5. Lu th«ng "..chóng ta nhËn thÊy r»ng c¬ thÓ con ngêi lµ vËt thÓ 3 chiÒu c¬ b¶n nhÊt, b¶n th©n nã kh«ng thÓ lµ trung t©m chó ý trong c¶m thô kiÕn tróc; r»ng kiÕn tróc trong chõng mùc lµ mét ngµnh nghÖ thuËt, ®îc m« t¶ trong c¸c giai ®o¹n thiÕt kÕ nh mét nghÖ thuËt trõu tîng h¬n lµ nghÖ thuËt h×nh thÓ… Chóng ta tin tëng r»ng nh÷ng c¶m xóc 3 chiÒu chñ yÕu ®¸ng ghi nhí b¾t nguån tõ nh÷ng kinh nghiÖm vËt thÓ vµ r»ng c¶m xóc nµy cã thÓ cÊu thµnh c¬ së cho qu¸ tr×nh c¶m thô kh«ng gian trong kinh nghiÖm vÒ kiÕn tróc. …Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a thÕ giíi c¬ thÓ con ngêi vµ thÕ giíi kh«ng gian ë lu«n lu«n biÕn ®æi. Chóng ta t¹o nªn nh÷ng n¬i chèn, lµ mét sù m« t¶ c¸c kinh nghiÖm xóc c¶m ngay c¶ khi ®ã lµ nh÷ng xóc c¶m cã ®îc bëi nh÷ng n¬i chèn chóng ta võa t¹o nªn. Cho dï chóng ta biÕt râ hoÆc kh«ng biÕt ®Õn tiÕn tr×nh nµy, c¬ thÓ con ngêi vµ sù lu th«ng cña nã còng sÏ lµ cuéc ®èi tho¹i bÊt biÕn trong mét c«ng tr×nh". Charles Moore & Robert Yudell Body, Memory and Architecture. 1977
227
§êng lu th«ng cã thÓ ®îc hiÓu nh mét sîi chØ tri gi¸c nèi kÕt c¸c kh«ng gian trong mét c«ng tr×nh hoÆc mét sè kh«ng gian néi thÊt, ngo¹i thÊt víi nhau. V× chóng ta di chuyÓn trong kho¶ng thêi gian xuyªn qua mét tiÕn tr×nh kh«ng gian chóng ta c¶m nhËn mét kh«ng gian trong mèi liªn hÖ víi n¬i chóng ta ®ang tån t¹i vµ n¬i chóng ta sÏ tån t¹i. Ch¬ng nµy tr×nh bÇy c¸c nguyªn t¾c cÊu thµnh hÖ thèng lu th«ng cña mét c«ng tr×nh nh nh÷ng thµnh tè x¸c ®Þnh t¸c ®éng ®Õn nhËn thøc cña chóng ta vÒ h×nh khèi, kh«ng gian cña c«ng tr×nh.
S¶nh lín ®îc chiÕu s¸ng tõ m¸i, trô së Olivertti, Milton Keynes, 1971, James Stirling&Michel Wilford.
228
Lèi vµo TÇm nh×n xa
Cæng vµo Tõ bªn ngoµi vµo bªn trong
H×nh th¸i ®êng dÉn TÝnh liªn tôc cña kh«ng gian
Mèi quan hÖ kh«ng gian - ®êng dÉn. C¸c c¹nh, nót, ®iÓm dõng cña ®êng dÉn
H×nh kh«ng Hµnh phßng thang,
thÓ cña ®êng gian lu th«ng. lang, s¶nh, triÓn l·m, cÇu phßng,…
229
Lèi vµo Notre Du Haut, Ronchamp, Ph¸p, 1950-1955, Le Corbusier
Tríc khi vµo bªn tong néi thÊt c«ng tr×nh, chóng ta tiÕn ®Õn cöa vµo theo mét ®êng dÉn. §©y lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña tæ chøc giao th«ng mµ trong suèt qu¸ tr×nh ®ã, chóng ta cã thÓ quan s¸t, chiªm nghiÖm vµ sö dông nh÷ng kh«ng gian cña c«ng tr×nh. Lèi vµo mét c«ng tr×nh cã thÓ chØ lµ mét vµi bíc ch©n qua mét kh«ng gian c« ®äng, hay cã thÓ lµ mét lé tr×nh quanh co dµi dßng. B¶n chÊt cña lèi vµo nµy cã thÓ t¬ng ph¶n víi nh÷ng g× nã ®èi diÖn ë ®iÓm cuèi, hoÆc cã thÓ tiÕp nèi tÝnh liªn tôc víi hÖ thèng kh«ng gian néi thÊt, lµm lu mê sù ph©n biÖt gi÷a kh«ng gian néi thÊt vµ ngo¹i thÊt.
