Filozofia-skrypt

1

dr Paweł Więckowski Materiały do historii filozofii Filozofia (dosłownie: umiłowanie mądrości) powstała w starożytnej Grecji dwa i pół tysiąca lat temu. Jej celem było poszukiwanie odpowiedzi na podstawowe pytania stojące przed człowiekiem - co istnieje, co możemy wiedzieć i jak mamy postępować - i tym różniła się od zwyczajnej wiedzy, która z reguły dotyczy zagadnień o mniejszym ciężarze egzystencjalnym. Swoje pytania filozofia zaczerpnęła z religii, lecz w odróżnieniu od niej szukała odpowiedzi posługując się racjonalną argumentacją - w ten sposób stała się wyrazem wiary w moc ludzkiego rozumu, który bez opierania się na księgach objawionych i metaforycznych opowieściach może dojść do prawdy. Filozofię można jednak uprawiać nie tyko w celu zdobycia wiedzy. Filozofowanie może polegać na tworzeniu wysoko zmetaforyzowanych wypowiedzi, które sprzyjają przeżywaniu pewnych stanów egzystencjalnych - w szczególności tajemniczości i głębi bytu czy tragizmu istnienia (tak traktowali ją egzystencjaliści, np. Kierkegaard i Heidegger). Może też być ona intelektualną zabawą polegającą na ekwilibrystycznym posługiwaniu się trudno zrozumiałymi pojęciami (dekonstrukcjonizm Derridy). W oby tych przypadkach filozofia staje się pokrewna literaturze realizuje podobne cele posługując się językiem bardziej zintelektualizowanym niż literatura. Dzieła filozoficzne przestają być wówczas wypowiedziami na temat rzeczywistości i nabierają statusu swoistych dzieł sztuki. Niekiedy wypowiedź filozoficzna służy wyrażaniu emocji i pragnień, indywidualnych bądź zbiorowych (przykładem może być Rousseau i Locke), lub wręcz nakłanianiu do przebudowy świata (filozofowie oświecenia i ich spadkobiercy tacy jak np. Marks). Kilka podstawowych zagadnień filozoficznych w ramach trzech głównych działów: 1. Co możemy wiedzieć? – (A) epistemologia. 2. Co istnieje? – (B) ontologia, (C) Bóg, (D) człowiek: natura, kultura, rozwój (historia). 3. Co należy czynić? – (E) szczęście, (F) etyka, (G) państwo i społeczeństwo. A. EPISTEMOLOGIA Co to jest wiedza i prawda? Czy istnieje prawda subiektywna? Skąd czerpać wiedzę i jak ją rozwijać? Na czym polega uzasadnienie twierdzeń? Co jest przedmiotem wiedzy? Czy prawda jest poznawalna? Czy wiedza może być całkowicie pewna? Jaka jest poznawcza rola autorytetów i wiary? Jaki jest wpływ języka na czynności poznawcze? Jak konstruować język, w którym najlepiej uda się wyrazić wiedzę? Jakie błędy myślowe i postawy psychiczne utrudniają tworzenie wiedzy? B. ONTOLOGIA Co to jest byt? Co to znaczy „istnieć” i „jest”? Jakie są podstawowe kategorie ontologiczne (rzeczy, cechy, zbiory, zdarzenia itd.)? Co powoduje zmiany w świecie? Czy istnieją przyczyny celowe? Czy istnieje duch i świat ponadnaturalny? Czy istnieją wartości? Jak powstał świat i człowiek? Czy człowiek ma duszę, umysł czy tyko mózg? Czy świat jest zdeterminowany czy też jest w nim miejsce na wolną wolę? Czy cały postrzegany świat mógłby być złudzeniem, wielkim snem? Czym jest piękno? Czym jest zło? C. BÓG Czy Bóg istnieje? Jakie ma atrybuty? Co składa się na religijność? Na czym polega przeżycie religijne? Dlaczego ludzie wierzą w Boga? Co religia daje ludziom, czego wymaga, dlaczego ją porzucają, co w ten sposób tracą, a co zyskują? Jaka jest społeczna funkcja religii? D. CZŁOWIEK: NATURA, KULTURA, ROZWÓJ (HISTORIA) Co wyróżnia człowieka spośród innych bytów? Czym różni się natura od kultury? Które potrzeby są naturalne? Czy istnieje naturalny rozwój? Czy rozwojem można kierować (genetyka a wolna wola)? Czy wierność naturze jest lepsza niż odejście od niej (czy należy ingerować w prawa natury)? Czy kultura dopełnia naturę czy ją koryguje? Czy rozwój jest dążeniem do samorealizacji? Czy potrzeby biologiczne są ważniejsze niż potrzeby duchowe i kulturowe? Czy cele człowieka są zawarte w jego naturze, dane z góry czy tworzone przez niego samego? E. SZCZĘŚCIE Czym jest szczęście? Jakie są jego rodzaje? Od czego zależy indywidualny i społeczny poziom zadowolenia z życia? Jak można go zmienić?

2

F. MORALNOŚĆ Co jest istotą moralności? Czego dotyczą wartości moralne? Jak jednostka i społeczeństwo ustanawiają normy? Czym jest egoizm i altruizm; czy wszyscy są egoistami? Jakie są podstawowe normy? Czemu służy moralność? Czy moralność się zmienia? Czy istotne są intencje czy skutek? Na czym polegają konflikty moralne? G. PAŃSTWO Jak powstało państwo? Jakie są jego cele? Jak ewoluuje jego struktura? Kto decyduje o kształcie państwa? Czy istnienie społeczeństwa wymaga przezwyciężenia egoizmu? Jaka jest rola sprawiedliwości? Skąd biorą się konflikty społeczne i jak okiełznać agresję? Czym jest wolność, jakie są jej rodzaje i jej cena? Na czym polega liberalizm? Grecja Homera (VII pne) Tłem dla filozofii greckiej były poglądy i postawy Greków, które obrazuje m.in. Iliada i Odyseja Homera. Grecja Achajów była państwem arystokratycznym i wojowniczym. Grecy walczący pod Troją nie kierowali się sumieniem i wartościami prospołecznymi, cenili siłę i sprawność fizyczną, lecz przede wszystkim cnoty charakteru – odwagę, dumę, namiętne emocje. Zabiegali o sławę, prestiż i pozycję w grupie, byli egoistyczni, choć nie małostkowi. Największym nieszczęściem była zniewaga, poniżenie, hańba. W cenie był również spryt - potrzebny w relacjach z ludźmi i z bogami. Ci ostatni różnili się od ludzi przede wszystkim siła, gdyż pod względem moralnym byli równie próżni, egoistyczni i chimeryczni. Dla starożytnych Greków najważniejsze było życie doczesne, w którym cenili przede wszystkim piękno. Nie byli optymistami - świat wydawał im się groźny i niesprawiedliwy, wszędzie czyhało na nich niebezpieczeństwo i złowrogi los (fatum). Dusza była czynnikiem ożywiającym ciało; po śmierci trafiała do Hadesu, gdzie wiodła nudną wegetację wypełnioną wspomnieniami minionej świetności. Pierwsi filozofowie (VI-V w. pne: m.in. Tales, Parmenides, Zenon z Elei, Heraklit, Demokryt) zastanawiali się przede wszystkim nad istotą świata. W odróżnieniu od obrazowych mitów religijnych, które wywodziły świat z chaosu i opisywały narodziny kolejnych pokoleń bogów, filozofowie posługiwali się abstrakcyjnymi pojęciami i racjonalną argumentacją. Cenili inne wartości niż ogół Greków – abstrakcyjny intelekt bardziej niż zmysłowe piękno i siłę. Często byli ateistami lub wierzyli we własnych bogów. Typowym filozofem był człowiek inteligentny, dysponujący dużą ilością wolnego czasu, który nie lubił zajmować się sprawami przyziemnymi, miał małe potrzeby materialne, cenił niezależność, mało się przejmował tym, co o nim myślą inni, i ponad wszystko lubił wyrafinowane dyskusje na tematy abstrakcyjne. Wyjątkowość antycznej Grecji polegała na tym, że filozofów otaczano powszechnym szacunkiem, tak że wkrótce ten rodzaj działalności stał się bardzo modny i zaowocował powstaniem wielu szkól filozoficznych całkowicie niezależnych od autorytetów religijnych. Pytania. Jak Grecy widzieli świat i jakie wartości cenili? Jak wyglądały początki filozofii?

Filozofowie przedsokratejscy Pierwsi filozofowie poszukiwali istoty świata, która gwarantowałaby jego jedność. Nie posługiwali się pojęciami religijnymi, lecz starali się formułować teorie w sposób racjonalny. Tales (VI w. pne) uznał, że tworzywem świata jest woda. Pitagoras sądził, że istotą świata są liczby i relacje między nimi. Parmenides i Zenon (obaj z Elei) posługiwali się racjonalną argumentacją, by podważyć potoczne przekonania. Wydaje się, że przedmioty podlegają zmianom, a w szczególności – poruszają się. Tymczasem ruch jest niemożliwy. Achilles, by dogonić żółwia, musi dobiec do miejsca, w którym żółw się znajduje, wówczas jednak żółw przesunie się nieco dalej i taka sytuacja będzie powtarzać się w nieskończoność. Wydaje się, że strzała się porusza, tymczasem w każdym momencie jest w jakimś punkcie, a zatem nie ma kiedy przemieszczać się między punktami. Filozofowie z Elei, podobnie jak wielu innych filozofów aż do XVII w., głosili racjonalizm, czyli pogląd, że posługując się zmysłami ulegamy złudzeniom, a prawdę można poznać tylko przy pomocy

3

rozumowania. Zdaniem eleatów dotyczy ona bytu, czyli tego, co istnieje i wobec tego musi być nieruchome i niezmienne, gdyż zmiana i ruch są wewnętrznie sprzeczne. Pytania. Czego dotyczyła refleksja pierwszych filozofów greckich? Czego powinna dotyczyć wiedza wg eleatów i jakimi metodami należy ją zdobywać? Jakimi argumentami eleaci podważali zaufanie do obserwacji zmysłowej?

Heraklit (ok. 540 pne-ok.480 pne) i Demokryt (ok. 460 pne-370 pne) Dla Heraklita byt był procesem (panta rei), który rozwija się jak ogień, dzięki wojnie i przeciwieństwom. Nie staje się jednak chaosem, gdyż u jego podłoża znajduje się Logos – boski ład i prawo rządzące światem. Dla Demokryta świat to różne konfiguracje atomów pozbawionych kolorów i zapachów. Argumentami za taką wizją świata było kurczenie się ciał i nasiąkanie (świadczyły one o istnieniu pustej przestrzeni między atomami). Ruchami atomów rządzi konieczność nie pozostawiając miejsca wolnej woli (determinizm materialistyczny). Ci dwaj myśliciele reprezentują dwa różne style filozofowania utrwalone w kulturze europejskiej. Pierwszy posługiwał się metaforami sprawiającymi wrażenie głębi i tajemniczości, zaniedbując jednak precyzję i uzasadnienie swoje koncepcji. Drugi przedstawiał precyzyjne tezy uzasadnione przy pomocy argumentacji i nie odwołujące się do emocji. Pytania. Na czym polega napięcie między obserwowalnymi właściwościami bytu a jego istotą u Heraklita? Jakie miejsce przeznaczył Demokryt bogom? Jakie są podobieństwa i różnice między koncepcjami Heraklita i Demokryta?

Sofiści i Sokrates (469-399 pne) Wraz z powstaniem demokracji ateńskiej (V pne) pojawili się sofiści – płatni nauczyciele sztuki argumentacji, pokazujący, że przy odrobinie sprytu i błyskotliwości można przekonać słuchacza do każdej tezy. Szybko zaczęto ich uznawać za przejaw degeneracji kultury, wiedzy i moralności. Najsławniejszym był Protagoras, głoszący relatywizm moralny i poznawczy, czyli pogląd, że dobro i prawda są subiektywne i pozostawione uznaniu każdego człowieka. Pogląd ten wyrażała maksyma „Człowiek jest miarą wszechrzeczy”. Sokrates z pozoru przypominał sofistów, w istocie był jednak absolutystą, wierzącym, iż prawda i dobro są obiektywne, wspólne dla wszystkich ludzi. (Sokratesa prowadził ku nim wewnętrzny głos, Dajmonion.) Zajmując się wyłącznie problemami moralnymi dokonał zwrotu w filozofii. Nie głosił jednak swoich poglądów wprost, lecz posługiwał się paradoksem. Gdy wyrocznia ogłosiła go najmądrzejszym z ludzi, odparł, że jego wyższość polega na tym, iż wie, że nic nie wie (gdy innym wydaje się, że coś wiedzą). Nie pisał, lecz dyskutował z ludźmi, których zaczepiał na ulicach Aten. Pytał ich o definicje podstawowych pojęć (np. sprawiedliwości, cnoty), następnie podważał ich odpowiedzi kolejnymi pytaniami (metoda elenktyczna), by wreszcie kolejnymi pytaniami naprowadzić ich na właściwą odpowiedź (metoda mejeutyczna, czyli położnicza). Produktem ubocznym było ośmieszanie rozmówców. Jak się zdaje, był zdania, że cnota jest wiedzą, czyli można dowiedzieć się, czym jest dobro, a to wystarczy, by dobrze postępować. Swoimi dysputami, a także swą niechęcią do demokracji naraził się Ateńczykom, stanął przed sądem i ośmieszając sędziów niemal wymusił na nich wyrok skazujący go na śmierć. Mimo zachęty ze strony sędziów, nie uciekł z więzienia i demonstracyjnie poddał się wyrokowi uzasadniając to miłością do praw egzekwowanych przez znienawidzoną demokrację. Pytania. Kim byli sofiści? Na czym polegał zwrot, jakiego w filozofii dokonał Sokrates? Czym przypominał sofistów, a co go od nich różniło? Jaki był przebieg dyskusji, które prowadził? Jak pojmował związek moralności i wiedzy?

Platon (427-347 pne) Platon był autorem wielu błyskotliwych dialogów, w których zamiłowanie do pedantycznych i precyzyjnych rozumowań ścierało się z wielkim darem poetyckich metafor. U podstaw jego

4

doktryny znajduje się koncepcja idei. Przy pomocy metafory jaskini Platon obrazowo wyjaśniał, jak ludzie żyjący od urodzenia pośród przedmiotów zmysłowych nie zdają sobie sprawy z istnienia drugiej sfery bytów – idei, czyli wzorców rzeczy materialnych. Są one ponadczasowe, doskonałe, niezmienne, poznawalne tylko rozumowo. Uznając że abstrakcyjne idee są ważniejsze niż świat materialny postrzegany zmysłami, Platon zdecydowanie przeciwstawił się potocznym poglądom Greków. Oprócz idei poszczególnych rzeczy (np. stołu czy drzewa), są też idee wartości moralnych, idea Piękna i naczelna idea Dobra. Rzeczy zaś, będące kopiami idei, są zmienne, ułomne i czasoprzestrzenne. Świat rzeczy został stworzony przez Demiurga, który odcisnął idee w materii. Platon utożsamiał człowieka raczej z nieśmiertelną duszą niż z ciałem, które uważał za więzienie duszy - tu także przeciwstawiał się powszechnym poglądom. Dusza poznaje idee przed narodzinami, lecz potem zapomina o nich (anamneza). Tworzenie wiedzy jest więc jej przypominaniem, a spostrzegane przedmioty pełnią tylko rolę pomocniczą. Prawdziwym przedmiotem wiedzy są tylko idee. Proces zdobywania wiedzy polega na oddalaniu się od przedmiotów konkretnych i wznoszeniu ku pojęciom coraz bardziej abstrakcyjnym – bowiem tylko je warto poznawać. Szczęście, czyli miłość platońska, a zarazem poszukiwanie sensu życia to również podążanie drogą abstrahowania ku idei Dobra. Najpierw kochamy jedno ciało, potem wiele, potem to, co jest w nich wspólne, następnie duszę, a w końcu dochodzimy do piękna samego w sobie. Wówczas poszczególne rzeczy przestają nas interesować. Platon zaprojektował także idealne państwo, stając się dzięki temu pierwszym teoretykiem totalitaryzmu. Państwo to powinno być podzielone na klasy, a każdy obywatel miałby wypełniać zadania przypisane mu przez specjalistów (klasę władców). Nie byłoby w nim demokracji ani w ogóle jakiejkolwiek formy konsultacji rządzących z rządzonymi. Rządzący jako specjaliści podejmowaliby wszystkie decyzje dotyczące także życia osobistego obywateli. Sami pozbawieni byliby rodzin i własności prywatnej, by nie być wystawionymi na pokusy korupcji i nepotyzmu. Rezultatem miałby być brak napięć i optymalny rozwój kraju, czyli sprawiedliwość wg Platona. Krytyka: 1. Nie można wprowadzić dyktatury najlepszych. Każda władza będzie się mylić. 2. W wielu sytuacjach nie istnieje rozwiązanie optymalne, bo wobec konfliktu interesów każde rozwiązanie sprzyja jakiejś części społeczeństwa. 3. Dyktatura na ogół prowadzi do alienacji władzy i jej demoralizacji (władza korumpuje). 4. Uprzedmiotowienie obywateli doprowadziłoby do ich infantylizacji i zatrzymanie rozwoju społeczeństwa i gospodarki. Pytania. Czym są idee Platona? Jaką rolę odgrywają w jego filozofii? Jak powstał świat? Czy człowiek jest śmiertelny? Czego dotyczy i jak powstaje wiedza? Jak przebiega i jakie ma znaczenie proces opisany metaforycznie jako wychodzenie z jaskini? Czemu służy i jak jest zorganizowane państwo Platona?

Arystoteles (384-322 pne) - ontologia Nauczyciel Aleksandra Macedońskiego, który wraz z nim odbył wiele podróży, działał w czasie, gdy demokracja została zastąpiona przez rządy despotyczne. Przeciwstawił się Platonowi uznając, że idee istnieją wyłącznie w rzeczach (substancjach), z których każda składa się z materii i formy (esencji), dzięki której jest sobą. Fizyka. Arystoteles sformułował szereg błędnych tez, które – podparte później autorytetem Kościoła – utrzymywały się aż do XVII w., a niekiedy nawet do XIX. Zmiany w świecie zachodzą za sprawą przyczyn, pośród których istotne są przyczyny celowe – każdy byt rozwija się dążąc do właściwego sobie celu. Świat został wprawiony w ruch przez pierwszego poruszyciela. Ruch musi być ciągle podtrzymywany, inaczej ciała zatrzymują się. Spadanie polega na dążeniu ciała do swego miejsca właściwego. Ziemia znajduje się w centrum kosmosu, ruchem gwiazd (krążących po kolistych orbitach, zbudowanych z kwintesencji – piątego elementu) rządzą całkowicie inne prawa niż w świecie podksiężycowym.

5

Krytyka: 1. Rzeczy nie posiadają istoty. 2. Rozwój nauki od Kopernika przez Galileusza i Newtona po Darwina był systematycznym podważaniem tez Arystotelesa. Pytania. Jakiej zmiany dokonał Arystoteles w ontologii Platona? Jakie były główne tezy Arystotelesowskiej teorii świata? Jak długo i dlaczego ten obraz świata dominował w Europie i jak przebiegało jego przezwyciężanie?

