Considering The Government Policies In Agriculture Section

‫بررسی الگوهای مداخله دولت در‬ ‫بخش کشاورزی‬ ‫پايان نامه کارشناسی ارشد رشته توسعه روستايی‬ ‫استاد راهنما‪:‬‬ ‫دکتر علی نسيمی‬ ‫استاد مشاور‪:‬‬ ‫دکتر محسن شوکت فدايی‬ ‫گردآوری‪:‬‬ ‫شاهين شادفر‬ ‫‪1‬‬

2

‫مقدمه‬ ‫‪‬‬

‫امروزه تمام ي تئوري هاي مطرح در ادبيات توس عه‪ ،‬در مورد نق ش دول ت در اقتصاد و‬ ‫چگونگي تاثير پذيري روند توسعه از فعاليتهاي دولت‪ ،‬داراي سرفصل هاي متوّلي هستند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫بخش كشاورزي كه در ميان ساير بخشهاي اقتصادي در هر كشوري داراي شرايط ويژه‬ ‫اي است؛ بيش از بخشهاي ديگر در كانون توجه دولت ها است‪.‬‬

‫‪‬‬

‫اين بررسي سعي دارد ضمن ابرام و استدلل بر لزوم مداخله دولت در فعاليتهاي بخش‬ ‫كشاورزي‪ ،‬به منظور رشد و تداوم آن؛ انواع مهم ترين سياست هايي را كه در مجموعه‬ ‫تجارب موجود در امر مداخله وجود دارد را؛ از نظر تاثيرات آنها بر اين بخش واكاوي كند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫در دوران جديد فعاليت هاي كشاورزي و عملكرد دولت ها‪ ،‬بسياري از مداخلت سنتي‬ ‫(اصلحات ارضي) و عملكرد هاي در ظاهر نامرتبط با اين بخش هم (سياست هاي اقتصاد‬ ‫كلن)؛ همچنين مباحثي جديد در مورد توسعه پايدار نيز در ُزمره دخالت هاي دولت در‬ ‫بخش كشاورزي مورد توجه فعالين اين بخش قرار گرفته اند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫از آنجا كه همواره در بررسي آنچه كه به "دولت" مربوط مي شود‪ ،‬خطوط قرمزي وجود‬ ‫دارند‪ ،‬براي پرهيز از در افتادن در مناقشات مرسوم در اينگونه كنجكاوي ها‪ ،‬حتي المقدور‬ ‫از ارائه مثال و آمارهايي كه ممكن است باعث سوءتفاهم شوند؛ خودداري شده است‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫فصل اول‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪4‬‬

‫مقدمه‬ ‫طرح مسئله‌ دولت و توسعه‬ ‫سوالت محوري تحقيق (مسئله تحقيق)‬ ‫اهداف و ضرورت هاي اين بررسي‬ ‫روش شناسي تحقيق و محدوديتهاي آن‬ ‫محدوديت هاي موجود در قلمرو اين بررسي‬

‫مقدمه‬ ‫‪‬‬

‫ساده انديشي در مورد فراگرد توسعه متاسفانه امروزه به صورت پارادايم رايج در مورد‬ ‫مباحث توسعه درآمده است‪.‬‬

‫‪‬‬

‫تعيين حدود دخالتهاي دولت در حوزه اقتصادي مهمترين مسئله اي است كه از بدو شكل‬ ‫ي نظريه پردازان اقتصادي قرار داشته است‪.‬‬ ‫گيري انديشه اقتصادي مدرن‪ ،‬پيش رو ِ‬

‫‪‬‬

‫توسعه هاي دور از دسترسي كه امروزه تحقق يافته اند (آسياي جنوب شرقي و برزيل)‬ ‫دانشمندان را بر آ ن داشت ه اس ت ت ا پرس شهايي اص ولي درباره دول ت و نق ش آنها در‬ ‫پيشرف ت اقتص ادي ب ه ص ورت عام و نحوه عملكرد‪ ،‬نتاي ج و خ ط مش ي هاي آنچ ه كه "‬ ‫دخال ت دول ت" (‪ )Government Intervention‬ناميده م ي شود‪ ،‬در بخشهاي اقتص ادي به‬ ‫صورت خاص؛ سوالهايي را مطرح كنند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫تعيين حدود دخالتهاي دولت در حوزه اقتصادي مهمترين مسئله اي است كه از بدو شكل‬ ‫ي نظريه پردازان اقتصادي قرار داشته است‪.‬‬ ‫گيري انديشه اقتصادي مدرن‪ ،‬پيش رو ِ‬

‫‪5‬‬

‫طرح مسئله دولت و توسعه‬ ‫‪‬‬

‫نقش دولت در جريان توسعه؛ يكي از مظاهر دخالت دولت در اقتصاد است‪ .‬از اين رو‬ ‫بحث "دولت و توسعه" از مباحث دامنه دار در ادبيات توسعه محسوب مي شود‪.‬‬

‫‪‬‬

‫دو ديدگاه كه نقش حداقلي و حداكثري براي دولت در امر توسعه قائلند و هر يك داراي‬ ‫وجوه مثبت و منفي اند؛ تجربه عملي بيانگر آن است كه الگوي مشخصي را نمي توان‬ ‫براي همه جوامع تجويز كرد و توصيه نمود؛ بلكه با توجه به ويژگي ها و شرايط هر كشور‬ ‫بايد به تعريف و تبيين رابطه "دولت و توسعه" پرداخت‪.‬‬ ‫بخش كشاورزي به دليل توليد مواد غذايي و تامين مواد اوليه و ‪( ...‬دليل اهميت بخش‬ ‫كشاورزي در فصل سوم به تفصيل آمده است) اهميت مضاعفي نسبت به ساير بخشها‬ ‫پيدا مي كند كه لزمه آن هم توجه بيشترِ دولت به اين بخش است‪.‬‬

‫‪‬‬

‫دولت ها به عنوان حاكمان جوامع ناگزير از دخالت در بخش كشاورزي براي ايجاد تعادل و‬ ‫حمايت از حقوق همه گروه هاي جامعه هستند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫دولت ها از دو رويكرد استفاده مي كنند‪ .‬اين رويكرد ها حالتي عمومي و ماهيتي سياسي‬ ‫– اجتماعي دارند؛ اما به شدت بخش هاي توليدي واقتصادي را متاثر مي سازند‪ .‬اين‬ ‫رويكرد ها عبارتند از‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫رويكرد تمركز ُزدا‬ ‫‪‬‬ ‫رويكرد تمركز گَرا‬

‫‪‬‬

‫‪6‬‬

‫سوال محوري تحقيق (مسئله‬ ‫تحقيق)‬ ‫‪‬‬

‫فرض اص لي در اي ن بررس ي؛ لزوم مداخلت دول ت در بخش‬ ‫كشاورزي است‪.‬‬

‫‪‬‬

‫"بررسي مقايسه اي" (‪)Comparative Research‬‬

‫‪‬‬

‫روابط بين بخشي و آثار آنها‬

‫‪‬‬

‫جم ع بندي و ارائ ه ي ك الگوي يكپارچ ه براي مداخل ه در بخش‬ ‫كشاورزي‬

‫‪7‬‬

‫اهداف و ضرورت هاي اين‬ ‫بررسي‬ ‫‪‬‬

‫هدف كلي‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫اهداف فرعي‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪8‬‬

‫مجموع ه ابزارهاي مختلف مورد‬ ‫هدف كلي و اصلي اين تحقيق‪،‬‬ ‫استفاده دولت براي مداخله در بخش كشاورزي است‪ ،‬تا از طريق آن يك‬ ‫براي اعمال حاكمي ت دول ت بر بخ ش كشاورزي به‬ ‫اقتصادي دولت حاصل شوند و‬ ‫دست آيد به گونه اي كه هم اهداف‬ ‫بخش كشاورزي تضمين و تحصيل شود ‪ .‬سعي خواهد‬ ‫هم‬ ‫" در‬ ‫شد تا در نهايت يك ديدگاه جديد در مورد انواع آنچه كه "‬ ‫بخش كشاورزي مي توان ناميد؛ رويكرد و نظرگاه جديدي ارائه شود‪.‬‬ ‫تبيين جايگاه و نقش حياتي بخش كشاورزي در مجموعه اقتصاد ملي‬ ‫بيان رابطه حياتي و نقش كليدي دولت در رشد و توسعه بخش كشاورزي‬ ‫مرور و بازنگري دوباره بر مجموعه ابزارهاي موجود و مورد استفاده براي مداخله‬ ‫دولت در بخش كشاورزي‬ ‫معرفي و ارائه تفسيري جديد از ابزارها و سياستهاي مورد استفاده دولت در بخش‬ ‫كشاورزي‬

‫روش شناسي تحقيق و‬ ‫محدوديتهاي آن‬ ‫‪‬‬

‫مطالعه اي اكتشافي و تطبيقي – مقايسه اي‬

‫‪‬‬

‫فرض اص لي و اولي ه آ ن كارا بودن انواع س ياستهاي مداخل ه در بخش‬ ‫است‪.‬‬

‫‪‬‬

‫محدوديتهاي موجود در قلمرو اين بررسي‬ ‫‪‬‬

‫محدوديت در قلمرو موضوعي‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫محدوديت در قلمرو زماني‬ ‫‪‬‬

‫‪9‬‬

‫پرهيز از بررسي جزئيات‬ ‫دستيابي به يك شناخت جديد از مجموعه شناخته شده و در عين حال ساير‬ ‫ابزارهاي پنهاني براي اعمال دخالت در بخش كشاورزي (به هر دليل)‬

‫به دليل اهميت استراتژيك و كلن بودن مسائل مورد بررسي‪ ،‬عامل زمان تنها‬ ‫در حد مثال هاي موردي مورد توجه است‪.‬‬

‫فصل دوم‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪10‬‬

‫متغييرها و تعاريف‬ ‫انواع رويكردهاي تحقيقاتي در مطالعه سوابق‬ ‫موضوع‬ ‫قالب ها و نمونه هاي ارائه شده‬ ‫پايان نامه ها‬ ‫مقالت و كتاب ها‬ ‫گزارشات و طرح ها‬