Trùc diÖn: Mét lèi vµo trùc diÖn híng trùc tiÕp vµo cöa vµo mét 230
c«ng tr×nh däc theo trôc ®êng dÉn th¼ng . §iÓm kÕt thóc cña tÇm nh×n rÊt râ rµng, nã cã thÓ lµ toµnbé mÆt tiÒn c«ng tr×nh, cã thÓ lµ mét cöa vµo tæ chøc trªn lèi vµo. ChÐo híng: Mét lèi vµo chÐo híng sÏ n©ng cao hiÖu qu¶ phèi c¶nh cña h×nh khèi c«ng tr×nh. §êng dÉn cã thÓ bÎ ngoÆt mét hay nhiÒu lÇn vµ t¨ng cêng tÝnh tiÕp nèi cña nã. Khi mét cæng vµo ®îc tiÕn ®Õn víi mét gãc qu¸ hÑp, m¸i ®ãn, cöa vµo nh« ra sÏ trë nªn hiÖn h÷u, râ rµng. Xo¾n èc: Mét lèi vµo d¹ng xo¾n èc kÐo dµi tÝnh liªn tiÕp cña nã vµ tÝnh ba chiÒu cña h×nh khèi c«ng tr×nh khi chóng ta ®i quanh chu vi cña nã. Cæng vµo c«ng tr×nh cã thÓ hiÖn nh×n thÊy mét c¸ch gi¸n®o¹n trong suèt lé tr×nh, lµm râ rµng vÞ trÝ cña nã hoÆc bÞ che khuÊt ®Õn cuèi lé tr×nh. B¶n vÏ kh«ng gian nhµ thê chÕ ngù kh«ng gian quy ho¹ch cña Camilo Sitte minh häa lèi vµo kh«ng ®èi xøng linh ho¹t vµo c¸c c«ng tr×nh nhµ thê ®îc c¶m nhËn tõng phÇn riªng biÖt tõ nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau trªn qu¶ng trêng.
231
BiÖt thù Barbaro, Maser, Italy, 1560-1568, Andrea Palladio
Cæng chÝnh vµ lèi vµo thêng cã ý híng chóng ta ®Õn ®êng dÉn phÝa xa hay cã ý chµo ®ãn sù th©m nhËp vµo bªn trong
232
Qian men, nèi kÕt Tö CÊmThµnh vµ thµnh phè bªn ngoµi, B¾c Kinh, Trung Quèc, TK15 BiÖt thù Garches, Vaucresson, Ph¸p, 19261927, Le Corbusier
Nhµ thê Catholic, Taos New Mexico
Lass House, New Canaan, Connecticut, 1949, Philip Johnson
233
MÆt b»ng tßa thÞ chÝnh Saynatsalo, PhÇn Lan, 1950-1952, Alvar Aalto §êng dèc vµo trong vµ xuyªn qua c«ng tr×nh, Trung t©m nghÖ thuËt thÞ c¶m Carpenter, §¹i häc Harvard, Cambridge, Massachusetts, 1961-1964, Le Corbusier.
C¸c b¶n vÏ vÞ trÝ nhµ thê trong kh«ng gian quy ho¹ch minh häa nh÷ng lèi vµo c«ng tr×nh bÊt ®èi xøng sinh ®éng. Nh÷ng phÇn kh¸c nhau cña nhµ thê ®îc c¶m nhËn ë nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau (Camilo Sitte)
234
Trêng cao ®¼ng Kresge, Santa Cruz, §¹i häc California, 1972-1974, MTLW/Moore vµ Tumbul
§êng phè ë Siena, Italy
Quang c¶nh nh×n vÒ híng §«ng tõ cöa ®Òn
Gãc nh×n tõ trªn cao cña Acropolis, Athens, Hy L¹p, nÐt chÊm chØ ra ®êng dÉn xuyªn qua cæng ®Õn ®iÓm kÕt thóc phÝa §«ng cña ®Òn Pantheon
235
236
Edwin Cheney House, Oak Park, 1904, Frank Lloyd Wright Villa Hutheesing (ph¬ng ¸n), Ahmedabad, Ên §é, 1952, Le Corbusier