Arystoteles – epistemologia i etyka Epistemologia. Przedmiotem wiedzy jest świat widzialny, metodą jest obserwacja i rozumowanie, celem jest odkrycie prawdy, czyli zgromadzenie zdań stwierdzających to, co zachodzi w świecie (klasyczna definicja prawdy). Etyka. Celem ludzkiego życia jest eudajmonia, czy urzeczywistnianie racjonalnej natury (towarzyszy temu uczucie zadowolenia, czyli szczęścia); aby je osiągnąć należy wytworzyć w swoim charakterze odpowiednie nawyki (dzielności, czyli cnoty, po grecku arete) polegające na skłonności do wybierania złotego środka w postępowaniu (np. bycie mężnym jest pomiędzy wybieraniem postępowania tchórzliwego a brawurowego). Postępowanie zgodne z cnotami jest dla człowieka przyjemne, gdy zostanie trwale wyćwiczone, i korzystne, pod warunkiem, że inni też się cnotami kierują. Dlatego szczęście jest możliwe tylko w ramach państwa, które stoi na straży życia zgodnego z rozsądkiem. Państwo jest zatem naturalnym środowiskiem człowieka, organizmem, który umożliwia rozwój swoim częściom. Krytyka - Kryterium złotego środka ma wątpliwa wartość, bo przy odrobinie pomysłowości można do każdej nawet najgorszej cechy charakteru dobrać dwie inne, pomiędzy którymi ona się znajduje (należy kraść trochę, bo to środek między kradzieżą często i nigdy). Ustalenie jak żyć, aby osiągnąć szczęście, może być dokonane tylko na podstawie empirycznej. Pytania. Czym różniła się teoria wiedzy Arystotelesa od teorii Platona? Co głosi klasyczna definicja prawdy? Na czym polega życie właściwe? Czym są cnoty (arete)? Dlaczego należy postępować zgodnie ze złotym środkiem? Czemu ma służyć państwo?

Wraz z upadkiem demokracji, obywatele coraz słabiej angażowali się w życie publiczne. Zapanowały dobre czasy dla introwertyków, popularne stały się postawy ascetyczne i eskapistyczne, które dominowały w Europie aż do okresu renesansu. Aktywni byli wprawdzie żołnierze, tyrani i inkwizytorzy, lecz nie ludzie wykształceni. Ci raczej izolowali się od świata, co znalazło swój dobitny wyraz w filozofii. Hedonizm i epikureizm wiązały szczęście z przyjemnościami, podczas gdy cynizm i stoicyzm odwracały się od nich i zalecały czerpać satysfakcję z wypełniania stawianych sobie wymagań. Hedonizm Arystyp (435-350 pne) głosił, że jedynym dobrem są przyjemności fizyczne. Są one powszechne i intensywniejsze niż wszelkie inne. Krytyka. Powszechnie wiadomo, że seks i alkohol to najpowszechniejsze rozrywki ludzi prostych. Jednak osoby zaabsorbowane najbardziej elementarnymi przyjemnościami nie rozwijają swojej osobowości ani siły woli i dość szybko zaczynają cierpieć z powodu nudy i jałowości życia (proste przyjemności łatwo się nudzą). Pytania. Jakie są negatywne konsekwencje hedonizmu?

Epikur (341-270 pne) Najwyższym dobrem było dla Epikura szczęście rozumiane jako doznawanie przyjemności i unikanie cierpienia. Liczył się przede wszystkim bilans tych dwu wartości: suma przyjemności minus suma cierpień. Dlatego Epikur zalecał, by przedkładać przyjemności pasywne, które choć często niewielkie, mają mało przykrych konsekwencji, nad przyjemności dynamiczne, które choć silne, mają przykre skutki, oraz by ograniczać swoje potrzeby, bo niczego nie pragnąc

6

najskuteczniej unika się cierpienia będącego konsekwencją różnych przyjemności. Należy racjonalnie wartościować przyjemności, a czasem warto przyjemność odłożyć na później, by była ona większa. Ostatecznie Epikur skłaniał się ku poglądowi, że już samo życie bez cierpienia jest szczęściem (tu zbliżył się do buddyzmu, który za źródło zła uznawał posiadanie jakichkolwiek pragnień). Szczęściem nie jest jednak samobójstwo, bo wówczas wraz z cierpieniem kończy się także możliwość doznawania zadowolenia. W praktyce Epikur cenił przyjaźń, spacery w ogrodzie i dyskusje na tematy abstrakcyjne. Aby uwolnić człowieka od lęku, który powoduje cierpienie, Epikur stworzył swoją teorię bogów (nie ingerują w losy świata), fatum (nie jest bezwzględne), cierpienia fizycznego (nie może być jednocześnie dotkliwe i długotrwałe) i śmierci (nie dotyczy nas, bo gdy się pojawia, nas już nie ma). Krytyka: 1. Jeśli przyjemnościom doznawanym przez człowieka nie towarzyszy poczucie realizowania swojego potencjału, powstaje uczucie jałowości, a nie szczęścia. 2. Epikur nie zwracał uwagi na aktywność społeczną w ramach państwa, tymczasem ludzie nie dbający o swoją pozycję w społeczeństwie często zostają zdominowani czy nawet zniewoleni przez innych, a wówczas możliwości doznania przyjemności drastycznie się kurczą. Pytania. Co jest celem życia dla Epikura? Z jakich przyjemności można korzystać, a jakich należy unikać? Czy życie bez przyjemności jest nieszczęśliwe? Czy Epikur był hedonistą? Jakie lęki utrudniają osiągnięcie szczęścia i jak je Epikur zwalczał? Jakie warunki muszą być spełnione, aby praktykowanie epikureizmu było możliwe?

Cynizm Antystenes (436-365 pne) głosił, że jedynym dobre jest cnota, czyli odpowiednio ukształtowane cechy charakteru, pogardzał zaś życiem społecznym i jego normami, dobrami materialnymi, sławą. Znanym cynikiem był Diogenes, który mieszkał w wielkiej beczce poza miastem. Gdy odwiedził go władca świata antycznego, Aleksander, i zapytał, co może dla niego uczynić, Diogenes, który akurat wygrzewał się przed swoją beczką, poprosił tylko o jedno: "Przesuń się nieco, bo zasłaniasz mi słońce." Krytyka. Cynizm skazywał człowieka na izolację i pozbawiał go prawdziwego kontaktu emocjonalnego z ludźmi. Nic dziwnego, że cynicy coraz bardziej pogardzali innymi, nie respektowali norm społecznych (np. pożyczali pieniądze i odmawiali ich zwrotu). Dlatego z czasem utrwaliło się obecne znaczenie słowa "cyniczny" - pogardzający ludźmi, ich wartościami i uczuciami. Pytania. Kim byli cynicy i kiedy się pojawili? Dlaczego ich program szybko się zdegenerował?

Stoicy (Seneka 1 pne-65 ne; Epiktet 50-130 ne; Marek Aureliusz 121-190) Życie jest często uciążliwe, a człowiek bezradny w obliczu własnej słabości i nieuchronności losu. Głupiec podejmuje bezsensowną walkę i pozwala, by kierowały nim emocje. Mędrzec odkrywa, że u podłoża świata znajduje boski ład i opatrzność (Logos), a każde zło służy jakiemuś dobremu celowi. Dlatego usprawiedliwia świat i dostrzega w nim boskość (panteizm). Wprawdzie nie można zmienić świata, lecz można i należy zmieniać siebie, swój stosunek do świata. Dlatego mędrzec doskonali swój charakter, ćwiczy wolę i hart ducha, a życie traktuje jako rolę, którą należy odegrać z godnością i bez emocji (postulat apatii). Dzięki emocjonalnemu niezaangażowaniu jest wewnętrznie wolny. Stoicyzm prowadził do niezależności, lecz nie do pogardy dla innych, gdyż mędrzec odkrywając we wszystkim tę samą boską naturę, Logos, ma poczucie wspólnoty ze światem. Krytyka. Można się obawiać, że postawa stoików prowadzi ostatecznie do niemożności odczuwania radości (kto nie umie płakać, ten nie potrafi się też radować), a w skrajnej postaci - do zaniku wszelkiej aktywności (strach przed cierpieniem i nadzieja przyjemności są istotnymi

7

motywami ludzkiej aktywności). Stoicy zastępowali cieszenie się światem dumą z własnej wytrwałości. Pytania. Dlaczego stoicy nie zalecali szukania szczęścia w otaczającym świecie? Czy świat zasługiwał na potępienie? Jaką postawę zalecali? Skąd czerpali satysfakcję? Jakie ograniczenia ma ich rozwiązanie? Na czym polega panteizm?

Plotyn (ok.204-ok.269) Neoplatonizm Plotyna jest ogniwem między Platonem a wczesnym chrześcijaństwem. Szczytem doskonałości jest Absolut, który jednak nie poddaje się opisowi (teologia negatywna). Świat jest jego niedoskonała emanacją, nie jest jednak zły, gdyż to, co wydaje się złem, jest tylko mniejszym dobrem. Celem życia jest wyzwolenia z ciała i powrót do absolutu; drogą do niego – asceza, całkowite odwrócenie się od świata. Pytania. Jakie cechy doktryny Platona zostały wykorzystane przez Plotyna? Jak zmienił się w nich stosunek do świata doczesnego?

Religie Bliskiego Wschodu Judaizm, chrześcijaństwo i islam to wg religioznawcy Josepha Campbella „religie pustynne”, których podstawą jest surowe prawo, konieczne, aby zorganizować społeczeństwo w trudnych warunkach. Ich przeciwieństwem są religie „obszarów zielonych” Dalekiego Wschodu – hinduizm, buddyzm i taoizm. Judaizm. Powstał ok. XII w. pne, jest monoteistyczną religią Żydów, narodu małego, często poniewieranego przez silniejszych sąsiadów (Egipt, Babilon, Rzym). Paradoksalnie Żydzi uznali się za naród wybrany przez jedynego prawdziwego Boga, Stwórcę świata, człowieka i prawa. Bóg obdarował naród wybrany prawem (m.in. dekalog) i w zamian za jego przestrzeganie zagwarantował mu swoją opiekę. Bóg Stwórca okazał się gniewnym sędzią, który napominał Żydów wysyłając proroków i zsyłając kary (plagi, potop). Istotnego znaczenia nabrał w judaizmie problem zła - dlaczego istnieje ono w świecie stworzonym przez dobrego Boga. Winą obarczono Ewę i Adama, którzy zamiast posłuszeństwa wybrali samodzielność, i zjadając owoc z Drzewa Wiadomości Dobrego i Złego popełnili grzech pierworodny. Zostali za to wygnani z raju i skazani na cierpienie, które następnie stało się udziałem wszystkich ich potomków. W judaizmie, a także w chrześcijaństwie i islamie tylko Bóg decyduje o dobru i złu, człowiek zaś musi być posłuszny. Jest wprawdzie wolny, lecz nie znaczy to, że może mieć własne zdanie w sprawach dobra i zła. Wolność człowieka sprowadza się do tego, że może albo wybrać posłuszeństwo (wówczas zostaje nagrodzony), albo nieposłuszeństwo (i narazić się na dotkliwą karę). Głównym tekstem świętym judaizmu jest Tora, czyli Pięcioksiąg, w chrześcijaństwie otwierający Stary Testament. Zawarte w nim są liczne i proste przepisy prawne (m.in. dekalog) oraz opowieści ilustrujące ich łamanie; nie ma w nim natomiast filozoficznych spekulacji. Pod wpływem prześladowań Żydzi wielokrotnie opuszczali Palestynę i wracali do niej. Przełomowe okazało nieudane powstanie przeciw Rzymowi i zburzenie świątyni w Jerozolimie w 70 ne., po którym nastąpiły prześladowania. Wówczas rozpoczął się okres diaspory, czyli rozproszenia, trwający do połowy XX w. Żydzi osiedlili się w Azji, Afryce północnej i Europie i wbrew wszelkim oczekiwaniom nie tylko nie zatracili swojej kultury, lecz jeszcze ją umocnili. Na straży tradycji stali rabini, którzy stopniowo nasycili judaizm spekulacją teologiczną (Talmud) i mistycyzmem (Kabała). Oparte na religijnych zasadach judaizmu państwo Izrael powstało ponownie w Palestynie po II wojnie światowej, podczas której Hitler podjął nieudaną próbę wymordowania całego narodu żydowskiego. Mimo że w judaizmie wierność tradycji uchodzi za jedną z głównych wartości, wielki wkład w kulturę ludzkości wnieśli ci Żydzi, którzy zerwali z tradycją judaistyczną (m.in. Jezus, Spinoza, Marks, Freud, Einstein). Chrześcijaństwo. Powstało jako sekta żydowska wokół Jezusa, oczekiwanego Mesjasza, który biorąc grzechy ludzi na siebie otwierał przed nimi drogę do nieśmiertelności. Podstawą nauki

8

moralnej stała się zasada „kochaj bliźniego swego” i cnota pokory ("błogosławienie cisi" i nakaz nadstawiania drugiego policzka), a za istotne w Bogu uznano miłosierdzie. Nawrócony Paweł (I ne) przekształcił chrześcijaństwo w religię uniwersalną. W Imperium Rzymskim chrześcijaństwo zostało uznane za religię oficjalną przez Konstantyna w roku 313 ne. Wkrótce potem cesarz ten przeniósł (330) stolicę z Rzymu do Konstantynopola, do którego nie miały dostępu inne religie antyczne. Pytania. Jakie są wspólne cechy religii bliskowschodnich? Jaka była judaistyczna koncepcja powstania i istoty świata, natury człowieka, jego obowiązków i źródła cierpienia? Jakie zmiany wprowadziło chrześcijaństwo do judaizmu? Czy różni się od mitologii greckiej?

Islam. Został stworzony przez Mahometa w VII ne. W Koranie przedstawiony jest Bóg Biblii, choć oba teksty różnią się w istotny sposób. Podstawą islamu są zasady organizacji społecznej, surowość moralna i solidarność. W krótkimi czasie mało liczni lecz wojowniczy Arabowie rozpoczęli ekspansję i stworzyli (wraz z ludami nawróconymi na islam) potężną kulturę, która objęła tereny od Atlantyku (północna Afryka i przejściowo Hiszpania) do Indii i Indonezji. W połowie średniowiecza była ona bardziej rozwinięta niż kultura Europy Pytania. W jaki sposób wyłaniały się kolejne religie bliskowschodnie? Jak była w nich rola prawa i księgi? Czym różniły się od mitologii greckiej?

Średniowiecze W wiekach V–VIII nastąpiło całkowite załamanie cywilizacji w Europie Zachodniej. Dominujący w Rzymie stoicyzm wraz z chrześcijaństwem jednakowo zniechęciły Rzymian do odbudowy Imperium po najazdach germanów, skłaniając ich do koncentrowania się na życiu wewnętrznym. Jedynymi ośrodkami kultury były nieliczne klasztory, poza nimi panowało barbarzyństwo. W rezultacie wszyscy ludzie inteligentni byli zmuszani do poświęcania się teologii, a nie np. medycynie czy inżynierii. Także sztuka została podporządkowana religii. Dominującą pozycję zajmował Kościół, który stał się instytucją polityczną. W zamian za poparcie udzielone świeckim cesarzom korzystał z ich zbrojnej pomocy. Kościół stał się instytucja scentralizowaną, podporządkowaną papieżowi, kontrolującą życie osobiste wszystkich Europejczyków dzięki instytucji spowiedzi. Kościół zmonopolizował ideologicznie życie duchowe kontynentu. Kierownictwo kościoła decydowało o dogmatach wiary, o moralności i obyczajach, a wszelkie nieposłuszeństwo (np. liczne herezje) tępione było ogniem i mieczem. Jednocześnie Kościół głosił idee Ewangelii i łagodził brutalne obyczaje rycerzy, dla których wojna była głównym sensem życia. W IX w. zaczęło się kształtować Cesarstwo Franków, pod którego berłem usiłowano przez dwa stulecia zjednoczyć Europę. Potem powstały dwa państwa – Niemcy i Francja – których rywalizacja wypełniła następne 1000 lat Europy kontynentalnej. W XI w. powstało trzecie główne państwo Europy – Anglia. Muzyka. Ok. VIII w. ukształtował się jednogłosowy, ascetyczny chorał gregoriański. W w. XI zaczęła powstawać muzyka polifoniczna (kilka rożnych głosów nałożonych na siebie), która rozwijała się nieprzerwanie aż do renesansu. Muzyka średniowiecza była przede wszystkim religijna i tylko wyjątkowo towarzyszyły jej instrumenty. Aż do XV w. antyk przetrwał natomiast w Cesarstwie Wschodnim (Bizancjum) w Konstantynopolu. Mówiono w nim po grecku, jedyna religią było chrześcijaństwo, władzę sprawował cesarz, tam też powstał kult Matki Boskiej. Przez całe średniowiecze trwał spór, kto jest prawowitym następcą Chrystusa - kościół katolicki w Rzymie, czy prawosławny w Bizancjum. Wyrazem niechęci Rzymu było złupienie Konstantynopola przez uczestników jednej z wypraw krzyżowych, których celem miała być walka z Arabami. Bizancjum zostało całkowicie zniszczony przez Turków w 1453 roku. Jego pozostałością jest prawosławie w państwach przez nie schrystianizowanych (Grecja, Serbia, Rosja, Ukraina, Białoruś), co wyjaśnia nieufność tych kościołów wobec Rzymu. Potomkami ludności Bizancjum jest być może współczesna Grecja, choć

9

istnieje również hipoteza, że dzisiejsi Grecy są zalbanizowanymi Słowianami i nie mają nic wspólnego z antycznymi Grekami. Augustyn (354-430) Dokonał syntezy platonizmu i neoplatonizmu z nauką Jezusa. Świat istniejący w czasie jest nietrwały i niedoskonały, nad nim wznosi się świat wiecznego Boga. Człowiek to dusza uwięziona w klatce ciała. Zło częściowo wynika ze złego postępowania człowieka, a częściowo nie istnieje (jest tylko brakiem). Celem życia jest szczęście doczesne, czyli poznanie Boga przez samopoznanie i iluminację, oraz szczęście wieczne, czyli zbawienie. Jedno i drugie opiera się na łasce (predestynacja – ludzie przeznaczeni są do zbawienia już w chwili narodzin). Warto poznawać tylko Boga i duszę, poznanie świata otaczającego jest zbędne. Warto zauważyć, że podczas gdy Arystoteles głosił pochwałę zaangażowania w otaczającą rzeczywistość, Platon, Epikur, stoicy, Plotyn i Augustyn zachęcali do coraz skrajniejszej ascezy i pogrążaniu się w świecie wewnętrznym i kontemplacji religijnej (które łączyły się np. w mistycyzmie). Natomiast od Tomasza, przez odrodzenie i oświecenie następował wzrost zainteresowania światem zewnętrznym. Pytania. Jak Augustyn zinterpretował dualizm świata rzeczy i idei Platona? Czego dotyczy wiedza i jak jest zdobywana? Na czym polega szczęście? Jak jest rola łaski w życiu człowieka?

Anzelm (1033-1109) i scholastyka Scholastyka - racjonalna refleksja nad dogmatami wiary - powstała w czasach Anzelma, by w następnych stuleciach przeżyć burzliwy rozwój. Europejczycy zdecydowali się na ryzyko dopuszczenia rozumu do spraw wiary, czego skutkiem okazało się zakwestionowanie zasadności religii (w oświeceniu). Anzelm sformułował tzw. dowód ontologiczny - Bóg jako istota doskonała musi istnieć, bo inaczej (gdyby był tylko pomyślany) nie byłby doskonały. Krytyka. 1. Dowód zawiera błąd formalny, bo przyjmuje jako założenie to, co ma zostać udowodnione. Jeśli bycie doskonałym pociąga za sobą istnienie, to definiując Boga jako doskonałego zakładamy, że istnieje. 2. Nie wiemy a priori, jaki jest Bóg, więc nie mamy prawa podawać definicji (Tomasz). 3. Istnienie nie jest cechą, dlatego rzecz istniejąca ma taką samą wartość jak identyczna z nią rzecz nieistniejąca. Nawet jeśli Bóg jest doskonały, nie musi istnieć (Kant). Pytania. Co było celem scholastyki? Na czym polega dowód ontologiczny? Jakie ma wady?

