Azerbaijan Encyclopedia

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀÑÛ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀ ÙÅÉßÒÈ: ÑßÄÐ ÑßÄÐÈÍ ÁÈÐÈÍÚÈ ÌÖÀÂÈÍÈ ÑßÄÐÈÍ ÌÖÀÂÈÍËßÐÈ

ÁÀØ ÐÅÄÀÊÒÎÐ ÌßÑÓË ÊÀÒÈÁ

ßËÈÉÅ È. Ù.

ÌÅÙÄÈÉÅ Ð. ß. ßËÈÇÀÄß À. À. ÍßÁÈÉÅ Á. ß. ÐÇÀÉÅ À. Ð. ÊßÐÈÌΠÌ. Ê. ÍÀÜÛÉÅ Ò. Ì.

“ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀÑÛ” ÅËÌÈ ÌßÐÊßÇÈ ÁÀÊÛ–2005

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ

“ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀÑÛ” ÅËÌÈ ÌßÐÊßÇÈ ÁÀÊÛ–2005

ÐÅÄÀÊÑÈÉÀ ÙÅÉßÒÈÍÈÍ ÖÇÂËßÐÈ ÀÁÁÀÑΠÀ. À. ÀÁÄÓËËÀÇÀÄß Ô. Ù. ÀÄÛÝÞÇßËΠÂ. Ç. ÀÕÓÍÄΠÀ. À. ÁÓÄÀÃΠÁ. ß. ÚßÔßÐΠÌ. È. ÅËÄÀÐΠÞ. Ù. ßÔßÍÄÈÉÅ À. À. ßÔßÍÄÈÉÅ Î. ß. ßÔßÍÄÈÉÅ Ð. Ñ. ßËÈÉÅ Ú. ß. ßËÈÉÅ Ò. À. ßËÈÃÓËÈÉÅ Ð. Ì. ÔßÐÇßËÈÉÅ Â. Ì. ÙÀÚÛÉÅ À. Ú. ÙÀÚÛÉÅ È. Ì. ÙÀÚÛÉÅ Â. Ú. ÙÀØÛÌΠÀ. Ì. ÙßÁÈÁÁßÉËÈ È. ß. ÙßÑßÍΠÀ. Ù. ÈÁÐÀÙÈÌÁßÉΠÌ. È. ÈÍÑÀÍΠß. Á. ÕßËÈËΠÔ. Ã. ÊßÐÈÌΠÊ. Ì. ÃÀÑÛÌÇÀÄß Ô. Ô.

ÃßÍÄÈËΠÑ. Ò. ÃßÐÈÁΠÀ. ß. ÃÓËÈÉÅ Ú. Á. ÃÓËÈÉÅ ß. Ñ. ÃÓËÈÉÅ Í. À. ÌÀÙÌÓÄΠÉ. Ì. ÌÅÙÄÈÉÅ À. Ø. ÌßËÈÊΠÀ. Ú. ÌßÌÌßÄßËÈÉÅ Â. Ì. ÌßÌÌßÄΠÃ. Ø. ÌßÌÌßÄÎÂÀ Ô. Ú. ÌÈÐÇßÚÀÍÇÀÄß À. Õ. ÌÓÐÀÄΠØ. Ì. ÌÓÑÀÉÅ Ì. ß. ÌÓÑÒÀÔÀÉÅ Ð. Ô. ÏÀØÀÉÅ À.ß. ÐÖÑÒßÌΠÌ. È. ÐÖÑÒßÌΠÉ.È. ÑÀËÀÙΠÒ. Ò. ÑßÌßÄÇÀÄß Ç. ß. ØÀÙÒÀÕÒÈÍÑÊÈ Ò. Í. ÂßËÈÕÀÍËÛ Í. Ì. ÂßËÈÉÅ À. Ì. ÉÓÑÈÔÇÀÄß Õ. Á.

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÖÌÓÌÌÈËËÈ ËÈÄÅÐÈ

ÙÅÉÄßÐ ßËÈÉÅÂ

ßËÈÉÅ Ùåéäÿð ßëèðçà îüëó (10.5.1923, Íàõ÷ûâàí ø.– 12.12.2003, Êëèâëåíä, ÀÁØ; Áàêûäà Ôÿõðè Õèéàáàíäà äÿôí îëóíìóøäóð) – äöíéà òàðèõèíèí äàùè øÿõñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè, Àçÿðáàéúàíûí áþéöê ñèéàñè âÿ äþâëÿò õàäèìè. Äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí öìóììèëëè ëèäåðè, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãóðòóëóø ìöáàðèçÿñèíèí (1990-93) ãàëèáè. Éåíè Àçÿðáàéúàí Ïàðòèéàñûíûí (1992) áàíèñè, Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí òàðèõè âàðèñè îëàí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ãóðóúóñó âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè (1993-2003). Íàõ÷ûâàí Ïåäàãîæè Òåõíèêóìóíó áèòèðäèêäÿí ñîíðà 1939-41 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èíñòèòóòóíóí (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû) ìåìàðëûã ôàêöëòÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð. 1941 èëäÿí Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñû (Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ) Õàëã Äàõèëè Èøëÿð Êîìèññàðëûüûíäà âÿ Íàõ÷ûâàíÌÑÑR Õàëã Êîìèssarlarû Sovetindÿ øþáÿ mödiri èøëÿìèøäèð. 1944 èëèí ìàéûíäà Íàõ÷ûâàí Âèëàéÿò Ïàðòèéà Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéè îðãàíëàðûíäà èøÿ ýþíäÿðèëìèø, Ëåíèíãðàääà (èíäèêè ÑàíêòÏåòåðáóðã) õöñóñè àëè òÿùñèë àëìûø, ëåéòåíàíòëûãäàí ýåíåðàë ðöòáÿñèíÿäÿê éöêñÿëìèøäèð. 1957 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí òàðèõ ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèøäèð. 1964 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Ñîâåòè éàíûíäà Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèéè Êîìèòÿñè ñÿäðèíèí ìöàâèíè, 1967 èëäÿ èñÿ ñÿäði âÿçèôÿñèíÿ èðÿëè ÷ÿêèëìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèéè Êîìèòÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòè äþâðöíäÿ áó ìöùöì ñòðóêòóðóí àçÿðáàéúàíëûëàøäûðûëìàñû ö÷öí þç õàëãû ãàðøûñûíäàìèñèëñèç õèäìÿòëÿð ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíèí (ÀÊÏ ÌÊ) èéóë (1969) ïëåíóìóíäà Ùåéäÿð ßëèéåâ ÀÊÏ ÌÊ-íûí áèðèíúè êàòèáè, ÌÊ-íûí Áöðî öçâö ñå÷èëìèøäèð. Áóíóíëà, Ùåéäÿð ßëèéåâin Àçÿðáàéúàíà ðÿùáÿðëèéèíèí áèðèíúè äþâðö áàøëàíìûøäûð. Ùåéäÿðßëèéåâ ÀÊÏÌÊ-íûí àâãóñò (1969) ïëåíóìóíäàêû ìÿðóçÿñè èëÿ ðåñïóáëèêàäà õàëã òÿñÿððöôàòûíà âÿ ìÿäÿíè ãóðóúóëóüà ðÿùáÿðëèéè ÿñàñëû ñóðÿòäÿ éàõøûëàøäûðìàã, äþâëÿò âÿ ÿìÿê èíòèçàìûíû ìþùêÿìëÿíäèðìÿê, êàäðëàðûí ìÿñóëèééÿòèíè àðòûðìàüûí éåíè õÿòòèíè ìöÿééÿí åòìiøäèð. Áó õÿòò Ùåéäÿð ßëèéåâèí ñîíðàêûìÿðóçÿ âÿ ÷ûõûøëàðûíäà äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëÿðÿê åëìè ñóðÿòäÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø, ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà õàëãûí ìÿíÿâèééàòûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí òÿíÿççöë ìåéèëëÿðèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, ñàüëàì ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè èãëèìèí, èúòèìàè îâãàòûí áÿðãÿðàð îëóíìàñû óüðóíäà óçóíìöääÿòëè ìöáàðèç ôÿàëèééÿò ïðîãðàìûíà ÷åâðèëìèøäèð. ÀÊÏ-íèí 28-úè (1971, ìàðò) âÿ 29-úó (1976, éàíâàð) ãóðóëòàéëàðûíäà Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùåñàáàò ìÿðóçÿëÿðè áó ïðîãðàìûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ÿìÿëè ðîë îéíàìûøäûð. Ùåéäÿð ßëèéåâ Ñîâåò Èòòèôàãû Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí (Ñîâ. ÈÊÏ) 24-úö (1971, ìàðò-àïðåë) âÿ 25-úè (1976, ôåâðàë-ìàðò) ãóðóëòàéëàðûíäà ÷ûõûø åòìèø, ùÿìèí ãóðóëòàéëàðäà Ñîâ. ÈÊÏ ÌÊ-íûí öçâö ñå÷èëìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ 1976 èëèí ìàðòûíäà Ñîâ. ÈÊÏ ÌÊ Ñèéàñè Áöðîñó öçâëöéöíÿ íàìèçÿä, 1982 èëèí íîéàáðûíäà èñÿ Ñèéàñè Áöðî öçâö ñå÷èëìèø, åéíè çàìàíäà, Ñîâåò Ñîñèàëèñò 7

Ðåñïóáëèêàëàðû Èòòèôàãû (ÑÑÐÈ) Íàçèðëÿð Ñîâåòè ñÿäðèíèí áèðèíúè ìöàâèíè òÿéèí åäèëìèøäèð. Òöðê-ìöñÿëìàí õàëãëàðûíà ãàðøû àéðû-ñå÷êèëèê ñèéàñÿòèíèí éåðèäèëäèéè øÿðàèòäÿ ÑÑÐÈ êèìè íÿùÿíý áèð äöíéà äþâëÿòèíèí àëè ðÿùáÿðëèéèíÿ óúàëìàãëà Ùåéäÿð ßëèéåâ ìèñèëñèç äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè èñòåäàäû âÿ áàúàðûüû íöìàéèø åòäèðìèøäèð. ÑÑÐÈ Êîíñòèòóñèéàñû êîìèññèéàñûíûí öçâö îëàí Ùåéäÿð ßëèéåâ éåíè Êîíñòèòóñèéàíûí ùàçûðëàíìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åòìèø âÿ Êîíñòèòóñèéàíû ãÿáóë åäÿí ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí ñåññèéàñûíäà ÷ûõûø åòìèøäèð (1977, îêòéàáð). Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñûíûí (Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ) éåíè Êîíñòèòóñèéàñûíûí ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàéàí êîìèññèéàíûí ñÿäðè (1977, èéóë) êèìè, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí äþâëÿò äèëè îëìàñû ùàããûíäà ìàääÿíèí ðåñïóáëèêà Êîíñòèòóñèéàñûíà äàõèë åäèëìÿñèíÿ íàèë îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòèíèí ñåññèéàñûíäà «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Êîíñòèòóñèéàñûíûí (ßñàñ Ãàíóíóíóí) ëàéèùÿñè âÿ îíóí öìóìõàëã ìöçàêèðÿñèíèí éåêóíëàðû ùàããûíäà» ìÿðóçÿ åòìèøäèð (1978, àïðåë). Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàíà ðÿùáÿðëèê åòäèéè èëê èëëÿðäÿí ùÿðòÿðÿôëè èãòèñàäè èíêèøàô êîíñåïñèéàñû ùàçûðëàíìûø, ÿíÿíÿâè òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðèíèí øþùðÿòè âÿ ñÿìÿðÿëèëèéè áÿðïà åäèëìèø, éåíè-éåíè èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí, èñòèãàìÿòëÿðèíèí ÿñàñû ãîéóëìóø, èãòèñàäèééàòûí ñÿíàéå áàçàñû ýåíèøëÿíäèðèëìèø âÿ ìöàñèðëÿøäèðèëìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ, Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè ïîòåíñèàëû ýöúëÿíìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí ðåñïóáëèêàéà ðÿùáÿðëèê åòäèéè äþâðäÿ (1969-82) èäàðÿåòìÿ ìåõàíèçìè âÿ ìåòîäëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, ãàíóí÷óëóüà úèääè ÿìÿë åäèëìÿñè, ÿìÿê âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ôÿàëëûüûí àðòûðûëìàñû, êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôû ñàùÿëÿðèíäÿ éöêñÿê ýþñòÿðèúèëÿðèí ÿëäÿ îëóíìàñû èëÿ éàíàøû, àçÿðáàéúàí÷ûëûã ìÿôêóðÿñèíèí, ìèëëè ðóùóí, ìèëëè-ìÿíÿâè þçöíöäÿðêèí, ìÿäÿíèééÿòèí éöêñÿëèøè, õàëãûí òàðèõè éàääàøûíûí þçöíÿ ãàéòàðûëìàñû, ñîéêþêö ÿñàñûíäà ìèëëÿòäÿ ìöñòÿãèë äþâëÿò÷èëèê èäåéàëàðûíûí ýöúëÿíìÿñè âÿ ðåàëëàøìàñû ö÷öí äÿ ÷îõ ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, 1970-80 èëëÿðèí áèðèíúè éàðûøû ðåñïóáëèêàíûí èúòèìàè-èãòèñàäè âÿ ñîñèàëìÿäÿíè ùÿéàòûíäà ñöðÿòëè éöêñÿëèø ìÿðùÿëÿñè îëìóø, ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí òÿìÿëè ãîéóëìóøäóð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàíà ðÿùáÿðëèéèíèí áèðèíúè äþâðöíäÿ (1969-82) èúòèìàè-èãòèñàäè èíêèøàôûí âÿ ìèëëè-ìÿäÿíè îéàíûøûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿìöñòÿãèëëèéÿ äîüðó áþéöê äþíöø áàøëàíìûøäûð. Ùåéäÿð ßëèéåâ ÑÑÐÈ-íèí àëè ðÿùáÿðëèéè òÿðêèáèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè äþâðäÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíà ðÿùáÿðëèéèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ òöêÿíìÿç äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè èñòåäàäû íöìàéèø åòäèðìèø, õöñóñèëÿ åëì, òÿùñèë, ìÿäÿíèééÿò âÿ ñÿùèééÿíèí èíêèøàôûíà áþéöê äèããÿò éåòèðìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ äþâëÿò÷èëèê ôÿàëèééÿòèíèí Ìîñêâà äþâðöíäÿ äÿ ùÿìèøÿ Àçÿðáàéúàíû äöøöíìöø, îíóí òàëåéè èëÿ éàøàìûø, äîüìà ðåñïóáëèêàíûí éàëíûç ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà äåéèë, ùÿì÷èíèí áöòöí äöíéàäà òàíûäûëìàñû ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åòìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí (8, 9 âÿ 10-úó ÷àüûðûøëàð) äåïóòàòû ñå÷èëìèø, 8

9-úó ÷àüûðûø ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Èòòèôàã Ñîâåòèíèí ñÿäð ìöàâèíè, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòèíèí (7, 8, 9 âÿ 10-úó ÷àüûðûøëàð) äåïóòàòû âÿ ðåñïóáëèêà Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí öçâö îëìóø, Ëåíèí îðäåíè (4 äÿôÿ), Ãûðìûçû Óëäóç îðäåíè âÿ ÷îõëóìåäàëëàðëà òÿëòèô åäèëìèø, èêè äÿôÿ Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû àäûíà (1979, 1983) ëàéèã ýþðöëìöøäöð. 1970-80 èëëÿðäÿ Ñîâ. ÈÊÏ ÌÊ âÿ ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí áàø÷ûñû âÿ öçâö êèìè Ìåêñèêà, Àëìàíèéà, Âéåòíàì, Êîðåéà Õàëã Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû, Ðóìûíèéà, Éóãîñëàâèéà, Èòàëèéà, Ìèñèð, Ñóðèéà âÿ Ùèíäèñòàíà ðÿñìè ñÿôÿðëÿð åòìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ 1987 èëèí îêòéàáðûíäà Ñîâ. ÈÊÏ ÌÊ Ñèéàñè Áöðîñóíóí âÿ øÿõñÿí Áàø êàòèá Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâóí éåðèòäèéè ñÿùâ õÿòòÿ, îíóí àíòèàçÿðáàéúàí ñèéàñÿòèíÿ åòèðàç ÿëàìÿòè îëàðàã òóòäóüó âÿçèôÿëÿðäÿí èñòåôà âåðìèø âÿ ìþâúóä ðåæèìÿ ãàðøûìöõàëèôìþâãå òóòìóøäóð. Ùåéäÿð ßëèéåâ ñîâåò ãîøóíëàðûíûí 1990 èëèí 20 éàíâàðûíäà Áàêûäà òþðÿòäèéè ãàíëû ãûðüûíëà ÿëàãÿäàð åðòÿñè ýöí,Êðåìëðåæèìèíèí òÿãèáëÿðèíÿ âÿ ñÿùùÿòèíèí àüûð îëìàñûíà áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàíûí Ìîñêâàäàêû íöìàéÿíäÿëèéèíäÿ âåðäèéè úÿñàðÿòëè áÿéàíàòûíäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ãàðøû ñèëàù èøëÿäèëìÿñèíè ãÿòèééÿòëÿ ïèñëÿìèø, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí Ãóðòóëóø ìöáàðèçÿñèíèí þíöíÿ êå÷ìèøäèð. Ìöáàðèç ìþâãåéèíè ãÿòèééÿòëÿ äàâàì åòäèðÿí Ùåéäÿð ßëèéåâ Äàüëûã Ãàðàáàüäà êÿñêèí ìöíàãèøÿëè âÿçèééÿòëÿ áàüëû Ìÿðêÿçèí èêèöçëö ñèéàñÿòèíÿ åòèðàç ÿëàìÿòè îëàðàã 1991 èëèí èéóëóíäà Ñîâ. ÈÊÏ ñûðàëàðûíû òÿðê åòìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ äîüìà õàëãûíû ìèëëè-ñèéàñè ôÿëàêÿò áóðóëüàíûíäàí õèëañ åòìÿê ö÷öí 1990 èëèí èéóëóíäà Àçÿðáàéúàíà ãàéûòìûø, èëê ÿââÿë Áàêûäà, ñîíðà èñÿ Íàõ÷ûâàíäà Ãóðòóëóø ìöáàðèçÿñèíè äàâàì åòäèðìèø, ùÿìèí èëäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí Àëè Ñîâåòèíÿ äåïóòàò ñå÷èëìèøäèð. 1992 èëäÿ Éåíè Àçÿðáàéúàí Ïàðòèéàñûíûí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëìèø òÿñèñ ãóðóëòàéûíäà ïàðòèéàíûí ñÿäðè ñå÷èëìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí ñèéàñè ôÿàëèééÿòèíèí Íàõ÷ûâàí äþâðö, õöñóñèëÿ îíóí Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñû Àëè Ìÿúëèñèíèí ñÿäðè âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøäûüû èëëÿð (1991-93) ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí ñèéàñè, ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôûíûí ÷ÿòèí, åéíè çàìàíäà, ÿëàìÿòäàð äþâðöäöð. Ùåéäÿð ßëèéåâ, áèðèíúè íþâáÿäÿ, Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíû Åðìÿíèñòàíûí ñèëàùëû òÿúàâöçö âÿ èøüàëû òÿùëöêÿñèíäÿí õèëàñ åòäè. Áó èëëÿðäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí Àëè Ìÿúëèñè îíóí àäûíäàí «ñîâåò, ñîñèàëèñò» ñþçëÿðèíèí ÷ûõàðûëìàñû, Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí (1918-20) ö÷ðÿíýëè áàéðàüûíûí Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò áàéðàüû êèìè ãÿáóë îëóíìàñû ùàããûíäà ãÿðàðëàð ãÿáóë åòäè. Áëîêàäà øÿðàèòèíäÿ îëàí ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíÿ úèääè äèããÿò éåòèðèëäè. Ãîíøó Òöðêèéÿ âÿ Èðàíëà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð éàðàäûëäû. Íàõ÷ûâàíû Òöðêèéÿ èëÿ áèðëÿøäèðÿí Öìèä êþðïöñö, Èðàíëà éöê âÿ ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíû ýåíèøëÿíäèðÿí Øàùòàõòû-Ïîëäÿøò êþðïöñö èíøà åäèëäè âÿ ñ. Ùåéäÿð ßëèéåâ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñû Àëè Ìÿúëèñèíèí ñÿäðè 9

èøëÿéÿðêÿí, åéíè çàìàíäà,ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûÀëèÑîâåòèíèí ñÿäð ìöàâèíè îëìóø, Àëè Ñîâåòèí ñåññèéàëàðûíäà ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Ñîâåòèíèí áèðèíúè ñåññèéàñûíäàêû (1991, ôåâðàë) ÷ûõûøûíäà Âÿòÿíèí àüûð âÿ ÷ÿòèí äþâðöíäÿ õàëãûí äÿðäèíÿ øÿðèê îëìàüà, âÿòÿíäàøëûã áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ, ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ãîøóëìàüà ýÿëäèéèíè áÿéàí åòìèø, äàüûëìàãäà îëàí Ñîâåò Èòòèôàãûíäà, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäàìþâúóä èúòèìàè-ñèéàñè âÿçèééÿòè îáéåêòèâ òÿùëèë åäÿðÿê, úÿìèééÿòè äÿðèíäÿí äöøöíäöðÿí ïðîáëåìëÿð áàðÿäÿ ìöùöì èäåéàëàð èðÿëè ñöðìöø, ïðèíñèïèàë âÿ êîíêðåò ôèêèðëÿð ñþéëÿìèø, òÿêëèôëÿð âåðìèø, ñèéàñè âÿ èãòèñàäè áþùðàíûí ñÿáÿáëÿðè, îíëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû éîëëàðû áàðÿäÿ ãÿòèééÿòëè ìþâãåéèíè áÿéàí åòìèø, Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè àøêàðà ÷ûõàðìûø âÿ òÿãñèðêàðëàðûí äÿãèã öíâàíûíû ýþñòÿðÿðÿê äåìèøäèð: «Éàðàíìûø âÿçèééÿòèí ýöíàùêàðû ùàêèìèééÿòäÿ îëàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñè, ïàðòèéà âÿ äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíè ÿëÿ êå÷èðìèøÃîðáà÷îâäóð». Õàëãûíûí ìöñòÿãèëëèéè óüðóíäà äþíìÿäÿí ìöáàðèçÿ àïàðàí Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Àëè Ñîâåòèíèí 1991 èë 7 ìàðò òàðèõëè ñåññèéàñûíäà ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíèí ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðû ýóéà éåíè èòòèôàã éàðàòìàüà ÷àüûðàí òÿêëèôèíÿ ãàðøû ÷ûõìûø, áóíóíëà áàüëû ðåôåðåíäóìäà èøòèðàê åäèá-åòìÿìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ þç ãÿòèééÿòëè ìþâãåéèíè áåëÿ èôàäÿ åòìèøäèð: «Ìÿí éåíè èòòèôàãà äàõèë îëìàüûí âÿ áóíóí ö÷öí ðåôåðåíäóì êå÷èðìÿéèí ùå÷ áèð øÿðò ãîéìàäàí ÿëåéùèíÿéÿì. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ìöñòÿãèëëèê éîëó èëÿ ýåòìÿëè, òàì èñòèãëàëèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàëûäûð». Ùåéäÿð ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíäà ðåôåðåíäóì áîéêîò åäèëìèø, ðóñ ñîâåò ãîøóí ùèññÿëÿðè áóðàäàí ÷ûõàðûëìûø, 20 Éàíâàð ôàúèÿñèíÿ ùöãóãè-ñèéàñè ãèéìÿò âåðèëìèø, Íàõ÷ûâàí ìöñòÿãèëëèê âÿ ìèëëè äþâëÿò ãóðóúóëóüó íöìóíÿëÿðè ýþñòÿðÿðÿê, õàëãûí èíàìûíû ñàðñûëìàüà ãîéìàìûø, ìöñòÿãèëëèéÿ öìèä éàðàòìûøäûð. Ùåéäÿð ßëèéåâ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñóïáëèêàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ìöääÿòäÿ áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëãû âÿ Âÿòÿí ö÷öí òàëåéöêëö ìÿñÿëÿëÿðdÿ äàèì ãÿòèééÿòëèëèê íöìàéèø åòäèðìèøäèð. Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí Íàõ÷ûâàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áöòöí ñòðóêòóðëàðû ëÿüâ åäèëìèø (Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñóïáëèêàñû Àëè Ìÿúëèñèíèí 1991 èë 26 àâãóñò òàðèõëè ãÿðàðû), Àçÿðáàéúàí Àëè Ñîâåòèíèí 1991 èë 29 àâãóñò òàðèõëè ñåññèéàñûíûí ãÿðàðûíà ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàíäà ùÿìèí èë ñåíòéàáðûí 8-íÿ òÿéèí åäèëìèø ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðènin Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ êå÷èðèëìÿñè äàéàíäûðûëìûøäûð (Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñóïáëèêàñû Àëè Ìÿúëèñèíèí 1991 èë 4 ñåíòéàáð òàðèõëè ãÿðàðû). Ùåéäÿð ßëèéåâèí ñèéàñè òÿúðöáÿñè âÿ ãÿòèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñóïáëèêàñûíäà ñàáèòëèê òÿìèí îëóíìóø, äåìîêðàòèê äþâëÿò ãóðóúóëóüó ôîðìàëàøìûøäûð. 1993 èëèí ìàé-èéóíóíäà ðåñïóáëèêàäà ùàêèìèééÿò áþùðàíû, ùÿðú-ìÿðúëèê ñîí ùÿääÿ ÷àòäûãäà, þëêÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè âÿ ìöñòÿãèëëèéèí èòèðèëìÿñè òÿùëöêÿñè 10

ãàðøûñûíäà ãàëäûãäà, Àçÿðáàéúàí õàëãû Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðèëìÿñè òÿëÿáè èëÿ àéàüà ãàëõäû. Áó, ÿñë ìÿíàäà, ìèëëè ùÿðÿêàòà ÷åâðèëäè âÿ íÿòèúÿäÿ, Àçÿðáàéúàíûí î çàìàíêû äþâëÿò áàø÷ûëàðû îíó ðÿñìÿí Áàêûéà äÿâÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. Ùåéäÿð ßëèéåâ 1993 èë èéóíóí 15-äÿ Àçÿðáàéúàí Àëè Ñîâåòèíèí ñÿäðè ñå÷èëäè. Ùÿìèí ýöí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõèíÿ Ãóðòóëóø ýöíö êèìè äàõèë îëäó. Ùåéäÿð ßëèéåâèí áàø÷ûëûã åòäèéè Ãóðòóëóø ìöáàðèçÿñè çÿôÿð ÷àëäû. Áóíóíëà, Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàíà ðÿùáÿðëèéèíèí èêèíúè äþâðö áàøëàíäû. Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí ìÿùâ åäèëìÿñè, âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè âÿ þëêÿíèí ïàð÷àëàíìàñû òÿùëöêÿñè àðàäàí ãàëõäû. Èéóíóí 24-äÿí èñÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ Ìèëëè Ìÿúëèñèí ãÿðàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. 1993 èë îêòéàáðûí 3-äÿ öìóìõàëã ñÿñâåðìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ñå÷èëäè. Îêòéàáðûí 10-äà àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ õàëãà ìöðàúèÿò åòäè: «Áåëÿ áèð éöêñÿê âÿ ìÿñóëèééÿòëè âÿçèôÿíè öçÿðèìÿ ýþòöðÿðêÿí, áèðèíúè íþâáÿäÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí çÿêàñûíà, ìöäðèêëèéèíÿ, ãöäðÿòèíÿ ýöâÿíèðÿì, àðõàëàíûðàì. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿíÿ áÿñëÿäèéè öìèäëÿð ìÿíè áó âÿçèôÿíè öçÿðèìÿ ýþòöðìÿéÿ ìÿúáóð åäèá. ßìèí åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, áó öìèäëÿðè äîüðóëòìàã ö÷öí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿéÿúÿéÿì». Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàí ðÿùáÿðëèéèíÿ ãàéûäûøû èëÿ þëêÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè, ñîñèàë-èãòèñàäè, åëìè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà, áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèíäÿ äþíöø éàðàíäû, åëìè ÿñàñëàðà, áåéíÿëõàëã íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðÿ óéüóí ìöñòÿãèë äþâëÿò ãóðóúóëóüó ïðîñåñè áàøëàíäû, Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí âàðëûüû ö÷öí áþéöê òÿùëöêÿ îëàí 1994 èë îêòéàáð âÿ 1995 èë ìàðò äþâëÿò ÷åâðèëèøè úÿùäëÿðèíèí ãàðøûñû àëûíäû, äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ãîðóíóá ñàõëàíäû, ñèëàùëû éîëëà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿê úÿùäëÿðèíÿ ñîí ãîéóëäó, þëêÿäÿ ìþùêÿì èúòèìàè-ñèéàñè ñàáèòëèê áÿðãÿðàð åäèëäè. Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàí ðÿùáÿðëèéèíÿ ãàéûäûøû èëÿ ÿñàñ ãàéÿñèíèìöñòÿãèëëèê, àçÿðáàéúàí÷ûëûã, äþâëÿò÷èëèê, ðåñïóáëèêà÷ûëûã, ÿäàëÿò, äåìîêðàòèéà, ùöãóãè äþâëÿò ãóðóúóëóüó, ìèëëè òÿðÿããè, äöíéÿâiëèê âÿ ñ. öìóììèëëè, öìóìáÿøÿðè äÿéÿðëÿð òÿøêèë åäÿí éåíè áèð èäåîëîýèéàíûí ÿñàñû ãîéóëäó. Äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòè, î úöìëÿäÿí àïàðûúû äþâëÿòëÿð âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ÿëàãÿëÿðè ìèëëè ìàðàãëàðà âÿ óçàãýþðÿí ñèéàñè ïåðñïåêòèâëÿðÿ ÿñàñëàíàí õÿòëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Ïðåçèäåíòèí õàðèúè ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿñè, áåéíÿëõàëã ìèãéàñäà, ùÿòòà áÿäõàùëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí äÿ åòèðàô åäèëÿí óüóðëó âÿ úÿñàðÿòëè àääûìëàð àòìàñû, ìèëëè ìÿãñÿäëÿð íàìèíÿ ÿí íöôóçëó òðèáóíàëàðäàí áàúàðûã âÿ ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åòìÿñè Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí áó ýöíö âÿ ýÿëÿúÿéè áàõûìûíäàí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè èäè. Áó èëëÿðäÿ ìèëëè îðäó ãóðóúóëóüóíäà úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ áàøëàíäû. Òÿúàâöçêàð åðìÿíè ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿêè àçüûíëûüûíûí ãàðøûñû àëûíäû, ìÿíôóð äöøìÿíÿ ÿêñçÿðáÿëÿð åíäèðèëäè âÿ Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëèíäÿ èëê ìÿðùÿëÿ 11

êèìè1994 èëèí ìàéûíäà Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí úÿáùÿ õÿòòèíäÿ àòÿøêÿñ åëàí åäèëìÿñèíÿ íàèë îëóíäó. Áóíóíëà, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ýåíîôîíäóíóí ìÿùâ åäèëìÿñèíèí ãàðøûñû àëûíäû. Ùåéäÿð ßëèéåâèí ôÿàë äèïëîìàòèéàñûíûí íÿòèúÿñèíäÿ äöíéàíûí äåìîêðàòèê äþâëÿòëÿðèíèí âÿ àïàðûúû áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûíûí Àçÿðáàéúàíà, îíóí çîðëà úÿëá îëóíäóüó ñèëàùëû ìöíàãèøÿéÿ ìöíàñèáÿò ÿñàñëû ñóðÿòäÿ äÿéèøäè.ÀÒßÒ-èí Ëèññàáîí ñàììèòèíäÿ (1996) áó áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí 54 öçâöíäÿí 53-ö (Åðìÿíèñòàíäàí áàøãà) Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ìÿíàôåëÿðèíÿ óéüóí ïðèíñèïëÿðè à÷ûã øÿêèëäÿ ìöäàôèÿ åòäè. ÙåéäÿðßëèéåâÀçÿðáàéúàíûí òÿáèè åùòèéàòëàðûíäàí âÿ ÿëâåðèøëè úîüðàôè-ñòðàòåæè ìþâãåéèíäÿí þëêÿíèí ìèëëè ìÿíàôåëÿðèíÿ óéüóí îëàí èðèìèãéàñëû áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ñàçèøëÿðèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÷îõ ýÿðýèí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäè. 1994 èëèí 20 ñåíòéàáðûíäà Áàêûäà «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» àäûíû àëìûø íåôò ìöãàâèëÿñè áàüëàíäû. Áóíäàí ñîíðà Õÿçÿðèí êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðûíûí èøëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð éåíè-éåíè ñàçèøëÿðèí èìçàëàíìàñû áåëÿ ìöãàâèëÿëÿðèí ñàéûíûí 25-ÿ, èøòèðàê åäÿí äþâëÿòëÿðèí âÿ èðè øèðêÿòëÿðèí ñàéûíûí èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 19 âÿ 40-à ÷àòäûðûëìàñûíà èìêàí âåðäè êè, áó äà éàõûí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíà ãîéóëàúàã õàðèúè ñÿðìàéÿíèí 60 ìèëéàðä äîëëàðäàí ÷îõ îëàúàüûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áöòöí áóíëàð þëêÿíèí èãòèñàäè ñèñòåìèíè úàíëàíäûðàúàã ýöúëö ìàëèééÿ êàíàëûäûð. Áóìöãàâèëÿëÿð, åéíè çàìàíäà, ÷îõ ìöùöì ñèéàñè ìÿíà êÿñá åäèð âÿ Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ ðîëóíó ýöúëÿíäèðÿí àìèë ôóíêñèéàñû äàøûéûð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí éåðèòäèéè ìöäðèê ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí äöíéà áàçàðëàðûíà íÿãëè ñàùÿñèíäÿ äÿ óüóðëó àääûìëàð àòûëìûø, Áàêû–Ñóïñà áîðó êÿìÿðè òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí ìöäðèê óçàãýþðÿíëèéè âÿ ñèéàñè èðàäÿñè ñàéÿñèíäÿ Áàêû–Òáèëèñè–Úåéùàí ÿñàñ èõðàú áîðó êÿìÿðèíèí èíøà îëóíìàñû ùàããûíäà ìöãàâèëÿ èìçàëàíìûø âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð (2005). Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ òàðèõè Áþéöê Èïÿê Éîëóíóí áÿðïàñûíà éþíÿëìèø áåéíÿëõàëã ïðîãðàìûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí àïàðûúû ðîë îéíaìûø, 1998 èëèí ñåíòéàáðûíäà 32 þëêÿíèí âÿ 14 áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí éöêñÿê ñÿâèééÿëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí Áàêûäà êîíôðàíñû êå÷èðèëìèøäèð. Êîíôðàíñ ïðîãðàìûí èúðà÷û êàòèáëèéèíèí Áàêûäà éåðëÿøìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäèð. Ýöðúöñòàí, Óêðàéíà, Þçáÿêèñòàí, Àçÿðáàéúàí âÿ Ìîëäîâàíûí äàõèë îëäóüó ÝÓÞÀÌ áèðëèéèíèí éàðàäûëìàñûíäà âÿ áåëÿëèêëÿ, áþéöê áèð úîüðàôè ìÿêàíäà ðåýèîí ãöââÿëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿ äÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí áþéöê õèäìÿòè îëìóøäóð. 1999 èëèí àïðåëèíäÿ ÝÓÞÀÌ þëêÿëÿðè áàø÷ûëàðûíûí Âàøèíãòîí ýþðöøöíäÿÙåéäÿð ßëèéåâ òÿøêèëàòûí èëê ñÿäðè ñå÷èëìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí úîõøàõÿëè âÿ ýåíèøìèãéàñëû ôÿàëèééÿòèíäÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàð, áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí áÿðãÿðàð îëìàñû, èãòèñàäè áþùðàíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû 12

âÿ òÿðÿããèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, Àçÿðáàéúàíûí äöíéà èãòèñàäèééàòûíà èíòåãðàñèéàñû, þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäà èëê àðòûì ìåéèëëÿðèíèí áàøëàíìàñû, þçÿëëÿøäèðìÿ ïðîãðàìûíûí, àãðàð èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âÿ èíôëéàñèéàíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, ìàíàòûí àëûúûëûã ãàáèëèééÿòèíèí äàâàìëû ñóðÿòäÿ ñàáèò ñàõëàíìàñû ïðèîðèòåò ñàùÿëÿð îëìóøäóð. Ùåéäÿð ßëèéåâ äåìîêðàòèê, ùöãóãè âÿ äöíéÿâè äþâëÿò ãóðóúóëóüó ñàùÿñèíäÿ àðäûúûë ñèéàñÿò éåðèäÿðÿê, þëêÿäÿ èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí áàøëûúà ïðèíñèïëÿðèíèí áÿðãÿðàð îëìàñû ö÷öí ÿñàñëû çÿìèí éàðàòìûøäûð. 1995 èëèí íîéàáðûíäà öìóìõàëã ñÿñâåðìÿñè éîëó èëÿ öìóìáÿøÿðè äåìîêðàòèê äÿéÿðëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè, 1995 âÿ 2000 èëëÿðäÿ ÷îõïàðòèéàëûëûã ÿñàñûíäà äåìîêðàòèê ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè, Êîíñòèòóñèéà ìÿùêÿìÿñèíèí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàñû, þëöì úÿçàñûíûí ëÿüâ îëóíìàñû, «Áÿëÿäèééÿ ñå÷êèëÿðè ùàããûíäà ãàíóí»óí âÿ áèð ñûðà äèýÿð ãàíóíëàðûí ãÿáóëó âÿ ÿìÿëè ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿùç Ùåéäÿð ßëèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû ñàùÿñèíäÿ, äåìÿê îëàð êè, áöòöí áåéíÿëõàëã êîíâåíñèéà âÿ ñàçèøëÿðÿ ãîøóëìóøäóð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí «Èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ùàããûíäà» 1998 èë 22 ôåâðàë òàðèõëè ôÿðìàíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äöíéàéà âÿ Àâðîïàéà èíòåãðàñèéàñû ïðîñåñèíèí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ ýåíèø èìêàíëàð éàðàòìûø, èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíè äþâëÿò ñèéàñÿòè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìûøäûð. 1995 èëèí ìàéûíäà ÿôâåòìÿ òÿñèñàòû áÿðïà åäèëìèø, 1995-2003 èëëÿðäÿ ÿôâ ôÿðìàíëàðûíà âÿ àìíèñòèéà àêòëàðûíà ÿñàñÿí ìèíëÿðëÿ ìÿùáóñ úÿçà÷ÿêìÿäÿí òàì âÿ éà ãèñìÿí àçàä åäèëìèø, Àçÿðáàéúàí 1996 èëèí èéóíóíäàí Àâðîïà Øóðàñûíà «õöñóñè ãîíàã» ñòàòóñó àëìûø, 2001 èë éàíâàðûí 25-äÿ èñÿ îíóí òàìùöãóãëó öçâö îëìóøäóð. Ùåéäÿð ßëèéåâ Åðìÿíèñòàíûí òÿúàâöçö íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí ïîçóëìàñû, èøüàë îëóíìóø Äàüëûã Ãàðàáàü âÿ ÿòðàô ðàéîíëàðäàí 1 ìèëéîíäàí àðòûã èíñàíûí äèäÿðýèí ñàëûíìàñû âÿ ÷àäûðëàðäà ãà÷ãûí âÿ êþ÷êöí âÿçèééÿòèíäÿ éàøàìàüàìÿúáóð îëìàñû, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí 20%-äÿí ÷îõóíóí Åðìÿíèñòàí ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðèíèí èøüàëû àëòûíäà ãàëìàñû âÿ ñ. ùàããûíäà ùÿãèãÿòëÿðèí äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ ÷àòäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ ÷îõ ýÿðýèí âÿ ýåíèøìèãéàñëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòè êèìè ÁÌÒ-íèí ñåññèéàëàðûíäà, ÀÒßÒ-èí çèðâÿ òîïëàíòûëàðûíäà ÷ûõûøëàðû, Ôðàíñà, ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ, Áåë÷èêà, Àëìàíèéà, Èðàí, Òöðêèéÿ, ×èí, Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû, Ìèñèð, Ðóñèéà, Ãàçàõûñòàí, Ïàêèñòàí, Ãûðüûçûñòàí, Þçáÿêèñòàí, Éàïîíèéà âÿ á. þëêÿëÿðÿ ðÿñìè ñÿôÿðëÿðè äÿ áóìÿãñÿäÿ õèäìÿò åòìèøäèð. Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâèí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñûíû ñöëù, áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðûíà, ñÿðùÿäëÿðèí toxunulmazlûüûna, dþvlÿtlÿrin ÿrazi bötþvlöyönÿ hþrmÿt vÿ ãàðøûëûãëû-ôàéäàëû ÿìÿêäàøëûã ïðèíñèïëÿðè òÿøêèë åòìèøäèð. Î, Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí äÿ ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëèíÿ 13

òÿðÿôäàð îëäóüóíó áèëäèðìèø, áó éîëäà àðäûúûë ìöáàðèçÿ àïàðìûø, ïðîáëåìèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè áàø òóòìàäûãäà, Ãàðàáàüûí ñèëàùëà àçàä åäèëÿúÿéèíè ÿçìëÿ áÿéàí åòìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ òöðê äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ äÿ ýÿðýèí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Î, òöðê äþâëÿòëÿðè áàø÷ûëàðûíûí 1992 èëäÿí èøÿ áàøëàìûø çèðâÿ òîïëàíòûëàðûíäà ìöíòÿçÿì îëàðàã ôÿàë èøòèðàê åòìèø, òöðê õàëãëàðûíûí áèðëèéè íàìèíÿ áèð ñûðà äÿéÿðëè òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ íàèë îëìóøäóð. Òöðê äþâëÿòëÿðè áàø÷ûëàðûíûí 6-úû çèðâÿ òîïëàíòûñûíûí (2000, àïðåë) Áàêûäà êå÷èðèëìÿñè âÿ áó áþéöê òÿäáèðèí òöðê äöíéàñûíûí áþéöê ÿäÿáè àáèäÿñèíèí - «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» åïîñóíóí 1300 èëëèéèíèí áåéíÿëõàëã ìèãéàñäà ãåéä åäèëìÿñè èëÿ åéíè âàõòà äöøìÿñè äÿ áó áàõûìäàí ÿëàìÿòäàð îëìóøäóð. Ùåéäÿðßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ùÿð èêè òÿäáèð ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ êå÷èðèëìèø âÿ áöòöí òöðê õàëãëàðûíûí ÿñë áàéðàìûíà ÷åâðèëìèøäèð. Òàðèõèí àúû âÿ àìàíñûç ñûíàã äþâðëÿðèíäÿ, åðìÿíèëÿðèí õöñóñè ãÿääàðëûãëà ùÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè ñîéãûðûìëàðû íÿòèúÿñèíäÿ äöíéàíûí àéðû-àéðû þëêÿëÿðèíÿ ñÿïÿëÿíìèø àçÿðáàéúàíëûëàðûí áèðëèê âÿ ùÿìðÿéëèéèíèí éàðàäûëìàñû èøèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðè âàðäûð. Ùåéäÿð ßëèéåâ ùÿëÿ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð ÐåñïóáëèêàñûÀëèÌÿúëèñèíèí ñÿäðè èøëÿéÿðêÿí îíóí òÿøÿááöñö èëÿ 1991 èë äåêàáðûí 16-äà Àëè Ìÿúëèñ äåêàáðûí 31-íè äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí áèðëèéè âÿ ùÿìðÿéëèéè ýöíö åëàí åòìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè êèìè õàðèúè äþâëÿòëÿðÿ ðÿñìè ñÿôÿðëÿðè çàìàíû, èñòèñíàñûç îëàðàã, ùÿð áèð þëêÿäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ ÷îõ þíÿìëè ýþðöøëÿð êå÷èðìèø, Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí ôîðìàëàøìàñû âÿ òÿøêèëàòëàíìàñû, îíëàðûí àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåéàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿòðàôûíäà ñûõ áèðëÿøìÿñè ö÷öí ìèñèëñèç õèäìÿòëÿð ýþñòÿðìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö âÿ áèëàâàñèòÿ ðÿùáÿðëèéè èëÿ 2001 èë íîéàáðûí 9-10-äà äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí Áàêûäà 1-úè ãóðóëòàéû êå÷èðèëìèø, Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí ôÿàëèééÿòèíèí úàíëàíäûðûëìàñû âÿ ýöúëÿíäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÷îõìöùöìòàðèõè ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ 1998 èë îêòéàáðûí 11-äÿ õàëãûí éöêñÿê ñèéàñè ôÿàëëûüû øÿðàèòèíäÿ êå÷èðèëÿí ñå÷êèëÿðäÿ ñÿñëÿðèí 76,1%-íè òîïëàéàðàã éåíèäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ñå÷èëìèøäè. Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð áþëýÿëÿðè êèìè, áëîêàäà øÿðàèòèíäÿ éàøàéàí Íàõ÷ûâàíû äà äàèì äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàìûø, «Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíûí 75 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí òÿäáèðëÿð ïëàíû ùàããûíäà» 1999 èë 12 ôåâðàë òàðèõëè ñÿðÿíúàìûíäà ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàô ïåðñïåêòèâëÿðèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí éóáèëåé øÿíëèêëÿðèíäÿ øÿõñÿí èøòèðàê åòìÿñè Àçÿðáàéúàíûí áó ãÿäèì äèéàðûíûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàô ïðîãðàìûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ éåíè ýöúëö òÿêàí âåðìèøäèð. 14

Ùåéäÿð ßëèéåâ äàùè ñèéàñè âÿ äþâëÿò õàäèìè îëìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ òàðèõ, ôÿëñÿôÿ, ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèí ýþçÿë áèëèúèñè, åëìèí âÿìÿäÿíèééÿòèí ùèìàéÿ÷èñè èäè. Îíóí áèëàâàñèòÿ òÿøÿááöñö âÿ èøòèðàêûèëÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ÿäÿáèééàò, èíúÿñÿíÿò âÿ åëì õàäèìëÿðèíèí éóáèëåéëÿðè êå÷èðèëìèø, îíëàðûí ôÿàëèééÿòè éöêñÿê äþâëÿò ìöêàôàòëàðû âÿ ôÿõðè àäëàðëà ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø, àáèäÿëÿðè óúàëäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê õèäìÿòëÿðè îëàí ãîúàìàí ñÿíÿòêàðëàðà, èñòåäàäëû ýÿíú øàèð âÿ éàçû÷ûëàðà, ìöõòÿëèô éàðàäûúûëûã ñàùÿëÿðèíäÿ öìèäâåðèúè éåíèéåòìÿëÿðÿ ôÿðäè òÿãàöäëÿð òÿéèí åòìÿñè äÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíà Ùåéäÿð ßëèéåâèí áþéöê ãàéüûñûíûí áàðèç íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàíäà ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷èëìÿñè, äþâëÿò äèëèíèí òÿtáèãè èøèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñû âÿ Àçÿðáàéúàí äèëè ýöíöíöí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà 2001 èëäÿ èìçàëàäûüû ôÿðìàíëàð, ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû ÷àüûðûøû èëÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ìöðàúèÿòëÿðè, òöðê õàëãëàðû âÿ äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà ÿëèôáà âÿ äèë áèðëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ áèð ÷îõ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ úîøüóí ôÿàëèééÿòè Ùåéäÿð ßëèéåâÿ áþéöê øþùðÿò ýÿòèðìèøäèð. Î, Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíè «Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëè ñÿðâÿòè», Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíû èñÿ «Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè íàèëèééÿòè» àäëàíäûðìûø âÿ ðåñïóáëèêàäà åëìèí, òÿùñèëèí èíêèøàôûíà äàèì äèããÿò âÿ ãàéüû ýþñòÿðìèøäèð; Ùåéäÿð ßëèéåâ 2001 èë 15 ìàé òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíà Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû ñòàòóñó âåðìÿêëÿ áó íÿùÿíý åëì îúàüûíûí Àçÿðáàéúàí õàëãû ãàðøûñûíäàêû õèäìÿòëÿðèíè âÿ àêàäåìèê åëìèí þëêÿíèí èíêèøàôûíûí ÿñàñ òÿìèíàò÷ûëàðûíäàí îëäóüó ôàêòûíû áèð äàùà éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ òÿñäèãëÿìèøäèð. Çÿíýèí, ùÿðòÿðÿôëè âÿ äÿðèí òàðèõè áèëèéÿ ìàëèê îëàí Ùåéäÿð ßëèéåâ äîüìà òàðèõèí äîüðó-äöçýöí àðàøäûðûëìàñû, þéðÿäèëìÿñè âÿ òÿáëèüèíè äàèì äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàìûø, áó ìöùöì ñàùÿéÿ áþéöê ãàéüû ýþñòÿðìèø, ìåòîäîëîæè ýþñòÿðèøëÿðè âÿ àïàðäûüû ÷îõ äÿéÿðëè öìóìèëÿøäèðìÿëÿðè èëÿ òàðèõ åëìèíèí èíêèøàôûíà ýöúëö òÿêàí âåðìèøäèð. Îíóí ìöõòÿëèô òàðèõè ùàäèñÿëÿð, ïðîñåñëÿð, ýþðêÿìëè òàðèõè ñèìàëàð áàðÿäÿ ÷ûõûøëàðû, ìÿðóçÿëÿðè, èðÿëè ñöðäöéö äþâðëÿøäèðìÿëÿð, 1948-53 èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿêè òàðèõè-åòíèê òîðïàãëàðûíäàí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ äåïîðòàñèéàñû (1997, 18 äåêàáð) âÿ ñîéãûðûìû (1998, 26 ìàðò) ùàããûíäà ôÿðìàíëàðû, «Éåíè 2001-úè èë, éåíè ÿñð âÿ ö÷öíúö ìèíèëëèê» âÿ «31 Ìàðò - àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñîéãûðûìû ýöíö» ìöíàñèáÿòèëÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ìöðàúèÿòëÿðè (2000, 29 äåêàáð âÿ 2001, 27 ìàðò) âÿ ñ. áóíóí ïàðëàã íöìóíÿëÿðèäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ þç ÿñÿðëÿðèíäÿ, ìÿðóçÿ, ÷ûõûø âÿ õàëãà ìöðàúèÿòëÿðèíäÿ, èìçàëàäûüû ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàðûíäà, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äþâëÿò÷èëèê òàðèõèíäÿ ïàðëàã ðîë îéíàìûø Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí, Úöìùóðèééÿò õàäèìëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ îáéåêòèâ âÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèø, 15

ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí âàðèñè îëäóüóíó äþíÿ-äþíÿ ãåéä åòìèøäèð. ÏðåçèäåíòÙåéäÿð ßëèéåâèí 1998 èë 30 éàíâàð òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí 80 èëëèéè áöòöí þëêÿäÿ ýåíèø ãåéä îëóíìóøäóð. «Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè ýÿðýèí âÿ ìöðÿêêÿá èúòèìàè øÿðàèòäÿ úÿìè 23 àé ôÿàëèééÿò ýþñòÿðñÿ äÿ, ñîíðàêû íÿñèëëÿðèí éàääàøûíäà õàëãûìûçûí òàðèõèíèí ÿí ïàðëàã ñÿùèôÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè ùÿìèøÿ ãàëàúàãäûð. Î, äåìîêðàòèê äþâëÿò ãóðóúóëóüó, èãòèñàäèééàò, ìÿäÿíèééÿò, òÿùñèë, ñÿùèééÿ, ùÿðáè ãóðóúóëóã ñàùÿëÿðèíäÿ àòäûüû ìöùöì àääûìëàðû áàøà ÷àòäûðà áèëìÿñÿ äÿ, îíóí ãûñà ìöääÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðäèéè òÿäáèðëÿð õàëãûìûçûí òàðèõèíäÿ ñèëèíìÿç èç áóðàõìûø, ìèëëè äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèìèçèí áÿðïàñû èøèíäÿ áþéöê ðîë îéíàìûøäûð» (Ùåéäÿð ßëèéåâ). Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí 85-úè èëäþíöìöíö âÿ îíóí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äþâëÿò÷èëèê òàðèõèíäÿ ìöùöì éåð òóòäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, Áàêû øÿùÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíÿ àáèäÿ óúàëäûëìàñû ùàããûíäà ñÿðÿíúàì (2003, 1 ôåâðàë) âåðìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí òàðèõèíÿ äàèð àðõèâ ñÿíÿäëÿðè âÿ ôóíäàìåíòàë íÿøðëÿð èøûã öçö ýþðìöø, 2003 èëèí ìàðò-ìàé àéëàðûíäà Áàêûäà Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí 85 èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã åëìè ñåññèéà êå÷èðèëìèø, «Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè Åíñèêëîïåäèéàñû»íûí íÿøð îëóíìàñû ö÷öí ùàçûðëûã èøëÿðèíÿ áàøëàíìûøäûð. 1998 èëèí ìàéûíäà Àçÿðáàéúàí õàëãû, ìöòÿðÿããè áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿò Ùåéäÿð ßëèéåâèí àíàäàí îëìàñûíûí 75 èëëèéèíè òÿíòÿíÿ èëÿ ãåéä åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà âÿ áèð ñûðà õàðèúè þëêÿëÿðäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè âÿ òÿðÿããèñè íàìèíÿ òèòàíèê ôÿàëèééÿòèíäÿí áÿùñ åäÿí ñèëñèëÿ êèòàáëàð, êèòàá-àëáîìëàð íÿøð îëóíìóø, êèíîôèëìëÿð éàðàäûëìûøäûð. Ùåéäÿð ßëèéåâ áèð ñûðà õàðèúè äþâëÿòëÿðèí éöêñÿê îðäåíëÿðèíÿ, áåéíÿëõàëã ìöêàôàòëàðà, î úöìëÿäÿí, Òöðêèéÿíèí Ñÿíàéå âÿ Èø Àäàìëàðû Âàêôûíûí 1997 èëèí èíñàí ùàãëàðû âÿ èëèí äþâëÿò àäàìû ìöêàôàòûíà, íöôóçëó òåëåâèçèéà êàíàëëàðûíäàí áèðè - «Íÿðýèç Ò»íèí àïàðäûüû ðÿé ñîðüóñóíà ýþðÿ ñèéàñè õàäèìëÿð àðàñûíäà «Äöíéàäà èëèí àäàìû» ôÿõðè àäûíà (1997), «Èïÿê Éîëó Ôîíäó»íóí òÿñèñ åòäèéè «Èïÿê Éîëó ÕèäìÿòÌöêàôàòû»íà (1998), Áåéíÿëõàëã Àòàòöðê ÑöëùÌöêàôàòûíà (1999), ìöõòÿëèô þëêÿ óíèâåðñèòåòëÿðèíèí ôÿõðè äîêòîðó àäûíà âÿ äèýÿð éöêñÿê íöôóçëó ôÿõðè àäëàðà, ìöêàôàòëàðà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Äþâëÿòëÿðàðàñû ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôûíäà, ðåýèîíàë ìöíàñèáÿòëÿðèí, ñèéàñè ñàáèòëèéèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ éîðóëìàç ñÿéëÿðèíÿ ýþðÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ «Ãûçûë ôîðòóíà» Áåéíÿëõàëã Ðåéòèíã Òÿøêèëàòûíûí àëè ìöêàôàòû - «Õàëã øþùðÿòè» («Ãëîðèéà ïîïóëè») èëÿ òÿëòèô îëóíìóøäóð (2001). Àçÿðáàéúàí õàëãû Ùåéäÿð ßëèéåâèí àäûíû ýåíèø ìèãéàñäà ÿáÿäèëÿøäèðìèøäèð. Àíàäàí îëäóüó Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí áöñòö óúàëäûëìûø (1983), ìóçåéè éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ðàéîí, øÿùÿð, áþéöê 16

ãÿñÿáÿ âÿ êÿíäëÿðèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ áàü âÿ ïàðêëàðû, ìåéäàíëàðû ñàëûíìûø, áóëàãàáèäÿ êîìïëåêñëÿðè, ïàííîëàð èíøà åäèëìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ ìÿêòÿáëÿðè âÿ óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ åëìè-íÿçÿðè ìöùàçèðÿëÿð, ìÿðóçÿëÿð äèíëÿíèëèð, ñåìèíàðëàð êå÷èðèëèð. Áàêûíûí áåéíÿëõàëã ùàâà ëèìàíû, Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí íåôò êÿìÿðè, Ðåñïóáëèêà ñàðàéû, Áàêû èäìàí-êîíñåðò êîìïëåêñè âÿ ñ. Ùåéäÿð ßëèéåâèí àäûíû äàøûéûð. Êèéåâäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ àäûíà Ñèéàñè Åëìëÿð âÿ Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð Èíñòèòóòó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.

17

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ ÏÐÅÇÈÄÅÍÒÈ

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂ

ßËÈÉÅ Èëùàì Ùåéäÿð îüëó (ä.24.12.1961, Áàêû) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè (2003, îêòéàáð), ýþðêÿìëè ñèéàñè âÿ äþâëÿò õàäèìè. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí öìóììèëëè ëèäåðè Ùåéäÿð ßëèéåâèí îüëóäóð. Ïåøÿêàð ñèéàñÿò÷èäèð. 1982 èëäÿ Ìîñêâà Äþâëÿò Áåéíÿëõàëã Ìöíàñèáÿòëÿð Èíñòèòóòóíó áèòèðìèøäèð. Îðàäà åëìè-ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø (1982), àñïèðàíò, ìöÿëëèì îëìóøäóð. Òàðèõ åëìëÿðè íàìèçÿäèäèð (1985). 1991 èëäÿí Ìîñêâàäà «Îðèéåíò» øèðêÿòèíèí áàø äèðåêòîðó èøëÿìèø, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Øèðêÿòèíèí õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð öçðÿ âèòñå-ïðåçèäåíòè (1994 èëäÿí) âÿ áèðèíúè âèòñå-ïðåçèäåíòè (1997 èëäÿí), Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áàø íàçèðè (2003) âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøìûøäûð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñû âÿ éåíè Àçÿðáàéúàíûí ãóðóëìàñûíäàÙåéäÿðßëèéåâèí ÿí éàõûí ñèëàùäàøû îëìóøäóð. Èëùàì ßëèéåâ ìöÿëëèôè Ùåéäÿð ßëèéåâ îëàí íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí ùàçûðëàíìàñûíäà, áó ñèéàñÿòèí äöíéà ìåéäàíûíäà óüóð ãàçàíìàñûíäà âÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñèíäÿ, ùÿìèí ñàùÿäÿ ìöõòÿëèô ëàéèùÿëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäà, ÷îõ ÷ÿòèí äèïëîìàòèê òàïøûðûãëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìèø, þëêÿéÿ èíâåñòèñèéà àõûíûí òÿøêèëèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Îíóí þëêÿäÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ, ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè þëêÿëÿðëÿ èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ, õöñóñèëÿ íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí áèðýÿ èøëÿíìÿñèíÿ äàèð äöíéàíûí ãàáàãúûë íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ òàðèõè ìöãàâèëÿëÿðèí, î úöìëÿäÿí Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí ÿñàñ èõðàú íåôò êÿìÿðè ùàããûíäà ìöãàâèëÿíèí áàüëàíìàñû âÿ ðåàëëàøäûðûëìàñûíäà, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äöíéàéà èíòåãðàñèéàñûíäà ìöùöì õèäìÿòëÿðè âàðäûð. Èëùàì ßëèéåâèí áþéöê ÿìÿéè îëàí íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, áåéíÿëõàëã øèðêÿòëÿðëÿ íåôò ìöãàâèëÿëÿðèíèí èìçàëàíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 1994-2000 èëëÿðäÿ õàðèúè øèðêÿòëÿð Àçÿðáàéúàíà 800 ìèëéîí ÀÁØ äîëëàðû ìÿáëÿüèíäÿ áîíóñ âåðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíûí íåôò ñåêòîðóíäà 30ìèíäÿí àðòûã èø éåðè à÷ûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê, ùöãóãè âÿ äöíéÿâè äþâëÿò ãóðóúóëóüóíäà ôÿàë èøòèðàê åäÿí Èëùàì ßëèéåâ, ùÿì äÿ ýþðêÿìëè ïàðòèéà õàäèìèäèð. Î, þëêÿíèí àïàðûúû ñèéàñè ïàðòèéàñû îëàí Éåíè Àçÿðáàéúàí Ïàðòèéàñûíûí (ÉÀÏ) ëèäåðèäèð. Èëùàì ßëèéåâ ÉÀÏ-ûí 1-úè ãóðóëòàéûíäà (1999) ïàðòèéà ñÿäðèíèí ìöàâèíè, 2-úè ãóðóëòàéûíäà (2001) èñÿ áèðèíúè ìöàâèíè ñå÷èëìèøäèð. Áó ìöùöì âÿçèôÿíèí þùäÿñèíäÿí ëàéèãèíúÿ ýÿëÿí Èëùàì ßëèéåâ ÿùàëèíèí ýåíèø êöòëÿëÿðèíèí éåíè Àçÿðáàéúàíûí ãóðóúóëóüóíà ñÿôÿðáÿð îëóíìàñûíäà îëäóãúà ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 2000 èëèí ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ ÉÀÏ-ûí ñå÷êè êàìïàíèéàñûíà Èëùàì ßëèéåâ áàø÷ûëûã åòìèøäèð.Ìÿùçîíóíðÿùáÿðëèéè èëÿÉÀÏùÿìèíñå÷êèëÿðäÿ ïàðëàã ãÿëÿáÿ ÷àëìûø âÿÌèëëèÌÿúëèñäÿ áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ãàçàíìûøäûð. Èëùàì ßëèéåâ Ìèëëè Ìÿúëèñèí äåïóòàòû îëäóüó äþâðäÿ ýåíèø âÿ ÷îõøàõÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Î, äàèì õàëãûí è÷ÿðèñèíäÿ îëìóø, îíóí ïðîáëåìëÿðèíè þéðÿíìèø, ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿéÿ åùòèéàúû îëàí òÿáÿãÿëÿðèíÿìöíòÿçÿì ãàéüû ýþñòÿðìèøäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ Èëùàì ßëèéåâèí ÿùàëèíèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðèíèí 19

íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ, ãà÷ãûíëàðà, ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðÿ âÿ Ãàðàáàü ìöùàðèáÿñèíèí ÿëèëëÿðèíÿ ãàéüûñû, Áàêûíûí Ãàðàäàü ðàéîíóíäà âÿ þëêÿíèí äèýÿð áþëýÿëÿðèíäÿ àïàðäûüû áþéöê ãóðóúóëóã èøëÿðè äîüìà õàëãà ýþñòÿðèëÿí áó ãàéüûíûí ïàðëàã òÿçàùöðëÿðèäèð. Ìèëëè Ìÿúëèñèí Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð âÿ ïàðëàìåíòëÿðàðàñû ÿëàãÿëÿð äàèìè êîìèññèéàñûíûí öçâö îëìóø Èëùàì ßëèéåâèí Àâðîïà Øóðàñûíûí Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñûíäà (ÀØÏÀ) Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè äàèìè íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí ðÿùáÿðè êèìè ôÿàëèééÿòè äîüìà õàëãà ãÿòèééÿòëÿ âÿ úÿñàðÿòëÿ õèäìÿò åòìÿê íöìóíÿñèäèð. Îíóí ÀØÏÀ-äàêû ìÿãñÿäyþíëö ÷ûõûøëàðû Àçÿðáàéúàíûí Àâðîïà ìÿêàíûíäà íöôóçóíóí äàùà äà àðòìàñûíà ÷îõ ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ìÿùç Èëùàì ßëèéåâèí éîðóëìàç ôÿàëèééÿòè, ãÿòèééÿòëè ÷ûõûøëàðû ñàéÿñèíäÿ åðìÿíè òÿúàâöçêàðëàðûÀâðîïà Øóðàñûíäà èôøà îëóíìóø,Àçÿðáàéúàíûí àéðûëìàç ïàð÷àñû îëàí Äàüëûã Ãàðàáàü ùàããûíäà, ãîíäàðìà «Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìè» áàðÿäÿ Ãÿðá äöíéàñûíäà îáéåêòèâ ðÿé ôîðìàëàøìûø, ùÿìèí ìöíàãèøÿéÿ äöçýöí ñèéàñè ãèéìÿò âåðèëìèø, îíóí ùÿëëè éîëóíäà ìöùöì àääûìëàð àòûëìûøäûð. Àâðîïà Øóðàñûíäà Åðìÿíèñòàíûí òÿúàâöçêàð, èøüàë÷û äþâëÿò êèìè òàíûíìàñûíäà, åðìÿíè òåððîð÷óëóüóíóí áåéíÿëõàëã òåððîðèçìèí òÿðêèá ùèññÿñè îëìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèíäÿ, íÿçàðÿòäÿí êÿíàðäà ãàëàí Äàüëûã Ãàðàáàüûí íàðêîòèêëÿðèí þòöðöúö ìÿíòÿãÿñèíÿ âÿ òåððîð éóâàñûíà ÷åâðèëìÿñèíèí Àâðîïà âÿ äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ ÷àòäûðûëìàñûíäà Èëùàì ßëèéåâèí áþéöê õèäìÿòëÿðè âàð. Àâðîïà Øóðàñûíäàêû ôÿàëèééÿòè, ÀØÏÀ-äàêû îáéåêòèâ âÿ êîíñòðóêòèâ ÷ûõûøëàðû Èëùàì ßëèéåâÿ Ãÿðá ñèéàñÿò÷èëÿðè àðàñûíäà áþéöê ùþðìÿò âÿ íöôóç ãàçàíäûðìûøäûð. Î, ÀØÏÀ-íûí âèòñå-ñïèêåðè âÿ Áöðî öçâö ñå÷èëìèøäèð (2003, éàíâàð). Èëùàì ßëèéåâ Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâèí ýÿíúëÿð ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ìèñèëñèç ôÿäàêàðëûã ýþñòÿðìèøäèð âÿ áó ñàùÿäÿ ôÿàëèééÿòèíè èíäè äÿ óüóðëà äàâàì åòäèðèð. 1997 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòÿñèíèí ïðåçèäåíòè òÿéèí îëóíàí Èëùàì ßëèéåâ àç âàõò è÷ÿðèñèíäÿ ùÿìèí ñàùÿäÿ äÿ éöêñÿê òÿøêèëàò÷ûëûã èñòåäàäûíà ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Îíóí éîðóëìàç âÿ ýÿðýèí ÿìÿéè ñàéÿñèíäÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí èäìàíû àéàüà ãàëäûðûëìûø, äöíéà øþùðÿòè ãàçàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðûíûí áåéíÿëõàëã éàðûøëàðäà ãàçàíäûüû ïàðëàã óüóðëàð Èëùàì ßëèéåâèí áàø÷ûëûã åòäèéè èäìàí ùÿðÿêàòûíûí, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, áþéöê ñèéàñè ãÿëÿáÿñèäèð. Èëùàì ßëèéåâ óçàãýþðÿí äþâëÿò õàäèìè âÿ ñèéàñÿò÷è êèìè ñàüëàì ýÿíúëèê éåòèøäèðìÿê, áóíóíëà äà õàëãûí ñàüëàì ýÿëÿúÿéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí èäìàíû öìóìõàëã ùÿðÿêàòûíà ÷åâèðìÿê õÿòòè éåðèäèð. Îíóí òÿøÿááöñö èëÿ òÿêúÿ ïàéòàõò Áàêûäà äåéèë, åéíè çàìàíäà ðåýèîíëàðäà (Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Øÿêè, Ëÿíêÿðàí, Ãóáà) äà îëèìïèéà èäìàí-ñàüëàìëûã êîìïëåêñëÿðèíèí òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè, èäìàíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû ö÷öí ýöúëö ìàääè-òåõíèêè áàçà éàðàäûëìàñû õàëãûí ñàüëàì ýÿëÿúÿéèíÿ éþíÿëìèø ìöäðèê ñèéàñÿòèí ïàðëàã òÿçàùöðëÿðèäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã éàðûøëàðäà èäìàíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ 20

þí ìþâãåëÿðÿ ÷ûõìàñû, Áàêûíûí äöíéà öçðÿ ìöùöì áåéíÿëõàëã éàðûøëàðûí êå÷èðèëäèéè ìÿðêÿçÿ ÷åâðèëìÿñè Àçÿðáàéúàíûí øþùðÿòèíè äàùà äà àðòûðûð, îíóí áåéíÿëõàëã íöôóçóíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðèð. Áó Èëùàì ßëèéåâèí ýÿíúëÿð ñèéàñÿòèíèí ÿí áþéöê óüóðëàðûíäàí áèðèäèð. Èëùàì ßëèéåâ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð òàðèõè ñàùÿñèíäÿ äÿðèí áèëèéÿ ìàëèê îëàí ïåøÿêàð ñèéàñÿò÷è êèìè äöíéà ìèãéàñûíäà áþéöê ùþðìÿò âÿ íöôóç ãàçàíìûøäûð. Î, Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí áàø÷ûñû, éàõóä öçâö êèìè ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ, Òöðêèéÿ, Ôðàíñà, Ðóñèéà, Óêðàéíà, Èñâå÷ðÿ, Ãàçàõûñòàí, Þçáÿêèñòàí, Ñëîâàêèéà, Ïîëøà, Ýöðúöñòàí âÿ á. þëêÿëÿðdÿ ðÿñìè ñÿôÿðëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí äþâëÿò ñÿôÿðëÿðèíäÿ îëìóø, áèð ÷îõ áåéíÿëõàëã êîíôðàíñ âÿ êîíãðåñëÿðäÿìÿðóçÿëÿðëÿ ÷ûõûø åòìèøäèð. Èëùàì ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí (1–2-úè ÷àüûðûø) äåïóòàòû îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí õàëãû ãàðøûñûíäàêû õèäìÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíàðàã Èëùàì ßëèéåâ 2003 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø íàçèðè òÿéèí îëóíìóøäóð. Î, 2003 èëèí ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ ïàðëàã ãÿëÿáÿ ãàçàíàðàã õàëãûí èðàäÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ñå÷èëìèøäèð. Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ þëêÿäÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàð äàùà äà ñöðÿòëÿíìèø, õöñóñè ïðåçèäåíò ôÿðìàíû èëÿ 2004–08 èëëÿðäÿ ðåýèîíëàðûí ñîñèàëèãòèñàäè èíêèøàôûíà äàèð Äþâëÿò ïðîãðàìû ãÿáóë îëóíìóøäóð. Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâ þëêÿäÿ Èíñàí ùàãëàðû âÿ àçàäëûãëàðûíûí äàùà äîëüóí òÿìèí îëóíìàñûíû äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàéûð. Î, Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëèìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñû âÿ äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè êóðñóíó óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèð. Îíóí «Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñûíûí íÿøðè ùàããûíäà» âÿ «Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà» ñÿðÿíúàìëàðû (2004, 12 éàíâàð), ìèëëè åíñèêëîïåäèéàíûí íÿøðèíÿ ðÿùáÿðëèéè øÿõñÿí þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿñè âÿ áóíóíëà áàüëû èìçàëàäûüû ñÿðÿíúàìëàð, àëèìëÿðÿ åëìè äÿðÿúÿëÿðÿ ýþðÿ âåðèëÿí ÿëàâÿ ÿìÿê ùàããûíû, òÿëÿáÿëÿð, ìàýèñòðëÿð âÿ àñïèðàíòëàðûí òÿãàöäëÿðèíè äÿôÿëÿðëÿ àðòûðìàñû ìèëëè-ìÿíÿâè âÿ öìóìáÿøÿðè äÿéÿðëÿðÿ äþâëÿò ãàéüûñûíûí ïàðëàã òÿçàùöðëÿðèäèð. Èëùàì ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè êå÷ìèøèíÿ õöñóñè ãàéüû âÿ äèããÿò ýþñòÿðèð. Î, Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí ìèëëè äþâëÿò÷èëèê òàðèõèíäÿêè ðîëóíà éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèøäèð: «Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàíìàñû òàðèõèìèçäÿ ÷îõ ÿëàìÿòäàð âÿ þíÿìëè ùàäèñÿ èäè. Èëê äÿôÿ ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ äåìîêðàòèê ðåñïóáëèêà éàðàíûðäû, Àçÿðáàéúàí õàëãû ìöñòÿãèëëèéÿ ãîâóøóðäó. Þëêÿìèç äöíéà áèðëèéèíÿ öçâ îëóðäó. Áó, ÷îõ ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿ èäè». Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâèí ãÿòèééÿòëè âÿ ìÿãñÿäéþíëö ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí õàðèúè ñèéàñÿò êóðñóíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíö ïîçìóø åðìÿíè èøüàë÷ûëàðûíûí òÿúàâöçêàð ìþâãåéèíèí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ èôøà îëóíìàñûíäà ìöùöì óüóðëàð ãàçàíûëìàãäàäûð. Ýåíèø äöíéàýþðöøöíÿ, äÿðèí âÿ ùÿðòÿðÿôëè áèëèéÿ, éöêñÿê 21

ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëàí Èëùàì ßëèéåâ ìöàñèð âÿ ÷åâèê ñèéàñÿò÷è êèìè äöíéàäà áþéöê ùþðìÿò âÿ íöôóç ãàçàíìûøäûð. Î, ñöðÿòëÿ äÿéèøÿí ÷àüäàø äöíéàäà, ãëîáàëëàøìà âÿ èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíäÿ, áöòöí áåéíÿëõàëã ýþðöøëÿðäÿ âÿ àïàðäûüû éöêñÿê ñÿâèééÿëè äàíûøûãëàðäà Àçÿðáàéúàíûí ìÿíàôåëÿðèíè èíàìëà ìöäàôèÿ åäèð. Èëùàì ßëèéåâèí óüóðëó õàðèúè ñèéàñÿòè ñàéÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ äÿ ðîëó âÿ íöôóçó ýåòäèêúÿ àðòûð. Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâ áèð ÷îõ þëêÿíèí âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ôÿõðè àäëàðû âÿ ìöêàôàòëàðûíà ëàéèã ýþðöëìöø, ÀØÏÀ-íûí ôÿõðè öçâö äèïëîìó âÿìåäàëûèëÿ òÿëòèô îëóíìóøäóð.

22

ÞÍ ÑÞÇ Ñèâèë äöíéà õàëãëàðûíûí ùÿéàòûíäà ìèëëè åíñèêëîïåäèéàíûí íÿøðè áþéöê òàðèõè ùàäèñÿ, ìèëëè-ìÿíÿâè éöêñÿëèøèí çèðâÿ òÿãäèìàòëàðûíäàí áèðèäèð. Åíñèêëîïåäèéà ùÿì÷èíèí äþâëÿòèí ìöùöì àòðèáóòëàðûíäàí áèðè, îíóí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíèí ýþñòÿðèúèñèäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ùÿëÿ þòÿí ÿñðèí 70-80-úè èëëÿðèíäÿ îíúèëäëèê Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Åíñèêëîïåäèéàñû ÷àïäàí ÷ûõäû, ëàêèí íÿøðèí ñîíóíúó, ÿí ìöùöì úèëäè "Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ" õöñóñè úèëäè îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí èøûã öçö ýþðìÿäè. Áóíóíëà äà îõóúóëàð ðåñïóáëèêà ùàããûíäà ùÿòòà ùÿìèí äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí òîïëóìÿëóìàòëàð àëìàã èìêàíûíäàíìÿùðóì îëäóëàð. Þòÿí ÿñðèí 80-90-úû èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ãÿòèééÿòëÿ àéàüà ãàëõìàñû, ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí âöñÿò àëìàñû, ëàõëàéàí äàéàãëàð öñòöíäÿ äóðìóø íÿùÿíýèí - Ñîâåòëÿð Èòòèôàãûíûí ÷þêìÿñè âÿ äöíéà ñîñèàëèçì áèðëèéèíèí äàüûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà îëóíäó, õàëã þçöíöí òàðèõè ùàããûíû ÿëäÿ åòäè. Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùÿéàòà êå÷èðäèéè àðäûúûë âÿ ìÿãñÿäéþíëö òÿäáèðëÿð ñàéÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí îëäóüó êèìè õàëãà ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàíäû. Äþâëÿò àðõèâëÿðèíèí ãàïûëàðû àëèì âÿ òÿäãèãàò÷ûëàðûí öçöíÿ à÷ûëäû, èñòÿíèëÿí õàðèúè åëì ìÿðêÿçëÿðèíäÿ àðàøäûðìàëàð àïàðìàã ìÿùäóäèééÿòè àðàäàí ýþòöðöëäö. Åëìè äþâðèééÿéÿ éåíè-éåíè ìÿíáÿëÿð úÿëá îëóíäó. ßí áàøëûúàñû èñÿ, êå÷ìèø Ñîâåòëÿð Èòòèôàãûíûí òÿðêèáèíäÿ îëàí Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñûíû äöíéà áèðëèéè òÿðÿôèíäÿí Ùåéäÿð ßëèéåâèí ÿñÿðè êèìè òàíûíàí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿâÿç åòäè. Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà óíèâåðñàë ìèëëè åíñèêëîïåäèéàíûí íÿøðè ìÿñÿëÿñè éåíèäÿí àêòóàëëàøäû. 2000 èë ìàéûí 30-äà Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâèí èìçàëàäûüû "Íÿøðèééàò èøè ùàããûíäà" Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíóíäà Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñû Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíè, ìèëëè-ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðèíè, ùÿì÷èíèí äöíéàíûí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò íàèëèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí åëìè ãóðóì êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøäè. Áó èñòèãàìÿòäÿ äþâëÿòèí íþâáÿòè àääûìû êèìè ÀçÿðáàéúàíÌèëëè Åíñèêëîïåäèéàñûíûí íÿøðè ùàããûíäà 2004-úö èë 12 éàíâàð òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èìçàëàíäû. Ñÿðÿíúàìäà "Àçÿðáàéúàíûí þç äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòìÿñè èëÿ éåíè äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí, õàëãûìûçûí ùÿéàòûíäà áàø âåðìèø ìöùöì èúòèìàè-ñèéàñè, òàðèõè, åëìè âÿ ìÿäÿíè ùàäèñÿëÿðè îáéåêòèâ øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðÿí éåíè åíñèêëîïåäèéàíûí ùàçûðëàíûá ëàòûí ãðàôèêàñûíäà íÿøð åäèëìÿñè çÿðóðÿòè" õöñóñè âóðüóëàíìûøäûð. "Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñû ðåäàêñèéà ùåéÿòèíèí òÿðêèáèíèí âÿ ßñàñíàìÿñèíèí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûíäà" 2004 èë 2 àïðåë òàðèõëè ôÿðìàí èëÿ ìèëëè åíñèêëîïåäèéàíûí ðåäàêñèéà ùåéÿòèíèí òÿðêèáèíÿ ðåñïóáëèêàíûí ýþðêÿìëè åëì âÿ 23

èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðèíèí ðåäàêñèéà ùåéÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìÿñè äþâëÿòèí åíñèêëîïåäèéà íÿøðèíÿ îëäóãúà áþéöê äèããÿòèíèí ñöáóòóäóð. Ìèëëè åíñèêëîïåäèéàíûí éöêñÿê åëìè ñÿâèééÿäÿ ùàçûðëàíìàñûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ "Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñû" Åëìè Ìÿðêÿçèíèí éàðàäûëìàñû èäåéàñûíûí 2004 èë 5 ìàé òàðèõëè ñÿðÿíúàìëà ðåàëëàøäûðûëìàñû ìèëëè-ìÿäÿíè ñÿðâÿò îëàí ìèëëè åíñèêëîïåäèéàíûí äÿéÿðèíè äàùà äà àðòûðìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà òàìàìèëÿ ôÿðãëè ñèéàñè-èãòèñàäè ôîðìàñèéà øÿðàèòèíäÿ áþéöéÿí éåíè íÿñèë ôîðìàëàøìàãäàäûð. Èãòèñàäèééàòäà àïàðûëàí èñëàùàòëàð, ñîñèàë ñàùÿäÿêè éåíèëèêëÿð, ìÿäÿíèééÿòèí ìöàñèðëèéÿ êþêëÿíìèø èíêèøàôû âÿ áèð ÷îõ äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðèí õöñóñè úèëääÿ èøûãëàíäûðûëìàñû çÿðóðÿòÿ ÷åâðèëìèøäèð. Áöòöí áóíëàð ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè åíñèêëîïåäèéàñûíûí õöñóñè úèëäèíèí "Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû" úèëäèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà îëäóãúà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí àìèëëÿðäèð. Àçÿðáàéúàíûí øàí âÿ øÿðÿôëÿ äîëó óëó òàðèõè, èøûãëû çÿêàëàðû, ìþùòÿøÿì ìÿäÿíèééÿò âÿ ñÿíÿò óüóðëàðû, òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíäÿí, ýåîïîëèòèê ìþâãåéèíäÿí, èíòåëëåêòóàë ïîòåíñèàëûíäàí ìÿùàðÿòëÿ áÿùðÿëÿíÿðÿê ìöàñèð äöíéà áèðëèéèíÿ èíàìëû èíòåãðàñèéàñû - áóíëàðûí ùàìûñû "Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû" úèëäèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí ñîâåò èäåîëîýèéàñûíà óéüóíëàøäûðûëàðàã òÿùðèô îëóíìàñû ùàëëàðûíà ñîí ãîéóëìàñû ö÷öí ìöâàôèã ìàòåðèàëëàð äÿãèãëèêëÿ èøëÿíìèø, òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí øÿðùèíäÿ êîíéóíêòóðàéà äåéèë, îáéåêòèâëèéÿ öñòöíëöê âåðèëìèø, òàðèõèí áó ýöíÿ êèìè öñòöíäÿí ñöêóòëà êå÷èëìèø áèð ÷îõ ñÿùèôÿëÿðè ýåíèø âÿ ÿùàòÿëè øÿðùèíè òàïìûøäûð. Ñþçñöç êè, åíñèêëîïåäèéàíûí ìàòåðèàëëàðûíäà ìöÿééÿí óíóäóëìóø ìÿãàìëàð äà îëà áèëÿð, ÷öíêè "Àçÿðáàéúàí" àäëû ãÿäèì òàðèõè äèéàðûí þéðÿíèëìÿñè äàâàì åäèð. Ìþùòÿðÿì îõóúó! Áó êèòàá ìöñòÿãèëëèéè ÿáÿäè âÿ äþíìÿç îëàí, àçàä éàøàìàã ùàããûíû ãàçàíìûøÕàëãûí ñàëíàìÿñèäèð.

Èëùàì ßËÈÉÅ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñû Ðåäàêñèéà Ùåéÿòèíèí ñÿäðè

24

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

ÖÌÓÌÈ ÌßËÓÌÀÒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈYÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈYÀ . . . . . . . . 32 Òÿáèè øÿðàèò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Ðåëéåô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Ëàíäøàôòëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Èãëèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Òîðïàã þðòöéö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Áèòêè þðòöéö. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Ùåéâàíëàð àëÿìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Õÿçÿð äÿíèçè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Ñÿòù ñóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Ýåîëîæè ãóðóëóø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Éåðàëòû ñóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Òÿáèè åùòèéàòëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Ìèíåðàë åùòèéàòëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Òîðïàã åùòèéàòëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Áèòêè åùòèéàòëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Ùåéâàíëàð àëÿìè åùòèéàòëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Ñó åùòèéàòëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Èãëèì åùòèéàòëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Åêîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 ßòðàô ìöùèòèí âÿçèééÿòè âÿ ãîðóíìàñû . . . . . . . . . . . . . . . 91 Õöñóñè ãîðóíàí òÿáèè ÿðàçèëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 ßÙÀËÈ. ÕÀËÃ. ÄÈË. ÄÈÍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 ßùàëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Õàëã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíîýåíåçè . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿëÿð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Åòíèê òÿðêèá. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 ßêèí÷èëèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Ìàëäàðëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Ñÿíÿòêàðëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè âÿ åâëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Àçÿðáàéúàí ìÿòáÿõè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Ýåéèì âÿ áÿçÿêëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Àèëÿ âÿ àèëÿ ìÿèøÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Õàëã áàéðàìëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Àçÿðáàéúàíäà èñëàìàãÿäÿðêè äèíè èíàíúëàð . . . . . . . . . . 154 Ìöàñèð åòíîìÿäÿíè ïðîñåñëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Àçÿðáàéúàíäà åòíîëèíãâèñòèê ïðîñåñëÿð . . . . . . . . . . . . . 158 Äèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Äèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 ÒÀÐÈÕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Àçÿðáàéúàí ÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí åðàìûçûí 3 ÿñðèíÿäÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè Ìèäèéà äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ . . . . . . 181 Ãàôãàç Àëáàíèéàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Àçÿðáàéúàí 7 ÿñðèí 2-úè éàðûñû – 13 ÿñðèí 1-úè ðöáöíäÿ . . 203 Àçÿðáàéúàí 13-14 ÿñðëÿðäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Àçÿðáàéúàí 15 ÿñðäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Àçÿðáàéúàí 18 ÿñðäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Àçÿðáàéúàí 18 ÿñðèí 90-úû èëëÿðè – 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ . 273 Øèìàëè Àçÿðáàéúàí 19 ÿñðäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 19 ÿñðèí 30-50-úè èëëÿðèíäÿ.

Ñîñèàë èãòèñàäè âÿçèééÿò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Àçÿðáàéúàí 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí Èðàí èíãèëàáû (1905-1911) ÿðÿôÿñèíäÿ. Èíãèëàáûí áàøëàíìàñû. Òÿáðèç öñéàíû. . . . . . . . . . . . . Àçÿðáàéúàí Ôåâðàë èíãèëàáûíäàí ñîíðà . . . . . . . . . . . . . Ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí áàøëàíìàñû (1917-20). Ùÿðÿêàòûí ñÿáÿáëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Àçÿðáàéúàí 1920-41 èëëÿðäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 20-30-úó èëëÿðäÿ . . . . . . . . . . . . . . . Àçÿðáàéúàí 2-úè äöíéà ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ . . . . . . . . Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 2-úè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ . . . Ùåéäÿð ßëèéåâèí èãòèñàäè, ñîñèàë òÿðÿããè âÿ ìèëëè îéàíûø ñèéàñÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÄÞÂËßÒÈÍÈÍ ÊÎÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀ ßÑÀÑËÀÐÛ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÌÈËËÈ ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàò ñèñòåìè . . . . . . . . . . . . . . . . Ñèëàùëû ãöââÿëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè . . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè. . . . . . . . Äþâëÿò ñÿðùÿä õèäìÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû õöñóñè äþâëÿò ìöùàôèçÿ õèäìÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè . . . . . . . Ìöëêè ìöäàôèÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÕÀÐÈÚÈ ÑÈYÀÑßÒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÄÈÀÑÏÎÐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÈÃÒÈÑÀÄÈYYÀÒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Èãòèñàäèééàòûí öìóìè õàðàêòåðèñòèêàñû . . . . . . . . . . . . Òàðèõè î÷åðê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ñîñèàë èãòèñàäè èíêèøàô ñèéàñÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Èãòèñàäè ïîòåíñèàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Òÿáèè ðåñóðñ ïîòåíñèàëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Èñòåùñàë ïîòåíñèàëû âÿ ÿñàñ ôîíäëàð. . . . . . . . . . . . . . . . ßìÿê ïîòåíñèàëû âÿ ÿìÿê áàçàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . Õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ñÿíàéå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Öìóìè õàðàêòåðèñòèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Éàíàúàã-åíåðýåòèêà êîìïëåêñè (ÉÅÊ). . . . . . . . . . . . . . Êèìéà âÿ íåôò êèìéàñû ñÿíàéåñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ñÿíàéåñè . . . . . . . . . . . . Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, ìåøÿ, ñåëëöëîç-êàüûç âÿ àüàú åìàëû ñÿíàéåñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Êÿíä òÿñÿððöôàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Öìóìè õàðàêòåðèñòèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ðàéîíëàøäûðûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ñàùÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Òèêèíòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Íÿãëèééàò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ðàáèòÿ âÿ èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàëàðû. . . . . . . . . . . . Ðàáèòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

291 299

311 317 321 329 339 342 347 355 371 387 387 390 392 394 396 397 398 399 401 407 421 421 421 426 432 432 432 434 438 442 442 448 464 465 468 469 473 473 481 483 489 491 493 497 497 503

25

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ Òèúàðÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 Åëì, òÿùñèë, ìÿäÿíèééÿò âÿ ñÿùèééÿíèí èãòèñàäèééàòû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 Åëìèí èãòèñàäèééàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 Òÿùñèëèí èãòèñàäèééàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 Ìÿäÿíèééÿòèí èãòèñàäèééàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 Ñÿùèééÿíèí èãòèñàäèééàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 ßùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñè âÿ ñîñèàë òÿìèíàò ñèñòåìè. 517 ßùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Ïåíñèéà âÿ ñîñèàë ñûüîðòà ñèñòåìè . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 Ïóë-êðåäèò ñèñòåìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 Áàíê ñèñòåìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû . . . . . . . . . . . . 525 Ìàëèééÿ ñèñòåìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532 Áöäúÿ ñèñòåìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532 Âåðýè ñèñòåìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Ìàëèééÿ áàçàðû âÿ ìàëèééÿ èíñòèòóòëàðû . . . . . . . . . . . . 547 Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Ñûüîðòà áàçàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Íåôò Ôîíäó . . . . . . 553 ÅËÌ. ÒßÙÑÈË . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Ôÿëñÿôÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Àçÿðáàéúàíäà åëìè áèëèêëÿðèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû òàðèõè àñïåêòäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573 Ùóìàíèòàð âÿ èúòèìàè åëìëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 Ïîëèòîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 Ñîñèîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590 Ùöãóã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590 Òàðèõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593 Àðõåîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596 Åòíîãðàôèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600 Åïèãðàôèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602 Íóìèçìàòèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604 Èãòèñàäèééàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 Ïåäàãîýèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611 Ïñèõîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 Äèë÷èëèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 ßäÿáèééàòøöíàñëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 Ñÿíÿòøöíàñëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 Ìóñèãèøöíàñëûã. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620 Òåàòðøöíàñëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 Êèíîøöíàñëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 Êèòàáõàíàøöíàñëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 Áèáëèîãðàôèéàøöíàñëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623 Øÿðãøöíàñëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624 Òÿáèééàò âÿ òåõíèêà åëìëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 Ôèçèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 Ðèéàçèééàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638 Ìåõàíèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640 Àñòðîíîìèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642 Åíåðýåòèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644

26

Àâòîìàòëàøäûðìà. Êèáåðíåòèêà. Èíôîðìàòèêà . . . . . . . . . . Èíøààò åëìè âÿ òåõíèêàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìåòàëëóðýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Íåôò ìàøûíãàéûðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ýåîëîýèéàñû, àõòàðûøû âÿ êÿøôèééàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí êÿøôèééàòû âÿ èøëÿíìÿñèíäÿ ýåîôèçèêè öñóëëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . Íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . Íåôò-ãàç÷ûõàðìàíûí òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàñû . . . . . . . . Äÿíèç ùèäðîòåõíèêè âÿ ìÿäÿí ãóðüóëàðû . . . . . . . . . . . . . Íåôòèí åìàëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ãàçûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû âÿ åìàëû . . . . . . . . . . . . . . . . Êèìéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Áèîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Òèáá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Êÿíä òÿñÿððöôàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Úîüðàôèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ýåîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ýåîôèçèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ýåîäåçèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Òÿùñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Àçÿðáàéúàíûí åëìè åëèòàñû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÌßÄßÍÈYYßÒ. ÈÍÚßÑßÍßÒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Êèòàáõàíàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìóçåéëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèí ìöçåéëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . Àðõèâëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ßäÿáèééàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìåìàðëûã. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Òÿñâèðè âÿ äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿòëÿð . . . . . . . . . . . . . Òÿñâèðè ñÿíÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìóñèãè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Òåàòð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ðÿãñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Îïåðà âÿ áàëåò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Êèíî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ñèðê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Åñòðàäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÑßÙÈYYß. ÈÄÌÀÍ. ÒÓÐÈÇÌ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ñÿùèééÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Êóðîðòîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Òóðèçì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÀÇßÐÁÀYÚÀÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ ÑÓÁÉÅÊÒËßÐÈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Øÿùÿðëÿð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ðàéîíëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ßËÀÂßËßÐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

648 654 658 662 664 668 670 672 675 677 679 680 683 693 701 709 719 728 746 754 755 771 775 775 779 784 784 788 805 819 819 827 837 845 853 855 857 862 863 865 865 871 875 887 891 894 897 919

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÖÌÓÌÈ ÌßËÓÌÀÒ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ñóâåðåí äþâëÿòäèð

Äþâëÿò ùèìíè Ìóñèãèñè: Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ Ñþçëÿðè: ßùìÿä Úàâàä

Àçÿðáàéúàí! Àçÿðáàéúàí! Åé ãÿùðÿìàí þâëàäûí øàíëû Âÿòÿíè! Ñÿíäÿí þòðö úàí âåðìÿéÿ úöìëÿ ùàçûðûç! Ñÿíäÿí þòðö ãàí òþêìÿéÿ úöìëÿ ãàäèðèç! Ö÷ðÿíýëè áàéðàüûíëà ìÿñóä éàøà! Ìèíëÿðëÿ úàí ãóðáàí îëäó! Ñèíÿí ùÿðáÿ ìåéäàí îëäó! Ùöãóãóíäàí êå÷ÿí ÿñýÿð, Ùÿðÿ áèð ãÿùðÿìàí îëäó! Ñÿí îëàñàí ýöëöñòàí, Ñÿíÿ ùÿð àí úàí ãóðáàí! Ñÿíÿ ìèí áèð ìÿùÿááÿò Ñèíÿìäÿ òóòìóø ìÿêàí! Íàìóñóíó ùèôç åòìÿéÿ, Áàéðàüûíû éöêñÿëòìÿéÿ, Úöìëÿ ýÿíúëÿð ìöøòàãäûð! Øàíëû Âÿòÿí! Øàíëû Âÿòÿí! Àçÿðáàéúàí! Àçÿðáàéúàí! 27

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

Àçÿðáàéúàí ãÿäèì äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèíÿ ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 1918 èë ìàéûí 28-äÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (ÀÕÚ) êèìè éàðàíìûøäûð. Ëàêèí 1920 èë àïðåëèí 27-äÿ Ðóñèéàíûí ÕI îðäóñó Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÕÕ ÿñðäÿ èëê ìöñòÿãèë äþâëÿòè îëàí ÀÕÚ-íè äåâèðäèêäÿí ñîíðà àïðåëèí 28-äÿ Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäó âÿ Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñöïáëèêàñû (Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ) åëàí åäèëäè. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ 1922 èë ìàðòûí 12-äÿí 1922 èë äåêàáðûí 13-äÿê Çàãàôãàçèéà Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàëàðû Ôåäåðàòèâ Èòòèôàãûíûí, 1922 èë äåêàáðûí 13-äÿí Çàãàôãàçèéà Ñîâåò Ôåäåðàòèâ Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñûíûí (ÇÑÔÑÐ) òÿðêèáèíäÿ îëìóøäóð. 1922 èë äåêàáðûí 30-äàí ÇÑÔÑÐ-èí òÿðêèáèíäÿ, 1936 èë äåêàáðûí 5-äÿí èñÿ áèëàâàñèòÿ ÑÑÐÈ-éÿ äàõèë îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè ÑÑÐÈíèí äàüûëìàñû äþâðöíäÿêè õàëã ùÿðàêàòû íÿòèúÿñèíäÿ 1991 èëäÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû” àäû èëÿ áÿðïà åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãöââÿäÿ îëàí Êîíñòèòóñèéàñû 1995 èë íîéàáðûí 12-äÿ öìóìõàëã ðåôåðåíäóìóíäà ãÿáóë åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò áàéðàüû, ýåðáè âÿ ùèìíè âàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò äèëè Àçÿðáàéúàí äèëèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò îðãàíëàðû, ìÿäÿíèééÿò, ìààðèô ìöÿññèñÿëÿðè âÿ áàøãà èäàðÿëÿðè Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ñÿðáÿñò èøëÿäèëìÿñèíè, êàðýöçàðëûüûí äþâëÿò äèëèíäÿ àïàðûëìàñûíû òÿìèí åäèð âÿ îíóí ùÿðòÿðÿôëè òÿòáèãèíÿ äþâëÿò ãàéüûñû ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿùàëèíèí äàíûøäûüû áàøãà äèëëÿðèí äÿ àçàä ñóðÿòäÿ èøëÿäèëìÿñè òÿìèí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñóâåðåíëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû òÿðÿôèíäÿí þç ÿðàçèñèíèí ùÿð éåðèíäÿ àëè ãàíóíâåðèúèëèê, èúðà âÿ ìÿùêÿìÿ ôÿàëèééÿòèíèí Ðåñïóáëè28

êàíûí áöòöí âÿòÿíäàøëàðûíûí õåéðèíÿ ìöñòÿãèë ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ èôàäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñóâåðåíëèéè Àçÿðáàéúàíûí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñè îëàí Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíà äà øàìèë åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè áþëöíìÿçäèð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí ãÿðàðû èëÿ ðåñï.-íûí áöòöí ÿùàëèñè àðàñûíäà êå÷èðèëÿí õàëã ñÿñâåðìÿñè (ðåôåðåíäóì) èëÿ èôàäÿ åäèëìèø ðàçûëûã îëìàäàí îíóí ñÿðùÿäëÿðè äÿéèøäèðèëÿ áèëìÿç. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ ãöââÿäÿäèð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí áàø÷ûñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèäèð. Àëè äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñèäèð. Äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí àëè èúðà âÿ ñÿðÿíúàì îðãàíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòèäèð. Àëè ìÿùêÿìÿ îðãàíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèäèð. Íàõ÷ûâàí ÌÐ-èí àëè äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíû Íàõ÷ûâàí ÌÐ Àëè Ìÿúëèñè, äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí àëè èúðà âÿ ñÿðÿíúàì îðãàíû Íàõ÷ûâàí ÌÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèäèð. Ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿð, ãÿñÿáÿ âÿ êÿíäëÿðèíäÿ äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí éåðëè þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû ìöâàôèã áÿëÿäèééÿëÿðäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Úÿíóáè Ãàôãàçûí ø.-èíäÿ, Õÿçÿð äÿíèçèíèí ú.-ã. ñàùèëèíäÿ, 38î24' èëÿ 41î54' øì.å-ëÿðè âÿ 44î46' èëÿ 50î50' ø.ó.-ëàðû àðàñûíäàäûð. ßðàçèñèíèí óç. ã.-äÿí ø.-ÿ 450 êì, øì.-ã.-äÿí ú.-ø.-ÿ 440 êì-äèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû øì.-äà Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû (ÐÔ) èëÿ (Äàü. ÌÐ, 391 êì), øì.-ã.-äÿ Ýöðúöñòàíëà (471 êì), ã.-äÿ âÿ ú.-ã.-äÿ Åðìÿíèñòàíëà (1007 êì) âÿ Òöðêèéÿ èëÿ (13 êì), ú.-äà Èðàíëà (765 êì) ùÿìñÿðùÿääèð. ÐÔ èëÿ ñÿðùÿä õÿòòè Ñàìóð ÷àéû, Ñóäóð ñèëñèëÿñè âÿ Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí

éàë ùèññÿñèíäÿí êå÷èð. Ýöðúöñòàí Ðåñï. èëÿ ñÿðùÿäè, ÿñàñÿí, Ãàíûõ (Àëàçàí), Ãàáûððû (Èîðè) ÷àéëàðû âÿ Êöð èëÿ Ãàáûððû ÷àéëàðûíûí ñóàéûðûúûñû òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Åðìÿíèñòàí Ðåñï.íäàí, ÿñàñÿí Ìóðãóç, Øàùäàü âÿ Øÿðãè Ýþé÷ÿ (Ñåâàí) ñèëñèëÿëÿðè âÿ Ãàðàáàü éàéëàñû èëÿ àéðûëûð. Åðìÿíèñòàí Ðåñï.-íûí ÿðàçèñè (êå÷ìèø Àçÿðáàéúàí òîðïàüû Çÿíýÿçóð) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíû îíóí áèð ùèññÿñè îëàí Íàõ. ÌÐäÿí àéûðûð. Òöðêèéÿ âÿ Èðàíëà äþâëÿò ñÿðùÿäèíè ÷îõ éåðäÿ Àðàç, Áîëãàð, Àñòàðà ÷àéëàðû âÿ Òàëûø ä.-ðû òÿøêèë åäèð. Áèëÿñóâàðäàí Àðàç ÷àéûíà ãÿäÿð 50 êì-ëèê ìÿñàôÿäÿêè ñÿðùÿä Ìóüàí äöçöíäÿí êå÷èð. Ðåñïóáëèêàíûí ãóðó ñÿðùÿäëÿðèíèí öìóìè óç. 2647 êì-äèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí òÿãð. éàðûñû äàüëûãäûð. Øì.äà Áþéöê Ãàôãàç, ú.-äà Êè÷èê Ãàôãàç ä-ðû âÿ îíëàðûí àðàñûíäà Êöð ÷þêÿêëèéè, ú.-ø.-äÿ Òàëûø ä-ðû óçàíûð. Ðåñïóáëèêàíûí ÿðàçèñè ôàéäàëû ãàçûíòûëàðëà çÿíýèíäèð. ßñàñÿí, íåôò âÿ ãàç ÷ûõàðûëûð. Ùÿì÷èíèí äÿìèð ôèëèçè, àëóíèò, êîáàëò, ïèðèò, ïîëèìåòàë ôèëèç âÿ ñ. éàòàãëàðû âàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè ñóáòðîïèê âÿ ìöëàéèì ãóðøàãäà éåðëÿøèð. 11 èãëèì òèïèíäÿí 8-è áóðàäà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ðåñï. ìèíåðàë ñóëàðëà (Áàäàìëû, Ñèðàá, Èñòèñó, Âàéõûð, Òóðøñó âÿ ñ.) çÿíýèíäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿí ìöõòÿëèô óçóíëóãäà 8300-äÿí ÷îõ ÷àé àõûð. Îíëàðäàí ñóâàðìàäà âÿ åíåðýåòèêàäà èñòèôàäÿ îëóíóð. Êöð ÷àéû öçÿðèíäÿ Ìèíýÿ÷åâèð âÿ Øÿìêèð ÑÅÑ-ëÿðè òèêèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà 250-éÿ ãÿäÿð ýþë âàð. Ìöõòÿëèô íþâ òîðïàã âÿ áèòêè þðòöéö îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû çÿíýèí ùåéâàíëàð àëÿìè èëÿ äÿ ñå÷èëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÷îõñàùÿëè ñÿíàéåéÿ âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòûíà, ÷îõ ýåíèø íÿãë. øÿáÿêÿñèíÿ, èíêèøàô åòìèø åëìÿ, ãÿäèì âÿ çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèêäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ðåñïóáëèêàäà àüûð ñÿíàéå ñàùÿëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Íåôò âÿ ãàç÷ûõàðìà, íåôò-êèìéà, ìàøûíãàéûðìà, ìåòàëëóðýèéà, éåéèíòè, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñè, éöíýöë ñÿíàéå âÿ ñ. èíêèøàô åòìèøäèð. Ê.ò., ÿñàñÿí, ïàìáûã÷ûëûã, öçöì÷öëöê, òàõûë÷ëûûã, ùåéâàíäàðëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê, ìåéâÿ÷èëèê öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäûð. Éöê âÿ ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíäà ä.é., àâòîìîáèë, äÿíèç âÿ ùàâà éîëëàðû íÿãë. ÿñàñ éåð òóòóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿðêèáèíÿ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñû, 66 èíçèáàòè êÿíä ð-íó (7ñè Ìóõòàð Ðåñï.-íûí ÿðàçèñèíäÿäèð),13 øÿùÿð ð-íó äàõèëäèð (2005). Øÿùÿð èíçèáàòè ÿðàçè âàùèäëÿðè Áàêû, Ýÿíúÿ, Ñóìãàéûò, Ìèíýÿ÷åâèð, Íàõ÷ûâàí, ßëè Áàéðàìëû, Õàíêÿíäè, Íàôòàëàíäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 69 øÿùÿð, 238 ã., 4342 êÿíä âàð (2005).

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïàéòàõòû Áàêû ø.-äèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè 86,6 ìèí êâ. êì, ÿùàëèñè 8265,7 ìèí. íÿôÿðäèð (2004). ßùàëèíèí 1999 èë ñèéàùûéààëûíìàñûíà ÿñàñÿí àçÿð.-ëàð 90,6%, ëÿçýèëÿð 2,2%, ðóñëàð 1,8%, åðìÿíèëÿð 1,5%, òàëûøëàð 1% òÿøêèë åäèð. Éåðäÿ ãàëàíû áàøãà ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 138 åëìè ìöÿññèñÿ âàð (àëè ìÿêòÿáëÿðëÿ áèðëèêäÿ). Áóíëàðäà 17,2 ìèíäÿí àðòûã åëìè èø÷è, î úöìëÿäÿí, 1530 åëìëÿð äîêòîðó âÿ 8383 åëìëÿð íàìèçÿäè ÷àëûøûð (2003). Ðåñï.-äà åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí áàøëûúà åëìè ìÿðêÿç Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà öìóìè êèòàá âÿ æóðíàë ôîíäó 36,5

ìëí. íöñõÿäÿí àðòûã îëàí 4,3 ìèíÿ éàõûí êöòëÿâè êèòàáõàíà âàð (2003). Ñÿùèééÿäÿ ìöàñèð ìöàëèúÿ öñóëëàðû òÿòáèã åäëèð, ñàíàòîðèéàêóðîðò ìöàëèúÿñè, åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð. Áèð ñûðà éåíè õÿñòÿõàíàëàð, ïîëèêëèíèêàëàð, ìöàëèúÿ ìÿðêÿçëÿðè, äîüóì åâëÿðè à÷ûëìûøäûð. Òÿáèÿòèí âÿ ÿòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû — ùàâàíûí, ñóéóí (î úöìëÿäÿí Õÿçÿð äÿíèçèíèí), òîðïàüûí òÿìèç ñàõëàíìàñû âÿ ÷èðêëÿíìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí åêîëîæè òÿäáèðëÿð ýþðöëöð. Àçÿðáàéúàí õàëãû ãÿäèì âÿ çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèêäèð. Îíóí çÿíýèí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè âàð. 20 ÿñðäÿí îïåðà, áàëåò, ñèìôîíèê, êàìåðà âÿ õîð ìóñèãèñè, äÿçýàù áîéàêàðëûüû, ùåéêÿëòÿðàøëûã, êèíî âÿ ñ. âöñÿò òàïìûøäûð.

29

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

30

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

31

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

ÒßÁÈÈ ØßÐÀÈÒ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ÿëâåðèøëè òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèòè ùÿëÿ ãÿäèìäÿí èíñàíëàðûí áóðàäà ìÿñêÿí ñàëìàñûíà ýåíèø èìêàí éàðàòìûøäûð. Àíòèê ìöÿëëèôëÿð Ùåðîäîò (å.ÿ. 5 ÿñð), Ïîëèáè (å.ÿ. òÿãð. 200–120), Ñòðàáîí (å.ÿ. 64/63 – åðàìûçûí 23/24), Êëàâäè Ïòîëåìåé (òÿãð. 90 – òÿãð. 160) âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí úîüðàôè ìþâãåéè, ñÿðùÿäëÿðè, ÷àéëàðû, éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè, áóðàäà ìÿñêóíëàøìûø åòíîñëàð, Õÿçÿð äÿíèçè, îíóí ùå÷ áèð äÿíèçëÿ ÿëàãÿñè îëìàìàñû âÿ ñ. ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð âàð. Äàùà ñîíðàëàð ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñëàðû âÿ ñÿééàùëàðûíäàí Èáí Õîðäàäáåù (òÿãð. 820/826 – òÿãð. 912/913), ßáó-Èñùàã Èñòÿõðè (òÿãð. 850–934), Àçÿðáàéúàí àëèìè Ìÿùÿììÿä Íàõ÷ûâàíè (13 ÿñðèí ñîíó – 14 ÿñðèí 2-úè éàðûñû), Èðàí àëèìè Ðÿøèäÿääèí Ôÿçëóëëàù (1247–1318) âÿ á. Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäèééàòû, èíçèáàòè áþëýöñö, äàüëàðû, ÷àéëàðû, øÿùÿðëÿðè, îíëàðûí àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ, òèúàðÿò éîëëàðû âÿ ñ. ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøëÿð. Àëáàí (Ãàôãàç) òàðèõ÷èñè Ìîèñåé Êàëàíêàòóêëû (7–8 ÿñðëÿð) “Àëáàí òàðèõè” ÿñÿðèíäÿ Àëáàíèéàíû øþùðÿòëè, òÿáèÿòè çÿíýèí âÿ ÿùàëèñè ÷îõ îëàí þëêÿ êèìè òÿñâèð åòìèø, îðàäà ÷îõëó ìÿùñóëäàð òîðïàãëàðûí, ýþçÿë áàüëàðûí âÿ çöìðöä ìåøÿëÿðèí îëìàñûíû ýþñòÿðìèøäèð. Âåíåñèéàëû Ô.Ìàóðîíóí äöíéà õÿðèòÿñèíäÿ (1459), ÿë-Øÿðèôèí (1601), àëìàí àëèìè âÿ ñÿééàùû À. Îëåàðèíèí (1647) õÿðèòÿëÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí I Ïéîòðóí òàïøûðûüû èëÿ òÿðòèá îëóíìóø (1723) “Øÿðãè Çàãàôãàçèéà âÿ Õÿçÿð äÿíèçè” õÿðèòÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè, ýþëëÿðè, ÷àéëàðû âÿ ñ. ýþñòÿðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí úîüðàôèéàøöíàñû ßáäöððÿøèä Áàêóâè (òÿãð. 14 ÿñðèí 1-úè éàðûñû – 15 ÿñðèí 2-úè éàðûñû) Àçÿðáàéúàíûí èãëèìè, Áàêûíûí òÿáèÿòè âÿ áóðàäà íåôò ÷ûõàðûëìàñû, Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíè (1780– 1837/1838) âÿ Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâ (1794–1847) Àçÿðáàéúàíûí úîüðàôèéàñû ùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿìèøëÿð. Àçÿð32

áàéúàí ÿðàçèñèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ, ùÿì÷èíèí Â.Àáèõ, È.Ôèãóðîâñêè, À.Çàõàðîâ âÿ á.-íûí õèäìÿòè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí êîìïëåêñ òÿäãèãèíÿ èñÿ 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàíìûø, ìöõòÿëèôìèãéàñëû õÿðèòÿëÿð òÿðòèá åäèëìèø, ñàíáàëëû úîüðàôè àòëàñëàð éàðàäûëìûøäûð. Ðåñï. ÿðàçèñèíèí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñèíäÿ ÀÌÅÀ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè Àëï ýåîñèíêëèíàëû ãóðøàüû – Àâðàñèéà âÿ ßðÿáèñòàí ëèòîñôåð òàâàëàðûíûí òîããóøìà çîíàñûíäà éåðëÿøèð. Ðåëéåôè äàü ñèñòåìëÿðèíäÿí (Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç, Òàëûø) âÿ ÿñàñÿí Êöð âÿ Àðàç äàüàðàñû âÿ Ñàìóð-Äÿâÿ÷è þí äàüëûã ÷þêÿêëèêëÿðèíèí ýåíèø äöçÿíëèêëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ìöòëÿã ùöíäöðëöéö îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí òÿãð. 27 ì àøàüû (äÿíèçñàùèëè îâàëûãëàð) âÿ 4466 ì (Áàçàðäöçö ä.) àðàñûíäà äÿéèøèð. Áÿçè çèðâÿëÿð ãàð õÿòòèíäÿí éöêñÿêäÿäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí øì.-ø.-èíè Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ùèññÿñè, Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéè âÿ Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûüû òóòóð. Áþéöê Ãàãôàç áóðàäà èêè ÿñàñ ïàðàëåë ñèëñèëÿäÿí – Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñè (Ñóàéûðûúû ñèëñèëÿ) âÿ Éàí ñèëñèëÿäÿí èáàðÿòäèð. Ùÿð èêè ñèëñèëÿíèí áÿçè çèðâÿëÿðèíäÿ (Áàçàðäöçö, Áàçàðéóðä, Òóôàí, Øàùäàü âÿ ñ.) äàèìè ãàðëàð âÿ áóçëàãëàð âàð. Êè÷èê Ãàôãàç äàüëàðû ÿðàçèíèí ú.-ã.èíè ÿùàòÿ åäèð; Øàùäàü, Ìóðîâäàü, Ãàðàáàü, Ìûõòþêÿí, Øÿðãè Ýþé÷ÿ, Çÿíýÿçóð, Äÿðÿëÿéÿç âÿ ñ. ñèëñèëÿëÿðèíäÿí, Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñûíäàí âÿ äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Òàëûø äàüëàðû (Òàëûø, Áóðîâàð, Ïåøòÿñÿð ñèëñèëÿëÿðè, Éàðäûìëû, Ëåðèê, Äèìàí âÿ ñ. äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿð) ÿðàçèíèí ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíäàäûð. Þëêÿíèí ìÿðêÿçèíäÿ ã.-äÿí ø.-ÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äîüðó ýåíèøëÿíÿí Êöð äåïðåññèéàñûíûí äöçÿíëèêëÿðè âÿ àë÷àã äàüëûãëàðû éåðëÿøèð. Î, ã.-äÿ, øì.-ã.-äÿ Ãàíûõßéðè÷àé âàäèñèíäÿí, Àúûíîùóð âÿ Úåé-

ðàí÷þë àë÷àã þí äàüëûãëàðûíäàí, ÃàçàõÝÿíúÿ äöçÿíëèéèíäÿí Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí Øèðâàí, Ãàðàáàü, Ìèë, Ìóüàí, Ñàëéàí, Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàí äöçëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Îâàëûüûí ìÿðêÿçè âÿ ø. ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäûð; îíóí ø.èíäÿ ÷îõëó ñàéäà ïàë÷ûã âóëêàíëàðû âàðäûð. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ÿí ãÿäèì (ÿñàñÿí Ðèôåé âÿ Äåâîí) ÷þêöíòöëÿð Êè÷èê Ãàôãàçäà, ÿí úàâàí ÷þêöíòöëÿð (Àíòðîïîýåí) äöçÿíëèê âÿ îâàëûãëàðäàäûð. ßðàçèäÿ ÷þêìÿ (ãóì, ýèë, ÿùÿíýäàøû âÿ ñ.), èíòðóçèâ (ãðàíèò, ãàáððî âÿ ñ.), åôôóçèâ âÿ ìåòàìîðôèê ñöõóðëàð éàéûëìûøäûð. Ìöàñèð ýåîñòðóêòóðëàð ïëèòÿëÿðèí êîëëèçèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè Ãàôãàçûí ôÿàë ñåéñìèê ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Þëêÿíèí úîüðàôè õöñóñèééÿòëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéè, åëÿúÿ äÿ ùàâà äþâðàíûíûí õöñóñèééÿòëÿðè, ðåëéåôèí ìöðÿêêÿáëèéè áóðàäà ìöõòÿëèô èãëèì òèïëÿðèíèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Îäóð êè, Éåð êöðÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí 11 èãëèì òèïèíäÿí 8èíèí àíàëîãëàðû ðåñï.-äà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 8,3 ìèíäÿí ÷îõ ÷àé âàð. Ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðìÿê, ê.ò. ìÿùñóëäàðëûüûíû éöêñÿëòìÿê, åëåêòðèê åíåðæèñè ùàñèë åòìÿê, éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíè âÿ ñÿíàéå îáéåêòëÿðèíè øèðèí ñó èëÿ òÿúùèç åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áèð ñûðà èðè ñó àíáàðëàðû (Ìèíýÿ÷åâèð, Øÿìêèð, Éåíèêÿíä, Àðàç, Ñÿðñÿíý, Úåéðàíáàòàí, Éóõàðû Õàíáóëàí÷àé âÿ ñ.) éàðàäûëìûøäûð. ×èìëè äàü-÷ÿìÿí, äàü-ìåøÿ, øàáàëûäû, áîç âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Òÿãð. 4500-äÿí ÷îõ áèòêè (èáòèäàè, þðòöëöòîõóìëó, ÷è÷ÿêëè, àëè ñïîðëó âÿ ñ.), 30000äÿí ÷îõ ùåéâàí (ìÿìÿëèëÿð, ãóøëàð, ñöðöíÿíëÿð, ñóäà-ãóðóäà éàøàéàíëàð, áàëûãëàð, úöúöëÿð âÿ ñ.) íþâö ìÿëóìäóð. Áèòêèëÿðèí 140, ùåéâàíëàðûí 108 íþâö Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí «Ãûðìûçû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

êèòàá»ûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Ãîðóãëàð, Ìèëëè ïàðêëàð âÿ éàñàãëûãëàð òÿøêèë îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ éàðûìñÿùðà, ãóðó-÷þë, äàü-ìåøÿ, äàü-÷ÿìÿí (äàü-÷þë, ñóáàëï, Àëï) ñóáíèâàë, ãèñìÿí íèâàë-ãàéàëûã âÿ ñ. ëàíäøàôò òèïëÿðè ìþâúóääóð. Èíñàíëàðûí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ òÿáèè ëàíäøàôò òèïëÿðè ãèñìÿí äÿéèøìèøäèð.

Ðåëéåô Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ðåëéåôè ÷îõ ìöõòÿëèô âÿ ìöðÿêêÿáäèð. ßðàçèíèí éàðûäàí ÷îõó 400–500 ì (Îðòà âÿ Àøàüû Àðàç âÿ Ãóñàð-Äÿâÿ÷è ÷þêÿêëèêëÿðèíäÿ 800–1000 ì), áÿçè éåðëÿðäÿ 100–120 ì (Òàëûø, Úåéðàí÷þë-Àúûíîùóð âÿ Ëÿíýÿáèç-ßëÿò þí äàüëûãëàðû) âÿ 0–50 ì (Ãîáóñòàí, Àáøåðîí) ìöòëÿã ùöíäöðëöêäÿí áàøëàíàí äàüëûãäàí (éöêñÿêëèêëÿð, òèðÿëÿð, ñèëñèëÿëÿð, éàéëàëàð âÿ ñ.), ãàëàí ùèññÿñè èñÿ äöçÿíëèê âÿ îâàëûãëàðäàí èáàðÿòäèð. Ùöíäöðëöê Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíäÿ òÿãð.

– 27 ì-äÿí Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíäÿ 4466 ì-ÿäÿê (Áàçàðäöçö çèðâÿñè) äÿéèøèð. Îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà éåðëÿøÿí ñàùÿëÿð þëêÿ ÿðàçèñèíèí 18%-èíè, ùöíä. 0 ìäÿí 200 ì-ÿäÿê îëàí ñàùÿëÿð 24%-èíè, 200 ì-äÿí 500 ì-ÿäÿê 15,5%-èíè, 500 ìäÿí 1000 ì-ÿäÿê 15,5%-èíè, 1000 ì-äÿí 2000 ì-ÿäÿê 19,5%-èíè, 2000 ì-äÿí 3000 ì-ÿäÿê 6,5%-èíè, 3000 ì-äÿí éöêñÿêäÿ éåðëÿøÿí ñàùÿëÿð èñÿ 1%-èíè òÿøêèë åäèð. Îðòà ùöíä. 384 ì-äèð. Îðîãðàôèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿñàñ îðîãðàôèéà âàùèäëÿðè Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûø äàü ñèñòåìëÿðè, Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûüû (Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéè èëÿ áèðëèêäÿ), Êöð âÿ Îðòà Àðàç äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðèäèð. Áþéöê Ãàôãàç äàü ñèñòåìèíèí éàëíûç ú.-ø. ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ äàõèëäèð. Áóðàäà ÿñàñ îðîãðàôèéà âàùèäëÿðè Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñè (éàõóä Ñóàéûðûúû ñèëñèëÿ) âÿ Éàí ñèëñèëÿäèð. Áþéöê Ãàôãàçûí ÷îõ ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ Òèíîâ-Ðîññî çèðâÿ-

ñèíäÿí (3385 ì) áàøëàéàðàã ú.-ø. èñòèãàìÿòèíäÿ óçàíûð. Ñèëñèëÿíèí Òèíîâ-Ðîññî âÿ Áàçàðäöçö çèðâÿëÿðè àðàñûíäàêû ùèññÿñèíèí éàëíûç ú. éàìàúû (øì. éàìàúû Äàüûñòàíäàäûð), áóíäàí ú.-ø.-äÿêè ùèññÿñèíèí èñÿ ùÿð èêè éàìàúû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ äàõèëäèð. Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí éàë ùèññÿñè ÷àé äÿðÿëÿðè èëÿ êÿñèëìèð (áóíà ýþðÿ î, áÿçÿí Ñóàéûðûúû ñèëñèëÿ äÿ àäëàíûð). Ñèëñèëÿíèí ÷îõ éåðèíäÿ ùöíä. 3000 ì-äÿí, ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ èñÿ 4000 ì-äÿí àðòûãäûð (Áàçàðäöçö ä. – 4466 ì, Áàçàðäöçö Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíäÿ, Àçÿðáàéúàí âÿ Äàüûñòàí Ðåñïóáëèêàëàðû ñÿðùÿäèíäÿ ÿí éöêñÿê çèðâÿ (4466 ì). Ñÿòùè íèñáÿòÿí ùàìàð, éàìàúëàðû äèê âÿ ñûëäûðûìëûäûð. Òöðéàí âÿ Ãóñàð ÷àéëàðû áóðàäàí áàøëàíûð. Àëï ÷ÿìÿíëÿðè âÿ áóçëàãëàð âàð. Òóôàí ä. – 4191 ì, Áàçàðéóðä ä. – 4126 ì). Áàáàäàü (3629 ì) çèðâÿñèíäÿí ú.-ø.äÿ ñèëñèëÿ òÿäðèúÿí àë÷àëàðàã ýåíèøëÿíèð âÿ 33

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

Áàçàðäöçö çèðâÿñè.

Äöáðàð (2205 ì) çèðâÿñèíäÿí ø.-ÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äîüðó ÷àé äÿðÿëÿðè èëÿ áèð-áèðèíäÿí òÿúðèä îëóíìóø éåëïèêâàðè ÝÿäèÊöðêÿ÷èäàü, Àëàäàø, Êÿì÷è âÿ ñ. ñèëñèëÿëÿðÿ àéðûëûð. Ùÿìèí ñèëñèëÿëÿð äÿ þç íþâáÿñèíäÿ ÷îõëó ñàéäà äàùà êè÷èê âÿ àë÷àã ñèëñèëÿ âÿ òèðÿëÿðÿ àéðûëàðàã Ãîáóñòàí àë÷àã äàüëûã ñàùÿñèíÿ êå÷èð âÿ îðàäàí äà Àáøåðîí é-à-íàäÿê äàâàì åäèð. Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíäÿí øì.-äà éåðëÿøÿí âÿ îíà ïàðàëåë óçàíàí Éàí ñèëñèëÿíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàêû ùèññÿñè Øàùäàüäàí (4243 ì) áàøëàéàðàã ú.-ø.-ÿ äîüðó òÿäðèúÿí àë÷àëûð âÿ Áåøáàðìàã ä.-íäà (546 ì) ãóðòàðûð. Éàí ñèëñèëÿ Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíäÿí áàøëàéàí ÷àéëàðûí (Ãóñàð, Ãóäéàë, Âÿëâÿëÿ âÿ ñ.) äÿðÿëÿðè èëÿ êÿñèëÿðÿê àéðû-àéðû ìàññèâëÿðÿ – ïëàòîëàðà (Øàùäàü, Ãûçûëãàéà, Áóäóã âÿ ñ.) áþëöíìöøäöð. Éàí ñèëñèëÿäÿí øì.-ã.-äÿ îíà ïàðàëåë èñòèãàìÿòäÿ Òÿëÿáè-Ãàéíàðúà òèðÿñè (ùöíä. øì.-ã.-äÿ 1000–1100 ì, ú.-ø.-äÿ 150–200 ì) óçàíûð. Ñèëñèëÿëÿð âÿ òèðÿëÿð áèð-áèðèíäÿí äÿðÿëÿð âÿ äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿð (Øàùíàáàä, Õûíàëûã, Éåðôè, Ãîíàãêÿíä, Õàëòàí, Ýèëýèë÷àé, Òûü÷àé, Ðóñòîâ, Ïèðÿáÿäèë âÿ ñ.) âàñèòÿñèëÿ àéðûëûð. Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúû ÷îõ éåðäÿ îíà ïàðàëåë óçàíàí Ãàíûõßéðè÷àé ÷þêÿêëèéèíÿ Ãàíûõ-ßéðè÷àé âàäèñè) åíèð (áÿçÿí Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéè Êöð ÷þêÿêëèéèíèí áèð ùèññÿñè êèìè âåðèëèð). Ýöðú. Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿí áàøëàíàí ùÿìèí ÷þêÿêëèéèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ óç. 210 êì, åíè 30 êì-ÿ ãÿäÿðäèð. Ú.-ø.-äÿ Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíäÿí Ëàùûú ÷þêÿêëèéè èëÿ àéðûëàí Íèéàëäàü ñèëñèëÿñè (ùöíä. 2100 ì-äÿê) óçàíûð. Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûüû Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñàùèëè áîéó øì.-ã.-äÿí ú.-ø.-ÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ñàìóð ÷àéûíäàí Ñóìãàéûò ÷àéûíàäÿê óçàíûð. Àòà÷àéëà Ñóìãàéûò ÷àéû àðàñûíäàêû ùèññÿñè Áîüàç äöçö àäëàíûð. Îíóí äÿíèçñàùèëè ùèññÿëÿðè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 27 ì-ÿäÿê àøàüûäà éåðëÿøèð. Îâàëûã ú.-ã.-äÿ (200–250 ì ùöíä.-äÿ) íèñáè ùöíä. 10–25 ì-ÿ ÷àòàí ïèëëÿ âàñèòÿñèëÿ Ãóñàð ìàèëè 34

äöçÿíëèéèíÿ êå÷èð. Ìàèëè äöçÿíëèê ú.-ã.äÿ Éàí ñèëñèëÿíèí øì.-ø. ÿòÿêëÿðèíÿäÿê äàâàì åäèð. Áóðàäà ùöíä. òÿãð. 1900 ì-ÿ (Áþéöê Ñóâàë ä. âÿ ñ.) ÷àòûð. Êè÷èê Ãàôãàç äàü ñèñòåìèíèí ú.-ø. ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ äöøöð. Î, áóðàäà, öìóìè – áàø ñóàéûðûúûñû îëìàéàí âÿ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ óçàíàí áèð ñûðà ñèëñèëÿ (Ìóðîâäàü, Ãàðàáàü, Ìûõòþêÿí, Øàùäàü, Øÿðãè Ýþé÷ÿ, Çÿíýÿçóð, Äÿðÿëÿéÿç âÿ ñ.), âóëêàíèê éàéëà (Ãàðàáàü éàéëàñûíûí ÷îõ ùèññÿñè), ÷þêÿêëèê (Áàøêÿíä-Äÿñòÿôóð, Õàíêÿíäè âÿ ñ.) èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð (áÿçè ÿäÿáèééàòäà Çÿíýÿçóð âÿ Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿëÿðè, Ãàðàáàü éàéëàñû Êè÷èê Ãàôãàçà àèä åäèëìèð). Øàùäàü ñèëñèëÿñè øì.-ã.äÿ åéíèàäëû çèðâÿäÿí (2901 ì) áàøëàíûð âÿ ú.-ø.-äÿ Ùèíàëäàü çèðâÿñèíÿäÿê (3367 ì) äàâàì åäèð. Ùèíàëäàüäàí ø.-ÿ Ìóðîâäàü ñèëñèëÿñè (Ýàìûø ä., 3724 ì) óçàíûð. Áó ñèëñèëÿëÿðäÿí øì.-äà Áàøêÿíä-Äÿñòÿôóð ÷þêÿêëèéè, îíäàí äà øì.-äà Øÿìêèð ýöíáÿçâàðû éöêñÿêëèéè (ìàññèâè) éåðëÿøèð. Ïàíò ñèëñèëÿñè âÿ òÿúðèä îëóíìóø ùàëäà éöêñÿëÿí Êÿïÿç ä. (3030 ì) Áàøêÿíä-Äÿñòÿôóð ÷þêÿêëèéèíè ø.-äÿ Àüúàêÿíä ÷þêÿêëèéèíäÿí àéûðûð. Êè÷èê Ãàôãàçûí øì. éàìàúû àë÷àëàðàã Îðòà Êöð ÷þêÿêëèéèíèí Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äöçÿíëèéèíÿ êå÷èð. Øÿðãè Ýþé÷ÿ ñèëñèëÿñè Òÿðòÿð ÷àéû âÿ Ýþé÷ÿ (Ñåâàí) ýþëö ùþâçÿëÿðèíèí ñóàéûðûúûñûíû òÿøêèë åäèð; ÿí éöêñÿê çèðâÿñè Êåòè äàüûäûð (3437 ì). Êè÷èê Ãàôãàçûí ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíû òÿøêèë åäÿí Ãàðàáàü ñèëñèëÿñè Àøàüû Àðàç ÷þêÿêëèéèíÿ òÿðÿô àë÷àëàðàã äàüÿòÿéè ìàèëè äöçÿíëèêëÿðÿ êå÷èð. ßí éöêñÿê çèðâÿëÿðè Ãûçãàëà (2843 ì), Ãûðõãûç (2830 ì), Áþéöê Êèðñ (2725 ì) âÿ ñ. ñèëñèëÿíèí ãàéàëûã éöêñÿêëèêëÿðèíè òÿøêèë åäèð. Ñèëñèëÿíèí øì. éàìàúûíäà êþíäÿëÿí ãîëëàð âÿ ÷þêÿêëèêëÿð èíêèøàô åòìèøäèð. Ãàðàáàü ñèëñèëÿñè øì.-ã.-äÿ åí-

Êÿëáÿúÿð äàüëàðû. Èñòèñó êóðîðòó

ëèê èñòèãàìÿòèíäÿ óçàíàí Ìûõòþêÿí ñèëñèëÿñè (Äÿëèäàü, 3613 ì) èëÿ áèðëÿøèð. Çÿíýÿçóð âÿ Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿëÿðèíèí ìöâàôèã îëàðàã ú.-ã. âÿ ú. éàìàúëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû (Íàõ. ÌÐ) ÿðàçèñèíäÿäèð. Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñè ú.-ø.-äÿ Àðàç ÷àéû äÿðÿñèíÿäÿê óçàíûð. Áó ñèëñèëÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ñèëñèëÿëÿðè àðàñûíäà ÿí éöêñÿéèäèð. ßí ùöíäöð çèðâÿëÿðè (Ãàïûúûã ä. – 3906 ì, Ãàçàíýþëäàü – 3814 ì âÿ ñ.) ñèëñèëÿíèí ú. ùèññÿñèíäÿäèð. Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíäÿí ú.ã. èñòèãàìÿòäÿ ÷îõëó êþíäÿëÿí ãîëëàð àéðûëûð. Áóðàäà þíäàüëûã ö÷öí åêñòðóçèâ âÿ ëàêêîëèòëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè òÿúðèä îëóíìóø ãàéàëûã éöêñÿêëèêëÿð (Èëàíäàü – Èëàíäàü Íàõ÷ûâàí ÌÐ-èí Úóëôà ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. Âóëêàí (ìàãìà) ìÿíøÿëèäèð. Ùöíä. 2412 ì, Àíäåçèò-äàñèò ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Éàìàúëàðû ñûëäûðûìëûäûð. Êñåðîôèò êîëëóã âÿ ãóðó ÷þë ëàíäøàôòû âàð. 2410 ì, Õàíàüà – 1910 ì, ßëèíúÿ – 1810 ì âÿ ñ.) ñÿúèééÿâèäèð. Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíäÿí ã.-äÿ åíëèê èñòèãàìÿòèíäÿ óçàíàí Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñè (Êöêö ä. – 3210 ì, Êå÷ÿëäàü – 3115 ì) éåðëÿøèð. Ñèëñèëÿäÿí ú.-äà, þí äàüëûãäà òèðÿ âÿ ïëàòîëàð (Ãûâðàã, Äóçäàü âÿ ñ.) ÿñàñ éåð òóòóð. Ùÿð èêè ñèëñèëÿíèí ú. âÿ ú.-ã. ÿòÿêëÿðè áèð-áèðèíäÿí òèðÿ âÿ éöêñÿêëèêëÿðëÿ àéðûëàí âÿ Àðàç ÷àéûíûí ñîë ñàùèëè áîéóíúà óçàíàí ìàèëè äöçÿíëèêëÿðëÿ (Ñÿäÿðÿê, Øÿðóð, Áþéöêäöç, Íàõ÷ûâàí, Úóëôà, Éàéúû âÿ ñ.) ÿùàòÿëÿíèð. ßñàñÿí Çÿíýÿçóð âÿ Ãàðàáàü ñèëñèëÿëÿðè àðàñûíäà éåðëÿøÿí âÿ èðè ñþíìöø âóëêàí êîíóñëàðû (Ãûçûëáîüàç – 3581 ì, Áþéöê Èøûãëû – 3552 ì, Àëà Ýþëëÿð – 3175 ì âÿ ñ.) èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí äàëüàâàðû ñÿòùÿ ìàëèê Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñû ýåíèø éåð òóòóð. Áóðàäà îðòà ùöíä. 2000–2500 ì-äèð. Éàéëà øì.-äàí ú.-à. äîüðó äàðàëàðàã àë÷àëûð, Áÿðýöøàä âÿ Ùÿêÿðè ÷àéëàðûíûí ãîâóøäóüó éåðäÿ ãóðòàðûð. Òàëûø äàüëûã ñèñòåìèíèí øì.-ø. ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿäèð. Î, Êè÷èê Ãàôãàçäàí ú.-ø.-äÿ éåðëÿøÿðÿê, îíäàí Àøàüû Àðàç ÷þêÿêëèéè èëÿ àéðûëûð (áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð Òàëûø ä-ðûíû Êè÷èê Ãàôãàçûí ú.-ø. âÿ éà ßëáóðñ äàü ñèñòåìèíèí øì.-ã. äàâàìû ùåñàá åäèðëÿð); ÿñàñÿí øì.-ã.-äÿí ú.-ø.-ÿ óçàíàí áèð-áèðèíÿ ïàðàëåë Òàëûø, Ïåøòÿñÿð âÿ Áóðîâàð ñèëñèëÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Áóíëàðäàí ÿí óçóíó (òÿãð. 100 êì) âÿ ùöíäöðö (2500-ÿäÿê) Èðàíëà äþâëÿò ñÿðùÿäè áîéó óçàíàí Òàëûø ñèëñèëÿñèäèð. Ñèëñèëÿëÿð áÿçè éåðëÿðäÿ áèð-áè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðèëÿ êþíäÿëÿí ãîëëàðëà áèðëÿøÿðÿê ãàïàëû ÷þêÿêëèêëÿð (Éàðäûìëû, Çóâàíä âÿ ñ.) ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. Òàëûø ä-ðû èëÿ Õÿçÿð äÿíèçè àðàñûíäà Ëÿíêÿðàí îâàëûüû óçàíûð. Êöð ÷þêÿêëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíè òóòóð. Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûø äàü ñèñòåìëÿðè àðàñûíäà éåðëÿøÿí áó ÷þêÿêëèéèí ÿñàñ îðîãðàôèéà âàùèäè Úÿíóáè Ãàôãàçûí ÿí áþéöê äöçÿíëèéè îëàí Êöð-Àðàç îâàëûüûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí òÿãð. 1/4-íè ÿùàòÿ åäÿí îâàëûã Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðû âàñèòÿñèëÿ Ìèë-Ãàðàáàü, Øèðâàí, Ìóüàí-Ñàëéàí äöçëÿðèíÿ áþëöíöð. Îâàëûüûí ø. âÿ ìÿðêÿçè ùèññÿëÿðè Ãûçéóðäó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû (Ëåðèê ðíó) èëÿ Èðàí ñÿðùÿäèíäÿ äàü. Òàëûø ñèëñèëÿñèíèí ÿí éöêñÿê çèðâÿëÿðèíäÿí áèðè. Ùöíä. 2433 ì. Éàìàúëàðû âÿ çèðâÿñè ÷îõ ïàð÷àëàíìûøäûð. Ãàéàëûã âÿ ãóðó ÷þë ëàíäøàôòû âàð. îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 27 ì-äÿê àøàüûäàäûð. Äàüÿòÿéè ñàùÿëÿðäÿ ùöíä. 100–250 ì, áÿçè éåðëÿðäÿ 400–500 ì-ÿ ÷àòûð. ÊöðÀðàç îâàëûüûíäàí øì.-ã.-äÿ Êöð ÷àéûíûí ñàü ñàùèëè áîéóíúà Ýÿíúÿ-Ãàçàõ, ú.-ã.äÿ èñÿ Àðàç ÷àéûíûí ñîë ñàùèëè áîéóíúà Àøàüû Àðàçáîéó ìàèëè äöçÿíëèêëÿð óçàíûð. Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äöçÿíëèéè âÿ Êöð-Àðàç îâàëûüûíäàí øì.-äà Úåéðàí÷þë, Àúûíîùóð, Ëÿíýÿáèç-ßëÿò þí äàüëûãëàðû óçàíûð. Áóíëàðäàí ÿí áþéöéö Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéèíèí ú. êÿíàðû áîéóíúà óçàíàí âÿ áèð íå÷ÿ ñèëñèëÿ, òèðÿ âÿ îíëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðàí ÷þêÿêëèê âÿ äÿðÿëÿðäÿí èáàðÿò Àúûíîùóð þí äàüëûüûäûð (ùöíä. 1100 ìäÿê). Éöêñÿêëèê ãóðøàãëàðû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ðåëéåôèí ìöðÿêêÿáëèéè áóðàäà éöêñÿê, îðòà, àë÷àã äàüëûã âÿ äöçÿíëèê-îâàëûã øàãóëè ãóðøàãëàðû àéûðìàüà èìêàí éàðàäûð. Éöêñÿê äàüëûã ãóðøàüû 2500 ì-äÿí éöêñÿê ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Áóðàéà Áþéöê Ãàôãàçäà Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí âÿ Éàí ñèëñèëÿíèí, Êè÷èê Ãàôãàçäà ÿñàñÿí Çÿíýÿçóð, Ìóðîâäàü Øÿðãè Ýþé÷ÿ, Øàùäàü, Ìûõòþêÿí ñèëñèëÿëÿðèíèí éàë âÿ Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñûíûí ñóàéûðûúû ùèññÿëÿðè, ãèñìÿí äÿ Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí áèð ñûðà éöêñÿê çèðâÿëÿðè äàõèëäèð. ×îõ éåðäÿ äàð çîëàã òÿøêèë åäèð. Áó ãóðøàã òîðïàã âÿ áèòêè þðòöéöíöí ÷îõ çÿèô èíêèøàô åòìÿñè, ñûëäûðûì âÿ äàðàãâàðû ãàéàëûãëàðûí, øèø óúëó çèðâÿëÿðèí âÿ ñ. ýåíèø éàéûëìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áóðàäà ãÿäèì áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðû (òðîã, ñèðê, êàð)

Èëàíäàü.

íèñáÿòÿí éàõøû ñàõëàíûëìûøäûð. Ìöàñèð áóçëàãëàð âàð. Éàìàúëàðûí ÿòÿêëÿðè ãûðûíòû ìàòåðèàëëàðû èëÿ þðòöëöäöð. Îðòà äàüëûã ãóðøàüû äàü ñèñòåìëÿðèíèí ÿñàñÿí 1000 ì-äÿí 2500 ì-äÿê ùöíä.-äÿêè ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. Äÿðèí ÷àé äÿðÿëÿðè èëÿ êÿñèëìèøäèð. Éàìàúëàðà ïèëëÿâàðè ýþðêÿì âåðÿí äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Äÿðÿëÿðèí ýåíèøëÿíäèéè éåðëÿðäÿ, õöñóñèëÿ äÿ äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðäÿ òåððàñëàð èíêèøàô åòìèøäèð. Áÿçè éàìàúëàðäà ñöðöøìÿ âÿ ó÷ãóí ùàäèñÿñè ìöøàùèäÿ åäèëèð. Àë÷àã äàüëûã ãóðøàüû ùöíä. òÿãð. 200 ì-äÿí (Ãîáóñòàí âÿ Àúûíîùóð þí äàüëûüûíäà 50–100 ì-äÿí) 1000 ì-äÿê îëàí ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Áó ãóðøàãäà éàìàúëàð ìàèëè, ñóàéûðûúûëàð ýåíèø âÿ íèñáÿòÿí ùàìàðäûð. Áÿçè ñàùÿëÿðäÿ (Ãîáóñòàí, Úåéðàí÷þë, Àúûíîùóð âÿ Íàõ. ÌÐ-äÿ þí äàüëûã) ðöòóáÿò ÷àòûøìàçëûüû àðèä-äåíóäàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí èíêèøàôûíà âÿ éàðàðñûç òîðïàãëàðûí (áåäëåíä), ýèë êàðñòûíûí âÿ ñ. èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Äöçÿíëèê-îâàëûã ãóðøàüû ùöíä. 100– 200 ì âÿ áÿçè éåðëÿðäÿ 400–500 ì-äÿê (Íàõ. ÌÐ-äÿ âÿ Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéèíäÿ 800–1000 ì-äÿê) îëàí ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Áóðà Êöð ÷þêÿêëèéèíèí âÿ ÑàìóðÄÿâÿ÷è îâàëûüûíûí ÷îõ ùèññÿñè, Ãàíûõ-

ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéè, Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿð âÿ ñ. äàõèëäèð. Áó ãóðøàãäà àêêóìóëéàòèâ ðåëéåô ôîðìàëàðû ýåíèø èíêèøàô åòìèøäèð. Äàüÿòÿéè ñàùÿëÿðäÿ ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû, Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëëÿðèíäÿ äöéöíëÿð ÿñàñ ðåëéåô ôîðìàëàðûíû òÿøêèë åäèð. Ðåëéåôèí ôîðìàëàøìà õöñóñèééÿòëÿðè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöàñèð ðåëéåôèíèí áàøëûúà åëåìåíòëÿðè âÿ ýåîìîðôîëîæè ãóðóëóøóíóí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ÿí éåíè òåêòîíèê (íåîòåêòîíèê) ìÿðùÿëÿäÿ (Öñò Ñàðìàò-Àíòðîïîýåí) éàðàíìûø âÿ ìöðÿêêÿá èíêèøàô éîëó êå÷ìèøäèð. Ùÿìèí ìÿðùÿëÿäÿ äàüëûã ñàùÿëÿð 2,5–4,5 êì (äåíóäàñèéà êÿñèìèíèí ãàëûíëûüû íÿçÿðÿ àëûíìàäàí) ãàëõìûø, ÷þêÿêëèêëÿð èñÿ 2,5–3 êì-äÿí 8–11,5 êì-ÿ ãÿäÿð åíìèøäèð. Òåêòîíèê ãàëõìàíûí ñöðÿòèíèí äåíóäàñèîí ïàð÷àëàíìàíûí ñöðÿòèíäÿí ÷îõ îëäóüó ñàùÿëÿðäÿ äàüëàð, åíìÿíèí ñöðÿòè äÿíèç âÿ êîíòèíåíòàë ÷þêöíòö òîïëàíìàíûí ñöðÿòèíäÿí ÷îõ îëäóüó ùàëäà ÷þêÿêëèêëÿð (Îðòà âÿ Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèêëÿðè), îíëàðûí òàðàçëàøäûüû ùàëäà èñÿ äöçÿíëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ùÿìèí ðåýèîíëàðûí òåêòîíèê ãóðóëóøó âÿ ýåîëîæè èíêèøàô òàðèõè ìöõòÿëèô îëñà äà, îíëàðûí ðåëéåôèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ îõøàðëûã âÿ öìóìèëèê äÿ îëìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû, ðåëéåôèí èíêèøàôûíûí éàëíûç àéðû-àéðû ðåýèîíëàðà ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðè äÿ îëìóøäóð (Êè÷èê Ãàôãàçäà ìàãìàòèê, Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø.-èíäÿ ïàë÷ûã âóëêàíèçìèíèí èíêèøàôû). Ëèòîëîæè, èãëèì, éöêñÿêëèê ãóðøàãëàðûíûí õàðàêòåðè âÿ ñ. õöñóñèééÿòëÿðäÿí àñûëû îëàðàã åêçîýåí ðåëéåô ÿìÿëÿýÿòèðèúè ïðîñåñëÿðèí èíêèøàôûíäà äà ìöõòÿëèôëèêëÿð ìþâúóääóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåëéåôèí ôîðìàëàøìàñû òàðèõèíäÿ ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéàí îðîýåí (éàõóä íåîòåêòîíèê) ìÿðùÿëÿ, òåêòîíèê ðåæèìèí ÿñàñëû äÿéèøìÿñè, ãàëõìàíûí ýöúëÿíìÿñè, Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûøäà ãóðó ñàùÿñèíèí

Øèðâàí äöçö (àðõàäà Úàâàíøèð ñó àíáàðû).

35

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðäÿ ùÿìèí ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûúûíäà íàðûí äÿíÿëè ãóìëó-ýèëëè, àõûðûíäà èñÿ èðè äÿíÿëè ãóìëó-÷àãûëäàøëû ÷þêöíòöëÿð òîïëàíìûøäûð. Îëèãîñåí-Àëò Ìèîñåíäÿ òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðèí òÿçàäëûüû àðòûð. Áó çàìàí ìöàñèð ÷àé ñèñòåìëÿðèíèí òÿìÿëè ãîéóëóð. Òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðèí ñàáèòëÿøäèéè äþâðëÿðäÿ ÿí ãÿäèì äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè ôîðìàëàøûð. Îðòà âÿ Öñò Ìèîñåíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ðåëéåôè Àëò Ìèîñåíäÿ îëäóüó êèìè, ëàêèí äàùà ñàêèò òåêòîíèê øÿðàèòäÿ èíêèøàô åòìÿêäÿ äàâàì åäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ ýåíèø äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè ÿìÿëÿ ýÿëèð. Öñò Ìèîñåíèí àõûðëàðûíäà Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç äàüëàðûíäà ãàëõìà ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ñöðÿòè õåéëè ýöúëÿíèð. Ðåëéåôèí òÿçàäëûüû âÿ äàüëàðûí éöêñÿêëèéè àðòûð. ßðàçèíèí ïàð÷àëàíìàñû âÿ àøûíìà ìàòåðèàëëàðûíûí íÿãëè ýöúëÿíèð, éåíè ùèäðîãðàôèéà øÿáÿêÿñèíèí éàðàíìàñûíûí òÿìÿëè ãîéóëóð. Àëò âÿ Îðòà Ïëèîñåíäÿ äÿ äàüëàðûí ãàëõìàñûíûí ýöúëÿíìÿñè, òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðèí äèôåðåíñèàñèéàñû âÿ ðåëéåôäÿ 36

òÿçàäëûüûí àðòìàñû òÿìàéöëö äàâàì åòìèøäèð. Åùòèìàë êè, ìöàñèð éöêñÿêëèê ëàíäøàôò ãóðøàãëàðû äà èëê äÿôÿ áó äþâðäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ãëéàñèàë åêçîýåí ïðîñåñëÿð äÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ðåëéåôè þç ìöàñèð ñèìàñûíû Öñò Ïëèîñåíäÿ âÿ Àíòðîïîýåíäÿ àëìûøäûð. Ðåëéåôèí èíêèøàôûíûí áó äþâðö ö÷öí Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí âàõòàøûðû äÿéèøêÿíëèéè âÿ åëÿúÿ äÿ âóëêàíèçì ñÿúèééÿâèäèð. Ùÿð áèð ðåãðåññèéàäàí ñîíðà äÿíèç ÿðàçèíèí õåéëè ùèññÿñèíè òÿðê åòìèø, ÷àéëàðûí ìÿíñÿáè ýåðè ÷ÿêèëÿí ñàùèë õÿòòèíÿ äîüðó ìèãðàñèéà åòìèøäèð. Åðîçèéà áàçèñèíèí àøàüû äöøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ÷àé äÿðÿëÿðè äÿðèíëÿøèð, îíëàðûí ùþâçÿëÿðèíäÿ åðîçèéà ïðîñåñëÿðè õåéëè ýöúëÿíèð, ùèäðîãðàôèê øÿáÿêÿ õåéëè äÿéèøêÿíëèéÿ óüðàéûð. Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí âàõòàøûðû äÿéèøìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ äÿíèç âÿ ÷àé òåððàñëàðû, âóëêàíèçì íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ ìàãìàòèê (Êè÷èê Ãàôãàçäà) âÿ ïàë÷ûã (Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ùèññÿñèíäÿ) âóëêàíû ðåëéåô ôîðìàëàðû ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áó äþâð ö÷öí, ùÿì÷è-

íèí òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðèí òÿçàùöðö èëÿ ÿëàãÿäàð ðåëéåôäÿ òÿçàäëûüûí âÿ äèôåðåíñèàñèéàíûí ýöúëÿíìÿñè äÿ ñÿúèééÿâèäèð. Ðåëéåôèí ÿñàñ òèïëÿðè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ðåëéåôè ýåíåòèê úÿùÿòäÿí ÷îõ ìöõòÿëèôäèð. Áóðàäà òåêòîíèê, âóëêàíèê, ïñåâäîâóëêàíèê, íèâàë-áóçëàã, ãðàâèòàñèéà, ôëöâèàë, àðèä-äåíóäàñèéà, åîë, êàðñò, òàëàññîýåí âÿ ñ. ìÿíøÿëè ðåëéåô òèïëÿðè èíêèøàô åòìèøäèð. Òåêòîíèê ðåëéåô ðåñï.-íûí ùÿð éåðèíäÿ éàéûëìûøäûð. ßðàçèíèí ðåëéåôèíèí öìóìè ôîíó âÿ ÿí áþéöê åëåìåíòëÿðè (Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûø äàü ñèñòåìëÿðè, Êöð ÷þêÿêëèéè) ÿí éåíè òåêòîíèê ìÿðùÿëÿíèí ùÿðÿêÿòëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Úàâàí ãûðûøûãëûã ñàùÿëÿðèíäÿ (Úåéðàí÷þë âÿ Àúûíîùóð þí äàüëûãëàðû, Ãîáóñòàí, Àáøåðîí é-à) ðåëéåôèí äåìÿê îëàð êè, áöòöí åëåìåíòëÿðè òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿð âÿ ñòðóêòóðëàðëà ÿëàãÿäàðäûð. Âóëêàíèê ðåëéåô ôîðìàëàðû Ãàðàáàü éàéëàñû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Áóðàäà ëàâà âÿ øëàê êîíóñëàðû, ïèëëÿëè ëàâà ïëàòîëàðû âÿ àõûíëàðû ýåíèø éàéûëìûø ÿñàñ ðåëéåô ôîð-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Êè÷èê Ãàôãàçûí (Ìóðîâäàü, Øÿðãè Ýþé÷ÿ, Ìûõòþêÿí, Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿëÿðè, Ãàðàáàü éàéëàñû) éöêñÿê äàüëûã ãóðøàãëàðûíäà éàéûëìûøäûð. Ãðàâèòàñèéà ðåëéåô ôîðìàëàðû ÿñàñÿí ó÷ãóíëàð âÿ ñöðöøìÿëÿðëÿ òÿìñèë îëóíÀíòåñåäåíò äÿðÿëÿð

«Ïàäàð äàðâàçàëàðû» Àüñó ð.-íóí Ïàäàð êÿíäè éàõûíëûüûíäà Ãàðàìÿðéÿì àíòèêëèíàë òèðÿñèíäÿ àíòåñåäåíò äÿðÿëÿð. Ùöíäöðëöéö 450, åíè 1500 ì-äÿê îëàí “äàðâàçàëàð” 45 êì óçóíëóüà âÿ 350 ìäÿê íèñáè ùöíäöðëöéÿ ìàëèê òèðÿéÿ áèð íå÷ÿ éåðäÿí “ìèøàðëàíìûø” íÿùÿíý îõëîâ ýþðêÿìè âåðèð. Õâàëûí ÿñðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áåëÿ ìÿíøÿëè ðåëéåô ôîðìàëàðûíûí êëàññèê íöìóíÿñè âÿ íàäèð òÿáèÿò àáèäÿñèäèð.

Ýþéýþë Õàíëàð ð-íóíäà äàü ýþëö. Àüñó ÷àéûíûí îðòà àõûìûíäà, 1556 ì ùöíä.äÿäèð. 1139 èëäÿ çÿëçÿëÿ çàìàíû Êÿïÿç ä.-íûí áèð ùèññÿñèíèí ó÷àðàã Àüñó ÷àéûíûí ãàðøûñûíû êÿñìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ýþéýþë ãîðóüó ÿðàçèñèíäÿäèð. Ñàù. 0,8 êì2, óç. 2,5 êì, ÿí ýåíèø éåðäÿ åíè 0,6 êì, ìàêñ. äÿðèíëèéè 93 ì, ùÿúìè 30 ìëí. ì3-äèð. Ñûõ äàü ìåøÿëÿðè èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Äàü èãëèì êóðîðòó çîíàñûäûð.

ìàëàðûäûð. Ëàâà àõûíëàðûíûí ÷àé äÿðÿëÿðèíè êÿñäèéè éåðëÿðäÿ ýþë ÷óõóðëàðû âÿ áàòàãëûãëàð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Éöêñÿê äàüëûãäà ñîéóã èãëèì øÿðàèòèíäÿ âóëêàí ïöñêöðìÿñè çàìàíû ëàâàëàðûí ñîéóìàñû âÿ ïàð÷àëàíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÷ûíãûëëûãëàð ôîðìàëàøìûøäûð. Ïñåâäîâóëêàíèê ðåëéåô ôîðìàëàðû ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ïöñêóðìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Áó âóëêàíëàð Ãîáóñòàí, Àáøåðîí é-à-ñû, Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàí äöçÿíëèéè âÿ ñ. éåðëÿðäÿ, Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ Áàêû àðõèïåëàãûíäà ýåíèø éàéûëìàãëà ùÿìèí ñàùÿëÿðèí ðåëéåôèíäÿ êîíóñâàðû éöêñÿêëèêëÿð âÿ ñîïêàëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.

ìóøäóð. Äàü ó÷ãóíëàðû ÿñàñÿí Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäà, Øàùäàü âÿ Ãûçûëãàéà ïëàòîëàðûíäà, Êè÷èê Ãàôãàçûí Çÿíýÿçóð, Øÿðãè Ýþé÷ÿ, Ìóðîâäàü, Ãàðàáàü ñèëñèëÿëÿðèíäÿ, Êÿïÿç äàüû ìàññèâèíäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Ðåñï.-íûí áèð ñûðà äàü ýþëëÿðè (Ýþéýþë, Ìàðàëýþë, Ãàíëûýþë âÿ ñ.) äàü ó÷ãóíëàðû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Ñöðöøìÿëÿð Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. (Ýèðäèìàí âÿ Àüñó ÷àéëàðû ùþâçÿëÿðè) âÿ øì.-ø. (Âÿëâÿëÿ, Ýèëýèë, Àòà÷àé ÷àéëàðû ùþâçÿëÿðè) ùèññÿñèíäÿêè ÷àéëàðûí ùþâçÿëÿðèíäÿ ÿëâåðèøëè ëèòîëîæè âÿ ùèäðîýåîëîæè øÿðàèòäÿ äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèð. Ôëöâèàë ðåëéåô ôîðìàëàðû ðåñï.-äà äà-

Ïàë÷ûã âóëêàíû.

Áàêû àðõèïåëàãûíäàêû àäàëàðûí ÷îõó ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Íèâàë-áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðû ãÿäèì âÿ ìöàñèð áóçëàãëàðûí åêçàâðàñèéà âÿ àêêóìóëéàñèéà ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø âÿ òðîã äÿðÿëÿðè, êàðëàð, ñèðûêëÿð, ìîðåí òèðÿëÿðè âÿ òÿïÿúèêëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Áþéöê Ãàôãàçûí (Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñè âÿ Éàí ñèëñèëÿ) âÿ

ùà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ñÿòù ñóëàðûíûí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø áó òèïÿ ÷àé äÿðÿëÿðè, òåððàñëàð, éàðüàíëàð, ãîáóëàð, ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû, äåëòàëàð âÿ ñ. ñó-åðîçèîí âÿ àêêóìóëéàòèâ ðåëéåô ôîðìàëàðû àèääèð. Àðèä-äåíóäàñèéà ðåëéåô ôîðìàëàðû ãóðàã èãëèìÿ ìàëèê âÿ êþâðÿê ãóìëóýèëëè ÷þêöíòöëÿðèí èíêèøàô åòäèéè ñàùÿëÿðäÿ – Ãîáóñòàí, Àáøåðîí é-à-íûí ã.-è, Áàø

Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí øì.-ø. éàìàúû (Ýèëýèë âÿ Ñóìãàéûò ÷àéëàðûíûí àðàñû), Úåéðàí÷þëÀúûíîùóð þí äàüëûüûíäà âÿ Íàõ. ÌÐ-èí þí äàüëûã ùèññÿëÿðèíäÿ âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áó ðåëéåô ôîðìàëàðû ÿñàñÿí áåäëåíä (éàðàðñûç òîðïàãëàð) âÿ ýèëëè ïñåâäîêàðñòëàðëà òÿìñèë îëóíìóøäóð. Åîë ðåëéåô ôîðìàëàðû äöéöíëÿð, ãóì òèðÿëÿðè âÿ òÿïÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð; ÑàìóðÄÿâÿ÷è îâàëûüûíûí ú.-ø., Àáøåðîí é-à-íûí âÿ Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàí äöçÿíëèéèíèí äÿíèçñàùèëè ÿðàçèëÿðèíäÿ àðèä èãëèì âÿ ãóì ÷þêöíòöëÿðèíèí éàéûëäûüû øÿðàèòäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Êàðñò ðåëéåô ôîðìàëàðûíà Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà êàðáîíàòëû ñöõóðëàðûí èíêèøàô åòäèéè ñàùÿëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ñÿòù âÿ éåðàëòû ñóëàðûí ñöõóðëàðà êèìéÿâè âÿ ìåõàíèêè òÿñèðè èëÿ éàðàíûð. Ãûôëàð, ãóéóëàð, ìàüàðàëàð, ïîíîðëàð âÿ ñ. èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿêè àðõåîëîæè òàïûíòûëàðëà ìÿøùóð èíñàí äöøÿðýÿñè îëàí Àçûõ ìàüàðàñû (Àëò Ïàëåîëèò äþâðö) ÿí ìöùöì êàðñò ðåëéåô ôîðìàñûäûð. Àçûõ ìàüàðàñû Àçÿðáàéúàíäà ÿí èðè êàðñò ìàüàðàñû. Ôöçóëè ø.-íäÿí 14 êì øì.-ã.-äÿ, Ãóðó÷àéûí ñîë ñàùèëèíäÿ, äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 900 ì ùöíä.-äÿäèð. Öñò Éóðà éàøëû ÿùÿíýäàøëàðûíäà ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ìàüàðàäà áèð-áèðè èëÿ äàð êå÷èäëÿðëÿ áèðëÿøÿí 6 ñàëîí âàð. Ñàëîíëàð ñòàëàêòèò âÿ ñòàëàãìèòëÿðëÿ çÿíýèíäèð. Ìàüàðàéà 2 òÿðÿôäÿí ýèðèø âàð. Òàëàññîýåí ðåëéåô ôîðìàëàðû Õÿçÿð äÿíèçèíèí àáðàçèîí âÿ àêêóìóëéàòèâ ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Äþðäöíúö äþâð òðàíñãðåññèéàëàðûíà ìÿðóç ãàëìûø ñàùèë çîíàñûíäà èíêèøàô åòìèø, ñàùèë áÿíäëÿðè, òåððàñëàð, êëèôëÿð, áåí÷ëÿð âÿ ñ. èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Ïîëèýåíåòèê ðåëéåô ôîðìàëàðû (ÿñàñÿí äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè, òåððàñëàð) áèð íå÷ÿ ðåëéåô ÿìÿëÿýÿòèðèúè ïðîñåñèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Àíòðîïîýåí (òåõíîýåí) ðåëéåô ôîðìàëàðû èíñàíëàðûí ìåëèîðàñèéà (ñóâàðìà âÿ äðåíàæ øÿáÿêÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû âÿ ñ.), èíøààò (áÿíäëÿð, äàìáàëàð âÿ ñ.), äàü-ìÿäÿí èøëÿðè âÿ äèýÿð ôÿàëèééÿòëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Ýåîìîðôîëîæè ðàéîíëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè ÷îõ ìöðÿêêÿá ýåîìîðôîëîæè ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áóðàäà òåêòîíèêàíûí ðåëéåôÿ çÿèô âÿ ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðäèéè ìöâàôèã îëàðàã äåíóäàñèîí-ñòðóêòóð âÿ ñòðóêòóð-äåíóäàñèîí äàüëàð, ÷þêÿêëèêëÿð âÿ äÿðÿëÿð, âóëêàíèê 37

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

Ãóñàð ìàèëè äûöçÿíëèéèíèí éóõàðûëàðû.

äàüëàð âÿ éàéëàëàð, àêêóìóëéàòèâ-äåíóäàñèîí ïëàòîëàð âÿ äöçÿíëèêëÿð, àêêóìóëéàòèâ äöçÿíëèêëÿð âÿ ñ. èíêèøàô åòìèøäèð. Ðåëéåôèí ìÿíøÿéè, éàøû, ìîðôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè, ýåîëîæè ãóðóëóøó âÿ éåíè òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðëÿ ÿëàãÿñèíèí òÿçàùöðö Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ Êðûì-Ãàôãàç âÿ Þí Àñèéà ýåîìîðôîëîæè þëêÿëÿðèíÿ äàõèë îëàí äþðä ÿéàëÿò (Þí Ãàôãàç, Áþéöê Ãàôãàç, Úÿíóáè Ãàôãàç äåïðåññèéàñû, Êè÷èê Ãàôãàç), àëòû âèëàéÿò (Ñàìóð-Äÿâÿ÷è, Øÿðãè Áþéöê Ãàôãàç, Êöð ÷þêÿêëèéè, Êÿíàð Êè÷èê Ãàôãàç, Äàõèëè Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûø), âèëàéÿòëÿð äàõèëèíäÿ èñÿ áèð ñûðà ýåîìîðôîëîæè éàðûìâèëàéÿòëÿð âÿ ð-íëàð àéûðìàüà èìêàí âåðèð. Áÿçÿí Îðòà Àðàç ÷þêÿêëèéè, Çÿíýÿçóð âÿ Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿëÿðè, ùÿì÷èíèí Òàëûø ä-ðû âÿ Ëÿíêÿðàí îâàëûüû ýåîìîðôîëîæè ð-íëàð êèìè Êè÷èê Ãàôãàç âèëàéÿòèíÿ, Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéè âÿ Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéè (âàäèñè) ýåîìîðôîëîæè ð-íëàð êèìè Áþéöê Ãàôãàç âèëàéÿòèíÿ àèä åäèëèð. Ñàìóð-Äÿâÿ÷è ýåîìîðôîëîæè âèëàéÿòè ñòðóêòóð úÿùÿòäÿí Þí Ãàôãàçûí ú.-ø. äàâàìû ùåñàá åäèëÿí âÿ éåíè òåêòîíèê ìÿðùÿëÿäÿ ôîðìàëàøàí Ãóñàð-Äÿâÿ÷è þíäàü ÷þêÿêëèéèíÿ, îðîãðàôèê úÿùÿòäÿí èñÿ Áþéöê Ãàôãàçûí øì.-ø. ÿòÿêëÿðèíÿ óéüóí

ýÿëèð. Ìöàñèð ñÿòùè âÿ ÿñàñ ìîðôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè Öñò Ïëèîñåí âÿ Àíòðîïîýåíäÿ äÿíèç âÿ ÷àéëàðûí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. ×àé äÿðÿëÿðè, ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû, êîíóñëàðàðàñû ÷þêÿêëèêëÿð, òåððàñëàð âÿ ñ. ðåëéåô ôîðìàëàðû ñÿúèééÿâèäèð. Äÿíèç ñàùèëè áîéó ÿñàñÿí ãóìëóãäóð. Ñÿòùè ìåéëëè (òÿãð. 0 ì-äÿí 1900 ìäÿê), ïèëëÿëè âÿ äàëüàâàðûäûð. Ùöíä. àðòäûãúà ìåéëëèëèê âÿ ñÿòùèí ïàð÷àëàíìà äÿðÿúÿñè äÿ àðòûð. Äàüÿòÿéè ùèññÿäÿ äÿðèíèíÿ åðîçèîí êÿñèëìÿíèí êÿìèééÿòè 850–950 ìÿ ÷àòûð. Áó âèëàéÿò Ñàìóð-Äÿâÿ÷è âÿ Ãóñàð ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðûíà àéðûëûð. Øÿðãè Áþéöê Ãàôãàç ýåîìîðôîëîæè âèëàéÿòè ðåñï.-íûí äèýÿð ýåîìîðôîëîæè âèëàéÿòëÿðèíäÿí íèâàë-áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðûíûí äàùà ýåíèø èíêèøàô åòìÿñè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áóðàäà Öñò Ïëèîñåí-Àíòðîïîýåí áóçëàøìàëàðûíûí èçëÿðè òðîã äÿðÿëÿðè, êàðëàð, ñèðêëÿð, ìîðåí òèðÿëÿðè âÿ òÿïÿúèêëÿðè øÿêëèíäÿ ãàëìûøäûð; ïàë÷ûã âóëêàíëàðû, ñöðöøìÿëÿð, áåäëåíä âÿ ýèëëè êàðñò ôîðìàëàðû äà ÷îõ éàéûëìûøäûð. Äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðèíèí ýåíèø èíêèøàô åòìÿñè ñÿúèééÿâèäèð. Ìöàñèð åêçîýåí ïðîñåñëÿðäÿí åðîçèéà âÿ ãðàâèòàñèéà äàùà ýåíèø èíêèøàô åòìèøäèð. Âèëàéÿò Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúû âÿ Úÿíóá-Øÿðãè Ãàôãàç ýåîìîðôîëîæè éàðûìâèëàéÿòëÿðèíÿ áþëöíöð:

Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí Ãóðìóõ÷àéûí äÿðÿñèíäÿí ýþðöíöøö.

38

1. Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí úÿíóá éàìàúû éàðûìâèëàéÿòè Ìàçûì âÿ Ýèðäèìàí ÷àéëàðû àðàñûíû ÿùàòÿ åäèð. Ñóàéûðûúû äàðàãâàðû äèøëè, çèðâÿëÿð èñÿ èòèóúëóäóð. Áÿçè éåðëÿðäÿ äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè ìöøàùèäÿ îëóíóð. Äÿðÿëÿðèí éàìàúëàðû ÷îõ ìåéëëè (40–70î âÿ äàùà ÷îõ), äèáè ÿêñÿð éåðäÿ äàðäûð, ÷àé ãîëëàðûíûí äÿðÿëÿðè èëÿ ïàð÷àëàíìûø âÿ ñöðöøìÿëÿðëÿ ìöðÿêêÿáëÿøìèøäèð. Äÿðÿëÿðèí ýåíèøëÿíäèéè ñàùÿëÿðäÿ òåððàñëàð èíêèøàô åòìèøäèð. Òåç-òåç äàüûäûúû ñåë ùàäèñÿëÿðè áàø âåðèð. Ó÷ãóíëàð, óôàíòû âÿ ñÿïèíòè ìàòåðèàëëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Éàðûìâèëàéÿòèí äàõèëèíäÿ Çàãàòàëà, Øÿêè âÿ Ëàùûú ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðû àéðûëûð. 2. Úÿíóá-Øÿðãè Ãàôãàç éàðûìâèëàéÿòèíÿ èíòåíñèâ ïàð÷àëàíìûø ñèëñèëÿëÿð äàõèëäèð. Áó éàðûìâèëàéÿò äàõèëèíäÿ Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñè âÿ éà Ñóàéûðûúû ñèëñèëÿ éöêñÿê äàüëûã ãóðøàãäà åíñèç éàë ùèññÿäÿí, ñûëäûðûì (50–70î) âÿ ÿñàñÿí ÷ûëïàã éàìàúëàðäàí èáàðÿòäèð. Îíäàí øì.-äà éåðëÿøÿí Éàí ñèëñèëÿíèí ñóàéûðûúûñû øì.-ã.-äÿ áèðáèðèíäÿí êàíéîíâàðû ÷àé äÿðÿëÿðè èëÿ àéðûëàí èðè ñèíêëèíàë ïëàòîëàðà (ÿí áþéöéö Øàùäàü ïëàòîñó) áþëöíìöøäöð. Ñóàéûðûúû ñèëñèëÿäÿí ú.-äà êÿñêèí ïàð÷àëàíìûø Íèéàëäàü éàí ñèëñèëÿñè éåðëÿøèð. Ñèëñèëÿëÿð àðàñûíäà ÷þêÿêëèêëÿð èíêèøàô åòìèøäèð. Éàðûìâèëàéÿò ø.-äÿ Øàìàõû, Ãîáóñòàí, Àáøåðîí é-à âÿ ñ. òÿáèè ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ðåëéåôè ùàìàð ñÿòùëè ïëàòîëàðëà (Ãûçìåéäàí, Øàìàõû, Ìÿðÿçÿ, Ñöíäö âÿ ñ.) ìöðÿêêÿáëÿøèð. ×àé äÿðÿëÿðè ÿñàñÿí äàðäûð, áÿçè éåðëÿðäÿ íèñáÿòÿí ýåíèø, òåððàñëàøìûø ÷þêÿêëèêëÿðÿ êå÷èð. Éàðûìâèëàéÿòèí øì.-ã. ùèññÿñèíäÿ ñöðöøìÿëÿð âÿ ó÷ãóíëàð, ú.-ø. ùèññÿñèíäÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðû, áåäëåíä âÿ ýèëëè êàðñò êèìè àðèä-äåíóäàñèîí ðåëéåô ôîðìàëàðû, Àáøåðîí é-àíûí ñàùèëè áîéóíúà ãóì äöíëÿðè éàéûëìûøäûð. Øîðàíëû âÿ øîð ýþëëö àõàðñûç ÷þêÿêëèêëÿð èíêèøàô åòìèøäèð. Éàðûìâèëàéÿòäÿ Áàçàðäöçö, Øàùíàáàä-Õûçû, Øàùäàü, Òÿíýè-Áåøáàðìàã, Äöáðàð, Øàìàõû,

Ãàíûõ-ßéðè÷àé âàäèñè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãîáóñòàí âÿ Àáøåðîí ýåîìîðôîëîæè ðíëàðû àéðûëûð. Êöð ÷þêÿêëèéè ýåîìîðôîëîæè âèëàéÿòèíäÿ éåíè òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðèí âÿ åëÿúÿ äÿ åêçîýåí ðåëéåô ÿìÿëÿýÿòèðèúè ïðîñåñëÿðèí ìöðÿêêÿáëèéè ðåëéåôèí ãóðóëóøóíóí ìöõòÿëèôëèéèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. 4 ÿñàñ ýåîìîðôîëîæè éàðûìâèëàéÿòÿ: Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéè, Úåéðàí÷þë-Àúûíîùóð þí äàüëûüû, Êöð-Àðàç îâàëûüû âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí äàüÿòÿéè ìàèëè äöçÿíëèêëÿðè éàðûìâèëàéÿòëÿðèíÿ áþëöíöð: 1. Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéè éàðûìâèëàéÿòè îðîãðàôèê úÿùÿòäÿí 200–300 ìäÿí 600–800 ì-äÿê ùöíä.-äÿ éåðëÿøÿí áàòûã äàüÿòÿéè ìàèëè äöçÿíëèéè ÿùàòÿ åäèð. Ñÿòùè àëëöâèàë-ïðîëöâèàë ÷þêöíòöëÿðäÿí èáàðÿòäèð. ×àéëàðûí ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû àðàñûíäàêû ÷þêÿêëèêëÿð ãèñìÿí áàòàãëûãëàøìûøäûð. Àêêóìóëéàñèéà ïðîñåñëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Éàðûìâèëàéÿò äàõèëèíäÿ Ãàíûõ, Èñìàéûëëû ýåîìîðôîëîæè ðíëàðû àéðûëûð. 2. Úåéðàí÷þë-Àúûíîùóð þí äàüëûüû éàðûìâèëàéÿòè Êöð ÷þêÿêëèéèíèí øì. ùèññÿ-

ñèíäÿäèð. Áóðàéà Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéèíäÿí ú.-äà éåðëÿøÿí Àúûíîùóð, Êöð ÷þêÿêëèéèíèí øì.-ø. êÿíàðûíû òÿøêèë åäÿí Ëÿíýÿáèç-ßëÿò þí äàüëûãëàðû âÿ ñ. äàõèëäèð. Ðåëéåôèíäÿ àíòèêëèíàë âÿ ñèíêëèíàë ãûðûøûãëàðà óéüóí ýÿëÿí ñèëñèëÿ, òèðÿ, éöêñÿêëèê, äÿðÿ âÿ ÷þêÿêëèêëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ñèëñèëÿ âÿ òèðÿëÿðèí (ã.-äÿ âÿ ø.äÿ Öñò Ïëèîñåí, ìÿðêÿçè ùèññÿäÿ Àíòðîïîýåí éàøëû) éàìàúëàðû àñèììåòðèêäèð. Ú. éàìàúëàðû ÷îõ äèê, øì. éàìàúëàðû èñÿ àç ìåéëëèäèð. Áÿçè éåðëÿðäÿ (Ýöðúöâàí ïëàòîñó) 600–1000 ì ùöíä.-äÿ äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè ìöøàùèäÿ åäèëèð. Éàðûìâèëàéÿò êþíäÿëÿí àõàí ÷àéëàðûí àíòåñåäåíò äÿðÿëÿðè èëÿ ïàð÷àëàíìûøäûð. Äÿðèíèíÿ êÿñèëìÿ 250–700 ì-äèð. Ïàð÷àëàíìàíûí ñûõëûüû áåäëåíä òèïëè éàðüàí-ãîáó øÿáÿêÿñèíèí èíêèøàô åòäèéè ú. éàìàúëàðäà äàùà áþéöêäöð. Ø.-äÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðû âàð. Éàðûìâèëàéÿò Úåéðàí÷þë, Àúûíîùóð, Ëÿíýÿáèç-ßëÿò, Ùÿðÿìè ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðûíà áþëöíöð. 3. Êöð-Àðàç îâàëûüû éàðûìâèëàéÿòè Êöð ÷þêÿêëèéèíèí ÿí ýåíèø ùèññÿñèíè ÿùà-

òÿ åäèð. Ñÿòùè ìÿðêÿçè ùèññÿäÿ ýèëëè, êÿíàð ùèññÿëÿðäÿ ýèëëèúÿëè-ãóìëó-÷àãûëäàøëû Öñò Àíòðîïîýåí âÿ Ùîëîñåí éàøëû êîíòèíåíòàë âÿ äÿíèç ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ðåëéåôè úàâàí âÿ éàñòû îëäóüóíäàí ñÿòùè àç ïàð÷àëàíìûøäûð. Îâàëûüûí ø. ùèññÿñè ö÷öí úàâàí ãûðûøûãëàð âÿ ïàë÷ûã âóëêàíèçìè èëÿ ÿëàãÿäàð àë÷àã òèðÿ âÿ éöêñÿêëèêëÿð (Êöðîâäàü, Áàáàçÿíÿí, Ìèøîâäàü, Ãàëìàñ, Áîçäàü, Õûäûðëû, Áÿíäîâàí âÿ ñ.) ñÿúèééÿâèäèð. Éàòàãëàðûíäà àêêóìóëéàñèéà ïðîñåñè ýåäÿí ÷àé äÿðÿëÿðè äàéàç âÿ ìåàíäðëûäûð. Øèðâàí äöçöíäÿ ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû èíêèøàô åòìèøäèð. Îâàëûüûí ìÿðêÿçè ùèññÿñè âÿ åëÿúÿ äÿ Ìóüàí âÿ Ñàëéàí äöçëÿðèíäÿ ãÿäèì ÷àé äÿðÿëÿðè, éàòàãéàíû éàëëàð, àõìàçëàð, ñóáàðåàë äåëòàëàð, Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàí äöçöíäÿ äåôëéàñèéà ÷àëàëàðû, äöíëÿð, òÿïÿëè ãóìëàð, ãÿäèì âÿ ìöàñèð ñàùèë áÿíäëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ñöíè ñóâàðìà âÿ ìåëèîðàñèéà òÿäáèðëÿðè âÿ áàøãà àíòðîïîýåí òÿñèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îâàëûüûí ñÿòùèíèí ïàð÷àëàíìàñû, éóéóëìàñû âÿ øîðëàøìàñû ïðîñåñëÿðè ýöúëÿíèð. Éàðûìâè39

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ ëàéÿòäÿ Øèðâàí, Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàí, Êöðéàíû, Ìóüàí âÿ Ñàëéàí ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðû àéðûëûð. 4. Êè÷èê Ãàôãàçûí äàüÿòÿéè ìàèëè äöçÿíëèêëÿðè éàðûìâèëàéÿòè Õðàì ÷àéûíäàí Àðàç ÷àéûíàäÿê Êöðöí ñàü ñàùèëèíäÿêè äàüÿòÿéè ñàùÿíè ÿùàòÿ åäèð. Óç. òÿãð. 350 êì, åíè 12–30 êì-äèð. Ñÿòùè Öñò Ïëèîñåí-Àíòðîïîýåíèí ýèëëèúÿëè-÷àãûëäàøëû êîíòèíåíòàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Äöçÿíëèéèí éàëíûç Êöðÿê âÿ Òÿðòÿð ÷àéëàðû àðàñûíäàêû ùèññÿñèíäÿ àë÷àã òèðÿëÿð âÿ òÿïÿëÿð (Íàôòàëàí, Ýþäÿêáîç, Äóçäàü) èíêèøàô åòìèøäèð. Äàüëûãëà ñÿðùÿäè òåêòîíèê ãûðûëìà áîéóíúà êå÷èð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíà êå÷èäè èñÿ òÿäðèúèäèð. Ñÿòùè Êè÷èê Ãàôãàç äðûíäàí áàøëàíàí âÿ Êöðöí ñàü ãîëëàðûíû òÿøêèë åäÿí ÷àéëàðûí äÿðÿëÿðè èëÿ êÿñèëìèøäèð. Äÿðèíèíÿ ïàð÷àëàíìà 10–15 ì-äÿí 100–220 ì-ÿ, áÿçè éåðëÿðäÿ (Òÿðòÿð ÷àéû äÿðÿñè) 220–250 ì-ÿ ÷àòûð. ßí ñÿúèééÿâè ðåëéåô ôîðìàëàðû ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû âÿ êîíóñëàðàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðäèð. Äöçÿíëèéèí Íàôòàëàí-Ãàçàíáóëàã ùèññÿñèíäÿ âÿ Êöð ÷àéû äÿðÿñèíèí éàìàúëàðûíäà (Àüñòàôà-Øÿìêèð ÷àéëàðû àðàñû) ñûõ éàðüàíãîáó øÿáÿêÿñè èíêèøàô åòìèøäèð. Éàðûìâèëàéÿò äàõèëèíäÿ Ýÿíúÿ-Ãàçàõ, Ãàðàáàü âÿ Ìèë ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðû àéðûëûð. Êÿíàð Êè÷èê Ãàôãàç ýåîìîðôîëîæè âèëàéÿòè Êè÷èê Ãàôãàç äàüëûã ñèñòåìèíèí øì.-ø. êÿíàð îðîãðàôèê âàùèäëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Ñèëñèëÿëÿð áóðàäà áèð-áèðèíäÿí òåêòîíèê ÷þêÿêëèêëÿðëÿ àéðûëûð. Ýåîìîôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿ åðîçèéà ïðîñåñëÿðè ìöùöì éåð òóòóð. Áó âèëàéÿò ö÷ ýåîìîðôîëîæè éàðûìâèëàéÿòÿ (Øèìàë-Øÿðã éàìàú, Øÿðã éàìàú âÿ Úÿíóá-Ãÿðá éàìàú) áþëöíöð:

øàô åòìèøäèð. Éöêñÿê äàüëûãäà áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðû âàð. Îðòà âÿ àë÷àã äàüëûã ãóðøàãëàðäà äàüäàõèëè ÷þêÿêëèêëÿð âÿ ÷àé äÿðÿëÿðè èíêèøàô åòìèøäèð. Äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìàãìàòèê ìÿíøÿëè éöêñÿêëèêëÿð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Éàðûìâèëàéÿò Àüñòàôà, Øÿìêèð, Äàøêÿñÿí-Àüúàêÿíä, Øàùäàü âÿ Ìóðîâäàü ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðûíà áþëöíöð. 2. Øÿðã éàìàú éàðûìâèëàéÿòè ÿñàñÿí Ãàðàáàü ñèëñèëÿñè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Ñèëñèëÿíèí ñóàéûðûúû ùèññÿñèíäÿ, 1800–2000 ì-äÿí éöêñÿêäÿ éàìàúëàð ÷ûëïàãäûð, èíòåíñèâ ïàð÷àëàíìûøäûð. Ãðàâèòàñèéà ðåëéåô ôîðìàëàðû èíêèøàô åòìèøäèð. Îðòà âÿ àë÷àã äàüëûãäà äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè éàéûëìûøäûð. Ñòðóêòóð âÿ ñòðóêòóð-äåíóäàñèîí ìÿíøÿëè òèðÿ âÿ ñèëñèëÿëÿð âÿ îíëàðûí ÿùàòÿ åòäèéè äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿð (Õà÷ûí÷àé, Äîâøàíëû, Ùÿñÿíàáàä âÿ ñ.) èíêèøàô åòìèøäèð. Ùÿñÿíàáàä (ÕàíÝþéÿçÿí Ãàçàõ ð-íóíäà, Àëïîóò êÿíäè éàõûíëûüûíäà åêñòðóçèâ ýöíáÿç-äàü. Òÿáàøèð äþâðöíäÿ ïöñêöðìöø âóëêàíûí éåðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Éåð ñÿòùèíäÿí ùöíäöðëöéö 250, äèàìåòðè 130 ì-äÿí ÷îõäóð. Äöçÿíëèéÿ áàñäûðûëìûø ìþùòÿøÿì ñöòóíà áÿíçÿéèð. Íàäèð òÿáèÿò àáèäÿñèäèð. êÿíäè) ÷þêÿêëèéè èëÿ Áàüûðõàí (Áîüóðõàí) ñèëñèëÿñèíèí ãîâóøäóüó éåðäÿ ôÿàë òåêòîíèê ÷àò áîéóíúà ñåéñìîòåêòîíèê ïðîñåñëÿðèí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ èðè ãàéìàëû ó÷ãóí øëåéôëÿðè éàðàíìûøäûð. Àë÷àã äàüëûãäà èíòðóçèâ ìÿíøÿëè äàü ìàññèâëÿðè âÿ éöêñÿêëèêëÿð (Ãàëàé÷û, Áîçäàü, Ãàçàí÷û âÿ ñ.) éàéûëìûøäûð. Ñèëñèëÿ ú.-ø.-äÿ

ðóç ãàëìûø, áÿçè éåðëÿðäÿ ëàâà âÿ âóëêàíîýåí-ïðîëöâèàë ÷þêöíòöëÿð àëòûíäà áàñäûðûëìûøäûð. Òåêòîíèê-äåíóäàñèéà âÿ ëèòîñòðóêòóð ìÿíøÿëè ñèëñèëÿ âÿ òèðÿëÿð, èíòðóçèâ ìàññèâëÿð (Äÿëèäàü âÿ ñ.), äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿð (Ïèðúàí, Ëà÷ûí âÿ ñ.) ñÿúèééÿâèäèð. Ñóàéûðûúûëàðäà âÿ éàìàúëàðäà äöçÿëìÿ ñÿòùè ãàëûãëàðû, Ìûõòþêÿí, ×àëáàéûð ñèëñèëÿëÿðèíèí éàìàúëàðûíäà ãàéìà òèïëè ñÿïèíòèëÿð, ÷àé äÿðÿëÿðèíäÿ òåððàñëàð ìöøàùèäÿ åäèëèð. Êàðñò èíêèøàô åòìèøäèð. Éàðûìâèëàéÿòäÿ Êÿëáÿúÿð, Ìûõòþêÿí âÿ Ùÿêÿðè ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðû àéðûëûð. Äàõèëè Êè÷èê Ãàôãàç ýåîìîðôîëîæè âèëàéÿòè Ïëèîñåí âÿ Àíòðîïîýåíäÿ âóëêàíèê ôÿàëèééÿòèí ýöúëÿíäèéè ÿðàçèëÿðè âÿ ùÿì÷èíèí ðåëéåôè àðèä èãëèì øÿðàèòèíäÿ èíêèøàô åäÿí äàüëàðû âÿ äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Áóðàäà âóëêàíèê âÿ Àíòðîïîýåí áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìöàñèð äþâðäÿ ðåëéåôèí èíêèøàôûíäà ôëöâèàë ïðîñåñëÿðëÿ éàíàøû àðèä-äåíóäàñèîí ïðîñåñëÿð ÿñàñ éåð òóòóð. Áó âèëàéÿò Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñû, Àðàçéàíû ñèëñèëÿëÿð âÿ Íàõ÷ûâàí (Îðòà Àðàç) ÷þêÿêëèéè ýåîìîðôîëîæè éàðûìâèëàéÿòëÿðèíÿ áþëöíöð: 1. Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñû éàðûìâèëàéÿòèíäÿ ðåëéåôèí ÿñàñûíû Ïëèîñåí-Àíòðîïîýåíäÿ áàø âåðìèø âóëêàíèçì íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø ëàâà þðòöêëÿðè, àõûíëàðû âÿ âóëêàí êîíóñëàðû òÿøêèë åäèð. 3000–3500 ì ùöíäöðëöêäÿ éåðëÿøÿí ìÿðêÿçè ùèññÿíèí ðåëéåôè äàëüàâàðûäûð. ßñàñ ïöñêöðìÿ ìÿðêÿçëÿðè îëàí Áþéöê Èøûãëû, Ãûçûëáîüàç âÿ Êå÷ÿëäàü âóëêàí êîíóñëàðû ãÿäèì áóçëàã âÿ ìöàñèð íèâàë ðåëéåô ôîðìàëàðûíûí îëìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ëàâà þðòöêëÿðû ïàð÷àëàíìàìûø éàñòû, ïèëëÿëè ñÿòùÿ ìàëèê éàéëà, àõûíëàðû èñÿ Òÿðòÿð,

Ìóðîâäàü ñèëñèëÿñè.

1. Øèìàë-Øÿðã éàìàú éàðûìâèëàéÿòèíÿ Øàùäàü âÿ Ìóðîâäàü ñèëñèëÿëÿðè, Øÿìêèð ýöíáÿçâàðû éöêñÿêëèéè, Áàøêÿíä-Äÿñòÿôóð ÷þêÿêëèéè âÿ ñ. äàõèëäèð. Áó éàðûìâèëàéÿò ñèëñèëÿëÿðèí èíòåíñèâ åðîçèîí ïàð÷àëàíìàñû âÿ ãàéàëûãëàðûí ýåíèø éàéûëìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ãðàâèòàñèéà ïðîñåñè èíêè40

àë÷àëàðàã Àøàüû Àðàç ÷þêÿêëèéèíäÿ ìàèëè äöçÿíëèéÿ êå÷èð. Áó éàðûìâèëàéÿòäÿ Àøàüû Àðàç ýåîìîðôîëîæè ð-íó àéðûëûð; 3. Úÿíóá-Ãÿðá éàìàú éàðûìâèëàéÿòè Ùÿêÿðè ÷àéû ùþâçÿñèíè âÿ ãèñìÿí äÿ Òÿðòÿð ÷àéûíûí éóõàðû ùþâçÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. Ðåëéåôè äÿðèí åðîçèîí ïàð÷àëàíìàéà ìÿ-

Ýþéÿçÿí äàüû

Ùÿêÿðè, Áàçàð÷àé âÿ Àðïà÷àé äÿðÿëÿðèíèí ìÿíáÿëÿðèíäÿ 25–30 êì óçóíëóüóíäà ëàâà äèëëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. Ãûðìûçûäàü, Àéû÷ûíãûëû âÿ Ïÿðè÷ûíãûë ïöñêöðìÿ ìÿðêÿçëÿðè ÿòðàôûíäà úàâàí ëàâà ãàòûíäà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àøûíìà íÿòèúÿñèíäÿ ÷ûíãûëëûãëàð éàðàíìûøäûð. Éàéëàíûí ñÿòùèíäÿ ùèäðîãðàôèê øÿáÿêÿ çÿèô èíêèøàô åòìèøäèð âÿ äÿðèí äàð äÿðÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. Ãàïàëû ñàùÿëÿðäÿ ýþëëÿð âàð. Éàðûìâèëàéÿò äàõèëèíäÿ Ãûçûëáîüàç-Èøûãëû, Àëàýþëëÿð-×àëáàéûð, Øÿðãè Ýþé÷ÿ âÿ Éàçû ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðû àéðûëûð; Êå÷ÿëäàü Êÿëáÿúÿð ð-íó ÿðàçèñèíäÿ, Ãàðàáàü éàéëàñûíäà äàü. Ñþíìöø âóëêàí êîíóñóäóð. Ùöíä. 3171 ì. Öñò Ïëèîñåíèí âóëêàí ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Éàìàúëàðûíäà ãÿäèì áóçëàã ðåëéåôè ôîðìàëàðû èíêèøàô åòìèøäèð. Çèðâÿñè ãàéàëûãäûð. Àëï ÷ÿìÿíëÿðè, ïåðëèò éàòàüû (Êå÷ÿëäàü ïåðëèò éàòàüû) âàð. 2. Àðàçéàíû ñèëñèëÿëÿð éàðûìâèëàéÿòè Äÿðÿëÿéÿç, Çÿíýÿçóð âÿ Áÿðýöøàä ñèëñèëÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Ãÿäèì ìàãìàòèçì íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø ðåëéåô ôîðìàëàðû ÿñàñ éåð òóòóð. Éöêñÿê äàüëûã ãàéàëûãëàðûí ðåëéåô âÿ óôàíòû ìàòåðèàëëàðûíûí ýåíèø éàéûëìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ãÿäèì áóçëàã ðåëéåôè ôîðìàëàðû (êàðëàð, òÿêíÿâàðû äÿðÿëÿð, ìîðåí òÿïÿëÿðè âÿ ñ.) èíêèøàô åòìèøäèð. Åðîçèîí ïàð÷àëàíìàíûí äÿðèíëèéè 1200 ì-äÿí ÷îõäóð. 2400 ì-äÿí àøàüûëàðäà äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè, äàüäàõèëè ÷þêÿêëèêëÿð (Áàäàìëû, Òèðêåø, ßéëèñ âÿ ñ.), äàùà àøàüûëàðäà èñÿ ìîíîêëèíàë ñèëñèëÿ âÿ òè-

äàüëàðûí ñÿðùÿäè áîéó åêñòðóçèâ êöòëÿëÿð (Íÿùÿúèð, ßëèíúÿ, Èëàíäàü âÿ ñ.) ðåëéåôäÿ êÿñêèí ÿêñ îëóíìóø àéðû-àéðû ýöíáÿçâàðè éöêñÿêëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Àðàçáîéó àë÷àã òèðÿ âÿ ïëàòîëàðûí éàìàúëàðûíäà àðèä-äåíóäàñèîí ðåëéåô ôîðìàëàðû (áåäëåíä, ïñåâäîêàðñò) ýåíèø éàéûëìûøäûð. Éàðûìâèëàéÿòäÿ Øÿðóð, Íåùðÿì, Îðäóáàä ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðû àéðûëûð. Òàëûø ýåîìîðôîëîæè âèëàéÿòè Òàëûø ä-ðû (Òàëûø, Ïåøòÿñÿð âÿ Áóðîâàð ñèëñèëÿëÿðè) âÿ Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíû ÿùàòÿ åäèð. Ðåëéåôèí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè ñèëñèëÿëÿð àðàñûíäà ýåíèø ÷þêÿêëèêëÿðèí (Éàðäûìëû, Çöâàíä, Ãîñìàëéàí âÿ ñ.) îëìàñûäûð. Áóðàäà èíâåðñèéà íÿòèúÿñèíäÿ éöêñÿê äàüëûãäà ÿìÿëÿ ýÿëìèø äàü-éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó-÷þë èãëèìè øÿðàèòèíäÿ àðèä-äåíóäàñèîí ïðîñåñëÿðè âÿ ìöâàôèã ðåëéåô ôîðìàëàðû èíêèøàô åòìèøäèð. Ñèëñèëÿëÿð ÷àé øÿáÿêÿñè èëÿ êÿñêèí ïàð÷àëàíìûøäûð. Îíëàðûí ñóàéûðûúûíäà âÿ éàìàúëàðûíäà äöçÿëìÿ ñÿòùëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Øì. éàìàúëàðäà ñöðöøìÿëÿð ìöøàùèäÿ åäèëèð. ×àé äÿðÿëÿðèíäÿ ÷àé òåððàñëàðû, Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíà òÿðÿô éþíÿëìèø éàìàúëàðäà èñÿ äÿíèç òåððàñëàðû ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. ×àéëàðûí ñóàéûðûúûëàðû íèñáÿòÿí ùàìàð, ÷àé äÿðÿëÿðèíèí éàìàúëàðû èñÿ àç ìåéëëèäèð. Âèëàéÿò äàõèëèíäÿ Ëÿíêÿðàí, Áóðîâàð, Éàðäûìëû, Ïåøòÿñÿð, Çóâàíä âÿ ìÿõñóñè Òàëûø (ñèëñèëÿ) ýåîìîðôîëîæè ðíëàðû àéðûëûð.

Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñè.

ðÿëÿð, ñèíêëèíàë ïëàòîëàð éàéûëìûøäûð. Áóíëàðûí éàìàúëàðûíäà áåäëåíä âÿ ïñåâäîêàðñò ôîðìàëàðû èíêèøàô åòìèøäèð. Éàðûìâèëàéÿò äàõèëèíäÿ Äÿðÿëÿéÿç, Çÿíýÿçóð âÿ Áÿðýöøàä ýåîìîðôîëîæè ð-íëàðû àéðûëûð. 3. Íàõ÷ûâàí (Îðòà Àðàç) ÷þêÿêëèéè éàðûìâèëàéÿòè äàüÿòÿéè âÿ Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Àêêóìóëéàñèéà ïðîñåñëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Äöçÿíëèêëÿ

ãî ñêëîíà Áîëüøîãî Êàâêàçà. Á., 1973; Ðåëüåô Àçåðáàéäæàíà. Á., 1993. Á.ß. Áóäàãîâ

Ëàíäøàôòëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿáèè øÿðàèòèíèí ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã îíóí ÿðàçèñèíäÿ èíêèøàô åòìèø ëàíäøàôòëàð äà õåéëè ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ùÿìèí òÿáèè-ÿðàçè êîìïëåêñëÿðè áóðàäà äàüëûã âÿ äöçÿíëèê ëàíäøàôòëàðûíà áþëöíöð. Áóíëàðûí äàõèëèíäÿ èñÿ áèð ñûðà ëàíäøàôò òèïëÿðè âÿ éàðûìòèïëÿðè àéðûëûð. Äàüëûã ëàíäøàôòëàð. 1. É ö ê ñ ÿ ê ä àüëû ü û í í è â à ë â ÿ ã è ñ ì ÿ í í èâ à ë - á ó ç ë à ã ë à í ä ø à ô ò û. ßñàñÿí Áþéöê Ãàôãàçûí (Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñè, Éàí ñèëñèëÿ), ãèñìÿí Êè÷èê Ãàôãàçûí (Ìóðîâäàü, Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿëÿðè, Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñû âÿ ñ.) òÿãð. 3000 ìäÿí éöêñÿêäÿ éåðëÿøÿí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Äàüëàð ñòðóêòóð-äåíóäàñèîí, íèâàë-áóçëàã âÿ åðîçèîí-áóçëàã ìÿíøÿëèäèð. Éóðà âÿ Òàáàøèðèí òåððèýåí, êàðáîíàòëû, âóëêàíîýåí, âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ñÿòùè ÷îõ éåðäÿ ÷ûëïàã ãàéàëûã âÿ ÷ûíãûëëûãäûð. Ðåëéåôè èíòåíñèâ ïàð÷àëàíìûøäûð. Ãðàâèòàñèéà-äåíóäàñèéà ïðîñåñëÿðè ñÿúèééÿâèäèð. Êàð, òÿêíÿâàðû äÿðÿ (òðîã), ñèðê, ìîðåí áóçëàã ðåëéåôè ôîðìàëàðû éàéûëìûøäûð. Äàüëûã òóíäðà èãëèìèíÿ ìàëèêäèð. Îðòà

Áóðîâàð ñèëñèëÿñè.

ßä.: Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí ôèçèêè úîüðàôèéàñû. Á., 1968; Ãåîìîðôîëîãèÿ Àçåðáàéäæàíà. – Á., 1959; Áóäàãîâ Á.À. Ãåîìîðôîëîãèÿ è íîâåéøàÿ òåêòîíèêà þãî-âîñòî÷íîãî Êàâêàçà. Á., 1973; Àíòîíîâ Á.À. Ãåîìîðôîëîãèÿ è âîïðîñû íîâåéøåé òåêòîíèêè þãî-âîñòî÷íîé ÷àñòè Ìàëîãî Êàâêàçà. Á., 1971; Áóäàãîâ Á.À. Ãåîìîðôîëîãèÿ þæíî-

òåìï-ð éàíâàðäà –8,5-äÿí –15°Ú-äÿê, èéóëäà 4–9°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 800–1200 ìì-äèð. Áþéöê Ãàôãàçäà (Áàçàðäöçö, Áàçàðéóðä, Òóôàí âÿ Øàùäàü çèðâÿëÿðèíäÿ) 3800–3900 ì-äÿí éöêñÿêäÿ öìóìè ñàù. òÿãð. 6 êì2 îëàí áóçëàãëàð âàð. Òîðïàã þðòöéö èíêèøàô åòìÿìèøäèð. ×îõ ñåéðÿê ãàéàëûã-÷ûíãûëëûã áèòêèëÿðèíÿ, éöêñÿê äàüëûã äûðíàãëûëàðûíà (ãàéàêå÷è41

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

ñè, Äàüûñòàí òóðó), áÿçè ãóø âÿ ýÿìèðèúè íþâëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Áþéöê Ãàôãàçûí Ãóñàð, Ãóäéàë, ßéðè÷àé âÿ ñ. ÷àéëàðû áóðàäàí áàøëàíûð. Òóðèçì âÿ àëïèíèçì ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. 2. É ö ê ñ ÿ ê ä à ü ë û ü û í À ë ï, ñ ó á à ë ï â ÿ ÷ ÿ ì ÿ í - ÷ þ ë ë à í äø à ô ò û. Áþéöê Ãàôãàçäà (Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñè, Éàí ñèëñèëÿ) âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà (Øàùäàü, Ìóðîâäàü, Çÿíýÿçóð âÿ ñ. ñèëñèëÿëÿð, Ãàðàáàü éàéëàñû), 2000–2200 ìäÿí 3000 ì-äÿê ùöíäöðëöêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Éóðà âÿ Òàáàøèðèí ÿñàñÿí êàðáîíàòëû òåððèýåí, âóëêàíîýåí, òóôàýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Øèääÿòëè ïàð÷àëàíìûø ðåëéåôÿ ìàëèêäèð. Äàüëàð äåíóäàñèîí-ñòðóêòóð ìÿíøÿëèäèð. Áóðàäà âàõòàøûðû ýöúëö ñåëëÿð éàðàíûð. Ñåë îúàãëàðû ÿñàñÿí ãàéàëûã âÿ äàü ÷ÿìÿíëèêëÿðè ñàùÿñèíäÿ éåðëÿøèð. ×àé äÿðÿëÿðè ÿñàñÿí áó ëàíäøàôò ñàùÿñèíäÿ ôîðìàëàøìàüà áàøëàéûð. Èãëèìè ñîéóãäóð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà –7-äÿí –12°Ú-äÿê, èéóëäà 8–17°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäà 1400–1600 ìì-ÿ, 42

ãàëàí ñàùÿëÿðäÿ 900 ìì-äÿêäèð. ßñàñÿí ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Äàüûñòàí òóðó, ãàðàïà÷à, áåçîàð êå÷èñè, ýÿìèðèúèëÿð (ãàðñè÷àíû, äàüñè÷àíû), êîð êþñòÿáÿê, Ãàôãàç óëàðû, Ãàôãàç òåòðàñû, êÿðêÿç, ãàéà êÿðòÿíêÿëÿñè âÿ ñ. ìÿñêóíëàøìûøäûð. Àëï, ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðè âÿ ÷ÿìÿí-÷þë éàðûìòèïëÿðèíÿ áþëöíöð. À ë ï ÷ÿ ì ÿ í ë ÿ ð è 2400–2500 ì-äÿí éöêñÿêäÿ éåðëÿøèð. Áèòêèëÿðèí áîéó ÷îõ ãûñà, íþâëÿðè àçäûð. Àëï ÷ÿìÿíëÿðèíäÿí àøàüûäà, 2000–2200 ì-äÿí 2400–2500 ì-äÿê ùöíäöðëöêäÿ, ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðè çîëàüû óçàíûð. Ñ ó á à ë ï ÷ ÿ ì ÿ í ë ÿ ð è íþâ åòèáàðèëÿ çÿíýèí îëàí ùöíäöðáîéëó ÿñàñÿí ÷îõ ùèññÿñèíè éåì îòëàðû òÿøêèë åäÿí ÷îõèëëèê áèòêèëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Êè÷èê Ãàôãàçûí ñóáàëï âÿ Àëï ÷ÿìÿíëÿðè Áþéöê Ãàôãàçäàêûíäàí áèð ãÿäÿð êñåðîôèòëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. × ÿ ì ÿ í - ÷ þ ë ëàíäøàôò éàðûìòèïè Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíäÿ âÿ Ãàðàáàü éàéëàñûíäà èíêèøàô åòìèøäèð. Àëï, õöñóñèëÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðèíäÿí éàé îòëàüû, ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðèíäÿí ùÿì äÿ áè÷ÿíÿê êèìè èñòèôàäÿ åäèëèð. Àðû÷ûëûüûí èíêèøà-

ôû ö÷öí ÿëâåðèøëè ñàùÿäèð. 3. Î ð ò à ä à ü ë û ü û í å í ë è é à ðïàãëû ìåøÿ âÿ ìåøÿäÿí ñîí -ðàêû ÷ÿìÿí-êîë ëàíäø àôò û. Áó ëàíäøàôò ðåñï.-íûí äàüëûã ëàíäøàôò çîíàëàðû àðàñûíäà äàùà ýåíèø éåð òóòóð. Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç (Íàõ. ÌÐ-èí ñàùÿñè èñòèñíà îëìàãëà) âÿ Òàëûø ä-ðûíûí éàìàúëàðûíäà, òÿãð. 1200 ì-äÿí 1800 ì-ÿ, áÿçè éåðëÿðäÿ 2000–2200 ìäÿê ùöíäöðëöêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Éóðà âÿ Òàáàøèðèí ÿùÿíýäàøû, ãóìäàøû, ýèëëè øèñòëÿðèíäÿí, Ö÷öíúö äþâðöí ýèëëèúÿëÿðèíäÿí, ãóìëàðûíäàí, âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð. ßðàçè ýöúëö ïàð÷àëàíìûø ðåëéåôÿ ìàëèêäèð. Äàüëàð ÿñàñÿí äåíóäàñèîí-ñòðóêòóð ìÿíøÿëèäèð. Äàü ó÷ãóíëàðû âÿ ñöðöøìÿëÿð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ñåëëÿð ÿñàñÿí òðàíçèò õàðàêòåðëèäèð. Äèê éàìàúëû äàð âÿ äÿðèí äÿðÿëÿð ñÿúèééÿâèäèð. Èãëèìè ñîéóã âÿ ìöëàéèìèñòèäèð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà –2-äÿí –6°Ú-äÿê, èéóëäà 13–19°Ú, èëëèê éàüûíòû 600–1300 ìì-äèð. Ãîíóð äàü-ìåøÿ, ÷öðöíòöëö-êàðáîíàòëû äàü-ìåøÿ, òèïèê âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Éöêñÿê äàüëûýûí íèâàë ëàíäøàôòû.

Àëï ÷ÿìÿíëÿðè ëàíäøàôòû.

éóéóëìóø äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû, Òàëûø äðûíäà ïîäçîëëàøìûø òîðïàãëàð âÿ äàü-ñàðû òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Ìåøÿëÿðèí ÷îõ ùèññÿñèíäÿ, õöñóñèëÿ 1400–1600 ì ùöíäöðëöêäÿ Øÿðã ôûñòûüû, éóõàðû ùèññÿëÿðäÿ èñÿ Øÿðã ïàëûäû, áÿçè éåðëÿðäÿ òîçàüàúû âÿ àüúàãàéûí àüàúëàðû öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Äàùà éóõàðûëàðäà ìåøÿëÿð ñåéðÿëÿðÿê ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðè ëàíäøàôòûíà êå÷èð. Ìåøÿ ëàíäøàôòûíûí éóõàðû ùèññÿñèíäÿ ðöòóáÿòñåâÿí, àøàüû ùèññÿñèíäÿ èñÿ ãóðàãëûüà äàâàìëû àüàú íþâëÿðè éàéûëìûøäûð. Àòìîñôåð éàüûíòûëàðûíûí ìþâñöìëÿð öçðÿ áÿðàáÿð ïàéëàíìàìàñû îðòà äàüëûãäà ìåøÿëÿðèí èíêèøàôûíûí âÿ îíëàðûí éàéûëìà äÿðÿúÿñèíèí ìöõòÿëèôëèéèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìåøÿíèí èíòåíñèâ ãûðûëìàñû ÷ÿìÿí ÿñàñÿí ìåøÿäÿí ñîíðàêû êîëëàðëà ãàðûøûã ìöõòÿëèô îò áèòêèëÿðè èëÿ ÿâÿç îëóíìàñûíà øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Áó ëàíäøàôò ùåéâàíëàðëà, õöñóñèëÿ äûðíàãëûëàð âÿ ãóø íþâëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Ìàðàë, úöéöð, ÷þëäîíóçó, áîç àéû, ìöõòÿëèô íþâ äÿëÿëÿð âÿ ñ. éàéûëìûøäûð. Áèð ÷îõ àüàú íþâëÿðè ìåøÿ âÿ àüàú åìàëû ñÿíàéåñè ö÷öí õàììàëäûð. Éàáàíû ìåéâÿ éûüûëûð. 4. Î ð ò à ä à ü ë û ü û í ä à ü - ê ñ åð î ô è ò ë à í ä ø à ô ò û. Íàõ. ÌÐ-äÿ (Çÿíýÿçóð âÿ Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿëÿðèíäÿ), ãèñìÿí Òàëûø ä-ðûíäà (Òàëûø âÿ Ïåøòÿñÿð ñèëñèëÿëÿðèíèí ã. âÿ ú.-ã ùèññÿëÿðèíäÿ) èíêèøàô åòìèøäèð. Áàøëûúà îëàðàã Ïàëåîýåíèí âóëêàíîýåí, âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ñöõóðëàðû öçÿðèíäÿ éàðàíìûøäûð. Íàõ. ÌÐ-äÿ òÿãð. 1100 ì-äÿí 2000 ì-äÿê, Òàëûø äðûíäà äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðäÿ 1300 ìäÿí 1900 ì-äÿê ùöíäöðëöêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ ñîéóã èãëèì, Òàëûø äàüëàðûíäà éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà –4äÿí –5°Ú-äÿê, èéóëäà 18–25°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû Íàõ. ÌÐ-äÿ 400–500 ìì, Òàëûø äàüëàðûíäà 300–400 ìì-äÿêäèð. Ùÿð èêè ÿðàçèäÿ éàéûí ãóðàã êå÷ìÿñè êñåðîôèò ëàíäøàôòûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ ÿñàñ ñÿáÿá

îëìóøäóð. Äàü-øàáàëûäû âÿ ãÿùâÿéè äàüìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêèñè äàüêñåðîôèò (ôðèãàíîèä) òèïëèäèð (ýÿâÿí, òûñòûñ âÿ ñ.). Úàíàâàð, òöëêö, äîâøàí, äàøëûã äÿëÿñè, ìöõòÿëèô íþâ ñè÷àíëàð, ãóøëàðäàí óëàð, áîç êÿêëèê âÿ ñ. ñÿúèééÿâèäèð. Ùåéâàíäàðëûã, ÿêèí÷èëèê, áàü÷ûëûã âÿ àðû÷ûëûã èíêèøàô åòìèøäèð. 5. À ë ÷ à ã ä à ü ë û ü û í ÷ þ ë, ã è ñ ì ÿ í ì å ø ÿ - ÷ þ ë ë à í ä ø à ô ò û. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúëàðûíäà, Êè÷èê Ãàôãàçûí êÿíàð ùèññÿëÿðèíäÿ, Òàëûøäà Áóðîâàð ñèëñèëÿñèíèí øì.-ã.-èíäÿ (ÿñàñÿí Úÿëèëàáàä ð-íó ÿðàçèñèíäÿ), 100–150 ìäÿí 1000 ì-äÿê ùöíäöðëöêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Òàáàøèð (Êè÷èê Ãàôãàç) âÿ Íåîýåíèí (Áþéöê Ãàôãàç) äÿíèç êàðáîíàò-òåððèýåí, êîíòèíåíòàë-àëëöâèàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ðåëéåôè ñòðóêòóðåðîçèîí âÿ àðèä-äåíóäàñîí-ñòðóêòóð ìÿíøÿëèäèð. Ñÿòùè ýöúëö âÿ îðòà äÿðÿúÿäÿ ïàð÷àëàíìûøäûð. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà –3-äÿí 2°Ú-äÿê, èéóëäà 19–24°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400– 600 ìì-äèð. Äàü òöíä-øàáàëûäû, äàü áîç-ãÿùâÿéè, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áó ëàíäøàôò ö÷öí äàøäàéàí, éîâøàí-äàøäàéàí âÿ éîâøàí-äàðàãîòó êèìè ÷þë âÿ éàðûì÷þë áèòêèëÿðè ñÿúèééÿâèäèð. Úàíàâàð, òöëêö, äîâøàí, ÷þë-

ñè÷àíû, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. Ãûø îòëàüû êèìè èñòèôàäÿ åäèëèð. 6. À ë ÷ à ã ä à ü ë û ü û í é à ð û ì ñ ÿ ù ð à ë à í ä ø à ô ò û. Ãîáóñòàíäà, Úåéðàí÷þëäÿ, Áîçäàü (Ýÿíúÿ Áîçäàüû) ñèëñèëÿñèíäÿ, Àúûíîùóð ÷þëö âÿ îíóí ÿòðàôûíäà, 50–100 ì-äÿí 1000 ì-äÿê ùöíäöðëöêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Íåîýåíèí äÿíèç âÿ êîíòèíåíòàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ìöëàéèì-èñòè, éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìèíÿ ìàëèêäèð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà –1-äÿí –3°Ú-äÿê, èéóëäà 19–26°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 200–400 ìì-äèð. Ãÿùâÿéè, à÷ûã-ãÿùâÿéè, áîç-ãîíóð òîðïàãëàðäà éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ãûø îòëàüûäûð. 7. Ä à ü ÿ ò ÿ ê ë ÿ ð è í è í å í ë è é à ð ï à ã ë û ì å ø ÿ ë à í ä ø à ô ò û. Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ùèññÿñèíèí øì. éàìàúûíäà âÿ Òàëûø ä-ðûíûí àë÷àã äàüëûã ùèññÿëÿðèíäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. 100–300 ì-äÿê ùöíäöðëöêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. ßñàñÿí Êàéíîçîéóí ÿùÿíýäàøû, ýèë, ãóìëó-ýèëëè ÷þêöíòöëÿðèíäÿí, ÷àãûë äàøëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ðåëéåôè Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéè ùèññÿñèíäÿ àêêóìóëéàòèâäåíóäàñèîí, Äÿâÿ÷è ñàùÿñèíäÿ ñòðóêòóðåðîçèîí, Òàëûø çîíàñûíäà äåíóäàñèîíñòðóêòóð ìÿíøÿëèäèð. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –2-äÿí

Àë÷àã äàüëûüûí ÷þë, ìåøÿ-÷þë ëàíäøàôòû.

43

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ –3°Ú-äÿê, èéóëäà 18–26°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû Áþéöê Ãàôãàç ùèññÿñèíäÿ 600 ììÿ, Òàëûø çîíàñûíäà 1900 ìì-ÿ ãÿäÿðäèð. Êàðáîíàòëû âÿ òèïèê ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, Òàëûø çîíàñûíäà ïîäçîëëàøìûø äàü-ñàðû òîðïàãëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìåøÿëÿðèí íþâ òÿðêèáè ÷îõ ìöõòÿëèôäèð. Áþéöê Ãàôãàç ùèññÿñèíäÿ ïàëûä âÿ âÿëÿñ, Òàëûø çîíàñûíäà ùèðêàí òèïëè ðåëèêò íþâëÿð – äÿìèðàüàú, øàáàëûäéàðïàã ïàëûä, àçàò âÿ ñ. öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Úöéöð, ÷þëäîíóçó, äÿëÿ, îõëó êèðïè, ñöëåéñèí, ãûðãîâóë, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. Ìåøÿ îëìàéàí ñàùÿëÿð ùåéâàíäàðëûãäà âÿ áèòêè÷èëèêäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. 8. Þ í ä à ü ë û ü û í ê ñ å ð î ô è ò â ÿ ÷ þ ë ë à í ä ø à ô ò û. Áó ëàíäøàôò òèïè Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéèíèí ø.-èíäÿ, Úåéðàí÷þë-Àúûíîùóð þí äàüëûüûíûí ú. êÿíàðûíäà âÿ ñ. ÿðàçèëÿðäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. 100 ì-äÿí 1100 ì-ÿ ãÿäÿð ùöíäöðëöêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Íåîýåíèí äÿíèç êàðáîíàòòåððèýåí, êîíòèíåíòàë-àëëöâèàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Äàüëàð àðèääåíóäàñèîí ñòðóêòóð ìÿíøÿëèäèð. Áåäëåíä, éàðüàí-ãîáó øÿáÿêÿñè, ýèë êàðñòû èíêèøàô åòìèøäèð. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòèäèð. Ùÿð èêè ñàùÿäÿ éàé ãóðàã êå÷èð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà 0-äàí –2°Ú-äÿê, èéóëäà 19–23°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 500–600 ìì. Äàü-øàáàëûäû, äàü áîç-ãÿùâÿéè, áîç-ãîíóð âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêèëÿðè éàðûìñÿùðà òèïëèäèð (àðäûú, ñàããûçàüàúû, ãàðàòèêàí êîëëàðû âÿ ñ.). Úàíàâàð, òöëêö, äîâøàí, ÷þëñè÷àíû, êÿêëèê, òóðàú âÿ ñ. âàð. Ðåëéåôè ÿëâåðèøëè îëàí ñàùÿëÿðäÿ áàü÷ûëûã èíêèøàô åòìèøäèð. Äöçÿíëèê ëàíäøàôòëàðû. 9. Î â à ë û ãä ö ç ÿ í ë è ê ë ÿ ð è í ì å ø ÿ-÷ ÿ ì ÿ í ë à í ä ø à ô ò û. Ãàíûõ - ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéèíäÿ, Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíûí ú., ÑàìóðÄÿâÿ÷è îâàëûüûíûí øì.-ã. ùèññÿñèíäÿ (Øîëëàð äöçö), äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿ – 27 ì-äÿí 200 ì-äÿê ùöíäöðëöêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Àíòðîïîýåíèí àëëöâèàë-ïðîëöâèàë, äÿíèçêÿíàðû ùèññÿëÿðäÿ èñÿ Ùîëîñåíèí äÿíèç ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Èãëèìè Øîëëàð äöçöíäÿ ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó-÷þë, ãàëàí éåðëÿðäÿ ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –2-äÿí +5°Ú-äÿê, èéóëäà 20–26°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû Øîëëàð äöçöíäÿ 300–400 ìì, Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéèíäÿ 600–900 ìì, Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíûí ú.-ã.-èíäÿ 1400 ìì-ÿ ãÿäÿðäèð. Ãðóíò ñóëàðû ñÿòùÿ éàõûíäûð. Øîëëàð äöçöíäÿ àëëöâèàë ÷ÿìÿíìåøÿ, Ãàíûõ -ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéèíäÿ àëëöâèàë ÷ÿìÿí âÿ àëëöâèàë ÷ÿìÿí-ìåøÿ òîðïàãëàðû, Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíäà èñÿ ïîäçîëëó âÿ ãëåéëè-ïîäçîëëó ñàðû òîðïàãëàð 44

éàéûëìûøäûð. Ìåøÿëÿðèí íþâ òÿðêèáè ìöõòÿëèôäèð. Ãàíûõ - ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéè âÿ Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûüû ìåøÿëÿðèíäÿ ïàëûä, âÿëÿñ, ãàðàüàú, éàëàíãîç âÿ ñ., Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíäà èñÿ øàáàëûäéàðïàã ïàëûä, äÿìèðàüàú, àçàò âÿ äèýÿð àüàú íþâëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. ×þëäîíóçó, úàíàâàð, îõëó êèðïè, ñöëåéñèí, ãûðãîâóë âÿ ñ. âàð. Òöòöí÷öëöê, ìåéâÿ÷èëèê, òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ñ. èíêèøàô åòìèøäèð. Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíäà ñóáòðîïèê áèòêèëÿð (÷àé, ñèòðóñ) áåúÿðèëèð. 10. Ä ö ç ÿ í ë è ê ë ÿ ð è í ã ó ð ó -

11. Î â à ë û ã ë à ð û í â ÿ ä à ü à ð àñû äöçÿíëèêëÿðèí éàðûìñÿùðà ë à í ä ø à ô ò û Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿí ýåíèø ñàùÿ (ðåñï. ÿðàçèñèíèí òÿãð. 25%-è) òóòàí ëàíäøàôò çîíàñûäûð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí ÷îõ ùèññÿñèíè, Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíè, Àáøåðîí é-à-íû âÿ Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûüûíûí ú.-ø. éàðûñûíû ÿùàòÿ åäèð. Ùöíä. –27 ìäÿí (Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíäÿ) 600–1000 ì-ÿ (Íàõ. ÌÐ-äÿ) ãÿäÿðäèð. Àíòðîïîýåíèí àëëöâèàë-ïðîëöâèàë, Ùîëîñåíèí àëë-

Þíäàüëûüûí êñåðîôèò âÿ ÷þë ëàíäøàôòû.

÷ þ ë ë à í ä ø à ô ò û. Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äöçÿíëèéèíè, Øèðâàí äöçöíöí øì., Ìèë âÿ Ãàðàáàü äöçëÿðèíèí àë÷àã äàüëûüà ãîâóøäóüó ú. ùèññÿëÿðèíè, ýÿòèðìÿ êîíóñëàðûíû, êîíóñëàðàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðè, òåððàñëàðû âÿ àëëöâèàëïðîëöâèàë äöçÿíëèêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìèíÿ ìàëèêäèð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà –1 äÿí –2°Ú-äÿê, èéóëäà 25–27°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400 ìì-ÿ éàõûíäûð. ×ÿìÿí-áîç-ãîíóð, øîðëàøìûø áîç âÿ à÷ûã-øàáàëûäû òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. ßñàñ áèòêè ãðóïëàðû éîâøàí-äàøäàéàí, éîâøàí-äàðàãîòóäàí èáàðÿòäèð. Úàíàâàð, òöëêö, ìöõòÿëèô ãóìñè÷àíû, ãûðãîâóë, êÿêëèê, òóðàú âÿ ñ. âàð. Ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéè èíêèøàô åòìèøäèð. Ãûø îòëàüûäûð.

Îâàëûãäöçÿíëèêëÿðèí ìåøÿ-÷ÿìÿí ëàíäøàôòû.

öâèàë, ïðîëöâèàë-äåëöâèàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè, Íàõ. ÌÐèí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíäÿ èñÿ ñîéóã éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìèíÿ ìàëèêäèð. Ùÿð èêè ñàùÿäÿ éàé ãóðàã êå÷èð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà 1–4°Ú, Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíäÿ 2-äÿí –4°Úäÿê, èéóëäà, ìöâàôèã îëàðàã 21–27°Ú âÿ 23–28°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 130 ìì-äÿí 300 ìì-ÿ ãÿäÿðäèð. Áîç-÷ÿìÿí, áîç, áîç-ãîíóð âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Éîâøàíëû, êÿíýèçëè, éîâøàíëû-øîðàíîòóëó, ýÿâÿíëè éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè öñòöíäöð. Áó ëàíäøàôò òèïè äàõèëèíäÿ ÷ÿìÿí-áàòàãëûã (Êöð ÷àéû éàòàüû áîéóíäàêû ÷àëàëàðäà, ãðóíò ñóëàðûíûí ñÿòùÿ ÷ûõäûüû éåðëÿð-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ, àõìàçëàðäà âÿ ñ.), øîðàêÿò (îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àë÷àãäà éåðëÿøÿí ñàùÿëÿðäÿ) ëàíäøàôò éàðûìòèïëÿðè äÿ àéðûëûð. Úåéðàí, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ìöõòÿëèô ãóìñè÷àíû, ãûðãîâóë, òóðàú, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. ßðàçè àíòðîïîýåí òÿñèðëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð, ÷îõ ùèññÿñè øóìëàíìûøäûð. Ïàìáûã÷ûëûã, öçöì÷öëöê, áàü÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã èíêèøàô åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà òÿáèè ëàíäøàôòëàðûí éöêñÿêëèéÿ ýþðÿ äÿéèøèëìÿñèíäÿ Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç, Òàëûø (Ëÿíêÿðàí), Íàõ. ÌÐ ëàíäøàôò ñòðóêòóðó ãðóïëàðû àéðûëûð. Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ëàíäøàôò ñòðóêòóðóíäà àë÷àã äàüëûãäàí éöêñÿê äàüëûüà äîüðó éàðûìñÿùðà, äàü ÷þëëÿðè, äàü ìåøÿëÿðè, äàü ÷ÿìÿíëÿðè âÿ íèâàë ëàíäøàôò ãóðøàãëàðû áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèð. Áóíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã Òàëûøäà ëàíäøàôò èíâåðñèéàñû áàø âåðèð – àë÷àã äàüëûüûí ìåøÿ ëàíäøàôòû éöêñÿêëèéÿ äîüðó äàü-êñåðîôèò ëàíäøàôòûíà êå÷èð. Äöçÿíëèêëÿðèí ìåøÿ-÷ÿìÿí ëàíäøàôò ñòðóêòóðóíäà èãëèìèí ãóðàã êå÷ìÿñè ÿñàñ ðîë îéíàéûð. Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíäÿ éàðûìñÿùðà âÿ îðòà äàüëûã ùèññÿñèíäÿ ãóðó ÷þë, éöêñÿê äàüëûã ùèññÿñèíäÿ äàð çîíàäà äàü ÷ÿìÿíëÿðè, îíäàí éöêñÿêäÿ èñÿ íèâàë ãóðøàã éåðëÿøèð. ßä.: Áóäàãîâ Á.ß. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí òÿáèè ëàíäøàôòëàðû âÿ îíëàðûí ãîðóíìàñû. Á., 1974; Ìóñåèáîâ Ì.À. Ëàíäøàôòû Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ (îñîáåííîñòè ãîðèçîíòàëüíîé äèôôåðåíöèàöèè è ýâîëþöèÿ ëàíäøàôòîâ). Á., 1981; Áóäàãîâ Á.À., Ìèêàèëîâ À.À. Ðàçâèòèå è ôîðìèðîâàíèå ëàíäøàôòîâ þãî-âîñòî÷íîãî Êàâêàçà â ñâÿçè ñ íîâåéøåé òåêòîíèêîé. Á., 1985; Áóäàãîâ Á.À. Ñîâðåìåííûå åñòåñòâåííûå ëàíäøàôòû Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ. Á., 1988; Áóäàãîâ Á.ß. Àçÿðáàéúàí òÿáèÿòè. Á., 1988. Á.ß.Áóäàãîâ

Èãëèì Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáèëêàñû ñóáòðîïèê ãóðøàüûí øì. êÿíàðûíäà éåðëÿøèð. ßðàçèíèí úîüðàôè ìþâãåéè, ðåëéåôèíèí ìöðÿêêÿáëèéè, Õÿçÿð äÿíèçèíÿ éàõûíëûüû, èë ÿðçèíäÿ éåð ñÿòùèíÿ äöøÿí ýöíÿø ðàäèàñèéàñûíûí áîëëóüó, îíóí ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè ùàâà êöòëÿëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà îëìàñû âÿ ñ. àìèëëÿð áóðàäà èãëèìèí õåéëè ìöõòÿëèôëèéèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Èãëèì ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àìèëëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ èãëèì ÿìÿëÿýÿòèðèúè àìèëëÿðäÿí îíóí ñÿòù ãóðóëóøó (ðåëéåôè), ýöíÿø ðàäèàñèéàñû øÿðàèòè âÿ àòì. äþâðàíûíûí õöñóñèééÿòè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ñ ÿ ò ù ã ó ð ó ë ó ø ó. ßñàñÿí äàüëûã þëêÿ îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç, Òàëûø âÿ Èðàí äàüëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç äàü ñèñòåìëÿðè àðàñûíäà éåðëÿøÿí Êöð ÷þêÿêëèéè, õöñóñèëÿ îíóí ÿñàñ ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí Êöð-Àðàç îâàëûüû ø.-ÿ. äîüðó ýåíèøëÿíÿðÿê Õÿçÿð äÿíèçèíèí àëòûíà êå÷èð. Ðåñï.íûí øì.-ûíäà éåðëÿøÿí Áþéöê Ãàôãàç äëàðû þëêÿ ÿðàçèñèíè øì.-äàí ýÿëÿí ñîéóã ùàâà êöòëÿëÿðèíèí áèðáàøà òÿñèðèíäÿí ãîðóéóð âÿ íÿòèúÿäÿ ÿêñÿð äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðèíäÿ ÿñàñÿí ãóðó ñóáòðîïèê èãëèì ôîðìàëàøûð. Þëêÿ ÿðàçèñèíè ú.-äàí ÿùàòÿ åäÿí äèýÿð äàü ñèñòåìëÿðè äÿ ùàâà äþâðàíû ïðîñåñëÿðèíÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðèð. Ñÿòù ãóðóëóøóíóí ìöõòÿëèôëèéè èãëèì öíñöðëÿðèíèí ãåéðè-áÿðàáÿð ïàéëàíìàñûíà, øàãóëè èãëèì ãóðøàãëàðûíûí éàðàíìàñûíà âÿ ñ. ñÿáÿá îëóð. Ý ö í ÿ ø ð à ä è à ñ è é à ñ û. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðè ýöíÿø èøûüûíûí áîëëóüó èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Êöð-Àðàç îâàëûüû, Àáøåðîí é-àñû âÿ äèýÿð äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðäÿ ýöíÿøëè ñààòëàðûí èëëèê ìèãäàðû 2200–2400 ñààò, Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó

Éàðûìñÿùðà ëàíäøàôòû.

äöçÿíëèêëÿðèíäÿ èñÿ 2600–2800 ñààò òÿøêèë åäèð. Îðòà äàüëûã çîíàäà áóëóäëóëóüóí àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ýöíÿøëè ñààòëàðûí ìèãäàðû àçàëûð âÿ 1900–2200 ñààò àðàñûíäà äÿéèøèð. Éöêñÿê äàüëûã çîíàäà ùÿìèí êÿìèééÿò éåíèäÿí àðòûð âÿ 3000 ì-äÿí éöêñÿêëèêäÿ 2200–2500 ñààòà ÷àòûð. Öìóìè ýöíÿø ðàäèàñèéàñûíûí èëëèê ìèãäàðû Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà 128–132 êêàë/ ñì2-äèð. Äàüëàðà äîüðó î, 120–124 êêàë/ñì2-ÿäÿê àçàëûð (äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí òÿãð. 500–600 ì-äÿê), ñîíðà éåíèäÿí àðòàðàã Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí éöêñÿê äàüëûã çîíàëàðûíäà (3000 ì-äÿí éöêñÿê) 140–150 êêàë/ñì2 òÿøêèë åäèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðäÿ öìóìè ýöíÿø ðàäèàñèéàñûíûí èëëèê ìèãäàðû 148–150 êêàë/ñì2, éöêñÿê äàüëûã çîíàäà èñÿ 152–160 êêàë/ñì2 òÿøêèë åäèð. Ðàäèàñèéà áàëàíñûíûí èëëèê ìèãäàðû þëêÿíèí äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðèíäÿ 40–50 êêàë/ñì2 (Ëÿíêÿðàí òÿáèè âèëàéÿòèíäÿ 50–60 êêàë/ñì2), éöêñÿê äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ èñÿ î, 15–25 êêàë/ñì2 òÿøêèë åäèð. À ò ì î ñ ô å ð ä þ â ð à í û. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ èãëèìèí ôîðìàëàøìàñûíà àðêòèê (Êàðà âÿ Ñêàíäèíàâèéà), ìöëàéèì åíëèêëÿðèí ñîéóã êîíòèíåíòàë (Ñèáèð) âÿ äÿíèç (Àçîð) àíòèñèêëîíëàðû, òðîïèê åíëèêëÿðèí èñòè ñóáòðîïèê àíòèñèêëîí âÿ úÿíóá ñèêëîíëàðû, Ìÿðêÿçè Àñèéà öçÿðèíäÿ éàðàíàí àíòèñèêëîí, ùÿì÷èíèí éåðëè àòì. ïðîñåñëÿðè òÿñèð ýþñòÿðèð. Áó ùàâà êöòëÿëÿðè ñÿòù ãóðóëóøóíóí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿ ÿðàçèñèíÿ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿí äàõèë îëóð. Áåëÿ êè, ñîéóã êîíòèíåíòàë âÿ äÿíèç ùàâà êöòëÿëÿðè Áþéöê Ãàôãàç äàüëàðûíû àøûá êå÷ÿ áèëìÿäèéèíäÿí ðåñï.-íûí ÿðàçèñèíÿ ø.-äÿí – Õÿçÿð äÿíèçè öçÿðèíäÿí, ã.-äÿí – Ãàðà äÿíèç âÿ Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñû öçÿðèíäÿí, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ ùÿð èêè òÿðÿôäÿí äàõèë îëóð. Êè÷èê Ãàôãàç, Òàëûø âÿ Èðàí äàüëàðû ú.-äàí ýÿëÿí èñòè ùàâà êöòëÿëÿðèíÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ìàíå îëìàñà äà, îíëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíèí äÿéèøìÿñèíÿ âÿ àòì. ïðîñåñëÿðèíèí äèíàìèêàñûíà ìöÿééÿí òÿñèð ýþñòÿðèð. Èãëèìèí ÿñàñ öíñöðëÿðè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ùàâàíûí òåìïðó, éàüûíòûëàð, ðöòóáÿòëèëèê, áóõàðëàíìà, áóëóäëóëóã, êöëÿê ðåæèìè ÿñàñ èãëèì öíñöðëÿðèíè òÿøêèë åäèðëÿð. Ù à â à í û í ò å ì ï å ð à ò ó ð ó. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùàâà òåìïðóíóí ðåæèìè âÿ ÿðàçè öçðÿ ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóüó áóðà äàõèë îëàí ùàâà êöòëÿëÿðèíèí õöñóñèééÿòèíäÿí, ÿðàçèíèí ðåëéåôèíäÿí âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí àéðû-àéðû 45

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

ðàéîíëàðà éàõûíëûüûíäàí àñûëû îëàðàã ôîðìàëàøûð. Õÿçÿð äÿíèçè éàéäà ñàùèëáîéó ÿðàçèëÿðäÿ (äÿíèçäÿí òÿãð. 20 êì-äÿê) ùàâàíûí òåìï-ðóíó áèð ãÿäÿð àçàëäûð, ãûøäà èñÿ àðòûðûð. Åéíè çàìàíäà äÿíèç Ìÿðêÿçè Àñèéàäàí äàõèë îëàí èñòè ùàâà êöòëÿëÿðèíèí òåìï-ðóíó ìöÿééÿí ãÿäÿð éóìøàëäûð. Ùàâàíûí îðòà èëëèê òåìïåðàòóðó Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà, Àáøåðîí é-àíûí ú. ñàùèëáîéó çîíàñûíäà, î úöìëÿäÿí, Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíäà 14–15 0Ú òÿøêèë åäèð. Äàüëàðà äîüðó ùàâàíûí òåìï-ðó àçàëàðàã 2000 ì éöêñÿêëèêäÿ 4–50Ú, 3000 ì éöêñÿêëèêäÿ èñÿ 1–20Ú òÿøêèë åäèð. Èëèí ÿí ñîéóã àéûíäà (éàíâàð) äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðäÿ ùàâàíûí îðòà àéëûã òåìï-ðó 00Ú-äÿí àøàüû äöøìöð. Àáøåðîí é-à âÿ îíäàí ú.-äà éåðëÿøÿí ñàùèëáîéó ÿðàçèëÿð âÿ àäàëàðäà ùÿòòà 3–40Ú òÿøêèë åäèð. Éöêñÿêëèê àðòäûãúà ùàâàíûí òåìï-ðó àçàëûð âÿ äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 2000 ì éöêñÿêëèêäÿ –5-äÿí –60Ú-äÿê (Íàõ. ÌÐ-äÿ –70Ú), 3000 ì éöêñÿêëèêäÿ èñÿ òÿãð. –12-äÿí –130Ú-éÿ ãÿäÿðäèð. 46

Èëèí ÿí èñòè àéûíäà (èéóë) ùàâàíûí îðòà òåìï-ðó Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà, ÿñàñÿí, 26–270Ú, äèýÿð äöçÿíëèêëÿðäÿ âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðäÿ èñÿ 24 0Ú-äÿí àøàüû äöøìöð. Äàüëàðäà ùàâàíûí îðòà àéëûã òåìï-ðó 2000 ì éöêñÿêëèêäÿ òÿãð. 14–160Ú, 3000 ì-äÿ 8–100Ú òÿøêèë åäèð. Þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ùàâà òåìï-ðóíóí ìöòëÿã ìàêñ. (+46 0Ú) âÿ ìèíèìóì (–320Ú) êÿìèééÿòëÿðè êÿñêèí êîíòèíåíòàë èãëèìè èëÿ ñå÷èëÿí Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíäÿ ìöøàùèäÿ åäèëìèøäèð. À ò ì î ñ ô å ð é à ü û í ò û ë à ð û. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àòì. éàüûíòûëàðû ÿñàñÿí ùàâà êöòëÿëÿðèíèí ÿðàçèéÿ ìöäàõèëÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Éàüûíòûëàðûí ìèãäàðûíû, ìþâñöìè âÿ èëëèê ïàéëàíìàñûíû ùàâà êöòëÿëÿðèíèí ÿðàçèíèí ðåëéåôè âÿ Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè ìöÿééÿí åäèð. Áóðàäà ÿí àç îðòà èëëèê éàüûíòû (150–200 ìì-äÿí àç) Ãîáóñòàíûí ú.-ø.èíäÿ âÿ Àáøåðîí é-à-íûí ú. ñàùèëèíäÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí ìÿðêÿçè âÿ ø., Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûüûíûí ú.-ø., Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿ-

ðèíäÿ äÿ èëëèê éàüûíòûëàðûí ìèãäàðû 300 ìì-äÿí àçäûð. Îíëàðûí ìèãäàðû Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëëÿðèíäÿí ã.-ÿ âÿ äöçÿíëèêëÿðäÿí äàüëàðà äîüðó òÿäðèúÿí àðòûð. Äàüëàðäà éàüûíòûëàð ìöÿééÿí éöêñÿêëèéÿ ãÿäÿð (Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà 2600–2800 ì, Íàõ. ÌÐ-äÿ 2600–3000 ì) àðòûð, ñîíðà èñÿ òÿäðèúÿí àçàëûð. Áó ÿðàçèëÿðäÿ èëëèê éàüûíòûëàðûí ìàêñ. ìèãäàðû Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäà 1400–1600 ìì, øì.-ø. éàìàúûíäà 800 ìì, Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Íàõ. ÌÐ-äÿ 800–900 ìì, Òàëûø ä-ðûíäà èñÿ 1700– 1800 ìì òÿøêèë åäèð. Ðåñï.-íûí äèýÿð äàüëûã áþëýÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã Òàëûø ä-ðûíäà éöêñÿêëèê àðòäûãúà éàüûíòûëàðûí ìèãäàðû àçàëûð âÿ éöêñÿê äàüëûãäà (2000 ì-äÿí éöêñÿê) 250–300 ìì òÿøêèë åäèð. Éàüûíòûëàðûí ÷îõ ùèññÿñèíèí èëèí èñòè äþâðöíÿ (àïðåë–îêòéàáð) òÿñàäöô åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, éàé àéëàðû ãóðàã êå÷èð âÿ ùÿòòà éàüûíòûëàðûí áîëëóüó èëÿ ñå÷èëÿí ËÿíêÿðàíÀñòàðà çîíàñûíäà èëëèê íîðìàíûí 5–15%-íè òÿøêèë åäèð. Éàüûíòûëû ýöíëÿðèí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ îðòà èëëèê ñàéû Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà âÿ Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíäÿ 60–70, Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíûí îðòà äàüëûã ùèññÿñèíäÿ èñÿ 170 ýöíÿ ÷àòûð. Éàüûíòûíûí ÿí áþéöê ýöíäÿëèê ìàêñ. Òàëûø ä-ðûíäà (334 ìì, Áèëÿñÿð) âÿ Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäà (198 ìì, ßëèáÿé) ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Ëåéñàí éàüûøëàðûí èíòåíñèâëèéè äÿãèãÿäÿ 1–2, áÿçÿí èñÿ 3 ìì-ÿ ÷àòûð. Äöçÿíëèêëÿðäÿ éàüûíòûíûí òÿãð. 4/5-ö, äàüëàðäà èñÿ 1/3-è éàüûø ùàëûíäà äöøöð. Äöçÿíëèêëÿðäÿ ãàð þðòöéö äàâàìëû îëìóð âÿ àéðû-àéðû èëëÿðäÿ öìóìèééÿòëÿ ìöøàùèäÿ åäèëìèð. Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà ãàð þðòöêëö ýöíëÿðèí ñàéû îðòà äàüëûãäà 80–120, éöêñÿê äàüëûãäà 250 ýöíÿ ÷àòûð. Ãàð õÿòòèíäÿí éóõàðûëàðäà èñÿ ãàð þðòöéö äàèìè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Ù à â à í û í ð ö ò ó á ÿ ò ë è ë è é è. Ùàâàíûí ìöòëÿã ðöòóáÿòèíèí îðòà èëëèê êÿìèééÿòëÿðè Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà 11–12, Õÿçÿðñàùèëè çîíàäà 14–15 ìá òÿøêèë åäèð. Äàüëàðäà éöêñÿêëèê àðòäûãúà îíóí êÿìèééÿòè àçàëûð âÿ 1000 ì éöêñÿêëèêäÿ òÿãð. 9 ìá, 2000 ì éöêñÿêëèêäÿ 6–7 ìá òÿøêèë åäèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ ìöòëÿã ðöòóáÿòëèëèéèí êÿìèééÿòè àøàüûäûð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ÿðàçèëÿðèíèí ìöâàôèã éöêñÿêëèêëÿðèíÿ íèñáÿòÿí 1–1,5 ìá àçäûð. Ìöòëÿã ðöòóáÿòëèéèí ÿí éöêñÿê êÿìèééÿòè éàé àéëàðûíà (èéóë–àâãóñò) äöøöð. Áó çàìàí ùÿìèí ýþñòÿðèúè äÿíèçñàùèëè ÿðàçèëÿðäÿ âÿ Ãàíûõßéðè÷àé âàäèñèíäÿ 20–24 ìá, 3000 ì éöêñÿêëèêëÿðäÿ èñÿ 8–10 ìá òÿøêèë åäèð. Éàíâàðäà äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿ îíóí êÿìèééÿòè 6 ìá-à, 1500 ì éöêñÿêëèêëÿðäÿ èñÿ òÿãð. 3 ìá-àäÿê àçàëûð. Áó çàìàí ÿí àøàüû êÿìèééÿò Íàõ. ÌÐ-äÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð âÿ î, äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿ 4 ìá, äàüëàðäà èñÿ äàùà àç òÿøêèë åäèð. Ùàâàíûí îðòà èëëèê íèñáè ðöòóáÿòëèëèéèíèí ÿí éöêñÿê êÿìèééÿòè äÿíèçñàùèëè (75–80%), ÿí àøàüû êÿìèééÿòè èñÿ Íàõ. ÌÐ-äÿ âÿ Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí éöêñÿê äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ (55–65%) ìöøàùèäÿ åäèëèð. Éàéäà ÿí àøàüû íèñáè ðöòóáÿòëèëèê Íàõ. ÌÐ-äÿ (35–50%), Òàëûøûí éöêñÿê äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ (50–55%) âÿ Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà (50–60%) ãåéäÿ àëûíûð. ßí éöêñÿê êÿìèééÿò äÿíèçñàùèëè âÿ Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí éöêñÿê äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ (60–85%) ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ãûø àéëàðûíäà ÿí éöêñÿê êÿìèééÿò äÿíèçñàùèëè, ÿí àøàüû èñÿ éöêñÿê äàüëûã ÿðàçèëÿð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Ì ö ì ê ö í á ó õ à ð ë à í ì à. Ìöìêöí áóõàðëàíìàíûí ÿí áþéöê îðòà èëëèê êÿìèééÿòè Íàõ. ÌÐ-äÿ Àðàçáîéó

äöçÿíëèêëÿð (1200–1400 ìì âÿ äàùà ÷îõ) âÿ Êöð-Àðàç îâàëûüû (1000–1200 ìì) ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Ðåñï.-íûí äèýÿð îâàëûã âÿ äöçÿíëèêëÿðèíäÿ ùÿìèí êÿìèééÿò 800–1000 ìì àðàñûíäà äÿéèøèð. Äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ éöêñÿêëèê àðòäûãúà áó ýþñòÿðèúè àçàëûð âÿ îðòà äàüëûãäà 300–400 ìì, éöêñÿê äàüëûãäà èñÿ 200 ìì òÿøêèë åäèð. Á ó ë ó ä ë ó ë ó ã. Áóëóäëóëóüóí ðåæèìè âÿ ïàéëàíìàñû ùàâà äþâðàíû ïðîñåñëÿðè âÿ ÿðàçèíèí ìöðÿêêÿá ñÿòù ãóðóëóøó èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áóëóäëóëóüóí èëëèê ýåäèøè âÿ ÿðàçèäÿ ïàéëàíìàñû ìöõòÿëèôäèð. ßí ÷îõ áóëóäëóëóã ãûøäà ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìàêñ. áóëóäëóëóã éöêñÿê äàüëûãäà ÿñàñÿí éàçà âÿ éàéûí ÿââÿëèíÿ, îðòà äàüëûãäà âÿ ãèñìÿí äÿ äàüÿòÿéè çîíàäà éàçà âÿ ïàéûçà, äöçÿíëèêëÿðäÿ, õöñóñèëÿ äÿíèçñàùèëè çîíàäà ãûøà âÿ éàçà, ìèíèìóì áóëóäëóëóã èñÿ éöêñÿê âÿ îðòà äàüëûãäà ãûøà, äöçÿíëèêëÿðäÿ âÿ äàüÿòÿéè çîíàäà éàéà òÿñàäöô åäèð. Äöçÿíëèêëÿðäÿ âÿ äàüÿòÿéè çîíàäà éàéäà ùàâàëàð óçóí ìöääÿò àçáóëóäëó âÿ áóëóäñóç êå÷èð. Áÿçè èëëÿðäÿ éàéäà Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíäÿ áóëóäëóëóã ìöøàùèäÿ åäèëìèð. Ê ö ë ÿ ê ð å æ è ì è. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè ö÷öí ÿñàñÿí îðîãðàôèéà èëÿ àòì. äþâðàíû ïðîñåñëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøàí êöëÿêëÿð ñÿúèééÿâèäèð. Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíäà èëèí èñòè äþâðöíäÿ øì. âÿ ú.-ø., ñîéóã äþâðöíäÿ èñÿ ã. âÿ øì.-ã. êöëÿêëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Äÿíèçñàùèëè çîíàäà èëèí èñòè äþâðöíäÿ ýöíäöçëÿð ãóðóíóí è÷ÿðèñèíÿ äîüðó 30–40 êì, ýåúÿëÿð èñÿ äÿíèçèí è÷ÿðèñèíÿ äîüðó 20 êì-äÿê èðÿëèëÿéÿí êöëÿêëÿð ÿñèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿí ýöúëö êöëÿêëÿð èëèí áöòöí ôÿñèëëÿðèíäÿ ÿñÿí âÿ Õÿçðè àäû èëÿ òàíûíìûø øì. êöëÿêëÿðäèð. Áó êöëÿêëÿð øì.-äàí ýÿëÿí âÿ Áþéöê Ãàôãàç ä-ëàðû èëÿ ãàðøûñû êÿñèëÿí ùàâà êöòëÿëÿðèíèí Õÿçÿð äÿíèçèíèí ã. ñàùèëè áîéóíúà Àáøåðîí éàðûìàäàñûíà òÿðÿô ñûõûøäûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð; ñöðÿòè 10 ì/ñàí-äÿí ÷îõ îëóð, áÿçÿí 40–42 ì/ñàí-éÿ ÷àòûð âÿ èëäÿ òÿãð. 100 äÿôÿ òÿêðàðëàíûð. Àäÿòÿí 1–3 ýöí, áÿçÿí 1 ùÿôòÿ âÿ äàùà ÷îõ äàâàì åäèð. Ýöúëö êöëÿêëÿðäÿí áèðè äÿ ú. êöëÿéè ýèëàâàðäûð. ßñàñÿí Àáøåðîí çîíàñû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Èðàí, Èðàã, Îðòà Àñèéà öçÿðèíäÿ éöêñÿê, Øèìàëè Ãàôãàç âÿ Îðòà Õÿçÿð öçÿðèíäÿ àë÷àã òÿçéèã ñàùÿëÿðè éàðàíäûãäà ÿìÿëÿ ýÿëèð. Õÿçðèäÿí èñòèäèð. Ñöðÿòè áÿçÿí 20–24 ì/ñàí-éÿ ÷àòûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿí èñòè âÿ ãóðó êöëÿê Àü éåëäèð; äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè éåðëÿðäÿ

ìöøàùèäÿ îëóíóð. Àü éåë ÿñäèéè çàìàí ùàâàíûí òåìï-ðó áÿçÿí 40–420Ú-éÿ ãàëõûð, íèñáè ðöòóáÿò 10–30%-ÿ åíèð. Èñòè âÿ ãóðó êöëÿêëÿðäÿí áèðè äÿ èëèí ñîéóã äþâðöíäÿ ÿñÿí Ôéîí êöëÿéèäèð. Ùàâà êöòëÿëÿðèíèí Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç, Òàëûø ä-ðûíû àøûá àøàüûéà äîüðó ùÿðÿêÿòè çàìàíû îíóí àäèàáàòèê ãûçìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Äàüëûã ðàéîíëàð ö÷öí èëèí áöòöí âàõòû ÿñÿí äàü-äÿðÿ êöëÿêëÿðè (éàéäà äàùà ôÿàë îëóð) ñÿúèééÿâèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èëèí ìöõòÿëèô ôÿñèëëÿðèíäÿ ÿñÿí êöëÿêëÿð (Àðàç ÷àéû äÿðÿñèíäÿ ñèëéàí, Êöð ÷þêÿêëèéèíèí ã. ùèññÿñèíäÿ ãàðàéåë âÿ ñ.) äÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Èãëèì òèïëÿðè. Ðåñï.-äà ùàâà òåìï-ðóíóí âÿ àòì. éàüûíòûëàðûíûí ïàéëàíìàñû âÿ ðåæèìè õöñóñèééÿòëÿðè, ùÿì÷èíèí ðöòóáÿòëÿíìÿ øÿðàèòè íÿçÿðÿ àëûíàðàã Éåð êöðÿñèíäÿêè 11 èãëèì òèïèíäÿí (Â.Â.Êåïïåí) 8-èíèí áóðàäà îëäóüó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó òèïëÿðèí ÷îõó éàðûìòèïëÿðÿ áþëöíöð: 1. Éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ÿñàñÿí Ìÿðêÿçè àðàí ðàéîíëàðûíû (Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ ùöíä. 400 ì-äÿê îëàí ñàùÿëÿð), Ñàìóð ÷àéûíûí ìÿíñÿáèíäÿí Ãûçûëàüàú êþðôÿçèíÿäÿê Õÿçÿðéàíû çîíàíû, Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíè, Òàëûøûí ãàïàëû äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðèíè (1000 ì-äÿí éöêñÿêäÿ) ÿùàòÿ åäèð. Èëëèê éàüûíòû ìöìêöí áóõàðëàíìàíûí 15– 50%-íè òÿøêèë åäèð. Ãûøû ÿñàñÿí ìöëàéèì (Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðäÿ âÿ Òàëûøûí ãàïàëû äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðèíäÿ ñîéóã) êå÷ìÿñè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Éàéû ãûçìàðäûð, áÿçè ýöíëÿð ùàâàíûí òåìï-ðó 400Ú-äÿí éóõàðû îëóð. 2. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè èãëèì Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíûí àë÷àã äàüëûã çîíàñûíäà (1000 ì-äÿê ùöíäöðëöêäÿ), Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéèíäÿ (200–500 ì), Êè÷èê Ãàôãàçûí øì. âÿ ø. éàìàúëàðûíäà (400–1500 ì ùöíäöðëöêäÿ) éàéûëìûøäûð. Áóðàäà èëëèê éàüûíòû ìöìêöí áóõàðëàíìàíûí 50–100%-èíè òÿøêèë åäèð. Ãûøû éóìøàã, àç éàüûíòûëû, éàéû ìöëàéèì-èñòèäèð. 3. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè èãëèì. ßñàñÿí Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà çîíàñûíû ÿùàòÿ åäèð. Èëëèê éàüûíòû ìöìêöí áóõàðëàíìàíûí 100–150 %-èíè âÿ áóíäàí äà ÷îõóíó òÿøêèë åäèð. Ãûøû éóìøàã, éàéû ìöëàéèì-èñòè âÿ ãóðàã, ïàéûçû ÷îõ éàüûíòûëû êå÷èð. Ìàéäàí àâãóñòóí îðòàëàðûíàäÿê éàüûø àç éàüûð âÿ òåç-òåç ãóðàãëûã îëóð. 4. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã èãëèì. Áþéöê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíäà 47

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

Ñÿòòàð Áÿùëóëçàäÿ.“Òîðïàüûí àðçóñó”

(1000–2700 ì) âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí îðòà âÿ éöêñÿê äàüëûã (1400–2700 ì) ùèññÿñè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Èëëèê éàüûíòû ìöìêöí áóõàðëàíìàíûí 75–100%-èíÿ áÿðàáÿðäèð. Éàéû ñÿðèí, ãûøû íèñáÿòÿí àç ñÿðò êå÷èð. 5. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã èãëèì. Íàõ. ÌÐ-èí îðòà âÿ éöêñÿê äàüëûã çîíàñûíû (1000–3000 ì) ÿùàòÿ åäèð. Èëëèê éàüûíòû ìöìêöí áóõàðëàíìàíûí 50–100%-èíè òÿøêèë åäèð. Ãûøû ñîéóã âÿ ãàðëû, éàéû ñÿðèíäèð. 6. Éàüûíòûñû áÿðàáÿð ïàéëàíàí ìöëàéèì-èñòè èãëèì. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. (600–1500 ì) âÿ øì.-ø. (200–500 ì) éàìàúëàðûíäàêû ìåøÿ çîíàñûíû ÿùàòÿ åäèð. Èëëèê éàüûíòû ìöìêöí áóõàðëàíìàíûí ú. éàìàúëàðäà 75–100%, øì.-ø. éàìàúëàðäà 50–100%-èíè òÿøêèë åäèð. Ãûøû éóìøàã, éàéû ìöëàéèì-èñòèäèð. 7. Áöòöí ôÿñèëëÿðäÿ áîë éàüûíòûëû ñîéóã èãëèì. Áó òèï éàëíûç Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúëàðû (1500–2700 ì) ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Éóõàðû ìåøÿ, ñóáàëï âÿ àëï çîíàëàðûíû ÿùàòÿ åäèð. Èëëèê éàüûíòû ìöìêöí áóõàðëàíìàäàí 150–200% ÷îõäóð. Ãûøû ñîéóã, éàéû ñÿðèíäèð. 48

8. Äàüëûã òóíäðà èãëèìè. Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí 2700 ì-äÿí (Íàõ. ÌÐäÿ 3200 ì-äÿí) éöêñÿê ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Éàüûíòû ìöìêöí áóõàðëàíìàäàí 100–200% ÷îõ äöøöð. Ãûø âÿ éàé ñîéóã êå÷èð. Áÿçè éåðëÿðäÿ ãàð áèð èëäÿí î áèðè èëÿ ãàëûð.

ßä.: Ì ÿ ä ÿ ò ç à ä ÿ ß . À . Øÿðãè Ãàôãàçûí òÿáèè-ñèíîïòèê èãëèì ôÿñèëëÿðè. Á., 1973; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí èñòèëèê áàëàíñû àòëàñû /Ðåä. Ø û õ ë è í ñ ê è ß . Ì . , Ù à ú û é å â Ã . ß ./. Ì., 1978; Êëèìàò Àçåðáàéäæàíà /Ðåä. Ì à ä à ò ç à ä å À . À ., Øûõëèíñêèé Ý.Ì./. Á., 1968. Õ.Ø.Ðÿùèìîâ

Òîðïàã þðòöéö Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè òÿáèè-úîüðàôè õöñóñèééÿòëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, òðîïèê ìåøÿ âÿ ñàâàííà òèïëè ëàíäøàôòëàð èñòèñíà îëóíìàãëà, Éåð êöðÿñèíäÿ éàéûëìûø áöòöí òîðïàã-èãëèì çîíàëàðûíûí ìþâúóäëóüó èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áóíóíëà éàíàøû, ùÿð çîíà äàõèëèíäÿ òîðïàã ÿìÿëÿýÿòèðÿí àíà ñöõóðëàðûí âÿ ÷þêöíòöëÿðèí, áèîëîæè àìèëëÿðèí âÿ èíñàíûí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèí ìöõòÿëèô îëìàñû áóðàäà ÷îõñàéëû òîðïàã òèï âÿ íþâëÿðèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. ßðàçèäÿ ðåëéåôèí ìîðôîýåíåòèê õöñóñèééÿòëÿðèíèí ýåîñèñòåìëÿðäÿ ùèäðîòåðìèê ðåæèìèí, ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí âÿ áàøãà àìèëëÿðèí êÿñêèí äÿéèøèëìÿñèíÿ, áåëÿëèêëÿ äÿ òîðïàüûí çîíàëëûã ãàíóíàóéüóíëóüóíóí éàðàíìàñûíà, áèð-áèðèíè ÿâÿç åäÿí ìöõòÿëèô òîðïàã òèïëÿðèíèí éàðàíìàñûíà âÿ îíëàðûí êèìéÿâè, ôèçèêè-êèìéÿâè âÿ ìèíåðàëîæè õàññÿëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû òîðïàã-

ëàðûíûí îíëàðûí éàéûëìàñûíûí úîüðàôè âÿ ýåîìîðôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ÿñàñÿí äàüëûã âÿ äöçÿíëèê òîðïàãëàðûíà áþëìÿê îëàð. Òîðïàãÿìÿëÿýÿëìÿ øÿðàèòèíäÿí àñûëû îëàðàã, Á. âÿ Ê.Ãàôãàç âÿ Òàëûø äàüëûã ÿðàçèëÿðèíèí òîðïàãëàðû ÿñàñÿí ìîðôîëîæè úÿùÿòäÿí ïðîôèëèíèí íèñáÿòÿí ãûñàëûüû, ÿêñÿðÿí éóõà âÿ äàøëû-÷ûíãûëëû îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð. ×îõ çàìàí áóíëàðûí òÿðêèáèíäÿ ìöõòÿëèô ñöõóð ãûðûíòûëàðûíà âÿ çÿèô àøûíìûø èëêèí ìèíåðàëëàðà òÿñàäöô åäèëèð. Äàüëûã ãóðøàãëàð ö÷öí åðîçèéà âÿ äåíóäàñèéà, ùÿì äÿ èáòèäàè òîðïàã ÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñè õàðàêòåðèêäèð. Êöð-Àðàç âÿ Îðòà Àðàç äàüàðàñû, Ãóñàð-Äÿâÿ÷è þíäàüëûã ÷þêÿêëèéè äöçÿíëèêëÿðèíèí òîðïàãëàðû ÿêñÿðÿí ÷þêìÿ ñöõóðëàð öçÿðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿðÿê, òîðïàã ëàéûíûí ãàëûíëûüû, ìöõòÿëèô äÿðÿúÿäÿ øîðëàøìàñû, øîðàêÿòëÿøìÿñè âÿ áàòàãëàøìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áóðàäà òîðïàãëàðûí ñòðóêòóð-ìîðôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí äÿéèøèëìÿñèíÿ ñóâàðìà ðåæèìèíèí äÿ òÿñèðè áþéöêäöð. Òÿáèè òîðïàãÿìÿëÿýÿëìÿ øÿðàèòèíäÿí

àñûëû îëàðàã ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ìöõòÿëèô òîðïàã òèïëÿðè, éàðûìòèïëÿðè âÿ íþâëÿðèíäÿí èáàðÿò äàü-òóíäðà, äàü÷ÿìÿí, äàü-ìåøÿ, ñàðû âÿ ãëéåëèïîäçîëëó, ãàðàòîðïàã, øàáàëûäû, áîç âÿ áîç-ãîíóð òîðïàãëàðû ôîðìàëàøìûøäûð. Ã.Ñ.Ìÿììÿäîâ

Áèòêè þðòöéö Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû çÿíýèí ôëîðàéà ìàëèêäèð. Áóðàäà 4500-äÿí ÷îõ àëè ñïîðëó âÿ ÷è÷ÿêëè áèòêè íþâö éàéûëìûøäûð. Èáòèäàè áèòêèëÿð äÿ ýåíèø íþâ ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áó áèòêèëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà éöçëÿðúÿ íþâö àøêàð åäèëìèøäèð: øèáéÿëÿð ÿí ÷îõ ãàéàëûã âÿ äàøëû ñàùÿëÿðäÿ, àüàúëàðäà, ìàìûðëàð áàòàãëûãëàðäà, Àëï ãóðøàãëàðûíäà, ïàïàãëû âÿ ìèêðîñêîïèê ýþáÿëÿêëÿð èñÿ ùÿð éåðäÿ ðàñò ýÿëèð. Öìóìèééÿòëÿ, þëêÿìèçäÿ ìÿëóì îëàí áèòêè íþâëÿðè ñàé åòèáàðèëÿ Ãàôãàçäàêû ìÿëóì áèòêè íþâëÿðèíèí 66%-èíè òÿøêèë åäèð.

Ðåñïóáëèêàíûí áèòêè àëÿìèíèí çÿíýèíëèéè âÿ ðÿíýàðÿíýëèéè îíóí ÿðàçèñèíäÿêè ôèçèêè-úîüðàôè øÿðàèòèí ìöõòÿëèôëèéè, òÿáèÿòèí èíêèøàô òàðèõèíèí ìöðÿêêÿáëèéè, åëÿúÿ äÿ áèòêè þðòöéöíöí óçàã ôëîðèñòèê ñàùÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áóðàäà Ö÷öíúö äþâðÿ àèä ìöõòÿëèô ðåëèêò áèòêè íþâëÿðè äÿ éàéûëìûøäûð êè, áóíëàðäàí äà äÿìèðàüàú [Parrotia persica (DC) C.A.Mey], Ëÿíêÿðàí àêàñèéàñû (Albizzia yulibrissin Durazz), øàáàëûäéàðïàã ïàëûä (Quercus castaneifolia C.A.Mey), Ãàôãàç õûðíèéè (Diospyros lotus L.), øöìøàä (Ilex hyrcana Pojark) âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Öìóìèééÿòëÿ, ðåñï.-äà 618 åíäåìèê áèòêè íþâö ìþâúóääóð. Áóíëàðûí 195 íþâö Àçÿðáàéúàí, 423 íþâö èñÿ Ãàôãàç åíäåìèäèð. Àçÿðáàéúàí ôëîðàñûíäà 400-ÿ éàõûí ìöõòÿëèô ôÿñèëÿäÿí îëàí áèòêè íþâëÿðèíèí ìöùàôèçÿ îëóíìàñû çÿðóðÿòè éàðàíìûøäûð. Îíëàðûí íàäèð âÿ éîõà ÷ûõìàã òÿùëöêÿñè îëàí 140 íþâö “Ãûðìûçû êèòàá”à ñàëûíìûøäûð. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèí-

49

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ äÿ ñÿùðà, éàðûìñÿùðà, áîçãûð, äàü-êñåðîôèò, ôðèãàíà, øèáëéàê, ãàðèãà, ÷àëà-÷ÿìÿí, ñó-áàòàãëûã, äöçÿíëèê âÿ äàü-ìåøÿ áèòêè òèïëÿðè, òóãàé ìåøÿëèêëÿðè, èéíÿéàðïàãëû âÿ åíëèéàðïàãëû ìåøÿëèêëÿð, ùöíäöð îòëóãëàð, ñóáàëï, Àëï ÷ÿìÿíëèêëÿðè, áîçãûðëàðû âÿ õàëûëàðû ôîðìàëàøìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ôëîðàñûíûí òÿðêèáèíäÿ áöòöí àðåàë (ãÿäèì ìåøÿ, áîðåàë, áîçãûð, êñåðîôèò, ñÿùðà, ãàôãàç) âÿ àäâåíòèâ (ýÿëìÿ) áèòêè òèïëÿðè íöìóíÿëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ãÿäèì ìåøÿ òèïëÿðè íöìóíÿëÿðè ÿí ÷îõ Òàëûøäà, áîðåàë òèï Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí îðòà, ãèñìÿí äÿ àë÷àã äàüëûã ãóðøàãëàðûíäà, êñåðîôèò, ãàôãàç, áîçãûð âÿ ñÿùðà òèïëÿðè èñÿ Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà äöçÿí âÿ äàüÿòÿéè áîçãûðëàðäà éàéûëìûøäûð. Àäâåíòèâ àðåàë òèïè èñÿ íèñáÿòÿí àç éàéûëìûøäûð. Êöð-Àðàç îâàëûüû, Õÿçÿðéàíû âÿ áàøãà äöçÿíëèêëÿðèí ýþë, ýþëìÿ÷ÿ, àõìàç âÿ áàòàãëûãëàðûíäà, äÿíèçêÿíàðû ëèòîðàë ñàùÿëÿðäÿ çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý áèòêè þðòöéö ôîðìàëàøìûøäûð. ×àé âÿ êàíàëëàðûí êÿíàðëàðûíäà, áàòàãëûã éåðëÿðäÿ ãàðüû-ãàìûø úÿíýÿëëèêëÿðè èíêèøàô åòìèøäèð. Îíëàðûí íþâ òÿðêèáèíäÿ, ÿñàñÿí, ùöíäöðáîéëó òöëêöãóéðóüó, úèéÿí, ñóëóô, éóìøàã ñöïöðýÿ, êàëûø âÿ ñ. ÷îõëóã òÿøêèë åäèð. Áóðàäà ñàâàííà òèïëè, ùöíäöðáîéëó ìóðüóç (Erianthus ravennae (L.Beauv) äà úÿíýÿëëèê éàðàäûð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí ÷àëà-÷ÿìÿí ñàùÿëÿðèíäÿ ÷àéûðëûã, áèéàíëûã âÿ ëûüâÿð úÿíýÿëëèéè íèñáÿòÿí ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ãàðàáàü äöçöíäÿ äÿâÿàéàüû, ãûðõáóüóì, ìîðóã, àüëàðîò, ñöñÿí êèìè áèòêè íþâëÿðè ùÿì àéðûëûãäà úÿíýÿëëèêëÿð éàðàäûð, ùÿì äÿ áàøãà úÿíýÿëëèêëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ðàñò ýÿëèíèðëÿð. Ëèìàí âÿ àõìàçëàðäà ÿí ÷îõ ãàìûøëûã, úèéÿí, ñó÷è÷ÿéè âÿ ñ. áèòêèëÿðäÿí èáàðÿò úÿíýÿëëèêëÿð ìþâúóääóð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà áàòàãëûãëàðäà, ñóúàã éåðëÿðäÿ ãîâóãúà, ñàëâèíèéà, ñà÷àãîòó, ñóôûíäûüû, áóéíóçéàðïàã úÿíýÿëëèêëÿð éàðàäûðëàð. Ãàðüû úÿíýÿëëèéè (Phragmites australis Cav.) äÿ äöçÿí ðàéîíëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Áàëà Êöð, Ãàðàñó ÷àéëàðûíäà, Ñîðñîð âÿ Øèëéàí ýþëìÿ÷ÿëÿðèíäÿ âÿ Ñàðûñó ýþëöíäÿ Ö÷öíúö äþâðöí éàäèýàðû îëàí ãèéìÿòëè øÿíÿýöëëÿ (Nelumbium caspicum Fisch) äåêîðàòèâ ðåëèêò áèòêèñèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ëÿíêÿðàí äöçÿíëèêëÿðèíäÿêè áàòàãëûãëàðäà ñó÷è÷ÿéè, ñà÷àãîòó, ñöñÿí, ãóðáàüàîòó, ñàðû ñöñÿí õöñóñè áàòàãëûã ôîðìàñèéàëàðû éàðàäûðëàð. Ãóðóìóø áàòàãëûãëàð ö÷öí ãàéìàã÷è÷ÿéè, íàíÿ, ãûðõáóüóì, áèýÿâÿð âÿ ñ. êèìè áèòêèëÿð ñÿúèééÿâèäèð. Ñó-áàòàãëûã áèòêèëÿðèíÿ àë÷àã, îðòà âÿ éöêñÿê äàüëûã ãóðøàãëàðûíäà, áàòàãëûã, 50

ýþë âÿ ýþëìÿ÷ÿëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà, Õÿçÿðéàíû âÿ áàøãà äöçÿíëèêëÿðäÿ ñÿùðà âÿ éàðûìñÿùðà òèïëè áèòêèëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ñÿùðà ãàðàøîðàíëûüû Ãîáóñòàíäà, Ëþêáàòàí ÿòðàôûíäà, Øèðâàí, Ìèë, Ìóüàí, Àúûíîùóð, Úåéðàí÷þë, Øÿðãè Øèðâàí äöçëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Õûðäà òÿïÿúèêëè ñÿùðà ñàðûáàøëàðûíà ÿí ÷îõ Õÿçÿð ÿòðàôûíäà, ãèñìÿí äÿ Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà ðàñò ýÿëèíèð. Ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿ øîðàí (Salsola L.), ÷ÿðÿí (Suaeda Forsk. ex Scop) íþâëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Äóçëàã øîðàíû (Solicornia L.) ñÿùðàñûíäà îíëàðúà åôåìåð áèðèëëèê áèòêè íþâöíÿ òÿñàäöô åäèëèð. Øÿðãè Øèðâàí äöçöíäÿ âÿ äàüÿòÿéè ñàùÿëÿðäÿ ÷ÿðÿí ýåíèø ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. Ýÿíýèç (Salsola nodulosà (Mog) Iljin) äàüÿòÿéè ñàùÿëÿðäÿ ùÿì òÿê âÿ ùÿì äÿ ÿòèðëè éîâøàíëà áèðëèêäÿ øîðàíýÿëèê – éîâøàíëûã ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Àüàúâàðè øîðàíýÿéÿ ãàðàüàíà (Salsola dendroides Pall.) àç øîðëàøìûø òîðïàãëàðäà ðàñò ýÿëèíèð âÿ ñåíîçóí òÿðêèáè ìöõòÿëèô åôåìåð âÿ åôåìåðîèä áèòêèëÿðëÿ ìöðÿêêÿáëÿøäèðèð. Ãàðàüàí ÿí ÷îõ éîâøàí (Artemisia lerchiana Web), äÿâÿòèêàíû [Alhagi psedalhagi (Bieb.) Fisch] âÿ øèðèí áèéàíëà (Glycyrrhiza glabra L.) áèðëèêäÿ õöñóñè éàðûìñÿùðà úÿíýÿëëèéè òÿøêèë åäèðëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, ðåñïóáëèêàäà øîðàíýÿ úèíñèíèí 22-äÿê íþâöíÿ òÿñàäöô åäèëèð êè, áóíóí äà ÿêñÿðèééÿòè õöñóñè ôîðìàñèéàëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Éîâøàíëûã ÿí ýåíèø éàéûëìûø ñÿùðà òèïëÿðèíäÿí áèðèäèð âÿ îíà ìöõòÿëèô òîðïàãëàðäà, õöñóñèëÿ áîç âÿ çÿ-

×àéòèêàíû.

ëÿðèíäÿí ñàéûëûð. Éîâøàíëûãäà áÿçÿí êîëúóãëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Äÿíèçêÿíàðû âÿ äÿíèç àëòûíäàí úûõìûø ãóìñàëëûãëàðäà éîâøàíûí áàøãà íþâöíÿ (ãóìëóã âÿ éàõóä äÿíèç éîâøàíû), ýÿâÿí, Èðàí ñàðìàøûüû, Õÿçÿð õÿøÿíáöëö âÿ éöçëÿðúÿ áàøãà åôåìåð âÿ åôåìåðîèä áèòêè íþâëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Éàðûìáîçãûðëàð âÿ áîçãûðëàðäàí äàðàãâàðè ãèéàãîòó âÿ êñåðîôèò îòëàð öñòöíëöê òÿøêèë åäèðëÿð. Äàü êñåðîôèò áèòêèëÿðè ÷îõ âàõò áîçãûðëàðëà (Bothrichloa ischaemum L.) áèðëÿøÿðÿê õöñóñè ôîðìàñèéàëàð éàðàäûðëàð. Êè÷èê Ãàôãàçûí ãóðàã ðàéîíëàðûíäà (Íàõ. ÌÐ, Úÿáðàéûë, Çÿíýèëàí) âÿ Áþéöê Ãàôãàçûí áîçãûð éàéëàñûíäà êñåðîôèò áèòêè íþâëÿðèíÿ – ôðèãàíà, øèáëÿê, ãàðèãà òèïëè òèêàíëû ýÿâÿí, òûñòûñ, áÿçÿí äÿ úûëûç àðäûúëûã âÿ àðäûúëûã-ïöñòÿëèéÿ ðàñò

Äÿìèðàüàú Ðåñï.-íûí åíëèéàðïàãëû ðåëèêò ìåøÿëÿðèíäÿ (Òàëûø) âÿ Õÿçÿðèí ú. ñàùèëëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûð. Ùöíä.14-25 ì, éàðïàãëàðû éóìóðòàâàðè âÿ éà åëëèïñâàðèäèð. Ëÿ÷ÿêñèç ÷è÷ÿêëÿðè (2-5 ÿäÿä) ãûñà çîüëàðûí óúóíäà éåðëÿøèð. Ìåéâÿñè èêèäèâàðëû ãóòóúóãäóð. Éàðïàãëàìàäàí ÿââÿë ÷è÷ÿê à÷ûð. 200 èëÿ ãÿäÿð éàøàéûð. Îäóíúàüû ÷îõ ìþùêÿì, àüûð âÿ äàâàìëû, àçàúûã åëàñòèê îëäóüó ö÷öí îíäàí áÿçè ìàøûí ùèññÿëÿðè, áÿäèè ìÿìóëàò âÿ äåêîðàòèâ ôàíåð ùàçûðëàíûð. èô øîðëàøìûø òîðïàãëàðäà ðàñò ýÿëèíèð. ×îõ çàìàí éîâøàí øîðàíýÿ âÿ éàõóä ÷îõèëëèê òàõûë îòëàðû èëÿ áèðëèêäÿ èíêèøàô åäÿðÿê ãàðûøûã éàðûìñÿùðà ôîðìàñèéàëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áóðàäà ñîüàíàãëû ãûðòûú, éàïîí òîíãàëîòó, áÿðê ãóðàìèò, øÿðã áîçàüû, äûðíàãîòó, õûðäà ãàðàéîíúà, ýþé ãàðàéîíúà âÿ ñ. éîâøàíëûüûí äàèìè áèòêè-

Ëÿíêÿðàí ýöëÿáðèøèíè (èïÿê àêàñèéà).

ýÿëèíèð. Ôðèãàíàëàð Íàõ. ÌÐ-äÿ 1000– 1500 ì éöêñÿêëèêëÿðäÿ ìöñòÿãèë ôîðìàñèéàëàð éàðàäûð. Áó ôîðìàñèéàëàðäà 300äÿí àðòûã áèòêè íþâöíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ãóðàãëûã ðàéîíëàðäà êÿêëèêîòó (Thymus L.) âÿ îíóí íþâëÿðè òóìèë-àðèéà ôîðìà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ñèéàñûíû éàðàäûð. Áó òèï äàü-êñåðîôèòëÿð ö÷öí ìóðäàð÷à, ÷þëíàíÿñè, êàðâàíãûðàí âÿ ñ. ñÿúèééÿâèäèð. Áóðàäà ñöäëÿéÿí (Euphorbia L.), áîéìàäÿðÿí (Achillea L.), çèðèíú (Berberis L.) êèìè áèòêèëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ðåñïóáëèêàäà ëÿêÿëÿð øÿêëèíäÿ øèáëÿêëÿð – ãàðàòèêàí (Paliurus Mill), ìóðäàð÷à (Rhamnus L.), äîâøàíàëìàëûüû (Cotoneaster Medik), áàäàìëûã (Amygdalus L.), òîâóëãàëûã (Pyracantha M. Roem), éàáàíû àðìóäëóã (Pyrus L.) éàéûëìûøäûð. Áóðàäà øàããûëäàã (Colutea L.) äà õöñóñè ôîðìàñèéà éàðàäûð âÿ äàüêñåðîôèò áèòêè þðòöéöíöí ôîðìàëàøìàñûíäà èøòèðàê åäèð. Ñàããûçàüà÷û (Pistacia L.), àðäûú (Juniperus L.), äàüäàüàí äà ðåñïóáëèêàéà õàñ ôîðìàñèéàëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ðåñïóáëèêàíûí øì.-ã.-èíäÿ, Åëäàð äöçöíöí áîçãûð éàéëàñûíäà Ö÷öíúö äþâðöí ãàëûüû îëàí åíäåìèê âÿ ðåëèêò Åëäàð øàìû (Pinus åldarica Medw.) ìåøÿëèéèíäÿ àðäûú, ïöñòÿ, ãàðàòèêàí âÿ 80-85-ÿ éàõûí áàøãà àëè áèòêè íþâö ìÿëóìäóð. Êöð, Àðàç, Ãàíûõ âÿ Ãàáûððû ÷àéëàðû áîéó ñàõëàíûëìûø òóãàé ìåøÿëÿðèíèí ÿñàñû-

íû ãîâàã, ñþéöä, èéäÿ, ãàðàüàú, òóò, éóëüóí, íàð êèìè àüàú âÿ êîëëàð òÿøêèë åäèð. Áÿçè äàü ÷àéëàðû âàäèëÿðèíäÿ ãàðûøûã ìåøÿëÿðäÿ ÷àéòèêàíû (Hippophae rhamnoides L.), èéäÿ (Elaeagnus angustifolia L.), ñþéöä (Salix caprea L.), ñóìàã (Rhus coriaria L.), ñàðàüàí (Cotinus coggygria Scop), éóëüóí (Tamarix L.), òóò (Morus alba L.), þëäöðgÿn (Anabasis L.), íàð (Punica granatum L.), èòáóðíó (Rosa canina L.), áþéöðòêÿí (Rubus sp.dib.) âÿ ñ. éàéûëìûøäûð. ×àéòèêàíû ÿí ÷îõ Øèí, Êèø, Äÿìèðàïàðàí, Òöðéàí, Ýþé÷àé, Àüñó, Âÿëâÿëÿ âÿ Òÿðòÿð ÷àéëàðûíûí ñàü, ñîë äöçÿíëèêëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûð. Òàëûøäà éàëàíãîç âÿ ãûçûëàüàú ÷àé äÿðÿëÿðèíäÿ úÿíýÿëëèêëÿð éàðàäûð. Ìåøÿëÿðäÿ ÿíúèðèí éåðëè åíäåìèê íþâö (Ficus hyrcana), õàìûðìàéà, ÷ÿïÿð ñàðìàøûüû, ýÿíäàëàø, úèëèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè, öðÿêîòó, äèøÿ, áàòàãëûãëàðäà èñÿ ñöñÿí, ãóðáàüàîòó, áàòàãëûúà õöñóñè ôîðìàñèéàëàð éàðàäûðëàð. Ãóáà-Õà÷ìàç, Ãàðàáàü âÿ Ãàíûõßéðè÷àé âàäèñèíèí äöçÿí ìåøÿëèêëÿðèíèí

ÿñàñûíû óçóíñàïëàã ïàëûä (Quercus pedunculiflora Stev.), éåìèøàí (Crataegus L.), ÿçýèë (Mespilus L.) âÿ ñ. òÿøêèë åäèð. Ãàíûõ-ßéðè÷àé âàäèñèíäÿ áóíóíëà éàíàøû àüúàãàéûí, úþêÿ, ýþéðöø, ãàðàüàú, àðìóä êèìè àüàú íþâëÿðè, ñàðìàøàí áèòêèëÿðäÿí èñÿ àü ÿñìÿ, äàøñàðìàøûüû, éàáàíû öçöì ýåíèø éàéûëìûøäûð. Òàëûøûí äöçÿí ìåøÿëÿðèíèí ñÿúèééÿâè àüàú úèíñëÿðèíäÿí ðåëèêò äÿìèðàüàú âÿ øàáàëûäéàðïàã ïàëûäû ýþñòÿðìÿê îëàð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ âÿëÿñ, àçàò, ãàðàüàú, àë÷à, ãîâàã íþâëÿðèíÿ âÿ ùèðêàí òèïëè ìåøÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð. Áó ìåøÿëÿðèí àëò ìÿðòÿáÿëÿðèíäÿ áèýÿâÿð, äàíàéà êèìè ùÿìèøÿéàøûë êîëëàðà äà òÿñàäöô åäèëèð. Õÿçÿð øåéòàíàüàúû Òàëûøäà öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áóðàäà Ëÿíêÿðàí àêàñèéàñû, äÿìèðàüàú, úþêÿ âÿ áàøãàëàðû ãàðûøûã ìåøÿëèêëÿð éàðàäûðëàð. Äÿíèç ñÿòùèíäÿí áèð ãÿäÿð ùöíäöðëöêäÿ àüúàãàéûíûí (Acer L.) áàøãà áèð íþâö, øÿðã ôûñòûüû âÿ äÿìèðàüàúëà áèðëèêäÿ ùöíäöðáîéëó ñûõ ìåøÿëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áó òèï ìåøÿëèéèí àëò ìÿðòÿáÿñèí51

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ Òóãàé ìåøÿëÿðè Êöð ñàùèëëÿðèíäÿäèð; ÷àéûí ñóáàñàð êÿíàðûíäà ñþéöä ìåøÿñè, ñàùèëäÿí óçàãëàøäûãúà àüéàðïàã ãîâàã ìåøÿñè áèòèð. Ò.ì.-íèí àçàëìàñûíû âÿ îíóí ùÿðòÿðÿôëè ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã 1978 èëäÿ Êöð ãûðàüûíäà Àüñòàôà ìåøÿ òÿñÿððöôàòû ÿðàçèñèíäÿ ñàùÿñè 4860 ùà îëàí «Ãàðàéàçû» Äþâëÿò ãîðóüó éàðàäûëìûøäûð.

èëÿ áèðëèêäÿ Ýþéýþë ÿòðàôûíäà èðè ãàéàëû ó÷ãóí ãàéàëûãëàðûíäà ãàðûøûã ìåøÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Èéíÿéàðïàãëûëàðäàí ãàðà÷þùðÿ (Taxus baccata L.) âÿ àðäûúûí (Juniperus L. sp. div.) áèð ÷îõ íþâö äàü-ìåøÿ çîíàñûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áþéöê Ãàôãàçûí øì.-ã. ùèññÿñèíäÿ, õöñóñèëÿ Çàãàòàëà-Áàëàêÿí çîíàñûíûí ñóáàëï ãóðøàüûíäà Ãàôãàç ðîäîäåíäðîíó (Rhododendron caucasicum Pall.) éàéûëìûøäûð. Äÿíèç ñÿòùèíäÿí 1800–3200 ì éöêñÿêëèêäÿ ìöõòÿëèô òÿðêèáëè ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëèéè, áîçãûð âÿ ÷ÿìÿí áèòêèëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèðëÿð. Ñóáàëï ÷ÿìÿíëèéèíäÿ 1000-ÿäÿê áèòêè íþâö ìÿëóìäóð. Áóðàäà éöêñÿê äàüëàðûí ðåëéåôèíäÿí, éàìàúëàðûí ñÿìòëèéèíäÿí âÿ áàøãà àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã ìöõòÿëèô ôîðìàñèéàëàð éàðàíûð. Ñóáàëï ãóðøàüûíäà ùöíäöðîòëóã äà õöñóñè ôîðìàñèéà ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Î, ÿí ÷îõ áàëäûðüàí (Heracleum L. sp. div.), ãàíòÿïÿð (Cephalaria sp. div.), áîéìàäÿðÿí (Alchemilla L. sp. div.), ÷îáàíòîïïóçó (Dactylis glomerata L.), ãóøãîíìàç (Filipendula Mill. sp. div.), ñöïöðýÿ (Calamagrostis arundinacea (L.) Roth ) íîâëÿðè âÿ ÿâÿëèê (Rumex L.

sp. div.), õà÷ýöëö (Senecio L. sp. div.), ýèúèòêÿí (Urtica dioica L.), õÿøÿìáöë (Melilotus officinalis (L.) Pall) êèìè ýöë÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñèëÿñèíèí ìöõòÿëèô íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Ñóáàëï ãóðøàüûíäà ìöõòÿëèô òÿðêèáäÿ ÷ÿìÿíëèêëÿð – àç íÿì âÿ ìåçîôèò ÷ÿìÿíëèêëÿð, ãóðó êñåðîôèòëè, áîçãûðëàøìûø ÷ÿìÿíëÿð éàéûëìûøäûð. Ñóáàëï ÷ÿìÿíëèéèíèí ÿñàñûíû àüáûü, àëà òîíãàëîòó, Ãàôãàç íàçèêáàëäûðû, áÿíþâøÿéè àðïà, Àëï äèøÿñè, òîïàë âÿ ö÷éàðïàã éîíúàíûí áèð ÷îõ íþâëÿðè, ÿòèðøàù (Geranium L.), øåùäóðàí (Alchemilla L.), àíäûç (Inula L.), áèðÿîòó (Pyrethrum Zinn. sp. div.), áóëàãîòó (Veronica L.) sp. div.), ãàíòÿïÿð (Cephalaria sp. div.), äèëãàíàäàí (Galium L. sp. div.), éåìëèê (Tragopogon L. sp. div.), íîâðóç÷è÷ÿéè (Primula L. sp. div.), ñêàáèîçà (Scabiosa L. sp. div.), áàüàéàðïàüû (Plantago L. sp. div.) âÿ îíëàðúà áàøãà áèòêè íþâëÿðè òÿøêèë åäèð. Àëï ÷ÿìÿíëÿðè éöêñÿê äàüëûüûí ñÿðò éàìàúëàðûíäà, çèðâÿëÿðèíäÿ, éÿùÿðâàðè àøûðûìëàðûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îíóí íþâ ìöõòÿëèôëèéè ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðèíÿ íèñáÿòÿí àç îëñà äà, õûðäàáîéëó áèòêè òèïëÿðèíèí áèîìöõòÿëèôëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Àëï ÷ÿìÿíëèéè õûðäà ãóìñàë òîðïàãëàðäà ùÿãèãè àëï áàüàéàðïàüû, øåùäóðàí âÿ äàøëû éåðëÿðäÿ àëï õàëûëàðûí (ñèááàëäèéà, çûí-

Åëäàð øàìû.

Øÿðã ÷èíàðû.

Ñó-áàòàëãûã áèòêèëÿðè.

äÿ ãàðà÷þùðÿ, øöìøàä, ãèñìÿí äÿ äàíàéå õöñóñè ôîðìàñèéà éàðàäûðëàð. Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà äÿíèç ñÿòùèíäÿí 600–1800 ì ùöíäöðëöêëÿðäÿ åíëèéàðïàãëû ìåøÿëÿð éàéûëìûøäûð. Áó ìåøÿëÿðè òÿøêèë åäÿí úèíñëÿðäÿí ýöðúö ïàëûäûíû, øÿðã ôûñòûüûíû (Fagus orientalis Lipsky) âÿ øÿðã ïàëûäûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Ôûñòûãëûã áó çîíàäà éöêñÿê ìÿùñóëäàð, ÷îõòÿðêèáëè ãàðûøûã ìåøÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ôûñòûã âÿ ïàëûääàí ÿëàâÿ ùÿìèí ìåøÿëÿðäÿ úþêÿíèí, âÿëÿñèí 2-3 íþâö, áèð ãÿäÿð éóõàðûëàðäà øÿðã ïàëûäû, òðàóòôåòòåð àüúàãàéûíû ïàðê òèïëè ìåøÿëèê éàðàäûðëàð. Ñûõ ôûñòûã ìåøÿëèéèíäÿ îò þðòöéö ÿìÿëÿ ýÿëìèð, àíúàã áèð ãÿäÿð ñåéðÿê ôûñòûãëûãäà êîë úèíñëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ îò îðòöéö äÿ èíêèøàô åäèð. Ìåøÿ àëòûíäà ñàðû ðîäîäåíäðîí (Rhododendron lateum ñweet.), áþéöðòêÿí, ýÿðìÿøîâ, ýÿíäàëàø, àéûäþøÿéèíèí áèð ÷îõ íþâëÿðè âÿ îíëàðúà ìöõòÿëèô òàõûë îòëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ èéíÿéàðïàãëû ìåøÿëÿð ëÿêÿëÿð øÿêëèíäÿ éàéûëìûøäûð. Áóíëàðäàí Åëäàð ÷þëöíäÿ Åëäàðøàìû, Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà Êîõ øàìû ìåøÿëÿðèíè Åëäàð øàìû Òÿáèè ùàëäà Åëäàð äöçöíöí ã. ùèññÿñèíäÿ – Ãàáûððû ÷àéûíûí ñàü ñàùèëèíäÿ éàéûëìûøäûð. Ùöíä. 20 ì-ÿ ÷àòàí äöç ýþâäÿëè, ýåíèø ÷ÿòèðëè áèòêèäèð. Ãóðàã ð-íëàðûí éàøûëëàøäûðûëìàñûíäà âÿ ìåøÿ ñàëûíìàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíóð. Èéíÿéàðïàãëàðûíäà Ú âèòàìèíè âÿ êàðîòèí âàð. Îäóíúàüûíäàí ñêèïèäàð, êàíèôîë âÿ ñ. àëûíûð. Ýþâäÿñè éàõøû òèêèíòè ìàòåðèàëûäûð. ýþñòÿðìÿê îëàð. Êîõ øàìû Áóëàíûã÷àé ùþâçÿñèíäÿ âÿ Ýþéýþë ÿòðàôûíäà (1600 ì ùöíäöðëöêäÿ) õûðäà ìåøÿëèêëÿð éàðàäûð. Î, ùÿì÷èíèí òîçàüàúû (Betula sp. div.) 52

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãûðîâîòó, ìàêðîòîìèéà) ôîðìàñèéàëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Áöòöí áó ÷îõñàéëû, ðÿíýàðÿíý áèòêè ãðóïëàøìàëàðû âÿ ôëîðà áèîìöõòÿëèôëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø äþâëÿò ãîðóãëàðûíäà, éàñàãëûãëàðäà âÿ ìèëëè ïàðêëàðäà ãîðóíóðëàð (áàõ: õöñóñè ãîðóíàí òÿáèè ÿðàçèëÿð). ßðàçèíèí ÿí éöêñÿê äàü ãóðøàãëàðûíäà ñóáíèâàë âÿ íèâàë ùöíäöðëöêëÿðèíäÿ äÿ áèòêè áèîìöõòÿëèôëèéè ÷îõäóð. Áóðàäà áèòêèëÿð þðòöê éàðàòìàñàëàð äà òÿê-òÿê, õöñóñèëÿ ñóáíèâàë ÿðàçèäÿ ãàéàëûãëàðäà íÿèíêè ÷è÷ÿêëè, êñåðîôèë òÿðêèáëè àëè áèòêèëÿð âÿ ùÿòòà èáòèäàè áèòêèëÿð áîëëóã òÿøêèë åäèðëÿð. Õöñóñèëÿ ñóíêóëåíòëÿð, øèáéÿëÿð, ýþáÿëÿêëÿð, ìàìûðëàð âÿ ñ. ßä.: Ãàäæèåâ Â.Ä. Âûñîêîãîðíàÿ ðàñòèòåëüíîñòü Áîëüøîãî Êàâêàçà (â ïðåäåëàõ Àçåðáàéäæàíà) è åå õîçÿéñòâåííîå çíà÷åíèå. Á., 1970; Ïðèëèïêî Ë.È. Ðàñòèòåëüíûé ïîêðîâ Àçåðáàéäæàíà. Á., 1976; Ãàäæèåâ Â.Ä., Êóëèåâà Õ.É., Âàãàáîâ Ç.Â. Ôëîðà è ðàñòèòåëüíîñòü âûñîêîãîðèé

Òàëûøà. Á., 1979; Ãàäæèåâ Â.Ä. Êàðòà ðàñòèòåëüíîñòè Àçåðáàéäæàíà: Àòëàñ Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ. Ì., 1979. Â. Ùàúûéåâ

Ùåéâàíëàð àëÿìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí òÿáèè øÿðàèòèíèí ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, îíóí ùåéâàíëàð àëÿìè äÿ ÷îõ ðÿíýàðÿíýäèð. Áóðàäà 101 ìÿìÿëè, 365 ãóø, 52 ñöðöíÿí (ðåïòèëèéà), 10 ñóäà-ãóðóäà éàøàéàí (àìôèáèéà), 101 áàëûã, 25 ìèíÿ ãÿäÿð úöúö, 1100-äÿí ÷îõ ùþðöì÷ÿêêèìèëÿð, 181 èëáèç, 360 õÿð÷ÿíýêèìèëÿð, 287 ðîòàòîðè, 400 ôèòîùåëìèíò (áèòêè ïàðàçèòëÿðè), 1200 ùåëìèíòëÿð (ùåéâàí ïàðàçèòëÿðè), 1500-äÿí àðòûã ñÿðáÿñò éàøàéàí, èíñàíëàðäà âÿ ùåéâàíëàðäà ïàðàçèòëèê åäÿí èáòèäàè (ïðîòîçîà) ùåéâàí íþâëÿðè ìÿëóìäóð. 101 íþâ ìÿìÿëè ùåéâàíäàí 13-ö úöúöéåéÿí, 28-è éàðàñà, 29-ó ýÿìèðèúè, 2-ñè äîâøàíêèìèëÿð, 19-ó éûðòûúû, 9-ó äûðíàãëû, 1 íþâö èñÿ êöðÿêàéàãëûäûð.

Ùåéâàí íþâëÿðèíèí ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìà àðåàëû ìöõòÿëèôäèð. Áÿçè ùåéâàíëàð ÷îõ ìÿùäóä (ýþë, ÷àé, äàüûí áèð ùèññÿñè), äèýÿðëÿðè èñÿ ýåíèø ÿðàçèëÿðäÿ éàéûëìûøäûð. Ìÿñÿëÿí: ñÿð÷ÿêèìèëÿð äÿñòÿñèíÿ äàõèë îëàí ãóøëàðà ðåñï.-íûí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Ïàðàçèò èáòèäàèëÿð, ãóðäëàð ãèäàëàíäûãëàðû îðãàíèçìëÿðèí – ñàùèáëÿðèíèí (êÿíä òÿñÿððöôàòû ùåéâàíëàðû, åâ ãóøëàðû âÿ ñ.) àðåàëûíäàí àñûëû îëàðàã ðåñï.-íûí áöòöí çîíàëàðûíäà ãåéä åäèëèð. Ìÿìÿëèëÿðäÿí úåéðàí äöçÿíëèê, éàðûìñÿùðà, êè÷èê òÿïÿëèêëè äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðäÿ Äàüûñòàí òóðó Áþéöê Ãàôãàç ä-ðûíûí ú. âÿ øì.-ø. éàìàúëàðûíäà (Áàëàêÿí, Çàãàòàëà, Ãàõ, Øÿêè, Îüóç, Èñìàéûëëû, Ãóáà, Ãóñàð ðàéîíëàðû) âÿ éöêñÿê äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Ãóøëàðûí áèð ÷îõ íþâö ìåøÿëÿðäÿ, äàüëûã âÿ äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿ, äèýÿðëÿðè ñó ùþâçÿëÿðèíäÿ, çÿðÿðâåðèúè úöúöëÿð ìöõòÿëèô àãðîñåíîçëàðäà, þëêÿ ôàóíàñûíà äàõèë îëàí áàøãà íþâëÿð òàðèõÿí óéüóíëàøäûãëàðû ìöõòÿëèô åêîñèñòåìëÿðäÿ éàéûëìûøäûð.

53

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ ×þëäîíóçó Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûø ä-ðûíäàêû ìåøÿëÿðäÿ, ùÿì÷èíèí Êöð ÿòðàôûíäàêû òóãàé ìåøÿëÿðèíäÿ, Ìèë, Ìóüàí âÿ Øèðâàí äöçëÿðèíèí ãàìûøëûãëàðûíäà äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèð. Äîâøàíëàð ÿñàñÿí Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí áåúÿðèëÿí ñàùÿëÿðèíäÿ, öìóìèééÿòëÿ èñÿ ðåñï.-íûí ñóáàëï âÿ Àëï ãóðøàãëàðûíäàí áàøãà ùÿð éåðäÿ éàéûëìûøäûð. Ýþñòÿðèëÿí ùåéâàíëàðûí ñàéû àçàëäûüûíäàí îíëàðûí îâëàíìà ìèãäàðû âÿ âàõòû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí òÿíçèì åäèëèð. Áÿçè ùåéâàí âÿ ãóøëàðûí îâëàíìà âàõòû ìÿùäóäëàøäûðûëìûø, ñàéû àçàëìàãäà îëàí ãèéìÿòëè ùåéâàí âÿ ãóøëàðûí (úåéðàí, úöéöð, êþïýÿð, ìàðàë, òóðàú âÿ ñ.) îâëàíìàñû, ùåéâàíëàðû âÿ èíñàíëàðû çÿùÿðëÿéÿí êèìéÿâè ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ãàäàüàí åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí “Ãûðìûçû êèòàá”ûíà (1989) 108 íþâ ùåéâàíûí àäû äàõèë åäèëìèøäèð. Îíëàðäàí 14-ö ìÿìÿëè, 36-ñû ãóø, 13-ö ñöðöíÿí âÿ ñóäàãóðóäà éàøàéàí, 5 íþâö áàëûã âÿ 40 íþâö úöúöëÿðäèð. Õÿçëè ùåéâàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè (áàòàãëûã ãóíäóçó, òöëêö, éåíîò, äîâøàí, àç ìèãäàðäà äÿëÿ, ïîðñóã, ìåøÿïèøèéè, àéû, ÷àããàë, ÷àíàâàð âÿ ñ.) Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ìöâàôèã ÿðàçèëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí, Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ìåøÿ âÿ äàüëûã ùèññÿëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøäûð. Áàòàãëûã ãóíäóçó Êöð ÿòðàôûíäàêû ãàìûøëû ýþëëÿðäÿ, Âàðâàðà ñó àíáàðûíäà, Ãûçûëàüàú êþðôÿçèíäÿ, Äÿâÿ÷è ëèìàíûíäà, áèð ñþçëÿ, ãàìûøëûã, áàòàãëûã âÿ úÿíýÿëëèê îëàí ñóëó áèîòîïëàðäà ìÿñêóíëàøìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ùåéâàíëàðû ãîðóìàã, åëÿúÿ äÿ àðòìàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ãîðóãëàð, éàñàãëûãëàð âÿ ìèëëè ïàðêëàð éàðàäûëûð, îâ ãàéäàëàðû íèçàìà ñàëûíûð. Ùèðêàí Ìèëëè Ïàðêû ÿðàçèñèíäÿ 14–17 áàø õàëëû ìàðàë ãàëìûøäûð. Áåðêóò ìÿùäóä ñàùÿäÿ ÿñàñÿí äàü ìåøÿëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøäûð. Ãàôãàç òåòðàñû Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ñóáàëï ãóðøàãëàðûíäà, éàøûëáàø þðäÿê Õÿçÿðèí ñàùèëèíäÿ âÿ áàøãà ñóòóòàðëàðäà ãåéä åäèëèð. Ãàéà êå÷èñè (áåçîàð êå÷è) âÿ Àñèéà ìóôëîíó (äàü ãîéóíó) ùàçûðäà Íàõ. ÌÐ-èí éöêñÿê äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ, Äàüûñòàí òóðó (äàü êå÷èñè) Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúëàðûíäà, úåéðàí Øèðâàí Ìèëëè Ïàðêûíäà âÿ Êîð÷àé éàñàãëûüûíäà éàéûëìûøäûð. ßä.: Àçÿðáàéúàíûí ùåéâàíëàð àëÿìè. Á., 2002. ú. 1; Àçÿðáàéúàíûí ùåéâàíëàð àëÿìè.

54

Á., 2004. 20 úè ú.; Æèâîòíûé ìèð Àçåðáàéäæàíà. Á., 1995–2000. Ò. 1–3. Ì.ß. Ìóñàéåâ

Õÿçÿð äÿíèçè Öìóìè ìÿëóìàò. Õÿçÿð äÿíèçè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùèäðîãðàôèê øÿáÿêÿñèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí ìöùöì ñó ùþâçÿñè âàùèäèäèð. Àâðîïà âÿ Àñèéà ãèòÿëÿðèíèí òÿìàñûíäà ýåíèø ìàòåðèê äåïðåññèéàñûíäà 36î34′ âÿ 47î10′ øì. åíëèêëÿðè, 46î42′ âÿ 54î42′ ø. óçóíëóãëàðû àðàñûíäà éåðëÿøèð. Äöíéàíûí ÿí áþéöê ýþëö âÿ ÿí ýåíèø ÿðàçèéÿ ìàëèê ãàïàëû ñó ùþâçÿñèäèð. Òÿãð. 6500 êì óçóíëóüóíäàêû ñàùèë õÿòòèíèí øì.-äà Ñàìóð, ú.-äà Àñòàðà ÷àéëàðû àðàñûíäàêû 816 êì-è Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïàéûíà äöøöð. Þë÷öëÿðèíÿ, àêâàòîðèéàñûíäà áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðèí ìàùèééÿòèíÿ, ùèäðîëîæè õöñóñèééÿòèíÿ, ôàóíà ìöõòÿëèôëèéèíÿ âÿ ýåîëîæè èíêèøàô òàðèõèíÿ ýþðÿ äÿíèç ùåñàá îëóíóð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ 100-ÿäÿê àäû ìÿëóìäóð. Àøøóð ìÿíáÿëÿðèíäÿ (å.ÿ. 14–7 ÿñðëÿð) Úÿíóá äÿíèçè, éóíàí àëèìëÿðè Ìèëåòëè Ùåêåòàé (å.ÿ. 6 ÿñð) âÿ Ùåðîäîòóí (å.ÿ. 5 ÿñð) ÿñÿðëÿðèíäÿ Êàñïè âÿ Ùèðêàí äÿíèçè àäëàíûð. Äàùà ñîíðàëàð Àëáàí, Õÿçÿð, Ýîé, Úîøãóí, Àáåñêóí, Áàêû, Äÿðáÿíä, Øèðâàí, Ýöðýàí, Õâàëûí âÿ ñ. àäëàíìûøäûð. Õÿçÿð äÿíèçè ýåîìîðôîëîæè âÿ ùèäðîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ö÷ ùèññÿéÿ – Øèìàëè, Îðòà âÿ Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèêëÿðèíÿ áþëöíöð. Øèìàëè âÿ Îðòà Õÿçÿðè áèðáèðèíäÿí Ìàíãûøëàã (×å÷åí é-à – Ýöëàëû ñàéû – Òöá-Êàðàãàí é-à), Îðòà âÿ Úÿíóáè Õÿçÿðè èñÿ Àáøåðîí (Àáøåðîí é-à – ×ÿëÿêÿí é-à) àñòàíàëàðû àéûðûð. Îíëàðûí ìàêñ. äÿðèíëèéè ìöâàôèã îëàðàã 25 ì, 788 ì (Äÿðáÿíä ÷þêÿêëèéè) âÿ 1025 ì (Ëÿíêÿðàí ÷þêÿêëèéè), îðòà äÿðèíëèêëÿðè èñÿ 4,4 ì, 192 ì, 345 ì-äèð. Õÿçÿð äÿíèçè Íåîýåí äþâðöíöí Ìèîñåí åïîõàñûíûí àõûðëàðûíà ãÿäÿð (òÿãð. 25 ìëí. èë ÿââÿë) Òåòèñ îêåàíû äÿíèçëÿðèíäÿí áèðè îëìóø âÿ îíëàðëà ÿëàãÿëè èíêèøàô åòìèøäèð. Ñîíðàëàð ùÿìèí ÿëàãÿ êÿñèëìèø âÿ î, ãàïàëû ñó ùþâçÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ëàêèí Ïëèîñåí – Äþðäöíúö äþâðäÿ Õÿçÿð äÿíèçè Ãàðà äÿíèçëÿ âÿ äåìÿëè, Äöíéà îêåàíû èëÿ áèðëÿøìèøäèð. Àõûðûíúû äÿôÿ áåëÿ ÿëàãÿ Äþðäöíúö äþâðöí Õâàëûí ÿñðèíäÿ, òÿãð. 40 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë áàø âåðìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà î, ãàïàëû ùþâçÿ (ýþë) êèìè èíêèøàô åòìèø âÿ ñÿâèééÿñè äþâðè îëàðàã ãàëõìà âÿ åíìÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð.

Õÿçÿð äÿíèçèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿí àõàí Ãóñàð, Ãóäéàë, Ãàðà÷àé, Âÿëâÿëÿ, Àòà÷àé, Ñóìãàéûò, Úåéðàíêå÷ìÿç, Ïèðñààò, Êöð, Âèëÿø, Ëÿíêÿðàí, Òÿíýÿðó ÷àéëàðû, ÐÔ èëÿ ñÿðùÿääÿí àõàí Ñàìóð, Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû èëÿ ñÿðùÿääÿí àõàí Àñòàðà ÷àéû òþêöëöð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíäàí Õÿçÿð äÿíèçèíÿ, Êöð èñòèñíà îëóíìàãëà, äàèìè àõàð éîõäóð. Àáøåðîí é-à-íäàí èñÿ öìóìèééÿòëÿ ÷àé àõìûð. Êöð Õÿçÿð äÿíèçèíèí ã. ñàùèëèíäÿí îíà òþêöëÿí ÿí áþéöê ÷àéäûð. Õÿçÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè ñóëàðûíà áèð ñûðà àäàëàð âÿ ñàéëàð äàõèëäèð. Ùÿìèí àäàëàð Àáøåðîí àðõèïåëàãûíû (Ïèðàëëàùû, ×èëîâ, Áþéöê Òàâà, Êè÷èê Òàâà àäàëàðû âÿ ñ.) âÿ Áàêû àðõèïåëàãûíû (Áþéöê Çèðÿ, Ãóì, Äàø Çèðÿ, Çÿíáèë, Ñÿíýè Ìóüàí, ×èýèë, Ýèë, Ãàðàñó, Õÿðÿ Çèðÿ, Èãíàòè äàøû, Ãóìàíè, Êöð äàøû àäàëàðû âÿ ñ.) òÿøêèë åäèð. Áþéöê Çèðÿ, Ãóì, Äàø Çèðÿ àäàëàðû áÿçÿí Áàêû áóõòàñû (êþðôÿçè) àäàëàðû êèìè âåðèëèð. ßí áþéöê àäà Ïèðàëëàùû (ñàù. òÿãð. 15 êì2, óç. 12 êì, åíè 4 êì-ÿ ãÿäÿðäèð), ÿí ø.-äÿ éåðëÿøÿí àäà ×èëîâäóð. Àáøåðîí âÿ Áàêû àðõèïåëàãëàðû àêâàòîðèéàëàðûíäà ùÿì÷èíèí ÷îõëó ñàéëàð (ñóàëòû àäàëàð), éàõóä äàéàçëûãëàð (Àáøåðîí, Áàëàõíèí, Äàðâèí, Íåôò Äàøëàðû, Ìàêàðîâ, Êöð âÿ ñ.) âàðäûð. Äÿíèçèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ñàùèëëÿðè ÷îõ éåðäÿ àêêóìóëéàòèâ îâàëûãëàðäàí – øì.-äà Ñàìóð-Äÿâÿ÷è, ìÿðêÿçè ùèññÿäÿ Êöð-Àðàç, ú.-äà Ëÿíêÿðàí îâàëûãëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ñàìóð ÷àéû ìÿíñÿáèíäÿí Àáøåðîí é-à-íàäÿê ñàùèë õÿòòè àç ýèðèíòèëè-÷ûõûíòûëûäûð. Áó ùèññÿäÿ àíúàã Ñàìóð ÷àéûíûí äåëòàñû, ßìèéÿ áóðíó âÿ Ýèëÿçè äèëè äÿíèçÿ òÿðÿô êè÷èê ÷ûõûíòûëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ñàùèëëÿð áóðàäà ãóì âÿ ÷àãûë äàøëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóø àêêóìóëéàòèâ, ßìèéÿ áóðíó âÿ Ýèëÿçè äèëè èñÿ ÿñàñÿí ãàéàëûãäûð âÿ àáðàçèîí ìÿíøÿëèäèð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. êÿíàðûíû òÿøêèë åäÿí Àáøåðîí é-à Õÿçÿð äÿíèçèíèí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó óçàíàðàã îíóí ñàùèëëÿðèíè äàùà äà ìöðÿêêÿáëÿøäèðèð. Õÿçÿðèí ã. ñàùèëèíäÿ ÿí áþéöê (óç. 60 êì-äÿí ÷îõ, åíè 30 êì-ÿ ãÿäÿðäèð) îëàí áó é-à-íûí ñàùèëëÿðè ÷îõ éåðäÿ ýèðèíòèëè-÷ûõûíòûëûäûð. Àêêóìóëéàòèâ êè÷èê êþðôÿçëÿð âÿ êþêëö ñöõóðëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø áóðóíëàð (Ñàðûãàéàáàøû, Êþùíÿ Áèëýÿù, Øöâÿëàí, Ýöðýàí âÿ ñ.) ñÿúèééÿâèäèð. Éàðûìàäà èëÿ Ïèðàëëàùû à. àðàñûíäà áÿíäèí èíøàñû (1941) íÿòèúÿñèíäÿ êå÷ìèø Àáøåðîí áîüàçû éåðèíäÿ Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àáøåðîí êþðôÿçëÿðè ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Äÿíèçÿ òÿðÿô

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òÿãð. 12 êì ìÿñàôÿäÿ óçàíàí Øàù äèëè Àáøåðîí é-à-ñûíûí ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíû òÿøêèë åäèð. É-à-íûí ú. ñàùèëèíäÿ, Ñóëòàí áóðíó èëÿ Øûõ áóðíó àðàñûíäà Áàêû áóõòàñû éåðëÿøèð. Àáøåðîí é-à èëÿ Êöð ÷àéûíûí äåëòàñû àðàñûíäàêû êþêëö ñöõóðëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø Ïóòà, Ñÿíýÿ÷àë, ßëÿò, Ïèðñààò áóðóíëàðû, ïàë÷ûã âóëêàíû ìÿíøÿëè Áÿíäîâàí áóðíó âÿ îíëàðûí àðàëàðûíäàêû êþðôÿçëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ñàùèë õÿòòè íèñáÿòÿí ýèðèíòèëè-÷ûõûíòûëûäûð. Êöð ÷àéûíûí äåëòàñû Õÿçÿð äÿíèçèíèí ã. ñàùèëèíäÿ ÿí áþéöê äåëòàäûð (ñàù. òÿãð. 100 êì2, óç. 21 êì). Ñîí çàìàíëàð ÷àé ýÿòèðìÿëÿðèíèí àçàëìàñû âÿ äÿíèçèí ñÿâèééÿñèíèí ãàëõìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð Êöðöí äåëòàñû àáðàçèéàéà ìÿðóç ãàëûð. Ùÿìèí äåëòàäàí ú.-ã.-äÿ ñàùèëÿ ïàðàëåë ãþâñâàðû Êöð äèëè (óç. 32 êì, åíè 4,5 êì-äÿê) âÿ Ñàðû (Ñàðà) é-à óçàíûð. Êöð äèëè èëÿ Ñàðû éà àðàñûíäà äÿíèçèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñàùèëéàíû çîíàñûíäà ÿí ýåíèø Ãûçûëàüàú êþðôÿçè éåðëÿøèð. Ñàðû é-à-íûí ãóðòàðàúàüû èëÿ Ëèìàí øÿùÿðè àðàñûíäà áÿíä òèêèëìÿñè (1954) íÿòèúÿñèíäÿ Êè÷èê Ãûçûëàüàú êþðôÿçè ãàïàëû ñó ùþâçÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Êöð äèëèíèí ø. ñàùèëèíèí èíòåíñèâ éóéóëìàñûíäàí îíóí òÿãð. îðòà ùèññÿñèíäÿ ñîí èëëÿðäÿ òÿáèè áîüàç ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ëèìàí øÿùÿðèíäÿí ú.-äà ùàìàð ñàùèë õÿòòè ìåðèäèàí èñòèãàìÿòèíäÿ Àñòàðà ÷àéûíûí ìÿíñÿáèíÿäÿê óçàíûð. Ôèçèêè-úîüðàôè ñÿúèééÿñè. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ýåîòåêòîíèê âÿ úîüðàôè ìþâãåéèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüó, áóðàäà ëèòîñôåð ïëèòÿëÿðèíèí ýåîäèíàìèê ðåæèìèíèí âÿ ùþâçÿñèíäÿ áàø âåðÿí ùèäðîìåòåîðîëîæè ùàäèñÿëÿðèí ìöðÿêêÿáëèéè îíóí ôèçèêè-úîüðàôè øÿðàèòèíèí ìöõòÿëèôëèéèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ð å ë é å ô è. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùèññÿñèíäÿ Õÿçÿðèí äèáèíèí ðåëéåôè ÷îõ ìöðÿêêÿáäèð. Îíóí ÿñàñ öíñöðëÿðèíè áó-

ðàäà áèð ñûðà ñàé âÿ àäàëàðäàí èáàðÿò Àáøåðîí àñòàíàñû âÿ Áàêû àðõèïåëàãû, Îðòà Õÿçÿð âÿ Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèêëÿ-

ðè òÿøêèë åäèð. Ùÿìèí ÷þêÿêëèêëÿðëÿ äÿíèçèí ã. ñàùèë õÿòòè àðàñûíäà åíè 60–70 êìÿ ãÿäÿð îëàí øåëô (ìàòåðèê äàéàçëûüû) çî-

Áàêû áóõòàñû.

55

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

×èëîâ àäàñû.

íàñû (ñàù. òÿãð. 25 ìèí êì2) éåðëÿøèð. Øåëô çîíàñûíûí ðåëéåôè äàëüàâàðûäûð. Áó çîíàäà ñàùèë õÿòòè áîéóíúà ÷îõ éåðäÿ ãóì òèðÿëÿðè óçàíûð. Àáøåðîí é-à-íûí øì. âÿ øì.-ø. ñàùèëëÿðè ýöúëö êöëÿêëÿðèí òÿñèðèëÿ éàðàíàí äàëüà âÿ àõûíëàðûí ýÿòèðìÿ ìàòåðèàëëàðû èëÿ äîëàðàã äàéàçëàøûð. Àéðû-àéðû ñàùÿëÿðäÿ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ óçàíàí âÿ ÿùÿíýäàøûëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø ñóàëòû òèðÿëÿð âÿ ãàéàëûãëàð âàð. Ñàùèë õÿòòè éàõûíëûüûíäà áó òèðÿ âÿ ãàéàëûãëàð ýÿòèðìÿ ìàòåðèàëëàðûíûí ùÿìèí ñàùÿëÿðäÿ òîïëàíìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð. Áàêû àðõèïåëàãû âÿ ãèñìÿí Àáøåðîí àñòàíàñû àêâàòîðèéàëàðûíäà ïàë÷ûã âóëêàíëàðû âàð. Áàêû àðõèïåëàãû à-ëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ïöñêöðìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Ý å î ë î æ è ã ó ð ó ë ó ø ó. Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùèññÿñèíäÿ ö÷ ÿñàñ ñòðóêòóð àéðûëûð: Þí Ãàôãàç (Òåðåê-Õÿçÿð) äàüÿòÿéè ÷þêÿéèíèí ø. êÿíàðû, Àáøåðîí–Áàëõàíéàíû òåêòîíèê çîíàñû (Àáøåðîí àñòàíàñû) âÿ Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèéèíèí ã. ùèññÿñè. Þí Ãàôãàç (Òåðåê-Õÿçÿð) ÷þêÿéè ãàëûíëûüû 15–20 êì-äÿê îëàí ÷þêìÿ ñöõóð ãàòû èëÿ äîëìóøäóð. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ Ïàëåîýåí-Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè äàùà ãàëûíäûð. Òàáàøèð éàøëû ÷þêöíòöëÿðèí òàâàíû òÿãð. 5–6 êì äÿðèíëèêäÿäèð. Þí Ãàôãàç ÷þêÿéèíèí êÿíàð ú. öíñöðö áÿçÿí Àáøåðîí ÷þêÿéè àäëàíàí Ãóñàð-Äÿâÿ÷è ÷þêÿéèäèð. Õÿçÿðéàíû-Ãóáà çîíàñûíäà öìóìãàôãàç èñòèãàìÿòèíäÿ éåðëÿøÿí áèð ñûðà èðè àíòèêëèíàë ñòðóêòóð àéðûëûð. Àáøåðîí-Áàëõàíéàíû òåêòîíèê çîíàñû (Àáøåðîí àñòàíàñû) ñòðóêòóð úÿùÿòäÿí Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíû äÿíèçèí ø. ñàùèëèíäÿêè Áàëõàíéàíû ãàëõìà çîíàñû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð. Áóðàäà ãàëûí òåððèýåí Ïëèîñåí ãàòû ñóáåíëèê èñòèãàìÿòèíäÿ àíòèêëèíàë ãûðûøûãëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Äÿíèçèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùèññÿñèíäÿ Àáøåðîí àñòàíàñûíûí ã., Àáøå56

ðîíéàíû ùèññÿñè éåðëÿøèð. Áóðà Àáøåðîí é-à âÿ Àáøåðîí àðõèïåëàãû ñòðóêòóðëàðû äàõèëäèð. Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèéè Ìåçî-Êàéíîçîé éàøëû áþéöê ãàëûíëûãëû (20 êì-äÿê) ÷þêöíòöëÿðëÿ äîëìóø ÷îõ äÿðèí ÷þêÿêëèêäèð. ×þêÿêëèéèí áöíþâðÿñè Òåòèñ îêåàíûíûí ãàëûüû ùåñàá îëóíóð. Åùòèìàë åäèëèð êè, ùÿìèí îêåàíûí ãàïàíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áèð ñûðà “îêåàí ïÿíúÿðÿñè” éàðàíûð êè, áóíëàðäàí äà áèðèíèí éåðèíäÿ Úÿíóáè Õÿçÿð ðåëèêò ÷þêÿêëèéè éåðëÿøèð. Ãàôãàç, Åëáóðñ, Êîïåòäàü âÿ Áþéöê Áàëõàí äëàðû èëÿ ÿùàòÿëÿíÿí Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèéèíèí áöíþâðÿñèíäÿ ãàïàíàí îêåàíëàðà ìÿõñóñ èðñè ùÿðÿêÿòëÿð èíäè äÿ äàâàì åäèð. È ã ë è ì è. Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñàùèëéàíû çîíàñûíäà èãëèìèíèí ôîðìàëàøìàñû àòì. äþâðàíû ïðîñåñëÿðè, äÿíèçè ÿùàòÿ åäÿí ãóðó ñàùÿñèíèí ðåëéåôè âÿ ñ.-äÿí àñûëûäûð. Áó çîíàäà àòì. äþâðàíû ïðîñåñëÿðèíÿ ÿí ÷îõ Êàðà, Ñêàíäèíàâèéà, Ñèáèð (êîíòèíåíòàë) âÿ ñóáòðîïèê àíòèñèêëîíëàðû, Àçîð ìàêñèìóìó, ãèñìÿí Îðòà Àñèéà àíòèñèêëîíó òÿñèð ýþñòÿðèð. Èëèí ìþâñöìëÿðèíäÿí âÿ éàðàíìûø ñèíîïòèê øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã éåðëè àòì. äþâðàíû äà áàø âåðèð. Úÿáùÿ çîíàëàðûíäà éàðàíàí ñèêëîíëàð äà ñàùèëéàíû çîíàíûí ùàâà øÿðàèòèíÿ úèääè òÿñèð ýþñòÿðèð. Áóðàäà êöëÿê ðåæèìè ÷îõ ìöðÿêêÿáäèð âÿ Õÿçÿðäÿ ýöúëö êöëÿêëÿðèí ÿí ÷îõ òÿêðàðëàíäûüû ñàùÿäèð. Êöëÿêëÿðèí îðòà èëëèê ñöðÿòè ú.-äà 2–4 ì/ñàí, øì.-äà 4–5 ì/ñàí, Àáøåðîí âÿ Áàêû àðõèïåëàãëàðû àêâàòîðèéàëàðûíäà èñÿ 6–7 ì/ñàí-äèð. Àáøåðîí é-àíàäÿê ñàùèë çîíàñûíäà øì. èñòèãàìÿòëè êöëÿêëÿð öñòöíäöð. Áóðà ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí õ ÿ ç ð è êöëÿéè äÿíèç öçÿðèíäÿ åíè 100 êì-äÿí àðòûã îëàí çîëàüû ÿùàòÿ åäèð. Î, èëèí áöòöí ôÿñèëëÿðèíäÿ ùàâàíûí êÿñêèí äÿéèøèëìÿñèíÿ, äÿíèçäÿ ýöúëö äàëüàëàíìàéà, ýÿòèðèëìÿ, ãîâóëìà (ãîâìà-ýÿòèðìÿ) ùàäèñÿñèíÿ âÿ ñöðÿòëè àõûíëàðûí éà-

ðàíìàñûíà âÿ ñ. ñÿáÿá îëóð. Áÿçÿí ãàñûðüà ùÿääèíÿ ÷àòûð âÿ ñöðÿòè 35-40 ì/ñàí-äÿê éöêñÿëèð. Áàêû âÿ Àáøåðîí àðõèïåëàãëàðû àêâàòîðèéàëàðû ö÷öí ý è ë à â à ð äà ñÿúèééÿâèäèð. Àáøåðîí é-à-íäàí ú.-äà øì.-ø., Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíûí ñàùèë çîíàñûíäà ú.-ø. âÿ ã. êöëÿêëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ñàùèë çîíàñûíäà äÿíèç ñóéóíóí âÿ ãóðóíóí òåìï-ð ôÿðãèíäÿí àñûëû îëàðàã á ð è ç êöëÿêëÿðè ÿñèð. Èëèí èñòè äþâðöíäÿ áðèçëÿð ôÿàëëàøàðàã ýåúÿëÿð ãóðóäàí äÿíèçÿ äîüðó 20 êì-ÿäÿê, ýöíäöçëÿð èñÿ äÿíèçäÿí ãóðóéà äîüðó 40 êì-ÿäÿê èðÿëèëÿéèð. Ùàâàíûí îðòà èëëèê òåìï-ð øì.-äà 12°Ú, ãàëàí éåðëÿðäÿ 14–15°Ú-äèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà øì.-äà 1°Ú, ú.-äà 3–4°Ú (äÿíèçèí ìöëàéèìëÿøäèðèúè òÿñèðèíÿ äàùà ÷îõ ìÿðóç ãàëàí ×èëîâ à. âÿ Íåôò Äàøëàðû ðíóíäà 4,5–4,8°Ú), èéóë-àâãóñòäà èñÿ ìöâàôèã îëàðàã 23–24°Ú âÿ 25–26°Úäèð. Ìöòëÿã ìàêñ. òåìï-ð 38°Ú, ìöòëÿã ìèíèìóì èñÿ – 15°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòûíûí ìèãäàðû øì.-äà 450 ìì-äÿí Àáøåðîí âÿ Áàêû àðõèïåëàãëàðû àêâàòîðèéàëàðûíäà 130–300 ìì-äÿê àçàëûð. Áóíäàí ú.-äà éàüûíòûíûí èëëèê ìèãäàðû àðòàðàã Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíûí ñàùèë çîíàñûíäà 1400 ììÿ ÷àòûð. Ùàâàíûí íèñáè îðòà èëëèê ðöòóáÿòëèëèéè 70–80%-äèð. Ùÿìèí ýþñòÿðèúèíèí îðòà àéëûã êÿìèééÿòè äÿíèçèí è÷ÿðèñèíÿ äîüðó àðòûð (õöñóñèëÿ éàéäà). Ñó ñÿòùèíäÿí èëëèê áóõàðëàíìà Àáøåðîí é-à ð-íóíäà 1400 ìì-ÿ ÷àòûð. Éàé àçáóëóäëóäóð. Èëäÿ úÿìè 10–15 ýöí äóìàí îëóð (ÿñàñÿí éàçäà). Õÿçÿð äÿíèçè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí, õöñóñèëÿ îíóí ñàùèëáîéó çîíàñûíûí èãëèìèíÿ ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê, îíó ðöòóáÿòëÿíäèðèð, äÿíèçèí öçÿðèíäÿí êå÷ÿí ñîéóã âÿ èñòè ùàâà êöòëÿëÿðèíèí òåìï-ðóíó ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ìöëàéèìëÿøäèðèð, èñòè, ãóðó âÿ òîçëó êöëÿéèí òÿñèðèíè àçàëäûð. Ùèäðîëîæè ðåæèìè. Àçÿðáàéúàí Ðåñ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãûçûëàüàú êþðôÿçè

ïóáëèêàñûíûí ñàùèë çîíàñû, õöñóñèëÿ Àáøåðîí é-à-íûí ÿòðàôû Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ñÿòù àõûíëàðûíûí ÿí ÷îõ èíêèøàô åòäèéè ìöðÿêêÿá ñàùÿäèð. Áàøëûúà îëàðàã ÷àé (ÿñàñÿí Âîëãà) àõûíëàðûíûí âÿ êöëÿêëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí, äÿíèçèí ã. ñàùèëè áîéóíúà øì.-äàí ú.-à ùÿðÿêÿò åäÿí ÿñàñ àõûí êöòëÿñè Àáøåðîí é-à-íà ÷àòûð, îíóí øì. ñàùèëè èñòèãàìÿòèíäÿ ø.-ÿ äþíÿðÿê èêè ãîëà àéðûëûð: áóíëàðäàí áèðè Àáøåðîí àñòàíàñû áîéóíúà äÿíèçèí ø. ñàùèëèíÿ äîüðó éþíÿëèð, äèýÿðè èñÿ Íåôò Äàøëàðû ðíóíäà éåíèäÿí ú.-à äîüðó ùÿðÿêÿò åäèð âÿ Úÿíóáè Õÿçÿðäÿ ñèêëîíàë ñó äþâðàíû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áàêû àðõèïåëàãû àêâàòîðèéàñûíäà àíòèñèêëîíàë ñó äþâðàíû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Àõûíëàðûí îðòà ñöðÿòè àäÿòÿí 20–30 ñì/ñàí-äèð. Ýöúëö øì. êöëÿêëÿðè çàìàíû àõûíëàðûí ñöðÿòè áÿçè éåðëÿðäÿ 50 ñì/ñàí-éÿ, ùÿòòà 100 ñì/ñàí-éÿ ÷àòûð. Äàëüàëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ ðåæèìè ÿñàñÿí êöëÿêëÿðèí ýöúöíäÿí âÿ äàâàìèééÿòèíäÿí àñûëûäûð. Àáøåðîí àðõèïåëàãû àêâàòîðèéàñûíûí øì.-ø. âÿ ø. ùèññÿëÿðè Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ÿí ýöúëö äàëüàëàíìà ð-íóäóð. Áóðàäà ùöíä. 11 ì-ÿ, óçóíëóüó èñÿ 100–150 ì-ÿ, ÷àòàí äàëüàëàð Àáøåðîí àðõèïåëàãû àêâàòîðèéàñûíäà ìöøàùèäÿ åäèëìèøäèð. Ýÿòèðèëìÿ-ãîâóëìà âÿ ãîâìà ùàäèñÿñè çàìàíû Àáøåðîí é-à-íûí øì. ñàùèëèíäÿ ñÿâèééÿ òÿðÿääöäöíöí ùöíä. 1–1,5 ì-ÿ ÷àòûð. Ñÿòù ñóëàðûíûí îðòà òåìï-ðó éàéäà øì.-äà 22°Ú âÿ äàùà àøàüû, ú.-äà 26°Ú âÿ äàùà éóõàðû îëóð, èéóë-àâãóñòäà èñÿ áÿçÿí 28–30°Ú-äÿê éöêñÿëèð. Ãûøäà ñÿòù ñóëàðûíûí òåìï-ðó ñàùèëäÿ åéíè îëóá (òÿãð. 5°Ú), äÿíèçèí è÷ÿðèëÿðèíÿ (ø.-ÿ) äîüðó àðòàðàã 10–11°Úéÿ ÷àòûð. ×îõ ñÿðò êå÷ÿí ãûø àéëàðûíäà öçÿí áóçëàð ýöúëö êöëÿêëÿð âÿ àõûíëàð âàñèòÿñèëÿ Øèìàëè Õÿçÿðäÿí Àáøåðîí é-àíûí ñàùèëëÿðèíÿäÿê ãîâóëóá ýÿòèðèëèð (ìÿñ. 1953–54 èëèí ãûøû). Íàäèð ùàëëàðäà äàéàçëûãëàðäàêû ñàùèë ñóëàðû áóç ãàòû èëÿ þðòöëöð (ìÿñ. 1950, éàíâàð), ñóéóí äóçëóëóüó éàéäà ñàùèëäÿ 120/00 âÿ äàùà àç, äÿðèí ñàùÿëÿðäÿ 130 /00-äÿê, ãûøäà èñÿ

ìöâàôèã îëàðàã 11,50/00 âÿ äàùà àç âÿ 130/00-ÿ ÷àòûð. ×àé ìÿíñÿáëÿðèíäÿ äóçëóëóã õåéëè àç îëóð. Ñóéóí øÿôôàôëûüû äÿðèí ñàùÿëÿðäÿ òÿãð. 15 ì-äÿí ñàùèë éàõûíëûüûíäà 3–5 ì-ÿ ãÿäÿð äÿéèøèð. Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíûí ñàùèë ñóëàðûíäà øÿôôàôëûã ãûøäà 2 ì-äÿí äÿ àçäûð. Äÿíèç ñóéóíóí ðÿíýè ñàùèëäÿ ÷èðêëè ãîíóð, éàøûë, äÿðèí ñàùÿëÿðäÿ èñÿ ýþé-éàøûëäûð. Òÿáèè åùòèéàòëàðû. Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðó çÿíýèí òÿáèè åùòèéàòëàðà ìàëèêäèð. Ùþâçÿíèí ùÿìèí ñÿðâÿòëÿðè ÿñàñÿí ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòëè ðåêðåàñèéà, ìèíåðàëîæè âÿ áèîëîæè åùòèéàòëàðà àéðûëûð. Êóðîðò-ðåêðåàñèéà åùòèéà ò ë à ð û. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñàùèë çîíàñûíûí ÿëâåðèøëè òÿáèè øÿðàèòè áóðàäà èäìàí, òóðèçì, èñòèðàùÿò âÿ ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû áàõûìûíäàí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áîë ýöíÿø ðàäèàñèéàñû, íàðûí ãóìëó ýåíèø ÷èìÿðëèêëÿð, ìþâúóä áàëíåîëîæè àìèëëÿð âÿ ñ. áóðàäà êóðîðò-ðåêðåàñèéà èíôðàñòðóêòóðóíóí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ ýåíèø èìêàíëàð éàðàäûð. Áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã ùÿëÿ 1983 èëäÿ ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Êàáèíåòè «Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëëÿðèíäÿ öìóìèòòèôàã ÿùÿìèééÿòëè êóðîðò áàçàñûíûí éàðàäûëìàñû» ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäè. Àçÿðáàéúàíûí ñàùèë çîíàñûíûí 680 êì-è êóðîðò-ñàíàòîðèéà êîìïëåêñèíèí éàðàäûëìàñû ö÷öí éàðàðëû ñàéûëìûøäûð. Ñàùèë çîíàñûíûí áþéöê òóðèçì èìêàíëàðû âàðäûð. Áèðèíúè òóðèñò áàçàñû Áàêûäà 1958 èëäÿ, Éàëàìàäàêû «Õÿçÿð» òóðèñò áàçàñû èñÿ 1963 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ùàçûðäà Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóëèêàñû âÿòÿíäàøëàðûíûí ÿñàñ èñòèðàùÿò çîíàñûäûð. Áó ñàùèëëÿðäÿ, õöñóñÿí Àáøåðîí é-à-íäà, áàü âÿ áàü÷ûëûã òÿñÿððöôàòëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Åéíè çàìàíäà, òÿÿññöôëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Õÿçÿðèí ãûçûë ãóìëó ÷èìÿðëèêëÿðè, ñàùèë çîíàñûíäàêû ìèíåðàë ñóëàð, ìöàëèúÿâè ïàë÷ûãëàð âÿ ñ. ðåñóðñëàð ñèñòåìñèç âÿ ñÿìÿðÿñèç èñòèôàäÿ îëóíóð. Êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòë à ð û. Õÿçÿð äÿíèçèíèí äèáè çÿíýèí êàð-

áîùèäðîýåí åùòèéàòëàðûíà ìàëèêäèð. Áóðàäà èëê íåôò 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ïèðàëëàùû àäàñûíäà, ñóàëòû éàòàãëàðäàí èñÿ Áèáèùåéáÿò êþðôÿçèíäÿ (1923) ùàñèë åäèëìèøäèð. Ñîíðàëàðäàí Àáøåðîí àðõèïåëàãû (Ýöðýàí-äÿíèç, Íåôò Äàøëàðû, Äàðâèí ñàéû âÿ ñ.) âÿ Áàêû àðõèïåëàãû (Äóâàííûäÿíèç, Ñÿíýÿ÷àë-äÿíèç âÿ ñ.) àêâàòîðèéàëàðûíäàêû íåôò-ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðû èñòèñìàð åäèëèð. Ãàçìà èøëÿðè äÿíèçèí äÿðèí ñàùÿëÿðèíäÿ öçÿí ïëàòôîðìàëàð-ãóðüóëàð âàñèòÿñèëÿ àïàðûëûð. Äÿíèçäÿ ìåòàë þçöëëÿð öçÿðèíäÿ 1000-äÿí ÷îõ àäà ãóðóëìóø, öìóìè óçóíëóüó òÿãð. 400 êì îëàí åñòàêàäàëàð øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûøäûð. Õÿçÿðäÿêè íåôò-ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðû ðåñï.-íûí íåôò-ãàç ñÿíàéåñèíäÿ ÿñàñ éåð òóòóð. Áóðàäà ùàñèë åäèëÿí íåôòèí 67%-è, ãàçûí èñÿ 95%-è ùÿìèí éàòàãëàðûí ïàéûíà äöøöð. Ñîí âàõòëàð Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà 100-ÿ éàõûí íåôòëè-ãàçëû ñòðóêòóðëàð âÿ ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿð àøêàð åäèëìèøäèð. Äöíéàíûí íöôóçëó ïðîãíîç èíñòèòóòëàðûíûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ Õÿçÿð ðåýèîíóíäàêû íåôò, ãàç âÿ ãàç êîíäåíñàòûí åùòèìàë åùòèéàòëàðû 18–20 ìëðä. òîíà éàõûíäûð. Îíëàðûí 10 ìëðä. òîíóíó íåôò åùòèéàòëàðû òÿøêèë åäèð êè, áóíóí äà 3 ìëðä. òîíó Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíóí ïàéûíà äöøöð. Áèîëîæè åùòèéàòëàð. Õÿçÿð äÿíèçè 1809 ôàóíà âÿ òÿãð. 782 ôëîðà íþâëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóø çÿíýèí áèîëîæè åùòèéàòà ìàëèêäèð. Ôàóíàíûí 1069 íþâö ñÿðáÿñò, 325-è ïàðàçèò ùÿéàò òÿðçè êå÷èðÿíëÿðÿ, 415 íþâö èñÿ îíóðüàëûëàðà àèääèð. Õÿçÿð íÿðÿ áàëûãëàðû íÿðÿêèìèëÿð íþâöíöí äöíéà åùòèéàòû âÿ ýåíîôîíäóíóí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Ùàçûðäà Õÿçÿð äöíéàäà íÿðÿêèìèëÿðèí ìÿñêóíëàøäûüû ÿñàñ äàõèëè ùþâçÿäèð âÿ äöíéàäà áó íþâöí öìóìè ùàñèëàòûíûí 90%-è îíà ìÿõñóñäóð. Åéíè çàìàíäà, âîáëà, ÷ÿêè, ñóô êèìè ãèéìÿòëè áàëûãëàðûí åùòèéàòûíà ýþðÿ äÿ Õÿçÿð äàõèëè ñóòóòàðëàð àðàñûíäà àïàðûúû éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð. Êöòöì, êåôàë, ÷àïàã, êèëêÿ, êàðï, õàíû áàëûüû, ëîñîñ, àäè äóðíàáàëûüû êèìè áàëûãëàð äà õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Öìóìèééÿòëÿ, Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ 101 áàëûã íþâö ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Áóðàäà Ö÷öíúö äþâðöí Ñàðìàò âÿ Ïîíò ÿñðëÿðèíèí ôàóíàñû ñàõëàíìûøäûð. Õÿçÿð ñóèòèñè áóðàäà éåýàíÿ ìÿìÿëè ùåéâàíäûð. Õÿçÿðèí ôëîðàñûíäà ýþé-éàøûë âÿ äèàòîì éîñóíëàðû öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Àêâàòîðèéàíûí çÿíýèí ôàóíà âÿ ôëîðàñûíûí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ áóðàäà Àáøåðîí Ìèëëè ïàðêû, Ãûçûëàüàú äþâëÿò ãîðóüó âÿ Ýèë àäàñû éàñàãëûüû éàðàäûëìûøäûð (áàõ, Õöñóñè ãîðóíàí òÿáèè ÿðàçèëÿð). 57

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ Õÿçÿð äÿíèçè çÿíýèí òÿáèè åùòèéàòëàðëà éàíàøû ìöùöì í ÿ ã ë è é é à ò ÿùÿìèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà éöê äþâðèééÿñèíèí 21%-è äÿíèç íÿãë.-íûí ïàéûíà äöøöð. Äàøûíàí éöêëÿðèí ÷îõóíó íåôò, íåôò ìÿùñóëëàðû, íåôò ñÿíàéåñè àâàäàíëûüû, òàõûë, ïàìáûã, ìåøÿ ìàòåðèàëëàðû âÿ ñ. òÿøêèë åäèð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí Âîëãà ÷àéû, Âîëãà–Áàëòèê ñó éîëó, Âîëãà–Äîí êàíàëû âàñèòÿñèëÿ Äöíéà îêåàíû èëÿ ÿëàãÿëÿðè âàðäûð. Áàêû èëÿ Òöðêìÿíáàøû âÿ Àêòàó ïîðòëàðû àðàñûíäà ýÿìè áÿðÿëÿðè èøëÿéèð. Èðàíëà äÿíèç òèúàðÿòè, ÿñàñÿí, Áàêû ïîðòó âàñèòÿñèëÿ àïàðûëûð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ïðîáëåìëÿðè. Õÿçÿðèí ìöàñèð ïðîáëåìëÿðè àðàñûíäà îíóí åêîëîæè ñÿâèééÿñèíèí òÿðÿääöäö âÿ ñòàòóñó ìÿñÿëÿëÿðè ìöùöì éåð òóòóð. Å ê î ë î æ è ï ð î á ë å ì. Ùàçûðäà Õÿçÿðèí åêîëîæè âÿçèééÿòè îëäóãúà ýÿðýèíäèð. Äÿíèçèí øåëô çîíàñûíäà åêîëîæè øÿðàèò äàùà êÿñêèíäèð âÿ àðòûã áóðàäà þëö çîíàëàð éàðàíìûøäûð. Áÿçè éåðëÿðäÿ ÷èðêëÿíäèðèúèëÿðèí ìèãäàðû íîðìàäàí 10–20 äÿôÿ àðòûãäûð. Õÿçÿðèí ÷èðêëÿíìÿ ìÿíáÿëÿðè ìöõòÿëèôäèð. Îíëàðû àøàüûäàêû êèìè ãðóïëàøäûðìàã îëàð: 1) Õÿçÿðÿ àõàí ÷àéëàð âàñèòÿñèëÿ ýÿëÿí ÷èðêëÿíäèðèúèëÿð; 2) ñàùèë çîíàñûíäà éåðëÿøÿí øÿùÿðëÿðäÿí âÿ ñÿíàéå îáéåêòëÿðèíäÿí ýÿëÿí ÷èðêëÿíìÿ; 3) äÿíèçäÿ íåôò ùàñèëàòû âÿ íÿãëè èëÿ ÿëàãÿäàð ÷èðêëÿíìÿ; 4) Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí ãàëõìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ñàùèë çîíàñûíäà ñó àëòûíäà ãàëìûø ìÿíáÿëÿðäÿí ÷èðêëÿíìÿ. Áó ÷èðêëÿíìÿ ìÿíáÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ áèðèíúè éåðè Õÿçÿðÿ àõàí ÷àéëàð âàñèòÿñèëÿ ýÿòèðèëÿí ÷èðêëÿíäèðìÿ òóòóð. Áåëÿ êè, ñîí ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ÷àéëàð âàñèòÿñèëÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ èëäÿ 75 ìëí. òîí íåôò ìÿùñóëëàðû ýÿòèðèëèð êè, áóíóí äà 95%-è Âîëãà ÷àéûíûí ïàéûíà äöøöð. ×èðêëÿíìÿíèí âÿ áðàêîíéåðëèéèí àðòìàñû, Õÿçÿð ÿòðàôûíäàêû áàëûãàðòûðìà çàâîäëàðûíûí ÿââÿëêè ýöúëÿ èøëÿìÿìÿñè äÿíèçäÿ áèð ÷îõ íþâëÿðèí,

õöñóñÿí íÿðÿ áàëûüû åùòèéàòûíûí òöêÿíìÿñè ïðîáëåìèíè éàðàòìûøäûð. Ñÿâèééÿíèí òÿðÿääöäö ï ð î á ë å ì è. Õÿçÿð äÿíèçèíè äèýÿð èðè ùÿúìëè ñóòóòàðëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿò îíóí ñÿâèééÿñèíèí ýåíèø äèàïàçîíäà äþâðè îëàðàã äÿéèøìÿñèäèð. Ïàëåîúîüðàôè, àðõåîëîæè âÿ òàðèõè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ñîí 3 ìèí èëäÿ Õÿçÿðèí ñÿâèééÿñèíèí äÿéèøìÿ àìïëèòóäó 15 ì-ÿ éàõûí îëìóøäóð. Áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí ìöøàùèäÿëÿðèí ÿñàñû 1837 èëäÿ Áàêû ñàùèëèíäÿ àêàä. Ú.Ëåíòñ òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Ìöøàùèäÿëÿð äþâðöíäÿ ãåéäÿ àëûíìûø ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿ (–25,2 ì) 1882 èëäÿ, ÿí àøàüû (–29,0 ì) èñÿ 1977 èëäÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð. 1978–95 èëëÿðäÿ ñÿâèééÿ 2,5 ì ãàëõìûø âÿ –26,5 ì-ÿ ÷àòìûøäûð. Ñÿâèééÿíèí äÿéèøìÿñèíèí ñÿáÿáèíè èçàù åòìÿêäÿ òÿäãèãàò÷ûëàð àðàñûíäà ôèêèð àéðûëûüû ìþâúóääóð. Áóðàäà èãëèìÿ âÿ ýåîëîæè àìèëëÿðÿ öñòöíëöê âåðÿíëÿð âàðäûð. Áóíóíëà éàíàøû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, öñòöíëöê èãëèì àìèëèíÿ âåðèëèð. Øöáùÿñèç êè, ýåîëîæè âÿ àíòðîïîýåí àìèëëÿðè äÿ íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. Èãëèì àìèëè þç òÿñèðèíè Õÿçÿðèí ñó áàëàíñûíûí ýÿëèð (äÿíèçÿ àõàí ÷àéëàðûí ñóëàðû âÿ ñÿòùÿ äöøÿí éàüûíòûëàð) âÿ ÷ûõàð (ñÿòùäÿí áóõàðëàíìà) ôÿðãèíäÿ ýþñòÿðèð. Áàëàíñûí ïîçóëìàñû ñÿâèééÿíèí äÿéèøìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð, éÿíè ÷àé ñóëàðû âÿ éàüûíòûíûí ìèãäàðû ñÿòùäÿí áóõàðëàíìàäàí ÷îõ îëäóüó ùàëäà ñÿâèééÿ ãàëõûð âÿ ÿêñèíÿ. Ñÿâèééÿíèí äÿéèøìÿñè ÿñàñÿí èãëèì ïðîñåñëÿðèíäÿí àñûëû îëäóüóíäàí âÿ èãëèìèí ïðîãíîçóíóí âåðèëìÿñèíèí ùÿëÿëèê ìöìêöí îëìàäûüûíäàí, ñÿâèééÿ äÿéèøìÿëÿðèíèí óçóí ìöääÿò ö÷öí ïðîãíîç âåðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó ùàãäà âåðèëìèø ïðîãíîçëàðûí ùàìûñû, àíúàã åùòèìàë õàðàêòåðè äàøûéûð. Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí òÿðÿääöäö ñàùèë çîíàñûíäà ùÿìèøÿ ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ

Õÿçÿð ãàüàéûëàðû.

58

åêîëîæè ïðîáëåìëÿð éàðàòìûøäûð. Ñÿâèééÿíèí åíäèéè ùàëëàðäà áöòöí ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûí î úöìëÿäÿí, ïîðòëàðûí éåíèäÿí òèêèëìÿñèíÿ åùòèéàú éàðàíûð. Õÿçÿð ôàóíàñûíûí ìÿñêóíëàøäûüû âÿ èíêèøàô åòäèéè øåëô çîíàñûíûí ñàùÿñè àçàëûð, áàëûãëàðûí êöðö òþêìÿê ö÷öí ÷àéëàðà êå÷ìÿñèíÿ ÿíýÿë éàðàíûð. Áó çîíàíûí ùèäðîìåòåîðîëîæè ðåæèìèíäÿ äÿ ìÿíôè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðèð. Ñÿâèééÿíèí ãàëõäûüû ùàëëàðäà äà ñàùèë çîíàñûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè âÿçèééÿòèíÿ êöëëè ìèãäàðäà çèéàí äÿéèð, åêîëîæè øÿðàèò ïèñëÿøèð, áàòàãëûãëàð éàðàíûð, åâëÿð âÿ òîðïàãëàð ñó àëòûíäà ãàëûð. Áåëÿ êè, 1978–95 èëëÿðäÿ ñÿâèééÿíèí 2,5 ì ãàëõìàñûíäàí ðåñï.-íûí ñàùèë çîíàñûíäà «åêîëîæè ãà÷ãûíëàð» éàðàíìûøäûð. Ñÿâèééÿíèí áó ãàëõìàñûíäàí Àçÿðáàéúàíà áèðáàøà äÿéÿí çèéàíûí ìèãäàðû 2 ìèëéàðä ÀÁØ äîëëàðû òÿøêèë åäèð. Ñ ò à ò ó ñ ï ð î á ë å ì è. ßââÿëëÿð Õÿçÿð äÿíèçè èêè äþâëÿòèí ñÿðùÿäèíäÿ éåðëÿøèðäè. 1991 èëäÿ ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû Õÿçÿð ÿòðàôûíäà áåø ìöñòÿãèë äþâëÿò âÿ éåíè ýåîñèéàñè øÿðàèòèí éàðàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Éåíè ýåîñèéàñè øÿðàèòëÿ ÿëàãÿäàð Õÿçÿðèí ñòàòóñó ïðîáëåìè ìåéäàíà ÷ûõäû. Õÿçÿðÿòðàôû þëêÿëÿðèí ìþâãåëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéèíäÿí áó ïðîáëåì ùÿëÿ äÿ ùÿëë îëóíìàìûø ãàëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìþâãåéèíÿ ýþðÿ Õÿçÿð áåéíÿëõàëã äàõèëè ýþëäöð âÿ îíóí ñóëàðû ìåäèàíà ïðèíñèïè èëÿ áåø ñåêòîðà áþëöíìÿëèäèð. Ãàçàõûñòàíûí ìþâãåéèíÿ ýþðÿ èñÿ Õÿçÿð áåéíÿëõàëã äàõèëè äÿíèçäèð (ÐÔ-èí ìþâãåéè äÿ òÿãð. áåëÿäèð) âÿ îíóí äèáè ìåðèäèàí áîéóíúà ñåêòîðëàðà áþëöíìÿëèäèð. Ñó ãàòûíûí áþëöíìÿñè ö÷öí áó èêè äþâëÿò áàøãà òÿêëèôëÿð âåðèðëÿð. Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû ÿââÿëëÿð äÿíèçÿ ìöøòÿðÿê ñàùèáëèê, éÿíè êîíäîìèíèóì âàðèàíòûíû òÿêëèô åäèðäè. Ñîí âàõòëàð èñÿ äÿíèçè 20%-ëÿ áåø ñàùèë äþâëÿòè àðàñûíäà áþëìÿéè òÿêëèô åäèð. Òöðêìÿíèñòàíûí ìþâãåéè äÿéèøêÿíäèð. ßä.: à à ñ û ì î â ß . Õÿçÿð äÿíèçè. Á., 1999; ß ë è é å â Ð . Í . Õÿçÿðèí íåôò-ãàç ïåðñïåêòèâëèéè, ðåêðåàñèîí åùòèéàòëàðû âÿ åêîëîæè ñÿúèééÿñè. Á., 2003; à þ ë ü Ê . Ê . Êàñïèéñêîå ìîðå. Á., 1956; Ì è ð ç î å â Ì . À . Èìåíà íà êàðòàõ Êàñïèÿ. Á., 1988; Ïàïèí Ã.Í., Ìàìåäîâ Ð.Ì., Ìèòðîâàíîô È.Â. Ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå Êàñïèéñêîãî ìîðÿ. Ì., 2005. Ð.Ì.Ìÿììÿäîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ñÿòù ñóëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñÿòù ñóëàðû ÷àéëàð, ýþëëÿð, ñó àíáàðëàðû, áàòàãëûãëàð, áóçëàãëàð, ãàð þðòöêëÿðè, êàíàëëàðëà òÿìñèë îëóíìóøäóð. ×àéëàð. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ÷àéëàðû Õÿçÿð äÿíèçè ùþâçÿñèíÿ àèä îëóá, ö÷ ãðóïäà áèðëÿøèð: 1) Êöð ùþâçÿñèíèí ÷àéëàðû; 2) Àðàç ùþâçÿñèíèí ÷àéëàðû (ñîë ãîëëàðû); 3) áèëàâàñèòÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ òþêöëÿí ÷àéëàð – à) øì.-ø. éàìàú âÿ Ãîáóñòàí ÷àéëàðû, á) Ëÿíêÿðàí ÷àéëàðû. Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿí àõàí 8350 ÷àéûí ÷îõó (7860) óçóíëóüó 10 êì-äÿí àç îëàí êè÷èê ÷àéëàðäûð. ßí áþéöê ÷àéëàð ñûðàñûíà Êöð, Àðàç, Ãàíûõ, Ãàáûððû, Ñàìóð, Àðïà, Òÿðòÿð, Ùÿêÿðè, Òöðéàí, Ãóñàð, Ãóäéàë, Âèëÿø âÿ ñ. äàõèëäèð. Ðåëéåôèí, èãëèìèí, òîðïàã âÿ áèòêè þðòöéöíöí, ýåîëîæè ãóðóëóøóí õöñóñèééÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã ÷àé øÿáÿêÿñè ÿðàçè öçðÿ ãåéðè-áÿðàáÿð ïàéëàíìûøäûð. ßí ñûõ ÷àé øÿáÿêÿñè ÿñàñÿí îðòà äàüëûã çîíàäà (1000–2500 ì) ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áóíäàí éóõàðûäà âÿ àøàüûäà ÷àé øÿáÿêÿñèíèí ñûõëûüû àçàëûð. Êÿìèééÿò åòèáàðèëÿ ðåñï.-äà ÷àé øÿáÿêÿñè ñûõëûüûíûí ÿí éöêñÿê ýþñòÿðèúèñè Òàëûø çîíàñûíûí àë÷àã äàüëûã ãóðøàüû (500–1000 ì) ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð (0,84 êì/êì2). ×àé øÿáÿêÿñè ñûõëûüûíûí ÿí êè÷èê ýþñòÿðèúèñè èñÿ Àáøåðîí-Ãîáóñòàí çîíàñûíäà (0,20 êì/êì2), Ùÿêÿðè ÷àéûíäàí ø.-äÿ Àðàçéàíû ñàùÿëÿðäÿ (0,28 êì/êì2) âÿ Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñûíäà ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áöòöí ðåñï. ÿðàçèñè ö÷öí ùÿìèí êÿìèééÿòèí îðòà ãèéìÿòè 0,39 êì/êì2-äèð. Àçÿðáàéúàíûí ìöàñèð ùèäðîãðàôèê øÿáÿêÿñèíèí âÿ îíóí ÿñàñ ÷àéëàðûíûí éàðàíìàñû Ö÷öíúö äþâðöí àõûðûíäàí áàøëàéàðàã óçóí ýåîëîæè çàìàí ÿðçèíäÿ èíêèøàô åòìèø âÿ õåéëè äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàìûøäûð. Ùàçûðäà ùÿìèí äÿéèøèêëèêëÿð éàë-

Êöð ÷àéû (Àüñòàôà ð-íó).

