýmlarýn yönetiminde dahi diðer ülkelerden farklý muamele gördüðümüzün açýklanmasýndan baþka bir þey deðildir.80 Görüldüðü gibi, Türkiye için öngörülen yardým rakamlarý da oldukça küçültülmüþtür. AB’nin diðer aday ülkeler ile Türkiye’ye verdiði ve taahhüt ettiði hibe niteliðindeki yardýmlar karþýlaþtýrýldýðýnda ayýrým daha net þekilde ortaya çýkmaktadýr. Özellikle büyüklük olarak Türkiye’ye en yakýn ülke olan Polonya ile bir kýyaslama yaptýðýmýzda, Dýþiþleri Bakanlýðý kayýtlarýna göre, 1989-1999 döneminde Türkiye’ye 431 milyon Euro hibe yardýmý yapýlýrken, bu ülkeye yapýlan yardým 2 milyar Euro’yu geçmiþtir. 2000-2002 yýllarý için de Türkiye’ye 486 milyon, Polonya’ya ise 3 milyar Euro’ya yakýn yardým öngörülmüþtür. AB’den sorumlu Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz’ýn yazýlý soru önergemize verdiði cevapta ise bu konuyla ilgili olarak þöyle denilmiþtir: “Polonya diðer Doðu Avrupa ülkeleri gibi AB tarafýndan aday ülkelere yönelik katýlým öncesi strateji çerçevesinde Phare, Ispa ve Sapard kaynaklarýndan faydalanmaktadýr. Bu kapsamda, Polonya mali yardýmlarý almaya baþladýðý 1989’dan 2002 yýlýna kadar hibe olarak 4 milyar 905 milyon Euro, kredi olarak ise 4 milyar 908 milyon euro tutarýnda AB’den kaynak saðlamýþtýr.”

Baþbakan Yardýmcýsý Yýlmaz’ýn mali yardýmlarla ilgili soru önergemize verdiði cevap, AB’nin sadece 13 yýldýr ortaklýðý olan 40 milyon nüfuslu Polonya ile 43 yýldýr iþbirliði yaptýðý 65 milyonluk Türkiye’ye ne kadar farklý muamelede bulunduðunu çok açýk bir biçimde ortaya koymuþtur. Çünkü Polonya’ya 13 yýl zarfýnda toplam 9 milyar 813 milyon Euro kaynak aktarýlýrken, Türkiye’ye 43 yýlda Gümrük Birliði, Meda I-II, Katýlým Öncesi Strateji, Yenileþtirilmiþ Akdeniz Programý ve çevre, AIDS

80

AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði Basýn Duyurusu, www.eureptr.org.tr

62

ve uyuþturucu ile mücadele gibi çeþitli projeler dahil toplam 7 milyar 277 milyon Euro taahhüt edilmiþ, bunun da çok büyük kýsmý geride kalan bölümlerde anlatýldýðý gibi ödenmemiþtir. Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz’ýn cevaplarý bir baþka önemli gerçeði daha ortaya çýkartmýþtýr. AB’nin Türkiye’ye iliþkin mali politikasý 1963-1995 döneminde hibe aðýrlýklýyken, bu tarihten sonra kredi aðýrlýklý olmuþtur. Bu dönemde kredi yardýmý, hibe yardýmlarýn yarýsý oranýndadýr. Nitekim, Gümrük Birliði öncesi AB’den Türkiye’ye 715 milyon Euro’su hibe, 290 milyon Euro’su kredi olmak üzere toplam 1 milyar 5 milyon Euro’luk yardým yapýlmýþtýr. Ancak Gümrük Birliði’nin tamamlandýðýnýn iddia edildiði anlaþma ile denge tersine dönmüþ hibe yardýmlar, kredi yardýmlarýn üçte biri seviyesine inmiþtir. 2000-2006 dönemi için taahüt edilen toplam 3 milyar 611 milyon Euro’luk mali yardýmýn 1 milyar 91 milyon Euro’su hibe iken, 2 milyar 520 milyon Euro’su kredi niteliðindedir. Devlet Bakaný Þükrü Sina Gürel, Gümrük Birliði anlaþmasýndaki haksýzlýklarý ve bu ortaklýðýn AB lehine iþlediðini belirtirken, özellikle Gümrük Birliði sebebiyle uðradýðýmýz zararlarý karþýlamaya yönelik yardýmlarýn azlýðýndan þöyle þikayet etmiþtir: “Türkiye dýþ ticaretinin çok önemli bir bölümünü AB ile yürütüyor ve AB ile biz Gümrük Birliði çerçevesine girmemizden bu yana dýþ ticaret dengesi sürekli AB lehine, Türkiye aleyhine deðiþti ve büyüdü. Bu dengesizlik Gümrük Birliði içerisinde ortadan kaldýrýlmadý, tam tersine bizim aleyhimize arttý. Burada Gümrük Birliði düzenlemesi çerçevesinde aslýnda Türkiye’nin bu dezavantajlý konumu baþtan öngörülmüþ. Çok küçük bir oranda Türkiye’nin zararlarýnýn karþýlanmasý öngörülmüþ. Yani 3 yýllýk sürede belli bir miktar. Ama bu Türkiye’nin o dönem içerisinde kaybettiði gümrük vergilerini dahi karþýlamaktan çok uzak bir rakam. Buna raðmen AB tarafýndan yerine getirilmedi.”81

Mali yardýmlara iliþkin bu tablo çok net bir biçimde ortadayken ve AB’nin kendi yetkilileri dahi bu durumu eleþtirirken, Türkiye sessiz kalýp, hakkýný aramadýðý gibi, hala bazý yetkililer, AB’nin, aday ülkeler arasýnda hiçbir ayýrým yapmadýðýný söyleyebilmektedirler. Türkiye’nin bu tutumunun AB’yi etkilememesi mümkün deðildir. Nitekim öyle de olmuþ ve 16 Nisan 2002’de Lüksemburg’ta yapýlan AB-Türkiye Ortaklýk Konseyi’nin 41. toplantýsýnda AB tarafýnýn, Türkiye’ye yapýlan mali yardýmlarýn yetersizliðini kabul etmekten vazgeçmeye baþladýðý görülmüþtür. Toplantýda AB yetkilileri, IMF’nin Türkiye’ye büyük destek verdiðini hatýrlatarak, “IMF fonlarýnýn yüzde 30’unun AB üyesi ülkeler tarafýndan saðlandýðýný” söylemiþlerdir. Faiziyle geri ödenecek krediler olan IMF fonlarýnýn, AB’nin yapmasý gereken mali yardýmlarýn yerine konamayacaðý ortadadýr. Toplantýda Türkiye’yi temsil eden Dýþiþleri Bakaný Ýsmail Cem bile, IMF fonlarýnýn bir kýsmýnýn üye devletler tarafýndan saðlanmasýnýn AB’nin Türkiye’ye yetersiz mali destek saðlamasýnýn bahanesi olamayacaðýný ifade etmek zorunda kalmýþtýr. Cem, Türkiye’ye katýlým öncesi ihtiyaçlarýný karþýlamak üzere tahsis edilen fonlarýn, diðer aday ülkelerle karþýlaþtýrýldýðýnda yetersiz kaldýðýný vurgulamýþ, bu arada AB’nin herhangi bir üçüncü ülke ile tercihli düzenlemelerde bulunmadan önce Türkiye’ye danýþmasý gerektiðini de hatýrlatmýþtýr.82 Ancak gerek mali yardýmlar, gerekse de Türkiye’yi yükümlülük altýna soktuðu halde AB’nin Türkiye’ye danýþmadan yaptýðý üçüncü ülkelerle anlaþmalar gibi yýllarýn problemlerinin çözümü konusunda yine bir ilerleme olmamýþ, Türkiye söylemiþ, AB ise dinlemekle yetinmiþtir. Türkiye ile diðer aday ülkelere verilen ve verilmesi planlanan hibe yardýmlara iliþkin aþaðýdaki tablo da AB’nin aday ülkeler arasýnda mali yardýmlar konusunda nasýl ayýrým yaptýðýný net bir þekilde göstermektedir :

81 82

Akþam Gazetesi, 20 Aðustos 2001 ÝKV Bülteni, 16-30 Nisan 2002, http://www.ikv.org.tr/IKV/ikv.html

63

TÜRKÝYE VE DÝÐER ADAYLARA VERÝLEN HÝBE NÝTELÝKLÝ MALÝ YARDIMLARA ÝLÝÞKÝN KARÞILAÞTIRMALI ÇÝZELGE* ADAY ÜLKELER 1989-1999 1989-1999 YILLIK 2000-2002 2000-2002 YILLIK TOPLAM ORTALAMA TOPLAM ORTALAMA BULGARÝSTAN 865.5 78.7 831 277 ÇEK CUM. 629.1 57 543.3 181.1 ESTONYA 187 17 219 73 LETONYA 248 22.5 328.6 109.5 LÝTVANYA 328 29.8 1,188 396 MACARÝSTAN 1,030 93.6 667.1 222.3 POLONYA 2,050 186.3 2,855 951.6 ROMANYA 1,203 109.3 1,986 662 SLOVAKYA 415 37.7 373.9 124.6 SLOVENYA 192 17.4 159.2 53 TÜRKÝYE 431 39.1 486 162 TÜRKÝYE’NÝN AB ÝLE ORTAKLIK ÝLÝÞKÝSÝNÝN BAÞLANGICINDAN 2006 YILINA KADAR (33 YIL) GERÇEKLEÞEN, TAAHHÜT EDÝLEN VE ÖNGÖRÜLEN HÝBE YARDIMLAR TÜRKÝYE

1964-1999 TOPLAM 506

1964-1999 YILLIK ORTALAMA 14.1

2000-2006 TOPLAM 1,039

2000-2006 YILLIK ORTALAMA 148.4

Kaynak: Dýþiþleri Bakanlýðý, (http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupa/ab/abab/diger.adaylar.htm) •

REFAH AB’YE, ÇALIÞMA TÜRKÝYE’YE MÝ? Önceki bölümlerde yer verilen bilgilerden de görüldüðü gibi Gümrük Birliði’nden sonra, Türkiye’nin dýþ ticaret açýðý büyürken, AB ülkelerinden ülkemize yabancý sermaye akýþý beklenen düzeyin çok altýnda kalmýþtýr. Her þeye raðmen Türkiye, Gümrük Birliði’ne uyumu büyük ölçüde gerçekleþtirmiþ ve bunu da hemen hemen tümüyle kendi imkanlarý ile yapmýþtýr. AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin, “AB-Türkiye Gümrük Birliði- Refah Ýçin Birlikte Çalýþma” baþlýklý çalýþma raporunda, Gümrük Birliði’ne giriþimizle ilgili olarak “32 yýl sonra teori gerçek oldu” denildikten sonra þu deðerlendirme yapýlmýþtýr. “AB-Türkiye Gümrük Birliði daha þimdiden meyve vermiþ ve Aralýk 1999’daki Helsinki Zirvesi’nde tanýnan Türkiye’nin AB üyeliðinin yolunu açmýþtýr. Standart bir Gümrük Birliði’nin çok ötesine giden alanlarda iþbirliði ve bütünleþmenin gerçekleþmesi sonucunda, Türkiye bugün mevzuatýyla ve ekonomik yapýsýyla AB’ye çok daha yakýn bir konumdadýr.”83

Sözkonusu raporda, “Türkiye-AB Gümrük Birliði, bir gümrük birliðinden daha ileri bir adýmdýr. Fikri ve sýnai mülkiyet haklarý, teknik mevzuat ve standartlar, kamu alýmlarý ve rekabet hukuku gibi alanlarda bütünleþme ve iþbirliði getirmektedir. Bir gümrük birliðinin baþarýyla iþlemesi için, bu alanlarda tam uyumlulaþma gerekli deðildir. Ancak nihai tam üyelik beklentisiyle, Türkiye ve AB daha þimdiden bu alanlarda ilgili mevzuatýn uyumlulaþtýrmasý sürecini baþlatmýþlardýr.”denilerek, Gümrük Birliði’nin

müdahalesinin ne kadar geniþ bir alaný kapsadýðý ortaya konulmuþtur. AB üyeliðimizden “beklenti” olarak söz edilmesi de dikkat çekicidir. Oysa mali yardýmlar bölümünde görüldüðü gibi, Gümrük Birliði’nden kaynaklanan haklarýmýzý vermeyen ve yeni bir çerçevede toplayan AB, bunun 83

Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliði, AB-Türkiye Gümrük Birliði: “Refah Ýçinde Birlikte Çalýþma”, s.3, http://www.deltur.cec.eu.int/abrefah.rtf

64

gerekçesini adaylýk ve AB’ye yönlendirme olarak göstermiþtir. AB’nin iþine geldiði zaman AB adaylýðýmýzý, iþine geldiði zaman Gümrük Birliði’ni hatýrladýðý ortadadýr. Ayný raporda, Türkiye’nin hýzý ile ilgili tespitlere de yer verilmiþtir: “Fikri mülkiyetle ilgili hükümlerin uygulanmasý hakkýnda bir deðerlendirme, bu kadar kýsa bir zamanda fikri mülkiyet kanunlarýný bu kadar çok deðiþtirmiþ baþka bir ülkenin muhtemelen olmadýðýný göstermektedir. Reform hýzýnýn kesinlikli sadece Gümrük Birliði’ne deðil, ayný zamanda küresel ticaret þartlarýna, daha çekici bir yatýrým ortamý sunma arzusuna baðlanabileceði söylenebilir. Ancak, koruma düzeyi iyileþmiþ olmakla beraber, Türkiye’nin hala yapmasý gereken bazý düzenlemeler de vardýr.”

Raporun sonunda yer alan “Gelecek Perspektifleri” baþlýðý altýndaki deðerlendirmede ise adeta Türkiye-AB iliþkisinin Gümrük Birliði’nden öteye gidemeyeceðinin iþareti þöyle verilmiþtir: “Katýlýmcý taraflar açýsýndan yeni bir kavram olmasý, bu alanda deneyimli insan kaynaðý ve kurumsal yapýnýn azlýðý nedenleriyle Gümrük Birliði’nin yürürlüðe girmesi bazý güçlüklere tanýk oldu. AB ve Türkiye arasýndaki Gümrük Birliði, daha þimdiden meyvelerini vermiþ ve her iki taraf için temel önemde olduðunu göstermiþtir. AB açýsýndan Gümrük Birliði, onun kurumsal temelinin bir parçasýdýr ve dört özgürlüðü, yani mallarýn, insanlarýn, sermayelerin ve hizmetlerin dolaþým özgürlüðünü tesis eden tek Pazar için elzemdir. Türkiye için Gümrük Birliði, ülkenin ekonomik kalkýnmasýnda bir katalizör olarak ve ülke mevzuatýnýn önemli bir bölümünün AB mevzuatý ile uyumlaþtýrýldýðý bir çerçeve olarak hizmet edecektir. Aralýk 1999’daki Helsinki Zirvesi’nde, Türkiye’nin bir AB adayý olarak tanýnmasýyla AB-Türkiye iliþkilerinde yeni bir aþama baþlamýþ oldu. Türkiye’nin katýlým için hazýrlanmasýnda, ilgili AB hukukunun ve uygulanmasýnýn inceleneceði bir tarama süreci gerçekleþtirilecektir. Türkiye için yeni bir kapý açýlmýþ olmakla beraber Gümrük Birliði, Türkiye-AB iliþkisinin dayandýðý temellerden bir tanesi olmaya devam etmektedir ve edecektir.”84

AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði’nin hazýrladýðý bu rapora verilen “REFAH ÝÇÝN BÝRLÝKTE ÇALIÞMA” adý bile özellikle seçilmiþ gibidir. Yukarýdaki deðerlendirmelerimizde ve AB’nin kendi raporlarýnda da görüldüðü gibi adeta bu iþbirliðinin “Refah” bölümünü AB, “Çalýþma” bölümünü Türkiye üstlenmiþ ve birlik içinde eþi benzeri olmayan bir “ortaklýk” tesis edilmiþtir. Türkiye’ye yönelik eleþtirileri ile meþhur olan AB ilerleme raporlarý da, “refah ve çalýþma” paylaþýmýnýn nasýl olduðunu teyid etmektedir. Bu raporlarda, Gümrük Birliði’ne uyumdaki baþarýmýzý takdir eden AB, kendi engellemelerinden kaynaklanan hususlar da adeta Türkiye’nin eksikliði gibi göstermiþtir. Mesela, AB’nin 2000 ve 2001 yýllarýna ait Türkiye Düzenli Raporlarý’nda, “mali olmayan hizmetler ve kiþilerin serbest dolaþým alanlarýnda uyum henüz çok erken bir aþamadadýr.”

denilmiþtir. Oysa hem hizmetlerin ve hem de kiþilerin serbest dolaþýmýný anlaþmalara raðmen tek yanlý olarak engelleyen AB’dir. 2001 Ýlerleme Raporu’nda da yine AB’nin yerine getirmediði yükümlülüklerine hiç temas edilmeden, Gümrük Birliði ile ilgili olumlu deðerlendirmeler yapýlmýþtýr. Üçüncü ülkelerle yapacaðýmýz anlaþmalar konusunda Avrupa Komisyonu’na bilgi verme mecburiyeti hatýrlatýlmýþ, bu arada Kýbrýs Rum Kesimi ile serbest ticaret anlaþmasý yapmamamýz da eleþtirilmiþtir. Sözkonusu raporda ana baþlýklarý ile þu hususlar yer almýþtýr: -

84

Türkiye’nin GB alanýndaki müktesebata uyumu en ileri düzeydedir. Kiþilerin serbest dolaþým alanýnda ise herhangi bir ilerleme kaydedilmemiþtir. Gümrükler alanýnda uyum büyük ölçüde tamamlanmýþ durumdadýr. Yabancý yatýrýmlara yönelik uygulanan liberal politikalara raðmen yabancý sermaye akýþýnýn çok marjinal düzeyde kaldýðý, küçük ve orta ölçekli iþletmelerin Türk ekonomisinin bel kemiðini oluþturduðu, bu durumun bazý avantajlarýnýn yaný sýra AB standartlarýna uyum zorunluluðu karþýsýnda güçlüklerle karþýlaþabileceði hususlarý üzerinde durulmaktadýr.