Tomasz (1225-1274) Arystoteles został zapomniany w Europie, jednak jego myśl znana była w Bizancjum, a przede wszystkim rozwijana była przez Arabów, którzy dzięki stworzonemu przez Mahometa islamowi (622 ne) szybko zbudowali potężną cywilizację (od Indonezji po Hiszpanię), która w czasach średniowiecza znacznie przewyższającą cywilizację Europy. Pisma Arystotelesa przywieźli na Zachód krzyżowcy wracający z Ziemi Świętej i od razu wzbudziły one zachwyt i niepokój, gdyż ich autor był poganinem. Wczesne chrześcijaństwo nawiązywało do Platona, Arystoteles zaś był jego przeciwnikiem. Tomaszowi powierzono zadanie uzgodnienia poglądów Arystotelesa z dogmatami chrześcijańskimi. W ten sposób powstała doktryna będąca intelektualnym odpowiednikiem powstających w tym samym okresie gotyckich katedr. Zrywała ona z ascetyzmem, co umożliwiło Kościołowi funkcjonowanie po przełomie renesansowym. W czasie kontrreformacji (II poł. XVI w.) uznano ją za oficjalna naukę Kościoła, którą z pewnymi zmianami pozostaje do dziś. Byty stanowią hierarchię wznoszącą się do Boga, świat doczesny nie jest przeciwieństwem wiecznego, lecz jego dopełnieniem. Dusza i ciało potrzebują siebie nawzajem. Dusza, stworzona przez Boga, stanowi istotę człowieka, wyznaczającą jego miejsce i cele w świecie. Człowiek ma za zadanie działać w świecie na chwałę Boga. Świat materialny, choć niedoskonały, jest tworem Boga

1 0

i jako tak jest dobry. Bóg wyposażył go w prawo naturalne, które zawiera wskazania, jak postępować. Tomasz utrwalił chrześcijańskie pojęcie wolności, do którego odwołuwał się m.in. Jan Paweł II: wolność jako możliwość wyboru nie jest wartościowa, bo przecież od dawna wiadomo, co powinno się wybierać; prawdziwa wolność to stan, gdy ludzie mają warunki, by żyć zgodnie z boskimi przykazaniami. Ludzie realizują się w ramach państwa, na którego czele stoi monarcha reprezentujący Boga. Państwo jest organizmem hierarchicznym; do każdego stanowiska w nim przypisane są prawa i obowiązki; władca jest zobowiązany, by dbać o rozwój całego państwa. Pytania. Jakie były antyczne korzenie Tomizmu? Jak Tomasz zmienił ascetyczną filozofię Augustyna? Jaką rolę odegrała jego filozofia w dziejach katolicyzmu?

Dowód kosmologiczny (pierwszy poruszyciel i przyczyna ruchu). Dowód oparty jest na obserwacji i przyrodzonej zdolności rozumowania. Każda rzecz ma swoją przyczynę, lecz ciąg przyczyn nie może cofać się w nieskończoność, musi więc być pierwsza przyczyna, i to jest właśnie Bóg. Krytyka (Hume). 1. Jeśli zakładamy, że każde zjawisko ma swoją przyczynę, to wniosek podważa założenie dowodu, a więc dowód zawiera sprzeczność. 2. Ciąg przyczyn może cofać się w nieskończoność (zarówno wyobrażenie sobie, że świat ma początek w czasie, jak i że go nie ma, wydaje się jednakowo trudne). 3. Jeśli Bóg miałby być przyczyną, która sama nie ma przyczyny, to może sam świat mógłby być swoją własną przyczyną. 4. Dowód, wbrew deklaracjom autora, wykracza poza to, co oparte jest na obserwacji, i wkracza na tereny niczym nie skrępowanej spekulacji pojęciowej. 5. Pierwsza przyczyna, której istnienie próbuje wykazać dowód, nie ma wiele wspólnego z Bogiem, o którym mówi Biblia. Nawet gdyby dowód był poprawny, nie byłby wsparciem dla wiary. Pytania. Jak Tomasz pojmował strukturę świata i człowieka, pochodzenie wartości moralnych, źródła wiedzy i rolę państwa? W jaki sposób Tomasz przeciwstawił się Augustynowi? Co zaczerpnął z Arystotelesa i jakie modyfikacje wprowadził?

Czasy nowożytne Średniowiecze kończyło się w atmosferze powszechnego przygnębienia, wojny stuletniej i kryzysu finansowego (tzw. jesień średniowiecza, czyli wiek XIV). W czasach odrodzenia aktywni okazali się Włosi, potem jednak większość filozofii została stworzona przez trzy główne narody europejskie – Brytyjczyków, Francuzów i Niemców.

Renesans, czyli odrodzenie Renesans opanował w XV w. Włochy i w XVI w pozostałe kraje Europy (wyjątkiem jest Rosja, do której renesans nigdy nie dotarł). Przyniósł: 1. zainteresowanie kulturą antyczną; 2. troskę o człowieka (humanizm; dewiza „nic co ludzkie nie jest mi obce” ); 3. zainteresowanie otaczającym światem – zaczęły się rozwijać nauki, kopernikanizm zaowocował podważeniem antyczno-średniowiecznej wizji świata (z uprzywilejowaną pozycją Ziemi); 4. pragnienie doczesnych przyjemności - we Włoszech, podzielonych na liczne małe księstwa, ton nadawały książęce dwory, na których dbano o dobre obyczaje i otaczano się sztuką. Na dworach kształtowała się nowa moralność: podczas gdy w średniowieczu ceniono ascezę, pokorę, modlitwę i walkę w obronie wiary, renesansowi książęta pragnęli sławy, władzy i ziemskich rozkoszy, często bywali egoistyczni, okrutni i stawiali siebie ponad prawem. 5. poprawę obyczajów i ogólnej kultury; 6. wzrost roli artystów – w średniowieczu artyści byli często anonimowi (nie znamy nazwisk budowniczych wspaniałych katedr gotyckich), w renesansie zapanował kult osobowości

1 1

twórczych i wszechstronnych (wzorem był Leonardo da Vinci), a arystokraci byli mecenasami sztuki; 7. ogólny wzrost aktywności – rozpoczęła się era odkryć geograficznych, w rezultacie których Europejczycy zapanowali nad większością świata (uległy im obie Ameryki, Afryka, Indie, Australia; oparli się tylko Chińczycy i Arabowie). Ogólny wzrost aktywności ludzi wyraził się także w poszukiwaniach alchemicznych (czego symbolem stał się doktor Faust); 8. reformację - także dostojnicy kościelni otaczali się przepychem, co ostatecznie doprowadziło do demoralizacji kleru i wybuchu reformacji (1517). Przełamała ona monopol Kościoła kierowanego z Rzymu, a ten po chwilowym załamaniu odpowiedział ofensywą kontrreformacji, co doprowadziło w następnym stuleciu do szeregu krwawych wojen; 9. plany stworzeniu państwa idealnego - od nazwy dzieła Tomasza Morusa zwano je utopiami. Opisy tych państw przypominały w swej naiwności pomysły Platona: umieszczano je zazwyczaj na wyspie całkowicie oddzielonej od realnego świata, nie miały historii i nie rozwijały się, były centralnie rządzone, bez jakichkolwiek konsultacji władzy z poddanymi, a życie obywateli było w nich szczegółowo zaplanowane. Utopie w ogóle nie liczyły się z realnymi możliwościami i pragnieniami ludzi. Trudno powiedzieć, czy autorzy tych pomysłów poważnie myśleli o ich realizacji, jednak to właśnie do nich nawiązał Marks projektując idealne społeczeństwo komunistyczne, którego urzeczywistnianie przez bolszewików stało się jedną z największych katastrof w dziejach ludzkości. Wielogłosowa muzyka religijna znalazła swój najdoskonalszy wyraz w inspirowanej przez kontrreformację twórczości Palestriny. W czasach renesansu Polska w pełni należała do Europy, potem jednak zeszła z drogi rozwoju typowej dla krajów Zachodu - w krajach na wschód od Łaby utrwaliła się gospodarka pańszczyźniana, oparta na bezwzględnym wyzysku chłopów i dominacji szlachty oraz egoistycznej magnaterii, podczas gdy na zachód od Łaby ton nadawało mieszczaństwo, czyli ludzie osiągający sukces dzięki własnym zdolnościom i pracy. Pytania. Gdzie rozwijała się filozofia renesansowa? Jakie zmiany przyniósł renesans? Jakie były ich skutki w następnych epokach?

Reformacja i protestantyzm Oburzony na zepsucie kleru i odpusty Luter (1483-1546) wypowiedział posłuszeństwo Rzymowi (1517). Główny nurt protestantyzmu rozwinął się jednak pod wpływem Kalwina (kościoły w Szwajcarii, krajach niemieckojęzycznych, a także anglikanizm). Zyskał on popularność szczególnie wśród klasy średniej (mieszczaństwo, kupcy, rzemieślnicy). Protestantyzm odrzucił pośredniczącą rolę kościoła, uznając, że człowiek samotnie prowadzi dialog z odległym i niepojętym Bogiem. Człowiekiem miał kierować nie kościół, lecz sumienie, dlatego też odrzucono spowiedź indywidualną i zalecono samodzielne czytanie Biblii. Zakwestionowana została rola dobrych uczynków (odnowiona została nauka o predestynacji - człowiek przeznaczony jest do zbawienie już w chwili narodzin). Przepychowi kontrreformacyjnego katolicyzmu przeciwstawiono prostotę. Kalwinizm pogardzał życiem doczesnym podobnie jak Augustyn, jednak inaczej niż on nie liczył nawet na kontakt z Bogiem - ten był możliwy dopiero po śmierci. Wg Maxa Webera, XXwiecznego socjologa, mentalność protestancka stała się podstawą wczesnego kapitalizmu. Protestant poświęcał cały czas na pracę, aby dać świadectwo, że został przeznaczony do zbawienia. Skoro życie doczesne pozbawione było jakiejkolwiek wartości, nie odczuwał potrzeby wydawania pieniędzy na konsumpcję, mógł je więc inwestować. Był przy tym bezwzględnie uczciwy, bo sukces osiągnięty za pomocą oszustwa nie był świadectwem otrzymanej łaski. Pytania. Jaki był powód i skutek buntu Lutra? Jak wyglądał protestancki obraz świata? Jaki wpływ wywarł protestantyzm na rozwój kapitalizmu?

Giordano Bruno (1548-1600)

1 2

Pod wpływem idei Kopernika uważał, że wszechświat nie ma centralnego miejsca, a planet takich jak Ziemia, zamieszkałych przez istoty rozumne, może być wiele. Człowiek był dla niego istotą twórczą, Bóg zaś znajdował się wszędzie (panteizm). Data spalenia go na stosie (1600) jest symbolicznym końcem renesansu. Nicolo Machiavelli (1469-1572) Machiavelli był początkowo doradcą Włoskich arystokratów. Gdy po zmianie władzy trafił do więzienia, postanowił opisać metody uprawiania polityki. Swym dziełem Książę rozpoczął nowożytną refleksję nad polityką. Zerwał z właściwym średniowieczu opisywaniem działania władcy z punktu widzenia moralizatora. Uznał, że jeśli celem władcy jest dobro państwa, niemoralne środki są usprawiedliwione – i zilustrował to licznymi przykładami, które znał z obserwacji. Dzieło natychmiast trafiło na indeks ksiąg zakazanych. Krytyka. Władca działający przy pomocy oszustwa jest poza kontrolą społeczną i szybko zaczyna działać tylko dla własnego dobra lub co gorsza w imię swego fanatyzmu (przypadki Hitlera i Stalina są doskonałym uzupełnieniem rozważań Machiavellego). Pytania. Jaki miał być cel władcy i jaka metoda działania wydawała się Machiavellemu skuteczna? Jakiego niebezpieczeństwa nie dostrzegł?

Francis Bacon (1561-1626) Był pierwszym nowożytnym teoretykiem metody naukowej. Celem wiedzy jest panowanie nad przyrodą. Dotychczas tworzona wiedza jest bezwartościowa, bo jest albo rezultatem jałowej spekulacji („pająki”), albo bezmyślnego gromadzenia pojedynczych spostrzeżeń („mrówki”). Właściwa metoda („pszczoły”) rozpoczyna od obserwacji i poprzez stopniowe uogólnienia prowadzi do twierdzeń ogólnych (tzw. metoda indukcyjna). W praktyce Bacon stosował inną metodę: najpierw stawiał hipotezy, a potem wymyślał eksperymenty, by je przetestować (eksperyment z zamrażaniem kury kosztował go życie). W tworzeniu wiedzy przeszkadzają cztery rodzaje złudzeń: plemienne (wrodzone skłonności umysłu), jaskini (indywidualne skłonności danego człowieka), rynku (wpływ mowy na myślenie) i teatru (wpływ tradycji). Pytania. Co powinno być celem wiedzy wg Bacona? Jak oceniał dotychczasową wiedzę? Jakie były przyczyny jej niepowodzeń? Na czym miała polegać nowa metoda?

Wiek XVII W XVII wieku ponownie wybuchły głębokie uczucia religijne – i okrutne wojny na tym tle (m.in. wojna trzydziestoletnia, jedna z najcięższych w dziejach Europy: spowodowała straty ludności rzędu 50%). Zarazem nastąpił gwałtowny rozwój astronomii i fizyki (Galileusz, Newton), czemu towarzyszył kult matematycznych systemów dedukcyjnych. Purytanie, angielscy radykalni protestanci, zaczęli osiedlać się w Ameryce Północnej tworząc podwaliny społeczeństwa opartego na kulcie pracy i indywidualnego wysiłku, jakim w następnych stuleciach stali się Amerykanie (wyrazicielem moralności protestanckiej stał się tam Benjamin Franklin). W stuleciu tym nastąpił burzliwy rozwój filozofii zapoczątkowany przez Kartezjusza, który najpierw odrzucił wszelka tradycję i zwątpił we wszystko, co nie jest całkowicie pewne, a następnie postanowił odbudować wiedzę wzorując się na geometrii i posługując rozumowania dedukcyjnymi. Sztuka baroku zaczęła wyrażać skrajne napięcia emocjonalne i religijne, olśniewając jednocześnie bogactwem zastosowanych środków. W roku 1600 rozpoczął się rozkwit muzyki barokowej. Powstała opera i wiele gatunków nieznanej wcześniej muzyki instrumentalnej. Muzyka wielogłosowa osiągnęła najwyższy stopień złożoności (sztuka fugi i system tonacji dur-moll wprowadzały do muzyki matematyczną dyscyplinę). Główni kompozytorzy to Vivaldi, Jan Sebastian Bach i Handel. Barok w muzyce trwał do 1750 roku. Kartezjusz (1594-1650)

1 3

Epistemologia. Kartezjusz zalecał zerwanie z tradycją i samodzielne dochodzenie do prawdy przy pomocy rozumowej argumentacji (rozumu wszyscy mają pod dostatkiem, jak twierdził, bowiem nikt nie skarży się, że mu go brak). Wiedza musi być całkowicie pewna, bo co jest choć trochę wątpliwe, jest bezwartościowe (tu wyraża się paniczny lęk Kartezjusza przed ryzykiem). Prawie cała dostępna wiedza okazała się skażona wątpieniem: zmysły niekiedy błądzą, wszystko może okazać się snem, a nawet myślenie może zostać zmącone przez zwodziciela (wówczas 2+2 może nie wydawać się 4). Pewne jest tylko, że wątpimy, a więc myślimy, a więc istniejemy („Cogito ergo sum”). Kartezjusz zapoczątkował fascynację metodą dedukcyjną w filozofii: wiedza powinna być oparta na rozumowaniu dedukcyjnym tak jak geometria (aksjomaty muszą być oczywiste, a pozostałe twierdzenia są wyprowadzone z nich jako ich logiczne konsekwencje). Kryterium prawdy jest jasność i wyraźność, a nie porównanie twierdzeń i rzeczywistości. Tworzenie wiedzy jest możliwe dzięki ideom wrodzonym, które odkrywamy w umyśle. Był to racjonalizm XVIIwieczny, nawiązujący do poglądów Platona i Augustyna. Kartezjusz jako pierwszy uznał, że istnienie świata wymaga dowodu (oczywiste jest tylko istnienie własnej myśli). W tym celu najpierw skonstruował dowód istnienia Boga (wynika ono z faktu, że człowiek posiada ideę istoty doskonałej, a jako niedoskonały nie mógłby stworzyć jej o własnych siłach). Nie możliwe, by Bóg nas oszukiwał. Skoro więc wydaje nam się, że świat materialny istnieje, musi tak być. Świat rozpadł się dla Kartezjusza na sferę myśli i sferę rozciągłości (ciała) - Kartezjusz odnowił tu wczesnośredniowieczny pogląd Augustyna. Człowiek jest połączeniem myślenia i rozciągłości, poza nim są tylko rzeczy rozciągłe, funkcjonujące jak mechanizmy. Rozumowania Kartezjusza, choć często naiwne, są wyrazem pragnienia, by nie przyjmować niczego na wiarę, lecz posługiwać się krytycznym myśleniem i szukać uzasadnienia dla każdego poglądu. Postawa ta została powszechnie przyjęta w czasach nowożytnych. Krytyka. Nie ma dowodu na istnienie wiedzy wrodzonej (Locke). Brak jest powszechnie akceptowanych aksjomatów, by przy ich pomocy budować wiedzę metodą geometryczną (Hume). Wiedza oparta na obserwacji, choć niepewna, jest jedyną wiedzą, jaką dysponujemy (Hume). Istnienia rzeczywistości nie da się dowieść, można je tylko założyć. Idea istoty doskonałej jest sama bardzo niedoskonała (właściwie nie wiadomo, jaka jest jej treść) i z powodzeniem mogła być stworzona przez człowieka. Z tego, że człowiek myśli, nie można wnioskować, że jest myśleniem (ciało też może myśleć). Ciało i duch nie muszą być dwoma skrajnie odmiennymi rodzajami bytów. Pytania. Jaki cel postawił sobie Kartezjusz? Jak pewna powinna być wiedza? Jakie były etapy wątpienia, i jaki jego kres? W jaki sposób należy budować wiedzę? Jaka jest rola idei wrodzonych? Na czym polegał racjonalizm kartezjański? Czy istnienie rzeczywistości jest problemem filozoficznym? Do czego potrzebny był Kartezjuszowi dowód na istnienie Boga? Z jakich rodzajów bytów składa się rzeczywistość? Co jest istotą człowieka? Na czym polegała przełomowa rola ideałów Kartezjusza? W jakim stopniu zostały one zrealizowane w następnych epokach, a w jakim zakwestionowane?

Baruch Spinoza (1637-1677) Spinoza przejął się sformułowanym przez Kartezjusza programem i napisał dziwaczne dzieło, w którym twierdzenia etyki usiłował udowodnić tak, jak Euklides twierdzenia geometryczne - przy pomocy aksjomatów i rozumowań dedukcyjnych. Uzasadniał m.in. tezę panteizmu, głoszącą, że istnieje tylko jeden byt, który jest zarazem Bogiem i wszechświatem. Biblię natomiast uznawał jedynie za poglądowe przedstawieniem moralności dla ludzi prostych. Jego rozumowania okazały się w większości wadliwe. Swoje stanowisko w kwestii szczęścia wyłożył w liście do znajomego, dzięki czemu łatwiej je zrozumieć. Ludzie często uznają za szczęście przyjemności zmysłowe, pieniądze lub władzę. Tymczasem żadna z tych rzeczy nie jest trwała ani głęboka, a dążenie do każdej z nich ma przykre skutki uboczne. Przyjemności zmysłowe prowadzą do chorób i wyczerpania, pieniądze łatwo stracić, a zdobywanie władzy wymaga ciągłego użerania się z głupimi ludźmi. Dla Spinozy podstawą szczęścia okazało się natomiast przeżycie mistycznej jedności ze wszechświatem i Bogiem. Dało mu ono trwałe uczucie pełni, spokoju i radości, dzięki któremu mógł cieszyć się

1 4

drobnymi zdarzeniami i nie obawiać zagrożeń, jakie niesie codzienne życie. Sam Spinoza był wzorem osoby pogodnej, życzliwej i pogodzonej ze światem mimo licznych dotkliwych przykrości, jakie go spotkały (za swoje poglądy został wyklęty i wykluczony z gminy żydowskiej w Amsterdamie, gdzie mieszkał). Abraham Maslow, twórca psychologii humanistycznej w latach pięćdziesiątych XX w. uznał Spinozę za przykład człowieka, który osiągnął maksymalny stopień realizacji ludzkiego potencjału. Pytania. Jak Spinoza uzasadniał wartości moralne? Czym było dla niego szczęście i jak chciał je osiągnąć?