Êöð Çàãàôãàçèéàäà (Ýöðúöñòàí, Àçÿðáàéúàí) âÿ Òöðêèéÿäÿ ÷àé. Ãàôãàçûí ÿí áþéöê ÷àéû. Óç. 1364 êì (áÿçè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ 1515 êì), ùþâçÿñèíèí ñàù. 188 ìèí êì2. Òöðêèéÿäÿ Ãàðñ éàéëàñûíäàí áàøëàíûð. Öçÿðèíäÿ Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðû éàðàäûëìûøäûð. Ìÿíñÿáèíäÿí 1236 êì ìÿñàôÿäÿ (Ñàáèðàáàä ø. éàõûíëûüûíäà) Ê. ÿí áþéöê ãîëó îëàí Àðàçëà áèðëÿøèð. Õÿçÿð äÿíèçèíÿ òþêöëäöéö éåðäÿ äåëòà (ñàù. 100 êì2) ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. ßñàñ ãîëëàðû: ñàüäàí Ïàðàâàíè, Õðàìè, Àüñòàôà, Øÿìêèð, Òÿðòÿð, ñîëäàí Áþéöê Ëèàõâè, Àðàãâè, Ãàáûððû, Ãàíûõ, Òöðéàí âÿ ñ. Ê. éàçäà äàøãûí ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ÷àéëàð ãðóïóíà äàõèëäèð. Ñóéó ëèëëèäèð. Îðòà ùåñàáëà ùÿð èë Õÿçÿð äÿíèçèíÿ 18,5 ìëí. ò ëèë ýÿòèðèð. Ñóâàðìàäà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. Áàëûãëà (óçóíáóðóí, áþëýÿ, íÿðÿ, èëàíáàëûã, ñóô âÿ ñ.) çÿíýèíäèð. Êöð-Àðàç îâàëûüû ùèññÿñèíäÿ ýÿìè÷èëèéÿ éàðàðëûäûð. íûç òÿáèè àìèëëÿð äåéèë, åëÿúÿ äÿ èíñàíëàðûí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ äàâàì åòìÿêäÿäèð. Ñöíè àõàðëàð, êàíàëëàð âÿ ñó àíáàðëàðû ðåñï. ÿðàçèñèíèí ùèäðîãðàôèê øÿáÿêÿñèíäÿ õåéëè äÿéèøèêëèéÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí úîüðàôè ìþâãåéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áóðàäà 2 òèï ÷àé ñèñòåìè ìþâúóääóð: à) éåðëè ÷àéëàð – àõûìëàðû áöòöíëöêëÿ ðåñï. äàõèëèíäÿ ôîðìàëàøûð; á) òðàíçèò ÷àéëàð – àõûìûí ÿñàñ ùèññÿñè ðåñï.äàí êÿíàðäà ôîðìàëàøûð. Òðàíçèò ÷àéëàðûí àõûìû öìóìè ÷àé àõûìûíûí 65%-äÿí ÷îõóíó òÿøêèë åäèð. Éåðàëòû ñóëàðëà ãèäàëàíìàëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ôîðìàëàøàí àõûì õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ÷àéëàð ö÷ ãðóïà áþëöíöð: 1) äàèìè ÷àéëàð (éåðàëòû ñóëàðëà äàèìè ãèäàëàíàí ÷àéëàð); 2) äà-

éàçëàøàí âÿ éàõóä ñóéó àçàëàí ÷àéëàð (éåðàëòû ñóëàðëà úÿìèñè áèð íå÷ÿ àé ãèäàëàíàí); 3) ìöâÿããÿòè ÷àéëàð (éåðàëòû ñóëàðëà ãèäàëàíìàéàí âÿ àõûìû éàëíûç ýöúëö éàüûøëàð çàìàíû ìöøàùèäÿ îëóíàí). ×àéëàðûí ãèäà ìÿíáÿëÿðèíè ÿñàñÿí ãàð, ãèñìÿí èñÿ äàèìè ãàðëàð âÿ áóçëàã ñóëàðû, éàüûíòûëàð âÿ éåðàëòû ñóëàð òÿøêèë åäèð. Òÿáèè øÿðàèòèí ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áóíëàðûí ùå÷ áèðè ÷àéëàðûí éåýàíÿ ãèäà ìÿíáÿéè äåéèëäèð âÿ îíëàð, ÿñàñÿí, ãàðûøûã ìÿíáÿëÿðäÿí ãèäàëàíûð. Éöêñÿêëèêäÿí àñûëû îëàðàã áó ìÿíáÿëÿðäÿí áèðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ãèäà ìÿíáÿéèíèí öñòöíëöéöíäÿí àñûëû îëàðàã Àçÿðáàéúàí ÷àéëàðûíû 4 éåðÿ áþëìÿê îëàð: 1. ßñàñÿí éåðàëòû ñóëàðûí èøòèðàêû èëÿ ãàð ñóëàðûíäàí ãèäàëàíàí ÷àéëàð. Áó ãðóïà Êöð âÿ ñóòîïëàéûúû ñàùÿñè éöêñÿêäÿ éåðëÿøÿí Ñàìóð, Ãóñàð, Òöðéàí ÷àéûíûí ãîëëàðû, Äÿìèðàïàðàí, Òèêàíëû âÿ Ýèëàí ÷àéëàðû äàõèëäèð. 2. Éåðàëòû ñóëàðûí èøòèðàêû èëÿ éàüûø ñóëàðûíäàí ãèäàëàíàí ÷àéëàð. Áóðàéà Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà ñóòîïëàéûúûëàðû 2500 ì-ÿ ãÿäÿð îëàí (Ãîáóñòàí ÷àéëàðû, Àüñó âÿ Ýèðäèìàí) ÷àéëàð âÿ áöòöíëöêëÿ Ëÿíêÿðàí ÷àéëàðû àèääèð. Ãàð ñóëàðû ùåñàáûíà ãèäàëàíìà úöçè îëóá 2–5 % òÿøêèë åäèð. 3. ßñàñÿí éàüûø ñóëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ éåðàëòû ñóëàðäàí ãèäàëàíàí ÷àéëàð. Áóðà Øèðâàí ÷àéëàðûíäàí Òöðéàí, ßëèúàí, Äàøàýèë àèääèð. 4. ßñàñÿí ãàð ñóëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ éåðàëòû ñóëàðäàí ãèäàëàíàí ÷àéëàð. Áóðàéà Àðàç âÿ ÷îõ éöêñÿê ñóòîïëàéûúû ñàùÿñè îëàí Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç ÷àéëàðû àèääèð. Àçÿðáàéúàíûí äåìÿê îëàð êè, áöòöí ÷àéëàðûíäà èë ÿðçèíäÿ 4 ôÿàëèééÿò ìÿðùÿëÿñè ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìàðò-àïðåëäÿí ìàé, áÿçÿí èñÿ èéóí àéûíà ãÿäÿð ãàðëàðûí ÿðèìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð éàç äàøãûíëàðû áàø âå-

Àðàç ÷àéû (Úÿáðàéûë ð-íó).

59

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

ðèð. Áó äþâðäÿ éàüûøëàð ãàðÿðèìÿíè ýöúëÿíäèðäèéèíäÿí äàøãûíëàðäà ïèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð. Àõûìûí ÿí éöêñÿê êÿìèééÿòè áó ôÿñèë ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Èéóë-àâãóñò àéëàðû ÷àéëàðûí àçñóëó äþâðöäöð (ãàð âÿ áóçëàãëàðäàí ãèäàëàíàí ÷àéëàð èñòèñíà îëìàãëà). Ïàéûçäà âÿ áÿçÿí éàéäà éàüûíòûëàð àõûìûí ùÿúìèíè àðòûðàðàã ýöúëö äàøãûíëàð âÿ ñåëëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ëÿíêÿðàí çîíàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð áþëýÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã àõûìûí ÷îõ ùèññÿñè èëèí ñîéóã éàðûñûíûí ïàéûíà äöøöð. Ðåñïóáëèêàìûçäà ÷àé àõûìûíûí ìèãäàðû ùÿì èë ÿðçèíäÿ, ùÿì äÿ ÿðàçè öçðÿ ãåéðè-áÿðàáÿð ïàéëàíìûøäûð. ßí éöêñÿê àõûì ìîäóëó 1 êì2 ÿðàçèäÿí 45 ë/ñàí îëìàãëà (1500 ìì) Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíûí ã. ùèññÿñèíèí éöêñÿê äàüëûã çîíàñûíäà ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ùÿìèí êÿìèééÿò Ãàíûõ-ßéðè÷àé âàäèñèíÿ äîüðó 5 ë/ñàí-éÿ (150 ìì) ãÿäÿð àçàëûð. Êè÷èê Ãàôãàçäà àõûì ìîäóëó 0,8–22 ë/ñàí, Íàõ. ÌÐ-äÿ 0,5–10 ë/ñàí-äèð. Òàëûø áþëýÿñèíäÿ ÷àéëàðûí ìàê. àõûì ìîäóëó (25 ë/ñàí) ÿðàçèíèí àë÷àã äàüëûã âÿ äöçÿíëèê 60

ñàùÿëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Éóõàðû ãàëõäûãúà áó êÿìèééÿò àçàëûð âÿ 0,8 ë/ñàí òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí ÷àéëàðû éöêñÿê ëèëëèëèéÿ ìàëèêäèð âÿ áóðàäà ëèëëèëèê 50 ã/ì3 èëÿ 6000 ã/ì3 àðàñûíäà äÿéèøèð. ×àé ùþâçÿëÿðèíäÿ ýåäÿí åðîçèéà ïðîñåñëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ñÿòùè éóéóëìàíûí ìèãäàðû èëäÿ 5000–30000 ò/êì2-ÿ, áÿçÿí èñÿ 50000 ò/êì2-ÿ ÷àòà áèëèð. ßí èíòåíñèâ ñÿòùè éóéóëìà Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúëàðûíäà (1000–6800 ò/êì2), ÿí çÿèô èñÿ Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñûíäà (5–10 ò/êì2) ìöÿééÿí åäèëèð. Ýþëëÿð âÿ ñó àíáàðëàðû. Àçÿðáàéúàíäà 250-éÿ éàõûí ýþë âàðäûð. Îíëàðûí ÷îõóíóí ñàù. 0,1 êì2-äÿí àçäûð. Ýþëëÿð ÿñàñÿí åðîçèîí-áóçëàã (Øàùäàü, Òóôàí, Ãàïûúûã, Ìóðîâäàü, Äÿëèäàü âÿ ñ. çèðâÿëÿðèíèí ÿòðàôûíäà éåðëÿøÿí ýþëëÿð), åðîçèîí÷àé (Êöð âàäèñèíäÿ éåðëÿøÿí Ñàðûñó, Ìåùìàí, Àüýþë, Ùàúûãàáóë âÿ ñ.), òåêòîíèê (Úàíäàð, Àúûíîùóð, Áàòàáàò âÿ ñ.), ñåéñìèê-ó÷ãóí (Ýþéýþë, Ìàðàëýþë, Àüýþë, Ãàðàýþë, Çàëõàýþë âÿ ñ.), êðàòåð

(Áþéöê âÿ Êè÷èê Àëàýþë âÿ ñ.), ëàãóí, ñöðöøìÿ âÿ ðåëèêò (Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà Ìàñàçûð, Áþéöêøîð, Êöðäÿõàíû, Ìèðçàëàäû, Ãàíëûýþë âÿ ñ.) ìÿíøÿëèäèð. Ýþëëÿðèí áÿçèëÿðè (Ýþéýþë, Áàòàáàò ýþëëÿðè, Úàíäàð) è÷ìÿëè ñó òÿúùèçàòûíäà èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí ñó àíáàðëàðûíà ÷åâðèëìèøäèð. Ðåñï.-äà öìóìè ùÿúìè òÿãð. 19,0 ìëðä. ì3 âÿ ôàéäàëû ùÿúìè 10,0 ìëðä. ì3äÿí ÷îõ îëàí 60-äàí àðòûã ñó àíáàðû éàðàäûëìûøäûð. Îíëàðäàí 38-íèí ùÿúìè 1 ìëí. ì3-äÿí ÷îõäóð. Ìÿñÿëÿí, Ìèíýÿ÷åâèð (16 ìëðä. ì3), Øÿìêèð (2,7 ìëðä. ì3), Àðàç (1,35 ìëðä. ì3), Ñÿðñÿíý (565 ìëí. ì3 ), Àðïà÷àé (150 ìëí. ì3) âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Áóçëàãëàð âÿ ÷îõèëëèê ãàðëàð. Àçÿðáàéúàíûí ñÿòù ñóëàðûíûí àç áèð ùèññÿñè áóçëàãëàðäà âÿ ÷îõèëëèê ãàð òàëàëàðûíäà òîïëàíìûøäûð. Ñöëá ùàëûíäà îëàí ùÿìèí ñó ìÿíáÿëÿðèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè õèîíîñôåðèí àøàüû ñÿðùÿäèíèí âÿ éà ãàð õÿòòèíèí ìöòëÿã éöêñÿêëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíäàí îíëàð ÷îõ ìÿùäóä ÿðàçèäÿ éàéûëìûø-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äûð. Ðåñïóáëèêàìûçäà ãàð õÿòòè 3600– 3900 ì éöêñÿêëèêäÿí êå÷äèéèíäÿí áóðàäà Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí éàëíûç ÿí éöêñÿê çèðâÿëÿðèíäÿ áóçëàãëàðà âÿ ÷îõèëëèê ãàðëàðà òÿñàäöô åäèëèð. Á.ß.Áóäàãîâóí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ Áþéöê Ãàôãàçäà áóçëàãëàðûí öìóìè ñàù. 6,6 êì2-äèð êè, áóíóí äà 3,62 êì2-è Áàçàðäöçö (4466 ì), 1,0 êì2-è Áàçàðéóðä (4126 ì), 0,51 êì2-è Òóôàí (4191 ì), 1,08 êì2-è Øàùäàü (4243 ì) çèðâÿëÿðèíèí ïàéûíà äöøöð (20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áó áþëýÿäÿ áóçëàãëàðûí ñàù. 10 êì2-ÿ ÷àòìûø âÿ ñîíðàêû îíèëëèêëÿðäÿ èãëèìèí èñòèëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ îíëàðûí ñàù. 3,4 êì2 àçàëìûøäûð. Áþéöê Ãàôãàçäà Ãóñàð ÷àéû ùþâçÿñè ñàù.-íèí 0,81%-èíè, Ãóäéàë ÷àéûí ùþâçÿñèíèí èñÿ 0,13%-èíè áóçëàãëàð âÿ äàèìè ãàðëàð òÿøêèë åäèð. Áó ðÿãÿìëÿðèí ÷îõ êè-

Òóôàí áóçëàüû.

÷èê îëìàñûíà áàõìàéàðàã îíëàð ùÿìèí ÷àéëàðûí ãèäàëàíìàñûíäà âÿ ñó ðåæèìèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéûð. Êè÷èê Ãàôãàçäà éàëíûç Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíèí Ãàïûúûã (3906 ì) çèðâÿñèíäÿ öìóìè ñàù. 0,51 êì2 îëàí áóçëàã âàðäûð. ×îõèëëèê ãàðëàð íèñáÿòÿí ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà 3600–3900 ì-äÿí éöêñÿêäÿ éåðëÿøÿí çèðâÿëÿðäÿêè ÷îõèëëèê ãàðëàðûí öìóìè ñàùÿñè 20 êì2-ÿ ãÿäÿðäèð. Áàòàãëûãëàð. Èôðàò íÿìëÿíìÿ âÿ ðöòóáÿòñåâÿí áèòêèëÿðèí ýåíèø èíêèøàô åòäèéè ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí áàòàãëûãëàð Àçÿðáàéúàíäà ñÿòù ñóëàðûíûí ÷îõ àç áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Áóíëàð ÿñàñÿí îâàëûãëàðäà, ãèñìÿí äÿ äàüëàðäà ÿëâåðèøëè øÿðàèòäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ áàòàãëûãëàð áóçëàã êàðëàðû âÿ ñèðêëÿðèíèí äèáèíäÿ, ýþëëÿðèí êÿíàðëàðûíäà, äàéàç ýþëëÿðèí éåðèíäÿ, ñöðöøìÿëÿðèí éàéûëäûüû ñàùÿëÿðäÿ êè÷èê ëÿêÿëÿð øÿêëèíäÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áóðàäà ÿí ýåíèø ñàùÿ òóòàí áàòàãëûã Êè÷èê Ãàôãàçäà Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñûíäà Êè÷èê Àëàýþë ýþëö ÿòðàôûíäàäûð (ñàù. òÿãð. 0,5–1 êì2). Áàòàãëûãëàð Êöð-Àðàç, Ëÿíêÿðàí âÿ

Ìèíýÿ÷åâèð ùèäðîãîâøàüû.

Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûãëàðûíäà íèñáÿòÿí ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îíëàð Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà Ãàðàáàü äöçöíäÿí Ìèë äöçöíÿ äîüðó óçàíàí Àüýþë, Ìåùìàíýþë, Ñàðûñó âÿ Áîçãîáó ÿòðàôëàðûíäà ÿñàñÿí ÷àéëàðûí ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû àðàëàðûíäàêû ÷þêÿêëèêëÿðäÿ éàéûëìûøäûð. Ìóüàí äöçöíäÿ Àü÷àëà ýþëö èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, öìóìè ñàù. 500 êì2-äÿí ÷îõ áèð íå÷ÿ áàòàãëûã éàðàíìûøäûð. Áóíëàðäàí Éåíè Àðàç (50 êì2), Ãàðà÷àëà (30 êì2), ßáèë÷àëà (11,5 êì2), Àü÷àëà (182 êì2), Àãóøà (90 êì2), Éåíè Àðàçûí ãîëó (87 êì2), Êöðöí äåëòàñû (42 êì2) áàòàãëûãëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíäà áàòàãëûãëàð ñàùèëáîéó ãóì òèðÿëÿðèíèí àðõàñûíäà âÿ ßðêèâàí êÿíäèíèí êÿíàðûíäà (ìåøÿëè áàòàãëûã) èíêèøàô åòìèøäèð. Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûüûíäà áàòàãëûãëàð ñàùèëáîéó ñàùÿäÿ éàéûëìûøäûð. Áóíëàðäàí ÿí áþéöêëÿðè Àüçûáèð÷àëà (16,5 êì2), Ãóñàð÷àé (16 êì2), Õà÷ìàç (13 êì2) áàòàãëûãëàðûäûð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà êîëëåêòîð-äðåíàæ ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áàòàãëûãëàðûí ñàùÿñè êÿñêèí îëàðàã àçàëìûøäûð. Ëàêèí Éóõàðû Ãàðàáàü âÿ Éóõàðû Øèðâàí ìàýèñòðàë êàíàëëàðûíûí ÷ÿêèëìÿñè îíëàðûí áîéóíúà éåíè áàòàãëûãëàðûí

éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Êàíàëëàð. Ðåñïóáëèêàìûçäà ñÿòù ñóëàðû øÿáÿêÿñèíèí ìöÿééÿí ùèññÿñèíè ñóâàðìà âÿ êîëëåêòîð-äðåíàæ ìÿãñÿäèëÿ èíøà åäèëìèø êàíàëëàð òÿøêèë åäèð. Áóðàäà êàíàëëàðûí öìóìè óçóíëóüó 92 ìèí êì-äÿí ÷îõäóð. ßí áþéöê ìàýèñòðàë êàíàëëàð Ñàìóð-Àáøåðîí (182 êì), Éóõàðû Ãàðàáàü (172 êì), Éóõàðû Øèðâàí (122 êì), ßçèçáÿéîâ (123 êì), Áàø Ìèë (38 êì), Áàø Ìóüàí (37 êì), Òÿðòÿð÷àé (65 êì), Àüñòàôà÷àé (69 êì) âÿ ñ. ñóâàðìà êàíàëëàðûäûð. Áþéöê êàíàëëàðûí ñóþòöðìÿ èìêàíû 676,8 ì3/ñàí., ñóâàðäûüû ÿðàçèëÿðèí öìóìè ñàù. 670 ìèí ùàäàí ÷îõäóð. Ãðóíò ñóëàðûíûí ñÿâèééÿñèíèí ãàëõìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã òîðïàãëàðûí øîðàíëàøìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ ðåñï.-äà ýåíèø êîëëåêòîð-äðåíàæ ñèñòåìè éàðàäûëìûøäûð. Öìóìè óç. 440 êì îëàí áó ñèñòåì Øèðâàí, Ìèë âÿ Ãàðàáàü äöçëÿðèíäÿ 300 ìèí ùà òîðïàüûí ìåëèîðàñèéà âÿçèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàüà õèäìÿò åäèð. Êîëëåêòîðëàðäàí ÿí ìöùöìöíöí óç. 216 êì, ñóáóðàõìà ãàáèëèééÿòè 37 ì3/ñàí îëàí Áàø Øèðâàí êîëëåêòîðóäóð. Õÿçÿðëÿ áèðëÿøÿí áó êîëëåêòîðà Àøàüû Øèðâàí (70 êì) âÿ Ìèë-Ãàðàáàü (152 êì) êîëëåêòîð-

Ñóâàðìà êàíàëû.

61

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ ëàðû áèðëÿøèð. Ñóâàðìà âÿ êîëëåêòîð-äðåíàæ ñèñòåìèíèí êàíàëëàðû äöçÿíëèêëÿðèí ùèäðîãðàôèéà øÿáÿêÿñèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëìóø âÿ áÿçè ñàùÿëÿðäÿ îíóí ñûõëûüûíû 2–4 êì/êì2-ÿ âÿ îíäàí äà éöêñÿê êÿìèééÿòÿ ÷àòäûðìûøäûð. ßä.: Ð ö ñ ò ÿ ì î â Ñ . Ù . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÷àéëàðû âÿ îíëàðûí ùèäðîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè. Á., 1960; Á ó ä à ã î â Á . ß . Àçÿðáàéúàíûí Áþéöê Ãàôãàç ùèññÿñèíèí ìöàñèð âÿ ãÿäèì áóçëàøìàñû. Á., 1965; À õ ó í ä î â Ñ . À . Ñòîê íàíîñîâ ãîðíûõ ðåê Àçåðáàéäæàíñêîé Ðåñïóáëèêè. Á., 1978; Ðó ñ ò à ì î â Ñ . à . , Ê à ø ê à é Ð . Ì . Âîäíûé áàëàíñ Àçåðáàéäæàíñêîé Ðåñïóáëèêè. Á., 1978; Õ à ë è ë î â Ø . Á . Âîäîõðàíèëèùà Àçåðáàéäæàíà è èõ ýêîëîãè÷åñêèå ïðîáëåìû. Á., 2003. Á.Á.Áóäàãîâ

Ôèçèêè-úîüðàôè ðàéîíëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè 5 òÿáèè âèëàéÿòÿ (Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ùèññÿñè, Êè÷èê Ãàôãàç, Êöð äàüàðàñû ÷þêÿêëèéè, Ëÿíêÿðàí, Îðòà Àðàç âÿ éàõóä Íàõ÷ûâàí) âÿ 19 ðàéîíà (Ñàìóð-Äÿâÿ÷è, Ãîíàãêÿíä, Çàãàòàëà-Ëàùûú, Ãàíûõ-ßéðè÷àé, Øàìàõû (Äàüëûã Øèðâàí), Ãîáóñòàí-Àáøåðîí, Ýÿíúÿ, Ãàðàáàü, Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñû, Ùÿêÿðè, Úåéðàí÷þë-Àúûíîùóð, Ãàçàõ-Ãàðàáàü, Êöäðö-Øèðâàí, Àðàçáîéó, Ìÿðêÿçè Àðàí, Ëÿíêÿðàí, Òàëûø, Øÿðóð-Îðäóáàä, Ýöííöò-Ãàïûúûã) áþëöíöð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ùèññÿñè âèëàéÿòè ðåñï.-íûí øì.-ã.-èíäÿ, Ýöðú. Ðåñï. èëÿ ñÿðùÿääÿí áàøëàéûá ú.-ø. èñòèãàìÿòèíäÿ Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíÿ ãÿäÿð óçàíûð. Ú.äàí Àúûíîùóð þí äàüëûüû, Øèðâàí âÿ Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàí äöçëÿðè, øì.-äàí ÐÔíèí Äàü. Ðåñï. èëÿ ÿùàòÿëÿíèð. ßðàçèíèí ùöíä. 4466 ì-äÿí (Áàçàðäöçö ä.) – 27 ì-äÿê (Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñè) äÿéèøèð. Íèâàë, äàü-÷ÿìÿí, äàü-ìåøÿ, äàü-÷þë, ìåøÿ-÷ÿìÿí âÿ éàðûìñÿùðà ëàíäøàôòû èíêèøàô åòìèøäèð. Âèëàéÿò òÿáèè øÿðàèòèí ìöõòÿëèôëèéèíÿ ýþðÿ 6 ôèçèêè-úîüðàôè ðàéîíà áþëöíöð: 1) Ñàìóð-Äÿâÿ÷è ðàéîíó Áþéöê Ãàôãàç ä-ðûíûí øì.-ø. ÿòÿêëÿðè èëÿ Õÿçÿð äÿíèçè àðàñûíäà éåðëÿøèð. Áó ðàéîíäà ùöíä. 300–500 ì (äàüÿòÿéè ñàùÿäÿ) èëÿ (–27) ì àðàñûíäà äÿéèøèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè èëÿ þðòöëìöøäöð. Çÿíýèí éåðàëòû ñó åùòèéàòëàðûíà ìàëèêäèð. Áóðàäàí Áàêûéà ñó êÿìÿðëÿðè (Øîëëàð) ÷ÿêèëìèøäèð. Àç ìèãäàðäà íåôò ÷ûõàðûëûð. ßñàñÿí éàéû ãóðàã êå62

Áþéöê Ãàôãàçûí øìèàë-øÿðã éàìàúû.

÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 0–3îÚ, èéóëäà 20–25îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 200–400 ìì-äèð. Ìöùöì ÷àéëàðû: Ñàìóð, Ãóñàð, Ãóäéàë, Âÿëâÿëÿ, Ýèëýèë, Àòà÷àé. ßðàçè áîéó Ñàìóð-Àáøåðîí êàíàëû óçàíûð. ×ÿìÿí-ìåøÿ, áàòàãëûã-÷ÿìÿí, áîç-÷ÿìÿí, ÷ÿìÿí-áîç, øîðàêÿòâàðû áîç-ãîíóð, øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêèëÿðè éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Ìåøÿëÿð (ïàëûä, âÿëÿñ âÿ ñ.) âàð. Ùåéâàíëàðû: àéû, ÷þëäîíóçó, ìåøÿ äÿëÿñè, úàíàâàð, ÷àããàë, òöëêö, áîç äîâøàí âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, ãàç, úöëëöò, þðäÿê, ãàøãàëäàã, ýöìöøö ãàüàéû âÿ ñ. ðàñò ýÿëèíèð. Ãóñàð éàñàãëûüû éàðàäûëìûøäûð; 2) à îí à ã ê ÿ í ä ð à é î í ó. Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ñóàéûðûúûñû èëÿ Ñàìóð-Äÿâÿ÷è ôèçèêèúîüðàôè ðàéîíó àðàñûíäàêû ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. Ùöíä. 200–300 ì-äÿí 4466 ì-äÿêäèð. Ðåñï.-íûí ÿí éöêñÿê íþãòÿëÿðè (Áàçàðäöçö ä. – 4466 ì, Áàçàðéóðä – 4116 ì, Øàùäàü – 4243 ì, Òóôàí ä. – 4191 ì) áóðàäàäûð. Ñöðöøìÿëÿð éàéûëìûøäûð. Éóðà, Òàáàøèð, Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. ×àé äÿðÿëÿðèíäÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè

éàéûëìûøäûð. Ìèíåðàë áóëàãëàð âÿ ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû éàòàãëàðû âàð. ßðàçèäÿ äàüëûã òóíäðà, ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã, éàüûíòûëàðû èë áîéó òÿãð. áÿðàáÿð ïàéëàíàí ìöëàéèì-èñòè, éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè âÿ ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè èãëèì ñÿúèééÿâèäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 0îÚ-äÿí – 14îÚ-éÿ ãÿäÿð âÿ äàùà àøàüû, èéóëäà 25îÚ-äÿí 5îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 300 ìì-ëÿ (àë÷àã äàüëûãäà) 900 ìì (éöêñÿê äàüëûãäà) àðàñûíäà äÿéèøèð. Áàçàðäöçö, Áàçàðéóðä, Øàùäàü âÿ Òóôàí ä-ðûíäà áóçëàãëàð âàð. Ìöùöì ÷àéëàðû: Ãóñàð, Ãóäéàë, Âÿëâÿëÿ âÿ ñ. Òîðïàã âÿ áèòêè þðòöéö øàãóëè çîíàëëûã öçðÿ äÿéèøèð. ßñàñÿí òîðôëó äàü-÷ÿìÿí, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí, ãîíóð äàü-ìåøÿ, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, äàü-òöíä øàáàëûäû, øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Àë÷àã âÿ îðòà äàüëûãäà ìåøÿëÿð, éöêñÿê äàüëûãäà ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Ðí ö÷öí ãàéàêå÷èñè, ìåøÿ ïèøèéè, ÷þëäîíóçó, âàøàã, àéû, äàøëûã äÿëÿñè, úöéöð, Ãàôãàç óëàðû, êÿêëèê âÿ ñ. ñÿúèééÿâèäèð. Àëòûàüàú Ìèëëè ïàðêû éàðàäûëìûøäûð; 3) Ç à ã à ò à ë à-Ë à ù û ú ð à é î í ó ã.-äÿí Ìàçûì, ø.-äÿí Àüñó ÷àéëàðû, ú.-äàí Ãà-

Àüñó àøûðûìû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

íûõ-ßéðè÷àé âàäèñè èëÿ ùöäóäëàíàí ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. Ð-í òÿãð. Áþéöê Ãàôãàç äðûíûí ú. éàìàúûíà óéüóí ýÿëèð. ßðàçèíèí ùöíä. 500–600 ì-ëÿ 4466 ì àðàñûíäà äÿéèøèð. Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí éàìàúëàðû äèê âÿ ñûëäûðûìäûð. ßðàçè äÿðèí âÿ ñûõ äÿðÿ øÿáÿêÿñè èëÿ ïàð÷àëàíìûøäûð. ßñàñÿí Éóðà âÿ Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ïîëèìåòàë ôèëèç éàòàãëàðû âÿ ìèíåðàë ñó áóëàãëàðû èëÿ çÿíýèíäèð. Éàìàú áîéó éóõàðû ãàëõäûãúà éàüûíòûëàðû èë áîéó òÿãð. áÿðàáÿð ïàéëàíàí ìöëàéèìèñòè, ãûøû ðöòóáÿòëè-ñîéóã âÿ äàüëûã òóíäðà èãëèìè áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 00Ú-äÿí – 140Ú-éÿ ãÿäÿð âÿ äàùà àøàüû, èéóëäà 200Ú-äÿí 50Úéÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 600–1600 ììäèð. ×àéëàðû: Áàëàêÿí, Òàëà, Êèø, ßëèúàí, Òöðéàí, Ýþé÷àé, Ýèðäèìàí, Àüñó. Òîðïàãëàðû ÿñàñÿí òîðôëó äàü-÷ÿìÿí, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí âÿ ãîíóð äàü-ìåøÿäèð. Ðåñï.-íûí ÿí ýåíèø ìåøÿ (ïàëûä, ôûñòûã âÿ ñ.) ñàùÿëÿðè Çàãàòàëà-Ëàùûú çîíàñûíäàäûð. Ìåøÿ ãóðøàüûíäàí éóõàðûäà ñóáàëï âÿ Àëï ÷ÿìÿíëÿðè, äàùà éóõàðûäà ãàéà-

ëûãëàð éàéûëìûøäûð. Àéû, ñèíúàá, êþïýÿð, úöéöð, ãàéàêå÷èñè, Ãàôãàç ìàðàëû, ìåøÿ ïèøèéè, âàøàã, éåíîò, Ãàôãàç òåòðàñû, Ãàôãàç óëàðû âÿ ñ. ìÿñêóíëàøìûøäûð. ßðàçèñèíäÿ Çàãàòàëà, Èëèñó, Èñìàéûëëû ãîðóãëàðû, Øÿêè, Èñìàéûëëû, Ãÿáÿëÿ éàñàãëûãëàðû éàðàäûëìûøäûð; 4) à à í û õ - ß é ð è ÷ à é ð à é î í ó Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. ÿòÿêëÿðè áîéó øì.-ã.-äÿ Ýöðú. Ðåñï. èëÿ ñÿðùÿääÿí ú.-ã.-äÿ Ýèðäèìàí ÷àéûíàäÿê óçàíûð. Ú.-äàí Àúûíîùóð þí äàüëûüû èëÿ ÿùàòÿëÿíèð. Äþðäöíúö äþâðöí àëëöâèàëïðîëöâèàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Èãëèìè ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà –30Ú-äÿí +30Ú-éÿäÿê, èéóëäà 20–250Úäèð. Èëëèê éàüûíòû 400–900 ìì. Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíäÿí áàøëàéàí Ãàíûõ, Áàëàêÿí, Êàòåõ, Êöðìöê, ßëèúàí, Òöðéàí, Ýþé÷àé, ßéðè÷àé âÿ ñ. ÷àéëàð áóðàäàí êå÷èð. ßñàñÿí ÷ÿìÿí-ìåøÿ âÿ ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéöíäÿ êîë âÿ ÷ÿìÿí áèòêèëÿðè öñòöíäöð. Àðàí ìåøÿëÿðè (ãûçûëàüàú, éàëàíãîç, ñþéöä, ãîâàã âÿ ñ.) âàð. ×þëäî-

íóçó, éåíîò, äàøëûã äÿëÿñè, ãàðà ëåéëÿê, ãûðãîâóë, êÿêëèê, èëàíà ðàñò ýÿëèíèð; 5) Ø à ì à õ û (Äàüëûã Øèðâàí) ð à é î í ó Àüñó ÷àéû äÿðÿñèíäÿí ø.-äÿ, Ãîáóñòàí àë÷àã äàüëûã ñàùÿñèíäÿí øì.-ã.-äÿ éåðëÿøèð. ßðàçèíèí øì.-ûíû Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú.-ø. ùèññÿñè òóòóð. Îíäàí ú.-äà õûðäà ïëàòî âÿ ñèëñèëÿëÿð ñàùÿñè éåðëÿøèð. Ïèðñààò ÷àéûíäàí ã.-äÿ øì.-ã.-äÿí ú.-ø.-ÿ äîüðó Ëÿíýÿáèç ñèëñèëÿñè óçàíûð. Ðàéîíóí ìàêñ. ùöíä. 2500 ì-ÿ éàõûíäûð. Àüñó àøûðûìû áóðàäàäûð. ßñàñÿí Òàáàøèð, Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû áèòóì, ýèë, ÿùÿíýäàøû âÿ ñ.-äèð, ìèíåðàë áóëàãëàð âàð. ßñàñÿí ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-ñîéóã âÿ éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè èãëèì òèïëÿðè ùàêèìäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð Àüñó àøûðûìû Àüñó âÿ Øàìàõû ð-íëàðû àðàñûíäà Ëÿíýÿáèç ñèëñèëÿñèíäÿ àøûðûì. Ìåøÿ âÿ êîëëóãëàð âàð. Áàêû-Ãàçàõ øîñå éîëó À.à.-íäàí êå÷èð. 63

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ –40Ú-äÿí 00Ú-äÿê, èéóëäà 15–200Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300–800 ìì-äèð. ßðàçèäÿí Àüñó, Ïèðñààò âÿ äèýÿð úàéëàð áàøëàíûð. Êè÷èê ýþëëÿð âàð. Ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, äàü-ãàðà, äàü-òöíä øàáàëûäû, øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû òîðïàãëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìåøÿëÿðèí (ïàëûä, âÿëÿñ, àðäûú, ñàããûçàüàúû âÿ ñ.) öìóìè ñàù.12 ìèí ùà ãÿäÿðäèð. Éöêñÿê äàüëûãäà ñóáàëï âÿ Àëï ÷ÿìÿíëÿðè âàð. Äàü-÷þë áèòêèëÿðè éàéûëìûøäûð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ìåøÿ ïèøèéè, ìàðàë, äàøëûã äÿëÿñè, êÿêëèê, ãûðãîâóë, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. ßðàçèñèíäÿ Ïèðãóëó ãîðóüó éåðëÿøèð; 6) à î á ó ñ ò à í - À á ø å ð î í ð à é î í ó Ãîáóñòàí àë÷àã äàüëûã ñàùÿñèíè, Àáøåðîí é-à-íû âÿ Àáøåðîí é-à-íäàí ø.-äÿ âÿ ú.äà éåðëÿøÿí áèð ñûðà àäàëàðû (Ïèðàëëàùû, ×èëîâ, Áþéöê Òàâà, Êè÷èê Òàâà, Áþéöê Çèðÿ, Ãóì, Äàø Çèðÿ âÿ ñ.) ÿùàòÿ åäèð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíäàäûð. Øì.-äà Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúû, ã.-äÿ Ïèðñààò ÷àéû, ú.-äà Ùàðàìè âÿ Ìèøîâäàü éöêñÿêëèêëÿðè, ø.-äÿ Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ñÿðùÿäëÿíèð. Ðåëéåôè ìöðÿêêÿáäèð. Øì.-ã.-äÿ Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ãîëëàðû (Àëàäàø, Êÿì÷è âÿ ñ.) ã.-äÿ áèð ÷îõ ñèëñèëÿ, ïëàòî âÿ òèðÿëÿð (Ñöíäö, Íàáóð, Ìÿðÿçÿ, Àòéàë, Ñöíýöë âÿ ñ.) âàð. Ìÿðêÿçè ùèññÿäÿ Úåéðàíêå÷ìÿç äåïðåññèéàñû, Éàñàìàë äÿðÿñè, ×àëàéåðè âÿ Úåéðàíáàòàí ÷þêÿêëèêëÿðè éåðëÿøèð. Úåéðàíêå÷ìÿç äåïðåññèéàñûíäàí ú.-äà ßëÿò òèðÿñè óçàíûð. Ðàéîíóí ø. éàðûñûíûí (Àáøåðîí é-à) ñÿòùè ýåíèø äöçÿíëèêäÿí, áèð-áèðèíäÿí äÿðÿ âÿ ÷þêÿêëèêëÿðëÿ àéðûëàí òèðÿ, ïëàòî âÿ òÿïÿëèêëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Òèðÿ âÿ ïëàòîëàðûí äèê ú. éàìàúëàðû ñûõ åðîçèîí äÿðÿ âÿ éàðüàí øÿáÿêÿñè èëÿ êÿñèëäèéèíäÿí áåäëåíä (éàðàðñûç) ðåëéåôÿ ìàëèêäèð. Ýèëëè ïñåâäîêàðñò ôîðìàëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. ×îõëó ïàë÷ûã âóëêàíëàðû (õöñóñèëÿ Ãîáóñòàíäà) âàð. Òàáàøèð, Ïàëåîýåí, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éà-

Øàùäàü ñèëñèëÿñèíèí øèìàë ÿòÿêëÿðè.

éûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû íåôò, ãàç, ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûäûð (ÿùÿíýäàøëàðû, ýèë, ãóì âÿ ñ.). Ìèíåðàë ñóëàð (Ñóðàõàíû, Øûõ âÿ ñ.) ÷ûõûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà – 1,50Ú-äÿê, èéóëäà 24–27 0Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû øì.-ã.-äÿ òÿãð. 500 ìì, ú.-ø.-ÿ ýåòäèêúÿ 150 ìì-äÿê àçàëûð. Ø. éàðûñûíäà òåç-òåç ýöúëö øèìàë (õÿçðè) âÿ úÿíóá (ýèëàâàð) êöëÿêëÿðè ÿñèð. Øèìàë êöëÿéèíèí ñöðÿòè áÿçÿí 35–40 ì/ñàí-éÿ ÷àòûð. Ðàéîí ðåñï.-íûí ÿí ñåéðÿê ÷àé øÿáÿêÿñè îëàí ÿðàçèëÿðèíäÿíäèð. Áóðàäà äàèìè àõàðëû ÷àé éîõäóð. ßñàñ ÷àéëàðû Ñóìãàéûò âÿ Úåéðàíêå÷ìÿçäèð. Áèð íå÷ÿ êè÷èê øîð ýþë âàð. ßðàçèñèíäÿ Úåéðàíáàòàí ñó àíáàðû âÿ Àáøåðîí êàíàëû êèìè ìöùöì ùèäðîòåõíèêè îáéåêòëÿð éåðëÿøèð. Øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû, áîç-ãîíóð, øîðàêÿòâàðû áîçãîíóð òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Ñàùèë áîéóíäà äÿíèçêÿíàðû áîøëóãëàð âÿ ãóì òÿïÿëÿðè âàð. Äàü êñåðîôèòëÿðè, éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë áèòêèëÿðè ýåíèø éåð òóòóð. Òöëêö, úàíàâàð, áîç äîâøàí, ÷þëñè÷àíû, êÿêëèê, ýþéÿð÷èí, ñàùèë ñóëàðûíäà áàëûã, ñóèòè âÿ ñ. âàð. Áóðàäà Ãîáóñòàí ãîðóüó, Àáøåðîí Ìèëëè Ïàðêû âÿ Ýèë àäàñû éàñàãëûüû éàðàäûëìûøäûð. Êè÷èê Ãàôãàç âèëàéÿòè ú.-ã.-äÿ Åðì.

Ãîáóñòàí àë÷àãäàüëûüû

64

Ðåñï.-ñû, øì.-ã.-äÿ Ýöðú. Ðåñï., øì.-ø.äÿ Ýÿíúÿ-Ãàçàõ âÿ Ãàðàáàü äöçëÿðè èëÿ ñÿðùÿäëÿíèð. Âèëàéÿòèí ú.-ø. âÿ ø. ñÿðùÿäëÿðèíè Àðàçáîéó ð-íó òÿøêèë åäèð. Áóðàäà àë÷àã äàüëûãäà äàü-÷þë, ìåøÿ-êîë, îðòà äàüëûãäà åíëèéàðïàãëû ìåøÿëÿð, éöêñÿê äàüëûãäà äàü-÷ÿìÿí ëàíäøàôòëàðû èíêèøàô åòìèøäèð. Âèëàéÿò 4 ôèçèêè-úîüðàôè ð-íà àéðûëûð: 1) Ý ÿ í ú ÿ ð à é î í ó Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíû ÿùàòÿ åäèð. Øì.-ø.äÿ Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äöçÿíëèéè, ú.-äà âÿ ú.ã.-äÿ Øàùäàü âÿ Ìóðîâäàü ñèëñèëÿëÿðèíèí ñóàéûðúûñû èëÿ ñÿðùÿäëÿíèð. Ðåëéåôèíäÿ äàëüàëû-òÿïÿëè îðòà äàüëûã éàéëà, ñèëñèëÿ âÿ òèðÿëÿð ÿñàñ éåð òóòóð. Ã.-äÿ Àõûíúà ÷àéûíûí éóõàðûëàðûíäàí, ø.-äÿ Ýÿíúÿ ÷àéûíûí äÿðÿñèíÿäÿê óçàíàí Áàøêÿíä-Äÿñòÿôóð ÷þêÿêëèéè ð-íóí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøèð. ßðàçèíèí ÿí éöêñÿê íþãòÿñè Ìóðîâäàü ñèëñèëÿñèíäÿêè Ýàìûø çèðâÿñèäèð (3724 ì). Áóðàäà áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðû (êàð, òðîã, ñèðê) éàéûëìûøäûð. ßðàçèíèí ýåîëîæè ãóðóëóøóíäà ÿñàñÿí Éóðà, Òàáàøèð âÿ Ïàëåîýåí ñèñòåìëÿðèíèí âóëêàíîýåí, ÷þêìÿ âÿ èíòðóçèâ ñöõóðëàðû èøòèðàê åäèð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: äÿìèð ôèëèçè, àëóíèò, ãûçûë, ìèñ, êîáàëò, áåíòîíèò, ñåîëèò òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû âÿ ñ. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè, ñîéóã âÿ äàüëûã òóíäðà èãëèìè ìþâúóääóð. Îðòà àéëûã òåìï-ð 00Ú-äÿí –100Ú-éÿäÿê âÿ äàùà àøàüû, èéóëäà èñÿ 10–250 Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–900 ìì. Ìöùöì ÷àéëàðû: Àüñòàôà, Àõûíúà, Çÿéÿì, Øÿìêèð, Ãîøãàð, Ýÿíúÿ, Êöðÿêäèð. Êÿïÿç ä.-íûí øì. ÿòÿêëÿðèíäÿ ó÷ãóí ìÿíøÿëè êè÷èê ýþëëÿð (Ýþéýþë, Ìàðàëýþë âÿ ñ.) âàðäûð. Àë÷àã äàüëûãäà òöíä øàáàëûäû, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, îðòà äàüëûãäà ãîíóð äàü-ìåøÿ, äàüãàðà, éöêñÿê äàüëûãäà äàü-÷ÿìÿí âÿ ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû íèñáÿòÿí ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Äàùà éöêñÿê éåðëÿð ãàéàëûãäûð. Àë÷àã äàüëûãäà ìöõòÿëèô ÷þë áèòêèëÿðè âÿ êîëëóãëàð, áÿçè éåðëÿðäÿ ìåøÿëÿð, îðòà äàüëûãäà ïàëûä, âÿëÿñ, ôûñòûã ìåøÿëÿðè, éöêñÿê äàüëûãäà ñóáàëï âÿ Àëï ÷ÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿíëÿðè éàéûëìûøäûð. Ãàéàêå÷èñè, àéû, âàøàã, úöéöð, äàøëûã äÿëÿñè âÿ ñ. âàð. Ýþéýþë ãîðóüó, Ãûçûëúà, Øÿìêèð éàñàãëûãëàðû éàðàäûëìûøäûð; 2) à à ð à á à ü ð à é îí ó ÿñàñÿí Ìóðîâäàü ñèëñèëÿñèíèí ú. âÿ Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí ø. éàìàúëàðûíû ÿùàòÿ åäèð. Ñèëñèëÿëÿð ð-íóí øì.-ø. ñÿðùÿäè áîéó óçàíàí Ãàðàáàü âÿ Ìèë äöçëÿðèíÿ òÿðÿô àë÷àëàí áèð íå÷ÿ éàí ãîëà àéðûëìûøäûð. ßðàçèíèí ÷àéëàðëà ïàð÷àëàíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ äÿðèí âÿ ñûëäûðûì éàìàúëû äÿðÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. ×àé äÿðÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèéè ñàùÿëÿðäÿ äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿð éàðàíìûøäûð. Îðòà Éóðàíûí âóëêàíèê, Öñò Éóðàíûí ÿùÿíýäàøû, Òàáàøèðèí âóëêàíîýåí âÿ ÷þêìÿ ñöõóðëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ïîëèìåòàë ôèëèçëÿð, ìÿðìÿð, ýèïñ, ÿùÿíýäàøû âÿ ñ. ×îõëó ìèíåðàë áóëàã (Òóðøñó, Øûðëàí âÿ ñ.) âàð. Èãëèìè àë÷àã âÿ îðòà äàüëûãäà

áîüàç – 3581 ì, Áþéöê Èøûãëû – 3552 ì, Àëà Ýþëëÿð – 3175 ì âÿ ñ.) âàð. Êëàñòîêàðñò ìàüàðàëàðû éàéûëìûøäûð. Öñò Ïëèîñåí âÿ Àíòðîïîýåíèí áàçàëò âÿ àíäåçèòëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Äÿðèí äÿðÿëÿðèí áÿçè éåðëÿðèíäÿ Òàáàøèð, Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí ñèñòåìëÿðèíèí âóëêàíîýåí÷þêìÿ ñöõóðëàðû öçÿ ÷ûõìûøäûð. Ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè ìàòåðèàëû, úèâÿ, ãûçûë âÿ ñ. éàòàãëàðû, ìèíåðàë áóëàãëàð (Èñòèñó âÿ ñ.) âàð. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã âÿ äàüëûã òóíäðà èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 00Ú-äÿí–100Ú-éÿäÿê, èéóëäà 10–22 0Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 500–800 ìì. Òÿðòÿð, Ùîúàçñó, Øÿëâÿ âÿ ñ. ÷àéëàð áóðàäàí áàøëàíûð. ×îõëó êè÷èê ýþë (Áþéöê Àëàýþë, Êè÷èê Àëàýþë, ×èëëèýþë, Äèêïèëëÿêÿí, Ãàðàýþë âÿ ñ.) âàð. Òîðïàãëàðû ÿñàñÿí ãîíóð äàü-ìåøÿ, ÷èìëè âÿ òîðôëó äàü-÷ÿìÿí òèïëèäèð. Àëï âÿ ñóáàëï

Ìóðîâäàü ñèëñèëÿñèíèí úÿíóá ÿòÿêëÿðè.

ÿñàñÿí ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè, éöêñÿê äàüëûãäà ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóãäóð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà – 130Ú-äÿí 20Ú-äÿê, èéóëäà 14–260Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–700 ìì. ×àéëàðû Êöð (Òÿðòÿð, Õà÷ûí, Ãàðãàð âÿ ñ.) âÿ Àðàç (Êþíäÿëÿí÷àé, Ãóðó÷àé âÿ ñ.) ùþâçÿëÿðèíÿ àèääèð. Êè÷èê ýþëëÿð âàð. Òÿðòÿð ÷àéûíäà ñó àíáàðû éàðàäûëìûøäûð. Òîðïàãëàðû ÿñàñÿí øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû, äàü-òöíä øàáàëûäû, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, ãîíóð äàüìåøÿ, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí òèïëèäèð. ßðàçèäÿ ìåøÿëÿð (ôûñòûã, âÿëÿñ, ïàëûä âÿ ñ.) ýåíèø éåð òóòóð. 2000–2300 ì-äÿí éöêñÿêäÿ ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè éàéûëìûøäûð. Úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, úöéöð, àéû, âàøàã, ìåøÿ ïèøèéè, îõëó êèðïè, ñèíúàá, äàøëûã äÿëÿñè, êÿêëèê, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Äàøàëòû éàñàãëûüû áó ðàéîíóí ÿðàçèñèíäÿäèð; 3) à à ð à á à ü â ó ë ê à í è ê é à é ë à ñ û ð à é î í ó Åðì. Ðåñï. (ã.äÿ) èëÿ Ùÿêÿðè ÷àéûíûí ñàü ñàùèëè (ø.-äÿ) àðàñûíäàêû ÿðàçèíè òóòóð. Ñÿòùè äàëüàâàðèäèð, ÷àé äÿðÿëÿðè èëÿ çÿèô ïàð÷àëàíìûøäûð. Èðè ñþíìöø âóëêàí êîíóñëàðû (Ãûçûë-

íèø éàéëûìûøäûð. Áèòêè þðòöéö êîëëóã âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëèêëÿðäÿí, åíëèéàðïàãëû äàü ìåøÿëÿðèíäÿí (ïàëûä, âÿëÿñ) âÿ äàü ÷þëëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Áÿñèò÷àéûí äÿðÿñèíäÿ äöíéàäà éåýàíÿ òÿáèè ÷èíàð ìåøÿñè (Áÿñèò÷àé ãîðóüó) ìþâúóääóð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ñöëåéñèí, îõëó êèðïè, ãóìñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, òóðàú, ãûðãîâóë, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. Ëà÷ûí âÿ Ãóáàäëû éàñàãëûãëàðû áó ðàéîíóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Êöð äàüàðàñû ÷þêÿêëèéè âèëàéÿòè øì.ø.-äÿí Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ùèññÿñè âèëàéÿòè, øì.-ã.-äÿí Ýöðú. Ðåñï., ú.-ã.-äÿí Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Ëÿíêÿðàí âèëàéÿòëÿðè, ú.-äàí Èðàí äþâëÿòè, ø.-äÿí Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ÿùàòÿëÿíÿí ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. Éàðûìñÿùðà ëàíäøàôòû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îâàëûüûí áàòàãëûãëàøìûø ñàùÿëÿðèíäÿ ÷ÿìÿí, ãèñìÿí ÷ÿìÿí-áàòàãëûã ëàíøàôòëàðû èíêèøàô

Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðû (àðõàäà Àúûíîùóð þíäàüëûüû).

÷ÿìÿíëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ôûñòûã, âÿëÿñ âÿ ïàëûä ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, àéû, ãàéàêå÷èñè, äàøëûã äÿëÿñè, ñèíúàá, ñöëåéñèí âÿ ñ. Ãóøëàðäàí óëàð, ýþéÿð÷èí âÿ êÿêëèéÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ãàðàýþë ãîðóüó éàðàäûëìûøäûð. 4) Ù ÿ ê ÿ ð è ð àé î í ó ÿñàñÿí Ùÿêÿðè ÷àéû ùþâçÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. ßðàçèñèíÿ Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñûíûí ú.-ø. (Ãóðáàíòÿïÿ ä. – 1075 ì), Áÿðýöøàä ñèëñèëÿñèíèí ø. (Ñöñÿí ä. – 1304 ì) ùèññÿëÿðè, Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí Ùÿêÿðè ÷àéûíà òÿðÿô àë÷àëàí éàìàúëàðû (Òîïàüàú ä. – 2010 ì, Ïèðäàü – 1316 ì), Àüîéóã ìàèëè äöçö (400–600 ì) äàõèëäèð. Ñÿòùèíäÿ ìàèëè àêêóìóëéàòèâ-äåíóäàñèîí éàéëàëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Éóðà, Òàáàøèð âÿ Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ÿãèã, òèêèíòè äàøû, ÿùÿíý õàììàëû âÿ ñ. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èãëèì ùàêèìäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà – 30Úäÿí 00Ú-éÿäÿê, èéóëäà 15–200Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300–600 ìì. ×àéëàðû (Ùÿêÿðè, Áÿðýöøàä, Îõ÷ó âÿ ñ.) Àðàç ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû ýå-

åòìèøäèð. Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðû áîéóíúà èñÿ ñåéðÿê òóãàé ìåøÿëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. ßðàçèíèí ùöíä. ã.-äÿí ø.-ÿ äîüðó àçàëûð. 5 ôèçèêè-úîüðàôè ðàéîíà àéðûëûð: 1) Ú å é ð à í ÷ þ ë-À ú û í î ù ó ð ð à é î í ó ÿñàñÿí Ãàðàéàçû äöçö, Úåéðàí÷þë âÿ Àúûíîùóð þí äàüëûüû ÿðàçèëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Øì.-äà Ãàíûõ-ßéðè÷àé ÷þêÿêëèéèíÿ, ú.-ø.-äÿ Øèðâàí äöçöíÿ ãîâóøóð. Ú. ñÿðùÿäè áîéó àõàí Êöð ÷àéû îíó Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äöçÿíëèéèíäÿí àéûðûð. Ùöíä. 1100 ì-ÿ ãÿäÿðäèð. Áèð íå÷ÿ ñèëñèëÿ âÿ òèðÿäÿí (×îáàíäàü, Ïàëàíòþêÿí, Áîçäàü, Äàøöç, Ãîúàøåí âÿ ñ.), äöçÿíëèê âÿ äÿðÿëÿðäÿí (Åëäàð, Ñàðûúà, Àúûíîùóð, Òóðóò, ßðÿø, Ãàðàéàçû âÿ ñ.) èáàðÿòäèð. ßñàñÿí Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: íåôò, ãàç, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè âàð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 0–30Ú-éÿäÿê, èéóëäà 25–270Ú âÿ äàùà ÷îõäóð. Èëëèê éàüûíòû 200–400 ìì. ßðàçèñèíäÿí Ãàáûððû (Èîðè), Ãàíûõ, ßëèúàí, Òöðéàí, Ýþé÷àé âÿ ñ. ÷àéëàð àõûð. Ýþëëÿ65

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ ðè: Úàíäàð, Àúûíîùóð âÿ ñ. Ðåñï.-íûí ÿí áþéöê ñó àíáàðû (Ìèíýÿ÷åâèð) áóðàäàäûð. Òîðïàãëàðû ÿñàñÿí äàü-ìåøÿ, øàáàëûäû, øîðàêÿòâàðû áîç-ãîíóð, áîç-÷ÿìÿí, ÷ÿìÿí-áîç, äàü-ãàðà, äàü-òöíä øàáàëûäûäûð. Ãóðó ÷þë âÿ éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè, êñåðîôèò êîëëóãëàð éàéûëìûøäûð. Àúûíîùóð þí äàüëûüûíäà àðäûú (àð÷àí) âÿ ñàããûç àüàúëàðûíäàí èáàðÿò ñåéðÿê àðèä ìåøÿëÿðè (Òöðéàí÷àé ãîðóüó), Úåéðàí÷þëäÿ Åëäàð øàìû ìåøÿñè (Ýþéýþë ãîðóüóíóí ôèëèàëû) âàð. Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ òóãàé ìåøÿëÿðè (àüéàðïàã ãîâàã, ñþéöä, ãàðàüàú âÿ ñ.) ìþâúóääóð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ñöëåéñèí, úåéðàí, ÷þëäîíóçó. Ãóøëàðû: êÿêëèê, ãûðãîâóë, òóðàú, áÿçýÿê, äîâäàã, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. Ãàðàéàçû ãîðóüó éàðàäûëìûøäûð; 2) à à ç àõ-à à ð à á à ü ð à é î í ó, ÿñàñÿí Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äöçÿíëèéèíè, Ãàðàáàü âÿ Ìèë äöçëÿðè-

Øèðâàí äöçö.

íèí äàüÿòÿéè ùèññÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Ùöíä. 550 ì-ÿ ãÿäÿðäèð. Ñÿòùè çÿèô äàëüàâàðû âÿ òåððàñëûäûð; ÷àé äÿðÿëÿðè, ãîáó âÿ éàðüàíëàðëà ïàð÷àëàíìûøäûð; Êöð ÷àéûíà òÿðÿô ìåéëëèäèð. Ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. ßñàñÿí Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû âÿ íåôò (Íàôòàëàíäà). Èãëèìè ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó-÷þë òèïëèäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà – 30Ú-äÿí 30Ú-éÿäÿê, èéóëäà 20–270Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 200–400 ìì. ßðàçèñèíäÿí Èíúÿñó, Àüñòàôà, Ùÿñÿíñó, Àõûíúà, Çÿéÿì, Øÿìêèð, Ãîøãàð, Ýÿíúÿ, Èíúÿ÷àé, Òÿðòÿð, Õà÷ûí, Ãàðãàð âÿ á. ÷àéëàð àõûð. Øÿìêèð âÿ Êöð ÷àéëàðûíûí ãîâóøäóüó éåðäÿ Øÿìêèð, áèð ãÿäÿð àøàüûäà èñÿ Éåíèêÿíä ñó àíáàðëàðû éàðàäûëûá. Øàáàëûäû âÿ à÷ûã-øàáàëûäû òîðïàãëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àëëöâèàë-÷ÿìÿí, áîç÷ÿìÿí, ÷ÿìÿí, ÷ÿìÿí-áîç òîðïàãëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòóëó éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ ñåéðÿê òóãàé 66

ìåøÿëÿðè ìþâúóääóð. Úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ìàðàë, áàòàãëûã ãóíäóçó, ÷þëäîíóçó, ãóìñè÷àíû, ýþéÿð÷èí, êÿêëèê, òóðàú, áÿçýÿê, äîâäàã âÿ ñ. âàð. Øÿìêèð, Êîð÷àé âÿ Áÿðäÿ éàñàãëûãëàðû éàðàäûëìûøäûð; 3) Ê ö ä ð ö - Ø è ð â à í ð à é î í ó Øèðâàí äöçöíöí ùöíä. 0-äàí 200 ì-äÿê îëàí ÿðàçèñèíè ÿùàòÿ åäèð. Øì.-äàí Àúûíîùóð þí äàüëûüû, Ãàðàìÿðéÿì òèðÿñè, øì.-ø.-äÿí Ëÿíýÿáèç ñèëñèëÿñè âÿ ñ. èëÿ ùöäóäëàíûð. Ñÿòùè Êöð ÷àéûíà äîüðó ìåéëëèäèð. Ýÿòèðìÿ êîíóñëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðäàí ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû âàð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 0–30Ú, èéóëäà 25–270Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû òÿãð. 300–400 ìì. ßðàçèñèíäÿí ßëèúàí, Òöðéàí, Ýþé-

Îõ÷ó, Ùÿêÿðè, Áÿðýöøàä, Èíúÿ÷àé, Ãîçëó÷àé, Ãóðó÷àé, Êþíäÿëÿí âÿ ñ. ÷àéëàð àõûð. Äàü-òöíä øàáàëûäû, øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû âÿ áîç-ãîíóð òîðïàãëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéöíäÿ äàü-êñåðîôèò, éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòóëó éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè öñòöíäöð. Úàíàâàð, òöëêö, ÷þëäîíóçó, îõëó êèðïè, áîç äîâøàí, ñöëåéñèí, äàøëûã äÿëÿñè, ãóìñè÷àíû, ÷þëñè÷àíû, êÿêëèê, òóðàú, ãûðãîâóë, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Àðàçáîéó éàñàãëûüû áó ðàéîíóí ÿðàçèñèíäÿäèð; 5) Ì ÿ ð ê ÿ ç è À ð à í (Êöð-Àðàç îâàëûüû) ð à é î í ó Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðûíûí àøàüû àõûíëàðû áîéóíäàêû ÿðàçèíè òóòóð. Òÿðêèáèíÿ Øèðâàí äöçöíöí 0-äàí – 27 ì-äÿê îëàí ùèññÿñè, Ãàðàáàü âÿ Ìèë äöçëÿðèíèí òÿãð. 100 ì-äÿí àøàüû ùèññÿëÿðè, Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàí, Ìóüàí âÿ Ñàëéàí äöçëÿðè äàõèëäèð. Ø.-äÿí Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ùöäóäëàíûð. Ñÿòùè ùàìàðäûð. Ðåëéåôè

Àðàçáîéó äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿð.

÷àé, Ýèðäèìàí, Àüñó ÷àéëàðû àõûð. Éóõàðû Øèðâàí êàíàëû ÷ÿêèëìèøäèð. Òîðïàãëàðû ÿñàñÿí øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû, áîç-÷ÿìÿí âÿ ÷ÿìÿí-áîç òèïëèäèð. Áèòêè þðòöéöíäÿ éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòóëó éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè öñòöíäöð. Úàíàâàð, òöëêö, ÷þëäîíóçó, áîç äîâøàí, áÿçýÿê, äîâäàã, êÿêëèê, èëàí âÿ ñ. âàð. Øèðâàí Ìèëëè Ïàðêû éàðàäûëìûøäûð; 4) À ð à ç á îé ó ð à é î í ó Êè÷èê Ãàôãàçûí àë÷àã äàüëûã ùèññÿñè èëÿ Èðàíëà ñÿðùÿä òÿøêèë åäÿí Àðàç ÷àéû àðàñûíäàêû ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. Øì.-ø.-äÿ Ìèë äöçöíÿ ãîâóøóð. Ðåëéåôè äàëüàâàðû, òÿïÿëè-òèðÿëèäèð. Àðàç ÷àéûíà ìåéëëèäèð, ùöíä. 200–500 ì-äèð. Ñÿòùè ÷àé äÿðÿëÿðè âÿ éàðüàíëàðëà ÷îõ ïàð÷àëàíìûøäûð. ßñàñÿí Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè ìàòåðèàëû (÷ûíãûë, ãóì, òèêèíòè äàøû âÿ ñ.) éàòàãëàðû âàð. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë òèïëèäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 0–30Ú-äÿí, èéóëäà 25–270Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 200–400 ìì. ßðàçèñèíäÿí

ÿñàñÿí Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðûíûí ãÿäèì éàòàãëàðû, Ãàðàñóäÿðÿñè, àë÷àã òèðÿëÿð âÿ ñ. ìèêðîôîðìàëàðäàí èáàðÿòäèð. ÚÿíóáØÿðãè Øèðâàí äöçöíäÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Ø.-äÿ äÿíèç ÷þêöíòöëÿðè, Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðû áîéóíúà àëëöâèàë, áèð ãÿäÿð éöêñÿê ñàùÿëÿðäÿ àëëöâèàë-ïðîëöâèàë ÷þêöíòöëÿð éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: íåôò, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû (ýèë, ÷ûíãûë, ãóì âÿ ñ.). Èãëèìè ÷îõ éåðäÿ éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë òèïëèäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 0–30Ú, èéóëäà 25–270Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 200–400 ìì. ×àéëàðû ÿñàñÿí Êöð ùþâçÿñèíÿ (Òöðéàí, Ýþé÷àé, Ýèðäèìàí, Àüñó, Èíúÿ÷àé, Òÿðòÿð, Õà÷ûí, Ãàðãàð âÿ ñ.) àèääèð. Ñóâàðìàäà ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíäóüóíäàí, áÿçè ÷àéëàðûí ñóéó éàéäà ìÿíñÿáÿ ÷àòìûð. Ñûõ ñóâàðìà êàíàëëàðû (Éóõàðû Øèðâàí, Éóõàðû Ãàðàáàü, Áàø Ìóüàí) øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûøäûð. Êîëëåêòîðëàð (Áàø Øèðâàí, Ìèë-Ãàðàáàü, Ìóüàí-Ñàëéàí, ßçèçáÿéîâ àä. âÿ ñ.) ÷ÿêèëìèøäèð. Ýþëëÿðè: Ùàúûãàáóë, Ñàðûñó,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àüýþë âÿ ñ. ßñàñÿí áîç-÷ÿìÿí, ÷ÿìÿíáîç âÿ àëëöâèàë-÷ÿìÿí, áàòàãëûã-÷ÿìÿí, øîðàí âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéöíäÿ éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë áèòêèëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðûíûí ñàùèëëÿðèíäÿ òóãàé ìåøÿëÿðèíÿ (àüéàðïàã ãîâàã, ñþéöä, ãàðàüàú âÿ ñ.),

äÿí (Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíäÿ) 2493 ì-äÿê (Êþìöðêþé ä.) äÿéèøèð. ×ÿìÿí-áàòàãëûã, äàü-÷þë ëàíäøàôòëàðû öñòöíäöð. Âèëàéÿò 2 ðàéîíà àéðûëûð: 1) Ë ÿ í ê ÿ ð à í ð à é îí ó ÿñàñÿí Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíû ÿùàòÿ åäèð. Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ Òàëûø ä-ðû àðàñûíäà éåðëÿøèð. Ú.-äà Àñòàðà ÷àéûíà ãÿäÿð

Ëÿíêÿðàí îâàëûüû.

Ãàðàáàü äöçöíäÿ àðàí ìåøÿëÿðèíÿ (óçóíñàïëàã ïàëûä, ãàðàüàú âÿ ñ.) ðàñò ýÿëèíèð. Ùåéâàíëàðû: òöëêö, úàíàâàð, ÷þëäîíóçó, úåéðàí, ñàôñàð, ïîðñóã, ãóìñè÷àíû; ãóøëàðû: ãûðãîâóë, òóðàú, áÿçýÿê, äîâäàã, ãàç, þðäÿê, ãóòàí, âàü âÿ ñ. ×àéëàð, ýþëëÿð âÿ ñàùèë ñóëàðûíäà íÿðÿ, ãûçûëáàëûã, ñèéÿíÿê, êèëêÿ, êåôàë, ñûô, êöòöì, õÿøÿì âÿ ñ. âàð. ßðàçèñèíäÿ Ìèëëè Ïàðêëàð (Àüýþë, Øèðâàí), ãîðóãëàð (Òöðéàí÷àé, Ãûçûëàüàú) âÿ éàñàãëûãëàð (Áÿíäîâàí, Êè÷èê Ãûçûëàüàú) éàðàäûëìûøäûð. Ëÿíêÿðàí âèëàéÿòè ðåñï.-íûí ú.-ø.-èíäÿ éåðëÿøÿðÿê, Ëÿíêÿðàí îâàëûüû âÿ Òàëûø äðûíû ÿùàòÿ åäèð. Ø.-äÿ Õÿçÿð äÿíèçè, øì.ã., ã. âÿ ú.-äàí Èðàí äþâëÿòè èëÿ ùöäóäëàíûð. Øì.-ø.-äÿí îíà Ìóüàí âÿ Ñàëéàí äöçëÿðè ãîâóøóð. ßðàçèíèí ùöíä. – 27 ì-

Òàëûø äàüëàðû.

(Èðàíëà äþâëÿò ñÿðùÿäèíäÿ) óçàíûð. Ùöíä. äàüÿòÿéè ñàùÿäÿ 200 ì; Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíäÿ îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 27 ì-äÿê àøàüûäûð. Ñÿòùè ùàìàðäûð. Àíòðîïîýåíèí ãóìëó-ýèëëè, ÷àãûëäàøëû äÿíèç âÿ àëëöâèàëïðîëöâèàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Òèêèíòè ìàòåðèàëû (ýèë, ÷ûíãûë, ãóì âÿ ñ.), ñÿïèíòè (ìàãíåòèò ãóìëàðû) éàòàãëàðû âàð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè, ðöòóáÿòëè ñóáòðîïèê èãëèì ùàêèìäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 0–30Ú, èéóëäà 20–270Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû òÿãð. 400 ìì-äÿí (øì.-äà) 1400 ìì-ÿ (ú.-äà) ãÿäÿðäèð. Ìöùöì ÷àéëàðû: Âèëÿø, Ëÿíêÿðàí, Òÿíýÿðóä âÿ ñ. ßñàñÿí ãëåéëè-ïîäçîëëó ñàðû òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéöíäÿ ìåøÿíèí éåðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëÿð öñòöí-

äöð. Ùèðêàí òèïëè ìåøÿëÿð (äÿìèðàüàú, àçàò àüàúû, øàáàëûäéàðïàã ïàëûä âÿ ñ.) âàð. Ùåéâàíëàðû: úöéöð, îõëó êèðïè, áàòàãëûã ãóíäóçó, ÷þëäîíóçó, ñöëåéñèí âÿ ñ. Ãóøëàðäàí ãàðà ëåéëÿê, ýþéÿð÷èí, ãûðãîâóë âÿ ñ., ñöðöíÿíëÿðäÿí èëàíà ðàñò ýÿëèíèð. Ñàùèë ñóëàðû âÿ ÷àéëàð áàëûãëà (íÿðÿ, ãûçûëáàëûã, ñûô, êöòöì, õÿøÿì âÿ ñ.) çÿíýèíäèð. Ùèðêàí Ìèëëè Ïàðêûíûí âÿ Ãûçûëàüàú ãîðóüóíóí áèð ùèññÿñè áó ÿðàçèñèíäÿäèð; 2) Ò à ë û ø ð à é î í ó âèëàéÿòèí äàüëûã ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. Ëÿíêÿðàí îâàëûüû âàñèòÿñèëÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿí àéðûëûð. Ú., ú.-ã. âÿ øì.-ã.-äÿ Èðàí ÿðàçèñè èëÿ ÿùàòÿëÿíèð. Áèð-áèðèíÿ ïàðàëåë èñòèãàìÿòäÿ øì.-ã.-äÿí ú.-ø.-ÿ óçàíàí Òàëûø, Ïåøòÿñÿð âÿ Áóðîâàð ñèëñèëÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ñèñòåìèí ÿí ùöíäöð ùèññÿñè Òàëûø ñèëñèëÿñèäèð (Êþìöðêþé ä., 2493 ì). Ñèëñèëÿëÿð áÿçè éåðëÿðäÿ áèð-áèðè èëÿ êþíäÿëÿí ãîëëàðëà áèðëÿøÿðÿê ãàïàëû ÷þêÿêëèêëÿð (Éàðäûìëû, Ëåðèê, Ãîñìàëéàí âÿ ñ.) ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. ßðàçè äÿðèí âÿ äàð ÷àé äÿðÿëÿðè èëÿ êÿñèëìèøäèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí Ïàëåîýåíèí âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ìèíåðàë áóëàãëàð âàð. ßðàçèñè, ÿñàñÿí, éàéû ãóðàã êå÷ÿí âÿ éàüûíòûëàðû èë áîéó òÿãð. áÿðàáÿð ïàéëàíàí ìöëàéèì-èñòè èãëèìÿ ìàëèêäèð. Òàëûø ñèëñèëÿñèíèí éöêñÿê ùèññÿëÿðè ñîéóã âÿ ãóðàã èãëèìè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Îðòà àéëûã òåìïð éàíâàðäà 1–60Ú, èéóëäà 15–210Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû Òàëûø ä-íûí ú.-ø. ÿòÿêëÿðèíäÿ 1900 ìì-ÿäÿê, Òàëûø ñèëñèëÿñèíèí éöêñÿê ùèññÿëÿðèíäÿ 300–400 ìì-äèð. ×àéëàðû (Âèëÿø, Ëÿíêÿðàí, Òÿíýÿðóä âÿ ñ.) Õÿçÿð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Äàü-ñàðû, ãîíóð äàüìåøÿ, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Äàüëàðûí ø. ÿòÿêëÿðèíäÿ âÿ éàìàúëàðûíäà (600–1600 ì-ÿäÿê ùöíä.äÿ) Ùèðêàí òèïëè ìåøÿëÿð (äÿìèðàüàú, àçàò àüàúû, øàáàëûäéàðïàã ïàëûä âÿ ñ.), áóíäàí éóõàðûäà (1800 ì-ÿäÿê) åíëèéàðïàãëû ìåøÿëÿð (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ âÿ ñ.)

Øÿðóð äöçö.

67

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ Ãàïûúûã Îðäóáàä ð-íó ÿðàçèñèíäÿ äàü. Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíèí âÿ åéíè çàìàíäà Êè÷èê Ãàôãàçûí ÿí éöêñÿê çèðâÿñè (3904 ì). Îõ÷ó÷àé èëÿ Ýèëéàí÷àéûí ñóàéðûúûíäàäûð. Åîñåíèí âóëêàíîýåí ÷þêìÿ ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Éàìàúëàðûíäà ãÿäèì áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðû (òðîã, êàð, ìîðåí), çèðâÿñèíäÿ äàèìè ãàð (3-4 ì ãàëûíëûüûíäà) âàð. Ã.-ûí ú. âÿ ú.-ã. éàìàúëàðûíäàêû éàéëàãëàðäà (Ãàðàíãóø éàéëàüû, Íÿáè éóðäó) ñàéñûçùåñàáñûç ãàéà ïàð÷àëàðïû öçÿðèíäÿ Ýÿìèãàéà ãÿäèì òÿñâèðè ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè ùÿêê îëóíìóøäóð. Ýÿìèãàéàäàí ø.-ÿ ýåäÿí éîëóí ãàïûñû áóðàäà îëäóüóíäàí ýþðöíöð óëó íÿñèëëÿð áóíà ÿñàñÿí äàüû Ã. àäëàíäûðìûøäûð. ýåíèø éåð òóòóð. 1600–1800 ì-äÿí éóõàðûäà ÷ÿìÿí âÿ ÷þë áèòêèëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Àéû, ÷þëäîíóçó, äàøëûã äÿëÿñè, ìàðàë, ñöëåéñèí, òöëêö âÿ ñ. âàð. Ùèðêàí Ìèëëè Ïàðêûíûí ÷îõ ùèññÿñè âÿ Çóâàíä éàñàãëûüû ðàéîíóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Îðòà Àðàç âèëàéÿòè Íàõ. ÌÐ-èí ÿðàçèñèíè òóòóð. Øì.-äàí âÿ ø.-äÿí Åðì. Ðåñï. èëÿ ÿùàòÿëÿíèð. Ã.-äÿí âÿ ú.-äàí Àðàç ÷àéû îíó Òöðêèéÿ âÿ Èðàíäàí àéûðûð. Ùöíä. 600 ì-äÿí (Àðàç ÷àéû ñàùèëèíäÿ) 3904 ì-äÿê (Ãàïûúûã ä.) äÿéèøèð. Éàðûìñÿùðà, äàü-÷þë, äàü-÷ÿìÿí âÿ ãàéàëûã ëàíäøàôòëàðû èíêèøàô åòìèøäèð. Âèëàéÿò 2 ôèçèêè-úîüðàôè ðàéîíà àéðûëûð: 1) Ø ÿ ð ó ð Î ð ä ó á à ä ð à é î í ó Àðàç ÷àéû áîéó óçàíàí äöçÿíëèêëÿðè (Ñÿäÿðÿê, Øÿðóð, Êÿíýÿðëè, Áþéöêäöç, Íàõ÷ûâàí, Úóëôà, Îðäóáàä âÿ ñ.) ÿùàòÿ åäèð. Ùöíä 600–1000 ì. Øì.-ø.-äÿí ú.-ã.-ÿ äîüðó ìåéëëèäèð. ßñàñÿí Àíòðîïîýåí ñèñòåìèíèí êîíòèíåíòàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ýÿòèðìÿ êîíóñëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: äàøäóç, ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, ìèíåðàë ñóëàð âÿ ñ.-äèð. Ìèíåðàë áóëàãëàð âàð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà – 2-äÿí – 40Ú-éÿäÿê, èéóëäà 27–28îÚ-äèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ãåéäÿ àëûíìûø ÿí àë÷àã (–32îÚ, Äÿðâèøëÿð) âÿ ÿí éöêñÿê (440Ú, Úóëôà) òåìï-ð áóðàäà ìöøàùèäÿ îëóíìóøäóð. Èëëèê éàüûíòû 200–300 ìì-äèð.

68

Ýÿìèãàéà äàüû.

ßðàçèñèíäÿí Àðïà÷àé, Íàõ÷ûâàí, ßëèíúÿ, Ãàðàäÿðÿ, Ýèëàí, Âÿíÿíä, ßéëèñ, Îðäóáàä âÿ ñ. ÷àéëàð àõûð. Ñó àíáàðëàðû (Áÿíÿíéàð, Íåùðÿì, Óçóíîáà, Ãàùàá, Õîê âÿ ñ.) éàðàäûëìûøäûð. Àðàç ãîâøàüû ñó àíáàðûíûí áèð ùèññÿñè áóðàäàäûð. Áîç âÿ ÷ÿìÿí-áîç òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Èãëèìèí ãóðàãëûüû âÿ êîíòèíåíòàëëûüû èëÿ ÿëàãÿäàð ôðèãàíà òèïëè êñåðîôèò áèòêè ôîðìàñèéàëàðû öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Éîâøàíëû, éîâøàíëû-øîðàíîòóëó éàðûìñÿùðà, øîðàíîòóëó ñÿùðà áèòêèëÿðè ÿñàñ éåð òóòóð. Úàíàâàð, òöëêö, îõëó êèðïè, ÷þëäîíóçó, ÷þëñè÷àíû, êÿêëèê, ýþéÿð÷èí, ãàðàãàðûí áàüðûãàðà, èëàí âÿ ñ. âàð; 2) Ý ö í í ö ò–à àï û ú û ã ð à é î í ó 1000 ì-äÿí éöêñÿêäÿ éåðëÿøÿí ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. ×îõ ùèññÿñèíè Åðì. Ðåñï. èëÿ ñÿðùÿä áîéó óçàíàí Çÿíýÿçóð âÿ Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿëÿðè, ùÿì÷èíèí îíëàðûí Àðàç ÷àéûíà òÿðÿô àéðûëàí ãîëëàðû òóòóð. ßðàçèíèí ÿí éöêñÿê ñàùÿñè Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèäèð. Áóðàäà ùöíä. 3000 ì-äÿí ÷îõ îëàí áèð íå÷ÿ çèðâÿ (Ãàïûúûã ä. – 3904 ì, Éàüëûäÿðÿ ä. – 3827 ì, Ãàçàíýþë ä. – 3814 ì, Ñàðûäÿðÿ ä. – 3754 ì âÿ ñ.) âàð. Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñè íèñáÿòÿí àë÷àãäûð (ìàêñ. ùöíä. 3120 ì – Êöêö ä.). Áó ñèëñèëÿíèí Úÿùðè ÷àéûíäàí ã.-äÿêè ùèññÿñè ãþâñ øÿêëèíäÿ ú.-à äîüðó óçàíàðàã àë÷àëûð. Ðàéîíóí ýåîëîæè ãóðóëóøóíäà Ïàëåîçîéäàí áàøëàìûø Íåîýåíÿ ãÿäÿðêè ÷þêöíòö êîìïëåêñëÿðè èøòèðàê åäèð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ïîëèìåòàë, ìîëèáäåí, ãûçûë, ìèñ ôèëèçëÿðè, áîêñèò, ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, ìèíåðàë áóëàãëàð âàð.

Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã èãëèì, 3000 ìäÿí éöêñÿêäÿ äàüëûã òóíäðà èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà – 60Ú-äÿí – 100Ú-éÿäÿê âÿ äàùà àøàüû, èéóëäà 10–220Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 500–800 ìì. Íàõ÷ûâàí ÷àéû âÿ îíóí ãîëëàðû (Úÿùðè, Øàùáóç âÿ ñ.), ßëèíúÿ, Ýèëàí, Âÿíÿíä, ßéëèñ, Îðäóáàä ÷àéëàðû áóðàäàí áàøëàíûð. ×îõëó êè÷èê ýþë âàð. Áèð íå÷ÿ ñó àíáàðû (Àðïà÷àé, Áàòàáàò, Ãàíëûýþë âÿ ñ.) éàðàäûëìûøäûð. Òîðïàãëàðû ÿñàñÿí äàü-øàáàëûäû, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí òèïëèäèð. Áèòêè þðòöéöíäÿ äàüêñåðîôèò áèòêè ãðóïëàøìàëàðû (àë÷àã âÿ îðòà äàüëûãäà), äàü ÷þëëÿðè, ñóáàëï âÿ Àëï ÷ÿìÿíëÿðè (éöêñÿê äàüëûãäà) öñòöíäöð. 1800–2400 ì ùöíä.-äÿ êè÷èê ìåøÿ (ïàëûä, ýþéðöø, éåìèøàí, àü÷àãàéûí, àðäûú âÿ ñ.) ñàùÿëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ãàéàêå÷èñè, ìóôëîí, ÷þëäîíóçó, òöëêö, ñöëåéñèí, àéû, úàíàâàð, äàøëûã äÿëÿñè, áîç äîâøàí, Õÿçÿð óëàðû, êÿêëèê, äîâäàã, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Îðäóáàä Ìèëëè Ïàðêû, Øàùáóç ãîðóüó âÿ åéíèàäëû éàñàãëûãëàð éàðàäûëìûøäûð. ßä.: Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí ôèçèêè úîüðàôèéàñû. Á., 1959; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí àòëàñû. Á.–Ì., 1963; Ãåîëîãèÿ ÑÑÑÐ. Ò. 47. Àçåðáàéäæàíñêàÿ ÑÑÐ. Ì., 1976. Ðåëüåô Àçåðáàéäæàíà. Á., 1993. Á.ß.Áóäàãîâ

Ýåîëîæè ãóðóëóø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè ýåîëîæè ãóðóëóø âÿ ýåîòåêòîíèê èíêèøàô áàõûìûíäàí Àâðàñèéà âÿ Àôðèêà-ßðÿáèñòàí ëèòîñôåð ïëèòÿëÿðèíèí êîëëèçèéà çîíàñûíäà éàðàíìûø Àëï ãûðûøûãëûã ãóðøàüûíà äàõèëäèð. Àïàðûëìûø ýåîëîæè âÿ ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàðà ýþðÿ Éåð ãàáûüûíûí ùÿì ìöøàùèäÿ åäèëÿí, ùÿì äÿ ýþìöëìöø ãàòëàðûíûí ýåîëîæè ãóðóëóøó õåéëè ìöðÿêêÿáäèð. ßðàçèäÿ ÿñàñÿí Ìåçîçîé âÿ Êàéíîçîé, ãèñìÿí äÿ Ïàëåîçîé éàøëû ÷þêìÿ, âóëêàíîýåí, âóëêàíîýåí-÷þêìÿ, èíòðóçèâ, ìåòàìîðôèê âÿ êîíòèíåíòàë ñöõóð âÿ ÷þêöíòöëÿð éàéûëìûøäûð. Ñòðàòèãðàôèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ÿí ãÿäèì ñöõóðëàð Öñò Ïðîòåðîçîéóí Âåíä ñèñòåìèíÿ àèä åäèëÿí ìåòîìîðôèê øèñòëÿðäèð. Áó ñöõóðëàð ìÿùäóä øÿêèëäÿ Íàõ. ÌÐ-äÿ, Êè÷èê Ãàôãàçäà ßñðèê ÷àéûíûí éóõàðû àõûíûíäà éåð ñÿòùèíÿ ÷ûõûð. Ïàëåîçîé ÷þêöíòöëÿðè Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ áóðóã ãóéóëàðûíäà àøêàð åäèëìèøäèð. Áóíëàð Àëò Ïàëåîçîéóí ãðàôèòëÿøìèø ÿùÿíýäàøûëàðû, àðýèëëèòëÿð âÿ

êâàðñëàøìûø ãóìäàøûëàðû (1414 ì), Öñò Ïàëåîçîéóí ÿñàñÿí ÿùÿíýäàøûëàðû, ãèñìÿí äÿ øèñòëÿð âÿ ãóìäàøûëàðû (3300 ì) ãàòëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ìåçîçîéóí Òðèàñ ÷þêöíòöëÿðè äÿ Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ éåð ñÿòùèíÿ ÷ûõûð (òÿãð. 1000 ì) âÿ êàðáîíàò ôàñèéàëûäûð. Åùòèìàë êè, Ãóñàð-Äÿâÿ÷è ÷þêÿêëèéèíäÿ 5 êì äÿðèíëèêäÿêè ãóéóäà à÷ûëàí ìåòàìîðôèê øèñòëÿð äÿ Ïåðì-Òðèàñ éàøëûäûð. Àëò Éóðà ÷þêöíòöëÿðè Áþéöê Ãàôãàçäà âÿ Íàõ. ÌÐ-äÿ âÿ åùòèìàë êè, Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ äÿ òåððèýåí ôàñèéàäàäûð. Îðòà Éóðà Áþéöê Ãàôãàçäà ÿñàñÿí ýèëëè øèñòëÿðäÿí, Êè÷èê Ãàôãàçäà àøàüû ùèññÿäÿ òåððèýåí ÷þêöíòöëÿðäÿí (120 ì), éóõàðû ùèññÿäÿ èñÿ äèàáàç òÿðêèáëè âóëêàíèòëÿðäÿí, ëàâàëàðäàí âÿ êâàðñëû ïëàýèîïîðôèðèòëÿðäÿí (2000–3000 ì) èáàðÿòäèð. Ùÿìèí ñöõóðëàð áóðóã âÿ ýåîôèçèêè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ äÿ àíàëîæè ôàñèéàäàäûð. Öñò Éóðà Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí øì. éàìàúûíäà ãûðûíòû âÿ ðèô ÿùÿíýäàøûëàðûíäàí (300 ì), ú. éàìàúûíäà ôëèøÿáÿíçÿð ñèëèñèóìëó ýèëëè øèñòëÿðäÿí (500 ì), Êè÷èê Ãàôãàçäà âÿ Êöð ÷þêÿê-

ëèéèíäÿ ðèô ÿùÿíýäàøûëàðû âÿ âóëêàíîýåí÷þêìÿ ñöõóðëàðäàí (500–1500 ì) òÿøêèë îëóíìóøäóð. Àëò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí øì. âÿ ú. éàìàúëàðûíäà êàðáîíàòëû-òåððèýåí (700–2000 ì), áîç âÿ ÿëâàí ðÿíýëè ýèëëÿðäÿí, ãèñìÿí äÿ âóëêàíîýåí-÷þêìÿ (100–200 ì), Êè÷èê Ãàôãàçäà ãûðûíòûëû îðãàíîýåí ÿùÿíýäàøûëàðû âÿ áÿçÿí äÿ ïèðîêëàñòîëèòëÿðäÿí (150–300 ì), êàðáîíàòëû (50–600 ì), òóôîýåí-òåððèýåí âÿ êàðáîíàòëû (500 ì), òåððèýåí-êàðáîíàòëû (30–700 ì), ãèñìÿí äÿ òóôîýåí, Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ èñÿ ÷þêìÿâóëêàíîýåí (200–1000 ì) ôàñèéàëûäûð. Öñò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè Áþéöê Ãàôãàçäà 2000 ì-äÿí àðòûã ãàëûíëûüà ìàëèê îëóá, òåððèýåí-êàðáîíàòëû-ôëèø ôàñèéàëûäûð. Âÿíäàì àíòèêëèíîðèóìóíäà âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ãàòûíûí ãàëûíëûüû 300–400 ìäèð. Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíäà Àëò Ñåíîí âóëêàíîýåí-÷þêìÿ, Öñò Ñåíîí èñÿ êàðáîíàòëû (500–600 ì) ôàñèéàëûäûð. Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ Öñò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðèíèí òÿðêèáè äÿéèøìèð âÿ ãàëûíëûüû õåéëè àðòûð (3500 ì).

69

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ Áóðàäà Àëò Ñåíîí âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ãàòûíûí òÿðêèáèíäÿ áàçàëòëàð âÿ îôèîëèòëÿðëÿ ñûõ ÿëàãÿëè ñèëèñèóìëó-ðàäèîëéàðèòëè ïèðîêëàñòëàð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ Öñò Éóðà âÿ Àëò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìàìûøäûð. Öñò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè áóðàäà êÿñèëèøèí àøàüû ùèññÿñèíäÿ âóëêàíîýåí-÷þêìÿ, éóõàðû ùèññÿñèíäÿ èñÿ êàðáîíàò (1200–1700 ì) òÿðêèáëèäèð. Êàéíîçîé ÷þêöíòöëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ôàñèéà ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Õöñóñÿí Åîñåí åïîõàñûíäà Êè÷èê Ãàôãàçûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíäÿ âÿ Òàëûøäà ìöõòÿëèô âàõòëàðäà âÿ èíòåíñèâëèêäÿ ôÿðãëè âóëêàí ïöñêöðìÿëÿðè áàø âåðäèéèíäÿí ÷þêöíòöëÿð êÿñêèí ëèòîëîæè äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Íàõ. ÌÐ-äÿ ÏàëåîñåíÀëò Åîñåí ÷þêöíòöëÿðè áèð-áèðèëÿ íþâáÿëÿøÿí ãóìäàøûëàðû âÿ ýèëëÿðäÿí (1000 ì), Îðòà Åîñåíèí Ëöòåò ìÿðòÿáÿñè âóëêàíèê (300–1000 ì), âóëêàíèê-÷þêìÿ âÿ ÷þêìÿ (500–600 ì), Öñò Åîñåí âóëêàíèê, âóëêàíèê-÷þêìÿ (1500 ì-äÿí ÷îõ) ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíóá. Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ Ïàëåîñåí-Àëò Åîñåí êàðáîíàò âÿ òåððèýåí (60 ì), Îðòà âÿ Öñò Åîñåí âóëêàíèê, âóëêàíèê-÷þêìÿ (120 ì) ôàñèéàëàðäà þçöíö ýþñòÿðèð. Òà-

ëûøäà Îðòà Åîñåíèí Ëöòåò ìÿðòÿáÿñè òóôëó áðåê÷èéàëàðäàí, òóôëó êîíãëîìåðàòëàðäàí, òóôëó ãóìäàøûëàðäàí, àíäåçèò-áàçàëò ëàâàëàðûíäàí (1100 ì), Ïàðàäàø ìÿðòÿáÿñè àëò ùèññÿäÿ ãóìäàøûëàðûí âÿ àðýèëëèòëÿðèí íþâáÿëÿøìÿñèíäÿí, öñò ùèññÿñè ýèëëÿðäÿí âÿ ãóìäàøûëàðäàí (550 ì), Öñò Åîñåí àíäåçèò-áàçàëòëàðäàí (1000 ì) èáàðÿòäèð. Úÿíóá-Øÿðãè Ãàôãàçäà Ïàëåîñåí áîç, òöíä-éàøûë, òöíä-ãûðìûçû ðÿíýëè ýèëëÿðèí, ãóìäàøûëàðûí âÿ ìåðýåëëÿðèí (150–300 ì), Åîñåí áîç âÿ à÷ûã-éàøûë ýèëëÿðèí, ãóìäàøûëàðûí âÿ ìåðýåëëÿðèí íþâáÿëÿøìÿñèíäÿí (70–200 ì) òÿøêèë îëóíóá. Îëèãîñåí, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè Êöð âÿ Àðàç äåïðåññèéàëàðûíäà, Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéèíäÿ, Àúûíîùóðäà, Ãîáóñòàíäà, Àáøåðîí é-à-íäà, Òàëûøäà, Êè÷èê âÿ Áþéöê Ãàôãàçûí áèð ñûðà ÷þêÿêëèêëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îëèãîñåí-Ìèîñåí ÷þêöíòöëÿðèíèí ãàëûíëûüû áÿçÿí 3000 ì-ÿ, Íåîýåí àäÿòÿí 2000 ì-ÿ, Ãîáóñòàíäà 5500 ì-ÿ ÷àòûð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè äÿíèç, êîíòèíåíòàë âÿ âóëêàíîýåí ôàñèéàëûäûð, Àøàüû Êöð äåïðåññèéàñû ÿðàçèñèíäÿ ÿí áþéöê ãàëûíëûüà (1500 ì-äÿí ÷îõ) ÷àòûð.

Êàòåõ øÿëàëÿñè. Áàëàêÿí ð-íó

70

ßä.: Ãåîëîãèÿ Àçåðáàéäæàíà. Â 8-ìè ò. Ò. I. Ñòðàòèãðàôèÿ. Á., 1996–1997; ÷. 1–2. Ì.À.Áàüìàíîâ

Òåêòîíèêà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí òåêòîíèê ãóðóëóøó õåéëè ìöðÿêêÿáäèð. Áàøëûúà òåêòîíèê åëåìåíòëÿð Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç, Òàëûø ìåãàíòèêëèíîðèóì îðîýåíëÿðè, îíëàðûí àðàñûíäàêû Êöð ìåãàñèíêëèíîðèóì äåïðåññèéàñû, øì.-ø.-äÿ Þí Ãàôãàç ÷þêÿêëèéè, ø.-äÿ Úÿíóáè âÿ Îðòà Õÿçÿð ÷þêÿêëèêëÿðè ìåãàñòðóêòóðëàðûäûð. Áóíëàðûí ùÿð áèðè þç íþâáÿñèíäÿ ðåýèîíàë òåêòîíèê çîíàëàðà âÿ áëîêëàðà áþëöíöð. Ìåãàñòðóêòóðëàð áèð ãàéäà îëàðàã äÿðèíëèê ÷àòëàðû áîéóíúà òÿìàñ åäèðëÿð. Áåëÿ êè, Áþéöê Ãàôãàç øì.-ø.-äÿ Ãóñàð-Äÿâÿ÷è êÿíàð ÷þêÿêëèéè èëÿ Ñèéÿçÿí, ú.-äà Êöð ÷þêÿêëèéè èëÿ Ãàíûõ-ßéðè÷àé-ßëÿò òåêòîíèê ÷àòëàðû, Êè÷èê Ãàôãàç èñÿ ùÿìèí ÷þêÿêëèêëÿ Þí Êè÷èê Ãàôãàç òåêòîíèê ÷àòû èëÿ ñÿðùÿäëÿíèð. Ýåîôèçèêè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ òåêòîíèê ÷àòëàðûí áÿçèñè äÿðèíëèê ÷àòëàðû îëóá, éåð ãàáûüûíûí äàáàíûíà, éÿíè Ìîùîðîâè÷è÷ ñÿðùÿäèíÿ ãÿäÿð äàâàì åäèð. ×àòëàðûí ÷îõó öìóìãàôãàç (øì.-ã. – ú.-ø.), áèð ùèññÿñè êþíäÿëÿí (øì.-ø. – ú.-ã.), áÿçèëÿðè èñÿ ìåðèäèîíàë èñòèãàìÿòäÿ óçàíûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ éåð ãàáûüû ìöõòÿëèô þë÷öëö òåêòîíèê áëîêëàðà áþëöíìöøäöð. Þí Ãàôãàç ÷þêÿêëèéè ìåãàñòðóêòóðó Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ Ãóñàð-Äÿâÿ÷è ñèíêëèíîðèóìó èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Ãóñàð áàñäûðûëìûø ãàëõìàñû èëÿ ìöðÿêêÿáëÿøìèø ùÿìèí ñòðóêòóð áóðàäà Íåîýåí–Äþðäöíúö äþâð êîíòèíåíòàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Áþéöê Ãàôãàç ìåãàñòðóêòóðóíà Òÿíýè-Áåøáàðìàã, Ñóäóð, Øàùäàü-Õûçû, Òóôàí, Çàãàòàëà-Ãîâäàü âÿ Âÿíäàì òåêòîíèê çîíàëàðû äàõèëäèð. Áó çîíàëàð ÿñàñÿí Ìåçîçîé éàøëû âÿ ìöõòÿëèô òÿðêèáëè ÷þêìÿ ñöõóðëàðäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð âÿ ìàãìàòèê ñöõóðëàð éàëíûç Âÿíäàì òåêòîíèê çîíàñûíäà èíòèøàð òàïìûøäûð. Êöð ìåãàñèíêëèíîðèóì ÷þêÿêëèéè ÿñàñÿí Îðòà Êöð, Àøàüû Êöð âÿ Ãàíûõßéðè÷àé ñèíêëèíîðèóìëàðûíäàí, Àúûíîùóð ãûðûøûãëûüû ãóðøàüûíäàí âÿ éà òåêòîíèê çîíàëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ìåãàñòðóêòóð Ïëèîñåí-Äþðäöíúö äþâð òåððèýåí-ìîëàññ ÷þêöíòöëÿðè èëÿ äîëäóðóëìóøäóð. Áó ÷þêöíòöëÿðäÿí àëòäà Ìåçîçîéóí ÷þêìÿ, âóëêàíîýåí-÷þêìÿ âÿ âóëêàíîýåí ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóø áèð ñûðà ýþìöëìöø òåêòîíèê ñòðóêòóðëàð ìþâúóääóð. Êè÷èê Ãàôãàç ìåãàñòðóêòóðó äàùà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ìöðÿêêÿá ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áóðàäà Øÿìêèð, Ìóðîâäàü, Àüäàì, Ãàðàáàü, Äÿðÿêÿíä, Ëà÷ûí, Êþùíÿòàüëàð, Ãàôàí, Çÿíýÿçóð, Øÿðóð àíòèêëèíàë ãóðóëóøëó ñòðóêòóðëàð âÿ Ãàçàõ, Äàøêÿñÿí, Àüúàêÿíä, Àüäÿðÿ, Òîðàüàé, Õîúàâÿíä, Ñàðûáàáà, Íàõ÷ûâàí, Îðäóáàä ñèíêëèíàë ãóðóëóøëó ñòðóêòóðëàð èíêèøàô åòìèøäèð. Ùÿìèí ñòðóêòóðëàð øì.-ø.-äÿí ú.-ã.-ÿ äîüðó óçàíàí Ëþê-Ãàðàáàü, Ýþé÷ÿ-Ùÿêÿðè, Ìèñõàíà-Ãàôàí âÿ Îðòà Àðàç ñòðóêòóð-ôîðìàñèéà çîíàëàðûíû òÿøêèë åäèðëÿð. Ìåãàñòðóêòóðóí ÿñàñ òåêòîíèêìàãìàòèê õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îêåàí òèïëè Éåð ãàáûüûíûí (îôèîëèò êîìïëåêñè ñöõóðëàðû) ìþâúóäëóüóäóð.

Òàëûø àøàüû äÿðÿúÿëè ìåãàñòðóêòóðó, ÿñàñÿí Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåíèí âóëêàíîýåí âÿ âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ñöõóðëàðûíäàí òÿøêèë îëóíìóø Úÿëèëàáàä âÿ ÉàðäûìëûËåðèê ñèíêëèíîðèóì, Áóðîâàð âÿ Àñòàðà àíòèêëèíîðèóì ãóðóëóøëó òåêòîíèê áëîêëàðäàí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí òåêòîíèê ñòðóêòóðó Àëï ýåîòåêòîíèê ìÿðùÿëÿñèíäÿ áàø âåðìèø ýåîëîæè ïðîñåñëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó ïðîñåñëÿð ö÷öí ëèòîñôåðäÿ âÿ ìàíòèéàäà ýåîäèíàìèê øÿðàèòèí (ðåæèìèí) åëÿúÿ äÿ Éåð ãàáûüûíäà ýÿðýèíëèéèí çàìàí âÿ ìÿêàíäà äÿéèøèëìÿñè ñÿúèééÿâèäèð. “Ëèòîñôåð ïëèòÿëÿðè òåêòîíèêàñû” ôÿð-

çèééÿñè áàõûìûíäàí àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí òåêòîíèê ãóðóëóøó âÿ áàøãà ýåîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè ßðÿáèñòàí âÿ Ñêèô ëèòîñôåð ïëèòÿëÿðèíèí áèð-áèðèíÿ äîüðó öôöãè ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ îíëàðûí òîããóøìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã éàðàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ìöàñèð òåêòîíèê ïëàíû íåîòåêòîíèê ìÿðùÿëÿäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Ýåîëîæè çàìàí áàõûìûíäàí ùÿìèí ìÿðùÿëÿ Ñîí Ìèîñåí-Äþðäöíúö äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Ìÿùç áó ìÿðùÿëÿäÿ ÿðàçèíèí ÿñàñ òåêòîíèê ñòðóêòóðëàðû âÿ ýåîìîðôîëîæè âàùèäëÿðè ìöàñèð ãóðóëóøëàðûíû êÿñá åòìèøëÿð.

71

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ ßä.: Ãåîëîãèÿ Àçåðáàéäæàíà. ò. IV. Òåêòîíèêà. Á., 2004; Øèõàëèáåéëè Ý. Ø. Íåêîòîðûå ïðîáëåìíûå âîïðîñû ãåîëîãè÷åñêîãî ñòðîåíèÿ è òåêòîíèêè Àçåðáàéäæàíà. Á., 1996. Ô.Ñ. ßùìÿäáÿéëè

Ìàãìàòèçì. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ýåîëîæè èíêèøàô òàðèõèíèí âÿ òåêòîíèê ãóðóëóøóíóí ìöðÿêêÿáëèéè âÿ ðÿíýàðÿíýëèéè áóðàäà ìàãìàòèçìèí ìöõòÿëèôëèéèíè øÿðòëÿíäèðÿí áàøëûúà àìèëëÿðäèð. Àçÿðáàéúàíäà Ïàëåîçîéäàí Êàéíîçîéà ãÿäÿð, Äþðäöíúö äþâð äÿ äàõèë îëìàãëà, ìöõòÿëèô ñÿúèééÿëè ìàãìàòèê ïðîñåñëÿð áàø âåðìèøäèð. Ïàëåîçîé ìàãìàòèçìèíèí èçëÿðèíÿ Àçÿðáàéúàíäà éàëíûç Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Áóðàäà ãàááðîäîëåðèò òÿðêèáëè ìàãìàíûí ñèëëÿðè Äåâîí-Êàðáîí éàøëû ñöõóðëàðäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ì å ç î ç î é ì à ã ì à ò è ç ì è Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Éóðà âÿ Òàáàøèð äþâðëÿðèíäÿ áàø âåðìèøäèð. Áþéöê Ãàôãàçäà ùÿìèí åðàíûí ìàãìàòèçìè îíóí éàëíûç ú. éàìàúûíäà ÿñàñÿí Òôàí âÿ ãèñ-

ìÿí Âÿíäàì àíòèêëèíîð çîíàëàðûíäà òÿçàùöð åòìèøäèð. Ìàãìàòèê ôÿàëèééÿò íÿòèúÿñèíäÿ áóðàäà òîëåèò âÿ ÿùÿíý-ãÿëÿâè òÿðêèáëè âóëêàíèê âÿ èíòðóçèâ êöòëÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ìåçîçîé ìàãìàòèçìè Êè÷èê Ãàôãàçäà ìöðÿêêÿáëèéè âÿ èíòåíñèâëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Éóðà äþâðöíöí ÿââÿëëÿðèíäÿ Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ Îðäóáàä ñèíêëèíîðèóìóíäà âóëêàí ïöñêöðìÿëÿðè áàø âåðìèø âÿ áàçàëò òÿðêèáëè ëàâà þðòöê âÿ àõûíëàðû ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áþéöê Ãàôãàçäà Àëò Éóðà âóëêàíèçìèíèí áàçàëò þðòöêëÿðè éöêñÿê äàüëûã ùèññÿäÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Éóðàíûí îðòàëàðûíäà Êè÷èê Ãàôãàçûí Ëþê-Ãàðàáàü âÿ Êöð ÷þêÿêëèéèíèí Êöðäÿìèð-Ñààòëû çîíàëàðûíäà áàø âåðìèø èíòåíñèâ ìàãìàòèçì íÿòèúÿñèíäÿ áàçàëò-ðèîëèò, áàçàëò-àíäåçèòäàñèò-ðèîëèò òÿðêèáëè âóëêàíîýåí, ïëàãèîãðàíèò òÿðêèáëè èíòðóçèâ ñöõóðëàð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Êè÷èê Ãàôãàçäà (Øÿìêèð, Ãàðàáàü, Ãàôàí àíòèêëèíîðèóìëàðû) âÿ Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ (Ñààòëû-Êöðäÿìèð çîíàñû) Öñò Éóðà ìàãìàòèçìè èíòåíñèâëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áóðàäà ìàãìàòèçìèí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ÿñàñÿí áàçàëò, àíäåçèò, äàñèò, ðèîëèò òÿðêèáëè âóëêàíèòëÿð âÿ

ãàááðî-òîíàëèò, ãàááðî-ãðàíèò òÿðêèáëè êöòëÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Öñò Òàáàøèðäÿ ìàãìàòèçì ýöúëö âóëêàí ïöñêöðìÿëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíìóøäóð. Î, Êè÷èê Ãàôãàçûí Ëþê-Ãàðàáàü âÿ Ýþé÷ÿ-Ùÿêÿðè çîíàëàðûíäà, Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ âÿ Áþéöê Ãàôãàçûí Âÿíäàì çîíàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Êè÷èê Ãàôãàçäà âóëêàíèçì áàçàëò-àíäåçèò-äàñèò-ðèîëèò òÿðêèáëè, Áþéöê Ãàôãàçûí Âÿíäàì çîíàñûíäà âÿ Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ áàçàëò-àíäåçèò, òðàõèáàçàëò òÿðêèáëè îëìóøäóð. Äÿëèäàü Êÿëáÿúÿð âÿ Ëà÷ûí ð-íëàðû ñÿðùÿäèíäÿ äàü. Ìûõòþêÿí ñèëñèëÿñèíèí ÿí éöêñÿê çèðâÿñè (3616 ì). Àëï âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëèêëÿðè âàð. Éàìàúëàðûíäà ãÿäèì áóçëàã èçëÿðè ãàëìûøäûð. Ìåçîçîé ìàãìàòèçìèíèí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè Êè÷èê Ãàôãàçäà óëòðàÿñàñè, ÿñàñè òÿðêèáëè èíòðóçèâëÿðäÿí âÿ âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ñöõóðëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø âÿ îêåàí òèïëè Éåð ãàáûüû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí îôèîëèò àññîñèàñèéàñûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèäèð. Èíòðóçèâëÿð áóðàäà ÿñàñÿí óëòðàáàçèòëÿðäÿí (äóíèò, ïåðèäîòèò, ãàááðî âÿ ñ.), âóëêàíèòëÿð ÿñàñÿí òîëåèò-áàçàëòëàðäàí, ÷þêìÿ ñöõóðëàð èñÿ ðàäèîëéàðèëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ê à é í î ç î é ì à ã ì à ò è ç ì è Êè÷èê Ãàôãàçäà âÿ Òàëûøäà áàçàëò-àíäåçèòäàñèò âÿ ñóáãÿëÿâè òÿðêèáëè âóëêàíèòëÿð, ãðàíèò òèïëè òóðø âÿ ñóáãÿëÿâè òÿðêèáëè èíòðóçèâëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Êè÷èê Ãàôãàçûí ú. ùèññÿñèíäÿ Îðäóáàä áàòîëèòè, ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ èñÿ Äÿëèäàü èíòðóçèâè âÿ áèð ñûðà áàøãà èíòðóçèâ êöòëÿëÿð Êàéíîçîé ìàãìàòèçìèíèí ìÿùñóëóäóð. Áó çàìàí Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäà äà çÿèô ìàãìàòèçì ïðîñåñëÿðè áàø âåðìèøäèð. Áóðàäà Áóéíóç èíòðóçèâèíèí ùÿìèí âàõòäà ÿìÿëÿ ýÿëäèéè ýöìàí åäèëèð. Êàéíîçîé ìàãìàòèçìèíèí ÿëàìÿòäàð úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Äþðäöíúö äþâðäÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ âóëêàíèçìèí àêòèâëÿøìÿñè âÿ áàçàëò ëàâàëàðûíûí ýåíèø éàéûëìàñûäûð. ßä.: Îñíîâíûå ÷åðòû ìàãìàòèçìà è ìåòàìîðôèçìà Àçåðáàéäæàíà. Á., 1981; Ãåîëîãèÿ Àçåðáàéäæàíà.  8-ìè ò. Ò. 3. Ìàãìàòèçì. Á., 2001. Ù.Â.Ìóñòàôàéåâ

Âóëêàíèê ñöõóðëàð.

72

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ñåéñìèêëèê. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè ñåéñìèêëèê úÿùÿòäÿí Àëï ãûðûøûãëûã ãóðøàüûíûí ÿí àêòèâ ðåýèîíëàðûíäàí áèðèäèð. Òàðèõè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ áóðàäà äÿôÿëÿðëÿ ýöúëö âÿ äàüûäûúû çÿëçÿëÿëÿð îëìóøäóð. 427 èëäÿ áàø âåðìèø çÿëçÿëÿ áöòöí þëêÿíè àëò-öñò åòìèø, øÿùÿðëÿðè âÿ êÿíäëÿðè âèðàí ãîéìóøäóð. 1139 èëäÿ 9 áàëëûã çÿëçÿëÿ ãÿäèì Ýÿíúÿ øÿùÿðèíè òàìàì äàüûòìûø, ÷îõëó ñàéäà èíñàí òÿëÿôàòûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Íàäèð òÿáèÿò èíúèñè Ýþéýþëöí éàðàíìàñû äà ìÿùç áó çÿëçÿëÿ èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Øàìàõû çîíàñû ñåéñìèê úÿùÿòäÿí õåéëè àêòèâäèð. Áåëÿ êè, 1667, 1828, 1872 èëëÿðèí 8–9 áàë ýöúöíäÿ çÿëçÿëÿëÿðè Øàìàõû øÿùÿðèíèí äàüûëìàñû âÿ ÷îõëó èíñàí òÿëÿôàòû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Ýöúëö çÿëçÿëÿëÿð ìöàñèð äþâðäÿ äÿ áàø âåðèð, çÿèô çÿëçÿëÿëÿðèí ñàéû èñÿ îëäóãúà ÷îõäóð. Çÿëçÿëÿëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð ñåéñìèê ñò.-ëàðäà òîïëàíûð. Àçÿðáàéúàíäà èëê ñåéñìèê ñò. 1902 èëäÿ áàø âåðìèø ìÿëóì Øàìàõû çÿëçÿëÿñèíäÿí ñîíðà Áàêû

ø.-íäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñåéñìèêëèéèí úèùàçëàð âàñèòÿñèëÿ òÿäãèãè èñÿ ìöòÿìàäè îëàðàã 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí àïàðûëûð. Èëê âàõòëàð áó úöð òÿäãèãàòëàðäà ôîòîãðàôèê ñèñòåìëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàãëà àíàëîã úèùàçëàð èøëÿíèëèðäè. 70-úè èëëÿðäÿ áó úèùàçëàð ÀÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí Õöñóñè Êîíñòðóêòîð Áöðîñóíäà ùàçûðëàíìûø ìàãíèò ãåéäèééàòû îëàí ìîáèë ñò.-ëàðëà ÿâÿç åäèëäè. Äàùà ñîíðàëàð èñÿ (1996 èëäÿí) äÿãèã ñåéñìîëîæè òÿäãèãàòëàð ÈÑÑ ðÿãÿìëè òåëåìåòðèê ñèñòåìëÿð âàñèòÿñèëÿ àïàðûëûð. 2003 èëäÿ àêòèâ òåêòîíèê ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà Ñåéñìèê ìîíèòîðèíã âÿ Ýåîäèíàìèê Òÿäãèãàòëàð Ìÿðêÿçè éàðàäûëìûøäûð. Ìÿðêÿç 8 ìîáèë ðÿãÿìëè ñò.-äàí èáàðÿò îëàí ÈÑÑ ñèñòåìèí éåíè ìîäèôèêàñèéàñû èëÿ òÿúùèç îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Ãóáà-Õà÷ìàç, Øàìàõû-Èñìàéûëëû, Ãÿáÿëÿ, Øÿêè-Çàãàòàëà, Òàëûø, Íàõ÷ûâàí êèìè ñåéñìèê úÿùÿòäÿí àêòèâ çîíàëàð àéðûëûð âÿ âàõòàøûðû áàø âåðÿí ýöúëö çÿëçÿëÿëÿð ùÿìèí çîíàëàðûí ìöàñèð òåêòîíèê âÿ ýåîäèíàìèê ìî-

áèëëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð þéðÿíèëèð. Ñåéñìîëîæè òÿäãèãàòëàðäà ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè ñåéñìèê ðàéîíëàøäûðìà õÿðèòÿëÿðèíèí òÿðòèá åäèëìÿñèäèð. Áåëÿ õÿðèòÿëÿðèí ÿñàñûíû ñåéñìèê ñò.-ëàðäà ãåéäÿ àëûíìûø çÿëçÿëÿëÿðèí êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðè âÿ òåêòîíèê ñòðóêòóðëàðûí ôÿàëëûüûíûí áèðýÿ òÿùëèëè òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí ö÷öí ñåéñìèê ðàéîíëàøäûðìà õÿðèòÿëÿðè 1963, 1967, 1979 âÿ 1989 èëëÿðäÿ òÿðòèá åäèëìèøäèð. Ñîíóíúó õÿðèòÿäÿ áöòþâëöêäÿ ðåñï. ÿðàçèñè ôîí ñåéñìèê èíòåíñèâëèéè 8 áàë, îíóí Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç ùèññÿñè èñÿ ÿñàñÿí 9 áàë ýöúöíäÿ áàø âåðÿ áèëÿúÿê çÿëçÿëÿëÿð çîíàñû êèìè àéðûëìûøäûð. ßä.: Ãåîëîãèÿ Àçåðáàéäæàíà. Â. 8-ìè ò. Ò. V. Ôèçèêà Çåìëè. Á., 2002; à à ñ à í î â À . à . Îùóòèìûå çåìëåòðÿñåíèÿ Àçåðáàéäæàíà. Á., 2003. Á.Ì.Ïÿíàùè

Çÿëçÿëÿäÿí ó÷ìóø Êÿïÿç äàüû.

73

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ Ïàë÷ûã âóëêàíëàðû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí äöíéàäà ÿí ýåíèø éàéûëäûüû ðåýèîí îëìàãëà îíëàðûí ñàéûíà, þë÷öëÿðèíÿ, ìîðôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, ôÿàëëûüûíà, ïöñêöðìÿ ìàòåðèàëëàðûíûí ìöõòÿëèôëèéèíÿ âÿ áàøãà ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äöíéàäà áèðèíúèäèð. Ðåñï.-íûí ø.-èíäÿ – ãóðóäà âÿ Õÿçÿðäÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí áöòöí íþâëÿðèíè (ôÿàëèééÿòäÿ îëàí, ñþíìöø, ýþìöëìöø, íåôò ÷ûõàðàí, àäà âÿ ñóàëòû âóëêàíëàð) ÿùàòÿ åäÿí 300-äÿí ÷îõ âóëêàí ìþâúóääóð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðû áàøëûúà îëàðàã Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà, Øàìàõû-Ãîáóñòàí ðàéîíóíäà, Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàíäà, Àáøåðîí âÿ Áàêû àðõèïåëàãëàðûíäà éàéûëìûøäûð. Òÿêúÿ Øàìàõû âÿ Ãîáóñòàíäà 100-ÿ ãÿäÿð ïàë÷ûã âóëêàíû âàðäûð. Ãóðóäà 190 ïàë÷ûã âóëêàíû âÿ âóëêàí òÿçàùöðëÿðè ìÿëóìäóð. Îíëàðûí ÿí áþéöêëÿðè Îòìàí Áîçäàüû, Ýöçäÿê Áîçäàüû, Òîðàãàé, Áþéöê Êÿíèçäàü, Ãàëìàñ âÿ ñ. âóëêàíëàðäûð. Ìîðôîëîæè úÿùÿòäÿí êÿñèê êîíóñ, ýöíáÿç, éàéëà, äàü äþøö ïàë÷ûã âóëêàíû ôîðìàëàðû ìþâúóääóð. Îíëàðûí áÿçèëÿðèíèí íèñáè ùöíä. 400 ì-ÿ ÷àòûð, êðàòåðèíèí âÿ ÿñàñûíûí äèàìåòðè ìöâàôèã îëàðàã 500 ì, 3000 ì âÿ äàùà àðòûã îëóð. 40-à éàõûí ïàë÷ûã âóëêàíû éåð ñÿòùèíÿ ãàç, ñó, ïàë÷ûãëà áÿðàáÿð íåôò ÷ûõàðûð (Ìÿäðÿñÿ, Ãûðëûã, Ïàøàëû Àõòàðìàñû, Øîðáóëàã, Àéðàíòþêÿí âÿ ñ.). Úÿíóáè Õÿçÿðäÿ 170-äÿí ÷îõ ñóàëòû ïàë÷ûã âóëêàíû àøêàð åäèëìèøäèð. Áàêû àðõèïåëàãûíäà ñÿêêèç àäà (Õÿðÿ-Çèðÿ, Çÿíáèë, Ãàðàñó, Ýèë, Ñÿíýè-Ìóüàí âÿ ñ.) ïàë÷ûã âóëêàíû ìÿíøÿëèäèð. Ýþìöëìöø âóëêàíëàð ãóéóëàðëà àøêàð îëóíìóøäóð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòè 30–35 ìëí èë ÿââÿë (Àëò Ìèîñåí äþâðöíäÿí) áàøëàíìûøäûð âÿ èíäè äÿ äàâàì åäèð. Ùÿð èë Àçÿðáàéúàíäà âóëêàí ïöñêöðìÿëÿðè áàø âåðèð. Ñîí 200 èë ÿðçèíäÿ (1810–2002) 80 âóëêàíäà 295 ïöñêöðìÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðû ÿñàñÿí íåôò-ãàç éà×ûüûë àäàñû ïàë÷ûã âóëêàíû Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ, Áàêû àðõèïåëàãûíäà àäà. Ïàë÷ûã âóëêàíû êîíóñóíóí ãàëûüûäûð. Ñàùèëëÿðè ùöíäöð, äåìÿê îëàð êè, ó÷óðóì øÿêëèíäÿäèð âÿ éàëíûç ú.-ø. òÿðÿôäÿí åíñèç ïëéàæëà ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Àäàíûí óç. 585 ì, åíè 425 ì-äèð. Ñîíóíúó ïöñêöðìÿ òàðèõè ùàããûíäà ìÿëóìàò éîõäóð. Ýöìàí åäèëèð êè, áó ïöñêöðìÿ 1932 èëäÿ îëìóøäóð. 74

òàãëàðûíûí àõòàðûøû ìÿãñÿäèëÿ þéðÿíèëèð. Áåëÿ êè, âóëêàíëàðûí éåð ñÿòùèíÿ ÷ûõàðäûüû ãàçëàðûí âÿ ñóëàðûí êèìéÿâè òÿðêèáè íåôòãàç éàòàãëàðûíûí ãàçëàðû âÿ ñóëàðû èëÿ åéíèäèð. Âóëêàíëàð òÿáèè äÿðèí êÿøôèééàò ãóéóñó ðîëóíó îéíàéûð âÿ îíëàðäàí ÿëäÿ îëóíàí ìÿëóìàòëàð íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøûíäà âÿ åëÿúÿ äÿ Éåð ãàáûüûíûí äÿðèíëèê ãóðóëóøóíóí þéðÿíèëìÿñèíäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áóíóíëà éàíàøû âóëêàí áðåê÷èéàñû èíøààòäà ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Âóëêàí ñóëàðû áîð, áðîì, éîäëà, áðåê÷èéà èñÿ áèð ñûðà ìèêðîåëåìåíòëÿðëÿ (áîð, ìàíãàí, ëèòèóì âÿ ñ.) çÿíýèíäèð âÿ îäóð êè, îíëàðûí áþéöê ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòè èëÿ ñåéñìîòåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿð âÿ çÿëçÿëÿëÿð àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿíèí ìþâúóäëóüó àøêàð åäèëìèøäèð. ßä.: ß ê ó á î â À . À . , À ë è ç à ä å À . À . , Ç å é í à ë î â Ì . Ì . Ãðÿçåâûå âóëêàíû Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ: Àòëàñ. Á., 1971; ß ê ó á î â À . À . , À ë è å â À ä . À . , Ð à õ ì à í î â Ð . Ð . Ãðÿçåâûå âóëêàíû Àçåðáàéäæàíà: àííîò. áèáëèîãð. ñïðàâ. Á., 1976; À ë è å â À ä . À . , à ó ë è å â È . Ñ . , Á å ë î â È . Ñ . Êàòàëîã çàôèêñèðîâàííûõ èçâåðæåíèé ãðÿçåâûõ âóëêàíîâ Àçåðáàéäæàíà (çà ïåðèîä 1810–2001 ãã.). 2002. Àä.À. ßëèéåâ

Ôàéäàëû ãàçûíòûëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ Éåð ãàáûüûíûí ýåîëîæè-òåêòîíèê ãóðóëóøóíóí âÿ ýåîäèíàìèê òÿêàìöëöíöí ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿáëèéè âÿ ìöõòÿëèôëèéè áóðàäà, äåìÿê îëàð

êè, ìÿëóì áöòöí íþâ ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Îäóð êè, ðåñï.-äà èñòÿð åíäîýåí, èñòÿðñÿ äÿ åêçîýåí ìÿíøÿëè ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ÷îõ ýåíèø ñïåêòðè ìÿëóìäóð. Îíëàðû øÿðòè îëàðàã ôèëèç, ãåéðè-ôèëèç âÿ éàíàð ôàéäàëû ãàçûíòûëàðà áþëöðëÿð. Ôèëèç ôàéäàëû ãàçûíòûëàð. Àçÿðáàéúàí áèð ñûðà ãàðà, ÿëâàí, íàäèð âÿ ðàäèîàêòèâ ìåòàëëàð, åëÿúÿ äÿ íàäèð åëåìåíòëÿðëÿ òÿìñèë îëóíìóø ôèëèç ôàéäàëû ãàçûíòûëàðëà çÿíýèíäèð. Áóðàäà äÿìèð, àëöìèíèóì, úèâÿ, ãûçûë, ìèñ, ãóðüóøóí, ñèíê, êîáàëò, ìîëèáäåí âÿ ñ. ìåòàë éàòàãëàðû ìÿëóìäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñêàðí ìÿíøÿëè äÿìèð ôèëèçëÿðè (ÿñàñ ìèíåðàëëàðû – ìàãíåòèò, ùåìàòèò âÿ ñ.) ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè éàòàãëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Îíëàðûí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè áöòöí Ãàôãàçäà ÿí áþéöê ùåñàá îëóíàí Äàøêÿñÿí éàòàüûäûð. Î, Öñò Éóðà éàøëû âóëêàíîýåí, ïèðîêëàñòèê, ÷þêìÿ-âóëêàíîýåí, ÿùÿíýäàøû ñöõóðëàðû âÿ îíëàðû éàðàí ãðàíèòîèä èíòðóçèâè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ðóñòàâè (Ýöðú. Ðåñï.) ìåòàëëóðýèéà ç-äó ùÿìèí éàòàã ÿñàñûíäà èøëÿìèøäèð. Ùåìàòèò òÿðêèáëè äÿìèð ôèëèçè òÿçàùöðö Àëàáàøëû ãÿñ. (Ñàìóõ ð-íó) éàõûíëûüûíäà ìÿëóìäóð. Êîáàëò ôèëèçèíèí (êîáàëòèí, ãëàóêîäîò) ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè éàòàãëàðû Äàøêÿñÿí ð-íóíäà àøêàð åäèëìèøäèð. Éàòàã ÿñàñè òÿðêèáëè äàéêàëàðëà ÿëàãÿäàðäûð, áóíäàí ÿëàâÿ êîáàëò ôèëèçè ñêàðí-ìàãíåòèò äÿìèð ôèëèçè èëÿ ïàðàýåíåçèñ òÿøêèë åäèð. Êîáàëò òÿçàùöðëÿðè Íàõ. ÌÐ-äÿ äÿ ìÿëóìäóð. Õðîì ôèëèçëÿðè (õðîìøïèíåëèäëÿð âÿ ñ.) Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ, Êÿëáÿúÿð (Ýþéäÿðÿ âÿ ñ.) âÿ Ëà÷ûí (Èïÿê âÿ

Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè éàòàüû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ñ.) ð-íëàðûíäà àøêàð åäèëìèøäèð. Ýåíåòèê îëàðàã óëòðàÿñàñè ñöõóðëàðëà (äóíèò âÿ ïåðèäîòèò) ÿëàãÿäàðäûðëàð. Ìàíãàí ôèëèçè (ïèðîëöçèò, ïñèëîìåëàí, ìàíãàíèò âÿ ñ.) òÿçàùöðëÿðè Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíäà (Ìîëëàúÿëèëëè, Äàø Ñàëàùëû âÿ ñ.) âÿ Íàõ. ÌÐ-äÿ (Áè÷ÿíÿê, ßëÿùè) ìÿëóìäóð. Ôèëèç âóëêàíîýåí÷þêìÿ ìÿíøÿëèäèð. Ìèñ ôèëèçè (õàëêîïèðèò, áîðíèò, õàëêîçèí âÿ ñ.) éàòàãëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìèñ-êîë÷åäàí âÿ ìèñ-ïîðôèð ôîðìàñèéàëàðûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Êè÷èê Ãàôãàçäà Ýÿäÿáÿé, Áþéöê Ãàôãàçäà “Æèõèõ-Ñàãàòîð”, “Ìàçûì÷àé” ìèñ-êîë÷åäàí éàòàãëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Ôèëèçëÿðèí ìèíåðàë òÿðêèáè ÿñàñÿí õàëêîïèðèò, ñôàëåðèò âÿ ãàëåíèòäÿí èáàðÿòäèð âÿ ãûçûëûí êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿê ìèãäàðû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ìèíåðàë òÿðêèáèíäÿí àñûëû îëàðàã ùÿìèí ôîðìàñèéàäà ìèñ-ãûçûë-êîë÷åäàí, êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë âÿ ñ. éàòàãëàð àéðûëûðëàð. Ìèñ-ïîðôèð ôèëèçëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ ìîëèáäåí âÿ àç ìèãäàðäà áàøãà ãèéìÿòëè ìåòàëëàðà äà ðàñò ýÿëèíèð. Ìèñ-ïîðôèð

éàòàãëàðû Êè÷èê Ãàôãàçäà (Ãàðàäàü, Õàðõàð âÿ ñ.), ìèñ-ìîëèáäåí-ïîðôèð éàòàãëàðû èñÿ Íàõ. ÌÐ-äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð (Äèàõ÷àé, Ýþéýþë, Ýþéäàü âÿ ñ.). Ãûçûë éàòàãëàðû ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà äàùà ýåíèø éàéûëìûøëàð. Ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè – Ãîøà, Ãûçûëáóëàã, ×îâäàð, Ýÿäÿáÿé âÿ á. éàòàãëàð ìèñ-êîë÷åäàí òèïèíÿ àèä îëäóüóíäàí êîìïëåêñ ôèëèç éàòàãëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Âåæíÿëè, Ïèéàçáàøû âÿ ñ. ãûçûë éàòàãëàðû êâàðñ-ãûçûë òèïëè îëäóüóíà ýþðÿ ñûðô ãûçûë éàòàüû ñàéûëûð. Çîä, Ñþéöäëö ãûçûë éàòàãëàðû ùèïåðáàçèò âÿ îíëàðäàí úàâàí ãðàíèò ñöõóðëàðûíûí ãàðøûëûãëû òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøëàð. Ãûçûë éàòàãëàðûíûí åðîçèéàéà óüðàéàðàã àøûíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÷àéëàð áîéó ñÿïèíòè ãûçûë òÿçàùöðëÿðè éàðàíìûøäûð. Ãóðüóøóí-ñèíê ôèëèçëÿðèíèí ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè éàòàãëàðû Êè÷èê Ãàôãàçäà (Ìåùìàíà, Ýöìöøëö) âÿ Áþéöê Ãàôãàçäà (Ôèëèç÷àé, Êàòåõ, Êàñäàü âÿ ñ.) àøêàð åäèëìèøäèð. Ôèëèç÷àé éàòàãëàðû ãðóïó Îðòà Éóðà éàøëû ýèë øèñòëÿðè âÿ ãóìäà-

øûëàðû èëÿ ÿëàãÿäÿ îëàðàã, êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë âÿ ìèñ-ïèððîòèí ôèëèç ôîðìàñèéàëàðûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. ßñàñ ìåòàëëàðäàí – ìèñ, ãóðüóøóí, ñèíê âÿ ýöìöøäÿí ÿëàâÿ, áóðàäà, ùÿì÷èíèí áàøãà ãèéìÿòëè ìåòàëëàð äà (ãûçûë, âèñìóò, êàäìèóì, êîáàëò âÿ ñ.) èøòèðàê åäèð. Ìîëèáäåí ôèëèçèíèí ðåñï.-äà ìèñ-ïîðôèð âÿ äàìàð òèïëè éàòàãëàðû âÿ òÿçàùöðëÿðè ìÿëóìäóð. Äÿëèäàü ôèëèç ð-íóíäà åéíèàäëû èíòðóçèâ ìàññèâëÿ ÿëàãÿëè ìîëèáäåí ôèëèçè òÿçàùöðëÿðè (Òåéìóðó÷àíäàü, Áàüûðñàã âÿ ñ.), Îðäóáàä ôèëèç ð-íóíäà åéíèàäëû ãðàíèòîèä áàòîëèòè èëÿ ÿëàãÿëè Ïàðàüà÷àé ìîëèáäåí éàòàüû ìþâúóääóð. Àëöìèíèóì ôèëèçè ðåñï.-äà ÿñàñÿí àëóíèò âÿ áîêñèòëÿðëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Äàøêÿñÿí ð-íóíäà àøêàð åäèëìèø Çÿéëèê àëóíèò éàòàüû (åùòèéàòû 130 ìëí. ò) Àâðîïàäà ÿí áþéöê éàòàãäûð. Íàõ. ÌÐ-äÿ Ïåðì ÷þêöíòöëÿðèíèí éàéûëäûüû ñàùÿëÿðäÿ áîêñèò ôèëèçèíèí òÿçàùöðëÿðè ìÿëóìäóð. Úèâÿ ôèëèçè (ÿñàñÿí êèíîâàð) Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ – Êÿëáÿúÿð-Ëà÷ûí çîíàñûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. 75

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ ßí áþéöê éàòàãëàðû Àüéàòàã, Øîðáóëàã, Ëåâ÷àé, ×èëýÿç÷àé âÿ Íàðçàíëû ùåñàá îëóíóð. Ýåíåòèê îëàðàã ùèïåðáàçèòëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ñöðìÿ ôèëèçèíèí (ÿñàñ ìèíåðàëû – àíòèìîíèòäèð) Àçÿðáàéúàíäà ìöñòÿãèë éàòàãëàðû ìÿëóì äåéèë. Ëåâ÷àé úèâÿ éàòàüûíäà ôèëèç êöòëÿñè øÿêëèíäÿ éûüûíòûëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Äàðûäàü ìÿðýìöø éàòàüûíäà (Íàõ. ÌÐ-èí Úóëôà ð-íó) ôèëèç êöòëÿëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìÿðýìöø ôèëèçèíèí Íàõ. ÌÐ-èí Úóëôà ð-íóíäà Äàðûäàü (àóðèïèãìåíò-ðåàëãàð) âÿ Ýÿäÿáÿé ð-íóíäà Áèòòèáóëàã (åíàðýèò)

âÿ Ãàçàõ ð-íëàðûíäà ìÿëóìäóð. Îíëàðûí êè÷èê òÿçàùöðëÿðèíÿ ðåñï.-íûí áàøãà ðåýèîíëàðûíäà äà ðàñò ýÿëèíèð. Ñåîëèò ñÿíàéåíèí âÿ ê.ò.-íûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ, è÷ìÿëè ñóéóí ñàôëàøäûðûëìàñûíäà âÿ ñ. ýåíèø òÿòáèã îëóíóð. Ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè éàòàãëàðû ýåíåòèê îëàðàã Öñò Òàáàøèð éàøëû âóëêàí òóôëàðû âÿ êöëëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ùèäðîòåðìàë-ìåòàñîìàòèê ìÿíøÿëè ñåîëèòëÿð àäÿòÿí òÿçàùöðëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áåíòîíèò ýèëëÿðèíèí Ãàçàõ ð-íóíäà áèð íå÷ÿ éàòàüû (Äàø Ñàëàùëû, Ãàéìàõëû, Àñëàíáÿéëè âÿ ñ.) ìÿëóìäóð. ßí áþéöê Äàø Ñàëàùëû éàòàüûíûí ñÿíàéå åùòèéàòû

Ýöìöøëö ïîëèìåòàë éàòàüû.

éàòàãëàðû ìÿëóìäóð. Éàòàãëàð ùèäðîòåðìàë ìÿíøÿëèäèð. Âîëôðàìûí ôèëèç ÿìÿëÿýÿòèðèúè øååëèò ìèíåðàëûíûí òÿçàùöðëÿðè Îðäóáàä (Íàõ. ÌÐ) âÿ Êÿëáÿúÿð ð-ëàðûíäà, Îðäóáàä âÿ Äÿëèäàü ãðàíèòîèä ïëóòîíëàðûíûí ÿòðàô ñöõóðëàðëà òÿìàñûíäà àøêàð åäèëìèøäèð. Ãåéðè-ôèëèç ôàéäàëû ãàçûíò û ë à ð . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãåéðèôèëèç ôàéäàëû ãàçûíòû (ñèëèêàòëàð, àëöìîñèëèêàòëàð, õëîðèäëÿð, ñóëôàòëàð âÿ ñ.) éàòàãëàðû èëÿ äÿ çÿíýèíäèð. Îíëàð àäÿòÿí êèìéÿâè õàììàë, îäàäàâàìëû âÿ èíøààò ìàòåðèàëëàðû, ãèéìÿòëè äàøëàð âÿ ñ. ñàùÿëÿð öçðÿ ãðóïëàøäûðûëûð. Ùÿìèí ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ áèð ñûðà éàòàãëàðû âÿ òÿçàùöðëÿðè ìÿëóìäóð. Äàøäóç éàòàãëàðû Íàõ. ÌÐ-äÿ (Íåùðÿì, Äóçäàü, Ïóñéàí) Ìèîñåí éàøëû ãóìäàøû, ýèë, ÿùÿíýäàøû, ìåðýåë ÷þêöíòöëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áóíëàðäàí òÿêúÿ Íåùðÿì éàòàüûíûí áàëàíñ åùòèéàòû 736 ìëí. ò., åùòèìàë åùòèéàòû èñÿ 2–2,5 ìëðä. ò ùåñàáëàíìûøäûð. Äàøäóçëà éàíàøû Àáøåðîíäà ýþë äóç éàòàãëàðû äà (Ìàñàçûð, Áþéöêøîð âÿ ñ.) ìþâúóääóð. Ñåîëèòèí ÿí ìöùöì éàòàãëàðû Òîâóç 76

84,5 ìëí. ò-äóð. Íåôò âÿ ãàðà ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñèíäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Áàðèòèí ×îâäàð (Äàøêÿñÿí ð-íó) âÿ Áàøãûøäàã (Ýîðàíáîé ð-íó) éàòàãëàðûíäàí ÿëàâÿ 20-éÿ éàõûí òÿçàùöðö ìÿëóìäóð. Éàòàãëàðû äàìàð òèïëèäèð âÿ ýåíåòèê úÿùÿòäÿí Îðòà Éóðà âóëêàíèòëÿðû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áþéöê åùòèéàòà ìàëèêäèð. Áóíëàðäàí ÿùÿíýäàøû éàòàãëàðûíûí (Ýöçäÿê, Äþâëÿòéàðëû, Äèëàüàðäà, Øàùáóëàã, Íàôòàëàí, Ìÿðäÿêàí, Äàø Ñàëàùëû, Çÿéÿì âÿ ñ.) ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿíàéå åùòèéàòû 300 ìëí. ò, öçëöê äàøûíûí (Ýöëáÿõò, Äàøêÿñÿí, Øàùòàõòû, Ýöëàáëû âÿ ñ.) èñÿ 24 ìëí. ò-äóð. Ýèïñ âÿ ýÿú éàòàãëàðû Ýîðàíáîé ðíóíäà, Ýÿíúÿ ø. ÿòðàôûíäà âÿ Íàõ. ÌÐäÿ ìÿëóìäóð. Éàòàãëàðûí ñÿíàéå åùòèéàòû 40,6 ìëí. ò-äóð. Ïåðëèò âÿ îáñèäèàí (âóëêàí øöøÿñè) éàòàãëàðû Êÿëáÿúÿð ð-íóíäà (Êå÷ÿëäàü, Äÿâÿýþçö âÿ ñ.) ìÿëóìäóð. Äþðäöíúö äþâðöí âóëêàíëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí áó ñöõóðëàðäàí òèêèíòè âÿ õûðäà ìÿìóëàòëàð ùàçûðëàíìàñû èëÿ éàíàøû àãðîêèìéÿâè ìàòåðèàë êèìè äÿ èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð.

Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ äîëîìèòëÿðèí âÿ ãóìëàðûí øÿôôàô øöøÿ èñòåùñàëûíà éàðàéàí éàòàãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Áÿçÿê âÿ çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòëàðû ùàçûðëàìàã ö÷öí éàðàðëû ìèíåðàëëàð Äàøêÿñÿí âÿ Îðäóáàä ðíëàðûíäà (ãðàíèò, âåçóâèàí, àìåòèñò), Ýÿäÿáÿéäÿ (òóðìàëèí, ôèðóçÿ), Õàíëàð âÿ Ãàçàõ ð-íëàðûíäà (õàëñåäîí, ÿãèã, ùåëèîòðîï) âÿ ñ. ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áóðàäà îíëàðûí çÿðýÿðëèê âÿ òåõíèêè íþâëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ùàúûêÿíä ÿãèã éàòàãëàðû ãðóïóíóí ñÿíàéå åùòèéàòû 286,8 ò-äóð. Áóíóí 65,8 ò-ó çÿðýÿðëèê ö÷öí éàðàðëûäûð. Èñëàíäèéà øïàòûíûí (Äàüëûã Ãàðàáàü

Äóçäàü äàø äóç éàòàüû.

âÿ ñ.) òÿçàùöðëÿðè âÿ ëèòîãðàôèéà äàøûíûí (Ìèðèêÿíä éàòàüû, Äàüëûã Ãàðàáàü âÿ ñ.) áþéöê åùòèéàòû, ìèíåðàë áîéàëàðûí (Øàìàõû, Êÿëáÿúÿð âÿ Õàíëàð) òÿçàùöðëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ßä.: Ãåîëîãèÿ Àçåðáàéäæàíà. Â 8-ìè ò. Ò.6. Ïîëåçíûå èñêîïàåìûå. Á., 2003. Ù.Â.Ìóñòàôàéåâ Éàíàð ôàéäàëû ãàçûíòûëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ éàíàð ôàéäàëû ãàçûíòûëàðäàí íåôò âÿ ãàçûí çÿíýèí éàòàãëàðû ìþâúóääóð. Áóðàäà éàíàð øèñòëÿðèí âÿ áèòóìëàðûí äà ÿùÿìèééÿòëè éàòàãëàðû âÿ òÿçàùöðëÿðè ìÿëóìäóð. Áàøãà íþâ éàíàð ôàéäàëû ãàçûíòûëàð (äàø âÿ ãîíóð êþìöð, òîðô âÿ ñ.) åëìè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Í å ô ò - ã à ç é à ò à ã ë à ð û . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñè, õöñóñèëÿ Àáøåðîí é-à äöíéàíûí íåôò âÿ ãàçëà ÿí çÿíýèí âÿ ÿí ãÿäèìëÿðäÿí íåôò ùàñèë åäèëÿí áþëýÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áóðàäà òÿáèè íåôò âÿ ãàç ÷ûõûøëàðû ùÿëÿ áåø ìèí èë áóíäàí ÿââÿë ìÿëóì èäè. Àáøåðîíäà 1594 èëäÿ 35 ì äÿðèíëèéèíäÿ èëê íåôò ãóéóñó ãà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ çûëìûøäûð. Áèáèùåéáÿò ñàùÿñèíäÿ 1847 èëäÿ äöíéàäà ìåõàíèêè öñóëëà èëê íåôò ãóéóñó ãàçûëìûø âÿ 1871 èëäÿ èñÿ Áàëàõàíû éàòàüûíäà ãàçûëìûø 64 ì äÿðèíëèéèíäÿ ãóéóäàí íåôò ôîíòàí âóðìóø âÿ ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè íåôò ÷ûõàðûëìûøäûð. Îäóð êè, ðåñïóáëèêàìûç äöíéà íåôò ñÿíàéåñèíèí âÿòÿíè ùåñàá îëóíóð âÿ î, 19 ÿñðäÿ âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ íåôò ùàñèëàòûíà ýþðÿ äöíéàäà áèðèíúè éåðäÿ îëìóøäóð. Áÿçè éàòàãëàðäà (Áàëàõàíû, Àòÿøýàù-Øóáàíû, Ëþêáàòàí) íåôòèí äåáèòè ñóòêàäà 16–20 ìèí ò-à ÷àòìûøäûð. 1904 èëäÿ Ñóðàõàíû éàòàüûíäà ìÿøùóð 1 ñàéëû ãóéó 35 ò àü íåôò âåðìèøäèð. Åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàíûí Ýÿíúÿ áþëýÿñèíäÿ äöíéàäà àíàëîãó îëìàéàí Íàôòàëàí ìöàëèúÿ íåôòè ÷ûõàðûëûð. 1923 èëäÿ Áèáèùåéáÿò éàòàüûíäà ñàùèëäÿí 20–30 ì àðàëûäà ÿëëÿ ãàçûëìûø ãóéóëàðäàí äöíéàäà èëê îëàðàã äÿíèçäÿí íåôò ÷ûõàðûëìûøäûð. Ñîíðàëàð èñÿ, 1949 èëäÿ Õÿçÿðäÿ ìÿøùóð Íåôò Äàøëàðû íåôò-ãàç éàòàüû êÿøô îëóíìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàíäà óíèêàë âÿ ãÿäèìäÿí ìÿëóì îëàí, ùÿì ãóðóäà, ùÿì äÿ äÿíèçäÿ, ÷îõëó íåôò-ãàç éàòàãëàðû ìþâúóääóð. Ùàçûðäà èñÿ íåôò ùàñèëàòûíûí 80–85%-íè äÿíèç éàòàãëàðû âåðèð. Àçÿðáàéúàíäà ÿñàñ íåôòëè-ãàçëû ð-íëàðäà (ÍÃÐ) íåôòëèëèê-ãàçëûëûã Ìåçî-Êàéíîçîé ÷þêöíòöëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ëàêèí ÿñàñ íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû (Àáøåðîí, Áàêû àðõèïåëàãû, Àøàüû Êöð âÿ ñ.) ãàëûíëûüû 1200–3000 ì, áÿçè ñàùÿëÿðäÿ èñÿ 4000 ì-ÿ ÷àòàí Ìÿùñóëäàð Ãàò (ÌÃ) ÷þêöíòöëÿðèíäÿäèð. Ùàçûðäà ðåñï.-íûí íåôò-ãàç ùàñèëàòûíûí 90%-è ÌÃ-ûí ïàéûíà äöøöð. À á ø å ð î í Í Ã Ð . Àáøåðîí é-àíäà Áàëàõàíû-Ñàáóí÷ó-Ðàìàíà, Áèáèùåéáÿò, Ñóðàõàíû, Ãàëà, Ëþêáàòàí âÿ ñ. ãÿäèì íåôò éàòàãëàðûíäà Ìà áöòöí êÿñèëèø áîéó íåôòëè-ãàçëûäûð. Áèíÿãÿäè éàòàüûíäà íåôò Ìèîñåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí àëûíûð. Ãóðóäà Ãàðàäàü âÿ Çèðÿ ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðû, Àáøåðîí àðõèïåëàãûíäà Ïèðàëëàùû, ×èëîâ àäàñû, Íåôò Äàøëàðû âÿ ñ. íåôò éàòàãëàðû ìþâúóääóð. Áèð íå÷ÿ éàòàãäà (Áàëàõàíû- Ñàáóí÷ó–Ðàìàíà, Ñóðàõàíû, Ãàëà) Îðòà Àáøåðîí éàøëû ÷þêöíòöëÿð äÿ íåôòëèäèð. Áàêû àðõèïåëàãû ÍÃÐ. Íåôò-ãàçëûëûã áóðàäà ÌÃ-ûí öñò øþáÿñèëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ùàçûðäà Ñÿíýÿ÷àë-äÿíèç, Äóâàííû-äÿíèç, Õÿðÿ-Çèðÿ àäàñû (ãàçêîíäåíñàò-íåôò), Õÿðÿ-Çèðÿ äÿíèç (ãàçêîíäåíñàò), 8 Ìàðò, ßëÿò-äÿíèç âÿ Ãàðàñó àäàñû éàòàãëàðû èñòèñìàð îëóíóð. À ø à ü û Ê ö ð Í Ã Ð . Íåôò-ãàç éàòàãëàðû ÿðàçèäÿ ÌÃ-ëà ÿëàãÿäàðäûð. Ãàòûí êÿñèëèøèíäÿ 20 íåôòëè ùîðèçîíò àéðûëûð.

Áóðàäà 10-à ãÿäÿð éàòàã à÷ûëìûøäûð. Îíëàðäàí íåôò âÿ ãàçûí åùòèéàòûíà ýþðÿ ÿí áþéöéö Ýöðîâäàü, Êöðñÿíýÿ, Ìèøîâäàü éàòàãëàðûäûð. Î áèðèëÿðè – Ãàðàáàüëû, Ãàëìàñ, Ïèðñààò, Íåôò÷àëà, Õûëëû âÿ Êÿëàìÿääèí íèñáÿòÿí êè÷èê éàòàãëàðäûð. Áóðàäà Àüúàýèë âÿ Îðòà Àáøåðîí ÷þêöíòöëÿðè äÿ íåôòëèäèð. Øàìàõû-Ãîáóñòàí ÍÃÐ. Äóâàííû, Äàøýèë, Êÿíèçÿäàü íåôò-ãàçêîíäåíñàò éàòàãëàðû áóðàäà ÌÃ-ëà, Óìáàêû íåôò éàòàüû èñÿ Ìèîñåí ÷þêöíòöëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ×îõëó ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿð (Òîðàüàé, Àíàðò, Ìèàúèê, Öòÿëýè, Øûõûãàéà âÿ ñ.) àøêàð åäèëìèøäèð. Õ ÿ ç ÿ ð é à í û - à ó á à Í Ã Ð . ßðàçèäÿ íåôò-ãàçëûëûã Ïàëåîýåí-Ìèîñåí âÿ Öñò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ñèéÿçÿí ìîíîêëèíàëû áîéó ×àíäàùàðÇàðàò, Ñèéÿçÿí-Íàðäàðàí, Ñààäàí, ßìèðõàíëû, Çàüëû âÿ Çåéâÿ éàòàãëàðû èñòèñìàð åäèëèð. Ý ÿ í ú ÿ Í Ã Ð . Íåôò-ãàç éàòàãëàðû ÿñàñ åòèáàðèëÿ Ïàëåîýåí ÷þêöíòöëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð (Íàôòàëàí, Ãàçàíáóëàã, Àúûäÿðÿ âÿ ñ.). Ð-íóí ÿñàñ ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè áóðàäà ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòëè íàäèð íåôò éàòàüûíûí (Íàôòàëàí) îëìàñûäûð. É å â ë à õ - À ü ú à á ÿ ä è Í Ã Ð . Éàòàãëàð áóðàäà ÿñàñÿí Ïàëåîýåí-Ìèîñåí éàøëû òåððèýåí âÿ êàðáîíàòëû ÷þêöíòöëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áóðàäàêû Ìóðàäõàíëû éàòàüûíäà Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ îëàðàã Öñò Òàáàøèð éàøëû âóëêàíîýåí ÷þêöíòöëÿðäÿ ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè íåôò àøêàð åäèëìèøäèð. Êöð-Ãàáûððû ÷àéàðàñû ÍÃÐ. Áóðàäà Òÿðñäÿëëÿð, Ýöðçöíäàü âÿ ñ. éàòàãëàð Îðòà Åîñåí éàøëû ÷þêöíòöëÿðäÿ à÷ûëìûøäûð. ßðàçèäÿ Öñò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè äÿ ïåðñïåêòèâëè ùåñàá îëóíóð. Ñîí èëëÿð Úÿíóáè Õÿçÿðäÿ Àáøåðîí àñòàíàñûíûí ìÿðêÿç ùèññÿñèíäÿ áþéöê åùòèéàòà ìàëèê Ýöíÿøëè, Àçÿðè, ×ûðàã íåôòãàç, Áàêû àðõèïåëàãûíäà Áàùàð, Øàùäÿíèç ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðû êÿøô îëóíìóø âÿ èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí éàòàãëàðûíûí íåôòëÿðè ìöõòÿëèô òÿðêèáëèäèð. Ìåòàí, ìåòàí-íàôòåí, íàôòåí-ìåòàí âÿ íàôòåí, ýåíåòèê òèïëè íåôòëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð. Íåôòëÿðèí ñûõëûüû 0.820–0.970 êã/ì3 àðàñûíäà äÿéèøèð. Ãåéðè-ÿíÿíÿâè éàíàð ôàéä à ë û ã à ç û í ò û ë à ð . Àçÿðáàéúàíäà çÿíýèí íåôò-ãàç éàòàãëàðû èëÿ éàíàøû ÷îõñàéëû ãåéðè-ÿíÿíÿâè éàíàúàã ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû äà ìþâúóääóð (òÿáèè áèòóì, éàíàð øèñòëÿð, äàø âÿ ãîíóð êþìöð âÿ ñ.). Áóíëàðäàí ÿí ìöùöìëÿðè áþéöê åùòèéàòà ìàëèê îëàí òÿáèè áèòóìëàð âÿ éàíàð øèñòëÿðäèð. Áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ îíëàðäàí éàë-

íûç éàíàúàã-åíåðæè ìÿíáÿéè êèìè äåéèë, ùÿì äÿ ìöõòÿëèô íåôò ìÿùñóëëàðûíûí àëûíìàñûíäà, êèìéÿâè âÿ òèááè ïðåïàðàòëàð ùàçûðëàíìàñûíäà, èíøààòäà âÿ ê.ò.-íäà ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Ò ÿ á è è á è ò ó ì ë à ð Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà, Ãîáóñòàíäà âÿ Àøàüû Êöð ð-íëàðäà 50-äÿí ÷îõ òÿáèè áèòóì éàòàãëàðû âÿ òÿçàùöðëÿðè (éåð ñÿòùèíäÿ îëàí íåôòëè ãóìëàð, ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ÷ûõàðäûüû íåôò âÿ ñ.) ìþâúóääóð. Áèòóì éûüûìëàðû ìöõòÿëèô éàøëû ÷þêöíòöëÿðäÿ (Åîñåí-Àëò Ïëèîñåí âÿ ñ.) òîïëàíìûøäûð. Îíëàð ìèêðîåëåìåíòëÿðëÿ (Ìí, Íè, Úó, Ìî, Çí âÿ ñ.) çÿíýèíäèð. Ðåñï. òÿáèè áèòóìóí åùòèéàòëàðû 200 ìëí. ò-äàí àðòûãäûð. Òÿêúÿ Àáøåðîíäàêû Ãûðìàêè éàòàüûíäà 50 ìëí. ò áèòóìëó ãóì–àüûð íåôò åùòèéàòû âàðäûð. Áÿçè áèòóì òÿçàùöðëÿðè ïàë÷ûã âóëêàíëàðû (Àéðàíòþêÿí, Ãûðëûã, Àõòàðìà-Ïàøàëû, Øîðáóëàã, Õûäûðçûíäû âÿ ñ.) èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Àáøåðîí é-à-íäà ãÿäèì íåôò éàòàãëàðû ÿðàçèëÿðèíäÿ (Áàëàõàíû, Áèíÿãÿäè, Ëþêáàòàí âÿ ñ.) íåôò ùîïìóø òîðïàã ñàùÿëÿðè âàðäûð. Ùåñàáëàìàëàð ýþñòÿðèð êè, òÿãð. 10 ìÿäÿí ñàùÿñèíäÿêè ùÿìèí òîðïàãëàðäàí 63 ìëí ò íåôò åìàë åòìÿê ìöìêöíäöð. Áèòóìëó ãóìëàðäàí àëûíàí àñôàëò éîë þðòöéö ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. Îíëàðäàí ìöõòÿëèô íåôò ìÿùñóëëàðû – áåíçèí, ëèãðîèí, ñöðòêö éàüëàðû âÿ äèýÿð éàíàúàã ìÿùñóëëàðû àëûíûð; àüûð ôðàêñèéà îëàí ìàçóòäàí åëåêòðèê ñò.-ëàðûíäà èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð. É à í à ð ø è ñ ò ë ÿ ð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà éàíàúàüûí áó íþâö ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îíëàðûí ÿñàñÿí Èñìàéûëëû, Ãóáà, Øàìàõû-Ãîáóñòàí ð-íëàðûíäà âÿ Àáøåðîí é-à-íäà 70-äÿí ÷îõ éàòàã âÿ òÿçàùöðëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Éàíàð øèñòëÿð ìöõòÿëèô éàøëû ÷þêöíòóëÿðëÿ (Òÿáàøèð-Ìèîñåí) ÿëàãÿäàðäûð. ÀÌÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà éàíàð øèñòëÿðèí êåéôèééÿòèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ îíëàðûí ýåîêèìéÿâè, ôèçèêèêèìéÿâè õàññÿëÿðè (öçâè ìàääÿëÿðèí, ãàòðàíëàðûí âÿ êöêöðäöí ìèãäàðû, íÿìëèëèéè, ñûõëûüû, èñòèëèêâåðìÿ ãàáèëèééÿòè âÿ ñ.) ÿòðàôëû þéðÿíèëìèøäèð. Áÿçè ñöõóðëàðäà öçâè ìàääÿíèí ìèãäàðû 29%-ÿ, èñòèëèêâåðìÿ ãàáèëèééÿòè èñÿ 12 ÌÚ/êã-à ÷àòûð. Ãóáà, Äèàëëû, Úÿíýè÷àé, Ïèðÿêÿøêöë éàòàãëàðûíäà ýåîëîæèêÿøôèééàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ ðåñï.-äà éàíàð øèñòëÿðèí êÿøô îëóíìóø åùòèéàòû 450 ìëí. ò-à éàõûíäûð âÿ îíëàðûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿêè àíàëîãëàðûíà íèñáÿòÿí éöêñÿê êåéôèééÿòÿ ìàëèê îëäóüó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð (úÿäâÿë). 77

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

Éàíàð øèñòëÿðäÿí íåôò âÿ ãàç åìàë îëóíäóãäà îíëàðäàí ìöõòÿëèô êèìéÿâè ìÿùñóëëàð (áåíçîë, ôåíîë, íàôòàëèí âÿ ñ.) âÿ òèááè ïðåïàðàòëàð àëûíûð. Îíëàðûí êöëöíäÿí èíøààòäà (ñåìåíò, êÿðïèú âÿ ñ.) âÿ ê.ò.-íäà ýöáðÿ êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Ä à ø â ÿ ã î í ó ð ê þ ì ö ð. Ñîí èëëÿðÿ êèìè ðåñï.-äà äàø êþìöð òÿçàùöðëÿðè Êè÷èê Ãàôãàçäà Òîðàüà÷àé ñèíêëèíî-

ýÿòèðìÿ êîíóñëàðûíäà, àðòåçèàí ùþâçÿëÿðèíäÿ, äàüëûã áþëýÿëÿðäÿ, ìÿùäóä ñòðóêòóðëàðäà âÿ éà ìàññèâëÿðäÿ, êàðñò áîøëóãëàðûíäà, òåêòîíèê ïîçóëìà çîíàëàðûíäà éåðàëòû ñó éàòàãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Øèðèí âÿ àç ìèíåðàëëàøìûø (1–3 ã/ë) éåðàëòû ñóëàð ìöõòÿëèô ëèòîëîæè òÿðêèáëè ìåçîêàéíîçîé, äþðäöíúö äþâð âÿ ìöàñèð

Òÿáèè ãàç ÷ûõûøû (Àáøåðîí).

ðèóìó (Òÿðòÿð ð-íó) âÿ Áþéöê Ãàôãàçäà Âÿíäàì (Ãÿáÿëÿ ð-íó) çîíàëàðûíäà ìÿëóì èäè. Áó éàõûíëàðäà èñÿ Ãàíûõ-ßéðè÷àé ãûðûøûã çîíàñûíûí ×àé Ãàðàãîéóíëó àíòèêëèíàë ñòðóêòóðóíóí øì. ãàíàäûíäà (Øÿêè ð-íóíóí åéíèàäëû êÿíäè ÿðàçèñèíäÿ) éåíè ãîíóð êþìöð òÿçàùöðö àøêàð åäèëìèøäèð. ÀÌÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòó ÿìÿêäàøëàðûíûí àïàðäûüû òÿäãèãàòëàðà ÿñàñÿí êþìöðöí òÿðêèáèíäÿ öçâè ìàääÿíèí ìèãäàðû 29–55%, êöêöðäöíêè 0,2–0,4%, èñòèëèêâåðìÿ ãàáèëèééÿòè èñÿ 14 ÌÚ/êã-à ãÿäÿðäèð. ßä.: Âîïðîñû ãåîëîãèè è ðàçðàáîòêè íåôòÿíûõ è ãàçîâûõ ìåñòîðîæäåíèé Àçåðáàéäæàíà. Á., 1987; Ãåîëîãèÿ Àçåðáàäæàíà. â 8-ìè ò. ò.6. Ïîëåçíûå èñêîïàåìûå. Á., 2003. Àä.À.ßëèéåâ Éåðàëòû ñóëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ìöùöì íþâö îëàí øèðèí, ìèíåðàë, òåðìàë âÿ ñÿíàéå ñóëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ùèäðîýåîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ÷àé äÿðÿëÿðèíäÿ, äàüÿòÿéè øëåéôëÿðäÿ âÿ ÷àéëàðûí 78

ìèøäèð. Áó ðåýèîíàë èñòèñìàð åùòèéàòëàðû ãðóíò âÿ òÿçéèãëè-ñóëó ùîðèçîíòëàð êîìïëåêñèíè ÿùàòÿ åäèð. Øèðâàí âÿ Ìèë äöçÿíëèêëÿðèíèí 60–70%-íäÿ, Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàíäà, Ìóüàí-Ñàëéàí äöçÿíëèéèíèí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ, Àáøåðîí é-à-íûí 70–80%-íäÿ âÿ Íàõ÷ûâàíûí Áþéöêäöç ñàùÿñèíäÿ éåðàëòû ãðóíò âÿ òÿçéèãëè ñóëàð éöêñÿê ìèíåðàëëàøìàéà ìàëèêäèðëÿð. Úåéðàí÷þë, Àúûíîùóð âÿ Ãîáóñòàíäà ÷îõ àç åùòèéàòà ìàëèê îëàí éåðàëòû ñóëàð ñïîðàäèê (òÿñàäöôè) õàðàêòåð äàøûéûð. Àáøåðîí é-à-íûí ã-èíäÿ ãðóíò âÿ òÿçéèãëè ñóëàðûí ñïîðàäèê, ø.-èíäÿ èñÿ ùÿð éåðäÿ îëäóüó àøêàð åäèëñÿ äÿ (241 ìèí ì3/ýöí),

Ìèíåðàë ñó ôîíòàíû.

êîíòèíåíòàë ìÿíøÿëè ÷þêöíòöëÿðäÿ éåð ñÿòùèíäÿí ìöõòÿëèô, ÿñàñÿí 350–750 ì äÿðèíëèêëÿðäÿäèð. Îíëàðûí ïîòåíñèàë ïðîãíîç åùòèéàòû 23365 ìèí ì3/ýöí, òÿñäèã åäèëìèø èñòèñìàð åùòèéàòû èñÿ 12079,4 ìèí ì3/ýöí ùÿúìèíäÿäèð. Äàüëûã áþëýÿäÿ øèðèí ñóëàðûí èñòèñìàð åùòèéàòû Êè÷èê Ãàôãàçûí Áàòàáàò ñàùÿñèíäÿ 24,3, Õàíêÿíääÿ èñÿ 9 ìèí ì3/ýöí ùÿúìèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ×àé éàòàãëàðûíûí àëëöâèàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿ áó êÿìèééÿò 126,5 ìèí ì3/ýöí, î úöìëÿäÿí, Ãàðãàð÷àéäà 39,3, Ýîðàí÷àéäà 2,5, Çÿéÿì÷àéäà 23,8, Ýèðäèìàí÷àéäà 20,1, Ïèðñààò÷àéäà 9,8, Ýèëýèë÷àéäà 1,0, Ãóäéàë÷àéäà 16,8, Ãóñàð÷àéäà 13,2 ìèí ì3/ýöíäöð. Øèðèí ñóëàðûí èñòèñìàð åùòèéàòûíûí 98%-è (11953,4 ìèí ì3/ýöí) äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí, Ñàìóð-Äÿâÿ÷èäÿ 1686,1, Ãàíûõßéðè÷àéäà 2000,0, Øèðâàíäà 517,7, Ýÿíúÿ-Ãàçàõäà 4218,6, Ãàðàáàüäà 1822,8, Ìèëäÿ 408,7, Úÿáðàéûëäà 234,6, Ìóüàíäà (Òàëûøéàíû ñàùÿäÿ) 76,0, Ëÿíêÿðàíäà 86,0 âÿ Íàõ÷ûâàíäà 902,9 ìèí ì3/ýöí ùÿúìèíäÿ äþðäöíúö äþâðöí àëëöâèàë-ïðîëöâèàë ÷þêöíòöëÿðèíäÿ âÿ ÷àéëàðûí ýÿòèðìÿ êîíóñëàðûíäà ìöÿééÿí åäèë-

÷îõ êè÷èê ñàùÿëÿðäÿ àç (1–3 ã/ë), ãàëàí ñàùÿëÿðäÿ èñÿ éöêñÿê ìèíåðàëëàøìàéà ìàëèêäèð. Éåðàëòû ñóëàðäàí ÿùàëèíèí è÷ìÿëè ñó èëÿ òÿúùèçàòûíäà, ñóâàðìàäà âÿ òåõíèêè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí êÿùðèçëÿðèí (1000-äÿí ÷îõ), ÿë ãóéóëàðû âÿ îâäàíëàðûí (35–40 ìèí), áóëàãëàðûí, àðòåçèàí âÿ ñóáàðòåçèàí ãóéóëàðûíûí (15 ìèíÿ ãÿäÿð) âàñèòÿñèëÿ èñòèñìàð åùòèéàòëàðûíûí éàëíûç 50–80%èíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà áó ýþñòÿðèúè 45-50% òÿøêèë åäèð. Ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòëè ìèíåðàë ñóëàðûí (ìöõòÿëèô êèìéÿâè âÿ ãàç òÿðêèáëè, ìèíåðàëëàøìûø âÿ òåðìàë) 1000-äÿí ÷îõ òÿáèè ÷ûõûøëàðû èëÿ éàíàøû, îíëàðûí ãóéóëàðëà äà 2500–3500 ì äÿðèíëèêëÿðäÿ ìöõòÿëèô éàøëû âÿ ìÿíøÿëè ñöõóðëàðäà éàòàãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Êàðáîíëó âÿ êöêöðäëö, ãèñìÿí äÿ àçîòëó, ìåòàíëû ñóëàð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áó ñóëàðûí 21 éàòàã öçðÿ òÿñäèã åäèëìèø èñòèñìàð åùòèéàòû 19,8 ìèí ì3/ýöí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Îíóí 10,13 ìèí ì3 /ýöí åùòèéàòû è÷ìÿëè-ìöàëèúÿ (öðÿê-äàìàð, áþéðÿê, ìÿäÿ-áàüûðñàã), 9,67 ìèí ì3/ýöí åùòèéàòû èñÿ äÿðè-çþùðÿâè, ýèíåêîëîæè, äàéàã-ùÿðÿêÿò îðãàíëàðû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ õÿñòÿëèêëÿðè âÿ ñ. ìöàëèúÿñè ö÷öí éàðàðëûäûð. Ìèíåðàë ñó éàòàãëàðûíäàí Áàäàìëû ñöôðÿ ñóéó, Èñòèñó, Âàéõûð, Ñèðàá, Øèðëàí, Íÿùÿúûð, Òóðøñó, Ìèíêÿíä, Ãàëààëòû âÿ ñ. è÷ìÿëèìöàëèúÿ ñóëàðû âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Èñòèñó, Ãàëààëòû, Áóçîâíà, Ìÿðäÿêàí, Ñóðàõàíû, Ïèðøàüû, ßðêèâàí, Ìåøÿñó âÿ ñ. ñàíàòîðèéà âÿ êóðîðòëàðû ãåéä åòìÿê îëàð. Áó ñóëàðûí òåìï-ðó 16–18îÚ-äÿí 45–80îÚ-éÿ ãÿäÿð âÿ äàùà éöêñÿêäèð. Òåðìîìèíåðàë ìöàëèúÿ ñóëàðû èëÿ éàíàøû ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ èñòèëèê åíåðæèñè ìÿíáÿéè êèìè èñòèôàäÿéÿ éàðàðëû, òåìï-ðó 35–520Ú-äÿí 65–970Ú-éÿ ãÿäÿð âÿ äàùà

éöêñÿê îëàí òåðìàë ñóëàð àøêàð åäèëìèøäèð. Îíëàðûí öìóìè èñòèñìàð åùòèéàòû 245604 ì3/ýöí, î úöìëÿäÿí Áþéöê Ãàôãàçäà 2000, Êè÷èê Ãàôãàçäà 4171, Ãóñàð äöçÿíëèéèíäÿ 21654, Àáøåðîíäà 20000, Òàëûøäà 14405, Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíäà 7908, Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ 172466 âÿ Íàõ÷ûâàíäà – 3000 ì3/ýöí òÿøêèë åäèð. Áó ñóëàðûí ìèíåðàëëàøìà äÿðÿúÿñè 1–3 ã/ë-äÿí 197 ã/ë-äÿêäèð. Êèìéÿâè òÿðêèáèíäÿ ôàéäàëû åëåìåíòëÿðëÿ éàíàøû (ÿñàñÿí éîä, áðîì, áîð, ãèñìÿí êàëèóì, ëèòèóì, ñòðîíñèóì âÿ ñ.) ìöõòÿëèô ìèíåðàë äóçëàð îëàí ñÿíàéå ñóëà-

ðû ÿñàñÿí ðåñï.-íûí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí èíòèøàð òàïäûüû ÿðàçèëÿðäÿ áþéöê èñòèñìàð åùòèéàòûíà (276 ìèí ì3/ýöí) ìàëèêäèð. Îíëàðûí ÿñàñûíäà Áàêû-Ñàáóí÷ó âÿ Íåôò÷àëà éîä çàâîäëàðû èíøà åäèëìèøäèð. ßä.: ß ë è é å â Ô . Ø . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éåðàëòû ñóëàðû, åùòèéàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ âÿ ýåîåêîëîæè ïðîáëåìëÿðè. Á., 2000. Ãåîëîãèÿ Àçåðáàéäæàíà. Ò. 7. Ãèäðîãåîëîãèÿ. Á., 1961; Ãèäðîãåîëîãèÿ ÑÑÑÐ.  50-è ò. Ò. 12. Àçåðáàéäæàíñêàÿ Ðåñïóáëèêà. 1969. Ô.Ø. ßëèéåâ

ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ Ìèíåðàë åùòèéàòëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ôèçèêè-úîüðàôè øÿðàèòèíèí ìöõòÿëèôëèéè âÿ Éåð ãàáûüûíûí ýåîäèíàìèê èíêèøàôûíûí ìöðÿêêÿáëèéè áóðàäà éåðöñòö âÿ éåðàëòû òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèí õåéëè çÿíýèíëèéèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Îíëàðäàí ìèíåðàë, òîðïàã, áèòêè, ùåéâàíëàð àëÿìè, ñó âÿ èãëèì öíñöðëÿðè áþéöê åùòèéàòëàðà ìàëèêäèð. Ìèíåðàë åùòèéàòëàð. Þç íåôòè èëÿ äöíéàäà ìÿøùóð îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû, ùÿì äÿ ìöõòÿëèô ìåòàë (äÿìèð, àëöìèíèóì, ìèñ, ñèíê, ãóðüóøóí, ãûçûë âÿ ñ.), ãåéðè-ìåòàë (ìÿäÿí-êèìéÿâè, àãðîêèìéÿâè õàììàëëàð âÿ ñ.) âÿ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû êèìè ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðû èëÿ äÿ ÷îõ çÿíýèíäèð. Åùòèéàòëàðû òÿñäèã îëóíìàãëà þéðÿíèëìèø âÿ êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðûëìûø áåëÿ éàòàãëàðûí ñàéû áèð íå÷ÿ éöçäöð. Ðåñï.-íûí ìÿäÿí-ôèëèç ð-íëàðû àðàñûíäà çÿíýèí ôèëèçëèëèéèíÿ ýþðÿ Äàøêÿñÿí ôèëèç ðíó ìöùöì äÿìèð, àëóíèò âÿ êîáàëò åùòèéàòëàðûíà ìàëèêäèð. Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè éàòàüû âàõòèëÿ Ýöðúöñòàíûí Ðóñòàâè ìåòàëëóðýèéà êîìáèíàòûíû äÿìèð êîíñåíòðàòû èëÿ òàì òÿìèí åòìèøäèð. 90 èëëèê åùòèéàòà ìàëèê äÿìèð ôèëèçè òÿðêèáèíäÿ êîáàëò ôèëèçè äÿ ñÿíàéå ÿùÿìèéÿòè êÿñá åäèð. Áþéöê åùòèéàòû èëÿ äöíéà ìèãéàñûíäà òàíûíìûø Çÿéëèê éàòàüûíäà àëóíèòäÿí ùÿì àëöìèíèóì ìåòàëû ñÿíàéåñè ö÷öí àëöìèíèóì îêñèäè, ùÿì äÿ õåéëè ìèãäàðäà êöêöðä òóðøóñó, íàòðèóì-ñóëôàò øîðàñû âÿ áèð ñûðà ýöáðÿëÿð àëûíûð. Àëóíèòèí èøëÿíìÿñèíäÿí ãàëàí òóëëàíòûëàðäàí èñÿ èëäÿ 200 ìèí òîí éöíýöë áåòîí äîëäóðóúóñó-àãëîïîðèò ùàçûðëàìàã ìöìêöíäöð. Çÿéëèê-àëóíèò éàòàüû ÿñàñûíäà Ýÿíúÿ

àëöìèíèóì ç-äó éàðàäûëìûøäûð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäàêû Áàëàêÿí-Çàãàòàëà ôèëèç ð-íó ìöñòÿãèë ìå-

òàëëîýåíèê ÿéàëÿò îëìàãëà ìöõòÿëèô ìåòàëëàðûí çÿíýèí åùòèéàòûíà ìàëèêäèð. Áóðàäà Ôèëèç÷àé êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë, Êàñ-

79

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ äàü, Êàòåõ ãóðüóøóí-ñèíê, Æèõèõ, Ìàçûì÷àé ìèñ âÿ áàøãà ôèëèç éàòàãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Áó éàòàãëàð þçëÿðèíäÿ êöëëè ìèãäàðäà ãèéìÿòëè ìåòàëëàð, î úöìëÿäÿí, ãûçûë, ýöìöø, áèñìóò âÿ ñ. ñàõëàéûð êè, îíëàðû äà ôèëèçëÿðèí êîìïëåêñ èøëÿíìÿñè çàìàíû ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Áöòöí áóíëàð ùÿìèí éàòàãëàðûí äÿéÿðèíè õåéëè àðòûðûð âÿ ðåñï.-íûí áó áþëýÿñèíäÿ éåíè ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñèíèí éàðàíìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ áèð ñûðà ãûçûë éàòàãëàðû äà ìþâúóääóð. Áó áàõûìäàí Êè÷èê Ãàôãàçûí ìöõòÿëèô ýåíåòèê òèïëè éàòàãëàðû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ùàçûðäà áóðàäàêû Ñþéöäëö, Ãûçûëáóëàã (Êÿëáÿúÿð ð-íó), Âåæíÿëè (Çÿíýèëàí ð-íó), Ãîøà (Òîâóç ð-íó), Ýÿäÿáÿé, Ïèéàçáàøû (Íàõ. ÌÐ Îðäóáàä ðíó), Äàü Êÿñÿìÿí (Ãàçàõ ð-íó) éàòàãëàðûíûí åùòèéàòëàðû ùåñàáëàíìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäà ýåíèø éàéûëìûø öçâè ìàääÿëÿðëÿ çÿíýèí øèñòëÿð äÿ ãûçûëûí éöêñÿê êîíñåíòðàñèéàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ Ïàðàüà÷àé ìîëèáäåí éàòàüû (Îðäóáàä ð-íó) óçóí ìöääÿòäèð èñòèñìàð îëóíóð. Áó éàòàãäà òöêÿíìÿêäÿ îëàí ìîëèáäåí ôèëèç åùòèéàòûíû îíóí éàõûíëûüûíäà àøêàð åäèëìèø ìèñ-ìîëèáäåí-ïîðôèð òèïëè éàòàãëàðûí ùåñàáûíà àðòûðìàã ìöìêöíäöð. Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. ùèññÿñèíäÿ Ýÿäÿáÿé ôèëèç ð-íóíäà äà ìîëèáäåí-ìèñ-ïîðôèð éàòàãëàðû (Õàðõàð, Ãàðàäàü) ìÿëóìäóð. Àçÿðáàéúàíäà úèâÿ éàòàãëàðû Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ, Ýþé÷ÿÙÿêÿðè çîíàñûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îíëàðäàí Àüéàòàã, Øîðáóëàã, Àüãàéà âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ëåâ÷àé úèâÿ ôèëèçè éàòàüûíäà úèâÿ èëÿ áèðëèêäÿ ñöðìÿ âÿ ìÿðýìöøÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ Äàðûäàü ìÿðýìöø éàòàüû (Úóëôà ð-íó) ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàíäà ãåéðè-ìåòàë ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè – ìÿäÿíêèìéÿâè, àãðîêèìéÿâè (äàø äóç, ñåîëèòëÿð, äîëîìèòëÿð âÿ á.), ãàðà ìåòàëëóðýèéà ö÷öí õàììàë (ôëöñ ÿùÿíýäàøûëàðû, êàîëèí, îäàäàâàìëû âÿ áåíòîíèò ýèëëÿð âÿ á.), òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû (äèâàð âÿ öçëöê äàøëàðû, ñåìåíò õàììàëû, ýèïñ, ýèëëÿð âÿ ñ.) ýåíèø éàéûëìûøäûð. Íàõ. ÌÐ-äÿ Íåùðÿì, Íàõ÷ûâàí, Ïóñéàí êèìè ìþùòÿøÿì äàø äóç éàòàãëàðûíûí ùåñàáëàíìûø âÿ òÿñäèã îëóíìóø åùòèéàòëàðû éöçëÿðëÿ ìëí. ò, ïðîãíîçëàðà ýþðÿ èñÿ ùÿòòà 2–2,5 ìëðä. òäóð. Ñîäà èñòåùñàëû ö÷öí ëàçûì îëàí äàø äóç éàòàãëàðûíûí åùòèéàòû 730 ìëí. ò-äóð, èñòåùñàëàò ö÷öí òÿëÿá îëóíàí äîëîìèòèí 80

ìèãäàðû äà ýþñòÿðèëÿí ðÿãÿìëÿð ÿòðàôûíäàäûð. Ñåîëèòëÿðèí ìöùöì éàòàãëàðû (Àéäàü, Éóõàðû Þéñöçëö, Òàòëû âÿ ñ.) ÒîâóçÃàçàõ çîíàñûíäà ìÿëóìäóð. Áóðàäà ÷þêìÿ-âóëêàíîýåí ñöõóðëàðäà ñåîëèòëÿðèí ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè çÿíýèí åùòèéàòëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà éàíàð øèñò éàòàãëàðû âÿ äàø êþìöð òÿçàùöðëÿðè äÿ ìÿëóìäóð êè, îíëàðäàí àëòåðíàòèâ åíåðæè ìÿíáÿéè êèìè èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. ßä.: Ãåîëîãèÿ Àçåðáàéäæàíà.  8-ìè ò. Ò 6. Ïîëåçíûå èñêîïàåìûå. Á., 2003. Ù.Â.Ìóñòàôàéåâ

Òîðïàã åùòèéàòëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òîðïàã åùòèéàòëàðû ìöõòÿëèô òîðïàã òèïëÿðè, éàðûìòèïëÿðè âÿ íþâëÿðèíäÿí èáàðÿò äàü-òóíäðà, äàü-÷ÿìÿí, äàü-ìåøÿ, ñàðû âÿ ãëåéëè-ïîäçîëëó, ãàðàòîðïàã, øàáàëûäû, áîç âÿ ãîíóð òîðïàã êîìïëåêñëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Îíëàðûí 55,4%-è éàõóä 4790000 ùà-û Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí âÿ Òàëûøûí äàüëûã âèëàéÿòëÿðèíèí, 44,6%-è éàõóä 3350000 ùà-û èñÿ Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí, Ýÿíúÿ-Ãàçàõ, Ëÿíêÿðàí, ÃóáàÕà÷ìàç äöçÿíëèêëÿðèíèí âÿ Àáøåðîí é-àíûí ïàéûíà äöøöð. Þëêÿíèí 8641506 ùà öìóìè òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí 8416252 ùà-û (95,4%-è) èíçèáàòè ð-íëàðûí, 225254 ùà-û (2,6%-è) øÿùÿðëÿðèí (Áàêû, Íàõ÷ûâàí, Ñóìãàéûò, Ýÿíúÿ, Ìèíýÿ÷åâèð, Õàíêÿíäè, ßëè Áàéðàìëû, Íàôòàëàí) ÿðàçèëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Öìóìè òîðïàã ôîíäóíóí 1683824 ùà-û ÿêèí âÿ äèíúÿ ãîéóëìóø, 163313 ùà-û ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿð, 110484 ùà-û áè÷ÿíÿêëÿð, 2572050 ùà-û éàðàðëû þðöø âÿ îòëàãëàð, 1037770 ùà-û ìåøÿàëòû, 2850676 ùà-û èñÿ ê.ò.-íäà èñòèôàäÿ îëóíìàéàí àç éàðàðëû âÿ øÿðòè éàðàðñûç òîðïàãëàðäûð. Ê.ò.-íà éàðàðëû (4754513 ùà) òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí 1422952 ùà-û ñóâàðûëàí òîðïàãëàðäûð; áóíóí 1122477 ùà-û ÿêèí âÿ äèíúÿ ãîéóëìóø, 137308 ùà-û ùÿéÿòéàíû âÿ 116563 ùà-û ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿðÿ àèä òîðïàãëàðäûð. Ðåñï.-íûí öìóìè þðöø âÿ îòëàã ñàùÿëÿðèíèí éàëíûç 2572050 ùà-û îòëàã ö÷öí éàðàðëûäûð. Áóíóí äà 1355113 ùà-û ãûø, 177421 ùà-û éàé âÿ 1039516 ùà êÿíäÿòðàôû þðöø âÿ îòëàã ñàùÿëÿðè òÿøêèë åäèð êè, îíëàðûí äà éàëíûç 40308 ùà-û ñóâàðûëûð. Ê.ò. äþâðèééÿñèíäÿ îëàí ÿêèí âÿ äèíúÿ ãîéóëìóø òîðïàãëàðûí 169866 ùà-û Û, 585428 ùà-û ÛÛ, 811096 ùà-û ÛÛÛ, éàëíûç 89403 ùà-û I âÿ 2801 ùà-û V êåéôèééÿò

ãðóïóíà àèääèð. Ùàçûðäà þëêÿäÿ àäàìáàøûíà 0,59 ùà éàðàðëû òîðïàã, 0,21 ùà ÿêèí ñàùÿñè äóøóð. Ìöëêèééÿò ôîðìàëàðû öçðÿ áþëýöéÿ ÿñàñÿí (01.01.2004) òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí 4919423 ùà-û äþâëÿò, 205093 ùà-û áÿëÿäèééÿ âÿ 1670990 ùà-û õöñóñè ìöëêèééÿòèí èñòèôàäÿñèíäÿäèð. Äþâëÿò ìöëêèééÿòèíÿ ìÿõñóñ éàðàðëû òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí 309755 ùà-û ÿêèí âÿ äèíúÿ ãîéóëìóø ñàùÿëÿð, 62521 ùà-û ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿð, 29047 ùà-û áè÷ÿíÿêëÿðäèð. Éàðàðëû éàé âÿ ãûø îòëàãëàðû 1532534 ùà-äûð. Ñóâàðûëàí ÿêèí âÿ äèíúÿ ãîéóëìóø äþâëÿò òîðïàãëàðû 127386 ùà, ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿð èñÿ 45489 ùà-äûð. Áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíäÿêè òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí 94235 ùà-û ÿêèí âÿ äèíúÿ ãîéóëìóø òîðïàãëàðäûð êè, îíëàðûí äà 59033 ùà-û ñóâàðûëàíäûð. 5003 ùà ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿðèí, àíúàã 2766 ùà-û ñóâàðûëûð. Éàëíûç 26044 ùà-û (1,7%) ñóâàðûëàí êÿíäÿòðàôû þðöø âÿ îòëàã ñàùÿëÿðèíèí 1034900 ùà ÛÛÛ, Û âÿ  êåéôèééÿò ãðóïëàðûíà àèääèð. Áåëÿ òîðïàãëàðûí ýåíèø ñàùÿäÿ éàéûëìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ îíëàðûí ìöõòÿëèô äÿðÿúÿäÿ øîðàíëàøìà âÿ øîðàêÿòëÿøìÿéÿ ìÿðóç ãàëìàñûäûð. Ùàçûðäà ùÿìèí òîðïàãëàðûí 152898 ùà-û çÿèô, 146235 ùà-û îðòà, 223838 ùà-û øèääÿòëè øîðàêÿòëÿøìèø âÿ 4250 ùà-û øîðàí òîðïàãëàðäûð. Þçÿëëÿøìèø òîðïàãëàðûí öìóìè ñàùÿñèíèí áÿëÿäèééÿ âÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòèíÿ àéðûëìûø òîðïàã ñàùÿëÿðèíÿ íèñáÿòÿí 1,2–2,9 äÿôÿ àç îëìàñûíà áàõìàéàðàã ÿêèí, ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿð âÿ áè÷ÿíÿêëÿðèí áèðëèêäÿ ñàùÿñè îíëàðäàí 3,5–13,8 äÿôÿ ÷îõäóð. Ùàçûðäà ÿêèí ñàùÿëÿðèíèí 75,5%-è, ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿðèí 58,6%-è, áè÷ÿíÿêëÿðèí èñÿ 70%-è õöñóñè ìöëêèééÿò÷èëÿðèí èñòèôàäÿñèíäÿäèð. Ðåñï.-íûí öìóìè òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí 254401 ùà-û (òÿãð. 30%-è) éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíÿ àéðûëìûø ñàùÿëÿðäèð. Áóíóí 7665 ùà-û ðåñï. òàáåëèéèíäÿ îëàí øÿùÿðëÿðèí, 246736 ùà-û èñÿ äèýÿð øÿùÿð, ãÿñ. âÿ êÿíä éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíèí èñòèôàäÿñèíäÿäèð. Îíëàðûí éàëíûç 29559 ùà-û éàøàéûø åâëÿðè âÿ ìöõòÿëèô òèêèëèëÿð àëòûíäàäûð. Ãàëàí 224842 ùà-û áåúÿðèëèð êè, îíëàðûí äà 137308 ùà-û ñóâàðûëûð. Ùÿéÿòéàíû òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí 10300 ùà-û (5823 ùà-û ñóâàðûëàí) äþâëÿò ìöëêèééÿòèíäÿ ñàõëàíìûø, 12411 ùà-û (6653 ùà ñóâàðûëàí) áÿëÿäèééÿ âÿ 202131 ùà-û (124832 ùà-û ñóâàðûëàí) õöñóñè ìöëêèééÿòÿ âåðèëìèøäèð. Ìåøÿ ôîíäó òîðïàãëàðû ðåñï. öìóìè òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí 12,0%-íè (1037770 ùà) òÿøêèë åäèð. Áóíóí éàëíûç 2682 ùà-û (0,26%-è) Íàõ. ÌÐ-äÿäèð. Äþâëÿò ìöëêèééÿòèíäÿ ñàõëàíìûø ùÿìèí òîðïàãëàðûí 90%-è Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Êâàðñ-ìîëèáäåíèò ôèëèçè

Ãðàíîñèéåíèò öçëöê äàøû

Ïîëèìåòàë ôèëèçè

ßãèã

Áàçàëò êîíãîëîìåðàòû

Ðåàëãàç ôèëèçè

Êîíãëîìåðàò

Ðóòèë êðèñòàëëàðû

Êöë÷ÿ ãûçûë

Äàøäóç äðóçàñû

Êâàðñ äðóçàñû

Êâàðñ

Òðàâåðòèíëè àðàãàíèò

Êàëñèò

81

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

Èñëàíäèéà øïàòû

Ãàëåíèò

Àëóíèò

Ùèïñ

Àíäðàäèò

Áàðèò

Ïèðèò

82

Êèíîâàð

Ìàãíåòèò

Äàëàìèò

Àìåòèñò äðóçàñû

Êàëñèò

Êöë÷ÿ ãûçûë

Äàøäóç

Êâàðñ äðóçàñû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí èãòèñàäè-úîüðàôè áþëýÿëÿð âÿ ìöëêèééÿò ôîðìàëàðû öçðÿ ïàéëàíìàñû âÿ èñòèôàäÿñè (01.01.2004)

Êÿíä òÿñÿððöôàòûíà éàðàðëû òîðïàãëàð, ùà

Áþëýÿëÿð (ñàùÿñè ùà Ìöëêèééÿò Ñ/ñ âÿ %-ëÿ) ôîðìàñû Öìóìè 1

2

1

Àáøåðîí 336635 3,9%

2

3

4

5

6

7

8

9 10

ÝÿíúÿÃàçàõ 1245542 14,4% ØÿêèÇàãàòàëà 987689 11,4% Ëÿíêÿðàí 635741 7,4% ÃóáàÕà÷ìàç 798404 9,2% Àðàí 1865114 21,6 %

ßêèí âÿ ×îõèëëèê äèíúÿ ÿêìÿëÿð ãîéóëìóø

Áè÷ÿíÿêëÿð

Þðöø âÿ îòëàãëàð

3 4 Äþâëÿò 224914 Áÿëÿäèééÿ 97028 Õöñóñè 14693 Úÿìè 336635 Äþâëÿò 673302 Áÿëÿäèééÿ 326764 Õöñóñè 245476 Úÿìè 1245542 Äþâëÿò 634987 Áÿëÿäèééÿ 149428 Õöñóñè 203274 Úÿìè 987689 Äþâëÿò 363872 Áÿëÿäèééÿ 121381 Õöñóñè 150488 Úÿìè 635741 Äþâëÿò 387508 Áÿëÿäèééÿ 231283 Õöñóñè 179613 Úÿìè 798404 Äþâëÿò 690305 Áÿëÿäèééÿ 559147 Õöñóñè 615662 Úÿìè 1865114 Äþâëÿò 857532 Áÿëÿäèééÿ 23160 Õöñóñè 49996 Úÿìè 930688

5 8969 5726 8662 23357 14790 11108 167927 193825 17992 14925 147984 180901 22377 8085 105992 136454 8905 7174 111421 127500 43173 34135 522267 599575 147649 2337 42149 192065

6 2539 657 1960 5156 777 635 2973 4385 5456 655 35294 41405 611 711 8206 9528 1141 744 26301 28186 1216 1881 9611 12708 43786 51 1891 45728

7 502 46 188 736 2920 1244 30510 34674 297 10 1129 1436 4459 367 10361 15187 1932 1042 26220 29194 569 147 2660 3376 4663 4663

êÿíäÿòðàôû 8 56700 56700 287468 243302 97629 97629 63912 63912 131935 131935 247105 247105 7352 7352

430079 312006 220408 150176 682590 177801 302213 56286 536300

44125 6385 7566 127362 141313 627 2733 38711 42071

3767 621 32 7409 8062 35 3 761 799

6274 103 438 4361 4361 525 19 2796 3340

93335 143161 143161 74986 74986

Éóõàðû Ãàðàáàü 930688 10,8 % ÊÿëáÿúÿðËà÷ûí Äþâëÿò 5,0 % ÄàüëûãÄþâëÿò Øèðâàí Áÿëÿäèééÿ 682590 Õöñóñè 7,9 % Úÿìè Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò 536300 Áÿëÿäèééÿ 6,2 % Õöñóñè Úÿìè

Òàëûø ä-ðû ìåøÿëÿðèíèí ïàéûíà äöøöð. Ãàëàí ìåøÿ ôîíäó òîðïàã åùòèéàòëàðûíà Êöð ÷àéû âÿ îíóí ùþâçÿñèíäÿêè ÷àéëàðûí äÿðÿëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ Ãóáà-Õà÷ìàç âÿ Ëÿíêÿðàí äöçÿíëèêëÿðèíäÿ éàéûëìûø òóãàé ìåøÿëÿðè äàõèëäèð. Õöñóñè ãîðóíàí ÿðàçèëÿðèí òîðïàãëàðû äà öìóìè òîðïàã åùòèéàòëàðûíà àèä åäèëèð. Áåëÿ òîðïàãëàðûí öìóìè ñàù. 501549 ùà-äûð. Áóðàäà ãîðóãëàð 226529 ùà, éàñàãëûãëàð 159740 ùà, ìèëëè ïàðêëàð èñÿ 115280 ùà òîðïàã ñàùÿñèíè ÿùàòÿ åäèð.

Ìåøÿ Éàðàñûç òîðïàãëàðû, òîðïàãùà ëàð, ùà Ùÿéÿòéàíû

Úÿìè

10 8133 8133 38828 38821 20703 20703 31065 31065 33736 33736 10565 10565

11 348 103 1965 2416 372 1221 40886 42479 90 1638 17196 18924 60 980 23927 24967 56 1229 14052 15337 262 5195 73917 79374 6712 1088 5594 13394

12 104262 63232 12775 180269 290729 257510 242296 790535 81071 114857 201603 397531 81726 74055 148486 304266 124387 142124 177994 444505 364430 288463 608455 1261348 459467 10828 49634 528899

13 11337 232 11569 118912 316 119228 272476 202 272678 146256 1026 147282 122766 177 122943 33064 599 33663 153967 22 153967

332599 281440 34369 315809 135890 46300 182190 140355 88982 229337 292811 270085 562896 244098 12310 256408

11466 22925 22925 -

2339 508 8683 9191 15 421 12610 13046

180783 118773 148648 1478 415236 42546 78162 54878 175586

92083 81596 81596 2392 290 2682

111637 11637 71760 183397 132863 223761 356624

ãûø

éàé

9 83771 83771 15951 159151 36533 36533 23154 23154 78617 78617 319210 319210 246092 246092 19477 85960 88739 41344 41344

14 109315 33564 142879 263661 68938

Òÿáèè-òÿñÿððöôàò õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí èñòèôàäÿñè 10 èãòèñàäè-úîüðàôè áþëýÿäÿ ìÿðêÿçëÿøìèøäèð: Àáøåðîí, Ýÿíúÿ-Ãàçàõ, Øÿêè-Çàãàòàëà, Ëÿíêÿðàí, Ãóáà-Õà÷ìàç, Àðàí, Éóõàðû Ãàðàáàü, Êÿëáÿúÿð–Ëà÷ûí, Äàüëûã Øèðâàí âÿ Íàõ÷ûâàí (úÿäâÿë).

(â ïðåäåëàõ Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ). Á., 1966.

ßä.: ß ë è é å â Ù . ß . Áþéöê Ãàôãàçûí øèìàë-øÿðã ùèññÿñèíèí ìåøÿ âÿ ìåøÿ-áîçãûð òîðïàãëàðû. Á., 1964; Ì ÿ ì ì ÿ ä î â à . Ø . Àçÿðáàéúàí òîðïàã åùòèéàòëàðû. Á., 2002; Ñ à ë à å â Ì . Ý . Ïî÷âû Ìàëîãî Êàâêàçà

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìöõòÿëèô òÿðêèáëè éàáàíû-ôàéäàëû áèòêèëÿðëÿ çÿíýèíäèð. ÀÌÅÀ Áîòàíèêà Èíñòèòóòóíóí ÿìÿêäàøëàðûíûí àïàðäûüû åëìè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿäÿ 1300-äÿí àðòûã

Ã.Ø.Ìÿììÿäîâ

Áèòêè åùòèéàòëàðû

83

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ äÿðìàí (î úöìëÿäÿí, 315 íþâ àëêîëîèäè, 150 íþâ êóìàðèíëè, 1000 íþâ åôèðéàüëû) áèòêèñè àøêàð åäèëìèøäèð, îíëàðûí 230-äàí ÷îõó òÿáàáÿòäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìèø, 55 íþâöí ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòè àøêàð åäèëìèøäèð. 100-äÿí ÷îõ àëêîëîèä, êóìàðèí, àðîìàòèê, òåðïåí áèðëÿøìÿëÿðè, ñàñêâèòåðïåí ëàêòîíëàðû âÿ ëåêîðèí, ñàëîñîäèí, åôåäðèí, ìåëëèêòèí, áåðáåðèí, òàóðåìèçèí, ñàíòîíèí, ñåñëîçèä, ðàäèîòèíèí, ðàäèîòèíîë, ïëöìáàãèí, øàôðàíîë, êî÷îòèìîë êèìè ãèéìÿòëè äÿðìàí ìàääÿëÿðèíèí éåíè ìÿíáÿëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Àëûíàí ìàääÿëÿð âÿ äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû ïà-

îëóíìóøäóð. Áèîëîæè âÿ åêîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 350 íþâ àðîìàòèê áèòêèíèí èíòðîäóêñèéà åäèëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö àøêàð åäèëìèøäèð. Áåúÿðèëÿí áèòêèëÿðäÿí çÿôÿðàí, íÿðýèç, ãðèíäåëèéà, ÿòèðøàù, ãûçûëýöë íþâëÿðè, àêàñèéà, áàëäûðãàí âÿ áèðýþçöí åôèð éàüûíûí êèìéÿâè òÿðêèáè, àðîìàòèê õàññÿëÿðè âÿ ñ. òÿäãèã åäèëÿðÿê, èñòåùñàëàòà òþâñèéÿ îëóíìóøäóð. Ãûçûëýöëöí ìÿùñóëäàð íþâëÿðè (Ãàçàíëûã, Ãûðìûçû, Êðûì, Ðàäóãà) Çàãàòàëà åôèðéàüëû áèòêè÷èëèê òÿñÿððöôàòûíäà 10 ùåêòàðëàðëà ÿêèëìèø, îíëàðäàí ãèéìÿòëè åôèð éàüû

×àéòèêàíû Èéäÿ ôÿñèëÿñèíäÿí áèòêè úèíñè. Àçÿðá.-äà 1 íþâö – àäè ×. âàð. Ìåéâÿñèíäÿí (100 ã-ûíäà) 10-12 ìã% êàðîòèí, 273 ìã%-ÿ ãÿäÿð Ú âèòàìèíè, 0,79 ìã ôîë òóðøóñó, Á1, Ï âèòàìèíëÿðè âÿ ñ. îëóð. Îíäàí ìöðÿááÿ, øÿðáÿò, øèðÿ, úåì, æåëå âÿ ñ. ùàçûðëàíûð. ×. éàüû áÿçè éàðàëàðûí, äÿðèíèí øöà çÿäÿëÿíìÿëÿðèíèí, åêçåìà, éàòàã éàðàñû õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. ×. éàðïàüûíäàí áîéàã âÿ àøû ìàääÿñè àëûíûð.

Éîâøàí Ðåñïóáëèêàäà 16 (áÿçè ìÿëóìàòà ýþðÿ 42) íþâö éàéûëìûø, òÿðõóí àäëàíàí áèð íþâö èñÿ áåúÿðèëèð. Áÿçè íþâëÿðèíäÿ åôèð éàüëàðû, òóðøóëàð âÿ ñ. ìàääÿëÿð âàð. Àúû É. (À. àáñèíòùèóì), àäè É. (À. âóëãàðèñ) âÿ á. íþâëÿðè äÿðìàí áèòêèñèäèð. Éàðïàüûíäàí âÿ ýþâäÿñèíèí ÷è÷ÿêëÿíìèø óú ùèññÿñèíäÿí ùàçûðëàíàí äÿìëÿìÿ, òèíêòóðà âÿ åêñòðàêòû èøòàùààðòûðàí âàñèòÿ êèìè èøëÿäèëèð.

òåíòëÿøäèðèëìèøäèð. Áèîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàð äÿðìàí áèòêèëÿðèíäÿ òÿñèðåäèúè ìàääÿëÿðèí (àëêîëîèä, êóìàðèí, ñàïîíèí, åôèð éàüû âÿ ñ.) òîïëàíìàñûíäà îëàí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòèí, õàðèúè ìöùèò àìèëëÿðè òÿñèðèíäÿí ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ùàíñû èñòèãàìÿòäÿ äÿéèøèëìÿñèíèí àøêàð åäèëìÿñèíÿ, åôèð éàüû áèòêèëÿðèí ãàðøûëûãëû ñåëåêñèéàñûíà éþíÿëäèëìèøäèð. ßí ãèéìÿòëè âÿ ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëÿí åôèð éàüëû áèòêèëÿðäÿí ïèøèêíàíÿñè, êÿêëèêîòó, ìÿðçÿ, äàüíàíÿñè, éîâøàí, áèðýþç, áîéìàäÿðÿí âÿ Êÿðÿâöçêèìèëÿð ôÿñèëÿñèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí – ãðàììîñêèàäèóì, áàëäûðãàí, éàëàí÷û úèðÿ, úàúûã, çèðÿ, úèðÿ, äàüêåøíèøè íþâëÿðè âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ðåñï.-äà 10 ìèíëÿðëÿ òîí áèéàí êþêö, 50–60 ò êèòðÿ (àñòðàãàë íþâö), 12 ò çèðèíú êþêö, 27 ò éåìèøàí ìåéâÿñè âÿ 3,5 ò ÷è÷ÿéè, 400 ò ÷àéòèêàíû ìåéâÿñè, 30 ò àíäûç êþêö, 14 ò áàëäûðãàí, 136 ò äàçûîòó, 7 ò ìóðäàð÷à ìåéâÿñè, 6 ò úþêÿ ÷è÷ÿéè, 23 ò áîéàãîòó, 54 ò ñóìàõ, 15 âÿëýÿ éàðïàüà, 500 ò èòáóðíó ìåéâÿñè, 8,3 ò ñîëìàç÷è÷ÿê, 10 ò áîéìàäÿðÿí âÿ ñ. äèýÿð ãèéìÿòëè áèòêèëÿðèí åùòèéàòû ìöÿééÿí åäèëìèø, îíëàðûí éàéûëìà õÿðèòÿëÿðè òÿðòèá 84

àëûíàðàã, õåéëè èãòèñàäè ñÿìÿðÿ ÿëäÿ îëóíìóøäóð. Êÿêëèêîòó, ìÿðçÿ, äàüíàíÿñè, éàëàí÷û úèðÿ, úàúûã, áàëäûðüàí íþâëÿðèíäÿí àëûíàí åôèð éàüëàðû ùÿì òÿê, ùÿì äÿ êîìïîçèñèéàëàð øÿêëèíäÿ éåíè êîëáàñà íþâëÿðèíèí èñòåùñàëûíäà, àëêîãîëñóç è÷êèëÿð, øèðíèééàò, êîíñåðâ âÿ ìàðèíàäëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà ÿòèðëÿéèúè âàñèòÿ êèìè èñòåùñàëàòäà ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð (Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, Áàêû, Íàõ÷ûâàí, Çàãàòàëà 1980–93). Àøûëàéûúû õàññÿëè áèð ÷îõ áèòêèëÿðèí áþéöê åùòèéàòû îíëàðäàí ýþí-äÿðè ñÿíàéåñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. Ðÿâÿíä, äÿâÿàéàüû (ñöïöðöì) âÿ ñ. áèòêè åêñòðàêòëàðû èñòåùñàëàòà òþâñèéÿ îëóíìóø, íàð ãàáûüûíäàí àëûíàí åêñòðàêò èñÿ ñÿíàéåäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Ýöëõÿòìè, ñàáàùýöëö, ìàëäèëè, çèðèíú, ýÿíäàëàø, ìóðäàð÷à, äàçûîòó, öçÿðëèê âÿ åëÿúÿ äÿ (ïîìèäîð, ïàìáûã, áàäûìúàí, ÷óüóíäóð âÿ ñ.) òÿðÿâÿç åìàëû òóëëàíòûëàðûíäàí õàë÷à÷ûëûãäà, áîéàã÷ûëûãäà òÿòáèã îëóíóð. Áèð ÷îõ áåúÿðèëÿí áîéàã áèòêèëÿðèíäÿí (éàëàí÷û çÿôÿðàí, ùÿíà, áàñìà âÿ ñ.) àëûíàí åêñòðàêòëàð èñòåùñàëàòà âåðèëìèøäèð. ßä.: Àçÿðáàéúàíäà ôàéäàëû áèòêèëÿðè (À á ó ò à ë û á î â Ì.Ã., Ùàúûéåâ  . Ú . , È ñ ì à é û ë î â Í . Ì . âÿ á. ðåäàê-

òÿñè èëÿ). 1971; Ã à ä æ è å â Â . Ä . Ðàñòèòåëüíûé ïîêðîâ Àçåðáàéäæàíà. Á. 1976; Èáàäóëëàåâà Ñ.Ú. Àçÿðáàéúàí ôëîðàñûíûí Êÿðÿâöçêèìèëÿðè. 2004. Â.Ú.Ùàúûéåâ, Ñ.Ù.Ìóñàéåâ, Ñ.Ú.Èáàäóëëàéåâà, Ô.É.Ãàñûìîâ

Ùåéâàíëàð àëÿìè åùòèéàòëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû çÿíýèí ùåéâàíëàð àëÿìè åùòèéàòëàðûíà ìàëèêäèð. Áóíëàðûí ÿñàñûíû ÷îõëó ñàéäà ùåéâàí íþâëÿðè – ìÿìÿëèëÿð, áàëûãëàð, ãóøëàð, ñöðöíÿíëÿð (ðåïòèëèéàëàð), õÿð÷ÿíýêèìèëÿð, ñóäà-ãóðóäà éàøàéàíëàð (àìôèáèéàëàð) âÿ ñ. òÿøêèë åäèð. Õÿç òÿäàðöêöíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ùåéâàíëàðäàí (áàòàãëûã ãóíäóçó, òöëêö, éåíîò, äîâøàí, äÿëÿ, ïîðñóã, ìåøÿïèøèéè, àéû, úàíàâàð, ÷àããàë âÿ ñ.) ÿí ÷îõ áàòàãëûã ãóíäóçó (72%), òöëêö (13%) âÿ éåíîò (5,2%) îâëàíûð. Áóíëàðäàí áàòàãëûã ãóíäóçó âÿ éåíîò ðåñï.-äà èãëèìÿ óéüóíëàøäûðûëìûøäûð. Ùåéâàí åùòèéàòëàðû è÷ÿðèñèíäÿ îâ ãóøëàðû (ãàç, þðäÿê, ãàøãàëäàã, áîç êÿêëèê, áèëäèð÷èí âÿ ñ.) ìöùöì éåð òóòóð. Îíëàð ÿëàãÿäàð òÿøêèëàòëàðûí âåðäèéè õöñóñè èúàçÿ èëÿ îâëàíûð. Îâ÷óëóã ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóíà óéüóí îëàðàã ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ îâëà âÿ îâ÷óëóãëà ÿëàãÿäàð áöòöí ïðîñåñëÿðèí ùöãóãè áàçàñû éàðàäûëìûøäûð. Þëêÿíèí øèðèí ñóëàðûíäà âÿ Õÿçÿðäÿ 30 íþâ áàëûã îâëàíûð. Áó áàëûãëàðûí õåéëè ùèññÿñè Êöð ÷àéûíäà, Êöðöí ÿòðàôûíäàêû ýþë âÿ àõìàçëàðäà, ùÿì÷èíèí Ìèíýÿ÷åâèð âÿ Øÿìêèð ñó àíáàðëàðûíäà òóòóëóð. Îâëàíàí áàëûãëàðûí ÿêñÿðèééÿòè êå÷èúè âÿ éàðûìêå÷èúèäèð (äÿíèçäÿ áþéöéöð, ÷îõàëìàã ö÷öí ÷àéëàðà êå÷èð). Êå÷èúè áàëûãëàðûí ÿí ãèéìÿòëèñè ãûçûëáàëûã, íÿðÿ, óçóíáóðóí, áþëýÿ, êÿëÿìî, õÿøÿì, øÿìàéû, ïîðó, èëàíáàëûüûäûð. Îíëàðûí ÿòè âÿ êöðöëÿðè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Îâëàíàí íÿðÿêèìèëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ìèãäàðúà áèðèíúè éåðè óçóíáóðóí, èêèíúè éåðè íÿðÿ òóòóð. Áóíëàðäàí áàøãà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñóëàðûíäà ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè ÷àïàã, ÷ÿêè, ñûô, íàõà, êöëìÿ, çèéàä (êöòöì) âÿ ñ. éàðûìêå÷èúè áàëûãëàð, ÷îõëó ñèéÿíÿê âÿ êèëêÿ îâëàíûð. 20 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã Êöð ÷àéûíäà ìöõòÿëèô ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûí òèêèëìÿñè, Õÿçÿð äÿíèçè ñóéóíóí ÷èðêëÿíìÿñè, áðàêîíéåðëèê âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè áàëûãëàðûí ìèãäàðû õåéëè àçàëìûøäûð. Áàëûã åùòèéàòûíû áÿðïà åòìÿê âÿ àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ðåñï.-äà ýåíèøìèãéàñëû òÿäáèðëÿð ýþðöëöð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Úÿíóá íàëáóðóíó

Òóðàí ïÿëÿíýè Äàü ãîéóíó

Àäè óçóíãàíàä

Âàøàã

Úåéðàí

Áöêöêäîäàã åíëèãóëàã

Áÿáèð

Áåçîàð êå÷èñè Ñàôñàð Ìàíóë ïèøèéè

Êàôòàð

Ãàðàïà÷à

Ýþë ïèøèéè

85

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

86

Èëàíáàëûüû

Áþëýÿ

Êÿëÿìî

×þêÿ

Àäè êèëêÿ

Èðèýþç êèëêÿ

Èðèýþç øèøãàðûí

Äîëýè ñèéÿíÿéè

Àí÷îóñ êèëêÿñè

Äóðíàáàëûüû

Àü ãûçûëáàëûã

Ãàðàïà÷à

Ðóñ íÿðÿñè

Êöëìÿ

Çèéàä (êöòöì)

Õÿçÿð øèøãàðûíû

Êöð óçóíáóðóíó

Úÿíóáè õÿçÿð ïîðóñó

Õÿøÿì

Õÿçÿð ãûçûëáàëûüû

Õÿçÿð øèðáèòè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àüãóéðóã ÷þêöêáóðóí

ßðñèíäèìäèê

Ùèðêàí àðûãóøó

Àüáîüàç áöëáöë

Àüãóéðóã äÿíèç ãàðòàëû

Ãûçûë ãàç

Äîâäàã

Èðè ãûðüû

Òóðàú

Ãàðàãàðûí áàüðûãàðà

Òîüëóýþòóðÿí

Ìÿðìÿð úöðÿ

×ÿùðàéû ãóòàí

Ýþë ãàðòàëû

Õÿçÿð óëàðû

Ôûñûëäàéàí ãó

Òöðêöñòàí òöâöéö

Áåðãóò

87

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

×àé ãàðàãóøó Ãàôãàç òåòðàñû

Èëàíéåéÿí

Ãàôãàç óëàðû

Ãàôãàç øàùèíè Êè÷èê ãó

×àé ãàðàãóøó Ãûðûëäàéàí úöëëöò

Ãÿøÿíý äîâäàã

Áÿçýÿê

88

Ãûðìûçûäþø ãàç

Ñóëòàí òîéóüó

Ýþë ùà÷àãóéðóã úöëëöòö

Öòÿëýè

Ñÿùðà ãàðãóøó

Òàëûø ãûðãîâóëó

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áàëûãéåòèøäèðìÿ ìöÿññèñÿëÿðè (Êöðàüçû, ßëèáàéðàìëû, Õûëëû, Êöð âÿ Äÿíèç òÿúðöáÿ ç-äëàðû) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ×àïàã, ÷ÿêè, çèéàä âÿ ñûô áàëûãëàðûíû àðòûðìàã ö÷öí Êè÷èê Ãûçûëàüàú, Õûëëû âÿ Êöðàüçû áàëûãàðòûðìà òÿñÿððöôàòëàðû éàðàäûëìûøäûð. Ðåñï.-äà èëäÿ ìèëéîíëàðëà íÿðÿ áàëûüû, ãûçûëáàëûã, ÷àïàã, ÷ÿêè, êöëìÿ âÿ ñûô êþðïÿñè éåòèøäèðèëèð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, 1980 èëäÿí Êè÷èê Ãûçûëàüàú òÿñÿððöôàòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èíêóáàñèéà ñåõèíäÿ èëäÿ ìèíëÿðëÿ çèéàä áàëûüû êþðïÿñè éåòèøäèðèëèá äÿíèçÿ áóðàõûëûð. 2000 èëäÿ Õûëëûäà 20 ìëí. íÿðÿêèìèëÿð êþðïÿñè éåòèøäèðìÿéÿ èìêàí âåðÿí ìöàñèð ç-ä èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Ðåñï.-äà 2003 èëäÿ 6453,7 ò áàëûã îâëàíìûøäûð êè, îíóí 6058,3 ò-ó äÿíèçäÿí, 393,38 ò-ó äàõèëè ñó ìÿíáÿëÿðèíäÿí (î úöìëÿäÿí, 82 ò-ó Ìèíýÿ÷åâèð âÿ Øÿìêèð ñó àíáàðëàðûíäàí) òóòóëìóøäóð. Îâëàíàí áàëûãëàðûí 94,48 ò-óíó íÿðÿêèìèëÿð òÿøêèë åòìèøäèð.

ùÿì ñàü (Èðàí) âÿ ùÿì äÿ ñîë (Åðìÿíèñòàí, Àçÿðáàéúàí) ãîëëàðûíûí ùåñàáûíà àðòûð âÿ ìÿíñÿáäÿ 9,16 êì3-ÿ, éàõóä 290 ì3/ñàí-éÿ ÷àòûð. Áåëÿëèêëÿ, ãîíøó þëêÿëÿðäÿí ýÿëÿí ãîëëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàãëà Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðûíûí îðòà ñóëó èë ö÷öí åùòèéàòû ìöâàôèã îëàðàã 26,9 êì3 (ñó ñÿðôè 854 ì3/ñàí) âÿ 14,0 êì3 (ñó ñÿðôè 442,1 ì3/ñàí) òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàíûí

àòû éåðëè àõûì öçðÿ 119 ìì, öìóìè àõûì öçðÿ èñÿ 359 ìì3 òÿøêèë åäèð (îðòà ÷îõèëëèê àõûì ìîäóëó 3,78 Ë/ñàí/êì2). Éåðëè ÷àé ñóëàðû åùòèéàòûíûí 58 %-è ÷àé àõûìûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà èøòèðàê åäÿí ñÿòù àõûìûíûí, 42 %-è èñÿ éåðàëòû ñóëàðûí ïàéûíà äöøöð. Ðåñï. ÷àéëàðûíûí ñó áàëàíñû âÿ éàõóä ñó åùòèéàòëàðû Áþéöê Ãàôãàç, Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûø òÿáèè âèëàéÿòëÿðè öçðÿ

Òÿáèè âèëàéÿòëÿðèí ñó åùòèéàòëàðû (ìëí ì3)

ßä.: 20 ÿñðèí ñîíóíäà ùåéâàíëàð àëÿìèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ãîðóíìàñû. Ðåä. Ò.Ê.Ìèêàéûëîâ. Á., 2001; Ìàòåðèàëû ïî ýêîëîãèè æèâîòíûõ â Àçåðáàéäæàíå. Á., 1989; Æèâîòíûé ìèð Àçåðáàéäæàíà. Á., 1995– 2000. Ò. 1–3. Ì.ß.Ìóñàéåâ

Ñó åùòèéàòëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû úîüðàôè ìþâãåéè âÿ òÿáèè øÿðàèòèíèí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ñó åùòèéàòëàðûíûí êèôàéÿò ãÿäÿð îëìàìàñû âÿ ÿðàçè öçðÿ ãåéðèáÿðàáÿð ïàéëàíìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áóíóíëà éàíàøû ùÿìèí åùòèéàòëàðûí ÿñàñ ùèññÿñè ãîíøó äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèëÿðèíäÿ ôîðìàëàøûð âÿ òðàíçèò ÷àéëàð (Êöð, Àðàç âÿ îíëàðûí ãîëëàðû, Ñàìóð, Àñòàðà âÿ Áîëãàð÷àé) âàñèòÿñèëÿ ðåñï.-íûí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëóð; îíäàí êÿíàðà èñÿ àõûì éîõäóð. Êöð ÷àéû àõûìûíûí ðåñï.-íûí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëäóüó éåðäÿ îðòà èëëèê ùÿúìè 8,84 êì3, éàõóä ñó ñÿðôè 280,1 ì3/ñàí, Àðàç ÷àéûíûí ìÿíñÿáè éàõûíëûüûíäà èñÿ ìöâàôèã îëàðàã 17,8 êì3, 564 ì3/ñàí òÿøêèë åäèð. Îíóí àõûìûíûí ñîíðàêû àðòûìû (8,96 êì3, 2830 ì3/ñàí) ðåñï.-íûí äàõèëè ÷àéëàðû âÿ ãèñìÿí äÿ ãîíøó äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèñèíäÿí àõàí òðàíçèò ÷àéëàðûí (Õðàì, Àüñòàôà, Òîâóç, Ãàíûõ, Ãàáûððû âÿ ñ.) ùåñàáûíà áàø âåðèð. Àðàç ÷àéûíûí Íàõ. ÌÐ ñÿðùÿäèíÿ ãÿäÿðêè àõûì ùÿúìè 4,8 êì3, éàõóä ñó ñÿðôè 152,1 ì3/ñàí òÿøêèë åäèð. Õóäàôÿðèí êþðïöñöíÿ ãÿäÿðêè àõûì ùÿúìè îíóí

ñó åùòèéàòëàðûíà, ùÿì÷èíèí Ñàìóð-Àáøåðîí êàíàëû âàñèòÿñèëÿ Ñàìóð ÷àéûíäàí ýþòöðöëÿí âÿ îðòà èëëèê ùÿúìè 0,85 êì3 (ñó ñÿðôè 27 ì3/ñàí) îëàí (Ñàìóð ÷àéû ùÿúìèíèí 1/3 ùèññÿñè) ñóëàð äà äàõèëäèð. Àçÿðáàéúàí ÷àéëàðûíûí öìóìè ñó åùòèéàòëàðûíà éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ö÷ ÷àé øÿáÿêÿñèíäÿí áàøãà áèëàâàñèòÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ òþêöëÿí ÷àéëàðûí äà ñóëàðû äàõèëäèð. Ðåñï.-íûí øì.-ø (Ãóáà-Ãóñàð, Äÿâÿ÷èÕà÷ìàç, Àáøåðîí-Ãîáóñòàí ùèäðîëîæè ð-íëàðû) âÿ ú.-ø. (Ëÿíêÿðàí ùèäðîëîæè ðíó) ÷àéëàðûíäà áó åùòèéàòëàðûí îðòà ÷îõèëëèê êÿìèééÿòè ìöâàôèã îëàðàã 1,6 êì3 (50,2 ì3/ñàí) âÿ 1,5 êì3 (49,0 ì3/ñàí) òÿøêèë åäèð. Áåëÿëèêëÿ, îðòà ñóëó èë ö÷öí Àçÿðáàéúàí ÷àéëàðûíûí öìóìè ñó åùòèéàòû 30,9 êì3-ÿ (980 ì3/ñàí) áÿðàáÿðäèð. Áó ùÿúìèí éàëíûç 10,3 êì3-íè (326 ì3/ñàí) áèëàâàñèòÿ ðåñïóáëèêà ÿðàçèñè äàõèëèíäÿ ôîðìàëàøàí àõûì òÿøêèë åäèð êè, áó äà òðàíçèò àõûìûí ùÿúìèíäÿí (20,6 êì3, éàõóä 653 ì3/ñàí) 2 äÿôÿ àçäûð. Ðåñï. ÿðàçèñèíèí ñàùÿñèíÿ äöøÿí ñó åùòèé-

ùåñàáëàíìûøäûð (úÿäâÿë). ßä.: Êöð ùþâçÿñèíèí ñó àíáàðëàðû /Åëìè ðåä. È . Ì ó ñ ò à ô à é å â . Á., 2003; Ð ó ñ ò à ì î â Ñ . à . , Ê à ø ê à é Ð . Ì . Âîäíûé áàëàíñ Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ. Á., 1978; Âîäíûå ðåñóðñû Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ. Á., 1989; Õ à ë è ë î â Ø . Á . Âàäîõðàíèëèùà Àçåðáàéäæàíà è èõ ýêîëîãè÷åñêèå ïðîáëåìû. Á., 2003. Ð.Ì.Ãàøãàé

Èãëèì åùòèéàòëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿëâåðèøëè ôèçèêè-úîüðàôè øÿðàèòèíÿ ýþðÿ çÿíýèí èãëèì åùòèéàòëàðûíà ìàëèêäèð. Áóíëàðäàí ýöíÿø âÿ êöëÿê åíåðæèñè, èñòè, ðöòóáÿò âÿ êóðîðòèãëèì åùòèéàòëàðû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ýöíÿø åíåðæèñè åùòèéàòëàðû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè êöëëè ìèãäàðäà ýöíÿø åíåðæèñè àëûð. Ýöíÿø ïàðûëòûëû 89

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ ñààòëàðûí èëëèê ìèãäàðû áóðàäà 1900–2200 ñààòëà 2600–2800 ñààò àðàñûíäà äÿéèøèð. Öìóìè ýöíÿø ðàäèàñèéàñûíûí èëëèê ìèãäàðû 120–124 êêàë/ñì2-äÿí 152–160 êêàë/ñì2-äÿê òÿøêèë åäèð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà ôÿàë ôîòîñèíòåç ðàäèàñèéàñûíûí (ÔÔÐ – áèòêè éàðïàãëàðûíûí óäà áèëäèéè âÿ ôîòîñèíòåç ïðîñåñèíäÿ èøòèðàê åäÿí ðàäèàñèéà) èëëèê ìèãäàðû 62–64 êêàë/ñì2-äèð. Îðòà äàüëûã çîíàäà ùöíäöðëöê àðòäûãúà ÔÔÐ-èí êÿìèééÿòè àðòûð âÿ 3000 ì-äÿí éöêñÿêëèêäÿ 70 êêàë/ñì2 âÿ äàùà ÷îõ îëóð. Íàõ. ÌÐ-èí ÿðàçèñèíäÿ ÔÔÐ-èí èëëèê ìèãäàðû 70–72 êêàë/ñì2 âÿ äàùà ÷îõ òÿøêèë åäèð. Áèòêèëÿðèí âåýåòàñèéàñû äþâðöíäÿ (àïðåë–îêòéàáð) þëêÿíèí äöçÿíëèê âÿ Áþéöê Ãàôãàçûí éöêñÿê äàüëûã ùèññÿñèíäÿ ÔÔÐ-èí ìèãäàðû ÿñàñÿí 48–50 êêàë/ñì2, îðòà äàüëûã ùèññÿñèíäÿ èñÿ 45–46 êêàë/ñì2 òÿøêèë åäèð. Íàõ. ÌÐ-èí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ âåýåòàñèéà äþâðöíäÿ ÔÔÐ-èí ìèãäàðû 53–59 êêàë/ñì2-äÿí àøàüû îëìóð. Êöëÿê åíåðæèñè åùòèéàòëàðû. Þëêÿíèí äÿíèçñàùèëè ÿðàçèëÿðèíäÿ éåðëè ÿùàëè òà ãÿäèìäÿí êöëÿê åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Ñàäÿ ãóðóëóøëó êöëÿê ìöùÿððèêëÿðè (éåë äÿéèðìàíëàðû) 20 ÿñðèí 30–40-úû èëëÿðèíÿäÿê äàùà ýåíèø ìèãéàñäà òÿòáèã îëóíìóøäóð. Ñîíðàëàð åëåêòðèê åíåðæèñèíèí èñòåùñàëûíûí àðòìàñû âÿ öìóìè åíåðæè øÿáÿêÿñèíäÿí èñòèôàäÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áó úöð êöëÿê ìöùÿððèêëÿðèíèí ñàéû õåéëè àçàëìûøäûð. Ùàçûðäà ñàäÿ êöëÿê ìöùÿððèêëÿðè Àáøåðîí é-à-íûí áÿçè ñàùèëáîéó âÿ Êöðöí àøàüû àõàðû ñàùÿëÿðèíäÿ ãàëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ êöëÿéèí îðòà èëëèê ñöðÿòèíèí 3 ì/ñàí-äÿí ÷îõ îëìàñû âÿ ùÿìèí ñöðÿòèí êöëÿê ìöùÿððèêëÿðèíèí ñÿìÿðÿëèëèéè òÿëÿáëÿðèíè òàì òÿìèí åòìÿñè, áó òöêÿíìÿç óúóç âÿ åêîëîæè òÿìèç åíåðæè ìÿíáÿéèíèí ðåñï.-äà ìöùöì åùòèéàòà ìàëèê îëìàñûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ êè, êöëÿéèí îðòà èëëèê ñöðÿòèíèí êÿìèééÿòè Àáøåðîí é-à-íäà 6–8, äèýÿð äÿíèçñàùèëè ÿðàçèëÿðäÿ âÿ àäàëàðäà 3–6, Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí áÿçè éåðëÿðèíäÿ 3–4, éöêñÿê äàüëûã ñàùÿëÿðäÿ èñÿ 4–6 ì/ñàí òÿøêèë åäèð. Àáøåðîí é-à-íäà ñöðÿòè 6–10 ì/ñàí îëàí êöëÿêëÿð äàùà òåç-òåç òÿêðàðëàíûð, äèýÿð ð-íëàðäà èñÿ ñöðÿòè 2–5 ì/ñàí îëàí êöëÿêëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ýöúëö êöëÿêëè (>15 ì/ñàí) ýöíëÿðèí ñàéû Àáøåðîí é-à-íûí ã.-èíäÿ 30–40%, ìÿðêÿçèíäÿ 17–27%, ø. ãóðòàðàúàüûíäà èñÿ 20–30% òÿøêèë åäèð. Äèýÿð äÿíèçñàùèëè ÿðàçèëÿðäÿ áó ýþñòÿðèúè 10–20% àðàñûíäà äÿéèøèð, Êöð äÿðÿñèíäÿ èñÿ 7–8%-äÿí àðòûã îëìóð. Ýþñòÿðèëÿí ÿðàçèëÿðèí áÿçè ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ éåðëè øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã êöëÿ90

éèí ùÿì îðòà èëëèê ñöðÿòè, ùÿì äÿ ýöúëö êöëÿêëÿðèí òÿêðàðëàíìàñû äàùà éöêñÿê îëà áèëÿð. Èñòè åùòèéàòëàðû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè èñòè åùòèéàòëàðûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí âÿ áèòêèëÿðäÿ âåýåòàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí ñöðÿòëÿ ýåòìÿñèíè òÿìèí åäÿí ôÿàë òåìï-ð úÿìèíèí (ÔÒÚ) éöêñÿê îëìàñû (>100Ú) èëÿ ôÿðãëÿíäèéèíäÿí ìöùöì èñòè åùòèéàòëàðûíà ìàëèêäèð. ßðàçèíèí éàðûäàí ÷îõó ÔÒÚ 38000Ú àðòûã îëäóüó èñòè ãóðøàãäà éåðëÿøèð. Êöð–Àðàç îâàëûüûíäà âÿ Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíäÿ ÔÒÚ äàùà éöêñÿêäèð (4000–4800îÚ). Îíóí êÿìèééÿòè ùöíä. 800 ì-äÿí éöêñÿê îëìàéàí ÿðàçèëÿðäÿ 3000îÚ-äÿí, Íàõ. ÌÐ-äÿ èñÿ 4500îÚ-äÿí àç îëìóð. Ùàâàíûí òåìï-ðóíóí 10îÚ-äÿí éóõàðû ãàëõìàñû ÿí òåç (ìàðòûí ñîíó) Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí ã. ùèññÿëÿðèíäÿ – Çÿðäàá-Ìèíýÿ÷åâèð-Áÿðäÿ áþëýÿñèíäÿ âÿ Àðàçéàíû äàð çîëàãäà áàø âåðèð. Îðòà òåìï-ðó 10îÚ-äÿí éóõàðû îëàí äþâð 229 ýöíäÿí (Àñòàðà) 100 ýöíÿ (äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 2000 ì éöêñÿêëèêäÿ) ãÿäÿð äàâàì åäèð. Þëêÿíèí ìþâúóä èñòè åùòèéàòëàðû îíóí õåéëè ùèññÿñèíäÿ èëäÿ èêè, áÿçè éåðëÿðäÿ èñÿ ùÿòòà ö÷ äÿôÿ ìÿùñóë ýþòöðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ùöíä. 600 ì-ÿ ãÿäÿð îëàí äöçÿí âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ÔÒÚ ïàéûçëûã áóüäàíûí èñòèéÿ îëàí òÿëÿáàòûíäàí 2 äÿôÿäÿí äÿ àðòûãäûð. Áó èñÿ ÿëâåðèøëè ñóâàðìà øÿðàèòèíäÿ âåýåòàñèéà äþâðö ãûñà îëàí áèð ñûðà äÿíëè áèòêèëÿð (ãàðüûäàëû) âÿ ÿêèëÿí îòëàðäàí ÿëàâÿ ìÿùñóë àëìàüà êèôàéÿò ãÿäÿð èñòè åùòèéàòû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ðöòóáÿò åùòèéàòëàðû. Àçÿðá. ÿðàçèñèíäÿ ÿí àç îðòà èëëèê éàüûíòû (150–200 ìì âÿ àç) Ãîáóñòàíûí ú.-ø.-èíäÿ âÿ Àáøåðîí é-à-íûí ú. ñàùèëèíäÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí ìÿðêÿçè âÿ ø., Ñàìóð-Äÿâÿ÷è îâàëûüûíûí ú.-ø. ùèññÿëÿðèíäÿ, Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðèíäÿ, Ãîáóñòàíûí âÿ Àáøåðîí é-à-íûí ÷îõ ùèññÿñèíäÿ éàüûíòûëàðûí ìèãäàðû 300 ììäÿí àçäûð. Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíäÿí ã.-ÿ, äöçÿíëèêëÿðäÿí äàüëàðà äîüðó éàüûíòûëàðûí ìèãäàðû òÿäðèúÿí àðòûð. Îíëàðûí ÿí ÷îõèëëèê ìèãäàðû Áþéöê Ãàôãàçûí ú. (1400–1600 ìì) âÿ øì.-ø. (800 ìì) éàìàúëàðûíäà, Êè÷èê Ãàôãàçäà âÿ Íàõ. ÌÐ-èí éöêñÿê äàüëûã ùèññÿñèíäÿ (800–900 ìì) âÿ Òàëûøäà (1700–1800 ìì) ãåéä åäèëèð. Éàüûíòûëàðûí áþéöê ùèññÿñèíèí èëèí èñòè äþâðöíÿ (àïðåë-îêòéàáð) òÿñàäöô åòäèéèíÿ áàõìàéàðàã, éàé àéëàðû ãóðàã êå÷èð âÿ ùÿòòà éàüûíòûëàðûí áîëëóüó èëÿ ñå÷èëÿí Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà çîíàñûíäà áó çàìàí éàüûíòûëàðûí ìèãäàðû èëëèê íîðìàíûí úÿìè 5–15%-íè òÿøêèë åäèð. Áèò-

êè÷èëèéèí ýåíèø éàéûëäûüû ð-íëàðäà ùàâàíûí òåìï-ðóíóí 10îÚ-äÿí éóõàðû îëàí äþâðöíäÿ èãëèì-ñóâàðìà íîðìàñûíûí êÿìèééÿòè ÿñàñÿí 300–1000 ìì (3000–10000 ò/ùà) àðàñûíäà äÿéèøèð. Áó äþâðäÿ òàðëàëàðà ÿí ÷îõ (900–1000 ìì) ñó Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà, Àáøåðîí é-àíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ âÿ Íàõ. ÌÐ-èí Àðàçáîéó ÿðàçèëÿðèíäÿ âåðèëìÿëèäèð. Äàüëàðà âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äîüðó èãëèì-ñóâàðìà íîðìàñû òÿäðèúÿí àçàëûð. Ëàêèí, ùÿòòà Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà çîíàñûíäà èãëèìñóâàðìà íîðìàñûíûí îðòà êÿìèééÿòëÿðè éàé àéëàðûíäà 200 ìì-äÿí àøàüû îëìóð. Êóðîðò-èãëèì åùòèéàòëàðû. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíÿ äöøÿí ýöíÿø ðàäèàñèéàñûíûí, õöñóñèëÿ îíóí óëòðà-áÿíþâøÿéè ùèññÿñèíèí áîëëóüó þëêÿíèí äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ðíëàðûíäà, äÿíèçñàùèëè ÿðàçèëÿðèíäÿ ùåëèîòåðàïèéà òÿäáèðëÿðèíèí éàé äþâðöíäÿ äåìÿê îëàð êè, ùÿð ýöí òÿòáèã îëóíìàñûíà èìêàí âåðèð. Ùàâà êîìïëåêñëÿðèíèí òÿùëèëè þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ùåëèîòåðàïèéà èìêàíëàðûíûí éöêñÿê îëìàñûíû äàùà àéäûí ýþñòÿðèð. Áåëÿ êè, áöòöí éàé äþâðöíäÿ ùàâàëàðûí 65–95%-íè ýöíÿøëè ùàâà êîìïëåêñëÿðè òÿøêèë åäèð. Äÿíèçñàùèëè ð-íëàðäà ýöíÿøëè ýöíëÿð áÿçè èëëÿðäÿ ùÿòòà áöòöí èéóë–àâãóñò àéëàðûíäà àðàìñûç äàâàì åäèð. Ýöíÿøëè ùàâàëàð ÿêñÿð ùàëëàðäà Ëÿíêÿðàí îâàëûüûíäà 75–90%, Êöð-Àðàç îâàëûüû âÿ Íàõ. ÌÐ-èí äöçÿíëèê, äàüÿòÿéè âÿ îðòà äàüëûã ùèññÿëÿðèíäÿ 90 %, Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿðèíäÿ, Òàëûøäà âÿ Íàõ. ÌÐ-èí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ 67–80% òÿêðàðëàíûð. Ýöíÿøëè ùàâàëàðûí òÿêðàðëàíìàñû âÿ ðàäèàñèéà ýÿðýèíëèéèíÿ ýþðÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñàùèëëÿðè Ãàôãàçûí Ãàðà äÿíèç âÿ Êðûìûí úÿíóá ñàùèëëÿðèíäÿí öñòöíäöð. Áó äà Õÿçÿð ñàùèëèíèí õåéëè ùèññÿñèíäÿ ìöàñèð êóðîðò âÿ êöòëÿâè èñòèðàùÿò êîìïëåêñëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà ÿñàñ âåðèð. Ãûø àéëàðûíäà ýöíÿøëè ùàâàëàð õåéëè àçàëñà äà, áÿçè ðíëàðäà ýöíÿøëÿ ìöàëèúÿíèí áó äþâðäÿ äÿ àïàðûëìàñûíà èìêàí îëóð. Àáøåðîí é-à-ñû âÿ îíäàí øì.-äà éåðëÿøÿí äÿíèç ñàùèëèíäÿ ýöíëÿðèí òÿãð. 50%-è ýöíÿøëè êå÷èð. ÊöðÀðàç îâàëûüûíûí ìÿðêÿçè ð-íëàðûíäà áåëÿ ýöíëÿðèí ñàéû äàùà ÷îõäóð. ßä.: ß é é ó á î â ß . Ú . , Ù à ú û é å â Ø . ß . Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí èãëèì åùòèéàòëàðû. Á., 1984; Êëèìàò Àçåðáàéäæàíà /Ðåä. Ìàäàòçàäå À.À., Øûõëèíñêèé Ý . Ì . Á., 1968; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àãðîèãëèì àëòàñû /Ðåä. ß é é ó á î â À . Ú . , Ð ÿ ù è ì î â Õ . Ø . Á., 1993. Õ.Ø.Ðÿùèìîâ, Ì.Ñ.Ùÿñÿíîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÅÊÎËÎÝÈÉÀ Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí òÿáèÿòÿ ãàéüû ýþñòÿðèëìèø, áèð ÷îõ áèòêè íþâëÿðè, ãóøëàð, ùåéâàíëàð âÿ òÿáèÿò àáèäÿëÿðè «òîõóíóëìàç» ìöãÿääÿñëÿð åëàí åäèëìèøäè. Òÿáèÿòÿ áåëÿ ãàéüûêåø ìöíàñèáÿò «Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíäà þç ÿêñèíè òàïìûø, ìöãÿääÿñ «Ãóðàíè-Êÿðèìèí» áèð ÷îõ ñóðÿ âÿ àéÿëÿðèíäÿ îíóí çÿðóðèëèéè äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàð åäèëìèøäèð. Òÿáèÿòèí ìöùàôèçÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíÿ ùÿëÿ 1918 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè òÿðÿôèíäÿí áàøëàíìûø ðÿñìè îëàðàã ùÿìèí ïðîáëåìëÿð Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ùàêèìèééÿòè çàìàíû äþâëÿò ñèéàñÿòè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûëìûøäûð. 1924 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÕÊÑ «Ìåøÿäÿí ãàíóíñóç èñòèôàäÿ åòìÿê âÿ þçáàøûíà àüàú êÿñìÿê ùàëëàðûíû àøêàð åäÿí ìåøÿ ýþçÿò÷èëÿðèíè âÿ ìèëèñ èø÷èëÿðèíè òÿëòèô åòìÿê ùàããûíäà» ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäè. Áèð èë ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÌÈÊ âÿ ÕÊÑ òÿðÿôèíäÿí Ýþéýþë äþâëÿò ãîðóüóíóí òÿøêèëè áàðÿäÿ õöñóñè ãÿðàð âåðèëèð, 1929 èëäÿ Çàãàòàëà âÿ Ãûçûëàüàú äþâëÿò ãîðóãëàðû, 1937–1938 èëëÿðäÿ áèð íå÷ÿ éàñàãëûã òÿøêèë åäèëäè. 1939 èëäÿ «Ëÿíêÿðàí ð-íóíäà ìåøÿ ãîðóüóíóí òÿøêèëè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÕÊÑ-íèí ãÿðàðû ÷ûõäû. Òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ èøèíèí éåíèäÿí úàíëàíìàñû áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû èëëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòèíèí 1959 èëäÿ ãÿáóë åòäèéè «Òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ ùàããûíäà» ãàíóíóíäàí ñîíðà ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ ÿòðàô ìöùèòÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè éà ãàäàüàí åäèëäè, éà äà îíëàðà úèääè ìÿùäóäèééÿòëÿð ãîéóëäó. Ñÿíàéåíèí, ê.ò-íûí, òèêèíòèíèí, íÿãëèééàòûí ñöðÿòëè èíêèøàôû éåíè åêîëîæè ïðîáëåìëÿð éàðàäûðäû. Òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ öçðÿ äþâëÿò íÿçàðÿòèíÿ åùòèéàú âàðäû. Îäóð êè, 1962 èëäÿ ê.ò. íàçèðëèéè íÿçäèíäÿ Òÿáèÿòè Ìöùàôèçÿ âÿ Îâ÷óëóã Èäàðÿñè éàðàäûëäû âÿ ñîíðàëàð 1967 èëäÿ èäàðÿ ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Òÿáèÿòè Ìöùàôèçÿ Êîìèòÿñè òÿøêèë åäèëäè. Òÿáèÿòÿ çèéàí âóðàí áèð ñûðà èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðäÿ (Àçíåôò, Ýÿíúÿ àëöìèíèóì, Ñóìãàéûò ñèíòåòèê-êàó÷óê, öçâè ñèíòåç, êèìéà ñÿíàéåñè, áîðó-ïðîêàò, ñåìåíò èñòåùñàëû âÿ ñ.) òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ øþáÿëÿðè éàðàäûëäû. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿëÿðèí 90–95%-è èòòèôàã òàáåëè îëäóüóíäàí, òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ òÿäáèðëÿðèíèí ñàùÿëÿð öçðÿ «ãàëûã» ïðèíñèïè èëÿ ìÿðêÿçäÿí ìàëèééÿëÿøäèðèë-

ìÿñè, òÿáèÿòè ìöùàôèçÿíèí éàëíûç òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ åëàí åäèëìÿñè, åêîëîæè ïðîáëåìëÿðèí ýèçëÿäèëìÿñè, áóðàäà, åêîëîæè ïðîáëåìëÿð ãàëàüûíûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ åêîëîæè ñûíàã ìåéäàíû êèìè èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. 1950 èëëÿðäÿ Ãàðàäàüäà ñåìåíò ç-äóíó, Ýÿíúÿäÿ àëöìèíèóì ç-äóíó, Éåâëàõäà éóíóí èëêèí åìàëû ô-êèíè, Ñóìãàéûòäà êèìéà ìöÿññèñÿëÿðèíè (õëîð èñòåùñàëû âÿ ñ), ùÿòòà ÿôñàíÿâè Íåôò Äàøëàðûíäà íåôò ùàñèëàòûíû áóíëàðà ìèñàë ãþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí éåýàíÿ Ñîâåò Ðåñïóáëèêàñû èäè êè, âàõòèëÿ ÷ÿêèëìèø âÿ öìóìè óç. 50–53 ìèí êì îëàí ñóâàðìà êàíàëëàðûíûí éàëíûç 5%-è öçëöê þðòöêëÿ èñòèñìàð åäèëèðäè. Îäóð êè, ñóéóí 40–45%-è èòèð, òîðïàüà ñöçöëöð âÿ øîðàíëàøìàéà, ãðóíò ñóëàðûíûí ñÿâèééÿñèíèí ãàëõìàñûíà, ñóáàñìàëàðà âÿ áàòàãëûãëàøìàëàðà ñÿáÿá îëóðäó. Éàðàíìûø åêîëîæè ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ åëì âÿ òÿùñèë ñàùÿëÿðèíäÿ ãÿòè âÿ èíàìëû àääûìëàð àòûëìàãäàäûð. Ìÿñ:, ÀÌÅÀ-íûí Åêîëîýèéà âÿ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòëàðûíäà òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ âÿ åêîëîæè éþíöìëö øþáÿëÿðèí, Õÿçÿð ìÿðêÿçèíèí éàðàäûëìàñûíû, ÁÄÓ-äà ÿðòàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè êàôåäðàñûíûí òÿøêèëèíè, Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéè íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí åëìè ãóðóìëàðû âÿ ñ. ãåéä åòìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìöñòÿãèëëèê ãàçàíäûãäàí ñîíðà èãòèñàäèééàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ åêîëîæè ìöùàôèçÿ àìèëèíÿ äèããÿò õåéëè àðòûðûëìûøäûð. Åêîëîýèéà öçðÿ áèð ÷îõ þçÿë òÿøêèëàòëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Õåéëè ñàéäà ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû (òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ úÿìèééÿòè, éàøûëëàð ùÿðÿêàòû, åêîëîæè èòòèôàã, åêîëîæè áÿðïà ìÿðêÿçè âÿ ñ.) ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò òÿøêèëàòëàðûíà êþìÿê åòìÿêëÿ éàíàøû òÿáèè ìöùèòèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ìÿãñÿäéþíëö èøëÿð ýþðöðëÿð. Àðòûã áöòöí åëìè òÿäãèãàò èíñòèòóòëàðûíäà åêîëîæè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè àïàðûúû ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ öçðÿ áöòöí íàçèðëèê âÿ èäàðÿëÿðèí èøëÿðèíè ÿëàãÿëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÀÌÅÀ íÿçäèíäÿ òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ öçðÿ èäàðÿëÿðàðàñû øóðà òÿøêèë åäèëìèøäèð. Þëêÿäÿ Ôþâãÿëàäÿ Ùàëëàð Êîìèññèéàñûíûí ÿìÿëè ôÿàëèééÿòèíè õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.

2001 èëäÿ ÷îõñàéëû íÿçàðÿò îðãàíëàðûíûí ÿñàñûíäà (åêîëîýèéà, ýåîëîýèéà, ùèäðîìåòåîðîëîýèéà êîìèòÿëÿðè, Àçÿðìåøÿ áèðëèéè, Àçÿðáàëûã äþâëÿò øèðêÿòè) éåíè Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéè òÿøêèë åäèëìèø, ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè ñàùÿñèíäÿ ñòðóêòóð òÿêìèëëÿøäèðèëìÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ ìÿñÿëÿëÿðè äþâëÿò ñèéàñÿòè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûëìûøäûð.

ßòðàô ìöùèòèí âÿçèééÿòè âÿ ãîðóíìàñû Ðåñï.-äà ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè òÿáèè îáéåêòëÿðèí (òîðïàã, ñó, ùàâà, éåðèí òÿêè, áèòêè âÿ ùåéâàíëàð àëÿìè) êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ íÿçàðÿò âÿ òÿáèè åùòèéàòëàðûí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿñèíèí òÿøêèëè ÿñàñûíäà àïàðûëûð. Àòìîñôåð ùàâàñûíûí ìöùàôèçÿñè. Àòì. ùàâàñûíûí ÷èðêëÿíìÿñè èðè ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíäÿ – Áàêû, Ýÿíúÿ, Ñóìãàéûò, Ìèíýÿ÷åâèð âÿ ßëè Áàéðàìëûäà þçöíö äàùà ÷îõ áöðóçÿ âåðèð. Àòì.-èí ÷èðêëÿíìÿñè, ùÿì äÿ ãëîáàë õàðàêòåð äàøûéûð. Áàêûäà àòì. ùàâàñûíû ÷èðêëÿíäèðÿí ìÿíáÿëÿð ÿñàñÿí íåôò âÿ ãàç÷ûõàðìà, íåôòàéûðìà, åíåðýåòèêà, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèäèð. Ñîí èëëÿð àòì. ÷èðêëÿíìÿñèíäÿ àâòîìîáèë íÿãëèééàòûíûí ïàéû 50%-è êå÷ìûøäûð. Ýÿíúÿäÿ àòì.-è ÷èðêëÿíäèðÿí ÿñàñ ìÿíáÿëÿð ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà ìöÿññèñÿëÿðè, èñòèëèê-åëåêòðèê ìÿðêÿçëÿðè âÿ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàëû ìöÿññèñÿëÿðèäèð. Ñóìãàéûò àòì.-è ÷èðêëÿíäèðìÿ öçðÿ êå÷ìèø èòòèôàãäà þí÷öë éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóðäó. ßñàñ ÷èðêëÿíìÿ ìÿíáÿëÿðè êèìéà, íåôò-êèìéà, ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà, åíåðýåòèêà, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ìöÿññèñÿëÿðèäèð. Ìèíýÿ÷åâèðäÿ ÿòðàô ìöùèòè ÷èðêëÿíäèðÿí ìÿíáÿ Àçÿðáàéúàí ÄÐÅÑ-è, ßëè Áàéðàìëûäà èñÿ åëåêòðèê ñò. âÿ íåôò-ãàç÷ûõàðìà èäàðÿñèäèð. 1972 èëäÿí áàøëàéàðàã Áàêû âÿ Ñóìãàéûò ø.-ëÿðèíäÿ åêîëîæè úÿùÿòäÿí çÿðÿðëè áèð ÷îõ èñòåùñàëàò ñàùÿëÿðè ëÿüâ åäèëìèø, éà äà ñåëèòåá çîíàäàí ÷ûõàðûëìûøäûð. Áèð ÷îõ ìöÿññèñÿëÿðäÿ òåõíîëîýèéàëàð òÿçÿëÿíìèø, ìîäåðíëÿøäèðèëìèø, ÷èðêëÿíìÿ ìÿíáÿëÿðè òîçòóòàí âÿ ãàçòÿìèçëÿéèúè ãóðüóëàðëà òÿúùèç åäèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà áèð ñûðà ìöÿññèñÿ ÿòðàôûíäà ñàíèòàð-ìöùàôèçÿ çîëàüû ñàëûíìûøäûð. 1982 èëäÿ Áàêûäà àäàìáàøûíà äöøÿí éàøûëëûãëàðûí ñàù. 24–25 ì2 òÿøêèë åäèðäè. 91

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àòì. ùàâàñûíûí ÷èðêëÿíìÿñèíÿ àåðîêîñìèê öñóëëàðëà äà íÿçàðÿò ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ñóëàðûí ìöùàôèçÿñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñó åùòèéàòëàðû éåðöñòö âÿ éåðàëòû ñóëàðäàí èáàðÿòäèð. Ðåñï.-íûí éåðöñòö ñó åùòèéàòëàðûíûí (30,9 êì3) éàëíûç 10,3 êì3 þç ÿðàçèñèíäÿ, ãàëàíû (20,6 êì3) èñÿ ãîíøó ðåñï.-äà (Ýöðúöñòàíäà âÿ Åðìÿíèñòàíäà) ôîðìàëàøûð. Àçÿðáàéúàí ùÿð àäàìáàøûíà âÿ ÿðàçè âàùèäèíÿ äöøÿí ñó åùòèéàòûíà ýþðÿ ãîíøó þëêÿëÿðäÿí õåéëè ýåðèäèð (Ýöðúöñòàíäàí 6, Åðìÿíèñòàíäàí èñÿ 7,7 äÿôÿ àçäûð). Åéíè çàìàíäà éåðöñòö âÿ éåðàëòû ñó åùòèéàòëàðû ùÿì ÿðàçè öçðÿ, ùÿì äÿ èëèí ìþâñöìëÿðè öçðÿ ãåéðè-áÿðàáÿð ïàéëàíûð. Îäóð êè, ðåñï.-äà öìóìè åùòèéàòû 21,5 ìëðä. ì3 îëàí ñó àíáàðëàðû (Ìèíýÿ÷åâèð, Øÿìêèð, Éåíèêÿíä, Àðàç ñó ãîâøàüû, Áÿùðÿìòÿïÿ, Âàðâàðà, Àüñòàôà÷àé, Àðïà÷àé, Úîüàç÷àé âÿ ñ.) âÿ êàíàëëàð (Ñàìóð-Äÿâÿ÷è, Éóõàðû Øèðâàí, Éóõàðû Ãàðàáàü, ßçèçáÿéîâ âÿ ñ.) ñèñòåìè éàðàäûëìûøäûð. Ðåñï.-éà êÿíàðäàí äàõèë îëàí ñóëàð ùÿääèíäÿí àðòûã ÷èðêëèäèð. Êöð, Àðàç âÿ ãîëëàðû, áèð ñûðà ñó àíáàðëàðû Ýöðúöñòàíûí Òáèëèñè, Ðóñòàâè, Áàðæîìè, Õàøóðè, Àõìåòî, Òåëàâè, Ñèíîðè, Ñèòàíåõè, Êàçàðåëè, Õðàìè âÿ ñ., Åðìÿíèñòàíûí Áåðä, Èúåâàí, Äèëèúàí, Àëàâåðäè, Êèðîâàêàí, Êàíàêåðò, Ãàôàí, Ãàúàðàí âÿ ñ. ø.-ëÿðèíäÿí àòûëàí ìÿèøÿò âÿ ñÿíàéå ñóëàðû èëÿ úèääè øÿêèëäÿ ÷èðêëÿíäèðèëèð. 2000–2001 èëëÿðäÿ Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíèí ìîíèòîðèíã õèäìÿòèíèí ìöøàùèäÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí ùÿì Ýöðúöñòàí, ùÿì äÿ Åðìÿíèñòàíëà ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ ñóäà îëàí íåôò ìÿùñóëëàðûíûí, ôåíîëëàðûí, ñÿòùè ôÿàë ñèíòåòèê ìàääÿëÿðèí ãàòûëûã ùÿääè óéüóí îëàðàã íîðìàäàí 1,5–2,0; 4–7; 3–5 äÿôÿ, àüûð ìåòàëëàðûí (äÿìèð, ìèñ, ìîëèáäåí, ãóðüóøóí, ñèíê, íèêåë âÿ ñ.) ìèãäàðû èñÿ íîðìàäàí 80–400, ùÿòòà 800–1000 äÿôÿäÿí ÷îõ îëìóøäóð. ×èðêëÿíìÿéÿ ÿí ÷îõ ìÿðóç ãàëàí ÷àéëàð Àðàç âÿ ãîëëàðû (Àðïà÷àé, Îõúó÷àé, Áÿñèò÷àé, Áàçàð÷àé), Êöð âÿ ãîëëàðûäûð (Àüñòàôà÷àé, Òîâóç÷àé, Ùÿðÿìè÷àé, Úîüàñ÷àé, Ãàíûõ, Ãàáûððû âÿ ñ). ×àéëàðûìûç ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ äÿ ÷èðêëÿíìÿéÿ ìÿðóç ãàëûð. Þëêÿíèí 80-äÿí ÷îõ øÿùÿð, ðàéîí ìÿðêÿçè âÿ ãÿñ.-ëÿðèíäÿí ùÿð èë 600–700 ìëí. ì3 ÷èðêëè ñó àõûäûëûð. Ùàëáóêè, áó ìÿíòÿãÿëÿðèí éàëíûç 35-èíäÿ êàíàëèçàñèéà øÿáÿêÿñè, 9-óíäà ìåõàíèêè ñóòÿìèçëÿéèúè âÿ 15-èíäÿ áèîëîæè éîëëà ÷èðêàá ñóëàðû òÿìèçëÿéÿí ãóðüóëàð ìþâúóääóð. Ùÿìèí ãóðüóëàð 92

1955–1990 èëëÿðäÿ òèêèëìèøäèð, Áàêû (Ùþâñàí) áèîëîæè òÿìèçëÿìÿ ãóðüóñó 1972 èëäÿí òèêèëìÿêäÿäÿèð, ëàêèí ùÿëÿ ëàéèùÿ ýöúöíÿ (940 ìèí ì3) ÷àòäûðûëìàéûá. Ùàçûðäà ýöíäÿëèê ýöúö 600 ìèí ì3 îëàí ãóðüó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð êè, îíóí äà ôàéäàëû éöê ÿìñàëû 70%-äÿí àçäûð. Åéíè ñþçëÿðè Ñóìãàéûò øÿùÿð ãóðüóñó ùàããûíäà äà äåìÿê îëàð. Ùÿð ýöí Àáøåðîí éàñûíûí ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí Õÿçÿðÿ 1,0–1,2 ìëí. ì3 ÷èðêëè ñó àõûäûëûð. Õÿçÿðèí Áàêû êþðôÿçèíäÿ, Ñóìãàéûò ñàùèëëÿðèíäÿ, Íåôò Äàøëàðû àêâàòîðèéàñûíäà âÿ äèýÿð íåôò ùàñèëàòû ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àêâàòîðèéàëàðäà íåôò ìÿùñóëëàðûíûí âÿ ôåíîëëàðûí ìèãäàðû íîðìàäàí õåéëè (10–18 äÿôÿ) ÷îõäóð. ßùàëèíèí àðòûìû âÿ ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëìÿñè, éåíè èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû ñóéà îëàí òÿëÿáàòû àðòûðûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñóëàðäàí ñÿìÿðÿëè âÿ ãÿíàÿòëÿ, òÿìèçëÿíìèø ñóëàðäàí èñÿ òÿêðàð èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Ðåñï.-äà áó ñàùÿäÿ ÿìÿëè èøëÿð ýþðöëìÿêäÿäèð. Ìþâúóä òóëëàíòû ñóëàðûíû òÿìèçëÿéÿí ãóðüóëàðûí ýöíäÿëèê ýöúö 1288 ìèí ì3, äþâðè ñó ñèñòåìëÿðèíèí ýöúö èñÿ 1628 ìèí ì3 òÿøêèë åäèð. Áèð ÷îõ ìöÿññèñÿëÿðäÿ ñÿíàéå ñóëàðûíû ìÿèøÿò ñóëàðûíäàí àéûðàí ÿñàñ ãóðüóëàðûí ðåãëàìåíòèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ëîêàë (éåðëè) ãóðüóëàðûí, òîðïàãëàðûí ñóâàðûëìàñûíäà ñó ãûòëûüûíû àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ìöòÿðÿããè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè çÿðóðèäèð. Ðåñï.-äà ñó åùòèéàòëàðûíûí ìöùàôèçÿñèíÿ âÿ îíëàðäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿéÿ ùÿñð îëóíìóø ÷îõëó ñàéäà êîìïëåêñ ïðîãðàìëàð âÿ ñõåìëÿð òÿðòèá åäèëìèø, ñóâàðûëàí òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èëÿ éàðàíàúàã ñó ãûòëûüûíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð ïëàíû ùàçûðëàíìûøäûð. ÑÑÐÈ äàüûëàíà ãÿäÿð ðåñï.-äà ùÿð èë ñó ìÿíáÿëÿðèíäÿí 16,0 ìëðä. ì3 ñó ýþòöðöëöð, 12,0 ìëðä. ì3 èñÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Íÿãëåòìÿ çàìàíû 25% ñó èòêèñèíÿ éîë âåðèëèðäè. Ñóäàí ê.ò.-íäà 8,6 ìëðä. ì3, ìÿèøÿòäÿ 0,4 ìëðä. ì3 èñòèôàäÿ åäèëèðäè. 2001 èëäÿ áó ðÿãÿìëÿð õåéëè àçàëìûøäûð. Ñó èñòåùëàêûíûí ùÿúìè – 6,4 ìëðä. ì3, ê.ò.-äà èñÿ 3,7 ìëðä. ì3 òÿøêèë åòìèøäèð. Íÿãë çàìàíû ìöâàôèã îëàðàã ñó èòêèñè âÿ òóëëàíòû ñóëàðûí ùÿúìè äÿ àçàëìûøäûð. Ëàêèí ôÿàëèééÿòäÿ îëàí òÿìèçëÿéèúè ãóðüóëàðûí éöêëÿíìÿ ãàáèëèééÿòè àðòìàäûüûíäàí âÿ þçëÿðèíèí äÿ ìÿíÿâè âÿ òåõíèêè úÿùÿòäÿí àøûíäûüûíäàí, ÷èðêëè ñóëàðûí ùÿúìè ùÿëÿëèê òÿøâèø äîüóðóð. Òîðïàãëàðûí ìöùàôèçÿñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àãðîñÿíàéå êîìïëåê-

ñèíèí óçóí èëëÿð åêñòåíñèâ èíêèøàôû, òÿñÿððöôàòûí àøàüû ñÿâèééÿäÿ àïàðûëìàñû, ÿêèí÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèíèí îëìàìàñû, íþâáÿëè ÿêèí ñèñòåìèíäÿí èìòèíà åäèëìÿñè, ìîíîáèòêè÷èëèéèí òÿòáèãè åðîçèéà ïðîñåñèíèí èíêèøàôûíà, òîðïàãëàðûí øîðàíëàøìàñûíà, êèìéÿâè ìàääÿëÿðëÿ ÷èðêëÿíìÿñèíÿ âÿ íÿùàéÿò, îíëàðûí òÿíÿççöëöíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Åðîçèéà ïðîñåñè 1371,8 ìèí ùà ñàùÿíè ÿùàòÿ åäèð. Çÿùÿðëè ìàääÿëÿðèí íîðìàäàí 5–10 äÿôÿ àðòûã òÿòáèãè ê.ò. ñàùÿëÿðèíèí 13–15%-íèí ÷èðêëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ùàçûðäà øîðàí òîðïàãëàðûí ñàù. 1,62 ìëí. ùà òÿøêèë åäèð. Ñóâàðûëàí òîðïàãëàðûí 627 ìèí ùà-û òÿêðàð øîðàíëàøìàéà ìÿðóç ãàëìûøäûð. Ñóâàðìà êàíàëëàðûíûí ôàéäàëû èø ÿìñàëû 50–55% òÿøêèë åäèð. Ñóâàðìà ñèñòåìëÿðèíäÿ èëäÿ 2,5–3,0 ìëðä. ì3 ñó èòèð. Ïàìáûã÷ûëûã ð-íëàðûíäà òÿòáèã åäèëÿí ïåñòèñèäëÿðèí ìèãäàðû 30 êã/ùà, öçöì ñàùÿëÿðèíäÿ èñÿ 150–180 êã/ùà òÿøêèë åäèðäè. Çèéàíâåðèúèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ áèîëîæè ìåòîäëàðûí òÿòáèãè úÿìè 400 ìèí ùà ñàùÿäÿ, êèìéÿâè ïðåïàðàòëàðûí òÿòáèãè èñÿ 2273 ìèí ùà-äà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè (1990 èë). Òîðïàãëàðûí àüûð ìåòàëëàðëà ÷èðêëÿíìÿñè äÿ òÿøâèø äîüóðóð. Îíëàðûí ìèãäàðû Êëàðê êÿìèééÿòèíäÿí ãóðüóøóí öçðÿ 8, êàäìèóì öçðÿ 3, íèêåë öçðÿ 2, ñèíê öçðÿ 50–60, ìèñ öçðÿ 10 äÿôÿ ÷îõäóð. Òîðïàãëàðûí êîðëàíìàñûíäà ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí èñòèñìàðû äà ÿñàñ àìèëëÿðäÿí áèðèäèð. Ùàçûðäà ðåñï.-äà 20 ìèí ùà-äàí ÷îõ êîðëàíìûø òîðïàã ñàùÿñè ìþâúóääóð, îíëàðäàí 7–8 ìèí ùà-û íåôòëÿ ÷èðêëÿíìèø òîðïàãëàðäûð. Ðåñï.-äà òîðïàãëàðûí ìåëèîðàñèéàñû âÿ ðåêóëòèâàñèéàñû èñòèãàìÿòèíäÿ Äöíéà Áàíêûíûí âÿ äèýÿð äîíîð òÿøêèëàòëàðûí ìàëèééÿ êþìÿéè èëÿ ìöÿééÿí èøëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿêäÿäèð. Ðåñï. áöäúÿñè ùåñàáûíà ýåíèø êîëëåêòîð-äðåíàæ øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûøäûð. Òîðïàãëàðûí òÿíÿççöëöíÿ ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðÿ åêçîýåí ïðîñåñëÿðè äÿ (ñöðöøìÿ, ñåë, ó÷ãóí, éàðüàíÿìÿëÿýÿëìÿ, àáðàçèéà, ÷àé åðîçèéàñû, äåôëéàñèéà âÿ ñ.) àèä åòìÿê îëàð. Áó ïðîñåñëÿðèí òÿáèÿòè, èíêèøàôû âÿ éàéûëìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ÀÌÅÀíûí úîüðàôèéà, ýåîëîýèéà, òîðïàãøöíàñëûã âÿ äèýÿð èí-òëàðû òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëèð. Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíèí ìöâàôèã õèäìÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùÿìèí ïðîñåñëÿðèí ìîíèòîðèíãè òÿøêèë åäèëìèøäèð. Òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí ÷èðêëÿíìÿñèíäÿ âÿ êîðëàíìàñûíäà áÿðê (ñöëá) ñÿíàéå âÿ ìÿèøÿò òóëëàíòûëàðû äà þç ìÿíôè ðîëóíó îéíàéûð. Òÿêúÿ Ýÿíúÿ ýèë-òîðïàã çàâî-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äóíóí, Äàøêÿñÿí ôèëèçñàôëàøäûðìà êîìáèíàòûíûí éûüûëûá ãàëìûø òóëëàíòûëàðûíûí ìèãäàðû ìöâàôèã îëàðàã 9,0 âÿ 20,0 ìëí. ò-äóð. Ñóìãàéûò áîðó-éàéìà ç-äóíóí ìàðòåí øëàêû òóëëàíòûëàðûíûí ìèãäàðû 2,6 ìëí. ò-äóð. Ðåñï.-äà òîêñèê òóëëàíòûëàðûí ìèãäàðû ñòàòèñòèêà ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí (2001 èë) 2,95 ìëí. ò òÿøêèë åäèð, îíóí 191,6 ìèí ò-ó úèâÿ áèðëÿøìÿëÿðèíèí ïàéûíà äöøöð. Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàëíûç Àáøåðîíäàêû òóëëàíòûëàðû 100 ìëí. ò-äàí ÷îõäóð. Áèòêè þðòöéöíöí ìöùàôèçÿñè. Áèòêè þðòöéöíöí ìöùàôèçÿñèíäÿ ÿñàñ éåðè ìåøÿëÿð òóòóð. Àçÿðáàéúàí ìåøÿñè àç îëàí þëêÿ ùåñàá îëóíóð. Äþâëÿò ìåøÿ ôîíäóíóí ñàù. 1172,5 ìèí ùà, ìåøÿ èëÿ þðòöëö ñàùÿëÿð èñÿ 990 ìèí ùà òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí úÿìè 11,5%-è ìåøÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ùàëáóêè Ýöðúöñòàíäà áó 39,6%, Áåëîðóñäà – 35,5%, Ðóñèéàäà – 44,7% òÿøêèë åäèð. Ìåøÿ ôîíäóíóí îäóí åùòèéàòû 128 ìëí. ì3, èëëèê àðòûì 16 ì3/ùà-äûð. Êå÷ìèø Ñîâåò ðåñï.-ëàðû àðàñûíäà Àçÿðáàéúàí ìåøÿ èëÿ þðòöëö ñàùÿéÿ ýþðÿ 8-úè, ìåøÿ ôîíäóíà ýþðÿ 5-úè, àäàìáàøûíà äöøÿí ìåøÿ ñàùÿñèíÿ ýþðÿ èñÿ 10úó éåðè òóòóðäó. Àçÿðáàéúàíäà ìåøÿëÿð àç îëñà äà ÷îõ çÿíýèí íþâ ìöõòÿëèôëèéèíÿ ìàëèêäèð. Ìåøÿëÿðäÿ 435 íþâ àüàú âÿ êîë íþâö áèòèð. Àçÿðáàéúàí ìåøÿëÿðèíèí òîðïàã âÿ ñóãîðóéóúó õöñóñèééÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíàðàã îíëàð Û ãðóï ìåøÿëÿðÿ àèä åäèëìèøëÿð âÿ éàëíûç ãîðóíìàëû, áÿðïà åäèëìÿëè âÿ àðòûðûëìàëûäûðëàð. Àçÿðáàéúàí ìåøÿëÿðèíäÿ áàø ãûðûíòû ãàäàüàíäûð, éàëíûç ñàíèòàð ãûðûíòûñûíà èúàçÿ âåðèëèð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí êå÷ìèø ñîâåò ðåñï.-ëàðû àðàñûíäà ìåøÿ ñàùÿëÿðèíèí àçàëäûüû éåýàíÿ ðåñïóáëèêà îëäóüóíäàí ìåøÿëÿðèí âÿçèééÿòè ãåéðè-ãÿíàÿòáÿõø èäè. Ìåøÿëÿðäÿ ìöíòÿçÿì îëàðàã ìåøÿ òÿñÿððöôàòû ðåæèìè ïîçóëóð, òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ òÿëÿáëÿðèíÿ ðèàéÿò åäèëìèð, ìåøÿ-áÿðïà èøëÿðè ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ àïàðûëìûðäû. Íÿòèúÿäÿ ìåøÿ ãûðìàëàðûíà ñàüëàì, ðåëèêò âÿ åíäåìèê àüàúëàð äà äöøöðäö. Äþâëÿò ñòàòèñòèêà ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí 1985 èëäÿí ìåøÿ ìöùàôèçÿ èøëÿðè ùÿääèíäÿí àðòûã ïèñ àïàðûëûðäû. Ìåøÿ çèéàíâåðèúèëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ áèîëîæè öñóëëà 1,2 – 1,6 ìèí ùà ñàùÿäÿ, êèìéÿâè ïðåïàðàòëàðëà èñÿ äàùà àç ñàùÿäÿ àïàðûëûðäû. Ìåøÿ éàíüûíëàðû 1985 èëäÿ 16 ìèí ùà, 1995 èëäÿ èñÿ 37,9 ìèí ùà ñàùÿäÿ áàø âåðìèøäè. 1996 èëäÿ éàíìûø îäóíúàüûí ùÿúìè 80,7 ìèí ì3 òÿøêèë åòìèøäèð êè, áó äà èëëèê àðòûìäàí 50 äÿôÿ ÷îõäóð. «Àçÿðìåøÿ» áèðëèéèíèí ëÿüâ åäèëìÿñè, ìåøÿëÿðèí ìöùàôèçÿñèíèí 2001 èëäÿí éåíè

éàðàäûëìûø Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíÿ ùÿâàëÿ åäèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ ìåøÿëÿðÿ äèããÿò àðòûðûëìûø, éåíè ìåøÿëÿðèí ñàëûíìàñû, áèð ÷îõ ìåøÿ ñàùÿëÿðèíèí ãîðóãëàðà âåðèëìÿñè, éåíè àüàúëàðûí ÿêèëìÿñè ìåøÿëÿðèí ìöùàôèçÿñèíäÿ èðÿëèéÿ äîüðó àääûì êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Åðìÿíè èøüàë÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí çÿáò åäèëìèø 345 ìèí ùà ìåøÿíèí òàëåéè èñÿ ìÿëóì äåéèë âÿ ÷îõ ýöìàí êè, ìÿùâ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäàêû áèòêè íþâëÿðèíäÿí 24-ö «Ãûðìûçû êèòàá»à ñàëûíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí «Ìåøÿ ìÿúÿëëÿñèíÿ» ìåøÿëÿðèí âÿçèééÿòèíÿ âÿ èíêèøàôûíà çÿðÿðëè òÿñèð ýþñòÿðÿí ÿñàñÿí áöòöí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè ãàäàüàí åäèëìèøäèð. Ùåéâàíëàð àëÿìèíèí ìöùàôèçÿñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ôàóíàñû 98 íþâ ìÿìÿëèëÿðäÿí, 350 íþâ ãóøëàðäàí, 90 íþâÿ éàõûí áàëûãëàðäàí, 54 íþâ ñöðöíÿíëÿðäÿí, 10 íþâ ñóäà-ãóðóäà éàøàéàíëàðäàí èáàðÿòäèð. Ðåñï.-äà äûðíàãëûëàðäàí úåéðàí, Äàüûñòàí òóðó, (êþïýÿð), Ãàôãàç íÿúèá ìàðàëû, ìóôëîí; éûðòûúûëàðäàí áÿáèð, âàøàã, çîëàãëû êàôòàð, àéû, äÿëÿ, ÷àé ñàìóðó, ãàìûøëûã âÿ ÷þëïèøèéè, úàíàâàð âÿ òöëêöíö ýþñòÿðìÿê îëàð. Ñîí èëëÿðÿäÿê ôàóíàíûí áèð ñûðà íöìàéÿíäÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí, úåéðàí, úöéöð, ìàðàë, ìóôëîí, òóðàú âÿ ñ. íÿñëè êÿñèëìÿê ãîðõóñó âàðäû. Âàõòèëÿ, òÿñàäöô îëóíàí ïÿëÿíýèí, øèðèí, ãóëàíûí êþêö êÿñèëìèø, áÿáèðèí èñÿ êþêö êÿñèëìÿê öçðÿäèð. Äþâëÿò ãîðóãëàðûíûí òÿøêèëè, îâ ãàéäàëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, ìöùàôèçÿ òÿäáèðëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ áó ùåéâàíëàðûí ñàéû õåéëè àðòìûøäûð. Ùàçûðäà Úåéðàí (Ãàçåëëà ñóáãóòòóðîñà) Àíòèëîïëàð úèíñèíÿ àèä úöòäûðíàãëû ìÿìÿëè ùåéâàí. Áÿäÿíèíèí óç. 95115 ñì, ñöéñöíöíöí ùöíä. 60-75 ñì, ÷ÿêèñè 18-33 êã îëóá ÷îõ éàðàøûãëûäûð. Åðêÿêëÿðèíèí ëèðàøÿêèëëè áóéíóçó (óç. 40 ñì-äÿê) îëóð; äèøèëÿðè áóéíóçñóçäóð. Ñÿùðà âÿ éàðûìñÿùðàëàðäà éàøàéûð. Éîâøàí âÿ ìöõòÿëèô îò áèòêèëÿðè éåéèð, ñóñóçëóüà äþçöìëöäöð. Äÿñòÿëÿðëÿ ýÿçèð. ×îõ úÿëääèð âÿ áþéöê ñöðÿòëÿ (55-62 êì/ñààò) ãà÷à áèëèð. Íîéàáð-äåêàáð àéëàðûíäà úöòëÿøèð. 1-2 áàëà äîüóð. Øèðâàí Äþâëÿò ãîðóüóíäà âÿ Êîð÷àé éàñàãëûüûíäà ãîðóíóð. Àäû Àçÿðá. âÿ Áåéíÿëõàëã «Ãûðìûçû êèòàá»ëàðûíà äöøìöøäöð.

Øèðâàí ãîðóüóíäà úåéðàí, Çàãàòàëà âÿ Ýþéýþë ãîðóãëàðûíäà ìàðàë âÿ äàüêå÷èëÿðè ñöðöëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Àüýþë Ìèëëè Ïàðêû, Ãûçûëàüàú âÿ Ãàðàéàçû ãîðóãëàðû ÷îõ çÿíýèí îðíèòîôàóíàéà ìàëèêäèð. Áó ãîðóã âÿ ìèëëè ïàðêëàðäà ãûçûëãàç, ãó, ñóëòàí òîéóüó, ìöõòÿëèô ãàç âÿ þðäÿê íþâëÿðè ìÿñêóíëàøìûøäûð. Êöðãûðàüû òóãàé ìåøÿëÿðèíäÿ òåç-òåç òóðàúà âÿ ãûðãîâóëà ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ ñàùÿñèíäÿ òÿêìèëëÿøìÿëÿð âÿ ñòðóêòóð äÿéèøìÿëÿðè ðåñï.-äà åêîëîæè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè àìèëëÿðäÿí áèðè îëìàëûäûð. ßêñ ùàëäà éåíè éàðàäûëìûø íàçèðëèéèí òàëåéè áèð âàõòëàð ðåñï.-äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Äþâëÿò àãðîñÿíàéå» êîìèòÿñèíèí àãèáÿòè êèìè îëà áèëÿð.

Õöñóñè ãîðóíàí òÿáèè ÿðàçèëÿð Ðåñï.-íûí áöòöí òÿáèè êîìïëåêñëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð âÿ îíóí ùÿð áèð ðåýèîíóíà ìÿõñóñ íàäèð âÿ êþêö êÿñèëìÿêäÿ îëàí ôëîðà âÿ ôàóíà ýåíîôîíäóíóí ìöùàôèçÿñè, ãîðóíóá-ñàõëàíìàñû âÿ áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà öìóìè ñàù. 203 ìèí ùà îëàí 36 õöñóñè ãîðóíàí òÿáèè ÿðàçè âàùèäëÿðè (ìèëëè ïàðêëàð, ãîðóãëàð, éàñàãëûãëàð) éàðàäûëìûøäûð. Îíëàðûí òÿøêèë îëóíìàñû âÿ ùöãóãè âÿçèééÿòè «ßòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè ùàããûíäà» (1999) âÿ «Õöñóñè ãîðóíàí òÿáèè ÿðàçèëÿð âÿ îáéåêòëÿðè ùàããûíäà» (2000) ãàíóíëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã òÿíçèìëÿíèð. Ìèëëè ïàðêëàð. Ðåñïóáëèêàäà ñîí èëëÿðäÿ ÿëàìÿòäàð ëàíäøàôòëàðûí âÿ íàäèð îáéåêòëÿðèí ìöùàôèçÿñè âÿ åëÿúÿ äÿ ýÿçèíòèéÿ ýÿëÿíëÿðèí ðàùàòëûüûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áèð íå÷ÿ ìèëëè ïàðê éàðàäûëìûøäûð. Àêàäåìèê Ù.ß.ßëèéåâ àäûí à Î ð ä ó á à ä Ì è ë ë è Ï à ð ê û . 2003 èëèí 16 èéóí òàðèõèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ Íàõ. ÌÐ-èí Îðäóáàä ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 12131 ùà-äûð âÿ ÷îõ ùèññÿñè äàüëûãäûð. Îðäóáàä Ìèëëè Ïàðêû çÿíýèí áèîëîæè ìöõòÿëèôëèéÿ ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàíûí “Ãûðìûçû êèòàá”ûíà ñàëûíìûø 58 (35 îíóðüàëû âÿ 23 ùÿøÿðàò) ùåéâàí âÿ 39 áèòêè íþâö âàðäûð. Ìèëëè Ïàðêûí ÿðàçèñèíäÿ íàäèð âÿ íÿñëè êÿñèëìÿê òÿùëöêÿñè ãàðøûñûíäà îëàí ôàóíà íþâëÿðèíäÿí Þí Àñèéà áÿáèðèíè, ìóôëîíó, áåçîàð êå÷èíè, Àâðîïà òöâöéöíö, àüãóéðóã äÿíèç ãàðòàëûíû, áåðêóòó, áÿçýÿêè ýþ93

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ ñòÿðìÿê îëàð. Ø è ð â à í Ì è ë ë è Ï à ð ê û. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ 2003 èëèí 5 èéóë òàðèõèíäÿ Ãàðàäàü (Áàêû ø.), Ñàëéàí, Íåôò÷àëà ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. 1969 èëäÿ Ñàëéàí âÿ Íåôò÷àëà ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûø Øèðâàí äþâëÿò ãîðóüó (ñàù. 26900 ùà) ÿñàñûíäà òÿøêèë îëóíìóøäóð. Éàðûìñÿùðà ëàíäøàôòûíà ìàëèêäèð. ßðàçèíèí 4000 ùà-íû ñó ùþâçÿñè òÿøêèë åäèð. Ãîðóüóí îðíèòîëîæè ôàóíàñû ÷îõ çÿíýèíäèð. Ñóáàòàãëûã ÿðàçèëÿðäÿ íàäèð âÿ ãèéìÿòëè êþ÷ÿðè ãóøëàð éóâàëàéûð (òóðàú, áÿçýÿê, äîâäàã, ãó ãóøëàðû âÿ ñ.). Ìÿìÿëèëÿðäÿí – úåéðàí ôàóíàíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. À ü ý þ ë Ì è ë ë è Ï à ð ê û. 2003 èëèí 5 èéóë òàðèõèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ Àüúàáÿäè âÿ Áåéëÿãàí ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ 1964 èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø Àüýþë éàñàãëûüû (ñàù. 4800 ùà) ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 17924 ùà. Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí Ìèë äöçöíäÿ éåðëÿøèð âÿ éàðûìñÿùðà ëàíäøàôòûíà ìàëèêäèð. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ

94

ãóøëàðûí ÿí âàúèá ãûøëàìà âÿ éóâàëàìà éåðè îëäóüó ö÷öí “îðíèòîëîæè âàùÿ” àäëàíäûðûëà áèëÿð. Áóðàäà 140-äàí ÷îõ ãóø íþâöíÿ ðàñò ýÿëèíèð êè, îíëàðûí äà 89 íþâö áèëàâàñèòÿ éóâàëàéàí ãóøëàðäûð (ñóëòàí òîéóüó, ÿðñèíäèìäèê, ãó ãóøëàðû, ôèò÷è âÿ ìÿðìÿð úöðÿëÿð, áÿçýÿê âÿ ñ.). Àüýþë Ìèëëè Ïàðêûíûí ÿñàñ ìöùàôèçÿ îáéåêòëÿðè êþ÷ÿðè, ñóÿòðàôû ãóøëàðûí âÿ ñó ãóøëàðûíûí êöòëÿâè éóâàëàìà âÿ ãûøëàìà éåðëÿðè îëàí ñó-áàòàãëûã åêîëîæè ñèñòåìëÿðèäèð. ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí “ßñàñÿí ñó ãóøëàðûíûí éàøàìà éåðëÿðè êèìè áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè îëàí Ñóëó-áàòàãëûã éåðëÿðè ùàããûíäà” Êîíâåíñèéàñûíûí Ñèéàùûñûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Ù è ð ê à í Ì è ë ë è Ï à ð ê û. 2004 èëèí ôåâðàë àéûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ Ëÿíêÿðàí âÿ Àñòàðà ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 21435 ùà-äûð. 1936 èëäÿ òÿñèñ åäèëìèø Ùèðêàí äþâëÿò ãîðóüó (ñàù. 2900 ùà) ÿñàñûíäà òÿøêèë îëóíìóøäóð. ßðàçèäÿ Ö÷öíúö äþâðöí ãÿäèì ðåëèêò âÿ åíäåìèê áèòêè íþâëÿðè ãîðóíóð. Àçÿðáàéúàíäà

éàéûëìûø àüàú âÿ êîë íþâëÿðèíèí 1900-ö Ùèðêàí ìåøÿëÿðèíäÿäèð êè, îíëàðûí äà 162-ñè åíäåìèê, 95-è íàäèð, 38-è èñÿ êþêö êÿñèëìÿêäÿ îëàí íþâëÿðäèð. Áóðàäà 18 ìÿìÿëè âÿ 25 ãóø íþâö ìÿñêóíëàøìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí “Ãûðìûçû êèòàá”ûíà äöøìöø Ùèðêàí øöìøàäû, äÿìèðàüàú, øàáàëûäéàðïàã ïàëûä, Ùèðêàí ÿíúèðè, Ùèðêàí àðìóäó, Õÿçÿð ëÿëÿéè, Èïÿê àêàñèéà, Ãàôãàç õóðìàñû, Ùèðêàí áèýÿâÿðè, ãûçûëàüàú âÿ ñ., ùåéâàí íþâëÿðèíäÿí áÿáèð, Òàëûø ãûðãîâóëó, Ùèðêàí àðûãóøóñó, ãàðà ëåéëÿê, áåðêóò âÿ ñ. ãîðóíóð. Ùèðêàí ìåøÿëÿðèíèí ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí Òÿáèè âÿ Ìÿäÿíè Èðñ Ñèéàùûñûíà äàõèë åäèëìÿñè ö÷öí åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø ñÿíÿäëÿð òÿðòèá îëóíàðàã ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí êàòèáëèéèíÿ òÿãäèì åäèëìèøäèð. À ë ò û à ü à ú Ì è ë ë è Ï à ð ê û. 2004 èëèí 31 àâãóñò òàðèõèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ Õûçû âÿ Ñèéÿçÿí ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 11035 ùà-äûð. 1990 èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø Àëòûàüàú äþâëÿò ãîðóüó ÿñàñûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Ìèëëè ïàðêûí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿðàçèñèíèí 90,5%-íè åíëèéàðïàãëû ìåøÿëÿð ÿùàòÿ åäèð. ßñàñ àüàú íþâëÿðè ïàëûä, Ãàôãàç âÿëÿñè, øÿðã ôûñòûüû, àäè ýþéðöø, àüúàãàéûí âÿ ñ. òÿøêèë åäèð. ßðàçèäÿ úöéöð, àéû, ãàáàí, âàøàã, éåíîò, òöëêö, äîâøàí, äÿëÿ, úàíàâàð âÿ ñ. ùåéâàíëàð ìÿñêóíëàøìûøäûð. À á ø å ð î í Ì è ë ë è Ï à ð ê û. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí 2005 èë 8 ôåâðàë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ Áàêû ø.-ðèíèí ßçèçáÿéîâ ð-íó ÿðàçèñèíäÿ, 1969 èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø Àáøåðîí éàñàãëûüû (ñàù. 820 ùà) ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 783 ùà. Ãîðóãëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-

÷þëäîíóçó, ïîðñóã, äÿëÿ, äîâøàí, ÷þëïèøèéè, ãóíäóç; ãóøëàðäàí – ãûðãîâóë, ãàðàòîéóã, ýþéÿð÷èíêèìèëÿð âÿ ñ.-äèð. à à ð à ý þ ë ã î ð ó ü ó. 1987 èëäÿ Ëà÷ûí ð-íóíóí ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Éöêñÿê äàüëûã ãóðøàãäà éåðëÿøÿí ýþëöí âÿ îíóí ÿòðàô ñàùÿñèíèí ëàíäøàôò êîìïëåêñèíè, 2660 ì ùöíäöðëöêäÿ îëàí Àëï ÷ÿìÿíëèéèíè ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ñàù. 240 ùà-äûð (176 ùà-û ñó, 64 ùà-û ãóðó). Ýþëäÿ ãûçûëõàëëû áàëûãëàð éåòèøèð. à û ç û ë à ü à ú ã î ð ó ü ó. Õÿçÿðèí ú.-ã. ñàùèëèíäÿ, Ëÿíêÿðàí ð-íó ÿðàçèñèí-

Áÿñèò÷àé òÿáèè ÷èíàð ãîðóüó (Çÿíýèëàí ð-íó).

ñûíäà ìöÿééÿí ÿðàçèëÿðäÿ âÿ ñó ùþâçÿëÿðèíäÿ òÿáèè êîìïëåêñëÿðèí ìÿùâ îëìàñû òÿùëöêÿñèíè òþðÿäÿí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíè ãàäàüàí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ öìóìè ñàù. 162,48 ìèí ùà îëàí 11 ãîðóã éàðàäûëìûøäûð. Á ÿ ñ è ò ÷ à é ã î ð ó ü ó. 1974 èëäÿ Çÿíýèëàí ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 0,12 ìèí ùà-äûð. Äöíéàäà íàäèð âÿ íÿñëè êÿñèëìÿêäÿ îëàí òÿáèè ùàëäà áèòÿí øÿðã ÷èíàðûíûí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð. à à ð à é à ç û ã î ð ó ü ó. 1978 èëäÿ Ãàçàõ âÿ Àüñòàôà ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 4,8 ìèí ùà-àäÿê îëìóø âÿ 2003 èëäÿ ìåøÿ ôîíäó ùåñàáûíà ÿðàçèñè 5 ìèí ùà-àäÿê ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. Êöðãûðàüû òóãàé ìåøÿëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ãîðóíàí ÿñàñ îáéåêòëÿð – ïàëûä, àüéàðïàã ãîâàã, àêàñèéà, òèòðÿê ãîâàã âÿ ñþéöä àüàúëàðû; ùåéâàíëàðäàí ìàðàë,

äÿäèð. 1929 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 88,4 ìèí ùà-äûð. Ãîðóüà Ãûçûëàüàú âÿ Êè÷èê Ãûçûëàüàú êþðôÿçëÿðè âÿ îíëàðûí ñàùèë çîëàãëàðû äàõèëäèð. ßðàçèñèíèí 50%-ÿ ãÿäÿðè ñó àêâàòîðèéàñûäûð; Ñó ãóøëàðûíûí ãûøëàäûüû ÿñàñ éåðëÿðäÿí áèðèäèð. Ñàùèë çîíàñûíäà ýþë âÿ áàòàãëûãëàð âàð. Ãîðóãäà 22 äÿñòÿäÿí âÿ 248 íþâäÿí èáàðÿò ñó, áàòàãëûã âÿ ÷þë ãóøëàðû ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ãûøäà êþðôÿçëÿðèí äàéàç ùèññÿëÿðèíäÿ âÿ øèðèí ñó ùþâçÿëÿðèíäÿ ãàç, þðäÿê, ãó ãóøó, ãóòàí, ãûçûëãàç, ãàðàáàòäàã, ãàøãàëäàã, Ìèñèð âàüû, äîâäàã, áÿçýÿê, ñóëòàí òîéóüó, òóðàú âÿ ñ. ãóøëàð éóâà ñàëûð. Ãîðóãäà 10 ìÿìÿëè ùåéâàí âÿ òÿãð. 30 áàëûã íþâö éàøàéûð. 1976 èëäÿ áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè Ãîðóãëàð ñèéàùûñûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Ãîðóüóí ÿðàçèñè âÿ ÿòðàôû ñó, áàòàãëûã âÿ éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Ç à ã à ò à ë à ã î ð ó ü ó. Çàãàòàëà âÿ Áàëàêÿí ð-íëàðûíûí ÿðàçèñèíäÿäèð.

1929 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 23,8 ìèí ùà-äûð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíûí òÿáèè äàü-ìåøÿ âÿ äàü-÷ÿìÿí ëàíäøàôò êîìïëåêñèíè, õöñóñèëÿ áþéöê ñóãîðóéóúó ÿùÿìèééÿòè äàøûéàí Êàòåõ-Ìàñåõ ìåøÿëÿðèíè ìöùàôèçÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûøäûð. Ãîðóã ÿñàñÿí Êàòåõ âÿ Áàëàêÿí ÷àéëàðûíûí ùþâçÿëÿðèíäÿ éåðëÿøèð âÿ 560–3460 ì ùöíä.-ëÿðäÿêè ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Åíëèéàðïàãëû (ôûñòûã, ïàëûä, âÿëÿñ, úþêÿ, ýþéðöø) âÿ èéíÿéàðïàãëû (ãàðàúþùðÿ, ãàðìàãâàðè øàì) ìåøÿëÿð, ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áóðàäà áèòêèëÿðèí 980, ãóøëàðûí 104

Çàãàòàëà ãîðóüó.

íþâö, îíóðüàëû ùåéâàíëàðûí 58, î úöìëÿäÿí, íÿúèá ìàðàë, äàüêå÷èñè, úöéöð, êþïýÿð, ãîíóð àéû, ÷þëäîíóçó, ìåøÿ âÿ äàøëûã äÿëÿñè, âàøàã âÿ ñ. ùåéâàíëàð âàðäûð âÿ ìöùàôèçÿ åäèëèð. Ãîðóãäà çÿíýèí òÿáèÿò ìöçåéè âàðäûð. Òÿáèè êîìïëåêñëÿðäÿ ýåäÿí ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèø å.ò. èøëÿðè àïàðûëûð. È ë è ñ ó ã î ð ó ü ó. 1987 èëäÿ Ãàõ ðíó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ãîðóã Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäà òÿáèè êîìïëåêñëÿðèí, î úöìëÿäÿí, íàäèð âÿ íÿñëè êÿñèëìÿêäÿ îëàí ôàóíà âÿ ôëîðà íþâëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñûíû òÿìèí åòìÿê, òîðïàãëàðûí åðîçèéàéà óüðàìàñûíûí âÿ ñåë ùàäèñÿëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. ßñàñ ìöùàôèçÿ îëóíàí îáéåêòëÿð ôûñòûã, Ãàôãàç âÿëÿñè, Èáåðèéà âÿ øÿðã ïàëûäû; ùåéâàíëàðäàí ìàðàë, úöéöð, ÷þëäîíóçó, êþïýÿð, òÿêÿ, àéû, âàøàã, äÿëÿ, ìåøÿ ïèøèéèäèð. Ñàù. 9,3 ìèí ùà-äûð. 400–2000 ì ùöíä.-ëÿðäÿ 95

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

Ýþéýþë ãîðóüó.

îëàí ìåøÿ ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. È ñ ì à é û ë ë û ã î ð ó ü ó. 1981 èëäÿ Èñìàéëëû ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 5,8 ìèí ùà-äûð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíûí ø. ùèññÿñèíäÿ äàü-ìåøÿ êîìïëåêñèíè ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. ßðàçèñèíèí 97,6%-è ìåøÿëèêäèð. Ýþé÷àé âÿ Àõîõ ÷àéëàðû ãîðóã ÿðàçèñèíäÿí àõûð. Ìöõòÿëèô áèòêè (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ, ãàðàúþùðÿ, ýþéðöø, úþêÿ, àüúàãàéûí âÿ ñ.), ùåéâàí (úöéöð, àéû, ìàðàë, êþïýÿð, äàüêå÷èñè, âàøàã, äîâøàí, äÿëÿ, ïîðñóã âÿ ñ.) âÿ ãóø (ãûðãîâóë, òóðàú, ãàðàòîéóã, àëàáàõòà, áèëäèð÷èí, ÷îáàíàëäàäàí, àüàúäÿëÿí âÿ ñ.) ãîðóíóð. Ý þ é ý þ ë ã î ð ó ü ó. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà òÿøêèë îëóíìóø èëê äþâëÿò ãîðóüóäóð. 1925 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð: 1951 âÿ 1961 èëëÿðäÿ èêè äÿôÿ ëÿüâ åäèëìèø, íÿùàéÿò 1965 èëäÿ éåíèäÿí áÿðïà åäèë-

Ùèðêàí ìèëëè ïàðêû.

96

ìèøäèð. Ñàù. 7,1 ìèí ùà-äûð. Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíûí òÿáèè êîìïëåêñëÿðèíè, òîðïàããîðóéóúó, ñóñàõëàéûúû, êóðîðò-èãëèì ÿùÿìèééÿòëè äàü-ìåøÿ âÿ äàü÷ÿìÿí áèîñåíîçëàðûíû, äàü ýþëëÿðèíè, ôëîðà âÿ ôàóíàíû ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. ßðàçèäÿ áèð íå÷ÿ äàü ýþëö (Ýþéýþë, Ìàðàëýþë, Ãàðàýþë, Øàìëûýþë, Àüýþë âÿ ñ.) âÿ äàü ÷àéû (Êöðÿê÷àé, Àüñó, Êÿïÿçñó, Èëõûäÿðÿ÷àé, Þìÿð÷àé, Ãàðàáóëàã÷àé âÿ ñ.) âàðäûð. ßðàçè 1100–3065 ì ùöíä.-ëÿðäÿ îëàí ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ãîðóãäà 420-éÿ éàõûí áèòêè íþâö (ôûñòûã, Åëäàð øàìû, ïàëûä, ãàðìàãâàðû øàì âÿ ñ.), 40-äàí ÷îõ ùåéâàí (íÿúèá ìàðàë, úöéöð, äîíóç, àéû, äàüêå÷èñè âÿ ñ.), 40-à ãÿäÿð ãóø íþâö ìÿñêóíëàøìûøäûð. Åëëÿð îéóüóíäà ãîðóüóí ôèëèàëû éåðëÿøèð. Áóðàäà Åëäàð øàìû ìåøÿñè (392 ùà ñàùÿäÿ) ãîðóíóð. Ãîðóíàí ÿñàñ

îáéåêòëÿð: ìåøÿ-äàü, äàü-áîçãûð, ñóáàëï, Àëï, äàü-÷ÿìÿí áèòêè åêîñèñòåìëÿðè; àüàúëàðäàí – ôûñòûã, øÿðã ïàëûäû, Ãàôãàç âÿëÿñè, òîçàüàúû, èéíÿéàðïàãëû àüúàãàéûí, úþêÿ âÿ ãàðìàãâàðè øàì; ùåéâàíëàðäàí – Ãàôãàç ìàðàëû, ãîíóð àéû, úöéöð, ÷þëäîíóçó âÿ ñ. Ãîðóãäà òÿáèÿò ìöçåéè òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ï è ð ã ó ë ó ã î ð ó ü ó. 1968 èëäÿ Øàìàõû ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Öìóìè ñàù. 1,52 ìèí ùà-äûð. Ö÷ àéðû-àéðû ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð. Òèïèê äàü-ìåøÿ ëàíäøàôòëàðûíû, õöñóñèëÿ ìöõòÿëèô íþâ áèòêè þðòöéöíö, òîðïàüûí ìöíáèòëèéèíè ãîðóìàã, ìåøÿ ñàùÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê, àãðîèãëèìÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ãîðóüóí ÿðàçèñèíäÿí Àüñó ÷àéû âÿ îíóí ãîëëàðû êå÷èð. Ìöùàôèçÿ îëóíàí îáéåêòëÿð: àüàúëàðäàí – Èáåðèéà ïàëûäû, øÿðã ïàëûäû, øÿðã ôûñòûüû, Ãàôãàç âÿëÿñè; ùåéâàíëàðäàí – úöéöð, ãàáàí, ãîíóð àéû, âàøàã, ïîðñóã; ãóøëàðäàí – ãûðãîâóë, ãàðàòîéóã âÿ ñ. Ïèðãóëó àñòðîôèçèêà ðÿñÿäõàíàñû áó ÿðàçèäÿäèð. Òÿáèè êîìïëåêñëÿðèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíäà ãîðóã ðåæèìèíèí ðîëóíóí þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð. Ò ö ð é à í ÷ à é ã î ð ó ü ó. 1958 èëäÿ Àüäàø ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 12,6 ìèí ùà-äûð. Ãîðóüóí òÿøêèë îëóíìàñûíäà ìÿãñÿä Àúûíîùóð þí äàüëûüû àðèä ìåøÿ êîìïëåêñèíè ãîðóìàãäûð. Àðäûú, ñàããûçàüàúû, ãûçûëàüàú, ñþéöä àüàúëàðû, ãàðàòèêàí êîëëàðû, ãîíóð àéû, ÷þëäîíóçó, ïîðñóã, äÿëÿ, äîâøàí, ÷þëïèøèéè, êÿêëèê, ýþéÿð÷èíêèìèëÿð, àüáàø êÿðêÿç, ëåøéåéÿí ãàðòàë âÿ ñ. ãîðóíóð.

Àëòûàüàú ãîðóüó.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ßðàçèñèíäÿ åðîçèéà ïðîñåñè âÿ ñöðöøìÿëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóð; úÿìè 38%-è ìåøÿ èëÿ þðòöëöäöð. Ø à ù á ó ç ã î ð ó ü ó. 2003 èëäÿ Øàùáóç ð-íó (Íàõ. ÌÐ) ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 8,8 ìèí ùà-äûð. ßñàñÿí íÿñëè êÿñèëìÿêäÿ îëàí ùåéâàíëàðûí, èëê íþâáÿäÿ áÿáèðëÿðèí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Éàñàãëûãëàð. Ðåñï.-äà òÿáèè êîìïëåêñëÿðèí áèð âÿ éà àéðû-àéðûëûãäà áèð íå÷ÿ êîìïîíåíòèí (ùåéâàí, ãóø, áèòêè, áàëûã íþâëÿðè, íàäèð òÿáèÿò àáèäÿëÿðè òîïëóñó âÿ ñ.) ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ öìóìè ñàù. 285,5 ìèí ùà îëàí 19 äþâëÿò éàñàãëûüû éàðàäûëìûøäûð. Ãîðóãëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, áóðàäà òîðïàã ñàùÿñè òÿñÿððöôàò äþâðèééÿñèíäÿí ÷ûõàðûëìûð, ìöëêèééÿò÷èíèí ñÿðÿíúàìûíäà ãàëûð. à à ð à é à ç û-À ü ñ ò à ô à é à ñ à ãë û ü û. 1923 èëäÿ Àüñòàôà ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 17,9 ìèí ùà-äûð. Êöðãûðàüû òóãàé ìåøÿëÿðèíèí âÿ ôàóíàíûí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ãàðàéàçû ãîðóüóíóí íÿçäèíäÿäèð. ßñàñÿí ìàðàë, ãûðãîâóë, ãàáàí, äîâøàí ìöùàôèçÿ åäèëèð. Á ÿ ð ä ÿ é à ñ à ã ë û ü û. 1966 èëäÿ Áÿðäÿ âÿ Àüäàø ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ñàù. 7,6 ìèí ùà-äûð. Êöðãûðàüû òóãàé ìåøÿëÿðèíèí âÿ ôàóíàíûí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûøäûð. ßñàñÿí ãûðãîâóë, òóðàú, ãàáàí ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ø ÿ ê è é à ñ à ã ë û ü û. 1964 èëäÿ Øÿêè ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 10,3 ìèí ùà-äûð. Òóðàú, ãûðãîâóë, ãàáàí, ãîíóð àéû, «Ãûðìûçû êèòàá»à äöøìöø ãóø íþâëÿðèíè ãîðóìàã âÿ àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ý è ë à ä à ñ û é à ñ à ã ë û ü û. 1964 èëäÿ Áàêû ø.-ðèíèí Ãàðàäàü ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 0,4 ìèí ùà-äûð.

Àáøåðîí éàñàãëûüû.

Ñó ãóøëàðûíûí äÿíèçäÿêè ãûøëàìà éåðëÿðèíèí âÿ ýöìöøö ãàüàéûíûí éóâà éåðëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. ßñàñÿí ãóø âÿ ùåéâàí íþâëÿðè – ýöìöøö ãàüàéû, àäà äîâøàíû ìöùàôèçÿ îëóíóð. Á ÿ í ä î â à í é à ñ à ã ë û ü û. 1961 èëäÿ Ñàëéàí, Íåôò÷àëà ð-íëàðû âÿ Áàêû ø.ðèíèí Ãàðàäàü ð-íó ÿðàçèëÿðèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 22 ìèí ùà-äûð. Úåéðàí, ñóáàòàãëûã âÿ ÷þë ãóøëàðûíûí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ê î ð ÷ à é é à ñ à ã ë û ü û. 1961 èëäÿ Õàíëàð âÿ Ýîðàíáîé ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 15,0 ìèí ùà-äûð. Úåéðàíëàðûí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëèá. Áóíóíëà éàíàøû êÿêëèê, òóðàú, äîâøàí ãîðóíóð. Ë à ÷ û í é à ñ à ã ë û ü û. 1961 èëäÿ Ëà÷ûí ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 21,3 ìèí ùà-äûð. Áåçîàð êå÷èñè, úöéöð âÿ ñ. ìöùàôèçÿñè âÿ àðòûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëûá. «Ãûðìûçû êèòàá»à äöøìöø 2 ìÿìÿëè íþâö, 7 ãóø íþâö ìÿñêóíëàøìûøäûð. à ó ñ à ð é à ñ à ã ë û ü û. 1964 èëäÿ Ãóñàð ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 15

Ëà÷ûí éàñàãëûüû.

ìèí ùà-äûð. Ãûðãîâóë, êÿêëèê, ãàáàí âÿ ñ. ùåéâàí íþâëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè âÿ àðòûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. «Ãûðìûçû êèòàá»à äöøìöø 5 ãóø íþâö âàðäûð. Ø ÿ ì ê è ð é à ñ à ã ë û ü û. 1964 èëäÿ Øÿìêèð âÿ Õàíëàð ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 10 ìèí ùà-äûð. Ãûðãîâóë, òóðàú, êÿêëèê, ñó-áàòàãëûã ãóøëàðûíûí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. «Ãûðìûçû êèòàá»à äöøìöø ùåéâàí âÿ ãóøëàð (7 íþâ) ãîðóíóð. À á ø å ð î í é à ñ à ã ë û ü û. 1969 èëäÿ Áàêû ø.-ðèíèí ßçèçáÿéîâ ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 820 ìèí ùà-äûð. Êþ÷ÿðè âÿ ãûøëàéàí ñó-áàòàãëûã ãóøëàðûíûí, Õÿçÿð ñóèòèñèíèí éàòàãëàðûíû ìöùàôèçÿ ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëûá. «Ãûðìûçû êèòàá»à äöøìöø 7 ãóø íþâöíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ç ó â à í ä é à ñ à ã ë û ü û. 1969 èëäÿ Ëåðèê âÿ Éàðäûìëû ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 15 ìèí ùà-äûð. Òàëûø äðûíà õàñ îëàí ôàóíàíûí (ãîíóð àéû, áÿáèð, ãàáàí, úöéöð, êÿêëèê âÿ ñ.) ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûøäûð. È ñ ì à é û ë ë û é à ñ à ã ë û ü û. 1969 èëäÿ Èñìàéûëëû ð-íóíóí ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 1971 èëäÿ 79 ìèí ùà èäè, ùàçûðäà 34,4 ìèí ùà-äûð. Áþéöê Ãàôãàçà õàñ îëàí ôàóíàíûí (íÿúèá ìàðàë, ãàáàí, àéû, äÿëÿ, òåòðà ãóøó, Ãàôãàç óëàðû âÿ ñ.) ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëûá. Äàü êÿëè, úöéöð, ãàðàïà÷à, âàøàã ãîðóíóð. à ó á à ä ë û é à ñ à ã ë û ü û. 1969 èëäÿ Ãóáàäëû ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 20 ìèí ùà-äûð. Êè÷èê Ãàôãàçà õàñ îëàí ôàóíà (áåçîàð êå÷èñè, ãàáàí, úöéöð, êÿêëèê, øàùèí, ãîíóð àéû âÿ ñ.) ìöùàôèçÿ åäèëèð. Î ð ä ó á à ä é à ñ à ã ë û ü û. 1969 èëäÿ Îðäóáàä âÿ Úóëôà (Íàõ. ÌÐ) ð-íëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 40 ìèí ùà-äûð. Äàü ãîéóíó, áåçîàð êå÷èñè, êÿêëèê, áÿáèð âÿ ñ. ùåéâàíëàðûí ìöùàôèçÿñè âÿ ñàéû97

ÒßÁÈßÒ. ÒßÁÈÈ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÐ. ÅÊÎËÎÝÈÉÀ

Äàøàëòû éàñàãëûüû.

íûí ÷îõàëäûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð. Éàñàãëûãäà «Ãûðìûçû êèòàá»à äöøìöø 4 ìÿìÿëè ùåéâàí âÿ 6 ãóø íþâöíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Êè÷èê Ãûçûëàüàú éàñàãë û ü û. 1978 èëäÿ Ëÿíêÿðàí âÿ Ìàñàëëû ðíëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 10700 ìèí ùà-äûð. Éàñàãëûüà Êè÷èê Ãûçûëàüàú êþðôÿçè äàõèëäèð. Ãûøëàéàí, êþ÷ÿðè âÿ éó-

98

âàëàéàí ñó-áàòàãëûã ãóøëàðûíûí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëûá. ßðàçèñèíäÿ «Ãûðìûçû êèòàá»à äöøìöø 7 ãóø íþâöíÿ ðàñò ýÿëèíèð. à û ç û ë ú à é à ñ à ã ë û ü û. 1984 èëäÿ Ýÿäÿáÿé ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 5100 ùà-äûð. Éàñàãëûã ÿðàçèíèí òÿáèè êîìïëåêñèíèí, áèòêè âÿ ùåéâàíëàð àëÿìèíèí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë îëóíóá.

ßñàñÿí úöéöð, àéû, ãàáàí, äîâøàí âÿ ñ. ãîðóíóð. Ä à ø à ë ò û é à ñ à ã ë û ü û. 1988 èëäÿ Øóøà ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Òîïõàíà ìåøÿñèíè âÿ îðàäàêû íàäèð áèòêè âÿ ùåéâàí íþâëÿðèíè ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûøäûð. À ð à ç á î é ó é à ñ à ã ë û ü û. 1993 èëäÿ Çÿíýèëàí ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 2236 ùà-äûð. Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Àðàç ÷àéû áîéó ñÿðùÿä çîíàñûíûí íàäèð áèòêè âÿ ùåéâàí íþâëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. à ÿ á ÿ ë ÿ é à ñ à ã ë û ü û. 1993 èëäÿ Ãÿáÿëÿ ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëûá. Ñàù. 39680 ùà-äûð. Áþéöê Ãàôãàçûí Ãÿáÿëÿ çîíàñûíà õàñ îëàí ëàíäøàôòëàðûí âÿ íàäèð ùåéâàí íþâëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð. Éàñàãëûãäà ãàðàïà÷à, úöéöð, àéû, ãàáàí, äàü êÿëè, âàøàã âÿ ñ. ãîðóíóð. 2000 èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø õöñóñè ãîðóíàí îáéåêòëÿð ñûðàñûíà òÿáèÿò àáèäÿëÿðè äÿ àèä åäèëìèøäèð. Òÿáèÿò àáèäÿëÿðè àéðûàéðû íàäèð òÿáèÿò îáéåêòëÿðè âÿ êîìïëåêñëÿðè åëàí åäèëìèøäèð. Îíëàðûí åëìè, òàðèõè, åêîëîæè-ìààðèô÷èëèê ÿùÿìèééÿòè èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ íàäèð âÿ ðåëèêò õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàëàðûäûð. 1982 èëäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿäÿ 310 òÿáèÿò àáèäÿñè àøêàð åäèëìèøäè. Îíëàðûí 243 ÿñðëèê àüàúëàð, 30-ó ìåøÿëèêëÿðèí õöñóñè ãèéìÿòëè ñàùÿëÿðè, 37-ñè èñÿ ýåîëîæè (ïàëåîíòîëîæè) êîìïëåêñëÿð âÿ éåðàëòû ñóëàðûí öçÿ ÷ûõäûüû (áóëàãëàð) éåðëÿðäèð. Ò.ß. Èñìàéûëîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ßÙÀËÈ. ÕÀËÃ. ÄÈË. ÄÈÍ

ßÙÀËÈ Òàðèõè-äåìîãðàôèê ñÿúèééÿ. 200 èëÿ éàõûí áèð ìöääÿò ÿðçèíäÿ ÿââÿëúÿ ÷àð Ðóñèéàñûíûí, ñîíðà èñÿ ÑÑÐÈ-íèí òÿðêèáèíÿ ãàòûëìàñû Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-èãòèñàäè âÿ ñîñèàë ùÿéàòû èëÿ éàíàøû ÿùàëèíèí èíêèøàôûíà âÿ äåìîãðàôèê âÿçèééÿòèíÿ äÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéû 1863 èëäÿ 1130,0 ìèí íÿôÿð, 1913 èëäÿ 2339,2 ìèí, Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëäóüó 1920 èëäÿ 1952,2 ìèí, ÑÑÐÈíèí äàüûëäûüû 1991 èëäÿ èñÿ 7218,5 ìèí íÿôÿð îëìóøäó. ×àð Ðóñèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ îëäóüó 57 èë ÿðçèíäÿ (1863–1920) Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéû 822,2 ìèí íÿôÿð âÿ éà ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 14,4 ìèí íÿôÿð (1,27%) àðòìûøäûðñà, Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ áó àðòûì ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 5266,3 ìèí âÿ 741,7 ìèí íÿôÿð (3,8%) òÿøêèë åòìèøäè âÿ éà áèðèíúè äþâðëÿ ìöãàéèñÿäÿ 5,1 äÿôÿ ñöðÿòëÿ ÷îõàëìûøäû. (úÿäâÿë 1). 2003 èëèí ÿââÿëèíÿ îëàí ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿùàëèñèíèí ñàéû 8202,5 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Îíëàðûí 4154,3 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 51 %-è øÿùÿð, 4048,2 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 49 %-è èñÿ êÿíä éåðëÿðèíèí ïàéûíà äöøìöøäöð. ßùàëèíèí 3763,4 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 46,2 %-è èãòèñàäè ôÿàë, 3715,0 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 45,6 %-è èñÿ ìÿøüóë ÿùàëè îëìóøäóð. Ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí 4023,0 ìèí íÿôÿðèíè (49,1 %-íè) êèøèëÿð âÿ 4179,5 ìèí íÿôÿðèíè (50,9 %-íè) ãàäûíëàð òÿøêèë åòìèøäèð. Áöòöíëöêäÿ ÿùàëèíèí 28,7 %-èíè 0–15 éàøäà, 60,1 %-èíè ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøäà (êèøèëÿð 16–62, ãàäûíëàð 16–57 éàøäà), 11,2 %-èíè èñÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøäàí éóõàðû îëàíëàð òÿøêèë åòìèøäèð. ßùàëèíèí èëê ðÿñìè ñèéàùûéààëûíìàñû ñàéûëàí 1897 èëäÿí 2003 èëèí ñîíóíàäÿê – 106 èë ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿùàëèñèíèí ñàéû 4,5 äÿôÿ àðòàðàã – 1,8 ìèëéîí íÿôÿðäÿí 8,2 ìèëéîí íÿôÿðÿ, î úöìëÿäÿí øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ñàéû 13,6 äÿôÿ àðòàðàã 305,1 ìèí íÿôÿðäÿí 4154,3 ìèí

íÿôÿðÿ, êÿíä ÿùàëèñèíèí ñàéû èñÿ 2,7 äÿôÿ àðòàðàã 1501,6 ìèí íÿôÿðäÿí 4048,2 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäû. 1897–1913 èëëÿðäÿ áó àðòûì 532 ìèí íÿôÿð âÿ éà ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 38,2 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäè. Áó äþâðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí àðòûìû áèð òÿðÿôäÿí ÿùàëèíèí íèñáÿòÿí éöêñÿê òÿáèè àðòûìû èëÿ áàüëû èäèñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ áàøãà ÿðàçèëÿðäÿí áóðàéà ÿùàëèíèí ìèãðàñèéàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäó. Ãåéä åäèëÿí äþâðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí àðòûìûíûí 40–45%-è ÿùàëèíèí ìåõàíèêè ùÿðÿêÿòèíèí (ìèãðàñèéàñûíûí) ïàéûíà äöøöðäö.

Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ìèãðàñèéà ùåñàáûíà áåëÿ éöêñÿê àðòûìû ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ùÿìèí äþâðäÿ ÷àð Ðóñèéàñûíûí áóðàäà éåðèòäèéè êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè èëÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí èíòåíñèâ ñóðÿòäÿ èñòèñìàð åäèëìÿñè èëÿ áàüëû èäè. Íåôò ñÿíàéåñèíäÿ âÿ îíóíëà áàüëû ñàùÿëÿðäÿ ÷îõëó èø ãöââÿñèíÿ îëàí òÿëÿáàò áàøëûúà îëàðàã Ðóñèéàíûí ìÿðêÿçè ãóáåðíèéàëàðûíäà, Øèìàëè Ãàôãàç, Äàüûñòàí âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçûí áàøãà ðàéîíëàðûíäà éàøàéàí êÿíäëèëÿðèí áóðàéà ìèãðàñèéàñû ùåñàáûíà þäÿíèëèðäè. Òÿêúÿ, 99

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 1908–10 èëëÿð ÿðçèíäÿ Ðóñèéàíûí áàøãà ðàéîíëàðûíäàí Àçÿðáàéúàíà 300 êÿíäëè àèëÿñè êþ÷öðöëìöøäö. Ìÿùç áåëÿ ùàäèñÿëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ìöñáÿò ìåõàíèêè ùÿðÿêÿò ãàëûüû (ñàëäîñó) 1,6 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòàðàã 1886–97 èëëÿðäÿêè 133,4 ìèí íÿôÿðäÿí 1897–1913 èëëÿðäÿ 219,8 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäû. Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí ìöòëÿã ìÿíàäà àçàëìàñû èëê äÿôÿ îëàðàã 1913–20 èëëÿðäÿ áàø âåðìèøäè. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéû 387 ìèí íÿôÿð âÿ éà 16,6% àçàëàðàã 1913 èëäÿêè 2339,2 ìèí íÿôÿðäÿí 1920 èëäÿ 1952,2 ìèí íÿôÿðÿ, î úöìëÿäÿí øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 150,1 ìèí íÿôÿð âÿ éà 27% àçàëàðàã 555,9 ìèí íÿôÿðäÿí 405,8 ìèí íÿôÿðÿ, êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ 236,9 ìèí íÿôÿð âÿ éà 13,3 % àçàëàðàã 1783,2 ìèí íÿôÿðäÿí 1546,1 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöøäö. Øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ ÿùàëèíèí ñàéû êÿíä éåðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà ñöðÿòëÿ àçàëäûüûíäàí, áó äþâðäÿ áöòöíëöêäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñè è÷ÿðèñèíäÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè àçàëàðàã 23,8%-äÿí 20,8%-ÿ äöøìöø, êÿíä ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ àðòàðàã 76,2%-äÿí 79,2%-ÿ ãàëõìûøäû. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí ñàéûíûí áåëÿ àçàëìàñûíà áèð ñûðà ñîñèàë-èãòèñàäè, äåìîãðàôèê àìèëëÿðëÿ éàíàøû, áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí íÿòèúÿëÿðè, õàðèúè ìöäàõèëÿ âÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè, åðìÿíè-àçÿðáàéúàíëû òîããóøìàñûíäà àçÿðáàéúàíëûëàðûí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ ñîéãûðûìà ìÿðóç ãàëìàñû, ùàáåëÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìöùàðèáÿëÿðäÿ ùÿëàê îëìàëàðû, ÿùàëèíèí áèð ãèñìèíèí Èðàí âÿ Òöðêèéÿéÿ êþ÷öá ýåòìÿñè èëÿ áàüëû îëìóøäó. 1897 èëèí ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí Áàêû íåôò÷ûõàðìà ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí áöòöí ôÿùëÿëÿðèí 82,5%è ñóáàé âÿ éàõóä þç àèëÿëÿðèíäÿí êÿíàðäà éàøàéàíëàðäàí èáàðÿò èäè. Áóíó áåëÿ áèð ôàêò äà ñöáóò åäèð êè, 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ éàõûí Áàêûíûí ìÿäÿí ðàéîíëàðû ÿùàëèñèíèí 75%-è êèøèëÿð èäèñÿ, úÿìè 25%-è ãàäûíëàð îëìóøäó. Áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ ÿùàëèíèí äîüóì ñÿâèééÿñè àøàüû äöøìöø, þëöì ñÿâèééÿñè èñÿ éöêñÿëìèøäè. Áó èñÿ ÿùàëèíèí òÿáèè àðòûìûíû ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àçàëòìûøäû. 1913–20 èëëÿðäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí òÿáèè àðòûìû 87 ìèí íÿôÿð âÿ éà ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 12 ìèí íÿôÿð àçàëìûøäû. Ùÿìèí äþâðäÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí áÿðáàä ùàëà äöøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Àçÿðáàéúàíà êÿíàðäàí ýÿëÿí èø ãöââÿñè àõûíû äàéàíìûø âÿ áóðàäà ìÿíôè ÿùàëè ìèãðàñèéàñû ñàëäîñó (ãàëûüû) 481 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäè. 1917–20 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí 100

öìóìè ñàéû 401,5 ìèí íÿôÿð àçàëìûøäû. Áó, áèð òÿðÿôäÿí âàõòèëÿ èø äàëûíúà êÿíàðäàí ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿíëÿðèí òÿñÿððöôàò äàüûíòûëûüû èëëÿðèíäÿ þç ÿìÿêëÿðèíè òÿòáèã åòìÿéÿ éåð òàïìàìàëàðû, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ õàðèúè èìïåðèàëèñòëÿðèí âÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ îíëàðûí ÿëàëòûëàðûíûí éàðàòäûãëàðû ìèëëè ãûðüûí, àúëûã âÿ öìèäñèçëèê íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäàí ÷ûõûá áàøãà ðåýèîíëàðà ýåòìÿëÿðè èëÿ èçàù îëóíóð. Áóíó ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ìåõàíèêè ùÿðÿêÿòèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ìÿëóìàòëàðäàí äàùà àéäûí ýþðìÿê îëàð. 2-úè úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, 1886–1913 èëëÿðäÿ, éÿíè íåôò ñÿíàéåñèíèí âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàí äèýÿð ñàùÿëÿðèí íèñáÿòÿí äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô

àíäà ÿùàëèíèí òþðÿìÿ ùåñàáûíà àðòûìû èëÿ öìóìè àðòûìû àðàñûíäàêû ôÿðã êÿíä éåðëÿðèíäÿ äàùà éöêñÿê îëìóøäó. 1939–59 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí êÿíä éåðëÿðèíäÿ òÿáèè àðòûì ùåñàáûíà ÿùàëèíèí àðòûìû òÿãðèáÿí 800 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèñÿ, áó âàõò êÿíä ÿùàëèñèíèí öìóìè ñàéû íÿèíêè àðòìàìûø, ùÿòòà 117,9 ìèí íÿôÿð àçàëìûøäû. 1920 èëÿäÿê îëàí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ìåõàíèêè ùÿðÿêÿòè èø àõòàðìàã âÿ ÷àðèçìèí ìöñòÿìëÿêÿ÷è-êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèøäè. Áåëÿ êè, 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêàäà íåôò ñÿíàéåñèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû âÿ ÷àðèçìèí î äþâðäÿ ùÿéàòà êå÷èðäèéè ìöñòÿìëÿêÿ÷è-êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè íÿ-

åòäèéè äþâðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñàéû êÿíàðäàí ýÿëÿíëÿð ùåñàáûíà ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 12–14 ìèí íÿôÿð àðòìûøäûðñà, 1913–20 èëëÿðäÿ (õöñóñèëÿ 1917–20 èëëÿðäÿ) áóðàäà èñòåùñàëûí ùÿúìèíèí úèääè ñóðÿòäÿ àçàëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã êÿíàðäàí ýÿëÿíëÿðèí ñàéû ùÿð èë 68,1 ìèí íÿôÿð àçàëìûø, ðåñïóáëèêàäàí ýåäÿíëÿðèí ñàéû èñÿ áóðàéà ýÿëÿíëÿðèí ñàéûíäàí 126,8 ìèí íÿôÿð àðòûã îëìóøäó. 3-úö úÿäâÿëäÿ ýþñòÿðèëÿí ðÿãÿìëÿðäÿí àéäûí îëäóüó êèìè 1939 èëÿ ãÿäÿðêè äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ñàéúà àðòûìûíûí òÿãðèáÿí éàðûñû òÿáèè àðòûì ùåñàáûíà îëìóøäó. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ èñÿ ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿùàëèíèí ñàéûíûí úèääè ñó-

òèúÿñèíäÿ êÿíàðäàí Àçÿðáàéúàíà àõûá ýÿëÿíëÿðèí ñàéû ñöðÿòëÿ àðòäûüû ùàëäà, Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ òÿñÿððöôàò äàüûíòûëàðû âÿ èñòåùñàëûí ùÿúìèíèí àçàëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ðåñïóáëèêàäàí êÿíàðà ÷ûõûá ýÿëÿíëÿðèí ñàéû äà ñöðÿòëÿ àðòìûøäûð. Ëàêèí ñîíðàêû äþâðäÿ, éÿíè 20-úè èëëÿðäÿ, áèð òÿðÿôäÿí ðåñïóáëèêàäà ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèíèí ñàéûíûí òÿãðèáÿí 110 ìèí íÿôÿð àçàëìàñû, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíûí áÿðïà âÿ èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã èø ãöââÿñèíÿ òÿëÿáàòûí úèääè ñóðÿòäÿ àðòìàñû áóðàéà êÿíàðäàí ÷îõëó ñàéäà èø ãöââÿñèíèí ýÿòèðèëìÿñèíè îáéåêòèâ çÿðóðÿòÿ ÷åâèðìèøäèð. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí èäè êè, Áþéöê Âÿòÿí

ðÿòäÿ àçàëìàñû èëÿ ÿùàëèíèí öìóìè ñàéûíûí àðòûì ñöðÿòè òÿáèè àðòûìûí ñöðÿòèíäÿí õåéëè ýåðè ãàëìûøäû. Áåëÿ êè, ÿýÿð ÿùàëèíèí öìóìè ñàéû 1939–59 èëëÿðäÿ úÿìè 492,6 ìèí íÿôÿð àðòìûøäûðñà, òÿáèè àðòûì 1238,9 ìèí íÿôÿð ÷îõàëìûøäû, éÿíè òÿáèè àðòûì ÿùàëèíèí öìóìè ñàéûíûí àðòûìûíäàí 2,5 äÿôÿ ÷îõ îëìóøäó. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéú-

ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíÿäÿê îëàí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí öìóìè àðòûìûíûí éàðûñûíäàí ÷îõóíó êÿíàðäàí ýÿëÿíëÿð òÿøêèë åòìèøäè (úÿäâÿë 4). Ýþðöíäöéö êèìè, 1920–39 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ñàéû êÿíàðäàí ýÿëÿíëÿð ùåñàáûíà úèääè ñöðÿòäÿ àðòäûüû ùàëäà, ñîíðàêû èëëÿðäÿ ÿêñèíÿ àçàëìûøäû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Èêèíúè äþâðäÿ (1940–45 èëëÿðäÿ) Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ñàéû 568,4 ìèí íÿôÿð, éÿíè 17,4% àçàëàðàã 1940 èëèí ÿââÿëèíäÿêè 3274,0 ìèí íÿôÿðäÿí 1945 èëèí ÿââÿëèíäÿ 2705,6 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöøäö. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí ìöòëÿã ãàéäàäà íÿçÿðÿ ÷àðïàí äÿðÿúÿäÿ àçàëìàñûíà ñÿáÿá (1948–53 èëëÿðäÿ Åðìÿíèñòàíäàí 150 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëûëàðûí çîðëà ãîâóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí õåéëè ÷îõàëìàñûíà áàõìàéàðàã) 1941–45 èëëÿðèí ìöùàðèáÿñèíäÿêè èòêèëÿð âÿ 30–40 -úû èëëÿðèí ðåïðåñèéàëàðû îëìóøäó. Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñè þçöíöí ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè ñÿâèééÿñèíè éàëíûç ìöùàðèáÿ ãóðòàðäûãäàí 10 èë ñîíðà, éÿíè 1955 èëäÿ áÿðïà åäÿ áèëìèøäè. Ùÿìèí âàõò ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñàéû 3277,0 ìèí íÿôÿ-

ðÿ ÷àòìûøäû. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿùàëèíèí ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè ñàéûíûí áåëÿ ÷ÿòèí áÿðïàñû éàëíûç äþðä ðåñïóáëèêà – Ðóñèéà, Óêðàéíà, Áåëîðóñèéà âÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí ñÿúèééÿâè îëìóøäó. Ùàëáóêè ãàëàí ðåñïóáëèêàëàðäà, î úöìëÿäÿí äÿ Åðìÿíèñòàíäà ÿùàëèíèí ñàéûíûí ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè ñÿâèééÿñè 1950–52 èëëÿðäÿ áÿðïà îëóíìóøäó. Áöòöí áóíëàð îíó ýþñòÿðèð êè, éóõàðûäà ãåéä åäèëÿí ö÷ ðåñïóáëèêà èëÿ éàíàøû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äà 1941–45 èëëÿðäÿ ìöùàðèáÿäÿ ÿí ÷îõ úàíëû ãöââÿ èòêèñè âåðÿí ðåñïóáëèêàëàðäàí áèðè îëìóøäóð. ßùàëèíèí åòíîäåìîãðàôèê òÿðêèáè – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿùàëèñèíèí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îíóí òàðèõÿí ðÿíýàðÿíý åòíîäåìîãðàôèê ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñû âÿ áöòöí òàðèõè øÿðàèòëÿðäÿ áó õöñóñèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìÿñèäèð. Ùÿëÿ 1897 èëäÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà àïàðûëìûø èëê öìóìè ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíäà ÿñàñÿí ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ îíëàðëà ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðèí, õàëãëàðûí, åòíèê ãðóïëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí éàøàäûüû ãåéä îëóíìóøäóð. 1926 èëèí Öìóìèòòèôàã ñèéàùûéàëìàíûí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí îíëàðûí ñàéû 95-è þòöá êå÷ìèøäè. Ùàëáóêè, ùÿ-

ìèí äþâðäÿ Ýöðúöñòàíäà îíëàðûí ñàéû 76, Åðìÿíèñòàíäà èñÿ úÿìè 48 îëìóøäó. Áó úÿùÿòäÿí ùÿìèí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ìèëëè òÿðêèáèíè âÿ áóðàäà áàø âåðìèø äÿéèøèêëèêëÿðèí áèð ãÿäÿð ýåíèø þéðÿíèëèá íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè õöñóñè ìàðàã äîüóðóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà éàøàéàí êþêëö (éåðëè) ìèëëÿòäÿí îëàí ÿùàëèíèí àäû ñîí 100 èë ÿðçèíäÿ ðÿñìè äþâëÿò ñÿíÿäëÿðèíäÿ âÿ ìÿòáóàòäà áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿéèøäèðèëÿðÿê ýàù òàòàð, ýàù òöðê, ýàù àçÿðè, ýàù äà àçÿðáàéúàíëû êèìè ýþñòÿðèëìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí àéðû-àéðû ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí ÿùàëèíèí, î úöìëÿäÿí äÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéûíûí äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè õöñóñè ìàðàã äîüóðóð âÿ ìöùöì åëìè âÿ ñèéàñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. ßùàëèíèí ñàéû âÿ òÿðêèáè ùàããûíäà äÿãèã ìÿëóìàòëàðûí ÿëäÿ åäèëìÿñè èñÿ éàëíûç âÿ éàëíûç îíëàðûí ñèéàùûéààëûíìàñû ìàòåðèàëëàðû ÿñàñûíäà ìöìêöíäöð. 1897 èëäÿ Ðóñèéàäà êå÷èðèëìèø ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñûíûí ìÿëóìàòëàðûíäà ÿùàëèíèí ìèëëèééÿòè ýþñòÿðèëìÿäèéèíäÿí îíëàðûí ìèëëè ìÿíñóáèééÿòèíè éàëíûç þçëÿðè ö÷öí ãÿáóë åòäèéè àíà äèëèíÿ ÿñàñÿí ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöíäöð. Áó èñÿ , øöáùÿñèç êè, áó âÿ éà äèýÿð ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí ÿùàëèíèí ñàéû áàðÿäÿ òàì äÿãèãëèéè èëÿ äöçýöí ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðìèð. ×öíêè, ùÿð áèð èíñàí ìèëëèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàäàí ùÿð ùàíñû áèð äèëè þçö ö÷öí àíà äèëè ãÿáóë åäÿ áèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, àíà äèëè ìèëëèééÿòèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíèí ìöùöì àòðèáóòëàðûíäàí áèðè ñàéûëûð âÿ àíà äèëè îëìàäàí ìèëëÿò ìèëëÿò ñàéûëà áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ àäàìëàðûí ìèëëè ìÿíñóáèééÿòèíèí âÿ ñàéûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ ùÿìèí ýþñòÿðèúèäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð. Áó ýþñòÿðèúèäÿí èñòèôàäÿ íÿ ãÿäÿð òÿãðèáè õàðàêòåð äàøûñà äà, ìöõòÿëèô øÿðòëÿðèí áÿðàáÿðëèéè øÿðàèòèíäÿ èíñàíëàðûí ìèëëè ìÿíñóáèééÿòèíèí îíëàðûí ãÿáóë åòäèéè àíà äèëè ÿñàñûíäà ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè äàùà ìöíàñèá ùåñàá îëóíà áèëÿð. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ñîí âàõòëàðàäÿê ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí õåéëè áèð ãèñìèíè ãàðûøûã àèëÿëÿðäÿ éàøàéàíëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð. Ìÿñÿëÿí, 1993 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà àíàäàí îëàí êþðïÿëÿðèí 15,1%-è ãàðûøûã àèëÿëÿðèí ïàéûíà äöøìöøäö. Ùÿìèí èëäÿ ðåñïóáëèêàäà äîüóëàí âÿ àíàëàðû ðóñ îëàí óøàãëàðûí 40,5%-íèí, àíàëàðû óêðàèí îëàíëàðûí 92,6%-íèí, àíàëàðû þçáÿê îëàíëàðûí 95,2%-íèí, àíàëàðû áåëîðóñ îëàíëàðûí 88,5%-íèí, àíàëàðû åðìÿíè îëàíëàðûí 85,4%-íèí, àíàëàðû òàòàð îëàí-

ëàðûí 75,6%-íèí, àíàëàðû éÿùóäè îëàíëàðûí 34,9%-íèí, àíàëàðû àçÿðáàéúàíëû îëàíëàðûí èñÿ úÿìè 3,6%-íèí àòàëàðûíû áàøãà ìèëëÿòëÿðäÿí îëàíëàð òÿøêèë åòìèøäè. 1989 èëèí ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí êå÷ìèø ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí íèêàùäà îëàí àçÿðáàéúàíëû êèøèëÿðèí 12,1%-è (Àçÿðáàéúàíäà 4,5%) áàøãà ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí ãàäûíëàðëà, àçÿðáàéúàíëû ãàäûíëàðûí èñÿ 4,7%-è (Àçÿðáàéúàíäà 1,8%-è) áàøãà ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí êèøèëÿðëÿ åâëÿíìèøëÿð. Î äþâðäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíäÿ éàøàìûø 6771,1 ìèí íÿôÿð àçÿðáàéúàíëûíûí 965,4 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 14,3%-è Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàðäà, î úöìëÿäÿí, 335,9 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 5,0%-è Ðóñèéàäà, 307,6 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 4,5%-è Ýöðúöñòàíäà, 90,0 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 1,33%-è Ãàçàõûñòàíäà, 84,9 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 1,3% Åðìÿíèñòàíäà, 36,56 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,54%-è Óêðàéíàäà, 44,4 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,7%-è Þçáÿêèñòàíäà, 33,4 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,5%-è Òöðêìÿíèñòàíäà, 15,8 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,2%-è Ãûðüûçûñòàíäà, 5,0 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,07%-è Áåëàðóñèéàäà, 3,6 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,05%-è Òàúèêèñòàíäà, 2,8 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,04%-è Ëàòâèéàäà, 2,6 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,03%-è Ìîëäîâàäà, 1,3 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,02% Ëèòâàäà âÿ íÿùàéÿò 1,1 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 0,01%-è èñÿ Åñòîíèéàäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. 1897 èëäÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà âàõòû àïàðûëìûø èëê öìóìè ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èíäèêè ÿðàçèñèíäÿ éàøàìûø 1806,7 ìèí íÿôÿð ÿùàëèíèí 1092,8 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 59,8 %-íè àçÿðáàéúàíëûëàð òÿøêèë åòäèéè ùàëäà, 338,3 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 18,5 %-èíè åðìÿíèëÿð, 125,8 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 6,9%-èíè Äàüûñòàí õàëãëàðû, 94,0 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 5,1%-èíè ðóñëàð, 91,3 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 5,0%-èíè òàòëàð, 35,0 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 1,9 %-èíè òàëûøëàð, 11,9 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 0,7%-íè éÿùóäèëÿð, 5,5 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 0,3 %-èíè êöðäëÿð, 3,8 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 0,2 %-èíè óêðàèíëÿð, 18,3 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 1,0 %-èíè èñÿ áàøãà ìèëëÿòëÿðÿ ìÿíñóá îëàíëàð òÿøêèë åòìèøëÿð. 1926 èëäÿ ÑÑÐÈäÿ àïàðûëìûø èëê Öìóìèòòèôàã ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ùÿìèí èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàìûø 2314,6 ìèí íÿôÿð ÿùàëèíèí 1437,9 ìèí íÿôÿðèíè (62,1 %-èíè) àçÿðáàéúàíëûëàð, 282,0 ìèí íÿôÿðèíè (12,2 %-èíè) åðìÿíèëÿð, 220,5 ìèí íÿôÿðèíè (9,5%-èíè) ðóñëàð, 77,3 ìèí íÿôÿðèíè (3,3 %-èíè) òàëûøëàð, 41,2 ìèí íÿôÿðèíè (1,2 %-èíè) òàòëàð, 20,6 ìèí íÿôÿðèíè (0,9 %-èíè) éÿùóäèëÿð, 19,1 ìèí íÿôÿðè101

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íè (0,8 %-èíè) àâàðëàð, 18,2 ìèí íÿôÿðèíè (0,79 %-èíè) óêðàèíëÿð, 13,1 ìèí íÿôÿðèíè (0,56 %-èíè) àëìàíëàð, éåðäÿ ãàëàí 119,0 ìèí íÿôÿðèíè (5,1 %-èíè) èñÿ áàøãà ìèëëÿòëÿðäÿí âÿ õàëãëàðäàí îëàíëàð òÿøêèë åòìèøëÿð. 1989 èëäÿ ÑÑÐÈ-äÿ àïàðûëìûø ñîíóíúó Öìóìèòòèôàã ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí ìèëëÿòëÿðèí, õàëãëàðûí âÿ åòíèê ãðóïëàðûí ñàéû ÿââÿëêè èëëÿðÿ íèñáÿòÿí íÿèíêè àçàëìàìûø, ÿêñèíÿ õåéëè ÷îõàëàðàã 115-ÿ ÷àòìûøäû. Ùÿìèí èëäÿ áóðàäà éàøàìûø ÿùàëèíèí 5805,0 ìèí íÿôÿðèíè àçÿðáàéúàíëûëàð (82,7%), 392,3 ìèí íÿôÿðèíè ðóñëàð (5,6%), 390,5 ìèí íÿôÿðèíè åðìÿíèëÿð (5,5%), 171,4 ìèí íÿôÿðèíè ëÿçýèëÿð (2,44%), 44,1 ìèí íÿôÿðèíè àâàðëàð (0,6%), 32,3 ìèí íÿôÿðèíè óêðàèíëÿð (0,4 %), 28,1 ìèí íÿôÿðèíè òàëûøëàð (0,3 %), 14,2 ìèí íÿôÿðèíè ýöðúöëÿð (0,20%), 12,2 ìèí íÿôÿðèíè êöðäëÿð (0,17), 10,2 ìèí íÿôÿðèíè òàòëàð (0,14%), 7,8 ìèí íÿôÿðèíè áåëîðóñëàð (0,11%) âÿ ñ. òÿøêèë åòìèøëÿð. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, 1989 èëäÿ êå÷ìèø Èòòèôàãûí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí 466,8 ìèí íÿôÿð ëÿçýèíèí 171,4 ìèí íÿôÿðè (36,7%-è), 604,2 ìèí íÿôÿð àâàðûí 44,1 ìèí íÿôÿðè (7,3%-è), 21,1 ìèí íÿôÿð òàëûøûí ùàìûñû, 152,9 ìèí íÿôÿð êöðäöí 12,2 ìèí íÿôÿðè (8%-è), 137,7 ìèí íÿôÿð éÿùóäèíèí 25,2 ìèí íÿôÿðè (18,3%-è) âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíäà ìÿñêóíëàøìûø âÿ þç òàëåëÿðèíè Àçÿðáàéúàíëà áàüëàìûøëàð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàìûø ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí ÿùàëèíèí àðòûì äèíàìèêàñûíû 1926–89 èëëÿðäÿ êå÷èðèëìèø Öìóìèòòèôàã ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíäàí àéäûí ýþðìÿê îëàð (úÿäâÿë 5). 1926–89 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí 63 èë ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéû 3,0 äÿôÿ àðòàðàã 2314,0 ìèí íÿôÿðäÿí 7037,9 ìèí íÿôÿðÿ, î úöìëÿäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû 4,0 äÿôÿ àðòàðàã 1438,8 ìèí íÿôÿðäÿí 5805,0 ìèí íÿôÿðÿ, ðóñëàðûí ñàéû 1,8 äÿôÿ àðòàðàã 220,5 ìèí íÿôÿðäÿí 392,3 ìèí íÿôÿðÿ, åðìÿíèëÿðèí ñàéû 1,4 äÿôÿ àðòàðàã 282,0 ìèí íÿôÿðäÿí 390,5 ìèí íÿôÿðÿ, ëÿçýèëÿðèí ñàéû 4,6 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòàðàã 37,3 ìèí íÿôÿðäÿí 171,4 ìèí íÿôÿðÿ, éÿùóäèëÿðèí ñàéû 3 äÿôÿ àðòàðàã 10,3 ìèí íÿôÿðäÿí 30,0 ìèí íÿôÿðÿ, òàòàðëàðûí ñàéû 2,9 äÿôÿ àðòàðàã 9,9 ìèí íÿôÿðäÿí 28,0 ìèí íÿôÿðÿ âÿ ñ. ÷àòìûøäû. ÑÑÐÈ-íèí äàýûëìàñûíäàí 8 èë ñîíðà, éÿíè 1999 èëäÿ êå÷èðèëìèø ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿùàëèñèíèí èëê ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí èñÿ Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ìèëëè òÿðêèáè àøàüûäàêû êèìè îëìóøäóð (úÿäâÿë 6). Áó ìÿ102

ëóìàòëàðäàí àéäûí îëóð êè, áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ, áàø âåðìèø ìèëëè ìöíàãèøÿëÿðÿ âÿ ñ. ùàäèñÿëÿðÿ áàõìàéàðàã ðåñïóáëèêàíûí ÿùàëèñè éåíÿ äÿ þç ÷îõìèëëè òÿðêèáèíè âÿ áóðàäà éàøàéàí áöòöí ìèëëÿòëÿðäÿí âÿ õàëãëàðäàí îëàí èíñàíëàðûí äîñòëóã âÿ ùÿìðÿéëèéèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäèð. 1999 èëèí ÿùàëè ñûéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ðåñïóáëèêàäà ãåéäÿ àëûíìûø 7953,4 ìèí íÿôÿð ÿùàëèíèí 7205,5 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 90,6 %-èíè àçÿðáàéúàíëûëàð, 141,7 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 1,8 %èíè ðóñëàð, 178,0 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 2,2 %-èíè ëÿçýèëÿð, 120,7 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 1,5 %-èíè åðìÿíèëÿð, 76,8 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 1,0 %-èíè òàëûøëàð, 50,9 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 0,6 %-èíè àâàðëàð, 43,4 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 0,5 %-èíè òöðêëÿð, 30,3 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 0,4 %-èíè òàòàðëàð, 14,9 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 0,2 %-èíè ýöðúöëÿð, 13,1 ìèí íÿôÿðè-

íè âÿ éà 0,2 %-èíè êöðäëÿð, 8,9 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 0,1 %-èíè éÿùóäèëÿð âÿ ñ. òÿøêèë åòìèøäèð. Äåìîãðàôèê ñòàòèñòèêàíûí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðëÿ éàíàøû, ñîí éöçèëëèêäÿ Àçÿðáàéúàí ùÿì äÿ áåø äÿôÿ êÿñêèí äåìîãðàôèê ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøìèøäèð. Áóíëàðà àøàüûäàêûëàð àèääèð: Áèðèíúèñè– 1905–07 èëëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. Áó äþâðäÿ ÷àð Ðóñèéàñûíûí ùàêèì äàèðÿëÿðèíäÿí ùÿðòÿðÿôëè éàðäûì àëàí åðìÿíè ãóëäóð äÿñòÿëÿðè Èðÿâàíäà, Çÿíýÿçóðäà, Ýþé÷ÿäÿ, Íàõ÷ûâàíäà, Ãàðàáàüäà, Ýÿíúÿäÿ, Áàêûäà âÿ áàøãà ÿðàçèëÿðäÿ äèíú àçÿðáàéúàíëûëàðà âÿ òöðêëÿðÿ àìàíñûçúàñûíà äèâàí òóòìóø, øÿùÿð âÿ êÿíäëÿð éàíäûðûëìûø, óøàãëàð, ãàäûíëàð, ãîúàëàð òàðèõäÿ ýþðöíìÿéÿí ãÿääàðëûã âÿ âÿùøèëèêëÿ þëäöðöëìöøëÿð. Èêèíúèñè–1913–20 èëëÿðäÿ Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè, õàðèúè ìöäàõèëÿ, Âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè, åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñîéãûðûìà ìÿðóç ãàëìàñû âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñè 387 ìèí íÿôÿð âÿ éà 16,6 % àçàëàðàã 2339,2 ìèí íÿôÿðäÿí 1952,2 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöøäöð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ãàðøû ñîéãûðûì úèíàéÿòëÿðè 1918 èëäÿ äàùà ýåíèø âöñÿò àëìûøäûð. Áó äþâðäÿ ñîéãûðûì äàùà ìöòÿøÿêêèë øÿêèëäÿ âÿ äàùà áþéöê ãÿääàðëûãëà ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. 1918 èëèí òÿêúÿ ìàðò–àïðåë àéëàðûíäà Áàêûäà, Øàìàõûäà, Ãóáàäà, Ìóüàíäà âÿ Ëÿíêÿðàíäà åðìÿíè-áîëøåâèê ñèëàùëû äÿñòÿëÿðè 50 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëûíû ãÿòëÿ éåòèðìèø, îí ìèíëÿðëÿ èíñàíû éåðèíäÿí-éóðäóíäàí äèäÿðýèí ñàëìûøëàð. Ìàðò àéûíûí ö÷ ýöíö ÿðçèíäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ 30 ìèíÿ ãÿäÿð ñîéäàøûìûç õöñóñè àìàíñûçëûãëà èøýÿíúÿ âåðèëÿðÿê þëäöðöëìöøäöð. Áàêû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãûðüûíûíûí àðäûíúà Øàìàõû ãÿçàñûíûí 58 êÿíäè äàüûëìûø, 7 ìèíÿäÿê àäàì, î úöìëÿäÿí, 1653 ãàäûí, 965 óøàã ãûëûíúäàí êå÷èðèëìèø âÿ ýöëëÿëÿíìèø, Ãóáà ãÿçàñûíûí 122 êÿíäè éåðëÿ-éåêñàí åäèëìèøäèð. Øÿðóð–-Äÿðÿëÿéÿç, Íàõ÷ûâàí áþëýÿñèíäÿ, Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ, Çÿíýÿçóð ãÿçàñûíäà éöçëÿðëÿ àçÿðáàéúàíëû êÿíäè éàíäûðûëìûø, ÿùàëèéÿ úèíñèíÿ âÿ éàøûíà ôÿðã ãîéóëìàäàí ãÿääàðúàñûíà äèâàí òóòóëìóøäóð. Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà àçÿðáàéúàíëûëàðà ìÿõñóñ 211, Ãàðñ âèëàéÿòèíäÿ 92 êÿíä äàüûäûëìûø, éàíäûðûëìûø âÿ òàëàí åäèëìèøäèð. Åðìÿíè òåððîð÷ó äÿñòÿëÿðèíèí òþðÿòäèêëÿðè âÿùøèëèêëÿð, äàøíàê ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ éåðèäèëÿí «òöðêñöç Åðìÿíèñòàí» ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíûí àçÿðáàéúàíëû ÿùàëèñèíèí ñàéû 1916 èëäÿêè 375 ìèí íÿôÿðäÿí 1922 èëäÿ 70 ìèí íÿôÿðÿ åíìèøäèð. Ö÷öíúöñö–1941–45 èëëÿðèí Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿêè ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñàéû ÿí àçû 568,4 ìèí íÿôÿð âÿ éà 17,4 % àçàëàðàã 1940 èëèí ÿââÿëèíäÿêè 3274,0 ìèí íÿôÿðäÿí 1945 èëèí ÿââÿëèíäÿ 2705,6 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöø âÿ íÿòèúÿäÿ ÿùàëèíèí ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè ñÿâèééÿñè ìöùàðèáÿ ãóðòàðäûãäàí éàëíûç 10 èë ñîíðà, éÿíè 1955 èëäÿ áÿðïà îëìóøäóð. Ùÿìèí èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéû 3277,0 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäûð. Îíëàðûí 1585,0 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 48,4 %-è êèøèëÿð, 1692,0 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 51,6 %-è èñÿ ãàäûíëàð îëìóøëàð. Áóðàäà áèð äàùà õàòûðëàòìàã éåðèíÿ äöøÿð êè, Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè ñàéûíûí áåëÿ ÷ÿòèí áÿðïàñû êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí éàëíûç äþðä Ìöòòÿôèã Ðåñïóáëèêàñû – Ðóñèéà, Óêðàéíà, Áåëîðóñèéà âÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. Ùàëáóêè, ãàëàí áöòöí ðåñïóáëèêàëàðäà, î úöìëÿäÿí äÿ Åðìÿíèñòàíäà ÿùàëèíèí ñàéûíûí ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè ñÿâèééÿñè àðòûã 1950–52 èëëÿðäÿ áÿðïà îëóíìóøäóð. Äåìÿëè, 1941–45 èëëÿðèí ìöùàðèáÿñèíäÿ éóõàðûäà ãåéä åäèëÿí ö÷ ðåñïóáëèêà èëÿ éàíàøû Àçÿðáàéúàí äà ÿí ÷îõ èíñàí èòêèñè âåðÿí ðåñïóáëèêàëàðäàí áèðè îëìóøäóð. Äþðäöíúöñö – ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí 1947 èë 23 äåêàáð òàðèõëè 4083 ñàéëû âÿ 1948 èë 10 ìàðò òàðèõëè 754 ñàéëû ãÿðàðëàðûíà ÿñàñÿí 1948–53 èëëÿðäÿ 150 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëû Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿêè äÿäÿ-áàáà éóðäëàðûíäàí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ âÿ çîðàêûëûãëà ñöðýöí îëóíìóøäóð. Àäè ùöãóã íîðìàëàðûíà çèää îëàí áó ãÿðàðëàðûí èúðàñû çàìàíû àâòîðèòàð-òîòàëèòàð ðåæèìèí ìþâúóä ðå-

ïðåñèéà ãàéäàëàðû ýåíèø òÿòáèã åäèëìèø, ìèíëÿðëÿ èíñàí, î úöìëÿäÿí ãîúàëàð âÿ êþðïÿëÿð àüûð êþ÷öðöëìÿ øÿðàèòèíäÿ êÿñêèí èãëèì äÿéèøèêëèéèíÿ, ôèçèêè ñàðñûíòûëàðà âÿ ìÿíÿâè ýåíîñèäÿ äþçìÿéÿðÿê ùÿëàê îëìóøëàð. Áó èøäÿ åðìÿíè øîâèíèñò äàèðÿëÿðèíèí âÿ ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíèí úèíàéÿòêàð ñèéàñÿòè èëÿ éàíàøû, î äþâðêè Àçÿðáàéúàí ðÿùáÿðëèéèíèí þç õàëãûíûí òàëåéèíÿ çèää ìþâãåéè, ñîéäàøëàðûìûçà ãàðøû òþðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿðèí òÿøêèëèíäÿ âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ èøòèðàêû äà àç ðîë îéíàìàìûøäûð. ×îõ òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, 1948–53 èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿí äåïîðòàñèéà îëóíìàñû ôàêòû þòÿí 50 èë ÿðçèíäÿ ëàçûìûíúà àðàøäûðûëìàìûø, áó ùàäèñÿëÿðÿ ùöãóãè-ñèéàñè ãèéìÿò âåðèëìÿìèøäèð. «18» äåêàáð 1997 èë òàðèõäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâ áþéöê ùöíÿð, úÿñàðÿò âÿ òàðèõè õèäìÿò ýþñòÿðÿðÿê 1948–53 èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿêè òàðèõè-åòíèê òîðïàãëàðûíäàí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ äåïîðòàñèéàñûíûí ùÿðòÿðÿôëè òÿäãèã åäèëìÿñè, Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ãàðøû äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø áó òàðèõè úèíàéÿòÿ ùöãóãè-ñèéàñè ãèéìÿò âåðèëìÿñè âÿ îíóí áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ «1948–53 èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿêè òàðèõè-åòíèê òîðïàãëàðûíäàí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ äåïîðòàñèéàñû ùàããûíäà» ôÿðìàí èìçàëàìûø âÿ áó ôÿðìàíäàí èðÿëè ýÿëÿí âÿçèôÿëÿð ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿêäÿäèð. Éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðäÿí áèð äàùà àéäûí îëóð êè, åðìÿíè øîâèíèñòëÿðèíèí àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû ñîéãûðûì úèíàéÿòëÿðè óçóí èëëÿðäÿí áÿðè úÿçàñûç ãàëäûüûíà âÿ áó úèíàéÿòëÿðÿ ùå÷ áèð ñèéàñè-ùöãóãè ãèéìÿò âåðèëìÿäèéèíÿ ýþðÿ Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ äÿ àçÿðáàéúàíëûëàð áàðÿñèíäÿ äöøìÿí÷èëèê ñèéàñÿòè äàâàì åòäèðèëìèøäèð. 1918–20 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí Ýþé÷ÿ, Çÿíýÿçóð âÿ äèýÿð ÿðàçèëÿð î çàìàíêû Ñîâåò ùþêóìÿòè ðÿùáÿðëÿðèíèí ÿëè èëÿ ãîíäàðìà Åðìÿíèñòàí äþâëÿòèíÿ ãàòûëìûø, Äàüëûã Ãàðàáàü åðìÿíèëÿðèíÿ èñÿ ÿñàññûç îëàðàã ìóõòàðèééÿò âåðèëìèøäèð. ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíèí ÿëè èëÿ Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ùàêèì äàèðÿëÿðè 1948–53 èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí þç òàðèõè òîðïàãëàðû îëàí Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäàí (ìöàñèð Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿí) äåïîðòàñèéà åäèëìÿñèíÿ íàèë îëìóøëàð. Áåøèíúèñè – 1988–93 èëëÿðäÿ åðìÿíè òÿúàâöçö íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçè-

ñèíèí 20 %-è, éÿíè Äàüëûã Ãàðàáàü âÿ îíóí ÿòðàôûíäàêû 7 ðàéîí èøüàë åäèëèá, 1 ìèëéîí íÿôÿðÿäÿê ñîéäàøûìûç þç âÿòÿíëÿðèíäÿ ãà÷ãûí âÿ êþ÷êöí âÿçèééÿòèíÿ äöøöá, 30 ìèí Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøû ùÿëàê îëóá, 200 ìèíäÿí ÷îõ àäàì éàðàëàíûá âÿ ÿëèë îëóá, ìèíëÿðëÿ àäàì ÿñèð äöøöá, ýèðîâ ýþòöðöëöá, èòêèí äöøöá, 900äÿí ÷îõ èðèëè-õûðäàëû éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè, 600-äÿê ìÿêòÿá, 250 òèáá ìöÿññèñÿñè, áöòöí ìóçåéëÿð, òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè ìÿùâ åäèëìèøäèð. 1926 âÿ 1989 èëëÿðèí ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí ðóñëàðûí ñàéû 86,6 ôàèç àðòàðàã 77,9 ìèëéîí íÿôÿðäÿí 145,5 ìèëéîí íÿôÿðÿ, óêðàèíëÿðèí ñàéû 41,6 % àðòàðàã 31,2 ìèëéîí íÿôÿðäÿí 44,2 ìèëéîí íÿôÿðÿ, áåëîðóñëàðûí ñàéû 2,1 äÿôÿ àðòàðàã 4,7 ìèëéîí íÿôÿðäÿí 10,0 ìèëéîí íÿôÿðÿ, ýöðúöëÿðèí ñàéû 2,2 äÿôÿ àðòàðàã 1,8 ìèëéîí íÿôÿðäÿí 3,9 ìèëéîí íÿôÿðÿ, åðìÿíèëÿðèí ñàéû 2,9 äÿôÿ àðòàðàã 1,5 ìèëéîí íÿôÿðäÿí 4,6 ìèëéîí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäûðñà, àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû äàùà ñöðÿòëÿ, éÿíè 4 äÿôÿ àðòàðàã 1,7 ìèëéîí íÿôÿðäÿí 6,8 ìèëéîí íÿôÿðÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû 4,1 äÿôÿ àðòàðàã 1438,8 ìèí íÿôÿðäÿí 5805,0 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäûð. Ìöãàéèñÿ åäèëÿí äþâðäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ ÿùàëèñè òÿðêèáèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ 2,1 äÿôÿ àðòàðàã 1,16 %-äÿí 2,42 %-ÿ ãàëõìûøäûð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áàø âåðÿí ñîñèàë-èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿð ÿââÿëêè äþâðëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ äåìîãðàôèê ïðîñåñëÿðèí èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí ãóðóëäóüó èëê èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã, ÿùàëèíèí ñàéû ÿââÿëêè èëëÿðÿ íèñáÿòÿí ñöðÿòëÿ àðòìàüà áàøëàìûø, îíóí ñîñèàë âÿ ñèíôè ãóðóëóøó äÿéèøìèø, ÿùàëèíèí õÿñòÿëèê âÿ þëöì ñÿâèééÿñè êÿñêèí ñóðÿòäÿ àçàëìûø, îðòà þìöð ìöääÿòè óçàíìàüà, ÿìÿê ôÿàëëûüû àðòìàüà, òÿùñèë âÿ ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè èñÿ éöêñÿëìÿéÿ áàøëàìûøäû. Áóíóíëà éàíàøû ñîñèàëèçì úÿìèééÿòè ãóðóúóëóüóíóí àéðû-àéðû äþâðëÿðèíäÿ áèð ñûðà ñîñèàëèãòèñàäè, òàðèõè, äåìîãðàôèê âÿ ñ. õàðàêòåðëè àìèëëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà ÿùàëèíèí àðòûì ñöðÿòè ìöõòÿëèô îëìóø âÿ áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèð. 1920–91 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí 71 èë ÿðçèíäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñàéû 3,7 äÿôÿ àðòàðàã 1952,2 ìèí íÿôÿðäÿí 7218,5 ìèí íÿôÿðÿ, î úöìëÿäÿí øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ñàéû 9,5 äÿôÿ àðòàðàã 405,8 ìèí íÿôÿðäÿí 3858,3 ìèí íÿôÿðÿ, êÿíä ÿùàëèñèíèí ñàéû 103

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èñÿ 2,2 äÿôÿ àðòàðàã 1546,4 ìèí íÿôÿðäÿí 3360,2 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäûð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè àðòàðàã 20,8 ôàèçäÿí 54 %-ÿ ãàëõìûø, êÿíä ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ àçàëàðàã 79,2 %-äÿí 46 %-ÿ äöøìöøäöð. 1922–91 èëëÿðäÿ èñÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ ÿùàëèñèíèí òÿðêèáèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí öìóìè ñàéû 5,3 ìèëéîí íÿôÿð àðòàðàã 1991 èëèí ÿââÿëèíäÿ (1922 èëäÿ ÑÑÐÈ-íèí ÿùàëèñèíèí ñàéû 136100 ìèí íÿôÿð, Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéû èñÿ 1863,0 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð) 7218,5 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûø âÿ éà 3,9 äÿôÿ ÷îõàëìûø, õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ 1,37 %äÿí 2,48 %-ÿ ãàëõìûøäû. 1922–40 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñàéû 1,3 ìèëéîí íÿôÿð âÿ éà 72,0 %, 1940–59 èëëÿðäÿ 424 ìèí íÿôÿð âÿ éà 12,9 %, 1959–91 èëëÿðäÿ èñÿ 3,4 ìèëéîí íÿôÿð âÿ éà 94,3 % ÷îõàëìûøäû. Éóõàðûäàêû ðÿãÿìëÿðäÿí à÷ûã-àéäûí ýþðöíöð êè, Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿùàëèíèí ÿí ñöðÿòëè àðòûìû þçöíö ÿââÿëúÿ 1922–40 èëëÿðäÿ, ñîíðà èñÿ éàëíûç 1950–60 èëëÿðäÿ áöðóçÿ âåðìèøäè. 50–60-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìàëèê îëäóüó äåìîãðàôèê èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ êå÷ìèø Èòòèôàã Ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà ÿí ãàáàãúûë éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòìóø âÿ ùÿòòà 1960 èëäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóì âÿ òÿáèè àðòûì ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ áèðèíúè éåðÿ ÷ûõìûøäûð. Áåëÿ êè, ÿýÿð 1960 èëäÿ êå÷ìèø Èòòèôàãäà ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóì ñÿâèééÿñè 24,9 íÿôÿð, òÿáèè àðòûì ñÿâèééÿñè èñÿ 17,8 íÿôÿð îëìóøäóðñà, Àçÿðáàéúàíäà áó ýþñòÿðèúèëÿð ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 42,6 âÿ 36,9 íÿôÿð òÿøêèë åòìèø âÿ éà îðòà Èòòèôàã ñÿâèééÿñèíäÿí 1,7 âÿ 2,1 äÿôÿ éöêñÿê îëìóøäóð. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, 1959–89 èëëÿðèí ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû äþâðöíäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ ÿùàëèíèí îðòà èëëèê àðòûì ñöðÿòè 1,24 % òÿøêèë åòìèøäèðñÿ (ÑÑÐÈ-íèí ÿùàëèñè 1959 èëäÿêè 208,8 ìèëéîí íÿôÿðäÿí 1989 èëäÿ 286,7 ìèëéîí íÿôÿðÿ ÷àòìûø âÿ éà 37,8 % àðòìûøäûðñà, Àçÿðáàéúàíäà áó ýþñòÿðèúèëÿð ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 3698 ìèí íÿôÿð âÿ 7038 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèø âÿ éà 90,3 % àðòìûøäûð), Àçÿðáàéúàíäà áó ýþñòÿðèúè 3,0 ôàèç âÿ éà îðòà Èòòèôàã ñÿâèééÿñèíäÿí 2,4 äÿôÿ éöêñÿê îëìóøäóð. Ùÿìèí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí îðòà èëëèê àðòûì ñöðÿòèíèí íèñáÿòÿí áåëÿ éöêñÿê îëìàñû ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áóðàäà ìöãàéèñÿ åäèëÿí ÿðàçèëÿðÿ íèñáÿòÿí ÿùàëèíèí äîüóì ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿê, þëöì ñÿâèééÿñèíèí èñÿ àøàüû îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. 1960–90 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóì ñÿâèééÿ104

ñèíÿ ýþðÿ îðòà Èòòèôàã ñÿâèééÿñèíäÿí 1,6–1,7 äÿôÿ, î úöìëÿäÿí, ÐÑÔÑÐ-äÿí 1,8–2,0, Óêðàéíà âÿ Áàëòèêéàíû ðåñïóáëèêàëàðûíäàí 1,7–2,6 äÿôÿ éöêñÿêäÿ äóðóðäóñà, ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí þëöìöí ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ ìöâàôèã îëàðàã ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿí 5,6–40 ôàèç, 3,0–51,2 % âÿ 25,6–48,0 % ýåðèäÿ ãàëûðäû. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðèíäÿ äîüóì ñÿâèééÿñèíäÿêè áó ôÿðãèí ìþâúóäëóüó ùÿð áèð ðåñïóáëèêàíûí òàðèõè èíêèøàôûíäà êå÷èðäèéè ùÿéàò éîëóíóí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí, ìÿèøÿò ÿíÿíÿñèíäÿí, øÿùÿð âÿ êÿíä ÿùàëèñèíèí íèñáÿòèíäÿí, þç êþêëÿðè èëÿ êå÷ìèøÿ ýåäÿí áèð ñûðà ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ òÿçàùöð åäÿí ìèëëè ìÿíñóáèééÿò, ùàáåëÿ äåìîãðàôèê èíêèøàôûí õàðàêòåðèíäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. Áóðàäà éåðè ýÿëìèøêÿí áåëÿ áèð úÿùÿòè äÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿýÿð 1960–80 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí 20 èë ÿðçèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóì ÿìñàëû èëÿ éàíàøû äîüóëàíëàðûí ìöòëÿã ñàéû äà àçàëìûøäûðñà, 1980 èëäÿí ñîíðà áó ýþñòÿðèúèëÿð õåéëè éöêñÿëìèøäèð. Áåëÿ êè, ÿýÿð 1960–80 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóëàí óøàãëàðûí ñàéû 17,4 íÿôÿð âÿ éà 37,3 % àçàëàðàã 42,6 íÿôÿðäÿí 26,7 íÿôÿðÿ, îíëàðûí ìöòëÿã ñàéû èñÿ 10,8 ìèí íÿôÿð âÿ éà 6,6 % àçàëàðàã 165,8 ìèí íÿôÿðäÿí 155,0 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöøäöðñÿ, 1980–91 èëëÿðäÿ áèðèíúè ýþñòÿðèúè 6,3 % àðòàðàã 25,2 íÿôÿðäÿí 26,8 íÿôÿðÿ, èêèíúè ýþñòÿðèúè èñÿ 22,9 % àðòàðàã 155,0 ìèí íÿôÿðäÿí 190,3 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäûð. 1991–2002 èëëÿðäÿ èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ áó ýþñòÿðèúèëÿð 48,1% àçàëàðàã 26,6 íÿôÿðäÿí 13,8 íÿôÿðÿ âÿ 41,8 % àçàëàðàã 190,3 ìèí íÿôÿðäÿí 110,7 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöøäöð. Áó ýþñòÿðèúèëÿð øÿùÿð âÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèø âÿ àøàüûäàêû êèìè îëìóøäóð. Øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóì ñÿâèééÿñè 1960–80 èëëÿðäÿ 33,8 % àçàëàðàã 34,9 íÿôÿðäÿí 23,1 íÿôÿðÿ, äîüóëàí óøàãëàðûí ñàéû èñÿ 14,5 ôàèç àðòàðàã 66,0 ìèí íÿôÿðäÿí 75,6 ìèí íÿôÿðÿ; 1980–91 èëëÿðäÿ èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 1,7 % àðòàðàã 23,1 íÿôÿðäÿí 23,5 íÿôÿðÿ âÿ 18,2 % àðòàðàã 75,6 ìèí íÿôÿðäÿí 89,3 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäûðñà, 1991-2002 èëëÿðäÿ ÿêñèíÿ ùÿì ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóì ñÿâèééÿñè âÿ ùÿì äÿ äîüóëàí óøàãëàðûí ñàéû ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 48,1 % àçàëàðàã 23,5 íÿôÿðäÿí 12,2 íÿôÿðÿ âÿ 44,4 % àçàëàðàã 89,3 ìèí íÿôÿðäÿí 49,7 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöøäöð. Êÿíä éåðëÿðèíäÿ áó ýþñòÿðèúèëÿð äàùà ãàáàðûã øÿêèë-

äÿ þçöíö áèðóçÿ âåðìèøäè. Áåëÿ êè, 1960–80 èëëÿðäÿ áóðàäà ÿùàëèíèí äîüóì ÿìñàëû 44,2 % àçàëàðàã 49,8 íÿôÿðäÿí 27,5 íÿôÿðÿ; äîüóëàí óøàãëàðûí ñàéû èñÿ 20,5 % àçàëàðàã 99,9 ìèí íÿôÿðäÿí 79,4 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöäöðñÿ, 1980–91 èëëÿðäÿ áèðèíúè ýþñòÿðèúè 9,8 % àðòàðàã 27,5 íÿôÿðäÿí 30,2 íÿôÿðÿ; äîüóëàí óøàãëàðûí ñàéû èñÿ 27,3 % àðòàðàã 79,4 ìèí íÿôÿðäÿí 101,0 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûø, 1991–2002 èëëÿðäÿ èñÿ ÿêñèíÿ ùÿìèí ýþñòÿðèúèëÿðèí ùÿð èêèñè ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 51,0 % àçàëàðàã 30,2 íÿôÿðäÿí 15,4 íÿôÿðÿ âÿ 39,6 % àçàëàðàã 101,0 ìèí íÿôÿðäÿí 61,0 ìèí íÿôÿðÿ äöøìöøäöð. Ëàêèí áóíóíëà áåëÿ 1960–85 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí 25 èë ÿðçèíäÿ äîüóëàí áöòöí óøàãëàð àðàñûíäà 3 íþâáÿäÿ äîüóëàíëàðûí ñàéû 34,7 ìèí íÿôÿð âÿ éà 34,8 % àçàëàðàã 99,6 ìèí íÿôÿðäÿí 64,9 ìèí íÿôÿðÿ, îíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ 23 % àçàëàðàã 60 %-äÿí 37 ôàèçÿ äöøìöøäöð. Ìàðàãëû ùàëäûð êè, ðåñïóáëèêàäà äîüóìóí íèñáè ñóðÿòäÿ àçàëìàñû ïðîñåñè (ùÿð 1000 íÿôÿðÿ) îíóí ñàéûíûí ìöòëÿã ãàéäàäà àçàëìàñû ïðîñåñèíäÿí áèð ãÿäÿð ñîíðà áàøëàìûøäûð. ßùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóëàí óøàãëàðûí ñàéû íèñáè ñóðÿòäÿ 1960 èëäÿí àçàëìàüà áàøëàìûøäûðñà, äîüóëàí óøàãëàðûí ìöòëÿã ñàéûíûí àçàëìàñû ïðîñåñè 1965 èëäÿí áàøëàìûøäûð. Áó ïðîñåñ éóõàðûäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè þçöíö íÿèíêè áöòöíëöêäÿ ðåñïóáëèêàäà, îíóí øÿùÿð âÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ àéðû-àéðû òÿáèè-èãòèñàäè çîíàëàðûíäà äà áöðóçÿ âåðìèøäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ðåñïóáëèêàíûí áÿçè çîíàëàðûíûí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðèíäÿ äîüóì ñÿâèééÿñè öçðÿ ìþâúóä îëàí ôÿðãÿ òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ õûðäà øÿùÿðëÿðèí âÿ øÿùÿð òèïëè ãÿñÿáÿëÿðèí öìóìè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíèí èðè øÿùÿðëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿí î ãÿäÿð äÿ ôÿðãëÿíìÿìÿñèäèð. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ ùÿìèí çîíàëàðûí øÿùÿðëÿðèíäÿ äîüóì ñÿâèééÿñèíèí êÿíäëÿðäÿí àç ôÿðãëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Àíúàã èñòÿð áöòöíëöêäÿ ðåñïóáëèêàäà, èñòÿðñÿ äÿ îíóí ÿêñÿð òÿáèè-èãòèñàäè çîíàëàðûíäà þéðÿíèëÿí äþâðäÿ äîüóì ñÿâèééÿñè êÿíä éåðëÿðèíäÿ øÿùÿð éåðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí éöêñÿê îëàðàã ãàëìûøäûð. Éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðäÿí àéäûí îëóð êè, þëêÿíèí àéðû-àéðû òÿáèè-èãòèñàäè çîíàëàðûíäà, øÿùÿð âÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí äîüóì ÿìñàëû àðàñûíäàêû òÿðÿääöäöí ìèãéàñû ýåò-ýåäÿ àçàëûð êè, áó äà ùÿìèí ÿðàçèëÿðèí ñîñèàë-èãòèñàäè, ÿùàëèíèí éàø-úèíñ ãóðóëóøó, ìÿøüóëëóã ñÿâèééÿñè âÿ ãóðóëóøó, ìàääè âÿ ìÿäÿíè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùÿéàò ñÿâèééÿñè âÿ ñ. ìþâúóä îëàí ôÿðãëÿðèí àçàëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Íèêàù âÿ áîøàíìà – ßùàëèíèí äîüóì âÿ òÿáèè àðòûìûíà òÿñèð åäÿí ÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ íèêàù âÿ áîøàíìà ñÿâèééÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿùàëèíèí àðòûìû, èíñàí âÿ ÿìÿê ïîòåíñèàëûíûí ôîðìàëàøìàñû ìÿíáÿëÿðèíäÿí äàíûøàðêÿí íèêàù âÿ áîøàíìà ìÿñÿëÿñèíÿ òîõóíìàäàí êå÷ìÿê îëìàç. ×öíêè ùàçûðäà íèêàùëàðûí àçàëìàñû âÿ áîøàíìàëàðûí àðòìàñû ìöùöì äåìîãðàôèê ùàäèñÿ îëóá, áöòöí äöíéàäà îëäóüó êèìè ðåñïóáëèêàäà äà ÿùàëèíèí äîüóì ñÿâèééÿñè âÿ òÿáèè àðòûìûíà, äåìÿëè, ùÿì äÿ ÿùàëèíèí âÿ ÿìÿê ïîòåíñèàëûíûí àðòûì ñöðÿòèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí ÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿí ñàéûëûð âÿ ñîí âàõòëàð áöòöí áàøãà àìèëëÿð àðàñûíäà îíëàðûí éåðè âÿ ðîëó õåéëè àðòìûøäûð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ÿùàëèíèí òÿêðàð èñòåùñàëûíà òÿñèð åäÿí ÿí áàøëûúà àìèë þëêÿäÿ ìþâúóä îëàí íèêàù, áîøàíìà âÿ àèëÿ âÿçèééÿòèäèð. Þç íþâáÿñèíäÿ íèêàù, áîøàíìà âÿ àèëÿíèí èíêèøàô ïàðàìåòðëÿðè èñÿ ÿñàñ äåìîãðàôèê ýþñòÿðèúèëÿðëÿ (ÿùàëèíèí äîüóì, þëöì ñÿâèééÿñè, éàø âÿ úèíñ òÿðêèáè) éàíàøû þëêÿíèí ìàëèê îëäóüó ñîñèàëèãòèñàäè øÿðàèòäÿí, õàëãûí ìþâúóä àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíäÿí äÿ ÷îõ àñûëûäûð. 1999 èëèí ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ùå÷ çàìàí íèêàùäà îëìàéàíëàð 50–54 éàøëû ãàäûíëàð àðàñûíäà úÿìè – 2,5 %, êèøèëÿð àðàñûíäà èñÿ 1,2 % òÿøêèë åòìèøäèð. Îíó äà ãåéä åòìÿìÿê îëìàç êè, ðåñïóáëèêà ýÿíúëÿð àðàñûíäà ñóáàéëûã ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿêëèéèíÿ ýþðÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðè àðàñûíäà ÿââÿëëÿðäÿ îëäóüó êèìè èíäè äÿ «ãàáàãúûë» éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòìàãäà äàâàì åäèð. 1999 èëèí ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí áóðàäà éàøàéàí 20–24 éàøëû îüëàíëàðûí 83,2 %-èíè âÿ éà 260,5 ìèí íÿôÿðèíè, 25–29 éàøëû îüëàíëàðûí èñÿ 42,9 %-èíè âÿ éà 127,8 ìèí íÿôÿðèíè ñóáàéëàð òÿøêèë åòìèøëÿð. Áó ýþñòÿðèúè ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 20–24 éàøëû ãûçëàð àðàñûíäà – 51 % (170,7 ìèí íÿôÿð), 25–29 éàøëû ãûçëàð àðàñûíäà èñÿ 23,9 % (79,4 ìèí íÿôÿð) òÿøêèë åòìèøäèð. Ùàçûðäà ãåéä åäèëÿí éàø ãðóïëàðû îüëàí âÿ ãûçëàðûí àèëÿ ãóðìàñû ö÷öí ÿí îïòèìàë éàø ùÿäëÿðè ùåñàá îëóíóð. Íèêàù ñÿâèééÿñèíÿ ÿí ÷îõ òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ áîøàíìàëàðäûð. Ðÿñìè ñòàòèñòèêà áîøàíìàëàðûí ñàéû ùàããûíäà äÿãèã ìÿëóìàò âåðìÿñÿ äÿ ãÿòè ñóðÿòäÿ äåìÿê îëàð êè, áó ýþñòÿðèúè ÿêñÿð þëêÿëÿðäÿ àðòìàãäàäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿùàëèíèí íèêàù âÿ áîøàíìà ñÿâèééÿñèíäÿ áàø

âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð àøàüûäàêû 7-úè úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ùÿìèí úÿäâÿëäÿí àéäûí îëóð êè, òÿäãèã åäèëÿí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà íèêàùëàðûí âÿ áîøàíìàëàðûí ñàéû âÿ ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðè ùåñàáû èëÿ îíëàðûí ñÿâèééÿñè ñàáèò ãàëìàéûá, äàèì äÿéèøìèøäèð. Áåëÿ êè, 1950 èëÿ íèñáÿòÿí 1960 èëäÿ íèêàùëàðûí ñàéû 1,9 äÿôÿ, î úöìëÿäÿí øÿùÿð éåðèíäÿ 1,4 äÿôÿ, êÿíä éåðëÿðèíäÿ 3,1 äÿôÿ, ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðè ùåñàáû èëÿ îíóí ñÿâèééÿñè èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 1,5 äÿôÿ àðòäûüû, øÿùÿð éåðèíäÿ èñÿ íèñáÿòÿí àçàëìàüà, êÿíä éåðèíäÿ 2,9 äÿôÿ àðòäûüû ùàëäà, áîøàíìàëàðûí öìóìè ñàéû 3,3 äÿôÿ, î úöìëÿäÿí øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 3,4 äÿôÿ àðòìûø, êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ 4,6 % àçàëìûø, ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðè ùåñàáû èëÿ îíóí ñÿâèééÿñè èñÿ ìöâàôèã ãàéäàäà 2,3 âÿ 2,1 äÿôÿ àðòìûø, êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ äÿéèøìèøäèð. 1960 èëäÿí 1991 èëÿäÿê îëàí äþâðäÿ èñÿ íèêàùëàðûí âÿ áîøàíìàëàðûí ùÿì öìóìè ñàéû âÿ ùÿì äÿ ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðè ùåñàáû èëÿ îíëàðûí ñÿâèééÿñè äàèì àðòìûø, 1992 èëäÿí ñîíðà èñÿ ñöðÿòëÿ àçàëìûøäûð. 1960 èëäÿí êå÷ÿí 42 èë ÿðçèíäÿ èñÿ íèêàùëàðûí âÿ áîøàíìàëàðûí ùÿì ìöòëÿã ñàéûíûí âÿ ùÿì äÿ ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðè ùåñàáûíà ñÿâèééÿñèíèí ÿí ÷îõ àðòûìû 1985–91 èëëÿðÿ òÿñàäöô åòìèøäèð. Ãåéä åäèëÿí äþâðäÿ íèêàù âÿ áîøàíìà ùàäèñÿëÿðèíèí âÿçèééÿòèíäÿ éàðàíìûø áó ùàë áèð òÿðÿôäÿí ãàíóíàóéüóí ùàäèñÿ âÿ ïðîñåñëÿðëÿ áàüëû îëìóøäóðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ùÿìèí èëëÿðäÿ êå÷ìèø Èòòèôàãäà âÿ Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðìèø ñèéàñû ùàäèñÿëÿðëÿ, ìèëëè çÿìèíäÿ éàðàíìûø ìöíàãèøÿëÿðëÿ âÿ ñ. ÿëàãÿäàð îëàðàã «íèêàùáàüëàìà âÿ áîøàíìà ÿìÿëèééàòëàðûíäà» ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí ãàäûí âÿ êèøèëÿð àðàñûíäà íèêàùáàüëàìà âÿ áîøàíìàëàð çàìàíû éîë âåðèëìèø ãåéðè-ãàíóíè ùàëëàð, åâ àëìàã âÿ ñàòìàã âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðëÿ íèêàùáàüëàìà âÿ áîøàíìà ÿìÿëèééàòëàðûíäà åäèëÿí ñàõòàêàðëûã âÿ áàøãà ùàëëàðëà áàüëû îëìóøäóð. Åëÿ áó ñÿáÿáëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ 1985–91 èëëÿðäÿ, õöñóñèëÿ äÿ 1989–91 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà íèêàùáàüëàìàëàðûíûí âÿ áîøàíìàëàðûí ùÿì öìóìè ñàéû âÿ ùÿì äÿ ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðè ùåñàáû èëÿ ñÿâèééÿñè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ éöêñÿëÿðÿê íèêàùëàðäà îëàíëàðûí ñàéû 1991 èëäÿ 74,4 ìèíÿ, áîøàíìàëàðûí ñàéû èñÿ 10,7 ìèíÿ ÷àòìûøäûð. 1991 èëäÿí êå÷ÿí 10 èë ÿðçèíäÿ èñÿ ùÿì íèêàùëàðûí âÿ áîøàíìàëàðûí ñàéû âÿ ùÿì äÿ ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðè ùåñàáû èëÿ îíëàðûí ñÿâèééÿñè éåíèäÿí ñöðÿòëÿ àçàëìàüà áàøëàìûøäûð. 7-úè úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíäàí ýþðöíäöéö êèìè ÿýÿð 1991 èëäÿ ðåñïóáëè-

êà öçðÿ íèêàùëàðûí ñàéû 74,4 ìèí òÿøêèë åòìèøäèðñÿ, áó ýþñòÿðèúè 43,9 %àçàëàðàã 2002 èëäÿ 41,7 ìèíÿ, áîøàíìàëàðûí ñàéû èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 46,7 % àçàëàðàã 10,7 ìèíäÿí 5,7 ìèíÿ äöøìöøäöð. Ðåñïóáëèêàäà éàðàíìûø äåìîãðàôèê âÿçèééÿòÿ ìÿíôè òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ Àçÿðáàéúàíûí êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí òÿðêèáèíäÿ îëäóüó àõûðûíúû 30 èë ÿðçèíäÿ (1960–90 èëëÿðäÿ) èø éåðëÿðèíèí ÷àòûøìàìàñû âÿ áÿçè áàøãà îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí áóðàäàí ÑÑÐÈ-íèí èðè ñÿíàéå øÿùÿðëÿðèíÿ, òèêèíòè îáéåêòëÿðèíÿ, êÿíä òÿñÿððöôàòû ðàéîíëàðûíà âÿ òÿùñèë ìÿðêÿçëÿðèíÿ ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 30–40 ìèí íÿôÿð ýÿíú îüëàíëàðûí èøëÿìÿéÿ, òÿùñèë àëìàüà âÿ äàèìè éàøàìàüà êþ÷öá ýåòìÿëÿðè îëìóøäóð. Ãåéä åäèëÿí äþâðäÿ, õöñóñèëÿ äÿ 1980 èëäÿí ñîíðà êå÷ìèø ÑÑÐÈ ùþêóìÿòèíèí òÿêèäè èëÿ Èòòèôàãûí Àðõàíýåëñê, Ãåéðè-ãàðàòîðïàã, ×åðíîáûë, Òöìåí âèëàéÿòëÿðè, ÁÀÌ çîíàñû ðåýèîíëàðûíà âÿ áàøãà ÿðàçèëÿðÿ ìèíëÿðëÿ àëè âÿ îðòà èõòèñàñ òÿùñèëëè ìöòÿõÿññèñ âÿ èõòèñàñëû ôÿùëÿ êàäðëàðû ìöòÿøÿêêèë øÿêèëäÿ àïàðûëìûøäû. Òÿêúÿ 80 èëëÿðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäàí Ðóñèéàíûí Àìóð âèëàéÿòèíÿ 600-äÿí ÷îõ àèëÿ êþ÷öðöëìöø âÿ ùÿð èë îðòà ùåñàáëà éóõàðûäà ãåéä åäèëÿí âèëàéÿòëÿðÿ áóðàäàí 1500 íÿôÿðäÿí ÷îõ éöêñÿê èõòèñàñëû ìöòÿõÿññèñ ýþíäÿðèëìèøäèð êè, îíëàðûí äà 80–90 %-äÿí ÷îõóíó àçÿðáàéúàíëû îüëàíëàð òÿøêèë åòìèøëÿð. Áöòöí áóíëàð èñòÿð-èñòÿìÿç Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí äåìîãðàôèê ãóðóëóøóíóí ïîçóëìàñûíà, äàùà äîüðóñó ÿùàëèíèí éàø-úèíñ òÿðêèáèíäÿ, èëê íþâáÿäÿ èñÿ àèëÿ ãóðìàã éàøûíäà îëàí ýÿíú îüëàí âÿ ãûçëàðûí ñàé íèñáÿòèíäÿ ãåéðè-íîðìàë âÿçèééÿòèí éàðàíìàñûíà, áó èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ îíëàðûí àèëÿ ãóðìàñû èøèíèí ÷ÿòèíëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. 1999 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà àïàðûëàí ÿùàëèíèí ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ùÿìèí èë Àçÿðáàéúàíäà ùå÷ çàìàí íèêàùäà îëìàìûø ñóáàéëàðûí ñàéû 25–29 éàøûíäà îëàí ãàäûíëàð àðàñûíäà 79,4 ìèí íÿôÿðè (23,7 %-è), 30–34 éàøûíäà îëàí ãàäûíëàð àðàñûíäà 47,9 ìèí íÿôÿðè (23,9 %-è), 35–39 éàøûíäà îëàí ãàäûíëàð àðàñûíäà 33,7 ìèí íÿôÿðè (13,3 %-è), 40 âÿ éà éóõàðû éàøûíäà îëàí ãàäûíëàð àðàñûíäà èñÿ 33,9 ìèí íÿôÿðè (9,3 %-è) þòöá êå÷ìèøäèð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, 1989 èëèí ÿùàëèíèí ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí î âàõò ðåñïóáëèêàäà 30–34 éàøûíäàí éóõàðû îëàí ãàäûíëàð àðàñûíäà ùå÷ çàìàí íèêàùäà îëìàìûø ãàäûíëàðûí ñàéû 66,1 ìèí íÿôÿð, 1999 èëäÿ èñÿ 67,6 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Áó èñÿ î äå105

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ìÿêäèð êè, ðåñïóáëèêàäà îí ìèíëÿðëÿ ãàäûí ùÿìèøÿëèê îëàðàã àèëÿ ãóðìàã, àíà îëìàã ñÿàäÿòèíäÿí ìÿùðóì îëìàã òÿùëöêÿñè ãàðøûñûíäà ãàëìûøäû. Ðåñïóáëèêàäà ýÿíú ãûçëàðûí àèëÿ ãóðà áèëìÿìÿñèíÿ òÿñèð åäÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ àçÿðáàéúàíëû îüëàíëàðûí ùÿëÿ 60-úû èëëÿðäÿí áàøëàìûø âÿ ñîí îíèëëèêëÿðäÿ äÿ àðòìàãäà äàâàì åäÿí ìèãðàñèéàñû ïðîñåñèíèí äàùà äà ñöðÿòëÿíìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Ñòàòèñòèê ìàòåðèàëëàðûí òÿùëèëèíäÿí àéäûí îëóð êè, ñîí âàõòëàðàäÿê ìèãðàñèéà ïðîñåñèíèí òÿíçèìëÿíìÿìÿñè, êå÷èä äþâðöíäÿ éàðàíìûø ñîñèàë-èãòèñàäè ÷ÿòèíëèêëÿð, ÌÄÁ þëêÿëÿðè èëÿ ñÿðùÿäëÿðèí øÿôôàô îëìàñû âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëè ìèãðàñèéàñû ñàëäîñó (ãàëûüû) 1990–2000 èëëÿðäÿ - ìÿíôè 53,6 - ìÿíôè 5,6 àðàñûíäà òÿðÿääöä åòìèøäèð. ßñàñÿí ðåïðîäóêòèâ éàøäà, äàùà äîüðóñó 20–40 éàøäà îëàí êèøèëÿðèí ìèãðàñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿ ÿùàëèñèíèí éàø-úèíñ òÿðêèáè äÿ õåéëè ïîçóëìóøäóð. Áåëÿ êè, 1999 èëäÿ àïàðûëàí ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ðåñïóáëèêàäà ùÿð 1000 íÿôÿð êèøèéÿ äöøÿí ãàäûíëàðûí ñàéû 1026,7 íÿôÿð îëäóüó ùàëäà, 15–19 éàøëàð öçðÿ 968,3 íÿôÿð, 20–24 éàøëàð öçðÿ 922,6 íÿôÿð, 25–29 éàøëàð öçðÿ 960,4 íÿôÿð, 30–34 éàøëàð öçðÿ 1126,3 íÿôÿð, 35–39 éàøëàð öçðÿ 1084,3 íÿôÿð, 40–44 éàøëûëàð öçðÿ 1095,4 íÿôÿð âÿ ñ. òÿøêèë åòìèøäèð. Áó äþâðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñè àðàñûíäà ãàäûíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè 51,0 % îëäóüó ùàëäà, 15–19 éàøëûëàð àðàñûíäà – 49,0; 20–24 éàøëûëàð àðàñûíäà – 48,0; 25–29 éàøëûëàð àðàñûíäà 49,0; 30–34 éàøëûëàð àðñûíäà èñÿ 52,0 % òÿøêèë åòìèøäèð. Áó äåéèëÿíëÿðäÿí àéäûí îëóð êè, þéðÿ106

íèëÿí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà äîüóì ñÿâèééÿñèíèí àçàëìàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè àìèëëÿð âÿ ÿùàëèíèí éàø-úèíñ ãóðóëóøóíäà áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìûøäûð. Àíúàã áóðàäà êÿáèíèí ìþùêÿìëèê äÿðÿúÿñèíèí òÿñèðèíè äÿ íÿçÿðÿ àëìàìàã îëìàç. ×öíêè ôàêòëàð ñöáóò åäèð êè, áîøàíìà ùàëëàðû âÿ àèëÿíèí äàüûëìàñû òÿùëöêÿñè ÿí ÷îõ àçóøàãëû âÿ óøàãñûç àèëÿëÿðäÿ òÿñàäöô îëóíóð. Áó äà áèð ùÿãèãÿòäèð êè, áîøàíìà ùàëëàðûíûí àðòìàñû ÿð-àðâàääà, èëê íþâáÿäÿ èñÿ ãàäûíëàðäà óøàã äîüóëìàñûíà îëàí òÿëÿáèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ ìàíå îëóð. Áîøàíìà ùàëëàðûíûí áàø âåðÿ áèëÿúÿéè òÿùëöêÿñè ãàäûíëàðäà óøàãëàðëà òÿê ãàëìàã ãîðõóñó éàðàòìàãëà îíëàðû èñòÿäèêëÿðè ñàéäà óøàã äîüìàã àðçóñóíäàí ÷ÿêèíäèðèð. ÌÄÁ ìÿêàíûíäà îëàí þëêÿëÿðäÿ áó ùàë þçöíö ÿí ÷îõ ÐÑÔÑÐ, Óêðàéíà âÿ Áåëîðóñ Ðåñïóáëèêàëàðûíäà éàøàéàí ãàäûíëàð àðàñûíäà áöðóçÿ âåðèð. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ÌÄÁ-äÿ äîüóì ñÿâèééÿñèíèí ÿí àøàüû, áîøàíìà ñÿâèééÿñèíèí èñÿ ÿí éöêñÿê îëäóüó ÿðàçèëÿð äÿ ìÿùç ùÿìèí ðåñïóáëèêàëàðà òÿñàäöô åäèð. Áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí äîüóì ñÿâèééÿñèíèí ÐÑÔÑÐ, Óêðàéíà âÿ Áåëàðóñäà îëäóüóíà íèñáÿòÿí 1,3–2,4 äÿôÿ éöêñÿê îëäóüó Îðòà Àñèéà þëêÿëÿðèíäÿ âÿ Àçÿðáàéúàíäà áîøàíìà ÿìñàëû ùÿìèí þëêÿëÿðäÿ îëäóüóíäàí òÿãðèáÿí 2,5 – 3,3 äÿôÿ àøàüûäûð. Áóíó îíäàí ýþðìÿê îëàð êè, ÿýÿð ñîí èëëÿðäÿ ùÿð 100 íèêàùà Îðòà Àñèéà ðåñïóáëèêàëàðû âÿ Àçÿðáàéúàíäà úÿìè 11-17 áîøàíìà ùàëû ãåéäÿ àëûíìûøäûðñà, ÐÑÔÑÐ-äÿ 30, Óêðàéíàäà èñÿ 27 áåëÿ ùàë îëìóøäóð. ÌÄÁ-äÿ äîüóì ñÿâèééÿñèíèí ÿí àøàüû îëäóüó ÿðàçè-

ëÿðäÿí ñàéûëàí Ðóñèéà âÿ Óêðàéíà áîøàíàíëàðûí âÿ àéðûëàíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí éöêñÿêëèéèíÿ ýþðÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðè àðàñûíäà èëê éåðëÿðè òóòóðëàð. Áóðàäà áîøàíàíëàðûí âÿ àéðûëàíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè éàøà äîëìóø ãàäûíëàð àðàñûíäà 8–9, êèøèëÿð àðàñûíäà èñÿ 5–6 %-äÿí éóõàðû ãàëõûð. Áó ýþñòÿðèúè áèð ãàéäà îëàðàã øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ êÿíä éåðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí, èðè øÿùÿðëÿðäÿ èñÿ õûðäà øÿùÿðëÿðÿ íèñáÿòÿí éöêñÿêäèð. Ñîñèîëîæè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíäÿí àéäûí îëóð êè, áîøàíìà ùàëëàðû áèð ãàéäà îëàðàã ÿñàñÿí àèëÿ ãóðóëäóãäàí 9–10 èë ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà áàø âåðèð. Íÿçÿðÿ àëñàã êè, áöòöí áóíëàðûí òÿãðèáÿí 37 %-è «õàñèééÿòëÿðèíèí óéüóí ýÿëìÿìÿñèíè» áÿùàíÿ åäèá áîøàíàíëàðäàí, áîøàíàíëàðûí èñÿ 2/3 ùèññÿñèíäÿí ÷îõó àèëÿ ãóðóëäóãäàí úÿìè áåø èë êå÷äèêäÿí ñîíðà áîøàíûðëàð âÿ áó úöð áîøàíàíëàðûí ñàéû ñöðÿòëÿ àðòìàãäà äàâàì åäèð, îíäà ÿùàëèíèí àðòûì ñöðÿòèíèí àçàëìàñûíà ùÿìèí ïðîñåñèí íåúÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðäèéèíè ñöáóò åòìÿéÿ åùòèéàú ãàëìûð. Ãåéä åäèëÿí òÿäãèãàòëàðà ÿñàñÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, àéðûëàí êèøèëÿðèí òÿãðèáÿí éàðûéà ãÿäÿðè, ãàäûíëàðûí èñÿ úÿìè 40 %-ÿ ãÿäÿðè éåíèäÿí àèëÿ ãóðà áèëèðëÿð. Ùàçûðäà þëêÿäÿ ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 4–5 ìèíÿ éàõûí áîøàíìà ùàëû ãåéäÿ àëûíûð êè, áóíëàðûí äà òÿãðèáÿí 80 %-ÿ ãÿäÿðè øÿùÿð éåðëÿðèíèí ïàéûíà äöøöð. 1999 èëèí ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, þëêÿäÿ ãàäûíëàð àðàñûíäà áîøàíìà ùàëëàðû êèøèëÿðÿ íèñáÿòÿí 3,2 äÿôÿ àçäûð. Áóðàäà áåëÿ áèð úÿùÿòè äÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùàçûðäà ðåñïóáëèêà ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí áîøàí-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìà ùàëëàðûíûí ñàéûíà ýþðÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíèí îðòà ñÿâèééÿñèíäÿí òÿãðèáÿí 3 äÿôÿ àøàüûäûð. Ùàë-ùàçûðäà ðåñïóáëèêà ãàäûíëàð àðàñûíäà áîøàíìà âÿ àéðûëìà ùàëëàðûíûí ñàéûíà ýþðÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðè àðàñûíäà ñîíóíúó, êèøèëÿð àðàñûíäà îëàí áîøàíìà âÿ àéðûëìà ùàëëàðûíûí ñàéûíà ýþðÿ èñÿ àõûðûíúû éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð. Ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðäàí àéäûí îëóð êè, áîøàíìà âÿ àéðûëìà ùàëëàðû íÿèíêè àéðû-àéðû ÌÄÁ þëêÿëÿðèíäÿ, îíóí øÿùÿð âÿ êÿíä éåðëÿðè, ùàáåëÿ àéðû-àéðû ìèëëÿòëÿð öçðÿ äÿ ôÿðãëÿíèð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðà ÿñàñÿí ÌÄÁäÿ ÿùàëèíèí 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí áîøàíìà âÿ àéðûëìà ùàëëàðûíûí ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿñè þçöíö ðóñëàð, óêðàèíëÿð, áåëîðóñëàð, ÿí àøàüû ñÿâèééÿñè èñÿ òöðêìÿíëÿð, àçÿðáàéúàíëûëàð, þçáÿêëÿð, ãûðüûçëàð âÿ òàúèêëÿð àðàñûíäà áöðóçÿ âåðèð. Äîüóì âÿ þëöì ñÿâèééÿñè – Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ñòàòèñòèêà Êîìèòÿñèíèí ðÿñìè ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ùàçûðäà ðåñïóáëèêàäà äà ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüû âÿ îíóí ñÿâèééÿñè ñåâèíäèðèúè äåéèëäèð. 8-úè úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí áàõìàéàðàã êè, ñîí éàðûì ÿñð ÿðçèíäÿ (19502002 èëëÿðäÿ) ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí þëöì ñÿâèééÿñè 39,4 %, î úöìëÿäÿí øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 42,6 %, êÿíä éåðëÿðèíäÿ 37,0 % àçàëàðàã ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 9,6-äàí 5,8-ÿ; 10,1-äÿí 5,8-ÿ âÿ 9,2-äÿí 5,8-ÿ äöøìöøäöð, áó ýþñòÿðèúè 1990–94 èëëÿðäÿ, éÿíè Àçÿðáàéúàíëà Åð-

ìÿíèñòàí àðàñûíäàêû àòÿøêÿñ äþâðöíÿäÿê 19,7 % àðòàðàã, 6,1 íÿôÿðäÿí 7,3 íÿôÿðÿ ãàëõìûø, 1994 èëäÿí ñîíðà èñÿ 20,6 % àçàëàðàã 7,3 íÿôÿðäÿí 5,8 íÿôÿðÿ äöøìöøäöð, ùÿëÿ äÿ áóðàäà ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäà îëàí ÿùàëè âÿ áèð éàøûíàäÿê îëàí óøàãëàð àðàñûíäà þëöì ñÿâèééÿñè õåéëè éöêñÿê îëàðàã ãàëìàãäàäûð. 2002 èëèí ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ðåñïóáëèêàäà ùÿð 1000 íÿôÿð äèðè äîüóëàí óøàãäàí áèð éàøûíàäÿê þëÿíëÿðèí ñàéû 12,8 íÿôÿð, î úöìëÿäÿí øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 11,1 íÿôÿð, êÿíä éåðëÿðèíäÿ 14,2 íÿôÿð; ìöâàôèã ñóðÿòäÿ Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äà – 11,1; 10,9 âÿ 11,2 íÿôÿð; Áàêû øÿùÿðèíäÿ (ãÿñÿáÿëÿðñèç) – 11,2 íÿôÿð; Ýÿíúÿäÿ – 5,8; Ñóìãàéûòäà – 18,2; Ìèíýÿ÷åâèðäÿ – 10,6; Íàôòàëàíäà 57,7 íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ñîí éàðûì ÿñð ÿðçèíäÿ áöòöíëöêäÿ ÿùàëè àðàñûíäà þëÿíëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã äèðè äîüóëàí óøàãëàð àðàñûíäà 1 éàøûíàäÿê þëÿíëÿðèí ùÿì ìöòëÿã ñàéû âÿ ùÿì äÿ ùÿð 1000 íÿôÿð äèðè äîüóëàí óøàüà äöøÿí 1 éàøûíàäÿê þëÿíëÿðèí ñàéû ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àçàëìûøäûð. Áó àçàëìà äèðè äîüóëàí óøàãëàð àðàñûíäà 1 éàøûíàäÿê þëÿíëÿðèí ìöòëÿã ñàéû öçðÿ ðåñïóáëèêà ìèãéàñûíäà 76,0 %, î úöìëÿäÿí øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 83,7, êÿíä éåðëÿðèíäÿ 65,7 %; ùÿð 1000 íÿôÿð äèðè äîüóëàí óøàüà äöøÿí þëÿíëÿðèí ñàéû öçðÿ èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ

81,1; 87,8 âÿ 71,7 % òÿøêèë åòìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà äèðè äîüóëàí óøàãëàð àðàñûíäà 1 éàøûíàäÿê þëöì ñÿâèééÿñèíèí (ùÿð 1000 íÿôÿð ùåñàáû èëÿ) ÿí éöêñÿê îëäóüó ÿðàçèëÿðÿ – Àüñó (36,8 íÿôÿð), Õûçû (31,7 íÿôÿð), Çÿðäàá (31,2 íÿôÿð), Àüñòàôà (28,2 íÿôÿð), Òîâóç (26,2 íÿôÿð), Àüäàø (24,1 íÿôÿð), Ãóñàð (23,60 íÿôÿð), Ãîáóñòàí (20,9 íÿôÿð) âÿ Ùàúûãàáóë (20,8 íÿôÿð) ðàéîíëàðûíû; ÿí àøàüû îëäóüó ÿðàçèëÿðÿ èñÿ (èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèí ÿùàëèñè èñòèñíà îëìàãëà) – Áÿðäÿ (3,5 íÿôÿð), Ñÿäÿðÿê (3,7 íÿôÿð), Èìèøëè (4,9 íÿôÿð) ðàéîíëàðûíäà ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Åéíè âÿçèééÿòè êÿíä ÿùàëèñè àðàñûíäà äà ýþðìÿê îëàð. 2000 èëèí ðÿñìè ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíûí êÿíä ÿùàëèñè àðàñûíäà ãåéä åäèëÿí ýþñòÿðèúèíèí ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿñè Çÿðäàá ðàéîíóíäà (33,1 íÿôÿð), Õûçûäà (30,3 íÿôÿð), Àüäàøäà (28,6 íÿôÿð), Ãóñàðäà (28,4 íÿôÿð), Àüñòàôàäà (26,7 íÿôÿð); ÿí àøàüû ñÿâèééÿñè èñÿ – Áÿðäÿäÿ (2 íÿôÿð), Èìèøëèäÿ ( 3,3 íÿôÿð), Ñàëéàíäà (5,5 íÿôÿð), Òÿðòÿðäÿ (6,4 íÿôÿð) âÿ Ñààòëûäà (7,0 íÿôÿð) þçöíö áöðóçÿ âåðìèøäè. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, úÿìèééÿòèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíè õàðàêòåðèçÿ åäÿí ÿí ìöùöì ýþñòÿðèúèëÿðäÿí áèðè äÿ êþðïÿëÿð àðàñûíäàêû þëöì ÿìñàëûíäàí èáàðÿòäèð. Ùÿð áèð þëêÿäÿ ìþâúóä îëàí ñîñèàë ñèñòåìèí âÿ ñÿùèééÿ õèäìÿòèíèí èíêèøàô ñÿâèééÿñè ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ùÿìèí ÿìñàëûí êÿìèééÿòè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. ßùàëè

107

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñòàòèñòèêàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí 2000 èëäÿ ùÿð 1000 íÿôÿð äèðè äîüóëàí óøàãäàí 1 éàøûíàäÿê þëÿíëÿðèí ñàéû îðòà ùåñàáëà äöíéà ìèãéàñûíäà 57 íÿôÿð, î úöìëÿäÿí èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿðäÿ – 63 íÿ-

ãöââÿñè èëÿ òÿìèí åäèëìÿñè èøèíè õåéëè ÷ÿòèíëÿøäèðÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàíûí ÿìÿê ïîòåíñèàëûíûí ôîðìàëàøìàñûíà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ ÿùàëèíèí éàø ãóðóëóøóíäà áàø âå-

ëÿðäÿ ãàäûíëàðûí ñàéû êèøèëÿðèí ñàéûíû öñòÿëÿìÿéÿ áàøëàìûø âÿ áó ïðîñåñ ùàçûðêû äþâðÿäÿê äàâàì åòìÿêäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, 1959 èëäÿí áàøëàéàðàã ãàäûíëàðëà êèøèëÿðèí ñàé íèñáÿòè àðàñûíäàêû ôÿðã òÿäðèú-

ôÿð, èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ èñÿ – 8 íÿôÿð òÿøêèë åäèðäè. ßùàëèíèí éàø-úèíñ ãóðóëóøó. Ðÿñìè ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðûí òÿùëèëèíäÿí àéäûí îëóð êè, ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí éàø ãóðóëóøóíäà óçóí èëëÿðäÿí áÿðè áèð ãàéäà îëàðàã ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäà îëàíëàð (1970 èë èñòèñíà îëìàãëà) îíëàðûí éàðûñûíäàí ÷îõóíó òÿøêèë åäèð. 9 úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, 1959–2002 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí 43 èëäÿí áÿðèäèð êè, áóðàäà ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøäà îëàí àäàìëàð áöòöí ÿùàëèíèí òÿðêèáèíäÿ 51,5–60,1 % àðàñûíäà òÿðÿääöä åäèð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí 30,4 %-èíè ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäàí êè÷èê îëàíëàð, 60,1 %-èíè ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäà îëàíëàð, 9,5 %-èíè èñÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíû þòìöø àäàìëàð òÿøêèë åäèðëÿð. 9 úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíûí òÿùëèëèíäÿí àéäûí îëóð êè, 1959–2002 èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà áöòöíëöêäÿ ÿùàëèíèí ñàéû 2,2 äÿôÿ, î úöìëÿäÿí ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäàí êè÷èê îëàíëàðûí ñàéû 1,7 äÿôÿ (76,2 %), ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäà îëàíëàðûí ñàéû 2,6 äÿôÿ, ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäàí éóõàðû îëàíëàðûí ñàéû èñÿ 2,0 äÿôÿéÿ éàõûí (97,5 %) àðòìûøäûð. Áó èñÿ î äåìÿêäèð êè, ñîí èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí äîüóì ñÿâèééÿñèíèí àøàüû äöøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áóðàäà ÿùàëèíèí òÿðêèáèíäÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäàí êè÷èê îëàíëàðûí (0–15 éàøûíäà) ñàéû ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäà îëàí âÿ áó éàøû þòöá êå÷ÿíëÿðèí ñàéûíà íèñáÿòÿí äàùà ëÿíý àðòìàüà áàøëàìûøäûð êè, áó äà éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ ÿùàëèíèí «ãîúàëìàñû» ïðîñåñèíèí ñöðÿòëÿíìÿñèíÿ âÿ ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí àðòûì ñöðÿòèíèí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëìàãëà õàëã òÿñÿððöôàòû ñàùÿëÿðèíèí èø

ðÿí äÿéèøèêëèêëÿðäèð. Ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí éàø òÿðêèáèíäÿ áàø âåðÿí ÿí ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿðäÿí áèðè ÿùàëèíèí öìóìè ñàéûíäà ýÿíúëÿðèí (29 éàøûíàäÿê îëàíëàðûí) õöñóñè ÷ÿêèñèíèí òÿäðèúÿí àçàëìàüà äîüðó ìåéë åòìÿñèäèð. Ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí òÿðêèáèíäÿ îëàíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè 1979 èëäÿ 65,8% òÿøêèë åòäèéè ùàëäà, 1989 èëäÿ 62,6%, 1999 èëäÿ 57,4%, 2002 èëäÿ èñÿ 55,3% òÿøêèë åòìèøäèð. Þéðÿíèëÿí äþâðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí éàø òÿðêèáèíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðè õàðàêòåðèçÿ åäÿí ìöùöì ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ÿùàëèíèí öìóìè ñàéûíäà ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäàí êè÷èê îëàíëàðûí (0–15 éàøûíäà) õöñóñè ÷ÿêèñèíèí àçàëàðàã 1959 èëäÿêè 37,2%-äÿí 1979 èëäÿ 35,3%-ÿ, î úöìëÿäÿí 5–9 éàøûíäà îëàí óøàãëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí 12,2%äÿí 11,4%-ÿ äöøìÿñè, 10–14 éàøûíäà îëàíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí èñÿ 7,8%-äÿí 12,8%-ÿ ãàëõìàñû, ñîíðàêû èëëÿðäÿ èñÿ áó ýþñòÿðèúèëÿð àçàëìàüà äîüðó ìåéë åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ñòàòèñòèê ðÿãÿìëÿðäÿí ýþðöíöð êè, ùàçûðäà ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí òÿðêèáèíäÿ îíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè 1959–79 èëëÿðäÿêèíÿ íèñáÿòÿí õåéëè àçàëàðàã, 2002 èëäÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 28,7%, 10,1% âÿ 11,5% òÿøêèë åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿùàëèñèíèí äåìîãðàôèê ãóðóëóøóíäà áàø âåðÿí äàùà áèð ìöùöì ÿëàìÿò ìöãàéèñÿ åäèëÿí äþâðäÿ ÿùàëèíèí úèíñ ãóðóëóøóíäàêû äÿéèøèêëèêëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áóðàäà ÿùàëèíèí úèíñ ãóðóëóøóíäà áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð 10-úó úÿäâÿëäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ùÿìèí úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, 2 Äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿäÿê îëàí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà êèøèëÿðèí ñàéû ãàäûíëàðûí ñàéûíû öñòÿëÿäèéè ùàëäà, ìöùàðèáÿíèí íÿòèúÿñè îëàðàã ñîíðàêû èë-

ÿí àçàëìàüà áàøëàìûø âÿ áó ôÿðã 1959 èëäÿ ãàäûíëàðûí õåéðèíÿ 184,5 ìèí íÿôÿð îëäóüó ùàëäà, 1998 èëäÿ 110,3 ìèí íÿôÿðÿäÿê àçàëìûø, 2003 èëäÿ èñÿ éåíèäÿí àðòàðàã 156,5 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äåìîãðàôèê èíêèøàôûí öìóìè âÿçèééÿòè – ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüûíûí íèñáÿòÿí ïèñëÿøìÿñè, äîüóì ñÿâèééÿñèíèí àøàüû äöøìÿñè, þëöì ñÿâèééÿñèíèí (ÿñàñÿí ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøäà âÿ êþðïÿëÿð àðàñûíäà) íèñáÿòÿí éöêñÿê îëàðàã ãàëìàñû, ýþçëÿíèëÿí þìöð ìöääÿòèíèí íèñáÿòÿí àøàüû îëìàñû (ÿñàñÿí êèøèëÿðäÿ), àíà âÿ óøàã þëöìöíöí éöêñÿêëèéè âÿ ÿùàëèíèí àðòûì ñöðÿòèíèí êÿñêèí ñóðÿòäÿ àçàëìàñû âÿ äåìîãðàôèê «ãîúàëìàñû» ïðîñåñèíèí ñöðÿòëÿíìÿñè, íèêàù êÿñäèðÿíëÿðèí ñàéúà àçàëìàñû, áîøàíìà ùàëëàðûíûí íèñáÿòÿí ñàáèò ãàëìàñû âÿ ñ. ïðîñåñëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. ßùàëèíèí ìèãðàñèéàñû – ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí ìöùöì àìèëëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ùÿð èë ìèãðàñèéà ïðîñåñèíäÿ îí ìèíëÿðëÿ ÿùàëè êöòëÿñè èøòèðàê åäèð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàäà ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ äåìîãðàôèê úÿùÿòäÿí ÿùàëè ìèãðàñèéàñû ïðîñåñèíèí ö÷ ÿñàñ èñòèãàìÿòè þçöíö äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ áöðóçÿ âåðèð: 1) åðìÿíè ôàøèñòëÿðèíèí ðåñïóáëèêàéà òÿúàâöçö èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã òÿúàâöçÿ ìÿðóç ãàëìûø òîðïàãëàðäàí âÿ ùÿìèí éåðëÿðÿ éàõûí îëàí ÿðàçèëÿðäÿí ÿùàëèíèí ìÿðêÿçè øÿùÿðëÿðÿ âÿ ðåñïóáëèêàíûí áèð ñûðà áàøãà ðàéîíëàðûíà çîðëà êþ÷öðöëìÿñè; 2) àðäûúûë îëàðàã ÿùàëèíèí êÿíäëÿðäÿí øÿùÿðëÿðÿ àõûíû; 3) óðáàíèçàñèéà ïðîñåñèíèí ñöðÿòëÿíìÿñè âÿ èðè øÿùÿðëÿðèí éàðàíìàñû èëÿ ÿëà-

108

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ãÿäàð îëàðàã øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí àðòìàñû. Ãåéä åòäèéèìèç áó ñîíóíúó èêè ãàíóíàóéüóí ùàë èñòÿð Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿäÿê îëàí äþâðäÿ, èñòÿðñÿ äÿ îíäàí ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ ñÿúèééÿâè ùàë êèìè ìþâúóä îëìóøäóð. Ëàêèí áóíóíëà áåëÿ ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðèíäÿ, øÿùÿð âÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ îíëàðûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíäà áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðäÿí àñûëû îëàðàã ÿùàëè ìèãðàñèéàñûíûí õöñóñèééÿòëÿðè, éàðàíìà ìÿíáÿëÿðè âÿ ìèãäàðû ìöõòÿëèô îëìóøäóð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áèð ãàéäà îëàðàã ìèãðàñèéà åäÿí ÿùàëèíèí 85–90 %-èíè ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëè òÿøêèë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿðàçè öçðÿ ùÿðÿêÿò åäÿí ÿùàëèíèí ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí òÿêðàð èñòåùñàëûíà, îíóí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿòúÿ àðòìàñûíäà ðîëó îëäóãúà áþéöêäöð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ êå÷ìèø Èòòèôàã ðåñïóáëèêàëàðûíäà îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà ÿùàëèíèí ìåõàíèêè ùÿðÿêÿòè ÿñàñ åòèáàðèëÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíûí ïëàíàóéüóí ïðîïîðñèîíàë èíêèøàô ãàíóíóíóí òÿëÿáëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã èø ãöââÿñèíÿ òÿëÿáàòû þäÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàìûøäû. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñû ÿðÿôÿñèíäÿ (1917–20 èëëÿðäÿ) ðåñïóáëèêàäà èñòÿð ÿùàëèíèí öìóìè ñàéû, èñòÿðñÿ äÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèíèí ñàéû õåéëè àçàëìûøäûð. Áó àçàëìà ÿùàëèíèí öìóìè ñàéû öçðÿ 401,5 ìèí íÿôÿð, ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëè öçðÿ èñÿ 110 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Áèð òÿðÿôäÿí áó âÿçèééÿò, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíûí áÿðïàñû âÿ èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã èø ãöââÿñèíÿ òÿëÿáàòûí úèääè ñóðÿòäÿ àðòìàñû Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëäóüó èëê èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàéà

êÿíàðäàí, áàøãà ðåñïóáëèêàëàðäàí ÷îõëó ìèãäàðäà èø ãöââÿñè ýÿòèðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíÿ ãÿäÿð ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí öìóìè àðòûìûíûí 50 %-äÿí ÷îõóíó êÿíàðäàí ýÿëÿíëÿð òÿøêèë åäèðäè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàéà èø ãöââÿñè àõûíû ÿñàñÿí áóðàäà ñÿíàéåíèí, èëê íþâáÿäÿ èñÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí éöêñÿê ñöðÿòëÿ èíêèøàôûíûí áàøëàíìàñû âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ìöòÿõÿññèñ êàäðëàðà åùòèéàúûí àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèøäè. 1921–23 èëëÿðäÿ Ìóüàí äöçöíÿ, Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðû áîéóíà ÷îõëó ñàéäà ðóñëàð ýÿëìèøëÿð. Áó àõûí 1921–22 èëëÿðäÿ Áàêûäà ùÿòòà èøñèçëèéÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ùÿìèí äþâðäÿ áóðàéà êþ÷öá ýÿëÿí 5272 íÿôÿðèí 673 íÿôÿðèíè, éàõóä 12,8%-èíè êÿíä éåðëÿðèíäÿí ýÿëÿíëÿð, 4599 íÿôÿðèíè âÿ éà 87,2 %-èíè èñÿ øÿùÿð éåðëÿðèíäÿí ýÿëÿíëÿð òÿøêèë åòìèøëÿð. Áàêûéà èø äàëûíúà ýÿëÿíëÿðèí 3,6 %èíè Ýöðúöñòàíäàí, 13,1 %-èíè Åðìÿíèñòàíäàí, 10,2 %-èíè Èðàíäàí, 1,0 %-èíè Òöðêìÿíèñòàíäàí, 1,0 %-èíè èñÿ Ðóñèéàäàí âÿ áàøãà éåðëÿðäÿí ýÿëÿíëÿð òÿøêèë åòìèøëÿð. 1924–28 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíà ÿùàëè àõûíûíûí äàâàìû äàùà äà àðòäû. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíà 44253 íÿôÿð êþ÷öðöëìöøäöð. Îíëàðûí 20053 íÿôÿðè âÿ éà 45,3 %-è êå÷ìèø èòòèôàãûí áàøãà ðåñïóáëèêàëàðûíäàí, 24200 íÿôÿðè èñÿ ðåñïóáëèêà äàõèëèíäÿí êþ÷öðöëÿíëÿðäÿí èáàðÿò èäè. 1929–30 èëëÿðäÿ èñÿ ùÿð èë îðòà ùåñàáëà ö÷ ìèíÿ éàõûí ðåñïóáëèêàíûí Ýÿíúÿ, Àüúàáÿäè, ÄÃÌÂ-éÿ, Íàõ÷ûâàí ÌÐ-à êþ÷öðöëìöøäöð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó äþâðäÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿí ÿùàëèíèí ìèãðàñèéàñû

õåéëè ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèøäè. 1935 èëäÿ 1928 èëÿ íèñáÿòÿí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ñàéû 212,6 ìèí íÿôÿð, î úöìëÿäÿí ñÿíàéå èø÷èëÿðèíèí ñàéû òÿãðèáÿí 151 ìèí íÿôÿð àðòìûøäû. ßëáÿòòÿ, áóíëàðûí ùàìûñûíû òÿêúÿ ùÿìèí õàëã òÿñÿððöôàòû ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðäèéè ðàéîíëàð ùåñàáûíà òÿìèí åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Áóíó äåìÿê êèôàéÿòäèð êè, áèðèíúè áåøèëëèéèí ÿââÿëèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ñÿíàéå øÿùÿðëÿðèíÿ úÿëá åäèëìèø èø÷èëÿðèí 50 %-èíè êÿíä éåðëÿðèíäÿí ýÿëÿíëÿð òÿøêèë åòìèøëÿð. 1936 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí êîëõîçëàðûíäàí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí áàøãà ñàùÿëÿðèíÿ èøëÿìÿê ö÷öí úÿëá åäèëìèø èø÷èëÿðèí ñàéû 54,2 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Ùÿìèí ìöääÿò ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí àëè âÿ îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ îõóéàí òÿëÿáÿëÿðèí ñàéû äà úèääè ñóðÿòäÿ àðòìûøäûð. ßýÿð 1928 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí áöòöí àëè âÿ îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ úÿìè 11,9 ìèí íÿôÿð òÿëÿáÿ îõóéóðäóñà, 1934 èëäÿ îíëàðûí ñàéû 24,90 ìèí íÿôÿð îëìóø âÿ éà èêè äÿôÿäÿí ÷îõ àðòìûøäûð. Ùå÷ øöáùÿñèç êè, øÿùÿðäÿí êÿíäÿ âÿ êÿíääÿí øÿùÿðÿ áåëÿ áèð ÿùàëè ìèãðàñèéàñû ðåñïóáëèêàíûí êàäðëàðà îëàí òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñèíäÿ âÿ ÿùàëèíèí ìÿäÿíè ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Áó äþâðäÿ ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäèééàòûíûí âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôû þëêÿíèí áàøãà ðàéîíëàðûíäàí áóðàéà ÿùàëè àõûíûíû äàùà äà ñöðÿòëÿíäèðìèøäèð. Òÿêúÿ áóíó äåìÿê êèôàéÿòäèð êè, ÿýÿð þëêÿíèí áàøãà ðàéîíëàðûíäàí ýÿëÿíëÿð ùåñàáûíà Áàêû øÿùÿðèíèí ÿùàëèñè 1927 èëäÿ 14,5 ìèí íÿôÿð ÷îõàëìûøäûðñà, 1928 èëäÿ áó ýþñòÿðèúè 36,5 ìèí íÿôÿð, 1930 èëäÿ 70,1 ìèí íÿôÿð, 1931 èëäÿ èñÿ 138,1 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ âÿ ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ (1991–2001 èëëÿð) Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ìèãðàñèéàñûíäà áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðè àøàüûäàêû 11 úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíäàí äàùà àéäûí ýþðìÿê îëàð. 11-úè úÿäâÿëäÿí ýþðöíäöéö êèìè, 1920–39 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ñàéû êÿíàðäàí ýÿëÿíëÿð ùåñàáûíà úèääè ñóðÿòäÿ àðòäûüû ùàëäà, ñîíðàêû èëëÿðäÿ ÿêñèíÿ àçàëìûøäûð. 1939–59 èëëÿðäÿ áó âÿçèééÿò, ÿñàñ åòèáàðèëÿ, ìöùàðèáÿíèí íÿòèúÿëÿðè èëÿ èçàù åäèëèðäè. 1960–70 èëëÿðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ áó âÿçèééÿò âàõòèëÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí áàøãà ðåñïóáëèêàëàðû þç õàëã òÿñÿððöôàòû åùòèéàòëàðûíû þäÿéÿ áèëÿúÿê êèôàéÿò ãÿäÿð èõòèñàñëû âÿ ìöòÿõÿññèñ êàäðëàðà îëàí òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñè âÿ ùàáå109

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿ áó ðåñïóáëèêàëàðû èõòèñàñëû èø÷è ãöââÿñè âÿ êàäðëàðëà òÿìèí åòìÿêëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñû ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí 1959 èëäÿ ÿùàëèíèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøäà îëàí ùèññÿñè öìóìè ÿùàëèíèí òÿãðèáÿí 51,4 %-èíè òÿøêèë åòìèøäèð. Ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿùàëèíèí áó ùèññÿñèíèí äàùà ÷îõ çÿðÿð ÷ÿêìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, 1959 èëäÿ ùÿìèí éàøäà îëàí ÿùàëèíèí ñàéû ÿââÿëêè èëëÿðÿ íèñáÿòÿí íÿèíêè àçàëìàìûø ùÿòòà ÷îõàëìûøäûð. Áåëÿ êè, 1959 èëäÿ ùÿìèí éàøäà îëàí ÿùàëèíèí ñàéû 1939 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 360 ìèí íÿôÿð, 1926 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 764,3 ìèí íÿôÿð, 1897 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí èñÿ 980,3 ìèí íÿôÿð ÷îõ îëìóøäóð. Áó ðÿãÿìëÿðäÿí ìÿëóì îëóð êè, ÿââÿëêè ñèéàùûéààëìà èëëÿðè ÿðÿôÿñèíäÿ (1886–97, 1920–26, 1926–39 èëëÿðäÿ) êÿíàðäàí ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿíëÿðèí ñàéû ýåäÿíëÿðäÿí ÷îõ îëäóüó ùàëäà, 1939, 1959, 1970, 1989 âÿ 1999 èëëÿðäÿ èñÿ ÿêñèíÿ, ýåäÿíëÿð-ýÿëÿíëÿðäÿí ÷îõ îëìóøäóð. Ìèãðàñèéà åäÿíëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè (85–90 %-è) ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäà îë-

38,0; 51,5 âÿ 10,5 %, 1989 èëäÿ 38,2; 51,8 âÿ 10,0 %, 1999 èëäÿ èñÿ 33,9; 57,4 âÿ 8,7 % òÿøêèë åòìèøäè. Ðåñïóáëèêàäà ñÿíàéåíèí èíêèøàôû âÿ ÿùàëèíèí ìèãðàñèéàñû èëÿ áàüëû îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ñàéû âÿ õöñóñè ÷ÿêèñè äÿ äàèì àðòûá äÿéèøìèøäèð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ (1920–91) ðåñïóáëèêàäà áöòöíëöêäÿ ÿùàëè àðàñûíäà øÿùÿð ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè äàèì àðòìûø, êÿíä ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ àçàëìûøäûð. Åéíè çàìàíäà ÿùàëèíèí àðòûì ñöðÿòè ìöõòÿëèô îëìàãëà èñòÿð øÿùÿð, èñòÿðñÿ äÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ àðòìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áåëÿ êè, 1920–91 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ñàéû 3,7 äÿôÿ àðòäûüû ùàëäà, øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 9,5 äÿôÿ, êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ îíäàí 4,5 äÿôÿ àç ñöðÿòëÿ, éÿíè 2,1 äÿôÿ ÷îõàëìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ áöòöíëöêäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñè àðàñûíäà øÿùÿð ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè ìöãàéèñÿ åäèëÿí äþâðäÿ 32,8 % àðòàðàã 21 %-äÿí 53,8 %-ÿ ãàëõìûø, êÿíä ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ åéíè ãàéäàäà àçàëàðàã 79 %-äÿí 46,2 %-ÿ äöøìöøäöð.

äóüóíäàí, ìèãðàñèéàñûíûí ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøäà îëàí ÿùàëèíèí öìóìè ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿ òóòäóüó õöñóñè ÷ÿêèéÿ òÿñèðè ÿââÿëêè èëëÿðäÿ ìöñáÿò, ñîíðàêû èëëÿðäÿ èñÿ ìÿíôè îëìóøäóð. Áóíà áàõìàéàðàã, ÿùàëèíèí ñèéàùûéà àëûíäûüû 1959, 1979, 1989 âÿ 1999 èëëÿðäÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèíèí öìóìè ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿêè õöñóñè ÷ÿêèñè ÿââÿëêè èëëÿðäÿêèíÿ íèñáÿòÿí äàùà éöêñÿê îëìóøäóð. 1926 èëäÿ áöòöí ÿùàëè àðàñûíäà ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäàí àøàüû îëàíëàð (0–15 éàøûíäà) 44,3 %, ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäà îëàíëàð (16–59 éàøûíäà êèøèëÿð âÿ 16–54 éàøûíäà ãàäûíëàð) 47,1 %, ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäàí éóõàðû îëàíëàð èñÿ (55 éàøûíäàí éóõàðû ãàäûíëàð, 60 éàøûíäàí éóõàðû êèøèëÿð) 8,6 % òÿøêèë åòìèøäèðñÿ, 1939 èëäÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ áó ýþñòÿðèúè 43,2; 48,2 âÿ 8,6 %, 1959 èëäÿ 38,0; 51,5 âÿ 10,5 %, 1979 èëäÿ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèëëèê ãàçàíäûüû ñîí 12 èë ÿðçèíäÿ èñÿ (1991–2002 èëëÿð) áó ïðîñåñ áèð ãÿäÿð áàøãà èñòèãàìÿò àëìûøäûð. Áó äþâðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñàéû 13,3 %, î úöìëÿäÿí øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ñàéû úÿìè 6,9 % àðòäûüû ùàëäà, êÿíä ÿùàëèñèíèí ñàéû 20,8 % âÿ éà øÿùÿð ÿùàëèñèíèí àðòûìûíà íèñáÿòÿí 1,7 äÿôÿ ñöðÿòëÿ ÷îõàëìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ, áöòöíëöêäÿ þëêÿ ÿùàëèñè àðàñûíäà øÿùÿð ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè 3,1 % àçàëàðàã 53,8 %-äÿí 50,7 %-ÿ äöøäöéö ùàëäà, êÿíä ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè 3,1 % àðòàðàã 46,2 %-äÿí 49,3 %-ÿ ãàëõìûøäûð. Áó, ùÿìèí äþâðäÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ãåéðè-ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí áèð ùèññÿñèíèí áàøãà þëêÿëÿðÿ êþ÷öá ýåòìÿñè âÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí êÿíäëÿ ÿëàãÿñè îëàí áàøãà áèð ãèñìèíèí èñÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ éàøàìàüà ýåòìÿñè èëÿ, ùàáåëÿ øÿùÿð éåðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí êÿíä

110

éåðëÿðèíäÿ ÿùàëèíèí äîüóì âÿ òÿáèè àðòûì ýþñòÿðèúèñèíèí êÿíä éåðëÿðèíäÿêèíÿ íèñáÿòÿí õåéëè àøàüû îëìàñû èëÿ âÿ ñ. ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëûäûð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, þéðÿíèëÿí äþâðäÿ (1920–2002 èëëÿðäÿ) Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ìåõàíèêè ùÿðÿêÿòèíèí, äàùà äîüðóñó, ÿðàçèúÿ éåðäÿéèøìÿñèíèí ìöùöì íþâëÿðèíäÿí áèðèíè ðåñïóáëèêàäàõèëè ÿùàëè ìèãðàñèéàñû òÿøêèë åòìèøäè. Áó íþâ ÿùàëè ìèãðàñèéàñû öìóìè ÿùàëè ìèãðàñèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ äåìÿê îëàð êè, ÿí éöêñÿê ôàèç òÿøêèë åäèð. Áåëÿ êè, ÿýÿð þéðÿíèëÿí äþâðëÿðäÿ ðåñïóáëèêàëàðàðàñû ÿùàëè ìèãðàñèéàñû áöòöíëöêäÿ ìèãðàíòëàð àðàñûíäà 40–45 % òÿøêèë åòìèøäèðñÿ, ðåñïóáëèêàäàõèëè ÿùàëè ìèãðàñèéàñû 60–70 %, î úöìëÿäÿí øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 75–80, êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ 50–55 % òÿøêèë åòìèøäèð. Ñîí âàõòëàðàäÿê ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ðàéîíëàð àðàñûíäà éåíèäÿí áþëöøäöðöëìÿñè ìöõòÿëèô èñòèãàìÿò âÿ ùÿúìäÿ áàø âåðìèøäè. Þç ÿùÿìèééÿòèíÿ âÿ ùÿúìèíÿ ýþðÿ ÿùàëèíèí ðàéîíëàð àðàñûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíäÿ áèðèíúè éåðè ñÿíàéå ìèãðàñèéàñû òóòìóøäóð. Éÿíè àéðûàéðû ðàéîíëàðäà ñÿíàéåíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã èø ãöââÿñèíÿ îëàí òÿëÿáàòû þäÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ êÿíä ðàéîíëàðûíäàí ùÿìèí ðàéîíëàðà ÿùàëè êþ÷öðöëìöøäö. Óçóí èëëÿð áîéó Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäèééàòûí áèðòÿðÿôëè âÿ ìÿùäóä ðàéîíëàðäà èíêèøàôû, áèð ÷îõ ðàéîíëàðäà ñöíè ñóâàðìà òÿòáèã åäèëìÿäÿí ÿêèí÷èëèéèí èíêèøàôûíûí ìöìêöí îëìàìàñû ÿùàëèíèí ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ãåéðè-áÿðàáÿð ãàéäàäà éåðëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Èíãèëàáäàí ÿââÿëêè äþâðäÿ ÿùàëèíèí ÿêñÿð ùèññÿñè øÿùÿðëÿðäÿ, äàü âÿ äàüÿòÿéè ðàéîíëàðäà éåðëÿøìèøäè. Áó äþâðäÿ äàü âÿ äàüÿòÿéè ðàéîíëàðäà ùÿð êì2 ñàùÿéÿ 28–37 íÿôÿð, äöçÿíëèê ðàéîíëàðäà èñÿ úÿìè 9–12 íÿôÿð âÿ éàõóä 2–3 äÿôÿ àç ÿùàëè äöøìöøäöð. 1926–70 èëëÿð ÿðçèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí àéðû-àéðû çîíàëàðûíäà áèð êì2 ñàùÿéÿ äöøÿí ÿùàëèíèí ñàéû ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòäÿ äÿéèøìèøäèð. Áåëÿ êè, 1926 èëäÿ ùÿð êì2 ñàùÿéÿ Àáøåðîíäà 89 íÿôÿð, Ýÿíúÿ–Ãàçàõäà 39 íÿôÿð, Ëÿíêÿðàíäà âÿ Àñòàðàäà 26 íÿôÿð äöøäöéö ùàëäà, 1970 èëäÿ áó ýþñòÿðèúè ùÿìèí çîíàëàðäà ìöâàôèã îëàðàã 240; 78 âÿ 62 íÿôÿð îëìóøäóð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ áó ýþñòÿðèúè äàùà äà àðòìûøäûð. Áó èñÿ ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô ðàéîíëàðûíäà õàëã òÿñÿððöôàòûíûí, èëê íþâáÿäÿ èñÿ ñÿíàéå âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôûíäà áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäó. Õàëã òÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñÿððöôàòûíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí àéðûàéðû ðàéîíëàðäà ãåéðè-áÿðàáÿð èíêèøàô åòäèðèá éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ îíóí ñàùÿ âÿ ÿðàçè ãóðóëóøóíäà áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð îáéåêòèâ ñóðÿòäÿ ÿùàëèíèí áó ðàéîíëàðäà ìÿñêóíëàøìàñûíà éà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðìèø âÿ éàõóä äà ÿêñèíÿ îíëàðûí áèð ðàéîíäàí äèýÿðèíÿ àõûá ýåòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ðÿñìè ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí, 1959 èëäÿí ñîíðà ðåñïóáëèêàéà ÿùàëèíèí ðåñïóáëèêàëàðàðàñû âÿ ðåñïóáëèêàäàõèëèíäÿêè ùÿðÿêÿòè, äàùà äîüðóñó, ìèãðàñèéàñû þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿð êÿñá åòìÿêëÿ áöòöíëöêäÿ Àçÿðáàéúàíäà âÿ îíóí àéðû-àéðû çîíàëàðûíäà ÿùàëèíèí âÿ îíóí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿñè îëàí ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíà ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ òÿñèð åòìèøäèð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ÿýÿð 1960 èëÿäÿê ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿí ÿùàëèíèí ñàéû ýåäÿíëÿðäÿí ÷îõ îëóðäóñà, 60 èëëÿðäÿí ñîíðà áó ïðîñåñ ÿêñèíÿ îëìóøäóð. ßëáÿòòÿ, 1989 èëäÿí ñîíðà «ãà÷ãûíëàð» îðäóñó êèìè ãåéðè-íîðìàë ùàë èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, áó ùàë ùÿìèí äþâðÿ êèìè ìþâúóä îëìóøäóð. Áåëÿ êè, 1959–70 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿíëÿðëÿ áóðàäàí ýåäÿíëÿð àðàñûíäàêû ôÿðã ìÿíôè (–) 56 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèðñÿ, áó ýþñòÿðèúè õåéëè àðòàðàã 1970–79 èëëÿðäÿ 62,0 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäûð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ èñÿ áó ýþñòÿðèúè ìöõòÿëèô îëóá ùÿð èë áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèð. Ùÿìèí âÿçèééÿòè àøàüûäàêû 12-úè úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíäàí äàùà àéäûí ýþðìÿê îëàð. Áåëÿ êè, ðåñïóáëèêàäà áàø âåðìèø âÿ ùàçûðäà äà äàâàì åòìÿêäÿ îëàí ÿùàëè ìèãðàñèéàñû èñòÿð-èñòÿìÿç áóðàäà ìþâúóä îëàí ÿùàëèíèí âÿ îíóí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿñè îëàí ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí àðòûì ñöðÿòèíèí àçàëìàñûíà äà òÿñèð ýþñòÿðìèø äåéèëäèð. Àíúàã ðÿñìè ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðûí òÿùëèëèíäÿí î äà àéäûí îëóð êè, 1960 èëäÿí ñîíðà ðåñïóáëèêàäàí êÿíàðà ÷ûõàíëàðûí ñàéû õåéëè ÷îõàëìûøäûð êè, îíëàðûí äà ÿêñÿðèééÿòèíè ýÿíú àçÿðáàéúàíëû îüëàíëàð òÿøêèë åòìèøëÿð. Áóíóí áàøëûúà ñÿáÿáè ñîí âàõòëàðàäÿê ðåñïóáëèêàäà ìþâúóä îëàí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíäÿêè ýåðèëèê âÿ áóðàäà ìöâàôèã èø éåðëÿðèíèí ÷àòûøìàìàñûíäàí èáàðÿò îëìóøäóð. Áó ùàë èñòÿð-èñòÿìÿç ðåñïóáëèêàäà ìþâúóä îëàí ùÿì áöòöíëöêäÿ ÿùàëèíèí âÿ ùÿì äÿ ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí àðòûì ñöðÿòèíèí àçàëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Ùåñàáëàìàëàð ýþñòÿðèð êè, ìèãðàñèéà åäÿí ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòè ÿìÿê ãàáèëèééÿòè éàøûíäà îëàíëàðäûð êè, îíëàðûí äà õåéëè ùèññÿñèíè úàâàí îüëàíëàð òÿøêèë åòìèøäèð. Ëàêèí ñîí âàõòëàðàäÿê ìèãðàñèéà åäÿí ÿùàëè-

íèí éàø âÿ úèíñ öçðÿ ó÷îòóíäà ìþâúóä îëàí ÷àòûøìàìàçëûãëàð áó ñàùÿäÿ äÿãèã ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðìèð. Ùàëáóêè, ìèãðàñèéà åäÿí ÿùàëèíèí éàø âÿ úèíñ òÿðêèáèíèí þéðÿíèëìÿñèíèí ìöùöì õàëã òÿñÿððöôàòû ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. ×öíêè ìèãðàñèéà åäÿí ÿùàëèíèí éàø âÿ úèíñ òÿðêèáèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð òÿêúÿ äåìîãðàôèê âÿçèééÿòèí õöñóñèééÿòëÿðèíè àøêàðà ÷ûõàðìàãäà äåéèë, ùàáåëÿ úÿìèééÿòèí áöòöí áàøãà èúòèìàè-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí áèð ñûðà ùàäèñÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí äÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. ßùàëè ìèãðàñèéàñûíûí úèíñ öçðÿ äÿéèøìÿñè äèíàìèêàñû áèð òÿðÿôäÿí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí äöçýöí èíêèøàô åòäèðèëèá éåð-

ëÿí âÿ áóðàäàí ýåäÿí ÿùàëèíèí úèíñ-éàø ãóðóëóøóíóí âÿçèééÿòèíèí òÿùëèëèíäÿí àéäûí îëóð êè, ãåéä åäèëÿí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿí ÿùàëè àðàñûíäà êèøèëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè ùàëäà, ÿêñèíÿ áóðàäàí ýåäÿíëÿð àðàñûíäà ãàäûíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè ÷îõëóã òÿøêèë åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ÿýÿð 1999–2001 èëëÿðäÿ áöòöíëöêäÿ ðåñïóáëèêàéà ýÿëìèø 61 %èíè (11741 íÿôÿðèí 7159 íÿôÿðè) êèøèëÿð, 39 %-èíè (11741 íÿôÿðèí 4582 íÿôÿðè) ãàäûíëàð òÿøêèë åòìèøëÿðñÿ, ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàðà ýåäÿíëÿðèí ÿêñèíÿ 56,2 %-èíè (26577 íÿôÿðäÿí 14811 íÿôÿðè) ãàäûíëàð, 43,8 %-èíè êèøèëÿð (26377 íÿôÿðäÿí 11566 íÿôÿðèíè) òÿøêèë åòìèøëÿð. Îíó

ëÿøäèðèëìÿñè, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ãàäûí âÿ êèøè ÿìÿéèíèí öñòöíëöêëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàùÿëÿðèí äöçýöí èíêèøàô åòäèðèëèá éåðëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí çÿðóðèäèð. ×öíêè ÿðàçèëÿð öçðÿ ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí äöçýöí èíêèøàô åòäèðèëèá éåðëÿøäèðèëìÿñè èñòÿð ðåñïóáëèêà, èñòÿðñÿ äÿ îíóí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûíäà êèøè âÿ ãàäûí ÿìÿéèíèí äàùà ñÿìÿðÿëè ìÿøüóëëóüóíóí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿí áèðèäèð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðà ÿñàñÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, 1959–2000 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàíûí ÿðàçèñèíÿ ýÿëÿíëÿðèí 64–65 %-èíè êèøèëÿð, 35–36 %-èíè èñÿ ãàäûíëàð òÿøêèë åòìèøëÿð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, êèøèëÿðèí ñàéû ãàäûíëàðûí ñàéûíäàí òÿãðèáÿí 1,8 äÿôÿ ÷îõ îëìóøäóð. Ýåäÿíëÿð öçðÿ äÿ êèøèëÿðèí ñàéû ãàäûíëàðûí ñàéûíäàí ÷îõ îëìóøäóð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ÿùàëèíèí ìèãðàñèéàñû ãàëûüûíäà äà êèøèëÿðèí ñàéû ãàäûíëàðûí ñàéûíäàí ùÿìèøÿ ÷îõ îëìóøäóð. Ìöàñèð ìÿðùÿëÿäÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿ-

äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, þéðÿíèëÿí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿíëÿðèí 76,2 %èíè, î úöìëÿäÿí êèøèëÿðèí 79,2, ãàäûíëàðûí 71,5 %-èíè, áóðàäàí ýåäÿíëÿðèí èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 68,9; 68,8 âÿ 69,0 %-è ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäà îëàíëàð òÿøêèë åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäàí ýåäÿíëÿð àðàñûíäà ýÿëÿíëÿðÿ íèñáÿòÿí ùÿì ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäàí àøàüû âÿ ùÿì äÿ áó éàøäàí éóõàðû îëàíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè õåéëè éöêñÿêäèð. Áó èñÿ îíó ýþñòÿðèð êè, ðåñïóáëèêàíû òÿðê åäÿíëÿðèí õåéëè áèð ãèñìèíè àèëÿâè ñóðÿòäÿ êþ÷öá ýåäÿíëÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Ðåñïóáëèêàíû òÿðê åäÿíëÿð àðàñûíäà èñòÿð ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøûíäà, èñòÿðñÿ äÿ áó éàøäàí éóõàðû îëàí ãàäûíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí êèøèëÿðÿ íèñáÿòÿí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ éöêñÿê îëìàñû èñÿ áèð ñûðà îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿðëÿ, î úöìëÿäÿí þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ãàäûí ÿìÿéèíèí òÿòáèãè ö÷öí ìöâàôèã èø éåðëÿðèíèí ÷à111

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òûøìàìàñû, ìþâúóä èø éåðëÿðèíäÿ èñÿ ëàçûìè ÿìÿê ùàãëàðûíûí ùÿääèíäÿí àðòûã àøàüû îëìàñû, âàõòèëÿ àçÿðáàéúàíëûëàðëà àèëÿ ãóðìóø áàøãà ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí ãàäûíëàðûí ÿðëÿðè äöíéàñûíû äÿéèøäèêäÿí ñîíðà ÿââÿëêè éàøàéûø éåðëÿðèíÿ âÿ ãîùóìëàðûíûí éàíûíà êþ÷öá ýåòìÿëÿðè, áàøãà þëêÿëÿðäÿ èøëÿìÿéÿ, òÿùñèë àëìàüà, ìöâÿããÿòè âÿ äàèìè éàøàìàüà ýåòìÿêëÿ, ùàáåëÿ àçÿðáàéúàíëû ìåíòàëèòåòèíÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí áÿçè íåãàòèâ ùàëëàðëà áàüëû þëêÿëÿðèíè ìöâÿããÿòè âÿ äàèìè òÿðê åòìÿêëÿ âÿ ñ. áàüëûäûð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àçÿðáàéúàíäàí õàðèúè þëêÿëÿðÿ ýåäÿíëÿðèí áèð ãèñìè þëêÿíèí áàøãà äþâëÿòëÿðäÿ îëàí ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðû âÿ òÿøêèëàòëàðûíäà, ñÿôèðëèêëÿðèíäÿ, êîíñóëëóãëàðäà, äèïëîìàòèê èøëÿðäÿ ÷àëûøìàüà, äèýÿð áèð ãèñìè òÿùñèë àëìàüà, ìöÿééÿí åëìè òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà, òÿúðöáÿ êå÷ìÿéÿ ýåäÿíëÿð, áàøãà áèð ãèñìè èñÿ ìöãàâèëÿ öçðÿ èøëÿìÿéÿ ýåäÿíëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Îíà ýþðÿ äÿ áöòöí áàøãà ùàëëàðäà õàðèúÿ ýåòìÿê ïðîñåñèíÿ ìÿíôè ùàë êèìè éàíàøìàã îëìàç. Îíó äà íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèë äþâëÿò îëìàäûüûíäàí áóðàäàí õàðèúè þëêÿëÿðÿ éàøàìàüà, òÿùñèë àëìàüà âÿ èøëÿìÿéÿ ýåòìÿê àñàí áèð èø äåéèëäè âÿ äåìÿê îëàð êè, Èòòèôàã ìèãéàñûíäà ùÿëë åäèëìÿñè òÿëÿá åäèëÿí áèð ïðîáëåì èäè. Ùÿì äÿ Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ õàðèúÿ ýåòìÿéèí õåéëè ìÿùäóä õàðàêòåð äàøûìàñû, õöñóñè ãàäàüàëàð ãîéóëìàñû âÿ áó ãàäàüàëàðûí äàùà ÷îõ ìöñÿëìàí þëêÿëÿðè âÿ õàëãëàðûíà òÿòáèã åäèëìÿñè, èíñàíëàðûí ÿë-ãîëóíóí áàüëàíìàñû îíëàðûí ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åòìÿñèíÿ èìêàí âåðìèðäè. Ìöñòÿãèëëèê ãàçàíûëäûãäàí ñîíðà ÿëäÿ åäèëìèø ÿí áþéöê àçàäëûãëàðäàí áèðè äÿ ìÿùç åëÿ ìèãðàñèéà ñàùÿñèíäÿêè ñÿðáÿñòëèéÿ íàèë îëóíìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Èíäè ùÿð áèð âÿòÿíäàøûí ìþâúóä ãàéäàëàðà óéüóí îëàðàã äöíéàíûí èñòÿíèëÿí þëêÿñèíäÿ éàøàìàã, èøëÿìÿê âÿ òÿùñèë àëìàã ùöãóãó îëäóüóíäàí ÿùàëèíèí áèð ãèñìèíèí áàøãà þëêÿëÿðÿ ýåòìÿñè ìöñáÿò ùàë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Àíúàã áóðàäà îíà úÿùä ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð êè, þëêÿäÿí «áåéèí àõûíû» áàø âåðìÿñèí âÿ îíó äîüóðàí ñÿáÿáëÿð àðàäàí ãàëäûðûëñûí. Áó, ìÿíÿâè-ÿõëàãè ñàùÿäÿ áàø âåðÿí íåãàòèâ ùàëëàðûí òþðÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí øÿðàèòèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà äà àèääèð. Ýÿëÿúÿêäÿ åëÿ åòìÿê ëàçûìäûð êè, þëêÿíè òÿðê åòìÿéèí ñÿáÿáëÿðè ÿùàëèíèí ùÿéàò øÿðàèòèíèí ïèñ îëìàñû èëÿ áàüëû îëìàñûí. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ñòàòèñòèêà Êîìè112

òÿñèíèí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòè ÌÄÁ âÿ Áàëòèêéàíû þëêÿëÿðèí ïàéûíà äöøöð (úÿäâÿë 13). 1990–2001 èëëÿðäÿ éàõûí âÿ óçàã õàðèúè þëêÿëÿðäÿí Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø 247,8 ìèí íÿôÿð ÿùàëèíèí 244,5 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 98,7 %-èíè ÌÄÁ âÿ Áàëòèêéàíû þëêÿëÿðäÿí, úÿìè 2,8 ìèí íÿôÿðèíè âÿ éà 1,3 %-íè èñÿ óçàã õàðèúè þëêÿëÿðäÿí ýÿëÿíëÿð òÿøêèë åòìèøëÿð. ÌÄÁ âÿ Áàëòèêéàíû þëêÿëÿðäÿí ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿíëÿðèí èñÿ 102,0 ìèí íÿôÿðè (45,9%-è) Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíäàí, 22,9 ìèí íÿôÿðè (9,4%-è) Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí, 19,2 ìèí íÿôÿðè (7,8%-è) Þçáÿêèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí, 12,9 ìèí íÿôÿðè (5,3%-è) Óêðàéíà Ðåñïóáëèêàñûíäàí, 10,4 ìèí íÿôÿðè (4,3%-è) Ãàçàõûñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí, 3,8 ìèí íÿôÿðè (1,6%-è) Òöðêìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí, 3,4 ìèí íÿôÿðè (1,4%-è) Ãûðüûçûñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí âÿ ñ. ýÿëÿíëÿð îëìóøëàð. Áó äþâðäÿ ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿíëÿðèí 63,6 ìèí íÿôÿðèíè (26,0%-íè) èñÿ þëêÿñè ýþñòÿðèëìÿéÿíëÿð òÿøêèë åòìèøëÿð. Òÿäãèã åäèëÿí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäàí ýåäÿí ÿùàëèíèí ùàíñû þëêÿëÿðÿ ýåòìÿñèíèí âÿçèééÿòè èñÿ 14-úö úÿäâÿëèí ìÿëóìóòëàðû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ùÿìèí úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíäàí àéäûí îëóð êè, 1990–2001 èëëÿðè ÿùÿòÿ åäÿí 12 èë ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíäàí éàõûí âÿ óçàã õàðèúè þëêÿëÿðÿ 424,1 ìèí íÿôÿð àäàì ÷ûõûá ýåòìèøäèð. Îíëàðûí 394,3 ìèí íÿôÿðè (65,1%-è) Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíà, 35,1 ìèí íÿôÿðè (8,9%-è) Óêðàéíà Ðåñïóáëèêàñûíà, 17,9 ìèí íÿôÿðè (4,5%-è) Ãàçàõûñòàí âÿ Îðòà Àñèéà Ðåñïóáëèêàëàðûíà, 1,7 ìèí íÿôÿðè (0,4%-è) Ìîëäîâà âÿ Áàëòèêéàíû þëêÿëÿðÿ (î úöìëÿäÿí, 1088 íÿôÿðè Ëàòâèéà, Ëèòâà âÿ Åñòîíèéàéà, 597 ìèí íÿôÿðè Ìîëäîâàéà) ýåäÿíëÿð îëìóøëàð. Ãåéä åäèëÿí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäàí óçàã õàðèúè þëêÿëÿðÿ ýåäÿíëÿðèí ñàéû èñÿ 29,8 ìèí íÿôÿð âÿ éà áöòöíëöêäÿ þëêÿäÿí ýåäÿíëÿðèí 7,0 %-èíè òÿøêèë åòìèøëÿð. Îíëàðûí 1022 íÿôÿðè (3,4%-è) Àëìàíèéàéà, 21,8 ìèí íÿôÿðè (73%-è) Èñðàèëÿ, 5,9 ìèí íÿôÿðè (19,8%-è) ÀÁØ-à, 245 íÿôÿðè (0,8%-è) Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíà, 0,5 ìèí íÿôÿðè (1,7%-è) áàøãà þëêÿëÿðÿ ýåäÿíëÿð òÿøêèë åòìèøëÿð. Òÿäãèãàò ìàòåðèàëëàðûíûí òÿùëèëèíäÿí àéäûí îëóð êè, éóõàðûäà àäëàðûíû ÷ÿêäèéèìèç éàõûí âÿ óçàã õàðèúè þëêÿëÿðÿ ÿùàëè ìèãðàñèéàñûíûí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðè ÿùàëèíèí þçö ö÷öí èø éåðè, òÿùñèë àëìàã, äàùà éàõøû, äàèìè âÿ ìöâÿããÿòè éàøàéûø éåðè òàïìàã àðçóñó èëÿ âÿ ñ. ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëûäûð. 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ õàðèúè þëêÿ-

ëÿðÿ ýåäèá éåíèäÿí ðåñïóáëèêàéà ãàéûòìûø àäàìëàð àðàñûíäà àïàðûëàí ñîðüó ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, èíäèêèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, î çàìàí îíëàðûí 47 %-è òóðèñò ýÿçèíòèñèíäÿ, 25 %è ñîâåò îðäóñó ñûðàëàðûíäà ùÿðáè õèäìÿòÿ (ÀÄÐ, ×åõîñëîâàêèéà, Ìàúàðûñòàí âÿ ñ.), 12 %-è èø èëÿ ÿëàãÿäàð åçàìèééÿòÿ, 9 ôàèçè ãîùóìëàðûíà áàø ÷ÿêìÿéÿ, 6 %-è îõóìàüà, èõòèñàñ êóðñëàðûíà âÿ éàëíûç 1 %-è èøëÿìÿéÿ ýåòìèøëÿð. Íÿùàéÿò, äåéèëÿíëÿðè öìóìèëÿøäèðÿðÿê áó íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, «ìöääÿòëè» (õàðèúÿ èøëÿìÿéÿ ýåäÿíëÿð) åìèãðàñèéàíûí èëê íöìàéÿíäÿëÿðè ÿñàñÿí, þëêÿíèí èø ãöââÿñèíèí ÿí èõòèñàñëû êàäðëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ñîíðàêû ïîòåíñèàë åìèãðàíòëàðà èñÿ (õàðèúäÿ èøëÿìÿê àðçóñóíäà îëàíëàð) äàùà àøàüû òÿùñèë-èõòèñàñ ñÿâèééÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíàí âÿ ÿêñÿðÿí 1830 éàøûíäà îëàí ýÿíúëÿð àèääèð. Ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿð – ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí èãòèñàäè èñëàùàòëàð, äöíéàíûí àïàðûúû øèðêÿòëÿðè èëÿ èìçàëàíìûø âÿ àðòûã þç áÿùðÿñèíè âåðìÿéÿ áàøëàéàí ìöãàâèëÿëÿð, Àçÿðáàéúàíûí ÿëâåðèøëè ýåîñèéàñè ìþâãåéè, òàðèõè «Èïÿê éîëóíóí» áÿðïàñû, Áàêû-Òèôëèñ-Úåéùàí ÿñàñ áîðó êÿìÿðèíèí ÷ÿêèëìÿñè âÿ áó áàõûìäàí þëêÿíèí ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòè éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ ðåñïóáëèêàéà ìèãðàñèéà àõûíëàðûíûí ýöúëÿíìÿñèíè ïðîãíîçëàøäûðìàüà ÿñàñ âåðèð. Áó áàõûìäàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàðøûñûíäà þëêÿíèí ìÿíàôåéèíÿ âÿ áåéíÿëõàëã íîðìàëàðà óéüóí îëàí äþâëÿò ìèãðàñèéà ñèéàñÿòèíèí ùàçûðëàíìàñû âÿ îíóí ÿñàñûíäà ìèãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí èäàðÿ åäèëìÿñèíèí äþâëÿò ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû êèìè ÷îõ ìöùöì ìÿãñÿä äóðóð. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, 1997–98 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèíäÿí Ôöçóëè âÿ Àüäàì ðàéîíëàðûíûí çÿáò îëóíìóø âÿ èøüàëäàí àçàä åäèëìèø êÿíäëÿðèíäÿ, éàøàéûø ö÷öí ëàçûìè øÿðàèò éàðàäûëìàãëà âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ö÷öí òÿìèíàò âåðèëìÿêëÿ 50 ìèí íÿôÿðÿ éàõûí ìÿúáóðè êþ÷êöíöí êþíöëëö ñóðÿòäÿ ýåðè ãàéòàðûëìàñûíà áàõìàéàðàã, îíëàðûí ñàéû 1 èéóë 1998 èë òàðèõèíäÿ 599084 íÿôÿð âÿ éà 144939 àèëÿ òÿøêèë åòìèøäèð. Ìèëëè òÿðêèáèíÿ ýþðÿ, ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíè (99 %-èíè) àçÿðáàéúàíëûëàð òÿøêèë åäèð. Ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí òÿðêèáèíäÿ 4 ìèí íÿôÿðÿ éàõûí êöðä, 428 íÿôÿð ðóñ, 240 íÿôÿð äèýÿð ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè âàðäûð. Ùÿìèí èëäÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí 92 ìèí íÿôÿðè ÷àäûð äöøÿðýÿëÿðèíäÿ,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

280 ìèí íÿôÿðè èúòèìàè áèíàëàðäà (èñòèðàùÿò åâëÿðèíäÿ, ïàíñèîíàò âÿ ñàíàòîðèéàëàðäà, ìåùìàíõàíàëàðäà, ìÿêòÿáëÿðäÿ, èäàðÿ áèíàëàðûíäà âÿ ñ.), 236 ìèí íÿôÿðè èñÿ ãîùóìëàðûíûí åâëÿðèíäÿ âÿ éà îíëàð

ö÷öí àéðûëàí éåðëÿðäÿ, òèêäèêëÿðè øÿõñè åâëÿðäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. ßðàçè áàõûìûíäàí ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí 53 %-è âÿ éà 317 ìèí íÿôÿðè øÿùÿðëÿðäÿ, õöñóñèëÿ Áàêûäà (138,7 ìèí íÿôÿð), ãàëàíëàðû èñÿ Áÿð-

äÿ, Èìèøëè, Àüúàáÿäè, Áèëÿñóâàð, Ñààòëû, Ñàáèðàáàä âÿ äèýÿð ðàéîíëàðûí ÿðàçèëÿðèíäÿ ìöâÿããÿòè ìÿñêóíëàøìûøëàð. 2002 èëèí ÿââÿëèíÿ îëàí ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí ðåñïóáëèêàäà ìþâúóä îëàí ãà÷-

113

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöí àèëÿëÿðèíèí ñàéû 190676 îëìóøäóð (îíëàðûí 44771-íè âÿ éà 23,5%-íè ãà÷ãûí îëàíëàð, 145905-íè âÿ éà 76,5%-íè èñÿ ìÿúáóðè êþ÷êöí àèëÿëÿðè òÿøêèë åòìèøäèð). Ùÿìèí àèëÿëÿðäÿêè øÿõñëÿðèí ñàéû èñÿ 783241 íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð (îíëàðûí 211229 íÿôÿðèíè âÿ éà 27,0 %-èíè ãà÷ãûíëàð, 57012 íÿôÿðèíè âÿ éà 73,0 %-èíè èñÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿð òÿøêèë åòìèøäèð). Áó ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí 243924 íÿôÿðè âÿ éà 31,1 %è Áàêû øÿùÿðèíäÿ, éåðäÿ ãàëàí 539317 íÿôÿðè âÿ éà 68,9 %-è èñÿ Àçÿðáàéúàíûí áàøãà ðàéîí âÿ øÿùÿðëÿðèíäÿ éàøàìûøëàð. ×àäûð äöøÿðýÿëÿðèíäÿ, äàõìàëàðäà, éöê âàãîíëàðûíäà âÿ äèýÿð éåðëÿðäÿ, ùÿòòà ìèíèìóì éàøàéûø øÿðàèòèíèí îëìàìàñû ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðè äàùà éàõøû øÿðàèò éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ òåç-òåç éåðëÿðèíè äÿéèøìÿéÿ òÿùðèê åäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, òÿêúÿ 1997 èëäÿ 2952 ìÿúáóðè êþ÷êöí àèëÿñè ÿââÿëêè ãåéäèééàò éåðèíäÿí ÷ûõìûø, ëàêèí éåíè éàøàéûø éåðèíäÿ îëàíëàðûí úÿìè 1507-ñè ãåéäèééàòà äöøìöøëÿð. Áóíäàí áàøãà, 1997 èëäÿ 5148 ìÿúáóðè êþ÷êöí àèëÿñè ãåéäèééàòäà îëäóüó éåðëÿðäÿ éàøàìûøëàð. Áöòöí áóíëàð èñÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ãåéäèééàòû âÿ ó÷îòóíó, ùàáåëÿ, îíëàðà éàðäûì ïðîãðàìëàðûíûí ëàçûìè ñÿâèééÿëè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí òÿêðàð ìèãðàñèéàñûíûí ÿí ìöùöì ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèíèí èøëÿ òÿìèí îëóíìàñûíäà ìþâúóä îëàí ÷ÿòèíëèêëÿðäèð. Ñîí èëëÿðäÿ áó ñàùÿäÿ ýþðöëÿí áèð ñûðà òÿäáèðëÿðÿ áàõìàéàðàã, 1997 èëèí ñîíóíäà ÿìÿê ãàáèëèééÿòè îëàí 300 ìèí íÿôÿðÿ éàõûí ìÿúáóðè êþ÷êöíöí úÿìè 102 ìèí íÿôÿðè âÿ éà 34 %-è äàèìè, éàõóä äà ìöâÿããÿòè èøëÿ òÿìèí îëóíìóøëàð. Áó âÿçèééÿò õöñóñèëÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿð àðàñûíäà äàùà äà éàðûòìàçäûð. Ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí öìóìè ñàéûíûí 53 %-èíäÿí ÷îõóíó òÿøêèë åäÿí ãàäûíëàð àðàñûíäà ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèíèí èøëÿ òÿìèíàò ñÿâèééÿñè êèøèëÿð öçðÿ ìöâàôèã ýþñòÿðèúèëÿðäÿí õåéëè àøàüûäûð. Áåëÿ êè, ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè êèøèëÿðèí 38 %-è èøëÿ òÿìèí îëóíìóøäóðñà, áó ýþñòÿðèúè ãàäûíëàð öçðÿ úÿìè 28 % òÿøêèë åäèð. Áèð ñûðà äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè ðàéîíëàðäàí îëàí ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ìÿñêóíëàøäûãëàðû àðàí áþëýÿëÿðèíèí èãëèì øÿðàèòèíÿ óéüóíëàøìàñû èøè äÿ úèääè ïðîáëåì éàðàäûð. Ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí èíôåêñèéà õÿñòÿëèêëÿðèíÿ òóòóëìàñû âÿ þëöìö ùàëëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áÿðäÿ ðàéîíóíäà éåðëÿøÿí ÷àäûð 114

äöøÿðýÿñèíäÿ 1997 èëäÿ áàø âåðÿí þëöì ùàëëàðû áóíà ìèñàë îëà áèëÿð. Áåëÿ êè, 1997 èëäÿ ùÿìèí äöøÿðýÿëÿðäÿ 911 ìÿúáóðè êþ÷êöí þëöìö ãåéäÿ àëûíìûøäûð êè, áó äà ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ðåñïóáëèêà öçðÿ þëöì ùàëëàðûíûí 28,7 %-èíè òÿøêèë åòìèøäèð. ßýÿð 1997 èëäÿ ðåñïóáëèêà öçðÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿð àðàñûíäà äîüóëàíëàðûí ñàéû þëÿíëÿðèí ñàéûíäàí 2,3 äÿôÿ ÷îõ îëìóøäóðñà, Áÿðäÿ ðàéîíóíäà éåðëÿøÿí ìöâàôèã êîíòèíýåíò öçðÿ áó ýþñòÿðèúè ìÿíôè õàðàêòåð äàøûéûð âÿ 730 éåíè äîüóëàí, 911 þëöì òÿøêèë åòìèøäèð. ßêñèíÿ, Ôöçóëè ðàéîíóíóí èøüàëäàí àçàä îëàí êÿíäëÿðèíÿ êþíöëëö ñóðÿòäÿ ãàéûäàí ÿùàëè àðàñûíäà äîüóì ùàëëàðû þëöì ùàëëàðûíû ö÷ äÿôÿ öñòÿëÿìèø âÿ 1997 èëäÿ îðàäà ìÿñêóíëàøìûø øÿõñëÿðäÿí áèðè äÿ ãåéäèééàòäàí ÷ûõàðàã áàøãà éåðÿ ìèãðàñèéà åòìÿìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà þëêÿäàõèëè ìèãðàñèéà êàòåãîðèéàëàðûíäàí áèðè äÿ åêîëîæè ìèãðàñèéàäûð. Þëêÿäÿ åêîëîæè ìèãðàñèéàíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ñÿáÿáëÿðèíÿ ÿñàñÿí Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí äÿéèøìÿñè, äàüÿòÿéè áþëýÿëÿðäÿ ìåøÿ âÿ êîëëóãëàðûí ãûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðÿí òîðïàã ñöðöøìÿëÿðè, àðàí áþëýÿëÿðèíäÿ ìåëèîðàñèéà èøëÿðèíèí âÿñàèò âÿ òåõíèêà ãûòëûüû öçöíäÿí úèääè øÿêèëäÿ èõòèñàðà ñàëûíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð òîðïàãëàðûí øîðàíëàøìàñû, ãèñìÿí äÿ çÿëçÿëÿëÿð, ñåëëÿð, ðàäèîàêòèâ øöàëàíìàëàð, Áàêû âÿ Ñóìãàéûò øÿùÿðëÿðèíäÿ çÿðÿðëè ñÿíàéå òóëëàíòûëàðûíûí ÷îõàëìàñû âÿ ñ. êèìè àìèëëÿð àèä åäèëèð. Åêîëîæè ñÿáÿáëÿðäÿí ÿùàëèíèí þëêÿ äàõèëèíäÿ ìèãðàñèéàñû ùàããûíäà ðÿñìè ó÷îò ìàòåðèàëëàðûíûí îëìàìàñûíà áàõìàéàðàã, îíóí ìèãéàñû áàðÿäÿ éåðëè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí ùåñàáàòëàðû ÿñàñûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð éàðàòìàã ìöìêöíäöð. Áåëÿ êè, Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí äÿéèøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, ðåñïóáëèêàíûí Ëÿíêÿðàí, Íåôò÷àëà, Àñòàðà, Õà÷ìàç, Äÿâÿ÷è âÿ Àáøåðîí ðàéîíëàðûíäà ñîí 4 èëäÿ 3 ìèí íÿôÿð þç äàèìè éàøàéûø éåðèíè äÿéèøìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð. Òîðïàã ñöðöøìÿëÿðè ùàëëàðûíûí áàø âåðäèéè Èñìàéûëëû, Øàìàõû, Éàðäûìëû, Ëåðèê, Ãóáà, Ãóñàð âÿ áèð ñûðà áàøãà ðàéîíëàðäà ýþñòÿðèëÿí ñÿáÿáäÿí þç äàèìè éàøàéûø éåðëÿðèíè äÿéèøìÿéÿ ìÿúáóð îëàíëàðûí ñàéû ñîí 4 èë ÿðçèíäÿ 1,5 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Äèýÿð åêîëîæè ñÿáÿáëÿðäÿí ìÿúáóðè ñóðÿòäÿ éàøàéûø éåðëÿðèíè äÿéèøÿí ÿùàëè áàðÿäÿ ùå÷ áèð ìÿëóìàò òîïëàíìàäûüûíäàí, îíëàðûí ìèãðàñèéàñû áàðÿäÿ ôèêèð ñþéëÿìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Åêîëîæè òÿùëöêÿíèí èíñàí ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ùàëëàðûíûí ãàðøû-

ñûíûí àëûíìàìàñû, ÿùàëèíèí áó òÿùëöêÿ áàðÿäÿ ãàáàãúàäàí ìÿëóìàòëàíäûðûëìàìàñû, ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð ö÷öí åùòèéàò ïðîãðàìëàðûíûí ùàçûðëàíìàìàñû âÿ áó ïðîáëåìëÿ áàüëû äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíèí òÿõèðÿ ñàëûíìàñû ãàðøûñûàëûíìàç åêîëîæè ïðîñåñëÿðèí áàø âåðìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Îäóð êè, áó ìÿñÿëÿíèí äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿëëè ö÷öí èìêàí äàõèëèíäÿ òÿúèëè òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð. Ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿ þëêÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ êîëõîç âÿ ñîâõîçëàðûí ëÿüâè, äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿ áàø âåðÿí äóðüóíëóã, ãàç âÿ åëåêòðèê åíåðæèñè èëÿ òÿúùèçàòäà ìþâúóä îëàí ÷ÿòèíëèêëÿð þëêÿ äàõèëèíäÿ ñîñèàëèãòèñàäè ìèãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíè ýöúëÿíäèðìèøäèð. Þëêÿäàõèëè ñîñèàë-èãòèñàäè ìèãðàñèéà àõûíëàðûíûí èñòèãàìÿòè ÿñàñÿí êÿíä éåðëÿðèíäÿí èðè øÿùÿðëÿðÿ, ÿñàñÿí äÿ Áàêû øÿùÿðèíèí éåðëÿøäèéè Àáøåðîí àãëîìåðàñèéàñûíà éþíÿëäèëìèøäèð. Äàõèëè õöñóñèëÿ ñîñèàë-èãòèñàäè ìèãðàñèéàíûí ó÷îòóíóí ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ àïàðûëìàìàñûíà áàõìàéàðàã, òÿõìèíè ùåñàáëàìàëàð âÿ ìöøàùèäÿëÿð áó àõûíûí éöç ìèíëÿðëÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèíè ÿùàòÿ åòäèéèíè ÿéàíè ñóðÿòäÿ ýþñòÿðèð. Þëêÿäàõèëè ñîñèàë-èãòèñàäè ìèãðàñèéàíûí èíòåíñèâëÿøìÿñèíÿ òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿí ÿí ìöùöìö èðè øÿùÿðëÿðäÿ, õöñóñèëÿ Áàêûäà éàøàéûø ìèíèìóìóíó òÿìèí åòìÿê ö÷öí ìöâÿããÿòè èø éåðëÿðè éàðàòìàã ïðîáëåìèíèí êÿíä éåðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí àñàíëûãëà ùÿëë åäèëìÿñèäèð. ßùàëèíèí þëêÿ äàõèëèíäÿ èãòèñàäè ìîòèâëÿð öçöíäÿí áàø âåðÿí õàîòèê ìèãðàñèéàíûí òÿíçèìëÿíìÿñèíè âÿ ðàéîí éåðëÿðèíäÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè éåðëè ñàêèíëÿðèí, ùàáåëÿ, îðàäà ìöâÿããÿòè ìÿñêóíëàøàí ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ìÿøüóëëóüóíó òÿìèí åòìÿê ö÷öí õûðäà âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüûí, ôåðìåð âÿ êÿíäëè òÿñÿððöôàòûíûí èíòåíñèâ èíêèøàôûíà, éåðëè õàììàëûí åìàëûíà âÿ õàëã ñÿíÿòêàðëûüûíà ÿñàñëàíàí éåíè ìöÿññèñÿëÿðèí éàðàäûëìàñûíà éþíÿëäèëìèø êîìïëåêñ ïðîãðàìëàð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëè, áó òÿäáèðëÿðÿ áåéíÿëõàëã èãòèñàäè òÿøêèëàòëàð âÿ ìàëèééÿ ãóðóìëàðû ôÿàë ñóðÿòäÿ úÿëá îëóíìàëû âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, êÿíä ÿùàëèñèíèí ìÿøüóëëóã ïðîáëåìèíèí ùÿëëè âàñèòÿëÿðèíäÿí ìàêñèìóì èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Ðåñïóáëèêàäà ìèãðàñèéàíûí ìöùöì ôîðìàëàðûíäàí áèðè äÿ õàðèúè ìèãðàñèéàäûð. Áó ìèãðàñèéàíûí ñóáéåêòèíè åìèãðàñèéà âÿ èììèãðàñèéà ôîðìàëàðûíäà áàø âåðÿí àøàüûäàêû ìèãðàíò êàòåãîðèéàëàðû òÿøêèë åäèð: ãà÷ãûíëàð, ãà÷ãûíëàðà îõøàð âÿçèééÿòäÿ îëàí ìèãðàíòëàð, ÿìÿê ìèã-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðàñèéàñû, òðàíçèò ìèãðàíòëàð, äèýÿð ãàíóíè ìèãðàíòëàð âÿ ãåéðè-ãàíóíè ìèãðàíòëàð. Àçÿðáàéúàí êå÷ìèø Ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà ãà÷ãûí ïðîáëåìè èëÿ öçëÿøÿí èëê þëêÿäèð. Ãà÷ãûíëàðûí èëê àõûíû þëêÿìèçÿ Åðìÿíèñòàíäàí 1987 èëèí ñîíóíäàí áàøëàìûøäûð. 1990 èëèí ÿââÿëèíäÿ àðòûã 200,5 ìèí íÿôÿð Åðìÿíèñòàíäàí çîðëà ãîâóëóá ÷ûõàðûëìûø âÿ Àçÿðáàéúàíà ïÿíàù ýÿòèðìèøäèð. Áóíëàðûí 186 ìèí íÿôÿðèíè àçÿðáàéúàíëûëàð, 11 ìèí íÿôÿðèíè êöðäëÿð âÿ 3,5 ìèí íÿôÿðèíè ðóñëàð òÿøêèë åòìèøëÿð. Åðìÿíèñòàíäàí ãà÷ãûí äöøìöø ðóñëàðûí ÿñàñ ùèññÿñèíè, ùàáåëÿ, êöðäëÿðèí âÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí áÿçèëÿðèíèí ñîíðàäàí Ðóñèéàéà âÿ äèýÿð ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ýåòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 1992 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Åðìÿíèñòàíäàí çîðàêûëûãëà ãîâóëìóø 196846 íÿôÿð ãà÷ãûí ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû, ÿââÿëëÿð Ýöðúöñòàíäàí äåïîðòàñèéà îëóíàðàã Îðòà Àñèéà Ðåñïóáëèêàëàðûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìÿñùÿòè òöðêëÿðè 1989 èëäÿ Þçáÿêèñòàíäà áàø âåðìèø ìèëëè ìöíàãèøÿ íÿòèúÿñèíäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí áàøãà ðåýèîíëàðûíà, õöñóñèëÿ Àçÿðáàéúàíà âÿ Ðóñèéàéà êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. 1989–91 èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíà ïÿíàù ýÿòèðÿí ìÿñùÿòè òöðêëÿðèíèí ñàéû 51649 íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäè. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ èñÿ, ÿñàñÿí èãòèñàäè ìîòèâëÿð ñÿáÿáèíäÿí ìÿñùÿòè òöðêëÿðèíèí áèð ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíû òÿðê åòäè. Íÿòèúÿäÿ, 1998 èëèí ÿââÿëèíÿ îëàí âÿçèééÿòÿ ýþðÿ ðåñïóáëèêàäà 204,6 ìèí íÿôÿð Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí îëàí ãà÷ãûí âÿ 29 ìèí íÿôÿð ìÿñùÿòè òöðêö éàøàìûøëàð. Öìóìè ñàéû 233,6 ìèí íÿôÿðäÿí àðòûã îëàí ãà÷ãûíëàðûí 63 %-è âÿ éà 147,3 ìèí íÿôÿðè Áàêû, Ýÿíúÿ, Ñóìãàéûò âÿ Õàíëàð øÿùÿðëÿðèíäÿ, ãàëàí ùèññÿñè, õöñóñèëÿ ìÿñùÿòè òöðêëÿðèíèí äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû ðåñïóáëèêàíûí êÿíä âÿ ðàéîíëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. Ðåñïóáëèêàäà ãà÷ãûíëàðëà éàíàøû, îõøàð âÿçèééÿòäÿ îëàí ìèãðàíòëàð äà ìþâúóääóð. Áó ìèãðàíò êàòåãîðèéàñûíà 1989 èëäÿ Ãàçàõûñòàíû òÿðê åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûø 1,6 ìèí íÿôÿðÿ éàõûí åòíèê àçÿðáàéúàíëûëàð, Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíäà éåðëè ÿùàëèíèí àçÿðáàéúàíëûëàðà ãåéðè-ñÿìèìè éàíàøìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïðîáëåìëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, îðàäàêû äàèìè éàøàéûø éåðëÿðèíè òÿðê åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóø 6 ìèí íÿôÿðÿ éàõûí ñîéäàøûìûç, ñèéàñè ñÿáÿáëÿðäÿí Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñûíû òÿðê åäÿðÿê ðåñïóáëèêàäà ñûüûíàúàã òàïàí âÿ öìóìè ñàéû òÿõìèíÿí 3 ìèí íÿôÿð îëàí åòíèê

àçÿðáàéúàíëûëàð, ßôãàíûñòàíäàí, Èðàã Ðåñïóáëèêàñûíäàí, ùàáåëÿ, äèýÿð þëêÿëÿðäÿí þç ùÿéàòëàðûíû òÿùëöêÿäÿí ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿí 334 øÿõñ äàõèëäèð. 1991–92 èëëÿðäÿ Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìþâúóä îëàí ìöðÿêêÿá ñèéàñè âÿçèééÿòëÿ âÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñûõûøäûðûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, Àçÿðáàéúàíà êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëàí âÿ äÿãèã ó÷îòó àïàðûëìàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðû äà ãà÷ãûíëàðëà îõøàð âÿçèééÿòäÿ îëàí øÿõñëÿð êàòåãîðèéàñûíà àèä åòìÿê îëàð. 1993 èëäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñû àðàñûíäà éàðàíìûø ìöñáÿò ìöíàñèáÿòëÿðÿ ÿñàñÿí ùÿìèí øÿõñëÿðÿ ýåðèéÿ ãàéûòìàã ö÷öí ëàçûìè òÿìèíàò âåðèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà ùÿð áèð øÿõñèí ãàíóíè îëàðàã þëêÿäÿí ýåòìÿñè âÿ þëêÿéÿ ýÿëìÿñè ö÷öí áöòöí çÿðóðè øÿðàèò éàðàäûëìûøäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ìöñòÿãèëëèéèí èëê èëëÿðèíäÿ þëêÿäÿí åìèãðàñèéà, õöñóñèëÿ ðóñäèëëè ÿùàëèíèí àõûíû ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ñèéàñè, ìèëëè âÿ åòíèê õàðàêòåð äàøûéûðäûñà, ñîíðàêû èëëÿðäÿ åìèãðàñèéàíûí ÿí ìöùöì ñÿáÿáèíè èãòèñàäè ìîòèâëÿð òÿøêèë åäèðäè. 1991–97 èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí ãàíóíè ÿñàñëàðëà úÿìè 272,1 ìèí íÿôÿð åìèãðàñèéà åòìèø, îíëàðûí ÿñàñ ùèññÿñèíè ðóñëàð (112,7 ìèí íÿôÿð), àçÿðáàéúàíëûëàð (65,5 ìèí íÿôÿð), åðìÿíèëÿð (35,9 ìèí íÿôÿð), éÿùóäèëÿð (11,1 ìèí íÿôÿð) âÿ óêðàèíëÿð ìèí íÿôÿð) òÿøêèë åòìèøäèð. Åìèãðàñèéà ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿñàñ òÿðÿôìöãàáèëëÿðè êå÷ìèø Èòòèôàãà äàõèë îëàí Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû âÿ Óêðàéíà îëìóøäóð. Äèýÿð õàðèúè þëêÿëÿð àðàñûíäà Òöðêèéÿ, Àëìàíèéà, Ïîëøà, Èñðàèë âÿ Áèðëÿøìèø ßðÿá ßìèðëèêëÿðèíÿ ýåäÿíëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè ÷îõäóð. ßñàñÿí èãòèñàäè ìîòèâëÿð ñÿáÿáèíäÿí ðåñïóáëèêàäàí Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíà, Óêðàéíàéà âÿ äèýÿð ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ, ùàáåëÿ, Òöðêèéÿéÿ, Èðàíà, Áèðëÿøìèø ßðÿá ßìèðëèêëÿðèíÿ ïàñïîðò ãåéäèééàòûíäàí ÷ûõìàäàí, òóðèñò ãèñìèíäÿ âÿ ìöâÿããÿòè âèçàëàð öçðÿ ýåäÿí âÿòÿíäàøëàðûí ó÷îòóíóí ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ àïàðûëìàìàñû þëêÿ ö÷öí ÿëàâÿ ïðîáëåì éàðàäûð. 1991–97 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà èììèãðàñèéàíûí ñÿâèééÿñè åìèãðàñèéàäàí õåéëè àøàüû îëìóøäóð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàéà ãàíóíè éîëëà 123,3 ìèí íÿôÿð ýÿëìèøäèð êè, îíëàðûí äà 93,8 ìèí íÿôÿðèíè àçÿðáàéúàíëûëàð, 10 ìèí íÿôÿðèíè ðóñëàð, éåðäÿ ãàëàí ùèññÿñèíè èñÿ óêðàéíàëûëàð, òàòàðëàð, éÿùóäèëÿð, èðàãëû êöðäëÿð âÿ äèýÿð ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿ-

ëÿðè òÿøêèë åòìèøëÿð. ÌÄÁ þëêÿëÿðè èëÿ ñÿðùÿäëÿðèí íèñáÿòÿí øÿôôàô îëìàñû ìèãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿíçèìëÿíìÿñè èøèíäÿ áàøëûúà ìàíåÿëÿðäÿí áèðèäèð. Ýþñòÿðèëÿí ïðîñåñ þëêÿíèí äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ âÿ èãòèñàäè ìÿíàôåéèíÿ íåãàòèâ òÿñèð åòìÿêëÿ éàíàøû, ðåñïóáëèêàäàêû äåìîãðàôèê âÿçèééÿòÿ äÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð. Ìèãðàíòëàð ÿñàñÿí 20–40 éàøëû êèøèëÿðè ÿùàòÿ åòäèéèíäÿí, ðåñïóáëèêàäà ýÿíú ãûçëàðûí ÿðÿ ýåòìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèð âÿ äîüóì ùàëëàðûíûí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ìÿùç ýþñòÿðèëÿí ñÿáÿáëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ 1989 èëèí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà ÿùàëèíèí àðòûìûíà ýþðÿ áèðèíúè ñûðàäà ýåäÿí Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí èëëèê îðòà àðòûìû ùÿìèí äþâðäÿêè 1,5 %-äÿí 1997 èëäÿ 0,75 %-ÿ åíìèøäèð. ßä.: Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè. 2003. Á., 2003; Íàñåëåíèå ñîþçíûõ ðåñïóáëèê. Ì. 1977; Àçÿðáàéúàí âÿ àçÿðáàéúàíëûëàð. Á., 2000, Àçÿðáàéúàí ñòàòèñòèê ýþñòÿðèúèëÿðè 2002; Ì à ì å ä î â Ê.Ä. Äåìîãðàôè÷åñêîå ðàçâèòèå Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ. Á., 1980; Íàñåëåíèå Çàêàâêàçüÿ. Âñåñîþçíàÿ ïåðåïèñü íàñåëåíèÿ 1926 ã. Êðàòêèå èòîãè. Èçä-âî. Çàê. ÖÑÓ. Òèôëèñ, 1928; Íàñåëåíèå Àçåðáàéäæàíñêîé Ðåñïóáëèêè. Ñòàòèñòè÷åñêèé ñáîðíèê. Á., 1991; ×èñëåííîñòü, ñîñòàâ, åñòåñòâåííîå è ìåõàíè÷åñêîå äâèæåíèå íàñåëåíèÿ Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ. Ñòàòèñòè÷åñêèé ñáîðíèê. Á., 1967; Àçÿðáàéúàíûí äåìîãðàôèê ýþñòÿðèúèëÿðè (Ñòàòèñòèê ìÿúìóÿ). Á., 2002. Ø.Ìóðàäîâ

115

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÕÀËà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíîýåíåçè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè ìöãÿääÿðàòûíûí ìöÿééÿíëÿøìÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí úîüðàôè âÿ ýåîñèéàñè ìþâãåéè ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Îíóí ÿðàçèñè ùÿëÿ ãÿäèì çàìàíëàðäàí ìöõòÿëèô òàéôà âÿ õàëãëàðûí íÿçÿðèíè úÿëá åäèðäè. ßëâåðèøëè òÿáèè-èãëèì øÿðàèòè, ìöõòÿëèô ëàíäøàôòëàðûí ìþâúóäëóüó áóðàäà òÿñÿððöôàò ìåéëëÿðè, éàøàéûø òÿðçè âÿ åòíîïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí åòíèê áèðëèêëÿðèí ìÿñêóíëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Îíëàðûí áÿçèëÿðè áó ÿðàçèéÿ èøüàë ìÿãñÿäèëÿ ýÿëñÿëÿð äÿ ñîíðàëàð éåðëè ÿùàëè èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøìûø, áèð ãèñìè èñÿ ÿëâåðèøëè òîðïàã àõòàðûøëàðû íÿòèúÿñèíäÿ áóðàíû þçëÿðè ö÷öí éåíè âÿòÿí ñå÷ìèøëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ ãÿäèìäÿí ìöõòÿëèô ìÿäÿíèééÿòëÿðèí âÿ õàëãëàðûí ñèíòåçè áàø âåðèðäè. Áó ïðîñåñ Àçÿðáàéúàíûí âÿ îíóí õàëãûíûí òÿáèè-òàðèõè òÿøÿêêöëöíöí áèð ùèññÿñè èäè âÿ áóðàäà ùÿð áèð èøòèðàê÷û ÿñàñ åòèáàðèëÿ ùå÷ íÿ èòèðìÿäÿí íàäèð ìÿäÿíèééÿòèí îðòàã ñàùèáèíÿ ÷åâðèëèðäè. Áóðàäà áèð àøêàð ôàêòû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð: ìàòåðèéà êèìè åòíîñëàðûí äà òÿðêèá ùèññÿëÿðè, îíëàðûí ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿêè íàèëèééÿòëÿðè éîõ îëìóð, îíëàð äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëûð, áèð-áèðè èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøûð, àññèìèëéàñèéàéà óüðàéûð, åòíèê ìÿíñóáèééÿò èñÿ éàëíûç þçöíöäÿðêëÿ, áó âÿ éà äèýÿð òàðèõè-ìÿäÿíè áèðëèéÿ ìÿíñóáëóã ùèññè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Åéíè çàìàíäà íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, åòíèê áèðëÿøìÿäÿ òÿê äèë, ÿðàçè, àäÿò-ÿíÿíÿ âÿ ìàääè ìÿäÿíèééÿò áàõûìûíäàí äåéèë, ùÿì äÿ âàùèä äþâëÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áèðëÿøìèø ýåíåòèê úÿùÿòäÿí éàõûí åòíîñëàð èøòèðàê åäèðëÿð. Éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàìûø ãÿäèì òàéôàëàð ùàããûíäàêû èëêèí ìÿëóìàòëàð åðêÿí Òóíú äþâðöíöí ñîíëàðûíà àèääèð. Å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèéèí ñîíóíúó ðöáöíäÿ Êöð-Àðàç ìÿäÿíèééÿòèíèí ñöãóòó èëÿ òàðèõè Àçÿðáàéúàíäà âÿ îíà ãîíøó ÿðàçèëÿðäÿ éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè áàøëàéûð. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ùèññÿñèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð, áóðàäàêû òàéôàëàðûí àäëàðû âÿ éåðëÿøìÿñè áàðÿäÿ èëê ìÿëóìàòëàðà Øóìåð-Àêêàä ìÿíáÿëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëèð. Áó òàéôà áèðëèêëÿðèíè (êóòèëÿð, ëóëëóáåëÿð, ùóððèëÿð âÿ êàññèëÿð) àéðû116

àéðûëûãäà ìöÿééÿí àðõåîëîæè êîìïëåêñëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿê ìöìêöí îëìàñà äà, îíîìàñòèê ìàòåðèàëëàð áó ÿùàëèíèí äèëëÿðè ùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ èìêàí éàðàäûð. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèññÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿí éàçûëû ìÿíáÿëÿð ãÿíàÿòáÿõø îëìàñà äà, àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð áóðàäàêû òàéôàëàðûí Þí Àñèéà þëêÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿñèíèí å.ÿ. 2–1-úè ìèíèëëèêëÿðäÿ (Ãàôãàç-Àíàäîëó àðåàëûíäàêû äèýÿð òàéôàëàðëà åòíîëèíãâèñòèê öìóìèëèéèí ìþâúóä îëäóüó äþâðäÿ) èíòåíñèâ ñóðÿòäÿ èíêèøàô åòäèéèíè ñöáóò åäèð. Òàðèõ áîéó ðåýèîíà ýÿëÿí åòíèê ãðóïëàðëà ãàéíàéûá-ãàðûøìûø éåðëè ÿùàëè ÿñëèíäÿ åëÿ åðêÿí Äÿìèð äþâðöíöí ÿââÿëëÿðèíäÿ äÿ å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèêäÿ âÿ îíäàí þíúÿ áóðàäà éàøàìûø åòíèê öíñöðëÿðäÿí òÿøêèë îëóíìóøäó. Å.ÿ.1-úè ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèññÿñèíäÿ øÿðòè îëàðàã ïðîòîàëáàí àäëàíäûðûëàí òàéôà áèðëèéè òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Õöñóñèëÿ úÿíóá ùèññÿäÿ, å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèéèí áèðèíúè ðöáöíäÿ Èðàí òàéôàëàðûíûí ýÿëìÿñè èëÿ åòíèê òÿðêèá äÿéèøìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áåëÿ êè, áó ÿðàçèäÿ Èðàí åòèìîëîýèéàëû îíëàðëà òîïîíèìÿ òÿñàäöô åäèëèð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí áþëýÿñèíÿ éåíè äèíè ìÿðàñèìëÿðè âÿ ñ. ìÿùç èðàíäèëëè òàéôàëàð ýÿòèðìèøëÿð. Éåðëè âÿ ýÿëìÿ åòíèê öíñöðëÿðèí óçóí ìöääÿò áèðëèêäÿ éàøàìàñû ñàéúà àç îëàí éåðëè òàéôà âÿ ãðóïëàðûí òÿäðèúÿí ìÿäÿíè âÿ ëèíãâèñòèê úÿùÿòäÿí àññèìèëéàñèéàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. ßñàñÿí àéðû-àéðû éåðëè ãÿáèëÿëÿð ùåñàáûíà ôîðìàëàøàí èðàíäèëëè òàéôàëàð áèðèíúèëÿðèí òÿñÿððöôàòûíû âÿ ìÿäÿíè íàèëèééÿòëÿðèíè ìÿíèìñÿäèëÿð. Èðàíëûëàøìà ïðîñåñè å.ÿ. 7 ÿñðèí ñîíóíäà Ìàííà äþâëÿòèíèí ìèäèéàëûëàð òÿðÿôèíäÿí èñòèëàñû èëÿ äàùà äà ñöðÿòëÿíäè. Áóíäàí ñîíðà Ìàííà õàðèúè àëÿì òÿðÿôèíäÿí Ìèäèéàíûí òÿðêèá ùèññÿñè âÿ éà «Êè÷èê Ìèäèéà» êèìè ãÿáóë åäèëèðäè. Ìèäèéà åòíèê åëåìåíòèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿ îíà ãîíøó ÿðàçèëÿðäÿ öñòöíëöéöíÿ áàõìàéàðàã áóðàäà Ìèäèéà äþâëÿòèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà äà (ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ) ùÿëÿ àññèìèëéàñèéàéà óüðàìàìûø êàäóñèëÿð, ñàãàðòèëÿð, êàñïèëÿð, óòèëÿð, ìàðäëàð âÿ áàøãà òàéôàëàð éàøàéûðäû. Ð.Ôðàéûí ãåéä åòäèéèíÿ ýþðÿ, ìèäèéàëûëàðûí þçëÿðè äÿ éåðëè âÿ èðàíäèëëè òàéôàëàðûí áèðëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿò èäèëÿð, ëàêèí âàùèä åòíîäèë áèðëèéèíè éàðàòìàã îíëàðà ìöéÿññÿð îëìàäû. Áóíó èñòÿð àäëàðû ÷ÿêèëìèø òàéôàëà-

ðûí ßùÿìÿíèëÿðèí âàõòûíäà ìþâúóäëóüó, èñòÿðñÿ äÿ ìöàñèð çàìàíäà òàëûø, õàðçàíè, ýèëàí, òàêåñòàíè âÿ ñ. ìöñòÿãèë äèëëÿð êèìè ôîðìàëàøìûø ìöõòÿëèô Ìèäèéà äèàëåêòëÿðèíèí ùÿëÿ àíòèê âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿêè âàðëûüû òÿñäèã åäèð. Ãÿäèì çàìàíëàðäà òàðèõè Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ùèññÿñèíäÿêè åòíîýåíåç ïðîñåñëÿðè Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí åòíîñèéàñè ùöäóäëàðû èëÿ ÿñàñÿí öñò-öñòÿ äöøÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ çÿèô òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê þç àõàðû èëÿ ýåäèðäè. Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿ äþâëÿò÷èëèéèí ÿñàñû å.ÿ. 4 ÿñðèí ñîíëàðûíäà ãîéóëìóøäóð. Éàçûëû ìÿíáÿëÿð âÿ ìàääè ìÿäÿíèééÿò ãàëûãëàðû ñöáóò åäèð êè, Ãÿäèì Àëáàíèéà ãàðûøûã åòíèê òÿðêèáÿ ìàëèê îëàí áèð þëêÿ èäè. Èëê äþâðëÿðäÿ Àëáàíèéà ñèéàñè úÿùÿòäÿí Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíèí ùàêèìèééÿòè äàèðÿñèíäÿ èäè. Ïàðôèéà ùþêìäàðû Û Ìèòðèäàò å.ÿ. 2 ÿñðèí îðòàëàðûíäà ùàêèìèééÿòèíÿ áèð ÷îõ õàëãû òàáå åòäèêäÿí âÿ ïàðôèéàëûëàðûí ùþêìðàíëûüûíûí ùöäóäëàðûíû Ãàôãàç äàüëàðûíäàí Ôÿðàò ÷àéûíàäÿê ýåíèøëÿíäèðäèêäÿí ñîíðà, Àëáàíèéà ÿðÿá èñòèëàëàðû áàøëàéàíà ãÿäÿð Ïàðôèéà âÿ Ñàñàíèëÿð äþâëÿòëÿðèíèí òÿñèð äàèðÿñèíÿ äöøìöøäö. Ýþðöíöð, àëáàí òàéôà áèðëèêëÿðè Àòðîïàòà òàáåîëìà ÿðÿôÿñèíäÿ ìþâúóä èäèëÿð, ëàêèí àíòèê ìöÿëëèôëÿð Àëáàíèéàíûí ÿùàëèñè ùàããûíäà äàíûøàðêÿí îíóí ñàêèíëÿðèíèí ÿñàñ êöòëÿñè è÷ÿðèñèíäÿ àëáàíëàðû õöñóñè àéûðûðäûëàð. Áó èñÿ «àëáàí» åòíîíèìèíèí ÷îõòàéôàëû àìîðô ñòðóêòóðó èôà åäÿí öìóìèëÿøäèðèëìèø òåðìèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿ àëáàíëàðëà éàíàøû ãåéðè-àëáàí ÿùàëèíèí äÿ éàøàìàñûíà áàõìàéàðàã, àëáàí òàéôà áèðëèêëÿðèíèí àðõåîëîæè èçëÿðè, êöï, ÷èé êÿðïèú âÿ þëöëÿðèí áöêöëö âÿçèééÿòäÿ äÿôí îëóíäóüó òîðïàã ãÿáèðëÿðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí Éàëîéëóòÿïÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Êåðàìèêà, øöøÿ âÿ äÿìèð ìÿìóëàòëàðûíäàêû, ùÿì÷èíèí Ðîìà âÿ Ïàðôèéà ñèêêÿëÿðèíäÿêè îõøàðëûãëàð Éàëîéëóòÿïÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí ñîí ìÿðùÿëÿñèíèí 1–2 ÿñðëÿðèí ùöäóäëàðûíà àèä îëäóüóíó òÿñäèãëÿéèð. Áóíëàðëà éàíàøû åðàìûçûí ÿââÿëèíäÿ êàòàêîìáà ãÿáèðëÿðè ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Áó àäÿò èëê ÿââÿë úÿíóáäàí ýÿëìèø, ñîíðàëàð èñÿ éåðëè ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëìèøäèð. Êÿðòìÿ, êàòàêîìáà, ãóéó âÿ ñ. äÿôí àäÿòëÿðè å.ÿ. ñîíóíúó ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã, þëêÿ ÿùàëèñèíèí åòíèê úÿùÿòäÿí ìöõòÿëèô òÿðêèáëè îëäóüóíó òÿñäèã åäèð. Ýþðöíöð, êþ÷ÿðè ìàëäàðëàðûí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ – íîìàäëàðûí (ñàêëàðûí âÿ ñ.) ìÿñêóíëàøìàñû ïðîñåñè Ïàðôèéà èìïåðèéàñûíûí éàëíûç øÿðã òîðïàãëàðûíäà äåéèë, ãÿðá ùèññÿëÿðèíäÿ äÿ (Ãàôãàç Àëáàíèéàñû äà äàõèë îëìàãëà) ýåäèðäè. Êöï ãÿáèðëÿð êþ÷ÿðèëÿðèí Úÿíóáè Ãàôãàçà øèìàëäàí âÿ úÿíóáäàí ýÿëäèêëÿðèíè âÿ ýÿëìÿëÿðèíèí ìèãðàñèéà õàðàêòåðè äàøûäûüûíû òÿñäèã åäèð. Áèð ñûðà òÿäãèãàò÷ûëàð áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, 3–4 ÿñðëÿð ÿðÿôÿñèíäÿ àëáàí ãÿáèëÿëÿðèíèí áèðëÿøìÿñè äèíàìèê åòíèê éåðäÿéèøìÿëÿðè ñÿáÿáèíäÿí áàø òóòìàìûøäûð. Åòíîãðàôëàðûí ôèêðèíÿ ýþðÿ «àëáàíëàð» åòíîíèìè õàëãûí þçöíÿ âåðäèéè àä äåéèë. Áó àä îíëàðà ãîíøó õàëãëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ àëáàí òàéôà äèëëÿðèíäÿí áèðè äÿ éàçûñû îëàí ãàðãàð äèëè èäè. Îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðè ìÿùç àëáàíëàðû âÿ ãàðãàðëàðû Àëáàíèéàíûí äèýÿð òàéôàëàðûíäàí (óäèëÿð, ëåãëÿð, ýèðäèìàíëàð, ÷èëáëÿð âÿ ñ.) àéûðûðäûëàð. Àçÿðáàéúàíà (èëê íþâáÿäÿ Àëáàíèéàéà) ýÿëìèø èðàíäèëëè âÿ ñ. òàéôàëàð éåðëè ÿùàëèíè àññèìèëéàñèéà åäÿ áèëìÿìèøëÿð. Áó òàéôàëàðûí áèð ãèñìè Àëáàíèéà äþâëÿòèíèí øÿðãèíÿ ÷ÿêèëÿðÿê, áóðàäà åðàìûçûí 2–3 ÿñðëÿðèíäÿ åðêÿí îðòà ÿñð éàçûëû ìÿíáÿëÿðèíäÿ àäû ÷ÿêèëÿí Ìàñêóò (Ìàññàýåò) äþâëÿòèíè ãóðìóøëàð. Áó äþâð àðòûã 1–2 ÿñðëÿðèí ùöäóäëàðûíäà Ïòîëåìåéèí ãåéä åòäèéè êèìè Ãàðà äÿíèç âÿ Äîí ñàùèëëÿðèíäÿ «áàñòåðíëÿð âÿ ðîêñîëàíëàð àðàñûíäà» ìÿñêóíëàøìûø òöðê (ùóí) òàéôà èòòèôàãëàðûíûí èëê äÿôÿ îëàðàã Úÿíóáè Ãàôãàçà êöòëÿâè ñóðÿòäÿ àõûíû (227 èë) èëÿ öñò-öñòÿ äöøäö. 4 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ ìàñêóò îðäóñóíóí òÿðêèáèíäÿ ùÿëÿ ñàéúà àç îëàí ùóí (áóëãàð) òàéôàëàðû Ôàâñòîñ Áóçàíäûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ àðòûã 4 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ ìàñêóòëàðûí ùÿðáè âÿ ñèéàñè ñÿùíÿäÿí ÷ÿêèëìÿñè èëÿ öñòöí ìþâãå ÿëäÿ åòäèëÿð. ßñàñëû äþíöø ùóíëàðûí áþéöê áèð ùèññÿñèíèí 4 ÿñðèí ñîíóíäà Äóíàé ñàùèëëÿðèíäÿí Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Þí Àñèéàéà éöðöøö íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðäè. 395 èëäÿ áþéöê ùóí îðäóñó Àëáàíèéàéà ýèðäè âÿ Àäóðáàäàãàíäàí êå÷ÿðÿê Ñóðèéà âÿ Êè÷èê Àñèéàéà ãÿäÿð èðÿëèëÿäè. Áó äþâðäÿí (4 ÿñðèí ñîíó) åòèáàðÿí ùóíëàðûí áþëýÿéÿ ýÿëìèø ùèññÿëÿðè þçëÿðèíäÿí ÿââÿë Ìàñêóò äþâëÿòèíèí èðàíäèëëè ÿùàëèñèíèí éàøàäûüû Õÿçÿðéàíû ÷þêÿêëèêäÿ, Äàüûñòàíûí ñàùèëéàíû ÿðàçèñèíäÿ âÿ Àëáàíèéàíûí øÿðãèíäÿ ùÿìèøÿëèê ìÿñêóíëàøäûëàð. Ìÿíáÿëÿð áó äþâðäÿ áàø âåðìèø åòíîñèéàñè äÿéèøèêëèêëÿðè äÿãèãëèêëÿ ãåéä åäèð, ùóíëàð âÿ òîðïàãëàðû ùóíëàðûí Õÿçÿð ñàùèëëÿðèíäÿêè ñÿðùÿäëÿðèíÿäÿê óçàíàí þçöíÿìÿõñóñ áèð äèëÿ ìàëèê ìöñòÿãèë Áàëàñàãóí (Áåðñèëèéà) äþâëÿòè ùàããûíäà

ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Áó äþâëÿòèí úÿíóáäàêû ñÿðùÿäëÿðè èñÿ Êöð ÷àéûíûí Àðàçà ãîâóøäóüó éåðäÿí äÿíèçÿ ãÿäÿð îëàí ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Àäû ÷ÿêèëÿí ìÿëóìàòäà «ùóíëàð» àäû àëòûíäà áóëãàð òàéôàëàðûíäàí îëàí áàðñèëëÿðèí âÿ õÿçÿðëÿðèí (àêàòñèðëÿð) áþéöê âÿ ýöúëö ãðóïó íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áåëÿëèêëÿ, åðàìûçûí èëê ÿñðëÿðèíäÿ Øÿðãè Àëáàíèéàíûí ýåíèø ÿðàçèñèíäÿ ÿââÿëúÿ èðàíäèëëè ìàññàýåòëÿð (ìàñãóòëàð) ìÿñêóíëàøìûø, ñîíðà èñÿ îíëàð ùóí òöðêëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãèñìÿí ñûõûøäûðûëûá ÷ûõàðûëìûø, ãèñìÿí äÿ àññèìèëéàñèéà åäèëìèøëÿð. Éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ Áàëàñàãóí àäûíûí ìöñòÿãèë ñèéàñè-èíçèáàòè âàùèä êèìè äÿôÿëÿðëÿ ÷ÿêèëìÿñèíÿ ùÿëÿ Ñàñàíèëÿðèí Úÿíóáè Ãàôãàçäà ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ùÿãèãÿòÿí, ÿýÿð éóíàí-ëàòûí ìÿíáÿëÿðèíäÿ àíòèê äþâðäÿ Øÿðãè Àëáàíèéà ÿðàçèñè åòíîñèéàñè úÿùÿòäÿí Àëáàíèéà ÷àðëûüûíûí áèð ùèññÿñè êèìè ãåéä åäèëèðäèñÿ, 2–5 ÿñðëÿðèí òàðèõè ùàäèñÿëÿðè áó ùèññÿíèí îíäàí çîðëà ãîïàðûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. ßùàëè èñÿ ìÿíáÿëÿðäÿ ãåéðè-àëáàíëàð êèìè ýþñòÿðèëèð âÿ 4–7 ÿñðëÿðäÿ áóðàäà ùàêèì åòíîñ êèìè Ãàôãàçäà áèð-áèðèíè ÿâÿç åäÿí ùóí òàéôà èòòèôàãëàðûíäàí îëàí òöðêëÿð ÷ûõûø åäèð. Áó ÿâÿçîëóíìàíûí ïàðëàã íöìóíÿñè êèìè 5 ÿñð ìöÿëëèôè Àãàòàíýåëèí èøëÿòäèéè «ìàñàùà ùóíëàð» èôàäÿñèäèð êè, áóðàäà «ìàñàùà» «ìàññàýåò» ñþçöíöí òÿùðèô îëóíìóø òþðÿìÿñèäèð âÿ ñîíóíúóëàðûí òÿäðèúÿí ùóíëàð òÿðÿôèíäÿí ñûõûøäûðûëìàñû ïðîñåñèíè ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàíûí åòíîëèíãâèñòèê õÿðèòÿñèíäÿ á.å. 1 ÿñðèíèí ñîíóíäà ìöøàùèäÿ îëóíàí úèääè äÿéèøèêëèêëÿð 2–7 ÿñðëÿðäÿ äàùà èíòåíñèâ õàðàêòåð àëûð. Áó äÿéèøèêëèêëÿð Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè ÿðàçèñèíÿ ÿââÿëúÿ êþ÷ÿðè ñàê âÿ ìàññàýåò òàéôàëàðûíûí, ñîíðàëàð èñÿ ùóí òàéôà èòòèôàãëàðû òöðêëÿðèíäÿí áóëãàðëàðûí, õÿçÿðëÿðèí, ñàáèðëÿðèí (ñàâàðëàðûí), êÿíýÿðëÿðèí, áàðñèëëÿðèí, õàéëàíäóðëàðûí âÿ ñ. ýÿëìÿñè âÿ ãèñìÿí äÿ éåðëÿøìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàí òöðê õàëãûíûí åòíîýåíåçèíèí ìÿùç ùóíëàðëà ÿëàãÿäàð îëàí áó áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíèí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè 7–9 ÿñðëÿðäÿ ÿðÿáëÿðèí ùöúóìó âÿ Èñëàì äèíèíèí éàéûëìàñû èëÿ äàéàíäûðûëìûøäûð. Éàçûëû ìÿíáÿëÿð 6–7 ÿñðëÿðäÿ òöðê ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí àðòäûüûíû áèðìÿíàëû îëàðàã òÿñäèã åäèð. Áó äþâðäÿ ùóíëàðûí àõûíû äàùà äà èíòåíñèâ õàðàêòåð àëäû. 503 èëäÿ Àðøàêèëÿð ñöëàëÿñèíèí ñîíóíúó àëáàí ùþêìäàðû ÛÛÛ Âà÷àãàíûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ [487–510] ùóí-ñàáèðëÿð Äÿðáÿíä êå÷èäèíäÿí Úÿíóáè Ãàôãàçûí è÷ÿðè-

ëÿðèíÿ äîüðó èðÿëèëÿéÿðÿê, Àëáàíèéàíûí øèìàë ùèññÿñè âÿ Øÿðãè Ýöðúöñòàíû ÿëÿ êå÷èðèá áåø èë ìöääÿòèíäÿ áóðàäà ãàëäûëàð. Áó ãöââÿëÿðèí ÿñàñ ùèññÿñè ÷ÿêèëèá ýåòäèêäÿí ñîíðà ñàáèðëÿð 516 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç óüðóíäà ýåäÿí äþéöøëÿðäÿ ýàù Èðàí, ýàù äà Áèçàíñ òÿðÿôèíäÿ ìóçäëó äþéöø÷ö ãèñìèíäÿ èøòèðàê åòäèëÿð. Äþéöøëÿðäÿ âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäàêû ìèãðàñèéàëàð íÿòèúÿñèíäÿ çÿèôëÿéÿí ñàáèðëÿðèí òàéôà áèðëÿøìÿñè 6 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Èòèë (Âîëãà) ÷àéûíûí î òàéûíäàí ýÿëÿí äèýÿð òöðê áèðëèéè – àâàðëàð òÿðÿôèíäÿí Øèìàëè Ãàôãàçäà äàðìàäàüûí åäèëäè. Áóíäàí ñîíðà ñàáèðëÿðèí áèð ùèññÿñè Êöð ÷àéû ùþâçÿñèíäÿ, èíäèêè Àüñòàôà èëÿ Øÿìêèð àðàñûíäàêû ÿðàçèäÿ ìÿñêóíëàøäû. Èðàí øàùÿíøàùû Û Õîñðîâ 553 èëäÿ ÿñèð àëäûüû õÿçÿðëÿðèí áèð ãèñìèíè äÿ Àëáàíèéàäà éåðëÿøäèðäè. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, òöðêëÿðèí Àçÿðáàéúàíà ýÿëìÿñè âÿ ìÿñêóíëàøìàñû èëÿ äèëè âÿ ìÿäÿíè þçöíÿìÿõñóñëóüó ìèíèëëèêëÿð áîéó äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí äèýÿð õàëãëàðûí òàðèõ ñÿùíÿñèíäÿí ñèëèíèá éîõ îëìàñûíà ñÿáÿá îëìàäû. Þëêÿíèí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûø ùóíëàð âÿ îíëàðûí òöðê äèëè (ïðîòîáóëãàð àäëàíàðàã ãÿðáè-òöðê ãðóïóíà äàõèëäèð) òàéôàëàðàðàñû öíñèééÿò äèëèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åòäè. Áóíó ãàðãàð, óäè («Àëáàíèéà òàðèõè»íäÿ), ãÿäèì ýöðúö âÿ Øèìàëè Ãàôãàç äèëëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí ÷îõñàéëû àëûíìà ñþçëÿð ñöáóò åäèð. Êþ÷ÿðè ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëìàëàðûíà áàõìàéàðàã òöðêëÿðäÿ áèëèéèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô åòäèéèíè ìÿùç Øèìàëè Ãàôãàçäà âÿ Äàüûñòàíäà àøêàð îëóíìóø ðóíèê éàçûëû êèòàáÿëÿð ñöáóò åäèð. Éåíè ýÿëÿí êè÷èê òöðê ãðóïëàðû áó ÿðàçèäÿ 7–8 ÿñðëÿðäÿ ÿââÿëúÿ Õÿçÿð õàãàíëûüûíûí, ñîíðàëàð èñÿ ÿðÿáëÿðèí áóðàäàêû ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ éåðëÿøìèøëÿð. 7–8 ÿñðëÿð ßðÿá-Õÿçÿð ìöùàðèáÿëÿðè äþâðöíäÿ ÿðÿáëÿð, ñîíðàëàð Èñëàì äèíèíè ãÿáóë åòìèø îí ìèíëÿðëÿ õÿçÿðè ÿñèð àëàðàã Õÿçÿð õàãàíëûüûíäàí àïàðìûøëàð. ßðÿá ìöÿëëèôè ÿë-Áÿëàçóðèíèí õÿáÿð âåðäèéèíÿ ýþðÿ, 9 ÿñðèí îðòàëàðûíäà ÿðÿá ñÿðêÿðäÿñè Áóüà Òöðê Èñëàì äèíèíè ãÿáóë åòìèø õÿçÿðëÿðèí áèð ãèñìèíèí Øÿìêèð øÿùÿðè ÿòðàôûíäà éåðëÿøìÿñèíÿ èúàçÿ âåðìèøäè. Éöç èëäÿí ÷îõ äàâàì åäÿí ìöùàðèáÿ ÿðçèíäÿ èñòÿð ÿðÿáëÿðèí, èñòÿðñÿ äÿ õÿçÿðëÿðèí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðû àëáàí ÿùàëèñèíèí ñàéûíà ìÿíôè òÿñèð åòäè. Áöòöí ÿñàñ êîìïîíåíòëÿðèí – òàéôà âÿ õàëãëàðûí äèíè âÿ åòíèê ìÿíñóáèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, åòíîýåíåç ïðîñåñèíÿ úÿëá îëóíìàñû áó äþâðöí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè ùåñàá åäèëèð. Òöðê åòíèê òÿáÿãÿñè òÿêúÿ åòíîìÿäÿ117

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íè úÿùÿòäÿí äàüûíûã îëàí éåðëè òàéôàëàðëà äåéèë, ùÿì÷èíèí åòíèê úÿùÿòäÿí «ñàáèòëÿøìèø» èðàíäèëëè âÿ ÿðÿá òÿáÿãÿëÿðè èëÿ äÿ ôÿàë ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ èäè. 395 èë ùóí ñÿôÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Úÿíóáè Ãàôãàçà ùöúóìëàð åäÿí òöðêëÿð, 4–6 ÿñðëÿðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà – Àäóðáàäàãàíà äà äÿôÿëÿðëÿ áàñãûí åòìèøëÿð. 7 ÿñð éóíàí ìöÿëëèôè Ôåîôèëàêò Ñèìîêàòòà øàùÿíøàù Û Ãóáàäûí [488–531] òöðêëÿðÿ ãàðøû ìöùàðèáÿñèíäÿí áÿùñ åäÿðÿê áåëÿ éàçûð: «Ãóáàä äÿôÿëÿðëÿ òöðêëÿð àäëàíäûðäûüûìûç ùóí òàéôàëàðûíà ãàðøû éöðöø åäèá». Òöðêëÿðèí ùöúóìëàðû 6 ÿñðèí îðòàëàðûíäà, ñÿðùÿäëÿðè Ìîíãîëóñòàí, Øÿðãè Òöðêöñòàí âÿ Ãÿðáè Ñèáèðäÿí úÿíóá-ãÿðáäÿ Èðàíàäÿê âÿ Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðè âÿ Áàëêàíëàðäàêû Áèçàíñ òîðïàãëàðûíàäÿê óçàíàí Èëê Òöðê õàãàíëûüûíûí éàðàíìàñû èëÿ ýöúëÿíäè. Áóíäàí ñîíðà Ñàñàíèëÿð äþâëÿòè òöðêëÿðëÿ íÿèíêè Õîðàñàí âÿ Îðòà Àñèéà ùöäóäëàðûíäà, ùÿì÷èíèí Ãÿðáè Õÿçÿðéàíû âèëàéÿòëÿðäÿ äÿ ùÿìñÿðùÿä îëäó. Áó èñÿ òöðêëÿðèí ùÿð èêè òÿðÿôäÿí ùöúóì åòìÿëÿðè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòäû. 6 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ øàùÿíøàù Û Ùöðìöçöí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ [579–590] Õÿçÿð õàãàíû ìöðÿêêÿá ìöäàôèÿ èñòåùêàìëàðû ñèñòåìèíèí ìþâúóäëóüóíà áàõìàéàðàã ÷îõñàéëû ãîøóíëà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ ýèðäè. 6 ÿñðèí îðòàëàðûíäà, Û Õîñðîâóí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ [531–579] Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Øàùðàì–Ïåðîç áþëýÿñèíÿ òöðê ñóë òàéôàñû êþ÷öðöëìöø, òÿãðèáÿí î âàõòëàðäà ÿñèð áóëãàð ãðóïëàðû äà áóðàäà éåðëÿøäèðèëìèøäèð. Ïÿùëÿâè äèëèíäÿ éàçûëìûø âÿ ÿðÿá äèëèíäÿêè òÿðúöìÿñè ãîðóíóá ñàõëàíìûø «ßíóøèðÿâàíûí ÿìÿëëÿðè êèòàáû»íûí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ Õîñðîâóí ùàêèìèééÿòèíèí 37-úè èëèíäÿ [568] Øèìàëè Ãàôãàçäàêû äþðä òöðê òàéôàñûíûí 50 ìèíäÿí ÷îõ íöìàéÿíäÿñè þçëÿðèíèí õàùèøè èëÿ øàùÿíøàù òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà, Àððàíäà (Àëáàíèéàäà) éåðëÿøäèðèëäè âÿ òîðïàãëà òÿìèí îëóíäó. Îíëàðäàí, ùÿì÷èíèí Èðàí ìÿðçáàíëàðûíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùÿðáè äÿñòÿëÿð òÿøêèë îëóíäó. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ùàçûðäà äà ùóí äþâðöíäÿí ãàëàí âÿ ãÿäèì òöðê ëÿùúÿëÿðèíäÿ èçàùû îëàí áÿçè îéêîíèì âÿ ùèäðîíèìëÿð ìþâúóääóð. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ùóí òàéôà èòòèôàãûíäàí îëàí «îíîãóðëàð», «ñàðàãóðëàð» âÿ «àêàòñèðëÿð»èí îüóç ãðóïó òöðêëÿðè èëÿ åéíèééÿò òÿøêèë åòäèéèíè ãåéä åäèðëÿð. Ñàñàíè èìïåðèéàñûíûí ñöãóòó ÿðÿôÿñèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñèíè àðòûã òöðêëÿð òÿøêèë åäèðäè. 7 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí ñîíó – 40-úû èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéú118

àíà áàñãûí åòìèø úÿíóá ÿðÿáëÿðèíèí ðÿâàéÿòëÿðèíäÿ äÿ ÿðÿá èøüàëëàðû ÿðÿôÿñèíäÿ áóðàäà õåéëè òöðê ÿùàëèñèíèí ìþâúóäëóüóíäàí áÿùñ åäèëèð. Ìÿíáÿäÿ Àçÿðáàéúàíà ñîõóëìóø éÿìÿíëèëÿðëÿ òöðêëÿðèí âóðóøìàñû, ÿðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿñè âÿ óøàãëàðûí ÿñèð àëûíìàñûíà äàèð ìÿëóìàò âåðèëèð. ßðÿá ìöÿëëèôè Èáí Ùèøàìûí âåðäèéè ðÿâàéÿòäÿ ßìÿâè õÿëèôÿñè Ìöàâèéÿíèí [661–680] Àçÿðáàéúàí âÿ òöðêëÿð ùàããûíäàêû ñóàëûíà Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèìäÿí áÿðè òöðêëÿðèí éàøàäûüûíû òÿñäèãëÿéÿí úàâàá âåðèëèð. Áó ðÿâàéÿò òöðê òàéôàëàðûíûí ùÿëÿ Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ áóðàäà éåðëÿøìÿñè èëÿ áàüëû ùÿãèãè âÿçèééÿòè ÿêñ åòäèðèð. Áåëÿëèêëÿ, ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðèíèí ìÿëóìàòëàðûíû öìóìèëÿøäèðÿðÿê áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿê îëàð êè, òöðêëÿð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí áÿçè áþëýÿëÿðèíäÿ éûüúàì øÿêèëäÿ éàøàéàðàã ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð. ßðÿáëÿðÿãÿäÿðêè äþâðäÿ åòíîìÿäÿíèééÿò, äèë âÿ õðèñòèàíëûüûí ÿñàñûíäà áÿðãÿðàð îëìóø äèíè ìöíàñèáÿòëÿð ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ äàùà äà äÿðèíëÿøäè. Éàçûëû ìÿíáÿëÿð Õÿçÿðéàíû ùóíëàðûí äèéàðûíà õðèñòèàí òÿáëèü÷èëÿðèíèí éîëëàíäûüûíû áèëäèðèðëÿð. Åðêÿí îðòà ÿñð ñóðèéàëû òàðèõ÷èñè Çàõàðè Ðèòîð 6 ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà éåïèñêîï Êàðäîñóí áàø÷ûëûüû èëÿ éåääè êèëñÿ õàäèìèíèí ùóíëàð þëêÿñèíÿ ñÿôÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð, îíëàðûí áóðàäà éàøàéàí ÿñèð õðèñòèàíëàðëà àéèí âÿ èáàäÿòëÿð êå÷èðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿäèéèíè âÿ ÷îõ ñàéäà ùóíëàðûí äà õðèñòèàíëàøäûðûëìàñûíà ìöâÿôôÿã îëäóãëàðûíû áèëäèðèð. 14 èëÿ éàõûí ìöääÿò ÿðçèíäÿ áóðàäà ãàëàí äèí õàäèìëÿðè êèëñÿ êèòàáëàðûíû ùóíëàðäàí õðèñòèàíëûüû ãÿáóë åòìèø ñàáèðëÿð, áàðñèëëÿð âÿ õÿçÿðëÿðèí èñòèôàäÿñè ö÷öí ùóíëàðûí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøëÿð. Ìîèñåé Êàëàíêàòëû «Àëáàíèéà òàðèõè» àäëû ÿñÿðèíäÿ àëáàí éåïèñêîïó Èñðàèëèí ùóíëàð (õÿçÿðëÿð) þëêÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòèíÿ ÷îõ áþéöê éåð âåðèð. Éåïèñêîï áóðàäà ùóíëàðûí áþéöê õàãàíû Èëèòáåðèí èúàçÿñè âÿ êþìÿéèëÿ ìÿáÿäëÿðè äàüûäûá õà÷ëàðû óúàëäàðàã ùóíëàð àðàñûíäà õðèñòèàíëûüû éàéûðäû. Áó ùàäèñÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà 7 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà, õÿçÿðëÿðèí ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ áàø âåðìèøäè. Õÿçÿðëÿðèí áóðàäà ìþâúóä îëìàñû ìöàñèð Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðäè. Áó øèìàë-øÿðã äèàëåêòëÿðè âÿ øèâÿëÿðèíäÿ (Äÿðáÿíä øèâÿñè äàõèë îëìàãëà) îüóç ãðóïó äèëëÿðèíÿ õàñ õöñóñèééÿòëÿðëÿ ùå÷ áèð àùÿíýëèê òÿøêèë åòìÿéÿí õàññÿëÿðäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Àëáàíèéàäà åòíèê ïðîñåñëÿðèí òÿáèè òÿêàìöëö, òöðê äèëèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñè

âÿ 1–8 ÿñðëÿðäÿ òöðêëÿðèí áèðèíúè ìèãðàñèéà äàëüàñûíûí äàüûíûã Ãàôãàç-àëáàí òàéôàëàðûíû àññèìèëéàñèéàéà óüðàòìàñû ïðîñåñè ÿðÿá èñòèëàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ äàéàíäûðûëäû. Àðòûã 8 ÿñðäÿ Àëáàíèéàäà õðèñòèàí âÿ ãåéðè-õðèñòèàí ÿùàëèíèí ìöñÿëìàíëàøäûðûëìàñû âÿ ÿðÿá äèëèíèí ðÿñìè äèëÿ ÷åâðèëìÿñè ùàäèñÿñè ýåíèø ìèãéàñ àëäû. Èñëàìû ãÿáóë åäÿíëÿðÿ áèð ñûðà èãòèñàäè âÿ ñîñèàë õàðàêòåðëè èìòèéàçëàð âåðèëèðäè. Þëêÿíèí úÿíóá áþëýÿëÿðèíÿ íèñáÿòÿí Àëáàíèéàäà (Àððàíäà) ìöñÿëìàíëàøìà ïðîñåñè äàùà óçóí ÷ÿêäè. Àçÿðáàéúàíäà éåíè äèíèí éàéûëìàñûíäà ÿñàñÿí äöçÿí Àððàíà (Áÿðäÿ, Áåéëÿãàí) âÿ ñòðàòåæè úÿùÿòäÿí ÿùÿìèééÿòëè îëàí øèìàë-øÿðãÿ (Ãÿáÿëÿ, Äÿðáÿíä âÿ ñ.) êþ÷öðöëìöø âÿ áóðàäà ÷îõ ñàéäà ùÿðáè äàéàã ìÿíòÿãÿñè – «ðàáàòëàð» èíøà åòìèø ÿðÿá òàéôàëàðû áþéöê ðîë îéíàäû. Õèëàôÿòèí òÿíÿççöëö âÿ ñöãóòó äþâðöíäÿ (9–10 ÿñðëÿð), õöñóñèëÿ äÿ Ñÿëúóãèëÿð äþâðöíäÿ (11–12 ÿñðëÿð) îüóç òöðêëÿðèíèí Àððàíû ÿëÿ êå÷èðìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ âÿòÿíèíäÿí óçàã äöøìöø âÿ éàä åòíèê ìöùèòäÿ éàøàéàí ÿðÿáëÿð òÿäðèúÿí ìöñÿëìàíëàøìûø éåðëè ÿùàëè èëÿ ãàðûøäûëàð âÿ àññèìèëéàñèéàéà óüðàéàðàã Àçÿðáàéúàíäàêû åòíèê ïðîñåñëÿðÿ ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð åäÿ áèëìÿäèëÿð. ßêñèíÿ, òöðêëÿðèí Àððàíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíèí äàâàì åòäèðèëìÿñèíè åòíîýåíåçèí áó ìÿðùÿëÿñèíèí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè ùåñàá åòìÿê îëàð; ìÿñÿëÿí, òÿêúÿ ÿðÿá ñÿðêÿðäÿñè Ìÿðâàí òÿðÿôèíäÿí áóðàéà èñëàìû ãÿáóë åòìèø 40 ìèíÿ éàõûí õÿçÿð êþ÷öðöëìöøäöð. 9–10 ÿñðëÿðäÿ Îðòà Àñèéà áþëýÿëÿðèíäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà âÿ Èðàãà òöðêëÿðèí êþ÷öðöëìÿñè ïðîñåñè áþéöê ìèãéàñ àëäû. Áó äþâð, òöðê ãâàðäèéàñûíûí âÿ ìÿíøÿúÿ òöðê îëàí ñÿðêÿðäÿëÿðèí Àááàñèëÿð äþâëÿòèíèí ìÿðêÿçèíäÿ äÿ ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìàñû èëÿ ñÿúèééÿâèäèð. ßðÿáëÿðèí ñèéàñè ùþêìðàíëûüû Àçÿðáàéúàíûí òàðèõèíäÿ èêèëè ðîë îéíàìûøäûð. Áèð òÿðÿôäÿí áó, àëáàí äþâëÿò÷èëèéèíÿ àüûð çÿðáÿ åíäèðìèø, åðêÿí îðòà ÿñð àëáàí åòíèê áèðëèéèíè ïàð÷àëàìûø âÿ ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ þëêÿíèí òöðê ÿùàëèñè èëÿ áèðëÿøìÿñè ïðîñåñèíè ëÿíýèòìèø, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áöòöí Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ìöñÿëìàíëàøàðàã âàùèä äþâëÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áèðëÿøìÿñè, âàùèä òàðèõè-ìÿäÿíè ìÿêàíäà îíóí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû, ìÿíÿâè âÿ åòíèê áèðëèéèíèí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí ìöùöì çÿìèí éàðàòìûøäû. Èúòèìàè ùÿéàò ñÿâèééÿñè, õàëã àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè âÿ òàðèõè ìöãÿääÿðàòëàðûíäà ìþâúóä îëìóø ôÿðãëÿðÿ áàõìàéàðàã Õèëàôÿòèí íöôóç äàèðÿñèíÿ úÿëá îëóíìóø õàëãëàð ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ þçëÿðèíèí äöíéàýþðöøöíö, àäÿò-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿíÿíÿëÿðèíè, ùÿéàò òÿðçèíè, ÿõëàã íîðìàëàðûíû âÿ ùÿòòà åòíîïñèõîëîæè úÿùÿòäÿí «ìöñÿëìàíëàðà» ìÿíñóáëóã ùèññèíè ÿùàòÿ åäÿí âÿ áèð ÷îõ ÿñðëÿð ìþâúóä îëìóø âàùèä ìÿäÿíèééÿò éàðàòäûëàð. ßðÿá ùþêìðàíëûüûíûí èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿí – 7 ÿñðèí ñîíóíäàí áàøëàéàðàã èðè øÿùÿðëÿðèí úàìåëÿðèíäÿ éåðëè ÿùàëè àðàñûíäà éåíè äèíè ãÿáóë åòìèø àèëÿëÿðèí óøàãëàðûíûí òÿùñèë àëìàëàðû ö÷öí ìÿêòÿáëÿð à÷ûëäû. ßââÿëëÿð òÿäðèñ ÿðÿá, 10 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã èñÿ ùÿì äÿ ôàðñ äèëèíäÿ êå÷èðèëèðäè. Åëÿ ùÿìèí äþâðäÿ ÿðÿá äèëè èëÿ éàíàøû ôåîäàëëàð âÿ éóõàðû ñîñèàë òÿáÿãÿ àðàñûíäà éåíè ôàðñ ñàðàé äèëè («äàðè») èñòèôàäÿ îëóíìàüà áàøëàäû. Áó èñÿ ýÿëÿúÿêäÿ öìóìäàíûøûã òöðê (Àçÿðáàéúàí) äèëèíèí áèð ìöääÿò éàçû ÿäÿáè äèëèíÿ êå÷ìÿìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè îëäó. Èñëàìûí âÿ ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ýåíèø éàéûëäûüû áèð äþâðäÿ àëáàíëàðûí Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðû ùþâçÿñèíäÿ éàøàéàí ÿêñÿð ùèññÿñè èñëàìû ãÿáóë åäÿðÿê, ñîíðàäàí áóðàäà êîìïàêò ùàëäà ìÿñêóíëàøìûø òöðê òàéôàëàðû òÿðÿôèíäÿí àññèìèëéàñèéà îëóíäó. Òàðèõè Àëáàíèéà ÿùàëèñèíèí ÿñàñÿí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ – Àëáàíèéàíûí øèìàë-ãÿðáèíäÿ âÿ úÿíóá-ãÿðáèíäÿ éàøàéàí áèð ãèñìè èñÿ õðèñòèàíëûüà, éÿíè ýÿëÿúÿêäÿ îíó åðìÿíè êèëñÿñè èëÿ áèðëÿøäèðÿúÿê ìîíîôèçèò (ãðèãîðèàí) ìÿçùÿáèíÿ âÿ éà ýöðúö êèëñÿñè èëÿ áèðëÿøäèðÿúÿê äèîôèçèò (ïðàâîñëàâ) òÿðèãÿòèíÿ ãóëëóã åäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, àëáàíëàðëà åðìÿíèëÿðèí âÿ àëáàíëàðëà ýöðúöëÿðèí åòíîñëàðàðàñû èíòåãðàñèéàñû ïðîñåñè çàìàíû àëáàíëàðûí áèð ùèññÿñèíèí ìÿäÿíè-èäåîëîæè àññèìèëéàñèéàñû áàø âåðäè. Ëàêèí 18 ÿñð àëáàí êàòîëèêîñó âÿ òàðèõ÷èñè Éåñàè Ùÿñÿí – Úàëàëéàíûí ãåéä åòäèéè êèìè àëáàíëàð þç åòíèê ìÿíëèêëÿðèíè ùÿëÿ îíóí äþâðöíäÿ äÿ ñàõëàìûøäûëàð. Ìöñÿëìàí àëáàíëàðûí âÿ òöðêëÿðèí àðàñûíäà ÿñàñÿí ÿðÿá ÿëèôáàñû ýåíèø éàéûëìûøäû, õðèñòèàí àëáàíëàð èñÿ òÿäðèúÿí åðìÿíè âÿ ýöðúö ÿëèôáàëàðûíà êå÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. Ùÿëÿ áèð ìöääÿò éåðëè àëáàí ìÿäÿíèééÿòè êîìïîíåíòëÿðèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ÿëèôáà äÿéèøäèðìÿ ïðîñåñè 10–12 ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ àëáàí éàçûñûíûí óíóäóëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Àëáàí åòíèê áèðëèéèíèí ïàð÷àëàíìàñû èëÿ «àëáàí» åòíîíèìèíèí ìöñÿëìàí àëáàíëàðû àðàñûíäà èòèðèëìÿñè ãà÷ûëìàç îëäó. Ìÿäÿíè-äèíè áèðëèéèí íÿòèúÿñè îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí àëáàí, òöðê, òàò, ÿðÿá âÿ á. õàëãëàð þçëÿðèíè «ìöñÿëìàí» àäëàíäûðûðäû. Áåëÿ áèð áèðëèê ùèññèíèí áöòöí Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóäëóüó éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ áóðàäà ñàéúà âÿ ñèéàñè úÿùÿò-

äÿí öñòöí îëàí òöðêëÿðèí äèëèíèí áÿðãÿðàð îëìàñûíà øÿðàèò éàðàòäû. Éåíè åòíèê áèðëèéèí ìÿäÿíè ÿñàñëàðû 11–13 ÿñð Ñÿëúóãèëÿð äþâðöíäÿ îüóç òöðêëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø òöðê-èñëàì ìÿäÿíèééÿòèíäÿ þç òÿøÿêêöëöíö òàïäû. Ñÿëúóãèëÿðèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà 11 ÿñðèí îðòàëàðûíäà îüóçëàðûí Ãÿðá èñòèãàìÿòèíäÿêè èðÿëèëÿéèøè òÿêúÿ èñòèëà äåéèë, ùÿì äÿ ìèãðàñèéà õàðàêòåðè äàøûéûðäû. 1071 èëèí àâãóñòóíäà Ìàëàçýèðä éàõûíëûüûíäà áèçàíñëûëàð öçÿðèíäÿêè òàðèõè ÿùÿìèééÿòëè ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà òÿõìèíÿí áöòöí Êè÷èê Àñèéà, Úÿíóáè Ãàôãàç, Èðàí, Èðàã âÿ Ñóðèéà îüóçëàðûí âÿ îíëàðëà ýÿëÿí äèýÿð òöðê ñîéëàðûíûí òàáåëèéèíÿ êå÷äè. Ãöäðÿòëè Îüóç-Ñÿëúóã èìïåðèéàñûíûí éàðàíìàñû áöòöí ðåýèîíóí ñèéàñè âÿ åòíèê õÿðèòÿñèíèí äÿéèøìÿñè âÿ òöðê öíñöðöíöí ýöúëÿíìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Áó ïðîñåñ òöðêëÿðèí Ñîìõèòè äåéèëÿí äàüëàðûíäàí (ú.-ø. Ýöðúöñòàí) Òèôëèñÿ âÿ Áÿðäÿéÿäÿê, ùÿì÷èíèí Ãàáûððû (Èîðè) ÷àéûíûí ñàùèëëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøäûüûíû òÿñäèã åäÿí ñèíõðîí éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Òÿêúÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí åòíîòîïîíèìèéàñûíäà 24 îüóç òàéôà àäëàðûíäàí 18-è ãåéä îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàã èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿðÿêÿò åäÿðêÿí îüóçëàðûí áóðàäà éûüúàì ùàëäà éàøàéàí éåðëè òöðê ÿùàëèñè èëÿ òîããóøäóüóíó áöòöí òÿäãèãàò÷ûëàð ãåéä åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíà 11 ÿñðäÿ ýÿëìèø îüóçëàðûí âÿ 12–13 ÿñðëÿðäÿ ýÿëìèø ãûï÷àãëàðûí àðòûã áóðàíûí éåðëè ÿùàëèñèíÿ ÷åâðèëìèø ùóíëàðëà îëàí åòíèê éàõûíëûüûíû äèëëÿðèíèí ìÿùç òöðê äèëëÿðèíèí ãÿðáè-ùóí ãîëóíà ìÿíñóáëóüó âÿ ìöàñèð òöðê äèëëÿðèíèí ùå÷ áèðèíäÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿêè ãÿäÿð äèàëåêò âÿ øèâÿíèí îëìàìàñû òÿñäèãëÿéèð. Îüóç òàéôà èòòèôàãëàðû ùóíëàðûí òàðèõè àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéàðàã áöòöí ÿùàëèíèí öìóìè ýåíîôîíäóíà âàðèñ ÷ûõäûëàð âÿ îíó ìþùêÿìëÿíäèðäèëÿð. Òöðê ÿùàëèñèíèí ñûõëûüûíûí àðòìàñû îüóç-òöðê õàëãûíûí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ òÿêàí âåðÿðÿê òöðê äèëèíè õåéëè äÿðÿúÿäÿ ìÿíèìñÿìèø éåðëè åòíèê âàùèäëÿðèí àññèìèëéàñèéàñûíû ñöðÿòëÿíäèðäè. Òöðê (Àçÿðáàéúàí) äèëè àñàíëûãëà ìÿíèìñÿíèëäèéè ö÷öí ãûñà âàõò ÿðçèíäÿ áöòöí éåðëè äèëëÿðè ñûõûøäûðûá àðàäàí ÷ûõàðòäû. Áóíäà èñÿ õàëã äàñòàí÷ûëàðûíûí âÿ îçàíëàðûíûí ðîëó áþéöê èäè. Îòóðàã ÿùàëèíèí òÿñÿððöôàòû èëÿ ýÿëìÿ êþ÷ÿðè òàéôàëàðûí ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòû áèð-áèðèíè òàìàìëàìûø âÿ ñîíðàêû ÿìòÿÿ èñòåùñàëûíà òÿêàí âåðìèøäèð. Îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðè îüóçëàðûí «þç øÿùÿðëÿðèíäÿ òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëäóãëàðûíû» ãåéä åäèð âÿ ùÿì÷èíèí ñèéàñè ñòàáèëëèéè, òÿñÿððöôàòûí

÷è÷ÿêëÿíìÿñèíè, òèúàðÿòèí àðòìàñûíû âÿ ÿùàëèíèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí éàõøûëàøìàñûíû Ìÿëèêøàùûí [1072–92] àäû èëÿ áàüëàéûðäûëàð. ßëâåðèøëè øÿðàèòèí îëäóüó éåðëÿðäÿ ñÿëúóã òöðêëÿðè îòóðàã êÿíä ÿùàëèñèíÿ ÷åâðèëèð, øÿùÿðëÿðäÿ èñÿ ÿùàëèíèí ùàêèì òÿáÿãÿñèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð. «Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíûí ìÿòíëÿðèíäÿí âàùèä Ñÿëúóãèëÿð äþâëÿòèíäÿ òàéôà ìÿíñóáèééÿòè øöóðóíóí òÿäðèúÿí ñèëèíäèéèíè âÿ ÿùàëèääÿ áèðëèê ùèññèíèí ìþùêÿìëÿíäèéèíè þéðÿíèðèê. Ñÿëúóãèëÿð äþâëÿòèíèí ñöãóòó âÿ ñîíðàêû äþâðëÿðäÿêè ìîíãîë èñòèëàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ âàùèä îüóç åòíîñó ïàð÷àëàíäû. Îíóí Êè÷èê Àñèéàäàêû òÿðêèá ùèññÿñè áóðàäà ãîùóì îëìàéàí éåðëè åòíèê âàùèäëÿðè þçöíÿ òàáå åäÿðÿê âÿ àññèìèëéàñèéàéà óüðàäàðàã Îñìàíëû òöðê õàëãûíû ôîðìàëàøäûðäû. Àçÿðáàéúàíäà èñÿ öñòÿëèê Ãàôãàçûí î òàéûíäàí 12–13 ÿñðëÿðäÿ ýÿëìèø ãûï÷àã òöðêëÿðè èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøäû. 13 ÿñðèí 2-úè éàðûñû – 14 ÿñð ìîíãîë èñòèëàëàðû äþâðöíäÿ Øÿðãè Õÿçÿðéàíû ÿðàçèëÿðäÿí èíòåíñèâ ñóðÿòäÿ òöðê, Ìÿðêÿçè Àñèéàäàí èñÿ ãèñìÿí ìîíãîëëàðûí êþ÷öíöí éåíè äàëüàñû áàøëàíäû. Ùöëàêöëÿð äþâëÿòèíäÿ (òÿðêèáèíÿ Àçÿðáàéúàí, Èðàí, Øÿðãè Àíàäîëóíóí ÷îõ ùèññÿñè âÿ Éàõûí Øÿðã äàõèë èäè) éöêñÿê ùÿðáè-ñèéàñè òÿáÿãÿíè òÿøêèë åòìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, âÿòÿíèíäÿí àéðû äöøìöø âÿ ñàéúà òöðêëÿðäÿí õåéëè àç îëàí ìîíãîëëàð ãûñà òàðèõè äþâð ÿðçèíäÿ îíëàðëà ãàéíàéûá-ãàðûøàðàã òöðêëÿøäèëÿð. Áóíóíëà äà ìîíãîë ùþêìðàíëûüû îáéåêòèâ îëàðàã òöðê åòíîñèéàñè þçöíöäÿðêèí âÿ 15 ÿñð ìÿäÿíè äèð÷ÿëèøèíèí ýöúëÿíìÿñèíÿ âÿ äÿðèíëÿøìÿñèíÿ êþìÿê åäèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ýåäÿí åòíîýåíåòèê ïðîñåñëÿðäÿ ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿíäèðèúè àìèë êèìè ÷ûõûø åäÿí òöðêëÿðëÿ éàíàøû äèýÿð êîìïîíåíòëÿð äÿ – Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí òàéôà âÿ åòíèê áèðëèêëÿðèíäÿí îëàí êàñïèëÿð, àëáàíëàð, ãèñìÿí ÿðÿá âÿ èðàíäèëëè ãðóïëàð äà èøòèðàê åäèðäèëÿð. Îíëàðûí èøòèðàêûíû ôðàêèéàëûëàðûí âÿ áóëãàð òöðêëÿðèíèí, ìöàñèð áîëãàð ñëàâéàí õàëãûíûí, êåëò-ãàëëàðûí âÿ ýåðìàí-ôðàíêëàðûí èñÿ ôðàíñûç õàëãûíûí òàðèõèíäÿêè ðîëó âÿ ñ. èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí òöðê õàëãû Àíàäîëóäàí Äÿðáÿíäÿ, Áîð÷àëûäàí Ãÿçâèíÿäÿê ýåíèø áèð ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäÿí âÿ åòíèê, òàðèõè-ìÿäÿíè áèðëèéèíèí ôîðìàëàøäûüû ãÿäèì òîðïàãëàðûíäà óçóí òàðèõè äþâð êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, þçöíöí òöðê âÿ ìÿíèìñÿäèéè ìöñÿëìàí àëÿìèíèí ìÿíÿâè ÿíÿíÿëÿðèíè áó ýöíÿäÿê ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. 119

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ßä: À ë è å â È. Î÷åðê èñòîðèè Àòðîïàòåíû. Á., 1989; Ô ð à é Ð. Íàñëåäèå Èðàíà. Ì., 1972;  à ñ è ë ü å â Ä.Ä. Ãðàôè÷åñêèé ôîíä ïàìÿòíèêîâ òþðêñêîé ðóíè÷åñêîé ïèñüìåííîñòè àçèàòñêîãî àðåàëà. Ì., 1983; Ø à í è ä ç å À.Ã. ßçûê è ïèñüìî êàâêàçñêèõ àëáàíöåâ. – «Âåñòíèê ÀÍ Ãðóç. ÑÑл, 1960, ¹ 1; Æèçíåîïèñàíèå öàðÿ öàðåé Äàâèäà. – «Êàðòëèñ öõîâðåáà». ò. 1 (íà ãðóç. ÿç.); Æèçíåîïèñàíèå öàðÿ öàðåé Äàâèäà. Ïåðåâîä ñ äðåâíåãðóçèíñêîãî, ââåäåíèå, ïðèìå÷. è êîìì. Þ.Í à ñ è á î â à Ñì. «Ñðåäíåâåêîâûé Âîñòîê: èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü», Á., 1990. É.Íÿñèáëè

Òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿëÿð Òàðèõè-åòíîãðàôèê áàõûìäàí Àçÿðáàéúàí Ãàôãàçûí ÿí ìàðàãëû ðàéîíëàðûíäàí áèðèäèð. Þëêÿíèí þçöíÿìÿõñóñ èúòèìàè-èãòèñàäè, òàðèõè èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðè, áóðàäà ýåäÿí åòíèê âÿ ìÿäÿíè-ìÿèøÿò ïðîñåñëÿðè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âàùèä ìÿäÿíèééÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíû øÿðòëÿíäèðÿí ñÿáÿáëÿðäÿíäèð. Áåëÿ âÿçèééÿòèí éàðàíìàñû ùÿì äÿ ÿñðëÿð áîéó ðåñïóáëèêàíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðè àðàñûíäà ñûõ òèúàðÿò, èãòèñàäè, òÿñÿððöôàò âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèíèí íÿòèúÿñèäèð. Àçÿðáàéúàíûí ùÿð áèð òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿñè Öìóìàçÿðáàéúàí òàðèõèíèí âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð. Òàðèõ áîéó áþëýÿëÿð áèð-áèðè èëÿ ñûõ âÿùäÿòäÿ îëìóø âÿ îíëàðûí ãàðøûëûãëû òÿñèðè âÿ çÿíýèíëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿäÿ âàùèä ÿíÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò ôîðìàëàøìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè, òàðèõè âÿ òÿáèè-úîüðàôè áþëýÿëÿðè, öìóìèééÿòëÿ, áèðáèðèíÿ óéüóí ýÿëèð. Áó úÿùÿòäÿí òàðèõèåòíîãðàôèê áþëýÿëÿð äÿ èñòèñíà äåéèë. Ëàêèí áó î äåìÿê äåéèë êè, Àçÿðáàéúàíûí áàøãà ñàùÿëÿð öçðÿ ðàéîíëàøäûðûëìàñû áöòöí òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿëÿðëÿ öñòöñòÿ äöøöð. Áó õöñóñèëÿ, Ãàðàáàü âÿ Ãÿðá òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿëÿðèíÿ àèääèð. Ìÿëóìäóð êè, ôèçèêè-úîüðàôè âÿ òàðèõè áàõûìäàí Ãàðàáàü áþéöê áèð ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷èñè Ìèðçÿ Úàìàë Úàâàíøèð Ãàðàáàüèíèí ôèêðèíÿ ýþðÿ áþëýÿíèí ñÿðùÿäëÿðè ìöàñèð Àçÿðáàéúàíûí ãÿðáèíè øÿðãäÿ èñÿ Êöðëÿ Àðàçûí ãîâøàüûíäà éåðëÿøÿí òîðïàüëàðû ÿùàòÿ åäèðäè. Ãàðàáàüà ðåñïóáëèêàíûí ãÿðá ùèññÿñèíèí äÿ àèä îëìàñû úîüðàôè áàõûìäàí òÿñäèã åäèëèð. Ìÿëóìäóð êè, Ãàðàáàü äöçö Ìóðîâäàü âÿ Ãàðàáàü ñèëñè120

ëÿñè èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Áóíäàí áàøãà Ãàðàáàü éàéëàñûíûí áèð ùèññÿñè ìöàñèð Åðìÿíèñòàíäà éåðëÿøìèøäèð. ßñðëÿð áîéó Àçÿðáàéúàíûí ãÿðáè èëÿ Ãàðàáàü àðàñûíäà èíòåíñèâ åòíî-ìÿäÿíè ïðîñåñëÿð ýåòìèøäèð. Åéíè çàìàíäà Ãàðàáàüëà Ãÿðá áþëýÿñè àðàñûíäà ôÿðãëÿð äÿ ìþâúóääóð. Áó, þçöíö ÿíÿíÿâè ìàääè ìÿäÿíèééÿòäÿ âÿ òÿñÿððöôàò ìÿèøÿòèíäÿ ýþñòÿðèð. Îíà ýþðÿ äÿ Ãÿðá áþëýÿñè ìöñòÿãèë òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿ ùåñàá îëóíìàëûäûð. Òÿõìèíÿí åéíè ñþçëÿðè Øèðâàí áþëýÿñè ùàããûíäà äà äåìÿê îëàð. Ìÿëóìäóð êè, îðòà ÿñðëÿðäÿ Øèðâàíûí òàðèõè ñÿðùÿäëÿðè ãÿðá âÿ øèìàë èñòèãàìÿòëÿðäÿ áþéöê áèð ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèðäè (Øÿêè, Ýÿíúÿ, Äÿðáÿíä). Ëàêèí áóðàäà äà òàðèõè ÿðàçèëÿð ìöàñèð åòíîãðàôèê áþëýÿëÿðëÿ öñò-öñòÿ äöøìöð. Ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿ ëîêàë úÿùÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà äà áèð ñûðà õöñóñèééÿòëÿð ìþâúóääóð. Áó, þçöíö ùÿð áèð áþëýÿäÿ êîíêðåò òÿçàùöð åòäèðèð. Ëîêàë þçöíÿìÿõñóñëóã éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè âÿ åâ òèïëÿðè, öìóìèééÿòëÿ, ìàääè ìÿäÿíèééÿòèí áöòöí ñàùÿëÿðèíè, òÿñÿððöôàò ìÿèøÿòèíè âÿ ìÿíÿâè ùÿéàòû ÿùàòÿ åäèð. Ôÿðãëè úÿùÿòëÿð ìèëëè ýåéèì, ÿíÿíÿâè éåìÿêëÿð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ äÿ ìþâúóääóð. Öìóìèëèêäÿ èñÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèíäÿ éûüúàìëûã âÿ áöòþâëöê ìþâúóääóð. Áó öìóìè âÿ âàùèä ìÿäÿíèééÿò áþëýÿëÿðäÿêè ìöõòÿëèôëèêëÿ âÿùäÿòäÿäèð âÿ îíëàð áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð. Ëîêàë ôÿðãëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ ðåñïóáëèêàíûí åòíèê úÿùÿòäÿí ìöðÿêêÿá òÿðêèáÿ ìàëèê îëìàñûäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èúòèìàè-èãòèñàäè àìèëëÿðëÿ éàíàøû úîüðàôè ìöùèòèí äÿ õàëãûí ùÿéàò òÿðçèíÿ áþéöê òÿñèðè îëìóøäóð. Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí àìèëëÿð, Àçÿðáàéúàíäà åòíîãðàôèéà åëìèíèí èíêèøàô ñÿâèééÿñè ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíè òàðèõè-åòíîãðàôèê áàõûìäàí øÿðòè îëàðàã 9 áþëýÿéÿ àéûðìàüà èìêàí âåðèð: Øèðâàí (Àüñó, Àüäàø, Øàìàõû, Èñìàéûëëû, Ýþé÷àé, Óúàð, Ãîáóñòàí, Êöðäÿìèð, Ùàúûãàáóë, Çÿðäàá ðàéîíëàðû); Íàõ÷ûâàí (Úóëôà, Îðäóáàä, Êÿíýÿðëè, Øàùáóç, Øÿðóð, Ñÿäÿðÿê, Áàáÿê ðàéîíëàðû); Øÿêè-Çàãàòàëà (Ãàõ, Áàëàêÿí, Øÿêè, Çàãàòàëà, Îüóç, Ãÿáÿëÿ ðàéîíëàðû); Ãóáà-Õà÷ìàç (Ãóáà, Õà÷ìàç, Äÿâÿ÷è, Ãóñàð, Ñèéÿçÿí, Õûçû ðàéîíëàðû); Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà (Ëÿíêÿðàí, Àñòàðà, Ëåðèê, Éàðäûìëû, Ìàñàëëû ðàéîíëàðû); Àáøåðîí;

Ãàðàáàü (Øóøà, Õîúàëû, Õîúàâÿíä, Òÿðòÿð, Àüúàáÿäè, Éåâëàõ, Áÿðäÿ, Ôöçóëè, Úÿáðàéûë, Àüäàì ðàéîíëàðû); Ìèë-Ìóüàí (Ñààòëû, Ñàáèðàáàä, Ñàëéàí, Úÿëèëàáàä, Íåôò÷àëà, Áèëÿñóâàð, Èìèøëè, Áåéëÿãàí ðàéîíëàðû); Ãÿðá áþëýÿñè. Øÿðòè îëàðàã áþëýÿíè èêè éàðûìáþëýÿéÿ àéûðìàã îëàð: Øèìàë-Ãÿðá (Ãàçàõ, Äàøêÿñÿí, Òîâóç, Ýîðàíáîé, Ýÿäÿáÿé, Ñàìóõ, Õàíëàð, Àüñòàôà, Øÿìêèð) âÿ Úÿíóá-Ãÿðá (Ëà÷ûí, Çÿíýèëàí, Ãóáàäëû, Êÿëáÿúÿð ðàéîíëàðû). Øèìàë-Ãÿðá éàðûìáþëýÿñèíèí áèð ùèññÿñè – Øÿìêèð, Ñàìóõ, Õàíëàð âÿ Ýîðàíáîé ðàéîíëàðû êå÷ìèøäÿ – Ýÿíúÿáàñàðûí, Úÿíóá-Ãÿðá éàðûìáþëýÿñèíÿ äàõèë îëàí ðàéîíëàð èñÿ (Ãóáàäëû, Ëà÷ûí, Çÿíýèëàí, Êÿëáÿúÿð) Çÿíýÿçóð ìàùàëûíûí áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèðäè. Øèðâàí áþëýÿñè. Áþëýÿ åéíèàäëû òÿáèèèãòèñàäè áþëýÿ èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Áþéöê Ãàôãàç äàüëàðûíûí úÿíóá-ãÿðá ÿòÿêëÿðèíè âÿ Øèðâàí äöçöíö ÿùàòÿ åäèð. Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíû þçöíäÿ ãàáàðûã ÿêñ åòäèðÿí áþëýÿëÿðäÿí áèðèäèð. Ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè, èúòèìàè ìÿèøÿòè âÿ áàøãà úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áþëýÿ þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Áóðà ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçè êèìè äÿ ìÿøùóð èäè. Òèúàðÿò éîëëàðûíûí ãîâøàüûíäà éåðëÿøÿí Øèðâàíäà èíêèøàô åòìèø ÿêèí÷èëèê, áàü÷ûëûã âÿ ìàëäàðëûã äà ýåíèø éàéûëìûøäû. Øèðâàí-Àáøåðîí ìåìàðëûã ìÿêòÿáè âÿ îíóí éàðàòäûüû ìåìàðëûã íöìóíÿëÿðè þç ÿêñèíè áèð ñûðà èúòèìàè òèêèëèëÿðäÿ âÿ éàøàéûø åâëÿðèíäÿ òàïìûøäûð. Äàüÿòÿéè Øèðâàíëà äöçÿí Øèðâàíäà éåðëÿøÿí ìÿñêÿí âÿ åâëÿð àðàñûíäà áþéöê ôÿðãëÿð îëìóøäóð. Éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè þç ïëàíûíà ýþðÿ íèçàìñûç, äàüûíûã âÿ êîì ùàëûíäà ñàëûíìûøäûð. Êå÷ìèøäÿ áþëýÿäÿ éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè îáà, äÿíýÿ, êÿíä âÿ áèíÿ àäëàðû èëÿ ìÿëóì èäè. Îòóðàã ÿùàëèíèí äàèìè éàøàéûø éåðè êÿíäëÿð èäè. Ìàëäàðëàð èñÿ îáà âÿ áèíÿëÿðäÿ éàøàéûðäûëàð. Äöçÿí ðàéîíëàðäà òîðïàã øîðàí âÿ ñóëó îëäóüó ö÷öí åâëÿð áöíþâðÿñèç òèêèëèðäè. Àüàú ìàòåðèàëëàðû áóðàäà ùÿìèøÿ àçëûã òÿøêèë åòäèéèíäÿí áþëýÿíèí áó ùèññÿñèíäÿ ÿñàñ åòèáàðèëÿ «òîðïàã åâ», «ÿêðàøëû åâ», «÷îâóñòàí», «øèðâàíè», «ñÿëéàíè» («ïàñàíàëû åâ») âÿ «áàüäàäû åâ» òèïëÿðè éàéûëìûøäû. Ãàðüû, ÷èé, àâàð, êÿðïèú ÿñàñ òèêèíòè ìàòåðèàëû ñàéûëûðäû. «Ñÿëéàíè åâëÿð» êöðñöëö âÿ éà êöðñöñöç òèêèëèð, «øèðâàíè åâëÿðèí» äàìëàðû èñÿ èêèéàìàúëû îëóðäó. Äàüëûã Øèðâàíäà åâëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ÷àé äàøûíäàí âÿ ÷èé êÿðïèúäÿí îëäóüóíäàí ùÿð 8–10 äàø úÿðýÿñèíäÿí ñîíðà äèâàð áîéó àíòèñåéñìèê õöñóñè àüàú êÿòèëëÿð ãîéóëóðäó.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Õàëã ìåìàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Áàñãàë, Ëàùûú, Ìöúö åâëÿðè õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèð. Áó êÿíäëÿðäÿ ÿñàñ åâ òèïè «êÿòèëëè åâ»äèð. «Ñèéèðìÿ åâëÿð» äÿ òèêèëèðäè. Áèð ñûðà êÿíäëÿðäÿ èêèìÿðòÿáÿëè åâëÿð «àëòöñòëö åâ» àäëàíûð. Áóðàäà èêèìÿðòÿáÿëè áèíàëàðûí áèðèíúè ìÿðòÿáÿñè áèð ãàéäà îëàðàã òÿñÿððöôàò ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Åâëÿðèí ÷îõó ÷àé äàøûíäàíäûð. Éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè î úöìëÿäÿí, ìÿùÿëëÿëÿð (õöñóñèëÿ Ëàùûúäà) ÿùàëèíèí ÿñàñ ñÿíÿò ñàùÿëÿðèíÿ óéüóí ïëàíëàøäûðûëìûøäûð. Áóðàäà êå÷ìèøäÿ åéâàíëàðûí ÷îõó øÿáÿêÿ èëÿ áàüëàíûðäû. «×îâóñòàí» âÿ «ñÿëéàíè åâëÿð» ãàìûøëûãëà çÿíýèí îëàí Øèðâàí äöçöíäÿ, «áàüäàäû åâëÿð» ìåøÿÿòðàôû êÿíäëÿðäÿ, «äàõàë åâëÿð» èñÿ äàüÿòÿéè êÿíäëÿðäÿ éàéûëìûøäû. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿíÿíÿâè ìèëëè ýåéèìëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà Øèðâàíûí ðîëó áþéöê îëìóøäóð. Áóðàäà éàøàéàí ÿùàëè þç ìèëëè ýåéèìëÿðèíè ÿñðëÿðëÿ ñàõëàìûø âÿ çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Ãàäûí ýåéèìëÿðèíäÿí «áöòþâ» âÿ «áÿùëÿëè àðõàëûã», «òÿêáÿíä», Ëàùûúäà «áèðòÿðÿôëè» âÿ «èêèòÿðÿôëè» (áèðéàõàëû, èêèéàõàëû) àðõàëûãëàð ýåíèø éàéûëìûøäû. Òàëûñòàíäà èñÿ «ãóïïàëû» (äöéìÿëè) âÿ «àøûðûìëû àðõàëûüà» äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëìÿê îëàðäû. Øèðâàíäà ÷óõà «áöçìÿëè» (êÿìÿð÷èí) âÿ «ýàùëû» âàðèàíòëàðûíäà éàéûëìûøäûð. Áþëýÿäÿ, àäÿòÿí éàõàñû «îéìàëû» àðõàëûã ýåéÿðäèëÿð. Ãàäûí ýåéèìëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ «÷àõ÷óð» äà ãåéä îëóíìàëûäûð. Øèðâàí þç ìèëëè éåìÿêëÿðè èëÿ äÿ ôÿðãëÿíèð. Ñöä ìÿùñóëëàðûíäàí «êàñàìàñ» ýåíèø éàéûëìûøäû. Øàìàõû ìöòÿêêÿñè âÿ Øèðâàí ãàòòàìàñû äà ãåéä îëóíìàëûäûð. Øèðâàí Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áóðàäà ìèñýÿðëèê, òîõóúóëóã, î úöìëÿäÿí, õàë÷à÷ûëûã, àüàúèøëÿìÿ, äóëóñ÷óëóã ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèð. Ãóáà-Øèðâàí õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáèíèí Øèðâàí ãðóïóíó Øàìàõû, Ìÿðÿçÿ, Àüñó, Êöðäÿìèð, Ãàçûìÿììÿä âÿ ÿòðàô êÿíäëÿð ÿùàòÿ åäèð. Áó ãðóïà äàõèë îëàí «Ìÿðÿçÿ», «Ãîáóñòàí», «Øèðâàí», «Êöðäÿìèð», «Øèëéàí», «×óõàíëû», «Áèúî», «Ñîð-ñîð», «Ùàúûãàáóë» õàë÷à êîìïîçèñèéàëàðû ðåñïóáèêàäàí óçàãëàðäà ìÿøùóðäóð. Õîâñóç õàë÷à–çèëè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Òîõóúóëóã ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè äÿ Áàñãàë êÿíäè îëìóøäóð. Áóðàäà êå÷ìèøäÿ èïÿê ïàð÷à èñòåùñàëû – øÿðáàôëûã èíêèøàô åòìèøäè. Ìÿøùóð «ùåðàòû» êÿëàüàéûëàðû äà Áàñãàëäà òîõóíàðäû. Áèð ãàéäà îëàðàã áó ñÿíÿòëÿ êèøèëÿð ìÿøüóë îëóðäóëàð. Êÿëàüàéûäàí áàøãà áóðàäà ùöìàéóí àüû, òàôòà, ãàíîâóç äà òîõóíàðäû.

Ëàùûú óñòàëàðûíûí èñòåùñàë åòäèéè ìèñ ãàáëàðäàí Ãàôãàçäà âÿ áÿçè Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ìèñè Ëàùûúà, àäÿòÿí ÷àðâàäàðëàð ýÿòèðÿðäè. Ùåéâàíäàðëûãäà ãîéóí÷óëóã òÿñÿððöôàòû áàøëûúà éåð òóòóð. Éöêñÿê ÿò ìÿùñóëó âåðÿí Øèðâàí ãîéóíó äà õàëã ñåëåêñèéàñû éîëó èëÿ áóðàäà éåòèøäèðèëìèøäèð. Íàõ÷ûâàí áþëýÿñè. Íàõ÷ûâàí Ãàôãàçäà ÿí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèäèð. Úîüðàôè ìöùèò âÿ èúòèìàè-èãòèñàäè øÿðàèò éåðëè ÿùàëè àðàñûíäà ëîêàë òàðèõè-åòíîãðàôèê õöñóñèééÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàðëà éàõûíëûã îíëàðûí ìÿäÿíèééÿò âÿ ìÿèøÿòèíÿ ãàðøûëûãëû òÿñèð åòìèøäèð. Íàõ÷ûâàíäà éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ÷àéëàðûí âÿ ñóâàðìà êàíàëëàðûíûí ñàùèëëÿðèíäÿ éåðëÿøèð. Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíäÿ îëäóüó êèìè áóðàäà äà êÿíäëÿð ìÿùÿëëÿëÿðÿ áþëöíöð. Êå÷ìèøäÿ áóðàäà äà ïàòðîíèìèéà ïðèíñèïëÿðè ÿñàñ éåð òóòóðäó. Ùÿéÿòëÿðèí ïëàí-ñòðóêòóðó ñîñèàëèãòèñàäè, úîüðàôè ìöùèò âÿ àèëÿ-ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðèëÿ áàüëû îëìóøäóð. Äöçÿí éåðëÿðäÿ, àäÿòÿí åâëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ìþùðÿäÿí èäè. Áþëýÿäÿ ìåøÿ ñàùÿëÿðèíèí àçëûüû òèêèíòèäÿ àüàú ìàòåðèàëëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíû õåéëè ìÿùäóäëàøäûðìûøäûð. Äöçÿí ðàéîíëàðäà ùÿéÿòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè êâàäðàò ôîðìàñûíäàäûð. Äàü êÿíäëÿðèíäÿ ùÿéÿò òèïëè åâëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áóðàäà éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè íèçàìñûç âÿ êîì ùàëûíäà ñàëûíìûøäûð. Íàõ÷ûâàíäà ÿñàñ åâ òèïëÿðè éåðöñòö «ãàðàäàì» âÿ «îòàã åâ» («îòàãëû åâ») îëìóøäóð. Áàéûðäàí âÿ è÷ÿðèäÿí ïëàí ãóðóëóøóíà ýþðÿ áåëÿ òèêèëèëÿð àäè åâëÿðè õàòûðëàäûð. ×îõ çàìàí äàìëàðûí öñòöíäÿ êþøê òèêèëèðäè. Íàõ÷ûâàíäà ýåíèø éàéûëìûø åâ òèïëÿðèíäÿí áèðè äÿ «îòàã åâ»äèð. Áó òèï åâëÿð Íàõ÷ûâàí õàëã éàøàéûø åâëÿðèíèí èíêèøàôû òàðèõèíäÿ ñîíðàêû ìÿðùÿëÿíè òÿøêèë åäèð. Áåëÿ åâëÿð 1–2 ìÿðòÿáÿëè îëóð âÿ ìþùðÿ, éàõóä êÿðïèúäÿí òèêèëèðäè. Áó åâëÿðèí ýåíèø ïÿíúÿðÿëÿðè îëóð. Òÿäðèúÿí «îòàã åâëÿðèí» ÷îõóíäà åéâàí âÿ ñÿêèëÿð ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàäû. Èêèìÿðòÿáÿëè «îòàã åâëÿðèí» áèðèíúè ìÿðòÿáÿñè, àäÿòÿí òÿñÿððöôàò ìÿãñÿäëÿðèíÿ õèäìÿò åäèðäè. Íàõ÷ûâàíäà «òÿáðèçè åâ» òèïè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Áåëÿ òèêèëèëÿð þç ìåìàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíäà îëàí áàøãà åâ òèïëÿðèíäÿí ÿñàñ åòèáàðèëÿ èêè ùÿéÿòèí – «áàéûð ùÿéÿò» (áèðóí) âÿ «è÷ ùÿéÿò»èí (ÿíäÿðóí) îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Àçÿðáàéúàíûí áàøãà áþëýÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè áóðàäà äà ìàëäàðëàð àðàñûíäà ìöâÿããÿòè òèêèëèëÿð («àü

÷àäûð» âÿ éàõóä «ãÿíÿôëè ÷àäûð» âÿ ñ.) ýåíèø éàéûëìûøäû. Äàü êÿíäëÿðèíäÿ åâëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ÷àé äàøûíäàí òèêèëìèøäèð. Åâèí ìþùêÿì îëìàñû ö÷öí äèâàðëàðûí àðàñûíà õöñóñè àüàú – «ãÿòëÿ» ãîéóëóðäó. Øÿùÿðëÿð éöêñÿê ìåìàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèð. Îðäóáàäûí ìÿøùóð «õÿðïèøòÿ» åâëÿðè õöñóñèëÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. Áóðàäà áèðèíúè ìÿðòÿáÿäÿêè ïëàíäà äöçáóúàãëû îëàí âÿ áèøìèø êÿðïèúäÿí ùþðöëÿí õöñóñè äÿùëèçëÿð ìöðÿêêÿá êîíñòðóêñèéàéà ìàëèêäèð. Îðäóáàä åâëÿðè, àäÿòÿí áèð úÿðýÿäÿ ùÿéÿòèí ïåðèìåòðè öçðÿ ïëàíëàøäûðûëìûøäûð. Ùÿéÿòëÿðäÿ éåðëÿøÿí ìÿøùóð Îðäóáàä ÷åøìÿëÿðè – éåðàëòû ñó àíáàðëàðû 3–4 ìåòð äÿðèíëèêäÿ îëóð. Ìàääè ìÿäÿíèééÿòèí áàøãà ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ, î úöìëÿäÿí, éåìÿêëÿðäÿ ëîêàë õöñóñèééÿòëÿð áó ýöíÿäÿê ñàõëàíûëìàãäàäûð. Ìèëëè ýåéèìëÿðäÿ (êöëÿúÿ, êàòèáè, àðõàëûã âÿ ñ.) äÿ ìÿùÿëëè ÿëàìÿòëÿð ýþçÿ ÷àðïûð. Äÿìéÿ ÿêèí÷èëèêëÿ éàíàøû ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéè âÿ õöñóñèëÿ ìåéâÿ÷èëèê ìöùöì éåð òóòóð. Àèëÿ-ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ëîêàë úÿùÿòëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðèíäÿí òîõóúóëóã (Íàõ÷ûâàí úåúèìëÿðè) âÿ õöñóñèëÿ ãÿëÿìêàðëûã ãåéä îëóíìàëûäûð. Øÿêè–Çàãàòàëà áþëýÿñè. Åéíèàäëû èãòèñàäè-úîüðàôè âÿ òÿáèè-úîüðàôè áþëýÿëÿðëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Òàõûë÷ûëûã, èïÿê÷èëèê (õàì èïÿê âÿ èïÿê ïàð÷à), ìåéâÿ÷èëèê âÿ òöòöí÷öëöê èãòèñàäèééàòûí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè òÿøêèë åäèð. Áþëýÿ ÿùàëèñèíèí ÿêñÿðèééÿòè àçÿðáàéúàíëûëàðäûð. Áóðàäà àçÿðáàéúàíëûëàðëà éàíàøû, àçñàéëû õàëãëàð – èíýèëîéëàð, ëÿçýèëÿð, àâàðëàð, äàü éÿùóäèëÿðè, ñàõóðëàð âÿ óäèëÿð éàøàéûð. Îõøàð, éàõóä åéíè òÿáèè-úîüðàôè âÿ òàðèõè øÿðàèò ÿñðëÿð áîéó òèúàðÿò, èãòèñàäè âÿ òÿñÿððöôàò ÿëàãÿëÿðè, èíòåíñèâ ìÿäÿíè-ìÿèøÿò âÿ åòíèê ïðîñåñëÿð áóðàäà éàøàéàí õàëãëàðûí ùÿéàò òÿðçèíäÿ öìóìè úÿùÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Øöáùÿñèç êè, áþëýÿäÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû òÿñèðè âÿ çÿíýèíëÿøìÿñè ïðîñåñëÿðè äÿ àç ðîë îéíàìàìûøäûð. Êå÷ìèøäÿ Úàð-Áàëàêÿí åòíîãðàôèê áàõûìäàí îðèæèíàë èúòèìàè ãóðóëóøà ìàëèê îëìóøäóð. «Úàð-Áàëàêÿí úàìààòëûüû» àäû èëÿ ìÿëóì îëàí áó ñîñèàë ãóðóì Àçÿðáàéúàíûí áó áþëýÿñè ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. Áó àòà õÿòòè íÿñèëëÿðèíèí («òîõóìëàðûí») èòòèôàãû èäè. Èðñè ÿìëàêûí áþëöíìÿñè 121

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð «òîõóì» áàø÷ûñûíûí ÿëèíäÿ èäè. Øÿêè–Çàãàòàëà áþëýÿñèíèí õàëã éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè âÿ åâëÿðè þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áóðàäà ìÿñêÿíëÿðèí ÷îõó ìåøÿ çîëàüûíäà éåðëÿøäèéèíäÿí òèêèíòè èøèíäÿ àüàú ìàòåðèàëëàðû ìöùöì éåð òóòóð. Áþëýÿäÿ áèð ñûðà éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè – «ùÿéÿò-ãîøìà», «òàëà-éûüûì» âÿ ñ. ôîðìàëàøìûøäûð. «Ùÿéÿò-ãîøìà» òèïëè ìÿñêÿíëÿðäÿ ùÿéÿò ñàùÿëÿðè áèð-áèðè èëÿ äèâàð-äèâàðà, ÷ÿïÿð-÷ÿïÿðÿ áèðëÿøèðäè. «Òàëà-éûüûì» òèïëè ìÿñêÿíëÿðäÿ èñÿ åâëÿð áèð-áèðèíäÿí àðàëû èäè. Áþëýÿäÿ ñûõ òèïëè ìÿñêÿíëÿðÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Åâ òèïëÿðè äÿ ÷îõ ìöõòÿëèôäèð. «Äàõàë åâ», «êÿðòìÿ åâ», «úûìüà åâ», «÷óáóãùþðìÿ åâ», «äàøãóðà åâ», «ãàëà» òèïëè éàøàéûø åâëÿðè éàéûëìûøäû. Ãàõ, Áàëàêÿí âÿ Çàãàòàëà ðàéîíëàðûíäà ìèëëè õþðÿêëÿð Àçÿðáàéúàíûí áàøãà áþëýÿëÿðèíäÿí, ùàáåëÿ Øÿêè ðàéîíóíäàí ôÿðãëÿíèð. Áóðàäà ÿùàëè ÿòè ãûøäà ñàõëàìàã ö÷öí «äîëìà» âÿ éàõóä «ãàõàú» ùàçûðëàéûðäû. «Ñöëùöëëö», «ñûõìà» âÿ á. õþðÿêëÿð ùÿìèí ðàéîíëàð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Øÿêè ìàùàëû âÿ õöñóñèëÿ Øÿêè øÿùÿðè åòíîãðàôèê úÿùÿòäÿí áþëýÿíèí áàøãà ðíëàðûíäàí ôÿðãëÿíèð. Ùÿëÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí Øÿêè àçÿðáàéúàíëûëàðû àðàñûíäà þçöíÿìÿõñóñ ìÿäÿíèééÿò êîìïëåêñè ôîðìàëàøìûøäûð. Åâëÿðèí äàìû äþðäéàìàúëû êèðÿìèòëÿ þðòöëöäöð. Êå÷ìèøäÿ èñÿ áóíó àâàðäàí ùþðöëìöø ùÿñèð ÿâÿç åäèðäè. ßíÿíÿâè åâëÿðèí ÷îõóíäà áóõàðû, äèâàðëàðäà ðÿô âÿ òûõàúëàð îëóð. Ñåéñìèê áþëýÿ îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà åâëÿðèí äèâàðëàðûíûí àðàñûíû àüàú êÿòèëëÿð ÿùàòÿ åäèð. Ëàêèí áÿçè áþëýÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã åâèí áöíþâðÿñè ìþùêÿì, äèâàðëàðû èñÿ ãàëûí îëóð. Áóðàäà ÿíÿíÿâè øÿáÿêÿ öñóëóíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Øÿêè øèðíèééàòû áöòöí Àçÿðáàéúàíäà ìÿøùóðäóð. Àçÿðáàéúàíûí öìóììèëëè õþðÿêëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà Øÿêè ìöñòÿñíà éåð òóòóð. Áþëýÿíèí ìèëëè ïàëòàðëàðûíäà äà þçöíÿìÿõñóñëóã ýþçÿ ÷àðïûð. Áóðàäà èïÿê÷èëèéèí ðîëó àç îëìàìûøäûð. Ìÿøùóð ôðàíñûç éàçû÷ûñû Àëåêñàíäð Äöìà 1858 èëäÿ áóðàäà òîõóíàí ïàð÷àëàðûí éöêñÿê êåéôèééÿòëè îëäóüóíó ãåéä åäèðäè. Î éàçûð êè, áóðàäà ñàòûëàí ìàùóä ïàð÷àëàð çÿðèôëèéèíÿ áàõìàéàðàã, ñó êå÷èðìèð. Äàùà ñîíðà î, øÿùÿðäÿêè áàçàðû òÿñâèð åäÿðÿê éàçûð êè, áóðàäà úöðáÿúöð õàëûëàð, éÿùÿðëÿð, ñöôðÿëÿð, ÷ÿðêÿçè ÷óõàëàð, áÿçÿêëÿð (öçöêëÿð, ãîëáàãëàð, áîéóíáàüû122

ëàð), áàø þðòöêëÿðè, éàõàñû ãûçûë âÿ ýöìöø ñàïëàðëà èøëÿíìèø ãàäûí ýåéèìëÿðè ñàòûëûð. Øÿêèäÿ áèð ñûðà ñÿíÿò ñàùÿëÿðè äÿ ýåíèø èíêèøàô åòìèøäè. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Øÿêèíèí áÿçè ìÿùÿëëÿëÿðèíèí àäû ñÿíÿòêàðëûãëà áàüëûäûð (Øÿðáàôëàð, Äóëóñ÷óëàð). Òÿêÿëäóç÷óëóã âÿ øÿáÿêÿ÷èëèê áþëýÿ ö÷öí ñÿúèééÿâè îëìóøäó. Áóðàäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí øèìàë ãðóïó äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèíäÿ äàíûøûðëàð (Øÿêè äèàëåêòè âÿ Çàãàòàëà-Ãàõ øèâÿñè). Ãóáà–Õà÷ìàç áþëýÿñè. ßùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè àçÿðáàéúàíëûëàð òÿøêèë åäèð. Áþëýÿäÿ ùÿì÷èíèí ëÿçýèëÿð, òàòëàð, äàü éÿùóäèëÿðè, «Øàùäàü ãðóïó» õàëãëàðû éàøàéûð. Áþëýÿ èãòèñàäèééàòûíäà ÿêèí÷èëèê, áàü÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Ãóáà-Øèðâàí õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáèíèí Ãóáà ãðóïóíà äàõèë îëàí õàë÷àëàð þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áó ãðóïà Ãóáà, Äÿâÿ÷è, Ãîíàãêÿíä, ×è÷è, Ïèðÿáÿäèë âÿ áàøãà éåðëÿðäÿ òîõóíàí õàë÷àëàð äàõèëäèð («Ãóáà», «Êþùíÿ Ãóáà», «Ïèðÿáÿäèë», «Õûðäàýöë», «Ãîëëó ×è÷è», «Ãðûç», «Çåéâÿ», «Úèìè», «Õîðàñàí», «Ëÿúÿò», «Ãûçûëýöë» âÿ ñ.). Ìÿøùóð áóðìà ÷åøèäëè õàë÷àëàð Ïèðÿáÿäèëäÿ òîõóíóð. Áþëýÿäÿ õîâñóç («ãóðó») âÿ õîâëó («ÿòëè») õàë÷àëàð éàéûëìûøäûð. Õîâñóç õàë÷àëàð – «ñóìàõ» Ãóñàðäà äàùà ÷îõ òîõóíóð. Êå÷ìèøäÿ áþëýÿäÿ êÿíäèð èñòåùñàëû âÿ äóëóñ÷óëóã ñÿíÿòè äÿ èíêèøàô åòìèøäè. Äèýÿð ñÿíÿòêàðëûã íþâëÿðèíäÿí àüàúèøëÿìÿ âÿ êþìöðáàñìà ãåéä îëóíìàëûäûð. ßíÿíÿâè åâëÿðèí áèðèíúè ìÿðòÿáÿëÿðè òÿñÿððöôàò ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíäóüóíäàí åéâàíñûçäûð. Ñÿêèëè åâëÿðÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Áåëÿ åâëÿð õàëã àðàñûíäà «ãÿôÿñÿëè åâëÿð» àäû èëÿ ìÿëóìäóð. Áóðàäà èãëèì øÿðàèòè èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõàí íÿðäèâàíûí è÷ÿðèäÿí ñàëûíìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Äÿâÿ÷èäÿ ÷èé êÿðïèúëè åâëÿð «àëòöñòëö åâ» àäëàíûð. Äöçÿí êÿíäëÿðäÿ «êÿñìÿ äàø åâëÿð» éàéûëìûøäû. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã éöêñÿê äàü êÿíäëÿðèíäÿ éàøàéàí àèëÿëÿðèí áèð ùèññÿñè Õà÷ìàç ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ îáàëàð ñàëìûøëàð. Áþëýÿ ö÷öí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðäÿí áèðè õöñóñè ÿêèí ñàùÿëÿðèíèí – «ïàëàñà»ëàðûí ìþâúóä îëìàñû èäè. Áåëÿ ÿêèí çîëàãëàðûíäà ìöõòÿëèô áèòêèëÿð áåúÿðèëèðäè. Êå÷ìèøäÿ áþëýÿäÿ áþéöê àèëÿëÿð «êöëôÿò åâè», éàõóä «áþéöê åâ» àäû èëÿ ìÿëóì èäè. Áåëÿ àèëÿëÿðÿ êèøèëÿð òÿðÿôèíäÿí «åâ áþéöéö», ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí èñÿ «áþéöê àíà» áàø÷ûëûã åäèðäè.

Áþëýÿäÿ ÿêèí÷èëèê ñèñòåìëÿðèíäÿí «äèíúÿ ãîéìà» âÿ «òàëà» ýåíèø éàéûëìûøäû. 20 ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíÿäÿê ÷ÿëòèê÷èëèê òÿñÿððöôàòûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè èäè. ×ÿëòèéèí òÿìèçëÿíìÿñè âÿ åìàëûíäà ñó, àéàã âÿ ÿë äèíýëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Äÿíëè áèòêèëÿðäÿí ñàðû áóüäà, àü àðïà, õûðäà áóüäà, ëÿðýÿ áåúÿðèëèðäè. Õàëã ñåëåêñèéàñû éîëó èëÿ îíëàðëà ìåéâÿ íþâö éåòèøäèðèëìèøäèð. Áóíëàðà «Úèáèð àëìàñû», «Úûð Ùàúû àëìà», «Øèðâàí ýþçÿëè», «Ìåùäèãóëó úûð àëìàñû», «Ãûø ãàð àðìóäó», «Èñïèê àðìóäó», «Íàð àðìóäó», «Àááàñáÿéëè», «Éàé ãàð àðìóäó», «Ñÿð÷ÿáóä àðìóä» âÿ ñ. íöìóíÿ îëà áèëÿð. Ìèëëè éåìÿêëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí, Øÿðã øèðíèééàòûíäà ôÿðãëè úÿùÿòëÿð îëìóøäóð (ìÿñÿëÿí, Õûíàëûã êÿíäèíèí éåìÿêëÿðè, Ãóáà ïàõëàâàñû, Ãóáà òûõìàñû, áöêìÿ âÿ ñ.). Ìèëëè ýåéèì âÿ áÿçÿêëÿðäÿí ãûçûë ãàáàãëûã, èìàðÿò, ýöìöø êÿìÿðëÿð õöñóñèëÿ ãåéä åäèëìÿëèäèð. Ëÿíêÿðàí–Àñòàðà áþëýÿñè. Áþëýÿ Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-øÿðãèíäÿ éåðëÿøèð. Åòíîãðàôèê áþëýö Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà òÿáèè-èãòèñàäè ðàéîíó èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Åòíèê ìÿíñóáèééÿòèíÿ ýþðÿ ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè àçÿðáàéúàíëûëàð òÿøêèë åäèð. Áþëýÿäÿ òàëûøëàð äà éàøàéûð. Òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèò, èúòèìàè-èãòèñàäè ìöùèò, òèúàðÿò âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð áóðàäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí âÿ òàëûøëàðûí ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿ öìóìè úÿùÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áóíóíëà áåëÿ, òàëûøëàð áó ýöíÿäÿê ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿ ëîêàë õöñóñèééÿòëÿðèíè âÿ äàíûøûã äèëëÿðèíè ñàõëàìûøëàð. Äàü ê-ëÿðèíäÿ ìàëäàðëûã, äöçÿí éåðëÿðäÿ ÿêèí÷èëèê âÿ áàëûã÷ûëûã ìöùöì éåð òóòóðäó. ßêèí÷èëèêäÿ àïàðûúû ñàùÿ ÷ÿëòèê÷èëèê èäè. Áóíäàí áàøãà ëÿðýÿ, ïÿðèíú, àðïà âÿ áóüäà äà áåúÿðèëèðäè. Áþëýÿ ðåñïóáëèêàäà çåáóíóí éåòèøäèðèëäèéè éåýàíÿ éåðäèð. Êå÷ìèøäÿ áþëýÿäÿ èíäè ÷îõäàí àðàäàí ÷ûõìûø ÿìáÿð, àêöëÿ, ÷èëÿéè, ðåéùàíè, àü ÷èëÿ, ãûðìûçû ÷èëÿ, áåéáó, ìàçàíäàðàíè âÿ ñ. äöéö íþâëÿðè áåúÿðèëèðäè. Ùÿéàò òÿðçè, î úöìëÿäÿí, ÷ÿëòèê çÿìèëÿðèíäÿ èøèí õöñóñèééÿòè ÿêèí÷èëÿðèí èñòåùñàëàò ìÿèøÿòèíÿ, ùÿòòà ýåéèìëÿðèíÿ òÿñèð åòìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áèð ñûðà ÿìÿê, òîé ìàùíû âÿ ðÿãñëÿðè ÷ÿëòèê çÿìèëÿðèíäÿ éàðàíìûøäûð. Áþëýÿäÿ úÿëòèêëÿ éàíàøû ôåéõîà, ëèìîí, ìàíäàðèí âÿ éàïîí õóðìàñû éåòèøäèðèëèð. Äöçÿíëèêäÿ éàøàéàí ÿùàëèíèí ãàäûíëàðû àðàñûíäà íèìòÿíÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Áàùàðû èñÿ áöòöí áþëýÿ ö÷öí ñÿúèééÿâè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èäè. Êèøè áàø ýåéèìëÿðèíäÿí øèø ïàïàã Çóâàíääà äàùà ÷îõ éàéûëìûøäû. Ìèëëè ýåéèìëÿðäÿ îõøàðëûã òàëûøëàðëà àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìàääè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí éàõûíëûüû èëÿ èçàù îëóíóð. Úîüðàôè ìöùèòäÿí àñûëû îëàðàã êÿíäëÿð äàüûíûã âÿ ñûõ îëóá, äàüÿòÿéè, ÷àéáîéó âÿ äöçÿí éåðëÿðäÿ ñàëûíìûøäûð. Êå÷ìèøäÿ «òàòû åâ», «ïöøòÿëè åâ» âÿ ñ. åâ òèïëÿðè äàùà ÷îõ éàéûëìûøäû. ßðêèâàíäà «áàëûã áåëè» êÿðïèú åâëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ãóðóëóøóíà ýþðÿ äþðäáóúàãëû îëàí 2–3 ìÿðòÿáÿëè ëÿì äÿ áþëýÿ ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Ëÿìèí áèðèíúè ìÿðòÿáÿñè, àäÿòÿí, áèøìèø êÿðïèúäÿí ùþðöëöð, éóõàðû ìÿðòÿáÿëÿðè èñÿ àüàú ñöòóíëàð öçÿðèíäÿ îëóð. Ëÿì áþëýÿíèí äöçÿí ùèññÿñè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð âÿ òàëâàð ðîëóíó îéíàéûð. Ìèëëè éåìÿêëÿð è÷ÿðèñèíäÿ äöéö âÿ áàëûãäàí ùàçûðëàíìûø õþðÿêëÿð õöñóñè éåð òóòóð. Ýåíèø ÷åøèääÿ ïëîâëàð («äàøìà ïëîâ», «ñöçìÿ ïëîâ», «áîðàíû ïëîâ», «äàíúà ïëîâ» âÿ ñ.) âÿ ìöõòÿëèô ëÿâÿíýèëÿð éàéûëìûøäûð. Ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðè äÿ ýåíèø èíêèøàô åòìèøäèð. Äóëóñ÷óëóã âÿ õöñóñèëÿ ùÿñèðòîõóìà ãåéä îëóíìàëûäûð. Àáøåðîí áþëýÿñè. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ãÿðá ñàùèëëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí åéíèàäëû éàðûìàäàíû ÿùàòÿ åäèð. Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ÿí ñûõ éàøàäûüû éåðäèð. Àë÷àã äàüëûã ñàùÿíè òÿøêèë åäÿí Ãîáóñòàí äà Àáøåðîíà àèääèð. Áóðà þçöíöí ãÿäèì ãàéàöñòö òÿñâèðëÿðè èëÿ ìÿøùóðäóð. Ãîáóñòàí êå÷ìèøäÿ Øàìàõû ãÿçàñû äà äàõèë îëìàãëà äÿâÿ÷èëèéèí éàéûëäûüû éåðëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Òÿñÿððöôàòäà ÿñàñ ñàùÿ ùåéâàíäàðëûã (ñöä÷öëöê, ÿò èñòåùñàëû), òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ìåéâÿ÷èëèêäèð (ÿíúèð, çåéòóí, áàäàì âÿ ñ.). Áóðàäà êå÷ìèøäÿ îíëàðëà öçöì íþâö – «Àü øàíû», «Ãàðà øàíû», «Ñÿêèíÿ õàíûì», «Ñàðàé ñàðû ýèëÿñè» âÿ ñ. áåúÿðèëèðäè. Öçöì÷öëöêäÿ õÿíäÿê (ëîäà), áÿçÿí äÿ õèéàáàí öñóëó òÿòáèã îëóíóðäó. Êå÷ìèøäÿ Àáøåðîíäà ïàìáûã äà ÿêèëèðäè. Áþëýÿíèí êÿíäëÿðè áó âÿ éà äèýÿð áîñòàí âÿ òÿðÿâÿç ìÿùñóëëàðûíûí éåòèøäèðèëìÿñè öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäûð. Úîðàò, Ñàðàé âÿ Çèðÿäÿ ãàðïûç, éåìèø, Ùþâñàíäà ñîüàí, Áèëýÿùäÿ êþê âÿ ñàðûìñàã ÿêèëèá áåúÿðèëèð. Áóçîâíà, Íàðäàðàí çÿôÿðàí èñòåùñàëû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Õàëã éàøàéûø åâëÿðè áþëýÿíèí òÿáèèúîüðàôè øÿðàèòèíÿ óéüóíëàøäûðûëìûøäûð. Àüàú ìàòåðèàëûíûí ãûòëûüû, ýöúëö êöëÿêëÿð âÿ ñ. åâ òèïëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíà òÿñèð åòìèøäèð. Àáøåðîíäà éàøàéûø áèíàëàðûíûí ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè áóðàäà õöñóñè ìÿòáÿõ îòàüûíûí îëìàñûäûð. Åâëÿðèí ÷îõóíäà ñÿêè îëóð. Åéâàíëàð ñîíðà-

ëàð éàðàíìûøäûð. Ùÿéÿòëÿð, àäÿòÿí ö÷ ùèññÿéÿ àéðûëûð: áàü, áîñòàí âÿ òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðè. Åâëÿðèí ÷îõóíäà êöëàôèðÿíýè îëóð. Ìèëëè éåìÿêëÿðèíäÿ ëîêàë úÿùÿòëÿð ÷îõäóð. ßêèí÷èëèê ñèñòåìèíäÿ äèíúÿãîéìà (àâàðèç) ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìàëäàðëûãäà ÿñàñ åòèáàðèëÿ þðöø-òþâëÿ ôîðìàñû ìþâúóä èäè. Øèðâàí âÿ Äàüûñòàí ãîéóíëàðû èëÿ éàíàøû éåðëè «êÿñìÿðÿê» âÿ Ãàëà úèíñëÿðè õöñóñèëÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. Àáøåðîí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí Àçÿðáàéúàíûí çÿíýèí ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèäèð. Êå÷ìèøäÿ áóðàäà ïàð÷à èñòåùñàëû, èïÿê÷èëèê, äóëóñ÷óëóã, òîõóúóëóã âÿ õàë÷à÷ûëûã õåéëè èíêèøàô åòìèøäè. Ãàðàáàü áþëýÿñè. Òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ Ãàðàáàü õöñóñè éåð òóòóð. Àçÿðáàéúàí ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà áþëýÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Áóðà úîüðàôè úÿùÿòäÿí äöçÿí âÿ äàüëûã ùèññÿëÿðÿ áþëöíöð. ßùàëèíèí ÿíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòè ìàëäàðëûã, ÿêèí÷èëèê âÿ ñÿíÿòêàðëûãäûð. Áþëýÿíèí ìàääè ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ëîêàë åëåìåíòëÿð ôîðìàëàøìûøäûð. Êå÷ìèøäÿ ïàð÷à èñòåùñàëû (éóí, èïÿê, ïàìáûã) ýåíèø éàéûëìûøäû. Áóðàäà èïÿêäÿí äàðàéû, ìîâ, òàôòà, ãàíîâóç âÿ ñ. ïàð÷àëàð òîõóíóðäó. Ãàäûí ýåéèìëÿðè äàùà ÷îõ àü ÷èò – ùöìàéóíäàí òèêèëèðäè. Ãàäûí àðõàëûüû çÿðõàðà âÿ ìÿõìÿð ïàð÷àëàðäàí òèêèëèðäè. Öñò ïàëòàðû – ÷ÿïêÿí áàùàëû ïàð÷àäàí, ìÿõìÿðäÿí âÿ ïàìáûãäàí îëóðäó. Äöçÿí Ãàðàáàüäà éàéûëàí ýåéèìëÿð þç áè÷èì âÿ áÿçÿêëÿðèíÿ ýþðÿ Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿí ôÿðãëÿíèðäè. Öñò ïàëòàðëàðûíäàí êöðäö äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Áÿçè ãàäûí ýåéèìëÿðè ýöëÿáÿòèíëÿ áÿçÿäèëèðäè. Ãàäûí áÿçÿêëÿðèíäÿí «Ãûðõäöéìÿ ñûðüà» – «ùèë» ãåéä îëóíìàëûäûð. Êèøèëÿð áèðéàíëû âÿ äþøöà÷ûã àðõàëûãëàð, Ãàðàáàü ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí êÿñìÿ ÷óõà (óçóíãîëëó, âÿçíÿëè) ýåéèðäèëÿð. Êå÷ìèøäÿ áþëýÿäÿ «ãàðàäàì» («åâ äàìû», «òîðïàã äàì»), «áàüäàäû» âÿ «òàüáÿíä» åâ òèïëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ãàðàáàü ìèëëè éåìÿêëÿðè, î úöìëÿäÿí øèðíèééàòû Àçÿðáàéúàí ìÿòáÿõèíèí çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ áþéöê òÿñèð åòìèøäèð (Ãàðàáàü êÿòÿñè, Áÿðäÿ íàíû âÿ ñ.). Ãàðàáàü õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáè äÿ áöòöí äöíéàäà ìÿøùóðäóð. Áóðàäà ìöõòÿëèô ÷åøíèëè õàë÷àëàð – «Ëÿìáÿðàíè», «×ÿëÿáè», «À÷ìà-éóììà», «Áàëûã», «Áóéíóç», «Ãàðàáàü», «Áÿðäÿ» õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèð. Èïÿêäÿí õîâëó âÿ õîâñóç õàë÷àëàð, ùÿíäÿñè îðíàìåíòëè úåúèìëÿð äÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. Úåúèìëÿð ÿí ÷îõ Ëÿìáÿðàíäà òîõóíóðäó. Ãàðàáàü õàë÷àëàðû ÿñàñ åòèáàðèëÿ ïàëûäû, àë-ãûðìûçû, ñàðû-ãûçû-

ëû ðÿíýëÿðèíäÿ îëóð. Õàë÷àëàð ñûõëûüûíà ýþðÿ äÿ ôÿðãëÿíèðäè. Õàë÷à÷ûëûüûí ÿñàñ ìÿðêÿçè Øóøàäûð. Áóðàäà «ëÿ÷ÿêòöðöíú» ÷åøèäëè õàë÷àëàð äà òîõóíóðäó. Ìàëäàðëûãäà ÿñàñ éåðè àò÷ûëûã âÿ ãîéóí÷óëóã òóòóð. Áóðàäà õàëã ñåëåêñèéàñû éîëó èëÿ Ãàðàáàü àòû âÿ Ãàðàáàü ãîéóí úèíñè éåòèøäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà Ãàðàáàü ìóñèãèøöíàñëàðû ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûøëàð. Êå÷ìèøäÿ Ãàðàáàü ìóñèãèñè, î úöìëÿäÿí, Ãàðàáàü õàëã èôà÷ûëàðû áöòöí Øÿðãäÿ ìÿøùóð èäè. Áþëýÿ Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Ãàðàáàü äèàëåêòèíèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèðè îëìóøäóð. Ìèë–Ìóüàí áþëýÿñè. Áþëýÿ Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò îúàãëàðûíäàí áèðèäèð. Áþëýÿ Ìóüàí âÿ Ìèë äöçëÿðè èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð âÿ Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí úÿíóá-ãÿðá ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. Òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèò, î úöìëÿäÿí, ùèäðîëîæè õöñóñèééÿòëÿð, èãëèì âÿ òîðïàã þðòöéö áþëýÿ ö÷öí ñÿúèééÿâè òÿñÿððöôàò êîìïëåêñèíèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó, þçöíö ñóâàðìà ñèñòåìèíäÿ õöñóñèëÿ ãàáàðûã ýþñòÿðìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, êå÷ìèøäÿ áþëýÿ Àçÿðáàéúàí ìàëäàðëàðû – øàùñåâÿíëÿð ö÷öí ãûøëàã éåðè îëìóøäóð. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã áóðàäà îòóðàã ÿùàëèíèí ñàéû àðòûð. Øàìàõû, Ëåðèê, Ãóáà âÿ ñ. éåðëÿðäÿí ýÿëÿí ìàëäàðëàð òÿäðèúÿí áóðàäà äàèìè éóðä ñàëûðëàð. Áàêûäàí âÿ Øàìàõûäàí ýÿëÿí òèúàðÿò êàðâàíû áó áþëýÿäÿí êå÷èðäè. Êöð ÷àéûíäà ñó íÿãëèééàòû ýåíèø èíêèøàô åòìèøäè. Êå÷ìèøäÿ Êöðäÿí, ùÿòòà Àêóøà ÷àéûíà àüûð éöêëö êèðæèìëÿð ýèðèðäè. ßêèí ñàùÿëÿðè âÿ éàøàéûø åâëÿðè áèð ãàéäà îëàðàã ÷àéáîéó éåðëÿøèðäè. ßíÿíÿâè ìàääè ìÿäÿíèééÿòäÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿð ýþçÿ ÷àðïûð. Êå÷ìèøäÿ ãàçìà òèïëè åâëÿð, ùàáåëÿ ìöâÿããÿòè éàøàéûø åâëÿðè – «ãàðà êå÷ÿ» ýåíèø éàéûëìûøäû. Ñîíðàëàð «ãîì åâ», «÷àðýöë åâ» òèïëÿðè ôîðìàëàøäû. Áþëýÿäÿ «äàõàë åâëÿð» (ñÿëéàíè åâëÿð), «Øèðâàíè åâ» (îòëàã åâëÿð, áàëûã áåëè) âÿ «òàòû åâ» òèïëÿðè ýåíèø ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Äàìëàðûí ÷îõó ÷ÿòÿíëÿ þðòöëöðäö. Àðàçáîéó êÿíäëÿðäÿ ÷àëà ÿêèí÷èëèê ñèñòåìè ýåíèø éàéûëìûøäû. ßñàñ åòèáàðèëÿ äÿíëè áèòêèëÿð áåúÿðèëèðäè. Ñîíðàëàð ïàìáûã÷ûëûã òÿñÿððöôàòûí àïàðûúû ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Áàëûã÷ûëûã äà áþëýÿ ö÷öí õàñäûð. Ãÿðá áþëýÿñè. Ýÿíúÿ-Ãàçàõ èãòèñàäèúîüðàôè ðàéîíó èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. 123

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áþëýÿíèí Øèìàë-ãÿðá ùèññÿñèíäÿ éàøàéûø éåðëÿðè ÿñàñÿí áèíÿ, îáà, ãûøëàã àäëàðû èëÿ ìÿëóì èäè. ßíÿíÿâè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè ôîðìàëàðûíà ýþðÿ äàüûíûã, êîìàêîìà âÿ éûüúàìäûð. «Øåííèê» éàøàéûø ìÿñêÿíè éàðûìêþ÷ÿðè ìàëäàðëàðà õàñ èäè. «Øåííèê» þç ñàùÿñèíÿ ýþðÿ êÿíäëÿ îáà àðàñûíäà àðàëûã ìþâãå òóòóðäó. Åâ òèïëÿðèíäÿ øèìàë-ãÿðá áþëýÿñè ö÷öí «ãàçìà», «ãàðàäàì», «äóðìà», «ìþùðÿ åâ», «èìàðÿò» âÿ ñ. ðàñò ýÿëìÿê îëóð. «Äóðìà åâ», «ãîòëó åâ» áþëýÿíèí øèìàë ùèññÿñèíäÿ ÷îõ éàéûëìûøäû. Ú-äà, Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíèí ÿòÿéèíäÿ éåðëÿøÿí êëÿð ö÷öí ïèðàìèäàë-ïèëëÿëè ãóðóëóøà ìàëèê îëàí ãàðàäàìëàð ñÿúèééÿâè èäè. Áþëýÿäÿêè åâëÿðèí, õöñóñèëÿ «àü îòàã», «äàø îòàã» âÿ «èìàðÿòèí» äàìû éàñòû îëóðäó. Äàü éàìàúëàðûíäà «êÿðòìÿ åâ», «úûìüà åâ» òèïëÿðèíÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Áþëýÿíèí èðè ø-ëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ Ýÿíúÿäÿ âÿ îíóí ÿòðàôûíäà îðòà ÿñðëÿðäÿ ýöíáÿçëè åâ òèïëÿðè éàéûëìûøäû. Áþëýÿ ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ìèëëè ýåéèìëÿðäÿí ñûðûãëû âÿ ãîë÷àãëû (ÿëúÿêëè) àðõàëûã ãåéä îëóíìàëûäûð. Ãàäûí áàø ýåéèìëÿðèíäÿ äÿ ôÿðãëÿð âàðäûð. Áþëýÿäÿ õöñóñèëÿ øèìàë-ãÿðáäÿ äÿíýÿ, àäÿòÿí ÷ÿíáÿðëè îëóðäó. Áóðàäà ùàáåëÿ ìöõòÿëèô ãàäûí áàø ýåéèìëÿðèíäÿí (áöçìÿëè, ñàéà òÿñÿêëÿð, ÷àëìà) äÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Áóíóíëà éàíàøû ÷ÿïêÿí, çûáûí (àðà çûáûíû, öñò çûáûíû), ÷ÿðêÿçè, êàòèáè (íèìòÿíÿ) êöëÿúÿ (áöçìÿëè àðõàëûã), äþøëöê ãåéä îëóíìàëûäûð. Çûáûíûí öñòöíäÿí ýÿíú ãàäûíëàð ëàâàäà, éàøëû ãàäûíëàð êöëÿúÿ ýåéèðäèëÿð. Êöëÿúÿíèí éàõàñû, àäÿòÿí à÷ûã îëóðäó. Èìêàíû îëàíëàð èïÿê êöëÿúÿ ýåéèðäèëÿð. Êå÷ìèøäÿ “ùöìàéóí àüû” àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí àü ÷èòäÿí êþéíÿêëÿð òèêèëèðäè. ßââÿëëÿð áåëÿ êþéíÿêëÿð éàõàñûç îëàðäû. Êÿñìÿ éàõàëû êþéíÿêëÿðèí éàéûëìàñûíû ñîíðàëàð øÿùÿðèí òÿñèðèëÿ èçàù åòìÿê îëàð. Éàíéàõà êþéíÿêëÿð èñÿ ÿí ÷îõ Ýÿäÿáÿé ðàéîíóíäà éàéûëìûøäû. Ìèëëè éåìÿêëÿðäÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿð âàðäûð. Øèìàë-ãÿðá éàðûìáþëýÿñèíäÿ «õàìðàëû» àäû èëÿ ñïåñèôèê ñàú ÷þðÿéè áèøèðèëèð. Ìöõòÿëèô íþâ õÿíýÿëëÿð éàéûëìûøäûð (áå÷ÿëè, ãîâóðìàëû, ãóðóäëó). Óí õþðÿêëÿðèíäÿí ÿðèøòÿ èñòèñè, ÿò õþðÿêëÿðèíäÿí èñÿ «êþçäÿìÿ» ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ãîéóí âÿ êå÷è ñöäöíäÿí ùàçûðëàíìûø «àõòàðìà» áþëýÿ ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Áó, õöñóñè äÿðè òîðáàëàðäà ùàçûðëàíàí éóìøàã ïåíäèð íþâöäöð. Áÿçè áþëýÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà ÿêèí÷èëèê ñèñòåìëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ äèíúÿãîéìà («ëÿéÿíëèê») öñóëó ýåíèø éàéûëìûøäû. Äàüÿòÿéè éåðëÿðäÿ øóì àëÿòëÿðèí124

äÿí ãàðà êîòàíäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Äàüëûã éåðëÿðäÿ èñÿ óëàìàëû õûø éàéûëìûøäû. ßñàñ åòèáàðèëÿ «Ìàðàüà», «àü ÷èëÿ», «ãûðìûçû ÷èëÿ» ÷ÿëòèê íþâëÿðè áåúÿðèëèðäè. Áþëýÿäÿ Ýÿíúÿ-Ãàçàõ õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáèíèí ÿíÿíÿëÿðè áó ýöí äÿ äàâàì åòäèðèëèð. Áóðàäà ìÿøùóð «Ýÿíúÿ», «×àéëû», «Ãàðàãîéóíëó», «Äàüêÿñÿìÿí», «Êÿìÿðëè», «Ñàëàùëû», «Øûõëû» õàë÷àëàðû òîõóíóð. ßí éàõøû õàë÷àëàð Ãàðàáàüäàí ñîíðà Ãàçàõäà òîõóíóðäó. Õàë÷àëàðûí êîìïîçèñèéàñû ñàðû ðÿíýëÿðëÿ äîëüóíäóð. Äèýÿð ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðèíäÿí äàááàãëûã, àüàúèøëÿìÿ, áîéàã÷ûëûã äà ãåéä îëóíìàëûäûð. Áþëýÿäÿ Ýÿíúÿ, Ãàçàõ äèàëåêòëÿðè âÿ áèð ñûðà øèâÿëÿð éàéûëìûøäûð. Ãåéä: Ìÿãàëÿäÿ òàðèõè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðè îëìóø Äàüûñòàíûí úÿíóá ùèññÿñè, Èðàí Àçÿðáàéúàíû, ìöàñèð Åðìÿíèñòàíûí ÿêñÿð ùèññÿñè âÿ Áîð÷àëû áþëýÿëÿðè òàðèõè-åòíîãðàôèê áàõûìäàí òàì þéðÿíèëìÿäèéèíäÿí øÿðù îëóíìàìûøäûð. ßä.: Ò ð î ô è ì î â à À.Ã. Ê âîïðîñó îá ýòíîãðàôè÷åñêèõ çîíàõ Àçåðáàéäæàíà, «Êðàòêèå ñîîáùåíèÿ Èíñòèòóòà ýòíîãðàôèè ÀÍ ÑÑÑл, âûï. XXXII, Ì., 1959; Ê ÿ ð è ì î â Å.ß. Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿëÿðè, «Òàðèõ âÿ îíóí ïðîáëåìëÿðè», 1998 ¹ 3, 1999 ¹2; Ê à ð à ê àø ë û Ê.Ò. Ìàòåðèàëüíàÿ êóëüòóðà àçåðáàéäæàíöåâ ñåâåðî-âîñòî÷íîé è Öåíòðàëüíîé çîíû Ìàëîãî Êàâêàçà, Á., 1964. À.Àááàñîâ Å.Êÿðèìîâ

Åòíèê òÿðêèá Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿùàëèñè ìöðÿêêÿá åòíèê òÿðêèáÿ ìàëèêäèð. ßùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè (90%-äÿí ÷îõóíó) òÿøêèë åäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðäàí áàøãà ðåñïóáëèêàäà ìöõòÿëèô õàëãëàð âÿ åòíèê ãðóïëàð éàøàéûð. Àíòðîïîëîæè úÿùÿòäÿí àçÿðáàéúàíëûëàð Ùèíä-Àâðîïà èðãèíèí ìöõòÿëèô òèïëÿðèíÿ àèääèð. Êàñïè òèïè (äîëèõî-ìåçîêåôàë òèïè) Êè÷èê Ãàôãàç, õöñóñèëÿ Íàõ÷ûâàíäà, Úÿíóá âÿ Ìÿðêÿçè ðåýèîíëàðäà éàéûëìûøäûð. Áóðàäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí äÿðèñè äàùà òöíä ïèãìåíòàñèéàñûíà ýþðÿ ôÿðãëÿíèð âÿ áó úÿùÿòäÿí îíëàð Èðàíäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðà äàùà éàõûíäûðëàð. Àíòðîïîëîãëàðûí ôèêðèíÿ ýþðÿ êàñïè àíòðîïîëîæè òèïè ìîðôîëîæè úÿùÿòäÿí Àðàëûã äÿíèçè ùþâçÿñè ãðóïëàðûíà àèääèð. Àçÿðáàéúàíäà éàéûëàí èêèíúè àíòðîïîëîæè òèïÿ äàõèë îëàí áðàõèêåôàëëàð

ðåñïóáëèêàíûí øèìàë-ãÿðá âÿ øèìàë-øÿðã áþëýÿëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Àíòðîïîëîãëàðûí ôèêðèíÿ ýþðÿ áðàõèêåôàë òèïèíèí Àçÿðáàéúàíäà ôîðìàëàøìàñûíà áåøèéèí òÿñèðè áþéöê îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìöàñèð àíòðîïîëîæè òèïëÿðè Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ÿùàëèñèíèí àíòðîïîëîæè òèïëÿðè èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Òÿõìèíè ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ äöíéàäà 50 ìëí-äàí àðòûã àçÿðáàéúàíëû éàøàéûð. Èðàí, Ýöðúöñòàí âÿ Äàüûñòàíäà éûüúàì ùàëäà éàøàéàí ìèëéîíëàðëà àçÿðáàéúàíëû áó éåðëÿðèí ãÿäèì ñàêèíëÿðè ùåñàá îëóíóð. Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäàí (èíäèêè Åðìÿíèñòàí) äåïîðòàñèéà îëóíìóø éöç ìèíëÿðëÿ àçÿðáàéúàíëûëàð äà îðàíûí êþêëö ÿùàëèñè èäè. ÌÄÁ ìÿêàíûíäà – Ðóñèéà, Îðòà Àñèéà ðåñïóáëèêàëàðû, Ãàçàõûñòàí, Óêðàéíà, âÿ ñ., ùÿì÷èíèí Àâðîïà âÿ Àìåðèêà ãèòÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäàí êþ÷ìöø âÿ éàõóä êþ÷öðöëìöø õåéëè àçÿðáàéúàíëû éàøàéûð. Ðåñïóáëèêàäà áèð ñûðà àçñàéëû õàëãëàð ìÿñêóíëàøìûøäûð. Áóíëàð Ùèíä-Àâðîïà äèëëÿðè àèëÿñèíèí Èðàí äèëëÿðè ãðóïóíà äàõèë îëàí òàòëàð, òàëûøëàð, êöðäëÿð, äàü éÿùóäèëÿðè, Ãàôãàç äèëëÿðè àèëÿñèíèí Øÿðãè Ãàôãàç (Äàüûñòàí) ãðóïóíóí àâàð-àíäñåç éàðûìãðóïóíà äàõèë îëàí ëÿçýèëÿð, àâàðëàð, óäèëÿð, ñàõóðëàð, «Øàùäàü ãðóïó» õàëãëàðû (õûíàëûãëàð, áóäóãëàð, ãðûçëàð), Ãàôãàç äèëëÿðèíèí êàðòâåë ãðóïóíà äàõèë îëàí âÿ ýöðúö äèëèíèí èíýèëîé ëÿùúÿñèíäÿ äàíûøàí èíýèëîéëàðäûð. Áóíäàí áàøãà Àçÿðáàéúàíäà êå÷ÿí ÿñðèí 50–60úû èëëÿðèíäÿí Àõûñêà òöðêëÿðè éàøàéûð. ßðàçè áèðëèéè, îõøàð èúòèìàè-èãòèñàäè âÿ òàðèõè øÿðàèò, ÿñðëÿð áîéó áèðýÿ éàøàéûø àçÿðáàéúàíëàðûí âÿ àçñàéëû õàëãëàðûí ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿ, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíäÿ öìóìè úÿùÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Øöáùÿñèç êè, áóðàäà õàëãëàð àðàñûíäà ýåäÿí èíòåíñèâ òèúàðÿò âÿ åòíèê-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð äÿ àç ðîë îéíàìàìûøäûð. ßñðëÿð áîéó ðåñïóáëèêàäà éàøàéàí õàëãëàð àðàñûíäà ìèëëè ìöíàñèáÿòëÿð àùÿíýäàð, þç äèíú àõàðû èëÿ ýåòìèø, åòíèê ìöíàãèøÿëÿð âÿ ýÿðýèíëèê ö÷öí çÿìèí îëìàìûøäûð. Àéäûíäûð êè, ùÿð áèð õàëã ñàéûíäàí àñûëû îëìàéàðàã þçöíÿìÿõñóñ ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ðåñïóáëèêàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè áó õàëãëàðûí ìèëëè àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíèí äèð÷ÿëèøè, ãîðóíóá ñàõëàíìàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê ðîë îéíàéûð. Áó õàëãëàð ðåñïóáëèêàíûí èúòèìàè ùÿéàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèðëÿð. Òàëûøëàð (76 ìèí 841 íÿôÿð, 1999)

AZßÐÁÀÉÚÀÍ éûüúàì ùàëäà ðåñïóáëèêàíûí Úÿíóá áþëýÿñèíäÿ – Àñòàðà, Ëÿíêÿðàí, Ìàñàëëû âÿ Ëåðèê ðàéîíëàðûíäà éàøàéûðëàð. Äèíè ìÿíñóáèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ øèÿäèðëÿð. Îíëàðûí åòíîýåíåçèíäÿ Àòðîïàòåíàäà éàøàìûø êàäóñè òàéôàëàðû ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Áó áàðÿäÿ Ñòðàáîíóí «Úîüðàôèéà»ñûíäà äà áÿùñ îëóíóð. ßíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòëÿðè ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûãäûð. Êå÷ìèøäÿ ÿñàñ òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ ÷ÿëòèê÷èëèê îëìóøäóð. Ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿ áèð ñûðà éåðëè õöñóñèééÿòëÿðè áó ýöíÿäÿê ñàõëàìûøëàð. Òàòëàð (10 ìèí 932 íÿôÿð, 1999). ßñàñÿí Äÿâÿ÷è, Ãóáà, Èñìàéûëëû âÿ Øàìàõû ðàéîíëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. Òàò äèëè Ùèíä-Àâðîïà äèëëÿðè àèëÿñèíèí Èðàí ãðóïóíà àèääèð. Äèíè ìÿíñóáèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ øèÿäèðëÿð. À.Áàêûõàíîâóí âÿ á. òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíÿ ýþðÿ òàòëàðûí ÿúäàäëàðû 4–6 ÿñðëÿðäÿ Ñàñàíè øàùëàðû òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëìöøäö. Òàòëàðûí ÿíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòè ÿêèí÷èëèê âÿ áàü÷ûëûãäûð. Õàë÷à÷ûëûã ñÿíÿòè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àèëÿ-ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðè äåìÿê îëàð êè, àçÿðáàéúàíëûëàðäà îëäóüó êèìèäèð. Ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿð ìþâúóääóð. Ìèëëè ýåéèìëÿðè àçÿðáàéúàíëûëàðëà äåìÿê îëàð êè, åéíèäèð. Áÿçè éåðëè ýåéèì öíñöðëÿðè áó ýöíÿäÿê ñàõëàíìàãäàäûð. Êöðäëÿð åðìÿíè èøüàëûíàäÿê (13 ìèí íÿôÿð, 1999) éûüúàì ùàëäà Ëà÷ûí âÿ Êÿëáÿúÿð ðàéîíëàðûíäà éàøàìûøëàð. Ùàçûðäà îíëàð Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ ðàéîíëàðûíäà âÿ øÿùÿðëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Êöðäëÿð Àçÿðáàéúàíà 16 ÿñðäÿ Òöðêèéÿ-Èðàí ìöùàðèáÿëÿðè äþâðöíäÿ ýÿëìèøëÿð. 1813 èë Ýöëöñòàí âÿ 1828 èë Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ äÿ êöðäëÿðèí Àçÿðáàéúàíà ìèãðàñèéàñû àðòûð. Îíëàðûí Àçÿðáàéúàíà êþ÷ìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðè áóðàäà éàøàéàí ãîùóì-ÿãðÿáàëàðû èëÿ áèðëÿøìÿê âÿ ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòû ö÷öí éåíè îòëàã ñàùÿëÿðè ÿëäÿ åòìÿê èäè. ßíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòëÿðè ìàëäàðëûã (õöñóñèëÿ ãîéóíúóëóã) îëìóøäóð. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí îòóðàã ùÿéàò òÿðçèíÿ êå÷ìÿêëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã êöðäëÿðäÿ ÿêèí÷èëèê äÿ èíêèøàô åäèð. Òîõóúóëóã, õöñóñèëÿ õàë÷à÷ûëûã âÿ ùàáåëÿ áàøãà ñÿíÿò ñàùÿëÿðè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Êå÷ìèøäÿ îíëàðûí àèëÿ âÿ èúòèìàè ìÿèøÿòèíäÿ ãàí ãîùóìëóüó âÿ òàéôà áèðëèéè ìöùöì éåð òóòóðäó. Äàü éÿùóäèëÿðè Ãóáà ðàéîíóíäàêû Ãûðìûçû Ãÿñÿáÿäÿ, Îüóç ðàéîí ìÿðêÿçèíèí «Úóùóäëàð ìÿùëÿñè»íäÿ âÿ Áàêûäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. Ãûðìûçû Ãÿñÿáÿ

äöíéàäà äàü éÿùóäèëÿðèíèí éûüúàì ùàëäà éàøàäûüû ÿí áþéöê éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèäèð. 1999 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà àïàðûëìûø ÿùàëè ñèéàùûéààëûíìàñûíäà îíëàð Àâðîïà éÿùóäèëÿðèíèí (àøêåíàçè) òÿðêèáèíäÿ âåðèëìèøäèð (öìóìè ñàéëàðû 8916 íÿôÿð). Âàõòèëÿ þç òàðèõè âÿòÿíëÿðèíè òÿðê åäèá Èðàíà ýÿëÿí äàü éÿùóäèëÿðè ÿñðëÿð áîéó èðàíäèëëè ÿùàëèíèí ÿùàòÿñèíäÿ éàøàäûãëàðû ö÷öí áóðàäà îíëàðûí ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòè, ìèôîëîýèéàñû, äèíè áàõûøëàðû òðàíñôîðìàñèéàéà óüðàéûð. Èðàíäà îíëàð òàò äèëèíè äÿ ìÿíèìñÿìèø, èóäàèçì äèíèíèí ÿñàñ ìàùèééÿòèíè èñÿ ñàõëàìûøëàð. Äàü éÿùóäèëÿðèíäÿ èóäàèçìäÿí ÿââÿëêè äèíè ÿãèäÿëÿðè áó ýöíÿäÿê ñàõëàíìàãäàäûð (Íóì-Íåýèð, ßæäàùàéå Ìàð, Øåùàäó, Çåìèðåé). Äèíè êèòàáëàðû «Áèáëèéàíûí» áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí «ßùëè ÿòèãäèð». Àâðîïà éÿùóäèëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã äàü éÿùóäèëÿðèíèí äèíè áàõûøëàðûíà áöòïÿðÿñòëèéèí, ñîíðàëàð èñÿ èñëàìûí òÿñèðè îëìóøäóð. Ìÿäÿíè-ìÿèøÿò âÿ ùÿéàò òÿðçèíÿ ýþðÿ äàü éÿùóäèëÿðè Àâðîïà éÿùóäèëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèðëÿð. Îíëàð àçÿðá.ëàðûí áèð ÷îõ àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè ìÿíèìñÿìèøëÿð. Éÿùóäèëÿðèí ÿíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòè ÿêèí÷èëèê, õûðäà òèúàðÿò âÿ òîõóúóëóã îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí Àâðîïà éÿùóäèëÿðèíèí äèëëÿðè (èäèø) Ñàìè-Ùàìè äèëëÿðèíèí ñåìèò ãðóïóíà àèääèð. Îíëàð ÿñàñ åòèáàðèëÿ øÿùÿðëÿðäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Ëÿçýèëÿðèí (178 ìèí íÿôÿð, 1999) ÿêñÿðèééÿòè ðåñïóáëèêàíûí Ãóñàð ðàéîíóíäà éàøàéûð. Ãóáà, Õà÷ìàç, Èñìàéûëëû âÿ Ãÿáÿëÿ ð-íëàðûíäà äà ëÿçýè êÿíäëÿðè âàð. Äèëëÿðè Øèìàëè Ãàôãàç äèëëÿðèíèí Äàüûñòàí ãðóïóíà àèääèð. Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí ëÿçýèëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ëÿçýè äèëèíèí Ãóáà ëÿùúÿñèíäÿ äàíûøûðëàð. Õàëã àðàñûíäà îíëàð «Ãóáà ëÿçýèëÿðè» àäû èëÿ äÿ ìÿëóìäóð. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôèêðèíÿ ýþðÿ ëÿçýèëÿðèí ÿúäàäëàðûíäàí áèðè ëåã òàéôàëàðûäûð. Îíëàð Àçÿðáàéúàíà 16–17 ÿñðëÿðäÿ Äàüûñòàíäàí ýÿëèáëÿð. ßðàçè-èíçèáàòè äÿéèøèêëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàí ëÿçýèëÿðè Áàêû ãóáåðíèéàñûíûí Ãóáà ãÿçàñûíäà, Äàüûñòàí ëÿçýèëÿðè èñÿ Ñàìóð âÿ Êöðÿ äàèðÿëÿðèíäÿ éàøàìûøëàð. Äèíè ìÿíñóáèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ñöííöäöðëÿð. ßíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòëÿðè ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûãäûð. ßñðëÿð áîéó ëÿçýè ìàëäàðëàðûíûí ãûøëàãëàðû Àçÿðáàéúàíäà îëìóøäóð. Êþ÷ìÿ ìàëäàðëûã, ëÿçýèëÿðëÿ áàüëû ìþâñöìè òÿñÿððöôàò èøëÿðè (òàõûë áè÷èìè, äþéöì, åâòèêìÿ) Àçÿðáàéúàí-ëÿçýè òÿñÿððöôàò-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèíèí èíòåíñèâ èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí-ëÿçýè ãàðûøûã íèêàùëàð

äà ùÿð èêè õàëãûí ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿ öìóìè úÿùÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà ðîë îéíàìûøäûð. ßíÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿ îëàí áÿçè õóñóñèééÿòëÿð áó ýöíÿäÿê ñàõëàíìàãäàäûð. Ñàõóðëàð (15 ìèí 877 íÿôÿð, 1999) ðåñïóáëèêàíûí Çàãàòàëà, Ãàõ âÿ Áàëàêÿí ðàéîíëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. Ñàõóð äèëè Øèìàëè Ãàôãàç äèëëÿðèíèí Äàüûñòàí ãðóïóíà àèääèð. Îíëàð Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ãÿäèì ñàêèíëÿðèíäÿí áèðèäèð. 15 ÿñðäÿ ñàõóðëàð Úÿíóáè Äàüûñòàíû òÿðê åäÿðÿê ÿêèí÷èëèê ö÷öí éàðàðëû òîðïàãëàðäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíàäÿê Èëèñó ñóëòàíëûüûíûí òÿðêèáèíäÿ îëìóøëàð. Ùÿìèí äþâðäÿí áàøëàéàðàã îíëàðûí àçÿðáàéúàíëûëàðëà åòíèê-ìÿäÿíè âÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ýöúëÿíèð. Ñàõóðëàð åòíèê áàõûìäàí àçÿðáàéúàíëûëàðà ÷îõ éàõûíäûðëàð. ßíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòëÿðè ìàëäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèêäèð. Éåìÿêëÿðèíäÿ, àèëÿ-ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ áÿçè ëîêàë úÿùÿòëÿð ýþçÿ ÷àðïûð. Ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿðè àçÿðáàéúàíëûëàðäàí ôÿðãëÿíìèð. Èñëàì äèíèíè 7–8 ÿñðëÿðäÿ ãÿáóë åäèáëÿð. Àâàðëàð (50 ìèí 871 íÿôÿð, 1999) ðåñïóáëèêàíûí Áàëàêÿí âÿ Çàãàòàëà ðàéîíëàðûíäà éàøàéûðëàð. Àâàð äèëè Øèìàëè Ãàôãàç äèëëÿðèíèí Äàüûñòàí ãðóïóíà àèääèð. Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí àâàðëàð àâàð äèëèíèí Çàãàòàëà äèàëåêòèíäÿ äàíûøûðëàð. Áèð ñûðà ìöÿëëèôëÿðèí ôèêðèíÿ ýþðÿ Ïëèíèíèí éàçäûüû äèäîéëàð âÿ Ïòîëîìåéèí ãåéä åòäèéè ñàáèðëÿð ìöàñèð àâàðëàðûí ÿúäàäëàðûäûðëàð. Ëåýëÿð, ýåëëÿð âÿ êàñïèëÿð àâàðëàðûí åòíîýåíåçèíäÿ èøòèðàê åòìèøëÿð. Àâàðëàð Èñëàì äèíèíè 15 ÿñðäÿ ãÿáóë åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíà âàõòèëÿ Äàüûñòàíäàí ýÿëèáëÿð. ßíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòëÿðè ìàëäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèêäèð. Ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿð ìþâúóääóð. Óäèëÿð (4 ìèí 152 íÿôÿð, 1999) Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì éåðëè õàëãëàðûíäàí áèðèäèð. Óäèëÿð ùàããûíäà ùÿëÿ Ùåðîäîò, Ïëèíè âÿ Ñòðàáîíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Óäè äèëè Äàüûñòàí äèëëÿðèíèí ëÿçýè-Ñàìóð (úÿíóá-øÿðã) ãðóïóíà àèääèð. Áó äèë èêè äèàëåêòÿ – Âàðòàøåí âÿ Íèú äèàëåêòëÿðèíÿ àéðûëûð. Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíäà éàøàìûø òàéôàëàðûí âàðèñëÿðèäèðëÿð. Ãÿáÿëÿ ðàéîíóíóí Íèú êÿíäèíäÿ âÿ Îüóç ðàéîíóíóí åéíèàäëû ìÿðêÿçèíäÿ éàøàéûðëàð. Íèú êÿíäè óäèëÿðèí ÿí èðè éàøàéûø ìÿñêÿíèäèð. Áóðàäà 3.8 ìèí óäè éàøàéûð. Óäèëÿð àðàñûíäà õðèñòèàí äèíè 4 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñóðèéà ìèññèîíåðëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàéûëìûøäûð. ßñðëÿð áîéó àïàðûëàí ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ óäèëÿðèí áèð ùèññÿñè (Íèú êÿíäè) åð125

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí ãðèãîðèàíëàøäûðûëìûø, äèýÿð ùèññÿñè èñÿ (Îüóç) ýöðúö ïðàâîñëàâ êèëñÿñèíèí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëàðàã ýöðúöëÿøäèðèëìèøäèð. ßíÿíÿâè ìÿñüóëèééÿòëÿðè ÿêèí÷èëèêäèð. Êå÷ìèøäÿ èïÿê÷èëèê, ñÿíÿòêàðëûã (àüàúèøëÿìÿ, òîõóúóëóã âÿ ñ.) ýåíèø éàéûëìûøäû. Òàðèõè-åòíîãðàôèê ÿäÿáèééàòäà “Øàùäàü ãðóïó õàëãëàðû” àäû àëòûíäà ìÿëóì îëàí – õûíàëûãëàð, ãðûçëàð âÿ áóäóãëàð Ãóáà ðàéîíóíäà Øàùäàüûí ÿòÿêëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí êÿíäëÿðäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Õûíàëûãëàð éàëíûç Õûíàëûã êÿíäèíäÿ éàøàéûðëàð. Êÿíä äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 2600 ì éöêñÿêëèêäÿ éåðëÿøèð. Áóäóãëàð ÿñàñ åòèáàðèëÿ Áóäóã, ãðûçëàð èñÿ Ãðûç êÿíäëÿðèíäÿ éàøàéûðëàð. Ãðûçëàð âÿ áóäóãëàð áèð íå÷ÿ ÿòðàô êÿíäëÿðäÿ äÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Áóäóã âÿ ãðûç äèëëÿðè áèð-áèðèíÿ éàõûíäûð. Õûíàëûã äèëè èñÿ Èáåð-Ãàôãàç äèëëÿðè ñèñòåìèíäÿ àéðûúà éåð òóòóð. Òÿõìèíè ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ õûíàëûãëàðûí ñàéû 2,5 ìèí, áóäóãëàðûí ñàéû 15 ìèí, ãðûçëàðûí ñàéû èñÿ 2 ìèí íÿôÿðäèð. Ùÿëÿ 19 ÿñðèí 40úû èëëÿðèíäÿ áóäóãëàðûí âÿ ãðûçëàðûí áèð ùèññÿñè Àçÿðáàéúàíûí äöçÿí ðàéîíëàðûíà êþ÷ÿðÿê îáà òèïëè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè ñàëìûøëàð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ êå÷ìèø Ãóáà ãÿçàñûíäà 57 áåëÿ îáà ñàëûíìûøäû. Áó õàëãëàðûí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè ãîéóí÷óëóãäóð. Àõûñêà (ìÿñùÿòè) òöðêëÿðèíèí (141 ìèí 687, 1999 èë) Àçÿðáàéúàíà èëê áþéöê ãðóïó (48 ìèí íÿôÿð) 1958 èëäÿ ýÿëìèøäèð. Îíëàð 1944 èëäÿ òàðèõè âÿòÿíëÿðè îëàí Àõàëñûõ, Àõàëêàëàê (Ýöðúöñòàí) âÿ á. ãîíøó ðàéîíëàðäàí Îðòà Àñèéà âÿ Ãàçàõûñòàíà ñöðýöí åäèëìèø àõûñõà òöðêëÿðè èäè. 1989 èë Ôÿðãàíÿ ùàäèñÿëÿðèíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíà Àõûñêà òöðêëÿðèíèí èêèíúè ìèãðàñèéàñû áàøëàíäû. Ìÿëóìäóð êè, îíëàðûí þç òàðèõè âÿòÿíëÿðèíÿ ãàéûòìàëàðû ùÿìèøÿ áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ áàüëû îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíëûëàðëà ìÿíøÿúÿ áèð êþêäÿí îëìàëàðû, öìóìè äèë, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðäÿ éàõûíëûã îíëàðûí Àçÿðáàéúàíäà àäàïòàñèéàñûíà ÿëâåðèøëè çÿìèí éàðàòìûøäûð. ßíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòëÿðè áàü÷ûëûã âÿ ÿêèí÷èëèêäèð. Ñààòëû, Ñàáèðàáàä âÿ Áåéëÿãàí ðàéîíëàðûíäà îíëàð ÿñàñ åòèáàðèëÿ ïàìáûã÷ûëûãëà ìÿøüóë îëóðëàð. Ìèãðàñèéàëàðà áàõìàéàðàã Àõûñêà òöðêëÿðè þçöíÿìÿõñóñ ÿíÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí áèð ÷îõ õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàõëàìûøëàð. Èíýèëîéëàð ÿùàëèíèí ñèéàùûéààëûíìàëàðûíäà ýöðúöëÿðèí (õðèñòèàí èíýèëîéëàðû) âÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí (ìöñÿëìàí èíýèëîéëàðû) òÿðêèáèíäÿ âåðèëìèøäèð. 1999 èë ñèéàùûéààëûíìàñûíà ýþðÿ ðåñïóáëèêàäà îíëàðûí öìóìè ñàéû 14 ìèí 877 íÿôÿð îëìóøäóð. Äèíè ìÿíñóáèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ õðèñòè126

àí (ýöðúö ïðàâîñëàâ êèëñÿñè) âÿ ìöñÿëìàí (ñöííö) èíýèëîéëàðà àéðûëûðëàð. Ìöñÿëìàíëàð Çàãàòàëà ðàéîíóíóí ßëèàáàä, Ìîñóë âÿ Áàëàêÿí ðàéîíóíóí Èòèòàëà êÿíäëÿðèíäÿ, õðèñòèàí èíýèëîéëàðû èñÿ Ãàõ ðàéîíóíóí 9 êÿíäèíäÿ éàøàéûðëàð. Ãÿäèìäÿ îíëàðûí éàøàäûãëàðû ÿðàçè Êàìáèñåíà (Åðåòè) àäëàíûðäû âÿ ÿñàñ ÿùàëèñè èíýèëîéëàðûí ÿúäàäëàðû ùåñàá îëóíàí åð âÿ ãåë òàéôàëàðûíäàí èáàðÿò èäè. Áóðàäà Àëáàí êèëñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Èíýèëîéëàðûí áèð ùèññÿñè ñîíðàëàð ýöðúöëÿøìèø àëáàí òàéôàëàðûíûí ãàëûãëàðûäûð. Ýöðúö äèëè îíëàðûí àðàñûíäà îðòà ÿñðëÿðäÿ (10–12 ÿñðëÿðäÿ) éàéûëìàüà áàøëàäû. Õðèñòèàí èíýèëîéëàðûíûí àä âÿ ñîéàäëàðû ýöðúöëÿðëÿ åéíèäèð âÿ îíëàð ùàë-ùàçûðäà þçëÿðèíè ýöðúö ùåñàá åäèðëÿð. Ìöñÿëìàí èíýèëîéëàðû èñÿ þçëÿðèíè àçÿðáàéúàíëû ñàéûðëàð. 18–19 ÿñðëÿðäÿ èíýèëîéëàð àðàñûíäà åòíîêîíôåññèîíàë áàõûìäàí ãåéðè-ñàáèò øÿðàèò, âàõòàøûðû îëàðàã õðèñòèàí âÿ èñëàì äèíëÿðèíèí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè, õðèñòèàí ìèññèîíåðëÿðèíèí òÿáëèüàòû, áèð ÷îõ ùàëëàðäà èñÿ èíçèáàòè òÿäáèðëÿð îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí èñëàìäàí õðèñòèàíëûüà êå÷ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áó ñàùÿäÿ âàõòèëÿ Ðóñ âÿ Ýöðúö ïðàâîñëàâ êèëñÿëÿðè ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ìÿëóìäóð êè, ùÿëÿ 1863 èëäÿ èíýèëîéëàð àðàñûíäà çîðëà õðèñòèàíëàøäûðìà ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû öñéàí áàø âåðìèøäè. Î çàìàí ùþêóìÿò õðèñòèàíëûüû ãÿáóë åòìÿê øÿðòèëÿ êÿíäëèëÿðÿ òîðïàã ñàùÿëÿðè âåðìÿéè äÿ âÿä åäèðäè. Èíýèëîéëàðûí ÿíÿíÿâè ìÿøüóëèééÿòëÿðè ÿêèí÷èëèê, áàü÷ûëûã âÿ ãèñìÿí äÿ ìàëäàðëûãäûð. Êå÷ìèøäÿ áàðàìà÷ûëûã âÿ ÷ÿëòèê÷èëèê ýåíèø éàéûëìûøäû. Îíëàð ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí áèð ñûðà åòíèê ÿíÿíÿëÿð áó ýöíÿäÿê ñàõëàíìàãäàäûð. Ðóñëàðûí (141.687 íÿôÿð, 1999) Àçÿðáàéúàíà ýÿëìÿñè 19 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð. 1828 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàëûíäàí ñîíðà èìïåðèéàíûí ðÿñìè äàèðÿëÿðèíäÿ áó þëêÿéÿ ìàðàã àðòûð. Àçÿðáàéúàíäà ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê âÿ ùàáåëÿ èìïåðèéàíûí úÿíóá ñÿðùÿäëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí Ðóñèéàíûí ìÿðêÿçè ãóáåðíèéàëàðûíäàí Ãàôãàçà, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàíà ìèíëÿðëÿ ðóñ êþ÷öðöëäö. Îíëàð ÿñàñ åòèáàðèëÿ ðÿñìè Ðóñ ïðàâîñëàâ êèëñÿñè òÿðÿôèíäÿí òÿãèá åäèëÿí òÿðèãÿò÷èëÿðäÿí (äóõîáîðëàð, ìàëàêàíëàð, ñóááîòíèêëÿð âÿ á.) èáàðÿò èäè. Èëê ðóñ êÿíäëÿðè 19 ÿñðèí 30–40-úû èëëÿðèíäÿ Ëÿíêÿðàí (Ïðèøèá, Íèêîëàéåâêà, Àñòðàõàíîâêà), Øàìàõû (Õèëìèëè, Ìÿðÿçÿ) âÿ Ãóáà (Àëòûàüàú âÿ ñ.) ãÿçàëàðûíäà ñàëûíäû. Ðóñëàðûí Àçÿð-

áàéúàíà âÿ õöñóñèëÿ Ìóüàíà ýÿëìÿñèíèí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð. Ùàçûðäà ðóñëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øÿùÿðëÿðäÿ éàøàéûð. Åðìÿíèëÿð (120 ìèí, 1999) Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ éàøàéûðëàð. Îíëàðûí áó áþëýÿéÿ Èðàí âÿ Òöðêèéÿ ÿðàçèëÿðèíäÿí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ êþ÷öðöëìÿñèíÿ 19 ÿñðèí 20–30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàíìûøäûð. ßä.: Íàðîäû Êàâêàçà, ò. 2, Ì., 1962; Êåðèìîâ Ý. Èç èñòîðèè èçó÷åíèÿ ýòíè÷åñêèõ ãðóïï Àçåðáàéäæàíà â 19 âåêå, “Àçåðáàéäæàíñêèé ýòíîãðàôè÷åñêèé ñáîðíèê”, âûï. 3, Á., 1977. À.Àááàñîâ Å.Êÿðèìîâ

ßêèí÷èëèê Àçÿðáàéúàí ãÿäèì ÿêèí÷èëèê äèéàðûäûð. Þëêÿíèí éåðëÿøäèéè ÿðàçèíèí ÿëâåðèøëè òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèòè áóðàäà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ÿêèí÷èëèéèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôû ö÷öí ìöíàñèá çÿìèí éàðàòìûøäûð. Ãÿáÿëÿ, Þðÿíãàëà, Êöëòÿïÿ, Õîúàëû, Ãàðàêþïÿêòÿïÿ, Éàëîéëóòÿïÿ âÿ áèð ÷îõ áàøãà éåðëÿðäÿ àïàðûëàí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ÿìÿê àëÿòëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ÿêèí÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèíèí Íåîëèòèí ñîíëàðû âÿ Òóíú äþâðöíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ñöáóò åäèð. Õîúàëûäà, Öçÿðëèêòÿïÿ âÿ Êöëòÿïÿäÿ òàïûëàí áÿðê âÿ éóìøàã áóüäà âÿ àðïà íþâëÿðè ãÿäèìäÿí áóðàäà äÿíëè áèòêèëÿðèí éåòèøäèðèëäèéèíè ýþñòÿðèð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû òàïûëàí ÿêèí÷èëèê àëÿòëÿðè Òóíú äþâðöíäÿ – å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèéèí ñîíó – 2-úè ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òîõà ÿêèí÷èëèéèíäÿí õûø ÿêèí÷èëèéèíÿ êå÷èëäèéèíè ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Åëÿ ùÿìèí äþâðäÿ òóíú îðàã âÿ àüàú âÿëëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ýîâóðàðõûí ãàëûãëàðû äöçÿí ÿðàçèëÿðäÿ Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ ñöíè ñóâàðìàíûí ýåíèø òÿòáèã åäèëäèéèíè ýþñòÿðèð. Ìöõòÿëèô éàøàéûø éåðëÿðèíäÿ – Ìèíýÿ÷åâèð, Ãÿáÿëÿ âÿ ñ. ÿëäÿ åäèëÿí äÿí äàøëàðû, äÿìèð îðàã, òÿñÿððöôàò êöïëÿðè Àçÿðáàéúàíäà Åíåîëèò äþâðöíäÿí òàõûë÷ûëûüûí áèð òÿñÿððöôàò ñàùÿñè êèìè èíêèøàô åòäèéèíÿ ñöáóòäóð. Àðòûã îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿëâåðèøëè òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèòè ÿêèí÷èëèéèí ÷îõñàùÿëè òÿñÿððöôàò ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìûøäû. Áó äþâðäÿ òàõûë÷ûëûãëà éàíàøû, áàü÷ûëûã, áîñòàí÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê, öçöì÷öëöê, ùàáåëÿ òåõíèêè áèòêèëÿð ÿêèëìÿéÿ áàøëàíûëìûøäû. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíäà ÿêèí÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà ÿñàñ áàçà äÿíëè áèòêèëÿð îëìóøäóð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äÿíëè áèòêèëÿðäÿí ÿñàñÿí áóüäà, àðïà, ãèñìÿí äÿ ãàðüûäàëû âÿ äàðû ÿêèëèðäè. Ùÿìèí ÿñðèí ñîíëàðûíäà òàõûë÷ûëûüûí 60 %-è áóüäà, 28 %-è àðïà, 10 %-è èñÿ ÷ÿëòèêäÿí èáàðÿò èäè. Ãàðüûäàëû âÿ äàðû ÿêèíè èñÿ ÷îõ úöçè éåð òóòóðäó. Ëàêèí 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí òåõíèêè áèòêèëÿðÿ, õöñóñèëÿ äÿ ïàìáûüà òÿëÿáàò äÿíëè áèòêè ÿêèí ñàùÿëÿðèíèí õåéëè àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Áóíà áàõìàéàðàã, 19-20 ÿñðëÿðäÿ òàõûë áèòêèëÿðè òÿêúÿ äàõèëè èñòåùëàê äåéèë, ùÿì äÿ ÿìòÿÿ õàðàêòåðè äàøûéûð âÿ äàõèëè áàçàðëà éàíàøû, õàðèúè áàçàðà äà ÷ûõàðûëûðäû. Ëàêèí òàõûë ìÿùñóëëàðûíûí àðòûìû åêñòåíñèâ éîëëà, éÿíè ÿêèí ñàùÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëèðäè. 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òàõûë÷ûëûã ÿíÿíÿâè õàðàêòåðèíè ãîðóéóá ñàõëàéûðäû. ßêèí÷èëèêäÿ ÿñàñ ÿìÿê àëÿòëÿðè õûø, úöò, ãàðà êîòàí âÿ îíëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè, ìöõòÿëèô ìàëàëàð, ÷èí, îðàã, äÿðéàç, âÿë, éàáà, øàíà, êöðÿê, øàäàðà, õÿëáèð âÿ ñ. éåíÿ äÿ ÿñàñ àëÿòëÿð îëàðàã ãàëìàãäà èäè. ßêèí÷èëèêäÿ ÿíÿíÿâè áÿðê âÿ éóìøàã òàõûë íþâëÿðè – ñàðûáóüäà, ãàðàãûë÷ûã, àü áóüäà, õûðäà áóüäà, òîïáàø áóüäà, àü àðïà, ãàðà àðïà, øåøÿðè àðïà âÿ ãûëûúû àðïà

îëàðàã ÿëëÿ ñÿïèëèðäè. Áóíó ÿñàñÿí òÿúðöáÿëè, ÿëè áÿðÿêÿòëè îëàí ÿêèí÷èëÿð ùÿéàòà êå÷èðèðäè êè, òîõóì ñàùÿéÿ áÿðàáÿð ìèãäàðäà ïàéëàíñûí. Áèð ãàðûø ñàùÿéÿ 5–7 äÿíèí äöøìÿñè íîðìàë ùåñàá åäèëèðäè. Áó öñóëëà ÿêèí÷è ýöíäÿ èêè ùåêòàð ñàùÿéÿ òîÃàðà êîòàí – ìöðÿêêÿá ãóðóëóøà ìàëèê ãÿäèì øóì àëÿòè. Àçÿðáàéúàíäà 8–9 ÿñðëÿðäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. ßñàñÿí ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò èäè. 1-úè ÿñàñ ùèññÿ áèíÿ, äàðàã, òàõòà, ãûëûíú âÿ ÿéðèáàçû áèðëÿøäèðèð, 2-úè ùèññÿäÿ èñÿ êîòàíûí ÷àðõëàðû, îõó, òîïëàðû âÿ ãûðû éåðëÿøèð. Øóì àëÿòèíèí ãîøóëìàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí 3-úö ùèññÿ ÷àòàë, îòóðàúàã òàõòàëàðû âÿ áîéóíäóðóãëàðäàí èáàðÿò èäè. Òîðïàüûí ãóðóëóøóíäàí, øóìóí äÿðèí âÿ øûðûìûí åíëè àïàðûëìàñûíäàí àñûëû îëàðàã êîòàíà 8–10, áÿçÿí èñÿ 12 úöò þêöç, éàõóä êÿë ãîøóëóðäó. õóì ñÿïÿ áèëèðäè. Ñÿïèíäÿí äÿðùàë ñîíðà ñàùÿ ìàëàëàíûð âÿ ñóâàðûëûðäû. Áåëÿ ñóâàðìà «òîðïàã ñóéó» àäëàíûðäû. Ãûøäà èñÿ çÿìèéÿ äîíäóðìà ñóéó âåðèëèðäè. Áó, çèéàíâåðèúèëÿðè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí åäèëèðäè. Ìàðò-àïðåë àéëàðûíäà ñàùÿéÿ ýþé âÿ õÿêîâ ñóéó, ìàé-èéóí àéëàðûíäà èñÿ äÿí ñóéó âåðèëèðäè.

à÷ûëàðàã 8–10 ìåòð äèàìåòðäÿ éåðÿ ñÿðèëèð âÿ þêöç, àò ãîøóëàí âÿëëÿð âàñèòÿñèëÿ äþéöëöðäö. Âÿëëÿð ÿñàñÿí àüàúäàí äöçÿëäèëèð âÿ àëòûíà ìþùêÿì äàøëàð («äèø») áÿðêèäèëèðäè. Áÿçÿí äàø âÿëëÿðäÿí âÿ «úàðúàð»ëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Äþéöì çàìàíû éàáàëàðäàí, àüàú øàíàëàðäàí, êöðÿêëÿðäÿí, õÿëáèð âÿ øàäàðàäàí äà èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Òàõûë àüàú êöðÿêëÿðëÿ ñîâðóëäóãäàí ñîíðà øàäàðàäàí âÿ õÿëáèðäÿí êå÷èðèëèá àíáàðëàðà éûüûëûðäû. Þòÿí ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíÿäÿê òàõûë÷ûëûãäà ýöáðÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñà äà ìÿùñóëäàðëûüû àðòûðìàã ö÷öí ìöõòÿëèô öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. ßêèí÷èëÿð åìïèðèê éîëëà ìöõòÿëèô áèòêèëÿðèí áèð-áèðèíÿ ñÿëÿô îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðÿðÿê, «òîõóì äÿéèøìÿ» öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèð, òàõûëû éîíúà, ïàìáûã âÿ áàøãà áèòêèëÿðèí éåðèíäÿ ÿêèðäèëÿð. Ìÿùñóëäàðëûüû àðòûðìàã ö÷öí ÷àëà, òàëà, ùåðèê, äèíúÿãîéìà âÿ ñ. ÿêèí÷èëèê öñóë âÿ ñèñòåìëÿðèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíûí ìöíàñèá èãëèì øÿðàèòè, áîë ñóëó ÷àéëàðû áóðàäà äÿíëè áèòêèëÿðäÿí ÷ÿëòèê÷èëèéèí èíêèøàôûíà äà øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà 6–7 ÿñðëÿðäÿí ÷ÿëòèê áèòêèñèíèí ÿêèëäèéè åùòèìàë îëóíóð.

Ãàðà êîòàí.

öñòöí èäè. Áó íþâëÿðèí ìöõòÿëèôëèéèíäÿí àñûëû îëàðàã, ëàï ãÿäèì äþâðëÿðäÿí Àçÿðáàéúàíäà äÿíëè áèòêèëÿð ïàéûçëûã âÿ éàçëûã îëàðàã ÿêèëèðäè. Ëàêèí ïàéûçëûã áóüäà âÿ àðïà ÿêèíëÿðè þëêÿíèí òàõûë÷ûëûã òÿñÿððöôàòûíäà äàùà öñòöí éåð òóòìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà ÿêèí÷èëèê ñèñòåìè ñóâàðìà âÿ äÿìéÿ öñóëëàðû èëÿ àïàðûëûðäû. Äÿìéÿ ÿêèí÷èëèéè àäÿòÿí ñó ÷ûõàðûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí ñàùÿëÿðäÿ òÿòáèã åäèëèðäè âÿ àëûíàí ìÿùñóëóí ìèãäàðû èëèí ãóðàã âÿ éà éàüìóðëó êå÷ìÿñèíäÿí àñûëû îëóðäó. Ïàéûçëûã òàõûë ÿêìÿê ö÷öí ÿââÿëúÿ ùÿìèí ñàùÿ ÿêèëèð âÿ ñóâàðûëûðäû. Õàëã àðàñûíäà áóíà «àðàòà ãîéìà» äåéèëèðäè. ßêèíãàáàüû, éÿíè ïàéûç àéëàðûíäà ùÿìèí ñàùÿ éåíèäÿí ÿêèëèðäè. Áó ÿêèí èñÿ «ïÿðøóì» àäëàíûðäû. Ìÿùç áóíäàí ñîíðà ñàùÿéÿ òîõóì ñÿïèëèðäè. Òîõóì áèð ãàéäà

ßñàñ áè÷èí àëÿòëÿðè äèøëè (úèí) âÿ äèøñèç îðàãëàð âÿ ìÿðÿíäè èäè. Ìÿðÿíäèíèí àüçû îðàãäàí õåéëè áþéöê îëóðäó. Áÿçÿí òàõûëû áè÷ìÿê ö÷öí êÿðÿíòèäÿí (äÿðéàç) äÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Áè÷èí çàìàíû èòêèéÿ éîë âåðìÿìÿê ö÷öí áÿçÿí ìóçäëó ÿìÿêäÿí âÿ ãàðøûëûãëû éàðäûì ôîðìàëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àäÿòÿí, áè÷èí÷èëÿðÿ çÿùìÿòùàããû îëàðàã îí äÿðçäÿí áèðè âåðèëèðäè. Áè÷èí÷èëÿð áè÷èí çàìàíû äÿðèäÿí ùàçûðëàíìûø ãîë÷àãäàí, áàðìàãúûãäàí âÿ äþøëöêäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Áè÷èëÿí òàõûëûí ùÿúìèíÿ ýþðÿ ìöõòÿëèô àäëàðû âàðäè. Áè÷èí÷èíèí áèð ÿë òóòóìó ñöíáöë äÿñòÿ, ÷ÿíýÿ, áàôà, îí áàôà áèð äÿðç, îí âÿ éà èéèðìè äÿðç èñÿ ïåíúÿ àäëàíûðäû. Áè÷èíäÿí ñîíðà ïåíúÿëÿð éöê ùåéâàíëàðû âÿ àðàáàëàðëà õûðìàíà äàøûíûðäû. Õûðìàíëàð êöëÿê òóòàí, äàøëû-êÿñÿêëè éåðëÿðäÿ äöçÿëäèëèðäè. Õûðìàíäà äÿðçëÿð

8–9 ÿñðëÿðäÿí áó áèòêèíèí ÿêèí ñàùÿëÿðè äàùà ýåíèø ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÷ÿëòèê÷èëèê äàùà áþéöê âöñÿò àëìûø âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà èñòåùñàë îëóíàí ÷ÿëòèéèí 86%-è Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë îëóíóðäó. ×ÿëòèê Àçÿðáàéúàíûí Ëÿíêÿðàí–Àñòàðà, Øÿêè–Çàãàòàëà, Ãóáà–Õà÷ìàç, Çÿíýèëàí–Ãóáàäëû, Ãàðàáàü âÿ Íàõ÷ûâàí áþëýÿëÿðèíäÿ ÿêèëèðäè.

Úàðúàð.

127

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áó ñàùÿäÿ àïàðûúû ìþâãå Ëÿíêÿðàí (25%), Íóõà âÿ ßðÿø (26%), Ýþé÷àé ãÿçàëàðûíà (11,67%) âÿ Çàãàòàëà äàèðÿñèíÿ

(10,87%) ìÿõñóñ èäè. Àçÿðáàéúàíäà éåòèøäèðèëÿí ÷ÿëòèê íþâëÿðè äÿ ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ñå÷èëèðäè. Åòíîãðàôèê òÿäãèãàòëàð 19–20 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà 50-äÿí ÷îõ ÷ÿëòèê íþâöíöí éåòèøäèðèëäèéèíè ýþñòÿðèð. ßí ÷îõ éàéûëàí ÷ÿëòèê íþâëÿðè ÿíáÿðáó, ñÿäðè, ÿêóëÿ, õàíëûã, Øàáðàí, ñàðûãûë÷ûã, ãûðìûçûãûë÷ûã, àðàãûë÷ûã, ÿñýÿðè, ÷àìïî âÿ ñ. èäè. ×ÿëòèê÷èëèêäÿ äÿ ÿñàñ ÿêèí àëÿòè õûø, êîòàí âÿ ìöõòÿëèô ìàëàëàð èäè. ×ÿëòèê èêè öñóëëà (ñÿïìÿ âÿ øèòèëãîéìà) ÿêèëèðäè. Øèòèëãîéìàäàí Ëÿíêÿðàí áþëýÿñèíäÿ, ñÿïìÿäÿí èñÿ äèýÿð éåðëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè.

ðàäà áîñòàí ìÿùñóëëàðûíûí ÿêèëäèéèíÿ ñöáóòäóð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðèíäÿí îðòà ÿñðëÿðÿ àèä òÿáÿãÿëÿðäÿí òàïûëàí ãàðïûç, éåìèø, õèéàð, áàëãàáàã òîõóìëàðû áó ñàùÿíèí äàùà äà èíêèøàô åòäèéèíè ýþñòÿðèð. Áîñòàí÷ûëûã 19–20 ÿñðëÿðäÿ äàùà äà èíêèøàô åòìèø, áîñòàí÷ûëûã ìÿùñóëëàðû ÿìòÿÿ õàðàêòåðè äàøûìàüà áàøëàìûøäûð. Áó ìÿùñóëëàð òÿêúÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ äåéèë, õàðèúè áàçàðëàðäà äà ñàòûëûðäû. 19 ÿñðäÿ áîñòàí÷ûëûã âÿ òÿðÿâÿç÷èëèéèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû èõòèñàñëàøìûø ðàéîíëàð ìåéäàíà ýÿëìèøäè. Áàêû âÿ Ýÿíúÿ ãóáåðíèéàëàðûíäà ßðÿø, Ýþé÷àé, Ãàçàõ, Ãóáà, Ëÿíêÿðàí, Úàâàä ãÿçàëàðû, Íàõ÷ûâàí þç äàäëû éåìèø âÿ ãàðïûçû, õèéàðû, áàëãàáàüû âÿ ñ. èëÿ ìÿøùóð èäè. Áîñòàí áèòêèëÿðè ÿñàñÿí ìåøÿäÿ òÿìèçëÿíìèø òàëàëàðäà âÿ ãóìñàë éåðëÿðäÿ, ÷àé êÿíàðëàðûíäà, ÷àëàëàðäà ÿêèëèðäè. Áîñòàí ñàùÿñè ÿââÿëúÿäÿí øóìëàíûð, ñóâàðûëàðàã àðàò îëóíóðäó. Áèð-èêè ýöí ñóäà ñàõëàíìûø òîõóì ñÿïèëäèêäÿí ñîíðà ñàùÿ «òàõòàëàðà» áþëöíöðäö. Åòíîãðàôèê òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí îëóíìóøäóð êè, Àçÿðáàéúàíäà òàðèõÿí 50-éÿ ãÿäÿð éåìèø íþâö, ÷îõëó ãàðïûç âÿ áàëãàáàã íþâëÿðè áåúÿðèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà áèð ÷îõ òÿðÿâÿç áèòêèëÿðè – ïîìèäîð, õèéàð, áàäûìúàí, êÿëÿì,

Vÿë

Õûøìàëà

×ÿëòèê ÿêèëìÿçäÿí ÿââÿë éàçäà ñàùÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ ÿêèëèá ìàëàëàíûðäû. Ñÿïìÿäÿí ÿââÿë èñÿ ñàùÿ ñóâàðûëûð, ëÿêëÿð êÿñèëèð, éàëíûç áóíäàí ñîíðà ÷ÿëòèê ÿêèëèðäè. Øèòèëñàíúìàã ÿìÿëèééàòûíû éàëíûç ãàäûíëàð ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Õûð, çÿìè, áàúàð âÿ ñ. àäëàíàí ÷ÿëòèê ñàùÿëÿðè ìÿùñóë éûüûëàíàäÿê ñóéóí è÷èíäÿ îëóðäó. Ìÿùñóëóí éûüûëìàñû ÿðÿôÿñèíäÿ ñóâàðìà êÿñèëèð âÿ ñàùÿ ãóðóäóãäàí ñîíðà ñåíòéàáð-îêòéàáð àéëàðûíäà ÷ÿëòèê áè÷èëèðäè. Õûðìàíäà äþéöì âÿëëÿ äåéèë, äÿðçëÿðèí ùåéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí òàïäàíìàñû éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Äöéöäÿí ãàáûã äèáÿê, àéàã âÿ ñó äèíýëÿðè âàñèòÿñèëÿ àéðûëûðäû. Àçÿðáàéúàíäà ÿêèí÷èëèéèí áèð ñàùÿñè êèìè áîñòàí÷ûëûã âÿ äèððèê÷èëèê äÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Äåê ìàüàðàñûíäàí òàïûëàí áàëãàáàã òóìó ñîí òóíú äþâðöíäÿ áó-

áèáÿð, ýöë êÿëÿì, ñîüàí, ñàðûìñàã, éåðêþêö, ÷óüóíäóð, òóðï âÿ ìöõòÿëèô ýþéÿðòèëÿð äÿ ÿêèëèðäè. Èðè éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿí óçàã êÿíäëÿðäÿ òÿðÿâÿç áèòêèëÿðè ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí þç åùòèéàúëàðûíû þäÿìÿê ö÷öí ÿêèëèðäèñÿ, øÿùÿðëÿðÿ éàõûí êÿíäëÿðäÿ áó, ÿìòÿÿ õàðàêòåðè äàøûéûðäû âÿ ùÿìèí éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè áó ñàùÿ öçðÿ èõòèñàñëàøûðäû. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí Àçÿðáàéúàíäà êàðòîôóí äà áåúÿðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Êàðòîô ÿñàñÿí Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíäà, Ëÿíêÿðàí, Øàìàõû âÿ Ãóáà ãÿçàëàðûíäà éàøàéàí ðóñ âÿ àëìàíëàð òÿðÿôèíäÿí ÿêèëèðäè. Éåðëè ÿùàëè ÿââÿëëÿð êàðòîôó «éåðàëìàñû» àäëàíäûðûð âÿ î, àçÿðá.-ëûëàð òÿðÿôèíäÿí ÷îõ ñîíðàëàð, 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè áþëýÿëÿðäÿ ÿêèëìÿéÿ áàøëàíäû.

Úàðúàð – ãÿäèì äÿíäþéìÿ àëÿòè. Óçóíëóüó 2 ì, åíè 1.5 ì îëàí âÿ ìþùêÿì àüàú íþâëÿðèíäÿí ùàçûðëàíàí úàðúàð èêè ïàðàëåë ãîëäàí, îíëàðû áèðëÿøäèðÿí èêè òàõòàäàí, ùàáåëÿ èêè îõà (÷àðõ) ýåéäèðèëÿí ÿðñèíÿáÿíçÿð äÿìèð äèøëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Úàðúàðûí ãîëëàðû öçÿðèíäÿ îíó èäàðÿ åäÿí ö÷öí îòóðàúàã äöçÿëäèðèëäè. Úàðúàðà áèð âÿ éà èêè þêöç ãîøóëóðäó. Àëÿò ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëäèêúÿ îíóí ùÿð èêè îõó ôûðëàíàðàã òàõûëû äþéöðäö. Úàðúàð êöëÿøèí ñàìàíà ÷åâðèëìÿñèíÿäÿê èøëÿäèëèð, äàùà ñîíðà îíó âÿë ÿâÿç åäèðäè.

128

Àçÿðáàéúàíäà áàü÷ûëûüûí äà ãÿäèì òàðèõè âàð. Àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð, ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðè áóðàäà ÷îõëó àëìà, àðìóä, öçöì, íàð, ùåéâà âÿ ñ. ÿêèëäèéèíè ýþñòÿðèð. Ìöòÿõÿññèñëÿð Úÿíóáè Ãàôãàçû áèð ñûðà áèòêè âÿ ìåéâÿëÿðèí ìÿäÿíèëÿøäèðèëìÿñèíèí âÿòÿíè ñàéûðëàð. Îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðè Àçÿðáàéúàíäà îëàí áàüëàðäàí âÿ ìåéâÿëÿðäÿí ùåéðàíëûãëà áÿùñ åòìèøëÿð. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíàäÿê éàëíûç äàõèëè òÿëÿáàòû þäÿéÿí ìåéâÿ ìÿùñóëëàðû áó äþâðäÿí ñîíðà õàðèúè áàçàðà ÷ûõàðûëìàüà áàøëàíäû. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ãÿçàëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè – Ãóáà, Øàìàõû, Ýþé÷àé, Øÿêè, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ âÿ ñ. ÿñàñ ìåéâÿ÷èëèê ìÿðêÿçëÿðèíÿ ÷åâðèëäè. Áó äþâðäÿ áàüáàíëàð ÿñàñÿí õàëã ñåëåêñèéàñû éîëó èëÿ éåòèøäèðèëÿí éåðëè ìåéâÿ ñîðòëàðûíà öñòöíëöê âåðèð âÿ äàèì îíëàðûí ìÿùñóëäàðëûüûíû, êåéôèééÿòèíè àðòûðìàüà õöñóñè äèããÿò éåòèðèðäèëÿð. Ùÿð áèð áþëýÿ ìöÿééÿí äàäëû âÿ êåéôèééÿòëè ìåéâÿ íþâëÿðè èëÿ ìÿøùóð èäè. Àáøåðîíóí ñàðû ÿíúèðè, Íàõ÷ûâàíûí ñèí, øÿêÿðè, ÿíäèðéàíû àðìóäëàðû, Îðäóáàäûí ñàëàìû, çÿôÿðàíû, íàçëû âÿ ñ. øàôòàëû íþâëÿðè, Ãóáàíûí àëìàñû, Ýþé÷àéûí íàðû, Øÿêè–Çàãàòàëà çîíàñûíûí ìöõòÿëèô àðìóä íþâëÿðè ìÿøùóð èäè. Ìåéâÿëÿðè ãûøà ãóðóòìà éîëó èëÿ ñàõëàéûðäûëàð. Àçÿðáàéúàí äàäëû âÿ ìÿùñóëäàð öçöì íþâëÿðè èëÿ äÿ ìÿøùóðäóð. Ìåøÿëÿðäÿ úûð ùàëäà áèòÿí öçöì îíóí áó ÿðàçèëÿðäÿ ÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ìþâúóä îëäóüóíó ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Àçÿðáàéúàíäà öçöì÷öëöéöí òàðèõè äÿãèã ìöÿééÿí åäèëìÿñÿ äÿ àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð îíóí å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèêäÿ éàðàíäûüûíû åùòèìàë åòìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿ öçöì÷öëöê Àçÿðáàéúàíäà äàùà äà èíêèøàô åòìèøäèð. Áóíó éàçûëû ìÿíáÿëÿð äÿ ñöáóò åäèð. 19 ÿñðäÿ öçöì÷öëöê àðòûã ìöñòÿãèë òÿñÿððöôàò ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Áó äþâðäÿ öçöì÷öëöê Àáøåðîí, Øèðâàí, Ãàðàáàü, Øÿêè, Ãóáà, Ãàçàõ, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿäÿ äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäè. Öçöì÷öëöéöí áó äþâðäÿêè èíêèøàôûíà øÿðàá÷ûëûüûí áþéöê âöñÿò àëìàñû âÿ îíóí äöíéà áàçàðûíà ÷ûõàðûëìàñû ìöùöì òÿñèð ýþñòÿðäè. Àëìàí êîëîíèéà÷ûëàðû áó èøäÿ õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèðäèëÿð. 1897 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà öçöì áàüëàðûíûí ñàùÿñè 12789,9 äåñéàòèí, àëûíàí ìÿùñóë èñÿ 4549793 ïóä èäèñÿ, 1913 èëäÿ áó ðÿãÿìëÿð ìöâàôèã îëàðàã 24714 äåñéàòèí âÿ 5739242 ïóä èäè. Àçÿðáàéúàíäà öçöìëöêëÿð ìöõòÿëèô öñóëëàðëà áåúÿðèëèðäè. ßí ýåíèø éàéûëàí âÿ ãÿäèì öñóë «õèéàáàíè» àäëàíàí àüàúëàðà ãàëäûðìàäûð. «Ìîëëà ÷ÿïÿðè» àäëàíàí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Êÿùðèç.

öñóëäà èñÿ öçöì òÿíÿêëÿðè ïàéà, ãàìûø âÿ äèýÿð äàéàãëàðà ãàëäûðûëûðäû. «Êÿëÿñÿð» öñóëóíäà òÿíÿêëÿðèí äèáèíÿ ÷óáóãëàð ñàíúûëûðäû. Àáøåðîíäà öçöì òÿíÿêëÿðè ãóìóí öñòöíäÿ áåúÿðèëèðäè. Íàõ÷ûâàíäà èñÿ öçöì òÿíÿêëÿðè ãûøäà øàõòà âóðìàñûí äåéÿ òîðïàüà áàñäûðûëûðäû. Öçöìäÿí êèøìèø, áÿùìÿç, ñèðêÿ, øÿðàá, àáãîðà âÿ ñ. ùàçûðëàíûðäû. 19–20 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà òåõíèêè áèòêèëÿðèí áåúÿðèëìÿñè äÿ ýåíèø ìèãéàñ àëìûøäû. Òåõíèêè áèòêèëÿðäÿí ÿí ýåíèø éàéûëàíû ïàìáûã èäè. Òîõóúóëóã ñÿíàéåñèíèí àðòàí òÿëÿáàòû ïàìáûã ñàùÿëÿðèíèí ÷îõàëìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäà ïàìáûã ÿêèí ñàùÿëÿðè 20 ìèí äåñéàòèíÿ ÷àòìûøäû. Ïàìáûã÷ûëûüûí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ ïàìáûã åìàëû ñÿíàéåñè ìåéäàíà ýÿëìèøäè. 1820 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 150-éÿ ãÿäÿð ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ çàâîäó

ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó çàâîäëàðäà èñòåùñàë åäèëÿí ìàùëûú ïàð÷à ôàáðèêëÿðèíÿ, ÷èéèä èñÿ éàü èñòåùñàë åäÿí çàâîäëàðà ýþíäÿðèëèðäè. Òåõíèêè áèòêèëÿðäÿí áîéàã êþêö äÿ 19 ÿñðäÿ áþéöê ñàùÿëÿðè òóòóðäó. Òîïëàíàí ìÿùñóë ìèíëÿðëÿ ïóäëà ùåñàáëàíûðäû. Áîéàã êþêö èñòåùñàëû 1869 èëäÿ 1860 èëÿ íèñáÿòÿí ö÷ äÿôÿ àðòìûøäû. Ëàêèí 1869 èëäÿ ñöíè áîéàã ìàääÿñè ÿëäÿ åäèëìÿñè áîéàã êþêö èñòåùñàëûíà àüûð çÿðáÿ âóðäó. Àçÿðáàéúàíûí ÿêèí÷èëèê òÿñÿððöôàòûíäà çÿôÿðàí äà ýåíèø éàéûëìûøäû. Çÿôÿðàí Õÿçÿðñàùèëè âèëàéÿòëÿðäÿ, õöñóñèëÿ Àáøåðîíäà áåúÿðèëèðäè. 19 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Áàêû ÿéàëÿòèíäÿ 1000 ïóä çÿôÿðàí èñòåùñàë îëóíìóøäó. 1885-86 èëëÿðäÿ Àáøåðîí êÿíäëÿðèíäÿ çÿôÿðàí ÿêèíëÿðèíèí ñàùÿñè 250 äåñéàòèíÿ ÷àòìûøäû. Áó èøëÿ ìÿøüóë îëàí 1643 òÿñÿððöôàòûí éàðûñû Ìàø-

òàüà êÿíäèíèí ïàéûíà äöøöðäö. 19–20 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà êÿòàí, ÷ÿòÿíÿ-êÿíäèð êèìè òåõíèêè áèòêèëÿðèí ÿêèíè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. 17–18 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðèëìèø òöòöí÷öëöê èñÿ àðòûã 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà òÿñÿððöôàò ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Òöòöí Øÿêè, Íàõ÷ûâàí, Øèðâàí, Ëÿíêÿðàí, Ãàçàõ, Øÿìñÿääèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Øÿêè âÿ Çàãàòàëà ñÿíàéå òöòöí÷öëöéö çîíàñûíà ÷åâðèëìèøäè. Òöòöí Øàìàõû, Íóõà, Áàêû âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ îëàí ôàáðèêëÿðÿ ýþíäÿðèëìÿêëÿ éàíàøû, Ðóñèéàéà äà èõðàú îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì çàìàíëàðäàí ÿêèí÷èëèê òÿñÿððöôàòûíäà ñöíè ñóâàðìà ñèñòåìèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Þëêÿäÿ ÿñàñ ñóâàðìà ìÿíáÿëÿðè ÷àéëàð îëìóøäóð. ßêèí ñàùÿëÿðè áó ÷àéëàðäàí ÷ÿêèëÿí àðõëàð âàñèòÿñèëÿ ñóâàðûëûðäû. Ñóâàðìà ìÿãñÿäèëÿ òÿáèè âÿ ñöíè ýþëëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà áþëýÿñèíäÿ ñóâàðìàäà èñòèëëÿð ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Êÿùðèçëÿð äÿ ñóâàðìàäà ÿñàñ ñó ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðè èäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿãðèáè ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ Àçÿðáàéúàíäà 800-äÿí ÷îõ êÿùðèç îëìóøäóð. Þëêÿäÿ ñóâàðìà ÿùÿìèééÿòëè ìèíëÿðëÿ ÷àé, áóëàã, ýþë, êÿùðèç îëìàñûíà áàõìàéàðàã ñó ÷àòûøìûðäû. Ìÿùç áóíóí íÿòèúÿñè èäè êè, ñóéà íÿçàðÿò åäÿí ãóðóìëàð éàðàíûð âÿ ñóéóí áþëöøäöðöëìÿñèíÿ àáéàðëàð, úóâàðëàð, ìèðàáëàð íÿçàðÿò åäèðäè. Èñòèëëÿð – êå÷ìèøäÿ Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà áþëýÿñèíäÿ ÷ÿòëèê ÿêèíëÿðèíè ñóâàðìàã ö÷öí äöçÿëäèëÿí ñöíè ýþëëÿð. Äÿðèíëèéè 1–1.5 ì âÿ äàùà ÷îõ, ñàùÿñè èñÿ áÿçÿí îíëàðëà ùåêòàð îëàí èñòèëèí ÿòðàôûíà òîðïàã áÿíäëÿð âóðóëóð, îíóí ìþùêÿìëèéè ö÷öí ÿòðàôûíà àüàú ÿêèëèðäè. Èñòèëëÿð éàç, ïàéûç âÿ ãûø àéëàðûíäà ÷àé, áóëàã, ãàð âÿ éàüûø ñóëàðû èëÿ äîëäóðóëóðäó. ßä.: Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñû, 1 ú.Á., 1988. Á ö í é à ä î â Ò. Àçÿðáàéúàíäà ÿêèí÷èëèéèí èíêèøàô òàðèõèíÿ äàèð. Á., 1964. È ñ ì à é û ë î â Ì. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí êÿíä òÿñÿððöôàòû. Á., 1960. à ó ë è é å â Ø.À. Àçÿðáàéúàíäà ÷ÿëòèê÷èëèê. Á., 1977. Ú àâ à ä î â Ã. ßêèí÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèìèçèí ñîðàüû èëÿ. Á., 1990. Ø.Ãóëèéåâ, Ì.Àëëàùìàíîâ

Ìàëäàðëûã Àçÿðáàéúàíäà ìàëäàðëûã ÿêèí÷èëèêëÿ éàíàøû ÿí ìöùöì âÿ ãÿäèì òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Áóðàäà èáòèäàè ùåéâàíäàðëûüûí ÿñàñû ùÿëÿ ìåçîëèò 129

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äþâðöíäÿ ãîéóëìóøäóð. Íåîëèò äþâðöíäÿ îòóðàã ùÿéàò òÿðçè ñöðìöø ÿùàëè äàâàð âÿ ãàðàìàë ñàõëàéûá ÿùëèëÿøäèðìÿêëÿ ìàëäàðëûüû äàùà äà èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Àðòûã Åíåîëèò äþâðöíäÿ Þí Àñèéà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà ìöàñèð åâ ùåéâàíëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè ÿùëèëÿøäèðèëìèøäèð. Ìàëäàðëûüûí ÿò, ñöä, éóí, äÿðè, ýþí, áóéíóç âÿ ñöìöê ìÿìóëàòëàðû èíñàíëàðûí ìÿèøÿòèíäÿ ãèäà, ýåéèì, ÿìÿê àëÿòè êèìè, èðèáóéíóçëóëàð, àò, äÿâÿ èñÿ ìèíèê, éöê âÿ ãîøãó âàñèòÿñè êèìè èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ìàëäàðëûã úÿìèééÿòèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíäà àïàðûúû ñàùÿ èäè. Ùåéâàíëàðäàí ÿêèí÷èëèêäÿ ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí éöêñÿëäèëìÿñè ö÷öí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ìàë-ãàðàíûí ñöðÿòëè àðòûìû èëÿ ÿëàãÿäàð Åíåîëèòèí ñîí äþâðöíäÿí åòèáàðÿí îòóðàã ìàëäàðëûã ôîðìàñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã éàéëàã ìàëäàðëûüû òÿøÿêêöë òàïìàüà áàøëàäû. 4-úö ìèíèëëèéèí ñîíó èëê Òóíú äþâðöíöí áàøëàíìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàíûí áöòöí äàüëûã çîíàñûíäà ìàëäàð òàéôàëàðûí ìÿñêóíëàøìàñû áàøà ÷àòûð. Òóíú âÿ Äÿìèð äþâðöíäÿ ãîéóí÷óëóã ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíäà ÿñàñ éåð òóòóðäó. Ãîéóí÷óëóüóí òÿäðèúÿí èíêèøàôû êþ÷ÿðè ìàëäàðëûã ôîðìàñûíûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Åðêÿí ôåîäàëèçì äþâðöíäÿí èñÿ éàðûìêþ÷ÿðè ìàëäàðëûã ôîðìàñû éàéûëìàüà áàøëàäû. Ìÿèøÿòèíäÿ ìàëäàðëûã öñòöíëöê òÿøêèë åäÿí, ìàë-ãàðàíû éàéëàã âÿ äàüëàðà êþ÷öðìÿêëÿ éàíàøû ÿêèí÷èëèéèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí ÿùàëèíèí ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòû – êþ÷ìÿ (êþ÷ÿáÿ) ìàëäàðëûã ôîðìàñû éàðàíûð. Åëìè ÿäÿáèééàòäà áÿçÿí ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíè ÿêèí÷èëèêëÿ êþ÷ìÿ ìàëäàðëûã àðàñûíäà áþëöøäöðÿí ÿùàëèíèí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè éàðûìêþ÷ÿðèëèê äÿ àäëàíäûðûëûð. Òàðèõè-åòíîãðàôèê ÿäÿáèééàòäà éàðûìêþ÷ìÿ âÿ éàðûìîòóðàã òåðìèíëÿðèíÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð. Áåëÿëèêëÿ, éàðûìêþ÷ÿðèëèê òåðìèíè ÿùàëèíèí åòíîñîñèàë âÿ òÿñÿððöôàò ìÿèøÿòèíè èôàäÿ åòìÿêëÿ ìöõòÿëèô ìÿíàëàðäà èøëÿäèëèð. Äàèìè éàøàéûø éåðëÿðèíäÿ ñàõëàíûëàí ìàë-ãàðàíûí ìöÿééÿí ùèññÿñè äàèìè éàøàéûø éåðëÿðèíäÿ, äèýÿð ùèññÿñè èñÿ éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèíäÿí ìöÿééÿí ìÿñàôÿëÿðäÿ îëàí îòëàãëàðäà áÿñëÿíèëèðñÿ áó ìàëäàðëûã ôîðìàñû îòóðàã ìàëäàðëûã àäëàíûð. Ìàëäàðëûüûí ôîðìàëàðû þëêÿëÿðèí òÿáèèúîüðàôè øÿðàèòèíäÿí, åòíîñëàðûí åòíîñîñèàë, ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ñòðóêòóðëàðûíäàí àñûëû îëàðàã éàðàíûð âÿ éåíè-éåíè ôîðìàëàð àëûð. Àêàäåìèê Í.È. Âàâèëîâóí ýþñòÿðäèéè êèìè áóðàäà äà èãëèì àìèëè òÿéèíåäèúè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áóíó Àçÿðáàéúàíäà ìàëäàðëûüûí çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý úîüðàôèéàñûíäàí, îíà óéüóí ôîðìàëàðäàí àé130

äûí ýþðìÿê îëàð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà éåðëÿøÿí Ìèë, Ãàðàáàü, Øèðâàí âÿ Ìóüàí äöçëÿðèíèí éàðûìñÿùðà çîíàñûíûí õûðäàáóéíóçëó ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíûí ÿñàñûíû ãîéóí÷óëóã òÿøêèë åäèð, êå÷èäÿí èñÿ ãîéóí ñöðöëÿðèíäÿ åðêÿú êèìè èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí ÷àéëàðû, àõìàçëàð, ãàìûøëûã, áàòàãëàøìûø ýþë ñàùèëëÿðèíäÿ, ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéèíÿ ÿñàñëàíàí ÿðàçèëÿðäÿ èíÿê÷èëèê èðèáóéíóçëó ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèðäè. ßñàñ íÿãëèééàò âàñèòÿñè êèìè àò, äÿâÿ âÿ óçóíãóëàãäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àë÷àã äàüëûã-ìåøÿ çîíàñûíûí áàøëàíìàñû èëÿ ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíäà êå÷èéÿ ðàñò ýÿëèíèð, òÿõìèíÿí îðòà äàüëûã-ìåøÿ ýóðøàüûíäà õûðäàáóéíóçëó òÿñÿððöôàòäà êå÷è âÿ ãîéóí òàðàçëûã éàðàäûð, éöêñÿê äàüëûã-ìåøÿ çîíàñûíäà êå÷è õûðäàáóéíóçëó òÿñÿððöôàòäà öñòöíëöê òÿøêèë åäèð, ãîéóí èñÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Ëÿíêàðàí-Àñòàðà çîíàñûíäà çåáó÷óëóã èñòèñíà åäèëìÿêëÿ Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð çîíàëàðûíäà èðèáóéíóçëó ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíûí ÿñàñûíû èíÿê òÿøêèë åäèð, úàìûøà éàëíûç äÿðÿ âÿ âàäèëÿðäÿ, ÷àé ñàùèëëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèðäè. Áó çîíàäà éöê-íÿãëèééàò âàñèòÿñè êèìè ÿñàñÿí ãàòûðäàí âÿ óçóíãóëàãäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó, àò÷ûëûã èñÿ ìèíèê íÿãëèééàò âàñèòÿñè êèìè þç öñòöí ìþâãåéèíè ñàõëàéûðäû. Ñåéðÿê-ìåøÿ, äàüëûã-ìåøÿ, ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè ãóðøàüûíäà èðèáóéíóçëó ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòû àíúàã èíÿêëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Ñåéðÿê-ìåøÿ, äàüëûã-ìåøÿ ãóðøàüûíûí áàøëàíìàñû èëÿ õûðäàáóéíóçëó ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòû éàëíûç ãîéóí÷óëóüà ÿñàñëàíûð. Àëï ÷ÿìÿíëÿðè çîíàñûíäà ìèíèê âÿ éöê-íÿãëèééàò âàñèòÿñè ÿñàñÿí àòäàí èáàðÿò èäè. Àçÿðáàéúàí ìàëäàðëûüû þëêÿíèí èãëèì, ðåëéåô âÿ áèòêè àëÿìèíÿ óéüóí îëàðàã îòóðàã âÿ êþ÷ìÿ ôîðìàëàðäà òÿøÿêêöë òàïìûøäû. Ìàëäàðëûüûí ôîðìàëàðûíûí éàðàíìàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ñÿáÿáëÿð èêèíúè äÿðÿúÿëè ðîë îéíàñà äà, ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ éåíè ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàò ôîðìàëàðûíûí éàðàíìàñû ö÷öí áàøëûúà ñÿáÿá êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð. Òÿáèè êè, àéðû-àéðû òàðèõè äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìàëäàðëûüûí ôîðìàëàðû äà äÿéèøÿ áèëÿðäè. Ëàêèí áóðàäà êþ÷ÿðèëèéèí, éàðûìêþ÷ÿðèëèéèí ìþâúóäëóüó ö÷öí ñîñèàë øÿðàèò éîõ èäè. Áÿçè «àëèìëÿð» ñÿëúóã âÿ ìîíãîëëàðûí Àçÿðáàéúàíà ýÿëìÿñè èëÿ áóðàäà êþ÷ÿðè âÿ éàðûìêþ÷ÿðè ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàò ôîðìàëàðûíûí éàéûëäûüûíû èääèà åäèðëÿð. Ëàêèí ñÿëúóã âÿ ìîíãîëëàð ö÷öí êþ÷ÿðè âÿ éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò òÿðçè ñÿúèééÿâè îëñà äà, Àçÿðáàéúàíäà îíëàð àíúàã þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ ùÿéàò òÿðçè êå÷èðÿ áèëìÿçäèëÿð. ßââÿëà

îíà ýþðÿ êè, îíëàð éåíè ÿùàòÿñèíÿ äöøìöø îëäóãëàðû äàùà éöêñÿê èíêèøàô åòìèø ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí Àçÿðáàéúàíäà êþ÷ÿðèëèê âÿ éàðûìêþ÷ÿðèëèê ùÿéàò òÿðçè ö÷öí ÿñàñ îëàí âÿ öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿò ùöãóãó îëìàéàí ñÿðáÿñò òîðïàãëàð éîõ èäè. Ñÿëúóã âÿ ìîíãîëëàðûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ ìàëäàðëàðûí îòëàãäàí èñòèôàäÿ ìöãàáèëèíäÿ âåðýè þäÿäèêëÿðèíè òàðèõè ìÿíáÿëÿð âÿ òÿäãèãàòëàð òÿñäèã åäèð. Ëàêèí ýÿëìÿ Ñÿëúóã âÿ ìîíãîëëàðûí ìÿèøÿòèíäÿ ìöÿééÿí ìöääÿò êþ÷ÿðè, éàðûìêþ÷ÿðè ÿíÿíÿëÿðèíèí éàøàìàñû òÿáèèäèð. Ñÿëúóã âÿ ìîíãîëëàðûí Àçÿðáàéúàíà ýÿëäèéè äþâð èíòèáàù äþâðö èäè âÿ áó èíòèáàù þëêÿíèí áöòöí ñîñèàë-èãòèñàäè, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäè èíòèáàù þçöíö äàùà ãàáàðûã áöðóçÿ âåðìèøäèð. Áó äþâðäÿ øÿùÿðëÿð éöêñÿëìèø, êÿíä òÿñÿððöôàòû èíêèøàô åòìèø, òèúàðÿò úàíëàíìûøäû. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ìàëäàðëûã ìÿùñóëëàðûíà òÿëàáàò õåéëè àðòìûøäûð; áó òÿëÿáàò 11–12 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìàëäàðëûüûí ñöðÿòëÿ èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè. Øÿùÿð ùÿéàòûíûí ñöðÿòëè èíêèøàôû þëêÿíèí òÿñÿððöôàòûíûí ñàùÿëÿð öçðÿ èõòèñàñëàøìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Ñÿíÿòêàðëûãëà ìÿøüóë îëàí ÿùàëè àðòäûãúà îíëàðûí ìàëäàðëûã ìÿùñóëëàðûíà îëàí òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí èõòèñàñëàøìûø ýÿëëÿäàð òÿñÿððöôàòû äà éàðàíäû. Áó äà èãòèñàäè ãàíóíàóéüóíëóüóí íÿòèúÿñè èäè. Àçÿðáàéúàíäà õàëãûí ñîñèàë-ñèéàñè ñòðóêòóðó èëÿ áàüëû åëàò-òÿðÿêÿìÿ ìàëäàðëûüû ôîðìàñû îëìóøäóð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äàèìè íèçàìè îðäó îëìàäûüûíäàí ùÿð áèð ôåîäàë þçöíöí ñèëàùëû ùÿðáè ùèññÿëÿðè èëÿ äþéöøÿ ýåòìÿëè èäè. Áåëÿ êè, äþâëÿò âÿ ôåîäàëëàð þëêÿíèí ìöäàôèÿñèíäÿ õèäìÿòè îëàí øÿõñëÿðè éàõøû ãûøëàã âÿ éàé îòëàãëàðû èëÿ òÿìèí åäèð, îíëàðû âåðýèëÿðäÿí àçàä åäèðäèëÿð. Áó ÿðàçèëÿðäÿ ùÿðáè øÿõñëÿð ÿñàñ ùÿðáè âàñèòÿ îëàí àò, äÿâÿ ñàõëàéûð, ãèäà âÿ ýåéèì ìÿíáÿéè îëàí ãîéóí÷óëóãëà ìÿøüóë îëóðäóëàð. Àçÿðáàéúàíäà áåëÿ ìàëäàðëûã ôîðìàñû åëàò (õàëã) ìàëäàðëûüû àäëàíûðäû. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí Àçÿðáàéúàíäà ìàëäàðëûã òÿäðèúÿí òèúàðÿò ìàëäàðëûüûíà – êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàô åòäèéè ñàùÿéÿ ÷åâðèëèð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìàëäàðëûãäà ÿìòÿÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè òàõûë÷ûëûüà íèñáÿòÿí äàùà éöêñÿê èäè. 19 ÿñðèí ñîíó 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäàí Ðóñèéàéà âÿ õàðèúè þëêÿ áàçàðëàðûíà, õöñóñÿí Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñà, ÀÁØ âÿ ñ. þëêÿëÿðÿ éóí èõðàúû àðäûúûë îëàðàã àðòìûøäûð. Åëìè ÿäÿáèééàòäà, õöñóñèëÿ Ñîâåò

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìàëäàðëûã ÿäÿáèééàòûíäà ñÿíàéå ìàëäàðëûüûíà ãÿäÿð îëàí áöòöí ìàëäàðëûã åêñòåíñèâ ìàëäàðëûã àäëàíäûðûëûð. ßëáÿòòÿ, ñÿíàéå ìàëäàðëûüû äàùà èíòåíñèâ îëìóøäóð. Ëàêèí ìàëäàðëûã ñàùÿñèíäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðèð êè, ñÿíàéå ìàëäàðëûüûíà ãÿäÿð, åìïèðèê öñóëëàðà ÿñàñëàíàí ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíûí áÿçè öñòöíëöêëÿðè âàð êè, ñÿíàéå ìàëäàðëûüûíäà áó íàèëèééÿòëÿðè ÿëäÿ åòìÿê îëìóð. Îäóð êè, ñÿíàéå ìàëäàðëûüûíû áöòþâëöêëÿ åêñòåíñèâ àäëàíäûðìàã îëìàç. Òåðìèí êîíêðåò þëêÿíèí, ÿðàçèíèí ìàëäàðëûüûíà àèä åäèëÿ áèëÿð. Ìèñàë ö÷öí Ãàðàáàüûí ãîéóí÷óëóã âÿ àò÷ûëûã òÿñÿððöôàòûíäà òàðèõÿí ÿëäÿ åäèëìèø íàèëèééÿò ìöàñèð åëìëÿðèí ÿñàñûíäà ãóðóëìóø ùå÷ áèð þëêÿíèí ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíäà ãàçàíûëìàìûøäû. Õàëãëàðûí åòíîìÿäÿíè, ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû ñöíè ñóâàðìà ñèñòåìëÿðèíèí éàðûìñÿùðà âÿ ñÿùðà ÿðàçèëÿðèí ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéèíÿ úÿëá åäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð êþ÷ÿðè ìàëäàð ÿùàëè îòóðàã ùÿéàòà, ÿêèí÷èëèêëÿ êþ÷ìÿ ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàò ôîðìàëàðûíà êå÷èðëÿð. Ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéèíèí, åëì âÿ òåõíèêàíûí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð 20 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà äöíéàíûí ãàáàãúûë þëêÿëÿðèíäÿ ñÿíàéå ìàëäàðëûüû éàðàíìûø, ìàëäàðëûã ôîðìàëàðû ñÿíàéå ìàëäàðëûüû èñòèãàìÿòèíäÿ èíêèøàô åòìÿêäÿäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí ìàëäàðëûüû äà áàçàð èãòèñàäèééàòûíà óéüóí ãóðóëìàãäàäûð. ßä.: È ñ ì à é û ë î â Ì.ß. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí êÿíä òÿñÿððöôàòû. Á ö í é à ä î â Ò. Àçÿðáàéúàíäà ìàëäàðëûüûí èíêèøàôû òàðèõèíäÿí. Á., 1969; Ù ÿ â è ë î â Ù. Ìàðòäà ìÿðÿê. Á., 1993. Õ.Õÿëèëëè

Ñÿíÿòêàðëûã Àçÿðáàéúàíäà ñÿíÿòêàðëûüûí òàðèõè ÷îõ ãÿäèìäèð. Ùÿëÿ èëê ïàëåîëèò äþâðöíäÿ èáòèäàè èíñàíëàð òÿáèè äàøëàðäàí ãÿëïÿëÿð ãîïàðìàüû âÿ îíëàðäàí êÿñìÿê, äîüðàìàã àëÿòè êèìè èñòèôàäÿ åòìÿéè áàúàðûðäûëàðñà, ñîí ïàëåîëèò äþâðöíäÿ îíëàð àðòûã ìöêÿììÿë âÿ äàâàìëû ÿìÿê àëÿòëÿðè ùàçûðëàìàã âÿðäèøëÿðèíÿ éèéÿëÿíìèøäèëÿð. Åíåîëèò äþâðöíäÿ ñÿíÿòêàðëûãäà ìåòàëäàí èñòèôàäÿ îëóíìàüà áàøëàíûð. Èëê âàõòëàð ìèñ êöë÷ÿëÿðèíäÿí ñîéóã äþéìÿ öñóëó èëÿ ìöõòÿëèô ÿøéàëàð ùàçûðëàíûðäû. ßìÿê âÿðäèøëÿðèíèí òÿêìèëëÿøìÿñè âÿ ìöõòÿëèô òåõíèêè ãàéäàëàðà éèéÿëÿíìÿ ñàéÿñèíäÿ ìèñ êöë÷ÿëÿðè ÿââÿëúÿ îúàãäà ãûçäûðìà éîëó èëÿ, ñîíðàëàð èñÿ õöñóñè

ãàáëàðäà ÿðèòìÿêëÿ èáòèäàè ìåòàë èøëÿìÿíèí ñèðëÿðèíÿ áÿëÿä îëàí èíñàíëàð òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäà ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿðèí òÿìÿëèíè ãîéìóøäóëàð. Åíåîëèò äþâðöíäÿ åâ ñÿíÿòêàðëûüûíûí (èáòèäàè ñÿíÿòêàðëûã) äóëóñ÷óëóã, äàø âÿ ñöìöêèøëÿìÿ, òîõóúóëóã âÿ ñ. ñàùÿëÿðè âàð èäè. Å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéèí 1-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà ñÿíÿòêàðëûã ïåøÿêàð ñàùÿéÿ ÷åâðèëìèøäè. Ìåòàëëóðýèéàíûí èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàíûð, éåíè àëÿò, áÿçÿê, ñèëàù ôîðìàëàðû éàðàíûð, ãàëàé ãàòûìëû òóíúäàí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ãàëàéëà áèðëèêäÿ ìÿðýìöø, ñöðìÿ âÿ ãóðüóøóí äà èøëÿíèðäè. Áó äþâðäÿ ñÿíÿòêàðëûã áàøãà òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðèíäÿí àéðûëàðàã ìöñòÿãèë èíêèøàô åäèðäè. Áÿøÿð úÿìèééÿòèíèí èíêèøàô òàðèõèíäÿ áàø âåðÿí èêèíúè èúòèìàè ÿìÿê áþëýöñö ìÿùç ñÿíÿòêàðëûüûí áöòöí ñàùÿëÿðèíèí (äóëóñ÷óëóã, òîõóúóëóã, äàøèøëÿìÿ, àüàúèøëÿìÿ, ìåòàëèøëÿìÿ âÿ ñöìöêèøëÿìÿ âÿ ñ.) ñöðÿòëÿ èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèøäè. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îëàí Õîúàëû-Ýÿäÿáÿé, Òàëûø-Ìóüàí, Íàõ÷ûâàí, Êöð-Àðàç ìÿäÿíèééÿòëÿðè àáèäÿëÿðèíäÿí òàïûëìûø ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè áóðàäà ñÿíÿòêàðëûüûí éöêñÿê èíêèøàôûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ñîí Òóíú âÿ èëê Äÿìèð äþâðöíäÿ ñÿíÿòêàðëûãäà éåíè ñÿíÿò íþâëÿðèíèí éàðàíìàñû, ñÿíÿòêàðëàðûí òÿáÿãÿëÿøìÿñè áàøëàéûð. Ìåòàëäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìÿñè òÿêúÿ òÿñÿððöôàòûí äåéèë, ùÿì÷èíèí, ñÿíÿòêàðëûüûí äèýÿð ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿêàí âåðìèø, ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð øÿùÿðëÿðèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí èãòèñàäè çÿìèí ùàçûðëàìûøäûð. Õàììàë åùòèéàòûíûí áîë îëìàñû (éóí, ýþí, ìèñ, äÿìèð, ýèë âÿ ñ.) âÿ øÿùÿðëÿðèí éàðàíìàñû ñÿíÿòêàðëûüûí èíêèøàôû ö÷öí ÿñàñ àìèëëÿð èäè. Åâ ñÿíÿòêàðëûüûíäàí øÿùÿð ñÿíÿòêàðëûüûíà ãÿäÿð óçóí áèð èíêèøàô éîëó êå÷ìèø ñÿíÿòêàðëûã íÿòèúÿäÿ ñèôàðèøëè ñÿíÿòêàðëûã õàðàêòåðè àëìûøäûð. Êÿíä ñÿíÿòêàðëûüû øÿùÿð ñÿíÿòêàðëûüûíäàí èñòÿð ïåøÿêàðëûã, èñòÿðñÿ äÿ õàðàêòåð áàõûìûíäàí ôÿðãëÿíèðäè. Êÿíä ñÿíÿòêàðëûüû áèð íå÷ÿ ñàùÿ öçðÿ èõòèñàñëàøûð, øÿùÿð ñÿíÿòêàðëûüû èñÿ áèð ñàùÿ öçðÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, ñèôàðèøëè õàðàêòåð äàøûéûðäû. Éöêñÿê áÿäèè äÿéÿðÿ âÿ êåéôèééÿòÿ ìàëèê ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè øÿùÿð ñÿíÿòêàðëàðû òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíûðäû. Êóñòàð ñÿíÿò âÿ õûðäà ÿìòÿÿ èñòåùñàëû ñÿúèééÿñè äàøûéàí áÿäèè ñÿíÿò ñàùÿëÿðè (õàë÷à÷ûëûã, øÿðáàôëûã, øàëáàôëûã, áÿççàçëûã, ìèñýÿðëèê, äÿìèð÷èëèê, õàððàòëûã âÿ ñ.) êÿíä éåðëÿðèíäÿ äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñÿíÿòêàðëûã þç èíòèáàù äþâðöíö éàøàéûðäû. Îð-

òà ÿñð ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðè Àçÿðáàéúàíäà õàë÷à÷ûëûã, èïÿê÷èëèê ñÿíÿòèíèí éöêñÿê èíêèøàô åòäèéèíè, ãûçûë âÿ ýöìöø èñòåùñàë åäèëäèéèíè ýþñòÿðèðäèëÿð. Òÿáðèç, Ýÿíúÿ, ßðÿø, ßðäÿáèë, Úóëôà, Áÿðäÿ, Íàõ÷ûâàí, Ìàðàüà, Äÿðáÿíä êèìè øÿùÿðëÿð ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Áó øÿùÿðëÿðäÿ îíëàðëà ñÿíÿò ñàùÿñè éöêñÿê èíêèøàô åòìèøäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿ ñÿíÿòêàðëàð, õûðäà òàúèðëÿð èúòèìàè ìÿíàôåëÿðèíèí ìöäàôèÿ îëóíìàñû ö÷öí äèíè èúòèìàè-ñèéàñè áèðëèêëÿð (ÿõè) âÿ ïåøÿ òÿøêèëàòëàðû (ÿñíàô, îçàí, ìþùòÿðèôÿ) éàðàòìûøäûëàð. Ýÿíúÿ, Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Áåéëÿãàí âÿ Áàêûäàêû ýèçëè ÿõè òÿøêèëàòëàðû ùàããûíäà éàçûëû âÿ åïèãðàôèê ìÿíáÿëÿðäÿ ìÿëóìàòëàð âàðäûð. 17 ÿñðäÿ ñÿíÿòêàðëûãäà èõòèñàñëàøìà ïðîñåñè äàâàì åäèð, éåíè ñÿíÿò ñàùÿëÿðè – ÷èíè ãàáëàð âÿ ïÿíúÿðÿ øöøÿñè èñòåùñàëû ìåéäàíà ýÿëèð, îäëó ñèëàù èñòåùñàëû ýåíèøëÿíèð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éöçäÿí ÷îõ èïÿê, ïàìáûã âÿ éóí ïàð÷à íþâö ìþâúóä îëìóøäóð. Èñòåùñàë îëóíìóø ïàð÷àëàðûí õåéëè ùèññÿñè Àñèéà âÿ Àâðîïàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíÿ èõðàú åäèëèðäè. 18 ÿñðäÿ áàø âåðÿí ñàéñûç-ùåñàáñûç àðà ìöùàðèáÿëÿðè ñÿíÿòêàðëûüûí äà òÿíÿççöëöíÿ ñÿáÿá îëìóø, ùàçûðëàíàí ìàëëàðûí êåéôèééÿòè àøàüû äöøìöøäö. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ áó äþâðäÿ ÿñàñÿí õàììàë èõðàú îëóíóðäó. Ñÿíàéåíèí èíêèøàôû Àçÿðáàéúàíäà ñÿíÿòêàðëûüûí áÿçè ñàùÿëÿðèíèí òÿíÿççöëöíÿ, ùÿòòà àðàäàí ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Éàëíûç ìàíóôàêòóðà ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëÿ áèëìèø ñÿíÿò ñàùÿëÿðè, õöñóñèëÿ õàë÷à÷ûëûã ýåíèø èíòèøàð òàïìûøäû. ßí ãÿäèì ñÿíÿò ñàùÿñè îëàí äàøèøëÿìÿíèí òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì èíñàíûí òÿøÿêêöëö èëÿ åéíè äþâðÿ òÿñàäöô åäèð. Àçûõ, Äàìúûëû, Òàüëàð, Äàøñàëàùëû àáèäÿëÿðèíäÿí òàïûëàí ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè Àçÿðáàéúàíäà éàøàìûø ãÿäèì èíñàíëàðûí èëê éàðàäûúûëûüûíäàí ñîðàã âåðèð. Äàø ìÿìóëàòûíûí èñòåùñàë òåõíèêàñûíûí òÿêìèëëÿøìÿñè ñàéÿñèíäÿ äàøèøëÿìÿ õöñóñè ñÿíÿò ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëìèø, òÿäðèúÿí åâ ñÿíÿòè ùàëûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Äàø öçÿðèíäÿ îéìà äàøèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí ÿí ãÿäèì ñàùÿñèäèð. Å.ÿ. 8-úè ìèíèëëèéÿ àèä åäèëÿí Ãîáóñòàí ãàéà ðÿñìëÿðè îéìà ñÿíÿòèíèí íàäèð íöìóíÿëÿðèäèð. Àçÿðáàéúàíäà ÿí ãÿäèì ñÿíÿò íþâëÿðèíäÿí áèðè äóëóñ÷óëóãäóð. ßñàñû Íåîëèò äþâðöíäÿ (å.ÿ. 7–6-úû ìèíèëëèêëÿð) ãîéóëìóø áó ñÿíÿò íþâöíöí éàðàäûúûñû ãàäûíëàð ùåñàá îëóíóð. Ýèëäÿí éîüðóëìóø ïðèìèòèâ ãàáëàð èëê çàìàíëàð ýöíÿø àëòûíäà ãóðóäóëìàãëà, äàùà ñîíðàëàð èñÿ îääà 131

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áèøèðèëìÿêëÿ äàâàìëû ùàëà ñàëûíûðäû. Åíåîëèò äþâðöíäÿ (å.ÿ. 6–4-úö ìèíèëëèêëÿð) äóëóñ÷óëóã äàùà ìöêêÿììÿë èñòåùñàë õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëìóøäóð. Ìÿùç áó äþâðäÿ äóëóñ÷óëóã ñÿíÿòèíäÿ ìöùöì éåíèëèêëÿðäÿí áèðè – ñàõñû ãàáëàðû áèøèðìÿê ö÷öí êöðÿëÿð éàðàíûð. Êöëòÿïÿ, Øîìóòÿïÿ, Èëàíëûòÿïÿ, ßëèêþìÿêòÿïÿ âÿ ñ. éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí äóëóñ êöðÿñè ãàëûãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Áó àáèäÿëÿðäÿí òàïûëìûø ñàõñû ãàáëàðûí áèð ùèññÿñè ñàäÿ ãóðóëóøëó äóëóñ ÷àðõûíäà ùàçûðëàíìûøäû. Äóëóñ ÷àðõû êåðàìèêà èñòåùñàëûíûí èíêèøàôûíäà ÿñàñëû ðîë îéíàìûøäûð. Áó äþâðöí ñîí ìÿðùÿëÿñèíäÿ éåíè ãàá íþâëÿðè, ñÿëèãÿ èëÿ ñûüàëëàìà, áÿçÿí ìöõòÿëèô áîéàëàðëà íàõûøëàìà, ãóëïëó ãàáëàð âÿ ñ. éàðàíìûøäû. Äóëóñ ìÿìóëàòëàðû Òóíú äþâðöíäÿ (å.ÿ. 4-úö ìèíèëëèéèí ñîíó–2-úè ìèíèëëèê) êöòëÿâè øÿêèëäÿ èñòåùñàë åäèëìèøäèð. Áó äþâðÿ àèä ãàáëàðûí öçÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ùÿíäÿñè ôèãóðëàð, ùåéâàí âÿ áèòêè àëÿìèíè ÿêñ åòäèðÿí êîìïîçèñèéàëàð âàðäûð. Ìöõòÿëèô áîéàëàðëà ðÿíýëÿíìèø ãàáëàðûí èñòåùñàëû ýåíèø éàéûëäûüûíäàí îðòà Òóíú äþâðö áÿçÿí «Áîéàëû ãàáëàð ìÿäÿíèééÿòè» äþâðö àäëàíäûðûëûð. Èëê ñèíèôëè úÿìèééÿòäÿ êöïëÿðäÿí äÿôí ìÿðàñèìëÿðèíäÿ äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. ßêèí÷èëèê, øÿðàá÷ûëûã âÿ ìàëäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí ñàõëàíûëìàñû ö÷öí õöñóñè ãàáëàð ùàçûðëàíûðäû. Ôåîäàëèçì äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí áþéöê øÿùÿðëÿðèíäÿ – Áÿðäÿ, Òÿáðèç, Áåéëÿãàí, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, ßðäÿáèë, Ìàðàüà, Øàìàõû, Áàêû âÿ á. éåðëÿðäÿ äóëóñ÷óëóã ñÿíÿòè ýåíèø éàéûëìûøäû. Áèíàëàðûí äåêîðàòèâ òÿðòèáàòûíäà äà ñàõñûäàí

Êóçÿ. 12–14 ÿñðëÿð. Áÿðäÿ.

èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Äóëóñ÷óëàð ùÿì÷èíèí ñó ãàáëàðû, òÿñÿððöôàò êöïëÿðè, õþðÿê ãàáëàðû, ÷ûðàãëàð, ãûçäûðûúû âàñèòÿëÿð, ñó òÿúùèçàòû âàñèòÿëÿðè èñòåùñàë åäèðäè. Äóëóñ ìÿìóëàòû èñòåùñàëû þçöíöí ÿìÿëè ÿùÿìèééÿòèíè 19 ÿñð âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ äÿ ñàõëàìûøäû. Äóëóñ÷óëóã Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà ñÿíÿò ìÿðêÿçëÿ132

ðèíäÿ – Ãóáàíûí Éåíèêÿíä, Èñïèê; Ìàñàëëûíûí ßðêèâàí; Ëÿíêÿðàíûí Ñåïàðäè; Ãÿáÿëÿíèí Êöñíÿò êÿíäëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ Øÿêè âÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðëÿðèíäÿ èíäè äÿ ãàëìàãäàäûð. Ìåòàëûí èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíäÿí ñîíðà äàø àëÿòëÿð àðàäàí ÷ûõìûø, äàøèøëÿìÿ ñÿíÿòè þç òÿìàéöëöíö äÿéèøÿðÿê áÿííàëûã, øÿáÿêÿ÷èëèê, äàøéîíìà, ùÿêêàêëûã êèìè ñàùÿëÿðÿ éþíÿëìèøäèð. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí òàíûø îëäóüó èëê ìåòàë ìèñäèð. Ìèñýÿðëèê ñÿíÿòè þç áàøëàíüûúûíû Åíåîëèò äþâðöíäÿí ýþòöðñÿ äÿ Òóíú äþâðöíäÿ (å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñûíäà) ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ýÿäÿáÿé, Äàøêÿñÿí, Øÿìêèð, Ãàëàêÿíä, Çÿéëèê, ×îâäàð âÿ á. éåðëÿðäÿêè ìèñ éàòàãëàðûíäà ãÿäèì ìÿäÿí èçëÿðè, Éóõàðû Äàøêÿñÿí, Ãóø÷ó, Áàéàí, Äÿñòÿôóð, Àëàáàøëû êÿíäëÿðè éàõûíëûüûíäà èñÿ ìåòàëÿðèòìÿ êöðÿëÿðèíèí ãàëûãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Èëê âàõòëàð ìèñ êöë÷ÿëÿðäÿí ñîéóãäþéìÿ öñóëó èëÿ ìöõòÿëèô áÿçÿê ÿøéàëàðû âÿ êè÷èê ÿìÿê àëÿòëÿðè ùàçûðëàíûðäû. Òóíúóí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ìèñ èñòåùñàëûíû ñûõûøäûðñà äà òàìàìèëÿ àðàäàí ÷ûõàðà áèëìÿìèøäèð. Ìèñ ìÿèøÿò åùòèéàúëàðûíà õèäìÿò åòìèø âÿ ìåòàëèøëÿìÿäÿ ìèñýÿðëèê ñàùÿñè éàðàíìûøäûð. Ìèñýÿðëèê ñÿíÿòè Øàìàõû, Íàõ÷ûâàí, Îðäóáàä, Øÿêè, Àüäàì, Áàêû âÿ ñ. ÿðàçèëÿðäÿ èíêèøàô åòäèðèëñÿ äÿ Ëàùûú êÿíäè ÿñðëÿðëÿ àïàðûúû ðîëà ìàëèê îëìóøäóð. Ëàùûú òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, áöòöí Úÿíóáè Ãàôãàçäà ìèñýÿðëèéèí áàøëûúà ìÿðêÿçè ñàéûëûðäû. Ìèñýÿðõàíàëàðäà òåõíîëîæè ÿìÿëèééàòëàð ÿñðëÿð áîéó äÿéèøìÿéÿðÿê áÿñèò ÿë ÿìÿéèíÿ ÿñàñëàíàí ñàäÿ ÿðèòìÿ âÿ èñòè äþéìÿ öñóëó èëÿ àïàðûëìûøäûð. Ìèñýÿðëÿð 80-ÿ éàõûí íþâäÿ ìÿìóëàò ùàçûðëàìûøëàð. Àçÿðáàéúàí ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòêàðëûüûíäà òóíúäàí äà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. 13 ÿñðäÿ Øèðâàíäà óñòà ßëè èáí Ìÿùÿììÿä òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëèá ùàçûðäà Åðìèòàæäà ñàõëàíûëàí òóíú ëöëÿéèí, 14 ÿñðäÿ òÿáðèçëè óñòà ßáäöë ßçèç òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø, «ìåòàëòþêìÿ òåõíèêàñûíûí ìþúöçÿñè» ùåñàá åäèëÿí âÿ ùàçûðäà Òöðêìÿíèñòàíäà Õîúà ßùìÿä Éàñÿâè ìÿñúèäèíäÿ ñàõëàíûëàí ìÿøùóð òóíú òèéàí áó ìåòàëäàí áþéöê ñÿíÿòêàðëûãëà èñòèôàäÿ åäèëäèéèíè ýþñòÿðèð. Ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòêàðëûüûíäà äÿìèð÷èëèê ñÿíÿòè àïàðûúû ñàùÿäèð. Ìèñè âÿ òóíúó ñûõûøäûðìûø äÿìèð áÿøÿð òàðèõèíäÿ áþéöê èõòèðàëàðäàí áèðè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿêè çÿíýèí äÿìèð ôèëèçè

éàòàãëàðû (Áàéàí, Äàøêÿñÿí, Ãóø÷ó, ×îâäàð) áó ñÿíÿò íþâöíöí ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Ôèëèçÿðèòìÿ èøèíäÿ êþðöêëö êöðÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Äÿìèð÷èëèê ñÿíÿòè òÿêúÿ èðè øÿùÿðëÿðäÿ äåéèë, ÿùàëèíèí äÿìèð ìÿìóëàòûíà îëàí òÿëÿáàòûíû þäÿìÿê ö÷öí êÿíäëÿðäÿ äÿ ìþâúóä èäè. Äÿìèð÷èëÿð ìÿìóëàò ùàçûðëàìàã ö÷öí «ñîéóãäþéìÿ» âÿ «èñòèäþéìÿ» öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. Äÿìèð÷èëèê ñÿíÿòè äàõèëèíäÿ èõòèñàñëàøìà ýåòìèø âÿ áó ñÿíÿò ñèëàùñàçëûã, íàëáÿíäëèê, òÿñÿððöôàò âÿ ìÿèøÿò àëÿòëÿðè èñòåùñàë åäÿí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðÿ áþëöíìöøäöð. Ñÿíàéåíèí ñîíðàêû èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ äÿìèð÷èëèê ñÿíÿòèíèí ÿêñÿð ñàùÿëÿðè àðàäàí ÷ûõñà äà áÿçè ñàùÿëÿð áó ýöíÿ ãÿäÿð äÿ úöçè äÿéèøèêëèêëÿ ãàëìàãäàäûð. ßíÿíÿâè ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí çÿðýÿðëèê ñÿíÿòèíèí ÿí ãÿäèì íöìóíÿëÿðè å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèéÿ àèääèð. Ùÿìèí äþâð ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí çÿðýÿðëèê òåõíèêàñû äþéìÿ öñóëóíäàí èáàðÿò èäè. Áó öñóëëà ùàçûðëàíìûø òóíú êÿìÿðëÿð Ìèíýÿ÷åâèðäÿ âÿ Õîúàëûäà àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ãûçûë âÿ ýöìöø éàòàãëàðûíà ìàëèê èäè. Åðêÿí îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðèíäÿ áóðàäà ãûçûë âÿ ýöìöø ÷ûõàðûëìàñû áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðèëèð. 9–10 ÿñðëÿðÿ àèä ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿíáÿëÿðèíäÿ Ýÿíúÿ, Áÿðäÿ, Øàìàõû, Òÿáðèç âÿ Íàõ÷ûâàí øÿùÿðëÿðèíäÿ ùàçûðëàíìûø çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòëàðûíäàí áÿùñ îëóíóð. Çÿðýÿðëèê ìåòàëèøëÿìÿíèí áàøãà ñàùÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã éàëíûç øÿùÿðëÿðÿ õàñ îëàí ñÿíÿò íþâö èäè. 19 ÿñðèí ñîíûíäà Áàêû Àçÿðáàéúàí çÿðýÿðëèéèíèí ÿí áþéöê ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèø, Øàìàõû, Ñàëéàí, Ãóáà, Ýÿíúÿ, Øóøà, Íóõà âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ äÿ çÿðýÿðëèê ñÿíÿòè ýåíèø éàéûëìûøäû. Çÿðýÿðëèêäÿ ãÿëèáêàðëûã, øÿáÿêÿ÷èëèê, ãàðàñàâàä (ýöìöøáÿíäëèê), ìèíàñàçëûã öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Êóñòàð ñÿúèééÿ äàøûéàí Àçÿðáàéúàí çÿðýÿðëèéè 19 ÿñðèí ñîíóíäà Ðóñèéàäà çÿðýÿðëèê

Ùèë áîéóíáàüû. 19 ÿñðèí ñîíó–20 ÿñðèí

ÿââÿëè. Ãàðàáàü.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ôàáðèêëÿðèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè èëÿ çÿèôëÿñÿ äÿ éåðëè óñòàëàðûí éàðàòäûüû ìÿìóëàòëàð Àâðîïà âÿ Ðóñèéà óñòàëàðûíûí ùàçûðëàäûüû ìÿìóëàòëàðäàí öñòöí èäè. Àçÿðáàéúàíûí ÿíÿíÿâè ñÿíÿò ñàùÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ àüàúèøëÿìÿ õöñóñè éåð òóòóð. Õàíëàðäàí òàïûëàí àüàú âÿë (å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéÿ àèä), Ìèíýÿ÷åâèðäÿ àøêàð åäèëÿí àüàú ãÿíääàí, ÷þì÷ÿ, òÿêíÿ (åðêÿí îðòà ÿñðëÿðÿ àèä) âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíäà àüàúèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí ãÿäèìëèéèíè ñöáóò åäèð. Àüàúèøëÿìÿ ñÿíÿòè äàõèëèíäÿ èõòèñàñëàøìà ýåòìèø, äöëýÿð, øÿáÿêÿ÷è, íàúúàð, õàððàò, ãóíäàãñàç, ñàíäûãñàç, ñàçáÿíä âÿ ñ. ñÿíÿò ñàùÿëÿðè éàðàíìûøäûð. Áó ñÿíÿò íþâö äàùà ÷îõ êÿíä éåðëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûð. Áàøëûúà ìÿðêÿçëÿðè Ãóáà, Ëÿíêÿðàí, Øàìàõû, Øÿêè âÿ Íàõ÷ûâàí ãÿçàëàðû, ùàáåëÿ Êè÷èê Ãàôãàç ÿðàçèëÿðè îëìóøäóð. 18 ÿñðÿ àèä Øÿêè õàí ñàðàéû àüàúèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí ÿñàñ ñàùÿñè îëàí øÿáÿêÿ÷èëèéèí ÿí ýþçÿë íöìóíÿñèäèð. Ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê òîõóúóëóã ñÿíÿòè þçöíäÿ õàë÷à÷ûëûã, èïÿê÷èëèê, (øàðáàôëûã), øàëáàôëûã, áÿççàçëûã, êå÷ÿ÷èëèê, ùÿñèð÷èëèê âÿ ñ. ñàùÿëÿðè áèðëÿøäèðèð. Àçÿðáàéúàíäà õàë÷à÷ûëûã ñÿíÿò íþâöíöí éàðàíìàñû å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéÿ – òóíú äþâðöíÿ òÿñàäöô åòñÿ äÿ, éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ ÷àòìûøäûð. 10 ÿñð ÿðÿá ìöÿëëèôè ßë-Ìöãÿääÿñè Áÿðäÿ øÿùÿðèíäÿ òîõóíàí õàë÷àëàðû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð. 16 ÿñðäÿ ñöæåòëè õàë÷àëàðûí éàðàíìàñû èëÿ õàë÷à÷ûëûã ñÿíÿòèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàéûð. Ñöæåòëè õàë÷àëàð ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèí ÿí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðèäèð. Áåëÿ õàë÷àëàð Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ âÿ Øèðâàíäà äà òîõóíóðäó. Íéó-Éîðêóí «Ìåòðîïîëèòåí» èíúÿñÿíÿò ìóçåéèíäÿ ãèéìÿòëè åêñïîíàò êèìè «Òÿáðèç», «Øèðâàí» (16 ÿñð), «Ãîúà» (17 ÿñð) àäëû õàë÷àëàð ñàõëàíûëûð. 19 ÿñðäÿ õàë÷à÷ûëûã þç èíêèøàôûíûí ÿí éöêñÿê ìÿðùÿëÿñèíÿ ÷àòìûøäûð. Áÿäèè-òåõíèêè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíûí õîâëó õàë÷àëàðû 4 áþéöê ãðóïà áþëöíöð: Ãóáà-Øèðâàí, ÝÿíúÿÃàçàõ, Ãàðàáàü âÿ Òÿáðèç. Áó ìÿêòÿáëÿðèí ùÿð áèðè õàë÷à ÷åøíèëÿðèíÿ âÿ îíëàðûí èúðà òåõíèêàñûíà ýþðÿ þç öñëóá õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Õîâëó õàë÷àëàð þë÷ö, ôîðìà, ÷åøèäëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ ñå÷èëèðäè. Õàëû, éàí, ýÿáÿ, òàõòöñòö, õàëû áàëàñû, úàíàìàç, õîâëó õàë÷àëàð äèê ùàíàäà èëìÿ ÷àëìà éîëó èëÿ ùÿâÿ, êèðêèò, ãàé÷û âÿ ñ. àëÿòëÿðëÿ òîõóíóðäó. Õîâñóç õàë÷àëàð èñòèôàäÿ òÿéèíàòûíà, èñòåùñàë òåõíèêàñûíà ýþðÿ äÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèðäè. Ïàëàç, êèëèì, çèëè, øÿääÿ, ëàäè,

âÿðíè, ñóìàõ, ìÿôðÿø, õóðúóí, ÷óâàë, ùåéáÿ, äóç òîðáàñû, ÷óë âÿ ñ. õîâñóç õàë÷à ìÿìóëàòû íþâëÿðèäèð. Õîâñóç õàë÷à ìÿìóëàòëàðû ÷àëêå÷èð, äîëàìà, äÿðìÿ, ãûéûã, ëàäè âÿ ñ. öñóëëàðëà òîõóíóðäó. Øàðáàôëûã èïÿê ìÿìóëàòû èñòåùñàëûíäà ÿñàñ ñàùÿëÿðäÿí áèðè ÿíÿíÿâè èïÿê òîõóúóëóüóíóí êàðõàíà ôîðìàñûäûð. Øàðáàôëûã ñÿíÿòèíäÿ 2 áàøëûúà èñòåùñàë ôîðìàñû – êåúè âÿ õàì èïÿê òîõóúóëóüó òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Êåúèäÿí úåúèì, òÿòèíëèê, õàñãûðìûçû, àëîéøà, íàâàð, ÷óõà, øàëâàð, êþéíÿê âÿ ñ. òîõóíóëóðäó. Êåúè èñòåùñàëû åâ ïåøÿñè ñÿúèééÿñè äàøûéûðäû. Êåúèäÿí òîõóíàí ìÿìóëàòëàðûí ÿí ìÿøùóðó úåúèìäèð. Úåúèìäÿí éîðüàí, äþøÿê âÿ ìöòÿêêÿ öçö, òàõ÷à âÿ úàìàõàäàí ïÿðäÿñè, ýÿðäÿê, ñöôðÿ, éöê þðòöéö âÿ ñ. ìÿìóëàòëàð ùàçûðëàíûðäû. Úåúèìëÿðèí «ùÿìéàí», «îáàýÿçÿð», «êþéíÿê», «àëàêþéíÿê» âÿ ñ. íþâëÿðè èñòåùñàë îëóíóðäó. Úåúèì òîõóúóëóüó èëÿ ÿñàñÿí Øóøà ãÿçàñûíûí Ëÿíáÿðàí, Àüúÿáÿäè âÿ Õÿëôÿëÿääèí êÿíäëÿðèíäÿ ìÿøüóë îëìóøëàð. Øàðáàôëûã ñÿíÿòè õàì èïÿê ñàïäàí êàðõàíà øÿðàèòèíäÿ èïÿê ìÿìóëàòû èñòåùñàëû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèðäè. 8–9 ÿñðëÿðäÿí åòèáàðÿí èïÿê÷èëèê ñÿíÿòèíäÿ àéàãëà ùÿðÿêÿò åòäèðèëÿí òÿêÿðëè ìàíúûëûãëàðäàí (áàðàìàà÷àí äÿçýàùëàð), ìöòÿùÿððèê òîõóìà äÿçýàùëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ (Òÿáðèç, Øàìàõû, Ãÿáÿëÿ, Ìàðàüà, ßðäÿáèë, Ýÿíúÿ, Áåéëÿãàí, Íàõ÷ûâàí âÿ ñ.) øàðáàôëûã ýåíèø èíêèøàô åòìèøäè. 19 ÿñðäÿ Øàìàõû êàðõàíà øàðáàôëûüûíûí ìöùöì ìÿðêÿçè îëàðàã ãàëûðäû. Øàðáàôëûã áèð íå÷ÿ éàðäûì÷û ïåøÿ íþâöíöí ñîí íÿòèúÿñè êèìè ôîðìàëàøìûøäûð. Áàðàìàíûí êÿëÿô ÷àðõû öçÿðèíÿ ñàðûíìàñû ìàíúûëûã÷û, õàì èïÿê òåëëÿðèíèí òîâëàíìàñû òîâ÷óëóã, àðà èïÿéèíèí ñàðûíìàñû ëöëÿâÿêèë, ÷èëëÿ ÷ÿêìÿê êàðàòàí÷ûëûã, ÷èëëÿíèí áþëöíìÿñè êàðà÷ûëûã, ÷èëëÿ òàéëàðûíûí íöâÿ âÿ øàíàéà äöçöëìÿñè òÿððàùëûã ïåøÿñèíè éàðàòìûøäû. Òîõóìà ÿìÿëèééàòû êàðýÿðëèê âÿ ïÿñòÿêàð, áîéà-

ìà ÿìÿëèééàòû èñÿ áîéàã÷û-òàâàêåñ ïåøÿñèíÿ àèä èäè. Øàðáàôëàð èïÿéè éåçäèìî, äþðäàéàã âÿ êÿëàüàéû äÿçýàùëàðûíäà òîõóìóøëàð. Øàëáàôëûã – åâ ïåøÿñè âÿ õûðäà ÿìòÿÿ õàðàêòåðëè éóí ïàð÷à òîõóúóëóüó ñàùÿñèäèð. Ñîíðàëàð èíêèøàô åäÿðÿê êàðõàíà òîõóúóëóüó ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûøäûð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà øàë òîõóúóëóüó Øàìàõû, Ãóáà, Ýþé÷àé, Ãàçàõ, Øóøà, Íàõ÷ûâàí, Çÿíýÿçóð âÿ Çàãàòàëàäà õöñóñèëÿ èíêèøàô åòìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà øàë, ìàùóä, òèðìÿ, úåúèì, ÷óë, ëàäè âÿ ñ. éóí ïàð÷àëàð ýåíèø ÷åøèääÿ èñòåùñàë îëóíóðäó. Øàë èñòåùñàëûíûí åâ ïåøÿñè ñÿúèééÿñè äàøûéàí ôîðìàñûíäà øàë éåð ùàíàñûíäà «ãûëûíú» àäëàíàí çÿðá àëÿòè âàñèòÿñèëÿ ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí, êàðõàíà òîõóúóëóüóíäà èñÿ øàë «øàëáàô» àäëàíàí ïåøÿêàð óñòà òÿðÿôèíäÿí ìöòÿùÿððèê øàë äÿçýàùûíäà òîõóíóëóðäó. Áÿççàçëûã – ïàìáûã ïàð÷à èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ñÿíÿò íþâöäöð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Òÿáðèç, Ìàðàüà, Ìÿðÿíä, Îðäóáàä, Ýÿíúÿ âÿ ñ. øÿùÿðëÿð ïàìáûã ïàð÷à èñòåùñàëûíûí áàøëûúà ìÿðêÿçëÿðè èäè. 19 ÿñðäÿ áó ñÿíÿò Íàõ÷ûâàí, Øàìàõû âÿ Øóøà øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ èíêèøàô åòìèøäè. Õàì áåçäÿí áÿñèò áîéàìà, ãÿëÿìêàðëûã âÿ éà áàñìà-íàõûø öñóëó èëÿ ìöõòÿëèô íþâ ïàìáûã ïàð÷àëàð ùàçûðëàíûðäû. Êå÷ÿ÷èëèê – ÿíÿíÿâè éóí ìÿìóëàòû èñòåùñàëûíûí áàñìà òåõíèêàñûíà ÿñàñëàíàí ñÿíÿò ñàùÿñèäèð. Ãîéóí÷óëóã âÿ àò÷ûëûüûí èíêèøàôû áó ñÿíÿòèí ýåíèø éàéûëìàñûíà èìêàí éàðàòìûøäûð. Êå÷ÿéÿ áÿçè áþëýÿëÿðäÿ ãÿëèá äÿ äåéèðëÿð. Êå÷ÿ ýöçÿì éóíäàí ùàçûðëàíûð. Îíó ùàçûðëàéàí óñòà «ùÿëëàú» àäëàíûð. Êå÷ÿ éóí ìÿìóëàòû èñòåùñàëûíûí ÿí ñàäÿñè ùåñàá îëóíóð âÿ èñòåùñàë ïðîñåñèíÿ àç âàõò ñÿðô îëóíóðäó. Êå÷ÿäÿí àëà÷ûã òèêìÿê, äþøÿíÿúÿê, éÿùÿð àëòëûüû âÿ éàïûíúû ùàçûðëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ äÿðè÷èëèê ñÿíÿòè äÿ ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèêäèð. Àøûëàíìûø

“×ÿëÿáè”. Õîâëó õàë÷à. 19 ÿñð. Øóøà.

