Dunyada Ve Turkiyede Petrol

T.C. BAŞBAKANLIK DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI EKONOMİK ARAŞTIRMALAR VE DEĞERLENDİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE

PETROL

HAZIRLAYAN: Sevil YILDIRIM

Dış Ticaret Uzman Yrd.

Ağustos, 2003

İÇİNDEKİLER GİRİŞ........................................................................................................................1 A- PETROLÜN TANIMI VE KULLANIM ALANLARI......................................2 B- DÜNYA ÜZERİNDE PETROL REZERVLERİ, ÜRETİMİ, TÜKETİMİ VE TİCARETİ...................................................................................4 1) PETROL REZERVLERİNİN DAĞILIMI.....................................4 2) PETROL ÜRETİMİ..........................................................................6 3) PETROL TÜKETİMİ.......................................................................9 4) DÜNYA PETROL TİCARETİ.......................................................12 i- DÜNYA PETROL İTHALATI................................................................................12 ii- DÜNYA PETROL İHRACATI...............................................................................13

C- PETROL FİYATLARININ TARİHSEL SÜRECİ..........................................15 D- TÜRKİYE VE PETROL..........................................................................................25 1) TÜRKİYE’NİN HAM PETROL TİCARETİ ..............................................25 i- TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI........................................................25 ii- TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İHRACATI.......................................................28 iii- TÜRKİYE EKONOMİSİNİN PETROLE BAĞIMLILIĞI.................................29

2) TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ................................31 3) TÜRKİYE’NİN ARAMA FAALİYETLERİ................................................33 i- KAZAKİSTAN..........................................................................................................33 ii- AZERBAYCAN........................................................................................................34 a- AÇG (AZERİ-ÇIRALI-GÜNEŞLİ) Projesi (Mega Proje)…………...............34 b- Şah Deniz Projesi…………………………..…………...............................…….35 c- Kürdaşı Projesi……………….……………….…….................................……..35 d- Alov Projesi……............…….........................................................................…..36 e- Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı Projesi……...36 iii- LİBYA……................................................................................................................37

iv- TÜRKMENİSTAN…...............................................................................................37 v- IRAK……..................................................................................................................37 vi- DİĞER ÜLKELER…................................................................................................38

4) TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI…....................................................38

E- BÜYÜK ÜRETİCİLER VE STRATEJİK İLİŞKİLER...............................40 1) OPEC.................................................................................................40 i- SUUDİ ARABİSTAN................................................................................................43 ii- IRAK...........................................................................................................................47

2) OPEC DIŞI ÜLKELER...................................................................49 i- BDT ve RUSYA..........................................................................................................49 ii- ABD PETROL STRATEJİSİ...................................................................................51

DEĞERLENDİRME.............................................................................................54

EKLER EK-I: BİRİMLERİN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ..........................................................................I EK-II: HAM PETROL REZERVLERİ................................................................................II EK-III: HAM PETROL ÜRETİMİ......................................................................................III EK-IV: HAM PETROL TÜKETİMİ...................................................................................IV EK-V: HAM PETROL TİCARETİ.......................................................................................V EK-VI: HAM PETROL FİYATLARI (1972-2001).............................................................VI EK-VII: HAM PETROL FİYATLARI ($/VARİL) (2002-2003)......................................VII EK-VIII: TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI (1996-2002)............................VIII EK-IX: TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI- MİKTAR VE DEĞER (2002-2003 OCAK-MART).......................................................................................................................IX EK-X: BİRİNCİL ENERJİ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ......................................................X EK-XI: TÜRKİYE’DE PETROL ARAMA VE İŞLETME SAHALARI.........................XI

TABLOLAR Tablo 1: Dünya Rezervleri (2001)..........................................................................................5 Tablo 2: Dünya Üretimi (2001)...............................................................................................8 Tablo 3: Dünya Toplam Petrol Tüketimi (1997-2001).........................................................9 Tablo 4: Dünya Tüketimi (2001)...........................................................................................11 Tablo 5: Dünya Petrol ve Petrol Ürünleri Toplam Ticareti (1992-2001)..........................12 Tablo 6: Türkiye’nin Petrol İthalatında Tedarikçilerin Payı (%).....................................27 Tablo 7: Türkiye’nin 2002-2003 Ocak-Nisan Döneminde Ham Petrol İthalatının Değeri ve Miktarı.....................................................................................................................................27 Tablo 8: Petrol İthalatının Toplam İthalat İçindeki Payı...................................................29 Tablo 9: GSMH’den Net Petrol İthalatına Ayrılan Pay......................................................30 Tablo 10: Tüketilen Petrol İçinde İthalatın Payı ................................................................30 Tablo 13: Suudi Arabistan Bütçesinde Petrol Gelirlerinin Payı........................................44

GRAFİKLER Grafik 1: REZERVLER (2001)...............................................................................................4 Grafik 2: ÜRETİM (2001)........................................................................................................6 Grafik 3: ORTA DOĞU/TOPLAM ÜRETİM.......................................................................7 Grafik 4: OPEC/TOPLAM ÜRETİM.....................................................................................7 Grafik 5: TÜKETİM (2001)...................................................................................................10 Grafik 6: PETROL VE PETROL ÜRÜNLERİNİN TOPLAM TİCARET HACMİ (Bin Varil/Gün)................................................................................................................................12 Grafik 7: DÜNYA PETROL İTHALATININ DAĞILIMI (2001).....................................12 Grafik 8: PETROL İTHALATINDA ABD-AVRUPA-JAPONYA HARİCİNDEKİ ÜLKELERİN PAYI................................................................................................................13 Grafik 9: DÜNYA PETROL İHRACATININ DAĞILIMI (2001)....................................14 Grafik 10: PETROL FİYATLARI........................................................................................15 Grafik 11: BRENT HAM PETROL FİYATLARI..............................................................24 Grafik 12: TÜRKİYE'NİN NET PETROL İTHALATI (Milyon Dolar).........................25 Grafik 13: TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Milyon Dolar)...................................26 Grafik 14: TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Ton)...................................................26 Grafik 15: TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ (Bin Ton)..............................................31 Grafik 16: TÜRKİYE’NİN ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002)....31 Grafik 17: TÜRKİYE’NİN PETROL TÜKETİMİ.............................................................32 Grafik 18: TÜRKİYE’NİN ENERJİ TÜKETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002)..33

GİRİŞ* Günümüzde, toplam enerji kaynaklarının % 90’ını fosil kaynaklı yakıtlar teşkil etmekte ve bunların %45’i petrole dayanmaktadır. Petrolün fosil kaynaklı yakıtlar içindeki payının artması ve 2030 yılına gelindiğinde %58’e çıkması beklenmektedir. Özellikle sanayileşme ve büyüme ile birlikte tüketimi artan petrol, Orta Doğu ülkelerinin elinde bulunmakta ve petrol fiyatları yine Orta Doğu ülkelerinin çoğunlukta bulunduğu bir kartel tarafından belirlenmektedir. Bu olgu, farklı ekonomik ve kültürel yapılardaki ülkeleri birbirine bağımlı hale getirmekte ve petrol piyasasına spekülatif bir yapı kazandırmaktadır. Böylece, petrol, herhangi bir maden olmanın ötesinde, uluslar arası siyasi ve ekonomik stratejilerin şekillenmesinde önemli bir etkene dönüşmüştür. Dünya petrol rezervleri, üretimi, tüketimi, ithalatı ve ihracatında öne çıkan ülkelerin belirlenmesinin ardından, petrol fiyatlarının geçmişten bu yana gelişimi ve petrol fiyatlarını etkileyen dinamikler üzerinde durulmuştur. Dünyadaki petrol piyasası üzerine ortaya konanlardan sonra, Türkiye’nin petrol ithalatı, ihracatı, ekonomisinin petrole bağımlılığı, petrol arama çalışmaları, enerji ve petrol üretimi ve tüketimi ile Türkiye’de petrol fiyatlarının oluşumu konuları incelenmiştir. Bu çalışmada, içinde bulunduğu ekonomik ve siyasi çevreyi değerlendirerek karar veren veya araştırma yapan birey, şirket veya kurumlara yardımcı olması amacıyla, konuyla ilgili çeşitli istatistiki veriler ve makaleler derlenmiş ve yorumlanmıştır.

*

Dış Ticaret Uzmanı Dr. Güzin BAYAR’a katkılarından dolayı teşekkür ederim.

A- PETROLÜN TANIMI VE KULLANIM ALANLARI Ulaştırma, sanayi, enerji, konut ve tarım alanlarında yoğun olarak kullanılan petrol, adını Yunanca-Latince’de taş anlamına gelen “petra” ile yağ anlamına gelen “oleum” sözcüklerinden almaktadır. Petrol yer altında rezervuar denen kumtaşları veya kireçtaşları içerisinde bulunduğu için bu şekilde adlandırılmıştır. Petrol denince; doğal halde bulunan ve yeraltından çıkarılan “ham petrol” anlaşılmalıdır. Petrol; koyu renkli, yapışkan ve yanıcı bir sıvıdır. Metan, etan, propan, bütan gibi bir takım hidrokarbonların karışımından meydana gelmiştir. Özel bir kimyasal bileşimi yoktur. Farklı kimyasal bileşimlere sahip hidrokarbonlar, farklı petrol tiplerini meydana getirirler. Ancak, ham olarak petrolün kullanım alanı çok sınırlıdır. Ham petrol sıvı halinde genellikle kahverengi, koyu yeşil veya siyah renktedir. Yoğunluğu, kimyasal bileşimine ve viskozitesine (yapışkanlık) göre değişir. En hafif olarak bilinen Rus petrolünün özgül ağırlığı 0.650 gr/cm3 ve en ağır olarak bilinen Meksika petrolünün özgül ağırlığı ise 1.080 gr/cm3’tür. Bugün petrol endüstrisinde petrolün özgül ağırlığı yerine, bununla ters orantılı A.P.I. Gravite derecesi kullanılmaktadır. Gravite büyüdükçe yoğunluk küçülmekte ve petrolün kalitesi yükselmektedir. Viskozite değeri yüksek olan petrol ise boru hattı içerisinde kolayca akamamaktadır.1 Ham petrolün rafine edilmesi ile daha değerli ürünler elde edilir. Bunlar, üretim sırasıyla, rafineri yakıt gazı, sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG), nafta, normal benzin, süper benzin, kurşunsuz benzin, solvent, jet yakıtı, gazyağı, motorin, kalorifer yakıtı, fuel oil, asfalt, madeni yağ ve diğerleridir.2 Yağlar ve asfalt gibi ürünler ham petrolün rafine edilmesiyle elde edilen yakıtlar dışındaki ürünler arasındadır. Ham petrolün arıtımı ile parfüm ve böcek ilaçları gibi çeşitli ikincil ürünler de elde edilmektedir. Ayrıca, yukarıda sayılan ürünlerin bir kısmı petrokimya sanayilerinde girdi veya destek ürün olarak kullanılmaktadır. Temel petrokimya ürünleri etil, propilen, benzen, amonyak, metanol vb. olarak sayılsa da, 4000’in üzerinde petrokimya ürünü bulunmaktadır. Petrokimya sanayinin nihai ürünleri genel olarak plastik, sentetik lifler, sentetik kauçuk, deterjan ve kimyasal gübreler olarak sınıflandırılabilir.3

1

http://www.pmo.org.tr PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi, Sayı:45, sf. 53. 3 http://www.opec.org 2

Ham petrol, 19’uncu yüzyılda

ilk kez ABD’de geniş çaplı olarak ticari amaçla

piyasaya sürüldüğünde, tahta variller içinde tutulduğu için, varil ile ölçülmeye başlanmıştır. 1 varil, 159 litre ve 42 ABD galonuna; 1 ton ise 7,33 varile denk gelmektedir. Bugünkü rezervler ve yıllık üretim ve tüketim miktarları dikkate alındığında, petrolün 40, doğal gazın 62, kömürün ise 216 sene daha yeteceği görülmektedir.4 Petrol tüketimindeki artış, üretimindeki artıştan hızlı olup, yeni rezerv arayışları hız kazanmaktadır. Günümüzde fosil kaynaklı yakıtlar toplam enerji kaynaklarının yüzde 90’ını oluşturmakta, bunların da ticaretinin %45’i petrole dayanmaktadır. 2030 yılına gelindiğinde, petrolün fosil kaynaklı yakıt ticareti içindeki yerinin yüzde 58’e yükselmesi beklenmektedir. Bu arada, gazın payı yüzde 16’dan yüzde 28’e çıkacak, kömür ticareti ise toplamın yüzde 14’ünü oluşturacaktır. 30 yıl sonra, toplam petrol talebi 120 milyon varili geçecek ve en yüksek petrol talebi yüzde 64 ile taşımacılık sektöründen gelecektir. Sanayi kaynaklı talep, toplamın yüzde 16’sını ve elektrik kaynaklı talep yüzde 6’sını oluştururken, diğer sektörlerin enerji talebi toplamın yüzde 14’ünde kalacaktır.5

4 5

TPAO, (2003), “2001 Yılı Bilanço ve Netice Hesaplarına Ait TBMM KİT Alt Komisyonu Toplantısı Sunumu” http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003

B- DÜNYA ÜZERİNDE PETROL REZERVLERİ, ÜRETİMİ, TÜKETİMİ VE TİCARETİ 1) PETROL REZERVLERİNİN DAĞILIMI Halen kesinleşmiş olan petrol rezervlerine 40 ve doğal gaz rezervlerine 62 sene ömür biçilmektedir. 1980 yılından bu yana, net petrol rezervleri %60 ve doğal gaz rezervleri %109 artmıştır. Bu artışın büyük kısmı, 1980’li yıllarda OPEC (Petrol İhracatçısı Ülkeler TeşkilatıOrganization of the Petroleum Exporting Countries) üyesi ülkelerde gerçekleşen keşiflerden gelmektedir. 11 trilyon varilin üzerinde olan dünya üzerindeki petrol rezervlerinin %78’i OPEC ülkelerinde, %16’sı ise OPEC üyesi olmayan ülkelerde (eski Sovyetler Birliği ülkeleri hariç) yer almaktadır. OECD ülkelerinde yer alan petrol rezervleri %8’lik bir paya tekabül etmektedir. Dünya

rezervlerinin

Grafik 1 REZERVLER (2001) K. Amerika 6% Uzakdoğu G. & O. Asya Amerika Afrika 4% 9% 7% Avrupa BDT 2% 6% Ortadoğu 66%

üzerindeki

petrol

%65,3’ü

Orta

Doğu bölgesinde bulunmaktaK. Amerika G. & O. Amerika Avrupa BDT Ortadoğu Afrika Uzakdoğu Asya

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

dır. Suudi Arabistan tek başına rezervlerin

%25’ine

sahip

bulunmakta ve onu %11’lik bir payla Irak, %9’arlık paylarla Birleşik

Arap

Emirlikleri,

Kuveyt ve İran izlemektedir. Bölgenin

rezervleri

1980’li

yıllarda büyük artış göstermiş, daha sonra 1990’lı yıllarda Irak rezervlerindeki 12,5 ve Katar rezervlerindeki 9,5 milyar varil artışın dışında genel olarak sabit kalmış veya azalmıştır. Orta Doğu’dan sonra rezervlerdeki en büyük pay %9,1 ile Güney ve Orta Amerika Bölgesine aittir. Bu bölgenin aslan payı, 1981’den 2001’e gelindiğinde rezervleri neredeyse 4 katına ulaşan Venezuella’ya düşmektedir. Libya, Nijerya ve Cezayir başta olmak üzere Afrika, petrol rezervlerinin %7,3’üne sahiptir. Toplam rezervlerin %6,2’si eski Sovyet Bloku ülkelerinde bulunmakta, bunların da %74’ü Rusya’da yer almaktadır. ABD, Meksika ve Kanada’da da önemli petrol rezervleri bulunmaktadır. Meksika, OPEC üyesi olmayan önemli bir petrol üreticisi konumundadır. Kaynakların yoğun kullanımı sonucu, Meksika rezervleri özellikle 1990’lı yıllarda %45 oranında (23 milyar varil) azalmıştır. (Bkz. EK-II)

Tablo 8: Dünya Rezervleri (2001) Sıra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Ülke Adı Suudi Arabistan Irak BAE Kuveyt İran Venezuella Rusya ABD Libya Meksika Nijerya Çin Katar Norveç Cezayir Brezilya Kazakistan Azerbaycan Kanada İngiltere Liste Toplamı Genel Toplam

milyar milyar Rezerv rakamları ancak miktarı Pay varil ton 261,8 36,0 24,9% kesinleşen ve yerden çıkarılması ekonomik 112,5 15,2 10,7% bulunan petrol içindir. Bu rakamlar, jeolojik 97,8 13,0 9,3% 96,5 13,3 9,2% araştırmalar ve petrol arama ve çıkarma 89,7 12,3 8,5% alanında gerçekleşecek teknolojik 77,7 11,2 7,4% 48,6 6,7 4,6% gelişmelerle değişmeye açıktır. Arama 30,4 3,7 2,9% amaçlı bir sondaj kuyusu açılıncaya değin 29,5 3,8 2,8% 26,9 3,8 2,6% petrolün varlığı kesin olarak bilinemez. 24,0 3,2 2,3% Sondaj, karmaşık ve genellikle riskli bir 24,0 3,3 2,3% 15,2 2,0 1,4% işlem olduğu için sadece beklenen getirisi 9,4 1,3 0,9% yeterince yüksek alanlar araştırmaya açılır. 9,2 1,2 0,9% 8,5 1,2 0,8% Petrol jeologları, petrolün içinde 8,0 1,1 0,8% toplandığı yapıları arayıp bulmakla, sondaj 7,0 1,0 0,7% 6,6 0,8 0,6% mühendisine kuyu açacak bir yer tespit 4,9 0,7 0,5% etmekle görevlidir. Petrol kapanlarının 988,2 134,8 94,1% 1.050,0 143,0 100,0% yerüstünde, jeolojik yöntemlerle tespiti,

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

her zaman mümkün olmaz. Bu durumda,

jeofizik biliminden yararlanmak gerekir. Ancak, hiçbir jeofizik aleti veya metodu, yerin derinliklerindeki petrolü doğrudan doğruya tespit edemez. Sadece petrolün içinde bulunması ihtimali olan kapanları tayin edebilir. Jeofizik biliminin son yıllarda yaygın olarak kullanılan yöntemleri arasında sismik, gravite ve elektrik yöntemleri sayılabilir.6 Yeni rezerv arayışları, teknolojik ve ekonomik gelişmelere paralel olarak hız kazanmaktadır. Rusya’nın doğu sahilindeki Sakalin Adası’nda, Kuzey Denizi’nde ve Hazar Denizi’nin Rusya kesiminde büyük petrol rezervleri bulunması beklenmektedir. Ayrıca Kazakistan’ın Kaşagan yöresinde 22 milyar varil petrol kapasitesi tahmin edilmektedir. Sovyetler Birliği’nden ayrılan diğer

ülkelerde de Hazar Denizi tabanında yapılacak

araştırmalar sonucu Kuzey Denizi’nde bulunması beklenene eşdeğer oranda rezerve ulaşılacağı sanılmaktadır.7 Türkiye de Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) aracılığıyla aktif olarak Kazakistan, Azerbaycan ve Libya'da petrol arama faaliyetlerine katılmakta; Türkmenistan, Irak ve Suriye ile faaliyetlerde bulunmak üzere temaslarını 6

http://www.pmo.org.tr Telhami, S., Hill, F., Al-Othman, A.A., Tahmassebi, H.C., (2002), “Does Saudi Arabia Still Matter?”, Foreign Affairs, 81 (6), sf. 167-178 7

sürdürmektedir.8 Öte yandan, halen 113 milyar varillik petrol rezervi olan Irak’ta petrol rezerv araştırmaları İran - Irak Savaşı’ndan ve Körfez Savaşı’ndan dolayı yapılmamıştır. Ülkedeki petrol rezervlerinin büyük kısmının hiç araştırılmamış Batı Çölünde olması, uzmanlara rezervlerin 220 milyar varilin çok daha üzerine çıkabileceğini düşündürmekte ve Irak’ın petrol

rezervlerinin

ABD’nin

100

yıllık

ihtiyacını

karşılayacak

boyutta

olduğu

9

hesaplanmaktadır. Iraklı yetkililer ise, Irak’taki tüm petrol kaynaklarının işletilmesi halinde, rezervlerin 300 milyar varili bile aşabileceğini belirtmektedir. Iraklı yetkililerin yaptırdığı araştırmada, Irak’ın, 5 yıl içinde, petrol rezervi 260 milyar varil olan dünyanın en büyük petrol üreticisi Suudi Arabistan’ın konumunu sarsabileceği öngörülmektedir.10 Ancak, yeni rezervlerin keşfi ile teknolojilerin gelişimi ve kullanımı kesinleşmiş rezervleri artırsa da, rezerv artış hızı petrol üretiminin artış hızının gerisinde kalmaktadır.11 2) PETROL ÜRETİMİ Toplam petrol üretimi genel olarak artış trendinde olup 2001 yılında bir önceki yıla göre %0,3 azalmış ve günlük 75 milyon varil düzeyinde gerçekleşmiştir. Grafik 2 ÜRETİM (2001) Uzakdoğu Asya 11% Afrika 10%

Ortadoğu 30%

Kuzey Amerika 18% Güney ve Orta Amerika 10% Avrupa 9% Eski Sovyetler Birliği 12%

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

8

http://www.tpao.gov.tr http://www.ntvmsnbc.com.tr, 07.01.2003 10 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 21.02.2003 9

Kuzey Amerika Güney ve Orta Amerika Avrupa Eski Sovyetler Birliği Ortadoğu Afrika

40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

yılında

dünya

petrol

üretiminin %38’ine yakını Orta Doğu bölgesinden karşılanmakta iken 2001 yılına gelindiğinde bu

20 01

19 98

19 95

19 92

19 89

19 86

19 83

19 80

19 77

19 74

19 71

oran %30’a düşmüştür.