Blaise Pascal (1623-1662) Stale towarzyszył mu lęk, który wyrażał posługując się licznymi metaforami („człowiek to myśląca trzcina”). Szczególnie przerażała go nieskończoność. Będąc niezwykle utalentowanym matematykiem, wynalazcą i naukowcem, zdawał sobie sprawę z ograniczeń metody rozumowej Kartezjusza i przeciwstawiał jej „porządek serca”. Sam opierał swe przekonania metafizyczne na doświadczeniu mistycznym, które dało mu pewność istnienia Boga. Sformułował tzw. zakład Pascala (dla osób pozbawionych bezpośredniego doświadczenia, w sytuacji, gdy rozumowe dowody istnienia Boga zawiodły) - żyjąc zgodnie z wymogami wiary trzeba poświęcić niektóre przyjemności doczesne, a wygrać można szczęście wieczna (choć można nie wygrać nic, gdy Boga nie ma). Odchodząc od wiary można zyskać pewne zakazane przyjemności doczesne, ale można zostać skazanym na wieczne potępienie. Wielkość możliwej wygranej sprawia, że bardziej opłaca się podążać drogą wiary, nawet jeśli wygrana nie jest pewna. Krytyka. 1. Skoro nie wiadomo, czy Bóg istnieje, tym bardziej nie wiadomo, czego od nas wymaga, czyli jak postępować, aby zasłużyć na szczęście wieczne. Zalecenia różnych religii są wzajemnie sprzeczne (np. fundamentalistyczny islam, katolicyzm, protestantyzm, buddyzm). Szczególnie odstręczającym przykładem są arabscy zamachowcy samobójcy, którzy w istocie opierają się na islamskiej wersji zakładu Pascala. 2. Nie wiadomo, czy wiara wyrachowana będzie nagrodzona. 3. Posługując się metodą Pascala można wykalkulować, że najbardziej opłaca się być grzesznikiem i nawrócić się tuż przed śmiercią. 4. Pascal kieruje się strategią maksymalizacji zysku. Kierując się strategia minimalizacji strat, dochodzimy do przeciwnego wyboru - jeśli pójdziemy drogą wiary, a Boga nie ma - tracimy wszystko (i przyjemności doczesne, i szczęście wieczne); podążając drogą niewiary, nawet jeśli czeka nas piekło, zachowamy przynajmniej wspomnienie grzesznych uciech za życia. Współczesna religijność chrześcijańska rozwiązała problem Pascala uznając, że podążanie drogą wiary nie wymaga wielkich wyrzeczeń. W ten sposób osoba wierząca odnosi korzyści i za życia (korzystając ze wsparcia Boga i kościoła w trudnych sytuacjach życiowych), i po śmierci. Pytania. Jak różnił się stosunek do nieskończoności renesansu i baroku (na przykładzie Bruno i Pascala)? Dlaczego Pascal nie podzielał racjonalistycznych i matematycznych ideałów swoje epoki? W jakim celu sformułował swój zakład? Co można mu zarzucić?

Oświecenie (wiek XVIII) Oświecenie rozpoczęło się w Anglii ok. 1690 roku (choć jego zwiastuny zaczęły się pojawiać już ok. 1650 roku; reprezentowali je Hobbes, Locke, Berkeley, Hume i Smith), a w połowie XVIII w. opanowało Francję (filozofię tworzył krąg encyklopedystów), kończąc się wybuchem Rewolucji, by u schyłku wieku dotrzeć do Niemiec (najważniejszym myślicielem był Kant). Oświecenie wierzyło w potęgę i niezależność rozumu, w uprawnienia człowieka, m.in. prawo do wolności i ustanowienia władzy państwowej (wcześniej uważano, że człowiek rodząc się ma tylko obowiązki), w dobroć natury ludzkiej, w równość wszystkich ludzi i potrzebę reformowania społeczeństwa, tak by ostatecznie zbudować raj na Ziemi. W XVIII w. znacznie osłabiona została

1 5

pozycja arystokracji i rola religii Najdobitniej ideały epoki wyrazili Francuzi. Liczni filozofowie (m.in. Diderot, Wolter, Helwecjusz, La Mettrie, Condillac, d’Alembert) głosili, że to wiedza naukowa przyczyni się do zreformowania świata i uczynienia go miejscem szczęśliwym. Szczęście utożsamiali z przyjemnością, a dobro definiowali jako to, co przynosi człowiekowi zadowolenie. Dostępną im wiedzę zebrali w pierwszej wydanej encyklopedii. Domagali się realizacji ideałów Kartezjusza – oczyszczenia wiedzy z twierdzeń nieuzasadnionych, przyjętych pod presją tradycji (często religijnej) lub wiary (co nazywali zabobonem). Byli racjonalistami, lecz w nieco innym rozumieniu niż Kartezjusz – uważali, że należy kierować się rozumem tworząc wiedzę na podstawie obserwacji, a nie szukając jej w samym rozumie. Zrywali z tradycją platońskochrześcijańską, postulującą istnienie świata nadnaturalnego i duszy nieśmiertelnej. Głosili, że świat doczesny jest jedynym, jaki istnieje, a człowiek jest istotą wyłącznie materialną. Materię pojmowali jako nieodłącznie związana z ruchem i zdolną do samoistnego rozwoju. Choć krytyczni wobec religii, wybierali raczej deizm (pogląd, że Bóg stworzył świat, lecz w niego nie ingeruje) niż ateizm, tym chętniej, że ich praktyczne konsekwencje były podobne (bezużyteczność kościołów). Ideały oświecenia są do dziś uznawane za fundament kultury Europy Zachodniej (stąd m.in. opór wobec tzw. wartości chrześcijańskich). Dzieckiem oświecenia są też Stany Zjednoczone Ameryki. Walka z tradycją i dążenie do reformowania świata ostatecznie kulminowały w Rewolucji Francuskiej. Hasła Rewolucji - wolność, równość, braterstwo – są sprzeczne: wolność prowadzi do nierówności, a wprowadzenie równości wymaga ograniczenia wolności. Stosunek do haseł Rewolucji różnicuje wielkie systemy społeczno-ekonomiczne, które się po niej rozwinęły. Liberalizm, który znalazł najwięcej zwolenników w USA (gdzie zwany jest konserwatyzmem), wybiera wolność jako naczelną wartość; komunizm poświęcił wolność w imię równości; konserwatyzm europejski (stworzony przez Edmunda Burke’a wkrótce po Rewolucji Francuskiej) zaleca odrzucenie obu tych ideałów, przeciwstawiając im przekonanie, iż społeczeństwa w ogóle nie należy reformować, gdyż świat i tak lepszy nie będzie, a wszelkie fundamentalne zmiany niosą więcej szkody niż korzyści; tendencje socjalistyczne Europy Zachodniej starają się znaleźć kompromis między wolnością i równością wykorzystując braterstwo, które za sprawą Beethovena i Schillera zawędrowało nawet do hymnu zjednoczonej Europy. Pytania. Jakie były cele reformy oświeceniowej? Czego symbolem była Encyklopedia? Od czego pragnęli wyzwolić wiedzę? Jaki był stosunek oświecenia do wprowadzonych przez Platona dualistycznych koncepcji świata i człowieka? Jak pojmowali materię? Jaki był ich stosunek do tradycji religijnej? Czym różni się deizm od ateizmu? Jakie kłopoty sprawia pogodzenie wolności z równością i jak sobie z tym radzono?

W muzyce po okresie baroku nastąpił klasycyzm. Utwory wielogłosowe zastąpiono jednym głosem z akompaniamentem. Zmienił się również odbiorca – w poprzednich epokach przede wszystkim pisano muzykę religijną wykonywaną w kościołach i na dworze królewskim, teraz adresatem stały się także zespoły muzyczne utrzymywane przez arystokratów, a także pierwsza masowa publiczność, dla której zaczęto organizować płatne koncerty - wymusiło to uproszczenie wykorzystywanych środków muzycznych. W wieku XVIII muzycznym centrum Europy stał się Wiedeń i jego trzej klasycy: Haydn, Mozart i Beethoven, z których pierwszy był kompozytorem nadwornym arystokratów, drugi zapragnął samodzielności i zmarł w nędzy, trzeci zaś, zachwycony ideałami Rewolucji Francuskiej, stał się niezależnym muzykiem, który nie kłaniał się nawet cesarzowi.

Teoria wiedzy - Locke, Berkeley, Hume John Locke (1632-1704) Locke stworzył konsekwentną wersję empiryzmu przeciwstawiającą się racjonalizmowi Kartezjusza. Odrzucił teorię idei wrodzonych (bowiem żadne poglądy nie są jednakowe wśród wszystkich ludów). Umysł w chwili narodzin jest niezapisaną kartą (tabula rasa) i wszystko, co się w nim znajdzie, pochodzi ze zmysłów. Pod wpływem doświadczenia wewnętrznego i zewnętrznego

1 6

powstają w nim idee proste, czyli wrażenia (pierwotne jak kształt i wtórne jak zapach, smak i kolor), które następnie łączone są w idee złożone (spostrzeżenia), na podstawie których umysł tworzy idee abstrakcyjne. Umysł porównując idee wydaje sądy, które stanowią wiedzę. Wiedza dotyczy idei powstających w umyśle pod wpływem przedmiotów zewnętrznych wobec umysłu. Ponieważ w doświadczeniu zmysłowym nie znajdujemy oparcia dla idei Boga, nie możemy mieć żadnej wiedzy na Jego temat. Religia jest zatem sprawą osobistą obywateli i nie ma podstaw, by jedni narzucali swoje poglądy innym. W ten sposób, u kresu wieku wojen religijnych, powstała pierwsza koncepcja liberalizmu, która pozostawiała wybór religii swobodnej decyzji jednostkek i zabraniała instytucjom państwowym wywierania na nie presji. Pytania. Skąd pochodzi wiedza ludzka? Czy istnieją idee wrodzone? Jakie idee pojawiają się w umyśle? Jaką rolę odgrywa rozum? Co możemy wiedzieć o Bogu? Jak Locke uzasadniał postulat tolerancji religijnej?

George Berkeley (1685-1753) Berkeley stworzył idealizm subiektywny wyprowadzając ostateczne konsekwencje z wątpienia Kartezjusza i tez empiryzmu Locke’a, które posłużyły mu do zwalczania materializmu. Skoro byty, które poznajemy, są kombinacjami idei w naszym umyśle (jabłko jest sumą kształtu, ciężkości, koloru, smaku – czyli jakości zmysłowych), po co przyjmować, że poza umysłem istnieją materialne przedmioty? We śnie widzimy świat podobnie jak na jawie, a mimo to wszystko istnieje wówczas tylko w umyśle. Przyjmijmy więc, że wszystko, czego doświadczamy, jest wielkim snem. Źródłem tego snu jest Bóg, który wyświetla w naszych umysłach sekwencje obrazów. Wszystkie przedmioty istnieją tyko wówczas, gdy są postrzegane („Esse est percipi”). Naprawdę zaś istnieje tylko Bóg i poszczególne dusze, w których wyświetlane są sny. (Inny filozof, Leibniz, nazwał te dusze monadami i porównał je do pokojów bez okien, w których pojawiają się obrazy przedstawiające to, co rzekomo znajduje się na zewnątrz. Oczywiście żadnego „na zewnątrz” może w ogóle nie być.) Pogląd Berkeleya jest hipotezą niesprzeczną, choć niemożliwą do udowodnienia. „Sen” wyświetlany w naszym umyśle nie jest całkiem zależny od naszej woli (jeśli stajemy przed zamkniętymi na klucz drzwiami, nie możemy siłą woli sprawić, aby się otworzyły); nie jest też całkiem niezależny - jeśli we „śnie” wprowadzę to, co uważam za swoje ciało, do wody, to w następnej scenie poczuję, że jestem mokry. Jest to więc „sen” interaktywny, w którym obowiązują takie same reguły jak w realnym życiu. Nawet gdy staniemy się zwolennikami idealizmu subiektywnego, będziemy nadal postępować tak, jak w dotychczasowym życiu, aby uniknąć tych samych przykrości i zdobyć te same przyjemności. Pogląd Berkeleya można jeszcze wyostrzyć i uznać, że w ogóle istnieje tylko jeden umysł (mój), a nawet że cały „sen” rozpoczął się kilka minut temu, a mnie jako widza wyposażono w złudzenie, że trwa on od dawna. Pytania. Z czego zbudowane są przedmioty, które obserwujemy? Co to znaczy, że świat jest snem? Co zyskujemy przyjmując pogląd Berkeleya? Jaka jest w nim rola Boga? Czy pogląd Berkeleya można uzasadnić? A obalić?

David Hume (1711-1776) – epistemologia Hume rozwinął empiryzm Locke’a. Uznając, że cała wiedza pochodzi z doświadczenia zmysłowego (impresji) i musi być na nim oparta. Wobec tego należy zrezygnować z wszelkich teorii na temat Boga, a także duszy, bo nie mamy podstaw, by wierzyć w istnienie „ja”, kryjącego się za uczuciami, myślami i spostrzeżeniami („ja to wiązka wrażeń”). Wszelka wiedza jest albo aprioryczna (oparta na definicjach pojęć i tym, co można z nich wywnioskować) lub aposterioryczna (oparta na obserwacjach). Pierwsza jest pewna, lecz nie mówi nic o rzeczywistości, bo odnosi się tylko do pojęć, które sami zdefiniowaliśmy; druga nigdy nie będzie pewna. Także pozbawione empirycznego uzasadnienia są zdania stwierdzające związek przyczynowy, bo zaobserwować można jedynie stałe następstwo zdarzeń, a nie wywoływanie jednych przez drugie.

1 7

Przekonania o związkach przyczynowych są oparte jedynie na nawyku psychologicznym – są użyteczne w życiu, lecz nie są uzasadnione. Hume skrytykował dowód z celowości, postulujący istnienie Boga jako twórcy celowego ładu w świecie (podobnie jak istnienie zegarmistrza wyjaśnia ład, jaki odkrywamy w zegarku). Hume zauważa, że istnieją przypadki ładu, który powstaje samoistnie (np. w roślinach), a nawet gdyby przyjąć istnienie jakiegoś rodzaju „stwórcy”, nie musi on być podobny do Boga (może być złośliwy lub nieudolny). Ostateczny cios dowodowi celowościowemu zadała teoria Darwina. Pytania. Jakie są skrajne konsekwencje empiryzmu w sprawach Boga, duszy i przyczynowości? Czym różni się wiedza aprioryczna od aposteriorycznej? Jaka wiedza może być całkowicie pewna? Jak pewna może być wiedza o świecie? Na czym polegał dowód z celowości i jego krytyka?

Immanuel Kant (1724-1804) – epistemologia Kant zamierzał zasypać przepaść między wiedzą aprioryczna i aposterioryczną opisanymi przez Hume’a. Uznał, że istnieje wiedza, która wprawdzie odnosi się do świata obserwowalnego, ale jest aprioryczna i przez to całkowicie pewna. Porównał swoją teorię do przewrotu kopernikańskiego, gdyż zmieniała ona relację między przedmiotem poznania i jego podmiotem. Przedmiotem poznania są zjawiska (czyli idee) powstające w umyśle pod wpływem bodźców pochodzących od zewnętrznej wobec umysłu rzeczy w sobie. Podczas gdy Locke i inni empiryści sądzili, że zjawiska odzwierciedlają cechy przedmiotów zewnętrznych, Kant uznał, że zależą one także od wrodzonych struktur umysłu. W ten sposób przedmiot poznawany (zjawisko) dostosowuje się częściowo do poznającego umysłu. Kant sądził, że to nie świat jest trójwymiarowy, lecz nasze umysły są tak skonstruowane, że reprezentują docierające do nich bodźce w trzech wymiarach. Gdybyśmy mieli inne umysły, moglibyśmy widzieć rzeczy inaczej. Kant, podobnie jak inni empiryści, uznał, że nie mamy podstaw, by wypowiadać się na temat Boga, duszy i wolności. Twierdził jednak, że z powodów praktycznych należy wierzyć w Boga i uważać się za wolnych, gdyż bez tego moralność straciłaby sens. Pytania. Jakie trudności niósł podział wiedzy na aprioryczną i aposterioryczną wg Hume’a? Jaki był trzeci rodzaj wiedzy postulowany przez Kanta? Czym był przedmiot poznania? Na czym polegał przewrót dokonany przez Kanta? Jaki był stosunek Kanta do religii?

Etyka Thomas Hobbes (1588-1679) Hobbes był XVII-wiecznym prekursorem oświecenia. Był ateistą i materialistą, lecz poglądów tych nie propagował. Swoje poglądy polityczne sformułował pod wpływem doświadczeń rewolucji angielskiej. Przedstawił eksperyment myślowy odtwarzający proces powstania państwa. Początkowo ludzie żyli w stanie natury, bez żadnej władzy, byli wolni, ale pozbawienie bezpieczeństwa. Człowiek jest z natury agresywnym egoistą, więc wobec niedostatku dóbr łatwo wszczyna wojny. Stan natury okazał się więc stanem wojny wszystkich ze wszystkimi. Aby ratować bezpieczeństwo, ludzie rezygnują z wolności i wybierają władcę absolutnego, który ma zapewnić spokój, a poza tym ma zupełną swobodę w stanowieniu prawa. Można mu wypowiedzieć posłuszeństwo tylko, gdy nie wypełnia ze swego podstawowego obowiązku, czyli nie gwarantuje bezpieczeństwa. Władza pochodzi zatem od ludzi, a nie z bożego nadania. Krytyka. 1. Pierwsi władcy na pewno nie zostali wybrani, lecz sami zagarnęli władzę w społeczeństwie, w którym okazali się jednostkami najsilniejszymi i najsprytniejszymi. (W czasach późniejszych sytuacje anarchii, gdy społeczeństwo zdolne do przeprowadzenia wyborów głosowało na dyktatora, aby zapewnił spokój, były sporadyczne i źle się kończyły – przypadek Hitlera.) 2. Władca absolutny jest wątpliwą gwarancją bezpieczeństwa - szybko zaczyna wykorzystywać władzę dla zaspokojenia własnej ambicji.

1 8

3. Ludzie zachowują się jak agresywni egoiści, gdy brak im rozsądku, kultury i elementarnych instytucji społecznych. Wystarczy wprowadzić te czynniki, a zagrożenie zostanie zredukowane do tolerowalnego poziomu bez uciekania się do dyktatury. Pytania. Jak okoliczności historyczne wpłynęły na refleksje Hobbesa? Na czym polegał jego polityczny eksperyment myślowy? Jak powinno być zorganizowane państwo? Czy postulat istnienia władcy absolutnego został przekonywająco uzasadniony?

John Locke (1632-1704) Jako teoretyk demokracji przeciwstawił się pesymizmowi politycznemu Hobbesa. Człowiek nie jest z natury agresywny, lecz pracowity i pokojowo nastawiony do świata (podobne przekonania wyraził Daniel Defoe w powieści Robinson Cruzoe, która stała się wyrazem ideałów anglosaskich protestantów). Ludzie skłonni są kierować się prawem naturalnym, które nakazuje szacunek dla życia, wolności i własności drugiego człowieka. Twórcą państwa jest suwerenny lud, który wybiera władzę, by zapewnić konieczną organizację życia publicznego i jednolite stosowanie prawa. Prawo stanowione musi być zgodne z prawem naturalnym, a władza musi być podzielona, aby poszczególne jej części kontrolowały się wzajemnie, co ma zapobiegać nadużyciom. Locke proponował podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i normującą stosunki międzynarodowe, przyjął się jednak trójpodział Monteskiusza na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Koncepcje Locke’a wywarły bezpośredni wpływ na rozwiązanie przyjęte w konstytucji amerykańskiej. Locke zapoczątkował tworzenie koncepcji liberalnych swobód obywatelskich, obejmujących także swobody religii (omówione wyżej). Pytania. Co sądził Locke o naturze ludzkiej? Skąd władza miała czerpać swoje uprawnienia? Jak pragnął zorganizować państwo? Jakie wydarzenia polityczne były tłem jego poglądów? Czym było prawo naturalne? W czym różnił się od Hobbesa?