133

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿðèäÿí ýåéèì ùàçûðëàìàã âÿ éàçû éàçìàã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ãÿäèì ìÿõÿçëÿðèí áèð ãèñìè («Àâåñòà») ìÿùç ïåðãàìåíò äÿðè öçÿðèíäÿ äþâðöìöçÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Äàááàã ìÿìóëàòû ýþí, ñàðüû, ÿòâè, òóìàú, ìöøêö âÿ õÿç äÿðèäÿí èáàðÿòäèð. ßñàñ õàììàë åâ ùåéâàíëàðûíûí äÿðèñè îëìóøäóð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýþí äÿðè ìÿìóëàòû èñòåùñàëû êóñòàð ñÿíÿò âÿ õûðäà ÿìòÿÿ èñòåùñàëû õàðàêòåðè äàøûìûøäûð. Áàøëûúà äÿðè÷èëèê ìÿðêÿçëÿðè Øàìàõû, Íóõà, Úàâàä, ßðÿø, Øóøà âÿ Ýÿíúÿ ãÿçàëàðû îëìóøäóð. Äÿðè÷èëèê ñÿíÿòè äàõèëèíäÿ áèð íå÷ÿ ñÿíÿò: ïàïàã÷ûëûã, êöðê÷öëöê, ñÿððàúëûã, áàøìàã÷ûëûã, ÷ÿêìÿ÷èëèê éàðàíìûøäû. Áóíäàí áàøãà äÿðèäÿí ìÿèøÿò ãàáëàðû: ìîòàë, åéìÿ, òåæÿí, òóëóã âÿ ñ. äÿ ùàçûðëàíìûøäûð. Êàïèòàëèñò ñÿíàéåñèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè èëÿ êóñòàð ñÿíÿò ìÿùñóëëàðûíà îëàí òÿëÿáàò õåéëè àçàëìûø, îíëàðûí áèð ÷îõó òàðèõäÿí ñèëèíèá ÷ûõìûøäûð. Áó äþâðÿ ãÿäÿð ìþâúóä îëàí éöçäÿí ÷îõ åâ ïåøÿñè âÿ ñÿíÿò íþâëÿðè õàëãûí þçöíöí ìàääè, ìÿíÿâè âÿ ìÿèøÿò åùòèéàúëàðûíû þäÿìèø âÿ ùàáåëÿ ÿìòÿÿ ìÿùñóëó êèìè äàõèëè âÿ õàðèúè áàçàðëàðà ÷ûõàðûëìûøäûð. ßä.: Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñû. Û úèëä. Á., 1980; Ì ó ñ ò à ô à é å â À.Í. Àçÿðáàéúàíäà ñÿíÿòêàðëûã. Á., 2000; À ã à ì à ë è å â à Ñ.Ì. Ãîí÷àðñòâî â Àçåðáàéäæàíå. Á., 1981. Ý.Àõóíäîâà

Éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè âÿ åâëÿð Àçÿðáàéúàíäà áÿøÿð òàðèõèíèí àéðûàéðû ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ìöõòÿëèô òèï âÿ ôîðìàëàðû ìþâúóä îëìóøäóð. Îíëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿ òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèòèí, ìþâúóä èúòèìàèèãòèñàäè ãóðóëóøóí, ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàôûíûí, ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðèíèí, àèëÿ ùÿéàòû ôîðìàëàðûíûí âÿ òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè èñòèãàìÿòèíèí ùÿëëåäèúè ðîëó îëìóø, áó àìèëëÿðèí ôÿàë òÿñèðè ñàéÿñèíäÿ õàëã ìÿèøÿòèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí éåíè êåéôèééÿò äÿéèøèêëèéè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ìöõòÿëèô òèï âÿ ôîðìàëàðûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ çÿìèí éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè þçöíöí ëàíäøàôòðåëéåô ãóðóëóøóíà ýþðÿ äàüëûã, äàüÿòÿéè âÿ äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Äàüëûã ÿðàçè òÿáèè-èãëèì øÿðàèòèíÿ, ùèäðîãðàôèéà, îðîãðàôèéà âÿ ýåîìîðôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, ôëîðà âÿ ôàóíàñûíà ýþðÿ çÿíýèí îëäóüóíäàí, þëêÿíèí ÿí ãÿäèì ñàêèíëÿðè ìÿùç áóðàäà – òÿáèè ìàüàðàëàðäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. Àçûõ, Òàüëàð, Ãîáóñòàí, 134

Ãàçìà, Àâåéäàü ìàüàðàëàðû ÿúäàäëàðûìûçûí èëê ñûüûíàúàã éåðëÿðè êèìè ìÿëóìäóð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí Õàíëàð, Øàìàõû, Ýÿäÿáÿé, Êÿëáÿúÿð, Çÿíýèëàí âÿ Íàõ÷ûâàí áþëýÿëÿðèíäÿ òÿáèè ìàüàðàëàðûí èáòèäàè èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí éàøàéûø ìÿñêÿíè êèìè èñòèôàäÿ îëóíäóüóíó åëìè òÿäãèãàòëàð ñöáóò åäèð. Òàðèõè èíêèøàô ïðîñåñèíèí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ èíñàíëàð òÿáèè ìàòåðèàëëàðäàí (äàø, àüàú, ñöìöê âÿ ñ.) ÿìÿê àëÿòëÿðè ùàçûðëàìàã âÿðäèøëÿðèíÿ éèéÿëÿíäèêúÿ, ìàüàðàäàõèëè éåðëÿøêÿëÿðäÿ äèâàð à÷ûðûìëàðû äöçÿëòìÿê, ìàüàðàäà éàíàí îúàüûí òöñòöñöíö áàéûðà ÷ûõàðìàã ö÷öí òàâàíäà áàúàëàð à÷ìàã êèìè çÿðóðè èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ áàøëàìûøëàð. Áåëÿëèêëÿ, èáòèäàè èíñàíëàðûí òÿáèè ìàüàðàëàðû þç èðàäÿëÿðèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ éåíèäÿí ãóðìàã âÿ òÿêìèëëÿøäèðìÿê âÿðäèøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí éåíè áèð òèïè – ñöíè ìàüàðà ìÿñêÿíëÿðè éàðàíìûøäûð. Èñòÿð òÿáèè, èñòÿðñÿ äÿ ñöíè ìàüàðà ìÿñêÿíëÿðè ÿúäàäëàðûìûçûí èëê éàøàéûø åâè êèìè äÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ñöíè ìàüàðàëàðà Áþéöê Ãàôãàç äàüëàðûíûí úÿíóá-øÿðã âÿ øèìàë-øÿðã ÿòÿêëÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûø äàüëàðû áþëýÿñèíäÿ (Ãóáà, Øàìàõû, Ãóáàäëû, Çÿíýèëàí, Êÿëáÿúÿð, Ëà÷ûí, Ëåðèê), åëÿúÿ äÿ Èðàí Àçÿðáàéúàíûíäà òÿñàäöô îëóíóð. 20 ÿñðèí 30úó èëëÿðèíäÿ åòíîãðàôëàð ß.Ê.ßëÿêáÿðîâ âÿ Ã.Ò.Ãàðàãàøëû Êÿëáÿúÿð, Ýÿäÿáÿé, Õàíëàð âÿ Ëà÷ûí ðàéîíëàðûíäà éàøàéûø ÿùÿìèééÿòèíè ùÿëÿ äÿ èòèðìÿìèø ñöíè ìàüàðà ìÿñêÿíëÿðè ãåéäÿ àëìûøëàð. Èúòèìàè èíêèøàôûí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äàüÿòÿéè âÿ äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðèíäÿ äÿ ìÿñêóíëàøìà ïðîñåñè ýåäèðäè. Ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð ÿêèí÷è âÿ ìàëäàð ãÿáèëÿëÿðèí ôîðìàëàøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äöçÿí âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèëÿðèíäÿ éåíè-éåíè ãÿáèëÿ ìÿñêÿíëÿðè éàðàíûð âÿ èíêèøàô åäèðäè. ßêèí÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëàí ãÿáèëÿëÿð ñöíè ñóâàðìà ãàéäàëàðûíà éèéÿëÿíäèéèíäÿí ÷àé, àðõ âÿ éà êàíàëëàðûí ÿòðàôûíäà, ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëàíëàð èñÿ îòëàãëàðëà çÿíýèí ÿðàçèëÿðäÿ ìÿñêÿí ñàëìàüà öñòöíëöê âåðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíûí äàüÿòÿéè âÿ äöçÿí áþëýÿëÿðèíäÿ àøêàð îëóíìóø Åíåîëèò äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã Äÿìèð äþâðöíÿ ãÿäÿð ÷îõñàéëû éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí èçëÿðè áóíó áèð äàùà òÿñäèã åäèð. Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí õàðàêòåðèê òàðèõè òèïëÿðèíäÿí áàøëûúàñû êÿíä îëìóøäóð. Êÿíä – îòóðàã ÿùàëèéÿ ìÿõñóñ äàèìè éàøàéûø åâ-

ëÿðè, òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðè, ùÿéÿòéàíû ñàùÿëÿðè, èíçèáàòè, ñîñèàë-ìÿäÿíè âÿ äèíè ìÿðêÿçëÿðè, öìóìè îòëàãëàðû, ÿêèí ñàùÿëÿðè, è÷ìÿëè ñóëàðû, àéðûúà ãÿáèðèñòàíëûüû îëàí âÿ ÿùàëèíèí åòíèê òÿðêèáèíèí öìóìèëèéè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíàí òàðèõÿí ôîðìàëàøìûø ìÿñêÿíäèð. Êÿíä, áèð ãàéäà îëàðàã, ïîëèýåí (áèð-áèðèíÿ ãîùóì îëìàéàí áèð íå÷ÿ íÿñèëäÿí èáàðÿò ÿùàëèíèí éàøàéûø ìÿñêÿíè) õàðàêòåð äàøûéûð âÿ ÿùàëèñèíèí ñàéû, øÿùÿð èñòèñíà îëìàãëà, äèýÿð ìÿñêÿí òèïëÿðèíäÿí äàùà ÷îõäóð. Ïîëèýåí õàðàêòåðëè êÿíäëÿð ùÿðÿñè áèð ìÿùÿëëÿ òÿøêèë åäÿí ãîùóì ïàòðîíèìèê ãðóïëàðäàí (òàéôà, áàñàëàã, òèðÿ, íÿñèë, òÿáÿù, ÿãðÿáà, îúàã, äÿíýÿ, åâëÿðè, ÷èëÿê, þâëàäû, óøàüû âÿ ñ.) òÿøêèë îëóíóð, ùÿð áèðèíèí ÿêèí ñàùÿñè, þðöøö, áè÷ÿíÿéè, ìåøÿëèéè, àõìàç âÿ úÿëÿñè èëÿ ùöäóäëàíàí áÿíäè îëóðäó. 19 éöçèëëèêäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìîíîýåí õàðàêòåðëè (áèð êþêäÿí òþðÿìÿ) êÿíäëÿðÿ àç äà îëñà òÿñàäöô åäèëèðäè. Øÿêè–Çàãàòàëà áþëýÿñèíèí Áàøäàøàüûë, Ñàðûáàø, Ìóüàíëû, Ãûï÷àã êÿíäëÿðè áèð ìÿíøÿëè èäè. Øèðâàíûí Áûüûð êÿíäèíèí ÿùàëèñè Úÿëèë þâëàäûíûí òþðÿìÿñèäèð. Íàõ÷ûâàíäà Êÿíýÿðëè ñîéëàðûíûí éàøàäûãëàðû êÿíäëÿð äÿ (Éóðä÷ó, Ãàáûëëû, Ãàðàáàüëàð, Ãàðàõàíáÿéëè, Êå÷èëè âÿ ñ.) áó ãÿáèëäÿíäèð. Èúòèìàè èíêèøàôûí ñîíðàêû ýåäèøèíäÿ ãîùóìëóã ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí êÿíäëÿðäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð îíëàðûí áþéöéÿðÿê ãàðûøûã òÿðêèáëè êÿíäëÿðÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áåëÿ êÿíäëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ïàòðîíèìèéàéà ìÿíñóá àèëÿëÿðèí áþéöéÿðÿê ïàð÷àëàíìàñû, îðòà ÿñðëÿðäÿ ÷îõñàéëû ÿùàëè ãðóïëàðûíûí äöøöíöëìöø øÿêèëäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ êþ÷öðöëìÿñè (Ñàñàíèëÿð âÿ ßðÿá äþâðö êþ÷öðöëìÿëÿðè) èëÿ èçàù åòìÿê îëàð. Ìöõòÿëèô îáéåêòèâ òàðèõè ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí þëêÿ äàõèëèíäÿ ÿùàëèíèí êþ÷ìÿêëÿ éåðäÿéèøìÿñè ÿñàñ ðîë îéíàìûøäûð. Ìÿùç áóíëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã ãîùóìëóã ïðèíñèïè ÿñàñûíäà ìÿñêóíëàøìà ïðîñåñè ýåòäèêúÿ çÿèôëÿìèø, éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ñàëûíìàñûíäà ãîíøóëóã ïðèíñèïëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð. Ãàðûøûã òÿðêèáëè êÿíäëÿðèí éàðàíìàñûíà ÷àð Ðóñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòìÿñèíäÿí ñîíðà (19 éöçèëëèéèí 20–30-úó èëëÿðèíäÿ) Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ êöòëÿâè øÿêèëäÿ åðìÿíèëÿðèí, ðóñëàðûí âÿ á. õàëãëàðûí êþ÷öðöëìÿñè äÿ òÿñèð åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí òàðèõÿí éàðàíìûø äèýÿð ñîñèàë-èãòèñàäè òèïëÿðè îáà, øåíëèê, áèíÿ, éóðä, äöøÿðýÿ, ãûøëàã, éàéëàã, äÿêêÿ, äÿíýÿ, ñûüûðõàíà, éàòàã âÿ ñ. ìöâÿããÿòè åëàò éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Îáà – 19 éöçèëëèêäÿ ùÿì ìàëäàð èúìà öçâëÿðèíÿ ìÿõñóñ õöñóñè ãóðóì (áèðëèê), ùÿì äÿ îòóðàã ÿùàëèíèí ìöâÿããÿòè éàøàéûø ìÿñêÿíè îëìóø, òÿäðèúÿí äàèìè éàøàéûø ìÿñêÿíèíÿ – êÿíäÿ ÷åâðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí áåëÿ îáàëàð êÿíäÿ ÷åâðèëÿðêÿí êÿíä àäëàðûíäà «îáà» êîìïîíåíòèíè äÿ ñàõëàéûðäû. Ìÿñÿëÿí, Âÿëèîáà, Ìîëëàîáà (Ìàñàëëû ðàéîíó), Ìàùìóäîáà (Øàùáóç ðàéîíó), Àøûãîáà (Ãóñàð ðàéîíó) âÿ á. îáàëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíûí éàéëàüà âÿ ãûøëàüà êþ÷ìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ýÿëèðäè. Äàèìè éàøàéûø ìÿñêÿíèíäÿí – êÿíääÿí íèñáÿòÿí àðàëû ñàëûíàí îáàäà àäÿòÿí ãîùóì àèëÿëÿð ìÿñêóíëàøûðäû. Îòëàãëàðäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èñòÿð éàéëàãëàðäà, èñòÿðñÿ äÿ ãûøëàãëàðäà îáàëàð õûðäà âàùèäëÿðÿ – äÿíýÿëÿðÿ áþëöíöð, äÿíýÿëÿð èñÿ áèð-áèðèíäÿí «îòàðàñû» àäëàíàí ìÿðçëÿðëÿ àéðûëûðäû. Øåíëèê (øåííèê) äÿ îáà êèìè ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê éàøàéûø ìÿñêÿíè îëóá, àèëÿ öçâëÿðèíèí ñàéûíà ýþðÿ îíäàí êè÷èê èäè. Êîìà ôîðìàëû éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿêè ùÿð áèð êîìà àéðûúà áèð øåíëèê òÿøêèë åäèð âÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà ìîíîýåí õàðàêòåðëè îëóðäó. Øåíëèê ÿùàëèñèíèí òÿðêèáè ÿñàñÿí ãîùóì òàéôàëàðäàí ôîðìàëàøûðäû. 19 éöçèëëèéèí 2-úè éàðûñûíäà Í.À.Àáåëîâ éàçûðäû êè, àéðû-àéðû íÿñèë âÿ ãðóïëàðûí (òèðÿ, îéìàã) ìÿñêóí îëäóüó êþ÷ÿðè èúìà ìÿñêÿíëÿðèíè ìöñÿëìàíëàð øåíëèê àäëàíäûðûðëàð. Áèíÿ – ìöâÿããÿòè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ðöøåéì òèïè îëàðàã áó âÿ éà äèýÿð êÿíäèí ñàëûíìàñûíäà èëêèí ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åòìèøäèð. Òîïëàíûëàí åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàðäàí àéäûí îëóð êè, áèíÿ 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí äàüëûã áþëýÿëÿðèíäÿêè êÿíäëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìþâúóä îëìóøäóð. ßñàñÿí ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëàí ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí êÿíäèí éàõûíëûüûíäà ñàëûíàí òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðè (éàòàã, òþâëÿ, ïÿéÿ, õàëõàë, áàíûñòàí âÿ ñ.) áèíÿ àäëàíûðäû. Áèíÿäÿ àèëÿëÿðèí ñàéû àðòäûãúà òÿäðèúÿí òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðè âÿ éàøàéûø åâëÿðè äÿ èíøà åäèëèðäè. Áó òèêèëèëÿðèí ñàéû àðòäûãúà áèíÿ äàèìè éàøàéûø ìÿñêÿíèíÿ ÷åâðèëèð, ùÿìèí áèíÿ éà îðàäà èëê ìÿñêÿí ñàëìûø àäàìûí àäû èëÿ, éà äà ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíûí öñòöí ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèíèí àäû èëÿ àäëàíäûðûëûðäû (Ãàñûìáèíÿñè, Ìÿììÿäóøàüûáèíÿñè, Áàõûøáèíÿñè, Ìàëáèíÿñè, Ãîéóíáèíÿñè âÿ ñ.). Ãûøëàã – ñûüûðõàíà, éàòàã âÿ éàøàéûø åâëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí ìöâÿããÿòè éàøàéûø ìÿñêÿíè èäè. Àäûíäàí ìÿëóì îëäóüó êèìè, ãûøëàã ÿñàñÿí ãûø àéëàðûíäà

éàøàéûø ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ÿðàçè, îòëàã ñàùÿñè äåìÿêäèð. Èëèí 8–9 àéûíû ãûøëàãëàðäà êå÷èðÿí Àçÿðáàéúàíûí ìàëäàð åëàòëàðû éàëíûç éàé àéëàðûíäà éàéëàãëàðà ãàëõàðäûëàð. Ãûøëàã äèýÿð ìöâÿããÿòè éàøàéûø ìÿñêÿíè íþâëÿðèíäÿí õåéëè äàèìèëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð âÿ êÿíäÿ êå÷èäèí ñîí ìÿðùÿëÿñè ùåñàá îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø ìöâÿããÿòè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè äÿ éàéëàãäûð. Éàéëàãëàð, àäÿòÿí, éöêñÿê àëï ÷ÿìÿíëèêëÿðèíäÿ éåðëÿøèðäè. Èëèí 3–4 àéûíû éàéëàãëàðäà êå÷èðÿí ìàëäàð åëàòëàð áóðàäà àëà÷ûã âÿ äÿéÿëÿðäÿ éàøàéûðäûëàð. Éàéëàãëàðà êþ÷ìÿ âÿ éóðäñàëìà ãàéäàëàðûíäà ÿñàñÿí ñó ìÿíáÿëÿðèíÿ éàõûíëûã, îòëàã ãàéüûëàðû, ùÿì÷èíèí ãîùóìëóã ìöíàñèáÿòëÿðè öñòöí éåð òóòóðäó. ßêñÿð ùàëëàðäà áèð íå÷ÿ ãîùóì àèëÿ áèð éåðäÿ éóðä (éàéëàã) ñàëûðäû. Áÿçÿí èðè ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíà ìàëèê îëàí âàðëû àèëÿëÿðèí àéðûúà éàéëàãëàðà äöøìÿñè ìöñòÿñíà ùàë îëóðäó. Ãîùóì àèëÿëÿðèí áèð íå÷ÿ èë äàëáàäàë äöøäöêëÿðè éóðä éåðëÿðè – éàéëàãëàð àèëÿ áàø÷ûñûíûí, áÿçÿí äÿ îíëàðûí òÿìñèë åòäèêëÿðè êÿíäëÿðèí àäû èëÿ àäëàíûðäû (ßìèðÿùìÿäëè éóðäó, Íÿáè éóðäó, Åëäàð éàéëàüû âÿ ñ.). Ìöâÿããÿòè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí áÿçèëÿðè (áèíÿ, îáà, éàòàã, ãûøëàã, ñûüûðõàíà âÿ ñ.) òàðèõÿí ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôû èëÿ ñûõ áàüëû îëìóø, äàèìè éàøàéûø ìÿñêÿíèíèí – êÿíäèí éàðàíìàñûíäà ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åòìèøäèð. Ãàçàõ áþëýÿñèíèí ×àéëû êÿíäè âàõòèëÿ Ãûðàã Êÿñÿìÿí êÿíäèíäÿêè Ãûçéåòÿðëè òàéôàñûíûí ãûøëàã éåðè îëìóø, ñîíðàëàð ìàëäàð ÿùàëèíèí îòóðàãëàøìàñû ïðîñåñèíäÿ êÿíäÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ãûøëàã éåðèíèí äàèìè ìÿñêÿíÿ – êÿíäÿ êå÷èä òÿøêèë åòäèéèíè áÿçè êÿíä àäëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ «ãûøëàã» êîìïîíåíòèíèí îëìàñû äà òÿñäèã åäèð. Òîâóçóí Áþéöêãûøëàã, Ëà÷ûíûí Êþùíÿãûøëàã, Ãàçàüûí Äöçãûøëàã, Äàøêÿñÿíèí Éàëãûøëàã, Çÿíýèëàíûí Ýöíãûøëàã, Ãÿáÿëÿíèí Àéäûíãûøëàã, Ýîðàíáîéóí Áàøãûøëàã êèìè êÿíäëÿðè áóíà ìèñàë îëà áèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí âÿ êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû, áó ìöíàñèáÿòëÿðèí êÿíä ìÿèøÿòèíÿ äàùà äÿðèíäÿí íöôóç åòìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí ñîñèàë ìöùèò, áþéöê àèëÿëÿðèí ïàòðîíèìèê ãðóïëàðà ïàð÷àëàíìàñû, ÿùàëè àðòûìû, éûüúàì òÿðêèáëè êÿíäëÿðäÿ òîðïàã ÷àòûøìàçëûüû âÿ ñ. àìèëëÿð éåíè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ ÿñàñ ðîë îéíàéûðäû. Áÿçÿí àíà êÿíääÿí àéðûëàí òþðÿìÿ êÿíäëÿð þç ÿââÿëêè àä ìÿíñóáèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàéûð, áÿçÿí äÿ éà êÿíä àäëàðûíà, éà äà àíà êÿíääÿí àéðûëàí

òàéôà àäëàðûíà õöñóñè êîìïîíåíòëÿð (îáà, áèíÿ, ìÿçðÿ, äèçÿ âÿ ñ.) ÿëàâÿ îëóíóðäó. Îáà âÿ áèíÿ êîìïîíåíòëè êÿíäëÿð áöòöí Àçÿðáàéúàí ö÷öí õàðàêòåðèê îëñà äà, ìÿçðÿ âÿ äèçÿ êîìïîíåíòëè êÿíäëÿð ÿñàñÿí Íàõ÷ûâàí áþëýÿñè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð (Îðóúäèçÿ, Ìàìèðçÿäèçÿ, Àëàýþçìÿçðÿ, Ïàéûçìÿçðÿ âÿ ñ.). Àçÿðáàéúàíûí ÿíÿíÿâè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí øÿùÿð òèïëè ìÿñêÿíëÿð õöñóñè ãåéä åäèëìÿëèäèð. Òàðèõè ìÿëóìàòëàð Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿð ìÿäÿíèééÿòèíèí, øÿùÿð òèïëè èëê éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí å. ÿ. 1 ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè òÿñäèã åäèð. Ìàííà, Àòðîïàòåíà âÿ Àëáàíèéàíûí øÿùÿðëÿðè êàðâàí-òèúàðÿò éîëëàðû öçÿðèíäÿ éåðëÿøìÿêëÿ, øÿùÿð ìÿèøÿò òÿðçèíèí áöòöí ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ òàì úàâàá âåðèðäè. Àçÿðáàéúàíûí ôåîäàë òèïëè øÿùÿðëÿðè ñûðàñûíäà ÿñàñ éåð òóòàí Òÿáðèç, Áàêû, Øàìàõû, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Áÿðäÿ, Äÿðáÿíä, Ãÿáÿëÿ, Áåéëÿãàí, Øàáðàí, Øÿêè âÿ ñ. éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí éåðëè ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôäàêû ðîëóíóí ìöõòÿëèôëèéèíÿ áàõìàéàðàã, îíëàðûí ìåìàðëûã-ïëàíëàøäûðìà ãóðóëóøëàðûíäà áèð ñûðà öìóìè úÿùÿòëÿð îëìóøäóð. Âàõòèëÿ ñàëûíàí Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí ÿðàçèñè þç ôóíêñèéàëàðûíà ýþðÿ ôÿðãëÿíÿí «ÿðê» (È÷ ãàëà, Íàðûí ãàëà), «øÿùðèñòàí» (ÿñèëçàäÿëÿðèí éàøàäûüû ùèññÿ) âÿ «ðàáàò» (ñÿíÿò âÿ òèúàðÿò ùèññÿñè) àäëû ö÷ ìöõòÿëèô áþëìÿäÿí èáàðÿò èäè. Ùàêèìèí ñàðàéû âÿ áàøãà ÿñàñ ðÿñìè áèíàëàð, îíëàð ö÷öí àéðûëìûø ñàùÿëÿð âàùèä ïëàíëàøäûðìà êîìïëåêñè øÿêëèíäÿ èñòåùêàì äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóíàðàã øÿùÿðèí «ÿðê» ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèðäè. «Øÿùðèñòàí» àäÿòÿí, ùÿì ìöäàôèÿ, ùÿì äÿ õàðèúè ýþðêÿì áàõûìûíäàí øÿùÿðèí ÿùÿìèééÿòëè âÿ ýþçÿýÿëèìëè ñàùÿñèíäÿ éåðëÿøèðäè. Éàøàéûø, òèúàðÿò âÿ ñÿíÿòêàðëàðà ìÿõñóñ áèíàëàðûí éåðëÿøäèéè øÿùÿðèí «ðàáàò» ùèññÿñè ìöðÿêêÿá âÿ ãàðûøûã êö÷ÿ øÿáÿêÿñè èëÿ, òèúàðÿò-ñÿíÿò úÿðýÿëÿðè – ÷àðøû âÿ äàëàíëàðû, áàçàðëàðû, êàðâàíñàðàëàðû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèðäè. Øÿùÿð òèïëè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè áèð ãàéäà îëàðàã ìÿùÿëëÿëÿðÿ áþëöíöðäö. Ìÿùÿëëÿëÿð àéðû-àéðûëûãäà øÿùÿðèí áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ áþëìÿñèíè ÿùàòÿ åäèðäè. ßùàëèíèí ðàùàòëûüû ö÷öí ùÿð ìÿùÿëëÿäÿ ìÿñúèä, ùàìàì, ìÿäðÿñÿ, áàçàð âÿ á. èúòèìàè âÿ äèíè ñÿúèééÿëè áèíàëàð èíøà åäèëèðäè. Àçÿðáàéúàíûí îðòà ÿñð ôåîäàë øÿùÿðëÿðèíäÿ ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿò êèìè éàøàéûø åâëÿðèíèí ôàñàäû ùÿéÿòÿ èñòèãàìÿòëÿíèð, êö÷ÿ äèâàðû áöòþâ îëóðäó. Àèëÿ ìÿèøÿòèíèí ñïåñèôèêàñû èëÿ áàüëû îëàí áåëÿ ïëàíëàøäûðìà êå÷ìèøäÿ áöòöí ìöñÿëìàí Øÿð135

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Øàìàõû øÿùÿðè. 17 ÿñðèí ðÿñìè ÿñàñûíäà.

ãèíäÿ ìþâúóä èäè. 20 éöçèëëèéèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàôû, éåíè ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð âÿ òÿñÿððöôàò ôîðìàëàðûíûí éàðàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã õàëã éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí éåíè òèïè – êîëõîç âÿ ñîâõîç ãÿñÿáÿëÿðè (Çÿéÿì, Äÿëëÿð, Ìöøôèã, Ì.ß.Ñàáèð àäûíà ãÿñÿáÿ, Êèæÿáà, Ãÿùðÿìàíëû, Êöð, Äèéàëëû âÿ ñ.) ñàëûíìûøäûð. Áåëÿ ãÿñÿáÿëÿð ýåíèø õèéàáàíëàðû, èøûãëû êö÷ÿëÿðè, ìÿäÿíèééÿò âÿ èñòèðàùÿò ïàðêëàðû, ìöàñèð ìåìàðëûã öñëóáóíäà òèêèëìèø éàðàøûãëû áèíàëàðû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí òèï âÿ ôîðìàëàðûíûí áÿðãÿðàð îëìàñûíäà Àçÿðáàéúàí ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ÿêèí÷èëèê, ÿêèí÷èëèêìàëäàðëûã âÿ ìàëäàðëûã êèìè òÿñÿððöôàòìÿäÿíè òèïëÿðèí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè öçðÿ ìÿñêóíëàøìà ìÿùç áó òÿñÿððöôàò-ìÿäÿíè òèïëÿðÿ óéüóí ýÿëèð. Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ–Ãàçàõ, Øèðâàí, Àëàçàí–Ùÿôòÿðàí, Ìèë–Ìóüàí, Ãàðàáàü, Ëÿíêÿðàí, Øàáðàí äöçÿíëèêëÿðè ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéè ö÷öí ÿëâåðèøëè îëäóüóíäàí, ÿùàëèíèí ìÿñêóíëàøìàñûíäà áàøëûúà ðîë îéíàìûøäûð. Áóðàäà ìÿñêóíëàøìà ÿñàñÿí äöçÿíëèê âÿ éàõóä ÷àéêÿíàðû (àðõêÿíàðû) ìÿñêóíëàøìà òèïè êèìè ñÿúèééÿëÿíèð. Àçÿðáàéúàíûí äàüÿòÿéè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ÿùàëèñè ÿñàñÿí äÿìéÿ ÿêèí÷èëèéè âÿ îòóðàã ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëäóüóíäàí, áó ñàùÿëÿð äàüÿòÿéè ìÿñêóíëàøìà òèïèíèí (ÿêèí÷èëèê–ìàëäàðëûã ìÿñêóíëàøìà òèïèíèí) éàéûëäûüû ÿñàñ éåðëÿð ùåñàá îëóíóð. Øèðâàí áþëýÿñèíèí ìÿðêÿçè âÿ øÿðã ùèññÿñè (Áîçäàü òèðÿñè, Õîðàñî äöçÿíëèéè, Ãîáóñòàí éàéëàñûíûí øèìàëãÿðá ùèññÿñè), Ýÿíúÿáàñàðûí Êöð ÷àéû èëÿ Êè÷èê Ãàôãàç ñèëñèëÿñè àðàñûíäàêû äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿð, Íàõ÷ûâàí áþëýÿñèíèí 136

Áþéöêäöçö, Øÿðóð äàüÿòÿéè äöçÿíëèéè, Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñè èëÿ Àðàç ÷àéû àðàñûíäàêû äöçÿíëèêëÿð èêèíúè ìÿñêóíëàøìà òèïèíèí – ÿêèí÷èëèê-ìàëäàðëûã òèïèíèí ýåíèø éàéûëäûüû ÿðàçèëÿð ñûðàñûíà äàõèëäèð. Àçÿðáàéúàíäà êþ÷ÿðè ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòû èëÿ áàüëû ìöâÿããÿòè ìÿñêóíëàøìà òèïè äÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Úåéðàí÷þë, Àøàüû Ãàðàéàçû, Ìóüàí, Ìèë, Ãàðàáàü, Øèðâàíûí Êöäðö äöçö ãûøëàãëàðû, åëÿúÿ äÿ éöêñÿê äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ ãÿðàð òóòàí ÷îõñàéëû éàéëàãëàð ö÷öíúö ìÿñêóíëàøìà òèïèíèí – ìàëäàðëûã ìÿñêóíëàøìà òèïèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíè ðåëéåô öçðÿ òÿñíèôàòà ýþðÿ éàìàú, éàðûéàìàú, âàäè âÿ äöçÿíëèê éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè îëìàãëà äþðä ãðóïà áþëìÿê îëàð. Äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè áþëýÿëÿð ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí éàìàú òèïëè êÿíäëÿðèí ÿñàñ õöñóñèééÿòè îíëàðûí äàüûí êöëÿêäÿí âÿ ÷îâüóíäàí ìöùàôèçÿ îëóíàí ýöíåé ñÿìòèíäÿ ñàëûíìàñûäûð. Áåëÿ êÿíäëÿð – Àñòàðà áþëýÿñèíèí Òÿíýÿðóä, Êóôîáà, Ïÿëèêÿø, ãÿðá áþëýÿñèíèí ×àòàõ, Ãîøàáóëàã, Õûííàêèðÿí, ×åøìÿëè, Äàøêÿñÿíèí Çàüàëû, Ãàáàãòÿïÿ, Ìîëëàùÿñÿíëè, Õàíëàðûí Áàéàí, Íàõ÷ûâàí áþëýÿñèíèí Äûðíûñ, Áàäàìëû âÿ á. äàü éàìàúëàðûíäà ñàëûíìûøäûð. Éàðûéàìàú òèïëè êÿíäëÿðèí éàìàú ùèññÿñè éàìàú òèïëè êÿíäëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ ñàõëàéûð, äèýÿð ùèññÿñè èñÿ äöçÿíëèê òèïèíÿ óéüóí ýÿëèð. Áåëÿ êÿíäëÿð éàìàú êÿíäëÿðè èëÿ äöçÿíëèê êÿíäëÿðè àðàñûíäà îðòàã ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäèð. Íàõ÷ûâàíûí Òóìáóë, Ãàðàáàüëàð, Ýÿíúÿáàñàðûí Ãàøàëòû êÿíäè éàðûéàìàú òèïëè êÿíäëÿðèí ýþçÿë íöìóíÿñèäèð. Äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ ñàëûíìûø êÿíäëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè âàäè òèïëè êÿíäëÿðÿ õàñ îëàí õöñóñèééÿòëÿðè äÿ þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Âà-

äè êÿíäëÿðè, àäÿòÿí äàü éàìàúëàðûíûí âÿ äàü ÷àéëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ìöëàéèì èãëèìëè âàäèëÿðäÿ ñàëûíûð, ÷àéûí áèð âÿ éà ùÿð èêè ñàùèëèíè ÿùàòÿ åäèð. Øèðâàíûí Çàðàò, ßð÷èìàí, Õÿëÿôëè, Ñóëóò, Ãÿäèðëè, Óäóëëó, Õîúàëû êÿíäëÿðè äàü-âàäè êÿíäëÿðèíÿ ìèñàë îëà áèëÿð. Àäÿòÿí áþéöê êÿíä éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè äöçÿíëèê éåðëÿðäÿ ñàëûíìûøäûð. Áóíëàðà àðàí êÿíäëÿðè äÿ äåéèëèð. Áåëÿ êÿíäëÿð ñàùÿúÿ õåéëè áþéöê ÿðàçèíè òóòóð, ùÿéÿòéàíû ñàùÿëÿðèíèí ýåíèø îëìàñû, òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðèíèí éàøàéûø åâèíäÿí, ìÿùÿëëÿëÿðèí èñÿ áèð-áèðèíäÿí õåéëè àðàëû ñàëûíìàñû âÿ ñÿðáÿñò éåðëÿøìÿñè, ìÿèøÿò áþëìÿñèíäÿ òàëâàð-êþëýÿëèê éàðàäûëìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí åòíîãðàôèê áþëýÿëÿðèíäÿ äöçÿíëèê êÿíä íöìóíÿëÿðèíÿ òÿñàäöô åòìÿê îëàð. Êÿíä éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè ôîðìà áàõûìûíäàí äà ìöõòÿëèô ñÿúèééÿ êÿñá åäèð. Åòíîãðàôèê âÿ ìåìàðëûã ÿäÿáèééàòûíäà êÿíä éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè ôîðìàëàðûíûí òÿñíèôàòûíà åäèëÿí úÿùäëÿðè âÿ åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàðûí òÿùëèëèíè íÿçÿðÿ àëàðàã áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, òîðïàã ÷àòûøìàçëûüû, éåðèí ðåëéåô-ëàíäøàôò ãóðóëóøó (òîïîãðàôèê ãóðóëóøó), íÿñëè ãÿáèëÿ ãóðóëóø ãàëûãëàðûíûí ùÿëÿ äÿ ýöúëö îëìàñû, ãîùóì àèëÿëÿðèí áèð-áèðèíÿ éàõûí ìÿñêóíëàøìàéà úàí àòìàñû, ùàáåëÿ êÿíäëÿðèí úÿðýÿâè ôîðìàäà, éÿíè ïëàíëû êö÷ÿ ñèñòåìèíäÿ ñàëûíìàñûíà òÿøÿááöñ ýþñòÿðèëìÿìÿñè ñÿáÿáèíäÿí 19–20 éöçèëëèêëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿí ýåíèø éàéûëìûø êÿíä ôîðìàëàðû êîìà-êîìà, ïÿðàêÿíäÿ (äàüûíûã), ñûõ-ãàðûøûã òÿðêèáëè éûüúàì êÿíäëÿð îëìóøäóð. Äèýÿð êÿíä ôîðìàëàðû (äàèðÿâè âÿ úÿðýÿâè êÿíäëÿð) íèñáÿòÿí àçëûã òÿøêèë åòìèø, àéðû-àéðû áþëýÿëÿðäÿ ìöõòÿëèô òåðìèíëÿðëÿ èôàäÿ îëóíñà äà, ïðèíñèï âÿ ìàùèééÿòúÿ ôÿðãëÿíìÿìèøëÿð. Êîìà-êîìà êÿíäëÿðèí ÿñàñ ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè êèìè éàøàéûø áèíàëàðû âÿ òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðèíèí àéðû-àéðû ãðóïëàð øÿêëèíäÿ òèêèëÿðÿê áèð-áèðèíäÿí ìöÿééÿí ìÿñàôÿäÿ éåðëÿøìÿñèäèð. Áåëÿ êÿíäëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà ïàòðîíèìèê ìöíàñèáÿòëÿðèí (ãàí ãîùóìëóüó èëÿ áèðëÿøÿí èúìà öçâëÿðèíèí áèð éåðäÿ éàøàìàüà úàí àòìàñû ìåéëè), òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèò âÿ ÿðàçèíèí òîïîãðàôèê ãóðóëóøóíóí, ùÿì÷èíèí èãòèñàäè àìèëëÿðèí (òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèí èñòèãàìÿòè, ìÿèøÿò òÿðçè âÿ ñ.) ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Ãÿðá áþëýÿñèíäÿ Ãóñ÷ó, Áîçàëãàíëû, Ýþé÷ÿëè, Úèëîâäàðëû, Øÿêè–Çàãàòàëà áþëýÿñèíäÿ Íèú, Õà÷ìàç, Äàíà÷û, Êÿëáÿúÿðèí Ëåâ, ×ÿïëè, Ýÿíúÿáàñàðûí Ãàðàãóëëàð, Äÿñòÿôóð âÿ Òàíàí êÿíäëÿðè áó

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãÿáèëäÿíäèð. Øÿêè–Çàãàòàëà áþëýÿñèíäÿ êîìà-êîìà ôîðìàëû êÿíäëÿð «òàëàéûüûì» êÿíä ôîðìàñû êèìè ìÿëóìäóð. Ñîíðàëàð áþéöê ïàòðèàðõàë àèëÿëÿðèí äàüûëìàñû ùåñàáûíà êÿíäëÿðèí åíèíÿ èíêèøàô åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éåíè-éåíè êÿíä ôîðìàëàðû ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Áåëÿ êÿíä ôîðìàëàðûíäàí áèðè äÿ ïÿðàêÿíäÿ (äàüûíûã) êÿíä ôîðìàñûäûð. Îòóðàã ùÿéàò òÿðçè ö÷öí çÿðóðè îëàí ýåíèø ÿêèí ñàùÿëÿðè, þðöøëÿð, áè÷ÿíÿêëÿð âÿ ñ. äöçÿíëèê ÿðàçèäÿ áîë îëäóüóíäàí, áóðàäàêû êÿíäëÿð éàøàéûø åâëÿðèíèí âÿ êÿíäëè ùÿéÿòëÿðèíèí áèðáèðèíäÿí àðàëû (ïÿðàêÿíäÿ) ñàëûíìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèðäè. Ýåíèø ÿðàçèéÿ ìàëèê îëàí ïÿðàêÿíäÿ (äàüûíûã) êÿíäëÿðèí áÿíäè áÿçÿí þçöíäÿí áèð íå÷ÿ êì óçàãëàðû ÿùàòÿ åäèðäè. Íàõ÷ûâàíûí Íåùðÿì, Ñÿäÿðÿê, Ãÿðá áþëýÿñèíèí Ñåéôÿëè, ßëèìÿðäàíëû, Àøàüû Àéûáëû, Ëÿíêÿðàí–Àñòàðà áþëýÿñèíèí Ñèéÿêÿðàí, Ïåíñÿð, ßðêèâàí, Øèðâàíûí Íþâúö, ×èéèí, Ãàðàâÿëëè, Ñàðâàí êÿíäëÿðè ïÿðàêÿíäÿ (äàüûíûã) êÿíäëÿðèí òèïèê íöìóíÿñèäèð. Àçÿðáàéúàí êÿíäëÿðèíèí ôîðìàúà ö÷öíúö áþéöê âàùèäèíè ñûõ (ãàðûøûã) òÿðêèáëè éûüúàì êÿíäëÿð òÿøêèë åäèð. Èñòÿð äàüëûã âÿ èñòÿðñÿ äÿ äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿ ìþâúóä îëàí áåëÿ êÿíäëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà ðåëéåôèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøó, éàøàéûø âÿ äèýÿð ìÿèøÿò òèêèëèëÿðèíèí èíøàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí ìÿùäóäëóüó âÿ ñ. àìèëëÿð ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ òÿáèè ìàíåÿëÿð éàøàéûø ìÿñêÿíèíèí ñàùÿñèíèí àðòûðûëìàñûíà èìêàí âåðìèð, áþéöê ïàòðèàðõàë àèëÿëÿðèí äàüûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí àèëÿ âàùèäëÿðè ìÿùÿëëÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõà áèëìÿéèá, þç éàøàéûø åâëÿðèíè áóðàäà òèêìÿéÿ ìÿúáóð îëóðäó. Áåëÿëèêëÿ, êÿíäèí ïëàí ãóðóëóøóíäà òÿäðèúÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí äÿéèøèêëèê îíóí ñèìàñûíû äÿéèøèð, êÿíäëÿðèí éûüúàì ôîðìàéà äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó. Øÿêè–Çàãàòàëà áþëýÿñèíèí Äàü Ñóâàýèë, Øèðâàíûí Ãîéäàí, Õèìðàí, Çàðàò, Îðäóáàäûí Âÿíÿíä, Ýÿíúÿáàñàðûí Áîðñóíëó, Ôàõðàëû êÿíäëÿðè ùÿì äàüëûã, ùÿì äÿ äöçÿí ÿðàçèäÿ éåðëÿøÿí ñûõ (ãàðûøûã) òÿðêèáëè éûüúàì êÿíäëÿðäèð. Äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿ ñûõ (ãàðûøûã) òÿðêèáëè éûüúàì êÿíäëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà áþéöê àèëÿëÿðèí ïàð÷àëàíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éåíè éàðàíàí àèëÿëÿðèí ìÿùÿëëÿ ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ñûüìàìàñû âÿ äèýÿð íÿñëèí ãîíøóëóüóíäà òîðïàã ñàùÿñè ÿëäÿ åäèá îðàäà ìÿñêÿí ñàëìàñû êèìè ñûðô èãòèñàäè-ìÿèøÿò àìèëè äÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. 19–20 éöçèëëèêëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ äàèðÿâè âÿ úÿðýÿâè êÿíä ôîðìàëàðû äà ìþâú-

óä èäè. Äàèðÿâè êÿíäëÿðèí ñàëûíìàñûíäà éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ìöäàôèÿñè ìöëàùèçÿëÿðè ÿñàñ òóòóëóð, åâëÿð ìÿñúèä, áàçàð, äöêàí, êàðâàíñàðà âÿ ñ. ÿòðàôûíäà äàèðÿâè øÿêèëäÿ éåðëÿøäèðèëèðäè. Áåëÿ êÿíäëÿð ñÿíÿò âÿ òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàí ÿùàëèíèí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè îëóá, Øèðâàí áþëýÿñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Úÿðýÿâè ôîðìàëû êÿíäëÿðèí ÿñàñ õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòè îíëàðûí òÿáèè éàðüàí, ãîáó, ÷àé, àðõ, äÿìèðéîëó âÿ ìàýèñòðàë éîëëàðûí êÿíàðû áîéóíúà ìÿñêóíëàøìàñûäûð. Áåëÿ êÿíäëÿðäÿ éàøàéûø áèíàëàðû áÿçÿí éîëóí (àðõûí, ÷àéûí âÿ ñ.) áèð òÿðÿôè, áÿçÿí äÿ ùÿð èêè òÿðÿôè áîéóíúà úÿðýÿâè ôîðìàäà äöçöëöðäö. Úÿðýÿâè ôîðìàëû êÿíäëÿð äÿ Àçÿðáàéúàíûí ùÿì äàüëûã, ùÿì äÿ äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðèíäÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí òàðèõÿí ãÿðàðëàøìûø òèïëÿðè àðàñûíäà êÿíäèí ïëàí ãóðóëóøóíäà ùÿéÿòëÿð ÿñàñ éåð òóòóðäó. Þë÷öëÿðèíèí âÿ ïëàí ãóðóëóøëàðûíûí ìöõòÿëèôëèéèíÿ (äöçáóúàãëû, ÷îõáóúàãëû, ôîðìàñûç) áàõìàéàðàã, äàü êÿíäëÿðè èñòèñíà îëìàãëà, êÿíäëè ùÿéÿòëÿðèíèí ùÿð áèðè ìÿèøÿò õöñóñèééÿòëÿðèíÿ âÿ èñòèôàäÿ òÿðçèíÿ ýþðÿ ö÷ áþëìÿäÿí èáàðÿò èäè: éàøàéûø âÿ òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðèíèí éåðëÿøäèéè èíøààò áþëìÿñè, éàøàéûø âÿ òÿñÿððöôàò áèíàëàðûíûí ãàðøûñûíäà éåðëÿøäèðèëÿí ìÿèøÿò-èñòåùñàë áþëìÿñè, ÿêèí-äèððèê ñàùÿñè âÿ ìåéâÿ àüàúëàðûíûí ñàëûíäûüû éàøûëëûã áþëìÿñè. Áó áþëìÿëÿðèí áèðè äèýÿðèíäÿí òàïàí, ãàðüû (ãàìûø) ÷ÿïÿð, ÷óáóãùþðìÿ âÿ ñ. èëÿ àéðûëñà äà àðàëàðûíäà ÿëàãÿíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí êè÷èê ãàïû, ÷àõ-÷àõ âÿ éà àääàìàú ãîéóëóðäó. Ùÿéÿòëÿðèí áåëÿ áþëìÿëÿðÿ àéðûëìàñû êÿíäëèíèí îíà ìÿõñóñ òîðïàãäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿñèíÿ ýþçÿë èìêàí âåðèðäè. Êÿíäëè ùÿéÿòëÿðèíè õàðèúè ìöùèòäÿí òÿúðèä åòìÿê, Øÿðã àäÿòè èëÿ îíóí ãàïàëûëûüûíû òÿìèí åòìÿê âÿ öìóìè êîìïîçèñèéàíû òàìàìëàìàã ö÷öí Àçÿðáàéúàíûí áöòöí áþëýÿëÿðèíäÿ ùÿéÿòëÿðèí ÿòðàôûíà ùàñàð (áàðû, ÷ÿïÿð) ÷ÿêèëèðäè. Ùàñàðûí

Òàããóëáàá íöìóíÿëÿðè.

(áàðûíûí, ÷ÿïÿðèí) ÷ÿêèëìÿñèíäÿ ãàðüû, ãàìûø, äàø, ÷èé êÿðïèú, êîë, ÷óáóã, ìþùðÿ, àüàú âÿ ñ. êèìè éåðëè ìàòåðèàëëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Èñòèôàäÿ îëóíàí ìàòåðèàëäàí, òèêèíòè òÿðçèíäÿí âÿ òÿéèíàòûíäàí àñûëû îëàðàã ÷ÿïÿðëÿðèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè (ïàéàëû ÷ÿïÿð, ïàéàëû-õÿíäÿêëè ÷ÿïÿð, äèê ÷ÿïÿð, ñûíäûðìà ÷ÿïÿð, ùþðìÿ ÷ÿïÿð, ÿêìÿ ÷ÿïÿð, òÿïïÿ ÷ÿïÿð, ÷àõ-÷àõ ÷ÿïÿð, òàïàí ÷ÿïÿð, äàðàâà, áàñìà ÷ÿïÿð, ÷èë÷àò ÷ÿïÿð, ãàðà áàðû, ìþùðÿ áàðû, êÿðïèú áàðû, äàø ùàñàð, äàøãóðà ùàñàð âÿ ñ.) ìþâúóä èäè. Êÿíäëè ùÿéÿòëÿðèíèí ìöùöì åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ùÿéÿòÿ ýèðèø éîëó èäè. Åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàðäàí ìÿëóì îëóð êè, ùÿéÿòÿ ýèðèø éîëó äîããàç (ïîñïÿëÿíä), ÷àõ-÷àõ (àääàìàú) âÿ äàðâàçà (àëàãàïû) ôîðìàñûíäà äöçÿëäèëèðäè. 19 éöçèëëèêäÿ Àçÿðáàéúàíûí øÿùÿð òèïëè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿ äÿáäÿáÿëè, ìöêÿììÿë áÿçÿäèëìèø, êàìèë ñÿíÿò ÿñÿðè òÿñèðè áàüûøëàéàí ýåíèø äàðâàçàëàð öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäèñÿ, êÿíäëè ùÿéÿòëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ îíëàð ñàäÿ, ñÿëèãÿ èëÿ éîíóëìóø àüàú ùèññÿëÿðèíäÿí òÿðòèáëÿíèðäè. Äàðâàçàëàð, áèð ãàéäà îëàðàã òàããûëáàá, çÿíäóëáàá, ùàëãà-úÿôòÿ, è÷ÿðèäÿí áàüëàìàã ö÷öí àüàú ñöíýö, ëèíý, ìèíèê-íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè áàüëàìàã ö÷öí àäè ùàëãà èëÿ òÿúùèç åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí õàëã éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿ, ìöõòÿëèô òèï âÿ ôîðìàëàðûíûí òÿêàìöë ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí êå÷ÿðÿê ñàáèò éàøàéûø ìÿñêÿíèíÿ ÷åâðèëìÿñèíäÿ òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèò, äþâðöí ñîñèàë-ñèéàñè âÿ èãòèñàäè äóðóìó, òÿñÿððöôàò ìÿøüóëèééÿòèíèí èñòèãàìÿòè âÿ ñ. àìèëëÿð ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìûøäûð. Àðõåîëîæè âÿ åòíîãðàôèê òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê áó òÿêàìöë âÿ èíêèøàô ïðîñåñèíè òÿáèè ìàüàðàëàðäàí òóòìóø, ìöàñèð êÿíä âÿ øÿùÿð òèïëè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíÿ êèìè àðäûúûë èçëÿìÿê ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéúàíäà ÿí ãÿäèì ìÿñêÿí òèïëÿðè òÿáèè âÿ ñöíè ìàüàðàëàð (çàüà, ïÿíàù, äàðàí, êàùà, êþùöë, ñûüíàã, äÿëìÿ) êèìè ôîðìàëàøìûøäûð. Áåëÿ ìàüàðàëàð ùÿì äÿ èáòèäàè èíñàíëàðûí èëê ñûüûíàúàã éåðëÿðè – åâëÿðè îëìóøäóð. Ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàôû âÿ áóíóíëà ùÿìàùÿíý îëàðàã èíøààò òåõíèêàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ñöíè ìàüàðàëàð òÿäðèúÿí ãàçìà òèïëè åâëÿðëÿ ÿâÿç îëóíìóøäóð. Äàø ùþðýöíöí ìåéäàíà ýÿëìÿñè èñÿ ãàçìà âÿ éàðûìãàçìà òèïëè åâëÿðèí éàðàíìàñûíäà ìöòÿðÿããè ðîë îéíàìûøäûð. Ãàðàäàì åâ òèïèíè ñöíè ìàüàðàëàðûí âÿ ãàçìà åâëÿðèí èíêèøàô åòìèø ôîðìàñû 137

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãàðàäàì.

ùåñàá åòìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Êöëòÿïÿ, Ìèíýÿ÷åâèð, õöñóñèëÿ äÿ Ãÿðá áþëýÿñèíäÿ åðàìûçäàí ÿââÿë 6-4-úö ìèíèëëèêëÿðÿ àèä Øîìóòÿïÿ âÿ Òþéðÿòÿïÿ éàøàéûø éåðëÿðèíäÿí àøêàðà ÷ûõàðûëìûø äàèðÿâè ïëàíëû, êîíóñâàðè (ýöíáÿçøÿêèëëè) äàì þðòöêëö éàøàéûø åâëÿðè ãàðàäàì òèïëè åâëÿðèí áàðèç íöìóíÿñèäèð. Áó òèï åâëÿðÿ Õàíëàð ðàéîíóíäà ”þéëöê“, ”øåøÿ þéëöê“, ”ïÿéÿáàøû“, Íàõ÷ûâàíäà ”ãàðà åâ“, ”äþðääèðÿê åâ“, ”õàðêÿðÿíëè åâ“, ”åâ äàìû“, ”ãûø äàìû“, Êÿëáÿúÿð-Ëà÷ûíÃóáàäëû áþëýÿñèíäÿ ”äàì“, ”åâäàìû”, Ýöðúöñòàí àçÿðáàéúàíëûëàðû àðàñûíäà èñÿ ”ãàðäàõëûäàì“, ”áåøèêäàì“, ”þéäàìû“ âÿ éà ñàäÿúÿ îëàðàã ”äàì“ äåéèëèðäè. Ãàðàäàì òèïëè éàøàéûø åâëÿðè äèýÿð õàëãëàð ö÷öí äÿ õàðàêòåðèê îëìóøäóð. Áåëÿ êè, ýöðúöëÿð îíà“äàðáàçè”, “åðòîáèñ ñàõëó”, îñåòèíëÿð “åðäîéàíè ñàõëè”, òàúèêëÿð “ðóçàí”; ùèíäëèëÿð èñÿ “äóáàðñ” äåéèðëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëìóø âÿ áþéöê ïàòðèàðõàë àèëÿëÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàðàäàì òèïëè éàøàéûø åâëÿðè éåðëÿøìÿ ìþâãåéèíÿ ýþðÿ éåðàëòû, éàðûìéåðàëòû âÿ éåðöñòö, éåðëÿøêÿëÿðèíèí ñàéûíà ýþðÿ èñÿ áèð âÿ éà èêè åëåìåíòëè âÿ êîìïëåêñ ôîðìàäà îëìàãëà ôÿðãëÿíìèøëÿð. Ãàðàäàì òèïëè éàøàéûø åâëÿðèíèí áàøëûúà õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòè îíóí þçöíÿìÿõñóñ äàì þðòöéöíöí ãóðóëóøó îëìóøäóð. Ìþùêÿì àüàú äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ éîüóí òèðëÿðäÿí äöçÿëäèëÿí äàì þðòöéö ýåòäèêúÿ äàðàëàí éàðóñëàðëà éóõàðûéà ãàëäûðûëàðàã ïèðàìèäàë-÷îõïèëëÿëè êöíáÿç ÿìÿëÿ ýÿòèðèðäè. 18–20 éöçèëëèêëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ãàðàäàì òèïëè éàøàéûø åâëÿðè éàéûëìà àðåàëûíà ýþðÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè ÿðàçèñèíè, î úöìëÿäÿí ãèñìÿí Äàüëûã Ãàðàáàü âÿ Íàõ÷ûâàí áþëýÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Íàõ÷ûâàí áþëýÿñèíèí ãàðàäàìëàðû éåðöñòö îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Ãàðàäàìëàð Øÿêè-Çàãàòàëà, Ãóáà-Õà÷ìàç âÿ Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà áþëýÿñèíäÿ äÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Þçöíöí èáòèäàè ôîðìàñûíäà åðàìûçäàí õåéëè ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõìûø áþéöê ïàòðèàðõàë àèëÿëÿð, ñîíðàëàð ìÿùñóëäàð 138

ãöââÿëÿðèí èíêèøàôû, ìàääè èñòåùñàë âÿ ìöáàäèëÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè, ÿìòÿÿïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áþëöíÿðÿê ôÿðäè àèëÿëÿðÿ ÷åâðèëìèø, áþéöê àèëÿëÿðÿ ìÿõñóñ öìóìè éàøàéûø åâëÿðè äÿ (ãàðàäàìëàð) òÿäðèúÿí àðàäàí ÷ûõìûø, éåðöñòö åâëÿðèí éåíè-éåíè òèïëÿðè ìåéäàíà ýÿëìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí àðàí êÿíäëÿðèíäÿ éöíýöë êîíñòðóêñèéàëû åâëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð. 19–20 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áåëÿ åâëÿðèí ìöõòÿëèô ëîêàë-ìÿùÿëëè ñÿúèééÿëè àäëàðû ìÿëóì èäè. Áåëÿ êè, ÷óáóãäàí, ãàðüû âÿ ãàìûøäàí òèêèëÿí éöíýöë êîíñòðóêñèéàëû åâëÿð Íàõ÷ûâàí, Ãàðàáàü âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí áþëýÿëÿðèíäÿ «÷îâóñòàí», Ãóáà–Õà÷ìàç áþëýÿñèíäÿ «úóáóã åâ», «äàðáÿíä», Ìóüàíäà «ãîì åâ», «ùþðìÿ åâ», Øÿêè–Çàãàòàëà áþëýÿñèíäÿ «÷óáóãùþðìÿ», «÷ÿïÿðÿ åâ», «÷èòÿìÿ», Øèðâàíäà «ãàðüû åâ», «ãàìûø åâ», «òàïàí åâ», Ãÿðá áþëýÿñèíäÿ âÿ Ýÿíúÿáàñàðäà èñÿ «ãàðüû äóðìà» àäëàíûðäû. 19–20 éöçèëëèêëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø éàøàéûø åâëÿðèíèí áèð ãèñìèíè ìþùðÿ (ïàë÷ûã) òèïëè åâëÿð òÿøêèë åäèðäè. Áó òèï åâëÿð áÿçÿí 30–40 ñì ùöíäöðëöêäÿ ÷àé äàøûíäàí ùþðöëìöø áöíþâðÿ öçÿðèíäÿ, áÿçÿí äÿ áèëàâàñèòÿ éåð ñÿòùèíäÿí áàøëàéàðàã òèêèëèðäè. Ìþùðÿ äèâàð òèêèíòèñèíÿ õàëã àðàñûíäà “ìþùðÿ âóðìàã” äåéèëèðäè. Àçÿðáàéúàíûí äàü âÿ äàüÿòÿéè êÿíäëÿðèíäÿ éàøàéûø åâè ôîíäóíóí ÿêñÿð ùèññÿñèíè éàñòû äàìëû, äàø ùþðýöëö, íèñáÿòÿí àë÷àã “äàõàë” òèïëè åâëÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Øèð-

âàí áþëýÿñè âÿ Ìóüàí ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí “ñÿëéàíè” åâëÿð, Ýÿíúÿáàñàð âÿ Øèðâàí áþëýÿëÿðèíäÿ èñÿ ýåíèø éàéûëàí “øèðâàíè” åâëÿð Àçÿðáàéúàíûí õàëã éàøàéûø åâëÿðè ôîíäóíó õåéëè çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. 19–20 éöçèëëèêëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìåøÿ ìàññèâëÿðè èëÿ çÿíýèí îëàí áþëýÿëÿðèíäÿ àüàúäàí òèêèëìèø ìöõòÿëèô åâ òèïëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Áåëÿ åâ òèïëÿðèíäÿí áèðè “êÿðòìÿ” åâ èäè. Êè÷èê Ãàôãàçäà, Øÿêè-Çàãàòàëà, ÃóáàÕà÷ìàç âÿ Øèðâàíûí äàüëûã áþëýÿñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø êÿðòìÿ òèïëè åâëÿð ìåìàðëûã-êîìïîçèñèéà áàõûìûíäàí áèð-áèðèíäÿí àç ôÿðãëÿíìÿêëÿ Ãóáà-Õà÷ìàç áþëýÿñèíäÿ “äÿðáÿíäè”, Éàðäûìëû áþëýÿñèíäÿ “òàõòà åâ” (òàëûøëàð îíà “òàõòíÿêà” äåéèðëÿð), Ëÿíêÿðàí áþëýÿñèíäÿ èñÿ “ÿíúèíÿêÿ” àäëàðû èëÿ ìÿëóì èäè. Àñòàðà êÿíäëÿðèíäÿ áó òèï åâëÿð “úÿëèíÿêà” åâëÿð êèìè ýåíèø éàéûëìûøäû. Êÿðòìÿ åâëÿð áèð âÿ éà èêè éåðëÿøêÿëè, áèðìÿðòÿáÿëè (íàäèð ùàëëàðäà èêèìÿðòÿáÿëè), éàñòû âÿ éàõóä ÷àòìàäàì þðòöêëö îëóðäó. Éàñòû äàìëû îëäóãäà, åâèí äàì þðòöéöíö éîíóëìóø äöçáóúàãëû òèðëÿðäÿí ãóðóð, öçÿðèíÿ ãàëûí òàõòà äþøÿéèð, öñòöíÿ ãàëûí ïàë÷ûã (êöíäÿ) òþêöð âÿ ñîíðà äà ñóâàã ÷ÿêèðäèëÿð. Êÿðòìÿ (úÿëèíÿêÿ) òèïëè åâëÿðèí äàì þðòöéö (êöìö, ÷àðäàüû, áàíû) áÿçÿí èêè âÿ éà äþðäéàìàúëû ãóðóëóðäó. Äàì þðòöéö êèìè ëûüäàí, êèðÿìèòäÿí âÿ éà äÿìèðàüàúûíäàí õöñóñè éîíóëìóø àüàú ñöòóíëàð öñòöíäÿ åéâàí äà òèêèëèðäè. Àñòàðà ðàéîíóíóí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ òèêèëÿí – “úÿëèíÿêÿ” òèïëè åâëÿðèí êÿðòìÿ òèïëè åâëÿðäÿí ôÿðãëÿíÿí áÿçè õöñóñè âàðèàíòëàðû ìþâúóä îëìóøäóð êè, îíëàð åéâàíñûç èíøà åäèëèðäè. Êÿðòìÿ òèïëè åâëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà èíøà îëóíìàñû òàðèõè ùÿëÿ ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿðÿ àèääèð. Áåëÿ êè, ùÿëÿ Åíåîëèò âÿ èëê Òóíú äþâðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìåøÿÿòðàôû ÿðàçèëÿðèíäÿ éàøàéàí ÿùàëèíèí éàøàéûø åâè ôîíäóíäà êÿðòìÿ òèïëè åâëÿðèí èáòèäàè ôîðìàñûíûí ìþâúóäëóüó ÷îõëó ðåàë åëìè ôàêòëàð âÿ äÿëèëëÿð ÿñàñûíäà ñöáóòà éåòèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí õàëã éàøàéûø åâëÿðè

×îâóñòàí.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Äàèðÿâè ÷óáóãùþðìÿ åâ.

ôîíäóíäà àüàú åâëÿðèí äèýÿð áèð òèïè – úûìüà (úûü) åâëÿð äÿ ìöÿééÿí éåð òóòóðäó. Êÿðòìÿ åâëÿð êèìè, úûìüà åâëÿð äÿ Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû ÿðàçèëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô àäëàðëà ìÿëóì îëìóøäóð. Øÿêè-Çàãàòàëà áþëýÿñèíäÿ “úûü åâ”, “àüàú åâ”, “àæàí åâ”, “äÿéÿ”, “äèðÿêàðàñû”, Ëÿíêÿðàí áþëýÿñèíäÿ “ñöííÿêÿ” âÿ éà “ñöíäöíÿêÿ”, “ïóøòàëû åâ”, “ãîéìÿêÿ”, “úàðúèâ åâ”, Øèðâàí áþëýÿñèíäÿ “áàüäàäû åâ”, Ãÿðá áþëýÿñèíäÿ “ìÿðÿê”, “äèðÿêàðàñû âÿ àðàäîëäóðìà” àäëàíàí úûìüà åâëÿð ìåìàðëûã-êîìïîçèñèéà ãóðóëóøóíà ýþðÿ áèð âÿ éà èêèìÿðòÿáÿëè, òÿê âÿ ãîøà éåðëÿøêÿëè, åéâàíëû âÿ åéâàíñûç èíøà îëóíóðäó. Åâèí äàì þðòöéöíö ãóðìàã ö÷öí éåðÿ áàñäûðûëìûø äèðÿêëÿðèí öñòöíÿ êþíäÿëÿí ãóðøàãëàð (êÿòèë, íàë) ãîéóëóð, öçÿðèíÿ äàì ìèëëÿðè äöçöëöð, ãàðüû-ãàìûø òþêöëöð, òîðïàãëàíûð âÿ ñóâàíûðäû. Éàüûø âÿ ãàð ñóéóíóí è÷ÿðè ñûçìàìàñû ö÷öí äàìûí þðòöéö, áÿçÿí «áàëûãáåëè» ôîðìàñûíäà äöçÿëäèëèðäè. Øÿêè–Çàãàòàëà âÿ Ëÿíêÿðàí áþëýÿëÿðèíäÿ áåëÿ åâëÿðè ÷îõ çàìàí ÷àðäàãëû òèêèðäèëÿð êè, áó äà àòìîñôåð ÷þêöíòöëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäè ýöäöðäö. Úûìüà åâëÿðèí ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿ à÷ûðûìëàðû êè÷èê þë÷öäÿ îëóð, åéâàíûí éåðëÿøäèéè ãÿíøÿð òÿðÿôäÿ ãîéóëóðäó. Àüàúäàí èíøà åäèëÿí åâ éàðûìòèïëÿðè-

íèí àüàú äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëàí âÿ ãöëëÿéÿáÿíçÿð íöìóíÿñè îëàí ëÿì þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòìóøäóð. ßñàñÿí éàé èñòèðàùÿò åâè ùåñàá îëóíàí ëÿì Àçÿðáàéúàíûí ðöòöáÿòëè âÿ áöðêöëö áþëýÿëÿðè, õöñóñÿí Ëÿíêÿðàí–Àñòàðà áþëýÿñè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Àðàí ðàéîíëàðûíäà îíà “òàëâàð”, Íàõ÷ûâàíäà “òàõò”, Àáøåðîíäà “áàëàõàíà”, “êöëàôèðÿíýè”, Ãàõ ðàéîíóíäà “àëòûà÷ûã”, Çàãàòàëà ðàéîíóíäà èñÿ “ãóëà÷à” äåéèëèðäè. ßñàñÿí äþðä ÿäÿä ùöíäöð äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëàí ëÿì èêè âÿ ö÷ ìÿðòÿáÿëè îëóð, äàì þðòöéö èêèéàìàúëû âÿ äþðäéàìàúëû äöçÿëäèëèð, òàõòà, ãàìûø (ëûü) âÿ éà êèðÿìèòëÿ þðòöëöðäö. 19 éöçèëëèéèí ñîíó – 20 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí õàëã éàøàéûø åâëÿðè ôîíäóíó òÿøêèë åäÿí åâ òèïëÿðèíèí ÿí òÿêìèëëÿøäèðèëìèø ôîðìàëàðû õàëã àðàñûíäà “àü åâ”, “îòàãëû åâ”, “èøûãëû åâ” âÿ ñ. àäëàðëà ìÿëóì îëàí åéâàíëû åâëÿð èäè. Áåëÿ åâëÿðèí “ãîëñóç åéâàíëû”, “òÿêãîëëó åéâàíëû” âÿ “ãîøàãîëëó åéâàíëû” ôîðìàñû ìþâúóä èäè. Áóíëàðäàí ãîëñóç âÿ ãîøàãîëëó åéâàíëû åâëÿð Àçÿðáàéúàí òèêèíòè ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöùöì íàèëèééÿòè ùåñàá îëóíóð. 19 éöçèëëèéèí ñîíëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà õàëã àðàñûíäà “èøûãëû åâ”, “àü îòàã”, “òÿíÿáè åâ”, “àéíàáÿíäëè åâ”, “èìàðÿò”, “ìàëèêàíÿ”, “ìöëê” âÿ “ãÿñð” êèìè àäëàðëà ìÿëóì îëóá, èãòèñàäè úÿùÿòäÿí òÿìèí îëóíìóø øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñ äàùà ìöðÿêêÿá ãóðóëóøëó åâëÿð ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Àäÿòÿí, áåëÿ åâëÿð ùöíäöð äàø ùàñàðëàðëà ÿùàòÿëÿíèð, ýèðèø âÿ éà àëàãàïûëàðëà òÿúùèç îëóíóð, ñûðà òàüëàðû, ñûðà ñöòóíëàðû, äàø øÿáÿêÿëè ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿëÿðè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèðäè. Àçÿðáàéúàíûí Ãóáà, Øÿêè, Øóøà, Ýÿíúÿ, Áàêû, Øàìàõû, Îðäóáàä âÿ ñ. øÿùÿðëÿðèíäÿ áåëÿ åâ òèïëÿðèíÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëìÿê îëàðäû. Êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ áåëÿ åâ òèïëÿðè íàäèð ùàëëàðäà òèêèëÿðÿê ÷îõéåðëÿøêÿëè, êöðñöëö, àéíàáÿíäëè (ñèéèðòìÿ øÿáÿêÿëè),

Êÿðòìÿ òèïëè åâ.

Ëÿì.

èêèìÿðòÿáÿëè, ÿêñÿð ùàëëàðäà èñÿ ÷àòìàäàí þðòöêëö îëóðäó. Øèðâàíûí ÿíÿíÿâè õàëã éàøàéûø åâëÿðè àðàñûíäà þçöíöí äàùà ìöðÿêêÿá ïëàí ãóðóëóøó èëÿ ôÿðãëÿíÿí èìàðÿò òèïëè åâëÿð õàëã àðàñûíäà “âàð åâëÿðè” àäëàíûð. ×îõîòàãëû èìàðÿòëÿð òÿêúÿ éàøàéûø âÿ ìÿèøÿò áþëìÿëÿðèíèí (éàòàã îòàüû, éåìÿê îòàüû, àüàëûã îòàãëàðû, ìÿòáÿõ âÿ ñ.) ñàéû úÿùÿòäÿí äåéèë, ùàáåëÿ òÿñÿððöôàò áþëìÿëÿðè (àíáàð, ãóðàãëûã, äöêàí, òÿíäèðõàíà âÿ ñ.) âÿ íþêÿð-íàèá ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ÿëàâÿ îòàãëàðû èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàíûí õàëã éàøàéûø åâëÿðè ôîíäó ÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí òóòìóø 20 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíÿ êèìè òàðèõèòÿêàìöë ïðîñåñèíäÿ èáòèäàè èíñàíëàðûí òÿáèè âÿ ñöíè ìàüàðàëàðäàí áàøëàéàðàã ìöàñèð åâëÿðÿ êèìè ÷îõ áþéöê òÿêìèëëÿøìÿ âÿ çÿíýèíëÿøìÿ éîëó êå÷ìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí õàëã éàøàéûø åâëÿðè ôîíäóíóí áèð ãèñìèíè äÿ ìàëäàð åëàòëàðà ìÿõñóñ îëàí âÿ ìöõòÿëèô àäëàð äàøûéàí ìöâÿããÿòè éàøàéûø åâëÿðè (àëà÷ûã, úîìà, äÿéÿ, ìóõðó, ãàðàêå÷ÿ, äöííöêëö åâ, êîëóõ, ìàüàðäÿéÿ âÿ ñ.) òÿøêèë åäèðäè. Àäûíäàí ìÿëóì îëäóüó êèìè, ìöâÿããÿòè éàøàéûø åâëÿðè ÿñàñÿí éàéëàã øÿðàèòèíäÿ èíøà îëóíóð, àñàíëûãëà ñþêöëöá-éûüûëà áèëèðäè. Åòíîãðàôèê àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàíûí ìàëäàð åëàòëàðûíûí èñòèôàäÿñèíäÿ îëàí ìöâÿããÿòè éàøàéûø åâëÿðèíèí ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðû è÷ÿðèñèíäÿ äÿéÿ (Øèðâàíäà – ãàðàêå÷ÿ) âÿ àëà÷ûã öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð. Äÿéÿ, ùÿì þë÷öñöíÿ, ùÿì äÿ òèêèëìÿ öñóëóíà ýþðÿ àëà÷ûãäàí ôÿðãëÿíèðäè. Ùÿúìèíÿ ýþðÿ àëà÷ûãäàí êè÷èê îëàí äÿéÿ, ìþùêÿìëèéèíÿ ýþðÿ äÿ îíäàí ýåðè ãàëûðäû. Áåëÿ ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã ÿñëèíäÿ àëà÷ûã âÿ äÿéÿ åéíè ìöâÿããÿòè éàøàéûø åâèíèí èêè ìöõòÿëèô íþâöäöð. ”Äÿéÿ“ èñòèëàùû áèð ÷îõ 139

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãóáàäà éàøàéûø åâè. 19 ÿñð. Ñõåì

òöðêäèëëè õàëãëàðäà, öìóìèééÿòëÿ, ”åâ“ ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð. Àëà÷ûã âÿ äÿéÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ ”íÿìè“, éàõóä ”áóúàã“ äåéèëÿí õöñóñè éåð äöçÿëäèëèð, áóðàäà ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðû âÿ ÿðçàã ñàõëàíûëûðäû. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí éàøàéûø åâëÿðè 19–20 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ãàçìà, ãàðàäàì âÿ ïÿéÿ òèïëè îëäóüóíäàí, îíëàðäà äàõèëè ñÿëèãÿñàùìàí î ãÿäÿð äÿ ýþçëÿíèëìèðäè, áÿñèò îëóðäó. Áåëÿ åâëÿðäÿí òÿêúÿ éàøàéûø ö÷öí äåéèë, òÿñÿððöôàò ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áó áàðÿäÿ 19 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíÿ àèä áèð ìÿëóìàòäà äåéèëèð: «Àäÿòÿí, áåëÿ åâëÿðÿ äàõèë îëäóãäà èëê äÿôÿ àäàìûí ýþçöíÿ áèð-áèðèíÿ ñþéêÿíìèø ìèñ ãàáëàðûí óçóí úÿðýÿñè, ñîíðà éàí-éàíà ãîéóëìóø õàë÷àëàð, êå÷ÿëÿð âÿ áàðõàíà äÿéèð. Åâèí îðòàñûíäà – éåðäÿ îúàã ãàëàéûá éåìÿê ùàçûðëàéûð, ÷þðÿê áèøèðèð âÿ ãûøäà èñèíèðëÿð. Ýèðèø éîëó èëÿ öçáÿöç àðõà äèâàð áîéó àë÷àã òàõò éåðëÿøäèðèëèð, öçòöíÿ ïàëòàð âÿ áàøãà ìöõÿëëÿôàò éûüûëìûø éóí ìÿôðÿøëÿð ãîéóëóð, äèâàðäàí èñÿ ñèëàù àñûëûð».

Éåðöñòö åâëÿðäÿ èñÿ äàõèëè ñÿëèãÿ-ñàùìàí äàùà òåç ýþçÿ ÷àðïûðäû. Áóðàäà ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿð ö÷öí äöçÿëäèëìèø äèâàð à÷ûðûìëàðû (òàõ÷à, çåù âÿ éà ðÿô, äèâàð øêàôû, éöê éåðè, äîëàá, áóõàðû âÿ ñ.) ìþâúóä èäè. Àèëÿ ìÿèøÿòè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí áöòöí ïðîñåñëÿð (éåìÿê, éàòìàã, äèíúÿëìÿê, åâ èøëÿðè âÿ ñ.) äþøÿìÿ öçÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäèéèíäÿí, îíóí ñÿëèãÿëè äöçÿëäèëìÿñèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðèëèðäè. Àäÿòÿí, äþøÿìÿ ñàìàí ãàòûëìûø ïàë÷ûãëà ãàëûí ñóâàíûð, ñóâàã ãóðóéàíäàí ñîíðà îíóí öçÿðèíÿ âÿ äèâàðëàðà àü ýèëäÿí øèðÿ ÷ÿêèëèðäè. Øèðÿëÿíìèø äþøÿìÿéÿ, åâ ñàùèáèíèí ìàääè èìêàíûíäàí àñûëû îëàðàã êå÷ÿ, ïàëàç, úåúèì, ùÿñèð, êèëèì, õàë÷à, ýÿáÿ âÿ ñ. ñàëûíûð, öçÿðèíÿ àøûëàíìûø ãîéóí äÿðèñèíäÿí àéàãàëòû ãîéóëóð, ìöòÿêêÿ, áàëûø âÿ äþøÿê÷ÿëÿð (íàë÷à, íèìäÿð) äöçöëöðäö. Àçÿðáàéúàí õàëã éàøàéûø åâëÿðèíèí äàõèëè ñàùìàíûíäà ìöùöì ìÿèøÿò åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè éöê éåðèíèí (úàìàõàíàíûí) îëìàñû èäè. Ìÿëóìäóð êè, ïÿéÿ, ãàçìà âÿ ãàðàäàì òèïëè åâëÿðäÿ éöê éåðè äàø, êÿðïèú âÿ éà àüàú äàéàãëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëàí éöêàëòûëàðäàí èáàðÿò èäè. Éåðöñòö åâëÿðäÿ èñÿ áó ìÿãñÿä ö÷öí õöñóñè äöçÿëäèëìèø äèâàð à÷ûðûìëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. ×îõ âàõò ìÿèøÿò ìöõÿëëÿôàòûíû ìÿôðÿø, éàõäàí âÿ ñàíäûüà éûüûá éöê éåðèíÿ ãîéóðäóëàð. Åâëÿðèí äàõèëè ñàùìàíûíäàêû ìÿèøÿò åëåìåíòëÿðèíäÿí îëàí òàõ÷à ýöíäÿëèê èøëÿäèëìÿéÿí åâ àâàäàíëûãëàðûíûí, ãèéìÿòëè øåéëÿðèí, ãàäûí çèíÿòëÿðèíèí, è÷ÿðèñèíÿ õåéèð-øÿð ëèáàñëàðû ãîéóëàí âÿ áàùàëû ïàð÷àëàðäàí ùàçûðëàíàí ïàëòàð áîü÷àñûíûí

Éàøàéûø åâè. 20 ÿñð.

140

(Íàõ÷ûâàíäà îíà ”ïàëòàð ÷àøîâó“ äåéèðäèëÿð) ñàõëàíûëìàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ýöíäÿëèêäÿ èøëÿäèëÿí ãàá-ãàúàüû, àçóãÿíè, ÷àé âÿ õþðÿê äÿñòýàùûíû òàõ÷àíûí áèð íþâö îëàí äîëàáäà (äóëàäà) ñàõëàéûðäûëàð. Àäÿòÿí, òÿêîòàãëû åâëÿðäÿ áèð úöò äîëàá îëóðäó. Áÿçÿí åâèí åéâàíûíäà äà äîëàáà òÿñàäöô åäèëèðäè. Öçÿðèíÿ ìöõòÿëèô ìÿòáÿõ àâàäàíëûüû éûüûëìûø ðÿô (çåù, ëÿìÿ) åâèí äàõèëè ñàùìàíûíäà ìöùöì éåð òóòóðäó. Îíó, áèð ãàéäà îëàðàã, åâèí éàí äèâàðëàðû áîéóíúà äöçÿëäèðäèëÿð. Áÿçÿí åâèí áöòöí äèâàðëàðû áîéó äöçÿëÿí çåùÿ äÿ òÿñàäöô îëóíóðäó. Äèâàðà ñþéêÿíìèø âÿçèééÿòäÿ îëàí çåùèí öçÿðèíÿ ìÿèøÿòäÿ àç èøëÿäèëÿí âÿ òåç ñûíàí åâ àâàäàíëûüû ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà âÿ õöñóñè çþâã èëÿ éûüûëûðäû. Çåù áèð íþâ àèëÿíèí èãòèñàäè âÿçèééÿòèíèí ýþñòÿðèúèñè èäè. Îðàéà äöçöëìöø ãàáëàðûí ñûðàñûíà, ñàéûíà, äÿéÿðèíÿ âÿ ìöõòÿëèôëèéèíÿ ýþðÿ àèëÿ ñàùèáèíèí ìàääè âÿçèééÿòèíè ìöÿééÿí åòìÿê îëàðäû. Àçÿðáàéúàíûí áÿçè áþëýÿëÿðèíäÿ (Íàõ÷ûâàí, Øèðâàí, Àáøåðîí âÿ ñ.) åâëÿðèí äàõèëè ñàùìàíûíäà êöðñö äÿ ìöÿééÿí éåð òóòóðäó. Àäÿòÿí, êöðñöäÿí ãûø àéëàðûíäà ãûçûíìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Åâèí îðòàñûíäà ãóðóëàí êöðñö äþøÿìÿ öçÿðèíäÿ ãàçûëìûø äàéàç ÷àëàäàí, àë÷àã êÿòèëäÿí âÿ îíóí öçÿðèíÿ ñàëûíìûø áþéöê “êöðñö éîðüàíû”íäàí èáàðÿò îëóðäó. Áÿçè åâëÿðäÿ ÷àëà ÿâÿçèíÿ, õöñóñè äöçÿëäèëìèø ýèë êöðÿ âÿ ÷óãóí ìàíãàëäàí äà èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Åâëÿðèí äàõèëè ñàùìàíûíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí äèýÿð áèð ìÿèøÿò åëåìåíòè áóõàðû èäè. Îíäàí õþðÿê ùàçûðëàìàã âÿ åâëÿðè ãûçäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Éàøàéûø åâëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ áóõàðû êÿëëÿ äèâàðûí îðòàñûíäà éåðëÿøäèðèëèðäè. Áÿçÿí îòàüûí êöíúëÿðèíèí áèðèíäÿ îúàã îéóüóíäàí âÿ äèâàðè÷è òöñòö áîðóñóíäàí èáàðÿò áóõàðûëàðà äà ðàñò ýÿëìÿê îëóðäó. Åâëÿðèí ãûçäûðûëìàñûíà õèäìÿò åäÿí, þçëÿðèíèí äåêîðàòèâ èøëÿíìÿëÿðè áàõûìûíäàí êàìèë ñÿíÿò ÿñÿðè òÿñèðè áàüûøëàéàí âÿ ãóðóëóøúà ìöõòÿëèô îëàí áóõàðûëàð ÿñàñ åòèáàðèëÿ âàðëûëàðûí åâëÿðèíäÿ îëóðäó. Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûø åâëÿðèíèí ãûçäûðûëìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí ñöíè âàñèòÿëÿð – îðòà îúàüû, áóõàðû – òÿíÿêÿ (÷óãóí ñîáàëàð), êöðñö, (ýèë êöðÿ, ìàíãàë), ãàç ñîáàëàðû âÿ áóõàðëà èøëÿéÿí ìöàñèð èñòèëèê ñèñòåìëÿðèíÿ êèìè áþéöê èíêèøàô éîëó êå÷ìèøäèð. Áÿùñ îëóíàí äþâðäÿ åâëÿðèí ãûçäûðûëìàñûíäà éàíàúàã êèìè îäóí, êÿðìÿ (ãûðìà), òÿçÿê âÿ ñ.-äÿí, Àáøåðîí áþëýÿñèíäÿ èñÿ íåôòäÿí (ìàçóòäàí) ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Éàøàéûø åâëÿðèíèí äàõèëè ñàùìàíûíà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àíáàð âÿçèôÿñèíè ýþðÿí êÿíäè, èðè ñàíäûã (éàõäàí), ÷óáóã âÿ éà ãàðüûäàí äöçÿëäèëìèø, éàõóä èïäÿí ùþðöëìöø ãàøûãëûã, ìÿùðÿáà àñìàã ö÷öí àüàúäàí ö÷áóúàã ôîðìàñûíäà äöçÿëäèëìèø àñûëãàí, èéíÿ âÿ ñàï ãîéìàã ö÷öí èéíÿäàí, äèâàðà âóðóëàí õàë÷àëàðûí öçÿðèíÿ áÿíä åäèëÿí ìöõòÿëèô íàõûøëû ÿë òèêìÿëÿðè âÿ ñ. ìÿèøÿò ÿøéàëàðû äà þçöíÿìÿõñóñ ðþâíÿã âåðèðäè. Åâëÿðèí éûüûøäûðûëìàñûíäà âÿ ñöïöðöëìÿñèíäÿ “òóü” àäëàíàí êè÷èê ñöïöðýÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Éàøàéûø åâëÿðèíèí äàõèëè ñàùìàíûíäà èøûãëàíäûðìà ìÿñÿëÿñè äÿ áàøëûúà éåð òóòóðäó. 19 éöçèëëèêäÿ åâëÿðèí ñöíè èøûãëàíäûðûëìàñûíäà ýåúÿëÿð îðòà îúàüûíäàí, óúó àëîâëó êþñþâäÿí, áóõàðûäà éàíàí îúàüûí øþëÿñèíäÿí, ýöíäöçëÿð èñÿ ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿ à÷ûðûìëàðûíäàí, äàì áàúàñûíäàí, ñîíðàëàð ìöõòÿëèô éàüëû áèòêèëÿðäÿí (àëáàëû, ïàëûä, òîçàüàúû, ýÿðìÿøîâ âÿ ñ.) èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàð ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá áþëýÿëÿðèíäÿ éàøàéûø åâëÿðèíèí èøûãëàíäûðûëìàñû ö÷öí äàùà ÷îõ àüàú ÷óáóüóíäàí ùàçûðëàíìûø “äþéìÿ” àäëàíàí “÷ûðàã”äàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Åâëÿðèí èøûãëàíäûðûëìàñûíäà 19 éöçèëëèéèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ìàçóò âÿ ãàðà íåôòëÿ èøëÿéÿí ãàðà÷ûðàãëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Îíëàð ñàõñûäàí, øöøÿäÿí, ìèñäÿí âÿ òÿíÿêÿäÿí äöçÿëäèëèð, äþøÿìÿäÿí ìöÿééÿí ùöíäöðëöêäÿ, àüàúäàí ãàéðûëìûø ÷ûðàãáàíëàðûí öñòöíÿ ãîéóëóðäó. 20 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíÿ éàõûí ãàðà÷ûðàãëàðû òÿäðèúÿí øöøÿëè ëàìïàëàð, ôÿíÿðëÿð ÿâÿç åòäè. Áóíäàí ñîíðà õàëãûí ìÿèøÿòèíÿ àðäûúûëëûãëà “éåääèëèê”, “îíëóã”, “îòóçëóã” ëàìïà íþâëÿðè äàõèë îëäó. 20 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí õàëã éàøàéûø åâëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíäÿ, äåìÿê îëàð êè, ìåáåë îëìàìûøäûð. Àç-÷îõ âàðëû àèëÿëÿðäÿ “òàõò” àäëàíàí àüàú ÷àðïàéûëàð, àüàúäàí äöçÿëäèëìèø ìàñà, êÿòèë âÿ ñ. àâàäàíëûãëàðà òÿñàäöô åäèëìèøäèð. ßä.: Í ÿ ñ è ð ë è Ì. Í. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Øÿêè – Çàãàòàëà çîíàñû ÿùàëèñèíèí éàøàéûø åâëÿðè. Á., 1975. Ó ñ å é í î â Ì., Á ð å ò à í è ö ê è é Ë., Ñ à ë à ì ç à ä å À. Èñòîðèÿ àðõèòåêòóðû Àçåðáàéäæàíà. Ì., 1963. Ñ à ë à ì ç à ä ÿ ß.Â., Ñ à ä û ã ç à ä ÿ ß.ß. 17–19 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûø áèíàëàðû. Á., 1961. Ì å õ ò è å â À.Ì. Äåðåâÿííîå çîä÷åñòâî Àçåðáàéäæàíà. Á., 1987; é å í ÿ î í ó í : Íàðîäíûå æèëèùà Àçåðáàéäæàíà. Òåáðèç, 2002; Ê à ð à ê à ø ë û Ê.Ò. Ìàòåðèàëüíàÿ êóëüòóðà àçåðáàéäæàíöåâ. Á., 1964. Ô.Âÿëèéåâ

Àzÿrbaycan mÿtbÿxè Éåìÿê ÿùàëèíèí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè èëÿ ñûõ áàüëûäûð âÿ êîíêðåò ðåýèîíäà èñòåùñàë îëóíàí êîìïîíåíòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàíäà òàðèõÿí ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã ÿùàëèíèí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè îëäóüóíäàí ãèäàëàíìàíûí ÿñàñûíû áèòêè âÿ ùåéâàí ìÿíøÿëè éåìÿêëÿð òÿøêèë åäèð. Áèòêè ìÿíøÿëè éåìÿêëÿð àðàñûíäà ÷þðÿê õöñóñè éåð òóòóð. Êå÷ìèøäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÷þðÿéèí 30-äàí ÷îõ íþâö ìÿëóì èäè. Áóðàäà ÷þðÿê áóüäà âÿ àðïà óíóíäàí áèøèðèëèðäè. Áèð ÷îõ áþëýÿëÿðäÿ äàðû óíóíäàí, áóüäà âÿ àðïà óíëàðûíûí ãàðûøûüûíäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. ×þðÿéèí ÷åøèäèíÿ, ÷þðÿêáèøèðìÿ âàñèòÿëÿðèíÿ ýþðÿ ÷þðÿêáèøèðìÿíèí ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ äîüðó ýåíåçèñèíè èçëÿìÿê ìöìêöíäöð. ×þðÿéèí à÷ûã îúàãäà áèøèðèëìÿñè ÿí ãÿäèì öñóë ùåñàá îëóíóð. Éàõûí êå÷ìèøÿäÿê áèð ñûðà ðåýèîíëàðäà ìàëäàðëàð îòëàãëàðäà, äÿéèðìàí÷ûëàð äÿéèðìàí ÿòðàôûíäà «êöëëö êþìáÿ» áèøèðÿðäèëÿð. Áåëÿ ÷þðÿéèí õÿìèðè áÿðê âÿ äóçñóç (êÿëÿÿïïÿê) îëäóüóíäàí îíó èñòè-èñòè âÿ àäÿòÿí, ïåíäèðëÿ éåéèðäèëÿð. ×þðÿêáèøèðìÿíèí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿñèíäÿ «ýèë ñàú», ñîíðà èñÿ ÷óãóí ñàúëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ñàúäà íàçèê éàéûëìûø, ýèðäÿ ôîðìàëû ÷þðÿê («éóõà», «ôÿòèð», «ëàâàø») áèøèðèëèðäè. Áåëÿ ÷þðÿêëÿð ö÷öí àúûòìàñûç âÿ àúûìûø õÿìèðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ñàú ÷þðÿêëÿðèíÿ àúûìûø õÿìèðäÿí áèøèðèëÿí íèñáÿòÿí íàçèê «õàìðàëû» ÷þðÿê äÿ àèääèð. Áèð ñûðà ðåýèîíäà áåëÿ ñàú ÷þðÿéèíè «áîçäàìàú», «éàííàìà», «ñàú ÷þðÿéè», «áóçëàìàú» âÿ ñ. àäëàíäûðûëûðäû. Áåëÿ ÷þðÿêáèøèðìÿ ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëàí ÿùàëè ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. Øèìàë-øÿðã ðåýèîíóíäà àäÿòÿí áàéðàìãàáàüû ýöíëÿðäÿ ñàúäà íàçèê, ãàòãàò êþêÿ – øèðèí «ôÿñÿëè» áèøèðèëÿðäè. Øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðû ö÷öí ñàúäà áèøèðèëÿí áàëàúà ãàðüûäàëû êþêÿëÿðè – «úàä» ñÿúèééÿâè èäè. Úàä ùÿì÷èíèí èðè öéöäöëìöø áóüäà âÿ ãàðüûäàëû óíëàðûíûí ãàðûøûüûíäàí, éàõóä äàðû óíóíäàí ùàçûðëàíàíûðäû. Ëàêèí íàðûí öéöäöëìöø áóüäà óíóíäàí ùàçûðëàíàí «éóõà» ñàú ÷þðÿêëÿðèíäÿí öñòöí òóòóëóðäó. Éàéëàãëàðäà èêè ñàú àðàñûíäà éàüëû «êþìáÿ» äÿ áèøèðèëèðäè. ×þðÿêáèøèðìÿäÿ äàùà ñîíðàêû ìÿðùÿëÿ ÷þðÿéèí ãèñìÿí ãàïàëû îúàãäà – «õÿðÿê»äÿ áèøèðèëìÿñèäèð. ×îõ ãàëûí îëìàéàí «õÿðÿê ÷þðÿéè»íèí äàùà éàõøû

áèøìÿñè ö÷öí îíóí öñòöíö «ëÿëÿê» äÿñòÿñè èëÿ äåøÿðäèëÿð. ×þðÿêáèøèðìÿäÿ òÿíäèðëÿðèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëóá. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òÿíäèð å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèéèí ñîíóíäàí ìÿëóìäóð. Åòíîãðàôëàð áóðàäà òÿíäèðèí ö÷ òèïèíè ãåéäÿ àëìûøëàð: àéðû-àéðû ýèë ëàéëàðûíäàí ùàçûðëàíìûø «áàäëû òÿíäèð», áöòþâ ýèëäÿí «äþéìÿ òÿíäèð» âÿ «êÿðïèú òÿíäèð». Èñòè, ãóðó èãëèìëè ðåýèîíëàðäà éåðöñòö òÿíäèðëÿð äöçÿëäèëìèø, ÷îõ ðöòóáÿòëèëèéè èëÿ ñå÷èëÿí ðåýèîíëàðäà èñÿ éåðàëòû òÿíäèðëÿð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àäÿòÿí òÿíäèðëÿð åâäÿí êÿíàðäà, ùÿéÿòäÿ, õöñóñè àéðûëìûø éåðäÿ – «òÿíäèðõàíà»äà ãóðóëóðäó. Òÿíäèð ãóðìàãëà, åëÿúÿ äÿ ÷þðÿêáèøèðìÿäÿ èøëÿäèëÿí äèýÿð äóëóñ ÿøéàëàðûí äöçÿëäèëìÿñè èëÿ àäÿòÿí ãàäûíëàð ìÿøüóë îëóðäóëàð. Òÿíäèðèí áó ýöíÿäÿê ìÿèøÿòäÿ ñàõëàíìàñû òÿíäèðäÿ áèøèðèëÿí ÷þðÿéèí äàä âÿ êåéôèééÿòèíèí éöêñÿê îëìàñû èëÿ èçàù åäèëèð. Äèýÿð ÷þðÿêáèøèðìÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, éàíàúàã ñÿðôèíÿ ýþðÿ äÿ òÿíäèð õåéëè ÿëâåðèøëèäèð. ×þðÿê áèøèðèëÿíäÿí ñîíðà òÿíäèðäÿ ÷îõ âàõò õþðÿê äÿ ùàçûðëàíûðäû. Òÿíäèðäÿ àäÿòÿí «òÿíäèð ÷þðÿéè», «êÿëÿ ôÿòèð», ìöõòÿëèô «ëàâàø»ëàð áèøèðèëèðäè. Òÿíäèð ÷þðÿéè áèð ãàéäà îëàðàã íàðûí öéöäöëìöø áóüäà óíóíäàí âÿ àúûìûø õÿìèðäÿí ùàçûðëàíûðäû. Õÿìèðè ãûçìûø òÿíäèðÿ ðÿôÿòÿ èëÿ éàïûðäûëàð. ×þðÿê ìÿìóëàòûíûí éàéûëìûø íþâëÿðèíäÿí áèðè äÿ ëàâàø èäè. Àäÿòÿí î íàçèê, óçóíñîâ ôîðìàäà îëóðäó. Ãàðàáàüûí úÿíóá ùèññÿñèíäÿ âÿ Íàõ÷ûâàíäà ëàâàøû ÷îõ ìèãäàðäà áèøèðèð, åùòèéàò ö÷öí éûüûðäûëàð. Áóíóí ö÷öí ùàçûð ëàâàøû ãóðóäóð, äÿñòÿðõàíà áöêöá ãóðó éåðäÿ ñàõëàéûðäûëàð. Áåëÿ ëàâàø 2–3 àé ãàëûðäû. Ñöôðÿéÿ ýÿòèðèëìÿçäÿí ÿââÿë ëàâàøû ñó ÷èëÿéÿðÿê éóìøàëäûðäûëàð. ×îõ ìèãäàðäà ëàâàø ùàçûðëàéàðêÿí ãàðøûëûãëû éàðäûìäàí (èìÿúèëèê) èñòèôàäÿ îëóíóðäó. 19 ÿñð – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ øÿùÿðèíäÿ (Ýÿíúÿ, Áàêû, Øàìàõû âÿ á.) ñàòûø ö÷öí ÷þðÿê èðè äàø âÿ éà êÿðïèúäÿí ùàçûðëàíìûø ñîáàëàðäà – «ñÿíýÿê êöðÿñè»íäÿ áèøèðèëèðäè. Áó êöðÿëÿðäÿ àäÿòÿí ÷þðÿê÷è êèøèëÿð (øàòûð÷ûëàð) èøëÿéèðäèëÿð. «Ñÿíýÿê ÷þðÿéè»íè õûðäà, ãûçäûðûëìûø ÷ûíãûë öçÿðèíäÿ áèøèðèëèðäè. Àçÿðáàéúàí õàëã ìÿòáÿõèíäÿ ÷þðÿêëÿ éàíàøû ìöõòÿëèô óíëó ìÿìóëàòäàí äà ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ñöääÿ, éàüäà, éóìóðòàäà, áàëäà éîüóðóëìóø õÿìèðäÿí àäÿòÿí áàéðàìëàðäà ýèðäÿ, ãàò-ãàò êþêÿ — «ôÿñÿëè» áèøèðèëèðäè. Áÿçè ðåýèîíëàðäà (Ãàðàáàü âÿ 141

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñ.) òÿíäèðäÿ áàéðàìãàáàüû ýöíëÿðäÿ «ôÿòèð» áèøèðèëèðäè. Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíäÿ éàüëû (øèðíèëè) êþêÿ («áÿéèì÷þðÿéè», «ñöäëö ÷þðÿê»), øèðíèñè àðòûðûëìûø âÿ è÷è äîëäóðóëìóø – «íÿçèê», «êöë÷ÿ», «òûõìà» êþêÿëÿð ùàçûðëàíàðäû. Úÿíóá ðåýèîíëàðûíäà «íÿçèê ÷þðÿê», «çèðåéèí ÷þðÿê» àäëàíäûðûëàí áó ìÿìóëàòûí è÷è ùàëâà èëÿ äîëäóðóëóðäó. Òÿíòÿíÿëè âÿ áàéðàì ýöíëÿðèíÿ «áèøè», «áàìèéÿ» («ÿéèðäÿê») âÿ «øÿêÿð÷þðÿéè», «øÿêÿðáóðà», «ïàõëàâà», «ðèøòÿ ïàõëàâà», «øîðãîüàë» âÿ ñ. ùàçûðëàíûðäû. ßíÿíÿâè ìèëëè ìÿòáÿõ, þçöíöí ðåýèîíàë õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Áàêû âÿ Ýÿíúÿ ïàõëàâàñû, Ãàðàáàü êÿòÿñè, Çàãàòàëà ãóðàáèéÿñè, Øàìàõû ìöòÿêêÿñè, Øèðâàí ãàòëàìàñû, êöíúöò ùàëâàñû, áàäàìáóðà âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí áþëýÿëÿðèíäÿ ìÿøùóðäóð. Ãèäà ðàñèîíóíäà ÿñàñ éåðëÿðäÿí áèðèíè õÿìèð õþðÿêëÿð òóòóðäó. Áó õþðÿêëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíà ÿñàñ åòèáàðû èëÿ ãûø ôÿñëèíäÿ öñòöíëöê âåðèëèðäè. Òÿñàäöôè äåéèë êè, áÿçè ðåýèîíëàðäà ÿðèøòÿ øîðáàñûíà «èñòè» äÿ äåéèëèðäè. ßðèøòÿ òÿçÿ êÿñèëìèø ùàëäà èñòèôàäÿ îëóíóð, éàõóä ãóðóäóëàðàã åùòèéàò ö÷öí ñàõëàíûëûðäû. Õÿìèð õþðÿêëÿðè ÿòñèç, éàü-ñîüàíëà, åëÿúÿ äÿ ãîâóðìà áóëéîíóíäà õûðäà ëîáéà (ìàø) âÿ äèýÿð ïàõëàëûëàðëà áèøèðèëèðäè. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäà ñöäëö ÿðèøòÿäÿí ñóëó õþðÿê – «ñöäëö îìàú» áèøèðèëèð, ãûçàðäûëìûø ñîüàíà ñó ÿëàâÿ åäÿðÿê «ãàðà îìàú», «ÿðèøòÿ àøû» ùàçûðëàíûðäû. Åùòèéàò ö÷öí ùàçûðëàíìûø ÿðèøòÿäÿí ÷îõ çàìàí ÿò âÿ ãîâóðìà èëÿ âÿ éà ãóðóäóëìóø äóçëó áàëûãëà «ìèðàøà àø», «ÿðèøòÿ àøû», «ÿðèøòÿ ïëîâ» áèøèðèëèðäè. Ðåñïóáëèêàíûí øèìàë âÿ ãÿðá ðåýèîíëàðûíäà ÿí ÷îõ éàéûëìûø õÿìèð õþðÿêëÿðäÿí áèðè «õÿíýÿë» èäè. «Ñóëó õÿíýÿë» âÿ éà «ãàøûã õÿíýÿëè» ÷îõ âàõò ÿò ñóéóíäà ùàçûðëàíûð. Çàãàòàëà áþëýÿñèíäÿ ãàõàú åäèëìèø ÿòèí áóëéîíóíäà õûðäà

Äöøáÿðÿ.

142

ßò ãóòàáû.

äöéö õþðÿêëÿðè ìöñòÿñíà éåð òóòóð. Êå÷ìèøäÿ Àçÿðáàéúàíäà 50-äÿí àðòûã äöéö íþâö áåúÿðèëèðäè. Äöéöäÿí ùàçûðëàíàí õþðÿêëÿð àðàñûíäà ÿí ýåíèø éàéûëàíû ïëîâäóð. Àçÿðáàéúàí ïëîâëàðû þç çÿíýèíëèéè âÿ ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ïëîâëàð ùàçûðëàíäûüû ÿðçàãäàí àñûëû îëàðàã àäëàíäûðûëûð: «ãîâóðìà ïëîâ», «òóðøó ãîâóðìà ïëîâ», «ñÿáçè ãîâóðìà ïëîâ», «÷ûüûðòìà ïëîâ», «áàëûãàëòû ïëîâ», «áîðàíû ïëîâ», «øöéöä ïëîâ», «ôèñèíúàí ïëîâ», «ìÿðúè ïëîâ» âÿ ñ. «Òóðøó ãîâóðìà ïëîâ» êëàññèê àø ñàéûëûð: äöéö ö÷öí ãàðà ïþðòëÿäèëìèø ÿò, øàáàëûä, àëáóõàðà âÿ ãûçàðäûëìûø ñîüàíäàí õóðóø äöçÿëòìÿêëÿ ùàçûðëàíûðäû. Áöòöí áóíëàðà ÿäâÿ (èñòèîò, ñàðûêþê, çÿôÿðàí, äàð÷ûí) ÿëàâÿ îëóíóðäó. Áÿçÿí òóðøó ãîâóðìà ïëîâóíà ãûçàðäûëìûø ãîéóí ÿòè ãèéìÿñèíäÿí õûðäà äîüðàíìûø, ãûçàðäûëìûø ñîüàí âÿ êèøìèøäÿí èáàðÿò èêèíúè ãàðà äà äöçÿëäèëèðäè. Áèð ÷îõ éåðëÿðäÿ ïëîâà «ôèñèíúàí» – äþéöëìöø ãîç, ãîéóí ÿòè òèêÿëÿðè âÿ éà êöôòÿúèêëÿð, éàõóä òîéóã ÿòèíäÿí àáãîðà âÿ íàðøÿðàáëà òóðøóëóüó àðòûðûëìûø ñîóñ áèøèðèëèð. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäà ïëîâóí ÿí ÷îõ ñåâèëÿí ãàðàñû «ëÿâÿíýè»äèð: äþéöëìöø ãîç, ñîüàí âÿ àë÷à «÷óá» óíäàí ùàçûðëàíûð. Ëÿâÿíýè ÿââÿëúÿäÿí òÿìèçëÿíìèø òîéóüóí âÿ éà áàëûüûí è÷èíÿ äîëäóðóëóð, ùÿì÷èíèí àéðûúà õþðÿê êèìè äÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Ïëîâóí ùàçûðëàíìàñû ìöðÿêêÿá îëäóüó âÿ ÷îõ âàõò àïàðäûüû ö÷öí àäÿòÿí îíó ãîíàãëûãëàð, áàéðàì âÿ òÿíòÿíÿëÿð ìöíàñèáÿòè èëÿ áèøèðèðëÿð. Ýöíäÿëèê ìÿòáÿõäÿ äöéöäÿí «éàéìà» («ñöäëö ñûéûã»), «Øèëÿ», «ôèðíè» âÿ á. õþðÿêëÿð äÿ áèøèðèëèð. Áàü âÿ áîñòàí áèòêèëÿðèíäÿí äÿ íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ÿí ìöõòÿëèô õþðÿêëÿð, ÷ÿðÿçëÿð ùàçûðëàíûðäû. Áàü÷ûëûüûí èíêèøàô åòìèø áþëýÿëÿðèíäÿ ÿùàëè ãÿäèìäÿí ìåéâÿëÿðèí ñÿìÿðÿëè ãóðóäóëìàñûíûí ìöõòÿëèô öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèðäè. Ìåéâÿ÷èëèê áþëýÿëÿðèíäÿ

Øèðèí óíëó éåìÿêëÿðäÿí íþâáÿíþâ ùàëâà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Úöúÿðìèø áóüäà òîõóìóíäàí «ñÿìÿíè ùàëâàñû», áöòþâ áóüäàäàí, éàðìàäàí, èðè öéöäöëìöø óíäàí «éàðìà àøû», «éàðìà õÿøèëè», «õÿøèë» (áóüäà óíóíäàí ãàòû éåìÿê), «òóòìàú» (óíäàí ùàçûðëàíìûø ãàòû ñöäëö éåìÿê), «ãóéìàã» (éàüäà ãîâóðóëìóø óíäàí ãàòû õþðÿê), «ãîâóä» (ÿë äÿéèðìàíûíäà ÷ÿêèëìèø âÿ ãàòû øèðÿ ÿëàâÿ åäèëÿðÿê ãîâóðóëìóø áóüäà) âÿ ñ. ùàçûðëàéûðäûëàð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãèäà ðàñèîíóíäà

×ûüûðòìà ïëîâ.

õÿìèð ïàð÷àëàðûíäàí «ñöëùöëëö» áèøèðèëèð. Áèð ÷îõ áþëýÿëÿðäÿ èñÿ «ãóðó õÿíýÿëÿ» öñòöíëöê âåðèëèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ õÿíýÿëèí ýåíèø éàéûëìàñû áàðÿäÿ 19 ÿñð òÿäãèãàò÷ûëàðû äà ìÿëóìàò âåðìèøëÿð. Øèðâàí âÿ Àáøåðîí áþëýÿëÿðèíäÿ «äöøáÿðÿ», «ýöðçÿ», Øÿêè–Çàãàòàëà áþëýÿñèíäÿ èñÿ «ýèðñ» ýåíèø éàéûëìûøäû.

Ýöðçÿ.

Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíäÿ ìöõòÿëèô ãóòàáëàð («êÿòÿ», «òÿðÿëè êÿòÿ», «è÷ ãóòàáû», «ýþé ãóòàáû». «ÿò ãóòàáû», «Øèðâàí ãóòàáû» âÿ ñ.) áèøèðèëèðäè. Êÿíä éåðëÿðèíäÿ ãóòàáëàð (êÿòÿ) äàùà èðè îëóð âÿ ÷îõ çàìàí éàáàíû áèòêèëÿðäÿí ñàúäà ùàçûðëàíûðäû, «Øèðâàí ãóòàáû» («÷óäó») èñÿ ÿò âÿ ãàò-ãàò õÿìèðäÿí áèøèðèëèðäè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìåéâÿíè ãóðóäàðàã «ãàõ» (÷ÿðÿç) ùàçûðëàéûðëàð. Àäÿòÿí ìåéâÿ ýöíÿø àëòûíäà ãóðóäóëóðäó. Áÿçè ðåýèîíëàðäà (õöñóñèëÿ Ãóáà–Õà÷ìàç çîíàñûíäà) ìåéâÿíèí ãóðóäóëìàñû ö÷öí õöñóñè ýåíèøàüûçëû òÿíäèðëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àáøåðîí ùÿìèøÿ ÿíúèðè, òóòó, öçöìö èëÿ øþùðÿò òàïûá. Éåðëè ÿùàëè òóòäàí, öçöì, ÿíúèð, àðìóä âÿ ùåéâàäàí, ùÿòòà áîñòàí áèòêèëÿðèíäÿí äÿ äîøàá (áÿêìÿç) áèøèðèðäè. Àëìà, àðìóä, ùåéâà øÿêÿð ÿëàâÿ åòìÿäÿí, äîøàá ÿñàñûíäà ìÿúóí – «ðè÷àë», «ðóá», òóðø ìåéâÿëÿðäÿí (ýàâàëû, çîüàë, àë÷à âÿ ñ.) èñÿ «ëàâàøàíà» («òóðø ëàâàø») ùàçûðëàíûðäû. Íàð øèðÿñèíäÿí «íàðøÿðàá» («íàðäàíÿ», «ðóáèíàð», «ïàðäàñà») áèøèðèëèðäè. Öçöì÷öëöê ðàéîíëàðûíäà éåòèøìÿìèø öçöìäÿí àáãîðà, éåòèøìèø öçöìäÿí èñÿ ñèðêÿ ùàçûðëàíûðäû. Àáãîðà âÿ ñèðêÿ áþéöê äàðáîüàç ãàáëàðäà, ñÿðèí éåðäÿ ñàõëàíûëûðäû. Òÿðÿâÿç áöòöí èë áîéó èøëÿíèð. Äîüðàíìûø ÷èé ñîüàí íàð ñóéóíäà (íàðñîüàí) âÿ éà öçÿðèíÿ ñèðêÿ òþêöëìöø (ñèðêÿ-ñîüàí) øÿêëèíäÿ áèð ÷îõ ÿò âÿ áàëûã õþðÿêëÿðè èëÿ ñöôðÿéÿ ãîéóëóðäó. Ñöðòêÿúäÿí êå÷èðèëìèø ñîüàí ãèéìÿéÿ ÿëàâÿ åäèëèðäè. Ãûçàðäûëìûø ñîüàí ÿò õþðÿêëÿðèíè òàìàìëàéûð. Ìöõòÿëèô õþðÿê âÿ ñàëàòëàðà ÿëàâÿ êèìè ñàðûìñàãäàí äà ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Áàëãàáàãäàí «ãÿëèéÿ» (ñóäà áèøèðèëìèø ìàø âÿ íàð èëÿ áàëãàáàã ïöðåñè), «áîðàíû àøû» (ñöääÿ äöéö èëÿ áèøèðèëìèø áàëãàáàã) âÿ ãóòàá ùàçûðëàíûð. Ïàõëàëûëàðäàí ìöõòÿëèô ïëîâëàð: («ïàõëà ïëîâ», «ëÿðýÿ ïëîâ», «ìÿðúè ïëîâ» âÿ ñ.) áèøèðèð, ùÿäèê ùàçûðëàéûðëàð. Ýöíäÿëèê ãèäàëàíìàäà õöñóñèëÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ éàáàíû îòëàð – éîëîòó, ýèúèòêàí, úèíúèëèì, éàðïûç, ÿâÿëèê, êÿêëèêîòó âÿ ñ. ìöùöì éåð òóòóðäó. Îíëàðäàí ãûø åùòèéàòû òÿäàðöê îëóíóðäó. Òÿçÿ ùàëäà «ñûõìà», «òÿðÿ» ùàçûðëàéûð, ãóòàá áèøèðèðäèëÿð. Øÿùÿðëÿðäÿ äàùà ÷îõ ÿêèëèá áåúÿðèëÿí ýþéÿðòèäÿí (êåøíèø, øöéöä, øîìó, òóðøÿíý, ñîüàí, úÿôÿðè âÿ ñ.) èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ýþéÿðòè õþðÿêëÿðè àäÿòÿí ñàðûìñàãëû ãàòûãëà éåéèëèðäè. Àçÿðáàéúàí ìèëëè ìÿòáÿõèíäÿ ÷îõ ñàéäà (40-äàí àðòûã) ÿäâèééàò âÿ õóðóø èøëÿäèëèð: ãàðà èñòèîò, ìèõÿê, çÿíúÿôèë, äàð÷ûí, çÿôÿðàí, ñàðû êþê, ñóìàõ, çèðèíú âÿ ñ. Êå÷ìèøäÿ áó ÿäâèééàòûí ÷îõó áàøãà þëêÿëÿðäÿí ýÿòèðèëèðäè. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà áàëäàí èñòèôàäÿ ùàããûíäà ìÿëóìàò 10–12 ÿñð ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí îðòà ÿñð Àâðîïà ñÿééàùëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ 19 ÿñð

ÿäÿáèééàòûíäà þç ÿêñèíè òàïûá. ßíÿíÿâè îëàðàã áàë áèð ÷îõ õþðÿêëÿðè (õÿøèë, ãóéìàã âÿ ñ.) òàìàìëàéûð, ãÿííàäû ìÿìóëàòûíà ÿëàâÿ åäèëèð. Êå÷ìèøäÿ áàëû àüàú ãàáëàðäà (ãûçûëàüàú, úþêÿ), éàõóä êöïëÿðäÿ ñàõëàéûðäûëàð. Õàëã ìÿòáÿõèíäÿ ÿò âÿ ñöä ìÿùñóëëàðûíäàí ùàçûðëàíàí õþðÿêëÿð äÿ õöñóñè éåð òóòóð. ßò õþðÿêëÿðèíèí ÿí ãÿäèìè âÿ ñàäÿñè «øèøëèê» – êàáàá ùåñàá îëóíóð. Êàáàá, äåìÿê îëàð êè, äÿéèøìÿç øÿêèëäÿ áó ýöíÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Êàáàá ãîíàã õþðÿéè ùåñàá îëóíóð. Ùÿð éåðäÿ îíó êèøèëÿð õöñóñè ìàíãàëäà áèøèðèðëÿð. Êàáàáûí êëàññèê âÿ ýåíèø éàéûëìûø íþâö òèêÿ-êàáàáäûð. Áÿçÿí áó êàáàá òÿçÿ ãîéóí, éàõóä äàíà ÿòèíè «áàñäûðìà» åòìÿêëÿ (ÿò òèêÿëÿðèíè øèøÿ òàõìàçäàí ÿââÿë áèð íå÷ÿ ñààò äîüðàíìûø ñîüàí, äóç, èñòèîò âÿ ÿòèðëè îòëàðëà ãàðûøäûðûá ñÿðèí éåðäÿ áàüëû ãàáäà ñàõëàéûðëàð) äÿ ùàçûðëàíûð. Íàçèê äîüðàíìûø ÿòäÿí áÿðê ãûçäûðûëìûø ãàáäà (òàñäà) «òàñ êàáàá», äþéöëìöø ÿòäÿí, ìàíãàëäà «ëöëÿ êàáàá», ìèñ òàâàäà èñÿ «òàâà êàáàá» áèøèðèëèð. Êàáàáûí äèýÿð íþâëÿðè äÿ éàéûëìûøäûð: «òÿíäèð êàáàáû», «ñàú êàáàáû», «áàëûã êàáàáû», «áöòþâ êàáàá» âÿ ñ. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã øèøäÿ êàáàáà ÿëàâÿ êèìè ïîìèäîð, áàäûìúàí, êàðòîô, áîëãàð áèáÿðè, àúû áèáÿð âÿ ñ. äÿ áèøèðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà ÿò áèøèðèëìÿñèíèí éàéûëìûø öñóëëàðûíäàí áèðè äÿ ïþðòëÿòìÿäèð. Ãÿðá áþëýÿñè ö÷öí éàëíûç áöòþâ ÿò òèêÿëÿðèíäÿí – «áîçàðòìà», «ñîéóòìà» áèøèðìÿê ñÿúèééÿâèäèð. Áóðàäà ãîéóí ÿòèíèí èðè ïàð÷àëàðû âÿ äîüðàíìûø ñîüàí þç ñóéó âÿ éàüûíäà áèøèð. Áîçàðòìà äþéöëìöø ñàðûìñàã ãàðûøäûðûëìûø ãàòûã èëÿ éåéèëèð. Ãîéóí è÷àëàòûíäàí ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø õþðÿê – «úûç-áûç» ùàçûðëàíûð. Ãîéóí àéàãëàðûíäàí, áàø âÿ ãàðíûíäàí «êÿëëÿïà÷à» («áàø-àéàã»), ìàë àéàãëàðûíäàí èñÿ «õàø» áèøèðèëèð. Áó õþðÿêëÿðè àäÿòÿí ñàðûìñàãëû ñèðêÿ (ñèðêÿ-ñàðûìñàã) èëÿ éåéèðëÿð. Ãîéóí÷óëóüóí àïàðûúû òÿñÿððöôàò îëäóüó éåðëÿðäÿ àðòûã ãàëìûø ÿòäÿí ãûøà åùòèéàò – «ãîâóðìà» ùàçûðëàíûðäû. Ãîâóðìàäàí ìöõòÿëèô õþðÿêëÿð áèøèðèëèð, îíó õÿíýÿë âÿ äèýÿð óíëó õþðÿêëÿðÿ ÿëàâÿ, éàõóä ìöñòÿãèë õþðÿê êèìè èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. ßíÿíÿâè äóðó õþðÿêëÿðäÿí áèðè «ïèòè»äèð. Îíó õöñóñè ñàõñû êöïÿúèêëÿðäÿ («ïèòè ãàáû», «ïèòè äîïóñó») ùàçûðëàéûðëàð. Ãàáà åéíè âàõòäà ÿò, ãóéðóã

ïàð÷àñû, íîõóä, êè÷èê áàø ñîüàí, àë÷à âÿ éà îíóí ãóðóñó, ÿäâÿ éûüûëûð âÿ ñó òþêöëöð. Ïèòèíè çÿèô îääà, ïþðòëÿòìÿ éîëó èëÿ áèøèðèðëÿð. Òÿðêèáúÿ ïèòèäÿí ôÿðãëÿíìÿéÿí «ïàð÷à áîçáàø» («áîçáàø») èñÿ àäè ãàçàíäà áèøèðèëèð. Îíó õöñóñè äÿðèí ÷èíè (êå÷ìèøäÿ ñàõñû) ãàáëàðäà – êàñàëàðäà, öçÿðèíÿ íàðûí ãóðó íàíÿ ñÿïÿðÿê ñöôðÿéÿ ýÿòèðèðëÿð.

Ïèòè.

Äþéöëìöø ÿòäÿí «êöôòÿ áîçáàø» ùàçûðëàíûð. Êöôòÿëÿð ÿòÿ ñîüàí âÿ äöéö ÿëàâÿ åäèëìÿêëÿ ùàçûðëàíûð. Êöôòÿëÿðèí îðòàñûíà ãóðó àë÷à ãîéóð, ãàéíàéàí ÿò ñóéóíà ñàëûð âÿ áèøìèø íîõóä ÿëàâÿ åäÿðÿê, çÿèô îääà áèøèðèðëÿð. Êöôòÿíèí ñàéûíà óéüóí îëàðàã, êàðòîô áèøèðèð, õþðÿéÿ ñàðûêþê (âÿ éà çÿôÿðàí) âÿ èñòèîò âóðóðëàð. Êöôòÿíè äÿ êàñàäà öçÿðèíÿ íàíÿ ñÿïÿðÿê ñöôðÿéÿ ýÿòèðèðëÿð. Êöôòÿíèí áèð íþâö äÿ «Àðçóìàí êöôòÿñè»äèð. Áóðàäà èðè áèð êöôòÿíèí îðòàñûíà úöúÿ âÿ éà áèøìèø, ãàáûüû ñîéóëìóø éóìóðòà ãîéóëóð, ÿòÿ õöñóñè ÿòèð âåðÿí ýþéÿðòè – «ìÿðçÿ» âóðóëóð.

Àðçóìàí êöôòÿñè.

Äþéöëìöø ÿòäÿí íþâáÿíþâ «äîëìà» áèøèðèëèð. Ôàðøûí äîëäóðóëìàñû ö÷öí öçöì, ùåéâà âÿ êÿëÿì éàðïàãëàðûíäàí, áàäûìúàí, ïîìèäîð âÿ áîëãàð áèáÿðèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Êå÷ìèøäÿ ùÿì÷èíèí àëìàäàí («àëìà äîëìàñû») âÿ 143

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Éàðïàã äîëìàñû.

áàø ñîüàíäàí («ñîüàí äîëìàñû») äà äîëìà áèøèðÿðäèëÿð. Äîëìàíûí áöòöí íþâëÿðè ýöíäÿëèê ñöôðÿ ö÷öí, åëÿúÿ äÿ ãîíàã õþðÿéè êèìè ùàçûðëàíûð. Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ãèäà ðàñèîíóíäà åâ âÿ îâ ãóøëàðû ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóð. Ãóø ÿòèíäÿí áöòöí áþëýÿëÿðäÿ «òîéóã øîðáàñû», «òîéóã ÷ûüûðòìàñû», øèìàë-ãÿðá âÿ ãÿðá ðåýèîíëàðûíäà «ñóëó ÷ûüûðòìà» ýåíèø éàéûëìûøäûð. ×ûüûðòìà àéðûúà õþðÿê êèìè âÿ éà ïëîâëà áèðëèêäÿ ñöôðÿéÿ ýÿòèðèëèð. Øèðâàíäà âÿ Øÿêèäÿ ïëîâ éàíûíäà «òîéóã ãîâóðìàñû» âåðèëèð. Òîéóüóí è÷èíè äîëäóðóð («ëÿâÿíýè»), îíó è÷ñèç ùàçûðëàéûð (øèø êàáàá), òàâàäà ãûçàðäûð (úöúÿ êàáàá), ïëîâóí àëòûíà ãîéóðëàð (úöúÿ äþøÿìÿ) âÿ ñ. Áàëûã õþðÿêëÿðè áàøëûúà îëàðàã Õÿçÿð äÿíèçèíÿ, ùÿì÷èíèí Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðûíà éàõûí ðåýèîíëàð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Áóðàäà «ìÿðçÿ» ýþéÿðòèñè (âÿ éà ãóðóìóøó) èëÿ ôàðø äàäà ýÿòèðèëèð, ÿòèð âåðèð. Ìöñÿëìàí àäÿòëÿðèíÿ ýþðÿ õþðÿêäÿ ïóëëó áàëûãëàð èñòèôàäÿ îëóíóð («ãûçûë áàëûã», «êöòöì», «øàùìàéû», «÷ÿêè», «õÿøÿì» âÿ ñ.). Áàëûüûí áîëëóüó ÿùàëèéÿ, õöñóñèëÿ Ëÿíêÿðàí–Àñòàðà âÿ Ñàëéàí çîíàñûíäà, áàëûã åùòèéàòû éàðàòìàüà (äóçëàìàã, ùèñÿ âåðìÿê, ãóðóòìàã éîëó èëÿ) èìêàí âåðèðäè. Òÿçÿ áàëûüû ñàõñû ãàáëàðäà ùàçûðëàìàüû öñòöí òóòóðäóëàð. Ñàõñû «÷þëìÿê»äÿ ãûçûëáàëûãäàí «÷þëìÿê áàëûüû» áèøèðèðäèëÿð. Êöòöìäÿí áàëûã ñîóñó – «áàëûã áîçáàøû» ùàçûðëàéûð, êÿðÿâèç âÿ äèýÿð ãîõóëó ýþéÿðòè ÿëàâÿ åäèðëÿð. Òÿçÿ áàëûüû ùÿì÷èíèí ãûçàðäûð âÿ ñöôðÿéÿ íàð øÿðàáëà ýÿòèðèðëÿð. Îíó òÿíäèðäÿ ÷óáóãëàðäà, áÿçÿí öçöì éàðïàãëàðûíà áöêÿðÿê, îúàãäà êöëöí àëòûíäà áèøèðèð, «ëÿâÿíýè áàëûüû» ùàçûðëàéûðäûëàð. Íÿðÿ áàëûüûíäàí âÿ ãûçûëáàëûãäàí, áàøëûúà îëàðàã êàáàá áèøèðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí ìÿòáÿõèíäÿ ñöä ìÿùñóëëàðûíäàí («àüàðòû») èñòèôàäÿ ùÿìèøÿ ýåíèø éåð òóòìóøäóð. Ñöääÿí «àüûç», «êÿëÿ144

êÿ», «äÿëÿìÿ» (òÿçÿúÿ ïåíäèð), «áóëàìà» âÿ ñ. ùàçûðëàíûð. Ñöä âÿ ãàòûãäàí «ãàéìàã», «õàìà», «ñÿðìÿ», «ñöçìÿ», «êÿðÿ» éàüû âÿ ìöõòÿëèô ïåíäèðëÿð àëûíûð. Éàü àëìàã ö÷öí ìöõòÿëèô àüàú âÿ ñàõñû íåùðÿëÿðäÿí (àüàú «àðõèä», «áàõà÷ûã») êå÷è âÿ ãîéóí äÿðèëÿðèíäÿí («÷àëõàð», «åéìÿ», «òóëóã») èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ñàõñû íåùðÿëÿð, áàøëûúà îëàðàã, Øèðâàí, Ãóáà-Õà÷ìàç, ËÿíêÿðàíÀñòàðà, Øÿêè çîíàëàðûíûí ÿêèí÷è ÿùàëèñè àðàñûíäà èøëÿíèðäè. Àüàú âÿ äÿðè íåùðÿëÿð ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòëàðû ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâèäèð. Íåùðÿ ÷àëõàìàã íÿòèúÿñèíäÿ éàüäàí ñîíðà ãàëàí «àéðàí»äàí «êÿñìèê» ùàçûðëàéûðäûëàð. Áóíóí ö÷öí àéðàíû çÿèô îääà çÿðäàá àëûíàíäà ñöçöðëÿð âÿ 1–2 ýöí äàø àëòûíäà ñàõëàéûðäûëàð. Àäÿòÿí, êÿñìèéè äóçëàéûð, «øîð» àëûðëàð, ñàõñû ãàáëàðäà, éàõóä ìîòàëäà ñàõëàéûðëàð. Àäÿòÿí, ïåíäèð ãîéóí ñöäöíäÿí, àç ìèãäàðäà èíÿê ñöäöíäÿí, áÿçÿí úàìûø ñöäö ãàðûøûüûíäàí äà ùàçûðëàíûð. «Öçëó ïåíäèð», «öçñöç ïåíäèð» âÿ éà «êîð ïåíäèð» äÿ òóòóëóð. Ñöääÿí ìÿøùóð «ìîòàë ïåíäèðè» äÿ àëûíûð. Ñöä âÿ ñöä ìÿùñóëëàðûíäàí ìöõòÿëèô õþðÿêëÿð ùàçûðëàéûðëàð. Áöòöí áþëýÿëÿðäÿ ãàòûãäàí, ñöçìÿäÿí, àéðàíäàí áöòöí èë ÿðçèíäÿ «äîâüà» áèøèðèëèð. Àçÿðáàéúàí ìÿòáÿõè ùÿìèøÿ àëêîãîëñóç è÷êèëÿðèí ðÿíýàðÿíýëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèá. Ðåýèîíäàí àñûëû îëàðàã è÷ìÿê ö÷öí áóëàã, ãóéó ñóéó, ìèíåðàë ìÿíáÿëÿðèí ñóéó èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìÿíáÿëÿðäÿí ñóéó ÿíÿíÿâè îëàðàã ãàäûí âÿ ãûçëàð éà ìèñ (ôàðø, ýöéöì), éà ñàõñû (ñÿùÿíý) êöïëÿðäÿ ýÿòèðèðäèëÿð. Àíúàã åâäÿ ñóéó ñàõñû ãàáëðàäà ñàõëàìàüû öñòöí òóòóðäóëàð. Ñÿðèíëÿøäèðèúè è÷êèëÿðäÿí «àéðàí», «àòëàìà» âÿ «îâäóõ» äàùà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìöõòÿëèô ìåéâÿ øèðÿëÿðèíäÿí øÿðáÿòëÿð, ãûçûëýöë ëÿ÷ÿêëÿðèíäÿí «ýöëàá» ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áàë è÷êèëÿðè äÿ ìÿëóì èäè: «îâøàëà», «èñýÿíúÿáè», «ãÿíäàá». Òÿçÿ âÿ ãóðóäóëìóø ìåéâÿëÿðäÿí ÿíÿíÿâè è÷êè – «õîøàá» ùàçûðëàíûðäû. Ìöõòÿëèô ÷è÷ÿêëÿðèí âÿ îòëàðûí ãàéíàäûëìûø ñóéóíäàí èñòè è÷êè êèìè èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Êÿêîòó, èòáóðíó, ùåéâà éàðïàãëàðû, ìèõÿê, éàðïûç âÿ ñ. äÿìëÿéèá è÷èðäèëÿð. Ñÿìÿíè êþêöíäÿí «ñÿëÿá» àäëàíàí ìöàëèúÿâè è÷êè ùàçûðëàéûðäûëàð. Íàðûí äþéöëìöø êþêëÿðè «ñÿëÿá ÷àéíèêè» àä-

ëàíàí õöñóñè ãàáäà ñöä âÿ áàë èëÿ áèøèðèðäèëÿð. È÷êèëÿð àðàñûíäà ÷àé ìöñòÿñíà éåð òóòóð. Îíó àäÿòÿí ÿíÿíÿâè «àðìóäó» ñòÿêàíäà, êÿëëÿ ãÿíä»ëÿ è÷èðëÿð. Àçÿðáàéúàí ÿíÿíÿâè ìÿòáÿõè ö÷öí ìèñ, ñàõñû, òàõòà âÿ äÿðè àâàäàíëûãëàðû ñÿúèééÿâè èäè. Ñöä òÿñÿððöôàòûíäà, ñöä ìÿùñóëëàðûíûí åìàëû âÿ ñàõëàíìàñûíäà ñàõñû ãàáëàðà – áàäéàëàðà (ñÿðíèú, ãîäóø, øÿðèòúÿ), êàñàëàðà (ìàòðàò, ëÿíýÿðè), ìöõòÿëèô êöïëÿðÿ (õèì÷ÿ, áÿýýà, äîïó) öñòöíëöê âåðèëèðäè. Ñàõñû ãàçàíëàðäà («÷þëìÿê») ÿñàñÿí ÿíÿíÿâè õþðÿêëÿð ùàçûðëàíûðäû. Éàéëàãëàðäà éàüû, ïåíäèðè õöñóñè ùàçûðëàíìûø ãîéóí ãàðûíûíäà âÿ äÿðèñèíäÿ ñàõëàéûðäûëàð (ãàðûí, ìîòàë). ×þðÿêáèøèðìÿäÿ öñòöíëöê òàõòàäàí ùàçûðëàíàí àâàäàíëûãëàðà âåðèëèðäè (òàõòà òàáàã, îâëîâ, éóõàéàéàí, ðÿôÿòÿ). Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìûø ìÿòáÿõ ãàáãàúàüûíäà öñòöíëöê ìèñ ãàáëàðà âåðèëèðäè: òóòóðäó: êàñà, ýöéöì, úàì, ñàòûë, ñÿðïóú, ãàøûã, ñèíè, ìÿúìÿéè. ×èíèí âÿ ñàõñû ãàáëàðäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê îëàí Àçÿðáàéúàí õàëã ìÿòáÿõè þç ðÿíýàðÿíýëèéèíÿ, çÿíýèíëèéèíÿ âÿ éöêñÿê òåõíîëîæè öñóëëàðûíà ýþðÿ äöíéà ìÿòáÿõèíäÿ õöñóñè éåð òóòóð. Îíóí þçöíÿìÿõñóñëóüó áó ýöí äÿ ñàõëàíìàãäàäûð. Ñ.Àüàìàëûéåâà

Ýåéèì âÿ áÿçÿêëÿð Ýåéèì ìàääè ìÿäÿíèééÿòèí ÿí ìöùöì âÿ þçöíäÿ ÿíÿíÿâè åòíèê õöñóñèééÿòëÿðè óçóí ìöääÿò ñàõëàéàí ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ýåéèìäÿ åòíîñóí éàøàäûüû èãëèì øÿðàèòè, òÿñÿððöôàòûí õàðàêòåðè, åòèê íîðìàëàð âÿ õàëãûí åñòåòèê äöíéàýþðöøö þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ýåéèì ùÿì÷èíèí õàëãûí åòíîìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèíè þéðÿíìÿê ö÷öí ìöùöì òàðèõè-åòíîãðàôèê ìÿíáÿëÿðäÿí áèðèäèð. 19 ÿñðäÿ õàëã ýåéèìè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíäÿ ñàõëàíûëìûøäû. Ëàêèí ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà áó ñàùÿäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðèð. Èëê íþâáÿäÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí ÿíÿíÿâè êèøè ýåéèìè îëäó êè, áó äà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè èëÿ èçàù îëóíóð. Ùàêèì ñèíôèí íöìàéÿíäÿëÿðè, ìÿìóðëàð àâðîïàñàéàüû ýåéèíìÿéÿ áàøëàäûëàð. Þëêÿäÿ êàïèòàëèçìèí èíêèøàôû âÿ îíóíëà áàüëû îëàí ìþâñöì÷öëöê ïðîñåñè êÿíääÿ äÿ ÿíÿíÿâè êèøè ýåéèìèíèí äÿéèø-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Ãàäûí ýåéèìèíäÿ èñÿ äÿéèøèêëèêëÿðèí íèñáÿòÿí ëÿíý ýåòìÿñè äèíè ãàäàüàëàðëà âÿ ãàäûíûí èúòèìàè ùÿéàòäà ïàññèâ ðîëó èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô òàðèõè-åòíîãðàôèê áþëýÿëÿðèíäÿ ÿíÿíÿâè ãàäûí ýåéèìè ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàõëàñà äà, öìóìè åëåìåíòëÿð áóðàäà öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Ãàäûí ýåéèìèíèí òÿðêèáè áöòöí Àçÿðáàéúàí ö÷öí ÿñàñÿí åéíèòèïëè èäè âÿ òÿðêèá ùèññÿëÿðè áèð-áèðèíäÿí éàëíûç õûðäà äåòàëëàðëà ôÿðãëÿíèðäè. ßíÿíÿâè ãàäûí ýåéèìèíèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðè êþéíÿê, òóìàí âÿ öñò ýåéèìäÿí (÷ÿïýÿí, àðõàëûã, êöðäö, êöëÿúÿ) èáàðÿò èäè. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÷îõ éåðèíäÿ éàõàëûüû îëìàéàí óçóíãîëëó êþéíÿê ýåíèø éàéûëìûøäû. Áÿçè áþëýÿëÿðäÿ áàéûðëûã ïàëòàð êèìè åíëè ãîëëó êþéíÿêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà, ùÿì÷èíèí óçóí áè÷èìëè êþéíÿêëÿð äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Äàùà ãÿäèì ýåéèì ñàéûëàí áó êþéíÿêëÿð Çàãàòàëàäà, Íàõ÷ûâàíûí ãÿðá ùèññÿñèíäÿ, ùÿì÷èíèí Ëÿíêÿðàí, Ãàçàõ, Ãóñàð âÿ Ãóáàíûí äàü êÿíäëÿðèíäÿ ýåéèëèðäè. Êþéíÿêëÿðèí òèêèëìÿñèíäÿ áîéàíìûø áåç âÿ ÷èòäÿí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áàéûðëûã êþéíÿêëÿðè þëêÿäÿ èñòåùñàë îëóíàí èïÿêäÿí (ãàíîâóç, äàðàéû) òèêèëèð, èïÿê ãàéòàí âÿ ãûçûëû ñàïëû áàôòà èëÿ áÿçÿäèëèð, ÿòÿêëÿðèíÿ ìöõòÿëèô àñìàëàð, ãûçûëäàí âÿ ýöìöøäÿí ïèëÿêëÿð àñûëûðäû. Ãóðøàã ýåéèìëÿðèíäÿí ýåíèø éàéûëàíû 4–6 ïàð÷à çîëàüûíäàí òèêèëÿí òóìàí èäè. Áóíóíëà éàíàøû «èêè áàëàã», «úöòáàëàã», «úöòòóìàí» êèìè àü áåç àëòëûüûí îëàí âÿ ãûðìûçû ñàòèí ïàð÷àäàí òèêèëÿí åíëè øàëâàðëàð äà ýåéèëèðäè. Òóìàíëàðû ÷èòäÿí, ñàòèíäÿí, éóí ïàð÷àäàí òèêèðäèëÿð. Òÿíòÿíÿëè ùàäèñÿëÿð ö÷öí òóìàí ãàíîâóç, äàðàéû, àòëàç, çÿðõàðà âÿ íàäèð ùàëëàðäà ìÿõìÿðäÿí òèêèëèð, øÿðèä âÿ áàôòà, ãûçûëû ñàïëàðäàí (ýöëÿáÿòèí) èáàðÿò øÿáÿêÿ (êðóæåâà) èëÿ èøëÿíèðäè. Ýöíäÿëèê ýåéèì åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè þíëöê èäè. Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ ðåýèîíëàðûíäà þíëöê ýåéèì äÿñòèíèí òÿðêèá ùèññÿñè ñàéûëûá âÿ îíñóç ýÿçìÿê ÿäÿáñèçëèê êèìè ãÿáóë îëóíóðäó. Ãàäûí öñò ýåéèìè áöòöí Àçÿðáàéúàíäà äåìÿê îëàð êè, îõøàð èäè. Ùÿð éåðäÿ ãûñà, äöéìÿñèç, òàì áè÷èìëè «÷ÿïêÿí» âÿ «àðõàëûã» ýåíèø éàéûëìûøäû. Ùÿì÷èíèí ãîëñóç ñûðûíìûø ýåéèìëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ãûñà, òàì áè÷èìëè «÷ÿïêÿí» êþéíÿéèí öñòöíäÿí ýåéèëèðäè. Áó ýåéèìèí ãàáàã ùèññÿñè à÷ûã îëóð, áåë ùèññÿñèíäÿ ãàðìàãëàð, éàõóä ÿòÿê ùèññÿñèíäÿ ãàéòàí âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðèëèðäè. ×ÿïêÿíèí

×ÿïêÿí.

éàíëàðûíäà îëàí îâàë ÷ûõûíòûëàð áàôòà âÿ øÿðèäëÿ èøëÿíèðäè. Ìöõòÿëèô åòíîãðàôèê çîíàëàðäà ÷ÿïêÿíëÿð ãîë áè÷èìè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Íàõ÷ûâàí âÿ Ëÿíêÿðàí áþëýÿëÿðèíäÿ óçóíãîëëó, Ãàðàáàü áþëýÿñèíäÿ ÷èéèíäÿí êÿñèêëè ãîíäàðìà ãîëëó, Ýÿíúÿ âÿ Øÿêè áþëýÿëÿðèíäÿ èñÿ ãûñà ãîëëó ÷ÿïêÿí ÷îõ ýåíèø éàéûëìûøäû. ×ÿïêÿíèí áó íþâöíöí ÿòÿêëÿðè àðàëû îëóð âÿ äöéìÿëÿíìèðäè. Áó çîíàëàðäà ÷ÿïêÿí ÷îõ âàõò éóí è÷ëèêëÿ ñûðûíûðäû. Áåëÿ ÷ÿïêÿí Øÿêè áþëýÿñèíäÿ «ëÿááàäÿ», Ýÿíúÿíèí äàüëûã çîíàñûíäà èñÿ «çûâûí» àäëàíûðäû. Êöáàð

Ãàäûí àðõàëûüû.

ãàäûíëàð ñàôñàð õÿçèíäÿí àñòàðëàíìûø, «åøìÿê» àäëàíàí ëÿááàäÿ ýåéèðäèëÿð. Äèýÿð öñò ýåéèì òèïè – «àðõàëûã» äà Àçÿðáàéúàíäà ÷îõ ýåíèø éàéûëìûøäû. Àðõàëûã áåëäÿ áèðëÿøÿí èêè ùèññÿäÿí âÿ äþøäÿ èòèáóúàãëû, éàõóä äöçáóúàãëû êÿñèê ñàõëàìàãëà òèêèëèðäè. Ãûð÷ûí äþø ùèññÿéÿ òèêèëÿðÿê ñûõ áöçìÿëÿíèðäè. Áèð ÷îõ áþëýÿëÿðäÿ àðõàëûüûí ãîëó äèðñÿéÿ ãÿäÿð îëóðäó. Áåëÿ àðõàëûã «êöëÿúÿ» àäû àëòûíäà Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Øóøà âÿ ãèñìÿí Øÿêè áþëýÿëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè.

Êöëÿúÿ.

Àðõàëûüûí «êàòèáè», «ãàáà» àäû èëÿ òàíûíàí íþâëÿðè ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíûí øèìàë áþëýÿëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûð. Áàéðàì ýöíëÿðè ö÷öí àðõàëûã øóõ èïÿê ïàð÷àëàðäàí, ìÿõìÿðäÿí, ùÿì÷èíèí «òèðìÿ» àäëû éóí ïàð÷àäàí òèêèëèðäè. Ãûø âàõòû ýåéèëÿí ÷ÿïêÿí âÿ àðõàëûãëàð éóí è÷ëèêëÿ ñûðûíûðäû. Àðõàëûüûí àëòûíäàí éàøëû ãàäûíëàð ãîëñóç ñûðûãëû äà ýåéèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ãîëñóç êþéíÿêëÿð äÿ ÷îõ ýåíèø éàéûëìûøäû. Øèìàë ðàéîíëàðäà áó òèï êþéíÿêëÿð éóí è÷ëèêëÿ ñûðûíûðäû. Ãàðàáàü áþëýÿñèíäÿ èñÿ ãîëñóç êþéíÿê

Êöðäö.

áè÷èìèíÿ ýþðÿ úÿïýÿíè õàòûðëàäûðäû. Áó çîíà ö÷öí ñàôñàð õÿçèíäÿí àñòàðëàíìûø ãîëñóç êþéíÿê – «êöðäö» ñÿúèééÿâè èäè. Êöðäö òèðìÿäÿí âÿ éà ìÿõìÿðäÿí òèêèëèðäè. Ãûøäà, õöñóñèëÿ úÿíóá-ãÿðá ðàéîíëàðûíûí äàü êÿíäëÿðèíäÿ ãàäûí ýåéèìè èñòè øàë èëÿ òàìàìëàíûðäû. Àçÿðáàéúàí ãàäûíëàðûíûí áàø ýåéèìëÿðè äÿ þç çÿíýèíëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. 19 ÿñð âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ öìóìè úÿùÿòëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí ãàäûí áàø ýåéèìëÿðè þç ìÿùÿëëè õöñóñèééÿòëÿðèíè äÿ ñàõëàìûøäû. Áàø ýåéèìè éàéëûã àëòûíäàí ýåéèëÿí ïàïàãëàðäàí, éàéëûãëàðäàí âÿ ìöõòÿëèô áàø áÿçÿêëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Ö÷ ïàïàã òèïè ìÿëóì èäè: àðàã÷ûí, ëÿ÷ÿê âÿ óçóí éóìøàã ãàëïàã ôîðìàñûíäà îëàí ÷óòãó. Ãàðàáàü, Íàõ÷ûâàí âÿ Òàëûø çîíàëàðûíäà, ùÿì÷èíèí ãÿðá ðàéîíëàðûíäà éóìøàã àðàã÷ûí ôîðìàñûíäà îëàí ïàïàã ãîéóðäóëàð. Àðàã÷ûíûí àëûí ùèññÿñè øÿðèä âÿ çåùëÿ áÿçÿäèëèðäè. Òÿíòÿíÿëè ùàëëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí àðàã÷ûíëàð èñÿ ìÿõìÿðäÿí òèêèëèð, ýöëÿáÿòèí íàõûøëàðëà, ãûçûë ïèëÿêëÿðëÿ áÿçÿäèëèð, ãûðàãëàðûíà äàèðÿâè âÿ éà ðîìáøÿêèëëè áÿçÿê ÿøéàëàðû òèêèëèðäè. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá ðàéîíëàðûíäà áó àðàã÷ûíëàðëà éàíàøû çþâãëÿ áÿçÿäèëìèø «äèíýÿ» àäëàíàí ùöíäöð ïàïàãëàð éàéûëìûøäû. Àðàã÷ûíû õàòûðëàäàí áàø ýåéèìëÿðèíÿ îðòà ÿñð Òÿáðèç ìèíèàòöðëÿðèíäÿ òåçòåç ðàñò ýÿëèíèð. Ãåéä îëóíàí çîíàëàðäà, ùÿì÷èíèí éàøëû ãàäûíëàðûí áàüëàäûãëàðû ëÿ÷ÿêëÿð äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Çàãàòàëà çîíàñûíäà ìöõòÿëèô áÿçÿêëè òèêìÿëÿðëÿ, 145

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ýöìöø áîðóúóãëàð âÿ àñìà ïèëÿêëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø «äöéìÿ÷ÿ» àäëàíàí ëÿ÷ÿêëÿðÿ öñòöíëöê âåðèëèðäè. Øèðâàí, Ãóáà-Õà÷ìàç âÿ Øÿêè-Çàãàòàëà çîíàëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí «÷óòãó» áàø ýåéèìè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. ×óòãó, àäÿòÿí òèêèø õÿòëÿðè, çåù âÿ äöéìÿëÿðëÿ áÿçÿäèëèðäè. Áàéðàì ÷óòãóëàðû ÷îõ âàõò áàùàëû èïÿê ïàð÷àëàðäàí òèêèëèð, àøàüû ùèññÿëÿðè ýöëÿáÿòèíäÿí ñà÷àãëàðëà áÿçÿäèëèðäè. Àëûí ùèññÿéÿ ýöìöø âÿ ãûçûë ïèëÿêëÿðäÿí èáàðÿò õöñóñè áÿçÿêëÿð – «÷óòãó ãàáàüû» òàõûëûðäû. Ïàïàüûí öñòöíäÿí ìöõòÿëèô öñóëëàðëà éàéëûãëàð áàüëàíûëûð, òÿíòÿíÿëè ùàëëàðäà áàøà à÷ûã ðÿíýäÿ íàçèê èïÿê êÿëàüàéû þðòöëöðäö. Úàâàíëàð, àäÿòÿí ãûðìûçû ðÿíýëè éàéëûãëàðà öñòöíëöê âåðèðäè. Íàõ÷ûâàí çîíàñûíäà èïÿêäÿí âÿ éà ãàç-ãàçäàí îëàí éàéëûã ïàïàüà áÿðêèäèëèðäè. Áöòöí áþëýÿëÿðäÿ ÷àëìàíû õàòûðëàäàí áàø þðòöêëÿðè äÿ éàéûëìûøäûð. Úàâàí ãàäûíëàð áàøëàðûíû ôîíó îðíàìåíòëÿðëÿ èøëÿíìèø «ùåðàòû» àäëàíàí êÿëàüàéû èëÿ ÷àëìà øÿêëèíäÿ áàüëàéûðäûëàð. Áåëÿ áàø ýåéèìè Çàãàòàëà âÿ Íàõ÷ûâàí ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. Öñò éàéëûãëàð åëÿ áàüëàíûðäû êè, öçöí àøàüû ùèññÿñè äÿ þðòöëìöø (éàøûíìàã) îëóðäó. Ãàäûí áàø ýåéèìëÿðèíÿ àèä ìàòåðèàëëàðûí òÿùëèëè áóðàäà öìóìèëèéèí ìþâúóäëóüóíó âÿ 20 ÿñðäÿ äÿ ñàõëàíûëìûø ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèí Àçÿðáàéúàíûí åòíîãðàôèê áþëýÿëÿðèíèí ñÿðùÿäëÿðè èëÿ öñò-öñòÿ äöøìÿäèéèíè ýþñòÿðèð. ×àäðàäàí ÿñàñÿí øÿùÿðëÿðäÿ, áÿçè áþëýÿëÿðäÿ èñÿ (Íàõ÷ûâàí, Àáøåðîí, Òàëûø çîíàëàðû) êÿíä éåðëÿðèíäÿ äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ãÿðá ðàéîíëàðûíäà âÿ Çàãàòàëàäà ÷àäðàéà ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíèðäè. ×àäðà ãàðà, òöíä-ãÿùâÿéè, äàìà-äàìà ïàð÷àëàðäàí òèêèëèð, äöçáóúàãëû, éàõóä îâàë ôîðìàäà îëóðäó. ßíÿíÿâè ãàäûí ýåéèì äÿñòè 19 ÿñð – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòëàðû èëÿ áÿçÿäèëèðäè. Áó áÿçÿêëÿð ÿñàñÿí äåêîðàòèâ ôóíêñèéà äàøûéûðäû. 19 ÿñð – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíèí ÿíÿíÿâè ãàäûí áÿçÿêëÿðèíè òÿéèíàòûíà ýþðÿ áàø, áîéóí-ñèíÿ, ãîë âÿ áåë áÿçÿêëÿðèíÿ àéûðìàã îëàð. Þç íþâáÿñèíäÿ ùÿð áÿçÿê ãðóïó ìöõòÿëèô ôîðìà âÿ òÿéèíàòû îëàí òèï âÿ íþâëÿðÿ áþëöíöð. Áàø áÿçÿêëÿðèíÿ àëûí, ýèúýàù âÿ ãóëàã áÿçÿêëÿðè àèääèð. Àëûí áÿçÿêëÿðèíäÿí îëàí «àëûíëûã» ìÿðêÿçèíäÿ èðè ðîìá ôîðìàëû ìåäàëéîíó âÿ îíäàí õûðäà çÿíúèðëÿðëÿ àéðûëàí èêè ñûðà àñìàäàí èáàðÿò èäè. Êÿíä éåðëÿðèíäÿ ÿñàñÿí ýöìöø àëûíëûãëàð òàõûëûðäû. Àëûíëûüûí ãûçûëäàí ùàçûðëàíàí 146

íþâëÿðè èñÿ þç ìöðÿêêÿáëèéè âÿ çÿðèôëèéè èëÿ ñå÷èëèðäè. Àäÿòÿí, áó àëûíëûãëàð áèð íå÷ÿ úÿðýÿéÿ äöçöëìöø õûðäà ðîìáøÿêèëëè, áàäàìâàðè âÿ äàèðÿâè ïèëÿêëÿðäÿí èáàðÿò îëóðäó. Áÿçè àëûíëûãëàðäà àñìàíûí ìèëëÿðèíÿ õûðäà ìèðâàðè òàõûëûðäû. «Ñèëñèëÿ» àäëàíàí áó àëûíëûã ÿñàñÿí Áàêû, Øàìàõû, Íàõ÷ûâàí âÿ Ýÿíúÿ ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. Éàëíûç Áàëàêÿí âÿ Çàãàòàëà ðàéîíëàðûíäà éàéûëìûø «òàú» áÿçÿê ÿøéàñû êîíóñâàðè ìÿðêÿçè ëþâùÿäÿí èáàðÿò èäè. Àëûíûí éóõàðû ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøÿí áó ëþâùÿäÿí àéðûëàí ö÷ ñûðà íàçèê çÿíúèðäÿí áóòà øÿêèëëè áÿçÿêëÿð àñûëûðäû. Áåëÿ áÿçÿê íþâöíöí ÿí ýåíèø éàéûëìûø ôîðìàñû ïàð÷à öçÿðèíäÿ ùàçûðëàíûðäû. Ýèúýàù áÿçÿêëÿðè î ãÿäÿð äÿ ýåíèø éàéûëìàìûøäû. Áó áÿçÿê íþâö ÷ÿíÿíèí àëòûíäàí êå÷ÿðÿê ýèúýàùëàðäà áÿðêèäèëèð âÿ ùàëãàëàðëà áèðëÿøäèðèëìèø ïèëÿêëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Îíëàð ãûçûë âÿ éà ýöìöøäÿí ùàçûðëàíûðäû. Áó áÿçÿê íþâö Íàõ÷ûâàí çîíàñûíäà «÷ÿíÿáÿíä», Àáøåðîí, Ãàçàõ, Ýÿíúÿ çîíàëàðûíäà «áîüàçàëòû» àäëàíûðäû. Çàãàòàëà çîíàñûíäà òàõûëàí ýèúýàù áÿçÿêëÿðè «äöéìÿúÿ» áàø ýåéèìèíèí òÿðêèá ùèññÿñèíÿ äàõèë èäè âÿ éóõàðûäà ãåéä åäèëÿí áÿçÿê íþâëÿðèíäÿí äåòàëëàðûíûí èðèëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Áó çîíàíûí ýèúýàù áÿçÿêëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ìàòåðèàë ýöìöø èäè. Áàø áÿçÿê ÿøéàëàðûíäàí îëàí ñûðüàëàð ôîðìà, êîìïîçèñèéà âÿ ùàçûðëàíìà òåõíèêàñû áàõûìûíäàí ìöõòÿëèô îëóðäó. Îíëàðûí ùàëãàâàðè âÿ ãàðìàãâàðè òèïëÿðè ìþâúóä èäè. Ùàëãàâàðè ñûðüàëàðà ôèëèãðàí öñóëëà èøëÿíìèø «ãûðõäöéìÿ», «áåøäöéìÿ» âÿ «ö÷äöéìÿ», ãàðìàãâàðè ñûðüà òèïèíÿ èñÿ «àðìóäó», «ýóë», «ïèéàëÿ-çÿíý» àäëàíàí ñûðüàëàð àèääèð. 19 ÿñð–20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ãàäûíëàðû àðàñûíäà þç íþâ ìöõòÿëèôëèéè âÿ çÿíýèíëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí áîéóí-ñèíÿ áÿçÿêëÿðè äÿ ÷îõ ýåíèø éàéûëìûøäû. ßêñÿð éåðëÿðäÿ ãàäûíëàð éàðûìãèéìÿòëè äàøëàðäàí âÿ øöøÿäÿí ìóíúóãëàð òàõûðäûëàð. Èìêàíëû àèëÿíèí ãàäûíëàðû áó áÿçÿêëÿðÿ ãûçûë ïóëëàð, øòàìïëàíìûø ýöìöø âÿ ãûçûë ìóíúóãëàð äà ÿëàâÿ åäèðäèëÿð. Ùÿì÷èíèí èðè ïèëÿê âÿ ýöìöø ïóëëàðäàí èáàðÿò îëàí ñèíÿ áÿçÿêëÿðè äÿ î äþâð ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. Áó áÿçÿê íþâö ÿí ÷îõ Àçÿðáàéúàíûí øèìàë âÿ øèìàëøÿðã ðàéîíëàðûíäà ýåíèø éàéûëìûøäû. Øòàìïëàíìûø ïèëÿêëÿðäÿí âÿ ôèëèãðàí ôèãóðëàðäàí èáàðÿò îëàí çèíÿò ÿøéàëàðû äà þç áÿäèè ýþçÿëëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Øòàìïëàíìûø ïèëÿêëÿðäÿí èáàðÿò «÷ÿ÷èê» àäëàíàí áÿçÿê ÿøéàñû Íàõ÷ûâàí çîíàñû ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. Ôèëèãðàí öñóëëà èøëÿíìèø ñè-

íÿ áÿçÿê ÿøéàëàðû Øàìàõû, Áàêû, Ýÿíúÿ, Ëÿíêÿðàí êèìè øÿùÿðëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Ãîë áÿçÿêëÿðèíäÿí ãûçûë âÿ ýöìöø ãîëáàãëàð òàõûëûðäû. Áþéöê ýöìöø ãîëáàãëàð ÿñàñÿí Çàãàòàëà âÿ Ãóáà-Õà÷ìàç çîíàëàðûíäà, øòàìïëàíìûø ãûçûë ìåäàëéîíëàðäàí èáàðÿò ãîëáàãëàð èñÿ äèýÿð áþëýÿëÿðäÿ éàéûëìûøäû. 19 ÿñðèí ñîíó–20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ôèëèãðàí öñóëëà èøëÿíìèø ãûçûë ãîëáàãëàð éàéûëìàüà áàøëàäû. Ãîë áÿçÿêëÿðèíÿ, ùÿì÷èíèí ãûçûë âÿ ýöìöøäÿí ùàçûðëàíàí éàãóò, ôèðóçÿ, ÿãèã âÿ ñ. ãàøëû, éàõóä ãàøñûç öçöêëÿð àèääèð. Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð áþëýÿëÿðèíäÿ ãàäûí ýåéèìèíèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè äÿ êÿìÿð èäè. 19 ÿñðäÿ ÿí ýåíèø éàéûëàí êÿìÿð ýþíäÿí ùàçûðëàíìûø âÿ öñòöíÿ áèð íå÷ÿ ñûðà ïóë ñèêêÿñè äöçöëìöø «ïóëëó êÿìÿð» èäè. Îíóí îðíàìåíòëÿðëÿ áÿçÿíìèø èðè òîããàñû îëóðäó. Áó êÿìÿðëÿðëÿ éàíàøû öçÿðèíÿ ìöõòÿëèô ôîðìàäà ýöìöø ïèëÿêëÿð òèêèëìèø êÿìÿðëÿð äÿ ýåéèëèðäè. 19 ÿñðèí ñîíó–20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàëíûç ìåòàë ùèññÿëÿðäÿí èáàðÿò îëàí êÿìÿðëÿð ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàäû. Áó êÿìÿðëÿð öñòö ôèëèãðàíëû äöçáóúàãëû ýöìöø ëþâùÿëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Êÿìÿðèí áó íþâöíöí éàéûëìà àðåàëû êèôàéÿò ãÿäÿð áþéöê èäè – Øèìàëè Ãàôãàç, Äàüûñòàí, Ýöðúöñòàí, Àçÿðáàéúàí. Ôèëèãðàí öñóëëà èøëÿíìèø ãûçûë êÿìÿðëÿðè èñÿ Áàêû, Øàìàõû, Ýÿíúÿ êèìè øÿùÿðëÿðèí êöáàð ãàäûíëàðû òàõûðäû. Áåëÿ êÿìÿðëÿðÿ ÷îõ íàäèð ùàëäà ðàñò ýÿëèíèðäè. Îíëàð þç èíúÿëèéè, éöêñÿê áÿäèè èøëÿíìÿ öñóëó èëÿ ñå÷èëèðäèëÿð. 19 ÿñðäÿ êèøè ýåéèìëÿðè ãàäûí ýåéèìëÿðèíÿ íèñáÿòÿí þç îõøàðëûüû èëÿ ñå÷èëèðäè. Êÿíä âÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ýåéèìèíäÿ äÿ ÷îõ àç ôÿðãëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Êèøèëÿðèí ýåéèìè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ îíëàðûí ñîñèàë âÿçèééÿòèíè ÿêñ åòäèðèðäè. Êèøè ýåéèì äÿñòè êþéíÿê, øàëâàð, àðõàëûã âÿ ÷óõàäàí èáàðÿò èäè. Øÿùÿðëÿðäÿ, ùÿì÷èíèí ÿáà, êÿíäëÿðäÿ èñÿ ãûø âàõòû ãîéóí äÿðèñèíäÿí òèêèëìèø êöðê äÿ ýåéèðäèëÿð. Êèøèëÿðèí ýåéèíäèéè àëò âÿ öñò êþéíÿêëÿðè áè÷èìèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíìèðäè. Êþéíÿéèí ñèíÿ ùèññÿñèíäÿ éàíäàí âÿ éà îðòàäàí êÿñèê ãîéóëóð, ãîëó äöç âÿ óçóí îëóð, îíà äþðäáóúàã ôîðìàäà ãîëòóãàëòû òèêèëèðäè. Àëò êþéíÿéè àü áåçäÿí, öñò êþéíÿéè èñÿ áîéàíìûø áåçäÿí âÿ éà ñàòèíäÿí òèêèëèðäè. Èìêàíëû òÿáÿãÿíèí íöìàéÿíäÿëÿðè êþéíÿéè èïÿêäÿí òèêèðäèëÿð. Êþéíÿê, àäÿòÿí øàëâàðûí öñòöíäÿí ñàëûíìàãëà ýåéèëèðäè. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà êþéíÿêëÿð ùÿëÿ éàõàëûãñûç òèêèëèðäè. 19 ÿñðèí ñîíóíäà àð-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Êèøè ýåéèìè 19 ÿñð.

òûã äèê éàõàëûãëû, äàùà ñîíðà èñÿ éàíéàõàëûãëû êþéíÿêëÿð éàéûëìàüà áàøëàäû. Êèøè øàëâàðëàðû éàé ö÷öí ïàìáûã ïàð÷àäàí, ãûøäà èñÿ åâäÿ òîõóíìóø éóí ïàð÷àäàí òèêèëèðäè. Êÿíäëèëÿð ÷îõ âàõò éóí øàëâàð ýåéèðäèëÿð. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èìêàíëû òÿáÿãÿ íöìàéÿíäÿëÿðè ãûðìûçû âÿ éà ãÿùâÿéè ðÿíýëè èïÿê ïàð÷àäàí øàëâàðëàð ýåéèðäèëÿð. Áó äþâðäÿ øàëâàðëàð ÷îõ åíëè òèêèëèðäè. Áåëÿ øàëâàðëàðûí áàëàüëàðû úîðàáëàðûí, éàõóä ÷ÿêìÿëÿðèí è÷èíÿ ñàëûíûðäû. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíà éàõûí øàëâàðëàð ìöàñèð ôîðìà àëìàüà áàøëàäû. Êþéíÿéèí öñòöíäÿí ýþäÿê àðõàëûã ýåéèëèðäè. Àðõàëûã áåç, ñàòèí, èïÿê âÿ éóí ïàð÷àëàðäàí òèêèëèðäè. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðè ö÷öí áåë ùèññÿñèíäÿ äöéìÿëÿíÿí à÷ûã ñèíÿëè àðõàëûãëàð ñÿúèééÿâè èäè. 19 ÿñðèí ñîíó–20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þíöðëö âÿ þíöðñöç àðõàëûãëàð ýåíèø éàéûëìàüà áàøëàäû. À÷ûã ñèíÿëè âÿ áåëèíäÿ äöéìÿëÿíÿí àðõàëûã äàùà ãÿäèì ùåñàá îëóíóð. Áó àðõàëûãëàðûí ãîëëàðû óçóí, äöç áè÷èìëè, éàõóä áèëÿêäÿ äàðàëäûëìûø îëóðäó. Ãîëëóüóí äèðñÿêäÿí àøàüûñû êÿñèêëè îëóð âÿ äöéìÿëÿíèðäè. Àðõàëûã õûðäà äöéìÿ âÿ éà ãàðìàãëàð âàñèòÿñèëÿ êèï áàüëàíûðäû. Àðõàëûüûí áöòöí íþâëÿðèíèí éàíëàðäà âÿ àðõàäà êÿñèêëÿðè îëóðäó. Þí ÿòÿêëÿðè òàì áè÷èìëè âÿ êÿñèêëè èäè. À÷ûã éàõàëû àðõàëûüûí ãûð÷ûíû ñûõ áöçìÿëÿíèðäè. 19 ÿñðèí ñîíó–20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ àðõàëûüûí ãûð÷ûí ùèññÿñè àéðû-àéðû õèøòÿêëÿðäÿí òèêèëèð, éàõóä àðõàäàí ãûðûøûãëàð ãîéóëóðäó. Áó òèïëè àðõàëûãëàð Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ðàéîíëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. Úÿíóá ðàéîíëàðûíäà ãûð÷ûíëû àðõàëûãëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Þíöðñöç áàüëû âÿ þíöðëö àðõàëûãëàð äèê éàõàëûãëû âÿ äöç ãîëëó îëóðäó.

Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèññÿñèíäÿ ãûø àðõàëûüû éóí è÷ëèêëÿ ñûðûíûðäû. 20 ÿñðèí áèðèíúè ðöáöíäÿ äÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ àðõàëûã êèôàéÿò ãÿäÿð ýåíèø éàéûëìûøäû. Àðõàëûüûí öñòöíäÿí íèñáÿòÿí óçóí îëàí ÷óõà ýåéèëèðäè. ×óõà éóí âÿ ìàùóä ïàð÷àäàí òèêèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ö÷ òèïëè ÷óõà ìþâúóä èäè. Áèðèíúè òèïèí ãîíäàðìà ãîëëóãëàðû, êÿñèéè îëóð, áåë íàùèéÿñèíäÿ áàüëàíûðäû. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäà ãîíäàðìà ãîëëóãëó ÷óõàíû ÿñàñÿí øÿùÿð ÿùàëèñèíèí èìêàíëû òÿáÿãÿñè ýåéèíèðäè. ×óõàíûí ÿí ýåíèø éàéûëìûø òèïè «áöçìÿëè» ÷óõà èäè. Îíóí äöç ãîëëóüó âÿ ñûõ áöçìÿëè ÿòÿéè âàð èäè. Áåëÿ ÷óõàëàðûí ÿòÿêëÿðè äèçäÿí àøàüû âÿ éà äèçÿ ãÿäÿð îëóðäó. Ãîëëóüó äöç, ãîë éåðè îâàë øÿêèëëè èäè. Áó òèïëè ÷óõàëàðäàí ùÿì øÿùÿð, ùÿì äÿ êÿíä ÿùàëèñè èñòèôàäÿ åäèðäè. ×óõàíûí äèýÿð òèïè âÿçíÿëè (÷ÿðêÿçè) ÷óõà èäè. Áåëÿ ÷óõà éóõàðûäàêûëàðäàí àøàüûéà äîüðó ýåíèøëÿíÿí ãîëëóãëàðû âÿ õèøòÿêëè ÿòÿéè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Áó ÷óõàëàð áÿäÿíÿ êèï îòóðóð âÿ äàùà óçóí îëóðäó. Âÿçíÿëè ÷óõàíûí öñòöíäÿí, àäÿòÿí ýöìöø áÿçÿêëÿðè îëàí íàçèê äÿðè êÿìÿð òàõûðäûëàð. Àðõàëûüûí àëòûíäàí ãûøäà úàíëûã äà ýåéèðäèëÿð. Êèøè öñò ýåéèì íþâëÿðèíäÿí áèðè äÿ óçóí, ãîëñóç – ÿáà èäè. ßáà, àäÿòÿí äÿâÿ éóíóíäàí òîõóíìóø ïàð÷àäàí òèêèëèð âÿ áàéûðëûã ëèáàñû ñàéûëûðäû. Áó ýåéèì äàùà ÷îõ äèí õàäèìëÿðè àðàñûíäà éàéûëìûøäû. Äàüÿòÿéè âÿ äàü ðàéîíëàðûíûí ÿùàëèñè àðàñûíäà ÿí ÷îõ éàéûëàí ýåéèì ãîéóí äÿðèñèíäÿí îëàí êöðêëÿð èäè. Îíëàðûí èêè – ãîíäàðìà ãîëëó óçóí («áöðöíìÿ», «êîâàë») âÿ äöç ãîëëó ãûñà íþâö ìþâúóä èäè. Êöðêëÿð áåë ùèññÿäÿ áèðëÿøäèðèëÿí èêè êÿñèêäÿí òèêèëèðäè âÿ ãîë éåðè äöç îëóðäó. Çàãàòàëà âÿ Ãóáà-Õà÷ìàç çîíàëàðû ö÷öí êå÷ÿäÿí ùàçûðëàíìûø ãûø öñò ýåéèìè – éàïûíúû äàùà ñÿúèééÿâè èäè. Êèøè ýåéèìè ãóðøàã âÿ éà êÿìÿð èëÿ òàìàìëàíûðäû. Éàøëû êèøèëÿð ïàìáûã âÿ éà éóí ïàð÷àäàí ãóðøàã ýÿçäèðèðäèëÿð. Ãóðøàã, àäÿòÿí àðõàëûüûí öñòöíäÿí áàüëàíûðäû. Úàâàíëàð èñÿ ýöìöø äÿñòè îëàí ýþí êÿìÿð òàõûðäûëàð. ×ÿðêÿçè ÷óõàíûí öñòöíäÿí èìêàíëû êèøèëÿð ýöìöø ïèëÿêëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø âÿ õöñóñè àñìàëàð òàõûëìûø íàçèê êÿìÿð áàüëàéûðäûëàð. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðè âÿ îðòàëàðûíäà êÿìÿðäÿ ãûëûíú âÿ éà õÿíúÿð ýÿçäèðìÿê ãÿáóë îëóíìóøäó. Êèøè áàø ýåéèìè äÿ þç ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. ßí ýåíèø éàéûëìûø áàø ýåéèìè ãîéóí äÿðèñèíäÿí îëàí ïàïàã èäè. Îíóí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðû âàð èäè: ãîòìàíâàðè, êîíóñâàðè, ñèëèíäðèê. Âàðëû êèøèëÿð ãàðàýöë äÿðèñèíäÿí îëàí «áóõàðà» âÿ

éà «äàããà» ïàïàã ãîéóðäóëàð. Éóí ïàð÷àäàí òèêèëìèø «áàøëûã»äàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Êå÷ÿäÿí òèêèëìèø èòè óúëó ïàïàãëàðà äà («øèø» ïàïàã) ðàñò ýÿëèíèðäè. Áó ïàïàãëàðû ÿñàñÿí Òàëûø çîíàñûíäà âÿ Àáøåðîíäà ìóçäëà èøëÿéÿí èðàíëûìþâñöì÷öëÿð ãîéóðäóëàð. Øÿùÿðëÿðäÿ úàâàí âÿ éåíèéåòìÿëÿð ìàùóääàí òèêèëìèø âÿ ôÿñè õàòûðëàäàí ñèëèíäðèê ôîðìàëû ýþé âÿ éà ãàðà ðÿíýëè ïàïàãëàð ãîéóðäóëàð. Ïàïàüûí àëòûíäàí, àäÿòÿí ïàìáûã ïàð÷àäàí òèêèëìèø âÿ ñûðûíìûø àðàã÷ûí ãîéóëóðäó. Øÿùÿðëÿðäÿ îüëàíëàð òèðìÿäÿí îëàí âÿ ãûçûëû ñàïëàðëà áÿçÿäèëìèø àðàã÷ûíëàð ýåéèðäèëÿð. 19 ÿñðèí ãàäûí âÿ êèøè àéàã ýåéèìèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ öìóìèëèê íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Éóí, ïàìáûã âÿ èïÿêäÿí òîõóíìóø íàõûøëû úîðàáëàð ýåíèø éàéûëìûøäû. Úîðàáûí öñòöíäÿí ãàäûíëàð «áàø-

Éóí úîðàáëàð.

ìàã» ýåéèðäèëÿð. Áó àéàã ýåéèìè àëòû áöòþâ âÿ àðõàñûç îëóðäó. Ìöõòÿëèô ðÿíýëè äÿðèäÿí òèêèëÿí áàøìàüûí áóðíó íàçèê âÿ áèð ãÿäÿð éóõàðû ÿéèëìèø ôîðìàäà îëóðäó. Êöáàð ãàäûíëàð ìöõòÿëèô òèêìÿëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø, öçöíÿ ãûçûë ëþâùÿúèêëÿð òèêèëìèø âÿ àëòëûüûíà è÷ òÿðÿôäÿí ãûçûë, éàõóä ýöìöø ëþâùÿ âóðóëìóø áàøìàãëàð ýåéèðäèëÿð. Áåëÿ áàøìàãëàð èìêàíëû, õöñóñèëÿ øÿùÿðäÿ éàøàéàí êèøèëÿð ö÷öí äÿ ñÿúèééÿâè èäè. Ëàêèí îíëàðûí äàáàíû íèñáÿòÿí àë÷àã îëóðäó.

Ãàäûí áàøìàãëàðû.

147

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

×àðûã.

Êÿíä ÿùàëèñèíèí àéàã ýåéèìè î ãÿäÿð äÿ çÿíýèí äåéèëäè. Àéàüûí ïÿíúÿñèíè àçàúûã ùöíäöðëöêäÿ ÿùàòÿ åäÿí âÿ õàì ýþíäÿí ùàçûðëàíàí ÷àðûãëàð Àçÿðáàéúàíûí äåìÿê îëàð êè, ùÿð éåðèíäÿ éàéûëìûøäû. ×àðûüûí éóõàðû ùèññÿñè éóí ãàéòàíëà áàüëàíûðäû. Áó ÷àðûãëàðëà éàíàøû Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá âÿ øèìàë ðàéîíëàðûíäà àéàüûí áóðóí ùèññÿñèíè òàì áàüëàéàí ÷àðûãëàð äà («êàëìàíè») éàéûëìûøäû. 19 ÿñðäÿ êå÷è äÿðèñèíäÿí ùàçûðëàíàí éóìøàã àéàã ýåéèìè – «ìÿñò» ýåíèø éàéûëìûøäû. Áó àéàããàáû ÷ÿêìÿ âÿ éà øàï-øàï ôîðìàñûíäà òèêèëèðäè. Áåëÿ àéàããàáûëàðû ÿùàëèíèí èìêàíëû òÿáÿãÿñèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ äèíäàðëàð ýåéèðäèëÿð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áó àéàããàáûëàð þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿéÿ áàøëàäû. Àë÷àã äàáàíëû, èòè áóðóíëó ÷ÿêìÿëÿð äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. ×ÿêìÿëÿðè, àäÿòÿí èìêàíëû àèëÿëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè ýåéèðäè. Íàõ÷ûâàíûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ àéàüà íàçèê êÿìÿðúèêëÿðëÿ áàüëàíàí ÷ÿêìÿ – «ëàï÷ûí» èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áó àéàã ýåéèìè ýþí âÿ éà êå÷ÿäÿí òèêèëèðäè. 19 ÿñðäÿ âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ øàï-øàïà îõøàð àë÷àã äàáàíëû àéàããàáûëàð («÷óñò», «ïóñòîë») éàéûëìàüà áàøëàäû. 19 ÿñðèí ñîíóíäà ÿùàëèíèí òÿìèí îëóíìóø ùèññÿñè Àâðîïà àéàããàáûëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Éåðëè ÷ÿêìÿ÷èëÿð Àâðîïà àéàããàáûëàðûíà îõøàð ôîðìàäà «äöáÿíäè» àäëàíàí ãàéòàíëû àéàããàáûëàð òèêèðäèëÿð. Ýåéèìèí äèýÿð åëåìåíòëÿðè èëÿ éàíàøû 20 ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíÿäÿê éåðëè àéàã ýåéèìëÿðèíèí áèð ÷îõ íþâëÿðè òàìàìèëÿ àðàäàí ÷ûõäû. À.Èçìàéëîâà

Àèëÿ âÿ àèëÿ ìÿèøÿòè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ àèëÿíèí òÿøÿêêöë ïðîñåñèíèí Åíåîëèò äþâðöíöí ñîíóíäà áàø âåðäèéè åùòèìàë åäèëèð. Òóíú 148

äþâðöíöí ñîíóíäà àðòûã íÿñëè èúìàëàð àèëÿ èúìàëàðû èëÿ ÿâÿç îëóíóð. Äöíéàíûí áöòöí õàëãëàðûíäà îëäóüó êèìè, àçÿðáàéúàíëûëàðäà äà òàðèõè èíêèøàô ïðîñåñèíäÿ àèëÿíèí ùÿúìè âÿ ñòðóêòóðó èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí èêè ôîðìàñû ìþâúóä îëìóøäóð: áþéöê àèëÿ, éàõóä àèëÿ èúìàñû âÿ êè÷èê àèëÿ. Áþéöê àèëÿ ö÷, äþðä âÿ áÿçÿí áåø íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëóá àòà, îüóë, íÿâÿ, íÿòèúÿ âÿ åëÿúÿ äÿ ãàðäàøëàðûí àèëÿëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí êè÷èê èúòèìàè êîëëåêòèâäèð. Àçÿðáàéúàíûí àèëÿ èúìàñû ö÷öí ñÿúèééÿâè úÿùÿò îíóí öçâëÿðèíèí òîðïàã, ÿìÿê àëÿòëÿðè, ìàë-ãàðà, åâ, òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðè âÿ åâ àâàäàíëûüûíäàí áèðëèêäÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, áèðýÿ èñòåùñàë âÿ áèðýÿ ìÿíèìñÿìÿäèð. Áó õöñóñèééÿòëÿð àèëÿ èúìàñûíû ùÿì äÿ úÿìèééÿòèí êè÷èê òÿñÿððöôàò þçÿéèíÿ ÷åâèðèðäè. Îðòà ÿñðëÿðÿ àèä Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðûíäà àèëÿ èúìàëàðû ùàããûíäà ùå÷ áèð ìÿëóìàò âåðèëìèð, àíúàã êè÷èê àèëÿëÿð òÿñâèð îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíäà èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí äàüûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ àèëÿ èúìàëàðû àðòûã êè÷èê àèëÿëÿðÿ ïàð÷àëàíìûøäû. Îðòà ÿñðëÿðäÿ èñëàìûí ãÿáóëó èëÿ áàüëû Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ âÿ àèëÿ ìÿèøÿòè éåíè ìÿçìóí âÿ ôîðìà àëûð. Èñëàì ÿõëàã íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíàí îðòà ÿñðëÿð àèëÿ ìÿèøÿòèíäÿ âàðèñëèê ÿíÿíÿëÿðè ýþçëÿíèëìèø, ìöàñèð äþâðÿäÿê êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð îëìàìûøäûð. Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà ÷àð ùþêóìÿòèíèí âåðýè ñèéàñÿòè èëÿ áàüëû 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ èúìàëàðû ãèñìÿí áÿðïà îëóíóðäó. Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí êÿíä úÿìèééÿòëÿðè ùàããûíäàêû ÿñàñíàìÿñèíÿ óéüóí îëàðàã, âåðýèëÿð êÿíä ÿùàëèñèíèí ñàéûíà ýþðÿ äåéèë, êÿíääÿêè «òöñòöëÿðèí», éÿíè àèëÿ òÿñÿððöôàòëàðûíûí ñàéûíà ýþðÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè. Âåðýèëÿðèí þäÿíèëìÿñè ö÷öí úàâàáäåù îëàí êÿíä èúìàëàðû áþéöê àèëÿëÿðèí êè÷èê àèëÿëÿðÿ ïàð÷àëàíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Ùÿð áèð éåíè àèëÿíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èúìàíûí þäÿìÿëè îëäóüó öìóìè âåðýèíèí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿðäè. Àèëÿ èúìàëàðûíûí áÿðïàñûíäà áþéöê àèëÿëÿðèí äÿ ìàðàãëàðû âàðäû. Êÿíä èúìàëàðûíäà òîðïàãäàí áèðýÿ èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíà ýþðÿ ÿêèí éåðëÿðè âÿ áè÷ÿíÿêëÿð âàõòàøûðû èúìà öçâëÿðè àðàñûíäà áþëöøäöðöëöðäö. Ïàé òîðïàãëàðûíû ÿêèá-áåúÿðìÿê ö÷öí ìöÿééÿí ìèãäàðäà èø÷è ãöââÿñè, ãîøãó ùåéâàíû, òîõóì âÿ ÿìÿê àëÿòëÿðè òÿëÿá îëóíóðäó. Êè÷èê àèëÿëÿðèí áåëÿ èìêàíëàðû àç îëäóüóíäàí, ÷îõ âàõò ïàé òîðïàãëàðûíû ÿêèá-áåúÿðìÿéÿ ýöúëÿðè ÷àòìûðäû. Àèëÿ

èúìàëàðûíäà èñÿ ãàðäàøëàðûí áèðëèêäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð èø÷è ãöââÿñè, ãîøãó ùåéâàíû, òîõóì âÿ ÿìÿê àëÿòëÿðè îëäóüó ö÷öí ïàé òîðïàãëàðûíû áèðýÿ ÿêèá-áåúÿðÿ áèëèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà áþéöê àèëÿ «ãàëûã» êèìè ìþâúóä îëñà äà, 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ îíëàðäà êëàññèê àèëÿ èúìàëàðûíûí ãàéäà-ãàíóíëàðû, ÿíÿíÿëÿðè ñàõëàíìûøäû. Àèëÿ èúìàñûíà äàõèë îëàí áöòöí êè÷èê àèëÿëÿð áèð åâäÿ áèðýÿ éàøàéûðäûëàð. Àèëÿ èúìàñûíà îíóí àüñàããàëû áàø÷ûëûã åäèðäè. Áàø÷ûéà «áàáà», «äÿäÿ», «äàäàø», «àüà», «ãàüà», «ëÿëÿ» âÿ ñ. àäëàðëà ìöðàúèÿò åäèðäèëÿð. Àèëÿ èúìàñû äàõèëèíäÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð àäÿòëÿðëÿ òÿíçèì îëóíóðäó. Àèëÿ èúìà áàø÷ûñûíûí áþéöê ùöãóãëàðû âàð èäè. Î, àèëÿ öçâëÿðè àðàñûíäà âÿçèôÿ áþëýöñö àïàðûð, áöòöí òÿñÿððöôàòû èäàðÿ åäèð, àèëÿ ýÿëèðèíèí áþëöøäöðöëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèðäè. Ëàêèí ìþâúóä åòèê íîðìàëàð àèëÿ äàõèëèíäÿ âÿ ìÿèøÿòäÿ àèëÿ áàø÷ûñûíûí ùàêèìèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðûðäû. Áàø÷û ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ àèëÿíèí éàøëû öçâëÿðè èëÿ, ÷îõ âàõò éàøëû ãàäûíëàðëà ìÿñëÿùÿòëÿøèðäè. Àèëÿ èúìàñû äàõèëèíäÿ àüñàããàëûí ùþðìÿòè âÿ íöôóçó äà, îíóí áåëÿ ìÿñÿëÿëÿðè íåúÿ ùÿëë åòìÿñèíäÿí àñûëû èäè. Àèëÿ èúìàñû äàõèëèíäÿ åâ èøëÿðèíÿ àèëÿ áàø÷ûñûíûí àðâàäû âÿ éà àíàñû áàø÷ûëûã åäèðäè. Ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã, îíà þç àäû èëÿ ìöðàúèÿò åäèëìèðäè. Àèëÿíèí àüáèð÷ÿéèíÿ «áþéöê íÿíÿ», «íÿíÿ», «àíà», «úèúè» âÿ ñ. àäëàðëà ìöðàúèÿò åäèëèðäè. Àüáèð÷ÿê àíà àèëÿ èúìàñûíûí ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí ñàõëàíìàñûíà âÿ éåìÿêëÿðèí ïàéëàíìàñûíà íÿçàðÿò åäèð, ýÿëèíëÿð âÿ ãûçëàð àðàñûíäà âÿçèôÿ áþëýöñö àïàðûð, îíëàðà òàïøûðûãëàð âåðèðäè. Àäÿòÿí, ìöäðèê àüáèð÷ÿê àíàëàð þç âÿçèôÿëÿðèíèí áèð ùèññÿñèíè áþéöê ýÿëèíÿ òàïøûðûðäûëàð. Àüûëëû, àüáèð÷ÿê àíàëàð àèëÿíèí ýÿëèíëÿðè àðàñûíäà ìåùðèáàí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèí îëìàñûíà ÷àëûøûðäûëàð. 19 ÿñðèí ñîíóíäàí áàøëàéàðàã 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ èúìàëàðû äàüûëàðàã, éåðèíè ïàòðîíèìèê ãðóïëàðà âåðèð. Ïàòðîíèìèê ãðóïëàð Àçÿðáàéúàíäà «óøàüû», «íÿñèë», «þâëàä», «òîõóì», «ÿãðÿáà», «êöðÿê» âÿ ñ. àäëàíäûðûëûðäû. Àçÿðáàéúàíäà îðòà ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã, çÿìàíÿìèçÿäÿê àèëÿíèí ÿñàñ ôîðìàñû êè÷èê àèëÿëÿð îëìóøäóð. Áþéöê àèëÿ èëÿ êè÷èê àèëÿ àðàñûíäàêû ôÿðã éàëíûç àèëÿ öçâëÿðèíèí ñàéûíäà äåéèëäè. Îíëàðûí àðàñûíäà êÿìèééÿò ôÿðãè èëÿ éàíàøû, ÿñàñ èêè êåéôèééÿò ôÿðãè äÿ âàðäû. Áþéöê àèëÿíèí âàðèäàòû áöòöí àèëÿéÿ ìÿõñóñ îëäóüó ùàëäà, êè÷èê àèëÿäÿ ìöëêèééÿòèí ñàùèáè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ éàëíûç îíóí áàø÷ûñû îëàí êèøè ùåñàá åäèëèðäè. Èêèíúè ôÿðã, íÿñèëëÿðèí äóðóìó èëÿ áàüëû èäè. Áþéöê àèëÿ 3-5 âÿ äàùà ÷îõ íÿñèëäÿí èáàðÿò îëóá, øàãóëè èñòèãàìÿòäÿ áàáà, àòà, îüóë âÿ íÿâÿëÿðäÿí, öôöãè èñòèãàìÿòäÿ èñÿ ãàðäàøëàðûí àèëÿëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíäóüó ùàëäà, êè÷èê àèëÿëÿð ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿò îíóí éàëíûç øàãóëè èñòèãàìÿòäÿ èêè âÿ ö÷ íÿñèëäÿí èáàðÿò îëìàñû èäè. Àçÿðáàéúàíäà êè÷èê àèëÿëÿð ãóðóëóøëàðûíà ýþðÿ èêè òèïÿ áþëöíöðëÿð: ñàäÿ âÿ ìöðÿêêÿá àèëÿëÿð. Ñàäÿ àèëÿ èêè íÿñèëäÿí, éÿíè àòà-àíà âÿ îíëàðûí óøàãëàðûíäàí, ìöðÿêêÿá àèëÿ èñÿ ö÷ íÿñèëäÿí, éÿíè áàáà-íÿíÿ, àòà-àíà âÿ íÿâÿëÿðäÿí èáàðÿò îëóð. ßýÿð ñàäÿ àèëÿäÿ óøàãëàðäàí áèðè åâëÿíäèêäÿí ñîíðà àòà-àíàñû èëÿ áèðëèêäÿ éàøàéûðñà, î çàìàí àèëÿíèí òèïè äÿéèøèð âÿ ñàäÿ àèëÿ ìöðÿêêÿá àèëÿéÿ ÷åâðèëèð. Ñàäÿ àèëÿäÿ óøàãëàðäàí ÿýÿð èêèñè åâëÿíäèêäÿí ñîíðà àòà-àíàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ éàøàéûðëàðñà, áó çàìàí àèëÿíèí òèïè äåéèë, ôîðìàñû äÿéèøèð âÿ î, áþéöê àèëÿ ùåñàá îëóíóð. Ñàäÿ àèëÿ åëì àëÿìèíäÿ «íóêëåàð» (ëàòûíúà «íóêëåóñ» – íöâÿ, þçÿê) àèëÿ àäëàíûð. Íóêëåàð àèëÿ ö÷öí óøàãëàðûí ñàéû 1–2 íÿôÿð îëäóãäà àçóøàãëû àèëÿ, 3–4 íÿôÿð îëäóãäà – îðòà ñàéëû àèëÿ, 5 íÿôÿð âÿ äàùà ÷îõ îëäóãäà – ÷îõóøàãëû àèëÿ ùåñàá åäèëèð. Êå÷ìèøäÿ ÷îõóøàãëû àèëÿëÿð Àçÿðáàéúàí ö÷öí ÿíÿíÿâè âÿ ñÿúèééÿâè ùàë ùåñàá îëóíìóøäóð; éàçûëìàìûø ãàíóíëàðà ýþðÿ, àçÿðáàéúàíëû àèëÿñè ÷îõóøàãëû îëìàëû èäè. Àçÿðáàéúàíäà óøàãëàðûí ñàéû 9–12 íÿôÿð îëàí àèëÿëÿð àç äåéèëäè. ×îõóøàãëû âàëèäåéíëÿðèí úÿìèééÿòäÿ áþéöê íöôóçó âÿ ùþðìÿòè âàð èäè. Àèëÿëÿðèí áþéöéöá éåíè ìöñòÿãèë àèëÿëÿðÿ ïàð÷àëàíìàñû çàìàíû ÿìëàê äà áþëöíöðäö. ßìëàê áþëýöñö àèëÿíèí éàëíûç öìóìè ìöëêèééÿòèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Àèëÿíèí öìóìè ìöëêèééÿòè òîðïàã ñàùÿñè, éàøàéûø åâëÿðè, òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðè, ìàë-ãàðà, ÿìÿê àëÿòëÿðè, åâ ÿøéàëàðû, ãûçûëýöìöø âÿ ïóë âÿñàèòèíäÿí èáàðÿò îëóðäó. Ýÿëèíëÿðèí úåùèçè âÿ ÿð åâèíÿ ýÿëÿí çàìàí ýÿëèíÿ ãàéûíàòàñû òÿðÿôèíäÿí áàüûøëàíìûø «äèçäàéàüû» ãàäûíëàðûí øÿõñè ìöëêèééÿòè ùåñàá åäèëèðäè. Àèëÿ ìöëêèééÿòèíèí áþëýöñö, ÿêñÿð ùàëëàðäà ìÿùÿëëÿ àüñàããàëûíûí, áÿçÿí ìîëëàíûí èøòèðàêû èëÿ àäÿò ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Þíúÿ ãàäûíëàðûí øÿõñè ìöëêèééÿòè àéðûëûð, ñîíðà èñÿ âàëèäåéíëÿð ö÷öí «õåéðàòëûã», ñóáàé ãûçëàð ö÷öí «ÿðýÿíëèê» âÿ ñóáàé áàúû ö÷öí «úåùèçëèê» àéðûëûðäû. Áóíäàí ñîíðà, àèëÿíèí éåðäÿ ãàëàí ìöëêèééÿòè éåíè àèëÿëÿð àðàñûíäà áþëöíöðäö. Áó çàìàí èñëàì ùöãóãóíà âÿ øÿðèÿò ãàéäàëàðûíà óéüóí îëàðàã, ãàð-

äàøëàð áÿðàáÿð ïàé àëûðäûëàð, ãûçëàðà ãàðäàøûí ïàéûíûí éàðûñû ãÿäÿð, àíàéà èñÿ ñÿêêèçäÿ áèðè ãÿäÿð ïàé àéðûëûðäû. Àíàéà àéðûëàí ïàéûí àçëûüûíûí ñÿáÿáè þíúÿ îíóí øÿõñè ìöëêèééÿòèíèí àéðûëìàñû èäè. Áþéöê àèëÿ êè÷èê àèëÿëÿðÿ ïàð÷àëàíàíäà ÿìëàê áþëýöñö çàìàíû ãàðäàøëàðûí ñàéû ãÿäÿð èñòåùñàë àëÿò âÿ âàñèòÿëÿðè îëìàäûüûíäàí, ÷îõ âàõò ÿìÿê àëÿòëÿðè – êîòàí âÿ õûø, èñòåùñàë âàñèòÿëÿðè – ñó äÿéèðìàíû, ñó äèíýè, òîõóúóëóã äÿçýàùû, úÿùðÿ, õàíà âÿ ãîøãó ùåéâàíëàðû, ìÿèøÿòëÿ áàüëû ÿøéàëàð – ìÿúëèñ ãàçàíû, ìÿúëèñ ñàìîâàðû, àðõûä (àüàú íåùðÿ) âÿ ñ. áþëöøäöðöëìöðäö âÿ ãàðäàøëàðûí öìóìè ìöëêèééÿòèíäÿ ñàõëàíûðäû. Áó èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíäÿí éåíè àèëÿëÿð íþâáÿ èëÿ, ìÿèøÿò ÿøéàëàðûíäàí èñÿ çÿðóðÿò îëàíäà èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áöòöí õàëãëàðäà îëäóüó êèìè, àçÿðáàéúàíëû àèëÿñè äÿ ö÷ ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðìèø âÿ éåòèðèð: òÿñÿððöôàò èøëÿðè, íÿñèëàðòûðìà âÿ óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè. Ùÿìèí ôóíêñèéàëàðëà áàüëû àèëÿ öçâëÿðè, âàëèäåéíëÿðëÿ þâëàäëàð àðàñûíäà ÿñðëÿð áîéó òÿøÿêêöë òàïìûø âÿ òàðèõèí ñûíàüûíäàí ÷ûõìûø, ìèëëè ÿíÿíÿëÿðëÿ òÿíçèìëÿíÿí ãàéäàëàð ìþâúóääóð. Àèëÿíèí áöòöí öçâëÿðè êå÷ìèøäÿ òÿñÿððöôàò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó. Àèëÿäÿ ÿí àüûð ôèçèêè èøëÿðè êèøèëÿð ýþðöðäö. Òîðïàüû øóìëàìàã, ÿêèá-áåúÿðìÿê, òàõûëû áè÷ìÿê âÿ äÿéèðìàíäà öéöòìÿê, îò ÷àëìàã, ãîéóí ãûðõûìû, àðõ ãàçìàã, ùàñàð ÷ÿêìÿê, ìåøÿäÿí îäóí ýÿòèðìÿê âÿ ñ. èøëÿð êèøèëÿðèí þùäÿñèíÿ äöøöðäö. Àèëÿíèí äàõèëè òÿñÿððöôàò èøëÿðè èñÿ ãàäûíëàðûí ãàéüûñû èäè. Ãàäûíëàð áîñòàí âÿ äèððèêäÿ ÷àëûøûð, ãîéóí-ãóçó áÿñëÿéèð, èíÿêëÿðè ñàüûð, ñöä ìÿùñóëëàðû ùàçûðëàéûð, ãûðõûëìûø éóíó éóéóð, äàðàéûð, ÿéèðèð âÿ áîéàéûð, éóí èïëèêäÿí úîðàáäàí òóòìóø õàë÷à-ïàëàçàäÿê ìöõòÿëèô ìÿèøÿò ÿøéàëàðû òîõóéóð, äþøÿê òóòóð, éîðüàí ñûðûéûð, óøàãëàð ö÷öí ïàëòàð òèêèð, ïàëòàð éóéóð, õþðÿê áèøèðèð, åâ-åøèéè ñÿëèãÿ-ñàùìàíà ñàëûð âÿ óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëóðäóëàð. Àèëÿ öçâëÿðè àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ ãàäûíûí àèëÿ âÿ úÿìèééÿòäÿêè ìþâãåéè äóðóðäó. Êå÷ìèøäÿ éîõñóë âÿ îðòàáàá êÿíäëè àèëÿëÿðèíäÿ ãàäûí åâ òÿñÿððöôàòûíäà ýþðäöéö èøëÿðäÿí ÿëàâÿ, ÿðè èëÿ éàíàøû ÷þë èøëÿðèíäÿ äÿ ÷àëûøûðäû. Øÿêè, Øèðâàí, Ãàðàáàü âÿ Íàõ÷ûâàí áþëýÿëÿðèíäÿ áàðàìà÷ûëûãäà, Ëÿíêÿðàí áþëýÿñèíäÿ ÷ÿëòèê÷èëèêäÿ, Ãóáà áþëýÿñèíäÿ ìåéâÿ÷èëèêäÿ, Ãàçàõ âÿ Èðÿâàí áþëýÿëÿðèíäÿ ãîéóí÷óëóãäà ãàäûí ÿìÿéèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áåëÿ êÿíäëè àèëÿëÿðèíäÿ ãàäûí àèëÿíèí áöòöí òÿ-

ñÿððöôàò èøëÿðèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòäèéè ö÷öí îíóí àèëÿäÿ ñîñèàë äóðóìó áèð ãÿäÿð éàõøû èäè. Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ ãàäûíëàð éàøìàã òóòìàëû, ÷àäðà þðòìÿëè èäèëÿð, íàìÿùðÿì êèøèëÿð îíëàðûí öçëÿðèíè ýþðìÿìÿëè èäè. Ùÿòòà çàäÿýàí àèëÿëÿðèíäÿí îëàí âÿ éöêñÿê úÿìèééÿòÿ ìÿõñóñ ãàäûíëàð êö÷ÿéÿ ÷ûõäûãäà, öçëÿðèíÿ òîõóíìà íèãàá òóòàðäûëàð. Úàâàí ýÿëèí íÿèíêè éàä êèøèäÿí, ùÿòòà áèð óøàüû îëàíàäÿê ãàéûíàòàñûíäàí, ãàéûíëàðûíäàí äà éàøûíìàëû èäè. Êÿíäëè àèëÿëÿðèíäÿ èñÿ ãàäûí ÷þë èøëÿðèíäÿ êèøèëÿðëÿ éàíàøû ÷àëûøäûüûíäàí íèñáÿòÿí ñÿðáÿñò èäè. Àèëÿ ìÿèøÿòèíäÿ íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè ìöùöì éåð òóòóð. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì òàðèõèíÿ àèä éàçûëû ãàéíàãëàðûí àç îëìàñû ñÿáÿáèíäÿí ãÿäèì íèêàù ôîðìàëàðû ùàããûíäà òÿñÿââöð ÷îõ ñÿòùèäèð. Éàëíûç å.ÿ. 1 ÿñðèí ñîíó – åðàìûçûí 1 ÿñðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø éóíàí úîüðàôèéà÷ûñû Ñòðàáîíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿúäàäëàðûìûçäàí áèðè ñàéûëàí ìàäàëûëàðäà ïîëèãàìèéà (÷îõàðâàäëûëûã) êèìè íèêàùûí îëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âàðäûð. Àëáàí–õðèñòèàí êèëñÿñèíèí ïîëèãàìèéàíû ãàäàüàí åòìÿñè âÿ ìîíîãàìèéàíû (òÿêíèêàùëûëûüû) ìÿúáóðè íèêàù ôîðìàñû åëàí åòìÿñè ôàêòûíà ÿñàñÿí áåëÿ åùòèìàë åäèëèð êè, ãÿäèì Àëáàíèéàäà äà 6 ÿñðÿäÿê ÷îõàðâàäëûëûã ìþâúóä îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà îðòà ÿñðëÿðäÿ ìîíîãàìèéà ÿñàñ íèêàù ôîðìàñû îëìóøäóð. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà ìîíîãàì íèêàùëàð òÿðÿííöì åäèëèð. Ïîëèãàì íèêàù Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì äþâðäÿ ìþâúóä îëìóøäóðñà äà, ñîíðàëàð àðàäàí ÷ûõìûø âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ éàëíûç ãàëûã øÿêëèíäÿ ãàëìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà ïîëèãàìèéàíûí ãàëûãëàðûíà éåíè äþâðäÿ, ùÿòòà ìöàñèð äþâðäÿ äÿ òÿñàäöô åäèëèð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ âÿ éåíè äþâðäÿ ïîëèãàì íèêàùëàð ÿí ÷îõ ðóùàíè âÿ òàúèð òÿáÿãÿëÿðèíÿ ìÿíñóá àèëÿëÿðäÿ éàéûëìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà ïîëèãàìèéà ÿñàñÿí èêèàðâàäëûëûã øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åòìèøäè. Ïîëèãàì íèýàùëàð ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿð (ñîíñóçëóã, ãûç óøàãëàðûíûí äîüóëìàñû) íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèðäè. Áÿçÿí èêèàðâàäëûëûüûí ñÿáÿáè êèøèíèí áèðèíúè íèêàùäàí þâëàäûíûí îëìàìàñû, éàõóä éàëíûç ãûç óøàãëàðûíûí îëóá, îüëàí óøàãëàðûíûí îëìàìàñû èäè. Óøàãñûçëûãëà áàüëû îëàðàã, êèøè áèðèíúè àðâàäûíûí öñòöíÿ «ýöíö» (èêèíúè àðâàä) ýÿòèðèðäè. Áåëÿ ùàëëàðäà ïîëèãàì íèêàù èêèàðâàäëûëûüà ÷åâðèëèð, ëàêèí ïîëèãàìèéà ÿñàñûíäà éàðàíìûø áåëÿ àèëÿíè áþéöê àèëÿ ôîðìàñûíà àèä åòìÿê îëìàç. ßñëèíäÿ, áåëÿ àèëÿ ïîëèãàì íèêàù ÿñàñûíäà ýåíèøëÿíäèðèëìèø âàùèä êè÷èê àè149

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿ îëóðäó. Ïîëèãàì íèêàùûí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè «ëåâèðàò» àäÿòè èëÿ áàüëû èäè. Àçÿðáàéúàíäà ëåâèðàò àäÿòè èëÿ áàüëû ïîëèãàì íèêàù ÿñàñûíäà éàðàíìûø àèëÿíè, ÿñëèíäÿ, èêè àèëÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíà ýþðÿ, áþéöê àèëÿ ôîðìàñûíà àèä åòìÿê îëàð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíäà ëåâèðàò ìÿúáóðè äåéèëäè, áóíóí ö÷öí ùÿð èêè òÿðÿôèí ðàçûëûüû îëìàëû èäè. Êå÷ìèøäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìûø íèêàù àäÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ «ñîðîðàò» èäè. Ñîðîðàò íèêàù àäÿòè äÿ, ëåâèðàò íèêàù àäÿòè êèìè, ìÿúáóðè äåéèëäè. Àäÿò äóë ãàëìûø êèøèéÿ ñóáàé áàëäûçû èëÿ åâëÿíìÿéÿ èúàçÿ âåðèðäè, îíó áóíà ìÿúáóð åòìèðäè, ùÿì äÿ äóë êèøè éàëíûç áàëäûçûíûí ðàçûëûüû èëÿ îíóíëà åâëÿíÿ áèëÿðäè. Àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè èëÿ áàüëû àäÿòëÿð àðàñûíäà ãîùóìëà åâëÿíìÿ õöñóñè éåð òóòóðäó. Àçÿðáàéúàíäà ãîùóìëà åâëÿíìÿéÿ èúàçÿ âåðèëìÿñè àäÿòè ìþâúóä îëìóøäóð. Ëàêèí áó, ãÿáèëÿòàéôà ãóðóëóøó ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí «åíäîãàì» íèêàù äåéèëäè, ÷öíêè ãîùóì îëìàéàíëàðëà åâëÿíìÿéè ãàäàüàí åòìèðäè. Àçÿðáàéúàíäà «åêçîãàì» äà, éÿíè éàëíûç ãîùóì îëìàéàíëàðëà åâëÿíìÿéÿ èúàçÿ âåðèá ãîùóìëàðëà åâëÿíìÿéè ãÿòè ãàäàüàí åäÿí íèêàù àäÿòè îëìàìûøäûð. Ñîíðàëàð èñëàì äèíè Àçÿðáàéúàíäà ãîùóìëà åâëÿíìÿ àäÿòèíè òÿíçèìëÿìèøäèð. Ìöãÿääÿñ «Ãóðàí» êèøèëÿðÿ àíàëàðû, ãûçëàðû, áàúûëàðû, áèáèëÿðè, õàëàëàðû, ãàðäàø âÿ áàúûëàðûí ãûçëàðû, ñöä àíàëàðû, ñöä áàúûëàðû, ãàéûíàíàëàðû, þýåé ãûçëàðû âÿ äîüìà îüóëëàðûíûí àðâàäëàðû èëÿ åâëÿíìÿéè âÿ èêè áàúûíû áèðëèêäÿ àëìàüû ãàäàüàí åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ãîùóì èëÿ åâëÿíìÿ àäÿòëÿðèíäÿí ÿí ÷îõ êóçåí íèêàùëàð éàéûëìûøäû. Êóçåí íèêàùëàð èêè ãðóïà áþëöíöð: îðòîêóçåí íèêàùëàð (ÿìèîüëó èëÿ ÿìèãûçûíûí âÿ õàëàîüëó èëÿ õàëàãûçûíûí íèêàùëàðû) âÿ êðîññêóçåí íèêàùëàð (äàéûîüëó èëÿ áèáèãûçûíûí âÿ áèáèîüëó èëÿ äàéûãûçûíûí íèêàùëàðû). Êå÷ìèøäÿ îðòîêóçåí íèêàùà, õöñóñèëÿ, ÿìèîüëó èëÿ ÿìèãûçûíûí íèêàùûíà äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðèëèðäè. Àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ íèêàù éàøû íîðìàëàðûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèäèð. Àçÿðáàéúàíäà, ÿíÿíÿéÿ ýþðÿ, íèêàù éàøû íîðìàëàðû, îüëàíëàð ö÷öí 16–18, ãûçëàð ö÷öí 14–16 éàø èäè. Êå÷ÿí ÿñðëÿðäÿ îüëàíëàð ÿêñÿð ùàëëàðäà 18 éàøûíäàí éóõàðû åâëÿíèðäèëÿð. Ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðäÿí îüëàíëàð áÿçÿí 25–30 éàøëàðûíäà åâëÿíèð, ãûçëàðû èñÿ 12–13 éàøëàðûíäà ÿðÿ âåðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ÿð èëÿ àðâàä àðàñûíäà éàø ôÿðãè ìÿñÿëÿñèíÿ ìöíàñèáÿò ìöõòÿëèô îëìóøäóð. Ìöäðèê óëóëàðûìûç ãûçëàðûí 150

þçöíäÿí áþéöê îüëàíà ÿðÿ ýåòìÿñèíè àèëÿíèí ìþùêÿìëèéèíèí ãàðàíòû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøëÿð. Êå÷ìèøäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿð àðâàääàí ÿêñÿð ùàëëàðäà 10–15 éàø áþéöê îëóðäó. Èñëàì àèëÿ ùöãóãóíäà ÿðèí àðâàääàí 10–12 èë áþéöê îëìàñû ìÿãñÿäÿóéüóí ñàéûëûð. Ìöàñèð äþâðäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿðèí àðâàääàí 3–7 éàø áþéöê îëìàñû ÿí éàõøû ñå÷èì ùåñàá åäèëèð. Àçÿðáàéúàíäà òîé-äöéöí àäëàíàí åâëÿíìÿê ïðîñåñè ùÿð øåéäÿí þíúÿ ãûç áÿéÿíìÿêäÿí áàøëàéûð. Ãûç ñå÷ÿðêÿí áèð ñûðà øÿðòëÿð íÿçÿðÿ àëûíûðäû. Ãûç ýÿðÿê ÿñèë-íÿúàáÿòëè, «ùàëàë ñöä ÿììèø» îëàéäû. Ãûç ñå÷ÿðêÿí àíàñûíûí êèìëèéèíÿ ôèêèð âåðèëèðäè. Ãûçûí þçöíöí ýþçÿëëèéè, ãÿää-ãàìÿòè, ñàäÿëèéè, åâäàðëûüû, èøýöçàðëûüû, àüëû, ìÿðèôÿòè âÿ á. ìöñáÿò êåéôèééÿòëÿðè äÿ íÿçÿðÿ àëûíûðäû. Ãûç áÿéÿíìÿê ö÷öí îüëàíûí âÿ îíóí àèëÿ öçâëÿðèíèí äÿ ãûçû ýþðöá áÿéÿíìÿñè âàúèá èäè. Êå÷ìèøäÿ 10–12 éàøûíà ÷àòàí ãûçëàð êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà áàøûíà ÷àäðà þðòÿð, öçöíÿ ðöáÿíä òóòàðäû. ×îõ âàõò îüëàíûí àíàñû, éàõóä áàúûñû ãûçû òîéäà, éàñäà, áóëàã áàøûíäà, áàéðàì âÿ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ, øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ èñÿ ùÿì äÿ ùàìàìäà, øÿùÿð êÿíàðûíà ñåéðÿ ÷ûõàí çàìàí ýþðöá áÿéÿíÿðäèëÿð. Àòàíûí ðàçûëûüû èëÿ áèð ãàäûí âàñèòÿñèëÿ ãîùóì-ãîíøóäàí ãûç âÿ îíóí àèëÿñè áàðÿäÿ ìÿëóìàò òîïëàíàð, éàõøû õÿáÿð ýÿòèðèëäèêäÿí ñîíðà, îüëàíûí àíàñû âÿ áàúûñû ãûç åâèíÿ ýåäÿð, êèøèëÿðèí ýÿëÿúÿéèíè âÿä åäÿðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà êå÷ìèøäÿ «ãûç áÿéÿíìÿ» àäÿòè èëÿ éàíàøû ãûç òÿðÿôèíäÿí «îüëàí ýþðìÿ» àäÿòè äÿ âàð èäè. «Ãûç áÿéÿíìÿ» àäÿòè ìöòëÿãëÿøäèéè ùàëäà, òàðèõè èíêèøàôûí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿñèíäÿ, õöñóñèëÿ øÿðèÿò ãàíóíëàðû èëÿ áàüëû îëàðàã, «îüëàí ýþðìÿ» àäÿòèíèí óíóäóëìàã ìåéëè îëìóøäóð. ×îõ âàõò ãûç ÿðÿ âåðèëÿðêÿí, îíóí ðÿéè ñîðóøóëìóðäó. Àììà êå÷ìèøäÿ êöáàð àèëÿëÿðèíäÿ ãûçûí ðÿéè ìöòëÿã ñîðóøóëóð âÿ ÷îõ âàõò ÿñàñ ýþòöðöëöðäö. Îäóð êè, êöáàð äàèðÿëÿðäÿ «îüëàí ýþðìÿ» àäÿòè ñàõëàíûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà áÿçÿí «ãûç áÿéÿíìÿ» âÿ «îüëàí ýþðìÿ» àäÿòëÿðèíÿ åùòèéàú îëìóðäó. Áó, õàëã àðàñûíäà «áåøèêêÿðòìÿ», «áåøèêêÿñìÿ» âÿ éà «ýþáÿêêÿñìÿ» àäëàíàí àäÿòëÿ áàüëû îëóðäó. Áó àäÿòÿ ýþðÿ, âàëèäåéíëÿð þâëàäëàðûíû áèð-áèðèëÿ åâëÿíäèðÿúÿêëÿðèíè ãàáàãúàäàí âÿä åäèðäèëÿð. «Ãûç áÿéÿíìÿ» àäÿòèíäÿí ñîíðà ýÿëÿí åë÷èëèê ìÿðùÿëÿñè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àèëÿ ìÿèøÿòèíäÿ õöñóñè äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ äóðóðäó âÿ îíà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèëèðäè. Åë÷èëèê ùÿìèøÿ áþéöê åùòèðàìëà âÿ øþâãëÿ éåðèíÿ éåòèðèëèðäè. Åë÷èëèéÿ åëîáàäà ùþðìÿò ãàçàíìûø, ñþçö êå÷ÿí

àäàìëàð ýþíäÿðèëÿðäè. Åë÷è ýþíäÿðèëÿí øÿõñ èñòåäàäëû îëìàëû, öíñèééÿò éàðàòìàüû, «ãûç àòàñû äàø äà îëñà, îíó éóìøàëòìàüû» áàúàðìàëûéäû. Åë÷èëèéÿ, àäÿòÿí, ö÷-äþðä êèøè âÿ áèð-èêè íÿôÿð ãàäûí ýåäÿðäè. Õàëã àäÿòèíÿ ýþðÿ åë÷èëÿð ãûçûí àèëÿñè òÿðÿôèíäÿí ùþðìÿò âÿ èççÿòëÿ ãàðøûëàíàðäûëàð. ×öíêè åë÷è Àëëàù åë÷èñè ùåñàá åäèëèðäè. Åë÷è ñþçÿ áàøëàéàðêÿí Àëëàùûí àäûíäàí äàíûøäûüûíû áèëäèðÿðäè. Ìÿãñÿäèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, åë÷è ÷îõ çàìàí ãîíàãòÿê ãÿáóë åäèëÿð, ãÿíøÿðèíÿ ñöôðÿ ñàëûíàðäû. Åë÷èëÿðèí ãàðøûñûíäà ñöôðÿ à÷ûëñà äà, îíëàð «ùÿðè» úàâàáûíû àëìàéûíúà, ñöôðÿéÿ ÿë óçàòìàçäûëàð. Ãûçûí ðàçûëûüû, åë àðàñûíäà äåéèëäèéè êèìè, «ùÿðèñè» âåðèëäèêäÿí ñîíðà «Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí» äåéèá, ñöôðÿéÿ ýÿòèðèëìèø ÷àéà ãÿíä ñàëàð, «àüûçëàðûíû øèðèí åäÿðäèëÿð». Ñîíðà îüëàíûí âÿ ãûçûí àíàëàðûíû ãîíàã îòàüûíà ÷àüûðûá áó ñåâèíäèðèúè õÿáÿðè îíëàðà áèëäèðÿðäèëÿð. Ãàäûíëàð î áèðè îòàüà ãàéûäûá ùàìûéà ýþçàéäûíëûüû âåðÿðäèëÿð âÿ ñöôðÿéÿ àø (ïëîâ) âåðèëÿðäè. Îüëàíûí àíàñû òÿçÿ ýÿëèíèíè ÷àüûðûá áàðìàüûíà íèøàí öçöéö òàõàð, áàøûíà èïÿê þðïÿê þðòÿðäè. Áó ãàéäàëàð áÿçè áþëýÿëÿðäÿ «õàòèðúÿìëèê», äèýÿðëÿðèíäÿ èñÿ «áÿëýÿ» àäëàíûðäû. Ãûçûí «ùÿðèñè» âåðèëäèéè ýöíäÿí îüëàí âÿ ãûç áèð-áèðèíÿ «äåéèêëè» ùåñàá åäèëèðäèëÿð. Åë÷èëèêäÿí áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà ãûç ö÷öí «íèøàí» àïàðûëàðäû. Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð áþëýÿëÿðèíäÿ «íèøàí» èëÿ «øèðíè» áèð éåðäÿ îëóðäó. Áÿçè áþëýÿëÿðäÿ áó ìÿðàñèìÿ «àüñàããàë ïëîâ» äà äåéèëèðäè. Íèøàíäà ãûç ö÷öí öçöê âÿ øàë þðïÿê äÿ àïàðûëäûüûíäàí, áó ìÿðàñèìÿ Áàêû, Òÿáðèç, Ëÿíêÿðàí âÿ á. áþëýÿëÿðäÿ «øàë-öçöê àïàðìà» äà äåéèëèðäè. «Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíäà èñÿ íèøàí âÿ «øèðíè» ìÿðàñèìè «êè÷èê äöéöí» àäëàíäûðûëûá. Íèøàí òÿéèí îëóíäóüó ýöí îüëàí åâèíäÿí ãûç åâèíÿ íèøàí õîí÷àñû àïàðûëûð. Íèøàí õîí÷àñûíûí ãàáëàðûíû áîø ãàéòàðìàçäûëàð. Ùÿìèí ãàáëàðäà ãûç åâèíäÿí îüëàí åâèíÿ «ãÿíä áàøû» õîí÷àñû ýþíäÿðèëèðäè. Áó õîí÷àéà îüëàí åâèíäÿí àïàðûëàí êÿëëÿ ãÿíäèí áàø ùèññÿñèíè ñûíäûðûá ãîéàðäûëàð. Õîí÷àäà øÿêÿðáóðà, ïàõëàâà, øÿêÿð÷þðÿéè, øîðãîüàëû âÿ ñ. ãÿííàäû ìÿìóëàòû èëÿ áèðëèêäÿ òîé ïëîâóíäàí îüëàíûí ïàéû äà ýþíäÿðèëÿðäè. «Äåéèêëè» ãûç âÿ îüëàí íèøàíäàí ñîíðà àðòûã ðÿñìè îëàðàã «íèøàíëû», éàõóä «àäàõëû» ùåñàá åäèëèðäèëÿð. Åë÷èëÿðÿ ðÿää úàâàáû âåðèëäèêäÿ äÿ áó, éöêñÿê ìÿäÿíèééÿòëÿ åäèëìÿëè èäè. Àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ áÿçÿí åë÷èëèê ìÿðùÿëÿñèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóðäó. Âàëèäåéíëÿðèí ñîñèàë-èãòèñàäè òÿìàéöëëö ìþâãåëÿðè èëÿ ýÿíúëÿðèí ïàê ìÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùÿááÿò ùèññëÿðè àðàñûíäàêû óéüóíñóçëóã «ãûç ãà÷ûðìà» êèìè åâëÿíìÿ öñóëóíà ñÿáÿá îëóðäó. Àçÿðáàéúàíäà èêè úöð ãûç ãà÷ûðìà ùàëëàðû îëìóøäóð: ãûçûí ñåâäèéè îüëàíà ãîøóëóá ãà÷ìàñû âÿ ãûçûí çîðëà ãà÷ûðûëìàñû. Õàëã ãûçëàðûí çîðëà ãà÷ûðûëìàñûíà ìÿíôè ìöíàñèáÿò áÿñëÿìèøäèð. Íèøàíäàí ñîíðà îüëàí åâè áþéöê òîéà, «óëó äöéöí»ÿ ùàçûðëàøìàüà áàøëàðäû. Ýÿëèí ö÷öí ïàëòàð âÿ çèíÿò ÿøéàëàðû àëûíàð, òîé òÿäàðöêö ýþðöëÿðäè. Áó ìöääÿòäÿ ãûç åâè äÿ úåùèç òÿäàðöêöíÿ áàøëàðäû. Ýÿëèíèí êþ÷ìÿñèíÿ àç ãàëìûø ãîùóì âÿ ãîíøó ãàäûíëàð ýÿëèíèí éîðüàí-äþøÿéèíè ñûðûéàð, úåùèçëÿðèíè ãàéäàéà ñàëàðäûëàð. Êå÷ìèøäÿ åë àäÿòèíÿ ýþðÿ òîé-äöéöí øÿíëèêëÿðèíäÿí ÿââÿë ýÿëèí êþ÷ÿí ãûç íþâáÿ èëÿ ãîùóì-ÿãðÿáà òÿðÿôèíäÿí ãîíàã ÷àüûðûëàðäû. Ãîíàãëûãëàðûí ñîíóíäà ãîùóì-ãàðäàø ýÿëèí êþ÷ÿí ãûçà éîðüàí, äþøÿê, éàñòûã, íàçáàëûø, õàë÷à, ìèñ ãàçàí, ãàá-ãàúàã âÿ ñ. ùÿäèééÿ âåðÿðäèëÿð. Ùÿìèí ùÿäèééÿëÿð ýÿëèíèí úåùèçèíÿ ÿëàâÿ îëóíàðäû. Òîé øÿíëèêëÿðè ÿââÿëúÿ ãûç åâèíäÿ êå÷èðèëÿðäè. Ãûç åâèíäÿ òÿøêèë îëóíàí òîé øÿíëèêëÿðèíäÿí áèðè «ïàëòàðêÿñäè» àäëàíûð. Îíà Øèðâàí áþëýÿñèíèí àðàí êÿíäëÿðèíäÿ «áàçàðëûã» äà äåéèðëÿð. Ãûç åâèíäÿêè òîé øÿíëèêëÿðèíäÿí áèðè äÿ «õûíàéàõäû» àäëàíûð. Áóíà Ëÿíêÿðàí âÿ Øÿêè áþëýÿëÿðèíäÿ «ãûç òîéó», Ãàçàõ áþëýÿñèíäÿ «ãûç áàøû», Òÿáðèç áþëýÿñèíäÿ «éåýÿë», Ãóáà áþëýÿñèíäÿ «õûíà ýåúÿñè», áÿçè éåðëÿðäÿ èñÿ «õûíà òîéó» äà äåéèðëÿð. «Õûíàéàõäû» øÿíëèéè ýÿëèí êþ÷ìÿìèøäÿí áèð ýöí þíúÿ àõøàì ÷àüû êå÷èðèëèðäè. «Õûíàéàõäû» øÿíëèéèíèí ñîíóíäà ýÿëèí ãûçûí ÿë-àéàüûíà ùÿíà éàõûðäûëàð. Òîé-äöéöí øÿíëèêëÿðèíèí «õûíàéàõäû» ìÿðùÿëÿñèíäÿí ñîíðà íèøàíëû ãûçà «ýÿëèí ãûç», àäàõëû îüëàíà èñÿ «áÿé îüëàí» äåéèëèð. Òîé-äöéöí øÿíëèêëÿðèíèí ñîí ìÿðùÿëÿñè îüëàí åâèíäÿêè òîé, éàõóä «óëó äöéöí» îëìóøäóð. Áþéöê òîé ãîùóìÿãðÿáàíûí, êÿíä éåðëÿðèíäÿ ùÿì äÿ áöòöí úàìààòûí, øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ èñÿ ãîíóì-ãîíøóíóí áàéðàì øÿíëèéèíÿ ÷åâðèëÿðäè. Áþéöê òîéà áèð-èêè ýöí ãàëìûø îüëàí åâèíäÿ ÷þðÿê âÿ éóõà áèøèðèá òîéà òÿäàðöê ýþðöëÿðäè âÿ ãîíøóëàð áÿé îüëàíûí ùÿéÿòèíÿ ìÿñëÿùÿòÿ éûüûøàð, òîé ö÷öí áèð íå÷ÿ äàíà âÿ ÷îõëó ãî÷ êÿñèëÿðäè. Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ áþëýÿëÿðèíäÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ áó ÿíÿíÿ «äàíàêÿñäè» àäëàíûð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ âÿçèôÿ áþëýöñö àïàðûëûð: òîéõàíà ãóðàíëàð, òîéó èäàðÿ åäÿúÿê àäàìëàð, õþðÿê áèøèðÿíëÿð âÿ ïàéëàéàíëàð, ãîíàã ãàðøûëàéàíëàð, ýÿëèí ýÿòèðìÿê ö÷öí ýåäÿúÿê àäàìëàð âÿ á. ìÿñóë øÿõ-

ñëÿð ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿðäè. Áþéöê òîé ö÷öí áÿé îüëàíûí ùÿéÿòèíäÿ ÷àäûð ãóðóëóð, îíà «òîéõàíà», éàõóä «ìàüàð» äåéèëèðäè. Òîéó Àçÿðáàéúàíûí áöòöí áþëýÿëÿðèíäÿ ãàðà çóðíà èëÿ áàøëàéûðëàð. Òîéäà ìÿøùóð õàíÿíäÿëÿð âÿ óñòàä àøûãëàð èøòèðàê åäèðäè. Òîéëàðû èäàðÿ åäÿí àäàìà «òîéáÿéè», áÿçè áþëýÿëÿðäÿ èñÿ «òîéáàøû», «ñÿðïàéû», «òîéàüàñû», éàõóä «øàù» äåéèðëÿð. «Òîéáÿéè»íèí ñþçö òîé èøòèðàê÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí ãàíóí ñàéûëûð âÿ îíà ìöòëÿã ÿìÿë îëóíóðäó. Òîéóí àõûðûíúû ýöíö, êå÷ìèøäÿ èñÿ ÷îõ âàõò ùÿëÿ «íèøàí-øèðíè» ìÿðàñèìèíäÿ êÿáèí êÿñèëÿðäè. Êÿáèí êÿñèëÿí çàìàí àõóíä âÿ ãàçû þíúÿ îüëàíäàí, ñîíðà èñÿ ïÿðäÿ àðõàñûíäà îòóðìóø ãûçäàí íèêàùà ðàçûëûãëàðûíû ñîðóøàðäû. Êÿáèí êàüûçûíà «ìåùð»èí ìèãäàðû, éÿíè íèêàùà ýèðìÿíèí ñèìâîëèê ùàããû äà ãåéä åäèëèðäè. Àäÿòÿ ýþðÿ, êèøè àðâàäûíû áîøàìàã èñòÿäèêäÿ, ãåéä îëóíìóø «ìåùð»è îíà âåðìÿëè èäè. Êÿáèí êàüûçûíû íèêàùà ýèðÿí îüëàí âÿ ãûçäàí ÿëàâÿ, ùÿð èêè òÿðÿôäÿí áèð íÿôÿð îëìàãëà øàùèäëÿð äÿ èìçàëàäûãäàí ñîíðà, àõóíä âÿ éà ãàçû èìçà âÿ ìþùöð èëÿ òÿñäèã åäèðäè. Ýÿëèí ýÿòèðèëìÿäÿí þíúÿ, ýöíäöç îíóí úåùèçè áÿé åâèíÿ äàøûíàð, ýÿëèí îòàüû äþøÿíèá áÿçÿíÿðäè. Ãûç åâèíäÿí áÿé îüëàí ö÷öí õöñóñè «áÿé õîí÷àñû» äà ýþíäÿðèëÿðäè. Õîí÷àäà áèð èïÿê êþéíÿê, áèð íå÷ÿ àðàõ÷ûí, úèá éàéëûüû, úîðàá âÿ ñ. ùÿäèééÿëÿð îëàðäû. «Áÿé ùàìàìû»íäàí ñîíðà áÿé íèøàíëûñûíûí ýþíäÿðäèéè «áÿé õîí÷àñû»íäàí èñòèôàäÿ åäÿð, õîí÷àäàêû ãàëàí ùÿäèééÿëÿðè ñàüäûøûíà âÿ ñîëäóøóíà âåðÿðäè. Áÿé ùàìàìûíäàí ñîíðà, òîéà ÷àüûðûëìûø ãîíàãëàðà õþðÿê âåðèëÿð, ñîíðà úàâàíëàð ýÿëèí ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿðäèëÿð. Îüëàí àäàìëàðû ãûç åâèíÿ ÷àòäûãäà, ùÿéÿòäÿ äàéàíàð, îüëàí éåíýÿñè ýÿëèí ãûçûí ýåéèíäèðèëäèéè îòàüà ýèðèá ýÿëèíèí áàøûíà «äóâàã» ñàëàðäû. Áÿé îüëàíûí ãàðäàøû ãûðìûçû ðÿíýëè àòëàñ øÿðèä èëÿ ýÿëèíèí áåëèíè áàüëàéàðàã äåéÿðäè: Àíàì, áàúûì ãûç ýÿëèí, ßëè, àéàüû äöç ýÿëèí! Éåääè îüóë èñòÿðÿì, Áèðúÿ äÿíÿ ãûç, ýÿëèí! Ýÿëèíèí àòàñû âÿ áåëèíè áàüëàéàí ãàéíû îíóí ãîëóíäàí òóòóá ÷ûðàüûí ÿòðàôûíäà ö÷ äÿôÿ äþâðÿ âóðàðäûëàð. Ýÿëèíè ìöãÿääÿñ «Ãóðàí»ûí àëòûíäàí êå÷èðÿðäèëÿð. Ýÿëèíè ýÿòèðÿí êàðâàí áÿé îüëàíûí åâèíÿ éàõûíëàøàíäà, åéâàíäà äóðìóø áÿéèí àíàñû, éàõóä áàúûñû ýÿëèíèí áàøûíà íîüóë, êîíôåò âÿ ìåòàë ïóë ñÿïÿðäè, óøàãëàð äà ùÿìèí øåéëÿðè éûüûá ñåâèíÿðäè-

ëÿð. Ýÿëèí ùÿéÿòÿ ýèðÿíäÿ, êå÷ìèøäÿ îíóí àéàüû àëòûíäà ãî÷ äà êÿñÿðäèëÿð. Ýÿëèíäÿí ÿââÿë îòàüà îíóí ÷ûðàüû, áÿõò ýöçýöñö âÿ ÷þðÿê áàüëàìàñû àïàðûëàðäû. Ýÿëèí îòàüà äàõèë îëàðêÿí áàðìàüûíû ãàðøûñûíäà òóòóëìóø ãàáäàêû áàë, éàõóä øÿðáÿò âÿ éà óíà áàòûðûá ãàïûíûí öñò ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ñöðòìÿëè, àñòàíàäàí è÷ÿðè ýèðäèêäÿí ñîíðà èñÿ ãÿíøÿðèíäÿ éåðÿ àòûëìûø ÷èíè, éàõóä ñàõñû ãàáû ñàü àéàüû èëÿ òàïäàëàéûá ñûíäûðìàëû èäè. Ýÿëèí îòàãäà îíóí ö÷öí àéðûëìûø éåðäÿ îòóðäóãäàí ñîíðà îíóí ãóúàüûíà 3–5 éàøëû îüëàí óøàüû âåðèá «îüóëëó-ãûçëû îëñóí» – äåéÿðäèëÿð. Ýÿëèí ö÷ ýöí ýÿðäÿêäÿ îòóðàðäû. Çèôàô ýåúÿñèíèí ñÿùÿðèñè ýöíö ýÿëèí ãûçûí àíàñû ãóéìàã áèøèðèá éåíýÿ èëÿ îüëàí åâèíÿ ýþíäÿðÿðäè. Ýÿðäÿêäÿ îòóðìàíûí ö÷öíúö ýöíö «ö÷ýöí» àäëàíàí «öçÿ÷ûõäû» ìÿðàñèìè êå÷èðèëèð. «Ö÷ýöí»äÿ éàõûí ãîùóì âÿ ãîíøó ãàäûíëàðû «ýÿëèí ýþðäö»éÿ äÿâÿò åäèëèðäè. Ýÿëèí éàëíûç ãûðõ ýöíäÿí ñîíðà àòà åâèíÿ ãîíàã ÷àüûðûëàðäû. Áó ìÿðàñèì «àéàãà÷äû» àäëàíûð. «Àéàãà÷äû»äà èìêàíëû àèëÿëÿð êöðÿêÿíëÿðèíÿ ãèéìÿòëè ùÿäèééÿ äÿ áàüûøëàéàðäûëàð. Ýÿíú àèëÿíèí ùÿéàòûíäà éåíè êþðïÿíèí äöíéàéà ýÿëìÿñè ìöùöì ùàäèñÿ ùåñàá åäèëèð. Ùÿð áèð ýÿíú àçÿðáàéúàíëû àèëÿñèíäÿ éåíè êþðïÿíèí äöíéàéà ýÿëìÿñè øàäëûãëà ãàðøûëàíûð âÿ êþðïÿéÿ õöñóñè ãàéüû ýþñòÿðèëèð. Êå÷ìèøäÿ óøàüûí àíàäàí îëìàñû ÿðÿôÿñèíäÿ àèëÿäÿ õöñóñè ùàçûðëûã ýþðöëöð, êþðïÿ ö÷öí ïàëòàð òèêèëèð, éîðüàí-äþøÿê ùàçûðëàíûð, íÿííè äöçÿëäèëèð âÿ áåøèê àëûíûðäû. Àèëÿäÿ óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè èëÿ (ñöôðÿ ìÿäÿíèééÿòè, øÿõñè ýèýèéåíà, áþéöêëÿðÿ ùþðìÿò, ãàéüû) úèääè ìÿøüóë îëóíóðäó. Óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè ùÿð áèð ýÿíú àèëÿíèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ìÿèøÿòèí ÷îõ ìÿñóëèééÿòëè âÿ úèääè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ äÿôí âÿ éàñ èëÿ áàüëû ìÿðàñèìëÿð, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðäèð. Äÿôí âÿ éàñëà áàüëû ìÿðàñèìëÿðèí òàðèõè êþêëÿðè ÷îõ ãÿäèìäèð. Àèëÿ ìÿèøÿòèíèí äèýÿð àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, äÿôí àäÿòëÿðè äèí èëÿ áàüëû îëäóüó ö÷öí äàùà ÷îõ êîíñåðâàòèâ îëóá îðòà ÿñðëÿðäÿí çÿìàíÿìèçÿäÿê úöçè äÿéèøèêëèéÿ óüðàìûøäûð. Ìÿðùóìóí úÿíàçÿñè îðòàéà ãîéóëóð, ÿòðàôûíäà ÿí éàõûí ãàäûíëàð îòóðóá «àüû» äåéèðëÿð. Ðÿùìÿòÿ ýåäÿíèí þëöìöíö ìîëëà àçàí âåðìÿêëÿ ãîíøóëàðà âÿ áöòöí êÿíäÿ áèëäèðèð. Åë àäÿòèíÿ ýþðÿ, äÿôí âÿ éàñ ìÿðàñèìè òÿêúÿ ìÿðùóìóí àèëÿñèíèí äåéèë, áöòöí åë-îáàíûí ãàéüûñû ùåñàá îëóíóð. Äÿôí âÿ éàñëà áàüëû áöòöí êþìÿê151

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëèêëÿð êþíöëëö âÿ òÿìÿííàñûç åäèëèð. Ìÿðùóìóí úÿíàçÿñè ãöñëõàíàäà «ìöðäÿøèð» àäëàíàí õöñóñè þëöéóéàí òÿðÿôèíäÿí éóéóëóá êÿôÿíëÿíÿíäÿí ñîíðà òàáóòà ãîéóëóð, òàáóò èñÿ ìàôÿíèí öñòöíÿ ãîéóëàðàã ùöçð éåðèíÿ ýÿòèðèëèð. Ìÿðùóìëà âèäàëàøìàäàí ñîíðà ìàôÿ äÿôí ö÷öí ãÿáèðèñòàíëûüà àïàðûëûð. Ãÿáèðèñòàíëûãäà ìÿðùóì òîðïàüà òàïøûðûëäûãäàí ñîíðà ìîëëà «Ãóðàí»ûí «Éàñèí» ñóðÿñèíè îõóéóð âÿ Àëëàùûí, ïåéüÿìáÿðëÿðèí áó éîëó ùàìû ö÷öí ñå÷äèéèíè òÿëãèí åäÿí äóàëàð îõóìàãëà äÿôí ìÿðàñèìèíèí áàøà ÷àòäûüûíû áèëäèðèð. Ãÿáèðèñòàíëûãäàí ãàéûäàíëàðà ìÿðùóìóí ùÿéÿòèíäÿ ýöëàá ïàéëàíûð âÿ ìîëëà òÿðÿôèíäÿí ñîí ôàòèùÿ îõóíóð. Åë àäÿòèíÿ ýþðÿ ìÿðùóìóí ö÷öíÿ ãÿäÿð åùñàí âåðèëìèð. Àçÿðáàéúàíûí áÿçè áþëýÿëÿðèíäÿ ìÿðùóìóí ö÷ö âÿ ãûðõû ýöíëÿðè, áÿçè áþëýÿëÿðäÿ èñÿ ìÿðùóìóí ö÷ö, éåääèñè, ãûðõû âÿ ãûðõûíà ãÿäÿð ùÿð úöìÿ àõøàìû åùñàí âåðèëèð. Ìÿðùóìóí èëèíäÿ åùñàí âåðèëèð âÿ áó åùñàíà àäàìëàð äÿâÿò îëóíóð. Ðÿùìÿòÿ ýåäÿíèí ðóùóíà ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã, îíóí éàõûíëàðû ãûðõ ýöí éàñ ñàõëàéàðàã öçëÿðèíè ãûðõìûð, ãûðìûçû ïàëòàð ýåéèíìèð âÿ ìóñèãèëè òÿäáèðëÿð êå÷èðìèðëÿð. Ìÿðùóì úàâàí îëàíäà îíóí èëè òàìàì îëàíàäÿê àèëÿ öçâëÿðè ãàðà ïàëòàð ýåéèð âÿ òîéëàðà ýåòìèðëÿð. Äÿôí âÿ éàñëà áàüëû ìÿðàñèìëÿð «éàñäàí÷ûõìà» ìÿðùÿëÿñè èëÿ áèòèð. Éàñäàí ÷ûõìà «Ãàðà áàéðàì» ìÿðàñèìè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. «Ãàðà áàéðàì» ìÿðùóìóí ãûðõû ÷ûõäûãäàí ñîíðà ãàðøûäàí ýÿëÿí èëê Íîâðóç, éàõóä Ãóðáàí âÿ Ðàìàçàí áàéðàìëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð êå÷èðèëèð. Ã.Ðÿúÿáëè

Õàëã áàéðàìëàðû Õàëãûí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöùöì áèð ñàùÿñèíè ÿíÿíÿâè õàëã áàéðàìëàðû òÿøêèë åäèð. Ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê îëàí áó áàéðàìëàð çàìàí êå÷äèêúÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëñàëàð äà èëêèí ìÿçìóí âÿ ìàùèééÿòèíè, þçöíÿìÿõñóñëóüóíó áó ýöíÿäÿê ñàõëàìûøëàð. Òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè, òÿñÿððöôàò ìÿèøÿòèíäÿí äîüàí, éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê âÿ åìîñèîíàë õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí êöòëÿâè áàéðàìëàð õàëãûí ùÿéàòûíäà ìöùöì éåð òóòìóøäóð. ßí ãÿäèì âÿ ÿí êöòëÿâè öìóìõàëã áàéðàìëàðûíäàí áèðè «Íîâðóç áàéðàìû»äûð. Áÿøÿðèééÿòèí òÿêàìöëöíöí ÿñàñûíû ãîéìóø ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã Éàõûí Øÿðã õàëãëàðûíûí, åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäà 152

ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Þìðöíö òîðïàüà áàüëàìûø ÿêèí÷è ÿúäàäëàðûìûç éàçûí ùÿð ýÿëèøèíè, ùÿéàòûí éåíèëÿøìÿñèíè ñÿáðñèçëèêëÿ ýþçëÿìèø âÿ ñåâèíúëÿ ãàðøûëàìûøëàð. Íîâðóç áàéðàìûíûí êþêëÿðè èáòèäàè èíñàíûí ìèôèê äöøöíúÿëÿðè âÿ àíèìèñòèê ýþðöøëÿðè èëÿ áàüëû èäè. Áóíó çÿìàíÿìèçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûø ãÿäèì òöðêëÿðÿ ìÿõñóñ ìèôëÿð, èíàíúëàð âÿ ÿñàòèðëÿð äÿ òÿñäèã åäèð. Áàéðàìûí ìÿíøÿéè êþùíÿ èëèí àõûð ÷ÿðøÿíáÿ åòèãàäëàðû ñûðàñûíäà âÿ ÿñàòèðëÿðäÿ äÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ùÿéàò âÿ ìÿèøÿòèíäÿ Íîâðóç áàéðàìûíûí éåðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð ìöùöì ãàéíàãëàðäàí ñàéûëûð. Ãîáóñòàí, Ýÿìèãàéà, Àáøåðîí ãàéàöñòö ðÿñìëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ ãÿäèì éàøàéûø éåðëÿðèíäÿ áàùàð ìîòèâëè ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ äÿ Íîâðóç áàéðàìû, îíóí ìàùèééÿòè, òàðèõè êþêëÿðè, òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿñè ùàããûíäà õåéëè ìàòåðèàë âàðäûð. Áåëÿëèêëÿ, àéäûí îëóð êè, Íîâðóç áàéðàìû ãÿäèì èíñàíëàðûí òÿñÿââöðëÿðèíäÿ ãûøäà «þëìöø» òÿáèÿòèí éàçäà éåíèäÿí «äèðèëìÿñè» èëÿ éåíè òÿñÿððöôàò èëèíèí òÿíòÿíÿëè øÿêèëäÿ ãàðøûëàíìàñû ìÿðàñèìè èäè. Éåíè òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíûí áàøëàíìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ êå÷èðèëÿí Íîâðóç áàéðàìû òàðèõÿí ìöõòÿëèô àä âÿ ÷àëàðëàðäà ìþâúóä îëìóø âÿ Éàõûí Øÿðãèí, åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ãÿäèì ÿêèí÷è õàëãëàðû àðàñûíäà ìåéäàíà ýÿëìèø âÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Êå÷ìèøäÿ òÿáèÿòèí äèðèëäèéè áó èëê ýöíöí – éåíè ýöíöí – Íîâðóçóí ýÿëäèéèíè áèëäèðìÿê ö÷öí àòÿøôÿøàíëûã åäÿð, òöôÿíýëÿðäÿí âÿ òîïëàðäàí àòÿø à÷àðàã èëèí òÿùâèë îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðÿðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà èíäè äÿ éàøàéàí èíàìà ýþðÿ, «Íîâðóçóí òîïó àòûëäûãäà», éåíè ýÿëÿí èë ùàíñûñà áèð ùåéâàíûí öñòöíäÿ òÿùâèë îëóð. Áó áèëàâàñèòÿ ãÿäèì òöðê (îüóç) òÿãâèì ñèñòåìè èëÿ ÿëàãÿëÿäàðäûð. Áåëÿ êè, 12 ùåéâàíëû ìÿøùóð òöðê òÿãâèìèíäÿ ùÿð èë àéðûúà áèð ùåéâàíûí (ñè÷àí, þêöç, ïÿëÿíý, äîâøàí, ÿæäàùà, èëàí, àò, ãîéóí, ìåéìóí, õîðóç, èò, äîíóç) àäûíû äàøûéûð. Ùÿð áèð ùåéâàí àäû 12 èëäÿí áèð òÿêðàðëàíûð. Õàëã àðàñûíäà éàéûëìûø èíàìà ýþðÿ, òÿçÿ èëèí íåúÿ îëìàñû ìÿùç áó ùåéâàíûí õöñóñèééÿòëÿðè, ÿëàìÿòëÿðè èëÿ þë÷öëÿðäè. Áàéðàì ùàçûðëûãëàðû ãûø ôÿñëèíèí áîç àéûíäà áàøëàéûð âÿ Íîâðóçàãÿäÿðêè áó ìöääÿò ÷ÿðøÿíáÿäÿí-÷ÿðøÿíáÿéÿ 4 ùÿôòÿéÿ áþëöíöð. Ãûøäàí éàçà êå÷èä ïðîñåñè – ÷èëëÿ÷ûõàðòìà, äÿðä-áÿëàäàí ãóðòóëìà,

÷ÿòèíëèêäÿí õèëàñîëìà ùÿìèí ìöääÿò ÿðçèíäÿ áàø âåðèð. Áó ÷ÿðøÿíáÿëÿðèí ùÿð áèðèíè òÿáèè íåìÿò îëàí ãöââÿ ùåñàá åäèëÿí ñó, îä, ùàâà âÿ òîðïàãëà ìÿíàëàíäûðûáëàð. Õàëãûìûç èëèí àõûð ÷ÿðøÿíáÿëÿðèíèí ùÿð áèðèíè àéðû-àéðûëûãäà òÿíòÿíÿ èëÿ ãåéä åòìèøäèð. Äþðä ìöãÿääÿñ ÷ÿðøÿíáÿíèí ÿçÿëè ñó ÷ÿðøÿíáÿñè àäëàíûð. ßñêè èíàìëàðà ýþðÿ ñó ñàüëàìëûüûí, òÿìèçëèéèí ðÿìçè èäè. Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ áó ÷ÿðøÿíáÿéÿ ýþçÿë ÷ÿðøÿíáÿ, ýöë ÷ÿðøÿíáÿñè, éàëàí ÷ÿðøÿíáÿ, ñóëàð Íîâðóçó äà äåéèëèðäè. Ñó ÷ÿðøÿíáÿñèíäÿí ñîíðà ýÿëÿí îä ÷ÿðøÿíáÿñèíÿ õàëã àðàñûíäà öñêö ÷ÿðøÿíáÿñè, öñêö ýåúÿñè, èêèíúè ÷ÿðøÿíáÿ ýåúÿñè, ìöæäÿâåðÿí, ìóøòóëóã÷ó ÷ÿðøÿíáÿ âÿ ñ. äÿ äåéèëèð. Îä äöíéàíûí õåéèðõàù ãöââÿëÿðèíèí áàøëàíüûúû, ùèìàéÿ÷èñè ñàéûëûð. Îä ÷ÿðøÿíáÿñè ÿñêè ýþðöøëÿðëÿ áàüëû îëóá, Ýöíÿøÿ, îäà òàïûíìà èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíìûøäûð. Ãÿäèì àçÿðáàéúàíëûëàð Ýöíÿøè, îäó-îúàüû ùÿéàò âåðÿí òàíðû ñàéûáëàð, îíà ñèòàéèø åäèáëÿð. Áîç àéûí äþðä ìöãÿääÿñ ÷ÿðøÿíáÿñèíäÿí ö÷öíúöñö éåë ÷ÿðøÿíáÿñèäèð. Îíà õàëã àðàñûíäà êöëÿê îéàäàí ÷ÿðøÿíáÿ, éåëëè ÷ÿðøÿíáÿ äÿ äåéèëèð. ßñêè åòèãàäëàðà ýþðÿ áó ÷ÿðøÿíáÿäÿ éåë àéûëàð, êöëÿê ÿðçè äîëàøàð, ñÿñè-ñîðàüû äöíéàíûí î áèðè áàøûíäàí ýÿëÿð, îéàíìûø ñóéó, îäó ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿð, éàòìûø òîðïàüû ãûçäûðàð, äîíìóøëàðû îéàäàð, éåðèí àüðû-àúûëàðûíû ñèëèá-ñöïöðöá àïàðàð. Áîç àéûí äþðäöíúö ÷ÿðøÿíáÿñè òîðïàã ÷ÿðøÿíáÿñè àäëàíûð. Õàëã àðàñûíäà èëàõûð ÷ÿðøÿíáÿ, éåð ÷ÿðøÿíáÿñè êèìè äÿ òàíûíûð. Áó ÷ÿðøÿíáÿ òîðïàüûí èñèíèá îéàíìàñû ðÿìçèäèð. ßñêè èíàìëàðà ýþðÿ, òÿáèÿòäÿ áöòöí ìþâúóä îëàíëàð ö÷öí þçöë îëàí äþðä ìöãÿääÿñ ãöââÿäÿí ñîíóíúóñóíóí (òîðïàüûí) îéàíìàñû èëÿ ñåë, éåë, àòÿø âÿ òîðïàã äàùà áþéöê ýöú àëûð, ÿðçèí äîíóíó äÿéèøèð, àäàìëàðû éîõëóã âÿ ãûòëûãäàí, ÷ÿòèíëèê âÿ ñûõûíòûäàí ãóðòàðìàã ö÷öí þçöíäÿ áþéöê ýöââÿ òàïûð. Õàëã èëèí àõûð ÷ÿðøÿíáÿñèíè ùÿìèøÿ áþéöê øÿíëèêëÿðëÿ, ÷àë-÷àüûð, îéóí âÿ ÿéëÿíúÿ õàðàêòåðëè ìÿðàñèìëÿðëÿ ãåéä åòìèøäèð. Òÿäãèãàò÷ûëàð ÷ÿðøÿíáÿëÿðäÿ òîíãàë ãàëàíìàñû, ýþéÿ öñêö, ëîïà àòûëìàñû, áàéðàì ñöôðÿñè äöçÿëäèëìÿñè àäÿòëÿðèíè ÿñêè ìèôèê äöíéàýþðöøö èëÿ áàüëàéûðëàð. Èøûüûí, Ýöíÿøèí ýöúöíÿ òàïûíàí ãÿäèì èíñàí îäóí-àëîâóí êþìÿéè èëÿ éàä-éàáàí÷û ðóùëàðû, ïèñ-øÿð ãöââÿëÿðè ãîâóá óçàãëàøäûðìàüûí ìöìêöíëöéöíÿ èíàíûð-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äû. Áöòöí ìÿãàìëàðäà îä – Ýöíÿøèí ðÿìçè êèìè äöøöíöëöðäö. ×èëëÿäÿí – ãûøäàí ÷ûõìàã ö÷öí òîíãàëûí ãàëàíìàñû ÿñëèíäÿ ùÿì äÿ Ýöíÿøèí – èñòè éàç ôÿñëèíèí ÷àüûðûëìàñû ìÿðàñèìèäèð. Àäÿòÿ ýþðÿ, ÷ÿðøÿíáÿ òîíãàëûíûí êöëöíö åâèí äþðä êöíúöíÿ ñÿïÿðäèëÿð, áó äà ùÿì áÿðÿêÿò èñòÿéè êèìè, ùÿì äÿ áÿä ðóùëàðû ìÿíçèëäÿí ãîâìàã ìÿãñÿäè êèìè ìÿíàëàíäûðûëûð. Åòíîãðàôèê ìÿëóìàòëàðûí ÿäÿáè ãàéíàãëàðëà ãàðøûëûãëû ìöãàéèñÿñè òîíãàë ãàëàéàðàã öñòöíäÿí òóëëàíìàã àäÿòèíèí öìóìòöðê õàëãëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Àõûð ÷ÿðøÿíáÿ «éåääè ëÿâèí ýåúÿñè» àäû èëÿ äÿ ìÿøùóðäóð. Áó çàìàí ñöôðÿäÿ «ñ» ùÿðôè èëÿ áàøëàéàí éåääè ãèäà íþâö – ñèðêÿ (äàä âÿ çþâãÿ èøàðÿäèð), ñàðûìñàã (ñàüëàìëûã), ñÿáçÿ (öìèä), ñóìàõ (áÿðÿêÿò), ñèêêÿ (âàð-äþâëÿò), ñààò (óçóí þìöð) âÿ ñó (àéäûíëûã) îëìàëû èäè. Ñöôðÿíèí òÿí îðòàñûíà ñÿìÿíè ãîéóëóðäó. Àçÿðáàéúàíäà Íîâðóç ýöíëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ éåääè ëÿâèí ýöíö «Õàíáÿçÿìÿ» àäëû ìÿøùóð áèð îéóí èôà îëóíàðäû. Íîâðóç áàéðàìûíûí çèðâÿñè àäëàíàí áó îéóí «Õàí-õàí», «Õàí îéóíó», «Õàí éàðàòäû», «Øàùáÿçÿìÿ», «Øàùøàùû» âÿ ñ. àäëàðëà Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðäà èíäè äÿ ìþâúóääóð. Èëàõûð ÷ÿðøÿíáÿäÿ èúðà îëóíàí ìÿðàñèìëÿð, îéóí âÿ ÿéëÿíúÿëÿð áöòþâëöêäÿ áîëëóã, áÿðÿêÿò, òÿìèçëèê, õåéèðõàùëûã, ùàëàëëûã, ìÿíÿâè ñàôëûã ôóíêñèéàñû äàøûéûð âÿ éåíè îâãàòûí, éåíè ðóùóí – áàùàð ðóùóíóí, éåíè ýöíöí – éàç ýöíöíöí, éåíè ùÿéàòûí ýÿëèøè âÿ ãÿáóëó ö÷öí ïñèõîëîæèåñòåòèê çÿìèí ùàçûðëàéûð. Àõûð ÷ÿðøÿíáÿ òÿíòÿíÿëÿðèíäÿí ñîíðà áàéðàì ö÷öí ùàçûðëûã èøëÿðè áàøëàíûð. Ñÿìÿíè ýþéÿðòìÿê éàçûí åë÷èñè Íîâðóçóí ÿí ìöãÿääÿñ ìÿðàñèìè ñàéûëìûøäûð. Áàéðàìàãÿäÿðêè ìöääÿòäÿ – òîðïàã îéàíìàüà, äèðèëìÿéÿ áàøëàäûüû çàìàí ÿêèí÷è äÿ ÿêäèéè ìÿùñóëóí úàíëàíìàñû ö÷öí åâäÿ ñÿìÿíè ýþéÿðòìèøäèð. ßêèíèí, ìÿùñóë áîëëóüóíóí ðÿìçè îëàí ñÿìÿíè ãîéìàã ãÿäèì äþâðëÿðäÿí àäÿò îëìóøäóð. Ìöãÿääÿñ Íîâðóç àõøàìû ÷îõëó îéóí âÿ ÿéëÿíúÿ õàðàêòåðëè ìÿðàñèìëÿð êå÷èðèëÿðäè. Ãàïû ïóñìàã, ãàïû-ãàïû ýÿçèá ïàïàã âÿ éà ãóðøàã àòìàã, áàúàëàðäàí øàë ñàëëàìàã äÿäÿ-áàáàäàíãàëìà àäÿòëÿðäÿíäèð. Õàëã àðàñûíäà «áàúà-áàúà», «ãóðøàãàòäû», «ïàïàãàòäû», «øàëñàëëàìà» êèìè àäëàðëà ìÿëóì îëàí áó àäÿòëÿð ÿñàñÿí Íîâðóç àõøàìû âÿ èëàõûð ÷ÿðøÿíáÿëÿðäÿ èúðà åäèëÿðäè. Ïàé òîïëàìàüà ÷ûõàíëàð ãîùóìëàðûí, éàõûí àäàìëàðûí,

íèøàíëû ãûçëàðûí åâëÿðèíÿ ýåäèá áàúàäàí, ïÿíúÿðÿäÿí, éàõóä äàìäàí øàë ñàëëàéàðäûëàð. Àäÿòÿ ýþðÿ åâ ñàùèáè áàúàäàí è÷ÿðè ñàëëàíàí øàëûí óúóíà øÿêÿðáóðà, êÿòÿ, øîðãîüàë, ãûðìûçû éóìóðòà, ëÿáëÿáè, ãîâóðüà, ãîç, ôûíäûã, êèøìèø, èéäÿ, èííàá, áàäàì, ïöñòÿ, ãàéñû, ãàõ âÿ ñ. áàüëàéàðäû. «Ãóëàüà ýåòìÿ» («Ãóëàãôàëû» äà àäëàíûð) ÿéëÿíúÿñè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áó àäÿò ýÿíú îüëàí âÿ ãûçëàðûí íèééÿòëÿðèíè, áÿõòëÿðèíè ñûíàìàã ìÿãñÿäèëÿ éåíè èëäÿ ïóñäóüó åâäÿí õåéèðõàù âÿ õîø ñþçëÿð åøèòìÿê àðçóñó èëÿ áàüëû èäè. Àäÿòÿ ýþðÿ, áàéðàì àõøàìû íèøàíëû ãûçëàðûí àäûíà îüëàí åâèíäÿí áàéðàì ïàéû – Íîâðóç ñîâãàòëû áÿçÿêëè õîí÷àëàð ýþíäÿðèëÿðäè. Áàéðàìäà õîí÷à ýþíäÿðìÿê àäÿòè áó ýöíÿ êèìè ãàëìàãäàäûð. Øÿð ãàðûøàíäà àòÿøôÿøàíëûã áàøëàéûð, ìåéäàíëàðäà, ùÿéÿòëÿðäÿ òîíãàëëàð ÷àòûëûðäû. Åë áàéðàì ñöôðÿñè áàøûíà òîïëàøûð, ñöôðÿéÿ ãîüàë, ïàõëàâà, øÿêÿðáóðà, øÿêÿð÷þðÿéè, áàäàìáóðà, áàìèéÿ, êöë÷ÿ, ôÿñÿëè, òåëùàëâàñû, ãîçëó, ôûíäûãëû ùàëâà, ãóðàáèéÿ ãîéóëóðäó. Ùÿð åâäÿ ïëîâ áèøèðèëÿð, ãîíóì-ãîíøóéà ïàé ÷ÿêèëÿðäè. Áàéðàì ñöôðÿñèíäÿ ñåâèíú âÿ áîëëóã ðÿìçè îëàí áàëûã äà ãîéóëóðäó. Áàéðàì àõøàìû ùàìû åâäÿ îëìàüà ÷àëûøàðäû. Õàëã àðàñûíäà îëàí èíàìà ýþðÿ, Íîâðóç áàéðàì àõøàìû åâäÿ îëìàéàí øÿõñ éåääè èë ùÿìèí ýöí åâäÿ îëìàç. Áàéðàì ýöíëÿðè èíñàíëàð øÿí âÿ ìåùðèáàí îëìàüà, êèí-êöäóðÿòè, äÿðä-ãÿìè óíóòìàüà ÷àëûøàðäûëàð. Õàëã èíàìëàðûíà ýþðÿ, éåíè èë ùàíñû ÿùâàëè-ðóùèééÿ èëÿ ãàðøûëàíñà, ùÿìèí ÿùâàëè-ðóùèééÿ èëèí ñîíóíà ãÿäÿð äàâàì åäÿðäè. Àäÿòÿ ýþðÿ, áöòöí éàñëûëàð áàéðàìà ãÿäÿð éàñäàí ÷ûõìàëû èäè. Áóíóí ö÷öí èëè òàìàì îëìàéàí ìÿðùóìëàðà «ãàðà áàéðàì» êå÷èðèëèð. Ãàðà áàéðàìäàí ñîíðà éàñëûëàð éàñäàí ÷ûõìûø ùåñàá îëóíóðäó. Íîâðóç ýöíëÿðèíäÿ ãàäûíëàð õîí÷à èëÿ ãÿáèð öñòöíÿ ýåäÿðäèëÿð. Íîâðóçäà öçÿðëèê éàíäûðûá òöñòöñöíö îüóë-óøàüà, åâ-åøèéÿ âåðÿðäèëÿð, òîíãàë öñòöíäÿí òóëëàíàíëàð îäà öçÿðëèê ñÿïÿðäèëÿð êè, áÿäíÿçÿðäÿí óçàã îëñóíëàð. Íîâðóçóí èëê ýöíö àüñàããàëëàðû, àüáèð÷ÿêëÿðè çèéàðÿò åäÿð, ñåâèíäèðÿð, õåéèðäóà àëàðäûëàð. Õÿñòÿëÿðÿ, ÿëèëëÿðÿ áàø ÷ÿêÿð, èìêàíñûçëàðà, êèìñÿñèçëÿðÿ ñîâãàò ïàéëàéàðäûëàð. Áàéðàì øÿíëèéèíèí ýåäèøèíäÿ åë-îáà èýèäëÿðè ùöíÿðëÿðèíè ýþñòÿðÿð, ïÿùëÿâàíëàð ãóðøàã òóòàð, ýöúëÿðèíè ñûíàéàð, ÿðÿíëÿð àò ÷àïàð, úûäûð òÿøêèë åäÿð, îõ àòûá éàðûøàðäûëàð.

Áåëÿëèêëÿ, Íîâðóç áàéðàìû òöðê êþêëö áàéðàì îëóá, áèð ÷îõ òöðê õàëãëàðû, åëÿúÿ äÿ àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà þçöíÿõàñ ìÿðàñèìëÿðëÿ ãåéä îëóíàí ìöøòÿðÿê, îðòàã ìÿíÿâè äÿéÿðäèð. Áó áàéðàì âÿ îíóíëà áàüëû èúðà îëóíàí ãÿäèì òàðèõè êþêëÿðÿ ìàëèê àéèí âÿ ìÿðàñèìëÿð, èíàíúëàð, àäÿò-ÿíÿíÿëÿð, îéóí âÿ ÿéëÿíúÿëÿð, ðÿãñ âÿ íÿüìÿëÿð ìèíèëëÿðÿ, ÿñðëÿðäÿí ÿñðëÿðÿ, íÿñèëëÿðäÿí íÿñèëëÿðÿ êå÷ÿðÿê éàøàìûø, áÿçÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàñà äà ÿââÿëêè ìÿçìóíóíó, ÿëàìÿòëÿðèíè èòèðìÿìèø, äþâðöìöçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøëàð. ßúäàäëàðûìûç Êè÷èê ×èëëÿíèí «Õûäûð Íÿáè» («Õûçûð Èëéàñ») àäëàíàí èëê îí ýöíö, äàùà ñÿðò, äàùà øèääÿòëè êå÷äèéèíäÿí, éàçû ãàðøûëàìàã ö÷öí îíóí èñòèñèíèí – õûçûíûí («õûç» òöðê äèëëÿðèíäÿ «îä», «èñòèëèê» äåìÿêäèð) øÿðÿôèíÿ Õûçûð Èëéàñ áàéðàìû êå÷èðÿðäèëÿð. Áó áàéðàì áó ýöí äÿ êöòëÿâè áàéðàìëàðäàí áèðè ñàéûëûð âÿ ùÿð èë Êè÷èê ×èëëÿíèí 10-äà êå÷èðèëèð. Õûçûð (Õûäûð) áàùàðûí ýÿëèøèíèí èëê ÿëàìÿòè, éàçûí, éàøûëëûüûí èëê ìöæäÿ÷èñè àíëàìûíäàäûð. Õûçûð éàçûí ýÿëìÿñè ìÿðàñèìè èëÿ áàüëû ìèôîëîæè îáðàçäûð. Õûçûð øÿíëèêëÿðèíäÿ áöòöí åâëÿðäÿ áóüäà ãîâðóëóð, ãîâðóëìóø áóüäàíû êèðêèðÿäÿ öéöäÿðÿê ãîâóò ùàçûðëàíûð, Ýöíÿøèí, éàçûí ðÿíýèíÿ óéüóí ãûðìûçû âÿ éàøûë éóìóðòàëàð áîéàíûðäû. «Õûçûð Èëéàñ» áàéðàìûíäà áóüäàäàí âÿ áóüäà óíóíäàí ùàçûðëàíìûø éåìÿêëÿðÿ (õÿøèë, ÿðèøòÿ, éàðìà÷èëîâ, ùàëâà) öñòöíëöê âåðèëÿð, ïëîâ áèøèðèëÿðäè. Áó åë øÿíëèéèíäÿ ÷àé ñàùèëèíÿ, áóëàã áàøûíà, ÷åøìÿ öñòöíÿ ñåéðÿ ÷ûõàð, ÿéëÿíÿðäèëÿð. Ñóéó ýÿëÿúÿê ùÿéàòäàí õÿáÿð âåðÿí ãöââÿ ùåñàá åäÿðÿê íèééÿò òóòàðäûëàð. Àõøàì âàõòû äàìëàðû ýÿçèá áàéðàìëûã òîïëàéûðäûëàð. ßí ãèéìÿòëè áàéðàìëûã õóøýÿáàð (øèðíè) âÿ ãûðìûçû éóìóðòà èäè. Ãàïû-ãàïû ýÿçÿí îüëàí âÿ ãûçëàð íÿüìÿ îõóéàðäûëàð. Òÿáèÿòèí úàíëàíìàñû ö÷öí îäëà, ùÿðàðÿòëÿ éàíàøû, ñó äà âàúèáäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ õàëãûí òÿôÿêêöðöíäÿ Õûçûð Ñó Òàíðûñû Èëéàñëà áàüëû îëìóø, îíóíëà ãàéíàéûáãàðûøìûøäûð. Õûçûð ùÿì äÿ äàðà äöøÿíëÿðèí, éîëäà ãàëàíëàðûí, èòìèøëÿðèí õèëàñêàðû, ñåâýèëèëÿðèí, àøèãëÿðèí êþìÿê÷èñè, àéðû äöøÿíëÿðè ãîâóøäóðàí áèð õåéèðõàù ãöââÿ êèìè ãÿáóë îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí âÿ áàøãà òöðê õàëãëàðû îäà, àòÿøÿ èíñàíëàðû éàìàíäàí, çÿðÿðëè ðóùëàðäàí ãîðóéàí, ñó÷ëàðäàí òÿìèçëÿéÿí ãöââÿ êèìè èíàíûðäûëàð. ×îõ ýöìàí êè, ìöõòÿëèô ìèôèê ýþðöøëÿð, åòèãàäëàð îäëà áàüëû îëàí Õûçûðà êå÷ìèø, áóíà ýþðÿ 153

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ î, äàðäà ãàëàíëàðà êþìÿê ÿëèíè óçàäûð. Ùå÷ øöáùÿñèç êè, Õûçûð Èëéàñ äà, Õûäûð Íÿáè äÿ áàùàð ìöæäÿñè èëÿ ÿëàãÿëèäèð. Ùÿð èêèñè «Äèðèëèê áóëàüû»íûí ñóéóíäàí è÷èá þëìÿçëèê ãàçàíìûø, ìèíèëëÿð áîéó éàøàìûøäûð. Ýöíÿøÿ, îäà-îúàüà òàïûíìà âÿ èíàì áàüëàìà èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíäà îäàòÿøôÿøàíëûã áàéðàìû Ñÿääÿ (Ñÿäÿ) êå÷èðèëìèøäèð. Ñÿääÿ Íîâðóçà ÿëëè ýöí ãàëìûø êå÷èðèëÿí âÿ àòÿøôÿøàíëûã, ñàéñûç-ùåñàáñûç òîíãàëëàðûí éàíäûðûëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áèð áàéðàìäûð. Áàéðàìäà èíñàíëàð àëûøûá éàíàí òîíãàëëàðûí ÿòðàôûíà äîëàíàðàã, «ßëëè ýöí Íîâðóçà ãÿäÿð, éöç ÿëëè ýöí áè÷èíÿ êèìè» ñþçëÿðèëÿ áàøëàíàí ìàùíû îõóéàðäûëàð. 12 éöçèëëèêäÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâè «Èñýÿíäÿðíàìÿ»äÿ áèëäèðèð êè, Èñýÿíäÿð Àçÿðáàéúàíà ýÿëäèéè çàìàí áóðàäà Ñÿääÿ áàéðàìûíûí êå÷èðèëäèéèíè ýþðìöøäöð. Îíó ãÿáóë åäèá çèéàôÿò ìÿúëèñè äöçÿëäÿí Áÿðäÿ ùþêìäàðû Íöøàáÿ áó ìöíàñèáÿòëÿ òîíãàë ãàëàòäûðìûø, áàéðàì ñöôðÿñèíÿ ìöõòÿëèô ìåéâÿ âÿ øèðíèééàò äöçäöðìöøäöð. Áó þçöíÿìÿõñóñ áàéðàìûí ÿñàñ ýþçÿëëèéè âÿ úàçèáÿ ãöââÿñè à÷ûã ñÿìà àëòûíäà éöçëÿðëÿ òîíãàëûí éàíìàñûäûð. Ìèùðèúàí (Ìåùðèýàí) áàéðàìû äà Íîâðóç áàéðàìû êèìè áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ êå÷èðèëèðäè. Áó áàéðàì Àçÿðáàéúàíäà èñòèôàäÿ îëóíìóø èëê òÿãâèì – «Ãÿäèì Àâåñòà òÿãâèìè»íäÿ áåø àéäàí èáàðÿò «Ãûø ôÿñëè»íèí áàøëàíüûúû èäè. Çàìàí êå÷äèêúÿ áó áàéðàì ìàëäàð âÿ ÿêèí÷èëÿðèí ìÿùñóë áàéðàìûíà ÷åâðèëìèøäèð. Òÿäãèãàò÷ûëàð áó áàéðàìûí éàðàíìàñûíû èíñàíëàðûí òÿáèÿòè èëàùèëÿøäèðäèéè, îíóíëà äàùà ÷îõ áàüëû îëäóüó ÿí ãÿäèì äþâðëÿðÿ àèä åäèðëÿð. Èëêèí éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿí ìÿëóì îëóð êè, Ìèùðèúàí ÿââÿëëÿð Ìåùð àäû èëÿ òàíûíìûøäûð. Ãÿäèì Èðàíûí áèòêè âÿ ìÿùñóëäàðëûã òàíðûñû Ìèòðàíûí àäû èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëû îëàí áó àé (Ãÿäèì Èðàí òÿãâèìèíäÿ «áàãàéàäèø», éÿíè «Ìèòðà Òàíðûñûíà ñèòàéèø» àéû) Àâåñòà òÿãâèìèíäÿ Ìèòðà àäëàíûðäû. «Àâåñòà òÿãâèìè»íÿ ýþðÿ åéíèàäëû 7-úè àéûí 16-úû ýöíö äÿ ìèùð àäëàíûð. Çÿðäöøòèëèéÿ ýþðÿ ùÿìèí ýöí Àëëàù Àäÿì âÿ Ùÿââàéà ðóù âåðìèøäèð. Ãÿäèì ãàéíàãëàðäàêû ìåùð ýöíÿø àíëàéûøûíû èôàäÿ åòäèéè ö÷öí ìåùðÿ ñèòàéèø, Ýöíÿøÿ ñèòàéèøäèð. Ýöíÿø òàíðûñûíà ùÿñð åäèëìèø áó áàéðàì ïàéûç ýåúÿ-ýöíäöç áÿðàáÿðëèéè ýöíöíäÿ (23 ñåíòéàáð), ÿñêè òÿãâèìèí ìåùð àéûíûí 16-úû ýöíöíäÿí 21-úè ýöíöíÿ êèìè, éÿíè 6 ýöí êå÷èðèëèðäè. Ìèùðèúàí áàéðàìû ùÿìèøÿ ïàéûç ôÿñëèíäÿ, ìÿùñóë òîïëàíûøûíäàí ñîíðà êå÷è154

ðèëìèøäèð. Áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ìÿðàñèì îéóíëàðû âÿ òàìàøàëàðû ýþñòÿðèëÿð, ãÿäèì ÿìÿê íÿüìÿëÿðè îõóíàðäû. Òÿíòÿíÿëè ýöíëÿðèí «Àëè Ìèùðèúàí» àäëàíàí àëòûíúû ýöíö áþéöê áàéðàìà ÷åâðèëèð, îðàäà çîðõàíà âÿ àòöñòö îéóíëàðû, îõàòìà âÿ èäìàí éàðûøëàðû êå÷èðèëèðäè. Ãîùóì-ãîíøó áèð-áèðëÿðèíè òÿáðèê åäèð, òîïëàäûãëàðû ìÿùñóëäàí ïàé âåðèð, ùÿð åâäÿ ìåéâÿ (õöñóñèëÿ íàðûíú âÿ àë-ãûðìûçû íàðëàð) âÿ øèðíèééàò ñöôðÿñè à÷ûëûð, ùÿôòÿ áàçàðëàðû òÿøêèë åäèëèðäè. Îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðè ÿë-Áÿëõè (10 ÿñð), ßáóð-ð-Ðåéùàí ÿë-Áèðóíè (11 ÿñð), Çÿêÿðèééÿ ÿë-Ãÿçâèíè (13 ÿñð) âÿ áàøãàëàðû Ìèùðèúàí áàéðàìû ùàããûíäà ìöõòÿëèô ðÿâàéÿòëÿðäÿí, îíóí éàðàíìàñû ñÿáÿáëÿðèíäÿí, áó áàéðàì ìöíàñèáÿòèëÿ õàëã àðàñûíäà éàéûëìûø àäÿò-ÿíÿíÿëÿðäÿí áÿùñ åòìèøëÿð. Ãÿòðàí Òÿáðèçè, Õàãàíè, Íèçàìè, Þìÿð Õÿééàì êèìè äàùè øàèðëÿð äÿ îíó âÿñô åòìèøëÿð. Òàðèõè ãàéíàãëàðäàí ìÿëóì îëóð êè, Àçÿðáàéúàíäà Àáðèçÿýàí áàéðàìû àäëû ñó áàéðàìû îëìóøäóð. Áèð ñûðà õàëã áàéðàìëàðû êèìè áó áàéðàìûí äà òàðèõè ÷îõ-÷îõ ãÿäèìëÿðÿ àèä åäèëèð. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, Éåð öçöíäÿ ñóëàðûí éàðàíìàñû âÿ éåääèèëëèê ãóðàãëûã èëëÿðèíäÿí ñîíðà éàüìûø ëåéñàí éàüûøû øÿíèíÿ êå÷èðèëèðäè. Ãÿäèì «Àâåñòà òÿãâèìè»íÿ ýþðÿ, áàéðàì èëèí äþðäöíúö àéû îëàí òèð àéûíûí 30-äà (17-18 èéóë) ãåéä îëóíóðäó. Ìÿëóìäóð êè, éàé ôÿñëèíèí áàøëàíìàñû èëÿ èñòèëÿð ýåò-ýåäÿ øèääÿòëÿíèð, ÿêèí ñàùÿëÿðè äàùà ÷îõ ñó òÿëÿá åäèð. Ìÿùç áó äþâðäÿ öìèäèíè éàüûøà áàüëàéàí ÿêèí÷è áàáàëàðûìûç ñó áàéðàìû – Àáðèçÿýàí áàéðàìû êå÷èðèðìèøëÿð. Áó âàõò èëê íþâáÿäÿ éàüûøûí ñöíè ÿëàìÿòëÿðèíè éàðàòìàüà ñÿé ýþñòÿðìèøëÿð. Áàéðàì ýöíöíäÿ ñó èëÿ ÿëàãÿäàð ìÿðàñèìëÿð èúðà åäèëÿðäè. Ùàìû ÿëëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ñó ãàáëàðû, ìóñèãèíèí ìöøàéèÿòè èëÿ ÷àé êÿíàðûíà, áóëàã áàøûíà, éàõóä ùÿð ùàíñû áèð ñó ùþâçÿñè éàíûíà òîïëàøàðàã ÷àëûá îéíàéûð, áèð-áèðèëÿðèíèí öñòöíÿ ñó àòûð, áèð-áèðèëÿðèíè ñóéà èòÿëÿìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ãàáû ñó èëÿ äîëäóóá éàí-éþðÿéÿ ñÿïìÿêëÿ éàüûøûí þçöíö ÷àüûðìàã êèìè àéèíëÿð, îéóí âÿ ÿéëÿíúÿ õàðàêòåðëè ìÿðàñèìëÿð èúðà åäÿðäèëÿð. 10 ÿñðÿ àèä ìöÿëëèôè áèëèíìÿéÿí «Ùöäóä ÿë-àëÿì» ÿñÿðèíäÿ ýþñòÿðèëèð êè, Àáðèçÿýàí áàéðàìû èëÿ ÿëàãÿäàð àäàìëàð ÷åøìÿ áàøûíà òîïëàøûð, ÷àëûá îõóéóð, øÿíëÿíèð, þç èñòÿêëÿðèíè äèëÿéèðäèëÿð. Ìÿíáÿëÿðèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ, Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ Àáðèçÿýàí áàéðàìû õöñóñè òÿíòÿíÿ èëÿ ãåéä åäèëèðäè. Ñÿôÿâè òàðèõ÷èñè Èñýÿíäÿð Ìöíøè (1560/61–1634) «Òàðèõ-è Àëÿì àðàéè Àááàñè» («Äöíéàíû áÿçÿéÿí

Àááàñûí òàðèõè») ÿñÿðèíäÿ éàçûð êè, øàù Û Àááàñ áó áàéðàìû ÷îõ äÿáäÿáÿ èëÿ êå÷èðèð âÿ þçö äÿ áó áàéðàì ìÿðàñèìèíèí èøòèðàê÷ûñû îëóðäó. Õàëãûìûçûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû èëÿ áàüëû îëàí áó áàéðàìëàðäà ñöôðÿëÿðè äàäëû-ëÿççÿòëè ìèëëè éåìÿê âÿ è÷êèëÿð áÿçÿìèøäèð. Ò. Áàáàéåâ

Àçÿðáàéúàíäà èñëàìàãÿäÿðêè äèíè èíàìëàð Äèí ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ éàðàíàí ìöðÿêêÿá åòèãàäëàð òîïëóñóíäàí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ìöõòÿëèô äèíè èíàìëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àðòûã úÿìèééÿò èíêèøàôûíûí èëêèí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ äèíè åòèãàäëàð èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàéûð, èáòèäàè èíñàíûí èúòèìàè ýþðöøëÿðè þç ÿêñèíè äèíè òÿñÿââöðëÿðäÿ òàïûðäû. Òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí ÿñë ìàùèééÿòèíè, ñÿáÿáëÿðèíè äÿðê åäÿ áèëìÿéÿí âÿ îíëàðûí ãàðøûñûíäà àúèç ãàëàí èáòèäàè èíñàí áó ùàäèñÿëÿðè ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðäè. ßñàñûíû àíèìèçì, òîòåìèçì, ìàýèéà òÿøêèë åäÿí ãÿäèì äèíè åòèãàäëàð áó ýöí äÿ Àçÿðáàéúàíäà ðåëèêò ùàëûíäà ñàõëàíûëìàãäàäûð. Èáòèäàè äèíëÿðèí ÿí ãÿäèì ôîðìàñû áèð ñûðà ðÿìçè ùÿðÿêÿòëÿðè, ìÿðàñèìëÿðè, îâñóíëàìà âÿ àéèíëÿðè þçöíäÿ òÿúÿññöì åòäèðÿí ìàýèéàäûð. Èáòèäàè èíñàíëàð èíàíûðäûëàð êè, àéèíëÿðèí êþìÿéèëÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ âÿ èíñàíëàðà òÿñèð åòìÿê îëàð. Áåëÿ êè, Ãîáóñòàíûí ãàéàöñòö òÿñâèðëÿðè ìàýèéà èëÿ áàüëû òÿñÿââöðëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Ãîáóñòàí ãàéàëàðûíäà ãóðáàíâåðìÿ ñÿùíÿñè, ìöàñèð éàëëûéàáÿíçÿð ðÿãñ ìÿðàñèìëÿðè ùÿêê îëóíìóøäóð. Äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà ìàýèéàíûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè (ìöàëèúÿâè, äàüûäûúû òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ òÿñèð åäÿí âÿ ñ.) ìþâúóä èäè. ßùàëè àðàñûíäà éàüûø éàüäûðìàã ìÿðàñèìè Àçÿðáàéúàíûí äöçÿí ðàéîíëàðûíäà – àòìîñôåð éàüûíòûëàðûíûí ÷îõ àç äöøäöéö éåðëÿðäÿ õöñóñèëÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ýöúëö éàüûøëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí «Ãîäóãîäó» ìÿðàñèìèíè èúðà åäèðäèëÿð. Åë àðàñûíäà áó ýöíÿäÿê ñàõëàíûëìûø «áÿä íÿçÿðÿ ãàðøû» èíàì ìþâúóääóð. Áèð ÷èìäèê äóçó îâóúà ãîéàð, ÿòðàôäà îëàíëàðûí áàøûíûí öñòöíäÿí ôûðëàäûá îäà àòàðàã éàâàøúàäàí äåéÿðäèëÿð: «Ýþç âóðàíûí ýþçö ÷ûõñûí». Çÿðÿðâåðèúè ìàýèéàéà áó ýöí äÿ òåçòåç òÿñàäöô îëóíóð. Î, þçöíö ÿí ñàäÿ âÿ áèðáàøà ìöäàõèëÿ ôîðìàñûíäà íöìàéèø

AZßÐÁÀÉÚÀÍ åòäèðìÿêäÿ äàâàì åäèð. Áóíà íöìóíÿ îëàðàã øÿð ãöââÿëÿðè þçöíäÿ äàøûéàí ëÿíÿòëÿðè, áÿä äóàëàðû, àìóëåòëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. Áó ìàýèéàäàí úàäó ìÿãñÿäèëÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà àíèìèñòèê òÿñÿââöðëÿð èíñàí âÿ òÿáèÿòëÿ áàüëû èäè. Áó çàìàí èíñàí ðóùó ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè. Èáòèäàè èíñàíëàð ðóùóí þëìÿçëèéèíÿ èíàíûðäûëàð. Îíëàð ùåñàá åäèðäèëÿð êè, èíñàí ñàüëûüûíäà âÿ þëöìöíäÿí ñîíðà äà ðóùóí ãàéüûñûíà ãàëìàëûäûð. Èíñàíëàðûí äèíè òÿñÿââöðëÿðè ùàããûíäà ìàääè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè äÿ ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð âåðèð. Ðóùóí þëìÿçëèéèíÿ èíàíàðàã, èáòèäàè èíñàíëàð ìÿðùóìëà áèðëèêäÿ ãÿáèðÿ ìöõòÿëèô ìÿèøÿò ÿøéàëàðûíû äà ãîéóðäóëàð. Àçÿðáàéúàíäà áåëÿ òàïûíòûëàðäàí ÿí ãÿäèìè Ãîáóñòàíäà ìåçîëèò äþâðöíÿ àèä ãÿáèðëÿðäÿí áèðèíäÿ àøêàð îëóíìóøäóð. Èáòèäàè èíñàíûí ðóùóí þëìÿçëèéè, àõèðÿò äöíéàñû ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðè áèð ÷îõ àéèíëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Èáòèäàè èíñàíëàðûí òÿñÿââöðëÿðèíÿ ýþðÿ ÿúäàäëàð èíñàíûí áöòöí ùÿéàòûíà òÿñèð åäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðà äàèì åòèãàä îëóíóðäó. Áó ÿíÿíÿ èíäèéÿäÿê ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð. ßúäàäëàðûí ãÿáðèíÿ çèéàðÿò áó èíàìûí òÿçàùöð ôîðìàëàðûíäàí áèðèäèð. Èñëàì äèíèíèí éàéûëäûüû äþâðäÿ ÿúäàäëàð àéèíè ìöãÿääÿñëÿð àéèíè èëÿ ÿâÿç îëóíäó. Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà êÿíäëÿðèíäÿ ãÿäèì çèéàðÿòýàùëàðûí éàõûíëûüûíäà ÿúäàäûí äà ãÿáðè âàð. Áóðàäà, àäÿòÿí äèíè àéèíëÿð èúðà îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà äàø àéèíè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Äàøà èíàìûí ÿñàñûíäà ôåòèøèçì åëåìåíòè äàéàíûð. Ôåòèøèçì ôþâãÿëòÿáèè õàðàêòåð âåðèëìèø úàíñûç ÿøéàëàðà èíàìäûð. Åòèãàä îáéåêòè äàø, àüàú, éàõóä èñòÿíèëÿí ÿøéà îëà áèëÿð. Ãÿäèì çàìàíëàðäà èíñàíëàð èíàíûðäûëàð êè, äàøëàð ñàùèáëÿðèíè áÿäáÿõòëèêäÿí âÿ õÿñòÿëèêäÿí ãîðóéà áèëèð. Àçÿðáàéúàíäà äàøà èíàì þç ÿêñèíè äàü, ãàéà, ÷àéäàøû àéèíëÿðèíäÿ òàïìûøäûð. ßí ãÿäèì èíñàíûí éàøàéûø éåðè–ñûüûíàúàüû ñîíðàëàð åòèãàä îáéåêòèíÿ ÷åâðèëìèø òÿáèè ìàüàðàëàð èäè. Ãÿäèì Øÿðãäÿ äàüëàð ðóùëàðûí, àëëàùëàðûí ìÿñêÿíè ùåñàá îëóíàðàã èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ýöúëö ñÿúäÿýàù ñàéûëûðäû. Ãÿäèì ÿôñàíÿëÿðÿ ýþðÿ áÿçè äàüëàð âÿ ãàéàëàð ìöãÿääÿñëÿðèí ñûüûíàúàüû îëìóøäóð. Áóíëàðäàí Áàáà äàü (Ãóáà ðàéîíó), Áåøáàðìàã (Äÿâÿ÷è ðàéîíó) âÿ ßñùàáè Êÿùôè (Íàõ÷ûâàí) ìèñàë ýÿòèðìÿê îëàð. Þçöíöí ìþúöçÿëè çèðâÿñè èëÿ ôÿðãëÿ-

íÿí äàüëàðäàí áèðè äÿ Áåøáàðìàãäûð. Åòèãàäà ýþðÿ Áåøáàðìàã äàüûíûí çèðâÿñèíäÿ ìöãÿääÿñëÿðèí èçëÿðè îëàí äàøëàð âàðäûð. Áó ýöíëÿðäÿ äÿ èíñàíëàð ùÿìèí äàüû çèéàðÿò åäèá, þç àðçóëàðûíûí éåðèíÿ éåòìÿñè íàìèíÿ ãóðáàíëàð êÿñèðëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ÷àéäàøûíà âÿ òÿáèè ãàðà äàøà èíàì äà êèôàéÿò ãÿäÿð ýåíèø éàéûëìûøäû. Èíñàíëàð ùåñàá åäèðäèëÿð êè, þëöìäÿí ñîíðà ðóùëàð äàøëàðà êå÷èð. Áóíó åòíîãðàôèê òÿäãèãàòëàð äà òÿñäèã åäèð. Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàíûí áÿçè éåðëÿðèíäÿ úàí âåðÿí àäàìûí ÿëèíÿ äàø ãîéóðäóëàð êè, îíóí ðóùó òåçëèêëÿ äàøà êå÷ñèí (Ýÿíúÿ, Ãàðàáàü, Àáøåðîí). Äàøëà ÿëàãÿäàð îëàí èíàìëàð þç ïàðëàã ÿêñèíè äÿôí àéèíëÿðèíäÿ òàïìûøäûð. Þëöíö ãàïûäàí ÷ûõàðàðêÿí àðõàñûíúà äàø àòàðàã «àðäûíúà ãàðà äàø» äåéÿðäèëÿð Áàø àòìàãëà èíñàíëàð áåëÿ ùåñàá åäèðäèëÿð êè, þëöì áèð äàùà áó åâÿ ýÿëìÿéÿúÿê. Áó ýöíëÿðÿäÿê äàøëà ÿëàãÿäàð îëàí áåëÿ åòèãàä äà ñàõëàíìûøäûð êè, þëÿíèí úÿíàçÿñè ýþòöðöëäöêäÿí ñîíðà îíóí éåðèíÿ ãàðà äàø ãîéóëñà ìÿðùóìóí ðóùó îíà êå÷ÿð. Ãàðà äàøäàí áÿäõàùëûã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åòìÿê àäÿòè äÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Úÿáðàéûë ðàéîíóíäà äöøìÿíèí àðäûíúà äàøàòìà àéèíè éàéûëìûøäû. Åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàð ÷àéäàøûíûí åâëÿðèí ôàñàäûíäàí ãîðóéóúó ìÿãñÿäëÿ àñûëìàñû âÿ éàü àëìàã ö÷öí íåùðÿëÿðÿ áàüëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð åòèãàäëàð îëäóüóíó ñöáóò åäèð. ×îõ çàìàí ÷àéäàøû åâëÿðäÿ ãóðàøäûðûëàí òîõóúó äÿçýàùûíäàí äà àñûëûðäû. Ãîðóéóúóëóã ìÿãñÿäèëÿ èøëÿäèëÿí äàø òÿáèè äåøèéÿ ìàëèê îëìàëû èäè. Áåëÿ äàø «áÿä íÿçÿðÿ» ãàðøû úàâàá ãöââÿñè ùåñàá îëóíóðäó. Áåëÿ äåøèêëè äàøëàð Û Êöëòÿïÿ ãÿáèðëÿðèíäÿí òàïûëìûøäûð (Íàõ÷ûâàí). Àðçóëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí «ãóðáàí äàøëàðû» äà ìþâúóääóð êè, áóðàäà ãóðáàíëàð êÿñèëèðäè. Äàøêÿñÿí ðàéîíóíäà Ïèðñóëòàí, Ãàðàäàü âÿ Çèéàðÿò äàüëàðûíäà áåëÿ ãóðáàíýàù äàøëàðû âàðäûð. Êå÷ìèøäÿ áóíëàð «ìöãÿääÿñ» äàøëàð êèìè ìÿøùóð èäè. Èíñàíëàðûí èíàìûíà ýþðÿ äàøëàð ìöàëèúÿâè õöñóñèééÿòëÿðÿ äÿ ìàëèê èäè («äàëàã äàøû» – Ãóáà ðàéîíó, «ýþáÿê äàøû» – Äàüëûã Ãàðàáàü, «éåðèìÿê äàøû» – Ëà÷ûí ðàéîíó). Àçÿðáàéúàíäà, öìóìèëèêäÿ áöòöí úÿíóáè Ãàôãàçäà îëäóüó êèìè, óøàüû îëìàéàí ãàäûíëàðà «êþìÿê» åäÿí äàøëàð äà ìÿøùóð èäè. Õàëã àðàñûíäà äèê äàéàíàí «×îáàí äàøû» àäëàíàí (ìåíùèðëÿð) âÿ èíñàíà îõøàð äàøëàðà åòèãàä áþéöê ìàðàã äîüóðóð. Ùöíäöðëöéö 3 ìåòðÿ ÷àòàí ìåíùèðëÿð Õîúàëûäà, Äàøêÿñÿíäÿ,

Ýÿäÿáÿé ðàéîíóíäà àøêàð îëóíóá âÿ àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí Òóíú äþâðöíÿ àèä åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãÿäèì òÿñÿââöðëÿðèíäÿ ñó àéèíè ìöùöì éåð òóòìóøäóð. Ñó ìÿùñóëäàðëûã, õåéèðõàùëûã èäåéàëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèðäè. Ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ñóéóí òÿìèçëÿéèúè, ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòè ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. Õàëã àðàñûíäà éàéûëìûø èíàìëàðà ýþðÿ ÷àé ñàùèëèíäÿ, áóëàã âÿ îíóí ÿòðàôûíäà õåéèð âÿ øÿð ðóùëàðû éàøàéûðäû. Åòèãàä éåðëÿðèíÿ ÷åâðèëìèø áèð ÷îõ áóëàãëàðà íÿèíêè ìöàëèúÿ îëóíìàã ìÿãñÿäèëÿ, ùÿì÷èíèí àðçóëàðûí ùÿéàòà êå÷ìÿñè ö÷öí äÿ ýåäèðäèëÿð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà «ñó úÿääèì», éÿíè «ñó ìÿíèì ÿúäàäûìäûð» àäëàíàí ãÿäèì Ñó áàéðàìû ìþâúóä èäè. Ùÿìèí ýöí áèð-áèðèíèí öçÿðèíÿ ñó òþêÿí èíñàíëàð áóíóíëà þç ÿúäàäëàðû èëÿ ÿëàãÿ éàðàòäûãëàðûíû çÿíí åäèðäèëÿð. äûðäûëàð. Òÿìèçëÿéèúè âàñèòÿ êèìè ñóéà ìöíàñèáÿò þç ÿêñèíè Íîâðóç áàéðàìû ýöíëÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àéèíëÿðäÿ äÿ òàïìûøäûð. Þòÿí èëèí ýöíàùëàðûíäàí ãóðòàðìàã âÿ òÿìèçëÿíìÿê ö÷öí àõàð ñóéóí öñòöíäÿí òóëëàíàðäûëàð. Ñó èëÿ «âÿñôèùàë», éàõóä «áèúÿ» àäëàíàí ôàëàáàõìà àéèíè äÿ ìþâúóä èäè. Îíó Íîâðóçóí àõûðûíúû ÷ÿðøÿíáÿñè âÿ Íîâðóç áàéðàìû ýåúÿñè èúðà åäèðäèëÿð. Ãÿáèð äàøëàðûíäà ÷îõ çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ ñóéó òÿúÿññöì åòäèðÿí áàðäàã øÿêëè ùÿêê îëóíóðäó. Áåëÿ ùåñàá åäèëèðäè êè, èíñàí þëÿíäÿí ñîíðà îíóí ðóùó è÷èíäÿ ñó îëàí áàðäàüà êå÷èð. Ñó àéèíèíÿ èíàì èíäèéÿäÿê ñàõëàíìûøäûð. Ñó è÷ÿí øÿõñè ùÿéÿúàíëàíäûðìàã îëìàç. Îíà ñó âåðìÿêäÿí èìòèíà åòìÿê îëìàç. Ñó, ùÿì÷èíèí, õþøáÿõòëèê ðÿìçè ùåñàá îëóíóðäó. Áåëÿ êè, ýÿëèí ÿð åâèíÿ êþ÷ÿðêÿí, õþøáÿõòëèê âÿ òÿìèçëèê ðÿìçè êèìè áèð ôèíúàí ñó àïàðàðäû. Àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø àðõàèê àéèíëÿð áèð ñûðà àüàúëàðà, áèòêèëÿðÿ âÿ ìåøÿëèêëÿðÿ èíàìëà áàüëû îëìóøäóð. Ãÿäèì èíàìëàðà ýþðÿ àüàúëàð èíñàíà õàñ îëàí áöòöí êåéôèééÿòëÿðÿ âÿ ãàáèëèééÿòëÿðÿ ìàëèê èäè. Ìþùêÿì àüàú úèíñëÿðè, ùÿòòà ìöãÿääÿñ ùåñàá îëóíóðäó. Ìöãÿääÿñ àüàúëàðà ãóðáàí êÿñèëèð, ñÿúäÿ åäèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí äÿìèðàüàú, ïàëûä, ùåéâà, íàð àüàúû âÿ ñ. ìöãÿääÿñ àüàúëàð ùåñàá îëóíóðäó. Áåëÿ àüàúëàð êÿñèëìèð, ñóâàðûëûð, îíëàðà äóà îõóíóðäó. Áÿçè àüàúëàð âÿ áèòêèëÿð ìöàëèúÿâè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëóá, ãîðóéóúó ðîë îéíàéûðäûëàð. Áåëÿ êè, àüàúûí îäóíúàüûíäàí àìóëåò äöçÿëäèá óøàüûí áîéíóíäàí âÿ áåøèéèíäÿí àñûðäûëàð. «Áÿä íÿçÿðÿ» ãàðøû èñòèôàäÿ îëóíàí 155

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìöõòÿëèô àìóëåòëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ýöúëöñö äÿìèðàüàúûí, éàõóä ùåéâà àüàúûíûí îäóíúàüû ùåñàá îëóíóðäó. Êå÷ìèøäÿ Àçÿðáàéúàíûí áÿçè ðàéîíëàðûíäà äèø àüðûñûíû éöíýöëëÿøäèðìÿê ö÷öí àüàúà ìèñìàð âóðóðäóëàð (Áÿðäÿ ðàéîíó). Øÿêè ðàéîíóíäà Áþéöê Äÿùíÿ êÿíäèíäÿêè Øåéõèí ãÿáðè éàõûíëûüûíäàêû ñàããûç àüàúû âÿ ìöãÿääÿñ Ñàðû Áàáà Ïèðè (Çàãàòàëà ðàéîíó) çèéàðÿòýàùûíäà îëàí àüàúëàð äà ìöãÿääÿñ ùåñàá îëóíóðäó. Áó ïèðëÿðÿ ýÿëÿíëÿð õÿñòÿëèêëÿðèíè àðàäàí ýþòöðìÿê âÿ àðçóëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ùÿìèí àüàúëàðûí áóäàãëàðûíà ïàð÷à ùèññÿëÿðè áàüëàéûðäûëàð (Øàìàõû, Èñìàéûëëû, Ýÿäÿáÿé âÿ á. ðàéîíëàð). Áó ÿíÿíÿ ìöàñèð äþâðäÿ äÿ ãèñìÿí ñàõëàíûëìûøäûð. Ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê áÿçè áèòêèëÿð ðÿìçè ìÿíà äà äàøûéûðäû. Íîâðóç áàéðàìû ñöôðÿñèíèí ÿí ìöùöì àòðèáóòëàðûíäàí îëàí ñÿìÿíè òÿáèÿòèí îéàíìàñû âÿ áÿðÿêÿò ðÿìçè ùåñàá îëóíóðäó. Ñÿìÿíèäÿí ãÿäèìäÿ õÿñòÿëèêäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ñÿìÿíè õàëã àðàñûíäà ìöãÿääÿñ âÿ ìöàëèúÿâè ãèäà ñàéûëûðäû. Ìöàñèð äþâðäÿ «áÿä íÿçÿðÿ ãàðøû» èñòèôàäÿ îëóíàí öçÿðëèéèí êþìÿéèëÿ ìöàëèúÿ ìåòîäó ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí äèíè ýþðöøëÿðèíäÿ áèòêè ìÿíøÿëè ãèäà ìÿùñóëëàðû àðàñûíäà ÷þðÿê õöñóñè éåð òóòóðäó. ×þðÿéÿ èíàì ÿíÿíÿâè îëàðàã ìöàñèð äþâðÿäÿê ñàõëàíûëûá. Áó, þçöíö ÷þðÿéè àòìàüûí éîëâåðèëìÿçëèéèíäÿ, îíó òàïäàëàìàüûí ãàäàüàí îëóíìàñûíäà ýþñòÿðèð. ßí ãÿäèì äèíè èíàìëàðäàí áèðè äÿ îäà åòèãàä ùåñàá îëóíóð. Îääàí èñòèôàäÿ ãÿäèì èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäà ìöùöì ùàäèñÿëÿðäÿí áèðè îëäóüó ö÷öí èáòèäàè èíñàíëàð îäà ôþâãÿëòÿáèè õöñóñèééÿò âåðèð, îíà ñÿúäÿ åäèðäèëÿð. Àçûõ ìàüàðàñûíäà àøêàð åäèëìèø îúàã éåðëÿðè ùÿëÿ äàø äþâðöíäÿ èíñàíëàðûí îääàí èñòèôàäÿ åòäèéèíè ñöáóò åäèð. Òóíú äþâðöíäÿ äÿ äÿôí ìÿðàñèìèíäÿ îääàí ðèòóàë ìÿãñÿäëÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àðõåîëîæè ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí áèð ÷îõ ãÿäèì ãÿáèðëÿðäÿí êþìöð ïàð÷àëàðû òàïûëìûøäûð. Áó èñÿ îä àéèíèíèí î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëäûüûíû ýþñòÿðèð. Ãîáóñòàíûí ãàéàöñòö òÿñâèðëÿðèíäÿ äÿ îäà ñèòàéèø ñÿùíÿëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà éåðëÿðèíäÿ áó ýöí äÿ îäà ñèòàéèøèí èçëÿðè ñàõëàíûëìûøäûð (Ãóáà ðàéîíó Õûíàëûã êÿíäè, Ñóðàõàíûäà Àòÿøïÿðÿñòëÿð ìÿáÿäè âÿ ñ.). Ãÿäèì àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòèãàäûíà ýþðÿ îä òÿìèç âÿ ìöãÿääÿñ ùåñàá îëóíóðäó. Äåìÿê îëàð êè, áöòöí ìöãÿääÿñ éåðëÿðè, ìöãÿääÿñ àüàúëàð äà äàõèë îëìàãëà 156

àçÿðáàéúàíëûëàð «ïèð», éàõóä «îúàã» àäëàíäûðûðëàð. «Îúàã» ñþçö Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ùÿì äÿ «àòÿø-òîíãàë», «íÿñèë», «àèëÿ» ìÿíàñûíû èôàäÿ åäèð. Îúàüà àíäè÷ìÿ ÿí ýöúëö àíäëàðäàí áèðè, îä èñÿ õþøáÿõòëèê, áÿðÿêÿò ðÿìçè ùåñàá îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà áþëýÿëÿðèíäÿ òîé ýöíö ýÿëèí îüëàí åâèíäÿêè îúàüûí áàøûíà ö÷ äÿôÿ ôûðëàíûá îíà áèð ãÿäÿù éàü àòûð âÿ áóíóíëà äà îúàüà ðÿìçè îëàðàã ãóðáàí âåðèëäèéè áèëäèðèëèðäè. Àòà åâèíäÿí ÷ûõàí ýÿëèíèí àðäûíúà õþøáÿõòëèéèí ðÿìçè ùåñàá îëóíàí ÷ûðàã àïàðûëûðäû. Àçÿðáàéúàíäà îäóí òÿìèçëÿéèúè, ìöàëèúÿâè, éàðàäûúû ãöââÿñèíÿ èíàì ýöúëö îëìóøäóð. Îä àéèíè Íîâðóç áàéðàìû àäÿòëÿðèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð (îä ÷ÿðøÿíáÿñè). Îäóí òÿìèçëÿéèúè ãöââÿñèíÿ èíàíàíëàð òîíãàë ãàëàéàðàã, îíóí öñòöíäÿí àòëàíûð, âÿ áó çàìàí èñòÿê âÿ àðçóëàðûíû îäà áèëäèðèð, îíäàí êþìÿê äèëÿéèðëÿð («Àüûðëûüûì, óüóðëóüóì îäëàðà»). Õàëãûí èíàìûíà ýþðÿ áóíóíëà áöòöí øÿð ãöââÿëÿð îääà ìÿùâ îëóðäó. Îäëà éàíàøû, êþìöð, êöë äÿ ñàêðàë ùåñàá îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíäà ùåéâàíëàðà, î úöìëÿäÿí, ãóøëàðà ñèòàéèøèí ãàëûãëàðû äà ñàõëàíûëìûøäûð. Õàëãûí ìèôèê òÿôÿêêóðöíäÿ ãî÷, ãóðä, àò, þêöç, ãàðàíãóø, ëåéëÿê, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. ìöãÿääÿñ ùåéâàíëàð ùåñàá îëóíóðäó. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ àøêàð îëóíìóø äàø ñöòóíëàðûíûí äà öçÿðèíäÿ ùåéâàí ðÿñìëÿðè âàðäûð. Áó ãÿäèì èíñàíëàðûí òîòåìèê áàõûøëàðû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ìÿëóìäóð êè, ãî÷ òÿñâèðè ãÿäèì òîòåìèí òÿúÿññöìö êèìè èñòÿð áó äöíéàäà, âÿ èñòÿðñÿ äÿ àõèðÿò äöíéàñûíäà øÿð ðóùëàðäàí ìöùàôèçÿ÷è ùåñàá åäèëèðäè. Ñîí òóíú äþâðöíäÿ àò ùÿì ìèíèê âàñèòÿñè, ùÿì äÿ éöê ùåéâàíû êèìè ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Áó äþâðÿ àèä ãÿáèð àáèäÿëÿðèíäÿí õåéëè àò ñêåëåòè âÿ àò ÿñëÿùÿëÿðè òàïûëìûøäûð. Àòà åòèãàä îíóí èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàäûüû ö÷öí ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Àò íàëû õþøáÿõòëèê âÿ óüóð ðÿìçèäèð. ßúäàäëàðûìûçûí èíàìûíà ýþðÿ àèëÿíèí õþøáÿõòëèéè, óüóðó ö÷öí åâèí ýèðÿúÿéèíäÿí àò íàëû àñàðäûëàð. Ñîí òóíú âÿ èëê äÿìèð äþâðöíäÿ Ýöíÿøÿ ñèòàéèøëÿ áàüëû ìàðàë àéèíè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ñîí äþâðëÿðÿäÿê ìàðàëà ñèòàéèø ãàëûãëàðûíà òÿñàäöô îëóíóðäó. Áàøãà òöðê õàëãëàðûíäà îëäóüó êèìè àçÿðáàéúàíëûëàðäà äà úàíàâàðà (ãóðä) èíàì õöñóñè éåð òóòóðäó. Ãÿäèì òÿñÿââöðëÿðäÿ î, ùÿéàòûí âÿ ðóùëàðûí ãöââÿñèíèí òÿúÿññöìö èäè. ßùàëè àðàñûíäà èëàíëà áàüëû äèíè òÿ-

ñÿââöðëÿð äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Èëàíëû ïèðëÿðèí ìþâúóäëóüó, õàë÷àëàðäà âÿ íàüûëëàðäà èëàí òÿñâèðëÿðè ãÿäèì àçÿðáàéúàíëûëàðûí áÿçè èëàíëàðû ìöãÿääÿñ ùåñàá åòäèêëÿðèíè ñöáóò åäèð. Àíèìèñòèê òÿñÿââöðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ìöõòÿëèô ðóùëàðûí ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿñèíÿ èíàì õöñóñè éåð òóòóðäó. Áåëÿ ðóùëàðà øåéòàíëàð, úèíëÿð, ãóëéàáàíû âÿ ùàëàíàñû àèääèð. Ðóùëàð õåéèðõàù âÿ øÿð ðóùëàðà áþëöíöðäö. Úèíëÿð õàëãûí ìèôèê òÿñÿââöðëÿðèíäÿ øåéòàíàáÿíçÿð òÿñâèð îëóíóðäó. Áåëÿ ùåñàá îëóíóðäó êè, úèíëÿ ðàñòëàøìàã èíñàíëàðà çÿðÿð ýÿòèðèð. Îíà ýþðÿ äÿ úèíÿ òîõóíìàã îëìàçäû: ãàéíàð èñòè ñóéó éåðÿ âÿ îäà òþêìÿê, ÷èíëÿð ö÷öí ïàëòàð ùåñàá îëóíàí ñîüàí âÿ ñàðûìñàã ãàáûüûíû éàíäûðìàã îëìàçäû. Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû áèð ñûðà íàüûë ãÿùðÿìàíëàðû ùåñàá îëóíàí äèýÿð ðóùëàð äà – äèâëÿð, ïÿðèëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. Èáòèäàè èíñàíëàðûí òÿñÿââöðëÿðèíäÿ ìåòàëà èíàì äà ìöùöì éåð òóòóðäó. Àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, ñåùèðëè ãöââÿñèíÿ èíàíûëàí, áÿäáÿõòëèéè ãîâàí, øÿð ãöââÿëÿðÿ öñòöí ýÿëÿí ÿñàñ ìåòàë ìèñ îëìóøäóð. Ãÿäèì èíñàíëàð äÿìèðè øÿð ãöââÿëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ âàñèòÿñè ùåñàá åäèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ñÿìà ñÿëòÿíÿòèíÿ äÿ èíàì ýåíèø éàéûëìûøäû. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿíÿíÿâè åòèãàäëàðûíäà Ýöíÿø, Àé âÿ äèýÿð ñÿìà úèñèìëÿðè èëÿ áàüëû àñòðàë òÿñÿââöðëÿðèí ãàëûãëàðû áó ýöíÿäÿê ñàõëàíûëìàãäàäûð. Ãÿäèì äèíè åòèãàäëàð àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèôèê òÿôÿêêöðöíö âÿ åìïèðèê áèëèêëÿðèíè þéðÿíìÿê ö÷öí òöêÿíìÿç ìÿíáÿäèð. ßä.: Àëåêïåðîâ À.Ê. Èññëåäîâàíèå ïî àðõåîëîãèè è ýòíîãðàôèè Àçåðáàéäæàíà. Á., 1960; Ãóëèåâ Í.À., Áÿõòèéàðîâ À.Ñ. Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì äèíè àéèíëÿð âÿ îíëàðûí ìÿèøÿòäÿ ãàëûãëàðû. Á., 1968; Ýþéöøîâ Ð. Àðõåîëîýèéà âÿ äèí. Á., 1965; Áÿõòèéàðîâ Ð.ß. Àçÿðáàéúàíäà àüàú àéèíè. Á., 2002; Àçåðáàéäæàíöû. Èñòîðèêî-ýòíîãðàôè÷åñêèé î÷åðê. Á., 1998. Ê.Èìàìâåðäèéåâà

Ìöàñèð åòíîìÿäÿíè ïðîñåñëÿð Àçÿðáàéúàíäàêû ìöàñèð åòíîìÿäÿíè ïðîñåñëÿð, àçÿðáàéúàíëûëàðûí âÿ þëêÿíèí áàøãà õàëãëàðûíûí åòíèê ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ãàíóíàóéüóí, àðäûúûë äÿéèøèêëèêëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíìÿêëÿ áÿðàáÿð ùÿì äÿ þëêÿäÿ âÿ äöíéàäà áàø âåðÿí ñîñèàë-òàðèõè ïðîñåñëÿðèí òÿçàùöðö âÿ àéðûëìàç ùèññÿñèäèð. Áó-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íóíëà äà Àçÿðáàéúàí åòíîñóíóí äèíàìèê øÿêèëäÿ äÿéèøÿí ñîñèàë-òàðèõè øÿðàèòè îíóí éàøàéûø òÿðçèíÿ úèääè òÿñèð ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòíèê ìÿäÿíèééÿòèíÿ ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð ýþñòÿðÿí ÿñàñ àìèëëÿðäÿí áèðè óðáàíèçàñèéà ïðîñåñèäèð êè, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ íÿèíêè éåðëÿøìÿíèí ÿââÿëêè ôîðìàëàðû äÿéèøèð âÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ñàéû àðòûð, ùÿì÷èíèí ñîñèàë ñòðóêòóð, ùÿéàò òÿðçè, ìÿäÿíèééÿò òèïè âÿ ñ. äÿ äÿéèøÿðÿê áöòöí úÿìèééÿòè ÿùàòÿ åäÿí «óðáàíèçàñèéàëàøìûø ìÿäÿíèééÿò» èíêèøàô åäèð. Óðáàíèçàñèéà ìÿäÿíèééÿò òèïèíäÿ ñïåñèôèê äÿéèøèêëèêëÿð éàðàäàðàã, ùÿéàò òÿðçèíèí, ñîñèàë ïñèõîëîýèéàíûí âÿ ñ.-íèí äÿéèøìÿñèíÿ òÿñèð åäèð. Áó øÿðàèòäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòíèê ìÿäÿíèééÿòèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðèí áàøëûúà úÿùÿòè öìóìäöíéà øÿùÿð-ñÿíàéå ìÿäÿíèééÿòè åëåìåíòëÿðèíèí åòíîñóí ìÿäÿíèééÿòèíÿ èíòåãðàñèéàñû ïðîñåñèäèð. Áó ïðîñåñ ÿñàñÿí èêè èñòèãàìÿòäÿ – ùÿì øÿõñè ìÿäÿíèééÿòèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ùåñàáûíà, ùÿì äÿ ãåéðè-ìèëëè ìÿäÿíè åëåìåíòëÿðèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ùåñàáûíà ýåäèð. Áó êîíòåêñòäÿ ñîí îíèëëèêëÿðäÿ ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ôîðìà âÿ õàðàêòåðèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð èíòåíñèâ äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäèð. ßùàëèíèí ñòðóêòóðóíäà êÿìèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè èëÿ éàíàøû éåíè êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè äÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áó, øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíÿ, äàâðàíûø íîðìàëàðûíà âÿ áöòþâëöêäÿ ÿíÿíÿâè ùÿéàò òÿðçè ôîðìàëàðûíà àèääèð. Éåíè ùÿéàò øÿðàèòè àèëÿ ìÿèøÿòèíèí, ìÿäÿíè òÿëÿáàòûí âÿ ñ.-íèí òðàíñôîðìàñèéàñûíû øÿðòëÿíäèðèðäè. Óðáàíèçàñèéà ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ åòíèê ìÿäÿíèééÿòÿ òÿñèð åäÿí ÿùÿìèééÿòëè äÿéèøèêëèêëÿð Àçÿðáàéúàí êÿíäèíäÿí âÿ îíóí ÿùàëèñèíèí ìÿäÿíèééÿòèíäÿí äÿ éàí êå÷ìÿäè. Êÿíä ÿùàëèñèíèí øÿùÿð ùÿéàò òÿðçè âÿ øÿùÿð ñòàíäàðòëàðûíà óéüóíëàøìàñû êèìè çèääèééÿòëè áèð ïðîñåñ ýåäèðäè. Áóíóíëà éàíàøû óðáàíèçàñèéà ìÿäÿíèééÿòèíèí êÿíä ðàéîíëàðûíà íöôóç åòìÿñè ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ áàø âåðèðäè: èãòèñàäè, ÿðàçè, ñîñèàë, ìÿäÿíè âÿ ñ. ßðàçè òÿøêèëàò ñàùÿñèíäÿ, áó ìÿñÿëÿ àëòìûøûíúû èëëÿðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàìûø êÿíä òÿñÿððöôàòû èñòåùñàëûíûí òÿìÿðêöçëÿøìÿñè ïðîñåñëÿðè âÿ Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûíûí ýåòäèêúÿ àðòàí èõòèñàñëàøìàñû èëÿ áàüëû èäè. Èíäè áó ïðîñåñëÿð êÿíä àãëîìåðàñèéàëàðûíûí ñûõ ñîñèàë, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðè îëàí éåðëè ÿùÿìèééÿòëè èðè ìÿðêÿçëÿðèí ÿòðàôûíäà ôîðìàëàøìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí áþéöìÿñè âÿ îíëàðûí ÿùàëèñèíèí

àðòìàñû ÿñàñÿí àøàüû èõòèñàñëû ôèçèêè ÿìÿéèí öñòöíëöéö, õèäìÿò ñàùÿëÿðèíèí âÿ ìÿäÿíè òÿëÿáàòëàðûí ìÿùäóäëóüó, ùÿì÷èíèí ñûõ ãîùóìëóã âÿ ãîíøóëóã ìöíàñèáÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí ÿíÿíÿâè êÿíä ùÿéàò òÿðçèíèí äàüûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Óðáàíèçàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíäà åòíèê ìÿäÿíèééÿòÿ òÿñèðèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí ãåéä åäèëìÿëèäèð êè, áóðàäà çèääèééÿò âÿ èêèëè úÿùÿò ìþâúóääóð. Áèð òÿðÿôäÿí áó ïðîñåñëÿð åòíèê ìÿäÿíèééÿòèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ, þëêÿíèí ðåýèîíëàðû àðàñûíäà ìöõòÿëèôëèéèí àðàäàí ãàëõìàñûíà âÿ íÿùàéÿò Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âàùèä, óðáàíèçàñèéàëàøìûø åòíèê ìÿäÿíèééÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíà òÿêàí âåðèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ùÿìèí áó ïðîñåñëÿð ðåñïóáëèêàíûí ùÿð áèð òàðèõè áþëýÿñèíÿ õàñ îëàí ñÿíàéåéÿãÿäÿðêè åòíèê íîðìàëàðûí âÿ õöñóñèééÿòëÿðèí ìöùàôèçÿêàðû êèìè ÷ûõûø åäÿí ÿíÿíÿâè ùÿéàò òÿðçèíèí äàüûëìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð. Åòíèê ìÿäÿíèééÿòÿ òÿñèð åäÿí äèýÿð ìöùöì áèð ôàêòîð äà ìèãðàñèéàäûð. ßùàëèíèí áèð ùèññÿñèíèí áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êþ÷ìÿñèíèí äåìîãðàôèê âÿ èãòèñàäè íÿòèúÿëÿðè èëÿ éàíàøû åòíîìÿäÿíè íÿòèúÿëÿðè äÿ âàðäûð. Éàä áèð ñîñèàë-ìÿäÿíè âÿ åòíèê ìöùèòÿ äöøÿðÿê èíñàíëàð óçóí áèð àäàïòàñèéà ïðîñåñè êå÷èðëÿð êè, áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ éåðëè âÿ ýÿëìÿ ÿùàëèíèí ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí ìöÿééÿí ôîðìàëàðûíûí áèðáèðèíÿ ãàðûøìàñû áàø âåðèð. Éþíöìöíÿ, õàðàêòåðèíÿ âÿ ñÿáÿáëÿðèíÿ ýþðÿ äàõèëè, õàðèúè, åòíîñäàõèëè, åòíîñõàðèúè, ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿðáè-ñèéàñè âÿ ñ. ìèãðàñèéà ôîðìàëàðû ìþâúóääóð. Äàõèëè ìèãðàñèéà äåäèêäÿ áèç ÿùàëèíèí ðåñïóáëèêà äàõèëèíäÿ (ÿñàñÿí êÿíä-øÿùÿð èñòèãàìÿòèíäÿ) éåðäÿéèøìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðóã. Éóõàðûäà ãåéä îëóíäóüó êèìè ìèãðàñèéàíûí áó ôîðìàñû ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿð ÿùàëèñèíèí àðòìàñûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿí áèðèäèð. Áó, õöñóñèëÿ Ñóìãàéûò, ßëè-Áàéðàìëû, Ìèíýÿ÷åâèð êèìè øÿùÿðëÿðÿ àèääèð. Êÿíä êþ÷êöíëÿðèíèí ÷îõ ùèññÿñè ñîí èëëÿðäÿ Áàêû, Ýÿíúÿ âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ ìÿñêóíëàøûáëàð. Êÿíä ÿùàëèñèíèí áåëÿ èíòåíñèâ ìèãðàñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ øÿùÿðëÿðäÿ øÿùÿð ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí âÿ øÿùÿðÿ éåíè ýÿëÿíëÿðèí ñàõëàäûãëàðû êÿíä ìÿèøÿò òÿðçèíèí áèð-áèðèíÿ çèää äóðóìó éàðàíìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû êÿíä èúìàñûíûí ñîñèàë òÿñèðèíèí çÿèôëÿìÿñè òÿäðèúÿí ÿíÿíÿâè äàâðàíûø íîðìàëàðûíûí àðàäàí ÷ûõìàñûíà øÿðàèò éàðàäûðäû. 1988-93 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Åðìÿíèñòàíûí òÿúàâöçö íÿòèúÿñèíäÿ þç éóðäëàðûíäàí äèäÿðýèí ñàëûíìûø ìÿúáóðè

êþ÷êöíëÿð ïðîáëåìè èëÿ òîããóøìàëû îëäó. 200 ìèíäÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëû ùÿäÿ âÿ þëöì ãîðõóñóíäàí ãîðóíàðàã, Åðìÿíèñòàíäàí êþ÷ìÿéÿ áàøëàäû. Áóíäàí áàøãà éöç ìèíëÿðëÿ ÿùàëè Ãàðàáàüäàí – åðìÿíè ñèëàùëû ãöââÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðäÿí êþ÷ìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäû. Éåíè ÿðàçèëÿðÿ êþ÷ÿðêÿí áó èíñàíëàð íÿèíêè þç òàðèõè ÿðàçèëÿðèíè, ùÿì÷èíèí óéüóíëàøäûãëàðû òÿáèÿòëÿðèíè, ñîñèàë-ìÿäÿíè ìöùèòëÿðèíè âÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ùÿéàò òÿðçëÿðèíè èòèðäèëÿð. Éàøàéûø éåðèíèí ìÿúáóðè äÿéèøäèðèëìÿñè þçëöéöíäÿ êþ÷êöíëÿðèí äöíéàéà áàõûøûíäà, ÿíÿíÿâè äàâðàíûø ôîðìàñûíäà âÿ íÿòèúÿäÿ åòíèê ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ñòðóêòóð òðàíñôîðìàñèéàëàðûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Åòíèê ìÿäÿíèééÿòèí îíóí äÿéèøèêëèêëÿðèíè îáéåêòèâ ÿêñ åòäèðÿí ÿñàñ êîìïîíåíòëÿðèíäÿí áèðè èñòÿð øÿõñè, èñòÿðñÿ äÿ ãðóïëàðàðàñû õàðàêòåð äàøûéàí åòíîñ äàõèëè ìöíàñèáÿòëÿðäèð. Ìÿùç áó ìöíàñèáÿòëÿð åòíèê ñïåñèôèêëèéè ÿêñ åòäèðèð. Áåëÿ êè, ùÿìèí ñïåñèôèêëèê áèð áèðëèéèí äèýÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèëìÿñèíäÿí äàùà ÷îõ õàëãûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí þç ìþâúóä ùÿéàò øÿðàèòëÿðèíèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ñïåñèôèêëèéèíèí éûüúàì èôàäÿñèäèð. Áó àñïåêòäÿ åòíîñäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿð åòíîñóí, êå÷äèéè þçöíÿìÿõñóñ òàðèõè éîëóí òÿêúÿ íÿòèúÿñè éîõ, ùÿì äÿ èëêèí øÿðòëÿðè îëóð. Ìöõòÿëèô ôàêòîðëàð ÿñàñûíäà ôîðìàëàøàí áó ìöíàñèáÿòëÿð äèíàìèê õàðàêòåð äàøûéûð âÿ ñîñèàë-òàðèõè ìöùèòäÿ îëàí äÿéèøèêëèêëÿðÿ ùÿññàñ ðåàêñèéà âåðèð. ßíÿíÿâè íîðìàëàðûí ñàáèòëèê äÿðÿúÿñèíè àðàìàãäà áþéöê ìàðàã äîüóðàí ñòðóêòóð Àçÿðáàéúàí àèëÿñèäèð êè, áó ìÿôùóì àëòûíäà áèç èëê þíúÿ àèëÿäàõèëè ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðè, áó ìöíàñèáÿòëÿðèí õàðàêòåðè, èõòèéàð âÿ íöôóç ñàùèáëÿðè ìþâãåéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóðóã. Áó ìöíàñèáÿòëÿðäÿ òÿøÿêêöë òàïìûø ÿíÿíÿâè íîðìàëàð òàðèõè õàðàêòåð äàøûéûð, èíêèøàô ïðîñåñèíäÿäèð âÿ þçöíäÿ ùÿì ëîêàë, ùÿì äÿ ãëîáàë ñîñèàë òÿçàùöðëÿðè ÿêñ åòäèðèð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí àèëÿñè þçöíäÿ êèøè áàø÷ûëûüûíûí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè àâòîðèòàð ÿñàñëàðû ñàõëàìàãäàäûð (ñàäÿ (íóêëåàð) àèëÿäÿ ÿð–àòà, áþéöê àèëÿäÿ – ÿð–àòà–áàáà). Áó àâòîðèòàðèçìäÿ ÿí àç úÿùÿò àðòûã ìþâúóäëóüó ö÷öí íÿ èãòèñàäè, íÿ äÿ ñîñèàë øÿðàèòè îëàí ïàòðèàðõàëëûãäàí ãàëìûøäû. Êèøèíèí áàø÷ûëûüû èëê íþâáÿäÿ àèëÿíèí ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíèí ìàääè òÿìèíàò ñàùÿñèíäÿ åãîëèòàðèçàñèéàéà ìåéë ìöøàùèäÿ îëóíìàãäàäûð. 157

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àèëÿ öçâëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè äÿéèøìÿç ãàëìûð âÿ þç õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ èñòÿð òàðèõÿí, èñòÿðñÿ äÿ áèð íÿñëèí éàøàäûüû äþâð ÿðçèíäÿ äèíàìèêäèð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê àèëÿíèí ùÿð áèð öçâöíöí þìðö áîéó áó ìöíàñèáÿòëÿð òðàíñôîðìàñèéàéà ìÿðóç ãàëûð. ßðëÿ àðâàäûí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ùàçûðäà íèñáÿòÿí àðâàäûí ÿðäÿí àñûëûëûüû ãàëìàãäàäûð. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã ýÿíú âÿ åëÿúÿ äÿ øÿùÿð àèëÿëÿðèíäÿ áó ìöíàñèáÿòëÿð áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðäÿ áÿðàáÿðëèê çÿìèíèíäÿ ãóðóëóð. Áèð ÷îõ ìöáàùèñÿëè, ïðîáëåìëè ìÿñÿëÿëÿð àèëÿ äàõèëèíäÿ ùÿëë åäèëèð. Ýÿíúëÿð éàøëûëàðà ìÿñëÿùÿò ö÷öí íàäèð ùàëëàðäà ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Áó êèìè ùàëëàð ìöàñèð Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ àèëÿëÿðèí áþëöíìÿñè ïðîñåñèíè ÿêñ åòäèðèð âÿ çàìàí êå÷äèêúÿ äèýÿð ãîùóìëàð àðàñûíäà ÿëàãÿëÿðèí êÿñèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíäÿ ÿñàñ ðîëó ãîùóìëóã ÿëàãÿñè, ãîùóìëóã ïðèíñèïè îéíàìàãäàäûð. Àèëÿ ÿëàãÿëÿðèíèí ìþùêÿìëèéè áèð ÷îõ ùàëëàðäà ãîùóìëàðûí àòàáàáà àèëÿñèíÿ éàõûíëûã äÿðÿúÿñè èëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Àçÿðáàéúàíëûëàðäà àèëÿ þçþçëöéöíäÿ áèð äàì àëòûíäà éàøàéàí, öìóìè òÿñÿððöôàòû îëàí áþéöê âÿ éà êè÷èêëèéèíäÿí, íÿñëè òÿðêèáèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ãîùóìëàð ãðóïóíäàí èáàðÿòäèð. Áó àèëÿ þçöíäÿí àéðûëìûø îüóë àèëÿëÿðè èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Åéíè çàìàíäà áó àèëÿ ãàðäàø âÿ ñ. àèëÿëÿðèëÿ äÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð ñàõëàéûð. Áóíóíëà éàíàøû ãåéä îëóíìàëûäûð êè, ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè àòà õÿòòè èëÿ äàùà ýöúëöäöð. Ëàêèí áÿçè ùàëëàðäà áó öñòöíëöê äèýÿð òÿðÿôäÿ äÿ îëà áèëÿð. Ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèíèí ìþùêÿìëèéè ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíûí êÿíä àèëÿëÿðèíäÿ þçöíö ãàáàðûã ýþñòÿðèð. Áóðàäà ãîùóìëàð áèð-áèðèíÿ ãàðøûëûãëû éàðäûì ýþñòÿðèð, áèðè äèýÿðèíèí éàøàéûøûíûí íèçàìà ñàëûíìàñûíäà âÿ ñ.-äÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. Ãàðøûëûãëû éàðäûì ùÿéàòûí áöòöí ñôåðàëàðûíäà åäèëèð. Èëê íþâáÿäÿ áóðàéà òîéëàð âÿ äèýÿð òÿíòÿíÿëÿð, ùÿì÷èíèí áÿäáÿõò ùàäèñÿ âÿ éàñ ìÿðàñèìëÿðè äàõèëäèð. Áåëÿ ùàäèñÿëÿð çàìàíû éàðäûì íÿèíêè ìàääè, ùÿì÷èíèí ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí äÿ åäèëèð âÿ éàðäûìûí áó ôîðìàñû àðòûã ñîñèàë-íîðìàòèâ õàðàêòåð äàøûéûð. Ãîùóìëóã êþìÿéè ÿí ÷îõ ýöíäÿëèê ùÿéàòäà åäèëèð. Õöñóñèëÿ áó, êÿíä éåðëÿðèíäÿ ãîùóì éàðäûìûíà åùòèéàú îëàí òÿñÿððöôàò èøëÿðèíäÿ þçöíö ãàáàðûã áöðóçÿ âåðèð. Ãàðøûëûãëû éàðäûìäà ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèíèí ìàääè úÿùÿòäÿí ÷îõ ìÿíÿâè úÿùÿòè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ìöàñèð åòíîìÿäÿíè ïðîñåñëÿðèí ÿùÿ158

ìèééÿòëè àñïåêòëÿðèíäÿí áèðè ôîëêëîð õàðàêòåðëè èíôîðìàñèéàëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëìÿñè ìåõàíèçìèíèí ìþâúóäëóüóäóð. Áåëÿ õàññÿëè èíôîðìàñèéàëàðû þòóðÿí êàíàëëàðûí àðòäûüû ìöàñèð øÿðàèòäÿ áèëàâàñèòÿ íÿñèëëÿðàðàñû þòöðìÿ ìåõàíèçìèí õöñóñèééÿòëÿðèíèí ñàõëàíìàñû, ùàçûðêû úÿìèééÿòèí ÿíÿíÿâèëèê äÿðÿúÿñèíè ÿêñ åòäèðèð. Áó ìÿñÿëÿíèí Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ þéðÿíèëìÿñè áåëÿ áèð ôèêðè ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âåðèð êè, ôîëêëîð ùàããûíäà èíôîðìàñèéà ìÿíáÿéè ðîëóíó ÿñàñÿí ÿäÿáèééàò, ðàäèî âÿ òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðè îéíàéûð. Êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòèíèí àðòäûüû áèð øÿðàèòäÿ, ìöõòÿëèô íÿñèëëÿð àðàñûíäà áèðáàøà öíñèééÿòèí àçàëìàñû ìöøàùèäÿ îëóíóð. ßùàëèíèí ìààðèô ñÿâèééÿñèíèí àøàüû îëäóüó áèð øÿðàèòäÿ, ñþçñöç êè, øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí þòöðöëìÿ ìåõàíèçìè ãîúàëàðûí ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ñîñèàë-ìÿäÿíè ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèéè èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ èñÿ ãåéä åäèëÿí ìåõàíèçìèí àëòåðíàòèâè õàëã íàüûëëàðû, àòàëàð ñþçëÿðè, äàñòàíëàð âÿ ñ.-íûí íÿøð åäèëèá éàéûëìûøäûð. Âÿ òÿáèè êè, áó ðÿãàáÿòäÿ ãÿëÿáÿ ìöàñèð âàñèòÿëÿðèí òÿðÿôèíäÿ îëóð. Ìÿëóìäóð êè, Èñëàì äèíè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Áó äà úÿìèééÿòäÿ äèíè éàéûëìà äÿðÿúÿñè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòíèê ìÿäÿíèééÿòèí äèíäàðëûüûí éàéûëìà àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìöàñèð åòíèê ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿùëèëèíè øÿðòëÿíäèðèð. Ñîñèîëîæè âÿ åòíîãðàôèê àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí éàðûäàí ÷îõó þçöíö äèíäàð ùåñàá åäèð. Áóíóíëà áåëÿ ìöõòÿëèô ñîñèàë, éàø âÿ ÿðàçè ãðóïëàðûíäà àçÿðáàéúàíëûëàðûí äèíÿ ìöíàñèáÿòè åéíè äåéèë. Ìÿñÿëÿí, êè÷èê êÿíäëÿðäÿ äèíäàðëàðûí ñàéû áþéöê êÿíäëÿðäÿêèíÿ íèñáÿòÿí ÷îõäóð, øÿùÿðëÿðäÿ èñÿ êÿíäëÿðäÿêèíäÿí àçäûð. Áó, êè÷èê éàøàéûø éåðëÿðèíäÿ ÿíÿíÿâè ÿëàãÿëÿðèí äàùà äà ñûõ îëìàñû ùàãäà ôèêèðëÿðè òÿñäèã åäèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ êÿíä ÿùàëèñè ö÷öí ýöúëö ñîñèàë íÿçàðÿòèí âÿ ÿíÿíÿâè éàøàéûø òÿðçèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ ñÿðáÿñòëèéè òÿãäèð åòìÿéÿí èúòèìàè ðÿéèí ÷îõ ìöùöì îëìàñû êèìè õöñóñèééÿòëÿð äàùà ñÿúèééÿâèäèð. Àçÿðáàéúàíûí ÿíÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè äÿ éàçäà, ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áÿðàáÿðëÿøäèéè ýöíäÿ ãåéä åäèëÿí Íîâðóç áàéðàìûäûð. Íîâðóç áàéðàìû èëÿ ÿëàãÿäàð áèð ÷îõ ìÿðàñèìëÿð, îéóíëàð, òåàòðëàøäûðûëìûø òàìàøàëàðìþâúóä èäè. Ñîí äþâðëÿðÿäÿê áó áàéðàì ìöõòÿëèô êöòëÿâè ìÿðàñèìëÿðëÿ, Õåéèðèí Øÿð öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñèíè òÿðÿííöì åäÿí ìÿðàñèìëÿðëÿ çÿíýèí èäè. Ëàêèí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí

úÿìèééÿòèíäÿ áó ìÿðàñèìëÿðèí áèð ÷îõóíà ðèàéÿò åäèëìèð. Íîâðóç áàéðàìûíûí áèð ÷îõ åëåìåíòëÿðèíèí òÿäðèúÿí èòìÿñè áåëÿ äåìÿéÿ ÿñàñ âåðèð êè, åòíèê êîíñîëèäàñèéà âÿ ìèëëè þçöíöäÿðêèí èíêèøàôû ïðîñåñèíäÿ áó áàéðàì òðàíñôîðìàñèéàéà óüðàéûð, éåðëè ÿíÿíÿâè ôîðìàäàí ÷ûõûá øÿðòè ÿíÿíÿâè, öìóìèëÿøäèðèëìèø öìóìèëëè ôîðìà àëûð. Áó ùàëäà «ôîëêëîð÷óëóã» òÿçàùöðëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áó ôèêðè ùàçûðäà Íîâðóç áàéðàìûíûí êå÷èðèëìÿñèíÿ ïåøÿêàð àêòéîðëàðûí úÿëá åäèëìÿñè, õàëã ýÿçèíòèëÿðèíèí òÿøêèëè, áàéðàìûí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ ýåíèø èøûãëàíäûðûëìàñû âÿ ñ. îíà ñöáóò åäèð. Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ îðòîäîêñàë èñëàì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø èêè áàéðàì – Ãóðáàí áàéðàìû âÿ Ðàìàçàí áàéðàìû (Îðóúëóã) äà ãåéä åäèëèð. Ãóðáàí áàéðàìûíäà ìÿðàñèì èìêàíû îëàí àèëÿíèí ãóðáàí (ÿñàñÿí ãîéóí) êÿñìÿñèíäÿí âÿ îíó ãàéäàëàðà óéüóí ïàéëàìàãäàí (õöñóñèëÿ èìêàíñûçëàðà) èáàðÿòäèð. Àäÿòÿí áàéðàìäà íèøàíëû îüëàíûí àèëÿñè ãûç åâèíÿ ãóðáàíëûã ãîéóí ýþíäÿðèð. Ðàìàçàí áàéðàìû Îðóúëóüóí ñîíóíúó ýöíöíäÿ êå÷èðèëèð. Áàéðàì ìÿðàñèìè õöñóñè äóàëàðäàí, áàéðàì ñöôðÿñèíäÿí âÿ èìêàíñûçëàðà ïàé (ôèòðÿ) âåðèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ Îðóúëóã áàéðàìû éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿêäÿäèð, áó èñÿ ÿùàëè àðàñûíäà îðóú òóòàíëàðûí ñàéûíûí ñöðÿòëÿ àðòìàñû èëÿ èçàù îëóíóð. Ãóðáàí áàéðàìû êèìè ðàìàçàí áàéðàìû äà àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìÿèøÿòèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð. Ìöàñèð àçÿðáàéúàíëûëàðûí ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí ñîñèàë ìöùèòè åòíèê ìÿäÿíèééÿòèí éåíè êåéôèééÿòäÿ èíêèøàôû ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð ïîòåíñèàë òîïëàìûøäûð: ÿùàëèíèí åëÿ òÿáÿãÿëÿðè éàðàíìûøäûð êè, îíëàðû Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí, òàðèõèíèí éåíè ôîðìàñûíûí ïåøÿêàð äàøûéûúûëàðû àäëàíäûðìàã îëàð. Áóíóíëà áåëÿ, ñîñèàë ìöùèòäÿ ôîðìàëàøìûø øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿð þçëöéöíäÿ ÿùÿìèééÿòëè, ÿíÿíÿâè, åòíîìÿäÿíè ñòåðåîòèïëÿð äàøûéûð êè, î äà þç íþâáÿñèíäÿ éåíèëèêëÿðèí éàéûëìàñûíû ìÿùäóäëàøäûðûð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, ìöàñèð àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòíèê ìÿäÿíèééÿòè êå÷èä äþâðöíö éàøàéûð. ß.Ìÿììÿäëè

Àçÿðáàéúàíäà åòíîëèíãâèñòèê ïðîñåñëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãëàðûíûí äèë òÿñíèôàòû. Åòíèê áèðëèêëÿðè ãðóïëàøäûðìàã âÿ ìöÿé-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ éÿí ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ñèñòåìëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ åòíîãðàôèéà åëìèíäÿ ìöõòÿëèô òÿñíèôàò íþâëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, õàëãëàðûí úîüðàôè, äèë, òÿñÿððöôàò-ìÿäÿíèééÿò âÿ àíòðîïîëîæè òÿñíèôàòëàðû ìþâúóääóð. Äèë õàëãëàðûí âÿ åòíèê áèðëèêëÿðèí ÿí ìöùöì ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè îëäóüóíà ýþðÿ, äèë òÿñíèôàòû åòíîãðàôèéà åëìèíäÿ äàùà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áó òÿñíèôàò ýåíåàëîæè õàðàêòåð äàøûéûð âÿ äèëëÿðè ìÿíøÿ ãîùóìëóüó ïðèíñèïè èëÿ àéðûàéðû äèë àèëÿëÿðèíäÿ ãðóïëàøäûðûð. Äèëëÿðèí ýåíåàëîæè òÿñíèôàòû õàëãëàðûí åòíèê ìÿíøÿéèíè âÿ ñîíðàêû ýåíåçèñèí þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí ÷îõ äÿéÿðëèäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøìûø õàëãëàðûí äèëëÿðè ÿñàñÿí äþðä áþéöê äèë àèëÿñèíÿ – òöðê, Øèìàëè Ãàôãàç, Ùèíä-Àâðîïà âÿ êàðòâåë äèë àèëÿëÿðèíÿ ìÿíñóá îëñàëàð äà, þëêÿäÿêè ìöàñèð åòíîëèíãâèñòèê äóðóì ö÷öí òöðê äèëëÿðèíèí îüóç ãðóïóíà äàõèë îëàí Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äîìèíàíòëûüû ñÿúèééÿâèäèð. Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿùàëèñèíèí òàì ÿêñÿðèééÿòè ìÿùç áó äèëäÿ äàíûøûð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã èíäèêè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøìàüà áàøëàìûø òöðê ìÿíøÿëè ãÿáèëÿ âÿ òàéôàëàðûí äèëëÿðè ÿñàñûíäà, óçóí òàðèõè èíêèøàô ïðîñåñèíèí ýåäèøèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Øèìàëè Ãàôãàç äèëëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ëÿçýè, àâàð, ñàõóð, óäè, õûíàëûã, áóäóã âÿ ãðûç äèëëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Áó äèëëÿð áàøëûúà îëàðàã þëêÿíèí øèìàë-øÿðã ðàéîíëàðûíäà éàéûëìûøäûð. Øèìàëè Ãàôãàç äèëëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ äàøûéûúûëàðûíûí ñàéûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ÿí ýåíèø éàéûëàíû ëÿçýè äèëèäèð. Ëÿçýè äèëè Øèìàëè Ãàôãàç äèë àèëÿñèíèí Äàüûñòàí ãðóïóíóí ëÿçýè éàðûìãðóïóíà äàõèëäèð. Øèìàëè Ãàôãàç äèë àèëÿñèíèí ëÿçýè éàðûìãðóïóíà ùÿì÷èíèí óäè äèëè äÿ àèääèð. Ùàçûðäà óäèëÿð Ãÿáÿëÿ ðàéîíóíóí Íèú êÿíäèíäÿ âÿ Îüóç ðàéîí ìÿðêÿçèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Äîüðóäóð, óäè äèëèíèí ëÿçýè éàðûìãðóïóíà ìÿíñóáëóüó åëìäÿ ãÿòè øÿêèëäÿ ãÿáóë îëóíìàéûá âÿ áÿçè ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí áó ôèêèð øöáùÿ àëòûíà àëûíûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ äàùà áèð äèë – ñàõóð äèëè äÿ Äàüûñòàí äèëëÿðè ãðóïóíóí ëÿçýè éàðûìãðóïóíà äàõèëäèð. Àçñàéëû îëìàëàðûíà áàõìàéàðàã, ñàõóðëàð 3 ðàéîíóí – àõ (Ãóì âÿ Ñàðûáàø êÿíäëÿðè), Çàãàòàëà (Éåíè Ñóâàýèë, Ýåçáàðàù, Êà÷ âÿ Ìóõàõ êÿíäëÿðè) âÿ Áàëàêÿí ÿðàçèëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Íÿùàéÿò, Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-øÿðãèíäÿ éàéûëìûø «Øàùäàü ãðóïó» – õûíà-

ëûã, áóäóã âÿ ãðûç äèëëÿðèíè äÿ Äàüûñòàí äèëëÿðè ãðóïóíóí ëÿçýè éàðûìãðóïóíà àèä åäèðëÿð. Õûíàëûã äèëèíäÿ Ãóáà ðàéîíóíóí åéíèàäëû éöêñÿê äàü êÿíäèíèí ñàêèíëÿðè äàíûøûðëàð. Áóäóãëàð Ãóáà ðàéîíóíóí Áóäóã, Ýöíåé Áóäóã âÿ Äÿëè Ãàéà êÿíäèíäÿ, ãðûçëàð èñÿ ùÿìèí ðàéîíóí ßëèê, Úåê âÿ Ùàïóò êÿíäèíäÿ éàøàéûðëàð. ßñàñÿí Çàãàòàëà âÿ Áàëàêÿí ðàéîíëàðûíûí ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûø àâàð äèëè èñÿ Øèìàëè Ãàôãàç äèë àèëÿñèíèí Äàüûñòàí ãðóïóíóí àâàð-àíäî-äèäîé éàðûìãðóïóíà äàõèëäèð. Ùèíä-Àâðîïà äèë àèëÿñèíèí Èðàí ãðóïó äèëëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òàò, òàëûø âÿ êöðä äèëëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Òàò äèëè Èðàí äèëëÿðèíèí úÿíóá-ãÿðá éàðûìãðóïóíà äàõèëäèð. Òàò äèëè ÿñàñÿí Àáøåðîí é-à-ñûíûí áèð íå÷ÿ êÿíäèíäÿ, åëÿúÿ äÿ Õûçû, Ñèéÿçÿí, Äÿâÿ÷è âÿ Ãóáà ðàéîíóíóí ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûøäûð. Òàòëàð äèíè ìÿíñóáèééÿòèíÿ ýþðÿ ö÷ ãðóïà áþëöíöð: òàò-ìöñÿëìàíëàð, òàò-õðèñòèàíëàð (ìîíîôèçèòëÿð), òàò-èóäàèñòëÿð âÿ éà äàü éÿùóäèëÿðè. Òàëûø äèëè Èðàí äèëëÿðèíèí øèìàë-ãÿðá éàðûìãðóïóíà äàõèëäèð. Òàëûø äèëè Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-øÿðãèíäÿ – Ëÿíêÿðàí, Àñòàðà, Ëåðèê âÿ Ìàñàëëû ðàéîíëàðûíûí ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûøäûð. Êöðä äèëè Èðàí äèëëÿðèíèí ãÿðá éàðûìãðóïóíà àèä åäèëèð. Êöðä äèëè Ëà÷ûí, Ãóáàäëû, Êÿëáÿúÿð âÿ Àçÿðáàéúàíûí áÿçè äèýÿð úÿíóá-ãÿðá ðàéîíëàðûíûí ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûøäûð. Ùèíä-Àâðîïà äèë àèëÿñè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, ùÿì÷èíèí, ðóñ âÿ åðìÿíè äèëëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Ðóñ äèëè Ùèíä-Àâðîïà äèë àèëÿñèíèí ñëàâéàí ãðóïóíóí øèìàëè-ñëàâéàí éàðûìãðóïóíà äàõèëäèð. Ðóñ äèëèíèí äàøûéûúûëàðû ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ âÿ èëê íþâáÿäÿ Áàêûäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. Åðìÿíè äèëè èñÿ Ùèíä-Àâðîïà äèëëÿðèíèí àéðûúà ãðóïóíó òÿìñèë åäèð. Åðìÿíè äèëè Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñèíèí áèð ñûðà ðàéîíëàðûíäà éàéûëìûøäûð. Êàðòâåë äèë àèëÿñè Àçÿðáàéúàíäà ýöðúö äèëè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Áó äèëèí äàøûéûúûëàðû õðèñòèàí âÿ ìöñÿëìàí èíýèëîéëàðäûð. Îíëàð ÿñàñÿí Ãàõ, Çàãàòàëà âÿ Áàëàêÿí ðàéîíëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûøëàð. Åòíîëèíãâèñòèê ïðîñåñëÿðèí èíêèøàôûíäà ÿñàñ ìÿðùÿëÿëÿð âÿ äèë ñèéàñÿòèíèí õöñóñèééÿòëÿðè. 19–20 éöçèëëèêëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ÿí ñöðÿòëè òÿðÿããè âÿ ÷è÷ÿêëÿíìÿ äþâðö îëìóø, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí äèëè ìöàñèð äöíéàíûí ôóíê-

ñèîíàë áàõûìäàí ÿí èíêèøàô åòìèø äèëëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ëàêèí áó èíêèøàô ïðîñåñè ùå÷ äÿ ùàìàð âÿ äöçõÿòëè îëìàìûø, Àçÿðáàéúàí äèëè ñîí 200 èëäÿ, èëê íþâáÿäÿ ÷àðèçì âÿ ñîâåò äþâðöíäÿ ÷îõñàéëû ìÿùäóäèééÿò âÿ ãàäàüàëàðëà öçëÿøìÿëè îëìóøäóð. Öìóìèééÿòëÿ, 19–20 éöçèëëèêëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà åòíîëèíãâèñòèê ïðîñåñëÿðèí èíêèøàôûíäà äþðä ÿñàñ ìÿðùÿëÿíè ãåéä åòìÿê îëàð: Ðóñèéà èìïåðèéàñû òÿðêèáèíäÿ (19 ÿñð – 1917 èë); Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû äþâðö (1918–20 èëëÿð); Ñîâåò äþâðö (1920–90 èëëÿð); Äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñûíäàí ñîíðàêû äþâð (1991 èëäÿí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿ). Áó ìÿðùÿëÿëÿð áèð-áèðèíäÿí äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí äèë ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèð. Áó âÿ éà äèýÿð èäåîëîæè ïðèíñèïëÿðÿ ÿñàñëàíàí äèë ñèéàñÿòè úÿìèééÿòäÿêè ùàêèì ñèéàñè ãöââÿíèí – èãòèäàðûí äèë ñàùÿñèíäÿêè ïðîáëåìëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ ñèéàñè âÿ íÿçÿðè áàõûøëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ ïðàêòèêè àääûìëàðûíûí ìÿúìóñóíó þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Áó ìÿíàäà äèë ñèéàñÿòè äþâëÿòèí äèë ñàùÿñèíäÿ èðàäÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéèí ÿí åôôåêòèâ âÿ ýöúëö âàñèòÿñèäèð. Ñîí 200 èë ÿðçèíäÿ þëêÿäÿêè åòíîëèíãâèñòèê ïðîñåñëÿðèí èíêèøàô èñòèãàìÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ÿñàñ àìèëëÿð ñûðàñûíäà èëê íþâáÿäÿ 19 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí ñèéàñè ïðîñåñëÿðè, õöñóñèëÿ äÿ þëêÿíèí Ðóñèéà èìïåðèéàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàëûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòèíèí èäåîëîæè ÿñàñûíû ðóñëàøäûðìà õÿòòè òÿøêèë åòäèéè ö÷öí þëêÿäÿ äèëëÿðèí ãåéðèáÿðàáÿðëèéè ïðèíñèïè ãàíóíâåðèúèëèê ñÿâèééÿñèíäÿ òÿñáèò îëóíìóøäó. Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ùàêèì äàèðÿëÿðè ñÿðò äþâëÿò äèëè ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèðäèëÿð. Áó ñèéàñÿòèí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðè áèð òÿðÿôäÿí ðóñ äèëèíèí äþâëÿò äèëè åëàí îëóíàðàã îíóí çîðëà ãåéðè-ðóñ õàëãëàðà ãÿáóë åòäèðèëìÿñè, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ÿñàðÿòäÿ îëàí õàëãëàðûí àíà äèëëÿðèíèí èíêèøàôû ãàðøûñûíäà ìöõòÿëèô ñöíè ÿíýÿëëÿðèí éàðàäûëìàñûíäàí èáàðÿò èäè. Ãîíøó ðåýèîíëàð, ìÿñÿëÿí, Ýöðúöñòàí âÿ Åðìÿíèñòàíëà ìöãàéèñÿäÿ ðóñëàøäûðìà ñèéàñÿòè Àçÿðáàéúàíäà õöñóñèëÿ êîáóä âÿ àìàíñûç ôîðìàäà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Áåëÿ êè, ýöðúö âÿ åðìÿíè äèëëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ÷àðèçìèí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ìöíàñèáÿòè äàùà äþçöëìÿç èäè âÿ áó äèëèí úÿìèééÿò ùÿéàòûíûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí 159

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñûõûøäûðûëûá ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí ÷åøèäëè ãàäàüàëàð òÿòáèã îëóíóðäó. Òàíûíìûø åòíîëèíãâèñò É.Äåøåðèéåâèí ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ, Ðóñèéà èìïåðèéàñû äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè èúòèìàèñèéàñè, ñîñèàë-èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ åëìè ùÿéàòûí 22 ÿñàñ ñàùÿñèíäÿí éàëíûç 9-äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ãàëàí ñàùÿëÿðäÿ èñÿ ðóñ äèëè ùþêì ñöðöðäö. Ëàêèí ÷àðèçìèí áöòöí úÿùäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôóíêñèîíàë èíêèøàôûíûí ãàðøûñûíû àëìàã îíà ìöéÿññÿð îëìàäû. 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàø âåðÿí êþêëö ñîñèàë-èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿð, êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áÿðãÿðàð îëìàñû, Àçÿðáàéúàí ìèëëÿòèíèí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè ìèëëè äèëèí ôóíêñèîíàë èíêèøàôû ïðîñåñèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ – îíóí òÿòáèã ñàùÿëÿðèíèí õåéëè àðòìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äöíéÿâè òÿùñèë ñèñòåìèíäÿ òÿòáèã ìèãéàñû ýåíèøëÿíäè, áó äèëäÿ ìÿòáóàò âÿ òåàòð éàðàíäû, ÿäÿáèééàò íÿøð åäèëäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ùÿòòà áåëÿ ÿëâåðèøñèç øÿðàèòäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí äèëè Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Äàüûñòàí ÿðàçèñèíäÿêè ìèëëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ÿñàñ öíñèééÿò âàñèòÿñè êèìè þç ðîëóíó ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäè. Ùÿëÿ 19 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ áèð ÷îõ ðóñ òÿäãèãàò÷ûëàðû Àçÿðáàéúàí äèëèíèí áó êåéôèééÿòèíè ãåéä åäÿðÿê, îíóí ðåýèîíäàêû ðîëóíó ôðàíñûç äèëèíèí Àâðîïàäàêû ðîëó èëÿ ìöãàéèñÿ åäèðäèëÿð. Áó âÿçèééÿò 19 ÿñðèí ñîíëàðûíà êèìè äàâàì åäèðäè. Áåëÿ êè, 19 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ Ãàôãàçäà îëìóø Å.Âåéäåíáàóì ãåéä åäèðäè êè, ñàäÿëèéè âÿ þéðÿíìÿê ö÷öí àñàíëûüû Àçÿðáàéúàí äèëèíè áöòöí øÿðãè Çàãàôãàçèéà ö÷öí áåéíÿëõàëã äèëÿ ÷åâèðèá. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôóíêñèîíàë èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ êþêëö äÿéèøèêëèêëÿðÿ èñÿ éàëíûç 1918 èë ìàéûí 28-äÿ, Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéíèí åëàí åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà íàèë îëìàã ìöìêöí îëäó. Áó ùàäèñÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôóíêñèîíàë èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûúûíû ãîéäó. Áåëÿ êè, äèë ñàùÿñèíäÿ ìèëëèëÿøäèðìÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè áó äþâðäÿ ìèëëè ùþêóìÿòèí ôÿàëèééÿòèíèí ïðèîðèòåò èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè èäè. Äèë ñàùÿñèíäÿ ìèëëèëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ìàùèééÿòèíè Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê äþâðöíäÿ èòèðèëìèø ìþâãåëÿðèíèí áÿðïàñû âÿ êå÷ìèø ìåòðîïîëèéà äèëèíèí òÿäðèúÿí úÿìèééÿòèí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí ñûõûøäûðûëûá ÷ûõàðûëìàñû òÿøêèë åäèðäè. Áó ñàùÿäÿ èëê àääûì ìöâàôèã ùöãóãè áàçàíûí éàðàäûëìàñû îëäó. 1918 èë èéóíóí 27-äÿ ìèëëè ùþêóìÿòèí ãÿðàðû èëÿ éå160

íè âÿ ÿí éåíè äþâðäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ äþâëÿò äèëè ñòàòóñó âåðèëäè âÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíäà êàðýöçàðëûüûí áó äèëÿ êå÷èðèëìÿñè áàøëàíäû. 1918 èë àâãóñòóí 28-äÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñàâàäëû ìèëëè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ þëêÿäÿêè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë îëóíäó. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèí éàðàäûëìàñû âÿ Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí èñëàùàòû ö÷öí èëê àääûìëàðûí àòûëìàñû äà 1918–20 èëëÿð ìöñòÿãèëëèê äþâðöíöí ÿñàñ íàèëèééÿòëÿðèíäÿí ùåñàá îëóíà áèëÿð. Áó áàõûìäàí 1918–20 èëëÿð äþâðöíö ñîí èêè éöç èëäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôóíêñèîíàë èíêèøàôûíäà äþíöø íþãòÿñè ùåñàá åòìÿê îëàð. Áåëÿ êè, 20 ÿñðèí ñîíðàêû îíèëëèêëÿðèíäÿ áó ñàùÿäÿ áàø âåðÿí ïðîñåñëÿð 1918–20 èëëÿðäÿ ÿñàñû ãîéóëìóø òåíäåíñèéàëàðûí õåéëè äÿðÿúÿäÿ èíêèøàôû âÿ äÿðèíëÿøìÿñèíèí òÿçàùöðö èäè. 1920 èëèí àïðåëèíäÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìèø áîëøåâèêëÿð äÿ ìöñòÿãèëëèê äþâðöíöí äèë ñàùÿñèíäÿêè íàèëèééÿòëÿðè öçÿðèíäÿí áèðäÿôÿëèê õÿòò ÷ÿêìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäèëÿð. Ñèéàñÿòäÿ ïðàãìàòèê îëàí áîëøåâèêëÿð éàõøû àíëàéûðäûëàð êè, ÷àðèçìèí êîáóä, øîâèíèñò õàðàêòåðëè ìåòîäëàðû èëÿ ÷îõìèëëÿòëè áèð þëêÿíè èäàðÿ åòìÿê àðòûã ìöìêöí äåéèë. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ãåéðè-ðóñ õàëãëàðûíûí ñîâåò ùàêèìèééÿòèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ ëîéàëëûüûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí îíëàð ìèëëè äèëëÿðèí èíêèøàôû

Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí äåêðåòè èëÿ òöðê äèëè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí äþâëÿò äèëè åëàí åäèëäè. Áöòöí áó äþâëÿò ñÿíÿäëÿðè ùöãóãè íîðìàäàí äàùà ÷îõ ñèéàñè äåêëàðàñèéà õàðàêòåðè äàøûéûðäû. Áåëÿ êè, ÑÑÐÈ-íèí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà äþâëÿò äèëè äå-ôàêòî ðóñ äèëè èäè. Áóíà áàõìàéàðàã, ìèëëè äèëëÿð ö÷öí éàðàäûëìûø ìÿùäóä èìêàíëàð áåëÿ 20 ÿñðèí 20–30-úó èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òÿùñèë, ìÿòáóàò âÿ êèòàá ÷àïû ñàùÿñèíäÿ ôóíêñèîíàë èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìèø îëäó. Ìÿñÿëÿí, 1939/40 òÿäðèñ èëèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí èáòèäàè âÿ îðòà ìÿêòÿáëÿðèíäÿ îõóéàí 638427 øàýèðääÿí 68,6%-è Àçÿðáàéúàí, 18,9%-è ðóñ, 12,1%-è åðìÿíè âÿ 0,4%-è ýöðúö äèëëÿðèíäÿ òÿùñèë àëûðäû. 1939 èëäÿ ðåñï.-äà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ 81, ðóñ äèëèíäÿ – 46, äèýÿð äèëëÿðäÿ èñÿ 9 ãÿçåò ÷àï îëóíóðäó. Ùÿìèí èëäÿ ðåñï.-äà áóðàõûëàí ãÿçåòëÿðèí öìóìè òèðàæûíûí 55,7%è Àçÿðáàéúàí, 33,7%-è ðóñ, 10,6%-è èñÿ äèýÿð äèëëÿðèí ïàéûíà äöøöðäö. Åéíè òåíäåíñèéà êèòàá ÷àïû ñàùÿñèíäÿ äÿ ìöøàùèäÿ îëóíóðäó (úÿäâÿë 1). Ëàêèí Àçÿðáàéúàí äèëèíèí íèñáÿòÿí ñÿðáÿñò èíêèøàôû ö÷öí áåëÿ ÿëâåðèøëè äþâð óçóí ÷ÿêìÿäè. Àðòûã 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí ñîíóíäàí áàøëàéàðàã ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéè ìèëëè ôÿðãëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ïðîñåñèíè ñöíè øÿêèëäÿ ñöðÿòëÿíäèðìÿê õÿòòèíè ýþòöðäö êè, áó äà ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ õàëãëàðûí ðóñëàøäûðûëìàñû ñèéàñÿòè äåìÿê èäè.

