3-Kh«ng gian vµ h×nh thÓ "Ba m¬i t¨m hoa nèi kÕt víi nhau t¹o nªn mét b¸nh xe, nhng chÝnh nhê nh÷ng kho¶ng trèng kh«ng gi÷a c¸c t¨m hoa, b¸nh xe míi cã thÓ dïng ®îc. Nhåi ®Êt sÐt ®Ó lµm c¸i t¸ch, nhng chÝnh nhê vµo kho¶ng trèng ë gi÷a, c¸i cèc míi sö dông ®îc. §ôc cöa ®i vµ cöa sæ ®Ó t¹o nªn c¨n nhµ, nhng chÝnh nhê nh÷ng kho¶ng trèng do cöa t¹o thµnh mµ ng«i nhµ míi sö dông ®îc. VËy kh«ng ph¶i lµ c¸i "cã " míi cã lîi mµ thùc ra c¸i "kh«ng" míi lµ h÷u dông. L·o Tö - ThÕ kû 6 Sau C«ng nguyªn.
91
Kh«ng gian bao quanh sù tån t¹i cña chóng ta. Chóng ta di chuyÓn quan s¸t h×nh thÓ, l¾ng nghe ©m thanh, c¶m nhËn h¬i thë cña mïa xu©n, ngöi thÊy mïi th¬m cña hoa ®ang në trong kho¶ng kh«ng gian. Nã còng lµ mét chÊt liÖu nh gç, ®¸. Ngay c¶ khi nã vèn lµ nh÷ng h¬i níc v« h×nh. H×nh thÓ thÞ gi¸c, kÝch thíc, tû lÖ, chÊt lîng ¸nh s¸ng, tÊt c¶ nh÷ng ®Æc tÝnh nµy phô thuéc vµo nhËn thøc vÒ ®êng bao kh«ng gian, ®îc x¸c ®Þnh b»ng c¸c thµnh tè cña h×nh khèi. Khi kh«ng gian ®îc chiÕm ngù, ®îc bao bäc, ®îc tæ chøc bëi c¸c yÕu tè h×nh khèi, kiÕn tróc trë nªn hiÖn h÷u.
92
§Òn Partheon, Rome, 120-124 TCN.
93
Trêng nh×n cña chóng ta thêng bao gåm c¸c yÕu tè phøc hîp,kh¸c nhau vÒ h×nh d¸ng, kÝch thíc, mÇu s¾c hoÆc ph¬ng híng. §Ó cã thÓ lÜnh héi tèt h¬n cÊu tróc mét trêng nh×n, chóng ta cã khuynh híng tæ chøc c¸c thµnh tè vµo hai nhãm ®èi nghÞch nhau. Nh÷ng thµnh tè x¸c ®Þnh ®îc nhËn thøc nh nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng thµnh tè phñ ®Þnh cung cÊp mét ph«ng nÒn cho h×nh ¶nh ®ã. NhËn thøc cña chóng ta vÒ mét tæ hîp phô thuéc vµo c¸ch chóng ta ph©n tÝch sù t¬ng t¸c gi÷a nh÷ng thµnh tè x¸c ®Þnh vµ c¸c thµnh tè phñ ®Þnh trong trêng nh×n. VÝ dô trong h×nh 1 , nh÷ng ký tù ®îc xem nh nh÷ng h×nh ¶nh ®en trªn ph«ng nÒn tr¾ng cña mÆt giÊy. KÕt qu¶ lµ chóng ta cã thÓ hiÓu ®îc tæ chøc cña chóng thµnh tõ, c©u vµ ®o¹n v¨n. Trong h×nh 2, ký tù "a" ®îc xem lµ mét h×nh ¶nh kh«ng chØ v× nã lµ mét thµnh phÇn trong dÉy alphabet mµ cßn v× ®Æc tÝnh kh¸c biÖt cña nã so víi ph«ng nÒn vµ vÞ trÝ c« lËp trong bao c¶nh. Tuy nhiªn khi nã ph¸t triÓn vÒ kÝch thíc, c¸c yÕu tè bªn trong bao quanh ký tù sÏ thu hót sù chó ý cña chóng ta. Vµ ®Õn khi mèi quan hÖ gi÷a h×nh ¶nh vµ ph«ng nÒn trë nªn mËp mê, ®ång thêi nhËn thøc cña chóng ta vÒ ®Æc tÝnh tríc - sau cña chóng còng chuyÓn ®æi. Tuy vËy, trong tÊt c¶ c¸c trêng hîp, chóng ta nªn hiÓu r»ng nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng yÕu 94
tè x¸c ®Þnh thu hót sù chó ý cña chóng ta, kh«ng thÓ tån t¹i nÕu kh«ng cã sù t¬ng ph¶n víi ph«ng nÒn. Nh÷ng h×nh ¶nh vµ ph«ng nÒn lu«n lµ nh÷ng yÕu tè t¬ng ph¶n hau. Chóng cïng t¹o nªn mét thùc thÓ kh«ng t¸ch rêi - mét sù hîp nhÊt cña nh÷ng yÕu tè t¬ng ph¶n. B¶n chÊt cña kiÕn tróc ®îc h×nh thµnh tõ sù hßa hîp gi÷a c¸c yÕu tè h×nh thÓ vµ kh«ng gian.
A,
B,
C,
A. TuyÕn c¸c ®Þnh ®êng giíi h¹n gi÷a khèi ®Æc vµ kho¶ng rçng. B. H×nh thÓ cña khèi ®Æc ®îc minh häa nh mét h×nh ¶nh. C. H×nh thÓ cña kho¶ng kh«ng gian ®îc minh häa nh mét h×nh ¶nh.
H×nh khèi kiÕn tróc xuÊt hiÖn trong sù t¬ng quan gi÷a khèi vµ kh«ng gian. Trong khi thÓ hiÖn vµ ®äc nh÷ng b¶n vÏ, chóng ta thêng quan t©m ®Õn h×nh khèi trong kh«ng gian còng nh b¶n th©n khèi kh«ng gian.
Mét phÇn b¶n ®å Rome, ®95
îc
vÏ
bëi
Giambattista Nolli, 1748.
Tuú thuéc vµo viÖc chóng ta nhËn thøc nh÷ng yÕu tè x¸c ®Þnh, mèi quan hÖ h×nh - nÒn gi÷a h×nh khèi vµ kh«ng gian cã thÓ bÞ ®¶o ngîc. Trong mét phÇn b¶n ®å, c¸c c«ng tr×nh xuÊt hiÖn nh nh÷ng h×nh thÓ kh¼ng ®Þnh x¸c lËp nªn c¸c kh«ng gian ®êng phè. Trong mét sè phÇn kh¸c, c¸c kh«ng gian qu¶ng trêng, c¸c kh«ng gian lín bªn trong c«ng tr×nh ®îc xem nh nh÷ng thµnh phÇn kh¼ng ®Þnh, lÊy c¸c c«ng tr×nh lµm nÒn ®Ó næi bËt. Mèi quan hÖ céng sinh cña h×nh khèi vµ kh«ng gian trong kiÕn tróc cã thÓ ®îc kh¶o s¸t vµ t×m thÊy trong nhiÒu tû lÖ kh¸c nhau. ë mçi møc ®é, chóng ta kh«ng chØ quan t©m ®Õn h×nh thÓ cña c«ng tr×nh mµ cßn quan t©m ®Õn t¸c ®éng cña nã ®Õn kh«ng gian xung quanh nã. ë tû lÖ quy ho¹ch, chóng ta cÇn c©n nh¾c cÈn thËn vai trß cña mét c«ng tr×nh lµ tiÕp tôc ph¸t triÓn cÊu tróc hiÖn h÷u, lµ thiÕt lËp ph«ng nÒn cho c¸c c«ng tr×nh kh¸c, c¸c ®Þnh nªn mét kh«ng gian quy ho¹ch, hoÆc nã cã thÓ ®øng ®éc lËp nh mét chñ thÓ quan träng trong kh«ng gian. ë tû lÖ mét c«ng tr×nh kiÕn tróc, cã nhiÒu ph¬ng thøc kh¸c nhau cho sùlliªn hÖ gi÷a h×nh thÓ c«ng tr×nh vµ kh«ng gian quanh nã. A. ThiÕt lËp mét bøc têng däc theo mét c¹nh cña mÆt b»ng vµ t¹o nªn mét kh«ng gian x¸c ®Þnh bªn ngoµi. B.Bao quanh khÐp kÝn mét kh«ng gian s©n trong, atrium bªn trong c«ng tr×nh. C.KÕt hîp kh«ng gian néi thÊt vµ kh«ng gian ngo¹i thÊt
96
trong mét mÆt b»ng ®îc bao che. D. KhÐp kÝn mét phÇn mÆt b»ng. E. §øng ®éc lËp nh mét h×nh thÓ kh¸c biÖt trong kh«ng gian. F. Më réng vµ t¹o nªn mét diÖn lín cho c¶ mÆt b»ng. G. §øng ®éc lËp trong mÆt b»ng nhng cã nh÷ng kh«ng gian ngo¹i thÊt nh sù më réng cña kh«ng gian ngo¹i thÊt. H.§øng ®¬n lÎ nh mét h×nh thÓ x¸c ®Þnh trong kh«ng gian.
Pizza of San Marco, Venice. McKinnell vµ Knowles.
Boston City Hall, 1960, Kallman,
Nhµ h¸t ë Seinajoli, PhÇn Lan,
1968-1969,
Alvar
Aalto.
97
ë tû lÖ mét c«ng tr×nh kiÕn
A. C¸c kh«ng gian nh v¨n phßng, cã chøc
tróc, h×nh d¸ng c¸c bøc têng ®-
n¨ng ®Æc biÖt gièng nhau, cã thÓ ®îc
îc xem nh nh÷ng yÕu tè x¸c
tæ hîp theo h×nh th¸i ®¬n lÎ, h×nh
®Þnh trªn mÆt b»ng. Tuy nhiªn
th¸i tuyÕn vµ h×nh th¸i ph©n t¸n.
nh÷ng kho¶ng trèng gi÷a chóng
B. C¸c kh«ng gian nh héi trêng, víi nh÷ng
kh«ng chØ ®îc xem ®¬n gi¶n
chøc n¨ng ®Æc biÖt vµ nh÷ng yªu cÇu
nh ph«ng nÒn mµ cßn lµ nh÷ng
vÒ kü thuËt ®Æc biÖt, ®ßi hái mét
h×nh ¶nh cã thÓ thøc, cã h×nh
h×nh th¸i ®Æc biÖt vµ sÏ t¸c ®éng
d¸ng trong b¶n vÏ.
®Õn h×nh thÓ c¸c kh«ng gian xung
H×nh thÓ vµ ®êng bao kh«ng
quanh nã.
gian trong mét c«ng tr×nh x¸c
C. C¸c kh«ng gian nh hµnh lang, rÊt dÔ bÞ
®Þnh hoÆc ®îc x¸c ®Þnh bëi
¶nh hëng vµ ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c
nh÷ng kh«ng gian xung quanh
kh«ng gian, hoÆc nhãm kh«ng gian
nã. VÝ dô, trong nhµ h¸t Sunajoki
xung quanh nã.
cña Alvar Aalto, chóng ta cã thÓ
ThËm chÝ ë tû lÖ mét c¨n phßng, c¸c vËt
nhËn ra nhiÒu lo¹i h×nh khèi
dông cã thÓ ®øng ®éc lËp nh mét h×nh
kh«ng gian vµ ph©n tÝch c¸ch
thÓ trong kh«ng gian hoÆc gãp phÇn x¸c
thøc chóng t¸c ®éng lÉn nhau. Mçi lo¹i cã mét gi¸ trÞ chøc n¨ng bÞ ®éng hay chñ ®éng trong viÖc x¸c ®Þnh kh«ng gian.
98
Qu¶ng trêng Giron, Columbia, Ch©u Nam Mü. Khi ®Æt mét h×nh ¶nh hai chiÒu lªn mÆt giÊy, nã sÏ ¶nh hëng ®Õn kho¶ng giÊy xung quanh. T¬ng tù mét h×nh khèi ba chiÒu sÏ béc lé râ rµng khèi kh«ng gian quanh nã ®Ó thiÕt lËp vïng ¶nh hëng. PhÇn tiÕp theo cña ch¬ng nµy sÏ bµn ®Õn nh÷ng tuyÕn ngang, ®øng vµ tr×nh bÇy nh÷ng vÝ dô vÒ c¸ch thøc tæ chøc kh¸c nhau ®Ó thiÕt lËp c¸c kiÓu lo¹i kh«ng gian kh¸c nhau.