Jean Jacques Rousseau (1712-1778) Rousseau przyczynił się do rozbudzenia wrażliwości (wywarł istotny wpływ na powstanie sentymentalizmu), m.in. na rolę uczuć w wychowywaniu dzieci (jego powieść Emil). Rozpoczął karierę filozoficzną przeciwstawiając się oświeceniowej wierze w postęp i wartość cywilizacji. Uznał hipotetycznego człowieka natury za dobrego, a cywilizację, jej instytucje i ideały za zdeprawowane. W stanie natury człowiek żył sam, był wrażliwy i kierował się troską o własne dobro. Rozwój cywilizacji doprowadził do eskalacji egoizmu, zachłanności, cynizmu i pychy. Silni stworzyli społeczeństwo, w którym wykorzystują słabych i krzywdzą się wzajemnie. Wszyscy zaś tracą autentyczność i żyją skrępowani wymogami konwenansu, udając innych niż są w rzeczywistości. Choć początkowo Rousseau zdawał się sugerować, że rozwiązaniem byłby „powrót do natury”, ostatecznie uznał, że wyjściem jest zachowanie cywilizacji i oparcie społeczeństwa na zasadzie umowy społecznej. (Powrót do stanu natury jest niemożliwy, gdyż ludzi jest zbyt wielu i przyzwyczaili się oni do wyrafinowanych potrzeb, co zmusza ich do życia w społeczeństwie.) Władzę powinien wyłaniać ogół obywateli, a jednostka powinna bezwzględnie podporządkować się woli powszechnej – tylko w ten sposób można wyeliminować podstawową przyczynę zła, jaką jest ludzki egoizm przeciwstawiający się dobru wspólnemu. W głosowaniu jednostki wyrażają swoje stanowisko we wszystkich sprawach ważnych dla wspólnoty. Na tej podstawie wyłoniona zostaje wola powszechna (która jest czym innym niż wola wszystkich), czyli wola społeczeństwa jako całości (najlepiej jeśli uchwyci ją ktoś bezstronny z zewnątrz). Jednostka podporządkowując się bez reszty woli powszechnej zachowuje wolność i wyzwala się zarazem z egoizmu. Krytyka. Nie istnieje sposób wyłonienia woli powszechnej, gdy cele jednostek są skonfliktowane (np. połowa społeczeństwa domaga się państwa opiekuńczego, a połowa wolnego rynku). W praktyce stosowanie metody głosowania prowadzi do dyktatury większości. Mimo to Rousseau wraz z Humem zainspirowali pogląd, że normy moralne i prawne są dziełem ludzi, a metoda ich tworzenia jest umowa społeczna - kompromis zawarty między członkami społeczeństwa (por. współczesna teoria Rawlsa).

1 9

Pytania. Dlaczego poglądy Rousseau kłóciły się z duchem epoki? Na czym polegał deprawujący wpływ cywilizacji? Jaka postawa ludzka leżała u jego podstaw? Dlaczego powrót do stanu natury był niemożliwy? Jak powinno być zorganizowane społeczeństwo i czyje interesy miała reprezentować władza? Jaki był wpływ Rousseau na powstanie sentymentalizmu i sposób wychowywania dzieci?

David Hume (1711-1776) - etyka Hume był empirystą i sądził, że wszelka wartościowa wiedza musi być uzasadniona w sposób eksperymentalny. W etyce odróżnił twierdzenia o faktach (np. „Ziemia jest kulista”) i twierdzenia o wartościach („Kradzież jest złem”, „Nie powinno się kraść”). Tylko pierwsze można uzasadnić, drugie są kwestią subiektywnych preferencji. Z tego, co „jest” nie można wyprowadzić wiedzy o tym, jak „powinno” się postępować – to drugie można tylko ustanowić aktem woli opartym na emocjonalnych skłonnościach. Mimo to niektóre wartości, np. zasady sprawiedliwości, mają silne oparcie w społeczeństwie, są bowiem wynikiem kompromisu zawartego między rozsądnymi egoistami w imię wspólnej korzyści. Podobnie z wyrachowanego egoizmu wywodzi się zgoda na istnienie własności prywatnej i związanych z nią nierówności – likwidacja własności i wprowadzenie równości wymagałyby stosowania terroru oraz osłabiałyby w społeczeństwie motywację do pracy. Pytania. Co o wartościach moralnych sądzili Sokrates, Platon, Arystoteles, Tomasz i Locke? W jaki sposób ich poglądy zakwestionował Hume? Skąd biorą się nasze przekonania moralne? Jak można uzasadnić normy nakazujące sprawiedliwe traktowanie ludzi? Dlaczego powinna istnieć własność prywatna?

Adam Smith (1723-1790) Smith sądził, że jeśli pozostawi się jednostkom swobodę decyzji gospodarczych i prawo do kierowania się egoizmem, bardziej przyczyni się to do bogactwa całego społeczeństwa niż odgórna ingerencja rządu w gospodarkę. Indywidualne egoizmy uzgadnia ze sobą „niewidzialna ręka rynku”. Krytyka. 1. Smith wyraził dążenia mieszczaństwa, które pragnęło wolności działania, a było pozbawione przywilejów. Nie prowadzi jednak do powszechnej wolności, lecz do wytworzenia nowych elit (właścicieli wielkich korporacji) i nowego stylu sprawowania władzy (przez manipulację). Dlatego liberałowie szczerze przywiązani do idei wolności stopniowo przechodzili na pozycje socjalistyczne (aby szerzyć wolność, trzeba zapewnić środki najbiedniejszym). 2. Jeśli egoizm (dążenie do własnego dobra i obojętność na cudze) stałby się naczelną wartością, doprowadziłby do katastrofy - do eskalacji manipulacji, oszustw i zapomnienia o dobru wspólnym. Smith najwyraźniej - jako człowiek starannie wychowany - uznawał za oczywiste istnienie szeregu ograniczeń moralnych, które miarkowałyby egoizm jednostek. W rzeczywistości nie są one wcale oczywiste - państwa, które przyjmują liberalizm rozwijają się dobrze, jeśli liberalizmowi towarzyszy silna, konserwatywna moralność i sprawne państwo (policja, urzędy antymonopolowe, ochrona praw konsumenta). 3. Liberalizm dostarcza motywacji do pracy i czyni gospodarkę wrażliwą na wybory konsumentów. Nie gwarantuje jednak sprawiedliwości (daje przywileje silnym i sprytnym), pozbawia ludzi poczucia bezpieczeństwa (zmuszając ich do ciągłej rywalizacji) i faworyzuje gusty większości, które niekoniecznie są najwartościowsze. 4. Nie jest oczywiste, czy liberalizm jest decydującym źródłem bogactwa. Wszystkie liberalne kraje bogate uprawiały także skuteczną o politykę (i wewnętrzną, i zagraniczną), która zapewniła im dominację w świecie. Anglia w XIX w. była mocarstwem kolonialnym, USA w XX w. skutecznie wykorzystywały Amerykę Południową. Obecnie bogacą się kraje, które dysponują zaawansowaną myślą technologiczną (głównie USA) lub tanią siłą roboczą, przy czym sukces tych drugich jest krótkotrwały.

2 0

Immanuel Kant - etyka Zdaniem Kanta jako jednostki ludzkie powinniśmy dążyć do czynienia dobra. Aby czynić dobro, trzeba być wolnym (czyny pod przymusem nie są oceniane moralnie) i należy wykazać się odpowiednią motywacją (nie można kierować się dążeniem do przyjemności czy własnej korzyści – dobre uczynki polegają na bezinteresownym spełnianiu obowiązku). Tylko w ten sposób stajemy się ludźmi - nawet jeśli ponosimy straty. Po przyjęciu odpowiedniej motywacji, trzeba jeszcze rozpoznać, na czym polega obowiązek. Pomagają nam w tym dwa imperatywy kategoryczne (czy też dwa sformułowania jednego imperatywu, jak ujmował to Kant). Pierwszy nakazuje postępować zgodnie z zasadami, co do których możemy chcieć, by stały się powszechnym prawem. Drugi nakazuje traktowanie człowieczeństwa w sobie i w innych istotach zawsze także jako celu, a nie tylko jako środka, czyli zabrania instrumentalnego traktowania ludzi. Postępowanie moralne nie dopuszcza wyjątków. Krytyka. 1. Postulat bezinteresowności jest trudny do zrealizowania – motywem przestrzegania imperatywów może być radość z posiadania czystego sumienia. 2. Kant całkowicie pominął społeczna funkcję moralności. Moralność powstała nie po to, by ludzie czuli się dobrze w swoim sumieniu, lecz by usprawnić funkcjonowanie społeczeństwa. Postępowania moralne powinno się opłacać – przynajmniej w dobrze funkcjonującym społeczeństwie. Kto postępuje moralnie, powinien mieć z tego przyjemność i zasługuje na nagrodę. 3. Pierwszy imperatyw jest niepoprawnym ujęciem powszechnych intuicji moralnych. Dopuszcza postępowanie powszechnie uznawane za niemoralne (rasista przecież pragnie, by wszyscy byli rasistami), a zakazuje zachowań uznawanych za moralne (kto umiera za ojczyznę wcale nie chce, by wszyscy jego rodacy też za nią umarli, bo wówczas jego ofiara nie miałaby sensu; podobny problem rodzi rozdawanie majątku ubogim). 4. Wiele norm moralnych nie da się uzasadnić przy pomocy imperatywów. 5. Bezwyjątkowe przestrzeganie norm jest niemożliwe, gdyż między normami może dojść do konfliktów. (Można wówczas postulować stworzenie hierarchii norm.)

Romantyzm 1789-1848 Idee walki rewolucyjnej stopniowo rozprzestrzeniały się w całej Europie. Rewolucjoniści budowali barykady, a zwolennicy starego porządku starli się odbudować rządy arystokratyczne. Narodem niezwykle aktywnym na polu kultury stali się Niemcy tworzący sztukę pełną mrocznych emocji i mistycyzmu. Lubowano się w uczuciach skrajnych – rozpaczy na przemian z euforią – i w ogóle przedkładano emocji nad racjonalną kalkulację, darząc szczególnym podziwem jednostki szalone. Za wielką wartość uznano naród, pojmowany jako wspólnota „krwi i ziemi”. Kulturę ludowa uważano za doskonały wyraz ducha narodowego. Główni kompozytorzy to Franciszek Schubert, Felix Medelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Georges Bizet, Hector Berlioz i wielcy wirtuozi Franciszek Liszt, Fryderyk Chopin i Niccolo Paganii. Fascynacja narodem spowodowała powstanie w poszczególnych krajach szkól narodowych korzystających z dorobku muzyki ludowej (Czajkowski, Musorgski, Rimski-Korsakow w Rosji, Grieg w Sakndynawii, Dworzak w Czechach, Moniuszko w Polsce). Za sprawą wielkich poetów romantyzm wywarł silny wpływ na polską mentalność, czego wynikiem był kult poświęcania życia za ojczyznę (powstania listopadowe, styczniowe i warszawskie). W filozofii angielskiej tego okresu dominowały inne nastroje, bliższe nastawianiu realistycznemu. Pytania. O co walczyli romantycy? Jaki był klimat emocjonalny romantyzmu? Jaką rolę odegrało pojęcie narodu? Jaką rolę odegrał romantyzm w kształtowaniu polskiego charakteru narodowego?

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

2 1

Choć był pierwszym filozofem piszącym programowo niejasno, rozbudził zainteresowania filozoficzne kilku pokoleń Niemców. Stworzył fantastyczną wizję historii ludzkości. Historia świata jest wielkim polem bitwy, na którym ścierają się narody, zgodnie z niezmiennym prawem, wg którego teza (jeden naród) ściera się w walce z antytezą (innym narodem), by na gruzach powstał naród łączący zalety ich obu (synteza). Rozwój świata dokonuje się wg praw logiki, z których podstawowe jest prawo dialektycznego rozwoju polegające na przechodzenie od tezy i antytezy do syntezy, która łączy ich najlepsze cechy, by następnie stać się kolejną tezą dla kolejnej antytezy. W tym procesie, pełnym cierpienia i krwi, stopniowo rodzi się wolność (narody Wschodu miały jej mało, narody antyczne nieco więcej, narody germańskie, głównie Prusy – najwięcej). Jednostki uwikłane w historię dążą do swych osobistych celów, lecz chytrość rozumu kierującego dziejami sprawia, że nieświadomie przyczyniają się urzeczywistnienia jego planów. Historia dąży bowiem do swych własnych celów, traktując ludzi jedynie jako aktorów. Jednostki najbardziej zaangażowane w rozwijanie historii (Napoleon, Aleksander Wielki) są traktowane najgorzej – gdy odegrają swoja rolę, trafiają na śmietnisko. Naczelnym celem historii nie jest jednak szerzenie wolności, lecz dążenie idei do samoświadomości. Idea jest bytem pierwotnym. Pragnąc siebie zrozumieć, stworzyła świat. Cała historia świata jest równoważna idei. Gdy dzieje świata dobiegną kresu, idea przyjrzawszy się im, zrozumie, czy jest. Ludzie są tylko marionetkami uczestniczącymi w tym spektaklu, rozgrywającym się zgodnie z nieubłaganymi prawami, na które nie maja wpływu. Pytania. Czyje zmagania wypełniają historię? Na czym polega postęp dokonujący się w historii? Na czym polega rozwój dialektyczny? Jaka jest rola jednostek w dziejach? Po co powstał świat i jaki jest jego ostateczny sens?

Ludwig Feuerbach (1804-1872) Wystąpił przeciw teorii Hegla, krytykując ją w duchu bliskim francuskiemu oświeceniu. Religia jest wytworem człowieka. Bóg jest jego alienacją, bo człowiek umieścił w nim swe najlepsze cechy, które posiada jako gatunek (nieśmiertelność, wszechmoc, wszechwiedza, miłosierdzie) i jednocześnie przestał je dostrzegać w sobie – uważa siebie za grzesznego, słabego, głupiego. Poznanie Boga jest samopoznaniem człowieka. Gdy ludzkość zrozumie, że posiada cechy przypisane Bogu, religia zniknie, a nastanie okres powszechnej miłości i radości. Ludzie będą kochać bliźniego nie przez wzgląd na Boga, lecz z czystej potrzeby serca. Pytania. Czy Bóg istnieje? Jaki cechy ludzie przypisali Bogu? Jaka jest rola religii?

Soren Kierkegaard (1813-1855) Był prekursorem egzystencjalizmu, nurtu, który zwalczał racjonalne syntezy i opisywał świat z pozycji targanej emocjami samotnej jednostki, dla której najwyższą wartością jest autentyczność. Dla Kierkagaarda jednostka może wybrać kilka stylów życia. Najniższy to życie estetyczne, które prowadzi Don Juan, poszukujący tylko płytkich przyjemności, lub artysta, egocentrycznie zachwycający się sztuką. Bardziej wartościowe życie prowadzi osoba etyczna, postępująca zgodnie z powszechnie przyjętą moralnością (wówczas – mieszczańską) i traktująca religię jako uzupełnienie etyki. Jednak żyjąc w ten sposób, jednostka nie nasyci swego pragnienia nieskończoności. Aby to uczynić, musi podporządkować swoje życie wymogom prawdziwej religijności, która żąda całkowitego poddania się irracjonalnemu i często paradoksalnemu głosowi, wołającemu do człowieka z wieczności. Wybór wiary to skok w absurd, postąpienie wbrew rozsądkowi ukształtowanemu w życiu codziennym. Przykładem osobowości religijnej jest – zdaniem Kierkagaarda - Abraham, gotów dokonać zbrodni na Izaaku, by dać świadectwo wiary. Abraham został postawiony w sytuacji paradoksalnej, gdyż nakaz zabicia syna kłócił się z zasadami etycznymi. Postawa Kierkagaarda była szczególnie związana z duchem protestantyzmu, który podkreślał, że człowiek samotnie stoi przed Bogiem. Katolicyzm przyjmuje, że w sytuacjach wątpliwych wierny powinien zasięgnąć rady kościoła.

2 2

Pytania. Czym jest egzystencjalizm? Jakie etapy rozwoju przechodzi osobowość ludzka? Co tracimy nie dochodząc do etapu religijnego? Na czym polega „skok w absurd” przy przejściu do ostatniego etapu? Jakie ryzyko wiąże się z wyborem postawy religijnej?

Auguste Comte (1798-1857) Był wyrazicielem pozytywizmu, czyli poglądu epistemologicznego nawiązującego do twórczości Hume’a. Domagał się, by za wiedzę uznać wyłącznie to, co jest uzasadnione przy pomocy obserwacji (Hume dopuszczał odwołanie do nawyku), i wyeliminowania wszystkiego, co poza nie wykracza (postulat zwalczania „metafizyki”). Sądził, że każda nauka przechodzi przez trzy stadia. W stadium teologicznym wyjaśnia zjawiska odwołując się do działania bogów (Zeus jako bóg piorunów); w stadium metafizycznym postuluje działanie ukrytych sił (miłość i nienawiść, siła grawitacji, popędy u Freuda); w stadium pozytywnym przedstawia wyłącznie wyniki obserwacji ujęte w eleganckie równania matematyczne. Pytania. Co to jest pozytywizm? Jakie są główne postulaty metody pozytywnej Comte’a? Jakie są trzy stadia, które przechodzi w swym rozwoju każda nauka (wg Comet’a)?

Era konwenansu 1848-1914 Wraz ze stłumieniem Wiosny Ludów skończył się okres rewolucji romantycznych, nasiliła się zaś rywalizacja między państwami narodowymi, które w atmosferze nacjonalizmu angażowały się w budowę imperiów – europejskich i zamorskich. W Europie dominującą pozycję zajęła burżuazja, choć w większości krajów arystokracja nadal uważała się za szczyt elity społecznej. W miarę wzrostu dobrobytu w Europie zaczęła się kształtować kultura masowa (np. lekka muzyka Johannów Straussów, operetki Lehara i Offenbacha). Była to epoka elegancji, konwenansu i hipokryzji, której symbolami stali się długowieczni władcy Anglii i Austrii - królowa Wiktoria i Franciszek Józef. Do świadomości nie dopuszczano ani mrocznych emocji tkwiących we wnętrzu człowieka, ani istnienia mas wynędzniałych robotników wielkoprzemysłowych. Jednocześnie zatracono poczucie wymiaru duchowego towarzyszące ludzkości od tysiącleci, a człowieka zaczęto traktować jako istotę przede wszystkim biologiczną. W rezultacie przedmiotem pragnień grup społecznych i całych narodów stała się potęga oparta na przemocy. Nic dziwnego, że wielcy filozofowie tej epoki - Marks, Nietszche i Freud – byli przede wszystkim demaskatorami oficjalnej kultury, choć pod wieloma względami pozostali od niej zależni. W sztuce oficjalnej połowy wieku dominował realizm (powieści Balzaca), jednak pod koniec stulecia wielcy artyści przyjęli postawę buntowników, opisujących narastający nastrój dekadencji lub poszukujących gwałtownych emocji i irracjonalnych zagadek bytu. Dla wielu kult sztuki zastąpił zanikającą religijność. Atmosfera znużenia była tak wielka, że wybuch I Wojny Światowej przyjęto w całej Europie z entuzjazmem, o czym zaświadcza m.in. „Czarodziejska góra” Tomasza Manna. Paradoksalnie to właśnie Franciszek Józef u schyłku swego długiego życia spowodował lawinę, które pogrzebała jego epokę. Nagromadzone negatywne emocje szalały potem przez ponad 30 lat zamieniając Europę w zgliszcza. W muzyce nastąpił neoromantyzm, w którym potężne emocje wypełniły opery (Wagner, Verdi, Bizet) i utwory pisane na wielką orkiestrę symfoniczną (Brahms, Bruckner, Mahler, Richard Strauss). Pytania. Jakie procesy ekonomiczne i społeczne nasiliły się w II poł. XIX w.? przywiązanie do elegancji i konwenansu?