AB-Türkiye Gümrük Birliði: “Refah Ýçinde Birlikte Çalýþma”, s. 9

65

-

-

Kýbrýs Rum Kesimi ile Serbest Ticaret Antlaþmasý imzalanmasý konusunda bir geliþme bulunmamaktadýr. Türkiye’nin üçüncü ülkelerle yeni serbest ticaret anlaþmasý imzalamasýna yönelik müzakereler konusunda Komisyon’u bilgilendirmeye devam etmesi gerekmektedir.

Konuya, “GB’den Ne Umduk, Ne Bulduk?” diye sorarak baþlamýþtýk. Kitabýn baþlangýç bölümlerinde belirttiðimiz ve Gümrük Birliði’nden umduklarýmýzý sýraladýðýmýz 6 konuda da umduðumuzu bulamadýðýmýz görülmektedir. Bunu yalnýz biz deðil, AB’nin kendisi de söylemektedir. AB’nin, Türkiye ile ilgili ilerleme raporlarýnda yer alan GB deðerlendirmeleri, yorum gerektirmeyecek kadar açýktýr: “GB’nin ekonomik etkisine gelince, dýþ ticaret bilançosu Topluluk lehinde olmaya devam etmektedir(1997’de 10.4 milyar ECU). Türkiye birçok kere Topluluk ile ticaretindeki dengesizliði gündeme getirmiþtir. Ancak Topluluk ve Türkiye arasýndaki hizmet ticaretinin, mal ticaretindeki açýðýn kapatýlmasýnda büyük katký yaptýðý not edilmelidir.”85 AB’nin diðer aday ülkelerin durumunu ele aldýðý 1999 yýlýna ait karma belgesinde de þöyle denilmiþtir: “AB’nin toplam dýþ ticaretinin yüzde 10’unu teþkil eden aday ülkeler, þimdi, ABD’den sonra (yüzde 20) AB’nin en büyük ikinci ortaðý haline gelmiþlerdir. Aday ülkeler ile AB ticaret fazlasý, 1998 yýlýnda 33 milyar Euro düzeyine ulaþmýþtýr. Bunun yüzde 35’i Polonya ile yapýlan ticaretten, yüzde 25’i ise Türkiye ile yapýlan ticaretten kaynaklanýr. AB’nin dünyanýn geri kalan kýsmýyla olan ticaret açýðý (1998’de 13 milyar Euro) böylece aday ülkeler ile ticaretten gelen fazla ile telafi edilip, artýya dönmektedir.” AB’nin Gümrük Birliði ile ilgili tespitlerine ait son bir örneði de, Türkiye için hazýrladýðý 2000 Ýlerleme Raporu’ndan vermek istiyoruz: “1999 yýlýndaki durgunluk ithalatta ani bir düþmeye neden olduysa da bu yýlki saðlýklý toparlanma sonucunda AB’den yapýlan ithalat artmaktadýr (Son 5 ay için, geçen yýlýn ayný dönemine göre deðer olarak yüzde 28’lik bir artýþ görülmüþtür). Ýhracat artýþý sýnýrlýdýr (Son 5 ay içinde geçen yýlýn ayný dönemine göre deðer olarak yüzde 0,3’lük bir artýþ gerçekleþmiþtir). Bu ise 1999 yýlýnda görülen ticaret daralmasýndan sonra 2000 yýlýnda Türkiye’nin cari iþlemler dengesi açýðýný yeniden artýrmýþtýr. Bu açýðýn yýl sonuna kadar 9 milyar Euro’ya ulaþmasý muhtemeldir (Bu GSYÝH’nýn yüzde 5’ine eþittir). 1999 yýlýndaki kötü sonucu takiben, 2000 yýlýnýn ilk yarýsýndan turizm gelirleri yüzde 5 oranýnda büyümüþtür.”86 85 86

Türkiye 1998 Düzenli Raporu, http://www.belgenet.com/arsiv/ab/ab_rapor98_04.html Türkiye 2000 Düzenli Raporu, http://www.anap.org.tr/anap/dokuman/Avrupa_Birligi/duzenli_rapor2000.htm

66

BÖLÜM V TÝCARET MÝ, SÝYASET MÝ? DEÐÝÞEN VE AÐIRLAÞAN SÝYASÝ TALEPLER AB’nin, ticari bir ortaklýk olan Gümrük Birliði’ni bugüne kadar siyasi bir takým taleplerinin yerine getirilmesi için bir araç olarak kullandýðýný örnekleri ile gördük. Tam üyelik beklentimizi alabildiðine istismar eden AB, Türkiye ile iliþkisini Gümrük Birliði’nden öte götürmek istemediði için sýk sýk karar deðiþtirmekte, yeni yeni þartlar getirmektedir. Mesela, adaylýðýmýzýn reddedildiði meþhur Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye için yeni bir strateji geliþtirilmiþtir. Yeni denilen strateji esasýnda AB’nin Türkiye’ye karþý daha önceki anlaþmalarla üstlenmiþ olduðu, ancak yerine getirmediði yükümlülüklerden baþka yeni bir unsur içermemektedir. Strateji belgesi, mali kaynak yetersizliði baþta olmak üzere, AB’ye katýlýmý hususunda Türkiye’ye uygun bir perspektif vermemiþtir. Ayný strateji aday ilan edildiðimiz Helsinki Zirvesi’nde de benimsenmiþtir. Her vesile ile Gümrük Birliði’ni derinleþtirerek, özel ve ileri bir aþamaya getirmek istediðini belirtmekle yetinen AB’nin Türkiye stratejisi, gerçekte tümüyle siyasi talepler ve öncelikle de Kýbrýs ve Ege konularýnýn Yunanistan’ýn isteði doðrultusunda halli ile Güneydoðu hayallerinin gerçekleþtirilmesi üzerine oturtulmuþtur. Ýþte bu bölümde, bu stratejiyi örnekleri ile anlatmak istiyoruz.

67

I- “YUNANÝSTAN’LA SORUNLARINI HALLET” Türkiye, ilk kez 27 Nisan 1987 tarihinde AB’ye tam üyelik müracaatýnda bulunduðunda hazýrlanan ve AT Bakanlar Konseyi’nce 5 Þubat 1990 tarihinde onaylanan “Görüþ”te, baþvurumuza verilen red cevabýna öncelikli olarak ekonomik ve sosyal durumumuz ile ülkemizin büyüklüðü ve coðrafik konumu gerekçe yapýlmýþtýr. Komisyon raporunda, ekonomik ve sosyal problemlere ilaveten Türkiye ile ilgili siyasal sorunlara da yer verilmiþtir. Burada, “Topluluk üyesi bir ülke-Yunanistan- ile Türkiye’nin arasýndaki” soruna deðinilerek, Kýbrýs konusu gündeme getirilmiþ ve Kýbrýs’ýn, “birliði, baðýmsýzlýðý, egemenliði ve toprak bütünlüðü” üzerinde durulmuþtur. Bir anlamda Türkiye’ye, “Yunanistan’la sorunlarýný hallet” denilmiþtir. Bu tarihte henüz Kopenhag Kriterleri ve sonrasýndaki Helsinki ölçüleri yoktur. Yunanistan 1975 yýlýnda AT üyeliði için baþvurmuþ, 1981’de de üyeliði kabul edilmiþtir. Yunanistan’a baþvurusu sýrasýnda “Türkiye ile sorunlarýný hallet” denmediði, Batý Trakya Müslüman Türk azýnlýðý baþta olmak üzere diðer azýnlýklarýn ihlal edilen haklarý hiç hatýrlanmadýðý gibi, Yunanistan’ýn tam üyeliðe alýndýðý günlerde AT Bakanlar Konseyi’nce yayýnlanan deklarasyonda önemli bir rezerv konularak, “Yunanistan’ýn AT’a tam üyeliði Türkiye-AT iliþkilerini olumsuz yönde etkilemeyecektir” taahhüdünde bulunulmuþtur. Ancak bundan 9 yýl sonra Türkiye’nin baþvurusunun red gerekçeleri arasýnda Yunanistan’la sorunlar da yer almýþtýr. Ayný tutum Kýbrýs konusunda da sergilenmiþtir. AB, Kýbrýs sorununu Türkiye’nin tam üyeliðinin önündeki en önemli engellerden birisi olarak görmektedir. Ancak nasýlsa bu sorunlar Güney Kýbrýs ile tam üyelik görüþmelerine baþlanmasýna engel teþkil etmemiþtir. Üstelik burada AB, uluslararasý hukuku çiðneyerek, Güney Kýbrýs ile üyelik görüþmelerine baþlamýþtýr. Çünkü, Türkiye ve Yunanistan’ýn ayný zamanda üye olmadýðý hiçbir uluslararasý yapýya Kýbrýs Cumhuriyeti’nin üye olamayacaðýna iliþkin Londra ve Zürih ve Garanti Antlaþmalarý ile 1960 tarihli Kýbrýs Cumhuriyeti Anayasasý halen yürürlüktedir. Özetle; AB’ye göre, sadece Türkiye’nin Yunanistan ve Güney Kýbrýs ile sorunu vardýr, Yunanistan ve Güney Kýbrýs’ýn ise Türkiye ile herhangi bir sorunu bulunmamaktadýr. Bu yaklaþým çifte standardýn ötesinde hukuki, ahlaki ve vicdani de deðildir. Kýbrýs ve Ege meselelerini Türkiye’nin üyeliði için “siyasi diyalog” adý altýnda siyasi ön þart haline getiren AB, topraðý, sýnýrlarý, halký, hukuku ve siyasi yapýsý ile tepeden týrnaða ihtilaf içinde olan Güney Kýbrýs’ýn üyeliðini kabul ederken, nedense kriterlerini hatýrlamamaktadýr. Bu iki yüzlü tutumun iyi niyetle izahý mümkün deðildir. II- HER ZÝRVEDE FARKLI DEÐERLENDÝRME AB’nin Türkiye’nin tam üyeliðine iliþkin þartlarýnýn da zaman içinde hep deðiþiklik gösterdiðini belirtmiþtik. Tam üyelik deðerlendirmelerinin, Gümrük Birliði’ndeki geliþmeler ile paralel bir seyir izlemesi sebebiyle, AB’nin geniþlemesinin ele alýndýðý zirvelerde Türkiye hakkýnda alýnan kararlara kýsaca göz atmakta fayda görüyoruz; Maastricht Zirvesi (9-10 Aralýk 1991) : AB Antlaþmasýnýn hazýrlandýðý bu zirvede üyelik için üç þart öngörüldü. Bunlar, “Üyelik baþvurusunda bulunan ülkenin Avrupalý, demokratik rejime sahip ve insan haklarýna saygýlý olmasý”þeklinde belirlendi. Lizbon Zirvesi (25-27 Haziran 1992) : AT Konseyi, Kýbrýs, Malta ve Türkiye’nin baþvurularýný ele alýrken, her birinin kendi içinde deðerlendirilmesi gerektiðine karar verdi. Türkiye açýsýndan Konsey, “Avrupa’nýn mevcut politik yapýsý içinde Türkiye’nin rolünün üst düzeyde öneme sahip olduðunu ve Türkiye ile 1963 yýlýnda imzalanan ve en üst düzeyde politik diyaloðu öngören Ortaklýk Antlaþmasýna (Ankara Antlaþmasý) uygun olarak iþbirliðinin geliþtirilmesi için bütün koþullarýn bulunduðunu vurguladý ve komisyondan önümüzdeki

68

aylarda bu temelde çalýþmalarýn baþlatýlmasýný” istedi. Böylece, üstü kapalý bir ifade kullanýlsa da tam üyeliðin, Ankara Antlaþmasý dolayýsýyla Türkiye’nin hakký olduðu teyid edildi. Kopenhag Zirvesi (21-22 Haziran 1993) : Bu zirvede, Avrupa Konseyi’ndeki Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkelerinden arzu edenlerin topluluða tam üye olabilecekleri kararlaþtýrýldý. Tam üyelik için gerekli ekonomik ve siyasi þartlar, kýsacasý meþhur Kopenhag Kriterleri (demokrasi, hukukun üstünlüðü, insan haklarý ve azýnlýklarýn korunmasýný teminat altýna alan kurumlarda istikrarýn saðlanmasý, iþleyen bir piyasa ekonomisinin varlýðý ve AB içindeki piyasa güçleri ve rekabet baskýsý ile baþa çýkabilme yeteneði) belirlendi. Bunlarý yerine getiren ortak üye ülkelerin mümkün olan en kýsa sürede tam üye olacaklarý bildirildi. Ancak tüm ülkeler için eþit olduðu ve deðiþmediði iddia edilen meþhur Kopenhag Kriterlerinin öncelikleri ve uygulanma þiddeti geçen zaman içinde deðiþiklik gösterdi. Baþlangýcýnda tam üye olabilmenin ölçüleri olarak tespit edilen kriterler, sonraki yýllarda müzakerelere baþlamanýn þartý yapýldý. Son olarak da Kopenhag Kriterlerinin “siyasi” bölümü, müzakerelere baþlamanýn þartý kýlýndý. Ancak diðer tüm aday ülkelerle müzakerelere baþlandýðý için bu sadece Türkiye için alýnmýþ bir karar niteliði kazandý. Kopenhag Zirvesi’nde Türkiye ile ilgili olarak, sadece iþbirliðinin bir Gümrük Birliði’nin kurulmasýyla ilgili olduðu ölçüde, 1964 tarihli Ortaklýk Antlaþmasý ve 1970 tarihli Protokol’de öngörülen perspektif içinde geliþtirilmesi ve yoðunlaþtýrýlmasý gerektiði belirtildi. Korfu Zirvesi (24-25 Haziran 1994) : Avrupa Konseyi, Kýbrýs ve Malta’nýn AB’ye katýlmak için yaptýklarý baþvurularla ilgili olarak kaydedilen önemli geliþmeleri memnuniyetle karþýladý ve hazýrlýk sürecinde önemli bir aþamanýn tamamlanmýþ olduðunu kabul etti. Konsey, bu koþullar altýnda, Birliðin bundan sonraki geniþleme aþamasýnýn Kýbrýs ve Malta’yý içereceðini bildirdi. Cannes Zirvesi (26-27 Haziran 1995) : Bu zirvenin en önemli özelliði toplantýlara ilk kez üye devletler dýþýnda ülkelerin de davet edilmesi oldu. Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkeleri, Baltýk Ülkeleri, Kýbrýs ve Malta’nýn gözlemci olarak çaðrýldýklarý zirvede, gerek son iki ülke ile tam üyelik müzakerelerinin baþlamasý, gerek MDAÜ ile Baltýk ülkelerinin Birliðe katýlmalarýnýn hýzlandýrýlmasý yönünde bu ülkelere gösterilen istek ve kararlýlýk ortaya konuldu. Nitekim bu ülkeler için öngörülen mali iþbirliði miktarý, Akdeniz ülkelerine saðlanmasý öngörülen yardýmýn çok üstünde belirlendi. Ayrýca Birlik, uzmanlarýna hazýrlattýðý Beyaz Kitap ile MDAÜ ile Baltýk Ülkelerinin tek pazara zorlanmadan geçiþlerine ve Birliðe üyeliklerinin kolaylaþtýrýlmasýna ortam saðlanmasýný kararlaþtýrdý. Buna karþýlýk Türkiye ile ilgili olarak sadece Gümrük Birliði’nin tamamlanmasý konusundaki niyetin ve oluþan sýký baðlardan kaynaklanan memnuniyetin ifadesi ile yetinildi. Madrid Zirvesi (15-16 Aralýk 1995) : Malta ve Kýbrýs’ýn katýlým müzakerelerinin 1996 Hükümetlerarasý Konferans’ýn tamamlanmasýný izleyen 6 ayýn sonunda baþlatýlmasý kararlaþtýrýlýrken, Avrupa Konseyi’nin Türkiye ile iliþkilerin geliþtirilmesi ve güçlendirilmesine verdiði öncelik vurgulandý. Bu çerçevede yine Gümrük Birliði’nden duyulan memnuniyet ifade edildi, ayrýca Türkiye ile siyasal diyalog ve kurumsal iþbirliðinin geliþtirilmesi gerektiði belirtildi. Torino Zirvesi (29 Mart 1996) : Toplantýya AB üyeliðine aday 10 Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkesi, Kýbrýs ve Malta gibi ülkeler davet edilirken, Türkiye davet edilmedi. Sonuçta 11 ülkenin baþvurularýnýn incelemeye tabi tutulacaðý, planlanan sürece sadýk kalýnacaðý ve Kýbrýs ile Malta’nýn üyeliði için görüþmelere Konferansýn tamamlanmasýndan 6 ay sonra baþlanacaðý açýklandý. Floransa Zirvesi (21-22 Haziran 1996) : Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkeleri ile yapýlacak müzakerelerin ilk aþamasý ile Kýbrýs ve Malta ile baþlatýlacak müzakerelerin baþlangýcýnýn ayný döneme denk getirilmesi istendi. Avrupa Konseyi, 6 Mart 1995 tarihli Ortaklýk Konseyi kararýný hatýrlatarak, Türkiye ile iliþkilerin güçlendirilmesi ve derinleþtirilmesi, Ortaklýk Konseyi’nin baþarýyla toplanmasý için uygun þartlarýn en kýsa sürede yaratýlmasýna verdiði önemi vurguladý. Dublin Zirvesi (13-14 Aralýk 1996) : Merkezi ve Doðu Avrupa ile Baltýk ülkeleri, Kýbrýs ve Malta bu toplantýya yine davet edildiler. Türkiye ile ilgili olarak, insan haklarý standartlarýnýn yükseltilmesine deðinildi ayrýca ilk kez “Ege sorununa uluslararasý normlar çerçevesinde kabul edilebilir bir çözüm bulunmasý” gündeme getirildi. Konsey, Kýbrýs sorununa Birleþmiþ Milletler Güvenlik Konseyi’nin önerileri doðrultusunda çözüm bulunabilmesi için Türkiye’nin etkisini kullanmasý hususunu da ýsrarla tavsiye etti.