‫فصل دوم‬ ‫متغييرها و تعاريف‬ ‫‪‬‬

‫دخاللت لدوللت – مجموع ه فعالي ت هاي ي ك ه دول ت ب ه دلي ل اِعمال حاكمي ت در بخش‬ ‫كشاورزي انجام مي دهد؛ همگي به نوعي "دخالت" تعبير مي شوند و معمول ً هم توافقي‬ ‫بر حدود و شكل آنها وجود ندارد‪.‬‬

‫‪‬‬

‫تحليل ها‪ ،‬بررسي ها‪ ،‬مقالت و كتابهايي كه به بررسي دول ت و نقش آ ن در رشد و‬ ‫توسعه بخش كشاورزي مي پردازند و اهميت و اولويت سياستهايي را كه بايد دولت ها‬ ‫براي رشد و توسعه اين بخش به كار گيرند مورد توجه قرار داده اند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫خردتر و در سطح پروژه ه ا يا‬ ‫مطالعات و تحقيقاتي ه م وجود دارن د ك ه از جنب ه هاي ُ‬ ‫برنامه ها‪ ،‬تاثيرات سياست هاي دولت بر بخش كشاورزي‪ ،‬يك استراتژي خاص و يا نتايج‬ ‫اجتماعي و فرهنگي حاصل از بكارگيري سياست ها و يا اجراء و ايجاد يك طرح يا پروژه‬ ‫اي را تحليل مي كنند‪.‬‬ ‫در عين حال‪ ،‬مطالعات و بررسي هايي هم وجود دارند كه يك بخش از‪ ،‬يا يك وجه از‬ ‫وجوه مداخلت دولت در قالب هاي اجتماعي‪ ،‬اقتصادي و يا تحليل هاي اقتصاد سياسي از‬ ‫مداخلت و س ياستهاي دول ت در بخ ش كشاورزي را مورد بررس ي قرار داده اند‪ .‬اين‬ ‫مطالعات؛ عموما ً ناظ ر بر وجوه ابزاري مداخلت دول ت هس تند؛ در حقيقت ابزارهاي‬ ‫مداخله دولت (مجموعه سياستهاي مختلف) را مورد بررسي قرار مي دهند‪ .‬تاثيرات و‬ ‫كارا و موثر بودن يا عدم تناسب آنها را مورد توجه قرار مي دهند‪.‬‬

‫انواع رويكردهاي تحقيقاتي در مطالعه سوابق موضوع‬

‫‪‬‬

‫‪11‬‬

‫فصل دوم‬ ‫‪‬‬

‫مطالعاتي هم وجود دارند كه تجارب ساير كشورهايي كه مراحل توسعه را پشت سر‬ ‫گذاشته اند و يا در حال توسعه هستند از وجوه مختلف مورد تجزيه و تحليل قرار داده‬ ‫اند‪ .‬اين مطالعات عموما ً به دنبال ارائه تحليل و استخراج نتايجي هستند كه بتوان آنها را‬ ‫با شرايط بومي و محلي كشور تطابق داده و مورد استفاده قرار داد‪.‬‬

‫‪‬‬

‫مباحث فراواني هم به صورت هاي مختلف (پايان نامه‪ ،‬مقاله و يا كتاب) وجود دارند كه‬ ‫به وجوه تئوريكي مجموعه مباحث موجود در مورد رابطه دولت و بخش كشاورزي مي‬ ‫پردازند‪ .‬اي ن آثار س عي دارن د‪ ،‬حدود دخال ت دولته ا‪ ،‬چگونك ي‪ ،‬نتاي ج و آثار آن را مورد‬ ‫تدقيق قرار دهند‪.‬‬

‫قالب ها و نمونه هاي ارائه‬ ‫شده‬ ‫‪‬‬

‫پايان نامه ها‬

‫‪‬‬

‫مقالت و كتاب ها‬

‫‪‬‬

‫گزارشات و طرح ها‬

‫‪12‬‬

‫فصل سوم‬ ‫‪‬‬

‫زمينه سازي براي توجيه دخالت هاي دولت در‬ ‫توسعه‬

‫‪‬‬

‫درك ماهيت بخش كشاورزي و نقش آن در روند‬ ‫توسعه‬

‫‪‬‬ ‫‪13‬‬

‫تحول بخش كشاورزي‪ ،‬توسعه و دولت‬

‫زمينه سازي براي توجيه دخالت هاي دولت‬ ‫در توسعه‬ ‫‪‬‬

‫روزي نيست كه كارگزاران دولتي به كار سرمايه گذاري‪ ،‬هدايت‬ ‫اعتباري‪ ،‬تهيه و خريد كالها و خدمات و انعقاد قراردادها مشغول‬ ‫نباشند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫دولت با ابزارهاي در دست خود (استراتژي ها و سياست ها) در‬ ‫امور مختلفي تاثير گذار اند‪ .‬تاثير گذاري ها از طريق قوانين و‬ ‫مقررات است‪ .‬اي ن "قواني ن رسمي" (‪ )Formal Rules‬توام با‬ ‫قواني ن غي ر رس مي (‪ )Informal Rules‬نهادهاي ي هس تند كه‬ ‫رفتارهاي بشري را كنترل مي كنند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫دولت در يك وضعيت منحصر به فردي قرار دارد؛ به اين معنا كه نه تنها بايد از طريق‬ ‫فرايندهاي اجتماع ي و س ياسي‪ ،‬قواني ن و قواع د رسمي لزم الِجراء و الِتباع را براي‬ ‫سازمان ها‪ ،‬بخشها‪ ،‬افراد و ‪ ...‬وضع كند؛ بلكه بايد خود نيز در مقام و موقعيت يك مجري‬ ‫و به عنوان يك سازمان آن قوانين را اجراء نمايد‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫درك ماهيت بخش كشاورزي و نقش آن در‬ ‫روند توسعه‬ ‫‪‬‬

‫نظريه پردازان كلسيك توسعه با شناخت پتانسيلهاي بخش كشاورزي؛ نقشهاي بسيار مهم‬ ‫و تعيين كننده اي براي كشاورزي در فرايند توسعه كشورها قائلند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫با اين حال با تحولت نظريه هاي كلسيك توسعه‪ ،‬نگرش به بخش كشاورزي هم تغيير‬ ‫كرده است‪ .‬در اين تغيير و تحولت اين ايده رواج يافته است كه "به تعبيري‪ ،‬كشاورزي‬ ‫فقط يك صنعت از ميان صنايع بسيار است‪ ،‬ولي يك صنعت متفاوت‪ .‬چرا؟"‬

‫‪ .1‬بخش كشاورزي در مراحل اوليه توسعه يك كشور بيش از صنايع و‬ ‫بخشهاي ديگر نيروي انساني به خدمت مي گيرد (از ‪ 60‬تا ‪70‬‬ ‫عملكار)‪.‬‬ ‫بشرنيروي‬ ‫زمانيكه كل‬ ‫‪.2‬از درصد‬ ‫شكار و گردآوري غذا را كه منبع اصلي تامين‬

‫مواد غذاي ي او بود ره ا كرده اس ت؛ فعالي ت كشاورزي طي‬ ‫هزاران سال وجود داشته است‪ .‬به علت اين تاريخ طولني است‬ ‫كه اقتصاد روستايي اغلب وابسته قلمداد مي شود‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫درك ماهيت بخش كشاورزي و نقش آن در‬ ‫روند توسعه‬ ‫‪ .3‬خصيصه ديگري كه بخش كشاورزي را از ساير بخشها جدا مي كند؛ اهميت تعيين كننده زمين‬ ‫به منزله عامل توليد است‪ .‬ديگر بخشها نيز نيازمند و استفاده كننده از زمين اند ولي در‬ ‫هيچ بخش ديگري به اندازه بخش كشاورزي زمين چنين نقش اساسي ندارد‪.‬‬ ‫‪ .4‬بخش كشاورزي تنها توليد كننده مواد غذايي است‪ .‬بشر مي تواند بدون فولد يا زغال سنگ يا‬ ‫نيروي برق دوام آورد‪ ،‬ولي بدون غذا هرگز‪.‬‬ ‫‪ .5‬اكثر مردم فقير در كشورهاي در حال توسعه معيشت خود را از زمين تامين مي كنند؛ يعني‬ ‫در محيط هاي روستايي ساكن هستند و به كشاورزي مشغولند‪.‬‬ ‫‪ .6‬در كشورهاي در حال توسعه‪ ،‬ميزان جمعيت شهري رو به افزايش است‪ .‬بخش كشاورزي‬ ‫اين كشورها بايد به قدر كافي براي تغذيه خود و جمعيت شهري خود توليدات كند‪.‬‬ ‫‪ .7‬عمل ً تنها منبع نيروي كار افزايش يافته بخش شهري بخش كشاورزي خواهد بود‪ .‬وارد كردن‬ ‫نيروي كار هم امكان پذير است؛ معمول ً ه م در داخ ل خود بخ ش شهري درصدي رشد‬ ‫جمعيت هم اتفاق مي افتد؛ ولي احتمال ً هيچ يك از اين منابع كفايت نيازهاي بلند مدت‬ ‫رشد اقتصادي را نمي كنند‪.‬‬ ‫‪ .8‬بخش كشاورزي همچنين مي تواند منبع اصلي تامين سرمايه براي رشد اقتصادي مدرن باشد‪.‬‬ ‫‪ .9‬اگر به ارز به چشم يك عامل جداگانه در توليد نگاه كنيم‪ ،‬بخش كشاورزي نقش مهمي در‬ ‫تامين اين عامل ايفا مي كند‪.‬‬ ‫‪16‬‬

‫درك ماهيت بخش كشاورزي و نقش آن در‬ ‫روند توسعه‬ ‫‪ .10‬جمعي ت كشاورزي ي ك كشور در حال توس عه در بعض ي موارد‪ ،‬لاق ل بازار مهمي براي‬ ‫توليدات بخش شهري مدرن است‪.‬‬