Jakie skutki niosło

Karol Marks (1818-1883) Marks uznał, ze „filozofowie dotychczas tylko interpretowali świat, a chodzi o to, by go zmieniać” i w pełni zrealizował swój program. Impulsem do powstania jego doktryny stała się obserwacja zachłannego i nieuczciwego kapitalizmu francuskiego w latach 40. XIX w., z którym Marks zetknął się podczas emigracji w Paryżu. Żyjący w coraz dotkliwszej nędzy Marks poświęcił swoje życia na zwalczanie znienawidzonego ustroju. Z Hegla zaczerpnął przekonanie o nieuchronności dialektycznych praw historii, z Feuerbacha materializm, od socjalistów utopijnych wizję

2 3

doskonałego społeczeństwa. Ludzie początkowo żyli we wspólnocie, potem jednak w każdym społeczeństwie wytworzyły się dwie klasy – wyzyskująca i wyzyskiwana – których walka stała się motorem napędowym historii. Najpierw zmagali się niewolnicy i ich właściciele, potem chłopi i feudałowie, wreszcie robotnicy i burżuazja. Sytuacja klasy wyzyskiwanej stopniowo pogarszała się. Engles poddał dokładnej analizie sytuację klasy robotniczej w Anglii w I poł. XIX w. i odkrył systematyczny spadek płac realnych, czyli wzrost wyzysku. Towarzyszył mu znacznie groźniejszy proces alienacji. Człowiek poprzez pracę realizuje swoją istotę – żyje twórczo. Tymczasem praca robotnika jest ogłupiająca, sprowadza się do bezmyślnego obsługiwania maszyny. Robotnik nie ma wpływu na całość przedsięwzięcia, w którym uczestniczy (powstanie taśmy montażowej w XX w. było potwierdzeniem najgorszych obaw Marksa). Marks sądził, że gdy robotnicy nie będą mieli do stracenia nic prócz własnych kajdan, wybuchnie rewolucja, które zniszczy burżuazję i stworzy ostateczną syntezę – społeczeństwo komunistyczne, bezklasowe, które umożliwi wszystkim swym członkom godne i twórcze życie. Mimo że Marks wzywał ludzi do aktywności w tworzeniu historii, jednocześnie, nawiązując do Hegla, podkreślał niezależny od ludzkiej woli charakter zmian historycznych. Kapitalizm musi upaść, a rewolucjoniści mogą jedynie przyspieszyć lub spowolnić postępy „parowozu dziejów”. Obnażanie wewnętrznych sprzeczności kapitalizmu jest jednym z najciekawszych dokonań Marksa. Aby wygrać z konkurencją, producenci będą obniżać ceny i w związku z tym także płace robotników. Wyzysk będzie się nasilał i coraz trudnej będzie sprzedać towary, bowiem popyt zostanie zdławiony. Kapitalizm będzie nękany kryzysami nadprodukcji i deflacji aż produkcja zamrze (kryzys roku 1929 był spełnieniem tej wizji). Jednocześnie mniejsi producenci będą pożerani przez większych tak, że w końcu gospodarka będzie skupiona w rękach nielicznej grupy kapitalistów o międzynarodowym charakterze, co spowoduje zanik państw narodowych (również ta prognoza sprawdza się obecnie, gdy połowa światowej gospodarki jest w posiadaniu 600 rodzin). Własność prywatna (fabryki) jest wynikiem okradania robotnika przez kapitalistę. Marks sądził, że można oszacować obiektywną wartość pracy, jaką wykonuje robotnik, i porównać z płacą, jaką otrzymuje. Okaże się, że płaca jest równa kosztom odtworzenia siły roboczej (utrzymanie robotnika i jego dzieci). Całą nadwyżkę przywłaszcza sobie kapitalista jako tzw. wartość dodatkową. Dlatego fabryki są w istocie własnością robotników i mają oni moralne prawo je odebrać. Marks zaproponował demaskatorską teorię kultury, sprowadzając jej istotę do ideologii. Sztuka, religia, moralność a nawet nauka stanowią nadbudowę, której treść zdeterminowana jest przez bazę – ogół stosunków produkcji danego czasu. Klasa dominująca tworzy kulturę oficjalną i stara się przy jej pomocy zniewolić klasę wyzyskiwaną. Religia jest „opium dla ludu”, bo każe cierpliwie znosić wyzysk, obiecując zadośćuczynienie po śmierci. Rewolucje w sztuce są echem rewolucji w sposobie produkcji. Klasycyzm był sztuką arystokracji, a sentymentalizm – przeciwstawioną jej sztuką stanu trzeciego. Zwycięstwo burżuazji zaowocowałem rozkwitem powieści mieszczańskiej. Nic dziwnego, że po rewolucji robotniczej starano się stworzyć sztukę socrealistyczną. Pytania. Do czyjego dorobku nawiązywał Marks? Co jest motorem historii? Jaka jest sytuacja robotników? Na czym polega alienacja pracy? Jakie są tendencje rozwojowe kapitalizmu? Czy własność prywatna powinna być nienaruszalna? Czym jest ideologia? Od czego zależy treść moralności? Jaka jest funkcja religii? Od czego zależą zmiany w sztuce?

Marks a problem realnego komunizmu Marks wbrew pozorom nie poświęcił wiele uwagi projektowaniu społeczeństwa komunistycznego. Cele rewolucji komunistycznej zostały uszczegółowione przez kolejne pokolenia marksistów. Można je podzielić na trzy grupy. Cele SPOŁECZNE: w społeczeństwie powinna panować równość; kapitalizm nie może być naprawiony, więc burżuazja, jako nośnik zła, musi zostać zniszczona; aby wyzwoleni robotnicy mogli osiągnąć pełnię człowieczeństwa, po rewolucji należy zaprowadzić sprawiedliwość społeczną (realnie - równość, idealnie – podział dóbr wg zasady „Od każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb”). Cele GOSPODARCZE: należy znieść własność prywatną, wprowadzić własność państwową i gospodarkę w pełni planowaną. Cele

2 4

POLITYCZNE: po rewolucji należy wprowadzić tzw. dyktaturę proletariatu, aby ustabilizować nową władzę (w praktyce oznaczało to bezterminową dyktaturę niedemokratycznej, scentralizowanej partii, stosującej terror i cenzurę); rewolucja powinna objąć cały świat. Marks nie poprzestał na tworzeniu teorii. Zaangażował się w organizację ruchu robotniczego, początkowo spodziewając się, że rewolucja wybuchnie wkrótce i obejmie całą Europę Zachodnią. Nie potępiał stosowania terroru wobec burżuazji (jako jedyny autorytet poparł terror komuny paryskiej), był zwolennikiem partii niedemokratycznej, w której wszystkie decyzje podejmowane są przez kilka osób ze ścisłego kierownictwa (potem model ten przejął Lenin), a pod koniec życia, widząc, że nie zanosi się na rewolucję w Europie, zaczął namawiać do niej rosyjskich inteligentów, zalecając, by potem jak najszybciej rozprzestrzenili rewolucję w Europie Zachodniej (fakty te podaje Isaiah Berlin w swej biografii Marksa). Sądził jednak, że z wybuchem rewolucji należy poczekać do chwili, gdy świadomość klasy robotniczej dojrzeje do niej. Realny komunizm został stworzony przez Lenia, Stalina, Mao, Castro i wielu podobnych im ludzi. Łączyło ich pragnienie stworzenia państwa wodzowskiego (w którym społeczeństwo zostaje ubezwłasnowolnione), niechęć do warstw wykształconych i zamiłowanie do terroru. Z jednej strony Marks ich zainspirował, z drugiej – oni posługiwali się jego doktryną, by realizować własne cele. Nigdzie rewolucja nie przebiegła zgodnie z programem Marska . Rewolucję miała przeprowadzić uświadomiona klasa robotnicza, tymczasem wszędzie tam, gdzie powstał realny komunizm, motorem sprawczym była niewielka grupa działaczy, którzy zdobywali władzę, dokonywali eksterminacji przeciwników politycznych, podporządkowywali sobie resztę społeczeństwa i odgórnie organizowali nowy ustrój w sposób mniej lub bardziej nawiązujący do mało precyzyjnych pomysłów Marksa. Rola tej inspiracji była niekiedy zdecydowanie szkodliwa (zwalczanie osób o burżuazyjnym pochodzeniu), a kiedy indziej korzystna (walka z analfabetyzmem, powszechny dostęp do edukacji, służby zdrowia, kultury, powszechne prawo do pracy). Totalitarne dyktatury były w I poł. XX w. powszechne, a wiele z nich nie miało z marksizmem nic wspólnego (faszyzm Mussoliniego i Hitlera, proamerykańscy dyktatorzy w Ameryce Południowej). Być może więc faktyczny wpływ Marksa na poczynania Stalina czy Mao jest mniejszy niż się powszechnie uważa – gdyby marksizm nie powstał, te same zbrodnie zostałyby popełnione pod innym szyldem. Podobnie można wątpić, czy komunizm spowodował uzależnienie Polski od Moskwy. Stalin otrzymał od aliantów zachodnich przyzwolenie na opanowanie Europy Środkowej w nagrodę za pokonanie Hitlera. Gdyby Stalin zamiast marksistą był rosyjskim nacjonalistą propagującym kapitalizm, niczego by to nie zmieniło. Komunizm w państwach bloku radzieckiego okazał się niepowodzeniem. Częściowo spowodowały to czynniki zewnętrzne – Rosja nie wytrzymała rywalizacji gospodarczej i militarnej ze zdolniejszymi narodami Zachodu (jednak komunizm nie był tego przyczyna – Rosja carska, niekomunistyczna tym bardziej by tę rywalizację przegrała). Istotny wpływ miały czynniki związane z wadliwą realizacją koncepcji Marksa - dyktatorskie skłonności wodzów rewolucji, carska tradycja polityczna. Jednak rozwój wydarzeń obnażył także słabości tkwiące w samej koncepcji Marksa – część jego postulatów okazała się niemożliwa do realizacji, a część szkodliwa. Likwidacja własności prywatnej i wprowadzenie równości powoduje brak motywacji do pracy. Ceną za równość jest wolność, bowiem równość jest przeciwna naturze ludzkiej, dlatego dążenie do niej wymaga ciągłego stosowania przymusu, by zrównać silnych i pracowitych ze słabymi i leniwymi (pisał o tym już Hume). W praktyce zresztą społeczeństwa komunistyczne i tak zaczęły się różnicować – jak ujął to Orwell, jedni byli równi, a inni równiejsi. Nie udało się doprowadzić klasy robotniczej do rozkwitu. Robotnicy nie stali się Leonardami da Vinci i wcale tego nie pragnęli. Nie udało się nawet stworzyć partii robotniczej, która gromadziłaby najbardziej ideowych zwolenników komunizmu. Autentyczni zwolennicy idei marksistowskich stanowili w partiach robotniczych mniejszość, wielu zaś wstępowało do nich wyłącznie dla korzyści osobistych lub pod przymusem. Dyktatura jednej partii prowadziła do ciągłej manipulacji ubezwłasnowolnionym

2 5

społeczeństwem, czego skutkiem było wyniszczenie lub skrępowanie energicznej części społeczeństwa, jego infantylizacja, zanik samodzielnej myśli i wolnej dyskusji, zahamowanie rozwoju. W rezultacie władza sprawująca dyktaturę podlegała alienacji i degeneracji, traciła kontakt z prawdziwymi potrzebami społeczeństwa, popadała w samouwielbienie i brak krytycyzmu, co z kolei prowadziło do podejmowania błędnych decyzji politycznych i gospodarczych. Gospodarka po początkowym okresie wzrostu pogrążyła się w chaosie i zastoju. Koszty budowy komunizmu okazały się wysokie, a korzyści wątpliwe. Realny komunizm powstał w krajach ubogich, nie potrafił im zapewnić trwałego rozwoju, a po jego upadku ich położenie jeszcze się pogorszyło. Wbrew nadziejom przeciwników komunizmu, przywrócenie skomunizowanym społeczeństwo wolności nie zaowocowało dobrobytem i szczęściem. Klęska komunizmu okazała się zarazem klęską marzenia o zbudowaniu społeczeństwa bez zachłanności i wyzysku. Dlatego i powstanie, i upadek komunizmu są gorzkim doświadczeniem, które pokazuje, że choć o ideały walczono po różnych stronach barykad, po żadnej ich nie zrealizowano. Wpływ marksizmu nie ograniczył się do państw, które wprowadziły komunizm. Marks był bardzo popularny w Europie Zachodniej. Wielu intelektualistów i studentów pod jego sztandarami występowało z krytyką kapitalizmu. Jednak Zachód wybrał raczej drogę socjaldemokratyczną. Tuż przed II Wojną Światową Keyns zaprojektował reformę kapitalizmu, która kończyła wyzysk i powodowała radykalna poprawę sytuacji klasy robotniczej. Po wojnie, po części w obawie przed rewolucją, zrealizowano model państwa opiekuńczego (bezpłatne opieka zdrowotna i szkolnictwo, mieszkania komunalne, wysokie zasiłki dla bezrobotnych). We Francji marksistowskie związki zawodowe były wielką siła polityczną, a we Włoszech partia komunistyczna często sprawowała władzę. Zjawiska te były kłopotliwe dla marksistów, gdyż pokazywały, że można zlikwidować nędzę i zapobiec kryzysom bez rewolucji robotniczej. Wystarczy rozszerzyć uprawnienia państwa i wprowadzić wysokie podatki. Okazało się, że kapitalizm jest zdolny do reformy, której Marks nie przewidział. Eksperyment ten był równie kłopotliwy dla liberałów, dowiódł bowiem, że silna obecność państwa w gospodarce w latach 1945-1975 nie przeszkodziła Europie w osiągnięciu niebywałego dobrobytu, a przy tym zapobiegła wielu konfliktom, jakie rodzi gospodarka rynkowa (nędza, bezrobocie, ogromna władza garstki bogaczy, kryzysy, nierównomierny rozwój kraju). Z czasem wyszło na jaw, że państwo opiekuńcze ma też istotne wady – nadmierna opieka zniechęca ludzi do wysiłku i samodzielności. Wzrost tendencji neoliberalnych na Zachodzie następował równolegle ze słabnięciem Związku Radzieckiego. Pytania. Jakie były cele projektowanej przez marksistów rewolucji komunistycznej? Jaki kształt ruchu rewolucyjnego inspirowała postawa Marksa? Czy faktyczne rewolucje były wierne przekonaniu Marksa o sprawczej roli klasy robotniczej? Jakie były negatywne skutki rozstrzygnięć przyjętych w państwach realnego komunizmu? Jaki był wpływ marksizmu na Europę Zachodnią?

Utylitaryzm - Jeremy Bentham (1748-1832) i John Stuart Mill (1806-1873) Bentham był przede wszystkim teoretykiem prawa nawiązującym do koncepcji oświeceniowych. Uznając, że i prawo, i moralność są dziełem człowieka, zaproponował dla nich obydwu wspólną zasadę, zgodnie z którą słuszne jest takie postępowanie, które powoduje powstanie największej szczęśliwości („użyteczności”) dla jak największej liczby ludzi. Zakładał, że każdy człowiek posiada określony poziom szczęścia (sformułował dyrektywny dotyczącego jego obliczania). Sumując szczęście wszystkich ludzi można ustalić jego poziom w społeczeństwie. Gdy zastanawiamy się, jaki sposób postępowania należy wybrać, powinniśmy ustalić, jak każdy z nich wpłynie na sumę szczęścia w społeczeństwie, i wybrać najkorzystniejszy. Bentham uzasadniał, że skoro każdy dąży do własnej korzyści, wszyscy powinni dążyć do korzyści wspólnej. Intencje są przy tym nieistotne, liczy się jedynie skutek. Mill uznał, że istnieją przyjemności wyższe i niższe, a mając wybór między nimi, należy preferować wyższe, nawet jeśli są trudniejsze do osiągnięcia. Krytyka.

2 6

1. Nie jest jasne, co jest dobrem dla ludzi, i jak określić, które działania i w jakim stopniu powiększą szczęśliwość. 2. Nietzscheanizm i darwinizm kwestionują pogląd, iż dobro każdego człowieka jest równie istotne. Może należy dbać głownie o dobro silnych. 3. Nie wiadomo, czy każda maksymalizacja powinna być dozwolona (np. maksymalizacja niesprawiedliwa, nie uwzględniająca wysiłków). 4. Utylitaryzm dopuszcza metody maksymalizacji szczęścia budzące wątpliwości moralne (osiągnięte dzięki przemocy, łamaniu praw jednostki, posługiwaniu się kozłem ofiarnym). Tradycyjna moralność zakazuje dążenia do osiągania korzyści przy pomocy środków, które są niegodne człowieka. 5. Uzasadnienie zasady utylitaryzmu jest ewidentnie wadliwe – skoro każdy dąży do własnej korzyści, nikt nie dąży do korzyści wszystkich. Pytania. Jaką zasadą należy się kierować ustalając, czy jakiś czyn był moralny? Jak została ona uzasadniona? Jaką modyfikację wprowadził Mill? Co można jej zarzucić?

John Stuart Mill i wolność jednostki Mill przeszedł do historii przede wszystkim jako zwolennik ideału wolności jednostki, obecnie powszechnie przyjmowanego w krajach Zachodu. Milla zaniepokoiło, że demokracja prowadzi do tyranii większości, realizowanej bądź jawnie, bądź przy pomocy presji opinii publicznej. Sformułował postulat liberalizmu politycznego, który głosi, że jednostka ma prawo do wolności postępowania pod warunkiem, że nie szkodzi innym. Jeśli zaś szkodzi tylko sobie, nikt nie ma prawa zmuszać jej do zmiany postępowania. Mill podkreślał, że to właśnie jednostki są źródłem postępu w społeczeństwie. Jeśli odbierze się im prawo do propagowania poglądów i postaw, które są niezgodne z opinią większości, postęp zamrze. Dlatego nie wolno zamykać ust nawet zwolennikom poglądów, które większość uważa za całkowicie błędne. Czasem i takie poglądy okazują się słuszne, a nawet jeśli są błędne, mogą zawierać ziarno prawdy; wreszcie sama konieczność podjęcia dyskusji zmusza do zrozumienia własnego stanowiska, dzięki czemu nie jest ono wyznawane w sposób dogmatyczny. Krytyka. 1. Zasada określająca granice wolności sformułowana przez Milla („nie szkodzić innym”) jest bezwartościowa. Każdym postępowaniem komuś szkodzimy, np. wsiadając do autobusu powiększamy tłok, wchodząc do sklepu brudzimy podłogę, podnosząc jakość produkcji odbieramy klientów konkurentowi, postęp techniczny powoduje zwalnianie pracowników zastępowanych przez maszyny. Problem wolności polega właśnie na tym, by ustalić, do jakiego stopnia szkodzenie innym jest dopuszczalne, bo przynosi długofalowe korzyści. 2. Przez większość historii uważano, że rządzący są odpowiedzialni za swoich poddanych i powinni opiekować się nimi, czyli decydować za nich (por. np. tomizm). Dopuszczenie, by każdy sam decydował o sobie, spowoduje, że ludzie nieświadomi konsekwencji swoich decyzji będą wyrządzać sobie krzywdę na masową skalę. Pytania. Na czym polega tyrania większości? Na czym miała polegać wolność jednostki? Dlaczego większość powinna pozostawić jednostkom duży obszar wolności? Jakie sa trzy argumenty za wolnością dyskusji?