MÆt ph¼ng nÒn: 99
Mét mÆt ph¼ng n»m ngang, mét h×nh ¶nh trong sù t¬ng ph¶n víi bao c¶nh, sÏ c¸c ®Þnh mét vïng kh«ng gian ®¬n gi¶n. Vïng kh«ng gian nµy cã thÓ ®îc t¨ng
cêng
theo
c¸c
c¸ch sau: N©ng
cao
mÆt
ph¼ng nÒn: Mét mÆt ph¼ng ngang ®îc
n©ng
cao
h¬n
mÆt nÒn, t¹o ra c¸c mÆt ®øng däc theo c¸c
c¹nh,
t¨ng
cêng
thªm sù t¸ch biÖt gi÷a vïng kh«ng gian cña nã víi bao c¶nh. H¹ thÊp mÆt ph¼ng nÒn: Mét mÆt ph¼ng ®îc h¹ thÊp vµo trong mÆt nÒn, cïng víi c¸c mÆt ®øng ®îc t¹o ra, x¸c ®Þnh nªn mét kh«ng gian riªng biÖt.
MÆt ph¼ng trªn cao : Mét mÆt ph¼ng trªn cao cïng víi mÆt nÒn sÏ t¹o ra mét khèi kh«ng gian riªng biÖt. 100
§Ó cho c¸c mÆt ph¼ng ngang ®îc xem nh mét h×nh ¶nh, cÇn cã sù kh¸c biÖt vÒ mÇu s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt,.. gi÷a bÒ mÆt cña nã vµ khu vùc bao quanh.
Sù x¸c ®Þnh c¸c gãc, c¹nh cµng râ nÐt, khu vùc cña nã cµng t¸ch biÖt.
MÆt dï cã sù lu chuyÓn kh«ng
gian
b¨ng
qua,
mét vïng mÆt ph¼ng ngang còng t¹o nªn mét kh«ng gian, mét khu vùc bªn trong ®êng bao cña nã.
C¸c bÒ mÆt ®îc béc lé râ nÐt trong mÆt ®Êt hoÆc mÆt sµn, thêng ®101
îc sö dông trong kiÕn tróc ®Ó x¸c ®Þnh vïng kh«ng gian trong mét bao c¶nh réng h¬n. C¸c vÝ dô trong trang tiÕp theo minh häa c¸ch thøc x¸c ®Þnh laäi kh«ng gian nµy cã thÓ ®îc dïng ®Ó t¸ch biÖt lèi ®i, n¬i nghØ
ng¬i,
x¸c
®Þnh
khu vùc cña c«ng tr×nh kiÕn tróc, ph©n biÖt mét vïng chøc n¨ng bªn trong khu
vùc
mét
phßng
kh¸ch.
Parterre de Broderie, Cung ®iÖn Versailles, Ph¸p, TK 17, AndrÐ Le §êng phè ë Wooodstock, Oxfordshire, Anh. N«tre.
102
Néi thÊt Cung ®iÖn Katsura, Kyoto, NhËt B¶n, TK 17. Canaan,
phßng
kh¸ch,
Connecticut,
New 1949,
Phillip Johnson.
N©ng
cao
mét
phÇn
mÆt nÒn sÏ t¹o nªn mét ph¹m vi riªng biÖt trong mét bao
c¶nh
kh«ng
gian réng h¬n. Sù thay ®æi ®é cao däc theo c¸c c¹nh, x¸c ®Þnh nªn ®êng kh«ng bao cña kh«ng gian xuyªn qua nã. NÕu ®Æc tÝnh bÒ mÆt cña mÆt nÒn ®îc duy tr× ë mÆt ph¼ng ®îc n©ng cao, th× ë khu vùc ®îc t¹o ra cã thÓ ®îc xem nh mét phÇn cña kh«ng gian xung quanh. Tuy nhiªn, nÕu tr¹ng th¸i c¸c c¹nh ®îc thay ®æi trong h×nh thøc, mÇu 103
s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt, khu vùc ®îc t¹o ra sÏ hoµn toµn t¸ch biÖt víi kh«ng gian xung quanh. Fatehpur
Siki,
Palace
Complex of Akbar the Great, Mogul Emperor of Indian, 1569-1574. Mét n¬i chèn ®Æc biÖt ®îc thiÕt lËp víi mét mÆt nÒn næi bªn trªn hå níc nh©nt¹o,
®îc
bao
quanh lµ khu vùc nhµ vua sèng vµ nghØ ng¬i.
Møc ®é sù liªn tôc cña kh«ng gian, cña trêng nh×n ®îc duy tr× gi÷a mét
kh«ng
gian
®îc
n©ng cao vµ bao c¶nh phô thuéc vµo tû lÖ biÕn ®æi cao ®é. 1. C¹nh cña khu vùc ®îc x¸c ®Þnh t¬ng ®èi, sù liªn tôc cña trêng nh×n vµ cña kh«ng 104
gian ®îc duy tr×, sù tiÕp cËn vËt lý hoµn toµn ®îc ®¸p øng. 2. Trêng nh×n ®îc liªn tôc,
kh«ng
gian bÞ
gi¸n ®o¹n,. Sù tiÕp cËn vËt lý ®ßi hái t¹o bËc thang hoÆc t¹o ®êng dèc. 3. Trêng nh×n vµ kh«ng gian bÞ gi¸n ®o¹n. Ph¹m
vi
cña
mÆt
ph¼ng n©ng cao bÞ c« lËp khái mÆt ®Êt hoÆc mÆt sµn. MÆt ph¼ng n©ng cao cã thÓ
chuyÓn
®æi
thµnh yÕu tè bao che cho kh«ng gian bªn díi.
105
Acropol, Athen, TK5 TCN.
§Òn Shrine, Shimane Prefecture, NhËt B¶n, 717 SCN (®îc x©y l¹i n¨m 1774)
§Òn thê thÇn Jupiter Capitolinus, Rome, 509 TCN N©ng cao mét phÇn mÆt nÒn t¹o nªn mét bÖ cao ®Ó ®ì h×nh khèi c«ng tr×nh.
MÆt
nÒn
®îc
n©ng cao cã thÓ do hiÖn 106
tr¹ng tù nhiªn cã s½n hoÆc cã thÓ lµ mét cÊu tróc nh©n t¹o ®Ó t«n cao c«ng tr×nh so víi bao c¶nh, hoÆc nhÊn m¹nh h×nh ¶nh cña nã trong khu vùc. C¸c vÝ dô díi ®©y minh ho¹ c¸c c¸ch ®îc sö dông cho c¸c c«ng tr×nh t«n nghiªm, c¸c c«ng tr×nh l¨ng tÈm.
§iÖn Th¸i Hoµ, Tö CÊm Thµnh, B¾c Kinh, 1672.
107
S©n trong cña cung ®iÖn, Tö CÊm Thµnh, B¾c Kinh, TK15. Mét mÆt nÒn ®îc n©ng cao cã thÓ x¸c ®Þnh mét kh«ng gian chuyÓn tiÕp gi÷a néi thÊt c«ng tr×nh vµ m«i trêng bªn ngoµi. Cïng víi diÖn m¸i, nã trë thµnh mét cæng vµo riªng t hoÆc mét hµng hiªn.
MÆt c¾t BiÖt thù Farnswoth, Plano, Illinois, 1950, Mies Van Der Rohe: BiÖt thù Farnswoth ®îc n©ng cao h¬n møc níc d©ng cña s«ng Fox; mÆt nÒn ®îc n©ng cao nµy cïng víi diÖn trÇn x¸c ®Þnh nªn khèi kh«ng gian ®îc n©ng cao trªn kh«ng so víi mÆt ®Êt.
108
BÖ
thê
Cistercian
trong
nhµ
Manastery
nguyÖn cña
La
Tourette gÇn Lyons, Ph¸p, 19561959, Le Corbusier
Mét phÇn cña sµn ®îc n©ng cao ®Ó thiÕt lËp mét khu vùc ®Æc biÖt trong mét phßng lín h¬n. Kh«ng gian nµy nh mét sù rót lui khái ho¹t ®éng xung quanh hoÆc lµ bËc thÒm ®Ó quan s¸t kh«ng gian xung quanh. Trong c«ng tr×nh t«n gi¸o, nã x¸c ®Þnh mét kh«ng gian linh thiªng, thÇn th¸nh.
109
East Harlem Preschool, New York, 1970, Hammel Grªn&Abrahamson
H¹ thÊp mét phÇn cña mÆt nÒn sÏ c« lËp mét vïng kh«ng gian khái mét bao c¶nh lính¬n. C¸c mÆt ®øng ®îc t¹o ra sÏ x¸c ®Þnh ®êng bao cña ph¹m vi ®ã. C¸c
®êng
bao
nµy
kh«ng nh trong trêng hîp
mÆt
nÒn
n©ng
cao - cã gi¸ trÞ tëng tîng - mµ hoµn toµn h÷u h×nh vµ t¹o nªn nh÷ng bøc têng cña kh«ng gian. Vïng kh«ng gian cã thÓ trë nªn râ rµng h¬n bëi c¸ch xö lý t¬ng ph¶n gi÷a vïng h¹ thÊp vµ mÆt nÒn xung quanh.
Sù t¬ng ph¶n vÒ h×nh thÓ, h×nh häc hoÆc ph¬ng
híng
cã
thÓ
t¨ng cêng nh÷ng ®Æc tÝnh vµ tÝnh ®éc lËp cña vïng h¹ thÊp.
110
[Page 109]
Møc ®é liªn tôc cña kh«ng gian gi÷a vïng kh«ng gian lâm vµ bao
c¶nh
xung
quanh phô thuéc vµo tû lÖ biÕn ®æi cao ®é: Vïng h¹ thÊp chØ lµ
mét
®o¹n
sù
cña
gi¸n mÆt
nÒn vµ vÉn duy tr× tÝnh trän vÑn cña kh«ng gian. Gia t¨ng ®é s©u cña vïng h¹ thÊp sÏ lµm suy yÕu sù liªn hÖ thÞ gi¸c cña nã víi kh«ng gian xung quanh vµ
t¨ng
cêng
®Æc tÝnh riªng biÖt
cña
khèi
kh«ng gian. Khi mÆt nÒn gèc vît qu¸ tÇm m¾t, vïng h¹ thÊp trë thµnh
mét
c¨n 111
phßng riªng biÖt t¸ch rêi. Cã thÓ t¹o nªn sù chuyÓn tiÕp cao ®é b»ng bËc thÒm, ®êng dèc, gióp t¨ng cêng sù liªn tôc gi÷a c¸c kh«ng gian lâm vµ
vïng
cao
xung
quanh nã. Trong khi mét kh«ng gian ®îc n©ng cao diÔn t¶ b¶n chÊt híng quan
ngo¹i
hay
träng,
sù mét
kh«ng gian ®îc h¹ thÊp l¹i ¸m chØ ®Õn b¶n
chÊt
híng
néi
hay dÆc tÝnh che chë, b¶o vÖ.
Nhµ h¸t ngoµi trêi Epidauros, Hy L¹p, 350 TCN, Polycleitos
112
Vïng h¹ thÊp trong ®Þa h×nh cña mÆt b»ng ®îc sñ dông nh kh¸n ®µi cho c¸c ®Êu trêng, c¸c nhµ h¸t ngoµi trêi. Sù thay ®æi tù nhiªn vÒ cao ®é cã lîi vÒ híng s¸ng còng nh ©m thanh cho nh÷ng kh«ng gian nµy.
Lower Plazz, Rockefeller Center, New York, 1930, Wallace K. Harrison vµ Max Abramovitz 113
Ng«i lµng díi mÆt ®Êt, gÇn Loyang, Trung Quèc
MÆt nÒn cã thÓ ®îc h¹ thÊp ®Ó tæ chøc mét kh«ng gian ngoµi trêi cho nh÷ng c«ng tr×nh ngÇm. Mét s©n trong lâm, võa ®îc b¶o vÖ khái søc giã, tiÕng ån, nhng vÉn duy tr× ®îc c¸c ®iÒu kiÖn tho¸ng khÝ, ¸nh s¸ng, tÇm nh×n cho nh÷ng kh«ng gian ngÇm híng vÒ nã.
Trong c¶ hai vÝ dô trªn Alvar Aalto ®· t¹o nªn khu vùc ®äc s¸ch trong mét kh«ng gian th viÖn lín b»ng c¸ch h¹ thÊp mÆt sµn thÊp h¬n ®é cao chÝnh cña toµn bé c«ng tr×nh. ¤ng cßn sö dông c¸c mÆt ®øng bao quanh lµm kÖ s¸ch.
114
Th
viÖn,
trung
t©m
v¨n
ho¸
Wulfsburg, Essen, §øc, 1962, Alvar Aalto
MÆt b»ng mét phÇn th viÖn Rovaniemi, PhÇn Lan, 19651968, Alvar Aalto
Mét phÇn mÆt c¾t qua phßng ®äc chÝnh
115
C¨n hé trªn b·i biÓn Massachusetts, 1948, Hugh Stubbins.
Mét khu vùc trong mét c¨n phßng lín h¬n cã thÓ ®îc h¹ thÊp ®Ó biÕn ®æi tû lÖ cña c¨n phßng vµ x¸c ®Þnh mét kh«ng gian th©n mËt h¬n bªn trong nã. Mét vïng ®îc h¹ thÊp cßn cã thÓ ®îc sö dông nh mét kh«ng gian chuyÓn tiÕp gi÷a hai mÆt sµn cña c«ng tr×nh.