‫‪‬‬

‫‪17‬‬

‫ب ا اي ن نگرش بخ ش كشاورزي واج د جايگاه ويژ ه اي اس ت كه براي‬ ‫حف ظ موقعي ت و نشان دادن اهمي ت آ ن نيازي ب ه محاس بات صرف‬ ‫اقتصادي مانند تعيين مزيت نسبي نيست‪ .‬اكنون اين بخش به عنوان‬ ‫پيشتاز و پي ش شرط توس عه اقتص ادي كشورهاي در حال توسعه‬ ‫شناخته شده و مورد پذيرش همگاني قرار گرفته است‪ .‬از اين گذشته‬ ‫و مهم در امر برنامه ريزي و سياست گذاري آن است كه جايگاه بخش‬ ‫كشاورزي در اقتصاد كلن بسيار بيشتر از پيش تثبيت شده است و به‬ ‫مثابه پيش نياز توسعه ديگر بخشها قلمداد مي شود‪".‬‬

‫تحول بخش كشاورزي‪ ،‬توسعه و‬ ‫دولت‬ ‫فارغ از تفاوت ها و اختلف نظرهاي رايج در مورد تعريف توسعه‪ ،‬حدود توسعه يافتگي و‬ ‫توسعه نيافتگي‪ ،‬شاخصها و پيش نيازهاي آن‪ ،‬لزم است كه بخش كشاورزي در طي روند‬ ‫توسعه مورد بازنگري قرار گيرد‪ .‬در اين بازنگري لزوم حضور و "مداخله" دولت بيش از‬ ‫پي ش نمايان خواه د شد ‪" .‬طي فراين د توس ه اقتص ادي‪ ،‬بخ ش كشاورزي هم از لحاظ‬ ‫دروني و هم از نظر رابطه اش با ديگر بخشهاي اقتصادي دگرگون مي شود‪ .‬ابعاد اين‬ ‫دگرگوني نه تنها اقتصادي هستند؛ بلكه تغييرات نهادي رسمي و غير رسمي كه خصلت‬ ‫جامعه شناسي و سياسي دارند را نيز در بر مي گيرند‪".‬‬ ‫بيشتر دولتها مي كوشند سطح و توزيع فعاليتهاي اقتصادي را (در سطح كلن ) با طيفي‬ ‫از انواع ابزارهاي س ياست گذاري تح ت تاثي ر قرار دهند‪ .‬اي ن ابزاره ا همگ ي در جهت‬ ‫دستيابي به توسعه همه جانبه كشورها هستند و معمول ً هم در قالب برنامه هاي توسعه؛‬ ‫بسته به استراتژي هاي بلندمدت و زمينه هاي فرهنگي كشورها‪ ،‬به صورت كوتاه‪ ،‬ميان‬ ‫مدت و يا افق ها و چشم اندازهاي بلند مدت تهيه مي شوند‪.‬‬ ‫آثار غير عمدي‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪18‬‬

‫"بارشهاي تصادفي " كه نتيجه وقوع اتفاقاتي پي در پي در نتيجه كاركرد يك سياست و يا اتخاذ‬ ‫يك استراتژي هستند‪ .‬در حالت ويژه اي بيشتر سياستهايي كه در سطح كلن در قالب برنامه‬ ‫هاي به كارگرفته شده در بخش كشاورزي اتخاذ مي شوند‪ ،‬با تفكر اندكي درباره اثر نهايي روي‬ ‫متغييرهاي مهمي در بخش كشاورزي‪ ،‬مانند توليد‪ ،‬قيمت كالها و خدمات در اين بخش‪ ،‬توزيع‬ ‫مواد غذاي ي و حج م واردات آنها طراحي شده اند‪ .‬متغييرهاي مهم كلن اقتصادي (به عنوان‬ ‫ابزارهاي سياست گذاري و اعمال نظارت توسط دولت ) كه آهنگ رشد اقتصادي و ساز و كار‬ ‫آنرا معين مي كنند‪ ،‬بر روي بخش كشاورزي و توليد مواد غذايي و ‪ ...‬تاثير مي گذارند‪.‬‬

‫تحول بخش كشاورزي‪ ،‬توسعه و‬ ‫دولت‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪19‬‬

‫انواع اين ابزاره ا‪ ،‬چگونگي بكارگيري آنها توسط دولتها و خصوصيات بخ ش خصوصي‬ ‫(بخ ش كشاورزي) در ه ر كشور؛ تعيي ن كننده س مت و س وي توس عه اي ن بخ ش و كل‬ ‫اقتص اد كشور خواه د بود‪ .‬تجربيات بس ياري وجود دارن د ك ه نشان م ي دهن د بخش‬ ‫كشاورزي و مواد غذايي نمي توانند به مدت طولني و به سرعت و با كارايي رشد كنند‬ ‫مگر آنكه يك سري سياستهاي اقتصاد كلني با اين هدف اصلي به اجراء گذاشته شوند كه‬ ‫بقيه اقتصاد را به سرعت و با كارايي برانگيزند‪.‬‬ ‫پيوند ميان بخش كشاورزي و ديگر بخشهاي اقتصادي هم ايجاب مي كند كه استراتژي ها‬ ‫و سياستهاي اتخاذ شده در اين بخش از روش منسجمي برخوردار باشند تا به موجب آن‬ ‫سياستهاي كشاورزي در ارتباط با گزينه هاي بخش عمومي و بخشهاي مختلف صنعتي در‬ ‫نظر گرفته شوند‪.‬‬

‫فصل چهارم‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪20‬‬

‫سياست هاي مداخله دولت‬ ‫معيار و ابزار؛ قيمت!‬ ‫سياست هاي قيمت‬ ‫مشكلت خاص در سياست هاي قيمت؛ تحليل رياضي‬ ‫پيامدهاي سياست هاي قيمت‬ ‫سياست هاي حمايتي؛ ابزارهايي متنوع تر‬ ‫مداخلت پنهان‪ ،‬سياستهايي كارا و بنيادي‬ ‫نظام مالكيت ارضي و نقش دولت‬ ‫پيامدهاي توزيعي‬ ‫سياست محيط زيست‪ ،‬يك مبحث جديد‬ ‫بازار سازي‪ ،‬سياست توسعه بازارهاي روستايي‪ ،‬رويكردي نوين‬ ‫نارسايي بازار و دخالت دولت‬ ‫چگونگي دخالت در بازارهاي اعتباري (يك مورد مهم)‬ ‫عوامل موثر بر تكامل سياستهاي مداخله‬ ‫سياست هاي مداخله دولت‪ ،‬ابهام زدايي با رويكردي اجتماعي‬

‫فصل چهارم‬ ‫سياست هاي مداخله دولت‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫س ياستهايي هس تند ك ه ب ه ص ورت مس تقيم بر قيم ت كالهاي كشاورزي در مقايس ه ب ا ديگر‬ ‫كالهاي مبادلت ي(‪ )Tradable Commodities‬در بازار و محص ولت غي ر مبادلتي (‪Non-Tradable‬‬ ‫‪ )Commodities‬اثر مي گذارند‪.‬‬ ‫سياستهايي كه به صورت "مستقيم" بر محركهاي توليدكنندگان كشاورزي اثر مي گذارند‪ .‬مانند‬ ‫سياستهايي كه بر قيمت يكايك محصولت كشاورزي و نهاده ها اثر دارند‪.‬‬ ‫سياستهايي هم وجود دارند كه "زمينه " را براي كشاورزان در برابر انگيزه ها فراهم مي كنند‪.‬‬ ‫توسعه راهها‪ ،‬ارتباطات و نيروگاهها و تامين خدمات آموزشي و كشاورزي‪.‬‬ ‫نرخ اجاره‬

‫سياست هاي دخالت مستقيم‬ ‫سياستهاي دخالت غير مستقيم‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪21‬‬

‫نرخ بهره‬

‫سياستهاي مالي و پولي – ابزارهاي مالي و‬ ‫قميت ها‬ ‫سياستهاي اقتصاد كلن – قيمت هاي كلن‬

‫رابطه مبادله شهر ‪-‬‬ ‫روستا‬

‫نرخ‬ ‫دستمزد‬

‫نرخ ارز‬

‫اين ابزارها مي توانند تضمين كننده رشد بين بخشي براي بخش كشاورزي باشند‪ .‬در حقيقت‬ ‫مي توانند آهنگ رشد اين بخش را در ارتباط با ساير بخشها‪ ،‬تند يا كند كنند‪ .‬آنجا كه نرخ بهره‬ ‫براي دستيابي به وام ها تعيين مي شوند؛ دولت ها به راحتي مي توانند؛ اهداف مشخصي را به‬ ‫زير بخشهاي اقتصادي ديكته كنند‪ .‬نرخ ارز‪ ،‬مبنايي اساسي براي محاسبات مربوط به قيمت‬ ‫گذاري ها و سياست هاي قيمتي است‪.‬‬

‫فصل چهارم‬ ‫معيار لو لابزار؛‬ ‫قيمت!‬ ‫‪‬‬ ‫همه اقتصادها تقريبا ً ساز و كار موثري براي مبادله پيدا كرده اند؛ استعمال پول به عنوان واسطه كه‬ ‫ضن ّه و بيان مي شود‪ .‬در واقع؛ توسط قيمت ها است كه تماي‬ ‫م ِ‬ ‫قيمت همه كالها و خدمات به آن َ‬ ‫مولفه ها مي توانند به روشي معنادار به هم افزوده شوند‪.‬‬

‫لزوم و اهميت بكارگيري اين‬ ‫سياستها‬ ‫‪‬‬ ‫تاثير بر روي قيمت مواد غذايي و درآمد به صورت مستقيم‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪22‬‬

