Dve Ikone Podunavskih Konjanika Iz Urovaca

DVE IKONE PODUNAVSKOG KOWANIKA IZ UROVACA

Adam N. Crnobrwa Muzej grada Beograda, Beograd

Apstrakt: Obra|ene su dve olovne ikone podunavskih kowanika, prona|ene u selu Urovci kraj Obrenovca, na teritoriji provincije Dowe Panonije. Datovane su u prvu polovinu III veka (prva ikona), odnosno drugu polovinu III – po~etak IV veka (druga ikona). Posebna pa`wa posve}ena je analizi mesta nalaza u odnosu na obli`we lokalitete, budu}i da polo`aj ovih lokaliteta, sa obe strane Save, dozvoqava pretpostavku o postojawu prelaza izme|u wih i u anti~ko doba, najverovatnije pomo}u skele. Ikone analogne na{im su gotovo identi~ne, kako u dimenzijama, tako i u detaqima prikaza, pa se verovatno radi o ikonama livenim iz istog kalupa, mogu}e povodom odre|enog doga|aja va`nog za zajednicu po{tovalaca ovoga kulta. Kqu~ne re~i: Urovci, Obrenovac, olovne ikone, podunavski kowanik, rimski period, Pannonia Inferior.

Olovne ikone podunavskih kowanika, koje ovom prilikom publikujemo, prona{la su bra}a Dragan i Du{an Stevanovi} iz Obrenovca, o ~emu su me ubrzo obavestili. Obe ikone na|ene su na wivi koja se prostire na oko 300 m zapadno od grobqa u selu Urovci kod Obrenovca, a danas su izlo`ene u muzejskoj zbirci pri crkvi Sv. Petke u Urovcima.1 Nalazi ove vrste su relativno ~esti, a rasprave o wima i sinkretisti~kom kultu2 u okviru koga su kori{}ene, dugo su prisutne u nauci (e.g. Tudor 1969; idem 1976; Ochenschlager 1971; Zotovi} 1975; idem 1998; Jovanovi} 1998; Vasi} 2000-2001). Prva ikona je fragmentovana, nedostaje ve}i deo leve strane (u odnosu na posmatra~a), o~uvanih je dimenzija 77 h 57 mm (t. I/1). Pra1 Bra}i Stevanovi} i sve{teniku P. Paraklisu se i ovom prilikom zahvaqujem na dozvoli da nalaze predstavim na{oj stru~noj javnosti. 2 Op{teprihva}enom nazivu kulta podunavskih kowanika Zotovi} suprotstavqa mi{qewe da je kult, ~iju nam ikonografiju donose ove ikone, zapravo pripadao lunarnoj bogiwi, kojoj su kowanici bili pot~iweni (Zotovi} 1975: 41; idem 1978; idem 1998; idem 2001: 176–177).

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society 23 (2007) 279–287.