ViÖc tiÕn vµo mét c«ng tr×nh, mét c¨n phßng bªn trong c«ng tr×nh, mét khu vùc x¸c ®Þnh cña kh«ng gian ngo¹i thÊt, bao hµm viÖc tiÕn qua mét mÆt ph¼ng ®øng ng¨n c¸ch kh«ng gian nµy vµ kh«ng gian kia, t¸ch rêi ë ®©y vµ ë kia. Hµnh ®éng tiÕn vµo cã thÓ ®îc m« t¶ mét c¸ch tinh tÕ h¬n lµ chui qua mét c¸i lç ®îc ®ôc trªn têng. Nã cã thÓ lµ viÖc xuyªn qua mét mÆt ph¼ng hiÓu ngÇm ®îc thiÕt lËp bëi hai cét ®øng, cã thÓ víi mét thanh dÇm phÝa trªn. Trong trêng hîp tÝnh liªn tôc vÒ kh«ng gian, vÒ tÇm nh×n ®îc yªu cÇu, thËm chÝ thay ®æi cao ®é cã thÓ thiÕt lËp nªn mét ®iÓm tiÕn vµo vµ ®¸nh dÊu sù xuyªn qua tõ n¬i nµy sang n¬i kh¸c. Trong c¸c trêng hîp b×nh thêng, khi têng ®îc sö dông ®Ó x¸c 237
®Þnh, khÐp kÝn kh«ng gian, lèi vµo ®îc thiÕt lËp nh mét kho¶ng më trªn mÆt têng bao. Tuy nhiªn, h×nh thøc cña cæng vµo cã thÓ ®îc biÕn ®æi tõ mét lç hæng ®¬n gi¶n ®Õn mét cæng vµo chi tiÕt, tØ mØ. BÊt chÊp h×nh thÓ kh«ng gian ®îc tæ chøc lèi vµo hay h×nh thÓ giíi h¹n cña kh«ng gian, lèi vµo trong mét kh«ng gian ®îc x¸c ®Þnh râ rÖt nhÊt lµ khi nã vu«ng gãc víi híng cña lèi vµo.
Cæng vµo cã thÓ ®îc tæ chøc theo c¸c d¹ng sau: ngang b»ng, nh« ra, lâm vµo. Mét cæng vµo ngang b»ng sÏ duy tr× tÝnh liªn tôc cña têng bao, nhng cã thÓ rÊt mê nh¹t. Mét cæng vµo nh« ra h×nh thµnh mét kh«ng gian chuyÓn tiÕp, béc lé chøc n¨ng thu hót tiÕn vµo vµ ®îc cung cÊp mét m¸i che. Mét cæng lâm vµo cung cÊp tÝnh che chë vµ nhËn mét phÇn kh«ng gian ngo¹i thÊt vµo c«ng tr×nh. Trong mçi h×nh th¸i trªn, lèi vµo ®Òu cã thÓ m« t¶ h×nh th¸i cña kh«ng gian s¾p ®îc tiÕn vµo. HoÆc nã cã thÓ t¬ng ph¶n hoµn toµn víi h×nh thÓ kh«ng gian bªn trong nh»m nhÊn m¹nh tÝnh x¸c ®Þnh cña nã. 238
VÒ vÞ trÝ, mét cæng vµo cã thÓ lµ trung t©m cña mÆt tiÒn c«ng tr×nh, hoÆc cã thÓ ®îc ®Æt lÖch, t¹o tÝnh ®èi xøng côc bé quanh nã. VÞ trÝ cæng vµo, trong sù liªn hÖ víi kh«ng gian bªn trong sÏ quyÕt ®Þnh h×nh th¸i lu th«ng vµ c¸c ho¹t ®éng bªn trong kh«ng gian ®ã. H×nh ¶nh cña cæng vµo cã thÓ ®îc t¨ng cêng nhê: T¹o nªn kho¶ng më thÊp h¬n, réng h¬n hoÆc hÑp h¬n mong ®îi. T¹o cæng vµo s©u hoÆc loanh quanh. Liªn kÕt cæng vµo víi c¸c trang trÝ phøc t¹p.
Plazza San Marco, Venice, gãc nh×n híng ra biÓn víi Doge's Palace bªn tr¸i vµ th viÖn Scamozzi bªn ph¶i. Lèi vµo tõ biÓn cña qu¶ng trêng ®îc ®¸nh dÊu bëi hai cét ®¸ granite, cét s tö (1189) vµ cét th¸nh Theodore (1329)
239
¤-toro, Cæng ®Çu tiªn vµo ®Òn Toshogu,
Nikko,
NhËt B¶n.
QuËn
Tochigi,
Nhµ ë cña Currutchet, La Plata, Argentina, 949, Le Corbusier. Mét cæng vµo cho ngêi ®i bé ®îc nhÊn m¹nh bªn c¹nh mét kho¶ng më lín
Von Sternberg House, Los Angeles, California, 1936, Richard Neutra. Mét lèi vµo cong nhÑ cho xe h¬i trong khi lèi vµo c¨n hé ®îc bè trÝ phÝa trªn cao
240
S. Giorgio Maggiore, Venice, 1566-1610, Andrea Palladio, mÆt tiÒn ®îc hßan thiÖn bëi Vicanzo Scamozzi. Cã hai tû lÖ trong mÆt ®øng nµy: mét t¬ng øng víi kh«ng gian quy ho¹ch, mét t¬ng øng víi tû lÖ ngêi.