19 68

19 65

1974

Grafik:3 ORTA DOĞU /TOPLAM ÜRETİM

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

1973

Grafik:4 OPEC / TOPLAM ÜRETİM

yılında

dünya

petrol

üretiminin %53’ünü karşılayan

60%

OPEC ülkelerinin payı ise 2001

50% 40%

yılına

30%

Orta Doğu ve OPEC ülkelerinin

20%

gelindiğinde

%41’dir.

dünya üretimindeki payları, eski 20 01

19 98

19 95

19 92

19 89

19 86

19 83

19 80

19 77

19 74

ağırlık kazandığı 1985 yılında

19 71

Sovyetler 19 68

0% 19 65

10%

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

Birliği

üretiminin

sırasıyla %19 ve % 30 ile 1965-

2001 aralığındaki en düşük değerlerini almıştır. OPEC ülkeleri bugün üretimlerinin yaklaşık yüzde 18’ini kendi içlerinde tüketmektedir. İran’da bu oran yüzde 30’a çıkmakta, İran petrol üretiminin ancak yüzde 70’i ihraç edilmektedir. Petrol geliri artarak zenginleşen ülkelerde dahili tüketim de artmaktadır. Bu ülkelerden kaçak olarak yurtdışına çıkarılan ham petrol de iç tüketim gibi görünmektedir.12 Orta Doğu’dan sonra %18.3 ile dünya petrol üretiminde ikinci sırada yer alan Kuzey Amerika içinde, Kanada ve Meksika’nın payı artarken, en büyük bileşen olan ABD’nin üretimi 1985 yılından bu yana azalmaktadır. (Bkz. EK-III) Rusya’nın üretiminde 2000 ve 2001 yılları boyunca günlük ortalama 878 bin varil artış gerçekleşmiştir. Bu büyük artış, Rusya’nın eski Sovyetler dönemindeki enerji sektöründeki ihtişamlı günlerini hatırlatmış, uyuyan devin uyandığı yorumlarını getirmiştir. Gerçekten de 11

http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy” Adelman, M.A., (2002), “World oil production& prices 1947-2000”, Quarterly Review of Economics and Finance (The), 42, 169-191

12

Sovyetler Birliği’nin 1987 yılında ulaştığı günlük 12,6 milyon varil petrol üretimi, şimdiye kadar tüm ülkeler içerisinde ulaşılan en yüksek üretim düzeyidir. 2001 yılında dünya petrol üretimi içinde Suudi Arabistan %11,8 ve ABD %9,8 pay almış, Rusya da %9,7 pay ile bunları izlemiştir. Eski Sovyetler Birliği ülkeleri toplamına bakıldığında ise, Suudi Arabistan’a eşdeğer miktarda üretim yapıldığı görülür. Öte yandan, yakın zamanda Rusya hükümetinin yayınlamış olduğu bir enerji raporunda, Rusya’nın halihazırdaki rezervlerinin 2040 yılında biteceği belirtilmiştir.13 Enerji rezervlerinin bitmesi, Rusya ekonomisi ve ülkenin stratejik önemi açısından büyük bir tehdit oluşturmaktadır. Ancak, bu projeksiyonlarda Rusya’nın rezervlerinde beklenen artış ve verimsiz işleyen sistemin yeniden yapılandırılması çalışmaları dikkate alınmamıştır. Ayrıca, Morse ve Richard14, Rusya’nın enerji ihracatını artıracak asıl potansiyelin, rezervlerinden ziyade boru hatları ve limanları olacağına dikkati çekmektedirler. Rusya’nın petrol ve enerji piyasalarında yerini alması kaçınılmaz görünürken, OPEC’in

petrol

piyasasındaki

konumunu

zannedilmemektedir.15

sarsabileceği

Tablo 9: Dünya Üretimi (2001) Sıra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

bin milyon Pay Ülke Adı varil/gün ton 8.768 423 11,8 Suudi Arabistan 7.717 352 9,8 ABD 7.056 348 9,7 Rusya 3.688 183 5,1 İran 3.560 177 4,9 Meksika 3.418 176 4,9 Venezuella 3.308 165 4,6 Çin 3.414 162 4,5 Norveç 2.763 129 3,6 Kanada 2.503 118 3,3 İngiltere 2.414 118 3,3 Irak 2.422 113 3,2 BAE 2.148 105 2,9 Nijerja 2.142 104 2,9 Kuveyt 1.410 69 1,9 Endonezya 1.425 67 1,9 Libya 1.337 66 1,9 Brezilya 1.563 66 1,8 Cezayir 959 47 1,3 Umman 822 41 1,1 Arjantin Liste Toplamı 54.068 2.605 84,5 Genel Toplam 74.493 3.585 100,0

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

13

Irak’ta 1972 yılında devletleştirilen petrol sektörü, en yüksek üretim rakamlarına günlük 3,5 milyon varil ile 1979 yılında ulaşmıştır. İran Savaşı

ve

ardından

gelen

uluslararası

yaptırımlar nedeniyle bir daha eski üretim rakamları yakalanamamıştır. 1989 yılında 2,8 milyon varil olan günlük petrol üretimi, 1991 yılında Körfez Savaşı’nın başlamasından sonra günde 279 bin varile kadar gerilemiştir. Rezervleri bakımından ikinci sırada yer alan Irak, bugün dünyanın toplam üretiminin ancak yüzde üçünü yapmaktadır. Ülkenin petrol üretiminin

büyük

bölümü

7

merkezden

sağlanıyor olup kuzeydeki en büyük merkez günde 700 bin varil üretim kapasitesiyle Kerkük; güneydeki en büyük merkez ise Rumayla şehirleridir. Saddam sonrası Irak’taki

Telhami, S., vd., (2002) Morse, E.L., Richard, J., (2002) “The Battle for Energy Dominance”, Foreign Affairs, 81 (2), sf. 16-31 15 Telhami, S., vd. (2002) 14

petrol sektörüne ilişkin araştırma yapan Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (Center For Strategic and International Studies (CSIS)), savaş sonrasında Irak’ın günlük petrol üretiminin kısa vadede 3,2 milyon, 2010 yılı itibariyle de 4 milyon varile çıkabileceğini düşünmektedir. 2010 yılı günlük petrol üretimi için 5,5-6 milyon varil gibi iyimser tahminler de bulunmaktadır.16 Cambridge Enerji Araştırma Derneği Başkanı Daniel Yergin’in, CNBC’ye yaptığı açıklamada Irak’ta saptanmış 73 petrol havzasından yalnızca 15 tanesinin işletildiği, geri kalan yatakların işletilmesi için 30 milyar dolarlık kaynak gerektiği belirtilmiştir. Yergin, ayrıca, 5-7 milyar dolarlık yatırım ile Irak’ın petrol üretiminin 2010 yılında iki katına çıkacağını savunmaktadır.17 OPEC ülkeleri ve Rusya dışındaki bölgelerde petrol üretimi, ihracat amaçlı değil, iç tüketimi karşılama amaçlıdır. Orta Asya petrolleri henüz erken üretimi haricinde uluslar arası pazarlara çıkmamıştır.18 3) PETROL TÜKETİMİ 1997-2001 yılları arasında, 1998 yılı dışında, tüketim üretimin üzerinde gerçekleşmiştir. 1997-2001 yılları arasında yüzde 3,9 oranında artan günlük ham petrol tüketimi, 2001 yılında günlük 75 milyon varil düzeyinde gerçekleşmiştir. Üretimin bu beş sene içindeki artışı ise yüzde 3,7’de kalmıştır. Tablo 3: Dünya Toplam Petrol Tüketimi (1997-2001) Bin varil/gün Tüketim Üretim

1997

1998

1999

2000

72.496

72.815

74.495

75.295

71.848

73.280

71.832

74.482

2001

01/97 yüzde artış 3,9 75.291 3,7 74.493

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

Bugün 77 milyon varile ulaşan günlük petrol tüketiminin 2001 yılı itibariyle %26’sı sadece ABD tarafından yapılmaktadır. Avrupa’nın toplam tüketimi ise genel toplamın %22’sini oluşturmaktadır. Küresel enerji talebi 1975-1990 yılları arasında dünya GSYİH’ndaki artışa paralel olarak yıllık ortalama %2,3 oranında artmıştır. 1990 yılında, küresel tüketimin %18’i eski Sovyetler Birliği’nden gelmekteydi. Ayrıca, eski Sovyetler Birliği’nin tüketimi Amerika’nın tüketiminin %75’ine ulaşmakta ve küresel talebi doğrudan etkilemekteydi. 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, bu bölgedeki ülkelerin kişi başına enerji tüketimi 16

http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 09.04.2003 18 Gürlesel, C.F., (2003), “Irak Harekatının Perde Arkası-Petrol”, Vizyon, İTO, Sayı:2, sf. 20-29 17

Avrupa düzeylerinin biraz üstüne kadar düşmüş ve bunun etkisiyle küresel enerji tüketimindeki artış yıllık %1,44’e gerilemiştir. 1998 yılında BDT ülkelerinin enerji tüketimi dip noktayı gördükten sonra temkinli bir artışa geçerken, enerji talebinin uzun vadede yıllık ortalama artışının %2 oranında olması beklenmektedir. 2001 yılına gelindiğinde BDT ülkelerinin küresel tüketimdeki payı %10’a, Rusya’nın payı ise %3,5’a düşmüştür. Böylece, bölgenin küresel enerji talebini belirleyici etkisi azalmıştır. 19

Grafik 5 TÜKETİM (2001)

Uzakdoğu Asya 28% Afrika 3% Ortadoğu 6% Eski Sovyetler Birliği 5%

Kuzey Amerika 30%

Kuzey Amerika Güney ve Orta Amerika Avrupa Eski Sovyetler Birliği Ortadoğu

Güney ve Orta Amerika 6% Avrupa 22%

Afrika Uzakdoğu Asya

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

2002 yılına gelindiğinde dünya enerji tüketimini etkileyen ülke profili değişmiştir. 2002 yılında enerji tüketimi %20 artan Çin’in etkisiyle küresel enerji tüketimi %2,6 oranında artmıştır. Aynı yıl, dünyanın diğer kesimlerinde devam eden ekonomik resesyon nedeniyle Çin dışında kalan dünya enerji tüketiminin artışı %1’in altında kalmaktadır.20 Bugün ABD ve Japonya’dan (%7) sonra en yüksek ham petrol tüketimi Çin’de (%6,6) gerçekleşmekte ve Çin’in yakın gelecekte Japonya’yı geçmesi beklenmektedir. Uzak Doğu Asya ülkelerinin toplam petrol tüketimi, ABD’nin tüketimini geçmektedir. ABD, Avrupa ve Japonya’nın petrol tüketiminde önemli bir artış beklenmezken, IMF’nin 2003 yılı için %7,5 ve %6,3 büyüme öngördüğü Hindistan ve Çin gibi gelişmekte olan Uzak Doğu Asya ülkelerinin, 10 yıl sonra yaklaşık 90 milyon varile ulaşması beklenen dünya günlük petrol tüketiminden önemli bir pay alacakları görülmektedir.

19 20

http://www.bp.com/investor_centre/private_inv/ord_share/stock_market/energy_markets.asp http://www.bp.com/centres/energy/2002inreview.asp

Tablo 4: Dünya Tüketimi (2001) Sıra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

bin milyon Pay varil/gün ton 19.633 896 25,5 ABD 5.427 247 7,0 Japonya 5.041 232 6,6 Çin 2.804 132 3,7 Almanya 2.456 122 3,5 Rusya 2.235 103 2,9 G. Kore 2.072 97 2,8 Hindistan 2.032 96 2,7 Fransa 1.946 93 2,6 İtalya 1.941 88 2,5 Kanada 1.813 83 2,4 Meksika 1.865 85 2,4 Brezilya 1.649 76 2,2 İngiltere 1.508 73 2,1 İspanya 1.347 63 1,8 Suudi Arabistan 1.131 54 1,5 İran 1.095 52 1,5 İndonezya 948 44 1,3 Hollanda 845 38 1,1 Avustralya 726 37 1,1 Singapore 776 38 1,1 Tayvan 714 34 1,0 Tayland 672 32 0,9 Belçika&Lüksemburg Türkiye 662 30 0,9 Liste Toplamı 57.787 2.673 81,1 Genel Toplam 75.291 3.511 100,0 Ülke Adı

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

Petrol tüketimi ile GSYİH birbirine paralel artmaktadır. OPEC analizlerine göre, Çin’in reel GSYİH’si 2001 yılında yüzde 7,3 ve 2002 yılında yüzde 8 büyümüştür. 2003 yılında ise Çin’in 7,2 büyümesi beklenmektedir. Yakında petrol tüketiminde ikinci ülke olması beklenen Çin’in, daha önce Mançurya’daki petrol rezervleri

sayesinde

kendine

yeterli

olduğuna, 1993 yılından bu yana ise net ithalatçı

konumuna

geçtiğine

dikkat

çekilmektedir. 21 Aynı şekilde, Washington merkezli Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (CSIS) tarafından

hazırlanan

“Dünya

Enerji

Raporu 2002” ile dünyanın 2030 yılına kadarki enerji profili çıkarılmıştır. Bu raporda, petrol talebinin gelecek 30 yıl içinde yüzde 30 büyüyeceği ve toplam talebin yüzde 62’sinin gelişmekte olan

ülkelerden geleceği belirtilmiştir. 2030 yılına kadar, gelişmekte olan ülkelerin toplam enerji talebi içindeki payının yüzde 13’lük artışla yüzde 43’e çıkacağı savunulmuş ve bunun nedenleri gelişmekte olan ülkelerdeki sanayileşme, büyük şehirlere ilginin artışı ve ticari yakıtlara olan yatkınlığın artması olarak açıklanmıştır. 22 Türkiye’nin tek başına ham petrol tüketimi, günde 650 bin varilin üzerinde olup 2001 yılı itibariyle dünya tüketiminin %0,9’una tekabül etmekte ve genel olarak artan bir seyir izlemektedir. (Bkz. Sayfa 32)

21 22

http://www.aksam.com.tr, 25.03.2003 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003

4) DÜNYA PETROL TİCARETİ 2001 yılı itibariyle, ham petrol ticaret hacmi 1.684 milyon ton/yıla (günde 33,8 milyon varil) ulaşmıştır. Petrol ürünlerinin ticareti ise 9,9 milyon varil/gün (mbd)23 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 5: Dünya Petrol ve Petrol Ürünleri Toplam Ticareti (1992-2001) 1992 33.397

Bin varil/gün

1993

1992-2001 Yüzde Artış:

1995

1996

34.763 35.745 36.410 38.321

3,3

Yıllık artış

1994

4,1

2,8

1,9

1997

1998

1999

2000

2001

39.784

40.090

40.723

42.402

43.754

3,8

0,8

1,6

4,1

3,2

5,2

31,0

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

1992 yılında günlük Grafik 6 PETROL ve PETROL ÜRÜNLERİNİN TOPLAM TİCARET HACMİ

33,4

milyon

varil

olan

petrol ve petrol ürünlerinin ticaret

(Bin Varil/Gün)

hacmi,

yıllık

ortalama % 3,1 artarak on

50000 40000 30000 20000 10000 0

sene içinde 43,8 milyon varil/gün’e 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

ulaşmıştır.

Ticaret hacmindeki artış, 1998

yılında,

petrol

ithalatının artış dinamiğini

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

oluşturan Uzak Doğu Asya Ülkeleri’nin girdiği ekonomik bunalımdan dolayı, ancak %0,8 olarak gerçekleşmiştir. i-

Dünya Petrol İthalatı Petrol ithal eden başlıca Grafik 7 DÜNYA PETROL İTHALATININ DAĞILIMI (2001) Diğer 35% Japonya 12%

ABD 27%

Avrupa 26%

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

23

mbd: million barrel per day (milyon varil/gün)

ülkeler ABD, Japonya ve Çin’dir. Bölge toplamı olarak Avrupa ve Uzak Doğu ülkelerinin petrol ABD Avrupa Japonya Diğer

ithalatı yüksektir. 2001 yılı itibari ile, ham petrol ithalatının %27’si ABD, %26’sı Avrupa ve %12’si Japonya tarafından yapılmaktadır.

Petrol ithalatında ABD, Avrupa ve Japonya dışında kalan ülkelerin payı 1993 yılında %28 iken, 2001 yılına gelindiğinde %35,2 olmuştur. Bu artışın temel nedeni, Çin, Hindistan ve diğer gelişmekte olan ülke-lerin yıllık %7 civarındaki büyüme oranlarına paralel olarak artan petrol

Grafik 8 PETROL İTHALATINDA ABD-AVRUPA-JAPONYA HARİCİNDEKİ ÜLKELERİN PAYI

tüketimleridir.

2001 yılında günlük 5,2 milyon varil petrol

40,00%

ithal eden Japonya’ya

30,00%

karşılık, Çin’in günlük

20,00%

petrol ithalatı 1,8 ve

10,00% 0,00%

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

diğer

2001

Uzak

Doğu

ülkelerinin toplamı 8,6

Pay 29,23 29,60 28,06 29,27 31,76 33,31 34,49 33,50 34,76 35,17 35,20

milyon varil olmuştur.

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

Japonya’nın petrol ithalatı 1997 yılından bu yana %9 oranında azalmıştır. (Bkz. EK-V) ii- Dünya Petrol İhracatı 2001 yılı itibariyle, 1.684 milyon ton/yıl’a (günde 33,8 milyon varil) ulaşan toplam ham petrol ihracatının 839 milyonu (günde 16,8 milyon varil) ve 475 milyon ton/yıl (günde 9,9 milyon varil) olan petrol ürünleri ticaretinin 108 milyonu (günde 2,2 milyon varili) Orta Doğu ülkeleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Böylece dünya üzerindeki toplam ham petrol ihracatının yarısı ve petrol ürünleri ihracatının dörtte birine yakını Orta Doğu ülkelerinden gerçekleşmiştir. Grafik 9 DÜNYA PETROL İHRACATININ DAĞILIMI (2001) Amerika 18%

Diğer 22%

Amerika Kuzey Afrika 6%

BDT 11%

BDT Ortadoğu Kuzey Afrika

Ortadoğu 43%

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

Diğer

BDT ülkelerinin günlük petrol ve petrol

ürünleri

ihracatı

2001

yılında 406 bin varil (%9,5) artarak 4,7 mbd’ye çıkmıştır. Aynı yıl, Rusya, ham petrol üretimini 24,8 milyon ton (günde 520 bin varil) artırmış

ve

böylece,

Sovyet

petrol

ihracatı,

blokunun

ham

dünya

talebinin

%10’unu

karşılayarak, Orta Doğu bölgesinin toplam ihracatının beşte birine ulaşmıştır. 1995 yılından bu yana, Orta Doğu ülkelerinin petrol ve petrol ürünleri pazarındaki payı %45,7’den %43,6’ya ve Kuzey Afrika’nın payı %7,4’ten %6,2’ye düşerken; eski

Sovyetler Birliği ülkelerinin payı %7,5’ten %10,7’ye çıkmıştır. Bağımsız Devletler Topluluğu, Arap ülkelerin ve Kuzey Afrika ülkelerinin pazar payını kapmaktadır.

C- PETROL FİYATLARININ TARİHSEL SÜRECİ II. Dünya Savaşı öncesi, hemen hemen tüm petrol üretim ve tüketimi ABD içerisinde olup bitmekteydi. Bu yüzden, petrol fiyatları bugünkü gibi tartışma konusu değildi ve istikrarlıydı. Ancak, özellikle 1970’lerden sonra önemli iniş-çıkışlar gösteren petrol fiyatları pekçok araştırmaya konu olmuş ve dalgalanmaların sebepleri sorgulanmıştır. 24

40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00

19 76 19 78 19 80 19 82 19 84 19 86 19 88 19 90 19 92 19 94 19 96 19 98 20 00

Brent $

Grafik 10 PETROL FİYATLARI

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

Adelman’a25 göre, II. Dünya Savaşı’nın etkisiyle ve Sovyet tehdidine karşı 1948 yılında ortaya konan Marshall Planı, İran Körfezi’nden Avrupa’ya satılan ham petrolün fiyatının rekabet ortamında piyasa koşullarında oluşmasını öngörmekteydi. Bu arada, ABD petrol ithal etmeye başlamıştır. Ancak 1971 yılına kadar petrol ithalatında kota uygulamıştır.

İran

Körfezi petrolü için tek bir f.o.b. fiyat geçerli idi. Bir diğer deyişle, bütün ithalatçı ülkeler nakliye masrafını üstlenmek durumundaydı. Dolayısıyla, nakliye masrafları daha düşük olan Avrupa ve diğer alıcı ülkeler, petrolü ABD’den daha ucuza satın almaktaydı. 1950’li yıllar boyunca ilan edilen fiyatlar göstermelik olmaktan öteye gidememiş, petrol fiyatları sürekli pazarlıklara konu olmuştur. 1947-1970 boyunca düşen fiyatlar aslında petrol üreticilerinin hiçbirinin isteği doğrultusunda oluşmamaktaydı. Düşük fiyatlar, çokuluslu entegre şirketlerin karlarını düşürürken Avrupa’daki kömür fiyatlarını ve ABD’nin iç pazarındaki petrol fiyatlarını da aşağı çekmekteydi. Ancak, rekabet ortamı üreticileri düşük fiyattan satmaya zorlamaktaydı. Ayrıca, henüz, hükümetler rezervleri korumak için düşük

24 25

Bu çalışmada, petrol fiyat analizlerinde Batı Teksas ve Brent petrolleri ile OPEC sepet fiyatı baz alınmaktadır. Adelman, M.A., (2002)

üretim politikasını benimsememişlerdi. Aksine, şirketler üzerinde diğer ülkelerden daha çok üretmek için baskı yapmaktaydılar. 1959 yılına kadar çok-uluslu imalat şirketleri bildirilen fiyatları sabit tutup piyasa fiyatlarında indirimler yapmışlardır. Rezervlerin bulunduğu ülkeler, vergiyi ilan edilen varil fiyatı üzerinden aldıkları için bu dönemde indirimlere daha çok kayıtsız kalmışlardır. Ancak, 1959-60 döneminde pekçok şirketin ilan ettiği fiyatları da düşürmesi üzerine vergi gelirleri düşen petrol ihracatçısı ülkeler (İran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella) tarafından OPEC (Petrol İhracatçısı Ülkeler Teşkilatı- Organization of the Petroleum Exporting Countries) kurulmuştur. Bugün, başlıca gelir kaynağı petrol kazançları olan 11 gelişmekte olan ülkeden oluşan OPEC, üyelerinin izlediği petrol politikalarını koordine eden ve birleştiren uluslar arası bir kuruluştur. (Bkz. Sayfa 40) 1960’lı yıllar boyunca piyasa fiyatları düşmeye devam etmişse de OPEC ilan edilen fiyatların düşürülmemesinde başarılı olmuş, böylece OPEC ülkeleri varil başına sabit bir geliri korumuşlardır. 1971-1973 döneminde, OPEC ülkeleri birkaç kez vergileri artırmış ve her seferinde tüketim fiyatlara karşı esnek olmadığı için şirketler vergileri piyasa fiyatına yansıtmışlardır. Böylece, vergiler, aynı zamanda petrol piyasasında taban fiyat işlevi görmüştür. Adelman’ın makalesinde belirtildiği üzere, bu yıllarda keşif ve üretim maliyetleri halen fiyatların altında kalmaktaydı. Hatta, bu fiyatlar, Kuzey Denizi, Meksika ve Alaska’da keşiflere başlanmasını ve Suudi Arabistan’ın üretimini 1982 yılına kadar üç katına çıkarmak için yatırımlar planlamasını sağlayacak düzeydeydi. Ancak, 1970’li yılların başlarında, Roma Derneği (Club of Rome) gibi think tank (düşünce deposu) kuruluşları dünyadaki enerji rezervlerinin tükenmekte olduğunu ve fiyatların beş katına (!) fırlayacağını söylemekte ve enerji piyasaları kriz beklentisi ile çalkalanmaktaydı. 1973 yılının Ekim ayında, Arap ülkelerin Altı Gün Savaşı’nda kaybettikleri toprakları İsrail’den geri almak amacıyla başlattıkları Yom Kippur Savaşı’ndan önce, OPEC ulusları, daha sıkı bir işbirliği ve daha büyük bir vergi artırımını duyurmuştur. Aynı ay, savaşın başlamasının ardından, Irak dışındaki tüm petrol üreticisi Arap ülkeler, ABD ve Hollanda’ya ambargo ilan etmiş ve üretimlerini kısmışlardır. Yalnızca iki ay süren kesinti OECD stoklarından rahatça karşılanmış ve ambargo başarısız olmuştur. Ancak, bu olay, tüketicilerin herhangi bir üretim kısıtlamasına karşı stoklamaya gitmesine neden olmuş, gelecek için tedirginlik yaratmış ve stoklama amaçlı talebi artırmıştır. Bunun sonucu olarak, 1973 yılının Eylül ayında 2.90 dolar olan petrolün varil fiyatı, savaştan sonra Aralık ayında 11,65 dolara çıkmıştır. Daha önce 1956 ve 1967 yıllarında da üretim kısılmış, ancak piyasa koşullarının

hemen tepki vermesiyle fiyat değişiklikleri yıllık istatistiklere bile yansımamıştır. 1974 yılında ise, OPEC ülkeleri vergi yoluyla fiyatları artırmaya devam etmişler, ayrıca artan atıl kapasiteye rağmen üretimi kısmışlardır. Bu gelişmeler sırasında petrol kıtlığı ve üretimi, giderek daha fazla tartışılır olmuştur. ABD Merkezi Haber Alma Teşkilatı CIA, rezervlerin yeterli olmadığını, 1980 yılından sonra petrol üretiminin düşeceğini belirtmiştir. Böylece, petrol fiyatları tüm dünyada hızla yükselmeye başlamış ve fiyatlar için 100 dolara (!) varan tahminler yapılmıştır. 1975-1978 boyunca OPEC vergi artırma politikasına devam etmişse de, önceki büyük artışların ardından gelen bu küçük çaplı fiyat artışları, tüm dünyada kendini gösteren enflasyon tarafından süpürülmüştür. 1979-80 yıllarında, bu kez İran Devrimi nedeniyle üretim azalmış, Suudi Arabistan ve diğer OPEC ülkelerinin İran üretiminin açığını kapatmayı reddetmesi ile OPEC, devam eden fazla kapasiteye rağmen üretimi talebin altında bırakmış ve fiyatlar tekrar fırlamıştır. 1981 yılına kadar üretimde kısıtlamalar devam etmiştir. Böylece 1981 yılına gelindiğinde, petrol fiyatları OPEC uluslarının net gelirini düşürecek kadar yükselmiştir. OPEC devletleri, 1970’li yıllar boyunca piyasa koşullarının üzerinde kalan fiyatların, kısıtlı rezervlerini daha hızlı tüketime açmalarının bedelini ancak karşıladığını savunmuşlar ve kendilerinin daha yavaş bir tüketim oranını tercih edeceklerini belirtmişlerdir. Ancak, bu fiyat artışları küresel bir resesyona yol açarak küresel büyümeyi ve dolayısıyla petrol tüketimini yavaşlatmıştır. Ekonomik faaliyet ile petrol arasındaki bağıntının eğimi azalmıştır. Petrol talebinin yüksek fiyatlara tepkisi, birim gelir başına petrol tüketimini düşürmek şeklinde olmuştur. Bunun sonucu olarak, ABD’de 1974 yılında GSYİH’nın her doları başına tüketilen petrolün günümüzde ancak yarısı tüketilmektedir. Yavaş yavaş değişen tüketim kalıpları 1978 yılında kendisini iyice hissettirmiş, 1980 yılından sonra düşen fiyatlara rağmen etkisini tamamen yitirmemiştir. 1973-1979 arasında küresel tüketimdeki azalmayı Avrupa ve Japonya’da özellikle gazyağı üzerine konan tüketim vergileri perçinlemiştir. OPEC üyesi ülkeler bu vergilerin üreticilerden tüketicilere gelir aktardığını savunmuş, bunların şiddetle karşısında yer almıştır.26 1970’li yıllardaki petrol krizleri, tüketimi olduğu gibi, üretimi de etkilemiştir. Üretimde kullanılan enerji kaynakları arasında petrolün payı düşmüştür. Özellikle elektrik üretiminde kullanılan petrol, kömür ve nükleer enerjiyle ikame edilince, elektrik fiyatlarının