ö÷öí ìèíèìóì øÿðàèò éàðàòìàüà ìÿúáóð èäèëÿð. Áîëøåâèê ùàêèìèééÿòèíèí ìèëëè óúãàðëàðäà ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè çÿðóðÿòè äÿ áóíó òÿëÿá åäèðäè. Áó ìÿãñÿäëÿ 1921 èë ìàðòûí 29-äà Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Í.Íÿðèìàíîâ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ èäàðÿëÿðèíäÿ òöðê äèëèíäÿ êàðýöçàðëûüûí òÿòáèãèíèí òÿøêèëè ùàããûíäà ñÿðÿíúàì èìçàëàäû. 1923 èë èéóíóí 27-äÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí

Ìèëëè ÿëèôáàëàðûí ëàòûí ãðàôèêàñûíäàí êèðèë ãðàôèêàñûíà êå÷èðèëìÿñè, ðóñ äèëèíèí ôóíêñèîíàë èíêèøàôû ö÷öí èìòèéàçëû øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû áó ñèéàñÿòèí ÿñàñ öíñöðëÿðè âÿ òÿðêèá ùèññÿñè èäè. 1938 èëèí ìàðòûíäà ÑÑÐÈ ÕÊÑ âÿ ÖÊ(á)Ï ÌÊ òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ãÿðàðëà 1938/39 òÿäðèñ èëèíäÿí ðóñ äèëèíèí èñòèñíàñûç îëàðàã áöòöí öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ìÿúáóðè òÿäðèñèíÿ áàøëàíäû. Äîüðóäóð,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àç ñîíðà áàøëàìûø Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè âÿ ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû ìöðÿêêÿá áåéíÿëõàëã âÿçèééÿò, åëÿúÿ äÿ äàüûëìûø èãòèñàäèééàòûí áÿðïàñû çÿðóðÿòè ðóñëàøäûðìà ñèéàñÿòèíèí ðåàëëàøäûðûëìàñûíû ìöâÿããÿòè îëàðàã ëÿíýèòäè. Òÿñàäöôè

ðàðàñû öíñèééÿò âàñèòÿñèíÿ îëàí òÿáèè òÿëÿáàò ñîâåò ðåæèìè òÿðÿôèíäÿí ðóñ äèëèíèí òÿòáèãèíè ñöíè ñóðÿòäÿ ýåíèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäè ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Áóíà ýþðÿ äÿ ìèëëè-ðóñ áèëèíãâèçìè ùå÷ äÿ ðÿñìè òÿáëèüàòûí òÿãäèì åòìÿéÿ ÷àëûøäûüû êè-

1991 èëäÿ ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû âÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñûíäàí ñîíðà ðåñïóáëèêà ðÿùáÿðëèéèíèí äèë ñàùÿñèíäÿêè ÿñàñ âÿçèôÿñè ñîâåò äþâðöíäÿí ìèðàñ ãàëìûø ïðîáëåìëÿðèí ãûñà ìöääÿòäÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäàí

äåéèë êè, ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðäà, î úöìëÿäÿí,Àçÿðáàéúàíäà 50-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã ìèëëè äèëëÿðèí èíêèøàôûíà äàùà áþéöê þíÿì âåðèëäè. 1956 èë àâãóñòóí 21-äÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòèíèí 4-úö ÷àüûðûø 3-úö ñåññèéàñû ðåñï.-íûí Êîíñòèòóñèéàñûíà äþâëÿò äèëè ùàããûíäà õöñóñè ìàääÿ ÿëàâÿ åòäè: Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí äþâëÿò äèëè Àçÿðáàéúàí äèëèäèð. Áóíóí àðäûíúà ðåñï.-íûí äþâëÿò èäàðÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òÿòáèãè ö÷öí ðåàë àääûìëàð àòûëìàüà áàøëàíûëäû. Òÿáèè êè, áó àääûìëàð Êðåìëèí úèääè íàðàùàòëûüûíà ñÿáÿá îëäó âÿ àç ñî-

ìè ìöõòÿëèô äèëëÿðèí ãàðøûëûãëû èíêèøàôû âÿ çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ äåéèë, áèðòÿðÿôëè ñóðÿòäÿ àçÿðáàéúàëûëàð àðàñûíäà ðóñ äèëèíèí éàéûëìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê âÿ áó äèëèí èúòèìàè ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ ùþêìðàíëûüûíûí òÿìèí îëóíìàñûíà õèäìÿò åäèðäè. Ëàêèí Êðåìëèí áöòöí òÿçéèãëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, 1978 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí ãÿáóë îëóíìóø éåíè Êîíñòèòóñèéàñûíäà äà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äþâëÿò äèëè ñòàòóñó éåíèäÿí òÿñáèò îëóíäó. Ùÿìèí ìàääÿíèí î äþâðäÿ õåéëè äÿðÿúÿäÿ ôîðìàë õàðàêòåð äàøûìàñûíà áàõìàéàðàã, áó

èáàðÿò èäè. Áóíëàð, èëê íþâáÿäÿ, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ìöñòÿìëÿêÿ äþâðöíäÿ èòèðèëìèø äþâëÿò ñòàòóñóíóí ðåàë ïðàêòèêàäà òÿñäèãè âÿ îíóí ÷îõøàõÿëè ôóíêñèîíàë èíêèøàôû ö÷öí êîìïëåêñ òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èäè. 2002 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ãÿáóë îëóíìóø äþâëÿò äèëè ùàããûíäà ãàíóí áó ìÿãñÿäëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ îëäó. Ãàíóíäà ýþñòÿðèëèðäè êè, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äþâëÿò äèëè îëàðàã èøëÿäèëìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ñóâåðåíëèéèíèí áàøëûúà øÿðòëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûð âÿ

íðà ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí òÿçéèãè èëÿ áó ïðîñåñ äàéàíäûðûëäû. 60-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà èñÿ ÑÑÐÈ-äÿ ìèëëè ìöíàñèáÿòëÿð, î úöìëÿäÿí, äèë ñàùÿñèíäÿ íèñáè ìöëàéèìëÿøìÿ äþâðöíÿ áèðäÿôÿëèê ñîí ãîéóëäó. Áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíàäÿê ðóñëàøäûðìà ñèéàñÿòè Ñîâåò äþâëÿòèíèí äàõèëè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðèíè òÿøêèë åäèðäè. Ìàðàãëûäûð êè, áó ñèéàñÿò ìèëëè-ðóñ áèëèíãâèçìèíèí (èêèäèëëèëèê) èíêèøàôû ïÿðäÿñè àëòûíäà àïàðûëûðäû. ÑÑÐÈ-äÿ éàøàéàí õàëãëàðûí ìèëëÿòëÿ-

Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí úèääè ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè ãÿëÿáÿñè èäè. Áåëÿ êè, ÑÑÐÈ-íèí 15 ìöòòÿôèã ðåñï.-ñûíäàí éàëíûç 3-íöí – Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí âÿ Åðìÿíèñòàíûí êîíñòèòóñèéàëàðûíäà äþâëÿò äèëè ùàããûíäà õöñóñè ìàääÿ âàð èäè. ÑÑÐÈ òÿðêèáèíäÿêè ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Àçÿðáàéúàíäà 20 ÿñðèí 60–80-úè èëëÿðèíäÿ ìèëëè äèëèí èúòèìàè ùÿéàòûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿ, èëê íþâáÿäÿ òÿùñèëäÿ âÿ êèòàá ÷àïûíäà ìþâãåëÿðèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñè ïðîñåñè ìöøàùèäÿ îëóíóðäó (úÿäâÿë 2 âÿ 3).

Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òÿòáèãè, ãîðóíìàñû, èíêèøàô åòäèðèëìÿñè äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè åëàí îëóíóð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà îëóíäóãäàí ñîíðà þëêÿäÿ äèë ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíìóø ÿí ìöùöì íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ àçñàéëû õàëãëàðûí – ëÿçýè, àâàð, ñàõóð, óäè, òàëûø äèëëÿðèíèí ôóíêñèîíàë èíêèøàôûíûí òÿìèí îëóíìàñû ñàùÿñèíäÿ àòûëìûø àääûìëàðäûð. Îíëàðûí ñîâåò äþâðöíäÿ èúòèìàè ñàùÿëÿðäÿ èøëÿäèëìÿñèíÿ ãîéóëìóø ãàäàüàëàð àðàäàí ãàëäûðûëìûø, áó äèëëÿðäÿ èëê ìÿòáó îðãàíëàðû 161

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èøûã öçö ýþðìöø, èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿäðèñèíèí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. ßëèôáà èñëàùàòëàðû. ×îõÿñðëèê éàçû ÿíÿíÿëÿðè îëàí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ çÿíýèí ÿäÿáèééàò éàðàäûëìûøäûð. 20 ÿñðèí 20úè èëëÿðèíèí ñîíóíà êèìè Àçÿðáàéúàí äèëèíèí éàçûñû ÿðÿá ãðàôèêàñûíà ÿñàñëàíìûø, éàëíûç 1929 èëäÿ ëàòûí ãðàôèêàëû ÿëèôáàéà êå÷èëìèøäèð. ßðÿá ÿëèôáàñûíûí èñëàù îëóíìàñû ñàùÿñèíäÿ èëê òÿøÿááöñ 19 ÿñðèí 60úû èëëÿðèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëìöø âÿ ñîíðàäàí áó èäåéà áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíìèøäèð. Ëàêèí ÿëèôáà èñëàùàòû ñàùÿñèíäÿ èëê ïðàêòèêè àääûìëàð 1918 èëèí ìàéûíäà Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè åëàí îëóíäóãäàí ñîíðà àòûëìûøäûð. 1919 èëèí ìàðòûíäà ìèëëè ùþêóìÿò éåíè Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàìàã ìÿãñÿäèëÿ õöñóñè êîìèññèéà éàðàòìûøäûð. Êîìèññèéàéà ö÷ ìöõòÿëèô ëàéèùÿ òÿãäèì îëóíñà äà, Àáäóëëà áÿé ßôÿíäèéåâèí ùàçûðëàäûüû âÿ Àçÿðáàéúàí éàçûñûíûí ëàòûí ãðàôèêàñûíà êå÷èðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí ëàéèùÿ áÿéÿíèëìèøäèð. Áó ëàéèùÿíèí ÿñàñûíäà 1919 èëäÿ «Ñîí òöðê ÿëèôáàñû» àäëû äÿðñëèê íÿøð îëóíìóøäóð. Ëàòûí ãðàôèêàëû Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí ëàéèùÿñè 1919 èë àâãóñòóí 20-äÿí ñåíòéàáðûí 1-íÿ êèìè Áàêûäà êå÷èðèëìèø Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìëÿðèíèí ãóðóëòàéûíäà òÿñäèã îëóíäóãäàí ñîíðà ïàðëàìåíòèí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðèëìèøäèð. Ëàêèí 1920 èëèí àïðåëèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàëû ìèëëè ùþêóìÿòÿ áó ëàéèùÿíè ðåàëëàøäûðìàüà èìêàí âåðìÿäè. Àçÿðáàéúàíäà ÿëèôáà èñëàùàòûíû þëêÿäÿ ùàêèìèééÿòè çîð ýöúöíÿ ÿëÿ êå÷èðìèø áîëøåâèêëÿð ðåàëëàøäûðìàëû îëäó. Àçÿðáàéúàí ÌÈÊ 4-úö ñåññèéàñûíûí 1928 èë 11 îêòéàáð òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ 1929 èë éàíâàðûí 1-äÿí áöòöí ðåñïóáëèêà áèðäÿôÿëèê îëàðàã ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷äè. ßýÿð Ì.Ô.Àõóíäîâ âÿ 1918–20 èëëÿð ìèëëè ìöñòÿãèëëèê äþâðöíöí ñèéàñè ëèäåðëÿðè ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷èäÿ Àçÿðáàéúàíûí äöíéàíûí ñèâèëèçàñèéàëû äþâëÿòëÿðè àèëÿñèíÿ èíòåãðàñèéàñûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê âàñèòÿñè êèìè áàõûðäûëàðñà, áîëøåâèêëÿð ö÷öí áó èäåéà úÿìèééÿòèí éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà éþíÿëìèø ñÿðñÿì ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðèíè ðåàëëàøäûðìàã áàõûìûíäàí ìàðàãëû èäè. Áîëøåâèê ðåæèìè ùåñàá åäèðäè êè, ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷èä õàëãëàðûí òàðèõè éàääàøûíà âÿ òàðèõè âàðèñëèê ÿëàãÿëÿðèíÿ þëöìúöë çÿðáÿ åíäèðìÿêëÿ, úÿìèééÿòèí ñîñèàëèñò èäåéàëàðû ÿñàñûíäà éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà òÿêàí âåðÿúÿê. Áó áàõûìäàí òÿñàäöôè äåéèë êè, ÿëèôáà èñëàùàòû ïðîñåñè 162

ÑÑÐÈ-íèí òöðêäèëëè âÿ ìöñÿëìàí õàëãëàðû àðàñûíäà õöñóñèëÿ ýåíèø âöñÿò àëìûøäû. Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí èñëàùàòû ðåñïóáëèêàäà äèë ãóðóúóëóüóíà òÿêàí âåðìèø îëäó. Àçÿðáàéúàíûí äèë÷è àëèìëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû èëÿ 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà ðåñïóáëèêàíûí áèð ÷îõ àçñàéëû õàëãëàðûíûí – ëÿçýèëÿðèí, àâàðëàðûí, ñàõóðëàðûí, òàòëàðûí, òàëûøëàðûí, êöðäëÿðèí, óäèëÿðèí ëàòûí ãðàôèêàëû ÿëèôáàëàðû éàðàäûëäû. Ëàêèí 1938 èëäÿ ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíèí êîáóä ìöäàõèëÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà äèë ãóðóúóëóüóíóí òÿáèè èíêèøàô àõàðû ïîçóëäó. Ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí ãÿðàðû ÿñàñûíäà àçñàéëû õàëãëàðûí éåíè éàðàäûëìûø áöòöí ÿëèôáàëàðû ëÿüâ îëóíäó. Ñîâåò ðÿùáÿðëèéèíèí äèë ãóðóúóëóüó ñàùÿñèíäÿ âîëéóíòàðèçìè áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿäè. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí ñîíëàðûíäà òöðêäèëëè õàëãëàðûí, î úöìëÿäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ëàòûí ãðàôèêàëû ÿëèôáàëàðû ðåïðåñèéàéà ìÿðóç ãàëäû. Òöðêäèëëè õàëãëàðûí 20-úè èëëÿðäÿ ãÿáóë îëóíìóø ÿëèôáàëàðû ìàêñèìóì äÿðÿúÿäÿ óíèôèêàñèéà åäèëìèøäè êè, áó äà îíëàðûí äèëëÿðè âÿ ÿäÿáèééàòëàðûíûí éàõûíëàøìàñûíà øÿðàèò éàðàäûðäû. Áåëÿ áèð ïåðñïåêòèâ ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíè õöñóñèëÿ íàðàùàò åäèðäè. Òöðêèéÿíèí 1928 èëäÿ ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷ìÿñèíäÿí ñîíðà áó íàðàùàòëûã äàùà äà àðòäû. Áó òåíäåíñèéàíûí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ òöðê äèëëÿðè àðàñûíäà ôÿðãëÿðè ñöíè ñóðÿòäÿ äÿðèíëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÑÑÐÈ-äÿ äèë ãóðóúóëóüóíóí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè – òöðêäèëëè õàëãëàðûí éàçûñûíûí ëàòûí ãðàôèêàñûíäàí êèðèë ãðàôèêàñûíà êå÷èëìÿñè ïëàíû ùÿéàòà êå÷èðèëäè. 1939 èë èéóëóí 11-äÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòè 1940 èë éàíâàðûí 1-äÿí ëàòûí ãðàôèêàñûíäàí êèðèë ãðàôèêàñûíà êå÷ìÿê ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Êèðèë ãðàôèêàñû ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø éåíè òöðê ÿëèôáàëàðû àðàñûíäà ÷îõ úèääè ôÿðãëÿð âàð èäè. Áåëÿ êè, áèð ÷îõ ùàëëàðäà åéíè ôîíåìëÿð àéðû-àéðû ÿëèôáàëàðäà áèð ãàéäà îëàðàã ìöõòÿëèô èøàðÿëÿðëÿ òÿñâèð îëóíóðäó. Áó äà òöðê äèëëÿðè àðàñûíäà ôÿðãëÿðè ñöíè ñóðÿòäÿ äÿðèíëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ åäèëìèøäè. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ êèðèë ÿëèôáàñû Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ Êðåìëèí ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòèíèí òÿçàùöðö êèìè èçàù åäèëèðäè. Òÿñàäöôè äåéèë êè, 20 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû ïðîñåñè áàøëàéàíäà Àçÿðáàéúàí èúòèìàèééÿòèíèí èðÿëè ñöðäöéö èëê òÿëÿáëÿðäÿí áèðè ëàòûí ãðàôèêàñûíà ãàéûäûøëà áàüëû îëäó. Ìèëëè øöóðóí îéàíûøûíûí òÿçàùöðö îëàí áó òÿëÿá éàëíûç ìÿùäóä ëèíãâèñòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèðäè âÿ ýåíèø åòíîñèéàñè õàðàêòåðÿ ìàëèê èäè. Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí ýåíèø äàèðÿ-

ëÿðè òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíÿí áó èäåéàíû î äþâðêè èãòèäàð äà ìöäàôèÿ åòìÿëè îëäó. Áó éîëëà èãòèäàð 1990 èëèí 20 Éàíâàð ùàäèñÿëÿðè çàìàíû þëöìúöë çÿðáÿ àëìûø íöôóçóíó áèð ãÿäÿð äèð÷ÿëòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.

1990 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñûíû áÿðïà åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èø÷è ãðóï éàðàäûëäû âÿ ùÿìèí èëèí 11 ñåíòéàáðûíäà î, äþâëÿò ñòàòóñó àëàðàã ÿëèôáà êîìèññèéàñûíà ÷åâðèëäè. Êîìèññèéàíûí ùàçûðëàäûüû ëàéèùÿ 1991 èë äåêàáðûí 25-äÿ Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíäó. Ëàòûí ãðàôèêàñûíà êå÷èä ö÷ èë ÿðçèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëè âÿ 1993 èëèí ñîíóíà êèìè áàøà ÷àòäûðûëìàëû èäè. Ëàêèí ìöõòÿëèô îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí áó ïðîñåñ õåéëè óçàíäû. Éàëíûç Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâ 2001 èë èéóíóí 18-äÿ èìçàëàäûüû ôÿðìàíëà áöòöí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ 2001 èë àâãóñòóí 1-äÿí åòèáàðÿí ãÿòè îëàðàã ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷èëäè. ßä: Aãàçàäå Ô., Êàðàêàøëû Ê. Î÷åðêè ïî èñòîðèè ðàçâèòèÿ äâèæåíèÿ íîâîãî àëôàâèòà è åãî äîñòèæåíèÿ. Êàçàíü. 1928; Àãàìàëû-îãëû Ñ. Íåîòëîæíûå íóæäû òþðêî-òàòàðñêèõ íàðîäîâ. Á., 1927; Ìóñàåâà Ò.À. Ðåôîðìà àëôàâèòà â Ñîâåòñêîì Àçåðáàéäæàíå â 20-õ ãîäàõ. Èñòîðèÿ ÑÑÑÐ ¹5, 1981; Áàëàåâ À.Ã. Ïîëèòèêà íàöèîíàëèçàöèè ÿçûêîâîé æèçíè â ïåðèîä ãîñóäàðñòâåííîé íåçàâèñèìîñòè â 1918–20 ãã. Àçÿðáàéúàí àðõåîëîýèéàñû âÿ åòíîãðàôèéàñû, 2003.

À.Áàëàéåâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÄÈË Àçÿðáàéúàí äèëè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò äèëè, îíóí ÿùàëèñèíèí ÿñàñ öíñèééÿò âàñèòÿñèäèð. Àçÿðáàéúàí äèëè Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñûíäà éàøàéàí 30 ìèëéîíëóã àçÿðáàéúàíëûíûí äà àíà äèëèäèð. Áó äèëäÿí âàõòèëÿ Èðàãà êþ÷ìöø 200 ìèíÿ éàõûí àäàì äà àíà äèëè êèìè èñòèôàäÿ åäèð. Îíëàð þçëÿðèíè êÿðêöê âÿ éà òöðêìàí àäëàíäûðûð âÿ ÿêñÿðèééÿòè Êÿðêöê âèëàéÿòèíäÿ éàøàéûð. ÀÁØ-äà, õöñóñÿí Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ (äàùà ÷îõ Àëìàíèéà, Äàíèìàðêà, Ùîëëàíäèéà, Íîðâå÷, Ôðàíñà) õåéëè àçÿðáàéúàíëû éàøàéûð. ×îõó Èðàíäàí èøëÿìÿê ö÷öí ýåäÿíëÿðäèð. Òöðêèéÿäÿ äÿ àçÿðáàéúàíëûëàð ÷îõäóð. Îíëàð 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí âÿ Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ýåäÿíëÿð âÿ îíëàðûí íÿñèëëÿðèäèð. 20 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Ðóñèéàéà ýåäÿí âÿ èíäè îðàäà ãàëûá éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàð äàùà ÷îõäóð. Áåëÿëèêëÿ, éåð öçöíäÿ ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äàíûøàí 50 ìèëéîíäàí ÷îõ àäàì éàøàéûð. Àçÿðáàéúàí äèëè Óðàë-Àëòàé äèëëÿðè àèëÿñèíèí òöðê äèëè ãðóïóíóí îüóç éàðûìãðóïóíà äàõèëäèð âÿ ÿí éàõûí ãîùóìëàðû îëàí òöðê, òöðêìÿí âÿ ãàãàóç äèëëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ òöðê äèëëÿðè àðåàëûíûí úÿíóá-ãÿðá ãîëóíó òÿøêèë åäèðëÿð. ßíÿíÿâè-ìîðôîëîæè âÿ éà òèïîëîæè òÿñíèôàò áàõûìûíäàí Àçÿðáàéúàí äèëè èëòèñàãè (àãëöòèíàòèâ) äèëëÿðÿ àèääèð. Áåëÿ êè, èíñèðàôè (ôëåêòèâ) äèëëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ áöòöí ñþç êþêëÿðè þçöìëö ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê ìÿíàéà ìàëèê ìöñòÿãèë ñþçëÿðäèð, ãðàììàòèê ìÿíàëàð âÿ ãðàììàòèê ÿëàãÿëÿð èñÿ ùÿìèøÿ ñþç êþêöíäÿí âÿ ÿñàñûíäàí ñîíðà ýÿëÿí òÿêìÿíàëû (ìîíîñåìàíòèê) øÿêèë÷èëÿð âàñèòÿñèëÿ èôàäÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàí äèëè áþéöê èíêèøàô éîëó êå÷ìèø ãÿäèì ÿäÿáè äèëëÿðäÿí áèðèäèð. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíûí äèëè ÿäÿáè äèëèí øèôàùè íþâö êèìè ãÿáóë åäèëÿðñÿ, ùàçûðäà õàëãà öíñèééÿò âàñèòÿñè êèìè õèäìÿò åäÿí äèëèí éàøû 1300 èëäÿí ÷îõäóð. Àçÿðáàéúàí éàçûëû ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè èñÿ ùÿëÿëèê ÿëäÿ îëàí ìàòåðèàëëàðà ýþðÿ 13 ÿñðäÿí áàøëàéûð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí 800 èëÿ éàõûí èíêèøàô òàðèõè èêè áþéöê äþâðÿ – ÿñêè âÿ éåíè äþâðëÿðÿ áþëöíöð. ßñêè äþâð 13–17 ÿñðëÿðè, éåíè äþâð èñÿ 17 ÿñðäÿí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿíè ÿùàòÿ åäèð. ßñêè äþâð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí

èøëÿíèëäèéè àðåàë þç ìèãéàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Úÿëàèðèëÿð, Ãàðàãîéóíëóëàð, Àüãîéóíëóëàð, Ñÿôÿâèëÿð êèìè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿðèíèí ñàðàé âÿ îðäó äèëè îëàí áó äèë áöòöí Þí Àñèéàäà ÿäÿáè äèë ðîëóíó îéíàìûøäûð. Ùÿìèí äþâðöí ÿäÿáè äèëè éåíè äþâð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿí þç äèëõàðèúè (åêñòðàëèíãâèñòèê) âÿ äèëäàõèëè (ëèíãâèñòèê) õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ äÿ ñå÷èëèð. ßñêè äþâð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ëåêñèê òÿðêèáè ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíèí ÷îõëóüó èëÿ ôÿðãëÿíèð. Î äþâðöí äèë öñëóáëàðû, õöñóñÿí àïàðûúû æàíð îëàí ïîåçèéà ÿäÿáè äèëÿ êöëëè ìèãäàðäà àëûíìà ñþçëÿðèí ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Èêèíúè äþâðäÿ èñÿ ðåàëèñò øåèð ìÿêòÿáèíèí, ðåàëèçì ÿäÿáè ìåòîäóíóí éàðàíìàñû âÿ ôîðìàëàøìàñû àëûíìà ñþçëÿðè ÿäÿáè äèëäÿí ñûõûøäûðûá ÷ûõàðäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÿñêè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí Îñìàíëû äèëè èëÿ ìöøòÿðÿê îëàí áèð ñûðà ñþçëÿðè (øèìäè, øþéëÿ, øó, êÿíäè âÿ ñ.) éåíè äþâðäÿ àðòûã èøëÿêëèéèíè òàìàìèëÿ èòèðìèøäè. Áó, òöðê ÿäÿáè äèëëÿðè ñàùÿñèíäÿ àéðûëìà (äèôåðåíñèàñèéà) ùàäèñÿñèíèí òàì áàøà ÷àòìàñûíûí íÿòèúÿñè èäè. Äþâðëÿð àðàñûíäàêû ôÿðãëÿð ôîíåòèê ñÿâèééÿäÿ äÿ ýöúëöäöð. Áåëÿ êè, éåíè äþâð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè åéíè çàìàíäà ôîíåì òÿðêèáèíèí ñàáèòëÿøìÿñè èëÿ äÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áèðèíúè äþâðÿ õàñ îëàí î//à ñàèò, ù//ã//õ ñàìèò ìöâàçèëèéè àðòûã áèðèíúèëÿðèí (î âÿ ù) ãÿëÿáÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Îõøàð âÿçèééÿò ãðàììàòèêà ñàùÿñèíäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Èñìèí áèðèíúè äþâðÿ ìÿõñóñ òÿñèðëèê ùàë øÿêèë÷èëÿðèíèí -éè,-éû,éó,-éö//-íè,-íû,-íó,-íö ìöâàçèëèéè èêèíúè äþâðäÿ àðòûã àðàäàí ÷ûõûð. Ôåëèí -èñÿð ãÿòè ýÿëÿúÿê çàìàí øÿêèë÷èñè þç âÿçèôÿñèíè òàìàìèëÿ -àúàã//-ÿúÿê øÿêèë÷èñèíÿ âåðèð. ßñêè äþâð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíèí ãóðóëóøó äàùà ÷îõ ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíèí ñèíòàêòèê ìîäåëèíÿ óéüóí îëìóøäóð: ôÿñëè-ýöë (ýöë ôÿñëè), òÿðêè-òÿðèãè-åøã [åøã òÿðèãèíèí (éîëóíóí) òÿðêè], äàõèëè-ÿùëè-êàìàë (êàìàë ÿùëèíÿ äàõèë)… Éÿíè òÿéèí åäÿí ñþç òÿéèí îëóíàí ñþçäÿí ñîíðà èøëÿíìèøäèð. Èêèíúè äþâð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òàìàìèëÿ ÿêñèíÿäèð: òÿéèí åäÿí ñþç òÿéèí îëóíàí ñþçäÿí ìöòëÿã âÿ ùÿìèøÿ ÿââÿë èøëÿíèð. Äèýÿð ñèíòàêòèê ôÿðã êèìè, áèðèíúè äþâðäÿ ÿñàñÿí áóäàã úöìëÿíèí áàø úöìëÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ éåðëÿøäèéè òàáåëè ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿð èøëÿíäèéè ùàëäà (êèìè êèì, áèâÿôà äöíéàäà ýþðäöì, áèâÿôà ýþðäöì), éåíè äþâðäÿ äàùà ÷îõ ôåëè ñèôÿò

òÿðêèáëÿðèíèí èøëÿíäèéèíè ýþðìÿê îëàð. Ùÿð èêè äþâðöí ÿäÿáè äèëè þç íþâáÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð. ßñêè äþâð Àçÿðáàéúàí äèëè þç èíêèøàôûíäà èêè ìÿðùÿëÿäÿí êå÷ìèøäèð: 1) ÿäÿáè äèëèí òÿøÿêêöë ìÿðùÿëÿñè (13–14 ÿñðëÿð); 2) êëàññèê øåèð äèëè ìÿðùÿëÿñè (15–17 ÿñðëÿð). Éåíè äþâð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èíêèøàôû ö÷ ìÿðùÿëÿíè ÿùàòÿ åäèð: 1) ÿäÿáè äèëèí õÿëãèëÿøìÿñè ìÿðùÿëÿñè (18 ÿñð); 2) ìèëëè äèëèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû ìÿðùÿëÿñè (19–20 ÿñðèí 1-úè ðöáö); 3) ìöàñèð ìÿðùÿëÿ (20 ÿñðèí 1-úè ðöáöíäÿí ñîíðà). Éåíè äþâð. Àçÿðáàéúàí äèëè áþéöê èíêèøàô éîëóíà þçöíöí èêèíúè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíäÿ (ìèëëè ÿäÿáè äèëèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû ìÿðùÿëÿñèíäÿ) ÷ûõìûøäûð. Áó äèëäÿ øåèðëÿ éàíàøû, íÿñð âÿ äðàì ÿñÿðëÿðè éàçûëìàüà, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð íÿøð îëóíìàüà áàøëàìûø, áÿçè ðÿñìè ñÿíÿäëÿð òÿðòèá åäèëìèø, åëìè àðàøäûðìàëàð àïàðûëìûøäûð. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëÿí ÿúíÿáèëÿð, î úöìëÿäÿí, ðóñëàð âÿ àëìàíëàð äà îíà ìàðàã ýþñòÿðìèø, áÿçèëÿðè áó äèëè þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð (ðóñ øàèðëÿðè Ì.É.Ëåðìîíòîâ, À.À.Áåñòóæåâ-Ìàðëèíñêè, àëìàí øÿðãøöíàñû Ô.Áîäåíøòåäò). Îðòà ÿñðëÿðäÿ ÿñêè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ àèä ñÿðô-íÿùâ (ãðàììàòèêà) êèòàáëàðû âÿ ëöüÿòëÿð îëñà äà, åëìè ÿñÿðëÿð âÿ äÿðñëèêëÿð 19 ÿñðäÿí åòèáàðÿí éàçûëìàüà áàøëàìûøäûð. Ìèðçÿ Êàçûì áÿéèí ðóñúà éàçäûüû “Òöðê-òàòàð äèëèíèí öìóìè ãðàììàòèêàñû” (1839) ÿñÿðè ìÿøùóðäóð. Ì.Âÿçèðîâóí, Ë.Áóäàãîâóí, Ã.Ìàêàðîâóí, Í.Íÿðèìàíîâóí, Ì.Ä.Ìÿììÿäîâóí, Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿíèí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ àèä äÿðñëèêëÿðè äÿ ðóñ äèëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Ë.Áóäàãîâóí èêèúèëäëèê ëöüÿòè äÿ (“Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü òóðåöêîòàòàðñêèõ ÿçûêîâ” 1869–71) âàð. Ì.ßôøàðûí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ àèä “Ôÿííè-ñÿðôè-òöðêè” (“Òöðê äèëèíèí ãðàììàòèêàñû” 1869) àäëû äÿéÿðëè ÿñÿðè èñÿ àçÿðáàéúàíúàäûð. 20 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí èíêèøàôûíäà ö÷ ìåéë þçöíö ýþñòÿðèð: 1. ßäÿáè äèëè õàëã äèëè èëÿ åéíèëÿøäèðìÿê ìåéëè. Áó þçöíö “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí éàçûëàðûíäà, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, ß.Ùàãâåðäèéåâ êèìè éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ áàðèç ÿêñèíè òàïìûøäûð; 2. Äàùà ÷îõ Îñìàíëû (òöðê) âÿ ÿñêè Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ÿíÿíÿñèíÿ ñþéêÿíÿí ÿäÿáè äèë éàðàòìàã ìåéëè. Áó, “Ôöéóçàò” âÿ “Ùÿéàò” êèìè áèð ÷îõ æóðíàë âÿ 163

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãÿçåòëÿðèí ß.Ùöñåéíçàäÿ êèìè ìààðèôïÿðâÿð éàçû÷ûëàðûí äèëèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Áó äèë î âàõòêû òöðê ÿäÿáè äèëèíäÿí, äåìÿê îëàð êè, ñå÷èëìèðäè; 3. Ùàìû òÿðÿôèíäÿí àíëàøûëàí, ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíàí ÿäÿáè äèë éàðàòìàã ìåéëè. Ùå÷ áèð äèàëåêò òÿñèðèíè ãÿáóë åòìÿéÿí áó äèëè À.Øàèã, Ú.Úàááàðëû, Ñ.Ùöñåéí, À.Ñÿùùÿò êèìè øàèð âÿ éàçû÷ûëàð éàðàäûðäûëàð. ßäÿáè äèë ñàùÿñèíäÿêè áó âÿçèééÿò ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí 30-úó èëëÿðÿäÿê äàâàì åòäè. Éåíè äþâð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìöùöì ùàäèñÿëÿðäÿí áèðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí äþâëÿò äèëè ñòàòóñó àëìàñû îëäó. Ìöñòÿãèë äþâëÿòèí ìöùöì àòðèáóòëàðûíäàí áèðè îëàí äþâëÿò äèëè ìÿñÿëÿñè Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (1918–20) ùþêóìÿòèíèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. 1918 èë 27 èéóí òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ Úöìùóðèééÿò ùþêóìÿòè î çàìàí òöðê äèëè àäëàíàí Àçÿðáàéúàí äèëèíè äþâëÿò äèëè åëàí åòäè. Ùþêóìÿò ãåéðè ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøëàðûíûí äþâëÿò äèëèíè þéðÿíìÿñè ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöð, áó ìÿãñÿäëÿ êóðñëàð òÿøêèë åäèðäè. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí (1920) ñîíðà äà äèë ñèéàñÿòè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèø, äèëèí èíêèøàôûíà ùÿðòÿðÿôëè ãàéüû ýþñòÿðèëìèøäèð. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí 1991 èëÿ êèìè ÑÑÐÈ-íèí òÿðêèáèíäÿ îëìàñûíà áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí îðòà ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿäðèñèíèí ÿñðéàðûìëûã, óíèâåðñèòåò âÿ èíñòèòóòëàðäà òÿäðèñèíèí èñÿ 76 èëëèê òàðèõè âàð. Àçÿðáàéúàí äèëè, îíóí òàðèõè, äèàëåêòëÿðè ýåíèø ñóðÿòäÿ òÿäãèã åäèëìèø, áó ñàùÿäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éöçëÿðëÿ ÿñÿð ÷àï åäèëìèøäèð. Ãÿäèì éóíàí ÿäÿáèééàòû âÿ ôÿëñÿôÿñèíäÿí òóòìóø áó ýöíÿäÿê ìþâúóä îëàí áÿäèè âÿ åëìè ÿñÿðëÿðèí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìÿñè èëÿ éàíàøû, ðèéàçèééàò, ôèçèêà, êèìéà, òÿáàáÿò âÿ ñ. àèä äÿðñëèêëÿð äÿ áàøãà äèëëÿðäÿí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ îðèæèíàë äÿðñëèêëÿðèí íÿøðè áàøà ÷àòìàã öçðÿäèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äþâëÿò äèëè êèìè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Êîíñòèòóñèéàñûíäà (1978) òÿñáèò îëóíìàñû öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 1995 èëäÿ öìóìõàëã ðåôåðåíäóìóíäà ãÿáóë åäèëìèø éåíè Êîíñòèòóñèéàñûíäà äþâëÿò äèëèíèí àäûíûí Àçÿðáàéúàí äèëè êèìè éåð àëìàñûíäà Ùåéäÿð ßëèéåâèí ìöñòÿñíà òàðèõè ðîëó îëìóøäóð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí þçöìëö 164

õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí ôîíåòèê âÿ ãðàììàòèê ãóðóëóøó âàðäûð. ßìÿëÿýÿëìÿ éåðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíÿí ñàèòëÿð, éÿíè þí ñûðà (è, ö, å, ÿ, þ) âÿ àðõà ñûðà (û, ó, à, î) ñàèòëÿð åéíè áèð ñþç âÿ éà ñþçôîðìà äàõèëèíäÿ èøëÿíÿ áèëìÿç (è ñàèòè èëÿ áàøëàéàí èøûã, èëäûðûì êèìè áèð íå÷ÿ ñþç èñòèñíàäûð); åéíè çàìàíäà äèëîðòàñû ñàìèòëÿðèí (ý, ê) àðõà ñûðà, äèëàðõàñû ñàìèòëÿðèí (ê, ã, ü, õ) þí ñûðà ñàèòëÿðëÿ áèð ùåúàäà èøëÿíìÿñè äÿ ìöìêöí äåéèë (àëûíìà ñþçëÿð èñòèñíàäûð). Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåì òÿðêèáèíäÿ 15 ñàèò âÿ 25 ñàìèò âàðäûð. Áó 40 ôîíåì Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíäà 32 ùÿðôëÿ èøàðÿ åäèëèð. Óçóí ñàèòëÿðÿ âÿ í ñàìèòèíÿ àèä àéðûúà ùÿðôëÿð éîõäóð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ 9 ãûñà (è, ö, å, þ, ÿ, à, î, ó, û), 6 óçóí (è:, å:, þ:, ÿ:, à:, ó:) ñàèò âàðäûð. Óçóí ñàèòëÿð éàëíûç àëûíìà ñþçëÿðäÿ ÷îõ àç ùàëëàðäà èøëÿíèð. Ôîíåòèê âóðüó, áèð ãàéäà îëàðàã, ñîíóíúó ùåúàéà äöøöð. Ôîíåìàòèê âóðüóíóí éåðè ñþçöí ìÿíàñûíäàí àñûëû îëàðàã äÿéèøèð: àëìà’ – ‘àëìà. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñþç ÿââÿëèíäÿ èøëÿíìÿéÿí 2 ôîíåì âàð: û ñàèòè âÿ ü ñàìèòè. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ìîðôîëîæè ãóðóëóøóíà ÿñàñ (èñèì, ñèôÿò, ñàé, ÿâÿçëèê, çÿðô, ôåë) âÿ êþìÿê÷è (ãîøìà, áàüëàéûúû, ÿäàò, ìîäàë ñþçëÿð, íèäà) íèòã ùèññÿëÿðè äàõèëäèð. Èñèìëÿðèí êÿìèééÿò, ìÿíñóáèééÿò, ùàë, õÿáÿðëèê êàòåãîðèéàëàðû âàð. Áó êàòåãîðèéàëàð èñèìëÿøÿí (ñóáñòàíòèâëÿøÿí) äèýÿð íèòã ùèññÿëÿðèíÿ äÿ àèääèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èñìèí 6 ùàëû (àäëûã, éèéÿëèê, éþíëöê, òÿñèðëèê, éåðëèê, ÷ûõûøëûã), ôåëèí 5 çàìàíû (øöùóäè êå÷ìèø, íÿãëè êå÷ìèø, èíäèêè, ãÿòè ýÿëÿúÿê, ãåéðè-ãÿòè ýÿëÿúÿê) âàð. Ôåëèí øÿêèë êàòåãîðèéàñû 6 ôîðìàíû (ÿìð, àðçó, øÿðò, âàúèá, ëàçûì, õÿáÿð) ÿùàòÿ åäèð. Ôåëëÿð ñóáéåêò, îáéåêò âÿ ùÿðÿêÿòÿ ìöíàñèáÿòèíÿ ýþðÿ 5 ãðàììàòèê íþâäÿ (ìÿëóì, ìÿúùóë, ãàéûäûø, ãàðøûëûãëû-ìöøòÿðÿê, èúáàð) èøëÿíÿ áèëèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ñèíòàêòèê ãàíóíóíà ýþðÿ, áèð ãàéäà îëàðàã, ìöáòÿäà úöìëÿíèí ÿââÿëèíäÿ, õÿáÿð ñîíóíäà, òÿéèí òÿéèí åòäèéè ñþçäÿí ãàáàãäà ýÿëèð. Ñþçäöçÿëòìÿäÿ ÿñàñÿí, ìîðôîëîæè (äÿìèð÷è, öçöì÷ö, òÿáëèüàò÷û; äÿìèð÷èëèê, öçöì÷öëöê, òÿáëèüàò÷ûëûã; äîë÷à, ãàçàí÷à, îòëóã, ìåøÿëèê; ãàëäûðûúû, åíäèðèúè; ñåâèíú, ýöëöíú; éàâàøúà, èíäèúÿ âÿ ñ.) âÿ ñèíòàêòèê (îòáè÷ÿí, âàõòàìóçä, áîéóíáàüû, ýöíäîüàí, ñàðûêþéíÿê, ÿëèäîëó, àäëû-ñàíëû, ãûðõàéàã, áåøà÷ûëàí âÿ ñ.) öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñû ëàòûí ãðàôèêàñûíà ÿñàñëàíûð.

Èøëÿíäèéè ñàùÿëÿðëÿ áàüëû îëàðàã, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè äþðä ÿñàñ öñëóáó þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð: èøýöçàð, ìÿòáóàò, áÿäèè âÿ åëìè öñëóá. ßäÿáè äèëèí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñèíäÿ áó öñëóáëàðûí ùàìûñû éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Þëêÿíèí ñèéàñè, èãòèñàäè, åëìè, ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ëöüÿò òÿðêèáèíäÿ òåðìèíëÿðèí ñöðÿòëÿ àðòìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó ïðîñåñ ÿäÿáè äèëèí áöòöí öñëóáëàðûíäà àéäûí ìöøàùèäÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðè äþðä ãðóïäàí èáàðÿòäèð: 1) øÿðã ãðóïó (Áàêû, Ãóáà, Øàìàõû äèàëåêòëÿðè âÿ Ëÿíêÿðàí, Ìóüàí øèâÿëÿðè); 2) ãÿðá ãðóïó (Ýÿíúÿ, Ãàçàõ, Ãàðàáàü äèàëåêòëÿðè âÿ àéðûì øèâÿñè); 3) øèìàë ãðóïó (Øÿêè äèàëåêòè, Çàãàòàëà-Ãàõ øèâÿñè); 4) úÿíóá ãðóïó (Íàõ÷ûâàí, Îðäóáàä äèàëåêòëÿðè). Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí àçñàéëû õàëãëàðûí äèëëÿðè Èðàí äèëëÿðè âÿ èáåð-Ãàôãàç äèëëÿðè ãðóïëàðûíà äàõèë îëàí äèëëÿðäÿíäèð. Îíëàðäàí áèðè Èðàí äèëëÿðèíèí øèìàëãÿðá éàðûìãðóïóíà äàõèë îëàí òàëûø äèëè, äèýÿðè èñÿ ùÿìèí ãðóïóí úÿíóá-ãÿðá éàðûìãðóïóíà ìÿíñóá îëàí òàò äèëèäèð. Àçÿðáàéúàí êöðäëÿðèíèí äèëè äÿ Èðàí äèëëÿðè ãðóïóíà àèääèð. Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿò ñàùÿñè éàëíûç áèð-èêè éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè èëÿ, ùÿòòà áèð êÿíäëÿ ìÿùäóäëàøàí áóäóã, õûíàëûã, ãðûç, óäèí, èíýèëîé êèìè äèëëÿð äÿ âàð. Îíëàðûí ùàìûñû èáåð-Ãàôãàç äèëëÿðè ãðóïëàðûíà äàõèëäèð. Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí àçñàéëû õàëãëàðûí ùàìûñûíûí äèëëÿðè òÿäãèãàò îáéåêòè îëìóø âÿ þéðÿíèëìèøäèð. ßä.: Ø è ð ÿ ë è é å â Ì. Àçÿðáàéúàí äèàëåêòîëîýèéàñûíûí ÿñàñëàðû. Á., 1962; Ä ÿ ì è ð ÷ è ç à ä ÿ ß. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí öñëóáèééàòû. Á., 1968; é å í ÿ î í ó í, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè. Á., 1979, 1-úè ùèññÿ; Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè. 3 úèëääÿ. Á., 1978–1981, 13-úö ú.; À õ ó í ä î â À. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òàðèõè ôîíåòèêàñû. Á., 1973; é å í ÿ î í ó í, Äèë âÿ ÿäÿáèééàò. 2 úèëääÿ. Á., 2003; Ã à ñ û ì î â Ì. Àçÿðáàéúàí äèëè òåðìèíîëîýèéàñûíûí ÿñàñëàðû. Á., 1983; ß ë è ç à ä ÿ À. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí åëìè öñëóáó (1901–1920-úè èëëÿð). Á., 1997; Ùåéäÿð ßëèéåâ äèë ùàããûíäà âÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí äèëè. Ðåä. Á.Íÿáèéåâ. Á., 1998; Ñ å é è ä î â É. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãðàììàòèêàñû. Á., 2000; À ñ ë à í î â Â. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõèíÿ äàèð. Á., 2002; Ã ó ð á à í î â À. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè. 2 úèëääÿ, Á., 2003, 1úè ú.

À.Àõóíäîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÄÈÍ Àçÿðáàéúàíäà äèíëÿð þëêÿíèí èíäèêè ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí õàëãëàð âÿ åòíèê ãðóïëàð àðàñûíäà éàéûëìûø äèíè úÿðÿéàíëàðûí ìÿúìóñóíäàí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìöõòÿëèô äèíè êîíôåññèéàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí 48-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, ùÿð áèð øÿõñ âèúäàí àçàäëûüûíà ìàëèêäèð. Äèíÿ ìöíàñèáÿòèíè ìöñòÿãèë ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, ùÿð ùàíñû äèíÿ òÿêáàøûíà âÿ éà áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ åòèãàä åòìÿê âÿ éà ùå÷ áèð äèíÿ åòèãàä åòìÿìÿê, äèíÿ ìöíàñèáÿòèëÿ ÿëàãÿäàð ÿãèäÿñèíè èôàäÿ åòìÿê âÿ éàéìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Êîíñòèòóñèéàíûí 18-úè ìàääÿñèíèí 1-3 áÿíäëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëèð êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äèí äþâëÿòäÿí àéðûäûð, áöòöí äèíè åòèãàäëàð ãàíóí ãàðøûñûíäà áÿðàáÿðäèð, èíñàí øÿõñèééÿòèíè àë÷àëäàí, èíñàíëûã ïðèíñèïëÿðèíÿ çèää îëàí äèíëÿðè éàéìàã âÿ òÿáëèü åòìÿê ãàäàüàíäûð. Åéíè çàìàíäà äþâëÿò òÿùñèë ñèñòåìè äÿ äöíéÿâè õàðàêòåð äàøûéûð. “Äèíè åòèãàä àçàäëûüû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó (1992) ùÿð áèð øÿõñèí äèíÿ ìöíàñèáÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê âÿ èôàäÿ åòìÿê ùöãóãóíà âÿ ùÿìèí ùöãóãó ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ òÿìèíàò éàðàäûð. Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè èíêèøàôûíûí õöñóñèééÿòëÿðè, úîüðàôè ìþâãåéè, ÿùàëèñèíèí åòíèê òÿðêèáè áóðàäà ìöõòÿëèô äèíëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Àéðû-àéðû äþâðëÿðäÿ áöòïÿðÿñòëèê, çÿðäöøòèëèê, èóäàèçì, õðèñòèàíëûã, èñëàì âÿ áèð ÷îõ áàøãà äèíè èíàíúëàð þëêÿäÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ éàéûëà áèëìèø, áèðáèðèíÿ ãàðøûëûãëû òÿñèð ýþñòÿðìèø, äèíè ùÿéàòûí þçÿëëèéèíè øÿðòëÿíäèðìèøëÿð. Áöòïÿðÿñòëèê. ×îõàëëàùëûëûãëà áàüëû èíàíúëàðûí ìÿúìóñó êèìè áöòïÿðÿñòëèê èáòèäàè äèíëÿðèí çÿìèíèíäÿ éàðàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí áöòïÿðñòëèê òÿñÿââöðëÿðèíèí êþêëÿðè ÷îõ ãÿäèìëÿðÿ ýåäèá ÷ûõûð âÿ àíèìèçì, ôåòèøèçì, òîòåìèçì, øàìàíëûãäàí òóòìóø òàíðû÷ûëûüà ãÿäÿð ìöõòÿëèô õàëã èíàíúëàðûíû åùòèâà åäèð. Ôèëîëîæè âÿ åòíîãðàôèê àðàøäûðìàëàð þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ áöòïÿðÿñòëèéèí ìÿíçÿðÿñèíè éàðàòìàüà èìêàí âåðèð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð Õûíûñëû, Äàüêîëàíû, ×ûðàüëûäà ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê èðè äàø áöòëÿð, Èñìàéûëëûäà àíòðîïîìîðô ôèãóðëàð, Ìèíýÿ÷åâèðäÿ ýèë ùåéêÿëëÿð àøêàð åòìèøäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðûíäà òàíðû÷ûëûã èíàíú-

ëàðûíà àèä íöìóíÿëÿð òàïìàã ìöìêöíäöð. Áöòïÿðÿñòëèêëÿ áàüëû àéèí÷èëèê ÷îõ âàõò ñèíòåç ùàëûíäà òÿìñèë îëóíìóøäóð, éÿíè èíàíúëàð áèð-áèðèíäÿí àç ôÿðãëÿíìèø, áèðè äèýÿðèíäÿí òÿñèðëÿíìèø, áèð-áèðèíè òàìàìëàéàðàã áþëýÿ ÿùàëèñèíèí ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëöíäÿ áèðýÿ èøòèðàê åòìèøäèð. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ þëìöø ÿúäàäëàðûí ðóùëàðûíà, ãàéàëàðà âÿ àüàúëàðà (ãàéûí, ïàëûä âÿ ñ.), ìöõòÿëèô òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ âÿ ñÿìà úèñèìëÿðèíÿ ïÿðÿñòèø ýöúëö îëìóøäóð. Ñòðàáîí Ãàôãàç àëáàíëàðûíûí Ýöíÿøÿ, Àéà, Ýþéÿ ñèòàéèø åòäèêëÿðè áàðÿäÿ õÿáÿð âåðèð. Òàíðû õàí àäû èëÿ òàíûíàí ïàëûä àüàúûíà äà ïÿðÿñòèø åäèëèð, àò ãóðáàí êÿñèëèðäè. Ìîâñåñ Êàëàíêàòâàñè Àëáàí ùþêìäàðëàðûíûí õðèñòèàíëûüû éàéìàã ö÷öí áöòïÿðÿñòëèéÿ ãàðøû ÷àüûðûøëàðû, àüàú áöòëÿðè êÿñèá àòìàëàðû áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðèð. Áèð ÷îõ Øÿðã õàëãëàðû êèìè ãÿäèì àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà äà êàèíàòûí äþðä ÿñàñ öíñöðäÿí – òîðïàã, ùàâà, ñó âÿ îääàí èáàðÿò îëäóüó áàðÿäÿ òÿñÿââöðëÿð ýåíèø éàéûëìûøäû. Àòÿøïÿðÿñòëèê äÿ áó òÿñÿââöðëÿðëÿ áàüëû èíàíúëàð çÿìèíèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøàí ÿùàëèíèí áþéöê áèð

ãèñìè îäó ìöãÿääÿñëÿøäèðìèø, îíà ñèòàéèø åòìèøäèð. Îäóí ùÿð úöð ÷èðêèíëèéè, ðÿçàëÿòè éîõ åòäèéèíÿ, èíñàíëàðà òÿìèçëèê ýÿòèðäèéèíÿ èíàì áÿñëÿíìèøäèð. Íîâðóç áàéðàìû èëÿ ýöíöìöçÿäÿê ýÿëèá ÷àòàí îä àéèí âÿ ìÿðàñèìëÿðè Àçÿðáàéúàíäà àòÿøïÿðÿñòëèéèí ýöúëö ÿíÿíÿëÿðè îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Àòÿøïÿðÿñòëÿðèí ìÿáÿäè àòÿøýàù àäëàíûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Àòðîïàòåíàíûí äèíè ìÿðêÿçè Ãàçàêàäà, Áàêû, Øàìàõû, Ñàëéàí âÿ Ëÿíêÿðàíäà àòÿøýÿäÿëÿð îëìóøäóð. Ñóðàõàíûäàêû àòÿøýàù Ùèíäèñòàíäàí ýÿëÿí àòÿøïÿðÿñòëÿðÿ õèäìÿò ö÷öí 18 ÿñðäÿ òèêèëìèøäèð. Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíäà àòÿøïÿðÿñòëèê õðèñòèàíëûã òÿðÿôèíäÿí òÿãèáÿ ìÿðóç ãàëñà äà, ìþâúóäëóüóíó ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäèð. Èñëàìûí Àçÿðáàéúàíà ýÿëèøè èëÿ àòÿøïÿðÿñòëèê òÿäðèúÿí ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìèø âÿ àðàäàí ãàëõìûøäûð. Ð.ßëèéåâ

Çÿðäöøòèëèê. Ìöàñèð àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿúäàäëàðûíûí äèíè èäåîëîýèéàñû Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ñèâèëèçàñèéàëàðû èëÿ äàèìè òÿìàñäà èíêèøàô åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõèíäÿ âÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿ äÿðèí

Ñóðàõàíûäà àòÿøïÿðÿñòëÿð ìÿáÿäè.

165

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èçëÿð áóðàõìûø çÿðäöøòèëèê áóíà ñöáóòäóð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìàçäàèñò äèíè ñèñòåìëÿðèí ìþâúöäëóüóíó òÿñäèãëÿéÿí êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàò âàðäûð. ×îõ ýóìàí êè, ùÿëÿ å.ÿ. I ìèíèèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áó çîíàäà ìàçäàèçì, äóàëèçì, îäà ñèòàéèø éàéûëìûøäûð âÿ áóðàäà ùÿìèí èíàìëàðûí ìÿðêÿçè ìþâúóä îëìóøäóð. Åëåôàíòèíà ïàïèðóñëàðûíäà (å.ÿ. 5 ÿñð) Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàìûø âÿ Ìèñèðäÿ ãóëëóã åäÿí êàñïèëÿðÿ ìÿíñóá øÿõñè àäëàð ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð. Îíëàðûí àðàñûíäà Àòàðëè, Áàçó, Ìèñäàè, Øàòèáàðà âÿ Øàòèáàðçàíà êèìè àäëàðûí òÿðêèáèíäÿ çÿðäóøòèëèê åëåìåíòëÿðè ìþâúóääóð. Àòàðëè àäûíäà çÿðäöøòèëèêäÿ áàøëûúà ïÿðÿñòèø îáéåêòè îëàí «îä» – ãÿäèì èðàí ñþç êþêöíö ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Áàçó àäû èñÿ «ìÿñòåäèúè è÷êè» àäû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð, áó è÷êèíèí ìàçäàèçì âÿ çÿðäöøòèëèêäÿ êóëò ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿñè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìèñäàè àäû, øÿêñèç, Ìàçäà òàíðûíûí àäû èëÿ áàüëûäûð. Øàòèáàðà âÿ Øàòèáàðçàíà àäëàðû èñÿ, ìöâàôèã îëàðàã, «áîëëóã, ôèðàâàíëûã, ÷è÷ÿêëÿíìÿ ýÿòèðÿí» âÿ «áþéöê áîëëóã, ôèðàâàíëûã, ÷è÷ÿêëÿíìÿ» êèìè òÿðúöìÿ îëóíóð; áó àäëàðûí áèðèíúè ùèññÿñèíäÿêè «øàòè» ùèññÿúèéè áèð ñûðà ãÿäèì ôàðñ äèàëåêòëÿðèíäÿ âÿ Àâåñòàäà ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí êàñïèëÿðèí øÿõñè àäëàðû îíëàðûí àðàñûíäà ìàçäàèçì âÿ éà çÿðäöøòèëèéèí éàéûëìàñûíû òÿñäèãëÿéèð. Êàñïèëÿðèí äÿôí ìÿðàñèìëÿðè äÿ çÿðäöøòè ìÿðàñèìèíÿ îõøàðäûð. Ñòðàáîí áó àéèíè áåëÿ òÿñâèð åäèð: «Êàñïèëÿð éàøû 70-è þòÿí àäàìëàðû àúëûãëà þëäöðöð âÿ îíëàðûí úÿñÿäëÿðèíè òÿíùà éåðÿ àòûðëàð; ñîíðà óçàãäàí ìöøàùèäÿ åäèðëÿð: ÿýÿð ýþðñÿëÿð êè, âÿùøè ãóøëàð úÿñÿäè õÿðÿêäÿí äàðòûá àïàðûðëàð, î çàìàí ùåñàá åäèðëÿð êè, þëÿí øÿõñ õîøáÿõòäèð. ßýÿð âÿùøè ùåéâàíëàð âÿ èòëÿð àïàðûðñà – î, àç õîøáÿõò, ÿýÿð úÿñÿäÿ òîõóíàí îëìóðäóñà – îíó áÿäáÿõò ñàéûðäûëàð». Ýÿòèðèëÿí ôàêòëàð êàñïèëÿðèí (áó öìóìèëÿøäèðèúè àä àëòûíäà àëáàíëàð âÿ ãÿäèì Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð òàéôàëàðû äà íÿçÿðäÿ òóòóëà áèëÿð) ìàçäàèçìÿ, éàõóä çÿðäöøòèëèéÿ ñèòàéèø åòìÿñèíè áèðìÿíàëû ñöáóò åäèð. Ïÿùëÿâè, ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿíáÿëÿðèíÿ ýþðÿ Àäóðáàäàãàí (Àòðîïàòåíà) Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ (3-7 ÿñðëÿð) çÿðäöøòèëèêäÿ õöñóñè ìþâãåéÿ ìàëèê îëìóøäóð. Øèç øÿùÿðè éàõûíëûüûíäà (ìöàñèð Òÿõòè-Ñöëåéìàí øÿùÿðúèéè èëÿ åéíèëÿøäèðèëèð) Àñíàâàíä äàüûíäà çÿðäöøòèëÿðèí áàøëûúà çèéàðÿòýàùëàðûíäàí áèðè – îä ìÿáÿäè Àäóð Ãóøíàñï éåðëÿøèðäè. Áóðàäà çÿðäöøòè êàùèíëÿðè – 166

ìÿáÿäëÿð âÿ ùåðáåäëÿð îëóðäó. Ùÿìèí ìÿáÿä ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿí ÿðÿá ñÿééàùû Àáó Äöëàô îíó á.å. 3 ÿñðèíÿ àèä åäèð. ßë-Ìÿñóäèäÿ ãåéä îëóíìóø ÿíÿíÿéÿ ÿñàñÿí Ñàñàíè øàùÿíøàùëàðû òàõòà ÷ûõàíäàí ñîíðà îä ìÿáÿäè Àäóð Ãóøíàñïà ýåòìÿëè, äóàëàð îõóìàëû, îðà ùÿäèééÿëÿð âåðìÿëè èäè. Áó ìÿëóìàò äà Ñàñàíè øàùÿíøàùëàðû ñöëàëÿñèíèí, ùÿðá÷èëÿð çöìðÿñèíèí ùèìàéÿ÷èñè ñàéûëàí Àäóð Ãóøíàñï îäóíóí õöñóñè ÿùÿìèééÿòèíè âóðüóëàéûð. Ýöìàí êè, ìÿùç áóíà ýþðÿ çÿðäöøòè ÿíÿíÿñè Çÿðäöøò òÿëèìèíèí éàéûëìàñûíû Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè èëÿ áàüëàéûð. Åéíè çàìàíäà, ßë-Ìÿñóäèäÿ Àäóð Ãóøíàñï îäóíóí Ãàíçàê øÿùÿðèíäÿí Øèçÿ êþ÷öðöëìÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàòäàí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê ìöìêöíäöð êè, Ñàñàíèëÿð âÿ îëà áèëñèí êè, Ïàðôèéà äþâðöíäÿ Àòðîïàòåíàíûí ïàéòàõòû Ãàíçàêà (Ãàçàêà) çÿðäöøòèëèéèí ÿñàñ ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ çÿðäöøòèëèéèí éàéûëìà ìÿðùÿëÿðèíè èçëÿìÿê íèñáÿòÿí ÷ÿòèíäèð. Áó ÿðàçèäÿ çÿðäöøòèëèéèí éàéûëìàñû Ñàñàíè øàùÿíøàùû I Øàïóðóí (243–273) àäû èëÿ áàüëûäûð. Î, ùåðáåä Êàðòèðÿ Èðàíäà âÿ èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðäÿ îä ìÿáÿäëÿðè, ùÿì÷èíèí êàùèí èúìàëàðû éàðàòìàüû òàïøûðìûøäû. Ñàð-è Ìÿøùÿä éàçûñûíäà (òÿãð. 290–293 èëëÿð) äåéèëèð êè, Êàðòèð «…Åðìÿíèñòàíäà, Ýöðúöñòàíäà âÿ Àëáàíèéàäà – ùÿð éåðäÿ ìöãÿääÿñ îäëàð òÿñèñ åòäè, îðàäà õèäìÿò åòìÿê ö÷öí êàùèíëÿð òÿéèí åòäè». Àëáàí òàðèõ÷èñè Ìîèñåé Êàëàíêàòóêëó éàçûð êè, Ñàñàíè øàùÿíøàùû II Éÿçäèýåðä (439–457) Àëáàíèéàäà çÿðäöøòèëèéè éàéìàã ìÿãñÿäèëÿ áóðà ôàðñ îðäóñó âÿ 300 ìàã ýþíäÿðìèøäè. Áèð ÷îõ àëáàí ÿéàíëàðû, î úöìëÿäÿí àëáàí ùþêìäàðëàðû – ÿââÿëúÿ Âà÷å, ñîíðà èñÿ Âà÷àãàí, – çÿðäöøòèëèéè ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. Ì.Êàëàíêàòóêëó ùÿì÷èíèí ãåéä åäèð êè, Ñàñàíè øÿùÿíøàùû Ïåðîç (459–484) áèð ÷îõ ÿéàíëàðà çÿðäöøòèëèéè ãÿáóë åòäèðäè âÿ Àëáàíèéàíûí ÷îõ éåðèíäÿ îä ìÿáÿäëÿðèíè òèêäèðäè. Ì.Êàëàíêàòóêëó Àëáàíèéàäà õðèñòèàíëûüûí öñòöí ýÿëìÿñèíè ãåéä åòñÿ äÿ, ýþðöíöð, çÿðäöøòèëèê Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ýåíèø éàéûëìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà îðòà ÿñðëÿðÿ àèä îä ìÿáÿäëÿðèíèí àøêàðëàíìàñû áóíó áèð äàùà ñöáóò åäèð. 4 ÿñðäÿ Èðàíûí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ ñîí ßùÿìÿíè âÿ åðêÿí Ñàñàíè äþâðëÿðèíèí ÿíÿíÿâè ìÿáÿäëÿðèíÿ áÿíçÿìÿéÿí òàìàìèëÿ éåíè òèïëè çÿðäöøòè èáàäÿòýàùëàðû – ÷àðòàüëàð (ôàðñúà «÷àùàðòàã» – «äþðä òàü», éàõóä «äþðä ùöúðÿ») éàéûëûð. Áó ìöãÿääÿñ îä çèéàðÿòýàùëàðû ïÿùëÿâè äèëèíäÿ «àäóðýàù», éàõóä «àòàõøýàù» àä-

ëàíûðäû. Àëáàíèéàäà îä ìÿáÿäëÿðèíÿ «àòÿøýàù», éàõóä «÷àðòàü» äåéèðäèëÿð. Îðòà ÿñðëÿðÿ àèä áåëÿ îä ìÿáÿäëÿðèíäÿí – ÷àðòàüëàðäàí áèðè Éóõàðû ×àðäàüëû êÿíäè éàõûíëûüûíäà àøêàðëàíûá; òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, îíóí éàíûíäà «àøàüû ÷àðòàü» äà ìþâúóä îëìóøäóð. Ìåìàðëûã ýþðêÿìèíÿ ýþðÿ Éóõàðû ×àðäàüëûäàêû «÷àðòàü» Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäàêû ãÿäèì îä ìÿáÿäëÿðèíÿ ÷îõ éàõûíäûð. Éóõàðû ×àðäàüëûäàêû àáèäÿ èëÿ áàüëû ãÿäèì ÿôñàíÿ ìþâúóääóð: àòàñûíà ÿðÿ ýåòìÿëè îëàí ãûç îíóí ãàðøûñûíäà áó ìÿáÿäè òèêäèðìÿê øÿðòè ãîéóð âÿ ñîíðà þçöíö ùÿìèí ìÿáÿääÿí àòûð. ßôñàíÿ Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿêè Àëáàíèéàíûí òàðèõè ðåàëëûãëàðûíû ÿêñ åòäèðèð. Ìÿëóìäóð êè, éàõûí ãàí ãîùóìëàðû àðàñûíäà íèêàùëàð çÿðäöøòèëèêäÿ òÿøâèã åäèëèðäè. Éåýèøåíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Ñàñàíè øàùÿíøàùû II Éÿçäèýåðä (439–457) Àëáàíèéà, Èáåðèéà âÿ Åðìÿíèñòàíà ÿìð éîëëàìûøäûð: «àòàëàð þç ãûçëàðûíà, ãàðäàøëàð èñÿ áàúûëàðûíà åâëÿíñèíëÿð». Àëáàí òàðèõ÷èñè Ì.Êàëàíêàòóêëóíóí ÿñÿðèíäÿ Àëáàí ÿéàíëàðû âÿ ÷àð àèëÿëÿðäÿ éàõûí ãàí ãîùóìëàðû àðàñûíäà íèêàùëàð ùàããûíäà 7-8 ÿñðëÿðÿ àèä êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàò ãîðóíóá ñàõëàíûëìûøäûð. Ëÿíêÿðàí ðàéîíó Ãîâóðàí êÿíäèíäÿ òàïûëàí, Éóõàðû ×àðäàüëûäàêû âÿ Ñóðàõàíûäàêû îä ãóðáàíýàùëàðûíà îõøàð ãóðáàíýàù äà ìàðàã äîüóðóð. Ãîâóðàí êÿíäèíèí éåðëÿøäèéè Ìóüàí âèëàéÿòèíèí àäû «õàëã åòèìîëîýèéàñû»íûí íÿòèúÿñèäèð âÿ «ìóü» – «ìàã» ñþçö èëÿ áàüëûäûð. ßðÿá ìöÿëëèôëÿðè, ìÿñ., ßáöë Ôèäà, õÿáÿð âåðèðëÿð êè, Ìóüàí âèëàéÿòèíäÿ «÷îõëó ñàéäà ìàãëàð [éÿíè – àòÿøïÿðÿñòëÿð] éàøàéàí êÿíäëÿð ùàããûíäà ñþéëÿéèðëÿð». Åéíè çàìàíäà, Ãîâóðàí òîïîíèìèíèí åòèìîëîýèéàñû äà, ÷îõ ýöìàí, Ýàâóðàí – «ýàâóðëàð (ýÿáðëÿð) éåðè» ñþçö èëÿ ÿëàãÿëèäèð. Áó ôàêòëàð îðòà ÿñðëÿðäÿêè Ìóüàíäà çÿðäöøòè ÿùàëèíèí ìþâúóäëóüóíó òÿñäèãëÿéèð. Àðõåîëîãëàðûí Äÿðáÿíä øÿùÿðè éàõûíëûüûíäà àøêàðëàäûüû áèð íå÷ÿ çÿðäöøòè ìÿçàðëàðû Àçÿðáàéúàíûí áó çîíàñûíäà äà çÿðäöøòèëèéèí éàéûëìàñûíû ñöáóò åäèð. Øèðâàíøàù, Êÿñðàíè âÿ Äÿðáÿíäè ñöëàëÿëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà çÿðäöøòè àäëàðûíûí – ßôðèäóí, Ìÿíóö÷þùð, Ýÿðøàñï, Êåéêàâóñ, Êåéãóáàä, Êÿéóìÿðñ, Ùóøÿíý, Ôÿððóõçàä, Ôÿððóõ Ìèðçÿ, Ôÿððóõ Éàññàð – éàéûëìàñû ìàðàãëû ôàêòäûð. Øèðâàíûí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ ãàòûëìàñûíäàí ñîíðà äà áó ÿðàçèäÿ çÿðäöøòè ìÿíøÿëè àäëàð – Ìÿíó÷þùð, Ôÿððóõ õàí (âÿ éà Ñÿéàâóø õàí), Õîñðîâ ñóëòàí, Ìåùðÿëè õàí âÿ á. ÿí àçû 1660 èëÿ ãÿäÿð ìþâúóä îëìóøäóð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ñóðàõàíûäàêû àòÿøïÿðÿñòëÿð ùàããûíäà áóðàäà 1683 èëäÿ îëìóø Å.Êåìïôåð, ôðàíñûç ñÿééàùû – èéåçóèò Âèëëîò (1689), àëìàí ùÿêèìè È.É.Ëåðõ (1732–35), èíýèëèñ ñÿééàùû Ú.Ùàíâåé (1740–47), ðóñ ñÿééàùëàðû – àêàäåìèê Ñ.Ã.Ãìåëèí (1770) âÿ Ñ.Áðîíåâñêè (1803) ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Ùàíâåéèí âÿ Ãìåëèíèí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí, ùÿëÿ 18 ÿñðäÿ Ñóðàõàíûäà äàøäàí òèêèëìèø áèð íå÷ÿ ãÿäèì îä ìÿáÿäè ìþâúóä èäè, ëàêèí çÿðäöøòèëÿð éàëíûç áèðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Ñóðàõàíûäàêû ãÿäèì îä ìÿáÿäëÿðè áèçèì ýöíëÿðÿäÿê ãîðóíóá ñàõëàíìàìûøäûð: Ùàíâåéèí ìÿíáÿëÿðè (1740–47) îðàäà ìþâúóä îëàí ìÿáÿäëÿð ùàããûíäà õÿáÿð âåðäèéè ùàëäà, Ãìåëèí (1770) äåéèð êè, «éàëíûç áÿçè éåðëÿðäÿ èëêèí òèêèíòèëÿð äàüûäûëìûøäûð». Áðîíåâñêèíèí (1803) ôèêðèúÿ, áó ìÿáÿäëÿðäÿí «éàëíûç äàüûíòûëàð ãàëìûøäûð». Ùàçûðäà Ñóðàõàíûäàêû îä ìÿáÿäè – Àòÿøýàù 18 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Ùèíäèñòàíäàí ýÿëìèø çèéàðÿò÷èëÿðè (ïàðñëàð) òÿðÿôèíäÿí òèêèëìèøäèð. Ïàðñ àëèìè Ú.Ú.Ìîäèíèí ôèêðèíÿ ýþðÿ, Àòÿøýàù ìÿáÿäè «ýöìàí êè… äàùà ãÿäèì ìÿáÿäèí éåðèíäÿ òèêèëìèøäèð, ÷öíêè áèçèì êèòàáëàðûìûçäà Õÿçÿð äÿíèçèíèí ãÿðá ñàùèëèíäÿ éåðëÿøÿí Àçÿðáàéúàíäà áèð íå÷ÿ àòÿøïÿðÿñò ìÿáÿäèíèí ìþâúóäëóüó ùàããûíäà éàçûëûá». Ìÿíáÿëÿðäÿ ãåéä åäèëèð êè, Ñóðàõàíûäàêû îäëàðà ýÿáðëÿð, åëÿúÿ äÿ ùèíäëèëÿð (ïàðñëàð) ñèòàéèø åäèðëÿð. Ýóìàí êè, «ýÿáðëÿð» ìÿôùóìó éåðëè çÿðäöøòèëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóð. Ìÿíáÿëÿðäÿ Ñóðàõàíû ìÿáÿäèíäÿ äàèì èêè ýÿáðèí, éÿãèí êè, êàùèíèí îëìàñû ãåéä îëóíóð. Ëàêèí 18 ÿñðèí ñîíó – 19 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíà àèä ìÿëóìàòëàðäà ýÿáðëÿð ùàããûíäà äåìÿê îëàð ùå÷ áèð õàòûðëàìà éîõäóð, Àòÿøýàùäà éàëíûç çèéàðÿò÷è-ïàðñëàðûí îëäóüó âóðüóëàíûð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿëÿ 17-18 ÿñðëÿðäÿ Ñóðàõàíûäà ãÿäèì îä ìÿáÿäëÿðè ìþâúóä îëìóø, îðàäà éåðëè çÿðäöøòèëÿð – ýÿáðëÿð èáàäÿò åòìèø, 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí èñÿ îíëàðû ïàðñëàð ÿâÿçëÿìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà çÿðäöøòèëèéèí ýåíèø éàéûëìàñûíû òÿñäèãëÿéÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ – ãÿäèì äþâðëÿðäÿí èíäèéÿäÿê ùÿð èë ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áÿðàáÿðëÿøäèéè ýöí ãåéä îëóíàí éåíè èë áàéðàìû «Íîâðóç»äóð (ôàðñúà «éåíè ýöí»). Áàéðàìûí êå÷èðèëìÿñèíäÿ ìöãÿääÿñ, ïàêëàøäûðûúû îäà õöñóñè éåð àéðûëûð. ßëàìÿòäàð ýöíÿ áèð àé ãàëìûø, ùÿð ÷ÿðøÿíáÿ àõøàìû Àçÿðáàéúàíûí áöòöí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðèíäÿ òîíãàëëàð ãàëàíûð. Óøàãëàð âÿ áþéöêëÿð èíàíûðëàð êè, ïàêëàøäûðûúû îäóí öçÿðèíäÿí òóëëàíìàãëà îíëàð áöòöí äÿðäëÿðèíè âÿ óüóðñóçëóãëàðûíû êå÷ÿí èëäÿ ñàõëàéûðëàð. Áàéðàì ýöíö ùÿð

åâäÿ áàéðàì ñöôðÿñèíäÿ ìöõòÿëèô õþðÿê âÿ øèðíèééàòëàðëà éàíàøû, éàíàð øàìëàð äà ãîéóëóð. Îä âÿ ýöíÿø ðóùó, çÿðäöøòèëÿðèí èøûã âÿ çöëìÿò ùàããûíäà èäåéàëàð ÿúäàäëàðûìûçûí øöóðóíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàíëûëàð ö÷öí êå÷ìèøäÿ âÿ áó ýöí «Ãîé îúàüûí ùå÷ çàìàí ñþíìÿñèí» ÿí ýþçÿë èñòÿêäèð. Áèð ñûðà òÿíòÿíÿëè ìÿðàñèìëÿð äÿ îäëà ÿëàãÿäàðäûð: òîé çàìàíû ýÿëèíèí ãàðøûñûíäà ìöãÿääÿñ îä àïàðûðäûëàð (ùàçûðäà – éàíàð øàìëàð). ßââÿëëÿð êÿíäëÿðäÿ òîé ìÿðàñèìëÿðè ìÿøÿëëÿðëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Òÿçÿ åâëÿðäÿí âÿ ìàë-ãàðà ö÷öí òþâëÿëÿðäÿí ÿââÿëëÿð, áèð ñûðà êÿíäëÿðäÿ èñÿ áó ýöíÿäÿê, ïàêëàøäûðûúû îä âàñèòÿñèëÿ øÿð ðóùëàðûíû ãîâóðëàð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä ÿíÿíÿäÿí áèðè – éàõûí ãîùóìëàð àðàñûíäà íèêàùëàðûí áàüëàíìàñû äà çÿðäöøòè àäÿòëÿðèíÿ éàõûíëûã áàõûìûíäàí ìàðàã äîüóðóð. Ð.Ìÿëèêîâ Èóäàèçì. Àçÿðáàéúàíäà ö÷ éÿùóäè èúìàñû – äàü éÿùóäèëÿðè, ÿøêèíàçè éÿùóäèëÿð âÿ ýöðúö éÿùóäèëÿðè èúìàëàðû ìþâúóääóð. Áöòþâëöêäÿ þëêÿäÿ éÿùóäèëÿðèí ñàéû 16 ìèíäèð. Áóíëàðäàí 11 ìèíè äàü éÿùóäèëÿðèäèð êè, òÿõìèíÿí 6 ìèíè Áàêûäà, 4 ìèíè Ãóáàäà, ìèí íÿôÿðè èñÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ éàøàéûð. ßøêèíàçè éÿùóäèëÿð 4,3 ìèí íÿôÿðäèð. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè Áàêûäà âÿ Ñóìãàéûòäà éàøàéûð. Ýöðúö éÿùóäèëÿðè òÿõìèíÿí 700 íÿôÿðäèð. Äàü éÿùóäèëÿðè ùàçûðäà þëêÿäÿêè áöòöí éÿùóäè äèàñïîðó àðàñûíäà ÷îõëóã òÿøêèë åäèð. Îíëàðûí äèëè òàò äèëèäèð, ëàêèí íèòãëÿðèíäÿ ÷îõëó òöðê, ôàðñ âÿ ðóñ ñþçëÿðè âàðäûð. Ìîâñåñ Êàëàíêàòëû äàü éÿùóäèëÿðèíèí Ãàôãàçà ýÿëèøèíè å.ÿ. 1 ÿñðÿ àèä åäèð. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿðè ôÿðã-

ëèäèð. Áèð ôèêðÿ ýþðÿ, ÿí ãÿäèì éÿùóäè èúìàëàðûíäàí îëàí äàü éÿùóäèëÿðè ìÿíøÿúÿ áèð âàõòëàð Àññóðèéà âÿ Áàáèë øàùëàðû òÿðÿôèíäÿí Ôÿëÿñòèíäÿí ÷ûõàðûëìûø âÿ Ìèäèéàäà ìÿñêóíëàøäûðûëìûø Èñðàèë îüóëëàðû íÿñëèíäÿíäèðëÿð. Îíëàðûí ÿúäàäëàðû éÿùóäèëèéÿ èëê èìàí ýÿòèðìèø èíñàíëàð îëìóø, Ôÿëÿñòèíäÿí êÿíàðäà éàøàìûø âÿ õðèñòèàíëûã éÿùóäèëèéèí è÷èíäÿí ÷ûõàí áèäÿò÷è áèð ôèðãÿ êèìè òÿøÿêêöë òàïìàüà áàøëàéàíäà Èñà Ìÿñèùèíè òÿãèá åäÿíëÿð àðàñûíäà îëìàìûøëàð. Åëÿ Ìèäèéàäà èêÿí îíëàð òàòëàðëà ãàéíàéûá ãàðûøìûøëàð. Áóíóí òÿñèðè àëòûíäà äàü éÿùóäèëÿðè ôàðñ äèëèíèí ãÿäèì àðàìè âÿ éÿùóäè ñþçëÿðè èëÿ ãàòûøûã áèð ëÿùúÿñè îëàí òàò äèëèíäÿ äàíûøûðëàð. Áàøãà òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, äàü éÿùóäèëÿðè Øÿðãè Ãàôãàçà Ñàñàíè ùþêìäàðû Õîñðîâ Û ßíóøèðÿâàí (531579) òÿðÿôèíäÿí êþ÷öðöëìöøëÿð. Ùþêìäàð Ãàôãàçäà ãàëàëàð òèêäèðèð, øÿùÿðëÿð ñàëäûðûð, áó øÿùÿðëÿðäÿ Ìåñîïîòàìèéàäàí êþ÷öðòäöéö ôàðñëàðû âÿ éÿùóäèëÿðè éåðëÿøäèðèðäè. Äàü éÿùóäèëÿðèíèí äàíûøäûãëàðû òàò äèëè äÿ ùÿìèí äþâðäÿí ìèðàñ ãàëìûøäûð. Ùÿð ùàëäà äåéÿ áèëÿðèê êè, äàü éÿùóäèëÿðè Àçÿðáàéúàíà Ñàñàíèëÿðèí ñèéàñÿòè èëÿ áàüëû îëàðàã 15 ÿñð áóíäàí ãàáàã ýÿëìèø, èìïåðèéàíûí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ éåðëÿøäèðèëìèø, éåðëè ÿùàëè èëÿ ñûõ òÿìàñäà îëñàëàð äà, äèíëÿðèíè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè, ùÿéàò âÿ äöøöíúÿ òÿðçëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøëàð. Äèíè ÿãèäÿëÿðèíÿ ýþðÿ, äàü éÿùóäèëÿðè ðÿááàíèëÿðäèð. Îíëàð ßùäè-ÿòèãëÿ éàíàøû, Òÿëìóäó âÿ ðàââèí ðÿâàéÿòëÿðèíè äÿ äèíèí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðè ñûðàñûíäà ýþòöðöðäöëÿð. Óçóí ìöääÿò àëè ðóùàíè òÿùñèë àëà áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí Òÿëìóä ãàéäàëàðûíû áèð ãÿäÿð òÿùðèô åäèëìèø øÿêèëäÿ èçàù åòìèø, Ãàôãàç õàëãëàðûíûí áöòïÿðÿñòëèêëÿ áàüëû áÿçè òÿñÿââöðëÿðèíè ìÿíèìñÿìèøëÿð.

Àçÿðáàéúàí éÿùóäè èúìàñûíûí ñèíàãîãó. Áàêû.

167

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ìåøÿäÿ éàøàéàí, ùàìèëÿ ãàäûíëàðûí öðÿéèíè âÿ úèéÿðèíè ÷ûõàðûá éåéÿí ãàäûí Äåäåé-îë, éåíè äîüóëìóø óøàãëàðû ùèìàéÿ åäÿí Èëàí-ßæäàùà (ßæäÿùàéå-ìàð) èëÿ áàüëû òÿñÿââöðëÿð, ùàáåëÿ Ïàñõàäàí èêè ùÿôòÿ ãàáàã òîíãàë ãàëàéûá öñòöíäÿí àòûëìàã àéèíè èóäàèçìëÿ äåéèë, éåðëè èíàíúëàðëà áàüëûäûð. Äàü éÿùóäèëÿðè ÿãèäÿ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ÿøêèíàçè éÿùóäèëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà îðòîäîêñàëäûðëàð. Öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàíäàêû éÿùóäèëÿð 18 ÿñðäÿí åòèáàðÿí Ïîëøà âÿ Óêðàéíà éÿùóäèëÿðè àðàñûíäà þçöíö ýþñòÿðÿí õàñèäèëèê äèíè-ñèéàñè àõûíûíäàí, ùÿì÷èíèí ðåôîðìèñò èóäàèçìäÿí óçàãäûðëàð. Áàêûäà, Îüóçäà, Ãóáàäà äàü éÿùóäèëÿðèíèí áèð íå÷ÿ ñèíàãîãó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ãóáàäàêû Êðàñíàéà Ñëîáàäà ãÿñÿáÿñè áöòöí ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà äàü éÿùóäèëÿðèíèí êîìïàêò éàøàäûãëàðû éåýàíÿ éåðäèð. Àâàíûí 9-äà ìàòÿì îðóúó ýöíö äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿí äàü éÿùóäèëÿðè áóðàéà ýÿëèðëÿð êè, âàúèá èáàäÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðñèíëÿð, éàõûíëàðûíûí ãÿáèðëÿðèíè çèéàðÿò åòñèíëÿð. Ãÿñÿáÿäÿ ö÷ ñèíàãîã âÿ àéèí÷èëèê ìÿãñÿäèëÿ òèêèëìèø ìèêâà âàðäûð. ßøêèíàçè éÿùóäèëÿð Àâðîïà éÿùóäèëÿðèäèð, ÿñëÿí îðòà ÿñðëÿð Àëìàíèéàñûíäàíäûðëàð. Ýöðúö éÿùóäèëÿðè èúìàñû ñàéúà êè÷èê îëñà äà, ôÿàëäûð. 1997 èëäÿ “Úîéíò” éÿùóäè êîìèòÿñèíèí ìàëèééÿ éàðäûìû èëÿ ýöðúö éÿùóäèëÿðèíèí ñèíàãîãó áÿðïà åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà áóðàäàêû éÿùóäè èúìàëàðû äàùà äà ôÿàëëàøìûø, áåéíÿëõàëã éÿùóäè òÿøêèëàòëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿðèíè ìþùêÿìëÿòìèø, þç äèíè ìÿêòÿáëÿðèíè-èéåøèâàëàðûíû, ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíè (ìÿñ., Éÿùóäè èúìàñûíûí ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè), úÿìèééÿòëÿðèíè (ìÿñ., Ùÿââà ãàäûí úÿìèééÿòè, ÙåñåäÙåðøîí õåéðèééÿ úÿìèééÿòè), êëóáëàðûíû (ìÿñ., ßëåô, Êèëåë ýÿíúëÿð êëóáëàðû, Ìèøïàùà âèäåîêëóáó), ãÿçåòëÿðèíè (ìÿñ., ÀçÈç, Áàøíéà, Àìèøàâ) éàðàòìûøëàð. Ñîõíóò éÿùóäè àýåíòëèéè, Úîéíò âÿ Âààä-ë-Ùåòçîëà éÿùóäè êîìèòÿëÿðè Àçÿðáàéúàíäàêû éÿùóäè äèàñïîðó àðàñûíäà éÿùóäè ÿíÿíÿëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã, ñèíàãîãëàðà éàðäûì ýþñòÿðìÿê âÿ ìöõòÿëèô ìÿäÿíèééÿò òÿäáèðëÿðè êå÷èðìÿêëÿ ìÿøüóëäóð. 2003 èë ìàðòûí 9-äà Áàêûäà éåíè éÿùóäè ñèíàãîãó à÷ûëìûøäûð. Áó, Àâðîïàäà ÿí áþéöê ñèíàãîãäóð. 2003 èëèí ñåíòéàáðûíäàí Àçÿðáàéúàíäà èëê éÿùóäè ìÿêòÿáè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Õðèñòèàíëûã. Õðèñòèàíëûã Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ éåíè åðàíûí èëê ÿñðëÿðèíäÿ, ùÿëÿ 168

Èñà Ìÿñèùèí ùÿâàðèëÿðè äþâðöíäÿ Ãàôãàç Àëáàíèéàñû âàñèòÿñèëÿ íöôóç åòìèøäèð. 70úè èëäÿ Éåðóñÿëèìèí (Ãöäñöí) ñöãóòóíäàí ñîíðà éÿùóäèëÿðèí Ãàôãàçà êþ÷öðöëìÿñè ýöúëÿíèð. Ýÿëÿíëÿð Èñàíûí ýþñòÿðäèéè ìþúöçÿëÿðäÿí äàíûøûðëàð. Áó úöð òÿáëèüèí òÿñèðè àëòûíäà áþëýÿäÿ èëê õðèñòèàí èúìàëàðû éàðàíûð. Àëáàíèéàäà õðèñòèàíëûüûí éàéûëìàñûíäà áó äþâð ùÿâàðè (ñèðîôèë) äþâðö àäëàíûð âÿ ùÿâàðèëÿðäÿí Âàðôîëîìåé âÿ Ôàääåéèí àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. Ùÿâàðè Ôàääåéèí øàýèðäëÿðèíäÿí îëàí Éåëèñåé Éåðóñÿëèìèí áèðèíúè ïàòðèàðõû Éÿãóáóí õåéèð-äóàñû èëÿ éåíè äèíè òÿáëèü åäÿ-åäÿ Àãâàí äèéàðûíà ýÿëèá ÷ûõìûø âÿ Êèø àäëû éåðäÿ êèëñÿ òèêìèøäèð. Áó êèëñÿ Åðìÿíèñòàíäàêû áèðèíúè õðèñòèàí êèëñÿñèíäÿí ãàáàã òèêèëìèøäèð. Ñîíðà Éåëèñåé ×îëàéà (Äÿðáÿíäÿ) éîëëàíìûø, äàùà ñîíðà èñÿ Ñàìóð ÷àéûíû êå÷èá äèíèí òÿáëèüèíè äàâàì åòäèðìèø, Ùåëìåñ êÿíäèíäÿ áöòïÿðÿñòëÿð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëÿðÿê áèð ÷àëàéà àòûëìûøäûð. Ñîíðàëàð Àëáàí ìÿëèêè Âà÷àãàíûí ýþñòÿðèøè èëÿ Éåëèñåéèí úÿñÿäèíèí ãàëûãëàðû Õðóã êÿíäèíäÿ òîðïàüà òàïøûðûëìûø, ÷àëàíûí öçÿðèíäÿ èñÿ êè÷èê áèð ìÿáÿä òèêèëìèøäèð. 313 èëäÿ Ðîìà èìïåðàòîðó Êîíñòàíòèí õðèñòèàíëûüà åòèãàä öçÿðèíäÿí ãàäàüàíû ýþòöðÿíäÿ Àëáàí ùþêìäàðû Óðíàéð õðèñòèàíëûüû äþâëÿò äèíè åëàí åäèð. Áó âàõòäàí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíäà õðèñòèàíëûüûí éàéûëìàñûíûí ãðåêîôèë äþâðö àäëàíàí éåíè äþâð áàøëàíûð. Àêàäåìèê Ç.Áöíéàäîâ ýþñòÿðèð êè, Óðíàéð, 2 Âà÷å âÿ 3 Âà÷àãàí þëêÿäÿ õðèñòèàíëûüû éàéìàã ö÷öí ìöáàðèçÿ àïàðìûøëàð. 4–5 ÿñðëÿðäÿ ðóùàíèëèê âÿ êèëñÿ èéåðàðõèéàñû òÿøÿêêöë òàïûð. Êàòîëèêîñóí ýþñòÿðèøè èëÿ ôåîäàëëàð þç ÿðàçèëÿðèíäÿ êèëñÿ ö÷öí õöñóñè éåðëÿð àéûðûðäûëàð. Áþëýÿäÿ êèëñÿëÿð òèêèëèð, äèíè êèòàáëàð ñèðéàíè, àðàìè âÿ éóíàí äèëëÿðèíäÿí Àëáàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëèðäè. Ñèíàéäà àøêàð åäèëìèø “Àëáàí éàçûñûíäà âÿ Àëáàí äèëèíäÿ” ëåêñèîíàðè äöíéàäà õðèñòèàíëûüûí ÿí ãÿäèì êöòëÿâè ãèðàÿò êèòàáëàðûíäàí ñàéûëûð. 451 èëäÿ Õàëêèäîí êèëñÿ òîïëàíòûñûíäà Àëáàíèéà ìîíîôèçèòëèéÿ öñòöíëöê âåðèð. 5–6 ÿñðëÿðäÿ þëêÿ ÿïàçèñèíäÿ ìîíîôèçèòëÿðëÿ äèîôèçèòëÿð àðàñûíäà ìöáàðèçÿ ýöúëÿíèð. 6 ÿñðèí ñîíó–7 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àëáàí êèëñÿñè äèîôèçèòëèéè ãÿáóë åäèð. Àëáàí êàòîëèêîñóíóí èãàìÿòýàùû ×îãàé øÿùÿðèíäÿ éåðëÿøèðäè. 552 èëäÿ èãàìÿòýàù Áÿðäÿéÿ êþ÷öðöëìöøäöð. Èñëàì ôöòóùàòëàðûíäàí, õöñóñèëÿ Àëáàí ìÿëèêëèéèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà þëêÿäÿ õðèñòèàíëûüûí ðîëó çÿèôëÿìèø, êèëñÿëÿðäÿ èáàäÿò åðìÿíè äèëèíäÿ àïàðûëìûø, Àëáàí äèëè ñû-

õûøäûðûëûá ÷ûõàðûëìûøäûð. 8–9 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿð éàðàíàíäà Àëáàí êèëñÿñè éåíèäÿí àâòîêåôàë êèëñÿ ñòàòóñóíó áÿðïà åòìèøäèð. 10–11 ÿñðëÿðäÿ áþëýÿäÿ øÿðã õðèñòèàíëûüû íöôóçóíó ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäè. Áó äóðóì 18 ÿñðÿ êèìè áåëÿúÿ äàâàì åòìèøäèð. 1836 èëäÿ ÷àð ùþêóìÿòè Ñèíîäóí òÿãäèìàòû èëÿ Àëáàí êèëñÿñèíè ëÿüâ åäèð, êèëñÿíèí áöòöí ÿìëàêû Å÷ìèÿäçèí êàòîëèêîñëóüóíà âåðèëèð. 20 ÿñðèí 80–90-úû èëëÿðèíäÿ Àëáàí êèëñÿñè áèð äàùà áÿðïà îëóíóð. 2003 èëäÿ Àëáàí-óäè õðèñòèàí èúìàñû äþâëÿò ãåéäèééàòûíäàí êå÷èð. Áó, Øÿêèäÿêè Êèø êèëñÿñèíèí áÿðïàñûíäàí ñîíðà îëìóøäóð. Ùàçûðäà Ãÿáÿëÿ ðàéîíóíóí Íèú êÿíäèíäÿêè êèëñÿíèí äÿ áÿðïàñû äàâàì åòäèðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà õðèñòèàíëûã þçöíöí ïðàâîñëàâëûã, êàòîëèêëèê âÿ ïðîòåñòàíòëûã ãîëëàðû, ùàáåëÿ ìöõòÿëèô ñåêòàíò èúìàëàðû èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Äþâëÿò ãåéäèééàòûíäà 5 åðìÿíè-ãðèãîðèàí èúìàñû âàðäûð. Ïðàâîñëàâëûã Àçÿðáàéúàíà 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí ðóñ ÷àðèçìèíèí áþëýÿäÿ éåðèòäèéè “êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè” ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ íöôóç åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áàêûäà èëê ïðàâîñëàâ êèëñÿñè 1815 èëäÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð. Ðóñ ïðàâîñëàâ êèëñÿñèíäÿ áàø âåðÿí ïàð÷àëàíìàíûí àüûð íÿòèúÿëÿðèíäÿí ñûüîðòàëàíìàã ö÷öí ñåêòàíò õðèñòèàíëàðûí Ãàôãàçà ñöðýöíö áàøëàíûð. Àçÿðáàéúàíäà èëê ðóñ êþ÷êöíëÿðè 1834 èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñû Àëòûàüàú êÿíäèíè, 1838 èëäÿ Ëÿíêÿðàí ãÿçàñûíäà Âåë êÿíäèíè, 1842 èëäÿ

Áàø ïðàâîñëàâ êèëèñÿñè. Áàêû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíäà ÁîðèñûÐóñëàð, 1844 èëäÿ èñÿ Ñëàâéàíêà êÿíäëÿðèíè ñàëûðëàð. 1868 èëäÿ Áàêû ãóáåðíèéàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ 21 ñåêòàíò êÿíäè âàð èäè êè, áóðàäà 13 ìèí ñåêòàíò éàøàéûðäû. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ïðàâîñëàâëûã ðóñ âÿ ýöðúö ïðàâîñëàâ êèëñÿëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Þëêÿäÿêè ðóñ ïðàâîñëàâ êèëñÿëÿðè 2000 èëäÿ òÿñèñ åäèëìèø Áàêû âÿ Õÿçÿðéàíû Éåïàðõèéàñûíäà áèðëÿøèð. Àçÿðáàéúàíäà ùÿì÷èíèí ïðàâîñëàâëûãäàí ÷ûõìûø êþùíÿ àéèí÷èëèéÿ ìÿíñóá 11 ìàëàêàí èúìàñû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìàëàêàíëàðûí êèëñÿñè éîõäóð, åùêàìëàðû õöñóñè “àéèí êèòàáëàðûíäà” âåðèëìèøäèð. Îíëàð õöñóñè ñÿëàùèééÿòÿ ìàëèê êèëñÿ èéåðàðõèéàñûíû ðÿää åäèðëÿð. Êàòîëèñèçì. Áàêûäà èëê Ðîìà-êàòîëèê ïðèõîäó 19 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ ðóñ îðäóñó òÿðÿôèíäÿí ùÿðá÷è êàòîëèêëÿðèí Ãàôãàçà ñöðýöí åäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã éàðàäûëìûøäûð. Ïðèõîä Òåòðè-Ñêàðîäàêû (Ýöðúöñòàí) Ðîìà-êàòîëèê ùÿðáè ïðèõîäóíà òàáå èäè. 1882 èëäÿ Áàêû ïðèõîäó ìöñòÿãèëëÿøèð. 1895 èëäÿ Ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿìèí Áàêèðÿ Ùàìèëÿëèéè øÿðÿôèíÿ êèëñÿ, 1903 èëäÿ èñÿ Áàêû ãÿáèðèñòàíëûüûíäà Ìöãÿääÿñ Õà÷ êèëñÿñè òèêèëèð. 1909–12 èëëÿðäÿ Áàêûíûí ýþçÿë ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí ñàéûëàí éåíè Ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿìèí Áàêèðÿ Ùàìèëÿëèéè êèëñÿñè ãîòèê öñëóáäà èíøà åäèëèð. Ñîâåò äþâðöíäÿ êèëñÿ äàüûäûëìûøäûð. 1999 èëäÿ Áàêûäà Ðîìàêàòîëèê èúìàñû éåíèäÿí áÿðïà îëóíóð. 2001 èëäÿ èúìà þç èáàäÿò åâèíè éàðàäûð. Ùàçûðäà Áàêûäà Ðîìà-êàòîëèê êèëñÿñèíèí èíøàñû ö÷öí òîðïàã ñàùÿñè àéðûëìûøäûð. 22-23 ìàé 2002 èëäÿ Ðîìà-êàòîëèê êèëñÿñèíèí áàø÷ûñû Ïàïà Èîàíí ÛÛ Ïàâåë Áàêûäà ðÿñìè ñÿôÿðäÿ îëìóøäóð. Áàïòèçì. Èíúèë÷è-ëöòåðàí êèëñÿñèíèí àðäûúûëëàðû Áàêûéà ùÿëÿ 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà íåôò éàòàãëàðûíûí èñòèñìàðûíäà èøòèðàê åäÿí àëìàí ñÿíàéå÷èëÿðè ñûðàñûíäà ýÿëìèøëÿð. Îíëàðûí ýÿëèøèíèí áèð ñÿáÿáè äÿ 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àëìàíèéàäà áàø âåðìèø ñèéàñè âÿ äèíè èüòèøàøëàð ñàéûëìàëûäûð. Î âàõò þëêÿäÿ áåëÿ áèð ìþâùóìè øàéèÿ éàéûëìûøäû êè, Ãÿðáäÿ ãèéàìÿò ýöíö éàõûíëàøûð, íèúàò, àíúàã Øÿðãäÿäèð. ßùàëè, õöñóñèëÿ ñåêòàíò äèíäàðëàð Ðóñèéàéà âÿ Ãàôãàçà êþ÷ìÿêëÿ ãèéàìÿò ýöíöíöí ñîðüó-ñóàëûíäàí éàõà ãóðòàðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. 1819 èëèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà 209 àëìàí àèëÿñè âàðäû. Áàêûäà Èíúèë÷èëöòåðàí èúìàñû 1870 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. 1899 èëäÿ èúìàíûí öçâëÿðè øÿùÿðäÿ þç ìÿáÿäëÿðèíè – êèðõàíû (èíäèêè Êàìåðà âÿ îðãàí ìóñèãèñè çàëû) òèêìèøëÿð. Éåëåíåí-

äîðôäà (èíäèêè Õàíëàð) êèðõà äàùà ÿââÿë òèêèëìèøäèð. 1937 èëäÿ Ëöòåðàí êèëñÿñèíèí êåøèøëÿðè áàøãà äèíè èúìàëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ñöðýöí åäèëìèø, ýöëëÿëÿíìèøëÿð. 1994 èëäÿ ëöòåðàí èúìàñû Áàêûäà éåíèäÿí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð. 1990–2004 èëëÿðäÿ Àçÿðáàúàíäà ïðîòåñòàíò òÿìàéöëëö äèíè èúìàëàð, Áÿùàéèëÿð, Êðèøíà Øöóðó Úÿìèééÿòè äþâëÿò ãåéäèééàòûíäàí êå÷èá ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Áó ýöí ãåéðè-èñëàìè òÿìàéöëëö äèíè èúìàëàðûí ñàéû 26-äûð. Áàêûäà õðèñòèàí-äèíè òÿìàéöëëö èúìàëàð äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð: “Øÿðã Óëäóçó”, “Íåùåìèéà” âÿ “Ìÿäù êèëñÿñè”, “Áàïòèñò-Åâàíýåëèñò õðèñòèàíëàðû”, “Ùÿéàòâåðèúè Ëöòô”, “7-úè ýöíöí àäâåíòèñòëÿðè”, “Àïàñòîë êèëñÿñè” âÿ ñ. Þëêÿäÿ 1300 ìÿñúèä, 40 êèëñÿ, ñèíàãîã âÿ äèýÿð èáàäÿò éåðëÿðè, 500-äÿê ïèð âÿ çèéàðÿòýàù ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Èñëàì. 7 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ßðÿáèñòàí éàðûìàäàñûíäà ìåéäàíà ÷ûõàí èñëàì òåçëèêëÿ äöíéàíûí áþéöê áèð ùèññÿñèíÿ éàéûëà áèëäè. Àçÿðáàéúàíûí èñëàìëàøìàñû äà åðêÿí èñëàì ôöòóùàòëàðû èëÿ ùèúðÿòèí 18 èëèíäÿí (639 èë) áàøëàíûð. Àçÿðáàéúàíûí ìÿðçáàíû Èñôÿíäèéàð èáí Ôÿððóõçàä ÿðÿáëÿðÿ ìÿüëóá îëóá ñöëù ìöãàâèëÿñèíè ùÿìèí èë áàüëàìûøäû. ßðäÿáèë, Òÿáðèç, Íàõ÷ûâàí, Áåéëÿãàí, Áÿðäÿ, Øèðâàí, Ìóüàí, Àððàí ôÿòù åäèëèð, ÿðÿáëÿð Õÿçÿð ñàùèëè áîéó Äÿðáÿíäÿ êèìè ýÿëèðëÿð. Øÿùÿðèí èñòåùêàìëàðû îíëàðû ùåéðàí ãîéóð âÿ îíëàð øÿùÿðè “Áàá ÿë-ßáâàá” àäëàíäûðûðëàð. Òàðèõ÷è Áÿëàçóðèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, àðòûã õÿëèôÿ ßëè èáí ßáó Òàëèáèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ (656–661) Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ÿêñÿðèééÿòè èñëàìû ãÿáóë åòìèøäè. Øèìàëäà áó ïðîñåñ áèð ãÿäÿð óçóí ÷ÿêìèøäèð. ßðÿáëÿð ôÿòù åòäèêëÿðè ÿðàçèëÿðäÿ ÿùàëè öçÿðèíÿ âåðýè ãîéóð, ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàéûá éöðöøëÿðèíè äàâàì åòäèðèð, ñîíðà éåíÿ ýåðè ãàéûäûðäûëàð. Éåðëè ÿùàëè âåðýèëÿðè âåðìÿêäÿí èìòèíà åòäèêëÿðè ùàëäà ùöúóìëàð áàøëàíûðäû. Èñëàì ôöòóùàòëàðû ÷îõ éåðäÿ ñöëù éîëó èëÿ (ñöëùÿí), áÿçè éåðëÿðäÿ èñÿ ñèëàù ýöúöíÿ (ÿíâÿòÿí) ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Ôÿòù åäèëìèø ÿðàçèëÿðäÿ áöòïÿðÿñò ÿùàëèéÿ èñëàìû ãÿáóë åòìÿê òÿêëèô îëóíóðäó, ãÿáóë åäÿíëÿð çÿêàò âÿ õÿðàú þäÿéèð âÿ “åâëÿðèíäÿ îòóðóðäóëàð”, éÿíè ìöñÿëìàíëàðûí ñûðàñûíäà äþéöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìèðäèëÿð; äþéöøëÿðäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðÿ ùÿðáè ãÿíèìÿòëÿðäÿí ïàé äöøöðäö; èñëàìû ãÿáóë åòìÿéÿí éÿùóäè âÿ õðèñòèàíëàð úèçéÿ þäÿéèðäèëÿð, úèçéÿ þäÿéÿíëÿð ìöñÿëìàíëàðûí ùèìàéÿñè àëòûíäà îëóðäóëàð; èñëàìû ãÿáóë åòìÿêäÿí èìòèíà åäÿí áöòïÿðÿñòëÿð âÿ éà

úèçéÿ þäÿìÿê èñòÿìÿéÿí êèòàá ÿùëè ìöñÿëìàíëàðëà äþéöøìÿëè îëóðäóëàð. Ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ – ðèáàòëàðäà àíúàã ìöñÿëìàíëàð éàøàéûðäûëàð. Áó ìÿíòÿãÿëÿðè ìþùêÿìëÿòìÿê ö÷öí Õèëàôÿòèí ìöõòÿëèô âèëàéÿòëÿðèíäÿí ýÿëÿí ìöñÿëìàíëàð áóðàäà éåðëÿøäèðèëèð, èñëàìû ãÿáóë åòìÿéÿí éåðëè ÿùàëè áèð ãÿäÿð êÿíàðäà “ðÿáÿä” àäëàíàí éåðëÿðÿ êþ÷öðöëöðäö. Áó äþâðäÿ Ùöçåéôÿ èáí ÿë-Éÿìàí, Öòáÿ èáí Ôÿðãÿä, Âÿëèä èáí Öãáÿ, Ñÿëìàí èáí ÿð-Ðÿáèÿ ÿë-Áàùèëè, Áöêåéð èáí Àáäóëëà, Ñöðàãÿ èáí ßìð, Ìÿñëÿìÿ êèìè ÿðÿá ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí áàüëàäûãëàðû ñöëù ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ ÿùàëèíèí úàíû, ìàëû âÿ äèíèíèí òîõóíóëìàçëûüû ÿñàñ øÿðò êèìè ýþñòÿðèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà èñëàìëàøìàíûí êîíêðåò ôîðìàëàðû ùàããûíäà ôèêèð éöðöòìÿê áèð ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð, ÷öíêè áó ìÿñÿëÿ èíäèéÿäÿê þéðÿíèëìÿìèø ãàëûð. Ùÿð ùàëäà áó ìöðÿêêÿá ïðîñåñèí áÿçè ìÿðùÿëÿëÿðèíè ôÿðãëÿíäèðìÿê îëàð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿ êèìè 7 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí 8 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí èñëàì ôöòóùàòëàðû äþâðöíö ýþòöðìÿê îëàð. Áó ìÿðùÿëÿ 705 èëäÿ Àëáàí äþâëÿòèíèí ñöãóòó âÿ Àëáàí êèëñÿñèíèí þç ìöñòÿãèëëèéèíè (àâòîêåôàëëûüûíû) èòèðìÿñè èëÿ áèòèð. Àêàäåìèê Ç.Áöíéàäîâóí ýþñòÿðäèéè êèìè, áó ìÿðùÿëÿíèí ñîíóíäà èñëàì Àçÿðáàéúàíäà ùàêèì äèí îëóð, îíó þç èìòèéàçëàðûíû ãîðóìàã ö÷öí èëê íþâáÿäÿ âÿ ãåéäñèç-øÿðòñèç éóõàðû ñèëê àäàìëàðû ãÿáóë åäèðëÿð. Éåíè äèí òàúèð âÿ ñÿíÿòêàðëàð àðàñûíäà éàéûëûð, ÷öíêè ÿðÿáëÿð áó ñèíèôëÿðÿ ýöçÿøòëÿð åäèðäèëÿð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìÿñúèäëÿð òèêèëìèð, ãÿäèì ìÿáÿäëÿð âÿ èñëàìëàøìà íÿòèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿñèç ãàëìûø êèëñÿëÿð ìÿñúèäëÿðÿ ÷åâðèëèð, ãÿáèëÿ-òàéôà øöóðó äèíè øöóðäàí öñòöíëöéö ãîðóíóá ñàõëàíûëûðäû. Èêèíúè ìÿðùÿëÿ 8 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí Ãÿðáè Èðàíäà âÿ Èðàãäà Áöâåéùèëÿðèí ùàêèìèééÿò áàøûíà ýÿëìÿñèíÿãÿäÿðêè äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìöñòÿãèë Øèðâàíøàù Ìÿçéÿäèëÿð âÿ Ñÿúäèëÿð äþâëÿòëÿðè éàðàíûð. Áöòïÿðÿñòëèê, çÿðäöøòèëèê ÿùÿìèééÿòèíè èòèðèð, èóäàèçì ìþâúóäëóüóíó ãîðóéóá ñàõëàéûð, Àëáàí êèëñÿñè ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åäèð, àììà íöôóç äàèðÿñè çÿèôëÿäèéèíäÿí àéèí÷èëèê åðìÿíè äèëèíäÿ àïàðûëûð, àðäûúûëëàðû åðìÿíèëÿøèð. Áó äþâðäÿ èñëàìà ìÿíñóáëóã øöóðó ýöúëÿíèð, àììà åòíèê êþêëÿðëÿ áàüëû øöóð òàìàìèëÿ èòèá ýåòìèð. Áóíó Àááàñèëÿðèí ùàêèìèééÿòèíèí èëê äþâðëÿðèíäÿí áàøëàíàí øöóáèëèê ùÿðÿêàòûíäà èçëÿìÿê ìöìêöíäöð. Áàáÿê ùÿðÿêàòû (816-838) áóíà ÿí ïàðëàã ìèñàëäûð. Ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ èñëàì òÿñÿââöôö òÿøÿêêöë òàïûð. 169

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áèáèùåéáÿò ìÿñúèäè.

Äàü ðàéîíëàðûíäà èôðàò øèÿëèê ôÿàëëàøûð. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ Áöâåéùèëÿðèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíö (935–1055) ÿùàòÿ åäèð. Áó äþâðäÿ ìþòÿäèë øèÿëèê Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìàüà áàøëàéûð âÿ Äÿðáÿíäÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõûð. Ñöííè ùÿíÿôè âÿ øèÿ èìàìè ìÿçùÿáëÿðè àïàðûúû ìÿçùÿáëÿð îëóðëàð. Ñóôèëèê äÿ þçöíÿ õåéëè àðäûúûëëàð òàïûð. Áó äþâðöí ÿí ýþçÿë ñóôè àáèäÿëÿðèíäÿí áèðè Øèðâàíäàêû Ïèðñààò ÷àéû öçÿðèíäÿêè õàíÿýàùäûð. Äþðäöíúö ìÿðùÿëÿ Ñÿëúóãèëÿð äþâðö (11 ÿñðèí îðòàëàðû – 13 ÿñðèí îðòàëàðû) èëÿ áàüëûäûð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ñöííèëèê áþëýÿäÿ ýöúëÿíèð, øèÿëèéèí ìþâãåëÿðè çÿèôëÿéèð. Øàôèè ìÿçùÿáè àïàðûúû ìÿçùÿá îëóð. Ñóôè òÿðèãÿòëÿðè ýåíèø éàéûëûð. Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéëÿðè âÿ Øèðâàíøàùëàð èñëàìû õðèñòèàíëàðûí òÿçéèãèíäÿí ãîðóéà áèëèðëÿð. Áåøèíúè ìÿðùÿëÿ ìîíãîë èñòèëàëàðû äþâðöíö (13 ÿñðèí 1-úè éàðûñû – 15 ÿñðèí 2úè éàðûñû) ÿùàòÿ åäèð. Áó äþâðäÿ ñóôèëèê ýåíèø éàéûëûð. Ùöðóôèëèê ýöúëÿíèð. Îíóí áàíèñè Ôÿçëóëëàù Íÿèìè (âÿôàòû – 1394) èäè. ßáöëùÿñÿí ßëèééöë-ßëà âÿ øàèð Íÿñèìè (âÿôàòû – 1417) ùöðóôèëèéèí ÿí íöôóçëó íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè øþùðÿò òàïìûøëàð. Áó äþâðäÿ ñóôè õÿëâÿòèééÿ òÿðèãÿòèíèí èêèíúè ïèðè Ñåééèä Éÿùéà Øèðâàíè Áàêóâè Õÿëâÿòè (âÿôàòû – 1464) ÷îõ ìÿøùóð îëìóøäóð. Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Óçóí Ùÿñÿíèí ãàðäàøëàðûíäàí áèðè õÿëâÿòèééÿ øåéõè Äÿäÿ Þìÿð Ðþâøÿíèíèí (âÿôàòû – 1487) àðäûúûëëàðûíäàí èäè. Èáðàùèì áèí Ìÿùÿììÿä Ýöëøÿíè (âÿôàòû – 1534) 15 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà õÿëâÿòèééÿíèí áèð ãî170

ëó êèìè ýöëøÿíèééÿ òÿðèãÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéóð. Ñîíðàëàð áèð ÷îõ ñóôè òÿðèãÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí íÿãøáÿíäèééÿ Àçÿðáàéúàíà âÿ Àçÿðáàéúàí âàñèòÿñèëÿ Øèìàëè Ãàôãàçà íöôóç åòìèøäèð. Àëòûíúû ìÿðùÿëÿ Ñÿôÿâèëÿðèí (1501–1786) âÿ 16 ÿñðäÿí åòèáàðÿí Îñìàíëûëàðûí (1281–1924) ùàêèìèééÿòè äþâðö èëÿ áàüëûäûð. Ñÿôÿâèëÿð øèÿëèéè òÿáëèü åäèð âÿ áàøëàðûíà 12 øèÿ èìàìûíûí øÿðÿôèíÿ 12 ãûðìûçû çîëàãëû ÿììàìÿ áàüëàéûðäûëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð “ãûçûëáàøëàð” àäëàíûðäûëàð. ×àëäûðàíäà Ñÿôÿâèëÿðÿ ãàëèá ýÿëÿí Îñìàíëûëàð Àçÿðáàéúàíäà ñöííè ùÿíÿôè ìÿçùÿáèíè éàéûðäûëàð. Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà èëùàã åäèëìÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâð äÿ þëêÿíèí èñëàìëàøìàñûíûí éåíè ìÿðùÿëÿñè êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð. Áó ìÿðùÿëÿíèí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè ùþêóìÿòèí ìöñÿëìàí äèí õàäèìëÿðèíè ÿëÿ àëìàã âÿ þçöíÿ òàáå åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ õðèñòèàíëûãäàêû êèëñÿ ñòðóêòóðóíà áÿíçÿð èñëàì äèíè ãóðóìó éàðàòìàã ñèéàñÿòè èëÿ áàüëûäûð. Ðóñ ÷àðûíûí 29 íîéàáð 1832 èëäÿ Ñåíàòà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäà Çàãàôãàçèéà ìöñÿëìàíëàðûíûí äèíè èøëÿð èäàðÿñè áàðÿäÿ ÿñàñíàìÿ ùàçûðëàíìàñû òÿêëèô îëóíóðäó. Ëàêèí ùàçûðëàíìûø ëàéèùÿëÿðèí ùå÷ áèðè áÿéÿíèëìÿäè. 1849 èëäÿ Ãàôãàç úàíèøèíè êíéàç Âîðîíòñîâóí òàïøûðûüû èëÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéèíèí ÿìÿêäàøû Í.Õàíûêîâ “Ìÿùÿììÿäè ðóùàíèëÿðèí òÿøêèëè áàðÿäÿ ÿñàñíàìÿ” ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàäû. Ëàéèùÿ áöòþâëöêäÿ áÿéÿíèëñÿ äÿ Êðûì ìöùàðèáÿñè îíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè

ëÿíýèòäè. 1864 èëäÿ ùÿìèí èøè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí éåíè êîìèññèéà éàðàäûëäû, éåðëè øèÿ âÿ ñöííè ìÿçùÿáëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ êîìèññèéàíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëäûëàð. Ùàçûðëàíàí òÿëèìàòëàð ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðèíèí âÿçèôÿëÿðèíè, ùöãóã âÿ èìòèéàçëàðûíû, äöíéÿâè ùàêèìèééÿòëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèì åäèðäè. 1867 èëÿ ãÿäÿð ùþêóìÿòäÿí éàëíûç øåéõöëèñëàì âÿ ìöôòè ìààø àëûðäûëàðñà, áó èëäÿí åòèáàðÿí äèýÿð éöêñÿê ðöòáÿëè ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðè äÿ ìààø àëìàüà áàøëàäûëàð. “Çàãàôãàçèéà øèÿ âÿ ñöííè ìÿùÿììÿäè ðóùàíèëÿð èäàðÿñè ùàããûíäà ßñàñíàìÿ” Äþâëÿò øóðàñûíûí òÿãäèìàòû èëÿ Ðóñèéà ÷àðû òÿðÿôèíäÿí 5 àïðåë 1872 èëäÿ òÿñäèã åäèëäè. Èäàðÿíèí òÿøêèëèíäÿ ðóñ ïðàâîñëàâ êèëñÿñèíèí ãóðóëóø ïðèíñèïè ÿñàñ ýþòöðöëìöøäö. Úÿíóáè Ãàôãàçäà 2 ìöñÿëìàí èíçèáàòè îðãàíû – ìöôòèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Ñöííè ðóùàíè èäàðÿñè (ìöôòèëèê) âÿ øåéõöëèñëàìûí ñÿäðëèéè àëòûíäà Øèÿ ðóùàíè èäàðÿñè (øåéõöëèñëàìëûã) éàðàäûëäû. Òèôëèñäÿ éåðëÿøÿí áó èêè èäàðÿíèí ùÿð áèðè ñÿäðäÿí, èäàðÿ ùåéÿòèíèí ö÷ öçâöíäÿí, èêè êþìÿê÷èñè èëÿ áèðëèêäÿ êàòèáäÿí, ìöòÿðúèì, ìèðçÿ âÿ àðõèâàðèóñäàí èáàðÿò èäè. Ùÿð èêè èäàðÿíèí òàáåëèéèíäÿ Òèôëèñ, Èðÿâàí, Éåëèçàâåòïîë (Ýÿíúÿ) âÿ Áàêû ãóáåðíèéàëàðûíûí ùÿðÿñèíäÿ 1 ìÿúëèñ îëìàãëà 4 ìÿúëèñ âàð èäè. Ñöííè èäàðÿñèíäÿ 16, øèÿ èäàðÿñèíäÿ 20 ãàçû âàð èäè. Èäàðÿëÿð Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà èäè âÿ áèðáàøà úàíèøèí ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûðäû. Ãóáåðíèéà ñÿâèééÿëè ðóùàíèëÿð ãóáåðíèéà âÿ ãÿçàëàðäàêû éåðëè ùàêèìèééÿòëÿðÿ òàáå èäèëÿð. Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû (1918–1920) éàðàíàíà ãÿäÿð Úÿíóáè Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí äèíè èøëÿðè áó èêè èäàðÿ òÿðÿôèíäÿí òÿíçèì åäèëìèøäèð. 1918 èë äåêàáðûí 11-äÿ øåéõöëèñëàì Ìÿùÿììÿä Ïèøíàìàççàäÿ âÿçèôÿñèíäÿí èñòåôà âåðèð. ÀÄÐ ñîñèàë òÿìèíàò âÿ äèíè åòèãàä èøëÿðè íàçèðè Ìóñà Ðÿôèáÿéîâóí ÿìðè èëÿ ùÿìèí âÿçèôÿéÿ àõóíä Àüà ßëèçàäÿ òÿéèí åäèëèð. Áó äþâðäÿ èñëàìû ðàñèîíàëëàøäûðìàã, ìöàñèðëÿøäèðìÿê ìåéëëÿðè ýöúëÿíèð. 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà ìàéûí 15-äÿ Äèíè åòèãàä èøëÿðè íàçèðëèéè âÿ Øåéõöëèñëàìëûã òÿñèñàñòû áóðàõûëûð, ìöñÿëìàí äèí õàäèìëÿðè òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëûð, ìÿñúèäëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè áàüëàíûð. 1943 èëäÿ ôàøèñò Àëìàíèéàñûíà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ äèíèí èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ ìÿãñÿäèëÿ Çàãàôãàçèéà ìöñÿëìàíëàðûíûí äèíè ãóðóìóíóí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàá åäèëèð. Çàãàôãàçèéà ìöñÿëìàíëàðû-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íûí Û ãóðóëòàéû 25-28 ìàé 1944 èëäÿ Áàêûäà êå÷èðèëèð âÿ ìÿðêÿçè Áàêûäà îëìàãëà Çàãàôãàçèéà Ìöñÿëìàíëàðû Ðóùàíè Èäàðÿñè éàðàäûëûð. Àõóíä Àüà ßëèçàäÿ øåéõöëèñëàì ñå÷èëèð. Î, èäàðÿíèí òàðèõèíäÿ ñå÷èëìèø èëê øåéõöëèñëàìäûð, îíà ãÿäÿð øåéõöëèñëàìëàð äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëèðäèëÿð. Áóíäàí ÿëàâÿ 1944 èëäÿí åòèáàðÿí Úÿíóáè Ãàôãàçäà ìöñÿëìàíëàðûí äèíè òÿøêèëàòëàíìàñûíäàêû äóàëèçì àðàäàí ãàëõûð. Çàãàôãàçèéà Ìöñÿëìàíëàðû Ðóùàíè Èäàðÿñè âàùèä ìÿðêÿç îëóð âÿ øåéõöëèñëàì òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóð, ìöôòè Èäàðÿ ñÿäðèíèí ìöàâèíè ñàéûëûð âÿ ñöííèìÿçùÿá ìöñÿëìàíëàðûí äèíè èøëÿðèíè òÿíçèì åäèð. ÑÑÐÈ äàüûëäûãäàí ñîíðà ñîâåò ìÿêàíûíäà ìþâúóä îëàí áöòöí ìöñÿëìàí äèíè òÿøêèëàòëàðû áþùðàíà ìÿðóç ãàëäûüû, ïàð÷àëàíäûüû ùàëäà, Çàãàôãàçèéà Ìöñÿëìàíëàðû Ðóùàíè Èäàðÿñè 1980 èëäÿ øåéõöëèñëàì ñå÷èëìèø àõóíä Àëëàùøöêöð Ïàøàçàäÿíèí ñÿäðëèéè àëòûíäà þç ôÿàëèééÿò äàèðÿñèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèð, Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè èëëÿðèíäÿ Ãàôãàç Ìöñÿëìàíëàðû Èäàðÿñè àäû àëòûíäà íöôóçóíó áöòöí Ãàôãàçà éàéìàüà úÿùä ýþñòÿðèð. 1998 èëäÿ Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí Áàêûäà êå÷èðèëÿí Õ ãóðóëòàéûíäà áó úÿùäëÿðè íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ðåàëëàøäûðìàã èñòèãàìÿòèíäÿ àääûìëàð àòûëûð. ÃÌÈ-íèí Ýöðúöñòàíäà âÿ Äàüûñòàíäà íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíèí à÷ûëìàñû äà áó ñàùÿäÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí àääûìëàðäàíäûð. Ëàêèí Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Ãàôãàçäà ýåäÿí äèíè ïðîñåñëÿðè áèð ìÿðêÿçäÿí, Áàêûäàí èäàðÿ åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Áþëýÿíèí àéðû-àéðû äèíè úÿðÿéàíëàðûíûí ðÿùáÿðëÿðè èêèíúè äÿðÿúÿëè ìÿñÿëÿëÿðäÿ áèð àðàéà ýÿëñÿëÿð äÿ, ùöãóãè òàáå÷èëèê ïðîáëåìëÿðè þç ùÿëëèíè òàïìûð. Øèìàëè Ãàôãàçäà áèð íå÷ÿ äèíè èäàðÿ, ìöôòèéàò, äèíëÿðàðàñû ÿëàãÿëÿíäèðìÿ øóðàñû, 100-ÿ ãÿäÿð àëè âÿ îðòà äèíè èõòèñàñ âåðÿí òÿùñèë ìöÿññèñÿñè ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ÃÌÈ-íèí ñÿäðè Èäàðÿíèí áåéíÿëõàëã èñëàì òÿøêèëàòëàðû èëÿ ÿëàãÿñèíè àðäûúûë øÿêèëäÿ òÿìèí åäèð, ãîíøó ìöñÿëìàí þëêÿëÿðè èëÿ äèíè çÿìèíäÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð éàðàòìàüà íàèë îëóð. Áó ýöí ÃÌÈ þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà èñëàì äèíè èúìàëàðûíà ðÿùáÿðëèê åäèð, øÿðèÿò ãàéäà-ãàíóíëàðûíûí äöçýöí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèð, 1991 èëäÿ éàðàäûëìûø Áàêû Èñëàì Óíèâåðñèòåòè âàñèòÿñèëÿ ðóùàíè êàäðëàðûí éåòèøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ õåéëè èøëÿð ýþðöð, þëêÿíèí äèíè ùÿéàòûíäà ýåäÿí ïðîñåñëÿðèí ìÿñóëèééÿò éöêöíö äàøûéûð. Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí Èëà-

ùèééàò ôàêöëòÿñèíäÿ äÿ 1992 èëäÿí èëàùèééàò÷û âÿ èñëàìøöíàñ ìöòÿõÿññèñëÿð ùàçûðëàíûð. Àçÿðáàéúàíäà èñëàì øèÿ-èìàìè, ñöííè-ùÿíÿôè âÿ øàôèè ìÿçùÿáëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Ñîí çàìàíëàð þëêÿíèí à÷ûãëûüû áèð ñûðà äèýÿð ìÿçùÿáëÿðèí âÿ ñóôè òÿðèãÿòëÿðèíèí äÿ áþëýÿéÿ éîë òàïìàñûíà øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåäÿí èñëàìëàøìà ïðîñåñèíäÿ ìöãÿääÿñëÿðÿ ïÿðÿñòèøèí ýöúëÿíäèéè ìöøàùèäÿ îëóíóð – ÿíÿíÿâè ïèðëÿðëÿ éàíàøû òÿçÿ ïèðëÿð äÿ éàðàäûëûð. Þëêÿéÿ ãåéðè-ÿíÿíÿâè äèíëÿðèí íöôóçó ýöúëÿíèð. Áåéíÿëõàëã Êðèøíà Øöóðó úÿìèééÿòè àðòûã 10 èëäÿí ÷îõäóð êè, Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áÿùàèëèê, íóð÷óëóã, âÿùùàáèëèê, ñóëåéìàí÷ûëûã, ñóôèëèê êèìè úÿðÿéàíëàð òÿñèð äàèðÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò-äèí ìöíàñèáÿòëÿðè 2001 èëäÿ Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâèí ôÿðìàíû èëÿ éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äèíè Ãóðóìëàðëà Èø öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí òÿíçèì åäèëèð. ßä.: Á ö í é à ä î â Ç.Ì. Àçÿðáàéúàí 7–9 ÿñðëÿðäÿ. Á., 1989; é å í ÿ î í ó í , Äèíëÿð, òÿðèãÿòëÿð, ìÿçùÿáëÿð (àðàéûø êèòàáû). Á., 1997; Á ó í è ÿ ò î â Ç.Ì.. Èçáðàííûå ñî÷èíåíèÿ â òðåõ òîìàõ. Á., 1999; Äöíéà äèíëÿðè. Åíñèêëîïåäèê ìÿëóìàò êèòàáû. Á., ÀÌÅ, 2003; Øåéõöëèñëàì Àëëàùøöêöð Ïàøàçàäÿ. Ãàôãàçäà èñëàì. Á., 1991; ß ë è é å â Ð.Èñëàì. Á., 2004;  ÿ ë è õ à í ë û Í. ßðÿá Õèëàôÿòè âÿ Àçÿðáàéúàí. Á., 1993; ß ô ÿ í ä è é å â Î.ß. Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè. Á., 1993; À í í å ì à ð è Ø. Ìèð èñëàìñêîãî ìèñòèöèçìà. Ì., 1999; Ì è í î ð ñ ê è é Â.Ô. Èñòîðèÿ Øèðâàíà è Äåðáåíäà Õ-Õ1 âåêîâ. Ì., 1963; À ø ó ð á å é ë è Ñ. Ãîñóäàðñòâî Øèðâàíøàõîâ. Á., 1983; Ê î ð û ò è í Ã.ß. ×òî òàêîå ñåêòû: èõ èäåîëîãèÿ è ïîëèòèêà. Á., 1987; Ãîðñêèå åâðåè. Èñòîðèÿ, ýòíîãðàôèÿ, êóëüòóðà. Ñîñò. è íàó÷. ðåä. Ä û ì ø è ö à Â. Èåðóñàëèì-Ìîñêâà, 1999; À ë è å â È. Íåñêîëüêî çàìå÷àíèé íà àâåñòîëîãè÷åñêóþ òåìó. Á., 2003; À ë è å â È. Î÷åðê èñòîðèè Àòðîïàòåíû. Á., 1989; Á î é ñ Ì. Çîðîàñòðèéöû. Âåðîâàíèÿ è îáû÷àè. ÑÏá., 1994; Ê à ñ ó ì î â à Ñ.Þ. Þæíûé Àçåðáàéäæàí â III-VII ââ. Á., 1983; Ì å ë è ê î â Ð.Ñ. Çîðîàñòðèçì è Àçåðáàéäæàí (ÿâëåíèå è ïðîáëåìû). “Çÿðäöøòèëèéÿ äàèð òÿäãèãàòëàð” (ìÿãàëÿëÿð òîïëóñó), Á., 2004. Ð.ßëèéåâ

171

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

172

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÒÀÐÈÕ

Àçÿðáàéúàí ÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí åðàìûçûí 3 ÿñðèíÿäÿê Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè øÿðàèòè ÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí èíñàíûí áóðàäà éàøàìàñûíà âÿ èíêèøàô åòìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ òîïëàíàí ìàääè ìÿäÿíèééÿò ãàëûãëàðû ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàìûø èíñàí þç èíêèøàôûíäà èáòèäàè èúìà úÿìèééÿòèíäÿí áàøëàéàðàã òàðèõèí áöòöí ìÿäÿíè ìÿðùÿëÿëÿðèíè êå÷ìèøäèð. Ïàëåîëèò äþâðö ö÷öí ÿí ìöùöì òàïûíòûëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàðà-

äóð. Êöëëè ìèãäàðäà òàïûëìûø äàø ìÿìóëàòû (÷àïàúàãëàð, íóêëåóñëàð, ãàøîâëàð âÿ ñ.) âÿ èñòåùñàë òóëëàíòûëàðû ÿìÿê àëÿòëÿðèíèí ùàçûðëàíäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Ãÿäèì èíñàíûí ÿñàñÿí îâ÷óëóã âÿ éûüûúûëûãëà ìÿøüóë îëäóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.  òÿáÿãÿäÿ îúàã éåðèíèí ãåéäÿ àëûíìàñû ãÿäèì Àçûõ ñàêèíëÿðèíèí ñöíè îäëà òàíûø îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð.  òÿáÿãÿäÿ ÿìÿê àëÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ãÿäèì èíñàíûí ÷ÿíÿ ïàð÷àñû àøêàð îëóíìóøäóð. Áó ÷ÿíÿ 350 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë éàøàìûø 18-22 éàøëû ãàäûíà ìÿõñóñäóð. Àçûõ ÷ÿíÿñè àâñòðàëîïèòåêëÿðäÿí ôÿðãëÿíèð âÿ ìöÿééÿí úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ àð-

äèíè òÿñÿââöðëÿðèíèí éàðàíäûüûíû ýþñòÿðèð. Î äþâðöí èíñàíëàðû ìàüàðàëàðäàí äàèìè éàøàéûø éåðè êèìè èñòèôàäÿ åäèð âÿ ÿðçàã àõòàðûøëàðûíäà éàëíûç ìÿùäóä ÿðàçè äàõèëèíäÿ éåðëÿðèíè äÿéèøèðäèëÿð. Ìóñòéå Ìÿäÿíèééÿòè (100-35 ìèí èë ÿââÿë) éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ìàüàðà äöøÿðýÿëÿðèíäÿí áàøãà Ãÿäèðäÿðÿ, ×ûíãûëòÿïÿ, Óçóíäÿðÿ, Ìàðàëëû à÷ûã òèïëè äöøÿðýÿëÿðèíäÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Ìóñòéå äþâðöíöí ñàêèíëÿðè íåàíäåðòàë òèïëè èíñàíëàð îëìóøëàð. Òàüëàð Ìóñòéå äöøÿðýÿñèíäÿ Ïàëåîëèò äþâðö ö÷öí éåíè ÿìÿê àëÿòëÿðè ãåéäÿ àëûíìûø âÿ îíëàðà Òàüëàð òèïëè ÿìÿê àëÿòëÿðè àäû âåðèëìèøäèð. Áó çÿ-

Ïàëåîëèò äþâðöíöí ÿìÿê àëÿòëÿðè (Àçûõ ìàüàðàñû)

áàü äèéàðûíäà Àçûõ, Òàüëàð, Ãàçàõ ð.íóíäà Äàøñàëàùëû, Íàõ÷ûâàíûí Øÿðóð ð.íóíäà Ãàçìà, Ëåðèê ð.-íóíäà Áóçåéð âÿ Óðìèéà ýþëö éàõûíëûüûíäà Òàìòàìà ìàüàðà äöøÿðýÿëÿðèíäÿ ÿëäÿ îëóíìóøäóð. Áó àáèäÿëÿðèí ÷þêöíòöëÿðèíäÿ ÷àéäàøû, Àøþë âÿ Ìóñòéå äþâðëÿðèíèí ìÿäÿíè òÿáÿãÿëÿðè ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Äöíéà àðõåîëîýèéàñûíäà õöñóñè éåð òóòàí Àçûõ ìàüàðà äöøÿðýÿñè, Ãóðó÷àéûí ñîë ñàùèëèíäÿ éöêñÿëÿí äàü éàìàúëàðûíäà éåðëÿøèð. 10 ìÿäÿíè òÿáÿãÿ èáòèäàè èíñàíëàðûí áóðàäà 1,5 ìèëéîí èë ÿââÿë éàøàìàüà áàøëàäûüûíû ñöáóò åäèð. Àëò òÿáÿãÿëÿðäÿí àøêàð îëóíìóø ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà éåíè àðõåîëîæè ìÿäÿíèééÿò ìöÿééÿí îëóíìóø âÿ òàðèõè ÿäÿáèééàòäà Ãóðó÷àé Ìÿäÿíèééÿòè êèìè ãÿáóë îëóíìóø-

õàíòðîïëàðûí àðàñûíäà Àçûõàíòðîï àäû àëòûíäà þçöíÿ éåð òóòóð. Ùÿìèí òÿáÿãÿäÿ îúàãëà åéíè ñàùÿäÿ, ãàéà äèâàðëàðû àðàñûíäà ìàüàðà àéûëàðûíûí êÿëëÿëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Êÿëëÿ ñöìöêëÿðèíèí áèðèíÿ èòè äàø àëÿòëÿ úèçýèëÿð ÷ÿêèëìèøäèð. Áó òàïûíòûëàð àçûõàíòðîïóí ñàéà áèëäèéèíè âÿ èëê

Àçûõàíòðîïóí ÷ÿíÿ ñöìöéö

íýèí ÿìÿê àëÿòëÿðè èñòåùñàë òåõíèêàñûíäà, òÿñÿððöôàòäà âÿ ùÿéàò òÿðçèíäÿ áþéöê äÿéèøèêëèêëÿðèí áàø âåðäèéèíè ýþñòÿðèð. Ïàëåîëèòèí ñîí äþâðö – Öñò Ïàëåîëèò ìÿäÿíèééÿòè Àçÿðáàéúàíäà 35-12-úè ìèíèëëèêëÿð àðàñûíäà ìþâúóä îëìóøäóð. Äàìúûëû ìàüàðàñûíäà, Éàòàãéåðè âÿ Çàðà÷ûã éàøàéûø éåðèíäÿ áó äþâðÿ àèä ãàøîâúóãëàð, êÿñèúè àëÿòëÿð, áèçëÿð âÿ áû÷àã òèïëè àëÿòëÿð ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Öìóìèééÿòëÿ áó äþâðäÿ äàøäàí âÿ ñöìöêäÿí äàùà íÿúèá âÿ óíèâåðñàë ÿìÿê àëÿòëÿðè öçÿðèíäÿ èøëÿíìèø èíúÿñÿíÿò íöìóíÿëÿðè ìåéäàíà ýÿëìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áó çàìàí ìöàñèð òèïëè èíñàí – Ùîìî Ñàïèåíñ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Ìåçîëèò äþâðö å.ÿ. 13-9-úó ìèíèëëèêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ìåçîëèò äþâðö Äàìúûëû ìàüàðàñûíäà âÿ ÿñà173

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ñÿí Ãîáóñòàí ÿðàçèñèíäÿ áèð íå÷ÿ (Àíàçàüà, Êÿíèçÿ, Þêöçëÿð, Ôèðóç, Úåéðàíëàð, Ãàéààðàñû) äöøÿðýÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Áó äþâðäÿ ÷àõìàã âÿ äÿâÿýþçö äàøûíäàí ùàçûðëàíìûø êàðàíäàøâàðè íöâÿëÿð, êè÷èê þë÷öëö áû÷àãâàðè ëþâùÿëÿð, õûðäà ãàøîâëàð, êÿñèúè âÿ äåøèúè àëÿòëÿð èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Áó ìöùöì ìÿðùÿëÿäÿ ìÿíèìñÿìÿ òÿñÿððöôàò ôîðìàëàðû (îâ÷óëóã, áàëûã÷ûëûã, éûüûúûëûã) ýåòäèêúÿ èíêèøàô åòìèø âÿ èñòåùñàëåäèúè òÿñÿððöôàòûí åëåìåíòëÿðè éàðàíìûøäûð. Áàëûã÷ûëûãäà ãàéûãëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíìàüà áàøëàíìûøäûð. Ãîáóñòàí ãàéà ðÿñìëÿðèíäÿêè ÷îõëó ãàéûã øÿêèëëÿðè áóíó àéäûí ýþñòÿðèð. Îâ÷óëóãäà îõ âÿ éàéäàí èñòèôàäÿ îëóíäóüó Ãîáóñòàíäà ÿí ãÿäèì ðÿñìëÿð îëàí ñèëàùëàíìûø àäàì òÿñâèðëÿðèíäÿ ýþðöíöð. Ìåçîëèòèí ñîíóíäà áÿçè ùåéâàí íþâëÿðè ÿùëèëÿøìÿéÿ âÿ äÿíëè áèòêèëÿð ìÿäÿíèëÿøìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Íåîëèò äþâðö å.ÿ. 8-úè ìèíèëëèéèí ñîíóíäàí 6-úû ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð 174

äàâàì åäèð. Òàðèõäÿ èñòåùñàëåäèúè, ÿêèí÷è-ìàëäàð òÿñÿððöôàòûíà êå÷èäèí áàøà ÷àòìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí áó äþíöø ìÿðùÿëÿñè «Íåîëèò èíãèëàáû» àäëàíìàãäàäûð. Áó äþâðäÿ èíñàíûí èìêàíëàðû àðòìûø, ôÿàëèééÿò äàèðÿñè ýåíèøëÿíìèø, òÿáèè ñÿðâÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ öñóëëàðû àðòìûø, ÿëàãÿëÿð êÿñ-

Ãîáóñòàí ãàéàöñòö ðÿñìè

êèí øÿðàèòäÿ àêòèâëÿøìèøäèð. Íåîëèò äþâðöíäÿ êåðàìèêà èúàä îëóíìóø, àíáàðû, îúàüû, ùÿéÿò ñàùÿñè âÿ ìþùðÿäÿí áèð îòàãëû åâëÿðè îëàí éàøàéûø éåðëÿðè éàðàíìûø, èëêèí ÿêèí÷è ìÿñêÿíëÿðè ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Èëê ÿêèí÷è ìÿñêÿíëÿðè, Óðìèéà ýþëö ùþâçÿñèíäÿ Ùàúû Ôèðóç âÿ Éàíûãòÿïÿ, Ãîáóñòàíäà Àíàçàüà, Êÿíèçÿ âÿ Îâ÷óëàðçàüàñû, Àüñòàôà ð.-íóíäà Òþéðÿòÿïÿ, Ãàðüàëàð òÿïÿñè âÿ Øîìóòÿïÿ, Ãàçàõ ð.-íóíäà Ãèéàìÿòòÿïÿ, Íàõ÷ûâàíäà èñÿ Êöëòÿïÿ Û éàøàéûø éåðèíäÿ àøêàð åäèëìèøäèð. Ãîáóñòàíûí Ìåçîëèò âÿ Íåîëèò äþâðëÿðèíèí ÿñàñ äàø ìÿìóëàòûíûí îõøàðëûüû, ÿùàëèíèí òàðèõè-ìÿäÿíè èíêèøàô ÿíÿíÿëÿðèíäÿêè âàðèñëèéè áóðàäà éàøàéàí ãÿáèëÿëÿðèí åéíè åòíèê ãðóïà äàõèë îëäóüóíó òÿñäèã åäèð. Èñòåùñàëåäèúè òÿñÿððöôàò äþâðöíäÿ èíñàí ùÿéàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí õåéëè ÿùÿìèééÿòëè éåíèëèêëÿðÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó äþâðöíöí êîëëåêòèâ ìöíàñèáÿòëÿðè ùÿëÿ äÿ äàâàì åòìÿêäÿäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàíûí Ìåçîëèò-Íåîëèò äþâðöíÿ àèä äÿôí àáèäÿëÿðè, èíúÿñÿíÿò íöìóíÿëÿðè, ãàéàöñòö òÿñâèðëÿðè âÿ ñ. ÿùàëèíèí ìÿíÿâè àëÿìè ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöðëÿð éàðàäûð. Îíëàð òÿáèè ãöââÿëÿðÿ ñèòàéèø, ãàäûíà-àíàéà, ÿúäàäëàðà ïÿðÿñòèø, àõèðÿò äöíéàñûíà èíàì ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð. Åíåîëèò äþâðö Àçÿðáàéúàíäà å.ÿ. 6-úû ìèíèëëèêäÿí 4-úö ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð äàâàì åäèð. Åíåîëèò äþâðöíäÿ èíñàíëàð ìèñ êöë÷ÿíèí äþéöëìÿ õàññÿñèíè èúàä åäÿðÿê îíäàí àëÿò âÿ ñèëàù ùàçûðëàìàüà áàøëàìûøëàð. Û Êöëòÿïÿ éàøàéûø éåðèíäÿêè òàïûíòûëàðäàí ñîíðà, Àüäàì ðàéîíóíóí ×àëàüàíòÿïÿ, Èëàíëûòÿïÿ âÿ Ëåéëàòÿïÿäÿ, Úÿëèëàáàä ðàéîíóíóí ÿðàçèñèíäÿ ßëèêþìÿêòÿïÿ, Øÿìêèð âÿ Ãàçàõ ðàéîíëàðûíäà Øîìóòÿïÿ, Òþéðÿòÿïÿ, Áàáàäÿðâèø, Ãàðüàëàðòÿïÿñè, Ðóñòÿïÿñè, Êå÷èëè éàøàéûø éåðëÿðèíäÿ, Óðìèéà ýþëö ùþâçÿñèíäÿ Ùàúû Ôèðóç, Äàëìàòÿïÿ, Ýþéòÿïÿ éàøàéûø éåðëÿðèíäÿ Åíåîëèò òÿáÿãÿñè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Éàøàéûø éåðëÿðè àäÿòÿí êè÷èê îëóá, åâëÿð âÿ òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðè ùÿì äöçáóúàã, ùÿì äÿ äàèðÿâè ïëàíëû èíøà åäèëìèø, ìþùðÿ äèâàðëàðû ýèë ïàë÷ûãëà áÿðêèäèëìèø äàø áöíþâðÿ öçÿðèíäÿ ùþðöëìöøäöð. Éàøàéûø éåðëÿðèíäÿ ÿêèí÷èëèê òÿñÿððöôàòû èëÿ áàüëû õåéëè äàø ùÿâÿíý, äàø äÿñòÿê, äÿí äàøëàðû âÿ ñöðòýÿúëÿðÿ òÿñàäöô åäèëèð. Áè÷èí àëÿòëÿðè ÷àõìàã âÿ éà äÿâÿýþçö äàøûíäàí ëþâùÿ äèøëÿð äöçöëìöø éûüìà îðàãëàðäàí èáàðÿò èäè. Òàõûë èðè êöïëÿðäÿ âÿ

Êöëòÿïÿ Û.Åíåîèëèò äþâðöíöí êåðàìèêà ìÿìóëàòëàðû: 1,2,4. ×ÿëëÿê òèïëè ýèë ãàáëàð; 3,5. Êöïÿ òèïëè ãàáëàð; 6-12. Áîéàëû ýèë ãàáëàð

êÿðïèúäÿí ùþðöëìöø àíáàðëàðäà ñàõëàíûëûðäû. Ùåéâàí ñöðöëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô úèíñ þêöç âÿ ãîéóíëàðûí âàðëûüû ìàëäàðëûüûí àðòûã éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûüûíû ñöáóò åäèð. Åíåîëèò äþâðöíäÿ ñÿíÿò ñàùÿëÿðèíèí äàùà ÷îõúÿùÿòëè îëäóüó ìöøàùèäÿ îëóíóð. Éåíè èñòåùñàë ñàùÿëÿðè – áóðìà âÿ úèëàëàíìà òåõíèêàñû òÿòáèã îëóíìóø, äÿðè èøëÿìÿ âÿ òîõóúóëóã ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòìèøäèð. Èñòåùñàëåäèúè òÿñÿððöôàòûí éàðàíìà âÿ èíêèøàôû äþâðöíäÿ äóëóñ÷óëóã õöñóñè éåð òóòóð. Ýèë ãàáà òÿëÿáàòûí àðòìàñû õöñóñè äóëóñ êöðÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. Ãàáëàð ÿëëÿ ùàçûðëàíûðäû, îíëàð ôîðìàúà êîáóä èøëÿíìèøäèð âÿ áèøìÿ êåéôèééÿòè éöêñÿê äåéèëäèð. Ìåòàëèøëÿìÿ ñàùÿñèíäÿêè íàèëèééÿòëÿðè, ìèñäÿí âÿ òÿáèè ìÿðýìöø-íèêåë ãàòûøûüûíäàí äöçÿëäèëìèø ÿøéàëàðäàí – ìóíúóã, äþðäòèëëè áèç, ðîìáâàðè ëþâùÿ, áû÷àã òèéÿñèíèí ùèññÿñè, íàìÿëóì ãûðûãëàð âÿ ìåòàë ÿðèòìÿéÿ àèä ãÿäèì ìàääè ãàëûãëàðûí ìþâúóäëóüóíäà ýþðìÿê îëàð. Èëê Òóíú äþâðö å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäàí 2-úè ìèíèëëèéèí ñîí ðöáöíÿäÿê äàâàì åäèð. Áó äþâð èëê òàïûíòû éåðèíÿ ýþðÿ Êöð-Àðàç Ìÿäÿíèééÿòè àäû àëòûíäà òàíûíìûøäûð, ëàêèí áó ìÿäÿíèééÿòèí ùöäóäëàðû ÷îõ ýåíèøäèð. ßââÿëêè äþâðëÿðèí ÷îõòÿáÿãÿëè àáèäÿëÿðèíäÿí áàøãà Êöð-Àðàç Ìÿäÿíèééÿòèíÿ àèä Ôöçóëè ð.íóíäà Ãàðàêþïÿêòÿïÿ âÿ Ýöíÿøòÿïÿ, Áåéëÿãàíäà ×àðäàõëûòÿïÿ, Úÿëèëàáàääà Ìèøàð÷àé, Õà÷ìàçäà Ãÿôëÿ òÿïÿëÿðè, Äÿâÿ÷èäÿ Ñÿðêÿðòÿïÿ, Àüúàáÿäèäÿ Úöòòÿïÿ, Áÿðäÿäÿ Øîðòÿïÿ, Àüäàìäà Ãàðàùàúû âÿ ñ. éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíè ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð. Áó äþâðöí àáèäÿëÿðèíèí ãàá-ãàúàüûí ÿêñÿðèééÿòè, ìÿùàðÿòëÿ øèðÿëÿíìèø ãàðà öçÿ âÿ ÷ÿùðàéû àñòàðà ìàëèêäèð. Ãàáëàð èêè òÿðÿôèíäÿí éàðûìêöðÿ ôîðìàëû ãóëïëàðëà òÿúùèç îëóíóðäó. Îðíàìåíòëÿðèíäÿ ãàáàðûã, áàñìà âÿ úûçìà öñóëó èëÿ âóðóëìóø úöò ñïèðàëëàðà, êîíñåíòðèê äàèðÿëÿðÿ, ðîìáâàðè, ö÷áóúàãâàðè íàõûøëàðà, ñõåìàòèê ãóø âÿ ùåéâàí ðÿñìëÿðèíÿ òÿñàäöô îëóíóð. Êöð-Àðàç Ìÿäÿíèééÿòèíÿ àèä éàøàéûø éåðëÿðè îðòà ùåñàáëà 1-2 ùà, áÿçèëÿðè èñÿ äàùà ýåíèø ñàùÿíè òóòóðäóëàð. Åâëÿð ÿí ÷îõ äàèðÿâè, ëàêèí äöçáóúàãëû ôîðìàäà äà èíøà îëóíìóøäóð. Åâëÿðèí äèâàðëàðû âÿ äþøìÿëÿðè àäÿòÿí ýèëëÿ ñóâàíìûø, ãûðìûçû øèðÿ ÷ÿêèëìÿñè ùàëëàðû äà ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Éàøàéûø îòàãëàðûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ ýèë ìàíãàëëàð, äèâàð äèáèíäÿ ñîáàëàð éåðëÿøäèðèëèðäè. Áó äþâðöí éàøàéûø éåðëÿðèíèí áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ ùàñàðû èëÿ ÿùàòÿéÿ àëûíìûøäûð. Èëê Òóíú äþâðö èãòèñàäèééàòûíäà àïà-

Òóíú ãûëûíú. Ìèíýÿ÷åâèð. Å.ÿ. 15-12 ÿñðëÿð

ðûúû ðîëó ÿêèí÷èëèê òóòóðäó. Áóðàäà ñóâàðìà øÿðàèòèíäÿ áåúÿðèëÿí äÿí ãàëûãëàðû ÿëäÿ åäèëìèøäèð, ëàêèí äÿìéÿ ÿêèí÷èëèéè ÿñàñ éåð òóòìóø – áóüäà, àðïà, äàðû, êÿòàí âÿ ïàõëàëû áèòêèëÿð áåúÿðèëìèøäèð. Ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíäà ÿââÿëëÿð èðèáóéíóçëó ùåéâàíëàð öñòöí ìþâãå òóòñà äà, ñîíðàëàð õûðäàáóéíóçëó ùåéâàíëàðûí ñöðöäÿ öìóìè àðòûì ìåéëè ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ãîéóí÷óëóüóí èíêèøàôû Èëê Òóíú äþâðöíäÿ äàüëûã ð.-ëàðûí ýåíèø ìÿíèìñÿíèëìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿíäèð. Ìàëãàðàíûí àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿëàâÿ ÿðçàã ìÿùñóëëàðû éàðàíìûø âÿ áóíóíëà áàüëû áèð ñûðà éåíèëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áó äþâðäÿ èëê äÿôÿ ýèë íåùðÿ èúàä îëóíìóøäóð. Î, þç ôîðìàñûíû äÿéèøìÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà áó ýöíÿ ãÿäÿð ãàëìàãäà äàâàì åäèð. Ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòûíûí ôÿàë èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ èúìà-ãÿáèëÿ ãóðóëóøó äàõèëèíäÿ ìöëêè âÿ ñîñèàë àéðûëìàëàð ýöúëÿíìèøäèð. Êöð-Àðàç Ìÿäÿíèééÿòè äþâðö, éåðëè ôèëèç éàòàãëàðûíûí ýåíèø èñòèôàäÿñè âÿ ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ìåòàë ìÿìóëàòû è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ìöùöì àëÿò êöïëö òóíú áàëòàëàð, éàñòû èñêÿíÿâàðû òóíú áàëòàëàð, èêè àüûçëû éàðïàãâàðû õÿíúÿðëÿð, òèëëè áèç, èëýÿêëè ñàíúàã âÿ Ãàôãàçäà ÿí ãÿäèì òóíú îðàã äèããÿòè õöñóñèëÿ úÿëá åäèð. Ìåòàë ÿøéàëàðûí ñïåêòðàë ìöàéèíÿñè, îíëàðûí ÿêñÿð ùàëäà ìèñ-ìÿðýìöø òÿðêèáëè îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Ãàôãàçäà âÿ îíà ãîíøó ÿðàçèëÿðäÿ ãàëàé éàòàãëàðû îëìàäûüûíäàí âÿ îíóí

Ùåéâàí ôèãóðëàðû. Òóíú. Ìîëëà Èñàãëû (Èñìàéûëëû ð-íó). Å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèê

175

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ñàõñû ãàá. ßðäÿáèë. Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí ÿðÿôÿñè

óçàã éåðëÿðäÿí ôàñèëÿ èëÿ ýÿòèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ éåðëè ñÿíÿòêàðëàð ìèñèí ÿðèìÿ äÿðÿúÿñèíè àçàëòìàã ö÷öí îíà ìÿðýìöø, íèêåë, éà ñöðìÿ ãàòìûøëàð. Ãàçûíòû çàìàíû àáèäÿëÿðäÿ ìèñÿðèòìÿ êöðÿ ãàëûãëàðû, ýèë ãÿëèáèí ùèññÿëÿðè âÿ ñ. òàïûëìûøäûð. Ñÿíÿòêàðëàð ãèéìÿòëè ìåòàëëàðëà äà òàíûø èäèëÿð. Ãûçûëäàí âÿ ãûçûë ãàðûøûãëû ýöìöøäÿí ùàçûðëàíàí ÿøéàëàð äà áó äþâðäÿí ìÿëóìäóð. Ôèëèçèí ÷ûõàðûëìàñû âÿ ÿðèäèëìÿñè, ìåòàëûí òþêöëìÿñè, õöñóñè ãàðûøûãëàðûí òÿòáèãè, èñòè âÿ ñîéóã äþéìÿ, ÿìÿê àëÿòëÿðèíèí âÿ ñèëàùëàðûí, áÿçÿê ÿøéàëàðûíûí ÷åøèäëÿíìÿñè èñòåùñàëàòûí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Òàïûíòûëàð Ìåñîïîòàìèéà, Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç ãÿáèëÿëÿðè àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí îëäóüóíó òÿñäèã åäèð. Èëê Òóíú äþâðö àéèí âÿ àäÿòëÿðäÿ éåíè õöñóñèééÿòëÿðèí éàðàíìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàôû ìàääè âàðèäàòà ñàùèá îëàí êèøèíèí úÿìèééÿòäÿ ìþâãåéèíè õåéëè àðòûðûð. Áó äþâðäÿí þëöëÿð õöñóñè ñå÷èëìèø éåðëÿðäÿ áàñäûðûëìûøäûð. Áåëÿ ãÿáèðèñòàíëàðäà àéðû-àéðû àèëÿ âÿ íÿñëÿ àèä äÿôí àáèäÿëÿðè òèêèëèðäè. Áó äþâðäÿ þëö éàíäûðìà àäÿòè äÿ ìÿëóìäóð. Ãÿáèëÿ áàø÷ûëàðûíûí ãÿáèðëÿðè öçÿðèíäÿ êóðãàíëàð ãóðóëóðäó. Å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéèí àõûðûíäàí 1-úè ìèíèëëèéèí ñîí ðöáöíÿ êèìè îëàí äþâð Îðòà Òóíú äþâðöíö ÿùàòÿ åäèð. Áó äþâð ìàääè ìÿäÿíèééÿòäÿ ÿââÿë ìþâúóä îëìóø öìóìèëèéèí àðàäàí ÷ûõìàñû, êè÷èê ÿðàçèëè ìÿäÿíèééÿòëÿðèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ÿðàçèëÿðèíäÿ áîéà íàõûøëû, ãûðìûçû, øèìàëûíäà èñÿ ãàçìà íàõûøëû ãàðà áîç ñàõñû ìÿìóëàòû Îðòà Òóíú äþâðö àáèäÿëÿðèíèí ìÿäÿíè ìÿíñóáèééÿòèíèí ýþñòÿðèúè ÿëàìÿòèíè òÿøêèë åäèð. Áèð âÿ áèð íå÷ÿ ðÿíýëÿ íàõûøëàíìûø ýèë ìÿìóëàòû Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ Ãûçûëâÿíý, Êöëòÿïÿ Û âÿ Øîðòÿïÿ ÛÛ, Íÿùÿúèð, ßçíÿáöðò, Ïëîâäàü àáèäÿëÿðèíäÿí, Óðìèéà ýþëö ùþâçÿñèíäÿ Ýþéòÿïÿäÿ, Ùÿôòÿâàíòÿïÿäÿ, Ìóüàíäà, Ãî176

áóñòàíäà, Ãàðàáàü äöçÿíëèéèíäÿ Ãàðàêþïÿêòÿïÿäÿ, Öçÿðëèêòÿïÿäÿ âÿ áèð ñûðà áàøãà áþëýÿëÿðäÿ ìÿëóìäóð. Öçÿðëèêòÿïÿ äóëóñ ìÿìóëàòû ñàäÿ âÿ áîéàëû ãàáëàð ãðóïóíà áþëöíöð. Áÿçè íöìóíÿëÿðèí ãàçìà íàõûøëàðû àü ìàääÿ èëÿ äîëäóðóëìóøäóð. Äóëóñ ìÿìóëàòëàðû ÿëäÿ éàõóä ÷àðõäà ùàçûðëàíûðäû. Éàøàéûø éåðëÿðè áöíþâðÿñè äàøäàí ùþðöëìöø ìöäàôèÿ äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóíóðäó. Åâëÿð âÿ òÿñÿððöôàò òèêèëèëÿðè äöçïëàíëû îëóá, ïàë÷ûãëà áÿðêèäèëìèø äàøäàí ùþðöëöðäö, èðè êâàäðàò êÿðïèúëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Éàøàéûø éåðëÿðèíèí ìöäàôèÿ äèâàðëàðû èëÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ãÿáèëÿëÿð àðàñûíäàêû òîããóøìàëàðûí ýþñòÿðèúèñèäèð. Íåêðîïîëëàð òîðïàãäà âÿ äàø ãóòóëàðäà éåðëÿøäèðèëìèø ãÿáèðëÿðäÿí èáàðÿò îëóá áÿçèëÿðè êðîìëåõëÿðëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Þëöëÿð áöêöëö âÿçèééÿòäÿ, ìöõòÿëèô ÿøéàëàð âÿ ãàá-ãàúàãëà áèðëèêäÿ áàñäûðûëûðäû. ßëèêþìÿêòÿïÿäÿ êðåìàñèéà àäÿòè äÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Äÿôí àáèäÿëÿðèíäÿí âÿ éàøàéûø éåðëÿðèíäÿí ìåòàë ìÿìóëàòû – áàëòà, íèçÿ óúëóãëàðû, õÿíúÿð òèéÿñè, áîðóëó ãàðìàã, ìèñ ãàçàí, äþðäòèëëè áèçëÿð, äöéìÿëÿð, ñöðìÿ âÿ òóíú ìóíúóãëàð, ãûçûë âÿ ýöìöøäÿí àñìàëàð âÿ ñ. òàïûëìûøäûð. ßøéàëàð òþêìÿ öñóëó èëÿ ùàçûðëàíûð, ñîíðà èñÿ àüûç ùèññÿñè äþéöëöð èøëÿê ùàëà ñàëûíûðäû. Îòóðàã ÿùàëèíèí òÿñÿððöôàòûíäà ÿêèí÷èëèéèí âÿ ìàëäàðëûüûí èíêèøàôû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Õûðäàáóéíóçëó ùåéâàí ñöðöñö-

íöí àðòìàñû èëÿ êþ÷ÿðè ùåéâàíäàðëûã òÿñÿððöôàòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Àðòûã ìÿùñóë âåðÿí ìàëäàðëûã àéðû-àéðû ãÿáèëÿëÿðèí âàðëàíìàñûíû àñàíëàøäûðûð, ìöëêè âÿ èúòèìàè àéðûëìàíû äÿðèíëÿøäèðèð. Áó äþâðöí úÿìèééÿòè àðòûã èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí ñîí ìÿðùÿëÿñèíÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Òÿãð. å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèéèí àõûðûíäàí Óðìèéà ýþëö ùþâçÿñè ÿðàçèëÿðèíèí òàðèõè ÿëàâÿ îëàðàã ìèõèéàçûëû ìÿíáÿëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿ èøûãëàíäûðûëûð. Îíëàð õöñóñèëÿ êóòèëÿð, ëóëëóáèëÿð âÿ ùóððèëÿðèí àäûíû ÷ÿêèð. Å.ÿ. 22 ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿ êóòèëÿð Åíðèäàâàçèðèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Àêêàä ùþêìäàðû Íàðàìñèíèí (Íàðàì-Ñóåí) ãîøóíëàðûíû ìÿüëóá åòìèø, Øóìåð âÿ Àêêàä þëêÿëÿðèíèí øÿùÿðëÿðèíè äàüûäàðàã, þçöíö «äöíéàíûí äþðä òÿðÿôèíèí ùþêìäàðû» åëàí åòìèøäèð. Êóòèëÿð òÿõìèíÿí áèð ÿñð Ìåñîïîòàìèéàäà àüàëûã åòìèøëÿð. Ñîí êóòè ùþêìäàðû Òèðèêàíûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ âèëàéÿòëÿðèí ÿùàëèñè öñéàí ãàëäûðäû âÿ êóòèëÿð Ìåñîïîòàìèéàäàí ãîâóëäó. Êóòèëÿðèí àäëàðûíà å.ÿ. 2 âÿ ùÿòòà 1-úè ìèíèëëèéèí ìÿíáÿëÿðèíäÿ òÿñàäöô îëóíñà äà Ìåñîïîòàìèéàäàí øèìàëäà âÿ øÿðãäÿ éàøàìûø ìöõòÿëèô õàëãëàðà øàìèë åäèëèðäè. Êóòèëÿðèí äèëè Ãàôãàç äèë àèëÿñèíèí ØèìàëØÿðã ãðóïóíà àèä åäèëèð. Áþéöê åòíèê âÿ ñèéàñè áèðëèêëÿðäÿí áèðè äÿ ëóëëóáè òàéôà èòòèôàãû èäè. Îíëàðà òàáå îëàí ÿðàçè Óðìèéà ýþëöíäÿí Èðàí êþðôÿçèíÿ ãÿäÿð óçàíûðäû. Àêêàä ùþêìäàðû Íàðàìñèí êèòàáÿëÿðèíèí áèðèíäÿ «Ëóëëóáóì äàüëûëàðûíû þç ÿòðàôûíäà òîïëàìûø Ñèäóððè» öçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿñèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Ëóëëóáè ÷àðû Àíóáàíèíè þç ãÿëÿáÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø éàçûíû Çîùàá øÿùÿðè éàõûíëûüûíäàêû Ñàðûïóë ãàéàñûíäà ùÿêê åòäèðìèøäèð. Ëóëëóáèëÿðèí ãîíøó þëêÿëÿðëÿ ìöíàñèáÿòè óçóí ìöääÿò äöøìÿí÷èëèê õàðàêòåðè äàøûéûðäû âÿ áÿçè äèëëÿðäÿ ëóëëó/íóëëó «äöøìÿí» ñþçö ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèðäè. Ëóëëóáèëÿðèí äèëèíèí äðàâèä äèëëÿðè

Çîîìîðô ñàõñû ãàá. Ìàðëèê. Å.ÿ. 14-10 ÿñðëÿð

Ëóëëóáè ùþêìäàðû Àíóáàíèíèíèí ãàéàöñòö ðåëéåôè. Ñàðûïóë. Å.ÿ. 23 ÿñð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Òóíú áèëÿðçèê. Õîúàëû. Å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéèí ñîíó

èëÿ ãîùóìëóüó ìöøàùèäÿ îëóíóð. Þí Àñèéàíûí áþéöê õàëãëàðûíäàí áèðè ùóððèëÿð å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéèí ñîí ðöáöíäÿí Þí Àñèéàäà ãöäðÿòëè äþâëÿòëÿð ãóðìóø âÿ ìèõè éàçûäàí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. Å.ÿ. 2úè ìèíèëëèéèí èêèíúè ðöáöíäÿ ùöððèëÿð Øèìàëè Ìåñîïîòàìèéà ÿðàçèñèíäÿ Þí Àñèéàíûí ÿí áþéöê äþâëÿòëÿðäÿí áèðèíè – Ìèòàííè-Ùàíèãàëáàòû éàðàòìûøëàð. Å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèêäÿ Âàí âÿ Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäà ýåíèø éàéûëìûøëàð. Ùöððè äèëèíè ØèìàëØÿðãè Ãàôãàç äèëëÿðè àèëÿñèíèí Íàõ-Äàüûñòàí ãðóïó èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð. Óðìèéà ýþëö ðàéîíëàðûíäà å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèêäÿ êàøøó (êàññèò) òàéôàëàðûíûí äà

áèð ãèñìè éàøàéûðäû. Áèð çàìàí îíëàð Çàãðîñ äàü âèëàéÿòëÿðèíäÿí Áàáèëèñòàí þëêÿñèíÿ éöðöø åòìèø âÿ óçóí ìöääÿò áó þëêÿéÿ ñàùèá îëìóøëàð. Îðòà Òóíú äþâðö – Ìàääè ìÿäÿíèééÿò ãàëûãëàðû âÿ éàçûëû ìÿíáÿëÿð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿ îíà ãîíøó âèëàéÿòëÿðäÿ èëê áþéöê òàéôà èòòèôàãëàðû, åòíîñîñèàë ñÿúèééÿ äàøûéàí áèðëÿøìÿëÿðèí ìþâúóäëóüó, úÿìèééÿòäÿ èúòèìàè áÿðàáÿðñèçëèéèí ýöúëÿíìÿñè âÿ ãÿáèëÿëÿð àðàñûíäàêû åòíîìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð áàðÿäÿ ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð âåðèðëÿð. Ñîí Òóíú äþâðö – Äÿìèð äþâðöíöí áàøëàíüûúû å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéèí àõûðû – 1-úè

Êàøøóëàðûí Äóð Êóðèãàëçóäàêû çèêêóðàòû. Å.ÿ. 15 ÿñð

178

ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Áó äþâðäÿ ìþùêÿì ìöäàôèÿ äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóø éàøàéûø éåðëÿðè Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ÿðàçèëÿðèíäÿ ìÿëóìäóð. Äÿôí àáèäÿëÿðè êóðãàíëàð, äàø ãóòóëàð âÿ òîðïàã ãÿáèðëÿðëÿ òÿìñèë îëóíóð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿäÿíè ìÿíñóáèééÿò áàõûìûíäàí áèð íå÷ÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè èíêèøàô åäèð. Êè÷èê Ãàôãàç ùöäóäëàðûíäà Õîúàëû–Ýÿäÿáÿé ìÿäÿíèééÿòè ùÿíäÿñè õàðàêòåðëè (áÿçÿí èñÿ èíñàí âÿ ùåéâàí òÿñâèðëÿðè èëÿ) îðíàìåíòÿ ìàëèê îëàí ãàðà-áîç ðÿíýëè êåðàìèêà ìÿìóëàòû, åíëè òóíú ãûëûíúëàð, òÿáÿðçèíøÿêèëëè áàëòàëàð, ìöõòÿëèô õÿíúÿðëÿð, áîðóëó íèçÿëÿð âÿ éàáàëàð èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Òàëûø âÿ Ìóüàí çîíàñûíäà éàøàìûø òàéôàëàðûí ìÿäÿíèééÿòè ö÷öí óçóí, íàçèê ãûëûíúëàð, éÿùÿðøÿêèëëè äÿñòÿêëÿðÿ ìàëèê îëàí õÿíúÿðëÿð, îðíàìåíòñèç áîç ðÿíýëè ãàáëàð ñÿúèééÿâèäèð. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-øÿðãèíäÿ Äàüûñòàíäà éàéûëìûø Ãàéàêÿíä-Õîðî÷îé ìÿäÿíèééÿòèíÿ éàõûí îëàí àáèäÿëÿð ìÿëóìäóð. Õàðèúè ñÿòùè êîáóä ñóâàíìûø áîç ýèë ãàáëàð áó ìÿäÿíèééÿòèí ôÿðãëÿíäèðèúè ÿëàìÿòèäèð. Úÿíóáäà êåðàìèêà ôîðìàëàðû èëÿ ôÿð-

Êàøøó ÷àðû Ãàðàèíäàøûí Óðóêäà ìÿáÿäè. Å.ÿ. 15 ÿñð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Òóíú áÿçÿê ÿøéàñû. Ùàúûáóëàã. Å.ÿ. 13-9 ÿñðëÿð

ãëÿíÿí Íàõ÷ûâàí Ìÿäÿíèééÿòè ìÿëóìäóð. ßââÿëêè äþâðäÿ éàéûëìûø Áîéàëû Ãàáëàð Ìÿäÿíèééÿòè ýåòäèêúÿ ñöãóòà éåòìèø âÿ åéíè ôîðìàëû ÷ÿùðàéû âÿ áîçãàðàýèëëè êåðàìèêà èëÿ ÿâÿç åäèëìèøäèð. Íàõ÷ûâàí ìàòåðèàëëàðû Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäà àøêàð åäèëìèø àáèäÿëÿðèí ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè èëÿ áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðäÿí åéíèëèê òÿøêèë åäèð. Àðõåîëîæè äÿëèëëÿð Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí òàéôàëàðûí èúòèìàè ùÿéàòûíäà âÿ èñòåùñàëäà ìöùöì èðÿëèëÿéèøëÿðèí áàø âåðäèéèíè òÿñäèã åäèð. Òóíúóí åìàëû éöêñÿê ÷è÷ÿêëÿíìÿ ìÿðùÿëÿñèíÿ ÷àòìûøäû, ñàõñû ÿøéàëàðûí ùàçûðëàíìàñû çàìàíû äóëóñ ÷àðõûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Õûø ÿêèí÷èëèéè èíêèøàô åäèð, òàõûë äþéöìö çàìàíû àðòûã âÿëäÿí êèôàéÿò ãÿäÿð ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó, äÿíäÿíÿëè òÿêÿðè îëàí àðàáàëàð ùàçûðëàíûðäû. ßêèí÷èëèê òÿñÿððöôàòû èíòåíñèâ ñöðÿòäÿ éöêñÿëìèø, ñóâàðìà ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûø, áàü÷ûëûã âÿ öçöì÷öëöê èíêèøàô åòìèø âÿ øÿðàá÷ûëûã ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Äàüëûã áþëýÿëÿðèí ìàëäàð òàéôàëàðû ìåòàë åìàëû ñàùÿñèíäÿ áþéöê óñòàëûã ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûøëàð. Òóíú ÿøéàëàðûí èñòåùñàëûíäà ìöõòÿëèô öñóë âÿ ãàéäàëàð òÿòáèã åäèðäèëÿð. Áóðàéà äàø ãÿëèáëÿðäÿ âÿ ìóìäàí äöçÿëäèëìèø ìîäåëëÿðÿ ìåòàëòþêìÿ, ìåòàëû èñòè âÿ ñîéóã äþéìÿ, áÿíä âóðìà, ãàéíàãëàìà, êÿñìÿ, úûçìà âÿ ñ. äàõèëäèð. Äÿìèðèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè áó

Ïàð÷à öçÿðèíäÿ íàõûø âóðìàã ö÷öí ýèë ãÿëèáëÿð. Õîúàëû Å.ÿ. 13-10 ÿñðëÿð.

äþâðöí ìöùöì ùàäèñÿñè èäè. Ëàêèí ùÿëÿ áèð ìöääÿò òóíú ÿøéàëàð äÿìèð èëÿ éàíàøû ùàçûðëàíûðäû. Å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèéèí àõûðûíäà äÿìèð éàëíûç áÿçÿê âÿ õûðäà ÿøéàëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíóðäó, ñîíðàëàð äÿìèð ñèëàù âÿ àëÿò ùàçûðëàíìàüà áàøëàíäû. Áó äþâðäÿ ñÿíÿòêàðëûã êÿíä òÿñÿððöôàòûíäàí ãÿòè ñóðÿòäÿ àéðûëäû. Èñòåùñàë ÿìòÿÿ òÿìàéöëëö îëìàüà áàøëàäû, áó èñÿ ìöíòÿçÿì ìöáàäèëÿéÿ âÿ òèúàðÿòÿ òÿêàí âåðäè. Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè þç äàõèëèíäÿ âÿ óçàã þëêÿëÿð àðàñûíäà ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðèá, ìþùêÿìëÿíäèðèðäè. Àéðû-àéðû òàéôà ãðóïëàðûíûí áèðëÿøìÿñè ïðîñåñè ýöúëÿíèð, òàéôà èòòèôàãëàðûíûí éàðàíìàñû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áó ùàäèñÿëÿð Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ñèíôè úÿìèééÿòëÿðèí âÿ èëê äþâëÿò òþðÿìÿëÿðèíèí éàðàíìàñû åðàñûíûí ìöæäÿ÷èëÿðè èäè. Éàçûëû ìÿíáÿëÿð å.ÿ. 10 ÿñðèí àõûðëàðûíäàí Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäàêû ÿðàçèëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Áó ÿðàçèëÿð êå÷ìèø çàìàíëàðäàêû êèìè êóòè âÿ ëóëëóáóì àäëàíäûðûëûð, ëàêèí îíîìàñòèê ìàòåðèàëëàð ùóððèäèëëè ÿùàëèíèí öñòöí îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Àíòðîïîëîæè úÿùÿòäÿí éåðëè ÿùàëè ãàôãàñèîí âÿ Àðàëûã äÿíèçè òèïëÿðè àäëàíäûðûëàí òèïëÿðÿ àèä åäèëèð. Áó äþâðäÿí ìÿíáÿëÿð Óðìèéà ýþëöíäÿí øÿðãäÿ îëàí ÿðàçèëÿðäÿ ìÿñêóíëàøìûø èðàíäèëëè êþ÷ÿðèëÿðèí àäûíû ÷ÿêèðëÿð. Ìàäà, Àìàäàé àäû àëòûíäà òàíûíàí áó òàéôàëàð Èðàí éàéëàñûíäà âÿ îíóíëà ùÿìùöäóä îëàí áþëýÿëÿðäÿ þç òàðèõè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíè éàðàòìàüà áàøëàéûðëàð. Îíëàðëà áèðëèêäÿ ñöâàðèëèê, àòûí þëìöø ñàùèáè èëÿ áèðëèêäÿ äÿôí åäèëìÿñè àäÿòè, àòà âÿ äèýÿð ùåéâàíëàðà ñèòàéèø, èíúÿñÿíÿòäÿ ùåéâàí òÿñâèðè âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿ áàøãà éåíè åëåìåíòëÿð ìåéäàíà ýÿëèð âÿ ãîíøó ÿðàçèëÿðÿ ýåòäèêúÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðèð. Àøøóð ÷àðû ÛÛ Àäàäíåðàðèíèí [å.ÿ. 911–890] çàìàíûíäàí àøøóðëàð áó ÿðàçèëÿðÿ ãàðÿò÷èëèê áàñãûíëàðû âÿ éöðöøëÿð åòìÿéÿ áàøëàìûøëàð. Óçóí ìöääÿò Óðìèéà ýþëöíöí úÿíóá ùèññÿñè Çàìóà þëêÿñè àäû àëòûíäà òàíûíìûøäûð. Å.ÿ. 881 èëäÿ Çàìóàíûí õåéëè ùèññÿñèíè áèðëÿøäèðÿí Äàüàðà âèëàéÿòèíèí áàø÷ûñû Íóð-Àäàä àøøóðëàðà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìèøäèð. Èñòèëà÷ûëàðûí éîëóíó êÿñìÿê ö÷öí çàìóàëûëàð Áàáèòå àøûðûìûíäà (ìöàñèð Äÿðáÿíä-è Áàçèàí) ìöäàôèÿ äèâàðû ùþðìöøëÿð. Ùöúóìà ìÿðóç ãàëìûø Áèðóòó, Óçå Ëàãàëàãà, Áàðà, Áóíàñè âÿ Ëàáðóñà ãàëàëàðûíûí àäû ÷ÿêèëèð. Áó âèëàéÿòëÿðäÿí áàú îëàðàã ãàðàìàë, äàâàð, àò, àðïà, øÿðàá, ìèñ âÿ ìèñäÿí ùàçûðëàíìûø ìÿìóëàò,

ýöìöø âÿ ãûçûë àëìàãëà êèôàéÿòëÿíìÿéèá, åðòÿñè èë éåíèäÿí éöðöø åòäè. Áó çàìàí Çàìóàíûí áàøûíäà àðòûã Àìåêà äóðóðäó. Îíóíëà áèðëèêäÿ ìöäàôèÿäÿ Àììàëè øÿùÿðèíèí áàøûíäà äóðàí Àðàøòóà ÷ûõûø åäèð. Àøøóðëàðûí ïàéòàéõò øÿùÿðè Çàìðèíè âÿ îíóí ÿìëàêûíû (÷îõëó «ìèñ ÿøéàëàð, ìèñ âàçàëàð, ìèñ úàìëàð, ìèñ ìÿúìÿéèëÿð, ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø ñèíèëÿð, ñàðàéûí ñÿðâÿòëÿðè, îíóí òîïëàäûüû õÿçèíÿ»), Àðàçèòêó, Àììàðó, Ïàðñèíäó, Èðèòó, Ñóðèòó ãàëàëàðûíû 150 ÿòðàô ìÿñêÿíëÿ áèðëèêäÿ òóòìàñûíäàí äàíûøûëûðñà äà ãÿòè ãÿëÿáÿ ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèð. Ñîíðàëàð

Ãûçûë úàì. Ùÿñÿíëè. Å.ÿ. 10 ÿñð

Çàìóàíûí çÿáò îëóíìóø ùèññÿñèíäÿ àøøóðëàð ÿéàëÿò éàðàäàðàã îíó Çàìóà âÿ éà Ìàçàìóà àäëàíäûðìûøëàð, âèëàéÿòèí ãàëàí ùèññÿñèíÿ èñÿ Äàõèëè Çàìóà äåéèëèðäè. Áó ÿðàçèäÿ, Óðìèéà ýþëöíöí úÿíóáóíäà, Ùÿñÿíëè òÿïÿñèíäÿ ÷îõ ãàëûí äèâàðëàðû, ñàðàé âÿ ìÿáÿä òèïëè ìþùòÿøÿì òèêèíëèëÿðè îëàí øÿùÿð àøêàð îëóíìóøäóð. Áóðàäàí òàïûëìûø ïèéàëÿ öçÿðèíäÿ ìÿíáÿëÿðäÿí ìÿëóì îëàí Èäà þëêÿñèíèí âÿ ùþêìäàðû Áàóðèíèí àäû ÷ÿêèëèð. Äàõèëè Çàìóàäà ÿí èðè ñèéàñè âàùèäëÿð Íèêäèìàíûí âÿ Íèêäèàðàíûí òîðïàãëàðû èäè. Ìÿíáÿëÿðäÿ Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäà îëàí áèð íå÷ÿ þëêÿíèí äÿ àäû ÷ÿêèëèð: Àëëàáðèéà, Ýèëçàí, Èäà, Êàðàëëà, Êóððóðè, Ýèçèëáóíäà, Ìåññè, Ïàðñóà, Çèêåðòó, Àíäèéà. Èäà þëêÿñèíèí àäûíà èñÿ Ùÿñÿíëè éàøàéûø éåðèíäÿ òàïûëìûø àðõåîëîæè ãàëûãëàðäà ðàñò ýÿëèðèê. Áó þëêÿëÿðèí ÷îõó ñîíðàëàð áó ÿðàçèäÿ éöêñÿëÿí Ìàííà äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëìóøäóð. Ìàííàíûí àäû, Ìóííà ôîðìàñûíäà, èëê äÿôÿ å.ÿ. 843 èëäÿ Àøøóð ÷àðû ÛÛ Ñàëìàíàñàðûí [å.ÿ. 858–824] ñàëíàìÿëÿðèíäÿ éöðöø åòäèéè þëêÿëÿð àðàñûíäà ÷ÿêèëèð, ëàêèí îíóí ãàðÿò âÿ èøüàë åäèëìÿñèíäÿí, éàõóä îíäàí áàú àëûíìàñûíäàí äàíûøûëìûð. Àíúàã å.ÿ. 829 èëäÿ ìàííàëû Óäàêèíèí ùàêèìëèéè äþâðöíäÿ þëêÿíèí øÿùÿðëÿðè äàüûäûëàðàã ñàéñûç-ùåñàáñûç ãàðàìàë, 179

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ãîéóíëàð âÿ ìöëêèééÿò ãàðÿò åäèëìèøäèð. Å.ÿ. 9 ÿñðèí ñîíó – 8 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Âàí ýþëö ÿòðàôûíäà ìÿñêóíëàøìûø Óðàðòó äþâëÿòè Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Óðìèéà ýþëö ÿðàçèëÿðèíÿ éöðöøëÿð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Èøïóèíè âÿ îíóí îüëó Ìåíóàíûí áèðýÿ ùàêèìëèéè äþâðöíäÿ [å.ÿ. 820–810] óðàðòóëóëàð Úóëôà ð.-íóíà éöðöø åòìèøëÿð âÿ Èëàíëûäàü ãàéàëàðûíäà Ïóëóàäè þëêÿñèíèí øÿùÿðëÿðè öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿëÿðè ùàããûíäà ìèõè éàçû ùÿêê åòìèøëÿð. Àäû ÷ÿêèëÿí òîïîíèìëÿð àðàñûíäà Àðàñàíè øÿùÿðèíèí àäû ìöàñèð ßðÿçèí êÿíäèíèí àäûíäà þç ÿêñèíè òàïûð. Ïóëóàäè

Ìàííàëûëàð âÿ ìèäèéàëûëàð. ÄóðØàððóêèíäÿêè ðåëéåô. Å.ÿ. 8 ÿñðèí ñîíó

180

þëêÿñèíèí àäû èñÿ îíóí ïàéòàõòû Ëèáëèóíè éåðèíäÿ òàïûëìûø Û Àðãèñòèíèí éàçûñûíäà äà ÷ÿêèëèð (ìöàñèð Âàðçàêàí Èðàíéàõûíëûüûíäà). Óðìèéà ýþëöíöí øèìàë âÿ ãÿðá ÿðàçèëÿðèíäÿ òàïûëàí áèð ñûðà éàçûëû ìÿíáÿëÿð âÿ ìöäàôèÿ ãàëàëàðû óðàðòóëóëàðûí áó ÿðàçèëÿðè çÿáò åòìÿ úÿùäèíè ýþñòÿðèð. Àøøóð âÿ Óðàðòó äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà Óðìèéàáîéó ÿðàçèëÿðèíÿ éèéÿëÿíìÿê óüðóíäà äàèìà ìöáàðèçÿ ýåòìèøäèð. Ìàííà äþâëÿòè þç ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëàìàã ö÷öí áó ìöáàðèçÿäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, èíàäëû ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðäè. Ìàííàíûí ÿí áþéöê òÿðÿããèñè ÷àð Èðàíçó âÿ îíóí ñÿëÿôëÿðèíèí ùþêìðàíëûüû äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèð. Ìàííà Ãÿäèì Øÿðãäÿ ýöúëö äþâëÿòëÿðäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëèð. Àñûëû âèëàéÿòëÿð äÿ äàõèë îëìàãëà Ìàííà äþâëÿòè Óðìèéà ýþëöíöí áöòöí úÿíóá âÿ øèìàë ùèññÿñèíè, Ãûçûëöçÿí ÷àéû ùþâçÿñèíèí õåéëè ùèññÿñèíè âÿ îíäàí úÿíóáäà éåðëÿøÿí ð.-íëàðû ÿùàòÿ åäèðäè. Ìàííà âÿ Íàõ÷ûâàí ÿðàçèëÿðèíäÿ àøêàð åäèëìèø ìàääè ìÿäÿíèééÿò ãàëûãëàðûíäà èçëÿíÿí ñûõ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð, áÿçè ùàëëàðäà òàìàìèëÿ åéíèëèêäÿí, áèð òÿðÿôäÿí åòíèê ãîùóìëóãäàí, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Ìàííàíûí øèìàëà óçàíàí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí õÿáÿð âåðèð. «×àð øÿùÿðè»

Èçèðòó (Çèðòà) óçóí ìöääÿò Ìàííà ÷àðëûüûíûí ïàéòàõòû îëàðàã ãàëûðäû. Äþâëÿòèí áàøûíäà èðñè ùàêèìèééÿòÿ ìàëèê ùþêìäàð äóðóðäó. Èðàíçóäàí ñîíðà ùàêèìèééÿò îíóí îüóëëàðû – þëêÿíè àðäûúûë èäàðÿ åäÿí Àçàíûí âÿ Óëëóñóíàíûí ÿëèíÿ êå÷èð. Àõøåðèäÿí ñîíðà Ìàííàíû îíóí îüëó Óàëëè èäàðÿ åäèð. Äþâëÿò «Ìàííà ÷àðûíûí úàíèøèíëÿðè» áàøäà îëìàãëà âèëàéÿòëÿðÿ áþëöíöðäö. Èçèðòó Ìàííàíûí “÷àð øÿùÿðè” – ïàéòàõòûäûð. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ Èçèðòó øÿùÿðè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìöàñèð Çèâèéÿ øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäà éåðëÿøèðìèø. Èçèðòó äà äèýÿð Ìàííà øÿùÿðëÿðè êèìè ìöäàôèÿ õàðàêòåðëè ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ùàñàðà àëûíûáìûø. øÿùÿðäÿ èêè âÿ ö÷ìÿðòÿáÿëè áèíàëàð, ýöìàí åäèëäèéèíÿ ýþðÿ, åëÿúÿ äÿ ìÿáÿäëÿð âàðìûø. Å.ÿ. 716 èëäÿ Àøøóð ùþêìäàðû ÛÛ Ñàðãîí Èçèðòóíó òóòóá éàíäûðìûøäû, ëàêèí òåçëèêëÿ øÿùÿð áÿðïà îëóíìóøäóð. Å.ÿ. 650 èëäÿ àøøóð ùþêìäàðû Àøøóðáàíàïàë éåíèäÿí Èçèðòóíó òóòóá äàüûòìûøäûð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Òóíú ñèòóëàëàðäà ìàííàëûëàðûí òÿñâèðè. Å.ÿ. 8 ÿñð.

Âàõòàøûðû âèëàéÿòëÿð àéðûëìàüà úàí àòûðäûëàð. Å.ÿ. 8 ÿñðèí àõûðûíäà Àíäèéà, Çèêåðòó âÿ Ýèçèëáóíäà úàíèøèíëÿðè óðàðòóëóëàðëà áèðëÿøèá ìàííàëûëàðà âÿ îíëàðëà èòòèôàãäà îëàí àøøóðëàðà ãàðøû ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Ëàêèí å.ÿ. 714 èëäÿ Àøøóð ÷àðû ÛÛ Ñàðãîíóí [å.ÿ. 722-705] éöðöøö íÿòèúÿñèíäÿ óðàðòóëóëàðûí ùöúóìóíà ñîí ãîéóëäó. Óàóø (èíäèêè Ñÿùÿíä) äàüûíäà îëàí äþéöøäÿ Óðàðòó ÷àðû äÿùøÿòëè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû âÿ þçöíö þëäöðäö. Ìàííàíûí çÿáò åäèëìèø 22 ãàëàñû âÿ 2 ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø øÿùÿðè ýåðè ãàéòàðûëäû, þëêÿ áÿðïà îëóíàðàã, «ïÿðÿí-ïÿðÿí äöøìöø ìàííàëûëàð» þç éåðëÿðèíÿ ãàéòàðûëäûëàð. Ìàííà î çàìàíûí ãöäðÿòëè äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèø âÿ òåçëèêëÿ úöðÿòëÿíèá Àøøóð òîðïàãëàðûíà áàñãûí åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿìèøäèð. Ñàðãîíóí âàðèñè Ñèíàõõåðèá [å.ÿ. 705–681] ìàííàëûëàðûí îíóí ùàêèìèééÿòèíÿ èòàÿòêàðëûãëà áîéóí ÿéìÿìÿéèíäÿí øèêàéÿòëÿíèð. Å.ÿ. 8 ÿñðèí ñîíóíäà éàçûëû ìÿíáÿëÿð òàðèõ ìåéäàíûíà ÷ûõàí éåíè áèð ãöââÿ – êèììåðèëÿð âÿ ñêèôëÿð ùàããûíäà õÿáÿð âåðèð. Îíëàð øèìàëäàí Ãàôãàçû êå÷èá, Éàõûí Øÿðã ÿðàçèëÿðèíÿ áàñãûí åòìèøëÿð. Àðõåîëîæè úÿùÿòäÿí îíëàðûí ãàëûãëàðûíû Ìèíýÿ÷åâèð íåêðîïîëóíäà, Ñàêêûç äÿôèíÿñèíäÿ âÿ áàøãà àáèäÿëÿðäÿ èçëÿìÿê îëàð. Ñêèôëÿðèí ýÿëèøè èëÿ éåíè ñèëàù, õöñóñÿí ö÷òèëëè áîðóëó îõ óúëóãëàðû ýåíèø éàéûëûð. Îíëàðûí øÿõñèíäÿ ìàííàëûëàð þçëÿðèíÿ ìöòòÿôèã ãàçàíìûøëàð. Àñàðõàääîí [å.ÿ. 680–668] çàìàíûíäà Ìàííà êèììåðëÿð, ñêèôëÿð âÿ ìàäàëûëàðëà èòòèôàã ãóðóá Àøøóðó ñûõûøäûðìàüà âÿ îíóí òîðïàãëàðûíû ÿëèíäÿí àëìàüà áàøëàìûøäû. Ëàêèí Ìàííàíûí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè óçóí ÷ÿêìÿäè. Å.ÿ. 600 èëÿ éàõûí àøøóðëóëàð ìàííàëûëàðû àüûð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäûëàð, áèð ÷îõ ãàëàíû âÿ ùÿòòà ïàéòàõòû Èçèðòóíó

èøüàë åòäèëÿð, áîë ãÿíèìÿò ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Þëêÿäÿ öñéàí íÿòèúÿñèíäÿ ÷àð Àõøåðè ùÿëàê îëäó. Òàõòà ÿéëÿøÿí Óàëëè Àøøóð òÿðÿôèíÿ êå÷äè. Ñîíðàëàð äà ìàííàëûëàð àøøóðëàðëà áèðëèêäÿ ìàäàëûëàðà ãàðøû ÷ûõûø åòìèøëÿð. Å.ÿ. 615–610 èëëÿð àðàñûíäà Éàõûí Øÿðãèí áèð ñûðà þëêÿëÿðè, î úöìëÿäÿí Ìàííà ìèäèéàëûëàð òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíäó. Ìàííàíûí àäû ñîí äÿôÿ Áèáëèéàäà Èåðåìèéàíûí êèòàáûíäà ÷ÿêèëèð. Ìàííà òàðèõèíÿ àèä ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè âÿ éàçûëû ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòû ýþñòÿðèð êè, äþâëÿòèí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñè úÿìèééÿòèí íàèë îëäóüó éöêñÿê èãòèñàäè ñÿâèééÿéÿ ÿñàñëàíìûøäûð. Äèâàðëàðëà ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø ÷îõòÿáÿãÿëè øÿùÿðëÿðèí âÿ îíëàðû ìöäàôèÿ åäÿí êè÷èê ãàëàëàðûí ìþâúóäëóüó òèêèíòè ñàùÿñèíèí âÿ ìöäàôèÿ èìêàíëàðûíûí éöêñÿê îëäóüóíó ýþñòÿðèð. ßùàëèíèí îòóðàã ùÿéàò ñöðÿí ùèññÿñè ýåíèø ìèãéàñäà ÿêèí÷èëèê âÿ áàü÷ûëûãëà ìÿøüóë îëìóøäóð. Ìàëäàðëûã âÿ õöñóñÿí àò÷ûëûã ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ìàííà òîðïàãëàðûíäà ñÿíÿòêàðëàðûí èíúÿñÿíÿòè éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòìûøäûð. Éåðëè ÿùàëèíèí äèíè áàõûøëàðû ùàããûíäà éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿí ÷îõ úöçè ìÿëóìàò àëà áèëèðèê; îíëàðûí øÿùÿðëÿðèíäÿ ìÿáÿäëÿð òèêèëèðäè, àëëàùëàðà ùåéêÿëëÿð ãîéóëóð âÿ òÿøÿêêöð äóàñû îõóíóðäó. Ìàääè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè, äÿôí àäÿòëÿðè, êåðàìèêà âÿ ìåòàë ìÿìóëàòûíûí öçÿðèíäÿêè òÿñâèðëÿð ÿùàëèíèí ìÿíÿâè ùÿéàòûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð. Ùÿñÿíëèäÿí òàïûëìûø ãûçûë úàìûí òÿñâèðëÿðè èëàùèëÿðÿ ñèòàéèøè âÿ ãóðáàí âåðèëìÿñèíè õöñóñèëÿ ïàðëàã øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèð. Ãÿäèì åòèãàäëàðäà äèðèëèê àüàúûíà ñèòàéèø áþéöê éåð òóòóðäó. Áó èíàíûø òÿáèÿòèí þëìÿñè âÿ äèðèëìÿñè èäåéàñûíû, ÿùàëèíèí ÿùéàéà âÿ àõèðÿòÿ èíàìûíû òÿúÿññöì åòäèðèðäè. Ñîëìàç Ãàøãàé

Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè Ìèäèéà äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ Ìèäèéàëûëàðûí ìÿñêóíëàøäûüû âèë.-èí àäû èëê äÿôÿ å.ÿ. 835 èëäÿ àøøóð ìÿíáÿëÿðèíäÿ ÷ÿêèëèð. Ìèäèéàëûëàðûí òàéôà èòòèôàãû ÿñàñÿí Ìàííàäàí øÿðãäÿ âÿ ú.-ø.-äÿ éåðëÿøÿí âèë.-ëÿðäÿ òÿøÿêêöë òàïìûøäû. Ùåðîäîò þç ÿñÿðèíäÿ ìèäèéàëûëàðûí èòòèôàãûíà äàõèë îëàí àëòû òàéôàíûí àäûíû ÷ÿêèð – àðèçàíòëàð, áóäèëÿð, áóñëàð, ìàãëàð, ïàðåòàêåíëÿð âÿ ñòðóõàòëàð. Ìöàñèð òÿäãèãàò÷ûëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áó òàéôàëàðûí ùàìûñûíû èðàíäèëëè ùåñàá åäèð. Å.ÿ. 8 ÿñðäÿ Ìèäèéàíûí (éóí. – ?????; Ìèäèéà äèëèíäÿ – Ìàäà) áèð ñûðà ÿéàëÿòëÿðè àøøóðëàð òÿðÿôèíäÿí èñòèëà åäèëèá Àññóðèéàéà áèðëÿøäèðèëìèøäèð. Å.ÿ. 7 ÿñðèí 70úè èëëÿðäÿ Êàøòàðèòèíèí (Ìèäèéà äèëèíäÿ – Õøà#ðèòà) ðÿùáÿðëèéè èëÿ áàø âåðìèø ýöúëö õàëã öñéàíû íÿòèúÿñèíäÿ àøøóðëàð Ìèäèéà âèë.-ëÿðèíäÿí òàìàìèëÿ ãîâóëìóø âÿ áóðàäà Ìèäèéà øàùëûüû ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Êàøòàðèòè Ìèäèéàíûí èëê øàùû îëìóøäóð. Îíóí éàðàòäûüû ùÿðáè èòòèôàãûí ìÿðêÿçè ìöàñèð Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíèí éàíûíäà éåðëÿøèðäè. Ñîíðàëàð áóðàäà Ìèäèéàíûí ïàéòàõòû – Àãáàòàíà (Ìèäèéà äèëèíäÿ – Ùàíãìàòàíà) øÿùÿðè ñàëûíìûøäû. Ëàêèí áèð ãÿäÿð ñîíðà Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíèí áèð ÷îõóíäà, î úöìëÿäÿí Ìèäèéàäà ñêèôëÿð þç àüàëûüûíû áÿðãÿðàð åòäèëÿð. Ñêèôëÿð ãàðÿò÷èëèê ìÿãñÿäè èëÿ âàõòàøûðû éöðöøëÿð åäèð âÿ îíëàðäàí àñûëû þëêÿëÿðäÿí áàú àëûðäûëàð. Ìèäèéà øàùû (å.ÿ. 625-585) Êèàêñàð (éóí. – ????????; Áàáèë äèëèíäÿ – Óìàêè+òàð; Ìèäèéà äèëèíäÿ – Ùóâàõ+òðà) ùÿðáè èñëàùàò êå÷èðäèêäÿí ñîíðà å.ÿ. 624 Åêáàòàíà Ìèäèéàëûëàðûí Êàøòàðèòè òÿðÿôèíäÿí àøøóðëàðà ãàðøû éàðàäûëìûø ùÿðáè ìÿðêÿç èäè. Êàð-Êàøøè ("Êàøøóëàðûí (êàññèòëÿðèí) êîëîíèéàñû") àäëàíàí ãàëàíûí éàõûíëûüûíäà éåðëÿøèðäè. Åêáàòàíà, Ìèäèéà òàéôà áàø÷ûëàðûíûí ãÿäèì òîïëàíûø éåðèíäÿ (Ìèäèéà äèëèíäÿ Hangmatana - "Òîïëàíûø éåðè" äåìÿêäèð), òÿãð. å.ÿ. 7 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ìèäèéà äþâëÿòèòíèí ïàéòàõòû èíøà åäèëìèøäèð. Ùåðîäîòà ýþðÿ, Äåéîê Åêáàòàíàíû þçö ö÷öí òèêìÿéè ÿìð åòìèøäè. Øÿùÿð òèúàðÿò éîëëàðûíûí êÿñèøìÿ íþãòÿñèíäÿ éåðëÿøèðäè. Åêáàòàíà èðè òèúàðÿò, ñÿíÿòêàðëûã âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè èìèø. Àãáàòàíà øÿùÿðèíèí ãàëûãëàðû ìöàñèð Ùÿìÿäàí øÿùÿðè éàíûíäà éåðëÿøèð.

181

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

èëäÿ Ìèäèéàäà ñêèôëÿðèí ùàêèìèééÿòèíè äåâèðäè. Àç ñîíðà Êèàêñàð Áàáèëèñòàí ùþêìäàðû Íàáîïàëàññàð èëÿ Àññóðèéàéà ãàðøû ùÿðáè ñàçèø áàüëàäû. Å.ÿ. 614 èëäÿ ìèäèéàëûëàð Àññóðèéàíûí ïàéòàõòû – Íèíåâèéàíû ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð, ëàêèí ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿäèëÿð, ÿâÿçèíäÿ Àññóðèéàíûí ãÿäèì ïàéòàõòû Àøøóð øÿùÿðèíè òóòàðàã, ãàðÿò åäèá äàüûòäûëàð. Áàáèëëèëÿð èñÿ Àøøóðà ýåú ýÿëäèëÿð. Ìèäèéàëûëàð âÿ áàáèëëèëÿð èòòèôàãëàðûíû ñöëàëÿ êÿáèíè èëÿ ìþùêÿìëÿòäèëÿð. Å.ÿ. 612 èëäÿ ìöòòÿôèãëÿð ãÿòè ùöúóìëà Àññóðèéàíûí ïàéòàõòû Íèíåâèéà øÿùÿðèíè òóòóá äàüûòäûëàð. Àññóðèéàíûí áèð ùèññÿñè Ìèäèéà äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíÿ ãàòûëäû. Ìèäèéàëûëàðûí Àññóðèéà öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Ìèäèéà Þí Àñèéàíûí áþéöê äþâëÿòèíÿ ÷åâðèëäè. Áóíäàí ñîíðà ìèäèéàëûëàð Êèàêñàðûí áàø÷ûëûüû èëÿ Ùèðêàíèéà, Ïàðôèéà, Ïåðñèäà, Åëàì, Ìàííà, Óðàðòó âÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí Ñêèô ÷àðëûüûíû òóòäóëàð. Ëàêèí Ìàííà, Ñêèô ÷àðëûüû âÿ Óðàð182

òó ìöÿééÿí çàìàí ÿðçèíäÿ (å.ÿ. 6 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíèí ñîíëàðûíàäÿê) þçöíö èäàðÿ åòäè âÿ ìèäèéàëûëàðûí «êè÷èê» ìöòòÿôèãëÿðè âÿçèééÿòèíäÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Ìàííàíûí èøüàëûíûí Ìèäèéà òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôû ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäû. Éöêñÿê èíêèøàô åòìèø êÿíä òÿñÿððöôàòû, ñÿíÿòêàðëûüû âÿ øÿùÿð ùÿéàòûíà ìàëèê îëàí Ìàííà Ìèäèéà äþâëÿòèíèí èãòèñàäèééàòûíûí éöêñÿëèøèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàäû âÿ îíóí ìÿäÿíè-èãòèñàäè ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäè. Ìèäèéàëûëàðûí Êè÷èê Àñèéàíûí áèð ùèññÿñèíè òóòìàñû î äþâðöí ãöäðÿòëè äþâëÿòëÿðèíäÿí îëàí Ëèäèéàíûí ÷àðû Àëèàòòàíûí îíëàðà ãàðøû ÷ûõûø åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó; Ëèäèéà èëÿ ìöùàðèáÿ ÿðÿôÿñèíäÿ Ìèäèéà òÿðÿôèíäÿí Ìàííà, Ñêèô ÷àðëûüû âÿ Óðàðòóíóí þçöíöèäàðÿñèíÿ ñîí ãîéóëäó. Ìèäèéà âÿ Ëèäèéà àðàñûíäà ñàâàø áåø èë (å.ÿ. 590-585) äàâàì åòäè âÿ ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí èìçàëàíìàñû èëÿ áàøà ÷àòäû. Ñàçèøÿ ýþðÿ, Ìèäèéà âÿ Ëèäèéà àðàñûíäà ñÿðùÿä ãÿäèì Ãàëèñ (ìöàñèð Ãûçûë Èðìàã) ÷àéû

áîéóíúà ìöÿééÿíëÿøäèðèëäè. Ìàííàíûí Ìèäèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàëû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí åòíèê ýþðêÿìèíèí äÿéèøìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäû. Áó çàìàíäàí áàøëàéàðàã èíòåíñèâ åòíèê ïðîñåñëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ éåðëè òàéôàëàð òÿäðèúÿí Ìèäèéà äèëèíèí äèàëåêòëÿðèíè ãÿáóë åäÿðÿê «ìèäèéàëûëàøìàüà», «ìèäèéàëûëàð» àäëàíìàüà áàøëàäûëàð. Ìèäèéàíûí áèð ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèø Ìàííà èñÿ «Ìèäèéà» éàõóä «Êè÷èê Ìèäèéà» àäëàíìàüà áàøëàíäû. Ìèäèéàëûëàð òÿðÿôèíäÿí Ìàííàíûí âÿ Àññóðèéàíûí èøüàëûíäà îíëàðûí ìöòòÿôèãëÿðè êèìè ãÿäèìäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí àñàãàðòèëÿð (àøøóð ìÿíáÿëÿðèíäÿ – çèêèðòó) òàéôàñû äà éàõûíäàí èøòèðàê åäèðäè. Î çàìàí àñàãàðòèëÿð ÿñàñÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ÷îõ ùèññÿñèíÿ âÿ êå÷ìèø Àññóðèéà ÷àðëûüûíûí Àðáåëà âèëàéÿòèíÿ éàéûëìûøäûëàð. Êèàêñàðûí þëöìöíäÿí ñîíðà îíóí îüëó Àñòèàã (éóí. – ????????; Áàáèë äè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ îíà ýþðÿ äÿ ÿòðàô õàëãëàð (éóíàíëàð, éÿùóäèëÿð, ìèñèðëèëÿð âÿ á.) Ìèäèéàíûí èøüàëûíà ùàêèìèééÿòèí Àñòèàãäàí Êèðÿ èðñÿí êå÷ìÿñè êèìè áàõûðäûëàð âÿ ôàðñëàðû «ìèäèéàëûëàð» àäëàíäûðûð, ôàðñëàðûí òàðèõèíè Ìèäèéà òàðèõèíèí äàâàìû ùåñàá åäèðäèëÿð. Ìèäèéàëûëàðûí Ãÿäèì Øÿðãèí ýöúëö äþâëÿòëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿäÿ óüóð ãàçàíìàñû âÿ îíëàðû íèñáÿòÿí àñàíëûãëà òóòà áèëìÿñè îíóíëà èçàù åäèëÿ áèëÿð êè, Ìèäèéàäà ùÿëÿ äÿðèí ÿìëàê áÿðàáÿðñèçëèéè âÿ ñèíôè òÿáÿãÿëÿøìÿ ìåéäàíà ýÿëìÿìèøäè, áóíà ýþðÿ äÿ Ìèäèéà ãîøóíó áöòöí Ìèäèéà õàëãûíäàí èáàðÿò èäè. Ìèäèéà äþâëÿ-

Ãûçûë ðèòîí. Åêáàòàíà. Å.ÿ. 6-5 ÿñðëÿð

ëèíäÿ – È*òóìåãó; Ìèäèéà äèëèíäÿ – R*òèâàèãà éà äà Èøòèâàèãà) Ìèäèéàíûí øàùû (å.ÿ. 585–550) îëäó. Àñòèàã Áàáèëèñòàí ÷àðëûüû èëÿ ìöùàðèáÿ åäèðäè. Îíäàí ãîðóíìàã ö÷öí áàáèëëèëÿð «Áþéöê Ìèäèéà äèâàðû»íû èíøà åòäèëÿð, áóíà áàõìàéàðàã ìèäèéàëûëàð Áàáèëèñòàíûí Ùàððàí âèëàéÿòèíè òóòìàüà íàèë îëäóëàð. Àñòèàãûí Ìèäèéàäà ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè ìþùêÿìëÿíäèðìÿñèíäÿí íàðàçû ãàëàí áèð ãðóï ãÿáèëÿ ÿéàíëàðû îíóí äöøìÿíëÿðèíèí òÿðÿôèíÿ êå÷ìÿéÿ ùàçûð èäèëÿð. Å.ÿ. 553 èëäÿ Ìèäèéàäàí àñûëû îëàí Ïåðñèäà âèëàéÿòèíèí ùþêìäàðû Êèðèí (ãÿäèì Ôàðñ äèëèíäÿ – Êóðó+) áàø÷ûëûüû èëÿ ôàðñëàð öñéàí åòäèëÿð. Àñòèàã Ìèäèéà ãîøóíëàðûíû Áàáèëèñòàíûí Ùàððàí âèë.-íäÿí ãàéòàðìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäû. Ôàðñëàðëà ùÿëëåäèúè äþéöøäÿ Ìèäèéà ÿéàíû Ùàðïàã ãîøóíëàðûíûí áèð ùèññÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Êèðèí òÿðÿôèíÿ êå÷äè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ å.ÿ. 550 èëäÿ ìèäèéàëûëàð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëàð. Ìèäèéà øàùëàðûíûí õÿçèíÿñè Ïàñàðãàäà àïàðûëäû âÿ Àãáàòàíà ßùÿìÿíè øàùëàðûíûí èãàìÿòýàùëàðûíäàí áèðè îëäó, Ìèäèéà öçÿðèíÿ èñÿ ìÿüëóá äþâëÿò êèìè õÿðàú (áàú) ãîéóëäó. Ìèäèéà ÿéàíëàðûíûí áèð ãèñìè ùÿì Êèðèí, ùÿì äÿ îíóí õÿëÿôëÿðèíèí äþâðöíäÿ þç èìòèéàçëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéà áèëäèëÿð. Ôîðìàë îëàðàã Êèð Ìèäèéà øàùëûüûíû ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ ñàõëàäû âÿ Ìèäèéà ùþêìäàðëàðûíûí ðÿñìè òèòóëëàðûíû («áþéöê øàù», «øàùëàð øàùû», «þëêÿëÿð øàùû») ãÿáóë åòäè, àììà ôàêòèêè îëàðàã Ìèäèéàíû ôàðñ úàíèøèíè èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Ôàðñëàð ÿñàñûíû Àññóðèéà ÿíÿíÿñèíäÿí ýþòöðÿí Ìèäèéà äþâëÿò èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíè ãÿáóë åòäèëÿð. ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ Ìèäèéà Ïåðñèäàäàí (ìöàñèð Ôàðñäàí) ñîíðà èêèíúè éåðäÿ èäè,

Ùåðåäîò. Òàðèõ I, 98. Äåéîê ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø øÿùÿðè - èíäèêè Åêáàòàíàíû - óúàëòäû, [îðàäà] øÿùÿð äèâàðûíûí áèðè äèýÿðèíè äàèðÿâè øÿêèëäÿ ÿùàòÿ åäèðäè. Ãàëà äèâàðëàðû åëÿ òèêèëìèøäè êè, áèð [äèâàðûí] äàèðÿñè î áèðèíèí öñòöíäÿí áöðúöí ùöíäöðëöéöíÿ ãÿäÿð óúàëûðäû. Øÿùÿðèí òÿïÿäÿ éåðëÿøìÿñè [ãàëàíûí] áåëÿ ãóðóëóøó ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûðäû, áóíà áàõìàéàðàã, ùÿìèí éåð ñöíè øÿêèëäÿ áèð ãÿäÿð äÿéèøäèðèëìèøäè. Äèâàð äàèðÿëÿðèíèí ñàéû éåääè èäè: ñîíóíúó äàèðÿíèí äàõèëèíäÿ ùþêìäàð ñàðàéû âÿ õÿçèíÿ éåðëÿøèðäè. ßí áþéöê äèâàð äàèðÿñèíèí óçóíëóüó òÿõìèíÿí Àôèíà äàèðÿâè äèâàðûíûí óçóíëóüó èëÿ åéíèäèð. Áèðèíúè äèâàð äàèðÿñèíèí áöðúëÿðè àü, èêèíúè - ãàðà, ö÷öíúö ñàðûìòûë-ãûðìûçû, äþðäöíúö - òöíä ýþé, áåøèíúè - íàðûíúû-ãûðìûçû ðÿíýëÿðäÿ èäè. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí áó áåø äàèðÿíèí áöðúëÿðè ÿëâàí øÿêèëäÿ ðÿíýëÿíìèøäè. Ñîíóíúó èêè äàèðÿäÿí áèðè ýöìöøö, äèãÿðè èñÿ ãûçûëû ðÿíýäÿ èäè. òè êèôàéÿò ãÿäÿð èðè îëñà äà, éàðûìàñûëû ÷àðëûãëàðû âÿ òàéôàëàðû þç òÿðêèáèíÿ ãàòàí çÿèô áèð ãóðóì èäè. Áó àìèë Ìèäèéàíûí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ñûðàâè ìèäèéàëûëàðëà Ìèäèéà ÿéàíëàðû àðàñûíäà ÿìëàê ôÿðãè àðòäûãúà àçàä èúìà êÿíäëèëÿðèíèí èñòèñìàðíûíû ýöúëÿíìÿñè èëÿ éàíàøû, ùþêìäàð òÿñÿððöôàòëàðûíäà âÿ ìÿáÿä òîðïàãëàðûíäà èøëÿéÿí ãóëëàðûí äà ñàéû ÷îõàëûðäû. Ìèäèéàëûëàðûí òÿñÿððöôàòûíûí ÿñàñûíû ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã òÿøêèë åäèðäè. ßêèí÷èëèêäÿ ñöíè ñóâàðìà áþéöê ðîë îéíàéûðäû. Ìèäèéàíûí Íèñåé ÷þëëÿðèíäÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí àò úèíñëÿðè áÿñëÿíèëèðäè. Ìèäèéàíûí ÿðàçèñè äÿìèð, ãóðüóøóí, ýöìöø, ÿëâàí äàøëàð âÿ úÿâàùèðàòëà çÿíýèí èäè, áóðàäà ùàáåëÿ íåôò ùàñèë åäèëèðäè.

Ñÿíÿòêàðëàð ÿìÿê àëÿòëÿðè, ñèëàù, ïàð÷à, õàë÷à, ìÿèøÿò ÿøéàëàðû âÿ ñ. äöçÿëäèðäèëÿð. Ìèäèéà èíøààò ñÿíÿòè äÿ éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûøäû. Ìèäèéàëû äàøéîíàí óñòàëàðûí ÿìÿéèíäÿí ñîíðàëàð ßùÿìÿíè øàùëàðû Ñóç øÿùÿðèíäÿ ñàðàéûí òèêèíòèñèíäÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèëÿð. Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíè Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Ùèíäèñòàíëà áèðëÿøäèðÿí ÿí ìöùöì òèúàðÿò éîëëàðûíäàí áèðè Ìèäèéàíûí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èðäè. Ìèäèéà äþâëÿòèíèí áàøûíäà øàù äóðóðäó âÿ îíóí ùàêèìèééÿòè èðñè èäè. Øàù èëÿ Ìèäèéà ãÿáèëÿ ÿéàíëàðû àðàñûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ ýåäèðäè. Äþâëÿòèí èäàðÿ îëóíìàñûíäà çÿðäöøòè ìàãëàð (êàùèíëÿð) ìöùöì éåð òóòóðäóëàð. Å.ÿ. 7 ÿñðäÿ Ìèäèéàäà çÿðäöøòèëèê äöíéàäà èëê ðÿñìè äþâëÿò äèíè îëäó. Çÿðäöøòèëèê äóàëèñò (èêèëè, éÿíè èêè ÿñàñ òàíðûíûí îëäóüóíó ãÿáóë åäÿí) äèíäèð. Áó äèí Çÿðäöøò (Àâåñòà äèëèíäÿ – Çàðà#ó+òðà, éóí. – Çîðîàñòð) òÿðÿôèíäÿí Ìèäèéàíûí øÿðãèíäÿ âÿ éà Ìÿðêÿçè Àñèéàäà éàðàäûëìûøäûð. Çÿðäöøòèëèéÿ ýþðÿ, Àùóðà Ìàçäà (îðòà ÿñðëÿðäÿ – Ùþðìöçä) èøûã, ùÿéàò âÿ äîüðóëóã ìöúÿññÿìÿñè îëàí Õåéèð òàíðûñû èäè. Î ùÿëÿ äöíéà éàðàíìàçäàí ÿââÿë âàð èäè âÿ äàèì Øÿð, ãàðàíëûã âÿ þëöì òÿúÿññöì åòäèðÿí Àíãðà Ìàíéó (îðòà ÿñðëÿðäÿ – ßùðèìàí) èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Õåéèð òàíðûëàðû Àìåøà Ñïåíòàëàð, éàçàòàëàð âÿ á. Àùóðà Ìàçäàíûí ðÿùáÿðëèéè, Øÿð òàíðûëàðû – Äàéâëàð (äèâëÿð) èñÿ Àíãðà Ìàíéóíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà èäèëÿð. Çÿðäöøòèëèê òÿëèìèíÿ ýþðÿ, èíñàí Àùóðà Ìàçäà òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá, àììà þç äöøöíúÿ âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ ìöñòÿãèëäèð, îíà ýþðÿ äÿ Øÿð ãöââÿëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíà äöøÿ áèëÿð. «Õåéèð äöøöíúÿëè», «Õåéèð ñþçëö» âÿ «Õåéèð ÿìÿëëè» ìþìèí çÿðäöøòèíèí âÿçèôÿñè Àíãðà Ìàíéó âÿ îíóí êþìÿê÷èëÿðè îëàí Øÿð ðóùëàðà ãàðøû

Ìèäèéà ÿéàíû. Ïåðñåïîëäàêû ðåëéåô. Å.ÿ. 6-5 ÿñðëÿð

183

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãûçûë áÿçÿê ÿøéàñû. Åêáàòàíà. ßùÿìÿíèëÿð äþâðö

ìöáàðèçÿ àïàðìàãäûð. Ñîí íÿòèúÿäÿ Õåéèð Øÿð öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàúàã âÿ áóíóíëà äà õåéèðõàùëûã áÿðãÿðàð îëàúàãäûð. Àõóðà Ìàçäàéà ñÿúäÿ åòìÿê ö÷öí çÿðäóøòèëÿð îíóí ìöúÿññÿìÿñè ñàéûëàí îä ìÿáÿäëÿðè èíøà åäèðäèëÿð. Çÿðäöøòèëèéèí êàùèíëÿðè ìàãëàð, ìöãÿääÿñ êèòàáëàðû èñÿ Àâåñòà èäè. Çÿðäöøòèëèê éÿùóäèëèê, õðèñòèàíëûã, áóääèçì âÿ ãÿäèì éóíàí ôÿëñÿôÿñèíèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ìèäèéà ìÿäÿíèééÿòè âÿ äèíè àòðîïàòåíàëûëàðûí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò õÿçèíÿñèíÿ äàõèë îëäó, ìèäèéàëûëàðûí þçëÿðè èñÿ Àòðîïàòåíà ñàêèíëÿðèíèí åòíèê òàðèõèíäÿ ÷îõ ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ. Áþéöê Êèðèí (ãÿäèì Ôàðñ äèëèíäÿ – Êóðó+) éàðàòäûüû äþâëÿò òàðèõ÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè âÿ éà Ôàðñ øàùëûüû àäëàíäûðûëûð. Êèð Ìèäèéàíû âÿ ÿââÿëëÿð îíà òàáå îëàí þëêÿëÿðè, î úöìëÿäÿí áöòöí Úÿíóáè Ãàôãàçû þç øàùëûüûíà äàõèë åòìèøäè. Ñîíðà Êèð Ëèäèéà ÷àðëûüûíû (å.ÿ. 546) âÿ Áàáèëèñòàíû (å.ÿ. 538) èøüàë åòäè. Å.ÿ. 530 èëäÿ Êèð Òîìèðèñèí áàø÷ûëûã åòäèéè ìàññàýåò òàéôàëàðû èëÿ ñàâàøäà þëäöðöëäö. Áóíäàí ñîíðà Êèðèí îüëó Êàìáèç (ãÿäèì Ôàðñ äèëèíäÿ – Êàìáó&èéà) øàù îëäó. Å.ÿ. 525 èëäÿ Êàìáèç Ìèñèðè þçöíÿ òàáå åòäè. Êàìáèç Ìèñèðäÿ îëàðêÿí å.ÿ. 522 èëäÿ Ìèäèéà ìàãû Ãàóìàòà þçöíö äþâëÿòèí øàùû åëàí åòäè. Ìàã Ãàóìàòàíûí ÷åâðèëèøè ùàããûíäà ðÿâàéÿòëÿð Áåùèñòóí (Áèñöòóí) êèòàáÿñèíäÿ âÿ «òàðèõèí àòàñû» ùåñàá åäèëÿí Ùåðîäîòóí ÿñÿðèíäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Å.ÿ. 522 èë ìàðòûí 11äÿ ìàã Ãàóìàòà Êàìáèçèí êè÷èê ãàðäàøû Áàðäèéàíûí àäû àëòûíäà ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíäÿ ùàêèìèééÿòè çÿáò åòìèø âÿ þçöíö øàù àäëàíäûðìûøäû. Êàìáèç òÿúèëè Èðàíà éîëà äöøìöø, ëàêèí ñÿôÿð çàìàíû 184

íàìÿëóì øÿðàèòäÿ þëìöøäöð. Òàõòäà éåðèíè ìþùêÿìëÿäÿí ìàã Ãàóìàòà ßùÿìÿíèëÿðÿ òàáå îëàí áöòöí õàëãëàðû âåðýè (áàú) âÿ ùÿðáè ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðäÿí 3 èë ìöääÿòèíÿ àçàä åòìèøäè. Òàðèõ÷èëÿðèí áèð ÷îõó Ãàóìàòàíûí èãàìÿòýàùûíû Ìèäèéàäà éåðëÿøÿí Ñèêàéàóâàòèø ãàëàñûíà êþ÷öðìÿñèíè íÿçÿðÿ àëàðàã Ãàóìàòàíûí ÷åâðèëèøèíèí Ìèäèéà õàðàêòåðëè îëäóüóíó ìöìêöí ùåñàá åäèð. Ìàã Ãàóìàòàíûí Ôàðñäà ãàëìàãäàí åùòèéàòëàíäûüû åùòèìàë îëóíóð. Éåääè ôàðñ ÿéàí íÿñëèíèí áàø÷ûëàðû Ãàóìàòàéà ãàðøû ñóè-ãÿñä òÿøêèë åòäèëÿð. Å.ÿ. 522 èë ñåíòéàáðûí 29-äà – ìàã Ãàóìàòàíûí àëòû àé éàðûìëûã ùàêèìèééÿòèíäÿí ñîíðà áàéðàì çàìàíû ñàðàéà ñîõóëàí ãÿñä÷èëÿð Ãàóìàòàíû ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð. Ãÿñä÷èëÿð Äàðàíû þçëÿðèíÿ øàù ñå÷äèëÿð âÿ î, I Äàðà (ãÿäèì Ôàðñ äèëèíäÿ – Äàðàéàâàùó*) àäû èëÿ ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí øàùû îëäó. I Äàðà òàõòà ÷ûõàíäàí ñîíðà ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí äåìÿê îëàð êè, ùÿð éåðèíäÿ öñéàíëàð áàø âåðìèøäè. Áóíëàðäàí Ìèäèéàäà Ôðàâàðòèøèí âÿ Àñàãàðòàäà ×èññàíòàõìàíûí öñéàíëàðûíû (Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ) ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð.

ßùÿìÿíè ãîøóíó. Ïåðñåïîëäàêû ðåëéåô. Å.ÿ. 6-5 ÿñðëÿð

Ìèäèéàäà öñéàí÷ûëàðà þçöíö Ìèäèéà øàùû Êèàêñàðûí íÿñëèíäÿí îëàí Õøàñðèòà (Êàøòàðèòè, Ôðàîðò) àäëàíäûðàí Ôðàâàðòèø àäëû øÿõñ áàø÷ûëûã åäèðäè. Öñéàí÷ûëàð Ìèäèéà ÿðàçèñèíèí ÷îõóíäà íÿçàðÿòè ÿëÿ àëäûëàð. Ìèäèéàäà áàø âåðÿí öñéàí êöòëÿâè õàëã ùÿðÿêàòû èäè. Áåùèñòóí (Áèñöòöí) êèòàáÿñèíäÿ áèëäèðèëèð êè, áöòöí Ìèäèéà õàëãû öñéàí åòäè. Äàðà Ìèäèéà öñéàí÷ûëàðûíà ãàðøû ñÿðêÿðäÿñè Âèäàðíàíû ýþíäÿðäè. Ìèäèéàäàêû Ìàðóø øÿùÿðè éàõûíëûüûíäà îíóí âÿ öñéàí÷ûëàðûí àðàñûíäàêû ñàâàø íÿòèúÿñèç îëäó. Âèäàðíàíûí ãîøóíó áèð íå÷ÿ àé íþâáÿòè ÿìÿëèééàòëàðäàí ÷ÿêèíÿðÿê Äàðàíûí ÿñàñ ãöââÿëÿðëÿ Ìèäèéàéà ýÿëìÿñèíè ýþçëÿäèëÿð. Äàðà ìèäèéàëûëàðûí òÿùëöêÿëè öñéàíûíûí éàòûðûëìàñûíà þçö ðÿùáÿðëèê åòäè. Å.ÿ. 521 èë ìàéûí 7-äÿ

Ìèäèéàäà Êóíäóðóø àäëàíäûðûëàí éåðäÿêè ùÿëëåäèúè äþéöøäÿ öñéàí÷ûëàð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëäû. Áó ñàâàøäà 34.425 öñéàí÷û þëäöðöëäö âÿ 18.000 íÿôÿð ÿñèð äöøäö. Ôðàâàðòèø Ìèäèéàíûí øÿðãèíäÿêè Ðàãà âèëàéÿòèíÿ ãà÷äû. Àììà ùÿìèí èëèí èéóíóíäà òóòóëóá Äàðàíûí éàíûíà ýÿòèðèëäè. Î èñÿ Ôðàâàðòèøèí áóðíóíó, ãóëàãëàðûíû, äèëèíè êÿñèá, ýþçöíöí áèðèíè ÷ûõàðìàãëà úÿçàëàíäûðäû. Ãàíäàëëàíìûø Ôðàâàðòèøè Àãáàòàíàéà ýÿòèðèá ïàéàéà êå÷èðäèëÿð. Ôðàâàðòèøèí éàõûí ñèëàùäàøëàðû äà îðàéà ýÿòèðèëìèø, äÿðèëÿðè ñîéóëóá è÷ÿðèñèíÿ ñàìàí äîëäóðóëàðàã ãàëà äèâàðûíäàí àñûëìûøäû. Öñéàí áàø÷ûëàðûíà ãÿääàðúàñûíà äèâàí òóòóëìàñû âÿ ùÿëàê îëàí ìèäèéàëûëàðûí ñàéûíûí ùÿääÿí çèéàäÿ ÷îõëóüó ñöáóò åäèð êè, Ôðàâàðòèøèí öñéàíû ßùÿìÿíè øàùû I Äàðà ö÷öí ÿí èðè âÿ òÿùëöêÿëè öñéàíëàðäàí èäè. Äàðàíûí ùþêìðàíëûüûíûí ÿââÿëèíäÿ áàø âåðìèø ÷îõñàéëû öñéàíëàðäàí Ùåðîäîòà éàëíûç Ìèäèéà âÿ Áàáèëèñòàíäàêû öñéàíëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò ÷àòìàñû ôàêòû äà áóíó òÿñäèãëÿéèð. ×èññàíòàõìàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ Àñàãàðòà âèë.-èíäÿ (î çàìàí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ÷îõ ùèññÿèíè ÿùàòÿ åäèðäè) áàø âåðìèø öñéàí Ôðàâàðòèøèí öñéàíû èëÿ áàüëû èäè. ×èññàíòàõìà äà þçöíö Ìèäèéà øàùû Êèàêñàðûí íÿñëèíäÿí îëàí ÀñàãàðI Äàðàíûí Áèñöòóí êèòàáÿñè 2-úè ñöòóí 78-91. Äàðà øàù äåéèð: "×èññàíòàõìà àäëû áèð íÿôÿð, àñàãàðòè, ìÿíÿ ãàðøû ãèéàì÷û îëäó. Î, õàëãà áåëÿ äåéèðäè: "Ìÿí Àñàãàðòàäà Êèàêñàðûí íÿñëèíäÿí øàùàì". Áóíäàí ñîíðà ìÿí ôàðñ âÿ ìàäà (ìèäèéà) îðäóñóíó ýþíäÿðäèì. Ìÿí þç ãóëóìó Òàõìàñïàäà àäëû ìàäàëûíû [ìèäèéàëûíû] îíëàðûí áàø÷ûñû (ðÿèñè) åëÿäèì. Ìÿí îíëàðà áåëÿ äåäèì: "Ýåäèí [âÿ] þçöíö ìÿíèìêè àäëàíäûðìàéàí ãèéàì÷û ãîøóíó äàðìàäàüûí åäèí". Ñîíðà Òàõìàñïàäà îðäó èëÿ éîëà äöøäö âÿ ×èññàíòàõìà èëÿ ñàâàøà áàøëàäû. Àùóðàìàçäà ìÿíÿ êþìÿê åòäè. Àùóðàìàçäàíûí øÿôãÿòè èëÿ ìÿíèì îðäóì ãèéàì÷û îðäóíó äàðìàäàüûí åòäè âÿ ×èññàíòàõìàíû éàõàëàéûá éàíûìà ýÿòèðäè. Ñîíðà ìÿí îíóí áóðíóíó, ãóëàãëàðûíû êÿñäèì âÿ áèð ýþçöíö ÷ûõàðòäûì. Îíó ìÿíèì ãàïûëàðûìäà ÿë-ãîëó áàüëû ñàõëàéûðäûëàð âÿ áöòöí õàëã îíó ýþðöðäö. Ñîíðà èñÿ ìÿí îíó Àðáåëàäà ïàéàéà êå÷èðòäèì".

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òàíûí øàùû åëàí åòìèøäè. I Äàðàíûí Ôàðñ âÿ Ìèäèéà ãîøóíëàðûíû ìèäèéàëû ñÿðêÿðäÿñè Òàõìàñïàäàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ îíà ãàðøû ýþíäÿðìèøäè. Òàõìàñïàäà öñéàíû éàòûðà áèëäè. ßñèð ýþòöðöëìöø ×èññàíòàõìà I Äàðàíûí éàíûíà ýÿòèðèëìèø, î èñÿ öñéàí÷ûíûí áóðíóíó, ãóëàãëàðûíû êÿñìèø, áèð ýþçöíö ÷ûõàðìûøäûð. Áóíäàí ñîíðà ×èññàíòàõìà Àñàãàðòà âèë.-èíèí ìÿðêÿçè Àðáåëà øÿùÿðèíäÿ ïàéàéà êå÷èðèëìèøäèð. Ôðàâàðòèøèí âÿ ×èññàíòàõìàíûí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ öñéàíëàð Ìèäèéà äþâëÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñû éîëóíäà ñîí úÿùä èäè. I Äàðà áöòöí ãöââÿëÿðèíè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëìàñû ñàéÿñèíäÿ ÷îõ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ äþâëÿòèíäÿ áàø âåðÿí öñéàíëàðû éàòûðà áèëìèø. I Äàðàíûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ (å.ÿ. 522-486) ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè þçöíöí ÿí ãöäðÿòëè ÷àüûíà ÷àòäû. I Äàðà âÿ îíóí âàðèñè Êñåðêñ (ãÿäèì Ôàðñ äèëèíäÿ – Õ*àéàð*à) øàùûí äþâðöíäÿ (å.ÿ. 486-465) Éóíàíûñòàí äþâëÿòëÿðèíè òóòìàã úÿùäè ßùÿìÿíèëÿðèí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Êñåðêñèí ùþêìðàíëûüûíäàí ñîíðà ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè äàõèëèíäÿ òàõò-òàú öñòöíäÿ ÷ÿêèøìÿëÿð âÿ ôàðñëàð òÿðÿôèíäÿí èñòèëà åäèëìèø õàëãëàðûí ÷îõñàéëû öñéàíëàðû äþâëÿòèí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Å.ÿ. 373 èëäÿí 359 èëÿäÿê ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíäÿ «ñàòðàïëàðûí ìþùòÿøÿì öñéàíû» áàø âåðäè âÿ î, ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ éàòûðûëäû. III Àðòàêñåðêñèí (ãÿäèì Ôàðñ äèëèíäÿ – Àðòàõ*àñà) ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ (å.ÿ. 358-338) ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè ÿí àìàíñûç òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ñîíóíúó äÿôÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ áÿðïà åäèëäè. Ñîíðà òàõò-òàú óüðóíäà éåíèäÿí ìöáàðèçÿ áàøëàíäû âÿ ôàðñëàð ìàêåäîíèéàëûëàðëà ñàâàøà ùàçûðëàøìàüà èìêàí òàïìàäûëàð. Å.ÿ. 334 èëäÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿð ôàðñëàðëà ìöùàðèáÿéÿ áàøëàäû âÿ ö÷ ùÿëëåäèúè äþéöøäÿ – Ãðàíèê, Èññ âÿ Ãàâãàìåëà éàõûíëûüûíäà áàø âåðìèø äþéöøëÿðäÿ ßùÿìÿíè ãîøóíëàðûíû äàðìàäàüûí åòäè. Å.ÿ. 330 èëäÿ ñîíóíúó ßùÿìÿíè øàùû III Äàðà (å.ÿ. 336-330) þëäöðöëäö âÿ ìþùòÿøÿì ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè «è÷èáîø ìöãÿââà» êèìè äàüûëäû. Èêè éöç èëäÿí àðòûã áèð äþâð ÿðçèíäÿ ýåíèø ÿðàçèëÿð ßùÿìÿíèëÿðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà ãàëìûø, îðàäà éàøàéàí õàëãëàð áèð äþâëÿò òÿðêèáèíäÿ ñöëù øÿðàèòèíäÿ ÿìèí-àìàíëûãëà éàøàìûøëàð êè, áó äà þç íþâáÿñèíäÿ òèúàðÿòèí âÿ ìÿäÿíèééÿòèí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìûøäû. ßùÿìÿíèëÿðèí àüàëûüû äþâðö àéðûàéðû õàëãëàðûí ìöõòÿëèô äèë, ìÿäÿíèééÿò

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßÐÀÇÈÑÈ (å.ÿ. 6-4 ÿñðëÿð)

âÿ äèíëÿðèíèí ãîâóøìàñû ïðîñåñëÿðèíèí èíòåíñèâ øÿêèëäÿ ýåòìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí ìþâúóäëóüó Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøàí òàéôàëàðûí òàðèõè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôûíäà äà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. ßùÿìÿíè ùþêìðàíëûüûíûí ìöõòÿëèô äþâðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè X, XI, XIV, XV âÿ XVIII ñàòðàïëûãëàðûí òÿðêèáèíÿ äàõèë èäè. Áó ñàòðàïëûãëàðäà éàøàéàí òàéôàëàð ßùÿìÿíèëÿðÿ âåðýè (áàú) âåðèðäèëÿð. Î çàìàí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ àëáàíëàð, êàäóñèëÿð, êàñïèëÿð, óòèëÿð, ìöêëÿð, ìàíòèéåíëÿð, ìàðäëàð (àìàðäëàð), ìèäèéàëûëàð, àñàãàðòèëÿð, ñêèôëÿð (îðòîêîðèáàíòèëÿð, ñàêëàð, ñàêåñèíëÿð) âÿ á. òàéôàëàð ìÿñêóíëàøìûøäûëàð. Àçÿðáàéúàíûí ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ åòíèê òÿðêèáè ùàããûíäà ìÿíáÿëÿðäÿ ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ýåíèø ìÿëóìàò âàðäûð. Ìèäèéàëûëàðûí ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éåðëè òàéôàëàðëà (ìàííàëûëàð, àñàãàðòèëÿð âÿ á.) ãàéíàéûá-ãàðûøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Ìèäèéà äèëèíèí äèàëåêòëÿðèíäÿ äàíûøàí éåíè åòíîñëàð éàðàíìûøäû. Å.ÿ. 408 èëäÿ ìèäèéà-

ëûëàð ßùÿìÿíèëÿðèí àüàëûüûíà ãàðøû öñéàí ãàëäûðìûøëàð. Å.ÿ. 401 èëäÿ Êè÷èê Êèð âÿ II Àðòàêñåðêñèí àðàñûíäà áàø âåðÿí ìöùàðèáÿ çàìàíû Àðòàêñåðêñ øàùûí ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí áèðè, Ìèäèéà ñàòðàïû Àðáàê à÷ûã-à÷ûüûíà èêèáàøëû ðîë îéíàéûðäû. Àñàãàðòèëÿð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ùÿëÿ å.ÿ. 8 ÿñðäÿí éàøàéûðäûëàð. Ìèäèéà ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ àñàãàðòèëÿð äàùà ýåíèø ÿðàçèëÿðÿ éàéûëìûøäûëàð. ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ ×èññàíòàõìàíûí öñéàíûíäàí ñîíðà àñàãàðòèëÿðèí éàøàäûüû (Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñèíè áöòþâëöêëÿ ÿùàòÿ åäÿí) âèë. – Àñàãàðòà – I Äàðàíûí ýþñòÿðèøè èëÿ Ìèäèéà ñàòðàïëûüû íÿçäèíäÿí ÷ûõàðûëûá àéðû XIV ñàòðàïëûüà ÷åâðèëäè. Ùÿìèí ñàòðàïëûüà óòèëÿð âÿ ìöêëÿð äÿ äàõèë èäèëÿð. Éåíè éàðàíìûø ÿéàëÿòèí ÿðàçèñè ÿñàñÿí ýÿëÿúÿê Ìèäèéà-Àòðîïàòåíàéà ìöâàôèã èäè. Ýöìàí åòìÿê îëàð êè, áó ýÿëÿúÿê Àòðîïàòåíàíûí åòíèê âÿ ìÿäÿíè êîíòóðëàðûíûí ùÿëÿ å.ÿ. 6 ÿñðèí ñîíóíäà àéäûí ýþðöíìÿñèíÿ äÿëàëÿò åäèð. Ëàêèí å.ÿ. 5 ÿñðäÿ ýåíèø ÿðàçèëÿðÿ éàéûëàí àñàãàðòèëÿð áàøãà õàëãëàðûí àðàñûíäà ÿðèéèá òàðèõè ñÿùíÿíè òÿðê åäèðëÿð. Êàäóñèëÿð òàéôàëàðû Úÿíóáè Àçÿð185

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãûçûë ñûðüà. Ìèíýÿ÷åâèð. Å.ÿ. 7-5 ÿñðëÿð

áàéúàíäà ýåíèø ÿðàçèäÿ éàøàìûøëàð. Áÿçè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, êàäóñèëÿð ìèäèéàëûëàðà ãàðøû öñéàí åäÿí Êèðèí òÿðÿôèíÿ êå÷ìèøëÿð. Îëà áèëñèí êè, åëÿ î âàõòäàí êàäóñèëÿð ßùÿìÿíè øàùëàðûíûí ìöòòÿôèãëÿðè ùåñàá îëóíóðäóëàð. Ñþçñöç ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí ìÿðêÿçèíäÿ éåðëÿøÿí êàäóñèëÿð ôàðñëàðûí èòàÿò àëòûíäà îëìàëû èäèëÿð, ëàêèí Ùåðîäîò I Äàðàíûí ñàòðàïëûãëàðû àðàñûíäà êàäóñèëÿðè ãåéä åòìèð. Êàäóñèëÿðèí êàñïèëÿð àäû àëòûíäà ìþâúóä îëäóãëàðû ýöìàí îëóíóð. Êàäóñèëÿð ßùÿìÿíè øàùëàðûíà òàáå îëìóðäóëàð. Êàäóñèëÿðÿ ãàðøû áèðè II Àðòàêñåðêñèí, äèýÿðè èñÿ III Àðòàêñåðêñèí äþâðöíäÿ (å.ÿ. 4 ÿñð) åäèëìèø èêè éöðöø íÿòèúÿñèç îëäó – îíëàðû ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ òàáå åòìÿê ìöìêöí îëìàäû. Ìàðäëàð (àìàðäëàð) Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà Ãûçûë Öçÿí ÷àéû (ãÿäèì àäû – Àìàðä) âàäèñèíäÿ ìÿñêóíëàøûðäûëàð. Ìàðäëàð ìóçäëó äþéöø÷öëÿð êèìè, ùÿì äÿ ßùÿìÿíè øàùëàðûíûí èãàìÿòýàùëàðûíäà ãóëëóã åäèðäèëÿð. Ìàíòèéåíëÿð ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí XVIII ñàòðàïëûüûíà äàõèë èäèëÿð. Îíëàðûí àäû äàüëàðûí âÿ Óðìèéà ýþëöíöí ãÿäèì àäëàðûíäà (Ìàíòèàíà) þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Êàñïèëÿð òàéôàëàðû Õÿçÿð äÿíèçèíèí ú.ã. ñàùèëëÿðèíäÿí Ãàôãàç äàüëàðûíàäÿê ýåíèø ÿðàçèäÿ éàøàéûðäûëàð. Êàñïèëÿð ùàããûíäà åðêÿí ìÿëóìàòëàð ùÿì ãÿäèì Øÿðã, ùÿì äÿ àíòèê ìÿíáÿëÿðäÿ å.ÿ. 5 ÿñðÿ àèääèð. Ñòðàáîíóí áèëäèðäèéèíÿ ýþðÿ, Õÿçÿð äÿíèçè âÿ Ãàôãàç äàüëàðûíûí ãÿäèì àäëàðû êàñïè òàéôàëàðûíûí àäûíäàí ýþòöðöëìöøäöð. Àíòèê ìöÿëëèôëÿð õÿáÿð âåðèðëÿð êè, êàñïèëÿð äÿâÿëÿðÿ éöê âóðóá Åêáòàíàéà «äóçëó âÿ ãóðóäóëìóø áàëûã» àïàðûðäûëàð. Êàñïèëÿð Õÿçÿð äÿíèçè âÿ ãÿäèìëÿðäÿ ñóéó áîë îëàí Êöð ÷àéû èëÿ àïàðûëàí òèúàðÿòäÿ äÿ èøòèðàê åäèðäèëÿð. ßùÿìÿíèëÿðèí àüàëûüû äþâðöíäÿ êàñïèëÿð îíëàðûí èêè ñàòðàïëûüûíäà – XI âÿ XV äàèðÿëÿðäÿ ìÿñêóí èäèëÿð. ßùÿìÿíè ùþêìäàðëàðû êàñïèëÿðè ùÿðáè ãóëëóüà úÿëá åäèðäèëÿð. Êàñïèëÿð ßùÿìÿíèëÿðèí ìóçäëó äþéöø÷öëÿðè êèìè óçàã Ìèñèðäÿ âÿ Ôðà186

êèéàäà (ìöàñèð Ðóìûíèéà ÿðàçèñè) ãóëëóã åäèðäèëÿð. Ùÿì äÿ ìàùèð äÿíèç÷è âÿ ýÿìè èíøààò÷ûëàðû îëàí êàñïèëÿð, ýÿìè óñòàëàðû êèìè Ìåìôèñ øÿùÿðèíäÿ (Ìèñèð) ßùÿìÿíèëÿðèí úÿááÿõàíàñûíäà ùÿðáè ýÿìèëÿðèí èíøàñûíäà èøòèðàê åäèðäèëÿð. Óòèëÿð òàéôàñû Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ÿí èðè òàéôàëàðäàí áèðè èäèëÿð. Ìöêëÿð òàéôàñûíûí àäûíà ìÿíáÿëÿðäÿ èëê äÿôÿ å.ÿ. 6 ÿñðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Îíëàðûí àäû ãîíøó óòèëÿðëÿ éàíàøû ÷ÿêèëèð. Ìöõòÿëèô ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, ìöêëÿð Ìóüàí ÿðàçèñèíäÿ (ìöàñèð Ìóüàí ÷þëö) ìÿñêóíëàøìûøäûëàð. Óòèëÿð âÿ ìöêëÿð ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí XIV äàèðÿñèíÿ äàõèë èäèëÿð. Å.ÿ. 480 èëäÿ óòèëÿð âÿ ìöêëÿð Êñåðêñèí ãîøóíëàðû òÿðêèáèíäÿ Éóíàíûñòàíà éöðöøäÿ èøòèðàê åäÿíäÿ îíëàðûí äÿñòÿñèíÿ Êñåðêñèí ãàðäàøû Àðñàìåí áàø÷ûëûã åäèðäè, áó äà ßùÿìÿíè ãîøóíëàðûíäà îíëàðûí ìþâãåéèíèí ýöúëö îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Àëáàíëàð Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿêè ÿí èðè òàéôàëàðäàí áèðè èäèëÿð. Ìÿíáÿëÿðäÿ îíëàðûí àäû èëê äÿôÿ å.ÿ. 331 èëäÿ áàø âåðÿí Ãàâãàìåëà äþéöøö èëÿ ÿëàãÿäàð ÷ÿêèëèð. Ñêèô (îðòîêîðèáàíèòèëÿð, ñàêëàð, ñàêåñèíëÿð) òàéôàëàðû Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ùÿëÿ å.ÿ. 7 ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Îíëàð þçëÿðèíè «ñàêà» àäëàíäûðûðäûëàð, ëàêèí îíëàðûí þçöíÿìÿõñóñ àä äàøûéàí ìöõòÿëèô òàéôàëàðû äà âàð èäè (ìÿñ.: ñàêëàðèøêóçà, ñàêëàð-òèãðàõàóäà âÿ ñ.). Ñêèôëÿðèí (ñàêëàðûí) ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áàüëû ìàòåðèàëëàð Ýÿíúÿ, Ãàçàõ, Øàìõîð, Ìèíýÿ÷åâèð, Ìèë äöçö (Øèìàëè Àçÿðáàéúàí), Ñàããûç âÿ Ñîëäóç (Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí) ðàéîíëàðûíäà àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû àøêàð îëóíìóøäóð. Ñêèô (ñàê) òàéôàëàðû Ìèäèéàíûí èøüàëûíäàí ñîíðà äà áó ÿðàçèëÿðäÿ ãàëìûø âÿ éåðëè ÿùàëè èëÿ ãàéíàéûá ãàðûøìûøäûëàð. Ñêèôëÿðèí (ñàêëàðûí) éàøàäûüû ÿðàçè Ñàêàñåíà àäëàíûðäû. Áó òàéôàëàð ßùÿìÿíèëÿð

äþâëÿòèíèí XV äàèðÿñèíÿ äàõèë èäèëÿð. Ñàäàëàíàí òàéôàëàðûí ùàìûñû èëëèê âåðýèäÿí (áàúäàí) áàøãà ìöùàðèáÿ çàìàíû ßùÿìÿíè îðäóñóíà ñèëàùëû äÿñòÿëÿð äÿ ýþíäÿðìÿëè èäèëÿð. Îõàòàí ìàðäëàð ßùÿìÿíè øàùëàðûíûí äåìÿê îëàð êè, áöòöí éöðöøëÿðèíäÿ èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ìèäèéàëûëàð, àñàãàðòèëÿð, êàñïèëÿð, ìàðäëàð, ìàíòèéåíëÿð, ìöêëÿð, ñêèôëÿð (ñàêëàð), óòèëÿð âÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí äèýÿð òàéôàëàð å.ÿ. 480 èëäÿ ßùÿìÿíè øàùû Êñåðêñèí Éóíàíûñòàíà éöðöøöíäÿ èøòèðàê åòìèøëÿð. Å.ÿ. 331 èëäÿ áàø âåðÿí Ãàâãàìåëà äþéöøöíäÿ Àòðîïàòûí áàø÷ûëûüû èëÿ ìèäèéàëûëàð èøòèðàê åäèðäèëÿð; îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà «êàäóñèëÿð äÿ, àëáàíëàð äà, ñàêåñèíëÿð äÿ ìèäèéàëûëàðëà áèðëÿøäèðèëìèøäèëÿð». Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, êàäóñèëÿð, àëáàíëàð âÿ ñàêåñèíëÿð áó äþéöøäÿ ôàðñëàðûí èòàÿò àëòûíà àëäûüû òàéôàëàð êèìè éîõ, Àòðîïàòûí ìöòòÿôèãëÿðè êèìè ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Ãàâãàìåëà äþéöøöíäÿí ñîíðà Åêáàòàíàéà ãà÷ìûø ßùÿìÿíè øàùû III Äàðà òÿðÿôèíäÿí ìÿùç êàäóñèëÿðäÿí âÿ ñêèôëÿðäÿí (ñàêåñèíëÿðäÿí) êþìÿê ýþçëÿíèëìÿñè, îíëàðûí äþéöøêÿí òàéôàëàð îëäóüóíó òÿñäèãëÿéèð. ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí òàéôàëàðûí ÿêñÿðèééÿòè – ìèäèéàëûëàð, àñàãàðòèëÿð, êàäóñèëÿð, ìàðäëàð âÿ ñêèôëÿð (ñàêëàð) èðàíäèëëè îëìóøëàð. Áÿçè òàéôàëàð èñÿ – ìàíòèéåíëÿð, óòèëÿð âÿ àëáàíëàð ãàôãàçäèëëè èäèëÿð. Êàñïèëÿð âÿ ìöêëÿð ÿââÿëëÿð éåðëè äèëëÿðäÿ äàíûøûá, ñîíðàëàð èñÿ – Ìèäèéà âÿ ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ Èðàí äèëëÿðèíÿ (÷îõ ýöìàí êè, Ìèäèéà äèàëåêòëÿðèíÿ) êå÷äèëÿð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøìûø áèð íå÷ÿ äèýÿð òàéôàíûí äèëëÿðè ùàããûíäà èñÿ ùå÷ áèð ìÿëóìàòûìûç éîõäóð. Àòðîïàòåíà äþâëÿòè. Àòðîïàòåíà [éóí. – ??????????, Ìèäèéà äèëèíäÿ – Àòàðïàòàêàí(à)] Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäà âÿ Àðàçûí ùÿð èêè ñàùèë áîéó – ìöàñèð Úÿíóáè

Ìèäèéàëû ÿñýÿð (ùþêìäàð Àòðîïàò?). Ñèëèíäðèê ìþùöðäÿ òÿñâèð. Å.ÿ. 5-4 ÿñðëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí, Èðàí Êöðäöñòàíû âÿ (ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ) Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí ãÿäèì äþâëÿòèí éóí. àäûäûð. Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíèí áàíèñè Àòðîïàò (éóí. – ?????????; Ìèäèéà äèëèíäÿ – Àòàðïàò(à)) ßùÿìÿíè øàùû I Äàðàíûí äþâðöíäÿ Ìèäèéàíûí ñàòðàïû èäè. Áåëÿ ýöìàí åòìÿéÿ ÿñàñ âàð êè, Àòðîïàò ÿââÿëëÿð äÿ Ìèäèéàíûí èðñè ùàêèìè îëìóøäóð. Î, å.ÿ. 331 èëäÿ Ãàâãàìåëàäà Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðÿ ãàðøû äþéöøäÿ ìèäèéàëûëàðà, êàäóñèëÿðÿ, àëáàíëàðà âÿ ñàêåñèíëÿðÿ áàø÷ûëûã åäèá. ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòëàðû ñöãóò åòäèêäÿí ñîíðà Àòðî-

«Àòðîïàòûí Ìèäèéàñû» âÿ éà ñàäÿúÿ îëàðàã Àòðîïàòåíà (Àòàðïàòàêàí(à), éÿíè «Àòðîïàòà ìÿõñóñ îëàí (þëêÿ)» àäëàíäûðûëäû. «Àòàðïàòàêàíà»íûí àäû Ïÿùëÿâè äèëèíäÿ «???????????», îðòà ôàðñ äèëèíäÿ – «Aòóðïaòàêaí», Ïàðôèéà äèëèíäÿ – «Aòðîïaòàêaí», Ñóðèéà äèëèíäÿ «A?îðáaéãaí, A?îðáiãaí», Áèçàíñ ìÿíáÿëÿðèíäÿ – «Àäàðáèãàíà, Àäåðáàéãàí», åðìÿíè ìÿíáÿëÿðäÿ «Àòðïàòàêàí, Àòðïàéàêàí, Àòðïàò+àí», ýöðúö ìÿíáÿëÿðèíäÿ – «Àäàðáàäàãàí», ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ èñÿ – «Aäàðáèêàí, Aäàðáèæàí, Aäàðáàéãàí, A?àðáà?êàí, A?àðáàé&àí» êèìè ñÿñëÿíèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Âÿòÿíèìèçèí àäû Àòðîïà-

Àòðîïàòûí Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðëÿ ýþðöøö

ïàò Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðëÿ ìöíàñèáÿòäÿ ìþòÿäèëëèê ýþñòÿðìèøäèð. Å.ÿ 328 èëäÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿð Àòðîïàòû Êè÷èê (Éóõàðû) Ìèäèéàíûí ñàòðàïû òÿéèí åòìèøäèð. Ìàêåäîíèéà ãîøóíëàðûíûí Ùèíäèñòàíà éöðöøö çàìàíû Áþéöê (Àøàüû) Ìèäèéàäà å.ÿ. 324 èëäÿ áàø âåðìèø öñéàíû éàòûðàí Àòðîïàò öñéàí÷ûëàðûí áàø÷ûñû Áàðèàêñû Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðÿ ýþíäÿðìèø âÿ áóíóíëà äà ôàòåùèí äàùà ÷îõ åòèáàðûíû ãàçàíìûøäûð. Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿð Íèñåé ÷þëëÿðèíäÿ äèíúÿëÿðêÿí Àòðîïàò äà áóðàéà ýÿëìèø âÿ îíà ñöâàðè àìàçîíëàðäàí èáàðÿò îëàí 100 íÿôÿðëèê äÿñòÿ áàüûøëàìûøäû. Àòðîïàò þç ãûçûíû Èñýÿíäÿðèí ýþðêÿìëè ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí îëàí Ïåðäèêêàéà ÿðÿ âåðìèøäèð. Èñýÿíäÿðèí þëöìöíäÿí ñîíðà èñÿ îíóí éàðàòäûüû ìþùòÿøÿì äþâëÿòèí èäàðÿ åäèëìÿñè ìÿùç Ïåðäèêêàéà ùÿâàëÿ îëóíìóøäóð. Ïåðäèêêàíûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Àòðîïàò Éóõàðû Ìèäèéàíûí ñàòðàïû êèìè þç ìþâãåéèíè äàùà äà ìþùêÿìëÿòìèøäè. Å.ÿ. 321 èëäÿ Ïåðäèêêà ùÿëàê îëäóãäàí âÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðèí äþâëÿòè îíóí äèàäîõëàðû àðàñûíäà ïàð÷àëàíäûãäàí ñîíðà Àòðîïàò ìöñòÿãèë ùþêìäàð îëäó. Éåíè äþâëÿòèí éàðàäûúûñû Àòðîïàò îëäóüóíäàí î, Ìèäèéà-Àòðîïàòåíà (Ìèäèéà äèëèíäÿ Ìàäà-Àòàðïàòàêàí(à), éÿíè

òåíà (Àòàðïàòàêàí(à) äþâëÿòèíèí àäûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá. Àòðîïàòåíàíûí ÿðàçèñèíäÿ áèð ÷îõ òàéôàëàð – àíàðèàêëàð, êàäóñèëÿð, êàñïèëÿð, êèðòèëÿð, ìàðäëàð, ìàòèéåíëÿð, ìöêëÿð, îðòîêîðèáàíòèëÿð (ñàêëàð-òèãðàõàóäà), ïàíòèìàòëàð, ïàðèêàíèëÿð, ïàðñèëÿð, óòèëÿð âÿ á. éàøàéûðäûëàð. Ëàêèí òàðèõ÷èëÿðèí ôèêðèíúÿ, áóðàäà àïàðûúû ðîë ñàéúà âÿ äèë öñòöíëöéöíÿ ýþðÿ ÷îõëóã òÿøêèë åäÿí Ìèäèéà äèàëåêòëÿðèíäÿ äàíûøàí òàéôàëàðà ìÿõñóñ èìèø. Î çàìàíà àèä ìÿíáÿëÿðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè öìóìè øÿêèëäÿ «ìèäèéàëûëàð» âÿ éà «àòðîïàòåíàëûëàð» êèìè àäëàíäûðûëûð. Áó äà, áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, åëëèíèçì äþâðöíäÿ éåíè åòíîñóí – àòðîïàòåíàëûëàðûí òÿøÿêêöë òàïäûüûíû òÿñäèãëÿéèð. Àòðîïàòåíàäà ÿùàëèíèí ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëäóüó áÿðÿêÿòëè âàäèëÿð âàð èäè. Áóðàäà öçöì÷öëöê âÿ øÿðàá÷ûëûã õöñóñèëÿ èíêèøàô åòìèøäè. Àòðîïàòåíàäà ìÿáÿäëÿðÿ ìÿõñóñ òîðïàã ñàùèáëèéè äÿ èíêèøàô åòìèøäè. Àíòèê ìöÿëëèôëÿðèí áèëäèðäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, Àòðîïàòåíàäà ìàãëàðà ìÿõñóñ áÿðÿêÿòëè òîðïàãëàð âàð èäè. Àòðîïàòåíàäà ãóëäàðëûã ìþâúóä îëìóøäóð. «Ìèäèéà îòó»íóí (ãàðàéîíúà) áèòäèéè ýåíèø äàü ÷ÿìÿíëèêëÿðè Àòðîïàòåíàäà êþ÷ÿðè ìàëäàðëûüûí èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Î

äþâðëÿðäÿ áóðàäà Íèñåé àòëàðû áÿñëÿíèëèðäè. Þëêÿ ôàéäàëû ãàçûíòûëàðëà – ìåòàë ôèëèçëÿðè âÿ íåôòëÿ çÿíýèí èäè. Àíòèê äþâðäÿ íåôòäÿí ùÿðáè èøäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí «Ìèäèéà éàüû» ùàçûðëàíûðäû. Àòðîïàòåíàäà ÿñàñ òèêèíòè ìàòåðèàëû äàø, àüàú âÿ áèøìèø êÿðïèú èäè. Ñÿíÿòêàðëûã äà õåéëè èíêèøàô åòìäèéè Àòðîïàòåíàäà ñÿíÿòêàðëàð ìöõòÿëèô ñàõñû ãàáëàð, î úöìëÿäÿí çîîìîðô, íàõûøëû âÿ øèðëè ãàáëàð èñòåùñàë åäèðäèëÿð. Þëêÿíèí ñÿðâÿòëÿðè áèð ÷îõ ôàòåùè þçöíÿ úÿëá åäèðäè. Àòðîïàòåíàäà åëëèí ìîíàðõèéàñûíà áÿíçÿð ñèéàñû ãóðóëóøóí ôîðìàëàøäûüû åùòèìàë îëóíóð. Ìöñòÿãèë äþâëÿòèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè Àòðîïàòåíàíûí èãòèñàäè ùÿéàòûíûí úàíëàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Àòðîïàòåíàäàí éåðëè (äàõèëè) âÿ áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè òèúàðÿò éîëëàðû êå÷èðäè. Þëêÿíèí øÿùÿð ùÿéàòû êèôàéÿò ãÿäÿð èíêèøàô åòìèøäè. Àíòèê ìÿíáÿëÿðäÿ Àòðîïàòåíàíûí ÿùÿìèééÿòëè øÿùÿðëÿðèíäÿí Àãàíçàíà, Ãàçàêà (Ãàíçàêà), Ïàéòàêàðàí, Ôàíàñïà, Ôðààñïà (Ôðààòà, Ôàðàñïà) âÿ ñ.-íèí àäëàðû ÷ÿêèëèð. Àòðîïàòûí äþâðöíäÿí Àòðîïàòåíàíûí ïàéòàõòûíûí Ãàçàêà øÿùÿðè îëäóüó ýöìàí åäèëèð. Ñòðàáîí áèëäèðèð êè, Àòðîïàòåíà «ùÿðáè ãöââÿ áàõûìûíäàí êèôàéÿò ãÿäÿð ýöúëö þëêÿäèð, áåëÿ êè, î, ñàâàø çàìàíû 10 ìèí ñöâàðè âÿ 40 ìèí ïèéàäà äþéöø÷öíö ìåéäàíà ÷ûõàðà áèëÿð». Ãàçàêà Ãàçàêà (âÿ éà Ãàíçàêà) øÿùÿðè Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû èäè. Ãàçàêà Åêáàòàíà øÿùÿðè èëÿ Àðàç ÷àéû àðàñûíäà éàðûéîëäà, ìöàñèð Ìèàíäîá øÿùÿðèíäÿí áèð ãÿäÿð øÿðãäÿ éåðëÿøèðäè. Òàðèõ÷èëÿð ýöìàí åäèðëÿð êè, øÿùÿðèí àäû Ìèäèéà äèëèíäÿêè "ãàíçà" - "õÿçèíÿ" ñþçöíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèá. Ãàçàêà ìöùöì òðàíçèò òèúàðÿò éîëó öçÿðèíäÿ éåðëÿøèðäè. Ìöùöì ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçè èäè. Çÿðäöøòèëèéèí ÿñàñ ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè - èðè îä ìÿáÿäè - Àäóðãóøíàñï Ãàçàêàäà éåðëÿøèðäè. Áó ìÿáÿäèí êàùèíëÿðè 10 ìèíÿ ãÿäÿð àäàìûí ÷àëûøäûüû ýåíèø òîðïàã ñàùÿëÿðèíÿ ìàëèê èäèëÿð. ßðÿá ìöÿëëèôëÿðèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Ñàñàíè øàùÿíøàùëàðû òàúãîéìà ìÿðàñèìèíäÿí ñîíðà þç ïàéòàõòû îëàí Ìÿäàèí øÿùÿðèíäÿí áóðàéà ïèéàäà ýÿëèá Àäóðãóøíàñï àòÿøýàùû çèéàðÿò åäèðäèëÿð. Ñàñàíèëÿðèí Áèçàíñ èìïåðèéàñû èëÿ ìöùàðèáÿñè çàìàíû - 622 èëäÿ Ãàçàêà áèçàíñëûëàð òÿðÿôèíäÿí äàüûäûëìûøäûð.

187

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àíòèê ìÿíáÿëÿðèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ, Àòðîïàòûí âàðèñëÿðè – Àòðîïàòèëÿð ìàêåäîíèéàëûëàðû þëêÿëÿðèíÿ «áóðàõìûðäûëàð»; ýþðöíöð, áóðàäà Àòðîïàòåíàíûí þç ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Àíòèê ìÿíáÿëÿðÿ ýþðÿ, å.ÿ. 3 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ øàù Àðòàáàçûí äþâðöíäÿ Àòðîïàòåíàíûí ÿðàçèñè òÿêúÿ úÿíóáà äåéèë, ùÿì äÿ Àðàçäàí øèìàëäà Ðèîíè ÷àéûíûí éóõàðû àõàðëàðûíàäÿê óçàíàðàã Èáåðèéàíûí ìöÿééÿí ùèññÿñèíè äÿ ÿùàòÿ åäèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ àòðîïàòåíàëûëàðûí Ýöðúöñòàíäà ùþêìðàíëûüû ùàããûíäà ýöðúö ìÿíáÿëÿðè äÿ ìÿëóìàò âåðèð. Áó äþâðäÿ Àòðîïàòèëÿðëÿ åðìÿíè ÷àðëàðû, åëÿúÿ äÿ Àòðîïàòåíà âÿ åðìÿíè ÿéàíëàðû àðàñûíäà áàüëàíìûø íèêàùëàð ñàéÿñèíäÿ Àòðîïàòåíà âÿ Åðìÿíèñòàí àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿëÿð éàðàíûð. Áèð àç ñîíðà Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòèíèí ùþêìäàðû III Àíòèîõ Àðòàáàçàíëà ìöùàðèáÿéÿ áàøëàéûð; íÿòèúÿäÿ Àòðîïàòåíà áèð ìöääÿò Ñåëåâêèëÿðäÿí àñûëûëûüû ãÿáóë åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð. Å.ÿ. 190 èëäÿ Ìàãíåçèéà éàõûíëûüûíäàêû äþéöøäÿ III Àíòèîõ ðîìàëûëàðà ìÿüëóá îëäóãäàí ñîíðà Àòðîïàòåíà éåíèäÿí òàì ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åäèð. Ñòðàáîíóí áèëäèðäèéèíÿ ýþðÿ, å.ÿ. 2 ÿñðèí îðòàëàðûíäà èêè åðìÿíè ÷àðëûüû èøüàë÷û ñèéàñÿòÿ áàøëàéàðàã Àòðîïàòåíàíûí «Êàñïèàíà, Ôàâíèòèäà âÿ Áàñîðîïåäà» âèëàéÿòëÿðèíè òóòóð. Å.ÿ. 2 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àòðîïàòåíàíûí ýöúëÿíìÿêäÿ îëàí Ïàðôèéà èëÿ ìöòòÿôèãëèê ìöíàñèáÿòëÿðè éàðàíûð. Áó éàõûíëàøìàäà àòðîïàòåíàëûëàðëà ïàðôèéàëûëàðûí äèë áàõûìûíäàí éàõûí îëìàëàðûíûí âÿ åéíè äèíÿ – çÿðäöøòèëèéÿ ñèòàéèø åòìÿëÿðèíèí ìöùöì ÿùÿìèééÿòè âàð èäè. Àç ñîíðà Ïàðôèéà èëÿ Ðîìà àðàñûíäà Éàõûí Øÿðãäÿ àüàëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ áàøëàíûð. Àòðîïàòåíàäà, Àëáàíèéàäà âÿ Åðìÿíèñòàíäà ïàðôèéàëûëàðûí ìþâãåéè ìþùêÿìëÿíèð âÿ îíëàð áó þëêÿëÿðèí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàüà áàøëàéûðëàð. Å.ÿ. 1 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àòðîïàòåíà øàùû Ìèòðèäàò ãöââÿòëÿíÿí åðìÿíè äþâëÿòèíèí ÷àðû II Òèãðàíûí ãûçû èëÿ åâëÿíìÿêëÿ îíóíëà ñöëàëÿ íèêàùû áàüëàéûð. Îíà ýþðÿ äÿ, Ðîìà ñÿðêÿðäÿñè Ëóêóëëóí Åðìÿíèñòàíà éöðöøö çàìàíû Àòðîïàòåíà øàùû þçöíöí îí éåääè ìèíëèê çèðåùëè ñöâàðèñè èëÿ Òèãðàíûí éàðäûìûíà ýÿëèð. Ðîìàëûëàðëà Òèãðàíàêåðò éàõûíëûüûíäà äþéöø ÿðÿôÿñèíäÿ Òèãðàí ìÿðêÿçÿ êîìàíäàíëûüûíû þçöíÿ ýþòöðÿðÿê, ñàü úèíàùû êöðÿêÿíè Àòðîïàòåíà øàùû Ìèòðèäàòà åòèáàð åäèð. Àììà ìöòòÿôèã ãîøóíëàð ðîìàëûëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëûð. Å.ÿ. 68 âÿ 67 èëëÿðäÿ Àòðîïàòåíà øà188

ùû Ìèòðèäàòûí èøòèðàêû èëÿ ìöòòÿôèã ãîøóíëàð Ëóêóëë öçÿðèíäÿ áèð íå÷ÿ ìöùöì ãÿëÿáÿ ÷àëäûëàð. Å.ÿ. 66 èëäÿ Ëóêóëëó ÿâÿç åäÿí Ïîìïåé Åðìÿíèñòàí ÷àðëûüûíû Ðîìàéà òàáå åòäè. Áó çàìàí Àòðîïàòåíàäà ùþêìðàíëûã Äàðàíûí ÿëèíÿ êå÷ìèøäè. Äàðàäàí ñîíðà èñÿ Àòðîïàòåíàíû øàù I Àðèîáàðçàí èäàðÿ åäèðäè. Áó çàìàí Ïàðôèéà ãîøóíëàðû Àòðîïàòåíàíû òóòäó âÿ Àòðîïàòåíà Ïàðôèéàíûí âàññàëûíà ÷åâðèëäè. Ñòðàáîí. Úîüðàôèéà XI, 13, 1. Ìèäèéà 2 ùèññÿéÿ áþëöíöð. Îíóí áèð ùèññÿñèíè Ìèäèéà äþâëÿòèíèí èðè øÿùÿðè âÿ ïàéòàõòû îëàí Åêáàòàíà îëàí Áþéöê Ìèäèéà àäëàíäûðûðëàð… Èêèíúè ùèññÿñè èñÿ - Àòðîïàòûí Ìèäèéàñûäûð; þç àäûíû î, Áþéöê Ìèäèéàíûí áèð ùèññÿñè êèìè þëêÿíèí ìàêåäîíèéàëûëàðûí òàáåëèéèíÿ äöøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí ñÿðêÿðäÿ Àòðîïàòûí àäûíäàí ýþòöðöá. Ùÿãèãÿòÿí øàù åëàí îëóíàí Àòðîïàò áó þëêÿíè þç ùþêìö èëÿ ìöñòÿãèë åòäè, âÿ ùÿëÿ èíäè äÿ âàðèñëèê îíóí àèëÿñèíäÿ ñàõëàíûëûð, áåëÿ êè, îíóí íÿñèëëÿðè åðìÿíè âÿ Ñóðèéà ÷àðëàðû èëÿ, ñîíðàëàð èñÿ Ïàðôèéà øàùëàðû èëÿ íèêàùëàðà ýèðèðäèëÿð. XI, 13, 4. Îíëàðûí éàé ïàéòàõòû Ãàçàêà - äöçÿíëèêäÿ éåðëÿøèð, ãûø ïàéòàõòû èñÿ ïàðôèéàëûëàðà ãàðøû éöðöø åäÿí Àíòîíè òÿðÿôèíäÿí ìöùàñèðÿéÿ àëûíàí Âåðà àäëû ãöäðÿòëè ãàëà èäè. Áó ãàëà Àðàç ÷àéûíäàí 2400 ñòàäè ìÿñàôÿäÿ éåðëÿøèð… Áó þëêÿíèí áöòöí âèëàéÿòëÿðè áÿðÿêÿòëèäèð, øèìàëû èñÿ äàüëûã - ñÿðò âÿ ñîéóãäóð; áóðàäà êàäóñèëÿð, àìàðäëàð, òàïèðëÿð, êèðòèëÿð âÿ áàøãà ñÿðñÿðè âÿ ñîéüóí÷ó äàüëû òàéôàëàð éàøàéûðëàð. Å.ÿ. 36 èëäÿ Ðîìà ùþêìäàðëàðûíäàí áèðè îëàí Àíòîíè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿí Àòðîïàòåíàéà ñîõóëäó. Ïàðôèéà øàùû èëÿ èòòèôàãäà îëàí Àòðîïàòåíà øàùû Àðòàâàçä (Àðòàáàç) 16 ìèíëèê ñöâàðèñè èëÿ Àíòîíèéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ áàøëàäû. Þíúÿ Àíòîíè èøüàë÷ûëàðäàí óçóíìöääÿòëè ìöäàôèÿ ö÷öí ùàçûð îëàí Ôðààñïà ãàëàñûíû ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Ôðààñïàíûí ìöùàñèðÿñèíèí óçàíìàñû Ðîìà ëåýèîíåðëÿðèíèí íèçàìûíû ïîçäó. Ôðààñïàäà ìöùàñèðÿéÿ àëûíìûø àòðîïàòåíàëûëàð ðîìàëûëàðà ãàðøû úÿñàðÿòëè ÿêñ-ùöúóì òÿøêèë åòäèëÿð. Ãûøûí éàõûíëàøìàüûíäàí òÿøâèøÿ äöøÿí Àíòîíè ìöùàñèðÿ ìàøûíëàðûíû Ôðààñïà ÿòðàôûíäà ãîéóá ýåðèéÿ ÷ÿêèëäè. Ðîìàëûëàðûí Àòðîïàòåíàäà ìÿüëóáèééÿòèíèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè áóðàäà îíëàðà

ãàðøû ìöáàðèçÿíèí öìóìõàëã õàðàêòåðè àëìàñû èäè. Ôðààñïàíûí ãÿùðÿìàíúàñûíà ìöäàôèÿñè äÿ áóíó ñöáóò åäèð. Àòðîïàòåíà øàùû Àðòàâàçä õåéëè ãÿíèìÿò ÿëÿ êå÷èðèð. Ëàêèí áó ãÿëÿáÿäÿí àç ñîíðà ìöòòÿôèãëÿð – àòðîïàòåíàëûëàðëà ïàðôèéàëûëàð àðàñûíäà èíúèêëèê áàø âåðèð. Ïàðôèéà øàùû Àòðîïàòåíàíû þçöíÿ òàáå åòìÿê ôèêðèíÿ äöøöð. Å.ÿ. 35 èëäÿ Àðòàâàçä Àíòîíèéÿ ñöëù âÿ äîñòëóã òÿêëèôè èëÿ ìöðàúèÿò åäèð. Å.ÿ. 34 èëäÿ Àíòîíè Åðìÿíèñòàíû òóòäóãäàí ñîíðà îíóí îüëó Àëåêñàíäð Àòðîïàòåíà øàùû Àðòàâàçäûí ãûçû Èîòàïà èëÿ íèøàíëàíûð. Å.ÿ. 33 èëäÿ ïàðôèéàëûëàðà ãàðøû éöðöøÿ ùàçûðëàøàí Àíòîíè, Îêòàâèàíëà ìöíàãèøÿ áàø âåðìÿñè öçöíäÿí, Àòðîïàòåíà øàùûíûí éàíûíäà úöçè ãîøóí ãîéóá ãÿðáÿ ãàéûòìàüà ìÿúáóð îëäó. Àíòîíèíèí ýåðèéÿ ÷àüûðäûüû ðîìàëûëàðûí äÿñòÿéèíäÿí ìÿùðóì îëàí Àðòàâàçä ïàðôèéàëûëàðëà ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû âÿ ÿñèð ýþòöðöëäö, Àòðîïàòåíà èñÿ Ïàðôèéà øàùû òÿðÿôèíäÿí Åðìÿíèñòàí ÷àðûíà âåðèëäè. Ëàêèí àç ñîíðà Àðòàâàçä àçàäëûüà ÷ûõäû âÿ å.ÿ. 31 èëäÿ Àêñè áóðíó éàõûíëûüûíäàêû ñàâàø ÿðÿôÿñèíäÿ ùÿòòà Àíòîíèéÿ êþìÿê÷è äÿñòÿ äÿ ýþíäÿðäè. Áóíäàí ñîíðà èñÿ Àíòîíè èëÿ ìöáàðèçÿäÿ ãàëèá ýÿëÿí Ðîìà èìïåðàòîðû Îêòàâèàí Àðòàâàçäûí ãûçû, Àíòîíèíèí îüëóíóí íèøàíëûñû Èîòàïàíû àòàñûíà ãàéòàðäû, Îêòàâèàí ùÿòòà Åðìÿíèñòàíû äà Àðòàâàçäà âåðäè âÿ î áóðàíû å.ÿ. 20 èëÿäÿê èäàðÿ åòäè. Àðòàâàçäûí þëöìöíäÿí ñîíðà îíóí õåéëè ìöääÿò Ðîìàäà éàøàìûø îüëó II Àðèîáàðçàí Àòðîïàòåíàíûí øàùû îëäó. Òàñèòèí éàçäûüûíà ýþðÿ, åðàìûçûí òÿãðèáÿí 1-úè èëèíäÿ Îêòàâèàí «éåíÿ áó õàëãû (åðìÿíèëÿðè) Àðòàáàçûí îüëó ùþêìäàð Àðèîáàðçàíûí òàáåëèéèíÿ âåðäè». Áèð ãÿäÿð êå÷äèêäÿí ñîíðà Àðèîáàðçàí þëäö âÿ Îêòàâèàí Åðìÿíèñòàíû îíóí îüëó Àðòàâàçäà âåðäè. Àðòàâàçä áèð íå÷ÿ èë Åðìÿíèñòàíû èäàðÿ åòäè, ëàêèí Îêòàâèàíûí þëöìöíäÿí áèð ãÿäÿð ÿââÿë ãÿòëÿ éåòèðèëäè. Àòðîïàòåíàíû åðàìûçûí 20 èëëÿðèíÿ ãÿäÿð èäàðÿ åäÿí Àòðîïàòèëÿð ñöëàëÿñèíäÿí îëàí ñîíóíúó øàùû Àðèîáàðçàíûí îüëó II Àðèîâàñò îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Àòðîïàòèëÿð ñöëàëÿñè òÿãðèáÿí ö÷ ÿñð éàðûìà éàõûí áèð äþâð ÿðçèíäÿ Àòðîïàòåíàíû èäàðÿ åòìèøäè. Áóíäàí ñîíðà Àòðîïàòåíàäà ùàêèìèééÿò Ïàðôèéà Àðøàêèëÿðè ñöëàëÿñèíèí êè÷èê ãîëóíóí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿëèíÿ êå÷äè. Àòðîïàòåíà âÿ Ïàðôèéàíûí éàõûíëàøìàëàðûíûí éóõàðûäà ñàäàëàíàí ñÿáÿáëÿðèíÿ äàùà áèð öìóìè ìÿãñÿä äÿ ÿëàâÿ îëäó – «åëëèí» ìÿäÿíèééÿòèíÿ (î çàìàí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ðîìàíûí òÿñèðè êèìè ãàâðàíûëûðäû) ãàðøû ìóáàðèçÿ. Àòðîïàòåíà Àðøàêèëÿðèí äþâðöíäÿ ôàêòèê îëàðàã Ïàðôèéàíûí áèð ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Ñîíóíúó èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ ìîíîëèò èìïåðèéà îëìàéûá àéðû-àéðû øàùðëàðà – áèð ÷îõ ùàëëàðäà þçëÿðèíè ñÿðáÿñò èäàðÿ åäÿí âèëàéÿòëÿðÿ áþëöíöðäö. Áóíëàðäàí áèðè äÿ Àòðîïàòåíà èäè. 72 èëäÿ àëàíëàðûí äàüûäûúû éöðöøö çàìàíû Àòðîïàòåíà Ïàðôèéà øàùû I Âîëîãåçèí ãàðäàøû Ïàêîð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. 213-223 èëëÿðäÿ ñîíóíúó Ïàðôèéà øàùëàðû àðàñûíäà áàø âåðÿí àðà ìöùàðèáÿëÿðè äþâðöíäÿ Àòðîïàòåíà ãûñà áèð ìöääÿòÿ ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäè. 227 èëäÿ Äÿðáÿíä êå÷èäè âàñèòÿñèëÿ Àëáàíèéà âÿ Àòðîïàòåíàéà èëê äÿôÿ îëàðàã òöðê òàéôàëàðûíûí þí äÿñòÿëÿðèíèí – ùóíëàðûí âÿ ñàáèðëÿðèí éöðöøëÿðè áàø âåðäè. Àòðîïàòåíà òÿãðèáÿí 244 èëäÿ Ñàñàíè øàùû I Øàïóð òÿðÿôèíäÿí èñòèëà åäèëäè âÿ î äþâðäÿí Ñàñàíèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ ãàëäû. Àòðîïàòåíà ÿðàçèñèíäÿ êöï ãÿáèðëÿð ýåíèø éàéûëìûøäû. Þëö ñûõ áöêöëìöø øÿêèëäÿ êöïÿ, áàøû ãàáûí àüçûíà òÿðÿô éåðëÿøäèðèëèðäè. Äÿôí êöïö èëÿ éàíàøû ãÿáèðëÿðÿ

ýèë ãàáëàð ãîéóëóðäó. Êöï ãÿáèðëÿðèí ùå÷ áèð ãÿáèðöñòö òèêèëèñè îëìóðäó. Ùÿð÷ÿíä àíòèê ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Àòðîïàòûí âàðèñëÿðè ìàêåäîíèéàëûëàðû þç þëêÿëÿðèíÿ «áóðàõìûðäûëàð», Êåðåôòî äàüëàðûíäàêû (ìöàñèð Èðàíûí

Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí âÿ Êöðäöñòàí ÿéàëÿòëÿðèíèí ñÿðùÿääèíäÿ) Ùåðàêë ìÿáÿäèíäÿ îëàí éóíàí éàçûñû, åëÿúÿ äÿ àâðîìàí ïåðãàìåíòëÿðè åëëèíèñòèê ìÿäÿíèééÿòèíèí Àòðîïàòåíàäà éàéûëäûüûíû òÿñäèãëÿéèð. Å.ÿ. 2 ÿñðèí èêèíúè éàðûñû Àòðîïàòåíàäà éåðëè ÿíÿíÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí éåíè åëëèíèñòèê ìÿäÿíèééÿòèíèí éàðàäûëìàñû äþâðö èäè. Àòðîïàòåíàëûëàð åðìÿíèëÿðÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèëÿð. Ñòðàáîí éàçûð êè, àòðîïàòåíàëûëàð «äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, åðìÿíèëÿðèí àäÿòëÿðèíè éàðàäàíëàðäûð». Åðìÿíèñòàíäà àòðîïàòåíàëûëàðûí ìÿñêóíëàøäûüû ÷îõëó éåðëÿð âàð èäè. Ìèäèéà äèëèíäÿí àëûíìà ñþçëÿð ãÿäèì åðìÿíè äèëèíÿ êå÷äè. Åðàìûçûí 1 ÿñðèíäÿ Àòðîïàòåíàíûí «ïàðôèéàëûëàøìàñû» ìÿèøÿòäÿ, ìåìàðëûãäà âÿ ùÿéàòûí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ýöúëö èäè. Àòðîïàòåíà ÿðàçèñèíäÿ Ïàðôèéà øàùëàðû àäûíäàí çÿðá îëóíìóø ñèêêÿëÿð, ÿñàñÿí äÿ äðàõìàëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Åéíè çàìàíäà, Àòðîïàòåíà ìÿäÿíèééÿòèíèí Ïàðôèéàéà òÿñèðè äÿ õåéëè ÷îõ èäè. Àíòèê ìöÿëëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí ïàðôèéàëûëàðûí òåç-òåç «ìèäèéàëûëàð» àäëàíäûðûëìàñû äà áóíó òÿñäèã åäèð. Àòðîïàòåíàäà ñèòàéèø åäèëÿí ÿñàñ äèí çÿðäöøòèëèê èäè. Åëëèíèçì äþâðöíäÿ Àòðîïàòåíàäà çÿðäöøòèëèéèí ìþâãåéè ëàõëàñà äà, î ùÿëÿ äÿ áóðàäà ùàêèì äèí îëàðàã ãàëûðäû. Àòðîïàòåíàíûí Ïàðôèéà èëÿ éàõûíëàøìàñû çàìàíû éàä òÿñèðëÿðÿ ãàðøû âÿ þçöíöäÿðêèíÿ éþíÿëìèø ìöáàðèçÿäÿ çÿðäöøòèëèê îíëàðûí áàéðàüûíà ÷åâðèëäè. ßðÿá òàðèõ÷èëÿðèíèí ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ, áó äþâðäÿ Àòðîïàòåíàäà éåíè Àâåñòà çÿðäöøòèëèéèíèí îúàüû ìåéäàíà ýÿëèð, Øèç (ìöàñèð Òÿõò-è Ñöëåéìàí øÿùÿðúèéè) øÿùÿðèíäÿêè îä ìÿáÿäè îíóí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëèð âÿ ñîíðàëàð Àäóðãóøíàñï àäû èëÿ òà-

1

2

3

4

Àòðîïàòåíàäà äþâðèééÿäÿ îëìóø ñèêêÿëÿð: 1. Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðèí ýöìöø òåòðàäðàõìàñû; 2. Ôðàêèàëû Ëèñèìàõûí ýöìöø òåòðàäðàõìàñû; 3. Àôèíàíûí ýöìöø òåòðàäðàõìàñû; 4. Ñåëåâêèéàëû ÂÛÛ Àíòèîõóí ýöìöø òåòðàäðàõìàñû

189

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

íûíûð. Àòðîïàòåíà Ñàñàíèëÿð äþâëÿòè òÿðêèáèíäÿ îëàí çàìàí Àäóðãóøíàñï ìÿáÿäèíèí ðîëó âÿ ÿùÿìèééÿòè î ãÿäÿð áþéöê èäè êè, ùÿòòà Ñàñàíè øàùëàðû òàõòà ÷ûõäûãëàðû çàìàí ìöãÿääÿñ îäà ñèòàéèø åòìÿê ö÷öí áóðàéà ýÿëèðäèëÿð. Àíòèê Àëáàíèéà äþâëÿòè. Àëáàíèéà (éóí. ’???????, ëàòûíúà – Albania Caucasensis) Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ãÿäèì äþâëÿòäèð. «Àëáàíèéà» åòíîíèìèíèí éîçóëìàñû ñàùÿñèíäÿêè áèð ÷îõ úÿùäëÿð ùÿëÿëèê íÿòèúÿñèç ãàëûá. Òÿäãèãàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí Àëáàíèéà äþâëÿòèíèí å.ÿ. 3 ÿñðäÿ ôîðìàëàøäûüû åùòèìàë îëóíóð. Àëáàíèéà äþâëÿòèíèí ÿðàçèñè øèìàëäà Ãàôãàç äàüëàðû, øÿðãäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñàùèëè, ãÿðáäÿ Èáåðèéà, úÿíóá-øÿðãäÿ Åðìÿíèñòàí, úÿíóáäà èñÿ Àòðîïàòåíà èëÿ ùÿìñÿðùÿä èäè. Áåëÿëëèêëÿ, Ãÿäèì Àëáàíèéàíûí ÿðàçèñè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíû, Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí Äàüûñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí úÿíóá ùèññÿñèíè âÿ Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëàçàí âàäèñèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Àíòèê, åðìÿíè, àëáàí âÿ äèýÿð ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Àëáàíèéàäà 26 àëáàí òàéôàñû ìÿñêóíëàøìûøäû. Áóíëàðäàí áèçÿ àéíèàíëàð, àíàðèàêëàð, àëáàí190

ëàð, ÷èëáëÿð (ñèëâëÿð), äèäóðëàð (äèäîéëàð), ýåëëÿð, ùåðëÿð, êàñïèëÿð, ãàðäìàíëàð, ãàðãàðëàð, ëåãëÿð, ëïèíëÿð (ëóïåíèëÿð), ìàñãóòëàð, ìöêëÿð, ïàðñèëÿð (ïàððàñèëÿð), ñàêàñåíëÿð (ñàêåñèíëÿð, øàêàøåíëÿð), ñàâäåéëÿð (ñîäåéëÿð), óòèëÿð âÿ á. òàéôàëàð ìÿëóìäóð. Ìÿíáÿëÿðäÿ àëáàíëàðûí àäû èëê äÿôÿ å.ÿ. 331 èëäÿ áàø âåðÿí Ãàâãàìåëà äþéöøö èëÿ ÿëàãÿäàð ÷ÿêèëèð. Àíòèê ìöÿëëèôëÿð àëáàíëàðûí ýþçÿë, óúàáîéëó, ñàðûøûí ñà÷ëû, àëàýþç îëäóãëàðûíû ãåéä åäèðëÿð. Àëáàí òàéôàñû Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ÿí èðè òàéôàëàðûíäàí áèðè èäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ áöòöí þëêÿ «Àëáàíèéà» àäëàíìàüà áàøëàíìûøäû. ßí èðè àëáàí òàéôàëàðûíäàí áèðè, ÷îõ çàìàí àëáàíëàðûí þçëÿðè èëÿ åéíèëÿøäèðèëÿí óòèëÿð èäè. Àëáàíèéàíûí Óòèéà (Âèòèéà, Îòåíà, Óòèê) âèë.-è Êöðöí ñàü ñàùèëèíäÿ éåðëÿøèðäè. Ìöàñèð óäèíëÿðèí ÿúäàäû îëìóø óòèëÿð îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûëàð. Òàðèõè ñÿíÿäëÿð óäèíëÿðèí Ãàðàáàü çîíàñûíäà ùÿòòà 18-19 ÿñðëÿðäÿ äÿ ìþâúóäëóüóíó òÿñäèã åäèð. Àëáàí òàéôàëàðû ñûðàñûíäà ñàâäåéëÿðè (ñîäåéëÿðè), ãàðäìàíëàðû âÿ ùåðëÿðè äÿ

ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ýöìàí åòìÿê îëàð êè, àëáàíëàðûí åòíîýåíåçèíäÿ ÷èëáëÿð (ñèëâëÿð), äèäóðëàð (äèäîéëàð), ýåëëÿð, ãàðãàðëàð, ëåãëÿð, ëïèíëÿð (ëóïåíèëÿð) âÿ áàøãà òàéôàëàð ìöÿééÿí ðîë îéíàìûøëàð. Ìÿíáÿëÿðäÿí ìÿëóìäóð êè, êàñïèëÿð ÿêèí÷èëèéè, ìàëäàðëûüû, áàëûã÷ûëûüû, ñÿíÿòêàðëûüû, òèúàðÿòè âÿ äÿíèç÷èëèéè éàõøû áèëÿí õàëã èäè. Êàñïèëÿð ñîí àíòèê âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿ Ïàéòàêàðàí (ìöàñèð Áåéëÿãàí) ÿðàçèñèíäÿ éàøàìûøëàð. Àëáàíèéàäàêû Ñàêàñåíà (åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðèíäÿ – Øàêàøåí) âèë.-èíÿ áó àäû áóðàéà ýÿëìèø ñàêëàð (ñàêàñåíëÿð, øàêàøåíëÿð) âåðìèøëÿð. Ñàêàñåíà éàõûíëûüûíäà ìÿñêóíëàøìûø êàìáîúèëÿð áó âèëàéÿòÿ þç àäëàðûíû – Êàìáèñåíà (ýöðúö ìÿíáÿëÿðèíäÿ – Êàìáå÷îâàíè, åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ – Êàìáå÷àí) àäûíû âåðìèøëÿð. Åðàìûçûí 1 ÿñðèíäÿ Õÿçÿðéàíû çîëàãäà Ìàçãóò ÷àðëûüû ìåéäàíà ýÿëìèøäè. Àëáàíèéà òàéôàëàðûíûí äèëëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè, øöáùÿñèç, Øèìàë-Øÿðã Ãàôãàç äèëëÿðè àèëÿñèíÿ àèääèð. Àëáàíèéàäà èðàíäèëëè òàéôàëàð äà (êàñïèëÿð, ñàêàñåíëÿð, ìàçãóòëàð (ìàññàýåòëÿð), ìöêëÿð âÿ á.) ìþâúöä èäè, ëàêèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã áóðàäà èðàíäèë-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ãÿáÿëÿ Ýöìàí åäèëèð êè, Ãÿáÿëÿ (Ãàáàëà, Ãàáàëàêà) éàøàéûø éåðè å.ÿ. 3 ÿñðäÿ ñàëûíìûøäûð. Ãÿáÿëÿ ÿêèí÷èëèê ö÷öí ÿëâåðèøëè éåðäÿ éåðëÿøèðäè. Áó øÿùÿð éàõøû ìþùêÿìëÿíäèðèëìèøäè. Ãÿáÿëÿ Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí èðè èíçèáàòè, òèúàðÿò, ñÿíÿòêàðëûã âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè èäè. Àíòèê ìöÿëëèô Ïëèíè Ãÿáÿëÿíè "Àëáàíèéàäà öñòöí îëàí øÿùÿð" àäëàíäûðûìûøäûð. Åðàìûçûí 6 ÿñðèíÿäÿê Ãÿáÿëÿ Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ïàéòàõòû îëìóøäóð. Øÿùÿðèí õàðàáàëûãëàðûíûí öìóìè ñàùÿñè 50 ùà-äÿêäèð. Ãàçûíòûëàð çàìàíû, àðõåîëîãëàð áóðàäà øÿùÿðèí è÷ãàëàñûíûí õàðàáàëûãëàðûíû, ìÿáÿä âÿ éàøàéûø åâëÿðèíè, úÿíóá ìöùàôèçÿ äèâàðëàðûíûí ãàëûãëàðûíû àøêàð åòìèøëÿð. Ïàéòàõòûí êö÷ÿëÿðèíÿ äàø äþøÿíìèøäè. Øÿùÿðäÿ öñòö êèðàìèòëÿ þðòöëìöø ÷îõëó åâ âàð èäè. Áóðàäà àðïà âÿ áóüäà ñàõëàíûëìàñû ö÷öí òàõûë àíáàðëàðû äà éåðëÿøèðäè. Ìöÿééÿí ãÿäÿð èðè åâ ÷èé êÿðïèúäÿí èíøà îëóíìóøäó. Ùþêìäàð ñàðàéû îëàí, ñöòóíëó áèíàëàð êîìïëåêñè õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ãÿáÿëÿíèí éàõûíëûüûíäà åëëèíèñòèê äþâðÿ àèä îëàí èðè ïóë äÿôèíÿñè äÿ àøêàð åäèëìèøäèð. ëè òàéôàëàð þëêÿíèí àâòîõòîí ÿùàëèñèíè àññèìèëéàñèéàéà óüðàäà áèëìÿäèëÿð. Éåðëè àëáàí åòíèê ìàññèâè Àëáàíèéàíûí ÿðàçèñèíäÿ ÿñàñ, öñòöí ãöââÿ îëìóøäóð. Åðàìûçûí 3 ÿñðèíäÿí åòèáàðÿí Àëáàíèéàíûí ÿðàçèñèíÿ òöðêäèëëè òàéôàëàð äà äàõèë îëìàüà áàøëàäûëàð. Ñîíðàëàð òöðêäèëëè òàéôàëàð Àëáàíèéà ñàêèíëÿðèíèí äèëèíèí äÿéèøìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäûëàð. Ýþðöíäöéö êèìè, ãÿäèì Àëáàíèéàíûí åòíèê òÿðêèáèíäÿ ÷îõ áþéöê ìöõòÿëèôëèê ìþâúóä èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àëáàíèéàäà å.ÿ.-êè ñîí ÿñðëÿðäÿ – á.å. èëê éöçèëëèêëÿðèíäÿ áèð ñûðà ðÿíýàðÿíý äÿôí ìÿðàñèìëÿðè âÿ ìöõòÿëèô òèïëè ãÿáèðëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. Áóðàäà ãóéó, ÷èé êÿðïèú, êöï, ñàõñû òÿêíÿ, òàõòàãóòó âÿ êàòàêîìáà ãÿáèðëÿðè àøêàðà ÷ûõàðûëìûøäûð. Àëáàíèéà òîðïàãëàðûíûí ìöñòÿñíà ìöíáèòëèéè, ÿêèí÷èëèéè àëáàí ÿùàëèñèíèí ÿí ìöùöì ìÿøüóëèééÿòè åòìèøäè. Èçëÿðè Ìóüàí äöçöíäÿí àøêàð åäèëìèø íÿùÿíý ãóðüóëàðäàí Ìèë äöçöíäÿ âÿ äèýÿð éåðëÿðäÿ êè÷èê êÿùðèçëÿð âÿ êàíàëëàðàäÿê ìöõòÿëèô íþâëö ñóâàðìà ãóðüóëàðû å.ÿ.-èí ñîíëàðûíäà – åðàìûçûí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àëáàíèéà ÿùàëèñèíèí éàðàäûúû ÿìÿéè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð.

ßëâåðèøëè øÿðàèò áóðàäà ùÿì äÿ ìàëäàðëûüûí èíêèøàôûíà èìêàí éàðàòìûøäû. Àëáàíèéàíûí òÿñÿððöôàòûíäà ãîéóí÷óëóã àïàðûúû ðîë îéíàéûðäû. Àò÷ûëûã âÿ äÿâÿ÷èëèê äÿ ìàëäàðëûãäà ìöùöì éåð òóòóðäó. Àëáàíëàð áàëûã÷ûëûã âÿ ãóø÷óëóãëà äà ìÿøüóë îëóðäóëàð. Ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿñèíäÿ ìåòàëëóðýèéà âÿ ìåòàëèøëÿìÿ, ñàõñû, øöøÿ èñòåùñàëû âÿ òîõóúóëóã éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èäè. Å.ÿ. 3 ÿñðäÿ Àëáàíèéàäà ÿââÿë Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿð òÿðÿôèíäÿí çÿðá îëóíìóø òåòðàäðàõìà âÿ äðàõìàëàðûíà, áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ Ñåëåâêèëÿð ñèêêÿëÿðèíÿ áÿíçÿð éåðëè ýöìöø ñèêêÿëÿðèí çÿðá åäèëìÿñèíÿ áàøëàíûëìûøäû. Å.ÿ. 1 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àëáàíèéà áàçàðëàðûíäà ýÿòèðèëìÿ ñèêêÿëÿðÿ Ðîìà âÿ Ïàðôèéà ñèêêÿëÿðè äÿ ãîøóëìóøäó. Àëáàíèéàíûí ÿðàçèñèíäÿí áåéíÿëõàëã ñó âÿ ãóðó òèúàðÿò éîëëàðû êå÷èðäè. Áóíëàðäàí ÿí âàúèáè éåðëè ÿùàëèíèí «Áàçÿðýàí (Äÿâÿ âÿ éà Åë÷è) éîëó» àäëàíäûðäûüû òðàíçèò éîëóí èçëÿðè èíäè äÿ ãàëìàãäàäûð. Áàçÿðýàí éîëó Êþíäÿëÿíäàüûí úÿíóá éàìàúû èëÿ óçàíûá ýåäèðäè. Ìÿíáÿëÿðäÿ Àëáàíèéàäà 30-äàí àðòûã èðè øÿùÿðèí âÿ øÿùÿð òèïëè ãÿñÿáÿëÿðèí – Àéíèàíà, Àëàì, Àëáàíà, Àíàðèàêà, Áàêõèéà, Áàðóêà, Áîçèàòà, Ãàéòàðà, Ýåëäà, Åìáîëàéîí, Èîáóëà, Èóíà, Êàáàëàêà, Ìàìåõèéà, Íèãà, Îñèêà, Ïàéòàêàðàí, Ñàíóà, Ñèîäà, Òåëàéáà, Òèëáèñ âÿ ñ.-èí îëäóüó ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Ãÿäèìëÿðäÿ Àëáàíèéàíûí ÿí èðè øÿùÿðè âÿ ïàéòàõòû Êàáàëàêà (ìöàñèð Ãÿáÿëÿ) øÿùÿðè îëìóøäóð. Ïàéòàêàðàíû òÿäãèãàò÷ûëàð Áåéëÿãàí øÿùÿðè èëÿ åéíèëÿøäèðèð. Äèýÿð øÿùÿðëÿðèí ëîêàëëàøäûðûëìàñûíäà òÿäãèãàò÷ûëàð ÷îõ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøûðëàð. Àëáàíèéàíû ùþêìäàð – ÷àð èäàðÿ åäèðäè. Ìÿíáÿëÿðäÿí ìÿëóì îëóð êè, èëê àëáàí ùþêìäàðû Îðîéñ (Îðèñ) îëìóøäóð. Ùþêìäàðäàí ñîíðà ÿí ùþðìÿòëè øÿõñ Ñåëåíà (Àé) èëàùÿñè – ìöíáèòëèê èëàùÿñè ìÿáÿäèíèí êàùèíè (ùèéåðåâñ) èäè. Ñòðàáîí Èáåðèéà ñÿðùÿäèíÿ éàõûí îëàí àëáàíëàðûí Àé ìÿáÿäèíèí âÿ áóðàäà èíñàí ãóðáàí âåðèëìÿñè àäÿòèíèí òÿñâèðèíè âåðèð. Áóíäàí áàøãà àëáàíëàð Ùåëèîñ (Ýöíÿø) âÿ Çåâñ òàíðûëàðûíà äà ñèòàéèø åäèðäèëÿð. Ùÿðáè ÿéàíëàðëà éàíàøû, êàùèíëÿð äÿ Àëáàíèéàíûí ñèéàñè âÿ èúòèìàè ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàéûðäûëàð. Ìÿáÿäëÿðèí ýåíèø òîðïàã ñàùÿëÿðè – ùèéåðà õîðà âÿ àñûëû êÿíäëèëÿðè – ùèéåðîäóëëàðû âàð èäè. Àíòèê Àëáàíèéàäà èñòåùñàë÷ûëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè àçàä àäàìëàð èäè. Éóíàíûñòàíäà âÿ Ðîìà äþâëÿòèíäÿ îëäóüó êèìè ýåíèø îëìàñà äà, òÿñÿððöôàòûí áèð ñûðà ñàùÿëÿ-

Òóíú äÿáèëãÿ. Àüñó. 1 ÿñð

ðèíäÿ ãóë ÿìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Åðìÿíèñòàíû òóòäóãäàí ñîíðà ðîìàëûëàð ñÿðâÿòëÿðëÿ çÿíýèí Àëáàíèéàíû äà èøüàë åòìÿê âÿ îíóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷ÿí, Ùèíäèñòàíû Õÿçÿð âàñèòÿñèëÿ Ãàðà äÿíèçëÿ áèðëÿøäèðÿí òèúàðÿò éîëóíó íÿçàðÿò àëòûíà àëìàã èñòÿäèëÿð. Å.ÿ. 66 èëäÿ Ðîìà ñÿðêÿðäÿñè Ïîìïåéèí áàø÷ûëûüû èëÿ ðîìàëûëàð Àëáàíèéàéà ñîõóëäóëàð. Ïîìïåé ãûøû Êöð ÷àéû âàäèñèíäÿ êå÷èðìÿê âÿ éàçäà ôÿàë ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà áàøëàìàã ôèêðèíäÿ èäè. Ïîìïåéèí ïëàíûíû áàøà äöøÿí àëáàí ÷àðû Îðîéñ éàçûí ýÿëèøèíè ýþçëÿìÿéè ãÿðàðà ýÿëäè; î òÿøÿááöñö ÿëÿ àëìàã âÿ äöøìÿíè ìÿüëóá åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ þçö Ðîìà ëåýèîíëàðûíà ùöúóì åòäè. Îíëàðà ãàðøû Îðîéñ 40 ìèíëèê ãîøóí ÷ûõàðäû. Ùÿìèí èëèí äåêàáð àéûíäà Êöð ñàùèëèíäÿ – Èáåðèéà èëÿ ñÿðùÿäèí éàõûíëûüûíäà ãàíëû äþéöø áàø âåðäè. Àëáàíëàð ö÷ ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø äöøÿðýÿäÿ éåðëÿøÿí Ðîìà ãîøóíëàðûíà ùöúóì åòäèëÿð. Äöøÿðýÿíèí áèðèíèí éàõûíëûüûíäà àëáàíëàð äöøìÿíè ñûõûøäûðûá õÿíäÿéÿäÿê ãîâäóëàð. Àììà áó ñàâàøäà óüóð Ïîìïåéèí àëáàíëàðà íèñáÿòÿí ñàéúà ÷îõ îëàí, éàõøû ñèëàùëàíìûø âÿ èíòèçàìëû îðäóñóíà ìöéÿññÿð îëäó. Âàõò ãàçàíûá ãöââÿëÿðè ñÿôÿðáÿð åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ Îðîéñ Ïîìïåéëÿ áàðûøûã áàüëàäû. Áóíäàí ñîíðà Ïîìïåé Èáå-

Êåðàìèê âàçà. Éàëîéëó òÿïÿ. Å.ÿ. 4-2 ÿñðëÿð

191

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ðèéà èëÿ ìöùàðèáÿéÿ áàøëàäû âÿ áó çàìàí àëáàíëàð ðîìàëûëàðà àðõàäàí çÿðáÿ åíäèðäèëÿð. Å.ÿ. 65 èëäÿ Ïîìïåé éåíèäÿí Àëáàíèéàéà ñîõóëäó. Àëáàíëàð Èáåðèéà âÿ Àëáàíèéà àðàñûíäàêû ñÿðùÿäè áþéöê ìÿñàôÿäÿ ÷ÿïÿðëÿäèëÿð. Êöð ÷àéûíû êå÷ÿí Ïîìïåé 10.000 òóëóã ñó ýþòöðöá ñÿùðà èëÿ – äîëàéû éîëëà ýåòäè. Ðîìàëûëàð þëäöðìÿê ùÿäÿñè èëÿ ÿñèð àëáàíëàðû, îíëàðûí ãîøóíëàðûíû äàùà ãûñà éîëëà àïàð-

Ñàõñû ãàá. Ùàúûàòàìëû (Èñìàéûëëû ð-íó). Å.ÿ. 3-1 ÿñðëÿð

192

ìàüà ìÿúáóð åòìÿê èñòÿäèëÿð. Ùÿäÿäÿí ãîðõìàéàí ÿñèðëÿð äöøìÿí ãîøóíëàðûíû ÿí óçóí âÿ ÷ÿòèí éîëëà àïàðäûëàð âÿ áóíóíëà äà Ðîìà ëåýèîíëàðûíûí éöðöøöíö ëÿíýèòäèëÿð. Êöðöí ñîë ñàùèëèíäÿ ðîìàëûëàð èëÿ àëáàí ÷àðû Îðîéñóí ãàðäàøû Êîçèñèí (âÿ éà Êîñèäèí) áàø÷ûëûã åòäèéè ãîøóíëàðûí äþéöøö îëäó. Àëáàí ãîøóíó 60 ìèí ïèéàäà âÿ 12 ìèí ñöâàðèäÿí èáàðÿò èäè. Àëáàíëàðûí ñöâàðè ãöââÿñè ýöúëö îëäóüó ùàëäà, ðîìàëûëàðûí ÿñàñ çÿðáÿ ãöââÿñèíè éàõøû òÿëèì îëóíìóø èíòèçàìëû ïèéàäà ãîøóíó òÿøêèë åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ äþéöø áàøëàíìàìûø Ïîìïåé ïèéàäàëàðûíû ñöâàðèëÿðèí àðõàñûíäà ýèçëÿòìèøäè. Àëáàíëàð òÿêúÿ Ðîìà ñöâàðèëÿðè èëÿ ñàâàøàúàãëàðûíû çÿíí åòäèêëÿðèíäÿí ùöúóìà êå÷äèëÿð. Áó çàìàí Ðîìà ïèéàäàëàðû äþéöøÿ ãîøóëäóëàð âÿ àìàíñûç ñàâàø áàøëàíäû. Àíòèê ìöÿëëèôëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, äþéöøöí ãûçüûí ÷àüûíäà Êîçèñ áèð íå÷ÿ àëáàí äþéöø÷öñö èëÿ Ðîìà ëåýèî-

íåðëÿðèíèí ñûðàñûíû éàðûá Ïîìïåéèí ãÿðàðýàùûíàäÿê ÷àòäû. Ðîìà ñÿðêÿðäÿñèíè íèçÿ èëÿ âóðàí Êîçèñ îíóí ìþùêÿì çèðåùèíè äåøÿ áèëìÿäè. Úàâàá çÿðáÿñè èëÿ Ïîìïåé Êîçèñè þëöìúöë éàðàëàäû. Ìÿüëóá îëàí àëáàíëàð éàõûíëûãäàêè ìåøÿäÿ ýèçëÿíäèëÿð, ëàêèí Ïîìïåéèí ÿìðè èëÿ ëåýèîíåðëÿð ìåøÿíè ìöùàñèðÿéÿ àëûá îä âóðäóëàð. Áó ñàâàøäà àëáàí ãîøóíëàðûíûí äàðìàäàüûí åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ðîìàëûëàð Îðîéñëà ñöëù áàüëàäûëàð. Ïîìïåé þëêÿíèí äàõèëèíÿ – Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëëÿðèíÿ äîüðó èðÿëèëÿäè. Ëàêèí àëáàí õàëãûíûí äàâàì åäÿí ýöúëö ìöãàâèìÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Ïîìïåé Õÿçÿðÿ 2 ýöíëöê éîë ãàëàíäà Àëáàíèéàäàí ýåðè ãàéûòìàüà ìÿúáóð îëäó. Å.ÿ. 36 èëäÿ Ðîìà ùþêìäàðëàðûíäàí áèðè îëàí Àíòîíèíèí ñÿðêÿðäÿñè Êàíèäè äÿ àëáàí ÷àðû Çîáåðèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Àëáàíèéàíû Ðîìàéà òàáå åäÿ áèëìÿäè. Å.ÿ. 35 èëäÿ Îðîä øàùûí ðÿùáÿðëèê åòäèéè ïàðôèéàëûëàð èëÿ èáåðëÿðèí, àëáàíëàðûí âÿ ñàðìàòëàðûí áèðýÿ ãöââÿëÿðè àðàñûíäà ñàâàø áàø âåðìèøäèð. Åðàìûçûí 1 ÿñðèíèí èêèíúè éàðûñûíäà äèýÿð Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíäÿ âÿ Àòðîïàòåíàäà îëäóüó êèìè, Àëáàíèéàäà äà Ïàðôèéàíûí íöôóçó àðòìàüà áàøëàäû âÿ áóðàäà á.å. 63 èëäÿí ñîíðà Ïàðôèéà Àðøàêèëÿð ñöëàëÿñèíèí êè÷èê ãîëó ùàêèìèééÿòÿ ýÿëäè. Áó ñöëàëÿ òåçëèêëÿ ÿñë àëáàí ñöëàëÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Àëáàí òàðèõ÷èñè Ìîèñåé Êàëàíêàòóéêëóíóí ãåéä åòäèéè ÿíÿíÿéÿ ýþðÿ, åðàìûçûí 1 ÿñðèíäÿ Àëáàíèéà ùþêìäàð Àðàí òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Àëáàí òàðèõ÷èñèíèí äèýÿð ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, áó çàìàí Àëáàíèéàíûí ÿðàçèñè Àðàç ÷àéûíäàí Õóíàðàêåðòÿ, éÿíè Èáåðèéàéàäÿê ÷àòûðäû. Åðàìûçûí 1 ÿñðèíèí 90-úû èëëÿðèíäÿ ðîìàëûëàð ùÿòòà Ãîáóñòàíàäÿê ýÿëèá ÷ûõìûøäûëàð. Ëàêèí ðîìàëûëàðûí äÿôÿëÿðëÿ Àë-

Áÿçÿê ñàíúàüû (ãûçûë, òóíú). Õûíûñëû. Å.ÿ. 1 – å. 1 ÿñðëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Êëàâäè Åëèàí. Ùåéâàíëàð ùàããûíäà 17, 32. Ìÿí åøèòìèøÿì êè, êàñïèëÿðèí þëêÿñèíäÿ èðè áèð ýþë âàð. Î ýþëäÿ "èòèáóðóíëó" àäëàíäûðûëàí íÿùÿíý áàëûãëàð öçöð. Îíëàð 8 äèðñÿê óçóíëóüóíà ÷àòûðëàð. Êàñïèëÿð îíëàðû òóòóá äóçà ãîéóðëàð âÿ äóçëó âÿ éà ãóðó ùàëäà äÿâÿëÿðÿ éöêëÿéèá Åêáàòàíàéà àïàðûðëàð. Áó áàëûãëàðûí ïèéèíè êÿñèá îíäàí ìÿëùÿì ùàçûðëàéûð, äóçëóñóíó ñàòûð, ÷îõ éàüëû îëàí âÿ ãîõóñóç áàëûã éàüûíäàí èñÿ ñöðòêö êèìè èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áàëûãëàðûí è÷àëàòûíû ÷ûõàðûá, îíó áèøèðèð âÿ îíäàí êåéôèééÿòëè éàïûøãàí ùàçûðëàéûðëàð: î, ùÿð øåéè ÷îõ ìþùêÿì éàïûøäûðûð, íÿéÿ éàïûøäûðûëûáñà ìþùêÿì äàéàíûð âÿ øÿôôàô ýþðêÿìëèäèð. Î, ùÿð øåéè åëÿ éàïûøäûðûð êè, îíó 10 ýöí ÿðçèíäÿ èñëàòäûãäà áåëÿ ãîïìóð âÿ àéðûëìûð. Ôèë ñöìöéö öçðÿ óñòàëàð îíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ýþçÿë ÿøéàëàð ùàçûðëàéûðëàð.

Ìåëèêîâ Ðàóô. Ýòíè÷åñêàÿ êàðòèíà Àçåðáàéäæàíà â ïåðèîä àõåìåíèäñêîãî âëàäû÷åñòâà (VI-IV ââ. äî í.ý.). Áàêó, 2003. Ðàóô Ìÿëèêîâ

áàíèéàíû òóòìàã úÿùäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, þëêÿ þç ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóéà áèëìèøäèð. 1–3 ÿñðëÿðäÿ àëàí òàéôàëàðû Àëáàíèéàéà òåç-òåç éöðöøëÿð åòìèøëÿð. Àëàíëàðûí éöðöøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Àëáàíèéàíûí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðè äàüûäûëìûø, âèëàéÿòëÿðè òàëàí åäèëìèøäèð. 133 èëäÿ àëáàí ùþêìäàðû Ôàðàñìàí ìöùàðèáÿéÿ áàøëàéûá Àòðîïàòåíàíû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäû, áóíäàí ñîíðà Åðìÿíèñòàíà ñîõóëäó âÿ ùÿòòà Êàïïàäîêèéàíûí ñÿðùÿäëÿðèíÿ ÷àòäû. 2–3 ÿñðëÿðäÿ Ðîìà èìïåðàòîðëàðû àëáàí ùþêìäàðëàðû èëÿ äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìàüà ÷àëûøûðäûëàð, ùÿð÷ÿíä ñîíóíúóëàð «îíëàðûí éàíûíà ýÿëìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûðäûëàð». 227 èëäÿ Àëáàíèéàéà èëê äÿôÿ îëàðàã ùóíëàðäàí âÿ ñàáèðëÿðäÿí èáàðÿò îëàí òöðê òàéôàëàðûíûí þí äÿñòÿëÿðè Äÿðáÿíä êå÷èäè âàñèòÿñèëÿ éöðöøëÿð åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Àç ñîíðà, äèýÿð Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðè êèìè, Àëáàíèéà äà òÿãðèáÿí 262 èëäÿ Ñàñàíèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëäè. ßä.: Àçÿðáàéúàí òàðèõè (éåääè úèëääÿ). Áèðèíúè úèëä, Áàêû, 1998; Àçÿðáàéúàí òàðèõè (ÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð). È.ßëèéåâèí ðåäàêòÿñè èëÿ, Áàêû, 1993; Àëèåâ Èãðàð. Èñòîðèÿ Ìèäèè. Áàêó, 1960; Àëèåâ Èãðàð. Î÷åðê èñòîðèè Àòðîïàòåíû. Áàêó, 1989; Àëèåâ Ê.Ã. Êàâêàçñêàÿ Àëáàíèÿ. Áàêó, 1974; Àëèåâ Ê.Ã. Àíòè÷íàÿ Êàâêàçñêàÿ Àëáàíèÿ. Áàêó, 1992; Äüÿêîíîâ È.Ì. Èñòîðèÿ Ìèäèè: îò äðåâíåéøèõ âðåì¸í äî êîíöà IV â. äî í.ý. Ì.-Ë., 1956; Èñòîðèÿ äðåâíåãî ìèðà. Êí. 3. Óïàäîê äðåâíèõ îáùåñòâ. Ì., 1982;

193

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãàôãàç Àëáàíèéàñû Òàðèõè (Øèìàëè) Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ÿí åðêÿí äþâëÿò ãóðóìó Ãàôãàç Àëáàíèéàñû äþâëÿòè èäè (å.ÿ. 4 ÿñð – åðàìûçûí 8 ÿñðè; 9–15 ÿñðëÿðäÿ àéðû-àéðû âèëàéÿòëÿðäÿ – éåíèäÿí Àëáàíèéà ÷àðëûãëàðû – Ñöíèêäÿ, Àðñàõäà – Ãàðàáàüäà, Óòèêäÿ, Øÿêè–Êàìáèñåíàäà éàðàíìûøäû). Å.ÿ. 4 ÿñð – 8 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ÿðàçèñè úÿíóáäà Àðàç ÷àéûíäàí, øèìàëäà Äÿðáÿíäÿäÿê, áÿçè âàõòëàðäà èñÿ Óëó÷àé ÷àéûíàäÿê ÷àòûðäû; ãÿðáäÿ Õóíàðàêåðò ø.–íÿäÿê, øÿðãäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿäÿê óçàíûðäû. Å.ÿ. 2 ÿñðäÿ Àëáàíèéà âèëàéÿòè Êàñïèàíàíû, åðìÿíè ÷àðû Û Àðòàøåñèí èøüàëû äþâðö èñòèñíà îëìàãëà, Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ÿðàçèñè ñàáèò îëìóøäóð (å.ÿ. 1 ÿñðäÿ Êàñïèàíàíû Àòðîïàòåíà Åðìÿíèñòàíäàí ýåðè àëàðàã, Àëáàíèéàéà ãàéòàðìûøäû). Àëáàíèéà ÿðàçèñèíèí ìèí èë ìöääÿòèíäÿ ñàáèòëèéè ñèéàñè ñÿáÿáëÿðëÿ èçàù îëóíóð. Àëáàíèéàíûí, Åðìÿíèñòàí âÿ Èáåðèéàíûí (Ýöðúöñòàí) ðåàëëûãëàðû, èêè èìïåðèéà –Ðîìà–Áèçàíñ âÿ Èðàí àðàñûíäà ìÿðêÿçè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíÿ äàèð áàüëàíìûø ìöãàâèëÿëÿðèí òÿäãèãàòà úÿëá îëóíìàñû áó ôèêðÿ ýÿòèðèð êè, Àëáàíèéà ÿðàçèñèíèí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ éà àçàëìàñûíà äîüðó õöñóñè áèð äèíàìèêà îëìàéûá. Àíòèê âÿ åðêÿí îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðèíèí (àëáàí, ãÿäèì ýöðúö, ãÿäèì åðìÿíè, îðòà ôàðñ – ïÿùëÿâè, ÿðÿá, Ñóðèéà) òÿäãèãè äÿ áóíà èíàíäûðûð. Àëáàíèéà ÷àðëàðû åêñïàíñèéà ñèéàñÿòè éåðèòìÿìèøëÿð. Ýÿðÿê óíóäóëìàñûí êè, Àëáàíèéà Ãàôãàçäà þçöíöí ñòðàòåæè âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ ýåîñèéàñè äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëàí ìÿùÿëëè äþâëÿò ãóðóìó èäè (Ãàôãàç êå÷èäëÿðè – ×îëà âÿ Äÿðáÿíääÿí äàèì êå÷ÿí òöðêäèëëè òàéôàëàð Ðîìà–Áèçàíñ âÿ Èðàí èìïåðèéàëàðûíà òÿùëöêÿ èäèëÿð). Ìÿùç áó, Àëáàíèéàäà äþâëÿò÷èëèéèí ñàõëàíìàñûíû èðÿëèúÿäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäè, îíóí ùþêìäàðëàðû áó ùöúóìëàðûí ãàðøûñûíû ñàõëàìàüà áîðúëó èäèëÿð. Àëáàíèéàíûí, Åðìÿíèñòàí âÿ Ýöðúöñòàíûí úîüðàôè âÿçèééÿòè, îíëàðûí ùÿð áèðèíäÿ éàðàíìûø õàðèúè âÿ äàõèëè ñèéàñè øÿðàèò äÿ Àëáàíèéà ñÿðùÿäëÿðèíèí ñàáèò òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ êþìÿê åäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÿúäàäëàðûíäàí áèðè îëàí àëáàí åòíîñóíóí ôîðìàëàøìàñû åéíè áèð ÿðàçèäÿ áàø âåðèðäè. Òàìàìèëÿ ÿñàññûç åðìÿíè êîíñåïñèéàñûíà ýþðÿ, Àëáàíèéà ÿðàçèñè å.ÿ. 3 ÿñðäÿí åðàìûçûí 5 ÿñðèíÿäÿê Êöð ÷àéûíàäÿê ÷àòûðäû, éÿíè Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðû àðàñû – Àðñàõ, Óòè, Êàñïèàíà, Ñöíèê åðìÿíèëÿðèíêè èäè. Åðìÿíè êîíñåïñèéàñûíà ýþðÿ, Àëáà194

íèéà ýóéà Êöðäÿí øèìàëäà éåðëÿøèðäè (Ì.×àì÷éàí, Ñ.Ò.Éåðåìéàí, Ã.Õ. Ñàðêèñéàí, Á.Óëóáàáéàí, éÿíè áöòöí åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðè). Éåíÿ äÿ ÿñàññûç ýöðúö êîíñåïñèéàñûíà ýþðÿ (Ä.Ê.Áåðçåíèøâèëè, Í.À.Áåðçåíàøâèëè, Ò.Ã.Ïàïóàøâèëè, Ä.Ë. Ìóñõåëèøâèëè), Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ÿðàçèñè øèìàëäàí Êöð ÷àéûíàäÿê òàðèõè Ýöðúöñòàí ÿðàçèñè ùåñàá åäèëèðäè. Ìÿíáÿëÿðèí òÿäãèãè âÿ ýåð÷ÿêëèêëÿð ýþñòÿðèð êè, Àëáàíèéà þç äþâëÿò÷èëèéèíè, ñèéàñè ñóâåðåíëèéèíè, Åðìÿíèñòàí âÿ Ýöðúöñòàíà íèñáÿòÿí äàùà óçóí ìöääÿò ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Å.ÿ. 4-3 ÿñðëÿðäÿ àëáàí äþâëÿò÷èëèéèíèí àòðèáóòëàðû éàðàíìàüà áàøëàäû: ÿðàçè áöòþâëöéö; ñèéàñè ùàêèìèééÿòèí îëìàñû – ùàêèìëÿð, ùþêìäàðëàðûí ñèéàñè ùàêèìèééÿòè èðñÿí ãÿáóë åòìÿñè ùöãóãó; îðäóíóí îëìàñû – 60 ìèí ïèéàäà âÿ 20 ìèí ñöâàðè (î âàõòà ýþðÿ ìÿùÿëëè þëêÿ ö÷öí áó ýöúëö áèð îðäó èäè); õÿçèíÿ èäàðÿñèíèí ìþâúóäëóüó, þçöíöí êÿñäèéè ïóëóí îëìàñû (Ãÿáÿëÿäÿ òàïûëìûø ïóë äÿôèíÿñè). Àëáàíèéà ÷àðëàðû Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðëÿ ôÿàë éàçûøûðäûëàð. Å.ÿ. 4-3 ÿñðëÿð – åðàìûçûí 1 ÿñðèíÿäÿê Àëáàíèéà ÷àðëàðû éåðëè ìÿíøÿëè èäè (Îðîéñ, Êîçèñ âÿ á.). Å.ÿ. 1 ÿñðäÿ (å.ÿ. 66-65 èëëÿðäÿ) àëáàíëàð Ðîìà ëåýèîíåðëÿðè èëÿ òîããóøìóøäóëàð. Ðîìà ñÿðêÿäÿñè Ïîìïåé Ïîíò ÷àðû

Ìèòðèäàòû òÿãèá åäÿðÿê, Åðìÿíèñòàíà (Øÿðãè Àíàäîëó ÿðàçèñèíÿ) ýèðìèø, Åðìÿíèñòàí ÷àðû ÛÛ Òèãðàí îðäóñóíó ÿçÿðÿê, îíó èøüàë åòäèéè òîðïàãëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäè âÿ áóíäàí ñîíðà Àëáàíèéà ÿðàçèñèíÿ (úÿíóá-ãÿðáäÿí) ýèðìèøäè. Àëáàíèéà ùþêìäàðû Îðîéñóí îðäóñó Ðîìà ëåýèîíåðëÿðè èëÿ èêè äÿôÿ äþéöø êå÷èðìèøäèð. Àíòèê ìÿíáÿëÿðÿ ýþðÿ, äþéöø ìåéäàíûíäà Ðîìà ëåýèîíåðëÿðè îíëàðëà äþéöøìöø àëáàí ãàäûíëàðûíûí éàðàã-ÿñëÿùÿñèíè (ãàëõàí, ýåéèì âÿ ñ.) ýþðìöøëÿð. Îðîéñ Ïîìïåéè àëáàíëàðûí ùÿðáè òàêòèêàñûíû þéðÿíìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäè (å.ÿ. 65 èëäÿ). Àëáàíèéà îðäóñó ìÿüëóá îëñà äà, Ïîìïåéÿ âÿ Ðîìàéà Àëáàíèéà ùþêìäàðûíû Ðîìà êö÷ÿëÿðèíäÿí àë÷àëäûúû éöðöøäÿí êå÷èðìÿê ìöéÿññÿð îëìàäû. Åðìÿíè ÷àðû ÛÛ Òèãðàíäàí ôÿðãëè îëàðàã–îíóí îüëó ÛÛÛ Òèãðàí, àðâàäû Çîñèìà âÿ åðìÿíè ÿñêÿðëÿðè ãàíäàëëàðäà, áàéðàãëàðû åíäèðèëìèø ùàëäà Ðîìà ìöùàôèçÿ äÿñòÿëÿðèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà ìåéäàíäàí êå÷ìÿëè îëäóëàð. Àëáàíèéà ÷àðû Îðîéñ âÿ Èáåðèéà (Ýöðúöñòàí) ÷àðû Àðòîê Ïîìïåéèí òðèóìôóíäà èøòèðàê åòìÿäèëÿð. Áó î äåìÿê èäè êè, ðîìàëûëàð Àëáàíèéà âÿ Èáåðèéàíû ÿéàëÿò êèìè Ðîìà èìïåðèéàñû òÿðêèáèíÿ äàõèë åäÿ áèëìÿìèøäèëÿð. Àíúàã 2 ÿñðäÿí åòèáàðÿí ïîìàëûëàð Èáåðèéàíû þçëÿðèíÿ òàáå åäÿ áèëäèëÿð. Àëáàíèéà èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí Ãàôãàç

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

1

2

3

4

Ðîìàéà òàáå åäèëäè. Àíòèê âÿ îðòà ÿñð éàçûëû ìÿíáÿëÿðè, àðõåîëîæè âÿ åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàð Àëáàíèéàäà ÿêèí÷èëèéèí, ìàëäàðëûüûí âÿ ñÿíÿòêàðëûüûí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðèð. ßëâåðèøëè èãëèìèí, ìöíáèò òîðïàãëàðûí, ýóð ñóëó ÷àéëàðûí âÿ ýåíèøëÿíÿí ñöíè ñóâàðìà øÿáÿêÿñèíèí (Ýàâóðàðõ âÿ á.) îëìàñû, éàéëàã âÿ ãûøëàãëàðûí ìþâúóäëóüó áó àðòûìà îáéåêòèâ øÿðàèò éàðàäûðäû. ßêèí÷èëèê, áàü÷ûëûã, áîñòàí÷ûëûã, öçöì÷öëöê Êöð–Àðàç, Õÿçÿðéàíû îâàëûãëàðäà, åëÿúÿ äÿ Íàõ÷ûâàíäà èíêèøàô åòìûøäû. Ùåéâàíäàðëûã, î úöìëÿäÿí àò÷ûëûã âÿ áàëûã÷ûëûã êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòìûøäû. Áó äåéèëÿíëÿðÿ Ìîâñåñ Êàëàíêàòëûíûí ñþçëÿðè ñöáóòäóð: «Àëáàí þëêÿñèíäÿ áèð ÷îõ òÿáèè çÿíýèíëèêëÿð âàðäûð. Áó þëêÿäÿí àðàìëà àõàí ÿçÿìÿòëè Êöð ÷àéû þçö èëÿ èðè âÿ õûðäà áàëûã ýÿòèðèð. Îíóí ñàùèëëÿðèíäÿêè äöçÿíëèêëÿðäÿ áîë òàõûë âÿ öçöì, íåôò âÿ äóç, èïÿê âÿ ïàìáûãëà áÿðàáÿð, ñàéñûç-ùåñàáñûç çåéòóí àüàúëàðû âàðäûð. Äàüëàðäà ãûçûë, ýöìöø, ìèñ âÿ îõðà ÷ûõàðûëûð. Âÿùøè ùåéâàíëàð-

Äÿìèð éàáà âÿ õÿíúÿðëÿð. Ìèíýÿ÷åâèð. 4-7 ÿñðëÿð

Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿ äþâðèééÿäÿ îëìóø ñèêêÿëÿð: 1-3. Ñåëåâêèëÿðèí ýöìöø ñèêêÿëÿðèíÿ áÿíçÿäèëÿí éåðëè Àëáàíèéà ïóëëàðû (å.ÿ. 2-1 ÿñðëÿð); 4. Ïàðôèéà ùàêèìè ÛÛÛ Àðòàáàíûí ýöìöø äèðùÿìè (1 ÿñð)

äàí áóðàäà àñëàíà, áÿáèðÿ, îíàãðàéà (âÿùøè åøøÿê), ÷îõñàéëû ãóø íþâëÿðèíäÿí – ãàðòàëà, øàùèíÿ âÿ á. ðàñò ýÿëèíèð». Ãÿáÿëÿ, Áÿðäÿ, Áåéëÿãàí, Íàõ÷ûâàí, Äÿðáÿíä, Øÿêè, Øÿìêèð, Ýèðäèìàí âÿ ñ. Àëáàíèéà øÿùÿðëÿðè èäè. 1–6 ÿñðëÿðäÿ Àëáàíèéàäà àëáàí Àðøàêèëÿðè (êè÷èê Àðøàêèëÿð àäëàíàí Ïàðôèéà – Èðàí Àðøàêèëÿðèíèí êè÷èê ãîëó) ùàêèì èäèëÿð. Ìöõòÿëèôäèëëè ìÿíáÿëÿðèí òÿäãèãè, åëÿúÿ äÿ Àëáàíèéà ýåð÷ÿêëèêëÿðè áèçè èíàíäûðûð êè, àëáàí Àðøàêèëÿðè ãîëóíóí áàíèñè åðìÿíè Àðøàêèëÿðèíèí ãîùóìó Ñàíàòðóê äåéèë (áó, åëìäÿ ùàêèì ôèêèð ñàéûëûðäû), Úÿñóð Û Âà÷àãàí îëìóøäóð. Àëáàíèéàíûí ìöùöì ñòðàòåæè âÿçèééÿòèíè áàøà äöøÿðÿê âÿ íÿçÿðÿ àëàðàã, ÷îõ òåçëèêëÿ Ïàðôèéà Èðàíûíà äåéèë (ùàëáóêè îíëàðûí âàñèòÿñè èëÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèøäèëÿð), àëáàí èäåàëëàðûíà, Àëáàíèéàéà õèäìÿò ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð, àòÿøïÿðÿñòëèéÿ – ìàçäàèçìÿ ÿêñ îëàðàã, îíëàð õðèñòèàíëûüû ãÿáóë åäÿðÿê, áó éåíè äèíè òÿëèìè Àëáàíèéàíûí äþâëÿò äèíèíÿ ÷åâèðìÿéÿ úÿùä åäèðäèëÿð. Þëêÿäÿ âàùèä êîíôåññèéà éàðàòìàüà âÿ ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàðàã àëáàí Àðøàêèëÿðè áó òÿäáèð èëÿ Àëáàíèéà ÿùàëèñèíè Ïàðôèéà Èðàíûíûí ÿëåéùèíÿ ãàëäûðëðäûëàð, áóíóíëà ÿùàëèíè äèíè – èäåîëîæè – ìÿäÿíè àññèìèëéàñèéàäàí ãîðóìàüà úÿùä åäèðäèëÿð. Áó ÷ÿòèíëèê èëÿ îíëàð Àëáàíèéà ÿùàëèñèíèí, àëáàí êèëñÿñèíèí þçöíÿõàñëûüûíû âÿ Àëáàíèéàíûí ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóéóá ñàõëàäûëàð. Àëáàíèéà Àðøàêèëÿðè àëáàí äèëèíè, îíóí ìÿäÿíèééÿòèíè ãÿáóë åäÿðÿê, òåçëèêëÿ àëáàíëàøäûëàð. Àëáàí Àðøàêèëÿðè õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ñàáèò ñóðÿòäÿ Ïàðôèéà Èðàíûíà ìåéë åäèð, Èðàí øàùÿíøàùûíûí âàññàëû èäèëÿð; éÿíè Èðàíûí àïàðäûüû ìöùàðèáÿ çàìàíû àëáàí Àðøàêèëÿðè þç îðäóëàðû èëÿ Èðàí øàùÿíøàùûíûí òÿðÿôèíäÿ èøòèðàê åòìÿëè èäèëÿð. Áóíäàí áàøãà, Àëáàíèéà

ÿùàëèñèíäÿí (Ïàðôèéà Èðàíû õåéðèíÿ) ùÿð èë ìöÿééÿí ìèãäàðäà âåðýè âåðèëìÿëè èäè. Éàëíûç áåëÿ áàùà ãèéìÿòÿ Ãàôãàçäà ìöùöì ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòëè ìÿùÿëëè äþâëÿò íèñáè ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëàéà áèëÿðäè: àëáàí ÷àðëàðû ìöñòÿãèë äàõèëè âÿ àéðû-àéðû ùàëëàðäà (Äÿðáÿíääÿí øèìàëäà éàøàéàí òöðêäèëëè òàéôàëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðäÿ) õàðèúè ñèéàñÿò éöðöäöðäöëÿð. Èúòèìàè ãóðóëóøóíà ýþðÿ Àëáàíèéà äþâëÿòè 3-8 ÿñðëÿðäÿ ôåîäàë äþâëÿòè êèìè ìåéäàíà ÷ûõäû. Î, Ìÿðêÿçè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíäÿí áèðè èäè êè, áóðàäà ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðè ÷îõ åðêÿí éàðàíìûøäû. Òÿáèè øÿðàèòèí ðÿíýàðÿíýëèéè, àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûí ñïåñèôèêëèéè, òÿáèè îëàðàã Àëáàíèéàíûí àéðû-àéðû ùèññÿëÿðèíèí èúòèìàè èíêèøàôûíûí ãåéðè-áÿðàáÿðëèéèíäÿ ÿêñèíè òàïèðäû. Éàçûëû ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà þëêÿíèí èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ÿí ÷îõ èíêèøàô åòìèø (èúòèìàè ãóðóëóøó àïàðûúû îëàí) âèëàéÿòëÿðèíäÿ åðêÿí ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíû âÿ ñïåñèôèêëèéèíè èçëÿìÿê îëàð. Áàøëûúà ñèíèôëÿð – ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí òÿáÿãÿëÿðè àçàòëàð, ôåîäàë ÿéàíëàð âÿ øèíàêàíëàð – àçàä êÿíäëèëÿð –èúìà÷ûëàð, ìàääè íåìÿòëÿðèí ÿñàñ èñòåùñàë÷ûëàðû ôîðìàëàøìûøäû. Ôåîäàëèçìèí åðêÿí ìÿðùÿëÿñèíäÿ êÿíäëèëÿðèí èñòèñìàðûíûí ÿñàñ ôîðìàñû äþâëÿòèí õåéðèíÿ âåðýèëÿð âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð èäè, ñîíðàëàð èñÿ äöíéÿâè âÿ êèëñÿ ôåîäàëëàðûíûí õåéðèíÿ ÷îõñàéëû íàòóðàë âåðýèëÿð, åëÿúÿ äÿ éàðäàðëûã èúàðÿñè éàðàíäû. Èéåðàðõèéà ñèñòåìèíèí, ñöçåðåíÌ.Êàëàíêàòóêëó Û êèòàá. Û ôÿñèë. Àëáàíèéà þëêÿñèíèí áîëëóüó âÿ áÿðÿêÿòëèëèéè âÿ áó òîðïàãäàí èíñàíëàð íåúÿ ôàéäàëàíûðëàð Óúà Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç äàüëàðûíûí ãîéíóíäà éåðëÿøÿí Àëáàí þëêÿñè þç ñàéñûç-ùåñàáñûç òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèéëÿ ùÿääèíäÿí àðòûã ýþçÿë âÿ ùåéðàíåäèúè áèð ìÿìëÿêÿòäèð. Áþéöê Êöð ÷àéû ñàêèò-ñàêèò áó þëêÿíèí äöç îðòàñûíäàí àõûð âÿ èðè âÿ õûðäà áàëûã ýÿòèðèá, ñóëàðûíû Õÿçÿð äÿíèçèíÿ òþêöð. ×àéûí ñàùèëëÿðè áîéó ìöíáèò ÷þëëÿðèíäÿ êöëëè ìèãäàðäà òàõûë âÿ öçöì íåôò âÿ äóç, èïÿê âÿ ïàìáûã âÿ ÷îõëó çåéòóí àüàúëàðû âàð. Îíóí äàüëàðûíäà ãûçûë, ýöìöø, ìèñ âÿ îõðà ÷ûõàðûëûð. Âÿùøè ùåéâàíëàðà èñÿ ýÿëäèêäÿ, áóðàäà øèð, áÿáèð, ïàíòåð, ÷þë åøøÿéè ÷îõëó ãóøëàðäàí èñÿ ãàðòàëëàð, ãûðãûëàð âÿ áóíëàðà áÿíçÿðëÿð âàð. Þëêÿíèí ïàéòàõòû ÿçÿìÿòëè Áÿðäÿ øÿùÿðèäèð. 195

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãàëà áöðúëÿðèíèí ãàëûãëàðû. Ãÿáÿëÿ. 1-5 ÿñðëÿð

ëèê âÿ âàññàëëûã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû ìåéëè àéäûí òÿçàùóðÿ ÷ûõûðäû. Àëáàíèéàäà ôåîäàë èéåðàðõèéàñû «Òÿéèíàò ôÿðìàí»ûíäà – Ãàõíàìàãäà ÿêñèíè òàïìûøäû. Ùÿð áèð ôåîäàë-àçàò ïàòðîíèìèéàñû (íÿñèë) äÿðÿúÿëÿð ùàããûíäàêû áó õöñóñè ñèéàùûéà íþâáÿëèëèê ãàéäàñûíäà éàçûëûðäû, íþâáÿëèëèê îíëàðûí ãöäðÿòèíÿ âÿ ÿùÿìèéÿòèíÿ óéüóí îëóðäó. Ôåîäàë ïàòðîíèìèéàñûíûí «äÿðÿúÿ âÿ ùþðìÿòè» èãòèñàäè ãöäðÿò èëÿ, ñèéàñè âÿçèééÿòëÿ, ÷ûõàðäûüû ãîøóíóí ìèãäàðû èëÿ ìöÿééÿí îëóíóðäó. «Òÿéèíàò ôÿðìàíû» ôåîäàë-àçàò èéåðàðõèéàñûíûí ãàéäàëàðûíû ãàíóíà ñàëûð, ùÿð áèð àçàò ïàòðîíèìèéàñûíûí þëêÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà âÿçèééÿòèíè ìöÿééÿí åäèðäè. Àëáàíèéà àçàòëàðû Àëáàíèéà âÿ Èðàí ùþêìäàðëàðûíûí âàññàëëàðû èäèëÿð. Îíëàð, Àëáàíèéà ðóùàíèëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ àäàìáàøûíà âåðýè âåðìÿêäÿí àçàä åäèëìèøäèëÿð. Àëáàí âÿ Èðàí ùþêìäàðëàðûíà ùÿðáè õèäìÿòÿ ýþðÿ àçàòëàð òîðïàã ïàéû àëûðäûëàð. Þëêÿäÿ èêè òîðïàã ñàùèáëèéè ôîðìàñû ìþâúóä èäè: 1) èðñè òîðïàã ñàùèáëèéè, «äàñòàêåðò» (ôàðñ òåðìèíè) àäëàíäûðûëàí ãåéä-øÿðòñèç ôåîäàë òîðïàã ñàùèáëèéè; 2)

Ýöìöø êàñà. Õûíûñëû (Øàìàõû ð-íó). 3-4 ÿñðëÿð

196

øÿðòè òîðïàã ñàùèáëèéè – «õîñòàê» (ôàðñ òåðìèíè) äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ôåîäàë ÿéàíëàðà – àçàòëàðà, âàññàë õèäìÿòèíÿ ýþðÿ ìöâÿããÿòè îëàðàã, õîñòàêëàðû òóòìàã, îíëàðäàí èñòèôàäÿ ùöãóãó âåðèðäè. «Õîñòàê»ûí òàì ìöëêèééÿòÿ – «äàñòàêåðò»ÿ ÷åâðèëìÿê ìåéëè âàð èäè. Õîñòàêëàðûí ñàùèáëÿðè ùÿðáè-õèäìÿò ÿéàíëàðû âÿ ðóùàíèëÿð èäèëÿð. Ôåîäàë ãóðóëóøóíóí ñèéàñè ñòðóêòóðóíóí ìöùöì ÿëàìÿòëÿðè áóíëàðäûð: ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí, ùàêèìèééÿòèí ïàð÷àëàíìàñû âÿ äþâëÿòÿ ìÿõñóñ ùöãóãëàðäàí þç ìÿíàôåéèíÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè. Ôåîäàë ôîðìàñèéàñûíûí áöòöí áó àòðèáóòëàðû Àëáàíèéàäà ýþç ãàáàüûíäà èäè. Àëáàí úÿìèééÿòè ãóëäàðëûã ôîðìàñèéàñûíû éàí êå÷ìèøäè. Ãóëäàðëûã óêëàä øÿêëèíäÿ ñàõëàíìûøäû – áó, åâ ãóëäàðëûüû èäè, éÿíè ãóë ÿìÿéèíäÿí éàëíûç ôåîäàëûí åâ òÿñÿððöôàòûíäà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Áó î äåìÿêäèð êè, Àëáàíèéàäà ãóëëàð ùå÷ âàõò þëêÿíèí ìàääè íåìÿòëÿðèíèí ÿñàñ èñòåùñàë÷ûëàðû îëìàìûøëàð. Ñèéàñè ãóðóëóøà ýÿëèíúÿ, éóõàðûäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè, Àëáàíèéàäà 1–6 ÿñðëÿðäÿ àëáàí Àðøàêèëÿðè ùþêìðàíëûã åäèðäèëÿð, ùþêìäàðëàðûí ñàéû 10 íÿôÿð îëóá (8 ÿñð àëáàí ìöÿëëèôè Ìîâñåñ Êàëàíêàòëû): Û Úÿñóð Âà÷àãàí, Û Âà÷å, Û Óðíàéð, ÛÛ Âà÷àãàí, Ìèðùàâàí, Ñàòîé, Àñàé, Éåñóàýåí – Éåñóàýåí, ÛÛ Âà÷å, Ìþìèí ÛÛÛ Âà÷àãàí. Ìîâñåñ Êàëàíêàòëûéà ýþðÿ, îíëàðäàí áåøè ìÿëóìäóð. Úÿñóð Û Âà÷àãàí áóíóíëà ìÿøùóð èäè êè, î, 1 ÿñðäÿ Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí áöòöí âèëàéÿòëÿðèíè áèðëÿøäèðäè âÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòäû, åùòèìàë êè, áóíà ýþðÿ «Úÿñóð» ëÿãÿáè àëìèøäû. Óðíàéðûí (4 ÿñð) ÷àðëûüûíäàí ìÿëóìäóð êè, î, 4 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ – 314 èëäÿ õðèñòèàíëûüû ãÿáóë åäÿðÿê, îíó Àëáàíèéà

÷àðëûüûíûí äþâëÿò äèíèíÿ ÷åâèðäè. Îíóí çàìàíûíäà àëáàí êèëñÿëÿðè òèêèëäè, îíëàðà àòÿøïÿðÿñòëèê – çÿðäöøòèëèê ìÿáÿäëÿðèíèí òîðïàã ïàéëàðû âåðèëäè; êèëñÿ ö÷öí ÿùàëèäÿí êþíöëëö íÿçèðëÿð âÿ êèëñÿ îíäàáèðè àéðûëäû. Óðíàéðûí äàõèëè ñèéàñÿòè ùÿì õðèñòèàíëûüûí éàéûëìàñû – îíóí äþâëÿò äèíèíÿ ÷åâðèëìÿñè, åëÿúÿ äÿ áöòïÿðÿñòëèêëÿ, ìàçäàèçì èëÿ ìöáàðèçÿ èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóðäó. Àíúàã õðèñòèàíëûã äþâëÿò äèíè êèìè, Óðíàéð çàìàíûíäà ùÿð òÿðÿôäÿ éàéûëìàäû, ùàìûíûí äèíè îëìàäû. ×àðûí, ñàðàéûí, ÿéàíëàðûí âÿ Àëáàíèéà ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñèíèí ãÿáóë åòìèø îëäóüó õðèñòèàíëûã, éàðàíìûø ôåîäàë ìÿäÿíèééÿòèíèí èäåîëîæè ÿñàñû îëäó. ßùàëèíèí áèð ùèññÿñè èñÿ êþùíÿ èíàìëàðûíà – áöòïÿðÿñòëèéÿ, çÿðäöøòèëèéÿ, òàíðû÷ûëûüà ñàäèã ãàëäû. Àëáàí ìöÿëëèôè – Êàëàíêàòëû Óðíàéðû «áþéöê ìöùàðèáÿëÿðäÿ øàíëû àä ãàçàíìûø, ãÿëÿáÿ áàéðàüûíû Åðìÿíèñòàí äàõèëèíäÿ ñàíúàí ðÿøàäÿòëè ÿð» àäëàíäûðìûøäûð. Àëáàíèéàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, Óðíàéð Ïàðôèéà Èðàíûíûí øàùÿíøàùû ÛÛ Øàïóðóí âàññàëû âÿ ìöòòÿôèãè êèìè, Ñàñàíè – Ðîìà ìöùàðèáÿëÿðèíÿ úÿëá îëóíäó. Ìÿñÿëÿí, Óðíàéð àëáàí îðäóñó èëÿ áèðëèêäÿ ðîìàëûëàð èëÿ ñàñàíèëÿð àðàñûíäà Àìèä éàõûíëûüûíäàêû âóðóøìàäà (359 èëäÿ) ÛÛ Øàïóðà êþìÿê åòäè; åëÿúÿ äÿ î, 371 èëäÿ Äçèðàâ äöçöíäÿ áèð òÿðÿôäÿí ñàñàíèëÿð èëÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí, ðîìàëûëàð èëÿ åðìÿíèëÿð àðàñûíäàêû äþéöøäÿ èøòèðàê åòìèøäè. Ñîíðàêû Àëáàíèéà Àðøàêèëÿðèíäÿí Åñóàýåíèí çàìàíûíäà Àëáàíèéà ýÿíúëÿðèíèí îõóìàñû, ìààðèôëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ áþéöê èø àïàðûëäû. Î, «þëêÿíèí âèëàéÿòëÿðè âÿ ðàéîíëàðûíäàí ÷îõ óøàãëàðà éàçìàã ñÿíÿòèíè þéðÿòìÿê, îíëàðû ãðóïëàðëà ìÿêòÿáëÿðÿ ýþíäÿðìÿê âÿ éåìÿê âåðìÿê áàðÿäÿ ÿìð åòäè». Óðíàéð âÿ îíóí âàõòûíäà Ñóðèéà âÿ éóíàí äèëëÿðèíäÿí àëáàí äèëèíÿ äèíè êèòàáëàð – Áèáëèéà, ùÿâà-

Äèàäåìà (ãûçûë, òóíú âÿ ãðàíàò). Õûíûñëû (Øàìàõû ð-íó). 4-5 ÿñðëÿð

ðèëÿðèí òÿëèìëÿðè òÿðúöìÿ îëóíäó. Óðíàéðûí âÿ Àñóàýåíèí çàìàíûíäà õðèñòèàí ÿäÿáè ÿíÿíÿñè éàðàíìàüà áàøëàäû. Ìÿøùóð ãàôãàçøöíàñ Ç.Í.Àëåêñèäçåíèí Ìöãÿääÿñ Éåêàòåðèíà ìîíàñòûðûíäà (Ñèíàé äàüûíäà) åòäèéè ñåíñàñèéàëû òàïûí-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àëáàí êèëñÿñè.Êèø (Øÿêè ð-íó)

òûëàð (1996 èëäÿ) àøêàðëàíäûãäà ýöðúö – àëáàí ïàëèìïñåñòëÿð (äÿðè öçÿðèíäÿ éàçûëàð) âÿ îíëàðûí øèôðÿëÿðèíèí à÷ûëûá îõóíìàñû èíàíäûðûð êè, àëáàí éàçûëàðû 5 ÿñðäÿ Ìåñðîï Ìàøòîòñ òÿðÿôèíäÿí äåéèë, 4 ÿñðäÿ éàðàäûëûá, þçó äÿ 4 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà àëáàíëàðûí àëáàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèø Áèáëèéàëàðû âàð èìèø. Àëáàíèéà Àðøàêèëÿðèíèí ñöëàëÿñèíäÿí íþâáÿòè ùþêìäàð 444 èëäÿ Éåñóàýåíèí âÿ Ñàñàíè ùþêìäàðû ÛÛ Éÿçäèýÿðäèí áàúûñû îüëó ÛÛ Âà÷å îëäó. Ñàñàíû øàùûíûí ÿìðè èëÿ ÛÛ Âà÷å Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ïàéòàõòû Ïàðòàâû – Áÿðäÿíè òèêäèðäè. Áó âàõòà ãÿäÿð Àëáàíèéàíûí ïàéòàõòû Ãÿáÿëÿ øÿùÿðè èäè. Ïàéòàõòûí Ãÿáÿëÿäÿí Áÿðäÿéÿ êþ÷öðöëìÿñè õàðèúè ñèéàñè äÿéèøèêëèêëÿðëÿ èçàù îëóíóð: òöðêäèëëè êþ÷ÿðèëÿðèí òåç-òåç áàø âåðÿí áàñãûíëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, ìÿäÿíè-ñèéàñè ìÿðêÿç Êöðöí ñîë ñàùèëèíäÿí ñàü ñàùèëèíÿ êå÷èðèëäè. ÛÛ Âà÷åíèí ùàêèìèééÿòè Ñàñàíèëÿð ÿëåéùèíÿ õàëã àçàäëûã ùÿðÿêàòû èëÿ (450–451 èëëÿð) âÿ ÛÛ Âà÷åíèí þçöíöí áàø÷ûëûã åòäèéè ùÿðÿêàòëà (457–463 èëëÿð) ÿëàìÿòäàð îëäó. Àëáàíëàðûí âÿ äèýÿð õàëãëàðûí áó ÷ûõûøëàðûíà ñÿáÿá èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè – èäåîëîæè çöëì èäè. Õðèñòèàíëûüûí ãÿëÿáÿñè, îíóí Øÿðãè Ðîìà èìïåðèéàñûíûí äþâëÿò äèíèíÿ, Àëáàíèéàíûí, Èáåðèéàíûí âÿ Åðìÿíèñòàíûí äþâëÿò äèíèíÿ ÷åâðèëìÿñè Ñàñàíè èìïåðèéàñûíäà õðèñòèàíëàðà ìöíàñèáÿòè äÿéèøäè. Ãîíøóëóãäà ñèéàñè âÿ äèíè úÿùÿòäÿí Èðàíà äöøìÿí îëàí, Ðîìà èìïåðèéàñû èëÿ åéíè äèíäÿí îëàí äþâëÿòëÿðèí ìþâúóäëóüó þçöíö øè-

ìàëäàí âÿ ãÿðáäÿí äàèìè òÿùëöêÿéÿ ìÿðóç ãîéìàã äåìÿê èäè, áóðàäà Èðàíûí òÿáèè ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø ñÿðùÿäëÿðè éîõ èäè. Öñòÿëèê äÿ 5 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Øèìàëè Ãàôãàçäàí òöðêäèëëè õàëãëàðûí áàñãûíëàðû ÷îõàëìûø, Áèçàíñûí áàøû èñÿ Àòèëëàéà ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ âÿ êèëñÿ ÷ÿêèøìÿëÿðèíÿ ãàðûøìûøäû. Îíà ýþðÿ Ñàñàíèëÿð ãÿòè òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòäûëàð – Àëáàíèéàíûí, Èáåðèéàíûí ìöñòÿãèëëèêëÿðèíÿ ñîí ãîéìàã âÿ îíëàðû þç ÿéàëÿòëÿðèíÿ ÷åâèðìÿê éîëóíó òóòäóëàð. Áó ö÷ þëêÿíèí ùÿðáè ãöââÿëÿðèíè Èðàí øàùÿíøàùû äþâëÿòèí øèìàëè-øÿðã ùöäöäëàðûíà ùóíëàðëà ìöáàðèçÿéÿ úÿëá åòäè. Èðàí øàùû ÛÛ Éÿçäèýÿðä Àëáàíèéàíûí, Èáåðèéàíûí âÿ Åðìÿíèñòàíûí çÿèôëÿìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ éåíè âåðýè ñèéàñÿòè éåðèòäè; áó, êÿíäëèëÿðèí, øÿùÿð ÿùàëèñèíèí âÿ ùÿòòà ðóùàíèëÿðèí èãòèñàäè âÿçèééÿòèíè ïèñëÿøäèðäè. Èðàí øàùû àëáàíëàðûí, ýöðúöëÿðèí âÿ åðìÿíèëÿðèí ìÿäÿíè – èäåîëîæè àññèìèëéàñû ìÿãñÿäè èëÿ îíëàðû çîðëà ìàçäàèñòÿøäèðìÿê ñèéàñÿòèíÿ ÿë àòäû, áóíóí ñèéàñè ìÿíàñû âàð èäè. ÛÛ Éÿçäèýÿðäèí áöòöí áó òÿäáèðëÿðè àíòè-Èðàí ùÿðÿêàòëàðûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. 450-451 èëëÿð öñéàíû àìàíñûçúàñûíà éàòûðûëäû. Àëáàíèéà ÷àðû ÛÛ Âà÷åíèí áàø÷ûëûã åòäèéè àíòè-Èðàí ùÿðÿêàòû äà (459-463 èëëÿð) éàòûðûëäû; Âà÷å ÷àðëûãäàí èìòèíà åòäè. 463 èëäÿí 487 èëÿäÿê Àëáàíèéàíû Èðàí úàíèøèíëÿðè – ìÿðçáàíëàð èäàðÿ åäèðäèëÿð. Àëáàíèéàäà, Èáåðèéà âÿ Åðìÿíèñòàíäà öñéàí éåíèäÿí áàøëàäû (484 èëäÿ). Äÿéèøìèø ýåîïîëèòèêà éåíè Ñàñàíè øàùû Âàëàðøû 484 èëäÿ õðèñòèàíëàðûí äèíè òÿãèáèíÿ, îíëàðûí ìÿäÿíè-èäåîëîæè àññèìèëéàñûíà ñîí ãîéìàüà ìÿúáóð åòäè. Èðàí ùþêóìÿòè Íâàðñàêäà öñéàí÷ûëàðûí òÿëÿáëÿðè ÿñàñûíäà ñàçèø áàüëàäû: Àëáàíèéàäà Àðøàêèëÿðèí ÷àð ùàêèìèééÿòè áÿðïà îëóíäó, Àëáàí ÷àðûíûí þëêÿíèí èäàðÿ÷èëèéèíèí ìóñòÿãèë äàõèëè ñèéàñÿò ùöãóãó òàíûíäû, äèí àçàäëûüû ìöÿééÿí åäèëäè. Àëáàíèéà Èðàí îðäóñóíà ñöâàðèëÿð âåðìÿêäÿí àçàä îëóíäó. 487 èëäÿ Àëáàíèéàäà ÷àð ùàêèìèééÿòè áÿðïà åäèëäè – ÛÛÛ Ìþìèí Âà÷àãàí (Àëáàíèéà Àðøàêèëÿðèíäÿí) ÷àð îëäó. Îíóí ÷àðëûüû Àëáàíèéàíûí ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè-äèíè éöêñÿëèøè äþâðö èäè. Î, þëêÿäÿ äèíè áèðëèéÿ ÷àëûøûðäû, õðèñòèàíëûüû öìóìè äþâëÿò äèíèíÿ ÷åâèðìÿê èñòÿéèðäè (àòÿøïÿðÿñòëÿðè, áöòöí áöòïÿðÿñò ìÿçùÿáëÿðèíè òÿãèá åäèá êþêöíö êÿñäè). Î, êþùíÿ êèëñÿëÿðè áÿðïà åòäèðäè, éåíè êèëñÿ âÿ ìîíàñòûðëàð òèêäèðäè. Éàä äèíè-ñèéàñè òÿñèðëÿðÿ âÿ õàðèúè ãöââÿëÿðèí àññèìèëéàòîðëóã ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ìöñòÿãèë Àëáàíèéà êèëñÿñèíèí áþéöê ñèéàñè ðîëóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, ÛÛÛ

Âà÷àãàí áó êèëñÿíèí ëàõëàìûø ÿñàñëàðûíû ñàáèòëÿøäèðìÿéè, îíó èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ìþùêÿìëÿòìÿéè çÿðóðè ñàéûðäû. Áó ìÿãñÿäëÿ î, Àãóåí êèëñÿ ìÿúëèñèíè (488) ÷àüûðäû, ìÿúëèñ äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíè ìþùêÿìëÿòäè, ôåîäàëëàðûí þçáàøûíàëûãëàðûíûí ãàðøûñûíû àëäû, ðóùàíèëÿðè äöíéÿâè ÿéàíëàðëà áÿðàáÿðëÿøäèðäè, êèëñÿíè èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ìþùêÿìëÿòäè (êèëñÿíèí õåéðèíÿ íèçàìëàøäûðûëìûø âåðýèíè òÿñäèãëÿäè) âÿ íÿòèúÿäÿ Àëáàíèéà êèëñÿñèíèí ìöñòÿãèëëèéèíè ñàáèòëÿøäèðäè. Éàëíûç áó úöð øÿðàèòäÿ õàðèúè ãöââÿëÿðëÿ ìöáàðèçÿ ö÷öí þëêÿíèí âàùèä èäåîëîýèéàñûíû âÿ ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëàìàã ìöìêöí èäè. Î, Àëáàíèéàíûí ñîíóíúó Àðøàêè ùþêìäàðû èäè, Àðøàêèëÿðèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ÷àð þëêÿíèí ãàíóíâåðèúèñè, àëè ìÿùêÿìÿñè èäè, äöíéÿâè âÿ äèíè ùàêèìèééÿòèí ãàíóíâåðèúè âÿ ìÿøâÿðÿò÷è îðãàíëàðûíà áàø÷ûëûã åäèðäè, þëêÿíèí áöòöí ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí áàø êîìàíäàíû èäè. Áó äþâðäÿ (2-6 ÿñðëÿð) Àëáàíèéàíûí ñèéàñè ñòðóêòóðóíó ôåîäàë, ìÿðêÿçëÿøäèðèëèðìèø äþâëÿò êèìè òÿñÿââöð åòìÿê îëàð. 6 ÿñðäÿ, Ñàñàíè Èðàíûíäà âÿçèééÿò ñàáèòëÿøÿðêÿí, Ñàñàíèëÿð Àëáàíèéàäà, îíäàí ÿââÿë èñÿ Èáåðèéàäà (Êàðòëû, Ýöðúöñòàí) ÷àð ùàêèìèééÿòèíè ëÿüâ åòäèëÿð. Û Õîñðîâóí èíçèáàòè èñëàùàòëàðû íÿòèúÿñèíäÿ Ñàñàíè èìïåðèéàñû äþðä úàíèøèíëèéÿ – «Òÿðÿô»ÿ (êóñò) áþëöíäö. Àëáàíèéà âÿ Èáåðèéà øèìàë úàíèøèíëèéèíÿ – Ãàôãàç êóñòóíà äàõèë åäèëäè; áóðàíû Èðàí úàíèøèíè – ìÿðçáàí èäàðÿ åäèðäè. Àëáàíèéà, òàðèõè Àçÿðáàéúàí – áöòöí äèíè ñèñòåìëÿðèí: çÿðäöøòèëèéèí (àòÿøïÿðÿñòëèéèí), èóäàèçìèí, õðèñòèàíëûüûí, èñëàìûí þëêÿñèäèð. Áóðàäà Ãàôãàçäà ÿí ãÿäèì âÿ õðèñòèàí äöíéàñûíäà Àëáàíèéà Àïîñòîë Àâòîêåôàë êèëñÿñè âàð èäè. Àëáàíèéà î þëêÿëÿðäÿíäèð êè, áóðàäà èëê õðèñòèàí èúìàëàðû 4 ÿñðÿ ãÿäÿð, õðèñòèàíëûüûí äþâëÿò äèíèíÿ ÷åâðèëìÿñèíäÿí äàùà ÿââÿë éàðàíìûøäû. Àëáàí ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ, åðàìûçûí èëê ÿñðëÿðèíäÿ Àëáàíèéàéà èëê õðèñòèàí

Àëáàí ñèëàùëàðû. Ìèíýÿ÷åâèð. 2-3 ÿñðëÿð

197

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ì.Êàëàíêàòóêëó. Àëáàíèéà Òàðèõè Û êèòàá. 33-úö ôÿñèë. Àãóåíäÿ êå÷èðèëÿí ìÿúëèñäÿ Àëáàíèéà ÷àðû Âà÷àãàíûí åëàí åäèëÿí ãàíóíëàðû Ùå÷ êÿñ þç ãîùóìó îëàí ÿìè âÿ áèáè íÿâÿñè èëÿ åâëÿíÿ áèëìÿç âÿ ãàðäàøûíûí äà àðâàäûíû àëà áèëìÿç. Êèì þç àðâàäûíû ñÿáÿáñèç áîøàéûá èêèíúè àðâàäëà êÿáèíñèç éàøàéûðñà, êèì úàäóýÿðëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèðñÿ, áóíëàðû âÿ ãàòèëëÿ ãàíóí ïîçàíûí ÿëãîëëàðûí ûáàüëàéûá ÷àð äèâàíûíà ýÿòèðìÿëè âÿ èøýÿíúÿëÿðäÿí ñîíðà þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóì îëóíìàëûäûð. ßýÿð áèð åâäÿ þëö ö÷öí éàñ ñàõëàéûá àüëàéûðëàðñà, Åâèí ñàùèáèíèí àüû÷ûëàðëà áèðëèêäÿ ÿë-ãîëóíó áàüëàéûá ÷àðûí äèâàíûíà ýÿòèðìÿê âÿ îðàäà îíëàðû úÿçàëàíäûðìàã ëàçûìäûð. Åâ àäàìëàðû ãîé ýþç éàøëàðûíû òþêìÿñèíëÿð. Ñîíðà. Éåïèñêîï âÿ êåøèøëÿð ÷àðà ÿñèëçàäÿëÿðäÿí øèêàéÿò åòìèøëÿð êè, îíëàð ùÿð êÿíääÿ èêè âÿ éà ö÷ êèëñÿ âÿ âÿíý òèêèðëÿð. ßñèëçàäÿëÿð þç íþâáÿëÿðèíäÿ ÷àðà ôèêèðëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà ÷àð, éåïèñêîï âÿ ÿñèëçàäÿëÿð ðàçûëûüà ýÿëäèëÿð êè, òèêèëìèø êèëñÿëÿð éåðèíäÿ ãàëìàëû, àììà îíëàðäàí ýÿëÿí õåéèð âÿ âåðýèëÿð áàø êèëñÿéÿ âåðèëìÿëèäèð. Ãîé ÿñèëçàäÿëÿð êèëñÿéÿ âåðäèêëÿðè öøðöí éàðûñûíû Áàø êèëñÿéÿ, éàðûñûí äà þç êèëñÿëÿðèíÿ âåðñèíëÿð. ìèññèîíåðëÿðè, àïîñòîëëàð (ùÿâàðèëÿð) âÿ ùÿâàðèëÿðèí øàýèðäëÿðè Éåðóñÿëèìäÿí, Ñóðèéàäàí ýÿëèð, èëê õðèñòèàí èúìàëàðû éàðàäûëûðäû. Àëáàíèéàäà ùÿëÿ å.ÿ. 1 ÿñðäÿí ÿí ãÿäèì éÿùóäè ìÿñêÿíëÿðèíèí, åðàìûçûí 1 ÿñðèíäÿ èñÿ íàçàðåëÿðèí (èëê õðèñòèàíëàð áåëÿ àäëàíûðäûëàð) – õðèñòèàíëàðûí, éÿùóäèëÿðèí îëìàñû áóíà êþìÿê åòìèøäè: Ìîâñåñ Êàëàíêàòëû éàçûðäû: «áèç Øÿðã ñàêèíëÿðèíèí ïàéûíà ìöãÿääÿñ ùÿâàðè Ôàääåé äöøìöøäö, î, Åðìÿíèñòàíà ýÿëäè, áóðàäà åðìÿíè ÷àðû îíó ÿçàáëà þëäöðäö» (Êàëàíêàòëû, Û, 6). Ñîíðà Êàëàíêàòëû õÿáÿð âåðèð êè, Ôàääåéèí øàýèðäè – ìöãÿääÿñ Éåëèñåé Ãöäñäÿ éåðëÿøäè âÿ Àëáàíèéàíû óäåë êèìè ýþòöðäö. Éåëèñåé ö÷ þëêÿíè – ×îëàíû, Ëïèíèéàíû âÿ Àëáàíèéàíû ìààðèôëÿíäèðäè (Êàëàíêàòëû, ÛÛÛ, 23). «Ìöãÿääÿñ ïàòðèàðõ Éåëèñåé Êèøÿ ýÿëäè, êèëñÿíèí ÿñàñûíû ãîéäó âÿ ãàíñûç ãóðáàí âåðäè. Áó éåð áèçèì êèëñÿëÿðèí ìÿíáÿéèäèð… ÿí ãÿäèì øÿùÿðëÿðèí ìÿíáÿéè» (Êàëàíêàòëû, Û, 6). «Êèø êèëñÿñè Øÿðã êèëñÿëÿðèíèí àíàñû èäè», éÿíè ìåòðîïîëèéà èäè. Áó 51-62 èëëÿðäÿ áàø âåðäè. 198

Äèýÿð àëáàí ìöÿëëèôè Ñòåïàííîñ Îðáåëèíèí (13 ÿñð) äÿëèëëÿðèíÿ ýþðÿ, ùÿâàðè Âàðôîëîìåé Àëáàíèéàäà, Ñöíèêäÿ (Àëáàíèéà âèëàéÿòèíäÿ) õðèñòèàíëûüûí áèíàñûíû ãîéäó, Îðäóáàääà (Ãîõòíäà) êèëñÿ òèêäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, ùÿâàðèëèê äþâðöíäÿ Àëáàíèéàäà éåïèñêîïëóã âÿ ìåòðîïîëèéà éàðàäûëäû âÿ ùÿâàðè Âàðôîëîìåé âÿ ùÿâàðè Ôàääåéèí âàðèñè Éåëèñåé õðèñòèàíëûüû éàéäûëàð. Êûø êèëñÿñè èíäè äÿ ìþâúóääóð. Éàëíûç Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí òîëåðàíòëûüû ñàéÿñèíäÿ áó êèëñÿ ñàõëàíà áèëÿðäè. Õðèñòèàíëûüûí ãÿáóëóíàäÿê Àëáàíèéàäà ïîëèòåèçì ìþâúóä èäè; áöòïÿðÿñòëèê, òàíðû÷ûëûã, çÿðäöøòèëèê, èóäàèçì õðèñòèàíëûãëà, ñîíðàëàð èñëàì èëÿ òîããóøäóëàð. Àëáàíèéà ÷àðëàðû – Àðøàêèëÿðèí ñèéàñÿòè ñàéÿñèíäÿ Àëáàíèéà õðèñòèàí äþâëÿòèíÿ ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàäû. Áó ñèéàñÿòè, èäåîëîýèéàíû ñîíðàëàð Àëáàíèéà Àðøàêèëÿðèíèí àðäûúûëëàðû – Ìåùðàíè áþéöê êíéàçëàðû äà éåðèäèðäèëÿð, îíëàð âàùèä êîíôåññèéà âàñèòÿñè èëÿ åòíèê ìöõòÿëèôëèéè áèðëÿøäèðìÿéÿ, ìþùêÿìëÿòìÿéÿ, ïîëèòåèçìè àðàäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. 4 ÿñðèí ñîíóíà éàõûí Àëáàíèéàäà çÿðóðè êèëñÿ èéåðàðõèéàñû (îíà ìÿõñóñ ìöÿééÿí ñóáîðäèíàñèéà èëÿ) ìåéäàíà ýÿëäè. Áó, àëáàí ðóùàíèëÿðèíÿ Àëáàíèéà êèëñÿñè áàø÷ûñûíû ñå÷ìÿê èìêàíû âåðèðäè. 4 ÿñðÿäÿê èëê êàòîëèêîñëàð Èåðóñÿëèìäÿ òÿñäèã îëóíóðäóëàð (Êàëàíêàòëû, ÛÛÛ, 8). Àëáàí êèëñÿñèíèí ìöñòÿãèëëèéè èêè ñÿáÿáëÿ ìöÿééÿí îëóíóðäó: êèëñÿíèí àïîñòîë ÿñàñûíäà îëìàñû âÿ Àëáàíèéàíûí ñèéàñè ñòàòóñó – îíóí Øÿðãè Ðîìà èìïèéàñûíäàí òàì ìöñòÿãèëëèéè èëÿ. 5–8 ÿñðëÿðäÿ Àëáàíèéàäà 12 éåïèñêîïëóã âàð èäè. Õðèñòèàíëûüûí éàéûëìàñûíäà âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿ àëáàí éàçûñûíûí, ÿëèôáàíûí áþéöê ðîëó îëäó, îíëàðûí êþìÿéè èëÿ Áèáëèéà âÿ áàøãà èëàùèééàò ÿäÿáèééàòû Ñóðèéà âÿ éóíàí äèëëÿðèíäÿí àëáàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëèðäè. Àëáàíèéà ÷àðëûüûíûí ìþâúóäëóüó äþâðöíäÿ àëáàí òàðèõè–ÿäÿáè ÿíÿíÿñè éà-

ðàíäû: ñàëíàìÿ, õðîíèêà, òàðèõëÿð. Àëáàí ìöÿëëèôè, Ìîâñåñ Êàëàíêàòëû, «Àëáàíèéà òàðèõè»íè éàçäû; àëáàí êàòîëèêîñó Âèðî 7 ÿñðäÿ õðîíèêà éàçìûøäûð; àëáàí øàèðè Äàâòàã Àëáàíèéà áþéöê êíéàçû Úàâàíøèðèí (7 ÿñð) þëöìöíÿ ãÿñèäÿ éàçìûøäû. Àëáàí ùöãóã àáèäÿñè 5 ÿñðäÿ àëáàí ÷àðû ÛÛÛ Âà÷àãàíûí ÷àüûðäûüû Àãóåí êèëñÿ ìÿúëèñèíèí êàíîíèê ãÿðàðëàðû (21 ãàíóí) ÿí ãÿäèì àëáàí éàçûëû àáèäÿñèäèð. Áó, åðêÿí îðòà ÿñð Àëáàíèéàñûíûí éåýàíÿ òàðèõè-ùöãóãè ñÿíÿäèäèð. Àëáàíèéà ÿùàëèñèíèí òÿðêèáèíè ãàôãàçäèëëè, èðàíäèëëè âÿ òöðêäèëëè àëáàíëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð âÿ îíëàðûí òÿðêèáè äàèì éåíè òàéôàëàð (ñàâèðëÿð, áóëãàðëàð, áóíòóðêëàð, áàðñèëëÿð, ùóíëàð, àêàñèðëÿð, õÿçÿðëÿð, îíîãóðëàð, ùàéëàíäóðëàð âÿ á.) èëÿ éåíèëÿøèð âÿ ÷îõàëûðäû. Áèçèì åðàíûí èëê ÿñðëÿðèíäÿ àëáàí åòíèê èúìàñû – àëáàíëàð éàðàíäûëàð. Àëáàí õàëãûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà àøàüûäàêû àìèëëÿð ìþâúóä èäè: ÿðàçèíèí ñàáèò áöòþâëöéö, äþâëÿò äèíè îëàí – õðèñòèàíëûüûí, Àëáàí êèëñÿñèíèí, àëáàí äèëèíèí (ôûøûëòûëû áîüàç ñÿñëÿðè èëÿ çÿíýèí), öìóìè ìÿäÿíèééÿòèí, àëáàí – þçöíöäÿðêèí âÿ àëáàí àäûíûí (åòíîíèìèí) ìþâúóäëóüó. Éàðàäûëìûø «Àëáàí òàðèõè» êèòàáûíäà åòíîñóí àäûíûí ÿêñ îëóíìàñû îíóí ìþâúóäëóüóíóí äàíûëìàç ñöáóòóäóð. Àëáàí äèëèíäÿ èëàùèééàò êèëñÿ, ùÿì÷èíèí äöíéÿâè àëáàí ÿäÿáèééàòû éàðàäûëûðäû. 6 ÿñðèí ñîíó 7 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ýèðäûìàí âèëàéÿòèíèí ùàêèìëÿðè îëàí Ìåùðàíèëÿðèí ôåîäàë íÿñëè Àëáàíèéàäà éöêñÿëìÿéÿ áàøëàäû. Êàëàíêàòëûíûí ýåíåàëîæè àðàéûøûíà ÿñàñÿí, 6 ÿñðèí ñîíóíäà, áàøäà Ìåùð îëìàãëà Ìåùðàíèëÿðèí ôàðñ íÿñëè, ñàðàé ÷åâðèëèøèíäÿ èøòèðàê åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ Èðàí ùþêìäàðû ÛÛ Õîñðîâ Ïÿðâèçèí [591–628] ãèñàñûíäàí éàõà ãóðòàðìàã ö÷öí 30 ìèí àèëÿ èëÿ Èðàíäàí Õîñðîâóí äöøìÿíëÿðè îëàí õÿçÿðëÿð òÿðÿôÿ ãà÷äûëàð. Áó âÿçèééÿòäÿí íàðàùàò îëàí

Ãàëà äèâàðëàðûíûí ãàëûãëàðû. Ýþéÿçÿí (Ãàçàõ ð-íó).