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

vougaonog je oblika, sa scenama prikazanim u edikuli obrazovanoj od dva glatka stuba sa korintskim kapitelima (o~uvan je samo desni), koji nose luk ukra{en ovoidnim astragalima. U gorwem uglu, izvan luka, nalazi se zmija sa spiralno uvijenim telom. Scene u edikuli raspore|ene su u ~etiri jasno razgrani~ene zone, odozgo nadole: a) o~uvani su deo biste Sola i dva desna kowa iz wegove kvadrige; b) u centralnom delu druge zone nalazi se bogiwa u dugom hitonu, prikazana en face, koja rukama pridr`ava krajeve tkanine, a s obe strane wene glave nalazi se po jedna zvezda; levo od bogiwe vidqiva su samo predwa kopita kowa i glava qudske figure ispod wih, a desno od bogiwe je kowanik sa uzdignutom rukom; ispod kopita kowa je riba (delfin?), a iza kowanika Nemeza; v) u sredini tre}e zone su tri osobe koje sede za okruglim stolom, prekrivenim tkaninom, na kome se nalazi zdela sa ribom; desno od ove scene su dva naga mladi}a, koji se dr`e za ruke i prilaze stolu; g) u ~etvrtoj zoni su o~uvani slede}i simboli: kantaros kao centralni motiv ove zone, levo od wega je zmija, a desno su lav koji le`i i petao; izme|u lava i petla, ne{to iznad niza u kome su, nalazi se simbol opredeqen kao ovnujska glava (Tudor 1969: 74, no. 127). Ikona po obliku pripada tipu I (Tudor 1976: 65), a po predstavi tipu I – Daq, varijanta A (Iskra-Jano{i} 1966: 50), odnosno tipu I varijanta B (Ochensclager 1971: 52–53). Analogije:3 Ma~vanska Mitrovica (Iskra-Jano{i} 1966: 51, br. 7, T. II/2; Tudor 1969: 74, no. 127); Velika Obarska (Gabri~evi} 1972: 53–56, sl. 1); U{}e kod Obrenovca (Popovi} 1986: 115, br. 3, sl. 8); Sremska Mitrovica, 3 komada (Popovi} 1986: 117, br. 4, sl. 9; Tudor 1969: 75, no. 128; Ochenschlager 1971: 52, T. I 2); Drewski Slatinik (Pavlovi} 2005: 96, br. 3); Debrc (Iskra-Jano{i} 1966: 51, br. 6); Dowa Panonija, nepoznato nalazi{te (Popovi} 1983: 60, br. 10, sl. 10; idem 1986: sl. 11); Ani{te kod Smedereva (Tudor 1969: 38, no. 67; Popovi} 1983: 56, br. 3); Beograd, Dowi grad (Zotovi} 1975: 33, T. I/1); Viminacijum (Popovi} 1992: 32, kat. br. 7); Dakija, nepoznato nalazi{te (Tudor 1969: 17, no. 30); Halapi} (Tudor 1969: 66, no. 116). Druga ikona, dimenzija 87 x 75 mm, ima o{te}en dowi levi i gorwi desni ugao, u odnosu na posmatra~a (t. I/2). Kvadratnog je oblika, sa gorwe strane nadvi{ena lu~nim zabatom sa dve akroterije na uglovima (o~uvana je samo leva). U centralnom delu zabata je predstava ribe u desnom profilu, sa wene leve strane nalaze se dve zvezde krstolikog oblika, jedna u samoj akroteriji, druga do repa ribe. Sa desne strane je o~uvana samo jedna zvezda. Kvadratno poqe sa scenama uokviruje tordirana bordura. Gledano odozgo nadole, na ikoni se, raspore|ene u tri 3 Za obe ikone date su sve analogije poznate autoru. Za stariju literaturu, kada su u pitawu primerci publikovani u Tudorovom korpusu, videti: Tudor (1969; idem 1976).