Tßa nhµ Quèc héi, Chandigar, Ên §é, 1956-1959, Le Corbusier DÉy cét ë lèi vµo t¬ng thÝch víi tÝnh c«ng céng cña c«ng tr×nh
241
Cung ®iÖn Katsura , Kyoto, NhËt B¶n, TK17 Trong khi hµng rµo ng¨n chia tuyÖt ®èi, cæng vµo, c¸c bËc ®¸ cung cÊp tÝnh liªn tôc bªn ngoµi vµ bªn trong.
242
Cöa hµng Morris, San Francisco, California, Lloyd Wright
1948-1949,
Frank
Ng©n hµng quèc gia Merchan, Grinneil, Lowa, 1914, Louis Sulivan
C¸c kho¶ng më víi trang trÝ phøc t¹p nhÊn m¹nh lèi vµo
Lèi vµo th¸p m«n, ®Òn Horus ë Edfu, 257-237TCN
243
Mét
kho¶ng
më
th¼ng
®øng, hÑp nhÊn m¹nh lèi vµo c¸c c«ng tr×nh
Nhµ ë cña bµ Robert Venturi, Chestnut Hill,
Pnnsylvania,
1962-1964,
Robert
Venturi
§µi tëng niÖm John F. Kenedy,
Dallas,
Texas,
1970, Philip Johnson
244
Lèi vµo tßa nhµ qu¶n lý c«ng ty Johnson Wax, Rache Wisconsin, 1936-1939, Frank Lloyd Wright
MÆt b»ng Tßa ¸n tèi cao, Chandigarh, Punjab, Ên §é, Le Corbusier
MÆt ®øng híng B¾c
245
§Òn Pantheon, Rome, 120-124 SCN
Th¸nh ®êng Håi gi¸o Knesses Tifereth Israwl, Portchester, New York, 1954, Philip Johnson
Nhµ nguyÖn Pazzi, Florence, Italy, 1429-1446, Filippo Brunelleschi
S. Vitale, Ravenna, Italy, 526-546 SCN 246
Lèi vµo ®îc tæ chøc lÖch híng so víi trôc c«ng tr×nh
C¸c hµnh lang, m¸i ®ua v¬n ra tõ khèi c«ng tr×nh cung cÊp sù che chë, chµo ®ãn vµ
nhÊn
m¹nh lèi vµo
Nhµ h¸t Oriental, Milwaukee, Wisconsin, 1927, Dick vµ Baues
247
BiÖt thù Hadrian, Tivoli, Italy, 118/125 SCN
S.Andrea del Quirinale, Rome, 1670, Govanni Bernini
Gagarin House, Peru, Vermont, 1968, MLTW.Moore-Turnmull
248
S. Andrea, Mantua, Italy, 1472-1494, Leon Battista Alberti C¸c vÝ dô minh häa kho¶ng lâm t¹o lèi vµo
C¸nh nhµ phÝa ®«ng, B¶o tµng nghÖ thuËt quèc gia Washington D.C. 1978, I.M.Pei vµ céng sù
C¸c bËc thang vµ ®êng dèc ®Õ xuÊt mét chiÒu híng th¼ng ®øng vµ bæ sung tÝnh c¶m nhËn thêi gian khi tiÕn vµo c«ng tr×nh
249
Row House, Galena, Illinois
C«ng tr×nh tËp ®oµn Millowners, Ahmadabad,
Ên
§é,
1954,
Le
Corbudier
Taliesin West, gÇn Phoenix, Arizona, 1983, Frank Lloyd Wright
250
L¨ng mé Hoµng ®Õ Wan Li (15631620) §«ng B¾c B¾c Kinh, Trung Quèc.
Néi thÊt lèi vµo, Francesco Borromini Bøc têng dÇy ®îc khoÐt lç, t¹o nªn mét kh«ng gian lu th«ng kÕt nèi n¬i nµy víi n¬i kh¸c
Santa Barbara Courthouse, California, 1929, William Mooser. Lèi vµo chÝnh ®îc bè trÝ víi gãc nh×n th¼ng vµo khu vên, ®åi c©y.