26

ibid

da petrol fiyatları ile birlikte yükselmesi önlenmiş ve enflasyon bir ölçüde dizginlenmiştir.27 Ayrıca, 1973 yılında %53 olan OPEC’in dünya petrol üretimindeki payı, yüksek fiyat politikasından dolayı, 1985 yılına kadar sürekli azalmış ve %29’a düşmüştür. Bu sırada, piyasa koşulları da büyük ölçüde değişmiştir. Orta Doğu ve Venezuella’da büyük çaplı kamulaştırma hareketleri gerçekleşmiştir. Ham petrol alıcıları daha önce entegre şirketler iken şirketler arasında işbölümü ve uzmanlaşma gerçekleşmiş, oluşan rekabetçi ortamda vergilerin fiyatlara yansımasını beklemek imkanı kalmamıştır. Spot ve vadeli işlemler için doğru bilgiye hızlı erişen petrol borsaları oluşmuştur. OPEC, 1982-1985 yıllarında satış fiyatlarını doğrudan ayarlamaya ve petrol kotaları koymaya başlamıştır. Suudi Arabistan, üretimi dizginleyen faktör olarak toplam OPEC kısıntısını üstlenmeyi kabul etmiştir. Bunun karşılığında ise, herhangi bir petrol krizinde başvurulacak “son merci” sıfatını kazanmıştır. Üstlendiği ağır sorumluluk nedeniyle, 1985 yılının ortalarında, diğer petrol üreticilerinin neredeyse tümü üretim kotalarının dışına çıktığında, hemen hemen hiç petrol ihraç edemez duruma gelmiştir. 1986 yılının Ağustos ayında yapılan yeni bir anlaşmanın ardından 10 sene boyunca petrol fiyatları nisbeten istikrar kazanmıştır. 1996-1998 dönemine gelindiğinde, kış mevsiminin ılık geçmesinin ve Güneydoğu Asya krizinin de etkisiyle petrol tüketiminin artışı yavaşlamış, üretim artışı tüketimin biraz üzerinde kalmıştır. Arz talep dengesini sağlamak için gereken küçük çaplı bir üretim kısıtlamasını OPEC ancak üç yılda gerçekleştirebilmiş, bu arada stoklar birikmiş ve petrol fiyatları 1997 yılından 1999’a gelindiğinde yarıdan fazla düşmüştür.28 W. L. Kohl29 ise 1998 yılında OPEC’in kontrolü dışında gelişen ve talebi arzın altında bırakan faktörleri: - çok önemli bir pazar olan Güneydoğu Asya’daki ekonomik kriz ve bu ülkelerin dolar bazlı borçlanmalarını zorlaştıran devalüasyonlar; - Kuzey Amerika, Avrupa ve Japonya’da kış mevsiminin çok ılık geçmesi; - Ağustos ayında ekonomik krizin sıçradığı Rusya’nın, finansal ihtiyaçlarını karşılayabilmek için, petrol ihracatını 1998 yılının son üç ayında 600-800 bin varil artırması; 27

Kibritçioğlu, A., Kibritçioğlu, B., (1999) “Inflation Effect of Crude Oil Prices”, Hazine Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü Araştırma ve İnceleme Dizisi, 21 28 Adelman, M.A., (2002) 29 Kohl, W.L., (2002), “OPEC Behavior, 1998-2001”, Quarterly Review of Economics and Finance (The), 42, sf. 209-233

- kurların düzeyini koruyabilmek için Çin’in petrol ithalatını 1998 sonuna doğru kısması olarak sıralamıştır. OPEC üyeleri, 1997 yılının sonbaharında Asya’da başlayan bankacılık ve döviz kuru krizinin talebi azaltıcı etkilerini öngöremeyerek, 1997 yılının Kasım ayında Cakarta’da üretim tavanını güncellemiş, 25 mbd (milyon varil/gün)’den 27,5 mbd’ye çıkarma kararı almışlardır. Oysa, önceki birkaç yıldır üretim kotalarını delmeyi alışkanlık edinmiş ülkeler nedeniyle 1996 yılında gerçekleşen OPEC üretimi zaten 28.3 mbd’ye ulaşmıştır. Daha sonra alınan üretim kısıtlaması kararları yeterli ve etkin olmamış, Irak ise bu kararlara hiç katılmayarak üretimini artırmıştır. 1998 yılında Suudi Arabistan petrolünün fiyatı varil başına 9-13 dolar arasında değişmiştir. Morse ve Richard30 ise, fiyatlarda görülen bu düşüşü, Riyad’ın, OPEC disiplinine uymayan Venezuella'ya gösterdiği tepkiye ve petrol piyasasında hakimiyetini yeniden sağlama savaşına bağlamaktadır. Suudi Arabistan, OPEC kotası olan 2,3 mbd'yi aşarak üretimini önce 3 mbd'ye çıkaran ve ABD'nin bir numaralı tedarikçisi olma özelliğini elinden alan Venezuella ile önce müzakereler yapmış, sonuç alamayınca 1998 yılında üretimini 1 mbd civarında artırarak petrol fiyatlarının fazlasıyla düşmesine sebep olmuştur. 1998 yılında OPEC gelirleri, 1980 yılındaki zirveden sonra en düşük değerine inmiş; önceki seneye göre 54 milyar dolar azalarak 100 milyar dolar olmuştur. Ertesi yıl, özellikle Suudi Arabistan’ın girişimleri ile ve OPEC dışındaki petrol üreticilerinden de destek sağlanarak sıkı bir üretim kısma politikasına gidilmiştir. Kohl31, 1998-2000 petrol fiyatları değişmelerini, daha önce ortaya çıkan politik veya askeri nedenli krizlerin tersine, arz ile talebin dengede olmamasına bağlamıştır. OPEC’in 1997’de piyasayı yanlış değerlendirmesi ve ayrıca üretim kotalarında disiplinsiz davranışları sonucu, fiyatlar düşmeye devam etmiştir. 1999 yılı Mart ayında Norveç ve Meksika’nın da desteklediği bir OPEC toplantısında üretim kısıtlaması kararı alınmış, 1 varil petrolün fiyatı 18-20$ olarak hedeflenmiştir. 2001 yılı başlarında bu hedef revize edilerek 25-30 dolara çıkarılmıştır. Böylece, 1986-1996 boyunca (1991 yılı hariç) ortalama 17$ olan bir varil petrolün fiyatı yaklaşık % 50 artmış ve 25$ düzeyine çıkmıştır. ABD hükümeti Suudi Arabistan ile fiyatların düşürülmesi için temaslarda bulunmuşsa da, Suudi Arabistan, dönemin Irak lideri Saddam Hüseyin’e karşı korunmadıkları için hiçbir boyun borcu olmayan Arap ülkelerinden bir şey talep 30 31

Morse, E.L., vd. (2002) Kohl, W.L., (2002)

edemeyeceklerini belirtmiştir.32 Bu arada, canlanan ekonomi ile birlikte talep daha hızlı gelişmiş, fiyatlar 30 doların üzerine çıkmıştır. Ancak, bu dönemde OPEC ülkelerinin kotalara uyumu artmış, 1999 yılının Eylül ayı itibariyle MEES’in (Orta Doğu Ekonomik AraştırmasıThe Middle East Economic Survey) tahminlerine göre %94 olarak gerçekleşmiştir. OPEC disiplinini artıran politik etkenler arasında; kartel kotalarını delmesiyle ünlü Venezuella’nın yönetimine OPEC petrol politikasına katılımcı Chavez hükümetinin gelmesi, Mart 1999’da Suudi Arabistan ile İran arasında petrol fiyatları istikrarı ve Irak konusunda uzlaşmaya varılması, Nijerya ve Cezayir’deki hükümet değişiklikleri sayılabilir. OPEC üyeleri arasında eşgüdümü destekleyen politik olaylar dışında Meksika ve Norveç’in OPEC dışından işbirliği ve OPEC toplantılarının senede dört ve üstüne çıkması, kartel üyelerinin piyasaya daha çabuk ve birlikte tepki vermesine imkan tanımıştır. 1998 yılında 10 dolara kadar düşen fiyatların tüm üreticilerin çıkarlarını tehdit etmeye başlaması ve Suudi Arabistan gibi ülkelerin artan finansal ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için kabul edebilir buldukları minimum fiyat düzeyinin 21 doların üzerine çıkması, OPEC ülkelerini 1999 itibariyle pazar payı stratejisini bırakarak, daha yoğun bir işbirliği ile fiyatları ve gelirleri yükseltme amacına yöneltmiştir.33 Adelman34; elinde petrolden başka alternatif olmayan, siyasi konumu güvensiz, nakit sıkıntısı içindeki OPEC hükümetlerinin, kısa dönemdeki yüksek fiyatlı sıcak kazançları gelecekteki hasılat kayıplarına rağmen tercih edeceğini savunmaktadır. 1990-1991 Körfez Krizi döneminde kısa bir zaman dışında hiçbir zaman petrol kıtlığı yaşanmamasına ve her zaman talebin üzerinde bir üretim kapasitesi bulunmasına rağmen, fiyatların artmasını ve 1970’li yıllardan bu yana dalgalanmalar göstermesini; bilgiye verimli ulaşamayan ve üyeler arasında eşgüdümün zor ve yavaş olmasından dolayı hedeflerin altında veya üstünde üretim yapan bir kartelin -OPEC- denetiminde fiyatların oluşmasına bağlamıştır. Bu nedenlerle, çeşitli dönemlerde OPEC’in davranışlarının fiyatları hedeflediğinden çok daha

fazla

yükselttiğine ve gelirin düşmesine neden olduğu belirtilmekte, buna 1981 yılı örnek olarak gösterilmektedir. Adelman, talebin fiyat esnekliğinin artan fiyatlara karşı daha çabuk işlemeye başlamış olabileceği ihtimaline de değinmektedir. Yüksek petrol fiyatlarının petrol talebindeki artışı yavaşlatacağı ve OPEC gelirlerini orta ve uzun dönemde olumsuz etkileyeceği giderek daha sık tartışılmaktadır. Talep artışının dinamizmi, gelişmekte olan ülkelerden geldiğinden, talep yüksek fiyatlara daha duyarlı 32 33

Adelman, M.A., (2002) Kohl, W.L., (2002)

olacaktır.35 Son Irak Harekatı’ndan (Nisan 2003) önce Şubat ayında Batı Teksas petrol fiyatının 35,63 $’a çıkması ve Merrill Linch’in fiyat tahminlerini 41 $’dan 46 $’a çıkarması üzerine36, Businessweek ve CNBC-E, yüksek fiyatların Güneydoğu Asya ekonomisine ve toplam petrol talebine yapacağı etkiye dikkat çekmişlerdir.37 Kohl’a göre, Asya kaynaklı talebin artışının yavaşlaması dışındaki bazı faktörler de OPEC’in yüksek fiyat uygulamasının sınırlarını çizmeye devam etmektedir: OPEC üyelerinin kotalara uyumu herhangi bir yaptırıma tabi olmayıp çıkar uyuşmasının devamına bağlıdır. Dolayısıyla, yüksek fiyat politikasının sürekliliği OPEC ülkelerinin bireysel çıkarlarının kartelden ayrılacağı ana kadar olabilecektir. Uluslar Arası Enerji Ajansı (International Energy Agency (IEA)), talebin yüksek olduğu zamanlarda eşgüdümün daha kolay olduğunu ve kotaların, birkaç OPEC ülkesinin üretim kapasitesi üzerinde belirlendiği zamanlarda, toplam üretimin hedeflere daha yakın olduğunu gözlemlemiştir. Bu olgunun nedenleri, talep yeterince yüksek olduğunda, kotaları aşmak için kapasite üstünde üretim yapmak veya kapasite artırmak gerekmesi, bu dönemlerde zaten tatlı kazançlar edinilmesi ve kotaların rekabetçi piyasa miktarına daha yakın saptanmasıdır. Yüksek fiyat-düşük üretim politikası uygulamaları ise uzun ömürlü olamamaktadır. Irak, bu süreçte, OPEC ile en baştan itibaren işbirliği yapmayarak üretimini kendisi belirlemiştir. Rusya başta olmak üzere OPEC dışındaki üreticilerin, petrol fiyatları üzerinde önümüzdeki dönemde daha etkili olması beklenmektedir. OPEC ile genelde işbirliği içine giren Meksika, ABD ile ilişkilerine öncelikli hedef vermekte; Norveç de kendi çıkarlarıyla örtüştüğü sürece OPEC’in yanında yer almaktadır. OPEC’in yüksek fiyatlı petrol politikasının devamlılığının karşısına çıkan bu dinamikler sonucunda, 2000 yılında ortalama 27,60 dolar olan ve 2000 yılının üçüncü çeyreğinde 33 dolara yaklaşan OPEC sepet fiyatı, 2001 yılında ortalama 23,12 dolara ve 2002 yılının başında 19 doların altına düşmüştür.38 2001 yılı başlarında fiyatlar ilan edilen 22-28 $ bandına geri çekilmiş, ancak bu kez de küresel ekonomik resesyon fiyatları aşağı doğru fazlasıyla çekmiştir.39 2002 yılı başındaki dip noktasının ardından, Irak dışındaki OPEC üyesi ülkeler, üretim kotalarını altı ay boyunca 1,5 mbd azaltma kararı almışlardır.40 Böylece, gerçekleşen 34

Adelman, M.A., (2002) Kohl, W.L., (2002) 36 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 17.03.2003 37 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 18.03.2003 38 http://www.opec.org (Bkz. EK-VII ) 39 Kohl,W.L., (2002) 40 TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu” 35

üretim çoğu kez kotaların üzerine çıksa da, fiyatlar yaklaşık 7 dolar artarak 26 dolar düzeyine çıkmıştır.41 2002 yılının Aralık ayında biraraya gelen OPEC ülkeleri, üretimi 2003 yılı Ocak ayından itibaren artırma kararı almışlardır42. Şubat 2003’te kotalar tekrar yükseltilmiş, ancak fiyatlar Mart ayına gelindiğinde bile 30 doların üzerinde kalmıştır. 38 dolara kadar çıkan fiyatlar, 1991 yılındaki Körfez Krizi’nden bu yana en yüksek düzeyine ulaşmıştır.43 Mart ortasında Merrill Lynch, petrol fiyatlarının 2-3 aylık dönemde 27-33 dolar bandında hareket etmesini ve daha uzun dönemde 46 dolara kadar yükselmesini beklemekteydi44. 2002 yılı Aralık ayından 2003 yılı Mart ayı sonlarına kadarki dönemde ham petrol fiyatlarının yükselmesinin asıl nedeni Irak’a yönelik askeri operasyon öncesi belirsizlik olmuştur. Bunun yanında, OECD ülkelerinde ham petrol stoklarının düşük düzeyde seyretmesi ve Venezuella’da 2 Aralık 2002’de başlayan grevden dolayı üretimin düşmesi, mevsimsel etkenlerden dolayı artan petrol ürünleri tüketimi, bakımları sona eren rafinerilerin yeniden ham petrol taleplerini artırmaları da fiyatlar üzerinde yukarıya doğru baskı oluşturmuştur.45 Öte yandan, New York Mal Borsası’nda (New York Mercantile Exchange) Irak gerginliğinin kısa sürmesi ve Nisan ayından itibaren fiyatların gevşemesi beklendiği için Mart ayında Batı Teksas petrolü için oluşan vadeli fiyatlar46 düşmeye başlamıştır. Irak direnişinin beklenenin çok altında olması sonucu askeri operasyonun başarısı da daha büyük olmuştur. Ham petrol fiyatları, Uluslar Arası Petrol Borsası’nda (International Petroleum Exchange) oluşan vadeli fiyatlara göre47 ancak 2004 yılının Ocak ayında beklenen 26,62 düzeyinin altına, 2003 yılının ikinci çeyreğinde inmiştir. Nisan ayının başlarından itibaren düşen petrol fiyatları tekrar hedeflenen 24-28 dolar bandında dolaşmaya başlamış, beklentiler bu bandın da altında 22 dolar düzeylerinde seyretmeye başlamıştır. Irak harekatı öncesinde ve sırasında, OPEC ve özellikle Suudi Arabistan’ın olası bir arz krizine karşılık üretimini büyük oranda artırması, fiyatların tekrar düşmesine neden olmuştur48. Irak petrol üretimi için yapılan iyimser tahminler, Rusya’nın alternatif tedarikçi konumuna gelmesi ve OPEC dışı üreticilerin

41

http://www.opec.org (Bkz. EK-VII ) TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu” 43 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 27.02.2003 44 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 17.03.2003 45 TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu” 46 http://www.opec.org/NewsInfo/mi/pdf/MI032003.pdf 47 TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu” 48 Economist (The), 26.04.2003 42

ağırlığının artması, fiyatlar üzerinde aşağı doğru baskı yapmaktadır. OPEC, bu gelişmelere karşı üretimi kısma kararı almışsa da fiyatlardaki düşüşü engelleyememiştir. Adelman49, dünya petrol fiyatlarının gelecekteki belirleyici unsurunu, OPEC dışı üreticiler olarak görmektedir. Bunların üretimlerini, OPEC’in pazar payını %25’in altına düşürecek şekilde artırmaları halinde, OPEC’in fiyatları yüksek tutmasının engellenebileceğini düşünmektedir. OPEC’in petrol fiyatlarını yüksek tutması, OPEC dışı ülkelerin üretimlerini artırmaları için gereken yatırımların daha hızlı kara dönüşmesini sağlayarak, bu ülkeleri petrol piyasasında daha etkin olmaya teşvik etmektedir. Öte yandan, düşük maliyetli OPEC ülkelerinin buna tepki olarak liberalleşmesi ve üretimdeki kısıtlamaları kaldırması, sonuçta tekrar piyasa paylarını artırması olasıdır. Adelman’ın öne sürdüğü senaryoda yüksek piyasa payı OPEC’in yeniden oluşumunu destekleyecek, fiyat istikrarı daha uzun vadede tekrar kaybolup fiyatlar yükselecek, bu şekilde bir kısırdöngü oluşacaktır. Ancak, artan marjinal maliyetlerden dolayı fiyatlar eninde sonunda yükselecektir. Son dönemde, petrol fiyatlarının belirleyicisi, Adelman’ın düşündüğü gibi OPEC üyesi olmayan üreticiler değil, başkenti OPEC’in kurulduğu şehir Bağdat olan asi üye Irak olmuştur. 25-27 dolar seviyelerinde dolaşan OPEC sepet fiyatları, Irak’ta yeniden yapılandırma süreci tamamlandığında dünya piyasalarında normal kabul edilen 22 $ düzeylerine ve altına düşebilecektir. Ancak, bölgede güvenliğin ve istikrarın sağlanması ve gerekli yatırımların yapılması, petrol piyasasının istikrarı için ön koşul olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, petrol fiyatlarında kısa vadede dramatik düşüşler beklenmemektedir. Bu süreci olabildiğince değerlendirmeye çalışan OPEC’in üretim kısıtlamalarına gitmesi, petrol fiyatlarının çıkışlar göstermesine sebep olmaktadır. Irak üretiminin OPEC ülkeleri üzerindeki olası tehdidi belirginleştiğinde, bu ülkelerin liberalleşmeye gitmesi halinde, petrol fiyatları daha rekabetçi bir ortamda belirlenecektir. Hatta, Irak Harekatı’ndan sonra, 1995’ten bu yana kartel disiplinini sağlamada önemli başarılar gösteren Suudi Petrol Bakanı ve Suudi Aramco’nun yöneticisi Ali Naimi’nin, Dışişleri Bakanlığı’nın petrol ve doğalgaz piyasasını özelleştirme çabalarının karşısında yer aldığı için mevkisini kaybedebileceği konuşulmuştur.50

49 50

Adelman, M.A., (2002) Economist (The), 26.04.2003

Grafik 11 BRENT HAM PETROL FİYATLARI 40,00

$/varil

30,00

200 3 200 2

20,00 10,00 0,00

Oca.

Şub.

Mar.

Nis.

May.

Haz.

2003

31,32

32,67

30,54

24,85

25,72

27,51

2002

19,48

20,22

23,73

25,66

25,33

24,13

Kaynak: http://www.iea.org

Petrol fiyatlarının 2003 yılındaki değerleri, 2001 ve 2002 yıllarındaki değerlerin üzerindedir. Vadeli piyasalar, 2003 yılı Mart ayında başlayan aylık ortalama petrol fiyatlarındaki düşüşün devam etmesini beklemektedir. Ancak, Mayıs ayında 25 dolara düşmüş olan petrol fiyatları, OPEC’in üretim kısıtlamaları nedeniyle, Haziran ayında tekrar 27 dolar düzeyine çıkmıştır.51 2003 yılının ilk çeyreğinde ortalama 31,49 $ olan Brent petrolünün fiyatı ikinci çeyrekte 26,03 dolara düşmüş, ancak 2002 yılının ikinci çeyreğinde ortalama 25,07 $ olan Brent fiyatının üzerinde kalmıştır. 2002 yılı ikinci çeyreğindeki ortalama fiyatı 26,30 $ olan Batı Teksas petrol fiyatları ise 2003 yılının ilk çeyreğinde ortalama 34,00 $ iken, ikinci çeyreğinde 29,02 dolara düşmüştür.52 Petrol fiyatları üzerine söylenenlerden sonra belirtmek gerekir ki, bir ülke içindeki petrol fiyatlarını değişik isimler altında alınan vergiler ve döviz kuru gibi faktörler de büyük oranda etkilemektedir. Petrol fiyatlarının tüketime ve diğer ekonomik gelişmelere etkisi incelenirken, devletin ve çeşitli ekonomik faktörlerin fiyatlara etkisinin gözardı edilmesi, sağlıklı sonuçlar vermeyecektir.