280

A. N. Crnobrwa

Dve ikone podunavskog kowanika iz Urovaca

zone, nalaze slede}e predstave: a) u prvoj zoni, u wenom centralnom delu je krater sa poklopcem, ispod koga oti~u dva mlaza vode; krater flankiraju dve naspramno postavqene zmije; levo od centralne predstave je bista Lune sa mese~evim srpom postavqenim iza ramena, dok desni deo ove zone, u kome se nalazila bista Sola, nedostaje; b) u sredini druge zone prikazana je en face bogiwa koja stoji na klinastom osloncu, u dvodelnoj haqini; ruke su joj ra{irene, dlanova okrenutih nagore, i ispru`ene ka kowanicima koji je flankiraju; levo od bogiwe je kowanik koji, ~ini se, zaustavqa kowa, dok mu desnom rukom dodiruje sapi; od desnog kowanika, ~iji je kow jo{ uvek u galopu, usled o{te}ewa ikone vidqivi su samo noga, deo trupa i dowi deo hlamide; ispod oba kowanika nalaze se nage qudske figure, ~ije su glave uzdignute od tla; iza levog kowanika je qudska figura u desnom profilu sa maskom ovna; v) u tre}oj zoni, gledano sleva nadesno, prikazani su slede}i simboli (prva tri su u svojim dowim zonama o{te}eni): trono`ni sto na kome su dva pehara i hleb; kandelabar sa svetiqkom na vrhu; bode`, vrhom okrenut nadole; scena criobolium-a, mista koji priprema zaklanog i o drvo obe{enog ovna; amfora iznad koje se nalaze tri loptasta predmeta; petao koji stoji, u levom profilu, na ovnujskoj glavi. Po obliku ova ikona pripada tipu IV (Tudor 1976: 67), a po predstavi tipu III – ^alma (Iskra-Jano{i} 1966: 51). Analogije: ^alma (Iskra-Jano{i} 1966: 54); Vinkovci (Iskra-Jano{i} 1966: 55, T. IV/1); Ruma (Brukner 1995: 138, T. VI/63, XX/1); Ma~vanska Mitrovica, 2 komada (Popovi} 1988: 109–110, br. 7, 9); Dowi Petrovac (Popovi} 1988: 109, br. 8); Gomolava (Dautova Ru{evljan i Brukner 1992: 74, T. V/3; Dautova Ru{evqan 2006: 341, sl. 4/2); Viminacijum, 10 komada (Zotovi} 2001: 171–172, sl. 6, 7, 8; Popovi} 1992: 32, 33 kat. br. 8–14); Beograd, okolina (Zotovi} 1975: 36, T. II/2); Sucidava (Tudor 1976: 14, no. 208, pl. IX/208). Datovawe Datovawe olovnih ikona podunavskih kowanika ne mo`e se sasvim precizno odrediti. Ikone sli~ne na{oj prvoj datuju se na osnovu stilskih karakteristika frizure bogiwe – postoji sli~nost sa frizurama Julije Domne, Julije Meze i Julije Mamee (Popovi} 1992: 42) – te se kao najranije vreme wihove izrade okvirno uzima prva tre}ina III v. Ikona identi~na na{em drugom primerku prona|ena je prilikom istra`ivawa vile rustike na lokalitetu Zlatara kod Rume, datovane u period III–IV v. (Brukner 1995: 138). Ikona stilski sli~na woj prona|ena je prilikom arheolo{kih istra`ivawa vojnog logora u Singidunumu i, na osnovu nalaza novca i drugih pokretnih nalaza u istom sloju, datovana je u period druge polovine III v. (Bojovi} 1982: 80). Zotovi} (Zotovi} 1975: 37) je – na osnovu analize ikonografskog detaqa petla nad glavom ovna,

281

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

vide}i u wemu refleksiju teme orla nad glavom bovida iz kultne slike sirijskog boga Turmasgada, ~iji su spomenici sa epigrafskim sadr`ajem datovani u III v. – tako|e predlo`ila datovawe primeraka tipa ^alma u III v. Isto datovawe, na osnovu opse`nih analiza pojedinih delova kompozicije predla`e i Jovanovi} (1998: 17–18).

DISKUSIJA Na lokalitetu na kome su prona|ene ove dve ikone (sl. 1/1) prisutni su povr{inski nalazi keramike i sitnih metalnih predmeta, hronolo{kog raspona od kraja I pa do kraja IV v. Sam polo`aj lokaliteta je veoma interesantan. Pripadao je delu provincije Dowe Panonije koji je zahvatao oblasti ju`no od Save. Obilaskom terena u okviru projekta Muzeja grada Beograda (Sistematsko rekognoscirawe op{tine Obrenovac) decembra 2006, u blizini mesta nalaza ikona, konstatovana su jo{ dva rimska lokaliteta. Jedan tako|e u ataru sela Urovci (sl. 1/2), dok je drugi u ataru susednog sela Krtinska (sl. 1/3). Po svedo~ewu me{tanina M. Stevanovi}a, postojao je jo{ jedan lokalitet na kome je izoravana rimska keramika, uz samu obalu Save, ali se on danas nalazi ispod deponije pepela Termoelektrane Nikola Tesla A (sl. 1/4). Pre izgradwe obaloutvrde i podizawa brane kod hidroelektrane \erdap, za vreme letwih meseci, reka se na tom mestu mogla bukvalno pregaziti. Sagledavawem konfiguracije terena mo`e se uvideti da je razme{taj pomenutih lokaliteta veoma sli~an onom koji je konstatovan i na levoj obale Save, u ataru sela Progar, upravo naspram teritorije koju ovde razmatramo. Na teritoriji Progara, istra`ivano je vi{e rimskih lokaliteta: kasnoanti~ka nekropola na obali Save (sl. 1/5) (Dimitrijevi} 1966); na lokalitetu Vinogradi otkrivene su dve kerami~arske i jedna ciglarska pe} (sl. 1/6), u kojoj je zate~en ve}i broj fragmenata opeka sa natpisom Classis Flavia Pannonica (Dimitrijevi} 1967); na lokalitetu Ba{tine (sl. 1/7) konstatovana je vila rustika (idem 1969a: 171). Na lokalitetu Ba{tine prona|ena je i jedna olovna ikona podunavskih kowanika (Dimitrijevi} 1969a: 171, T. XLVI; Vasi} 2000-2001: 92, br. 3). Kraj upotrebe objekta na tom lokalitetu, za koji se pretpostavqa da je bio deo vile rustike, datovan je novcem IV v., na|enim izme|u stubi}a hipokausta (Dimitrijevi} 1969a: 173). Polo`aj svih pomenutih lokaliteta, sa obe strane Save, dozvoqava i hipotezu o postojawu prelaza izme|u wih i u anti~ko doba (najverovatnije pomo}u skele), pogotovo ako se imaju u vidu pretpostavqene trase anti~kih komunikacija, koje su, sa obe strane reke, vodile ka ovome prelazu. Naime, put koji je od Sirmijuma mostom prelazio na desnu obalu Save (Milo{evi} 1995), i ~iji su tragovi konstatovani u

