Bariery Msp 2005 2006

ISSN 1896-6659 nr 4(28)  •  27 lutego 2008

zagadnienia społeczno-gospodarcze

Polska znajduje się na 6. miejscu wśród krajów Unii Europejskiej (EU-27) pod względem liczby przedsiębiorstw, ale według kryterium liczby przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców zajmuje miejsce 9. Rozbieżność ta wynika z utrzymujących się od lat barier utrudniających powstawanie nowych i rozwój istniejących firm. Badania ankietowe prowadzone wśród właścicieli małych i średnich przedsiębiorstw pozwalają wskazać najbardziej dokuczliwe z nich. Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek

Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Sektor małych i średnich przedsiębiorstw W 2005 r. w systemie REGON zarejestrowanych było 3,615 mln podmiotów gospodarczych (w 2006 r. – 3,636 mln), w tym w sektorze prywatnym – 3,478 mln. Jednak liczba podmiotów zarejestrowanych nie odpowiada liczbie firm aktywnych, rzeczywiście prowadzących działalność gospodarczą. W 2005 r. działało w Polsce 1,677 mln przedsiębiorstw, czyli 46,4% ogólnej liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Natomiast rok wcześniej było ich o prawie 40 tys. więcej. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP), stanowią 99,83% ogólnej liczby firm (por. wykres 1). Sektor MSP wytwarza 33% PKB i zatrudnia prawie 30% ogółu pracujących w Polsce. Po 1989 r. udało się w Polsce zbudować gospodarkę bazującą na własności prywatnej (ponad 96% podmiotów gospodarczych to podmioty prywatne) i indywidualnej aktywności Polaków (mikroprzedsiębiorstwa to ponad 96% ogólnej liczby firm). Niestety, w ostatnich latach maleje liczba aktywnych przedsię  Przedsiębiorczość w Polsce 2007, Ministerstwo Gospodarki, lipiec 2007, s. 31.   Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007, tabela 1; wg danych ZUS firm aktywnych, tzn. takich, które płacą składki na FUS, jest mniej – 1,45 mln.   MSP to przedsiębiorstwa zatrudniające do 249 pracowników (mikro: do 9, małe: 10–49, średnie: 50–249) oraz spełniające jedno (bądź oba) z następujących kryteriów: obrót roczny nie większy niż 50 mln euro lub całkowity bilans roczny nie większy niż 43 mln euro.

Wykres 1.  Struktura sektora przedsiębiorstw według klas wielkości, 2005 r.

0,17% duże 0,85% średnie

96,33% mikro 2,66% małe

Źródło: Opracowanie na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa, luty 2007 r.

biorstw, zmniejsza się także skłonność do uruchamiania nowych firm. Dlaczego tak się dzieje? Odpowiedzi należy szukać przede wszystkim w istniejących barierach rozwoju przedsiębiorstw. Od 2001 r. Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan (PKPP Lewiatan) prowadzi badania wśród właścicieli i za  Od 2004 r. wzrost liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON jest niewielki (o 54,4 tys. w ciągu 3 lat, czyli średnio o ok. 18 tys. rocznie; podczas gdy w ciągu 8 poprzedzających 2004 r. lat liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych wzrosła o 1,47 mln, czyli średnio o ponad 180 tys. rocznie).

Wykres 3. Jaki wpływ na poziom zatrudnienia w firmie miałoby obniżenie pozapłacowych kosztów pracy? (% MSP)

rządzających małymi i średnimi przedsiębiorstwami poświęcone identyfikacji barier rozwoju MSP. Lista dziesięciu najważniejszych czynników utrudniających działalność małych i średnich przedsiębiorstw (por. wykres 2) jest od 7 lat niezmienna (zmianie ulega jedynie ich kolejność w rankingu).