51 52

http://www.opec.org http://www.iea.org

D- TÜRKİYE VE PETROL 1) TÜRKİYE’NİN HAM PETROL TİCARETİ Net petrol ithalatçısı durumundaki Türkiye’nin net petrol ithalatının değeri, genel olarak, küresel petrol fiyatları ile birlikte artmış veya azalmıştır. Grafik 12 TÜRKİYE'NİN NET PETROL İTHALATI (Milyon Dolar) 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 DIŞ TİC. AÇIĞI (Milyon $)

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

3.416

3.194

2.081

2.750

4.204

3.875

4.085

Kaynak: DTM

Türkiye’nin ham petrol ithalatı 2000 ve 2002 yıllarında 4 milyar doların üzerine çıkmış, petrol fiyatlarının 10 dolara kadar düştüğü 1998 yılında ise 2 milyar dolar düzeyinde kalmıştır. 1998 yılından önce yok sayılacak düzeyindeki petrol ihracatı ise, 1999 yılında 5 milyon doların biraz üzerine çıkmış, 2001 ve 2002 yıllarında 3 milyon dolar civarlarında gerçekleşmiştir. Bu miktar, 2001 yılında Türkiye’nin toplam ithalatının ancak on binde 1’ine gelmektedir. i-

Türkiye’nin Ham Petrol İthalatı Türkiye’nin ham petrol ithalatının değerinin petrol fiyatları ile doğru orantılı olarak

değişmesine rağmen, ithalatın metrik ton olarak miktarı tersi bir seyir izlemiştir. Başka bir deyişle; petrol fiyatları yükseldiğinde daha az, düştüğünde daha fazla ham petrol ithal edilmiş; ancak petrol talebi fiyatlara karşı esnek olmadığı için ithalatın değeri fiyatlara bağlı olarak artmış veya azalmıştır. 1999 ve 2000 yıllarında ham petrol ithalatında ton olarak görülen düşüşte petrol fiyatlarının yükselmesinin yanında, 1999 yılındaki depremde TÜPRAŞ’ın zarar görmesi ve üretim kapasitesinin düşmesi de etkili olmuştur. Keza, 1998-2000 yılları arasında TÜPRAŞ’ın işlediği petrol miktarı 2.929.036 (metrik) ton (1000 kilo=2240 libre) azalmış, bu azalışın

2.297.374 metrik tonu TÜPRAŞ tarafından işlenen ithal ham petrole aittir.53 TÜPRAŞ’ın 1998-2000 yılları arasında ham petrol ithalatındaki azalma, toplam ham petrol ithalatındaki azalmanın (2.428.466 metrik ton) %95’ine ulaşmaktadır.54 Grafik 13 TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Milyon Dolar) 5.000 4.000 3.000

MİLYON $

2.000 1.000 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Grafik 14 TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Ton) 24.000 23.500 23.000 22.500 22.000 21.500 21.000 20.500 20.000

TON

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

Kaynak: DTM

1996 yılında Türkiye’nin petrol ithalatının yüzde 41,1’ini Suudi Arabistan karşılamakta iken, 1997 yılında bu oran %23,0’a ve 2003 Ocak-Nisan döneminde %16,0’a düşmüştür. 1999 yılında İran ve Libya, Türkiye’nin petrol ithal ettiği en önemli iki ülke konumuna gelmiştir. Türkiye’nin petrol ithalatında Rusya’nın payı, 1999 yılında bir sıçrama göstererek petrol ithalatının %9,3’ünü oluşturmuştur. 2001 yılına gelindiğinde, Türkiye’nin Rusya’dan gerçekleşen petrol ithalatı 776 milyon dolara ve bu ülkenin toplam petrol ithalatı içindeki payı %20’ye kadar çıkmıştır. 2003 yılı Ocak-Nisan döneminde Rusya’dan yapılan ham petrol ithalatı, Rusya petrollerinin görece ucuzlaması sonucu, toplam petrol ithalatının %9’una düşmüştür.

53 54

PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi, Sayı:45, sf.39. Dış Ticaret Müsteşarlığı.

Türkiye’nin petrol ithalatının yaklaşık %10’u Suriye’den yapılmaktadır. 1996-1999 yılları arasında Cezayir ve Mısır, 1998-2000 yılları arasında ise Kazakistan petrol ithalatı yapılan bellibaşlı ülkeler arasında yer almıştır. 1996 ve 1997 yıllarında, Irak’tan 32 ve 76 milyon dolar değerinde petrol ithalatı yapıldığı görülmektedir. Bu rakam, 1996 ve 1997 yıllarında toplam petrol ithalatının sırasıyla %1 ve %2’sini oluşturmuştur. Irak Petrol Boru Hattı, BM ambargosundan dolayı, 2001 yılı öncesindeki kadar yoğun kullanılmamaktadır. Tablo 6: Türkiye’nin Petrol İthalatında Tedarikçilerin Payı (%) 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003*

RUSYA FEDERASYONU

12,7

15,6

15,3

17,3

17,8

21,0

17,4

26,7

MEKSİKA

20,7

16,9

16,1

20,5

16,7

19,8

18,4

19,7

LİBYA

41,1

23,0

21,5

15,8

18,0

15,6

16,5

16,0

İTALYA

2,8

2,3

2,9

9,3

7,8

20,0

16,4

9,8

SURİYE

8,1

10,8

9,1

9,3

10,7

10,7

10,5

7,2

IRAK

5,6

9,6

13,2

0,4

0,8

0,0

0,2

1,1

GÜRCİSTAN

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

2,0

0,9

SUUDİ ARABİSTAN

8,1

5,5

5,5

3,2

0,0

0,4

1,4

0,8

TUNUS

0,0

0,0

0,2

0,0

0,0

0,0

0,0

0,3

İRAN

0,0

0,3

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

KAZAKİSTAN

0,0

0,0

3,1

6,3

4,0

0,0

0,0

0,0

MISIR

0,0

0,3

0,2

0,0

0,0

0,3

0,3

0,0

İNGİLTERE

0,0

0,0

0,3

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

CEZAYİR

0,9

2,4

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

DİĞER ALIMLAR

0,0

13,3

12,7

17,7

24,2

12,2

16,9

17,6

3.416

3.194

2.084

2.755

4.208

3.878

4.088

1.594

TOPLAM DEĞER (MİLYON $) * Ocak-Nisan değerleri. Kaynak: DTM

Türkiye’nin petrol ithalatının ortalama yüzde 90’ı Tüpraş tarafından yapılmaktadır. İran, Tüpraş’a ham petrol satan ülkeler arasında öne çıkmaktadır. Libya ve Suudi Arabistan, İran’ı takip etmektedir. Tablo 7: Türkiye’nin 2002-2003 Ocak-Nisan Döneminde Ham Petrol İthalatının Değeri ve Miktarı 2003

MİKTAR (Bin Ton) MİLYON $

2003 yılı Nisan ayında Türkiye’nin petrol ithalatının

OCAK

2.185

446

ŞUBAT

1.705

380

2002 yılı Nisan ayına göre 84 milyon dolar artması ile

MART

2.010

419

birlikte Ocak-Nisan dönemindeki artış 439 milyon

NİSAN

1.896

349

Kaynak: DTM

dolar (%38) olarak gerçekleşmiştir. Bu

dönemde,

Libya’dan yapılan petrol ithalatı 152 (%56,2), İran’dan

yapılan petrol ithalatı 113 (%55,7) ve Suudi Arabistan’dan yapılan petrol ithalatı 76 (%42,5) milyon dolar artmıştır. Rusya Federasyonu’ndan yapılan ithalat ise 48 milyon dolar (%23,5) oranında azalmıştır. Türkiye’nin petrol ithalatındaki hareketler, yılın ilk aylarında daha

belirgindir. Rusya’dan yapılan petrol ithalatında ilk iki ayda önceki yılın aynı dönemine göre gerçekleşen düşüş %75’lere ulaşmıştır. 2003 yılı Ocak-Nisan döneminde Rusya’dan ithal edilen petrolün fiyatı yaklaşık %40 oranında yükselirken, ithal edilen petrolün miktarı 626 bin ton değerinde azalmıştır. Böylece, Rusya Federasyonu’ndan yapılan ithalatın değeri önceki yılın aynı dönemine göre %25’e yakın azalmış ve Türkiye’nin toplam petrol ithalatı içinde Rusya’nın payı %18’den %10’a düşmüştür. Türkiye’nin petrol ithalatının Ocak-Şubat döneminde %45,8, Ocak-Mart döneminde %39,8 ve Ocak-Nisan döneminde %38,0 artması; petrol fiyatlarının savaş tedirginliğiyle 38 dolara kadar yükselmesine bağlıdır. Ocak-Nisan döneminde miktar olarak petrol ithalatı önemli bir değişme göstermemiş, 7,7 milyon ton (yaklaşık 56 milyon varil) düzeylerinde gerçekleşmiştir. Petrol fiyatlarının Nisan ayında tekrar 24-27 dolar düzeylerine düşmesi, petrol ithalatındaki artışı Nisan ayında yavaşlatıcı etki yapmışsa da petrol fiyatları önceki senenin aynı dönemi ile karşılaştırıldığında yine de %6 oranında yüksekte kalmış, ayrıca ithal edilen petrol miktarı önceki yılın aynı ayına göre % 25 oranında artmıştır. ii- Türkiye’nin Ham Petrol İhracatı Türkiye’nin ham petrol ihracatı, 2002 yılında 4 milyar doları geçen ham petrol ithalatına karşılık, ancak 3,2 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Yok sayılacak düzeydeki ihracat genellikle tek seferlik anlaşmalar sonucu gerçekleşmekte, süreklilik arz etmemektedir. Türkiye’nin çok sınırlı düzeydeki ham petrol ihracatı, 1999 yılında, İtalya’ya 4,3 milyon dolar değerinde petrol ihraç edilmesi sonucu 5 milyon doların üzerine çıkmıştır. Hollanda’ya 1998 yılında 2,6 ve 2000 yılında 4,7 milyon dolar düzeylerinde petrol ihraç edilmiştir. 2001 ve 2002 yıllarında ABD’ye yıllık 3 milyon dolar civarında ihracat yapılmıştır. ABD’nin enerji arzını çeşitlendirme politikasına dayanarak, Suudi Arabistan, Meksika, Kanada gibi önemli ham petrol tedarikçilerinin yanında, ikincil olarak başvurduğu ülkeler arasına Türkiye de katılmıştır. Boru hatlarına ağırlık verilmesi ve Türkiye’nin transit ülke konumuna getirilmesi, Türkiye’nin ham petrol ihracatını artıracaktır. 2003 yılında henüz Şubat ayında ihracat rakamı 2,8 milyon dolara ulaşmıştır. Bu artış, Irak Harekatı’ndan önce ABD’de Bush hükümetinin stoklama amacıyla petrol talebini artırmasından kaynaklanmıştır. Ancak, Irak harekatından

sonraki aylarda petrol ihracatı,

Türkiye’nin, Irak petrollerinin dünya pazarlarına açılmasında etkin rol olmasına bağlıdır. Irak petrollerinin Türkiye üzerinden batıya taşınmasını sağlayan 965 km uzunluğundaki Kerkük-

Yumurtalık Boru Hattı, Türkiye’nin üstleneceği rolde stratejik öneme sahiptir. Türkiye’ye 350 milyon dolar gelir getiren boru hattının gelirlerinin, 2003 yılı Nisan ayı başındaki Irak Harekatı sırasında, 160 milyon dolara düştüğü belirtilmiştir.55 Günde 1,1 milyon ton petrol taşıma kapasitesi olan boru hattı ile, I. Körfez Krizi’nden önce

700 bin varil petrol

pompalanmakta iken56, 2001 yılında 230 bin 855, 2002 yılında ise 175 bin 667 varil petrol taşınabilmiştir.57 Irak’ta 2003 Nisan başında gerçekleşen operasyonun ardından hat yoluyla günde 400 bin varil ham petrol taşınabileceği hesaplanmaktadır.58 BOTAŞ’ın hazırladığı bir raporda, ABD Enerji Bakanlığı’nın boru hatları üzerinde çalışma yaptığı ve 1948’den bu yana kullanılmayan, Kerkük'ten başlayan ve Lübnan üzerinden İsrail'in Hayfa Limanı'na uzanan Kerkük-Hayfa Boru Hattı’nın, Kerkük-Yumurtalık Boru Hattı yerine, kullanıma tekrar açılması olasılığı üzerinde durdukları belirtilmiştir.59 Ancak, ABD Büyükelçisi Robert Pearson, Enerji Bakanı Hilmi Güler'e Kerkük-Yumurtalık boru hattına alternatif hat düşünülmediğini taahhüt etmiştir.60 Boru hattının önümüzdeki dönemde oynayacağı role ilişkin tartışmalar devam ederken, 12.06.2003 tarihinde boru hattına bombayla sabotaj yapılmış, boru hattında iki ayrı patlama gerçekleşmiştir.61 iii-

Türkiye Ekonomisinin Petrole Bağımlılığı

Türkiye’nin toplam ithalatının yaklaşık %9’u ham petroldür. GSMH’nin %2’sinden biraz fazlası, net petrol ithalatı için harcanmaktadır. Yerli üretim giderek azalmakta ve yurt içinde tüketilen petrolün yaklaşık %90’ı ithal edilmektedir. Tablo 8: Petrol İthalatının Toplam İthalat İçindeki Payı

1996

TOPLAM İTHALAT (MİLYON DOLAR) 43.627

PETROL İTHALATI (MİLYON DOLAR) 3.416

1997

48.559

3.194

6,58

1998

45.921

2.084

4,54

1999

40.671

2.755

6,77

2000

54.503

4.208

7,72

2001

41.399

3.878

9,37

2002

44.756

4.088

9,13

YIL

PETROL İTHALATININ PAYI 7,83

Kaynak: DTM

Türkiye’nin petrol ithalatının toplam ithalatı içindeki payı 1996-1998 boyunca azalarak 1998 yılında yüzde 4,5’a düşmüş, daha sonra artarak 2001 yılında yüzde 9,4 ve 2002 55

http://www.nethaber.com.tr, 15.04.2003 http://www.ntvmsnbc.com, 27.06.2003 57 http://www.nethaber.com.tr, 14.04.2003 58 http://www.ntvmsnbc.com, 27.06.2003 59 http://www.nethaber.com.tr, 14.04.2003 60 http://www.ntvmsnbc.com, 13.05.2003 61 http://www.hurriyetim.com.tr, 13.06.2003 56

yılında yüzde 9,1 olarak gerçekleşmiştir. Bu trend, doğrudan petrol fiyatlarına bağlı olarak açıklanabilir. 2003 yılı Ocak-Nisan döneminde geçen yılın aynı dönemine göre petrol ithalatı %38,0 ve toplam ithalat %32,3 oranında artmış, petrol ithalatının toplam ithalat içindeki payı %7,9’dan %8,3’e yükselmiştir. Tablo 9: GSMH’den Net Petrol İthalatına Ayrılan Pay

YIL

PETROL İTHALATI

PETROL İHRACATI

NET PETROL İTHALATI

GSMH

PETROLE AYRILAN PAY

($)

($)

(MİLYON $)

(MİLYON $)

(YÜZDE)

1996

3.415.917.157

0

3.416

183.969

1,86

1997

3.194.145.235

489.058

3.194

196.991

1,62

1998

2.083.860.763

2.596.432

2.081

212.014

0,98

1999

2.754.939.437

5.125.634

2.750

190.878

1,44

2000

4.208.259.899

4.650.189

4.204

200.157

2,10

2001

3.877.952.681

2.928.444

3.875

148.198

2,61

2002

4.087.774.602

3.216.989

4.085

179.898

2,27

Kaynak: DTM

Türkiye, Gayri Safi Milli Hasılası’nın, Batı Teksas petrol fiyatlarının 14 dolara düştüğü 1998 yılında %0,98’ini, 30,5 dolara çıktığı 2001 yılında ise %2,61’ini petrol ithalatı (net= ithalat-ihracat) için dışa aktarmıştır. Bu oran, ABD ve Japonya için %0,5 iken, petrole bağımlı Güney Kore için %3,5 değerindedir. Tablo 11: Tüketilen Petrol İçinde İthalatın Payı YIL

TOPLAM YERLİ ÜRETİM (TON)

İTHAL EDİLEN HAM DIŞA TOPLAM HAM PETROL PETROL (TON) BAĞIMLILIK

1997

3.457

23.324

26.781

87,09%

1998

3.224

23.791

27.015

88,07%

1999

2.940

22.837

25.777

88,59%

2000

2.749

21.363

24.112

88,60%

2001 Kaynak: TPAO & DTM

2.551

23.142

25.693

90,07%

İç pazarda tüketilen petrol içinde ithal edilen ham petrolün payı, 1997-2001 boyunca genel olarak artmış ve 1997 yılında tüketilen petrolün yüzde 87’si ithal iken 2001 yılında bu oran yüzde 90’a çıkmıştır. Petrol fiyatlarından bağımsız olarak, tüketilen petrol içinde yerli üretim miktarının payı düşerken, ithalatın payı artmaktadır. Bunun nedeni, 1999 ve 2000 yıllarında artan petrol fiyatlarına tepki olarak ithal edilen miktarın azalmasına rağmen, Türkiye’deki üretimin de 1997-2001 boyunca azalmış olmasıdır. 2) TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ ve TÜKETİMİ 1980’li yıllardan önce akaryakıt ithalatçısı olan Türkiye, artık ham petrol ithal etmekte ve petrolü kendi rafinerilerinde işlemektedir. Türkiye’deki ham petrol üretiminin yaklaşık %75’i TPAO tarafından gerçekleştirilmekte ve üretimde ikinci sırayı Shell almaktadır. Ancak, 19972001 yılları boyunca Türkiye’nin ham petrol üretimi azalmıştır.

Grafik 15 TÜRKİYE'DE PETROL ÜRETİMİ (Bin Ton)

TPAO

4.000 ERSAN+Aladdin

3.500 3.000

MOBIL(Petrom)+D ORCHESTER

2.500 2.000

SHELL (PERENCO)

1.500 1.000

TOPLAM YERLİ ÜRETİM

500 0 1997

1998

1999

2000

2001

Kaynak: TPAO

Grafik 16 TÜRKİYE'NİN ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002) PETROL 10%

PETROL DOĞAL GAZ 2%

DİĞER 40%

TAŞ KÖMÜRÜ 5%

DOĞAL GAZ LİNYİT

LİNYİT 43%

TAŞ KÖMÜRÜ DİĞER

Kaynak: TPAO

TPAO verilerine göre, 2001 yılında Türkiye’nin enerji üretiminde linyit (%43) ile diğer (%40) kapsamındaki hidroelektrik ve odun büyük yer tutmaktadır. Türkiye’nin jeolojik yapısının engebeli oluşu, petrol arama ve çıkarma maliyetlerini artırmaktadır. Bundan dolayı, petrol üretiminin payı %10’da kalmaktadır. Doğalgaz üretimi de enerji üretiminin ancak %2’sini oluşturmaktadır. Türkiye’de petrol yataklarının %99’u Güneydoğu Anadolu’da, doğalgaz rezervleri de öncelikle Trakya yöresinde ve yine Güneydoğu Anadolu’da yer almaktadır. Türkiye’de ham petrolün işlenmesi ile petrol ürünleri üretimi, ağırlıklı olarak TÜPRAŞ’ın (Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi) sahip olduğu rafinerilerde yapılmaktadır. Bunlar; yılda 11,5 milyon ton kapasiteli İzmit, yılda 10 milyon ton kapasiteli İzmir Aliağa, yılda 5 milyon ton kapasiteli Kırıkkale Orta Anadolu ve yılda 1,1 milyon ton kapasiteli Batman Rafinerileridir. Türkiye’de Petrol Kanunu hükümleri gereğince yabancı sermaye ile kurulan

tek rafineri; yılda 4,4 milyon ton kapasite ile çalışan ATAŞ(Anadolu Tasfiyehanesi A.Ş.)’tır. 1958 yılında Mersin’de kurulmuş olan ATAŞ’ın bugünkü ortakları MOREF (%51), Shell (%27), BP-Türk (%17) ve Marmara Petrol (%5)’dür. Türkiye’nin başlıca boru hatları ise yıllık 70,9 milyon ton kapasiteli Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı, yıllık 3,5 milyon ton kapasiteli Batman-Dörtyol Boru Hattı ve yıllık 5 milyon ton kapasiteli Yumurtalık-Kırıkkale Boru Hattıdır. 62 Türkiye’nin ham petrol tüketimi 1965-2001 yılları arasında %568,7 ve 1990-2001 yılları arasında %40,9 oranında artmıştır. 2001 yılında ham petrol tüketimi 30,4 milyon ton ve günde 662 bin varile ulaşmıştır. 2000 yılında ise tüketim günde 695 bin varile kadar çıkmıştır. Grafik 17 TÜRKİYE'NİN PETROL TÜKETİMİ Bin Varil/Gün

800 600 400 200 2001

1999

1997

1995

1993

1991

1989

1987

1985

1983

1981

1979

1977

1975

1973

1971

1969

1967

1965

0

Kaynak: TPAO Grafik 18 TÜRKİYE'NİN ENERJİ TÜKETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002) DİĞER 15%

TAŞ KÖMÜRÜ 11%

PETROL 39%

PETROL DOĞAL GAZ LİNYİT

LİNYİT 14%

TAŞ KÖMÜRÜ DOĞAL GAZ 21%

DİĞER

Kaynak: TPAO

Birincil enerji tüketiminin %39’unu petrol ve %21’ini doğalgaz oluşturmaktadır.63 Enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi amacıyla Türk ekonomisine tanıtılan doğal gazın enerji tüketimi içindeki payı giderek artmaktadır. Doğal gazın enerji tüketimi içindeki payı, 62 63

http://www.tpao.gov.tr http://www.tpao.gov.tr

TPAO’nun 2010 yılında çıkacağını düşündüğü yüzde 18 düzeyini, Mavi Akım Projesi’nin de etkisiyle, şimdiden aşmıştır. Bu arada, petrolün ve linyitin tüketimdeki payları ise düşmektedir. 3) TÜRKİYE’NİN PETROL ARAMA FAALİYETLERİ64 Türkiye’nin ülke içindeki arama çalışmaları Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yoğunlaşmıştır. TPAO, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde PERENCO (Fransa) ve MADISON (ABD), Trakya Bölgesi’nde AMITY OIL (Avustralya) ve Adana-Hatay Bölgesi’nde ELPASO (ABD) şirketleri ile ortak olarak arama çalışmalarını yürütmektedir. Denizlerdeki arama faaliyetleri şimdiye kadar çok sınırlı kalmıştır. Mersin-İskenderun Körfezleri ile Doğu ve Batı Karadeniz’de petrol aramaları yapılmaktadır. Özellikle Doğu Karadeniz’deki arama çalışmaları ümit vermektedir. Bu yıl BP (British Petroleum) ile yapılacak ortak analizlerden sonra, 2004 yılında Doğu Karadeniz’de sondaj çalışmalarının başlaması beklenmektedir.65 Ülkemizin petrol ve doğal gaz ihtiyacının daha iyi karşılanabilmesi için, petrol ve doğal gazın arama ve üretimine yönelik TPAO çalışmaları, özellikle 1993 yılından sonra Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Kuzey Afrika ülkelerinde yaygınlaştırılarak sürdürülmüştür. TPAO, aktif olarak Kazakistan, Azerbaycan ve Libya'da faaliyetlerini yürütmektedir. Türkmenistan, Irak ve Suriye ile faaliyetlerde bulunmak üzere temaslar sürdürülmektedir. Aşağıda Türkiye’nin yurtdışındaki arama faaliyetleri daha ayrıntılı olarak anlatılmaktadır: i- Kazakistan TPAO’nun Kazakistan'daki faaliyetleri, Kazakistan Milli Petrol Şirketi (%51) ve TPAO (%49) ortaklığında kurulan Kazaktürkmunay Ltd. (KTM) tarafından yürütülmektedir. KTM, Batı Kazakistan'daki çalışmalarını sürdürmektedir. Aktau Bölgesi’nde günlük 2.500, Aktübinsk Bölgesi’nde ise 1.500 varil üretim yapılmaktadır. Şirketin Şubat 2003 sonu itibariyle birikimli petrol üretimi 1.064 bin ton, birikimli satışı 1.040 bin ton ve birikimli brüt geliri 133,1 milyon $’dır. TPAO’ya, KTM’den bugüne kadar yatırım payı geri ödemesi olarak 59,8 Milyon ABD Doları transfer edilmiştir. Kazakistan’a 2000 yılından itibaren herhangi bir transfer gerçekleşmemiş olup, birikimli transfer 272,9 Milyon $’dır. KTM Ltd.’in 2000 yılından itibaren yatırım ve işletme giderleri üretilen petrol gelirlerinden sağlanmaktadır.66

64

http://www.tpao.gov.tr http://www.milliyet.com.tr, 30.05.2003 66 TPAO, (2003) 65

Ayrıca, değerlendirmeler sonucu Aktübinsk Bölgesi'nde yeralan Güney Karatübe’de ticari keşif ilan edilmesi beklenmektedir. ii- Azerbaycan Azerbaycan’da TPAO’nun ortak olduğu projeler ve TPAO’nun ortaklık payları şöyledir: •

AÇG (Azeri-Çıralı-Güneşli) Projesi (%6,75)

•

Şah Deniz Projesi (%9)

•

Kürdaşı Projesi (%5)

•

Alov Projesi (%10)