282

A. N. Crnobrwa

Dve ikone podunavskog kowanika iz Urovaca

blizini Debrca i kod rimskog utvr|ewa na U{}u, produ`avao je ka Singidunumu, dok se od wega odvajao jedan vicinalni pravac upravo ka naseqima na obali Save, me|u kojima su i ona koja pomiwemo (Crnobrwa 2007; idem 2005: 62–63, br. 2–4, mapa 2). Sa druge strane, kod Progara, u Savu se uliva kanal Jar~ina, za koji se pretpostavqa da je u rimsko vreme bio plovan, omogu}uju}i brodovima plovidbu na sever (Dimitrijevi} 1969b: 83). Takva mogu}nost bi svakako davala poseban strate{ki zna~aj rimskom nasequ u Progaru, dodatno potkrepquju}i mi{qewe da je jedan deo Panonske flote upravo tu bio stacioniran (Du{ani} 1968: 107). Karakter lokaliteta na kome su na{e ikone prona|ene (vila rustika, vikus, nekropola?) ipak ne mo`emo pouzdano odrediti, te se i one, na`alost, prikqu~uju najve}em broju predmeta ove vrste ~iji nam kontekst nalaza nije poznat. Kao nosioci kulta, u okviru koga je ova vrsta nalaza bila kori{}ena, u literaturi se naj~e{}e navode pripadnici vojnih jedinica Sl. 1. Lokaliteti: 1. Urovci, mesto nalaza (Gabri~evi} 1972: 55; Popovi} ikona podunavskog kowanika; 2. Urovci greda; 1983: 66; idem 1986: 121; Kru3. Krtinska; 4. Krtinska, danas pod deponijom ni} 1995: 171; Vasi} 2000-2001: pepela; 5. Progar, centar sela; 6. Progar, Vinogradi; 7. Progar, Ba{tine. U mawem okviru: 97). polo`aj Urovaca. Pretpostavke o vojnim jeFig. 1. Archaeological sites: 1. Urovci, where two dinicama u kojima su se, evenlead plaques of the Danubian Horsemen were tualno, nalazili vojnici kofound; 2. Urovci Greda; 3. Krtinska; 4. Krtinska, ji su pripadali ovome kultu, now under coal-fired power plant ash deposits; 5. zatim putu kojim su se te jeProgar, centre of the village; 6. Progar, Vinogradi; dinice kretale, kao i vreme7. Progar, Ba{tine. Inset: position of Urovci.