69

Lüksemburg Zirvesi (12-13 Aralýk 1997) : Kopenhag Zirvesi kriterlerine uygunluk, bütün katýlým müzakerelerinin baþlatýlabilmesi için ön þart olarak kabul edilirken, “Bugüne kadar geleceðe yönelik ve dinamik bir tarzda ele alýnmýþ olan ekonomik kriterler ve AB’ye katýlýmdan doðan yükümlülüklerin ileride de ayný yönde deðerlendirileceði” belirtildi. Zirvede, Kýbrýs’ýn bir bütün olarak AB’ye katýlýmýnýn saðlanmasý, bu katýlýmýn barýþ ve uzlaþmayý teþvik etmesi gerektiði de ifade edilerek, “Katýlým müzakereleri, Kýbrýs sorununa, iki toplumlu ve iki bölgeli federatif bir yapý kurulmasý yönünde, BM bünyesinde devam eden çözüm arayýþlarýna da olumlu bir katkýda bulunacaktýr. Bu baðlamda Konsey, Kýbrýs Hükümetinin, katýlým müzakerelerine Kýbrýs Türk toplumu temsilcilerini da dahil etme yönündeki niyetini somutlaþtýrmasýný talep etmektedir. Bu niyetin somutlaþtýrýlabilmesi amacýyla, Baþkanlýk ve Komisyon gerekli giriþimlerde bulunacaktýr.” denildi. Türkiye ile ilgili olarak ise, Türkiye’nin AB’ye katýlmaya ehil olduðu teyid edilip, diðer aday ülkelerle ayný kriterlere göre deðerlendirileceði belirtildikten sonra Türkiye’yi her alanda AB’ye yakýnlaþtýrarak, katýlýma hazýrlamak için bir strateji belirlendi. 5 maddeden oluþan stratejinin tamamý da Gümrük Birliði ve mali iþbirliði ile ilgiliydi. Hemen arkasýndan bu stratejinin de Kopenhag kriterleri çerçevesinde yeniden inceleneceði belirtildi. Lüksemburg Zirvesi’nin Türkiye açýsýndan en önemli yaný ise siyasi taleplerin tam bir liste halinde sunulmasý oldu. Avrupa Konseyi, Türkiye’nin AB ile baðlarýnýn güçlendirilmesinin, “Bu ülkenin AB’de yürürlükte bulunan insan haklarý normlarý ve uygulamalarýna uyum saðlama, azýnlýklarýn haklarýnýn korunmasýnda, Yunanistan ile tatminkar ve istikrarlý iliþkiler kurma, ihtilaflarýn çözülmesinde hukuki yollara baþvurma (özellikle Uluslararasý Adalet Divaný) ve BM Güvenlik Konseyi Kararlarý çerçevesinde Kýbrýs sorununa politik bir çözüm bulmak amacýyla BM gözetiminde gerçekleþtirilen müzakerelere,destek verme gibi alanlarda baþlattýðý giriþimlerin devam ettirilmesine baðlý olduðunu” kararlaþtýrdý. Bu zirvede Türkiye aday ülkeler arasýnda sayýlmadýðý gibi, Avrupa Konferansý’na yukarýda sayýlan kriterleri kabul etmesi þartýyla davet edildi. Hatýrlanacaðý gibi Türkiye, Mart 1998’de yapýlan bu konferansa katýlmama kararý aldý ve AB ile siyasi diyaloðu durdurdu.

Sonraki Cardiff, Viyana ve Köln zirvelerinde de Türkiye’ye yaklaþým deðiþmedi. Aralýk 1999’daki Helsinki Zirvesi’nde Türkiye aday ülke ilan edildi ancak müzakerelere baþlanmasý için Kopenhag Kriterlerinin “siyasi bölümünü” yerine getirmesi þartý koþuldu. Ülkemiz halen yoðun bir þekilde bu þartýn gereklerini (idamýn kaldýrýlmasý, Kürtçe yayýn ve eðitim, sanal azýnlýklar vs) tartýþmaktadýr. Özetle; Üyelik müzakerelerine baþlanmasý kararlaþtýrýlan ülkelerin tamamý Türkiye’den çok sonra müracaat ettiði halde, sadece halen bizim konumumuz belirsizliðini muhafaza etmektedir. Çünkü, yukarýda görüldüðü gibi her zirvede Türkiye sadece Gümrük Birliði ile sýnýrlý olmak üzere deðerlendirmeye alýnmýþ, buna karþýlýk yeni yeni siyasi þartlar koþulmuþ ancak tam üyelik konusunda Türkiye’ye hiçbir perspektif verilmemiþtir. Baþvurumuzun ilk reddediliþ gerekçesi, “Türkiye’nin nüfus ve alan büyüklüðünün yanýsýra ekonomik sorunlarý ve AB’ye girmesi halinde fonlardan yapýlacak büyük miktarlarda ödemeler” iken, daha sonra diðer siyasi þartlarýn yanýsýra “Yunanistan’la sorunlarýmýz,(önce Kýbrýs, sonra Ege)ilave edilerek” gündeme getirilmiþtir. Ne Yunanistan’ýn üyeliðe alýnmasý, ne de

Güney Kýbrýs’la müzakerelere baþlanmasýnda ise “Türkiye ile sorunlar” hatýrlanmamýþtýr. AB’nin bu konudaki tutumu sýnýr tanýmaz bir þekilde devam etmektedir. Öyle ki, zaman zaman AB’nin çeþitli platformlarýna taþýnan, “DEP’lilerin serbest býrakýlmasý, teröristbaþý Abdullah Öcalan’ýn idam edilmemesi, Ermeni Ýftirasý, Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikasý, Heybeliada Ruhban Okulu’nun açýlmasý” gibi konularýn ne zaman resmi þart olacaðý merak edilir hale gelmiþtir. AB’nin, Türkiye’nin

önüne çýkardýðý engelleri deðerli yazar Metin Erksan, mitolojideki “Sidyphos Ýþkencesi”ne benzetmiþtir. (Ek-3) III- EN ÖNEMLÝ BEDEL KIBRIS MI? Gümrük Birliði Anlaþmasý’nýn “Çok Önemli” bir siyasi sonucu daha olmuþtur. Bu sonuç buraya kadar anlatýlan ekonomik ve benzeri zararlardan çok daha önemlidir. Ve fatura bugün önümüze gelmiþtir; Kýbrýs... Gümrük Birliði Anlaþmasý’nýn imzalanmasý aþamasýnda Yunanistan, bu anlaþmayý veto edeceðini açýklamýþ ve hemen ardýndan da Güney Kýbrýs Rum Yönetiminin üyelik görüþmelerine baþlanmasýný talep etmiþtir. Yunanistan’ýn veto tehdidi üzerine 24 Þubat 1995 tarihinde AB Komisyonu Baþkanlýk Bildirgesi’nde Kýbrýs Rum Kesimi ile üyelik görüþmelerine

70

geçileceði duyurulmuþ, 6 Mart 1995 tarihinde de Türkiye ile AB Gümrük Birliði anlaþmasý imzalanabilmiþtir. Rum kesimi ile müzakerelerin baþlamasý kararý da ne ilginçtir ki 6 Mart’ta resmileþtirilmiþtir. GB anlaþmasýnýn imzalanmasýndan yaklaþýk 3,5 ay sonra 22 Haziran 1995 tarihinde ise AB-Güney Kýbrýs Rum Yönetimi Ortaklýk Konseyi kararlarý açýklanmýþtýr. Böylece, AB ve Yunanistan Gümrük Birliði Anlaþmasý’ný fýrsat bilerek, Türkiye’yi kelimenin tam anlamýyla kýskaca almýþlar, o günün siyasi þartlarý sebebiyle gözleri Gümrük Birliði Anlaþmasý’ný ne olursa olsun imzalama dýþýnda bir þeyi görmeyen dönemin yöneticileri ise, Rum Yönetiminin üyelik görüþmelerine sözlü itirazla yetinmek durumunda kalmýþlardýr. Dönemin Dýþiþleri Bakaný Murat Karayalçýn, her þey olup bittikten sonra 6 Mart 1995’te yaptýðý açýklamada, gerek Rum kesiminin üyelik müracaatýnýn kabulü, gerekse de üyelik görüþmelerine baþlanmasýnýn yasal olmadýðýný hatýrlatmýþ, “Üyelik görüþmelerinin adada kalýcý çözüme ulaþýlmadan

baþlatýlmasý, görüþmelerin Kýbrýs Rum kesimiyle tek taraflý sürdürülmesi anlamýna gelecektir. Arzu edilmeyen bu durumun gerçekleþmesi halinde ise baþka bir seçeneði kalmayan Türkiye, KKTC ile entegre olmak üzere gerekli adýmlar atacaktýr.” demiþtir.87 AB’nin takýndýðý tutumun Kýbrýs’ta kalýcý çözümün bulunmasý

için çaba harcamak yönünde rol almasýný engellediðini belirten Karayalçýn, Türkiye’nin görüþmelerin ilerlemesi için vereceði desteðin, Kýbrýs Rum kesiminin çözüm yönünde göstereceði isteklilik ve Yunanistan’ýn bu amaçla ortaya koyacaðý destek ölçüsünde olacaðýný bildirmiþtir. Bugün gelinen nokta, çözüm olsun olmasýn Kýbrýs Rum kesiminin AB’ye alýnacak olmasýdýr. Geçen süre zarfýnda AB, Rum kesimine alabildiðine destek vermiþ, çözümü tek yanlý olarak KKTC ve Türkiye’nin üzerine yýkmýþ, Türkiye ile üyelik müzakerelerine baþlamada, Kýbrýs sorunun çözümünü de “siyasi diyalog” adý altýnda ön þart olarak görmeye baþlamýþtýr. Gerçekte, daha önce de belirttiðimiz gibi Kýbrýs Rum Kesimi’nin adaylýk baþvurusunun kabulü dahi uluslararasý antlaþmalara aykýrýdýr. Londa-Zürih Antlaþmasý, Garanti Antlaþmasý ve Kýbrýs Cumhuriyeti Anayasasý, Kýbrýs’ýn Türkiye ve Yunanistan’ýn birlikte üye olmadýklarý herhangi bir siyasi ve ekonomik birliðe girmesini belli þartlara baðlamýþtýr. Rum kesimi sözkonusu antlaþmalara ve Anayasa’ya aykýrý olarak AB’ye müracaat etmiþ, AB de, tüm itirazlara raðmen bunu kabul etmiþtir. AB, Rum kesiminin adaylýk müracaatýný kabul etmek ve müzakerelere baþlamak gibi hukuk dýþý uygulamalarýný. daha 1970’li yýllarda bu kesim ile ticari anlaþmalar yaparak baþlatmýþtýr. Rum kesiminin AB’ye adaylýk baþvurusunun uluslararasý hukuka aykýrý olduðunu savunan ünlü Ýngiliz Hukukçu Prof. Dr. Mendelson, 2001 yýlý sonunda verdiði mütalaada, bu topluluk ile doðrudan veya dolaylý tüm faaliyetlerin de yasak olduðunu belirtmektedir. AB’nin, Rum Kesimi ile ticari anlaþma yapmasý da bu kapsamda deðerlendirilmektedir. Prof. Dr. Mendelson, “Garanti Antlaþmasý

sadece bu birliði yasaklamakla kalmýyor, ayný zamanda bu tür bir birliðe yol açabilecek doðrudan ve dolaylý tüm faaliyetleri de yasak kapsamýnda mütalaa ediyor.” tespitinde bulunmuþtur. AB ise Rum kesimi ile

ticaret anlaþmasý yapmakla kalmamýþ, yukarýdaki bölümlerde geniþçe yer verdiðimiz “üçüncü ülkelerle ticari iliþkiler” düzenlemelerini gerekçe göstererek, bu yasadýþý anlaþmayý üstlenmesi için Türkiye’ye baský uygulamýþtýr. Hukuki gerekçeler bir yana, Avrupa Komisyonu’nun hazýrladýðý “Aday Ülkelerin Katýlým Yönünde Kaydettiði Ýlerlemeye Ýliþkin Rapor”larda Kýbrýs Rum Yönetiminin AB’ye katýlým kriterlerine ehil olmadýðý da açýkça görülmektedir. Bugün Rum Kesiminin üyeliði için uluslararasý hukuku görmezden gelen AB’nin 3 yýl önce, hem de müzakerelere baþlanma kararý aldýðýnda bu toplum ile ilgili görüþü þöyleydi: “Son yýllarda Kýbrýs geleneksel sektörlerde (sanayi ve turizm) rekabet gücü kaybýna uðramýþtýr. AB’ye katýlým dikkate alýndýðýnda bu sektörlerde bir yeniden yapýlanma ihtiyacý vardýr. Müktesebatla ilgili olarak, müktesebatýn kademeli biçimde uygulanmasý için gerekli araçlarýn çoðu, ortaklýk anlaþmasýnda ve 1998 tarihli 87

Egemenlik,Avrupa Birliði ve KKTC, KKTC Dýþiþleri ve Savunma Bakanlýðý,

71

protokolde zaten vardýr. Bu araçlar temelinde Kýbrýs, özellikle gümrük birliði baðlamýnda müktesebatýn benimsenmesinde önemli ilerleme kaydetmiþtir. Ancak iç Pazar alanýnda giriþilecek büyük çabalar vardýr. Toplulukta geçerli bankacýlýk mevzuatýyla tamamen uyumlu gibi görünmeyen mali aktivitelerin olduðu kýyý bankacýlýðý sektörü bakýmýndan bu husus özellikle önem taþýr. Deniz taþýmacýlýðý, telekomünikasyon, adalet ve içiþleri ise özel endiþe konusu diðer alanlardýr. Þimdiden incelenmiþ bulunan 16 fasýl açýsýndan, Kýbrýs, müktesebatýn benimsenmesinde büyük sorunlarla karþýlaþmamalýdýr. Genel olarak Kýbrýs Ýdaresi, müktesebatýn doðru uygulanmasýný saðlamaya hazýr görünmektedir. ”88