•

Bakü-Tiflis-Ceyhan Ana İhraç Hampetrol Boru Hattı Projesi (%6,53) a-) AÇG (Azeri-Çıralı-Güneşli) Projesi (Mega Proje) Proje, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile TPAO’nun da yer

aldığı bir konsorsiyum tarafından 1994 yılında başlatılmıştır. Projenin halihazırdaki ortakları SOCAR (%10), BP (%34,14), LUKOIL (%10), UNOCAL (%10,28), STATOIL (%8,56), EXXONMOBIL (%8), TPAO (%6,75), ITOCHU (%3,92), PENNZOIL (%5,63) ve DELTAHESS (%2,72) şirketleridir. TPAO, ortaklık anlaşmasında TPIC vasıtasıyla SOCAR'ın %5 hissesinin finansmanını da üstlenmiştir. SOCAR, faizi ile birlikte geri ödemeyi petrol üretimi başladıktan sonra petrol satış gelirlerinden karşılamayı taahhüt etmiştir. İlk kuyu Çıralı sahasında 1997 yılı sonunda açılmış ve üretime başlanmıştır. 2005 yılında tam saha üretime geçilmesi beklenmektedir. Halen 11 kuyuda günde yaklaşık 120 bin varil seviyesinde üretim yapılmaktadır. 2010 yılında tüm AÇG üretimi en yüksek seviye olan 1 milyon/varil/gün’ün üzerine çıkacaktır. 2003 yılı Şubat ayı sonu itibariyle, TPAO’nun payına yaklaşık 17,7 milyon varil petrol satışı ve birikimli brüt 412,1 milyon $ gelir düşmüştür. Projenin başlangıcından 2003 yılı Şubat ayına kadar 564,8 milyon $ transfer gerçekleştirilmiştir.67

b-) Şah Deniz Projesi Şah Deniz sahası, Güney Hazar’da, Bakü ile Azeri-Güneşli-Çıralı sahasının arasında yer almaktadır. Proje, araştırma amacı ile BP-Statoil ve TPAO'nun bağlı ortaklığı TPOC Ltd. Şirketi tarafından 1996 yılında başlatılmıştır. Projenin şu andaki ortakları ise BP (%25,5), STATOIL (%25,5), SCA (SOCAR Commercial Affiliate %10), TOTALFINAELF (%10), LUKAGİP (%10), OIEC (Oil Industries Engineering and Construction, İran-%10) ve TPOC (%9) şirketleridir. Sahada 2001 yılında keşfedilen doğal gaz için BOTAŞ ve SOCAR bir alım-satım anlaşması imzalamıştır. Ayrıca, Türkiye ile Gürcistan arasında 12 Mart 2001 tarihinde hükümetler arası anlaşma imzalanmıştır. Satış anlaşmasına göre 2004 yılında başlamak üzere 15 yıl boyunca 6.6 milyar m3 doğal gaz Türkiye’ye ulaştırılacaktır. Ancak, proje takviminde yaşanan sorunlar nedeniyle, ilk gaz teslim tarihi 2006 yılına kaymıştır. Doğal gazın taşınması için Bakü’den başlayarak Tiflis üzerinden Türkiye-Gürcistan sınırına ulaşacak olan doğal gaz boru hattı ile ilgili inşa çalışmalarına başlanmıştır. Türkiye’nin doğal gaz talebinin önemli bir kısmını karşılayabilecek büyüklükte olan Şah Deniz Projesi kapsamında, 2003 yılı Şubat ayı itibariyle birikimli 69,3 milyon dolar transfer gerçekleştirilmiştir.68 c-) Kürdaşı Projesi Projenin %50'si SOCAR'a ait olup, kalan hisseler AGIP (%25), MITSUI (%15), REPSOL (%5) ve TPOC (%5) arasında paylaşılmıştır. 1998 yılında başlayan ve Hazar Denizi’nde üç ayrı yapının test edilmesini amaçlayan proje kapsamında açılan kuyularda ticari hidrokarbon bulgusuna rastlanmamıştır. Projenin tasfiyesi için çalışmalara başlanmış ve ruhsatın %74’ü terkedilmiştir. Proje için 2003 yılı Şubat ayı itibariyle gerçekleşen transferler birikimli olarak 16,8 milyon $ düzeyindedir.69

67

ibid ibid 69 ibid 68

d-) Alov Projesi Projenin %40'ı SOCAR Oil Affiliate (SOA)'a ait olup diğer hisseler BP (%15), Statoil (%15) ve TPOC (%10) arasında paylaşılmıştır. Geri kalan %20'lik hisse daha sonra EXXONMOBIL (%15) ve AEC (%5) şirketlerine verilmiştir. ALOV (ABİK) Arama Projesi Güney Hazar Denizi’nin orta kesimindeki Sharg, Alov ve Araz adlı 3 ayrı sahayı kapsamaktadır. Projenin mükellefiyeti olan üç arama kuyusundan ilkinin 2004 yılı ilk çeyreğinde kazılması öngörülmüştür. Ancak, Temmuz 2001’de İran ile Azerbaycan arasında Hazar Denizi’nin paylaşımı ile ilgili çıkan sorunlardan dolayı deniz tabanı etüdü çalışmaları aksamış, 23 Mart 2002’de biten Arama Dönemi Ocak 2005’e uzatılmıştır. Proje için 2003 yılı Şubat ayı sonu itibariyle 22,4 milyon $ transfer gerçekleştirilmiştir.70 e-)Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı Projesi Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi ile Azerbaycan'da üretilen ham petrolün boru hattı ile Gürcistan üzerinden Ceyhan'daki bir deniz terminaline, buradan da tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılması amaçlanmaktadır. Anahtar Teslim Anlaşması çerçevesinde müteahhit olarak görevlendirilen BOTAŞ, “Arazi ve İnşaat” çalışmalarını 32 ay içerisinde bitirmekle yükümlü kılınmıştır. Tüm hattın tamamlanması ve devreye alınması için hedeflenen tarih ise 2005 yılı başlarıdır. 15 Kasım 2000 tarihinde başlatılan temel mühendislik çalışmaları, 15 Mayıs 2001 tarihinde başarıyla tamamlanmıştır. Ardından, Türkiye Tarafı ikinci aşamasını temsil eden detay mühendislik çalışmaları 19 Haziran 2001-28 Ağustos 2002 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. 20 Eylül 2002 tarihinde ise hattın yapım sözleşmeleri imzalanmıştır. BOTAŞ, Anahtar Teslim Anlaşması ile son aşama olan arazi ve inşaat çalışmalarını 32 ay içerisinde bitirmeyi taahhüt etmiştir. Proje için 2003 yılı Şubat ayı itibariyle birikimli olarak 34,4 milyon $ transfer gerçekleşmiştir.71 Projeye ortak olan şirketler ve payları zaman içerisinde değişmiş olup, hali hazırdaki en büyük ortaklar olan BP Exploration (Caspian Sea) Ltd. %30,1 ve SOCAR %25,0 paya sahiptir. TPAO’nun proje içindeki payı ise %6,53’tür. 70

ibid

Yılda 100 milyon dolar gelir getirecek olan projenin asıl önemi Türkiye’yi küresel enerji nakliyesinde kilit bir konuma getirmesindedir. Ancak son zamanlarda BTC Konsorsiyumu Türk Hükümetine çeşitli şikayetlerde bulunmaktadır. “Kamulaştırmaların ağır gitmesi, inşaatların beklenen zamanda yapılamaması, yolsuzluklar, BOTAŞ’taki siyasi değişim, BTC direktörlüğünün özerk ve insiyatifli bir yapı olarak çalışamaması” gibi sorunlar gündeme getirilmektedir. Irak’taki gelişmeler BTC Projesini ayrıca tehdit etmektedir. Irak üzerinden Akdeniz’e açılan, BTC Projesine karşı maliyet avantajı olan alternatiflerin ortaya çıkması sözkonusudur. Ürdün, Filistin ve Hayfa üçgeni bu alternatifler içerisinde tartışılmaktadır. Petrol Yasası gibi gerekli yasal düzenlemeler hızla çıkarılarak ve mevcut yasalara işlerlik kazandırılarak BTC Projesi’nin arkasında durmak, Türkiye’nin enerji piyasasındaki stratejik konumu açısından önem taşımaktadır. 72 iii- Libya TPAO Libya’da Ghadames ve Sirte Havzalarında bulunan iki blokta faaliyetlerini sürdürmektedir. 1999 yılı Ekim ayında TPAO adına TPOC, Libya Milli Petrol Şirketi NOC ile ilk 5 yılı arama dönemi olan 25 yıllık bir anlaşma imzalamıştır. Her iki blok ile ilgili veri toplama çalışmaları devam etmektedir. 2003 yılında iki potansiyel yapıda kuyu açılması planlanmıştır. iv- Türkmenistan TPAO, Türkmenistan’da kara ve deniz alanlarında, 1993 yılından bu yana petrol ve doğal gaz arama ve geliştirmesine yönelik çalışmalar gerçekleştirmiştir. Halen, çeşitli geliştirme projeleri üzerinde bazı şirketlerle ortak çalışmalar sürdürülmektedir. Ancak, konu ile ilgili imzalanan ticari bir anlaşma yapılmamıştır. v- Irak TPAO, Irak’ta petrol arama ve üretme amacıyla 1994 yılında Irak Petrol Bakanlığı ile temaslara geçmiştir. Türkiye’nin Irak’ta dahil olduğu bellibaşlı projeler; Petrol Sahası Geliştirme Projesi, Irak-Türkiye Doğal Gaz İhraç Projesi ve Blok-IV Arama Projesi’dir. IrakTürkiye Doğal Gaz İhraç Projesi’nin fizibilite çalışması için Irak Petrol Bakanlığı ve T.C. Enerji ve Tabii Kaynakları Bakanlığı arasında 8 Mart 1996’da bir Mutabakat Zaptı imzalanmıştır. Türk tarafı adına çalışmaları yürütmekle TPAO, BOTAŞ ve TEKFEN 71

ibid

görevlendirilmiştir. Projenin fiilen Birleşmiş Milletler ambargosunun kalkmasından sonra başlaması öngörülmüştür. Ancak, son Irak Savaşı’ndan sonra, TPAO’nun Irak’ta önceki görüşme ve anlaşmalardan doğan haklarının ve yükümlülüklerinin niteliği belirsizleşmiştir. vi- Diğer Ülkeler Suriye’de petrol ve doğal gaz arama-geliştirme ve üretimi ile ilgili girişim ve müzakereler sürdürülmektedir. 4) TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI Türkiye’de petrol fiyatlarının oluşumunda ve artışında dünya petrol fiyatları ve döviz kurları yanında hükümetin müdahalesi de büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de hükümetler, akaryakıt ürünlerinin çıkış fiyatlarının üzerinden Özel Tüketim Vergisi ve Katma Değer Vergisi almaktadır. Daha önce ülke içinde petrol fiyatlarındaki dalgalanmaları azaltan ve bir yandan da gelir sağlayan Akaryakıt Fiyat İstikrar Fonu, fonların kaldırılması ile birlikte işlevini maktu bir vergi olan Özel Tüketim Vergisi’ne devretmiş; Akaryakıt Tüketim Vergisi de bu verginin kapsamına alınmıştır. Hazine Müsteşarlığı tahminlerine göre, 1998 yılında kamunun petrol gelirlerinin %72’sini ATV, %21’ini ise KDV oluşturmuştur. Akaryakıt ürünleri ile ilgili toplam vergi ve fon gelirlerinin %44’ü motorin, %24’ü normal benzin ve %15’i süper benzinden kaynaklanmıştır. Bugün, ürün pompa satış fiyatlarının %70-75 kadarı ÖTV ve KDV olarak devlete kalırken, yaklaşık %22’si rafineri fiyatı olmakta ve %8’i dağıtım payı olarak bayilere ve ana dağıtım şirketlerine kalmaktadır. Örneğin, TÜPRAŞ’tan işlenerek çıkmış kurşunsuz benzinin litresi 323 bin TL iken, buna 1.074 bin TL ÖTV, 277 bin TL KDV, 132 bin TL benzin istasyonları için ve 11 bin TL deniz ve kara nakliyesi yapan özel şirketler için eklenmektedir. Böylece, kurşunsuz benzinin pompa satış fiyatı 1.817 bin TL olmaktadır. Ancak, vergi miktarı dünya petrol fiyatlarındaki gelişmelere göre Bakanlar Kurulu tarafından genellikle haftada bir revize edilmekte ve bu dağılımdaki oranlar sabit kalmamaktadır.73 Ürün pompa satış gelirlerinden dağıtım şirketlerine düşen pay azalmaktadır. 2002 yılı Kasım ayı itibariyle % 8,88 olan dağıtım payı 2003 yılı Haziran ayı itibariyle %7,24 olarak gerçekleşmiş ve bunun 3,98 puanını bayi, 3,26 puanını ana dağıtım şirketlerinin hissesi oluşturmuştur. Devletin vergi payı ise artarak 2002 yılında yaklaşık %68 olan değerinden 2003 yılında %75’lere çıkmıştır. 1998 yılında brüt kar payı %8,5 düzeylerinde olan bayiler, paylarının eski düzeye çıkartılmasını istemiş ve mevcut durumdan şikayetçi olduklarını 72 73

http://www.ntvmsnbc.com.tr, 15.04. 2003 Hazine Müsteşarlığı, KİT Genel Müdürlüğü

belirtmişlerdir.74 Bunun üzerine, bayi kar paylarının artırılması yönünde karar alınmıştır. Döviz kurlarındaki düşüş benzinin satış fiyatına yansıtılmayarak 19 bin lira fark vergiye eklenmiştir. Böylece satış fiyatı içindeki verginin oranı yüzde 73.39'dan yüzde 74.44'e çıkarken, bayi kar paylarının artırılması için gereken 280 trilyon TL ek kaynağın 50-60 trilyon TL’si bulunmuştur.75 Kibritçioğlu’nun76 hesaplamalarına göre; 1990 yılı cari üretici fiyatlarını baz alan girdiçıktı tablosu itibariyle, yerli ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi, tüm sektörlerin toplam maliyetlerinin %0,2’sini oluşturmaktadır. Yabancı ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi, toplam maliyetlerin %1,6’sını; yerli petrol arıtımı, %3,4’ünü (21 trilyon TL) ve yabancı petrol arıtımı ise %0,2’sini oluşturmaktadır. Buna göre, sektör maliyetlerinde yerli petrol ürünlerinin payı ön plana çıkmaktadır. Yerli petrol arıtımı yapan rafineri ve tasfiyehanelerin maliyetlerinin %65,3’ü ise yabancı ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi olmaktadır. İmalat sanayiinin (petrol arıtımı hariç) maliyetlerinin %2,6’sı yerli petrol ürünleri, %0,1’i yabancı petrol ürünleri ve %2,8’i elektrik olmaktadır. 1986-1997 döneminde ham petrol fiyatları nominal dolar kurları ile 225 ve TL cinsinden 285 kat yükselmiş, akaryakıt ürünlerindeki fiyat artışı ise 589 kata ulaşmıştır. Akaryakıt ürünlerinin fiyatındaki artışlar, bu dönemde 347 kat artan genel fiyat düzeyinin de çok üzerinde kalmıştır. Bu farklılığın temelinde, hükümetlerin akaryakıt ürünlerinden elde ettikleri vergi gelirinin 1986 yılından itibaren önem kazanması yatmaktadır.

74

http://www.milliyet.com.tr, 10.06.2003 http://www.milliyet.com.tr, 25.06.2003 76 Kibritçioğlu, A., vd., (1999) 75

E- BÜYÜK ÜRETİCİLER VE STRATEJİK İLİŞKİLER 1) OPEC 14 Eylül 1960 tarihinde Bağdat’ta İran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella tarafından kurulan OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries), başlıca gelir kaynağı petrol kazançları olan 11 gelişmekte olan ülkeden oluşan ve üyelerinin izlediği petrol politikalarını koordine eden ve birleştiren uluslar arası bir kuruluştur. Üyeler, petrol üretimi üzerindeki egemenliklerini tamamen korumaya devam ederler ve üretim miktarının ve bunun üyelere dağılımının belirlenmesinde tüm ülkeler birer oya sahiptir. Üyelik, net petrol ihracatçısı olan ve kuruluşun hedeflerini benimseyen tüm ülkelere açıktır. Halen üyeleri Cezayir, Endonezya, İran, Irak, Kuveyt, Libya, Nijerya, Katar, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Venezuella’dır. OPEC, amacını, petrol üreticisi konumundaki üyelerinin düzenli bir petrol geliri elde etmeleri, tüketici ülkeler için verimli, ekonomik ve düzenli bir petrol arzı bulunması ve petrole yatırım yapan sanayilerin adil bir getiri kazanmaları olarak belirtmektedir. Bunun için, zarar verici ve gereksiz fiyat dalgalanmalarını önleyerek uluslar arası petrol piyasalarında fiyat istikrarını sağlamaya çalışmaktadır. Olağanüstü toplantılar dışında Mart ve Eylül aylarında olmak üzere senede iki kez toplanan Kongre’de, OPEC genel stratejisi ve uygulanacak planlar belirlenir. Kongre, genellikle üye ülkelerin Petrol, Maden ve Enerji Bakanları’ndan oluşan Temsilciler Kurulu tarafından toplanır. Yönetim Kurulu’nun (YK) seçimi, Teşkilat ile ilgili konularda YK’nın sunduğu rapor ve önergelerin incelenmesi, üyelik ile ilgili kararların alınması, YK tarafından sunulan bütçenin incelenip onaylanması da Kongre’de gerçekleşir. YK, Teşkilat’ın idaresini sağlamakla yükümlüdür. Ayrıca Kongre’de ortaya konan önergeleri uygular, Kongre’de Temsilciler Kurulu’nun onayına yıllık bütçeyi sunar, Genel Sekreterlik tarafından sunulan raporları karara bağlar, Teşkilatı ilgilendiren rapor ve önergeleri Kongre’de sunar. Binası 1961 yılında İsviçre’de kurulup 1965 yılında Avusturya’ya taşınan OPEC Sekreteryası, genel merkez olarak görev yapar ve Teşkilat’ın yasalara uygun bir şekilde ve YK’nın idaresinde yönetimini sağlar. Uluslar arası petrol piyasalarında istikrarın sağlanmasına katkıda bulunmak amacıyla Sekreterlik bünyesinde özel bir yapı olarak Ekonomik Komisyon oluşturulmuştur. Bunların dışında, Bakanlık Takip Komitesi piyasanın durumunu düzenli olarak izleyerek

Kongre’ye önerge getiren bir birimdir. Bakanlık Takip Alt Komitesi ise üye ülkelerin petrol üretimlerini ve ihracatlarını izler. OPEC, resmi olarak petrol piyasasını kontrol etme yetkisinde olmayıp, gücünü pazar payından almaktadır. Dünya üzerindeki petrol rezervlerinin yüzde 78’ine (811,526 milyon varil) sahip olan OPEC ülkeleri tarafından, tüm petrol üretiminin %41’i ve doğalgaz üretiminin %15’i gerçekleştirilmekte, petrol ihracatının %55’i bu ülkelerden yapılmaktadır. Ayrıca, önümüzdeki 25 sene içinde petrol talebinde beklenen artışın büyük kısmının yine OPEC üyeleri tarafından karşılanması beklenmekte ve OPEC’in üretimdeki payının yüzde 40 düzeyinden yüzde 50’lere çıkacağı sanılmaktadır.77 Diğer bir projeksiyonda, OPEC’in dünya toplam petrol arzı içindeki payı 2000 yılında %29,8 olarak hesaplanmış ve bu oranın 2010 yılında %44,1 ve 2020 yılında %61,8 değerine kadar yükseleceği tahmin edilmiştir.78 Ancak, OPEC dışı üreticilerin stratejik önemi, ABD ve diğer büyük petrol tüketicilerinin petrol arzını çeşitlendirme ve Orta Doğu petrolüne bağımlılığı azaltma politikalarına bağlı olarak artmaktadır. Bu ülkeler, zaman zaman OPEC ve OECD ülkelerinin pazar payını kapmaktadırlar. Ancak, genel bekleyiş petrol arzında OECD ülkelerinin payının uzun vadede azalması ve OPEC ülkelerinin payının artması yönündedir. Ayrıca, Rusya, Meksika, Kanada gibi OPEC dışı ülkelerden yapılan petrol ithalatının arz güvenliği kapsamında artması beklenmektedir. OPEC’in stratejik önemini artıran diğer bir etken ise, OPEC dışındaki petrol üreticilerinde bulunmayan ve üretimi bir kararla artırabilmesini sağlayan, özellikle Suudi Arabistan’ın sahip olduğu yedek üretim kapasitesidir. OPEC ülkelerinin üretimlerinin düzeyi, dünya toplam arzını doğrudan etkileyecektir. Buna rağmen, bütün üyelerin kotalara tam olarak bağlı kalması halinde bile, OPEC üretiminin petrol fiyatlarının ve piyasasının tek belirleyicisi olmayacağını hatırlatmak gerekir. OPEC, amaçlarına daha yakın sonuçlar almak için sık sık Meksika ve Norveç gibi OPEC üyesi olmayan petrol üreticileri ile anlaşmaya gitmektedir. OPEC üretim kararlarının dünya petrol fiyatlarına etkisi, petrol ürünlerinin fiyatlarındaki değişmelerle ayrı değerlendirilmelidir. Çoğu ülkede tüketicilerin cebinden çıkan paranın büyük kısmını vergiler oluşturmakta, benzine ödenen para ham petrol fiyatının 3-4 misline kadar ulaşmaktadır. Türkiye’de de petrol ürünlerinin pompa satış fiyatının %70’i aşan 77 78

http://www.opec.org Gürlesel, C.F., (2003)

kısmı ÖTV ve KDV olarak devlete kalmaktadır. Bu gibi durumlarda, dünya petrol fiyatlarındaki değişikliklerin tüketici fiyatları üzerindeki etkisi ikincil planda kalmaktadır. OPEC (2001)’e göre, özellikle G7 ülkeleri (ABD, Kanada, Japonya, Fransa, Almanya, İtalya ve İngiltere) 1996-2000 yılları arasında petrol vergilerinden toplam 1,3 trilyon dolar kazanırken, OPEC ülkelerinin bu beş sene boyunca petrol geliri 850 milyar düzeyinde kalmıştır. Ayrıca, G7 ülkelerinin kazancı net kar iken, OPEC kazancından araştırma, üretim ve nakliye masrafları düşülmemiştir.79 OPEC’e göre, yüksek vergiler petrol üreticisi ülkelerin gelirlerini aşağı çekmekte ve yeni petrol sahalarının aranması ve çıkarılması için gerekli yatırımlara fon ayrılamamaktadır. Böylece, uzun vadede istikrarlı ve uygun fiyatlı petrol arzı sağlanması tehlikeye düşmektedir. OPEC’in bu açıklamalarına karşın, petrol ihracatçısı ülkelerin asıl amaçlarının uzun vadede istikrarlı petrol arzı sağlamak ve fiyat dalgalanmalarını önlemekten ziyade, ekonomik ve siyasal sıkıntı içinde bulunmalarından dolayı, petrol gelirlerini olabildiğince artırarak kısa dönemdeki finansman ihtiyaçlarını karşılamak olduğunu savunan araştırmacılar da bulunmaktadır.80 Ayrıca, bu vergiler yaygın olarak kullanılmaktadır ve tüketici ülkelerin mali yapıları içinde yer edinmiştir. Bu olgunun kısa ve orta vadede değişmesi beklenmemektedir. Petrol tüketim vergilerinin fiyatları yükseltmesi, OPEC ülkeleri aleyhine sonuçlar doğurmaktadır. Bu olumsuz sonuçlar arasında yüksek tüketici fiyatlarının küresel talep artışını yavaşlatması sayılabilir. Öte yandan, yüksek vergilerin yaygın olduğu Avrupa’da ekonomiler genellikle olgunlaşmış olduğundan talep artışı zaten sınırlı düzeydedir. Talep artışının asıl kaynağı ise, Uzak Doğu Asya ülkeleri olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, toplanan vergilerin transferler ve kamu harcamaları yoluyla ekonomiye dönmesi, böylece üretimi ve petrol talebini artırıcı etkiler yapması da olasıdır. Ancak, bu etkiler fazlasıyla dolaylı kalmakta, yüksek fiyatların genel etkisi petrol talebinin artış hızını yavaşlatma yönünde olmaktadır. Petrol üzerine konan tüketim vergilerinin kendi gelirini düşürdüğünü savunan OPEC, ayrıca, petrol ihracatçısı ülkelerin petrol dışındaki çoğu ürünün ithalatçısı olduklarına ve gelirlerinin azalması durumunda ithalatlarının düşeceğine, dolayısıyla diğer pekçok ülkenin ihracat gelirinin düşeceğine ve spiral etkisiyle tüm dünya ekonomisinin OPEC ülkeleri ile birlikte, aynı ölçüde olmasa da, zarar göreceğine dikkat çekmektedir. OPEC, bu teziyle yine tüketim vergilerinin karşısında durmaktadır. Ancak, bu sonuca ulaşmadan önce, OPEC 79 80