283

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

nu u kome su se ti pokreti de{avali, nisu brojne, i prete`no se svode na podatke da je legija VIII Avgvsta 71. g. do{la u Gorwu Meziju, a da legija XV Apollinaris sa istoka dolazi u Panoniju, {to je uglavnom slu`ilo kao ilustracija o mogu}im izvorima iz kojih, sa vojskom, dolaze i orijentalni kultovi (Iskra-Jano{i} 1966: 59; Pavlovi} 2005: 98). Za daqe razmatrawe problematike je bitna ~iwenica da je ovaj kult trajao u vreme kada su i na na{em tlu bila dominantna na~ela orijentalnih shvatawa sveta (Zotovi} 1975: 40), a va`no je i uo~avawe orijentalnih (Tudor 1976), a posebno i mogu}ih sirijskih elemenata u wegovoj ikonografiji (Zotovi} 1975: 37; Ochenschlager 1971: 61–62, 65). Imaju}i u vidu da se prve olovne ikone podunavskih kowanika u Dowoj Panoniji i Gorwoj Meziji javqaju najranije po~etkom III v., jasno je da navodi (Iskra-Jano{i} 1966: 59; Pavlovi} 2005: 98) o preme{tawu legija sa istoka nemaju nikakav zna~aj po pitawu vi|ewa vojske kao nosioca ovoga kulta. Sa druge strane, upravo u vreme Severa dolazi do kulminacije ve} ranije prisutnog priliva imigranata sa istoka, poglavito Sirijaca, i to ne samo kao pripadnika vojnih jedinica, ve} i kao nosilaca trgovine (Mócsy 1974: 227–229). U vreme Severa, zahvaquju}i pre svega sna`nom uticaju Julije Domne, orijentalni, a pogotovo maloazijski i sirijski kultovi preuzimaju dominantan polo`aj (Jovanovi} 1998: 16). Mo`da bi se upravo u tim ~iwenicama mogao tra`iti i razlog za istovremenu naglu ekspanziju kulta podunavskih kowanika na teritoriji Dowe Panonije i Gorwe Mezije. Podvukao bih, ve} vi{e puta prime}enu, ~iwenicu da su sve navedene ikone analogne na{im gotovo identi~ne, kako u dimenzijama, tako i u detaqima prikaza. Upravo ukazuju}i na to, Popovi} (1986: 120) je pretpostavila da je centar za proizvodwu ikona, kao {to je na{ prvi primerak, mogao biti u Sirmijumu. Ista autorka iznosi i mi{qewe da se disperzija ikona izra|enih u istom kalupu mo`e objasniti promenom mesta `ivqewa zanatlija koje su ih izra|ivale, ili pak vernika koji su ih posedovali, te mobilno{}u vojnih trupa (Popovi} 1992: 43). Ipak, da li ovakvi razlozi mogu opravdati ~iwenicu da su ba{ svi poznati nalazi ova dva tipa ikona (14 primeraka tipa Daq I-A i 15 primeraka tipa ^alma) po svoj prilici izliveni iz istoga kalupa? Ukoliko se zaista radi o ikonama livenim iz istog kalupa, a wihovi pojedini primerci su nala`eni i u me|usobno udaqenim krajevima, razlozi wihove disperzije nisu sporni, ve} je, verujemo, bitnije pitawe zbog ~ega su ba{ sve ikone, bez izuzetka, potekle iz istog kalupa? Odgovor na ovo pitawe bi se mo`da mogao naslutiti u wihovom livewu povodom odre|enog doga|aja, va`nog za zajednicu sledbenika ovoga kulta, ili u striktnom kanonu koji se morao po{tovati prilikom wihove izrade. Za, eventualno, potkrepqewe ovih pretpostavki, morala bi se obaviti temeqna provera identi~nosti svih tehni~kih detaqa, ne