T¬ng tù nh tr¹ng th¸i cña mét t¸n c©y cho c¶m gi¸c che ch¾n bªn díi cÊu tróc dï cña nã, mét mÆt ph¼ng trªn 116
cao sÏ x¸c ®Þnh mét vïng kh«ng gian gi÷a nã vµ mÆt nÒn. V× c¸c c¹nh cña mÆt trªn thiÕt
lËp
®êng
quanh cña
bao
khu vùc,
nªn h×nh d¸ng, kÝch thíc, ®é cao cña nã quy ®Þnh chÊt lîng cña kh«ng gian. Trong khi c¸c sù biÕn ®æi cña mÆt nÒn ®· ®îc ®Ò cËp x¸c ®Þnh nh÷ng kh«ng gian mµ giíi h¹n trªn lµ bao c¶nh xugnn
quanh,
mét
mÆt ph¼ng trªn cã kh¶
n¨ng
nh÷ng
x¸c
®Þnh
kh«ng
gian
riªng biÖt thùc sù bëi chÝnh nã. C¸c
yÕu
tè
tuyÕn
®øng cã thÓ ®îc sö dông
®Ó
chèng
®ì
mÆt rrªn, t¨ng cêng viÖc thiÕt lËp giíi h¹n cña
kh«ng
gian
mµ
kh«ng ph¸ vì tÝnh lu chuyÓn cña kh«ng gian xuyªn qua khu vùc ®ã. NÕu c¸c c¹nh cña mÆt trªn
h¹
thÊp,
hoÆc
mÆt nÒn bªn díi nã ®îc t¨ng cêng bëi sù thay ®æi cao ®é, giíi h¹n
cña
khèi
kh«ng 117
gian sÏ trë nªn râ rµng h¬n.
V× kÌo gç
Di chuyÓn m¸i nhµ ë Guinea
Giµn thÐp.
Thµnh phÇn phÝa trªn cao cña mét c«ng tr×nh chÝnh lµ diÖn trÇn cña nã. Nã kh«ng chØ b¶o vÖ cho kh«ng gian bªn trong khái ¸nh mÆt trêi, ma, tuyÕt, mµ cßn ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn h×nh d¸ng c«ng tr×nh vµ thiÕt lËp nªn kh«ng gian. H×nh thøc cña diÖn trÇn, ®Õn lît nã ®-
Vßm g¹ch
îc x¸c ®Þnh bëi vËt liÖu, bëi ®Æc tÝnh cña hÖ cÊu tróc vµ tr¹ng th¸i chÞu t¶i còng nh vît kho¶ng kh«ng gian.
118
CÊu tróc d©y c¨ng, TriÓn l·m vên quèc gia , Colongne, §øc, 1957, Frei Otto vµ Peter Stromeyer.
Mét bøc tranh Trung Hoa m« t¶ cÊu tróc lÒu tr¹i x¸c ®Þnh kh«ng gian nghØ ng¬i.
119
Phßng héi nghÞ Chicago (ph¬ng ¸n), 1953, Mies Van Der Rohe DiÖn trÇn cã thÓ m« t¶ cô thÓ cÊu tróc chÞu t¶i, truyÒn t¶i cña hÖ kÕt cÊu.
Glass House, New Canaan, Connecticut, 1949, Phillip Johnson. DiÖn trÇn cã thÓ lµ thµnh phÇn x¸c ®Þnh kh«ng gian lín cña c«ng tr×nh, cã thÓ tæ chøc nhiÒu h×nh thÓ vµ kh«ng gian bªn díi vßm b¶o vÖ cña nã.
120
Trung t©m Le Corbusier, Zurich, 1963-1967, Le Corbusier.
DiÖn trÇn cña mét kh«ng gian néi thÊt cã thÓ ph¶n ¸nh hÖ cÊu tróc chÞu t¶i m¸i nhµ hoÆc sµn trªn. V× nã kh«ng ph¶i chèng l¹i c¸c t¸c nh©n khÝ hËu hay mang mét t¶i träng lín, diÖn trÇn cã thÓ ®îc t¸ch rêi khái mÆt sµn vµ m¸i vµ trë thµnh mét thµnh phÇn riªng biÖt trong kh«ng gian.
Nh trong c¸c trêng hîp mÆt nÒn cã thÓ ®îc biÕn ®æi ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng vïng kh«ng gian riªng biÖt trong phßng, diÖn trÇn cã thÓ ®îc h¹ thÊp hoÆc n©ng cao ®Ó biÕn ®æi tû lÖ cña kh«ng gian, ®Ó tæ chøc ®êng giao th«ng ngang qua nã, hay cho phÐp ¸nh s¸ng tù nhiªn vµo bªn trong tõ phÝa trªn.
121
H×nh thøc, mÇu s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt vµ mÉu h×nh cña diÖn trÇn cã thÓ ®îc thao t¸c ®Ó t¨ng cêng ®Æc tÝnh cña ¸nh s¸ng, ©m thanh bªn trong mét kh«ng gian hoÆc cho nã mét chÊt lîng ph¬ng híng.
C¸c vïng trèng phÝa trong diÖn trÇn, vÝ dô nh lç cöa trêi, cã thÓ cã nh÷ng h×nh d¸ng ®îc x¸c ®Þnh ®Ó ®ång thêi t¹o nªn mét vïng kh«ng gian bªn díi. Nhµ cÇu nguyÖn ë tu viÖn Cistercian cña La Tourette, gÇn Lyons, Ph¸p, 1956-1959, Le Corbusier.
Néi thÊt nhµ thê, gi¸o xø Trung t©m, Wolfsburg, §øc, 1960-1962, Alvar Aalto.
122
Trong c¸c phÇn tríc cña ch¬ng nµy, c¸c mÆt n»m ngang tæ chøc nªn kh«ng gian, trong ®ã c¸c mÆt ®øng ®îc ¸m chØ nhiÒu h¬n, ®îc m« t¶ s¸t thùc. C¸c phÇn sau ®©y sÏ bµn vÒ vai trß quyÕt ®Þnh cña c¸c yÕu tè ®øng cña hinh thÓ trong
viÖc
thµnh
lËp
nªn
nh÷ng giíi h¹n thÞ gi¸c cña kh«ng gian. C¸c h×nh thÓ ®øng cã tÝnh hiÖn h÷u trong trêng nh×n lín h¬n c¸c h×nh thÓ n»m ngang, do ®ã lµ ph¬ng tiÖn tÝch cùc h¬n trong viÖc x¸c ®Þnh mét 123
khèi kh«ng gian riªng biÖt vµ cung cÊp c¶m gi¸c khÐp kÝn, riªng t cho nh÷ng ai bªn trong nã. Thªm n÷a, nã cßn ®îc sö dông ®Ó t¸ch biÖt mét kh«ng gian tõ c¸c kh«ng gian kh¸c ®Ó thiÕt lËp mét ®êng bao chung cho kh«ng gian néi thÊt vµ m«i trêng bªn ngoµi. C¸c yÕu tè ®øng cßn ®ãng vai trß quan träng trong cÊu tróc cña kh«ng gian vµ h×nh thÓ kiÕn tróc. Chóng ta sö dông nh c¸c yÕu tè chÞu lùc cho sµn vµ m¸i, chóng cung cÊp sù che chë, b¶o vÖ khái c¸c t¸c nh©n khÝ hËu vµ ®Þnh híng cho giã, nhiÖt ®é, ©m thanh vµo bªn trong vµ xuyªn qua kh«ng gian néi thÊt cña c«ng tr×nh. YÕu
tè
®øng:
C¸c
tuyÕn
tuyÕn yÕu
®øng
tè x¸c
®Þnh c¸c c¹nh vu«ng gãc cña kh«ng gian.
DiÖn ®øng ®¬n lÎ: Mét diÖn ®øng ®¬n lÎ ®Þnh râ kh«ng gian tríc nã.
DiÖn ®øng d¹ng L: Mét h×nh th¸i d¹ng L cña c¸c mÆt th¼ng 124
®øng thiÕt lËp mét vïng kh«ng gian híng ngo¹i tõ gãc ra däc ®êng chÐo. C¸c diÖn song song: Hai diÖn ®øng song song x¸c ®Þnh mét khèi kh«ng giangi÷a chóng ®îc ®Þnh híng vÒ hai kho¶ng më. H×nh
ch÷
U:
Mét
h×nh thÓ ch÷ U cña c¸c diÖn ®øng x¸c ®Þnh mét khèi kh«ng gian ®îc ®Þnh híng chñ yÕu vÒ kho¶ng më cuèi h×nh thÓ. Bèn
mÆt
-
khÐp
kÝn: Bèn diÖn ®øng thiÕt lËp nh÷ng ®êng bao cña mét kh«ng gian híng néi vµ g©y ¶nh hëng ®Õn nh÷ng vïng kh«ng gian xung quanh.
Mét yÕu tè ®øng nh cét, th¸p,
®µi
tëng
niÖm
thiÕt lËp mét ®iÓm trªn mÆt ®Êt vµ t¨ng cêng sù hiÖn h÷u trong kh«ng gian §øng th¼ng vµ ®¬n ®éc, mét yÕu tè th¼ng 125
®øng
kh«ng
cã
tÝnh
®Þnh híng trong kh«ng gian trõ ®êng dÉn híng ra ®Õn vÞ trÝ cña nã trong kh«ng gian. NhiÒu trôc ngang cã thÓ ®îc t¹o nªn ®i qua nã. Khi n»m trong mét kh«ng gian, cét sÏ x¸c ®Þnh quanh nã mét vïng kh«ng gian riªng biÖt, g¾n bã víi
kh«ng
gian
xung
quanh. Cét nèi kÕt c¸c mÆt ph¼ng têng khi lµm bæ trô. Cét nèi kÕt hai mÆt têng t¹o c¸c gãc cña mét
kh«ng
gian.
Khi
®øng tù do trong kh«ng gian, cét x¸c ®Þnh mét vïng
kh«ng
gian
bªn
trong c¸c ®êng bao. Khi n»m ë trung t©m mét kh«ng gian cét sÏ kh¼ng ®Þnh nã nh mét t©m ®iÓm cña kh«ng gian vµ x¸c ®Þnh nh÷ng vïng
kh«ng
gian
t¬ng
øng gi÷a b¶n th©n cét vµ c¸c mÆt têng xung quanh. Cét x¸c ®Þnh nªn nh÷ng vïng kh«ng gian cã thø bËc kh¸c nhau vÒ kÝch thíc, h×nh thøc vµ vÞ trÝ. 126
Kh«ng cã khèi kh«ng gian nµo ®îc x¸c ®Þnh mµ kh«ng cã c¹nh, c¸c gãc cña nã. C¸c yÕu tè tuyÕn ®îc
sö
dông
cho
môc
®Ých ®¸nh dÊu giíi h¹n cña nh÷ng kh«ng gian yªu cÇu tÝnh liªn tôc vÒ kh«ng gian vµ trêng nh×n tíi khu vùc xung quanh.
Hai cét cã thÓ thiÕt lËp mét
mµng
kh«ng
gian
trong suèt b»ng søc c¨ng thÞ gi¸c gi÷a chóng. Ba hoÆc nhiÒu cét ®îc tæ chøc ®Ó x¸c ®Þnh c¸c gãc cña kh«ng gian. Lo¹i kh«ng gian nµy kh«ng ®ßi hái mét bao c¶nh lín h¬n nhng cã thÓ liªn hÖ hoµn toµn tù do víi nã.
C¸c c¹nh cña khèi kh«ng gian cã thÓ ®îc t¨ng cêng b»ng mÆt nÒn vµ viÖc thiÕt lËp c¸c giíi h¹n trªn nh c¸c thanh ®µ b¨ng ngang nèi kÕt c¸c cét hoÆc mÆt ph¼ng trÇn. Mét lo¹t c¸c cét lÆp l¹i däc theo chu vi cã thÓ t¨ng c127
êng tÝnh x¸c ®Þnh cña kh«ng gian.
Piazza Del Campo, Siena, Italy. C¸c yÕu tè tuyÕn cã thÓ kÕt thóc mét trôc, ®¸nh dÊu mét trung t©m trong kh«ng gian quy ho¹ch hoÆc cung cÊp mét ®iÓm nhÊn däc theo mét tuyÕn kh«ng gian quy ho¹ch.
Shokin Tein, Cung ®iÖn Katsura, Kyoto, NhËt B¶n, TK 17. Trong vÝ dô trªn Tokobashira thêng lµ mét th©n c©y tù nhiªn, lµ biÓu tîng ®¸nh dÊu mét gãc cña Tokonoma bªn trong mét phßng trµ 128
Piazza of St. Peter, Rome, 1655-1667, Giovani Bernini.