Darwinizm W poł. XIX w. Darwin sformułował teorię wyjaśniającą ewolucję gatunków, zgodnie z którą, aby gatunki doskonaliły się, w przyrodzie musi rodzić się więcej organizmów niż może przeżyć. W walce o byt zwyciężają organizmy lepiej przystosowane. W Anglii szybko przeniesiono darwinizm na grunt społeczny. Stał się on powszechnie akceptowanym poglądem warstw wyższych, usprawiedliwiającym wyzysk i nędzę. Jednostki silniejsze stają się bogate, a biedni zasługują na swój los jako gorzej przystosowani. Ingerowanie w ten stan rzeczy i wprowadzanie programów pomocy społecznej byłoby wobec tego ingerowaniem w prawa przyrody. Jednocześnie na

2 7

uniwersytetach powołano katedry eugeniki, czyli nauki o doskonaleniu społeczeństwa drogą krzyżowania silnych jednostek. Choć dziś nikt nie chce o tym wspominać, poglądy Hitlera o niższości niektórych ras powstały w klimacie stworzonym przez angielskich profesorów. Z drugiej strony darwinizm odsłonił realny problem stojący przed ludźmi. Jeśli w imię etyki miłości bliźniego będziemy ingerowali w mechanizmy eliminacji słabych, na których oparta jest cała przyroda, zaangażujemy się w niezwykle kosztowne przedsięwzięcie i weźmiemy na siebie odpowiedzialność za zachwianie równowagi w przyrodzie. Przykładem może być pomoc humanitarna udzielana państwom głodującym od połowy XX, co spowodowało spadek śmiertelności, w rezultacie czego jest tam dziś znacznie więcej głodnych niż było 50 lat temu. Krytyka. Wprawdzie geny mają istotny wpływ na kształtowanie człowieka, jednak wychowanie ma równie istotny wpływ na takie czynniki jak zdolność osiąganiu sukcesu w życiu. Kierowanie się darwinizmem, jaskrawo sprzecznym z zasadami miłości bliźniego, prowadzi do znieczulicy, a w konsekwencji do okrucieństwa wobec słabszych, czego świadectw dostarczyła historia (stosunek Anglików do narodów podbitych i cały okres wojen światowych). Pytania. Jaką rolę w teorii Darwina odgrywała eliminacja jednostek słabych? Jak zastosowano te teorię do zjawisk społecznych? Do jakich konsekwencji to prowadzi? Do czego prowadzi nieliczenie się z darwinowskimi mechanizmami przyrody?

Scjentyzm Herbert Spencer (1820-1903) i Karl Pearson (1857-1936) byli twórcami odmiany pozytywizmu zwanej scjentyzmem, która podobnie jak darwinizm stała się popularna wśród ludzi wykształconych w Anglii końca XIX w. Wiarygodna wiedza opiera się na obserwacjach, które najpierw ujmujemy w sposób potoczny; potem naukowy, bardziej zdyscyplinowany i operujący ogólnymi prawami; wreszcie filozoficzny, czyli najbardziej ogólny i całościowy, lecz nadal trzeźwy i wolny od nieuzasadnionej spekulacji na tematy wykraczające poza zaobserwowane fakty. Wzorem naukowego poznania są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia). Metafizyka i teologia są działalnością bezwartościową poznawczo. Wiedza naukowa służy udoskonaleniu życia w społeczeństwie. Spencer głosił agnostycyzm, zgodnie z którym jest wiele kwestii, których nie da się zbadać naukowo, czyli w sposób wiarygodny, a wobec tego o których należy milczeć nie zajmując stanowiska ani za, ani przeciw. Kwestii religijnych nie można badać naukowo, lecz mimo to religia zaspokaja ważne potrzeby człowieka i dlatego powinna być traktowana z szacunkiem. Pytania. Jakie trzy poziomy wiedzy wyróżniali scjentyści? Co było ich wspólną podstawą? Czego należało się wystrzegać tworząc wiedzę? Jaki był stosunek scjentyzmu do religii?

William James (1842-1910) James, rozwijając pragmatyzm, usiłował w sposób uznawany za typowy dla Amerykanów wyeliminować problemy związane z klasyczną definicją prawdy. Zamiast poszukiwać zdań, które są prawdziwe w sensie arystotelesowskim, czyli zgodne z rzeczywistością (co bywa podatne na zarzuty sceptyków), powinniśmy skoncentrować się na tym, czy przyjęcie danego poglądu jest dla nas korzystne. Teorie są przede wszystkim narzędziami działania i tworzone są po to, by przynieść zamierzony, korzystny skutek. Podejście pragmatyczne miało tę zaletę, iż obejmowało swoim zasięgiem także te poglądy, które wymykały się badaniu naukowemu, np. religijne (i one są pragmatycznie „prawdziwe”, gdy przynoszą korzyść). Krytyka. Choć na pierwszy rzut oka kuszące, tezy pragmatyzmu przy bliższej analizie okazują się bezwartościowe. 1. Jeśli zdanie okazało się prawdziwe w sensie klasycznym, mamy podstawy, by spodziewać się, że będzie ona prawdziwe także w przyszłości (np. twierdzenie, że woda zamienia się w parę po podgrzaniu). Tymczasem zdania, które okazały się korzystne dla kogoś w przeszłości, nie muszą być takimi w przyszłości. To samo zdanie (np. Ziemia jest kulista) było korzystne dla Kolumba (bo skłoniło go do podjęcia wyprawy), a niekorzystne dla Indian amerykańskich, którzy zostali w konsekwencji podbici. Wiedza zbudowana

2 8

metodami pragmatycznymi traci swoją podstawową wartość – przestaje być narzędziem przewidywania przyszłości. 2. Rewolucja pragmatyczna okazuje się w istocie pozorna.Właśnie dlatego, że liczy się użyteczność wiedzy, poszukujemy zdań prawdziwych w klasycznym sensie, bowiem opierając się na nich odnosimy największe korzyści. 3. Poglądy religijne mogą być bardzo korzystne dla dobrostanu człowieka, często jednak ich działanie jest zgoła odmienne, o czym mogłyby zaświadczyć ofiary wojen religijnych i procesów czarownic. Pytania. Na czym polegała pragmatyczna teoria wiedzy? Dlaczego była nieskuteczna?

Artur Schopenhauer (1788-1860) Był pierwszym filozofem, który wprost zaatakował pogląd, że życie ma jakikolwiek sens. Świat jawił mu się jako męczący wysiłek wymuszany przez wszechobecną wolę, zachłanną i żarłoczną. Życie wypełnia zło, cierpienie i lęk. Pociechy religijne są złudne, bo niepewne i bezużyteczne wobec lęku przed śmiercią, a filozoficzna wiara w postęp kłamliwa – świat jest odwieczny, a więc jeśli dobro dotąd nie zatriumfowało, nigdy to nie nastąpi. Szczęścia nie da się osiągnąć, lecz można chwilowo uwolnić się od cierpienia dzięki izolacji, ascezie, współczuciu (wszyscy cierpią tak samo) i kontemplacji sztuki. Schopenhauer był jednym z pierwszych Europejczyków, którzy czerpali inspirację z buddyzmu. Krytyka. To, czy świat wydaje się sensowny czy absurdalny, radosny czy smutny, nie zależy od obiektywnych faktów tylko od naszego nastroju, na który wpływ mają niezaspokojone potrzeby emocjonalne i stężenie neuroprzekaźników (np. serotoniny) w mózgu. Światopogląd Schopenhauera jest charakterystyczny dla depresji. Zastosowana strategia radzenia sobie z problemem (był samotnikiem kochającym spacery z psami) była mało skuteczna, bo pogrążanie się w analizowaniu depresyjnych myśli i unikanie aktywności jeszcze nasila objawy. U Schopenhauera przełom nastąpił dopiero pod koniec życia, gdy wraz ze wzrastającą popularnością jego twórczości nastąpiła poprawa nastroju. Pytania. Dlaczego Schopenhauer odegrał istotną rolę w historii filozofii? Jakimi argumentami się posługiwał? Od czego zależy poczucie sensu życia?

Religie Dalekiego Wschodu Cytowany już Joseph Campbell uznał hinduzim, buddyzm i taoizm za „religie obszarów zielonych”. Powstały one pośród obfitej wegetacji i w przeciwieństwie do religii biskowschodnich kładą nacisk na swobodny rozwój jednostki, a nie na wymuszanie posłuszeństwa. Religie te koncentrują się na praktykach duchowych, poświęcając niewiele uwagi działalności w realnym świecie. Religie Indii znane były na Zachodzie już u schyłku XIX w. (do Hinduizmu nawiązuje nazwa willi Szymanowskiego w Zakopanem – Atma) i stanowiły przeciwwagę dla dominującej mentalności, opartej na rygoryzmie obyczajowym i kulcie siły. Wschód zamiast tego proponował wyciszenie i medytację. Szczególnie popularne stały się w czasie rewolucji obyczajowej lat 60. XX w., gdy szukano w nich drogi do wolności i autentyczności, których jak się wydawało brakowało w kulturach Zachodu. W Ameryce i Europie Zachodniej zainspirowały powstanie (ok. 1970 r.) pozbawionego formalnej struktury i wysoce skomercjalizowanego ruchy New Age, oferującego swoim adeptom przeżycia parapsychologiczne i mistyczne, kontakt z kosmiczną energią i poprzednimi wcieleniami (ok. 25 procent Amerykanów wierzy obecnie w reinkarnację). Z czasem okazało się, że sekty nawiązujące do religii Indii cechuje daleko posunięty fanatyzm, a choć nie ma w nich rygorystycznego prawa (jak w judaizmie) jego miejsce zajmują wyrafinowane techniki prania mózgu. Osoby krytycznie myślące mogą jednak bezpiecznie posługiwać się rozbudowanymi praktykami medytacyjnymi tych religii dla poprawy zdrowia i samopoczucia. Proste i wnikliwe wprowadzenie do tej problematyki zawiera książka H. Smitha Religie świata.

2 9

Pytania. Czym różnią się religie Dalekiego Wschodu od religii Bliskiego Wschodu? Na czym polegała ich atrakcyjność dla ludzi Zachodu?

Hinduizm. Powstał ok. XV w. pne. Jest religią politeistyczną, pozbawioną dogmatów i przez wieki funkcjonował w ramach sytemu kastowego Indii. Zakłada, że świat widzialny jest złudzeniem, a jedyną prawdą jest świat boskiej jaźni, z którym straciliśmy łączność. Życie jest pełne cierpienia, a głównym pragnieniem człowieka jest zjednoczenie z boską jaźnią (Brahmanem), z którym łączy nas boski składnik w ludzkiej duszy (Atman). Droga do wyzwolenia prowadzi przez medytację. Po śmierci człowiek powraca do świata pełnego zła w nowym wcieleniu i zależnie od bilansu uczynków (karma) staje się czymś wyższym lub niższym (usprawiedliwiało to istnienie kast). Proces ten trwa aż do wyzwolenia z kołowrotu narodzin i osiągnięcia mokszy (bardziej znane jest buddyjskie słowo „nirwana” określające ten sam stan), co pociąga za sobą utratę cech indywidualnych i zjednoczenie z jaźnią boga. Uznawano, że duszę doskonalić można na drodze myśli, miłości, uczynków lub medytacji. Techniki doskonalenia określa się mianem jogi (na Zachodzie popularna jest przede wszystkim joga medytacyjna). Ważnym składnikiem praktyki duchowej są mantry i odpowiednia dieta. Choć hinduizm uznawał, że świat wypełnia cierpienie, nie gardził przyjemnościami zmysłowymi, w Indiach panowała daleko posunięta swoboda seksualna, której towarzyszyła rozbudowana teoria technik erotycznych (kama sutra). Znany w Polsce ruch Hare Kriszna jest odłamem hinduizmu. Pytania. Co hinduizm głosi na temat świata? Co jest celem życia? Jakimi sposobami można ten cel osiągnąć? Jak hinduizm był związany z sytuacja społeczną Indii?

Buddyzm. Buddyzm to religia bez bogów, ograniczona do samej praktyki medytacyjnej. Stworzył ją (prawdopodobnie) w VI w pne książę Siddhartha Gautama. Wychowywany w nieświadomości cierpienia i śmierci, poznał je przypadkowo, gdy niespodziewanie opuścił rodzinny pałac bez pozwolenia. Przerażony dostrzeżonym cierpieniem, medytował tak długo, aż stał się przebudzonym (czyli buddą). Buddyzm opiera się na przekonaniu, że źródłem cierpienia jest poczucie odrębności od świata, czego przyczyną jest rozbudowane ego, pragnienia, a także myślenie abstrakcyjne. Gdy dzięki medytacji odkryjemy, że my i świat to jedno, cierpienie zniknie. Wówczas też możliwe jest przejście do nirwany. Buddyzm w Indiach zanikł, wtapiając się w hinduizm, rozkwitł natomiast w Tybecie, gdzie aż do chińskiej agresji istniało państwo mnichów kierowane przez dalajlamę (obecnie działającego na emigracji). Wiele klasztorów buddyjskich istnieje w Japonii, gdzie sformułowano ideał bodhisattwy, mędrca, który choć osiągnął przebudzenie, postanawia opóźnić swoje przejście do nirwany i powodowany współczuciem pomaga innym, bardziej cierpiącym. Nakaz miłości bliźniego odgrywa w buddyzmie równie istotna rolę jak w nauce Jezusa. W Japonii powstał też buddyzm zen, odmiana ściśle medytacyjna i mistyczna, niechętna tworzeniu doktryn i teorii, która stała się popularna na Zachodzie w ostatnich 30 latach. Pytania. W jakich okolicznościach powstał buddyzm? Co jest przyczyną cierpienia ludzkiego i jak można się od niego wyzwolić? Jakie nowe elementy pojawiły się w buddyzmie japońskim?

Taoizm. Tłem dla taoizmu stała się doktryna Konfucjusza. Ok. VI w. pne, gdy Chiny pogrążone były w chaosie i wojnach, opracował on doktrynę organizacji społeczeństwa i kształtowania dobrych obywateli, w której podstawowe znaczenie miały cnoty wielkoduszności, miłości, umiaru i szacunku dla autorytetów. Społeczeństwo miało być wielką rodziną, w której wszyscy dbają o ład i wspólne dobro. Doktryna ta stała się powszechnym ideałem w Chinach aż do czasów rewolucji kulturalnej dokonanej przez Mao, która zniszczyła chińską tradycję. Taoizm, stworzony przez mistrza Lao-cy w VI w. pne, był doktryną dla samotników, którzy mało interesowali się społeczeństwem, kochali natomiast kontakt z przyrodą. Miał im umożliwić znalezienie drogi (tao) życiowej. Nie było do tego potrzebne myślenie, wystarczyło doskonalenie intuicji, umożliwiającej osiągnięcie harmonii z wszechświatem i twórcze wykorzystanie jego energii (ukryta moc te). Doświadczony taoista nie walczy ze światem, lecz powala, by siły natury

3 0

niosły go jak rzeka płynącą w niej gałąź. Taoizm wykorzystywał też chińską koncepcje dwu energii - jing i jang – które musza być w równowadze. Praktyczną metodą doskonalenie była gimnastyka tai czi. Pytania. Jaką rolę odegrał konfucjanizm? Czym różnił się od niego taoizm? Co czego dążyli taoiści?

Friedrich Nietzsche (1844-1900) Nietzsche był błyskotliwym i inspirującym myślicielem, który nigdy nie stworzył uporządkowanej teorii. Do historii przeszedł jako krytyk cywilizacji mieszczańskiej i twórca ideału nadczłowieka. Podzielił ludzi – podobnie jak darwiniści – na silnych i słabych. Silni (panowie) są twórczy, nie krępuje ich żadne prawo, gardzą spokojem i wygodą, nie boją się śmierci (jak germańscy wojownicy przedstawieni przez Wagnera, którego Nieztsche przez pewien czas podziwiał), działają spontanicznie i afirmują istnienie. Ich przeciwieństwem są słabi (niewolnicy), którzy cenią litość, współczucie, pomoc wzajemną, łagodność. Ich ideały są wyrazem ich słabości – boją się okazywać agresję i dlatego stwarzają światopogląd, który agresję potępia. Gdy panu ktoś wymierzy policzek, chwyta on za miecz i walczy; gdy niewolnik zostanie spoliczkowany, pokornie nadstawia drugi policzek, ale w sercu dusi zawiść (resentyment) i mści się na silnym wymierzając mu moralne potępienie. Ostatecznie nieliczni silni ulegli licznym słabym, czego rezultatem jest współczesna kultura – pozbawiona siły życia, skrępowana chrześcijańskimi ideałami, tęskniąca za życiem wiecznym, kochająca abstrakcyjne pojęcia, szukająca obiektywnej prawdy. (Nietzsche podawał się za Polaka i podkreślał wyższość polskiej szlachty nad niemieckimi mieszczuchami.) Sposobem na przezwyciężenie jałowości życia i odzyskanie energii (Woli Mocy) miało być: uświadomienie sobie, że „Bóg umarł” (czyli że obowiązujące wartości są tylko wytworem słabych ludzi i jako takie mogą być przez silnych odrzucone), „przewartościowanie wszystkich wartości”, wyjście „poza dobro i zło”, otwarcie się na pierwotne emocje płynące z biologicznego poziomu człowieka (podobne ideały głosił w Polsce Witkacy posługując się dość nieprecyzyjnie zwrotem „przeżycia metafizyczne”). Ideały te Nietzsche ogłosił światu ustami mędrca Zaratustry. Krytyka. Światopogląd Nietzschego był w znacznej mierze psychologiczną kompensacją. Jego autor był człowiekiem cherlawym, litościwym i depresyjnym. Jednak zamiast szukać siły życiowej w harmonijnym rozwoju psychiki lub w wyciszeniu i skupieniu, które proponowały religie Wschodu, wybrał – całkowicie zgodnie z duchem epoki – kult siły biologicznej. Nic dziwnego, że jego pisma, po jego śmierci nieco spreparowane przez jego siostrę, wzbudziły zachwyt Hitlera. Los obszedł się z Nietzschem wyjątkowo złośliwie – ten piewca nadczłowieczeństwa spędził ostatnie jedenaście lat życia chory psychicznie i ubezwłasnowolniony, pod opieką matki i siostry. W napadach szału zakładał sobie na głowę nocnik i ogłaszał się Antychrystem, który pokonał chrześcijaństwo. Pytania. Jacy są panowie, a jacy niewolnicy? Kto zdominował kulturę współczesną? Jaką rolę odegrało chrześcijaństwo? Co jeszcze krępuje siły życiowe człowieka? Jak je wyzwolić? Porównaj koncepcje Nieztschego z poglądami Rousseau na istotę cywilizacji.