284

A. N. Crnobrwa

Dve ikone podunavskog kowanika iz Urovaca

samo na ova dva, ve} i ostalih dominantno prisutnih tipova ikona, bar na teritoriji Dowe Panonije i Gorwe Mezije. Na taj na~in bismo se, bar u izvesnoj meri, pribli`ili jo{ uvek nedoku~ivom tuma~ewu namene ove vrste nalaza. BIBLIOGRAFIJA Bojovi}, D. 1982 Prilog prou~avawu kulta podunavskih kowanika. Starinar (n.s.) 32: 79–82. Brukner, O. 1995 Rimska naseqa i vile rustike. Str. 137–175 u Arheolo{ka istra`ivawa du` autoputa kroz Srem, ur. Z. Vapa. Novi Sad: Pokrajinski Zavod za za{titu spomenika kulture. Crnobrwa, A. N. 2005 Arheolo{ka nalazi{ta na teritoriji Obrenovca. Godi{wak grada Beograda 52: 59–95. 2007 Podru~je Obrenovca u rimsko doba sagledano kroz arheolo{ke podatke. Str. 5–21 u Puls varo{i 2: prilozi za monografiju Obrenovca, ur. M. \ur|evi}. Obrenovac: Biblioteka „Vlada Aksentijevi}”. Dautova Ru{evqan, V. 2006 Rimski olovni predmeti iz Srema. GSAD 22: 333–353. Dautova Ru{evljan, V., i Brukner, O. 1992 Gomolava: rimski period. Gomolava 3. Novi Sad: Vojvo|anski muzej. Dimitrijevi}, D. 1966 Progar, Zemun, (centar sela) – kasno-anti~ka nekropola. Arheolo{ki pregled 8: 139–141. 1967 Progar, SO Zemun, lokalitet Progarski vinogradi – rimsko nalazi{te sa ostacima ciglane Classis Flaviae Pannonicae. Arheolo{ki pregled 9: 94–99. 1969a Progarski Vinogradi i Ba{tine, Progar, Zemun – rimska nalazi{ta. Arheolo{ki pregled 11: 169–173. 1969b Istra`ivanje rimskog Limesa u isto~nom Sremu s posebnim osvrtom na pitanje komunikacija. Osje~ki zbornik 12: 81–121. Du{ani}, S. 1968 Rimska vojska u isto~nom Sremu. Zbornik Filozofskog fakulteta (Beograd) 10-1: 88–113. Gabri~evi}, M. 1972 Olovna plo~ica sa predstavom dunavskih konjanika iz Velike Obarske (SO Bijeljina). ^lanci i gra|a za kulturnu istoriju Isto~ne Bosne (Tuzla) 9: 53–56. Iskra-Jano{i}, I 1966 Rimske votivne plo~ice od olova u Jugoslaviji. Opuscula archaeologica 6: 49–68. Jovanovi}, A. 1998 Numizmati~ke bele{ke uz kult podunavskih kowanika, Numizmati~ar (1998) 21: 11–27.

285

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

Kruni}, S. 1995 Neobjavqene ikone podunavskih kowanika iz zbirki Muzeja grada Beograda. Starinar (n.s.) 45-46: 163–172. Milo{evi}, P. 1995 Roman Bridges near Sirmium. Pp. 196–204 in The Age of Tetrarchs, ed. D. Srejovi}. Belgrade: The Serbian Academy of Sciences and Arts. Mócsy, A. 1974 Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire. London and Boston: Routledge and Kegan Paul. Ochenschlager, E. L. 1971 Lead Plaques of the Danubian Horsemen Type at Sirmium. Sirmium 2: 51–68. Pavlovi}, I. 2005 Olovne votivne plo~ice podunavskih konjanika iz zbirke muzeja \akov{tine. Zbornik Muzeja \akov{tine 7: 91–102. Popovi}, I. 1983 Spomenici kulta podunavskih kowanika iz Narodnog muzeja u Beogradu. Zbornik Narodnog muzeja (Beograd) 11-1: 53–67. 1986 Jedan dowopanonski centar za izradu olovnih ikona podunavskih kowanika. Zbornik Narodnog muzeja (Beograd) 12-1: 113–122. 1988 Nove olovne ikone kulta dunavskih kowanika iz Sirmijuma. Starinar (n.s.) 39: 105–116. 1992 Radionica olovnih predmeta ili svetili{te kulta dunavskih kowanika u Viminacijumu. Viminacivm 7: 29–47. Tudor, D. 1969 Corpus Monumentorum Religionis Eqvitum Danuvinorum (The Monuments) I. Leiden: E. J. Brill. 1976 Corpus Monumentorum Religionis Eqvitum Danuvinorum (The Analysis and Interpretations of the monuments) II. Leiden: E. J. Brill. Vasi}, J. 2000Olovne ikone podunavskog kowanika iz Muzeja grada Beograda. Go2001 di{wak grada Beograda 47-48: 89–98. Zotovi}, Lj. 1975 Tri olovne ikone iz zbirke Muzeja grada Beograda. Starinar (n.s.) (1973–1974) 24-25: 33–42. 1978 Les elements oriental dans le culte des cavaliers danubiens. Pp. 1350–1378 in Hommages à Maarten J. Vermaseren III, eds. M. B. de Boer and T. A. Edridge. Leiden: E. J. Brill. 1998 The Cult of Lunar Goddes or the Cult of Danubian Horseman. Starinar (n.s.) 49: 63–75. 2001 Olovne ikone sa teritorije Viminacijuma. Str. 165–179 u Vestigatio vetvstatis: Aleksandrini Cermanovi}-Kuzmanovi} od prijateqa, saradnika i u~enika, ur. M. Lazi}. Centar za arheolo{ka istra`ivawa 20. Beograd: Filozofski fakultet.