15,3

Wykres 2. Jakie czynniki i w jaki sposób wpływają na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną? (% MSP, czynniki 1–10)

1,6

20,8 62,3

pozapłacowe koszty pracy

79,9

14,9 1,3 3,9 bardzo znaczący pozytywny wpływ na poziom zatrudnienia w firmie

brak przejrzystości, jednoznaczności podatków pośrednich (VAT)

71,8

20,8 1,9 5,6

brak przejrzystości systemu podatku dochodowego od działalności gospodarczej

71,0

22,1 1,8 5,2

stawki podatku dochodowego od działalności gospodarczej

69,3

24,3 2,0 4,4

nieelastyczne prawo pracy

konkurencja ze strony szarej strefy

59,4

33,7

1,1 5,9

brak możliwości stosowania elastycznych form zatrudnienia

58,0

35,9

1,4 4,6

brak wykwalifikowanych pracowników

57,7

36,4

1,2 4,7

procedury administracyjne

56,9

konkurencja ze strony uprzywilejowanych przedsiębiorstw

53,4

utrudnienie

20

nie ma wpływu

35,0

33,2 40

nie miałoby wpływu na poziom zatrudnienia trudno powiedzieć

Bariery podatkowe Dla ponad 70% MSP bardzo istotną barierą rozwoju jest brak przejrzystości i jednoznaczności podatków pośrednich (VAT i akcyza) oraz podatków od działalności gospodarczej (CIT, PIT od działalności gospodarczej). Właściciele małych i średnich przedsiębiorstw uważają, że brak czytelności w regulacjach podatkowych zwiększa ryzyko działalności gospodarczej i generuje koszty, które w sposób nieuzasadniony obciążają ich działalność, zmniejszając tym samym konkurencyjność. Prawie 60% przedsiębiorców zapytanych o najbardziej uciążliwe dla nich przepisy prawa wskazuje przede wszystkim na ustawę o VAT oraz ustawę o PIT i CIT. Ciągła zmienność oraz niejednoznaczność przepisów prawa podatkowego dotyczącego VAT mogłaby zostać – w opinii ok. 60% właścicieli firm – zneutralizowana przez wprowadzenie jednolitej (ze wskazaniem na 15%) stawki podatku VAT. Barierą dla prawie 70% przedsiębiorców jest wysokość stawki podatku dochodowego. Co prawda od 2004 r. obowiązuje w Polsce 19% stawka podatku od działalności gospodarczej, ale nie jest to już poziom konkurencyjny. W takich krajach, jak Irlandia, Cypr, Estonia, Łotwa, Litwa, Węgry, stawka podatku CIT jest już niższa niż w Polsce. Wzrost gospodarczy osiągany w tych krajach (poza Węgrami, których problemy tkwią nie w podatkach, a w finansach publicznych w ogóle) pozwala na postawienie tezy o zależności między niskim poziomem danin publicznych a wysokim tempem wzrostu PKB. Obniżenie stawki podatku dochodowego od działalności gospodarczej jest ważne także z tego względu, że polskie przedsiębiorstwa, szczególnie małe i średnie, ciągle są słabe kapitałowo, co ogranicza ich możliwości rozwoju. Dla firm małych i średnich większe znaczenie niż dla mikroprzedsiębiorstw ma bezpieczeństwo podatkowe (por. wykres 4). Wynika to z faktu, iż wraz ze wzrostem skali działalności rośnie ryzyko podatkowe, które może zagrozić funkcjonowaniu przedsiębiorstwa.