TÊt c¶ c¸c ®uêng dÉn, sù di chuyÓn cu¶ ngêi, xe cé, 251
hµng ho¸ hay dÞch vô ®Òu cã d¹ng tuyÕn vµ tÊt c¶ c¸c ®êng dÉn ®Òu cã ®iÓm xuÊt ph¸t. Tõ ®ã, chóng ta xuyªn qua c¸c kh«ng gian liªn tiÕp nhau vµ ®Õn ®Ých. §¬ng nÐt cña ®êng dÉn phô thuéc vµo h×nh th¸i lu th«ng cña chóng ta. Khi ®i bé, chóng ta cã thÓ dõng l¹i, quay ®Çu, nghØ ng¬i khi muèn, mét chiÕc xe ®¹p sÏ khã h¬n, xe « t« cßn khã kh¨n h¬n trong viÖc thay ®æi híng ®ét xuÊt. Cã mét h×nh ¶nh thó vÞ lµ b¸nh xe ®ßi hái mét mÆt ®êng, mét lèi ®i tr¬n tru h¬n, ngßi bé hµnh chØ ®ßi hái mét chiÒu réng ®¸p øng ®îc yªu cÇu võa ®ñ vÒ kÝch thíc tèi thiÓu. Ngêi bé hµnh, tuy cã kh¶ n¨ng thay ®æi ®ét ngét chiÒu híng l¹i yªu cÇu mét kh«ng gian lín h¬n kÝch thíc c¬ thÓ vµ sù tù do chän lùa ®a d¹ng däc ®êng ®Én. C¸c giao ®iÓm lu«n lµ ®iÓm ®ßi hái sù chän lùa cña ngêi tiÕn ®Õn nã. TÝnh liªn tôc vµ tØ lÖ cho phÐp chóng ta ph©n biÖt ®îc con ®êng lín dÉn ®Õn nh÷ng kh«ng gian lín vµ con ®êng nhá dÉn ®Õn nh÷ng kh«ng gian nhá h¬n. Khi c¸c ®êng dÉn nµy t¬ng ®¬ng nhau, mét kh«ng gian thÝch ®¸ng lµ cÇn thiÕt cho phÐp con ngêi dõng l¹i vµ quyÕt ®Þnh. H×nh thÓ vµ tØ lÖ cña cæng vµ, lèi vµo còng cÇn ph¶i béc lé sù kh¸c biÖt gi÷a kh«ng gian ®i d¹o, mét s¶nh ®êng, hoÆc mét hµnh lang phôc vô. B¶n chÊt cña ®êng dÉn g©y ¶nh hëng vµ chÞu ¶nh hëng cña tæ chøc c¸c kh«ng gian mµ nã liªn kÕt. H×nh th¸i cña ®êng dÉn cã thÓ ®îc t¨ng cêng khi c¸c kh«ng gian ®îc tæ chøc song song däc theo nã. HoÆc h×nh th¸i ®¬ng dÉn cã thÓ ®îc t¬ng ph¶n víi h×nh thÝa tæ chøc kh«ng gian vµ cung 252
cÊp mét sù ®èi nghÞch thÞ gi¸c víi nã. Khi chóng ta cã thÓ s¾p xÕp, h×nh dung toµn thÓ h×nh th¸i ®êng dÉn trong c«ng tr×nh, nhËn thøc vÒ bè côc c¸c kh«ng gian còng trë nªn râ rµng.
1.D¹ng tuyÕn TÊt c¶ c¸c ®êng dÉn ®Òu cã d¹ng tuyÕn. Tuy nhiªn mét ®êng dÉn th¶ng cã thÓ lµ mét tæ chøc c¨n b¶n cho mét lo¹t nhiÒu kh«ng gian. H¬n n÷a, nã cã thÓ ®îc bÎ cong, ph©n ®o¹n, giao c¾t víi c¸c ®êng dÉn kh¸c cã c¸c nh¸nh hoÆc t¹o thßng läng. 2.D¹ng tia: Mét ®êng dÉn d¹ng tia bao gåm nhiÒu ®êng dÉn d¹ng tuyÕn ph¸t triÓn tõ mét ®iÓm trung t©m. 3.D¹ng xo¾n èc: Mét ®êng dÉn d¹ng xo¾n èc lµ mét ®êng dÉn ®¬n lÎ vµ liªn tôc ph¸t triÓn tõ mét ®iÓm, xo¾n quanh nã vµ cµng t¸ch xa nã. 4.D¹ng líi: H×nh th¸i d¹ng líi bao gåm hai hÖ thèng c¸c ®êng dÉn song song c¸ch ®Òu t¹o nªn nh÷ng ®iÓm c¸ch ®Òu vµ c¸c khu vùc kh«ng gian h×nh vu«ng, h×nh ch÷ nhËt. 5.D¹ng m¹ng: H×nh th¸i d¹ng m¹ng bao gåm nhiÒu ®êng dÉn nèi kÕt nhau t¹i nhiÒu ®iÓm trong kh«ng gian. 6.Tæng hîp: Thùc tÕ, mét c«ng tr×nh thêng sö dông kÕt hîp c¸c h×nh th¸i trªn. Nh÷ng ®iÓm quan träng cña c¸c h×nh th¸i trªn lµ trung t©m ho¹t ®éng, lèi vµo, nót giao th«ng ®øng ®îc cung cÊp bëi thang bé, thang m¸y, ®êng dèc. 253
Nh÷ng ®iÓm nµy nhÊn m¹nh ®êng lu th«ng, t¹o nªn kh«ng gian dõng nghØ, ®Þnh híng. §Ó tr¸nh t¹o ra c¸c mª lé, mét trËt tù cã thø bËc cÇn thiÕt ®îc t¹o thµnh víi sù kh¸c nhau vÒ tØ lÖ, vÞ trÝ, h×nh thÓ, chiÒu dµi gi÷a c¸c nót, c¸c tuyÕn.