Taj Mahal, L¨ng Muntaz Mahal, Arga, Ên §é, 1630-1653.
Mét lïm c©y x¸c ®Þnh mét kh«ng gian bãng r©m trong c«ng viªn. Mé cña Jahangir, gÇn Lahore.
129
Mé cña Muntaz Mahal, Argaa.
Mé cña I'timad-Daula, Agraa. Trong c¸c vÝ dô nµy, nhiÒu h×nh thÓ d¹ng th¸p ®¸nh ®¸u c¸c gãc cña mét mÆt nÒn, thiÕt lËp mét vïng kh«ng gian - mét khung sên ba chiÒu cho c¸c cÊu tróc l¨ng tÈm.
Atrium Tetrastyle, C¨n hé cña Silver We®ing, Pompei, TK2 TCN Bèn cét cã thÓ x¸c ®Þnh mét vïng kh«ng gian riªng biÖt trong mét c¨n phßng, mét khung c¶nh lín h¬n. Khi
Palazzo Antonini, Udine, Italy, 1556 Andrea Trong suètPalladio thêi kú Phôc Hng, Andrea Palladio hîp nhÊt kiÓu bèn cét nµy vµo c¸c ®¹i s¶nh, c¸c héi trêng cña nhiÒu cung ®iÖn. CÊu tróc bèn cét kh«ng chØ chÞu t¶i cho m¸i vßm hay mÆt sµn ë phÝa trªn mµ cßn cã chøc n¨ng ®iÒu chØnh, híng ®Õn tû lÖ Palladian.
chÞu t¶i cña mét m¸i vßm ë bªn trªn, c¸c cét nµy t¹o nªn mét s¶nh ®êng nhá ®ãng vai trß nh mét kh«ng gian linh thiªng, hay mét trung t©m biÓu tîng cña kh«ng gian. Palazzo
Antomini,
Andrea Palladio.
Udine,
1556,
Trong c¸c ®¬n vÞ ë biÓn Rach, bèn cét cïng víi mét mÆt nÒn h¹ thÊp, 130 mÆt trÇn phÝa trªn t¹o nªn mét kh«ng gian riªng t c¸ch biÖt bªn trong mét
Nhµ ë truyÒn thèng Roma ®iÓn h×nh, ®îc tæ chøc quanh mét s©n trêi më, ®îc bao che bëi hÖ cÊu tróc m¸i víi bèn cét chÞu t¶i ë bèn gãc. Vitruvius cho ®©y lµ mét atrium kiÓu bèn cét.
Tu viÖn Chevanliers, Mont S.Michel, Ph¸p, 12031228.
131
Mét lo¹t c¸c cét, c¸c yÕu tè th¼ng ®øng c¸ch ®Òu nhau t¹o nªn d·y cét. YÕu tè nguyªn mÉu nµy trong nguyªn lý thiÕt kÕ kiÕn tróc cho phÐp x¸c ®Þnh mét c¸ch Ên tîng c¸c giíi h¹n cña kh«ng gian mµ sù liªn tôc vÒ tÇm nh×n, vÒ kh«ng gian, ®îc duy tr× gi÷a nã vµ kh«ng gian xung quanh. Mét dÉy cét cã thÓ kÕt nèi víi têng víi chøc n¨ng bæ trô, chÞu t¶i cho bøc têng, ®ång thêi ®iÒu chØnh tû lÖ, nhÞp ®iÖu vµ tû lÖ cña kh«ng gian c«ng tr×nh. Mét hÖ líi c¸c cét trong mét c¨n phßng, mét s¶nh ®êng lín kh«ng chØ nh»m chÞu t¶i cho sµn, m¸i bªn trªn. C¸c hµng cét cã trËt tù nµy cã thÓ nhÊn m¹nh khèi kh«ng gian, t¸ch biÖt c¸c vïng kh«ng gian ®Òu ®Æn trong vïng kh«ng gian vµ thiÕt lËp mét tû lÖ, nhÞp ®iÖu võa ph¶i, t¨ng cêng sù nhËn thøc vÒ kÝch thíc cña kh«ng gian. N¨m 1962 Le Corbusier ph¸t biÓu vÒ "5 ®iÓm trong kiÕn tróc míi". NhËn thøc nµy dùa vµo nh÷ng thµnh tùu quy m« lín cña kÕt cÊu bª t«ng cèt thÐp b¾t ®Çu vµo nh÷ng n¨m cuèi thÓ kû 19. KÕt cÊu nµy, trong viÖc sö dông cho cét bª t«ng cèt thÐp ®Ó chÞu t¶i sµn vµ m¸i vµ t¹o nªn mét kh¶ n¨ng míi ®Ó giíi h¹n kh«ng gian trong mét c«ng tr×nh. Sµn bª t«ng cèt thÐp cã thÓ v¬n xa khái cét chÞu t¶i thiÕt lËp mÆt ®øng tù do víi bè côc 132
têng vµ cöa sæ tù do. Bªn trong c«ng tr×nh, mét mÆt b»ng tù do lµ cã thÓ nhê giíi h¹n còng nh sù s¾p ®Æt cña kh«ng gian kh«ng cßn bÞ giíi h¹n cña kÕt cÊu têng chÞu lùc. Kh«ng gian ngo¹i thÊt cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh tù do víi v¸ch ng¨n kh«ng chÞu t¶i vµ bè côc cña nã cã thÓ hoµn toµn tù do ®¸p øng ch¬ng tr×nh yªu cÇu.
Trang tiÕp theo ®©y minh häa hai vÝ dô t¬ng ph¶n nhau trong viÖc sö dông mét hÖ líi cét: 1. Mét hÖ líi cét thiÕt lËp mét kh«ng gian lín, trong ®ã c¸c kh«ng gian néi thÊt ®îc tæ chøc tù do. 2. Mét hÖ líi cét t¬ng thÝch chÆt chÏ víi c¸c kh«ng gian néi thÊt, cÊu tróc vµ kh«ng gian g¾n chÆt nhau. 1. Tßa
nhµ
Milliowners'
Associatetion,
Almedabad,Ên
§é,
1954,
Le
Corbusier.
133
HÖ líi cét
MÆt b»ng
tÇng 1
MÆt b»ng tÇng 2 MÆt b»ng tÇng 3
2. Nhµ ë truyÒn thèng
HÖ líi Modulor HÖ cét
MÆt b»ng
Mét mÆt th¼ng ®øng ®¬n ®éc trong kh«ng gian t¹o nªn mét hiÖu qu¶ thÞ gi¸c kh¸c biÖt ®¸ng chó ý so víi mét cét ®øng riªng lÎ. Mét cét trßn 134
kh«ng cã chiÒu híng næi tréi nµo kh¸c ngoµi trôc ®øng cña nã. Mét cét vu«ng cã hai mÆt t¬ng ®¬ng nhau nªn còng cã hai trôc gièng nhau. Mét cét h×nh ch÷ nhËt còng cã hai trôc nhng chóng kh¸c nhau vÒ mÆt ¶nh hëng. Khi cét h×nh ch÷ nhËt trë nªn gÇn gièng víi mét bøc têng h¬n, nã cã thÓ xuÊt hiÖn nh mét ph©n ®o¹n cña
mét
mÆt
ph¼ng
®Þnh réng h¬n vµ
x¸c
dµi h¬n,
chia c¾t mét khèi kh«ng gian. Mét mÆt ph¼ng ®øng cã ®Æc tÝnh bÒ mÆt. Hai bÒ mÆt cña nã x¸c ®Þnh hai c¹nh cña hai kh«ng gian riªng biÖt ®îc ng¨n c¸ch. Hai bÒ mÆt cña cïng mét mÆt th¼ng ®øng cã thÓ t¬ng ®¬ng nhay vµ ®èi diÖn víi hai kh«ng gian t¬ng ®¬ng nhau. HoÆc chóng cã thÓ kh¸c biÖt nhau vÒ mÆt h×nh thøc, mÇu s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt t¬ng øng víi c¸c tr¹ng th¸i kh«ng gian
kh¸c
nhau.
Mét
mÆt
th¼ng ®øng cã thÓ cã hai mÆt t¬ng ®¬ng hoÆc mét mÆt tríc, mét mÆt sau. Vïng kh«ng gian ®èi diÖn víi mét mÆt ®øng lµ cha x¸c ®Þnh. MÆt th¼ng ®øng, b¶n th©n nã chØ cã thÓ thiÕt lËp mét c¹nh cña vïng kh«ng gian. §Ó ®Þnh râ giíi h¹n cña mét 135
khèi kh«ng gian riªng biÖt, mÆt th¼ng ®øng ph¶i kÕt hîp víi c¸c yÕu tè kh¸c trong kh«ng gian. Mèi t¬ng quan gi÷a ®é cao cña mét mÆt th¼ng ®øng víi chiÒu cao c¬ thÓ ngêi sÏ x¸c ®Þnh sù ¶nh hëng
cña
mÆt
ph¼ng
th¼ng ®øng ®Õn kh«ng gian ®îc m« t¶. Khi chØ cao
2
feet,
mét
mÆt
th¼ng ®øng x¸c ®Þnh ®êng bao cña kh«ng gian nhng cung cÊp mét c¶m gi¸c
giíi
h¹n
rÊt
mong
manh. Khi cao ®Õn th¾t lng, nã b¾t ®Çu cung cÊp mét c¶m gi¸c vÒ giíi h¹n nhng vÉn duy tr× tÝnh tiÕp nèi, sù liªn hÖ thÞ gi¸c víi c¸c kh«ng gian kÕ cËn. Khi cao ngang tÇm m¾t, nã b¾t ®Çu ph©n ®Þnh râ mét kh«ng gian riªng
biÖt.
Mét
mÆt
th¼ng ®øng cao h¬n tÇm m¾t con ngêi sÏ lµm gi¸n ®o¹n sù liªn tôc vÒ thÞ gi¸c vµ kh«ng gian gi÷a hai khu vùc, cung cÊp mét c¶mgi¸c m¹nh mÏ vÒ giíi h¹n. MÇu s¾c, kÕt cÊu, mÉu h×nh bÒ mÆt cña mét mÆt t¸c ®éng ®Õn c¶m 136
gi¸c vÒ tû lÖ, sù c©n xøng, søc nÆng tri gi¸c. Khi ®îc liªn kÕt ®Ó x¸c ®Þnh kh«ng gian, mÆt th¼ng ®øng cã thÓ lµ mÆt c¬ chiÒu
b¶n ®Þnh râ
híng
cña
kh«ng
gian. Nã cã thÓ ®èi diÖn víi
kh«ng
gian
vµ
x¸c
®Þnh lèi vµo, cã thÓ lµ yÕu tè ®øng ®¬n ®éc trong kh«ng gian, chia c¾t kh«ng gian ra hai khu vùc ng¨n c¸ch nhng liªn hÖ nhau. Mét mÆt ®øng ®¬n lÎ cã thÓ x¸c ®Þnh mÆt ®øng chÝnh cña c«ng tr×nh tríc mét kh«ng gian c«ng céng, x¸c lËp mét cæng vµo, còng nh kÕt nèi c¸c vïng kh«ng gian kh¸c nhau trong mét kh«ng gian lín h¬n.
Kh¶i hoµn m«n, Rome, 203 SCN. §Òn S. Agostino, Rome, 1479-1483, Giacomo Da Pietrasanta.
137
Glass House, New Canaan, Conneticut, 1949, Phillip Johnson.
Nhµ triÓn l·m German Pavillion t¹i héi chî quèc tÕ Exposition 1929, Barcelona Ludwig, Mies Van Der Rohe. Mét tæ hîp c¸c mÆt th¼ng ®øng chia c¾t c¸c khu vùc liªn tôc trong kh«ng gian kiÕn tróc, t¹o nªn c¸c kh«ng gian më liªn hÖ víi nhau. Sù chia c¾t nµy kh«ng bao giê t¹o nªn c¸c vïng khÐp kÝn vµ thiÕu n¨ng ®éng.
138
"A Garden-Wail Building" Ký tóc x¸ sinh
viªn,
Trêng
Selwyn,
Cambridge, Anh, 1959, Jamestirling vµ James Gowan. Mét h×nh th¸i c¸c mÆt ph¼ng
th¼ng
®øng
h×nh L x¸c ®Þnh mét kh«ng gian híng ra däc theo ®¬ng chÐo tõ gãc. Trong khi khu vùc nµy cã tÝnh x¸c ®Þnh, tÝnh giíi h¹n kh¸ râ rµng th× c¸c ®Æc tÝnh ®ã sÏ lËp tøc bÞ triÖt tiªu khi tiÕn xa khái gãc, tÝnh híng néi cña khu vùc gÇn gãc sÏ chuyÓn ho¸ ra tÝnh híng ngo¹i däc theo c¸c c¹nh më cña nã. Trong khi hai c¹nh cña khu vùc ®îc x¸c ®Þnh 139
râ rµng bëi hai mÆt th¼ng ®øng th× hai c¹nh cßn l¹i qu¸ m¬ hå, trõ khi cã sù t¨ng cêng thªm cña c¸c yÕu tè th¼ng ®øng kh¸c, sù thay ®æi mÆt nÒn hoÆc mét mÆt trªn cao. Khi mét kho¶ng hë ®îc ®Ò xuÊt vÒ mét bªn cña
gãc,
tÝnh
x¸c
®Þnh khu vùc sÏ bÞ ph¸ vì. Hai mÆt th¼ng ®øng
sÏ
bÞ
c«
lËp
nhau, mÆt nµy sÏ vît qua mÆt kia vµ chÕ ngù nã.