AB bu raporla, Rum Kesimi’ne açýkça ayrýcalýk yaptýðýný göstermiþ, “büyük sorunlarla karþýlaþmamalý” dedikten sonra, uyum için, idarecilerin “niyetini” yeterli görmüþtür. Kýbrýs Rum Kesimi’ndeki kara para, kaçakçýlýk vs. konularý ise üstü kapalý geçiþtirilmiþtir. Ancak ayný AB, 1998 yýlýnda “endiþeli” bulduðu deniz taþýmacýlýðý konusunda 2001 yýlý Ýlerleme Raporu’nda Türkiye’den, “Kýbrýs’ýn ticaretinde kullanýlan gemiler ile Kýbrýs bandýralý gemiler üzerindeki kýsýtlamalarý kaldýrmasý” talebinde bulunmuþtur. Kýbrýs örneðinde görüldüðü gibi, “yüksek deðerler üzerine inþa edildiði” belirtilen AB, istediði zaman uluslararasý antlaþmalar ve hukuku bir yana býrakabilmekte, Türkiye’ye “olmazsa olmaz” diye dayattýðý kriterlere uyumu, Rum Kesimi için “niyete” býrakabilmektedir. Bu durumda, “AB ile yapýlan veya yapýlacak olan anlaþmalarýn garantisi nedir?” diye sormamýz gerekmektedir. GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ TBMM’DE GÖRÜÞÜLMELÝ Türkiye’nin ortaklýk için baþvurduðu 1963 yýlýnýn AET’si, bugün bir ticari ve ekonomik ortaklýk olmaktan çýkmýþ, hem siyasi, hem de ekonomik bir konfederasyona dönüþmüþtür. Daha önce de belirtildiði gibi Maastricht Antlaþmasý ile önce AT, daha sonra AB olarak yeni yapýlanmaya gidilmiþ, Roma Antlaþmasý’nda çok önemli ve kapsamlý deðiþiklikler yapýlmýþtýr. Tüm üye ülkeler de bu yeni yapýlanmayý, parlamentolarýna götürerek, yeniden karar çýkartmýþlardýr. Türkiye-AB iliþkisinde, bu anlaþmalardan sadece Ankara Anlaþmasý ile Katma Protokol TBMM’nin onayýna sunulmuþ, GB Anlaþmasý ile ilgili olarak ise TBMM’ye bilgi verilmekle yetinilmiþtir. Halbuki kanunlarýmýzda deðiþiklik öngördüðü için GB anlaþmasýnýn, Anayasa’nýn 90. Maddesi uyarýnca TBMM’den onay almasý gerekiyordu. TBMM’nin görüþmesine gerek duyulmayan GB kararý, Avrupa Parlamentosu’nda 13 Aralýk 1995 tarihinde ele alýnmýþ, 343 lehte, 149 aleyhte ve 36 çekimser oyla kabul edilmiþtir. Gümrük Birliði kararýna muvafakat gösterdiðini beyan eden AP’nin, bu anlaþmayý onaylama gerekçeleri ve buna iliþkin tartýþmalar hatýrlanacaðý gibi kitabýn baþlangýç bölümlerinde detaylý olarak aktarýlmýþtýr. Önceki bölümlerde ana hatlarý ile belirtilmeye çalýþan tespitler ýþýðýnda, Gümrük Birliði Anlaþmasý’nýn yeniden gözden geçirilmesi ve TBMM’de görüþülmesi artýk zorunlu hale gelmiþtir. Bunun ekonomik olduðu kadar hukuki gerekçeleri de vardýr. I- GB ÝLE TBMM’NÝN YETKÝSÝ AB’YE DEVREDÝLDÝ Türkiye, Gümrük Birliði’ne girmekle, gümrük vergisi alma ya da yeni bir tarife koyma hakkýný AB organlarýna devretmiþtir. AB, bizim dýþýmýzda Ortak Gümrük Tarifesi belirlemekte, Türkiye de, belirlenmiþ bu tarifeden gümrük vergisi almaktadýr. Dolayýsýyla TBMM’nin vergi çýkarma, tahsil etme hakký ortak gümrük birliði çerçevesinde bizim dýþýmýzda ve ortak olmadýðýmýz bir makama devredilmiþtir. Bunun Anayasal bir suç olduðu iddia edilmektedir. Ayrýca Gümrük Birliði Anlaþmasý ile çýkaracaðýmýz kanunlar da AB tarafýndan belirlenmiþ, AB Adalet Divaný, TBMM’nin üzerinde 88

Karma Belge: Aday ülkelerin katýlým yönünde kaydettiði ilerlemeye iliþkin raporlar (1998), http://www.belgenet.com/arsiv/ab/kb98_03.html

72

kabul edilmiþtir. Böylece Türkiye, ticari politikalarýnýn yaný sýra adeta siyasal yetkilerini de, tam üye olmadan AB’ye devretmiþtir. Bugün, gerek üçüncü ülkelerle anlaþma, gerek mali yardýmlarýn yapýlmamasý ve gerekse de anti-damping uygulamalarýna karþý ülkemizin müracaat edeceði bir üst mercii bulunmamaktadýr. AB Komisyonu’nun veya AB Bakanlar Konseyi’nin kararý nihaidir. Bakanlar Konseyi, hem yürütme ve hem de yasama organý konumundadýr. Yani ülkemiz tam üye olmadýðý halde yargýç ve savcýnýn ayný olduðu bir mekanizma karþýsýnda hak arama durumundadýr. KKTC’ye ticari ambargo kararýnda ya da anti-damping uygulamalarýnda bu durum net olarak görülmüþtür. II- ECEVÝT, “GB’YÝ SEVR GÝBÝ” YIRTACAKTI... Baþbakan Bülent Ecevit, Mart 1995’te DSP Genel Baþkaný sýfatýyla, GB Anlaþmasý metninin gizli tutulmasýndan yakýnmýþ, Aralýk 1995’te de Gümrük Birliði Anlaþmasý’ný, Sevr Anlaþmasý gibi yýrtacaklarýný açýklamýþtý. Bu ifadeler basýna, “Ecevit, Erbakan gibi” baþlýðý ile yansýmýþtý.89 Ecevit, 1997’de Ýstanbul-Kadýköy’de yaptýðý bir konuþmada belgenin tek yanlý olduðunu, iktidara geldiklerinde mutlaka deðiþtireceklerini tekrarlamýþtýr. Baþbakan Ecevit, Eylül 1998’de ise Baþbakan Yardýmcýsý sýfatýyla, Türkiye-AB iliþkisinin götürülmek istendiði noktayý çok isabetli bir biçimde özetlemiþtir. “Bir yandan bizi AB kapýsýnýn dýþýnda tutarken, bir yandan da siyaset empoze etmeye, dayatmaya kalkýþtýlar. Güneydoðu’daki sorunu þöyle halledeceksin, Kýbrýs’ta böyle yapacaksýn, Ege’de þöyle yapacaksýn...Hiçbirini dinlemedik ve dinlemeyeceðiz. Bu kriz döneminde Türkiye’nin AB dýþýnda býrakýlsa da dimdik ayakta kalabileceðini kanýtladýk. Hükümet olarak önümüzdeki ilk hedeflerden biri alelacele imzalanmýþ olan Gümrük Birliði Anlaþmasý’ný masaya oturtmak ve Gümrük Birliði yoluyla Türkiye’ye yapýlan adaletsizlikleri ortadan kaldýrmaktýr.”90

Eylül 1998’te Baþbakan Vekili Ecevit’in talimatý ile Gümrük Birliði konusunda çalýþmalar baþlatan Devlet Bakaný Þükrü Sina Gürel de, bir demecinde, AB’den alacak listemizin dökümünü yaptýktan sonra, “Türkiye’ye ödenmesi gereken paralar, mali iþbirliðinin bir parçasý. Zaten AB’nin kendi politika

bildirgesinde de (Mali iþbirliði iliþkilerin önemli bir parçasýdýr) deniyor. Borcunu ödemeyen bir tarafla insan nasýl ileriye dönük planlar, iþbirliði yapar?” þeklinde çok haklý bir soru yöneltmiþ ve “En önemli sorun ödenmeyen paralar. Bir baþkasý da Türkiye’yi ilgilendiren konularda karar sürecine katýlmamak. Bu mekanizmanýn mutlaka deðiþmesi gerekmektedir.” demiþtir. Devlet Bakaný Gürel, “Bu iþ iyi gitmiyor. Türkiye Gümrük Birliði’nin faturasýný kendi ekonomik dinamizmiyle taþýyor. Ama artýk bu iþin olmasý gerektiði gibi yürümesi gerekiyor. Ýþi hemen Gümrük Birliði’nden çekiliyoruz noktasýna getirmek istemiyoruz. Yani þu tarihte þunlarý yapmazsanýz, biz de þunlardan vazgeçeriz deme noktasýna gelmek istemiyoruz. O noktaya gelebilir miyiz? Umarým gelmeyiz. Bu noktaya ne zaman geleceðimizi söylemek zor ama 1-2 yýl gibi sürelere bile tahammülümüz yok.”sözleriyle tabloyu net olarak ortaya koymuþtur.91 Bakan Gürel’in bu

sözlerinden sonra “1-2 yýl” deðil, tam 3 yýl geçmiþtir ve ekonomimizin geldiði nokta ortadadýr. Öte yandan 1995 yýlý sonunda o dönem AB Yeþiller Grubu baþkan olan Claduia Roth, “AB içinde hiç kimse Gümrük Birliðini tam üyelik için bir araç olarak görmedi. Kimse Gümrük Birliði’ni böyle gördüðümüzü söylemedi. Siz öyle algýladýnýz ya da Türk kamuoyuna böyle pazarlandý.”demiþtir.92

Yine Fransa’nýn Ankara Eski Büyükelçisi Eric Routeau, o dönemde, þu deðerlendirmeyi yapmýþtýr: “Türkiye büyük tavizler verdiði çok haksýz bir anlaþmaya imza attý. Tansu Çiller oy kaybeden partisine çeyiz getirmek kaygýsýyla pazarlýk etmeye cesaret edemedi. Bu anlaþma yeniden düzenlenmezse Türkiye’nin ekonomisi açýsýndan bir felaket olur. Avrupa pazar istiyordu, istediðini fazlasýyla elde etti.”93 89

Yeni Yüzyýl Gazetesi , 21 Aralýk 1995 Sabah Gazetesi, 21 Eylül 1998 91 Sabah Gazetesi, 27 Eylül 1998 92 Prof. Dr. Rýdvan Karluk, Gümrük Birliði Dönemecinde Türkiye,Gümrük Birliði Ne Getirdi Ne Götürdü, s.179 90

73

BÖLÜM VI ANKARA ANLAÞMASI GEÇERLÝ MÝ? Türkiye ile AB iliþkisi, Gümrük Birliði baþta olmak üzere o kadar karmaþýk hale gelmiþtir ki, bugün Ankara Anlaþmasý’nýn yürürlükte olup, olmadýðýnýn sorgulanmasý gerekmektedir. Gerçekten, Ankara Anlaþmasý’nýn hukuki durumu ile ortak olduðumuz iddia edilen Gümrük Birliði’nin mahiyeti nedir, anlaþmalar yürürlükte deðil ise fiili durum neye dayanmaktadýr ve bizim durumuzda baþka ülke var mýdýr? NEDEN TÜRKÝYE, NEDEN GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ? Gümrük Birliði’nin sadece AB üyesi ülkeler arasýnda bir düzenleme olduðunu, aday ülkelerin ancak uzun bir hazýrlýk döneminden sonra AB üyeliði ile eþ zamanlý veya AB’ye üye olduktan sonra Gümrük Birliði kapsamýna alýndýðýný belirtmiþtik. Kitabýn tüm bölümlerinde anlatýlanlarýn ýþýðýnda, AB’nin Türkiye’yi neden üye veya aday ülkelerden farklý bir þekilde Gümrük Birliði’ne aldýðýnýn sorulmasý gerekmektedir. Örneklerden de görüldüðü gibi bu özel durumu bir “iltimas” olarak deðerlendirecek konumda deðiliz. O halde gerçek nedir? Türkiye gerçekten AB adayý olarak deðerlendirilseydi, en azýndan Gümrük Birliði konusunda diðer aday ülkelerle ayný muameleyi görmesi gerekirdi. Demek ki, gerçek aday ülke deðildir. Üçüncü ülke olarak görülseydi, Gümrük Birliði dýþýnda AB’nin üçüncü ülkelerle imzaladýðý 7 ayrý ticari sözleþme bulunmaktadýr. AB ile ticari ortaklýðýn bunlardan birisi ile düzenlenmesi gerekirdi. Demek ki üçüncü ülke de deðildir. Kýsacasý Türkiye’nin AB nezdindeki konumu hiçbir ülkeye benzememektedir. Gerçek olan tek þey, adýna Gümrük Birliði denilse de aslýnda Türkiye’nin hep kaybettiði, tek yanlý, yeni ve özel bir mekanizmanýn tesis edildiðidir. AB Komisyonu’nun Gümrük Birliði’nin ne olduðunu anlattýðý 17 sayfalýk, “The Customs Policy of the European Union- AB’nin Gümrük Birliði Politikasý” baþlýklý rapor da, konumumuz hakkýnda ciddi ipuçlarý vermektedir. Birincisi bu raporda, Türkiye’nin adý bir kez geçmektedir o da Gümrük Birliði kapsamýnda olan ülkeler arasýnda sayýlmasýndan ibarettir. Buna karþýlýk gerçek aday ülkelerin Gümrük Birliði hazýrlýklarý, Phare,Ispa ve Ispard projelerinden bahsedilerek, AB adaylýðýna ve Gümrük Birliðine nasýl hazýrlandýklarý uzun uzun anlatýlmýþtýr. Bu hazýrlýklar ve dolayýsýyla aday ülkeler arasýnda Türkiye yoktur. Üstelik bu ülkeler “yeni üye ülkeler” baþlýðý altýnda ele alýnmýþtýr. Gümrük Birliði’nin henüz baþladýðýnýn ve dinamik bir süreç izlediðinin belirtildiði raporun sonuç bölümünde þöyle denilmiþtir: “Gümrük birliði; vergilerinizi toplama, endüstrinizi koruma, istihdamýnýz, saðlýðýnýz ve çevreniz ile ilgili isteklerinizi üstlenmede hayati önemi olan bir roldür. Gümrük Birliði, sadece ulusal çýkarlarýn korunmasý deðil, bu arada 380 milyon Avrupa vatandaþýnýn her birinin çýkarýnýn korunmasýdýr.”94

Türkiye, bu tablonun neresindedir? Yine ayný rapordan öðreniyoruz ki, AB’nin üye ülkeler ve Türkiye dýþýnda Gümrük Birliðini anlaþmasýný imzaladýðý iki ülke daha bulunmaktadýr: San Marino ve Andora... Bunlar da nereden çýktý demeden önce bu iki ülkeyi tanýtmak istiyoruz. San Marino, Kuzey Ýtalya'da 25 bin nüfuslu, halký Ýtalyan ve Katolik olan bir cumhuriyettir. Andora Cumhuriyeti ise, Fransa ile Ýspanya sýnýrýnda, Prenelerde, 35 bin nüfuslu bir devlettir. Katalan etnik kökenine baðlý, Katalanca konuþan, Katolik bir halký vardýr. San Marino hep baðýmsýz kalmýþken, 93

Milliyet,Entelektüel Bakýþ, 1.07.1996, aktaran Prof. Dr. Rýdvan Karluk,a.g.e. “The Customs Policy of the European Union”, http://europa.eu.int/comm/dg10/publications/brochures/move/douane/customs/txt_en.html 94