Sigmund Freud (1856-1939) Działał w Wiedniu – mieście u schyłku XIX w. wyjątkowo skrępowanym konwenansem i przesiąkniętym nastrojami dekadenckimi. Freud był początkowo lekarzem praktykiem, który leczył problemy emocjonalne przy pomocy psychoanalizy. Jest to rozmowa, w trakcie której pacjent leżąc na kozetce prowadzi monolog oparty na luźnych skojarzeniach i przypomina sobie wydarzenia z dzieciństwa. Freud uznał, że często źródłem obecnych problemów (np. wrogości wobec przełożonych) są urazy emocjonalne i powstające w ich wyniku wadliwe relacje z rodzicami (np. poczucie krzywdy i wynikła z niego wrogość do ojca). Zauważył też, że gdy emocje związane z bolesnym przeżyciem zostaną wyrażone w obecności terapeuty, następuje wyraźna poprawa. Na tej podstawie doszedł do odrzucenia kartezjańskiego poglądu, iż istotą psychiki jest myślenie świadome. Odnalazł w psychice ukryty poziom – nieświadomość – wielokrotnie obszerniejszy niż

3 1

świadomość (tę ostatnią uznał tylko za czubek góry lodowej naszej psychiki), w którym zmagazynowane są „brzydkie” wspomnienia i pragnienia. Później zaproponował inny opis psychiki. Wyróżnił trzy poziomy: Id (ono, sfera popędowa), Ego (ja, świadomość) i Superego (nad-ja, sumienie). Id obejmuje popędy (głównie miłości i śmierci, agresji, którym patronują Eros i Tanatos) i rządzi się zasadą przyjemności, czyli dążeniem do natychmiastowego rozładowania napięcia. Ego świadomie zmierza do zaspokojenia potrzeb zawartych w Id - jeśli je sobie uświadamia. W Superego (sumieniu) zmagazynowane są zaszczepione w dzieciństwie nakazy moralne i dążenie do doskonałości (perfekcjonizm). Gdy potrzeby danej osoby uznawane są przez Superego za niemoralne, zostają wyparte ze świadomości. W rezultacie powstaje lęk (przed ich ujawnieniem). Sposobem na poznanie tych potrzeb jest analiza marzeń sennych i czynności omyłkowych. Świadomość wytworzyła liczne mechanizmy obronne, które „bronią” nas przed poznaniem prawdziwych pragnień i motywów naszych działań. Niektóre z nich to: projekcja (przypisywanie własnych nieakceptowanych uczuć innym ludziom), przeniesienie (kierowanie uczuć wzbudzonych przez jednych ludzi ku innym), formacja reaktywna (tłumienie u innych tego, co tłumimy w sobie), racjonalizacja (wymyślanie szlachetnych motywów postępowania, aby ukryć motywy rzeczywiste, lecz niemoralne), sublimacja (realizowanie nieakceptowalnych pragnień w sposób zastępczy). Kultura (moralność, sztuka) jest społecznym odpowiednikiem Superego - służy represjonowaniu potrzeb, ale także dostarcza możliwości sublimacji, zastępczego rozładowania pragnień. Osobowość człowieka kształtuje się przede wszystkim w ciągu pierwszych pięciu lat życia. Rozwój polega na przechodzeniu przez etapy związane ze zmianą źródeł przyjemności, którymi kolejno są usta (etap oralny), odbyt (analny) i genitalia (falliczny). Dziecko może zatrzymać się (zafiksować) na dowolnym etapie i wówczas powstaje osobowość patologiczna. Gdy dziecko żyje w strachu, że nie będzie regularnie karmione, może powstać u niego osobowość oralna; będzie wówczas skoncentrowane na gromadzeniu przedmiotów i ludzi, aby zapewnić sobie poczucie bezpieczeństwa. Gdy dziecko jest zbyt wcześnie zmuszane do kontrolowania wydalanie, utrwala się u niego osobowość analna - staje się pedantyczne, pozbawione swobody i fantazji; może także być wybuchowe i destrukcyjne. Na następnym etapie rozwoju dzieci zaczynają pożądać rodzica płci przeciwnej (kompleks Edypa lub Elektry). Jeśli takie zainteresowanie nie zostanie jednoznacznie potępione, u dziecka może rozwinąć się osobowość falliczna, nie powstanie sumienie i utrwali się tendencja do instrumentalnego traktowania ludzi jako źródła własnej przyjemności. Jeśli dziecko przejdzie przez wszystkie etapy pomyślnie, jego zainteresowania erotyczne ulegają uśpieniu i powracają dopiero w wieku dojrzewania wraz z rozkwitem prawidłowej osobowości. Religię uważał Freud za wytwór osobowości oralnej (bezkrytyczne „przełykanie” nieuzasadnionych przekonań) i przejaw tęsknoty za opiekuńczym ojcem. W kwestii możliwości osiągnięcia szczęścia Freud był pesymistą. Sądził, że człowiek skazany jest na cierpienie, a większość ludzi nigdy nie przejdzie psychoanalizy, nie zrumieni siebie i nie wydobędzie się z psychologicznego analfabetyzmu. Dlatego ludzkość pozostanie stadem zakłamanych egoistów szamoczących się w szponach nerwicy. Krytyka. Freudowi zarzucano zarówno to, że nie potwierdził empirycznie swoich poglądów dotyczących natury ludzkiej (m.in. redukcji istoty człowieka do biologicznych instynktów), jak i brak jednoznacznych dowodów, że psychoanaliza przynosi zamierzone skutki. Pytania. Na czym polega psychoanaliza? Co jest wg Freuda przyczyną nerwicowych zachowań? Co znajduje się w nieświadomości? Jaka jest struktura osobowości? Na czym polega wyparcie niektórych pragnień ze świadomości i jak można je odkryć? Skąd się bierze sumienie? Co to są mechanizmy obronne? Jakie są funkcje kultury? Jakie etapy obejmuje rozwój osobowości? Jakie są związane z nimi zaburzone typu osobowości? Jakie są źródła religii?

Rozwój psychoanalizy Choć Freud w despotyczny sposób kierował ruchem psychoanalitycznym, niektórzy jego zdolni uczniowie usamodzielnili się i stworzyli własne szkoły. Adler uznał, że podstawą zaburzeń

3 2

odczuwania i funkcjonowania jest brak poczucia wartości. Człowiek nim dotknięty zamiast cieszyć się życiem, koncentruje się na udawaniu, że czuje się wartościowy. Karen Horney nadała psychoanalizie postać mało spekulatywną, stworzyła znaną teorie nerwic i rozpropagowała ją w USA, dzięki czemu Amerykanie stali się narodem bardzo świadomym mechanizmów rządzących ludzką psychiką i przez to wolnym od kompleksów (więcej informacji na ten temat w dołączonym tekście). Carl Gustav Jung stworzył teorię na poły religijną, uznając, że człowiek rozwija się przez uruchomienie symbolicznych wzorców różnych aspektów osobowości (archetypów), wspólnych dla całej ludzkości. Erich Fromm połączył elementy marksizmu, buddyzmu i psychoanalizy, czyniąc z nich narzędzie badania społeczeństwa. Opisał osobowość autorytarną jako sado-masochistyczną (typ ludzi, którzy stanowili szkielet systemu totalitarnego, byli ulegli wobec przełożonych i pogardliwi wobec podwładnych); zdiagnozował zjawisko ucieczki przed wolnością na przykładzie Niemiec faszystowskich (nadmiar wolności jest ciężarem ponad siły dla nieprzygotowanego człowieka, budzi w nim panikę i skłania do wtopienia się w tłum, by uniknąć odpowiedzialności za własne życie), podał własną definicję miłości (wzajemna troska partnerów o rozwój swoich osobowości) oraz odróżnił trzy sposoby sprawowania władzy: jawny, przez sumienie i anonimowy. Władza jawna narzuca poddanym swoje decyzje i dlatego łatwo ją zdiagnozować i zdystansować się wobec niej. Władza sprawowana przy pomocy sumienia opiera się na zaprogramowaniu ludzi we wczesnym okresie dzieciństwa, tak że tego nie pamiętają i nakazy władzy odzywające się jako głos sumienia traktują jako prawo obiektywnie ważne. Władza sprawowana anonimowo wykorzystuje wiedzę o ludzkich słabościach, by poddawać ich nieustannej manipulacji (np. reklama) i zmuszać do niekorzystnych dla nich decyzji. W ten ostatni sposób rządzą wielkie korporacje zniewalając rzekomo wolne społeczeństwa w krajach liberalnej demokracji. Fromm, wierny swoim poglądom, poparł wystąpienia studentów i hipisów, które zapoczątkowały w latach 60. rewolucję obyczajową w USA. Stopniowo pojawiło się wiele innych kierunków w psychoterapii, które miały coraz mniej wspólnego z psychoanalizą, a szczególnie z teoretycznymi poglądami Freuda na naturę ludzką. Niemniej to właśnie jemu przypada w udziale rola odkrywcy takiego spojrzenia na psychikę i metody jej zmiany. Gdy rozpoczynał swoją działalność, przyczyn wszelkich problemów psychologicznych doszukiwano się w fizjologicznych zaburzeniach mózgu. Za sprawą Freuda przeniesiono uwagę na dzieciństwo, wychowanie i urazy emocjonalne. W ostatnich dekadach, wraz z odkryciem wielu leków psychotropowych, często bardzo skutecznie usuwających takie objawy jak depresja, nieśmiałość, brak poczucia wartości, wrażliwość na krytykę, ponownie stał się modny pogląd, że wiele cech psychicznych zależy od fizjologii mózgu, w szczególności od zaprogramowanego genetycznie stężenia tzw. neuroprzekaźników – serotoniny, dopaminy, noradrenaliny. Gdy spada ono poniżej pewnego poziomu, pojawiają objawy typowe dla pacjentów Freuda. Pytania. Jacy byli główni samodzielni uczniowie Freuda i co stanowiło istotę ich teorii? Co to jest osobowość autorytarna? Na czym polega ucieczka przed wolnością? Co było istotą miłości dla Fromma? W jaki sposób trzy typy władzy ograniczają wolność człowieka?

Filozofia współczesna Wielkim osiągnięciem filozofii najnowszej stało się zbadanie podstaw metody naukowej i nauki w ogóle. Żywo rozwija się refleksja etyczna związana z lawinowo rosnącą liczbą problemów stojących przed współczesnym człowiekiem. W porównaniu z poprzednimi epokami dokonała się istotna zmiana w sposobie uprawiania filozofii. Dawniej motorem napędowym filozofii była twórczość nielicznych wybitnych umysłów. Obecnie szukaniem odpowiedzi na podstawowe pytania zajmuje się rzesza ludzi, nie tylko filozofów, lecz także fizyków, psychologów, socjologów, działaczy politycznych, społecznych i religijnych. Natomiast najbardziej wpływowi zawodowi filozofowie – np. Wittgenstein, Heidegger, Sartre, Derrida – tworzą systemy, które tracą wszelki

3 3

kontakt z problemami istotnymi dla ludzkości, stając się elitarną zabawą uprawianą przy pomocy coraz mętniejszych pojęć. Tłem dla najnowszej refleksji nad podstawowymi pytaniami stały się gwałtowne zmiany, jakie zachodzą w kulturze i polityce od zakończenia drugiej wojny światowej. 1. Powstanie państw opiekuńczych w Europie Zachodniej. Nastąpiło jako reakcja na nieprzewidziane skutki uboczne liberalizmu (powstanie obszarów nędzy, niesprawiedliwych nierówności i szkodliwych dla całego społeczeństwa kryzysów gospodarczych), w obawie przed rewolucja marksistowską i zrodzonymi z nędzy ruchami populistycznymi (np. faszyzmem), a także z inspiracji teorii ekonomicznej Keynsa. Podobne tendencje zarysowały się w USA na przełomie lat 60. i 70., jednak szybo się z nich wycofano, zastępując zasiłki dla bezrobotnych tworzeniem niskopłatnych i mało satysfakcjonujących miejsc pracy. 2. Upadek kolonializmu i słabnięcie roli Europy w świecie, przy jednoczesnym jednoczeniu się kontynentu. 3. Rewolucja obyczajowa lat 60. Jeszcze w latach 50. w Europie Zachodniej i USA panowała tradycyjna moralność oparta na dyscyplinie, kulcie pracy a nawet purytanizmie. Lata 60. przyniosły rozwój niezależnej kultury młodzieżowej (Beatelsi), inspirowane marksistowskimi sympatiami wystąpienia studentów (m.in. w roku 1968 w Paryżu), sprzeciw części społeczeństwa amerykańskiego wobec wojny w Wietnamie (i piosenkę Imagine Lennona), modę na narkotyki i powszechną swobodę seksualna (wykorzystał to Woody Allen kręcąc film Wszystko, co chcesz wiedzieć o seksie, ale zawsze bałeś się zapytać). Hipisi – „dzieci-kwiaty” – głosili niechęć do wszelkich ograniczeń i ideał powszechnej miłości, czego wyrazem był m.in. festiwal w Woodstock. Jednym z wielu manifestów tego pokolenia stał się Lot nad kukułczym gniazdem Keseya i jego ekranizacja z Nicolsonem w roli głównej. Po latach okazało się, że powszechna miłość jest ideałem zbyt wymagającym, by chcieć do niego dążyć, a w realnym życiu bardziej liczą się dyscyplina, szacunek dla norm społecznych i poczucie odpowiedzialności, czyli cechy, których uczestnictwo w tym ruchu nie rozwijało. Choć rewolucja trwale zmieniła oblicze Ameryki, ograniczając pojawiającą się w kontaktach międzyludzkich sztywność na rzecz bezstresowej otwartości, większość Amerykanów nadal ceni rywalizację i ambicję, a zdeklarowani hipisi znaleźli się raczej na marginesie społeczeństwa. Bez wątpienia natomiast skorzystał na niej przemysł erotyczny i producenci narkotyków. 4. Upadek komunizmu. Sytuacja elit politycznych w ZSRR nigdy nie była komfortowa (groźba czystek, brak własności prywatnej). Gdy ponadto okazało się, że ZSRR przegrał rywalizację militarną i gospodarczą z USA, na szczytach Partii zaczęto myśleć o zwrocie – jak wycofać się z niewydolnego ustroju, nie tracąc przy tym władzy. W Rosji plan ten został przeprowadzony przez Jelcyna, który nie zawahał się rozwiązać ZSRR, aby pozbyć się politycznego rywala (Gorbaczow był wówczas prezydentem ZSRR i w rezultacie utraty stanowiska został wyeliminowany z polityki). W innych państwach najlepiej poradził sobie elity polskie, które w obliczu rozpadu komunizm w ZSRR doprowadziły do Okrągłego Stołu i dzięki „Solidarności” zachowały 2/3 władzy (1989). Za sprawą nieprzewidzianego rozwoju zdarzeń utraciły władzę całkowicie w 1991, by po dotkliwej kompromitacji polityków antykomunistycznej prawicy ponownie ją odzyskać. 5. Awans USA do roli supermocarstwa. Następował stopniowo od II wojny światowej (przedtem USA nie uczestniczyły w polityce ogólnoświatowej, ograniczając się do brutalnego podporządkowywania sobie krajów Ameryki Łacińskiej), a dopełnił się po upadku głównego rywala - ZSRR. 6. Ofensywa neoliberalna i globalizacja. Zaczęła się w latach 80. w USA (Ronald Reagan) i Wielkiej Brytanii (Margaret Thatcher), gdy okazało się, że państwo opiekuńcze drogo kosztuje i rozleniwia ludzi. Amerykanom bardziej niż na pomocy własnym biednym zaczęło

3 4

zależeć na szybkim rozwoju, który umożliwi im dominację nad światem, w Europie zaś zaczęto zazdrościć Ameryce, błyskawicznie bogacącej się dzięki liberalizmowi. Naśladowanie Ameryki nie jest jednak łatwe, o czym przekonały się liczne państwa, które w latach 90. usiłowały reformować swoje gospodarki kierując się wzorami liberalnymi (np. Polska, Meksyk, Argentyna). W istocie USA są jedynym krajem, w którym liberalizm odniósł niezaprzeczalny sukces, a jego uboczne skutki nie okazały się trudne do zaakceptowania. Stało się tak dlatego, że Amerykanie oprócz liberalizmu mają także swoistą mentalność i tradycję, które zawdzięczają swojej wyjątkowej historii - są sztucznie stworzonym społeczeństwem emigrantów, ludzi bardzo samodzielnych, zaradnych i chętnie podejmujących ryzyko. Można więc podejrzewać, że ostatecznie największe korzyści z propagowania w świecie liberalnych reguł gry odniesie ten, kto w tej grze jest najlepszy, czyli właśnie USA. Neopozytywizm wiedeńskie i Popper (1902-1994) W okresie międzywojennym kilku filozofów austriackich (m.in. Rudolf Carnap i Moritz Schlick), zainspirowanych przez Ludwiga Wittgensteina, podjęło wysiłek ostatecznej realizacji postulatów pozytywistycznych, czyli oczyszczenia wiedzy naukowej z wszelkiej „metafizyki” wykraczającej poza dokonane obserwacje. Uważali nawet, że zdania, których prawdziwości nie można rozstrzygnąć doświadczalnie, pozbawione są jakiegokolwiek sensu. Mimo wysiłków zaangażowanych w to przedsięwzięcie fizyków, okazało się ono niewykonalne. Wówczas Karl Popper sformułował stanowisko zwane hipotetyzmem, które mimo że atakowane, przetrwało do naszych czasów jako podstawowy model tworzenia wiedzy. Zamiast zastanawiać się nad niezawodnym źródłem wiedzy prawdziwej, skoncentrował się na sposobie uzasadniania, który gwarantuje jej wiarygodność. Wiele zdań uznanych za wiedzę nieuchronnie wykracza poza dane pochodzące z obserwacji i nie jest to ich wadą. Sądzimy, że każda porcja wody zamienia się w lód na mrozie, chociaż nie zbadaliśmy wszelkiej wody jaka istnieje i będzie istnieć. Sądzimy, że atomy mają elektrony na różnych orbitach i przyjmujemy reguły rządzące przechodzeniem elektronów między orbitami, choć nie daje się tego zaobserwować. Zdania takie są hipotezami, których nigdy nie uda się całkowicie uzasadnić przy pomocy obserwacji. Hipotezy naukowe muszą być falsyfikowalne, czyli obalalne. Tworząc hipotezę należy zadbać, by można było na jej podstawie zaprojektować eksperyment, którego wynik może ją obalić. Jeżeli chociaż jeden łabędź okazuje się czarny, hipoteza, iż każdy łabędź jest biały, zostaje sfalsyfikowana (podważona). Tylko hipotezy falsyfikowalne mają prawo być rozpatrywane w nauce. Ich przeciwieństwem są hipotezy nieobalalne, które tworzą pseudowiedzę, np. teza, iż istotny wpływ na życie człowieka wywierają uczynki z poprzedniego wcielenia (jak to badać?). Popper uważał, że psychoanaliza i marksizm to teorie niefalsfikowalne, bo możne je uzgodnić z wszelkimi faktami, jakie się pojawią. Tworzenie wiedzy nie przebiega zgodnie z postulatami naiwnych indukcjonistów (gromadzimy obserwacje i stopniowo je uogólniamy), bo wiedza nie wypływa z obserwacji (nawet bardzo długo obserwując przedmioty nie zobaczymy, że są zbudowane z atomów mających elektrony na różnych orbitach). Właściwa jest metoda hipotetyczno-dedukcyjna, która obejmuje dokonanie wstępnych obserwacji, stworzenie jak największej liczby hipotez konkurencyjnych (w tym momencie umysł twórczo wykracza poza dostępne dane), zaprojektowanie i przeprowadzenie dla każdej hipotezy eksperymentów, które mogą ją podważyć. Eksperymenty należy przeprowadzać tak długo, aż zostaną wyeliminowane wszystkie hipotezy prócz jednej – i tę właśnie należy uznać (oczywiście do czasu, gdy pojawi się kolejna hipoteza konkurencyjna, a wówczas testy należy rozpocząć ponownie). Historycznym przykładem rywalizacji hipotez naukowych są zmagania korpuskularnej i falowej teorii światła. Pytania. Jakie były postulaty neopozytywizmu wiedeńskiego? Czy zostały zrealizowane? Co to są hipotezy wg Poppera? Jaki warunek muszą spełnić hipotezy, by stać się przedmiotem badania naukowego? Co Popper sądził o hipotezach niefalsyfikowalnych? Na czym polegało tworzenie wiedzy wg naiwnych indukcjonistów? Na czym polega tworzenie wiedzy metodą hipotetyczno-dedukcyjną?

3 5

Jean Paul Sartre (1905-1980) Sartre stworzył we Francji egzystencjalizm laicki. Jak wielu filozofów XX wieku posługiwał się bardzo zawiłym językiem, gdy zaś jego tezy przetłumaczy się na język prosty, często okazują się one albo fałszywe, albo banalne. Człowiek jest złożony z bytu i nicości, co oznacza, że kimś zawsze jest, ale z czasem może się stać kimś trochę innym. W przypadku człowieka esencja nie poprzedza egzystencji, to znaczy człowiek nie rodzi się z określoną naturą, która potem determinuje jego postępowanie; najpierw istnieje, a dopiero potem sam się stwarza. Nie ma również Boga, który narzuca wartości i określa, jakie postępowanie jest właściwe. Człowiek jest więc skazany na wolność. Jest to ciężkie brzemię, przed którym ludzie uciekają w „fałszywą wiarę”, czyli w złudzenie, że zostali zmuszeni do danego czynu przez okoliczności i nie mieli wyboru. Tymczasem człowiek zawsze ma wybór. Życie godne to życie autentyczne, któremu towarzyszy świadomość samodzielnego dokonywania wyborów i brania za nie odpowiedzialności. Krytyka. Nieprawdą jest, że człowiek nie ma natury, która wpływa na jego cechy i postępowanie. Rozwój genetyki wskazuje, że na wiele cech charakteru mamy wpływ bardzo ograniczony, choć inne możemy kształtować. Jest to stary spór o determinizm. Sartre zamiast zbadać sprawę, arbitralnie zajął skrajne stanowisko (nic nie jest zdeterminowane).