§Òn Hoµng hËu Hatchepsut, Derel-Bahari, Thebes, 1511-1480 TCN, Senmut
254
MÆt b»ng khu Taiyu-In cña §Òn Toshogu, Nikko, quËn Tochigi, NhËt B¶n, 1636
House in Old Westbury, New York, 1969-1971, Richard Meier
255
MÆt b»ng tÇng trÖt, Hines House, BiÓn Rach, California, 1966, MLTW/Moore vµ Turnbull
Shodan House, Ahmedabad, Ên §é, 1956, Le Corbusier
Trung t©m nghÖ thuËt thÞ c¶m Carpenter §¹i häc Harvard, cambridge, Massachusetts, 1961-1964 Le Corbusier
256
§¹i häc Scarborouch, Westhill, Ontario, 1964, John Andrews
Bookstaver House, Westminster, Vermont, 1972, Peter L. Gluck
Trêng nghÖ thuËt thñ c«ng Haystack Moutain, Deerisle, Maine, 1960, Edward Larrabee Barner
257
B¶o tµng Endless Growth (ph¬ng ¸n), Philippeville, Algeria, 1939, Le Corbusier
B¶o tµng Western Art, Tokyo, 19571959, Le Corbusier
Karlsruhe, Germany, 1834 258
Thµnh phè ë ®ång b»ng
Thµnh phè trªn ®åi MÆt b»ng thµnh phè lý tëng
B¶o tµng nghÖ thuËt, §¹i häc Carlifornia, Berkeley, 1971, Mario J. Ciampi vµ céng sù
259
Pope House, Connecticut, 1974-1976, John M. Johansen
260
Yi Yan, Suzhou, Trung Quèc, Qing Dynasty, TK19
Washington D.C. 1792, Pierre L'Enfant
Mét tr¹i lÝnh La M·, TK 1 SCN 261
Ph¬ng ¸n bÖnh viÖn, Venice, 1964-1966, Le Corbusier
Jaipur, Ên §é, 1728
Priene, ®îc t×m thÊy vµo TK 14 TCN
262
MÆt b»ng thµnh phè lý tëng, 1451-1464, Francis Di Giorgio Martini
Manhattan, Thµnh phè New York
§êng dÉn cã thÓ ®îc liªn hÖ víi kh«ng gian theo c¸c c¸ch sau: Xuyªn qua kh«ng gian: - TÝnh nguyªn vÑn cña mçi kh«ng gian vÉn ®îc duy tr×. - §Æc tÝnh cña ®êng dÉn cã thÓ linh ho¹t. - C¸c kh«ng gian gi¸n tiÕp ®îc sö dông ®Ó kÕt nèi ®êng dÉn víi kh«ng gian. §êng dÉn xuyªn qua kh«ng gian: - §êng dÉn cã thÓ xuyªn qua kh«ng gian th¼ng gãc, xiªn gãc hay däc theo c¹nh cña nã. - Khi c¾t xuyªn qua kh«ng gian, ®êng dÉn t¹o nªn mét 263
h×nh th¸i nghØ ng¬i hay di chuyÓn bªn trong kh«ng gian ®ã. KÕt thóc víi mét kh«ng gian: - VÞ trÝ cña kh«ng gian gãp phÇn thiÕt lËp ®êng dÉn. - Mèi liªn hÖ nµy ®îc sö dông cho c¸c lèi vµo c¸c kh«ng gian cã ý nghÜa quan träng
§Òn thê Rameses III, Medinet Habu, 1198 TCN
264
Stern House, Woodbridge, Connecticut, 1970, Charles Moore Associates