74

Andora, geçmiþte Fransa Cumhurbaþkaný ile Urgel Psikopasýna (Ýspanya’da) baðlý bir derebeyliktir. Her iki devletin tek geçim kaynaðý turizmdir. San Marinolular yüksek öðrenimi Ýtalya'da, Andoralýlar Fransa’da görmektedirler. Bu ülkelerin, Ýtalya ve Fransa ile özel iliþkilerinden dolayý ve onlara destek amacýyla Gümrük Birliði’ne alýndýklarý anlaþýlmaktadýr. Zaten AB’nin tüm anlaþmalarý, üye ülkelerin sömürgelerinde de geçerli kýlýnmýþtýr. Ýþte baþýndan beri aradýðýmýz “Türkiye’nin yeri” sorusunun cevabý; Toplam 60 bin nüfuslu San Marino ve Andora’nýn yaný... Ancak buradaki önemli fark 65 milyonluk Türkiye pazarýnýn “destek” amacýyla Gümrük Birliði’ne alýnmadýðý gerçeðinin ortada duruyor olmasýdýr. GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ ÜYELÝÐÝMÝZ DE MÝ “SANAL”? Ýlk sayfadan itibaren AB’ye üye olmadan Gümrük Birliði’ne alýnan tek ülkenin Türkiye olduðunu söyleye geldik. Bu, bizim deðil, tüm resmi, gayrý resmi belgelerdeki görüþtür. Çok sayýda belge taradýk, karþýlaþtýrmalar yaptýk, birtakým ölçülerden, engellerden ve hedeflerden bahsettik. Ve þu sonuca vardýk; Türkiye Gümrük Birliði’ne üye deðildir, sadece bu mekanizmanýn tek bir unsuru ile AB’ye baðlanmýþtýr ancak bu durum “Türkiye Gümrük Birliði’ne dahil edilmiþtir” þeklinde sunulmuþtur. Kýsacasý, AB adaylýðýmýz gibi, Gümrük Birliði üyeliðimiz de “sanal”dýr. En önemlisi de bu yarýmyamalak Gümrük Birliði ortaklýðý AB tarafýndan “Türkiye’yi bekletme odasý” olarak kullanýlmaktadýr. Baþlangýçtan bu yana anlattýklarýmýzý ve uygulamalarý birlikte deðerlendirdiðimizde önümüze çýkan gerçek tablo budur. Özetleyecek olursak; Türkiye, 31 Temmuz 1959’da AET’ye katýlmak için müracaatta bulunmuþ ve 12 Eylül 1963’te Ankara Anlaþmasý imzalanmýþtýr. Bu anlaþmada öngörülen nihai hedef AET’ye üye olmaktýr. Bu katýlým paketinin içinde ortak gümrük vergileri, mallarýn, hizmetlerin, sermayenin ve iþgücünün serbest dolaþýmýnýn yanýsýra tarým, ulaþtýrma, rekabet, mevzuat uyumu gibi birçok husus yer almýþtýr. Anlaþmaya göre, bu yükümlülüklerin üstlenilebileceðinin görülmesi halinde Türkiye’nin topluluða katýlýmý incelenecektir. O günden bugüne Avrupa Ekonomik Topluluðu(AET), önce Avrupa Topluluðu(AT), bugün itibariyle de Avrupa Birliði’ne(AB) dönüþmüþtür. Ankara Anlaþmasý’nýn yürürlüðe girmesinden sonra ilk etap çalýþmalarýnda aðýrlýk Gümrük Birliði’ne verilmiþ, hazýrlýk, geçiþ ve son dönem þeklinde bir takvim belirlenmiþtir. Hazýrlýk dönemi 1970 yýlýnda sona ermiþ ve bu tarihte imzalanan katma protokol ile geçiþ dönemi baþlamýþtýr. Protokol kapsamýnda, Ankara Anlaþmasý’nda bulunan Gümrük Birliði ile ilgili yukarýda belirtilen hususlarýn tümüne detaylý bir þekilde yer verilmiþtir. Kýsacasý Gümrük Birliði’ne geçiþ Türkiye’ye uygulandýðý gibi sadece ortak gümrük vergileri ve sanayi mallarýndan ibaret deðildir. Tam bir Gümrük Birliði için anlaþmalarda da öngörüldüðü gibi, mallarýn yanýsýra kiþilerin ve hizmetlerin serbest dolaþýmý ile ortak tarým politikasýnýn da uygulamaya konulmasý gerekmektedir. Ancak geride kalan bölümlerde detaylý bir þekilde anlatýldýðý gibi bunlar çeþitli gerekçelerle engellenmiþtir. Bununla yetinilmemiþ, Gümrük Birliði ortaklýðýnýn gereði olarak anlaþmalarla taahhüd edilen hibe veya kredi þeklindeki mali yardýmlar ile teknik destekler de verilmemiþtir. 1970’li yýllardan itibaren, misillemelere açýk tercihli tarým ürünleri listesini saymazsak, Gümrük Birliði sadece sanayi mallarýnýn ticareti þeklinde uygulanmýþ ve bu haliyle 1995 yýlýnda son aþamaya gelinmiþtir. Büyük bir coþkuyla karþýlanan bu karar 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle yürürlüðe girmiþ ve Türkiye’nin, AB’nin Gümrük Birliði ortaðý olduðu ilan edilmiþtir. Oysa ayný yýllarda, çok önceden AB’ye üye olan bazý ülkeler, yüklü miktarda yardýmlar da alarak gümrük birliðini tamamlamaya çalýþýyorlardý. Açýkçasý Gümrük Birliði ehliyeti olmayan ülkeler AB’ye üye olarak kabul edilirken, Gümrük Birliði’ni gerçekleþtiren Türkiye nedense üyeliðe layýk görülmemiþti. Bunun böyle olacaðýna da hatýrlanacaðý gibi 1989 yýlýnda karar verilmiþti. Bir yandan baþvurumuzu tam üyeliðe hazýr

75

olmadýðýmýz gerekçesiyle geri çeviren topluluk, öte yandan Türkiye’yi, o dönemde ve 6 yýl öncesinden topluluðun temeli olan Gümrük Birliði’ne uygun görmüþtü. Bu çeliþki de, “üyelik ehliyetimiz üzerinde þüphe yaratmamak” þeklinde açýkça ortaya konmuþtu. Sadece sanayi mallarýna dayanan bu iliþkiye Gümrük Birliði denemeyeceði ortadadýr. Öyleyse Türkiye, neden buna itiraz etmemiþ ya da kurallarýna sýký sýkýya baðlý AB, böyle bir kararý nasýl almýþtýr? Çünkü böylesi bir sonuç iki tarafýn da iþine gelmiþtir. Türkiye açýsýndan dönemin yöneticilerine göre, bu karar Türkiye’nin AB üyeliðinin sigortasý olacaktý. AB ise konuya tümüyle kendi menfaati açýsýndan bakmýþtýr. Bu tarihe kadar olan dönemde Türkiye, AT ile karþýlýklý olarak ortak gümrük vergisi, eþ etkili vergi ve miktar kýsýtlamalarýný kaldýrmýþtý. Ancak AB dýþýndaki ülkelerle ticaretinde serbestti. Ýþte Gümrük Birliði’nin son dönemine gelindiðinin ilan edilmesiyle birlikte Türkiye’ye, üçüncü ülkelere karþý da ortak gümrük tarife uygulamasý mecburiyeti konmuþtur. Burada üçüncü ülkelerle anlaþmayý yapan ya da yapacak olan iradenin içinde yer almak önemlidir. Ancak Türkiye AB üyesi olmadýðý için bu iradede yer alamamýþ, AB ülkelerinin, kendi çýkarlarý doðrultusunda yaptýðý anlaþmalarý kabul etmek zorunda býrakýlmýþ, böylece de dýþ ticaret rejimimiz tümüyle AB’nin kontrolüne geçmiþtir. DÝÐER ADAYLAR GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ’NDE MÝ? AB’nin halen 13 aday ülkesi vardýr. Bunlardan 12’si ile müzakerelere baþlanmýþtýr. Müzakere dýþý olan ülke, bugünün AB’si ile 1959 yýlýnda iliþki kuran Türkiye’dir. Aday ülkelerden Malta ve Kýbrýs Rum kesimi bir yana eski Doðu Bloku’na mensup 10 Merkezi ve Doðu Avrupa ülkesinin, AB ile iliþkisini özellikle Gümrük Birliði çerçevesinde deðerlendirdiðimizde farklýlýk daha net bir biçimde ortaya çýkmaktadýr. AB, 1990’dan itibaren Merkezi ve Doðu Avrupa ülkeleri ile Avrupa Anlaþmalarý adý verilen bir anlaþma imzalamýþtýr. Üstelik bu anlaþmalar bir çok ülke ile üyelik baþvurularýndan önce yapýlmýþtýr. Avrupa Anlaþmasý, Türkiye ile yapýlan Ankara Anlaþmasý mahiyetindedir. Tek fark, bu yýllarda bizim baþvuru dönemimizdeki AET’nin önce AT, sonra AB’ye dönüþmesi ile siyasi, sosyal ve güvenlik gibi yeni ortak hedeflere de yer vermesidir. Avrupa Anlaþmalarýnda, bizim durumuzun tersine sözkonusu ülkelerin AB üyeliðine topyekün hazýrlanmasý hedeflenmektedir. Tarým ve sanayinin geliþtirilmesi, altyapý, demokratik ve anayasal kurumlarýn oluþturulmasý, gümrük birliði kapsamýnda sanayi ve tarým mallarý ticareti, hizmetlerin, sermayenin ve iþçilerin serbest dolaþýmý ve siyasal diyalog gibi adeta bu ülkeleri yeniden kurmaya yönelik hedefler ve programlar tespit edilmiþtir. Öyle ki, AB, Merkezi ve Doðu Avrupa ülkelerinden “ortak aday”, hatta bazý belgelerde “yeni üye” diye bahsetmektedir. Bu ülkeler için mali ve teknik yardým da öngörülmüþ ve taahhütler hiç aksatýlmamýþtýr. Merkezi ve Doðu Avrupa ülkeleri için dünyanýn en büyük projeleri haline gelen üç büyük program hazýrlanmýþtýr. Geliþmekte olan ülkelere yardým adý altýndaki bu programlardan AB adayý olmayan ülkeler (Arnavutluk, Hýrvatistan, Makedonya gibi) ya da kýsa bir süre içinde AB üyeliðine alýnacaðý anlaþýlan Güney Kýbrýs Rum kesimi dahi yararlandýrýlmaktadýr. Türkiye’nin ise Gümrük Birliði kapsamýnda olduðu gerekçesiyle bu projelere katýlmasý uygun görülmemiþtir. Burada AB’nin bir diðer çeliþkisi daha ortaya çýkmýþtýr. Geri kalmýþ olmalarýna raðmen yakýn bir zamanda üyeliðe alýnmasýný kararlaþtýrdýðý ülkeleri sözkonusu projelere dahil etmiþ, buna karþýlýk sadece Gümrük Birliði kapsamýnda tuttuðu, ki herhalde geliþmiþ ülke kategorisinde deðerlendirdiðinden Türkiye’yi yararlandýrmamýþtýr. Artýk bizzat AB’nin bazý yetkililerince dahi eleþtirilen bu tutum üzerine 2002 yýlýnda Türk iþadamlarýnýn mali yapýlanmaya iliþkin Phare programlarýnýn ihalelerine katýlmasýna izin (!) verilmiþtir.

76

AB’nin diðer aday ülkeler için hazýrladýðý ve desteklediði programlardan, mali yapýlanma (Phare) için yýllýk 1.5 milyar, siyasi ve sosyal yapýlanma (Ispa) için yýllýk 1 milyar ile tarým ve kýrsal kalkýnma (Sapard) için de yýllýk 500 milyon Euro kaynak ayrýlmýþtýr. Bu programlarýn AB tarafýndan sadece mali deðil, teknik yönden de desteklenmesi kararlaþtýrýlmýþtýr. Ayrýca sözkonusu ülkelerin halký ve ekonomilerinin bu büyük deðiþikliklerden olumsuz yönde etkilenmemesi için azami dikkat gösterilmesi benimsenmiþtir. Özetle, AB üyeliðine hazýrlanan bu ülkeler Gümrük Birliði’ne üyelikle birlikte veya üye olduktan sonra dahil olacaklardýr. Türkiye’nin Gümrük Birliði iliþkisinin sadece sanayi mallarý ile sýnýrlý kaldýðýný, oysa protokollerin tarým ürünlerini de kapsadýðýný belirtmiþtik. Tarým ürünlerinde gümrük birliðini tercihli listelerle yürüten AB, öte yandan Türkiye’nin Ortak Tarým Politikasý’na uyum saðlamasýný istemiþtir. Herhangi bir mali veya teknik yardým saðlanmaksýzýn çok kýsa zamanda mevzuat ve uygulama deðiþiklikleri talep edilmiþ, Türk tarýmýnýn bugün yaþadýðý sýkýntýlara yol açýlmýþtýr. Kýsacasý diðer ülkelere gösterilen özen ve dikkat dahi Türkiye’den esirgenmiþtir. Türkiye’nin 43 yýllýk, diðer aday ülkelerin ise 10-12 yýllýk süreçte geldiði bu noktadan ve bu tespitlerden sonra halen en azýndan, “Gümrük Birliði’nde AB ile ortaðýz” veya “AB Türkiye’yi gerçek anlamda üyeliðe hazýrlýyor” demek mümkün müdür? Benzer bir soruyu yazarlarýmýzdan, emekli büyükelçi Þükrü Elekdað, Helsinki Zirvesi öncesi sormuþtur. (Ek-2) Kaldý ki, AB Komisyonu’nun politikalarýnýn anlatýldýðý raporlarda, “Gümrük Birliði” ile ilgili bölümde, Birlik üyesi ülkelerin yanýsýra aday ülkeler ile diðer ülke ve örgütlerin listesi verilmiþtir. Aþaðýdaki tabloda da görüleceði gibi Türkiye halen Gümrük Birliði’nde “aday ülke” statüsündedir.

Links to Customs websites

Member States Candidate Countries International Organisations Other European States/ Territories Other Countries Other Sites

77

Member States (Üye Ülkeler) Candidate Countries (Aday Ülkeler)

Austria Belgium (fr, nl) Denmark Finland France Germany Greece Italy Ireland Luxembourg Netherlands Portugal Spain Sweden United Kingdom Bulgaria Cyprus Czech Republic Estonia Hungary Latvia Lithuania Malta Poland Romania Slovakia Slovenia Turkey

Other European States/ Territories (Diðer Avrupa Ülkeleri/Bölgeleri) Other Countries (Diðer Ülkeler) Albania Andorra Bosnia-Herzegovina Croatia Gibraltar Iceland Isle of Man Jersey FYR of Macedonia Norway Russian Federation Switzerland Ukraine Yugoslavia

78

Argentina Australia Brazil Brunei Canada Chile China Columbia Costa Rica Cuba Dominican Republic El Salvador Faeroe Islands Fiji Guatemala Hong Kong India Indonesia Iran Israel Jamaica Japan Jordan Korea (South) Lebanon Madagascar Malaysia Mauritius Mexico Morocco New Zealand Nicaragua Nigeria Panama Pakistan Philippines Singapore South Africa Taiwan Thailand United States United Arab Emirates (Dubai) United Arab Emirates (Sharjah) Uruguay Venezuela

International Organisations (Uluslararasý Organizasyonlar)

OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) IFCBA (The International Federation of Customs Brokers Associations)

WCO (World Customs Organisation)

Other sites ASYCUDA

(Automated System for Customs Data) Governments on the WWW

79

GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ, ANKARA ANLAÞMASI’NIN SONU MU? AB ile yapýlan anlaþmalarýn garantisi veya hukuki temeli var mýdýr? Buraya kadar verilen örnekler böyle bir soruyu sormamýzý yeterince haklý ve gerekli kýlmaktadýr. Ancak AB’nin sürpriz yaklaþýmlarý bunlarla sýnýrlý kalmayacak gibi görünmektedir. Çünkü, AB’nin hizmet içi raporlarýnda, Türkiye ile imzaladýðý temel anlaþmalarýn da artýk tartýþmaya açýldýðý ortaya çýkmýþtýr.95 Türkiye, AB ya da o günkü adýyla AET’ye tam üyelik için baþvurmuþ ve bu amaçla Ankara Anlaþmasý imzalanmýþtýr. AET’nin, AB’ye dönüþmesi ile yapýnýn çok deðiþtiðini anlatmýþtýk. Bu durumda Ankara Anlaþmasý geçerli midir? Türkiye’ye göre, “Evet”, AB’ye göre “Hayýr”... Diðer bölümlerde sýkça atýfta bulunduðumuz Avrupa Parlamentosu için hazýrlanan 1998-1999 yýllarýnda Türkiye-AB iliþkisini özetleyen 10 Þubat 2000 tarihli raporun belki de en önemli ve en tartýþmalý bölümü Ankara Anlaþmasý’nýn geçerliliði ile ilgili bölümdür. Þimdilik resmi bir niteliði bulunmamakla beraber bu rapor, AP arþivlerinde beklemektedir. Günü geldiðinde deðerlendirileceðine muhakkak gözüyle bakmamýz gerekmektedir. Özellikle de, eðer üyelik müzakereleri için takvim almayý baþarýrsak, müzakere sonuçlarý Avrupa Parlamentosu’nun onayýna sunulacaðýndan, söz konusu rapor daha da önem kazanacaktýr. Raporun bu ilginç bölümünde özetle þu iddiada bulunulmuþtur: “Tanýtým not ve dokümanlarýnda AB-Türkiye iliþkisinin Ankara Anlaþmasý’ný temel aldýðý belirtilmektedir ki, bu tam üyelik için planlanan amaçlarý (Madde 28) kapsamaktadýr. Bu durum, Gümrük Birliði’nin 31 Aralýk 1995’te tamamlanmasý ile birlikteliðin ulaþtýðý son aþamadýr. Dokümanlar, Türkiye’nin baþvuru stratejisinde diðer adaylardan ayrý tutulduðunu (Lüksemburg Zirvesi) tekrarlamaktadýr. Ve bazý olumlu geliþmelere raðmen Cardiff Zirvesi bu ayýrýmý düzeltmemiþtir. Türk otoritelerine göre ise Ankara Anlaþmasý devam etmektedir.”