NÕu mÆt cßn l¹i còng më ra ë gãc th× khu vùc sÏ trë nªn n¨ng ®éng vµ bè côc chÝnh nã däc theo trôc cña h×nh th¸i.
Mét c«ng tr×nh cã d¹ng ch÷ L cã c¸c ®Æc tÝnh ®îc m« t¶ nh sau: Mét c¹nh cã thÓ lµ d¹ng tuyÕn kÕt nèi víi gãc trong ®êng bao, c¹nh cßn l¹i ®îc xem nh yÕu tè phô thuéc vµo nã. HoÆc gãc cã thÓ ®îc bè trÝ 140
nh mét yÕu tè riªng biÖt, liªn
kÕt
hai
h×nh
d¹ng
tuyÕn víi nhau.
Mét c«ng tr×nh cã thÓ cã d¹ng ch÷ L ®Ó x¸c ®Þnh gãc cña mÆt b»ng, khÐp kÝn mét kh«ng gian ngoµi trêi cã liªn hÖ víi kh«ng gian néi thÊt h¹¬c b¶o vÖ kh«ng gian ngoµi trêi khái c¸c ®iÒu kiÖn ¶nh hëng xÊu.
H×nh th¸i c¸c mÆt th¼ng ®øng h×nh ch÷c L rÊt æn ®Þnh
vµ
cã
thÓ
®øng
®¬nlÎ trong kh«ng gian. Chóng lµ nh÷ng kh«ng gian më, nh÷ng kh«ng gian linh ho¹t. Chóng cã thÓ ®îc sö dông ®Ó liªn kÕt víi nhau, liªn kÕt víi c¸c yÕu tè h×nh thÓ kh¸c ®Ó tæ chøc nªn nhiÒu kh«ng gian linh ho¹t.
141
C¸c n«ng tr¹i víi hµng rµo c©y xanh d¹ng L, QuËn Shimane, NhËt B¶n.
142
H×nh th¸i c tró d¹ng L ®îc minh häa kh¸ râ trong vÝ dô trang 136, c¸c n«ng d©n NhËt B¶n gät c¸c c©y, t¹o nªn nh÷ng hµng rµo h×nh ch÷ L ®Ó che ch¾n ng«i nhµ vµ m¶nh ®Êt khái giã mïa §«ng vµ b·o tuyÕt.
§¬n vÞ nhµ ë cña nhµ Kingo
Housing
gÇn
Elsinore, §an M¹ch, 1958-
MÆt b»ng tæng thÓ.
1963, Jorn Utzon.
¦u ®iÓm cña lo¹i h×nh thÓ nµy lµ cung
Tæ chøc c¸c phßng theo h×nh
cÊp ®îc s©n trong riªng t, ®îc che ch¾n
th¸i ch÷ L, khÐp kÝn kh«ng gian
bëi chÝnh c«ng tr×nh vµ cã thÓ liªn hÖ
sinh ho¹t ngoµi trêi còng lµ vÝ dô
trùc tiÕp víi kkh«ng gian néi thÊt. Trong
rÊt phæ biÕn trong kiÕn tróc nhµ
trêng hîp nhµ ë Kingo, mçi ®¬n vÞ ®Òu
ë. Mét c¸nh lµ kh«ng gian c«ng
cã mét kh«ng gian ngoµi trêi riªng biÖt.
céng trong khi c¸nh kia lµ kh«ng gian c¸ nh©n, riªng t. Kh«ng gian phôc vô thêng ®îc tæ chøc ë gãc hay ë phÇn më réng cña mét c¸nh.
Nhµ ë Rosenhaun, Florence, Alabama, 1939, Frank Lloyd Wright. 143
Nhµ ë truyÒn thèng ë Kynya, Thæ NhÜ Kú. T¬ng tù c¸c vÝ dô vÒ nhµ ë trong
trang
137,
c¸c
c«ng
tr×nh sö dông h×nh khèi d¹ng ch÷ L nh mét yÕu tè che ch¾n. Toµ nhµ History Faculty ë Cambridge lµ khèi nhµ d¹ng ch÷ L, cao 7 tÇng bao quanh mét th viÖn lín - mét kh«ng gian quan träng nhÊt trong c«ng tr×nh. Kh«ng gian ngoµi trêi ®îc c¸c kiÕn tróc s ë v¨n phßng kiÕn tróc Helsinki thiÕt kÕ theo d¹ng khÐp kÝn vµ Architect'Studio, Helsinki, 1955-1956, Alvar Aalto
®îc sö
dông nh mét nhµ h¸t ngoµi trêi cho c¸c ho¹t ®éng x· héi vµ kh«ng gian c¸c buæi thuyÕt tr×nh. Nã hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ kh«ng gian bÞ ®éng vµ bÞ giíi h¹n bëi d¹ng h×nh khèi cña tßa nhµ. Mµ h¬n thÕ n÷a, nã tù kh¼ng ®Þnh bëi chÝnh h×nh thÓ râ rµng cña nã vµ cßn g©y ®îc ¶nh hëng bëi h×nh thøc ®êng bao cña nã.
144
HIstory Faculty Building, §¹i häc Cambride, Anh, 1964-1967, James Stirling Berling Building Exposition House, 1931, Mies Van Der Rohe
Nhµ triÓn l·m Berlin, 1931, Mies Van Der Rohe.
Suntop Homes, ®¬n vÞ nhµ ë tõ lËp, Ardmore, Pennsylvania, 1939, Frank Lloyd Wright. Th¸p Diagram St. Mark's, New York, 1929, Frank Lloyd Wright.
Trong c¸c vÝ dô trªn, c¸c bøc têng d¹ng ch÷ L chia t¸ch ®¬n vÞ trong nhµ tø lËp, x¸c ®Þnh c¸c khu vùc 145
trong mét c«ng tr×nh hay c¸c kh«ng gian trong mét c¨n phßng.
Mét cÆp hai mÆt th¼ng ®øng song song x¸c ®Þnh vïng kh«ng gian gi÷a chóng. Kho¶ng kÕt thóc më cña kh«ng gian ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c c¹nh ®øng cña c¸c mÆt, t¹o nªn tÝnh ph¬ng híng râ nÐt. Ph¬ng híng c¬ b¶n cña nã chÝnh lµ trôc ®èi xøng cña hai mÆt th¼ng ®øng. V× hai mÆt song song kh«ng bao giê giao nhau t¹i mét gãc, kh«ng hoµn toµn khÐp kÝn nªn kh«ng gian cã tÝnh híng ra ngoµi thiªn nhiªn. TÝnh x¸c ®Þnh cña vïng kh«ng gian däc theo kho¶ng kÕt thóc cña h×nh th¸i cã thÓ ®îc t¨ng cêng nhê viÖc biÕn ®æi mÆt nÒn hay bæ sung c¸c yÕu tè trªn cao vµ tæ hîp. Vïng kh«ng gian cã thÓ ®îc më réng b»ng c¸ch ph¸t triÓn mÆt nÒn ra xa kho¶ng kÕt thóc. §Õn lît vïng më réng nµy cã thÓ 146
®îc giíi h¹n bëi mét mÆt th¼ng ®øng víi bÒ réng, bÒ cao t¬ng øng cña kho¶ng kÕt thóc. NÕu mét trong hai mÆt th¼ng ®øng thay ®æi trong h×nh thøc, mÇu s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt, mét trôc thø hai, vu«ng gãc víi híng lu chuyÓn cña kh«ng gian sÏ ®îc thiÕt lËp bªn trong khu vùc. C¸c kho¶ng më ë mét trong hai mÆt th¼ng ®øng còng cã thÓ thiÕt lËp nªn trôc thø hai vµ ®iÒu chØnh chÊt lîng ph¬ng híng cña kh«ng gian.
Cã nhiÒu yÕu tè trong kiÕn tróc cã thÓ ®îc xem nh c¸c mÆt song song x¸c
®Þnh
mét
vïng
kh«ng gian: -
Hai bøc têng néi thÊt song song bªn trong c«ng tr×nh.
-
Kh«ng gian ®êng phè ®îc kiÕn t¹o bëi mÆt ®øng c¸c c«ng tr×nh hai bªn.
-
Hµng c©y, dµn d©y leo. 147
-
§êng ®i d¹o ®îc giíi h¹n bëi hµng c©y hay têng rµo.
-
H×nh thøc ®Þa h×nh tù nhiªn trong tæ chøc s©n vên.
H×nh
thøc
c¸c
mÆt
th¼ng ®øng song song thêng ®îc sö dông trong hÖ thèng têng chÞu lùc, víi c¸c cÊu tróc m¸i, sµn vît kh«ng gian gi÷a hai hay nhiÒu d·y têng chÞu lùc song song.
HÖ thèng c¸c mÆt th¼ng ®øng song song cã thÓ ®îc biÕn ®æi ®Ó t¹o ra nhiÒu h×nh th¸i ®a d¹ng kh¸c biÖt. C¸c vïng kh«ng gian cã thÓ liªn hÖ víi nhau
th«ng
qua
c¸c
kh¶ong kÕt thóc më hay c¸c kho¶ng më ngay trªn c¸c mÆt th¼ng ®øng.
148
Gian
gi÷a
nhµ
thê
§êng Champ De Mars, Paris.
Basilican, S. Apollinare, Ravenna, Italy.
ChÊt lîng ®Þnh híng vµ tÝnh lu chuyÓn kh«ng gian ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c mÆt song song thêng ®îc m« t¶ trong kh«ng gian, ®îc sö dông cho sù lu th«ng, di chuyÓn, nh c¸c ®êng phè, c¸c ®¹i lé cña thµnh
phè,
®«
thÞ.
C¸c
kh«ng gian d¹ng tuyÕn nµy cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh bëi mÆt ph¼ng cã thÓ nh×n xuyªn nh d·y cuèn, hµng c©y.
TriÓn l·m Vittorio Emanuelle, Milan, Italy, 1865-1877, G. Mengoni.
Nhµ ë Old Westbury, New York, 1969-1971, Richar Meier. 149
TÇng trªn
TÇng gi÷a
TÇng trÖt
Sù lu chuyÓn cña kh«ng gian ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c mÆt song song t¬ng øng víi c¸c ®êng lu th«ng bªn trong c«ng tr×nh, däc theo c¸c hµnh lang, c¸c gian triÓn l·m, c¸c s¶nh ®êng. C¸c mÆt song song x¸c ®Þnh kh«ng gian lu th«ng cã thÓ khÐp kÝn, ch¾n s¸ng, cung cÊp tÝnh riªng t cho c¸c kh«ng gian däc theo ®íng dÉn. C¸c mÆt cã thÓ ®îc thiÕt lËp bëi hµng cét, khi ®ã kh«ng gian lu th«ng víi c¸c kho¶ng më ë mét hay c¶ hai bªn, trë thµnh mét bé phËn cña kh«ng gian mµ nã xuyªn qua. 150
Nhµ ë Sarabhai, Ahmedabad, Ên §é, 1955, Le Corbusier.
C¸c mÆt th¼ng ®øng song song cña hÖ kÕt cÊu têng chÞu lùc cã thÓ lµ nh÷ng biÕn th¸i t¸c ®éng ®Õn h×nh thøc, tæ chøc cña c«ng tr×nh. MÉu thøc lÆp l¹i cã thÓ ®îc ®iÒu chØnh b»ng sù thay ®æi trong chiÒu dµi hay b»ng viÖc ®Ò xuÊt c¸c kh¶ong më bªn trong nh»m t¬ng thÝch víi c¸c yªu cÇu vÒ chiÒu híng cña c¸c kh«ng gian lín h¬n. C¸c kh¶ong trèng cã thÓ x¸c ®Þnh nªn ®êng lu th«ng, thiÕt lËp sù liªn hÖ thÞ gi¸c vu«ng gãc víi mÆt têng. C¸c kh«ng gian d¹ng khe ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c mÆt têng song song cßn cã thÓ ®îc ®iÒu chØnh nhê sù thay ®æi kho¶ng c¸ch vµ ®Æc tÝnh cña c¸c mÆt. 151
Arheim Pavillion, Hµ Lan, 1966, Aldo Van Eyck.
Dù ¸n Lµng (Team X), 1955, James Stirling.