‫تاثير بر روي تورم عمومي‬ ‫تغييرات قيمت هاي محصولت كشاورزي مي تواند پيامدهاي اقتصادي – اجتماعي گسترده اي داشته‬ ‫باشند‪.‬‬ ‫اين دسته از سياستها (سياستهاي معطوف به قيمت) به نحو چشمگيري هم بر سطح توليد و هم بر‬ ‫تركيب كالهاي توليدي و محصولت موثرند‪ .‬اين سياستها؛ تغييرات قيمت نسبي كالهاي كشاورزي؛‬ ‫ابزار نيرومندي است كه تحت تاثير آن‪ ،‬معمول ً الگوي توليد به سرعت و به صورت قابل ملحظه اي‬ ‫تغيير مي كند‪.‬‬ ‫فعاليتهاي توليد كنندگان در جهت وحدت به منظور كسب درآمدهاي بيشتر از طريق دريافت قيمت‬ ‫هاي بالتر ( نوعي فشار و لبي سياسي)‪.‬‬ ‫تلشهاي دولت براي كسب درآمد‬ ‫فشار ساير بخشها براي حفظ قيمت هاي پاين مواد غذايي به سود مصرف كنندگان‬ ‫سقوط جهاني قيمتها‬ ‫نابِساماني هاي دوران جنگ‬

‫فصل چهارم‬ ‫يللك للرابطه‬ ‫مهم!‬ ‫"اغلب محصولت كشاورزي مشمول مداخلت گوناگون در امر خريد و فروششان مي شوند كه اين مداخلت از سوي‬

‫‪‬‬

‫دولت در حقيقت بر سطح قيمتهاي رايج در كشورها تاثير مي گذارد؛ سه عامل تاثير گذارنده مهم بر قيمتهاي واقعي‬ ‫توليدكنندگان داخلي عبارتند از‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫تغيير در قيمتهاي بازارهاي بين المللي‬ ‫‪‬‬ ‫سياست قيمت داخلي محصولت كشاورزي‬ ‫‪‬‬ ‫سيسات كلي اقتصاد كلن‬ ‫قيمت واقعي داخلي = حمايت اسمي * نرخ ارز * قيمت‬ ‫واقعي بين المللي‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪23‬‬

‫از رابطه بال مي توان به راحتي قدرت سياستهاي قيمت را ارزيابي كرد‪ .‬در اين رابطه هر يك از اجزاء به نوعي بيانگر‬ ‫واقعيتهايي هستند كه سياستهاي قيمت در خود دارا هستند و از طريق آنها كاركرد ويژه خود را نمايان مي سازند‪.‬‬ ‫نكته مهم در سياستهاي قيمت و رابطه بال؛ بحث حمايت اسمي است؛ در مواقعي كه دولت ها از اين سياستها به‬ ‫عنوان "ابزارهاي حمايتي" استفاده مي كنند‪ .‬در حقيقت "حمايت اسمي رابطه بين قيمت هايي است كه توليد كنندگان‬ ‫در واق ع درياف ت داشته اند و قيمتهاي ي ك ه آنان در صورت نبود ماليات بر كال و ديگ ر محدوديتهاي دسترسي توليد‬ ‫كنندگان و مصرف كنندگان به بازارهاي بين المللي دريافت مي كردند‪.‬‬

‫فصل چهارم‬ ‫اما به صورت كلي بدنه اصلي سياستهاي قيمت را اقداماتي را تشكيل مي دهند كه به كالهاي خاصي اختصاص دارند‪.‬‬ ‫در اغلب موارد اين اقدامات براي تاثير گذاري بر قيمتها يا كنترل سطح و نيز ثبات آنها مورد استفاده قرار مي گيرند‪.‬‬ ‫در عين حال؛ بايد به اين نكته بسيار مهم هم توجه داشت كه سياستهايي كه به شيوه مستقيم و قابل اندازه گيري بر‬ ‫بازده كشاورزي اثر مي گذارند‪ ،‬ابزارهاي خاص خود را مي طلبند‪ .‬نمي توان به تصميم گيري به منظور دخالت در‬ ‫قيمت گذاري محصولت كشاورزي بسنده كرد‪ .‬مكانيسمهايي بايد برقرار باشند كه با دخالت در بازار قيمتها را تحت‬ ‫تاثير قرار دهند‪ .‬علوه بر اين بايد نوعي ابزارهاي سياست گذاري در دسترس سازمان هاي دولتي قرار داشته باشد تا‬ ‫به وسيله آنها بتوان قيمت ها را تحت تاثير قرار داد‪ .‬بدون داشتن اين ابزارها؛ تصميم گيري در زمينه تعيين قيمتها بي‬ ‫براي تاثير گذاري بر قيمت محصولت كشاورزي در كشورها مورد استفاده قرار مي گيرند عبارتند از‪:‬‬ ‫ابزارهايي‬ ‫كه بود‪.‬‬ ‫خواهد‬ ‫معني‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪24‬‬

‫سياستهاي مرزي موثر بر واردات در برابر سياستهاي مرزي موثر بر صادرات‬ ‫سياست هاي غير مرزي‬ ‫سياستهايي كه بر توليدات اثر مي گذارند؛ در برابر سياستهايي كه بر نهاده ها موثرند‬ ‫سياستهايي كه به صورت مستقيم قيمت (توليد يا نهاده) را تعيين مي كنند در برابر ابزارهايي كه به صورت غير‬ ‫مستقيم بر قيمت ها تاثير مي گذارند‬ ‫سياستهاي اعمال شده بر توسط سازمان هاي دولتي در برابر كنترل هاي تحميلي بر فعاليتهاي بخش خصوصي‬

‫مدل اصلي براي مداخله در قيمت كالهاي كشاورزي در كشورهاي در حال توسعه‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫برقراري حداقل قيمت هاي توليد كننده (‪ )Bottom Prices‬يا قيمت هاي توليد كننده ثابت (‪ )Fixed Prices‬براي‬ ‫مواد غذايي اساسي كه به وسيله خريد بخشي از كل محصول (‪ )Guaranteed Purchasing‬توسط سازمانهاي‬ ‫فرادولتي از آن حمايت مي شود‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫كنترل حجم صادرات و واردات و قيمت داخلي آنها‪.‬‬

‫فصل چهارم‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫دليل اهميت مضاعف سياستهاي قيمت در مجموعه سياستهاي مداخله اي در بخش‪:‬‬ ‫همواره در وراي اهداف اوليه بكارگيري آنها؛ مجموعه اهداف ديگري هم مدنظر بوده و هستند‪:‬‬ ‫پيوندهاي كلن – اقتصادي قيمتهاي كشاورزي‬ ‫‪‬‬ ‫پيوند هاي رو به عقب" (‪ )Backward Links‬و "پيوندهاي رو به جلو" (‪ )Forward Links‬بين بخش كشاورزي و‬ ‫ً‬ ‫ساير بخشهاي اقتصادي؛ مخصوصا صنعت است‪.‬‬

‫مشكلت خاص در سياست هاي قيمت‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫مناقشه و درگيري گروههاي‬ ‫نسبت قيمت داخلي با قيمت بازار جهاني و همچنين نسبت قيمت داخلي كالهاي مختلف با يكديگر‬ ‫انتظار يك قيمت گذاري بهينه بنا به ضرورت از وجود اوليه يك تابع هدف تشكيل شده است؛ يعني قيمت گذاري صحيح‬ ‫بايد در جهت رسيدن به يك هدف سياسي خدمت كند‪ .‬همچنين بايد يك تابع هدف نيز تعيين شود‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫حداكثر كردن كل رفاه اقتصادي يك كشور‪ ،‬منطقه‪ ،‬بخش يا گروه‬ ‫‪‬‬ ‫حداقل كردن هزينه هاي دولت‬

‫پيامدهاي لسياستهاي‬ ‫‪‬‬ ‫قيمت‬ ‫ب تپنده " سياستهاي دولت در بخش كشاورزي اند‪ .‬اثرات گسترده اي كه سياست گذاري بر قيمتها‬ ‫اين‬ ‫سياستها "قل ِ‬

‫دارد‪ ،‬وابستگي متقابلي كه در كل اقتصاد يا در تحليلهاي بين بخشي نشان داده شده؛ آشكار است‪.‬‬ ‫لزم است براي اجتناب از بروز آثار ناخواسته و پيامدهاي نامطبوع حاصل از سياستهاي "قيمت" در بخش كشاورزي‬ ‫در دو زمينه اقداماتي صورت گيرد‪.‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪25‬‬

‫بايد هرگونه انحراف شديد قيمت در داخل بخش كشاورزي و نيز بين اين بخش و ساير بخشهاي اقتصادي كاهش يابد‪.‬‬ ‫براي اينكه وابستگي هاي متقابل كامل ً در نظر گرفته شوند؛ ممكن است لزم باشد كه ترتيبات مشاوره درمورد سياست‬ ‫گذاري و تصميم گيري تقويت شوند‪ .‬لزم است كه قيمت و جنبه هاي مربوط به محصولت كشاورزي و صنعت با يكديگر‬ ‫ارزيابي شوند‪ .‬قيمت و جنبه هاي مربوط به قيمت يك محصول يا يك موضوع خاص مي بايستي در پرتو اثراتشان نه تنها‬ ‫بر خودِ كال؛ بلكه بر توازن بين كاليي يا ميان بخشي مورد بررسي قرار گيرند‪.‬‬

‫فصل چهارم‬ ‫سياست هاي حمايتي؛ ابزارهايي‬ ‫سياستهاي تر‬ ‫متنوع‬ ‫‪‬‬ ‫قيمت را مي توان در چهارچوب سياستهاي كلن حمايتي در بخش كشاورزي هم مورد توجه قرار داد‪.‬‬ ‫"سياستهاي حمايتي " كه سياستهاي قيمتي تنه ا دسته اي از ابزارهاي تحق ق و اجراي آنها هستند؛ در وهله اول به‬ ‫منظور دستيابي به اهداف مختلفي چون كارايي و برابري دنبال مي شوند‪ .‬اين سياستها كه جنبه اي ديگر از مداخلت‬ ‫دولت در بخش را شامل مي شوند؛ به منظور حمايت از درآمدهاي فعالين بخش كشاورزي در مقايسه با درآمدهاي‬ ‫ساير بخشها اجرا مي شوند‪.‬‬ ‫اين دسته از سياستها؛ جهت گيري هاي به سمت داخل بخش دارند‪.‬‬ ‫ابزار هاي مورد استفاده در اجراي سياستهاي حمايتي فارغ از نتايج آنها؛ طيف وسيعي را به شرح زير شامل مي‬ ‫شوند‪:‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪26‬‬