31,4 0,3 4,8

63,5

0

umiarkowany wpływ na poziom zatrudnienia w firmie

60

ułatwienie

1,6

1,5 80

6,5

12,1 100

nie wiem

Bariera związana z pozapłacowymi kosztami pracy Najważniejszą barierą rozwoju MSP są zbyt wysokie pozapłacowe koszty pracy – skarży się na nie 80% właścicieli małych i średnich firm. Koszt pracy dla pracodawcy to obecnie 170% wynagrodzenia netto pracownika (przy wynagrodzeniu brutto 3000 zł pracownik otrzymuje netto 2135 zł, ale koszt zatrudnienia dla pracodawcy wynosi 3620 zł). Dlatego obniżenie składki rentowej o 7 punktów procentowych (o 2 pkt proc. dla pracodawców i o 5 pkt proc. dla pracowników) nie zostało uznane przez przedsiębiorców za istotną zmianę. Wysokie pozapłacowe koszty pracy wpływają na zmniejszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, a także na ograniczenie ich chęci zwiększania zatrudnienia. Potwierdzają to właściciele MSP, spośród których 62,3% twierdzi, że obniżenie pozapłacowych kosztów pracy miałoby znaczący pozytywny wpływ na poziom zatrudnienia (por. wykres 3). I to nie tylko ze względu na możliwość zatrudnienia dodatkowych pracowników, ale także na zmniejszenie szarej strefy w zatrudnieniu, którą właściciele firm ocenili w 2007 r. na 19%.

  Irlandia – 12,5% (nie od każdego rodzaju działalności), Cypr – 10%, Estonia – dochód spółki nie podlega opodatkowaniu, jeśli nie zostaje wypłacony udziałowcom i akcjonariuszom; wypłacane dywidendy i inne transfery zysków są opodatkowane stawką 21%, Łotwa – 15%, Litwa – 15%, Węgry – 16%. W 2008 r. także Bułgaria obniżyła CIT do 15%.   Bezpieczeństwo podatkowe wiąże się z przejrzystością regulacji podatkowych oraz z ich stabilnością. Narzędziem pośrednim zwiększającym bezpieczeństwo podatkowe jest instytucja wiążącej interpretacji prawa podatkowego.

Wszystkie dane prezentowane na wykresach 2–5 pochodzą z badań „Monitoring kondycji małych i średnich przedsiębiorstw” 2006 i 2007 realizowanych przez PKPP Lewiatan, http://www.pkpplewiatan.pl/upload/ File/2007_12/raport_pl_web.pdf [dostęp 14 lutego 2008 r.].  



Wykres. 4. Które z poniższych rozwiązań są najważniejsze z punktu widzenia firmy? (% MSP) 34,1%

średnie przedsiębiorstwa

małe przedsiębiorstwa

47,3%

40,3%

mikroprzedsiębiorstwa

47,0%

48,0%

0%

20%

17,5%

60%

1,1%

12,7% 0,0%

34,7% 40%

rośnie. W 2006 r. oceniali oni, że ok. 25% obrotów jest ukrywanych przed urzędem skarbowym, w 2007 r. poziom ten wzrósł do 30%. Wysoka w ocenie przedsiębiorców jest też skala ukrywania zatrudnienia (27% w 2006 r. i blisko 19% w 2007 r.). Szara strefa jest największa w sektorze budowlanym – nie ujawnia się tu przed urzędem skarbowym 37% obrotów, a ponad 30% pracowników zatrudnionych jest na czarno. Duży poziom nielegalnego zatrudnienia występuje również w przedsiębiorstwach transportowych. Dla firm działających zgodnie z prawem istnienie szarej strefy oznacza obniżenie ich konkurencyjności – ponoszone przez nie koszty i płacone daniny publiczne są bowiem wyższe niż w firmach ukrywających przynajmniej część przychodów i zatrudnienia. Ponad 30% przedsiębiorców, uznających się za poszkodowanych istnieniem szarej strefy, ocenia, że ich przychody byłyby o co najmniej 20% wyższe, gdyby część firm z ich branży nie działała w szarej strefie; blisko połowa przedsiębiorców stratę przychodów szacuje na 6–20%. Przyczyn tak dużych rozmiarów tego zjawiska należy szukać przede wszystkim po stronie nadmiernych regulacji oraz niejednoznacznych, zmiennych przepisów dotyczących działalności gospodarczej i wiążących się z nimi wysokich kosztów, w reglamentowaniu działalności gospodarczej, a także w wysokości podatków i parapodatków.