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àéèí õàðàêòåðëè ùåéêÿëúèêëÿð. Ìèíýÿ÷åâèð. 4-7 ÿñðëÿð

Õîñðîâ îíëàðû ãàáàãëàìàã ìÿãñÿäèëÿ, þçëÿðèíÿ àçàä éàøàìàëàðû ö÷öí éåð ñå÷ìÿê ùàãäà ìÿêòóá ýþíäÿðäè. Ìåùð ùþêìäàð ìÿêòóáóíó Óòè ÿéàëÿòèíäÿ, Ýèðäûìàíäà àëäû âÿ îíóí íÿñèëëÿðè áóðàäà ãÿðàðëàøûá éåðëè ôåîäàëëàðû ôèçèêè éîëëà ìÿùâ åòäèëÿð âÿ ùÿì÷èíèí þç ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèá, éåðëè Àðàíøàù êíéàçëàðûíû ñûõûøäûðàðàã, áöòöí Àëáàíèéàéà ñàùèá îëäóëàð. Ìåùðàíèëÿð, áèðèíúè áþéöê êíéàç Àëáàíèéà èøõàíû òèòóëóíó þçëÿðèíäÿ èêè éöç èë ñàõëàäûëàð (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 17). Ìóñà Êàëàíêàòëûíûí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí, Ìåùð «øèìàëà äîüðó, Ýèðäûìàí ÿéàëÿòèíÿ éåðèäè âÿ îðàíûí 12 ùàêèìèíè éàíûíà ÷àüûðàðàã õÿéàíÿòêàðúàñûíà ãûëûíúäàí êå÷èðèá þëêÿéÿ ñàùèá îëäó» (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 17). Ìåùðèí íÿâÿñè, Úÿñóð Âàðäàí Àëáàíèéàíûí ÿââÿëêè ùàêèìëÿðèíèí íÿñëèíäÿí îëàí 60 ñîíóíúó ùàêèìëÿðè ìÿùâ åòäè âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ Àëáàíèéà éåíè ñöëàëÿíèí ÿëèíÿ êå÷äè. Ìåùðàíèëÿðèí Àëáàíèéàéà ýÿëèøè ñèéàñè âÿçèééÿòëÿ èçàù åäèëèð. Ñàñàíè Èðàíûíûí øèìàë ñÿðùÿäëÿðèíèí ìöùàôèçÿñèíäÿ Àëáàíèéàíûí ñîí äÿðÿúÿ ìöùöì ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòè âàð èäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ Ñàñàíèëÿð Àëáàíèéàäà ìþùêÿìëÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Éåíè øÿðàèòäÿ, õöñóñèëÿ Ýèðäûìàí ãÿçàñûíäà ôàðñ öíñöðëÿðèíè ýöúëÿíäèðìÿê ëàçûì èäè êè, áóðàäà äà Ìåùðàíèëÿð ìþùêÿìëÿíìèøäèëÿð. Ýèðäûìàí òÿñàäöôÿí ñå÷èëìÿìèøäè, áåëÿ êè, î, 591 èë äàíûøûüûíäàí ñîíðà Áèçàíñà áèðëÿøäèðèëÿí åðìÿíè âÿ ýöðúö òîðïàãëàðû èëÿ ùÿìñÿðùÿä èäè. Þç ãÿðá ñÿðùÿäëÿðèíè Áèçàíñûí åùòèìàë åäèëÿí ùöúóìëàðûíäàí ãîðóìàã ö÷öí Ñàñàíèëÿð éåðëè êíéàçëàðà àðõàéûí äåéèëäèëÿð âÿ îíëàðà ùÿì äèíè, ùÿì äÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí éàõûí Ýèðäûìàí ùàêèìëÿðè îëàí Ìåùðàíèëÿðÿ ñþéêÿíìÿéÿ áàøëàäûëàð. Â.Â.Áàðòîëä ùåñàá åäèðäè êè, Ìåùðàíèëÿðèí øÿõñèíäÿ Àëáàíèéàäà «éåíèäÿí

àëáàí ìèëëè ñöëàëÿñè áÿðïà îëóíóð, ëàêèí î, þç ôàðñ ìÿíøÿéèíè ñàõëàéûð». Ñàñàíèëÿðèí äöøöíäöéöíöí ÿêñèíÿ îëàðàã àëáàí Ìåùðàíèëÿð ìöñòÿãèë Àëáàíèéà ñèéàñÿòè éöðöäöðäöëÿð. Ìåùðàíèëÿðèí Àëáàíèéàäà ìþùêÿìëÿíìÿñè 603 èëäÿ îëñà äà, þëêÿäÿ òàì ùàêèìèééÿòÿ 630 èëäÿí éèéÿëÿíäèëÿð âÿ Àëáàíèéàíûí «áèðèíúè áþéöê êíéàçëàðû» àäëàíìàüà áàøëàäûëàð. 552-53 èëëÿðäÿ Àëáàíèéà øèìàë ãîíøóëàðû îëàí õÿçÿðëÿðèí âÿ ñàâèðëÿðèí ùöúóìëàðûíà ìÿðóç ãàëäû. Êàëàíêàòëûíûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Õÿçÿðëÿð Àëáàíèéàíû òóòäóãäàí ñîíðà, êèëñÿëÿðè, êèëñÿ ÿëéàçìàëàðûíû éàíäûðûð, øÿùÿðëÿðè, êÿíäëÿðè äàüûäûð âÿ ÿùàëèíè ñöðöá àïàðûðäûëàð. 603-29 èëëÿðäÿ Áèçàíñ âÿ Èðàí àðàñûíäà ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð áÿðïà îëóíäóãäà, Àëáàíèéà áó ìöùàðèáÿéÿ úÿëá îëóíìóø îëäó.

Àëáàí øàìäàíû. Ìèíýÿ÷åâèð. 5-7 ÿñðëÿð

Öñòöíëöê ÿââÿëúÿ Áèçàíñûí Êè÷èê Àñèéà ÿðàçèëÿðèíè çÿáò åäÿí Ñàñàíèëÿðèí òÿðÿôèíäÿ èäè. Éàëíûç 622 èëäÿ Èðàêëè ôàðñëàðà ãàðøû èíàäëû ìöáàðèçÿéÿ áàøëàäû. Èðàí-Áèçàíñ ìöùàðèáÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, Àëáàíèéà ÿùàëèñè 603-04 èëëÿðäÿ áàøäà àëáàí êàòîëèêîñó Âèðî îëìàãëà öñéàí ãàëäûðäû. Öñéàí ÛÛ Õîñðîâ òÿðÿôèíäÿí àìàíñûçúàñûíà éàòûðûëäû. Áèð ÷îõ àëáàí ÿéàíëàðû ìÿùâ åäèëäè, éàëíûç àëáàí êàòîëèêîñó Âèðî ÛÛ Õîñðîâóí àðâàäû, àëáàí õðèñòèàíû îëàí øàùçàäÿ Øèðèíèí õàùèøè èëÿ þëäöðöëìÿäè. Øàùçàäÿ Øèðèí «áèð ÷îõ ñÿéëÿðäÿí ñîíðà îíóí (Âèðîíóí) ùÿéàòûíû ùþêìäàðäàí ùÿäèééÿ àëäû». (Êàëàíêàòëû, ÛÛ. 14.) Î, 25 èë ÿðçèíäÿ Èðàí ñàðàéûíäà ñàõëàíûëäû. Ëàêèí ÛÛ Õîñðîâ þç øÿðòèíè ãîéàðàã áèëäèðäè êè, «Âèðî þìðöíöí ñîíóíà êèìè âÿòÿíèíÿ ãàéûòìàéàúàã âÿ ñàðàéäà ýþçÿò÷èëÿðèí íÿçàðÿòè àëòûíäà ãàëàúàã. Áóíà áàõìàéàðàã ÛÛ Õîñðîâ

îíóí ïàòðèàðõ ýÿëèðëÿðèíè âÿ êàòîëèêîñ àäûíû ñàõëàäû» (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 14) 624-28 èëëÿðäÿ Àëáàíèéà äà Èáåðèéà êèìè Èðàí–Áèçàíñ ìöùàðèáÿëÿðèíèí áàøëûúà äþéöø ìåéäàíëàðûíäàí áèðèíÿ ÷åâðèëäè. Àëáàíèéà óüðóíäà ýåäÿí Èðàí–Áèçàíñ ìöùàðèáÿëÿðè íÿèíêè ñèéàñè, ùÿì÷èíèí èãòèñàäè ìÿãñÿäëÿð ýöäöðäö. 624 èëäÿ Áèçàíñ îðäóñó Äâèíè (Äÿáèë) ÿëÿ êå÷èðÿðÿê Àòðîïàòåíàéà ñîõóëäó âÿ Íàõ÷ûâàíû òóòàðàã, Àðàç ÷àéûíû êå÷äè. Ñîíðà Àòðîïàòåíàíûí ïàéòàõòû – Ãàíäçàê (Ãàéøàâàí) çÿáò åäèëäè. Èðàêëè Àëáàí, Èáåð, Åðìÿíè êíéàçëàðûíà ìöðàúèÿòëÿ òÿëÿá åòäè êè, îíëàð «êþíöëëö ñóðÿòäÿ îíóí ýþðöøöíÿ ÷ûõñûíëàð, ãûø äþâðöíäÿ îíà âÿ îðäóñóíà ãóëëóã åòñèíëÿð». Éóíàí îðäóñó Àëáàíèéàéà äàõèë îëàðàã, Óòè âèëàéÿòèíäÿ éåðëÿøäè. Îíëàð «êå÷äèêëÿðè éåðëÿðè, ýþçÿë áàüëàðû âÿ ÿêèí ñàùÿëÿðèíè òàëàéûá äàüûäàðàã, Äöòÿêÿí êÿíäè éàõûíëûüûíäà ãÿðàðëàøäûëàð». Ëàêèí Èðàêëèíèí áó ùöúóìó óüóðñóç îëäó. Êþìÿê ö÷öí î, õÿçÿðëÿðèí éàíûíà þç åë÷èñè Àíäðåéè ýþíäÿðäè âÿ «ãûçûëñåâÿð ÿéðèáóðóí õàëãûí éàíüûñûíû ñþíäöðìÿéè» (Êàëàíêàòëû, ÛÛ 12) âÿä åòäè. 626 èëäÿ õÿçÿðëÿð Àëáàíèéàéà ñîõóëäóëàð. «Õîñðîâóí ùàêèìèééÿòèíèí 37-úè èëèíäÿ øèìàë ùþêìäàðû, Øàòûí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ ñþç âåðäèéè ãîøóíó ýþíäÿðäè. Î, Àëáàíèéàíûí áöòöí ùöäóäëàðûíà âÿ Àòðïàòàêàíûí áèð ùèññÿñèíÿ éöðöøëÿð åäÿðÿê, áèð ÷îõ õðèñòèàíëàðû, ùÿòòà áöòïÿðÿñòëÿðè äÿ ãûëûíúäàí êå÷èðäè». Áó, õÿçÿðëÿðèí áèðèíúè áþéöê éöðöøö èäè. 628 èëäÿ õÿçÿðëÿð éåíèäÿí Àëáàíèéàéà ùöúóì åòäèëÿð. Áó, õÿçÿðëÿðèí èêèíúè áþéöê éöðöøö îëäó. Àëáàíèéà ÿðàçèñèíè èøüàë åòäèêäÿí ñîíðà, îíëàð Òèôëèñÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòäèëÿð âÿ èìïåðàòîð Èðàêëèíèí ãîøóíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ øÿùÿðè ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð. Ñîíðà Èðàêëè Àëáàíèéàéà (628 èë), Ýèðäûìàí âèëàéÿòèíÿ, «Âàðàç Ãðèãîðóí Ãàðäàáàíè ìöëêöíÿ» äþíäö âÿ áóðàäà îíóí ÿìðè èëÿ Âàðàç Ãðèãîð Ìåùðàíè âÿ îíóí õàëãû Ëàë àäëû éåðäÿ äèîôèçèòëèéè ãÿ-

Àëáàí êèëñÿñè öçÿðèíäÿ éàçûëû ôðàãìåíò. Äàø Ñàëàùëû (Ãàçàõ ð-íó).

199

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

áóë åòäèëÿð. Èðàí ìÿðçáàíëàðûíûí èäàðÿ åòäèéè Àëáàíèéàäà èñÿ Ýèðäûìàí êíéàçû Âàðàç Ãðèãîð Ìåùðàíè, þçöíö Èðàêëèíèí âàññàëû åëàí åòäè. Éåíè ñöçåðåíè òàíûìàãëà âÿ îíóí äèîôèçèò òÿðèãÿòèíè ãÿáóë åòìÿêëÿ î, áöòöí Àëáàíèéàíûí òàì ùàêèìèééÿòëè ùþêìäàðû îëàðàã ãàëûðäû. Ëàêèí Âàðàç Ãðèãîð Èðàêëèíèí îíà âåðäèéè ùöãóã âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíäÿí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð óúáàòûíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿäè. Áó âàõò èñÿ Èðàí ùþêìäàðû ÛÛ Õîñðîâ þëäöðöëäö, îíóí éåðèíÿ ÛÛ Ãóáàä ýÿëäè âÿ 628-29 èëëÿðäÿ î, Èðàêëè èëÿ ñöëù äàíûøûüû áàüëàéàðàã ÛÛ Õîñðîâ òÿðÿôèíäÿí òóòóëàí òîðïàãëàðû îíà ãàéòàðäû. Áó äþâðäÿ Àëáàíèéàíûí ôàêòèêè ñàùèáè õÿçÿðëÿð èäèëÿð. 629 èëäÿ þëêÿéÿ ñîõóëàí õÿçÿðëÿðèí áàø÷ûñû Øàä (õÿçÿðëÿðèí ö÷öíúö éöðöøö) Àëáàíèéàäà îòóðàí Èðàí ìÿðçáàíûíà âÿ 628 èëäÿ Èðàí ñèéàñè äóñòàüûíäàí àçàä îëìóø þëêÿ êàòîëèêîñó Âèðîéà þç åë÷èëÿðèíè éîëëàäû âÿ òÿëÿá åòäè êè, þëêÿíè îíà òàáå åòñèíëÿð (Êàëàíêàòëû, ÛÛ,14). Õÿçÿðëÿð àëáàí ôåîäàëëàðûíäàí ÿââÿëëÿð Ñàñàíè õÿçèíÿñèíÿ âåðäèêëÿðè äþâëÿò âåðýèñèíè òÿëÿá åäèðäèëÿð. Àëáàíèéàíûí ãÿäèì ïàéòàõòû Ãÿáÿëÿäÿ ãÿðàðëàøàí õÿçÿðëÿðèí ÿëèíÿ ùÿì÷èíèí Àëáàíèéàíûí ñîëñàùèë ùèññÿñè äÿ êå÷äè. 7 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ õÿçÿðëÿðèí äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ (Úåáó õàãàíûí þëäöðöëìÿñè) 200

Àëáàíèéàäà õÿçÿðëÿðèí ùþêìðàíëûüûíà ñîí ãîéóëäó âÿ þëêÿ äÿùøÿòëè äàüûíòûäàí õèëàñ îëäó. Þëêÿ ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäè. ßëäÿ åäèëÿí ñóâåðåíëèéèí äèýÿð áèð ñÿáÿáè, áèð-áèðè èëÿ ìöùàðèáÿ àïàðàí Áèçàíñ âÿ Èðàíûí 628-29 èëëÿðäÿ áó ìöùàðèáÿëÿðäÿí éîðüóí âÿ öçöëìöø ùàëäà ÷ûõìàñû èäè. Áó âàõò èñÿ ÿðÿáëÿð Þí âÿ Îðòà Àñèéàíû çÿáò åòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäûëàð. Àëáàíèéàäà êíéàç òàõòûíà Ìåùðàíèëÿðèí íöìàéÿíäÿñè Âàðàç Ãðèãîð [630 – 642] ñàùèá îëäó. (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 17). Áåëÿúÿ Âàðàç Ãðèãîð Èðàêëè òÿðÿôèíäÿí 628 èëäÿ äèîôèçèò êèìè âÿ 630 èëäÿ èñÿ êàòîëèêîñ Âèðî òÿðÿôèíäÿí ìîíîôèçèò êèìè õà÷ ñóéóíà ñàëûíìûøäû. Áó âàõò èñÿ Éàõûí Øÿðãäÿ ÿðÿáëÿð

ýöúëÿíèðäè. Ñàñàíè ùþêìäàðû ÛÛÛ Éÿçäèýÿðä ÿðÿáëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí îíà òàáå îëàí þëêÿëÿðäÿí éàðäûìúû ãîøóí òÿëÿá åäèðäè. Ìöâàôèã ÿìð àëäûãäàí ñîíðà Àëáàíèéà êíéàçû Âàðàç-Ãðèãîð þç äþðä îüëóíäàí áèðèíè – Úàâàíøèðè ýþíäÿðìÿéè ãÿðàðà àëäû. Úàâàíøèð Àëáàíèéà ãîøóíóíà áàø÷ûëûã åäèðäè. 636–42 èëëÿðäÿ Úàâàíøèð – àëáàí ãîøóíóíóí àëè áàø êîìàíäàíû îëàðàã, àëáàí ãîøóíó èëÿ áèðëèêäÿ Èðàí ãîøóíóíóí òÿðêèáèíÿ äàõèë èäè. Êàäèñè éàõûíëûüûíäà áàø âåðÿí äþéöøäÿ (637 èë) î, þç úÿñóðëóüó èëÿ ôÿðãëÿíäè.Îíóí áó úÿñóðëóüó ÛÛÛ Éÿçäèýÿðä òÿðÿôèíäÿí ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëäè. 640 èëäÿ (Éÿçäèýÿðäèí ùàêèìèééÿòèíèí 8-úè èëèíäÿ) ÿðÿáëÿð Èðàí ùþêìäàðûíû îíóí ïàéòàõòû Êòåñèôîíäà ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð. Àëòû àé ÿðçèíäÿ Úàâàíøèð 3 ìèíëèê àëáàí ãîøóíó èëÿ áèðëèêäÿ Êòåñèôîíóí ìöäàôèÿñèíäÿ èðàíëûëàðà êþìÿê åòäè. Áèð ìöääÿò ñîíðà, 642 èëäÿ Úàâàíøèðèí áàø÷ûëûã åòäèéè àëáàí ãîøóíóíóí èøòèðàêû èëÿ Íÿùàâÿíä éàõûíëûüûíäà âóðóøìà îëäó. Èðàí ãîøóíó äàðìàäàüûí åäèëäè. ÛÛÛ Éÿçäèýÿðä Äÿúëÿ ñàùèëèíäÿêè ãàëàäà ãà÷ûá ýèçëÿíäè. ßðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿñèíäÿí âÿ Èðàíûí òàì ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà àëáàí ñÿðêÿðäÿñè Úàâàíøèð «ôàðñëàðëà âèäàëàøûá» Àòðîïàòàêàí ÿéàëÿòèíÿ, îðàäàí èñÿ þç âÿòÿíèíÿ ýÿëäè (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 18). Áåëÿëèêëÿ «éåääè èë ÿðçèíäÿ úÿñóð Úàâàíøèð áó àüûð ìöùàðèáÿëÿðäÿ èøòèðàê åòäè». Âÿòÿíÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà Úàâàíøèð 642–43 èëëÿðäÿ ùÿëÿ àòàñû Âàðàç-Ãðèãîðóí ñàüëûüûíäà Àëáàíèéàíûí áèðèíúè áþéöê êíéàçû – Àëáàíèéà èøõàíû îëäó. Ýöðúö ãîøóíëàðûíûí êþìÿéè èëÿ Úàâàíøèð þëêÿíè ôàðñëàðäàí òÿìèçëÿéÿ áèëäè. Úàâàíøèðèí ôàðñëàðà ãàðøû àçàäëûã ìöáàðèçÿñè ÿðÿá èøüàëëàðû èëÿ áàøà ÷àòäû. 642–45 èëëÿðäÿ ÿðÿáëÿð Àòðîïàòåíà òÿðÿôäÿí Úÿíóáè Ãàôãàçà ùöúóì åäÿðÿê, Àëáàíèéàéà ñîõóëäóëàð, ëàêèí áóðàäà òàì ìþùêÿìëÿíÿ áèëìÿäèëÿð.

Äÿðáÿíäèí ãàëà äèâàðëàðû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ì.Êàëàíêàòëû. Àëáàíèéà Òàðèõè ÛÛ êèòàá 19-úó ôÿñèë. Àëáàíèéà ñèïÿùñàëàðû Úàâàíøèð ùàããûíäà âÿ îíóí èðàíëûëàð öçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿëÿðè Èðàí ìöùàðèáÿëÿðèíäÿí øþùðÿòëÿ ãàéûäàí Úàâàíøèð ÷àðûí ñÿðÿíúàìû èëÿ Àëáàíèéàíûí áöòöí èøëÿðèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Î, ãîøóíóíó ýþòöðöá àòàñû èëÿ áèðëèêäÿ Áÿðäÿ øÿùÿðèíäÿí ÷ûõàðàã øèìàë òÿðÿôÿ ÷ÿêèëäè. Úàâàíøèðèí öñéàíû ùàãäà õÿáÿð èðàíëûëàðà ÷àòàíäà îíëàðûí ãîøóíëàðû áèçèì þëêÿéÿ ñîõóëäóëàð. Äöøìÿí ãîøóíëàðûíûí þí äÿñòÿëÿðè òåçëèêëÿ áó âèëàéÿòèí úÿíóá äàèðÿëÿðèíÿ ýèðÿí çàìàí Úàâàíøèð éàõøû ñèëàùëàíìûø äÿñòÿñèëÿ ñöðÿòëÿ èðàíëûëàðûí ãàáàüûíà ÷ûúûá þç ÿëèëÿ îíëàðûí Äÿéëÿì ìÿíøÿëè áàø÷ûëàðûíû âóðäó. Úàâàíøèð âÿ îíóí äþéöø÷öëÿðè îíëàðäàí ÷îõëàðûíû ãûëûíúäàí êå÷èðèá áèð ãèñìèíè äÿ ÿñèð àëäûëàð. Îíëàð áþéöê ãÿíèìÿòëÿð, î úöìëÿäÿí àò âÿ ãàòûðëàð ÿëÿ êå÷èðÿðÿê ýåðèéÿ äþíäöëÿð. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã Èðàí ãîøóíëàðû îíëàðû òÿãèá åòìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìÿäè. Îíëàðëà èêèíúè äþéöø äàüëûã éåðäÿ áàø âåðäè. Î ýöíö äÿ Úàâàíøèð ãÿëÿáÿ ãàçàíäû âÿ î, Àëëàùûí êþìÿéèëÿ äöøìÿíè äàðìàäàüûí åòäè. Àììà åëÿ áó âàõò îíà õÿáÿð ÷àòäû êè, èðàíëûëàð Áÿðäÿéÿ äàõèë îëóá îíóí àíàñûíû âÿ ãàðäàøëàðûíû ÿñèð àëäûëàð. Ìÿí ùÿãèãÿòè ýèçëÿòìèðÿì âÿ äåéèðÿì: î ýöí Úàâàíøèð áàëàëàðûíû èòèðìèø äèøè àéû êèìè ÷îõ ãÿçÿáëÿíäè âÿ ùèääÿòëÿíäè. Î, ãÿìëè-ãÿìëè òåçëèêëÿ Êàìáå÷àí âèëàéÿòèíäÿ âÿ Êöðöí î áèðè ñàùèëèíäÿ éåðëÿøÿí þç àòà-áàáà ìöëêöíÿ ýÿëäè. Áóðàäà î, èðàíëûëàðûí ãöââÿëÿðèíÿ ëàãåéäëèê ýþñòÿðìÿéÿðÿê îíëàðëà äþéöøÿ ùàçûðëûã ýþðäö âÿ ãîøóíëàðûíû äöøìÿíëÿ öçáÿöç ÷îõ äöçýöí éåðëÿøäèðäè. Î, ÷îõ ãûçüûí äþéöøäÿ áàøûíäàí éàðàëàíäû, ëàêèí Àëëàùûí êþìÿéè èëÿ éåíÿ þçöíÿ ýÿëäè âÿ äöøìÿíëÿ î âàõòàäÿê âóðóøäó êè, îíëàðäàí ùå÷ áèðè ñàü ãàëìàäû. Èëê âàõòëàð ÿðÿáëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ Àëáàíèéàíûí áþéöê êíéàçû Úàâàíøèð Áèçàíñ èìïåðàòîðó ÛÛ Êîíñòàíòèíÿ (64168) ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà éàçûðäû: «èòàÿòêàð Øÿðã þëêÿñèíèí àëáàí êíéàçû Úàâàíøèð ñÿíè ñàëàìëàéûð âÿ áàø ÿéèð» «Ñèçèí õðèñòèàíëûüà ñàäèã ùþêìðàíëûüûíûçà áåëÿ áóéóðóëóá êè, áèç óçàã äöøìöø õàëãû éåíè òÿáÿÿëèéèíèçÿ ãÿáóë åòìÿéÿ ðà-

çûëûã âåðÿñèíèç» (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 20). Áèçàíñ èìïåðàòîðó þç úàâàá ìÿêòóáóíäà ñåâèíúëÿ ðàçûëûã áèëäèðäè. Úàâàíøèð èêè äÿôÿ èìïåðàòîð ÛÛ Êîíñòàíòèí èëÿ ýþðöøäö. Àëáàí ìöÿëëèôèíèí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ ùÿð èêè äÿôÿ Úàâàíøèð áþéöê åùòèðàìëà ãÿáóë åäèëäè: «Úàâàíøèð èìïåðàòîð ñàðàéûíà ùþêìäàð êèìè äàõèë îëäó», «èìïåðàòîð îíà áöòöí ÿñèëçàäÿëÿðäÿí öñòöí ùþðìÿòëÿ éàíàøûðäû». Úàâàíøèð Áèçàíñäàí âàññàë àñûëûëûüû øÿðòëÿðè èëÿ Àëáàíèéàíûí ìöñòÿãèëëèéèíè âÿ äþâëÿò÷èëèéèíè ñàõëàéà áèëäè. Êàëàíêàòëû äÿãèãëèêëÿ Úàâàíøèðèí áó äþâðäÿ ùþêìðàíëûã åòäèéè þëêÿíèí ÿðàçè ùöäóäëàðûíû ýþñòÿðèá: «Î, Èáåðèéà ùöäóäëàðûíäàí ùóí ãàïûëàðûíà âÿ Àðàç ÷àéûíà ãÿäÿð ìöòëÿã âÿ ìöêÿììÿë ùþêìðàíëûã åäèðäè» (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 20). 662 èëäÿ Àëáàíèéà õÿçÿðëÿðèí éåíè ùöúóìóíà ìÿðóç ãàëäû. Áó äÿôÿ Úàâàíøèð îíëàðû ìÿüëóá åäÿ áèëäè âÿ þëêÿ ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà ñûõûøäûðûá ÷ûõàðäû (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 23). 664–65 èëëÿðäÿ õÿçÿðëÿð éåíèäÿí Àëáàíèéàéà ùöúóì åòäèëÿð. Îíëàð Êöð ÷àéûíû êå÷ÿðÿê Àðàçà éàõûíëàøäûëàð, àëáàíëàðû ÿñèð àëàðàã, ìàë-ãàðàíû àïàðäûëàð. Úàâàíøèð õÿçÿðëÿðëÿ èòòèôàã áàüëàäû âÿ Õÿçÿð õàãàíûíûí ãûçû èëÿ åâëÿíäè. Õÿçÿðëÿðèí éöðöøëÿðè, ÿðÿáëÿðèí êè÷èê Àñèéàíûí áèð ÷îõ âèëàéÿòëÿðèíè èøüàë åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Áèçàíñûí çÿèôëÿìÿñè, ÿðÿáëÿðèí Úÿíóáè Ãàôãàçà ãàðøû òÿúàâöçêàð ìþâãåéè– áöòöí áóíëàð Úàâàíøèðè Áèçàíñëà îëàí èòòèôàãûíà éåíèäÿí áàõìàüà ìÿúáóð åòäè. Î, õÿçÿðëÿðèí, «Òöðêöñòàíûí ñàéñûç-ùåñàáñûç ãîøóíëàðûíûí» êþìÿéèíäÿí èìòèíà åäÿðÿê «úÿíóá çöëìöíöí ùàêèìèíÿ», õÿëèôÿéÿ òàáå îëìàüû ãÿðàðà àëäû. (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 27). ßðÿáëÿðëÿ éàõûíëàøìàã ìÿãñÿäè èëÿ Úàâàíøèð èêè äÿôÿ õÿëèôÿ Ìöàâèéÿíèí éàíûíà Äÿìÿøãÿ ýåòäè. Õèëàôÿòëÿ áàüëàíàí èòòèôàã ñàéÿñèíäÿ Àëáàí ÿùàëèñè ö÷ èë õàðèúè èøüàëëàðäàí éàõà ãóðòàðà áèëäè. 670 èëäÿ Úàâàíøèð õÿëèôÿíèí äÿâÿòè èëÿ éåíèäÿí Äÿìÿøãÿ ñÿôÿð åòäè. Õÿëèôÿíèí ýþçöíäÿ Úàâàíøèðèí ùþðìÿòè î ãÿäÿð àðòäû êè, î, Áèçàíñëà Õèëàôÿò àðàñûíäà äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðäà îíóí âàñèòÿ÷è îëìàñûíû èñòÿäè. Úàâàíøèð äàíûøûãëàðû åëÿ ìÿùàðÿòëÿ àïàðäû êè, ùÿð èêè òÿðÿô ðàçû ãàëäû. Øöáùÿñèç êè, Úàâàíøèðèí ÿëäÿ åòäèéè ùþðìÿò, õåéèðõàùëûã, åùòèðàì êèìè õöñóñèééÿòëÿðè òÿêúÿ Àëáàíèéàíûí ÿùÿìèééÿòè, Õèëàôÿòèí øèìàë ñÿðùÿäëÿðèíèí ñòðàòåæè âÿçèééÿòè âÿ îíóí åùòèéàòëàðû èëÿ äåéèë, ùÿì÷èíèí Úàâàíøèðèí øÿõñè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ äÿ èçàù åäèëèðäè. Î, Úÿíóáè Ãàôãàç õàëãëàðû òàðèõèíèí ÿí ÷ÿòèí áèð âàõòûíäà –

ôàðñëàðûí, ÿðÿáëÿðèí, áèçàíñëûëàðûí âÿ õÿçÿðëÿðèí èøüàëëàðû äþâðöíäÿ þç þëêÿñèíèí ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëàéà áèëÿí áàúàðûãëû ñÿðêÿðäÿ, ìöäðèê ñèéàñÿò÷è, èíúÿ äèïëîìàò, 7 ÿñðèí ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè èäè. Îíóí þëêÿñè éàëíûç âåðýè âåðèðäè. Úàâàíøèð 680 èëäÿ ñèéàñè ñóè-ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ þëäöðöëäö. Äöíéÿâè ÿéàíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ àëáàí êàòîëèêîñó Éåëèàçàðûí èøòèðàêû èëÿ «áþéöê êíéàç òàõòûíà» Úàâàíøèðèí Âàðàç Òèðèäàò àäëû ãàðäàøû îüëó ñå÷èëäè. Õÿëèôÿ Û Éÿçèä [680-83] Âàðàç Òèðäàòû [680–99] Øÿðã âèëàéÿòëÿðèíèí úàíèøèíè âÿ Àëáàí ÷àðëûüûíûí ùþêìäàðû «êèìè òàíûäû (Êàëàíêàòëû, ÛÛ. 37)». Þëêÿ ÿðÿáëÿðÿ áàú âåðìÿêäÿ äàâàì åäèðäè. Àëáàíèéà äàõèëèíäÿ ìöõòÿëèô ãöââÿëÿðè ðàì åäÿðÿê Âàðàç Òèðèäàò áþéöê êíéàç ùàêèìèééÿòèíè îíóí ÿââÿëêè ÿðàçè ùöäóäëàðûíäà áÿðïà åòäè (Êàëàíêàòëû, ÛÛ, 36). Áó âàõò èñÿ ùóíëàðûí áþéöê êíéàçû Àëï-Èëèòâåðèí áàø÷ûëûüû èëÿ õÿçÿðëÿðèí ÷îõñàéëû îðäóñó «Úàâàíøèðèí ãèñàñûíû àëìàã àäû àëòûíäà» Àëáàíèéàéà äîüðó ùÿðÿêàò åòìÿéÿ áàøëàäû Õÿçÿðëÿð. Ãÿáÿëÿ, Óòè âèëàéÿòëÿðèíè òàðìàð åäÿðÿê èíñàíëàðû ÿñèð ýþòöðöð, ìàë-ãàðàíû þçëÿðè èëÿ àïàðûðäûëàð. Úàâàíøèðèí ñèéàñè éîëóíó äàâàì åòäèðÿí Âàðàç-Òèðèäàò õÿçÿðëÿðÿ äèïëîìàòèê éîëëà òÿñèð ýþñòÿðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Áó ìÿãñÿäëÿ î, þëêÿ êàòîëèêîñó Éåëèàçàðû õÿçÿðëÿðèí éàíûíà ýþíäÿðÿðÿê «þç ñàäèã èòàÿòêàðëûüûíû âÿ ñåâýèñèíè» îíóí âàñèòÿñè èëÿ áèëäèðäè. Õàãàíëà áàüëàíàí ñöëù

Àëáàíèéà ùþêìäàðû Úàâàíøèð. Òóíú áóõóðäàí. Åðìèòàæ. 7 ÿñð

201

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

×ûðàããàëà. Äÿâÿ÷è. 5-6 ÿñðëÿð

âÿ ÿìèíàìàíëûã ÷îõ ÷ÿêìÿäè. Õÿçÿðëÿðèí äàèìè ùöúóìëàðûíû äÿô åòìÿê ö÷öí, Âàðàç-Òèðèäàò éåïèñêîï Èñðàèëè Âàðà÷àíà, Àëï-Èëèòâåðèí ãÿðàðýàùûíà ýþíäÿðäè. Èñðàèëèí âÿçèôÿëÿðèíÿ õÿçÿðëÿðè äþíäÿðèá àëáàí äèíèíÿ ÷ÿêìÿê âÿ îðàäà õðèñòèàíëûüû éàéìàã äàõèë èäè. Èñðàèëèí òàïøûðûüû óüóðëó îëäó. Ëàêèí áó, þëêÿíè õÿçÿðëÿðèí íþâáÿòè ùöúóìóíäàí õèëàñ åòìÿäè. 685 èëäÿ õèëàôÿòäÿ ùàêèìèééÿòÿ õÿëèôÿ ßáä-öë-Ìàëèê (685–705) ýÿëäè âÿ ùÿìèí èëäÿ äÿ Áèçàíñ èìïåðàòîðó ÛÛ Éóñòèíèàí (685–95; 705–11) èëÿ Åðìÿíèñòàí, Èáåðèéà âÿ Àëáàíèéà þëêÿëÿðèíèí áÿðàáÿð èäàðÿ åäèëìÿñè, ùÿð ö÷ þëêÿäÿí âåðýèëÿðèí òóòóëóá õèëàôÿòëÿ Áèçàíñ àðàñûíäà áÿðàáÿð áþëöøäöðöëìÿñè ùàãäà ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàäû. Àëáàíèéà áó äþâðäÿ ö÷ õàëãà – õÿçÿðëÿðÿ, ÿðÿáëÿðÿ âÿ éóíàíëàðà (Áèçàíñ) âåðýè þäÿéèðäè (Êàëàíêàòëû, ÛÛÛ, 12). 699 èëäÿ èìïåðàòîð ÛÛÛ Òèáåðèíèí âàõòûíäà,

Ñöòóí ö÷öí äàø áàçàëàðû. Ìèíýÿ÷åâèð. 5-7 ÿñðëÿð.

202

Âàðàç-Òèðèäàò ÿðÿáëÿðëÿ éàõûíëûã éàðàòäûüûíà ýþðÿ þç îüóëëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ýèðîâ êèìè Êîíñòàíòèíîïîëà ýþíäÿðèëäè âÿ áåø èë îðàäà ãàëäû (Êàëàíêàòëû, ÛÛÛ, 12). Âàðàç-Òèðèäàòûí îëìàäûüû âàõòäà Àëáàíèéàäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð Õèëàôÿòè áèðáàøà þëêÿíèí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàüà ìÿúáóð åòäè. Àëáàí êàòîëèêîñó Éåëèàçàðûí þëöìöíäÿí ñîíðà îíóí éåðèíÿ Ýèðäûìàí éåïèñêîïó, õàëêèäîí÷óëóã òÿëèìèíèí äàâàì÷ûñû Íåðñåñ–Áàêóð ýÿëäè. ÂàðàçÒèðèäàòûí àðâàäû, êíéàç õàíûìû Ñïàðàìàíûí êþìÿéè èëÿ Íåðñåñ ãÿðàðà ýÿëäè êè, þëêÿíè õàëêèäîí÷ó åäÿðÿê, Áèçàíñäàí àñûëû ùàëà ñàëñûí. Âàðàç–Òðäàòûí (Ìåùðàíè) ìîíîôèçèò òÿðèãÿòèíäÿí îëàí âÿ ÿðÿáéþíëö ãîùóìëàðûíûí ÿëåéùèíÿ ìöõàëèô ãðóïà èñÿ êíéàç Øåðî (Ìåùðàíè) ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Íåðñåñ Áàêóð âÿ êíéàç õàíûìû Ñàïðàìàíûí ìöãàâèìÿòèíè ãûðàðàã 699-704 èëëÿðäÿ Øåðî Àëáàíèéàíûí áþéöê êíéàçû îëäó. Åðìÿíè êàòîëèêîñó Èëéà õÿëèôÿ ßáäöë-Ìÿëèêÿ ìÿêòóáóíäà Íåðñåñ âÿ Ñïðàìàíûí ôÿàëèééÿòèíäÿí áÿùñ åäÿðÿê éàçûðäû êè,: «…àëáàí êàòîëèêîñó… éóíàí èìïåðàòîðó èëÿ ðàçûëàøàðàã, îíóí äóàëàðäà àäûíû ÷ÿêèð âÿ ìÿúáóð åäèð êè, þëêÿëÿðèìèç áèð äèí àëòûíäà áèðëÿøñèíëÿð» (Êàëàíêàòëû, ÛÛÛ, 5). Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿðÿáëÿð, òàáå îëàí þëêÿëÿðÿ ãàðøû Ñàñàíèëÿðèí ñèéàñÿòèíè – Ãàôãàç õàëãëàðûíûí Áèçàíñäàí ãîïàðûëìàñû ñèéàñÿòèíè éöðöäöðäöëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿ îíëàð áó þë-

êÿëÿðèí õðèñòèàí ÿùàëèñè àðàñûíäà, õðèñòèàíëûüûí äèîôèçèò – õàëêèäîí÷ó òÿðèãÿòèíè äÿñòÿêëÿéèðäèëÿð. Õÿëèôÿ ßáä-öë-Ìÿëèêèí ÿìðè èëÿ åðìÿíè êàòîëèêîñó Èëéà âÿ ÿðÿá îðäóñó Àëáàíèéàéà äàõèë îëàðàã, Íåðñåñ-Áàêóð âÿ Ñàïðàìà öçÿðèíäÿ ìÿùêÿìÿ ãóðäóëàð. Îíëàð õðèñòèàíëûãäàí ÷ûõàðûëàðàã, ëÿíÿòëÿíèá þëäöðöëäöëÿð (Êàëàíêàòëû, ÛÛÛ, 6-19). Õÿëèôÿ ùÿì÷èíèí ÿìð åòäè êè, àëáàí ÿéàíëàðûíäàí áèð êèìñÿ, äèîôèçèòëèê òÿðèãÿòèíÿ åòèãàä åòñÿ, ÿñèð åäèëèá ãûëûíúäàí êå÷èðèëÿúÿê. «Áåëÿúÿ Àëáàíèéàíûí áöòöí êèëñÿëÿðèíäÿ ñöëù áÿðãÿðàð îëäó» (Êàëàíêàòëû ÛÛÛ.10). Áóíäàí ñîíðà èñÿ Àëáàí êèëñÿñè åðìÿíè êèëñÿñèíÿ òàáå åäèëäè. Ëàêèí áó ÷îõ ÷ÿêìÿäè âÿ Àëáàí êèëñÿñè éåíèäÿí þç ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åäÿ áèëäè. Øåðî áþéöê Àëáàí êíéàçû êèìè ÷îõ ãàëà áèëìÿäè. 704 èëäÿ ÿðÿáëÿð îíó Ñóðèéàéà àïàðäûëàð (Êàëàíêàòëû, ÛÛÛ, 16). 705 èëäÿ ÛÛ Éóñòèíèàíûí èêèíúè äÿôÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè èëÿ Âàðàç-Òèðèäàò àçàä åäèëäè. Êîíñòàíòèíîïîëäàí Àëáàíèéàéà ãàéûäàí Âàðàç-Òèðèäàò ÿðÿáëÿðèí òÿáÿÿëèéèíè òàìàìèëÿ ãÿáóë åòäè. Áó äþâðäÿí Àëáàíèéà ùÿì ôàêòèêè, ùÿì äÿ ùöãóãè úÿùÿòäÿí ÿðÿáëÿðèí ÿñàðÿòè àëòûíà äöøäö. Âàðàç-Òèðèäàòäàí ñîíðà Àëáàíèéàíû ÿðÿá ÿìèðëÿðè èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ëàêèí Àëáàí êèëñÿñè þç ìöñòÿãèëëèéèíè 1836 èëÿ ãÿäÿð ñàõëàéà áèëäè. Ô.Ìÿììÿäîâà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí 7 ÿñðèí 2-úè éàðûñû 13 ÿñðèí 1-úè ðöáöíäÿ Àçÿðáàéúàí ßðÿá Õèëàôÿòè òÿðêèáèíäÿ (7 ÿñðèí 2-úè éàð. –9 ÿñðèí 1-úè éàð.). ßðÿáëÿðèí Àçÿðáàéúàíà éöðöøëÿðè – 7 ÿñðèí 30úó èëëÿðèíäÿ ßðÿáèñòàí éàðûìàäàñûíäà òÿøÿêêöë òàïìûø éåíè äþâëÿò ãóðóìóíóí – ßðÿá Õèëàôÿòèíèí àç ñîíðà ùÿéàòà êå÷èðäèéè èøüàë÷û éöðöøëÿð Èñïàíèéàäàí ×èí ùöäóäëàðûíàäÿê ýåíèø áèð ÿðàçèäÿ éàøàéàí ìöõòÿëèô þëêÿ õàëãëàðûíûí, î úöìëÿäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ùÿéàòûíäà êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð åòäè. ×îõ ãûñà ìöääÿòäÿ äþâðöí ÿí áþéöê èìïåðèéàëàðûíäàí îëàí Ñàñàíèëÿð Èðàíûíûí áöòöí, Áèçàíñûí èñÿ áþéöê áèð ùèññÿñè éåíè éàðàíìûø èìïåðèéàíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëäû. Ìÿíáÿëÿðäÿêè çèääèééÿòëè ôàêòëàðûí ìöãàéèñÿâè òÿùëèëè Àçÿðáàéúàíà èëê ðåàë ùöúóìóí 643 èëäÿ, ÿðÿáëÿðèí øèìàë èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ìàíå îëàí Íèùàâÿíä âÿ Ùÿìÿäàíûí (Èðàí) ôÿòùèíäÿí (642) ñîíðà áàø âåðäèéèíè ýþñòÿðèð. Õÿëèôÿ Þìÿðèí [634-644] ÿìðè èëÿ Àçÿðáàéúàí ñÿðùÿäëÿðèíÿ éàõûíëàøàí ÿðÿá ãîøóíóíà ñÿðêÿðäÿëÿð Áóêàéð èáí Àáäóëëàù âÿ Óòáà èáí Ôàðêàä áàø÷ûëûã åäèðäèëÿð. Ùÿìÿäàí-Ðåé âèëàéÿòëÿðè àéðûúûíäàêû Äÿñòÿáÿ àäëû éåðäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿðçáàíû Èñôÿíäèéàð èáí Ôÿððóõçàäûí áàø÷ûëûã åòäèéè ãîøóí äÿñòÿñè Äåéëÿìäÿí âÿ Ðåéäÿí îëàí ãåéðè-íèçàìè ãîøóíëàðëà áèðëèêäÿ ÿðÿá îðäóñóíóí ãàðøûñûíû êÿñìÿéÿ ÷àëûøûð, ëàêèí ãàíëû äþéöø ÿðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿñè èëÿ áàøà ÷àòûð. Ìÿðçáàí Èñôÿíäèéàðûí Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿí (Áàúÿðâàí, Ñÿðàá, Øèç, Áÿçç, Ìÿéàíèú, Ìèìÿç âÿ ñ.) òîïëàäûüû éåíè îðäóñó áó äÿôÿ àðòûã Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, ßðäÿáèëäÿí áèð ãÿäÿð àðàëû, Úÿðìèäàí äàüû éàíûíäà áàø âåðÿí âÿ áèð íå÷ÿ ýöí äàâàì åäÿí âóðóøìàäà ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéûð. Ìÿðçáàí þçö ÿñèð äöøöð. ßðÿáëÿðèí ñîíðàêû äþéöøëÿðäÿ äÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíìàñû àçÿðáàéúàíëûëàðû îíëàðëà ñöëù áàüëàìàüà ìÿúáóð åäèð. Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè àäûíäàí ìöãàâèëÿíè èìçàëàéàí ìÿðçáàí Èñôÿíäèéàð Õèëàôÿòèí ñèéàñè ùàêèìèééÿòèíèí òàíûíäûüûíû òÿñäèã åòìÿëè îëóð. Ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ÿââÿëêè äèíè åòèãàäûíû ñàõëàéàí ùèññÿñè «èìêàí äàõèëèíäÿ» úàí âåðýèñè - úèçéÿ þäÿìÿëè èäè: «ãàäûíëàð âÿ óøàãëàð, ùÿì÷èíèí éàøàìàã ö÷öí âÿñàèòè îëìàéàí õðîíèêè õÿñòÿëÿð, äöíéà ìàëûíäàí ùå÷ íÿéè îëìàéàí çàùèäëÿð» áó âåðýèäÿí àçàä îëóíóðäóëàð. ßðÿáëÿð èñÿ éåðëè ÿùàëèíèí «ÿìëàêûíà, äèíè èúìàëàðûíà, ãàíóíëàðûíà, ãàéäàëàðûíà àìàí» âåðìÿéè þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðöðäöëÿð. Àçÿðáàéúà-

íûí úÿíóá òîðïàãëàðûíûí ÿñàñ øÿùÿðè îëàí ßðäÿáèëè òóòìàãëà þëêÿíèí èøüàëûíäà ìöùöì àääûì àòàí ÿðÿáëÿð ÿë-Áàá ÿëßáâàá (Ãàïûëàð ãàïûñû) àäëàíäûðäûãëàðû Äÿðáÿíäèí ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, Õÿçÿð ñàùèëè èëÿ øèìàëà äîüðó ùÿðÿêÿò åòäèëÿð. Óçóí ìöùàñèðÿäÿí âÿ äàíûøûãëàðäàí ñîíðà Ñàñàíèëÿðèí øèìàë ñÿðùÿäëÿðèíèí ìÿðçáàíû Øÿùðèéàðëà (Øÿùðèáÿðÿçëÿ) ìöãàâèëÿ áàüëàíûëûð. Áó ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ äþéöøñöç òÿñëèì îëàí äÿðáÿíäëèëÿð õÿëèôÿíèí äÿ ðàçûëàøäûüû ìöùöì èìòèéàç ÿëäÿ åäÿ áèëèðëÿð: áåëÿ êè, ÿëè ñèëàù òóòóá, ÿðÿáëÿðëÿ áèðýÿ Äÿðáÿíä êå÷èäèíèí ìöäàôèÿñèíäÿ äóðàí âÿ þç ÿââÿëêè äèíè åòèãàäëàðûíû ñàõëàéàí éåðëèëÿð ÿðÿá ÿñêÿðè õèäìÿòèíäÿ îëäóãëàðû èëèí úèçéÿñèíäÿí àçàä îëóíóðäóëàð. Ùÿìèí èë Úÿíóáè Ãàôãàçûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí Ìóüàíà ýþíäÿðèëÿí ÿðÿá ãîøóí äÿñòÿëÿðè øèääÿòëè ìöãàâèìÿòëÿ öçëÿøäèëÿð; éàëíûç Ìóüàíëà ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàíäû. Áó ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ «ýÿðÿê ùÿð ùÿää-áóëóüà ÷àòàí áèð äèíàð âÿ éà îíóí äÿéÿðèíäÿ úèçéÿ þäÿñèí, ìöñÿëìàíà ãàðøû ñÿìèìè îëñóí, [àçàíäà] îíà éîëóíó ýþñòÿðñèí, áèð ýöí-áèð ýåúÿ åâèíäÿ ñàõëàñûí... Àíúàã ÿýÿð îíëàð öç äþíäÿðèá ÿùäè ïîçñàëàð, àõûðûíúû ôèòíÿêàðàäÿê ùàìûíû òÿñëèì åòìÿñÿëÿð, îíëàðà àìàí îëìàéàúàã». Áóíäàí ñîíðà øèìàëà äîüðó ùöúóìó äàâàì åòäèðÿí ÿðÿá ãîøóíó Äÿðáÿíäè þòÿðÿê, õÿçÿðëÿðèí òîðïàãëàðûíà äàõèë îëäó. ßÛ-Áåéäà øÿùÿðè ÿëÿ êå÷èðèëäè. Ëàêèí éåíè õÿëèôÿ Îñìàíûí [644-656] äþâðöíäÿ äàâàì åòäèðèëÿí íþâáÿòè ùöúóìëàðûí áèðèíäÿ - Áÿëÿíúÿð éàõûíëûüûíäà, ÿðÿáëÿð äàðìàäàüûí îëóíäó. Áóíóíëà ÿðÿáëÿðèí Àçÿðáàéúàíà áèðèíúè éöðöøö áàøà ÷àòäû. Ëàêèí èëê èøüàëûí þçöëö ùÿëÿ ìþùêÿì äåéèëäè. Ùå÷ áèð èë êå÷ìÿìèø õÿëèôÿ Þìÿðèí þëöìö èëÿ ìÿðêÿçäÿ áàø âåðÿí ñèéàñè

ñÿáàòñûçëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿí àçÿðáàéúàíëûëàð öñéàí åäÿðÿê, áàüëàäûãëàðû ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíè ïîçóðëàð. Õÿëèôÿ Îñìàíûí ÿìðèëÿ Àçÿðáàéúàíà éåíè – èêèíúè éöðöø áàøëàíûð. Ñÿðêÿðäÿ ÿë-Âàëèä èáí Óêáàíûí ðÿùáÿðëèê åòäèéè Õèëàôÿò ãîøóíó èêè äÿñòÿéÿ áþëöíöð: Àáäóëëàù èáí Øóáåéëèí áàø÷ûëûã åòäèéè áèðèíúè äÿñòÿíèí ùöúóìó Àçÿðáàéúàíûí Àðàçäàí úÿíóáà ùèññÿëÿðèíèí éåíèäÿí èøüàë åäèëìÿñè, éåíè ìöãàâèëÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Áó ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ àçÿðáàéúàíëûëàð òÿçìèíàòëà éàíàøû äàùà 800 ìèí äèðùÿì âåðìÿéÿ áîéóí îëóðäóëàð. Ùÿëÿ áèðèíúè éöðöø çàìàíû óüóðëó àä ÷ûõàðìûø ÿðÿá ñÿðêÿðäÿñè Ñàëìàí èáí Ðÿáèÿ èñÿ Àðàçû êå÷ÿðÿê, Àëáàíèéà (Àððàí) ÿðàçèñèíÿ ùöúóì åäèð, çÿíýèí ãÿíèìÿò âÿ ÿñèðëÿðëÿ éåíèäÿí Àðàçûí î òàéûíäàêû ÿðÿá ãÿðàðýàùûíà ãàéûäûð. Éåðëè ìöÿëëèô, äàüûíòû âÿ ãÿòë-ãàðÿòëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí áó ùöúóì çàìàíû Àðàçûí ùÿð èêè òàéûíäàêû ÿðàçèëÿðèí, î úöìëÿäÿí Íàõ÷ûâàí òîðïàãëàðûíûí äà âèðàí îëóíäóüó ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð. Åëÿ ùÿìèí èë õÿëèôÿ Îñìàí ñÿðêÿðäÿ Ñàëìàí èáí Ðÿáèÿíè éåíè úÿáùÿéÿ – Êè÷èê Àñèéà ÿðàçèñèíäÿ áèçàíñëûëàðëà âóðóøàí þç äèýÿð ñÿðêÿðäÿñè Ùÿáèá èáí Ìÿñëÿìÿíèí êþìÿéèíÿ ýþíäÿðèð. Áèð ñûðà Áèçàíñ øÿùÿðëÿðè ÿëÿ êå÷èðèëèð, Åðìÿíèñòàíûí èøüàëû áàøà ÷àòäûðûëûð. Ýöðúöñòàí ÿðàçèñèíÿ äîüðó ùöúóìóíó äàâàì åòäèðÿí Ùÿáèá èáí Ìÿñëÿìÿ àç ñîíðà ÿðÿáëÿðèí èíçèáàòè áàõûìäàí Àððàí ÿðàçèñèíÿ àèä åòäèêëÿðè Òèôëèñè òóòóð. Îíäàí àéðûëàðàã øÿðã èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿðÿêÿòè äàâàì åòäèðÿí Ñàëìàí èñÿ Ñöíèêäÿí (Ñèñÿúàíäàí) êå÷ÿðÿê, Àððàíûí (Àëáàíèéàíûí) è÷ÿðèëÿðèíÿ ñîõóëóð. Áèð íå÷ÿ ýöíëöê ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà Áåéëÿãàí øÿùÿðè úèçéÿ þäÿíèëìÿñè, «ÿùàëèíèí ùÿéàòûíûí âÿ ìàëûíûí», ùàáåëÿ «øÿùÿð äèâàðëàðûíûí» ñàõëàíûëìàñû øÿðòëÿðè èëÿ äþéöøñöç òÿñëèì îëóð. Þëêÿíèí ïàéòàõòû

Øèç. ÒÿõòèÑöëåéìàí

203

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áÿðäÿ øÿùÿðè ÿùàëèñèíèí øèääÿòëè ìöãàâèìÿòèíÿ áàõìàéàðàã ÿðÿáëÿð óüóð ÿëäÿ åäèð. Áÿðäÿëèëÿðëÿ ñöëù áàüëàíûð. Áóíäàí ñîíðà Êöðöí ñàü ñàùèëèíäÿêè (Àðñàõ, Óòè, Ñàêàñåíà, Øÿìêèð âÿ á.), äàùà ñîíðà èñÿ ñîë ñàùèëèíäÿêè òîðïàãëàð (Ãÿáÿëÿ, Øÿêè, Øèðâàí, Ëàêç, Òÿáÿðñàðàí âÿ ñ.) èøüàë åäèëèð, éåðëè ùàêèìëÿðëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàíûëûð. Äÿðáÿíä éåíèäÿí ôÿòù îëóíóð. Éåíè ñöëù áàüëàíûëûð. Ëàêèí áèð ìöääÿò ñîíðà øèðâàíëûëàð âÿ äÿðáÿíäëèëÿð, ýþðöíöð, þç ãîøóíó èëÿ Äÿðáÿíäÿ ýÿëìèø õÿçÿð õàãàíûíûí òÿùðèêèëÿ ÿðÿá ÿìèðè èëÿ áàüëàäûãëàðû ñöëùö ïîçóðëàð. 652/53 èëäÿ Ñàëìàí 4 ìèíëèê ãîøóíëà éå-

Òóíúäàí ùàçûðëàíàí ãóø âÿ ãî÷ ôèãóðëàðû. Äîëàíëàð. 7-8 ÿñðëÿð

íèäÿí Äÿðáÿíäÿ äàõèë îëóð âÿ áó çàìàí àðòûã øÿùÿðè òÿðê åòìèø õÿçÿðëÿðèí àðäûíúà îíëàðûí Áÿëÿíúÿð øÿùÿðèíÿ ùöúóì åäèð. Áàø âåðìèø ãàíëû äþéöøäÿ ÿðÿáëÿð ìÿüëóá åäèëèð, Ñàëìàí þçö þëäöðöëöð. Àçÿðáàéúàíûí ÷îõ ùèññÿñè éåíèäÿí ÿðÿáëÿðèí èòàÿòèíäÿí ÷ûõûð. 654/55 èëäÿ éåíè ãöââÿëÿðëÿ Úÿíóáè Ãàôãàçà ýþíäÿðèëÿí Ùÿáèá èáí Ìÿñëÿìÿ Ñèðàú Òàéðäà (Øèðàêäà) äöøÿðýÿ ñàëûð. Áóðàäàí î, ÿðÿáëÿðèí ùÿëÿ ÿââÿëêè éöðöøëÿðè çàìàíû Ãàôãàçäà èøüàë åòäèêëÿðè áöòöí éåðëÿðèí ùàêèìëÿðèíÿ âÿ ñàêèíëÿðèíÿ ìöðàúèÿò ýþíäÿðÿðÿê, èòàÿò òÿëÿá åäèð. Àç ñîíðà õÿëèôÿ Îñìàí Ùÿáèáè ýåðè ÷àüûðàðàã, ñÿðêÿðäÿ Ùóçàéôà èáí ÿë-Éÿìÿíè Õèëàôÿòèí Ãàôãàçäàêû âàëèñè òÿéèí åäèð. Èøüàë òîðïàãëàðûíû äàùà ðàùàò èäàðÿ åòìÿê ö÷öí éåíè âàëè úàíèøèíëèéèí 640 èëäÿí Äÿáèëäÿ (Äâèíäÿ) éåðëÿøÿí ìÿðêÿçèíè Áÿðäÿéÿ êþ÷öðöð. Áåëÿëèêëÿ, îí èëäÿí àðòûã ìóãàâèìÿòäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèññÿñè äÿ ßðÿá Õèëàôÿòèíäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøöð. Áóíóíëà áåëÿ, Õèëàôÿòèí ùåýåìîíëóüóíó ãÿáóë åòñÿëÿð äÿ äàõèëè ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ñàõëàìûø áÿçè éåðëè ùàêèìëÿð êèìè àëáàí êíéàçû Úàâàíøèð äÿ ÿðÿáëÿðèí àüûð âåðýè ÿñàðÿòèíäÿí ãóðòàðìàüà ÷àëûøûðäû. ßðÿáëÿðèí èëê ùöúóìëàðûíäàí ñîíðà îíëàðëà äàíûøûüà ýèðÿðÿê, ùàêèìèééÿòëÿðèíè ãÿáóë åäÿí àòàñû Âàðàç Ãðèãîðäàí ôÿðãëè îëàðàã Úà204

âàíøèð þç ñèéàñÿòèíäÿ ÷åâèêëèê ýþñòÿðìÿéÿ úÿùä åäèðäè. Áèçàíñ-Õèëàôÿò ðÿãàáÿòèíèí ýåäèøèíäÿí, åëÿúÿ äÿ ÿðÿáëÿðèí èëê âàõòëàð ÿñàñÿí ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõ âåðýè àëûíìàñû èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿëÿðèíäÿí, þëêÿíèí äàõèëè ùÿéàòûíà ãàðûøìàìàëàðûíäàí, åëÿúÿ äÿ Õèëàôÿòèí þç äàõèëèíäÿ áàø âåðÿí ñèéàñè ìöáàðèçÿäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Úàâàíøèð ßìÿâèëÿð ñöëàëÿñè ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿíÿäÿê (661) Áèçàíñëà ÿëàãÿ ñàõëàéûð; ùÿòòà îíóí òÿáÿÿëèéèíè ãÿáóë åäèð. 662 èëäÿ Áÿëÿíúÿð éàõûíëûüûíäà ÿðÿáëÿðè ìÿüëóá åòìèø õÿçÿðëÿð Àëáàíèéàéà ùöúóì åäèðëÿð. Úàâàíøèðèí Êöð ÷àéûíû êå÷ìèø îðäóñó õÿçÿðëÿðè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûð. 664 èëäÿ õÿçÿðëÿð éåíèäÿí ùöúóìà êå÷èá, Àðàç ÷àéû ñàùèëëÿðèíÿäÿê èðÿëèëÿéèðëÿð. Áþéöê äàüûíòûëàðà ñÿáÿá îëàí áó éöðöøöí íÿòèúÿëÿðè Úàâàíøèðè âàññàëëûüû ãÿáóë åòìÿê øÿðòèëÿ õÿçÿðëÿðëÿ ñöëù ñàçèøè áàüëàìàüà ìÿúáóð åäèð. Ñàçèø Úàâàíøèðèí õÿçÿð õàãàíûíûí ãûçûíà åâëÿíìÿñè èëÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëèð. Ëàêèí ßìÿâèëÿðèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñèëÿ Áèçàíñ–Õèëàôÿò úÿáùÿñèíäÿ ÿðÿáëÿðèí õåéðèíÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð Úàâàíøèðèí ñèéàñè õÿòòèíèí äÿéèøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Éåíè ÿðÿá éöðöøëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã, Õèëàôÿòÿ þäÿíèëÿí âåðýèíèí ìèãäàðûíû àçàëòìàã ìÿãñÿäèëÿ î, èêè äÿôÿ (667, 670 èëëÿðäÿ) Äÿìÿøãäÿ õÿëèôÿ Ìöàâèéÿ èëÿ äàíûøûãëàð àïàðûð, âåðýèëÿðèí ìèãäàðûíûí ÿââÿëêèíèí ö÷äÿ áèðèíÿäÿê àçàëäûëìàñûíà íàèë îëóð. ßðÿáëÿðÿ âåðýè þäÿíèëìÿñè äàâàì åòñÿ äÿ, Úàâàíøèðèí àüûëëû ñèéàñÿòè, øÿõñè íöôóçó, þëêÿíèí ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòè, åëÿúÿ äÿ Áèçàíñëà ìöùàðèáÿíè äàâàì åòäèðÿí Õèëàôÿòèí âÿçèééÿòè ÀëáàíèéàéàÀððàíà ùÿëÿ áèð ìöääÿò ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéè ãîðóéóá ñàõëàìàã èìêàíû âåðäè. Áèçàíñïÿðÿñò ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëÿí Úàâàíøèðèí þëöìöíäÿí (681) ñîíðà îíóí ãàðäàøû îüëó Û Âàðàç Òèðèäàò ùàêèìèééÿòÿ ýÿëèð. Éåíè õÿëèôÿ Éÿçèä [680-683] îíó «Øÿðã âèëàéÿòëÿðèíèí úàíèøèíè, Àëáàí ïàäøàùëûüûíûí âÿ Óòè ÿéàëÿòèíèí ùàêèìè» (Ìîèñåé Êàëàíêàòóêëó) òÿñäèã åäèð. Úàâàíøèðèí ãÿòëè îíóí ãàéûíàòàñû õÿçÿð õàãàíû Àëï Èëèòâÿðÿ ãèñàñ áÿùàíÿñè èëÿ Àððàíà ùöúóì åòìÿê èìêàíû âåðäè. Óòè ÿéàëÿòèíÿäÿê áöòöí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðè òàëàí åäÿí õÿçÿðëÿð Äÿðáÿíääÿí úÿíóáäà äöøÿðýÿ ñàëûðëàð. 681 èëäÿ Û Âàðàç Òèðèäàò õÿçÿðëÿðëÿ ìöíàñèáÿòè òÿíçèìëÿìÿê ö÷öí ÿââÿë êàòîëèêîñ Éåëèàçàðû, îíóí àðäûíúà èñÿ éåïèñêîï Èñðàèëè õÿçÿð õàãàíûíûí èãàìÿòýàùûíà ýþíäÿðèð. Ùÿð èêè åë÷èíèí äàíûøûãëàðû àéðû-àéðûëûãäà áàüëàíûëàí ñöëù ìöãàâèëÿëÿðè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Ùÿòòà éåïèñêîï Èñðàèëèí òÿáëèüàòûí-

äàí ñîíðà õàãàí áàøäà îëìàãëà õÿçÿðëÿðèí áèð ùèññÿñè õðèñòèàíëûüû ãÿáóë åäèð. 684 èëäÿ ßìÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí Ìÿðâàíèëÿð ãîëóíóí áàíèñè Û Ìÿðâàí [684–685] õÿëèôÿ ñå÷èëèð. Õèëàôÿò ö÷öí ãàðûøûã îëàí áó äþâðäÿ, éåðëè ìöÿëëèôèí (Ýåâîíä) ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, «åðìÿíèëÿð, ýöðúöëÿð âÿ àëáàíëàð îòóç èëëèê èòàÿòäÿí ñîíðà ÿðÿáëÿðÿ âåðýè âåðìÿéè äàéàíäûðûðëàð». Åëÿ ùÿìèí áó äþâðäÿ õÿçÿðëÿðëÿ ÿëäÿ åäèëìèø ñöëù éåíèäÿí ïîçóëóð. Ìÿðêÿçäÿêè ãåéðè-ñàáèòëèê íÿòèúÿñèíäÿ óúãàð øèìàë âèëàéÿòëÿðè öçÿðèíäÿ ÿðÿá íÿçàðÿòèíèí çÿèôëÿìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí õÿçÿðëÿð 685 èëäÿ éåíèäÿí Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèñèíÿ ùöúóì Ìîèñåé Êàëàíêàòëû. Àãâàí òàðèõè. ÛÛ êèòàá. 31-úè ôÿñèë. Úÿíóá ùþêìäàðû èêèíúè äÿôÿ ýöíäîüàð êíéàçû øÿðàôÿòëè Úàâàíøèðè þç ùöçóðóíà ÷àüûðìûøäû… …Øÿðàôÿòëè ùàêèì (Úàâàíøèð) áèðèíúè äÿôÿ îëäóüó êèìè, îðàéà (Äÿìÿøãÿ) ýÿëäè. Õÿëèôÿ îíóí ö÷öí þç äîüìà ãàðäàøûíûí ñàðàéûíû ùàçûðëàìàüû ÿìð åòäè; î, àõøàì éåìÿéèíÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îòóðóðäó. Ñîíðà î, Êîíñòàíòèíîïîëäàí ýÿëìèø ÿñèëçàäÿ ÿðëÿð èëÿ ñöëù äàíûøûüû àïàðìàüû Úàâàíøèðÿ ÿìð åòäè. Õÿëèôÿ îíóí äÿðèí áèëèéèíÿ ùåéðÿò åòäè. Éóíàí ùþêìäàðûíûí åë÷èëÿðè äÿ îíàí ÷îõ ðàçû èäèëÿð, ÷öíêè î, ùÿð âÿúùëÿ õÿëèôÿíèí ôèêðèíè îíëàðûí õåéðèíÿ éþíÿëòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áóíëàðäàí ñîíðà îíóí øþùðÿòè äàùà ÷îõ àðòäûüû ö÷öí Úÿíóá ùþêìäàðû ýöíäîüàð êíéàçûíà, áàøûíà òàú ãîéìóø áèð ùþêìäàð êèìè åùòèðàì ýþñòÿðìÿéè ÿìð åòìèøäè. Áóíóíëà éàíàøû áàøãà áÿõøèøëÿð [âåðèëìèøäèð]: ìèðâàðèëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø ãûçûë ãûíëû ïîëàä ãûëûíú, ãûçûëû ñàïëà òèêèëìèø ýåéèì [âÿ] ïàð÷àëàð… õÿëèôÿíèí þçöíöí ìèíäèéè 52 èòè éåðèøëè àò… Õÿëèôÿ Ñöñåñòàí (Ñèñàêàí, Ñöíèê) êíéàçëûüûíû äà îíà áàüûøëàäû. Õÿëèôÿ ùÿì äÿ Àòðîïàòàêàí ÷àéûíûí [Àðàç] î òàéûíäàêû òîðïàãëàðûí äà èäàðÿñèíè çîðëà îàí òàïøûðìàã èñòÿéèðäè. Àíúàã Úàâàíøèð ãîíøó þëêÿëÿð öçÿðèíäÿ ìöòëÿã ùàêèìèééÿò àëìàüà ðàçû îëìàäû. Áóíëàðäàí ñîíðà î þç þëêÿñèíèí öçÿðèíÿ ãîéóëìóø àüûð âåðýèíèí éöíýöëëÿøäèðèëìÿñèíè õàùèø åòìÿéÿ áàøëàäû. Úÿíóá ùþêìäàðû áóíà öðÿêäÿí ðàçûëûã âåðäè. Î áó âåðýèíèí èêèãàò àçàëäûëìàñûíû ÿìð åäÿðÿê, ö÷äÿí áèðèíèí þäÿíèëìÿñèíè èñòÿäè…

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àüîüëàí ìîíàñòûðû.

åäèðëÿð. Éåðëè ìöÿëëèôèí éàçäûüûíà ýþðÿ, õÿçÿðëÿðëÿ äþéöøäÿ õåéëè ýöðúö, àëáàí âÿ åðìÿíè êíéàçëàðû ùÿëàê îëóðëàð. Ëàêèí áó èëëÿðäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç òÿêúÿ õÿçÿðëÿðèí äåéèë ÿðÿáëÿðèí âÿ áèçàíñëûëàðûí äà ùöúóìëàðûíà ìÿðóç ãàëûð. Éàëíûç 80-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíà éàõûí ÿðÿá õÿëèôÿñè ßáäöëìÿëèê èáí Ìÿðâàíëà [685-705] Áèçàíñ èìïåðàòîðó ÛÛ Éóñòèíèàí [685-711] àðàñûíäà áàðûøûã ÿëäÿ åäèëèð. Øÿðòÿ ýþðÿ Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíäÿí àëûíàí âåðýèëÿð èêè èìïåðèéà àðàñûíäà áÿðàáÿð áþëöíìÿéÿ áàøëàíûëäû. 692 èëäÿ Áèçàíñ Õèëàôÿòëÿ áàüëàäûüû ñöëùö ïîçàðàã Øàì öçÿðèíÿ ùöúóì åäèð. ßðÿáëÿðèí áó äþéöøäÿ ÿëäÿ åòäèéè ãÿëÿáÿ îíëàðûí Ãàôãàçäàêû ìþâãåëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðèð. 693 èëäÿ õÿëèôÿ þç ãàðäàøû Ìÿùÿììÿä èáí Ìÿðâàíû ÿë-Úÿçèðÿ, Àçÿðáàéúàí âÿ ßðìèíèéÿíèí (Àëáàíèéà-Àððàí âÿ Ýöðúöñòàíûí áèð ùèññÿñè èëÿ) âàëèñè òÿéèí åäèð. Ìÿùç îíóí âàëèëèéè äþâðöíäÿ [693–709] ÿðÿáëÿðèí Úÿíóáè Ãàôãàçäà ìþùêÿìëÿíìÿñè ïðîñåñè þçöíöí ùÿëëåäèúè ìÿðùÿëÿñèíÿ äàõèë îëóð. Ìîèñåé Êàëàíêàòóêëóíóí òÿáèðèíúÿ, áó äþâðäÿ Àððàí-Àëáàíèéà «ö÷ õàëãà – õÿçÿðëÿðÿ, òàúèêëÿðÿ (éÿíè ÿðÿáëÿðÿ –Í.Â.) âÿ éóíàíëàðà (éÿíè áèçàíñëûëàðà –Í.Â.) âåðýè þäÿìÿéÿ» ìÿúáóð îëóð. 699 èëäÿ Û Âàðàç Òèðèäàò Áèçàíñûí ïàéûíà äöøÿí âåðýèäÿí àçàä îëóíìàã ìÿãñÿäèëÿ îüëàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ Êîíñòàíòèíîïîëà äàíûøûãëàðà ýåäèð. Ëàêèí Õèëàôÿòëÿ ÿëàãÿäÿ ýöíàùëàíäûðûëàðàã áåø èë çèíäàíäà ñàõëàíûëûð. Û Âàðàç Òèðèäàòûí àðâàäû Ñïàðàìàíûí êþìÿêëèéè èëÿ 688 èëäÿí áÿðè áîø ãàëàí àëáàí êàòîëèêîñóíóí éåðèíè òóòìàã èñòÿéÿí Ýèðäèìàí éåïèñêîïó Íåðñåñ Áàêóð Áèçàíñ êèëñÿñèíèí åòèãàä åòäèéè õàëêåäîí÷óëóã òÿëèìèíè ãÿáóë åäèð; áó àääûìû èëÿ î, Àëáàíèéàíû Áèçàíñà éàõûíëàøäûðìàã èñòÿéèð. Áàøäà àëáàí êíéàçû Øåðîé îëìàãëà áèð ãðóï íöôóçëó øÿõñ áó òÿëèìèí ÿëåéùäàðëàðûíäàí îëàí åðìÿíè êàòîëèêî-

ñó Èëèàäàí Áÿðäÿéÿ ýÿëèá, éàðàíìûø ìöíàãèøÿëè âÿçèééÿòè éîëóíà ãîéìàüû õàùèø åäèð. Èëèà õÿëèôÿ ßáäöëìÿëèêÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà Íåðñåñèí ùÿðÿêÿòèíè ñàòãûíëûã àäëàíäûðûð. Áó âàõòàäÿê ÿñàñÿí âåðýè àëìàãëà êèôàéÿòëÿíÿí Õèëàôÿò öñóëèäàðÿñè þëêÿäÿêè âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, Àëáàíèéàíûí-Àððàíûí äàõèëè èøëÿðèíÿ äàùà ôÿàë ìöäàõèëÿ åäèð. Áèçàíñûí Ãàôãàçäàêû ìÿíàôåéèíÿ çÿðáÿ åíäèðÿ áèëÿúÿê ùÿð áèð èøè áþéöê ìÿìíóíèééÿòëÿ ãàðøûëàéàí õÿëèôÿ åðìÿíè êàòîëèêîñóíóí õàùèøèíè ùÿâÿñëÿ ãÿáóë åäèð. Íåðñåñ âÿ òÿðÿôäàðëàðû úÿçàëàíäûðûëûð. Êèëñÿ ìÿúëèñè Èëèàíûí àðçóñóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, Äâèí àðÌîèñåé Êàëàíêàòëû. Àãâàí òàðèõè. 3-úö êèòàá. 3-úö ôÿñèë. Åðìÿíè êàòàëèêîñó Èëèéàíûí ßìèð ÿëÌþìèíóí ßáä ÿë-ìàëèêÿ Àãâàí êèëñÿñè ùàããûíäà ìÿêòóáó "Ùþêìäàð ßáä ÿë-Ìàëèê ßìèð ÿëÌþìèíÿ åðìÿíè êàòàëèêîñó Èëèéàäàí: Àëëàù-òààëàíûí áóéðóüó èëÿ áèçèì ìöòè þëêÿìèç öçÿðèíäÿ Ñèçÿ ãóëëóã åòìÿê âÿ àãâàíëàðëà áèðëèêäÿ Èñàíûí èëàùèëèéèíÿ èíàíûá áèð äèíäÿ áóëóíìàã áîðúó ãîéóëìóøäóð. Ïàðòàâäà îòóðàí èíäèêè Àãâàí êàòàëèêîñó éóíàíëàðûí èìïåðàòîðó èëÿ ñþçö áèð éåðÿ ãîéóá îõóäóüó äóàëàðäà îíóí àäûíû ÷ÿêèð âÿ þëêÿëÿðèìèçè îíóíëà áèð äèíäÿ áèðëÿøìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. Ãîé áó ùàäèñÿäÿí Ñèçèí õÿáÿðèíèç îëñóí âÿ áó ùàäèñÿéÿ Ñèç áèýàíÿ ãàëìàéûí, ÷öíêè î (Àãâàí êàòàëèêîñó), ÿéàí áèð ãàäûíëà ÿëáèð ùÿðÿêÿò åäèð. ßìð åäèí, Ñèçèí áþéöê ùþêìöíöç èëÿ, Àëëàùà ãàðøû èøëÿäèêëÿðè ýöíàùëàðà óéüóí îëàðàã îíëàðà úÿçà âåðèëñèí". õèäéàêîíó Ñèìåîíó Àëáàíèéà êàòîëèêîñó ñå÷èð. Àëáàí êèëñÿñè åðìÿíè êèëñÿñèíÿ òàáå åäèëèð. 704 èëäÿ Û Âàðàç Òèðèäàò âÿòÿíÿ ãàéûäûð. Áó ãàéûäûø Õèëàôÿòèí èøüàë äàèðÿñèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà çîð ñèéàñÿòèíè ýöúëÿíäèðäèéè âàõòà äöøöð. Ìÿùç áó äþâðäÿ áèçàíñïÿðÿñò éåðëè ãöââÿëÿðèí, õöñóñèëÿ åðìÿíè êíéàçëàðûíûí ÿðÿáëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûøëàðû ýåíèøëÿíèð, ÿðÿá-Áèçàíñ äþéöøëÿðè áàøëàíûð, Ìÿðâàí èáí Ìÿùÿììÿä áþéöê ãîøóíëà Úÿíóáè Ãàôãàçà ýþíäÿðèëèð. Û Âàðàç Òèðèäàò «éàëíûç òàúèêëÿðÿ» (ÿðÿáëÿðÿ) âåðýè þäÿéÿðÿê, Õèëàôÿòèí ñöçåðåíëèéèíè ãÿáóë åòìÿëè îëóð. Áóíóíëà áåëÿ, 705 èëäÿí Àëáàíèéà äþâëÿòè òàìàìèëÿ èôëàñà óüðàéàðàã, þç ìöñòÿãèëëèéèíè ãÿòè øÿêèëäÿ èòèðèð. Áþëýÿäÿ

õÿëèôÿ ßáäöëìÿëèê èáí Ìÿðâàíûí ùÿéàòà êå÷èðäèéè éåíè èíçèáàòè èñëàùàòûí íÿòèúÿñè îëàí èíçèáàòè-áþëýö ñèñòåìè éàðàäûëûð. Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ Õÿçÿðéàíû Èðàí âèëàéÿòëÿðè èëÿ áèðýÿ áöòöí Úÿíóáè Ãàôãàç âèëàéÿòëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí èíçèáàòè Àçÿðáàéúàí àäû Õèëàôÿòèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ÿðÿáëÿðèí éàëíûç Úÿíóáè Ãàôãàçäà èøüàë åòäèêëÿðè éåðëÿðÿ àèä åäèëÿí èíçèáàòè ßðìèíèéÿ àäû èëÿ ÿâÿç îëóíóð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ÿðÿá–õÿçÿð ìöùàðèáÿëÿðè – 8 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þçöíöí ãöäðÿòëè äþâðöíö êå÷èðÿí ßðÿá Õèëàôÿòè Àçÿðáàéúàí êèìè ìöùöì ñòðàòåæè ìþâãåäÿ ìþùêÿìëÿíìÿê ö÷öí áó äþâðäÿ ÿñàñ ðÿãèáëÿðè îëàí õÿçÿðëÿðëÿ ìöáàðèçÿéÿ áàøëàéûð. 707/08 èëäÿ ùàêèìèééÿòäÿ îëàí õÿëèôÿ Û Âàëèäèí [705–715] ãàðäàøû Ìÿñëÿìÿ èáí ßáäöëìÿëèê áó ìÿãñÿäëÿ ÿìèñèíèí âàëèëèê åòäèéè Úÿíóáè Ãàôãàçà, õÿçÿðëÿðèí ÿëÿ êå÷èðäèéè Äÿðáÿíäÿ ýþíäÿðèëèð. Àçÿðáàéúàíûí áîéóí ÿéìÿéÿí áöòöí ãàëà âÿ øÿùÿðëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðÿí Ìÿñëÿìÿ Äÿðáÿíäè ìöùàñèðÿéÿ àëûð. Éàëíûç 714 èëäÿ, ýÿðýèí ìöáàðèçÿäÿí ñîíðà, ÿðÿá ãîøóíó Äÿðáÿíäè òóòà áèëèð. Ëàêèí, ÿðÿáëÿðèí øèìàëà äîüðó ùöúóìëàðû áàø òóòìóð. Äÿðáÿíäè ÿëÿ êå÷èðÿí Ìÿñëÿìÿíèí ãÿëÿáÿ ìöæäÿñè èëÿ øÿùÿðè òÿðê åäÿðÿê Äÿìÿøãÿ ýåòìÿñè õÿçÿðëÿðèí éåíèäÿí Äÿðáÿíäÿ ãàéûòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. 717 èëäÿ, õÿëèôÿ ÛÛ Þìÿðèí [717–720] ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ, õÿçÿðëÿð ùöúóìà êå÷èá, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøäèðèëìèø àçñàéëû ÿðÿá ùÿðáè äÿñòÿñèíè ìÿùâ åäèðëÿð. Éàëíûç Õàòèì èáí Íóìàí ÿë-Áÿùèëèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ ÿêñÌîèñåé Êàëàíêàòëû. Àãâàí òàðèõè. 3-úö êèòàá. 4-úö ôÿñèë. ßìèð ÿëÌþìèí ßáä ÿë-Ìàëèêèí åðìÿíè êàòàëèêîñó Èëèéàíûí ìÿêòóáóíà úàâàáû "Ìÿí ñÿíèí ìÿêòóáóíó îõóäóì, Àëëàù áÿíäÿñè îëàí Èëèéà, åðìÿíè õàëãûíûí êàòàëèêîñó âÿ ñÿíÿ ìÿðùÿìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã, þç ñàäèã íþêÿðëÿðèìäÿí áèðèíè ÷îõëó ãîøóíëà ýþíäÿðäèì. Áèç [îíà] ÿìð åòìèøèê êè, áèçèì àüàëûüûìûçà ãàðøû ãèéàìà ãàëõìûø àãâàíëàðû ñèçèí äèíè ãàíóíëàðà òàáå åòñèí. Áèçèì ãóë [õÿëèôÿíèí Àëáàíèéàéà ýþíäÿðäèéè ãîøóí áàø÷ûñû] áó ùþêìö Ïàðòàâäà ñÿíèí èøòèðàêûíëà éåðèíÿ éåòèðÿúÿê: î, Íåðñåñëÿ îíóí ÿëáèð îëäóüó ãàäûíû áèð çÿíúèðëÿ úÿëÿêëÿéÿðÿê Õÿëèôÿ ñàðàéûíûí ãàðøûñûíà ýÿòèðÿúÿêäèð êè, ãîé îíëàðûí [úÿçàñû] áöòöí ãèéàì÷ûëàð ö÷öí áèàáûð÷ûëûüà ÷åâðèëñèí".

205

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ùöúóìà êå÷ÿí Õèëàôÿò ãîøóíó Øèðâàíäà àüàëûã åäÿí õÿçÿðëÿðè þëêÿäÿí ãîâà áèëèð. 721/22 èëëÿðäÿ, õÿëèôÿ ÛÛ Éÿçèäèí [720–724] ùàêèìèééÿòè çàìàíû, ãûï÷àã âÿ áàøãà òöðê òàéôàëàðû èëÿ áèðëÿøìèø 30 ìèíëèê õÿçÿð îðäóñó Àððàíà, îðàäàí äà Åðìÿíèñòàíà áàñãûí åòäè. Ëàêèí Úÿððàù èáí Àáäóëëàù ÿë-Ùÿêÿìèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ éåíè ÿðÿá îðäóñóíóí ýÿëìÿñè õÿáÿðè õÿçÿðëÿðè Äÿðáÿíäÿ òÿðÿô ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. ßòðàô äàüëûã þëêÿ ùþêìäàðëàðû èëÿ áèðëÿøÿðÿê õÿçÿðëÿðè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäàí Úÿððàù áèð ñûðà äàü ãàëàëàðûíû òóòàðàã, âåðýè âåðìÿê øÿðòè èëÿ ñöëù áàüëàéûð; äþéöø çàìàíû ÿñèð äöøìöø éåðëè ÿùàëèíè Àððàíäà Ãÿáÿëÿ ÿòðàôûíà âÿ á. éåðëÿðÿ êþ÷öðäöð. Áÿëÿíúÿð øÿùÿðè éàõûíëûüûíäàêû äþéöøäÿ äÿ õÿçÿðëÿð ìÿüëóá îëóð. ßðÿáëÿð õåéëè ãÿíèìÿò âÿ ÿñèð ÿëÿ êå÷èðèð. Õÿçÿðëÿðèí Âàáàíäàð (Âàðà÷àí) øÿùÿðè206

íèí ÿùàëèñè äÿ ÿðÿáëÿðëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìàüà ìÿúáóð îëóð. Õÿçÿðëÿðèí ùöúóìà ùàçûðëàøìàñû õÿáÿðèíè åøèäÿí Úÿððàù, Àððàíà ÷ÿêèëèá, Øÿêèäÿ ãûøëàìàüû âÿ êþìÿéÿ ýÿëÿúÿê ãöââÿëÿðè áóðàäà ýþçëÿìÿéè ãÿðàðà àëûð. Ëàêèí éåíè õÿëèôÿ Ùèøàì èáí ßáä ÿë-Ìÿëèê [724-743] ãàðäàøû Ìÿñëÿìÿíè Úÿððàùûí éåðèíÿ Àçÿðáàéúàí âÿ ßðìèíèéÿíèí âàëèñè òÿéèí åäèð. 726/27 èëäÿ õÿçÿðëÿð éåíèäÿí ùöúóìà êå÷èá, Õÿçÿðñàùèëè ÿðàçèíè – Ìóüàí, Ýèëàí âÿ Òàëàãàíû òóòäóëàð. ßðÿá ãîøóíëàðû õÿçÿðëÿðè Àðàçûí ñîë ñàùèëèíÿ ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. 727–28 èëëÿðäÿ Ìÿñëÿìÿ èêè äÿôÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿí õÿçÿðëÿðÿ ùöúóì åäèá ãÿíèìÿòëÿ ýåðè ãàéûäûð. 729 èëäÿ Úÿððàù éåíèäÿí õÿçÿðëÿðÿ ãàðøû äþéöøÿí ÿðÿá ãîøóíëàðûíà êîìàíäàí òÿéèí åäèëèð. ßðäÿáèëäÿ ìþùêÿìëÿíÿí Úÿððàù Õÿçÿðèí úÿíóá ñàùèëè þëêÿëÿðèíäÿ-

êè àéðû-àéðû õÿçÿð äÿñòÿëÿðè èëÿ äþéöøëÿðè äàâàì åäèð. 730/31 èëäÿ õàãàíûí îüëó Áàðñáÿé 300 ìèíëèê îðäó èëÿ èðÿëèëÿéèá Âàðñàíû òóòóð. ßðäÿáèëÿ éþíÿëÿí õÿçÿðëÿðëÿ Ñàâàëàí äàüû éàõûíëûüûíäà áàø âåðÿí âóðóøìàäà äà ÿðÿá îðäóñó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéûð; äþéöø çàìàíû Úÿððàù þëäöðöëöð. Óçóí ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà ßðäÿáèëè ÿëÿ êå÷èðÿí õÿçÿðëÿð ñîíðàäàí Äèéàðáÿêèð âÿ Ìîñóëàäÿê èðÿëèëÿäèëÿð. Õèëàôÿò ö÷öí éàðàíìûø áó òÿùëöêÿ õÿëèôÿíè áöòöí ãöââÿëÿðè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëìàüà, õÿçÿðëÿðÿ ãàðøû éåíè îðäó éàðàòìàüà ìÿúáóð åòäè. ßðÿá ãîøóíëàðûíûí éåíè êîìàíäàíû Ñÿèä ÿë-Ùÿðàøè «ìöãÿääÿñ» ìöùàðèáÿäÿ (úÿùàääà) èøòèðàê åòìÿê ö÷öí áöòöí ìöñÿëìàí êþíöëëöëÿðèíè þç îðäóñóíà äÿâÿò åäèð. ßðÿáëÿð Õèëàò âÿ ñ. ãàëàëàðäà éåðëÿøÿí õÿçÿð ãàðíèçîíëàðûíû ìÿùâ åäèá, Áÿðäÿíè ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð. Ýÿðýèí âóðóøìàäàí ñîíðà õÿçÿðëÿð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëàð. Áÿðäÿäÿ Ñÿèäèí îðäóñóíà Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿí õÿçÿðëÿðëÿ ìöáàðèçÿéÿ àõûøàí êþíöëëö äÿñòÿëÿðè ãîøóëäó. ßðÿáëÿð Áåéëÿãàí âÿ Âàðñàí øÿùÿðëÿðèíè òóòàðàã, õÿçÿð îðäóñóíóí ãàëûãëàðûíû úÿíóáà ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åòäèëÿð. Õÿçÿðëÿðè òÿãèá åäÿ-åäÿ ßðäÿáèëäÿí êå÷èá Áàúÿðâàíà éåòèøÿí Ñÿèä îíëàðûí úÿíóáà ñÿïÿëÿíìèø äÿñòÿëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿñèíè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäû. Âàðñàí, Áåéëÿãàí, Áÿðäÿ, Ãÿáÿëÿ âÿ áàøãà éåðëÿðäÿí ýÿëìèø êþíöëëöëÿðëÿ áèðëÿøìèø ÿðÿá ãîøóíëàðû èëÿ Áàðñáÿéèí áàø÷ûëûã åòäèéè õÿçÿð äÿñòÿëÿðè Áÿðçÿíääÿ öçÿ-öçÿ ýÿëäèëÿð. Áó äÿôÿ äÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéàí õÿçÿðëÿð ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. Ìóüàí äöçöíäÿ áàø âåðìèø äþéöøäÿ äÿ áèðëÿøìèø õÿçÿð äÿñòÿëÿðè áàñûëäûëàð; Áàðñáÿé þëäöðöëäö. Øèðâàí òîðïàãëàðûíàäÿê õÿçÿðëÿðè òÿãèá åäÿí Ñÿèä áóðàäà õÿëèôÿíèí éåíè ÿìðèíè ýþçëÿìÿéè ãÿðàðà àëäû. Ùÿìèí èë õÿëèôÿ Ùèøàì ãàðäàøû Ìÿñëÿìÿíè éåíèäÿí Àçÿðáàéúàí âÿ ßðìèíèéÿéÿ âàëè òÿéèí åòäè. Áÿðäÿéÿ ýÿëÿí Ìÿñëÿìÿ òåç-

Úîìÿðä Ãÿññàá òöðáÿñè. Ýÿíúÿ. 7-8 ÿñðëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Êàñà. Ýöìöø. Ëÿíêÿðàí ð-íó. 6-7 ÿñðëÿð

ëèêëÿ Øèðâàíû êå÷èá, ÿðÿáëÿðÿ òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí Øàáðàí ãàëàñûíû ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Óçóí ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà Øàáðàí òóòóëäó; ãàëà ìöäàôèÿ÷èëÿðè ãûëûíúäàí êå÷èðèëäè. Äÿðáÿíäÿ éîëëàíàí Ìÿñëÿìÿ øÿùÿð ãàëàñû éàõûíëûüûíäà äöøÿðýÿ ñàëäû. Îíó ãàðøûëàéàí Äÿðáÿíäèí øÿùÿð ùàêèìè ÿðÿáëÿðÿ âåðýè âåðìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðäö. Äÿðáÿíääÿêè õÿçÿð ãàðíèçîíóíà èñÿ øÿùÿðäÿí ìàíåÿñèç ÷ûõûá ýåòìÿê èúàçÿñè âåðèëäè. 731/32 èëäÿ Ìÿñëÿìÿ õÿçÿðëÿðèí Ñÿìÿíäÿð øÿùÿðèíÿäÿê èðÿëèëÿéèð. Ëàêèí õÿçÿðëÿðèí éåíèäÿí ùöúóìà ùàçûðëàøäûãëàðûíäàí õÿáÿð òóòàðàã, âóðóøà ýèðèøìÿäÿí Äÿðáÿíäÿ äîüðó ýåðè ÷ÿêèëèð. Äÿðáÿíä éàõûíëûüûíäàêû àüûð âóðóøìàäà ÿðÿáëÿð ãàëèá ýÿëäèëÿð. Õèëàôÿòèí øèìàë ñÿðùÿäëÿðèíäÿ ÿðÿáëÿðèí ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿòìÿê ö÷öí Ìÿñëÿìÿ Äÿðáÿíäè äþðä ñåêòîðà áþëöð. Áóíëàðûí ùÿð áèðèíäÿ Äÿìÿøãäÿí, Ùèìñäÿí, åëÿúÿ äÿ Ôÿëÿñòèí, Øàì âÿ ÿë-Úÿçèðÿíèí àéðû-àéðû éåðëÿðèíäÿí ýÿëìèø ìèíëÿðëÿ ÿðÿáè éåðëÿøäèðèá, Ñóðèéàéà ãàéûäûð. Äÿðáÿíääÿ ãàëìûø Ìÿðâàí èáí Ìÿùÿììÿä 40 ìèíëèê ÿðÿá îðäóñó èëÿ Áÿëÿíúÿðÿ ùöúóì åäèá, õÿçÿðëÿðè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäû. ßðÿá–õÿçÿð ìöùàðèáÿëÿðèíèí ÿí éàõøû øÿðù÷èñè ÿë-êóôèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Ìÿðâàí ìöâÿããÿòè îëàðàã þç âÿçèôÿñèíè Ñÿèä ÿë-Ùÿðàøèéÿ âåðèð. Ëàêèí, ÷îõ êå÷ìÿäÿí, õÿëèôÿíèí ÿìðè èëÿ, éåíèäÿí ÿââÿëêè âÿçèôÿñèíÿ ãàéòàðûëûð. 120 ìèíëèê ãîøóíëà ßðìèíèéÿéÿ, îðàäàí äà Àððàíà ýÿëÿí Ìÿðâàí Êàñàêäà (èíäèêè Ãàçàõ) äöøÿðýÿ ñàëäû. ßðÿá–õÿçÿð ìöùàðèáÿëÿðè òàðèõèíÿ ÿí ýÿðýèí äþâðöí áàøëàíüûúû êèìè äàõèë îëàí 737 èëäÿ Ìÿðâàí Äÿðáÿíä øÿùÿðèíèí ðÿèñè Öñåéä ÿñ-Ñöëÿìèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ ÿðÿá ãîøóíëàðûíûí áèð ùæññÿñèíè Ñÿìÿíäÿð èñòèãàìÿòèíÿ ýþíäÿðäè; þçö èñÿ éîëó öñòöíäÿêè áöòöí ãàëà âÿ éàøàéûø éåðëÿðèíè òóòàðàã, Äÿðéàë êå÷èäè âàñèòÿñè-

ëÿ Õÿçÿð òîðïàãëàðûíà ñîõóëäó. Ñÿìÿíäÿð éàõûíëûüûíäà áèðëÿøÿí ÿðÿá îðäóñó õàãàíûí éàøàäûüû Áåéäà øÿùÿðèíÿ ùöúóì åäèá, õÿçÿðëÿðè âÿ îíëàðà ãîíøó îëàí ñÿãëÿá òàéôàëàðûíû ìÿüëóá åòäè. Õÿçÿð õàãàíû àìàí èñòÿìÿéÿ âÿ èñëàìû ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Ìÿðâàí ÿñèð ýþòöðäöéö 40 ìèí õÿçÿð àèëÿñè èëÿ Àððàíà ãàéûòäû âÿ îíëàðû Ñàìóðëà Øàáðàí ÷àéëàðû àðàñûíäà éåðëÿøäèðäè. Ãûøû Êàñàêäàêû äöøÿðýÿñèíäÿ êå÷èðÿí Ìÿðâàí åðòÿñè 738 èëèí éàçûíäà Êöðö êå÷ÿðÿê Øÿêèéÿ ýÿëèð. ßðÿá îðäóñóíóí Õèëàôÿòÿ áîéóí ÿéìÿê èñòÿìÿéÿí «äàü ùþêìäàðëàðûíà» ãàðøû áàøëàäûüû óçóí ÷ÿêÿí àüûð éöðöøö óüóðëà íÿòèúÿëÿíèð. Òóòóëàí ãàëàëàðûí ÷îõó äàüûäûëûð. 741 èëäÿ Ìÿðâàí Øèðâàíû êå÷ÿðÿê, Ìóüàíà, Ýèëàíà âÿ Äåéëÿìÿ ùöúóì åäèð; ãÿíèìÿò âÿ ÿñèðëÿðëÿ ýåðè äþíÿíäÿ, éîëöñòö Áÿðäÿíè òóòóð. Áåëÿëèêëÿ, ÿðÿáëÿðèí Àçÿðáàéúàíäàêû, åëÿúÿ äÿ áöòöí Ãàôãàçäàêû ùàêèìèééÿòè éåíèäÿí ìþùêÿìëÿíèð. Ñîíðàêû 20 èë áîéó ÿðÿáëÿð õÿçÿðëÿðè þç íÿçàðÿòëÿðè àëòûíäà ñàõëàäûëàð. Éàëíûç ßìÿâèëÿð ñöëàëÿñè äåâðèëäèêäÿ (750) Õèëàôÿòäÿ áàø âåðÿí ãàðûøûãëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿí õÿçÿðëÿð Áèçàíñûí òÿùðèêè èëÿ ïàéòàõòëàðûíäà îëàí Õèëàôÿò íöìàéÿíäÿñèíè þëäöðäöëÿð. Õèëàôÿòäÿêè ùÿðú-ìÿðúëèê Áèçàíñûí 752 èëäÿ ñÿðùÿä (Ñóüóð) áþëýÿñèíäÿ îëàí áèð ñûðà øÿùÿðëÿðè òóòìàñûíà èìêàí âåðäè. Áó–Áèçàíñûí Úÿíóáè Ãàôãàçäà äèïëîìàòèê âÿ ñèéàñè ôÿàëëûüûíûí ýöúëÿíìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò åäèëäè. 759 èëäÿ õÿëèôÿ Ìÿíñóðóí [754–755] Àçÿðáàéúàíà âÿ ßðìèíèéÿéÿ ùàêèì òÿéèí åòäèéè Éÿçèä ÿñ-Ñóëÿìè Äÿðéàë êå÷èäèíè òóòóá, îðàäà ÿðÿá ãàðíèçîíó éåðëÿøäèðäè. Áèçàíñà ìåéë åäÿí õÿçÿðëÿðè òÿùëöêÿñèçëÿøäèðìÿê âÿ ùöúóìëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ Éÿçèä õàãàíûí ãûçû Õàòóíëà åâëÿíäè. Ëàêèí èêè èë ñîíðà Õàòóíóí þëìÿñè õÿçÿð–ÿðÿá ìöíàñèáÿòëÿðèíè éåíèäÿí êÿñêèíëÿøäèðäè. 763/764 èëäÿ õÿçÿð ãîøóíëàðû Àððàíäàêû Øÿêè, Êàìáèñåíà, Õîçìàñ (Õà÷ìàç) âÿ ñ. éåðëÿðè, Áàëàñàêàí äöçöíö (Ìèë âÿ

Ìóüàí äöçëÿðè), ùÿì÷èíèí Ýöðúöñòàíûí áèð ñûðà øÿùÿð âÿ ãàëàñûíû èøüàë åòäèëÿð. Ëàêèí, Äÿðáÿíäèí ìöäàôûÿñèíè éàðà áèëìÿéÿí õÿçÿðëÿð Úÿíóáè Ãàôãàçû òÿðê åòìÿëè îëäóëàð. Õÿçÿðëÿðèí Àððàíà ùöúóìëàðû 8 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí éåíèäÿí ýöúëÿíäè. Îíëàð áóðàäàêû ÿðÿá äÿñòÿëÿðèíè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäàðàã, 100 ìèíäÿí ÷îõ ÿñèð àïàðäûëàð. Éàëíûç ÿñðèí ñîí èëèíäÿ áàø âåðÿí âÿ õÿçÿðëÿðèí ãÿëÿáÿñè èëÿ áàøà ÷àòàí äþéöøäÿí ñîíðà ÿëäÿ åäèëìèø áàðûøûã íÿòèúÿñèíäÿ îíëàðûí Úÿíóáè Ãàôãàçà éöç èëäÿí ÷îõ äàâàì åäÿí éöðöøëÿðèíÿ, äåìÿê îëàð, ñîí ãîéóëäó. Ñîñèàë-èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð – Ôöòóùàòûí èëê èëëÿðèíäÿ èøüàë îëóíìóø ÿðàçèéÿ íÿçàðÿò ìÿãñÿäèëÿ, àäÿòÿí, ùÿìèí éåðè ôÿòù åòìèø îðäóíóí áàø÷ûñû âàëè òÿéèí îëóíóðäó. Õèëàôÿòèí ñèéàñè òàáåëèéèíè ãÿáóë åòìèø èøüàë çîíàëàðûíäà áàøëûúà ìÿãñÿäèí âåðýè éûüìàã îëäóüó äþâðäÿ ùÿì ìöëêè, ùÿì ùÿðáè ùàêèìèééÿò áèð àäàìà – ùÿìèí áàø÷ûéà ùÿâàëÿ åäèëäèéè ö÷öí àìèë– «âåðýèéÿ íÿçàðÿò åäÿí» âÿ ÿìèð – «ùÿðáè áàø÷û» òèòóëëàðû âàëè- «úàíèøèí» òèòóëóíó ÿâÿç åäèðäè. Èøüàëûí ýåíèø øÿêèë àëäûüû ñîíðàêû èëëÿðäÿ àðòûã ÿìèð, àìèë âÿ åëÿúÿ äÿ ãàçû (ùàêèì) âÿçèôÿëÿðè ìöõòÿëèô øÿõñëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëöðäö (àìèë–âåðýè èøëÿðèíè èäàðÿ åäÿí ìöëêè ùàêèì, ãàçû èñÿ ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíÿ áàõàí äèíè ùàêèì èäè). Èøüàë ýåäÿ-ýåäÿ òÿéèí îëóíàí èëê úàíèøèíëÿð ÿââÿëêè éåðëè ùàêèìëÿðëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàéûð, îíëàðäàí ñèéàñè àñûëûëûã âÿ úèçéÿ òÿëÿá åäèð, ÿâÿçèíäÿ êå÷ìèø èìòèéàçëàðûíû ñàõëàìàüà áîéóí îëóð, áÿçèëÿðèíÿ ùÿòòà âÿçèôÿ âåðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíûí èøüàëûíûí èëê äþâðöíäÿ ßðäÿáèëäÿ èãàìÿòýàùû îëàí âÿ ÿââÿëêè âÿçèôÿñèíäÿ ñàõëàíûëàí Ñàñàíè ìÿðçáàíû ÿðÿáëÿðèí õèäìÿòèíäÿ äóðàðàã, éûüäûüû âåðýèëÿðè Õèëàôÿò õÿçèíÿñèíÿ ýþíäÿðèðäè. Àçÿðáàéúàíûí, åëÿúÿ äÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà èøüàë åäèëìèø áöòöí ÿðàçèëÿðèí èäàðÿñèíäÿ éåðëè ùàêèìëÿðëÿ éàíàøû éöêñÿê ðöòáÿëè ðóùàíè-

Îðòà ÿñð Áåéëÿãàí øÿùÿðèíèí áÿðïà ëàéèùÿñè

207

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Êÿòàí ïàð÷à ãàëûüû. Ìèíýÿ÷åâèð. 6-8 ÿñðëÿð

ëÿð – Àäóðáàäàãàíäà ìîáåä, Àëáàíèéàäà èñÿ êàòîëèêîñ èøòèðàê åäèðäèëÿð. Éåðëè öñóë-èäàðÿéÿ âåðèëÿí áó ñÿðáÿñòëèê ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí çÿèôëÿäèéè äþâðëÿðäÿ ÿðÿáëÿðëÿ áàüëàíûëìûø ìöãàâèëÿëÿðèí ïîçóëìàñûíà, âåðýèëÿðäÿí èìòèíà åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó. Áó èñÿ åéíè áèð éåðèí áèð äÿôÿéÿ äåéèë, áèð íå÷ÿ äÿôÿéÿ èøüàëû èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè. Éåíè ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðè ÿââÿëêèíäÿí äàùà àüûð îëóðäó. ßðÿáëÿð Àçÿðáàéúàíäà èøüàë åòäèêëÿðè èðè øÿùÿðëÿðäÿ âÿ ìöùöì ãîâøàãëàðäà (Äÿðáÿíä, Áÿðäÿ, ßðäÿáèë, Íÿøàâÿ – Íàõ÷ûâàí âÿ á.) ùÿðáè ìÿñêÿíëÿð – ãàðíèçîíëàð (ðàáàòëàð) ñàëìàüà áàøëàéûðëàð. Ãàðíèçîíëàðäà éåðëÿøäèðèëÿí äÿñòÿëÿð íÿèíêè ùÿðáè õèäìÿò ýþñòÿðèð, åëÿúÿ äÿ òÿñÿððöôàò èøëÿðèíÿ áàõûð, ÿðàçèéÿ íÿçàðÿò åäèð, âåðýè èøëÿðèíäÿ êþìÿêëèê åäèðäèëÿð. Ðàáàòëàðûí ñàõëàíûëìàñû éåðëè ÿùàëèíèí ùåñàáûíà èäè. Þçëÿðèíèí ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿòìÿê ö÷öí ÿðÿáëÿð îíëàðàãÿäÿðêè èøüàë÷ûëàð êèìè Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíà áþéöê ìèãäàðäà ÿðÿá ÿùàëèñèíè êþ÷öðäöëÿð. Ùÿëÿ õÿëèôÿ ßëè äþâðöíäÿ [656–661] Àçÿðáàéúàíà ùàêèì òÿéèí åäèëÿí ÿë-ßøàø èáí Ãåéñ «ßðäÿáèëäÿ ÿòà âÿ äèâàí ñèéàùûñûíà ñàëûíìûø ÿðÿáëÿðäÿí éåðëÿøäèðäè... ßðÿáëÿð Àçÿðáàéúàíäà ìÿñêÿí ñàëäûãäà îíëàðûí Êöôÿäÿí, Áÿñðÿäÿí âÿ Øàìäàí îëàí ãîùóìëàðû äà áóðàéà àõûøäûëàð. Ùÿð áèðè áàúàðäûüû ãÿäÿð òîðïàüû çÿáò åòäè, áèð ùèññÿ èñÿ ÿúÿìëÿðèí òîðïàüûíû ñàòûí àëäû. Êÿíäëÿð ùÿìèí ÿðÿáëÿðèí ùèìàéÿñèíÿ êå÷äè, áåëÿ êè, ÿðÿáëÿð îíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿëè èäèëÿð, êÿíäëèëÿð èñÿ ÿðÿáëÿðèí éàðäàðûíà ÷åâðèëäèëÿð» (ÿë-Áÿëàçóðè 9 ÿñð). 8 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Ìÿñëÿìÿ Äÿðáÿíääÿ 24 ìèí ÿðÿá éåðëÿøäèðäè. ßìÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà ÿìÿâè õÿëèôÿëÿðÿíèí àðõàëàíäûãëàðû øèìàë ÿðÿá òàéôàëàðû þç èìòèéàçëàðûíäàí ìÿùðóì îëäóëàð. Àááàñèëÿð ñöëàëÿñèíèí àðõàëàíäûüû úÿíóá ÿðÿá òàéôàëàðû Àçÿðáàéúàíà àõûøäû: Òÿáðèçäÿ ðÿââàäèëÿð, Ìÿéàíèú âÿ Úèëáàéàäà ùÿìäàíèëÿð, Áÿðçÿäÿ àâäèëÿð, Íåðèçäÿ òàèëÿð, Ñÿðàòäà êèíäèëÿð âÿ ñ. ìÿñêóíëàøäûëàð. Áó êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè 9 éöçèëèí 1-úè 208

ðöáöíÿ êèìè äàâàì åòäè. Éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà áàø ãàëäûðàí ýöúëö äèíè-ñèéàñè ùÿðÿêàòûí äàëüàñû ÿðÿá ãÿáèëÿëÿðèíèí Ãàôãàçà ìöùàúèðÿòèíÿ òÿñèð åòäè âÿ íÿùàéÿò, îíó äàéàíäûðäû. ßðÿá èøüàëûíûí èëê äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû øÿùÿðëÿðè èëÿ áàüëàíûëàí ìöãàâèëÿëÿð éåðëè ÿùàëè èëÿ ÿðÿáëÿð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòè òÿíçèìëÿéèðäè. Ìöãàâèëÿëÿðèí ìÿçìóíóíäàí ýþðöíöð êè, Àçÿðáàéúàíäà äà éàëíûç áöòïÿðÿñòëÿð çîðëà, ëàçûì ýÿëÿðñÿ, ãûëûíú ýöúöíÿ ìöñÿëìàíëàøäûðëûðäû. Éåðäÿ ãàëàí ÿùàëèéÿ èñÿ ÿââÿëêè åòèãàä âÿ àäÿòëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿê èúàçÿñè âåðèëèðäè. «ßùëè êèòàá» (éÿíè ìöãÿääÿñ äèíè êèòàáëàðû îëàí éÿùóäèëÿð âÿ õðèñòèàíëàð), î úöìëÿäÿí, èëê ÷àüëàð, àòÿøïÿðÿñò îëàí àçÿðáàéúàíëûëàð äà ÿââÿëêè åòèãàäëàðûíäà ãàëûð, ÿâÿçèíäÿ èñÿ úàí âåðýèñè – úèçéÿ âåðèðäèëÿð. Èëê ìöãàâèëÿëÿðèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ, àòÿøïÿðÿñòëÿðÿ âåðèëÿí ýöçÿøò âÿ àìàíà áàõìàéàðàã, èñëàìûí âåðäèéè ìàääè âÿ ìÿíÿâè öñòöíëöêëÿð, î úöìëÿäÿí ìöñÿëìàíëàðäàí úàí âåðýèñè – úèçéÿíèí àëûíìàìàñû, ìöñÿëìàí úÿìèééÿòèíèí çöìðÿëÿðÿ (Ñàñàíèëÿðäÿ îëäóüó êèìè) áþëöíìÿìÿñè âÿ ñ. Çÿðäöøòöí àçÿðáàéúàíëû àðäûúûëëàðûíû äà éåíè äèíè ãÿáóë åòìÿéÿ ñþâã åòìèøäè. Ëàêèí êþùíÿ äèíäÿí äþíìÿ âÿ éåíè äèíÿ ýÿëìÿ ïðîñåñè ñöðÿòëè îëìàìûø, õöñóñèëÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèññÿñèíäÿ óçóí ÷ÿêìèøäèð. Áó ïðîñåñèí áèðèíèúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ èñëàìû éàéàí ÿñàñ ãöââÿ, áàøëûúà îëàðàã, ÿðÿáëÿðèí þçëÿðè èäè; èñëàìûí ìÿäÿíè ýöúöíöí àðòäûüû 9 ÿñðèí ñîíó – 10 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èñÿ áó èøè èñëàìû ãÿáóë åòìèø éåðëè ÿùàëè þçö ýþðöðäö. Áóíóíëà áåëÿ, Õ ÿñðèí 20–30-úó èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø ÿë-Èñòÿõðè Ãàôãàç äàüëàðûíäà áèð ÷îõ ìöõòÿëèôäèëëè «êàôèðëÿð»èí éàøàäûãëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð. Ùÿòòà îíäàí 200 èë ñîíðà àç ãàëà áöòöí Àçÿðáàéúàíû ýÿçìèø ÿíäÿëóñëó ÿëÃÿðíàòè Äÿðáÿíä éàõûíëûüûíäàêû äàü êÿíäëÿðèíäÿ «èñëàìû ãÿáóë åòìÿìèø, ùÿòòà úèçéÿ äÿ âåðìÿéÿí», äÿôí ìÿðàñèìëÿðèíÿ ýþðÿ àòÿøïÿðÿñò îëäóãëàðû ýþðöíÿí àäàìëàðà ðàñò ýÿëìèøäè. Èøüàë ïðîñåñèíäÿ áàüëàíûëàí ìöãàâèëÿëÿðÿ ýþðÿ ÿðÿáëÿðèí ñèéàñè ùàêèìèééÿòèíè ãÿáóë åòìèø «çèììè» àäëàíäûðûëàí éåðëè ÿùàëè êþíöëëö îëàðàã èñòÿäèéè äèíè ñå÷èðäè. Ëàêèí, àðòûã ßìÿâèëÿðèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ, þç øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíè ýöäÿí úàíèøèíëÿð Ãóðàíà ýþðÿ úèçéÿíèí éàëíûç çèììèëÿðäÿí òóòóëìàñû ùàããûíäà áóéðóüó ïîçàðàã, éåíè ìöñÿëìàíëàðäàí äà âåðýè àëìàüà áàøëàäûëàð. Áó èñÿ éåðëè ÿùàëèíèí íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëäó. Õÿëèôÿ ÛÛ Þìÿðèí

[717–720] äþâðöíäÿ éåíè ìöñÿëìàíëàðäàí úàí âåðýèñè òóòìàã ãàäàüàí åäèëñÿ äÿ, ñîíðàêû õÿëèôÿ Ùèøàì [724-743] äþâðöíäÿ áó âåðýèíèí àëûíìàñû áÿðïà åäèëäè; þäÿìÿéÿíëÿð úÿçàëàíäûðûëäû. Õÿëèôÿíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëè, òîðïàã, ìàë-ãàðà âÿ ùÿð úöð áàøãà ÿìëàêûí éåíè ñèéàùûéààëûíìàñû êå÷èðèëäè. Áó âàõòàäÿê âåðýè þäÿìÿéÿí ðàùèáëÿðäÿí äÿ âåðýè àëûíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëäó. ßùàëèíèí öçÿðèíÿ ñÿíÿòêàðëûüà, êÿáèíÿ ýþðÿ âåðýèëÿð ãîéóëäó. Ùÿòòà õÿëèôÿ ÛÛ Þìÿðèí ëÿüâ åòäèéè áÿçè Ñàñàíè âåðýèëÿðè (Íîâðóç, Ìèùðèúàí ïàéëàðû) áÿðïà åäèëäè. Òÿáèè êè, áó ÷ÿòèíëèêëÿð èëê íþâáÿäÿ òÿêúÿ ÿðÿáëÿðÿ äåéèë, éåðëè ôåîäàëëàðà äà âåðýè þäÿéÿí éåðëè ÿùàëèéÿ-çèììèëÿðÿ çÿðáÿ âóðóðäó. Âåðýè çöëìöíÿ äþçìÿéÿí ÿùàëè êöòëÿâè ñóðÿòäÿ êÿíäëÿðè òÿðê åäèð, òîðïàãñûç êÿíäëèëÿðÿ ÷åâðèëèðäèëÿð. Ìÿùç áó ÿùàëè ÿðÿáëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿíè óçóí ìöääÿò äàâàì åòäèðìèøäè. Àëáàíèéàíûí-Àððàíûí õðèñòèàí ÿùàëèñè àðàñûíäà äà èñëàì äèíè éàéûëìàüà áàøëàäû. Èñëàìûí åðêÿí ÷àüûíäà îíó èëê íþâáÿäÿ ÿðÿáëÿðèí ñèìàñûíäà þçëÿðèíÿ àðõà òàïìàã èñòÿéÿí éåðëè ÿéàíëàð ãÿáóë åäèðäè. Áóíóíëà îíëàð þç âàðèäàòëàðûíû ãîðóìóø îëóðäóëàð. Áóíäàí áàøãà, èñëàìû ãÿáóë åòìÿê ùÿìèí àäàìëàðû íÿçÿðè îëàðàã ìöñÿëìàíëàðëà áÿðàáÿðëÿøäèðèðäè. Éåíè äèíÿ êå÷ìÿéÿíëÿðèí áèð ùèññÿñè ìöñÿëìàí îðäóñóíà éàçûëûð, áóíóíëà äà áàüëàíûëàí ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ùÿðáè õèäìÿò äþâðöíäÿ úèçéÿäÿí àçàä åäèëèð, ìöùàðèáÿ ãÿíèìÿòëÿðèíÿ ÿðÿáëÿðëÿ áèðýÿ øÿðèê ÷ûõûðäûëàð. Þç äèíëÿðèíäÿ ãàëàí éåðëè ÿùàëè õÿçèíÿéÿ úèçéÿ èëÿ éàíàøû ìöñÿëìàíëàðäàí äà àëûíàí òîðïàã âåðýèñè – õÿðàú þäÿéèðäè. Àíúàã ãåéðè-ìöñÿëìàíëàð áó âåðýèíè èêèãàò ùÿúìäÿ þäÿéèðäèëÿð. Ìöñÿëìàíëàð èñÿ õöìñ– ìöëêèééÿòäÿí âÿ ÿìëàêäàí àëûíàí ýÿëèðèí áåøäÿ áèðèíÿ áÿðàáÿð, çÿêàò– éîõñóëëàðûí õåéðèíÿ âàðëû ìöñÿëìàíëàðûí ÿìëàêûíäàí òóòóëàí, óøð– ìÿùñóëóí îíäà áèðèíÿ áÿðàáÿð âåðýè, åëÿúÿ äÿ çÿêàò ÿë-ôèòð–îðóúëóüóí áà-

Õàðàáàýèëàí. Úóëôà. 3-4 ÿñðëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãðèôîí. Òóíú. Úóëôà ð-íó. 6-7 ÿñðëÿð

øà ÷àòìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ âåðèëÿí ïàé–ôèòðÿ, ñÿäÿãÿ–éîõñóëëàðà âåðèëÿí èàíÿ þäÿéèðäèëÿð. ßýÿð ßìÿâèëÿð äþâðöíäÿ íàòóðà èëÿ þäÿíú âåðýèëÿðèí ìöùöì ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèðäèñÿ, Àááàñèëÿð äþâðöíäÿ âåðýèëÿðèí àíúàã áèð ùèññÿñè íàòóðà èëÿ þäÿíèëèðäè. Áóíóí è÷ÿðèñèíäÿ çèíÿò øåéëÿðè âÿ ÿðÿáëÿðäÿ àç òàïûëàí ìàëëàð öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Ëàêèí âåðýè âåðÿíëÿðäÿí àëûíàí áþéöê ìÿáëÿüëÿð õÿëèôÿ õÿçèíÿñèíÿ áöòþâëöêäÿ ýåäèá ÷àòìûðäû. ×öíêè ÿéàëÿò ÿìèðëÿðè âÿ ìÿìóðëàð þçáàøûíàëûãëàðà éîë âåðèð, áàø÷ûëûã åòäèêëÿðè ÿéàëÿòè øÿõñè âàðëàíìà ìÿíáÿéèíÿ ÷åâèðèðäèëÿð. ßìÿâèëÿðèí ùàêèìèééÿòèíèí ñîíóíà éàõûí Õèëàôÿòèí âèëàéÿòëÿðèíäÿ, õöñóñÿí, Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíäà, âÿçèôÿäÿ îëàí ùÿð áèð ùàêèì ìÿðêÿçè ùþêöìÿòÿ ùåñàáàò âåðìÿäÿí þç âèëàéÿòèíäÿ èñòÿäèéè êèìè àüàëûã åäèð, ÿùàëèíè òàëàéûá ÷àïûðäû. ßðÿáëÿðÿ ãàðøû äèíè-ñèéàñè ùÿðÿêàòûí ýöúëÿíìÿñè – Ìöñÿëìàíëàðûí øèìàëà äîüðó éîëëàðûíû îáéåêòèâ îëàðàã áàüëàìûø Õÿçÿð Õàãàíëûüûíûí àðàñûêÿñèëìÿç éöðöøëÿðè Õèëàôÿòèí Úÿíóáè Ãàôãàçäàêû ìþâãåéèíè êþêöíäÿí ñàðñûòìûøäû. ßðÿáëÿð Úÿíóáè Ãàôãàçäà ìþùêÿìëÿíìÿê íàìèíÿ áöòöí âàñèòÿëÿðÿ ÿë àòûðäûëàð. Ëàêèí éåðëè ÿùàëè íÿ õÿçÿðëÿðÿ, íÿ äÿ êè, ÿðÿáëÿðÿ òàáå îëìàã èñòÿéèðäè. Ùÿëÿ 7 ÿñðäÿí Êè÷èê Àñèéà âÿ Ãàôãàçäà (Àëáàíèéà, Åðìÿíèñòàí, Áèçàíñ âÿ á.) éàéûëìûø ïàâëèêèàíëàð ùÿðÿêàòû áó âÿ ñîíðàêû îí èëëÿðäÿ éåðëè âÿ ýÿëìÿ ôåîäàëëàðà ãàðøû ÷åâðèëìèø èäåîëîýèéà îëìóøäó. ßðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ «ÿë-áàéàëèãà, áàéëàãàíè» àä-

ëàíäûðûëàí áó òÿðèãÿò÷èëÿðè áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð (Ç.Áöíéàäîâ, Â.Ìèíîðñêè âÿ á.) Áåéëÿãàíëà ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð. Áåëÿ êè, ìÿùç Áåéëÿãàíäà ïàâëèêèàíëàð ùÿðÿêàòû ýåíèø éàéûëìûøäû. ßë-Ìÿñóäè (10 ÿñð) áó òÿðèãÿòèí õðèñòèàíëûã âÿ àòÿøïÿðÿñòëèê àðàñûíäà îðòà ìþâãå òóòäóüóíó ýþñòÿðèð. Îíëàðûí èëêèí òÿëèìèíäÿ õåéèð äöíéàñû èëÿ øÿð äöíéàñû àðàñûíäà ìöáàðèçÿ òÿñÿââöðö ÿñàñ éåð òóòóðäó. Äþâëÿòèí äàéàüû îëàí êèëñÿíè îíëàð øåéòàí éóâàñû ùåñàá åäèðäèëÿð. Åðìÿíè âÿ àëáàí êèëñÿëÿðè ïàâëèêèàíëàðû «êàôèð» åëàí åäÿðÿê, ùÿì÷èíèí ÿðÿá àüàëûüûíà ãàðøû ÷ûõàí áó òÿðèãÿò÷èëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Õèëàôÿòèí ìÿðêÿçèíäÿ äÿ âÿçèééÿò ñàáèò äåéèëäè. Õÿëèôÿ Ùèøàìäàí ñîíðàêû áèð èë ÿðçèíäÿ [743–744] õÿëèôÿ òàõòûíäà ßìÿâèëÿðèí ö÷ íöìàéÿíäÿñè äÿéèøìèøäè. 744 èëäÿ Õèëàôÿòèí Ãàôãàçäàêû úàíèøèíè Ìÿðâàí õÿëèôÿ òàõòûíà ÷ûõûð. Ëàêèí þëêÿíè áöðöìöø äèíè-ñèéàñè ùÿðÿêàòûí ãàðøûñûíû àëìàã ìöìêöí îëìóð. ßðÿá òàðèõ÷èñè ÿëÊóôèíèí (9 ÿñð) äåäèéèíÿ ýþðÿ, «Ìÿðâàí èáí Ìÿùÿììÿä õÿëèôÿ îëàí êèìè Àçÿðáàéúàí âÿ ßðìèíèéÿäÿ èüòèøàøëàð áàøëàíäû». ßðÿá öñóë-èäàðÿñèíÿ ãàðøû éþíÿëìèø áó ùÿðÿêàòûí áàøûíäà Áåéëÿãàíäàí îëàí «ãÿññàá» ëÿãÿáëè Ìöñàôèð èáí Êÿñèð (Êóñåéèð) äóðóðäó. Ìÿðâàíûí úàíèøèíëèéè äþâðöíäÿ î, Äÿðáÿíä ùàêèìèíèí êþìÿê÷èñè âÿçèôÿñèíäÿ èäè. Ìÿðêÿçäÿ ùàêèìèééÿò óüðóíäà ýåäÿí äèíè-ñèéàñè ÷ÿêèøìÿäÿí þç ìÿíàôåëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿí áàøãà éåðëè ôåîäàëëàð êèìè Ìöñàôèð äÿ âåðýè çöëìöíäÿí çàðà ýÿëìèø õàëãûí êþìÿéè èëÿ ÿðÿá àüàëûüûíäàí ãóðòàðìàã èñòÿéèðäè âÿ áóíà áèð ìöääÿò íàèë äÿ îëà áèëäè. ßìÿâèëÿðÿ ãàðøû Õèëàôÿòèí áöòöí âèëàéÿòëÿðèíäÿ ãûçûøàí ìöáàðèçÿ äàëüàñû Àçÿðáàéúàíû äà áöðöäö, þëêÿíèí õåéëè ùèññÿñè öñéàí÷ûëàðûí ÿëèíÿ êå÷äè. Éàëíûç ìÿðêÿçäÿêè ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëìûø Àááàñèëÿðèí èëê íöìàéÿíäÿñè ßáó-ë-Àááàñûí [750–754] ãàðäàøû ßáó Úÿôÿð Àçÿðáàéúàí, ßðìèíèéÿ âÿ ÿë-Úÿçèðÿíèí âàëèñè òÿéèí åäèëäèêäÿí ñîíðà áþëýÿäÿêè âÿçèééÿòè ñàáèòëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëäó. Ö÷éàí÷ûëàðà ãàðøû ýþíäÿðèëìèø 100 ìèíëèê ãîøóí èüòèøàøëàðà ñîí ãîéäó. Ìöñàôèð þëäöðöëäö. Ëàêèí öñéàíûí éàòûðûëìàñû ìþâúóä àüûð âÿçéèéÿòè äöçÿëäÿ áèëìÿäè. Àááàñèëÿðèí Õèëàôÿòäÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿëÿðè Àçÿðáàéúàíûí äà äàõèë îëäóüó ìöñÿëìàí äöíéàñûíäà áþéöê äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îðäó. Ïåéüÿìáÿð íÿñëèíèí áó áóäàüûíûí ãÿëÿáÿñè ùÿìèí íÿñëèí ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí äèýÿð áóäàüûíû–ßëè òÿðÿôäàðëàðûíû îíëàðäàí òàìàìèëÿ àéûðäû. Äèýÿð ìöõàëèô ãöââÿëÿðëÿ

äÿ ùàêèì ñöëàëÿ àðàñûíäà èäåîëîæè ìöáàðèçÿ ôÿàëëàøäû. 755 èëäÿ Àááàñèëÿð ñöëàëÿñèíè ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðìèø õîðàñàíëû ßáó Ìöñëèìèí õÿëèôÿíèí ÿìðè èëÿ ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñè èãòèäàðëà ìöõàëèôÿò ãàðøûäóðìàñûíû äàùà äà äÿðèíëÿøäèðäè. ßáó Ìöñëèìè ùÿì÷èíèí þçëÿðèíèí ìöÿëëèìè ùåñàá åäÿí ìöõòÿëèô ìÿçùÿá áàø÷ûëàðû Àááàñèëÿðÿ ãàðøû ÷ûõäûëàð. 755 èëäÿ Íèøàïóð øÿùÿðèíèí ðÿèñè, ìöñÿëìàí ìÿíáÿëÿðèíèí «ýàâóð» (êàôèð) àäëàíäûðäûãëàðû àòÿøïÿðÿñò Ñóíáàäûí áàø÷ûëûã åòäèéè öñéàí Õîðàñàíäàí òóòìóø Àçÿðáàéúàíàäÿê éàéûëäû. ßáó Ìöñëèìè àëëàùûí åë÷èñè àäëàíäûðàí Ñóíáàä îíóí éåíèäÿí Ìÿçäÿêëÿ ãàéûäàúàüûíû åëàí åòìèøäè. Íèçàìöëìöëê (1 ÿñð) Ñóíáàäûí õöððÿìäèíèëÿðëÿ («èôðàò» øèÿ÷èëÿðÿ âÿ áàòèíèëÿðÿ éàõûíëàøàí òÿðèãÿò) áàüëûëûüûíû áèëäèðèð. Ëàêèí 10 ìèíëèê õÿëèôÿ ãîøóíó úÿìè 70 ýöí äàâàì åäÿí áó öñéàíû àìàíñûçëûãëà éàòûðûð. Öñéàí÷ûëàðûí ÷îõó, î úöìëÿäÿí Ñóíáàä þëäöðöëöð. Õÿëèôÿ ÿë-Ìåùäè äþâðöíäÿ [775–785] ñèéàñè âÿçèééÿò äàùà äà ýÿðýèíëÿøèð. Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿðäÿí ñîíðà îíóí ãàðäàøû Àááàñûí íÿñëèíèí áèðáàøà ãàíóíè âàðèñ îëäóüóíó ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøàí ÿë-Ìåùäè áó ñöëàëÿíèí ßëè þâëàäëàðûíà (î úöìëÿäÿí ßëèíèí îüëó Ìÿùÿììÿä ÿëÙÿíÿôèéÿ âÿ íÿâÿñè ßáó Ùàøèìÿ) ãàðøû éþíÿëäèëìèø ñèéàñÿòèíè äàâàì åòäèðèð. Íÿòèúÿäÿ, ðÿñìè èäåëîýèéà îëàí ñöííèëèéÿ ãàðøû îíà ìöõàëèô øèÿ ùÿðÿêàòû äàùà äà ôÿàëëàøûð. Áó ùÿðÿêàòûí çÿìèíèíäÿ éàðàíìûø áèð ÷îõ òÿðèãÿòëÿð (ùÿñÿíèëÿð, çåéäèëÿð, èñìàèëèëÿð, èôðàò÷û øèÿ÷èëÿð, õöððÿìäèíèëÿð âÿ á.) õÿëèôÿ ÿë-Ìåùäèíèí ÿìðè èëÿ òÿðòèá åäèëìèø «êàôèð» (çûíäûã) òÿðèãÿòëÿð ñèéàùûñûíà äöøöð. Áó òÿðèãÿòëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òÿðÿôäàðëàðû èäåîëîæè ìöáàðèçÿíè ñèéàñè ìÿúðàéà éþíÿëäÿðÿê, Àááàñèëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûøëàð åäèðëÿð. 778/79 èëäÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ùèññÿñèíè äåéèë, Úóðúàí, Òÿáÿðèñòàí, Èñôàùàí âÿ á. éåðëÿðè äÿ áöðöéÿí «ÿëìöõÿììèðÿ» – «ãûðìûçû ýåéèíìèøëÿð» àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí õöððÿìèëÿðèí èëê ìÿëóì ÷ûõûøû áàø âåðäè: «ßáó Ìöñëèì ñàü-

Áîéóíáàüû, ÿë âÿ àéàã áèëÿðçèêëÿðè. Ö÷òÿïÿ. 5-8 ÿñðëÿð

209

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äûð. Ìÿìëÿêÿòè òóòàã» – øöàðû èëÿ ÷ûõûø åäÿí öñéàí÷ûëàðûí áàøûíäà áÿçè ìÿíáÿëÿðÿ (Íèçàìöëìöëêÿ) ýþðÿ, ßáó Ìöñëèìèí îüëó ßáó ÿë-Ãàððà þçö äóðóðäó. Ëàêèí áó ÷ûõûø òåçëèêëÿ éàòûðûëäû. Éàðàíìûø àüûð âÿçèééÿòè íèñáÿòÿí ñàáèòëÿøäèðìÿê ö÷öí õÿëèôÿ ÿë-Ìåùäè õÿðàúàëìà ñèñòåìèíäÿ äÿéèøèêëèê åòäè: òîðïàüûí ñàùÿñèíÿ ýþðÿ àëìàí âåðýè (ìèñàùÿ) ìÿùñóëà ýþðÿ àëûíàí âåðýè (ìöãàñÿìÿ) èëÿ ÿâÿç îëóíäó. Ëàêèí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ìåéâÿ àüàúëàðûíà, çåéòóíëóã âÿ öçöìëöêëÿðÿ õÿðàú ãîéóëäó. ßùàëèíèí êÿñêèí íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëàí áó âÿçèééÿò áöòöí Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèñèíè áöðöéÿí éåíè ÷ûõûøëàðà ñÿáÿá îëäó. Ùÿëÿ èëê Àááàñèëÿðëÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëÿí âÿ áó ñöëàëÿéÿ äàéàã îëàí úÿíóá ÿðÿá òàéôàëàðûíûí åðêÿí Õèëàôÿò äþâðöíäÿí áóðàäà ìÿñêóíëàøìûø øèìàë ÿðÿá òàéôàëàðìû ñûõûøäûðìàñû âÿ îíëàð àðàñûíäà éàðàíàí ìöíàãèøÿ ìþâúóä âÿçèééÿòè äàùà äà ýÿðýèíëÿøäèðäè. Éåðëè ôåîäàëëàðûí ñåïàðàò÷ûëûã úÿùäëÿðè èëÿ ìöðÿêêÿáëÿøÿí áó âÿçèééÿòè òÿíçèìëÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ õÿëèôÿ Ùàðóí ÿð-Ðÿøèä [786–809] Àááàñèëÿðèí áþëýÿäÿ àïàðäûãëàðû éåðëè÷èëèê ñèéàñÿòèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäû. Áó õÿëèôÿíèí ÿìðèëÿ Àçÿðáàéúàíà øåéáàíè âÿ ñóëÿìè íÿñèëëÿðèíäÿí îëàí øèìàë ÿðÿá òàéôàëàðû êþ÷öðöëäö. 788 èëäÿ õÿëèôÿ Ùàðóí «ìÿøùóð ÿìèð âÿ òàíûíìûø èýèä» êèìè àä ÷ûõàðìûø Éÿçèä èáí Ìÿçéÿä ÿø-Øåéáàíèíè áèð èëäÿí ÷îõ ãàëäûüû Àçÿðáàéúàí âÿ ßðìèíèéÿ âàëèñè âÿçèôÿñèíäÿí ýþòöðäö. ßñðèí ñîíóíàäÿê áóðàäà îí áåøäÿí ÷îõ âàëè äÿéèøäèðèëèð. Âåðýè éöêöíöí àüûðëûüû, õÿçÿðëÿðèí 8 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿí èíòåíñèâëÿøÿí ùöúóìëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ÿùàëèíèí ýöçÿðàíûíûí ïèñëÿøìÿñè öñéàí âÿ ÷ûõûøëàðûí ñàéûíû àðòûðûð. 794 èëäÿ Áåéëÿãàíäà áàøëàéàí öñéàíûí áàøûíäà îíà âåðèëÿí «ÿø-øÿðè» (ùÿðôÿí: øÿð, øÿðÿøóð àäàì) ëÿãÿáèíäÿí õàðèúèëÿð òÿðèãÿòèíÿ ìÿíñóáëóüó («øóðàò»–õàðèúèëÿð òÿðèãÿòèíÿ ìÿíñóá îëàíëàðûí åðêÿí ëÿãÿáëÿðèíäÿí áèðèäèð) àíëàøûëàí ìÿøùóð ãèéàì÷û ßáó Ìöñëèì äóðóðäó. Óñéàí ÷îõ êå÷ìÿäÿí áþëýÿíèí, äåìÿê îëàð, ùÿð éåðèíÿ éàéûëäû. Îíóí áàøëàíìàñûíà ÿñàñ áÿùàíÿ áÿðäÿëèëÿðèí õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí õÿðàú òîïëàìàã ö÷öí îðà ýþíäÿðèëÿí ßáó-ñ-Ñàáàùû þëäöðìÿëÿðè îëäó. Ýåíèø èíòèøàð òàïìûø áó öñéàíûí éàòûðûëìàñû ö÷öí õÿëèôÿíèí ýþíäÿðäèéè áèð íå÷ÿ îðäó öñéàí÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ åäèëäè. Õÿëèôÿ ãîøóíëàðûíûí íÿçàðÿò åòäèéè áÿçè øÿùÿðëÿð, î úöìëÿäÿí, Áÿðäÿ, Áåéëÿãàí, Íàõ÷ûâàí âÿ áàøãàëàðû öñéàí÷ûëàðûí ÿëèíÿ êå÷äè. Ëàêèí èëêèí óüóðëàðà áàõ210

ìàéàðàã, ßáó Ìöñëèìèí ùöúóì ÿðÿôÿñèíäÿ ãÿôèë þëöìö, àðäûúûëëàðûíûí ñÿðèøòÿñèçëèéè öñéàíûí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Öñéàí÷ûëàðà ãàðøû õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí ñÿôÿðáÿð åäèëìèø ÿìèð Éÿçèä èáí Ìÿçéÿäèí áàø÷ûëûã åòäèéè ãîøóí ñîí ùöúóìó äà äÿô åäèð. 8 ÿñðèí ñîíëàðûíäà õÿëèôÿ úàíèøèíëÿðè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàí âèëàéÿòëÿðèíäÿ ÿðÿá öñóë-èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñÿðò òÿäáèðëÿðÿ áàõìàéàðàã, èüòèøàøëàð ñÿíýèìÿê áèëìèðäè. Ùàðóí ÿð-Ðÿøèäèí Õèëàôÿòèí øèìàë âèëàéÿòëÿðèíÿ òÿéèí åòäèéè Ñÿèä èáí Ñÿëì ÿëÁÿùèëèíèí âàëèëèéè äþâðöíäÿ [793–799] úèçéÿ âåðìÿêäÿí èìòèíà åäÿí, âåðýè ìÿìóðëàðûíûí áèð íå÷ÿñèíè ãÿòëÿ éåòèðÿí, ãàëàíûíû èñÿ øÿùÿðäÿí ãîâëàéàí äÿðáÿíäëèëÿðèí ãèéàìû áàø âåðäè. Äÿðáÿíä ùàêèìè Íÿúì èáí Ùàøèì åäàì åäèëäè. Îíóí îüëó Ùÿééóíóí øÿùÿðÿ äÿâÿò åòäèéè õÿçÿðëÿð

ßðÿá Õèëàôÿòèíèí 707/708 èëäÿ Àððàíäà çÿðá åäèëìèø ýöìöø äèðùÿì.

þëêÿäÿ ãàëäûãëàðû 70 ýöí ÿðçèíäÿ ÿðÿáëÿðÿ ãàðøû âóðóøìàãëà éàíàøû, éåðëè ÿùàëèéÿ äÿ áþéöê çÿðÿð éåòèðäèëÿð: þëêÿ äàüûäûëäû, ìèíëÿðëÿ èíñàí ÿñèð àëûíäû. Åëÿ áó äþâðäÿ [798–799] «Øèðâàí ìÿëèêè» àäëàíäûðûëàí éåðëè ôåîäàë Øàììàõ èáí Øöúà ãàðûøûãëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ýþðöíöð, ìÿðêÿçèí òàáåëèéèíäÿí ÷ûõà áèëìèø, ëàêèí ÿñðèí ñîí èëèíäÿ Ùàðóí ÿð-Ðÿøèäèí òÿéèí åòäèéè éåíè «ßðìèíèéÿ, Àçÿðáàéúàí, Àððàí âÿ Áàá ÿë-ßáâàá» âàëèñè Éÿçèä èáí Ìÿçéÿä òÿðÿôèíäÿí äåâðèëìèøäè. Áþëýÿéÿ èêèíúè äÿôÿ âàëè òÿéèí åäèëìèø Éÿçèä [799-801] Øèðâàíäà áàø âåðÿí öñéàíû éàòûðìàãëà éàíàøû, Àððàí öçÿðèíÿ íþâáÿòè ùöúóì ÷ÿêìèø õÿçÿðëÿðè äÿ ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. «Øèðâàí ìÿëèêè» òèòóëóíó äàøûéàí, Õèëàôÿòèí áöòöí Ãàôãàç-Øèìàë áþëýÿñèíè èäàðÿ åäÿí Éÿçèä þëêÿäÿ ÿìèíàìàíëûüûí éàðàäûëìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðäö, «îíóí ýÿëèøèëÿ õàëã ñàêèòëÿøäè, þë-

êÿäÿ ãàéäà-ãàíóí áÿðïà îëóíäó. Î, íèçàðèëÿðè (øèìàë ÿðÿáëÿðè,–Í.Â.) éÿìÿíèëÿðëÿ (úÿíóá ÿðÿáëÿðè,–Í.Â.) áÿðàáÿðëÿøäèðäè, ìÿëèêëÿðèí âÿ áàòðèêëÿðèí îüëàíëàðû èëÿ éàçûøìàëàðà áàøëàäû, îíëàðäà áþéöê öìèäëÿð îéàòäû. Áåëÿëèêëÿ, þëêÿ ñàêèòëÿøäè» (ÿë-Áÿëàçóðè). Èãàìÿòýàùûíû Áÿðäÿäÿ éåðëÿøäèðìèø Éÿçèä þìðöíöí ñîíóíà – 801 èëÿäÿê áó øÿùÿðäÿ ãàëäû âÿ áóðàäà äÿôí îëóíäó. Éÿçèäèí þëöìöíäÿí ñîíðà îíóí îüóëëàðû ßñÿä, Õàëèä, Ìÿùÿììÿä Àððàíûí ñèéàñè ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàäûëàð. Õöððÿìèëÿð ùÿðÿêàòû – Õèëàôÿòèí äåìÿê îëàð, áöòöí âèëàéÿòëÿðèíäÿ áàø âåðÿí âÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû éþíÿëäèëÿí ÷ûõûøëàð 8 ÿñðèí ñîíó – 9 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ äàùà äà ýåíèø âöñÿò òàïäû. Ùàêèì ñöëàëÿ èëÿ ìöáàðèçÿ ñÿùíÿñèíÿ åòèãàäëàðû àéðû îëñà äà ìÿãñÿäëÿðè éàõûí îëàí òÿðèãÿòëÿð àòûëäûëàð. Áó äèíè-ñèéàñè ùÿðÿêàòûí èøòèðàê÷ûëàðû àðàñûíäà ìöõòÿëèô øèÿ âÿ ñöííè òÿðèãÿòëÿðèíÿ ìÿíñóá ìöñÿëìàíëàðëà éàíàøû ÿñàñû ìÿçäÿêèëèêëÿ áàüëû èäåéàëàðû òÿáëèü åäÿí õöððÿìèëÿð äÿ âàðäû. ÂÛÛÛ ÿñðèí ÛÛ éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã Õèëàôÿòèí øèìàë âèëàéÿòëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàíäà õöñóñèëÿ ýåíèøëÿíìÿéÿ áàøëàéàí õöððÿìè ÷ûõûøëàðû ÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäàí äàùà èíòåíñèâ øÿêèë àëäû. Îðòà ÿñð ÿðÿá àëèìëÿðèíäÿí Èáí ÿíÍÿäèì (10 ÿñð) õöððÿìèëÿðè àòÿøïÿðÿñò ìöõÿììèðèëÿðÿ (ùÿðôÿí: ãûðìûçû ýåéèíìèøëÿð) – ìÿçäÿêèëÿðÿ âÿ áàáÿêèëÿðÿ àéûðûð. ßáó Ìÿíñóð ÿë-Áàüäàäè (10 ÿñð) èñëàìàãÿäÿðêè õöððÿìèëÿðè ìÿçäÿêèëÿð, èñëàì äþâðö õöððÿìèëÿðèíè èñÿ õöððÿìäèíèëÿð àäëàíäûðûð (î, ñîíóíúóëàðû öìóìè àäëàðû «ìöõÿììèðÿ» îëàí áàáÿêèëÿðÿ âÿ ìÿçéÿðèëÿðÿ àéûðûð); ÿø-Øÿùðÿñòàíè (12Û ÿñð) èôðàò-øèÿ÷è (éÿíè ßëè âÿ îíóí íÿñëèíè èëàùèëÿøäèðÿíëÿð) êèìè õàðàêòåðèçÿ åòäèéè áó òÿðèãÿò÷èëÿðèí Èñôàùàíäà õöððÿìèëÿð âÿ êóçèëÿð, Ðåéäÿ ìÿçäÿêèëÿð âÿ ñóíáàäèëÿð, Àçÿðáàéúàíäà áèð éåðäÿ äàêóëèëÿð, áàøãà éåðäÿ ìöõÿììèðèëÿð, Ìàâàðàííÿùðäÿ ìöáÿééèäèëÿð êèìè òàíûíäûüûíû áèëäèðèð. Õöððÿìèëÿðè âÿ õöððÿìäèíèëÿðè «èôðàò» øèÿ áàõûøëàðûíà ýþðÿ ÷îõ éàõûí îëàí «áàòèíèëÿð»–èñìàèëèëÿð òÿðèãÿòèíÿ äÿ àèä åäèðëÿð. Ôèëîñîô ßáó Ùÿìèä ÿë-Ýàçàëè (11 ÿñð) áàòèíèëÿðèí ëÿãÿáëÿðè ñûðàñûíäà èñìàèëèëÿð âÿ ãàðìàòëàðëà éàíàøû õöððÿìèëÿðè, áàáÿêèëÿðè, ìöõÿììèðèëÿðè äÿ ñàäàëàéûð. Áàáÿêèí áàø÷ûëûã åòäèéè õöððÿìèëÿð–áàáÿêèëÿð þç èäåéà âÿ ÿìÿëëÿðè èëÿ «èôðàò» øèÿ÷èëÿðÿ âÿ áàòèíèëÿðÿ äàùà éàõûí îëàí õöððÿìäèíèëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã ÿñàñû Ñàñàíèëÿð äþâðöíöí Ìÿçäÿêèëÿð ùÿðÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàáÿê. Ðÿññàì Ñ.Øÿðèôçàäÿ

êàòû èëÿ áàüëû îëàí éåíè äèíè ýþðöø éàðàòìûøäûëàð. Õöððÿìè-áàáÿêèëÿð ÿðÿáëÿðèí éàëíûç ñèéàñè ùàêèìèééÿòëÿðèíÿ ãàðøû äåéèë, î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ òàì ìÿíèìñÿíèëìÿéÿí èäåîëîýèéàëàðûíà ãàðøû äà ÷ûõûðäûëàð. «Õöððÿì» òåðìèíèíè à÷ûãëàìàüà úÿùä ýþñòÿðÿí îðòà ÿñð àëèìëÿðè (åëÿúÿ äÿ áÿçè ìöàñèð òÿäãèãàò÷ûëàð) ÷îõ ùàëäà Õèëàôÿòèí ìÿíàôåéè áàõûìûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê, áó ñþçöí çàùèðè ìÿíàñûíà (ôàðñúà «øàä, õöððÿì») öñòöíëöê âåðèð, õöððÿìèëÿðè ïîçüóíëóãäà âÿ ÿééàøëûãäà èòòèùàì åäèðäèëÿð. Ñîí òÿäãèãàòëàð «Àâåñòà»äàêû õöððÿ («õâàðàíàù» – õâàðåíà) òåðìèíèíÿ èñòèíàäÿí áó ñþçöí «èëàùè èøûã, ìÿíÿâè èøûã» àíëàìûíû à÷ûãëàéûð. Ñàñàíèëÿðèí äþâðöíäÿ «Èðàíûí äþâëÿò âÿ ùþêìäàð øþùðÿòè âÿ ãöäðÿòè» ìÿíàñûíû àëàí «õâàðåíà» Èðàí õàëãëàðû ö÷öí þçöíÿìÿõñóñ ðÿìçÿ ÷åâðèëìèøäè. «Àâåñòà»äàêû ìÿëóìàòà ýþðÿ, Çÿðäöøò þçöíäÿí ñîíðà ìþìèí áèð øÿõñèí ýÿëÿúÿéèíè, îíóí èíñàíëàðû øÿð ãöââÿëÿðÿ ãàðøû ñîí äþéöøÿ àïàðàúàüûíû òÿëèì åäèðäè. Ùÿìèí øÿõñè «èëàùè íåìÿò»–õâàðåíà ìöøàéèÿò åäÿúÿêäè. Õöððÿìèëèêäÿ äÿ èøûãëà ãàðàíëûã àðàñûíäà ìþâúóä çèääèééÿò õåéèðëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Îíëàðûí ñîñèàë òÿëèìè èøûüûí ãöäðÿòè èëÿ éåð öçöíäÿ ÿäàëÿòëè úÿìèééÿò éàðàòìàüûí ìöìêöíëöéöíÿ ÿñàñëàíûð. Õöððÿìèëÿð «ùöëóë» (òàíðûíûí èíñàíäà ùÿëë îëìàñû, òÿúÿññöì åòìÿñè) âÿ «òÿíàñöõ» (ðóùóí þëìÿéèá áèð áÿäÿíäÿí áàøãàñûíà êå÷ìÿñè) òÿëèìëÿðèíäÿí ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Îíëàðûí ñîñèàë ÿäàëÿò èäåéàñûíû èðÿëè ñöðìÿëÿðè, òîðïàã âÿ ÿìëàê öçÿðèíäÿ õöñóñè ìöëêèééÿòè ëÿüâ åòìÿê úÿùäëÿðè îðòà

ÿñðëÿð ìöùèòèíäÿ ìöùöì èúòèìàè ùàäèñÿ èäè. Õöððÿìèëÿðèí èúìàñû äàõèëäÿêè ãàéäà-ãàíóí ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åäÿí èìàìëàð, åëÿúÿ äÿ èúìàäàí-èúìàéà ýåäÿðÿê òÿáëèüàò àïàðàí, èúìà öçâëÿðèíÿ òÿëèìèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû þéðÿäÿí òÿáëèüàò÷ûìÿëÿêëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Äþâðöí áöòöí ÷ûõûøëàðû êèìè äèíè çÿìèíäÿ òÿøÿêêöë òàïàí áó ìöáàðèçÿ ñèéàñè ìàùèééÿò êÿñá åäÿðÿê, òÿäðèúÿí ÿðÿá ÿñàðÿòèíÿ, ôåîäàë èñòèñìàðûíà, åëÿúÿ äÿ èñëàìûí ÿñàñëàðûíà ãàðøû éþíÿëäèëìèø öìóìõàëã ùÿðÿêàòûíà, ñþçöí ÿñèë ìÿíàñûíäà ìöùàðèáÿéÿ ÷åâðèëäè. Îíóí ÿñàñ ùÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿñè âåðýè çóëìóíäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí êÿíäëèëÿðäÿí èáàðÿò îëñà äà, øÿùÿð éîõñóëëàðû, ñÿíÿòêàðëàð, åëÿúÿ äÿ, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòäÿí íàðàçû îëàí áÿçè éåðëè ôåîäàëëàð äà áó ìöáàðèçÿéÿ ãîøóëäóëàð. 9 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ – 807/08 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà õöððÿìèëÿðèí éåíè, äàùà ýåíèø ùÿðÿêàòû áàø âåðäè. Õÿëèôÿ Ùàðóí ÿð-Ðÿøèä öñéàíû éàòûðìàã ö÷öí ñÿðêÿðäÿ Àáäóëëàù èáí Ìàëèêèí áàø÷ûëûüû èëÿ îí ìèí àòëûäàí èáàðÿò ãîøóí ýþíäÿðäè. ßðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿñè èëÿ áàøà ÷àòàí áó àüûð äþéöø ìèíëÿðëÿ öñéàí÷ûíûí ùÿéàòûíà ñîí ãîéäó. Õöððÿìèëÿðèí ñûðàëàðûíû ñåéðÿëäÿí áó ìÿüëóáèééÿò õöððÿìè áàø÷ûëàðû Úàâèäàí âÿ ßáó Èìðàí àðàñûíäàêû ÿäàâÿòëÿ áèðëèêäÿ ùÿðÿêàòûí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. 816 èëÿäÿê õöððÿìèëÿð éàëíûç ëîêàë ÿùÿìèééÿòëè àääà-áóääà ÷ûõûøëàð åäèðäèëÿð. Îíëàðûí áàø÷ûëàðû àðàñûíäà ýöíöýöíäÿí àðòàí ÷ÿêèøìÿ, íÿùàéÿò, ùÿð èêèñèíè à÷ûã ìåéäàíäà öç-öçÿ ãîéäó. ßáó Èìðàí þëäöðöëäö. Àüûð éàðàëàíìûø Úàâèäàí ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ùÿëàê îëäó. Èúìàéà ðÿùáÿðëèê îíóí ÿí éàõûí ñèëàùäàøû ýÿíú Áàáÿêÿ êå÷äè. Àçÿðáàéúàíûí Ìèìÿç ðóñòàãûíûí Áèëàëàáàä êÿíäèíäÿí îëàí Áàáÿê õöððÿìèëÿð ùÿðÿêàòûíûí ìÿúðàñûíû äÿéèøÿðÿê, îíó òàìàìèëÿ Õèëàôÿòÿ ãàðøû éþíÿëòäè. Õöððÿìèëÿðèí «òÿíàñöõ» òÿëèìèíÿ ýþðÿ Úàâèäàíûí ðóùóíóí îíóí áÿäÿíèíÿ êå÷äèéè áèëäèðèëÿí ýöíäÿí Áàáÿê ìöÿëëèìèíèí ãîéóá ýåòäèéè âÿñèééÿòëÿðè ìöãÿääÿñ âÿçèôÿ åëàí åòäè: õöððÿìèëÿð òîðïàüà ñàùèá îëìàëû, çàëûìëàðû (éÿíè ÿðÿáëÿðè) ìÿùâ åòìÿëè, ìÿçäÿêèëèéè äèð÷ÿëòìÿëè èäèëÿð. Áàáÿêèí ÷àüûðûøû èëÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí ìöõòÿëèô ýóøÿëÿðèíäÿí àõûøàí ÿðÿáëÿðäÿí íàðàçû ÿùàëèíèí ùåñàáûíà õöððÿìèëÿð îðäóñóíóí ïèéàäàëàð èñòèñíà îëìàãëà éàëíûç ñöâàðèëÿðèíèí ñàéû 20 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòäû. ×îõ êå÷ìÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîðïàãëàðûíûí ÷îõ ùèññÿñè ÿðÿáëÿðäÿí òÿìèçëÿíäè. Öñéàí äàëüàñû ãîíøó âèëàéÿòëÿðÿ éàéûëäû. Èëê íþâáÿäÿ Õèëàôÿòÿ ãàðøû áóíäàí ÿââÿë äÿ äÿ-

ôÿëÿðëÿ ÷ûõûøëàð åòìèø áåéëÿãàíëûëàð áàáÿêèëÿðÿ ãîøóëäóëàð. Àçàäëûã ìöùàðèáÿñèíèí àëîâëàðû Úèáÿë, Õîðàñàí âÿ á. éåðëÿðÿ éàéûëäû. Õèëàôÿòèí áÿçè òàíûíìûø õàäèìëÿðè âÿ ÿìèðëÿðè äÿ Áàáÿêëÿ ìöòòÿôèãëèê åäèðäèëÿð. Òÿáÿðèñòàí ùàêèìè Ìÿçéÿð, Ìÿðÿíä ùàêèìè Èñìà ÿë-Êóðäè, Õèëàôÿòäÿí àéðûëìàüà úÿùä åäÿí Úÿíóáè Ãàôãàç úàíèøèíè Õàòèì èáí Ùÿðñÿìÿ, åëÿúÿ äÿ éåðëè ôåîäàëëàðûí ÷îõó þç ìÿíàôåëÿðè íàìèíÿ Áàáÿêëÿ éàõûíëàøìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Õöððÿìèëÿðèí èëê óüóðëàðû áó ùàêèìëÿðèí ñåïàðàòèçìèíè ýöúëÿíäèðìèøäè. Áóíëàð àðàñûíäà Àçÿðáàéúàíäà óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ àðòûã éåðëèëÿøìèø âÿ ìàë-ìöëê ñàùèáè îëìóø ÿðÿáëÿð äÿ âàðäû. «Ìóòÿüÿëëèá» («ãàëèá ýÿëìèø» ìÿíàñûíû äàøûéàí ÿðÿá ñþçöäöð) àäëàíäûðûëàí áó ÿðÿáëÿð õöððÿìèëÿðèí óüóð ãàçàíäûãëàðû 20-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàðàíìûø ãàðûøûãëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ÷ûõäûëëàð. Îíëàðäàí éåðëè ãàéíàãëàðäà «àâàðàíøàí» ëÿãÿáè èëÿ ãåéä åäèëÿí Ñàâàäà èáí ßáäöë Ùÿìèä ÿë-Úÿùùàôè éàëíûç ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû äåéèë, ÿòðàô éåðëÿðèí ôåîäàë ìöëê ñàùèáëÿðèíÿ ãàðøû äà ÷ûõûøëàð åòäè. Åðìÿíè Áàãðàòèëÿðëÿ ãîùóìëóã ÿëàãÿñè éàðàòìûø Ñàâàäà éåðëè Àððàí ôåîäàëëàðûíûí òîðïàãëàðûíû òóòìàüà ÷àëûøäû. Àððàí âèëàéÿòè Ñöíèêäÿ ìþùêÿìëÿíÿ áèëìèø Ñàâàäàíû îðàäàí éàëíûç éåðëè ùàêèì Âàñàãûí äÿâÿòèëÿ Ñöíèêÿ ýÿëìèø Áàáÿê ÷ûõàðà áèëäè. Ñîíðàäàí Âàñàãûí ãûçû èëÿ åâëÿíÿí Áàáÿê ùÿìèí òÿðÿôëÿðäÿ áèð ÷îõ éåðëÿðè ÿëÿ êå÷èðèð. Áó ýöí äÿ Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ Áàáÿê âÿ õöððÿìèëÿðèí àäû èëÿ áàüëû ñàéûëàí ßò-Òÿáÿðè. "Òàðèõ ÿð-ðóñóë âÿ-ë-ìöëóê" Äåéèðëÿð êè, 218/833 èëäÿ Úèáÿëäÿ Ùÿìÿäàí, Èñôàùàí, Ìàñàáàçàí, Ìèùðèúàíãàçàõ øÿùÿðëÿðèíäÿí êöëëè ìèãäàðäà àäàì õóððÿìèëÿðèí åòèãàäûíû ãÿáóë åòäè. Îíëàð áèð éåðäÿ òîïëàíàðàã Ùÿìÿäàí ðàéîíóíäà äöøÿðýÿ ñàëäûëàð. Ìþòÿñèì îíëàðà ãàðøû ãîøóí ýþíäÿðäè âÿ îíóí ñîíóíúà äÿôÿ ýþíäÿðäèéè îðäó Èñùàã èáí Èáðàùèì èáí Ìÿñÿáèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà èäè. Ùÿìèí èëèí øÿââàë àéûíäà [õÿëèôÿ] îíó Úèáÿëèí ùàêèìè òÿéèí åòäè. Çöëãÿäÿ àéûíäà î îíëàðà äîüðó éîëó äöøäö âÿ ãÿëÿáÿ ùàããûíäà îíóí âåðäèéè õÿáÿð (Áàüäàääà) òÿðâèéÿ ýöíöíäÿ [25 äåêàáð 833-úö èëäÿ] îõóíäó. Ùÿìÿäàí ðàéîíóíäà î, 60 ìèí àäàìû ãûëûíúäàí êå÷èðäè, ãàëàíëàðû èñÿ Áèçàíñ ÿðàçèñèíÿ ãà÷äû.

211

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

212

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ßë-Áÿëàçóðè. "Êèòàá Ôöòóù ßë-Áóëäÿí" [Ìÿìóíóí Ìþòÿñèìÿ íÿñèùÿòèíäÿí] "… Õóððÿìèëÿðÿ ãàðøû ÿí ôÿàë, ãÿòèééÿòëè âÿ äÿéàíÿòëè àäàìûíû ýþíäÿð, îíó ïóë, ñèëàù, ñöâàðè âÿ ïèéàäà ãîøóíëà òÿúùèç åòäèð. ßýÿð õóððÿìèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ óçàíàðñà, îíäà îíëàðûí öçÿðèíÿ áöòöí äîñòëàðûí âÿ êþìÿê÷èëÿðèíëÿ áèðëèêäÿ þçöí ýåò". àáèäÿëÿð âàðäûð (Áàáÿê ãàëàñû, áàáÿêèëÿðèí ãÿáèðëÿðè âÿ ñ.). Áàáÿêèí áàø÷ûëûüû èëÿ òÿãðèáÿí 21 èë äàâàì åòìèø ìöáàðèçÿ ßðÿá Õèëàôÿòèíÿ àüûð çÿðáÿ âóðäó, îíóí ÿñàñëàðûíû ñàðñûòäû. Àéðû-àéðû õöððÿìè äÿñòÿëÿðèíÿ Áàáÿêèí ÿí éàõûí êþìÿê÷èëÿðè, õàëã è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõìûø Àäèí, Àáäóëëàù, Òàðõàí, Ðöñòÿì, Ìöàâèéÿ âÿ áàøãà ýþðêÿìëè ñÿðêÿðäÿëÿð áàø÷ûëûã åäèðäèëÿð. Áàáÿêèí òàïøûðûüû èëÿ îíëàð ÿðÿáëÿðèí ìöëê âÿ ìàëèêàíÿëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðèð, õÿëèôÿíèí ýþíäÿðäèéè îðäó ùèññÿëÿðèíÿ ùöúóìëàð åäèðäèëÿð. Õöððÿìèëÿðèí ãàçàíäûãëàðû óüóðëàð õÿëèôÿ ÿë-Ìÿìóíó îíëàðà ãàðøû úèääè àääûìëàð àòìàüà ìÿúáóð åòäè. Ëàêèí 819 èëäÿ ñÿðêÿðäÿ Éÿùéà èáí Ìóàçûí áàø÷ûëûüû èëÿ Áàáÿêÿ ãàðøû ýþíäÿðèëÿí èëê íèçàìè îðäó óüóð ãàçàíà áèëìÿäè. Èêè èë ñîíðà Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí éåíè âàëèñè Èñà èáí Ìÿùÿììÿäèí ñèëàù-ñóðñàòëà òÿúùèç åäèëìèø ãîøóíó äà äþéöø ìåéäàíûíäàí ãà÷ìàëû îëäó. ßðÿáëÿðèí ñîíðàêû ùöúóìëàðû äà óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíäè. Íÿùàéÿò, 827–828 èëëÿðäÿ õöððÿìèëÿðÿ ãàðøû äþéöøÿí ÿðÿá ñÿðêÿðäÿñè Ìÿùÿììÿä èáí Ùóìåéä ÿò-Òóñè ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëäè. Áóíà Àððàíäà éåðëè ôåîäàëëàð àðàñûíäà áàø âåðÿí ÷ÿêèøìÿëÿð, ãèéàìëàð äà øÿðàèò éàðàòäû. 829 èë èéóíóí 3-äÿ Ùÿøòàäñÿð äàüû éàõûíëûüûíäà Áÿçç ãàëàñûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê èñòÿéÿí ÿðÿáëÿðëÿ áàáÿêèëÿð àðàñûíäà ùÿëëåäèúè äþéöø áàø âåðäè. Ãàíëû âóðóøìà õöððÿìèëÿðèí ãÿëÿáÿñè èëÿ áàøà ÷àòäû. 30 ìèíÿäÿê ÿðÿá äþéöø÷öñö, î úöìëÿäÿí, Ìÿùÿììÿä ÿò-Òóñè ìÿùâ åäèëäè. 833 èëäÿ, õÿëèôÿ ÿë-Ìÿìóíóí þëöìöíäÿí ñîíðà, õöððÿìèëÿð ùÿðÿêàòû éåíè ãöââÿ èëÿ àëîâëàíäû. Íèçàìöëìöëêöí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, öñéàí Èñôàùàí, Ôàðñ âÿ Êóùèñòàíû äà áöðöäö. 20 èëëèê ùàêèìèééÿòè ÿðçèíäÿ õöððÿìèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí, ëàêèí ÷ûõûøëàðà ñîí ãîéà áèëìÿéÿí õÿëèôÿ ÿë-Ìÿìóí þç âàðèñè–ãàðäàøû ÿë-Ìöòÿñèìÿ õöððÿìèëÿðÿ ãàðøû àìàíñûç ìöùàðèáÿ àïàðìàüû âÿñèééÿò åòäè. Õèëàôÿòèí âàðëûüû ö÷öí úèääè òÿùëöêÿ éàðàíäûüûíû éàõøû áàøà äöøÿí õÿëèôÿ ÿë-Ìöòÿ-

ñèì èìïåðèéàíû Øÿðã òîðïàãëàðû èëÿ áèðëÿøäèðÿí ÿñàñ ñòðàòåæè òðàíçèò éîëó öñòöíäÿ éåðëÿøÿí Ùÿìÿäàíûí éàõûíëûüûíäà äöøÿðýÿ ñàëìûø õöððÿìèëÿðÿ ãàðøû îðäó ýþíäÿðäè. Îðäóíóí áàøûíäà õÿëèôÿíèí Úèáÿë âèëàéÿòèíÿ ùàêèì òÿéèí åòäèéè Èñùàã èáí Èáðàùèì äóðóðäó. Äþéöø ÿðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Áó ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà õÿëèôÿ ÿë-Ìöòÿñèì Áèçàíñëà àïàðûëàí ôàñèëÿñèç ìöùàðèáÿëÿðÿ àðà âåðìÿéèí, áöòöí ãöââÿëÿðè õöððÿìèëÿðÿ ãàðøû éþíÿëòìÿéèí âàúèá îëäóüóíó áàøà äöøöð. Áàüëàíûëàí ñöëù íÿòèúÿñèíäÿ Áèçàíñ–ÿðÿá ñÿðùÿäèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèø äþðä èëëèê (833-837) ñàêèòëèê áöòöí Õèëàôÿò ãöââÿëÿðèíè Áàáÿêÿ ãàðøû ñÿôÿðáÿð åòìÿê èìêàíû âåðèð. Èëê íþâáÿäÿ õÿëèôÿ îðäóñó ãÿðàðýàùûíûí éåðëÿøäèéè ßðäÿáèëëÿ Çÿíúàí àðàñûíäà áàáÿêèëÿðèí äàüûòäûãëàðû ãàëàëàð áÿðïà åäèëèð. Ðàáèòÿ ñèñòåìè, ãàðîâóë ïîñòëàðû éåíèäÿí ãóðóëóð. Õèëàôÿò òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ìÿùç áó ìöùàðèáÿ çàìàíû ðàáèòÿ âàñèòÿñè êèìè ïî÷ò ýþéÿð÷èíëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Àðäû-àðàñû êÿñèëìÿäÿí ñèëàù, ÿðçàã âÿ áàøãà ñóðñàòëà òÿúùèç åäèëÿí ÿðÿá ãîøóíëàðûíà áèçàíñëûëàðà ãàðøû Ìèñèðäÿ àïàðûëàí ìöáàðèáÿäÿ øþùðÿò ãàçàíìûø óñðóøàíàëû òöðê–Àôøèí Ùåéäÿð èáí Êàâóñ áàø êîìàíäàí òÿéèí îëóíóð. Òÿêúÿ 837 èëäÿ Áàáÿêëÿ ìöùàðèáÿéÿ 1 ìèëéîí äèðùÿì õÿðúëÿíèð. Õÿëèôÿ ÿë-Ìöòÿñèì ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð îëìàéàí ýöíëÿðäÿ Àôøèíèí þçöíÿ ùÿð ýöí 5 ìèí äèðùÿì, äþéöø ýöíëÿðèíäÿ èñÿ 10 ìèí äèðùÿì þäÿíèëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áó êèìè òÿäáèðëÿð õöððÿìèëÿðÿ ãîøóëìóø áÿçè éåðëè ôåîäàëëàðû Áàáÿêäÿí óçàãëàøäûðäû. Îíëàðäàí áÿçèëÿðè ùÿòòà ÿðÿáëÿðÿ ãîøóëäóëàð. Òàðèõ÷è ÿò-Òÿáÿðè êå÷ìèø ìöòòÿôèãëÿðèí áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè Áàáÿêÿ åíäèðèëìèø ìÿüëóáèééÿò çÿðáÿñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðäè. 835–836 èëëÿðäÿ ÿðÿáëÿðëÿ õöððÿìèëÿð àðàñûíäà ýàù áó, ýàù äà äèýÿð òÿðÿôèí ãÿëÿáÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí äþéöøëÿð áàø âåðäè. 836 èëèí ãûøûíäà õÿéàíÿò íÿòèúÿñèíäÿ Áàáÿêèí ÿí éàõøû ñÿðêÿðäÿñè Òàðõàí ãÿòëÿ éåòèðèëèð. Õöððÿìèëÿðèí ôÿàëèééÿòèíè ìöðÿêêÿáëÿøäèðÿí áó ãÿòëäÿí ñîíðà ùÿðÿêàò èøòèðàê÷ûëàðû áèðúÿ äÿôÿ äÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíà áèëìèð. Éåíè ãóââÿëÿðëÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø õÿëèôÿ îðäóñó, íÿùàéÿò, 837 èë àâãóñòóí 26äà, óçóí âÿ àüûð äþéöøëÿðäÿí ñîíðà, õöððÿìèëÿðèí èñòèíàäýàùû Áÿçç ãàëàñûíû àëà áèëèð. Áÿçç óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ îí ìèíëÿðëÿ õöððÿìè âÿ ÿðÿá ÿñýÿðè ùÿëàê îëóð, ìèíëÿðëÿ ÿñèð ÿëÿ êå÷èðèëèð. Áàáÿêèí þçö èøÿ êè÷èê äÿñòÿ èëÿ ìöùàñèðÿíè éàðàðàã, Áèçàíñà ýåòìÿê ìÿãñÿäèëÿ, áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðäàøû Àáäóëëàù âÿ áèð íå÷ÿ õèäìÿò÷èñè èëÿ Àðàçû àäëàéûð; àðòûã áèð

ÿñðäÿí ÷îõ ÿââÿë äþâëÿò÷èëèêëÿðèíè èòèðñÿëÿð äÿ áÿçè èìòèéàçëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèø àëáàí Ìèùðàíèëÿðèíèí õÿëÿôëÿðèíèí âÿ ãÿäèì Àðàíøàùèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí ôåîäàë-ìöëê ñàùèáëÿðèíèí èäàðÿñèíäÿ îëàí Àðñàõ ÿðàçèñèíÿ êå÷ÿ áèëèð. Áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ êå÷ìèø ìöòòÿôèãè àëáàí êíéàçû Ñÿùë èáí Ñóìáàòûí ãàëàñûíäà ñûüûíàúàã òàïûð. Ùÿëÿ áàáÿêèëÿð ùÿðÿêàòûíûí èëê èëëÿðèíäÿ ÿðÿáëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûøëàðû èëÿ àä ÷ûõàðìûø, éåðëè ìÿíáÿëÿðèí (Ì.Êàëàíêàòóêëó, Ò.Àðñðóíè) Øÿêè ñàùèáè «Ñÿùë Ñìáàòåàí Àðàíøàùèê» àäëàíäûðäûüû áó àëáàí ìÿëèêè, âÿçèééÿòèí ÿðÿáëÿðèí õåéðèíÿ äÿéèøäèéèíè ýþðäöêäÿ, Õèëàôÿòëÿ áàðûøûüûí âàúèáëèéèíè äÿðê åäèð. Àëáàíèéàíûí áèð íå÷ÿ òàðèõè âèëàéÿòèíè, î úöìëÿäÿí Àðñàõû èäàðÿ åäÿí Ñÿùë, éåíè, ëàêèí áó äÿôÿ õÿéàíÿòêàð àääûì àòûð: ãÿäèì Àðàíøàùèëÿðÿ ìÿíñóá òîðïàãëàðû áèðëÿøäèðìÿê, àëáàí äþâëÿò÷èëèéèíè áÿðïà åòìÿê íàìèíÿ Áàáÿêè ÿðÿáëÿðÿ òÿñëèì åäèð. Ñÿùëèí ýöìàíû äîüðóëóð: îíóí áó ùÿðÿêÿòèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðÿí õÿëèôÿ, Ñÿùëÿ ôÿõðè õÿëÿòëÿ éàíàøû, «áàòðèê òàúûíû» äà òÿãäèì åäèð; î, âåðýèäÿí àçàä îëóíóð. Ìîèñåé Êàëàíêàòóêëó Õèëàôÿòèí Ñÿùëÿ «Åðìÿíèñòàí, Èáåðèéà âÿ Àëáàíèéàíûí àëè ùàêèìè» òèòóëóíó âåðäèéèíè áèëäèðèð. Ëàêèí, áàøãà áèð éåðëè ìöÿëëèô, ÿñëèíäÿ îíóí ùþêìöíöí Øÿêèäÿí êÿíàðà ÷ûõìàäûüû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð. Áàáÿê èñÿ Àôøèí òÿðÿôèíäÿí òóòóëóð. 838 èë éàíâàðûí 4äÿ î, Õèëàôÿòèí ïàéòàõòû Ñàìèðÿ øÿùÿðèíÿ, õÿëèôÿ ÿë-Ìöòÿñèìèí ùöçóðóíà ýÿòèðèëèð. Áÿçè ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Áàáÿê åëÿ ùÿìèí ýöí, áÿçèëÿðèíÿ ýþðÿ, èñÿ áèð ãÿäÿð ôÿðãëè òàðèõäÿ (29, Û; 14, ÛÛÛ âÿ ñ.) àüûð ÿçàáëàðëà ÷àðìûõà ÷ÿêèëèð. Ùÿòòà òÿÿññöáêåø îðòà ÷àü ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðè äÿ åäàì çàìàíû ìÿðäëèê âÿ ìÿòàíÿò íöìàéèø åòäèðÿí Áàáÿêÿ ùåéðàíëûãëàðûíû ýèçëÿòìèðëÿð. Ñàü ÿëè êÿñèëäèêäÿí ñîíðà Áàáÿê ùÿìèí ÿëè èëÿ ñèôÿòèíè ãàíà áîéàéûð. Ñÿáÿáèíè ñîðóøäóãäà «ñèôÿòèìè ãàíà áîéàäûì êè, ðÿíýèìèí ãà÷äûüû ýþðñÿíìÿñèí»–äåéèð. ßò-Òÿáÿðè. "Òàðèõ ÿð-ðóñóë âÿ-ë-ìöëóê". Áàáÿêèí îüëóíà úàâàá ìÿêòóáóíäàí "Ñÿí èñÿ åëÿ áèð òîõóìäàíñàí êè, îíäàí áèð íÿôÿð äÿ îëñóí ëÿéàãÿòëè [àäàì] òþðÿìÿéèá âÿ ìÿí [à÷ûã] áèëäèðÿðÿì êè, ñÿí ìÿíèì îüëóì äåéèëñÿí, ÷öíêè ãûðõ èë ìèñêèí ãóë êèìè þìöð ñöðìÿêäÿíñÿ, áèð ýöí àüà êèìè éàøàìàã äàùà éàõøûäûð". 213

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Õöððÿìèëÿð ùÿðÿêàòû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàñà äà áó ãÿëÿáÿíè «èñëàìûí ÿí áþéöê ãÿëÿáÿñè», Áàáÿêèí ÿñèð àëûíäûüû ýöíö «ìöñÿëìàíëàðûí áàéðàì ýöíö» (ÿë-Ìÿãäèñè) ùåñàá åäÿí ÿðÿáëÿðÿ ÷îõ áàùà áàøà ýÿëäè: 20 èëäÿí àðòûã ìöääÿò ÿðçèíäÿ áàáÿêèëÿð Õèëàôÿòèí 225 ìèí äþéöø÷öñöíö âÿ õåéëè ñÿðêÿðäÿñèíè ìÿùâ åòäè. Õèëàôÿò òàðèõèíäÿ áàø âåðÿí äèíè-ñèéàñè ÷ûõûøëàðûí ÿí ÿçÿìÿòëèñè îëàí, ÿðÿá öñóë-èäàðÿñèíÿ ãàðøû õàëã àçàäëûã ìöùàðèáÿñè ñÿâèééÿñèíÿ óúàëàí áó ùÿðÿêàò «àç ãàëà Àááàñèëÿð äþâëÿòèíè ìÿùâ åäÿúÿêäè» (ÿë-Ìÿñóäè). Õöððÿìèëÿð-áàáÿêèëÿð ùÿðÿêàòû Õèëàôÿòèí ìÿçëóì õàëãëàðëà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíè êÿñêèíëÿøäèðäè, ÿðÿá èìïåðèéàñûíûí ïàð÷àëàíìà ïðîñåñèíè ñöðÿòëÿíäèðäè. Ùÿðÿêàò âÿ îíóí áàø÷ûñû ìÿùâ åäèëñÿ äÿ Áàáÿêèí õöððÿìè àðäûúûëëàðû 9 ÿñðèí ñîíóíàäÿê Õèëàôÿòÿ ãàðøû ÷åâðèëìèø áöòöí éåíè ÷ûõûøëàðäà èøòèðàê åòäèëÿð. 10 ÿñðäÿ îíëà-

àüàëûüû þëêÿíèí ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà äÿðèí èç ãîéäó. Áó âÿçèééÿò ìöâÿããÿòè äÿ îëñà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàôûíû âÿ þëêÿíèí ìÿäÿíè òÿðÿããèñèíè ëÿíýèòäè; áóíóíëà áåëÿ, Àçÿðáàéúàíûí ýåíèø ÿðàçèëè Õèëàôÿò òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìÿñè îíó îáéåêòèâ îëàðàã öìóìè ìöñÿëìàí ìÿäÿíèéÿòèíÿ úÿëá åòäè, áóðàäà èñëàìûí àç ñîíðà ýåíèø âöñÿò òàïìàñûíà øÿðàèò éàðàòäû. Ìöäàõèëÿäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ àïàðûëàí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð áó þëêÿíèí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðèíÿ áþéöê çèéàí âóðäó. Éàõûí Øÿðãèí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðèíè íèñáÿòÿí àñàíëûãëà, èãòèñàäèééàòà úèääè çÿðÿð âóðìàäàí òóòàí ÿðÿáëÿð Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ êÿñêèí ìöãàâèìÿòëÿ ãàðøûëàøäûëàð. Øÿùÿð òÿñÿððöôàòûíà äÿéÿí áþéöê çÿðÿð íÿòèúÿñèíäÿ áèð ñûðà øÿùÿðëÿð òÿíÿççöë åòäè. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíà äàùà ìöòÿðÿããè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð ýÿòèðÿ

ðèëèð, øÿùÿðèí êÿíääÿí àéðûëìàñû ïðîñåñè äÿðèíëÿøèð, ñÿíÿòëÿð êÿíä òÿñÿððöôàòûíäàí àéðûëàðàã øÿùÿðëÿðäÿ ìÿðêÿçëÿøèð. Áåéíÿëõàëã òðàíçèò òèúàðÿòèíèí àíà éîëëàðû öçÿðèíäÿ îëàí Áÿðäÿ, Áåéëÿãàí, Äÿðáÿíä (Áàá ÿë-ßáâàá) êèìè èðè øÿùÿðëÿðëÿ éàíàøû Øÿêè, Ãÿáÿëÿ, Íàõ÷ûâàí, ßðäÿáèë, Òÿáðèç, Ìàðàüà, Øàìàõû, Øàáðàí âÿ áàøãà òèúàðÿò âÿ ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçëÿðè èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áó øÿùÿðëÿðèí òÿñÿððöôàòûíûí öìóìè èíêèøàôû îíëàðûí òÿäðèúÿí îðòà ÿñðëÿðèí ôåîäàë øÿùÿðèíÿ ÷åâðèëìÿñè ö÷öí çÿìèí éàðàäûð. Òàðèõè âÿ úîüðàôè ãàéíàãëàðäàêû ÷îõñàéëû ôàêòëàðûí, åëÿúÿ äÿ îíîìàñòèê âÿ ôîëêëîð ìàòåðèàëûíûí òÿäãèãè ñöáóò åäèð êè, àðòûã 7 ÿñðèí ñîíëàðûíäà, éÿíè ÿðÿáëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà ùåýåìîí ãöââÿéÿ ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàäûüû, øèìàëëû-úÿíóáëó òîðïàãëàðûìûçûí Õèëàôÿò òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëäèéè äþâðäÿ òöðêäèëëè, èðàíäèëëè âÿ ãàôãàç-

Ñàõñû øàìäàíëàð. Áåéëÿãàí. 9-12 ÿñðëÿð

ðûí áèð ÷îõó èñìàèëèëÿðÿ ãîøóëäóëàð. Õöððÿìèëÿðèí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè áþëýÿëÿð ñîíðàëàð áàòèíèëÿðèí èñòèíàäýàùûíà ÷åâðèëäè. Éåðëè ôåîäàëëàðûí ñåïàðàòèçìèíèí ýöúëÿíìÿñè äÿ áó äþâðäÿ þç éöêñÿê ùÿääèíÿ ÷àòäû. Àððàíûí õåéëè ùèññÿñè Õèëàôÿòèí àñûëûëûüûíäàí ÷ûõäû. 838/39 èëäÿ Òÿáÿðèñòàíäà ÿìèð Ìÿçéÿðèí, Àçÿðáàéúàíäà Àôøèíèí ãîùóìó, ùàêèì Ìèíêèúÿâð ÿë-Ôÿðãàíèíèí âÿ áàøãà éåðëè ùàêèìëÿðèí áàø÷ûëûã åòäèêëÿðè öñéàíëàð ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû éþíÿëäèëäè. Áó öñéàí 840/41 èëäÿ õÿëèôÿ ñÿðêÿðäÿñè Áþéöê (ÿëÊÿáèð) Áóüà òÿðÿôèíäÿí éàòûðûëäû. Ìèíêèúÿâð Ñàìèðÿ øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðèëäè. Õöððÿìè–áàáÿêèëÿðèí Àçÿðáàéúàíäàêû ÷ûõûøû Õèëàôÿòèí Ãàôãàç âèëàéÿòèíäÿ éåðëè ôåîäàëëàðûí ýöúëÿíìÿñè ö÷öí çÿìèí éàðàòäû; Õèëàôÿòèí àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðÿ ïàð÷àëàíìàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ÿñàñ ñèéàñè ãöââÿëÿðäÿí áèðè îëäó. Àááàñèëÿð äþâëÿòèíèí ÿñàñëàðûíû ñàðñûòìûø ìÿùç áó öñéàíäàí ñîíðà ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòäÿ éàðàíìûø ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿí éåðëè ùàêèìëÿð ìöñòÿãèëëèê ãàçàíìàüà ÷àëûøûðäûëàð. ßðÿá èøüàëûíûí íÿòèúÿëÿðè – ßðÿá èñòèëàñû âÿ Õèëàôÿòèí Àçÿðáàéúàíäà óçóí ñöðÿí 214

Áÿçç ãàëàñû.

áèëìÿéÿí, áóíà ýþðÿ äÿ þç ýÿëèøëÿðè èëÿ úÿìèééÿòèí èúòèìàè-èãòèñàäè ÿñàñëàðûíû äÿéèøìÿéÿí ÿðÿáëÿð ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðè ìÿùâ åòìèð, ìþâúóä òÿñÿððöôàò ñèñòåìèíè ñàõëàìàüà ÷àëûøûðäûëàð. ßðÿá âÿ õÿçÿð éöðöøëÿðè, éåðëè ÿùàëèíèí Õèëàôÿòÿ ãàðøû ÷ûõûøëàðû âÿ ñ. èëÿ ÿëàãÿäàð èêè ÿñðäÿí ÷îõ äàâàì åäÿí íèñáè èãòèñàäè äóðüóíëóã äþâðöíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿðëÿðèí, ñÿíÿòêàðëûüûí, òèúàðÿòèí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäûüû íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Î âàõòäàí øÿùÿðëÿð éåíèäÿí ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëèð, øÿùðèñòàíëàðûí (øÿùÿðèí ãàëà äèâàðëàðû äàõèëèíäÿêè ùèññÿñè) õàðèúèíäÿ ýåíèø ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìÿùÿëëÿëÿðè–ðàáàäëàð ìåéäàíà ýÿëèð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð ÿðÿá ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíäà øÿùÿðëÿðèí áèð íå÷ÿ êàòåãîðèéàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Èúòèìàè ÿìÿê áþëýöñö äàùà ýåíèø çÿìèíäÿ ùÿéàòà êå÷è-

äèëëè îëàí Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè è÷ÿðèñèíäÿ ôóíêñèîíàë áèðèíúèëèê òöðê äèëëÿðèíÿ ìÿõñóñ èäè. Áó, ùÿì÷èíèí, 7 ÿñðÿ àèä ÿðÿá ìÿíáÿéèíäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûø «Àçÿðáàéúàí ãÿäèìäÿí òöðêëÿðèí ìÿñêóíëàøäûüû òîðïàãäûð» – ìÿëóìàòû èëÿ äÿ òÿñäèã Èáí Ùèøàì. "Êèòàáöë-òèúàí ôè ìöëöê ùèìéàð" Ìöàâèéÿíèí Öáåéä èáí Øÿðèééÿ èëÿ ñþùáÿòëÿðè áóðéà ÷àòäûãäà Ìöàâèéÿ Öáåéäÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê, Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà îíóí ôèêðèíè þéðÿíìÿê èñòÿéÿðÿê äåìèøäèð: "Ñÿí àëëàù, Àçÿðáàéúàí [ùàããûíäà] ÿëàãÿíèç, òÿëàøûíûç âÿ õàòèðÿíèç íÿäèð?" Öáåéä èáí Øÿðèééÿ áåëÿ úàâàá âåðèð: "Îðà òöðê òîðïàüûäûð. Îíëàð îðàéà úÿìëÿøÿðÿê áèð-áèðè èëÿ ãàðûøìûø âÿ òÿêìèëëÿøìèøëÿð".

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àðàç ÷àéû öñòöíäÿ Õóäàôÿðèí êþðïöëÿðè. 7-11 ÿñðëÿð

îëóíóð. Õèëàôÿò òÿðêèáèíÿ ãàòûëìûø áöòöí þëêÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè 8 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà äà ðÿñìè äþâëÿò äèëè îëàí ÿðÿá äèëèíèí òàáå åäèëìèø õàëãëàðûí öíñèééÿò âàñèòÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñè îíóí ÷îõ êå÷ìÿäÿí åëìè-ÿäÿáè éàðàäûúûëûãäà äà ùàêèì äèë îëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. Ëàêèí ÿùàëèñèíèí ÷îõ áþéöê ôàèçè òöðêäèëëè îëàí Àçÿðáàéúàíäà èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ÿõëàãè ôèêèðëÿðëÿ çÿíýèí ôîëêëîð äà ìþâúóä èäè. Ìÿçìóí âÿ äåéèì åòèáàðèëÿ ìöñÿëìàí÷ûëûãäàí ÿââÿëÿ àèä àòàëàð ñþçëÿðè, çÿðá-ìÿñÿëëÿð âÿ áàøãà ÿäÿáè íöìóíÿëÿð ñûðàñûíäà åë îçàíû Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëè èëÿ ñþéëÿíèëÿí äàñòàíëàð äàùà ÷îõ øþùðÿò ãàçàíìûøäû. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí «Àçÿðáàéúàí øèôàùè âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòûíûí áàáàñû» àäëàíäûðäûüû, øèôàùè øÿêèëäÿ 6–8 ÿñðëÿðäÿ ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûø, 7–9 ÿñðëÿðäÿ òàì òÿøÿêêöë òàïìûø áó îüóç äàñòàíû îüóç òöðêëÿðèíèí èñëàìèééÿòÿ ãÿäÿðêè ùÿéàòûíû, ìÿèøÿòèíè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè, ÿäÿá-ÿðêàí íîðìàëàðûíû âÿ ñ. ÿêñ åòäèðèð. Èñëàìû ãÿáóë åòìèø áöòöí õàëãëàð êèìè î çàìàí äèíè-åòíèê àíëàìëû öìóìè «ìöñÿëìàí» ìÿôùóìó èëÿ áèðëÿøìèø àçÿðáàéúàíëûëàð äà 9 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã òÿðÿããè äþâðöíÿ ãÿäÿì ãîéàí ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôû ïðîñåñèíäÿ èøòèðàê åäèðäèëÿð. ßðÿá Øÿðãèíèí ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðè îëàí Áàüäàä, Êóôÿ, Áÿñðÿ, Äÿìÿøã, Ãàùèðÿ âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðÿ òÿùñèë àëìàã ö÷öí ÷îõëó àçÿðáàéúàíëû ýåäèðäè. Àçÿðáàéúàíûí þçöíäÿ èñÿ àðòûã 7 ÿñðèí ñîíëàðûíäà áþéöê øÿùÿðëÿðèí úàìå ìÿñúèäëÿðèíäÿ ìÿêòÿáëÿð à÷ûëäû. Äÿðñëÿð ÿââÿëëÿð éàëíûç ÿðÿá äèëèíäÿ, 9 ÿñðäÿí èñÿ, ùÿì÷èíèí, ôàðñ äèëèíäÿ êå÷èðèëèðäè. Óøàãëàðà ÿðÿá ãðàììàòèêàñû, èëàùèééàò åëìëÿðè âÿ øÿðèÿòëÿ éàíàøû òàðèõ, úîüðàôèéà, ÿäÿáèééàò, ðèéàçèééàò, òÿáèÿòøöíàñëûã, áÿëàüÿò, ìÿíòèã âÿ ñ. þéðÿäèëèðäè. ßðÿá äèëèíèí ùÿì ðÿñìè, ùÿì äÿ åëìè-

ÿäÿáè äèëÿ ÷åâðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éåðëè ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿ áó äèëäÿ éàçàí âÿ ÿðÿá ÿäÿáèééàòû ÿíÿíÿëÿðèíè êàìèëëèêëÿ ìÿíèìñÿéÿí øàèð âÿ éàçû÷ûëàð ÷ûõäûëàð. Èêè ìÿäÿíèééÿòèí–þç ìèëëè Àçÿðáàéúàí âÿ ÿðÿá ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿìñèë÷èñè îëàí áó øàèðëÿðäÿí Ìóñà Øÿùÿâàò, ßáó-ë-Àááàñ ÿë-Àìà, Èñìàéûë èáí Éàñàð âÿ áàøãàëàðû ÿðÿá ÿäÿáèééàòûíäà þçëÿðèíÿìÿõñóñ éåíè úûüûð à÷ìûø, ÿðÿá äèëèíäÿ éàçñàëàð äà, äîüìà éóðäà, äîüìà ìÿäÿíèééÿòÿ áàüëû îëìóø, îíëàðäàí áÿùðÿëÿíìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí ôåîäàë äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû (9 ÿñðèí 2-úè éàðûñû – 11 ÿñð). Õèëàôÿòèí çÿèôëÿäèéè äþâðäÿ ñèéàñè âÿçèééÿò – 9 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí ñîíðà Õèëàôÿòèí ùÿð éåðèíäÿ îëäóüó êèìè òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà äà éåðëè ùàêèì âÿ ÿðÿá úàíèøèíëÿðèíèí ñåïàðàòèçìè ýöúëÿíäè. Ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòäÿí àéðûëìàã úÿùäëÿðè àðòäû. 853 èëäÿ ìÿðêÿçèí èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòèíèí äàâàìû îëàðàã Úÿíóáè Ãàôãàçäà çîð òÿòáèã åäÿí Áóüà ÿë-Êÿáèð Òèôëèñ ùàêèìè Èñùàã èáí Èñìàéûëû, Êòèø âÿ Áåéëÿãàí ùàêèìè Éÿñàè ßáó Ìóñàíû, Õàúûí ùàêèìè Àòûðíåðñåùè, Áàáÿêè Õèëàôÿòÿ òÿñëèì åòñÿ äÿ ÿðÿáëÿðèí úÿçàñûíäàí úàí ãóðòàðà áèëìÿéÿí Ñÿùë èáí Ñóìáàòû âÿ Õèëàôÿòÿ òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí áàøãà éåðëè ùàêèìëÿðè Ñàìèðÿ øÿùÿðèíÿ àïàðäû. Áó ùàäèñÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà ÿðÿá úàíèøèíëÿðèíèí âÿ ôåîäàëëàðûíûí ìþâãåéèíè ìöâÿããÿòè äÿ îëñà ìþùêÿìëÿòäè. Õÿëèôÿ ÿëÌöòÿâÿêêèëèí [842–861] áþëýÿéÿ èêèíúè äÿôÿ âàëè òÿéèí åòäèéè, Øåéáàíèëÿðäÿí îëàí Ìÿùÿììÿä èáí Õàëèä èáí Ìÿçéÿäèí äþâðöíäÿ [856–857] «öñéàí÷ûëàð ñàêèòëÿøäèëÿð» (ÿë-Éÿãóáè). Éåíè òÿéèí åäèëÿí Ìÿùÿììÿä èáí Õàëèä þçöíöí áèðèíúè âàëèëèéè äþâðöíäÿ (851) Äÿðáÿíääÿí áàøëàéàðàã áöòöí ðåýèîíó ôÿàëëûãëà èäàðÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûñà, èêèíúè âàëèëèéè äþâðöíäÿ éåíèäÿí áÿðïà åäÿðÿê þçöíÿ èãàìÿòýàù åòäèéè Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ ãÿ-

ðàðëàøûð. Áó çàìàí îíóí ãàðäàøëàðûíäàí áèðè–Ùåéñÿì èáí Õàëèä ìöñòÿãèë îëàðàã Øèðâàíû, äèýÿð ãàðäàøû Éÿçèä èñÿ Ëàéçàíû èäàðÿ åäèðäèëÿð. 861 èëäÿ õÿëèôÿ ÿë-Ìöòÿâÿêêèëèí þëäöðöëìÿñè ìÿðêÿçäÿêè ùÿðú-ìÿðúëèéè àðòûðäû. Áàáÿêèëÿð ùÿðÿêàòûíûí òÿñèðèëÿ àðòûã òàìàì çÿèôëÿìèø Õèëàôÿòèí ïàð÷àëàíìàñû ïðîñåñè ýöúëÿíäè. Ìÿüðèáäÿí Ìÿøðèãÿäÿê ýåíèø áèð ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäÿí ßðÿá èìïåðèéàñûíûí àéðû-àéðû âèëàéÿòëÿðèíäÿ ìÿðêÿçäÿí àñûëûëûãëàðûíû áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ öçÿ áèëìèø äþâëÿòëÿð éàðàíìàüà áàøëàäû. Òÿáÿðèñòàíäà ßëÿâèëÿð, Èðàíäà Ñÿôôàðèëÿð, Ìèñèðäÿ Òóëóíèëÿð, Õîðàñàí âÿ Îðòà Àèñéàäà Ñàìàíèëÿð äþâëÿòëÿðè òÿøÿêêöë òàïäû. Áóíà àüûð âåðýè ñèéàñÿòèíäÿí úàíà äîéìóø éåðëè ÿùàëèíèí ôÿàë ÷ûõûøû èëÿ éàíàøû ùÿìèí ÷ûõûøëàðûí éàòûðûëìàñûíäà àç ðîëó îëìàéàí âÿ õÿëèôÿ ÿë-Ìöòÿñèìèí äþâðöíäÿí [833-842] áàøëàéàðàã ÿðÿá îðäóñóíóí þçÿéèíè òÿøêèë åäÿí òöðêëÿðèí ìÿðêÿçäÿêè ùàêèìèéé-

Øèðëè ñàõñû ãàá. Áåéëÿãàí. 9-12 ÿñðëÿð

ÿòëÿðèíèí éöêñÿëìÿñè äÿ ñÿáÿá îëäó. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí öìóìè ðÿéèíÿ ýþðÿ, òöðêëÿðèí àüàëûüûíûí ýöúëÿíìÿñè õÿëèôÿ àüàëûüûíûí ñöãóòóíóí áàøëàíüûúû îëäó. Õèëàôÿòèí ùÿð éåðèíäÿ îëäóüó êèìè òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà äà, ÿðÿá öñóë-èäàðÿñèíèí âåðäèéè ýöçÿøòëÿðÿ ýþðÿ þç ìöëêëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèø áÿçè éåðëè âÿ ìÿíøÿúÿ ýÿëìÿ îëñàëàð äà àðòûã éåðëèëÿøìèø ôåîäàë ùàêèìëÿð äÿ àéðûëìàüà, ùå÷ îëìàçñà éàðûììöñòÿãèë îëìàüà úàí àòûðäûëàð. 861 èëäÿ Øèðâàí ùàêèìè Ùåéñÿì âÿ Ëàéçàí ùàêèìè Éÿçèä Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-øÿðã òîðïàãëàðûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí Øèðâàí âÿ Ëàéçàíäà Õèëàôÿòäÿí òÿúðèä îëóíäóãëàðûíû, ãÿäèì «øèðâàíøàù» âÿ «ëàéçàíøàù» òèòóëëàðûíû ãÿáóë åòäèêëÿðèíè áèëäèðäèëÿð. Ùÿëÿ 6 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ (510) àëáàí Àðøàãèëÿð ñöëàëÿñèíèí Ñàñàíèëÿð òÿðÿôèíäÿí ëÿüâèíäÿí ñîíðà òÿøÿêêöë òàïìûø, ëàêèí ÿðÿá èøüàëû íÿòèúÿñèíäÿ ñèé215

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Øèðëè ñàõñû êàñàëàð. Ãÿáÿëÿ.9-12 ÿñðëÿð

àñè ãöäðÿòèíè ÿëäÿí âåðìèø Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè éåíèäÿí áÿðïà îëóíäó. Ìÿíøÿúÿ ÿðÿá îëàí èëê Ìÿçéÿäèëÿð Øèðâàíûí ñèéàñèèãòèñàäè ãöäðÿòèíè ìþùêÿìëÿòìÿê ñèéàñÿòè éöðöäöð, «êàôèð» ùåñàá åòäèêëÿðè ãÿäèì áöòïÿðÿñòëèê èíàìëàðûíû ñàõëàìûø ãîíøó äàüëûëàðà ãàðøû éöðöøëÿð òÿøêèë åäèðäèëÿð. 869 èëäÿ, ãèéàì åòìèø òöðê ÿìèðëÿðèíÿ ãàðøû Õèëàôÿò ïàéòàõòûíäà ìöáàðèçÿ àïàðûëäûüû áèð çàìàíäà, Ùàøèì èáí Ñóðàêà ÿñ-Ñóëÿìè Äÿðáÿíäèí ìöñòÿãèë èäàðÿ åäèëìÿñèíÿ íàèë îëäó. Îíóí «ñóëàéì» íÿñëèíÿ ìÿíñóá, ìÿíøÿúÿ ÿðÿá ñÿëÿôëÿðè àðòûã 8 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Äÿðáÿíä øÿùÿðèíèí ñèéàñè ùÿéàòûíäà ôÿàë ðîë îéíàìûøäûëàð. Óçóí ìöääÿò ÿðÿá ùÿðáè ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí èäàðÿ åòäèéè áó øÿùÿð Õèëàôÿòèí øèìàë ñÿðùÿäëÿðèíè ãîðóéàí ìöùöì ìöäàôèÿ ãàëàñû èäè. Ìöñÿëìàí òîðïàãëàðûíûí øèìàë ñÿðùÿäéàíû çîíàñûíûí ìöùàôèçÿñèíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿí Äÿðáÿíä ÿìèðè øÿùÿð ðÿèñëÿðèíèí êþìÿéèëÿ áöòöí ÿòðàô áþëýÿíè þç íÿçàðÿòè àëòûíäà ñàõëàìàüà ÷àëûøûðäû. Ùàøèìäÿí ñîíðà èðñÿí îíóí íÿñëèíèí èäàðÿ åòäèéè Äÿðáÿíä 11 ÿñðèí ñîíóíàäÿê þç ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëàéà áèëäè. Ùÿëÿ 822 èëäÿ Ìèùðàíèëÿðèí Àðñàõäàêû ñîí íöìàéÿíäÿñè Âàðàç Òèðèäàò äàõèëè ìöíàãèøÿ íÿòèúÿñèíäÿ ãÿòëÿ éåòèðèëäèêäÿí ñîíðà, îíóí õÿëÿôëÿðè òà 10 ÿñðèí ñîíóíàäÿê Àðñàõ âÿ Ñöíèê âèëàéÿòëÿðèíäÿêè ìöëêëÿðèíäÿ ùàêèìëèê åäèðäèëÿð. Âàðàç Òèðèäàòûí Õà÷ûíäà ñûüûíàúàã òàïàí àðâàäû þç ãûçûíû ñöíèêëèëÿðèí áàø÷ûñû Ñÿùëèí îüëó Àòûðíåðñåùÿ âåðèð. Àòûðíåðñåùèí òþðÿìÿëÿðèíèí ÿðÿá öñóë-èäàðÿñèíèí çÿèôëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éåíèäÿí äèð÷ÿëìèø Àëáàí ïàäøàùëûüûíäà èðñè ùàêèìèééÿòëÿðèíè éåðëè ìÿíáÿëÿð äÿ òÿñäèã åäèð. 9 ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿ, 886/87 èëäÿ, ìÿíáÿëÿðèí «àëáàíëàðûí ìþìèí ùþêìäàðû» àäëàíäûðäûüû Ãðèãîð Ùàììàì «äàüûëìûø àëáàí ïàäøàùëûüûíû áÿðïà» åäÿðÿê, áó äþâðäÿ ÿñëèíäÿ éàëíûç úîüðàôè àäû ãàëìûø ÿðÿá Àððàí âèëàéÿòèíèí áèð ùèññÿñèíäÿ, òàðèõè Àëáàíèéàíûí âèëàéÿòëÿðèíäÿí îëàí Øÿêèäÿ, ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëäû. Ìÿùç áó äþâðäÿí ÿðÿá âÿ åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ Øÿêêè (Øÿêè), Øàê’å, ýöðúö 216

ìÿíáÿëÿðèíäÿ ãÿäèì àëáàí òàéôàëàðûíäàí îëàí åðëÿðèí àäûíäàí èðÿëè ýÿëÿí Åðåòè àäëàíäûðûëàí áó âèëàéÿò, ùÿì÷èíèí, «Àëáàíèéà ïàäøàùëûüû» äà àäëàíìàüà áàøëàäû. 10 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ùàììàìû ìÿíáÿëÿðäÿ Àäÿðíÿðñÿ (Àòûðíåðñåù) àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí îüëó ÿâÿç åòäè. Éåðëè ñöëàëÿéÿ ìÿíñóá Øÿêè ùþêìäàðëàðû èðñè ùàêèìèééÿòÿ ìàëèê èäèëÿð. Îíëàðäàí Àäÿðíÿðñÿíèí íÿâÿñè, õðèñòèàí àäû Èîùàíí îëàí Ñÿíÿêÿðèì Êöðöí ñàü ñàùèëè áþëýÿëÿðèíäÿí áÿçèëÿðèíè äÿ þç ìöëêëÿðèíÿ ãàòàðàã, «àëáàí òàõò-òàúûíûí áÿðïà÷ûñû» àäûíû ãàçàíìûøäû. Õèëàôÿòèí çÿèôëÿìÿéÿ âÿ ïàð÷àëàíìàüà áàøëàäûüû áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäà Ñàúèëÿð ñöëàëÿñèíèí éàðàòäûüû éåíè äþâëÿò òÿøÿêêöë òàïäû. Áó äþâëÿòèí éàðàíìàñû ìÿíøÿúÿ óñðóøàíàëû òöðê îëàí õÿëèôÿ ñÿðêÿðäÿñè ßáó-ñ-Ñàú Äèâäàäûí îüëó Ìÿùÿììÿäèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Àòàñû êèìè Õèëàôÿòèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ þçöíö õÿëèôÿíèí ñàäèã ìÿìóðó âÿ ãîøóí

Øèðëè ñàõñû ãàáëëàð. Áåéëÿãàí. 10-12 ÿñðëÿð

áàø÷ûñû êèìè òÿãäèì åäÿí Ìÿùÿììÿä èëê äÿôÿ 889/90 èëäÿ Àçÿðáàéúàí âàëèñè òÿéèí îëóíóð. Ëàêèí Ìàðàüà ùàêèìè, ÿðÿá ùÿìäàíèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí Àáäóëëàù îíà ãàðøû ÷ûõûð. Ìÿíáÿëÿðäÿ Ìÿùÿììÿä èáí ßáó-ñ-Ñàúûí Ìàðàüà ùàêèìèíÿ ãàðøû äþéöøìÿñè, øÿùÿðè óçóíìöääÿòëè ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà ÿëÿ êå÷èðìÿñè âÿ íÿùàéÿò, Àáäóëëàùû ãÿòëÿ éåòèðìÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò âàðäûð. Ìàðàüàäà ìþùêÿìëÿíìÿêëÿ Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòèíèí èäàðÿñèíè ÿëèíÿ àëàí Ìÿùÿììÿä áóíäàí ñîíðà ÿðÿá úàíèøèíèíèí Áÿðäÿäÿêè ñàðàéûíäà áþëýÿíèí âàëèñè âÿçèôÿñèíè èúðà åòìÿéÿ áàøëàéûð. Ìÿðêÿçäÿí àñûëû îëìàéàí äþâëÿò éàðàòìàã úÿùäèíäÿ îëñà äà, ñèéàñè âÿçèééÿòëÿ áàüëû, î, Õèëàôÿòäÿí òàì òÿúðèä îëà áèëìèð. 893 èëäÿ Ìÿùÿììÿä, õÿëèôÿíèí òàïøûðûüû èëÿ, Õèëàôÿòèí ðÿãèáè Áèçàíñëà èòòèôàãà ýèðìÿê èñòÿéÿí, áèð ãÿäÿð ÿââÿë (892) õÿ-

ëèôÿíèí þçö òÿðÿôèíäÿí ßðìèíèéÿ ìÿëèêè òÿñäèã åäèëÿí Û Ñìáàòà [890–913] ãàðøû ýþíäÿðèëèð. Ìÿùÿììÿä áó éöðöø çàìàíû áþéöê îðäó èëÿ ÿðÿá ÿìèðèíèí èãàìÿòýàùû éåðëÿøÿí Íàõ÷ûâàíû êå÷ÿðÿê, Äÿáèëÿ (Äâèíÿ) ùÿðÿêÿò åäèð; åðìÿíè êàòîëèêîñóíóí äà ÿñèð àëûíìàñû âÿ àüûð âåðýèëÿðèí ãîéóëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí ùöúóìäàí ñîíðà Áÿðäÿéÿ ãàéûäûð. Éàëíûç àëáàí êíéàçû Ãðèãîð Ùàììàìûí âàñèòÿ÷èëèéèíäÿí ñîíðà Ìÿùÿììÿä êàòîëèêîñó àçàä åäèð. Ìÿùÿììÿä èáí ßáó-ñ-Ñàúûí áèð ÿðÿá úàíèøèíè êèìè áþëýÿäÿêè ñîíðàêû ôÿàëèééÿòè äÿ Õèëàôÿòèí áóðàäàêû ìþâãåéèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ, õöñóñèëÿ, éåðëè ôåîäàëëàðûí ÿðÿáëÿðèí òàáåëèéèíäÿí ÷ûõìàã úÿùäëÿðèíèí àðàäàí ýþòöðöëìÿñèíÿ äîüðó éþíÿëäèëìèøäè. 898 èëäÿ, õÿëèôÿ, áó çàìàí àðòûã ìþâãåéè ìþùêÿìëÿíÿí âÿ ìÿðêÿçÿ òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí Ìÿùÿììÿäèí Àçÿðáàéúàí âÿ ßðìèíèéÿ âèëàéÿòëÿðèíÿ âàëè òÿéèí îëóíìàñûíû áèð äàùà òÿñäèã åäèð. Áåëÿëèêëÿ, 9 ÿñðèí ñîíóíäà Õèëàôÿòèí ñèéàñè ùàêèìèééÿòèíèí çÿèôëÿìÿñè, òàðèõè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ äÿ ìöñòÿãèë âÿ éàðûììöñòÿãèë äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Áó äþâëÿòëÿðèí ùàêèìëÿðè òÿäðèúÿí õÿëèôÿ õÿçèíÿñèíÿ ýþíäÿðèëÿúÿê âåðýèëÿðèí ìèãäàðûíû àçàëäûð, íÿùàéÿò, îíó þäÿìÿêäÿí èìòèíà åäèð âÿ áåëÿëèêëÿ, ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åäÿðÿê, õÿëèôÿíè àíúàã äèíè ðÿùáÿð êèìè òàíûéûðäûëàð. Ñàúèëÿð ñöëàëÿñèíèí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè, áöòöí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû èëê äÿôÿ âàùèä ìöñòÿãèë äþâëÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áèðëÿøäèðÿ áèëìèø Éóñèô èáí ßáó-ñ-Ñàú îëìóøäóð. 913 èëäÿ, î, Åðìÿíèñòàíû äà ôÿòù åäèá, Ñàúèëÿðÿ òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí, Áàãðàòèëÿðäÿí îëàí Û Ñìáàòû åäàì åòäèðèð. Ãÿðáäÿ Àíè âÿ Äâèíäÿí øÿðãäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿäÿê, úÿíóáäà Çÿíúàíäàí øèìàëäà Äÿðáÿíäÿäÿê îëàí ýåíèø ÿðàçè Ñàúèëÿðÿ òàáå îëóð. Îðàäà îëàí âèëàéÿòëÿðèí (Øèðâàí, Øÿêè, Õà÷ûí, Ñöíèê, ßùÿð âÿ á.) éåðëè âÿ éåðëèëÿøìèø ùàêèìëÿðè Ñàúèëÿð äþâëÿòèíÿ âåðýè þäÿìÿêëÿ, îíóí ñöçåðåíëèéèíè ãÿáóë åäèðëÿð. Ñàúèëÿð øèìàë ñÿðùÿäëÿðèíèí, õöñóñèëÿ, Äÿðáÿíä êå÷èäèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò âåðèðäèëÿð. Ëàêèí, ãÿôèë ùöúóì ýþçëÿíèëäèéè êèìè ãóðóäàí äåéèë, äÿíèç òÿðÿôäÿí áàø âåðäè. 912/13 èëäÿ ðóñëàðûí ýÿìèëÿðè Âîëãà ÷àéû âàñèòÿñèëÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äàõèë îëóá, «íåôòâåðÿí òîðïàüûí» - Àáøåðîíóí ñàùèëèíÿ, î úöìëÿäÿí Áàêûéà ùöúóì åòäèëÿð. Òàðèõ÷è ÿë-Ìÿñóäèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, ðóñëàðûí «áàøäà èáí ßáó-ñ-Ñàú îëìàãëà äþéöøÿí Áÿðäÿ, Àððàí, Øèðâàí âÿ Àçÿðáàéúàí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÿùàëèñè èëÿ áèð ÷îõ âóðóøìàñû îëäó». ßí àüûð äþéöøëÿðäÿí áèðè Áàêû éàõûíëûüûíäà à÷ûã äÿíèçäÿ áàø âåðäè. Î âàõòëàð ùÿðáè äÿíèç äîíàíìàñûíà ìàëèê îëìàéàí øèðâàíëûëàð ðóñ ýÿìèëÿðèíèí ùöúóìóíà òàá ýÿòèðìÿäèëÿð: «ìèíëÿðëÿ ìöñÿëìàí þëäöðöëäö âÿ ñóéà áàòûðûëäû». Áó âÿ áóíäàí ÿââÿëêè óüóðñóçëóãëàð øèðâàíøàù ßëè èáí Ùåéñÿìèí íöôóçóíà àüûð çÿðáÿ âóð-

äó. 917 èëäÿ îíóí éàõûí ãîùóìó Ëàéçàíøàù ßáó Òàùèð Éÿçèä èáí Ìÿùÿììÿä Øèðâàí ùþêìäàðûíà ãàðøû ÷ûõäû, îíó âÿ àèëÿñèíè ãÿòëÿ éåòèðäè. Øèðâàí òàõòûíû ÿëÿ êå÷èðÿðÿê, Øèðâàíû Ëàéçàíà ãàòäû âÿ «øèðâàíøàù» òèòóëóíó ìÿíèìñÿäè. Øèðâàíû òàáå åòìÿêëÿ î, þëêÿíèí ñÿðùÿäëÿðèíè úÿíóáäà Êöð ÷àéûíà, øèìàëäà èñÿ Äÿðáÿíäÿäÿê ýåíèøëÿíäèðäè. Äþâëÿòèí ïàé-

Ýöìöø äèðùÿìëÿð: 1. Ñàúèëÿð. ßë-Àôøèí. Áÿðäÿ. 898 èë; 2. Ñàëàðèëÿð. Íóù èáí Âÿùñóäàí. ßðäÿáèë. 965/966 èë 1

2

òàõòû Øàìàõû øÿùÿðè ßáó Òàùèð Éÿçèäèí àäû èëÿ Éÿçèäèééÿ àäëàíäûðûëäû. Áóíóíëà áåëÿ, ùÿì øèðâàíøàù, ùÿì äÿ Äÿðáÿíä ÿìèðè Úÿíóáè Ãàôãàçäà Õèëàôÿò ùàêèìèééÿòèíè òÿìñèë åäÿí Ñàúèëÿðÿ áàú âåðèëìÿñèíè äàâàì åòäèðäè. Ëàêèí Ñàúèëÿð äþâëÿòèíèí ýöúëÿíìÿñè, îíëàðûí ùþêìäàðëàðûíûí ìöñòÿãèë ñèéàñÿò õÿòòè Áàüäàääàêû ùàêèì äàèðÿëÿðè íàðàùàò åäèðäè. Áóíà ýþðÿ Éóñèô Áÿùðåéí ãÿðìÿòèëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ýþíäÿðèëìÿê áÿùàíÿñèëÿ âÿçèôÿñèíäÿí óçàãëàøäûðûëäû. 927 èëäÿ î, âóðóøëàðûí áèðèíäÿ ÿñèð àëûíàðàã þëäöðöëäö. 941 èëäÿ Äåéëÿì ùàêèìèíèí îüëó, Ñàëàðèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí Ìÿðçáàí èáí Ìÿùÿììÿä Ñàúèëÿðèí Àçÿðáàéúàíäàêû ùàêèìèééÿòèíÿ ñîí ãîéäó. Ìÿùç îíóí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Ñàëàðèëÿð äþâëÿòèíèí ñÿðùÿäëÿðè Ñàúèëÿð äþâëÿòèíèí ÿí éöêñÿê èíêèøàô äþâðö ùöäóäëàðû èëÿ öñò-öñòÿ äöøöðäö. Äåìÿê îëàð áöòöí Àçÿðáàéúàíû ÿëÿ êå÷èðìèø Ìÿðçáàí, Åðìÿíèñòàíäà äà ùàêèìèééÿòèíè òÿñäèãëÿäè, ÿââÿëëÿð Ñàúèëÿðÿ âåðýè âåðÿí øèðâàíøàùëàðû âÿ áàøãà éåðëÿðèí ùàêèìëÿðèíè èíäè îíëàðà âåðýè þäÿìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. Ìÿðçáàíûí ùàêèìèééÿòèíèí áàøëàíüûúûíäà, 943/44 èëäÿ, éåíèäÿí Àçÿðáàéúàíà ùöúóì åäÿí ðóñëàð, áó äÿôÿ Êöð ÷àéû âàñèòÿñèëÿ Áÿðäÿéÿ éåòèøäèëÿð. Ñàëàðè ãîøóíó èëÿ áàø âåðÿí áó âÿ ñîíðàêû äþéöøëÿðäÿ ÿëäÿ åòäèêëÿðè óüóðëàð ðóñëàðûí óçóí ìöääÿò Áÿðäÿäÿ ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Éåðëè âÿ ÿðÿá ìÿíáÿëÿðè ðóñëàðûí Áÿðäÿ ÿùàëèñèíè «ãûëûíúäàí êå÷èðìÿëÿðè, îíëàðûí ÿìëàêûíà éèéÿëÿíìÿëÿðè», åëÿúÿ äÿ áàø âåðÿí ãàíëû âóðóøìàëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Ìÿùç ðóñëàðûí ùöúóìó âÿ îíóí íÿòèúÿëÿðè î âàõòàäÿê «Àððàíûí àíàñû» ñàéûëàí Áÿðäÿ êèìè ñèéàñè-èãòèñàäè-ìÿäÿíè ìÿðêÿçèí þç ÿââÿëêè ÿùÿìèééÿò âÿ ãöäðÿòèíè èòèðìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. Ùàêèìèééÿò óüðóíäà áàø âåðÿí àðàìñûç äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð äÿ Ñàëàðèëÿðèí ìþâãåéèíèí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áó äþâðäÿ Ñàëàðèëÿðÿ ìÿõñóñ òîðïàãëàðà Ìîñóë ÿìèðèíèí, Ùÿìÿäàí âÿ Èñôàùàí ùàêèìëÿðèíèí, Áóâåéùè âÿ Øÿääàäè ñöëàëÿëÿðè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí âÿ áàøãàëàðûíì ùöúóìëàðû àüûð íÿòèúÿëÿð âåðèð, øÿùÿðëÿð, âèëàéÿòëÿð ÿëäÿí-ÿëÿ êå÷èðäè. 951 èëäÿ Ñàëàðèëÿð äþâëÿòèíäÿ éàðàíìûø àüûð âÿçèééÿòäÿí èøòèôàäÿ åäÿí ìÿíøÿúÿ êöðä îëàí Øÿääàäèëÿð ñöëàëÿñèíèí áàíèñè Ìÿùÿììÿä èáí Øÿääàä èáí Ãóðòàã, îíäàí ñîíðà èñÿ îüëàíëàðû ßáöëùÿñÿí ßëè Ëÿøêÿðè âÿ Ôÿçë Ñàëàðèëÿðèí òàáå÷èëèéèíäÿ îëàí âÿ äþéöø íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿí-ÿëÿ êå÷ÿí òîðïàãëàð óüðóíäà ìöáàðèçÿíè ýöúëÿíäèðäè217

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿð. 971 èëäÿ, î çàìàí Ñàëàðèëÿðèí õèäìÿòèíäÿ îëàí Ôÿçëèí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ, ãàðäàøû Ëÿøêÿðè Ýÿíúÿíèí èäàðÿñèíè ÿëÿ àëûð. Ìÿðêÿçè Ýÿíúÿ îëàí Øÿääàäèëÿð äþâëÿòèíèí ÿñàñû ãîéóëóð. Ñàëàðè ùàêèìè Èáðàùèìèí Ýÿíúÿ øÿùÿðèíè óüóðñóç ìöùàñèðÿñèíäÿí ñîíðà áàüëàíûëàí ìöãàâèëÿ Àððàíûí õåéëè ùèññÿñèíèí (Áÿðäÿ, Øÿìêèð, Íàõ÷ûâàí âÿ á.) Øÿääàäèëÿðèí ÿëèíÿ êå÷ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ñàëàðèëÿðèí ùàêèìèééÿòèíèí çÿèôëÿäèéè äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè òàðèõèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûø Ðÿââàäè ñöëàëÿñè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè ýåíèøëÿíèð. ßðÿá «ÿçä» ãÿáèëÿñèíäÿí îëàí éÿìÿíëè Ðÿââàäèëÿð 8 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí áàøëàéàðàã, Ñàúèëÿð ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿíÿäÿê, «Òÿáðèçäÿí Áÿççÿäÿê» (ÿë-Éÿãóáè) îëàí òîðïàãëàðû èðñÿí èäàðÿ åäèðäèëÿð. 955/56 èëëÿðÿ äàèð ìÿëóìàòà ýþðÿ, ßùÿð âÿ Âàðçàãàí ùàêèìè ßáóë Ùåéúà èáí ÿð-Ðÿââàä ÿââÿëëÿð Ñàúèëÿðÿ, ñîíðà èñÿ Ñàëàðèëÿðÿ 50 ìèí äèíàð ìÿáëÿüèíäÿ âåðýè þäÿéèðäè. 10 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíèí ñîíóíà éàõûí ýöúëÿíÿí àðà ìöùàðèáÿëÿðè äþâðöíäÿ, ùÿëÿ 956/57 èëäÿ Òÿáðèç áþëýÿñèíè ýåðè ãàéòàðà áèëìèø ßáöë Ùåéúà, Ñàëàðèëÿðèí òàáå÷èëèéèíäÿ îëàí òîðïàãëàðûí õåéëè ùèññÿñèíè ÿëÿ êå÷èðÿðÿê, þç ìöëêëÿðèíÿ ãàòûð. Áó âàõòäàí Ðÿââàäèëÿð äþâëÿòè éöêñÿëèø âÿ ÿðàçèëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê äþâðöíÿ ãÿäÿì ãîéóð. Áåëÿëèêëÿ, 10 ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿí áàøëàéàðàã òàðèõè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè ÿñàñÿí, ö÷ ñöëàëÿ–ãÿäèì Øèðâàí òîðïàüûíäà ÿðÿáëÿðäÿí ÿââÿëêè «øèðâàíøàù» òèòóëóíó âÿ äþâëÿòèíè áÿðïà åòìèø Ìÿçéÿäèëÿð (Éÿçèäèëÿð), ÿââÿë Ñàúèëÿðÿ, ñîíðà èñÿ Ñàëàðèëÿðÿ ìÿõñóñ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí áèð ùèññÿñèíäÿ – Àððàíäà äþâëÿò éàðàäàðàã ãÿäèì (àíòèê Àëáàíèéàéà ìÿõñóñ) «àððàíøàù» òèòóëóíó äàøûéàí Øÿääàäèëÿð âÿ Àðàçäàí úÿíóáà Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà «àçÿðáàéúàíøàù» òèòóëóíó áÿðïà åäÿí âÿ îíó äàøûéàí Ðÿââàäèëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Áó äþâëÿòëÿðèí ùÿð áèðè êè÷èê áèð èìêàíû äà ÿëäÿí âåðìÿäÿí áèðè äèýÿðèíèí ùåñàáûíà ÿðàçèëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ, þç ãöäðÿòëÿðèíè íöìàéèø åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. 985/86 èëäÿ ãàðäàøû Ìÿðçáàíû àðàäàí

Ýöìöø äèðùÿì. Øèðâàíøàù ÛÛ Éÿçèä [991-1027]. ßë-Éÿçèäèééÿ (Øàìàõû)

218

ýþòöðìÿêëÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìèø Øÿääàäè ùþêìäàðû Û Ôÿçë þçöíöí, äåìÿê îëàð, áöòöí ãîíøóëàðû èëÿ ìöùàðèáÿëÿð åäèðäè. Îíóí áó äþâðäÿ Àððàíäà ìöñòÿãèë ùàêèìëèê åòìÿéÿ ÷àëûøàí ôåîäàë ìöëêëÿðè–Õà÷ûíû, Ýîðóñó, Òàâóø-Ñåâîðäèêè, î úöìëÿäÿí Íàõ÷ûâàíû Øÿääàäèëÿð äþâëÿòè òÿðêèáèíÿ ãàòìàñû, Äâèíè òóòìàñû, Åðìÿíèñòàíûí áèð íå÷ÿ âèëàéÿòèíè òàáå åäÿðÿê, èëäÿ 3000 äèíàð âåðýè âåðìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿñè Àððàíøàùëàðûí ðåýèîíäàêû þíúöë ìþâãåéèíè òÿñäèãëÿéèð. Åëÿ áó äþâðäÿ Øèðâàíøàù Ìÿùÿììÿä èáí ßùìÿä [981-991] ãîíøó ôåîäàëëàðà ãàðøû òÿúàâöçêàð ñèéàñÿò éöðöäöð, áèð ñûðà øÿùÿðëÿðèí (Ãÿáÿëÿíèí âÿ Áÿðäÿíèí) èëùàãû éîëó èëÿ ÿðàçèñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Îíäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø ãàðäàøû Éÿçèä þç äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíè ýå-

íèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ãîíøóëàðûíà–Äÿðáÿíä, Ãÿáÿëÿ âÿ Øÿêè ùàêèìëÿðèíÿ ãàðøû ìöùàðèáÿëÿð åäèðäè. Àçÿðáàéúàíà îüóç-ñÿëúóã éöðöøëÿðè –Áó äþâðöí ìöðÿêêÿáëèéè ðåýèîíäàõèëè ìöíàãèøÿëÿðäÿí áàøãà Îðòà Àñèéàäàí ýÿëÿðÿê, Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá âèëàëéÿòëÿðèíÿ, îðàäàí èñÿ Àððàíà âÿ Øèðâàíà áàñãûíëàð òþðÿäÿí îüóçëàðûí ôÿàëèééÿòè èëÿ äàùà äà àðòûð. 1018–21 èëëÿðäÿ Àðàç ÷àéûíû àäëàéàí îüóçëàð Ðÿââàäèëÿðèí òàáåëèéèíäÿ îëàí úÿíóá èñòèãàìÿòèíäÿí Àððàí òîðïàãëàðûíà ñîõóëàðàã, Íàõ÷ûâàí, ñîíðà èñÿ Äÿáèë øÿùÿðëÿðèíÿ ùöúóì åòäèëÿð. Òàðèõè ñàëíàìÿ àðòûã áèð íå÷ÿ èë ñîíðà (1029) îüóçëàðûí Ýöðúöñòàíà éöðöøöíö òÿñäèã åäèð. 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ, ìÿñêóíëàøäûãëàðû Õîðàñàíäà ãàëäûðäûãëàðû óüóðñóç

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãèéàìäàí ñîíðà, èêè ìèí îüóç «÷àäûðû» (àèëÿñè) Ðÿââàäèëÿðèí ÿðàçèñèíÿ ïÿíàù ýÿòèðèð. Ùþêìäàð Âàùñóäàí îíëàðû òÿáÿÿëèéÿ ãÿáóë åäèá, òîðïàãëà òÿìèí åäèð. Áóíäàí ìÿãñÿä, ãà÷ãûíëàðäàí Áèçàíñ èìïåðèéàñûíà, åëÿúÿ äÿ äèýÿð èðè ôåîäàëëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê èäè. Ëàêèí, ÷îõ ÷ÿêìÿäÿí áàðûøûüû ïîçàðàã, Ìàðàüà, Óðìèéà âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðÿ ùöúóì åäÿí îüóçëàð, ãàðÿò âÿ òàëàíà áàøëàéûðëàð. Àçÿðáàéúàí øàèðè Ãÿòðàí Òÿáðèçè (11 ÿñð) þç «Äèâàíû»íäà Íàõ÷ûâàíøàù àäëàíäûðäûüû Íàõ÷ûâàí ÿìèðè ßáó Äóëÿôèí «Íàõ÷ûâàí ãàëàñûíäà äöøìÿíÿ (éÿíè îüóçëàðà, Í.Â.) ãÿëÿáÿ ÷àëäûüû çàìàí» ýþñòÿðäèéè øöúàÿòè ìÿäù åäèð. 1038 èëäÿ Õîðàñàíäà ãàëàí îüóçëàð Ñÿëúóã íÿñëèíäÿí îëàí Òîüðóë âÿ Úàüðû áÿé ãàðäàøëàðûíûí áàø÷ûëûüû èëÿ áèðëÿøÿðÿê, éåíè Îüóç äþâëÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéäóëàð. Àçÿðáàéúàíûí î äþâð ñèéàñè âÿçèééÿòè áèçàíñëûëàðûí, ýöðúöëÿðèí, àëàíëàðûí, îüóçëàðûí âÿ áàøãàëàðûíûí ãÿôèë ùöúóìëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ìöðÿêêÿáëÿøìèøäè. Ôåîäàë äàüûíûãëûüû, àðà ìöùàðèáÿëÿðè, éåðëè ÿùàëèíèí áàø àëûá ýåäÿí çöëìÿ ãàðøû ÷ûõûøëàðû ùàêèì ñöëàëÿëÿðèí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóø, îíëàðûí 11 ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàíìûø ñÿëúóã èøüàëûíà ãàðøû ìöãàâèìÿòèíè àçàëòìûøäû. Ñÿëúóãèëÿðèí 1040 èëèí ìàéûíäà, Äÿíäÿíÿêàí (Ìÿðâ éàõûíëûüûíäà) äþéöøöíäÿ, Ãÿçíÿâè ãîøóíëàðûíà ãàëèá ýÿëìÿñè Èðàíà îëàí éîëó äà à÷äû, îüóç åëëÿðèíèí òàëåéèíäÿ, Îðòà âÿ Þí Àñèéàíûí, åëÿúÿ äÿ îðòà ÿñð Àâðîïàñûíûí ñîíðàêû òàðèõè èíêèøàôûíäà ìöùöì ìÿðùÿëÿ îëäó. 1042 èëäÿ îüóçëàð Ðåéè òóòäóëàð. Áó øÿùÿð îíëàðûí Þí Àñèéà âÿ Ãàôãàçà äîüðó ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí äàéàã ìÿíòÿãÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Õàðèúè ñèéàñè âÿçèééÿòèí ñîí äÿðÿúÿ ýÿðýèíëÿøìÿñè áèðè-áèðè èëÿ ÿäàâÿòäÿ îëàí Àçÿðáàéúàí ôåîäàë äþâëÿòëÿðèíè þç àðàëàðûíäàêû âÿ ãîíøóëàðû èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿìÿéÿ ñþâã åòäè. Øÿääàäèëÿð Øèðâàíøàùëàðëà, åðìÿíè Áàãðàòèëÿðëÿ, Òèôëèñ ÿìèðëÿðè âÿ áàøãàëàðû èëÿ ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè éàðàòäûëàð. Ðÿââàäè Âàùñóäàíûí 30-úó èëëÿðèí ñîíóíäà Ýÿíúÿéÿ ñÿôÿðè èêè äþâëÿò àðàñûíäà ùþêì ñöðÿí ýÿðýèíëèéè àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäè ýöäöðäö. Ëàêèí, ýþðöëÿí òÿäáèðëÿð îüóçëàðäàí òÿøêèë åäèëìèø ñöðÿòëè, äþéöøêÿí âÿ íèçàìè ãîøóí ùèññÿëÿðèíÿ ìàëèê Ñÿëúóãèëÿðèí ýåíèøëÿíìÿêäÿ îëàí ùöúóìëàðûíûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäè. 1043 èëäÿ Ðåéÿ ýÿëÿí Òîüðóë áÿé áó øÿùÿðè Ñÿëúóã äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû åëàí åòäè. 1045 èëäÿ Ùÿìÿäàí èøüàë îëóíäó. Ïÿðàêÿíäÿ âÿ çÿèô ìöãàâè-

ìÿòëÿ ãàðøûëàøàí Ñÿëúóãèëÿð Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ùèññÿñèíäÿ, Ðÿââàäèëÿðèí òîðïàãëàðûíäà ìþùêÿìëÿíäèëÿð. 1046 èëäÿ Àçÿðáàéúàíà ýþíäÿðèëÿí ñÿðêÿðäÿ Ãóòóëìûø áþéöê ãîøóíëà Ýÿíúÿíè ìöùàñèðÿéÿ àëûð. Ìöùàñèðÿ èë éàðûì äàâàì åäèð. Ëàêèí ìöäàôèÿ èñòåùêàìëàðûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ùöúóì äÿô îëóíóð. Ýÿíúÿéÿ îëàí áó ùöúóì Øÿääàäèëÿð êèìè Øèðâàíøàùëàðûí äà äþâëÿòèí

Ñÿëúóã äþéöø÷öñöíöí ôèãóðó. 12 ÿñð. Ìåòðîïîëèòåí Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéè. Íéó-Éîðê.

ïàéòàõòû Éÿçèäèééÿíèí (Øàìàõûíûí) ÿòðàôûíà ìþùêÿì äàø äèâàðëàð ÷ÿêäèðìÿëÿðèíÿ, äÿìèð ãàïûëàð ãîéäóðìàëàðûíà ñÿáÿá îëóð. Áóíóíëà áåëÿ, Ñÿëúóãèëÿð Úÿíóáè Ãàôãàçà îëàí ùöúóìëàðûíà àðà âåðìèðëÿð. 1054/55 èëäÿ Òÿáðèçèí ìöùàñèðÿñèíäÿí ñîíðà Ðÿââàäè ùþêìäàðû Âàùñóäàí ñÿëúóã ñóëòàíû Òîüðóë áÿéèí ùàêèìèééÿòèíè òàíûéûð, àäûíà õöòáÿ îõóíìàñûíû ÿìð åäèð, ñóëòàíà ãèéìÿòëè ùÿäèééÿëÿð âåðèð. Åëÿ ùÿìèí èë Øÿääàäè ùþêìäàðû Øàâóð äà ñÿëúóãè òÿáÿÿëèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿòòà áèçàíñëûëàðëà äþéöøìÿê ö÷öí ñóëòàíûí èõòèéàðûíà áþéöê ãîøóí âåðèð. Áóíäàí ñî-

íðà Øÿääàäèëÿð Ñÿëúóã ñóëòàíëàðûíûí ìöòòÿôèãèíÿ, îíëàðûí áþëýÿäÿ éöðöòäöêëÿðè ñèéàñÿòèí àïàðûúûëàðûíà ÷åâðèëèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, Øÿääàäèëÿð éàðàíìûø âÿçèééÿòäÿí òîðïàãëàðûíû ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí äÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ñÿëúóãèëÿð Ýöðúöñòàíà ùöúóì åòäèêäÿ, Øÿääàäè Øàâóð Úÿôÿðè ÿìèðëÿðèíèí Òèôëèñÿäÿê Êöð ÷àéû áîéóíúà éåðëÿøÿí ãàëàëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèð. 1053–64 èëëÿðäÿ áó Øÿääàäè ùþêìäàðûíûí ãîøóíëàðû ö÷ äÿôÿ Øèðâàíà ùöúóì åäèá, áþéöê ãÿíèìÿò ÿëäÿ åäèðëÿð. 1060–63 èëëÿðäÿ Òîüðóë áÿéèí áàø÷ûëûüû èëÿ Ðÿââàäèëÿðèí òàáåëèéèíäÿ îëàí øÿùÿðëÿðÿ (Òÿáðèç, Õîé, Ñÿëìàñ, Óðìèéà âÿ á.) ùöúóìëàð îëóð. Ñÿëúóãèëÿð çîð ýöúöíÿ ùàêèìèééÿòëÿðèíèí òàíûíìàñûíà âÿ âåðýèëÿðèí þäÿíèëìÿñèíÿ íàèë îëóðëàð. 1063 èëäÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø èêèíúè Ñÿëúóã ñóëòàíû Àëï Àðñëàí (1063–72) Àçÿðáàéúàíäàêû ôåîäàë ìöëêëÿðèí Ñÿëúóãèëÿðèí âàññàëû îëàí ñàùèáëÿðè öçÿðèíäÿ òÿñèð ýöúöíö àðòûðìàã ö÷öí Úÿíóáè Ãàôãàçà éöðöø åäèð. 1066 èëäÿí áàøëàéàðàã îüóçëàðûí Øèðâàí ÿðàçèñèíÿ ùöúóìëàðû áàøëàéûð. Øèðâàíøàù Ôÿðèáöðç (1063–96) Øÿääàäè Ôÿçë êèìè ñóëòàí Àëï Àðñëàíà þç õèäìÿòèíè òÿêëèô åäèð âÿ ÿâÿçèíäÿ îíóí ùèìàéÿ÷èëèéè ö÷öí òÿìèíàò àëûð. Øèðâàí Ñÿëúóãèëÿðäÿí âàññàë àñûëûëûüà äöøñÿ äÿ çÿèôëÿìèð: ÿêñèíÿ, 11 ÿñðèí ñîíóíäà Øèðâàíäà ñèéàñè éöêñÿëèøèí áàøëàíüûúû íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áó éöêñÿëèø 12 ÿñðÿäÿê äàâàì åäèð. 12 ÿñðäÿ èñÿ Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè þçöíöí ÷è÷ÿêëÿíìÿ äþâðöíÿ ãÿäÿì ãîéóð. Ðÿââàäè ùàêèìëÿðè èñÿ ðÿñìè îëàðàã Ñÿëúóãèëÿðèí àëè ùàêèìèééÿòèíè òàíûñàëàð äà, èìêàí äöøÿí êèìè áó àñûëûëûãäàí àçàä îëìàüà úÿùä ýþñòÿðèðäèëÿð. 1065 èëäÿ Àëï Àðñëàí Ðÿââàäû ùþêìäàðû Ìÿìëàíû ùàêèìèééÿòäÿí êÿíàð åäèð, ñÿëúóã ÿìèðëÿðèíäÿí áèðè Òÿáðèçÿ ùàêèì òÿéèí îëóíóð. Áåëÿëèêëÿ, òÿãðèáÿí áèð ÿñð ùàêèìèééÿòäÿ ãàëìûø Ðÿââàäèëÿð ñöëàëÿñè ñèéàñè ùàêèìèééÿòäÿí óçàãëàøäûðûëûð. Áþëýÿäÿ Ñÿëúóãèëÿðèí ÿí éàõûí ìöòòÿôèãè êèìè àä ÷ûõàðìûø Øÿääàäèëÿð ñöëàëÿñèíÿ äÿ 1075 èëäÿ ñîí ãîéóëóð. Ö÷öíúö ñÿëúóã ñóëòàíû Ìÿëèêøàùûí (1072–92) îüëó, ñîíðàëàð (1105–17) áþéöê ñÿëúóã ñóëòàíû îëìóø Ìÿùÿììÿä Òàïàð Ýÿíúÿäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí ùàêèìè êèìè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûð. 1068 èëäÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí Áèçàíñ èìïåðàòîðó Û Äèîýåí îüóçëàðûí ùÿðÿêÿòèíèí ãàðøûñûíû àëìàã, îíëàðû ìöùöì ñòðàòåæè ìÿíòÿãÿëÿðäÿí ìÿùðóì åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿðáè êàìïàíèéàéà áàøëàéûð. Áó êàìïàíèéàíûí ñîí ìÿðùÿëÿñèíäÿ 219

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ýèëäÿí äöçÿëäèëìèø ñôåðàêîíóñ. Äÿâÿ÷è. 11-12 ÿñðëÿð

Àçÿðáàéúàíû òóòìàã ïëàíëàøäûðûëìûøäû. Ëàêèí áèçàíñëûëàðû ãàáàãëàéàí ñóëòàí Àëï Àðñëàí Ìàíçûêåðò éàõûíëûüûíäà îíëàðëà öçëÿøèð. 1071 èë àâãóñòóí 26-äà áóðàäà áàø âåðÿí ãàíëû äþéöø Áèçàíñûí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ áàøà ÷àòûð. Øÿðã-Ãÿðá îðòà ÿñðëÿð òàðèõèíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ îëàí Ìàíçûêåðò äþéöøöíöí íÿòèúÿñè Þí Àñèéàíûí ñèéàñè õÿðèòÿñèíè éåíèäÿí äÿéèøèð. Áþéöê Ñÿëúóã ñóëòàíëàðû Îðòà Àñèéàäàí Àðàëûã äÿíèçèíÿäÿê, Úÿíóáè Ãàôãàçäàí Ôàðñ êþðôÿçèíÿäÿê îëàí ýåíèø òîðïàãëàðûí ñàùèáëÿðèíÿ ÷åâðèëèðëÿð. Àëï Àðñëàíäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø ñóëòàí Ìÿëèêøàùûí äþâðöíäÿ øèìàëëû-úÿíóáëó, äåìÿê îëàð, áöòöí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí äà äàõèë åäèëäèéè Ñÿëúóã–Îüóç èìïåðèéàñûíûí ùÿðáè-ñèéàñè ãöäðÿòè ÿí éöêñÿê çèðâÿéÿ ÷àòäû. Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû âèëàéÿòëÿðè ñóëòàíûí òÿéèí åòäèéè ñÿëúóã ÿìèðëÿðè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Éàëíûç Øèðâàíøàù Ôÿðèáöðçöí ñèéàñè ÷åâèêëèéè Ñÿëúóãèëÿðäÿí âàññàë àñûëûëûãäà îëàí Øèðâàíûí äþâëÿò÷èëèéèíè ñàõëàéà áèëäè. Øÿääàäèëÿð ñöëàëÿñè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí Ýÿíúÿäÿêè ùàêèìèééÿòèíÿ ñîí ãîéóëäóãäàí ñîíðà Ñÿëúóãèëÿðèí áó øÿùÿðäÿ ãàëàí ÿìèðè Ñàâòÿêèí îíó ÿòðàô éåðëÿðè òàáåëèêäÿ âÿ íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàã ö÷öí ÿñàñ áàçàéà ÷åâèðäè. Øÿääàäèëÿð äþâëÿòèíÿ ìÿíñóá, «íàõ÷ûâàíøàù» òèòóëëó ÿìèð ßáó Äóëÿôèí èäàðÿ åòäèéè Íàõ÷ûâàí äà áó âàõòäàí åòèáàðÿí ñÿëúóã ÿìèðèíèí òàáåëèéèíÿ êå÷äè. Éàëíûç Àíè âÿ Äÿáèëäÿ (Äâèíäÿ) Øÿääàäèëÿð ñöëàëÿñèíÿ ìÿíñóá ÿìèðëÿð Ñÿëúóãèëÿðèí âàññàëû êèìè ùÿëÿ óçóí ìöääÿò ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Áþéöê Ñÿëúóã èìïåðèéàñû âÿ Àçÿðáàéúàí (12–13 ÿñðèí 1-úè ðöáö). Èðàã Ñÿëúóã ñóëòàíëûüû – Áþéöê ñÿëúóã ñóëòàíëàðûíûí Ìÿëèêøàùäàí ñîíðàêû ùàêèìèééÿòëÿðè äþâðöíäÿ (1092–1157) Ñÿëúöã èìðåðèéàñûíûí òÿíÿççöëö áàø âåðäè. Ïàð÷àëàíìà íÿòèúÿñèíäÿ èìïåðèéà ðÿ220

ñìè îëàðàã áèðè äèýÿðèíäÿí àñûëû îëìàéàí äþâëÿòëÿðÿ àéðûëäû. Èìïåðèéàíûí ÿñàñ òîðïàãëàðû îëàí Èðàã, Õîðàñàí âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà àëè ñóëòàí òàõò-òàúû óüðóíäà ìöáàðèçÿ áàøëàíäû. Íÿùàéÿò, 1094 èëäÿ, Ìÿëèêøàùûí áþéöê îüëó Áþðêöéàðûã ñóëòàí åëàí åäèëäè. Äèýÿð îüëàíëàðû Ìÿùÿììÿä Òàïàð Àçÿðáàéúàí, ÿë-Úÿçèðÿ âÿ Äèéàðáÿêèðèí, Ñÿíúÿð èñÿ Õîðàñàíûí ìÿëèêè îëäóëàð. Ëàêèí ñöëàëÿäàõèëè ìöáàðèçÿ áóíóíëà ãóðòàðìàäû. Àòàñûíäàí ñîíðà ñÿëòÿíÿò òàõòûíà ÷ûõìûø Ìÿùÿììÿä Òàïàð îüëó Ìàùìóäó âàðèñ åëàí åäèð. Ìÿùÿììÿäèí âÿôàòû (1018) ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿíè äàùà äà øèääÿòëÿíäèðèð. Íÿùàéÿò, àëè ñóëòàí éåðèíè ìöáàðèçÿäÿ ãàëèá ýÿëÿí ãàðäàøû Ñÿíúÿð (1117–57) òóòóð. Î, Ìàùìóäó þç âàðèñè åëàí åäèð. Îíà Õîðàñàíäàí Àíàäîëóéà âÿ Ñóðèéàéàäÿê îëàí òîðïàãëàð, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí èãòà (ïàé) êèìè âåðèëèð. Ìÿðêÿçè Ùÿìÿäàí îëàí Èðàã Ñÿëúóã ñóëòàíëûüû éàðàíûð. 1120 èëäÿ àëè ñóëòàí Ñÿíúÿðÿ òàáåëèéèíè áèëäèðìèø Ìàùìóäà ãàðøû áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Ìîñóëóí èãòàäàðû îëàí àçéàøëû ãàðäàøû Ìÿñóä ÷ûõûø åäèð. ßñÿäÿáàä éàíûíäà áàø âåðìèø äþéöøäÿ Ìÿñóäóí îðäóñó áàñûëûð. Áóíóíëà áåëÿ ñóëòàí Ìàùìóä ãàðäàøûíû ÿùô åäÿðÿê, îíó ÿââÿëêè âÿçèôÿñèíäÿ ñàõëàéûð. 1121 èëäÿ ýöðúö ãîøóíëàðû ìöòòÿôèãëÿðè ãûï÷àãëàðëà áèðëèêäÿ Ìàùìóäóí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà ùöúóì åäèðëÿð. Ìàùìóäóí Àððàí âÿ Íàõ÷ûâàíûí ùàêèìè îëàí êè÷èê ãàðäàøû ÿìèð Òîüðóëóí áàø÷ûëûã åòäèéè ãîøóíóí Òèôëèñ éàõûíëûüûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè 500 èëäÿí áÿðè ìöñÿëìàí ùàêèìèééÿòèíäÿ îëàí áó øÿùÿðèí ýöðúöëÿðÿ ãàéòàðûëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. ßââÿë Ìàùìóäóí ñóëòàíëûã ùöãóãëàðûíû òàíûìàã èñòÿìÿéÿí âÿ óüóðñóç äþéöøäÿí ñîíðà Ýÿíúÿéÿ ÷ÿêèëÿí Òîüðóë, íÿùàéÿò, ãàðäàøûíà ñÿäàãÿò àíäû è÷ìÿëè îëóð. Ñÿëúóãèëÿð àðàñûíäà ñöëàëÿäàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿí ýöðúöëÿð åëÿ ùÿìèí èë Øèðâàíà ùöúóì åòäèëÿð. Ùÿëÿ 11 ÿñðèí ëàï ÿââÿëëÿðèíäÿ áèð ãûçûíû–Òàìàðû, Øèðâàíøàù ßôðèäóíóí îüëó ÛÛÛ Ìÿíó÷åùðÿ, î áèðèíè èñÿ Áèçàíñà ÿðÿ âåðÿí ýöðúö ùþêìäàðû Äàâèä éàðàòäûüû ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèíäÿí Ñÿëúóãèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí Øèðâàíøàùûí òöðêëÿðÿ äàùà ÷îõ ìåéë ýþñòÿðìÿñè, ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè âÿ èòòèôàãà ðÿüìÿí, ýöðúöëÿðèí Ñÿëúóãèëÿðäÿí àñûëûëûãäà îëàí Øèðâàíøàùëàðà ãàðøû âèðàíåäèúè ùöúóìëàðûíà ñÿáÿá îëäó. Ýöðúöëÿð þç ìöòòÿôèãëÿðè ãûï÷àãëàðëà áèðëèêäÿ Øèðâàíûí áèð ñûðà øÿùÿðëÿðèíè, î úöìëÿäÿí, Øà-

ìàõûíû òàëàéûá ÷àïäûëàð. 1123 èëäÿ ñóëòàí Ìàùìóä Øèðâàíøàùûí ýöðúöëÿðÿ ãàðøû ôÿàëèééÿòñèçëèéèíäÿí øèêàéÿò åäÿí Øèðâàí ÿìèðëÿðèíèí õàùèøèëÿ Øèðâàíà ùöúóì åäèð. Äþéöøöí àãèáÿòèíè ýöðúöëÿðëÿ ìöòòÿôèãëÿðè ãûï÷àãëàð àðàñûíäà áàø âåðÿí ìöíàãèøÿ ùÿëë åäèð. Ãàëèá ùåñàá åäèëÿí ñóëòàí Øèðâàíäà ùàêèìèééÿòèíè ìþùêÿìëÿòìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ éàëíûç áóíäàí ñîíðà Ùÿìÿäàíà ãàéûäûð. Ñÿëúóãè ãîøóíóíóí Øèðâàíäàí ýåòìÿñè ýöðúöëÿðèí éåíè ùöúóìëàðû, øÿùÿð âÿ ãàëàëàðûí éåíè èøüàëû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Éàëíûç 1125 èëèí ÿââÿëèíäÿ ýöðúö ùþêìäàðû Äàâèäèí ãÿôèë þëöìö, îíóí âàðèñè èëÿ Øèðâàíøàùëàð àðàñûíäà éàðàäûëàí äîñòëóã èòòèôàãû ýöðúö ùöúóìëàðûíà ñîí ãîéäó. Øèðâàíûí Ñÿëúóãèëÿðäÿí âàññàë àñûëûëûüû èñÿ þäÿíèëÿí âåðýèëÿðäÿí ÿëàâÿ Øèðâàíøàùëàðûí àäëàðû êÿñèëìèø ñèêêÿëÿðäÿ Ñÿëúóã ñóëòàíëàðûíûí àäëàðûíûí çÿðá îëóíìàñû èëÿ èôàäÿ åäèëäè. Áó äþâðäÿ äÿ Èðàã ñóëòàíëûüûíûí òàõòû öñòÿ ñóëòàí Ìàùìóäëà ãàðäàøû àðàñûíäà ýåäÿí ÷ÿêèøìÿëÿð àðà âåðìèðäè. 1131 èëäÿ ñóëòàí Ìàùìóäóí âÿôàòû, îüëó Äàâóäóí âÿëèÿùä åëàí åäèëìÿñè ìöíàãèøÿëÿðè äàùà äà êÿñêèíëÿøäèðäè. Ìàùìóäóí ãàðäàøëàðû Ìÿñóä, Ñÿëúóãøàù âÿ ÛÛ Òîüðóëóí ùàêèìèééÿò óüðóíäà ãîøóëäóãëàðû áó ìöáàðèçÿ, îíó þç ìÿíàôåëÿðè áàõûìûíäàí ãèéìÿòëÿíäèðÿí Àááàñè õÿëèôÿñè ÿë-Ìöñòÿðøèä, ñóëòàí Ñÿíúÿð âÿ áÿçè éåðëè ôåîäàëëàð òÿðÿôèíäÿí äàùà äà àëîâëàíäûðûëäû. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ äÿ ãîùóìëàð àðàñûíäà äàâàì åäÿí, áèð ÷îõ ùàëëàðäà ãàíëû äþéöøëÿðëÿ, ýàù áèð, ýàù äà äèýÿð òÿðÿôèí öñòöíëöéö èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí ÷ÿêèøìÿëÿð áàø âåðäè. 1132 èëäÿ ÛÛ Òîüðóë, 1133 èëäÿ, îíóí þëöìöíäÿí ñîíðà, Ìÿñóä Èðàã ñóëòàíû åëàí åäèëäèëÿð. Òàõò-òàú óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí ãûçûøäûüû áó äþâðäÿ ùàäèñÿëÿðèí ýåäèøèíäÿ ùÿëÿ Àááàñèëÿðèí ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ýåíèøëÿíÿí äèíè-ñèéàñè ùÿðÿêàòëàðûí àðäûúûëëàðû, õöñóñèëÿ, èñìàèëèëÿð ìöùöì ðîë îéíàéûðäûëàð. Èìàìûí çöùóðó èëÿ ÿäàëÿòèí áÿðãÿðàð îëàúàüûíà

Ìèñ ÷ûðàã. Ãÿáÿëÿ. 11-12 ÿñðëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èíàíàí, þçëÿðèíèí õöñóñè äèíè-ôÿëñÿôè òÿëèìèíè éàðàäàí èñìàèëèëÿð ìþâúóä çèääèééÿòëÿðèí êÿñêèíëÿøäèéè áèð äþâðäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí øèÿ òÿðèãÿòèíÿ ìÿíñóá èäèëÿð. Ñÿëúóãèëÿðèí ýèçëè ôÿàëéèéÿò ýþñòÿðÿí âÿ òåððîðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäÿí èñìàèëèëÿðÿ ãàðøû ãÿòè ìöáàðèçÿñè «àòàáÿé» òèòóëóíó èëê ãàçàíìûø, ÿñëÿí Òóñäàí îëàí ìÿøùóð ñÿëúóã âÿçèðè Íèçàìöëìöëêöí ãÿòëèíäÿí ñîíðà êÿñêèíëÿøäè. Ñÿëúóãè ùþêìäàðëàðû èñìàèëèëÿðèí 1090 èëäÿ Ãÿçâèíäÿí øÿðãäÿ éåðëÿøÿí ßëÿìóò ãàëàñûíû ÿëÿ êå÷èðÿðÿê, ìöñòÿãèë äþâëÿò éàðàäà áèëìèø áàø÷ûëàðû Ùÿñÿí ÿñ-Ñàááàùû âÿ îíóí àðäûúûëëàðûíû «êàôèð» åëàí åòäèëÿð. Èñìàèëèëÿðèí ðåýèîíäàêû ùàäèñÿëÿðäÿ ôÿàë èøòèðàêû äà áóíäàí ñîíðà áàøëàäû. Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòè –1135 èëäÿ Ìÿñóäóí Ìàðàüàäàêû äöøÿðýÿñèíäÿ õÿëèôÿ ÿë-Ìöñòÿðøèä, 1138 èëäÿ èñÿ Èñôàùàíäà ñàáèã õÿëèôÿ ÿð-Ðÿøèä èñìàèëèëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëäè. Ìàðàãëûäûð êè, äþâðöí áèð ÷îõ ìöÿëëèôëÿðè ùÿð èêè õÿëèôÿíèí þëäöðöëìÿñèíäÿ Ñÿëúóãèëÿðèí äÿ ÿëè îëäóüóíó ãåéä åäèðëÿð. Ùàäèñÿëÿðèí áó ýåäèøè òÿêúÿ Èðàã ñóëòàíëûüûíäà äåéèë, áàøäàí-áàøà áöòöí Ñÿëúóãèëÿð äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿ äÿðèíëÿøÿí òÿíÿççöëö ñîí ùÿääÿ ÷àòäûðäû; éåíè òèïëè äþâëÿò áèðëèêëÿðè éàðàíìàüà áàøëàäû. Áó äþâëÿòëÿðèí éàðàäûúûëàðû Ñÿëúóã ñóëòàíëàðûíûí ñàáèã êþëÿëÿðè (ìÿìëöêëÿð) èäèëÿð. Ùÿìèí àäàìëàð, àäÿòÿí, Ñÿëúóãèëÿðèí âÿëèÿùä øàùçàäÿëÿðèíèí «àòàáÿé» òèòóëëó òÿðáèéÿ÷èëÿðè îëóðäóëàð. Çàìàí êå÷äèêäÿ àòàáÿéëÿð ýöúëÿíäèëÿð âÿ ãÿééóìëóã åòäèêëÿðè øÿõñëÿðèí éàëíûç àääà áàø÷ûëûã åòäèêëÿðè äþâëÿòëÿðèí òàëåéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ôàêòèêè ùþêìäàðëàðà ÷åâðèëäèëÿð. Ñóëòàíëàð èñÿ ùàêèìèééÿòèí éàëíûç çàùèðè ÿëàìÿòëÿðèíè ìöùàôèçÿ åòìèøäèëÿð; îíëàðûí àäëàðû ñèêêÿëÿð öçÿðèíäÿ çÿðá åäèëèð, úöìÿ õöòáÿëÿðèíäÿ ÷ÿêèëèðäè. 1122 èëäÿ Ìîñóë Àòàáÿéëÿðè–Çÿíýèëÿð áåëÿ áèð äþâëÿò éàðàäà áèëäèëÿð. Àòàáÿéëÿðèí èêèíúè äþâëÿòèíèí òÿìÿëè èñÿ Àçÿðáàéúàíäà, 1136 èëäÿ ñóëòàí ÛÛ Òîüðóëóí îüëó Àðñëàíøàùûí àòàáÿéè Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç òÿðÿôèíäÿí ãîéóëäó. Ìèðõîíäóí (13 ÿñð) éàçäûüûíà ýþðÿ, ñóëòàí Ìàùìóäóí äþâðöíäÿ Äÿðáÿíä áà-

Ìèñ äèðùÿì. Øèðâàíøàù ÛÛÛ Ìàíó÷èùð [1120-60].

çàðûíäàí àëûíìûø ãûï÷àã ãóëëàðûíäàí îëàí Åëäÿíèç, ñóëòàíëûüûí ïàéòàõòû Ùÿìÿäàíà ýÿòèðèëìèø, îðàäà ñóëòàíûí âÿçèðè ßáó Ùÿìèä ßëè ÿñ-Ñóìàéðàìèéÿ ñàòûëìûøäû. 1122 èëäÿ èñìàèëèëÿðèí þëäöðäöéö ùÿìèí âÿçèðèí ÿìëàêû ñóëòàí òÿðÿôèíäÿí ìöñàäèðÿ åäèëäèêäÿ, Åëäÿíèç äÿ îíóí õèäìÿòèíÿ êå÷ìèøäè. Çèðÿêëèéè âÿ ôÿðàñÿòè èëÿ ñå÷èëÿí Åëäÿíèç àç ìöääÿò ÿðçèíäÿ éàëíûç èíàíûëìûø àäàìëàðà ùÿâàëÿ îëóíàí ñóëòàí ìÿòáÿõèíèí áàø÷ûñû âÿçèôÿñèíÿäÿê éöêñÿëìèøäè. Ñóëòàí ÛÛ Òîüðóëóí äþâðöíäÿ îíóí øÿõñè ìÿìëöêëÿðè ñûðàñûíà êå÷èðèëìèøäè. Âÿçèôÿ ïèëëÿëÿðè èëÿ ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéÿí Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç ñóëòàíûí ùÿéàò éîëäàøû Ìþìèíÿ õàòóíóí õöñóñè ùþðìÿòèíè ãàçàíìûøäû. Þìöðëöê ìÿñëÿùÿò÷èñèíÿ ÷åâðèëÿí áó ãàäûíûí äÿéÿðëè òþâñèéÿëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàí Åëäÿíèç ùå÷ âàõò ñàðàé ôèòíÿ-ôàñàäëàðûíà óéìàìûø, ùþêìäàðûíà äàèì ñÿäàãÿòëè îëìóø, áóíà ýþðÿ äÿ ÿìèð ðöòáÿñèíÿäÿê éöêñÿëÿ áèëìèøäè. Ìÿùç áó çàìàí î, ÛÛ Òîüðóëóí

àçéàøëû îüëó Àðñëàíøàùûí àòàáÿéè òÿéèí åäèëìèøäè. ÛÛ Òîüðóëóí þëöìöíäÿí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ êå÷ìèø éåíè ñóëòàí Ìÿñóä Åëäÿíèçè ìÿðùóì ñóëòàíûí äóë ãàëìûø àðâàäû Ìþìèíÿ õàòóíëà åâëÿíäèðäè. Àððàíûí áèð èãòà êèìè Øÿìñÿääèíÿ âåðèëìÿñè äÿ ùÿìèí âàõòà àèääèð. 1127/28 èëäÿí Àððàíûí ÿñàñ øÿùÿðè Ýÿíúÿ, åëÿúÿ äÿ Íàõ÷ûâàí âÿ áèð ÷îõ áàøãà òîðïàãëàð ñóëòàí Ìÿñóäóí àòàáÿéè Ãàðà Ñóíãóðóí èäàðÿñèíäÿ èäè. Ùàêèìèééÿòäÿ îëàí ñóëòàíûí àòàáÿéè êèìè áþéöê íöôóç ñàùèáè îëàí ÿìèð Ãàðà Ñóíãóð ìöùöì èãòèñàäè âÿ ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ èãàìÿòýàù ãóðäóüó ö÷öí Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç ÿââÿëêè ãöäðÿòèíè èòèðÿí Áÿðäÿäÿ ãÿðàðëàøìûøäû. Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí ãûçûøäûðäûüû ñÿëúóã ÿìèðëÿðèíèí áèð-áèðè èëÿ äöøìÿí÷èëèê åäÿí ãðóïëàðû àðàñûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ýåäÿí âóðóøìàëàð çàìàíû, î, ÿñàñÿí, ìöøàùèäÿ÷è ìþâãåéèíäÿ äóðàðàã, ÿëâåðèøëè ìÿãàì ýþçëÿéèðäè. Áó äþâðäÿ ñóëòàí Ìÿñóä òÿðÿôèíäÿí ùöãóã221

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàðû ìÿùäóäëàøäûðûëàí âèëàéÿò ÿìèðëÿðè ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû à÷ûã ìöáàðèçÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìöõàëèôÿòÿ Ãàðà Ñóíãóð áàø÷ûëûã åäèðäè. Ñÿëòÿíÿò èääèàñûíäà îëàí ñÿëúóã øàùçàäÿëÿðè Ñÿëúóãøàù âÿ Äàâóä äà îíó ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð. Ùÿìÿäàíà ýÿëÿí Ãàðà Ñóíãóð Äàâóäóí âàðèñ åëàí åäèëìÿñèíÿ, ñóëòàíûí ÿââÿëêè âÿçèðèíèí åäàìûíà, þç àäàìûíûí âÿçèð òÿéèí åäèëìÿñæíÿ íàèë îëóð. ×îõ êå÷ìÿäÿí, âÿëèÿùä Äàâóä èñìàèëèëÿð, Ôàðñ âèëàéÿòèíè òóòìóø Ñÿëúóãøàù èñÿ ùÿìèí âèëàéÿòèí ÿââÿëêè ÿìèðè Áîç Àïà òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëöðëÿð. Ëàêèí Ýÿíúÿäÿ áàø âåðÿí çÿëçÿëÿ äàüûëìûø øÿùÿðäÿ àèëÿñè ùÿëàê îëàí Ãàðà Ñóíãóðóí ìöáàðèçÿ ìåéäàíûíäàí ÷ÿêèëìÿñèíÿ, Ýÿíúÿéÿ ãàéûòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Äþâðöí ãàéíàãëàðû 1139 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ âÿ ÿòðàô éåðëÿðäÿ áàø âåðìèø äÿùøÿòëè çÿëçÿëÿíèí áþéöê äàüûíòûëàðà ñÿáÿá îëäóüó, êÿíä âÿ ãàëàëàðûí éåðëÿ-éåêñàí îëóíäóüó, òÿêúÿ Ýÿíúÿäÿ 230 ìèí èíñàí ãûðûëäûüû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Çÿëçÿëÿäÿí èñòèôàäÿ åäÿí ýöðúö ãîøóíó, ùþêìäàð Äåìåòðåíèí [1125–56] áàø÷ûëûüû èëÿ, øÿùÿðÿ éöðöø åòäè, Ìõèòàð Ãîøóí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, «õàëãà çÿëçÿëÿäÿí áþéöê áÿëà ýÿòèðäè». Ìÿùç áó ùöúóì çàìàíû ýöðúöëÿð ùÿëÿ 1063-úö èëäÿ, ñÿëúóãèëÿðèí ùöúóìëàðû äþâðöíäÿ, øÿùÿð äèâàðëàðûíà ãîéóëìóø, «äÿìèð÷è Èáðàùèì Îñìàí èáí Àíãàâåéùèí» äöçÿëòäèéè ìÿøùóð Ýÿíúÿ äàðâàçàñûíû äà ùÿðáè ãÿíèìÿò êèìè àïàðûðëàð (ùàçûðäà Êóòàèñè éàõûíëûüûíäà Ýåëàòû ìîíàñòûðûíäà ñàõëàíûëûð). 1141 èëäÿ, øÿùÿðèí áÿðïàñûíà áàøëàìûø Ãàðà Ñóíãóð âÿôàò åäèð. Îíóí âÿñèééÿòèíÿ ýþðÿ, ÿìèð ×àâëû Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí ùàêèìè îëóð. Äþâðöí ìöðÿêêÿá ñèéàñè øÿðàèòè ÿìèð ×àâëûíû ýàù îíó âÿçèôÿñèíäÿ òÿñäèã åäÿí ñóëòàí Ìÿñóäó, ýàù äà Ãàðà Ñóíãóðäàí ñîíðà ìöõàëèôÿòÿ áàø÷ûëûã åäÿí Ôàðñ ùàêèìè ÿìèð Áîç Àïàíû äÿñòÿêëÿìÿéÿ ñþâã åäèð. Ñîí ìÿãàìäà ìöõàëèôÿòÿ ãîøóëàí ßìèð ×àâëû 1146 èëäÿ Çÿíúàíäà ãÿôëÿòÿí âÿôàò åäèð. Ñóëòàí Ìÿñóä, ÿââÿëëÿð èãòà ùöãóãóíäà Õàëõàëà âÿ Àçÿðáàéúàíûí áèð ùèññÿñèíÿ ñàùèá îëàí ÿìèð Ôÿõðÿääèí Òîüàí Éöðÿêÿ Àððàíû äà ùÿäèééÿ åäèð. Ñóëòàíûí áó àääûìû äà ìöõàëèôÿòÿ ãîøóëìóø Òîüàí Éöðÿéè îíà éàõûíëàøäûðìûð. Áÿðäÿäÿ ãàëäûüû áó èëëÿð ÿðçèíäÿ Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç ÿìèðëÿðèí ÷ÿêèøìÿñèíÿ ùÿëÿ êè, ãàðûøìûð, ôöðñÿò ýþçëÿéèðäè. ßìèð ×àâëûíûí þëöìöíäÿí ñîíðàêû ãàðûøûãëûã çàìàíû î, ýþçëÿäèéè ìÿãàìûí éåòèøäèéèíè áàøà äöøöð. Ìèðõîíäóí âÿ Ùÿñÿí áÿé Ðóìëóíóí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Øÿìñÿääèí áó äþâðäÿ Øèðâàíû äà áèð ñöçåðåí êè222

ìè þç ùàêèìèééÿòèíÿ òàáå åäÿ áèëìèøäè. Ìÿíáÿëÿðèí éàçäûüûíà ýþðÿ, ñóëòàí Ìÿñóäóí òàïøûðûüû èëÿ î, Àððàíà ãîøóí éåðèòìèø, Øèðâàíû, Áàêûíû ÿëÿ êå÷èðìèøäè. ßìèð ×àâëûíûí þëöìöíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Øÿìñÿääèí Íàõ÷ûâàí âèëàéÿòèíè äÿ þç ìöëêëÿðèíÿ áèðëÿøäèðèð, èãàìÿòýàùûíû Áÿðäÿäÿí Íàõ÷ûâàíà êþ÷öðöð âÿ áåëÿëèêëÿ, Àððàíûí áþéöê ùèññÿñèíèí ñàùèáè îëóð. Ëàêèí Àððàíûí ÿñàñ øÿùÿðè Ýÿíúÿ âÿ îíóí ÿòðàôëàðû Òîüàí Éöðÿéèí ÿëèíäÿ èäè. 1147 èëäÿ ñóëòàí Ìÿñóäóí âÿçèðè Õàññ áÿéèí ñèëàùëû ìöùàôèçÿ÷èñè Ýÿíúÿ éàõûíëûüûíäà Òîüàí Éöðÿéè ãÿòëÿ éåòèðèð. Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí èäàðÿñè Õàññ áÿéÿ ùÿÑÿäðÿääèí ßëè ÿë-Ùöñåéíè. ßõáàð ÿä-äþâëÿò ÿñ-Ñÿëúóãèééÿ. 37-úè ôÿñèë Àíúàã Ñóëòàí Àðñëàí øàù èáí Òîüðóëóí éàëíûç àäû ùþêìäàð èäè, àòàáÿé Åëäÿíèçèí èñÿ þçö ÿìðëÿðè âåðèð, èãòà òîðïàãëàðû ïàéëàéûð, õÿçèíÿëÿðè ñÿðÿíúàìûíäà ñàõëàéûð, îíëàðû þëêÿíèí èñòÿíèëÿí éåðèíÿ êþ÷öðöðäö. Ñóëòàí èñÿ îíóíëà áó ìÿñÿëÿëÿð áàðÿäÿ ìöíàãèøÿéÿ ýèðÿ áèëìèðäè; àòàáÿé Åëÿäíèçèí èäàðÿ èøëÿðèíäÿêè þçáàøûíàëûüûíäàí, ÿìðëÿð âåðìÿñèíäÿí âÿ èñòÿäèéè àäàìëàðà èãòà ïàéëàìàñûíäàí áÿçÿí îíóí öðÿéè ñûõûëûðäû. âàëÿ îëóíóð. Þç ñèéàñè ðÿãèáëÿðèíè áèð-áèð àðàäàí ýþòöðÿí ñóëòàí Ìÿñóäóí áó ùÿðÿêÿòè áèð ÷îõ âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí, Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëóð. Õàññ áÿéèí âÿçèôÿäÿí óçàãëàøäûðûëìàñû èëÿ àðà ÷ÿêèøìÿëÿðè áèð ãÿäÿð ñÿíýèéèð. 1148 èë ùàäèñÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí àäû ìÿíáÿëÿðäÿ àðòûã «Ýÿíúÿ âÿ Àððàíûí» ñàùèáè êèìè äÿ ÷ÿêèëèð. Àëáàí ìöÿëëèôè Ìõèòàð Ãîøóí éàçäûüûíà ýþðÿ, î, «ãöäðÿòëè ùþêìäàðà ÷åâðèëäè, áöòöí ÿçÿìÿòëè ùàêèìëÿðè ÿçÿðÿê, ÷îõëàðûíû þçöíÿ òàáå åòäè, öñéàí åòìèø òöðêìàíëàðûí áàø÷ûëàðûíû òàìàìèëÿ äàðìàäàüûí åòäè. Àððàí þëêÿñèíäÿ áàøëàíìûø ùÿéÿúàíëàðûí ãàðøûñûíû àëäû». 1153 èëäÿ éåíè ñÿëúóã ñóëòàíû Ìÿùÿììÿäèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè èëÿ òàõò-òàú ö÷öí òÿùëöêÿëè ñàéûëàí âÿçèð Õàññ áÿé åäàì åäèëäè; ÿñàñ øÿùÿðè Íàõ÷ûâàí îëàí Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòè Àððàíûí õåéëè ùèññÿñèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðäè. Ñóëòàíëûüûí èøëÿðèíÿ ãàðûøìàäàí Íàõ÷ûâàíäàêû èãàìÿòýàùûíäà ãàëàí âÿ éàëíûç þç ìöëêëÿðèíäÿ ÿìèí-àìàíëûüûí áÿðãÿðàð îëìàñûíà ÷àëûøàí Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç éåíèäÿí õÿëèôÿ, ñóëòàí âÿ ÿìèðëÿð àðà-

ñûíäà ñÿíýèìÿéÿí ãàíëû ùàêèìèééÿò ÷ÿêèøìÿëÿðèíÿ ãîøóëóð. ßââÿë Ðåé, ñîíðà Íàõ÷ûâàí éàõûíëûüûíäà áàø âåðÿí âóðóøìàëàðäà ñóëòàí ãîøóíëàðûíà ìÿüëóá îëàí Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç Íàõ÷ûâàíû âÿ äåìÿê îëàð, áöòöí Àððàíû òóòìóø ñóëòàíäàí ÿôâ îëóíìàñûíû õàùèø åäèð. Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí ðàçûëûüû èëÿ àòàáÿé Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç Àððàí ùàêèìè, Ìàðàüà ñàùèáè Àðñëàí Àïà èáí Àüñóíãóð ÿë-ßùìÿäèëè èñÿ Àçÿðáàéúàí ùàêèìè òÿñäèã åäèëèð. 1161 èëäÿ Èðàã ñÿëúóã ñóëòàíû Ñöëåéìàí øàùûí òàõòäàí ñàëûíìàñûíäàí ñîíðà Åëäÿíèçèí ùèìàéÿñèíäÿ îëàí âÿ îíóí áè-

Ìèñ äèðùÿì. Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç [1136-75]

ëàâàñèòÿ êþìÿéèëÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø Àðñëàíøàùûí ñóëòàí åëàí åäèëìÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòè òàðèõèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿ à÷ûëûð. Áó âàõòàäÿê éàëíûç Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí ìöÿééÿí ùèññÿñèíÿ ñàùèáëèê åäÿí ôåîäàë ùàêèì îëàí Àçÿðáàéúàí àòàáÿéè, «áþéöê àòàáÿé» òèòóëó àëìûø Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí íöôóçó ñàéÿñèíäÿ áöòöí Ûðàã ñóëòàíëûüûíûí ùÿãèãè áàø÷ûñûíà ÷åâðèëèð. Èðàã ñÿëúóã ñóëòàíû Àðñëàíøàùûí èãàìÿòýàùû îëàí Ùÿìÿäàí Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíÿ áàø÷ûëûã åäÿí Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí ÿñàñ øÿùÿðè, äþâëÿòèí ïàéòàõòû îëóð. Áó çàìàíäàí åòèáàðÿí þçöíÿìÿõñóñ äèàðõèéàíûí (èêèùàêèìèééÿòëèéèí) éàðàäûúûñûíà ÷åâðèëÿí Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí áàø÷ûñû ãîøóíëàðà þçö ðÿùáÿðëèê åòìèø, äþâëÿò âÿñàèòëÿðè öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè þç ÿëèíäÿ úÿìëÿøäèðìèø, âàññàëëàðûí ýåð÷ÿê ñöçåðåíè îëìóøäó. Äàøûäûüû «ìÿëèê» òèòóëó àòàáÿé ùàêèìèééÿòèíèí èðñè îëäóüóíó áèëäèðèðäè. Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí áàø÷ûñû þç àäûíà ïóë êÿñèëìÿñè, õÿëèôÿ âÿ ñóëòàíäàí ñîíðà àäûíûí õöòáÿëÿðäÿ ÷ÿêèëìÿñè ùàããûíû äà ÿëäÿ åäÿ áèëìèøäè. Àëè ùàêèìèééÿò–ñóëòàíûí àäûíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê èìêàíû ãàçàíìûø Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí ñÿðùÿäëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ íàèë îëìóøäó. 1161 èëäÿ ÿëÿ êå÷èðèëÿí Ðåé èãòà êèìè Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí Ðåé ùàêèìè Èíàíúûí ãûçûíà åâëÿíìèø áþéöê îüëó Ìÿùÿììÿä Úàùàí Ïÿùëÿâàíà âåðèëäè. Ãóì âÿ Ãÿçâèí ñóëòàí ìöëêëÿðèíÿ áèðëÿøäèðèëäè. 1162 èëäÿ Ìÿùÿììÿä èáí Àüãóøóí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èäàðÿ åòäèéè ßðäÿáèë âèëàéÿòèíèí ÿðàçèñè äÿ ÿëÿ êå÷èðèëÿðÿê, Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí ìöëêëÿðèíÿ ãàòûëäû. Ùÿìèí èë Ôàðñ ùàêèìè ñóëòàíäàí âÿ àòàáÿéäÿí âàññàë àñûëûëûüûíû ãÿáóë åäÿðÿê, îíëàðûí àäûíà ïóë êÿñäèðäè. 1163 èëäÿ Íèøàïóð, Ãóìèñ âÿ Ìàçàíäàðàí âèëàéÿòëÿðèíèí ùàêèìè Ìöÿééèä Àé Àïà, 1167 èëäÿ Ìîñóë àòàáÿéè Ãöòáÿääèí Ìÿäóä, 1168 èëäÿ Êèðìàí àòàáÿéè ÛÛ Àðñëàíøàù, Õóçèñòàí ùàêèìè Øèìëÿ Åëäÿíèçëÿðäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøäöëÿð. Ìÿùç áó äþâðäÿ Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíäà äà ÛÛÛ Ìÿíó÷åùðèí îüëàíëàðû àðàñûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ ýåäèðäè. Áó ìöáàðèçÿéÿ Ìÿíó÷åùðèí àðâà-

Äþâëÿòèí ãÿðáäÿ ÿí ýöúëö ðÿãèáëÿðè ìîíãîë ùöúóìëàðûíàäÿê Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû èëÿ äàèì ìöíàãèøÿäÿ îëàí ýöðúö ùþêìäàðëàðû èäè. 1161 èëèí àâãóñòóíäà ÷àð ÛÛÛ Ýåîðýèíèí áàø÷ûëûã åòäèéè ýöðúö ãîøóíëàðû ùÿìèí äþâðäÿ Àððàíûí òÿðêèáèíäÿ, Åëäÿíèçëÿðèí òàáåëèéèíäÿ îëàí Àíè, àç ñîíðà èñÿ Äâèí øÿùÿðëÿðèíè ãàðÿò âÿ òàëàí åäèá, ÿùàëèñèíè ÿñèð àëäûëàð. ×îõ êå÷ìÿìèø Ýÿíúÿ äÿ áó úöð ìöäàõèëÿ âÿ òàëàíà ìÿðóç ãàëäû. Àòàáÿé Åëäÿíèçèí Õèëàò, ßðçÿí ÿð-Ðóì âÿ áàøãà éåðëÿðèí ùàêèìëÿðè âÿ ÿìèðëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ éàðàòäûüû áèðëÿøìèø ãöââÿëÿð Ýöðúöñòàíà ùöúóì åäÿðÿê, óçóí ñöðÿí ùÿðáè ÿìÿ-

ßëèíúÿãàëà. Ãÿðá ãàïûñûíûí áÿðïà ëàéèùÿñè.

äû, ýöðúö ùþêìäàðûíûí ãûçû Òàìàð äà ãîøóëìóøäó. Ñèéàñè ÷ÿêèøìÿäÿ êè÷èê îüëóíà öñòöíëöê âåðÿí Òàìàð Øèðâàíû Ýöðúöñòàíà áèðëÿøäèðìÿê ö÷öí ùÿòòà ãûï÷àãëàðûí êþìÿéèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Ëàêèí Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí èøÿ ãàðûøìàñû, ýöðúö ùþêìäàðû ÛÛÛ Ýåîðýèíèí [1156-1184] ùöúóìëàðûíû äÿô åòìÿñè Øèðâàí òàõòû öñòöíäÿ ýåäÿí ìöáàðèçÿéÿ ñîí ãîéóð. ÛÛÛ Ìÿíó÷åùðèí áþéöê îüëó Û Àõñèòàí [1160–1196/97] øèðâàíøàù îëóð. Òàìàð Øèðâàíû òÿðê åäÿðÿê, Ýöðúöñòàíà ãàéûäûð; þìðöíöí ñîíóíàäÿê ÿñàñûíû ãîéäóüó Òèãâà ìîíàñòûðûíäà éàøàéûð. Øèðâàíäà èñÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí Û Àõñèòàí àòàñûíûí ñèéàñÿòèíè äàâàì åòäèðäè. Îíóí Ñÿëúóãèëÿðäÿí îëàí àñûëûëûüûíû çÿðá åòäèðäèéè ñèêêÿëÿðèí áèð öçöíäÿ þçöíöí, äèýÿð öçöíäÿ èñÿ ñóëòàí Àðñëàíøàùûí âÿ éà ÛÛÛ Òîüðóëóí àäëàðûíûí ùÿêê åäèëìÿñè äÿ ýþñòÿðèð. 12 ÿñð òàðèõ÷èñè Ñÿäðÿääèí ÿë-Ùöñåéíèíèí ìÿëóìàòìà ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíè èäàðÿ åäÿí Åëäÿíèçèí ìöëêëÿðè «Òèôëèñ ãàïûëàðûíäàí Ìÿêðàíàäÿê» óçàíûðäû. Èðàã ñóëòàíëûüûíûí ùÿãèãè áàø÷ûñûíà ÷åâðèëìèø Øÿìñÿääèíèí îüóëëàðû Úàùàí Ïÿùëÿâàí ñóëòàíûí ùàúèáè, Ãûçûë Àðñëàí èñÿ áàø êîìàíäàí âÿçèôÿñèíÿ òÿéèí îëóíäóëàð.

ëèééàòà áàøëàäûëàð. Ýöðúöëÿð ìÿüëóá åäèëäèëÿð. Ñÿëúóãèëÿðûí âàññàëû êèìè ùÿëÿ äÿ Øÿääàäèëÿð ñöëàëÿñèíÿ ìÿíñóá ÿìèðëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí Àíè 1164 èëèí àïðåëèíäÿ éåíèäÿí ýöðúöëÿðèí ùöúóì âÿ ãàðÿòèíÿ ìÿðóç ãàëñà äà ùÿìèí èëèí ñîíóíäà àçàä åäèëèð. Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç Àíèíè Øÿääàäèëÿðäÿí îëàí ÿìèð Øàùÿíøàùûí [1164–74] èõòèéàðûíà âåðèð. Ýöðúö ãîøóíëàðûíûí Ýÿíúÿ (1166), Àíè, Íàõ÷ûâàí (1174) âÿ áàøãà éåðëÿðÿ éåíè ùöúóìëàðû 1175 èëäÿ àòàáÿé Åëäÿíèçèí, ñóëòàí Àðñëàíøàùûí, Õèëàò âÿ Äèéàðáÿêèð ùàêèìëÿðèíèí Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè áèðëÿøìèø ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿêñùöúóìëà äÿô åäèëäè. Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí øÿðã ñÿðùÿäëÿðè èñÿ òåç-òåç Õàðÿçìøàù ãîøóíëàðûíûí ùöúóìëàðûíà ìÿðóç ãàëûðäû. 1175 èëèí íîéàáðûíäà Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí éàðàäûúûñû Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí àðâàäû, ñóëòàí Àðñëàíøàùûí àíàñû Ìþìèíÿ õàòóí Íàõ÷ûâàíäà âÿôàô åòäè. Äþâëÿòèí òÿøÿêêöë âÿ èëêèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéàí, ñèéàñè ùÿéàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åäÿí áó ãàäûí Èðàã ñóëòàíëûüûíûí áàø÷ûñû îëìóø áþéöê îüëó ñóëòàí Àðñëàíøàùëà àòàáÿé Øÿìñÿääèí àðàñûíäà íîðìàë ìöíàñèáÿòëÿðèí éà-

ðàíìàñûíà íàèë îëà áèëìèø, áåëÿëèêëÿ, àðà èüòèøàøëàðûíà éîë âåðìÿìèøäè. Ìÿùç îíóí äèïëîìàòèê ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç, ÿñëèíäÿ, áöòöí ñóëòàíëûüûí ýåð÷ÿê ñàùèáèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Áó âàõòäàí áàøëàéàðàã, ÿðèíèí èãàìÿòýàùûíûí ÿñàñÿí, ñóëòàíëûüûí ïàéòàõòû Ùÿìÿäàíà êþ÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, Ìþìèíÿ õàòóí þìðöíöí ñîíóíàäÿê Íàõ÷ûâàíäà éàøàìûøäûð. Îíóí âÿôàòûíäàí ñîíðà Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç þç ñåâèìëè ãàäûíûíûí øÿðÿôèíÿ Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ ìÿãáÿðÿ òèêäèðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Ìÿãáÿðÿíèí òèêèíòèñèíè îüëó Úàùàí Ïÿùëÿâàí 1186 èëäÿ áàøà ÷àòäûðìûøäûð. Ìþìèíÿ õàòóíóí âÿôàòûíäàí áèð Ñÿäðÿääèí ßëè ÿë-Ùöñåéíè. ßõáàð ÿä-äþâëÿò ÿñ-Ñÿëúóãèééÿ. 39-úó ôÿñèë Àòàáÿé Ïÿùëÿâàí þç îüëó ßáó áÿêðè Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí ùàêèìè òÿéèí åäèá îíóí òÿðáèéÿñèíè ÿìèñè Ìöçÿôôÿðÿääèí Ãûçûë Àðñëàíà òàïøûðìûøäû. Ðåéè, Èñôàùàíû âÿ Èðàãûí ãàëàí éåðëÿðèíè î þç îüëàíëàðû Èíàíú Ìàùìóä âÿ ßìèð ßìèðàí Þìÿð ö÷öí àéûðìûø, Ùÿìÿäàíû èñÿ Þçáÿéÿ âåðìèøäè. àé ñîíðà çÿìàíÿñèíèí áþéöê ñèéàñè õàäèìè îëàí Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç þçö äÿ þìðöíö áàøà âóðóð. Ùÿìÿäàíû òÿðê åäÿðÿê Íàõ÷ûâàíà ýÿëÿí, äþâëÿò õÿçèíÿñèíè (ßëèíúÿ ãàëàñûíäà ñàõëàíûðäû) âÿ òàõòòàúûí ÿìëàêûíû, åëÿúÿ äÿ áöòöí ãîøóíëàðû þç íÿçàðÿòè àëòûíà àëàí Ìÿùÿììÿä Úàùàí Ïÿùëÿâàí [1175–86] Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí èêèíúè àòàáÿéè îëóð. Äþâëÿòèí òàðèõèíäÿ ìàùèð ñèéàñÿò÷è âÿ ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè êèìè þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòìóø Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí þç àòàñû êèìè ñóëòàíëûüûí ôàêòèêè ùàêèìèééÿòèíè ÿëÿ àëà áèëÿúÿéèíäÿí åùòèéàò åäÿí Èðàã ÿìèðëÿðè ñóëòàí Àðñëàíøàùû îíà ãàðøû ãàëäûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíà ùöúóìóíó ïëàíëàøäûðñà äà, áóíó ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿéÿí ñóëòàí, ãàðäàøû Úàùàí Ïÿùëÿâàíëà áàðûøûð, ñóëòàíëûüûí èäàðÿñèíè îíà òàïøûðûð âÿ ÷îõ êå÷ìÿäÿí âÿôàò åäèð. Úàùàí Ïÿùëÿâàí Àðñëàíøàùûí 7 éàøëû îüëó ÛÛÛ Òîüðóëó [1176–94] ñóëòàíëûã òàõòûíà îòóðäàðàã, þçö äÿ îíóí àòàáÿéè îëóð âÿ îíóí àäûíäàí èíàìëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Äþâëÿò ùàêèìèééÿòè ÿñëèíäÿ, Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí ÿëèíÿ êå÷èð. Ùàêèìèééÿòèíèí èëê äþâðöíäÿí Úàùàí Ïÿùëÿâàí îíóí òàáåëèéèíäÿí ÷ûõìàüà úÿùä ýþñòÿðÿí Õóçèñòàí ùàêèìè ÿìèð Àéäîüäó Øèìëÿíèí ÷ûõûøûíû éàòûðäûð. Îíà òàáå îëàí ùàêèìëÿðäÿí âÿ âàññàëëàð223

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàí ùå÷ áèðè Àçÿðáàéúàí àòàáÿéè Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí ÿìÿëè îëàðàã ñóëòàíëûüûí áöòöí èøëÿðèíè èäàðÿ åòìÿñèíÿ åòèðàç åäÿ áèëìèðäè, ÷öíêè î äþâð ìöÿëëèôëÿðèíèí (Ñÿäðÿääèí ÿë-Ùöñåéíè, Èáí ÿë-ßñèð âÿ áàøãàëàðû) äèëè èëÿ äåñÿê, «áöòöí ùàêèìëÿð Ïÿùëÿâàíäàí ãîðõóðäóëàð». Ãàðäàøû Ãûçûë Àðñëàíû Àçÿðáàéúàíà âÿ Àððàíà úàíèøèí òÿéèí åäÿí Úàùàí Ïÿùëÿâàí îíó Íàõ÷ûâàíäà ãîéàðàã, þçö Ùÿìÿäàíäàêû ñóëòàí ñàðàéûíäà ãàëûð, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ìöùöì òÿäáèðëÿð ýþðöð. Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí èäàðÿ åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ, áàøäà âÿçèð îëìàãëà, àëè èäàðÿ (äèâàí ÿë-àëÿ) òÿøêèë åäûëìûøäû. Úàùàí Ïÿùëÿâàí 70-ÿ éàõûí øÿõñè ìÿìëöêöíö ÿí ìöùöì äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíÿ òÿéèí åòìèø, îíëàðûí êþìÿéè èëÿ äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíèí þçöíÿìÿõñóñ ñèñòåìèíè ìåéäàíà ÷ûõàðàðàã, ìÿìëöê åëèòàñûíû éàðàòìûøäû. Îíóí þëöìöíäÿí 30 èë ñîíðà äà áó åëèòà èúòèìàè-ñèéàñè ùàäèñÿëÿðäÿ àïàðûúû ðîë îéíàéûðäû. Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí èíçèáàò÷ûëûã ãàáèëèééÿòè âÿ òÿëÿáêàðëûüû ñàéÿñèíäÿ äþâëÿò èäàðÿ÷èëèê ñèñòåìèíèí ùÿð ñàùÿñèíäÿ ìþùêÿì ãàéäà-ãàíóí éàðàíìûøäû. Ùàêèìèééÿòäÿ îëäóüó 10 èë ìöääÿòèíäÿ äþâëÿò ùå÷ áèð õàðèúè ìöäàõèëÿéÿ ìÿðóç ãàëìàäû. Ìöòÿìàäè îëàðàã Àçÿðáàéúàíà ùöúóì åäÿí ýöðúöëÿðëÿ ñöëù áàüëàíìûø, òÿùëöêÿëè øÿðã ãîíøóñó Õàðÿçìøàùëàðëà âÿ Õèëàôÿòëÿ äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðè éàðàäûëìûøäû. ßí áþéöê óüóðëàðäàí áèðè Àüñóíãóðèëÿðèí ÿëèíäÿ îëàí Òÿáðèçèí àëûíìàñû èäè. Äþâðöí ìÿíáÿëÿðèíäÿ Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí äþðä îüëó âÿ áèð íå÷ÿ ãûçûíûí îëäóüó ùàããûíäà ìÿëóìàò âàð. Þç ñàüëûüûíäà î, òöðê ãûçû Ãöòåéáÿ õàòóíäàí îëàí îüëó ßáó Áÿêðè Àçÿðáàéúàíà âÿ Àððàíà ùàêèì ãîéìóø, ãàðäàøû Ãûçûë Àðñëàíû îíóí àòàáÿéè åòìèøäè. Ðåé, Èñôàùàí âÿ Èðàãûí ãàëàí ùèññÿëÿðèíè Ðåé ùàêèìèíèí ãûçû Èíàíú õàòóíäàí îëàí îüëàíëàðû Ãóòëóü Èíàíú Ìàùìóä âÿ ßìèð ßìèðàí Ñÿäðÿääèí ßëè ÿë-Ùöñåéíè. ßõáàð ÿä-äþâëÿò ÿñ-Ñÿëúóãèééÿ. 38-úè ôÿñèë Àòàáÿé Ïÿùëÿâàí þç îüëó ßáó áÿêðè Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí ùàêèìè òÿéèí åäèá îíóí òÿðáèéÿñèíè ÿìèñè Ìöçÿôôÿðÿääèí Ãûçûë Àðñëàíà òàïøûðìûøäû. Ðåéè, Èñôàùàíû âÿ Èðàãûí ãàëàí éåðëÿðèíè î þç îüëàíëàðû Èíàíú Ìàùìóä âÿ ßìèð ßìèðàí Þìÿð ö÷öí àéûðìûø, Ùÿìÿäàíû èñÿ Þçáÿéÿ âåðìèøäè.

224

Þìÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòìóø, Ùÿìÿäàí âèëàéÿòèíè êÿíèçäÿí îëàí îüëó Þçáÿéÿ âåðìèøäè. Îíóí àðâàäû Çàùèäÿ õàòóí ÿðèíèí þëöìöíäÿí (1186) ñîíðà Íàõ÷ûâàíäà éàøàìûø, Åëäÿíèçëÿðèí õÿçèíÿñè éåðëÿøÿí ßëèíúÿ ãàëàñûíûí ñàùèáè îëìóøäó. Èëê àòàáÿé Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí äþâðöíäÿí àòàáÿéëÿðÿ òàáå òîðïàãëàðäàí ýÿëÿí áöòöí ýÿëèðëÿð áó õÿçèíÿäÿ ñàõëàíûðäû. Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí Çàùèäÿ õàòóíäàí îëàí ãûçû Úÿëàëèééÿ ñîíðàäàí Íàõ÷ûâàí ùàêèìè îëìóøäó. Åëäÿíèçëÿð äþâëÿòèíèí õàðèúè ñèéàñè ìþâãåëÿðèíè ìþùêÿìëÿòìÿéÿ íàèë îëìóø òÿúðöáÿëè ñèéàñÿò÷è Úàùàí Ïÿùëÿâàí áó éîëëà îüëàíëàðû àðàñûíäà ýÿëÿúÿêäÿ îëà áèëÿúÿê äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàüà ÷àëûøìûøäû. Ìöàñèðè–òàðèõ÷è Èáí ÿë-ßñèð îíóí ùàããûíäà éàçûðäû: «Î, õîøõàñèééÿòëè, ÿäàëÿòëè, ìöäðèê âÿ ñÿáèðëè ùþêìäàð èäè. Îíóí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ þëêÿëÿð ñöëù øÿðàèòèíäÿ, ðÿèééÿò èñÿ ÿìèí-àìàíëûãäà éàøàéûðäû». Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí þëöìöíäÿí (1186) ñîíðà îíóí âÿñèééÿòè èëÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí ãàðäàøû Ìöçÿôôÿðÿääèí Îñìàí èáí Åëäÿíèç Ãûçûë Àðñëàíûí [1186–91] ñèéàñè ùàäèñÿëÿðëÿ çÿíýèí ùþêìäàðëûüû äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíäÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ÷ûõûøëàð áàø âåðèð. Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí áöòöí ñàáèã ìÿìëöêëÿðè Ãûçûë Àðñëàíûí òÿðÿôèíäÿ îëñàëàð äà, ôîðìàë îëàðàã ñóëòàí òèòóëó äàøûéàí ÛÛÛ Òîüðóë, Ïÿùëÿâàíûí àðâàäû Èíàíú õàòóí âÿ áèð ñûðà ìöõàëèô ÿìèðëÿð Ùÿìÿäàíà ýÿëÿðÿê, äþâëÿòèí èäàðÿñèíè öçÿðèíÿ ýþòöðÿí éåíè àòàáÿéÿ ãàðøû ÷ûõäûëàð. 1187 èëäÿ Ùÿìÿäàí éàõûíëûüûíäà ìöõàëèô ãöââÿëÿðëÿ áèð íå÷ÿ ýöí äàâàì åäÿí äþéöøäÿí ñîíðà àòàáÿé ãîøóíëàðû ýåðè ÷ÿêèëèð. Ëàêèí, ðÿãèá úÿáùÿñèíäÿ áàø ãàëäûðàí çèääèééÿòëÿð õÿëèôÿ ÿí-Íàñèðèí êþìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Ãûçûë Àðñëàíûí 1188 èëèí ìàðòûíäà òÿíòÿíÿ èëÿ ÛÛÛ Òîüðóëóí ãîéóá ýåòäèéè Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíÿ äàõèë îëìàñû, õÿëèôÿ ôÿðìàíû èëÿ ìöñòÿãèë ùþêìäàð åëàí åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Þç ìöõàëèôè, ãàðäàøû àðâàäû Èíàíú õàòóíà åâëÿíìÿêëÿ îíóíëà âÿ ãàðäàøû îüëàíëàðû èëÿ áàðûøûüà íàèë îëàí Ãûçûë Àðñëàí, ÷îõ ÷ÿêìÿäÿí, Ùÿìÿäàí éàõûíëûüûíäà áàø âåðÿí ñîí äþéöøäÿ ñóëòàí ÛÛÛ Òîüðóëóí ãîøóíëàðûíû ìÿüëóá åäèð, þçöíö èñÿ ÿëèãàíäàëëû Íàõ÷ûâàí éàõûíëûüûíäàêû Ãÿùðÿì ãàëàñûíà ñàëäûðûð. Ìÿùç áó äþâðäÿ Ûñôàùàí, Ðåé âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ àòàáÿéèí òÿðÿôäàðëàðû èëÿ ÿëåéùäàðëàðû àðàñûíäà áàø âåðÿí òîããóøìàëàðà áàõìàéàðàã, Ãûçûë Àðñëàí Èðàã ñóëòàíëûüûíûí ìöòëÿã ùàêèìè îëà áèëèð. Àçÿðáàéúàí, Àððàí, Ùÿìÿäàí, Èñôàùàí, Ðåé

âèëàéÿòëÿðèíÿ, îíëàðà áèòèøèê ÿðàçèëÿðÿ ñàùèáëèê åäèð; Ôàðñ âÿ Õóçèñòàí ùàêèìëÿðè âàññàë êèìè îíà òàáå îëóð. Ùÿëÿ Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç äþâðöíäÿ Ñÿëúóãèëÿðèí ñöçåðåíëèéèíè òÿñäèã åäÿí Øèðâàíøàù Û Àõñèòàí àòàáÿé Ãûçûë Àðñëàíûí ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ ùöúóì åäèð. ßêñ ùöúóìà êå÷ÿí Ãûçûë Àðñëàí Øèðâàíøàù ãîøóíóíó þëêÿíèí èêèíúè ïàéòàõòû Áàêûéàäÿê òÿãèáëÿéèð. Áóíäàí ñîíðà î, Øàìàõûíû òóòóð, Äÿðáÿíäÿäÿê áöòöí òîðïàãëàðû ÿëÿ êå÷èðèð. Áó äþâðÿ àèä Øèðâàí ïóëëàðûíûí öñòöíäÿ Øèðâàíøàùûí âÿ õÿëèôÿíèí àäëàðûíäàí áàøãà ñóëòàí ÛÛÛ Òîüðóëóí äà àäû çÿðá åäèëèð. Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí ýåð÷ÿê ùàêèìèééÿòèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ìþâúóä îëàí áöòöí èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìèð; ñàðàéûíäà áàø àëûá ýåäÿí ôèòíÿ-ôÿñàä 1191 èëäÿ îíóí þëäöðöëìÿñè èëÿ íÿòèúÑÿäðÿääèí ßëè ÿë-Ùöñåéíè. ßõáàð ÿä-äþâëÿò ÿñ-Ñÿëúóãèééÿ. 39-úó ôÿñèë Àòàáÿé Åëÿäíèçèí þëöì õÿáÿðè îíóí îüëó Ìÿùÿììÿä Ïÿùëÿâàíà ýÿëèá ÷àòàðêÿí î, ùàúèáëÿð ÿìèðè âÿçèôÿñèíäÿ ñóëòàí ãóëëóüóíäà èäè âÿ îíóí èøëÿðèíè èäàðÿ åäèðäè. Î, ñóëòàíäàí åùòèéàò åòäèéè ö÷öí àòà ìèíèá Àçÿðáàéúàíà éîëà äöøäö, îðàäà þç àòàñûíûí éåðèíè òóòäó. Î, õÿçèíÿ ÿìëàêûíû ÿëÿ êå÷èðäè, àòëû âÿ ïèéàäà ãîøóíëàð òîïëàäû âÿ þç éåðèíäÿ ãàëìàãëà ùàäèñÿëÿðèí ýåäèøèíè âÿ îíóí ùöãóãëàðûíà äàèð ñóëòàíûí ãûðûìûíû ýþçëÿòìÿéÿ áàøëàäû. ÿëÿíèð. Ùÿëÿ Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí ùàêèìèééÿòè çàìàíû Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàíûí ùàêèìè òÿéèí åäèëìèø îüëó ßáó Áÿêð àíàñû Ãöòåéáÿ õàòóíóí òÿùðèêè èëÿ Íàõ÷ûâàíà ýÿëÿðÿê, ßëèíúÿ ãàëàñûíäàêû Åëäÿíèçëÿð õÿçèíÿñèíè ÿëÿ êå÷èðèð. Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòè Úàùàí Ïÿùëÿâàíûíûí îüóëëàðû àðàñûíäà áþëöíöð: Èíàíú õàòóíóí îüóëëàðû Ãóòëóã Èíàíú âÿ ßìèð ßìèðàí Ùÿìÿäàí âÿ îíà ãîíøó âèëàéÿòëÿðÿ, Èíàíú õàòóíóí þçö Ðåéÿ ñàùèá îëóðëàð. Áåëÿëèêëÿ, ùàêèìèééÿò óüðóíäà ýåäÿí äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð èëê àòàáÿéëÿð äþâðöíäÿí áþéöê áèð èìïåðèéàéà ÷åâðèëìèø Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí ñÿðùÿäëÿðèíèí äàðàëìàñûíà, òÿíÿççöëöíöí áàøëàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ñöëàëÿäàõèëè èõòèëàôëàð õàðèúè ìöäàõèëÿíèí ýöúëÿíìÿñèíÿ, Õàðÿçìøàùëàðûí, ýöðúöëÿðèí, õÿëèôÿ ãîøóíëàðûíûí ùöúóìëàðûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Àðà ÷ÿêèøìÿëÿðèíèí àðòäûüû áó äþâðäÿ ñóëòàí ÛÛÛ Òîüðóë Ãÿçâèí éà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ õûíëûüûíäà Ãóòëóã Èíàíúëà àïàðäûüû óüóðëó äþéöøäÿí (1192) ñîíðà éåíèäÿí Ùÿìÿäàíà äàõèë îëóá, ñóëòàí òàõòûíà îòóðóð. ßââÿëêè Åëäÿíèçëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ßáó Áÿêð Íàõ÷ûâàíäà ãàëûá, éàëíûç Àçÿðáàéúàíà ùàêèìëèê åäèð, Òÿáðèçè òóòìóø ãàðäàøëàðû Ãóòëóã Èíàíúëà ßìèð ßìèðàíûí ùöúóìëàðûíû óüóðëà äÿô åäèð. Çÿíúàíà ãà÷ìûø Ãóòëóã Èíàíú Õàðÿçìøàù Òÿêèøëÿ áèðëÿøÿðÿê, Ðåé éàõûíëûüûíäà ñîíóíúó Ñÿëúóã ñóëòàíû ÛÛÛ Òîüðóëóí þëäöðöëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí äþéöøäÿ (1194) îíà ãàëèá ýÿëèð. Èðàã ñóëòàíëûüû ÿðàçèñèíèí áþéöê ùèññÿñè Õàðÿçìøàùûí ÿëèíÿ êå÷èð. ßáó Áÿêðèí Øèðâàíà ãà÷ìûø î áèðè ãàðäàøû ßìèð ßìèðàí Øèðâàíøàù Û Àõñèòàíûí ãûçû èëÿ åâëÿíèð âÿ ÷îõ êå÷ìÿäÿí ßáó Áÿêðÿ ãàðøû ýöðúö ùþêìäàðû Òàìàð èëÿ èòòèôàãà ýèðèð. 1194 èëèí èéóíóíäà áèðëÿøìèø ýöðúö-Øèðâàí îðäóñó, åëÿúÿ äÿ ßáó Áÿêðäÿí íàðàçû îëàí áÿçè Àððàí ÿìèðëÿðè âÿ òöðêìàí äÿñòÿëÿðè Øÿìêèð éàõûíëûüûíäà Àçÿðáàéúàí àòàáÿéèíèí îðäóñóíó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûðëàð. Øÿìêèð, ÿòðàô øÿùÿð âÿ ãàëàëàð ßìèð ßìèðàíûí ÿëèíÿ êå÷èð. Áåéëÿãàí éàõûíëûüûíäà áàø âåðÿí èêèíúè äþéöøäÿ äÿ ìÿüëóá åäèëÿí ßáó Áÿêð ýöúëÿ úàíûíû ãóðòàðûá Íàõ÷ûâàíà ãà÷ûð. Àçÿðáàéúàíûí øèìàëûíäà ÷îõ éåðëÿðè ÿëÿ êå÷èðìèø, ýöðúö ùþêìäàðûíäàí âàññàë àñûëûëûüûíû ãÿáóë åòìèø ßìèð ßìèðàíûí Ýÿíúÿäÿ ìþùêÿìëÿíìÿê èñòÿéè øÿùÿð ÿùàëèñè òÿðÿôèíäÿí íàðàçûëûãëà ãàðøûëàíûð. ßìèð ßìèðàíû þëäöðÿí ýÿíúÿëèëÿð ßáó Áÿêðÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð. ßáó Áÿêð Ýÿíúÿíè þç îüëóíóí èõòèéàðûíà âåðèá Íàõ÷ûâàíà ãàéûäûð. Åëÿ áó çàìàí ñóëòàíëûãäà Åëäÿíèçëÿðäÿí áàøãà ùå÷ áèð ùàêèìèééÿòè òàíûìàã èñòÿìÿéÿí ìÿìëöêëÿðèí òÿçéèãè èëÿ Õàðÿçìøàù Òÿêèø ßáó Áÿêðè ñóëòàíëûã òàõòûíäà îòóðòìàüà ÷àëûøûð. ßáó Áÿêð ãàðäàøû Þçáÿéè Ùÿìÿäàíà ýþíäÿðèð. Ñóëòàíëûüûí èäàðÿñè Þçáÿéÿ ùÿâàëÿ åäèëèð. Óçóí ÷ÿêèøìÿëÿðäÿí ñîíðà ìþâãåëÿðèíè

Ìèñ äèðùÿì. Àòàáÿé Ãûçûë Àðñëàí [1186-1191]

ìþùêÿìëÿäÿ áèëìèø Þçáÿê âÿ ßáó Áÿêð àòàëàðû Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí ìÿìëöêëÿðèíèí âÿ Èðàã ÿìèðëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ Õàðÿçì ùÿðáè ùèññÿëÿðèíè þëêÿäÿí ãîâà áèëèðëÿð. Ìÿíáÿëÿð àðòûã áó çàìàí ñèéàñè èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàãäàíñà, åéø-èøðÿòÿ ãóðøàíàí ßáó Áÿêðèí þç äþâëÿòèíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ àç ôèêèð âåðäèéèíè ãåéä åäèðëÿð. Âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí ýöðúöëÿð Ýÿíúÿíèí óüóðñóç ìöùàñèðÿñèíäÿí ñîíðà Äâèíÿ ùöúóì åäèá, îíó ÿëÿ êå÷èðèð, ñîíðà Íàõ÷ûâàíà äîüðó ùÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áóíäàí õÿáÿð òóòàí ßáó Áÿêð Íàõ÷ûâàíû òÿðê åäèá, Òÿáðèçÿ ÷ÿêèëèð. 1204–05 èëëÿðäÿ ýöðúöëÿð Àçÿðáàéúàíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ, îðàäàí Õèëàòà, ßðúèøÿ âÿ áàøãà éåðëÿðÿ ñîõóëóá, ùÿð éåðäÿ òàëàí÷ûëûã âÿ ãàðÿòëÿ ìÿøüóë îëóð âÿ éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíè äàüûäûðëàð. Áó ùöúóìëàðûí ãàðøûñûíû àëìàüà ÷àëûøàí ßáó Áÿêð ýöðúö ùþêìäàðûíûí ãûçû èëÿ åâëÿíèð. Ìÿíáÿëÿðèí éàçäûüûíà ýþðÿ, ùÿìèí èçäèâàúäàí ñîíðà ýöðúöëÿð ßáó Áÿêðèí ùàêèìèééÿòèíèí ñîíóíàäÿê Àçÿðáàéúàíà ùöúóì åòìèðëÿð. ßáó Áÿêðèí çÿèôëèéèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Ìàðàüà ùàêèìè ßëàÿääèí Êþðïÿ Àðñëàí âÿ Èðáèë ùàêèìè Ìöçÿôôÿðÿääèí Ýþéáàðû Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí òàáåëèéèíäÿ îëàí òîðïàãëàðà ñîõóëóá, ßáó Áÿêðèí îëäóüó Òÿáðèçÿ ùöúóì åäèðëÿð. Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí ìÿìëöêö Øÿìñÿääèí Àéäîüìóø ßáó Áÿêðèí õàùèøè èëÿ îíà êþìÿéÿ ýÿëÿðÿê, àòàáÿé ãîøóíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ Ìàðàüàíû ìöùàñèðÿéÿ àëûð. Ãûñàìöääÿòëè ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà áàðûøûã èìçàëàíûð. 1208 èëäÿ Ìàðàüà ùàêèìè Êþðïÿ Àðñëàíûí âÿôàòû èëÿ Àüñóíãóðèëÿð ñöëàëÿñèíÿ ìÿíñóá ÿë-ßùìÿäèëè íÿñëè ñîíà ÷àòûð. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, Ìàðàüàíû âÿ Ðóèíäåæ ãàëàñûíû òóòàí ßáó Áÿêð, àç ñîíðà Õàðÿçìøàùëàðûí éåíè ùöúóìóíó äÿô åäèð. 1210 èëäÿ ùàêèìèééÿòèíèí ÷îõ èëëÿðèíè Íàõ÷ûâàíäàêû èãàìÿòýàùûíäà êå÷èðÿí ßáó Áÿêðèí þëöìö èëÿ îíóí èéèðìè èëëèê ùþêìðàíëûüû áàøà ÷àòûð. ßáó Áÿêðèí þëöìöíäÿí ñîíðà îíà òàáå ìöëêëÿðè ãàðäàøû Ìöçÿôôÿðÿääèí Þçáÿê [1210–25] èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàéûð. Îíóí ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëèíäÿ ýöðúöëÿðèí Àçÿðáàéúàíà ÿí áþéöê ùÿðáè éöðöøëÿðèíäÿí áèðè áàø âåðèð. ßââÿëúÿ Íàõ÷ûâàíà ùöúóì åäÿí ýöðúöëÿð, øÿùÿðè ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿéÿðÿê, Úóëôàéà äîüðó éþíÿëèðëÿð âÿ Äÿðÿäöç äÿðÿñèíè êå÷èá, Ìÿðÿíäÿ éàõûíëàøûðëàð. Îðàíû òóòóá, òàëàí åòäèêäÿí ñîíðà Òÿáðèçè ìöùàñèðÿéÿ àëûðëàð. Òÿáðèçèí ùàêèìè, Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí àðâàäû Çàùèäÿ õàòóí, áþéöê ìèãäàðäà áàú âåðìÿêëÿ øÿùÿðè õèëàñ åäèð. Äàùà ñîíðà Ìèéàíÿ, Çÿíúàí, Ãÿçâèí, ßáùÿð, ßðäÿáèë, Ìÿ-

Øèðëè ñàõñû ãàáëàð. 12 ÿñð

ðÿíä âÿ áàøãà øÿùÿð âÿ êÿíäëÿð òàëàí îëóíóð. Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí òÿíÿççöëö äàùà äà ñöðÿòëÿíèð. Îðòà ÿñð ìöÿëëèôèíèí (Ñÿäðÿääèí ÿë-Ùöñåéíè) éàçäûüûíà ýþðÿ, ýöðúöëÿð ýåðè ãàéûäàðêÿí «áèð ÷îõ ãàëàëàðû ÿëÿ êå÷èðèð, Íàõ÷ûâàí âÿ Áåéëÿãàí øÿùÿðëÿðè öçÿðèíÿ õÿðàú ãîéóðëàð». Þçáÿéèí ùàêèìèééÿòè äþâðö ôåîäàë ÷ÿêèøìÿëÿðèíèí âÿ ùÿðáè éöðöøëÿðèí äàâàì åòìÿñè, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí çÿèôëÿìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí ðÿãèáëÿðèíäÿí îëàí Õàðÿçìøàùûí ðåýèîíäàêû ùÿðáè öñòöíëöéö àòàáÿé Þçáÿéè îíóí âàññàëû îëìàüà âàäàð åäèð. ßí-Íÿñÿâèíèí (13 ÿñðèí 1-úè éàðûñû) ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, «Øèðâàí Äÿðáÿíäèíÿäÿê Àððàíûí âÿ Àçÿðáàéúàíûí ìèíáÿðëÿðèíäÿí ñóëòàíûí øÿðÿôèíÿ õöòáÿëÿð îõóíóð». Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí äèýÿð ðÿãèáè îëàí ýöðúöëÿðèí þëêÿéÿ ùöúóìëàðûíûí ãàðøûñû äà Õàðÿçìøàùëàð òÿðÿôèíäÿí àëûíûð. Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí òÿíÿççöëöíöí ýöúëÿíäèéè áèð çàìàíäà Õà÷ûí-÷àé âÿ ãèñìÿí äÿ Òÿðòÿð÷àéûí ùþâçÿëÿðèíäÿ àëáàí Ìèùðàíèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí Ùÿñÿí Úÿëàëûí [1215–1261] áàø÷ûëûüû èëÿ Àðñàõ-Õà÷ûí êíéàçëûüû éàðàíûð. Õàðÿçìøàùûí êþìÿêëèéè èëÿ ýöðúö ùöúóìëàðûíûí àðàñûíûí êÿñèëäèéè áó äþâðäÿ, àòàáÿé Þçáÿê äþâëÿòèí õÿçèíÿñèíÿ âåðýè þäÿìÿêäÿí èìòèíà åòìèø éåðëè ùàêèìëÿðè úÿçàëàíäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ 1214/15 èëäÿ Ãàðàáàüà (Õà÷ûíà) éöðöø åäèð. 13 ÿñðèí àíîíèì ìöÿëëèôèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, àòàáÿéëÿð ö÷öí óüóðëó îëàí áó éöðöø îíëàðà çÿíýèí ùÿðáè ãÿíèìÿò ýÿòèðèð. Ëàêèí, Ùÿñÿí Úÿëàë âåðýè þäÿìÿê ìöãàáèëèíäÿ îëñà äà, þç ìöëêëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëèð. Ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè èëÿ î äþâðöí íöôóçëó íÿñèëëÿðè èëÿ áàüëû îëàí, àëáàí òàðèõè-ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðìÿéÿ ÷àëûøàí Ùÿñÿí Úÿëàë áó àüûð èëëÿðäÿ äÿ àëáàíëàðûí ÿðàçè, ñèéàñè âÿ äèíè áèðëèéèíè, åëÿúÿ äÿ ìèëëè øöóðóíó ìöùàôèçÿ åòìèøäè. Ëàêèí, ùÿëÿ ÿðÿá èøüà225

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìèíàðÿ. Øÿìêèð. 12 ÿñð

ëûíûí èëê èëëÿðèíäÿí áàøëàéàí ãðèãîðéàíëàøìà ïðîñåñè Àðñàõ-Õà÷ûí ÿùàëèñèíèí 12–13 ÿñðëÿðäÿ àëáàí äèëè èëÿ éàíàøû ãÿäèì åðìÿíè äèëèíè èøëÿòìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. 1216 èëäÿ Ùÿñÿí Úÿëàë àëáàí êàòîëèêîñó Íåðñåñèí õàùèøè èëÿ «Àëáàíèéàíûí áàø êèëñÿñè» àäëàíäûðäûüû Ãàíçàñàð ìîíàñòûð êîìïëåêñèíèí òèêèíòèñèíÿ áàøëàìàã ùàããûíäà ÿìð âåðèð. Þçöíöí ÷åâèê ñèéàñÿòè èëÿ Ùÿñÿí Úÿëàë ùÿòòà ìîíãîëëàðûí ùöúóìó äþâðöíäÿ âÿ îíäàí ñîíðà äà ùàêèìèééÿòèíè ñàõëàéà áèëèð. Áó äþâðäÿ Ìÿðêÿçè Àñèéàäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð Úÿíóáè Ãàôãàçûí ñèéàñè ùÿéàòûíà áþéöê òÿñèð åòäè, áó éåðëÿðäÿ ìåéäàí îõóéàí Õàðÿçìøàùëàðûí þçöíöí äþâëÿò÷èëèéèíÿ ñîí ãîéäó (1219). Ìîíãîë ùöúóìëàðû áàøëàíäû. 226

Ìîíãîëëàðûí Àçÿðáàéúàíà èëê éöðöøö – 1221 èëèí éàíâàðûíäà ìîíãîëëàð Úÿáåíîéàíûí âÿ Ñöáóòàé-áàùàäûðûí áàø÷ûëûüû èëÿ Õîðàñàí âÿ Ûðàãè-ßúÿìäÿí êå÷ÿðÿê, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ ñîõóëóðëàð. Ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðè âèðàí âÿ òàëàí åäÿí ìîíãîëëàð Þçáÿéèí èãàìÿòýàùû Òÿáðèç øÿùÿðèíÿ ùöúóì åòñÿëÿð äÿ, áþéöê òÿçìèíàò ìöãàáèëèíäÿ øÿùÿðè òÿðê åäèðëÿð. Þçáÿéèí, ýöðúö ùþêìäàðûíà âÿ áàøãà ãîíøó ùàêèìëÿðÿ ðÿãèáëèéè óíóäàðàã, öìóìè äöøìÿíÿ ãàðøû áèðýÿ âóðóøìàã ÷àüûðûøû úàâàáñûç ãàëûð. Ìàðàüàíû, Òÿáðèçè, ßðäÿáèëè, Ñÿðàáû ÿëÿ êå÷èðèá, âèðàí âÿ òàëàí åäÿí ìîíãîëëàð, Ðÿøèäÿääèíèí (13 ÿñð) ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Íàõ÷ûâàíû äà âèðàí âÿ òàëàí åòìÿéÿ, ÿùàëèñèíè ãûðìàüà áàøëàéûðëàð. Éàëíûç Íàõ÷ûâàí ùàêèìè, Þçáÿéèí îüëó Õàìóøóí ìîíãîëëàðà òàáå îëìàñû ãûðüûíûí äàéàíäûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áåéëÿãàí øÿùÿðè äÿ ãûñà, ëàêèí àüûð ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà èøüàë îëóíóð, øÿùÿð ÿùàëèñè ãûëûíúäàí êå÷èðèëèð. Ýÿíúÿ ãàëà äèâàðëàðûíûí êå÷èëìÿçëèéè øÿùÿðè õèëàñ åäèðñÿ äÿ, îíó òÿçìèíàòäàí ãóðòàðìûð. Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû Øàìàõû øÿùÿðèíè èñÿ ùÿòòà ãàëûí äèâàðëàð äà õèëàñ åäÿ áèëìèð. Ýþñòÿðäèêëÿðè ðÿøàäÿòÿ áàõìàéàðàã, øèðâàíëûëàð ìöùàñèðÿéÿ äöøìöø øÿùÿðëÿðèíè ãîðóéà áèëìèðëÿð. Øàìàõû ÿëÿ êå÷èðèëèð, äàüûäûëð, ãàðÿò îëóíóð, ÿùàëèñè ìÿùâ åäèëèð. Ìîíãîëëàðûí Äÿðáÿíäè òóòìàã úÿùäè èñÿ áàø òóòìóð. Áóíóíëà îíëàðûí êÿøôèééàò õàðàêòåðëè áèðèíúè éöðöøö áàøà ÷àòûð. Ëàêèí, áþéöê äàüûíòûëàð, ãûðüûíëàðà ñÿáÿá îëñà äà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îëàí ùå÷ áèð äþâëÿò ãóðóìóíóí, î úöìëÿäÿí íÿ Àòàáÿéëÿðèí, íÿ äÿ Øèðâàíøàùëàðûí ùàêèìèééÿòëÿðè ñàðñûëìûð. Áóíóíëà áåëÿ, ÷îõ êå÷ìÿäÿí, 1222–23 èëëÿðäÿ áàøëàéàí ãûï÷àã áàñãûíëàðû, ñÿíýèìÿéÿí ýöðúö ùöúóìëàðû àçÿðáàéúàíëûëàðû éåíè áÿëàëàðëà öçëÿøäèðèð. Úÿëàëÿääèí Ìàíãáóðíûíûí Àçÿðáàéúàíäà ùàêèìèééÿòè – 1224 èëäÿ Õàðÿçìøàù Ìÿùÿììÿäèí îüëó Ãèéàñÿääèí Ïèðøàù Åëäÿíèçëÿðèí ìöëêëÿðèíäÿí îëàí Ôàðñ Èðàãûíû (Èðàãè-ßúÿìè) òóòàðàã, Þçáÿéÿ àë÷àëäûúû ñöëù áàüëàòäûðûð; àòàáÿéèí áàúûñû–Íàõ÷ûâàí ùàêèìè Úÿëàëèééÿ èëÿ åâëÿíèðñÿ äÿ, áó ìöâÿôôÿãèééÿòè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèð. Áó äþâðäÿ Ïèðøàùûí ùÿëÿ 1221 èëäÿ ìîíãîëëàðà ãàðøû óüóðñóç ùöúóìóíäàí ñîíðà Ùèíäèñòàíà ãà÷ìûø êè÷èê ãàðäàøû Úÿëàëÿääèí Ìàíãáóðíû éåíèäÿí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûð. Î, èëê íþâáÿäÿ Õàðÿçìøàùëàð äþâëÿòèíèí ìîíãîëëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ åäèëìÿñèíäÿ ýöíàùêàð ñàéäûüû Àááàñè õÿëèôÿñè ÿí-Íàñèðè úÿçà-

ëàíäûðìàã ö÷öí 1225 èëäÿ Áàüäàäà éöðöø åäèð. Õÿëèôÿ ãîøóíëàðûíû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäàí Úÿëàëÿääèí ùÿìèí èëèí ìàé àéûíäà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëóð. Ùå÷ áèð ìöãàâèìÿò ýþðìÿäÿí Ìàðàüà øÿùÿðèíè, 7 ýöíëöê ìöãàâèìÿòäÿí ñîíðà èñÿ àòàáÿé Þçáÿéèí òÿðê åòäèéè Òÿáðèç øÿùÿðèíè ÿëÿ êå÷èðèð. Þçáÿê ÿââÿë Ýÿíúÿäÿ, ñîíðà èñÿ Íàõ÷ûâàíäàêû ßëèíúÿãàëàäà ñûüûíàúàã òàïûð. Þëêÿíèí èäàðÿñè ôàêòèêè îëàðàã Þçáÿéèí àðâàäû, ñîíóíúó ñÿëúóã ñóëòàíû ÛÛÛ Òîüðóëóí ãûçû Ìÿëåéêÿíèí ÿëèíÿ êå÷èð. Þç ìöëêëÿðèíè ãîðóìàã õàòèðèíÿ î, éàëàí÷û øàùèäëÿðèí êþìÿéèëÿ ñóëòàí Úÿëàëÿääèíëÿ íèýàù êÿñäèðèð. Ìÿíáÿíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, ßëèíúÿ

Ãàíçàñàð ìîíàñòûðû. 13 ÿñð

ãàëàñûíäà ãàëàí Þçáÿê êÿáèíëè àðâàäû Ìÿëåéêÿíèí þç ðàçûëûüû èëÿ Úÿëàëÿääèíÿ ÿðÿ ýåòìÿñè õÿáÿðèíè àëàíäàí «áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà âÿôàò åäèð». Áåëÿëèêëÿ, àòàáÿé Þçáÿéèí þëöìö èëÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíÿ ñîí ãîéóëóð. Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí þâëàäëàðûíà òàáå îëàí ÿðàçèëÿð Àçÿðáàéúàíäà, Àððàíäà, Øèðâàíäà âÿ Ýöðúöñòàíäà àüàëûã åäÿí Õàðÿçìøàù Úÿëàëÿääèí Ìàíãáóðíûíûí ÿëèíÿ êå÷èð. Íÿ Ýÿíúÿéÿ ýÿëÿðÿê, Úÿëàëÿääèíÿ õèäìÿò åòìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðÿí Þçáÿéèí îüëó Ãûçûë Àðñëàí Õàìóøóí (þ.1229) ôÿàëèééÿòè, íÿ äÿ äþâëÿòèí áÿçè ÿìèðëÿðèíèí, ÿí-Íÿñÿâèíèí ñþçëÿðè èëÿ äåñÿê, «ÿââÿëêè ñöëàëÿíè (éÿíè, àòàáÿéëÿðè – Í.Â.) áÿðïà åòìÿê» úÿùäëÿðè Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè äþâëÿòèíèí ñèéàñè äèð÷ÿëèøè ö÷öí ùå÷ áèð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íÿòèúÿ âåðìèð. Úÿëàëÿääèí Øèðâàíøàù ÛÛÛ Ôÿðèáöðçäÿí [1225–1243/44] Ñÿëúóãèëÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ìÿáëÿüäÿ – èëäÿ 50 ìèí äèíàð âåðýè òÿëÿá åäèð. 1226–27 èëëÿðäÿ Òèôëèñÿ èêè éöðöø òÿøêèë îëóíóð. 1227 èëäÿ Úÿëàëÿääèíèí âÿçèðè Øÿðÿôÿëìöëê èãòà ùöãóãóíäà òàáåëèéèíäÿ îëàí Áåéëÿãàí âÿ Ìóüàí òîðïàãëàðû èëÿ éàíàøû Øèðâàíøàùëàðûí ÷àéàðàñû Ýóñòÿáè âèëàéÿòèíè äÿ òóòóð. Ëàêèí, áèð ãÿäÿð ñîíðà Úÿëàëÿääèí ùÿìèí âèëàéÿòè Øèðâàíøàù Û Ýÿðøÿñáèí (Ãóøòÿñá) [1203–25] ýöðúöëÿð òÿðÿôèíäÿí ýèðîâäà ñàõëàíûëàí îüëó Ñóëòàíøàùà èãòà êèìè ãàéòàðûð. Áöòöí Àçÿðáàéúàíû (Øèðâàíäàí áàøãà) òóòà áèëìèø Úÿëàëÿääèíÿ ãàðøû áàø Èáí ÿë-ßñèð. ßë-êàìèë ôè-ò-òàðèõ Ñîíðà [òàòàðëàð] Ðåéÿ, Ùÿìÿäàíà, ÿë-Úÿáÿë âèëàéÿòèíÿ âÿ Èðàã ñÿðùÿäèíÿ ãÿäÿð ýåòäè. Ñîíðà Àçÿðáàéúàí âÿ Àððàí âèëàéÿòëÿðèíÿ ýÿëèá, áèð èëäÿí äÿ àç áèð ìöääÿòäÿ îíëàðû ìèñëè ýþðöíìÿìèø áèð ñóðÿòäÿ äàüûòäû âÿ ÿùàëèñèíèí ÷îõóíó þëäöðäö. ×îõ àç ìèãäàðäà ãà÷ûá ãóðòàðàí îëäó. Ñîíðà Àçÿðáàéúàíäàí âÿ Àððàíäàí ãóðòàðûá Äÿðáÿíäÿ âÿ Øèðâàíà ýåäÿðÿê, î, òÿðÿôäÿêè øÿùÿðëÿðè àëäûëàð. Îðàíûí ïàäøàùû éàøàéàí ãàëàäàí áàøãà, ùå÷ áèð éåð ñàëàìàò ãàëìàäû. Îðàäàí äà Àëëàí, Ëÿêçèñòàí òÿðÿôÿ, î òÿðÿôëÿðäÿ éàøàéàí ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðèí öñòöíÿ ýåòäèëÿð. Ãûðüûí âÿ ñîéüóí÷óëóüó îðàëàðäà äà ýåíèøëÿíäèðäèëÿð. Ñîíðà ÿùàëèñèíèí ÷îõó òöðêëÿðäÿí èáàðÿò îëàí Ãûï÷àã âèëàéÿòèíÿ ýåòäèëÿð. ãàëäûðàí ÷ûõûøëàðûí òåç áèð çàìàíäà éàòûðûëìàñû, öñéàí÷ûëàðà ãàðøû ýþðöëÿí ñÿðò òÿäáèðëÿð þëêÿíèí ôåîäàë ìöëê ñàùèáëÿðèíèí ñóëòàíà èòàÿò ýþñòÿðìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Ùÿòòà, ñàùèá îëäóüó ìöëêëÿðäÿí ÿëèíäÿ éàëíûç Ðóèíäåæ ãàëàñû ãàëàí, Þçáÿéèí îüëó Ãûçûë Àðñëàí Õàìóøóí àðâàäû Ñöëàôÿ õàòóí (Äåæáàíó) äà òîðïàãëàðûíû ãîðóìàã íàìèíÿ Úÿëàëÿääèíÿ ÿðÿ ýåäèð. Úÿíóáè Ãàôãàçûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìèø Úÿëàëÿääèí ãîíøó þëêÿëÿðèí ùàêèìëÿðèíÿ ìÿêòóáëàð ýþíäÿðÿðÿê, îíëàðû íîðìàë ìöíàñèáÿòëÿðÿ äÿâÿò åäèð. Ëàêèí îíóí óüóðëàðûíû þçëÿðè ö÷öí òÿùëöêÿ ùåñàá åäÿí Êè÷èê Àñèéàíûí, Øàìûí âÿ Øèìàëè Ìåñîïîòàìèéàíûí áöòöí êè÷èê õàíÿäàíëàðû îíà ãàðøû Èòòèôàã éàðàäûðëàð. 1230 èë àâãóñòóí 10-äà ßðçèíúàí éàõûíëûüûíäà, Éÿññÿ-Úÿìÿí äàüû éàíûíäà áàø âåðÿí ÿñàñ äþéöø Õàðÿçìøàù îðäóñóíóí

äàðìàäàüûí åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Õèëàòäà ñûüûíàúàã òàïàí Úÿëàëÿääèí, ãîøóíóíóí ãàëûãëàðû èëÿ Àçÿðáàéúàíà ãàéûäûð. Áó ìÿüëóáèééÿò ìîíãîëëàðûí Àçÿðáàéúàíà éåíè ùöúóìóíà ñÿáÿá îëóð. Úÿëàëÿääèíèí ìîíãîëëàðà ãàðøû èòòèôàã éàðàòìàã úÿùäëÿðè óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíèð. Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ áþëýÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ, Ýÿíúÿäÿ âÿ áàøãà éåðëÿðäÿ þçáàøûíàëûãëàð òþðÿäÿí Õàðÿçì ãàðíèçîíóíà ãàðøû ãèéàìëàð ãàëõìàüà áàøëàéûð. Ýÿíúÿäÿêè öñéàíà Áÿíäÿð àäëû øÿõñ áàø÷ûëûã åäèðäè. Ãèéàì÷ûëàðû äèíú éîëëà èòàÿòÿýÿòèðìÿ úÿùäëÿðè ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìèð. Øÿùÿðÿ äàõèë îëàí âÿ ãèéàì÷ûëàðû àìàíñûçëûãëà úÿçàëàíäûðàí ñóëòàí, Áÿíäÿð áàøäà îëìàãëà 30 ãèéàì÷ûíû åäàì åòäèðèð. Àç ñîíðà, ãîíøó ùàêèìëÿðäÿí êþìÿê ýþçëÿìÿéèí ÿáÿñ îëäóüóíó áàøà äöøÿí ñóëòàí Ýÿíúÿíè òÿðê åäèð. 1231 èëèí àâãóñòóíäà ìîíãîëëàðûí ìöùàñèðÿñèíäÿí ÷ûõà áèëÿí Úÿëàëÿääèí Ìÿééàôàðèãèí ÿéàëÿòèíèí Åéíáÿð êÿíäè éàõûíëûüûíäà êöðäëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëèð. Îíóí êþùíÿ ðÿãèáè Õèëàò ùàêèìè ÿë-Ìÿëèê ÿë-ßøðÿôèíèí óçàãýþðÿíëèêëÿ ñþéëÿäèéè, Úÿëàëÿääèí Ìàíãáóðíûíûí «ìÿùâè òàòàðëàðûí èñëàì òîðïàãëàðûíà ýèðìÿñè äåìÿêäèð. Èíäè áèçèìëÿ éÿúóú-ìÿúóúëàð (éÿíè, ìîíãîëëàð, Í.Â.) àðàñûíäà äèâàð îëà áèëÿúÿê Õàðÿçìøàù êèìèñè éîõäóð»– ñþçëÿðè òåçëèêëÿ òÿñäèãëÿíäè. Ìîíãîëëàð áöòöí ÿòðàô éåðëÿðè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ìîíãîë ùþêìðàíëûüû äþâðö áàøëàíäû. Èúòèìàè-èãòèñàäè ùÿéàò âÿ ìÿäÿíèééÿò – Ìîíãîëëàðàãÿäÿðêè 11–12 ÿñðëÿðäÿ îáéåêòèâ øÿðàèò íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿíèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíà âÿ èãòèñàäèééàòûíà ìöÿééÿí çÿðÿð éåòñÿ äÿ, öìóìè èãòèñàäè èíêèøàô äàâàì åòìÿêäÿ èäè. Õèëàôÿòèí ùàêèìèééÿòèíèí çÿèôëÿäèéè èëëÿðäÿ éåðëè ôåîäàë äþâëÿòëÿðèíèí òÿøÿêêöë òàïìàñû, Ñÿëúóã éöðöøëÿðè äþâðöíäÿ êþ÷ÿðè îüóç òàéôàëàðûíûí Àçÿðáàéúàíà þç ìàë-ãàðà âÿ ãîéóí ñöðöëÿðè èëÿ ýÿëìÿñè, áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã, õöñóñèëÿ øÿùÿðëÿðèí ÿò, éàü, ñöä ìÿùñóëëàðû, éóí âÿ ãîøãó ùåéâàíëàðû èëÿ òÿìèí îëóíìàñû þëêÿíèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíûí òÿäðèúÿí äèð÷ÿëìÿñèíÿ, ÿùàëèíèí éàøàéûø ñÿâèééÿñèíèí íèñáÿòÿí éöêñÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ñÿëúóã éöðöøëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíäà êþ÷ÿðè òÿñÿððöôàòûí ïàéû àðòñà äà, ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè ìàëäàðëûãëà éàíàøû ÿêèí÷èëèêëÿ äÿ ìÿøüóë îëàí êÿíäëèëÿð òÿøêèë åäèðäè. Úîüðàôè âÿ éàðàíìûø òàðèõè øÿðàèòÿ ýþðÿ, Àçÿðáàéúàíäà ìàëäàðëûüûí êþ÷ìÿ éàéëàã-ãûøëàã âÿ éàðûìêþ÷ÿðè ôîðìàëàðû ìþâúóä èäè. Ëàêèí, éàðûìêþ÷ÿðè ìàëäàðëûüûí þçö äÿ òîðïàãëàðûí äÿãèã áþëöøäö-

ðöëìÿñè âÿ òÿáèè øÿðàèò öçöíäÿí êþ÷ìÿ õàðàêòåð äàøûéûðäû. Áó ìàëäàðëàðûí äà àðàí éåðëÿðäÿ ãÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ãûøëàãëàðû, äàüëàðäà èñÿ éàéëàãëàðû âàðäû. 10–12 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Øÿðãèí ÿí èíêèøàô åòìèø ÿêèí÷èëèê þëêÿñè èäè. Ìþâúóä òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàëàðû – äèâàíè (ñóëòàí, äþâëÿò), òàú âÿ éà õàññ, èãòà, âÿãô, ìöëê, úàìààò (èúìà) ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ îëäóüóíäàí ÷îõ ôÿðãëÿíìèðäè. Ñÿëúóãèëÿðèí òàáåëèéèíäÿ îëàí áàøãà éåðëÿðäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà áó äþâðäÿ «èãòà» ìöëêèééÿòè ôîðìàñû öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Ëàêèí ÿðÿá èøüàëûíäàí ñîíðàêû äþâðäÿ «èãòà» ùÿð ùàíñû ÿðàçèíèí èäàðÿ àëòûíà êå÷èðèëìÿñèíè áèëäèÈáí ÿë-ßñèð. ßë-êàìèë ôè-ò-òàðèõ Áóðàäàí ãóðòàðäûãäàí ñîíðà, ýåäèá Äÿðáÿíääÿí î òÿðÿôÿ êå÷ìÿê èñòÿäèëÿðñÿ äÿ, áàúàðà áèëìÿäèëÿð. Îíà ýþðÿ Äÿðáÿíäèí ïàäøàùû Øèðâàíøàùà áèð àäàì ýþíäÿðèá, áóíëàðëà þç àðàñûíäà áàðûøûã äàíûøûüû àïàðìàã ö÷öí åë÷è ýþíäÿðìÿñèíè òÿêëèô åòäèëÿð. Øèðâàíøàù äà éàõûí ÿéàíëàðûíäàí îí íÿôÿðèíè áó ìÿãñÿä ö÷öí áóíëàðûí éàíûíà ýþíäÿðäè. Òàòàðëàð áó àäàìëàðäàí áèðèíè þëäöðöá ãàëàíëàðûíà äåäèëÿð: "ßýÿð ñèç äÿðáÿíääÿí êå÷ÿúÿê éîëó áèçÿ ýþñòÿðñÿíèç, ñèçÿ àìàí âåðèëÿúÿê, éîõñà áóíóí êèìè ñèçè äÿ þëäöðÿúÿéèê!" Î àäàìëàð [ìÿúáóð îëóá] äåäèëÿð: "Áó Äÿðáÿíääèð, ÿëáÿòòÿ áóðàéà áàøãà éîë éîõäóð. Àíúàã áóðàäà øèìàëà êå÷ìÿê ö÷öí áàøãà éåðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà àñàí áèð éåð âàðäûð". Ñîíðà òàòàðëàð î àäàìëàðëà êåäèá, îíëàðûí ýþñòÿðäèéè éåðäÿí Äÿðáÿíäè êå÷ÿðÿê, îíó àðõàäà ãîéäóëàð. ðèðäèñÿ, ñîíðàëàð ôåîäàë ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíûí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îíóí ìÿçìóíó äÿéèøèð. Ñÿëúóã ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ «èãòàíûí» õöñóñèëÿ ãîøóí áàø÷ûëàðûíà õèäìÿò ùàããû êèìè ïàéëàíìàñû ýåíèø âöñÿò àëûð. Àòàáÿéëÿð äþâðöíäÿ äÿ «èãòà» ìöëêëÿðèíèí õèäìÿò ùàããû êèìè ÿìèðëÿð âÿ ìÿìëöêëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëìÿñè ùàããûíäà ôÿðìàíëàð âåðèëìèøäè. Ëàêèí äþâëÿò òîðïàãëàðûíûí èãòà êèìè ïàéëàíìàñû ôåîäàë ïÿðàêÿíäÿëèéè ö÷öí èúòèìàè-èãòèñàäè çÿìèí éàðàäûð, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ñÿëúóã éöðöøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áÿçè øÿùÿðëÿðèí äàüûëìàñû, êþ÷ÿðè òÿñÿððöôàòûí ýåíèøëÿíìÿñè Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿð ùÿéà227

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òûíûí öìóìè èíêèøàô ìåéëèíèí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäè. Øÿùÿðëÿðèí ñàùÿñèíèí àðòìàñû èëÿ éàíàøû, îíëàðûí ñîñèàë-èãòèñàäè ñòðóêòóðóíäà äà ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè. Ìÿùç áó äþâðäÿ øÿùÿð ùÿéàòûíûí ìÿðêÿçè ãÿòè îëàðàã øÿùðèñòàíäàí òèúàðÿò-ñÿíÿòêàðëûã óúãàðëàðûíà–ðàáàäëàðà êå÷äè. Øÿùÿðëÿðèí ýþðêÿìè äÿéèøäè. Ìþùêÿì âÿ óúà äèâàðëàðëà ÿùàòÿ îëóíìóø è÷ãàëà–êóùÿíäèç (âÿ éà íàðûíãàëà) ÿââÿëêè êèìè éåíÿ äÿ øÿùÿðèí ÿí ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø ùèññÿñèíäÿ èäè. Êóùÿíäèçèí ÿòðàôûíäà êþùíÿ øÿùÿð ìÿùÿëëÿëÿðèíèí úÿìëÿøäèéè øÿùðèñòàí éåðëÿøèðäè. Àäÿòÿí, î äà äèâàðëàðëà ÿùàòÿ åäèëèðäè. Áó äþâðäÿ, äåìÿê îëàð, áöòöí Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè, áèð ùèññÿñè áó ýöí äÿ ìþâúóä îëàí ìöäàôèÿ ãóðüóëàðû ñèñòåìèíÿ ìàëèê èäè. 12–13 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà éåòìèøÿäÿê èðè, îðòà âÿ êè÷èê øÿùÿðëÿð âàðäû. 9–10 ÿñðëÿðÿ íèñáÿòÿí øÿùÿðëÿðèí öìóìè ñàéû õåéëè àçàëñà äà, áó ùå÷ äÿ øÿùÿð ùÿéàòûíûí òÿíÿççöëö äåìÿê äåéèëäè. ßêñèíÿ, øÿùÿðëÿð éåíè, äàùà éöêñÿê èíêèøàô ïèëëÿñèíÿ ãàëõà áèëäèëÿð. Ýÿíúÿ, Òÿáðèç, Íàõ÷ûâàí, Áàêû, Äÿðáÿíä, Ìàðàüà, ßðäÿáèë, Øàìàõû, Áåéëÿãàí áó äþâðöí èðè òèúàðÿò-ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçëÿðè èäè. Ýÿíúÿ, Òÿáðèç âÿ Øàìàõûíûí 100 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ, Íàõ÷ûâàíûí–òÿãðèáÿí 80–100 ìèí, Áåéëÿãàíûí òÿãðèáÿí 40 ìèí ÿùàëèñè âàðäû. Áó äþâðäÿ Øÿðãèí ÿí èðè òèúàðÿò-ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçëÿðèíäÿí îëàí Ýÿíúÿ þç ÿââÿëêè ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìèø Áÿðäÿíè õåéëè àðõàäà ãîéìóøäó. 12 ÿñðèí 20–30-úó èëëÿðèíäÿ áàø âåðÿí çÿëçÿëÿëÿð, ýöðúöëÿðèí äàüûäûúû áàñãûí âÿ ãàðÿòëÿðè Ýÿíúÿíè èíêèøàôäàí ãîéìàìûø, øÿùÿð éåíèäÿí áÿðïà åäèëÿðÿê, ÿââÿëêè ùÿøÿìÿòèíè ýåðè ãàéòàðìûøäû.