‫‪‬‬

‫ذخاير اضطراري ‪ Buffer Stocks‬كنترل سطح زير كشت‬ ‫اعطاي وام براي ذخيره محصول ‪Storage Loans‬سهميه بندي براي فروش ‪Marketing Quartos‬‬ ‫حداقل قيمت تضميني – جمع آوري و توزيع محصول توسط دولت با انحصار‬ ‫قيمت ثابت – جمع آوري و فروش محصول توسط دولت با انحصار‬ ‫قيمت هاي دستوري رسمي – بدون هيچگونه ترتيبات حمايتي غير از كنترل قيمتها ‪Official Mandatory Prices‬‬ ‫پرداختهاي جبراني ‪ Deficiency Payments‬مديريت عرضه‬ ‫صندوق هاي اضطراري وام‬ ‫ماليات و عوارض گمركي بر صادرات و ماليات بر كال ‪Commodity Levies‬‬ ‫پيوند تثبيت كننده و خودكار قيمت هاي داخلي به قيمت هاي صادراتي‬ ‫سوبسيد صادرات‬ ‫عوارض گمركي‪ ،‬ماليات و مالياتهاي متغيير بر واردات‬ ‫انحصار صادرات توسط سازمان ها ي فرا دولتي با قيمتهاي كنترل شده فروش داخلي ‪Administrated Domestic Sale Prices‬‬ ‫كمك مستقيم غذايي از خارج‬ ‫سهميه بندي و محدوديت هاي كمي واردات‬ ‫نرخ هاي كنترل شده ارز ‪Administrated Exchange Rates‬‬ ‫قيمت هاي ثابت يا كنترل شده مصرف كنندگان و سقف قيمت توليد كنندگان‬ ‫پرداخت سوبسيدهاي مواد غذايي به مصرف كنندگانجيره بندي‬ ‫‪Acreage Controls‬‬

‫فصل چهارم‬ ‫مداخلت لللپنهان‪ ،‬لللسياستهايي‬ ‫‪‬‬ ‫حال توسعه؛ هدفها و ابزارهاي سياست گذاري خود را در مقاطع زماني متفاوت تصريح يا مجدداً‬ ‫كشورهاي در‬ ‫تمامي‬ ‫بنيادي‬ ‫كارا و‬ ‫تعديل و تعريف مي كنند‪.‬‬ ‫دسته اي از مدخلت وجود دارند كه در مجموعه استراتژي هاي مداخله كلسيك دولت دسته بندي نمي شوند‪ .‬اين‬ ‫مداخلت را كه تاثيرات عميقي هم دارند مي توان "مداخلت پنهان" ناميد‪.‬‬ ‫مداخلت پنهان معمول ً هم بر ساير سياستهايي كه دولت ها در اين بخش به كار مي گيرند مقدم هستند‪.‬‬ ‫اين دسته از سياستها به شدت مورد علقه دولت ها هستند‪.‬‬ ‫كمتر دولتي را در كشورهاي در حال توسعه و توسعه يافته مي توان يافت كه به نوعي از اين سياستها براي اعمال‬ ‫دخالت در بخش كشاورزي استفاده نكرده باشد‪.‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫نظام لمالكيلت لارضي لو‬ ‫نقش‬ ‫‪‬‬ ‫دولتبهره وري در‬ ‫ترين عامل‬ ‫مهم‬

‫بخش كشاورزي كه بدون آن امكان توليد فراهم نيست؛ "زمين" و شيوه مالكيت و‬ ‫سازماندهي آن (شرايط مالكيت زمين) است‪ .‬اين سازمان؛ تعيين كننده محيطي است كه در چهارچوب آن تمام‬ ‫تلشها براي افزايش بازدهي كشاورزي (به عنوان عام ل رشد) باي د صورت گيرد ‪ .‬به عبارت ديگر ح ق استفاده از‬ ‫زمين؛ مهم ترين حق مالكيت در بخش خصوصي محسوب مي شود‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫دولت ها براي بهره برداري از اين اهميت استراتژيك همواره در روابط بهره برداري و مالكيت زمين و اراضي در‬ ‫بخش كشاورزي دخالت كرده اند‪ .‬اين دخالتها بسيار بنيادي بوده و داراي عميق ترين تاثيرات اقتصادي‪ ،‬اجتماعي و‬ ‫سياسي در ميان همه انواع سياست هاي مداخله دولت در بخش كشاورزي هستند‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سياستهاي مداخله دولت در بخش نظام هاي مالكيت و بهره برداري اراضي غالبا ً به شيوه "اصلحات ارضي" اعمال‬ ‫شده اند‪ .‬محرك اصلي براي اجراي اصلحات ارضي هم معمول ً "سياسي" است و نه اقتصادي‪.‬‬ ‫پيامدهاي‬

‫توزيعي‬ ‫پنهان اما بسيار بسيار كارآمد اصلحات ارضي در بخش كشاورزي "پيامدهاي توزيعي " آن است‪ .‬اين پيامدها كه‬ ‫تاثير‬ ‫هم سياسي و هم اقتصادي – اجتماعي اند؛ بر اساس نوع مكانيزم انتخاب شده توسط دولت براي اصلحات ارضي و‬ ‫اجراي آن متفاوت است‪.‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪27‬‬

‫وضعيت درآمدي و توزيع ثروت‬

‫فصل چهارم‬ ‫"سياست لمحيلط لزيسلت"‪ ،‬ليك‬ ‫‪‬‬ ‫‪ )Sustainability‬در مباحث توسعه كشاورزي‪ ،‬مدتي است كه در نوشته هاي اقتصادي و بوم شناختي‬ ‫پايداري (‬ ‫انديشه‬ ‫جديد‬ ‫مبحث‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪28‬‬

‫رواج يافته است‪.‬‬ ‫انديشه تلفيق مسائل اقتصادي و زيست محيطي نكته جديد نيست؛ آنچه كه نوظهور است؛ وسعت دادن حوزه توجه‬ ‫است‪ .‬از گونه هاي فردي يا گسترش گاه بوم شناختي به پايداري تقاضاي فعلي انسان به سيستم زيست محيطي به‬ ‫عنوان يك كل‪.‬‬ ‫مفهوم اساسي محيط زيست يك مفهوم تضمين بقاي انسان به عنوان يك نوع و حفظ رفاه آن در سطحي بسيار بال‬ ‫است‪.‬‬ ‫اما اهميت محيط زيست در مباحث سياست گذاري در بخش كشاورزي وقتي مهمتر جلوه مي كند و در حد يك الويت‬ ‫در مي آيند كه در مي يابيم؛ كشورهاي در حال توسعه علقه جدي تر و فوري تري به مفهوم "توسعه پايدار" دارند‪.‬‬ ‫چراكه "بسياري از خانوارها در اين كشورها؛ براي رفاه خود مستقيما ً از منابع طبيعي بهره مي برند‪ .‬در اين كشورها؛‬ ‫تخريب محيط زيست صرفا ً ناشي از تنوع در كيفيت زندگي نيست؛ بلكه يكي از مسائل؛ حفظ خود حيات است‪.‬‬ ‫تخريب منابع طبيعي ممكن است به تخريب بنيادي زندگي منجر شود‪.‬‬ ‫روش ن است ك ه در ميان سياستهاي كشاورزي؛ قيمته ا و س ياستهاي قيم ت مه م تري ن ابزارهاي دولت ه ا در بخش‬ ‫كشاورزي هستند‪ .‬ولي دولت ها براي مسائل زيست محيطي و يا منابع طبيعي قيمت هايي را (حداقل برابر با ارزش‬ ‫واقعي آنها) در نظر نمي گيرند‪.‬‬ ‫سياست هاي غالب در كشورهاي در حال توسعه كه بخش كشاورزي را بخشي كم اهميت جلوه مي دهد؛ باعث عدم‬ ‫توجه به مسائل زيست محيطي مي گردد‪.‬‬

‫فصل چهارم‬ ‫بازارسلللازي‪ ،‬لللسلللياست لللتوسعه لللبازارهاي‬ ‫‪‬‬ ‫وينگذاري به قيمت ها ختم مي شوند‪.‬‬ ‫سياست‬ ‫كشاورزي؛ همه راهها در‬ ‫در بخش‬ ‫روستايي‪،‬‬ ‫رويكردي ن ُ‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪29‬‬