16,4% 80%

1,0% 100%

obniżenie stawki podatkowej od dochodów (PIT/CIT) poprawa bezpieczeństwa podatkowego rozszerzenie katalogu wydatków uznawanych za koszty uzyskania przychodów trudno powiedzieć

Bariery zatrudnienia Istotną barierą rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest nieelastyczne prawo pracy (dla ponad 60% MSP). Dzisiaj przedsiębiorstwa, szczególnie MSP, muszą budować swoją pozycję konkurencyjną na jakości, specjalizacji i dostosowywaniu oferty do indywidualnych wymagań klientów. Do realizacji takiej strategii niezbędna jest możliwość budowania zespołów pracowniczych pod konkretne projekty, a to wymaga stosowania zróżnicowanych rozwiązań w prawie pracy, możliwości korzystania z elastycznych form zatrudnienia (ich brak to czynnik ograniczający rozwój dla 58% właścicieli małych i średnich przedsiębiorstw). W opinii przedsiębiorców polskie prawo pracy takich rozwiązań nie oferuje. Ogranicza tym samym możliwość dostosowywania się firm do zmian w warunkach gospodarowania i zmniejsza ich konkurencyjność. Barierą rozwoju MSP, która pojawiła się w 2007 r., jest – w ocenie 57,7% właścicieli firm – niedobór wykwalifikowanych pracowników. Przyczyn wystąpienia tej bariery, przy ciągle wysokim poziomie bezrobocia (1,74 mln) i niskiej stopie zatrudnienia (48,4%), jest wiele: wzrost gospodarczy, który zwiększa zapotrzebowanie na ręce do pracy; niedopasowanie strukturalne rynku pracy do potrzeb gospodarki wynikające m.in. ze złej polityki edukacyjnej; wzrost emigracji Polaków do krajów UE; a także regulacje prawne, które wypychają z rynku pracy osoby w wieku aktywności zawodowej (wcześniejsze emerytury). Problemy z dostępem do wykwalifikowanych pracowników dotknęły od 1 stycznia 2006 r. do 30 czerwca 2007 r. 44% MSP, w tym aż 11,5% firm szukało wówczas kandydatów do pracy bezskutecznie. Najczęściej poszukiwani byli pracownicy sprzedaży, specjaliści, wykwalifikowani pracownicy budowlani oraz wykwalifikowani operatorzy maszyn. W odniesieniu do tych specjalności poszukiwanie trwało najdłużej i najczęściej też nie przynosiło rezultatu. W efekcie brak rąk do pracy, a nie wzrost wydajności pracy, w coraz większym stopniu wpływa na wzrost wynagrodzeń w sektorze MSP, co może prowadzić do utraty konkurencyjności przez te przedsiębiorstwa.

Bariery administracyjne Dla niemal 57% MSP barierą ich rozwoju są procedury administracyjne – uciążliwe, kosztowne, wynikające z niedobrego prawa, ze złego jego stosowania przez administrację publiczną oraz z nieprzygotowania urzędników i urzędów do pracy. Np. brak „jednego okienka” dla rejestracji działalności gospodarczej; różne interpretacje tych samych zapisów prawa podatkowego w różnych urzędach skarbowych w Polsce; długo trwające, nakładające się na siebie kontrole w przedsiębiorstwach; stosowanie różnych kursów do przeliczania kwot w walucie obcej na potrzeby PIT, CIT, VAT i ustawy o rachunkowości; konieczność ustalania co kwartał podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe dla osób prowadzących działalność gospodarczą i osób z nimi współpracujących; konieczność przechowywania przez 50 lat w formie papierowej dokumentów, na podstawie których następuje ustalenie podstawy wymiaru emerytury lub renty; obowiązek prowadzenia przez przedsiębiorcę ewidencji osób obdarowanych, jeżeli jednostkowa cena nabycia lub koszt wytworzenia prezentu przekracza 5 zł. Przykłady można mnożyć. Nadmiar procedur administracyjnych to nie jedyne źródło kosztów ponoszonych przez przedsiębiorców w wyniku zmian i wprowadzania ciągle nowych regulacji. Należałoby do nich dodać koszty związane z ryzykiem regulacyjnym (kontrolowanie zgodności z przepisami określającymi zasady działania przedsiębiorstw), a także koszty alternatywne (koszty utraconych możliwości). Te ostatnie powstają w wyniku zaniechania przez przedsiębiorstwa działań inwestycyjnych i operacyjnych ze względu m.in. na brak przewidywalności terminu i kierunku zmian regulacji, w tym zmian wysokości danin publicznych. Koszty wynikające z barier administracyjnych to także czas tracony przez kierownictwo przedsiębiorstwa na dopełnianie różnych formalności urzędniczych. Właściciele małych i średnich firm szacują, że 16,6% czasu pracy, czyli 1 godzinę i 20 minut poświęcają codziennie na dopełnianie różnych urzędniczych formalności