OPEC, (2001), “Who gets what from imported oil?”, PR & Information Department, Viyana, Avusturya Adelman, M.A., (2002)

ülkelerinin ithalatının niteliği, gelir esnekliği ve OPEC ülkelerinin talebinin küresel talep içindeki yeri incelenmelidir. OPEC, artan petrol talebini karşılamada daha sonra sorun yaşamamak için, yeni rezervler aramayı öncelikli hedefleri arasında saymaya başlamıştır. Her yeni kuyunun marjinal maliyeti, teknolojik gelişmeler maliyetleri aşağı çekmediği sürece, yukarı doğru çıkacaktır. Dolayısıyla, yeni rezervlerin ortaya çıkarılması için, fiyatın artan maliyetleri kapatacak ölçüde yüksek olması gerekmektedir. Petrol kaynaklarının sürekliliği üzerindeki teorik tartışmalar da, fiyatlar yeterince yüksek olduğu sürece kaynakların var olacağı, ancak bir gün fiyatların tüketicilerin kabul edemeyeceği kadar yükseleceği ve maliyetlerini ancak karşılayan üreticilerin bu fiyatta talep bulamayarak üretimi bırakacağı şeklindedir.81 OPEC’in rezervlerini artırma iradesinin başka bir nedeni, fiyatlar arama ve çıkarma maliyetlerini karşılayacak düzeyde yüksek olmasa bile, olası gelişmeler karşısında rezervlerdeki payını koruma isteğidir. Rusya ve Türk Cumhuriyetleri’nde bulunması beklenen yeni rezervler, Irak Harekatı’nın ardından Irak’ın üretimde ön plana çıkacağı yönündeki beklentilerle zaten yıpranmış olan OPEC’in stratejik konumunu tehdit etmektedir. Öte yandan, Asya, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’nın Orta Doğu petrolüne bağımlılığı artmaktadır. Bugün petrol talebindeki payı giderek artan Asya ülkelerinin petrol tüketiminin tamamına yakını, özellikle sanayi alanında petrolü yoğun olarak kullanan Batı Avrupa petrol talebinin %24’ü ve dünyanın en büyük petrol tüketicisi olan Kuzey Amerika Bölgesi’nin tüketiminin %14’ü Orta Doğu OPEC ülkelerinden karşılanmaktadır. Ancak, ABD’nin petrol ithalatı içerisinde Amerika, Afrika ve Orta Asya ülkelerinin payı artarken, ABD Orta Doğu’da enerji yatırımlarına gitmektedir.82

i- Suudi Arabistan Petrol rezervleri yönünden en zengin ülke olan Suudi Arabistan’ın ekonomisinin en büyük sorunu GSMH`nin % 120`sine ulaşan iç borçtur. Yüksek petrol gelirlerine rağmen, 1981 yılında 29.000 dolara yaklaşan milli geliri, 2000 yılında 6.700 dolara düşmüştür. Ülkenin ekonomisi tamamiyle petrole bağımlı bulunmaktadır. Petrol fiyatlarındaki 1 dolarlık

81 82

Adelman, M.A., (2002) Gürlesel, C.F., (2003)

artış, Suudi Arabistan`ın ihracat gelirlerini yıllık 2.9 milyar dolar artırmaktadır. İhracatın % 95`ini, bütçe gelirlerinin % 80`ini ve GSMH`nin % 40`ını petrol sektörü oluşturmaktadır. 83 Tablo 14: Suudi Arabistan Bütçesinde Petrol Gelirlerinin Payı MİLYAR DOLAR

2001 (KESİN)

2002 (TAHMİN)

2001 YÜZDE PAY

TOPLAM BÜTÇE GELİRİ

61,3

41,9

100,0

PETROL GELİRLERİ

49,3

30,1

80,4

PETROL DIŞI BÜTÇE GELİRLERİ

12,0

11,7

19,6

Kaynak: T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği

T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği84, Suudi Arabistan’ın, ekonominin petrole bağımlılığını azaltmak için VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda petrol dışı GSMH`nın yıllık % 4 oranında büyümesini ve petrol dışı sektörlerin GSMH içindeki payının % 60’lardan 2005 yılında % 71,6`ya yükseltilmesini öngördüğünü belirtmektedir. Suudi Arabistan Petrol Bakanı Naimi, Ekim 1999’da yaptığı bir açıklamada Suudi Arabistan petrol politikasına temel teşkil eden 4 ana unsuru “dünyanın en geniş petrol rezervleri ve en düşük üretim maliyetleri, kapsamlı yedek üretim kapasitesi, petrole dayalı milli ekonomi, istikrarlı politik ve ekonomik sistem” olarak belirtmiştir. Suudi Arabistan, kesinleşmiş 261 milyar varil petrol rezervi ile dünya petrol rezervlerinin % 25`ine sahip bulunmaktadır. Topraklarında 77 tane petrol sahası bulunmasına rağmen, bunların sadece 8`i petrol rezervlerinin yarısını sağlamaktadır. Ayrıca, dünyada yeni rezerv keşif maliyeti varil başına ortalama 4 $ ve petrol üretim maliyeti 5 $ iken, Suudi Arabistan’da yeni rezerv keşif maliyeti 10 cent’e ve üretim maliyeti 1,5 dolara düşmektedir. Devlet eliyle işletilen Suudi Aramco’nun (Suudi Arabistan Petrol Şirketi) petrol üretimi, en büyük özel petrol şirketi olan Exxon’un üretiminin iki katını aşmakta, BP’nin üretiminin ise üç katına yaklaşmaktadır.85 1999 yılında 10,5 milyon varile ulaşan günlük petrol üretimi, 2002 Ocak itibariyle 9,3 milyon varile düşmüştür. Buna karşılık, ARAMCO, petrol ve doğal gaz üretimini arttırmak amacıyla 2000-2004 yılları arasında her yıl 15 milyar dolarlık yatırım yapılacağını açıklamıştır.86 Ancak, ülke içinde rafine edilebilen ham petrol günde 1,8 milyon varil ile sınırlı kalmaktadır. Rafinerizasyon kapasitesinin artırılması için yatırımlar yapılmaktadır. 9,3 milyon varil/gün`lük üretimin 1,3 milyonu iç tüketime, kalan 8 milyonu ise ihracata tahsis 83

T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002), “Suudi Arabistan Ekonomisi ve Dış Ticareti 20012002” 84 ibid 85 http://www.bp.com 86 T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002)

edilmektedir. İlk kez 1939 yılında petrol ihraç eden Suudi Arabistan; bugün ABD, Avrupa Birliği ve Japonya`nın en büyük ham petrol tedarikçisi konumundadır. Ancak, son yıllarda Venezuella, Kanada ve Meksika

gibi üreticiler Suudi Arabistan`ın ABD pazarındaki

konumunu sarsmaktadır. Asya kıtası ise Suudi Arabistan ham petrol ihracatının yarısını almaktadır. Suudi Arabistan`ın ham petrol ihracatının önemli kısmı Abqaiq işleme merkezi kanalıyla yapılmaktadır. Suudi Arabistan`ın petrol ihracat terminalleri Ras Tanura,

Juaymah ve

Yanbu`dur. Avrupa pazarına ve Kızıl Deniz`deki ihraç terminallerine açılan Abqaiq-Yanbu arasındaki “Doğu-Batı Ham Petrol Boru Hattı” Suudi Arabistan’ın başlıca boru hattı olup, Lübnan`a açılan TAPLINE (Trans Arabian Boru Hattı) kullanılmamakta ve Irak-Suudi boru hattı I. Körfez Krizi’nin ardından kapatılmış bulunmaktadır87. Petrol rezervleri, pazar payı ve yedek üretim kapasitesi, Suudi Arabistan için uzun dönemde stratejik önem taşımakta, başta dünya ham petrol tüketiminin %26’sının sahibi ABD’yi enerji güvenliği konusunda kendisine bağlamaktadır. Yedek üretim kapasitesi, Suudi Arabistan’ı OPEC lideri ve herhangi bir krizde “son müracaat merci” (last resort) konumuna getirmektedir. Ülkenin, dünya petrol

piyasasının Merkez Bankası rolünü üstlendiğini

söylemek yanlış olmayacaktır. Makalesinde dünya enerji hakimiyeti mücadelesini konu alan Morse88’a göre, Suudi Arabistan, stratejik gücünü, gelirlerini en çoklaştırmak ve kendi liderliğine ve amaçlarına meydan okuyacakları caydırmak için kullanmaktadır. Bunun yanısıra, ülke, uluslar arası ekonomide petrolün rolünün mümkün olduğunca uzun sürmesini de hedeflemekte ve petrol fiyatlarını bir yandan gelirini en çoklaştıracak şekilde mümkün olduğunca yüksek tutmaya çalışmakta, bir yandan da fiyatlarının dünyada alternatif enerji kaynaklarının araştırılmasına yol açacak kadar yükselmesini engellemeye çalışmaktadır. Bu amacı gerçekleştirme çabası, ülkenin OPEC üyesi olan ve olmayan üretici ülkelerle ilişkilerini ayarlamasını ve yeterince yedek kapasite bulundurmasını gerektirmektedir ki, bu Suudi Arabistan gibi yüksek rezervlere sahip düşük maliyetli bir petrol üreticisi için zor olmamaktadır. Krallık, yedek kapasitelerini kendi pazar payına göz diken ülkelerin ihracat gelirlerini azaltmak ve hakimiyetini yeniden tesis etmek için kullanmıştır. 1985 yılında petrol fiyatları zaten düşükken, fiyat savaşı başlatmış, petrol fiyatları birkaç ay içinde yarı yarıya düşmüş, Suudi Arabistan önceki dört yılda -özellikle OPEC üyesi olmayan ülkelerekaptırdığı pazar payını geri alarak, diğer üreticilere kendisi ile eşgüdüme gitmeden ve kendi 87 88

ibid Morse E.L., vd., (2002)

kazanımlarını en çoklaştıracak miktarı üretmesine izin vermeden piyasada oyuncu olamayacakları mesajını vermiştir. Yine, 1996-1997 yıllarında Venezuella'nın OPEC kotası olan 2,3 mbd'yi (milyon varil/gün) aşarak üretimini 3 mbd'ye çıkarması ve Suudi Arabistan'ın ABD'nin bir numaralı tedarikçisi olma özelliğini elinden alması üzerine Riyad, önce Karakas ile müzakereler yaparak sorunu çözmeyi denemiş, sonuç alamayınca 1998 yılında üretimini 1 mbd civarında artırarak petrol fiyatlarının fazlasıyla düşmesine sebep olmuştur. Bu, ülkenin petrol gelirlerini o sene için azaltmış olsa da, OPEC liderliğini sağlamlaştırmış ve OPEC üyesi olmayan ülkelere de göz dağı vermiştir.89 ABD'nin 10 mbd ithalatının 1,7 mbd'sini tedarik eden Suudi Arabistan, ABD’ye coğrafi olarak daha yakındaki petrol üreticilerine ABD ithalatındaki payını kaptırmamak için, nakliye masraf farklarını üstlenmek durumunda kalmakta, bu fark nedeniyle ABD’ye varil başına örtülü olarak 1$ indirim yapmaktadır. Böylece, ABD’ye yılda 620 milyar $ kaynak aktarılmaktadır. ABD’nin Suudi Arabistan için önemi ise; ekonomik sorunları olan Suudi Arabistan’a finansal kaynak sağlaması ve büyük bir alıcı olmasının yanında (ABD, dünya petrol tüketimi artışının 1/3'ünden fazlasını sağlamaktadır.), Suud ailesinin hakimiyetini korumasından, Krallığın petrol kuyularını ve toprak bütünlüğünü savunmasına yardım etmesinden gelmektedir. İçinde radikal İslamcı görüşleri de barındıran, yerel ve bölgesel olarak siyasi karmaşaya açık bu stratejik bölgenin yönetiminin ABD çıkarlarına da uygun düşen tek bir grubun hakimiyetinde olması, ABD politikası açısından da önem taşımaktadır. Ayrıca, Suudi Arabistan'ın fiyat istikrarında oynadığı rol de ABD’yi yakından ilgilendirmektedir. Ancak, 11 Eylül olayından sonra yakalanan teröristlerin çoğunluğunun Suudi uyruklu olması, Clinton yönetiminin önemli OPEC ülkelerine üretimi artırmaları için baskı yapması ve bu baskılara olumsuz cevaplar verilmesi, Arap-İsrail barış sürecinde ABD'nin daha önce oynadığı aktif rolden vazgeçmesi; ABD ile Suudi Arabistan arasında süregelen ilişkileri germiştir.90 Ayrıca, ABD ve Avrupa’nın, arz güvenliği kapsamında, petrol tedarikçilerini çeşitlendirme ve Ortadoğu OPEC ülkelerine bağımlılıklarını azaltma stratejileri, Suudi Arabistan’ın konumuna alternatif ülkeler çıkarılması çabasını ortaya çıkarmıştır. Son Irak Harekatı’nın ardından, Irak’taki petrol rezervleri ve üretimi konusunda otoriteler tarafından yapılan iyimser tahminler, Suudi Arabistan’ın konumunun sarsılabileceğini gündeme getirmektedir. Ayrıca, hedefi gelir istikrarı olan ve Suudi Arabistan’ı da geçerek en 89 90

ibid Morse E.L., vd., (2002)

büyük günlük üretim kapasitesine ulaşan Rusya, gerek ABD ile ilişkilerinde gerekse tüm petrol piyasasındaki işlevinde Suudi Arabistan için risk oluşturmaktadır.

ii-

Irak Irak, 113 milyar varillik petrol rezervi ile dünyada ikinci büyük petrol rezervine

sahiptir. Irak’ta saptanmış 73 petrol havzası bulunmakta ve bunların ancak 15’i işletilmektedir. Petrol rezerv araştırmaları İran - Irak Savaşı’ndan ve Körfez Savaşı’ndan dolayı devam etmemiştir. Ülkedeki petrol rezervlerinin 220 milyar varilin çok daha üzerine çıkabileceği ve ABD’nin 100 yıllık petrol ihtiyacını karşılayacak düzeyde olduğu hesaplanmaktadır.91 Iraklı yetkililer tarafından yapılan bir araştırmada ise, Irak’taki tüm petrol kaynaklarının işletilmesi halinde, rezervlerin 300 milyar varile bile çıkabileceği belirtilmektedir. Bu tahminlerin gerçekleşmesi halinde, Irak 5 yıl içinde petrol rezervi 260 milyar varil olan Suudi Arabistan’ın konumunu sarsabilecektir.92 Ülkenin petrol üretiminin büyük bölümü 7 merkezden sağlanmaktadır. Kuzeydeki en büyük merkez günde 700 bin varil üretim kapasitesiyle Kerkük; güneydeki ise Rumayla şehirleridir. 1972 yılında devletleştirilen petrol sektörü, en yüksek üretim rakamlarına günlük 3,5 milyon varil ile 1979 yılında ulaşmıştır. İran Savaşı ve ardından gelen uluslar arası yaptırımlar nedeniyle bir daha eski üretim rakamları yakalanamamıştır.93 1989 yılında 2,8 mbd olan petrol üretimi, 1991 yılında Körfez Savaşı’nın başlamasından sonra günde 279 bin varile kadar gerilemiştir.94 3 mbd’yi aşan petrol üretimi kapasitesine rağmen, savaş sonrasında BM programları çerçevesinde, günlük 1,7-2,4 milyon varil arasında değişen üretime izin verilmiştir. Rezervleri bakımından ikinci sırada yer alan Irak’ın petrol üretimi 2001 yılında 2,4 mbd olarak gerçekleşmiş ve bu üretim, dünya toplamının ancak yüzde üçünü oluşturmuştur. 2002 yılı üretimi de 2 mbd düzeyindedir ve bunun 1,5 mbd’si ihraç edilmiştir. Irak, görünüşte bir OPEC üyesi olmasına rağmen, üretim düzeyini OPEC üretim kotalarından bağımsız olarak belirlemektedir. Irak’ta iktidarda bulunan Baas Partisi, OPEC’ten ayrı hareket etmiştir. Ancak, zaman zaman petrolü bir güç unsuru olarak kullanmaya çalışmış ve OPEC’i işbirliğine çağırmıştır. Son olarak, ABD’nin Irak Harekatı’nın başlamasından birkaç gün önce, 1 Nisan 2003 tarihinde, İsrail’in işgal ettiği Filistin topraklarından geri çekilmesini sağlamak için, OPEC üyesi ülkeleri ABD ve İsrail’e karşı petrol ambargosu uygulamaya çağırmıştır. Irak’ın ambargo önerisine İran da katılmıştır. 88

http://www.ntvmsnbc.com.tr, 07.01.2003 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 21.02.2003 93 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003 92

Irak, bu girişim ile diğer Müslüman Orta Doğu ülkelerinin desteğini almak ve ABD’ye gözdağı vermek istemiş, ancak başarılı olamamıştır. OPEC, “İsrail-Filistin sorununda petrolün silah olarak kullanılmasının düşünülemeyeceğini” açıklamıştır.95 2003 yılı Nisan sonu itibariyle, Irak'ın Kerkük bölgesindeki petrol yataklarında savaş sonrası petrol üretimine yeniden başlanmıştır. Kerkük kenti yakınlarında bulunan Jambur kuyularından çıkarılan petrol, ülkenin kuzeyindeki enerji santrallerinin yakıtının sağlanması ve ülke içi ihtiyaçların karşılanması amacıyla kullanılacaktır. “Yeniden İnşa ve İnsani Yardım Ofisi”nin (ORHA) Amerikalı yetkililerinin yaptığı açıklamaya göre, bölgede ilk aşamada günlük 60 bin varil üretim yapılmaya başlanmıştır. Güneydeki kuyularda da 27 Nisan tarihinde günde 175 bin varil petrol üretimi başlatılmıştır. ORHA yetkilisi Clarke Turner, günde 235 bin varil üretimin, ülke ihtiyaçlarının karşılanması için yeterli olacağını ve petrolden elde edilecek gelirin öncelikle ülkenin yeniden imarı için kullanılacağını belirtmiştir.96 2003 yılı Mayıs ayı sonu itibariyle Irak’ın ham petrol üretimi 0,8 mbd’ye çıkmıştır.97 Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (Center For Strategic and International Studies (CSIS)), Irak’taki petrol sektörünün yeniden yapılandırılmasında en büyük engelin savaşlar nedeniyle tecrübeli mühendis ve işçilerin büyük bölümünün kaybedilmesi, yatırımların durması ve sektörün teknoloji ve know-how açısından çok geri kalması olduğunu belirtmiştir. 1998 ve 2000 yıllarında Irak petrol sektörü hakkında inceleme yapan Hollandalı Saybolt International, sektörün teknolojisini “acınacak durumda” diye nitelendirmiştir.98 Petrol ekonomisti Daniel Yergin, 5-7 milyar dolarlık bir yatırımla 2010 yılına kadar Irak’taki petrol üretiminin iki katına çıkabileceğini ve işletilmeyen 58 petrol havzasının üretime geçebilmesi için yaklaşık 30 milyar dolar kaynak ayrılması gerektiğini belirtmiştir.99 Saddam sonrası Irak’taki petrol sektörüne ilişkin araştırma yapan CSIS ise, savaş sonrasında Irak’ın petrol üretiminin kısa vadede 3,2 mbd, 2010 yılı itibariyle de 4 mbd’ye çıkabileceğini düşünmektedir. 2010 yılı petrol üretimi için 5,5-6 mbd’ye ulaşan iyimser tahminler de bulunmaktadır.100 2001 yılı üretim rakamları, Irak’ın yukarıdaki tahmini üretim rakamlarının üstünde olan ülkeler; Suudi Arabistan (8,8 mbd), ABD (7,7 mbd) ve Rusya’dır (7,1 mbd).

94

http://www.bp.com, (2002) http://www.ntvmsnbc.com.tr, 02.04.2003 96 http://www.sabah.com.tr, 28.04.2003 97 http://www.opec.org 98 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003 99 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 09.04.2003 100 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003 95

Son Irak Harekatı ile, Irak petrollerini işletme hakkının kime ait olacağı tartışma konusu olmuştur. Önümüzdeki kısa dönemde bu hakkın ABD, BM veya Irak milli petrol şirketlerine mi ait olacağı halen netlik kazanmamıştır. Saddam yönetimi ile Batı Kurna havzası için 1997 yılında bir anlaşma imzalamış olan Rus Lukoil gibi firmalar daha önce elde ettikleri hakları korumaya çalışırken, ABD ve İngiltere öncülüğünde petrol sektörünün özelleştirilmesi gündeme gelmiştir. 8 Nisan 2003 tarihinde Bush ve Blair ortak bir açıklama ile Irak petrolünün yine Irak halkının egemenliğinde kalacağını ve yine sadece Irak halkının yararı için kullanılacağını vaat etmişlerdir. Ancak, “Irak halkının yararı” deyimi çeşitli yorumlara açık bulunmaktadır. Büyük petrol firmaları Irak’taki gelişmeleri yakından izlemekte ve istikrarlı bir ortamın oluşması ile yeni oluşumda yer almayı planlamaktadırlar.101 Altyapının düzenlenmesi ile Irak’ın Türkiye üzerinden gerçekleştirdiği 0,9 mbd düzeyindeki petrol ihracatının ise 1,7 mbd’ye çıkabileceği belirtilmiştir. ABD’nin Rice Üniversitesi ve bağımsız düşünce grubu Dış İlişkiler Konseyi (Council on Foreign Relations) tarafından ortak olarak hazırlanan raporda, Kuzey Irak’taki Kerkük petrollerinin büyük çoğunluğunun Ceyhan Boru Hattı ile Türkiye üzerinden ihraç edilebileceğine değinilmiştir.102 CSIS tarafından yapılan ve Robert Ebel tarafından yürütülen araştırmada, Irak’ın orta ve uzun vadede OPEC içinde kalıp kalmama konusunda bir karar vermek zorunda kalacağı iddia edilmektedir. Robert Ebel, OPEC’in üretim limitinin, Irak’ın petrol sektörünün gelişimine engel olacağını düşünmektedir.103

2) OPEC DIŞI ÜLKELER i-

BDT ve Rusya

Rusya, dünya petrol pazarında stratejik bir konuma sahiptir. 2002 yılında günlük ortalama 7,3 milyon varil üretim ve 4,8 milyon varil ihracat yapan Rusya’da, petrol fiyatlarındaki artışa paralel olarak son üç yıldır hızlı bir ekonomik iyileşme gözlenmektedir. 104

Halen dünyadaki petrol rezervlerinin %6,2’si Bağımsız Devletler Topluluğu’na dahil ülkelerde bulunmakta ve bu bölgede yeni keşifler beklenmektedir. Yeni rezerv beklentileri, Rusya’nın doğu sahilindeki Sakalin Adası’nda, Kuzey Denizi’nde ve Hazar Denizi’nin Rusya 101

Economist (The), 12.04.2003 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 21.02.2003 103 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003 104 Gürlesel, C.F., (2003) 102

kesiminde yoğunlaşmaktadır. Ayrıca, Kazakistan’ın Kaşagan yöresinde 22 milyar varillik petrol kapasitesi tahmin edilmektedir. Sovyetler Birliği’nden ayrılan diğer ülkelerde de Hazar Denizi tabanında yapılacak araştırmalar sonucu büyük rezervlere ulaşılacağı sanılmaktadır.105 Rusya 2002 yılında günde 9,35 milyon varil petrol üretimi ile dünyanın en büyük günlük üretim kapasitesine ulaşmıştır.106 Petrol üretimi 2000, 2001 ve 2002 yıllarında toplam 15,9 mbd artmıştır. Zamanında dünyanın en önemli petrol üreticisi ülke olan Rusya’nın stratejik öneminin tekrar artacağı sanılmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde 1987 yılında petrol üretimi 12,7 mbd’ye çıkmış, bu rakama halen Suudi Arabistan dahil, hiçbir ülke tarafından ulaşıl(a)mamıştır. Rusya’nın dünya petrol üretimi içindeki payı, 2001 yılında, Suudi Arabistan (%11,8) ve ABD’den (%9,8) sonra %9,7 ile üçüncü sırada yer almış ve eski Sovyetler Birliği ülkelerinin toplam petrol üretimi, Suudi Arabistan’ın üretimine ulaşmıştır.107 Öte yandan, yakın zamanda Rusya hükümetinin yayınlamış olduğu bir enerji raporunda, Rusya’nın halihazırdaki rezervlerinin 2040 yılında biteceği belirtilmiştir.108 Ancak, bu projeksiyonlarda Rusya’nın rezervlerinde beklenen artış ve verimsiz işleyen sistemin yeniden yapılandırılması çalışmaları dikkate alınmamıştır. Ayrıca, Morse ve Richard109, Rusya’nın enerji ihracatını artıracak asıl potansiyelin, rezervlerinden ziyade boru hatları ve limanları olacağına dikkati çekmektedirler. Eski Sovyetler Birliği, 1990’lı yılların başında enerji piyasasında tedarikçi sıfatının yanında alıcı sıfatı ile de yer almaktaydı. Amerika’nın enerji tüketiminin %75’ine denk gelen ve küresel tüketimin %18’ini oluşturan tüketimi, küresel talep üzerinde doğrudan etkiliydi. 1990’lı yıllarda, eski Sovyetler Birliği’nde kişi başına enerji tüketiminin düşmesinin de etkisiyle,

küresel

enerji

tüketimindeki

artış

GSYİH’nın

%2,3’ünden

%1,44’üne

gerilemiştir.110 BDT ülkelerinin enerji tüketimineki düşüş, 1998 yılında sona ererek yerini temkinli bir artışa bırakmıştır. Ancak, 2001 yılına gelindiğinde BDT ülkelerinin küresel tüketimdeki payı %10’a, Rusya’nın payı ise %3,5’a düşmüş ve bölgenin küresel talebi belirleyici etkisi kalmamıştır. Öte yandan, Rusya, OPEC ülkelerinin dışında, küresel petrol arzını etkileyen ve üretim seviyesi ile küresel fiyatlara yön verebilen ülke durumuna gelmiştir. Rusya, Norveç ve Meksika, OPEC üyesi olmayan üç önemli petrol üreticisi durumundadır. Ancak, Norveç ve 105

Telhami, S., vd, (2002) Gürlesel, C.F., (2003) 107 http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy” 108 Telhami, S., vd. (2002) 109 Morse, E.L., vd., (2002) 106

Meksika, tek pazara bağlı ihracat yaptıkları için küresel fiyatları etkileyemezken, Rusya fiyatlar üzerinde söz sahibi olmuştur. Rusya’nın bu konumu OPEC kartelinin etkisini azaltmayı öngören ABD politikaları ile uyumludur. ABD’nin hedefi küresel arzın sürekliliği ile fiyat istikrarı iken, Rusya’nın hedefi gelir istikrarıdır. Her iki ülkenin önceliklerinin uyum sağlaması halinde Rusya, ABD’nin küresel enerji politikalarına orta vadede muhalif olmayacaktır. Irak’ta Rusya’nın Lukoil firması aracılığıyla sahip olduğu mevcut haklarının korunması halinde, Orta Asya ham ve işlenmiş petrolünün Kazakistan, Azerbaycan ve Rusya üzerinden uluslar arası pazarlara açılması, ABD ile Rusya arasındaki karşılıklı menfaatleri besleyebilecektir.111 Rusya petrol sektörünün liberal yapısı da petrol sektörü devletleştirilmiş OPEC ülkelerine karşı Rusya’ya avantaj sağlamaktadır.

ii-

ABD Petrol Stratejisi

II. Dünya Savaşı’ndan sonra İran Körfezi’nden petrol ithal etmeye başlayan ABD, 1971 yılında

petrol ithalatı üzerindeki kota uygulamasını kaldırmıştır.