‫در اين بخش؛ هيچ عنصري مهم تر از ساختار قيمتي مناسب نيست‪.‬‬ ‫ولي در اين بخش؛ نيز مانند ديگر بخشهاي اقتصادي‪ ،‬قبل از آنكه قيمت ها بتوانند آثار گسترده خود را داشته باشند؛‬ ‫بايد ابتدا بازاري وجود داشته باشد‪.‬‬ ‫در مناطق روستايي عموماً؛ وجود يك بازار به طور موثر و فعال؛ امر تضمين شده اي نيست ‪.‬‬ ‫تمام كشاورزان تا حدودي تخصص دارند و توليدات مازاد خود را در بازارهاي خاص به فروش مي رسانند؛ اما با‬ ‫توسعه بخش و افزايش پيچيدگي ها؛ لزم است كه اين بازارها اصلح شوند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫در ارتباط با بازارهاي روستايي؛ همواره دو خطر عمده محصولت كشاورزي و اصول كسب و كار را در اين بخش با‬ ‫مشكل روبرو مي كند‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫خطر اصلي آن است كه قيمت محصولت در بازار زماني كه اين محصولت در حجم انبوه به بازار عرضه مي‬ ‫شوند؛ به شدت كاهش يافته است‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫در كشورهاي درحال توسعه؛ كاهش قيمت محصولت نقدي به ويژه در حاليكه قيمت محصولت غذايي؛ همزمان‬ ‫ً‬ ‫در حال افزايش است؛ ممكن است مشكل را موقتا برطرف كند؛ اما به دليل كمبود منابع سرمايه اي و تقاضاي‬ ‫زياد؛ نرخ هاي بهره براي سرمايه به قدري بال است كه به محض مقروض شدن؛ زارع هرگز توانايي بازپرداخت‬ ‫اصلي‬ ‫رابطه‬ ‫معمول ًدر‬ ‫خواهد داد‪.‬‬ ‫دست‬ ‫را از‬ ‫روستاهاو آن‬ ‫بازاريابي گذاشته‬ ‫را به وثيقه‬ ‫به زمين‬ ‫نتيجه‬ ‫بدوندر‬ ‫ندارد و‬ ‫بستانكار را‬ ‫عموما ً به‬ ‫نقصكافي‬ ‫شناخت‬ ‫اين ها‬ ‫دولت‬ ‫رابطه‬ ‫در اين‬ ‫است‪.‬‬ ‫مسائل‬ ‫توجه‬ ‫دولت ها‬ ‫اقدامات‬ ‫سرمايه و اعتبارات را ندارند‪.‬‬ ‫گردش‬ ‫ايجاد‬ ‫توانايي‬ ‫كه‬ ‫گردد‬ ‫مي‬ ‫بر‬ ‫بازارهايي‬ ‫به‬ ‫از وضعيت‪ ،‬نيروهاي موثر و مكانيسم عملكرد اين بازارها ندارند‪.‬‬ ‫تجربه ثابت كرده است كه "اين دولت ها (دولتهاي كشورهاي در حال توسعه) به ندرت فهم درست و واقعي از نقش‬ ‫سوداگران روستايي و واسطه ها دارند‪ .‬اين افراد قيمت هاي واقعي و دريافتي كشاورزان را كاهش و قيمت پرداختي‬ ‫مصرف كنندگان را افزايش مي دهند‪.‬‬ ‫تجارب در اين زمينه نشان مي دهند‪ ،‬دولت ها به جاي اصلح و گسترش زيرساخت هاي مكمل براي بازارهاي‬ ‫روستايي بر اثر فشار روستائيان به سمت گردانندگي اين بازار ها گام برداشته اند تا اينكه عملكرد آنها را بهبود بخشند‬ ‫و سودهاي كلن انحصاري واسطه ها و دللن را حذف كنند‪ .‬دولت ها در اغلب موارد به جاي اينكه شبكه خصوصي و‬ ‫پر هزينه سوداگري در بازارهاي روستايي را حذف كنند‪ ،‬يك نظام بروكراتيك پر هزينه را حاكم بر امر جابجايي كالها؛‬ ‫جانشين و ايجاد مي كنند‪.‬‬

‫فصل چهارم‬ ‫ويژگي هاي بازارهاي روستايي‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫عقب ماندگي در نهادهاي مكمل‬ ‫خطرات همپراشي و بازاهاي چندبخشي‬ ‫ايجاد امنيت از طريق وثيقه (در بحث‬ ‫اعتبارات)‬

‫نارسايي هاي بازار و دخالت دولت‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫عموما ً در كشورهاي در حال توسعه‪ ،‬بازارها در دوبخش با نارسايي همراه هستند‪ .‬اين نا رسايي ها در دو بُعد "نرم‬ ‫افزاري" و "سخت افزاري" بازار است‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫فقر اطلعاتي‬ ‫‪‬‬ ‫مشكلت مربوط به سرمايه ها‬ ‫براي بخش كشاورزي؛ از منظري متفاوت مي توان دو نوع نارسايي (‪ )Failure‬ديگر را هم مي توان تشخيص داد‪.‬‬ ‫نارسايي بازار ‪Market Failure‬‬ ‫نارسايي دولت ‪State Failure‬‬

‫عوامل موثر بر تكامل سياستهاي مداخله‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪30‬‬

‫از نظر اقتصاددانان فهرست اهداف مورد نظر سياستهاي مداخله در بخش كشاورزي‪ ،‬اگر متضاد نباشند‪ ،‬حتماً‬ ‫مغشوش اند‪.‬‬ ‫آنچنانكه از فهرست اهداف بر مي آيد؛ هدف ها از نظر داخلي سازگاري ندارند‪ .‬به محض اينكه دخالت به شكل چند‬ ‫منظوره در مي آيد؛ تصميمات مربوط به سطح آن تبديل به عرصه مناقشات سياسي مي شوند كه در آن تضادهاي بين‬ ‫كشاورزان و ديگر گروههاي اجتماعي به وجود مي آيند‪.‬‬ ‫نقش سازمان هاي مجري‬ ‫تفاوت انگيزه هاي واقعي آغاز سياست ها و انگيزه هاي ادامه سياست ها‬ ‫نقش درآمد هاي دولت‬

‫فصل چهارم‬ ‫سياست هاي مداخله دولت‪ ،‬ابهام زدايي با رويكردي اجتماعي‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪31‬‬

‫در برسي "سياستها‪ ،‬الگوها و ابزارهاي مداخله دولت در بخش كشاورزي" لزم است به تعريف زمان و مكان‪،‬‬ ‫صلب در مدلهاي كلسيك توجه شود و آنها را در چهارچوب هاي محدود تئوريكي شان‬ ‫الزامات و هنجارها و دخالتهاي ُ‬ ‫به چالش كشيد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫در اين بررسي ها‪ ،‬حتما بايد به نقش همكاري بنيادي و روابط دروني بين دولت ها و جامعه مدني هم توجه شود‪.‬‬ ‫گروههاي محلي به صورت فعالي "پروژه هاي توسعه اي" خود را طرح ريزي و پيگيري مي كنند و اغلب هم الويتهاي‬ ‫آنها در تضاد با الويتهاي دولت مركزي است‪.‬‬ ‫اشكال جديدي از تحليل هاي سازماني وجود دارد كه به طبيعت امور اداري و اجرايي در اجراي سياستها نظر دارد‪ .‬در‬ ‫عين حال هم؛ آگاهي هايي درباره راههاي مختلفي كه مردم و خانواده ها به صورت شخصي و دسته جمعي خود را در‬ ‫برابر دخالتهاي برنامه ريزي شده دولت يا ديگر سازمانهاي مداخله گر سازمان دهي مي كنند رشد پيدا كرده اند‪.‬‬ ‫مسئله اصلي تحليل ها‪ ،‬درك فرايندي است كه در طي آن؛ دخالتها در زندگي طبيعي افراد و گروهها‪ ،‬آنها را تحت تاثير‬ ‫قرار مي دهد و به اين ترتيب‪ ،‬به شكل بخشي از اجبارها و مرجع هايي از استراتژي هاي اجتماعي كه آنها را توسعه‬ ‫مي دهند؛ در مي آيند‪ .‬از اين راه عواملي كه قبل ً خارجي خوانده مي شدند‪" ،‬دروني" شدند؛ چيزهايي متفاوت از‬ ‫الويتهاي گروههاي مختلف تا فاكتور هاي شخصي گوناگون!‬ ‫مداخله؛ هميشه بخشي از يك جريان و زنجيره اتفاقات است كه درون مرزهاي يك چهارچوب فعاليتهاي دولتي و‬ ‫عملكردهايي از گروههاي با علئق متفاوت در درون جامعه مدني روي مي دهد‪.‬‬ ‫از اين گذشته‪ ،‬سياست هاي مداخله در ادامه سياستهاي مداخله قبلي و در ارتباط با آنها (در مدلهاي سياستگذاري اين‬ ‫كار از طريق "مطالعات ارزسيابي" صورت مي گيرد) داراي نتايجي براي مداخله هاي بعدي هستند‪.‬‬ ‫فرآيند هاي مداخله را بايد در رابطه با حافظه هاي شخصي و جمع شونده مردم نگريست‪ .‬تجاربي از روابط اجتماعي‪،‬‬ ‫دولت و ملت‪ .‬مداخله مستلزم مواجهه با تاثيرات متقابل تجارب اساسي اجتماعي و دنيا طلبي متفاوتي است كه براي‬ ‫مردم در اشكال جديدي از كنش اجتماعي و ايدئولوژي معني دار باشد‪.‬‬ ‫سايه سياستهاي مداخله اي‪ ،‬اجزاء بسياري وارد محيط اجتماعي مي شوند‪ .‬تجارب‪ ،‬سرمايه‪ ،‬فن آوري و البته شكل‬ ‫موثري از سازمان ها‪ .‬با اين حال سياستهاي مداخله اي هرگز قادر به كنترل الگوهاي توسعه سياسي و اقتصادي‬ ‫محلي نيستند‪ .‬اگرچه تمايلت قوي در وراي سياست هاي اينگونه براي به حاشيه راندن كنشگران محلي وجود دارد؛‬ ‫ولي در رويكردي جديد؛ افراد بومي و محلي‪ ،‬الگوها و دانشهاي آنان (دانش بومي) تكيه گاههايي براي نفوذ هستند و‬ ‫روابط بسيار قدرتمندي را شكل مي دهند‪.‬‬

‫فصل پنجم‬ ‫تلش براي دستيابي به الگويي يكپارچه براي مداخله‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫براي كشورهاي در حال توسعه بسيار مهم است كه تمامي فعاليتهاي خود را از قبل برنامه ريزي كنند‪ .‬محدوديت منابع و الويت‬ ‫هاي متعدد موجود در هر بخش‪ ،‬نظام هاي سياست گذاري اين كشورها را وادار كرده است كه براي بهره گيري از شرايط‬ ‫موجود‪ ،‬برنامه هايي را با توجه به ويژگي هاي خاص خود تهيه و تدارك ببينند‪.‬‬ ‫هم اكنون واضح است كه براي هر دو سوي موضوع مورد بررسي ما‪ ،‬دولت و بخش كشاورزي‪ ،‬لزم است كه نوعي همزيستي‬ ‫را با يكديگر بپذيرند‪ .‬دولت ها‪ ،‬مجبور‪ ،‬نيازمند و لزم است كه در بخش كشاورزي در سطوح مختلفي مداخله كنند‪ .‬بخش‬ ‫كشاورزي هم در موقعيتي مشابه نيازمند مداخله دولت است تا هم كمتر مورد تبعيض قرار گيرد و هم اينكه بتواند رشد كند و‬ ‫توسعه يابد‪ .‬مناقشه اصلي بر سر چگونگي‪ ،‬شدت‪ ،‬لوازم‪ ،‬ابزار و سطح و عمق اين مداخلت است‪.‬‬