286

A. N. Crnobrwa

Dve ikone podunavskog kowanika iz Urovaca

ADAM N. CRNOBRNJA TWO PLAQUES OF THE DANUBIAN HORSEMEN FROM UROVCI Summary Two lead plaques of the so-called Danubian Horsemen were found in the environs of the village of Urovci near Obrenovac, some 2 km south-west of the river Sava. The first plaque is fragmented, dimensions 77 x 57 mm (pl. I/1). The scenes on it are arranged into four clearly demarcated rows. In shape this plaque belongs to Type I (Tudor 1976: 65), and pictorially to Type I – Dalj, subtype A (Iskra-Jano{i} 1966: 50), or Type I subtype B (Ochensclager 1971: 52–53). The lower left and upper right corners of the second plaque, dimensions 87 x 75 mm, are broken off (pl. I/2). The scenes on this plaque are divided into three rows. In shape this plaque belongs to Type IV (Tudor 1976: 67), and pictorially to Type III – ^alma (Iskra-Jano{i} 1966: 51). The first plaque is dated to the first half of the 3rd century, whereas the second plaque is dated from the middle to the end of 3rd century. At the site where these two plaques were discovered, surface finds have been made of pottery and small metal objects dated from end of 1st to the end of 4th century. The position of surrounding sites on both sides of the Sava suggest that there was also a crossing between them in Roman times, particularly if one bears in mind the possible course of the Roman roads which converged on this crossing from both sides of the river. The road which crossed to the right bank of the Sava by bridge from Sirmium, traces of which have been found near Debrc and the Roman fort at U{}e, continued towards Singidunum, while a turning led towards the settlements which include the ones considered here (fig. 1/1–4). In addition, at Progar, the Jar~ina watercourse joins the Sava. This canal is believed to have been navigable in the Roman period, allowing river craft passage to the north. This would have given particular strategic significance to the settlement at Progar (fig. 1/5–7), where part of the Pannonian flotilla was probably stationed. Lead plaques of the Danubian Horsemen type appeared in Pannonia Inferior and Moesia Superior at the earliest at the beginning of the 3rd century, exactly when the immigration from the East, which had begun earlier, reached its peak under the Severian dynasty. These immigrants were mainly Syrians and included not only soldiers but also merchants. At the same time, thanks mainly to the powerful influence of Julia Domna, wife to Septimius Severus, oriental cults and particularly those of Asia Minor and Syria took a dominant position. Perhaps this is the reason for the simultaneous and sudden expansion of the cult of the Danubian Horsemen in Pannonia Inferior and Moesia Superior. All the plaques directly analogous to those found at Urovci are virtually identical, probably made from the same mould. The reason for this could be that they were cast for a particular event of importance to the community of followers of this cult, or that strict rules had to be observed during their production. Primqeno: 5. februara 2007.

UDC 902.64(497.11):73.032.046.3(398.6) 255.6-526.62

287

GSAD/JSAS

1. 1.

23

A. N. Crnobrwa

Tabla

I

Prva ikona podunavskog kowanika; 2. Druga ikona podunavskog kowanika

.

The first plaque of the Danubian Horsemen;

Horsemen.

2.

The second plaque of the Danubian