Dünya petrol

tüketiminin %25,5’i ve petrol ithalatının %27’si ABD’ye aittir. ABD, petrol piyasasının en önemli alıcısı olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, Suudi Arabistan’dan sonra en yüksek üretim de ABD’de gerçekleştirilmektedir. ABD’de petrol üretilen önemli bölgeler Teksas, Louisiana, California, Alaska, Oklahoma ve Kansas’ta yer almaktadır.112 En büyük petrol alıcısı ABD ile en büyük petrol tedarikçisi Suudi Arabistan arasında petrole dayanan bir işbirliği oluşmuştur. Dünya petrol tüketimi artışının 1/3'ünden fazlasını sağlayan ABD'nin petrol ithalatının %17’sini Suudi Arabistan tedarik etmektedir. Suudi Arabistan, ABD’ye coğrafi olarak daha yakındaki petrol üreticilerine ABD ithalatındaki payını kaptırmamak için, nakliye masraf farklarını üstlenmekte, bu fark nedeniyle ABD’ye varil başına örtülü olarak 1$ indirim yapmaktadır. Böylece, ABD’ye yılda 620 milyar $ kaynak aktarılmaktadır. Ayrıca, Suudi Arabistan’ın OPEC liderliği rolü ile petrol fiyatlarının istikrarına etkisi, ABD’yi yakından ilgilendirmektedir. Suudi Arabistan’ı diğer petrol üreticilerinden ayıran ve kriz anında can simidi görevi yapan yedek üretim kapasitesi, ABD’nin petrol güvenliği stratejisinin temel unsurlarından birini oluşturmaktadır. Bunun karşılığında; ABD, Suudi Arabistan’a zaman zaman finansal kaynak sağlamakta, Suud

110

http://www.bp.com Gürlesel, C.F., (2003) 112 http://www.encyclopedia.com 111

ailesinin hakimiyetini korumakta, Krallığın petrol kuyularını ve toprak bütünlüğünü savunmasına yardım etmektedir.113 Öte yandan, 11 Eylül olayı, Clinton yönetimi ile OPEC arasında üretim miktarı üzerine çıkan anlaşmazlıklar ve Arap-İsrail ilişkileri, ABD ile Suudi Arabistan arasındaki işbirliğini zedelemiştir. ABD, yeni bir enerji stratejisine yönelmiş ve Suudi petrolüne bağımlılığını azaltma çabası içine girmiştir. Ancak, bu stratejinin 11 Eylül olayından daha önce oluşmaya başladığı anlaşılmaktadır. Meksika, Kanada ve Venezuella’nın ABD’nin petrol ithalatındaki önemi son yıllarda artmış, ABD bu arada Türkiye gibi çeşitli ülkelerden de düşük düzeylerde petrol ithal etmiştir. 2001 yılı Mayıs ayında ABD Ulusal Enerji Politikaları Geliştirme Grubu (NEPD) tarafından hazırlanan Ulusal Enerji Stratejisi Belgesi’nin çizdiği strateji, 10 sene içerisinde küresel talebin tekrar canlandırılmasını amaçlamaktadır. Küresel ekonomik büyümenin anahtarı petrol ve enerji piyasalarında gösterilmiş ve aşağıdaki maddeler temel unsurlar arasında sayılmıştır114: •

Küresel enerji kaynakları arzında yer alan bölge ve ülke sayısı arttırılmalı ve çeşitlendirilmeli, orta-uzun vadede daha istikrarlı ve güvenli bir küresel enerji piyasası oluşturulmalıdır.

•

Enerji

kaynaklarında

dışa

bağımlılık

dengesi

korunmalı,

arz

kaynakları

çeşitlendirilmelidir. Görülen odur ki, Irak harekatı Amerika’nın yeni petrol stratejisiyle de paralellik göstermektedir. ABD’nin Irak petrolü üzerinde bundan sonra sahip olacağı haklar halen uluslar arası arenada tartışılmaktadır. Bir diğer görüş ise115, Suudi Arabistan’ın ABD için öneminin mutlaka süreceği ve bunun bir nedeninin yine ABD stratejileri olduğu yönündedir. ABD stratejisinin bir ayağı petrol fiyatlarının ve arzının istikrarını sağlamak ise, diğer ayağı da tehlikeli bulunan bir devletin dünya petrol arzının önemli bir kısmını kontrol ederek servet ve güç kazanmasını önlemektir. Başkan Truman döneminde, 1949 yılında, Sovyet güçlerinin Körfez’i denetimi altına alması korkusu, 1950’li yıllarda Eisenhower döneminde, kapsamı genişleyerek devam etmiştir. Artık ABD’nin listesinde sadece dış kuvvetler değil, Mısır Başkanı Nasır başta olmak üzere, 113

Morse, E.L., vd., (2002) Gürlesel, C.F., (2003) 115 Telhami, S., vd. (2003) 114

bölgedeki saldırgan tutumlar sergileyen rejimler de yer almaktaydı. Çoğu zaman, “saldırgan” deyimiyle tehditkar, kontrolü zor veya potansiyel tehlike kavramları birbirinin yerine kullanılmıştır. Son Irak harekatı da bu stratejinin şimdilik son halkası olmuştur. Suudi Arabistan, ABD’nin kontrolü dışında herhangi bir güce bırakamayağı kadar önemli bir ülke olduğu için, ABD stratejileri içinde yer almaya devam edecektir.

DEĞERLENDİRME Bir takım hidrakarbonların bileşimi, koyu renkli, yapışkan ve yanıcı sıvı olarak tanımlanan petrol, Daniel Yergin’in deyimiyle, “para ve güç çatışmasının epik öyküsü”nü şekillendirmiştir. Özellikle 1970’lerden sonra petrol fiyatlarında dalgalanmalar görülmeye başlanmasıyla birlikte, petrol piyasasındaki gelişmeler ve beklentiler, ulusal ve uluslar arası stratejileri belirleyici nitelik kazanmıştır. Petrol fiyatlarının istikrarını kaybetmesi, 1970’li yıllardan itibaren OPEC kartelinin etkinliğinin artmasına bağlanmaktadır. Kartel, bugün, petrol rezervlerinin %78’ini kontrolü altında bulundurmakta, toplam petrol üretiminin %41’ini ve petrol ihracatının %55’ini gerçekleştirmektedir. Kartel üyeleri ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkeleridir. Orta Doğu ülkeleri petrol rezervlerinin %65’ine ve üretimin %30’una sahiptir. OPEC dışı üreticilerin önemi artmasına rağmen, OPEC’in üretimdeki payının 25 sene içerisinde %50 düzeylerine çıkması beklenmektedir. Asya, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’nın Orta Doğu petrolüne bağımlılığı artmaktadır. Asya ülkelerinin petrol tüketimi ve toplam petrol talebindeki payı, hızlı büyüme oranlarına paralel olarak artmakta ve petrol tüketiminin tamamına yakını Orta Doğu OPEC ülkelerinden karşılanmaktadır. Batı Avrupa’nın büyük ölçüde sanayi kaynaklı olan petrol talebinin %24’ü ve dünyanın en büyük petrol tüketicisi olan Kuzey Amerika Bölgesi’nin tüketiminin %14’ü de Orta Doğu OPEC ülkeleri tarafından tedarik edilmektedir. Ancak, ABD’nin Amerika, Afrika ve Orta Asya ülkelerinden petrol ithalatı artmaktadır. OPEC’in en büyük oyuncusu olan Suudi Arabistan, dünyadaki en düşük yeni rezerv keşif maliyetine ve petrol üretim maliyetine sahiptir. Dünyadaki toplam petrol rezervlerinin dörtte biri Suudi Arabistan’da bulunmaktadır. 1980 yılında tamamı kamulaştırılan Suudi Aramco’nun petrol üretimi, en büyük özel petrol şirketi olan Exxon’un üretiminin iki katını aşmakta, BP’nin üretiminin ise üç katına yaklaşmaktadır. Suudi Arabistan’da üretilen petrolün yaklaşık %85’i ihraç edilmekte, kalanı ise iç pazarda tüketilmektedir. Suudi Arabistan’ın stratejik öneminin asıl kaynağı, ona istediği zaman üretimi artırma ve dolayısıyla fiyatları yönlendirme yeteneğini veren ve petrol krizlerinde başvurulacak adresin Suudi Arabistan olmasını sağlayan, yedek üretim kapasitesidir. Bu kapasite sayesinde, gerektiğinde fiyat savaşları yoluyla OPEC disiplinini sağlamış ve OPEC liderliğini korumuştur. Suudi Arabistan’ın en önemli müşterisi olan ABD’nin

enerji güvenliği stratejisinde, Suudi

Arabistan’ın yedek üretim kapasitesi önemli yer tutmaktadır. Dünya ham petrol tüketiminin %26’sını gerçekleştiren ABD’nin ithal ettiği ham petrolün %17’si Suudi Arabistan tarafından

tedarik edilmektedir. Siyasi ve ekonomik kargaşanın yoğun olduğu bir bölgede yer alan Suudi Arabistan’ın istikrarlı ve uyumlu bir şekilde yönetilmesi, ABD için önemlidir. Suudi Arabistan, aynı zamanda, Avrupa Birliği ülkelerinin ve Japonya’nın da en önemli tedarikçisidir ve ihracatının yarısı Asya ülkeleri tarafından satın alınmaktadır. Ancak, 11 Eylül olayından sonra, ABD, petrol arzını çeşitlendirme ve Suudi Arabistan’a bağımlılığını azaltma çabalarına hız vermiştir. ABD’nin OPEC dışı üreticilerden ithalatı artmış, Orta Doğu’daki yatırımları hızlanmıştır. 2003 yılının Nisan ayındaki Irak Harekatı ile ikinci büyük petrol rezervine sahip olan Irak, henüz belirsiz bir süre için ABD kontrolüne geçmiş, böylece ABD ile Suudi Arabistan arasındaki ilişkilerin stratejik önemi, bitmediyse de, sarsılmıştır. Gerekli yatırımların yapılması halinde, 2010 yılı itibariyle, Irak’taki petrol üretiminin 4-6 mbd’ye çıkabileceği düşünülmektedir. Halen Suudi Arabistan’ın üretimi 9 mbd civarındadır. Irak petrollerini işletme hakkının kime ait olacağı tartışma konusu olsa da, ABD ve İngiliz şirketlerinin etkinliğinin artması beklenmektedir. Türkiye üzerinden gerçekleşen 0,9 mbd düzeyindeki Irak petrolünün ihracatının da, altyapının düzenlenmesi ile 1,7 mbd’ye çıkabileceği belirtilmektedir. Ancak, siyasi istikrar ve güven ortamının sağlanması, 1990’lı yıllar boyunca çok bakımsız bırakılan üretim tesislerinin yeniden yapılandırılması, gerekli yatırımların yapılması ve bunların meyvelerinin toplanmaya başlanması; çok kısa vadede gerçekleşmeyecektir. Uzun vadeli planların ise beklenmedik olaylar karşısında değişebileceği unutulmamalıdır. Suudi Arabistan’ın yerini alma iddiası olmasa da, petrol piyasasının diğer bir parlayan yıldızı Rusya olarak ortaya çıkmaktadır. 1980’li yıllarda Sovyetler Birliği’nin petrol üretimi Suudi Arabistan’ın bugünkü üretimini bile aşmaktaydı. O yıllarda, Sovyetler Birliği, petrol arzında söz sahibi olduğu gibi, petrol talebini de doğrudan etkilemekteydi. 1990’lı yılların başlarında ülkede siyasi çözülmeler başlamış, yatırımlar durmuş, milli gelir düşmüş ve Rusya petrol piyasasındaki etkinliğini yitirmiştir. Ekonomik sıkıntı 1998-1999 yıllarında bir krize dönüşmüş ve Rusya bu ekonomik bunalımdan petrol üretimi ve ihracatını artırmasının ve bu arada petrol fiyatlarının da yükselmesinin etkisiyle kurtulmuştur. 2000 ve 2001 yıllarında Rusya’nın petrol üretimi görülmemiş bir şekilde artmış ve BDT ülkelerinin toplam üretimi Suudi Arabistan’ın üretimine eşdeğer düzeyde gerçekleşmiştir. Ayrıca, Hazar Denizi tabanında ve BDT’nin diğer çeşitli bölgelerinde ümit verici rezerv arayışları devam etmektedir. Türkiye de özellikle Kazakistan ve Azerbaycan’da petrol arama çalışmalarını sürdürmektedir. Ancak, dünya petrol rezervlerinin %6,2’sini elinde bulunduran Rusya’nın, rezerv konusunda iddialı olduğu söylenemez. Rusya’nın asıl iddiası boru hatlarına, doğalgaz

yataklarına ve yüksek üretim kapasitesine dayanmaktadır. Orta Doğu’daki kamulaştırılmış petrol endüstrisine karşılık, Rusya’da petrol piyasasının liberal bir yapıda işlemesi ise yatırımların Rusya’ya yönelmesini sağlamaktadır. Rusya’nın en büyük petrol şirketi olan Lukoil firmasının Irak petrollerinin işletiminde eski dönemden kalma hakları bulunmaktadır. Bu kazanılmış hakların yeni süreçte hukuki durumunun nasıl olacağı henüz tartışılmaktadır. Bu konuda anlaşma sağlanması halinde, ABD’nin de Rusya ile petrol konusunda işbirliğine girmekten arz güvenliği ve çeşitliliği doğrultusunda kazançlı çıkacağı savunulmaktadır. Petrol arz cephesindeki bu gelişmelere karşılık, talep piyasasında da değişiklikler görülmektedir. Petrol tüketiminin %26’sına ve petrol tüketim artışının üçte birine sahip olan ABD, en büyük alıcı olma özelliğini sürdürürken, Çin ve diğer Uzak Doğu ülkeleri hızla büyüyen ekonomilerini besleyebilmek için petrol talebini artırmaktadırlar. Buna karşılık, Avrupa ve Japonya’nın olgunlaşan ekonomilerinin petrol tüketimindeki payları düşmektedir. ABD ve Japonya’dan sonra en yüksek petrol tüketimi Çin’de gerçekleşmekte ve Çin’in petrol tüketiminin Japonya’yı yakalamak üzere olduğu görülmektedir. Bu nedenle, petrol arzındaki gelişmeler ve Orta Doğu Bölgesi’nde ABD ve İngiltere’nin yeniden yapılandırma girişimleri, Uzak Doğu Kaplanları’nı doğrudan ilgilendirmektedir. Ancak, aynı tarihlerde SARS hastalığı ile ilgilenmek zorunda kaldıkları için, Uzak Doğu Asya ülkeleri bu gelişmelere uzak kalmıştır. Türkiye, kendisi petrol piyasasında önemli bir oyuncu olmamakla birlikte, büyük petrol ihracatçılarına komşudur. Irak’ın ve Rusya’nın petrol arzındaki paylarının artması halinde, jeopolitik konumu daha da önem kazanacaktır. Kerkük-Yumurtalık ile Bakü-Ceyhan Boru Hatları, Türkiye’nin transit ülke olarak stratejik değerinin artmasını sağlayacaktır. Boru hatları konusunda uluslar arası arenada Türkiye’yi dışarıda bırakan alternatif planlara da yer verilmektedir. Bu konudaki gelişmeler yakından izlenmelidir. Türkiye sınırları içerisindeki petrol aramaları ise coğrafi yapının arama ve çıkarma maliyetlerini yukarı çekmesinden dolayı çok sınırlı kalmaktadır. Şimdiye dek, Mersin ve çevresinde sınırlı kalan deniz arama çalışmaları, son günlerde Karadeniz’de yoğunlaşmakta ve bu çalışmalar ümit verici bulunmaktadır. Öte yandan, TPAO, yurt dışında ortaklıklar yoluyla arama çalışmalarını sürdürmektedir. Türkiye’nin petrol ihracatı yok denecek düzeyde ve düzensizdir. Ham petrol ithalatı ise genel olarak dünya petrol fiyatları yükseldiğinde miktar olarak düşmüş ancak dolar değeri olarak yükselmiştir. Ayrıca, 1999 yılındaki depremde İzmit TÜPRAŞ rafinerisinin zarar görmesiyle petrol ürünleri üretimi düşmüş, buna paralel olarak ham petrol talebi azalmıştır.

Türkiye’nin toplam ithalatının yaklaşık %9’u ham petroldür. Bir ülkenin ekonomisinin petrole bağımlılığını ölçmekte bir kıstas olan bu oran, genel olarak artmaktadır. Petrol fiyatlarının 10 dolar düzeylerine düştüğü 1998 yılında, ham petrol ithalatının toplam ithalat içindeki payı %4,5’a kadar düşmüştür. Ülke ekonomisinin petrole bağımlılığının bir diğer göstergesi, GSMH’den net petrol ithalatına ayrılan pay olarak kabul edilmektedir. Türkiye, milli gelirinin %2’sinden biraz fazlasını net petrol ithalatı için harcamakta iken, ABD ve Japonya %0,5’ini, petrole bağımlı ekonomiye örnek olarak gösterilen Güney Kore ise %3,5’ini harcamaktadır. Ayrıca, yerli petrol üretimi giderek azalmakta ve yurt içinde tüketilen petrolün yaklaşık %90’ı ithal edilmektedir. Bu göstergeler, Türkiye ekonomisinin petrole bağımlılığının ortalamanın üzerinde ve artmakta olduğunu işaret etmektedir. Türkiye’nin enerji üretiminde linyit (%46), hidroelektrik ve odun öne çıkarken, petrol üretiminin payı %10’da ve doğalgaz üretiminin payı %1’de kalmaktadır. Petrol üretiminin son yıllardaki azalışı düşündürücü olsa da, 1980’lerden önce akaryakıt ithalatçısı konumundaki Türkiye’nin ham petrol ithalatçısı konumuna geçmesi ve rafinerilerinde ham petrolü işlemeye başlaması önemli bir gelişme sayılmalıdır. Akaryakıt ürünlerinin çıkış fiyatlarının üzerinden maktu bir vergi olan Özel Tüketim Vergisi ile Katma Değer Vergisi alınmaktadır. Bu pay, ürün pompa satış fiyatlarının %70-75’ine denk gelmekte ve nihai fiyatların yaklaşık %8’i dağıtım payı olarak bayilere ve ana dağıtım şirketlerine kalmaktadır. 1986 yılından itibaren, akaryakıt ürünlerinden alınan vergiler artmış, bu nedenle 1986-1997 yılları arasında akaryakıt ürünlerinin fiyat artışı, ham petrol fiyatlarındaki artışın iki katını aşmış, enflasyon artışının ise iki katına yaklaşmıştır. Ancak, yüksek vergi oranları Türkiye’ye özgü olmayıp, özellikle Avrupa’da yaygın olarak kullanılmaktadır. Petrol tüketimi ise 1990’lı yıllar boyunca yaklaşık %40 oranında artmıştır. Böylece, Türkiye, 2001 yılında en çok petrol tüketen ülkeler arasında 24. ülke olmuştur. Bugün, Türkiye’nin enerji tüketiminin %39’unu petrol ve %19’unu doğalgaz oluşturmaktadır. Dünyada ve Türkiye’de alternatif enerji kaynakları üzerinde araştırmalar devam etmekte, çevre dostu ve ekonomik kaynakların kullanımının artması beklenmektedir. Buna rağmen, petrol, dünya politikasının belirlenmesinde ve ülkelerin coğrafi, siyasi ve ekonomik geleceğinin şekillenmesinde etkili olmaya devam etmektedir.