‫نتايج و برداشتها‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪32‬‬

‫بسيار مهم است كه دولت ها در فرايند توسعه و مداخله در بخش كشاورزي؛ نقش خود را به خوبي بازشناسند و براي ايفاي‬ ‫مناسب آن طرح و برنامه داشته باشند‪.‬‬ ‫امروزه مداخلت دولت ها در امور اقتصادي اجتناب ناپذير است‪ .‬لزم است هر سياستي كه دولت ها بر مي گزينند به دقت و با‬ ‫بررسي آثار مستقيم و غير مستقيم آنها باشد‪.‬‬ ‫به دليل متعددي؛ بخش كشاورزي در روند توسعه داراي نقش تعيين كننده اي است‪ .‬ويژگي هاي بخش كشاورزي‪ ،‬شامل تامين‬ ‫مواد غذايي‪ ،‬نيروي انساني‪ ،‬مواد اوليه و ارز خارجي‪ ،‬همچنين ايجاد بازار براي ساير بخشهاي اقتصادي و ‪ ...‬باعث شده است‬ ‫كه دولت ها براي بهره گيري از امتيازات اين بخش در روند جاري آن مداخله نمايند‪.‬‬ ‫پيوند ميان بخش كشاورزي و ديگر بخشهاي اقتصادي‪ ،‬ايجاب مي كند كه استراتژي هايي براي سياست گذاري در اين بخش به‬ ‫كار گرفته شود تا رشد بلند مدت آن را تامين نمايد‪ .‬اين استراتژي ها بايد منسجم و در ارتباط با ساير استراتژي ها و سياست‬ ‫هاي دولت باشد‪.‬‬ ‫در بررسي سياستهاي مداخله دولت لزم است‪ ،‬كه آثار "مستقيم" و "غير مستقيم" اين سياستها بر بخش كشاورزي به دقت‬ ‫مورد توجه قرار گيرد‪.‬‬ ‫سياستهاي اقتصاد كلن و ابزارهاي سياست گذاري هاي كلن (نرخ بهره‪ ،‬نرخ ارز‪ ،‬و ‪ )...‬بر روي بخش كشاورزي تاثير به مراتب‬ ‫بيشتري دارند‪ .‬اين سياستها در قالب سياستهاي بودجه‪ ،‬سياستهاي مالي و پولي؛ توليد‪ ،‬تورم و حجم نقدينگي را مديريت و در‬ ‫نتيجه بر روي مصرف و عرضه و تقاضا موثر خواهند بود‪.‬‬

‫فصل پنجم‬ ‫نتايج و برداشتها‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪33‬‬

‫در مجموعه سياستها و ابزارهايي كه دولت ها براي مداخله در بخش كشاورزي مورد استفاده قرار مي دهند‪،‬‬ ‫سياستهاي قيمتي داراي جايگاه و اثرات ويژه و گسترده اي هستند‪.‬‬ ‫انگيزه هاي بسيار قوي هم براي اجراي سياستهاي قيمتي وجود دارد‪ ،‬كسب درآمد‪ ،‬فشار توليدكنندگان‪ ،‬نيازهاي بخش‬ ‫شهري و تغييرات قيمت هاي بين المللي از جمله اين انگيزه ها هستند‪.‬‬ ‫سياستهاي مرزي‪ ،‬سياستهاي غير مرزي‪ ،‬سياستهاي موثر بركالهاي وارداتي‪ ،‬توليدات و نهاده ها همگي از ابزارهاي‬ ‫موثر بر قيمت كالهي كشاورزي هستند‪.‬‬ ‫سياستهاي اصلحات ارضي به عنوان سياستهايي كه داراي پيامدهاي گسترده توزيعي و اثرات عميق ساختاري هستند‬ ‫بايد مورد توجه دوباره اي قرار گيرند‪.‬‬ ‫سياستهاي زيست محيطي هم امروزه به عنوان يكي از سياستهاي پنهان مداخله در بخش كشاورزي مورد توجه قرار‬ ‫گرفته اند و رويكردي نوين در سياست گذاري براي بخش كشاورزي محسوب مي شوند‪.‬‬ ‫بازارهاي روستايي با افزايش پيچيدگي ها در اين بخش به يكي ديگر از عناصر مهم سياست گذاري و مداخله دولت در‬ ‫بخش كشاورزي تبديل شده اند كه بايد دولت ها براي توسعه آنها؛ طرح و برنامه داشته باشند‪.‬‬ ‫عواملي همچون سازمان هاي شبه دولتي وانگيزه هاي سياسي هم سياستهاي كشاورزي دولت ها را تحت تاثير قرار‬ ‫مي دهند‪.‬‬ ‫در يك تحليل اجتماعي از مداخلت دولت در بخش كشاورزي؛ لزم است به تجارب و دانشهاي بومي‪ ،‬گروههاي محلي‬ ‫و تجارب آنها‪ ،‬همچنين مجموعه پيچيده اي از روابط زماني و مكاني هم توجه داشت‪.‬‬

‫فصل پنجم‬ ‫الگويي در يك محيط زيست اقتصادي‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪34‬‬

‫براي طراحي يك الگوي يكپارچه براي مداخله دولت در بخش كشاورزي؛ فارغ از انواع ابزارها و سياستهاي موجود؛‬ ‫بايد يك سري مفاهيم پايه (‪ )Basic Concept‬را پذيرا بوده و در طراحي الگوي مورد نظر آنها را هم لحاظ كرد‪:‬‬ ‫بخش كشاورزي و محيط روستايي كه زمينه ساز فعاليتهاي مختلف در اين بخش است؛ داراي ابعاد مختلف و متنوع‬ ‫سياسي‪ ،‬اقتصادي و اجتماعي هستند‪.‬‬ ‫الگويي كه براي مداخله در بخش كشاورزي تهيه و طراحي مي شود‪ ،‬بايد در يك "محيط زيست اقتصادي" شبيه سازي‬ ‫شده و آثار احتمالي و رابطه آن با ساير بخشهاي اقتصاد مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد‪.‬‬ ‫ابعاد سياسي در طراحي هر نوع الگو يا استراتژي بسيار مهم است‪ .‬لزم است كه همكاري و مشاركت احزاب و‬ ‫گروههاي سياسي جلب شده و مورد توجه قرار گيرد‪.‬‬ ‫در هر نوع الگويي كه براي مداخله و سياست گذاري در بخش طراحي مي شوند؛ مي بايستي به نقش محيط زيست‬ ‫و حفاظت از آن و همچنين مفاهيم "توسعه پايدار" (‪ )Sustainable Development‬توجه شود‪.‬‬ ‫هدف نهايي هر فعاليتي‪ ،‬بهره برداران و اعضاي محيط هاي روستايي هستند‪ .‬سياست ها بايد در رويكردي اجتماعي؛‬ ‫نقش عامل انساني را مورد توجه قرار دهند‪.‬‬ ‫نقش نهادها بين المللي و سازمان هاي پيگير مفاهيم مورد توجه در امر سياست گذاري و مداخله در بخش كشاورزي‬ ‫هم بايد روشن بوده و از امكانات و امتيازها و يا كمك هاي آنها بهره گرفته شود‪.‬‬ ‫در شرايط امروز جهاني‪ ،‬لزم است كه در طراحي هر نوع استراتژي يا سياستي از علوم و فنون جديد؛ فن آوري‬ ‫ارتباطي‪ ،‬تحقيقات و البته دانش هاي بومي مفيد هم استفاده شود‪.‬‬ ‫براي دستيابي به الگوي مورد نظر‪ ،‬مي بايستي از روشهاي پيشرفته و مرسوم تعيين استراتژي و سياست گذاري‬ ‫استفاده كرد‪ .‬اين روشها‪ ،‬روشهايي پويا (‪ )Dynamics‬هستند‪ .‬اين پويايي؛ امكان اصلح و تغيير در سياست ها‬ ‫واستراتژي ها را بايد با توجه به شرايط متغيير بخش فراهم مي كند‪ .‬اين الگوي يكپارچه شامل سه مرحله زير است‪:‬‬

‫فصل پنجم‬ ‫الگويي در يك محيط زيست اقتصادي‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪35‬‬

‫ايجاد يك ساختار مناسب براي الگو (پيوست شماره ‪) 1‬‬ ‫بخش اول‪ :‬فاز غير فني‬ ‫‪‬‬ ‫شاخصهاي سياسي‬ ‫در آغاز لزم است كه كليت نظام سياسي – مديريتي بر روي حداقل هاي لزم براي رشد و توسعه بخش كشاورزي‬ ‫توافق كنند‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاخصهاي فرهنگي – اجتماعي‬ ‫لزم است كه در اولين قدم ها وضعيت اجتماعي – فرهنگي كليت بخش كشاورزي‪ ،‬مناطق و محل هايي كه به هر‬ ‫نحوي در قالب اجراي پروژه ها و يا ساير خدمات مورد مداخله قرار ميگيرند مشخص و تحليل شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاخصهاي اقتصادي‬ ‫برنامه هايي كه در قالب الگو طراحي و اجراء خواهند شد بايد در راستاي رويكرد كلي برنامه هاي اقتصادي و‬ ‫سياستهاي كلن اقتصادي دولت در نظام اقتصادي باشند‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاخصهاي جمعيت شناسي‬ ‫اصلي عامل در اين مرحله كه بايد به دقت مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گيرد؛ گروههاي هدف اجتماعي و‬ ‫"مردم" هستند‪ .‬اين مردم شامل "همه" خواهند بود‪ .‬كشاورز‪ ،‬باغدار‪ ،‬كارگر بي زمين‪ ،‬زنان خانه دار و كودكان‪.‬‬ ‫لزم است با استفاده از مطالعات "كاربردي" جامعه شناسي‪ ،‬مردم شناسي و روان شناسي اجتماعي اين گروه ها‬ ‫شناسايي و نيازهاي آنها تجزيه و تحليل شوند‪.‬‬ ‫بخش دوم‪ :‬فاز فني‬ ‫‪‬‬ ‫محيط زيست‬ ‫در هر برنامه‪ ،‬پروژه‪ ،‬الگو‪ ،‬سياست و يا هر عنواني كه براي انجام عمليات در بخش كشاورزي انتخاب مي شوند؛‬ ‫بايد بستر اصلي و زمينه فعاليت؛ محيط زيست؛ مورد توجه و شناسايي باشد‪ .‬اين يك ژِست نيست‪ .‬يك نياز‬ ‫اساسي و شروعي براي جلوگيري از چيزي است كه مي رود شكل "تحديد" به خود بگيرد‪" .‬تخريب محيط‬ ‫زيست"‪.‬‬