Nhµ ë truyÒn thèng NhËt B¶n
Farnsworth House, Plano, Illinois, 1950, Mies Van De Rohe
265
Palazzo Antonio, Udine, Italy, 1556, Andrea Palladio
Chung c Neur Vahn, Bremen, §øc, 1958-1962, Alvar Aalto
266
Eric Boissonas House II, Cap Benat, 1964, Philip Johnson
Kh«ng gian lu th«ng t¹o nªn mét hÖ thèng trän vÑn trong tæ chøc bÊt kú mét c«ng tr×nh nµo vµ chiÕm mét sè lîng nhÊt ®Þnh khèi kh«ng gian cña c«ng tr×nh ®ã. NÕu chØ ®îc xem xÐt víi chøc n¨ng nèi kÕt, kh«ng gian lu th«ng sÏ ®îc liªn tôc vµ cã d¹ng kh«ng gian hµnh lang. Tuy nhiªn, h×nh thÓ vµ tØ lÖ cña kh«ng gian lu th«ng cã thÓ ®îc ®iÒu ch×nh phï hîp víi nh÷ng h×nh th¸i di chuyÓn cña con ngêi nh ®i d¹o, dõng nghØ hoÆc t×m kiÕm mét tÇm nh×n v¬n xa. H×nh thÓ cña mét kh«ng gian lu th«ng cã thÓ kh¸c nhau tïy thuéc vµo c¸ch thøc: 267
-
C¸c ®êng bao cña nã ®îc x¸c ®Þnh. Liªn hÖ víi c¸c kh«ng gian nèi kÕt vÒ h×nh thÓ. ChÊt lîng tû lÖ, c©n xøng, ¸nh s¸ng, tÇm nh×n ®îc x¸c ®Þnh. C¸c cöa vµo bªn trong nã. Cao ®é ®îc thay ®æi víi c¸c bËc thang hay ®êng dèc.
Mét kh«ng gian lu th«ng cã thÓ: KhÐp kÝn: T¹o thµnh mét phßng trng bµy c«ng céng hoÆc mét hµnh lang riªng t liªn kÕt c¸c kh«ng gian, ®îc liªn hÖ b»ng lç cöa. Më mét mÆt: T¹o thµnh mét ban c«ng hoÆc mét kh«ng gian trng bµy cung cÊp sù liªn tôc vÒ kh«ng gian, vÒ tÇm nh×n víi kh«ng gian nã kÕt nèi. Më c¶ hai mÆt: T¹o thµnh mét hµnh lang cét vµ ®îc xem nh lµ sù më réng cña c¸c kh«ng gian nã xuyªn qua. ChiÒu réng vµ chiÒu cao cña mét kh«ng gian lu th«ng nªn t¬ng øng víi h×nh th¸i vµ khèi lîng lu th«ng qua nã. Sù kh¸c biÖt cã thÓ ®îc t¹o nªn gi÷a kh«ng gian ®i d¹o, kh«ng gian s¶nh ®êng riªng t h¬n vµ kh«ng gian phôc vô khÐp kÝn. Mét lèi ®i hÑp, khÐp kÝn khuyÕn khÝch tÝnh di chuyÓn. §Ó t¬ng thÝch víi lu lîng lín h¬n, còng nh t¹o thµnh c¸c kh«ng gian nghØ ng¬i, kh«ng gian ng¾m c¶nh, ®êng dÉn cã 268
thÓ ®îc më réng. Mét ®êng dÉn cã thÓ ®îc më réng b»ng c¸ch hîp nhÊt víi kh«ng gian nã ®i qua. Trong mét kh«ng gian lín, ®êng dÉn cã thÓ lµ ngÉu nhiªn, bÊt ®Þnh kh«ng cã h×nh thÓ, chØ cã thÓ ®îc t¹o thµnh bëi c¸c ho¹t ®éng, vÞ trÝ c¸c trang thiÕt bÞ bªn trong kh«ng gian.