EK-I BİRİMLERİN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ

Birimlerin yaklaşık dönüşüm katsayıları

Birime ton (metrik)

kilolitre

Birimden

varil

ABD

ton/

galonu

yıl

Katsayı

Ton (metrik)

1

1,165

7,33

307,86

–

Kilolitre

0,8581

1

6,2898

264,17

–

Varil

0,1364

0,159

1

42

–

ABD galonu

0,0032

0,0038

0,0238

1

–

–

–

–

–

49,8

Varil/gün Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

EK-II HAM PETROL REZERVLERİ 1981

1991

2000

2001

Milyar varil Milyar varil Milyar varil ABD

36,5

33,7

Milyar varil

30,1

30,4

Milyar ton

Pay (%)

3,7

2,9 0,6

Kanada

8,5

8,0

6,4

6,6

0,8

Meksika

57,0

51,3

28,3

26,9

3,8

2,6

102,0

93,0

64,8

63,9

8,4

6,1

K. Amerika Toplamı Brezilya Venezuella Diğer G. & O. Amerika G. & Orta Amerika Toplamı Norveç

1,3

2,8

8,1

8,5

1,2

0,8

20,3

59,1

76,9

77,7

11,2

7,4

6,4

6,6

9,6

9,8

1,3

1,0

28,0

68,5

94,5

96,0

13,7

9,1

7,6

7,6

9,4

9,4

1,3

0,9

Diğer Avrupa

20,3

8,8

9,7

9,2

1,3

1,0

Avrupa Toplamı

27,9

16,4

19,1

18,6

2,6

1,9

Azerbaycan

n/a

n/a

6,9

7,0

1,0

0,7

Kazakistan

n/a

n/a

8,0

8,0

1,1

0,8

Rusya

n/a

n/a

48,6

48,6

6,7

4,6

Diğer BDT

n/a

n/a

1,8

1,8

0,3

0,3

BDT Toplamı

63,0

57,0

65,3

65,4

9,0

6,2

İran

57,0

92,9

89,7

89,7

12,3

8,5

Irak

29,7

100,0

112,5

112,5

15,2

10,7

Kuveyt

67,7

96,5

96,5

96,5

13,3

9,2

Katar Suudi Arabistan Birleşik Arap Emirlikleri Diğer Orta Doğu Orta Doğu Toplamı Cezayir

3,4

3,7

13,2

15,2

2,0

1,4

167,9

260,3

261,7

261,8

36,0

24,9

32,2

98,1

97,8

97,8

13,0

9,3

4,7

10,1

12,2

12,1

1,5

1,1

362,6

661,6

683,5

685,6

93,4

65,3

8,1

9,2

9,2

9,2

1,2

0,9

Libya

22,6

22,8

29,5

29,5

3,8

2,8

Nijerya

16,5

17,9

22,5

24,0

3,2

2,3

Diğer Afrika

9,1

10,5

13,6

13,9

1,8

1,2

Afrika Toplamı

56,2

60,5

74,9

76,7

10,2

7,3

Çin

19,9

24,0

24,0

24,0

3,3

2,3

Diğer Uzakdoğu Asya

19,1

20,1

20,1

19,7

2,6

1,9

Uzakdoğu Asya Toplamı

39,0

44,1

44,0

43,8

5,9

4,2

DÜNYA TOPLAMI

679

1001

1046

1050

143

100

OECD#

129

110

85

85

11

8

OPEC

435

767

814

819

112

78

OPEC DIŞI‡

181

177

167

166

22

16

†

0.05’ten az. %0.05’ten az

‡ Eski Sovyetler Birliği ülkeleri hariç

#1981 Orta Avrupa üyeleri hariç

Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

n/a veri yok

EK-III HAM PETROL ÜRETİMİ

Bin varil/gün ABD

1975

1985

10.008 10.580

Kanada Meksika K. Amerika Toplamı

1995

1996 1997 1998 1999 2000

2001 % 2001 değişme

2001 payı

8.322

8.295

8.269

8.011

7.731

7.733

7.717

-0,3

9,8 3,6

1.735

1.812

2.402

2.480

2.588

2.672

2.604

2.721

2.763

1,7

806

2.912

3.065

3.277

3.410

3.499

3.343

3.450

3.560

3,1

4,9

12.549 15.304 13.789 14.052 14.267 14.182 13.678 13.904 14.040

1,0

18,3

Arjantin

406

491

758

823

877

889

843

811

822

1,1

1,1

Brezilya

178

560

718

807

868

1.003

1.133

1.268

1.337

5,0

1,9

2.422

1.744

2.959

3.137

3.321

3.512

3.249

3.321

3.418

2,7

4,9

692

925

1.347

1.388

1.426

1.534

1.605

1.493

1.424

-4,6

2,0

3.698

3.720

5.782

6.155

6.492

6.938

6.830

6.894

7.001

1,3

9,9

Venezuella Diğer G. & Orta Amerika G. & Orta Amerika Toplamı Norveç

189

787

2.889

3.234

3.279

3.136

3.132

3.347

3.414

1,0

4,5

İngiltere

34

2.675

2.749

2.735

2.713

2.805

2.903

2.667

2.503

-6,6

3,3

853

899

873

861

871

848

869

914

892

-2,4

1,3

Diğer Avrupa

1.077

4.361

6.511

6.831

6.863

6.788

6.905

6.927

6.808

-2,4

9,0

Azerbaycan

n/a

274

185

183

185

230

278

281

300

6,6

0,4

Kazakistan

n/a

466

434

474

536

537

631

744

828

12,4

1,1

Rusya

n/a 10.904

6.288

6.114

6.227

6.169

6.178

6.536

7.056

7,7

9,7

Diğer BDT

n/a

390

401

429

455

465

452

468

3,5

0,6

Avrupa Toplamı

397

BDT Toplamı

9.916 12.040

7.297

7.171

7.377

7.391

7.551

8.013

8.652

7,8

11,8

İran

5.387

2.218

3.695

3.709

3.726

3.803

3.552

3.772

3.688

-2,6

5,1

Irak

2.271

1.413

575

625

1.201

2.162

2.581

2.624

2.414

-8,4

3,3

Kuveyt

2.132

1.127

2.135

2.126

2.139

2.199

2.038

2.169

2.142

-1,7

2,9

Umman

341

502

868

897

909

905

911

961

959

-0,5

1,3

Katar

437

315

461

568

694

747

724

796

783

-2,3

1,0

Suudi Arabistan

7.216

3.601

8.890

9.036

9.213

9.219

8.549

9.115

8.768

-4,2

11,8

Birleşik Arap Emirlikleri

1.696

1.260

2.410

2.495

2.490

2.556

2.299

2.491

2.422

-3,2

3,2

254

209

1.006

998

1.007

1.012

1.028

1.042

1.058

1,5

1,5

19.733 10.645 20.040 20.454 21.378 22.603 21.681 22.970 22.233

-3,6

30,0

Diğer Ortadoğu Ortadoğu Toplamı Cezayir

1.003

1.151

1.327

1.386

1.421

1.461

1.515

1.579

1.563

-1,6

1,8

Angola

158

232

633

716

741

731

745

736

731

-1,0

1,0

Mısır

228

882

924

894

873

857

827

781

758

-3,8

1,0

Libya

1.514

1.025

1.439

1.452

1.489

1.480

1.425

1.475

1.425

-3,7

1,9

Nijerya

1.785

1.499

1.998

2.138

2.303

2.163

2.028

2.103

2.148

1,9

2,9

359

643

792

849

927

949

1.034

1.121

1.190

6,2

1,7 10,3

Diğer Afrika Afrika Toplamı

5.047

5.433

7.112

7.435

7.753

7.640

7.574

7.795

7.814

-0,1

Çin

1.545

2.505

2.989

3.170

3.211

3.212

3.213

3.252

3.308

1,4

4,6

Hindistan

171

627

794

782

800

800

788

778

782

n/a

1,0

İndonezya

1.306

1.342

1.578

1.580

1.557

1.520

1.408

1.456

1.410

-4,1

1,9

98

455

724

736

764

815

791

791

788

-1,1

1,0

685

986

1.236

1.302

1.386

1.391

1.412

1.702

1.656

-2,7

2,2

3.805

5.914

7.320

7.570

7.718

7.739

7.612

7.980

Malezya Diğer Uzakdoğu Asya

7.943

-0,9

10,6

55.824 57.417 67.851 69.668 71.848 73.280 71.832 74.482 74.493

-0,3

100,0

OECD#

13.669 20.009 20.726 21.350 21.675 21.487 21.039 21.523 21.462

-0,5

28,1

OPEC

27.168 16.695 27.466 28.252 29.553 30.821 29.368 30.901 30.181

-2,7

40,7

18.741 28.682 33.088 34.245 34.918 35.068 34.913 35.569 35.660 OPEC DIŞI‡ Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

n/a

47,4

Uzakdoğu Asya Toplamı DÜNYA TOPLAMI

EK-IV HAM PETROL TÜKETİMİ Bin varil/gün ABD

1975

1985

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001 % 2001 değişim 2001 payı

16.334 15.726 17.725 18.309 18.621 18.917 19.519 19.701 19.633

-0,2

25,5

Kanada

1.697

1.569

1.776

1.818

1.888

1.913

1.926

1.937

1.941

-0,1

2,5

Meksika

676

1.239

1.561

1.608

1.682

1.763

1.765

1.835

1.813

-1,7

2,4

K. Amerika Toplamı

-0,3

30,4

940

1.116

1.498

1.601

1.729

1.800

1.879

1.867

1.865

-0,4

2,4

Diğer G. & Orta Amerika

1.829

2.016

2.663

2.726

2.839

2.908

2.866

2.865

2.829

-1,3

3,7

G. & Orta Amerika Toplamı

2.768

3.131

4.162

4.327

4.568

4.709

4.745

4.732

4.693

-1,1

6,2

530

431

546

606

629

656

670

702

672

-4,6

0,9

Fransa

2.234

1.792

1.893

1.930

1.948

2.016

2.044

2.007

2.032

0,9

2,7

Almanya

2.930

2.670

2.882

2.921

2.913

2.915

2.824

2.763

2.804

1,4

3,7

İtalya

1.872

1.732

1.987

1.956

1.969

1.974

1.980

1.956

1.946

-0,8

2,6

Hollanda

707

635

828

810

856

854

880

899

948

5,3

1,3

İspanya

840

927

1.177

1.221

1.290

1.381

1.423

1.452

1.508

3,9

2,1

Türkiye

267

345

610

635

646

640

638

695

662

-3,9

0,9

İngiltere

1.860

1.630

1.757

1.798

1.752

1.745

1.727

1.684

1.649

-2,3

2,2

Diğer Avrupa

3.755

3.711

3.616

3.754

3.837

3.914

3.876

3.820

3.874

1,4

5,2

14.996 13.871 15.295 15.633 15.839 16.092 16.063 15.975 16.093

0,6

21,7

Brezilya

Belçika & Lüksemburg

Avrupa Toplamı

18.707 18.535 21.061 21.736 22.191 22.593 23.210 23.473 23.386

Rusya

n/a

4.910

2.934

2.606

2.593

2.484

2.534

2.474

2.456

-1,0

3,5

Diğer BDT

n/a

3.454

1.424

1.172

1.158

1.143

1.023

937

950

1,4

1,4 4,8

BDT Ülkeleri Toplamı

7.066

8.364

4.357

3.779

3.751

3.626

3.556

3.412

3.407

-0,4

İran

571

893

1.204

1.248

1.221

1.160

1.192

1.158

1.131

-3,4

1,5

Suudi Arabistan

353

985

1.123

1.163

1.199

1.267

1.306

1.333

1.347

0,5

1,8

Diğer Ortadoğu Ortadoğu Toplamı Mısır

498

1.100

1.702

1.700

1.742

1.734

1.784

1.816

1.827

0,6

2,5

1.421

2.978

4.028

4.110

4.161

4.161

4.283

4.307

4.306

-0,6

5,9

164

417

474

501

531

559

573

564

551

-3,5

0,7

G. Afrika

248

300

427

437

445

451

462

475

488

2,1

0,7

Diğer Afrika

537

993

1.297

1.302

1.331

1.374

1.403

1.416

1.451

2,5

2,0

Afrika Toplamı

949

1.710

2.198

2.240

2.307

2.385

2.439

2.455

2.490

0,8

3,3

Avustralya

597

590

781

794

823

825

843

837

845

1,0

1,1

1.353

1.809

3.390

3.672

3.935

4.047

4.416

4.985

5.041

0,8

6,6

Hindistan

476

895

1.533

1.663

1.753

1.835

2.016

2.067

2.072

-0,4

2,8

İndonezya

232

459

820

888

963

914

980

1.053

1.095

3,7

1,5

Japonya

4.840

4.435

5.784

5.812

5.761

5.525

5.618

5.576

5.427

-3,2

7,0

Singapur

141

232

617

586

630

651

619

654

726

10,2

1,1

G. Kore

278

537

2.009

2.144

2.373

2.030

2.178

2.229

2.235

-0,1

2,9

Çin

Tayvan

214

348

713

717

741

766

820

816

776

-5,2

1,1

Tayland

169

233

717

776

785

736

734

725

714

-2,8

1,0

Diğer Uzakdoğu Asya

549

765

1.388

1.459

1.530

1.531

1.599

1.651

1.640

-0,7

2,2

Uzakdoğu Asya Toplamı

9.041 10.454 18.094 18.868 19.680 19.250 20.200 20.941 20.916

-0,5

27,7

DÜNYA TOPLAMI

54.947 59.042 69.195 70.692 72.496 72.815 74.495 75.295 75.291

-0,2

100,0

AB 15

12.691 11.336 12.816 13.049 13.186 13.417 13.457 13.350 13.469

0,7

18,2

OECD

38.731 37.216 44.383 45.556 46.409 46.508 47.412 47.589 47.471

-0,4

62,4

-0,4

4,8

Eski Sovyetler Birliği Ülk. 7.066 8.364 4.357 Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

3.779

3.751

3.626

3.556

3.412

3.407

EK-V HAM PETROL TİCARETİ Bin varil/gün

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001 % 2001 payı değişme

2001

İthalat ABD Avrupa Japonya

8831

9400

9907

10382

10550

11092

11618

4,7

26,5

10436

10472

10421

11017

10670

11070

11531

4,2

26,4

5581

5685

5735

5259

5346

5329

5202

-2,4

11,9

Diğer

11562

12764

13721

13432

14157

14911

15403

3,3

35,2

DÜNYA TOPLAMI

36410

38321

39784

40090

40723

42402

43754

3,2

100,0

İhracat ABD

949

978

976

1011

956

890

910

2,2

2,1

Kanada

1402

1484

1492

1603

1520

1703

1804

5,9

4,1

Meksika

1422

1656

1767

1770

1739

1814

1882

3,7

4,3

G. & Orta Amerika

2797

3011

3219

3240

3145

3079

3143

2,1

7,2

Avrupa

1472

1540

1463

1344

1851

1967

1947

-1,0

4,5

Eski Sovyetler Birliği Ülk.

2731

3239

3413

3569

4019

4273

4679

9,5

10,7

Ortadoğu

16651

17170

18184

18702

18341

18944

19098

0,8

43,6

K. Afrika

2696

2756

2743

2712

2726

2732

2724

-0,3

6,2

B. Afrika Uzakdoğu Asya†

2723

2916

3102

3094

2985

3293

3182

-3,4

7,3

2576

2790

2735

2490

2650

2767

2879

4,0

6,6

Diğer* DÜNYA TOPLAMI

991

781

690

555

791

940

1506

60,2

3,4

36410

38321

39784

40090

40723

42402

43754

3,2

100,0

* Kesinleşmemiş ülkeler dahildir. - Yazıda sıkça bahsedilen ülkelere ait veriler renkli gösterilmiştir. Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

EK-VI HAM PETROL FİYATLARI (1972-2001) West Texas Brent

Intermediate

$/bbl†

$/bbl‡

1972

–

–

1973

–

–

1974

–

–

1975

–

–

1976

12,80

12,23

1977

13,92

14,22

1978

14,02

14,55

1979

31,61

25,08

1980

36,83

37,96

1981

35,93

36,08

1982

32,97

33,65

1983

29,55

30,30

1984

28,66

29,39

1985

27,51

27,99

1986

14,38

15,04

1987

18,42

19,19

1988

14,96

15,97

1989

18,20

19,68

1990*

23,81

24,50

1991*

20,05

21,54

1992

19,37

20,57

1993

17,07

18,45

1994

15,98

17,21

1995

17,18

18,42

1996

20,80

22,16

1997

19,30

20,61

1998

13,11

14,39

1999

18,25

19,31

2000

28,98

30,37

2001

24,77

25,93

ABD $/varil

* I. Körfez Krizi. Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

EK-VII HAM PETROL FİYATLARI ($/VARİL) (2002-2003) Sahara Blend Minas

Bonny Light

Arab Light

Dubai

T.J. Light

Isthmus

Sepet

Brent

WTI

1Q 02

20.65

20.13

21.12

20.41

20.05

17.05

19.40

19.83

21.02

21.43

2Q 02

24.63

25.38

25.02

24.92

24.40

22.82

24.39

24.51

25.09

26.29

3Q 02

26.85

26.18

27.02

25.89

25.46

25.05

26.15

26.09

26.83

28.16

4Q 02

27.31

30.35

27.30

25.95

25.30

25.30

26.36

26.83

27.04

28.47

Ocak 03

31.29

32.32

30.78

29.10

28.02

30.14

30.74

30.34

31.31

33.08

Şubat 03

32.43

31.89

32.33

31.11

29.94

31.21

31.90

31.54

32.54

35.63

Mart 03

31.21

30.70

30.83

28.98

27.76

29.04

29.96

29.78

30.98

33.88

1Q 03

31.64

31.63

31.31

29.73

28.57

30.13

30.86

30.55

31.61

34.20

Ortalama 31.32

31.45

30.99

29.42

28.24

29.78

30.52

30.25

31.29

33.85

2002 2001

24.91

25.60

25.15

24.32

23.83

22.61

24.12

24.36

25.03

26.13

2001

24.74

24.11

24.50

23.06

22.83

20.35

22.22

23.12

24.46

26.00

2000

28.77

28.74

28.49

26.81

26.25

26.31

27.80

27.60

28.44

30.37

*Sepet fiyatının bileşimindeki petroller: Saharan Blend, Minas, Bonny Light, Arab Light, Dubai, T.J. Light and Isthmus. Brent ve WTI karşılaştırma amacıyla konmuştur.

Kaynak: OPEC

EK-VIII TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI (1996-2002) (MİLYON DOLAR) SUUDİ ARABİSTAN

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

1.404

733

448

437

757

603

673

İRAN

708

541

336

565

702

770

753

LİBYA

435

497

318

477

749

813

712

SURİYE

278

345

190

257

451

415

429

CEZAYİR

276

177

116

89

0

17

59

MISIR

190

308

274

11

34

0

8

RUSYA FEDERASYONU

94

72

60

257

328

776

672

IRAK

32

76

0

0

0

0

0

İTALYA

0

0

0

0

0

0

82

İNGİLTERE

0

11

0

0

0

0

0

GÜRCİSTAN

0

0

3

0

0

0

0

KAZAKİSTAN

0

0

64

174

169

0

0

TUNUS

0

8

3

0

0

12

11

MEKSİKA

0

0

7

0

0

0

0

KESİNLEŞMEMİŞ ÜLK TOPLAM Kaynak: DTM

0

426

264

487

1.017

473

689

3.416

3.194

2.084

2.755

4.208

3.878

4.088

EK-IX TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI- MİKTAR VE DEĞER (2002-2003 Ocak-Nisan) 2002 OCAK

ŞUBAT

BİN TON MİLYON $

MART

BİN TON

MİLYON $ BİN TON

İTALYA RUSYA FEDERASYONU

NİSAN MİLYON $

BİN TON MİLYON $

105

16

22

3

615

84

220

30

417

68

142

23

22

4

404

59

560

85

424

75

281

54

50

8

GÜRCİSTAN CEZAYİR TUNUS LİBYA MISIR SURİYE

292

38

316

44

161

24

161

28

İRAN

267

36

326

44

453

67

316

54

SUUDİ ARABİSTAN

302

44

258

37

300

47

290

52

DİĞER ALIMLAR TOPLAM

247

31

212

27

201

28

285

46

2.126

292

1.942

275

2.061

324

1.519

265

2002 OCAK

ŞUBAT

BİN TON MİLYON $ İTALYA

BİN TON

NİSAN MİLYON $

MİLYON $

31

6 58

GÜRCİSTAN

29

5

CEZAYİR

58

13

434

89

132

7

BİN TON 346

RUSYA FEDERASYONU

30

MART MİLYON $ BİN TON

29

290

70

TUNUS LİBYA

425

96

MISIR

700

173

74

17

291

67

SURİYE

235

51

168

39

157

25

İRAN

599

106

259

49

591

105

305

54

SUUDİ ARABİSTAN

264

56

188

44

286

61

511

95

530

108

454

90

384

78

25

5

2.185

446

1.705

380

2.010

419

1.896

349

DİĞER ALIMLAR TOPLAM Kaynak: DTM

EK-X TÜRKİYE’DE ENERJİ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ ÜRETİM Yıl

Taşkömürü (Bin Ton)

Linyit

Asfaltit

Doğalgaz

Petrol

Hidrolik

(Bin Ton)

(Bin Ton)

(Milyon m3)

(Bin Ton)

(GWh)

Rüzgar-Jeotermal Elektrik

Isı

Odun

Hay. ve

Güneş

Toplam

(Bin Ton)

Bitki.Art.

(Bin TEP)

(Bin TEP)

(Bin Ton) (Gwh)

(Bin TEP)

1990

2745

44407

276

212

3717

23148

80

364

17870

8030

28

25478

1991

2762

43207

139

203

4451

22683

81

365

17970

7918

41

25501

1992

2830

48388

213

198

4281

26568

70

388

18070

7772

60

26794

1993

2789

45685

86

200

3892

33951

78

400

18171

7377

88

26441

1994

2839

51553

0

200

3687

30586

79

415

18272

7074

129

26511

1995

2248

52758

67

182

3516

35541

86

437

18374

6765

143

26719

1996

2441

53888

34

206

3500

40475

84

471

18374

6666

159

27386

1997

2513

57387

29

253

3457

39816

83

531

18374

6575

179

28209

1998

2156

65204

23

565

3224

42229

91

582

18374

6396

210

29324

1999

1990

65019

29

731

2940

34678

102

618

17642

6184

236

27659

2000

2259

60854

22

639

2749

30879

109

618

13938

5981

262

26825

2001

2357

63445

31

312

2551

24010

152

618

16263

5790

287

26266

TÜKETİM Yıl

T.kömürü (Bin Ton)

Linyit

Asfaltit

Doğalgaz

Petrol

Hidrolik

(Bin Ton)

(Bin Ton)

(Milyon m3)

(Bin Ton)

(GWh)

Rüzgar-Jeotermal Elektrik

Isı

Odun

Hayvan ve

Güneş

Toplam(*)

(Bin Ton)

Bitki.Art.

(Bin TEP)

(Bin TEP)

(Bin Ton) (Gwh) (Bin TEP) 1990

8191

45891

287

3418

22700

23148

80

364

17870

8030

28

52987

1991

8824

48851

139

4205

22113

22683

81

365

17970

7918

41

54278

1992

8841

50659

197

4612

23660

26568

70

388

18070

7772

60

56684

1993

8844

46086

102

5088

27074

33951

78

400

18171

7377

88

60265

1994

8192

51178

0

5408

25859

30586

79

415

18272

7074

129

59127

1995

8548

52405

66

6937

27918

35541

86

437

18374

6765

143

63679

1996

10892

54961

34

8114

29604

40475

84

471

18374

6666

159

69862

1997

12537

59474

29

10072

29176

39816

83

531

18374

6575

179

73779

1998

13146

64504

23

10648

29022

42229

91

582

18374

6396

210

74709

1999

11362

64049

29

12902

28862

34678

102

618

17642

6184

236

74275

2000

15393

64394

22

15086

31072

30879

109

618

16938

5981

262

81221

2001

11039

64883

31

16339

29661

24010

152

618

16263

5790

287

77044

* TEP: Ton Eşdeğer Petrol Kaynak: T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

EK-XI TÜRKİYE’DE PETROL ARAMA VE İŞLETME SAHALARI

Kaynak: T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü

KAYNAKLAR Adelman, M.A. (2002), “World oil production& prices 1947-2000”, Quarterly Review of Economics and Finance, (The), 42, 169-191. Dış Ticaret Müsteşarlığı. Economist (The). Gürlesel, C.F., (2003), “Irak Harekatının Perde Arkası: Petrol Herşeyin Merkezi”, Vizyon, İTO, Sayı:2, sf. 20-29. Hazine Müsteşarlığı, KİT Genel Müdürlüğü. http://www.aksam.com.tr. http://www.bp.com/centres/energy/2002inreview.asp http://www.bp.com/investor_centre/private_inv/ord_share/stock_market/energy_market s.asp. http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy”. http://www.encyclopedia.com. http://www.hurriyetim.com.tr. http://www.iea.org http://www.milliyet.com.tr. http://www.nethaber.com.tr. http://www.ntvmsnbc.com.tr. http://www.opec.org. http://www.opec.org/NewsInfo/mi/pdf/MI032003.pdf. http://www.pmo.org.tr. http://www.tpao.gov.tr. Kibritçioğlu, A., Kibritçioğlu, B., (1999), “Inflation Effect of Crude Oil Prices”, Hazine Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü Araştırma ve İnceleme Dizisi, 21. Kohl, W.L., (2002), “OPEC Behavior, 1998-2001”, Quarterly Review of Economics and Finance, (The), 42, sf. 209-233.

Morse, E.L., Richard, J., (2002), “The Battle for Energy Dominance”, Foreign Affairs, 81 (2), sf. 16-31. OPEC, (2001), “Who gets what from imported oil?”, PR & Information Department, Viyana, Avusturya. PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi, Sayı:45, sf. 53. T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002), “Suudi Arabistan Ekonomisi ve Dış Ticareti 2001-2002”. TCMB, (2002). “Ödemeler Dengesi Raporu” Telhami, S., Hill, F., Al-Othman, A.A., Tahmassebi, H.C., (2002), “Does Saudi Arabia Still Matter?”, Foreign Affairs, 81 (6), sf. 167-178. TPAO, (2003), “2001 Yılı Bilanço ve Netice Hesaplarına Ait TBMM KİT Alt Komisyonu Toplantısı Sunumu”.