Têng chÞu lùc
HÖ m¸i
H×nh thøc toµn thÓ
C¸c mÆt c¾t minh häa kh¶ n¨ng phèi hîp c¸c m¸i dèc víi nhau
C¸c têng chÞu lùc thêng
®îc
sö
dông
trong kiÓu c¨n hé nhiÒu gia ®×nh. Nã kh«ng chØ lµ kÕt cÊu chÞu lùc cho sµn, m¸i cho mçi ®¬n vÞ ë mµ cßn ®îc sö dông ®Ó t¸ch biÖt c¸c c¨n hé víi nhau, ®Ó c¸ch ©m, c¸ch nhiÖt. MÉu h×nh têng chÞu lùc 152
song
song
thÝch
hîp
thêng víi
kiÓu
nhµ phè khi c¸c c¨n hé ph¸t triÓn chØ theo hai híng. Nhµ ë Siedlung Halen, gÇn Barn, Thuþ Sü, 1961, Atelier 5.
Mét h×nh th¸i c¸c mÆt th¼ng ®øng h×nh ch÷ U x¸c lËp mét vïng kh«ng gian híng ngo¹i víi träng t©m ë gi÷a. T¹i kho¶ng kÕt thóc kÝn, kh«ng gian ®îc x¸c
®Þnh
râ,
híng
vÒ
kho¶ng kÕt thóc më, kh«ng gian cµng híng ra ngoµi thiªn nhiªn. Kho¶ng kÕt thóc më chÝnh lµ c¹nh c¬ b¶n cña h×nh th¸i nµy nhê ®Æc tÝnh kh¸c biÖt so víi ba mÆt cßn l¹i. Nã t¹o nªn sù liªn tôc vÒ kh«ng gian, vÒ trêng nh×n víi c¸c kh«ng gian kÕ cËn. Sù më réng vïng kh«ng gian ra c¸c kh«ng gian kÕ cËn cã thÓ ®îc t¨ng cêng b»ng sù ph¸t triÓn mÆt nÒn vÒ híng kho¶ng kÕt thóc më. Khi
mÆt
ph¼ng
cña
kho¶ng më ®îc x¸c ®Þnh râ h¬n nhê c¸c cét hay c¸c 153
yÕu tè trªn cao, tÝnh x¸c ®Þnh cña vïng kh«ng gian gèc sÏ ®îc t¨ng cêng vµ tÝnh nèi kÕt víi kh«ng gian kÕ cËn bÞ gi¸n ®o¹n. Khi h×nh d¹ng cña c¸c mÆt lµ h×nh chøc nhËt, kho¶ng kÕt thóc më cã thÓ lµ c¹nh ng¾n hay c¹nh dµi. Trong c¶ hai trêng hîp, kho¶ng kÕt thóc më ®Òu lµ mÆt gèc cña vïng kh«ng gian vµ mÆt ®èi diÖn lµ mÆt c¬ b¶n trong sè ba mÆt cßn l¹i.
Khi c¸c kho¶ng më ®îc ®Ò xuÊt t¹i c¸c gãc cña h×nh th¸i, c¸c vïng thø cÊp sÏ h×nh thµnh bªn trong mét khu vùc kh«ng gian ®a híng, n¨ng ®éng. Khi vïng kh«ng gian ®îc th©m nhËp tõ kho¶ng kÕt thóc më, mÆt cuèi hay h×nh thÓ ®Æt tríc nã sÏ lµ ®iÓm kÕt thóc trêng nh×n chóng ta. Khi vïng kh«ng gian ®îc th©m nhËp tõ mét trong c¸c mÆt th¼ng ®øng, c¸c h×nh thÓ n»m c¸ch xa kho¶ng më sÏ thu hót sù tËp trung cña chóng 154
ta vµ lµ ®iÓm kÕt thóc cña trêng nh×n. Khi kho¶ng kÕt thóc cña mét khu vùc dµi hÑp ®îc më
kh«ng
gian
sÏ
cã
khuynh híng n¨ng ®éng, lu chuyÓn vµ g©y ra tÝnh tiÕn triÓn, liªn tôc cho sù vËt. NÕu khu vùc lµ h×nh vu«ng hoÆc gÇn vu«ng, kh«ng gian sÏ tÜnh t¹i h¬n, cã xu híng ®Ó nghØ ng¬i h¬n lµ di chuyÓn trong nã. NÕu mét c¹nh dµi ®îc më, kh«ng gian dÔ bÞ chia nhá ra thµnh nhiÒu khu vùc. H×nh th¸i d¹ng ch÷ U cña h×nh thÓ c«ng tr×nh cã kh¶ n¨ng tËp trung x¸c ®Þnh
kh«ng
gian
ngoµi
trêi. VÒ b¶n chÊt nã lµ tËp hîp nh÷ng h×nh thÓ d¹ng tuyÕn. C¸c yÕu tè t¹i gãc cã thÓ lµ nh÷ng thµnh phÇn ®éc lËp, cã thÓ ®îc nèi kÕt víi c¸c tuyÕn tè trªn. Pizza Del Campidoglio, Rome, 1544, Michelangelo.
155
MÆt b»ng tÇng trÖt toµ nhµ Florey, Queen's College, Ofoxd, 1966-1971, James Stirling. H×nh th¸i d¹ng ch÷ U cña c«ng tr×nh cã thÓ ®îc sö dông ®Ó thiÕt lËp c¸c kh«ng gian ®« thÞ hay kÕt thóc mét tr¹ng th¸i trôc. Nã cßn cã thÓ híng tËp trung vµo mét yÕu tè quan träng, cã ý nghÜa trong khu vùc. Khi mét vËt thÓ ®îc ®Æt trong kho¶ng kÕt thóc më, nã còng cã thÓ h×nh thµnh mét träng ®iÓm trong khu vùc vµ cho mét c¶m gi¸c khÐp kÝn khu vùc. Giíi h¹n khu vùc linh thiªng ë Athen, Pergamon, TiÓu ¸, TK 4 TCN Mét c«ng tr×nh h×nh ch÷ U cã thÓ ®îc sö dông ®Ó tæ chøc bªn trong nã nhiÒu h×nh thÓ, kh«ng gian. 156
H×nh th¸i ch÷ U cßn cã thÓ ®îc sö dông nh»m kiÕn t¹o s©n tríc cho lèi vµo c«ng tr×nh còng nh kho¶ng lâm cña lèi vµo c«ng tr×nh víi tû lÖ nhá h¬n. BiÖt thù Trissino ë Meledo.
MÆt ®øng Tu
viÖn
c¸c
s¬
cho dßng
Dominican, ph¬ng
¸n,
Media Pennsylvania, 1965-1968, Louis
Kahn:
C¸c c¨n phßng nhá
giíi
h¹n
nªn mét nhãm c¸c kh«ng gian c«ng céng lín. MÆt b»ng
157
§Òn Nemesis,Rhmnus §Òn "B", Selius Phßng chÝnh cña mét ng«i nhµ Anatolian §Òn Lisus, Athens hay Aegean cæ xa
MÆt b»ng c¸c ®Òn thê Hy L¹p
§êng bao cho kh«ng gian néi thÊt Trong ký tóc x¸ sinh viªn ë Otaniemi, d¹ng ch÷ U cho mét sù ®Þnh híng Alvar Aalto ®· sö dông c¸c ®êng bao ®Æc biÖt vÒ phÝa c¸c kh¶ong më. d¹ng ch÷ U cho c¸c ®¬n vÞ phßng C¸c kh«ng gian nµy cã thÓ hîp l¹i ngñ. C¸c ®¬n vÞ nµy ®Òu cã tÝnh quanh mét kh«ng gian trung t©m chÊt híng ngo¹i. Chóng quay lng vµo h×nh thµnh nªn mét bè côc híng hµnh lang vµ híng ra m«i trêng xung t©m.
quanh.
Ph¸c th¶o ph¬ng ¸n nhµ thê Oval, Borromini. 158
Gi¸o ®êng Do Th¸i Hurva (ph¬ng ¸n), Jerusalem, 1968, Louis Kahn.
Mét hèc têng ®Æt tîng. C¸c ®êng bao kh«ng gian d¹ng U cã thÓ ®îc sö dông trong c¸c tû lÖ tõ c¸c hèc t-
§¹i häc Virginia, Charlottesvile, Virginia,
êng ®Õn c¸c kh¸ch s¹n, ký
1817-1826, Thomas Jefferson, Thornton vµ
tóc x¸ vµ trong c¸c kh«ng
Latrobe.
gian ngoµi trêi d¹ng d·y cuèn cña bè côc toµn thÓ c¸c c«ng tr×nh phøc t¹p.
159
Ký tóc x¸ sinh viªn Otaniemi, PhÇn Lan,. 1962-1966, Alvar Aalto. Bèn mÆt th¼ng ®øng v©y quanh mét khu vùc lµ c¸ch thøc x¸c ®Þnh kh«ng
gian
phæ
biÕn
nhÊt, râ rµng nhÊt trong kiÕn tróc. V× khu vùc ®îc khÐp kÝn hoµn toµn nªn kh«ng gian cã b¶n chÊt híng néi. §Ó ®¹t ®îc u thÕ thÞ c¶m trë thµnh mÆt gèc, mét trong c¸c mÆt th¼ng ®øng cÇn cã sù kh¸c biÖt vÒ kÝch thíc, h×nh d¸ng, mÇu s¾c, tÝnh
liªn
kÕt
hoÆc
nh÷ng kho¶ng më bªn trong ®ã. C¸c vïng kh«ng gian x¸c ®Þnh cã thÓ ®îc t×m thÊy trong kiÕn tróc víi nhiÒu tû lÖ kh¸c nhau, tõ kh«ng gian quy ho¹ch, s©n trong, kh«ng gian atrium ®Õn c¸c phßng riªng biÖt trong mét c«ng tr×nh phøc t¹p. C¸c vÝ dô trong trang nµy vµ c¸c trang tiÕp theo sÏ minh häa cho c¸c kh«ng gian ®ãng kÝn ë c¶ tû lÖ quy ho¹ch vµ tû lÖ c«ng tr×nh. Trong lÞch sö, bèn mÆt thêng ®îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh mét khu vùc cho mét c«ng tr×nh linh thiªng, cã ý nghÜa bªn trong ®êng bao. C¸c mÆt bao quanh cã thÓ lµ thµnh luü, têng, hµng rµo, ng¨n chÆn, c« lËp khu vùc víi c¸c yÕu tè kh¸c xung quanh.
160
Hµng rµo gç ®Òn Ise, QuËn Mie, NhËt B¶n (®îc x©y l¹i mçi 20 n¨m tõ n¨m 690 SCN). ë tû lÖ quy ho¹ch, mét vïng
kh«ng
gian
x¸c
®Þnh cã thÓ tæ chøc nhiÒu
chñ
thÓ
c«ng
tr×nh däc ®êng bao cña nã. §êng bao cã thÓ gåm c¶ c¸c kh«ng gian hµnh lang, d·y cuèn nh»m kÕt nèi tèt h¬n c¸c c«ng tr×nh
bao
quanh
víi
kh«ng
gian
chung
mµ
trôc x¸c ®Þnh.
MÆt b»ng Agora ë Priene vµ c¸c khu xung quanh, TK 4 TCN
Qu¶ng trêng Pompei, TK2 TCN Ibrahim Rauza, Mé cña Sultan Ibahim II, Bijabur, Ên §é, 1915 161
Nhµ ë cña nhµ Chaildee, n¨m 2000TCN C¸c vÝ dô trong hai trang nµy minh häa viÖc sö dông c¸c kh«ng gian khÐp kÝn víi nhiÒu kh«ng gian ®îc tæ chøc, tËp hîp quanh nã. C¸c kh«ng gian lo¹i nµy th«ng thêng ®îc m« t¶ víi tÝnh trung t©m, tÝnh ®Þnh râ, tÝnh c©n ®èi trong h×nh thÓ vµ sù vît tréi vÒ kÝch thíc. Nhµ sè 33, Priene, TK3 TCN
162
Palazzo Farnese, Rome, 1515, Antonio Da Sangallo. Nhµ nghØ Gimese.