Ìîíãîë äþéöø÷öñöíöí ãÿáðèíäÿí òàïûëìûø îõ ãàáû. 13 ÿñð

228

Î äþâðöí ÿí ìöùöì ôåîäàë øÿùÿðëÿðèíäÿí îëàí Òÿáðèç äÿ 1042 èëäÿ áàø âåðìèø çÿëçÿëÿäÿí áþéöê çèéàí ÷ÿêñÿ äÿ, ÷îõ êå÷ìÿäÿí éåíèäÿí áÿðïà îëóíóð, Ðÿââàäèëÿðèí, õöñóñèëÿ Åëäÿíèçëÿðèí äþâðöíäÿ ýþçÿë, ýóð øÿùÿðÿ ÷åâðèëèð. Ìÿíáÿëÿð Åëäÿíèçëÿðèí ÿñàñ øÿùÿðè Íàõ÷ûâàíû äà ÿí áþéöê âÿ àáàä øÿùÿð êèìè òÿãäèì åäèðëÿð. Áàêû, áó äþâðöí èëê ÷àüëàðûíäà êè÷èê øÿùÿð îëñà äà, àðòûã 12 ÿñðäÿ, õöñóñèëÿ Øèðâàíøàùëàðûí èãàìÿòýàùû áóðàéà êþ÷öðöëÿíäÿí áÿðè, ìöäàôèÿ ãóðüóëàðû èëÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø ãàëà-øÿùÿðÿ ÷åâðèëìèøäè. Ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè îëàí èðè ôåîäàë øÿùÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã Àçÿðáàéúàíûí êè÷èê ôåîäàë øÿùÿðëÿðè ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè éàðûìàãðàð õàðàêòåð äàøûéûðäûëàð. Áåëÿ øÿùÿðëÿðèí (Ìèéàíÿ, Õàëõàë, Êàüàçêóíàí (Õóíÿú), ßùÿð, Ñàðàá, Óíàð, Úÿáðÿâàí, Øèç, Óøíóù, Äÿùÿððÿãàí, Áÿðçÿíú, Øÿìêèð, Øÿêè âÿ á.) ÷îõóíóí èãòèñàäèééàòûíäà áàü÷ûëûã âÿ ìàëäàðëûã ìöùöì éåð òóòóðäó. Áó äþâðäÿ øÿùÿðëÿðèí âÿ øÿùÿð ñÿíÿòêàðëûüûíûí èíêèøàôû, ÿìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí êÿíä òÿñÿððöôàòûíà ýåíèø ñóðÿòäÿ äàõèë îëìàñû âÿ íÿùàéÿò, ùÿëÿ ÷îõ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿí úîøüóí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ýåíèø òèúàðÿò-úàðâàí éîëëàðû øÿáÿêÿñèíèí âàðëûüû 11 ÿñðèí ñîíó – 12 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí òèúàðÿò-èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòäû. Áàêû, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Øàìàõû, Áÿðäÿ, Äÿðáÿíä, Øàáðàí âÿ äèýÿð Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè ÿðàçèñèíäÿ òàïûëìûø éåðëè âÿ ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿ çÿðá åäèëìèø ãûçûë âÿ õöñóñèëÿ ìèñ ñèêêÿëÿð, áó øÿùÿðëÿðèí 11–12 ÿñðëÿðäÿ èíêèøàô åòìèø ÿëàãÿëÿðèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Àçÿðáàéúàí òàúèðëÿðè äàõèëè âÿ õàðèúè áàçàðëàðà íåôò, ïàìáûã, èïÿê, äóç, ìåéâÿ, áàëûã, áîéàã, ÿäâèééàò âÿ ñ. ýþíäÿðèð, Áþéöê Èïÿê éîëó âÿ îíóí øàõÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ Øÿðã âÿ Ãÿðáëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ñàõëàéûðäûëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìîíãîëëàðàãÿäÿðêè Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè âÿçèééÿòè ìÿùñóëäàð ãóââÿëÿðèí àðòìàñû, òèúàðÿòèí âÿ ìàë-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áó ïðîñåñ ùÿëÿ äàâàì åòìÿêäÿ îëàí ýöìöø ÷àòûøìàçëûüû øÿðàèòèíäÿ ýåäèðäè. Òÿäèéÿ âÿñàèòè êèìè ýöìöø ìèñëÿ ÿâÿç îëóíìóøäó. Èøëÿäèëÿí ãûçûë ïóëó êÿñìÿê èõòèéàðû éàëíûç Áþéöê Ñÿëúóãè ñóëòàíëàûíûí ÿëèíäÿ èäè. Áó äþâðäÿ äàõèëè áàçàðäà Àçÿðáàéúàí äÿôèíÿëÿðèíäÿ àøêàð åäèëìèø Áèçàíñ ãûçûë ïóëëàðû äà èøëÿäèëèðäè. Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí çÿðáõàíàëàðûíäà éåðëè ôåîäàë äþâëÿòëÿðèí áàø÷ûëàðû (Ñàúèëÿð, Ðÿââàäèëÿð, Ñàëàðèëÿð, Øÿääàäèëÿð âÿ á.), î úöìëÿäÿí Øèðâàíøàùëàð âÿ Åëäÿíèç-

ëÿð þç ïóëëàðûíû êÿñäèðèðäèëÿð. 11–12 ÿñðëÿðèí âåðýè ñèñòåìè ÿââÿëêè äþâðëÿðèí ãàéäà-ãàíóíëàðûíûí ÷îõóíó ìöùàôèçÿ åòìèøäè. Ìÿíáÿëÿðäÿêè ìÿëóìàòà ýþðÿ, ñÿëúóã èøüàëû êÿíä ùÿéàòûíûí àðòûã ñàáèòëÿøìèø èãòèñàäè ñèñòåìèíäÿ áèð åëÿ ìöùöì äÿéèøèêëèê åòìÿäè. Âåðýèëÿð õöñóñè «âåðýè äÿôòÿðëÿðè» öçðÿ àëûíûðäû. ßñàñ âåðýè íþâëÿðèíäÿí îëàí òîðïàã âåðýèñè–«õÿðàú» ÿââÿëêè êèìè íàòóðà éà ïóëëà, ãåéðè-ìöñÿëìàíëàðäàí àëûíàí úàí âåðýèñè«úèçéÿ» èñÿ ïóëëà þäÿíèëèðäè. «Óøð» (îíäà áèð) âåðýèñè «õàññ» âÿ «èãòà» òîð-

Øèðëè ñàõñû ãàá. 13-14 ÿñðëÿð

ïàãëàðûí ìöñÿëìàí ñàùèáëÿðèíäÿí àëûíûðäû. «Ùàãã (ùöãóã)» âåðýèñè (ùàããè äèâàíè) äèâàíûí õåéðèíÿ þäÿíèëèðäè. Îòëàãëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿí êþ÷ÿðèëÿðäÿí àëûíàí âåðýè «ùöãóãè ìÿðàè» àäëàíûðäû. «Ìàë ÿññèëàù» âÿ «àëÿô (óëóôà)» âåðýèëÿðè ùÿðáè åùòèéàúëàðû þäÿìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áó âÿ áàøãà (íóçóë, ìÿóíÿò, ìÿíÿë, ãèñìÿò, äÿðàèá, òÿééàðàò, íàí-ïàðÿ âÿ ñ.) âåðýè íþâëÿðèíè þäÿìÿêëÿ éàíàøû ÿùàëè åéíè çàìàíäà, ìöõòÿëèô àüûð ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè (éîëëàð, êþðïöëÿð ñàëìàã, ãîøóíà ãóëëóã åòìÿê, òèêèíòèëÿðäÿ èøëÿìÿê âÿ ñ.) äÿ éåðèíÿ éåòèðìÿëè èäè. Î äþâðöí âåðýè ñèñòåìè ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðÿí òàðèõ÷è Ðàâÿíäè ÿùàëèíè âàð-éîõäàí ÷ûõàðàí ãàíóíñóç âåðýèëÿðè ãàíóíè âåðýèëÿðäÿí àéûðàðàã, ãàíóíñóç âåðýèëÿðäÿí «äÿñòÿð÷ÿ» (ùÿäèééÿ êèìè ãÿáóë åäèëÿí âåðýè íþâö), øÿðàá-áàùà (è÷êè ö÷öí éûüûëàí ïóë), íÿë-áàùà (íàë ïóëó), øèð-áàùà (ñöä âÿ úåùèç ïóëó) âÿ ñ. êèìè ÿñàñÿí ïóëëà þäÿíèëÿí âåðýèëÿðèí äÿ àäëàðûíû ÷ÿêèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àìàíñûç èñòèñìàðà äþçìÿê èñòÿìÿéÿí éåðëè ÿùàëè, õöñóñèëÿ, õàðèúè èøüàë÷ûëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿíè ýöíö-ýöíäÿí àðòûðûðäû. Àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿí ìöùàðèáÿëÿð, àúëûã, õÿñòÿëèê, áàùàëûã èñòÿð øÿùÿð, èñòÿðñÿ äÿ êÿíä ÿùàëèñèíè ÿëäÿí ñàëìûø, þëêÿíèí àéðû-àéðû éåðëÿðèíäÿ (Áåéëÿãàíäà, Õîéäà, ßðäÿáèëäÿ, Ìàðàüàäà âÿ ñ.) öñéàí âÿ ÷ûõûøëàðà ñÿáÿá îëìóøäó. Ìöáàðèçÿ ÿùâàë-ðóùèééÿñè ùÿëÿ 8 ÿñðäÿí éàðàíìûø, áèð ÿñðäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà äà ýåíèø éàéûëìûø, òÿäðèúÿí îðòàáàá âÿ éîõñóë øÿùÿðëèëÿðèí èäåîëîýèéàñûíà ÷å-

Éóñèô èáí Êöñåéèð òöðáÿñè. Íàõ÷ûâàí. 1162 èë

âðèëÿðÿê, ùàêèì èäåîëîýèéàéà ìöõàëèô ãöââÿ øÿêëèíè àëìûø èñëàìûí ñóôèëèê úÿðÿéàíûíäà þçöíö äàùà ÷îõ ýþñòÿðèðäè. Ñóôèëèéèí ôèëîñîô Øèùàáÿääèí Ñöùðÿâÿðäè (1154–91) êèìè èúòèìàè áÿðàáÿðëèê èäåéàñûíû òÿáëèü åäÿí íöìàéÿíäÿëÿðè ùÿãèãè õîøáÿõòëèéÿ «èøûãëàð àëÿìèíäÿ» éåòèøèëÿúÿéèíÿ öìèä áÿñëÿéÿðÿê, «õàëãà ëàéèãëè àäàì áàø÷ûëûã åòìÿëèäèð, ñèéàñÿò îíóí ÿëèíäÿ îëàðñà çàìàí èøûãëû îëàð» – èäåéàñûíû èðÿëè ñöðöðäöëÿð. Åëÿ áó êèìè ôèêèðëÿðÿ ýþðÿ áåëÿëÿðè åòèãàä ïîçüóí÷óñó àäû èëÿ òÿãèáÿ ìÿðóç ãàëûð, ùÿòòà Ñöùðÿâÿðäèíèí þçö êèìè åäàì äà åäèëèðäèëÿð. Ùÿíÿôè ìÿçùÿáèíÿ ìÿíñóá ñöííè îëàí èëê ñÿëúóã ñóëòàíëàðû øèÿëèéèí äàùà ýåíèø éàéûëäûüû Ûðàí âÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿíÿíÿâè îëàðàã øèÿ ìöñÿëìàíëàðà, õöñóñèëÿ, îíóí èôðàò ãîëëàðûíûí àðäûúûëëàðûíà

(èñìàèëèëèéÿ âÿ á.) ãàðøû úÿçà òÿäáèðëÿðèíÿ ÿë àòûðäûëàðñà, àðòûã Àëï Àðñëàíûí äþâðöíäÿ áó ñèéàñÿò äÿéèøäè. Ñöííè-øèÿ ÷ÿêèøìÿñèíèí óüóðñóçëóüóíó, îíóí ñèéàñè ìàùèééÿòèíè éàõøû áàøà äöøÿí Àëï Àðñëàí ìöíàãèøÿíè àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ øèÿëÿðèí ìöãÿääÿñ îúàüû îëàí Ìÿøùÿäÿ äÿ çèéàðÿò åäÿðÿê, èñòÿð ñöííèëÿðÿ, èñòÿðñÿ äÿ øèÿëÿðÿ ãàðøû åéíè ìþâãåäÿ äóðäóüóíó ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. 11 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ñÿëúóã éöðöøö çàìàíû îüóç åëèíèí, 12 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà èñÿ ãûï÷àãëàðûí Àçÿðáàéúàíà àõûíû ýöúëÿíäè. ßêñÿðèééÿòè òöðê-îüóç äèëè äàøûéûúûñû îëàí áó òàéôàëàð ÷îõ ÷ÿêìÿäÿí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí âÿ àðòûã áèð-áèðèíÿ ãîâóøìóø îíëàðëà òöðê òàéôà âÿ ãÿáèëÿëÿðè èëÿ ãàéíàéûá ãàðûøäûëàð. Ùÿëÿ áó îüóçëàðûí ýÿëèøèíäÿí ÷îõ ÿââÿë Úÿíóáè Ãàôãàç, Ìåñîïîòàìèéà âÿ Êè÷èê Àñèéà ÿðàçèñèíäÿ îüóç äèë ãðóïóíà ìÿíñóá îëàí òàéôàëàðûí (îíîüóçëàðûí, êÿíýÿðëÿðèí âÿ á.) ìÿñêóíëàøìàñû ñÿëúóã éöðöøöíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí ùÿì øèìàë, ùÿì äÿ úÿíóá ùèññÿñèíäÿ îüóçäèëëè òöðêëÿðèí öñòöíëöéöíÿ, òÿäðèúÿí ìÿùç áó äèë ãðóïóíóí ãàëèá ýÿëìÿñèíÿ, òöðêäèëëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ùÿëÿ ÿðÿáëÿðèí ýÿëèøè ÿðÿôÿñèíäÿ áàøëàéàí ôîðìàëàøìà ïðîñåñèíèí òàì áàøà ÷àòìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Ëàêèí ìÿíøÿúÿ òöðê îëàí Ñÿëúóãèëÿðèí ùþêìðàíëûüû ùå÷ äÿ òöðê äèëèíè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíÿ ÷åâèðìÿäè. Âàõòèëÿ Ñàñàíèëÿðèí òàáåëèéèíäÿ îëàí ÿðàçèëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà áþëýÿëÿðèíäÿ äÿ ýåíèø âöñÿò òàïìûø «øóóáèëèê» – «õàëã÷ûëûã» ìåéëëÿðèíèí òÿñèðèëÿ ýöíö-ýöíäÿí àðòàí èðàí÷ûëûã èäåéàëàðû (ÿðÿáëÿðÿãÿäÿðêè «ÿäàëÿòëè» úÿìèééÿòèí áÿðïàñû) Èðàí-ôàðñ äèëèíÿ àëóäÿ÷èëèéè äÿ àðòûðìûøäû. Ôàðñ äèëèíÿ öñòöíëöê âåðÿí ñÿëúóã ùþêìäàðëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ Àòàáÿéëÿðèí, Øèðâàíøàùëàðûí ñàðàéëàðûíäà ðÿñìè öíñèééÿò éàëíûç ôàðñ äèëèíäÿ èäè, êàðýöçàðëûã äà áó äèëäÿ àïàðûëûðäû. 12 ÿñðäÿ Õàãàíè, Íèçàìè êèìè äàùèëÿðèìèç ìÿùç áóíà ýþðÿ ôàðñ äèëèíäÿ éàçûðäûëàð. Äþâðöìöçÿ 11–12 ÿñðëÿðäÿ éàçûá-éàðàòìûø øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèí àçÿðáàéúàíòöðê äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûãëàðû ùå÷ áèð ÿñÿð éåòèøìÿñÿ äÿ ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòû (ìÿñ: 11 ÿñðäÿ Ìÿñóä èáí Íàìäàðûí ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðèíäÿ øåðëÿð éàçìàñû, äþâðöí øàèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ èøëÿòäèêëÿðè îíëàðëà òöðê-àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè âÿ ñ.) áåëÿ ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó òÿñäèã åäèð. 12 ÿñðäÿ èíòèáàù äþâðöíö êå÷èðÿí Àçÿðáàéúàí ïîåòèê ìÿêòÿáè þçöíöí ßôçÿëÿääèí Õàãàíè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè, ßáöë Óëà Ýÿíúÿâè, Ôÿëÿêè Øèðâàíè, Ìö÷èðÿääèí Áåéëÿãà-

íè, Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè âÿ á. ñÿíÿòêàðëàðû èëÿ ìÿøùóð èäè. 11–12 ÿñðëÿðäÿ ìÿäÿíèééÿò âÿ èíúÿñÿíÿò ñàùÿñèíäÿ éåíè öñëóá âÿ úÿùÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäû. Øÿðòè îëàðàã ñÿëúóã èíúÿñÿíÿòè àäëàíäûðûëàí áó «éåíè èíúÿñÿíÿò» ñîíðàëàð áöòöí ìöñÿëìàí èíúÿñÿíÿòè ö÷öí õàðàêòåðèê îëìóø áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðè äîüóðäó; Àçÿðáàéúàíûí ÿí áþéöê èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðè îëàí Áàêû, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Øàìàõû, Òÿáðèç, Ìàðàüà, Áåéëÿãàí, Óðìèéà âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ ìöõòÿëèô ñÿúèééÿëè ìþùòÿøÿì àáèäÿëÿð èíøà åäèëäè. Îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüûíûí ñîíðàêû èíêèøàôûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ö÷ ÿñàñ öñëóá èñòèãàìÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí Øèðâàí-Àáøåðîí, Íàõ÷ûâàí-Ìàðàüà âÿ Àððàí ìåìàðëûã ìÿêòÿáëÿðè äÿ åëÿ áó èëëÿðäÿ òÿøÿêêöë òàïäû. Áåëÿ àáèäÿëÿðäÿí îëàí Áàêûíûí, Øàìàõûíûí, Áåéëÿãàíûí, Ýÿíúÿíèí, Òÿáðèçèí, Ìàðàüàíûí ìöäàôèÿ äèâàðëàðû, Àáøåðîíóí (Áàêû, Ìÿðäÿêàí, Íàðäàðàí, Ðàìàíà âÿ ñ.) ãàëàëàðû, ìÿñúèä, ìÿäðÿñÿ âÿ õàíÿýàùëàð (È÷ÿðè øÿùÿðäÿ Ñûíûããàëà ìèíàðÿñè, Ïèð Ùöñåéí õàíÿýàùû âÿ ñ.), ìÿãáÿðÿëÿð (Ìþìèíÿ õàòóí, Éóñèô èáí Ãöñåéð âÿ ñ.), êþðïöëÿð (Õóäàôÿðèí, Úóãà âÿ ñ.) þçëÿðèíÿìÿõñóñ öñëóáëàðû èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. 11–12 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû äöíéà ìÿäÿíèééÿòè õÿçèíÿñèíÿ þç ÿñÿðëÿðè èëÿ åëìèí ñîíðàêû èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûø áèð ñûðà ýþðêÿìëè àëèì–ÿäÿáèééàò÷û, ôèëîñîô, ùöãóãøöíàñ, òÿáèá, òàðèõ÷è, ðèéàçèééàò÷û, àñòðîíîì, úîüðàôèéà÷û (Ôÿðèäÿääèí Øèðâàíè, Êàôèÿääèí Þìÿð èáí Îñìàí, Ìàùìóä Õîúà, Úÿëàëÿääèí Òÿáèá, Ìöùçÿëÿääèí Òÿáðèçè, Ôÿõðÿääèí ÿí-Íàõ÷ûâàíè, Ôÿõðÿääèí èáí Ìóñàííà ÿò-Òÿáðèçè, Õÿòèá Òÿáðèçè, ßáö|ôÿç Ùöáåéø ÿò-Òèôëèñè, Ìõèòàð Ãîø âÿ á.) âåðìèøäèð. Äþâðöí ìÿíáÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè øèìàëëû-úÿíóáëó Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ åëìèí ñöðÿòëè èíêèøàôûíû, îíóí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ äàèð îíëàðëà ÿñÿðëÿðèí éàçûëäûüûíû, áó ÿñÿðëÿðèí ôàðñ äèëèíäÿ éàçûëàí ÿäÿáè ÿñÿðëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã äþâðöí åëì äèëè îëàí ÿðÿá äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëûíäûüûíû, Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà òóòäóãëàðû ÿâÿçåäèëìÿç âÿ ÿùÿìèééÿòëè ìþâãåëÿðèíè à÷ûãëàéûð. Íàèëÿ Âÿëèõàíëû

229

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí 13–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè-ñèéàñè úîüðàôèéàñû. Àçÿðáàéúàí 13–14 ÿñðëÿðäÿ ýåíèø ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åòìèø Ùöëàêóëàð (Åëõàíèëÿð) âÿ Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ îëìóøäóð. Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí ñÿðùÿäëÿðè Ôàðñ êþðôÿçèíäÿí Äÿðáÿíäèí øèìàëûíà, Ìèñèð ùöäóäëàðûíäàí Àìó-Äÿðéà ÷àéûíà êèìè óçàíûðäû. Îíóí òÿðêèáèíÿ Àçÿðáàéúàí, ßðÿá Èðàãû, ßúÿì Èðàãû, Êåðìàí, Ýöðúöñòàí, Êè÷èê Àñèéà (Ðóì), Åðìÿíèñòàí (ßðìÿí), Êöðäöñòàí, Ôàðñ, Õóçèñòàí, Õîðàñàí âÿ ñ. âèëàéÿòëÿð äàõèë èäè. Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòëàðû Ìàðàüà, Òÿáðèç, Ñóëòàíèééÿ âÿ éåíèäÿí Òÿáðèç øÿùÿðëÿðè îëìóøäóð. Ùöëàêóëàðû ÿâÿç åäÿí Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòèíèí ÿðàçèñè èñÿ íèñáÿòÿí éûüúàì èäè âÿ Àçÿðáàéúàí, ßðÿá Èðàãû, ßúÿì Èðàãû, Åðìÿíèñòàí âÿ Êöðäöñòàí âèëàéÿòëÿðèíè áèðëÿøäèðèðäè. Áó äþâëÿòèí ïàéòàõòû ÿââÿë Áàüäàä, ñîíðà Òÿáðèç øÿùÿðëÿðè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí àäû ÷ÿêèëÿí äþâëÿòëÿðèí ìÿðêÿçè âèëàéÿòè, îíóí Ìàðàüà âÿ Òÿáðèç øÿùÿðëÿðè äþâëÿòëÿðèí ïàéòàõò øÿùÿðëÿðè îëìóø âÿ ùÿð èêè äþâëÿòèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí âèëàéÿòëÿðèí èäàðÿñè Àçÿðáàéúàíäàí – Òÿáðèçäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. 13-14 ÿñðëÿðäÿ âàùèä Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè (âèëàéÿò êèìè) Äÿðáÿíäèí øèìàëûíäàí Çÿíúàíûí úÿíóáóíà, Õÿçÿð âÿ Ýèëàí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí Ýþé÷ÿ ýþëöíöí îðòàñûíà êèìè îëàí òîðïàãëàðû ÿùàòÿ åäèðäè. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí àäû àëòûíäà ùÿì ìöàñèð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí, ùÿì äÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Âàùèä Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè ÿââÿëêè (Àòàáÿéëÿð) âÿ ñîíðàêû (Ñÿôÿâèëÿð) äþâðëÿðäÿêèíÿ íèñáÿòÿí éûüúàì èäè âÿ òÿõìèíÿí 370–375 ìèí êâ êì ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí àçàëìàñûíà ñÿáÿá ìîíãîë éöðöøëÿðè âÿ áóíäàí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åäÿí õðèñòèàí àëÿìèíèí (õöñóñèëÿ åðìÿíèëÿðèí) ìÿêðëè ñèéàñÿòè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòèíèí áó äþâðäÿêè ñÿðùÿäëÿðè Õÿçÿð äÿíèçè – Ýèëàí âèëàéÿòè – Çÿíúàí, Ñàâóúáóëàã, Óøíó øÿùÿðëÿðèíèí âÿ Ðóéåíäåæ ãàëàñûíûí úÿíóáóíäàí – Óðìèéÿ, Ñÿëìàñ, Õîé, Ìàêó øÿùÿðëÿðèíèí âÿ Íàõ÷ûâàí ìàùàëûíûí ãÿðáèíäÿí – Äâèí øÿùÿðèíäÿí – Ýþé÷ÿ ýþëö – Äåáåä (Òåáåäåð) ÷àéûíäàí – Øÿêè ìàùàëûíûí ãÿðáèíäÿí âÿ øèìàëûíäàí – Äÿðáÿíä øÿùÿðèíèí øèìàëûíäàí êå÷èðäè. Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòè èíçèáàòè-ÿðàçè áþëýöñö áàõûìûíäàí ÿéàëÿòëÿðÿ, ìàùàëëàðà, òöìÿíëÿðÿ áþëöíöðäö. Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòè 4 ÿéàëÿòÿ – Àçÿðáàéúàí, Àððàí,

230

Øèðâàí âÿ Ìóüàí ÿéàëÿòëÿðèíÿ áþëöíìöøäö. Àçÿðáàéúàí ùÿì áöòþâ âèëàéÿòèí, ùÿì äÿ îíóí áèð ÿéàëÿòèíèí – òàðèõè Àòðîïàòåíà ÿðàçèñèíèí àäû èäè. Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòè Àðàç ÷àéûíäàí úÿíóáäàêû ÿðàçèëÿðèí, Àððàí Êöð èëÿ Àðàçûí àðàñûíäàêû ñàùÿëÿðèí, Øèðâàí Êöðäÿí øèìàëäàêû ñàùÿëÿðèí, Ìóüàí Àðàçûí Êöðÿ òþêöëäöéö éåðäÿí úÿíóáè-øÿðãÿ òÿðÿô îëàí éåðëÿðèí àäû èäè. Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ Ãàðàäàü âÿ Òàëûø ìàùàëëàðû, Øèðâàíûí òÿðêèáèíäÿ Øÿêè, Àððàíûí òÿðêèáèíäÿ Ãàðàáàü, Ýöøòàñôè, Àðàñáàð ìàùàëëàðû ìþâúóä èäè. Úîüðàôè áàõûìäàí Àððàíà äàõèë îëàí Íàõ÷ûâàí «òöìÿí» ñòàòóñó èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ èäè. Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòè (òàðèõè Àòðîïàòåíà ÿðàçèñè) èíçèáàòè áàõûìûíäàí «òöìÿí»ëÿðÿ áþëöíìöøäö. Äþâðöí òàðèõ÷èñè Ùÿìäóëëàù Ìóñòîâôè Ãÿçâèíè Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòèíèí 9 òöìÿíÿ áþëöíäöéöíö õÿáÿð âåðñÿ äÿ, îíëàðäàí 8-íèí àäûíû ÷ÿêèð. Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòè Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Ìèøêèí, Õîé, Ñÿðàá, Ìàðàüà, Ìÿðÿíä âÿ Íàõ÷ûâàí òöìÿíëÿðèíÿ áþëöíìöøäö. «Òöìÿí» ÿñëèíäÿ ùÿðáè-èíçèáàòè ÿðàçè áþëýöñö èäè. Òöìÿí êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ÿðàçèäÿí åéíè çàìàíäà áèð òöìÿí, éÿíè 10 ìèí ÿñýÿð òîïëàíìàëû âÿ äþâëÿòÿ âåðèëìÿëè èäè. Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòèíÿ äàõèë îëàí ÿéàëÿòëÿð (Àçÿðáàéúàí, Àððàí, Øèðâàí âÿ Ìóüàí) âÿ îíëàðûí òÿðêèáèíäÿêè ìàùàëëàð (Ãàðàáàü, Ãàðàäàü, Øÿêè, Ýöøòàñôè, Àðàñáàð) âÿ òöìÿíëÿð (î úöìëÿäÿí, Íàõ÷ûâàí) ñèéàñè-èíçèáàòè, èúòèìàè-èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ ìÿíÿâè áàõûìäàí âàùèä ÿðàçèíè òÿìñèë åäèðäèëÿð. Ãàðàáàü Àððàíûí òÿðêèáèíäÿ îëìàãëà úÿíóáäà Àðàç ÷àéû, ãÿðáäÿ Ùÿêÿðè ÷àéû, øÿðãäÿ Ýöøòàñôè (Àðàçûí Êöðÿ ãîâóøäóüó ÿðàçè), øèìàë âÿ øèìàë-øÿðãäÿ Êöð ÷àéû èëÿ ñÿðùÿäëÿíèðäè. Ãàðàáàüûí äàüëûã âÿ äöçÿí ÿðàçèëÿðè áèð-áèðèëÿ ñûõ èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿäÿ îëìóøäóð. Äþâðöí èëê ìÿíáÿëÿðèíäÿ «Äàüëûã Ãàðàáàü» òåðìèíèíÿ òÿñàäöô îëóíìóð. Íàõ÷ûâàí òöìÿíè äÿ ìöàñèð Íàõ÷ûâàí ÌÐ-íà íèñáÿòÿí äàùà ýåíèø ÿðàçèëÿðÿ ìàëèê îëìóøäóð. Äþâðöí èëê ìÿíáÿëÿðèíèí ìÿëóìàòûíäàí àéäûí îëóð êè, 13-14 ÿñðëÿðäÿ Íàõ÷ûâàí Àðàç ÷àéûíûí øèìàë âÿ úÿíóá ñàùèëëÿðèíäÿêè ÿðàçèëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèðäè. Îíóí ÿðàçèñèíèí ÿñàñ ùèññÿñè Àððàíäà îëñà äà, ìöÿééÿí ãèñìè èíäèêè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí øèìàëè-ãÿðáèíäÿ èäè. Ìàêóäàí Ãàôàí äàüëàðûíà êèìè îëàí ÿðàçèëÿð áó äèéàðà äàõèë èäè. Íàõ÷ûâàí òöìÿíè Õîé, Ìÿðÿíä, Ìèøêèí òöìÿíëÿðè âÿ Ãàðàáàüëà ùöäóäëàíûðäû. Ìàêóíóí âÿ Ãàôàíûí Íàõ÷ûâàí

òöìÿíèíÿ äàõèë îëìàñû áó äþâðöí èëê ìÿíáÿëÿðèíèí (Ô.Ðÿøèäÿääèí, Ù.Ãÿçâèíè âÿ ñ.) ìÿëóìàòû èëÿ òÿñäèã îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè âÿçèééÿò. 13 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ìîíãîë èìïåðèéàñûíûí éàðàíìàñû âÿ ãîíøó þëêÿëÿðÿ éöðöøëÿðè áó þëêÿëÿðè, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíû òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà ãîéäó. Ìîíãîë éöðöøëÿðè ÿðÿôÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè âÿ õàðèúè âÿçèééÿòè àúûíàúàãëû èäè; þëêÿäÿ ôåîäàë ïÿðàêÿíäÿëèéè ùþêì ñöðöðäö. Àçÿðáàéúàíäà Àòàáÿéëÿð äþâëÿòè èëÿ éàíàøû Øèðâàíøàùëàð, Àüãîéóíëóëàð (Ìàðàüàäà) äþâëÿòëÿðè âÿ ßùÿð ìÿëèêëèéè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Àòàáÿéëÿð äþâëÿòè þç ÿââÿëêè ãöäðÿòèíè èòèðìèø âÿ ôåîäàë ãðóïëàðûíûí ÿëèíäÿ îéóíúàüà ÷åâðèëÿí àòàáÿé Þçáÿê [1210–25] þëêÿíè èäàðÿ åòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäè. Àçÿðáàéúàíûí øÿðã ñÿðùÿäëÿðèíäÿ ìþâúóä îëìóø Õàðÿçìøàùëàð äþâëÿòè äàõèëÿí ìþùêÿì ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëìàäûüûíäàí ìîíãîëëàðà ãàðøû úèääè ìöáàðèçÿ àïàðìàã ãöäðÿòèíäÿ äåéèëäè. Èðàíûí, Îðòà Àñèéàíûí éåðëè ôåîäàë ÿéàíëàðû ãûñà ìöääÿòÿ îëñà áåëÿ, äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿðèíè êÿíàðà àòûá öìóìè äöøìÿíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã ÿçìèëÿ âàùèä úÿáùÿäÿ áèðëÿøÿ áèëìÿäèëÿð. Ãîíøó þëêÿëÿðäÿêè ÿëâåðèøëè âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí ×èíýèç õàí [1206–27] èøüàë÷û ìöùàðèáÿëÿðÿ áàøëàäû. Øèìàëè ×èí (1211), Øÿðãè Òöðêöñòàí (1215) òóòóëäó, Õàðÿçìøàùëàð äþâëÿòèíÿ áàñãûí îëóíäó (1219). Ìîíãîëëàðà úèääè ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿ áèëìÿéÿí õàðÿçìøàù Ìÿùÿììÿä âÿ îüëó Úÿëàëÿääèí Èðàíà ãà÷äûëàð âÿ èòèðèëìèø òîðïàãëàð ÿâÿçèíäÿ éåíè ÿðàçèëÿðäÿ äþâëÿò ãóðìàã íèééÿòèíäÿ îëäóëàð. Îíëàðû èçëÿéÿí ìîíãîë ãîøóíëàðû Èðàíà, îðàäàí èñÿ Àçÿðáàéúàíà ñîõóëäó. Ìîíãîëëàðûí Àçÿðáàéúàíà èëê éöðöøëÿðè 1220 èëäÿ áàø âåðäè. Úÿáÿ âÿ Ñóáóòàéûí áàø÷ûëûã åòäèêëÿðè ìîíãîë ãîøóíëàðû úÿíóá-øÿðã èñòèãàìÿòèíäÿí Àçÿðáàéúàíà äàõèë îëàðàã Çÿíúàí, ßðäÿáèë, Ñÿðàá øÿùÿðëÿðèíè òàëàí åäÿðÿê Òÿáðèçÿ éàõûíëàøäû. Òÿáðèçäÿí áþéöê õÿðàú àëàí ìîíãîëëàð Ìóüàíà éîëëàíäûëàð âÿ îðàäàí òÿúèëè Ýöðúöñòàíà ýåòäèëÿð. Áóíà ñÿáÿá ýöðúö ÷àðû IV Ýåîðýè èëÿ àòàáÿé Þçáÿéèí àðàñûíäà èòòèôàãûí éàðàíìàñû èäè. Ìîíãîëëàð áóðàäà áþéöê äàüûíòû òþðÿòäèêäÿí ñîíðà 1221 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éåíèäÿí Òÿáðèçÿ öç òóòäóëàð âÿ øÿùÿð áó äÿôÿ äÿ õÿðàú âåðìÿêëÿ äàüûíòûëàðäàí ãóðòóëà áèëäè. Ìîíãîëëàð áóðàäàí Ìàðàüàéà éöðöø åòäèëÿð, øÿùÿðè ÷àïûá òàëàäûëàð, þçëÿðè èëÿ àïàðà áèëìÿäèêëÿðèíè ìÿùâ åòäèëÿð. Øÿùÿðäÿ ýöúëö ãàðÿò áàø âåðäè. Áó çàìàí Ùÿìÿäàíäà õàëã öñéàíû ãàëõäûüûí-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

231

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàí ìîíãîë ñÿðêÿðäÿëÿðè Àçÿðáàéúàíû òÿðê åäèá îðàéà ýåòäèëÿð. Öñéàíû éàòûðàí ìîíãîëëàð ßðäÿáèëÿ, ñîíðà èñÿ éåíèäÿí Òÿáðèçÿ öç òóòäóëàð. Þçáÿê Íàõ÷ûâàíà ãà÷äû. Òÿáðèçëèëÿð Øÿìñÿääèí Òóüðàéèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ ìöäàôèÿéÿ ãàëõäûëàð. Áóíó ýþðÿí ìîíãîëëàð áó äÿôÿ äÿ õÿðàú àëìàãëà êèôàéÿòëÿíäèëÿð. Ñÿðàá øÿùÿðèíè çÿáò åäèá Øàìàõûéà òÿðÿô èñòèãàìÿòëÿíÿí ìîíãîëëàð Áåéëÿãàíà ùöúóì åòäèëÿð âÿ úèääè ìöãàâèìÿòÿ ðàñò ýÿëäèëÿð. Ìîíãîëëàð Áåéëÿãàíû ÷ÿòèíëèêëÿ ÿëÿ êå÷èðäèëÿð âÿ øÿùÿðÿ îä âóðóá éàíäûðäûëàð. Øÿùÿð áèð äàùà þç ÿââÿëêè ãöäðÿòèíè ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäè. Ìîíãîëëàðûí íþâáÿòè ùÿäÿôè Ýÿíúÿ îëäó. Øÿùÿðäÿí õÿðàú àëìàãëà êèôàéÿòëÿíÿí ìîíãîë ñÿðêÿðäÿëÿðè Ýöðúöñòàíà ýåòäèëÿð âÿ îðàäàí Øèðâàíà ñîõóëäóëàð. Øàìàõû ìöùàñèðÿéÿ àëûíäû. Øÿùÿð ÿùàëèñè äöøìÿíÿ úèääè ìöãàâèìÿò ýþñòÿðäè. Ìîíãîëëàð ìöùàñèðÿ íÿðäèâàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòñÿëÿð äÿ, øÿùÿðÿ ýèðÿ áèëìÿäèëÿð. Îíëàð úÿñÿäëÿðäÿí ãàëàãëàð äöçÿëäÿðÿê öçÿðèíÿ ÷ûõûá øÿùÿðÿ îä éàüäûðäûëàð. Ëàêèí, áó øÿùÿð ÿùàëèñèíè ãîðõóòìàäû. Ìöáàðèçÿ 3 ýöí äàâàì åòäè. Áóíà áàõìàéàðàã ñàéúà öñòöí îëàí ìîíãîëëàð Øàìàõûíû òóòà áèëäèëÿð. Òàðèõ÷è Èáí ÿë-ßñèðèí ñþçëÿðè èëÿ äåñÿê, «øÿùÿðäÿ ÿùàëèíèí êþêö êÿñèëäè». 1222 èëäÿ øèìàëà òÿðÿô éþíÿëÿí ìîíãîëëàð Äÿðáÿíääÿí êå÷ÿðÿê øèìàë èñòèãàìÿòèíäÿí Ìîíãîëóñòàíà ãàéûòìàã ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð. Äÿðáÿíäèí úèääè ìöùàôèçÿ îëóíäóüóíó áèëÿí ìîíãîë ñÿðêÿðäÿëÿðè ùèéëÿéÿ ÿë àòäûëàð. Îíëàð øèðâàíøàùà õÿáÿð ýþíäÿðèá îíóíëà ñöëù áàüëàìàã èñòÿäèêëÿðèíè áèëäèðäèëÿð. Äÿðáÿíä ùàêèìè áó òÿêëèôè ãÿáóë åòäè âÿ äàíûøûã ö÷öí 10 íÿôÿðëèê ùåéÿò ýþíäÿðäè. Ìîíãîë ñÿðêÿðäÿëÿðè îíëàðäàí áèðèíèí áàøûíû öçäöëÿð âÿ äèýÿðëÿðèíè ìÿúáóð åòäèëÿð êè, ìîíãîë ãîøóíëàðûíû ýèçëè éîëëàðëà Äÿðáÿíääÿí øèìàëà þòöðñöíëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ìîíãîëëàð Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíè òÿðê åòäèëÿð âÿ Øèìàëè Ãàôãàçäà áèð ñûðà äþéöøëÿð êå÷èðäèêäÿí ñîíðà ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéàðàã Ìîíãîëóñòàíà ãàéûòäûëàð. Ìîíãîëëàðûí èëê éöðöøö êÿøôèééàò õàðàêòåðè äàøûéûðäû. Ìîíãîë ñÿðêÿðäÿëÿðè îíëàðà âåðèëÿí 3 èë ìöääÿòèíäÿ áó ÿðàçèëÿðè þéðÿíìÿëè, ýÿëÿúÿê ìîíãîë éöðöøëÿðè ö÷öí çÿìèí ùàçûðëàìàëû èäèëÿð. Îíëàð áó èøèí þùäÿñèíäÿí ìÿùàðÿòëÿ ýÿëäèëÿð. Ìîíãîëëàðûí þëêÿíè òÿðê åòìÿñèíäÿí ÷îõ êå÷ìÿìèø Àçÿðáàéúàíà ãûï÷àã éöðöøëÿðè áàø âåðäè. Úÿáÿ âÿ Ñóáóòàéûí ùÿìëÿëÿðèíäÿí ãà÷ìûø ãûï÷àãëàð 1223 èëäÿ Øèìàëè Ãàôãàç ÷þëëÿðèíäÿí êå÷ÿðÿê Äÿðáÿíäÿ ýÿëäèëÿð. Áóðàäàí Àçÿðáàéúà232

Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìîíãîë äþéöø÷öñöíöí ãÿáðèíäÿí òàïûëìûø ïàëòàðû. 13 ÿñð

íà ñîõóëàðàã îíëàð Ãÿáÿëÿ âÿ Ýÿíúÿ èñòèãàìÿòèíäÿ èðÿëèëÿäèëÿð. Ýÿíúÿ ùàêèìè ãûï÷àãëàðäàí þç ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿê íèééÿòè èëÿ îíëàðà Ýÿíúÿ ÿòðàôûíäà éåð âåðäè. Ëàêèí, ãûï÷àãëàðûí ñîíðàêû äàâðàíûøû áöòöí áþëýÿäÿ úèääè íàðàçûëûã éàðàòäû âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ, ãûï÷àã äÿñòÿëÿðè Àððàí, Øèðâàí, Ýöðúöñòàí âÿ Äàüûñòàí ÿùàëèñèíèí áèðýÿ ìöáàðèçÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëäû. 1225 èëäÿ Àçÿðáàéúàí õàðÿçìøàù Ìÿùÿììÿäèí îüëó Úÿëàëÿääèíèí ùöúóìëàðûíà ìÿðóç ãàëäû. Àçÿðáàéúàíäàêû àüûð äàõèëè âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Úÿëàëÿääèí úÿíóá èñòèãàìÿòèíäÿí þëêÿéÿ ñîõóëäó âÿ Ìàðàüàíû òóòäó. ßùàëèíè þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêìÿê ö÷öí éàëàí âÿäëÿð âåðÿí

Ìîíãîë äþéöø÷öñöíöí ãÿáðèíäÿí òàïûëìûø îõ ãàáû. 13 ÿñð

Úÿëàëÿääèí áóðàäàí Òÿáðèçÿ éþíÿëäè. Þçáÿê àèëÿñèíè äÿ Òÿáðèçäÿ ãîéóá ßëèíúÿ ãàëàñûíà ÷ÿêèëäè âÿ áóðàäà þëäö. Îíóí þëöìö èëÿ (1225) Àòàáÿéëÿð äþâëÿòè ñöãóò åòäè. Òÿáðèçëèëÿð 7 ýöí ìÿðäëèêëÿ âóðóøäóëàð. Ëàêèí, øÿùÿð ùÿìèí èë èéóëóí 25äÿ òÿñëèì îëäó. Áåéëÿãàí, Áÿðäÿ, Øÿìêèð, Øóòóð âÿ ñ. øÿùÿðëÿð äÿ çÿáò îëóíäó. Àüñóíãóðèëÿð äþâëÿòè ñöãóòà óüðàäûëäû, Øèðâàíøàùëàð èñÿ èëäÿ 100 ìèí äèíàð þäÿìÿêëÿ Úÿëàëÿääèíèí ùþêìðàíëûüûíû ãÿáóë åòäèëÿð. Àçÿðáàéúàí Úÿëàëÿääèíèí âÿçèðè Øÿðÿô ÿë-Ìöëêöí èäàðÿñèíÿ âåðèëäè. Îíóí äàâðàíûøû úèääè íàðàçûëûüà ñÿáÿá îëäó. Òÿáðèçäÿ èøüàë÷ûëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ ýöúëÿíäè. Åëäÿíèçëÿð äþâëÿòèíèí áÿðïàñûíà úÿùä ýþñòÿðèëäè. Ëàêèí øÿùÿðäÿ âÿçèééÿò íèçàìëàíäû âÿ ÿùàëè öçÿðèíÿ àüûð âåðýèëÿð ãîéóëäó. ×îõ êå÷ìÿäÿí Òÿáðèçäÿ Áÿùàÿääèí Ìÿùÿììÿä èáí Áÿøèð Éàðáÿéèí áàø÷ûëûüû èëÿ éåíè öñéàí áàøëàíäû. Õàëã ùÿðÿêàòû áöòöí Àçÿðáàéúàíû áöðöäö. Äþâðöí òàðèõ÷èñè Íÿñÿâèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Àçÿðáàéúàíûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ ãàí ÷àéëàðû àõûðäû. Úÿëàëÿääèíÿ ãàðøû ãàëõìûø Ýÿíúÿ öñéàíû õàëã ùÿðÿêàòûíûí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíÿ ÷åâðèëäè. 1231 èëäÿ áàø âåðìèø Ýÿíúÿ öñéàíûíà ñÿíÿòêàð Áÿíäÿð áàø÷ûëûã åäèðäè. Öñéàí÷ûëàð øÿùÿð ùàêèìèíèí ñàðàéûíû äàüûäàðàã øÿùÿðäÿêè õàðÿçì ãàðíèçîíóíó ìÿùâ åòäèëÿð. Úÿëàëÿääèí øÿùÿð ÿòðàôûíäàêû áàüëàðäà äöøÿðýÿ ñàëäû âÿ öñéàí÷ûëàðëà äàíûøûãëàðà áàøëàäû, îíëàðà ÿìèí-àìàíëûã âÿä åòäè. Ëàêèí, öñéàí÷ûëàð ìöáàðèçÿäÿí ÿë ÷ÿêìÿäèëÿð âÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõàðàã ñóëòàí ãîøóíóíà ùÿìëÿëÿð äÿ åòäèëÿð. Áóíäàí áÿùðÿëÿíÿí Úÿëàëÿääèí Ýÿíúÿéÿ ñîõóëàðàã öñéàíû éàòûðäû. Áÿíäÿð 4 éåðÿ øàããàëàíäû, öñéàí÷ûëàðäàí äèýÿð 30 íÿôÿðè åäàì îëóíäó. Ýÿíúÿ öñéàíûíûí òÿñèðè èëÿ Õîé, Ìÿðÿíä, Íàõ÷ûâàí âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ äÿ öñéàíëàð áàø âåðäè. Àçÿðáàéúàíäà òöüéàí åäÿí öñéàíëàð Úÿëàëÿääèíèí éàðàòäûüû äþâëÿòèí ìþùêÿì ÿñàñà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðäè. Âàõòûíûí ÷îõóíó ùÿðáè éöðöøëÿðäÿ êå÷èðÿí Úÿëàëÿääèí áþëýÿäÿêè ñèéàñè âÿçèééÿòè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿäè âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû. Ùÿìèí èëäÿ áàø âåðìèø ìîíãîë éöðöøëÿðèíÿ òàá ýÿòèðìÿéÿí Úÿëàëÿääèí Êöðäöñòàíà ãà÷äû âÿ àç ñîíðà Äèéàðáÿêèð øÿùÿðè éàõûíëûüûíäàêû äàüëàðäà ùÿëàê îëäó. 1231 èëäÿ Úîðìîüîíóí áàø÷ûëûüû èëÿ ìîíãîë ãîøóíëàðû úÿíóá èñòèãàìÿòèíäÿí éåíèäÿí Àçÿðáàéúàíà ñîõóëäóëàð. Ìàðàüàíû òóòóá øÿùÿð ÿùàëèñè öçÿðèíäÿ àüûð âåðýè ãîéàí ìîíãîëëàð Òÿáðèçè ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð. Àïàðûëàí äàíûøûãëàð íÿòèúÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñèíäÿ Òÿáðèç ÿùàëèñè õÿðàú þäÿìÿëè îëäó. Òÿáðèçèí áèð ÷îõ òàíûíìûø ñÿíÿòêàðëàðû Ãàðàãîðóìà ýþíäÿðèëäè. Ìîíãîëëàð Òÿáðèçäÿí Ýÿíúÿéÿ éöðöø åòäèëÿð. Øÿùÿð 4 èë ìöäàôèÿ îëóíìàñûíà áàõìàéàðàã 1235 èëäÿ äöøìÿí ÿëèíÿ êå÷äè. Ýÿíúÿ äàùà 4 èë õàðàáà âÿçèééÿòäÿ ãàëäû âÿ éàëíûç 1239 èëäÿ îíóí áÿðïàñûíà úÿùä ýþñòÿðèëäè. Øÿìêèð øÿùÿðè äÿ ìîíãîëëàðà ýöúëö ìöãàâèìÿò ýþñòÿðäè. ×îõ ÷ÿòèíëèêëÿ øÿùÿðÿ ýèðÿ áèëÿí ìîíãîëëàð îíó éàíäûðäûëàð, ÿùàëèíè ãûëûíúäàí êå÷èðäèëÿð. Äàùà ñîíðà Áàêû, Òîâóç âÿ ñ. øÿùÿðëÿðè ÿëÿ êå÷èðÿí ìîíãîëëàð 1239 èëäÿ Äÿðáÿíäè òóòäóëàð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ áöòöí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Îíëàð, èëê éöðöøäÿí ôÿðãëè îëàðàã, áó äÿôÿ þëêÿíè òÿðê åòìÿäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ìþùêÿìëÿíÿí ìîíãîëëàð äèýÿð âèëàéÿòëÿðè äÿ ÿëÿ êå÷èðÿðÿê Úÿíóáè Ãàôãàçäà ìÿñêÿí ñàëäûëàð. 1239–56 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ åëÿúÿ äÿ, Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèñè Àëè Ìîíãîë õàãàíûíûí òÿéèí åòäèéè úàíèøèíëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíäó. Àðãóí Àüà çÿáò îëóíìóø ÿðàçèëÿðèí úàíèøèíè òÿéèí îëóíäó. Àçÿðáàéúàíûí ìöíáèò òîðïàãëàðû ìîíãîëëàð àðàñûíäà áþëöøäöðöëäö. Òÿêúÿ Ìóüàí ÿðàçèñè 110 ìîíãîë ÿìèðèíÿ âåðèëäè. Éåðëè ôåîäàëëàð ìîíãîë úàíèøèíëÿðèíèí âàññàëûíà ÷åâðèëäèëÿð. Àëè Ìîíãîë õàãàíëûüûíûí Þí Àñèéà, Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Êè÷èê Àñèéàíû ÿëÿ êå÷èðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, 13 ÿñðèí îðòàëàðûíäà ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿ áèð ñûðà ôåîäàë ìàëèêàíÿëÿðè ùÿëÿ äÿ þç ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäè. Ìîíãîëëàðà ãàðøû éåðëÿðäÿ àçàäëûã ìöáàðèçÿñè äÿ ýåíèøëÿíìÿêäÿ èäè. Àëè Ìîíãîë õàãàíû Ìåíãó [1251–59] áó ÿðàçèëÿðÿ éåíè ãîøóí ùèññÿëÿðè ýþíäÿðìÿéè âàúèá áèëäè âÿ 1253 èëäÿ ãàðäàøû Ùöëàêó õàíû ýöúëö ãîøóíëà éîëà ñàëäû. 1256 èëäÿ Øèìàëè Èðàíäà èñìàèëèëÿðèí ßëÿìóò ùþêìäàðëûüû ñöãóòà óüðàäûëäû, ùÿìèí èëäÿ Àçÿðáàéúàí éåíèäÿí èñòèëà îëóíäó. 1258 èëäÿ Áàüäàä òóòóëäó âÿ 500 èëäÿí àðòûã ùþêì ñöðÿí Àááàñèëÿð õèëàôÿòè ñöãóòà óüðàäû. Ùöëàêó õàí çÿáò åòäèéè ÿðàçèëÿðäÿ 5-úè ìîíãîë óëóñó – Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíè òÿñèñ åòäè. 1265 èëäÿ Ùöëàêó õàí [1256–65] «åëõàí» (åëèí õàíû) ëÿãÿáèíè ãÿáóë åòäè âÿ îíóí ãóðäóüó äþâëÿò «Åëõàíèëÿð äþâëÿòè» êèìè òàíûíäû. Ùÿìèí äþâëÿò Àçÿðáàéúàíäà áèð ÿñð – 1256–1357 èëëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ýåíèø ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åäÿí Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí ìÿðêÿçè âèëàéÿòèíÿ, Ìàðàüà âÿ Òÿáðèç øÿùÿðëÿðè äþâëÿòèí ïàéòàõò øÿùÿðëÿðèíÿ, Ãàðàáàü Ùöëàêó õàíëàðûíûí éàéëàüûíà ÷åâðèëäè. Ùöëàêó õàí êþ÷ÿðè ìîíãîë-òöðê ôåîäàë-

1. Ìèñ äèðùÿì. Àòàáÿé Þçáÿê [1210-1225] 2. Ýöìöø äèðùÿì. Åëõàíèëÿð. Õóäàáÿíäÿ Ìÿùÿììÿä [1304-1316]

ëàðûíà àðõàëàíàðàã òåçëèêëÿ èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ãöââÿòëè, ìþùêÿì äþâëÿò éàðàäà áèëäè. Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð ùèññÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ þëêÿíèí øèìàë âèëàéÿòëÿðèíäÿ ýöúëö ùÿðáè ùèññÿëÿð éåðëÿøäèðèëäè. Øàùçàäÿ Éóøìóò Àððàíûí ùàêèìè òÿéèí îëóíäó. Îòóðàã ÿùàëèíèí èñòèñìàðû âÿ éåðëè ôåîäàëëàðûí ñûõûøäûðûëìàñû áó èøäÿ ÿñàñ ðîë îéíàäû. Ëàêèí, Ùöëàêó õàíûí ùàêèìèééÿòèíèí ñîíëàðûíà éàõûí þëêÿäÿ ôåîäàë àðà ÷ÿêèøìÿëÿðè ýöúëÿíìÿéÿ áàøëàäû, ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ ýåíèøëÿíäè âÿ Àáàãà õàíûí [1265–82] äþâðöíäÿ àðòäû. Ùàêèìèééÿòÿ éèéÿëÿíÿí ßùìÿä õàí [1282–84] âÿ Àðãóí õàíûí [1284–91] çàìàíûíäà äþâëÿò äàùà äà òÿíÿççöëÿ óüðàäû. Êåéõàòó õàí [1291–95] äà âÿçèééÿòè íèçàìëàéà áèëìÿäè. 1295 èëäÿ äþâëÿòäÿ 2 ùþêìäàð äÿéèøèëäè. Áàéäó õàíûí [1295] ùàêèìèééÿòÿ éèéÿëÿíìÿñèíäÿí ãÿçÿáëÿíÿí ìîíãîë øàùçàäÿñè Ãàçàí úèääè àääûì àòäû. Î, éåðëè ÿùàëèíè þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêìÿê íàìèíÿ èñëàì äèíèíè ãÿáóë åòäè, Ìàùìóä àäûíû àëäû âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, þçöíÿ áþéöê äàéàã ãàçàíäû. Ãàçàí õàí [1295–1304] Ãàðàáàüäà Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí áàø÷ûñû åëàí îëóíäó. Êþ÷ÿðè ôåîäàëëàð Ãàçàí õàíûí ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõñàëàð äà, îíà ñóè-ãÿñäëÿð òÿøêèë åòñÿëÿð äÿ, úÿùäëÿðè ñÿìÿðÿñèç îëäó. Ãàçàí õàí ìöõàëèô ãöââÿëÿðè òàáå åäÿ áèëäè. Þëêÿäÿ úèääè èñëàùàòëàð êå÷èðÿí Ãàçàí õàí òÿñÿððöôàòû äèð÷ÿëòäè, äþâëÿòèí èãòèñàäè âÿçèééÿòè éöêñÿëòäè. Ùöëàêóëàð äþâëÿòè Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿ Óëúàéòóíóí [1304–16] âÿ îüëó Ñóëòàí ßáó Ñÿèäèí [1316–35] âàõòûíäà äà [1330 èëÿ êèìè] þç ãöäðÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëäè. Ëàêèí, 14 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Ùöëàêóëàð äþâëÿòè éåíèäÿí òÿíÿççöëÿ óüðàäû, äàõèëè ôåîäàë àðà ìöùàðèáÿëÿðè ýöúëÿíäè, ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ øèääÿòëÿíäè. Íÿòèúÿäÿ, äþâëÿòèí ÿðàçèñè ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðÿ áþëöíäö âÿ äþâëÿò àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ ñöãóòà óüðàìàüà áàøëàäû. Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí çÿèôëÿìÿñè âÿ òÿíÿççöëÿ óüðàìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè ùöëàêóëàðëà ãûçûëîðäàëûëàð àðàñûíäà ìöòÿìàäè äàâàì åäÿí ìöùàðèáÿëÿð èäè.

Áó ìöùàðèáÿëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí òÿøÿêêöëö âÿ Àçÿðáàéúàíûí áó äþâëÿòèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìÿñè èäè. Ùöëàêó õàí, ÿñëèíäÿ çÿáò åòäèéè ÿðàçèëÿðè, ×èíýèç õàíûí âÿñèééÿòèíÿ ýþðÿ, îíóí Úó÷è íÿñëèíäÿí îëàí þâëàäëàðûíà (Áàòû õàí íÿñëèíÿ) âåðìÿëè èäè. Ùöëàêóíóí áó òàïøûðûüà ÿìÿë åòìÿìÿñè âÿ þç äþâëÿòèíè òÿñèñ åòìÿñè 2 ìîíãîë óëóñó àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí òÿñèñè ãûçûëîðäàëûëàðû Àçÿðáàéúàíûí çÿíýèí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíäÿí, îòëàãëàðûíäàí, Ìèñèð èëÿ îëàí òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíäÿí âÿ ñ. ìÿùðóì åäèðäè. Ùöëàêóëàðëà ãûçûëîðäàëûëàð àðàñûíäà èëê äþéöø ùÿëÿ Ùöëàêó õàíûí äþâðöíäÿ áàø âåðäè. 1263 èëäÿ Ãûçûë Îðäà õàíû Áÿðêÿ [1256–66] ñÿðêÿðäÿ Íîãàéû 30 ìèíëèê ãîøóíëà Àçÿðáàéúàíà ýþíäÿðäè. Ùÿìèí èëèí éàíâàðûí 13-äÿ Òåðåê ÷àéû ñàùèëèíäÿ áàø âåðìèø äþéöøäÿ Ùöëàêó ãîøóíó ìÿüëóá îëäó. Äÿðáÿíä ãûçûëîðäàëûëàð òÿðÿôèíäÿí òóòóëäó. 1265 èëäÿ áàø âåðìèø èêèíúè äþéöøäÿ èñÿ Ùöëàêóëàð ãÿëÿáÿ ÷àëäû. Òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ýåòìèø ö÷öíúö (1288) âÿ äþðäöíúö (1290) äþéöøëÿðäÿ äÿ Ùöëàêóëàð ãÿëÿáÿ ÿëäÿ åòäèëÿð. Ùöëàêóëàðëà ãûçûëîðäàëûëàð àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿð Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíà, òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíà úèääè òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Þëêÿ ìöùàðèáÿ ìåéäàíûíà ÷åâðèëìèøäè. Áó ìöùàðèáÿëÿð Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí çÿèôëÿìÿñè ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè îëäó. 14 ÿñðèí 1-úè ðöáöíöí ñîíëàðûíà éàõûí Åëõàíèëÿð äþâëÿòè éåíèäÿí áþùðàí êå÷èðèðäè. Àçéàøëû Ñóëòàí ßáó Ñÿèäèí [1316–35] äþâëÿò èøëÿðèíè ìöñòÿãèë èäàðÿ åäÿ áèëìÿìÿñè áó ïðîñåñÿ òÿêàí âåðäè. Òÿíÿççöëÿ òÿñèð åäÿí äèýÿð ñÿáÿáëÿð þëêÿäÿêè ôåîäàë àðà ÷ÿêèøìÿëÿðè, ìîíãîëëàðà ãàðøû ýåäÿí àçàäëûã ùÿðÿêàòû, þëêÿéÿ åäèëÿí õàðèúè ùöúóìëàðëà áàüëû èäè. ßáó Ñÿèäèí ùàêèìèééÿòèíèí èëê äþâðöíäÿ äþâëÿòèí èäàðÿñè áàø ÿìèð ×îáàíûí âÿ îüëàíëàðûíûí ÿëèíäÿ úÿìëÿíìèøäè âÿ áó ùàë äèýÿð èðè ôåîäàëëàðûí ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ÷ûõìàëàðûíà ñÿáÿá îëäó. 1318 èëäÿ òàíûíìûø àëèì, ùÿêèì, âÿçèð Ôÿçëóëëàù Ðÿ233

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

234

AZßÐÁÀÉÚÀÍ øèäÿääèí åäàì îëóíäó, îíóí Òÿáðèçäÿ òèêäèðäèéè ìÿùÿëëÿ – Ðÿá-è Ðÿøèäè ãàðÿò îëóíäó. Ùÿìèí èëäÿ äþâëÿòèí áàøãà éåðëÿðèíäÿ – Õîðàñàíäà øàùçàäÿ Éàñàâóð ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ÷ûõäû. Áó çàìàí þëêÿ õàðèúè ùÿìëÿëÿðÿ äÿ ìÿðóç ãàëäû. Øèìàëäàí Ãûçûë Îðäà õàíëàðû, Äèéàðáÿêèð èñòèãàìÿòèíäÿí èñÿ Ìèñèð âÿ Øàì ãîøóíëàðû ùöúóìà êå÷äèëÿð. Åëõàíèëÿð þç ãöââÿëÿðèíè ñÿôÿðáÿð åäèá ÿñàñ ùèññÿñèíè ãûçûëîðäàëûëàðà ãàðøû éþíÿëòäèëÿð. ßìèð ×îáàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ Ùöëàêó ãîøóíó ãûçûëîðäàëûëàðû ýåðè îòóðäà áèëäè. Õîðàñàí öñéàíû éàòûðûëäû, Ìèñèð âÿ Øàì ãîøóíëàðû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëäû. 1319 èëäÿ Ýöðúöñòàíäà ÿìèð Ãóðóìèøèíèí öñéàíû ãàëõäû âÿ Äèéàðáÿêèð ùàêèìè Èðÿíúèí äÿ îíà ãîøóëäó. Îíëàðà ãàðøû äþéöøäÿ ßáó Ñÿèä þçö øÿõñÿí èøòèðàê åòäè âÿ ýþñòÿðäèéè ãÿùðÿìàíëûüà ýþðÿ «Áàùàäûð» ëÿãÿáè àëäû. 1320 èëäÿ Ýöðúöñòàíäà ÿìèð ßðãíàéûí áàø÷ûëûüû èëÿ ãàëõàí öñéàí äà éàòûðûëäû. 1322 èëäÿ Ðóìäà ãàëõìûø öñéàí èñÿ þç ìàùèééÿòè åòèáàðèëÿ ÿââÿëêèëÿðäÿí ôÿðãëÿíèðäè âÿ Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí òÿíÿççöëöíö äàùà äà ñöðÿòëÿíäèðäè. Áó çàìàí Ðóì ùàêèìè Òåéìóðòàø ×îáàí îüëó þçöíö «ïàäøàù» åëàí åòäè. ßìèð ×îáàí Ðóìà éöðöø åäèá îüëó Òåéìóðòàøû òóòàðàã ßáó Ñÿèäèí ùöçóðóíà ýÿòèðäè âÿ áåëÿëèêëÿ öñéàí éàòûðûëäû. Áó äþâðäÿ Ùöëàêóëàðûí ãûçûëîðäàëûëàðà ãàðøû éöðöøëÿðè äÿ òÿøêèë îëóíäó. 1319 âÿ 1325 èëëÿðäÿ áàø âåðìèø éöðöøëÿðäÿ Ùöëàêóëàð ãÿëÿáÿ ÿëäÿ åäÿðÿê áþéöê ãÿíèìÿò ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. 14 ÿñðèí 2-úè ðöáöíäÿ Ñóëòàí ßáó Ñÿèä ßìèð ×îáàíûí âÿ îüëàíëàðûíûí íöôóçóíäàí õèëàñ îëà áèëñÿ äÿ, äèýÿð ôåîäàë ãðóïóíóí – âÿçèð õàúÿ Ãèéàñÿääèí Ðÿøèäèíèí áàø÷ûëûã åòäèéè ãðóïóí íöôóç äàèðÿñèíÿ äöøäö. Þëêÿäÿ ôåîäàë àðà ÷ÿêèøìÿëÿðè äàùà äà àðòäû. 1334 èëäÿ Ñóëòàíèééÿäÿ ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ÷ûõûøëàð áàø âåðäè âÿ îíëàð ÷ÿòèíëèêëÿ éàòûðûëäû. Äþâëÿòèí õàðèúè âÿçèééÿòè äÿ ýÿðýèíëÿøäè. 1335 èëäÿ Ãûçûë Îðäà õàíû Þçáÿê [1312–41] øèìàëäàí Àçÿðáàéúàíà ùöúóì åòäè. ßáó Ñÿèä îíà ãàðøû ýöúëö ãîøóí ùèññÿëÿðè ýþíäÿðäè âÿ þçö Ãàðàáàüà ýÿëäè. Ëàêèí, î, ôåîäàë àðà ÷ÿêèøìÿëÿðèíèí ãóðáàíû îëäó âÿ áóðàäà çÿùÿðëÿíÿðÿê þëäöðöëäö. Îíó ÿâÿç åäÿí Àðïà õàí [1335–36] Þçáÿê õàí öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíäû âÿ äöøìÿíè þëêÿäÿí ãîâà áèëäè. Áóíà áàõìàéàðàã þëêÿíèí äàõèëè âÿçèééÿòè ýÿðýèí îëàðàã ãàëìàãäà èäè. Ùàêèìééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ øèääÿòëÿíäè. 1336–40 èëëÿðäÿ þëêÿäÿ áèð íå÷ÿ ïàäøàù áèð-áèðèíè ÿâÿç åòäè. Ãîøà âÿ ÷îõïàäøàùëûëûã ìåéäàíà ÷ûõäû. Äþâëÿòèí

ÿðàçèñèíèí ïàð÷àëàíìàñû ëàáöäëÿøäè âÿ 40-úû èëÿëðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ 11 ùèññÿéÿ áþëöíäö. Ùöëàêóëàð ñÿëòÿíÿòèíè ìöäàôèÿ åòìÿê áàéðàüû àëòûíäà ýåäÿí áó ìöáàðèçÿäÿ Úÿëàèðè, ×îáàíè, Õîðàñàí ôåîäàëëàðû äàùà ôÿàë èäèëÿð. Ùÿð ùàíñû Ùöëàêó øàùçàäÿñèíè «ïàäøàù» åëàí åäèá íöôóç

Êåéõàòó õàíûí [1291-95] Òöðê âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçûëìûø ôÿðìàíû

äàèðÿëÿðèíäÿ îëàí ÿðàçèëÿðè îíóí àäûíäàí èäàðÿ åäÿí ôåîäàë ãðóïëàðû ÿñëèíäÿ ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿ ìöñòÿãèëëÿøìÿê ö÷öí çÿìèí éàðàòäûëàð. Ìÿùç áåëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí Úÿëàèðè Øåéõ Ùÿñÿí 1341 èëäÿ Áàüäàääà Ùöëàêó øàùçàäÿñè Úàùàí Òåéìóðó ùàêèìèééÿòäÿí óçàãëàøäûðûá ìöñòÿãèë Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéäó. Àçÿðáàéúàíäà Ùöëàêóëàðûí ôîðìàë

íöôóçó áèð ìöääÿò äàâàì åòäè. Àçÿðáàéúàíäà âÿ ÿòðàô ÿðàçèëÿðäÿ ×îáàíè ôåîäàëëàðû ôàêòèêè ùàêèìèééÿòÿ éèéÿëÿíìèøäèëÿð. ×îáàíèëÿð óçóí ìöääÿò äþâëÿòèí áàø ÿìèðè èøëÿìèø ßìèð ×îáàíûí äàâàì÷ûëàðû èäèëÿð. ßìèð ×îáàíûí ìÿíñóá îëäóüó ñóëäóç ãÿáèëÿñè ùÿëÿ Ùöëàêó õàíûí éöðöøëÿðè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø âÿ áóðàäà ìÿñêóíëàøìûøäû. Ùàë-ùàçûðäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû Ñóëäóç ìàùàëû îíëàðûí àäûíû äàøûéûð. 1338 èëäÿ ìþâúóä âÿçèééÿòäÿí áÿùðÿëÿíÿí Øåéõ Ùÿñÿí ×îáàíè (òàðèõè ÿäÿáèééàòäà «Êè÷èê Ùÿñÿí» êèìè òàíûíûð) Úÿëàèðè Øåéõ Ùÿñÿíÿ («Áþéöê Ùÿñÿí») ãàðøû ÷ûõäû. Ðóìäàí Òÿáðèçÿ éöðöø åäÿðÿê øÿùÿðè òóòäó âÿ øàùçàäÿ Ñàòûáÿé õàòóíó [1339–40] «ïàäøàù» åëàí åäèá þëêÿíè îíóí àäûíäàí èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. ×îáàíèëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà àüàëûüû 1357 èëÿ ãÿäÿð äàâàì åòäè. Ùÿìèí äþâðäÿ Øåéõ Ùÿñÿí ×îáàíè âÿ ãàðäàøû Ìÿëèê ßøðÿô Ùöëàêó øàùçàäÿëÿðè Ñöëåéìàí õàí [1340–44], ßíóøèðÿâàí [1344–55] âÿ Ùÿñÿí õàíû [1356–57] ïàäøàù åëàí åäÿðÿê þëêÿíè îíëàðûí àäûíäàí èäàðÿ åòäèëÿð. Ëàêèí, ×îáàíè ÿìèðëÿðè ùöëàêóëàðäàí àñûëû îëìàéàí, ìöñòÿãèë äþâëÿò – «×îáàíèëÿð äþâëÿòè» òÿñèñ åäÿ áèëìÿäèëÿð. Îíëàð þçëÿðèíèí ìöñòÿãèëëèéèíè åëàí åòìÿäèëÿð, þç àäëàðûíà ñèêêÿ êÿñäèðìÿäèëÿð, õöòáÿ îõóòìàäûëàð, ãîíøó äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöòñÿãèë äþâëÿò êèìè òàíûíìàäûëàð âÿ ùöãóãè áàõûìäàí Àçÿðáàéúàíäà Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí âàðëûüûíû äàâàì åòäèðìèø èðè ôåîäàë ãðóïó îëàðàã ãàëäûëàð. ×îáàíè ôåîäàëëàðûíûí çöëìö õàëã êöòëÿëÿðèíèí úèääè íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëäó. ×îáàíèëÿðèí Øèðâàíøàùëàðëà äà ìöíàñèáÿòëÿðè ýÿðýèíëÿøäè. ×îáàíè ÿìèðè Ìÿëèê ßøðÿôèí çöëìöíäÿí úàíà ýÿëÿí õàëãûí àäûíäàí ÷ûõûø åäÿí Áÿðäÿëè Ãàçè Ìÿùèééÿääèí Ãûçûë Îðäà õàíû Úàíû Áÿéèí [1341–57] éàíûíà ýåäÿðÿê îíó Àçÿðáàéúàíà äÿâÿò åòäè. Úàíû áÿé 1357 èëäÿ éöðöø åäèá, Òÿáðèçè òóòäó. Ãÿääàð ×îáàíè ÿìèðè ßøðÿô þëäöðöëäö. Áóíóíëà äà ×îáàíè ôåîäàëëàðûíûí «Ùöëàêóëàð ñÿëòÿíÿòèíè äàâàì åòäèðìÿê óüðóíäàêû ìöáàðèçÿñè» áàøà ÷àòäû âÿ Ùöëàêóëàð äþâëÿòè Àçÿðáàéúàíäà äà ñöãóòà óüðàäû. Úàíû áÿé îüëó Áÿðäè áÿéè Òÿáðèçäÿ ñÿëòÿíÿòÿ îòóðäóá ýåðè ãàéûòäû. Ëàêèí, 2 àéäàí ñîíðà Áÿðäè áÿé Ãûçûë Îðäàéà ýåòìÿëè îëäó. Áóíà ñÿáÿá àòàñû Úàíû áÿéèí ãÿôèë þëöìö èäè. Âÿçèééÿòäÿí áÿùðÿëÿíÿí ÷îáàíèëÿð ßõèúóüóí [1357–59] áàø÷ûëûüû èëÿ ùàêèìèééÿòÿ éèéÿëÿíìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðñÿëÿð äÿ áóíà íàèë îëà áèëìÿäèëÿð. 1341 èëäÿ Èðàã-è ßðÿáäÿ ìöñòÿãèë 235

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äþâëÿò ãóðìóø Úÿëàèðèëÿð Àçÿðáàéúàíà îëàí èääèàëàðûíäàí ÿë ÷ÿêìÿìèøäèëÿð. Úÿëàèðè Øåéõ Ùÿñÿí âÿ îíó ÿâÿç åòìèø îüëó Øåéõ Öâåéñ [1359–74] äÿôÿëÿðëÿ Àçÿðáàéúàíû òóòìàüà úÿùä åòñÿëÿð äÿ, óüóð ãàçàíà áèëìÿäèëÿð. Îíëàðûí 1359 èëäÿêè éöðöøö èñÿ Àçÿðáàéúàíûí çÿáòè èëÿ áàøà ÷àòäû. Ùÿìèí èëäÿ Øåéõ Öâåéñ ýöúëö ãîøóí ùèññÿëÿðè èëÿ Òÿáðèçÿ éöðöø åòäè, øÿùÿðè òóòäó âÿ îíó Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòûíà ÷åâèðäè. Øåéõ Öâåéñ ùÿéàòà êå÷èðäèéè úèääè òÿäáèðëÿð ñàéÿñèíäÿ äþâëÿòè ìþùêÿìëÿäÿ áèëäè. Øèðâàíøàùëàðû äà âàññàë àñûëûëûüûíà ñàëäû. Îíóí þëöìöíäÿí ñîíðà þëêÿäÿ ôåîäàë ÷ÿêèøìÿëÿðè áàøëàíäû, îüëàíëàðû àðàñûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ øèääÿòëÿíäè. Ñîí íÿòèúÿäÿ, ùàêèìééÿòÿ Ñóëòàí ßùìÿä [1382– 1410, ôàñèëÿëÿðëÿ] éèéÿëÿíäè. Îíóí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí äàõèëè ôåîäàë ÷ÿêèøìÿëÿðèíèí âÿ õàðèúè ùöúóìëàðûí ìåéäàíûíà ÷åâðèëäè. Áóíà ÿñàñ ñÿáÿá Òîõòàìûø âÿ Òåéìóð êèìè ôàòåùëÿðèí òàðèõ ñÿùíÿñèíÿ ÷ûõìàëàðû âÿ ÿòðàô ÿðàçèëÿðÿ éöðöøëÿðÿ áàøëàìàñû îëäó. 1385 èëèí ñîíóíäà Ãûçûë Îðäà õàíû Òîõòàìûø 90-100 ìèíëèê ãîøóíëà øèìàë èñòèãàìÿòèíäÿí Àçÿðáàéúàíà ñîõóëäó, Äÿðáÿíäè âÿ Øèðâàí ÿðàçèñèíè êå÷ÿðÿê Òÿáðèçÿ éàõûíëàøäû âÿ øÿùÿðè ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Ãîøóí ùèññÿëÿðè 8 ýöí Òÿáðèçèí ÿòðàôûíäà äþâðÿ âóðñàëàð äà, øÿùÿðÿ äàõèë îëà áèëìÿäèëÿð. Òîõòàìûø øÿùÿð ùàêèìè ÿìèð Âÿëè èëÿ äàíûøûãëàðà áàøëàäû âÿ õÿðàú àëìàãëà ýåðè ãàéûäàúàüûíû áèëäèðäè. Áóíà èíàíàí òÿáðèçëèëÿð ñèëàùû éåðÿ ãîéäóëàð. Âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Òîõòàìûø ùèéëÿéÿ ÿë àòäû âÿ 1382 èëäÿ Ìîñêâà ÿòðàôûíäà îëäóüó êèìè, ãîøóíó øÿùÿðÿ éåðèòäè. Òÿáðèç 8 ýöí ãàðÿòÿ ìÿðóç ãàëäû, ÿùàëèíèí âàð-éîõó òàëàíäû. Ñîíðà ãîøóíóí áèð ùèññÿñè Ìàðàüàéà éîëëàíäû âÿ øÿùÿðè ãàðÿò åäèá Òÿáðèçÿ ãàéûòäû. Ñîíðà ãîøóí ùèññÿëÿðè 2 éåðÿ áþëöíäö; áèð ùèññÿñè Ìÿðÿíä âÿ Íàõ÷ûâàíà öç òóòäó âÿ îíëàðû ãàðÿò åäèá øèìàëà òÿðÿô èðÿëèëÿäè. Ãîøóíóí î áèðè ùèññÿñè èñÿ ßùÿð éîëó èëÿ øèìàëà ÷ÿêèëäè âÿ ùÿð èêè îðäó Ãàðàáàüäà áèðëÿøÿðÿê 200 ìèí ÿñèðëÿ Ãûçûë Îðäà äþâëÿòèíÿ ãàéûòäûëàð. Àçÿðáàéúàí áó éöðöøäÿí ÷îõ çèéàí ÷ÿêäè. Úÿëàèðè ÿìèðëÿðèíèí áèð ãèñìè ßëèíúÿ ãàëàñûíà ýåòäè, Ñóëòàí ßùìÿä èñÿ Áàüäàäà ÷ÿêèëäè. Áóíà ñÿáÿá Òåéìóðóí úÿíóá èñòèãàìÿòèíäÿí Àçÿðáàéúàíà éöðöø åòìÿñè èäè. Òåéìóðóí Àçÿðáàéúàíà èëê éöðöøö 1386 èëèí áàùàðûíäà áàø âåðäè. Ñóëòàíèééÿ øÿùÿðèíè òóòàí Òåéìóð Òÿáðèçÿ òÿðÿô èðÿëèëÿäè, øÿùÿðÿ äàõèë îëäó âÿ ØÿíáèÃàçàíäà ìÿñêÿí ñàëäû. Øÿùÿð ÿùàëèñèí236

Ñóëòàí Ùöñåéí Úÿëàèðèíèí [1374-82] çÿðá åòäèðäèéè ýöìöø äèðùÿìëÿð. 1375-80 èëëÿð

äÿí õÿðàú àëûíäû, Òÿáðèçèí òàíûíìûø ñÿíÿòêàðëàðû Ñÿìÿðãÿíäÿ ýþíäÿðèëäèëÿð. Òåéìóð ùÿìèí èëèí ïàéûçûíäà Íàõ÷ûâàíà ýÿëäè. Íàõ÷ûâàíëûëàð Øåéõ Ùÿñÿíèí áàø÷ûëûüû èëÿ ìöáàðèçÿéÿ ãàëõäûëàð. Ëàêèí, Òåéìóð íàõ÷ûâàíëûëàðûí ìöãàâèìÿòèíè ãûðà áèëäè âÿ ßëèíúÿ ãàëàñûíû ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Áóðàäàí Ãàðñà âÿ ñîíðà Òèôëèñÿ ýÿëÿí Òåéìóð Øÿêèéÿ òÿðÿô èðÿëèëÿäè, äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ éàøàéàí ÿùàëèíè èòàÿòÿ úÿëá åòäè. Òÿíýöò, Àãúÿá, Ãÿáÿëÿ, Ñîðõ (Ñóðõàá) âÿ ñ. éåðëÿðè òóòàí Òåéìóð Ãàðàáàüà ýÿëäè âÿ áóðàäà ìÿñêÿí ñàëäû. Àçÿðáàéúàíà ãàðøû èääèàëàðûíäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿí Ãûçûë Îðäà õàíû Òîõòàìûø 1387 èëäÿ áèð äàùà áóðàéà éöðöø åòñÿ äÿ, Òåéìóðóí îüëó Ìèðàíøàùûí Êöðöí øèìàëûíà ýþíäÿðäèéè ãîøóíóíà ãàðøû äóðà áèëìÿéèá ýåðè ÷ÿêèëäè. Òåéìóð èñÿ áó äþâðäÿ Ìÿðÿíäÿ ýåòäè âÿ îðàäàí Íàõ÷ûâàíà ãàéûäàðàã ßëèíúÿ ãàëàñûíà ùöúóì åòäè. ßëèíúÿ ãàëàñû óçóí ìöääÿò – 14 èë ìöùàñèðÿäÿ ãàëäû. Ãàëàäà úÿëàèðèëÿðèí õÿçèíÿñè ñàõëàíûëûðäû. Ãàëàíûí ìöäàôèÿñè Ñóëòàí ßùìÿäèí îüëó Ñóëàí Òàùèðÿ òàïøûðûëìûøäû. Îíóí ñÿðÿíúàìûíäà 300-ÿ éàõûí úÿíýàâÿð âàð èäè. Ãàëàíûí ìöäàôèÿñèíÿ ÿìèð Àëòóí, ÿìèð Îüóëøàéè êèìè ÿìèðëÿð áàø÷ûëûã åäèðäè. Ãàëàíû òóòà áèëìÿéÿí Òåéìóð îíóí ìöùàñèðÿñèíè äàùà äà ìþùêÿìëÿíäèðäè âÿ ùÿìèí èëèí áàùàðûíäà Ñÿìÿðãÿíäÿ ãàéûòäû. Àçÿðáàéúàíäà âÿ äèýÿð éåðëÿðäÿ òåéìóðèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ýöúëÿíèðäè. Òÿáðèçÿ éèéÿëÿíìÿê óüðóíäà êÿñêèí àðà ìöùàðèáÿëÿðè áàøëàíäû. Ùÿìèí ìöáàðèçÿäÿ Òÿáðèçèí éåðëè ÿìèðëÿðè, ßëèíúÿäÿêè úÿëàèðè ÿìèðëÿðè, Õàëõàë ùàêèìè Ìàùìóä, Ìàðàüà ùàêèìè Éàäèýàðøàù, ãàðàãîéóíëó ÿìèðëÿðè âÿ ñ. éàõûíäàí èøòèðàê åòäèëÿð. Öìóìèé-

éÿòëÿ ýþòöðäöêäÿ 1385–92 èëëÿðäÿ Òÿáðèçÿ 22 äÿôÿ ùöúóì åäèëìèø âÿ îíëàðûí 18èíäÿ øÿùÿð áèð ôåîäàëäàí áàøãàñûíûí ÿëèíÿ êå÷ìèøäèð. Íÿùàéÿò, 1392 èëäÿ Òåéìóðóí Àçÿðáàéúàíà èêèíúè éöðöøö èëÿ þëêÿäÿ íèñáè ñàêèòëèê éàðàíäû, ôåîäàë ãðóïëàðû þç ìþâãåëÿðèíÿ ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. Òåéìóð ßëèíúÿéÿ ýöúëö ãîøóí ùèññÿëÿðè ýþíäÿðäè. Îíóí ãîøóíóíà 4 òöìÿí ÿìèðè áàø÷ûëûã åäèðäè. Ãàëà ìöäàôèÿ÷èëÿðè èëÿ áàø âåðìèø äþéöøäÿ îíëàðäàí 2-ñè þëäöðöëäö, ëàêèí, ãàëà òÿñëèì îëìàäû. 1394 èëäÿ Ãûçûë Îðäà õàíû Òîõòàìûø áèð äàùà Àçÿðáàéúàíà ãîøóí éåðèòäè. Òåéìóð Øÿêè èñòèãàìÿòèíäÿí îíóí öçÿðèíÿ ùÿðáè ãöââÿëÿð ýþíäÿðäè âÿ îíó ýåðè îòóðòäó. Òåéìóð 1395 èëäÿ Ãûçûë Îðäàéà éöðöø åòäè, áþéöê ãÿëÿáÿ ÷àëäû âÿ ãÿíèìÿòëÿ ýåðè ãàéûòäû. Î, Äÿðáÿíäèí ìöäàôèÿ èñòåùêàìëàðûíû ìþùêÿìëÿòäè âÿ øèìàë ñÿðùÿäëÿðèíèí ìöùàôèçÿñèíè Øèðâàíøàù Û Øåéõ Èáðàùèìÿ òàïøûðäû. Àüäàìà ãàéûäàí Òåéìóð ßðäÿáèë èñòèãàìÿòèíäÿí Ñÿìÿðãÿíäÿ ýåòäè. Îíóí õÿëÿôè – îüëó Ìèðàíøàùûí Àçÿðáàéúàíäàêû ôÿàëèééÿòè öñéàíëàðûí áàø âåðìÿñèíÿ, éàäåëëèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿíèí ýöúëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Òÿáðèçäÿ, Øÿêèäÿ îíà ãàðøû ÷ûõûøëàð îëäó âÿ îíëàð ÷ÿòèíëèêëÿ éàòûðûëäû. Òåéìóðèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ÿçìè Úÿíóáè Ãàôãàç õàëãëàðûíûí áèðëÿøìÿñèíÿ âÿ áèðýÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàëàðûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Øÿêè âÿ ýöðúö ãîøóí áèðëÿøìÿëÿðè ßëèíúÿéÿ ùöúóì åòäèëÿð âÿ Ñóëòàí ßùìÿäèí îüëó Òàùèðè àçàä åäèá Áàüäàäà éîëà ñàëäûëàð. Ãàëàíûí ìöäàôèÿñè Ñåéäè ßëè, Ùàúû Ñàëåù âÿ 3 ýöðúö ñÿðêÿðäÿñèíÿ òàïøûðûëäû. Ìöòòÿôèãëÿð Ìèðàíøàùûí îüëó ßáó Áÿêðèí áàø÷ûëûüû èëÿ ýþíäÿðèëìèø ãîøóí ùèññÿëÿðèíè äÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäûëàð. ßëèíúÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ßëèíúÿ ãàëàñû.

Ìèñ ñèêêÿëÿð. Øèðâàíøàùëàð. Ýåðøÿñá [1204-25]

ãàëàñûíäàêû âÿçèééÿò Òåéìóðó ÷îõ íàðàùàò åäèðäè. Î, 1399 èëäÿ Ùèíäèñòàí ñÿôÿðèíäÿí ãàéûäàðêÿí éîëäà Òÿáðèçäÿí ýÿëìèø ãàñèääÿí þëêÿíèí âÿçèééÿòèíè þéðÿíÿðêÿí ßëèíúÿäÿêè ùàäèñÿëÿðÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðäè âÿ Ñÿìÿðãÿíäÿ ÷àòàíäàí úÿìè 4 àé êå÷ìÿìèø òÿúèëè ñÿôÿðáÿðëèê åëàí åäÿðÿê éöðöøÿ ÷ûõäû. Òàðèõè ÿäÿáèééàòäà «7 èëëèê ìöùàðèáÿ» àäû èëÿ òàíûíàí áó éöðöø çàìàíû ßëèíúÿ ãàëàñû äà çÿáò îëóíäó. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáè ãàëà äàõèëèíäÿ áàø âåðìèø àðà ÷ÿêèøìÿëÿðè âÿ ãàëàíûí ìöäàôèÿ÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿðê îëóíìàñû èäè. Òåéìóð, ÿðÿá òàðèõ÷èñè Èáí ßðÿáøàùûí éàçäûüûíà ýþðÿ, áîø ãàëìûø ãàëàéà ýèðìèø âÿ ãàëàíûí ÿçÿìÿòè îíó ùåéðàí åòìèøäèð. Òåéìóð áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà Ãàðàáàüà, îðàäàí Áÿðäÿ éîëó èëÿ Áåéëÿãàíà ýÿëìèø âÿ áóðàäà àáàäëûã èøëÿðè ýþðìöøäöð: Áåéëÿãàíäà Êè÷èê øÿùÿðèí ãàëà ãàïûëàðû òèêèëìèø, Àðàçäàí øÿùÿðÿ Áÿðëàñ ñó êàíàëû ÷ÿêèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà éåðëè ôåîäàëëàðû Øèðâàíøàù Èáðàùèìèí âàñèòÿ÷èëèéè èëÿ Òåéìóðóí ùöçóðóíà ýÿëäèëÿð. Òåéìóð 1404 èë ìàðòûí 27äÿ Ãàðàáàüäàí Ñÿìÿðãÿíäÿ ãàéûòäû âÿ ÷îõ êå÷ìÿäÿí (1405) âÿôàò åòäè. Áóíóíëà äà Àçÿðáàéúàíäà Òåéìóðèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ éåíèäÿí ýåíèøëÿíäè. Òåéìóðèëÿð 1407 èëäÿ ãàðàãîéóíëó Ãàðà Éóñèô âÿ ìöòòÿôèãè ßðäÿáèë ùàêèìè Áÿñòàì Úàêèðèí òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëäûëàð. Äàùà ñîíðà Òÿáðèç úÿëàèðè Ñóëòàí ßùìÿä âÿ ãàðàãîéóíëó Ãàðà Éóñèô òÿðÿôèíäÿí òóòóëäó. 1410 èëäÿ èñÿ Ãàðà Éóñèô ìöòòÿôèãè Ñóëòàí ßùìÿäè þëäöðÿðÿê Òÿáðèçäÿ ùàêèìèééÿòÿ éèéÿëÿíäè âÿ Ãà-

ðàãîéóíëóëàð äþâëÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéäó. Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòè Àçÿðáàéúàíäà ñöãóòà óüðàäû. 13-14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ùöëàêóëàð âÿ Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòëÿðèíèí âàññàë àñûëûëûüûíäà Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Áó äþâëÿò Êöð ÷àéûíäàí Äÿðáÿíäèí øèìàëûíà êèìè îëàí ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Ïàéòàõòû Øàìàõû øÿùÿðè èäè. 13 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øèðâàíäà Êÿñðàíèëÿð ùàêèìèééÿò ñöðöðäö âÿ äþâëÿòèí áàøûíäà Ýåðøàñá äóðóðäó. Èëê ìîíãîë éöðöøö äþâðöíäÿ Øàìàõûíû äàüûäàí ìîíãîëëàð Äÿðáÿíääÿí ùèéëÿ èëÿ éàí þòäöêäÿí ñîíðà Ìîíãîëóñòàíà ãàéûòäûëàð. Ìîíãîëëàðäàí ñîíðà Øèðâàí ÿðàçèñè ãûï÷àã âÿ ýöðúö äÿñòÿëÿðèíèí ùÿìëÿëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëäû. 1225 èëäÿ äþâëÿò èøëÿðè èëÿ úèääè ìÿøüóë îëìàéàí Øèðâàíøàù Ýåðøàñáûí îüëó Ôÿðèáöðç [1225–44] àòàñûíà ãàðøû ÷ûõäû âÿ îíó þëêÿäÿí ãîâäó. Ôÿðèáöðç îðäó âÿ õàëã òÿðÿôèíäÿí ìöäàôèÿ îëóíäó âÿ 13 ÿñðèí îðòàëàðûíà êèìè Øèðâàíû èäàðÿ åòäè. Î, õàðÿçìøàù Úÿëàëÿäèí èëÿ øàçèø áàüëàäû âÿ õÿðàú þäÿìÿêëÿ äàõèëè ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóéà áèëäè. Ëàêèí, 1227 èëäÿ î, õÿðàú âåðìÿêäÿí äÿ èìòèíà åòäè. Øèðâàíøàùëàð ìîíãîëëàðûí èêèíúè éöðöøö âÿ Ùöëàêó õàíûí éöðöøö äþâðëÿðèíäÿ äÿ äàíûøûãëàð àïàðàðàã äèõèëè ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ìöùàôèçÿ åäÿ áèëäèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, Øèðâàíøàùëàðûí Ùöëàêóëàð äþâðöíäÿêè äàõèëè ìöñòÿãèëëèêëÿðè î ãÿäÿð äÿ, éöêñÿê äåéèëäè âÿ Ùöëàêó øàùçàäÿëÿðèíäÿí àñûëûëûã äàùà ãàáàðûã íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. 14 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Øèðâàí, Øÿêè âÿ Ýöðúöñòàí âèëàéÿòëÿðèíè Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí áàø ÿìèðè ×îáàíûí îüëó Øåéõ Ìàùìóä èäàðÿ åäèðäè. 14 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí òÿíÿççöëÿ óüðàäûüû äþâðäÿ Øèð-

âàíøàùëàðûí ìöñòÿãèëëèéèíèí éåíè äþâðö áàøëàíäû. Øèðâàíøàùëàð Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí, ùöãóãè áàõûìäàí, âàññàëû îëñàëàð äà ôàêòèêè îëàðàã îíëàðäàí, õöñóñèëÿ Ùöëàêóëàð «ñÿëòÿíÿòèíè ìöùàôèçÿ åäÿí» ×îáàíè ôåîäàë ãðóïóíäàí àñûëû äåéèëäèëÿð âÿ îíëàðà ãàðøû äöøìÿí ìþâãåäÿ äóðóðäóëàð. Øèðâàíøàù Êåéãóáàä âÿ îüëó Êàâóñ [1345 –72] äàèìà ×îáàíè ôåîäàëëàðûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðäû âÿ îíëàðûí òàðèõ ñÿùíÿñèíäÿí ñèëèíìÿëÿðèíäÿ ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäû. Êàâóñ 1345 èëäÿ Ãàðàáàüäà ×îáàíè Ìÿëèê ßøðÿôëÿ äàíûøûãëàð àïàðñà äà, íÿòèúÿ ÿëäÿ îëóíìàäû, îíëàðûí ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè äÿ áàø òóòìàäû. Ìÿëèê ßøðÿô 1347 èëäÿ Øèðâàíà ãîøóí éåðèòäè, ëàêèí Êàâóñóí ýöúëö îðäó èëÿ Êöðöí ñàùèëèíÿ ýÿëäèéèíè åøèäèá îíóíëà äàíûøûãëàðà ýèðäè. 1348 èëäÿ Øèðâàí áèð äàùà ×î-

Øèðâàíøàù Êåéãóáàäà [1317-44] àèä çèðåù.

237

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áàíèëÿðèí ùöúóìóíà ìÿðóç ãàëäû. Êàâóñ âÿ àòàñû ãàëàëàðäà ìþùêÿìëÿíìÿëè îëäóëàð. Íÿùàéÿò, îíëàð ×îáàíèëÿðèí íöôóçóíó òàíûìàëû îëäóëàð âÿ òÿõìèíÿí 10 èë áó âÿçèééÿòäÿ ãàëäûëàð. 1357 èëäÿ Øèðâàíäà ×îáàíè ôåîäàëëàðûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ éåíèäÿí ýöúëÿíäè. Øèðâàíøàù Êàâóñóí ðàçûëûüû èëÿ Ãûçûë Îðäà äþâëÿòèíÿ ýåäÿí Ãà-

Ìÿðäÿêàí ãàëàñû. 13-14 ÿñðëÿð

çè Ìÿùèééÿääèí Áÿðäÿéè éåðëè ùàêèì Úàíû áÿéè Àçÿðáàéúàíà äÿâÿò åòäè âÿ Úàíû áÿé Øèðâàí ÿðàçèñèíè ìàíåÿñèç êå÷ÿðÿê Øèðâàíøàù Êàâóñóí ìöøàéèÿòè èëÿ Òÿáðèçÿ äàõèë îëäó. Úàíû áÿé Ìÿëèê ßôøÿðè òóòàðàã îíó åäàì åòäè. Áóíóíëà äà, ×îáàíèëÿðèí Àçÿðáàéúàíäàêû àüàëûüûíà âÿ çöëìöíÿ ñîí ãîéóëäó. Äàùà ñîíðà Êàâóñ äèýÿð ÷îáàíè ÿìèðè ßõèúóãëà öçëÿøìÿëè îëäó, îüëó Íîâäàðû ãîøóíëà îíóí öçÿðèíÿ ýþíäÿðäè âÿ Éåíè÷àé éàõûíëûüûíäà ßõèúóüóí öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûíäû. Êàâóñ Ãàðàáàüà ýÿëÿðÿê ãûñà ìöääÿò áóðàäà ãàëäû. Ëàêèí, ßõèúóã éåíèäÿí Ãàðàáàüû òóòìàüà íàèë îëäó. Øèðâàíøàùëàð Úÿëàèðèëÿð äþâðöíäÿ äÿ þç ìöñòÿãèëëèêëÿðè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìûøëàð âÿ áèð ìöääÿò òàì ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Øèðâàíøàù Êàâóñ 1364–67 èëëÿðäÿ Úÿëàèðèëÿðÿ ãàðøû öñéàí ãàëäûðìûø âÿ áó äþâð ÿðçèíäÿ, úÿëàèðè ñóëòàíû Øåéõ Öâåéñèí Áàüäàääà îëìàñûíäàí áÿùðÿëÿíÿðÿê, èêè äÿôÿ Òÿáðèçÿ éöðöø åäèá Àçÿðáàéúàíû îíëàðûí íöôóçóíäàí õèëàñ åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìèøäèð. Øåéõ Öâåéñ Áàüäàääàí ãàéûòäûãäàí ñîíðà Øèðâàíà ãîøóí éåðèòäè âÿ 3 àéà éàõûí Øèðâàíäà ãàëûá ÿùàëèíè ãàðÿò åòäè. Êàâóñ Úÿëàèðèëÿðèí ùàêèìèééÿòèíè òàíûìàëû îëäó âÿ úÿëàèðè Øåéõ Öâåéñ òÿðÿôèíäÿí éåíèäÿí 238

Øèðâàíà ùàêèì òÿéèí îëóíäó. Êàâóñó ÿâÿç åäÿí îüëó Ùóøÿíý [1372–82] Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòèíäÿ ýþðêÿìëè ìþâãå òóòäó âÿ ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí úÿëàèðè øàùçàäÿëÿðè àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí íèçàìà ñàëûíìàñûíäà ôÿàë ðîë îéíàäû. 1382 èëäÿ Øèðâàíäà ùàêèìèééÿò äÿéèøèêëèéè áàø âåðäè. Ùóøÿíý þëäöðöëäö âÿ éåðèíÿ Û Øåéõ Èáðàùèì [1382–1417] ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðèëäè. Èáðàùèìèí àòà-áàáàëàðû áèð ìöääÿò Äÿðáÿíäèí ùàêèìè îëäóãëàðûíäàí î âÿ õÿëÿôëÿðè «Äÿðáÿíäèëÿð» àäëàíìàüà áàøëàäûëàð. ßñëèíäÿ èñÿ îíëàð Êÿñðàíèëÿðëÿ ãàí ãîùóìëóüóíà ìàëèê èäèëÿð, áåëÿ êè, Èáðàùèì ÿâÿç åòäèéè Ùöøÿíýèí ÿìñè îüëó èäè. Øåéõ Èáðàùèìèí äþâðöíäÿ Øèðâàíäà âÿçèééÿò, Òåéìóð âÿ Òîõòàìûøûí éöðöøëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð, êÿñêèí ñöðÿòäÿ äÿéèøäè. Øèðâàí øèìàë âÿ úÿíóá èñòèãàìÿòèíäÿí êÿñêèí ùöúóìëàðà ìÿðóç ãàëäû. Èêè òÿðÿôäÿí òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà ãàëàí Èáðàùèì óçàãýþðÿí ñèéàñÿò éåðèòäè âÿ äöøìÿíèí áèðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê äèýÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã òàêòèêàñûíû òóòäó. Î, Ãàðàáàüäà îëàí Òåéìóðóí ùöçóðóíà ýåäÿðÿê îíà ãèéìÿòëè ùÿäèééÿëÿð àïàðäû âÿ îíóíëà ìöòòÿôèã îëàðàã, Òåéìóð òÿðÿôèíäÿí Øèðâàí ùàêèìè êèìè òàíûíäû. Øèìàë ñÿðùÿäëÿðèí ìöùàôèçÿñè äÿ îíà òàïøûðûëäû. Èáðàùèí Òåéìóðóí Ãûçûë Îðäàéà ãàðøû éöðöøëÿðèíäÿ èøòèðàê åòäè. Òåéìóðà ãàðøû ÷ûõàí éåðëè ôåîäàëëàðëà, î úöìëÿäÿí Øÿêè ùàêèìè Ñåéäè ßùìÿäëÿ Òåéìóð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí íèçàìëàíìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åòäè. Òîõòàìûø èëÿ Òåéìóðóí àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿð Øèðâàíûí òÿñÿððöôàòûíà úèääè çèéàí âóðñà äà, Èáðàùèì þëêÿíè äèð÷ÿëäÿ áèëäè, Äÿðáÿíäèí ìöäàôèÿ èñòåùêàìëàðû ìþùêÿìëÿíäèðèëäè âÿ ñ. Òåéìóðóí þëöìöíäÿí (1405) ñîíðà Û Øåéõ Èáðàùèì Òåéìóðèëÿðÿ ãàðøû éåíè õÿòò òóòäó. Òåéìóð èìïåðèéàñû äàõèëèíäÿ ùàêèìèééÿò óüðóíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Èáðàùèì Ýÿíúÿíè âÿ Ãàðàáàüûí õåéëè ùèññÿñèíè ÿëÿ êå÷èðÿ áèëäè, Øÿêè, ßðäÿáèë ùàêèìè, Ãàðàìàí òàéôà áàø÷ûñû, ýöðúö ÷àðû èëÿ èòòèôàã áàüëàäû. Ìöòòÿôèãëÿð 1405 èëèí éàéûíäà Êöð ÷àéûíûí ñàùèëèíäÿ òåéìóðè Þìÿðèí ãîøóíóíó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäûëàð. Áó çàìàí Þìÿðÿ ãàðøû öñéàí ãàëäûðìûø òÿáðèçëèëÿð Èáðàùèìè Òÿáðèçÿ äÿâÿò åòäèëÿð.1406 èëèí ìàéûíäà Èáðàùèì Òÿáðèçÿ äàõèë îëäó âÿ ãûñà ìöääÿòÿ îëñà äà, Àçÿðáàéúàíû þç ùàêèìèééÿòè àëòûíäà áèðëÿøäèðäè. Ëàêèí, ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð Èáðàùèìèí Òÿáðèçäÿí ýåðè ãàéûòìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Øåéõ Èáðàùèì

1417 èëÿ ãÿäÿð Øèðâàíû èäàðÿ åòäè. 13–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè áàõûìäàí ñå÷èëìèø áþëýÿëÿðäÿí áèðè Øÿêè îëìóøäóð. Øÿêè 13 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ ãûñà ìöääÿòÿ ýöðúö ôåîäàëëàðûíûí íöôóç äàèðÿñèíÿ äöøñÿ äÿ, 30-úó èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã Øèðâàíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëäó. 14 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ, Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí çÿèôëÿìÿñèíäÿí âÿ ïàð÷àëàíìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Øÿêè ôåîäàëëàðû äàõèëè ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèëÿð. Ùàêèìèééÿòÿ Îðëàò ãÿáèëÿñè ýÿëäè. Îíëàðûí ôÿàëèééÿòè Òåéìóðóí äþâðöíäÿ äàùà äà ýåíèøëÿíäè. Øÿêè áó äþâðäÿ äÿôÿëÿðëÿ Òåéìóðóí ùöúóìëàðûíà ìÿðóç ãàëäû. Òåéìóðóí èêèíúè éöðöøö çàìàíû Øÿêè äàüûäûëäû. Øÿêè ùàêèìè Ñåéäè ßëè Îðëàò ìöëêöíö âÿ ÿìëàêûíû àòûá ýåäèð. Ëàêèí, Òåéìóðóí Àçÿðáàéúàíäà îëìàäûüû äþâðäÿ Ñåéäè ßëè òåéìóðèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. 1395 èëäÿ, Òåéìóðóí îüëó Ìèðàíøàù Ñåéäè ßëèíèí ìöõàëèô ÷ûõäûüûíû ýöìàí åäèá Øÿêèéÿ ãîøóí ÷ÿêäè âÿ áþëýÿíè òàëàí åòäè. Áóíäàí ùèääÿòëÿíÿí Ñåéäè ßëè ýöðúö ãîøóíó èëÿ áèðëèêäÿ ßëèíúÿéÿ ùöúóì åòäè âÿ Ñóëòàí Òàùèðè ìöùàñèðÿäÿí àçàä åòäè. Äàùà ñîíðà Øÿêèéÿ ãîøóí ÷ÿêÿí ßáó Áÿêèðëÿ äþéöøäÿ Ñåéäè ßëè þëäöðöëäö. Ëàêèí, Òåéìóðèí ãîøóíó äà ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû. Àòàñûíûí éåðèíè òóòàí Øÿêè ùàêèìè Ñåéäè ßùìÿä Û Øåéõ Èáðàùèìèí âàñèòÿ÷èëèéè èëÿ Òåéìóðëà ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿ áèëäè, Øÿêè ùàêèìè êèìè òàíûíäû. Òåéìóðóí þëöìöíÿ ãÿäÿð Ñåéäè ßùìÿä îíóí ìöòòÿôèãè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäè, éöðöøëÿðèíäÿ èøòèðàê åòäè âÿ áóíóíëà äà Øÿêèíèí äàõèëè ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëäè. Ìîíãîë èñòèëàëàðû Àçÿðáàéúàí èãòèñà-

Ïîëèõðîì îðíàìåíòëè ãàáëàð. 12-13 ÿñðëÿð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äèééàòûíà àüûð çÿðáÿ åíäèðäè. Þëêÿäÿ èø÷è ãöââÿñè êÿñêèí ñóðÿòäÿ àçàëäû, áèð ñûðà øÿùÿðëÿð, õöñóñèëÿ Áåéëÿãàí, Ýÿíúÿ, ßðäÿáèë äàüûäûëäû, áÿçèëÿðè (Áÿðçÿíä, Áàúðÿâàí, Õàëõàë, Ìèéàíÿ âÿ ñ.) àäè éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíÿ ÷åâðèëäèëÿð. Êÿíä òÿñÿððöôàòû, ñóâàðìà ñèñòåìè äàùà ýöúëö òÿúàâöçÿ ìÿðóç ãàëäû. Áóíà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðäÿí áèðè êþ÷ÿðè ìîíãîë ãÿáèëÿëÿðèíèí éåðëè îòóðàã ÿùàëèíè ñûõûøäûðìàñû, þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ êþ÷ÿðèëèê ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðÿðÿê êÿíä òÿñÿððöôàòû ö÷öí ìÿùñóëäàð òîðïàãëàðû îòëàãëàðà ÷åâèðìÿëÿðè èäè. Íÿòèúÿäÿ, èëê ìîíãîë éöðöøëÿðè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿââÿëëÿð áåúÿðèëÿí òîðïàãëàðûí éàëíûç 1/10-äÿí êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà èñòèôàäÿ îëóíäó. Þëêÿäÿ ìöâÿããÿòè äÿ îëñà, ãóë ÿìÿéèíäÿí èñòèôàäÿéÿ öñòöíëöê âåðèëäè êè, íÿòèúÿäÿ áåúÿðèëìÿ èøëÿðèíèí êåéôèééÿòèíèí àçàëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. 13 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíèí òÿñèñè âÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí ýöúëÿíìÿñè òÿñÿððöôàòäà ìöÿééÿí úàíëàíìàéà ñÿáÿá îëäó. Áó äþâðäÿ ìîíãîë õàíëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè èãòèñàäè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñûíû éåðëè ôåîäàëëàðûí òîðïàã ñàùÿëÿðèíè çÿáò åòìÿê âÿ ÿùàëèíèí èñòèñìàðû íÿòèúÿñèíäÿ âàð-äþâëÿòÿ éèéÿëÿíìÿê òóòóðäó. Ùöëàêó âÿ îüëó Àáàãà õàíûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòû ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòñÿ äÿ, ñîíðàäàí èãòèñàäèééàòäà òÿíÿççöë ïðîñåñè áàøëàíäû âÿ ýåòäèêúÿ äÿðèíëÿøäè. 13 ÿñðèí ñîíëàðûíà éàõûí Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíäÿ ñèéàñè âÿ èãòèñàäè áþùðàí áàø âåðäè. Øÿùÿð ùÿéàòû äóðüóíëàøäû, äþâëÿò àïàðàòûíäà ñàòãûíëûã, ðöøâÿòõîðëóã ÷îõàëäû. Èãòèñàäàééàòäàêû òÿíÿççöë äþâëÿò õÿçèíÿñèíèí áîøàëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Êåéõàòó õàí [1291–95] áó ïðîñåñèí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿäáèðëÿð ýþðñÿ äÿ (òÿäàâöëÿ ÷àî àäëû êàüûç ïóëëàð áóðàõûëäû) áóíóí ñÿìÿðÿñè îëìàäû. Ùöëàêóëàð äþâëÿòèíè èãòèñàäè âÿ ñèéàñè áþùðàíäàí õèëàñ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ãàçàí õàí [1295 – 1304] úèääè àääûìëàð àòäû âÿ èñëàùàòëàð êå÷èðäè. Îíóí òîðïàã, âåðýè, ìÿùêÿìÿ, ðàáèòÿ, òèúàðÿò ñàùÿëÿðèíäÿêè èñëàùàòëàðû þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí éöêñÿëìÿñèíÿ, äþâëÿòèí òÿíÿçöë ïðîñåñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà âÿ ãöââÿòëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ãàçàí õàí ùÿðá÷èëÿðÿ èãòà òîðïàãëàðû ïàéëàíìàñûíû ðÿñìèëÿøäèðäè âÿ áóíóíëà äà ùÿðáè õÿðúëÿðèí àçàëäûëìàñûíà, ùÿðá÷èëÿðèí õèäìÿòè ìÿñóëèééÿòëÿðèíèí àðòûðûëìàñûíà íàèë îëäó. Òîðïàã èñëàùàòûíûí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿëÿðèíäÿí áèðè áîø ãàëìûø òîðïàãëàðûí – áàéðàò òîðïàãëàðûíûí èñòèôàäÿñè öçðÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí

òÿäáèðëÿð èäè. Áîø ãàëìûø òîðïàãëàð ãåéäèééàòà àëûíäû âÿ ñàùèáè îíó áåúÿðìèðñÿ, áàøãàëàðûíà ïàéëàíäû âÿ áå÷ÿðèëìÿñè ö÷öí èìêàíëàð éàðàäûëäû. Ãàçàí õàíûí âåðýè ñàùÿñèíäÿêè òÿäáèðëÿðè äÿ ñÿìÿðÿëè îëäó. Áöòöí âåðýèëÿð âÿ îíëàðûí ùÿúìè äÿãèãëÿøäèðèëäè, îíëàðûí òîïëàíûëìàñûíäà úèääè ãàéäà-ãàíóí ãîéóëäó, âåðýèëÿðäÿí ÿëäÿ îëóíàí ýÿëèðëÿðèí õÿðúëÿíìÿñè öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò ýöúëÿíäèðèëäè. Ãàçàí õàíûí ýþñòÿðèøè èëÿ ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíäÿêè þçáàøûíàëûã, ãèñìÿí îëñà äà, àðàäàí ãàëäûðûëäû, ðöøâÿòõîðëóã ùàëëàðû àçàëäû, 30 èëäÿí àðòûã âàõòû êå÷ìèø èääèàëàð ãàíóí-

Ýöìöøëÿ áÿçÿäèëìèø ìèñ ìöúðö. 14 ÿñð

ñóç ùåñàá îëóíäó, «ãàçû» âÿçèôÿñèíÿ òÿéèíàòëàðà õöñóñè ôèêèð âåðèëäè âÿ ñ. Ðàáèòÿ ñàùÿñèíäÿ äÿ úèääè òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëäè. ßñàñ òèúàðÿò éîëëàðûíäà ùÿð 3 ôÿðñÿíýäÿí (20–21 êì-äÿí) áèð ðàáèòÿ äàéàíàúàãëàðû – éàìëàð éàðàäûëäû, îíëàðà éàì ÿìèðëÿðè òÿéèí îëóíäó âÿ ëÿâàçèìàòëà òÿìèí îëóíäóëàð. Þëêÿäÿ ðÿñìè ðàáèòÿéàì ñèñòåìè éàðàäûëäû. Åéíè çàìàíäà ðàáèòÿäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí éàðëûã âÿ «ïàéäçà»ëàð (ëþâùÿúèêëÿð) äÿéèøäèðèëäè, îíëàðäàí èñòèôàäÿ öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò ãîéóëäó. Òèúàðÿòäÿ èøëÿäèëÿí ïóë, ÷ÿêè, þë÷ö âàùèäëÿðè ñàáèòëÿøäèðèëäè, òèúàðÿò éîëëàðûíûí, áàçàðëàðûí ìöùàôèçÿñè ýöúëÿíäèðèëäè. Ãàçàí õàíûí èñëàùàòëàðû íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿíèí èãòèñàäè âÿçèééÿòè òÿíçèìëÿíäè, õÿçèíÿ ýÿëèðëÿðè ÿââÿëêè 1700 òöìÿí ÿâÿçèíÿ àðòàðàã 2100 òöìÿíÿ ÷àòäû. Òÿñÿððöôàòûí èíêèøàôû ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíà êèìè äàâàì åòäè. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Ãàçàí õàí èñëàùàòëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíäà âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ äþâëÿòèí áàø âÿçèðè, ùÿêèì, òàðèõ÷è Ôÿçëóëëàù Ðÿñèäÿääèíèí õèäìÿòëÿðè áþéöê îëìóøäóð. 14 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäè âÿçèééÿò éåíèäÿí àüûðëàøäû âÿ áó ùàë ÿñðèí îðòàëàðûíà – úÿëàèðè Øåéõ Öâåéñèí äþâðöíÿ êèìè äàâàì åòäè. Áóíà ñÿáÿá Ùöëàêóëàð äþâðöíäÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí çÿèôëÿìÿñè, ôåîäàë àðà ÷ÿêèø-

ìÿëÿðèíèí àðòìàñû, äþâëÿòèí ÿðàçèñèíèí ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðÿ ïàð÷àëàíìàñû, Àçÿðáàéúàíäà ÷îáàíè ôåîäàë ãðóïóíóí çöëìö, åëÿúÿ äÿ, þëêÿéÿ îëàí àðàìñûç õàðèúè ùöúóìëàð, ìöùàðèáÿëÿð îëäó. Äþâðöí òàðèõúèñè Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíè 1340 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þëêÿíèí «ãóðäà, òöëêöéÿ ìÿñêÿí, áàéãóøà, êÿðêÿñÿ âÿòÿí» îëäóüóíó, ßáó Áÿêð ÿë-Ãöòáè ÿëßùÿðè èñÿ Àçÿðáàéúàíäà «çöëì, áàùàëûã âÿ âÿáà» êèìè 3 øåéèí áîë îëäóüóíó õÿáÿð âåðèðëÿð. Úÿëàèðè Øåéõ Öâåéñèí äþâðöíäÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäà ìöÿééÿí úàíëàíìà ìöøàùèäÿ îëóíñà äà, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí Òåéìóðóí âÿ Òîõòàìûøûí ùöúóìëàðû äþâðöíäÿ äþéöø ìåéäàíûíà ÷åâðèëìÿñè òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíà úèääè òÿñèð ýþñòÿðäè âÿ èãòèñàäè âÿçèééÿòèí éåíèäÿí òÿíÿççöëöíÿ ñÿáÿá îëäó. Ìîíãîëëàðûí Àçÿðáàéúàíà éöðöøëÿðè âÿ ìîíãîë ùþêìðàíëûüû þëêÿíèí àãðàð ãóðóëóøóíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðäè. Þëêÿäÿ ÿââÿëëÿð ìþâúóä îëìóø ÿíÿíÿâè òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàëàðû èëÿ éàíàøû (õàññÿ, âÿãô, ìöëê, úàìààò âÿ ñ.) èíúó, äèâàí, èãòà òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàëàðû äà ýåíèø éàéûëäû. Ìîíãîëëàðûí ýÿëèøè èëÿ þëêÿäÿêè âåðýè âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð ùÿì ñàéúà, ùÿì äÿ âåðýèíèí ìèãäàðûíà ýþðÿ àðòäû. Äþâðöí ìÿíáÿëÿðèíäÿí àéäûí îëóð êè, ìîíãîë àüàëûüû äþâðöíäÿ ÿùàëè 40-à éàõûí âåðýè þäÿìèø, ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Ýþðêÿìëè òÿäãèãàòúû, àêàäåìèê ß.ß.ßëèçàäÿíèí àðàøäûðìàëàðûíäàí ýþðöíäöéö êèìè ÿùàëèäÿí òîïëàíàí âåðýèëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ãîï÷óð, õÿðàú, òàìüà, òàüàð, áàú, öëÿôà (ÿëÿôÿ), êàëàí, òÿðù, úèçéÿ, íÿìàðè, òÿáüóð, áàüáàøû (áàü-øóìàð), õàíå-øóìàð, öøð âÿ ñ. âåðýè íþâëÿðè äàùà àüûð èäè âÿ çÿùìÿòêåø õàëã êöòëÿñèíèí ìöôëèñëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó. Àçÿðáàéúàí òàðèõÿí ìöíáèò, ìÿùñóëäàð òîðïàãëàðà, ÷îõøàõÿëè áèòêè þðòöéöíÿ ìàëèê þëêÿ èäè. Àçÿðáàéúàíäà ùÿð úöð äÿíëè áèòêèëÿð-áóüäà, àðïà, ÷ÿëòèê, ãàðüûäàëû, áîñòàí âÿ áàü áèòêèëÿðè, òåõíèêè áèòêèëÿð, õöñóñèëÿ ïàìáûã áåúÿðèëèðäè. Þëêÿíèí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðè áó âÿ éà äèýÿð áèòêè íþâö èëÿ ìÿøùóðëàøìûøäû. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà ñöíè ñóâàðìà øÿáÿêÿñè ìþâúóä èäè. Áó ñàùÿäÿ ÿñàñÿí ÷àé ñóëàðûíäàí âÿ êÿùðèç ñèñòåìèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Òåéìóðóí äþâðöíäÿ Àðàçäàí Áåéëÿãàíà «Áÿðëàñ» ñó àðõû ÷ÿêèëäè âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû. Êÿíä òÿñÿððöôàòû áèòêèëÿðèíèí áåúÿðèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè. ßêèí ö÷öí àéðûëìûø òîõóìëàð õöñóñè øÿðàèòäÿ ñàõëàíûëûð, áèòêèëÿð áèð-áèðèíÿ ïåéâÿíä åäèëèð âÿ áó ìÿãñÿäëÿ 5 úöð 239

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Øèðëè ñàõñû ìèç. 13-14 ÿñðëÿð.

ïåéâÿíä ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Òîðïàüûí êöáðÿëÿíìÿñèíÿ äèããÿò âåðèëèðäè. Êöáðÿ êèìè äàùà ÷îõ ìàë-ãàðà, ãóø ïåéèíèíäÿí, ñàëëàãõàíà èôðàçàòûíäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Òîðïàüûí àðàòà ãîéóëìàñû öñóëó äà òÿòáèã îëóíóðäó. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà èñòèõàíàëàðäàí, ñöíè ñóâàðìàäàí, êîòàí èëÿ øóìëàìàäàí, øîðàí òîðïàãëàðûí éóéóëàðàã ìöíáèòëÿøäèðèëìÿñèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà 1–2 úöò þêöçëÿ äàðòûëàí õûðäà êîòàíëàðëà éàíàøû, 16–20 úöò þêöçëÿ äàðòûëàí êîòàíëàð ìþâúóä èäè. Êÿíä òÿñÿððöôàòû áèòêèëÿðèíè õÿñòÿëèêëÿðäÿí âÿ çèéàíâåðèúèëÿðäÿí ãîðóìàã ö÷öí ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿð ýþðöëöðäö. Ðÿñèäÿääèíèí «Àñàð âÿ ßùéà» («Òÿñèð âÿ äèð÷ÿëèø») ÿñÿðèíäÿ âåðèëÿí ôàêòëàð áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà âÿ öìóìèééÿòëÿ Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí éöêñÿê èíêèøàô åòäèéèíè ýþñòÿðèð. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ìöùöì ñàùÿñèíè ùåéâàíäàðëûã òÿøêèë åäèðäè. Èðè âÿ õûðäàáóéíóçëó ùåéâàíëàð Àçÿðáàéúàíûí áöòöí áþëýÿëÿðèíäÿ éåòèøäèðèëèðäè. Òàðèõ÷è Íÿñÿâè Áåéëÿãàíäà «ñàéñûç-ùåñàáñûç ãîéóí ñöðöëÿðè ýþðäöéöíö» õÿáÿð âåðèð. Àò÷ûëûã âÿ ãàòûð÷ûëûüà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè. Èðè ôåîäàëëàðûí éöç ìèíëÿðëÿ ãîéóíó, îí ìèíëÿðëÿ àòû âàð èäè. Ðÿøèäÿääèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ îíóí âÿ îüëàíëàðûíûí 250 ìèí áàø ãîéóíó, 250 ìèí áàø ãàòûðû, 30 ìèí áàø àòû, 30 ìèí òîéóã âÿ ãàçû âÿ ñ. âàðäû. Àçÿðáàéúàí àòëàðû äöíéà øþùðÿòè ãàçàíìûøäû. Ìàðêî Ïîëî Àçÿðáàéúàíäà ÷îõëó éàõøû àòûí îëäóüóíó âÿ Ùèíäèñòàíà àïàðûëûá áàùà ãèéìÿòÿ ñàòûëäûüûíû áèëäèðèðäè. Ùåéâàíäàðëûãäà êþ÷ìÿ âÿ ãèñìÿí äÿ êþ÷ÿðè òÿñÿððöôàò öñóëóíäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. 13 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿðëÿð âÿ øÿùÿð ùÿéàòû éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíäÿ èäè. Áó äþâð øÿùÿðëÿðèíèí èí240

êèøàôû äàùà ÷îõ äÿðèíèíÿ ýåäèð, îíëàðûí ìþêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ, øÿùÿð èãòèñàäèééàòûíäà ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿòèí àðòûðûëìàñûíà õöñóñè éåð âåðèëèðäè. ßñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà èðèëè-õûðäàëû 60-äàí ÷îõ øÿùÿð âÿ ãàëàëàð âàð èäè. Ýÿíúÿ, Òÿáðèç, Íàõ÷ûâàí, Ìàðàüà, ßðäÿáèë, Äÿðáÿíä âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíûí ÿñàñ øÿùÿðëÿðèíäÿí èäè. Îíëàðûí áÿçèëÿðèíäÿ 100 ìèíäÿí àðòûã ÿùàëè éàøàéûðäû. Ìîíãîë éöðöøëÿðèíèí äàüûäûúû íÿòèúÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã Àçÿðáàéúàí øÿùÿðèíèí ïîòåíñèàë ãöââÿñè ìÿùâ îëìàäû, ìöíàñèá øÿðàèò éàðàíàí êèìè îíëàðûí èíêèøàôû áàøëàíäû, éåíè øÿùÿðëÿð ñàëûíäû. 14 ÿñðèí 1-úè éàðñûíäà âÿ ñîíðàëàð Ìàðàüà, Íàõ÷ûâàí âÿ Óúàí øÿùÿðëÿðè íÿçÿðÿ÷àðïàúàã äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòäè. Óðìèéà, Õîé, Ñÿëìàñ, Ñÿðàá âÿ Óøíó øÿùÿðëÿðè èíêèøàô åäÿðÿê þëêÿíèí èðè øÿùÿðëÿðè ñûðàñûíà äàõèë îëäóëàð. Òÿáðèç, Ùöëàêó äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû îëàðàã äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Îíóí ÿðàçèñè ýåíèøëÿíÿðÿê 4.000 ùåêòàðà ÷àòäû. Øÿùÿð 25 ìèí àääûì (òÿãð. 24 êì) óçóíëóüóíäà äèâàð èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäó. Øÿùÿðäÿ 1 ìèëéîíà éàõûí àäàì éàøàéûðäû. Òÿáðèç øÿùÿðèíèí ÿòðàôûíäà ñàëûíìûø Ðÿá-è Ðÿøèäèäÿ 30 ìèí åâ âàðäû. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ìàùìóäàáàä øÿùÿðè ñàëûíäû. Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ – Òÿáðèçäÿ (ßðê ãàëàñû), Àáøåðîíäà ãàëàëàð òèêèëäè âÿ îíëàð þëêÿíèí ìöäàôèÿ ãöäðÿòèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ õèäìÿò åäèðäè. Ìÿðäÿêàíäàêû 2 ãàëà, Íàðäàðàí ãàëàñû, Ðàìàíà ãàëàñû áó äþâðöí òèêèëèëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè éàðûìàãðàð õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëñàëàð äà, îíëàðûí èãòèñàäèééàòûíäà ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìöùöì éåð òóòóðäó. Øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàí çöìðÿñè äàùà ÷îõëóã òÿøêèë åäèðäè. Áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè, õöñóñèëÿ Òÿáðèç Øÿðãèí ìöùöì ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Øÿùÿðäÿ ùÿð áèð ñÿíÿò íþâö öçðÿ ñÿíÿòêàðëûã ðàñòàñû – úÿðýÿñè ìþâúóä èäè. Áàçàðëàðäà ÿñíàô âÿ ñÿíÿòêàðëàðûí õöñóñè éåðëÿðè âàðäû. Áó äþâðäÿ Àçÿðáéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ ÿñàñÿí ÿââÿëêè ÿíÿíÿâè ñÿíÿò íþâëÿðè äàâàì åòäèðèëèðäè. Òîõóúóëóã, õàë÷à÷ûëûã, ìåòàëèøëÿìÿ, êåðàìèêà, äóëóñ÷óëóã, äÿðè èñòåùñàëû, àüàú åìàëû, øöøÿ èñòåùñàëû, òèêèíòè èøè, øèðíèééàò ùàçûðëàíìàñû, áÿäèè èøëÿìÿëÿð âÿ ñ. ÿñàñ ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðèíè òÿøêèë åäèðäè. Øèðâàí þç èïÿéè, Ýÿíúÿ ñîéóã ñèëàùû, Õîé ìèñ ìÿìóëàòû, Øÿìêèð éàõøû áû÷àãëàðû, Øèç ãûçûë âÿ ãóðüóøóí åìàëû èëÿ òàíûíûðäû. Åëõàíèëÿð äþâðöíäÿ ñèëàù ùàçûðëàíìàñû ñàùÿñèíäÿ êåéôèééÿò äÿéèøèê-

ëèéè äÿ áàø âåðäè. Áèð ÷îõ ñÿíÿòêàðëàð «ìîíãîë» ÷åøèäëè ñîéóã ñèëàù, «òîíà» àäëàíàí ö÷òèéÿëè îõ óúëàðû ùàçûðëàéûðäûëàð. Òÿáðèç, Áåéëÿãàí, Ãÿáÿëÿ, Ýÿíúÿ êåðàìèêà óñòàëàðûíûí, Òÿáðèç, Êàüÿçêîíàí (Õóíÿú) øÿùÿðëÿðèíèí àüàú åìàëû öçðÿ ñÿíÿòêàðëàðûíûí ìÿùñóëëàðû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè. Ñÿíÿòêàðëàð «ßõè» àäëàíàí äèíè-èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ïåøÿ èõòèñàñëû òÿøêèëàòäà áèðëÿøìèøäèëÿð. Áåëÿ òÿøêèëàòëàð ÷îõ âàõò «ÿñíàô» âÿ éà «ìþùòÿðèôÿ», ìîíãîëëàð äþâðöíäÿ èñÿ «îçàí» àäëàíûðäû. «ßõè» òÿøêèëàòëàðû õöñóñè èäàðÿ ãóðóëóøóíà ìàëèê èäèëÿð âÿ þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ íèçàìíàìÿëÿð – «Ôöòöââÿòíàìÿ»ëÿð ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ùöëàêóëàð âÿ Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòëÿðèíèí ìÿðêÿçè âèëàéÿòè êèìè õàðèúè âÿ äàõèëè òèúàðÿòäÿ àïàðûúû ðîë îéíàéûðäû. Áó äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèñèíäÿí êå÷ÿí 5 ÿñàñ êàðâàí éîëëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòèíèí Àçÿðáàéúàíëà ÿëàãÿñè âàðäû. Òÿáðèç äöíéà ÿùÿìèééÿòëè òèúàðÿò éîëëàðûíûí êÿñèøäèéè ìÿêàí èäè. Òÿáðèçäÿí áöòöí èñòèãàìÿòëÿðÿ êàðâàí éîëëàðû øàõÿëÿíèðäè. Øèìàë, úÿíóá âÿ úÿíóá-øÿðã éîëëàðû øÿùÿðè äöíéàíûí áèð ÷îõ òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè èëÿ áèðëÿøäèðèðäè. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ öìóìè óçóíëóüó òÿõìèíÿí 2.000 êì-äÿí àðòûã îëàí òèúàðÿò éîëëàðû øÿáÿêÿñè ìþâúóä èäè. Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðûíûí ìÿùñóëëàðû Øÿðã âÿ Ãÿðá þëêÿëÿðèíÿ èõðàú îëóíóð âÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè. Âåíåñèéà, Ýåíóéà, Ãûçûë Îðäà âÿ ñ. äþâëÿòëÿðëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè äàùà ýåíèø èäè. Àçÿðáàéúàíäàí èõðàú îëóíàí ÿìòÿÿëÿð àðàñûíäà êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû õöñóñè éåð òóòóðäó. Þëêÿéÿ ÷îõëó õàðèúè ìàëëàð èäõàë îëóíóðäó. Òÿáðèç áàçàðûíäà Ñåéëîí, Êÿøìèð, Ìÿðâ, Òóñ, Øèðàç, Øàì, ×èí, Ðóñèéà, Àëìàíèéà âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿí ýÿòèðèëÿí ìöõòÿëèô ÷åøèäëè ìàëëàð ñàòûëûðäû. Ãàçàí õàíûí êå÷èðäèéè èñëàùàòëàð þëêÿäÿ

Èïÿê õàëàòëàð. Ìèíýÿ÷åâèð. 13-14 ÿñðëÿð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ðàìàíà ãàëàñû. 13-14 ÿñðëÿð

òèúàðÿòèí äàùà äà èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè. Òèúàðÿòèí èíêèøàôû âÿ ýåíèø âöñÿò àëìàñû þëêÿäÿ ïóë òÿäàâöëöíöí òÿíçèìëÿíìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè. Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ – Òÿáðèç, Ýÿíúÿ, Ìàðàüà, Íàõ÷ûâàí, Áÿðäÿ, ßðäÿáèë, Óðìèéà, Áàêû, Øàìàõû, Øàáðàí, Áåéëÿãàí, Äÿðáÿíä, Õîé, Áèëÿñóâàð, Øÿðóð, Ñÿðàá, Àñòàðà, Ñÿëìàñ, Ìàùìóäàáàä, Ãÿáÿëÿ, ßðúèø, Øèðâàí, Ãàðààüàú, ßëèíúÿ, Ýöøòàñôû âÿ ñ. øÿùÿð âÿ ãàëàëàðûíäà çÿðáõàíàëàð ìþâúóä èäè âÿ îíëàðäà ìöõòÿëèô þë÷öäÿ âÿ âÿçíäÿ ãûçûë, ýöìöø âÿ ìèñ ñèêêÿëÿð êÿñèëèðäè. Çÿðáõàíàëàðäà õöñóñè èø ïðèíñèïè ìþâúóä èäè. Òÿäàâöëäÿ òöìÿí, áàëûø, äèíàð, äèðùÿì, åëÿúÿ äÿ àüúà, ìèðè, òèíýÿ, äàíã, áèð ìöääÿò èñÿ «÷àî» àäëû êàüûç ïóëëàð èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. 13-14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàúéíäà ÿùàëèíèí åòíèê òÿðêèáèíäÿ âÿ äèíè ýþðöøëÿðèíäÿ ìöÿééÿí äÿéèøèêëèê áàø âåðäè. Áó èëê íþâáÿäÿ ìîíãîë éöðöøëÿðè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíà áèð ñûðà ìîíãîë-òöðê ãÿáèëÿëÿðèíèí ýÿëìÿñè èëÿ áàüëû èäè. Èëê ìÿíáÿëÿð âÿ òîïîíèìèê ìàòåðèàëëàð ùÿìèí äþâðäÿ 20-äÿí àðòûã ãÿáèëÿíèí Àçÿðáàéúàíà ýÿëÿðÿê þëêÿíèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøäûüû ùàãäà ìÿëóìàò âåðèð. Ñóëäóç-÷îáàíè, úÿëàèðè, ãóðãàí, ñÿãàèò, êèíýèò, úóðèàò, ñóíèò, òÿíêãóò, èëäóðêèí, óðéàíêãàò, îíãóò, òàòàð, ùÿðòÿêàí, îéðàò, ùÿì÷èíèí úèðêèí, òàìãàëûã, äîëàí, àëàð, ÿëÿò, óðàí âÿ ñ. áåëÿ ãÿáèëÿëÿðäÿí èäèëÿð. Áó ãÿáèëÿëÿð ìöàñèð Àçÿðáàéúàí òîïîíèìèêàñûíäà þç èçëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøëàð. Ýÿëìÿ ìîíãîë-òöðê ãÿáèëÿëÿðè çàìàí êå÷äèêúÿ éåðëè ÿùàëè èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøìûø, àññèìèëèéàñèéàéà óüðàìûø âÿ åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàíäà òöðêäèëëè ÿùàëèíèí ñàéûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìîíãîë éöðöøëÿðè äþâðöíäÿ ýÿëÿí ãÿáèëÿëÿðäÿí ñóëäóçèëÿð

(ñîíðàäàí «÷îáàíèëÿð» àäëàíäûëàð) âÿ úÿëàèðèëÿð Àçÿðáàéúàíäà äàùà ôÿàë îëäóëàð âÿ þëêÿíèí èäàðÿñèíäÿ èøòèðàê åòäèëÿð. Àçÿðáàéúàíà ýÿëÿí ìîíãîë-òöðê ãÿáèëÿëÿðè èëÿ éåðëè ÿùàëè àðàñûíäà ìþâúóä îëìóø ôÿðãëè úÿùÿòëÿðäÿí áèðè îíëàðûí äèíè ýþðöøëÿðèíäÿêè ìöõòÿëèôëèê èäè. ßñàñÿí áöòïÿðÿñòëÿðäÿí èáàðÿò îëàí ìîíãîë ãÿáèëÿëÿðè èëê âàõòëàðäà Àçÿðáàéúàíäà âÿ çÿáò åòäèêëÿðè ÿðàçèëÿðäÿ þç äèíëÿðèíè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìàüà úÿùä ýþñòÿðäèëÿð. Õîé, Ìàðàüà âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ áöòïÿðÿñòëèê äèíè àáèäÿëÿðè – áöòõàíàëàð òèêèëäè, áöòïÿðÿñò äèí õàäèìëÿðèíèí – áÿõøèëÿðèí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàäûëäû. Ìîíãîëëàð èëê âàõòëàðäà áàøãà äèíëÿðÿ, õöñóñèëÿ õðèñòèàí âÿ éÿùóäè äèíëÿðèíÿ äÿ ìåéë ñàëäûëàð. Áöòöí áóíëàð Èñëàìûí äþâëÿò äèíè ñòàòóñóíó èòèðìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû âÿ éåðëè ìöñÿëìàí ÿùàëèñè èëÿ ýÿëìÿ ìîíãîëëàð àðàñûíäà ãàðøûäóðìàéà ñÿáÿá îëäó. Ìîíãîë øàùçàäÿñè Ãàçàí ùàêèìèééÿòäÿ ìþùêÿìëÿíìÿê íàìèíÿ áöòïÿðÿñòëèêäÿí öç äþíäÿðäè, Èñëàì äèíèíè ãÿáóë åòäè âÿ áöòöí ìîíãîë ãÿáèëÿëÿðèíè áó äèíÿ ñèòàéèø åòìÿéÿ âàäàð åòäè. Èñëàì éåíèäÿí äþâëÿò äèíè ñòàòóñó êÿñá åòäè. Ãàçàí õàíûí áó òÿäáèðè áöòïÿðÿñòëèéèí àðàäàí ÷ûõìàñûíà, õðèñòèàí âÿ éÿùóäè äèíëÿðèíèí ìþâãåéèíèí êÿñêèí ñóðÿòäÿ çÿèôëÿìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. Êÿñêèí ìöáàðèçÿ øÿðàèòèíäÿ ãàçàíûëàí áó ãÿëÿáÿ Èñëàìûí ñîíðàêû èíêèøàôûíà òÿñèð åòäè âÿ þëêÿíèí èäàðÿñèíèí áèð ÷îõ ñàùÿëÿðè éåíèäÿí Èñëàì äèí õàäèìëÿðèíèí øÿðÿíúàìûíà âåðèëäè. Ìîíãîëëàðûí Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ãóðìàëàðû þëêÿíèí èäàðÿ ñèñòåìèíÿ ìöÿééÿí òÿñèð ýþñòÿðäè. Àçÿðáàéúàíäà èêè ÿíÿíÿâè äþâëÿò ãóðóëóøóíóí – îòóðàã ÿùàëèéÿ âÿ êþ÷ÿðèëÿðÿ ìÿõñóñ èäàðÿ ñèñòåìëÿðèíèí áèð-áèðèíÿ ÷óëüàøìàñû, ãàé-

íàéûá-ãàðûøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ äàùà äà èíêèøàô åòìèø, òÿêìèëëÿøìèø, îç äþâðö ö÷öí ìöòÿðÿããè îëàí âàùèä èäàðÿ ñèñòåìè éàðàíäû. Éåíè èäàðÿ ñèñòåìèíäÿ ùÿð èêè òÿðÿôÿ àèä ãàáàãúûë, ìöòÿðÿããè, ìöñáÿò úÿùÿòëÿð þçöíÿ éåð òàïäû. Áó ñèñòåìäÿ êþ÷ÿðèëÿðÿ ìÿõñóñ ùÿðáè èäàðÿ÷èëèê þç ìþâãåéèíè ãîðóéóá ñàõëàñà äà, òÿñÿððöôàòûí èäàðÿñèíäÿ éåðëè èäàðÿ÷èëèê ÿíÿíÿëÿðè öñòöíëöê ãàçàíäû. Ùöëàêóëàð âÿ Úÿëàèðèëÿð äþâëÿòëÿðèíäÿ àëè ùàêèìèééÿò îðãàíû ãóðóëòàé èäè. Ñÿëòÿíÿò ñàùèáè îëàí Ñóëòàí äà ãóðóëòàéäà ñå÷èëäèêäÿí ñîíðà ùöãóãè áàõûìäàí òÿñäèãëÿíèðäè. Ñóëòàíûí ñÿëàùèééÿòëÿðè ãåéðèìÿùäóä èäè. Íàèá ÿñ-ñÿëòÿíÿò ñóëòàíûí íàèáè èäè âÿ îíóí îëìàäûüû âàõòëàðäà þëêÿíè èäàðÿ åäèðäè. Äþâëÿòäÿ ùÿðáè èäàðÿ÷èëèéÿ äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðèëèðäè. Ùÿðáè èäàðÿ÷èëèê áàø ÿìèðèí ÿëèíäÿ úÿìëÿíñÿ äÿ, ñóëòàí áàø êîìàíäàí ùåñàá îëóíóðäó. Ùÿðáè èäàðÿ÷èëèê «ßìàðÿò» (ßìèðëèê) àäëàíàí òÿøêèëàòäà úÿìëÿøìèøäè âÿ îíóí àøàüû ùÿðáè áþëìÿëÿðäÿ þçÿêëÿðè ìþâúóä èäè. Ùÿðáè ñèñòåìäÿ óëóñ ÿìèðè, âèëàéÿò (þëêÿ) ÿìèðè, òöìÿí, ìèíëèê, éöçëöê ÿìèðëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ùÿðáè ùèññÿëÿðäÿ èíàãëàð (ùÿðáè ìÿñëÿùÿò÷èëÿð), áóêàâóë (òÿìèíàò÷û), éàñàâóë, áÿõøè, éóðò÷è, áÿëàðãó÷è âÿ ñ. âÿçèôÿ ñàùèáëÿðè ÷àëûøûðäûëàð. Îðäó ùèññÿëÿðèíäÿ úèääè íèçàì-èíòèçàì ×èíýèç õàíûí éàñàñû (ãàíóíó) èëÿ òÿíçèìëÿíèðäè. Äþâëÿòèí ìöëêö èäàðÿñè «Äèâàí» ñèñòåìè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Ìÿðêÿçè äþâëÿò àïàðàòûíäà 20-äÿí àðòûã äèâàí ìþâúóä èäè. Îíëàð ìÿðêÿçè âÿ ñàùÿëÿð öçðÿ äèâàíëàðà àéðûëûðäû. Ìÿðêÿçè äèâàíëàð «Äèâàí-è ñÿëòÿíÿò» âÿ «Äèâàí-è ìÿìàëèê» îëìàãëà 2 ãèñìÿ áþëöíöðäö âÿ ìöâàôèã îëàðàã ñÿëòÿíÿò ñàùèáèíÿ âÿ äþâëÿòÿ àèä òÿñÿððöôàòûí èäàðÿñè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó. Äèâàíëàðäà úèääè ìàëèééÿ ùàãã-ùåñàáû àïàðûëûð âÿ áó ìÿãñÿäëÿ 7 íþâ äÿôòÿðëÿðäÿí – ìöùàñèáàò êèòàáëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ìöëêè èäàðÿéÿ áàø âÿçèðëÿð âÿ

Ñàõñû ãàá. 13-14 ÿñðëÿð

241

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí ìÿçàðû. Áàüäàä

äèâàí áàø÷ûëàðû úàâàáäåù èäèëÿð. Áóíäàí ÿëàâÿ ìöëêè èäàðÿ ñèñòåìèíäÿ óëóã áèòèê÷è (ÿìëàê ðÿèñè), ìöíøè ÿë-ìÿìàëèê, èñôÿùñàëàð, ùÿêÿì ÿë-ìÿìàëèê âÿ ñ. âÿçèôÿ ñàùèáëÿðè ÷àëûøûðäûëàð. Áîø ãàëìûø – áàéðàòòîðïàãëàðûí èñòèôàäÿñè, òèêèíòè, ñÿíÿòêàðëûã, òèúàðÿò âÿ äèýÿð ñàùÿëÿð öçðÿ äèâàíëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ âèëàéÿòëÿð, øÿùÿðëÿð öçðÿ øàõÿëÿíìèøäèëÿð. Äèíè ìöÿññèñÿëÿðèí, ÿìëàêûí, õöñóñèëÿ, âÿãô ÿìëàêûíûí èäàðÿñè ãàçû ÿë-ãöççàòûí (ãàçûëàð ãàçûñûíûí) ÿëèíäÿ úÿìëÿøìèøäè. Âÿãô ÿìëàêû «äþâëÿò âÿãôè» âÿ «ñåéèäëÿð âÿãôè» îëìàãëà 2 éåðÿ áþëöíìöøäö. Äþâëÿòèí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè äÿ ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðÿ – äþâëÿò âÿ äèíè ìÿùêÿìÿëÿðÿ àéðûëìûøäû. Äþâëÿò ìÿùêÿìÿëÿðè ×èíýèç õàíûí éàñàñûíà, äèíè ìÿùêÿìÿëÿð øÿðèÿò ãàíóíëàðûíà ÿñàñÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Äþâëÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíèí øÿðèÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíèí èøèíÿ ìöäàõèëÿñè ãàíóí èëÿ ãàäàüàí îëóíìóøäó. Ìîíãîë éöðöøëÿðè äþâðöíäÿ êþ÷ÿðè ìîíãîë-òöðê ãÿáèëÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíà ýÿëìÿñè âÿ áóðàäà ìÿñêóíëàøìàñû Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíÿ âÿ åëìèíÿ äÿ òÿñèð ýþñòÿðäè. Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáèíèí éàðàíìàñûíäà âÿ èíêèøàôûíäà óéüóð ðÿññàìëàðûíûí ýÿòèðäèêëÿðè Øÿðãè Òöðêöñòàí ñÿíÿòèíèí òÿñèðè ÷îõ îëäó. Åéíè çàìàíäà óéüóð ÿëèôáàñû þëêÿäÿ òöðêäèëëè ÿùàëè àðàñûíäà éàçû âàñèòÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Ðÿñìè ñÿíÿäëÿð òöðêäèëëè ÿùàëèéÿ áó ÿëèôáà èëÿ ÷àòäûðûëûðäû. 13 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà èñòÿð äÿãèã, èñòÿðñÿ äÿ ùóìàíèòàð åëì ñàùÿëÿðèíäÿ èíêèøàô áàø âåðäè, øþùðÿòëè ÿñÿðëÿð ìåéäàíà ýÿëäè. Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè áöòöí Øÿðãäÿ òàíûíäûëàð, áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ ÷àëûøàðàã ìÿøùóðëàøäûëàð. 242

Áó èíêèøàôûí ÿñàñûíäà þëêÿäÿêè ìÿêòÿá âÿ ìààðèôèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëìàñû äóðóðäó. Ìÿêòÿá èáòèäàè òÿùñèë âåðÿí ìöÿññèñÿ èäè âÿ áóðàäà 15 éàøûíà êèìè òÿùñèë àëûá ìÿäðÿñÿéÿ äàõèë îëìàüà ùàçûðëàøûðäûëàð. Ìÿêòÿáëÿðäÿ äèíè òÿùñèëëÿ éàíàøû äöíéÿâè ôÿíëÿðäÿí äÿ äÿðñëÿð êå÷èðèëèðäè. Þëêÿäÿ òÿùñèëèí «ìÿçùÿð» òÿäðèñ öñóëóíäàí (éÿíè ìöñòÿãèë ÷àëûøìà öñóëóíäàí) äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ìÿäðÿñÿëÿð àäè ìÿäÿðÿñÿ âÿ àëè ìÿäðÿñÿ îëìàãëà 2 ãèñìÿ áþëöíöðäö. Àëè ìÿäðÿñÿëÿð çàìàíÿìèçèí óíèâåðñèòåòëÿðè, èíñòèòóòëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ îëàí åëì îúàãëàðû èäè. Òÿáðèçèí Ðÿá-è Ðÿøèäè ìÿùÿëëÿñèíäÿ âÿçèð Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèí òÿðÿôèíäÿí 1299 èëäÿ ÿñàñû ãîéóëìóø àëè ìÿäðÿñÿ áó îúàãëàðäàí áèðè èäè. Ìÿíáÿíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, áó òÿùñèë îúàüûíäà 500 íÿôÿð àëèì, ôÿãèù äÿðñ äåéèð âÿ îíëàðûí ÷îõó Òÿáðèçÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿí, âèëàéÿòëÿðäÿí úÿëá îëóíìóøäóëàð. Ùÿìèí ìÿäðÿñÿäÿ òÿùñèë àëàí 700 íÿôÿðèí 600-ö äÿ áàøãà éåðëÿðäÿí ýÿëÿíëÿð èäè. Åëìèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè öçðÿ, éÿíè ôàêöëòÿëÿð öçðÿ òÿùñèë àëàí ìöäàâèìëÿð éàòàãõàíà èëÿ òÿìèí îëóíìóø, òÿãàöä àëìûøëàð. Ìöäàâèìëÿðèí 6 ìèí íÿôÿðè Òÿáðèçäÿ, ìèíè Ðÿá-è Ðÿøèäèíèí þçöíäÿ éåðëÿøäèðèëìèøäè. Áöòöí áóíëàð Òÿáðèçäÿ àëè òÿùñèëèí ÿñàñûíûí 13 ÿñðèí ñîíóíäà ãîéóëäóüóíó âÿ Àçÿðáàéúàíäà àëè òÿùñèëèí ÿí àçû 700 èëäÿí àðòûã éàøû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. 13-14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà åëìèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ èíêèøàô áàø âåðäè. Àñòðîíîìèéà (íöúóì), ðèéàçèééàò, òèáá, òàðèõ, ôÿëñÿôÿ, ÿäÿáèééàò, äèë, ìóñèãè âÿ åëÿúÿ äÿ, ìåìàðëûã âÿ èíúÿñÿíÿò ñàùÿëÿðèíäÿ éåíè-éåíè íàèëèééÿòëÿð ãàçàíûëäû. 1259 èëäÿ Ìàðàüàäà Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ òèêèëìèø ðÿñÿäõàíà Øÿðãäÿ äþâðöíöí ÿí áþéöê åëìè-òÿäãèãàò ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäè. Óðýÿíú âÿ Ðåé ðÿñÿäõàíàëàðû ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø áó ðÿñÿäõàíà òÿãðèáÿí 50 èë ôÿàëèééò ýþñòÿðäè. Ðÿñÿäõàíàäà Íÿñèðÿääèí Òóñè èëÿ éàíàøû, Ãöòáÿääèí Øèðàçè, Ìöâÿééÿääèí Îðäó, Íÿúìÿääèí Ãÿçâèíè, Ôÿõðÿääèí Ìàðàüàéû, ßáöë Ôÿðÿú, ÷èíëè Ôàî Ìóí÷è, ìîíãîë Èñà, òèôëèñëè Ôÿõðÿääèí Èõëàòè âÿ ñ. êèìè 100-äÿí àðòûã ýþðêÿìëè àëèì èøëÿéèðäè. Ðÿñÿäõàíàíûí 400 ìèíäÿí àðòûã ÿëéàçìàéà ìàëèê êèòàáõàíàñû âàðäû. Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð Óëóãáÿé, Úàéïóð, Ïåêèí âÿ áèð ñûðà Àâðîïà ðÿñÿäõàíàëàðûíûí åëìè ôÿàëèééÿòèíÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Íÿñèðÿääèí Òóñè äþâðöí åíñèêëîïåäèê åëìÿ ìàëèê àëèìëÿðèíäÿí áèðè èäè. Îíóí ÷îõøàõÿëè çÿíýèí èðñè ýöíöìöçÿ-

äÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð. «Çèúè-Åëõàíè» (Åëõàíè úÿäâÿëëÿðè), «Øÿêëöë-ãèòà» (Êÿñèøìÿëÿðèí øÿêëè), «Öñòöðëàá» (Àñòðîëîýèéà), «Òÿùðèð ÿë-Ìÿúÿñòè» (Ìÿúÿñòèíèí øÿðùè), «ßõëàãè-Íàñèðè», «Úàâàùèðíàìÿ», «Ìàëèééÿ áàðÿäÿ» ðèñàëÿñè äþâðöí ìöùöì òÿäãèãàòëàðûíäàí ñàéûëûð. Òèáá ñàùÿñèíäÿ äÿ èðÿëèëÿéèø áàø âåðäè. Áó èøäÿ âÿçèð, òÿáèá Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèíèí ÿìÿéè áþéöê èäè. Îíóí «Òèááå ÿùë-å õèòàé», «ßäâèééå-éå ìöôðèäå-éå õèòàè», «ßäâèééå-éå ìöôðèäåéå ìîüîëû» êèìè ÿñÿðëÿðè, åëÿúÿ äÿ, Ìàùìóä èáí Èëéàñûí «Åëìè-òèáá», «Ìöõòÿñÿð ÿò-òèáá», «Êèòàá ÿë-õÿôè ôè åëì ÿë-ìÿäàâè» (Ìöàëèúÿ åëìè ùàããûíäà êèòàá), ßëè Àáäóëëà Ìÿùÿììÿä èáí Íàìâÿð Òÿáðèçèíèí «ßäâàð ÿë-ùèìàéÿò» ÿñÿðëÿðè äþâðöí áó ñàùÿäÿ ìöùöì òÿäãèãàòëàðû êèìè ìÿøùóðëàøäû. Àçÿðáàéúàíäà «Äàð öø-øÿôà» (Øÿôà åâè) àäëû ìöàëèúÿõàíàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Éàëíûç Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ÿéàëÿòèíäÿ 67 äàð öø-øÿôà âàð èäè. ßñàñÿí âÿãô ýÿëèðëÿðè ùåñàáûíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áó ìöàëèúÿ åâëÿðèíäÿ éöêñÿê èõòèñàñëû ùÿêèìëÿð èøëÿéèð âÿ îíëàð ëàçûìè òèááè àâàäàíëûãëà, äÿðìàíëàðëà òÿúùèç îëóíìóøäóëàð. Äàð öø-øÿôàëàðäà åéíè çàìàíäà éöêñÿê èõòèñàñëû ùÿêèìëÿð ùàçûðëàíûðäû. Ýþñòÿðèëÿí äþâðäÿ þëêÿäÿ òàðèõ, ôÿëñÿôÿ âÿ ùöãóã åëì ñàùÿëÿðè èíêèøàô åäèðäè. «Èðàí òàðèõøöíàñëûüûíûí ãûçûë ÿñðëÿðè» ùåñàá îëóíàí áó ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷èëÿðè äÿ þç ÿñÿðëÿðè èëÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòäèëÿð. Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèí («Úàìè ÿò-òÿâàðèõ»), Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíè («Òàðèõ-å ãîçèäå»), Øÿðÿôÿääèí ßëè Éÿçäè («Çÿôÿðíàìÿ») êèìè ýþðêÿìëè òàðèõ÷èÙÿìäóëëàù Ãÿçâèíè. Íöçùÿòöë-ãöëóá. ÛÛÛ áþëöì. Àçÿðáàéúàí þëêÿñèíèí òÿñâèðè Àçÿðáàéúàíûí òÿðêèáèíäÿ 9 òöìÿí âÿ 27 øÿùÿð âàðäûð. Þëÿêíèí ÷îõ éåðèíäÿ èãëèì ñîéóã, àç éåðèíäÿ ìöëàéèìäèð. Îíóí ñÿðùÿäëÿðè Èðàãè-ßúÿì, Ìóüàí, Ýöðúöñòàí, ßðìÿí âÿ Êöðäèñòàí ÿéàëÿòëÿðèíÿäÿê ÷àòûð. Óçóíëóüó Áàêûäàí Õàëõàëà êèìè 95 ôÿðñÿõ, åíè èñÿ Áÿúÿðâàíäàí Ñèïàíà êèìè 55 ôÿðñÿõ åäèð. Êå÷ìèøäÿ Àçÿðáàéúàíûí ïàéòàõòû Ìàðàüà øÿùÿðè îëìóøäóð, èíäè èñÿ Òÿáðèçäèð. Áó, áöòöí Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ýþçÿë âÿ ìþùòÿøÿì øÿùÿðäèð. Ñÿëúóãëàð âÿ Àòàáÿéëÿð ùàêèìèééÿòè çàìàíûíäà Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ýÿëèðè 20 ìèëéîí äèíàðà éàõûí îëìóøäóð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèíèí “Úàìè ÿò-Òÿâàðèõ” ÿñÿðèíÿ ÷ÿêèëìèø ìèíèàòöð. Òÿáðèç. (1314)

ëÿðëÿ éàíàøû, Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ßáó Áÿêð ÿë-Ãöòáè ÿë-ßùÿðè («Òàðèõ-è Øåéõ Öâåéñ»), Ùèíäóøàù Íàõ÷ûâàíè («Òÿúÿðóá ÿñ-ñÿëÿô»), Ìÿùÿììÿä Íàõ÷ûâàíè («Äÿñòóð ÿë-êàòèá»), Íèçàìÿääèí Øàìè («Çÿôÿðíàìÿ»), Ýÿíúÿëè Êèðàêîñ («Òàðèõ») òàðèõè ÿñÿðëÿð éàçàðàã áöòöí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ìÿøùóðëàøäûëàð. Ôÿëñÿôÿ âÿ ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ßìèíÿääèí Ìöçÿôôÿð èáí ßáöëõåéð Âàðàíè Òÿáðèçè, ßáöëìÿíàãèá Ìàùìóä èáí ßùìÿä Çÿíúàíè, Òàúÿääèí Ìÿùÿììÿä èáí Ùöñåéí Óðìÿâè, Ñÿäÿääèí Ìàùìóä èáí ßáäöëêÿðèì Øÿáöñòÿðè, Úÿìàëÿääèí ßðäÿáèëè âÿ áàøãàëàðû þç ÿñÿðëÿðè èëÿ òàíûíäûëàð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè ñàùÿñèíäÿ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð ìåéäàíà ýÿëäè. Èêè, ö÷ âÿ äàùà ÷îõ äèëëÿðäÿ òÿðòèá îëóíìóø ëöüÿòëÿð áó áàõûìäàí äèããÿòè úÿëá åäèð. Úÿìàëÿääèí èáí Ìöùÿííàíûí (14 ÿñð)

«Êèòàáè-ìÿúìåéè-òÿðúöìàíè òîðêè, ôàðñè, ìîüîëè», Ùèíäóøàù Íàõ÷ûâàíèíèí «Ñèùàù ÿë-ÿúÿìèééÿ», Ìÿùÿììÿä Íàõ÷ûâàíèíèí «Ñèùàù ÿë-ôóðñ» âÿ ñ. ëöüÿòëÿð áó äþâðäÿ ìåéäàíà ýÿëäè. Îíëàðäà ìèíëÿðëÿ àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè âåðèëìèøäèð êè, ùÿìèí äþâðöí äàíûøûã äèëèíèí ìöÿééÿíëÿøìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûðäûëàð. 13-14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ øåðè äÿ èíêèøàô åòäè. Ùÿëÿ 13 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí øàèðè ßëèíèí àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ «Ãèññåéè-Éóñèô» àäëû ÿñÿðè ìåéäàíà ýÿëäè. Çöëôöãàð Øèðâàíè, Øÿìñ Òÿáðèçè, Íÿñèð Áàêóâè, ßâùÿäè Ìàðàüàéè, Àðèô ßðäÿáèëè, ßññàð Òÿáðèçè, åéíè çàìàíäà Øÿðãè Àíàäîëóäà Ñóëè Ôÿãèù, Ìóñòàôà èáí Éóñèô Çÿðèð, Áöðùàíÿääèí Ñèâàñè âÿ á. àíà äèëèíäÿ éàçäûãëàðû ÿñÿðëÿðè èëÿ ìÿøùóðëàøäûëàð. Àçÿðáàéúàí øåðèíäÿ Ùöðóôèëèê èäåéàëàðû ýåíèøëÿíäè.

Íÿèìè Øÿùàáÿääèí Ôÿçëóëëàù ÒÿáðèçèÀñòðàáàäè (1339/40-92) âÿ Íÿñèìè Ñåéèä ßëè (1369-1417) þç ÿñÿðëÿðèíè áó èäåéàíûí òÿñèðèíäÿ éàçäûëàð. Ìåìàðëûã, èíúÿñÿíÿò, ìóñèãè ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ áþéöê íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ îëóíäó. Áó ÿñðëÿðäÿ éàøàìûø Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðû – ßáäöëìÿúèä Ìÿñóä îüëó, ßùìÿä Íàõ÷ûâàíè, Ìàùìóä Ñÿäè îüëó âÿ áàøãàëàðû ìåìàðëûã áàõûìûíäàí ñå÷èëÿí ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàòäûëàð. ßùìÿä èáí ßééóá ÿë-Ùàôèç Íàõ÷ûâàíè 1322 èëäÿ Áÿðäÿ òöðáÿñèíè èíøà åòäè. Ìàùìóä Ñÿäè îüëó Áèáèùåéáÿò ìÿñúèäèíèí ìèíàðÿñèíè (1301), Íàðäàðàí êÿíäèíäÿêè ãÿñðè (1301) âÿ ñ. òèêäè. Ùÿìèí ÿñðëÿðäÿ òèêèëìèø Àáøåðîí ãàëàëàðû, Òÿáðèçèí ßðê ãàëàñû èíäè äÿ þç ìåìàðëûã ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð. Òÿáðèç ðÿññàìëàðûíûí ùàçûðëàäûãëàðû «Áþéöê Òÿáðèç øàùíàìÿñè» (âÿ éà «Äåìîòò øàùíàìÿñè»), «Êÿëèëÿ âÿ Äèìíÿ», «Âÿðãà âÿ Ýöëøà», «Ìåðàúíàìÿ», «Úàìè ÿò-òÿâàðèõ», «Çÿôÿðíàìÿ» âÿ ñ. ÿñÿðëÿðÿ ÷ÿêèëìèø ìèíèàòöðëÿðû äþâðöí ìöùöì ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíÿ ÷åâðèëäèëÿð. Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí èíêèøàôûíäà ßáäöëãàäèð èáí Ãåéáè ÿë-Ùàôèç ÿë-Ìàðàüàéè (1353–1435) õöñóñè ðîë îéíàäû. Î, îðòà ÿñðëÿð ìóñèãèøóíàñëûüûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã 12 ÿñàñ ìÿãàìäàí òþðÿìÿ 24 øþáÿ ñèñòåìèíè åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðäû. Îíóí ìóñèãèéÿ ùÿñð îëóíìóø áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðè ìåéäàíà ýÿëäè. Ýþðöíäöéö êèìè, ìîíãîë éöðöøëÿðèíèí ìÿíôè òÿñèðèíÿ áàõìàéàðàã, 13-14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí åëìèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí, ìÿäÿíèééÿòèí ðÿíýàðÿíý áþëìÿëÿðèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ìþâãå òóòìóø âÿ äöíéÿâè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åòìèøäèð. Âàãèô Ïèðèéåâ

Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíèí (Óëúàéòóíóí) ìÿãáÿðÿñè. Ñóëòàíèééÿ ø. 14 ÿñðèí ÿââÿëè

243

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí 15 ÿñðäÿ 15 ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà Øèðâàí âÿ Øÿêè èñòèñíà îëìàãëà Àçÿðáàéúàíûí äåìÿê îëàð êè, áöòöí ÿðàçèñè Òåéìóðèëÿð òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóøäó. Øèðâàíøàù I èáðàùèì Òîõòàìûøà (1395) âÿ Îñìàíëû ñóëòàíû Èëäûðûì Áÿéàçèäÿ (1402) ãàðøû âóðóøìàëàðäà Òåéìóðà êþìÿê åòìèø, áóíóíëà äà Øèðâàíûí èøüàë îëóíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìûø, Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòèíèí äàõèëè ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëàéà áèëìèøäè. Òåéìóðèëÿðèí èøüàëëàðû âÿ Ìèðàíøàùûí éöðöòäöéö ãÿñáêàðëûã ñèéàñÿòè ÿùàëèíèí âÿçèééÿòèíè äàùà äà àüûðëàøäûðûðäû. Éàäåëëè àüàëûüûíà, ôåîäàë èñòèñìàðûíà ãàðøû íàðàçûëûã àðòäû. Áó çàìàí Àçÿðáàéúàíäà ìàùèééÿòúÿ èäðàêäà èñëàì äèíè åùêàìëàðûíà ãàðøû, Òåéìóðèëÿðèí àüàëûüûíà âÿ ôåîäàë èñòèñìàðûíà ãàðøû ÷åâðèëìèø ùöðóôèëèê ùÿðÿêàòû ýåíèø éàéûëäû. Òåéìóðèëÿð ùóðóôèëÿð ÿëåéùèíÿ àüûð úÿçà òÿäáèðëÿðè ýþðöðäöëÿð. 1402 èëäÿ ùöðóôèëèéèí áàíèñè, Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðè Ôÿçëóëëàù Íÿèìè þëäöðöëäö. Òåéìóðóí þëöìöíäÿí (1405) ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà àçàäëûã ùÿðÿêàòû äàùà äà ýåíèøëÿíäè. Éàðàíìûø ÿëâåðèøëè øÿðàèòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Øèðâàíøàù I Èáðàùèì òàì ìöñòÿãèëëèéÿ íàèë îëäó, áöòöí Àçÿðáàéúàíû þç ùàêèìèééÿòèíäÿ áèðëÿøäèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðäè. Áó ìÿãñÿäëÿ Ãàðàáàüûí ÷îõ ùèññÿñèíè âÿ Ýÿíúÿíè Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòèíÿ áèðëÿøäèðäè. I Èáðàùèì Êöð ñàùèëèíäÿ øÿêèëè Ñèäè ßùìÿä âÿ á. Àçÿðáàéúàí ùàêèìëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ Òåéìóðè Þìÿð Ìèðçÿíè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäû. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîðïàãëàðû èñÿ Òåéìóðóí îüëó Ìèðàíøàùûí òàáåëèéèíäÿ ãàëìàãäà èäè. Òåéìóðèëÿðèí ñîéüóí÷ó âåðýè ñèéàñÿòè âÿ ãàðÿòêàðëûüûíäàí òÿíýÿ ýÿëìèø Òÿáðèç ÿùàëèñè Øåéõ ßëè Ãÿññàá âÿ Ãàçè Èìàìÿääèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ öñéàíà ãàëõäû âÿ êþìÿê ö÷öí I Èáðàùèìÿ ìöðàúèÿò åòäè. 1406 èëèí ìàéûíäà Øèðâàí ãîøóíëàðû ùå÷ áèð ìöãàâèìÿòÿ ðàñò ýÿëìÿäÿí Òÿáðèçÿ äàõèë îëäó. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàíûí õåéëè ùèññÿñè âàùèä äþâëÿò ùàëûíäà áèðëÿøäèðèëäè.Ëàêèí áó óçóí ÷ÿêìÿäè. Úÿëàèðè Ñóëòàí ßùìÿäèí [1382– 1410] ãàðàãîéóíëó Ãàðà Éóñèôëÿ [1410– 20] áèðëèêäÿ 1406 èëèí éàéûíäà Àçÿðáàéúàíà ùöúóìó õÿáÿðèíè åøèäÿí I Èáðàùèì ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Ñóëòàí ßùìÿä âÿ Ãàðà Éóñèô Òÿáðèçè òóòäóëàð. 1408 èëèí éàçûíäà Ãàðà Éóñèô Òåéìóðèëÿðèí ãîøóíëàðûíû ìÿüëóá åäÿðÿê Àçÿðáàéúàíäàí ÷ûõàðòäû. Àçÿðáàéúàíäà ùàêèìèééÿòè òÿêáàøûíà ÿëÿ êå÷èðìÿê öñòöíäÿ Ãàðà Éóñèôëÿ Ñóëòàí ßùìÿä àðàñûíäà ìöáàðèçÿ áàøëàíäû. I Èáðàùèì 244

íèñáÿòÿí ãöââÿòëè äöøìÿí ùåñàá åòäèéè Ãàðà Éóñèôÿ ãàðøû Ñóëòàí ßùìÿäëÿ èòòèôàãà ýèðäè. Î, îüëó Êÿéóìÿðñè Ñóëòàí ßùìÿäÿ êþìÿéÿ ýþíäÿðäè. Ëàêèí Ãàðà Éóñèô 1410 èëèí àâãóñòóíäà Òÿáðèç éàõûíëûüûíäà Ñóëòàí ßùìÿäÿ ãàëèá ýÿëèá îíó åäàì åòäèðäè. Êöðäÿí ú.-äàêû Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà éåíè Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòè (1410–68) ìåéäàíà ýÿëäè. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿøÿêêöëöíäÿ èøòèðàê åòìèø îüóç òàéôàëàðûíäàí îëàí ãàðàãîéóíëóëàð áó äþâëÿòèí ùÿðáè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû Òÿáðèç èäè. Ìöõòÿëèô âàõòëàðäà Åðìÿíèñòàí, Êöðäöñòàí, Ýöðúöñòàíûí áèð ùèññÿñè, Ãÿðáè Èðàí âÿ Èðàã äà Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ îëìóøäóð. Ãàðà Éóñèô Øèðâà-

íû äà Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòèíÿ ãàòìàüà ÷àëûøûðäû. 1412 èëèí àõûðëàðûíäà ãàðàãîéóíëó ãîøóíëàðû Êöð ãûðàüûíäà Øèðâàíøàù I Èáðàùèì, øÿêèëè Ñèäè ßùìÿä âÿ ýöðúö ÷àðû II Êîíñòàíòèíèí áèðëÿøìèø ãöââÿëÿðèíè äàðìàäàüûí åòäèëÿð. I Èáðàùèì, îüóëëàðû, Øèðâàí çàäÿýàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ II Êîíñòàíòèí ÿñèð àëûíäû. II Êîíñòàíòèí ö÷ éöç çàäÿýàíû èëÿ áèðëèêäÿ þëäöðöëäö. Ëàêèí áèð ãÿäÿð ñîíðà Òÿáðèç òàúèð âÿ ñÿíÿòêàðëàðû Ãàðà Éóñèôèí òÿëÿá åòäèéè 1200 òöìÿí ìÿáëÿüèíäÿ þäÿíú ìöãàáèëèíäÿ ìöõòÿëèô ìàëëàð âåðèá (ñîíðà Øèðâàíøàùëàð õÿçèíÿñèíäÿí àëìàã øÿðòè èëÿ) I Èáðàùèìè àçàä åòäèëÿð. Øèðâàíøàù ãàðàãîéóíëóëàðûí âàññàëëûüûíû ãÿáóë åòäè. Ñîíðàëàð Ãàðà Éóñèôèí îüëó Èñýÿíäÿðèí áàø÷ûëûã åòäèéè ãàðàãîéóíëó ãîøóíëàðûíûí Øèðâà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ýöìöø òÿíýÿ. Ãàðà Éóñèô [1410-20]

íà ùöúóìëàðûíà áàõìàéàðàã, I Õÿëèëóëëàùûí äþâðöíäÿ [1417–62] Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè õåéëè ãöââÿëÿíäè âÿ òàìàìèëÿ ìöñòÿãèëëÿøäè. Áó äþâðäÿ Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè èëÿ Áþéöê Ìîñêâà êíéàçëûüû àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð ýåíèøëÿíäè. 1465 èëäÿ Øèðâàíøàùëàðûí åë÷èñè Ùÿñÿí áÿé Ìîñêâàéà ýåäèá III Èâàíëà äàíûøûãëàð àïàðäû; áèð èë ñîíðà Âàñèëè Ïàïèíèí áàø÷ûëûã åòäèéè ðóñ åë÷èëÿðè Øèðâàíà ýÿëäèëÿð. 1499 èëäÿ íþâáÿòè Øèðâàí åë÷èñè Øÿùàáÿääèí Ìîñêâàéà ýåòäè. Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòè òÿäðèúÿí òÿíÿççöëÿ óüðàäû. Ôåîäàë èñòèñìàðû, àðàìñûç ìöùàðèáÿëÿð çÿùìÿòêåøëÿðèí âÿçèééÿòèíèí ïèñëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ñèíôè çèääèééÿòëÿð êÿñêèíëÿøäè. Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòèíèí òÿíÿççöëöíöí ìöùöì ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ èðè òîðïàã ìöëêèééÿòèíèí ýåíèø éàéûëìàñû èäè. Áó äþâëÿòäÿ, ÿñàñÿí, ìîíãîë èøüàëëàðû äþâðöíäÿêè ôåîäàë òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàëàðû ãàëñà äà, îíëàð áÿçè äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàäû. Ñîéóðãàë òîðïàãëàðû ýåíèø éàéûëäû. Áó òîðïàãëàð Ãàðàãîéóíëó ÿìèðëÿðèíÿ ùÿðáè âÿ éà ìöëêè õèäìÿò ìöãàáèëèíäÿ ïàéëàíûðäû. Ñîéóðãàë ñàùèáëÿðè ùÿìèí òîðïàãëàðäà âåðýè òîïëàìàã, èíçèáàòè âÿ ìÿùêÿìÿ ùöãóãëàðûíà ìàëèê èäèëÿð. Ùÿðáè ÿéàíëàðà áÿçÿí áöòþâ ìàùàëëàð, éöçëÿðëÿ êÿíä ñîéóðãàë âåðèëèðäè. Áó äà ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè çÿèôëÿäèð, ôåîäàë ïàðàêÿíäëèéèíè äÿðèíëÿøäèðèðäè. Úàùàíøàù [1435–67] îòóðàã ôåîäàëëàðà âÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíÿ àðõàëàíàðàã êþ÷ÿðè ùÿðá÷è ÿéàíëàðûí ìöãàâèìÿòèíè ãûðìàüà âÿ Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòèíè ãöââÿòëÿíäèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðäè; Òåéìóðèëÿðèí çÿèôëÿìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê þç ùàêèìèééÿòèíè Ãÿðáè Èðàíà âÿ Øÿðãè Èðàíûí õåéëè ùèðññÿñèíÿ éàéäû. Òåéìóðèëÿðèí ïàéòàõòû Ùåðàòû ÿëÿ êå÷èðäè. Î, ïàéòàõòû Äèéàðáÿêèð îëàí Àüãîéóíëó ùàêèìèééÿòèíè àðàäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Ëàêèí äþâëÿòèí ñöãóòóíóí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ýþñòÿðèëÿí áó ñÿéëÿð èñòÿíèëÿí

íÿòèúÿíè âåðìÿäè. Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòèíèí çÿèôëÿäèéè äþâðäÿ þëêÿíèí ñèéàñè ùÿéàòûíäà Àüãîéóíëó òàéôà èòòèôàãûíûí ðîëó ýöúëÿíäè. Ãàðàãîéóíëóëàðëà áèð êþêäÿí îëàí àüãîéóíëóëàð äà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿøÿêêöëöíäÿ èøòèðàê åòìèø îüóç òàéôàëàðûíäàí èäèëÿð. Àüãîéóíëó Óçóí Ùÿñÿíèí ñàðàé òàðèõ÷èñè, “Êèòàáè-Äèéàðáÿêðèééÿ” ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôè ßáó Áÿêð Òèùðàíèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, àüãîéóíëóëàð 6 ÿñðèí ñîíó — 7 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãàôãàç ä-ðû èëÿ Àðàç ÷àéû àðàñûíäàêû ÿðàçèäÿ éàøàéûðäûëàð. Áó òàéôàëàðûí áèð ãèñìè ñîíðàëàð (13 ÿñðäÿí) Êè÷èê Àñèéàíûí ø.-èíäÿ, Äèéàðáÿêðäÿ âÿ Èðàãäà ìÿñêóíëàøäûëàð. Äþéöøêÿí àüãîéóíëó àòëûëàðû î äþâðöí ùÿðáè-ñèéàñè ùàäèñÿëÿðèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèðäèëÿð. Îíëàð Îñìàíëû ñóëòàíû Èëäûðûì Áÿéàçèäèí ìÿüëóá åäèëìÿñèíäÿ (1402) Òåéìóðà êþìÿê ýþñòÿðìèøäèëÿð.

ðèíäÿ èñÿ êþ÷ÿðè ÿéàíëàð ÿñàñ ðîë îéíàéûðäû. Àüãîéóíëó äþâëÿòèíè èãòèñàäè âÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí ìþùêÿìëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøàí Óçóí Ùÿñÿí õöñóñè “Ãàíóííàìÿ” ùàçûðëàòäû. Ùÿìèí ãàíóííàìÿéÿ ýþðÿ êÿíäëèëÿðäÿí àëûíàí âåðýèëÿðèí ìèãäàðû äÿãèãëÿøäèðèëäè. Ôåîäàë þçáàøûíàëûüû íèñáÿòÿí àçàëäû. Áó, îáéåêòèâ îëàðàã, êÿíäèëÿðèí âÿçèééÿòèíèí ìöÿééÿí ãÿäÿð éöíýöëëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó, äþâëÿòèí èãòèñàäè ãöäðÿòèíè àðòûðäû. Ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãöäðÿòëè ôåîäàë äþâëÿòè éàðàòìàã ñèéàñÿòè éåðèäÿí Óçóí Ùÿñÿí èðè êþ÷ÿðèùÿðá÷è ÿéàíëàðûí íöôóçóíó ãàëäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Î, áèð ñûðà èðè ôåîäàëëàðûí ãàëàëàðûíû àëûá äàüûòäû, îíëàðû ìÿðêÿçè ùàêèìèéÿòÿ òàáå åòäè. Óçóí Ùÿñÿí äàèìè íèçàìè îðäó éàðàòìàüà úÿùä ýþñòÿðäè. Îòóðàã ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõàí àòëû äÿñòÿëÿðèíèí ñàéûíû àðòûðäû. Îäëó ñèëàùëàð èñòåùñàëû ö÷öí ùàçûðëûã ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Îíóí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Àüãîéóíëó äþâëÿòè Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí ÿí ãöäðÿòëè äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè. Àüãîéóíëó äþâëÿòè Àâðîïà âÿ Àñèéàíûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Áþéöê Ìîñêâà êíéàçëûüû, Ïîëøà, Àâñòðèéà, Ìàúàðûñòàí, ×åõèéà, Àëìàíèéà, Ïàïàëûã, Áóðãóíäèéà, Íåàïîë êðàëëûüû, Ðîäîñ, Êèïð, Ãàðàìàí ÿìèðëèéè, Ìèñèð, Ùèíäèñòàí, Áþéöê Îðäà âÿ áèð ñûðà áàøãà þëêÿëÿðëÿ Àüãîéóíëó äþâëÿòè àðàñûíäà äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð éàðàíìûøäû. Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí õàðèúè ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ Óçóí Ùÿñÿíèí àíàñû Ñàðà õàòóíóí áþéöê ðîëó îëìóø-

Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Óçóí Ùÿñÿí [1468-78]

Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Òåéìóð Äèéàðáÿêðè èðñè îëàðàã Àüãîéóíëóëàðà âåðäè. Óçóí Ùÿñÿí Øèðâàíøàù Ôÿððóõ Éàñàðëà [1462– 1501] èòòèôàã áàüëàéàðàã, Ìàùìóäàáàä éàõûíëûüûíäà ßáó Ñÿèäèí ãîøóíëàðûíû äàðìàäàüûí åòäè. Îíëàðà ßðäÿáèë ùàêèìè Øåéõ Ùåéäÿð Ñÿôÿâèíèí (Óçóí Ùÿñÿíèí áàúûñû îüëó âÿ êöðÿêÿíè) ãûçûëáàø äÿñòÿëÿðè äÿ êþìÿê åäèðäè. Àüãîéóëó ùþêìäàðû ãûñà ìöääÿòäÿ Êöðäÿí ú.-äàêû Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû âÿ Äèéàðáÿêðäÿí áàøãà Åðìÿíèñòàíû, Êöðäöñòàíû, Ýöðúöñòàíûí áèð ùèññÿñèíè, Èðàíûí áþéöê ùèññÿñèíè âÿ Èðàãû äà Àüãîéóíëó äþâëÿòèíÿ áèðëÿøäèðäè. Óçóí Ùÿñÿí Õîðàñàíäàí Ãàðàìàíà ãÿäÿð ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åäÿí áèð øàùëûã Àüãîéóíëó äþâëÿòèíè (1468— 1501) éàðàòäû. Äþâëÿòèí èãòèñàäè ùÿéàòûíäà îòóðàã ôåîäàëëàð, øÿùÿð ÿùàëèñè, ùÿðáè-ñèéàñè èøëÿ-

Øèðâàíøàù Ôÿððóõ Éàññàðûí [1464-1500] äÿáèëãÿñè

245

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äóð. Ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè âÿ äèïëîìàò êèìè áöòöí Øÿðãäÿ ìÿøùóð îëàí âÿ Àâðîïàäà äà òàíûíàí Ñàðà õàòóí Óçóí Ùÿñÿíèí òàïøûðûüû èëÿ Òåéìóðè ßáó Ñÿèä âÿ Îñìàíëû ñóëòàíû II Ìåùìåäëÿ [1451–81] äàíûøûãëàð àïàðìûøäû. Àüãîéóíëó ñàðàéûíà ýÿëÿí Àâðîïà äèïëîìàòëàðû ìöòëÿã Ñàðà õàòóíëà ýþðöøìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Àçÿðáàéúàí åë÷èëÿðè Íåàïîë, Ðîìà, Âåíåñèéà, Èñòàíáóë âÿ ñ. éåðëÿðäÿ Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí õàðèúè òèúàðÿòè âÿ ñèéàñÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð äàíûøûãëàð àïàðìûøäûëàð. Óçóí Ùÿñÿí ùàêèìèééÿòäÿ ìþùêÿìëÿíäèêäÿí ñîíðà èñòèëà÷û ñèéàñÿò éöðöòìÿéÿ áàøëàäû. Î, Îñìàíëû èìïåðèéàñûíû ìÿüëóá åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Àüãîéóíëó äþâëÿòè èëÿ Îñìàíëû Èìïåðèéàñû àðàñûíäà êÿñêèí òèúàðÿò çèääèééÿòëÿðè âàð èäè. Àñèéà èëÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí ìöùöì áåéíÿëõàëã òèúàðÿò-êàðâàí éîëëàðû Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èðäè. Êàðâàí éîëëàðû ãîâøàüûíäà éåðëÿøÿí Òÿáðèç Àñèéà âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðè àðàñûíäà òèúàðÿòè òÿíçèì åäèðäè. Òÿáðèç âàñèòÿñèëÿ Îñìàíëû èìïåðèéàñûíûí òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíÿ õàì èïÿê âÿ èïÿê ïàð÷àëàð, ÿäâèééàò, ìöõòÿëèô òîõóúóëóã, çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòû âÿ ñ. àïàðûëûðäû. Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíäÿí êå÷ÿí òèúàðÿò êàðâàíëàðûíäàí ÷îõëó ýþìðöê àëûíûðäû. Õàðèúè òèúàðÿòäÿí (õöñóñèëÿ Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ èïÿê òèúàðÿòèíäÿí) áþéöê ýÿëèð ýþòöðöëöðäö. Àçÿðáàéúàí òàúèðëÿðè Òðàáçîí, Áóðñà, Ùÿëÿá, Äÿìÿøã, Áåéðóò, Òðàáëèñ, Êîíéà âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ ãûçüûí òèúàðÿò åäèðäèëÿð. Õàðèúè òèúàðÿòäÿí àëûíàí ýÿëèð Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí äåìÿê îëàð êè, ÿñàñ ýÿëèð ìÿíáÿéè èäè. 15 ÿñðèí 60— 70-úè èëëÿðèíäÿ Îñìàíëû Òöðêèéÿñè Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè éîëóíäà ÿñàñ ìàíåÿ èäè. Ñóëòàí II Ìåùìåäèí ýþìðöê ñèéàñÿòè èïÿê òèúàðÿòèíÿ àüûð çÿðáÿ âóðóðäó. Àçÿðáàéúàíûí Àâðîïà èëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíäÿ Áóðñà ø. ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Áóðñàäà Âåíåñèéà, Ôëîðåíñèéà âÿ ñ. äþâëÿòëÿðèí õàì èïÿê àëìàãëà ìÿøüóë îëàí ÷îõëó òèúàðÿò òÿøêèëàòû âàð èäè. Àçÿðáàéúàí Áóðñà âÿ Èñòàíáóëäà èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí òîõóúóëóã ìöÿññèñÿëÿðèíè äÿ õàì èïÿêëÿ òÿìèí åäèðäè. Òÿêúÿ Òÿáðèçäÿí ýÿëÿí ùÿð êàðâàí Áóðñàéà îðòà ùåñàáëà 200 òàé èïÿê àïàðûðäû. Øàìàõû, Ýÿíúÿ âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿí äÿ ÷îõëó èïÿê èõðàú îëóíóðäó. Áóðñàíûí èïÿê òèúàðÿòè òàðèõèíÿ àèä ñÿíÿäëÿðäÿí àéäûí îëóð êè, òÿêúÿ ßáäöððÿùèì àäëû áèð øàìàõûëû 1467 èëäÿ Áóðñàéà 440 òàé èïÿê àïàðìûøäû. Ñóëòàí II Ìåùìåä Òöðêèéÿíè Àçÿðáàéúàí âÿ ñ. éåðëÿð246

äÿí ýÿòèðèëÿí õàì èïÿéè åìàë åäèá Àâðîïàäà ùàçûð ìÿùñóë ñàòàí áèð þëêÿéÿ ÷åâèðìÿê èñòÿéèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î, Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿí Àâðîïàéà àïàðûëàí õàì èïÿê öçÿðèíÿ àüûð ýþìðöê ãîéìóøäó. Àüãîéóíëóëàðëà Àâðîïà äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà òèúàðÿò âÿ äèïëîìàòèê äàíûøûãëàð Òðàáçîí éóíàí äþâëÿòè âàñèòÿñè èëÿ äÿ àïàðûëûðäû. Àüãîéóíëó-Òðàáçîí ÿëàãÿëÿðèíè äàùà äà ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí Óçóí Ùÿñÿí þç ñÿëÿôëÿðè (Ãóòëóã áÿé, Ãàðà Éóëóã Îñìàí áÿé âÿ á.) êèìè Òðàáçîí ñàðàéû èëÿ ãîùóì îëìóøäó. Î, èìïåðàòîð IV Èîàííûí ãûçû Ôåîäîðà (Äÿñïèíÿ õàòóí) èëÿ åâëÿíìèøäèð. II Ìåùìåä 1461 èë îêòéàáðûí 26-äà Òðàáçîí äþâëÿòèíè ìÿùâ åòäè. Áåëÿëèêëÿ, Àüãîéóíëóëàð Ãàðà äÿíèçÿ éåýàíÿ ÷ûõûø éîëóíäàí ìÿùðóì îëäóëàð. Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿí èêèãàò ýþìðöêëÿ ñûõûøäûðûëàí Àçÿðáàéúàí òàúèðëÿðè ö÷öí Àðàëûã äÿíèçè ñàùèëèíäÿ îëàí Ãàðàìàí ÿìèðëèéè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäè. Ãàðàìàí ÿìèðëèéè Òöðêèéÿéÿ ãàðøû Àüãîéóíëó äþâëÿòè âÿ Âåíåñèéà èëÿ èòòèôàãäà èäè. Óçóí Ùÿñÿí Âåíåñèéàäàí îäëó ñèëàùëàðû àíúàã Ãàðàìàí ÿìèðëèéè âàñèòÿñèëÿ àëà áèëÿðäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ II Ìåùìåä Ãàðàìàí ÿðàçèñèíè òóòìàüà ÷àëûøûðäû. Ãàðàìàí ìÿñÿëÿñè Àüãîéóíëó—Îñìàíëû çèääèééÿòëÿðèíè äàùà äà êÿñêèíëÿøäèðäè. Àüãîéóíëó äþâëÿòè Îñìàíëû èìïåðèéàñû èëÿ ìöùàðèáÿéÿ ÷îõäàí ùàçûðëàøûðäû. Ùÿëÿ 1458 èëäÿ îñìàíëûëàðà ãàðøû Óçóí Ùÿñÿíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Àüãîéóíëó—Òðàáçîí—Ýöðúöñòàí—Ïàïàëûã—Ãàðàìàí èòòèôàãû éàðàíìûøäûð. 1463 èëèí äåêàáðûí 2-äÿ Âåíåñèéà ñåíàòû Àìáðîúî Êîíòàðèíèíèí “Éîë ýöíäÿëèéè” 5-úè ôÿñèë. 1475 èë îêòéàáðûí 24-äÿ áèç àéðûëìàã ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿíòÿãÿéÿ ýÿëèá ÷àòäûã; ÷öíêè ìÿí Ñèâàíñàíûí (Øèðâàíøàùëàð) âèëàéÿòëÿðèíäÿí êå÷èá Øàìàõû øÿùÿðèíÿ ýÿëìÿê ôèêðèíäÿ èäèì. Óçóí Ùÿñÿíèí åë÷èñè þç ùþêìäàðûíûí ùöçóðóíà ýåòìÿêäÿ èäè. Îíóí êþìÿéè èëÿ áèçè Øàìàõûíûí þçöíÿ àïàðûá ÷ûõàðìàüû áîéíóíà ýþòöðÿí áèð áÿëÿä÷è òöðê òàïäûãäàí ñîíðà, ìÿí éîëäàøûìëà âèäàëàøàðàã, àäû ÷ÿêèëÿí Ñèâàíñàíûí Ìèäèéà àäëàíàí òîðïàüûíà àéàã ãîéäóì. Áó þëêÿ áàøëûúà îëàðàã ÷îõ ýþçÿë âÿ áÿðÿêÿòëè äöçÿíëèê ýþðöíöøöíÿ ìàëèêäèð âÿ Óçóí Ùÿñÿíèí âèëàéÿòëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà éàõøû, äàùà âàðëûäûð.

Ñóëòàí Óçóí Ùÿñÿíèí òóüðàñû. 15 ÿñð

îñìàíëûëàðà ãàðøû àüãîéóíëóëàðëà èòòèôàãà ýèðìÿê ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Âåíåñèéà äèïëîìàòû Ëàçàðî Êâèðèíî Óçóí Ùÿñÿíèí ñàðàéûíà ýþíäÿðèëäè. 1464 èë ìàðòûí 13-äÿ èñÿ Ìÿùÿììÿäèí áàø÷ûëûã åòäèéè Àüãîéóíëó åë÷èëÿðè Âåíåñèéàéà ýåòäèëÿð. Ñåíàòëà ðàçûëàüà ÿñàñÿí, 1465 èëèí ìàðòûíäà Óçóí Ùÿñÿí 60 ìèí àòëû èëÿ Äàðäàíåë ñàùèëèíÿ ÷ûõìàëû âÿ Âåíåñèéà äîíàíìàñûíûí Èñòàíáóëà ùöúóìóíà øÿðàèò éàðàòìàëû èäè. 1465 èëäÿ Ùÿñÿí àäëû äèýÿð àüãîéóíëó åë÷èñè Âåíåñèéàéà ýþíäÿðèëäè. Äàíûøûãëàðà ÿñàñÿí Âåíåñèéà âÿ îíóí Àâðîïàäàêû ìöòòÿôèãëÿðè ã.-äÿí, Óçóí Ùÿñÿí èñÿ ø.-äÿí ùöúóìà êå÷èá II Ìåùìåäèí ãöââÿëÿðèíè èêè úÿáùÿéÿ ïàð÷àëàìàëû èäèëÿð. Ëàêèí áó çàìàí àüãîéóíëóëàð ÿñàñ äèããÿòè ãàðàãîéóíëóëàðû âÿ Òåéìóðèëÿðè ìÿüëóá åòìÿéÿ éþíÿëòìèøäèëÿð. Óçóí Ùÿñÿí ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìàã ö÷öí Îñìàíëû ñóëòàíûíûí äèããÿòèíè Àâðîïà èëÿ éàéûíäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Ãàðàãîéóíëó Úàùàíøàùû âÿ Òåéìóðè ßáó Ñÿèäè ìÿüëóá åòäèêäÿí ñîíðà Àüãîéóíëó ùþêìäàðû ÿñàñ äèããÿòè Îñìàíëû ñóëòàíûíà ãàðøû éþíÿëòäè. 15 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Îñìàíëûëàð ÿëåéùèíÿ Àüãîéóëó äþâëÿòè, Âåíåñèéà, Ïàïàëûã, Íåàïîë, Ìàúàðûñòàí, Àëáàíèéà, Ðîäîñ, Êèïð, Áóðãóíäèéà âÿ Ãàðàìàí ÿìèðëèéèíäÿí èáàðÿò èòòèôàã éàðàäûëäû. Ùÿðáè ïëàíà ÿñàñÿí Àüãîéóíëó ãîøóíëàðû Àðàëûã äÿíèçèíèí Ãàðàìàí ñàùèëèíÿ ÷ûõìàëû, áóðàäà Âåíåñèéà Àüãîéóíëóëàðû îäëó ñèëàùëà òÿúùèç åòìÿëè èäè. Óçóí Ùÿñÿí ùÿìèí ïëàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìÿãñÿäèëÿ þç åë÷èñè Ìóðàäû Âåíåñèéàéà ýþíäÿðäè. 1471 èëèí ôåâðàëûíäà Àçÿðáàéúàí äèïëîìàòû Óçóí Ùÿñÿíèí ìÿêòóáóíó Âåíåñèéà ñåíàòûíà òÿãäèì åòäè. Ìÿêòóáäà II Ìåùìåäè ìÿüëóá åòìÿê ö÷öí Âåíåñèéà âÿ á. ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí Àðàëûã äÿíèçèíäÿí, Àüãîéóíëó àòëûëàðûíûí èñÿ ãóðóäàí åéíè çàìàíäà ùöúóìà êå÷ìÿñè òÿêëèô îëóíóðäó. Äàíûøûãëàðû áàøà ÷àòäûðäûãäàí ñîíðà 1471 èëèí ñåíòéàáðûíäà Ìóðàä Âåíåñèéà åë÷èñè Êàòåðèíî Çåíî (î, Óçóí ùÿñÿíèí àðâàäû Äÿñïèíÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Óçóí Ùÿñÿíÿ àèä çèðåùëè ïàëòàð. 15 ÿñð

õàòóíóí áàúûñû ãûçû Âèîëàíòà èëÿ åâëÿíìèøäè) èëÿ áèðëèêäÿ Èòàëèéàíû òÿðê åòäè. Êàòåðèíî Çåíî Óçóí Ùÿñÿíÿ áèëäèðäè êè, Âåíåñèéà îíóí ïëàíûíà óéüóí ùÿðÿêÿò åäÿúÿê, îäëó ñèëàù âÿ òîï÷óëàðû ýÿòèðÿí äîíàíìàñû Àüãîéóíëó ùÿðáè ãöââÿëÿðèíè Àðàëûã äÿíèçè ñàùèëèíäÿ ýþçëÿéÿúÿêäèð. 1472 èëèí áàùàðûíäà Àüãîéóíëó äþâëÿòè Îñìàíëû èìïåðèéàñûíà ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ áàøëàäû. Àâãóñò àéûíäà àüãîéóíëóëàð Òîãàò ø.-íè òóòäóëàð. Ñîíðàëàð Àüãîéóíëó àòëûëàðû Ãàðàìàíà äàõèë îëóá Îñìàíëû ãöââÿëÿðèíè Áóðñàéàäÿê òÿãèá åòäèëÿð. Àíúàã Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí ùÿðáè ìöâÿôôÿãèééÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ìöÿééÿí òèúàðÿò èìòèéàçëàðû ãàçàíìàã ìÿãñÿäèëÿ ýèçëèúÿ Îñìàíëûëàðëà äàíûøûãëàð àïàðàí Âåíåñèéà ðåñï. Àüãîéóíëóëàðëà åéíè çàìàíäà ùöúóìà áàøëàìàäû âÿ âÿä åòäèéè îäëó ñèëàùëàðû äà âàõòûíäà ýþíäÿðìÿäè. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Îñìàíëûëàð ÿêñ ùöúóìà êå÷èá, Ãàðàìàíû ýåðè ãàéòàðäûëàð. Àüãîéóíëó âÿ Âåíåñèéà ùÿðáè ãöââÿëÿðèíèí Àðàëûã äÿíèùè ñàùèëèíäÿ áèðëÿøìÿê èìêàíû àðàäàí ãàëäûðûëäû. Íÿùàéÿò, Âåíåñèéàéà ýÿëìèø Àüãîéóíëó äèïëîìàòëàðû Ùàúû Ìÿùÿììÿä âÿ Èñùàãûí òÿêèäè èëÿ 1473 èë éàíâàðûí 2äÿ Âåíåñèéà ñåíàòû Àüãîéóíëó äþâëÿòèíÿ ìöõòÿëèô îäëó ñèëàù âÿ ùÿðáè ëÿâàçèìàò, òîï÷óëàð âÿ òîïòþêÿí óñòàëàð âÿ ñ. ýþíäÿðìÿéè ãÿðàðà àëäû. Ðàçûëûüà ÿñàñÿí, Âåíåñèéà ùÿðáè-äÿíèç ãöââÿëÿðèíèí êîìàíäàíû Óçóí Ùÿñÿíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿëè èäè. 1473 èë ìàðòûí 29-äà ñèëàù éöêëÿíìèø äþðä Âåíåñèéà ýÿìèñè

Êèïðÿ ÷àòäû. Ëàêèí àðòûã Ãàðàìàí Îñìàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí àëûíìûøäû. Âåíåñèéà äîíàíìàñû Ãàðàìàí ñàùèë ð-íëàðûíû àòÿøÿ òóòäó. Âåíåñèéà ñÿôèðè Èîñàôàò Áàðáàðî âÿ Âåíåñèéà ùÿðáè äÿíèç ãöââÿëÿðèíèí êîìàíäàíû àäìèðàë Ïéåòðî Ìî÷åíèãî Óçóí Ùÿñÿíÿ ýöúëö äîíàíìà èëÿ Ãàðàìàí ñàùèëëÿðèíÿ ýÿëäèêëÿðèíè áèëäèðäèëÿð. Ïéåòðî Ìî÷åíèãî áèðýÿ ÿìÿëèééàò ö÷öí Àüãîéóíëóëàðû Àðàëûã äÿíèçè ñàùèëèíÿ äÿâÿò åäèð âÿ ýþñòÿðèðäè êè, Âåíåñèéà ùþêóìÿòè îíà Óçóí Ùÿñÿíèí ÿìðè èëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê ùàããûíäà ýþñòÿðèø âåðìèøäè. Ìöòòÿôèãëÿðèí ïëàíëàðûíäàí éàõøû õÿáÿðäàð îëàí II Ìåùìåä Àüãîéóíëóëàðû ãàáàãëàìàã ö÷öí ßðçèíúàí èñòèãàìÿòèíäÿ ùöúóìà êå÷äè. 1473 èë àâãóñòóí 1-äÿ Ìàëàòéàäà, Ôÿðàò ÷àéû ñàùèëèíäÿ àüãîéóíëóëàðëà Îñìàíëû ãîøóíëàðû àðàñûíäà øèääÿòëè âóðóøìà îëäó. Óçóí Ùÿñÿíèí äöçýöí äþéöø òàêòèêàñû íÿòèúÿñèíäÿ Îñìàíëû îðäóñóíóí çÿðáÿ ãöââÿñè ìÿùâ åäèëäè. Âÿçèééÿòèí àüûðëûüûíû ýþðÿí II Ìåùìåä Óçóí Ùÿñÿíÿ áàðûøûã òÿêëèô åòäè. Àüãîéóíëó ùþêìäàðûíäàí ðÿää úàßáä ÿð-Ðÿøèä ÿë-Áàêóâè "Êèòàá òÿëõèñ ÿë-ÿñÿð âÿ ÿúàèá ÿëìàëèê ÿë-ãÿùùàð". V èãëèì. ÁÀÊÓÉß… ßë-Õÿçÿð äÿíèçè öñòöíäÿ, Äÿðáÿíä âèëàéÿòëÿðèíèí áèðèíäÿ, Øèðâàí éàõûíëûüûíäà äàøäàí òèêèëìèø øÿùÿð. Äÿíèç îíóí äèâàðëàðûíû éàëàéûð; äÿíèç áèð ÷îõ ãàëà áöðúëÿðèíè áàñûá þðòìöø, ìÿñúèäÿ éàõûíëàøìûøäûð. Îðàíûí éåðè ãàéàëûãäûð, åâëÿðèíèí ÷îõó ãàéà öçÿðèíäÿ òèêèëìèøäèð. Ùàâàñû éàõøû, ñóéó øèðèí, ãàéàëàðäàí ãàéíàéàí áóëàã ñóéó èñÿ ÷îõ äàäëûäûð. Îðàäà éûüûëàí òàõûë ìÿùñóëó àçäûð, áóíà ýþðÿ äÿ òàõûëûí ÷îõóíó áóðàéà Øèðâàíäàí ýÿòèðèðëÿð. ßíúèð, íàð âÿ öçöì áóðàäà áîëäóð. Áàüëàð øÿùÿðäÿí óçàãäûð, áóíà ýþðÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ÷îõó éàé âàõòû îðàéà êþ÷öð, áèð ìöääÿò îðàäà éàøàéûð, ñîíðà èñÿ ýåðè ãàéûäûðëàð. Âÿ îíëàð ùÿð èë áåëÿ åäèðëÿð. Øÿùÿðèí ñîí äÿðÿúÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø èêè àëûíìàç äàø ãàëàñû âàð, îíëàðäàí áèðè, áþéöéö äÿíèç éàõûíëûüûíäàäûð. Áó òàòàðëàðûí àëà áèëìÿäèéè ãàëàäûð. Î áèðè ãàëà áèðèíúèäÿí éóõàðûäà äàéàíûð, îíóí éóõàðû ùèññÿñèíèí áèð éàíû ãóðüóëàðäàí àòûëàí äàøëàðëà äàüûäûëìûøäûð. Áóðàäà ãÿòðàí âÿ íåôò éàòàãëàðû áÿëëèäèð; ùÿð ýöí 200 äÿâÿ éöêöíäÿí ÷îõ íåôò ÷ûõàðûëûð…

âàáûíû àëàí II Ìåùìåä ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. 1473 èë àâãóñòóí 11-äÿ Àüãîéóíëó ñöâàðèëÿðè ßðçèíúàíëà ßðçóðóì àðàñûíäà Îñìàíëû îðäóñóíóí éîëóíó êÿñäèëÿð. ×îõ ÷ÿòèíëèêëÿ ùÿðáè ãöââÿëÿðèíè ÿëâåðèøñèç ìþâãåäÿí ÷ûõàðà áèëÿí II Ìåùìåä Îòëóãáåëè (Òÿðúàí) âóðóøìàñûíäà Àüãîéóíëóëàðà àüûð çÿðáÿ âóðäó. Àüãîéóíëóëàðûí ìÿüëóáèééÿòèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè Îñìàíëûëàðûí îäëó ñèëàùëà ñèëàùëàíìàñû èäè. Ñèéàñè âÿ èãòèñàäè úÿùÿòäÿí Àüãîéóíëó äþâëÿòèíäÿí ÷îõ ãöââÿòëè îëàí Îñìàíëû äþâëÿòè éàõøû òÿëèì ýþðìöø, ùÿðáè òåõíèêàñû îëàí íèçàìè îðäóéà, î úöìëÿäÿí ïèéàäà ãîøóíóíà ìàëèê èäè. Èêè ãàðäàø òöðê äþâëÿòè àðàñûíäà áó ñàâàøûí áàø âåðìÿñèíäÿ Âåíåñèéà ðåñï. âÿ á. Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí éåðèòäèêëÿðè èêèöçëö ñèéàñÿò äÿ ìöùöì ðîë îéíàäû. Äåéèëäèéè êèìè, çàùèðäÿ Àüãîéóíëóëàðëà èòòèôàãäà îëàí Âåíåñèéà ùþêóìÿòè ýèçëèíäÿ Óçóí Ùÿñÿíèí ãÿëÿáÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Îñìàíëûëàðäàí ýöçÿøòëè òèúàðÿò èìòèéàçëàðû ãîïàðìàüà ÷àëûøûðäû. Àðàëàðûíäà êÿñêèí çèääèééÿòëÿð îëàí äèýÿð Àâðîïà þëêÿëÿðè èñÿ îñìàíëûëàðëà ìöùàðèáÿéÿ ýèðìÿäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ II Ìåùìåä Àâðîïà úÿáùÿñèíäÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðû äàéàíäûðûá áöòöí ãöââÿëÿðèíè Àüãîéóíëó äþâëÿòèíÿ ãàðøû éþíÿëäÿ áèëäè. Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Îòëóãáåëè âóðóøìàñûíäàí ñîíðà äà Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿíè äàâàì åòäèðäè. Âåíåñèéà, Ïàïàëûã, Àëìàíèéà, Íåàïîë Êðàëëûüû, Ïîëøà âÿ Ìàúàðûñòàíëà äàíûøûãëàð àïàðûëäû. Ëàêèí Òöðêèéÿ èëÿ ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóáèééÿò Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí ñöãóòóíó ñöðÿòëÿíäèðäè. Ìöùàðèáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èãòèñàäè òÿíÿççöë êå÷èðÿí Àüãîéóíëó äþâëÿòèíäÿ âàð-éîõäàí ÷ûõìûø êÿíäëè âÿ ñÿíÿòêàðëàðûí íàðàçûëûüû àðòäû. Îòëóãáåëè ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà èðè ôåîäàëëàð éåíèäÿí ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ òàáå îëìàìàüà áàøëàäûëàð. 1474 èëèí ìàéûíäà Øèðàçäà Óçóí Ùÿñÿíèí îüëó Óüóðëó Ìÿùÿììÿä ãèéàì åòäè. Óçóí Ùÿñÿíèí Øèðàçà ýåòìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí áèð ãðóï ôåîäàë Òÿáðèçè ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøäû. Óçóí Ùÿñÿí þìðöíöí ñîíóíàäÿê ôåîäàë þçáàøûíàëûüûíû àðàäàí ãàëäûðìàãëà ìÿøüóë îëäó. Ñóëòàí Éàãóá äþâðöíäÿ [1478—90] äÿ Îñìàíëûëàðëà ìöáàðèçÿ äàâàì åòäèðèëäè. 1480 èëäÿ Àüãîéóíëóëàð Îñìàíëû ãîøóíëàðûíû àüûð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäûëàð. Äþéöøëÿðäÿ òîïëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíäó. Ëàêèí áó êèìè äöøöíöëìÿìèø ùÿðÿêÿòëÿð Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí òÿíÿççöëöíö äàùà äà òåçëÿøäèðäè. Ñóëòàí Éàãóáóí þëöìöíäÿí ñîíðà Àüãîéóíëó òàõòû öñòöíäÿ ìöáàðèçÿ äàùà äà øèääÿò247

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû êîìïëåêñè. 15 ÿñð

ëÿíäè. ßùàëèíèí Àüãîéóíëóëàðà ãàðøû öìóìè íàðàçûëûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ßðäÿáèë Ñÿôÿâèééÿ îðäåíèíèí øåéõëÿðè ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Áó ìÿãñÿäëÿ îíëàð ùàêèì ñöííè èäåîëîýèéàñûíà ãàðøû ìöõàëèôÿòäÿ îëàí øèÿëèêäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Þëêÿíèí ùÿðáè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà Ñÿôÿâèëÿðèí ðîëó ýåòäèêúÿ àðòûð, øèÿëèéèí òÿñèð äàèðÿñè ýåíèøëÿíèðäè. 15 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ îëàí ìöñòÿãèë ôåîäàë äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Øÿêè ùàêèìëèéè èäè. Øÿêè ùàêèìëÿðè Àçÿðáàéúàíûí øì.-ã. ñÿðùÿäëÿðèíè õàðèúè ôåîäàë áàñãûíëàðûíäàí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ãîðóéóð, áàøãà Àçÿðáàéúàí ôåîäàë ùàêèìëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ þëêÿíèí ÿðàçèñèíäÿ áàø âåðÿí ìöùöì ùÿðáè-ñèéàñè ùàäèñÿëÿðäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. 14 ÿñðèí ñîíó – 15 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ áàø âåðÿí ñàâàøëàðûí âÿ ùÿðáè-ñèéàñè òîããóøìàëàðûí 15 ÿñð áîéó äàâàì åäÿðÿê Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ äÿ êå÷ìÿñè, Àüãîéóíëó âÿ Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòëÿðèíèí õàðèúè ñèéàñÿòè, ôåîäàë àðà ÷ÿêèøìÿëÿðè þëêÿíèí èãòèñàäèééàòûíà àüûð òÿñèð ýþñòÿðäè; ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿð äàüûëäû, áåéíÿëõàëã òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè çÿèôëÿäè. Úÿíóá ðàéîíëàðû èãòèñàäè äàüûíòûéà ìÿðóç ãàëìûøäû. Ê.ò.-íûí èíêèøàô ñÿâèééÿñè õöñóñèëÿ àøàüû èäè. Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè ùÿéàòûíäà õàì èïÿê, èïÿê ïàð÷à òèúàðÿòè ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Õàðèúè þëêÿëÿðÿ èïÿê èõðàúû Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿêè ðîëóíó àðòûðìûøäû.

248

Àçÿðáàéúàí èïÿéè äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðÿ äÿ ìöÿééÿí òÿñèð ýþñòÿðèðäè (ìÿñ. Àçÿðáàéúàí èïÿéè öñòöíäÿ ðÿãàáÿò 1463– 79 èëëÿð Âåíåñèéà–Òöðêèéÿ ìöùàðèáÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè èäè). Áàñãûíëàðà àç ìÿðóç ãàëàí Øèðâàí èñÿ èãòèñàäè úÿùÿòäÿí íèñáÿòÿí èðÿëèäÿ èäè. Áó äþâðäÿ Øàìàõû, Òÿáðèç, Áàêû, Øÿêè, Íàõ÷ûâàí, Ìàðàüà, ßðäÿáèë âÿ ñ. øÿùÿðëÿð ìöùöì ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè èäè. 15 ÿñðèí ìöðÿêêÿá ñèéàñè øÿðàèòèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòè éåíè èíúèëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäè. Àíà äèëèíäÿ ïîåçèéà õöñóñèëÿ èíêèøàô åòäè. Íÿñèìè, Ãàñûì ßíâàð, Êèøâÿðè, Ùàìèäè, Ùÿáèáè âÿ á. ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðû Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ äÿ òàíûíûðäûëàð. Ãàðàãîéóíëó ùþêìäàðû Úàùàíøàù “Ùÿãèãè” òÿõÿëëöñö èëÿ øåðëÿð éàçìûø, Àüãîéóíëó Ñóëòàí Éàãóáóí ñàðàéûíäà øåð ìÿúëèñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäè. Ñåéèä Éÿùéà Áàêóâè, Éóñèô Çèéàÿääèí Øèðâàíè, Êÿìàëÿääèí Øèðâàíè, ßáäöððÿøèä Áàêóâè, Áÿäðÿääèí Ëÿëÿâè âÿ á. àëèìëÿð åëìèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ àèä ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàðàòìûøäûëàð. ßáäöëãàäèð Ìàðàüàéèíèí ìóñèãèéÿ äàèð ÿñÿðëÿðè Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðûíûí áöòþâ áèð íÿñëè éåòèøìèøäè. Àüãîéóíëó Óçóí Ùÿñÿíèí ñàðàéûíäà åëìè ìÿúëèñ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè; î, ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ Òÿáðèç àëèìëÿðèíè ñàðàéà òîïëàéûá åëìè ìöáàùèñÿëÿð à÷ûð, þçö äÿ áó ìöáàùèñÿëÿðäÿ éàõûíäàí èøòèðàê

åäèðäè. Ùþêìäàðà ìÿõñóñ êèòàáõàíàäà 58 àëèì èøëÿéèðäè. Áó çàìàí Àüãîéóíëó ñàðàéûíäà ßáó Áÿêð Òèùðàíè, Ìàùìóäúàí Ãàçè Ìÿñèùóääèí, Úÿëàëÿääèí Äÿââàíè, ßëè Ãóø÷ó êèìè àëèìëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ùÿðáè ñÿôÿðëÿðäÿ áåëÿ, ùþêìäàðû ìöøàéèÿò åäÿí “ßùë-è òàðàá” (“Êåéô ÿùëè”) àäëû ñàç àíñàìáëûíà 98 àøûã äàõèë èäè. Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû (Áàêû), Ýþé ìÿñúèä (Òÿáðèç), “Ùÿøò áåùèøò” (Òÿáðèç) âÿ ñ. ìåìàðëûã èíúèëÿðè 15 éöçèëäÿ òèêèëìèø âÿ éà áó äþâðäÿ òàìàìëàíìûøäû. Óçóí ñöðÿí ìöùàðèáÿëÿð çàìàíû äîüìà éóðääàí àéðû äöøìöø Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðû Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ (Ùåðàò, Ìÿøùÿä, Ñÿìÿðãÿíä âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ) íàäèð ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí óúàëäûëìàñûíäà èøòèðàê åòìèøäèëÿð. É.Ì.Ìàùìóäîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí òàðèõèíäÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí êîíñîëèäàñèéàñû ïðîñåñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûø îðòà ÿñð äþâëÿòè [1501–1736], 16 ÿñðäÿ áó äþâëÿòèí èúòèìàè-èãòèñàäè, ñèéàñè, ìÿäÿíè, èäåîëîæè ìÿðêÿçè Àçÿðáàéúàí îëìóøäóð. Îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí ñîíðàêû òàðèõè äþâðëÿðäÿ (18-20 ÿñðëÿðäÿ) èòèðèëìèø, ùàçûðäà Åðìÿíèñòàí âÿ Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ îëàí Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû, Èðàí, Úÿíóáè Òöðêìÿíèñòàí âÿ ìöàñèð ßôãàíûñòàí (Áÿëõ âèëàéÿòè èñòèñíà îëóíìàãëà), áÿçè äþâðëÿðäÿ Èðàãè-ßðÿá (ßðÿá Èðàãû) âÿ ñ. ÿðàçèëÿðè Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ èäè. Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ÿñàñûíû Û Øàù Èñìàéûë (1487-1524) ãîéìóøäóð. Äþâëÿòè Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñè èäàðÿ åäèðäè. Ñöëàëÿíèí Àäû ìÿíøÿúÿ Àçÿðáàéúàí òöðêö îëìóø, Ñÿôÿâèééÿ òÿðèãÿòèíèí áàø÷ûñû Øåéõ Ñÿôèÿääèí Èñùàã ßðäÿáèëèíèí (1252-1334) àäû èëÿ áàüëûäûð. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû ìöõòÿëèô âàõòëàðäà Òÿáðèç (1501-55), Ãÿçâèí (1555-98) âÿ Èñôàùàí (1598 èëäÿí ñîíðà) øÿùÿðëÿðè îëìóøäóð. Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Ìàðàüà, Íàõ÷ûâàí, Äÿðáÿíä, Áàêû, Øàìàõû, Ýÿíúÿ, Ãÿçâèí, Èñôàùàí, Ùÿìÿäàí, Êèðìàí, Øèðàç, Ìÿøùÿä, Ùåðàò, Éÿçä øÿùÿðëÿðè áó äþâëÿòèí ìöùöì èúòèìàè-èãòèñàäè, ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí èäè. Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè þç òÿêàìöëö ïðîñåñèíäÿ ùàêèì èúòèìàè ãöââÿíèí åòíèê òÿðêèáèíÿ, áó ãöäðÿòëè äþâëÿòèí èúòèìàè-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ùÿéàòûíäà Àçÿðáàéúàíûí îéíàäûüû àïàðûúû ðîëà ýþðÿ èêè ìÿðùÿëÿ êå÷ìèøäèð: –16 ÿñðèí ñîíëàðûíàäÿê îëàí òàðèõè ìÿðùÿëÿ; –16 ÿñðèí ñîíóíäàí 1736 èëÿäÿê äà-

âàì åòìèø ìÿðùÿëÿ. Ãÿðá òÿäãèãàò÷ûëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè, Èðàí àðàøäûðûúûëàðû Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíè áöòþâëöêäÿ «Èðàí äþâëÿòè» êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Êå÷ÿí ÿñðèí 40-60-úû èëëÿðèíäÿ È.Ï.Ïåòðóøåâñêèíèí, È.À.Ùöñåéíîâóí âÿ Î.ß.ßôÿíäèéåâèí ÿñàñëû àðàøäûðìàëàðû ñàéÿñèíäÿ øÿðãøöíàñëûãëà, òàðèõøöíàñëûãäà óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ùàêèì ìþâãå òóòìóø áó ìöääÿàíûí éàíëûøëûüû àøêàðà ÷ûõàðûëäû. Òàðèõøöíàñëûãäà áó äþâëÿòèí Àçÿðáàéúàí òàðèõè ýåð÷ÿêëèéèíÿ ìÿíñóá îëäóüóíó èëê äÿôÿ ñèñòåìëè øÿêèëäÿ, õöñóñè ìîíîãðàôèéàñû èëÿ 1961 èëäÿ Î.ß.ßôÿíäèéåâ ñöáóòà éåòèðìèø âÿ ñîíðàêû åëìè àðàøäûðìàëàðû èëÿ îáéåêòèâ òàðèõè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ ÿñàñëàíàí ìöääÿàñûíû åëìäÿ òÿäðèúÿí ãÿðàðëàøäûðà áèëìèøäèð. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí èúòèìàè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí ÿí ÷îõ èíêèøàô åòìèø ÿéàëÿòè Àçÿðáàéúàí èäè. Àçÿðáàéúàíûí ãûçûëáàø òàéôàëàðû (äþâëÿòèí áÿçÿí «Ãûçûëáàøëàð äþâëÿòè» êèìè ãåéä îëóíìàñû äà ìÿùç áó òàðèõè ýåð÷ÿêëèêäÿí ãàéíàãëàíûð) âÿ ßðäÿáèë ôåîäàëëàðû Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ ÿñàñ, àïàðûúû ðîë îéíàìûøëàð. Ãûçûëáàøëàð 16 ÿñðèí ñîíëàðûíàäÿê äþâëÿò ÿðàçèñèíäÿ ìöñòÿñíà ùöãóã âÿ èìòèéàçëàðà ìàëèê èäèëÿð. Äþâëÿò õàäèìëÿðè, Ñÿôÿâèëÿð ñàðàéûíäà ÷àëûøàí ìÿìóðëàð, ãîøóí êîìàíäàíëàðû âÿ ÿéàëÿò ùàêèìëÿðè (áÿé-

Øàù Èñìàéûë Õÿòàè [1501-24]

ëÿðáÿéèëÿð) ãûçûëáàøëàðäàí òÿéèí åäèëèðäè. Ãåéðè-òöðêëÿð (ôàðñëàð, êöðäëÿð âÿ á.) äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè ñèñòåìèíäÿ éàðäûì÷û, 2úè äÿðÿúÿëè âÿçèôÿëÿðè (ìöùàñèáàò, äÿôòÿðõàíà âÿ ñ.) òóòà áèëÿðäèëÿð. 16 ÿñðèí îðòàëàðûíäà 74 Ñÿôÿâè ÿìèðèíèí 68-è Àçÿðáàéúàí òöðêö èäè. Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè ôàðñ äèëè èëÿ éàíàøû ðÿñìè äþâëÿò äèëè êèìè èøëÿäèëèðäè. Áó äèë Ñÿôÿâèëÿð ñàðàéûíäà âÿ

Ôÿððóõ Éàñàðëà Øàù Èñìàéûë àðàñûíäà áàø âåðÿí äþéöøö ÿêñ åòäèðÿí ìèíèàòöð. 1541 èë. Òÿáðèç.

Ýÿíúÿäÿ Û Øàù Èñìàéûëûí àäûíà çÿðá îëóíìóø èêè øàùûëûã ýöìöø ïóë.

249

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

250

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Çåéíàëàáèäèí ßëè ßáäè áÿé "Òÿêìèëàòöë-ÿõáàð" … [Èñìàéûë] 900 èëèí ìÿùÿððÿì àéûíûí îðòàñûíäà (1499 èë àâãóñòóí ñîíóíäà) ýþéöí õåéèð-äóàñû âÿ ñÿàäÿòè èëÿ Äåéëÿì ìàùàëûíûí Ñÿìÿíè àäëàíàí äöøÿðýÿñèíäÿ ÿãèäÿ áàéðàüûíû ãàëäûðäû âÿ ßðäÿáèë ìàùàëûíûí Ýèëàí èëÿ Òàëûø àðàñûíäà éåðëÿøÿí Àñòàðà éàõûíëûüûíäàêû ßðúóâàí þëêÿñèíäÿ ãûøëàüà äàéàíäû. ßðúóâàíäàí ßðäÿáèëÿ êå÷äè, þç ÿëàùÿçðÿò àòà âÿ áàáàñûíûí ìöãÿääÿñ, íÿúàáÿòëè ãÿáèðëÿðèíè çèéàðÿò åòìÿê ñÿàäÿòèíäÿ áóëóíàðàã, îíëàðûí óëó ðóùóíäàí êþìÿê äèëÿäè âÿ Àððàí Ãàðàáàüûíà éîëà äöøäö. îðäóäà ùàêèì ìþâãå òóòóðäó. Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ (õöñóñèëÿ 16 ÿñðäÿ) Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí áöòöí ñàùÿëÿðè éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûøäû. Ñÿôÿâè øåéõëÿðèíèí ßðäÿáèë ôåîäàë ùàêèìëèéè Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí þçÿéèíè òÿøêèë åòìèøäè. Ñÿôÿâè øåéõëÿðè ùÿëÿ 15 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí Àçÿðáàéúàíäà þçëÿðèíèí ìöñòÿãèë äþâëÿòèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Ëàêèí Ñÿôÿâè øåéõëÿðè Úöíåéäèí (1447-60) âÿ Ùåéäÿðèí (1460-88) Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿñè Àüãîéóíëóëàðûí âÿ Øèðâàíøàùëàðûí úèääè ìöãàâèìÿòèíÿ ðàñò ýÿëÿðÿê óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíäè. 15 ÿñðèí ñîíëàðûíäà áó ìöáàðèçÿíèí óüóðëà íÿòèúÿëÿíìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè èúòèìàè-ñèéàñè øÿðàèò éàðàíäû: Àüãîéóíëó äþâëÿòè ôåîäàë ïÿðÿêÿíäÿëèéè âÿ àðà ìöùàðèáÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ õåéëè çÿèôëÿäè. Àüãîéóíëó ùàêèìèééÿòèíäÿí íàðàçû îëàí êöòëÿëÿðèí éåíè, ìöòÿðÿããè ñèéàñè ãöââÿéÿ åùòèéàúû âÿ èíàìû àðòäû. 1499 èëèí éàéûíäà Øåéõ Ùåéäÿðèí îüëó Èñìàéûë ãûçûëáàø òàéôàëàðûíû þç ÿòðàôûíà òîïëàìàã, ùÿðáè ãöââÿëÿðèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ êè÷èê áèð äÿñòÿ èëÿ ßðäÿáèëäÿí ßðçèíúàíà éöðöø åòäè. 1500 èëèí éàéûíäà øàìëû, óñòàúëû, ðóìëó, òÿêÿëè, çöëãÿäÿð âÿ á. òàéôàëàðäàí éàðäûì àëìûø Èñìàéûë Øèðâàíà éöðöø åòäè. 1500 èëèí ñîíóíäà Ýöëöñòàí ãàëàñû éàõûíëûüûíäàêû Úÿáÿíè àäëû éåðäÿ Èñìàéûëûí ùÿðáè ãöââÿëÿðè èëÿ Øèðâàíøàù Ôÿððóõ Éàñàðûí ãîøóíó àðàñûíäà äþéöø áàø âåðäè. Øèðâàí ãîøóíó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû. Øèðâàíøàù Ôÿððóõ Éÿñàð äà áó äþéöøäÿ ùÿëàê îëäó. 1501 èëèí áàùàðûíäà ãûçûëáàøëàð Èñìàéûë ñÿôÿâèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Áàêû øÿùÿðèíè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòûíû ôÿòù åòìèø Èñìàéûë ýåðè ãàéûäàðàã

×àëäûðàí äþéöøöíö ÿêñ åòäèðÿí ìèíèàòöð (1525 èë). Òîïãàïû ñàðàéû. Èñòàìáóë

Ýöëöñòàí ãàëàñûíû äà ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøäû. Ëàêèí þëêÿíèí úÿíóáóíäà ßëâÿíä Àüãîéóíëóíóí ùÿðáè ÷ûõûøû îíó áó ôèêèðäÿí ÷ÿêèíäèðäè. 1501 èëèí îðòàëàðûíäà Íàõ÷ûâàí éàõûíëûüûíäàêû Øÿðóð äöçöíäÿ òÿãð. 7 ìèí äþéöø÷öäÿí èäàðÿò îëàí ãûçûëáàø ãîøóíó ßëâÿíä Àüãîéóíëóíóí 30 ìèíëèê îðäóñóíó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäû. Áó ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà ãûçûëáàøëàð ìàíåÿñèç Òÿáðèçÿ äàõèë îëäóëàð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíè òÿäðèúÿí þç ùàêèìèééÿòè àëòûíäà áèðëÿøäèðìèø ãûçûëáàøëàð äàùà áþéöê ÿðàçèéÿ ìàëèê îëàí, ýöúëö äþâëÿò éàðàòìàã âÿçèôÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê íèééÿòèíäÿ îëäóãëàðûíû áèëäèðäèëÿð. 1503 èë èéóíóí 21äÿ 12 ìèí äþéöø÷öäÿí èáàðÿò îëàí ãûçûëáàø ãîøóíó Û Øàù Èñìàéûëûí áàø÷ûëûüû àëòûíäà Ùÿìÿäàí éàõûíëûüûíäàêû Àëìàãóëàüû àäëàíàí ìÿíòÿãÿäÿ Ñóëòàí Ìóðàä Àüãîéóíëóíóí 70 ìèíëèê îðäóñóíó äàðìàäàüûí åäÿðÿê Àüãîéóíëóëàð äþâëÿòèíèí âàðëûüûíà ñîí ãîéäó. ßýÿð ßëâÿíä Àüãîéóíëó öçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿ Èñìàéûëû

Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðûíà ÷åâèðìèøäèñÿ, Ñóëòàí Ìóðàä Àüãîéóíëó îðäóñóíóí äàðìàäàüûí îëóíìàñû äà Ãàðñ ÿéàëÿòè âÿ Èðàãè-ßúÿìèí (ßúÿì Èðàãûíûí) áþéöê ãèñìèíè ãûçûëáàøëàðûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷èðäè. Áó ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà Øèðàç øÿùÿðè ãûçûëáàøëàðà ìöãàâèìÿòñèç òÿñëèì îëäó. 1503 èëäÿ Èñôàùàí, Êàøàí âÿ Ãóì øÿùÿðëÿðè äÿ ãûçûëáàøëàðûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷äè. 1504 èëäÿ Ýöëõÿíäàí, Ôèðóçêóù, Óñòà ãàëàëàðû âÿ Âÿçä øÿùÿðè Ñÿôÿâèëÿðèí ùàêèìèééÿòèíÿ òàáå åäèëäè. 1505-08 èëëÿð ÿðçèíäÿ Èðàí, Èðàãè-ßðÿá (ßðÿá Èðàãû) âÿ Êè÷èê Àñèéàíûí áèð ñûðà âèëàéÿòëÿðè Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëóíäó. 1510 èë äåêàáðûí 1-äÿ Ìÿðâ éàõûíëûüûíäà ãûçûëáàøëàðëà Øåéáàíè (Þçáÿê) ùþêìäàðû Ìÿùÿììÿäèí (14511510) îðäóñó àðàñûíäà äþéöø áàø âåðäè. Øåéáàíè îðäóñó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû, 11 èë ùþêìäàðëûã åòìèø Ìÿùÿììÿä õàí Øåéáàíè èñÿ þëäöðöëäö. Ìÿðâ äþéöøöíäÿí ñîíðà Õîðàñàí ÿéàëÿòèíèí áöòöí èðè

Û Øàù Èñìàéûëûí êÿìÿðè. Òîïãàïû ñàðàéû. Èñòàìáóë

251

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Û Øàù Èñìàéûëûí Ìóñà Äóðüóò îüëóíà Ôÿðìàíû Áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèð-ðÿùèì ßáöëìöçÿôôÿð Èñìàéûë Áàùàäóð Ñþçöìöç ßìèðè-ÿçÿìè-ÿêðÿì Ìóñà Äóðüóò îüëû èíàéÿò âÿ øÿôãÿòèìèçÿ öìèäâàð îëÿíäÿí ñîíðà øþéëÿ áèëñöí êèì, èôòèõàð öë-ÿàçèì âÿëÿéàí ßùìÿä Àüà Ãÿðàìàíëó îë òÿðÿôÿ ýþíäÿðäöê âÿ îë ùÿð íÿ êè èõòèéàðëèýèíè êåíäöíÿ øÿôãÿò åòäöê. Ýÿðÿê êèì ìöøàðèíèëåéù ñþçöíäÿí âÿ ìÿñëÿùÿòèíäÿí ÷ûõìÿñöí âÿ ìöòàáèÿò âÿ éàðäûì îíà ãûëñóí êèì, èíøààëëàùè-òÿàëà ùÿð íÿ êèì îíóí ìöðàäè âÿ èñòÿêè îëñÿ, ùàñèëäèð. Ýöíäÿíýöíÿ íÿ èø âàãå áóëñà, ßùìÿä Àüà èòòèôàãè èëÿ äÿðýàùèìöÿëëàìèçÿ áèëäöðñöíëÿð êè, ùÿð íþâ áóéóðóüûìûç îëñÿ, ÿìÿë åòñöí, ýþíëöíö õîø òóòóá, ìÿðùÿìÿòèìèçÿ èñäàð îëñóí". øÿùÿðëÿðèíè òóòìóø Û Èñìàéûë áó ÿéàëÿòèí ìÿðêÿçè îëàí Ùåðàò øÿùÿðèíè äÿ ÿëÿ êå÷èðäè. Áó ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ÿðàçèñè Ôÿðàò ÷àéûíäàí Àìó-Äÿðéà ÷àéûíûí ñàùèëëÿðèíÿäÿê ýåíèøëÿíäè. Ñÿôÿâè ñöëàëÿñèíèí ñèéàñè ùàêèìèééÿòÿ éèéÿëÿíìÿñèíäÿ âÿ áó ùàêèìèééÿòèí òÿäðèúÿí ýöúëÿíäèðèëìÿñèíäÿ äèíè èäåîëîýèéàíûí (øèÿëèéèí) áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Èúòèìàèèãòèñàäè, ìÿäÿíè èíêèøàô ñÿâèééÿëÿðè ìöõòÿëèô îëàí þëêÿëÿðè âÿ õàëãëàðû âàùèä äþâëÿò ùöäóäëàðûíäà áèðëÿøäèðìÿê ö÷öí øèÿëèê Ñÿôÿâè øåéõëÿðèíèí áàøëûúà èäåîëîæè âàñèòÿñè èäè. Ñÿôÿâèëÿð Àüãîéóíëóëàðäàí, Øèðâàíøàùëàðäàí âÿ Îñìàíëûëàðäàí íàðàçû îëàí êöòëÿëÿðè øèÿëèê èäåîëîýèéàñû ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðäèëÿð. Ùÿìèí òàðèõè ìÿãàìäà øèÿëèê ìöòÿðÿããè, ñèéàñè áèðëèéÿ õèäìÿò åòìèø, èúòèìàè ÿäàëÿò ïðèíñèïëÿðèíè áÿéàí åòìèø èäåîëîýèéà êèìè ýåíèø êöòëÿëÿðèí äèããÿòèíè úÿëá åäèðäè. Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí áàíèñè Û Èñìàéûë èñëàì äèíèíäÿ èñëàùàòûí òÿøÿááöñêàðû êèìè ÷ûõûø åòìèøäèð: 1501 èëèí ïàéûçûíäà Òÿáðèçÿ «Àçÿðáàéúàí òàõòûíûí ñàùèáè» êèìè äàõèë îëìóø Û Èñìàéûë èñëàìûí øèÿëèê ìÿçùÿáèíè (äàùà äîüðóñó áó ìÿçùÿáèí èìàìèëÿð — 12 èìàì òÿðèãÿòèíè) éåíèúÿ éàðàíìûø äþâëÿò ÿðàçèñèíäÿ ðÿñìè äèíè èäåîëîýèéà åëàí åòäè. Ìöàñèð Èðàí òàðèõ÷èëÿðèíèí áþéöê ãèñìè Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû ÿðÿôÿñèíäÿ Èðàí ÿùàëèñèíèí ÿñàñ ùèññÿñèíèí àøêàð âÿ éà ýèçëè ñóðÿòäÿ øèÿëèéÿ ìàèë îëäóüóíó, éåíè ðÿñìè äèíè èäåîëîýèéàíû (øèÿëèéè) ãåéä-øÿðòñèç ãÿáóë åòìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó ýþñòÿðèðëÿð. Ëàêèí 252

áó ìöääÿà éàíëûøäûð âÿ îáéåêòèâ òàðèõè ýåð÷ÿêëèêëÿðè ÿêñ åòäèðìèð. Òàðèõè ãàéíàãëàð ùÿìèí ìöääÿàíû òÿêçèá åäèð. Û Èñìàéûëûí áó äèíè èñëàùàòû äàùà ÷îõ ñèéàñè ÷àëàðà ìàëèê èäè. Éåíèúÿ éàðàíìûø äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòè èñëàìûí ñöííèëèê ìÿçùÿáèíÿ áàüëû îëìóøäóð. Øèÿëèê äàùà ÷îõ Àçÿðáàéúàíûí âÿ Êè÷èê Àñèéàíûí òöðê ÿùàëèñè àðàñûíäà éàéûëìûøäû. Ìÿñÿëÿí, Âåíåñèéà ñÿééàùëàðûíûí ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ, 15 âÿ 16 ÿñðëÿðèí ãîâóøóüóíäà Êè÷èê Àñèéà ÿùàëèñèíèí 80%-è øèÿ îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà âÿ Êè÷èê Àñèéàäà (øÿðãè Àíàäîëóäà) ìÿñêóíëàøìûø òöðê øèÿ òàéôàëàðû ßðäÿáèë (Ñÿôÿâè) øåéõëÿðèíèí, Û Èñìàéûëûí àïàðûúû, ìöáàðèç çÿðáÿ ãöââÿñèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Îíëàð Ñÿôÿâèëÿðèí áöòöí ùÿðáè âÿ ñèéàñè òÿäáèðëÿðèíè ôÿàë ñóðÿòäÿ äÿñòÿêëÿéèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíäûüû òàðèõè ìÿãàìäà ãûçûëáàøëàð ñöííèëÿðÿ äåâðèëìèø Àüãîéóíëó ñöëàëÿñèíèí, ðÿãèá Îñìàíëû âÿ Øåéáàíè äþâëÿòëÿðèíèí ìöòòÿôèãëÿðè êèìè éàíàøìûø, äèíè èñëàùàò âàñèòÿñèëÿ îíëàðû íåéòðàëëàøäûðìàüà ÷àëûøìûø, áó èñëàùàòà ãàðøû ÷ûõàí ñöííèëÿðè èñÿ òÿãèá åòìèøëÿð. Ñÿôÿâè øàùû Û Èñìàéûë èäåîëîæè âÿ ñèéàñè ðÿãèáëÿðè ìöáàðèçÿ ìåéäàíûíäàí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí øèÿëèê èäåîëîýèéàñûíû òÿáëèü åäÿí ÿäÿáèééàòûí éàéûëìàñûíà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèðäè âÿ øÿõñè ôÿàëèééÿòè (õöñóñèëÿ ïîåòèê éàðàäûúûëûüû) èëÿ áó èøè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áó äþâðäÿ Øåéõ Úÿìàëÿääèí Ìöòÿùùÿð Ùèëëèíèí (1250-1325) «Ãÿâàèäè-èñëàì» («Èñëàìûí ãàéäàëàðû») êèòàáû øèÿëèê ìöääÿàëàðûíûí ÿêñ îëóíäóüó áàøëûúà ÿñÿð êèìè òàíûíûðäû. Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû âÿ áó äþâëÿòèí ùÿðáè-ñèéàñè óüóðëàðûíûí òÿäðèúÿí àðòìàñû, ÿðàçèñèíèí ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíìÿñè Îñìàíëû ñóëòàíëàðûíû íàðàùàò åäèðäè. 1504 èëäÿ Îñìàíëû ñóëòàíû ÛÛ Áÿéàçèä ñèéàñè òàðèõ ñÿùíÿñèíÿ éåíèúÿ ÷ûõìûø Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíè ðÿñìÿí òàíûäû. Ëàêèí ñóëòàí Û Ñÿëèìèí äþâðöíäÿ [1512-20] Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöíàñèáÿòëÿðè õåéëè êÿñêèíëÿøäè âÿ àøêàð äöøìÿí÷èëèê õàðàêòåðè àëäû. Îñìàíëû ñóëòàíûíû äàùà ÷îõ íàðàùàò åäÿí áàøëûúà ýåð÷ÿêëèê Øÿðãè Àíàäîëóäà éàøàéàí, øèÿëèéÿ âÿ Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíÿ ìåéëëè îëàí ãûçûëáàø òàéôàëàðûíûí ñèéàñè ôÿàëëûüû èäè. Û Èñìàéûë Øÿðãè Àíàäîëó øèÿëÿðèíèí ñèéàñè ôÿàëëûüûíäàí ôàéäàëàíìàüà úàí àòûðäû. Û Ñÿëèì áó ÿùàëèéÿ ãàðøû ñÿðò âÿ àìàíñûç ìþâãå íöìàéèø åòäèðäè: Î, Øÿðãè Àíàäîëóäà éàøàéàí 40 ìèíÿäÿê øèÿ ÿùàëèñèíè ãûðäûðäû. Îñìàíëû èìïåðèéàñû ö÷öí äàõèëè

òÿùëöêÿíè àðàäàí ãàëäûðìûø ñóëòàí Û Ñÿëèì Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíÿ ñàðñûäûúû çÿðáÿ åíäèðìÿê õÿéàëûíà äöøäö. 1514 èëäÿ Û Ñÿëèì éåíè ðÿãèáÿ ãàðøû ùöúóìà êå÷äè. Áåëÿëèêëÿ, óçóí ñöðÿí Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðè áàøëàíäû âÿ áó ìöùàðèáÿëÿð ôàñèëÿëÿðëÿ 1746 èëÿäÿê (Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñè 1736 èëäÿ ñèéàñè ñÿùíÿäÿí óçàãëàøäûðûëìûøäû âÿ áó ìöùàðèáÿëÿðèí 10 èëè Íàäèð øàù ßôøàðûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíÿ òÿñàäöô åòìèøäèð) äàâàì åòäè. 1514 èë àâãóñòóí 23-äÿ ×àëäûðàí àäëû ìÿíòÿãÿäÿ Ñÿôÿâè âÿ Îñìàíëû ùÿðáè ãöââÿëÿðè àðàñûíäà äþéöø áàø âåðäè. Ùÿìèí äþéöø Ñÿôÿâèëÿðèí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ áàøà ÷àòäû âÿ Øÿðãè Àíàäîëó ùÿìèøÿëèê èòèðèëäè. ×àëäûðàí äþéöøö Û Øàù Èñìàéûëûí äþâëÿòèíèí òàëåéè ö÷öí ùÿëëåäèúè ðîëà ìàëèê äåéèëäè. Ëàêèí áó ìÿüëóáèééÿò ñöáóò åòäè êè, Ñÿôÿâè øàùûíûí Øÿðãè Àíàäîëó øèÿëÿðèíèí ñèéàñè ôÿàëëûüûíäàí ôàéäàëàíìàã õöëéàñû ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ óéüóí äåéèëìèø. ×àëäûðàí äþéöøö Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ùÿðáè-ñèéàñè íöôóçóíà úèääè çÿðáÿ âóðäó âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ êöðäëÿðèí éàøàäûãëàðû ýåíèø ÿðàçèëÿð Îñìàíëû ñóëòàíëàðûíûí íÿçàðÿòè àëòûíà êå÷äè. Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè, ìÿäÿíèééÿòè òàðèõèíäÿ, õàëãûìûçûí åòíèê áöòþâëÿøìÿñè

Øàù Û Òÿùìàñèá. Ìèíèàòöð. 16 ÿñð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ïðîñåñèíäÿ Û Øàù Èñìàéûëûí ìöñòÿñíà âÿ áÿíçÿðñèç ðîëó îëìóøäóð. Î, Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí áàíèñè, äàùè äþâëÿò õàäèìè âÿ ñÿðêÿðäÿ, ôàðñúà, ÿðÿáúÿ âÿ äîüìà äèëäÿ õåéëè ïîåòèê ÿñÿð éàðàòìûø øàèð èäè. Îíóí àòàñû Øåéõ Ùåéäÿð, àíàñû èñÿ Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Óçóí Ùÿñÿíèí ãûçû Àëÿìøàù áÿéèì îëìóøäóð. 1488-92 èëëÿðäÿ Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Ñóëòàí Éàãóáóí ÿìðè èëÿ ãàðäàøëàðû Ñóëòàíÿëè âÿ Èáðàùèìëÿ áèðýÿ ùÿáñäÿ ãàëìûø Èñìàéûëûí ñîíðàêû ùÿéàòû (1492-99 èëëÿðäÿ) Ëàùèúàíäà—Ýèëàí ùàêèìèíèí ñàðàéûíäà êå÷äè. Ìöêÿììÿë òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿ àëìûø Èñìàéûë 1499 èëäÿí åòèáàðÿí ýÿðýèí ùÿðáè ñèéàñè ôÿàëèééÿòÿ ãîøóëäó. 1501 èëäÿ øàùëûã òàõòûíà éèéÿëÿíìèø, éåíè äþâëÿò ãóðìóø Û Èñìàéûë ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ áó äþâëÿòè ãöäðÿòëè èìïåðèéàéà ÷åâèðäè.

Îðäóáàääà Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíèí àäûíà çÿðá îëóíìóø ýöìöø ìÿùÿììÿäè. 1584

Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè îíóí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí ùåýåìîí äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Èëê Ñÿôÿâè øàùû êÿíä òÿñÿððöôàòûíû äèð÷ÿëòìÿê, øÿùÿðëÿðäÿ ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿòè èíêèøàô åòäèðìÿê, õàðèúè þëêÿëÿðëÿ èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðìÿê ñèéàñÿòè éöðöäöðäö. Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí áàíèñè, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñîéóðãàë òîðïàã ñàùèáëèéèíè òèéóëëà ÿâÿç åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Øèÿëèéè ðÿñìè äþâëÿò ìÿçùÿáè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìûø Û Èñìàéûë áþéöê äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí ìöõòÿëèô õàëãëàðû âàùèä èäåîëîýèéà ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿðÿê Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí äàõèëè ìþùêÿìëèéèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöðäö. Û Èñìàéûë ×àëäûðàí äþéöøöíäÿêè ìÿüëóáèééÿòäÿí ñîíðà áàøëûúà äèããÿòèíè Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí äàõèëè ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíÿ éþíÿëòìèøäè. Î, Àâðîïà äþâëÿòëÿðè èëÿ ôÿàë äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð ãóðìàüà, ùÿìèí ìöíàñè-

áÿòëÿðè éàðàòäûüû äþâëÿòèí ìÿíàôåëÿðè íàìèíÿ èíêèøàô åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Îíóí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Øÿêè ùàêèìèééÿòè, Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè, ýöðúö ÷àðëàðû Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëûíìûøäû. Û Øàù Èñìàéûë Øÿêèéÿ íþâáÿòè ùÿðáè éöðöøäÿí ßðäÿáèëÿ ãàéûäàðêÿí (1524 èë ìàéûí 23-äÿ) âÿôàò åòäè. Û Èñìàéûëûí ôÿàëèééÿòè ùÿðáè-ñèéàñè ñàùÿ èëÿ ìÿùäóäëàøìûðäû. Î, «Õÿòàè» òÿõÿëëöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí (òöðê), ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíäÿ øåðëÿð éàçàí ýþðêÿìëè øàèð îëìóøäóð. ßñÿðëÿðèíèí ÷îõ ùèññÿñèíè àíà äèëèíäÿ éàçìûø Û Øàù Èñìàéûë Õÿòàè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû, ïîåçèéàñû òàðèõèíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäèð. Îíóí ïîåòèê éàðàäû÷ûëûüûíûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíäà Èìàäÿääèí Íÿñèìè (1369-1417) èðñè áàøëûúà ðîë îéíàìûøäûð. Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí «Äÿùíàìÿ» («Îí ìÿêòóá», 1506) ïîåìàñû, ÿõëàãè-äèäàêòèê âÿ ôÿëñÿôè «Íÿñèùÿòíàìÿ» ìÿñíÿâèñè Àçÿðáàéúàí åïèê øåðèíèí èëê íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Î, àíàäèëëè ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíà ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò âåðìèø, Àçÿðáàéúàí äèëíäÿ éàçàí øàèðëÿðÿ ùèìàéÿ÷èëèê åòìèø, ñàðàéûíäà øàèðëÿð ìÿúëèñè éàðàòìûøäû. Û Øàù Èñìàéûëûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè íÿèíêè ùàêèì ÿäÿáè äèëÿ ÷åâðèëìèø, ùÿòòà äþâëÿò äèëè ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèø, äèïëîìàòèê éàçûøìàëàðäà èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Îíóí ÿñÿðëÿðè Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Û Èñìàéûë âÿôàòûíäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ îíóí àçéàøëû îüëó Û Òÿøìàñèá [1524-76] ýÿëäè. Îíóí øàùëûüû äþâðöíäÿ Îñìàíëû ñóëòàíû Û Ñöëåéìàí Ãàíóíè [1520-66] Àçÿðáàéúàíà áèð íå÷ÿ äÿôÿ (1534, 1535, 1548, 1554) ùÿðáè éöðöø åòäè. Ëàêèí Ñÿôÿâè îðäóñóíóí èíàäëû ìöãàâèìÿòè Û Ñöëåéìàíû Ñÿôÿâè Øàùû èëÿ 1555 èëäÿ Àìàñéà ñöëù ìöãàâèëÿñèíè èìçàëàìàüû ìÿúáóð åòäè. Û Òÿùìàñèá îñìàíëûëàðëà àïàðûëàí ìöùàðèáÿëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíÿ áèðëÿøäèðèëìÿñè ñèéàñÿòèíè äàâàì åòäèðäè. 1538 èëäÿ Øèðâàí, 1551 èëäÿ èñÿ Øÿêè ÿðàçèñè Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíÿ áèðëÿøäèðèëäè. Áöòöí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí âàùèä äþâëÿò äàõèëèíäÿ áèðëÿøäèðèëìÿñè àéðû-àéðû ÿéàëÿòëÿðèí åòíèê, ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí äàùà äà éàõûíëàøìàñûíà õèäìÿò åòäè. Û Òÿùìàñèáèí äþâðöíäÿ Ìîüîëëàð äþâëÿòè [1526-1858] èëÿ éàõûí äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðè éàðàíäû, Àçÿðáàéúàíëà Ùèíäèñòàí àðàñûíäà ãàðøûëûãëû èãòèñàäè, ñèéàñè, ìÿäÿíè òÿñèð ïðîñåñè äàùà äà èíòåíñèâëÿøäè. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâ-

ëÿòè èëÿ Àâðîïà þëêÿëÿðè àðàñûíäà ñèéàñè âÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ýåíèøëÿíäè. Àâðîïà ùþêìäàðëàðû Ñÿôÿâè äþâëÿòè èëÿ Îñìàíëû èìïåðèéàñû àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðè ùÿð âàñèòÿ èëÿ êÿñêèíëÿøäèðìÿéÿ, áó èêè òöðê äþâëÿòèíè ôàñèëÿñèç ãàðøûäóðìà øÿðàèòèíäÿ ñàõëàìàüà, áó éîëëà îíëàðû çÿèôëÿòìÿéÿ âÿ íÿòèúÿäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã áþëýÿñèíäÿ ìöùöì ìþâãåëÿð ãàçàíìàüà úàí àòûðäûëàð. Û Òÿùìàñèáèí þëöìöíäÿí ñîíðà ãûçûëáàø ÿìèðëÿðè àðàñûíäà áàøëàíìûø ÷ÿêèøìÿëÿð Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíè õåéëè çÿèôëÿòäè. Óñòàúëû ÿéàíëàðûíûí ùàêèìèééÿò áàøûíà ýÿòèðìÿê èñòÿäèêëÿðè Ùåéäÿð Ìèðçÿ 1576 èëäÿ ãÿòëÿ éåòèðèëäè. Ðóìëó, ÿôøàð, øàìëû, ãàúàð âÿ áàøãà ãûçûëáàø òàéôà ÿìèðëÿðè Û Òÿùìàñèáèí äèýÿð îüëó ÛÛ Èñìàéûëû [1576-77] Ñÿôÿâè øàùû åëàí åòäè-

Û Øàù Àááàñ. Ìèíèàòöð

ëÿð. Ëàêèí ñèéàñè ùàêèìèééÿò óüðóíäà ãûçûëáàø äÿñòÿëÿðè àðàñûíäàêû ìöáàðèçÿ äàâàì åäèðäè. 1577 èë íîéàáðûí 24-äÿ ÛÛ Èñìàéûë ñèðëè áèð øÿêèëäÿ äöíéàñûíû äÿéèøäè. Éåíè Ñÿôÿâè øàùû Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíèí äþâðöíäÿ [1578-87] Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè äàùà äà òÿíÿççöë åòäè. Ñèéàñè ÷ÿêèøìÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿò õåéëè çÿèôëÿäè. Áó ìÿãàìäàí èñòèôàäÿ åäÿí îñìàíëûëàð 1578 èëäÿ 100 ìèíëèê îðäó èëÿ ùöúóìà êå÷äèëÿð âÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá òîðïàãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Ùÿìèí òàðèõè ìÿãàìäà îñìàíëûëàðà Êðûì õàíû äà ôÿàë éàðäûì åòäè. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí çÿèôëÿìÿñèíäÿí 253

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èñòèôàäÿ åäÿí Øåéáàíèëÿð èñÿ 1510 èëäÿ èòèðäèêëÿðè Õîúàñàí ÿéàëÿòèíè þç íÿçàðÿòëÿðè àëòûíà ãàéòàðà áèëäèëÿð. 1590 èëäÿ îñìàíëûëàð òÿãðèáÿí áöòöí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû íÿçàðÿò àëòûíà àëäûëàð. 1590 èëäÿ Èñòàìáóëäà áàüëàíìûø ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí (Ãàðàäàü, ßðäÿáèë âÿ Òàëûø ÿéàëÿòëÿðè èñòèñíà îëóíìàãëà) òîðïàãëàðû, Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèëÿðè, Èðàíûí áÿçè ãÿðá âèëàéÿòëÿðè Îñìàíëû äþâëÿòè òÿðêèíÿ äàõèë îëóíìàñû Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí èúòèìàè-èãòèñàäè, ñèéàñèìÿäÿíè õàðàêòåðèíèí äÿéèøìÿñè ïðîñåñèíèí ÿñàñûíû ãîéäó. Îáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí äîüìà çÿìèíäÿí (Àçÿðáàéúàíäàí) óçàã äöøìöø ùàêèì Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñè òÿäðèúÿí åòíèê (òöðê) ìÿíàôåëÿðÿ õèäìÿò åòìÿê èìêàíëàðûíäàí ìÿùðóì îëìàüà áàøëàäû. 1578-90 èëëÿðèí ÎñìàíëûÑÿôÿâè ìöùàðèáÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàìûø äþâëÿòèí äàõèëèíäÿ ñèéàñè ÷ÿêèøìÿëÿð éåíèäÿí êÿñêèíëÿøäè. Ãûçûëáàø ÿìèðëÿðè Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíèí îüëó Û Àááàñû (1587-1629) ùàêèìèééÿò áàøûíà ýÿòèðäèëÿð. Û Øàù Àááàñ ìöõàëèôÿòäÿ îëàí ãûçûëáàø ÿìèðëÿðèíÿ äèâàí òóòäó. Éåíè Ñÿôÿâè øàùû ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè ýöúëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Èðàíûí îòóðàã ÿéàíëàðûíà âÿ ðóùàíèëÿðèíÿ àðõàëàíìàüà áàüëàäû. 1598 èëäÿ èñÿ î, Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòûíû Èñôàùàíà êþúöðìÿëè îëäó. Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿñèíäÿêè àüûð ìÿüëóáèééÿò âÿ Û Øàù Àááàñûí éöðöòäöéö ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí, Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ þçöíöí àïàðûúû ðîëóíó, ñèéàñè âÿ ùÿðáè öñòöíëöéöíö èòèðäè âÿ òÿäðèúÿí äþâëÿòèí àäè ÿéàëÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè. Äþâëÿòèí èäàðÿ îëóíìà-

Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí Û Øàù Àááàñàäÿê øÿúÿðÿñè (òóðà èëÿ).

254

ñûíäà Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ìþâãåëÿðè âÿ ðîëó ìÿùäóäëàøäûðûëäû. Ñÿôÿâèëÿð ñàðàéûíäà ÿñàñÿí Èðàí ÿéàíëàðû ùàêèì ìþâãå òóòìàüà áàøëàäûëàð. Û Àááàñ Èðàíûí äàõèëè âèëàéÿòëÿðèíèí (Ôàðñ, Êèðìàí âÿ ñ.) îòóðàã ÿéàíëàðûíû, õðèñòèàí ìîíàñòûðëàðûíû âåðýèëÿðäÿí àçàä åòäè. Ñÿôÿâè øàùû äàèìè îðäó éàðàäàðàã äàõèëè ñèéàñè ÷ÿêèøìÿëÿðÿ ñîí ãîéäó. Îíóí êå÷èðäèéè èíçèáàòè, ùÿðáè, èãòèñàäè èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè 17 ÿñðäÿ ìþùêÿìëÿíäè, þëêÿ èãòèñàäè áàõûìäàí íèñáÿòÿí èíêèøàô åòäè. Û Àááàñ îñìàíëûëàð âÿ Øåéáàíèëÿð öçÿðèíäÿ áèð íå÷ÿ ùÿðáè ãÿëÿáÿ ãàçàíàðàã Àçÿðáàéúàí, Õîðàñàí, Èðàãèßðÿá (ìöâÿããÿòè) âÿ ñ. ÿðàçèëÿðèíè Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè ñèñòåìèíÿ ãàéòàðäû. Áó Ñÿôÿâè øàùû áöòöí þìðö áîéó äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí èðàíäèëëè ÿùàëèéÿ (õöñóñèëÿ ìÿìóðëàðà âÿ ðóùàíèëÿðÿ) ùèìàéÿ÷èëèê ñèéàñÿòè éåðèäèðäè. 17 ÿñðäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðèíèí áàøëûúà ìåéäàíû îëìóø âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿíèí èúòèìàè-èãòèñàäè, ìÿäÿíè ïîòåíñèàëû õåéëè çÿèôëÿìèøäè. Û Àááàñ Àçÿðáàéúàíäàí õåéëè ÿùàëèíè çîðëà Èðàíûí äàõèëè âèëàéÿòëÿðèíÿ êþúöðìöøäö âÿ áó òÿäáèðëÿ ùÿìèí âèëàéÿòëÿðèí èúòèìàè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè éöêñÿëèøèíè òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î, 1607-08 èëëÿðäÿ áöòöí âàð-äþâëÿòèíè âÿãôÿ âÿñèééÿò åòìèøäè. Áó éîëëà õåéëè âÿñàèò âÿ ìöëêëÿð ÿñàñÿí äþâëÿò áöðîêðàòèéàñûíûí íÿçàðÿòèíäÿí ÷ûõûá, ôàðñ ðóùàíèëÿðèíèí èõòèéàðûíà êå÷äè. Ëàêèí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè ñèñòåìèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí, ãûçûëáàø ÿéàíëàðûíûí ìöÿééÿí ìþâãåëÿðè ãàëìàãäà èäè. Ìÿñÿëÿí, «Àçÿðáàéúàí» âèëàéÿòèíè èäàðÿ åäÿí øÿõñ åéíè çàìàíäà áöòöí Ñÿôÿâè îðäóñóíóí àëè áàø êîìàíäàíû âÿçèôÿñèíè èúðà åäèðäè. Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè îðäóäà âÿ Ñÿôÿâè ñàðàéûíäà ùàêèì ìþâãåäÿ èäè. Ñÿôÿâè øàùëàðû Û Ñÿôè [1629-42], ÛÛ Àááàñ [1642-66], Ñöëåéìàí [1666-94], Ñóëòàí Ùöñåéí [1694-1722], ÛÛ Òÿùìàñèá [1722-32], ÛÛÛ Àááàñ [173236] âÿ ñàðàé ÿùëè ñöëàëÿ ùàêèìèééÿòèíèí ñîíóíà ãÿäÿð òöðê äèëèíè ôàðñúàäàí öñòöí òóòóðäóëàð. Ñÿôÿâè øàùû Ùöñåéíèí äþâðöíäÿ äþâëÿò èãòèñàäè âÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí äàùà äà çÿèôëÿäè, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû öñéàíëàð áàø âåðäè. Öñéàí åòìèø ÿôãàí òàéôàëàðûíûí ÷ûõûøëàðû (1708-22 èëëÿðäÿ) áó çàìàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí âàðëûüû ö÷öí äàùà òÿùëöêÿëè èäè. 1722 èëäÿ ÿôãàí öñéàí÷èëàðû äþâëÿòèí ïàéòàõòû Èñôàùàí øÿùÿðèíè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè äàõèëèíäÿêè ñèéàñè áþùðàíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Îñìàíëûëàð Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Ãÿðáè Èðàíû, Ðóñèéà ãîøóíëàðû èñÿ ßíçÿëè ëèìàíûíàäÿê Õÿçÿðñàùèëè ÿðàçèíè òóòäóëàð.

Øàù ÛÛ Òÿùìàñèá [1722-32] ùÿìèí ÿðàçèëÿðèí Ðóñèéàéà êå÷ìÿñè ùàããûíäà ìöãàâèëÿíè èìçàëàìàëû îëäó. Áó òàðèõè ìÿãàìäà ÿôãàíëàðà âÿ îñìàíëûëàðà ãàðøû óüóðëà ìöáàðèçÿ àïàðàí Ñÿôÿâè ñÿðêÿðäÿñè Íàäèð õàí ßôøàð 1736 èëäÿ þçöíö øàù åëàí åòäè âÿ Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ñèéàñè âàðëûüûíà ñîí ãîéóëäó. Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðè áó áþéöê òàðèõè äþâðöí äèããÿòè úÿëá åäÿí ýåð÷ÿêëèêëÿðèíäÿí îëìóøäóð. 200 èëäÿí àðòûã äàâàì åòìèø áó ãàðøûäóðìà íÿòèúÿñèíäÿ èêè òöðê äþâëÿòè òÿäðèúÿí çÿèôëÿäè âÿ íÿòèúÿäÿ Ðóñèéàíûí, Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ ìþùêÿìëÿíìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàíäû. Ñÿôÿâè âÿ Îñìàíëû äþâëÿòëÿðè àðàñûíäàêû ìöùàðèáÿëÿð äèíè-èäåîëîæè øöàðëàð àëòûíäà àïàðûëûðäû. Ðÿãèá äþâëÿòëÿð Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Èðàã ÿðàçèëÿðèíè, ñòðàòåæè, áåéíÿëõàëã òèúàðÿò éîëëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Îñìàíëû ñóëòàíëàðû øèÿëÿðè, Ñÿôÿâè øàùëàðû èñÿ ñöííèëÿðè «êàôèð» åëàí åòìèøäèëÿð. 1514-55 èëëÿðäÿ áàø âåðìèø Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿñèíèí áàøëûúà äþéöøö ×àëäûðàí äöçöíäÿ (1514 èë àâãóñòóí 23-äÿ) áàø âåðìèøäè. Áó ìöùàðèáÿ 1555 èë ìàéûí 29äà áàüëàíìûø Àìàñéà ñöëù ìöãàâèëÿñè èëÿ áàøà ÷àòäû. Ìÿüëóá òÿðÿô (Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè) áó ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí Ãàðà äÿíèçèí øÿðã ùèññÿñèíäÿêè ÿðàçèíè, Èðàãèßðÿáè (ßðÿá Èðàãûíû) èòèðäè. Ãàðñ áþëýÿñè ðÿãèá òÿðÿôëÿð àðàñûíäà áèòÿðÿô çîíà åëàí îëóíäó âÿ âèðàí åäèëäè. Îñìàíëû èìïåðèéàñûíà ãàðøû ìöùàðèáÿëÿðäÿ Ñÿôÿâèëÿð ÿñàñÿí ìöäàôèÿ ñòðàòåýèéàñûíà öñòöíëöê âåðèð, ýþçëÿíèëìÿç ùÿìëÿ âÿ ùöúóìëàð òàêòèêàñûíû éåðèäèðäèëÿð. 1578-90 èëëÿð ìöùàðèáÿñè èëÿ áó ìöùàðèáÿëÿðèí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè áàøëàíäû. Áó òàðèõè ìÿãàìäà Îñìàíëû èìïåðèéàñû Úÿíóáè Ãàôãàçûí øÿðã ùèññÿñèíè ÿëÿ êå÷èðìÿê, Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñàùèëëÿðèíÿ ÷ûõìàã, Âîëãà-Õÿçÿð éîëóíó íÿçàðÿò àëòûíà àëìàã, Ðóñèéàíûí Ãàôãàçäà àðòà áèëÿúÿê íöôóçóíóí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäëÿðèíè ýöäöðäö. Áó ìöùàðèáÿëÿðäÿ äÿ òÿøÿááöñêàð òÿðÿô îëàí îñìàíëûëàðà Êðûì õàíëûüû äà ôÿàë éàðäûì åäèðäè. Áó ìöùàðèáÿ 1590 èë ìàðòûí 21äÿ Èñòàìáóëäà áàüëàíìûø ñöëù ìöãàâèëÿñè èëÿ áàøà ÷àòäû. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè áó ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ âÿ Èñòàìáóë ìöãàâèëÿñèíÿ ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíûí áþéöê ãèñìèíè, ãÿðáè Èðàíûí áÿçè âèëàéÿòëÿðèíè (Íÿùàâÿíä, Ëóðèñòàí âÿ ñ.) èòèðäè. Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷ìèø Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû àéðû-àéðû ïàøàëûãëàðà âÿ ñàíúàãëûãëàðà áþëöíäö. 1603-12 èëëÿðäÿ áàø âåðìèø Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñèíäÿ òÿøÿááöñêàð òÿðÿô Û Øàù Àááàñ èäè. Ñÿôÿâè øàùû áó ìöùàðèáÿéÿ áàøëàìàãëà èòèðèëìèø Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû, äèýÿð ÿðàçèëÿðè ýåðè ãàéòàðìàüà ÷àëûøäû. 1603 èëäÿ Òÿáðèç éàõûíëûüûíäàêû Ñóôèéàí àäëû ìÿíòÿãÿäÿ áàø âåðìèø äþéöø Îñìàíëû îðäóñóíóí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Òÿáðèç, Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí ýåðè ãàéòàðûëäû. 1605 èëäÿ Îñìàíëû îðäóñóíóí ÿêñùöúóìà êå÷ìÿñè èëÿ áàüëû îëàðàã Û Àááàñûí ÿìðèëÿ Àðàç ÷àéûíûí ñîë ñàùèëèíäÿêè áöòöí ìàääè íåìÿòëÿð ìÿùâ åäèëäè, ÿùàëè èñÿ çîðëà Èðàíûí ìÿðêÿçè áþëýÿëÿðèíÿ êþ÷öðöëäö. Òàðèõäÿ «áþéöê ñöðýöí» àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí áó êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ýåíèø áèð ÿðàçè âèðàí åäèëäè. 1606 èëäÿí éåíèäÿí ùöñóìà áàøëàéàí Ñÿôÿâè îðäóñó Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû ýåðè ãàéòàðäû. 1612 èëäÿ Èñòàìáóëäà áàüëàíìûø ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿòù îëóíìóø ÿðàçèëÿð Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí òàáåëèéèíäÿ ãàëäû. 1616-18 èëëÿð ìöùàðèáÿñèíäÿ Îñìàíëû ñóëòàíû «èòèðìèø òîðïàãëàðû ýåðè ãàéòàðìàüà» ÷àëûøûðäû. Ëàêèí áó ìöùàðèáÿ äÿ Îñìàíëûëàðûí óüóðñóçëóüó èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. 1618 èëèí ñîíóíäà Ìÿðÿíääÿ àïàðûëìûø áàðûøûã äàíûøûãëàðûíäà 1612 èëèí Èñòàìáóë ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðè òÿñäèã åäèëäè. 1623-39 èëëÿðäÿ áàø âåðìèø ìöùàðèáÿ Ñÿôÿâè îðäóñóíóí ùöúóìó èëÿ áàøëàíäû. Ìöùàðèáÿíèí ÿââÿëèíäÿ (1623-24) Û Àááàñ Èðàãèßðÿáè ÿëÿ êå÷èðäè. Áàüäàä, Ìîñóë, Íÿúÿô, Êÿðáÿëà, Áÿñðÿ øÿùÿðëÿðè Ñÿôÿâè îðäóñó òÿðÿôèíäÿí òóòóëäó. Ëàêèí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè äàõèëèíäÿ ýöðúöëÿðèí ãàëäûðäûüû öñéàí óüóðëàðûí àðòûðûëìàñûíû ÿíýÿëëÿäè. 1638 èëäÿ îñìàíëûëàð Áàüäàä øÿùÿðèíè òóòäóëàð. 1639 èë ìàéûí 17-äÿ Ãÿñðè-Øèðèíäÿ áàüëàíìûø ñöëù øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ Èðàãè-ßðÿá Îñìàíëû èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëäû. Èêè äþâëÿò àðàñûíäàêû ñÿðùÿä 1612 èëèí ñöëù ìöãàâèëÿñè ÿñàñûíäà òÿñäèã îëóíäó. Íþâáÿòè Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿñè 83 èëëèê ôàñèëÿäÿí ñîíðà (1723-27) éåíèäÿí áàøëàíäû. Ìöùàðèáÿíè áàøëàìûø Îñìàíëûëàð ùÿðáè-ñèéàñè óüóð ãàçàíäûëàð. Áó òàðèõè ìÿãàìäà Îñìàíëûëàð Ðóñèéà èìåðèéàñû èëÿ äÿ áþëýÿäÿ ùåýåìîíëóã óüðóíäà äèïëîìàòèê âÿ ñèéàñè ñàùÿëÿðäÿ õåéëè ÷ÿêèøìÿëè îëäóëàð. 1730-36 èëëÿð ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàíìàñûíà Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿ ÿôãàí àüàëûüûíà ñîí ãîéìóø âÿ ÿìÿëè îëàðàã ñèéàñè ùàêèìèééÿòè äÿ þç ÿëèíäÿ úÿìëÿøäèðìèø Ñÿôÿâè ñÿðêÿðäÿñè Íàáèð õàí ßôøàðûí Ùÿìÿäàí ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí (1727 èë îêòéàáðûí 4äÿ) øÿðòëÿðè èëÿ ðàçûëàøìàìàñû ñÿáÿá îëäó. Ñÿôÿâè îðäóñó Íàäèð õàí ßôøàðûí áàü÷ûëûüû àëòûíäà áþéöê ùÿðáè óüóðëàð ãàçàíäû.

1736 èë îêòéàáðûí 17-äÿ Èñòàìáóëäà áàüëàíìûø ñöëù ìöãàâèëÿñè øÿðòëÿðèíäÿ 1723 èëäÿí îñìàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí ÿëÿ êå÷èðèëìèø áöòöí ÿðàçèëÿðèí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíÿ ãàéòàðûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ñîíðàëàð Íàäèð øàùûí [1736-47] àïàðäûüû óüóðëó ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð Îñìàíëûëàðû 1639 èë ñöëù ìöãàâèëÿñè øÿðòëÿðèíè èìçàëàìàüà (1746 èëäÿ) ìÿúáóð åòäè. Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðè îáéåêòèâ îëàðàã ùÿð èêè òöðê äþâëÿòèíèí èúòèìàè-èãòèñàäè, ìÿäÿíè ïîòåíñèàëûíûí òÿäðèúÿí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áó ìöùàðèáÿëÿðèí ýåäèøèíäÿ Àçÿðáàéúàí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí áàø âåðäèéè ÿñàñ ìÿêàí îëìóø, þëêÿíèí ÿùàëèñè, òÿñÿððöôàò ùÿéàòû áþéöê ìÿùðóìèééÿòëÿðëÿ öçëÿøìèøäèð. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ ÿñàñ ìöëêèééÿò ôîðìàñû äèâàíè (äþâëÿò) âÿ õàññÿ (ùþêì-

äàð) òîðïàãëàðû îëìóøäóð. Ñîíðàëàð Ñÿôÿâè øàùëàðûíûí éöðöòäöéö ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòè èëÿ áàüëû äþâëÿò (äèâàíè) òîðïàãëàðû ùåñàáûíà øÿðòè òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàñû – òèéóë ýåíèø éàéûëäû. Ìöëê âÿ ôÿãô òîðïàãëàðû òîõóíóëìàç ùåñàá îëóíóðäó. Êÿíäëèëÿð âÿ ñÿíÿòêàðëàð ìöõòÿëèô ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð äàøûéûð, 30-äàí ÷îõ âåðýè þäÿéèðäèëÿð. Û Èñìàéûëûí äþâðöíäÿ íèñáÿòÿí àçàëäûëìûø âåðýèëÿð ñîíðàëàð òÿäðèúÿí àðòìàüà áàøëàäû. ßùàëèíèí àüûð èãòèñàäè âÿçèééÿòè Û Òÿùìàñèáè ìàëúÿùÿò, òàìüà êèìè áÿçè âåðýèëÿðè ëÿüâ åòìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. Ëàêèí áó èñëàùàòëàð Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíè áöðöìÿêäÿ îëàí áþùðàíûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäè. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí èãòèñàäè ùÿéàòûíûí íîðìàë ìÿúðàäà èíêèøàôûíà Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðè äÿ áþéöê ÿíýÿëëÿð òþðÿäèðäè. 16-17 ÿñðëÿð255

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Øåéõ Ñÿôè-ÿäÄèíèí âÿ Øàù Èñìàéûëûí òöðáÿëÿðè. Ùÿðÿìõàíà âÿ ×èíèõàíà.

äÿ øÿùÿðëÿð Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ñÿíÿòêàðëûã, òèúàðÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè ñàéûëûðäû. Òÿáðèç, Ýÿíúÿ, Ãÿçâèí, ßðÿø, ßðäÿáèë, Úóëôà êèìè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè áó äþâðäÿ äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè ìÿðêÿçëÿð îëìóøäóð. Áó øÿùÿðëÿð àðàñûíäà Òÿáðèçèí ìþâãåéè ìöñòÿñíà èäè. 1571-73 èëëÿðäÿ Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿ îëìóø Âåíåòñèéà ñÿééàùû Ä’Àëåññàíäðè áóðàäà 52 øÿùÿðèí îëäóüóíó, ùÿìèí øÿùÿðëÿð àðàñûíäà Òÿáðèçèí àïàðûúû ìþâãåäÿ äóðäóüóíó ãåéä åòìèøäèð. 16 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû äÿðèí áþùðàí ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéäó. Àçÿðáàéúàíûí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè ñèñòåìèíäÿ ÿñêè, àïàðûúû ìþâãåéèíè âÿ ðîëóíó èòèðìÿñè äÿ þëêÿíèí èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíà àüûð òÿñèðèíè ýþñòÿðäè. Û Àááàñûí ôÿàë êþúöðìÿ ñèéàñÿòè Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè èíêèøàôûíà ìÿíôè òÿñèðèíè ýþñòÿðìèø ñóáéåêòèâ àìèëëÿðäÿí èäè. 17 ÿñðäÿ ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà òÿíÿççöë ÿëàìÿòëÿðè äàùà ÷îõ íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Áó äþâðäÿ òÿíÿççöë ïðîñåñè ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ö÷öí äÿ ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. Ëàêèí ÷îõÿñðëèê ÿíÿíÿëÿðè îëàí ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðè àðàäàí ãàëõìàìûøäû. Ùÿìèí äþâðäÿ äÿ ÿñàñ âÿ ýåíèø éàéûëìûø ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿñè òî-

Ãî÷ ôèãóðó. Ãÿáðöñòö àáèäÿ. Íàõ÷ûâàí. 16 ÿñð

256

õóúóëóã èäè. Òîõóúóëóã øÿùÿðëÿðèí èãòèñàäè ùÿéàòûíäà ìöùöì éåð òóòóðäó. 17 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà âÿ ãîíøó þëêÿëÿðèí ñÿùÿðëÿðèíäÿ «ñÿíÿòêàðëàðûí ÷îõó ïàìáûã âÿ èïÿê ïàð÷àëàð èñòåùñàë èëÿ ìÿøüóë îëàí, îíëàðäàí ÷îõ ýþçÿë, ñàäÿ, çÿðëè ïàð÷àëàð ùàçûðëàéàí òîõóúó, áîéàã÷û âÿ éà áÿçÿê÷è ðÿññàìëàðäàí èáàðÿò èäè» (Àäàì Îëåàðè). Ùÿì øÿùÿðëÿðèí, ùÿì äÿ êÿíäëÿðèí èãòèñàäè ùÿéàòû òîõóúóëóã ìÿìóëàòû èñòåùñàëû âÿ õàììàë åìàëû èëÿ áàüëû èäè. Øèðâàí âèëàéÿòè áþéöê òîõóúóëóã åìàëàòõàíàñûíû õàòûðëàäûðäû. Áó âèëàéÿòèí õàì èïÿéè âÿ èïÿê÷èëèê ìÿìóëàòû áåéíÿëõàëã òèúàðÿò ÿùÿìèééÿòè êÿñá åäèðäè. Øèðâàí õàì èïÿê ùàñèëàòû ñàùÿñèíäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ Ýèëàíäàí ñîíðà èêèíúè éåðè òóòóðäó. Õàì èïÿê Òÿáðèçäÿ, Ìàðàüàäà, Íàõ÷ûâàíäà, Ýÿíúÿäÿ äÿ ùàñèë åäèëèðäè. 17 ÿñðäÿ äÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿí áþéöê, ïàìáûã, éóí ïàð÷à íþâö âàðäû. Ïàìáûã ïàð÷à èñòåùñàëû þç ùÿúìèíÿ ýþðÿ òîõóúóëóãäà áèðèíúè éåðè òóòóðäó. Èñòåùñàë îëóíìóø ïàð÷àëàðûí õåéëè ãèñìè Àâðîïàíûí âÿ Àñèéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíÿ èõðàú îëóíóðäó. Õàë÷à÷ûëûã áó ÿñðäÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿñè èäè. 16-17 ÿñðäÿðäÿ õàë÷à÷ûëûã ùÿì áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, ùÿì äÿ èñòåùñàëûí ùÿúìèíÿ ýþðÿ þç òÿêàìöëöíöí ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûøäû. Òÿáðèç ñÿùÿðè âÿ îíóí ÿòðàôû íÿèíêè Àçÿðáàéúàíûí, ùÿòòà áöòöí Øÿðãèí ÿí áþéöê, àïàðûúû õàë÷à÷ûëûã ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèøäè. 16 ÿñðèí ñîíó 17 ÿñðèí ÿââÿëëÿðè äóëóñ÷óëóãäà âÿ øöøÿ ìÿìóëàòû èñòåùñàëûíäà éåíè äþâð áàøëàòìûøäû. Ñÿôÿâè-Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áþéöê äàüûíòûëàðûí îëìàñû òèêèíòè èøèíÿ òÿëÿáàòû õåéëè àðòûðìûøäû. Áó òÿëÿáàò ñàéÿñèíäÿ áèð ÷îõ ñÿíÿò ñàùÿëÿðèíäÿ úàíëàíìà ìöøàùèäÿ îëóíóðäó. Áó

äþâðäÿ äÿ Òÿáðèç áöòöí Øÿðãäÿ ÿí ìöùöì áÿäèè ñÿíÿòêàðëûã (ùÿêêàêëûã, õÿòòàòëûã, úèëä÷èëèê âÿ ñ.) ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè èäè. Áàêû íåôò ùàñèëàòû èëÿ ìÿøùóðëàøìûøäû. 17 ÿñðäÿ Áàêûäà òÿõìèíÿí 500 ìèí ïóäà ãÿäÿð íåôò ÷ûõàðûëûðäû. Íåôòäÿí ÿëäÿ îëóíìóø ýÿëèð ÿñàñÿí õÿçèíÿéÿ äàõèë îëóðäó. Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ áàøëûúà ìÿùñóëäàð ãöââÿ ñÿíÿòêàðëàð èäè. Ñÿíÿòêàðëàð ÿñàñÿí 3 ãðóïà áþëöíöðäö: 1) ôÿðäè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñÿíÿòêàðëàð; 2) õöñóñè òÿøêèëàòëàðäà (ÿñíàôëàðäà) áèðëÿøìèø ñÿíÿòêàðëàð; 3) èðè ôåîäàë åìàëàòõàëàðûíà (êàðõàíàëàðà) ìÿíñóá îëàí ñÿíÿòêàðëàð. Øÿùÿðëÿðäÿ ìþâúóä îëàí ìöùöì èñòåùñàë âàñèòÿëÿðè, òèúàðÿò îáéåêòëÿðè (êàðâàíñàðàëàð, áàçàðëàð, äöêàíëàð âÿ åìàëàòõàíàëàð) ôåîäàëëàðûí, õÿçèíÿíèí (äþâëÿòèí) âÿ äèíè ìöÿññèñÿëÿðèí ÿëèíäÿ úÿìëÿøìèøäè. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ äöíéÿâè âÿ äèíè ùàêèìèééÿòè þç ÿëèíäÿ úÿìëÿøäèðìèø øàù áàøëûúà ñèìà èäè. Àëè ùÿðáè êîìàíäàí «ÿìèð ÿë-öìÿðà» («ÿìèðëÿðèí ÿìèðè»), ãîð÷è äÿñòÿëÿðèíèí áàø÷ûñû «ãîð÷èáàøû» àäëàíûðäû. Äþâëÿò àïàðàòûíà âÿçèð, äèíè èäàðÿëÿðÿ âÿ âÿãô ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ñÿäð, ìàëèééÿ èøëÿðèíÿ ìóñòàóôè ÿë-ìÿìàëèê íÿçàðÿò åäèðäè. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè áÿéëÿðáÿéèëÿ-

Ùÿíäÿñè âÿ íàáàòû íàõûøëû ìèñ äîë÷à. Ìèíýÿ÷åâèð. 15-16 ÿñðëÿð

ðèí èäàðÿ åòäèêëÿðè àéðû-àéðû áÿéëÿðáÿéèëèêëÿðÿ áþëöíìöøäö. 18 ÿñðäÿ Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ 13 áÿéëÿðáÿéëèê âàðäû: 1) Øèðâàí; 2) Ãàðàáàü âÿ Ýÿíúÿ; 3) Àçÿðáàéúàí (ùàë-ùàçûðäà Àðàç ÷àéûíäàí úÿíóáäàêû ÿðàçèëÿð); 4) ×óõóðñÿä; 5) Ãÿçâèí; 6) Êÿëàìðîâ-è Àëè Øàêàð (Ùÿìÿäàí); 7) Êóù Ýèëóéÿ (Ôàðñ); 8) Êèðìàí; 9) Àñòðàáàä; 10) Ìÿøùÿäè-Ìöãÿääÿñè Ìöàëëÿ; 11) Ùåðàò; 12) Ìÿðâè-Øàùèúàùàí; 13) Ãÿíäÿùàð. Ãûçûëáàø ÿìèðëÿðèíäÿí ñå÷èëÿí áÿéëÿðáÿéèëÿð øàùûí òÿëÿáèíÿ ÿñàñÿí þç äÿñòÿëÿðè èëÿ ùÿðáè éöðöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿëè èäèëÿð. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí äàèìè îðäóñó éîõ èäè. Îðäó ìöùàðèáÿ ÿðÿôÿñèíäÿ áÿéëÿð-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ßæäàùà õàë÷àñû. 17 ÿñð

áÿéèëÿðèí ùåñàáûíà ñàõëàíàí ñöâàðè äÿñòÿëÿðèíäÿí òÿøêèë åäèëèðäè. Ìöùàðèáÿëÿðäÿ ÿí ÷îõ 120-150 ìèí Ñÿôÿâè äþéöø÷öñö èøòèðàê åäèðäè. Ñÿôÿâè øàùûíûí õèäìÿòèíäÿ 4-6 ìèí íÿôÿðëèê äàèìè ãîð÷è äÿñòÿñè âàðäû. Ñÿôÿâè îðäóñó îäëó ñèëàùëà ÷îõ àç òÿúùèç îëóíìóøäó. 16 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí õàðàêòåðè äÿéèøèëäè. Äþâëÿòè èúòèìàè-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè áþùðàíäàí ÷ûõàðìàüà ÷àëûøàí Û Àááàñ áèð ñûðà èñëàùàòëàð êå÷èðäè, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ òàáå îëìàéàí ãûçûëáàø ÿéàíëàðûíà äåéèë, èðàíäèëëè ÿéàíëàðà àðõàëàíìàüà áàøëàäû. 12 ìèíëèê òöôÿíý÷èëÿð, 10 ìèíëèê ãóëàìëàð äÿñòÿñè, òîïõàíà âÿ òîï÷ó ùèññÿëÿðè òÿñèñ åäèëäè. Ãîð÷èëÿðëÿ áèðëèêäÿ äàèìè îðäóíóí ñàéû 44 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòäûðûëäû. Ùÿìèí ùÿðáè ùèññÿëÿð ãåéðè-ãûçûëáàø åòíèê íöìàéÿíäÿëÿðäÿí (ôàðñëàð, êöðäëÿð âÿ á.) òÿøêèë îëóíìóøäóð. Áó òÿäáèðëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ ãûçûëáàøëàðûí îðäóäà ìþâãåéè õåéëè ñàðñûëäû. Û Àááàñûí éöðöòäöéö ñèéàñÿòäÿí íàðàçû ãàëìûø òàéôàëàðäàí ÿí öñéàíêàðû-òÿêÿëèëÿð 1596 èëäÿ øàùûí ÿìðèëÿ òàìàìèëÿ ìÿùâ åäèëäèëÿð. Èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ äþâëÿò àïàðàòûíäà ÿêñÿðèééÿòè èðàíäèëëè öíñöðëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áöðî-

êðàòèéàíûí ðîëó ýöúëÿíäè. Äþâëÿòèí ïàéòàõòûíûí Èñôàùàíà êþ÷öðöëìÿñè (1598 èëäÿ) âÿ Èðàíûí äàõèëè âèëàéÿòëÿðèíèí èãòèñàäè, ñèéàñè úÿùÿòäÿí ÿùÿìèééÿòèíèí àðòìàñû Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí òÿäðèúÿí åòíèê ñèìàñûíû èòèðìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Áó, Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí òÿêàìöëöíäÿ èêèíúè ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûú ìÿãàìû èäè. Ñîíðàêû äþâðäÿ (16 ÿñðèí ñîíóíäàí 1736 èëÿäÿê) Ñÿôÿâè øàùëàðû àðòûã èòèðèëìèø òîðïàãëàðû (1590-1612 èëëÿð ÿðçèíäÿ), ýåðè ãàéòàðûëäûãäàí ñîíðà (1612 èëäÿ) èñÿ ÿñêè, ÿçÿìÿòëè èãòèñàäè ïîòåíñèàëû õåéëè çÿèôëÿìèø Àçÿðáàéúàíà äåéèë, Èðàí âèëàéÿòëÿðèíÿ èñòèíàäëàíûðäûëàð, äàùà ÷îõ ùÿìèí âèëàéÿòëÿðèí èíêèøàôû ãàéüûñûíà ãàëûðäûëàð. 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ãûçûëáàø òàéôàëàðûíûí ãöäðÿòëè ñèéàñè ãöââÿéÿ ÷åâðèëìÿñè, Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí íèñáÿòÿí ìÿðêÿçëÿøìèø âàùèä äþâëÿò òÿðêèáèíäÿ áèðëÿøìÿñè, ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí éöêñÿëèøè, øÿùÿðëÿðèí ñÿíÿòêàðëûã âÿ áåéíÿëõàëã òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíÿ ÷åâðèëìÿñè îáéåêòèâ îëàðàã Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôû ö÷öí ÿëâåðøëè øÿðàèò éàðàòìûøäû. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí 16–17 ÿñðëÿðäÿêè çèääèééÿòëè èíêèøàôû, îíóí õöñóñèééÿòëÿðè 16 ÿñðäÿí ÿââÿëêè áöòöí òàðèõè òÿêàìöëÿ øÿðòëÿíìèø âÿ 17 ÿñðäÿí ñîíðàêû ìÿäÿíè-òàðèõè èíêèøàô éîëëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Þçöíÿìÿõñóñ èíêèøàô éîëó êå÷ìèø Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí þçýöíëÿøìÿñè âÿ éåíèëÿøìÿñè ïðîñåñè 15 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí áàøëàíûð. Ùÿìèí ïðîñåñèí ìöùöì òÿçàùöðëÿðè ìÿäÿíèééÿòèí áöòöí åëåìåíòëÿðèíäÿ (ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò, åëì, ìààðèô âÿ ñ.) àøêàðà ÷ûõìûøäû. 16 ÿñðèí 1-úè éàðûñû Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ýöúëö ñèéàñè ýåð÷ÿêëèê êèìè ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ éöêñÿëèøè èëÿ ñÿúèééÿâè èäè. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿêàìöëöíäÿ «þçöíÿãàéûäûø» (Èíòèáàù) ö÷öí áó ñèéàñè ýåð÷ÿêëèéèí

áþéöê, ùÿëëåäèúè ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè ñèñòåìèíäÿ àïàðûúû ìþâãåéè âÿ ðîëó îëàí ÿäÿáèééàò áó äþâðäÿ áèð ñûðà éåíè, áÿíçÿðñèç úÿùÿòëÿðè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèðäè. 15 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí, 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí ÿäÿáèééàòäà âÿ äèýÿð èíúÿñÿíÿò ñàùÿëÿðèíäÿ òöðê õàëãëàðûíûí Èíòèáàùû ïðîñåñè áàøëàíäû. Àçÿðáàéúàí áó îéàíûø, «þçöíÿãàéûäûø» ïðîñåñèíäÿ àïàðûúû, ìÿðêÿç, îúàã ðîëóíó îéíàéûðäû. Áèð íå÷ÿ ÿñð ÿðçèíäÿ åëìè, ôÿëñÿôÿñè, ÿäÿáè ñàùÿäÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíèí ãåéä-øÿðòñèç ùåýåìîíëóüó ÿíÿíÿñèíäÿí óçàãëàøìà ùàëëàðû, òöðê äèëèíèí ïîòåíñèàë èìêàíëàðûíûí ýåð÷ÿêëÿøìÿñè ìÿùç áó çàìàíäàí åòèáàðÿí íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ìèëëè äèëèí (òöðêúÿíèí) àïàðûúû ðîë îéíàìàñû 16 ÿñðèí ìÿäÿíè ùÿéàòûíûí ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíäÿí ÿí öìäÿñè èäè. Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí äèë ñàùÿñèíäÿêè ñèéàñÿòè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí òÿðÿããèñèíÿ ýöúëö, ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Áó äþâðöí Àçÿðáàéúàí êëàññèê ÿäÿáèééàòûíûí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ÿäèáëÿðèí (Øàù Èñìàéûë Õÿòàè, Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè, Ìÿùÿììÿä ßìàíè, Íåìÿòóëëàù Êèøâÿðè âÿ á.) õàëã éàðàäûúûëûüû ÿíÿíÿëÿðèíÿ éàõûíëûüû, áó ÿíÿíÿëÿðÿ ãîâóøìàñû èäè. Èíòèáàù ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè îíóí ìÿùç îðòà ÷àüëàðûí ôîëêëîðó èëÿ öçâè ÿëàãÿñèäèð. Øàù Èñìàéûë Õÿòàè Àçÿðáàéúàí (òöðê) Èíòèáàùû äþâðöíöí ñÿúèééÿâè ùþêìäàðû èäè. Îíóí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ àøûã ÿäÿáèééàòû éåíè éöêñÿëèø ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéäó. Åë ñÿíÿòêàðëàðû Û Èñìàéûëûí îðäóñóíäà âÿ ñàðàéûíäà õöñóñè ùþðìÿò âÿ åòèìàä ñàùèáè èäèëÿð. «Ïîåòèêàñûíà, òÿôÿêêöð òÿðçèíÿ, äöíéàäóéóìóíà ýþðÿ äÿ Íÿñèìè èëÿ Ôöçóëè àðàñûíäà êþðïö îëàí Õÿòàè» Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð.

Ãîøà Ãàëà ãàïûñû. Áàêû. 17 ÿñð

257

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Êàøûëàð (Èðàí). 15-16 ÿñðëÿð

Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè (1494–1556) áó äþâðäÿ éåíèëÿøìèø Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè èäè. Øàèðèí ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê (Àçÿðáàéúàí) äèëëÿðèíäÿ äèâàíëàðû âàðäûð. Ôöçóëèíèí ùÿéàòû ßðÿá Èðàãûíûí Êÿðáÿëà, Áàüäàä, Íÿúÿô, Ùèëëÿ øÿùÿðëÿðèíäÿ êå÷ìèøäèð. Ìöòÿôÿêêèð øàèðèí ìÿíòèã, íöúóì, òÿáàáÿò, ðèéàçèééàò, ôÿëñÿôÿ, äèë÷èëèê, òàðèõ ñàùÿëÿðèíäÿêè çÿíýèí áèëèê ïîòåíñèàëû óçóíìöääÿòëè øÿõñè ìöòàëèÿíèí íÿòèúÿñè èäè. Ôöçóëèíèí ïîåòèê éàðàäûúûëûüûíà Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí ýöúëö òÿñèðè îëìóøäóð. Ôöçóëè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà áÿäèè íÿøðèí èëêèí þðíÿêëÿðèíè éàðàòìûø ñÿíÿòêàðäûð. Âÿùèäè Òÿáðèçè, Ùÿãèðè Òÿáðèçè, Ìÿùÿììÿä ßìàíè, Ôÿäàè Òÿáðèçè, Ñàèá Òÿáðèçè, Ðöêíÿääèí Ìÿñèùè, Ãþâñè Òÿáðèçè 16–17 ÿñðëÿðäÿ éàøàìûø ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí ÿäèáëÿðè èäèëÿð. Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìåìàðëûã èíúèëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Áàêû, Íàõ÷ûâàí âÿ ñ. êèìè øÿùÿðëÿðäÿ úÿìëÿøìèøäè. Òÿéèíàòû ìöõòÿëèô îëàí (òèúàðÿò, ìöäàôèÿ, äèíè âÿ ñ.) ìåìàðëûã îáéåêòëÿðèíèí õåéëè ãèñìè áó äþâðäÿ äàùà ÷îõ Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá øÿùÿðëÿðèíäÿ èíøà îëóíìóøäó. Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðûíûí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè þëêÿ ÿðàçèñè èëÿ ìÿùäóäëàøìûðäû. Ñÿôÿâèëÿð èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ îëìóø þëêÿëÿðäÿ (Èðàí, Èðàã âÿ ñ.), Îñìàíëû èìïåðèéàñû ÿðàçèñèíäÿ, Ùèíäèñòàíäà Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðûíûí éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòèíèí õåéëè áÿíçÿðñèç íöìóíÿëÿðè éàðàäûëìûøäû. 16 ÿñðèí Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüûíûí ìöùöì áèð úÿùÿòè îíóí áÿäèè éàðàäûúûëûüûí äèýÿð ñàùÿëÿðè (ìèíèàòöð ðÿññàìëûüû, õÿòòàòëûã, ùÿêêàêëûã, íÿããàøëûã âÿ ñ.) èëÿ ýöúëö, öçâè ÿëàãÿñè èäè. Ñÿíÿòëÿðèí ñèíòåçè ïðîñåñèíèí õöñóñè âöñÿò àëìàñû, ìöõòÿëèô èíúÿñÿíÿò íþâëÿðèíèí âàùèä 258

êîìïëåêñ éàðàäûúûëûüûíûí òÿðêèá ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñè ìÿäÿíèééÿòèí Èíòèáàù (Ðåíåññàíñ) ìÿðùÿëÿñè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáèíèí ÿí éöêñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè 1530–50 èëëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. Áó ìÿêòÿáèí ÿí áþéöê óüóðëàð ãàçàíìàñûíäà Êÿìàëÿääèí Áåùçàäûí (1450–1536), Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí (1470–1555) âÿ Ñàäèãáÿé ßôøàðûí (1533–1610) ùÿëëåäèúè ðîëó îëìóøäóð. Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí àïàðûúû ìèíèàòöð ðÿññàìëûã îúàüû îëàí Òÿáðèç ìÿêòÿáè Øèðàç, Èñôàùàí, Ùåðàò, Ìÿøùÿä, Ìîüîë ðÿññàìëûã ìÿêòÿáëÿðèíèí òÿøÿêêöëö âÿ òÿêàìöëö ïðîñåñèíÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáè èíúÿñÿíÿòäÿ äöíéÿâè ìþâçóëàðûí ÿñàñ éåð òóòìàñû èëÿ ñÿúèééÿâè îëàí ðÿññàìëûã ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàíûíìûøäû. Áó ìÿêòÿá Àçÿðáàéúàí (òöðê) Èíòèáàùûíûí ÿí áàðèç þðíÿêëÿðèíäÿí áèðè èäè. Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð÷ö ðÿññàìëàðû èñëàì øÿðãèíèí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ äÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ìîüîë ùþêìäàðëàðûíûí ñàðàé êèòàáõàíàñûíäà äàùà ÷îõ Àçÿðáàéúàí ðÿññàìû âàðäû. 16 ÿñð ÿðçèíäÿ óüóðëà òÿðÿããè åòìèø Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáèíèí éàðàäûúû ïîòåíñèàëû ùÿðáè-ñèéàñè âÿ èäåîëîæè ñÿáÿáëÿð íÿòèúÿñèíäÿ 17 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí òÿäðèúÿí Îñìàíëû èìïåðèéàñû ÿðàçèñèíÿ, Èðàí âèëàéÿòëÿðèíÿ âÿ Ùèíäèñòàíà úÿëá îëóíäó âÿ áó, àðòûã Àçÿðáàéúàíäà ìèíèàòöð ðÿññàìëûüûíûí òÿíÿççöëö äåìÿê èäè. Àçÿðáàéúàí õÿòòàòëûüûíûí äà éöêñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè 16 ÿñðÿ òÿñàäöô åòìèøäèð. Áó äþâðäÿ Òÿáðèçäÿ, ßðäÿáèëäÿ, Ìàðàüàäà âÿ Øàìàõûäà ìàùèð õÿòòàòëàðûí (êàëëèãðàôëàðûí) òîïëàíäûüû êèòàáõàíàëàð âàðäû. Òÿáðèçäÿêè êàëëèãðàôèéà ìÿêòÿáè öìóìøÿðã ÿùÿìèééÿòèíÿ ìàëèê èäè. Õÿòòàòëûã Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ äÿ ìåìàðëûüà, ìåòàëèøëÿìÿ, äàøîéìà ñÿíÿòèíÿ, òîõóúóëóüà âÿ õàë÷à÷ûëûüûí èíêèøàôûíà ýöúëö òÿñèð

ýþñòÿðìèøäèð. Êèòàá ÷àïû îëìàäûüûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàíäà õÿòòàòëûã çÿðóðè âÿ êöòëÿâè èíúÿñÿíÿò íþâö èäè. Äåêîðàòèâ âÿ òÿòáèãè èíúÿñÿíÿò íþâëÿðè àðàñûíäà õàë÷à÷ûëûüûí ìöñòÿñíà éåðè âàðäû. Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø ÿúíÿáè ñÿééàùëàðûí ÿêñÿðèééÿòè õàëãûí ìÿèøÿòèíäÿ âÿ ñÿíÿòêàðëûã ôÿàëèééÿòèíäÿ õàë÷àíûí öìäÿ ìþâãå òóòäóüóíó ãåéä åòìèøäèð. 16 ÿñðäÿ õàë÷à÷ûëûã ñÿíÿòè î äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìèøäè êè, øÿùÿðëÿðäÿ õàðèúè áàçàðëàð ö÷öí õàë÷à ìÿìóëàòû èñòåùñàë åäÿí õöñóñè êàðõàíàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Õàë÷à÷ûëûã ñÿíÿòèíèí áó úöð èíêèøàôû äàõèëè âÿ õàðèúè áàçàðûí èãòèñàäè âÿ åñòåòèê òÿëÿáàòûíäàí èðÿëè ýÿëèðäè. Òÿáðèçäÿ òîõóíìóø õàë÷à ìÿìóëàòû Àâðîïà âÿ Øÿðã þëêÿëÿðèíÿ äÿ èõðàú îëóíóðäó. Äàùà úàçèáÿäàð îëàí ñöæåòëè õàë÷àëàð Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá âèëàéÿòëÿðèíäÿ, ÿñàñÿí Òÿáðèçäÿ ùàçûðëàíûðäû. Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíöí Àçÿðáàéúàí õàë÷à÷ûëûüû áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëàí äåêîðàòèâ ñÿíÿò ñàùÿñè èäè. Äèýÿð äåêîðàòèâ ñÿíÿò ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ éàðàäûúû õàëãûí äöíéÿâè ìþâçóëàðà ñîíñóç ìåéëè íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Àøûã éàðàäûúûëûüûíûí âöñÿòëè èíêèøàôû áó òàðèõè äþâðöí ìöùöì ìÿäÿíè ùàäèñÿñè èäè. «Øàù Èñìàéûë», «Àøûã Ãÿðèá», «Àááàñ âÿ Ýöëýÿç», «Êîðîüëó», «ßñëè âÿ Êÿðÿì» äàñòàíëàðû Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ éàðàíìûøäûð. Ñàðû Àøûã âÿ Ãóðáàíè ùÿìèí äþâðöí òàíûíìûø àøûãëàðû îëìóøëàð. «ßùñÿíöò-òÿâàðèõ» («Òàðèõëÿðèí ÿí éàõøûñû») ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôè Ùÿñÿíáÿé Ðóìëó âÿ «Òàðèõèàëÿìàðàéè Àááàñè» («Àëÿìè áÿçÿéÿí Àááàñûí òàðèõè») ÿñÿðèíè éàçìûø Èñêÿí-

“Êþ÷ÿðè ùÿéàòû”. Ìèíèàòöð. Ìèð Ñåéèä ßëè Òÿáðèçè. 16 ÿñð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿðáÿé Ìöíøè (Òöðêìàí) 16–17 ÿñðëÿðèí ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷èëÿðè èäèëÿð. 16–17 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí, îíóí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿêàìöëö ïðîñåñèíäÿ ÿñàñëû êåéôèééÿò ìÿðùÿëÿñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿð. ßä: Àçÿðáàéúàí òàðèõè. 7 úèëääÿ. ÛÛÛ úèëä (ÕÛÛÛ–ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿð). Á., Åëì, 1999; Ôÿðçÿëèéåâ Ø. Àçÿðáàéúàí XV– XVI ÿñðëÿðäÿ (Ùÿñÿí áÿé Ðóìëóíóí «ßùñÿíöò-òÿâàðèõ» ÿñÿðè öçðÿ). Á., 1983; Ìàõìóäîâ ß.Ì. Âçàèìîîòíîøåíèÿ ãîñóäàðñòâ Àêêîþíëó è Ñåôåâèäîâ ñ çàïàäíîåâðîïåéñêèìè ñòðàíàìè (II ïîëîâèíà XV – íà÷àëî XVII âåêà). Á., 1991; éåíÿ îíóí Àçÿðáàéúàí äèïëîìàòèéàñû. Àüãîéóíëó âÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòëÿðèíèí Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿðè (XV– XVII éöçèëëèêëÿð). Á., 1996; Ñàâîðé Ð.Ì. Ûðàí óíäåð òùå Ñàôàâèäñ. Ëîíäîí, 1980; é å í ÿ î í ó í: Ñòàäèåñ îô òùå ùèñòîðé îô Ñàôàâèä Ûðàí. Ëîíäîí, 1987; Òùå Úàìáðèäýå ùèñòîðé îô Ûðàí.  6. Òùå Òèìóðèä àíä Ñàôàâèä Ïåðèîä. Úàìáðèäýå, 1986; Áÿéàíè Õàíáàáà. Òàðèõ-å íèçàìè-éå Èðàí äÿð äþâðå-éå Ñÿôÿâèééå. Òåùðàí, 1353 ù.ø.; Áðàóí Å. Òàðèõ-å ÿäÿáèééàòå Èðàí. Òåùðàí, 1351 ù.ø.

Àçÿðáàéúàí 18 ÿñðäÿ Ñÿôÿâè èìïåðèéàñûíûí äàüûëìàñû âÿ Àçÿðáàéúàíäà õàëã-àçàäëûã ùÿðÿêàòû. 18 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ùÿëÿ äÿ Ñÿôÿâè èìïåðèéàñûíûí ÷îõ ìöùöì òÿðêèá ùèññÿñè èäè. 18 ÿñðèí ñîíóíäàí áàøëàéàðàã äÿðèí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè òÿíÿççöë äþâðö êå÷èðÿí Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ øàù, ñàðàé ÿéàíëàðû âÿ äþâëÿò ìÿìóðëàðû áîøàëìûø äþâëÿò õÿçèíÿñèíè äîëäóðìàüûí éåýàíÿ éîëóíó âåðýèëÿðèí ùÿúìèíè âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðèí ñàéûíû àðòûðìàãäà ýþðöðäöëÿð. Çÿèô èðàäÿëè øàù Ñóëòàí Ùöñåéí 1699 èëäÿ âåðýè ñèñòåìèíè «ãàéäàéà» ñàëìàã ìÿãñÿäèëÿ 15 éàøûíà ÷àòìûø ùÿð áèð êèøèíèí ñèéàùûéà àëûíìàñû áàðÿäÿ ÿìð âåðäè. Âåðýèëÿð ö÷ãàò àðòûðûëäû. 18 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, Àçÿðáàéúàíäà, õöñóñèëÿ Øèðâàíäà êå÷ÿí ãóðàãëûã þçö èëÿ äÿùøÿòëè àúëûã ýÿòèðìèøäè. Áó èñÿ áàùàëûüà, áàçàðëàðäà ãèéìÿòëÿðèí áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðòìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Àüûð ôåîäàë èñòèñìàðû êÿíäëèëÿðèí òÿñÿððöôàòûíûí äàùà äà äàüûëìàñû âÿ èãòèñàäè áþùðàíûí äÿðèíëÿøìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Þëêÿäÿ øàù öñóëè-èäàðÿñèíÿ âÿ éåðëè ôåîäàëëàð ÿëåéùèíÿ öñéàíëàð áàø âåðèðäè. 18 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà èëê öñéàí 1707 èëäÿ Úàð-Áàëàêÿí áþëýÿñèíäÿ ãàëõäû, 1709 èëäÿ Øèðâàíäà âÿ 1711 èëäÿ éåíÿ äÿ Úàðäà öñéàíëàð áàø âåðäè. Úàð öñéàí÷ûëàðûíà Èëèñó ùàêèìè ßëè Ñóëòàí áàø÷ûëûã åäèðäè. Øèðâàí áÿéëÿðáÿéè Ùÿñÿíÿëè õàí öñéàí÷ûëàðà äèâàí òóòìàüà úÿùä ýþñòÿðñÿ äÿ ìÿüëóá îëäó âÿ þëäöðöëäö. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí ñöãóòà äîüðó ýåòìÿñè Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãÿ èøüàë÷ûëûã íèééÿòëÿðè îëàí ðóñ ÷àðû I Ïéîòðäà áþéöê öìèäëÿð éàðàòäû. Î, øàùëà òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè áàüëàìàã àäû èëÿ, ÿñëèíäÿ èñÿ êÿøôèééàò ìÿãñÿäèëÿ À.Ï.Âîëûíñêèíè Ãàôãàçà âÿ Èðàíà åë÷è êèìè éîëëàäû. Âîëûíñêè 1716 èëèí éàéûíäà Ùÿøòÿðõàíäàí ýÿìè èëÿ éîëà äöøäö âÿ Íèéàçàáàä ëèìàíûíäà ñàùèëÿ ÷ûõûá áóðàäàí ãóðó éîëëà Øàìàõûéà

Ýöìöø áåø øàùû. Ñÿôÿâèëÿð. Û Ùöñåéí. 1716

éîëëàíäû. Åë÷è áóðàäà ö÷ àéäàí àðòûã ãàëûá äþâëÿòèíè ìàðàãëàíäûðàí ìÿëóìàòëàðû òîïëàäû. Î 1716 èë äåêàáðûí 7-äÿ Øàìàõûíû òÿðê åäèá Èñôàùàíà éîëà äöøäö. 1717 èë èéóí àéûíûí 30-äà À.Ï.Âîëûíñêè âÿ Ôÿòÿëè õàí òÿðÿôèíäÿí èëê ðÿñìè Ðóñèéà-Èðàí òèúàðÿò ìöãàâèëÿñèíèí ëàéèùÿñè òÿðòèá îëóíäó. Ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿ ðóñëàðûí òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíÿ éàðäûì ìÿãñÿäèëÿ Èñôàùàíäà êîíñóëëóã, Øàìàõûäà èñÿ âèòñå-êîíñóëëóã éàðàäûëìàëû èäè. Ìöãàâèëÿ áàüëàäûãäàí ñîíðà À.Ï. Âîëûíñêè ýåðèéÿ éîëà äöøÿðÿê 1717 èëèí äåêàáðûíäà éåíèäÿí Øàìàõûéà ýÿëäè âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ áóçëàðûí ÿðèìÿñè âÿ éîÅë÷è Âîëûíñêèíèí Øàìàõû õàíûíûí ýþðöøöíÿ ýÿëìÿñè ùàããûíäà éàääàø Èø àüàñû (áèðèíúè ïðèñòàâ) âÿ êîíâîéäà îëàí Íÿúÿô áÿé, ùàáåëÿ îíëàðëà áèðëèêäÿ "ãàðåøè" (êàòèá), 20-ÿ éàõûí áàøãà âÿçèôÿëè àäàìëàð, îíëàðûí äà éàíûíäà 200-ÿ éàõûí ñèëàùëû ñûðàâè àäàì áèð áàéðàã èëÿ åë÷èíèí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Âÿ åë÷èéÿ áèëäèðäèëÿð êè, îíëàð ãÿáóë ö÷öí ýÿëèáëÿð âÿ õàíûí àäûíäàí, þç àäëàðûíäàí [åë÷èíè] òÿáðèê åäèðëÿð (îíëàðûí Èñëàì àäûíäà íÿñëÿí Ãäàíñêäàí îëàí äèëìàíúëàðû âàðäûð, Èðàíà Ïîëøà åë÷èñè Áîãäàí áÿé èëÿ ýÿëìèø âÿ áóðàäà öðÿêäÿí áîñóðìàíëûüû ãÿáóë åòìèøäèð); ñîíðà èñÿ Áåúàí áÿé ýÿëèá ÷ûõàðàã ñþéëÿäè êè, õàí îíóíëà åë÷è ö÷öí 3 àò âÿ áàøãàëàðû ö÷öí 12 àò ýþíäÿðìèøäèð, áóíëàð äà àçëûã åäÿðñÿ, èø àüàñûíà ÿìð âåðìèøäèð êè, î þçöíöí úèíñ àòëàðûíäàí âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ ýÿëÿíëÿðèí àòëàðûíäàí àëûá âåðñèí. Åë÷è àòëàðû ãÿáóë åäÿðÿê éîëà äöøäö, àðàáàëàð èñÿ ùÿìèí éåðäÿ ãàëäû. Åë÷è éîëà äöøÿðêÿí îíóí ãàðøûñûíäà øåéïóð÷ó ýåäèðäè, î, åë÷èíèí èðè àëìàí úèíñëè àòûíà ìèíìèøäè, øåéïóðëàðäàí éóõàðûäà ãûðìûçû ãûð÷ûíëàðû îëàí, öçÿðèíäÿ ýöìöø ñàïëû ëåíòëÿðëÿ ýåðá ÷ÿêèëìèø âÿ åë÷èíèí àäû éàçûëìûø áàéðàãëàð éåëëÿíèðäè. Îíëàðûí àðäûíúà Èðàí àòëàðûíà ìèíìèø ö÷ òÿáèë÷è, îíëàðûí àðäûíúà åë÷èíèí àëìàí éÿùÿðëÿðè ãîéóëìóø ö÷ ñàäÿ àòû, îíëàðäàí ñîíðà ìóøêåò èëÿ ñèëàùëàíìûø ö÷ îâ÷ó âÿ ýþäÿê òöôÿíý ýþòöðìöø èêè íÿôÿð ýÿëèðäè. Îíëàðûí àðäûíúà ãîôìåéñòåð, îíëàðûí àðäûíúà 12 õèäìÿò àäàìû, îíëàðûí àðäûíúà êàìåðäèíåð, îíëàðäàí ñîíðà èñÿ èêè ïàæ ýÿëèðäè. 259

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

260

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëóí à÷ûëìàñûíû ýþçëÿéÿðÿê 8 àé Øàìàõûäà ãàëäû. Ðóñèéà èëÿ ùÿìñÿðùÿä îëàí âèëàéÿòëÿðèí êàðâàí éîëëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò òîïëàìàã ìÿãñÿäèëÿ À.Ï.Âîëûíñêè êàðâàí éîëó èëÿ þç äÿñòÿñèíèí öçâëÿðèíäÿí áèðèíè – À.Ëîïóõèíè ýóéà øàùûí I Ïéîòð ö÷öí ùÿäèééÿñèíè – áèð ôèëè âÿ èêè áÿáèðè ýÿìè èëÿ ýþíäÿðìÿéèí ìöìêöí îëìàìàñû áÿùàíÿñè èëÿ ãóðó éîëëà Ùÿøòÿðõàíà ýþíäÿðäè. Åë÷è þçö èñÿ Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíû 1718 èë èéóëóí 25-äÿ òÿðê åòäè. À.Ï.Âîëûíñêè ìöøàùèäÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäè êè, Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ øàùûí éàëíûç àäû âàð, ùàêèìèééÿò èñÿ éåðëè ùàêèì ôåîäàëëàðûí ÿëèíäÿäèð. Áó çàìàí Ñÿôÿâè äþâëÿòèíè õàëã àçàäëûã ùÿðÿêàòû áöðöìöøäö. Àçÿðáàéúàíäà ÿí ìöòÿøÿêêèë ùÿðÿêàòà – Øèðâàíûí Ìöøêöð ìàùàëûíäàí îëàí êÿíäëè Ùàúû Äàâóä áàø÷ûëûã åäèðäè. Î, Ãàçûãóìóõëó Ñóðõàé õàíëà äà ÿëàãÿ éàðàòìûøäû. Ëàêèí 1719 èëèí ñîíëàðûíäà ñÿôÿâè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû Øèðâàíäà öñéàíû éàòûðìàüà íàèë îëäóëàð. Ùàúû Äàâóä òóòóëóá Äÿðáÿíä ùÿáñõàíàñûíà ñàëûíäû. Ùàúû Äàâóä ùÿáñäÿí ãà÷àðàã éåíèäÿí Øèðâàí öñéàí÷ûëàðûíà áàø÷ûëûã åòìÿéÿ áàøëàäû. Áó äÿôÿ Ùàúû Äàâóä ãàðøûñûíà Øèðâàíäà Èðàí ùàêèìèééÿòèíè äåâèðìÿê âÿ áóðàäà ìöñòÿãèë äþâëÿò éàðàòìàã ìÿãñÿäèíè ãîéäó. Î, èëê çÿðáÿñèíè Øèðâàíäàêû ö÷ èðè èíçèáàòè ìÿðêÿçÿ Øàìàõû, Áàêû âÿ Äÿðáÿíäÿ åíäèðäè. Ùàúû Äàâóä áèðáàøà ùÿìëÿ èëÿ ùÿìèí øÿùÿðëÿðè àëà áèëìÿäè. Óüóðñóçëóãëàðà áàõìàéàðàã Ùàúû Äàâóä ðóùäàí äöøìÿäè. Àç áèð çàìàíäà îíóí äÿñòÿñè ÿòðàô ìàùàëëàðäàí, õöñóñèëÿ Ãóáà, Ðóñòîâ, Ìöøêöð âÿ Àëòûïàðàäàí ýÿëÿí êÿíäëèëÿð ùåñàáûíà àðòäû. Òåçëèêëÿ Ãàéòàã óñìèñè äÿ öñéàí÷ûëàðëà áèð-

Ïîëàä äÿáèëãÿ. 18 ÿñð

ëÿøäè. Öñéàí÷ûëàð Øàìàõûéà òÿðÿô ùÿðÿêÿò åäèá øÿùÿðè ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð. 1721 èëèí àâãóñò àéûíäà øàìàõûëûëàðûí êþìÿéè èëÿ öñéàí÷ûëàð øÿùÿðÿ äàõèë îëäóëàð. Øàìàõûäà ãàçàíûëìûø ãÿëÿáÿäÿí ðóùëàíàí Ùàúû Äàâóä þç éöðöøöíö äàâàì åòäèðìÿéè ãÿðàðà àëäû. Ëàêèí Äÿðáÿíä âÿ Áàêû ãàëàëàðûíà åäèëÿí ùöúóìëàð óüóðñóç îëäó. Áàêûéà éàõûí “Ãóðä ãàïûñû» äåéèëÿí éåðèí éàõûíëûüûíäàêû ýþëöí ÿòðàôûíäà áàø âåðìèø äþéöøäÿ Áàêû ãàðíèçîíó öñéàí÷ûëàðû ìÿüëóá åòäè. Áóíà áàõìàéàðàã, Øèðâàíäà õàëã ùÿðàêàòû ýöíäÿí-ýöíÿ ýåíèøëÿíèðäè. Øàùûí ýþñòÿðèøè èëÿ Èðÿâàí õàíû 1721 èëäÿ þç ãîøóíëàðû èëÿ öñéàí÷ûëàðà ãàðøû éåðèäè. Áóíó åøèäÿí Ùàúû Äàâóä äàùà úÿëä òÿðïÿíÿðÿê Êöð ÷àéûíû êå÷äè âÿ áàø âåðÿí äþéöø öñéàí÷ûëàðûí õåéðèíÿ ãóðòàðäû. Ìÿíáÿëÿðäÿ Ùàúû Äàâóäóí Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá âèëàéÿòëÿðèíÿ äÿ äàõèë îëìàñû, ßðäÿáèëÿ éàõûíëàøìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âàðäûð. 1721 èëäÿ Ùàúû Äàâóäóí äÿñòÿëÿðè Ýÿíúÿ øÿùÿðèíè ìöùàñèðÿ åòñÿëÿð äÿ øÿùÿðè àëà áèëìÿäèëÿð. Íÿòèúÿäÿ Ùàúû Äàâóä Øèðâàí õàíëûüûíûí âàùèä ùàêèìè îëäó. 18 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòè þçöíöí ÿí àüûð òÿíÿççöë äþâðöíö êå÷èðèðäè. Öñéàí åòìèø ÿôãàí ãÿáèëÿëÿðè âèëàéÿòëÿðè áèð-áèð ÿëÿ êå÷èðèð, ïàéòàõò – Èñôàùàíà éàõûíëàøûðäûëàð. 1722-úè èëèí ìàðòûíäà Èñôàùàíûí éàõûíëûüûíäà – Ýöëíàáàä éàõûíëûüûíäà áàø âåðÿí äþéöøäÿ øàù îðäóñó ñîí âÿ ãÿòè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû. Èñôàùàí ìöùàñèðÿéÿ àëûíäû. Îêòéàáð àéûíäà øàù Ñóëòàí Ùöñåéí øÿùÿðäÿí ÷ûõûá òÿñëèì îëäóüóíó áèëäèðäè âÿ òàúû þç áàøûíäàí ýþòöðöá ÿôãàíëàðûí áàø÷ûñû Êöð Ìàùìóäóí áàøûíà ãîéäó. I Ïéîòðóí Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðÿ ùöúóìó. Àçÿðáàéúàí âÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí áèð ñûðà áàøãà ÿðàçèëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí ôöðñÿò àõòàðàí ðóñ ÷àðû I Ïéîòð ö÷öí Øàìàõûäà ðóñ òàúèðëÿðèíèí ãÿòë-ãàðÿòÿ ìÿðóç ãàëìàñû ÿëâåðèøëè áÿùàíÿ îëäó. Ïéîòð Õÿçÿðáîéó ÿéàëÿòëÿðèí ñàêèíëÿðè àðàñûíäà éöðöøöí ñÿáÿáèíè «èçàù åòìÿê» ìÿãñÿäèëÿ «Ìàíèôåñò» ÷àï åòäèðèá, ðóñ îðäóñó ùÿðÿêÿò åäÿúÿê èñòèãàìÿòäÿ éåðëÿøÿí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðÿ ýþíäÿðäè. «Ìàíèôåñò»äÿ éöðöøöí ÿñë ñÿáÿáè, ìàùèééÿòè þðò-áàñäûð åäèëèð âÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, ðóñ îðäóñóíóí áó éöðöøäÿ ìÿãñÿäè Øèðâàí öñéàíû çàìàíû Øàìàõûäà ãÿòë âÿ ãàðÿòÿ ìÿðóç ãàëìûø ðóñ òàúèðëÿðèíèí èíòèãàìûíû àëìàã, ùàáåëÿ Ðóñèéà äþâëÿòèíèí äîñòó îëàí Èðàí øàùûíà ãàðøû ãàëõàí öñéàí÷ûëàðà, õöñóñèëÿ Ùàúû Äàâóäà âÿ Ñóðõàé õàíà úÿçà âåðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. I Ïéîòð «Ìàíèôåñò»èíäÿ ùÿì÷è-

Ö÷áàøëû ïîëàä ÿñà. 18 ÿñð

íèí éåðëè ÿùàëèéÿ ÿìèí-àìàíëûã âÿä åäèðäè. «Ìàíèôåñò» Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ äÿ ÷àï îëóíìóøäó. 1722 èëèí àâãóñòóíäà ðóñ ãîøóíëàðû ùå÷ áèð ìöãàâèìÿò ýþðìÿäÿí Äÿðáÿíä øÿùÿðèíÿ äàõèë îëäóëàð. Øÿùÿðèí íàèáè Èìàìãóëó þç âÿçèôÿñèíäÿ ãàëìàã õàòèðèíÿ I Ïéîòðà Äÿðáÿíä ãàëàñûíûí èêè ýöìöø à÷àðûíû òÿãäèì åòäè. Àâãóñòóí 30-äà ðóñ îðäóñó Äÿðáÿíääÿí Áàêûéà äîüðó ùÿðÿêÿò åòäè Ëàêèí áèð ñûðà ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí I Ïéîòð éöðöøöíö äàéàíäûðûá ñåíòéàáðûí 5-äÿ Äÿðáÿíäÿ äþíäö. Î, Ñåíòéàáðûí 7äÿ ïîëêîâíèê Éóíýåðèí áàø÷ûëûüû èëÿ ãàðíèçîíó áóðàäà ãîéóá Ðóñèéàéà ãàéûòäû. I Ïéîòð Ðóñèéàéà ãàéûòäûãäàí ñîíðà Îñìàíëû ñóëòàíû Ùàúû Äàâóäà õÿòòè-øÿðèô ýþíäÿðèá áèëäèðäè êè, î, Êðûì õàíû ùöãóãóíäà Òöðêèéÿíèí òÿáÿÿëèéèíÿ ãÿáóë îëóíóð. Ñóëòàí Ùàúû Äàâóäà õàí òèòóëó âåðäè, îíó Øèðâàí âÿ Äàüûñòàí ùàêèìè êèìè òàíûäû. Ùÿðáè åêñïåäèñèéàëàð ýþíäÿðìÿêëÿ Õÿçÿð ñàùèëèíèí ãÿðáèíäÿ âÿ úÿíóáóíäà éåðëÿøÿí ÿéàëÿòëÿðèí èøüàëûíû äàâàì åòäèðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Îêòéàáð àéûíäà Èñôàùàíû ÿëÿ êå÷èðìèø ÿôãàíëàðûí éàõûí âàõòäà Ýèëàíà éöðöøö ýþçëÿíèëäèéèíäÿí ðóñëàð òåç-òÿëÿñèê îðàíû çÿáò åòäèëÿð. 1722 èëèí äåêàáðûíäà áàøäà ïîëêîâíèê Øèïîâ îëìàãëà ðóñ åñêàäðàñû ßíçÿëè ëèìàíûíà äàõèë îëóá ùå÷ áèð ìöãàâèìÿòÿ ðàñò ýÿëìÿäÿí Ðÿøò øÿùÿðèíè ÿëÿ êå÷èðäè. Àçÿðáàéúàí óüðóíäà äþâëÿòëÿðàðàñû ðÿãàáÿòèí ýöúëÿíìÿñè. Èñôàùàí øÿùÿðè ÿôãàíëàðûí ÿëèíÿ êå÷äèéè çàìàí øàùûí ìöùàñèðÿäÿí Àñòðàáàäà ãà÷ìûø áþéöê îüëó II Øàù Òÿùìàñèá àäû èëÿ þçöíö Èðàí ùþêìäàðû åëàí åòäè. Ñÿôÿâè èìïåðèéàñûíûí äàüûëìà ïðîñåñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Îñìàíëû èìïåðèéàñû äà þç ãîøóíëàðûíû Úÿíóáè Ãàôãàçà äîüðó éåðèòäè. Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí äèïëîìàòëàðû ñóëòàíû èíàíäûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð êè, ðóñëàð Øèðâàí, Èðÿâàí âèëàéÿòëÿðèíè àëàúàãëàðû òÿãäèðäÿ Òöðêèéÿíèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí ýöðúöëÿð âÿ åðìÿíèëÿð «Ðóñèéàíûí òÿáÿÿëèéèíè ãÿáóë åäÿúÿêëÿð». Îñìàíëû äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí áöòöí Úÿ261

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Òÿáðèç øÿùÿðèíèí à÷àðëàðû. 18 ÿñð

íóáè Ãàôãàçûí òóòóëìàñû òÿùëöêÿñè I Ïéîòðó Áàêûíû èøüàë åòìÿéÿ òÿëÿñäèðäè. 1723 èë èéóëóí 21-äÿ ðóñ äîíàíìàñû Áàêû ëèìàíûíà äàõèë îëäó. Úèääè ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, Áàêû ãàðíèçîíó ýöúëö äöøìÿí ùöúóìóíà òàá ýÿòèðìÿäè âÿ àðòèëëåðèéà áîìáàðäìàí íÿòèúÿñèíäÿ øÿùÿðäÿ áàø âåðÿí éàíüûíûí, òÿëÿôàòûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ ãàëàíû ýåíåðàë Ìàòéóøêèíèí áàø÷ûëûã åòäèéè éàäåëëè èøüàë÷ûëàðà òÿñëèì åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Ìÿùÿììÿä Ùöñåéí ñóëòàí ãàðäàøëàðû èëÿ áèðëèêäÿ òóòóëóá Ðóñèéàéà ñöðýöí îëóíäó, ïîëêîâíèê Áàðéàòèíñêè øÿùÿðÿ êîìåíäàíò òÿéèí îëóíäó. Áàêûäàí ñîíðà ðóñëàð àñàíëûãëà Ñàëéàí øÿùÿðèíè èøüàë åòäèëÿð. Ðóñ ãîøóíëàðû Õÿçÿðáîéó ÿéàëÿòëÿðèí áèð ùèññÿñèíè èøüàë åòäèêäÿí ñîíðà I Ïéîòð, ÛÛ Òÿùìàñèáèí ñÿëàùèééÿòäÿí ìÿùðóì åòäèéè ñàáèã åë÷èñè Èñìàéûë áÿéÿ Òåðåêäÿí Ýèëàíà ãÿäÿð îëàí òîðïàãëàðû, ùàáåëÿ Øàìàõû, Ìàçàíäàðàí âÿ Àñòðàáàäû âÿä åäÿðÿê Èðàí äþâëÿòèíèí ðÿñìè øÿêèëäÿ Ðóñèéàéà ýöçÿøòÿ ýåòìÿñè áàðÿäÿ ìöãàâèëÿíè èìçàëàìàüû îíà òÿêëèô åòäè. 1723 èë ñåíòéàáðûí 22-äÿ ýþñòÿðèëÿí øÿðòëÿð ÿñàñûíäà Ïåòåðáóðãäà Ðóñèéà èëÿ ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ðóñèéà Ñÿôÿâè øàùûíà þç ùàêèìèééÿòèíè ãîðóìàã ö÷öí ùÿðáè éàðäûì ýþñòÿðìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðöðäö. II Òÿùìàñèá èñÿ ÿââÿëúÿäÿí ùöãóãè ÿñàñäàí ìÿùðóì îëàí áó ìöãàâèëÿíè òÿñäèãëÿìÿêäÿí ãÿòè áîéóí ãà÷ûðäû. Èñìàéûë áÿé âÿòÿí õàèíè åëàí îëóíäó âÿ ýåðè ãàéûòìàüà úÿñàðÿò åòìÿéèá, þìðöíöí ñîíóíàäÿê Ðóñèéàäà ãàëäû. Îñìàíëû ãîøóíëàðûíûí Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëóá Øÿðãÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòìÿñè Õÿçÿðáîéó ÿéàëÿòëÿðäÿ éåðëÿøÿí ðóñ ãîøóíëàðû èëÿ òîããóøìà òÿùëöêÿñè éàðàäûðäû. Ëàêèí îñìàíëûëàðëà ìöùàðèáÿéÿ ýèðìÿê èñòÿìÿéÿí Ðóñèéà Îñìàíëû èìïåðèéàñûíà áó áþëýÿíè áþëöøäöðìÿê áàðÿäÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìàüû òÿêëèô åòäè. Óçóí äàíûøûãëàð âÿ ìöáàùèñÿäÿí ñîíðà òÿðÿôëÿð Ñÿôÿâè èðñèíè áþëöøäöðìÿê áàðÿäÿ 262

ðàçûëûüà ýÿëäèëÿð. 1724 èë èéóíóí 12-äÿ Èñòàíáóëäà Ðóñèéà èëÿ ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. Ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí Òöðêèéÿ òÿðÿôè Ðóñèéàíûí èøüàë åòäèéè Õÿçÿðáîéó ÿéàëÿòëÿðè «Èðàí òÿðÿôèíäÿí Ðóñèéàéà ýöçÿøò åäèëìèø êèìè» òÿñäèã åòäè. Ðóñèéà òÿðÿôè èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ Òöðêèéÿíèí áöòöí úÿíóáãÿðáè Ãàôãàçû âÿ úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû èøüàëûíà åòèðàç åòìÿéÿúÿéèíè áèëäèðäè. Èñòàíáóë ìöãàâèëÿñèíèí ìàääÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ ýþðÿ ÿéàëÿòëÿð èñòèñíà îëìàãëà, Øèðâàíûí ãàëàí ùèññÿñè ñóëòàíûí àëè ùèìàéÿñè àëòûíäà õàíëûã êèìè òàíûíûðäû. Àçÿðáàéúàí ìöâÿããÿòè ðóñ âÿ îñìàíëû èøüàëû äþâðöíäÿ, Èñòàíáóë ìöãàâèëÿñèíäÿí ñîíðà Òöðêèéÿ áöòöí ñÿðùÿä áîéóíúà Úÿíóáè Ãàôãàçà þç ãîøóíëàðûíû éåðèòäè. Àðòûã 1724 èë èéóí àéûíûí ñîíëàðûíäà Äèéàðáÿêð ïàøàñû Àðèôè ßùìÿä 30 ìèíëèê ãîøóíëà Èðÿâàí øÿùÿðèíè çÿáò åäèá, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí èñòèãàìÿòèíäÿ èðÿëèëÿéèðäè. Õîé øÿùÿðè ñàêèíëÿðèíèí ìöãàâèìÿòèíè ãûðàí Îñìàíëû ÿñýÿðëÿðè ñîíðà Ìÿðÿíä øÿùÿðèíè àëûá, Òÿáðèç øÿùÿðèíÿ éàõûíëàøäûëàð. Éîëöñòö Îñìàíëû ÿñýÿðëÿðè Ñóôèéàí éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèíÿ äàõèë îëäóëàð. Ùÿìèí äþâðäÿ Òÿáðèç øÿùÿðè äÿ äåìÿê îëàð êè, ìöäàôèÿñèç ãàëìûøäû. Øÿùÿðèí ãàëà äèâàðëàðû áèð ãÿäÿð ÿââÿë áàø âåðìèø çÿëçÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ äàüûëìûøäû. Òÿáðèçÿ éàõûíëàøàí Îñìàíëû ãîøóíëàðû Ýîðñó àäëàíàí éåðäÿ òÿáðèçëèëÿðëÿ òîããóøìàëû îëäóëàð. Øÿùÿð ùàêèìè ßëè ãîð÷èíèí áàø÷ûëûã åòäèéè òÿáðèçëèëÿð ùèéëÿ èøëÿäÿðÿê ýåðè ÷ÿêèëäèëÿð âÿ äöøìÿí ãîøóíëàðû øÿùÿðÿ äàõèë îëìàüà áàøëàäû. Áó äÿì áèðäÿí-áèðÿ òÿáðèçëèëÿð ùÿð òÿðÿôäÿí ùÿìëÿ åäèá äþðä ìèíëèê äöøìÿí ãîøóíóíó ãûðäûëàð. 1725 èëèí ìàéûíäà îñìàíëûëàð Òÿáðèçÿ òÿêðàð ùöúóì åòäèëÿð âÿ èêè àéëûã ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà øÿùÿðè àëäûëàð. Òÿáðèçëèëÿð øÿùÿðè òÿùâèë âåðìÿçäÿí þíúÿ Îñìàíëû êîìàíäàíëûüûíäàí àèëÿëÿðè âÿ ñèëàùëàðû èëÿ áèðëèêäÿ øÿùÿðè òÿðê åòìÿê ö÷öí èúàçÿ àëäûëàð. Òÿáðèçè àëäûãäàí ñîíðà Îñìàíëû ãîøóíëàðû Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòäèëÿð. ßëàâÿ îëàðàã Êðûì õàíëûüûíäàí êþìÿê àëàí Ñàðû Ìóñòàôà ïàøà èêè àéäàí ñîíðà - 1725 èëèí àâãóñòóíäà Ýÿíúÿ øÿùÿðèíè ÿëÿ êå÷èðäè. Èëèí ñîíóíäà îñìàíëûëàð Àçÿðáàéúàíûí ñîíóíúó èñòåùêàìûíû, Èñòàíáóë ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ Îñìàíëû èøüàë çîíàñûíà äàõèë îëìàéàí, Ñÿôÿâèëÿðÿ ãàëìàëû îëàí ßðäÿáèë øÿùÿðèíè äÿ àëìàüà ìöâÿôôÿã îëäóëàð. Àçÿðáàéúàí ìöâÿããÿòè ðóñ âÿ Îñìàíëû èøüàëû äþâðöíäÿ îëäóüó çàìàí, ðóñ äþâëÿòè Õÿçÿðáîéó ÿéàëÿòëÿðäÿí ùÿì èãòèñàäè, ùÿì äÿ ñòðàòåæè ìÿãñÿäëÿðëÿ èñòè-

ôàäÿ åòìÿê ö÷öí õöñóñè òÿäáèðëÿð ùàçûðëàìûøäû. Ðóñèéà ìÿìóðëðûíû èëê íþâáÿäÿ Àáøåðîíóí íåôò ãóéóëàðû ìàðàãëàíäûðûðäû. Ðóñ ãîøóíëàðûíûí Áàêû ãàëàñûíû àëìàñûíäàí èêè àé ñîíðà íåôò ãóéóëàðû áàðÿäÿ õöñóñè «Ðåéåñòð» òÿðòèá åäèëäè. I Ïéîòðó «àü íåôò» õöñóñèëÿ, ùàáåëÿ õàì èïÿê, ïàìáûã, éóí, òÿáèè áîéàëàð, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, ìåòàë âÿ ñ. äÿ ìàðàãëàíäûðûðäû. Èøüàë åòäèéè ÿéàëÿòëÿðäÿ þç ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ðóñ êîìàíäàíëûüû Áàêû, Àñòàðà, Ñàëéàí âÿ Íèéàçàáàääà èñòåùêàìëàð èíøà åòìÿéè ãÿðàðà àëäû. Ðóñ ìöòÿõÿññèñëÿðè Êöð ÷àéûíäà ýÿìè÷èëèéèí èíêèøàôû âÿ áó ÷àéäàí áàëûã÷ûëûã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ö÷öí òÿäáèðëÿð ùàçûðëàäûëàð. Àçÿðáàéúàí âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçûí áàøãà þëêÿëÿðè èëÿ ñûõ èãòèñàäè ÿëàãÿ éàðàòìàãäàí þòðö Ðóñèéà ùþêóìÿòè Êöð ÷àéûíûí ìÿíñÿáèíÿ éàõûí éåðäÿ Ïåòåðáóðã êèìè áèð øÿùÿð ñàëìàã ôèêðèíÿ äöøäö. Áàêû âÿ Àáøåðîíà êîìåíäàíò òÿéèí îëóíìóø Áàðéàòèíñêè òåçëèêëÿ éåðëè ôåîäàëëàðûí íåôò ãóéóëàðûíû ìöñàäèðÿ åäÿðÿê îíëàðû ìÿäàõèëäÿí ìÿùðóì åòäè. Êîìåíäàíòûí áö ùÿðÿêÿòèíäÿí òÿøâèøÿ äöøÿí Áàêû ôåîäàëëàðû õàðèúè èøüàë÷ûëàðà ãàðøû öñéàíà ãàëõìàüû ãÿðàðà àëäûëàð. Ëàêèí ðóñëàð èøäÿí õÿáÿð òóòäóãäà òÿøêèëàò÷û, øÿùÿð ùàêèìè Äÿðýàùãóëó õàí ãàëàíû òÿðê åäèá, Øàìàõûéà ãà÷äû. Ðóñ ùþêóìÿòè îíäàí ùèìàéÿ õàùèø åäÿí Úÿíóáè Ãàôãàçûí ãðèãîðéàí ìÿçùÿáèíÿ ìÿíñóá õðèñòèàíëàðûí Õÿçÿðáîéó ÿéàëÿòëÿðäÿ èñòÿäèêëÿðè øÿùÿðäÿ éåðëÿøäèðèëìÿñèíè, ëàçûì ýÿëÿðñÿ éåðëè ÿùàëèíèí ãîâóëàðàã, îíëàðûí ùÿìèí éåðëÿðäÿ ìÿñêóíëàøäûðûëìàñûíû âÿä åäèðäè. Û Ïéîòðóí áó ìÿêðëè ñèéàñÿòè 1725 èë ôåâðàëûí 11-äÿ Õàðèúè èøëÿð êîëëåýèéàñûíûí ãÿðàðûíäà âÿ Û Éåêàòåðèíàíûí 1726 èë ôåâðàëûí 22-äÿ

Äÿìèð ëþâáÿðëÿð. Ñÿíýè-ìóüàí àäàñû. Áèëýÿù. 16–19 ÿñðëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âåðäèéè ÿìðèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäû. 1726 èëäÿ Øàìàõû øÿùÿðè éàõûíëûüûíäà, Ìàáóð êÿíäèíäÿ Ðóñèéà èëÿ Òöðêèéÿ äþâëÿòëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè ýþðöøÿðÿê þç àðàëàðûíäàêû ñÿðùÿäè ìöÿééÿí åòìÿéè ãÿðàðà àëäûëàð. Ùÿð èêè äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ãÿðàðûíà ÿñàñÿí 1726 èëäÿí áàøëàéàðàã ðóñ ãîøóíëàðû ñèëàùäàí èñòèôàäÿ åòìÿäÿí Ìöøêöð, Íèéàçàáàä, Úàâàä, Ñàëéàí, Ëÿíêÿðàí, Àñòàðà âÿ Ãûçûëàüàú, åëÿúÿ äÿ Òàëûø äàüëàðûíûí áèð ùèññÿñèíè òóòäóëàð. 1727 èëäÿ îíëàð Øåøïàðà, Ðóñòîâ, 1728 èëäÿ èñÿ Ãóáà âÿ Òÿíýÿéÿ ñàùèá îëäóëàð. Îñìàíëû èøüàëûíà ìÿðóç ãàëìûø âèëàéÿòëÿðäÿ ÿââÿëêè èíçèáàòè-ÿðàçè áþëýöñö êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿðëÿ ñàõëàíûëìûøäû. Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû âèëàéÿòëÿðÿ (ÿéàëÿòëÿðÿ), îíëàð äà ñàíúàãëàðà áþëöíìöøäö. Âèëàéÿòëÿðèí ÿðàçèñè, àäÿòÿí ÿââÿëëÿð ìþâúóä îëìóø áÿéëÿðáÿéëèêëÿðèí ÿðàçèëÿðèíÿ óéüóí ýÿëèðäè. Ýÿíúÿ âèëàéÿòèíèí ÿðàçèñè èñÿ êå÷ìèø Ãàðàáàü (Ýÿíúÿ) áÿéëÿðáÿéëèéèíèí ÿðàçèñèíÿ íèñáÿòÿí õåéëè êè÷èê èäè. Ãàçàõ ñàíúàãëûã êèìè ãîíøó Òèôëèñ âèëàéÿòèíèí, Ýþé÷ÿ ýþëöíöí øèìàëøÿðãèíäÿ éåðëÿøÿí Ëîðè, Ïÿìáÿê èñÿ Èðÿâàí âèëàéÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìèøäè. Êöð ÷àéûíäàí øèìàëäàêû Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû õöñóñè ñòàòóñà ìàëèê èäè. Áó ÿðàçèëÿð âàññàë ùàêèìëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Ìÿñÿëÿí, ïàøà ðöòáÿñè àëìûø ßëè Ñóëòàí Øÿêè âèëàéÿòèíèí ùàêèìè âÿçèôÿñèíÿ òÿñäèã îëóíìóøäó. ßðÿø âÿ Ãàõ äà âàññàë ìöëêëÿðè èäè. Ùàúû Äàâóäóí Øèðâàí ùàêèìè òÿñäèã îëóíìàñûíäàí íàðàçû ãàëàí êå÷ìèø ìöòòÿôèãè Ãàçûãóìóãëó Ñóðõàé õàí Øèðâàíà áàñãûíëàð åòìÿéÿ áàøëàäû. Áó áàñãûíëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí, ùÿì äÿ Ùàúû Äàâóäóí ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åòìÿê èñòÿéèíäÿí íàðàçû îëàí Îñìàíëû ùþêóìÿòè 1728 èëäÿ Ñóðõàéû Øèðâàí ùàêèìè òÿéèí åòäè. Ùàúû Äàâóä äþðä îüëó, èêè ãàðäàøû âÿ áöòöí àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Êèïð àäàñûíà àïàðûëäû. 1735 èëäÿ èñÿ Ýåäèáîëóéà êþ÷öðöëÿðÿê îðàäà äà þëäö. Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà àãðàð ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿçìóíóíäà úèääè äÿéèøèêëèê áàø âåðìÿìèøäè. Äèâàíè âÿ õàññ òîðïàãëàðû âàùèä “ìèðè” òîðïàãëàðû êàòåãîðèéàñûíà äàõèë åäèëìèøäè. Îñìàíëû ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû èøüàë îëóíìóø éåðëÿðäÿ ùÿð ñàíúàãëûã, ùÿð âèëàéÿò ö÷öí âåðýè ãàíóííàìÿñè òÿðòèá åäèðäèëÿð. Õöñóñè âåðýè äÿôòÿðëÿðèíäÿ êèøè ÿùàëèñè âÿ þäÿíèëÿí âåðýèëÿð ÿêñ îëóíóðäó. Òèúàðÿò âÿ ñÿíÿòêàðëûãäà Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ àëûíàí âåðýèëÿð îëäóüó êèìè ñàõëàíìûøäû. Áèð ñûðà ùàëëàðäà

Îñìàíëû ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû âåðýèëÿðèí éûüûëìàñûíû ìöãàòèÿéÿ âåðèðäèëÿð. Îñìàíëûëàð Òÿáðèçäÿêè ïóë çÿðáõàíàñûíû ãàéäàéà ñàëìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ òÿíÿççöëÿ óüðàìûø òèúàðÿòè úàíëàíäûðìàã ö÷öí áÿçè òÿäáèðëÿð ýþðöëöðäö. Àðàç ÷àéû, Àðïà÷àéûí éàòàãëàðû òÿìèçëÿíÿðÿê ýÿìè÷èëèê ö÷öí éàðàðëû ùàëà ýÿòèðèëìèøäè. ßðàçèñè èêè èìïåðèéà àðàñûíäà áþëöøäöðöëìöø Àçÿðáàéúàíûí õàëã êöòëÿëÿðè éàäåëëè ÿñàðÿòèíÿ òàáå îëìàã èñòÿìèð, êÿñêèí ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðäè. 1724 èëèí éàéûíäà Ñàëéàíäà Ðóñèéà ÿëåéùèíÿ ÷ûõûø áàø âåðäè. Ñàëéàíäàêû áöòöí ðóñ çàáèòëÿðè, ïîäïîëêîâíèê Çèìáóëàòîâ áàøäà îëìàãëà, Ñàëéàí íàèáè Ìÿùÿììÿäùöñåéí áÿéèí éàíûíà ãîíàã ÷àüûðûëûá þëäöðöëäöëÿð. Ñàëéàí ùàêèìëÿðè î úöìëÿäÿí êå÷ìèø Ñàëéàí õàíûíûí äóë ãàäûíû Ôàòèìÿ

Ïîëàä ýåéèì. 18 ÿñð

õàíûì ìàùàëûí áöòöí ñÿðâÿòëÿðèíèí ðóñ ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí ÿëèíäÿ úÿìëÿøìÿñèíäÿí íàðàçû èäè. 1727 èëäÿ Ìóüàí ùàêèìè Ðàìàçàí ñóëòàí äà ðóñ ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõûø åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðäè, ëàêèí ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàéàðàã ùÿáñ îëóíäó. 1726 èëäÿ Øÿããàãè âÿ Øàùñåâÿí òàéôàëàðû Îñìàíëû ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû öñéàí åòäèëÿð. ßáäöððÿùìàí ïàøà ãèéàì÷û òàéôàëàðû çîðëà ñàêèòëÿøäèðÿ áèëäè. 1728 èëèí ñîíóíäà Ãàðàäàüäà ßáäöððÿçàã õàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ áþéöê ÷ûõûø áàøëàäû. Òåçëèêëÿ øàùñåâÿí âÿ ìóüàíëû òàéôàëàðû äà öñéàí÷ûëàðà ãîøóëäóëàð. Òÿáðèçèí îñìàíëû ùàêèìè 1728 èë éàçûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ßáäöððÿùìàí ïàøàíû 20 ìèí íÿôÿðëèê ãîøóíëà öñéàí÷ûëàðà ãàðøû ýþíäÿðäû. Ñàéû 40 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòàí öñéàí÷ûëàð îñìàíëû ãîøóíóíó äàðìàäàüûí åäèá, ßðäÿáèëè

ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð. Áó öñéàí éàëàíäàí þçöíö ñÿôÿâè øàùçàäÿñè êèìè ãÿëÿìÿ âåðìèø Èñìàéûë Ìèðçÿíèí ñàéÿñèíäÿ ýöúëÿíèðäè. Éàëàí÷û «Øàùçàäÿ» ÿââÿëúÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí úÿíóá ñàùèëëÿðèíäÿ «ôÿàëèééÿò» ýþñòÿðèðäè. Î, Ìàçàíäàðàí ùàêèìè òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëäèêäÿí ñîíðà ðóñ èøüàë çîíàñûíà äàõèë îëóá, ÿòðàôûíà òÿðÿôäàðëàð òîïëàìàüà áàøëàäû. Ëàêèí ðóñ ùÿðáè÷èëÿðè îíóí äÿñòÿëÿðèíè ìÿüëóá åäÿ áèëäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà «Èñìàéûë Ìèðçÿ» Òÿáðèçÿ òÿðÿô ùÿðÿêÿò åòäè, òåçëèêëÿ ßáäöððÿçàã õàíëà âÿ øàùñåâÿíëÿðëÿ áèðëÿøäè. Öñéàí÷ûëàðûí áèðëÿøìèø äÿñòÿëÿðè ßðäÿáèëÿ ùöúóì åäèá, øÿùÿðèí õåéëè ùèññÿñèíè ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëäóëàð. Ëàêèí 1728 èë àâãóñòóí ÿââÿëëÿðèíäÿ îñìàíëûëàð ßðäÿáèë éàõûíëûüûíäà öñéàí÷ûëàðû ìÿãëóá åòìÿéÿ íàèë îëäóëàð. 1728 èëèí èéóíóíäà öñéàí÷ûëàð äàùà àüûð áèð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëàð. Äþéöøäÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéàí ßáäöððÿçàã õàí áèð íå÷ÿ òÿðÿôäàðû èëÿ Ñóðõàé õàíà ïÿíàù àïàðìûøäû. Ñîíóíúó èñÿ öñéàí÷ûëàðûí ðÿùáÿðëÿðèíè îñìàíëûëàðà òÿñëèì åòìèøäè. ßáäöëððÿçàã õàí ÿñèð àëûíäû âÿ åäàì îëóíìàã ö÷öí Èñòàíáóëà àïàðûëäû. Öñéàí÷ûëàð äàüûíûã ùàëäà äà ìöáàðèçÿíè ùÿëÿ õåéëè äàâàì åòäèðäèëÿð. Éàëíûç 1729 èëèí éàéûíäà öñéàí÷ûëàðûí ìöãàâèìÿòè òÿìàìèëÿ ãûðûëäû. Îñìàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí äàðìàäàüûí åäèëÿí «Èñìàéûë Ìèðçÿ» 2 ìèí íÿôÿð òÿðÿôäàðû èëÿ ðóñ èøüàëûíäà îëàí Ìóüàí çîíàñûíà äàõèë îëäó. Ýåíåðàë Ðóìéàíòñåâèí ýþíäÿðäèéè ùÿðáè äÿñòÿ «Èñìàéûë Ìèðçÿ»íèí äÿñòÿñèíè òàìàìèëÿ äàðìàäàüûí åòäè. Éàëàí÷û øàùçàäÿ 10-15 òÿðÿôäàðû èëÿ ãà÷ûá õèëàñ îëà áèëäè, áèð ìöääÿò Õàëõàë øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäàêû Ìîñóëó êÿíäèíäÿ ýèçëÿíäè. Ýåíåðàë Ëåâàøîâóí òÿùðèêè èëÿ éåðëè ôåîäàëëàð «Èñìàéûë Ìèðçÿ»íè âÿ îíóí 20-éÿ ãÿäÿð òÿðÿôäàðûíû ýåúÿ éóõóäà èêÿí þëäöðäöëÿð. 1730 èëäÿ àñòàðàëû Ìóñà õàí ðóñëàðà ãàðøû ãèéàì ãàëäûðäû âÿ Îñìàíëû èøüàë çîíàñûíà êå÷äè. Àíúàã áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ýåðè ãàéûòäû âÿ éåðëè ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿ áþéöê íöôóçóíó íÿçÿðÿ àëàí ðóñ ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû îíó áàüûøëàäû. 1730 èëäÿ ýåðè ãàéûäûá éåíèäÿí Áàêû ùàêèìè òÿéèí îëóíìóø Äÿðýàùãóëó äà ðóñëàðà ãàðøû ÷ûõûø òÿøêèë åòìÿê èñòÿäè âÿ éåíÿ ìöâÿôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàéûá ãà÷äû. Íàäèðèí éöêñÿëèøè, ßôøàð èìïåðèéàñûíûí éàðàíìàñû âÿ äàüûëìàñû. II Òÿùìàñèáèí ùàêèìèééÿòè éàëíûç úÿíóáè Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðÿ âÿ Õîðàñàíûíûí áèð ùèññÿñèíÿ àèä èäè. 1726 èëäÿ ìÿøùóð ñÿðêÿðäÿ-ÿôøàð òàéôàñûíäàí îëàí Íàäèð þç äÿñòÿñè èëÿ II 263

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Íàäèð øàù

Òÿùìàñèáÿ ãîøóëóá Òÿùìàñèáãóëó àäûíû ãÿáóë åòäèêäÿí ñîíðà âÿçèééÿò äÿéèøäè. Íàäèð èëê íþâáÿäÿ ÿôãàí èøüàë÷ûëàðûíû Èðàíäàí ãîâìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ áàøëàäû. Î, 1730 èëäÿ Èñôàùàíû ÿôãàíëàðäàí àçàä åòäè. Áó çàìàíäàí åòèáàðÿí Òöðêèéÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ áàøëàäû. 1730 èëèí ñåíòéàáðûíäà ßðäÿáèë, äàùà ñîíðà Òÿáðèç îñìàíëûëàðäàí àçàä åäèëäè. 1730 èëèí ñåíòéàáðûíäà Èñòàíáóëäà ñóëòàí II ßùìÿäèí äåâðèëìÿñè èëÿ áàøà ÷àòìûø öñéàí áèð ìöääÿò îñìàíëûëàðûí ùÿðáè ùÿðÿêÿòëÿðèíè èôëèú âÿçèééÿòèíÿ ñàëäû. Íàäèð Èðÿâàíà äîüðó éöðöøÿ ùàçûðëàøìàüà áàøëàäû. Ëàêèí áó çàìàí Õîðàñàíäà öñéàí áàø âåðìÿñè õÿáÿðè îíó òÿúèëè ýåðè ãàéûòìàüà âàäàð åòäè. II Òÿùìàñèá þç íöôóçóíó ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ, Íàäèð õàíûí ãàéûòìàñûíû ýþçëÿìÿäÿí 1731 èëäÿ Íàõ÷ûâàíû âÿ Èðÿâàíû îñìàíëûëàðäàí àëìàã ö÷öí ùÿðáè ÿìÿëèééàòà áàøëàäû. Àíúàã îíóí ãîøóíó Èðÿâàí éàõûíëûüûíäà àüûð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû. Îñìàíëû îðäóñó áó ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿêñ-ùöúóìà êå÷äè. Îñìàíëûëàð Óðìèéàíû, îêòéàáðûí îðòàëàðûíäà Òÿáðèçè, ñîíðà èñÿ ßðäÿáèëè éåíèäÿí òóòäóëàð. ×ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ äöøìöø II Òÿùìàñèá ñöëù òÿêëèô åòäè. 1731 èë äåêàáðûí 30-äÿ (áÿçè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, éàíâàðûí 16-äà) Êèðìàíøàùäà Èðàíëà Òöðêèéÿ àðàñûíäà ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàíäû. Ñöëùöí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ, Èðÿâàí, Ýÿíúÿ, Êàðòëè, Êàõåòèéà, Øèðâàí áþëýÿëÿðè Òöðêèéÿéÿ âåðèëäè. Òöðêèéÿ, Ùÿìÿäàí, Êèðìàíøàù, ßðäÿáèë âÿ Òÿáðèçè ñÿôÿâèëÿðÿ ãàéòàðìàüà ðàçûëàøäû. Àðàç ÷àéû èêè äþâëÿò àðàñûíäà ñÿðùÿä îëìàëû èäè. 264

Ðóñèéà áàøëûúà ðÿãèáè îñìàíëûëàðûí Úÿíóáè Ãàôãàçäàí ñûõûøäûðûëìàãäà îëäóüóíó ýþðöá éåíè òóòäóüó Õÿçÿðéàíû ÿðàçèëÿðè òÿðê åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. 1732 èë éàíâàðûí 21-äÿ Ðÿøòäÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ, Êöðäÿí úÿíóáäà éåðëÿøÿí Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿð Èðàíà ãàéòàðûëäû. Ìöãàâèëÿ Èðàíäà òèúàðÿò åäÿí ðóñ òàúèðëÿðè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðòëÿð ìöÿééÿí åäèðäè. Áó çàìàí Èðàíäà äàõèëè ñèéàñè âÿçèééÿò êÿñêèíëÿøìèøäè. Íàäèð Òöðêèéÿ èëÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿéÿ ãàðøû ÷ûõäû. Õîðàñàíäàí ãàéûòäûãäàí ñîíðà 1732 èëèí àâãóñòóíäà ùÿðáè-ôåîäàë ÿéàíëàðûí êþìÿéè èëÿ II Òÿùìàñèáè òàõòäàí ñàëûá, îíóí 8 àéëûã (áÿçè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, 3 àéëûã) îüëó Àááàñ Ìèðçÿíè III Øàù Àááàñ àäû èëÿ øàù, þçöíö èñÿ îíóí ãÿééóìó åëàí åòäè. II Òÿùìàñèá Ìÿøùÿäÿ ýþíäÿðèëèá, îðàäà ýþçëÿðè ÷ûõàðûëäû. Äþâëÿòèí ôàêòèêè ùþêìäàðûíà ÷åâðèëìèø Íàäèð II Òÿùìàñèáèí Òöðêèéÿ èëÿ áàüëàäûüû ìöãàâèëÿíè ëÿüâ åòäè âÿ ìöùàðèáÿéÿ éåíèäÿí áàøëàäû. 1733 èëèí éàíâàðûíäà Îñìàíëû îðäóñóíó Áàüäàä ÿòðàôûíäà äàðìàäàüûí åäÿí Íàäèðëÿ Îñìàíëû îðäóñóíóí êîìàíäàíû ßùìÿä ïàøà àðàñûíäà éåíè ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàíäû. Ñöëùöí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ, Òöðêèéÿ ñîí îí èëäÿ çÿáò åòäèéè òîðïàãëàðû Èðàíà ãàéòàðìàëû èäè. Ëàêèí áó ìöãàâèëÿ òÿñäèã îëóíìàäû. Òöðêèéÿ èëÿ ìöáàðèçÿäÿ öñòöíëöê ãàçàíàí Íàäèð, Ðóñèéàäàí éåíè çÿáò åòäèéè Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðè áöòöíëöêëÿ òÿðê åòìÿéè òÿëÿá åòäè. 1735 èë ìàðòûí 10 (21)-äÿ Íàäèðèí Ýÿíúÿ éàõûíëûüûíäàêû äöøÿðýÿñèíäÿ Ðóñèéà ñÿôèðè Ñ. Ãîëèòñèí èëÿ Èðàí ùþêóìÿòè àðàñûíäà ìöãàâèëÿ áàüëàíäû. Ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ðóñ ãîøóíëàðû Òåðåêäÿí úÿíóáäàêû áöòöí Õÿçÿðéàíû òîðïàãëàðû òÿðê åòäèëÿð. Ýÿíúÿ ìöãàâèëÿñè ùÿì äÿ Îñìàíëû èìïåðèéàñûíà ãàðøû éþíÿëìèøäè. Íàäèð Ðóñèéàäàí õÿáÿðñèç Òöðêèéÿ èëÿ ñöëù äàíûøûãëàðûíà áàøëàìà-

ìàüû âÿä åäèðäè. Áóíäàí ñîíðà Íàäèð áöòöí ãöââÿñèíè Òöðêèéÿéÿ ãàðøû éþíÿëòäè. 1734 èëèí îêòéàáðûíäàí Ýÿíúÿíèí ìöùàñèðÿñè äàâàì åäèðäè. Íàäèð Àáäóëëà ïàøàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè Îñìàíëû îðäóñóíóí Ýÿíúÿ ãàðíèçîíóíà éàðäûì ö÷öí ùÿðÿêÿò åòäèéè õÿáÿðèíè åøèäèá, ãàëà ÿòðàôûíäà êè÷èê äÿñòÿ ãîéàðàã Ãàðñà äîüðó éþíÿëäè. 1735 èëèí èéóíóíäà Ö÷êèëñÿíèí Å÷ìèÿäçèíèí øèìàë øÿðãèíäÿ Íàäèð îñìàíëûëàðû äàðìàäàüûí åòäè. Àáäóëëà ïàøà äþéöø ìåéäàíûíäà ùÿëàê îëäó. 1735 èëèí ñîíóíäà îñìàíëû ãîøóíó 1723 èëäÿí áÿðè òóòäóüó Ñÿôÿâè òîðïàãëàðûíäàí òàìàìèëÿ ÷ûõàðûëûðäû. Êèôàéÿò ãÿäÿð ìþâãåëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿí Íàäèð 1736 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí âÿ Èðàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿí 100 ìèíÿ ãÿäÿð ôåîäàëû òîïëàéûá 1736 èëèí ìàðòûíäà Êöðëÿ Àðàçûí ãîâóøäóüó éåðäÿ þçöíö øàù åëàí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòèíÿ ðÿñìÿí ñîí ãîéóëäó. Íàäèðèí øàù ñå÷èëìÿñèíÿ òÿðÿôäàð îëìàéàí áèð ñûðà Àçÿðáàéúàí ôåîäàëëàðû, èëê íþâáÿäÿ Çèéàäîüëó íÿñëèíäÿí îëàí Ãàðàáàü (Ýÿíúÿ) áÿéëÿðáÿéè ñÿðò úÿçàëàíäûðûëäû. Ãàçàõ âÿ Áîð÷àëû áÿéëÿðáÿéëèéèí òÿðêèáèíäÿí ÷ûõàðûëûá Êàðòëè ùàêèìèíèí òàáåëèéèíÿ âåðèëäè. Ãàðàáàüûí õðèñòèàí ìÿëèêëèêëÿðè (Âÿðÿíäÿ, ×èëÿáþðä, Ýöëöñòàí, Äèçàã, Õà÷ûí) áÿéëÿðáÿéëèéèí òàáåëèéèíäÿí ÷ûõàðûëûá Àçÿðáàéúàí ùàêèìè òÿéèí åäèëìèø Íàäèðèí ãàðäàøû Èáðàùèì õàíûí áèëàâàñèòÿ òàáå÷èëèéèíÿ êå÷èðèëäè. Îòóçèêè, êÿáèðëè âÿ úàâàíøèð òàéôàëàðûíûí áàø÷ûëàðû àèëÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ Õîðàñàíà ñöðýöí åäèëäèëÿð. Íàäèð øàù êå÷ìèø áÿéëÿðáÿéëèê èíçèáàòè-ÿðàçè áþëýöñöíö ëÿüâ åäÿðÿê Àçÿðáàéúàí àäëû áþéöê èíçèáàòè âàùèä éàðàòäû. Íàäèð øàùûí ÿùàëèíè âàð-éîõäàí ÷ûõàðàí àüûð âåðýè ñèéàñÿòè õàëã êöòëÿëÿðèíè îíà ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ñþâã åäèðäè. Íàäèðÿ ãàðøû öñéàíëàð ùÿëÿ 1734 èëäÿ

Íàäèð øàùûí òàõòû. Ãûçûë. 18 ÿñð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ýÿëÿñÿí-ýþðÿñÿí ãàëàñû. Øÿêè. 18 ÿñð

áàøëàìûøäû. Ùÿìèí èëäÿ áèðèíúè îëàðàã Àñòàðà ñàêèíëÿðè, äàùà ñîíðà Øÿêè áþëýÿñèíäÿ Áèëÿúèê êÿíäèíèí ñàêèíëÿðè ÷ûõûø åòäèëÿð. Íàäèð øàùûí Ìÿðêÿçè Àñèéàéà âÿ Ùèíäèñòàíà éöðöøäÿ îëìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá áþëýÿñèíèí ÿùàëèñè 1738 èëäÿ éåíèäÿí ñèëàùà ÿë àòäû. Úàðäà áàø âåðÿí öñéàíà ãàðøû ýÿëÿí Íàäèð øàùûí ãàðäàøû Èáðàùèì õàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè ãîøóí äàðìàäàüûí åäèëäè; Èáðàùèì õàí þçö äþéöøäÿ ùÿëàê îëäó. Éàëíûç 1739 èëèí ñîíóíäà öñéàí ãèñìÿí éàòûðûëäû. 40-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øèðâàíäà âÿ Äàüûñòàíäà öñéàíëàð éåíèäÿí, äàùà áþéöê ãöââÿ èëÿ àëîâëàíäû. Íàäèð þçö 1741 èëèí éàéûíäà éöç ìèíëèê îðäó èëÿ Àçÿðáàéúàíà âÿ Äàüûñòàíà éþíÿëäè. Èðàí ÿëåéùèíÿ ùÿðÿêàòûí ýöúëÿíäèéè áèð øÿðàèòäÿ 1743 èëäÿ Øèðâàíäà þçëÿðèíè ñÿôÿâèëÿðèí õÿëÿôëÿðè êèìè òÿãäèì åäÿí éàëàí÷û øàùçàäÿ Ñàì Ìèðçÿëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. 1743-úö èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þçöíö Ñÿôÿâè øàùçàäÿñè Ñàì Ìèðçÿ êèìè ãÿëÿìÿ âåðÿí áèð íÿôÿð Ãàçûãóìóõëó Ñóðõàé õàíûí éàðäûìû èëÿ Øèðâàíäà öñéàí ãàëäûðäû. ßôøàðëàðûí çöëìöíäÿí íàðàçû ãàëàí õàëã êöòëÿëÿðè, áÿçè êè÷èê ôåîäàëëàð îíà ãîøóëäóëàð. Ñàì Ìèðçÿíèí òÿðÿôäàðëàðûíûí ñàéû 20 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòûðäû. Öñéàí÷ûëàð Éåíè Øàìàõû (Àüñó øÿùÿðèíè) ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Ëàêèí òåçëèêëÿ íàäèð øàùûí îüëó Íÿñðóëëàù Ìèðçÿíèí áàø÷ûëûã åòäèéè îðäó øÿùÿðÿ éàõûíëàøäû. Ãîíäàðìà øàùçàäÿ ãà÷ìàã èñòÿéÿíäÿ òóòóëäó âÿ åäàì åäèëäè. 1743 èëèí ñîíëàðûíà éàõûí äàùà áèð Ñàì Ìèðçÿ ìåéäàíà ÷ûõäû. ßñëèíäÿ î, Û Ñàì Ìèðçÿäÿí äàùà òåç ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàã

èñòÿìèø, ëàêèí îíó î ãÿäÿð äÿ òÿùëöêÿëè ùåñàá åòìÿìèø, áóðíóíó êÿñÿðÿê áóðàõìûøäûëàð. Ãàçûãóìóõëó Ñóðõàé õàí äà îíà êþìÿê åäèðäè. Îíëàð áèðëèêäÿ Éåíè Øàìàõûéà (Àüñóéà) ùöúóì åòäèëÿð. Íàäèð øàù þç îüëó Íÿñðóëëàù Ìèðçÿíè òÿúèëè Øàìàõûéà ýþíäÿðäè. Áó çàìàí àðòûã Û Ñàì Ìèðçÿ âÿ Ñóðõàé õàí 50 ìèíëèê ãîøóíëà Éåíè Øàìàõûíû òóòìóøäóëàð. Ñàì Ìèðçÿ Àüñóéà ýèðÿí êèìè àüûð âåðýèëÿðè ëÿüâ åòäè. Îíà ãàðøû ýþíäÿðèëÿí ãîøóíó äàðìàäàüûí åäÿí Ñàì Ìèðçÿ þçöíö Øèðâàíûí øèìàë ùèññÿñèíèí ùàêèìè åëàí åòäè. Öñéàí÷ûëàðà ãàðøû ýþíäÿðèëÿí øàù ãîøóíëàðû áèð íå÷ÿ äÿôÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëàð. Àüñó éàõûíëûüûíäà Øàù áàüû àäëû éåðäÿ áàø âåðìèø äþéöøäÿ íÿùàéÿò øàùûí îüëó Íÿñðóëëàù Ìèðçÿ Ñàì Ìèðçÿéÿ ãàëèá ýÿëäè. Éåíè Øàìàõû øàù ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí àëûíäû. Ñàì Ìèðçÿ Ýöðúöñòàíà ãà÷ûá îðàäà ãèéàì ãàëäûðìûø Åðèñòàâè ùàêèìè Ýèâè Àìèëàõâàðèíèí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëäó. Ëàêèí òåçëèêëÿ Àìèëàõâàðè Êàõåòèéà ÷àðû Òåéìóðàç òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëäè. Òåéìóðàç Ñàì Ìèðçÿíè ÿñèð àëàðàã Áÿðäÿéÿ, Íÿñðóëëàù Ìèðçÿíèí äöøÿð-

Èðÿâàí õàíëûüûíûí áàéðàüû. 18 ÿñð

ýÿñèíÿ ýþíäÿðäè. 1743 èë äåêàáðûí 29-äà Íÿñðóëëàù Ìèðçÿ îíóí ýþçëÿðèíäÿí áèðèíè ÷ûõàðûá, åøøÿéÿ ìèíäèðÿðÿê áèð íå÷ÿ îñìàíëû ùÿðáè ÿñèðè èëÿ áèðëèêäÿ Ãàðñà ýþíäÿðäè, êè, îðàäà «ãàðäàøû» Ñÿôè Ìèðçÿ èëÿ ýþðöøñöí. Ëàêèí Ñàì Ìèðçÿ éîëäà þëäö. Íàäèð øàù, õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Àðàãâè âèëàéÿòèíè, ÿââÿëëÿð Ãàðàáàü (Ýÿíúÿ) áÿéëÿðáÿéè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí Áîð÷àëû âÿ Ãàçàõ ìàùàëëàðûíû Òåéìóðàçà ùÿäèééÿ âåðäè. Øèðâàí öñéàíû éàòûðûëñà äà, öìóìÿí Àçÿðáàéúàíäà õàëã ùÿðÿêàòû ñþíìÿìèøäè. 1743 èëèí ñîíóíäà Øèðâàí öñéàíûíûí ãûçýûí ÷àüûíäà îñìàíëû ùþêóìÿòèíèí ùàçûðëàäûüû Ñÿôè Ìèðçÿ àäëû äàùà áèð éàëàí÷û øàùçàäÿ îñìàíëû ãîøóíó èëÿ øèìàëãÿðáäÿí Íàäèð øàù ßôøàðûí äþâëÿòèíÿ éàõûíëàøäû. Î, Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñòàí ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñèíè äÿ þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêÿ áèëäè. Øàù, Ñÿôè Ìèðçÿíèí âÿ Îñìàíëû

îðäóñóíóí Ãàðñ òÿðÿôäÿí Úÿíóáè Ãàôãàçà äàõèë îëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí 1744 èë èéóëóí 31-äÿ Íàõ÷ûâàíäàí Ãàðñ èñòèãàìÿòèíäÿ éöðöøÿ áàøëàäû. Àíúàã Øÿêèäÿ ýöúëö õàëã-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí àëîâëàíìàñû õÿáÿðè ïàéûçäà îíó éåíèäÿí Àçÿðáàéúàíà ãàéûòìàüà ìÿúáóð åòäè. 1744 èëèí íîéàáðûíäà øàù ãîøóíó Áÿðäÿéÿ ãûøëàìàüà àïàðäû. Øÿêè ùàêèìè Ìÿëèê Íÿúÿôèí õàëãà ÿçàá âåðìÿñè, ãÿääàðëûüû, ö÷ãàò âåðýè òîïëàìàñû Øÿêèäÿ öñéàíûí áàøëàíìàñûíûí áàøëûúà ñÿáÿáè îëìóøäó. Ùÿëÿ 1741 èëèí ñîíóíäà ñÿáðè òöêÿíìèø ÿùàëè Íàäèð øàùà Ìÿëèê Íÿúÿôäÿí øèêàéÿò åòìèø, Íàäèðèí ðàçûëûüû èëÿ Øÿêè ÿéàíëàðû áþéöê íöôóçà ìàëèê éåðëè ôåîäàë Ùàúû ×ÿëÿáè Ãóðáàí îüëóíó þç âÿêèëëÿðè ñå÷ìèøäèëÿð. Ùàúû ×ÿëÿáè ìÿëèê Íÿúÿôèí þçáàøûíàëûãëàðûíà ãàðøû ÷ûõäûüûíäàí ñîíóíúó øàùà øèêàéÿò åòìèø âÿ Íàäèð øàù Ùàúû ×ÿëÿáèíè ùöçóðóíà ÷àüûðòäûðàðàã, å’äàì åäèëìÿñè áàðÿäÿ ùþêì âåðìèøäè. Ùàúû ×ÿëÿáè þëöì ãàðøûñûíäà þçöíö ìÿðäëèêëÿ àïàðàðàã ìÿëèê Íÿúÿôèí ìöÿééÿí îëäóüóíäàí ÷îõ âåðýè éûüûá ìÿíèìñÿäèéèíÿ øàùû èíàíäûðà áèëìèøäè. Ùàúû ×ÿëÿáè øàùûí äöøÿðýÿñèíäÿí ãàéûòäûãäàí áèð ìöääÿò ñîíðà åòèáàðëû àäàìëàðûíû áàøûíà òîïëàéûá ìÿëèê Íÿúÿôèí èãàìÿòýàùûíà ùöúóì åäèá, îíó þëäöðäö. Áóíäàí ñîíðà î, Øÿêèíè ìöñòÿãèë õàíëûã åëàí åòäè (1743). Íàäèð øàù ñÿðò ãûøà áàõìàéàðàã Øÿêèéÿ äîüðó éþíÿëäè. Ùàúû ×ÿëÿáè óçóí ìöääÿòëèê ÿðçàã âÿ ñóðñàò åùòèéàòû ýþòöðöá ÿùàëèíè øÿùÿðäÿí 8 êì àðàëûãäà éåðëÿøÿí ãÿäèì âÿ ìþùòÿøÿì «Ýÿëÿñÿíýþðÿñÿí» ãàëàñûíà êþ÷öðìÿéè ãÿðàðà àëäû. 1744 èë íîéàáðûí ñîíóíäà Íàäèð øàùûí ãîøóíó «Ýÿëÿñÿí-ýþðÿñÿí» ãàëàñûíäà úèääè ìöãàâèìÿòÿ ðàñò ýÿëèá, Áÿðäÿéÿ ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Òöðêèéÿ èëÿ ìöíàñèáÿòëÿð éåíèäÿí êÿñêèíëÿøäèéèíäÿí øàù ãàëà ÿòðàôûíäà áèð äÿñòÿ ñàõëàéûá, 1745 èëèí îðòàëàðûíäà Òöðêèéÿ úÿáùÿñèíÿ ýåòäè. «Ýÿëÿñÿí-ýþðÿñÿí» ãàëàñû áèð èëäÿí ÷îõ ìöùàñèðÿäÿ ãàëäû 1746 èëäÿ ãàëàäà ÿðçàã åùòèéàòû òöêÿíäèéèíäÿí Ùàúû ×ÿëÿáè âÿêèë âÿçèôÿñèíäÿ ãàëìàãëà Íàäèðèí ùàêèìèééÿòèíè òàíûìàüà ìÿúáóð îëäó. 1747 èëäÿ ßôøàð ùàêèìèééÿòè ÿëåéùèíÿ ÿí èðè, ëàêèí ãûñà ìöääÿòëè öñéàí ßðäÿáèëäÿ âÿ Òÿáðèçäÿ III Ñàí Ìèðçÿíèí áàø÷ûëûüû èëÿ îëäó. Î, ýöúëö, ñèëàùëû äÿñòÿ òîïëàéàðàã ìàðòûí 21-äÿ Òÿáðèçäÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðäè. Àðàìñûç ìöùàðèáÿëÿð, ýÿðýèí èãòèñàäè âÿçèééÿò, òàáå îëóíìóø õàëãëàðûí àçàäëûëã ìöáàðèçÿñè, íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ Ùàäèð øàù äþâëÿòèíèí ñöãóòóíà ñÿáÿá îëäó. 1747 èë èéóí àéûíûí 20265

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ ÿéàíëàðûí ñóè-ãÿñäè íÿòèúÿñèíäÿ Íàäèð øàù ãÿòëÿ éåòèðèëäè, îíóí ñèëàù ýöúöíÿ éàðàòäûüû äþâëÿò äàüûëäû. Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíûí éàðàíìàñû. Íàäèð øàùûí þëöìöíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ùÿðÿêàò ýåíèøëÿíäè. Ùÿëÿ 17 ÿñðèí ñîíóíäà ìÿðêÿçè Ñÿôÿâè ùàêèìèééÿòèíäÿí àñûëû õàíëûã êèìè ìþâúóä îëàí Ãóáàíûí ùàêèìè Ùöñåéíÿëè õàí ìöñòÿãèë ùþêìäàðà ÷åâðèëäè. Äÿðáÿíääÿ Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí áÿé Ãîð÷ó ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëäû. Áàêûäà Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä, Øàìàõûäà Ñÿèä âÿ Àüàñû ãàðäàøëàðû ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Øÿêèëè Ùàúû ×ÿëÿáè èñÿ Øÿêè, ßðÿø âÿ Ãÿáÿëÿ ìàùàëëàðûíäà ìþùêÿìëÿíäè. Òàëûø áþëýÿñèíäÿ Ëÿíêÿðàí õàíû ìöñòÿãèëëÿøäè. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ùèññÿñèíäÿ Òÿáðèç, Óðìèéà, ßðäÿáèë, Ãàðàäàü, Õîé, Ìàðàüà, Ìàêó, Ñÿðàá âÿ Çÿíúàí õàíëûãëàðû éàðàíäû. Ãàðàáàü áÿéëÿðáÿéëèéèíèí ÿðàçèñèíäÿ èêè õàíëûã-Ãàðàáàü âÿ Ýÿíúÿ õàíëûãëàðû éàðàíäû. 16 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäàí áó áþëýÿ ãûçûëáàø Ãàúàð òàéôàñûíûí Çèéÿääèí îéìàüûíûí Çèéàäîüëó ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà èäè. Íàäèðèí úÿçà òÿäáèðëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ çèéàäîüëóëàðûí ùàêèìèééÿòè çÿèôëÿìèøäè. Íàäèð øàùûí ãÿòëèíäÿí ñîíðà II Øàùâåðäè õàí Çèéàäîüëó äà þç ñîéäàøëàðû èëÿ Ýÿíúÿéÿ ãàéûäûá, áóðàäà ìöñòÿãèë õàíëûã ãóðäó. Ãàðàáàü òîðïàãëàðû ö÷öí áåëÿ áèð àüûð äþâðäÿ Úàâàíøèð òàéôàñûíäàí îëàí Ïÿíàùÿëè áÿé áóðàäà ùàêèìèééÿòèíè áÿðãÿðàð åäÿðÿê, ìöñòÿãèë Ãàðàáàü õàíëûüûíû éàðàòìàüà íàèë îëäó. Ãàðàáàü õàíëûüû éàðàíäûãäàí ñîíðà ïàéòàõò åòìÿê ö÷öí èðè øÿùÿðëÿð îëìàäûüûíäàí Ïÿíàùÿëè õàí 1748 èëäÿ Áàéàò ãàëàñûíû èíøà åòäèðäè. Ëàêèí ãàëà òÿáèè

Ìèðçÿ Àäûýþçÿëáÿé “Ãàðàáàüíàìÿ” Øóøà ãàëàñûíûí áèíà îëóíìàñû Ïÿíàù õàí Ìÿëèê Øàùíÿçÿðëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøäè. Îíóí ìÿñëÿùÿòè âÿ áÿëÿä÷èëèéèëÿ, Øóøà øÿùÿðèíè áèíà åòäè. Øÿùÿðèí áèíà îëóíàúàüû éåðäÿ àõàð ñó âÿ áóëàã éîõ èäè. Èìòàùàí ö÷öí áèð íå÷ÿ ãóéó ãàçäûëàð. Î ãóéóëàðäàí ñó ÷ûõàíäàí ñîíðà, 1170 èëäÿ Øóøà øÿùÿðèíèí áèíàñûíû ãîéäóëàð. Øàù áóëàüûíäà ñàêèí îëàíëàðû, áèð ïàðà êÿíä ÿùàëèñèëÿ êþ÷öðöá áóðàéà ýÿòèðäèëÿð. Ùÿð áèð øÿõñÿ éóðä âÿ éåð âåðèá õàëãû ñàêèí åòäèëÿð. Ñîíðà Ïÿíàù õàí þç àèëÿñè ö÷öí óúà èìàðÿòëÿð âÿ ýåíèø áèíàëàð ñàëäûðäû. Ùöíÿðëè óñòàëàð, ñÿíÿò ñàùèáè âÿ èø áèëÿí ìåìàðëàð áàðû, ùàñàð, áöðú âÿ äèâàð ÷ÿêäèëÿð. Î äèâàðëàðûí ùàñàðû, áÿçè éåðëÿðäÿ, èíäè äÿ äóðóð. ìàíåÿëÿðè îëìàéàí äöçÿíëèêäÿ éåðëÿøäèéèíäÿí åòèáàðëû äåéèëäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Øàùáóëàãäà éåíè ãàëà òèêèíòèñèíÿ áàøëàäû. Áó ãàëà 1751 èëäÿ ùàçûð îëäó âÿ õàíëûüûí ìÿðêÿçè Øàùáóëàüà êþ÷öðöëäö. Ïÿíàùÿëè õàí ñåïàðàò÷û ìÿëèêëÿðèí ìöãàâèìÿòèíè äÿ ãûðìàëû îëäó. Áèð íå÷ÿ èë ñîíðà èñÿ Ïÿíàùÿëè õàí Èðàíäà øàù òàõòûíà ÿéëÿøÿí Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí õàí Ãàúàðûí õàíëûüà ýþçëÿíèëÿí ùöúóìó èëÿ ÿëàãÿäàð, óúà ñûëäûðûìëû ãàéàíûí êÿíàðûíäà ìþùòÿøÿì Ïÿíàùàáàä ãàëàñûíû èíøà åòäèðäè âÿ 1755-1756-úè èëëÿðäÿ ïàéòàõòûíû áóðà êþ÷öðäö. Ãàëà ñîíðàëàð éàõûíëûãäàêû Øóøàêÿíäèí àäû èëÿ Øóøà àäûíû àëäû. 1763 èëäÿ Êÿðèì õàí Çÿíä ùèéëÿ éîëó èëÿ áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí õàíëàðû êèìè Ïÿ-

Øóøà ãàëàñû. 18 ÿñð

íàùÿëè õàíû äà Øèðàçà àïàðäûãäàí âÿ ñîíóíúó áóðàäà þëäöêäÿí ñîíðà îíóí áþéöê îüëó Èáðàùèì Õÿëèë àüà èëÿ êè÷èê îüëó Ìåùðÿëèáÿé àðàñûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà êÿñêèí ìöáàðèçÿ áàøëàäû. Áó ìöáàðèçÿ Èáðàùèì õàíûí ãÿëÿáÿñè èëÿ áàøà ÷àòäû. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèññÿñèíäÿ éàðàíàí õàíëûãëàðäàí äàíûøàðêÿí Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí õàíëãëàðûíû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Èðÿâàí õàíëûüû Àüðû äöçÿíëèéè, Äÿðÿëÿéÿç âÿ Ýþé÷ÿ ýþëö àðàñûíäàêû òîðïàãëàðäà éåðëÿøèðäè. Õàíëûüûí ÿùàëèñèíèí ÿêñÿð ùèññÿñèíè àçÿðáàéúàíëûëàð òÿøêèë åäèðäè. Èðÿâàí õàíëûüûíäàêû éåð àäëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòèíèí òöðê ìÿíøÿëè îëìàñû äà àçÿðáàéúàíëûëàðûí Èðÿâàí õàíëûüûíûí êþêëö, éåðëè õàëãû îëìàñûíû ñöáóò åäèð. Ýöðúö ÷àðû ÛÛ Èðàêëè èðÿâàíëû Ùöñåéíÿëè õàíû þçöíäÿí àñûëû ùàëà ñàëìàã, áóíà íàèë îëìàäûãäà èñÿ, ùàêèìèééÿòèíè äåâèðìÿê ö÷öí îíóí ãàðäàøû Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí õàíëà ñþâäÿëÿøäè. 1784 èëäÿ ùÿð èêè ãàðäàø öñéàí åòìèø Èðÿâàí ÿùëè òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëäö. Ùöñåéíÿëè õàíûí îüëó Ãóëàìÿëè õàí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëäè. Íàõ÷ûâàí õàíëûüûíûí ÿñàñûíû Íàäèð øàùûí þëöìöíäÿí ñîíðà Êÿíýÿðëè ãÿáèëÿñèíèí áàø÷ûñû Ùåéäÿðãóëó õàí ãîéìóøäó. Ùåéäÿðãóëó õàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà õàíëûãäà ùàêèìèééÿò êÿíýÿðëè Ùàúû õàíà êå÷äè. Ùàúû õàí áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí õàíëàðû êèìè Êÿðèì õàí òÿðÿôèíäÿí Øèðàçà ÷àüûðûëûá ùÿáñ îëóíäó. Áóíäàí ñîíðà Íàõ÷ûâàíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ áàøëàíäû. 17 ÿñðèí ñîíó-18 ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí äàüûëäûüû øÿðàèòäÿ íöôóçëó Òàëûø ÿéàíëàðûíäàí áèð íå÷ÿñè þçöíö ìöñòÿãèë ùàêèì åëàí åäÿðÿê ðÿãèáëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ áàøëàäûëàð. Áóíëàðäàí áèðè àñòàðàëû Ìóñà õàí äèýÿðè èñÿ ëÿíêÿðàíëû Ìèð Àááàñ áÿé, äàùà ñîíðà ãàðäàøû Ìèð ßçèç õàí èäè. Íàäèð øàùûí äþâðöíäÿ Òàëûøäà ÿðäÿáèëëè Ñåéèä Àááàñ éöêñÿëìÿéÿ áàøëàäû. Î, Íàäèðèí ùàêèìèééÿòèíè òàíûéàðàã îüëóíó – Úÿìàëÿääèíè (Ãàðà õàí) îíóí éàíûíà ýþíäÿðäè. Ñåéèä Àááàñ (ñîí òÿäãèãàòëàðà ýþðÿ èñÿ îíóí îüëó Úÿìàëÿääèí) Íàäèðèí

Òÿáÿðçèí. Ïîëàä. 18 ÿñð

266

AZßÐÁÀÉÚÀÍ þëöìöíäÿí ñîíðà þçöíö Òàëûøûí èðñè ìöñòÿãèë õàíû åëàí åòäè. Úÿìàëëÿääèí (Ãàðà õàí) õàíëûüûíû ãûðõ èëÿ éàõûí ìöääÿòäÿ èäàðÿ åòäè. Ãàðà õàí ùàêèìèééÿòèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí ãîøóíó ýöúëÿíäèðäè, èòàéÿò åòìÿéÿí ÿéàíëàðûí òîðïàãëàðûíû ìöñàäèðÿ åòäè, õàíëûüûí ìÿðêÿçèíè Ëÿíêÿðàíà êþ÷öðäö.