Raporda sözkonusu edilen Ankara Anlaþmasý’nýn 28. Maddesi hatýrlanacaðý gibi, Türkiye’nin Topluluða tam üye sýfatýyla katýlabilmesi yolunu açýk tutmuþtur ancak, yürürlük süresine iliþkin bir hüküm yer almamýþtýr. Ýlgili maddede, “Anlaþmanýn iþleyiþi Topluluðu kuran Antlaþmadan doðan yükümlülüklerin tümünün Türkiye tarafýndan üstlenilebileceðini gösterdiðinde akit taraflar, Türkiye’nin topluluða katýlma imkanýný inceleyeceklerdir” denilmiþtir. Evet, bu maddede herhangi bir süre ve

kesinlik yoktur ama anlaþmanýn amacý sadece Gümrük Birliði deðil, tam üyeliktir. Oysa AP raporunda Ankara Anlaþmasý Gümrük Birliði ile sýnýrlý gösterilmek istenmiþtir. Bu arada bir parantez açýp, anlaþmada geçen “akit taraflar” kavramýna da deðinmek istiyoruz. Türkiye-AB arasýnda 12 Eylül 1963’te imzalanan Ankara Anlaþmasý’nýn eki olan ikinci mali protokol ile bir bildiri kabul edilmiþ ve bu kavramdan ne anlaþýldýðý þöyle açýklanmýþtýr: “Akit Taraflar, Ortaklýk Anlaþmasý'nýn, metinde geçen (Akit Taraflar) deyimine, bir yandan Türkiye Cumhuriyeti, öte yandan, Topluluk ile Üye Devletler veya sadece, ya Üye Devletler ya da Topluluk anlamý verilmek suretiyle, yorumlanmasý hususunda anlaþmýþlardýr. Bu deyime her defasýnda verilecek anlam, Anlaþmanýn bunlarý karþýlayan hükümlerinden çýkarýlacaktýr. Bazý hallerde (Akit Taraflar) deyimi, Topluluðu kuran Antlaþma'nýn geçiþ dönemi süresince Üye Devletler, bu dönemin bitiminden sonra Topluluk anlamýna gelebilecektir.”

Bu maddeye göre, AB’deki muhatabýmýz konuya göre deðiþmektedir. O zaman, bugünkü tablo itibariyle muhatabýmýz kimdir, “AB mi, tek tek üye ülkeler mi?” diye sormak gerekmektedir. Kýsacasý içinden çýkýlmaz ve deðiþken bir mekanizma ile karþý karþýya olduðumuz ortadadýr.

95

‘Turkey and Relations With The European Union’, Briefing No 7, European Parlament, Secretariat Working Party, Task-Force “Enlargement”, Luxembourg, 10 Þubat 2000, http://www.europarl.eu.int/enlargement/briefings/pdf/7a1_en.pdf

80

Konunun taraflarý ile ilgili parantezi kapatýp, Ankara Anlaþmasý’nýn Gümrük Birliði’ni mi, tam üyeliði mi hedeflediði tartýþmalarýna devam edersek, Ankara Anlaþmasý’nýn dayanaðý, AET’yi kuran Roma Antlaþmasý’dýr. Roma Antlaþmasý’nýn 237’inci Maddesi þöyledir: “Her Avrupa Devleti, Topluluða üye olmak için baþvuruda bulunabilir. Üye olmak isteyen devlet, baþvurusunu Konsey’e gönderir. Konsey, Komisyon’un görüþünü ve üye tam sayýsýnýn mutlak çoðunluðuyla karar alacak olan Avrupa Parlamentosu’nun onayýný aldýktan sonra oybirliðiyle karar verir. Kabul þartlarý ve kabulün iþbu antlaþmada yapýlmasýný gerektirdiði uyarlamalar üye devletlerle, baþvuran devlet arasýnda yapýlacak bir anlaþma ile belirlenir. Bu anlaþma, kendi Anayasal kurallarýna göre onaylanmak üzere bütün akit devletlere sunulur.”

Türkiye de Roma Antlaþmasý’na göre, AET’ye üyelik için baþvurmuþ, bunun sonucunda Ankara Anlaþmasý imzalanmýþtýr. Ankara Anlaþmasý’nýn tam üyelik dahil hangi alanlarý kapsadýðýný, kitabýn baþlangýç bölümlerinde detaylý olarak anlatmýþtýk. Roma Antlaþmasý’nýn 239’uncu maddesine dayanýlarak, Ankara Anlaþmasý’na konulan 30.maddede, “Akit taraflarca Anlaþmaya eklenmesi uygun bulunan protokoller, Anlaþmanýn ayrýlmaz parçalarýdýr.” denilmiþtir. Buradan hareketle 22 Temmuz 1971 tarihinde imzalanan Türkiye-AET Ortaklýðýnýn Geçiþ Dönemi Katma Protokolü’ne göz attýðýmýzda, “protokolün niteliði” baþlýðý altýnda þu deðerlendirmenin yapýldýðý görülecektir : “Katma Protokol’ün ekonomik, sosyal ve siyasi niteliði Ankara Anlaþmasý ile paralellik göstermekte ve protokol, Ankara Anlaþmasý’nýn ekini oluþturmaktadýr. Ankara Anlaþmasý’nýn 4’üncü, Geçici Protokol’ün 1’inci maddesine dayanýlarak hazýrlanan Katma Protokol (Uygulama Anlaþmasý)dýr. Zira, Ankara Anlaþmasý’nýn belirlediði genel çerçeve, katma Protokol ile doldurulmuþ ve uygulamaya geçilmiþtir. Katma Protokol, doktrinde (Geçici Anlaþma- Ýnterim agreement) olarak ifade edilmektedir. Bu çerçeve ile sözkonusu protokolün tam üyelik öncesi dönemi düzenleyen bir anlaþma olduðu kabul edilmektedir.”

Türkiye ile AET veya AB arasýndaki iliþkiyi düzenleyen bu hukuki temellere raðmen AP raporunda, Ankara Anlaþmasý’nýn Gümrük Birliði ile sýnýrlý tutulmak istenmesi gerçekten dikkat çekicidir ve AB’nin Türkiye ile ilgili düþünceleri açýsýndan önemli bir ipucu niteliðindedir. Türkiye’ye tam üyelik yolunun açýlmamasý için yeni formüllerin arandýðý ortadadýr. AB’nin ileri bir tarihte AET’nin yapýsýnda çok önemli deðiþiklikler yapýldýðýný, bu yüzden geçmiþteki anlaþmalarýn geçerli olmadýðýný söyleyebileceði de gözönünde tutulmalý ve buna iliþkin tedbirler þimdiden belirlenmelidir. AB tarafý en ufak detayýn bile üzerinde dururken, Türkiye ne yazýk ki bugüne kadar en haklý olduðu konulara dahi ciddiyetle yaklaþmamýþtýr. Ýþte bu yüzden AB ile gerek Gümrük Birliði, gerekse de tam üyelik iliþkilerimizin her boyutuyla yeniden gözden geçirilmesi gerektiðini ýsrarla vurguluyoruz. Gerçekten de, AET ile baþlangýçta kurduðumuz iliþkinin amacýna ve bugün gelinen noktadaki konumumuza baktýðýmýzda, bunun ne kadar zaruri olduðu daha iyi anlaþýlacaktýr. Özellikle de Gümrük Birliði Anlaþmasýný öngören Türkiye-AB Ortaklýk Konseyi kararýnýn TBMM’den onay almadýðýný dikkate alýrsak. Bu bölümü sonuçlandýrmadan önce önemli bir notu daha aktarmak istiyoruz. Kitapla ilgili çalýþmalarýmýz tamamlanmak üzereyken, AB’den sorumlu Baþbakan Yardýmcýsý Mesut Yýlmaz’dan gelen bir bilgi, AB’nin, Ankara Anlaþmasý’ný çok önceden sorgulamaya baþladýðýný göstermesi açýsýndan oldukça dikkat çekicidir. AB ile iliþkilerimiz konusunda 11 Mart 2002’de yönelttiðimiz yazýlý önergeyi, 26 Mart 2002’de (sayý 7/6195) cevaplandýran Yýlmaz iþçilerin serbest dolaþýmýnýn engellenmesi konusunda þunlarý söylemiþtir: “Geçiþ döneminin kurallarýný belirleyen ve 1 Ocak 1973 tarihinde yürürlüðe giren Katma Protokol’de iþçilerin serbest dolaþýmý kapsamlý olarak ele alýnmýþtýr. Bu protokolde, iþçilerin serbest dolaþýmýna iliþkin en önemli madde 36’ncý maddedir. Bu maddede, (Türkiye ile Topluluk üyesi devletler arasýnda iþçilerin serbest dolaþýmý Ortaklýk Anlaþmasý’nýn -Ankara Anlaþmasý- 12’inci maddesinde yer alan ilkelere uygun þekilde Anlaþmanýn yürürlüðe girmesinden sonra 12’inci yýlýn sonu ile 22’inci yýlýn sonu arasýnda kademeli olarak gerçekleþtirilecektir. Ortaklýk konseyi bu konuda gerekli usulleri kararlaþtýracaktýr) denilmektedir. Ancak, konu ile ilgili gerekli usullerin Ortaklýk Konseyi tarafýndan karara baðlanmasý hükmü getirilmiþ olmasýna

81

raðmen 1976-1986 tarihleri arasýnda Ortaklýk Konseyi toplanamamýþtýr. 1986 yýlýnda Topluluk, Ankara Anlaþmasý’ndan bu yana þartlarýn önemli ölçüde deðiþtiðini belirterek, bazý yeni tekliflerde bulunmuþ ancak, bu teklifler tarafýmýzdan kabul görmemiþtir.”

Görüldüðü gibi, 1986 yýlýna kadar olan dönemde dahi anlaþmalarda öngörülen hususlarýn bir bölümünü yerine getirmeyen AB, bu tarihten itibaren ise Ankara Anlaþmasý’ný adeta tanýmadýðýný ima etmiþtir. Sonraki yýllarda da yükümlülüklerinin tamamýný neredeyse yok saymaya baþlamýþtýr. Türkiye’nin o tarihte AB’nin bu tutumunu “kabul etmediðini” bildirmekle yetinmesi sonucu deðiþtirmemiþ, AB, bildiðini yapmaya devam etmiþtir. Oysa anlaþmanýn yeniden gözden geçirilmesi ve belki de yenilenmesi bugün aleyhimize olan tablonun ortaya çýkmasýný önleyebilirdi. AB’nin Ankara Anlaþmasý’ný tanýmadýðýna iliþkin tutumu henüz resmileþtirilmemiþ olsa da uygulamada bu gerçekleþmiþtir. Anlaþmalarda yer alan haklarýmýzýn verilmemesi ve taleplerimizin yýllardýr dikkate alýnmamasý bunun en somut göstergesidir. Onun içindir ki Türkiye’nin, AB, Ankara Anlaþmasý’ný tanýmadýðýný resmen deklare etmeden, þimdiden tedbir almasý gerektiðini savunuyoruz. ANKARA ANLAÞMASININ YERÝNE HELSÝNKÝ BELGESÝ MÝ? AB’nin bugüne kadar ki uygulamalarý da, Ankara Anlaþmasý’nýn fiilen ve tek yanlý olarak sona erdirildiði izlenimini vermektedir. Bu anlaþma imzalandýðýnda Türkiye zaten “aday ülke” statüsündeydi. Ancak bilindiði gibi, 36 yýl sonra 1999’daki Helsinki Zirvesi’nde yeniden “aday ülke” ilan edilmiþ ve bu büyük bir sevinçle karþýlanmýþtýr. Bu durumda, AB’nin, Türkiye ile iliþkilerini Helsinki Zirvesi ile birlikte sýfýrlayýp, yeni bir politika ve yeni bir anlaþma yaptýðýný söylememiz mümkündür. Nitekim adý anlaþma olmasa da Türk Hükümeti, Helsinki Zirvesi Belgesine imza koymuþtur. Belge, siyasi aðýrlýklýdýr ancak Gümrük Birliði baþta olmak üzere içerdiði ekonomik düzenlemeler ile kýsmen Ankara Anlaþmasý’na benzemektedir. Helsinki Belgesi, Türkiye’ye 8 Kasým 2000’de verilen Katýlým Ortaklýðý Belgesi ile detaylandýrýlmýþtýr ki, bu da Ankara Anlaþmasý’nýn eki olan Katma Protokol’ü hatýrlatmaktadýr. Ancak 1970 yýlýnýn Katma Protokol’ünün tersine, 2000’deki Katýlým Ortaklýðý Belgesi tek yanlýdýr ve AB’nin Helsinki Belgesi’ni nasýl yorumladýðýný göstermektedir. Buna karþýlýk Türkiye, AB’ye bir Ulusal Program vererek, Helsinki Belgesi’nden ne anladýðýný ve neleri yapabileceðini bildirmiþtir. Ýþte AB ile iliþkilerimizde büyük tartýþmalarýn yaþanmasýnýn sebebi de bu olmuþtur. Ankara Anlaþmasý ve ekleri karþýlýklý mutabakatla yapýlýrken, yeni düzenlemede karþýlýklý mutabakat yoktur ve AB, kendisine ait Katýlým Ortaklýðý Belgesi’ndeki talepler için dayatmada bulunmuþtur. Bu da Ulusal Programýn AB nezdinde bir deðerinin olmadýðý ve adeta göstermelik hazýrlandýðý gibi bir görüntüye yol açmýþtýr. Böylesi bir tablonun ortaya çýkmasýnýn bir diðer önemli sebebi ise gerçekten yeni bir anlaþma niteliðinde olan gerek Helsinki Belgesi’nin, gerekse de Ulusal Program’ýn TBMM’nin onayýna sunulmamasýdýr. Oysa Ankara Anlaþmasý da, Katma Protokol de TBMM’de onaylanmýþtý. Kaldý ki, ticari ve ekonomik bir birliktelik niteliðindeki 1963’lerin AET’sinin, sonraki düzenlemelerle hem siyasi, hem ekonomik bir konfederasyona dönüþerek AB olduðunu, bu yüzden üye ülkelerin dahi bu yeni yapýlanmayý parlamentolarýna götürerek, yeniden karar çýkarttýklarýný belirtmiþtik. Özellikle AB’nin, ülkemiz ile ilgili siyasi talepleri dikkate alýndýðýnda bu husus daha da önem taþýmaktadýr. Çünkü AB ile resmi anlaþmalarýmýzda “siyasi yapýlanmaya” iliþkin bir hüküm bulunmamaktadýr. Buna raðmen AB ile iliþkimiz neredeyse tümüyle buna odaklanmýþtýr ki, gündeme gelme þekli ve hukukiliði çok ciddi bir tartýþma konusudur. Önemi sebebiyle, baþlýklar halinde özetlemek istiyoruz:

82

-Türkiye-AB iliþkisi baþlangýcýndan, 1989 yýlýna kadar “ekonomik temele” oturtulmuþtur. Nihai amaç, Avrupa Ekonomik Topluluðu’na üyeliktir. Öyle ki, Türkiye’nin 1987 yýlýndaki tam üyelik baþvurusu üzerine hazýrlanan 1989 tarihli AB Komisyonu raporunun 150 sayfasý ekonomiye ayrýlmýþtýr. Siyasi deðerlendirmeler sadece 14 sayfa tutmuþtur. -Siyasi konularýn ilk kez yer aldýðý bu raporda, Türkiye’nin üyeliðine onay verilmezken, Gümrük Birliði’nin 1995 yýlýnda tamamlanmasý kararlaþtýrýlmýþ, bu arada “siyasi diyalogun” geliþtirilmesi teklif edilmiþtir. -1995 yýlýna gelindiðinde, 1989 yýlýnda belirlenen stratejinin gereði olarak Türkiye-AB Karma Komisyonu’nca Gümrük Birliði’nin tamamlanmasý kararlaþtýrýlmýþ, karar metninde,“siyasi diyalogun geliþtirilmesi” teklifi de tekrarlanmýþtýr. Bu kararýn ardýndan Türkiye’nin Gümrük Birliði üyeliði Avrupa Parlamentosu’nda onaylanmýþ ancak ortaya ülkemizi temelden etkileyecek uzun bir siyasi talep listesi çýkarýlmýþtýr. Parlamento, bu taleplerin yerine getirilmesi þartýyla Gümrük Birliði’ne alýnmamýzý kabul etmiþtir. Ýþte “Siyasi diyalog” gibi oldukça masum bir kavram ile baþlayan bu süreç, sonraki yýllarda çok önemli noktalara gelmiþtir. Ve bu kapý sadece teknik bir komisyonun kararý ile açýlmýþtýr. AB, “siyasi diyaloða” iliþkin teklif ve kararlarýnýn hukuki gereklerini yerine getirirken, Türkiye’de yetkili mercilerin onayý alýnmamýþ, dolayýsýyla hukuki süreç tamamlanmamýþtýr. -Görüldüðü gibi AB ile “siyasi birliktelik” diðer ülkelerdekine benzer þekilde anlaþmalarla deðil, Gümrük Birliði sürecini tamamlamakla görevli bir komisyonun kararý ile baþlatýlmýþ, böylece ticari bir ortaklýk üzerinden, tümüyle ülkemizin birlik ve bütünlüðüne yönelik “siyasi taleplerin” yolu döþenmiþtir. -Türkiye-AB iliþkileri bu tarihten sonra kademe kademe ekonomik ortaklýktan, siyasi ortaklýða kaydýrýlmýþ ve nihayet 1999 yýlýnda yeniden aday ilan edildiðimiz Helsinki Zirvesi’nde “siyasi istekler” liste baþý olmuþtur. Ancak yukarýda da belirttiðimiz gibi bir kýsmý tek yanlý olan bu belgeler ile Türkiye çok ciddi bir “kýskaca” alýnmýþ ve çok önemli tartýþmalarýn içine sokulmuþtur. -AB’nin kimi belgelerinde tamamlandýðý, kimisinde tamamlanmadýðý gözüken Gümrük Birliði ise listenin çok çok gerilerine itilmiþtir. Ya da AB Komisyonu Türkiye Temsilciliði raporundaki ifadeyle, “Gümrük Birliði yardýmlarý, Türkiye tarafýndan çeþitli vesilelerle talep edilmelerine raðmen, bir sonuç alýnamamýþtýr ve artýk gündemde deðildir”. Nereden, nereye?..Veya neye niyet, neye kýsmet?.. Ýþte tüm bu sebeplere, öncelikle “Ankara Anlaþmasý ve ekleri halen yürürlükte midir, AB ile yeni bir anlaþma yapýlmýþ mýdýr ve gerçekten Gümrük Birliði’nin hangi aþamasýndayýz?” gibi hususlarýn açýklýða kavuþturulmasý gerekmektedir. GÜMRÜK BÝRLÝÐÝ’NE GÝRMESEYDÝK NELER OLACAKTI? Gümrük Birliði’ne nasýl ve hangi þartlarda girdiðimizi gerek AB ve gerekse de ülkemiz kaynaklarýndan yararlanarak aktarmaya çalýþtýk. Bu ortaklýk için çok istekli olduðumuz ve büyük tavizler verdiðimiz de görülmektedir. Sonuç ise ortadadýr. Türkiye, hiçbir ortaklýk iliþkisinde görülmeyecek þekilde tek yanlý olarak adeta AB’ye teslim olmuþ, büyük ekonomik ve siyasi kayýplara uðramýþtýr. Bir de þöyle düþünelim; eðer Gümrük Birliði'ne girmeseydik yani 1996’den önceki durum aynen devam etseydi neler olurdu? 1.Kýbrýs Rum Kesimi’nin AB’ye müracaatýnýn görüþülmesi Gümrük Birliði anlaþmasýný imzalamamýz sayesinde baþlatýlamaz, böylece Kýbrýs konusu Türkiye’nin aleyhine bir çýkmaza sürüklenmezdi. 83

2. Ticari iliþkiler düzeninden ibaret olan Gümrük Birliði, “siyasi diyaloðun geliþtirilmesi” adý altýnda, ülkemizin birlik ve bütünlüðü ile menfaatlerine zarar veren bir dizi dayatmanýn fýrsatý yapýlamaz, iliþkiler bu kadar gerilmezdi. 3. AB'ye ihracatýmýzda sýfýr gümrük ödemeye, ithalatýmýzdan, düþük de olsa vergi almaya devam ederdik. Bütçe açýðýmýz artmaz, tekstil ve otomotiv baþta olmak üzere birçok sektörümüz darbe yemezdi. 4. Üçüncü ülkelerle ticaretimizde serbest olacaðýmýzdan menfaatimizi gözeten bir dýþ ticaret rejimi uygulama imkanýný kaybetmezdik. 5. Gümrük duvarlarýný muhafaza etseydik, yabancý sermaye yatýrýmlarý azalmaz artardý. Çünkü yabancý sermaye, daha çok gümrük duvarý varken, bunu aþmak için o ülkeye yatýrým yapmaktadýr. 6. AB'nin tercihli ticaret anlaþmasý yaptýðý ülkelere yüzde 15-20 gibi gümrük vergisi ödemek zorunda kalmaz, dolayýsýyla ihracat yapamaz duruma sürüklenmez, sözkonusu ülkelerin ise Türkiye’ye AB üzerinden sýfýr gümrükle mal satmalarýna imkan vermek mecburiyetinde olmazdýk. 7. Gümrük vergileri kaldýrýlmayacaðýndan yýllýk kalmazdýk.

3-4 milyar dolar gümrük vergisinden mahrum

8. Gümrük Birliði’ne dahil edilmeyen ancak özel rejimlerle AB’nin istediði alanlarda müdahalesine imkan veren “ortak piyasa düzenleri” belirlenemez ve bugün tarým sektörümüzün yaþadýðý büyük sýkýntýlara yol açýlmazdý. 9. Dünya Ticaret Örgütü’nün geliþmekte olan ülkeler için uyguladýðý özel koruma imkanlarýndan Gümrük Birliði üyesi olduðumuz için mahrum býrakýlmazdýk. 10. Gümrük Birliði anlaþmasýnýn yapýlmasýný biz deðil AB talep etseydi, tüm unsurlarý ile karþýlýklý hak ve menfaatleri gözeten bir anlaþma yapýlýr, böylece Türkiye sanal üye durumuna düþmezdi. 11. AB, Gümrük Birliði’ndeki tüm haksýzlýklarýna ses çýkarmamamýzdan cesaret alýp, AB üyeliði konusunda Türkiye’yi “bekletme odasýnda” tutamaz, 1963’ten bu yana sürüncemede býraktýðý bu iliþki için olumlu veya olumsuz nihai bir karara varýrdý. 12. Sonuçta da Türkiye bugün içine sürüklendiði ekonomik sýkýntýlara düþmez, 1995’ten sonra yoðunlaþan siyasi dayatmalara maruz kalmazdý. Görüldüðü gibi Gümrük Birliði anlaþmasýnýn yapmamak, AB ile iliþkilerimiz açýsýndan tahminlerin çok üstünde lehimize sonuçlar doðuracaktý. Kýbrýs baþta olmak üzere pek çok konuda taviz vererek, ýsrarýmýzla baþardýðýmýzý iddia ettiðimiz Gümrük Birliði Anlaþmasý’nýn Türkiye’ye pahalýya malolduðu ortadadýr.

84

BÖLÜM VII SONUÇ ÇARESÝZ DEÐÝLÝZ.. YAPACAKLARIMIZ, YAPMAMIZ GEREKENLER VAR... Gümrük Birliði adý altýnda Türkiye’nin içine girdiði “kýskaç” ortadadýr. Hükümetler ve TBMM bu konuyu bir an önce gündemine almalý, ülkemizin hak ve menfaatleri için gereði yapýlmalýdýr. Bugün içinde bulunduðumuz derin ekonomik sýkýntýlardan çýkýþýn baþta gelen yolu, uluslararasý yardým kuruluþlarýndan taviz üstüne taviz verilerek temin edilen “borçlar” deðil, Gümrük Birliði ile AB’ye devredilen haklarýmýzýn geri alýnmasýdýr. AET veya AB’yi kuran Roma Antlaþmasý’nýn “Ýlkeler” baþlýðý altýndaki 6’ýncý maddesinde aynen þöyle denilmektedir: “Üye devletler, Topluluk kurumlarý ile yakýn iþbirliði içinde iþbu antlaþmanýn hedeflerine ulaþmak için gerektiði ölçüde kendi ekonomik politikalarýný koordine ederler. Topluluk kurumlarý, üye devletlerin iç ve dýþ mali istikrarýný tehlikeye düþürmemeye özen gösterirler.”

Evet, üye devletler kendi hedefleri doðrultusunda yürürken, üye devletlerin deðil ama aday ülkelerin en azýndan Türkiye’nin- iç ve dýþ mali istikrarýný tehlikeye düþürmüþtür. Gümrük Birliði tablosu da, bugün Ýkinci Dünya Savaþý döneminden daha aðýr bir kriz içinde olan Türk ekonomisinin durumu da ortadadýr. AB ile iliþkilerimize, sadece Kopenhag Kriterleri’nin bir alt baþlýðý olan, üstelik de sýra Türkiye’ye gelince deðiþtirilen demokratikleþme ve insan haklarý ölçüleri ile bakanlarýn, ekonomimizin içinde bulunduðu durumun en önemli sebeplerinden birisinin Gümrük Birliði olup, olmadýðý konusunda da objektif bir deðerlendirme yapma zamanlarý gelmiþ, hatta geçmektedir. Çünkü AB’nin, bütün açýklýðý ile ortaya koymaya çalýþtýðýmýz Gümrük Birliði’ndeki tutumu, iliþkimizin bundan sonraki seyri açýsýndan çok önemli bir örnektir ve bu örneðin kesinlikle göz ardý edilmemesi gerekmektedir. Gümrük Birliði, maalesef bugüne kadar olan uygulamalarý ve mevcut haliyle 1536’da baþlayan ve ancak Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulmasý sayesinde yakamýzý kurtarabildiðimiz meþhur kapitülasyonlar ile 1838-1849 yýllarýnda Osmanlý Devleti’nin Belçika, Ýngiltere ve Rusya ile imzaladýðý ticari ve siyasi antlaþmalarý (Balta Limaný Antlaþmasýný) hatýrlatmaktadýr. Bu antlaþmalarla, Osmanlý Devleti’nin iktisadi ve ticari geliþmesi engellenmiþ, buna karþýlýk diðer devletlerin menfaatleri korunmuþ, topraklarýmýz ise açýk pazar haline getirilmiþtir. Tarihimizdeki bu iki anlaþma ile koca Osmanlý Devleti’nin ekonomisinin nasýl çökertildiðini bugün bile, acýsýný duyarak biliyoruz. Bütün bu acý tecrübelere raðmen bugün yeniden karar mekanizmalarýnýn karþý tarafa ait olduðu ve aleyhimize iþleyen Gümrük Birliði gibi önce ticari, sonra da siyasi bir niteliðe dönüþen bu anlaþmayý mevcut haliyle nasýl ve neden sürdürdüðümüzün bugüne kadar yeterince sýkýntý çekmiþ ve aldatýlmýþ halkýmýza dürüstçe açýklanmasý gerekmektedir. Çünkü Gümrük Birliði’nde maruz kaldýðýmýz haksýz uygulamalara ilave olarak son dönemde yaþadýklarýmýz da, yýrtýp-attýðýmýz Sevr’in, önümüze bir anlamda “Ekonomik ve Siyasi Sevr” olarak konulmak istendiðini göstermektedir. Yaptýðýmýz incelemeler sonucunda vardýðýmýz sonuç; Gümrük Birliði’nin 6 yýllýk uygulamasýnýn, kesinlikle Türkiye’nin aleyhine olduðudur. Türkiye bu iliþkiyi, bugüne kadar devletler arasýnda pek de geçerli olmayan tek taraflý güven ve iyi niyete dayalý yürütmüþse de bunun böyle devam edemeyeceði açýktýr. Yapýlacak tek þey Gümrük Birliði’nden çýkýp, AB üyesi ülkeler ile serbest ticaret anlaþmalarý imzalanmasýdýr. Ancak, geçmiþte Gümrük Birliði’ne açýk bir þekilde karþý çýkmalarýna raðmen bugün 57. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’nin yönetiminde olanlarýn, gerçek görüþlerini inkar niteliðinde de olsa AB ile

85

iliþkileri bozmamak için gösterdikleri azami gayret bilinmektedir. Bu sebeple, en azýndan Türkiye’nin daha fazla zarara uðramamasý ve istismar edilmemesi için çok iyi bir hazýrlýk yapýldýktan sonra AB ile yeniden pazarlýða oturulmasý kaçýnýlmaz hale gelmiþtir. Bunu yapmaya imkanýmýz da, hakkýmýz da vardýr. Ve ilk etapta derhal þu tedbirler alýnmalýdýr: 1- AB, Gümrük Birliði þartlarýný tek taraflý olarak deðiþtirebilmekte ve Türkiye’ye adeta teblið etmektedir. Bu durumda gerçek bir anlaþmadan bahsedilemez. Çünkü anlaþma karþýlýklý yapýlan bir iþlemdir. Þartlardaki deðiþiklikler de ortaklarýn iradesi ile yapýlmalýdýr. Türkiye lehine olabilecek geliþmeler tek taraflý olarak sýk sýk deðiþtirildiðinden Gümrük Birliði bir aldatmacadan ibaret hale gelmiþ adeta “sanal” bir anlaþmaya dönüþmüþtür. Gümrük Birliði’nin gerçek bir anlaþma haline getirilmesi için yeniden görüþmeler yapýlmalýdýr. Çünkü bu tek yanlý tutuma karþýlýk Türkiye’nin bugüne kadar herhangi bir ciddi tepki vermemesi, AB’yi daha da cesaretlendirmiþ, adaylýk veya üyelik iliþkilerimizde de ayný keyfi tutum sürdürülmüþtür. Konu, AB ile görüþülerek, kesin bir çözüme kavuþturulmalýdýr. 2- Tam üyelik gibi, mali yardýmlarda da Türkiye genellikle Yunan engeli veya vetosu ile karþýlaþmaktadýr. Halbuki biz GB anlaþmasýný 15 AB üyesi veya onlar adýna AB organlarý ile yaptýk. Dolayýsýyla bu Antlaþma 15 AB üyesi ülkeyi de baðlamaktadýr. Türkiye-AT Ortaklýk Konseyi’nin 6 Mart 1995 tarihli toplantýsýnda 1/95 sayýlý Gümrük Birliði Kararý’nýn yanýsýra Türk ekonomisinin Gümrük Birliði’ne baðlý olarak geçireceði deðiþiklikler esnasýnda ihtiyaç duyacaðý mali yardým ve iþbirliðinin çerçevesini belirleyen “Topluluk Deklarasyonu” da yayýnlanmýþtýr. Bu anlaþmalar ortadayken ve Türkiye’ye yapýlacak yardýmlar yazýlý taahhüde baðlanmýþken, hakkýmýz olan yardýmlarý Yunanistan’ýn veto hakký ve yetkisi yoktur. Anlaþma yapýlýrken “veto”yu kullanmayanlarýn onaylanan bir anlaþmanýn her aþamasýnda veto gerekçesine sýðýnmalarý mümkün olmadýðý gibi iyi niyetle de baðdaþmamaktadýr. AB’nin bu gerekçeleri bir yana býrakýp, yükümlülüklerini yerine getirmesini saðlayacak tedbirleri almalýyýz. 3- Mali Ýþbirliði, AB’nin ülkemize karþý uluslararasý anlaþmalardan doðan ve yerine getirmesi gereken bir vecibedir. Bunun yerine getirilmesini engelleyen üye devletlerin durumunun Avrupa Topluluðu’nu kuran Roma Antlaþmasý’nýn 5. ve 6. Maddeleri ile AT-Türkiye arasýnda imzalanan Ankara Antlaþmasý’nýn 7. Maddesi’ne göre ele alýnmasý gerekmektedir. Sözkonusu maddelerde, “Üye devletler, bu antlaþmadan kaynaklanan veya Topluluk kurumlarýnýn kararlarýndan doðan yükümlülüklerin yerine getirilmesini saðlamak üzere gerekli bütün genel veya özel tedbirleri alýrlar ve topluluðun görevini yerine getirmesini kolaylaþtýrýrlar. Üye devletler, iþbu antlaþmanýn hedeflerinin gerçekleþtirilmesini tehlikeye sokabilecek her türlü tedbirden sakýnýrlar.”

denilmektedir. Her ne kadar AB nezdinde konu kapanmýþ görünüyorsa da, Türkiye uluslararasý antlaþmalardan doðan bu hakkýnýn gasbýnýn engellenmesi için AB’yi derhal göreve çaðýrmalýdýr. 4- Katma Protokol uyarýnca 1986 yýlýnda serbest dolaþým hakkýna kavuþmasý gereken Türk iþgücüne bu hak tanýnmamýþtýr. Yine anlaþmalar gereði tam üyelik yolu açýk olan Türkiye’nin 1987’de önü kesilmiþtir. Bu da “mütekabiliyet teamülü” gereði Türkiye’ye, AB’ye karþý bazý yükümlülükleri yerine getirmeme hakkýný kazandýrmaktadýr. Bunlarýn da gereði yapýlmalýdýr. 5- AB’nin üçüncü ülkelerle yaptýðý tercihli anlaþmalardan “müzakere”yolu ile deðil otomatik olarak yararlanmamýz saðlanmalýdýr. Bu haksýz uygulama Avrupa Komisyonu’nu dahi rahatsýz etmiþ, sorunu çözmek için üçüncü ülkeler ile müzakere metinlerine Türkiye’nin mutabýk kalýnýn ticari serbestleþmeden otomatik olarak yararlanmasýný öngören bir hüküm konulmasýný önermiþtir. Türkiye bu önerinin gereðinin yerine getirilmesini sýký bir þekilde takip etmeli ve sonuçlandýrmalýdýr.