§êng bao cña ®Òn thê Apollo Delphinios, Miletus, TK2 TCN
163
Tßa thÞ chÝnh Saynatsalo, PhÇn Lan, 1950-1952
Tu viªn Fontenay,
Burgundi, Ph¸p, 1139
164
165
SÏ kh«ng cã tÝnh liªn tôc trêng nh×n, liªn tôc kh«ng gian gi÷a c¸c kh«ng gian kÕ cËn nhau nÕu kh«ng cã c¸c kho¶ng më trong c¸c ®êng bao kh«ng gian. Cöa ®i cho biÕt lèi vµo phßng, x¸c ®Þnh híng lu th«ng vµ sö dông bªn trong nã. Cöa sæ cho phÐp ¸nh s¸ng th©m
nhËp
vµo
phßng,
chiÕu s¸ng c¸c mÆt ph¼ng trong phßng, cung cÊp tÇm nh×n ra kh«ng gian ngo¹i thÊt, thiÕt lËp mèi liªn hÖ gi÷a c¸c kh«ng gian kÕ cËn 166
vµ ®¶m b¶o th«ng giã tù nhiªn cho kkh«ng gian. Trong khi c¸c kho¶ng më thiÕt lËp nªn sù liªn hÖ gi÷a c¸c kh«ng gian kÕ cËn, tuú theo kÝch thíc, sè lîng, vÞ trÝ, chóng cã thÓ ph¸ vì tÝnh ®êng bao cña kh«ng gian. Nh÷ng kho¶ng më nµy cßn ¶nh hëng ®Õn chiÒu híng, tÝnh lu chuyÓn kh«ng gian, chÊt lîng ¸nh s¸ng,
quang
nh×n
vµ
c¶nh,
c¸ch
tÇm
thøc
lu
th«ng, sö dông bªn trong. PhÇn tiÕp theo cña ch¬ng nµy
tËp
trung
vµo
c¸c
kh«ng gian khÐp kÝn ë tû lÖ mét c¨n phßng, n¬i c¸c kho¶ng më trong ®êng bao kh«ng gian ®ãng vai trß quyÕt
®Þnh
chÊt
lîng
kh«ng gian ®ã.
ChÝnh t©m
LÖch t©m
Nhãm
Cã ®é s©u
LÊy ¸nh s¸ng m¸i 167
Bªn trong c¸c mÆt:
Mét kho¶ng më cã thÓ n»m hoµn toµn bªn trong t-
êng hoÆc diÖn trÇn
Däc theo 1 c¹nh
Däc theo 2 c¹nh
Quay mét gãc
Nhãm
LÊy ¸nh s¸ng m¸i T¹i c¸c gãc:
C¸c kho¶ng më cã thÓ n»m däc theo c¸c c¹nh goÆc c¸c gãc cña têng, trÇn. Trong trêng hîp nµy, kho¶ng më n»m t¹i gãc cña kh«ng gian.
Gi÷a c¸c diÖn:
C¸c ho¶ng më cã thÓ ph¸t triÓn ®øng tõ sµn ®Õn trÇn, hoÆc ph¸t triÓn ngang gi÷a hai mÆt têng. Nã cã thÓ t¨ng lªn vÒ kÝch thíc ®Ó chiÕm toµn bé bøc têng. Mét kho¶ng më n»m hoµn toµn bªn trong têng, trÇn sÏ xuÊt hiÖn nh mét h×nh ¶nh râ nÐt trªn nÒn t¬ng ph¶n cña nã. Khi n»m ë trung t©m cña mÆt, kho¶ng më cã tÝnh æn 168
®Þnh, tæ chøc cho bÒ mÆt quanh nã. Di chuyÓn kho¶ng më lÖch khái t©m sÏ t¹o nªn mét søc c¨ng thÞ gi¸c gi÷a kho¶ng më ®ã víi c¹nh mµ nã híng ®Õn cña mÆt. H×nh d¸ng cña kho¶ng më cã thÓ t¬ng ph¶n víi mÆt bao quanh nh»m nhÊn m¹nh ®Æc tÝnh h×nh ¶nh cña nã. Sù kh¸c thêng cña kho¶ng më cã thÓ ®îc t¨ng cêng víi mét cÊu tróc nÆng hoÆc c¸ch thøc nèi kÕt ®Æc biÖt. NhiÒu kho¶ng më cã thÓ ®îc tæ chøc bªn trong mÆt ®Ó t¹o nªn mét bè côc thèng nhÊt, hoÆc ®îc bè trÝ ph©n t¸n ®Ó kiÕn t¹o nªn tÝnh lu chuyÓn däc theo mÆt. Khi mét kho¶ng më gia t¨ng trong kÝch thíc ®Õn møc nµo ®ã sÏ trë thµnh mét h×nh ¶nh víi mét ®êng bao, trë thµnh mét mÆt trong suèt víi mét cÊu tróc ®êng bao râ rÖt. Kho¶ng më bªn trong mÆt thêng s¸ng h¬n so víi c¸c bÒ mÆt kÕ cËn. NÕu møc ®é t¬ng ph¶n vÒ cêng ®é s¸ng nµy qu¸ lín, c¸c bÒ mÆt cã thÓ ®îc chiÕu s¸ng b»ng mét nguån s¸ng kh¸c hoÆc mét kho¶ng më s©u cã thÓ ®îc t¹o ra nh»m h×nh thµnh c¸c bÒ mÆt ®îc chiÕu s¸ng gi÷a kho¶ng më vµ mÆt bao quanh.
169
Kh«ng gian nhµ nguyÖn, Notre Dame Du Haut, Ronchamp - Ph¸p, 19501955 Le Corbusier.
170
C¸c kho¶ng më ë gãc t¹o nªn nh÷ng kh«ng gian, nh÷ng mÆt víi híng ph¸t triÓn
chÐo
gãc.
TÝnh
chiÒu híng nµy cã thÓ ®¸p øng ®îc yªu cÇu bè côc ®éc ®¸o hoÆc c¸c kho¶ng më gãc cho mét gãc
nh×n
®Æc
biÖt
hoÆc chiÕu s¸ng cho gãc kh«ng gian. Mét kho¶ng më gãc lµm tiªu gi¶m ®é thÞ c¶m c¸c c¹nh cña mÆt nã hiÖn h÷u vµ kÕt nèi víi c¹nh cña mÆt gÇn kÒ vu«ng gãc víi nã. Kho¶ng më cµng lín, tÝnh x¸c ®Þnh cña mÆt gÇn kÒ vu«ng gãc víi nã cµng lín, tÝnh x¸c ®Þnh cña gãc cµng bÞ ph¸ vì. NÕu kho¶ng më híng vÒ gãc, gãc cña kh«ng gian sÏ mang tÝnh hiÓu ngÇm h¬n lµ hiÖn h÷u, vïng kh«ng gian sÏ vît ra xa mÆt giíi h¹n cña nã. Khi c¸c kho¶ng më ®îc tæ chøc gi÷a tÊt c¶ bèn mÆt
®êng
bao,
tÝnh
biÖt lËp cña mÆt trë nªn râ nÐt, mét mÉu thøc 171
kh«ng gian sö dông vµ lu th«ng míi ®îc t¹o nªn. ¸nh s¸ng vµo phßng qua c¸c kho¶ng më gãc lªn c¸c mÆt kÕ cËn vu«ng gãc víi nã. C¸c mÆt ®îc chiÕu s¸ng ®Õn lît nã trë thµnh nguån s¸ng, lµm t¨ng
cêng
møc
s¸ng
chung cho kh«ng gian. Møc chiÕu s¸ng cã thÓ lín h¬n víi viÖc híng c¸c kho¶ng më gãc
hoÆc
thªm c¸c kho¶ng më lÊy ¸nh s¸ng trêi.
Studio, AmÐdÐe Ozenfant House, 1922-1923, Le Corbusier.
172
Mét kho¶ng më ®øng ph¸t triÓn tõ sµn ®Õn trÇn cña mét kh«ng gian sÏ kÕt nèi c¸c c¹nh cña c¸c mÆt têng kÕ cËn. NÕu n»m ë gãc, kho¶ng më ®øng sÏ gi¶m tÝnh x¸c ®Þnh cña kh«ng gian vµ cho phÐp kh«ng gian ph¸t triÓn ra xa c¸c gãc, híng ®Õn c¸c kh«ng gian kÕ cËn. Nã còng sÏ cho phÐp ¸nh s¸ng xuyªn qua kho¶ng më phñ lªn mÆt têng vu«ng gãc vµ m« t¶ ®Æc tÝnh cña mÆt nµy. Khi híng vÒ gãc, kho¶ng më cµng ph¸ vì tÝnh x¸c ®Þnh kh«ng gian vµ cho phÐp kh«ng gian lång ghÐp víi kh«ng gian kÕ cËn, ®ång thêi t¨ng cêng ®Æc tÝnh cña c¸c mÆt ®êng bao. Mét kho¶ng më ph¸t triÓn ngang qua mét bøc têng 173
t¹o nªn hÖ thèng c¸c líp b¨ng ngang. Khi kho¶ng më cha ®ñ s©u nã sÏ gi¶m tÝnh x¸c ®Þnh cña mÆt. Khi ®é s©u t¨ng lªn ®Õn lóc nã lín h¬n phÇn trªn vµ díi nã, kho¶ng më trë thµnh yÕu tè x¸c ®Þnh víi cÊu tróc bao quanh râ rÖt trªn vµ díi nã. Híng mét kho¶ng më ngang vÒ gãc sÏ t¨ng cêng tÝnh ph©n líp cña kh«ng gian vµ më réng tÇm nh×n toµn c¶nh tõ bªn trong kh«ng gian. Khi kho¶ng më tiÕp tôc ph¸t triÓn ra quanh kh«ng gian, nã sÏ t¸ch biÖt, c« lËp diÖn trÇn khái c¸c mÆt têng, cho nã mét c¶m gi¸c nhÑ nhµng. Tæ chøc cöa sæ m¸i d¹ng tuyÕn däc theo c¹nh, n¬i têng vµ trÇn gÆp nhau cho phÐp ¸nh s¸ng th©m nhËp phñ lªn bÒ mÆt têng vµ t¨ng cêng møc s¸ng cho kh«ng gian. H×nh thøc cöa sæ m¸i cã thÓ ®îc ®iÒu chØnh ®Ó ®ãn nhËn ¸nh s¸ng trùc tiÕp, gi¸n tiÕp hoÆc c¶ hai. Phßng
kh¸ch,
Freeman
House,
Angeles, 1924,
Samuel Lã
California, Frank
Lloyd
Wright. Têng
kÝnh
cho
phÐp
mét tÇm nh×n më réng h¬n, mét lîng ¸nh s¸ng lín h¬n xuyªn vµo trong kh«ng gian so víi tÊt c¶ c¸c vÝ dô tríc ®©y vÒ 174
kho¶ng më. NÕu chóng híng vÒ phÝa ¸nh s¸ng trùc tiÕp, cÇn thiÕt ph¶i cã c¸c thiÕ bÞ che ch¾n nh»m gi¶m ®é chãi, ®é nãng cho kh«ng gian néi thÊt. Trong khi têng kÝnh ph¸ vì c¸c giíi h¹n ®øng cña kh«ng gian, nã t¹o nªn kh¶ n¨ng cho mét tÇm nh×n më réng ra kh«ng gian phÝa xa c¸c ®êng bao. Phßng kh¸ch, biÖt thù Mairea,
Noormarku,
PhÇn Lan, 1938-1939, Alvar Aalto. Liªn kÕt têng kÝnh víi cöa trêi réng lín sÏ t¹o nªn
mét
phßng
t¾m
n¾ng, hay mét kh«ng gian nhµ vên. C¸c ®êng bao gi÷a bªn ngoµi vµ bªn trong, ®îc x¸c ®Þnh bëi
hÖ
cÊu
tróc
c¸c
thanh ®øng, ngang trë nªn qu¸ máng manh.
175
C¸c yÕu tè tuyÕn, diÖn x¸c ®Þnh kh«ng gian, c¸c khoÈng më liªn kÕt c¸c kh«ng gian víi nhau vµ víi bao c¶nh ®· ®îc tr×nh
bÇy
ë
trang
156,157,159. Tuy nhiªn chÊt lîng kh«ng gian kiÕn tróc ph¶i phong phó h¬n lµ nh÷ng g× c¸c h×nh vÏ Êy cã thÓ m« t¶. ChÊt lîng kh«ng gian cña h×nh thÓ, sù c©n xøng, tû lÖ, kÕt cÊu bÒ mÆt, ¸nh s¸ng, ©m thanh cuèi cïng ®Òu tuú thuéc vµo thuéc tÝnh cña ®êng bao kh«ng gian. NhËn thøc cña chóng ta vÒ nh÷ng chÊt lîng nµy thêng t¬ng øng víi nh÷ng t¸c ®éng cña c¸ch thøc giao c¾t vµ ®îc quyÕt ®Þnh bëi v¨n ho¸, c¸c kinh nghiÖm, së thÝch, khuynh híng chñ quan. §Æc tÝnh ®êng ChÊt bao
lîng
kh«ng gian
H×nh ¶nh
H×nh thÓ
DiÖn
MÇu s¾c
C¹nh
KÕt
cÊu
bÒ
mÆt MÉu thøc ¢m thanh KÝch thíc Tû lÖ C©n xøng H×nh th¸i TÝnh Kho¶ng
x¸c
®Þnh
më §é khÐp kÝn ¸nh s¸ng TÇm nh×n
176
Cöa sæ phßng kh¸ch, Hill House, Helensburgh, Scotland, 1902-1902, Charles Rennie Mackintosh.