Szara strefa Dla ponad 59% MSP barierą rozwoju jest istnienie szarej strefy – ukrywanie przez przedsiębiorstwa przychodów i zatrudnienia10. Jest to bariera tym istotniejsza, że skala nieujawniania przychodów przez przedsiębiorstwa w opinii właścicieli firm Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju w 2007 r., GUS Kwartalna informacja o rynku pracy, GUS, 24 sierpnia 2007 10  Wg szacunków GUS skala szarej strefy wynosi 13–15% PKB.    



(por. wykres 5). W mikroprzedsiębiorstwach czas na załatwianie formalności urzędniczych jest jeszcze dłuższy – wynosi 1,5 godziny (18,8% czasu pracy). Ze względu na małą liczbę osób pracujących w tych firmach każdy dodatkowy administracyjny obowiązek spada na zarządzających przedsiębiorstwem, ograniczając czas, który powinni poświęcać zarządzaniu firmą, tworzeniu i realizacji strategii, budowaniu trwałych relacji z kontrahentami.

niu dla gospodarki” oraz na trudny dostęp małych firm do funduszy unijnych. Inne bariery Lista barier rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest dłuższa. Kolejną dziesiątkę barier otwierają zatory płatnicze, które prowadzą do problemów z płynnością i grożą bankructwem11, szczególnie w sytuacji, gdy sądy gospodarcze rozpatrują spory przeciętnie w ciągu 800 dni12. Przeszkodą dla rozwoju MSP jest również słabo rozwinięta infrastruktura, niestabilna sytuacja polityczna, a także trudności w dostępie do funduszy unijnych, szczególnie w kontekście bardzo dużych oczekiwań: ze środków przewidzianych na lata 2007–2013 w pierwszych dwóch latach o dofinansowanie zamierza ubiegać się 18,9% właścicieli MSP.

Wykres. 5. Jaki procent czasu kierownictwo firmy poświęca na wykonywanie poszczególnych zadań? (% MSP) uczestnictwo w spotkaniach branżowych