86

Üçüncü ülkelerle iliþkilerde Türkiye’yi tek taraflý karar ve uygulamalara mecbur býrakan AB, tarihsel ve kültürel baðlarýmýz olan Balkanlar, Karadeniz Bölgesi, Kafkasya ve Orta Asya’daki devletlerle tercihli ticaret anlaþmalar yapmamýza imkan saðlayacak düzenlemelere gitmesi için ikna edilmelidir. 6- AB üzerinden ülkemiz pazarýný istila eden Uzakdoðu ülkeleri ihracatýnýn ve haksýz rekabetinin önlenmesi için AB ortak gümrük vergi oranlarý, Dünya Ticaret Örgütü’nün kabul ettiði azami oranlara çekilmeli ve üçüncü ülkelerin Türkiye mallarýna uyguladýklarý gümrük seviyesine getirilmesi için görüþmelere baþlanmalýdýr. 7- AB ekonomik bütünleþmesini, dört temel üretim faktörünün serbest dolaþýmý ilkesi üzerine inþa etmiþtir. Bunlar; mallarýn, kiþilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaþýmýdýr. Taraflar arasýnda sanayi mallarýnýn serbest dolaþýmýnýn saðlanmýþ olmasýna karþý, Türkiye’nin AB üyesi olmamasý gerekçesiyle askýda tutulan kiþilerin ve hizmetlerin serbest dolaþýmý haklarý üreticileri dezavantajlý bir durumda býrakmaktadýr. Rakip firmalarýn tüm çalýþanlarý Türkiye’ye giriþte herhangi bir sorunla karþýlaþmazken, Türk iþ adamlarý vize uygulamasý sebebiyle dezavantajlý bir durumda kalmaktadýrlar. En azýndan ilk etapta iþ adamlarý ve üreticilerimize vize uygulamasýnýn kaldýrýlmasý saðlanmalýdýr. 8- Tam üyelik süreci çerçevesinde AB’nin Merkezi ve Doðu Avrupa Ülkeleri’ne yönelik uyguladýðý kurumsal ve yapýsal yardým programlarý, esnaf-sanatkar, KOBÝ ve meslek kuruluþlarýný da içerecek þekilde en kýsa zamanda ve ayný þartlarda Türkiye için de geçerli kýlýnmalýdýr. 9- 6 Mart 1995 tarihli Ortaklýk Konseyi kararýnýn 60. Maddesi’ne göre, “Dýþ mali istikrarýmýzý tehlikeye düþürecek ciddi arýzalar ortaya çýkar ya da Türkiye’nin bir bölgesinde ekonomik durum bozulursa, zarar gören sektör veya bölge Gümrük Birliði uygulamalarý dýþýnda býrakýlabilmektedir.” Türkiye bu hakkýný tartýþmasýz kullanmalýdýr. 10- Ekonomik bir birlik olan AET’nin yapýsý bugün çok deðiþmiþ, siyasi bir birlik haline gelmiþtir. Nitekim AB’nin yeni yapýsýný belirleyen Maastricht Antlaþmasýnýn ana baþlýklarýndan birisi “AET’yi kuran anlaþmayý deðiþtiren hükümler” þeklindedir. 1964’te yürürlüðe giren Ankara Anlaþmasý ile “ortak üye” statüsündeydik. Bugün ise 12+1 konumundayýz. Geçen 40 yýllýk süre zarfýnda adeta yeni bir anlaþma ortaya çýkmýþ, statümüz tek taraflý ve yaptýðýmýz anlaþmalara aykýrý þekilde geriye götürülmüþtür. Bu nedenle AB ile özellikle de ekonomik iliþkilerimizin yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. 11- Maruz kaldýðýmýz ekonomik ve siyasi haksýzlýklar yerli ve yabancý kamuoyu önünde tüm açýklýðý ile ve ýsrarla dile getirilmeli, bunlarýn giderilmesi için gerekli tüm hukuki yollara baþvurulmalýdýr. 12- Gümrük Birliði baþta olmak üzere, AB ile iliþkilerimiz tüm boyutlarý ile halkýmýza anlatýlmalýdýr. Bugün Ulusal Program hazýrlanýyor ama ulusun haberi olmuyor. Oysa AB üyesi birçok ülke her adýmda, alýnan her kararý halkýna götürmekte ve gerekirse referandum yapmaktadýr. Bu referandumlar sonucunda AB’ye ters kararlar çýkabilmektedir. Türk milletinin hayatýný doðrudan etkileyen bu konularda bugüne kadar alýnan kararlar ve verilen taahhütler hakkýnda tam anlamýyla bilgilendirilmesi saðlanmalý, bundan sonra atýlacak her adým halkýmýzýn bilgisi dahilinde olmalýdýr. Sonuç olarak diyoruz ki; Türkiye’nin AB ile iliþkisini saðlayan 1963 tarihli Ankara Anlaþmasý ve 1970 tarihli Katma Protokol’ünde öngörülen hedef, “diðer ülkeler statüsünde” Avrupa Ailesi’ne katýlmamýzdýr. Gümrük Birliði ise bu topluluðun bir parçasýdýr ve üyelikle birlikte tamamlanmasý gereken bir süreçtir. Ancak Gümrük Birliði, ilk adaylýk müracaatýmýzýn reddedildiði 1989 yýlýndan sonra yeni baþtan formüle edilerek, “siyasi bir araç” haline getirilmiþ, bu arada da AB’ye giriþimizin “en büyük adýmý” olarak

87

sunulmuþtur. Gerçekte ise, dýþ ticaretimizin kontrol altýna alýnmasýný saðlarken, öte yandan tümüyle birtakým siyasi talepler için kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Geçen 43 yýllýk sürede, Türkiye AB’ye üye olamadýðý gibi Gümrük Birliði’ne de gerçek anlamda dahil edilmemiþ ve bu iliþki “Sanayi mallarýna yönelik birleþmeden” öteye götürülmemiþtir. Bugün gelinen noktada, ekonomimiz ciddi darbeler almýþ, bundan da önemlisi Türkiye’nin birlik ve bütünlüðüne yönelik tartýþmalar adým adým gündeme taþýnarak, ülkede ciddi anlamda huzursuzluk ve kamplaþma yaratýlmýþtýr. Öncelikle Türkiye, bundan sonrasý için Gümrük Birliði’nin, haklarýný gözetecek þekilde düzenlenmesini istemeli ve AB’ye giriþ konusunda da yeni baþtan saðlýklý ve gerçekçi bir deðerlendirme yapmalýdýr. Aradýðýmýz karþýlýklý saygý, iyi niyet ve güvene dayanan, menfaatleri gözeten, geliþmeleri dinamik bir þekilde takip eden onurlu bir anlaþmadýr. Unutulmamalýdýr ki, ortaklýðýn temeli, dayanýþma ve sorumluluðu paylaþmadýr. Taraflardan birisinin hep kaybettiði anlaþmalar, dostluðu, iþbirliðini ve karþýlýklý menfaati deðil, taraflar arasýnda husumeti besler. Böyle bir uygulama belli bir zaman dilimi sonunda þiddetli bir tepki olarak hep tek taraflý kazanmayý düþünene geri döner. Kör dövüþü gibi sürüp giden bu didiþmenin, taraflarýn, özellikle de iþin farkýna varmakta olan Türk milletinin vaziyet almasýyla, düþman kamplar yaratacaðý açýktýr. AB’nin de sürüklenmekte olduðumuz bu vahim durumu görerek, gerçek istek ve niyetlerini ortaya koymasý zamaný gelmiþtir. Özellikle de üniter devlet yapýmýz, bütünlüðümüz ve milli kimliðimize yönelik çabalarýn, bu deðerlerin etrafýnda daha da kenetlenmemizi saðladýðýnýn þimdiye kadar görülmüþ olmasý gerekirdi. Bunu halen anlamayanlar, bir gün yanýldýklarýný göreceklerdir ancak o zaman da bugün sahip olunan iþbirliði imkanlarýnýn çoðunu kaybettiklerini fark edeceklerdir. Kýsacasý iþin sonunda evdeki bulgurdan olma riski vardýr. Herhalde istenen; bu deðildir. Bu ikazý yapmamýz gerekmektedir. Zira; Hatýrlanacaðý gibi Türkiye, tam üyelik baþvurusunu 14 Nisan 1987 tarihinde yapmýþ, Topluluk, buna 18 Aralýk 1989’da cevap vermiþti. AT Komisyonu tarafýndan hazýrlanan “GÖRÜÞ”te, “Türkiye, Topluluða katýlmaya ehil bir ülkedir, ancak ekonomik, siyasi ve sosyal nedenlerle Topluluk ve Türkiye bu katýlýma hazýr deðillerdir. Zira Türkiye büyük bir ülkedir – herhangi bir topluluk üyesi devletten daha büyük bir coðrafi alaný vardýr ve ileride daha büyük bir nüfusa sahip olacaktýr (1988’de 53 milyon, 2000 yýlýnda tahmin edilen nüfus 68 milyon).” denilmiþ, stratejik önemine iþaret edilmiþ, “Bir komþusuyla problemlerinden” de bahsedilmiþti.96

AB Komisyonu’nun 1989 yýlýndaki bu görüþü tam 13 yýl sonra tekrarlanmýþtýr. Ýngiltere Parlamentosu’nun Dýþiþleri Komitesi’nce, 30 Nisan 2002 tarihinde yayýnlanan “Türkiye-AB Ýliþkileri” konulu rapor, 1989 yýlýndaki görüþü ana çerçeve ayný kalmak üzere detaylandýrarak, büyük bir açýklýkla “AB’nin gerçek mazeretlerini” ortaya koymuþtur. Raporda þöyle denilmiþtir: “Türkiye’nin büyüklüðü ve nüfusu ve çok sayýda ülke ile sýnýrýnýn bulunmasý, AB’ye haklý bir tereddüt ve kaygý vermektedir. Türkiye’nin üyeliði için hesaba katmamýz gereken muhtemel bariyerler; kültürel ve dini farklýlýklar, coðrafik pozisyonu, büyüklüðü ve nüfusu ile geleneksel düþmanlýklarý endiþe vermektedir.”

Ýngiltere Parlamentosu Dýþiþleri Komitesi’nin söz konusu raporunda, “Coðrafik pozisyon, yüzölçümü ve nüfusu” bölümünde de þu deðerlendirme yapýlmýþtýr: “Türkiye’nin fiziksel olarak Bush’un þeytan ekseni diye nitelendirdiði Ýran ve Irak, bu arada uzun süre terörist ülke olarak kabul edilen Suriye ve bir diðer istikrarsýz bölge Kafkaslarla sýnýrý vardýr. Tahminler, Türkiye’nin AB üyeliðinin sadece Türkiye’nin konumunu deðil tüm bölgenin genelini etkileyeceðidir. Üye ülkeler, AB’nin sýnýrlarýnýn bu kadar problemli ülke ile paylaþýlmasý fikrinden hoþlanmamaktadýrlar. OECD’ye göre, Türkiye’nin nüfusu 2000 yýlýnda 66 milyondu (AB nüfusunun yüzde 18’i) ve projeksiyonlara göre, 2020’de 83 96

Türkiye'nin Topluluða Katýlým Talebiyle Ýlgili Olarak Komisyon Tarafýndan Verilen Görüþ (20 Aralýk 1989), http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupa/ab/abab/gorus.htm

88

milyon olacaktýr. Bu rakam AB üyesi veya adayý ülkelerin çoðundan fazladýr.”

Ayný raporda, “Geleneksel düþmanlýk” baþlýðý altýnda ise Yunanistan’la sorunlar anlatýlmýþ ve Türkiye tüm kriterleri yerine getirse bile devletler veya Parlamento’daki bir ülkenin Türkiye’nin üyeliðe kabulüne karþý çýkabileceði kýsacasý Türkiye’nin kabul edilemeyebileceði belirtilmiþtir. Ýngiltere Dýþiþleri Komitesi, Kopenhag kriterlerinin yerine getirilmesi halinde üye ülkelerin özel sorunlarýnýn, Türkiye’nin önünü týkayýcý sonuç vermemesi tavsiyesinde bulunmuþtur. AB’nin Türkiye’ye bakýþ açýsýný, mazeretlerini ve farklý uygulamalarýný yazarlarýmýzdan, emekli Büyükelçi Þükrü Elekdað da 17 Mart 1997 tarihli bir yazýsýnda çarpýcý bir þekilde dile getirmiþti. (Ek-1) Görüldüðü gibi, 1989 ile 2002 yýllarýnda dile getirilen bu görüþlerde tek yeni ve farklý unsur Kopenhag kriterleridir. Çünkü Türkiye’nin üyelik baþvurusunun geri çevrildiði 1989 yýlýnda henüz Kopenhag kriterleri yoktur. Bilindiði gibi bu kriterler 1993 yýlýnda belirlenmiþtir. AB’nin daha birçok raporunda yer alan ve üye ülkelerce de paylaþýlan bu endiþelerine toptan cevap vermek gerekmektedir. Büyüklüðümüz problem ediliyor, o zaman “Küçülmenin yolu nedir? Madem AB'ye üye olacaðýz ancak bizi almak isteyenler böyle bir engele takýlýyorlar, çare olarak bölünmek mi gerekiyor?" diye sormalýyýz. Bölünür isek komþularýmýz da azalmýþ mý olacaktýr?.. AB’nin kaygý duyduðu bu sorunlarýn çözümü, insan haklarý adý altýnda, din, dil ve ýrk esasýna dayalý yeni azýnlýklar yaratarak, bunlara kültürel, arkasýndan siyasi kimlikler kazandýrmak suretiyle saðlanacak bir bölünme midir? Böylesine kirli bir amacý açýkça söyleyemedikleri için mi teröristbaþýnýn kurtarýlmasýndan baþlayarak, bir yýðýn konuda hakarete varan dayatmalar ve sürtüþmeler yaþanmaktadýr? Türkiye’nin böylesine densizliklere, bir takým muhiplerin de tüm gayretlerine raðmen kesinlikle razý olmayacaðý ortadadýr. Son dönemde yoðunlaþan “Kemalizm’in sorgulanmasý” adý altýndaki çabalarýn gerçek hedefi, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluþ esaslarýdýr. Bu çabalarýn tesadüf olmadýðý ve neyi kapsadýðý, Ýngiliz Parlamentosu için hazýrlanan raporda da gözler önüne serilmiþtir. Raporda, Türkiye’nin, “Kemalist ideolojiye göre, güçlü milliyetçi kimliði ve laik yapýsýyla üniter bir devlet” þeklinde tarif edilmesi ve “Kesin görünüþ; Kemalist geleneðin AB üyeliði için uygun bulunmadýðý ve onlarýn da bunu kurban etmeye hazýr olmadýðýdýr.” denmesi bu hesaplarýn açýk bir göstergesi deðil midir?.. Burada son sözü, Türkiye-AB iliþkilerindeki dengesizliðe isyan eden çaðýmýzýn ünlü medeniyet tarihçisi Bernard Lewis’ye býrakýyoruz: “Avrupa Türkiye’ye karþý çifte standart uyguluyor. Hatta ÇOKLU standart uyguluyor. Avrupa’nýn ikiyüzlülüðünü daha yüksek sesle dile getirin.”97

97

Bernard Lewis, Ýstanbul'daki "Medeniyetler Buluþmasý" sýrasýndaki söyleþiden aktaran: Emre Kongar, Cumhuriyet Hafta, 15 Þubat 2002, s. 15

89