Tu viÖn S.Maria Della Pace, Rome, 1500-1504, Donato Bramante
Hµnh lang c¨n hé Okusu, Todoroki, Tokyo, 1976-1978, Tadao Ando
269
TiÒn s¶nh cung ®iÖn thêi Phôc Hng
Cã nhiÒu vÝ dô kh¸c nhau vÒ h×nh thÓ kh«ng gian lu th«ng xuyªn qua c«ng tr×nh
270
Mét c¨n hé ë quËn Morris, New Jersey, 1971, Moore, Lyndon, Turnbul & Whitaker
Thang vµ buång thang phôc vô lu th«ng thêng ®øng gi÷a c¸c cao ®é kh¸c nhau cña c«ng tr×nh hay kh«ng gian ngoµi trêi. §é dèc cña thang phô thuéc vµo kÝch thíc cña tÊm ®øng vµ mÆt bËc, thêng ®îc lµm ®Ó phï hîp víi tû lÖ con ngêi. NÕu qu¸ dèc, cÇu thang khiÕn con ngêi ph¶i leo mÖt nhäc vµ xuèng rÊt khã kh¨n. NÕu qu¸ tho¶i, cÇu thang ph¶i cã mÆt bËc ®ñ dµi cho c¸c bíc ch©n. Mét cÇu thang cßn ph¶i ®ñ réng, thÝch øng víi ho¹t ®éng lu th«ng còng nh viÖc di chuyÓn vËt dông lªn xuèng. ChiÒu réng cña thang cã thÓ cho biÕt chøc n¨ng riªng t hay c«ng céng cña nã. CÇu thang réng sÏ dÉn ®Õn n¬i nhiÒu ho¹t ®éng, trong khi cÇu thang hÑp h¬n dÉn ®Õn nh÷ng khu vùc riªng t h¬n. Trong khi ho¹t ®éng bíc lªn thang cho chóng ta c¶m gi¸c tiÕn ®Õn sù c¸ch biÖt, sù riªng t, sù ®éc lËp, ho¹t ®éng bíc xuèng ngô ý nh ®ang tiÕn ®Õn mét mÆt nÒn v÷ng ch¾c, æn ®Þnh, ®îc b¶o vÖ. ChiÕu nghØ lµm gi¸n ®o¹n tÝnh liªn tôc cña cÇu thang vµ cho phÐp nã chuyÓn híng. ChiÕu nghØ cßn cho phÐp sù nghØ ng¬i, cho phÐp mét tÇm nh×n tæng qu¸t tõ buång thang. Cïng víi ®é dèc cña thang, vÞ trÝ cña chiÕu nghØ x¸c ®Þnh nhÞp vµ c¸ch 271
thøc lu th«ng lªn xuèng thang cña chóng ta.
Thang tïy thuéc vµo sù thay ®æi cao ®é, cã thÓ t¨ng cêng tuyÕn lu th«ng, cã thÓ lµm gi¸n ®o¹n nã, thay ®æi chiÒu híng, hoÆc kÕt thóc nã tríc khi tiÕn ®Õn mét kh«ng gian lín.
§Æc ®iÓm mét buång thang x¸c ®Þnh chiÒu híng cña tuyÕn lu chuyÓn khi chóng ta ®i lªn hay ®i xuèng. Cã nhiÒu c¸ch thøc x¸c ®Þnh chiÒu híng cña mét buång thang: - Thang mét vÕ th¼ng - Thang ch÷ L - Thang ch÷ U - Thang trßn - Thang xo¾n.
272
Kh«ng gian buång thang cã thÓ rÊt lín, nhng nã cã thÓ ®îc kÕt nèi víi kh«ng gian néi thÊt b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Nã cã thÓ ®îc xö lý nh mét yÕu tè thªm vµo hoÆc nh ®îc ®ôc khoÐt tõ mét khèi ®Æc.
Buång thang cã thÓ ch¹y däc theo mét c¹nh cña phßng bao quanh kh«ng gian, hoÆc lÊp ®Çy kh«ng gian cña nã. Nã cã thÓ ®an kÕt vµo ®êng bao kh«ng gian, cã thÓ ph¸t triÓn thµnh hµng lo¹t c¸c bËc nÒn ®Ó ngåi hay cho c¸c ho¹t ®éng kh¸c nhau. Mét buång thang cã thÓ lµ yÕu tè tæ chøc, nèi kÕt nhiÒu kh«ng gian ë c¸c cao ®é kh¸c nhau cña c«ng tr×nh, cña kh«ng gian ngo¹i thÊt. 273
ChiÕu nghØ khi cã thÓ nh×n thÊy sÏ l«i cuèn sù tiÕn vµo. Ngîc l¹i ®Ó cung cÊp lèi vµo mét khu vùc riªng t, cÇu thang sÏ ph¸t triÓn híng lªn liªn tôc gi÷a hai bøc têng xuyªn qua mét kh«ng gian hÑp.
Di chuyÓn lªn xuèng cÇu thang lµ mét ho¹t ®éng 3 chiÒu nªn cÇu thang lµ mét h×nh thÓ ba chiÒu. §Æc tÝnh 3 chiÒu nµy cã thÓ ®îc khai th¸c khi nã ®øng ®éc lËp trong kh«ng gian hoÆc liªn kÕt víi chØ mét bøc têng. Ngoµi ra mét kh«ng gian sÏ trë nªn hoµnh tr¸ng h¬n víi cÇu thang phøc t¹p.
CÇu thang lín Nhµ h¸t Opera Paris, 1861-1874, Charles Gramier
274
CÇu thang phßng kh¸ch, nhµ ë t¹i Old Westbury, New York, 1969-1971, Richard Meier
275
276