‫فصل پنجم‬ ‫الگويي در يك محيط زيست اقتصادي‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪36‬‬

‫‪‬‬ ‫نظام بهره برداري‬ ‫معمول ً مداخلت دولت باعث تغيير در روابط اقتصادي و نظام هاي مالي مي شوند‪ .‬در بخش كشاورزي‪ ،‬زمينه‬ ‫اصلي و محل اصلي بحث در مورد هر نوع روابط مالي‪ ،‬نظام بهره برداري و نظم حقوقي حاكم بر آن است‪ .‬لزم‬ ‫است كه در طراحي ها به اين نظام توجه شود‪ .‬به نظر مي رسد كه اصلحات در اين نظام بايد به صورت منطقه‬ ‫اي (‪ )Regional Reforms‬باشد تا از ايجاد تنش و شوك ناگهاني در بخش و كليت اقتصاد كشور جلوگيري شود‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫طرح سنتز ملي‬ ‫در بخش كشاورزي‪ ،‬داشتن اطلعات و ارزش آن هنوز مشخص نشده است‪ .‬اما اگر بتوان از وضعيت يك منطقه و‬ ‫منابع و امكانات آن اطلعات كاملي به دست آورد؛ آن گاه مي توان بهتر براي آن برنامه ريزي كرد‪ .‬انجام طرح‬ ‫سنتز ملي مي تواند آغازي براي يك بررسي همه جانبه درباره منابع و امكانات كشور باشد و چشم اندازي واقعي‬ ‫را فراهم كند‪ .‬بر اين اساس مي توان از تجارب گذشته و بررسي هاي منطقه اي هم استفاده كرد و تكنولوژي‬ ‫جديد و سيستم هاي ماهواره اي (‪ )GIS‬مي توانند هم كار را آسانتر كنند و هم نتايج دقيق تري را ارائه نمايند‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ارزيابي و ارزشيابي‬ ‫لزم است در تمامي مراحل‪ ،‬الگو ها و طرح هاي در دست اجراء و يا در مرحله طراحي مورد ارزيابي قرار گيرند‪.‬‬ ‫تاكيد اين الگو استفاده از روشهاي ارزيابي سريع (‪ )Rapid Appraisal‬است‪ .‬طبيعت متغيير عوامل در بخش‬ ‫كشاورزي مي توانند موضوعيت بسياري از طرح ها و پروژه ها را عوض كنند‪ .‬بنابراين؛ لزم است كه دائما َ طرح‬ ‫ها و برنامه ها مورد ارزشيابي و ارزيابي قرار گيرند‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫طرح ها و پروژه ها‬ ‫در اين سطح‪ ،‬پس از طي مراحل گذشته مي توان؛ انواعي از برنامه ها و طرح ها را براي رشد و توسعه اين‬ ‫بخش با اطمينان از تاثير گذاري و دستيابي به آنچه كه براي آنها به عنوان هدف در نظرگرفته شده اند؛ طراحي و‬ ‫اجراء كرد‪ .‬در اين حالت؛ نتايج ناخواسته و نا مطلوب در حداقل ممكن خواهند بود‪.‬‬

‫فصل پنجم‬ ‫الگويي در يك محيط زيست اقتصادي‬ ‫چرخه توسعه و نظام برنامه ريزي و طراحي الگو براي مداخله‬ ‫در بخش كشاورزي‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫يك چرخه كاربردي و مشاركتي (‪)Participatory and Applied Cycle‬‬

‫مرحله "تحليل وضعيت موجود" (‪)Situation Analysis‬‬ ‫مرحله "سياست گذاري" (‪)Policy Making‬‬ ‫مرحله سياست گذاري داراي ارتباطي دوسويه با "گسترش و طرح‬ ‫ريزي برنامه ها و پروه هاي واقع بينانه" (‪Develop realistic‬‬ ‫‪ )strategies and scenarios‬دارد‪.‬‬ ‫مرحله "اجراء و ارزشيابي عملكرد ها" (‪Implementation and‬‬ ‫‪)Evaluation‬‬

‫محيط زيست اقتصادي‪ ،‬دولت و كليت بخشهاي اقتصادي‬ ‫‪37‬‬

‫فصل پنجم‬ ‫طرح ها و پروژه ها‪ ،‬سياستهاي‬ ‫اجرايي و ابزارهاي مداخله اي‬

‫فاز‬ ‫فني‬

‫ارزيابي و ارزشيابي دائمي و مرحله‬ ‫اي‪ :‬مدل سازي و اعمال نظر‬ ‫جامعه شناسان و روان شناسان‬ ‫داده هاي طرح سنتز ملي‪ :‬آغاز‬ ‫چرخه توسعه بخش كشاورزي‬

‫فاز‬ ‫غير‬ ‫جمعيت شناسي‪:‬‬ ‫شاخصهاي‬ ‫فني‬ ‫تعيين گروه هاي هدف و نيازهاي‬ ‫آنان‬

‫نظام بهره برداري و مالكيت‬ ‫ارضي‪ :‬تعيين حقوق مالكيت و‬ ‫حدود و ثغور آن‬ ‫محيط زيست‪ :‬در نظر گرفتن‬ ‫شاخصهاي زيست محيطي‬

‫شاخصهاي اقتصادي‪ :‬انتخاب و‬ ‫اعمال سياستهاي كلن اقتصادي‬ ‫شاخصهاي فرهنگي – اجتماعي‪،‬‬ ‫انتخاب يك رويكرد مناسب‬ ‫اجتماعي‬

‫ايجاد يك ساختار‬ ‫مناسب براي الگو‬ ‫‪38‬‬

‫شاخصهاي سياسي‪ :‬توافق جمعي‬ ‫بر روي حداقل ها‬ ‫تعيين استراتژي كلن‬

‫فصل پنجم‬ ‫سياست گذاري‬

‫تحليل وضعيت موجود‬

‫ايجاد تعادل بين‬ ‫اهداف‪ ،‬ارزشها و‬ ‫علئق و خواسته‬ ‫ها‬

‫داده هاي آماري‪:‬‬ ‫تعيين مسائل و‬ ‫مشكلت و‬ ‫الويتها‬

‫بازيگران اصلي؟‬ ‫تاثيرگذاران (لبي‬ ‫ها)؟‬ ‫نيازها و علئق آنها‬

‫موقيعت فعلي‬ ‫بخش در كليت‬ ‫اقتصاد؟‬

‫داده هاي‬ ‫آماري‬

‫طرح سنتز‬ ‫ملي‬

‫مراحل مشاركتي‬

‫گسترش و طرح‬ ‫ريزي برنامه ها و‬ ‫پروژه هاي واقع‬ ‫بينانه‬

‫اجراي برنامه ها و‬ ‫ارزشيابي‬ ‫عملكردها‬

‫چه مي توان انجام‬ ‫داد؟‬

‫چه اهدافي به دست مي‬ ‫آيند؟‬

‫مدل سازي‬

‫اجراء‬

‫چرخه توسعه و نظام برنامه ريزي و‬ ‫طراحي الگو براي مداخله در بخش‬ ‫كشاورزي‬

‫‪39‬‬

‫فصل پنجم‬ ‫تغييرات‬ ‫قيمتي‬

‫مخارج‬ ‫دولت‬ ‫صادرا‬ ‫ت‬ ‫واردات‬

‫عرضه‬ ‫و‬ ‫تقاضاي‬ ‫محصول‬ ‫ت‬ ‫كشاورز‬ ‫ي‬

‫نظام مالكيت‬ ‫ارضي‬

‫ق‬ ‫يمت‬

‫حق مالكيت‬ ‫زمين‬ ‫اصلحات‬ ‫ارضي‬ ‫پيامدهاي‬ ‫توزيعي‬

‫محيط زيست‬

‫بازارها‬ ‫مداخل‬ ‫ت‬ ‫دولت‬ ‫مصرف‬ ‫كننده‪:‬‬ ‫تغييرالگوي‬ ‫مصرف‬

‫توليد‬ ‫كننده‪:‬‬ ‫تغيير‬ ‫ميزان‬ ‫توليدحمايت‬ ‫اسمي‬

‫اطلعات‬ ‫سرمايه‬ ‫لبي‬ ‫توليد‬ ‫كنندگان‬ ‫بودجه‬

‫كسب درآمد‬ ‫براي دولت‬ ‫كاهش و‬ ‫كنترل تورم‬

‫نتايج و‬ ‫روند‬ ‫مجموعه‬ ‫مداخلت‬ ‫دولت‬

‫سياست هاي‬ ‫مالي‬ ‫سياست هاي‬ ‫پولي‬ ‫دولت‬

‫محيط زيست اقتصادي‬

‫‪40‬‬

‫بخش‬ ‫كشاورز‬ ‫ي‬

‫توليد و‬ ‫مصرف‬ ‫نرخ بهره و‬ ‫تورم‬ ‫دستمزد و‬ ‫نقدينگي‬

‫بخش‬ ‫صنعت‬

‫بخش‬ ‫خدمات‬ ‫اقتصاد‬

‫سازمان‬ ‫ها و‬ ‫نهادها‬