4,2

lektura bieżącej prasy, czasopism branżowych

5,3

kontrolowanie pracowników podczas wykonywania przez nich pracy

11,0

analizowanie zmian otoczenia konkurencyjnego

9,1

kontrolowanie efektów pracy pracowników

12,7

dopełnianie różnych formalności urzędniczych

Podsumowanie Małe i średnie przedsiębiorstwa pozwalają budować trwałe podstawy wzrostu gospodarczego – w nich powstaje najwięcej miejsc pracy, są elastyczne, łatwiej dostosowują się do oczekiwań klientów, a także do zmieniających się warunków gospodarowania. Lepiej wykorzystują dostępne im czynniki produkcji, są bardziej rentowne. Dzięki nim rozwija się sektor usług, a duże przedsiębiorstwa mogą optymalizować swoje koszty, korzystając z outsourcingu. W MSP kształtują się przedsiębiorcze postawy, bez których polska transformacja będzie ciągle opierała się na prorynkowych postawach ludzi jako konsumentów, a nie na skłonności do przedsiębiorczej aktywności. Dlatego należy w sposób systemowy i kompleksowy zreformować polskie prawo, urzędy administracji publicznej, sądownictwo gospodarcze tak, aby otoczenie gospodarcze, które tworzą, sprzyjało rozwojowi przedsiębiorczości i przedsiębiorstw w Polsce. Sprawy wymagające załatwienia w pierwszej kolejności to: nowelizacja ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, nowelizacja ustawy o VAT, nowelizacja ustawy o PIT, nowelizacja Kodeksu pracy, nowelizacja ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym i ustawy – Prawo budowlane, nowa ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym. Właściwie większość ustaw gospodarczych wymaga nowelizacji, a część z nich – po prostu uchylenia.

16,6

bieżące prace w firmie, które leżą w kompetencji pracowników niższego szczebla

21,5

pozyskiwanie nowych kontraktów/klientów

16,9 0

5

10

15

20

25

Na rozbudowane obowiązki administracyjne nakłada się często brak profesjonalnej obsługi w urzędach. Oceniając bariery administracyjne, należy o tym pamiętać, bowiem nawet dobre, jednoznaczne, niebudzące merytorycznych wątpliwości prawo i procedury administracyjne mogą stać się barierą dla działalności przedsiębiorstw w rękach niekompetentnych urzędników. Administracja państwowa współpracująca z przedsiębiorstwami jest zbyt zbiurokratyzowana, za mało elastyczna. Działalność urzędów charakteryzuje inercja, reakcje na propozycje zmian zasad współpracy z otoczeniem gospodarczym są powolne i z reguły nieprzychylne. Brakuje systemowego rozwiązania przepływu informacji między urzędami a sektorem przedsiębiorstw. Tworzy to dodatkowe koszty, które są często trudne do udźwignięcia przez MSP. Konkurencja ze strony uprzywilejowanych przedsiębiorstw Na 10 miejscu listy barier właściciele małych i średnich firm umieścili w 2007 r. konkurencję ze strony uprzywilejowanych przedsiębiorstw, których pozycja budowana jest na dostępie do pomocy publicznej. Dotyczy to głównie podmiotów państwowych. Wskazuje się tu na działalność w specjalnych strefach ekonomicznych, umarzanie niektórym zakładom podatków i składek na ubezpieczenia społeczne, udzielanie pomocy publicznej „dużym przedsiębiorstwom o szczególnym znacze-

D. Grodzka, Zatory patnicze jako bariera rozwoju przedsiębiorstw (MSP) [w:] Varia. Z prac Biura Analiz Sejmowych, E. Karpowicz (red.), Studia BAS, Warszawa 2007, s. 81–100. 12  Doing Business 2007, Bank Światowy 2007. 11 

Dr Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek – adiunkt w Katedrze Ekonomii Sfery Publicznej Uniwersytetu Warszawskiego, ekspert PKKP Lewiatan.

Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu służy eksperckim wsparciem posłom i organom Sejmu. Wydaje m.in.: „Infos”, „Studia BAS”, „Zeszyty Prawnicze”, „Przed pierwszym czytaniem”. „Infos” – w zwięzłej formie podejmuje aktualne zagadnienia istotne dla polskiego społeczeństwa i gospodarki.

Wydawca: Projekt graficzny: Redakcja: Kontakt:

Wydawnictwo Sejmowe dla Biura Analiz Sejmowych ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa, tel. 022 694 17 27, faks 022 694 10 05, www.bas.sejm.gov.pl Bogdan Żukowski Jolanta Adamiec, Dorota Grodzka (sekretarz redakcji), Ewa Karpowicz (redaktor naczelna), Jan Lipski, Teresa Muś, Mirosław Sobolewski, Gabryjela Zielińska tel. 022 694 18 66, 022 694 17 53, e-mail: [email protected]