Trong ch¬ng 2 chóng ta nhÊn m¹nh vÒ sù ¶nh hëng cña h×nh d¸ng, bÒ mÆt, c¸c c¹nh ®Õn nhËn thøc cña chóng ta vÒ h×nh thÓ. Ch¬ng 6 sÏ tr×nh bÇy vÒ vÊn ®Ò kÝch thøc, sù c©n xøng tû lÖ. Trong khi phÇn ®Çu cña ch¬ng nµy m« t¶ s¬ lîc c¸ch thøc c¸c tuyÕn tè, diÖn tè x¸c ®Þnh khèi kh«ng gian, phÇn cßn l¹i nµy sÏ m« t¶ c¸ch thøc kÝch thíc h×nh d¸ng vµ vÞ trÝ c¸c kho¶ng më ¶nh hëng 177
®Õn nh÷ng chÊt lîng sau cña kh«ng gian: §é khÐp kÝn ……..H×nh thÓ cña kh«ng gian TÇm nh×n ………T©m ®iÓm cña kh«ng gian ¸nh s¸ng ………ChiÕu s¸ng c¸c bÒ mÆt vµ h×nh thÓ.
§é khÐp kÝn cña mét kh«ng gian ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c yÕu tè cÊu thµnh, c¸c kho¶ng më cã mét ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn nhËn thøc cña chóng ta vÒ h×nh thÓ còng nh ph¬ng híng cña kh«ng gian. Tõ bªn trong phßng ta chØ cã thÓ thÊy bÒ mÆt cña bøc têng vµ ®é dÇy thùc tÕ cña têng chØ cã thÓ ®îc c¶m nhËn t¹i c¸c c¹nh cöa ®i, cöa sæ.
C¸c kho¶ng më n»m hoµn toµn bªn trong mÆt bao cña kh«ng gian sÏ kh«ng ph¸ vì nhËn thøc vÒ c¸c c¹nh còng nh c¶m gi¸c khÐp kÝn cña kh«ng gian. H×nh thÓ cña kh«ng gian vÉn duy tr× tÝnh nguyªn vÑn vµ kh¶ n¨ng nhËn biÕt.
C¸c kho¶ng më n»m däc theo c¹nh c¸c mÆt bao têng ph¸ vì c¸c gãn ®êng bao cña khèi. C¸c kho¶ng më nµy lµm 178
gi¶m tÝnh toµn thÓ cña khèi kh«ng gian, nhng ®ång thêi còng lµm t¨ng sù liªn tôc vÒ trêng nh×n vµ nèi kÕt víi c¸c kh«ng gian gÇn kÒ.
C¸c kho¶ng kh«ng gian më gi÷a c¸c mÆt bao kh«ng gian thêng t¸ch biÖt c¸c mÆt bao vµ nhÊn m¹nh ®Æc tÝnh cña chóng. Khi c¸c kho¶ng më nµy t¨ng vÒ kÝch thíc vµ sè lîng, kh«ng gian mÊt ®i c¶mgi¸c vÒ ®êng bao, trë nªn m¬ hå h¬n vµ b¾t ®Çu hîp nhÊt víi c¸c kh«ng gian kÒ cËn. Trêng nh×n ®îc tËp trung vµo c¸c mÆt bao che h¬n lµ khèi kh«ng gian ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c mÆt bao che ®ã.
CÊu tróc mÇu s¾c (ph¬ng ¸n nhµ ë) Palazzo Garzadore (ph¬ng ¸n) 1922, Theo Van Doesburg vµ Cornel Vicenza, Italia, 1570, Andrea Van Eesteren.
Palladio.
179
Nhµ ë Berlin Building Exposition n¨m 1931, Mies Van Der Rohe.
"KiÕn tróc lµ sù kÕt hîp ®óng ®¾n c¸c h×nh khèi díi ¸nh n¾ng mÆt trêi. §«i m¾t ®îc t¹o thµnh ®Ó c¶m nhËn h×nh khèi díi ¸nh s¸ng, ¸nh s¸ng vµ bãng tèi béc lé nh÷ng h×nh khèi nµy…" Le Corbusier: "Toward a New Architecture"
180
X©m nhËp vµo trong kh«ng gian qua cöa sæ hay cöa m¸i, ¸nh s¸ng mÆt trêi lµm t¬i s¸ng mÇu s¾c, lµmlé râ kÕt cÊu bÒ mÆt cña c¸c mÆt ph¼ng. Víi sù thay ®æi cña ¸nh s¸ng, bãng tèi, bãng ®æ mµ nã t¹o ra, mÆt trêi lµm sinh ®éng thªm cho kh«ng gian phßng, kÕt nèi c¸c h×nh khèi bªn trong kh«ng gian. Víi tÝnh râ rµng hay tÝnh ph©n t¸n bªn trong phßng, n¨ng lùc chiÕu s¸ng cña mÆt trêi cã thÓ béc lé râ h×nh khèi hay lµm biÕn th¸i, biÕn d¹ng BiÖt thù Kaufmann nã.(BiÖt MÇuthù s¾c trªnvµth¸c) ®é - chãi Phßng cña ngñ ¸nh s¸ng mÆt trêi cã thÓ Frank t¹o tÇng 2, Connelsville Pennsylvania, 1936-1937, nªn mét m«i trêng Lloyd trong Wright. s¹ch bªn trong phßng vµ ¸nh s¸ng MÆt trêi lµ nguån s¸ng tù nhiªn v« h¹n ngµy khuÕch t¸n sÏ kh«ng duy chiÕu s¸ng cho c¸c h×nnh khèi, kh«ng tr× mét tr¹ng th¸i ¶m ®¹m gian kiÕn tróc. ChÊt lîng ¸nh s¸ng trùc trong phßng. tiÕp hay gi¸n tiÕp lu«n lu«n kh¸c nhau V× cêng ®é, chiÒu híng cña ¸nh s¸ng mÆt trêi cã thÓ hoµn 181 toµn dù ®o¸n ®îc nªn nh÷ng h×nh ¶nh cña nã lªn c¸c bÒ
víi tõng thêi ®iÓm trong ngµy, mïa nµy hay mïa kh¸c, n¬i nµy hay n¬i kh¸c. Khi n¨ng lîng mÆt trêi bÞ t¸c ®éng bëi m©y, s¬ng mï, ma tuyÕt, nã ph¶n ¸nh sù thay ®æi cña mÇu s¾c vßm trêi, thêi tiÕt ®Õn c¸c h×nh khèi, bÒ mÆt ®îc chiÕu s¸ng.
KÝch thíc cöa sæ, cöa m¸i ®iÒu chØnh lîng ¸nh s¸ng lät vµo phßng. Tuy nhiªn kÝch thíc cña mét kho¶ng më trong têng, m¸i cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c nh: vËt liÖu, cÊu tróc cña têng m¸i, yªu cÇu tÇm nh×n, sù riªng t, yÕu tè th«ng giã tù nhiªn, møc ®é khÐp kÝn yªu cÇu cña kh«ng gian vµ ¶nh hëng cña c¸c kho¶ng më ®Õn ngo¹i thÊt c«ng tr×nh. VÞ trÝ, ph¬ng híng cña cöa sæ, cöa m¸i v× thÕ cã thÓ quan träng h¬n c¶ kÝch thíc cña nã trong viÖc 182
x¸c ®Þnh chÊt lîng ¸nh s¸ng vµo phßng. Mét kho¶ng më cã thÓ ®îc ®Þnh híng nh»m nhËn ®îc ¸nh s¸ng suèt nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh trong ngµy. ¸nh s¸ng trùc tiÕp cung cÊp tÝnh minh häa cao, ®Æc biÖt rÊt m¹nh vµo gi÷a ngµy. Nã t¹o nªn sù t¬ng ph¶n s¸ng - tèi cao, nèi kÕt sinh ®éng c¸c h×nh khèi trong kh«ng gian. ¶nh hëng râ nÐt cña ¸nh s¸ng trùc tiÕp lµ ®é chãi vµ viÖc gia t¨ng nhiÖt ®é, cã thÓ ®i kÌm víi c¸c kho¶ng më, hoÆc víi c¸c t¸n c©y, bãng ®æ cña c¸c c«ng tr×nh kÕ cËn. Mét kho¶ng më cã thÓ ®îc ®Þnh híng nh»m tr¸nh ¸nh s¸ng trùc tiÕp, ®ãn nhËn ¸nh s¸ng ph©n t¸n gi¸n tiÕp tõ vßm trêi. Vßm trêi lµ nguån s¸ng ngµy cã nhiÒu lîi Ých, nã thêng xuyªn duy tr× tÝnh liªn tôc, thËm chÝ trong c¸c ngµy ma vµ cã thÓ lµm gi¶m nhÑ tÝnh gay g¾t cña ¸nh s¸ng trùc tiÕp, c©n b»ng møc s¸ng trong mét kh«ng gian.
VÞ trÝ c¸c kho¶ng më t¸c ®éng ®Õn tr¹ng th¸i ¸nh s¸ng tù nhiªn vµo phßng, chiÕu s¸ng c¸c bÒ mÆt, h×nh khèi. Khi n»m hoµn toµn bªn trong 183
mÆt têng, kho¶ng më xuÊt hiÖn nh mét ®iÓm s¸ng m¹nh trªn nÒn tèi h¬n. Tr¹ng th¸i nµy sÏ g©y ra hiÖu qu¶ chãi lßa nÕu ®é t¬ng ph¶n s¸ng tèi qu¸ cao. Sù chãi lßa kh«ng tiÖn nghi nµy cã thÓ ®îc c¶i thiÖn b»ng c¸ch cho phÐp ¸nh s¸ng ngµy vµo trong kh«ng gian tõ hai hay nhiÒu híng h¬n. Khi mét kho¶ng më n»m däc theo mét c¹nh, hoÆc n»m ë gãc, ¸nh s¸ng ngµy sÏ vµo phßng vµ phñ lªn mÆt kÕ cËn, vu«ng
gãc
víi
mÆt
chøa
kho¶ng më. MÆt ®îc chiÕu s¸ng nµy khi Êy sÏ trë thµnh nguån s¸ng vµ t¨ng cêng thªm møc s¸ng trong phßng. Cã nhiÒu yÕu tè kh¸c còng ¶nh hëng ®Õn chÊt lîng ¸nh s¸ng trong phßng. H×nh d¸ng vµ sù kÕt nèi cña c¸c kho¶ng më sÏ t¸c ®éng ®Õn h×nh thøc bãng ®æ lªn c¸c h×nh khèi, c¸c bÒ mÆt trong phßng. MÇu s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt cña c¸c h×nh khèi, bÒ mÆt nµy còng t¸c ®éng ®Õn ®é ph¶n chiÕu, møc s¸ng chung cña kh«ng gian.
184
ChÊt lîng tÇm nh×n cña kh«ng gian ph¶i ®îc lu ý khi tæ chøc c¸c kho¶ng më, sÏ quyÕt ®Þnh träng t©m ph¬ng híng cña kh«ng gian. Trong khi mét sè phßng cã c¸c t©m ®iÓm híng néi nh lß sëi, sè kh¸c l¹i cã tÝnh híng ngo¹i, cung cÊp híng nh×n ra kh«ng gian ngoµi trêi. Cöa sæ vµ cöa trêi cung cÊp c¸c tÇm nh×n lo¹i nµy vµ thiÕt lËp mèi quan hÖ thÞ gi¸c gi÷a kh«ng gian trong phßng vµ bao c¶nh xung quanh. KÝch thíc vµ vÞ trÝ cña c¸c kho¶ng më nµy x¸c ®Þnh møc ®é tÝnh liªn hÖ còng nh tÝnh riªng t cña kh«ng gian néi thÊt. C¸c kho¶ng më cã xu híng h×nh thµnh mét khung c¶nh trªn bøc têng. Mét kho¶ng më hÑp chØ gîi ý cho ta mét phÇn khung c¶nh. Mét kho¶ng më lín h¬n híng c¨n phßng ®Õn mét khung c¶nh réng h¬n. Khung c¶nh Êy cã thÓ chÕ ngù toµn kh«ng gian lµm ph«ng nÒn cho c¸c ho¹t ®éng diÔn ra trong kh«ng gian. Mét tÇm nh×n ®Æt ë gãc mét c¨n phßng x¸c ®Þnh nªn ciÒu híng xiªn gãc cho kh«ng gian. Nã cã thÓ ®Æt híng lªn, cung cÊp tÇm nh×n cña c¸c t¸n c©y. Mét nhãm c¸c cöa sæ cã thÓ ®îc tæ chøc liªn tôc ®Ó tæ hîp mét khung c¶nh vµ ®Ò xuÊt híng lu chuyÓn trong kh«ng gian.
185
Néi thÊt ®Òn Horyu-Ji, Nara, NhËt B¶n, 607SCN Vista, b¶n th¶o cña Le Corbusier thiÕt kÕ Bé Gi¸o dôc & Søc khoÎ céng ®ång ë Rio De Janero, 1936
Néi thÊt cho thÊt c¸c kho¶ng më liªn hÖ tÇm nh×n gi÷a c¸c kh«ng gian.
186
Tokonoma, tiªu ®iÓm chÝnh trong nhµ cæ truyÒn NhËt B¶n
187