Ãóáà õàë÷àñû. 18 ÿñð

Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Ãàçàõ, Øÿìøÿääèë, ßðÿø, Ãÿáÿëÿ, Èëèñó ñóëòàíëûãëàðû äà éàðàíìûøäû. Ãÿáÿëÿ âÿ ßðÿø ñóëòàíëûãëàðû äà 18 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Øÿêè õàíëûüûíäàí àñûëû èäèëÿð. ßñðèí àõûðëàðûíäà ñóëòàíëûãëàð ëÿüâ åäèëÿðÿê Øÿêè õàíëûüûíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëìûøäû. Èëèñó ñóëòàíëûüûíûí ùàêèìëÿðè Ñÿôÿâè øàùëàðû òÿðÿôèíäÿí ñóëòàí òèòóëó èëÿ òÿñäèã âÿ òÿéèí îëóíóðäóëàð. Èëèñó ñóëòàíëàðû ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ Úàð-Áàëàêÿí úàìààòûíäàí àñûëûëûüà äöøìöøäöëÿð. Úàð-Áàëàêÿí úàìààòû Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðáèíäÿ àëòû èúìàíû – Úàð, Áàëàêÿí, Òàëà, Ìóõàõ, Êàõåò âÿ Ãàõû áèðëÿøäèðèðäè. Õà÷ûí, Âÿðÿíäÿ, Äèçàã, Ýöëöñòàí (Òàëø), ×èëÿáþðä ìÿëèêëèêëÿðè Ãàðàáàü õàíëûãëàðûíûí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøèð âÿ õàíäàí àñûëû èäèëÿð. Úÿíóá õàíëûãëàðû è÷ÿðèñèíäÿ Óðìèéà õàíëûüû ìöùöì éåð òóòóðäó. Óðìèéà õàíëûüûíûí ÿñàñûíû Íàäèð øàùûí ÿìèñè îüëó Ôÿòÿëè õàí ßôøàð ãîéìóøäó. Òÿáðèç âÿ Õîé õàíëûãëàðûíäà ùàêèìèééÿò äöíáóëè òàéôàñûíäàí îëàí íÿñëèí ÿëèíäÿ èäè. ×îõ äà áþéöê ÿðàçèñè âÿ ÿùàëèñè îëìàéàí Ãàðàäàü õàíëüûíûí áàíèñè Ãàðàäàü òàéôàëàðûíûí áàø÷ûñû Êàçûì õàí [1747-52] èäè. Ìàðàüà õàíëûüû ùÿëÿ Íàäèðèí ñàüëûüûíäà áóðàäà ùàêèì îëàí ßëèãóëó õàí Ìöãÿääÿìèí ÿëèíäÿ èäè. ßðäÿáèë õàíëûüûíû 1792

èëÿäÿê Íÿçÿðëè õàí Øàùñåâÿí èäàðÿ åäèðäè. Ñîíðà îüëó Íÿñèðÿëè òàõòà ÷ûõäû. Ìàêó õàíëûüûíû áàéàò òàéôàñûíäàí îëàí ßùìÿä Ñîëòàí (1747-78) éàðàòìûøäû. Ñÿðàá õàíëûüûíûí áàíèñè øÿããàãè òàéôàñûíäàí îëàí ßëè õàí (1747-86) îëìóøäó. Õàíëûãëàðäà òÿñÿðöôàò ùÿéàòû âÿ ñîñèàë-èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð. Äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè õàíëûãëàðûí èãòèñàäè ùÿéàòûíäà ÿñàñ éåðè êÿíä òÿñÿððöôàòû òóòóðäó. Àéðû-àéðû áþëýÿëÿðäÿ ìöÿééÿí êÿíä òÿñÿððöôàòû ñàùÿñè öçðÿ èõòèñàñëàøìà ïðîñåñè ýåíèøëÿíìÿêäÿ èäè. Ãàðàáàü, Ãóáà, Ýÿíúÿ âÿ Øÿêè õàíëûãëàðû äÿíëè áèòêèëÿðè, Ëÿíêÿðàí, Øèðâàí õàíëûãëàðû, Áÿðýöøàä ìàùàëû ÷ÿëòèéè, Äÿðáÿíä, Ãóáà âÿ Áàêû õàíëûãëàðû ãûçûë áîéàñû, çÿôÿðàíû Øÿêè âÿ Øèðâàí éåíÿ äÿ èïÿê÷èëèê ìÿðêÿçè êèìè òàíûíûðäûëàð. Áàü÷ûëûã âÿ áîñòàí÷ûëûã, äåìÿê îëàð êè, áöòöí õàíëûãëàðäà éàéûëìûøäû. Ýÿíúÿ, Øÿìêèð, Õÿçÿðéàíû ÿðàçèëÿð âÿ áÿ’çè áàøãà éåðëÿðäÿ ÿêèí÷èëèê òÿäðèúÿí òèúàðÿò ñÿúèééÿñè àëûðäû. ßââÿëêè äþâðëÿðäÿ îëäóüó êèìè ÿêèí÷èëèêäÿ õûø âÿ êîòàí ÿñàñ ðîë îéíàéûðäû. Òîðïàãëàðûí áåúÿðèëìÿñèíäÿ ñöíè ñóâàðìàäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Êöð, Àðàç, Áÿðýöøàä, Ùÿêÿðè, Òÿðòÿð âÿ áàøãà ÷àéëàðäàí àðõëàð ÷ÿêèëìèøäè. Ãàðàáàü õàíëûüûíäà Êöðÿê àðõû, Ëóâàð àðõû, Ìåéìÿíÿ àðõû, Ýîâóðàðõ âÿ ñ. âàð èäè. Ñóâàðìà øÿáÿêÿñèíäÿ êÿùðèçëÿð äÿ ìöÿééÿí éåð òóòóðäó. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí äèýÿð ÿí ìöùöì ñàùÿñè ìàëäàðëûã èäè. Ãóáà, Ãàðàáàü, ßðäÿáèë, Øàìàõû, Äÿðáÿíä, Ñàëéàí, Úàâàä áàøëûúà ìàëäàðëûã áþëýÿëÿðè èäè. Áàëûã÷ûëûã Øèìàë-Øÿðãè Àçÿðáàéúàíäà, ùÿì÷èíèí Øÿêè âÿ Ýÿíúÿ õàíëûãëàðûíäà ýåíèø éàéûëìûøäû. Õàíëûãëàð äþâðöíäÿ àãðàð ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìÿäè. Äþâëÿò (äèâàí) âÿ ñàðàé (õàññ) òîðïàãëàðû õàí òîðïàãëàðû àäëàíìàüà áàøëàäû. ßââÿëêè êèìè òîðïàã ìöëêèééÿòèíèí ôîðìàëàðûíäàí áèðè ìöëê èäè. Ìöÿééÿí õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ âåðèëÿí øÿðòè òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàñû – òèéóë ýåíèø éàéûëìûøäû. Õàí òèéóë âåðÿðêÿí îíó òÿëèãÿ àäëû ñÿíÿäëÿ ðÿñìèëÿøäèðèðäè. Íàõ÷û-

âàí õàíëûüûíäà òèéóë íèñáÿòÿí àç éàéûëìûøäû. Òèéóë òÿäðèúÿí èðñè õàðàêòåð àëûð, îíóí ìöëêÿ ÷åâðèëìÿñè áàø âåðèðäè. ßââÿëêè çàìàíëàðäà îëäóüó êèìè ìöñÿëìàí ìÿñúèäëÿðèíÿ âÿ äèýÿð äèíè èäàðÿëÿðÿ ìÿõñóñ âÿãô òîðïàãëàðû ìþâúóä èäè.Òîðïàãëà áÿðàáÿð åâëÿð,äöêàíëàð, êàðâàíñàðàëàð äà âÿãô îëà áèëÿðäè. Âÿãô, õàí õÿçèíÿñè õåéðèíÿ âåðýè âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðäÿí àçàä èäè. Êÿíä èúìàñû – úàìààò òîðïàãëàðû äà ìþâúóä èäè. Ëàêèí òåç-òåç èúìà òîðïàãëàðûíûí çîðëà òóòóëìàñû ùàëëàðû áàø âåðäèéèíäÿí îíëàðûí ñàùÿñè ýåòäèêúÿ àçàëûðäû. Õàíëûãëàðûí éàðàíìàñû îíëàðûí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèø øÿùÿðëÿðèí ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè êèìè èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàäûðäû. 18 ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà äàüûäûëìûø øÿùÿðëÿð áÿðïà åäèëìÿéÿ âÿ ùÿòòà éåíè øÿùÿðëÿð éöêñÿëìÿéÿ áàøëàäû. Øÿùÿðëÿðèí ÿùàëèñè î ãÿäÿð äÿ ÷îõ äåéèëäè. 18 ÿñðèí ñîíó – 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øàìàõûäà 5-10 ìèí, Áàêûäà 4-5 ìèí, Øÿêèäÿ 6 ìèí, Øóøà âÿ Äÿðáÿíäèí ùÿð áèðèíäÿ 10 ìèí íÿôÿðÿäÿê ÿùàëè éàøàéûðäû. Àçÿðáàéúàíäà êÿíä òÿñÿððöôàòû èëÿ éàíàøû ñÿíÿòêàðëûã äà ýåíèø éàéûëìûøäû. Èðè ñÿíÿòêàð åìàëàòõàíàëàðû èñÿ ÿñàñÿí øÿùÿðëÿðäÿ èäè. Ãóáà øÿùÿðè âÿ îíóí ÿòðàôûíäà õàë÷à êàðõàíàëàðûíäà ÿë äÿçýàùëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Îðàäà òîõóíàí «×è÷è» õàë÷àëàðû õàðèúè áàçàðëàðäà áåëÿ ðÿâàú ñàòûëûðäû. Øàìàõû âÿ Øÿêè øÿùÿðëÿðèíäÿ èïÿê ïàð÷à òîõóúóëóüó öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Øÿêè òèêìÿëÿðè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Ìåòàë åìàëû ñàùÿñèíäÿ Ëàùûú êÿíäè áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûøäû. Áóðàäà õÿíúÿð, ãûëûíú âÿ ÷àõìàãëû ñèëàùëàð, ùÿòòà êè÷èê òîïëàð-çóìáÿðÿêëÿð ùàçûðëàíûðäû. Øÿùÿðëÿðäÿ ãûçûë âÿ ýöìöøäÿí çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòëàðû ùàçûðëàíìàñûíà äà õöñóñè ôèêèð âåðèëèðäè. Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Äÿðáÿíä, Øóøà, Úàâàä êèìè ìàëäàðëûã áþëýÿëÿðèíäÿ, éàõûí øÿùÿðëÿðäÿ äÿðè å’ìàëû èíêèøàô åòìèøäè. Ñÿíÿòêàðëûã åìàëàòõàíàëàðûíäà éÿùÿð, áàøìàã, àéàããàáû, ÷àðûã âÿ áàøãà ìÿùñóëëàð èñòåùñàë îëóíóðäó. Áàêûäà áîéàã÷ûëûã, Òÿáðèç âÿ ßðäÿáèëäÿ éóí âÿ èïÿê ïàð÷àëàð, çÿðýÿðëèê ìÿ’ìóëàòëàðû èñòåùñà-

Ýöìöø àááàñûëàð: 1. Ãàðàáàü õàíëûüû. 2. Øèðâàí õàíëûüû. 18 ÿñð 1

2

267

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëû èíêèøàô åòìèøäè. Òèúàðÿòèí èíêèøàôûíäà ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿð þçöíö ýþñòÿðèðäè. Õàíëûãëàðàðàñû òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíèðäè, ëàêèí ùÿëÿëèê öìóììèëëè äàõèëè áàçàðûí éàðàíìàñû ö÷öí îáéåêòèâ øÿðòëÿð éåòèøìÿìèøäè. ßââÿëëÿðäÿêè êèìè, Èðàí, Òöðêèéÿ, Ðóñèéà âÿ áàøãà þëêÿëÿðëÿ òèúàðÿò àïàðûëûðäû. 18 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíûí þçöíÿìÿõñóñ ïóë ñèñòåìè ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûøäû. Õàíëûãëàðûí ìÿðêÿçè øÿùÿðëÿðèíäÿ çÿðáõàíàëàð éàðàäûëìûøäû. Çÿðáõàíàëàðäà éàëíûç ìèñ âÿ ýöìöø ïöëëàð êÿñèëèðäè Èðàí, ðóñ, ùîëëàíä

Ìàùàëëàðûí èäàðÿñèíÿ èðè òîðïàã ñàùèáëÿðèíäÿí òÿéèí îëóíàí ìàùàë áÿéëÿðè âÿ éà íàèáëÿð áàø÷ûëûã åäèðäè. Áó âÿçèôÿ èðñè îëñà äà ùÿð äÿôÿ õàí òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìÿëè èäè. Êÿíäëÿð éöçáàøû âÿ éà êÿíäõóäà, øÿùÿðëÿð èñÿ êÿëÿíòÿð âÿ éàõóä ãàëàáÿéè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Õàíëûãëàðûí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíäÿ áàøëûúà éåðè øÿðèÿò ìÿùêÿìÿñè òóòóðäó. Áóíóíëà éàíàøû õàíûí äà áó ñàùÿäÿ ìöñòÿñíà ùöãóãó âàð èäè. Áÿçÿí ùàêèì ôöíêñèéàëàðûíû ìàùàë áÿéëÿðè äÿ éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð. Õàíëûüûí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíäÿ ìÿøü-

Éàòàüàíëàð. 18-19 ÿñðëÿð

âÿ ùèíä ïóëëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Õàíëûãëàðûí èäàðÿ ôîðìàñû èðñè ìîíàðõèéà èäè. Õàí ãåéðè-ìÿùäóä ãàíóíâåðèúè, ìÿùêÿìÿ âÿ èúðà ùàêèìèééÿòèíÿ ìàëèê èäè. Áèð ñûðà õàíëûãëàðäà, î úöìëÿäÿí Øÿêè, Øèðâàí, Ãóáà âÿ Ãàðàáàüäà õàíûí éàíûíäà ìÿøâÿðÿò÷è ðîë îéíàéàí äèâàí âÿ éà øóðà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Äèâàí ìöùöì äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíè òóòàí øÿõñëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Ñàðàé ìÿìóðëàðû è÷ÿðèñèíäÿ âÿçèð áèðèíúè ìþâãå òóòóðäó. Ñàðàéäà âÿçèðäÿí áàøãà ñÿðêÿðÿëè (ìàëèééÿ èøëÿðèíÿ áàõàí), åøèêàüàñû (õàíûí øÿõñè òÿñÿððöôàòûíûí èäàðÿ÷èñè), ÿìèðàõóð (áàø ìåùòÿð), ñàíäûãäàð àüàñû (õÿçèíÿäàð), àíáàðäàð àüàñû âÿ äèýÿð âÿçèôÿëÿð äÿ ìþâúóä èäè. Õàíëûãäà ìàëèééÿ õèäìÿòèíÿ, èëê íþâáÿäÿ õöñóñè âåðýè òîïëàíìàñû èøèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðèëèðäè. Áó èøäÿ íàèá, éàñàâóë, êÿíäõóäàëàð âÿ õöñóñè îëàðàã õàí òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëóíàí ñÿðêÿðëÿð ÿñàñ ðîë îéíàéûðäû. Íàòóðàë âåðýèëÿðèí éûüûëìàñû èëÿ äàðüàëàð ìÿøüóë îëóðäó. Õàíëûãëàðäà õàíûí ÿìðëÿðèíèí âàõòûíäà èúðàñûíà êþìÿêëèê ýþñòÿðÿí ïîëèñ õèäìÿòè ìþâúóä èäè. Õàíûí ùàêèìèééÿòèíèí ÿñàñûíû îíóí ùÿðáè ãöäðÿòè òÿøêèë åäèðäè. Ãîøóí ÿñàñÿí ìààôëàð âÿ åëàòëàðäàí òÿøêèë îëóíóðäó. Ìöùàðèáÿëÿð çàìàíû ãîøóíóí ñàéû àðòûðûëûðäû. Äþéöø÷öëÿðèí ñèëàùëàíäûðûëìàñû âÿ õÿðúè ÿùàëèíèí ùåñàáûíà þäÿíèëèðäè. Õàíëûãëàð èíçèáàòè úÿùÿòäÿí ìàùàëëàðà áþëöíöðäö. Èðÿâàí õàíëûüûíäà 14, Øÿêè õàíëûüûíäà 8, Ýÿíúÿ õàíëûüûíäà 5, Ãàðàáàü õàíëûüûíäà 21, Ãóáà õàíëûüûíäà 7, Íàõ÷ûâàí õàíëûüûíäà 5, Óðìèéà õàíëûüûíäà 14 ìàùàë âàð èäè. Ìàùàëëàð þç íþâáÿñèíäÿ êÿíäëÿðÿ áþëöíöðäö. 268

óë îëàíëàð äåìÿê îëàð êè, ìÿâàúèá àëìûðäûëàð. Îíëàðûí õèäìÿòè õÿçèíÿ ö÷öí òîïëàíàí âåðýè ùåñàáûíà þäÿíèëèðäè. Àçÿáàéúàíûí ìöñòÿãèëëÿøìÿñè ñîñèàëçöìðÿ ãóðóëóøóíäà äà ÿêñ îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíûí ùàêèì çöìðÿñè ôîðìàëàøìàüà áàøëàäû. Áó çöìðÿíèí áàøûíäà õàíëûüûí àëè ùàêèìè - õàí äóðóðäó. Õàíäàí ñîíðàêû éåðëÿðè ñóëòàí âÿ ìÿëèêëÿð òóòóðäó. Áó òèòóëëàð èðñè êå÷èðäè, àíúàã ëàçûì ýÿëÿí ùÿð áèð ùàëäà õàí òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìÿëè èäè. Ñóëòàíëàð âÿ ìÿëèêëÿð ýåíèø ìÿùêÿìÿ âÿ èíçèáàòè ùöãóãëàðûíà ìàëèê èäèëÿð. Àëè ñèëêèí ÿí ÷îõñàéëû ùèññÿñèíè áÿéëÿð òÿøêèë åäèðäè. Îíëàð èðñè âÿ øÿõñè áÿéëÿðÿ áþëöíöðäö. Âàõòèëÿ Èðàí øàùëàðûíäàí áÿéëèê òèòóëó àëàíëàð äàùà âàðëû âÿ íöôóçëó èäèëÿð. Áÿéëÿðèí ìöëêè ùöãóãó èðñè èäè. Îíëàð êÿíäëèëÿð öçÿðèíäÿ èíçèáàòè ïîëèñ ùàêèìèééÿòèíÿ ìàëèê èäèëÿð âÿ þç íþâáÿñèíäÿ õàíà ëàçûì îëàí õèäìÿòÿ ùàçûð îëìàëû èäèëÿð. Ãàçàõ, Øÿìøÿääèë âÿ Áîð÷àëûäà êÿíäëÿðèí èäàðÿñèíÿ ùöãóãó îëàíëàð àüà àäëàíûðäû. Îíëàð äà áÿéëÿð êèìè ùöãóãëàðà ìàëèê èäèëÿð. Áÿéëÿð áþéöê ñèéàñè ãöââÿ èäè, õàí ùàêèìèééÿòèíèí ìþùêÿìëèéè õåéëè äÿðÿúÿäÿ áó çöìðÿäÿí àñûëû èäè. Ðóùàíèëÿð õöñóñè çöìðÿ òÿøêèë åäèðäèëÿð. Îíëàð âåðýè âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðäÿí àçàä èäèëÿð. Àëè ðóùàíèëÿð âÿãôëÿðèí âÿ äèíè ðöñóìëàðûí (çÿêàò, õöìñ âÿ ñ.) ùåñàáûíà äîëàíûðäûëàð. Àøàüû ðöòáÿëè ðöùàíèëÿð ðöùàíèëèêëÿ éàíàøû êÿíä òÿñÿððöôàòû âÿ áàøãà èøëÿðëÿ äÿ ìÿøüóë îëóðäóëàð. Õöñóñè èìòèéàçëû òÿáÿãÿ - ìààôëàð ìþâúóä èäèëÿð. Îíëàð õàíëûãäà ïîëèñ ðîëóíó éåðèíÿ

éåòèðèð, ãîøóíóí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèðäèëÿð. Õàí ìààôëàðà òîðïàã ñàùÿëÿðè áàüûøëàéûð, îíëàðû âåðýè âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðäÿí àçàä åäèðäè. Àäÿòÿí ìààôëûã èðñÿí êå÷èðäè. Úÿìèééÿòèí àøàüû çöìðÿñèíè êÿíäëèëÿð òÿøêèë åäèðäè. Êÿíäëèëÿð ùöãóãè âÿ ìöëêè âÿçèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ðÿèééÿò, ðÿíúáÿð, åëàò âÿ áàøãàëàðûíà áþëöíöðäö Ðÿèééÿòëÿð êÿíä èúìàñûíûí õàíà âÿ éà áÿéëÿðÿ, ìÿëèêëÿðÿ, ñóëòàíëàðà, àüàëàðà ìÿõñóñ òîðïàãëàðäà éåðëÿøìÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã õàí (õÿçèíÿ) âÿ ñàùèáêàð ðÿèééÿòëÿðèíÿ áþëöíöðäöëÿð. Âåðýèëÿðèí ìèãäàðûíûí äÿãèã ìöÿééÿí åäèëìÿìÿñè îíëàðûí òîïëàíìàñû çàìàíû úèääè þçáàøûíàëûãëàðà ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû êè, áó äà ðÿèééÿòëÿðèí âÿçèééÿòèíè àüûðëàøäûðûðäû. Ðÿíúáÿð - òÿñÿððöôàòû îëìàéàí, òÿñÿððöôàò ö÷öí ëàçûì îëàí èø ùåéâàíëàðû, ÿìÿê àëÿòëÿðè, òîõóì âÿ ñ. ñàùèáêàðëàðäàí îëàí êÿíãëèëÿðÿ äåéèëèðäè. Ñàùèáêàðäàí íÿ àëìàñûíäàí àñûëû îëàðàã ðÿíúáÿðëÿðÿ ìÿùñóëóí éàëíûç 1/3-äÿí 1/2-äÿê ùèññÿñè ÷àòûðäû. Òàëûø õàíëûüûíäà áåëÿ êÿíäëèëÿðè ÿêÿð àäëàíäûðûðäûëàð. Ãàðàáàü, Øèðâàí, ßðäÿáèë âÿ áàøãà õàíëûãëàðäà ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëóá, éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò ñöðÿí ÿùàëè åëàò àäëàíûðäû. Åëàò õàíûí âÿ éà ñàùèáêàðûí ñöðöñöíö îòàðûð âÿ áàøãà ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð éåðèíÿ éåòèðèð, ïåøêåø øÿêëèíäÿ âåðýèëÿð âåðèðäè. Åëàòëàð õàí ãîøóíóíóí áàøëûúà ùèññÿñèíè òÿøêèë åòäèéèíäÿí îíëàðûí âåðýè éöêö ðÿèééÿòëÿðÿ íèñáÿòÿí éöíýöë èäè. Úÿìèééÿòèí ñîñèàë-çöìðÿ ãóðóëóøóíäà òàúèðëÿð, ñÿíÿòêàðëàð âÿ øÿùÿð éîõñóëëàðû äà ìöÿééÿí éåð òóòóðäó. Êÿíäëèëÿðèí âÿ øÿùÿð éîõñóëëàðûíûí àüûð âÿçèééÿòè áÿçÿí îíëàðû ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ãàëäûðûðäû. Áó ìöáàðèçÿ ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà òÿçàùöð åäèðäè. Êÿíäëèëÿð åòèðàç ÿëàìÿòè îëàðàã þç éàøàéûø éåðëÿðèíè òÿðê åäèá ýåäèðäèëÿð, áÿçè ùàë-

Ãàëõàí. Ïîëàä. 18 ÿñð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Õàí ñàðàéûíûí èíòåðéåðè. Øÿêè. 18 ÿñð

ëàðäà ñèëàùëû ÷ûõûøëàð äà áàø âåðèðäè. Áöòþâëöêäÿ, õàíëûãëàð äþâðö ö÷öí ýåíèø ñèíôè ìöáàðèçÿ ñÿúèééÿâè äåéèëäè. Áó áèð òÿðÿôäÿí éàäåëëè ÿñàðÿòäÿí õèëàñ îëìàã íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëã êöòëÿëÿðèíèí âåðýè éöêöíöí íèñáÿòÿí éöíýöëëÿøìÿñè èëÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí õàíëûãëàðà ïàð÷àëàíìà íÿòèúÿñèíäÿ õàëã êöòëÿëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíèí ÷ÿòèíëèéè èëÿ áàüëû èäè. Õàíëûãëàð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí éàçûëû ÿäÿáèééàòûíäà éåíè ðåàëèñò ìåéëëÿð ýöúëÿíèðäè. Áó ìåéëëÿð Àðèô Òÿáðèçè, Àðèô Øèðâàíè, Àüà Ìÿñèù Øèðâàíè âÿ áàøãà øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà öçÿ ÷ûõûðäû. Îíóí çèðâÿñè Ìîëëà Âÿëè Âèäàäè (1709-1809) âÿ óçóí ìöääÿò Ãàðàáàü õàíûíûí âÿçèðè îëìóø Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèôèí (1717-97) éàðàäûúûëûüû èäè. Áó äþâð øèôàùè õàëã ïîåçèéàñûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè Òÿáðèçèí éàõûíëûüûíäàêû Òèêìÿäàø êÿíäèíäÿ äöíéàéà ýþç à÷ìûø 17 ÿñðèí ñîíó- 18 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàéûá éàðàòìûø Õÿñòÿ Ãàñûì èäè. 18 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí äåêîðàòèâ òÿòáèãè ñÿíÿò ñàùÿëÿðèíäÿ éåðëè õöñóñèééÿòëÿð þçöíö áöðóçÿ âåðìÿéÿ áàøëàéûð. 18 ÿñð äèâàð ðÿñìëÿðèíèí áöòöí êåéôèééÿòëÿðèíè, öñëóá õöñóñèééÿòëÿðèíè òàì âÿ ïàðëàã øÿêèëäÿ þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ÿí ñÿúèééÿâè ÿñÿðëÿð Øÿêèäÿ õàí ñàðàéûíäà, Øóøàäà Ìåùìàíäàðîâëàðûí âÿ Ñÿôèáÿéîâóí åâëÿðèíäÿ ñàõëàíìûøäûð. Þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ýåäÿí àðàìñûç ìöùàðèáÿëÿð ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíè õàðàáàçàðà ÷åâèðèð âÿ éåíè òèêèíòè èøëÿðèíèí àïàðûëìàñûíû ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, 18 ÿñðäÿ, àç äà îëñà, äèããÿòÿëàéèã ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð. 1762 èëäÿ Øÿêèäÿ äþâðöí ÷îõ ýþðêÿìëè ìåìàðëûã àáèäÿñè îëàí Øÿêè õàí ñàðàéû òèêèëìèø-

äèð. Äèýÿð ýþðêÿìëè ìåìàðëûã íöìóíÿñè1760 èëäÿ Èðÿâàíäà òèêèëìèø Ýþé Ìÿñúèääèð. 1791 èëäÿ õàí ñàðàéûíûí ýöçýöëö ñàëîíó, éàé èìàðÿòè òèêèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá õàíëûãëàðûíäà äà ìöÿééÿí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè èíøà åäèëìèøäè. Õàíëûãëàðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿð, Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû áèðëÿøäèðìÿ úÿùäëÿðè. Ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿð. 18 ÿñðèí 40-50-úè èëëÿðèíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ÿí ýöúëö õàíëûãëàðûíäàí áèðè Øÿêè õàíëûüû èäè. Íàäèð øàùûí þëöìöíäÿí ñîíðà Ùàúû ×ÿëÿáè õàí Òÿáðèçÿäÿê ýåäèá ÷ûõìûøäû. Ëàêèí Òÿáðèç ùàêèìè ßìèðàñëàí õàí îíó ýåðè îòóðäà áèëäè. Ãàðàáàü ÿðàçèñèíè ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøàí Ùàúû ×ÿëÿáè áþéöê ãöââÿ èëÿ Ïÿíàùÿëè õàí òÿðÿôèíäÿí éåíèúÿ èíøà åäèëìèø Áàéàò ãàëàñûíà ùöúóì åòäè. Áó ñàâàø òàðèõÿ «Áàéàò ìöùàðèáÿñè» àäû èëÿ äàõèë îëìóøäó. Ùàúû ×ÿëÿáè áèð àéëûã ìöùàñèðÿéÿ áàõìàéàðàã ãàëàíû òóòà áèëìÿäè. Ùàúû ×ÿëÿáè áöòöí Øèðâàíà ùàêèì îëìàã èñòÿéèðäè. Áóíó Øÿêèäÿ èíøà åòäèðäèéè ìÿñúèääÿ ìÿðìÿð öçÿðèíäÿ éàçäûðäüû éàçû äà òÿñäèã åäèð: «Øÿêè ùàêèìè, Øèðâàí ÿìèðè Ùàúû ×ÿëÿáè ñóëòàí Ãóðáàí îüëó . Òàðèõè 1162 èë ùèúðè (1748-49 èë)». Øÿêè õàíëûüûíûí ýåòäèêúÿ ýöúëÿíìÿñè âÿ éåíè ÿðàçèëÿð òóòìàã ñèéàñÿòè äèýÿð õàíëûãëàðû, åëÿúÿ äÿ ãîíøó Ýöðúöñòàíû íàðàùàò åäèð, îíà ãàðøû äöøìÿí÷èëèê éàðàíûðäû. 1751 èëäÿ Úàðäà áàø âåðìèø äþéöøäÿ Ùàúû ×ÿëÿáè Êàðòëè-Êàõåòèéà ÷àðû Òåéìóðàç âÿ îüëó Èðàêëèíèí ãîøóíëàðûíû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäû. Ùàúû ×ÿëÿáèíèí áó ãÿëÿáÿñèíäÿí ãîðõóéà äöøÿí ðÿãèáëÿðè îíà ãàðøû èòòèôàã éàðàòäûëàð. Ãàðàáàüëû Ïÿíàùÿëè õàí, íàõ÷ûâàíëû Ùåéäÿðãóëó õàí, ãàðàäàüëû Êàçûì õàí, ýÿíúÿëè Øàùâåðäè õàí Ýÿíúÿ éàõûíëäûüûíäàêû Ãûçûë Ãàéà àäëû éåðÿ òîïëàøûá ýöðúö ÷àðëàðûíûí ãöââÿëÿðèíè ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ëàêèí Èðàêëè õÿéàíÿò åäÿðÿê 1752 èë ìàðòûí 21-äÿ õàíëàðû ùÿáñ åòäè. Øÿêè õàíëûüûíà ãàðøû èòòèôàã éàðàíäûüûíû áèëÿí Ùàúû ×ÿëÿáè ùÿðáè ùàçûðëûã ýþðäö âÿ Êöðöí ñîë ñàùèëèíäÿ, Ìèíýÿ÷åâèð êå÷èäèíäÿ äàéàíäû. Áóðàäà ÷àðëàðûí õÿéàíÿòèíè åøèäèá îíëàðà ãàðøû éþíÿëäè. Ùàúû ×ÿëÿáè Íèçàìèíèí ãÿáðè éàíûíäà áàø âåðÿí äþéöøäÿ ýöðúöëÿðÿ ãàëèá ýÿëäè. Ùàúû ×ÿëÿáè Áîð÷àëûíû ÿëÿ êå÷èðäè âÿ îüëó Àòàêèøè áÿéè îðà ùàêèì òÿéèí åòäè. Ýöðúö ÷àðû àëäûüû ùÿðáè éàðäûì ùåñàáûíà Àüàêèøè áÿéè éåíè òóòóëàí òîðïàãëàðäàí ÷ûõàðà áèëäè. 1755 èëäÿ ×ÿëÿáè âÿôàò åòäè. Áàø âåðÿí ùàêèìèééÿò ÷ÿêèøìÿëÿðè õàíëûüû çÿèôëÿòäè. Óðìèéà õàíû ÿòðàô õàíëûãëàðû þçöíÿ òàáå åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Òÿáðèçäÿ áàø âåð-

ìèø öñéàí íÿòèúÿñèíäÿ øÿùÿð ùàêèìè Ìÿùÿììÿä õàí ßôøàðûí ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí óðìèéàëû Ôÿòÿëè õàí ßôøàð éàðàíìûø âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Òÿáðèçè òóòäó âÿ ïàéòàõòû áóðàéà êþ÷öðäö. Íàäèð øàùûí ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí îëàí Àçàä õàíûí Ôÿòÿëè õàíûí òÿðÿôèíÿ êå÷ìÿñè Óðìèéà õàíëûüûíûí ýöúöíö àðòûðäû. Õîé ùàêèìè äöíáóëè Øàùáàç õàí äà Ôÿòÿëè õàíëà èòòèôàã áàüëàìàëû îëäó. Ìöòòÿôèãëÿð Ãàðàäàü, Ìàðàüà, Ñÿðàá õàíëûãëàðûíû òóòäóëàð. Áåëÿëèêëÿ, ßðäÿáèë âÿ Ìàêó õàíëûãëàðû èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû áèðëÿøäèðèëäè. 1752 èëèí àõûðëàðûíäà Úÿíóá-Ãÿðáè Èðàíûí õåéëè ùèññÿñèíè þçöíÿ òàáå åòìèø Êÿðèì õàí Çÿíä áþéöê áèð ãîøóíëà Àçÿðáàéúàíà ùöúóì åòäè. Ìèéàíÿ éàõûíëûüûíäà Ôÿòÿëè õàí ßôøàð Êÿðèì õàíû äàðìàäàüûí åòäè. Ôÿòÿëè õàí Êÿðèì õàíû òàìàìèëÿ àðàäàí ÷ûõàðìàã ö÷öí îíó òÿ’ãèá åòäè. Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí õàí Ãàúàð 1757 èëäÿ áþéöê ãîøóíëà Àçÿðáàéúàíà ùöúöì åòÌèðçÿ Àäûýþçÿëáÿé. “Ãàðàáàüíàìÿ”. Áàéàò ãàëàñûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðäÿí áÿùñ åäèð Ïÿíàù õàí Áàéàòäà 1161 èëäÿ (1748 èë éàíâàðûí 2-äÿí íîéàáðûí 22-äÿê) ãàëà, ñÿíýÿð, ñûüûíàã âÿ ãÿðàðýàù ñàëäûðäû. Ñîíðà, ïàë÷ûãëàðû êèí âÿ ùÿñÿä ñóéó èëÿ éîüðóëìóø îëàí Úàâàíøèð âÿ Îòóçèêè ÿùàëèñèíèí öðÿêëÿðèíäÿ ÿäàâÿò àëîâó øþëÿëÿíäè âÿ áåéèíëÿðèíÿ êèí ùàâàñû ùöúóì åòäè. Îíëàð ùÿìèøÿ áó äþâëÿòèí éîõ îëìàñû óüðóíäà ñîí äÿðÿúÿ ñÿé âÿ ãåéðÿò åäèðäèëÿð. Îíëàð Õÿìñÿ ìÿëèêëÿðèíè äÿ þçëÿðèíÿ ùÿììÿñëÿê âÿ ìöòòÿôèã åòìèøäèëÿð. Î çàìàí áöòöí Øèðâàíàòäà ÿáÿäè èõòèéàð ñàùèáè âÿ ùþêìðàí îëàí Ùàúû ×ÿëÿáèéÿ ÿðèçÿëÿð éàçäûëàð. Îíà áèëäèðäèëÿð êè, Ïÿíàù õàí áóðàäà òàõòà ÷ûõìûø, ãàëà âÿ ñÿíýÿð òèêäèðìèøäèð. ßýÿð äÿôèíäÿ áèð ãÿäÿð òÿõèð åäèëñÿ, ñîíðà îíóí ãàðøûñûíäà äóðìàã ìöìêöí îëìàéàúàãäûð. Ùàúû ×ÿëÿáè äÿ áó ùèéëÿéÿ àëäàíûá, ôèòíÿêàðëûüà áàøëàäû. Äÿðáÿíä, Úàð âÿ Áàëàêÿíÿäÿê áöòöí Øèðâàíàò ãîøóíóíó úÿì åòäè. Ñàéñûç ÿñýÿð âÿ ùåñàáñûç ãîøóíëà, òàì áèð úàëàë âÿ âÿñôÿýÿëìÿç áèð äÿáäÿáÿ èëÿ ýÿëèá Áàéàò ãàëàñûíû äþðä áèð òÿðÿôäÿí ìöùàñèðÿéÿ àëäû. 269

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äèéèíäÿí Ôÿòÿëè õàí Àçÿðáàéúàíà äþíìÿëè îëäó. Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí ßðäÿáèë, Ìóüàí âÿ Òàëûøäàí êå÷ÿðÿê Øóøàíû ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Áèð àé ìöùàñèðÿäÿ ñàõëàñà äà, îðàíû àëà áèëìÿäè. Ýèëàí âÿ Ìàçàíäàðàíäà öñéàíëàð áàø âåðìÿñè õÿáÿðèíè åøèäÿðÿê ýåðè äþíäö. Ãàéûäàðêÿí Òÿáðèçÿ ýÿëäè, îüëó Àüà Ìÿùÿììÿäè îðàäà ãîéóá, þçö Óðìèéà øÿùÿðèíè ìöùàñèðÿéÿ àëäû âÿ îíó òóòäó. Ôÿòÿëè õàí Óðìèéàéà éàõûíëàøàí êèìè Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí îíóí ãîøóíëàðûíûí äèíúÿëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéèá äþéöøÿ úÿëá åòäè. Áèð íå÷ÿ ýöí äàâàì åäÿí äþéöøëÿð ÷îõëó àäàìûí ìÿùâèíÿ ñÿáÿá îëäó. Òÿðÿôäàðëàðû îíó òÿðê åòäèéèíäÿí ÷àðÿñèç ãàëàí Ôÿòÿëè õàí Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿíäÿí àñûëûëûüû ãÿáóë åòäè. Áó çàìàí èñÿ Êÿðèì õàí þçöíÿ ýÿëÿðÿê éåíè ãîøóí òîïëàéûá Àñòàðàáàäà äîüðó ýþíäÿðìèøäè. Àñòàðàáàääà áàø âåðÿí äþéöøäÿ øèðàçëûëàð ìÿüëóá îëäóëàð âÿ âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðÿí Êÿðèì õàí Øèðàçà ÷ÿêèëèá øÿùÿðèí äàðâàçàëàðûíû áàüëàäû. Ëàêèí Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí õàí Øèðàçà ÷àòàð-÷àòìàç èõòèëàô áàø âåðäèéèíäÿí Ôÿòÿëè õàí áàøäà îëìàãëà Àçÿðáàéúàí õàíëàðû îíó òÿðê åòäèëÿð. Òÿêëÿíÿí Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí éåíèäÿí ãîøóí òîïëàìàã ö÷öí Ìàçàíäàðàíà ãàéûòäû. Àíúàã éîëäà áèð ãàúàð äþéöø÷öñö òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëäö (1759). Éåíèäÿí þç ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿäÿí Ôÿòÿëè õàí ßôøàð 1759 èëäÿ Ýÿíúÿ âÿ Ãàðàáàüà ùöúóì åòäè, Øóøà øÿùÿðèíè ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Âÿçèééÿòèí ÷ûõûëìàçëûüûíû ýþðÿí Ïÿíàùÿëè õàí òàáå îëäóüóíó áèëäèðäè âÿ îüëó Èáðàùèì Õÿëèë õàíû ýèðîâ âåðäè. Ôÿòÿëè õàí Êÿðèì õàíûí 1760 èëèí ïàéûçûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà áàøëàìûø éåíè ùöúóìó èëÿ ÿëàãÿäàð îðà äþíäö. 1761 èëèí éàéûíäà Ó÷àí äöçöíäÿ Ãàðà÷ÿìÿí êÿíäè éàõûíëûüûíäàêû äþéöøäÿ Êÿðèì õàí ìÿüëóá îëäó. Ôÿòÿëè õàíûí ãîøóíëàðû áó ãÿëÿáÿäÿí àðõàéûíëàøäû. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Øûõÿëè õàí Çÿíä îíëàðà ãàðøû ùöúóìà êå÷äè. Òÿãèá îëóíàí Ôÿòÿëè õàí Òÿáðèçäÿ äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿéèá Óðìèéà ãàëàñûíà ÷ÿêèëäè. Êÿðèì õàí Ôÿòÿëè õàí ßôøàðûí áöòöí äöøìÿíëÿðèíè, î, úöìëÿäÿí ãàðàáàüëû Ïÿíàùÿëè õàíû ñîí ùÿëëåäèúè äþéöøäÿ êþìÿéÿ ÷àüûðäû. 1763 èëèí îðòàëàðûíäà 9 àéëûã ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà Óðìèéà ãàëàñû ñöãóò åòäè, Ôÿòÿëè õàí ÿñèð àëûíäû. Øÿùÿð äöøìÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí ãàðÿò åäèëäè, ÿùàëè êöòëÿâè ãûðüûíëàðà ìÿ’ðóç ãàëäû. Êÿðèì õàí Óðìèéà õàíëûüûíûí èäàðÿñèíè Ðöñòÿì áÿé ßôøàðà ùÿâàëÿ åòäè. Êÿðèì õàí Ôÿòÿëè õàíû éîëäà, âàõòèëÿ ãàðäàøû Èñýÿíäÿðèí Ôÿòÿëè õàí 270

òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëäöéö éåðäÿ åäàì åòäèðäè. Êÿðèì õàí Ôÿòÿëè õàí öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿíè áèðëèêäÿ ãåéä åòìÿê áÿùàíÿñè èëÿ ìöòòÿôèãëÿðè îëàí õàíëàðû äà þçö èëÿ àïàðûá ýèðîâ êèìè ñàõëàäû. Øèðàç “ãîíàãëàðû” àðàñûíäà Ãàðàáàüëû Ïÿíàùÿëè õàí, Ãàðàäàüëû Êàçûì õàí, Õîéëó Øàùáàç õàí âÿ áàøãàëàðû äà âàð èäè. Óðìèéàëû Ôÿòÿëè õàí

Ìèñ ôóëóñëàð. Áàêû õàíëûüû. 18 ÿñð

ßôøàðûí ìÿùâèíäÿí ñîíðà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû è÷ÿðèñèíäÿ Õîé õàíëûüû éöêñÿëìÿéÿ áàøëàäû. Õîé õàíû Äöíáóëè ßùìÿä õàí (1763-86) Òÿáðèçäÿ äÿ ìþùêÿìëÿíìèøäè. Î, Èðÿâàí, Íàõ÷ûâàí, Ãàðàäàü õàíëûãëàðûíû äà þçöíÿ òàáå åòìèøäè âÿ Ãàðàáàü õàíû èëÿ ìöòòÿôèã îëìóøäó. ßùìÿä õàí éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿêäÿ îëàí Óðìèéà õàíëûüûíû äà þçöíäÿí àñûëû åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î, 1783 èëèí ïàéûçûíäà Òÿáðèç éàõûíëûüûíäà óðìèéàëû Èìàìãóëó õàí âÿ îíóí ìöòòÿôèãè Ñÿðàáëû ßëè Øÿããàãèíèí ãîøóíëàðûíû ìÿüëóá åòäè. Èðÿâàí õàíëûüû äà Õîé õàíëûüûíäàí àñûëû âÿçèééÿ-

òÿ äöøìöøäö. Õîé õàíëûüûíûí éöêñÿëèøè ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ èëÿ äàéàíäû. 1786 èëäÿ ãàðäàøû îüëàíëàðûíûí ñóè-ãÿñäè íÿòèúÿñèíäÿ ßùìÿä õàí, Úÿôÿðãóëó õàí âÿ Ùöñåéíãóëó õàí èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí îüëàíëàðû âÿ ñÿðêÿðäÿñè Ñöëåéìàí èëÿ áèðëèêäÿ ãÿòëÿ éåòèðèëäè. Ùöñåéíãóëó õàí Õîé õàíû îëäó. ßââÿëëÿð Õîé õàíûíäàí àñûëû îëàí õàíëûãëàð ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèëÿð. 18 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðïáàéúàíûí ùÿéàòûíäà ìöùöì éåð òóòàí Ãóáà õàíëûüû Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí áèðëÿøäèðèëìÿñèíÿ äÿ áþéöê äèããÿò éåòèðèðäè. 1757 èëäÿ Ñàëéàí, 1759 èëäÿ Äÿðáÿíä, 1768 èëäÿ Ôÿòÿëè Õàí ìþùêÿì èðàäÿëè áàúûñû Õÿäèúÿ Áèêÿíè Áàêûëû Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä õàíûí âàðèñè çÿèô èðàäÿëè Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä õàíà âåðèá Áàêû õàíëûüûíû äà þçöíäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëäû, Øàìàõû âÿ Úàâàä õàíëûãëàðû áèðëÿøäèðèëäè. Áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíèí ìöâÿôôÿãèééÿòè õàíëûüûí ÿëâåðèøëè ùÿðáè-ñòðàòåæè ìþâãåéè, 18 ÿñðèí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðèí, õöñóñèëÿ Íàäèð øàùûí éöðöøëÿðè çàìàíû Ãóáà òîðïàãëàðûíûí àç çÿðÿð ÷ÿêìÿñè, áóðàäà ÿùàëèíèí ñàéûíûí ýåòäèêúÿ àðòìàñû âÿ òÿñÿððöôàòûí èíêèøàôû, íÿùàéÿò õàíëûüà Ôÿòÿëè õàí (1758-89) êèìè ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè âÿ ñÿðêÿðäÿíèí áàø÷ûëûã åòìÿñè èëÿ èçàù åäèëÿ áèëÿð. Ôÿòÿëè õàí Øèìàë-Øÿðãè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû áèðëÿøäèðäèêäÿí ñîíðà ïàéòàõòûíû Øàìàõû øÿùÿðèíÿ êþ÷öðìÿê èñòÿéèðäè. Ôÿòÿëè õàíûí áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòè ãîíøó õàíëàðûí âÿ Äàüûñòàí ùàêèìëÿðèíèí êÿñêèí ìöãàâèìÿòèíÿ ðàñò ýÿëèðäè. 1773 èë íîéàáðûí ñîíó – äåêàáðûí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øÿêè, Àâàð âÿ Ãàðàáàüûí áèðëÿøìèø ãöââÿëÿðè Ôÿòÿëè õàíà ãàðøû ÷ûõäû, Øàìàõû çÿáò åäèëäè. Ëàêèí Ôÿòÿëè õàí ãöââÿëÿðèí ñÿôÿðáÿð åäÿðÿê þç ìþâãåëÿðèíè áÿðïà åäÿ áèëäè. 1774 èëèí èéóëóíäà Õóäàò éàõûíëûüûíäà, Ýàâäóøàí ÷þëöíäÿ äþéöø áàø âåðäè. Ôÿòÿëè õàí ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû, éàðàëàíûá Ñàëéàíà ÷ÿêèëäè. Ãàðàãàéòàã ùàêèìè ßìèð Ùÿìçÿ Ôÿòÿëè õàíûí þëäöðöëìÿñè ùàããûíäà éàëàí õÿáÿðè þç áàúûñûíà – Ôÿòÿëè õàíûí àðâàäû Òóòó Áèêÿéÿ ýþíäÿðäè âÿ Äÿðáÿíä ãàëàñûíûí òÿñëèìèíè òÿëÿá åòäè. Òóòó Áèêÿ îíà èíàíìàéûá þçö ãàëàíûí ìöäàôèÿñèíÿ áàø÷ûëûã åòäè. Ôÿòÿëè õàí Ñàëéàíäàí Äÿðáÿíäÿ ãàéûòäû âÿ ßìèð Ùÿìçÿíèí Äÿðáÿíäÿ òÿêðàð ùöúóìóíó äÿô åòäè. ßìèð Ùÿìçÿ Äÿðáÿíäè ìöùàñèðÿéÿ àëäû âÿ 9 àé îðàäà äàéàíäû. Ôÿòÿëè õàí éàðäûì ö÷öí Ðóñèéàéà ìöðàúèÿò åòäè. II Éåêàòåðèíà 1774 èë

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñåíòéàáðûí 5-äÿ ýåíåðàë È.Ô.äå Ìåäåìÿ àëèì-êÿøôèééàò÷û Ñ.Ãìåëèíèí þëöìöíäÿ ýöíàùêàð îëàí ßìèð Ùÿìçÿíè úÿçàëàíäûðìàã ùàããûíäà ôÿðìàí âåðäè. Äå Ìåäåì 1775 èëèí ìàðòûíäà Ôÿòÿëè õàíûí ìöòòÿôèãè øàìõàë Ìóðòóçÿëè õàíëà áèðëèêäÿ ßìèð Ùÿìçÿéÿ ãàðøû éþíÿëäè. ßìèð Ùÿìçÿ Äÿðáÿíäèí ìöùàñèðÿñèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿëè îëäó. Äå Ìåäåì Äÿðáÿíäÿ äàõèë îëóá, 1775 èëèí èéóëóíà êèìè îðàäà ãàëäû. Ýàâäóøàí äþéöøöíäÿêè ìÿüëóáèééÿòäÿí ñîíðà ÿââëÿêè ìþâãåéèíè áÿðïà åòìÿéÿ ÷àëûøàí Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàí Ðóñèéàíûí éàðäûìûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î, 1775 èëäÿ ðóñ ñàðàéûíà Äÿðáÿíä ùàêèìè Ìèðçÿ áÿé Ôÿðùàäáÿéîâ áàøäà îëìàãëà åë÷èëèê ýþíäÿðäè. Ðóñèéà ùèìàéÿñèíè õàùèø åòìÿêëÿ éàíàøû Ôÿòÿëè õàí þç ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëàìàã ôèêðèíäÿ èäè. Þçö áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàíû çÿáò åòìÿê ôèêðèíäÿ îëàí Ðóñèéà ýóéà Ãóáà õàíëûüûíûí Èðàíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëäóüóíó âÿ ìåùðèáàí ãîíøóëóã ìöíàñèáÿòèíÿ ùþðìÿòèíè íÿçÿðÿ àëûá, Ôÿòÿëè õàíûí òÿêëèôèíÿ ðÿää úàâàáû âåðäè. Ðóñèéà 1781 èëèí èéóíóíäà ãðàô Âîéíîâè÷èí êîìàíäàíëûüû àëòûíäà åñêàäðàíû Ùÿøòÿðõàíäàí Àñòðàáàäà ýþíäÿðäè. Åêñïåäèñèéà ýåðè ãàéûäàðêÿí 1782 èëèí àâãóñòóíäà Áàêû ëèìàíûíà äàõèë îëäó. Éàëíûç Ôÿòÿëè õàíûí äèïëîìàòèê ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ ýÿðýèí ìöíàñèáÿòëÿð íèçàìà ñàëûíäû. 1783 èë èéóíóí 24-äÿ Ýåîðýèåâñêäÿ Ýöðúöñòàíûí Ðóñèéàíûí ùèìàéÿñè àëòûíà êå÷ìÿñè ùàããûíäà ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. Ðóñèéàäàí Ýöðúöñòàíà ùÿðáè ãöââÿ éåðèäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ùÿðáè Ýöðúöñòàí éîëó ÷ÿêèëäè. 1789 èëèí íîéàáðûíäà ðóñ ãîøóíëàðû Òèôëèñÿ äàõèë îëäó. ÛÛ Èðàêëè Ðóñèéà ùèìàéÿñèíäÿ îëìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Àçÿðáàéúàíäà þç òÿñèðèíè éàéìàüà ÷àëûøûðäû. Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàí II Èðàêëèíèí Àçÿðáàéúàí õàíëàðûíûí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàñûíû èñòÿìèðäè. Ëàêèí Ýöðúöñòàíûí Ðóñèéà ùèìàéÿñèíäÿ îëìàñû îíà ãàðøû çîð èøëÿòìÿéÿ èìêàí âåðìèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ Ðóñèéà âàñèòÿñè èëÿ II Èðàêëèíèí òÿúàâöçêàðëûã íèééÿòëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàüà úÿùä ýþñòÿðèëèðäè. Ëàêèí áó ÷îõ âàõò èñòÿíèëÿí íÿòèúÿíè âåðìèðäè. Ôÿòÿëè õàí Äÿðáÿíäèí ìöùàñèðÿñè ëÿüâ îëóíäóãäàí ñîíðà áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíè äàâàì åòäèðäè. Î, Ãàðàáàü õàíëûüûíû äèïëîìàòèê éîëëà þçöíäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëìàüà úÿùä åòäè. 1779 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû õàíû Ìÿëèê Ìÿùÿììÿäè Èáðàùèì õàíûí éàíûíà ýþíäÿðäè. Ëàêèí Èáðàùèì õàí Ôÿòÿëè õàíûí ùèéëÿñèíè áàøà

äóøÿðÿê Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä õàíû ùÿáñ åòäè. Àçÿðáàéúàíûí èêè ÿí ýöúëö õàíëûüû àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð êÿñêèíëÿøäè. Õàíëûãäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà Èáðàùèì õàíëà ìöáàðèçÿ àïàðàí ãàðäàøû Ìåùðÿëè áÿé äÿ Ôÿòÿëè õàíûí òÿðÿôèíÿ êå÷äè. Ñîíðàëàð 1785 èëäÿ Ìåùðÿëè áÿé Àüàñû õàíûí îüëó òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìöøäöð. 1780 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ôÿòÿëè õàí Ãàðàáàüà éöðöøÿ áàøëàäû. Ëàêèí áó éöðöø óüóðñóçëóãëà áèòäè. Ùÿìèí èëèí àâãóñòóíäà âÿ 1781 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿøêèë åäèëìèø éöðöøëÿð äÿ ôàéäà âåðìÿäè. Ôÿòÿëè õàí Ãóáàéà ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ãàëõàí øàìàõûëû Àüàñû õàíà ãàðøû ãîøóí ýþíäÿðäè âÿ Àüàñû õàí Ôÿòÿëè õàíûí ùöçóðóíà ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. 1788 èëäÿ Êþùíÿ Øàìàõûäà áàø âåðÿí äþéöøäÿ ìÿüëóá îëàí Øÿêè õàíû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí õàí Ôÿòÿëè õàíäàí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøäö.

Çåéíàë Àáä-Äèí Øèðâàíè. 18-19 ÿñðëÿð

Åëÿ ùÿìèí èëèí äåêàáðûíäà Ôÿòÿëè õàí Ýÿíúÿíè þçöíäÿí àñûëû ùàëà ñàëäû. Ôÿòÿëè õàí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû äà ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. 1784 èëèí éàçûíäà Àðàçû êå÷ÿðÿê Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà äàõèë îëäó, àâãóñò àéûíäà ßðäÿáèë âÿ Ìåøêèíè òóòäó. Ëàêèí Ðóñèéà ýÿëÿúÿêäÿ Àçÿðáàéúàíû çÿáò åòìÿê íèééÿòèíäÿ îëäóüóíäàí þëêÿíèí áèðëÿøäèðèëìÿñèíè èñòÿìèðäè âÿ áóíà ýþðÿ II Éåêàòåðèíà Ôÿòÿëè õàíûí ýåðè ãàéûòìàñûíû òÿëÿá åòäè. Ôÿòÿëè õàí Øèðâàíà ãàéûòìàëû îëäó. Ôÿòÿëè õàíëà II Èðàêëè àðàñûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà éöðöø ùàããûíäà 1788 èëäÿ Øÿìêèð éàõûíëûüûíäàêû ýþðöøäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ðàçûëûã Ôÿòÿëè õàíûí âÿôàòû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿìèø ãàëäû. Èðàêëè èëÿ

ýþðöøäÿí ãàéûòäûüû çàìàí Ôÿòÿëè õàí øèääÿòëè áèð ãûçäûðìàéà òóòóëìóøäó. Õÿñòÿëèê ýöí-ýöíäÿí øèääÿòëÿíìèø, áóíà ýþðÿ äÿ Ôÿòÿëè õàí òåç Øàìàõûéà, îðàäàí äà Áàêûéà – áàúûñûíûí éàíûíà ýåòìèøäè. Î, 1789 èë (ùèúðè 1203) ìàðòûí 22-äÿ 54 éàøûíäà Áàêûäà âÿôàò åòìèø âÿ Áàêûäà Áèáè-Ùåéáÿò ìÿñúèäèíèí ùÿéÿòèíäÿ äÿôí åäèëìèøäè. Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí äà Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû äà áèðëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î, àâàð ùàêèìè Öììÿ õàíûí áàúûñû èëÿ åâëÿíÿðÿê þçöíÿ ýöúëö ìöòòÿôèã ãàçàíäû. Èáðàùèì õàí ìöÿééÿí äþâðëÿðäÿ þç íöôóçóíó Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ âÿ Òÿáðèç õàíëûãëàðûíà äà éàéà áèëìèøäè. Ðóñèéà Ãàðàáàü ìÿëèêëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ áóðàäà õðèñòèàí «Àëáàíèéà» äþâëÿòè éàðàòìàã èñòÿéèðäè. Èáðàùèì õàí éöêñÿê äèïëîìàòèê ìÿùàðÿò ýþñòÿðÿðÿê äöøìÿí ìÿëèêëÿðè Øóøàéà òîïëàäû âÿ áóðàäà ùÿáñ åòäè. Ëàêèí ìÿëèêëÿð ùÿáñäÿí ãà÷äûëàð âÿ Òèôëèñÿ ýÿëÿðÿê, Ãàðàáàü õàíëûüûíà ãàðøû ùàçûðëàíìûø ãÿñäè ÛÛ Èðàêëè âÿ Ýöðúöñòàíäàêû ðóñ íöìàéÿíäÿñè ïîëêîâíèê Áóðíàøîâóí êþìÿéèëÿ éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Äöøìÿíëÿð 1787 èëèí ñåíòéàáðûíäà Ýÿíúÿéÿ éàõûíëàøäûëàð. Ëàêèí 1787–91 èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàíìàñû Ãàðàáàü õàíëûüûíà ãàðøû õà÷ éöðöøöíöí äàéàíäûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Áåëÿëèêëÿ, Èáðàùèì õàí Ãàðàáàü õàíëûüûíûí áöòþâëöéöíö âÿ ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóäó. Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû èëÿ Îñìàíëû èìïåðèéàñû àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð äÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Îñìàíëû èìïåðèéàñû Ãàôãàçäà îíà ãàðøû éþíÿëìèø Ðóñèéà–Ýöðúöñòàí èòòèôàãûíà ãàðøû ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿðèíèí èòòèôàãûíû éàðàòìàüà ÷àëûøûðäû. Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíà åë÷èëÿð ýþíäÿðèð, õàíëàðû Ðóñèéàéà ãàðøû ìöáàðèçÿíèí çÿðóðèëèéèíÿ èíàíäûðìàüà ÷àëûøûðäû. 1768-74 èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Îñìàíëû èìïåðèéàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû àðàñûíäà éàõûíëàøìà äàùà äà ýöúëÿíäè. Òöðêèéÿ Ðóñèéà èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí éåíèäÿí ýÿðýèíëÿøÿúÿéè òÿãäèðäÿ Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. Õàíëàðûí áèð ÷îõó äà Ðóñèéàíûí òÿúàâöçöíöí ýåíèøëÿíÿúÿéè òÿãäèðäÿ, Îñìàíëû èìïåðèéàñûíûí ùèìàéÿñèíÿ êå÷ìÿê íèééÿòèíäÿ èäèëÿð. Ãàðàáàü, Øÿêè âÿ Ãóáà õàíëàðû áó ìÿãñÿäëÿ 1785 èëäÿ Èñòàìáóëà åë÷èëÿð ýþíäÿðìèøäèëÿð. Õàíëûãëàð äþâðöíäÿ ìÿäÿíèééÿò. 18 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ùÿéàòûíäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿð, ñîñèàë-èãòèñàäè ñàùÿäÿêè ÷ÿòèíëèêëÿð, ìÿäÿíèééÿòÿ äÿ òÿñèð 271

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ýþñòÿðèðäè. Áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíû ëÿíýèòñÿ äÿ, òàìàìèëÿ äàéàíäûðà áèëìÿäè. Õàíëûãëàðûí éàðàíìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíäÿ þçöíÿìÿõñóñëóã àðòìàüà áàøëàäû. Øóøà, Øÿêè, Ãóáà âÿ áàøãà øÿùÿðëÿð ìöùöì ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíÿ ÷åâðèëäèëÿð. Õàíëûãëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèëÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíäÿ ñàâàäëû àäàìëàðà åùòèéàúûí àðòìàñû éåíèäÿí ìÿêòÿá âÿ ìÿäðÿñÿëÿðèí áÿðïàñûíû çÿðóðè åòäè. Áó, ìààðèôèí ìöÿééÿí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëäó. 18 ÿñðäÿêè ìöðÿêêÿá òàðèõè øÿðàèòÿ áàõìàéàðàã Àçÿðáàéúàí åëìèíäÿ äÿ áÿçè èðÿëèëÿéèøëÿð áàø âåðèðäè. 18 ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí (òöðê) äèëèíäÿ éàçûëìûø «Õàíåäàí-å Ñÿôÿâè» òðàêòàòûíäà Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí òÿøÿêêöëöíäÿí áÿùñ îëóíóðäó. ßáäöððÿçàã áÿé Äöíáóëè (ìÿíøÿúÿ äöíáóëè òàéôàñûíäàí èäè) «Ìÿàâñèð-å ñóëòàíèééÿ» («Ñóëòàí àáèäÿëÿðè») êèìè ìÿøùóð ÿñÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà 18 ÿñðèí ñîíó- 19 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè òÿñâèð åäèðäè. 18 ÿñðäÿ-ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ éàøàìûø úîüðàôèéàøöíàñ àëèì Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíè äöíéàíûí áèð ñûðà þëêÿëÿðèíÿ ñÿéàùÿò åòìèø, 40 èë ÿðçèíäÿ 70 ìèí êì éîë êå÷ìèø âÿ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûøäû. 18 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø Íèøàò, Øàêèð, Ìÿùúóð Øèðâàíè âÿ áàøãàëàðû éàçûëû ÿäÿáèééàò ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Øàêèð Øèðâàíè þçöíöí «Øèðâàí ùàããûíäà ùåêàéÿò» àäëû ìöõÿììÿñèíäÿ ãàíëû ùàäèñÿäÿí – Íàäèð øàùûí ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí 1743 èëäÿ Øàìàõû öñéàíûíûí éàòûðûëìàñûíäàí áÿùñ åäèðäè. Ò.Ò.Ìóñòàôàçàäÿ

272

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí 18 ÿñðèí 90-úû èëëÿðè –19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ 1783 èë Ýåîðýèéåâñê ìöãàâèëÿñèíäÿí ñîíðà ÛÛ Èðàêëè Èáðàùèì õàíû Ýÿíúÿäÿí ñûõûøäûðìàüà ÷àëûøäû. ßêñèíÿ, Èáðàùèì õàí ýöðúö ÷àðûíûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí Ýÿíúÿäÿí ãîâóëìàñûíà íàèë îëäó. Áóíó ýþðÿí ÛÛ Èðàêëè Ðóñèéà ùàêèì äàèðÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ Ãàðàáàü ìÿëèêëÿðèíè õàíà ãàðøû ãûçûøäûðìàüà áàøëàäû. Ôÿòÿëè õàíûí þëöìöíäÿí ñîíðà Èáðàùèì õàí ÛÛ Èðàêëè èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè íèçàìëàìàüà íàèë îëäó. 1787 èëäÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí Ýÿíúÿ õàíû Úàâàä õàí ìöñòÿãèë ñèéàñÿò éåðèäÿðÿê, Ýöðúöñòàíäàí àñûëûëûüà ñîí ãîéäó. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíà äîüðó Èðàíäà Àüà Ìÿùÿììÿä õàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàäûëäû. Î, Êÿðèì õàí Çÿíäèí þëöìöíäÿí (1779) ñîíðà Òåùðàíà ýÿëÿðÿê, áóðàäà ãîøóí éàðàòìàüà áàøëàäû âÿ ìöÿééÿí ìöääÿòäÿí ñîíðà Èðàíûí ôàêòèêè ùàêèìèíÿ ÷åâðèëäè. 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èðàíäà ìþâãåëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿí Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû òàáå åòìÿéÿ áàøëàäû. Ñàäûã õàí Øÿããàãè èñòèñíà îëìàãëà, áàøãà õàíëàð Àüà Ìÿùÿììÿä õàíäàí àñûëûëûüû ãÿáóë åòäèëÿð. Ñàäûã õàíûí äàéàüû îëàí Ñÿðàá äàðìàäàüûí åäèëäè. Ñÿðàáäàí ñîíðà Ãàðàúàäàü, Õîé òàáå îëäó. Óðìèéà ÿëÿ êå÷èðèëäè. Áåëÿëèêëÿ, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû òàáå åäèëäè. Ëàêèí Òàëûøûí èøüàëû ïëàíû áàø òóòìàäû. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñèíäÿ òöðê ñîéëàðû áàøëûúà ðîë îéíàñàëàð äà, äþâëÿòèí ñèéàñè ìÿðêÿçè Èðàí òîðïàãëàðû èäè âÿ î, Èðàí èìïåðèéàñûíûí áÿðïàñû óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Ãàúàð áó ìöáàðèçÿéÿ Èñôàùàí, Éÿçä, Êèðìàí âÿ Øèðàçû òóòìàãëà áàøëàìûøäû.

Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð

Ðÿñìè ñÿíÿäëÿðäÿ äÿ î, Èðàí ùþêìäàðû êèìè ãåéä åäèëèðäè. Àüà Ìÿùÿììÿäèí Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèññÿñèíè òóòìàñû, þçöíö øàù åëàí åòìÿñè òÿñàäöôè äåéèëäè.

íåâð åäÿðÿê, Ðóñèéà èëÿ ÿëàãÿëÿðèí ôÿàëëàøäûðûëìàñûíà ìÿúáóð èäèëÿð. ÛÛ Éåêàòåðèíà ùþêóìÿòè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû èëÿ 1783 èëäÿ Êàðòëè-Êàõåòèéà ÷àðëûüû èëÿ áàü-

ßñêÿðàí ãàëàñû. Ãàðàáàü. 18 ÿñð

Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Èðàí äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿñèíÿ ñàäèã ãàëàðàã, êå÷ìèøäÿ Èðàíà ìÿõñóñ îëìóø òîðïàãëàð óüðóíäà, î úöìëÿäÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ áàøëàäû. Ãàúàðûí ùöúóìó ÿðÿôÿñèíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà ÷îõ ìöðÿêêÿá ñèéàñè âÿçèééÿò ìþâúóä èäè. Ãóáàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè Øèìàë-Øÿðãè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ïàð÷àëàíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ õàíëûãëàð àðàñûíäà ùÿðúìÿðúëèê äàùà äà àðòìûøäû. Áó äþâðäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà ùÿðáè úÿùÿòäÿí ÿí ýöúëö ãóðóìà ÷åâðèëìèø Ãàðàáàü õàíëûüûíûí áàø÷ûñû Èáðàùèì õàí éàðàíìûø âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, Ýÿíúÿ òîðïàãëàðûíû þçöíÿ òàáå åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áó äþâðäÿ ãóáàëû Øåéõÿëè õàí âÿ øÿêèëè Ìÿùÿììÿäÿùÿñÿí õàí øàìàõûëû Ìóñòàôà õàíëà ÿäàâÿò àïàðûðäûëàð. Øåéõÿëè õàí ùÿì äÿ Áàêû õàíû èëÿ ÷ÿêèøèðäè. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí ýöúëÿíìÿñè âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí òÿùäèä åòìÿñè èëÿ Ãàúàðà äöøìÿí ìþâãåäÿ îëàí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëàðû äàùà ôÿàë õàðèúè ñèéàñÿò éåðèòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ãàðàáàü õàíû Èáðàùèì õàí âÿ Èðÿâàí õàíû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí õàí Îñìàíëû èìïåðèéàñû èëÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ñàõëàéûðäûëàð. Ëàêèí îáéåêòèâ ÷ÿòèíëèêëÿð öçöíäÿí Îñìàíëû èìïåðèéàñû áåëÿ áèð ìÿãàìäà îíëàðà éàðäûì åòìÿêäÿí ÷ÿêèíäè. Àçÿðáàéúàí õàíëàðû Àüà Ìÿùÿììÿäèí òÿúàâöçöíäÿí ãîðóíìàã ö÷öí ìà-

ëàíìûø Ýåîðýèéåâñê ìöãàâèëÿñè òèïèíäÿ ñÿíÿäëÿð èìçàëàìàã èñòÿéèðäè. Ëàêèí õàíëàð Ðóñèéàéà åòèáàð åòìÿäèêëÿðèíäÿí áåëÿ áèð àêòäàí èìòèíà åòäèëÿð. Àüà Ìÿùÿììÿä äÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà ùàçûðëàøìàãëà éàíàøû, äèïëîìàòèê àääûìëàð äà àòûðäû. Î, Îñìàíëû èìïåðèéàñû èëÿ äàíûøûãëàð àïàðûðäû. Ãàúàðûí Úÿíóáè Ãàôãàçà ùöúóìóíó ðàçûëûãëà ãàðøûëàìûø ñóëòàí Øÿðãè Ýöðúöñòàíû ÿëÿ êå÷èðìÿéÿúÿéè òÿãäèðäÿ îíó Èðàí øàùû êèìè òàíûéàúàüûíû áèëäèðìèøäè. Àüà Ìÿùÿììÿä Ãàúàð Èíýèëòÿðÿ âÿ Ôðàíñàíûí êþìÿéèíÿ äÿ àðõàëàíìàüà ÷àëûøûðäû. 18 ÿñðèí ñîíëàðûíäà Ðóñèéàíûí ýöúëÿíìÿñèíäÿí íàðàùàò îëàí Èíýèëòÿðÿ âÿ Ôðàíñà Øÿðãäÿ Èðàí–Ðóñèéà âÿ Îñìàíëû–Ðóñèéà çèääèééÿòëÿðèíèí êÿñêèíëÿøìÿñèíÿ, Îñìàíëû èìïåðèéàñû èëÿ Èðàíûí Ðóñèéàéà ãàðøû áèðýÿ ÷ûõûøûíûí òÿøêèëèíÿ úÿùä ýþñòÿðèðäèëÿð. Ðóñèéà Èðàí âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäàêû ùàäèñÿëÿðè äèããÿòëÿ èçëÿéèð, Ãàôãàçäàêû ìþâãåëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöðäö. 1787–91 èëëÿð Ðóñèéà–Òöðêèéÿ ìöùàðèáÿñè Ðóñèéàíû Èðàíà ãàðøû áèð ãÿäÿð åùòèéàòëû äàâðàíìàüà ìÿúáóð åäèðäè. Éàññû ñöëùö áàüëàíäûãäàí ñîíðà Ðóñèéàíûí ÿë-ãîëó à÷ûëäû. Ãàôãàçäàêû ðóñ ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàíäàíûíà áöòöí õàíëàðûí Ðóñèéàíûí àëè ùàêèìèééÿòèíÿ ãÿáóë îëóíàúàãëàðû áàðÿäÿ àðõàéûí åäèëìÿñèíÿ ýþñòÿðèø âåðèëäè. Àüà Ìÿùÿììÿä ÿââÿëúÿ äèíú éîëëà Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëàðûíû òàáå åòìÿê èñòÿéèðäè, áó áàø òóòìàäûãäà èñÿ èðè 273

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ìèãéàñëû ùöúóìà ùàçûðëàøìàüà áàøëàäû. Áó ìÿãñÿäëÿ Ãàðàáàü õàíû ùÿäèééÿ îëàðàã Èáðàùèì õàíà õÿëÿò, ãûëûíú, ãûçûë éÿùÿð âÿ àò ýþíäÿðìèøäè. Èáðàùèì õàí ÿìèñè îüëó ßáäöëñÿìÿä áÿéè ýèðîâ êèìè Ãàúàðûí éàíûíà ýþíäÿðìèøäè. Ëàêèí ñîíðà ßáäöëñÿìÿä áÿé þëäöðöëäö. Àüà Ìÿùÿììÿä îíóí éåðèíÿ àéðû ýèðîâ èñòÿäèêäÿ Èáðàùèì õàí èìòèíà åòäè. Àüà Ìÿùÿììÿä ðÿää úàâàáû àëäûãäàí ñîíðà áèð íå÷ÿ ìèí íÿôÿðëèê äÿñòÿíè Ãàðàáàü âÿ Èðÿâàí öçÿðèíÿ ýþíäÿðäè. Ùÿìèí äÿñòÿ Ãàðàáàü âÿ Êàðòëè-Êàõåòèéà ÷àðëûüûíûí áèðëÿøìèø ãöââÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëäè. Òàëûø õàíëûüû äà êÿøôèééàò ñÿúèééÿëè ùöúóìà ìÿðóç ãàëäû âÿ äàüûäûëäû. Áèð ñûðà áÿéëÿð Àüà Ìÿùÿììÿäèí òÿðÿôèíÿ êå÷äè, Òàëûø õàíû þçö èñÿ Ñàðû àäàñûíà ãà÷äû. 1795 èëäÿ Àüà Ìÿùÿììÿä ÿñàñëû éöðöøÿ êå÷äè. Ùÿìèí èëèí éàéûíäà îíóí 80 (áÿçè ãàéíàãëàðà ýþðÿ èñÿ 85) ìèíëèê ãîøóíó ßðäÿáèëè òóòäó. Áóíäàí ñîíðà îðäó ö÷ ùèññÿéÿ áþëöíäö. Áèðèíúè äÿñòÿ Ìóüàí äöçö âÿ Øèðâàíäàí êå÷èá Äàüûñòàíà çÿðáÿ âóðìàëû, èêèíúè äÿñòÿ Èðÿâàí 274

õàíëûüûíû òàáå åòìÿëè, ö÷öíúö äÿñòÿ Ãàðàáàü âÿ Ýöðúöñòàíà ùöúóì åòìÿëè èäè. Ö÷öíúö äÿñòÿéÿ Àüà Ìÿùÿììÿäèí þçöíöí áàø÷ûëûã åòìÿñè áó èñòèãàìÿòèí äàùà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéèíè ýþñòÿðèðäè. Èáðàùèì õàí Àüà Ìÿùÿììÿä õàíûí éöðöøöíÿ ìàíå îëìàã ö÷öí Õóäàôÿðèí êþðïöñöíö äàüûòìàüû ÿìð åòäè. Áóíó ýþðÿí Àüà Ìÿùÿììÿä öçÿí êþðïöëÿð ùàçûðëàäàðàã, Àðàç ÷àéûíû êå÷äè âÿ Øóøà ãàëàñûíà òÿðÿô ùÿðÿêÿò åòäè. Èðÿâàíû òàáå åäÿí èêèíúè äÿñòÿ âÿ Äàüûñòàíà ùöúóì åòìÿëè îëàí áèðèíúè äÿñòÿ äÿ Àüà Ìÿùÿììÿä õàíûí òàáåëèéèíäÿ îëàí äÿñòÿ èëÿ áèðëÿøäè. 1795 èëèí àõûðëàðûíäà Øóøà ìöùàñèðÿéÿ àëûíäû. Èáðàùèì õàí ãàëàíûí ìöäàôèÿñèíÿ úèääè ùàçûðëàøìûøäû. Äöøìÿíèí ùÿìëÿñè áîøà ÷ûõìûøäû. Ãàëàäàêûëàð ìöäàôèÿ îëóíìàãëà êèôàéÿòëÿíìèð, þçëÿðè ÿêñ-ùöúóìà êå÷èðäèëÿð. Èéóíóí 1-äÿ Èáðàùèì õàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ ýåúÿ ùöúóìó îëìóø âÿ äöøìÿíÿ ýöúëö çÿðáÿ âóðóëìóøäó. Àüà Ìÿùÿììÿä ãàëàíû àúëûãëà áîüìàã ïëàíûíû ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿäè. Ãàëàíûí ìöäàôèÿ÷èëÿðè òåç-òåç äöøìÿíèí

àçóãÿ ñóðñàòûíû ÿëÿ êå÷èðèðäèëÿð. Àüà Ìÿùÿììÿä Èáðàùèì õàíû éîëà ýÿòèðìÿê ö÷öí äàíûøûãëàðà ÿë àòäû. Èáðàùèì õàíëà Ãàúàðûí åë÷èñè Ïèðãóëó õàí àðàñûíäà àïàðûëàí äàíûøûãëàð ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿäè. Î, äþâðäÿ ÿí ìþùêÿì èñòåùêàì ñàéûëàí Øóøà ãàëàñûíûí ìöùàñèðÿñè ýåòäèêúÿ óçàíûðäû. Áó, áèð òÿðÿôäÿí Ãàúàð äþéöø÷öëÿðèíèí äþéöø ðóùóíó àøàüû ñàëûð, èòêèëÿðè, ôÿðàðèëèéè àðòûðûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí Ýöðúöñòàíà ùöúóìó òÿõèðÿ ñàëìàãëà îíóí ìöäàôèÿéÿ ùàçûðëàøìàñû ö÷öí âàõò âåðèðäè. Áóíó íÿçÿðÿ àëàí Àüà Ìÿùÿììÿä 33 ýöíëöê ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà 1795 èë àâãóñòóí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ýöðúöñòàíà éîëà äöøäö. Àüà Ìÿùÿììÿä Ãàúàð ÿââÿëúÿ Øóøàäàí Àüäàìà ýÿëäè. Ýÿíúÿëè Úàâàä õàí, øÿêèëè Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí õàí, Èáðàùèì õàíûí äöøìÿíëÿðè Ìÿëèê Ìÿúëóí âÿ Àáîâ äÿñòÿëÿðèëÿ Àüà Ìÿùÿììÿä õàíà ãîøóëàðàã îíà áÿëÿä÷èëèê åòäèëÿð. Àâãóñòóí 20-äÿ ãîøóíëàð Àüäàìäàí ÷ûõàðàã Òèôëèñÿ äîüðó èðÿëèëÿäè. Áó çàìàí Êàðòëè-Êàõåòèéà ÷àðëûüû ñèéàñè áþùðàí êå÷èðèðäè. ×àð àèëÿñèíäÿ ÷ÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êèøìÿ ùþêì ñöðäöéöíäÿí, Òèôëèñèí ìöäàôèÿñèíè òÿøêèë åòìÿê ìöìêöí îëìàäû. Ðóñèéà äà Úÿíóáè Ãàôãàçäà, ÿñàñÿí äÿ Àçÿðáàéúàíäà þç ìÿíàôåëÿðèíè ýöäÿðÿê, Ýöðúöñòàíà ùÿðáè éàðäûì ýþñòÿðìÿäè. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí 1795 èë ñåíòéàáðûí 12-äÿ Òèôëèñÿ äàõèë îëäó âÿ øÿùÿðè äàðìàäàüûí åòäè. Ñÿêêèç ýöí îðàäà ãàëäûãäàí ñîíðà îðäóíóí òÿúùèçàò âÿçèééÿòèíè, Øèìàëè Ãàôãàçäàí ðóñ ãîøóíëàðûíûí ùöúóì òÿùëöêÿñèíè, Íàäèðèí íÿâÿñè Øàùðóõ Ìèðçÿíèí Õîðàñàíäà ãèéàì ãàëäûðìàñûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, îðàäàí Ýÿíúÿéÿ ÷ÿêèëäè. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí ãîøóíëàðû íîéàáðäà Ìóüàíäà úÿìëÿøäè. Î, áóðàäàí Øóøàíû çÿáò åòìÿê ö÷öí Ñöëåéìàí õàí áàøäà îëìàãëà äÿñòÿ ýþíäÿðäè. Øÿêèëè Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí õàí ãîøóíëàðûíû Àüà Ìÿùÿììÿäÿ êþìÿê ö÷öí

Òîïïóç. Ïîëàä. 18 ÿñð

ýþíäÿðìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Èðàí ãîøóíëàðûíûí áèð äÿñòÿñè Øÿêè õàíëûüû öçÿðèíÿ éåðèäè. Øàìàõûëû Ìóñòàôà õàí Ôèò äàüûíà ÷ÿêèëäè âÿ 1796 èëèí ôåâðàëûíàäÿê îðàäà ãàëäû. Áèðëÿøìèø ãöââÿëÿð Éåíè Øàìàõûéà äàõèë îëóá, îíó äàüûòäûëàð. Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí õàí, Ìóñòàôà õàíû ìöùàñèðÿéÿ àëàðêÿí ãàðäàøû Ñÿëèìèí þçöíö Øÿêèäÿ õàí åëàí åäÿúÿéè õÿáÿðèíè åøèäèá, òÿúèëè ýåðè ãàéòàðäû. Àüà Ìÿùÿììÿä õàíûí ñÿðêÿðäÿñè Äÿâÿëè Ìóñòàôà õàíûí çöëìöíÿ òàá ýÿòèðìÿéÿí ÿùàëè îíó ãÿòëÿ éåòèðäè. Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí õàí éåíèäÿí Àüà Ìÿùÿììÿä õàíûí éàíûíà äþíÿðêÿí Ñÿëèì Àâàðëû Öììÿ õàíûí âÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàíûí êþìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, 1795 èëèí äåêàáðûíäà þçöíö Øÿêè õàíû åëàí åòäè âÿ Àüà Ìÿùÿììÿäèí òÿãèáèíäÿí éàõà ãóðòàðìàã ö÷öí «Ýÿëÿñÿí Ýþðÿñÿí» ãàëàñûíà êþ÷äö. Áåëÿëèêëÿ, Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà éöðöøö óüóðñóç îëäó. Ýÿíúÿ õàíëûüû èñòèñíà îëìàãëà õàíëûãëàðûí îíà òàáå îëóíìàñû áàø òóòìàäû. Ðóñèéàíûí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòìÿê úÿùäè âÿ îíóí áîøà ÷ûõìàñû, Àüà Ìÿùÿììÿä Ãàúàðûí éåíè ùöúóìó âÿ Òèôëèñè àëûá äàüûòìàñû Ýöðúöñòàíû ìöäàôèÿ åòìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðìöø Ðóñèéàíûí íöôóçóíà áþéöê çÿðáÿ èäè.

Áóíó áÿùàíÿ åäÿðÿê ÛÛ Éåêàòåðèíà ùþêóìÿòè Úÿíóáè Ãàôãàçà ÿñàñÿí Øÿðã ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 1795 èë 16 íîéàáð ôÿðìàíû èëÿ Ýöðúöñòàíûí, ùàáåëÿ Øèðâàí âÿ Áàêûíûí «ìöäàôèÿñè» áàðÿäÿ ýþñòÿðèø âåðäè. ßñëèíäÿ «ìöäàôèÿ» ïÿðäÿñè àëòûíäà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí çÿáò åäèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. 1795 èë íîéàáðûí èêèíúè éàðûñûíäà Ðóñèéà Ýöðúöñòàíà ùÿðáè ãöââÿ ýþíäÿðäè. 1796 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ðóñëàðûí âÿ ýöðúöëÿðèí áèðëÿøìèø ãöââÿëÿðè Ýÿíúÿíè ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Úàâàä õàí áàú âåðìÿêëÿ øÿùÿðè äàüûíòûäàí õèëàñ åòäè. Ðóñ êîìàíäàíëûüû Äÿðáÿíäè ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí ýåíåðàë-ìàéîð Ñàâåëéåâèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà îðà ãöââÿ ýþíäÿðäè. Ñàâåëéåâ 1796 èë ôåâðàëûí 15-äÿ Äÿðáÿíäÿ ÷àòäû, ëàêèí áóðàäà ýöúëö ìöãàâèìÿòÿ ðàñò ýÿëäè. Ãóáàëû Øåéõÿëè õàí ñàðàéûíäàêû ðóñïÿðÿñò ãöââÿëÿðèí èðàäÿñèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã Ãóáàäàí ýÿëÿðÿê Òàáàñàðàí ãàçûñû, Ãàçûãóìóõ âÿ Áàêû õàíëàðûíûí êþìÿéèëÿ øÿùÿðèí ìöäàôèÿñèíè òÿøêèë åòäè. Äöøìÿí ãðàô Â.Çóáîâóí áàø÷ûëûã åòäèéè ÿñàñ ãöââÿëÿðè ýþçëÿìÿëè îëäó. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàð èñÿ Äÿðáÿíäÿ êþìÿê åòìÿêäÿí èìòèíà åäÿðÿê ÿñàñ ãöââÿëÿðè èëÿ áèðýÿ þç èãàìÿòýàùû Òåùðàíà éîëà äöøäö. Çóáîâóí éöðöøöíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðÿí ÛÛ Éåêàòåðèíà éöðöø ÿðÿôÿñèíäÿ ñÿëÿôè Û Ïéîòð êèìè õöñóñè «ìàíèôåñò» âåðìèøäè. Ìàùèééÿòè åòèáàðû èëÿ 1722 èë ìàíèôåñòèíèí îõøàðû èäè. Çóáîâóí Ãûçûëéàð éàõûíëûüûíäàêû äöøÿðýÿñèíäÿ åðìÿíèëÿð äÿ âàð èäè. Îíëàðäàí áèðè ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí ðåýèîíäà áÿëÿä÷è êèìè èñòèôàäÿ îëóíàí – éåïèñêîï È.À.Àðãóíèòñêè Úÿíóáè Ãàôãàç õðèñòèàíëàðûíû, õöñóñèëÿ Ãàðàáàü ìÿëèêëÿðèíè Ðóñèéà òÿðÿôèíÿ ÷ÿêìÿê ö÷öí îíëàðà ìÿêòóáëà ìöðàúèÿò åäèð, áóðàäà õðèñòèàí äþâëÿòè éàðàòìàüûí çÿðóðèëèéèíäÿí ñþç à÷ûðäû. Çóáîâ êèôàéÿò ãÿäÿð ãöââÿ òîïëàäûãäàí ñîíðà àïðåëèí 15-äÿ éîëà äöøäö âÿ Äÿðáÿíä ÿòðàôûíäà Ñàâåëéåâèí ãöââÿëÿðè èëÿ áèðëÿøäè. Ìàéûí ÿââÿëëÿðèíäÿ äöøìÿí Äÿðáÿíäÿ éàõûíëàøäû âÿ ùèéëÿ èøëÿäÿðÿê, ãûñà ìöääÿòäÿí ñîíðà øÿùÿðè çÿáò åòäè. Øÿùÿðèí ÿëÿ êå÷èðèëìÿñèíäÿ ìöäàôèÿäÿêè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ éàíàøû, åðìÿíèëÿðèí ñàòãûíëûüû äà áþéöê ðîë îéíàìûøäû. Øåéõÿëè õàí Çóáîâóí ùöçóðóíà ýÿòèðèëäè âÿ ãðàô, èìïåðàòðè÷ÿ àäûíäàí îíóí áàüûøëàíàúàüûíû âÿä åòäè. Ñîíðàëàð Øåéõÿëè õàí ùàêèìèééÿòäÿí êÿíàð åäèëäè âÿ îíóí áþéöê áàúûñû Ïÿðèúÿ õàíûì Äÿðáÿíäÿ ùàêèì, øÿùÿðèí Û Ïéîòð çàìàíû

èäàðÿ÷èëèéèíäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðäÿí áèðèíèí íÿñëèíäÿí îëàí Íàäèð õàí èñÿ íàèá òÿéèí îëóíäó. Äÿðáÿíä çÿáò åäèëäèêäÿí ñîíðà ðóñ ãîøóíëàðû úÿíóáà èðÿëèëÿäè. Èéóíóí 6-äà Ãóáà òóòóëäó. Ìöãàâèìÿòèí ôàéäàñûçëûüûíû ýþðÿí áàêûëû Ùöñåéíãóëó õàí èéóíóí 13-äÿ Áàêû ãàëàñûíûí à÷àðûíû Çóáîâà òÿãäèì åòäè. Ýåíåðàë-ìàéîð Ìàéîðîâóí áàø÷ûëûüû èëÿ 3 ïèéàäà áàòàëéîíó, 2 ñöâàðè åñêàäðîíó âÿ 3 ñÿùðà òîïó Áàêûéà ýþíäÿðèëäè. Ðóñ ãîøóíëàðû Áàêûäàí Øàìàõûéà òÿðÿô èðÿëèëÿäèëÿð. Áó çàìàí Øåéõÿëè õàí ãà÷ìàüà íàèë îëäó âÿ ìöáàðèçÿíè äàâàì åòäèðäè. Ðóñ ãîøóíëàðû ÿââÿëúÿ Ãóðäáóëàã éàõûíëûüûíäà, ñîíðà Ïèðñààòäà äöøÿðýÿ ñàëäûëàð. Â.Çóáîâóí áèð ñÿðêÿðäÿ êèìè çÿèô îëìàñû âÿ éåðëè ùàêèìëÿðÿ ãàðøû þç-

Øÿêè õàíëûüûíûí áàéðàüû

áàøûíàëûüû îíóí òàìàìèëÿ íöôóçäàí äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áó çàìàí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëàðû âÿ áÿçè Äàüûñòàí ùàêèìëÿðè ðóñ òÿúàâöçöíÿ ãàðøû èòòèôàã éàðàòäûëàð. Çóáîâà ãàðøû ñóè-ãÿñä òÿøêèë îëóíäó. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí Ðóñèéàéà ãà÷ìûø âÿ áó çàìàí Çóáîâóí äöøÿðýÿñèíäÿ îëàí Íóðÿëè õàíà ãðàôû ãÿòëÿ éåòèðìÿê òàïøûðûëäû. Òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ãÿñäèí öñòö à÷ûëäû. Íóðÿëè õàí ùÿáñ åäèëÿðÿê, Ùÿøòÿðõàíà ñöðýöí îëóíäó. Ëàêèí ðóñ èøüàë÷ûëàðûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ äàâàì åäèðäè. Áó ìöáàðèçÿíèí áàø÷ûñû Øåéõÿëè õàí èäè. Î, Øàìàõûëû Ìóñòàôà õàí, Ñÿëèì õàí âÿ Äàüûñòàíûí áÿçè ùàêèìëÿðè èëÿ ÿëàãÿ éàðàòìûøäû. Øåéõÿëè õàí Ãàçûãóìóõ õàíû èëÿ áèðëÿøÿðÿê ñåíòéàáðûí ñîíóíäà Ãóáà õàíëûüûíûí Àëïàí êÿíäè éàõûíëûüûíäà 500 íÿôÿðëèê ðóñ ùÿðáè äÿñòÿñèíÿ àüûð çÿðáÿ âóðäó. 1796 èë îêòéàáð àéûíûí ÿââÿëëÿðèíäÿ Çóáîâóí êþìÿéèíÿ êíéàç Ñèñèàíîâóí áàø÷ûëûã åòäèéè éåíè ùÿðáè ãöââÿ ýÿëäè. Îêòéàáðûí 21-äÿ ýåíåðàë Ðèìñêè-Êîðñàêîâóí áàø÷ûëûã åòäèéè äÿñòÿ Ýÿíúÿéÿ òÿðÿô éîëà äóøäó. Ýÿíúÿ òóòóëäó. Ðóñ êîìàíäàíëûüû òÿäðèúÿí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà êå÷èðìÿê âÿ Àüà 275

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãîë÷àã. Ãûçûë êÿðòèê. Ïîëàä. 18 ÿñð

Ìÿùÿììÿä Ãàúàðà çÿðáÿ åíäèðìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. 1796 èëèí íîéàáðûíäà ÛÛ Éåêàòåðèíàíûí âÿôàòû âÿçèééÿòè äÿéèøäè. Òàõòà ÷ûõàí éåíè ÷àð Û Ïàâåëèí ÿìðè èëÿ ðóñ ãîøóíó Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ÷ûõàðûëìàüà áàøëàäû âÿ áó èø 1797 èëèí éàçûíàäÿê äàâàì åòäè. Áåëÿëèêëÿ, Ðóñèéàíûí Àçÿðáàéúàíû çÿáò åòìÿê ö÷öí ýþñòÿðäèéè èêèíúè úÿùäè äÿ íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ðóñ ãîøóíëàðû Àçÿðáàéúàí ùöäóäëàðûíû òÿðê åòäèêäÿí ñîíðà Àüà Ìÿùÿììÿä Ãàúàð 1796 èëäÿ þçöíö øàù åëàí åòäè. Îíóí Ãàðàáàüà ùöúóìó ÿðÿôÿñèíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû àüûð ýöíëÿð êå÷èðèðäè. ßùàëè âàð-éîõäàí ÷ûõìûø, õàíëûãëàð èãòèñàäè úÿùÿòäÿí çÿèôëÿìèø, òàëàí îëìóø, ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿ åïèäåìèéà éàéûëìàüà áàøëàìûøäû. 1797 èëèí éàçûíäà Àüà Ìÿùÿììÿä éåíèäÿí Øóøàéà ùöúóì åòäè. Àúëûã âÿ õÿñòÿëèêëÿðèí øèääÿòëÿíìÿñè èëÿ øÿùÿðè ìöäàôèÿ åòìÿéèí ìöìêöíñöçëöéöíö áàøà äöøÿí Èáðàùèì õàí Øóøàíû òÿðê åäÿðÿê, þç àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Úàð-Áàëàêÿíÿ ýåòäè. Èáðàùèì õàíûí Øóøàíû òÿðê åòìÿñèíäÿí õÿáÿð òóòàí Àüà Ìÿùÿììÿä øàù ãàëàíûí ìöäàôèÿ÷èëÿðèíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá òÿñëèì îëìàëàðûíû òÿêëèô åòäè. Øóøàëûëàð ìöãàâèìÿòè äàâàì åòäèðìÿéèí ÷ÿòèíëèéèíè ýþðöá, øÿùÿðèí ùþðìÿòëè àüñàããàëëàðûíäàí áèðè Ùàúû Áàáÿêè øàùûí éàíûíà áåëÿ áèð òÿêëèôëÿ ýþíäÿðäèëÿð êè, ÿýÿð øàù 1795 èëäÿêè ìöãàâèìÿòÿ ýþðÿ îíëàðû áàüûøëàéàðñà, îíäà øóøàëûëàð ãàëàíûí äàðâàçàñûíû à÷àúàãëàð. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Áàáÿêè ãÿáóë åäèá, îíóíëà áåëÿ ìÿçìóíäà ìÿêòóá ýþíäÿðäè êè, ÿýÿð øóøàëûëàð òÿñëèì îëñàëàð, îíëàðà òîõóíìàéàúàãëàð. Øàù éàçûðäû êè, ÿýÿð ìöãàâèìÿòÿ ðàñò ýÿëñÿ «ãàëàíû àëäûãäàí ñîíðà, áöòöí êèøèëÿð ãûðûëàúàã, ãàäûíëàð ñÿðáàçëàðà âåðèëÿúÿê, øÿùÿð èñÿ Êèðìàí âÿ Òèôëèñ êèìè äàüûäûëàúàãäûð». Âÿäèíè éåðèíÿ éåòèðÿúÿéè áàðÿäÿ Ãóðàíà àíä è÷äè. Øóøàëûëàð øàùûí àíäûíà èíàíûá ãàëà äàðâàçàëàðûíû à÷äûëàð; øÿùÿð àüñàããàëëàðû áàøäà Ùàúû Áàáÿê îëìàãëà Àüà Ìÿ276

ùÿììÿä øàùûí ãàðøûñûíà ÷ûõäûëàð. Àíúàã øàù Øóøàéà äàõèë îëàí êèìè äþéöø÷öëÿðèíÿ ñîéüóí÷óëóüà áàøëàìàüû ÿìð åòäè. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù âåðäèéè âÿäè ïîçàðàã, äèíú ÿùàëèíè 1795 èëäÿêè ìöãàâèìÿòÿ ýþðÿ èòòèùàì âÿ òÿùãèð åäèðäè. Øóøàéà äàõèë îëäóãäàí ñîíðà Àüà Ìÿùÿììÿä øàù áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëàðûíûí éàíûíà ýÿëìÿñèíè, éà äà ÿí ÿçèç àäàìëàðûíäàí ýèðîâ ýþíäÿðèëìÿñèíè ÿìð åòäè. Ëàêèí õàíëàð øàùûí áèðèíúè ÷àüûðûøûíà äÿðùàë úàâàá âåðìÿäèëÿð. Áàêûëû Ùöñåéíãóëó õàí ùÿòòà èêè «äÿâÿòäÿí» ñîíðà áåëÿ Øóøàéà ýåòìÿäè. Îíäà øàùûí ãîøóíëà ýþíäÿðäèéè ãàñèä «õàíû ýöúëÿ ùÿáñ åòäè âÿ îíó þçöíöí ùþêìäàðûíà ÷àòäûðäû». Ðóñëàðû «ãÿáóë» åòäèéèíÿ

Ïÿíàùÿëè õàíûí ìÿñúèäèíèí èíòåðéåðè. Øóøà. 18 ÿñð

ýþðÿ Ùöñåéíãóëó õàí çèíäàíà ñàëûíäû. Ìóñòàôà õàí ãà÷äûãäàí ñîíðà Øàìàõûäà þçöíö õàí åëàí åäÿí Ãàñûì äèëóúó îëñà äà, øàùà òàáåëèéèíè áèëäèðäè. Ëàêèí î, òåçëèêëÿ Ìóñòàôà õàí òÿðÿôèíäÿí äåâðèëäè. Øÿêè õàíû þçö øàùûí ùöçóðóíà ýåòìÿäè, ãàñèäëÿð âàñèòÿñèëÿ þçöíöí òàáåëèéèíè áèëäèðäè. Àüà Ìÿùÿììÿä øàùûí áèðèíúè éöðöøö çàìàíû îíà êþìÿê åòìèø ýÿíúÿëè Úàâàä õàí êå÷ìèø õèäìÿòëÿðèíÿ àðõàéûí îëàðàã, øàùûí éàíûíà ýÿëäè. Ëàêèí øàù îíó äà «ãàíäàëëàðëà ìöêàôàòëàíäûðäû» âÿ þëöìëÿ ùÿäÿëÿäè, ÷öíêè î, 1796 èëäÿ ðóñ ãîøóíëàðûíà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿìèøäè. Ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëàðûíû þçöíäÿí àñûëûëûüà ñàëàí Àüà Ìÿùÿììÿä øàù éåíè ñÿôÿðÿ ùàçûðëàøûðäû. Ëàêèí ÷îõ êå÷ìÿìèø Àüà Ìÿùÿììÿä øàùà ãàðøû ñóè-ãÿñä òÿøêèë åäèëäè âÿ î þëäöðöëäö. «Áàòìàí Ãûëûíú» ëÿãÿáè àëìûø

Èáðàùèì õàíûí ãàðäàøû îüëó Ìÿùÿììÿä áÿé øàùûí áàøûíû Èáðàùèì õàíà ýþíäÿðìèøäè. Àüà Ìÿùÿììÿä øàùûí ãÿòëèíäÿí ñîíðà Èðàíäà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø ãàðäàøû îüëó Ôÿòÿëè øàù (Àüà Ìÿùÿììÿä øàù îíó áàáàñûíûí àäû èëÿ àäëàíäûðäûüû ö÷öí Áàáà äåéÿ ÷àüûðûðäû. Áóíà ýþðÿ ìöàñèðëÿðè ÷îõ âàõò Ôÿòÿëè øàùû Áàáà õàí àäëàíäûðûðäûëàð) þç ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿêëÿ ìÿøüóë îëäóüóíäàí, ìöÿééÿí ìöääÿò Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà ãàðøû ùÿðáè ãöââÿ òÿòáèã åòìÿäè. Ëàêèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû áó úöð ÿëâåðèøëè øÿðàèòäÿí ãöââÿëÿðè áèðëÿøäèðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿê ÿâÿçèíÿ, áèð-áèðèíÿ ãàðøû éåíèäÿí àðà ìöùàðèáÿëÿðèíÿ áàøëàäûëàð. 19 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Ãàôãàç õàëãëàðû àçàäëûã óüðóíäà ðóñ ÷àðèçìè èëÿ þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿñè àïàðûðäûëàð. Øèìàëè Ãàôãàçäà ýåíèø éàéûëìûø «ìöðèäèçì» úÿðÿéàíû äàüëûëàðû íÿùÿíý èìïåðèéàéà ãàðøû «ìöáàðèçÿéÿ» ÷àüûðûø èäè. 1834 èëäÿí 1859 èëÿ êèìè äàüëûëàðûí ìöáàðèçÿñèíÿ Øàìèë (1797–1871) áàø÷ûëûã åòäè. Àüûëëû, ìÿðä èíñàí îëàí Øàìèë èìàì ñå÷èëÿíäÿí ñîíðà áèð ñûðà äàüëû õàëãëàðû áèðëÿøäèðèá þçöíÿìÿõñóñ ùÿðáèäèíè äþâëÿò – èìàìÿò éàðàòäû. Áó äþâëÿòäÿ ùÿð øåé Ðóñèéà èëÿ ìöùàðèáÿ ìÿíàôåëÿðèíÿ òàáå åäèëìèøäè. Óçóíìöääÿòëè ìöáàðèçÿ äàüëûëàðûí ãöââÿëÿðèíè òöêÿíäèðäè. 1859 èëäÿ Øàìèëèí àõûðûíúû èñòèíàäýàùû – Îöíèá àóëó ÷àð ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí òóòóëäó; Øàìèë ÿñèð àëûíäû. 1864 èëäÿ Øèìàë-Ãÿðáè Ãàôãàçûí õàëãëàðû Ðóñèéàéà ãàðøû ìöáàðèçÿíè äàéàíäûðìàëû îëäóëàð. Áöòöí Ãàôãàç Ðóñèéàíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàëû, 18 ÿñðèí ñîíó – 19 ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè âÿ áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòè. 1797 èëäÿ Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð Øóøàäà ãÿòëÿ éåòèðèëäèêäÿí ñîíðà Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëàðû àðàñûíäà àðà ìöáàðèçÿñè éåíèäÿí ãûçûøäû. Øàù þëäöðöëäöêäÿí ñîíðà Øóøàäà ùàêèìèééÿòè Èáðàùèì õàíûí ãàðäàøû îüëó Ìÿùÿììÿä áÿé ÿëÿ êå÷èðäè. Àç ñîíðà Èáðàùèì õàí éàõûí àäàìëàðû èëÿ áèðëèêäÿ

Øÿðáÿò ãàáû. Îéìà ìèñ. 18 ÿñð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Êèëèì “Ãîáóñòàí”. Àáøåðîí. 19 ÿñðèí ÿââÿëè

Øóøàéà ãàéûòäû. Ìÿùÿììÿä áÿé Øÿêè õàíû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí àüàíûí éàíûíà ãà÷äû. Ëàêèí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí àüà îíó òóòäó âÿ Øèðâàí õàíû Ìóñòàôà õàíà âåðäè. Ìóñòàôà õàí èñÿ Ìÿùÿììÿä áÿéè þëäöðäö. Áåëÿëèêëÿ, Ìóñòàôà õàí Øÿêè õàíû Ñÿëèì õàíû Øÿêèäÿí ãîâóá îíóí ãàðäàøû êîð Ìÿùÿììÿäùÿñÿí õàíû ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðäèéèíÿ, ùÿì äÿ Ìÿùÿììÿä áÿéè ãÿòëÿ éåòèðäèéèíÿ ýþðÿ Ãàðàáàü õàíûíûí äöøìÿíèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí õàí âÿ Úàâàä õàí äà ÿââÿëêè äöøìÿí÷èëèéè äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Áàêû õàíëûüûíäà Ùöñåéíãóëó õàí âÿ ÛÛ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä õàí àðàñûíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿ õàíëûüûí áþëöøäöðöëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Òÿáðèç âÿ Õîé õàíëûãëàðûíû èäàðÿ åäÿí Úÿôÿðãóëó õàí Äöíáöëè Ñÿðàáà ùöúóì åäèá îíó õàðàáà ãîéäó. Î, äöøìÿíè Ñàäûã õàíëà áèðëÿøèá øàùà ãàðøû ÷ûõäû. Ëàêèí Ñàäûã õàí îðàäà þëäöðöëäö. Øàùûí îüëó Àááàñ Ìèðçÿ Úÿôÿðãóëó õàíû ìÿüëóá åäÿðÿê Ìàêóéà, îðàäàí äà Òöðêèéÿ ñÿðùÿääèíÿ ãîâäó. Ãóáàëû Øåéõÿëè õàí, øèðâàíëû Ìóñòàôà õàí âÿ Òàëûø ùàêèìè Ìèð Ìóñòàôà õàí àðàñûíäà äà çèääèééÿòëÿð êÿñêèíëÿøäè. Øåéõÿëè õàí Ñàëéàíû òóòäó, ñîíðà îíóí ãàéûòìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Ìóñòàôà õàí Ñàëéàíû ÿëÿ êå÷èðäè. Õàíëûãëàðûí àïàðäûüû ìöùàðèáÿëÿð õåéëè àäàìû äèíú ÿìÿêäÿí àéûðûð, èãòèñà-

äèééàòà àüûð çÿðáÿ âóðóðäó. 1799 èëäÿ Øèðâàíäà áàø âåðìèø òàóí õÿñòÿëèéè êöòëÿâè èíñàí òÿëÿôàòû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäè. Àðà ìöùàðèáÿëÿðè, àüûð ñîñèàë-èãòèñàäè âÿçèééÿò þëêÿíè òàãÿòäÿí ñàëûð, îíóí õàðèúè òÿúàâöç îáéåêòèíÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûðäû. 18 ÿñðèí ñîíó–19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áåéíÿëõàëã øÿðàèò äÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí ÷îõ ÿëâåðèøñèç îëäó. Û Ïàâåëèí ùàêèìèééÿòèíèí àõûðûíúû èëëÿðèíäÿ Ðóñèéà–Èíýèëòÿðÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí êÿñêèíëÿøìÿñè çÿìèíèíäÿ Ðóñèéà–Ôðàíñà éàõûíëàøìàñû áàøëàíìûøäû. Û Ïàâåëèí 1801 èëäÿ þëäöðöëìÿñè èëÿ Ðóñèéà–Èíýèëòÿðÿ ìöíàñèáÿòëÿðè íèçàìà ñàëûíäû. Ðóñèéà–Èíýèëòÿðÿ éàõûíëàøìàñû èíýèëèñëÿðèí Èðàíäàêû ñèéàñÿòèíèí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Ôðàíñà Èðàíäà öñòöíëöéÿ íàèë îëäó. Áåëÿ áèð çèääèééÿòëè âÿ ãåéðè-ñàáèò áåéíÿëõàëã øÿðàèòäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìöùöì éåð òóòóðäó. Áó, Àçÿðáàéúàíûí ìöùöì ñòðàòåæè ìþâãåéè âÿ áàøãà àìèëëÿðëÿ áàüëû èäè. Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû þçëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã ö÷öí þëêÿéÿ ýþç äèêìèø Ðóñèéà, Èðàí, Òöðêèéÿ, Èíýèëòÿðÿ âÿ Ôðàíñà àðàñûíäà ìàíåâð åäèðäèëÿð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí ÿñàñ òÿùëöêÿ øèìàëäà Ðóñèéà èäè. Èðàíäà ùàêèìèééÿòÿ êå÷ìèø Ôÿòÿëè øàùûí áàøëûúà ãàéüûñû ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê èäè âÿ ùÿëÿëèê Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëàðû èëÿ äèíú ìöíàñèáÿòëÿð éàðàòìàüà ÷àëûøûðäû. Òöðêèéÿ äÿ çÿèô îëäóüóíäàí áó äþâðäÿ èøüàë÷û ñèéàñÿò éåðèòìèðäè. 1801 èë ñåíòéàáðûí 12-äÿ ðóñ ÷àðû Û Àëåêñàíäð Øÿðãè Ýöðúöñòàíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà ìàíèôåñò âÿ ôÿðìàí âåðäè. Êàðòëè-Êàõåòèéà ÷àðëûüûíäàí âàññàë àñûëûëûüûíäà îëàí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû – Ãàçàõ, Áîð÷àëû âÿ Øÿìñÿääèë ñóëòàíëûãëàðû äà Øÿðãè Ýöðúöñòàíûí òÿðêèáèíäÿ Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëäè; Òèôëèñ ãóáåðíèéàñû éàðàäûëäû. Áàãðàòèîíëàð ñöëàëÿñè ùàêèìèééÿòäÿí óçàãëàøäûðûëäû, ÊàðòëèÊàõåòèéà ÷àðëûüû ëÿüâ åäèëäè. 1803–04 èëëÿðäÿ Ìèíãðåëèéà âÿ Ãóðèéà, ùÿì÷èíèí Èìåðåòèéà Ðóñèéàíûí ùèìàéÿñèíÿ êå÷äè. Áåëÿëèêëÿ, Ðóñèéà Úÿíóáè Ãàôãàçû ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëè ñòðàòåæè ìåéäàí éàðàòäû. 1802 èë ñåíòéàáðûí 11-äÿ Ï.Ä.Ñèñèàíîâóí Ãàôãàçà áàø êîìàíäàí òÿéèí åäèëìÿñè èëÿ Ðóñèéàíûí Àçÿðáàéúàíû òóòìàã ïðîãðàìûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿñè ñöðÿòëÿíäè. Ñèñèàíîâóí áó âÿçèôÿéÿ òÿéèí åäèëìÿñè òÿñàäöôè äåéèëäè. Î, ìÿíøÿúÿ ýöðúö îëóá, ãÿäèì êíéàç íÿñëèíäÿí èäè. Â.Çó-

áîâóí éöðöøöíäÿ èøòèðàê åòìèø, 1796–97 èëëÿðäÿ Áàêû ãàëàñûíûí êîìåíäàíòû îëìóøäó; þçöíäÿí ðàçû, ùÿì äÿ ãÿääàð áèð ùÿðá÷è èäè. Û Àëåêñàíäðûí òàïøûðûüû èëÿ Ñèñèàíîâ 1802 èëèí äåêàáðûíäà Ýåîðýèåâñêäÿ õàíëàðëà äàíûøûãëàðà áàøëàäû. Ýþðöøÿ Ãóáà, Äÿðáÿíä, Òàëûø õàíëàðû âÿ Äàüûñòàíûí áÿçè ùàêèìëÿðè ýÿëìèøäèëÿð. Äåêàáðûí 26äà èìçàëàíìûø ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ, îíó èìçàëàéàí õàíëàð âÿ ùàêèìëÿð àðàëàðûíäàêû äöøìÿí÷èëèéè, íàðàçûëûüû, ìöáàùèñÿëÿðè âÿ ñ. êÿíàðà ãîéìàëû âÿ àðà ìöùàðèáÿëÿðè àïàðìàìàëû, îðòàéà ÷ûõàí ìöáàùèñÿëÿð éàëíûç äèíú éîëëà ùÿëë åäèëìÿëè èäè. Èðàíûí ùöúóì åäÿúÿéè òÿãäèðäÿ îíà ãàðøû áèðýÿ ÷ûõûø åòìÿê àéðûúà ãåéä îëóíìóøäó. Ìöãàâèëÿäÿ òèúàðÿòèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿí, äÿíèç÷èëèêëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿðäÿí âÿ ñ. áÿùñ îëóíóðäó. 1803 èëäÿ Áàêû õàíëûüû èëÿ äÿ áåëÿ áèð ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. Àíúàã Ýåîðýèåâñê ìöãàâèëÿñè áàüëàíäûüû âàõòäàí ÿùÿìèééÿòñèç áèð ñÿíÿäÿ ÷åâðèëäè, ÷öíêè ìöãàâèëÿéÿ ãîøóëàí õàíëûãëàð Èðàíûí äåéèë, ìÿùç Ðóñèéàíûí òÿúàâöçöíÿ ìÿðóç ãàëäûëàð. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàëûíûí áàøëàíìàñû. Ðóñèéà Øÿðãè Ýöðúöñòàíäà ìþùêÿìëÿíÿí êèìè Øèìàëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí èøüàëûíà áàøëàäû. Èëê çÿðáÿ ùÿðáè-ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòëè Úàð-Áàëàêÿíÿ åíäèðèëäè. Úàð-Áàëàêÿí ðóñ ãîøóíëàðûíûí Àçÿðáàéúàíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó èðÿëèëÿìÿñèíäÿ ìàíåÿ îëóá, Èðàí âÿ Òöðêèéÿíèí Ðóñèéàéà ãàðøû ìöáàðèçÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Øÿðãè Ýöðúöñòàíäà ùàêèìèééÿòèíèí èòèðèëìÿñèíè èñòÿìÿéÿí âÿ Ðóñèéàéà ãàðøû ìöáàðèçÿíè äàâàì åòäèðÿí ýöðúö øàùçàäÿñè Àëåêñàíäð äà Úàðäà èäè. Ñèñèàíîâóí ýþñòÿðèøè èëÿ ýåíåðàë Ãóëéàêîâ 8 òîï, 1500 ïèéàäà, 200 êàçàê âÿ 4500 ýöðúö ìèëèñèíäÿí èáàðÿò áèð ãöââÿ èëÿ 1803 èë ìàðòûí 2-äÿ Úàð-Áàëàêÿíÿ ùöúóì åòäè. Ìàðòûí 8-äÿ Áàëàêÿí òóòóëäó âÿ äàüûäûëäû. Óëòèìàòóì àëàí Úàð ìàðòûí 29-äà òÿñëèì îëäó. Àïðåëèí 12-äÿ Òèôëèñäÿ Ðóñèéà èëÿ Úàð-Áàëàêÿí àðàñûíäà «àíäëû þùäÿëèê» èìçàëàíäû. Úàìààò 220 ïóä áàðàìà âåðìÿëè, Òèôëèñÿ ýèðîâëàð ýþíäÿðìÿëè âÿ ÿðàçèñèíäÿ ðóñ ãîøóíëàðûíû éåðëÿøäèðìÿëè èäè. Úàð-Áàëàêÿíèí òóòóëìàñû Àçÿðáàéúàíûí ñîíðàêû èøüàëûíû íèñáÿòÿí àñàíëàøäûðäû. Ðóñèéà ìöÿééÿí åäèëìèø áàðàìàíû âàõòûíäà àëà áèëìÿäèéèíäÿí Ñèñèàíîâ 1804 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãóëéàêîâó 2500 íÿôÿðëèê ãöââÿ èëÿ éåíèäÿí Úàð-Áàëàêÿíÿ ýþíäÿðäè. Ñàêèíëÿðèí òÿðê åòäèéè Úàð òó277

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

òóëäó. Ãóëéàêîâ òÿãèáëÿðÿ áàøëàäû, ëàêèí 1804 èë éàíâàðûí 15-äÿ úàðëûëàð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëäö. Ñèñèàíîâ Úàð-Áàëàêÿí úàìààòû èëÿ éåíèäÿí áàðûøûã áàüëàìàëû îëäó.

Ýÿíúÿ õàíû Úàâàä õàí Çèéàä îüëó Ãàúàð.

278

Ñèñèàíîâóí ùÿðáè-ñòðàòåæè ïëàíûíäà ìöùöì éåðè Ýÿíúÿ òÿøêèë åäèðäè. Áó øÿùÿðè òóòìàã ö÷öí åðìÿíèëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åòìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Îíëàðà «Ðóñèéàíûí ìöäàôèÿñè ö÷öí» àéàüà ãàëõìàã áàðÿäÿ ìöðàúèÿò åäèëìèøäè. ßââÿëúÿ äèíú éîëëà Ýÿíúÿíè ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðÿí Ñèñèàíîâ Úàâàä õàíà ùÿäÿëÿéèúè ìÿêòóáëàð éàçàðàã, ãàëàíûí òÿñëèì îëóíìàñûíû òÿëÿá åòäè. Úàâàä õàí Ñèñèàíîâà ëÿéàãÿòëè úàâàá ýþíäÿðäè: «Î êè ãàëäû øÿùÿðèí òÿùâèë âåðèëìÿñèíÿ, õàì õÿéàëäàí ÿë ÷ÿê. Ýÿíúÿéÿ éàëíûç ìåéèäèìèí öñòöíäÿí êå÷èá ýèðÿ áèëÿðñÿí. Áèëäèí? Ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà. Þçýÿ úöð éîõ». Áåëÿ îëäóãäà ðóñ ãîøóíëàðû ùöúóìà êå÷äè. Ðóñ ãîøóíëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ 11 òîïó îëàí 6 ïèéàäà áàòàëéîíó, 3 åñêàäðîí âÿ 200-äÿí ÷îõ êàçàê âàð èäè. Èëê äþéöø Ýÿíúÿíèí èêè âåðñòëèéèíäÿêè Ãóðóãîáó àäëû éåðäÿ áàø âåðäè. Úàâàä õàí úèääè ìöãàâèìÿò ýþñòÿðäè, ëàêèí Ýÿíúÿ ãàëàñûíà ÷ÿêèëìÿëè îëäó. 1804 èë éàíâàðûí 2-äÿí 3-íÿ êå÷ÿí ýåúÿ äöøìÿí èêè äÿñòÿéÿ áþëöíÿðÿê ãà-

ëàéà ùöúóìà êå÷äè. Áèð äÿñòÿ ýåíåðàë Ñ.À.Ïîòéàòêèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Ãàðàáàü ãàïûñû òÿðÿôäÿí, äèýÿð äÿñòÿ èñÿ Òèôëèñ ãàïûëàðû òÿðÿôèíäÿí ùöúóì åäèðäè. Úàâàä õàíûí ÿñàñ ãöââÿëÿðè èêè äÿôÿ Ïîòéàòêèíèí

Úàâàä õàíûí áóíúóüó. Àò ãûëû, àüàú, ìåòàë.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Úàâàä õàíûí ãÿáðè. Ýÿíúÿ

ùöúóìóíó äÿô åäÿ áèëäè, éàëíûç ö÷öíúö ùöúóìäà äöøìÿíëÿð øÿùÿðÿ äàõèë îëäóëàð. Ðóñëàð ÿñàñ ãöëëÿíè òóòäóãäàí ñîíðà äþéöø äàùà äà øèääÿòëÿíäè. Ìöäàôèÿ÷èëÿðèí þí ñûðàñûíäà îëàí Úàâàä õàí éàðàëàíäûüûíà áàõìàéàðàã, ñîí íÿôÿñèíÿäÿê ÿëèíäÿ ãûëûíú äöøìÿíëÿ äþéöøäö. Úàâàä õàíûí îüëó Ùöñåéíãóëó àüà äà äþéöøäÿ ùÿëàê îëäó. Âóðóøìà Ýÿíúÿíèí êö÷ÿëÿðèíäÿ äàâàì åòäè. Ýÿíúÿ äþéöøöíäÿ 1500-äÿí ÷îõ àäàì ùÿëàê îëäó. Ýÿíúÿ çÿáò åäèëäèêäÿí ñîíðà Úàâàä õàíûí ãàëàíûí ìöäàôèÿ÷èëÿðè àðàñûíäà îëàí àðâàäû Áÿéèìõàíûì ÿðèíèí âÿ îüëóíóí ìåéèäëÿðèíèí äþéöø ìåéäàíûíäàí ñàðàéà ýÿòèðèëìÿñèíÿ íàèë îëäó. Áÿéèìõàíûì õàíûí úÿíàçÿñè îëàí îòàüà ýèðÿí Ñèñèàíîâó þëäöðìÿéÿ úÿùä åòìèøäè. Õàí âÿ îíóí îüëó Øàù Àááàñ ìÿñúèäèíèí ùÿéÿòèíäÿ äÿôí åäèëäèëÿð. Ýÿíúÿíèí èøüàëû Ðóñèéà ö÷öí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè èäè. Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð õàíëûãëàðûíûí òàëåéè äÿ ôàêòèê îëàðàã ùÿëë åäèëäè. Îíà ýþðÿ ÷àð ùþêóìÿòè Ýÿíúÿ õàíëûüû öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðäè âÿ ãÿëÿáÿéÿ ùÿñð åäèëìèø ìåäàë òÿñèñ åòìèøäè. Ýÿíúÿ õàíëûüû ëÿüâ åäèëäè, øÿùÿð ÷àðè÷à Éåëèçàâåòà Àëåêñåéåâíàíûí øÿðÿôèíÿ Éåëèçàâåòïîë àäëàíäûðûëäû. Ýÿíúÿ ñþçöíö äèëèíÿ ýÿòèðÿíëÿð úÿðèìÿ åäèëìÿéÿ áàøëàäûëàð. 1804–13 èëëÿð Ðóñèéà–Èðàí ìöùàðèáÿñè. Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñè. Ýÿíúÿíèí èøüàëû âÿ ðóñ ãîøóíëàðûíûí ýåòäèêúÿ Àçÿðáàéúàíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòìÿñè Úÿíóáè Ãàôãàçà èääèà åäÿí Èðàíûí êÿñêèí ìöãàâèìÿòèíÿ ðàñò ýÿëäè. Áåéíÿëõàëã øÿðàèò Èðàíûí Ðóñèéàéà ãàðøû ÷ûõìàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè èäè. 1804 èëèí ìàéûíäà øàù ùþêóìÿòè ðóñ ãîøóíëàðûíûí Úÿíóáè Ãàôãàçäàí ÷ûõàðûëìàñûíû òÿëÿá åòäè. Ðóñèéà áó òÿëÿáè ðÿää åòäè âÿ 1804 èë èéóíóí 16-äà èêè äþâëÿò

àðàñûíäà ìöùàðèáÿ áàøëàíäû. Èðàí ãîøóíëàðûíà øàùûí îüëó Àááàñ Ìèðçÿ áàø÷ûëûã åäèðäè. 1804 èë éàéûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ðóñ ãîøóíëàðû Èðÿâàí õàíëûüûíà ùÿðÿêÿò åòäè. Èéóë àéû ÿðçèíäÿ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ö÷ äþéöø îëäó, ðóñëàð Èðÿâàí ãàëàñûíû òóòà áèëìÿéèá ýåðè ÷ÿêèëäèëÿð. Åéíè çàìàíäà Ðóñèéà Àçÿðáàéúàí õàíëàðûíû þçöíÿ òàáå åòìÿê èøèíè ñöðÿòëÿíäèðäè. Ñèñèàíîâ Ãàðàáàüëû Èáðàùèìõàíà òÿçéèãè ýöúëÿíäèðäè. Èêè ýöúëö äþâëÿòèí àðàñûíäà ãàëàí Èáðàùèì õàí âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëóíó áóíëàðäàí ÿí ýöúëöñöíöí – Ðóñèéàíûí àëè ùàêèìèééÿòèíè ãÿáóë åòìÿêäÿ ýþðäö. 1805 èë ìàéûí 14-äÿ Ñèñèàíîâóí Ýÿíúÿ éàõûíëûüûíäàêû Êöðÿê÷àé äöøÿðýÿñèíäÿ Ãàðàáàü õàíëûüû èëÿ Ðóñèéà àðàñûíäà 11 ìàääÿäÿí èáàðÿò ìöãàâèëÿ áàüëàíäû. Ãàðàáàü õàíû Ðóñèéà ÷àðûíûí âàññàëû îëìàüà ðàçûëûã âåðèð, ìöñòÿãèë õàðèúè ñèéàñÿò ùöãóãóíäàí èìòèíà åäèð, ÷àð õÿçèíÿñèíÿ ùÿð èë 8 ìèí ÷åðâîí âåðìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðöðäö. Õàíëûã äàõèëè èäàðÿåòìÿäÿ ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëàéûðäû. Èðàí ãîøóíëàðûíäàí õàíëûüû ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí ìàéîð Ëèñàíåâè÷èí áàø÷ûëûã åòäèéè ðóñ ùÿðáè äÿñòÿñè Øóøàäà éåðëÿøäèðèëäè. 1805 èë ìàéûí 21-äÿ øÿêèëè Ñÿëèì õàíëà äà åéíè ìÿçìóíäà ìöãàâèëÿ áàüëàíäû. Ôÿðã áóíäà èäè êè, Øÿêè õàíëûüû ÷àð õÿçèíÿñèíÿ èëäÿ 7 ìèí ÷åðâîí âåðìÿëè èäè âÿ ðóñ ãîøóíëàðûíûí éåðëÿøìÿñè ö÷öí áóðàäà àéðûúà ãàëà òèêìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ãàðàáàüëà ìöãàâèëÿ Ðóñèéàíûí Àçÿðáàéúàíäàêû ñòðàòåæè-úîüðàôè ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Èðàí ÿñàñ ùöúóìóíó Ãàðàáàüà òÿðÿô éþíÿëòäè. Èéóíóí 11-äÿ Úÿáðàéûë éàõûíëûüûíäà, èéóíóí 21-äÿ ßñýÿðàí éàõûíëûüûíäà äþéöø áàø âåðäè. Ðóñ äÿñòÿëÿðèíÿ ïîëêîâíèê Ï.Êîðéàýèí áàø÷ûëûã åäèðäè. Îíóí äÿñòÿëÿðè ìöùàñèðÿéÿ äöøäö âÿ Êîðéàýèí Ýÿíúÿéÿ ãà÷ìàãëà úàíûíû ãóðòàðäû. Èéóíóí 8-äÿ èðàíëûëàð ßñýÿðàíû àëäûëàð. 1805 èë äåêàáðûí 27-äÿ Øèðâàí õàíû Ìóñòàôà õàí äà ìöãàâèëÿ áàüëàìàüà ìÿúáóð åäèëäè. Î, èëäÿ 8 ìèí ÷åðâîí âåðìÿëè, Øèðâàíäàí êå÷ÿí êàðâàíëàðûí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿëè èäè, Úàâàä äà ðóñ ùÿðáè ìÿíòÿãÿñè éàðàòìàüà ðàçûëûã âåðäè. Øèðâàíûí Ðóñèéàéà ãàòûëìàñû Áàêû õàíëûüûíûí èøüàëûíû àñàíëàøäûðäû. Ùÿëÿ 1805 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ýèëàíû òóòìàã ö÷öí ýþíäÿðèëìèø ðóñ äîíàíìàñû ýåðè ãàéûäàðêÿí Áàêûíû òóòìàëû èäè. Àâãóñòóí 12-äÿ ðóñëàð Áàêûéà éàõûíëàøäûëàð.

Ãàëàíû òÿñëèì åòìÿê òÿêëèôèíÿ ðÿää úàâàáû àëûíäûãäàí ñîíðà ãàëà àòÿøÿ òóòóëäó. Àâãóñòóí 22-äÿ øÿùÿð ìöùàñèðÿéÿ àëûíäû, àíúàã Óðìèéà âÿ Ãóáàäàí Áàêû õàíëûüûíà êþìÿê ýÿëìÿñè ãîðõóñó ðóñëàðû Ñàðû àäàñûíà ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. Áàêûëû Ùöñåéíãóëó õàíëà äàíûøûãëàð àïàðìàüà ýÿëÿí Ñèñèàíîâ 1806 èë ôåâðàëûí 8-äÿ ãÿòëÿ éåòèðèëäè. Ñèñèàíîâóí þëöìöíäÿí ñîíðà îíóí ãîøóíëàðû äà Ñàðû àäàñûíà àïàðûëäû. Úÿíóáè Ãàôãàçäà âÿçèééÿò ýÿðýèíëÿøäè, õàíëàð àðàñûíäà òÿðÿääöäëÿð áàøëàäû. 1806 èëèí éàéûíäà 20 ìèíëèê Èðàí îðäóñó Àááàñ Ìèðçÿíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Øóøàéà ùöúóì åòäè, Øóøàäàêû ðóñ ãàðíèçîíóíóí ðÿèñè ìàéîð Ëèñàíåâè÷ ýþðöíìÿìèø ãÿääàðëûãëà Èáðàùèì õàíû àèëÿ öçâëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ãÿòëÿ éåòèðäè. Òåçëèêëÿ, ðóñ îðäóñó þç ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðäè. Õàíàøèí àøûðûìûíäà Èðàí ãîøóíëàðû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëäû. 1806 èëèí èéóëóíäà ðóñëàð Äÿðáÿíäè, îêòéàáðûí 3-äÿ èñÿ Áàêûíû çÿáò åòäèëÿð. Ùöñåéíãóëó õàí àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Ãàðàáàüà, îðàäàí äà Èðàíà ãà÷äû. Àç ñîíðà Ãóáà õàíëûüû äà ÿëÿ êå÷èðèëäè. Äÿðáÿíä âÿ Ãóáà ÿââÿëúÿ Òÿðêè øàìõàëûíûí ùàêèìèééÿòèíÿ âåðèëäè, ñîíðà èñÿ ÿéàëÿòÿ ÷åâðèëäè. Áåëÿëèêëÿ, 1806 èëÿ êèìè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí áþéöê ùèññÿñè Ðóñèéàíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷äè. Ðóñèéàíûí Àçÿðáàéúàíäàêû èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòè þëêÿäÿ àçàäëûã ùÿðÿêàòûíà ñÿáÿá îëäó. Ãóáàëû Øåéõÿëè õàí ÷àðèçìÿ ãàðøû õöñóñèëÿ ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Øÿêè õàíû Ñÿëèì õàí äà Èáðàùèì õàí àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ ãÿòëÿ éåòèðèëäèêäÿí ñîíðà (Èáðàùèì õàíûí àðâàäû – Ñÿëèì õàíûí áàúûñû äà þëäöðöëìöøäö) Øÿêèäÿêè ðóñ ãàðíèçîíóíóí ìÿùâ åòäè. Ëàêèí 1806 èëèí îêòéàáðûíäà Øÿêè éàõûíëûüûíäàêû äþéöøäÿ Ñÿëèì õàíûí ãöââÿëÿðè äàðìàäàüûí åäèëäè, ðóñëàð ùöúóìëà øÿùÿðè àëäûëàð. Õàíëûüû èäàðÿ åòìÿê ö÷öí éåðëè áÿéëÿðäÿí èáàðÿò ìöâÿããÿòè èäàðÿ éàðàäûëäû. 1806 èëäÿ Úàð-Áàëàêÿí öñéàíû äà àìàíñûçëûãëà éàòûðûëäû. Ãàôãàçäàêû ðóñ ãîøóíëàðûíûí éåíè áàø êîìàíäàíû ýåíåðàë Ãóäîâè÷ éåðëè èäàðÿ ñèñòåìèíäÿ ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿð åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Áó, Ñèñèàíîâóí ðóñëàøäûðìà ñèéàñÿòèíäÿí ôÿðãëÿíèðäè. Ìÿñÿëÿí, Úÿôÿðãóëó õàí Õîéëó Øÿêè õàíëûüûíûí ùàêèìè òÿéèí åäèëäè. Õîéäàí Øÿêèéÿ êþ÷öðöëìöø ÿùàëè éåíè ñàëûíìûø Éåíèêÿíä, Úÿôÿðàáàä âÿ áàøãà êÿíäëÿðäÿ ìÿñêóíëàøäûëàð. Àâðîïàäà ö÷öíúö àíòèôðàíñûç êîàëèñèéàñûíûí éàðàíìàñûíäàí (1805) ñîíðà 279

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð éåíèäÿí êÿñêèíëÿøäè. Òöðêèéÿ èëÿ Ðóñèéà àðàñûíäà 1806 èëäÿ ìöùàðèáÿ áàøëàíäû. Òöðêèéÿ èëÿ Ðóñèéà àðàñûíäàêû ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð Áàëêàí éàðûìàäàñûíäà âÿ Ãàôãàçäà ýåäèðäè. Àðïà÷àé ñàùèëèíäÿêè äþéöøäÿ ðóñëàð ãÿëÿáÿ ÷àëäûëàð.

Àááàñ Ìèðçÿ

Íàïîëåîí Ðóñèéàéà ãàðøû Ôðàíñà, Òöðêèéÿ âÿ Èðàíäàí èáàðÿò Ö÷ëÿð Èòòèôàãû éàðàòìàüû òÿêëèô åòäè. 1807 èë ìàéûí 9-äà Ôèíêåøòåéíäÿ áàüëàíìûø Ôðàíñà–Èðàí ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ Ôðàíñà Èðàíà ôÿàë ùÿðáè éàðäûì ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû. Àíúàã 1807 èëèí èéóëóíäà Ôðàíñà èëÿ Ðóñèéà àðàñûíäà Òèëçèò ñöëùö áàüëàíäûãäàí ñîíðà Ôðàíñà Èðàíà ôÿàë éàðäûìäàí ÿë ÷ÿêìÿëè îëäó. Áó äÿôÿ Èíýèëòÿðÿ Èðàíëà éàõûíëàøäû. Ðóñèéà–Èðàí úÿáùÿñèíäÿ äþéöøëÿð äàâàì åäèðäè. Èðÿâàíûí òóòóëìàñû ÿââÿëêèòÿê ðóñëàð ö÷öí áàøëûúà âÿçèôÿ êèìè ãàëûðäû. 1808 èëèí ïàéûçûíäà Èðÿâàí øÿùÿðè ìöùàñèðÿéÿ àëûíäû. Ãóäîâè÷ ýåíåðàë Íåáîëñèíÿ Íàõ÷ûâàíû òóòìàüû ùÿâàëÿ åòäè. Îêòéàáðûí ñîíóíäà Íàõ÷ûâàí òóòóëäó. Ëàêèí ðóñëàð Èðÿâàíäà óüóðñóçëóüà äöøöá Íàõ÷ûâàíû äà òÿðê åòìÿëè îëäóëàð. 1808 èë êàìïàíèéàñûíûí ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéèíÿ ýþðÿ Ãóäîâè÷ èñòåôàéà ÷ûõäû, ýåíåðàë Òîðìîñîâ áàø êîìàíäàí òÿéèí åäèëäè. 1809 èë àâãóñòóí îðòàëàðûíäà Àááàñ Ìèðçÿ Àðàçû êå÷ÿðÿê, Ýÿíúÿ éàõûíëûüûíäàêû Àüáóëàüà éàõûíëàøäû, ëàêèí Ýÿíúÿíè òóòà áèëìÿéèá, Èðÿâàíà ÷ÿêèëäè. Áó çàìàí ßñêÿðàíäà éåíèäÿí ñöëù ùàããûíäà äàíûøûãëàð áàøëàíäû. Ëàêèí Òàëûø õàíëûüûíûí êèìÿ ÷àòìàñû áàðÿäÿ ìöáàùèñÿäÿ ðà280

çûëûã ÿëäÿ åäèëìÿäèéèíäÿí äàíûøûãëàðà àðà âåðèëäè. 1809 èëèí ñåíòéàáðûíäà Èðàí ãîøóíëàðû Òàëûø õàíëûüûíà ñîõóëäó âÿ Ëÿíêÿðàíû äàüûòäû. 1801 èëèí àâãóñòóíäà Èðàí âÿ Òöðêèéÿ àðàñûíäà Ðóñèéàéà ãàðøû ùÿðáè èòòèôàã áàüëàíñà äà, áóíóí Èðàíà ðåàë êþìÿéè îëìàäû. Èðàí ñöëù äàíûøûãëàðûíà áàøëàìàüû ãÿðàðà àëäû. 1810–11 èëëÿðäÿ Ðóñèéàíûí Áàëêàí úÿáùÿñèíäÿêè áÿçè ãÿëÿáÿëÿðè âÿ ðóñ êîìàíäàíû Ì.Êóòóçîâóí äèïëîìàòèê ñÿéëÿðè ñàéÿñèíäÿ Òöðêèéÿ èëÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàíìàñû èøè ñöðÿòëÿíäè. 1812 èë ìàéûí 16-äà Áóõàðåñò ñöëù ìöãàâèëÿñè èìçàëàíäû. Òöðêèéÿíèí Ãàôãàçäàêû ñÿðùÿäëÿðè äÿéèøìÿç ãàëäûñà äà, î Úÿíóáè Ãàôãàçûí øÿðã ùèññÿñèíèí Ðóñèéàéà èëùàãûíà ðàçûëûã âåðìÿëè îëäó. 1812 èëèí àïðåëèíäÿ ýåíåðàë Òîðìîñîâó ÿâÿç åäÿí Ðòèøøåâ ñòàòóñ-êâî ÿñàñûíäà Èðàíëà ìöãàâèëÿ áàüëàìàã ùàããûíäà ýþñòÿðèø àëäû. Ëàêèí áó äÿôÿ äÿ äàíûøûãëàð áàø òóòìàäû. 1812 èëèí éàéûíäà Íàïîëåîíóí Ðóñèéàéà ùöúóìóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Èðàí õåéëè ôÿëëàøäû. Àááàñ Ìèðçÿ 20 ìèíëèê îðäó èëÿ Õóäàôÿðèíäÿí êå÷ÿðÿê Øàùáóëàüà ãÿäÿð èðÿëèäÿäè. Ëàêèí ýåíåðàë Ï.Ñ.Êîòëéàðîâñêè îíó ýåðè îòóðòäó. Àâãóñò àéûíäà Èðàí ãîøóíó éåíÿ Òàëûø õàíëûüûíà ñîõóëäó, ëàêèí éåðëè ÿùàëè ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëà áèëäè. 1812 èë îêòéàáðûí 18-äÿ Àñëàíäöç äþéöøöíäÿ ðóñëàð Àááàñ Ìèðçÿíèí ãöââÿëÿðè öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíäûëàð. 1813 èë éàíâàðûí 1-äÿ Ëÿíêÿðàí ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí àëûíäû. Ãÿëÿáÿéÿ öìèäèíè òàìàìèëÿ èòèðÿí Èðàí Ðóñèéà èëÿ äàíûøûãëàðà áàøëàäû. 1813 èë îêòéàáðûí 12-äÿ Ýöëöñòàíäà ìöãàâèëÿ áàüëàíäû. Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí õàíëûãëàðûíäàí áàøãà áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû Ðóñèéàíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷äè, Ðóñèéà Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ òàì ùþêìðàíëûüà íàèë îëäó, 5 ôàèçëè ýþìðöê òÿòáèã

åäèëäè. Û Àëåêñàíäð Èðàíëà ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàíìàñû ùàããûíäà ìàíèôåñòèí èëêèí ëàéèùÿñèíè 1813 èë äåêàáðûí 12 (24)-äÿ Ôðèáóðäà èìçàëàäû. Ëàêèí ìàíèôåñò Ñàíêò-Ïåòåðáóðãäà àëûíäûãäà îðàäà Ãàðàáàü âÿ Ýÿíúÿ õàíëûãëàðûíûí àäûíûí îëìàäûüû àøêàð åäèëäè. Áóíà ýþðÿ ìàíèôåñò ùÿìèí ñÿùâèí äöçÿëäèëìÿñè ö÷öí ýåðèéÿ ýþíäÿðèëäè. Ìöãàâèëÿíèí òÿñäèãè ôÿðìàíëàðû ñåíòéàáð àéûíûí 15 (27)-äÿ äÿéèøäèðèëäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà Ðóñèéàíûí èøüàë ðåæèìèíèí ãóðóëìàñû. Ðóñèéà Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðäèêúÿ, îðàäà èøüàë ðåæèìè éàðàäûðäû. Éàðàäûëàí èäàðÿ ñèñòåìè çàùèðÿí ùÿðáè ùàêèìèééÿòëÿ ÿíÿíÿâè èäàðÿ öñóëóíó áèðëÿøäèðèð, ðÿñìè ñÿíÿäëÿðäÿ «ùÿðáè õàëã» èäàðÿ àäëàíäûðûëûðäû. ßñëèíäÿ èñÿ áó èäàðÿ öñóëó ùÿðáè-ñòðàòåæè ìÿãñÿäëÿðÿ õèäìÿò åäèðäè. Èëê âàõòëàð ÿëÿ êå÷èðèëìèø Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá òîðïàãëàðû Øÿðãè Ýöðúöñòàíûí èäàðÿ ñèñòåìèíÿ äàõèë åäèëäè. 1801 èë 12 ñåíòéàáð ÿñàñíàìÿñèíÿ ýþðÿ, àëè ùÿðáè âÿ ìöëêè èäàðÿ Ãàôãàçäàêû ðóñ ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàíäàíûíà ìÿõñóñ èäè. 1801 èëèí ìàéûíäà áàøäà ùàêèì îëìàãëà Àëè Ýöðúö ùþêóìÿòè éàðàäûëäû. Àëè Ýöðúö ùþêóìÿòè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû ùåñàáûíà ÿðàçèñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ âÿ éåðëè öñóë-èäàðÿíèí ëÿüâèéëÿ þç àüàëûüûíû ìþùêÿìëÿíäèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðäè. 1804 èëäÿ Ýÿíúÿ õàíëûüû èøüàë åäèëäèêäÿí ñîíðà áóðàäà õàíëûüûí éåðèíäÿ éàðàäûëìûø Éåëèçàâåòïîë ãÿçàñû Ýöðúöñòàíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëäû. Ãÿçàíû êîìåíäàíò èäàðÿ åäèðäè. Áàêû õàíëûüû äà ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿéàëÿòÿ ÷åâðèëäè. Ãóáà õàíëûüûíû èäàðÿ åòìÿê ö÷öí ÿéàëÿò èäàðÿñè éàðàäûëìûø, 1810 èëäÿ èñÿ Ãóáà êîìåíäàíòûí èäàðÿ åòäèéè ÿéàëÿòÿ ÷åâðèëìèøäè. Ðóñèéà èëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìûø õàíëûãëàðûí èäàðÿ îëóíìàñû ùÿìèí ñÿíÿäëÿðëÿ ìöÿééÿí îëóíìàëû èäè. 1806 èëäÿ ýöíàùû îëìàéàí Èáðàùèì õàíûí ãÿòëè ÷àðèçìèí

Ðóñèéà-Èðàí ìöùàèáÿñè. 1806 èë.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùå÷ áèð ùöãóãè ñÿíÿäÿ ìÿùÿë ãîéìàäûüûíû ýþñòÿðäè. Èáðàùèì õàíûí âàðèñè Ìåùäèãóëó àüà Ãàðàáàü õàíëûüûíà õàí òÿñäèã îëóíäó. Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñè áàüëàíäûãäàí ñîíðà ÷àðèçì Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíû ëÿüâ åòìÿê éîëóíà ÿë àòäû. Ìÿãñÿä éåðëè

Øÿêè õàíëûüûíà àèä ìèñ ôóëóñ. 19 ÿñð

õàëãûí äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿñèíÿ ñîí ãîéìàã, Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí òÿðêèá ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñèíè ñöðÿòëÿíäèðìÿê èäè. ßëâåðèøëè ôöðñÿò äöøäöêúÿ õàíëûãëàð ëÿüâ åäèëèðäè. 1819 èëèí èéóëóíäà øÿêèëè Èñìàéûë õàíûí þëöìöíäÿí ñîíðà Øÿêè õàíëûüû ëÿüâ åäèëäè. Ýåíåðàë À.Ï.Éåðìîëîâóí Øèðâàí, Ãàðàáàü âÿ Òàëûø õàíëàðûíà ãàðøû òÿõðèáàòëàðû Ìåùäèãóëó õàíûí âÿ Ìèð Ùÿñÿí õàíûí õàðèúÿ ãà÷ìàëàðû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. 1820 èëäÿ Øèðâàí, 1822 èëäÿ Ãàðàáàü, 1826 èëäÿ èñÿ Òàëûø õàíëûãëàðû ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿéàëÿòÿ ÷åâðèëäèëÿð âÿ ÿéàëÿòëÿð äàèðÿäÿ áèðëÿøäèðèëäèëÿð. Øÿêè, Øèðâàí, Ãàðàáàü âÿ Òàëûø ùÿðáè ìöñÿëìàí äàèðÿñèíÿ, Áàêû, Ãóáà âÿ Äÿðáÿíä Äàüûñòàí äàèðÿñèíÿ äàõèë åäèëäèëÿð. Äàèðÿëÿðÿ ùÿðáè äàèðÿ ðÿèñëÿðè, ÿéàëÿòëÿðÿ êîìåíäàíòëàð áàø÷ûëûã åäèðäèëÿð. Êîìåíäàíòëàðûí ùöãóã âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí äÿãèã ìöÿééÿí åäèëìÿìÿñè îíëàðûí þçáàøûíàëûüûíà øÿðàèò éàðàäûðäû. ßéàëÿòëÿðè, äåìÿê îëàð, ãåéðè-ìÿùäóä øÿêèëäÿ èäàðÿ åäÿí êîìåíäàíòëàð þëöì úÿçàñûíäàí áàøãà ùÿð úöð úÿçà âåðèðäèëÿð. Êîìåíäàíò öñóë-èäàðÿñè äàõèëè èäàðÿ÷èëèêäÿ õàíëûã ñèñòåìèíèí ÿñàñëàðûíû ñàõëàéûðäû. Êîìåíäàíòëàð òîðïàã ñàùèáëÿðèíè ìöëêèééÿò ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèð âÿ éà îíëàðà ñàäèã àäàìëàðà òîðïàã ñàùÿëÿðè áàüûøëàéûðäûëàð. Áó, àëè ñèëêèí íöìàéÿíäÿëÿðèíè ÷àðèçìäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿ ñàõëàìàüà êþìÿê åäèðäè. Ðóñèéà èøüàë åòäèéè òîðïàãëàðäà ñîñè-

àë-èãòèñàäè ñàùÿäÿ äÿ ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áó äþâðäÿ ÷àðèçìèí ÿí áàøëûúà ãàéüûëàðûíäàí áèðè ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ âèðàí îëóíìóø òÿñÿððöôàòû áÿðïà åòìÿê, îíóí äèð÷ÿëèøèíè ìåòðîïîëèéàíûí åùòèéàúëàðûíà éþíÿëòìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Áó ìÿãñÿäëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èëê òÿäáèðëÿðäÿí áèðè éàøàéûø éåðëÿðèíäÿí äèäÿðýèí äöøìöø ÿùàëèíèí ýåðè ãàéòàðûëìàñû îëäó. 1812 èëèí íîéàáðûíäà Éåëèçàâåòïîë äàèðÿñèíÿ 2 ìèí ñàêèí ãàéòàðûëìûøäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû ö÷ èë ÿðçèíäÿ Ãàðàáàü õàíëûüûíà ìèí àèëÿ ãàéûòìûøäû. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàêû ðóñ îðäóñóíó ÿðçàã âÿ ñóðñàòëà òÿìèí åòìÿê ö÷öí òàõûëûí õÿçèíÿ ö÷öí óúóç ãèéìÿòÿ àëûíìàñû âÿ éà ìöñàäèðÿ åäèëìÿñè öñóëó òÿòáèã åäèëèðäè. Ðóñèéà ñÿíàéåñèíèí åùòèéàúëàðûíû þäÿìÿê ö÷öí èïÿê÷èëèéÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè. Ðóñèéàéà èïÿê àïàðûëìàñû èëáÿèë àðòûðäû. ßýÿð 1822 èëäÿ Øÿêè ÿéàëÿòèíäÿí Ðóñèéàéà 1,8 ìèí ïóä õàì èïÿê àïàðûëìûøäûñà, áåø èë ñîíðà áó ðÿãÿì 8 ìèí ïóäà ÷àòìûøäû. Íåôò ãóéóëàðû, äóç ìÿäÿíëÿðè âÿ áàëûã âÿòÿýÿëÿðè õÿçèíÿíèí èõòèéàðûíà êå÷ìèøäè. Ùÿìèí ñàùÿëÿð èúàðÿéÿ, éÿíè ìöÿééÿí ùàãã ìÿáëÿüèíäÿ âàðëû àäàìëàðà èúàðÿéÿ (ìöãàèòÿéÿ) âåðèëèðäè. Çÿéëèê êÿíäèíäÿêè (Ýÿíúÿ éàõûíëûüûíäà) çÿé éàòàãëàðû äà èúàðÿéÿ âåðèëìèøäè. ×àðèçìèí Àçÿðáàéúàíäàêû òèúàðÿòýþìðöê ñèéàñÿòè äÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷è ñÿúèééÿ äàøûéûðäû. 1821 èëèí îêòéàáð àéûíäà Øèìàëè Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñòàíà ýÿòèðèëÿí õàðèúè ìàëëàðà 5 ôàèçëè ýþìðöê ìöÿééÿí åäÿí èìòèéàçëû òàðèô ãîéóëóðäó. Õàíëûãëàð äþâðöíäÿêè äàõèëè ðÿùäàð âÿ ýþìðöê éûüìàëàðû ãàëìàãäà äàâàì åäèðäè. Ðóñèéàíûí Àçÿðáàéúàíäà éåðèòäèéè ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíèí õðèñòèàí ÿéàëÿòëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà àüûð îëìàñû éåðëè ùàêèì çöìðÿéÿ ìöíàñèáÿòäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèðäè. Áåëÿ êè, ýöðúö çàäÿýàíëàðû ðóñ çàäÿýàíëàðû èëÿ áÿðàáÿð ùöãóã àëäûüû ùàëäà, àëè ìöñÿëìàí çöìðÿñèíÿ áåëÿ ùöãóã âåðèëìÿäè. 1826–28 èëëÿð Ðóñèéà–Èðàí ìöùàðèáÿñè. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè. Ðóñèéà ÿñàñ Àâðîïà äþâëÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ Íàïîëåîíó ìÿüëóá åòäèêäÿí ñîíðà Òöðêèéÿ âÿ Èðàíà ãàðøû èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòèíè ýöúëÿíäèðäè. 19 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ Ðóñèéàíûí ÿñàñ ðÿãèáè îëàí Èíýèëòÿðÿ, ùÿì÷èíèí Òöðêèéÿ âÿ Èðàíûí ÿêñ ñèéàñÿòè ôÿàëëàøäû. Èíýèëòÿðÿ Èðàíû Ðóñèéàéà ãàðøû ãîé-

ìàüà ÷àëûøûðäû. 1814 èëäÿ Èíýèëòÿðÿ èëÿ Èðàí àðàñûíäà Òåùðàí ìöãàâèëÿñè áàüëàíäûãäàí ñîíðà Èíýèëòÿðÿíèí Èðàíäà ìþâãåéè ìþùêÿìëÿíäè. Èðàí ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíäÿ èíýèëèñ çàáèòëÿðèíèí ðîëó àðòäû. 1813 èëäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ Ðóñèéà–Èðàí ìöíàñèáÿòëÿðè ýÿðýèí îëàðàã ãàëûðäû. Èðàí ìÿüëóáèééÿòëÿ ðàçûëàøìûð, Ðóñèéà èñÿ éåíè òîðïàãëàð ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí ìöùàðèáÿíè äàâàì åòäèðìÿê èñòÿéèðäè. 1825 èë äåêàáðûí 14-äÿ Ïåòåðáóðãäà öñéàí ùàããûíäà õÿáÿð Òåùðàíà ÷àòäûãäà øàù ñàðàéû ÿëâåðèøëè âàõòûí ÷àòäûüûíû ýöìàí åäÿðÿê, ìöùàðèáÿéÿ áàøëàìàüû ãÿðàðà àëäû. 1826 èëèí èéóëóíäà Èðàí ãîøóíëàðû ùöúóìà êå÷äè. Èêèíúè Ðóñèéà–Èðàí ìöùàðèáÿñè áàøëàíäû. Èðàíûí áàøëûúà ìÿãñÿäè Òèôëèñè òóòìàã âÿ ðóñ ãîøóíëàðûíû Úÿíóáè Ãàôãàçäàí ñûõûøäûðìàã èäè. Ðóñëàðûí èñÿ áàøëûúà çÿðáÿñè Òÿáðèçÿ éþíÿëäèëìèøäè. Ìöùàðèáÿíèí áàøëàíüûúû ðóñëàð ö÷öí óüóðñóç îëäó. Èðàí ãîøóíëàðû ñÿðùÿä áîéó äþéöøëÿðäÿ ðóñëàðû ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åòäèëÿð. Àááàñ Ìèðçÿíèí 60 ìèíëèê ãîøóíó Øóøàéà éàõûíëàøäû âÿ èéóëóí 26-äà ãàëàíû ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Ãîøóíóí áèð ùèññÿñè èñÿ Ýÿíúÿ èñòèãàìÿòèíäÿ èðÿëèëÿäè. Øóøàíûí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëà ãàðíèçîíóíóí ðÿèñè ïîëêîâíèê Ðåóò áàø÷ûëûã åäèðäè. Ãàëàéà åäèëÿí ùÿìëÿëÿð íÿòèúÿ âåðìèðäè. Èðàí ãîøóíëàðû Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà äàõèë îëàí êèìè þëêÿíè Ðóñèéà ÿëåéùèíÿ öñéàí äàëüàñû áöðöäö. Áó, ÷àðèçìèí ìöñòÿìëÿêÿ÷è ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû õàëã êöòëÿëÿðèíèí íèôðÿòèíèí íÿòèúÿñè èäè. Ýÿíúÿëèëÿð 1804 èë äÿùøÿòëÿðèíè óíóäà áèëìèðäèëÿð. 1826 èë èéóëóí 28-íÿ êå÷ÿí ýåúÿ Ýÿíúÿäÿ öñéàí áàøëàíäû âÿ øÿùÿðäÿêè ðóñ ùÿðáè äÿñòÿñè ìÿùâ åäèëäè. Úàâàä õàíûí îüëó Óüóðëó õàí Ýÿíúÿéÿ äàõèë îëäó. Òàëûø õàíëûüûíäà éåðëÿøÿí Õÿçÿð äÿíèç áàòàëéîíóíóí êîìàíäèðè Èëéóøèíèí þçáàøûíàëûãëàðûíà úàâàá îëàðàã áèð ãÿäÿð ÿââÿë Èðàíà ãà÷ìûø Ìèð Ùÿñÿí õàíûí ãàéûòìàñû èëÿ Ëÿíêÿðàíäà äà ðóñëàð ÿëåé-

Ýöìöø ãûí è÷ÿðèñèíäÿ ïîëàä õÿíúÿð. 19 ÿñð

281

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Òöðêìÿí÷àé òðàêòàòû Û ìàääÿ Áöòöí Ðóñèéà èìïåðàòîðó ùÿçðÿòëÿðè âÿ Èðàí øàùû ùÿçðÿòëÿðè àðàñûíäà, îíëàðûí âÿðÿñÿëÿðè âÿ òàõò-òàúûí âàðèñëÿðè, îíëàðûí äþâëÿòëÿðè âÿ ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ òÿáÿÿëÿðè àðàñûíäà áóíäàí ñîíðà ÿáÿäè ñöëù, äîñòëóã âÿ òàì ðàçûëûã îëàúàãäûð. Áàðûò ãàáëàðû. Òóíú. 19 ÿñð

ùèíÿ öñéàí áàø âåðäè. Áàêû õàíëûüûíäà äà ùÿéÿúàíëàð áàøëàìûøäû. Ëàêèí ðóñ ãîøóíëàðû ìþùêÿì ãàëà äèâàðëàðûíà àðõàëàíàðàã êå÷ìèø Áàêû õàíû Ùöñåéíãóëó õàíûí ùöúóìëàðûíû äÿô åäÿ áèëäèëÿð. Øÿùÿðäÿ ùÿéÿúàíëàð éàòûðûëäû. Øèðâàíäà, Ãóáàäà, Øÿêèäÿ âÿ äèýÿð éåðëÿðäÿ äÿ öñéàíëàð áàø âåðìèøäè. Ðóñëàðûí ÿëàùèääÿ Ãàôãàç êîðïóñóíóí ìöùàðèáÿäÿ èøòèðàê åòìÿñè õàëã öñéàíëàðûíûí ãÿëÿáÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûðäû. Úÿíóáè Ãàôãàçäàêû ðóñ ãîøóíëàðû éåíè ãöââÿëÿð ùåñàáûíà ìþùêÿìëÿíäèðèëäè. Û Íèêîëàé À.Ï.Éåðìîëîâó È.Ô.Ïàñêåâè÷ èëÿ ÿâÿç åòäè. Àááàñ Ìèðçÿ äàüûíûã ðóñ ãîøóíëàðûíû ìÿùâ åòìÿê ÿâÿçèíÿ, Øóøàíûí ìöùàñèðÿñèíè äàâàì åòäèðèðäè. Ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí ðóñ êîìàíäàíëûüû äàüûíûã ãöââÿëÿðèíè áèðëÿøäèðÿðÿê ñòðàòåæè òÿøÿááöñö ÿëÿ àëäû âÿ ÿêñ-ùöúóìà êå÷ìÿéÿ áàøëàäû. 1826 èë ñåíòéàáðûí 3-äÿ Øÿìêèð äþéöøö îëäó. Èðàí ãîøóíó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéûá 2 ìèí íÿôÿðÿäÿê àäàì èòèðäè. Ðóñëàð ñåíòéàáðûí 4-äÿ Ýÿíúÿíè òóòäóëàð. Àááàñ Ìèðçÿ 18 ýöíëöê ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà Øóøàíû òÿðê åäÿðÿê, Ýÿíúÿéÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòäè. 1826 èë ñåíòéàáðûí 13-äÿ Éåëèçàâåòïîë (Ýÿíúÿ) éàõûíëûüûíäà Àááàñ Ìèðçÿíèí ãöââÿëÿðè èëÿ ðóñëàðûí ÿñàñ ãöââÿëÿðè àðàñûíäà áþéöê äþéöø îëäó. Ðóñëàðûí ãàëèá ýÿëäèéè áó äþéöø ìöùàðèáÿíèí ýåäèøèíÿ ùÿëëåäèúè òÿñèð ýþñòÿðäè âÿ áó äþéöøäÿí ñîíðà Èðàí ãîøóíëàðû þçëÿðèíÿ ýÿëÿ áèëìÿäèëÿð. Áó ãÿëÿáÿ Àçÿðáàéúàíäàêû öñéàí÷ûëàðûí âÿçèééÿòèíè àüûðëàøäûðäû. Ýåíåðàë À.Ï.Éåðìîëîâ öñéàíëàðûí éàòûðûëìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèðäè. Ùÿðáè úÿçà äÿñòÿëÿðè öñéàíëàðû ãÿääàðëûãëà éàòûðûðäûëàð. 1827 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èðàí ãîøóíëàðû, Òàëûø õàíëûüû èñòèñíà îëìàãëà, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû òÿðê åòäèëÿð. 1827 èë àïðåëèí 20-äÿ Õóäàôÿðèí êþðïöñö ðóñëàðûí ÿëèíÿ êå÷äè. Ðóñëàðûí ÿñàñ

282

ãöââÿëÿðè àïðåëèí 23-äÿ Èðÿâàíû ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Èêè àéëûã óüóðñóç ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà ðóñëàð çÿðáÿíè Íàõ÷ûâàíà éþíÿëòäèëÿð. Èéóëóí 26-äà Íàõ÷ûâàí äþéöøñöç àëûíäû. Ðóñëàð áþéöê ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòè îëàí Àááàñàáàä ãàëàñûíà ùöúóì åòäèëÿð. Àááàñ Ìèðçÿ 16 ìèíëèê ãîøóíëà áó ãàëàíûí êþìÿéèíÿ ýÿëäè. Ëàêèí î, èéóëóí 5-äÿ Úàâàíáóëàã äþéöøöíäÿ ìÿüëóá îëóíäóãäàí ñîíðà ãàëà òÿñëèì îëäó. Àâãóñòóí 13-äÿ Àëàýþç äàüûíûí ÿòÿêëÿðèíäÿ áàø âåðìèø äþéöøëÿðäÿ äÿ ðóñëàð ãàëèá ýÿëäèëÿð. Ñåíòéàáðûí 20-äÿ Ñÿðäàðàáàä òÿñëèì îëäó âÿ àéûí 26-äà éåíèäÿí Èðÿâàí ãàëàñûíûí ìöùàñèðÿñè áàøëàäû. Ðóñ ãîøóíëàðû Àðàçû êå÷ÿðÿê, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà äàõèë îëäóëàð. Îêòéàáðûí 2-äÿ Ìÿðÿíäè àëûá, áóðàäàí Òÿáðèçÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòäèëÿð âÿ îêòéàáðûí 13-äÿ Òÿáðèçÿ äàõèë îëäóëàð. Òåùðàí öçÿðèíÿ éîë à÷ûã èäè: Èðàí òÿðÿôè ñöëù äàíûøûãëàðûíà áàøëàäû. Ëàêèí èëê äàíûøûãëàð íÿòèúÿ âåðìÿäè. Ðóñëàð ùöúóì ÿìÿëèééàòëàðûíû äàâàì åòäèðèðäèëÿð. 1828 èëèí éàíâàðûíäà ßùÿð, Óðìèéà, ôåâðàëûí 8-äÿ ßðäÿáèë èøüàë îëóíäó. Ðóñëàðûí Èðàíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó èðÿëèëÿìÿñè ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí áàüëàíìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðäè. Ôåâðàëûí 9äàí 10-íà êå÷ÿí ýåúÿ Òÿáðèçèí éàõûíëûüûíäàêû Òöðêìÿí÷àé êÿíäèíäÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàíäû. 16 ìàääÿäÿí èáàðÿò Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà À.Ñ. Ãðèáîéåäîâ ìöùöì ðîë îéíàìûøäû. Åðìÿíèëÿðèí êþ÷öðöëìÿñèíèí òÿøÿááöñ÷öñö äÿ î èäè. Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèíèí áÿçè øÿðòëÿðè Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíäÿ ñàõëàíûðäû. Ìöãàâèëÿ Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûãëàðûíûí Ðóñèéàéà êå÷äèéèíè òÿñäèã åäèð, ñÿðùÿäëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèðäè. Èðàíûí öçÿðèíÿ 20 ìèëéîí ýöìöø ìàíàò ìÿáëÿüèíäÿ òÿçìèíàò ãîéóëóðäó. Éàëíûç Ðóñèéàéà Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ùÿðáè äîíàíìà ñàõëàìàã ùöãóãó âåðèëäè. Îí áåøèíúè ìàääÿäÿ Èðàíäà âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí åðìÿíèëÿðèí ðóñëàðûí èøüàë åòäèêëÿðè Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèñèíÿ êå÷ìÿëÿðèíÿ èúàçÿ âåðèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí Ðóñèéà âÿ

À.Ñ.Ãðèáîéåäîâ, Ï.Ä.Çàâåëåñêè “Ðóñèéà–Çàãàôãàçèéà Øèðêÿòèíèí Éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ãåéäëÿð” Àøàüûäà èìçà åäÿíëÿð áóðàäà Àðàçûí î òàéûíäàí éåíèäÿí Ðóñèéà ùöäóäëàðûíà ãàéûòìûø åðìÿíèëÿðèí âÿçèééÿòèíäÿí äàíûøìàüû þçëÿðèíÿ áîðú áèëèðëÿð. Áó ÷îõñàéëû ìöùàúèðÿò Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ óéüóí áàø âåðñÿ äÿ, ìöãàâèëÿíèí áàüëàíûøû çàìàíû áóíó ãàáàãúàäàí ýþðìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ìöÿééÿí øÿðàèò, ìèñàë ö÷öí ãîøóíëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí óçóí ìöääÿò Õîé ÿéàëÿòèíèí òóòóëìàñû âÿ ñ. ùÿìèí êöòëÿâè ìöùàúèðÿòèí áàø âåðìÿñèíÿ õåéëè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ñöëù áàüëàíäûãäàí 4 àé ñîíðà îíëàð (åðìÿíèëÿð) ãàéòàðûëìûøëàð; îíëàðû ãÿáóë åòìÿê ö÷öí ùå÷ áèð òÿäáèð ýþðöëìÿìèøäè âÿ ýþðöëÿ äÿ áèëìÿçäè. Áóíóí ö÷öí ïóë âÿñàèòè ÷àòûøìûðäû; îíëàðûí éåíè îëàí þëêÿéÿ íàáÿëÿä îëìàüû ôàúèÿ èëÿ ãóðòàðà áèëÿð; éöêñÿêëèê ãóðøàüûíäà éåðëÿøÿí áèçèì ÿéàëÿòëÿðèí øÿðàèòèíäÿ ãûçìàð ùàâàíûí ñîéóãëà, ÿêñèíÿ, ñîéóüóí ãûçìàð ùàâà èëÿ ÿâÿç îëóíìàñû - áöòöí áó ÷ÿòèíëèêëÿð ÷îõ óçàíà áèëÿð. Çàòè-àëèëÿðèí ðàçûëûüû îëñà, áèç[èì] øèðêÿò þç âÿñàèòè èëÿ éàøàéà áèëìÿéÿí âÿ êþ÷öðöëäöêëÿðè éåíè éåðëÿðäÿ ëàçûìè ãàéäàäà âÿ ìþùêÿì êþê ñàëà áèëìÿéÿí àèëÿëÿðè þç èäàðÿñèíÿ ãÿáóë åòìÿêëÿ áó ÷ÿòèíëèêëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàüû ùÿâÿñëÿ þç öçÿðèíÿ ýþòöðöð… Èðàí àðàñûíäà áþëöøäöðöëäö. Øèìàë Ðóñèéàíûí, Úÿíóá èñÿ Èðàíûí ÿëèíÿ êå÷äè. Î çàìàíäàí ïàð÷àëàíìûø Àçÿðáàéúàí õàëãû áó ýöí äÿ áþëöíìöø âÿçèééÿòäÿ éàøàìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. 1828–29 èëëÿð Ðóñèéà–Òöðêèéÿ ìöùàðèáÿñèíäÿ äÿ ãàëèá ýÿëÿí Ðóñèéà Òöðêèéÿ èëÿ áàüëàäûüû ßäèðíÿ ìöãàâèëÿñè èëÿ äÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéàéà èëùàãûíû òÿñáèò åòìèø îëäó. Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ìöõòÿëèô èíçèáàòè âàùèäëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëÿðÿê áèðëèêäÿí ìÿùðóì åäèëäè. ×àðèçì Àçÿðáàéúàíûí øèìàë âÿ úÿíóáó àðàñûíäàêû ùÿð ùàíñû éàõûíëàøìàéà äöøìÿí ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðäè. Ðÿñìè ìÿòáóàòäà âÿ ñÿíÿäëÿðäÿ Úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàð ãÿñäÿí ôàðñ, øèìàëäà éàøàéàíëàð èñÿ òàòàð àäëàíäûðûëûðäû. Ý.Í.Ìÿììÿäîâà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Øèìàëè Àçÿðáàéúàí 19 ÿñðäÿ 18 ÿñðèí ñîíó – 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè âÿ õàðèúè âÿçèééÿòè ìöðÿêêÿá îëàðàã ãàëûðäû. Ôåîäàë ïÿðàêÿíäÿëèéè äàâàì åäèð, áó çÿíýèí þëêÿíè ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøàí ãöââÿòëè ãîíøóëàðûí èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòè ýöíäÿí-ýöíÿ ýöúëÿíèðäè. Áèð òÿðÿôäÿí Èðàí âÿ Îñìàíëû äþâëÿòëÿðè, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Ðóñèéà Úÿíóáè Ãàôãàçäà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà ùþêìðàíëûüà úàí àòûðäû. Ñèéàñè úÿùÿòäÿí ýöúëö ãîíøóëàðûí èøüàë÷û ìàðàãëàðû äàèðÿñèíÿ äöøìöø Àçÿðáàéúàíûí ôåîäàë ùþêìäàðëàðû þç ùàêèìèééÿòëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã íàìèíÿ äàùà ýöúëö äþâëÿòèí ùèìàéÿñèíÿ ñûüûíìàüà ìÿúáóð îëóðäóëàð. 1800 èëäÿ Òàëûø, Ãóáà âÿ Ãàðàáàü õàíëàðûíûí ìöáàùèñÿëÿð çàìàíû Ðóñèéàíû ìöíñèô òÿéèí åòìÿ ìåéëëÿðèíè (áó, ôîðìàë õàðàêòåð äàøûñà äà) ìÿùç áó áàõûìäàí äÿéÿðëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Ëàêèí 1802 èëèí ñîíëàðûíäà äà Ðóñèéàíûí íöôóçóíà àðõàëàíìàíûí, íÿ äÿ ðóñ êîìàíäàíëûüû èëÿ Àçÿðáàéúàíûí áÿçè ôåîäàë ùàêèìëÿðè àðàñûíäà èìçàëàíìûø ìöãàâèëÿíèí ùå÷ áèð ðåàë íÿòèúÿ ìåéäàíà ÷ûõàðìàäûüûíà øàùèä îëóðóã. 1801 èëäÿ Øÿðãè Ýöðúöñòàí Ðóñèéàíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëàðêÿí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû – Áîð÷àëû, Ãàçàõ âÿ Øÿìøÿääèë ñóëòàíëûãëàðû äà ÷àð Ðóñèéàñû òÿðÿôèíäÿí ãÿñá åäèëäè. Áó èøüàë ùÿìèí òîðïàãëàðûí èòèðèëìÿñè èëÿ áàðûøìàã èñòÿìÿéÿí Ýÿíúÿ õàíëûüû âÿ Ðóñèéà–Ýöðúöñòàí «áèðëèéè» àðàñûíäà úèääè ìöáàùèñÿëÿðÿ, ãàðøûëûãëû èòòèùàìëàð âÿ áÿçÿí ðåàë ÿìÿëëÿðÿ êå÷ÿí òÿùäèäëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðñà äà, ùÿðáè ãöââÿëÿð íèñáÿòè þç èøèíè ýþðäö. Áóíäàí ñîíðà Úÿíóáè Ãàôãàçäà ýÿëÿúÿê ôÿàëèééÿò ö÷öí áèð íþâ òðàìïëèí ÿëäÿ åòìèø Ðóñèéà èìïåðèéàñû ñöðÿòëÿ Òðàíñãàôãàçûí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó – Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà èðÿëèëÿäè. 1803 èëäÿ ÷àð ãîøóíëàðû Úàð-Áàëàêÿíè òóòäó. Ðóñëàðûí ùÿðáè öñòöíëöéö íÿòèúÿñèíäÿ úàìààòëûãëàðûí ÿùàëèñè 1803 èëèí «Àíäëû þùäÿëèêëÿðè»íÿ ÿñàñÿí òàáå îëóá áàú âåðìÿéè âÿä åòñÿ äÿ, ÷îõ òåçëèêëÿ – 1804 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðÿ ãàðøû öñéàí ãàëäûðìûø, ýåíåðàë Ãóëéàêîâóí áàø÷ûëûüû èëÿ áóðàéà ýþíäÿðèëìèø ðóñ ãîøóíëàðûíû äàðìàäàüûí åòìèøäè. Ëàêèí ãöââÿëÿðèí ãåéðè-áÿðàáÿðëèéè, àìàíñûç âÿ ýöúëö äöøìÿíÿ ãàðøû Àçÿðáàéúàí ùàêèìëÿðèíèí áèðëèéèíèí îëìàìàñû âÿ ðóñëàðûí ÷îõ óñòàëûãëà îíëàðûí àðàñûíà íèôàã òîõóìó ñÿïìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ èøüàë÷ûëàð öñòöí ýÿëìèøäèëÿð. Áèð àéëûã ýÿðýèí äþéöøëÿðäÿí ñîíðà 1804 èëèí ÿââÿëèí-

Ôÿòÿëè øàù Ãàúàð ðóñ ýåíåðàëûíû þëäöðöð. Ìèíèàòöð. 1810 èë

äÿ Úàâàä õàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè Ýÿíúÿ õàíëûüû èøüàë îëóíäó. Ëàêèí áó êè÷èê ôåîäàë äþâëÿòèíè òóòìàã ö÷öí ðóñëàð âÿ îíëàðûí ÿëàëòûëàðû õåéëè ÷àëûøìàëû îëäóëàð. Ãàôãàçäàêû Ðóñèéà ãîøóíëàðûíà éåíèúÿ áàø êîìàíäàí òÿéèí îëóíìóø, ðóñëàðäàí áàøãà ùàìûéà, ùÿòòà ìÿíñóá îëäóüó ýöðúö õàëãûíà ùÿãàðÿò âÿ íèôðÿòëÿ éàíàøàí, ùèêêÿëè, ìÿíñÿá âÿ øþùðÿò äöøêöíö Ï.Ä.Ñèñèàíîâ (Úèúèøâèëè) ùèéëÿýÿð âÿ ìÿêðëè ñèéàñÿòè èëÿ Úàâàä õàíû ãîíøó õàíëûãëàðäàí àéûðûá òÿêëÿéÿ áèëñÿ äÿ, Ýÿíúÿ ãàëàñûíû ýÿðýèí äþéöøëÿð âÿ àüûð ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ òóòà áèëäè. Úàâàä õàí ùÿëàê îëàíàäÿê ãàëà äèâàðëàðû öçÿðèíäÿ âóðóøäó. Ðóñëàð ãàëàéà ýèðäèêëÿðè ýöíÿ òÿñàäöô åòìèø ìöãÿääÿñ ìöñÿëìàí áàéðàìûíû éàñà ÷åâèðäèëÿð. ßñèð åäèëìèø ìöäàôèÿ÷èëÿð âÿ äèíú ñàêèíëÿð ãàëàäàí êÿíàðà ÷ûõàðûëäû, øÿùÿð ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ èøüàë÷ûëàðûí ãàðÿò âÿ òàëàíëàðûíà ìÿðóç ãàëäû. Ýöúëö âÿ àìàíñûç äöøìÿíèí ãÿääàðëûüû, Ýÿíúÿíèí âÿ îíóí ÿçÿìÿòëè ùþêìäàðû Úàâàä õàíûí àúû àãèáÿòè ùàäèñÿëÿðèí ñîíðàêû àõàðûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðäè. 1805 èëäÿ Ãàðàáàü, Øÿêè âÿ Øèðâàí ùàêèìëÿðè þç õàíëûãëàðûíûí Ðóñèéàéà ãàòûëìàñû èëÿ ðàçûëàøìàüà ìÿúáóð îëäóëàð. 1806 èëäÿ Ãóáà âÿ Áàêû, 1809 èëäÿ èñÿ Òàëûø õàíëûãëàðû ðóñ ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí òóòóëäó. Áåëÿëèêëÿ, 1809 èëäÿ Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàíäàí áàøãà, äåìÿê îëàð êè, áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ÷àð Ðóñèéàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóøäó. Øèìàë ãîíøóñóíóí Ãàôãàçäà áó úöð

èðÿëèëÿìÿñè èëÿ ðàçûëàøà áèëìÿéÿí Èðàí âÿ Îñìàíëû äþâëÿòëÿðè áó ÿðàçèíèí áþëýöñöíäÿ ïàé ÿëÿ êå÷èðìÿê öìèäè èëÿ ÷àð Ðóñèéàñûíà ãàðøû ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà áàøëàäûëàð. Ëàêèí 1804 èëäÿ Èðàíëà, 1806 èëäÿ èñÿ Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ áàøëàíàí ìöùàðèáÿëÿðäÿ Ðóñèéà ãÿëÿáÿ ÷àëäû. Èðàí Ýöëöñòàí ñöëùö èëÿ (12 îêòéàáð 1813 èë), Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûãëàðû èñòèñíà îëìàãëà, Àçÿðáàéúàíûí ãóçåé òîðïàãëàðûíûí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí òóòóëìàñû èëÿ áàðûøìàüà ìÿúáóð îëäó. Úÿíóáè Ãàôãàçûí ÿëäÿí ÷ûõìàñû èëÿ áàðûøìàã èñòÿìÿéÿí, Ðóñèéàíûí Àâðîïàäàêû ðÿãèáëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãûçûøäûðûëàí Ãàúàðëàð Èðàíû âÿ Îñìàíëû Òöðêèéÿñè 19 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà áèð äàùà ÷àð Ðóñèéàñûíû áóðàäàí ýåðè àòìàüà úÿùä ýþñòÿðñÿëÿð äÿ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäèëÿð. ßêñèíÿ, Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè (10 ôåâðàë 1828 èë) èëÿ Èðàí Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûãëàðûíûí äà ÷àðèçì òÿðÿôèíäÿí ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè èëÿ ðàçûëàøìàüà ìÿúáóð îëäó. Øàù ùþêóìÿòèíèí áàøãà ÿëàúû äà éîõ èäè: ÷àð îðäóëàðû Òÿáðèçè òóòìóøäó, Òåùðàíûí éîëëàðûíû áàüëàìàã ö÷öí Èðàíûí ùÿðáè âÿ "Àíäëû þùäÿëèê" (Êöðÿê÷àé ìöãàâèëÿñè) Áåøèíúè ìàääÿ È.ß.-è Øóøàëû âÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàíûí þëêÿñè öçÿðèíäÿ þçöíöí àëè éåýàíÿ ùàêèìèééÿòèíèí òàíûíìàñûíû ðàçûëûãëà ãÿáóë åäÿðÿê, þçöíöí âÿ âàðèñëÿðèíèí àäûíäàí ñþç âåðèð: 1) ùÿìèí þëêÿíèí õàëãëàðûíûí áþéöê Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ñàêèíëÿðèíäÿí àç äà îëñà àéûðìàéàðàã þç òÿáÿÿëÿðè ñàéàúàãäûð. 2) Èáðàùèì õàí çàòèàëèëÿðèíèí âÿ îíóí îúàüûíäàí îëàí âàðèñëÿðèí âÿ àðõàñûíûí Ãàðàáàü õàíëûüû öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿòè äÿéèøèëìÿç ñàõëàíûëàúàãäûð. 3) Äàõèëè èäàðÿåòìÿ èëÿ áàüëû ùàêèìèééÿò èøëÿðè, ìÿùêÿìÿ âÿ äèâàíõàíà èøëÿðè, áóíóíëà éàíàøû þëêÿäÿí éûüûëàí ýÿëèð çàòè-àëèëÿðèíèí (õàíûí) ñÿëàùèééÿòèíäÿ ãàëàúàãäûð. 4) Çàòè-àëèëÿðèíèí âÿ îíóí ñöëàëÿñèíèí, åëÿúÿ äÿ îíóí þëêÿñèíèí ãîðóíìàñû ö÷öí Øóøà ãàëàñûíà 500 íÿôÿðëèê Ðóñèéà ãîøóíó ãÿðàðýàù âÿ áàø çàáèòëÿðè èëÿ, [ùàáåëÿ] òîïëàðëà áèðëèêäÿ éåðèäèëÿúÿê, úèääè ìöäàôèÿ ö÷öí èñÿ Ýöðúöñòàí Áàø ùàêèìè øÿðàèò âÿ åùòèéàúà ýþðÿ áó äÿñòÿíè ýöúëÿíäèðÿúÿê âÿ çàòè-àëèëÿðèíèí þëêÿñèíè áöòöí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà ìÿõñóñ îëàí áèð þëêÿ êèìè ùÿðáè ãöââÿ èëÿ ìöäàôèÿ åäÿúÿêäèð.

283

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Òöðêìÿí÷àé òðàêòàòû 15-úè ìàääÿ Øàù ùÿçðÿòëÿðè þç äþâëÿòèíÿ ñàêèòëèéè ãàéòàðìàã âÿ þç òÿáÿÿëÿðèíäÿí ùàçûðêû ìöãàâèëÿ èëÿ áó ãÿäÿð õîøáÿõòëèêëÿðè áàøà ÷àòìûø ìöùàðèáÿäÿ òþðÿäèëìèø áÿäáÿõòëèêëÿðè äàùà äà àðòûðà áèëÿí ùÿð øåéè êÿíàð åòìÿê êèìè õåéèðëè, õèëàñåäèúè íèééÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿðÿê, Àçÿðáàéúàí àäëàíàí âèëàéÿòèí áöòöí ÿùàëèñèíÿ âÿ ìÿìóðëàðûíà áöñáöòöí âÿ òàì áàüûøëàíìà ÿòà åäèð. Ùàíñû äÿðÿúÿéÿ ìÿõñóñ îëìàñûíäàí àñëû îëìàéàðàã îíëàðäàí ùå÷ êÿñ þç ùÿðÿêÿòèíÿ âÿ éà ìöùàðèáÿ ÿðçèíäÿ âÿ éà ðóñ îðäóñóíóí àäû ÷ÿêèëÿí âèëàéÿòè ìöâÿããÿòè òóòäóüó çàìàí äàâðàíûøûíà ýþðÿ òÿãèáÿ, äèíè ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ òÿùãèðÿ ìÿðóç ãàëìàëûäûð. Áóíäàí áàøãà î ìÿëóì âÿ ñàêèíëÿðÿ áó ýöíäÿí áàøëàéàðàã þç àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Èðàí âèëàéÿòèíäÿí Ðóñèéàéà ñÿðáÿñò êå÷ìÿê, ùþêóìÿò âÿ éåðëè ðÿèñëèéèí ùå÷ áèð ìàíå÷èëèéè îëìàäàí îíëàðûí ñàòûëûã ìàëûíà âÿ éà ÿìëàêûíà âÿ ÿøéàëàðûíà ùÿð ùàíñû ýþìðöê âÿ âåðýè ãîéóëìàäàí äàøûíàí ìöëêèééÿòèíè àïàðìàã âÿ ñàòìàã ö÷öí áèð èë âàõò âåðèëèð. 14 äàøûíìàç ìöëêÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, îíóí ñàòûëìàñû âÿ éà îíóí ùàããûíäà þçõîøóíà ñÿðÿíúàì ö÷öí áåø èëëèê ìöääÿò ìöÿééÿí åäèëèð. Ëàêèí áó áàüûøëàíìà ãåéä îëóíàí áèð èëëèê ìöääÿò áàøà ÷àòàíàäÿê ìÿùêÿìÿ úÿçàñû äöøÿí ýöíàù âÿ éà úèíàéÿò èøëÿìèø àäàìëàðà øàìèë åäèëìèð. ñèéàñè èìêàíëàðû éîõ èäè. Òöðêèéÿ äÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéàðàã, ÷àðèçìèí úÿíóáè Ãàôãàçäàêû èøüàëëàðûíû «óäìàëû» îëäó. Áó ùàäèñÿëÿð õàëãûìûç ö÷öí ÷îõ àüðûëû íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ åäèëäè. ×àð Ðóñèéàñû èøüàë åòäèéè Øèìàëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà þçöíÿ õðèñòèàí åòíèê äàéàüûíû òÿìèí åòìÿê, éåíè úÿíóá ãîíøóëàðû – øàù Èðàíû âÿ ñóëòàí Òöðêèéÿñè èëÿ ñÿðùÿä áîéóíúà âàùèä òöðê–ìöñÿëìàí ÿùàëèñè è÷ÿðèñèíäÿ õðèñòèàíëàðëà ìÿñêóíëàøäûðûëìûø õöñóñè ìöùàôèçÿ êîðäîíó éàðàòìàã ö÷öí òÿðèãÿò÷è ðóñëàð âÿ àëìàí êîëîíèñòëÿðèíè òîðïàãëàðûìûçäà éåðëÿøäèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá, Èðàíäàí âÿ Òöðêèéÿäÿí îí ìèíëÿðëÿ åðìÿíè àèëÿñèíè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Èðÿâàí, Íàõ÷ûâàí, Ãàðàáàü âÿ ñ. òîðïàãëàðûíà êþ÷öðìöøäö. 284

1829 èëäÿ ðóñëàð Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà «Åðìÿíè âèëàéÿòè» àäëû èíçèáàòèÿðàçè ãóðóìó éàðàòìûø, áóíóíëà äà Ðóñèéàíûí äÿñòÿéè èëÿ ÿçÿëè òöðê éóðäëàðûíäà åðìÿíè äþâëÿòèíèí éàðàäûëìàñû èøèíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóëàð. Ãåéä îëóíìàëûäûð êè, Ãàðàáàü, Øÿêè âÿ Øèðâàí õàíëûãëàðûíûí èìçàëàìàüà ìÿúáóð îëäóãëàðû ìöãàâèëÿëÿðÿ áàõìàéàðàã, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí áöòþâëöêäÿ äèíú éîëëà, êþíöëëö øÿêèëäÿ Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà èíäèéÿäÿê òàðèõè ÿäÿáèééàòäà, õöñóñÿí äÿ 20 ÿñðèí 50–80úè èëëÿðèíèí ñîâåò òàðèõøöíàñëûüûíäà þçöíÿ êþê ñàëìûø ìöääÿàëàð ùÿãèãÿòÿ óéüóí äåéèëäèð. Ðóñèéàíûí ùÿðáè öñòöíëöéöíÿ áàõìàéàðàã õàëã èøüàë÷ûëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûð, îí ìèíëÿðëÿ ñîéäàøûìûç ùÿëàê îëóð, áèð ÷îõ îáà âÿ êÿíäëÿð äöøìÿíÿ áîéóí ÿéìÿêäÿíñÿ, òÿðêè-âÿòÿí îëóá ãöðáÿò åëëÿðÿ ïÿíàù àïàðìàüû öñòöí òóòóðäóëàð (ìÿñ., ìöùàðèáÿëÿð äþâðöíäÿ Ãàðàáàüûí ÿùàëèñè ö÷ äÿôÿ àçàëìûøäû). Úàð-Áàëàêÿí ÿìÿëèééàòû, ýÿíúÿëè Úàâàä õàíûí áèð àéëûã øèääÿòëè ìöãàâèìÿòè, ãóáàëû Øåéõÿëè õàíûí ìöáàðèçÿñè, Ñèñèàíîâóí Áàêû ãàëà äèâàðëàðû ãàðøûñûíäà ëàéèã îëäóüó úÿçàéà éåòèðèëìÿñè, øÿêèëè Ñÿëèì õàíûí ðóñ ãîøóíëàðûíû Øÿêèäÿí ãîâìàñû âÿ áó êèìè ìöùöì ùàäèñÿëÿð «äèíú éîëëà áèðëÿøìÿ» êîíñåïñèéàñû èëÿ óéóøìóð. ßýÿð áó þëêÿ, õàëã «êþíöëëö» áèðëÿøñÿ èäè, îíäà íÿ 1818–19 èëëÿðèí Øÿìøÿääèë èüòèøàøëàðû îëà áèëÿðäè, íÿ äÿ 1826 èëäÿ áöòöí þëêÿ ðóñ èøüàë÷ûëàðûíà ãàðøû áèð íÿôÿð êèìè àéàüà ãàëõàðäû. 1826 èëèí éàéûíäà õàëãûìûç ñèëàùà ñàðûëàðàã, äåìÿê îëàð êè, áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû ðóñ èøüàë÷ûëàðûíäàí òÿìèçëÿìèøäè. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí âöñÿòèíäÿí ãîðõóéà äöøìöø èìïåðèéà ðÿùáÿðëèéè àíúàã êàðäèíàë äÿéèøèêëèêëÿð àïàðìàãëà, äèéàðà éåíè ÷îõñàéëû ðóñ ãîøóíëàðûíû éåðèòìÿêëÿ öñéàíëàðû éàòûðìûø, òÿøÿááöñö éåíèäÿí þç ÿëèíÿ àëà áèëìèøäè. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, «äèíú éîëëà áèðëÿøäèðèëìèø» ö÷ õàíëûüûí ùþêìäàðëàðûíäàí ùå÷ áèðè ÷àðèçìèí þç òÿÿùùöäëÿðèíÿ õÿéàíÿò åäÿúÿéèíè, îíëàðëà áàüëàäûüû ìöãàâèëÿéÿ ðèàéÿò åòìÿéèá, îíëàðû ùàêèìèééÿòäÿí êÿíàðëàøäûðàúàüûíû õÿéàëëàðûíäàí áåëÿ êå÷èðìèðäèëÿð. Ëàêèí ÷àðèçì áó þëêÿéÿ ñûðô èøüàëìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê íèééÿòëÿðè èëÿ ýÿëìèøäè âÿ éåðëè ôåîäàë ùþêìäàðëàðû èëÿ ùÿð ùàíñû áÿðàáÿðùöãóãëó ìöãàâèëÿ áàüëàìàã àðçóñóíäà äà äåéèëäè. Êöðÿê÷àé òðàêòàòû êèìè ìöãàâèëÿëÿð, ñèëàùëû ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿìèø õàíëûãëàðûí áèð ìöääÿò ôîðìàë øÿêèëäÿ ñàõëàíûëìàñû, ùå÷ äÿ õàíëûã-

ëàð äþâðöíöí ùÿëÿ äÿ äàâàì åòìÿñè äþâðö éîõ, éåíè èøüàë îëóíìóø òîðïàãëàðäà ìþâãåëÿðèíè òàì ìþùêÿìëÿíäèðÿíÿäÿê ÷àðèçìèí ÿë àòäûüû òàêòèêè ýåäèøëÿðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà èìïåðèéàñû òÿðêèáèíÿ ãàòûëìàñûíû ìöñáÿò ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëìàç. ßââÿëà, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ðóñ èøüàë÷ûëàðûíûí ÿëè èëÿ ìÿùâ åäèëäè. Èêèíúèñè âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû âÿ Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû èêè éåðÿ ïàð÷àëàíäû. ×àðèçìèí âÿ Èðàí èøüàë÷ûëàðûíûí òþðÿòäèéè áó òàðèõè ÿäàëÿòñèçëèê, ÷îõ òÿÿññöô êè, èíäèéÿ êèìè äàâàì åòìÿêäÿäèð. ×àð ùþêóìÿòè ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ÿââÿëêè ñèéàñè ãóðóìëàðû ëÿüâ åòäè. Ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìèø õàíëûãëàð òóòóëäóãäàí äÿðùàë ñîíðà – Ýÿíúÿ õàíëûüû 1804 èëäÿ, Áàêû âÿ Ãóáà õàíëûãëàðû 1806 èëäÿ, ãàëàíëàðû èñÿ Ýöëöñòàí ñöëùöíäÿí áèð ãÿäÿð ñîíðà – Øÿêè õàíëûüû 1819 èëäÿ, Øèðâàí õàíëûüû 1820 èëäÿ, Ëÿíêÿðàí õàíëûüû èñÿ 1826 èëäÿ, Èðÿâàí õàíëûüû 1827 èëäÿ ÷àð ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí ëÿüâ îëóíäó. Ñîíóíúó ñèéàñè ãóðóìóí – Èëèñó ñóëòàíëûüûíûí âàðëûüûíà 1844 èëäÿ – Øåéõ Øàìèëèí ñèëàùäàøû âÿ ãîùóìó Äàíèéàë ñóëòàíûí öñéàíûíäàí ñîíðà ñîí ãîéóëäó. Îíëàðûí ÿâÿçèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà êîìåíäàíòëàð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí ÿéàëÿòëÿð ñèñòåìè, êîìåíäàíò öñóë-èäàðÿñè éàðàäûëäû. ßéàëÿòëÿðèí áàøûíäà äóðàí êîìåíäàíòëàð ùÿðáè-èäàðÿ ðÿèñëÿðèíÿ, îíëàð èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ Ãàôãàçûí áàø ðÿèñèíÿ òàáå èäèëÿð. Êîìåíäàíò âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøàí ÷àð çàáèòëÿðè èäàðÿ åòäèêëÿðè ÿðàçèëÿðäÿ ùå÷ äÿ êå÷ìèø õàíëàðäàí àç ùöãóãëó äåéèëäèëÿð. 19 ÿñðèí 20–30-úó èëëÿðèíäÿ ìöñòÿìëÿêÿ îðãàíëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðäèéè òÿäáèðëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí (ÿùàëèíèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðè àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð ùàããûíäà «Ãàéäàëàð» âÿ «Íèçàìíàìÿëÿð», âàõòàøûðû àïàðûëàí êàìåðàë âÿ á. ñèéàùûéààëìàëàð) áàøëûúà ìÿãñÿäè ìöñòÿìëÿêÿ öñóë-èäàðÿñèíè ùÿð âàñèòÿ èëÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿêäÿí, ùþêóìÿò õÿçèíÿñèíèí ýÿëèðëÿðèíè ìöìêöí ãÿäÿð àðòûðìàãäàí èáàðÿò èäè. Ìèëëè-ìöñòÿìëÿêÿ çöëìöíöí ýöúëÿí-

Ïîëàä, àüàú âÿ ýöìöøäÿí äöçÿëäèëìèø òöðê òöôÿíýè. 19 ÿñð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ìÿñè, ñèíôè çèääèééÿòëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñè 19 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ ýöúëö õàëã ÷ûõûøëàðûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. 1831 èëäÿ Òàëûøäà, 1837 èëäÿ Ãóáàäà, 1838 èëäÿ Øÿêèäÿ, 1844 èëäÿ Èëèñóäà âÿ ñ. éåðëÿðäÿ öñéàíëàð áàø âåðäè. Áó öñéàíëàð àçàäëûãñåâÿð õàëãûí àüûð ðóñ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ðåæèìèíÿ ãàðøû åòèðàçû âÿ ìöãàâèìÿòèíèí áàðèç èôàäÿñè èäè.

ßñàñ àïàðûúû ãöââÿñè õàëã êöòëÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí áó ÷ûõûøëàð ÷àð öñóë-èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí àìàíñûçúàñûíà éàòûðûëäû. Áóíóíëà éàíàøû, ùÿìèí ÷ûõûøëàð êîìåíäàíò èäàðÿ÷èëèéèíèí ñÿìÿðÿñèçëèéèíè à÷ûá ýþñòÿðäè. 1840 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà àïàðûëàí èíçèáàòè-èäàðÿ÷èëèê äÿéèøèêëèêëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ êîìåíäàíò èäàðÿ ñèñòåìè ëÿüâ åäèë-

“ßëàùÿçðÿò áóéðóüó” 13 èéóë 1830 èë ãàíóíó Èðàíëà âÿ Îñìàíëû Ïîðòàñû èëÿ óüóðëà áèòèøìèø ìöùàðèáÿëÿð 2 ìöíàñèáÿòèëÿ Ýöðúöñòàí, Çàãàôãàçèéà þëêÿñè âÿ Ãàôãàç âèëàéÿòèíÿ áó ýöí Àëè Ñåíàòà âåðäèéèìèç ôÿðìàíäà øÿðù åäèëìèø õöñóñè ìÿðùÿìÿòè áÿõø åòìÿêëÿ, áèç îðàäà éàøàéàíëàð [àðàñûíäà] Ðóñèéà ùþêóìÿòèíÿ êîðòÿáèè äöøìÿí÷èëèê éîëóíà äöøÿíëÿðÿ âÿ éà áàøãàëàðûíà óéàðàã õÿéàíÿòäÿ ÿëè îëàíëàðëà äà þç äèããÿòèìèçè éåòèðèá îíëàðûí èñëàù îëóíàúàãëàðûíà öìèä áàüëàéàðàã âÿ ýÿëÿúÿêäÿ îíëàðû Ðóñèéàíûí ñàäèã þâëàäëàðûíà ÷åâèðìÿéè àðçóëàéàðàã, îíëàðû áàüûøëàéûá ÿìð åäèðÿì: Õÿéàíÿò, åëÿúÿ äÿ, Ðóñèéà ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû áÿäõàùëûã öñòöíäÿ âÿ ñèéàñè ìöëàùèçÿëÿðÿ ýþðÿ áó þëêÿäÿí Ñèáèðÿ âÿ éà áàøãà éåðëÿðÿ ìÿùêÿìÿñèç ñöðýöí åäèëÿíëÿðèí ùàìûñû ÿââÿë éàøàäûãëàðû éåðëÿðèíÿ ãàéòàðûëñûíëàð âÿ ßëàùÿçðÿòèí èëòèôàòëû ÿôâè èëÿ îíëàðûí ìöñàäèðÿ åäèëìèø ìàëèêàíÿëÿðè èíäè îëäóãëàðû âÿçèééÿòäÿ, þòöá êå÷ÿí èëëÿð ö÷öí ùå÷ áèð ÿâÿç þäÿíèëìÿäÿí îíëàðà ãàéòàðûëñûí, îíëàðà áó ìàëèêàíÿëÿðäÿí, êå÷ìèøäÿêè [ãàíóíè] ãàéäà ÿñàñûíäà, àíúàã éåðëè þëêÿíèí öìóìè èäàðÿñèíÿ çèää îëàí ùÿð úöð ñèéàñè èäàðÿåòìÿ ùöãóãëàðû ÷ûõûëìàãëà èñòèôàäÿ åòìÿê èúàçÿñè âåðèëñèí.

äè, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà êå÷ìèø ÿéàëÿòëÿðèí éåðèíäÿ éàðàäûëìûø ãÿçàëàð ÿñàñÿí Õÿçÿð âèëàéÿòè òÿðêèáèíäÿ áèðëÿøäèðèëäè âÿ ùÿì÷èíèí Ýöðúöñòàí–Èìåðåòèéà ãóáåðíèéàñûíà ãàòûëäû. 1846 èëäÿ Õÿçÿð âèëàéÿòèíèí éåðèíäÿ Øàìàõû ãóáåðíèéàñû, 1850 èëäÿ èñÿ êå÷ìèø Èðÿâàí õàíëûüûíûí éåðèíäÿ Èðÿâàí ãóáåðíèéàñû éàðàäûëäû. Ýÿíúÿ òîðïàãëàðû Ýöðúöñòàí–Èìåðåòèéà ãóáåðíèéàñû òÿðêèáèíäÿ ãàëäû. 1859 èë çÿëçÿëÿñèíäÿí ñîíðà ãóáåðíèéà ìÿðêÿçè Øàìàõûäàí Áàêûéà êþ÷öðöëäö âÿ î, Áàêû ãóáåðíèéàñû àäëàíìàüà áàøëàíäû. Ãóáåðíèéàíûí òÿðêèáèíÿ Øóøà, Íóõà, Ãóáà, Øàìàõû, Áàêû âÿ Ëÿíêÿðàí ãÿçàëàðû äàõèë èäè. Ñîíðàëàð áó ãóáåðíèéàíûí òÿðêèáèíäÿ áèð ñûðà äÿéèøèêëèêëÿð åäèëäè, îíóí áèð ùèññÿñè áàøãà ãóáåðíèéàëàðà âåðèëäè, éåíè Úàâàä âÿ Ýþé÷àé ãÿçàëàðû éàðàäûëäû. 1868 èëäÿ Áàêû, Èðÿâàí âÿ Òèôëèñ ãóáåðíèéàëàðûíà äàõèë åäèëìèø Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí áèð ùèññÿñè ùåñàáûíà éåíè – Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñû éàðàäûëäû. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà éèéÿëÿíìÿñèíèí èëê âàõòëàðûíäàí ÷àðèçì áóðàäà þçöíÿ ìþùêÿì èúòèìàè-ñîñèàë äàéàã éàðàòìàüà ÷àëûøûðäû. Èëê äþâðëÿðäÿ áåëÿ áèð 285

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

äàéàüû êÿíàðäàí ýÿòèðèëÿí åëåìåíòëÿð ùåñàáûíà éàðàòìàüà, éåðëè ùàêèì ñèíèôëÿðèí áèð ùèññÿñèíèí ñèéàñè ñÿáàòëûëûüûíà åòèìàäñûçëûã ýþñòÿðìÿéÿ, îíëàðûí ùöãóãëàðûíû ñàéìàìàüà úÿùäëÿð åäèëäè. 19 ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÷àð ùþêóìÿòè 30-úó èëëÿðèí õàëã ÷ûõûøëàðûíäà ôÿàë èøòèðàêûíà

Íåôò áóðóüó. Áàêû. 19 ÿñðèí ñîíó

286

ýþðÿ éåðëè ùàêèì ñèíèôëÿðè úÿçàëàíäûðìàüà ÷àëûøàðàã, Ãàçàõ, Øÿìøÿääèë âÿ Áîð÷àëû äèñòàíñèéàëàðû àüàëàðûíûí âÿ Õÿçÿð âèëàéÿòèíèí òèéóëäàð áÿéëÿðèíèí òîðïàã ìöëêëÿðèíè õÿçèíÿíèí õåéðèíÿ ìöñàäèðÿ åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðäè. Ëàêèí ñåíàòîð Ãàíóí ëàéèùÿñè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø áó «èñëàùàò»ûí ãàéÿñè êèìè ýþòöðöëìöø «Ìöñÿëìàí øÿðèÿòèíäÿ òîðïàã öçÿðèíäÿ õöñóñè ìöëêèééÿò îëìàìûøäûð» ìöääÿàñû î ãÿäÿð ìÿíàñûç âÿ ýöëöíú èäè êè, ÷àð ùþêóìÿòèíèí áó à÷ûã-àøêàð ñîéüóí÷óëóüó ýöúëö åòèðàçëàðà âÿ òèéóë òîðïàãëàðûíûí ìöñàäèðÿñè èøèíèí äÿðùàë äàéàíäûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. 19 ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí ÷àðèçì éåðëè ôåîäàë ñèëêëÿðè èëÿ èòòèôàã õÿòòèíè ñå÷äè. Ùÿòòà âàõòèëÿ ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí Èðàíà ãà÷ìûø áÿé-õàíëàðûí ìöëêëÿðè âÿ ùöãóãëàðû îíëàðûí þçëÿðèíÿ ãàéòàðûëäû. 1846 èë 6 äåêàáð òàðèõëè ðåñêðèïòè âÿ 1847 èë «Êÿíäëè ÿñàñíàìÿëÿðè» ÷àðèçìèí éåðëè ùàêèì ñèíèôëÿðëÿ ñàçèøÿ ýèðìÿñè äþâðöíöí ìÿíòèãè éåêóíó îëäó. Áó ãàíóíëàðà ÿñàñÿí áÿéëÿð âÿ àüàëàðûí õàíëûãëàð äþâðöíäÿ ÿëëÿðèíäÿ îëàí òèéóë òîðïàãëàðû îí-

ëàðûí òàì õöñóñè ìöëêèééÿòèíÿ âåðèëèð, êÿíäëèëÿðèí ñàùèáêàðëàð ãàðøûñûíäà ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè ãàíóíèëÿøäèðèëèðäè. Ùÿëÿ ÿñðèí èëê ðöáöíäÿ ìöõòÿëèô ðöòáÿëè ÷àð ìÿìóðëàðû (Éåðìîëîâ, Ñòàðêîâ, Ïîíîìàðéîâ âÿ á.) òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø ìöõòÿëèô «ÿñàñíàìÿ»ëÿð êèìè, 1846 èë ãàíóíó âÿ 1847 èë «ßñàñíàìÿ»ëÿðè äÿ òîðïàã âÿ àüà-êÿíäëè ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ÿñàñëû áèð éåíèëèê ýÿòèðìÿäè âÿ ÿñðëÿðäÿí áÿðè ìþâúóä îëàí àãðàð ìöíàñèáÿòëÿðè ãàíóíâåðèúèëèê éîëó èëÿ òÿñáèò åäèëäè. Ãàíóíëàðäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø úöçè éåíèëèêëÿð èñÿ (ìÿñ., ùÿääè-áóëóüà ÷àòìûø ùÿð áèð êÿíäëèíèí (êèøè) 5 äåñéàòèíëèê ïàé òîðïàüû èëÿ òÿìèí åäèëìÿñè âÿ ñ.) êàüûç öçÿðèíäÿ ãàëäû. ×àðèçìèí ñîñèàë-èãòèñàäè ñàùÿäÿ éöðöòäöéö ñèéàñÿòèí ÿëàìÿòäàð õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè, áàøëûúà îëàðàã ùÿðá÷èëÿðäÿí òÿøêèë îëóíìóø éåðëè ÷àð ùþêóìÿò îðãàíëàðûíûí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà ÿñðëÿðäÿí áÿðè ôîðìàëàøìûø ìöðÿêêÿá ìöíàñèáÿòëÿðèí äÿðèíëèéèíÿ áàø âóðà áèëìÿìÿñè, áó èñòèãàìÿòäÿ ùàçûðëàíìûø ãàíóíëàðûí èñÿ ìþâúóä àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìöíàñèáÿòëÿðèí òàíûíìàñû èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿñè èäè. Áóíà áàõìàéàðàã, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû ìåòðîïîëèéà ö÷öí õàììàë ìÿíáÿéèíÿ ÷åâèðìÿéÿ ÷àëûøàí ÷àð Ðóñèéàñû áóðàäà ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðìÿê, î úöìëÿäÿí âàùèä ïóë âÿ þë÷öëÿð ñèñòåìè òÿòáèã åòìÿêëÿ, ìöÿééÿí äþâðëÿðäÿ íèñáÿòÿí ëèáåðàë ýþìðöê ñèéàñÿòè éöðöòìÿêëÿ, ðàùäàðû-äàõèëè ýþìðöéö ýþòöðìÿêëÿ þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíû øÿðòëÿíäèðèðäè. Êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðûíà òÿëÿáàò àðòûð, èìïåðèéà ñÿíàéåñèíèí åùòèéàúëàðû èëÿ áàüëû îëàí êÿíä òÿñÿððöôàòû âÿ ñÿíÿò ñàùÿëÿðè ýåíèøëÿíèð, áó èñÿ ÿìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Àðòûã 19 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà ìàíóôàêòóðà òèïëè ìöÿññèñÿëÿð ìåéäàíà ÷ûõäû. Áåëÿ ìöÿññè-

Ãà÷àã Íÿáè

ñÿëÿðäÿí áèðèíúèñè 1829 èëäÿ Õàíàáàä êÿíäèíäÿ (Íóõà ÿéàëÿòè) ïåòåðáóðãëó ñàùèáêàðëàð òÿðÿôèíäÿí òèêäèðèëìèøäè. Ìöùàðèáÿëÿð âÿ õàëã öñéàíëàðû äþâðöíöí áàøà ÷àòìàñû, íèñáè ñàêèòëèéèí éàðàíìàñû èãòèñàäè äóðóìóí òÿäðèúÿí ñàáèòëÿøìÿñèíÿ, êÿíä òÿñÿððöôàòû, ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàòìûøäû. Àðòûã 1848 èëäÿ (ÀÁØ-äàêûíäàí 11 èë ÿââÿë) Áèáèùåéáÿòäÿ (Áàêû éàõûíëûüûíäà) áóðóã öñóëó èëÿ äöíéàäà èëê íåôò ãóéóñó ãàçûëìûøäû. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà úèääè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè. Òÿùêèì÷èëèê ùöãóãóíóí ëÿüâèíäÿí ñîíðà Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà áàøëàíàí ñÿíàéå éöêñÿëèøè óúãàðëàðäà ìöâàôèã ýåíèø õàììàë ìÿí-

áÿëÿðèíÿ åùòèéàú äîüóðóðäó. Êàïèòàëèçìèí åíèíÿ âÿ äÿðèíèíÿ èíêèøàôûíûí ýåäèøèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí èìïåðèéà ñÿíàéåñè èëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè ñûõëàøûð, ÿíÿíÿâè òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðè ýåíèøëÿíèð, õàììàë èñòåùñàë åäÿí éåíè ñÿíàéå ñàùÿëÿðè ìåéäàíà ýÿëèðäè. 19 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Õàíàáàääà (Íóõà ãÿçàñû) ìîñêâàëû ñÿíàéå÷èëÿð Àëåêñåéåâ âÿ Âîðîíèí ãàðäàøëàðû 432 äÿçýàùû, 500 ôÿùëÿñè îëàí âÿ èëëèê ìÿùñóë èñòåùñàëû 500 ìèí ðóáëà ÷àòàí èïÿê åìàëû ôàáðèêèíèí ÿñàñûíû ãîéäóëàð. 1855–65 èëëÿðäÿ Ýÿäÿáÿéäÿ ìèñÿðèòìÿ çàâîäëàðû, åëÿ ùÿìèí äþâðëÿðäÿ Äàøêÿñÿí êîáàëò, Çÿéëèê àëóíèò çàâîäëàðû èøÿ äöøäö. 1859 èëäÿ Ñóðàõàíûäà Êîêîðåâ âÿ Ãóáîíèíèí, 1853 èëäÿ Úàâàä Ìÿëèêîâóí àü íåôò çàâîäëàðû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. 70-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû ñÿíàéå ðàéîíóíäà 47 àü íåôò çàâîäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1864 èëäÿ íåôò ñÿíàéåñèíäÿ êÿíäëèëÿðèí èúáàðè ÿìÿéèíäÿí èñòèôàäÿíèí âÿ 1872 èëäÿ èëòèçàì ñèñòåìèíèí ëÿüâè áó ìöùöì òÿñÿððöôàò ñàùÿñèíèí èíêèøàôûíà úèääè òÿêàí âåðäè. Êÿíääÿ èñÿ éåíè èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû äàùà ëÿíý ýåäèðäè. 1861 èëäÿ Ðóñèéàäà òÿùêèì÷èëèê ùöãóãóíó ëÿüâ åòìÿéÿ ìÿúáóð îëàí ÷àðèçì óúãàðëàðäà êÿíäëè èñëàùàòëàðûíûí êå÷èðèëìÿñèíè ëÿíýèäèðäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàí êÿíäèíäÿ íàòóðàë âåðýèëÿðèí ëÿüâè, îíëàðûí ïóë âåðýèëÿðè èëÿ ÿâÿçëÿíìÿñè àíúàã 1852–57 èëëÿðäÿ ðåàëëàøäûðûëäû. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà 1870 èëäÿ êå÷èðèëÿí êÿíäëè èñëàùàòû þç ìÿçìóíó, ìèãéàñû âÿ ìÿãñÿäëÿðèíÿ ýþðÿ 1861 èë èñëàùàòûíäàí õåéëè ôÿðãëÿíèðäè. ×àð ùþêóìÿòè ïàé òîðïàãëàðûíûí ñàùèáêàðëàðäàí ñàòûí àëûíìàñû (âûêóïó) ö÷öí Àçÿðáàéúàí êÿíäëèëÿðèíÿ âÿñàèò áóðàõìûðäû âÿ áó ðåýèîíäà ïàé òîðïàãëàðûíûí ñàòûí àëûíìàñû ìÿúáóðè äåéèëäè. Öìóìèééÿòëÿ, 1870 èë 14 ìàé «ßñàñíàìÿ»ñè Àçÿðáàéúàíäà ôåîäàë – àñûëû ìöíàñèáÿòëÿðè ÿñëèíäÿ ëÿüâ åòìÿäè. Áó ÿñàñíàìÿ öçðÿ ïàé òîðïàãëàðûíûí ñàòûí àëûíìàñûíà ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí 14 ìàé «ßñàñíàìÿ»ñè àíúàã Àçÿðáàéúàí êÿíä ÿùàëèñèíèí òÿõìèíÿí ö÷äÿ áèðèíè òÿøêèë åäÿí ñàùèáêàð êÿíäëèëÿðèíÿ àèä îëóá, êÿíä èñòåùñàë÷ûëàðûíûí 70%-ÿ ãÿäÿðèíè òÿøêèë åäÿí õÿçèíÿ êÿíäëèëÿðèíÿ òîõóíìóðäó. Ëàêèí 1870 èë 14 ìàé «ßñàñíàìÿ»ñèíèí ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿäèéèíè äÿ äåìÿê îëìàç. Áöòöí ìÿùäóäëóãëàðûíà áàõìàéàðàã, 1870 èë èñëàùàòû îáéåêòèâ îëàðàã êÿíääÿ áàçàð èãòèñàäèééàòû ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàéûëìàñû âÿ èíêèøàôû ö÷öí äà-

ùà ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûðäû. Êÿíääÿ ÿìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðè äàùà äà ýåíèøëÿíèð, ÿìòÿÿ èñòåùñàëûíà êå÷ÿí òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðèíèí ñàéû ýåòäèêúÿ àðòûðäû. Áöòöí áóíëàð èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ êÿíääÿ òÿáÿãÿëÿøìÿ âÿ ãöòáëÿøìÿíè, òîðïàãäàí ìÿùðóì îëàí êÿíäëèëÿðèí ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíÿ àõûøìàñûíû ýöúëÿíäèðìÿéÿ, ñèíôè çèääèééÿòëÿðè êÿñêèíëÿøäèðìÿéÿ áèëìÿçäè. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà, õöñóñÿí äÿ éöçèëëèéèí ñîí îòóçèëëèéèíäÿ òèúàðÿò ÿêèí÷èëèéè ýåíèø ìèãéàñ àëìûø, òàì áàçàð éþíöìëö ïàìáûã÷ûëûã, òöòöí÷öëöê, öçöì÷öëöê ñàùÿëÿðè ôîðìàëàøìûø, áó ñàùÿëÿðäÿ õàììàëûí èëêèí åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè – ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ çàâîäëàðû, òÿíáÿêè ôàáðèêëÿðè, øÿðàá âÿ àðàã çàâîäëàðû ìåéäàíà ÷ûõìûøäû. Íåôò Áàêûñû èëÿ éàíàøû Éåëèçàâåòïîë (Ýÿíúÿ), Èðÿâàí, Øóøà, Íàõ÷ûâàí, Øÿêè, Øàìàõû, Äÿðáÿíä, Ëÿí-

Íåôò ôîíòàíû. Áàëàõàíû. 1885 èë

êÿðàí øÿùÿðëÿðè òÿäðèúÿí ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíÿ ÷åâðèëèð, Êöðäÿìèð, Ùàñûëëû (èíäèêè Áèëÿñóâàð), Àüäàø, Úàâàä âÿ ñ. éåðëÿðäÿ öìóìþëêÿ ÿùÿìèééÿòëè éàðìàðêàëàð ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûðäû. Áèð òÿðÿôäÿí ÿìòÿÿ èñòåùñàëûíûí ýåíèøëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ýåíèø áàçàðëàðà ÷ûõìàã åùòèéàúû, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ èìïåðèéàíûí ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíèí óúóç õàììàëà âÿ èø÷è ãöââÿñèíÿ òÿëÿáàòûíûí íÿòèúÿñè êèìè 1883 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç äÿìèð éîëóíóí Òèôëèñ–Áàêû õÿòòèíèí èøÿ ñàëûíìàñû, áèð ãÿäÿð ñîíðà Áèëÿúÿðè–Ìàùà÷ãàëà õÿòòè âàñèòÿñèëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà äÿìèðéîëëàðû øÿáÿêÿñèíÿ ãîøóëìàñû, ÷àé âÿ Õÿçÿð äÿíèç ýÿìè÷èëèéèíèí òÿðÿããèñè äÿ ÿìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äàùà äà èíêèøàô åäÿðÿê ÿìòÿÿ-êàïèòàëèñò ìöíàñè287

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áÿòëÿðèíÿ êå÷ìÿñèíè, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûíûí äöíéà èãòèñàäèééàòû äþâðèééÿñèíÿ ãîøóëìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðèðäè. 80-úè èëëÿðèí 2-úè éàðûñûíäàí åòèáàðÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéå ïàìáûã÷ûëûüû, áèéàí êþêö èñòåùñàëû, öçöì÷öëöê, áàü÷ûëûã, òöòöí÷öëöê ñàùÿëÿðè ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ öìóìèìïåðèéà ñÿíàéåñèíèí òÿëÿáàòûíà óéüóíëàøûð, ùÿìèí ñàùÿëÿðäÿ ÿìòÿÿ èñòåùñàëû ìåéëè ýåòäèêúÿ ýöúëÿíèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðè áó âÿ éà äèýÿð êÿíä òÿñÿððöôàòû èñòåùñàëû öçðÿ èõòèñàñëàøûð, òÿêìèë êÿíä òÿñÿððöôàòû àëÿòëÿðèíèí òÿòáèãè ýåíèøëÿíèðäè. Áóíëàðûí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ êÿíääÿ ìöðÿêêÿá, äÿðèí ñîñèàë ïðîñåñëÿð ýåäèð, éÿíè êàïèòàëèñò úÿìèééÿòèíèí ñèíèôëÿðè – ãîë÷îìàãëàð âÿ êÿíä ìóçäóðëàðû ìåéäàíà ÷ûõûð, êÿñáêàðëûã, î úöìëÿäÿí ãåéðè-ÿêèí÷è êÿñáêàðëûã ýöúëÿíèðäè. Êÿíä áóðæóàçèéàñû áàøëûúà îëàðàã ãîë÷îìàãëàðäàí, þç òÿñÿððöôàòëàðûíû éåíè öñóëëà ãóðìàüà íàèë îëìóø ìöëêÿäàðëàðäàí, ñÿëÿì÷èëÿðäÿí, âàðëû êÿíäëèëÿðäÿí èáàðÿò èäèñÿ, êÿíä ìóçäóðëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè úöçè ïàé òîðïàüû îëàí, ëàêèí ùÿìèí òîðïàãëà äîëàíà áèëìÿéèá ìóçäëó èøÿ ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëàí éîõñóëëàðäàí èáàðÿò èäè. Ñÿëÿì êàïèòàëû Àçÿðáàéúàí êÿíäèíäÿ èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðèíè áèð ãÿäÿð ëÿíýèòñÿ äÿ, î, ïóë äþâðèééÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèðäè. Àçÿðáàéúàí êÿíäèíäÿ ÷îõ úöçè èñòèñíàëàðëà ñûðô ñÿëÿì÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëàíëàð éîõ äÿðÿúÿñèíäÿ èäèëÿð. Ëàêèí êÿíääÿ ôåîäàë ãàëûãëàðûíûí ìþâúóäëóüó (òîðïàüûí ÿêñÿð ùèññÿñèíèí õÿçèíÿíèí âÿ ìöëêÿäàðëàðûí ÿëèíäÿ ñàõëàíûëìàñû, äþâëÿò âÿ áÿéëÿðèí õåéðèíÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðèí ãàëìàñû âÿ ñ.) êàïèòàëèñò èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíû ëÿíýèäèðäè. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà áó éåíè èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðè êÿíääÿ þçöíÿ ÷îõ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ éîë à÷ûðäû. Êå÷ìèø ôåîäàë çöëìöíöí ñàõëàíûëìàñû, îíà éåíè ãîë÷îìàã – éîõñóë çèääèééÿòëÿðèíèí ÿëàâÿ îëóíìàñû, ìöñòÿìëÿêÿ ÿñàðÿòè Øèìàëè Àçÿðáàéúàí êÿíäèíäÿ ñèíôè ìöíàñèáÿòëÿðè äàùà äà êÿñêèíëÿøäèðèðäè. ×àðèçìèí áþéöê úèää-úÿùäëÿ éöðöòäöéö ãàáà ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòè, õöñóñÿí äÿ êå÷ìèø Úàð-Áàëàêÿí áþëýÿñèíäÿ ìöñÿëìàí éåíýèëîéëàðûí âÿ á. çîðëà õðèñòèàíëàøäûðûëìàñû 1863 èëäÿ Çàãàòàëàäà Ùàúû Ìóðòóçóí áàø÷ûëûüû èëÿ ýöúëö àíòèðóñ õàëã öñéàíûíà ñÿáÿá îëäó. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ ÿñðèí ñîíóíà éàõûí êÿíäëèëÿðèí ôåîäàë, ãîë÷îìàã âÿ ìèëëè çöëìÿ ãàðøû ùÿðÿêàòû ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíèð, áÿçè éåðëÿðäÿ à÷ûã ñèëàùëû øÿêèë àëûðäû. 19 ÿñðèí 288

ñîíóíäà êÿíääÿ ñèíôè ìöáàðèçÿíèí ÿí ãàáàðûã èôàäÿñè ãà÷àã÷ûëûã ùÿðÿêàòû èäè. Ãà÷àã Íÿáè, Ãà÷àã Êÿðÿì, Äÿëè ßëè, Ãà÷àã Ñöëåéìàí, Ãà÷àã Éóñèô âÿ á. êèìè ÿôñàíÿâè õàëã ãèñàñ÷ûëàðû óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ Çÿíýÿçóð, Íàõ÷ûâàí, Ãàçàõ, Ýÿíúÿ âÿ ñ. ÿðàçèëÿðäÿ ÷àð öñóë-èäàðÿñèíÿ, áÿéëÿðÿ, ãîë÷îìàãëàðà ãàðøû áàðûøìàç ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûëàð. Èñëàùàòäàí ñîíðàêû äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñèíäÿ, õöñóñÿí íåôò ñÿíàéåñèíäÿ ýöúëö úàíëàíìà ùèññ îëóíóðäó. Íåôò ñÿíàéåñèíäÿ áèð ñûðà òåõíèêè éåíèëèêëÿðèí òÿòáèãèíäÿí ñîíðà áàøëàíàí áó úàíëàíìà (ÿýÿð 1864 èëäÿ Áàêûäà 539 ìèí ïóä íåôò ÷ûõàðûëìûøäûñà, 1869 èëäÿ áó ýþñòÿðèúè 1685 ìèí ïóäà ÷àòäû) íåôò âåðÿí òîðïàãëàðûí ìöçàéèäÿ (àóêñèîí) éîëó èëÿ õöñóñè ñàùèáêàðëàðà âåðèëìÿñèíäÿí (1872) ñîíðà äàùà äà ñöðÿòëÿíäè. Áàëàõàíû, Çàáðàò âÿ ñ. íåôò÷ûõàðìà ðàéîíëàðûíäà èëê íåôò ôîíòàíëàðû (1873–74), éåíè çÿíýèí íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí èøÿ ñàëûíìà-

Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâ

ñû, ôÿùëÿ ãöââÿñèíèí óúóçëóüó, òÿêìèë òåõíèêè öñóë âÿ äèýÿð âàñèòÿëÿð íåôò ùàñèëàòûíûí ñöðÿòëÿ àðòìàñûíû òÿìèí åäèð, ùÿì éåðëè âÿ Ðóñèéà, ùÿì äÿ õàðèúè êàïèòàëû ìàãíèò êèìè áó ýÿëèðëè ñàùÿéÿ úÿçá åäèðäè. Íåôò èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ôèðìàëàðûí ñàéû èëáÿèë àðòûðäû. ßýÿð 1873 èëäÿ Áàêûäà 12 áåëÿ ôèðìà âàðäûñà, 1899 èëäÿ îíëàðûí ñàéû 140-à ÷àòìûøäû (áóíëàðäàí 15-è èðè ôèðìà èäè). ßýÿð 1875 èëäÿ úÿìèñè 5,2 ìëí. ïóä íåôò ÷ûõàðûëìûøäûñà, 1901 èëäÿ Áàêû ðàéîíóíäà 667,1 ìëí. ïóä íåôò ùàñèë îëóíìóøäó êè, áó äà áöòöí äöíéà íåôò ùàñèëàòûíûí éàðûñûíäàí ÷îõóíà, Ðóñèéà íåôòèíèí èñÿ 95%-èíÿ áÿðàáÿð èäè. Àð-

òûã 19 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàí íåôò ñÿíàéåñè íåôò ùàñèëàòû öçðÿ äöíéàäà áèðèíúè éåðÿ ÷ûõìûøäû. Åéíè çàìàíäà Ñàáóí÷ó, Ñóðàõàíû âÿ Áèáèùåéáÿò êèìè ÿñàñ íåôò ðàéîíëàðûíûí èñòèñìàðû ñàùèáêàðëàðà áþéöê ýÿëèð ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûðäû. Ìÿñ., 1879 èëäÿ éàðàäûëìûø Íîáåë ãàðäàøëàðû ôèðìàñûíûí èëêèí êàïèòàëû 3 ìëí. ðóáëà áÿðàáÿð èäèñÿ, 11 èë ñîíðà áó ìÿáëÿü 15 ìëí. ðóáëà ÷àòìûøäû. Íåôò ùàñèëàòû èëÿ éàíàøû íåôò åìàëû ñÿíàéåñè äÿ ýåòäèêúÿ ýåíèø ìèãéàñ àëûðäû. 1873 èëäÿí Áàêûäà Ãàðà øÿùÿð àäëû éåíè ñÿíàéå ðàéîíóíóí ÿñàñû ãîéóëäó. Ñîíðàëàð çàâîäëàð âÿ ôàáðèêëÿð Ãàðà øÿùÿðäÿí êÿíàðäà – Êåøëÿ âÿ Àü øÿùÿðäÿ äÿ ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàäû. 1890 èëäÿ Áàêûäà 148 íåôòàéûðìà çàâîäó âàð èäè. 1899 èëäÿ áóðàäà 88 àü íåôò, 4 áåíçèí, 5 ñöðòêö éàüû âÿ ñ. çàâîäëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1880–1900 èëëÿð ÿðçèíäÿ Ðóñèéàäà ìàçóò èñòåùëàêû 37 äÿôÿ àðòàðàã 7 ìëí. ïóääàí 264 ìëí. ïóäà ÷àòìûøäû. Áó äþâðäÿ íÿãëåòìÿ èìêàíëàðûíûí ìÿùäóäëóãëàðûíà áàõìàéàðàã Áàêûäàí íåôò ìÿùñóëëàðûíûí àïàðûëìàñû ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíèðäè. Àðòûã 1883 èëäÿ Áàêû íåôòè Ðóñèéà áàçàðëàðûíäàí Àìåðèêà íåôòèíè ñûõûøäûðûá ÷ûõàðäû âÿ òÿäðèúÿí Àâðîïà âÿ Àñèéà áàçàðëàðûíäà õàðèúèëÿðëÿ ðÿãàáÿòÿ áàøëàäû. Àâðîïàíûí áÿçè þëêÿëÿðèíäÿ (Àëìàíèéà, Àâñòðèéà) Áàêû íåôòè èëÿ èøëÿéÿí íåôòàéûðìà ìöÿññèñÿëÿðè òèêèëäè. 1897– 1907 èëëÿðäÿ òèêèëèá áàøà ÷àòäûðûëìûø Áàêû–Áàòóì íåôò êÿìÿðè Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí èõðàú èìêàíëàðûíû õåéëè ýåíèøëÿíäèðäè. Íåôò ùàñèëàòûíûí ñöðÿòëè àðòûìû òåçëèêëÿ – 80-úè èëëÿðèí 2-úè éàðûñûíäà «ìàçóò áþùðàíûíà» (áó áþùðàí äþâðöíäÿ Áàêû ñÿíàéå÷èëÿðè ñàòûø îëìàìàñû öçöíäÿí âÿ ìàçóò àìáàðëàðûíû áîøàëòìàã ìÿãñÿäè èëÿ 26 ìëí. ïóä ìàçóòó éàíäûðìûøäûëàð), 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èñÿ äàùà ýåíèø ìèãéàñëû íåôò èñòåùñàëû áþùðàíûíà ñÿáÿá îëäó. Ãèéìÿòëÿðèí êÿñêèí ñóðÿòäÿ àøàüû äöøìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó áþùðàí çàìàíû èñòåùñàëûí ñöðÿòëÿ òÿìÿðêöçëÿøìÿñè, èíùèñàð áèðëèêëÿðèíèí éàðàíìàñû, ñÿíàéå âÿ áàíê êàïèòàëëàðûíûí ãîâóøìàñû ïðîñåñè ýåäèðäè. ßýÿð 1889 èëäÿ èðè ôèðìàëàðûí ?-íèí ïàéûíà áöòöí íåôò ùàñèëàòûíûí 75%-è äöøöðäöñÿ, 1901 èëäÿ áó ðÿãÿì 87%-ÿ ÷àòìûøäû. 1880 èëäÿ áöòöí Áàêû íåôò ùàñèëàòûíûí úÿìè 1,9%-èíè âåðÿí Íîáåë ãàðäàøëàðû ôèðìàñû 1890 èëäÿ ùàñèëàòûí 20%-èíÿ íÿçàðÿò åäèðäè. 1901 èëäÿ Áàêû íåôò ñÿíàéåñèíÿ ãîéóëàí âÿñàèòèí 89%-è

AZßÐÁÀÉÚÀÍ (165 ìëí. ðóáë) ñÿùìäàð êàïèòàëûí ïàéûíà äöøöðäö. 1884 èëäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø Áàêû Íåôò Ñÿíàéå÷èëÿðè Ãóðóëòàéû, 1893 èëäÿ éàðàäûëìûø «Áàêû Àü Íåôò Çàâîä÷óëàðûíûí Èòòèôàãû» (íåôòàéûðìàíûí 97%-è áó «Èòòèôàã»ûí ÿëèíäÿ èäè) Áàêû íåôò ñÿíàéåñè ðàéîíóíóí ùÿéàòûíäà áþéöê ðîë îéíàéûðäû. 19 ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí áàøëûúà ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëìèø íåôò ñÿíàéåñè èëÿ éàíàøû äèýÿð èñòåùñàë ñàùÿëÿðè – ìèñÿðèòìÿ, ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ, èïÿêñàðûìà âÿ ñ. äÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð, éåíè ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûðäû. Áàêû íÿèíêè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí, î úöìëÿäÿí äÿ áöòöí Ãàôãàçûí ÿí èðè ñÿíàéå ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèøäè. 1897 èëäÿ Áàêû ãóáåðíèéàñû ÿùàëèñèíèí 20%-è (òÿãð. 112 ìèí íÿôÿð) áóðàäà úÿìëÿøìèøäè. 1889–1902 èëëÿð ÿðçèíäÿ òÿêúÿ ýÿëìÿëÿðèí ùåñàáûíà áó øÿùÿðèí ÿùàëèñè 21,6 ìèí íÿôÿð àðòìûøäû. Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð øÿùÿðëÿðè äÿ ñöðÿòëÿ áþéöéöðäö. Áÿçè øÿùÿðëÿð öçðÿ ÿùàëèíèí àðòûìû 63–147% èäè. ßñðèí ñîíóíà éàõûí Ãóáà øÿùÿðèíäÿ 18 ìèí, Øàìàõûäà 23 ìèí, Íóõàäà 26 ìèí, Øóøàäà 26 ìèí, Éåëèçàâåòïîëäà 34 ìèí àäàì éàøàéûðäû. Èãòèñàäèééàò ñàùÿñèíäÿ áàø âåðÿí ìöùöì ïðîñåñëÿð ñîñèàë ùÿéàòäà ÿùÿìèééÿòëè íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Àçÿðáàéúàíäà éåíè èúòèìàè-èãòèñàäè ôîðìàñèéàíûí ñèíèôëÿðè – áóðæóàçèéà âÿ ôÿùëÿ ñèíôè ìåéäàíà ÷ûõäû. Áàøëûúà îëàðàã íåôò ñÿíàéå÷èëÿðèíäÿí, äèýÿð ôàáðèê âÿ çàâîä ñàùèáêàðëàðûíäàí èáàðÿò îëàí Àçÿðáàéúàí áóðæóàçèéàñû èëê âàõòëàðäàí þç òÿðêèáèíÿ ýþðÿ ÷îõìèëëÿòëè èäè. Îíóí òÿðêèáèíÿ àçÿðáàéúàíëûëàðëà (Ù.Ç.Òàüûéåâ, Ì.Íàüûéåâ, Ø.ßñÿäóëëàéåâ, À.Ãóëèéåâ, Ù.Äàäàøîâ âÿ á.) éàíàøû, ðóñëàð (Êîêîðåâ, Øèáàéåâ, Ãóáîíèí âÿ á.), åðìÿíèëÿð (Ã.Ì.Ëèàíîçîâ, À.È.Ìàíòàøåâ, Ãóêàñîâ âÿ á.) âÿ ñ. äàõèë èäèëÿð. Êàïèòàëèçì äþâðöíäÿ, ùÿð éåðäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàí ìèëëè áóðæóàçèéàñûíûí äà ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàë èçàôè ýÿëèð ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöá èñòèñìàðà ÿñàñëàíûðäû. Áó áóðæóà íöìàéÿíäÿëÿðè þç ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ìÿíàôåëÿðè èëÿ ÷àð ùþêóìÿò äàèðÿëÿðèíÿ áàüëû èäèëÿð. Ëàêèí îíëàðûí áèð ÷îõó Àçÿðáàéúàíûí òàðèõèíäÿ ìöòÿðÿããè ðîë îéíàìûøäû. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè, ìààðèôè, ìèëëè-ìÿäÿíè øöóðó âÿ èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíäà ìèëëè áóðæóàçèéàíûí ìöòÿðÿããè ðîëó øöáùÿñèçäèð (òÿêúÿ Ù.Ç.Òàüûéåâèí ôÿàëèééÿòèíè õàòûðëàìàã êèôàéÿòäèð). Éåíè úÿìèééÿòèí äèýÿð ñèíôèíèí – ôÿùëÿ ñèíôèíèí ôîðìàëàøìàñûíûí áàøëûúà ìÿí-

áÿëÿðè Øèìàëè Àçÿðáàéúàí êÿíäè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí, Øèìàëè Ãàôãàçäàí, Âîëãàáîéóíäàí àõûá ýÿëÿí êÿñáêàðëàðäàí èáàðÿò èäè. Áóðæóàçèéà êèìè, Àçÿðáàéúàí ôÿùëÿ ñèíôè äÿ èëê âàõòëàðäàí ÷îõìèëëÿòëè ñèíèô êèìè ôîðìàëàøûðäû. Àçÿðáàéúàí ôÿùëÿ ñèíôèíèí áàøëûúà äÿñòÿëÿðè Áàêû íåôò ñÿíàéåñè, ìåòàë åìàëû, äàü-ìÿäÿí, éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè, ýÿìè òÿìèðè ìöÿññèñÿëÿðè, äÿìèð éîëó ôÿùëÿëÿðè èäèëÿð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí ôÿùëÿ ñèíôèíèí àíúàã Áàêû ïðîëåòàðèàòûíäàí èáàðÿò îëäóüóíó äöøöíìÿê äöçýöí äåéèë. Àçÿðáàéúàí ãÿçàëàðûíäà éåðëÿøÿí ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà äà áàøëûúà îëàðàã ìóçäëó ÿìÿéèí ñàòûøû ùåñàáûíà äîëàíàí õåéëè àäàì âàð èäè. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ 19 ÿñðèí ñîíóíà éàõûí Àçÿðáàéúàí ãÿçàëàðûíäà ôÿùëÿëÿðèí ñàéû éöç ìèí íÿôÿðÿ ÷àòûðäû. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà êàïèòàëèñò úÿìèééÿòèíèí éåíè ñèíèôëÿðèíèí ôîðìàëàøìàÂ.Ëåãêîáûòîâóí Øèðâàí ÿéàëÿòè ùàããûíäà ìÿëóìàòû Øèðâàíäà ùàêèì îëàí òöðêìÿí äèëè áöòöí Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìûøäûð âÿ áèçëÿðäÿ àäÿò öçðÿ òàòàð äèëè àäëàíäûðûëûð; î, òöðê äèëè èëÿ î ãÿäÿð éàõûíäûð êè, ùÿð èêè õàëã áèð-áèðèíè áàøà äöøÿ áèëèð. Áó äèë Çàãàôãàçèéàäà òöðêè àäëàíûð…[Î] ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè èëÿ çÿíýèíëÿøìèøäèð, îëäóãúà õîøàýÿëÿí, àâàçëû (áèð äèë êèìè) ñå÷èëèð; âÿ ÿýÿð áóðàéà îíó þéðÿíìÿéèí àñàí îëäóüóíó ÿëàâÿ åòñÿê, îíóí îðàäà Àâðîïàäà ôðàíñûç äèëè êèìè ýåíèø èøëÿíìÿñè òÿÿúúöáëö ýþðöíìÿìÿëèäèð. ñû Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõèíäÿ ìöùöì ùàäèñÿ îëóá, Àçÿðáàéúàí òöðê ìèëëÿòèíèí òÿøÿêêöë òàïìàñûíû øÿðòëÿíäèðèðäè. Áó ìèëëÿòèí òÿðêèáèíÿ ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð âÿ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿð (ñÿíàéå, òèúàðÿò âÿ êÿíä áóðæóàçèéàñû, ìöëêÿäàðëàð, ôÿùëÿëÿð, êÿíäëèëÿð, ñÿíÿòêàðëàð, ðóùàíèëÿð âÿ á.) äàõèë èäè. Úÿìèééÿòèí ìåéäàíà ÷ûõàí éåíè ñèíèôëÿðè àðàñûíäà çèääèééÿòëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àðòûã 19 ÿñðèí 70úè èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíäà ñèíôè ÷àðïûøìàëàð ýåíèøëÿíèðäè. 1872 èëèí ìàéûíäà Ýÿäÿáÿé ìèñÿðèäÿíëÿðèíèí, 1880–81 èëëÿðäÿ Áàêû òÿíáÿêè ôàáðèêè ôÿùëÿëÿðèíèí, ùàáåëÿ ÷ÿëëÿê÷èëÿðèí èëê òÿòèëëÿðè áàø âåðäè. 1891 èëèí äåêàáðûíäà Áàêûäà áàøëàíàí ôÿùëÿ òÿòèëèíäÿ 5 ìèí íÿôÿðÿäÿê àäàì èøòèðàê åäèðäè. 90-úû èëëÿð ÿðçèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ Áàêûíûí òÿíáÿêè ôàáðèêëÿðèíäÿ, Íóõàíûí èïÿê ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ,

Ýÿäÿáÿé ìèñÿðèòìÿ çàâîäóíäà, Áàíêÿ âÿòÿýÿëÿðèíäÿ, Àáøåðîíóí ìöõòÿëèô ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ âÿ ñ. éåðëÿðäÿ ôÿùëÿ ÷ûõûøëàðû îëäó. Ëàêèí êîðòÿáèè, ãåéðè-ìöòÿøÿêêèë õàðàêòåðëè áó òÿòèëëÿðèí ùàìûñûíäà àíúàã èãòèñàäè òÿëÿáëÿð èðÿëè ñöðöëöðäö. 80–90-úû èëëÿðäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíäà ìàðêñèñò ÿäÿáèééàòû éàéûëìàüà áàøëàéûð, èëê ôÿùëÿ äÿðíÿêëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûðäû. 1885 èëèí éàíâàðûíäà Áàêûäà ïîëèñ «Êîììóíèñò ïàðòèéàñûíûí ìàíèôåñòè»íè àøêàðà ÷ûõàðìûøäû. 1888 èëäÿ áóðàäà èëê ôÿùëÿ äÿðíÿéè òÿøêèë îëóíìóøäó. Áàêûäà 1896/97 èëäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ 1899 èëäÿ ñàéû 6-éà ÷àòàí ñîñèàë-äåìîêðàò äÿðíÿêëÿðèíäÿ Ì.Ìÿììÿäéàðîâ, Á.Äàäàøîâ, Ì.Ãàñûìîâ âÿ á. ãàáàãúûë àçÿðáàéúàíëû ôÿùëÿëÿð äÿ èøòèðàê åäèðäè. Èëê ñîñèàë-äåìîêðàò äÿðíÿêëÿðè ôÿùëÿëÿðèí ýÿëÿúÿê èíãèëàáè ÷ûõûøëàðû ö÷öí çÿìèí ùàçûðëàñà äà, Áàêûäà äÿðíÿêëÿðèí ýöíäÿëèê ìÿãñÿäéþíëö èøèíè òÿøêèë åäÿúÿê ìÿðêÿçèí îëìàìàñû áó ïðîñåñè ëÿíýèäèðäè. Èãòèñàäèééàò ñàùÿñèíäÿêè èíêèøàô Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè ñàùÿñèíäÿêè èðÿëèëÿéèøëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Áó äþâðöí ìÿäÿíèééÿòè ö÷öí ðåàëèñò, ìààðèô÷è ìåéëëÿðèí ýöúëÿíìÿñè ñÿúèééÿâèäèð. Ýþðêÿìëè åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè À.Áàêûõàíîâ, Ì.Ø.Âàçåù, Ì.Ú.Òîï÷óáàøîâ, Ìèðçÿ Êàçûì áÿé, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ãàñûì áÿé Çàêèð âÿ á. î äþâðöí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò àëÿìèíäÿ þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ èç ãîéìóøäóëàð. Ìèðçÿ Øÿôè Âàçåùèí (1796–1852) èíúÿ ëèðèêàñû, ñàòèðàñû òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà äåéèë, ùÿì÷èíèí Ãÿðáäÿ äÿ òàíûìûøäûð. Îíóí øÿðãèëÿðè áèð ñûðà äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ îëóíàðàã óçóí èëëÿð áîéó Àâðîïàíû ùåéðÿòÿ ýÿòèðìèøäèð. Àçÿðáàéúàíëû àëèìëÿð Ì.Ú.Òîï÷óáàøîâ âÿ Ìèðçÿ Êàçûì áÿé øÿðãøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿêè åëìè èøëÿðè èëÿ áöòöí äöíéàäà øþùðÿò òàïìûø, Ðóñèéà øÿðãøöíàñëûüûíûí áàíèëÿðè îëìóøëàð. 19 ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí òàðèõøöíàñëûã åëìèíäÿ áþéöê úàíëàíìà ùèññ îëóíóðäó. À.Áàêûõàíîâóí «ÝöëöñòàíèÈðÿì»è, Ìèðçÿ Àäûýþçÿë áÿéèí, Ìèðçÿ Úàìàë Úàâàíøèðèí Ãàðàáàü õàíëûüûíûí òàðèõèíÿ, Êÿðèì àüà Ôàòåùèí Øÿêè õàíëàðûíûí òàðèõèíÿ ùÿñð åòäèêëÿðè òàðèõè-õðîíèêàë ÿñÿðëÿðè âÿ ñ. áó äþâðöí ìÿùñóëóäóð. 19 ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíûí äåéèë, áöòöí Øÿðãèí èúòèìàè ôèêèð âÿ ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíèí åëÿ áèð ñàùÿñè éîõäóð êè, îðàäà áþéöê äðàìàòóðã, ôèëîñîô, øàèð Ì.Ô.Àõóíäîâóí (1812–78) òÿñèðè äóéóëìàñûí. Î, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ áèð íå÷ÿ ÿäÿáè æàíðûí 289

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿñàñûíû ãîéìóø, ÿäÿáèééàòûìûçäà ðåàëèñò úÿðÿéàíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, ýåð÷ÿêëèéèí îëäóüó êèìè ýþñòÿðèëìÿñè, èúòèìàè ùÿéàòûí åéáÿúÿðëèêëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ñàùÿñèíäÿ ÿâÿçñèç èø ýþðìöøäöð. Áó äþâðäÿ ýåíèø èíêèøàô òàïìûø Àçÿðáàéúàí ñàòèðèê øåðèíèí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Ãàñûì áÿé Çàêèð (1784– 1857) èäè. Î äþâðöí èúòèìàè-ñîñèàë ùÿéàòûíûí áÿëàëàðû Çàêèð ñàòèðàñûíûí áàøëûúà ùÿäÿôè èäè. Ìÿùç áó äþâðäÿ þìðöíöí 37 èëèíè ñÿéàùÿòëÿðÿ ñÿðô åäèá Ùèíäèñòàíäàí Ñóäàíà ãÿäÿð íå÷ÿ-íå÷ÿ þëêÿ ýÿçìèø Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíè êèìè úîüðàôèéà÷û, åòíîãðàô, òàðèõ÷è âÿ øàèð, ãàðàáàüëû Ãÿìáÿð âÿ ìóüàíëû ßâÿç êèìè óñòàä ðÿññàìëàð éåòèøìèø, Òèôëèñäÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ èëê ãÿçåòëÿð – «Òàòàð õÿáÿðëÿðè» (1832), «Ãàôãàçûí áó òÿðÿôèíèí ÿõáàðû» (1841–46) ãÿçåòëÿðè ÷àï îëóíìàüà, äöíéÿâè áèëèêëÿð éàéûëìàüà áàøëàìûøäûð. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà ýöúëö èðÿëèëÿéèø áàø âåðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöòÿðÿããè ÿíÿíÿëÿðèíè ÿõç åäèá çÿíýèíëÿøäèðÿí ýöúëö äåìîêðàòèê çèéàëûëàð ôîðìàëàøìûø, ÿäÿáèééàò âÿ åëìèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòìèø, ìèëëè òåàòð, êèòàáõàíàëàð, éåíè ãÿçåòëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. 1872 èëäÿ Áàêûäà ÷àüäàø Àçÿðáàéúàí ìèëëè òåàòðûíûí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. 1875 èëäÿí Ù.Á.Çÿðäàáè ìèëëè Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíûí èëêè ñàéûëàí «ßêèí÷è» ãÿçåòèíè íÿøð åòäèðìÿéÿ áàøëàäû, 1894 èëäÿ Í.Íÿðèìàíîâ Áàêûäà èëê Àçÿðáàéúàí êöòëÿâè êèòàáõàíà-ãèðàÿòõàíàñûíûí ÿñàñûíû ãîéäó. Îíëàð, ùàáåëÿ Í.á.Âÿçèðîâ, Ñ.ß.Øèðâàíè, Ñ.Ãÿíèçàäÿ, Ù.á.Ìàùìóäáÿéîâ, Ð.á.ßôÿíäèéåâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Õ.á.Íàòÿâàí âÿ á. Àçÿðáàéúàí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà éåíè-éåíè ñÿùèôÿëÿð à÷äûëàð. Ìÿäÿíèééÿòèìèçèí ìöòÿðÿããè íöìàéÿíäÿëÿðè ìèëëè âÿ ñèíôè çöëìÿ, ìþâùóìàòà ãàðøû ÷ûõàðàã ìààðèô÷è, äåìîêðàòèê äöíéàýþðöøö ìþâãåéèíäÿ äóðóðäóëàð. Áó äþâðäÿ Ñåéèä âÿ Úÿëàë Öíñèçàäÿ ãàðäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíàí «Çèéà», «Çèéàé-è Ãàôãàçèéà», «Êÿøêöë» êèìè òöðêäèëëè, Áàêû ñÿðìàéÿäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëàí «Êàñïè», «Áàêèíñêèéå èçâåñòèéà», «Áàêó», «Áèðæåâûéå âåäîìîñòè» âÿ ñ. ðóñäèëëè ãÿçåòëÿð Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ùÿéàòûíäà ýåäÿí ïðîñåñëÿðèí èøûãëàíäûðûëìàñûíäà, ìèëëè øöóðóí îéàíìàñûíäà, ìèëëè þçöíöäÿðêèí âÿ ìèëëè áèðëèéèí ýöúëÿíìÿñèíäÿ àç ðîë îéíàìûðäû. Ù.Í.Ùÿñÿíîâ

290

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 19 ÿñðèí 30–50-úè èëëÿðèíäÿ. Ñîñèàë-èãòèñàäè âÿçèééÿò Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè êÿíä òÿñÿððöôàòû – ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã èäè. Òÿêúÿ êÿíä ÿùàëèñè äåéèë, øÿùÿð ÿùàëèñèíèí äÿ áèð ùèññÿñè ÿêèí÷èëèê, áàü÷ûëûã, áîñòàí÷ûëûã âÿ äèýÿð êÿíä òÿñÿððöôàòû ñàùÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó. 19 ÿñðèí 30–50 èëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äÿìéÿ òîðïàãëàðûíäà âÿ ãèñìÿí äÿ ñöíè ñóâàðìà ÿñàñûíäà áóüäà, àðïà, ÷ÿëòèê âÿ áàøãà äÿíëè áèòêèëÿðëÿ éàíàøû, òåõíèêè áèòêèëÿð, î úöìëÿäÿí ïàìáûã, òöòöí ÿêèëèðäè. Áàðàìà áåúÿðèëèð âÿ ìöõòÿëèô ìåéâÿëÿð éåòèøäèðèëèðäè. 1837–40 èëëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàíûí Õîé ìàùàëûíäà áåúÿðèëÿí ïàìáûã þç êåéôèééÿòèíÿ ýþðÿ áöòöí Èðàíäà èñòåùñàë åäèëÿí ÿí éàõøû ïàìáûã íþâö ùåñàá îëóíóð. Áèð ÷îõ øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ íàð, ùåéâà, àëáàëû, ÿðèê, øàôòàëû, àëìà, àðìóä, ïöñòÿ, áàäàì, ãîç, ôûíäûã âÿ ìöõòÿëèô íþâ öçöì éåòèøäèðèëèðäè. Ìàðàüà âÿ Óðìèéà áþëýÿëÿðèíäÿ éöêñÿê êåéôèééÿòëè êèøìèø ùàçûðëàíûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí Èðàíäà òàõûë÷ûëûã âÿ ìåéâÿ÷èëèê ðåýèîíëàðûíäàí áèðè èäè âÿ ÿéàëÿòäÿí òàõûëëà éàíàøû, ãóðó ìåéâÿ äÿ èõðàú åäèëèðäè. Áîéà÷ûëûãäà ãûçûë áîéà, èíäèãî âÿ ñ. ìöõòÿëèô áîéàã ìàääÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí ìàëäàðëûã ÿùàëèíèí ìöùöì ìÿøüóëèééÿòèíè òÿøêèë åäèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèòè îòóðàã ùÿéàò ñóðÿí ÿùàëèéÿ äÿ ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëìàüà èìêàí âåðèðäè. ßëäÿ åäèëÿí êöëëè ìèãäàðäà éóí, ýþí-äÿðè þëêÿäÿ êå÷ÿ, éÿùÿð ùàçûðëàíìàñûíà, íÿôèñ õàë÷àëàð, øàë âÿ ñ. èñòåùñàëûíà èøëÿíèðäè. Øÿùÿðëÿðèí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí ñÿíÿòêàðëàð þëêÿäÿ èñòåùëàê åäèëÿí ÿñàñ ñÿíàéå ìàëëàðûíûí áàøëûúà èñòåù÷àë÷ûëàðû èäèëÿð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà éàðàíìûø íèñáè ñàêèòëèê ñÿíÿòêàðëûãäà ìöÿééÿí úàíëàíìà éàðàòìûøäû. Ëàêèí þëêÿéÿ Àâðîïàäàí ñÿíàéå ìàëëàðû àõûíû ñÿíÿòêàðëûüûí ÿí ìöùöì ñàùÿñè îëàí òîõóúóëóã ö÷öí çÿðáÿ èäè. Òÿáðèç âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ èñòåùñàë îëóíìóø ïàð÷àëàð Úÿíóáè Ãàôãàçäà, î úöìëÿäÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà ìàëèê îëäóüó ÿíÿíÿâè áàçàðû ùÿëÿ èòèðìÿìèøäè âÿ áóíà ýþðÿ þç èñòåùñàë ýöúöíö ìöÿééÿí äÿðÿúÿëÿ ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäè. Õàë÷à, êå÷ÿ âÿ ñ. èñòåùñàë ñàùÿëÿðè èñÿ õàðèúè ìàëëàðûí ðÿãàáÿòèíÿ ìÿðóç ãàëìàäûüû ö÷öí äàõèëè âÿ õàðèúè áàçàðûí òÿëÿáàòû èëÿ ÿëàãÿäàð èíêèøàô åäèðäè. Úÿíóáè

Àçÿðáàéúàíäà õàë÷à÷ûëûã ìÿðêÿçëÿðèíäÿí îëàí «Ìèéàíÿäÿ åëÿ áèð éåð éîõ èäè êè, îðàäà õàë÷à èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëìàñûíëàð». Òÿáðèç þçöíöí éöêñÿê êåéôèééÿòëè éóí ìàëëàðû, èïÿê ïàð÷àëàðû èëÿ ìÿøùóð èäè. Òÿáðèçäÿ áàðàìàà÷àí, èïÿê, ïàìáûã âÿ êÿòàí ïàð÷àëàð òîõóíàí, ñàáóí áèøèðÿí, ÷èíè ãàáëàð âÿ ñ. ùàçûðëàéàí Õîé, Óðìèéà âÿ Ãàðàáàüäà áÿñèò äÿ îëñà, øöøÿ ãàáëàð èñòåùñàë åäÿí ìöÿññèñÿëÿð ìþâúóä èäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ àéðû-àéðû õûðäà èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí ñåõ òÿøêèëàòëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Þëêÿäÿ ìóçäëó ÿìÿêäÿí èñòèôàäÿ îëóíàí ìàíóôàêòóðà òèïëè ìöÿññèñÿëÿð äÿ èíêèøàô åäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, áèð òÿðÿôäÿí ïàìáûã, èïÿê, éóí ïàð÷à èñòåùñàë åäÿí ñÿíÿò ñàùÿëÿðè òÿíÿççöë åäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ õàë÷à òîõóíìàñû, ýþí-äÿðè èñòåùñàëû âÿ ñ. ñà-

Õàë÷à. Éóí. Òÿáðèç. 19 ÿñð

ùÿëÿð àðòûð, õàë÷à÷ûëûã êèìè ìöùöì âÿ ýåíèø éàéûëìûø ñàùÿäÿ èñÿ ùÿëÿëèê èëê àääûìëàð àòûëûð, éÿíè éåíè êàïèòàëèñò èñòåùñàë öñóëóíóí èíêèøàôû áàøëàéûðäû. Ëàêèí áöòöí áó äÿéèøèêëèêëÿð ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ çèääèééÿòëè áèð øÿðàèòäÿ ýåäèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Ìàðàüà, Óðìèéà, Çÿíúàí øÿùÿðëÿðèíèí ìÿìóëàòëàðû ùÿì äàõèëè âÿ ùÿì äÿ õàðèúè áàçàðëàðà ÷ûõàðûëûðäû. Õàë÷àëàðû, èïÿéè âÿ ïàìáûã-êÿòàí ïàð÷àëàðû èëÿ ìÿøùóð îëàí Òÿáðèçèí òèúàðÿò ÿùÿìèééÿòè áþéöê èäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð äàéàíäûðûëäûíäàí ñîíðà Ðóñèéà èëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Áÿùñ åäèëÿí äþâðäÿ Èðàíûí

Ðóñèéà, Òöðêèéÿ âÿ Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ òèúàðÿòèíäÿ Òÿáðèçèí õöñóñè ÷ÿêèñè éöêñÿê èäè. Òèúàðÿò éîëëàðû ãîâøàüûíäà éåðëÿøÿí Òÿáðèç øÿùÿðè Èðàíûí ÿí áþéöê òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè èäè. 30-úó èëëÿðäÿ Èðàíäà îëìóø áèð íÿôÿð ÿúíÿáè þç õàòèðÿëÿðèíäÿ éàçûðäû: «Àâðîïà èëÿ òèúàðÿòäÿ Èðàíûí áàø øÿùÿðè, øöáùÿñèç, Òÿáðèçäèð». Ìèéàíÿ þç õàë÷àëàðû, Ìàðàüà âÿ Óðìèéà òöòöíö âÿ êèøìèøè, Õîé ýåéèì ìàëëàðû èëÿ ìÿøùóð èäè. Áàçàðëàð äàõèëè âÿ õàðèúè òèúàðÿòäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Øÿùÿð ÿùàëèñèíèí èñòåùëàêû ö÷öí ëàçûì îëàí òàõûë âÿ äèýÿð êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû êÿíäëÿðäÿí ýÿòèðèëèðäè. Èðè øÿùÿðëÿðÿ ÿéàëÿòèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿí ìöõòÿëèô ìÿùñóëëàð ýþíäÿðèëèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí Èðàíûí àéðû-àéðû éåðëÿðèíÿ òàõûë âÿ äèýÿð êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëàðû àïàðûëûðäû. Àâðîïà øèðêÿòëÿðè Òÿáðèçäÿ þç òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíè à÷ìûøäûëàð. 40-úû èëëÿðäÿ Òÿáðèçÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí éàðûäàí ÷îõó õàðèúè êàïèòàë íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ìÿõñóñ èäè. Ëàêèí èõðàúàòäà öñòöíëöê ùÿëÿëèê éåðëè òàúèðëÿðèí ÿëèíäÿ èäè. 1833–1851 èëëÿð ÿðçèíäÿ Òÿáðèçäÿí ýþíäÿðèëÿí ìàëëàðûí éàðûéà ãÿäÿðè Ðóñèéàéà èõðàú åäèëìèøäè. Ðóñèéàéà èõðàú åäèëÿí ìàëëàðûí ìöùöì ùèññÿñèíè ñÿíÿòêàðëûã ìÿùñóëëàðû òÿøêèë åäèðäè. Áó ìÿùñóëëàðûí ÿêñÿðèééÿòè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà ñàòûëûðäû. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí èñÿ áóðàéà çÿôÿðàí, àü íåôò, èïÿê, àç ìèãäàðäà ìèññ âÿ ñ. ýþíäÿðèëèðäè. Èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóø. Àçÿðáàéúàí áàáèëÿð ùÿðÿêàòûíûí ìÿðêÿçè êèìè. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ åëÿ áèð úèääè äÿéèøèêëèê áàø âåðìÿìèøäè. Þëêÿ ÿùàëèñèíèí ÿñàñ ùèññÿñè êÿíäëèëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Øÿùÿðëÿðäÿ éàøàéàí ÿùàëèíèí áþéöê áèð ãèñìè êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè èëÿ, õöñóñèëÿ áàü÷ûëûã âÿ áîñòàí÷ûëûãëà ìÿøüóë îëóðäó. Øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ãàëàí áèð ùèññÿñè èñÿ òàúèðëÿðäÿí, ñÿíÿòêàðëàðäàí âÿ äèýÿð çöìðÿëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Òîðïàã öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿò ôîðìàñû äåìÿê îëàð êè, ÿââÿëêè êèìè ãàëûðäû. Êÿíäëèëÿðèí âÿ òîðïàãëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè éåíÿ äÿ äþâëÿòèí èõòèéàðûíäà èäè. Äþâëÿòÿ ãóëëóã ìöãàáèëèíäÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðÿ áàüëàíûëìûø òèéóë àäëàíàí òîðïàãëàð îíóí ñàùèáèíÿ òàì ìöëêèééÿò ùöãóãó âåðìèðäè, òèéóë ñàùèáè ùÿìèí òîðïàã ñàùÿñèíè áàøãàñûíà ñàòà âÿ éà áàüûøëàéà áèëìÿçäè. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òèéóë òîðïàãëàðû áèð ãàéäà îëà291

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðàã, ùÿð ùàíñû ìöëêè âÿ éà ùÿðáè õèäìÿò ìöãàáèëèíäÿ âåðèëìèøäè. Øàù îòóðàã âÿ éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò ñöðÿí àéðû-àéðû òàéôàëàðà äþâëÿò ãàðøûñûíäà ùÿðáè õèäìÿòÿ ýþðÿ òîðïàã ñàùÿëÿðè áàüûøëàéûðäû. Áöòöí òàéôàíûí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëÿí áó òîðïàãëàð «èëàòè»-åëàò (åëëÿð) òîðïàüû àäëàíûðäû. Òàéôà áàø÷ûëàðû ùÿìèí òîðïàãëàðûí ÿêèí éåðëÿðèíè åëèíîáàíûí öçâëÿðè àðàñûíäà áþëìÿëè èäèëÿð, ÿñëèíäÿ òîðïàãëàð î òàéôà áàø÷ûñûíûí âÿ îíóí éàõûíëàðûíûí èõòèéàðûíäà ãàëûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ôåîäàëëàðûí õöñóñè ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí «ìöëê» ñàùÿëÿðè íèñáÿòÿí àç èäè. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíà äîüðó ìöëê òîðïàãëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè ôåîäàë-çàäÿýàíëàðûí ÿëèíäÿ úÿìëÿíìèøäè. Áó òîðïàãëàðûí ñàùÿñè ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíèðäè. Òîðïàãëàðûí áèð ãèñìè äèíè èäàðÿëÿðÿ (ìÿñúèä, ìÿãáÿðÿ, ìÿäðÿñÿ âÿ ñàèð) ìÿõñóñ «âÿãô» àäëàíàí òîðïàãëàðäàí èáàðÿò èäè. ßðäÿáèëäÿ Øåéõ Ñÿôè ìÿñúèäèíÿ âÿ ìÿãáÿðÿñèíÿ ìÿõñóñ òîðïàãëàð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÿí áþéöê âÿãô òîðïàãëàðû ñàéûëûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿãôëÿðè èäàðÿ åäÿí ðóùàíèëÿð áó òîðïàãëàðûí ÿñàñ ýÿëèðèíè ìÿíèìñÿéèð âÿ áó éîëëà êöëëè ìèãäàðäà ñÿðâÿò òîïëàéûðäûëàð. Îíëàð èðè ÿñèëçàäÿëÿðëÿ éàíàøû, ôåîäàëëàðûí ÷îõ ýöúëö âÿ èìòèéàçëû ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí êÿíäëèëÿðèíèí úöçè ùèññÿñèíèí õöñóñè òîðïàãëàðû âàð èäè. «Õûðäàìàëèê» àäëàíàí áó òîðïàãëàðà äàùà ÷îõ Óðìèéà ÿéàëÿòèíäÿ òÿñàäöô åäèëèðäè. Êÿíäëèëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí òîðïàüû éîõ èäè. Îíëàð äþâëÿòÿ, äèíè âÿ äöíéÿâè ôåîäàëëàðà ìÿõñóñ òîðïàãëàðäà ìÿñêóí èäèëÿð. ßêèí éåðëÿðèíäÿí ïàéäàðëûã èúàðÿñè ÿñàñûíäà èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Êÿíäëèëÿð àòà-áàáàäàí ÿêèá áåúÿðäèêëÿðè òîðïàãëàð öçÿðèíäÿ ñàùèáëèê ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð. 1843 èë ãàíóíó áóíó òÿñäèã åäèðäè âÿ îíëàðû çîðëà ùÿìèí òîðïàãëàðäàí áàøãà éåðÿ êþ÷öðìÿê îëìàçäû. Éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò ñöðÿí ìàëäàð êÿíäëèëÿð èñÿ ÿñàñÿí ãÿáèëÿ áàø÷ûëàðûíûí ìàë-ãàðàñûíû ñàõëàéûðäûëàð. Êÿíäëè áèð ãàéäà îëàðàã, ìÿùñóëëàðûí òÿãðèáÿí éàðûñûíû, èñòåùñàë øÿðòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, áÿçÿí äàùà ÷îõ ùèññÿñèíè òîðïàã ñàùèáèíÿ ðåíòà âÿ äþâëÿòÿ âåðýè êèìè âåðèðäè. Ðåíòà, âåðýè ÿñàñÿí ìÿùñóë âÿ ãèñìÿí äÿ ïóëëà þäÿíèðäè. Ñàõëàíàí ìàë-ãàðà ö÷öí ùÿð ùåéâàí áàøûíà ìöÿééÿí ìÿáëÿü âåðèëèðäè. Êÿíäëèëÿðèí ùÿéàò ñÿâèééÿñè ÷îõ àüûð èäè. Îíëàðûí ÷îõó ïàë÷ûã åâëÿðäÿ éàøàéûðäû. Øÿùÿðèí èìòèéàçëû òÿáÿãÿëÿðèíè èðñÿí 292

Ôÿòÿëè øàù Ãàúàð (1797–1834)

ìöõòÿëèô âÿçèôÿ âÿ àëè ìÿíñÿáëÿðÿ ìÿõñóñ îëàí ÿéàí âÿ ÿøðÿôëÿð òÿøêèë åäèðäèëÿð. Áó ãÿáèëäÿí îëàí èðè òîðïàã ñàùèáëÿðè èãòèñàäè úÿùÿòäÿí äÿ ãöäðÿòëè èäèëÿð âÿ ÿñàñÿí øÿùÿðëÿðäÿ éàøàéûðäûëàð. Ìàùàë âÿ áþëýÿëÿðèí ùàêèìè âÿ äèýÿð äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíäÿ èøëÿéÿíëÿð èñÿ ñàùèá îëäóãëàðû òîðïàã ìöëêëÿðèíäÿ êÿíäëèëÿðè èñòèñìàð åòìÿêäÿí ÿëàâÿ, øÿùÿð ÿùàëèñèíèí – ñÿíÿòêàðëàð, òàúèð âÿ áàøãàëàðûíûí äà äþâëÿò âåðýèëÿðèíèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè âàñèòÿñèëÿ ñîéóëìàñûíäà èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ðóùàíèëÿð äÿ øÿùÿð ÿùàëèñè ùåñàáûíà âàðëàíûðäûëàð. Øÿùÿð ÿùàëèñèíèí äþâëÿò âåðýèñèíÿ úÿëá îëóíàí ùèññÿñè òàúèð âÿ ñÿíÿòêàðëàð èäè. Ñåõ òÿøêèëàòëàðû êèìè òàúèðëÿðèí äÿ þç èòòèôàãû âàð èäè. Øÿùÿðèí ÿí âàðëû âÿ íöôóçëó òàúèðè áó èòòèôàãûí áàøûíäà äóðóð, ìÿëèêöòòöúúàð ëÿãÿáèíè äàøûéûðäû. Ñÿíÿòêàð âÿ òàúèðëÿð àðàñûíäà âåðýèëÿð ìöâàôèã îëàðàã áó òÿøêèëàò âÿ èòòèôàã âàñèòÿñèëÿ áþëöíöðäö. Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèíäÿí ñîíðà Èðàí ùþêóìÿòè þëêÿäÿ äþðä ÿéàëÿòäÿí áèðè îëàí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòèíäÿ áèð ñûðà íöôóçëó âÿ ãöäðÿòëè õàíëàðûí, î úöìëÿäÿí Ìàêó, Óðìèéà, Ýÿðýÿð õàíëàðûíûí ùàêèìèééÿòèíè òàíûìàãëà, îíëàðûí äàõèëè ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ñàõëàìàëû îëäó. Ñèéàñè úÿùÿòäÿí Èðàí äþâëÿòèíÿ òàáå îëàí áó éàðûììöñòÿãèë õàíëûãëàð (Ìàêó õàíëàðû õöñóñèëÿ ãöäðÿòëè îëìóøëàð) ùÿëÿ óçóí ìöääÿò þç äàõèëè ñÿðáÿñòèëèêëÿðèíè

ãîðóéà áèëäèëÿð. Äþâëÿò áó õàíëûãëàðûí äàõèëè èøëÿðèíÿ àç ãàðûøûð, ëàêèí îíëàðäàí âåðýè âÿ ÿñàñÿí ñèëàùëû ãöââÿ òÿëÿá åäèðäè. ßââÿëêè èëëÿðäÿ îëäóüó êèìè, éåíÿ äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû Èðàí äþâëÿòèíè ìöùöì ùÿðáè ãöââÿ èëÿ òÿúùèç åäèðäèëÿð. Ãàúàðëàðûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Èðàí îðäóñóíóí ÿñàñ ïèéàäà âÿ àòëû ùèññÿëÿðèíè ìÿùç Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô òàéôàëàðû – ÿôøàðëàð, øÿãàãèëÿð âÿ åëÿúÿ äÿ Èðàíûí áàøãà éåðëÿðèíäÿ éàøàéàí Àçÿðáàéúàí òöðê òàéôàëàðû âåðèðäèëÿð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû äèýÿð õàíëûãëàð ëÿüâ åäèëìèøäè. Äþâëÿò ëÿüâ åòäèéè õàíëûãëàðûí éåðèíäÿ éàðàäûëìûø âèëàéÿòëÿðÿ ëàçûì áèëäèéè àäàìëàðû ùàêèì òÿéèí åäèðäè. ßéàëÿòëÿðäÿ âàëè âÿçèôÿëÿðèíäÿí òóòìóø âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíÿäÿê, éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí áèð íå÷ÿ õàíëûã ìöñòÿñíà îëìàãëà, áöòöí âÿçèôÿëÿðÿ éåðëè õàíëàð òÿéèí åäèëìÿäèéèíÿ ýþðÿ îíëàð Ãàúàðëàð ñöëàëÿñèíäÿí íàðàçû èäèëÿð. Áèð ÷îõ õàíëàð ñèéàñè ùàêèìèééÿòäÿí êÿíàðëàøäûðûëñàëàð äà, îíëàðûí õàëã êöòëÿëÿðè öçÿðèíäÿêè áèëàâàñèòÿ àüàëûüû òîõóíóëìàç ãàëûðäû. Äåìÿëè, ÿùàëè ùÿì éåðëè õàíëàðûí, ùÿì äÿ ùàêèì ñöëàëÿíèí ýåòäèêúÿ ìþùêÿìëÿíÿí ùàêèìèééÿòèíèí çöëìöíÿ ìÿðóç ãàëûðäû. Äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí ãàíóíñóç ðÿôòàðû õàëãûí âÿçèééÿòèíè äàùà äà àüûðëàøäûðûðäû. Ôÿòÿëè øàùäàí [1796–1834] áàøëàéàðàã, Ãàúàð øàùëàðûíûí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õöñóñè éåð òóòóðäó. Ôÿòÿëè øàù çàìàíûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí «âÿëèÿùäíåøèí» ùåñàá åäèëìèø âÿ «äàðöññÿëòÿíÿ» àäëàíäûðûëàí Òÿáðèç èñÿ ùÿìèøÿ ðÿñìè âÿëèÿùäëÿðèí éàøàéûø éåðè îëìóøäóð. Âÿëèÿùäèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ïàéòàõòûíäà úàíèøèí êèìè îòóðìàñû, øöáùÿñèç, îíóí Èðàí ö÷öí èãòèñàäè âÿ õöñóñèëÿ ñèéàñè ÿùÿìèééÿòèíè ýþñòÿðèðäè. Èëê Ãàúàð øàùëàðû äþâðöíäÿ Òÿáðèç áèð íþâ èêèíúè ïàéòàõò ùåñàá åäèëäèéè ö÷öí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí èãàìÿòýàùëàðû äà áóðàäà éåðëÿøèðäè. Êå÷ÿí ÿñðèí îðòàëàðûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëàí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè âÿçèééÿò ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíèí àç÷îõ íîðìàë éàøàéûøûíà èìêàí âåðìèðäè. ßùàëè, õöñóñèëÿ ñÿíÿòêàðëàð, õûðäà òàúèðëÿð âÿ êÿíäëèëÿð è÷ÿðèñèíäÿ íàðàçûëûãëàð àðòûð âÿ áÿçÿí àéðû-àéðû ÷ûõûøëàð áàø âåðèðäè. Äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí þëêÿäÿ ÿìèíàìàíëûüû ãîðóìàã ÿâÿçèíÿ ñîéüóí÷óëóãëà ìÿøüóë îëìàëàðû, òèúàðÿò éîëëàðûíûí òÿùëöêÿëè îëìàñû âÿ ñ. áó êèìè àìèëëÿð êöòëÿâè ùÿéÿúàíëàðûí áàøëàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áàáè öñéàíëàðû (1848–52) áåëÿ íàðàçûëûãëàðûí òÿçàùöðö îëäó. Áàáèëÿð òÿðèãÿòè çÿìèíèíäÿ ýåíèøëÿíìèø ùÿðÿêàòûí áàíèñè Ñåéèä ßëè Ìÿùÿììÿä îëìóøäóð. Î, 1820 èëäÿ Øèðàçäà ïàìáûã-ïàð÷à àëûá-ñàòàí õûðäà òàúèð àèëÿñèíäÿ äîüóëìóøäó. Áàáûí ÿñàñ èäåéàëàðû îíóí «Áÿéàí» àäëû ÿñÿðèíäÿ èôàäÿ îëóíìóøäóð. Áàáûí ôèêðèíúÿ, èíäèè öëÿìà âÿ ùàêèìëÿðèí çöëìö íÿòèúÿñèíäÿ Èðàí áÿäáÿõòëèê âÿ ÿçèééÿòëÿð äèéàðûíà ÷åâðèëäèéèíäÿí éåíè ïåéüÿìáÿð èìàì Ìåùäèíèí çöùóð åòìÿñè âàõòû ÷àòìûøäûð. Áóíëàðà ÿñàñëàíàðàã î, þçöíö ÿââÿë èìàì Ìåùäèíèí ôèêèðëÿðèíè õàëãà ÷àòäûðìàãäà âàñèòÿñè – Áàá (ãàïû), ñîíðà èñÿ éåíè ïåéüÿìáÿð åëàí åòìèøäè. Öìóìèééÿòëÿ Áàá, þç ôèêèðëÿðèíäÿ òàúèð, ñÿíÿòêàð âÿ êÿíäëèëÿðèí àðçóëàðûíû ÿêñ åòäèðèðäè. Áàáèëèê ôåîäàëëàðà, àëè ðóùàíèëÿðÿ âÿ õàðèúè êàïèòàëà ãàðøû ÷åâðèëìèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà Áàáûí ÷îõëó àðäûúûëû (Çÿíúàíäà Ìîëëà Ìÿùÿììÿäÿëè, Òÿáðèçäÿ ÿðäÿáèëëè Ìîëëà Éóñèô âÿ á.) âàð èäè. Áàáûí àðäûúûëëàðû àðàñûíäà ãàäûíëàð äà âàðäû. Áàá òÿëèìèíäÿ êèøèëÿðëÿ ãàäûíëàð àðàñûíäà áÿðàáÿðëèê åëàí åäèëìÿñè îíà áþéöê ùþðìÿò ãàçàíäûðìûøäû. Ãÿçâèí ìöúòÿùèäè Ùàúû Ìÿùÿììÿä Ñàëåùèí ãûçû Çÿððèíòàú þç çÿêàñû, ñàâàäû, øàèðëèê âÿ íàòèãëèê èñòåäàäû èëÿ öñéàí÷ûëàð àðàñûíäà áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûøäû. Áó àçÿðáàéúàíëû ãûçûí àðäûúûëëàðû îíó Ãöððÿòöëåéí (ýþçöí íóðó) àäëàíäûðûð, õàëã èñÿ Òàùèðÿ (òÿìèçëÿðèí òÿìèçè) äåéÿ ÷àüûðûðäû. Î, 1852 èëäÿ Òåùðàíäà ùàêèì ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ýèçëèíúÿ þëäöðöëäö. 1848 èëäÿ áàøëàíìûø áàáèëÿð ùÿðÿêàòûíûí ÿí úîøãóí äþâðö Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà – Çÿíúàíäà îëìóøäó. 1850 èëèí áàùàðûíäà òÿêúÿ øÿùÿðäÿ áàáèëÿðèí ñàéû 15 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòûðäû. Úèääè ìöáàðèçÿéÿ ùàçûðëàøàí áàáèëÿð 1850 èëèí ìàéûíäà øÿùÿð ãàëàñûíû òóòäóëàð. Øÿùÿð èêè ùèññÿéÿ áþëöíäö: øÿùÿðèí éàðûäàí ÷îõó áàáèëÿðèí ÿëèíÿ êå÷äè, áóðàäà éàøàéàí çàäÿýàíëàð âÿ âàðëûëàð þç åâëÿðèíè òÿðê åäÿðÿê øÿùÿðèí î áèðè ùèññÿñèíÿ ãà÷äûëàð. Âóðóøìàëàðäà áàáèëÿðèí àèëÿ öçâëÿðè äÿ èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ãàäûíëàð èñòåùêàìëàð äöçÿëäèð, êèøèëÿðëÿ éàíàøû äþéöøöðäöëÿð. ßñàñÿí êÿíäëè âÿ ñÿíÿòêàðëàðäàí èáàðÿò îëàí áàáèëÿð è÷ÿðèñèíäÿ òàúèð âÿ ðóùàíèëÿðèí àøàüû òÿáÿãÿñèíÿ ìÿíñóá îëàíëàð äà âàð èäè. Öñéàíà Ìîëëà Ìÿùÿììÿäÿëè áàø÷ûëûã åäèðäè. Ñÿíÿòêàðëàð ãûëûíú, íèçÿ, òöôÿíý, ùÿòòà èêè òîï ùàçûðëàìûøäûëàð. ßòðàô êÿíäëÿðäÿí îëàí ÿùàëè öñéàí÷ûëàðû ýèçëè ñóðÿòäÿ ÿðçàãëà òÿúùèç åäèðäè.

Øàù ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí öñéàíû éàòûðìàã ö÷öí ýþíäÿðèëìèø ùÿðáè ùèññÿëÿð âÿ ôåîäàë äÿñòÿëÿðè èéóíóí ÿââÿëèíäÿ Çÿíúàíû ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð. Áàáèëÿð ùþêóìÿò ãîøóíóíóí èëê ùöúóìóíó óüóðëà äÿô åòäèëÿð. Èéóíóí ñîíóíäà ùþêóìÿò öñéàí÷ûëàð öçÿðèíÿ éåíè ãîøóí ùèññÿëÿðè ýþíäÿðäè. Àüûð èòêèëÿðÿ áàõìàéàðàã, öñéàí÷ûëàð áþéöê ìÿðäëèêëÿ âóðóøóðäóëàð. Áó äþéöøëÿðäÿ ãàäûíëàð áþéöê ôÿäàêàðëûã ýþñòÿðèðäèëÿð. Ôèðäîâñèíèí «Øàùíàìÿ» ÿñÿðèíèí ãÿùðÿìàíûíûí àäû èëÿ Ðöñòÿìÿëè àäëàíäûðûëàí ãàäûíûí èýèäëèéè ìèñèëñèç èäè. Öñéàí÷ûëàðûí äþéöøëÿðäÿ áþéöê ôÿäàêàðëûãëàð ýþñòÿðìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, 1850 èë äåêàáðûí ñîíóíäà Çÿíúàí öñéàíû àìàíñûçëûãëà éàòûðûëäû. Áöòöí Èðàíäà, î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðìèø áàáèëÿð öñéàíû ìþâúóä èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðäÿí, ñèéàñèèíçèáàòè ãóðóëóøäàí íàðàçû ãöââÿëÿðèí þëêÿíèí êàïèòàëèçìÿ êå÷èä äþâðö ÿðÿôÿñèíäÿ áàø âåðÿí èëê ñèëàùëû ÷ûõûøëàðûíäàí èäè. Áàáèëÿð ùÿðÿêàòûíûí êöòëÿëÿðèí îéàíìàñûíäà, ýÿëÿúÿêäÿ þëêÿäÿ ìþâúóä ãóðóëóøà ãàðøû ìöáàðèçÿíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëäó. 1848–1852 èëëÿðäÿ áöòöí Èðàíäà áàáèëÿð ùÿðÿêàòû ìÿüëóá åäèëñÿ äÿ þëêÿäÿ, åëÿúÿ äÿ, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà Áàáûí òÿðÿôäàðëàðûíûí ñàéû ùÿëÿ ÷îõ èäè âÿ îíóí èäåéàñû þçöíÿ éåíè òÿðÿôäàðëàð ãàçàíûðäû. Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ áàáèëÿðèí ñàéû èêè ìèëéîíó þòìöø âÿ áó ùÿðÿêàò éåíè-éåíè ÷ûõûøëàð ö÷öí þðíÿê îëìóøäó. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ôÿðãëè îëàðàã Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìààðèôèí èíêèøàôûíäà úèääè èðÿëèëÿéèø éîõ èäè. ßââÿëëÿðäÿ îëäóüó êèìè, 19 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà äà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà èëêèí òÿùñèëè ìÿêòÿáëÿð âåðèðäè. Áó ìÿêòÿáëÿð øÿùÿðëÿðäÿ âÿ ãèñìÿí èðè êÿíäëÿðäÿ à÷ûëûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äà ÿñðëÿðäÿí áÿðè ìþâúóä îëàí îðòà âÿ éà àëè òÿùñèë îúàãëàðû ìÿäðÿñÿëÿð ùåñàá îëóíóðäó. Ìÿäðÿñÿëÿð òÿê Òÿáðèçäÿ äåéèë, áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ – Õîé, Óðìèéà, ßðäÿáèë âÿ Ìàðàüàäà äà âàðäû. Ìÿäðÿñÿ øàýèðäëÿðè, áèð ãàéäà îëàðàã, òÿùñèë àëäûãëàðû ìöääÿò ÿðçèíäÿ (10-12 èëÿäÿê) åëÿ áóðàäàúà éàøàéûðäûëàð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éåíè ìÿêòÿáëÿðèí òÿñèñ åäèëìÿñè âÿ öìóìèééÿòëÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ÷îõ áþéöê ÷ÿòèíëèê âÿ ìàíåÿëÿðëÿ öçëÿøèðäè. Ãàúàðëàð äþâëÿòè ìààðèô èøèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè. Áèð íå÷ÿ éåíè òèïëè ìÿêòÿáèí à÷ûëìàñû âÿ ãûñà ìöääÿòëè ôÿàëèééÿòè éàëíûç àéðû-àéðû âÿòÿíïÿðâÿð çèéàëû âÿ òàúèðëÿðèí

ñÿéè, õÿðúëÿðè, ìÿùäóä õåéðèééÿ âÿñàèòè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäó. Åëì. Òàðèõøöíàñëûã. Øàù èñòèáäàäû øÿðàèòèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà åëìè èíêèøàô åòäèðìÿê äåìÿê îëàð êè, ìöìêöí äåéèëäè. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, ÿíÿíÿâè åëì ñàùÿëÿðèíäÿ àç-÷îõ èðÿëèëÿéèøè ýþðìÿê ìöìêöí èäè. 19 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òàðèõøöíàñëûã åëìè ñàùÿñèíäÿ áèð ñûðà ÿñÿðëÿð éàçûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí òàðèõøöíàñëûüûíäà Ìÿùÿììÿä Ðÿçè Òÿáðèçèíèí (1808–1869) «Çèíÿò öò-òÿâàðèõ» àäëû ñàëíàìÿñè ìöùöì éåð òóòóð. Î, òÿáðèçëè Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Øÿôèíèí îüëóäóð. Ì.Ì.Øÿôè øàù ñàðàéûíà éàõûí øÿõñëÿðäÿí îëìóøäóð. Îüëó Ì.Ðÿçè äÿ ñàðàéäà ùöñí-ðÿüáÿò ãàçàíìûøäû. Î, àíà äèëèíäÿí áàøãà ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíè äÿ ìöêÿììÿë áèëèðäè. Ì.Ðÿçè åéíè çàìàíäà éàõøû õÿòòàò âÿ èñòåäàäëû áèð øàèð èäè. Îíóí ÿñÿðè ìöãÿääèìÿ, èêè ùèññÿ âÿ íÿòèúÿäÿí èáàðÿòäèð. Ñàëíàìÿäÿ Ðóñèéà–Èðàí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí áÿùñ åäèëÿðêÿí Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà äà ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. Î, Ôÿòÿëè øàùû íÿçÿðäÿ òóòàðàã éàçûðäû êè, òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí ýåäèøèíäÿ ùþêìäàð ÿñàñ ðîë îéíàéûð.

Ñöëòàíèééÿ ìÿñúèäè. Çÿíúàí

Ìÿùÿììÿä Ñàäèã Ìÿðâÿçèíèí ñàëíàìÿñè «Úàùàíàðà» àäëàíûð. Ìÿðâÿçè Ìÿøùÿä øÿùÿðèíäÿ òÿùñèë àëìûø, ñîíðàëàð Èðàãäà éàøàìûø âÿ âÿòÿíÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà Ôÿòÿëè øàùûí ñàðàéûíäà ñàëíàìÿ÷èëèéÿ áàøëàìûøäû. Ìÿðâÿçè ùÿì äÿ «Ùöìà» òÿõÿëëöñö èëÿ øåèðëÿð éàçìûøäûð. Îíóí áó ñàëíàìÿñèíäÿ 1796–1826 èëëÿð àðàñûíäà áàø âåðìèø 30 èëëèê òàðèõè ùàäèñÿëÿð ÿùàòÿ îëóíóð. Áóðàäà Ðóñèéà–Èðàí àðàñûíäàêû ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà äàèð ìàðàãëû ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð. ßáäöððÿççàã Äöíáöëöíöí (1762– 1827/28) «Ùþêìäàðûí øàíëû èøëÿðè» àäëû ÿñÿðè õöñóñè ìàðàã äîüóðóð. ß.Äöíáöëöíöí áó ÿñÿðè 1826 èëäÿ Òÿáðèç ìÿòáÿÿñèíäÿ èøûã öçö ýþðìöøäöð. «ÌÿàñèðèÑóëòàíèééÿ»äÿ Ãàúàð òàéôàëàðûíûí òàðèõè 293

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êþêëÿðè, ÛÛ Øàù Àááàñûí îíëàðû Ìÿðâÿ, Ýÿíúÿéÿ âÿ Èðàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíÿ êþ÷öðìÿñè, Àüà Ìÿùÿììÿä Øàù Ãàúàðûí ùÿéàòû âÿ þëäöðöëìÿñè, Ôÿòÿëè øàùûí 1797 èëäÿ òàõòà ÷ûõìàñû äþâðöíäÿí áÿùñ îëóíóð. ß.Äöíáöëöíöí ÿñÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíà äàèð ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. ßäÿáèééàò. Áÿùñ åäèëÿí äþâðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äà ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê îëàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû ýåíèø éàéûëìûøäû. Áóðàäà àøûã éàðàäûúûëûüû õöñóñè éåð òóòóð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Ãàðàáàü âÿ äèýÿð ìàùàëëàðûíäà àøûã Úàìàë âÿ áàøãàëàðû àøûã ïîåçèéàñû ÿíÿíÿëÿðèíè óüóðëà äàâàì åòäèðèðäèëÿð. 19 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ïîåçèéàíûí èíêèøàôûíäà Ùåéðàí õàíûì (18 ÿñðèí ñîíëàðû–19 ÿñðèí 60-úû èëëÿðè) áþéöê ðîë îéíàìûøäû. Îíóí øÿõñèééÿòè, ùÿéàòû, äîüóì âÿ þëöì òàðèõè

÷ûõìûø, øàèðÿäÿí àéðûëìûøäûð. Þìðö èçòèðàá è÷èíäÿ êå÷ìèø Ùåéðàí õàíûì àúûíàúàãëû ùÿéàòûíäàí áåëÿ øèêàéÿò åäèð: Îëóáäó ãÿì éàòàüû øàä ýþðäöéöí êþíëöí, Äàüûëäû ãöññÿäÿí àáàä ýþðäöéöí êþíëöí.

Òÿõìèíÿí 80 èë þìöð ñöðìöø áó à÷ûã ôèêèðëè, çÿíýèí ìÿíÿâèééàòëû, èñòåäàäëû øàèðÿíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí ìÿëóì îëóð êè, î, äþâðöíöí éàõøû òÿùñèë ýþðìöø, áèëèêëè ãàäûíû îëìóøäóð. Ùåéðàí õàíûìûí áèçÿ éàäèýàð ãàëìûø 4500 áåéòëèê äèâàíûíà òîïëàíìûø, êëàññèê øåðèìèçèí ìöõòÿëèô æàíðëàðûíäà éàçûëìûø ëèðèê øåðëÿðè áóíó àéäûí ñöáóò åäèð. Ùåéðàí õàíûì éàðàäûúûëûüûíäà ùóìàíèñò ìåéëëÿð, çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò, çöëì âÿ ñîñèàë ÿäàëÿòñèçëèéÿ åòèðàç ìîòèâëÿðè ýöúëöäöð. Î, øåèð ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñàäèã

Ìàðàüà

ùàããûíäà ýåíèø âÿ äÿãèã ìÿëóìàò éîõäóð. Øàèðÿíèí þç ÿñÿðëÿðèíäÿêè ãåéä âÿ èøàðÿëÿðäÿí ìÿëóì îëóð êè, î, Íàõ÷ûâàíäà àíàäàí îëìóø, Äöíáöëè-Êÿíýÿðëè òàéôàñûíäàí ÷ûõìûøäûð. Ùåéðàí õàíûì þç ÿñÿðëÿðèíè Àçÿðáàéúàí âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçìûøäûð. Î, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçäûüû ãÿçÿëëÿðäÿí áèðèíäÿ þçöíöí ÿñë-íÿúàáÿòè, òàéôàñû âÿ ùàðàëû îëìàñû ùàããûíäà áó áåéòëÿðè éàçìûøäûð: Ñîðóøóðñàí íÿñÿáèíè áó éàçûã Ùåéðàíûí, Áèð ßëè õÿäèìèäèð, úöìëÿ úÿùàíÿ áèëäèð. Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí ÿòðàôûíà ÷àòñà íÿñÿáè, ßñëèíÿ âàðñàí ÿýÿð òàèôÿñè Äöíáöëèäèð.

Ùåéðàí õàíûì óçóí ìöääÿò Òÿáðèçäÿ éàøàìûø, ñàðàé àäàìëàðûíäàí êèìÿñÿ ÿðÿ ýåòìèø, ëàêèí áó øÿõñ ÿùäèíÿ âÿôàñûç 294

îëìóø, ÿðóçóí îéíàã, àùÿíýäàð, ùåúà âÿçíèíÿ éàõûí áÿùðëÿðèíäÿ ñàäÿ õàëã äèëèíäÿ éàçìûøäûð. Áóíó îíóí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø ÿñÿðëÿðè äÿ ñöáóò åäèð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 19 ÿñðèí 60–90-úè èëëÿðèíäÿ ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàò. Òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàëàðû. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òàõû÷ûëûã, ìàëäàðëûã âÿ áàü÷ûëûã êÿíä òÿñÿððóôàòûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿââÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, éåíÿ äÿ Èðàíäà ÿñàñ òàõûë èñòåùñàëû âÿ ñàòûøû áàçàðëàðûíäàí áèðè îëàðàã ãàëûðäû. Áóðàäà õàðèúè áàçàð ìàääÿëÿðè, ãèñìÿí òöòöí èñòåùñàëû ýåíèøëÿíèðäè. Áóíëàðûí ùåñàáûíà òàõûë ÿêèíè ñàùÿñè íèñáÿòÿí àçàëûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òÿáèè úîüðàôè øÿðàèò ìàëäàðëûüûí èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàäûðäû. Èðèáóéíóçëó ãàðà-

ìàë âÿ ãîéóí÷óëóãäàí ÿðçàã ìÿùñóëëàðû èëÿ áÿðàáÿð èëäÿ éöç ìèíëÿðëÿ ïóä éóí, äÿðè âÿ ñ. ÿëäÿ åäèëèðäè êè, áóíäàí äà õàë÷à-ïàëàç òîõóíóð, øÿùÿðëÿðäÿ øàë, ýþíäÿðè ìÿìóëàòû âÿ ñ. ùàçûðëàíûðäû. Áó ìÿùñóëëàð éà õàììàë øÿêëèíäÿ, éà äà èëêèí åìàëäàí êå÷äèêäÿí ñîíðà õàðèúÿ, ÿñàñÿí Ðóñèéàéà èõðàú åäèëèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òîðïàãëàðûí ÿñàñ ùèññÿñè äþâëÿòèí ìöëêèééÿòèíäÿ èäè. Õàëèñÿ àäëàíàí áó òîðïàãëàðäàí èäàðÿ åäèëìÿñè éàðûòìàç ùàëäà îëäóüóíäàí 1886 èëäÿ øàù äþâëÿò òîðïàãëàðûíûí ñàòûëìàñû ùàããûíäà ôÿðìàí âåðäè. Áó ôÿðìàíäàí ñîíðà ÷îõëàðû õàëèñÿ òîðïàãëàðûíû ñàòûí àëìàüà áàøëàäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà îëàí áåëÿ òîðïàãëàð ÿñàñÿí øàùçàäÿëÿðÿ, õàíëàðà âÿ ðóùàíèëÿðÿ ñàòûëûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òîðïàüû ÿêèááåúÿðÿí êÿíäëèëÿð èñÿ éåíÿ äÿ òîðïàãäàí ìÿùðóì èäèëÿð. Îíëàðûí àç áèð ùèññÿñèõûðäàìàëèê êÿíäëèëÿð òîðïàã ìöëêèééÿòèíÿ ìàëèê èäè. Êÿíäëèëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè òîðïàãñûç èäè âÿ îíëàð ÿêèí ñàùÿëÿðèíè òîðïàüûí ñàùèáèíäÿí-ôåîäàëäàí ïàéäàðëûã ÿñàñûíäà èúàðÿéÿ ýþòöðöðäöëÿð. Êÿíäëè òîðïàãäàí ÿëàâÿ, áåúÿðìÿ ö÷öí ñàùèáêàðäàí èø ùåéâàíû, ÿêèí àëÿòè, òîõóì, ñóâàðìà ñóéó âÿ ñ. äÿ àëûðäû. Îíà ýþðÿ äÿ éûüûëìûø ìÿùñóëóí àç ãàëà éàðûñûíäàí ÷îõó ìÿùñóë ðåíòàñû øÿêëèíäÿ ôåîäàëà ÷àòûðäû. Áóíäàí ÿëàâÿ, êÿíäëè òîðïàã ñàùèáèíÿ íàòóðà øÿêëèíäÿ ïàé (òîéóã, éóìóðòà, éàü âÿ ñ.) âåðèð, áèéàðà ýåäèð âÿ áàøãà ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð äàøûéûðäû. ßñðèí ñîíóíà éàõûí áó ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð õåéëè àðòìûøäû. Ôåîäàëëàð àñûëû êÿíäëèëÿðèí ùàâàéû ÿìÿéèíäÿí òÿêúÿ ÷îë-òàðëà èøëÿðèíäÿ äåéèë, åéíè çàìàíäà äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí òèêèíòèäÿ, éîë ÷ÿêèëìÿñèíäÿ âÿ ñ. èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Èðè ôåîäàëëàð, õöñóñèëÿ èðè ðóùàíèëÿð áþéöê ãàçàíú ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ òàõûë ìþùòÿêèðëèéè èëÿ äÿ ìÿøüóë îëóðäóëàð. Òàõûë ìþùòÿêèðëèéèíèí àìàíñûçëûüû 1898 èëäÿ Òÿáðèç âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ ÿùàëèíèí ÷ûõûøëàðûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Êÿíäëèëÿð äþâëÿòÿ äÿ âåðýè âåðèðäèëÿð. Áó äþâðäÿ ÿùàëèíèí äþâëÿò âåðýèëÿðèíè âåðìÿéÿ úÿëá îëóíìàñû úöçè äÿéèøèêëèêëÿ êþùíÿ âåðýè ñèñòåìè ÿñàñûíäà àïàðûëûðäû. Áó ñèñòåìèí ñÿúèééÿâè úÿùÿòè âåðýèëÿðèí àüûðëûüûíûí êÿíä çÿùìÿòêåøëÿðèíèí, øÿùÿðäÿ ñÿíÿòêàðëàðûí âÿ õûðäà àëâåð÷èëÿðèí öçÿðèíÿ äóøìÿñèäèð. Äþâëÿò âåðýèñè áèð ãàéäà îëàðàã, òîðïàã ñàùèáèíèí ÿëäÿ åòäèéè ýÿëèðäÿí äåéèë, ùÿìèí òîðïàãëàðû ÿêèá-áå÷ÿðÿí ïàéäàð êÿíäëèëÿðèí öìóìè ìÿùñóëëàðûíäàí àëûíûðäû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Äþâëÿò êÿíäëèëÿðäÿí ìÿùñóëóí îíäà áèðè ãÿäÿð ñàáèò òîðïàã âåðýèñè àëûðäû. Áóíäàí áàøãà êÿíäëèëÿð «áàø ïóëó» éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò ñöðÿí ìàëäàðëàð ùåéâàíëàðûí ñàéûíà ýþðÿ «ñÿðêÿëëÿ» âÿ îòëàãëàðà ýþðÿ «ãàïû ïóëó» âÿ ñ. âåðèðäèëÿð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, êÿíäëèëÿð äþâëÿò ãàðøûñûíäà áèð ñûðà ìöêÿëëÿôèééÿò, î úöìëÿäÿí ùÿðáè ìöêÿëëÿôèééÿò äàøûéûðäûëàð. Åëàòëàð ùÿðáè õèäìÿòÿ äàùà ÷îõ úÿëá åäèëèð âÿ áèð ãàéäà îëàðàã òîðïàã âåðýèñè ùÿðáè õèäìÿòëÿ ÿâÿç îëóíóðäó. Êÿíäëèëÿð ÿñàñ âåðýèëÿðëÿ éàíàøû ÿëàâÿ âåðýèëÿð äÿ âåðèðäèëÿð êè, áóíëàð äà ÿùàëè ö÷öí äàùà àüûð èäè. Âåðýèëÿð òîïëàíàðêÿí þçáàøûíàëûüà éîë âåðèëèð âÿ çîð èøëÿäèëèðäè êè, áó äà þç íþâáÿññèíäÿ ÿùàëèíèí íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëóðäó. Éîõñóëëóã âÿ èñòèñìàð íÿòèúÿñèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí êÿíäëèëÿðèíèí àç áèð ãèñìè èñòèñíà îëìàãëà, ÿêñÿðèééÿòèíèí âÿçèééÿòè àüûð èäè. Êÿíäëèëÿðèí ÷îõó àèëÿñèíè ýöúëÿ äîëàíäûðûð âÿ ùåú áèð ñÿùèééÿ éàðäûìû àëìûðäû. Ìÿäÿíè-ìààðèô èøëÿðè éîõ äÿðÿúÿñèíäÿ èäè. Áó äþâðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí êÿíäèíäÿ òîðïàãñûç âÿ àçòîðïàãëû êÿíäëèëÿðèí ñàéû õåéëè ÷îõàëìûøäû. 70-80 èëëÿðäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà êÿíä òÿñÿððóôàòû ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëûíûí àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäÿð ìÿùñóëóí åìàëû, þëêÿ äàõèëèíäÿ áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ äàøûíìàñû âÿ íÿùàéÿò, õàðèúÿ èõðàú åäèëìÿñèëÿ ìÿøüóë îëàí òàúèðëÿðèí äÿ ñàéû àðòûð âÿ ôÿàëèééÿò äàèðÿñè ýåíèøëÿíèðäè. Õàðèúè þëêÿëÿðÿ õàë÷à, øàë âÿ ñ. ñÿíàéå ìàëëàðû èëÿ éàíàøû, ïàìáûã, éóí, áàäàì, õóðìà, äÿðè âÿ ñ. Èõðàú åäèëèð, ÿâÿçèíäÿ ìàíóôàêòóðà ìÿùñóëëàðû, ãÿíä âÿ ñ. ýÿòèðèëèðäè. Òàúèðëÿð ùÿì äÿ ñÿëÿì÷èëèê âÿ áàøãà ÿìÿëëèéàòëàðëà ìÿøãóë îëóðäóëàð. Áó òàúèð-ñÿëÿì÷èëÿð êÿíäëèéÿ ÿââÿëúÿ áîðú âÿ éà áåù âåðìÿêëÿ îíóí ìÿùñóëóíó ìöìêöí ãÿäÿð öúóç ãèéìÿòÿ àëûðäûëàð. ×îõ çàìàí êÿíäëè áîðúó ãàéòàðà áèëìÿäèéèíäÿí áóíóí ÿâÿçèíäÿ òîðïàã ñàùÿñèíè ñÿëÿì÷èéÿ âåðìÿëè îëóðäó. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ñÿëÿì÷è-òàúèð Èðàíäàêû õàðèúè øèðêÿò âÿ áàíêëàðäàí áîðú àëûá èñòåùñàë÷ûëàðà ïàéëàìàãëà þëêÿäÿ õàðèúè êàïèòàëûí âàñèòÿ÷èñèíÿ ÷åâðèëèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí êÿíäèíÿ õàðèúè êàïèòàë, èëê íþâáÿäÿ ðóñ êàïèòàëû ìöõòÿëèô éîëëàðäà íöôóç åäèðäè. Õàðèúè êàïèòàë íöìàéÿíäÿëÿðè áèëàâàñèòÿ êÿíäÿ äàõèë îëìàã ö÷öí þëêÿäÿ êÿíä òÿñÿððóôàòû ìÿùñóëëàðûíûí àëûíûá-ñàòûëìàñû âÿ èõðàú åäèëìÿñèíè þç èíùèñàðëàðûíà àëìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Øàù ùþêöìÿòèíèí 1891 èëèí ìàðòûíäà

òöòöí âÿ òÿíáÿêè èñòåùñàëûíû èíýèëèñ êàïèòàëèñòè Òàëáîòóí èíùèñàðûíà âåðìÿñè êÿíäëèëÿðèí õåéðèíÿ äåéèëäè. Èãòèñàäèééàòà õàðèúè êàïèòàë ãîéóëóøó õàðèúè áàíêëàð âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Ðóñèéàíûí Èðàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Èðàí ùåñàá-áîðú áàíêû» éåðëè òîðïàã ñàùèáëÿðèíÿ âÿ òàúèðëÿðÿ, ãèñìÿí äÿ õûðäàìàëèê êÿíäëèëÿðÿ áîðú âåðìÿêëÿ îíëàðû þçöíäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿ ñàõëàéûð, áîðúëàð þäÿíèëìÿäèêäÿ èñÿ áó øÿõñëÿðèí ÿìëàêûíû ÿëÿ êå÷èðèðäè. 19 ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ è÷òèìàè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ éåíè úÿùÿòëÿð-áóðæóàçèéà âÿ ôÿùëÿëÿðèí òÿøÿêêöëö áàøëàìûøäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéå áóðæóàçèéàñûíûí òÿøÿêêöëö îëäóãúà ëÿíý ýåäèðäè. ×öíêè þëêÿéÿ õàðèúè êàïèòàë àõûíû éåðëè ñàùèáêàðëûüà ìàíå îëóð, éåíè ñÿíàéå-òèúàðÿò

áèðè îíóí ãîíøó Úÿíóáè Ãàôãàç ( ÿñàñÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí) âÿ Ìÿðêÿçè Àñèéàíûí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ùÿéàòû èëÿ ãûðûëìàç ñóðÿòäÿ áàüëû îëìàñûäûð. Áó éåíè ñîñèàë çöìðÿíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñè àøàüû èäè âÿ ôÿùëÿëÿð àëäûãëàðû ÿìÿê ùàããû èëÿ äîëàíà áèëìèðäèëÿð. Ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí ãàäûí âÿ óøàãëàð ýöíäÿ 10-15 øàùû, êèøèëÿð èñÿ îðòà ùåñàáëà 20-30 øàùû ãàçàíûðäûëàð. Øÿùÿðëÿðäÿ äàèìè ìÿøüóëëèéÿòè îëìàéàí éîõñóëëàð ýöçÿðàíûíûí àüûðëûüû èëÿ ñå÷èëèðäè. Ìöôëèñëÿøÿí áàøãà òÿáÿãÿëÿð âÿ êÿñáêàðëûüà ýÿëÿí êÿíäëèëÿð øÿùÿð éîõñóëëàðûíûí ñûðàëàðûíû àðòûëûðäûëàð. Éîõñóëëàð øÿùÿðëÿðäÿ áàø âåðÿí ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè áöòöí ÷ûõûøëàðûí ôÿàë èøòèðàê÷ûñû îëóðäóëàð. Øÿùÿðëÿðäÿí õàðèúÿ êÿñáêàðëûáà ýåäÿíëÿðèí áèð ùèññÿñèíè ìÿùç øÿùÿð éîõñóëëàðû òÿøêèë åäèðäè.

Ãàðà êèëñÿ. Ìàêó.

ìöÿññèñÿëÿðèíèí òÿñèñèíÿ èìêàí âåðìèðäè. Ìÿñÿëÿí Ùàúû Àááàñÿëè âÿ Ùàúû Ðçàíûí à÷äûüû èêè ÷èíè ãàá çàâîäó Ðóèéà ñàùèáêàðëàðûíûí òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ áâüëàíìûø âÿ îíëàðà 130 ìèí òöìÿí ìèãäàðûíäà çÿðÿð äÿéìèøäè. Àç-÷îõ éàëíûç òèúàðÿò áóðæóàçèéàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿ áèëèðäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ õàðèúè ìàëëàðûí þëêÿéÿ àõûíûíäà âàñèòÿ÷è ðîë îéíàéàí êîìðàäîð áóðæóàçèéàíûí èíêèøàôû ö÷öí äàùà ÷îõ èìêàí âàð èäè. Õàðèúè êàïèòàëûí èãòèñàäè òÿçéèãèíÿ äàâàì ýÿòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 19 ÿñðèí 90-úè èëëÿðèíäÿ èðè òèúàðÿò áóðæóàçèéàñûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè áèðëÿøìÿéÿ ìåéë ýþñòÿðèðäèëÿð. 1897 èëäÿ Òÿáðèçäÿ Ùàúû Ñåéèä Ìóðòóçà Ñÿððàô òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø âÿ 15 èë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø «Åòòåùàäèééÿ» úÿìèééÿòè ìàëèééÿ ÿìÿëèééàòû èëÿ ìÿøüóë îëàí ìöùöì âÿ éåíè áèðëèê èäè. Ùÿì õàðèúè êàïèòàë íöìàéÿíäÿëÿðèíèí, ùÿì äÿ áóðæóàçèéàíûí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí à÷ëûãëàðû ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ôÿùëÿëÿð òÿøÿêêöë òàïìàãäà èäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ôÿùëÿðèí òÿøÿêêöëöíöí ìöùöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí

Ñåõëÿðäÿ áèðëÿøìèø ñÿíÿòêàðëàðûí äà ñîñèàë-èãòèñàäè âÿçèééÿòè ãåéðè-ñàáèò èäè âÿ îíëàðûí èëëèê ýÿëèðè ôÿùëÿëÿðèíêèíÿ éàõûí èäè. Øÿùÿð ÿùàëèñèíèí êþìÿéÿ åùòèéàúû îëàí îðòà òÿáÿãÿñèíÿ õûðäà òàúèðëÿð âÿ ðóùàíèëÿð, åëÿúÿ äÿ ãóëëóã÷ó çèéàëûëàð äàõèë èäè. Ùàêèì äàèðÿëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûøëàðäà ùÿìèí ãöââÿëÿð ÷îõ ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. 19 ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿí, õöñóñèëÿ 8090-úè èëëÿðäÿí åòèáàðÿí Èðàí èãòèñàäèééàòûíûí ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ õàðèúè áàçàðäàí àñûëû îëìàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéåíèí èíêèøàôû äà õàðèúè áàçàðäàí, õöñóñèëÿ Ðóñèéà áàçàðûíäàí àñûëû èäè. 19 ÿñðèí 79-90-úè èëëÿðèíäÿ þëêÿäÿ ñåõ ñÿíÿòêàðëûüû èëÿ éàíàøû, îíëàðëà ôÿùëÿñè îëàí êàïèòàëèñò ìöÿññèñÿëÿðè äÿ âàðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà õàë÷à èñòåùñàëû ýåíèø éàéûëìûøäû. Äöíéà áàçàðûíäà õàë÷àéà òÿëÿáàòûí äàèì éöêñÿê îëìàñû ñÿíÿòêàðëûüûí áó ñàùÿñèíè éàøàäûðäû. Õàë÷à èñòåñàëû êàïèòàëèñò èíêèøàô éîëóíà äöøÿí ñàùÿëÿðäÿí èäè. Éöêñÿê çþâãëÿ, ìöõòÿëèô ÷åøèäëÿðäÿ òîõóíàí Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðû 295

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àìåðèêà âÿ Èíýèëòÿðÿ áàçàðëàðûíäà áþéöê ùÿâÿñëÿ àëûíûðäû. Ñÿíÿòêàðëûüûí áèð ñûðà ñàùÿëÿðè ôàáðèê ìÿùñóëëàðûíûí ðÿãàáÿòèíÿ òàá ýÿòèðìÿéÿðÿê òÿíÿççöëÿ óüðàéûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí àç-÷îõ äÿéèøèêëèêëÿð îíóí òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíÿ äÿ áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðèðäè. Þëêÿäÿ ìÿùñóë èñòåùñàëû àðòäûãúà äàõèëè âÿ õàðèúè òèúàðÿò äÿ ýåíèøëÿíèðäè. Òÿáðèç, ßðäÿáèë ìàùàëëàðû, Àðàç ÷àéûíûí áöòöí ñàü ñàùèëè ÿðàçèëÿðèíäÿ ÿùàëè ÿñàñ åòèáàðèëÿ òàõûë÷ûëûãëà ìÿøãóë îëóðäó. Àðòûã òàõûë ÿéàëÿòèí áàü÷ûëûã âÿ ìàëäàðëûã èëÿ ìÿøãóë îëàí áàøãà ìàùàëëàðûíà âÿ Èðàíûí äèýÿð âèëàéÿòëÿðèíÿ ýþíäÿðèëèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà èñÿ Èðàíûí úÿíóá ðàéîíëàðûíäàí õûíà, õóðìà, òöòöí, ÿëà íþâëö äöéö âÿ ñ. ýÿòèðèëèðäè. ßêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã ìÿùñóëëàðû, åëÿúÿ äÿ õàë÷à ìÿìóëàòû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè òèúàðÿòèíäÿ ìöùöì éåð òóòóðäó. Áÿùñ åäèëÿí äþâðäÿ ñÿíÿòêàðëûã âÿ ñÿíàéå èñòåùñàëûíäà ìöøàùèäÿ åäèëÿí úàíëàíìà øÿùÿðëÿðÿ ãÿñáêàðëûüû àðòûðìûøäû. Áó, øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ÷îõàëìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. Ìÿñÿëÿí, Òÿáðèç ÿùàëèñè 200 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòûðäû. Òÿáðèç øÿùÿðè òèúàðÿòäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûðäû, âÿ áèð íþâ ÿñàñ òèúàðÿò ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Áóðàäàí ùÿì ãÿðáÿ (Òöðêèéÿéÿ), ùÿì øèìàëà (Ðóñèéàéà), ùÿì äÿ úÿíóá-øÿðãÿ (Èðàíûí ìÿðêÿçèíÿ) êàðâàí éîëëàðû ýåäèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿí (Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñà, Èòàëèéà, Áåë÷èêà, Àëìàíèéà âÿ ñ.) òîõó÷óëóã ìàëëàðû, ìÿèøÿòäÿ èøëÿíÿí ãàá-ãà÷àã, ÿðçàã ìÿùñóëëàðû (ãÿíä, ÷àé âÿ ñ.) ýÿòèðèëèð, áóðàäàí èñÿ ìöõòÿëèô àääà ãóðó ìåéâÿ âÿ äèýÿð ìÿùñóëëàð àïàðûëûðäû. 19 ÿñðèí ñîí èëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí èäõàëàò âÿ èõðàúàòûíäà Ðóñèéà ìöùöì éåð òóòóðäó. Ëàêèí Ðóñèéàäàí áóðàéà ýÿòèðèëÿí íèñáÿòÿí óúóç ôàáðèêçàâîä ìÿìóëàòû Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ áó íþâ ìàëëàðûí èñòåùñàëûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèäè. Áóíóíëà áåëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë îëóíàí ìöõòÿëèô íþâ ìÿùñóëëàðûí õåéëè ùèññÿñè Ðóñèéàéà èõðàú åäèëèðäè. Ãóðó ìåéâÿëÿð, õöñóñèëÿ êèøìèø ÿéàëÿòèí èõðàúàòûíäà ìöùöì éåð òóòóðäó. 1896 èëäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí Ðóñèéàéà 2 ìèëéîí ìàíàòà éàõûí äÿéÿðèíäÿ ãóðó ìåéâÿ èõðàú åäèëìèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí äåìÿê îëàð êè Ðóñèéà ñÿíàéåñè ö÷öí õàììàë ìÿíáÿéèíÿ âÿ ñàòûø áàçàðûíà ÷åâðèëìèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí áþéöê 296

áèð ùèññÿñè ÷þðÿê ïóëó ãàçàíìàã ö÷öí êÿíàðäà èø àõòàðìàüà, ãÿñáêàðëûüà ýåòìÿéÿ ìÿúáóð èäè. Êÿíäëÿðäÿ ãÿñáêàðëûã ýåòäèêúÿ êöòëÿâè øÿêèë àëûðäû. Ãÿñáêàðëàðûí áèð ãèñìè ÿéàëÿòèí þçóíäÿ âÿ ãîíøó âèëàééÿòëÿðäÿ èø òàïûð, áþéöê ÿêñÿðèééÿòè èñÿ èø àðäûíúà ãîíøó þëêÿëÿðÿ ýåäèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí õàðèúÿ èø äàëûíúà ýåäÿí ãÿñáêàðëàðûí àç áèð ãèñìè Òöðêèéÿéÿ, ÿñàñÿí Úÿíóáè Ãàôãàçà, áàøëûúà îëàðàã Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà, Âîëãàáîéóíà, Ìÿðêÿçè Àñèéàéà âÿ á. éåðëÿðÿ ýåäèðäèëÿð. Ñÿðùÿä ìàùàëëàðûíäàí

Õàë÷à. Éóí. Çÿíúàí

ãÿñáêàðëûüà ýåäÿíëÿðèí ñàéû äàùà ÷îõ èäè. Îíëàð Áàêû, Éåëèçàâåòïîë (Ýÿíúÿ) ãóáåðíèéàëàðûíûí êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà âÿ ñÿíàéåñèíäÿ «ãàðà ôÿùëÿ» êèìè ÷àëûøûðäûëàð. Áóðàäà ÿêèí âÿ ìÿùñóë éûüûìûíäà, ñóâàðìà êàíàëëàðûíûí òÿìèçëÿíìÿñèíäÿ, íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ ÿí àüûð èøëÿðäÿ úàëûøàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè úÿíóáäàí ýÿëÿí ãÿñáêàðëàð èäè. Îíëàð éåðëè ôÿùëÿ âÿ ìóçäóðëàðäàí õåéëè àç ìààø àëûðäûëàð. ßùàëèíèí ÷ûõûøëàðû. Äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí þçáàøûíàëûüû, éåðëè àüàëàðûí çöëìö, õàðèúè êàïèòàë íöìàéÿíäÿëÿðèíèí òÿçéèãè ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ áþéöê íà-

ðàçûëûüà ñÿáÿá îëóðäó. Þëêÿäÿ âàõòàøûðû áàø âåðÿí òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð (ãóðàãëûã, ÷ÿéèðòêÿ áàñãûíû, åïèäåìèéàëàð âÿ ñ.) íÿòèúÿñèíäÿ ÿùàëèíèí ýöçÿðàíû ïèñëÿøèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ þëêÿ ÿùàëèñèíèí ìÿçëóì òÿáÿãÿñè, õöñóñèëÿ øÿùÿð éîõñóëëàðûíûí âàõòàøûðû åòèðàç ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè. ßñðèí ñîíóíäà áöòöí þëêÿäÿ ñîñèàë çèääèéÿòëÿð çÿìèíèíäÿ áÿçè øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè ÷ûõûøëàð áàø âåðìèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà êÿíäëèëÿðèí âåðýè âåðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðìàëàðû, øèêàéÿò ÿðèçÿëÿðè éàçìàëàðû, ñèëàùñûç ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿëÿðè ãåéðè-ôÿàë ìöáàðèçÿ ôîðìàëàðû êèìè ýåíèø éàéûëìûøäû. Òÿáðèç Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí âÿ áöòöí Èðàíûí ìöùöì è÷òèìàè-ñèéàñè ìöáàðèçÿ ìÿðêÿçè êèìè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ Òÿáðèçäÿ ÿùàëè ìþâúóä èäàðÿ÷èëèéÿ, ÿñðèí ñîíëàðûíäà ýåíèø éàéûëìûø ìþùòÿêèðëèéÿ ãàðøû äàùà ôÿàë ÷ûõûø åäèðäè. Øÿùÿðëÿðäÿ àç-÷îõ éàéûëìûø ìöáàðèçÿ ôîðìàñû ÿéàëÿò, âèëàéÿò âÿ ìàùàë áàø÷ûëàðûíà ãàðøû ÷åâðèëìèø ÷ûõûøëàð èäè. Áåëÿ ÷ûõûøëàðäàí áèðè 1872 èëäÿ Òÿáðèç âèëàéÿòèíèí âàëèñè Ñàùèá-Äèâàíà ãàðøû ÷åâðèëìèøäè. Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí åòèðàçëàðäàí ñîíðà, íÿùàéÿò, 1881 èëäÿ Òÿáðèç ÿùàëèñè Ñàùèá-Äèâàíû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí ãîâà áèëäè. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ äÿ áèð ÷îõ áåëÿ ÷ûõûøëàð áàø âíðìèøäè. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäà Òÿáðèçäÿ ñûðô ãàäûí öñéàíëàðû äà áàø âåðìèøäè. Áóíëàðäàí áèðèíÿ Çåéíÿá àäëû éîõñóë áèð ãàäûí áàø÷ûëûã åäèðäè. Î, õàëã àðàñûíäà Çåéíÿá ïàøà êèìè ìÿøùóð îëìóøäóð. 1898 èëèí àâãóñò-ñåíòéàáð àéëàðûíäà Çåéíÿá ïàøà ãàäûíëàðû ÿòðàôûíà òîïëàéàðàã Òÿáðèçäÿ ìþùòÿêèðëÿðèí òàõûë àíáàðëàðûíû öçÿ ÷ûõàðûð âÿ òàõûëû ÿùàëèéÿ ïàéëàéûðäû. Áó áàðÿäÿ äÿ Òÿáðèç áöòöí Èðàíäà áàø âåðìèø ÷ûõûøëàðäà þç àïàðûúû ìþâãåéèíè ñàõëàìûøäû. Áó äþéöøäÿí øÿùÿð õöñóñèëÿ äÿ èíýèëèñ êàïèòàëèñòè Òàëáîòà 1891 èëèí ìàðòûíäà âåðèëìèø òöòöí âÿ òÿíáÿêè èíùèñàðûíà ãàðøû áöòöí Èðàíäà ýåíèøëÿíìèø ùÿðÿêàòäà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäû. «Òÿíáÿêè öñéàíû» êèìè òàíûíàí ùÿìèí ùÿðÿêàòûí ìöùöì ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè ìÿùç Òÿáðèç èäè. Òÿáðèçäÿ âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð éåðëÿðèíäÿ ÿùàëèíèí ãÿòèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Íÿñðÿääèí øàù èíýèëèñ øèðêÿòèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðìàüà ìÿúáóð îëäó. Òÿáðèçèí àðäûíúà Èðàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ øèðêÿòÿ ãàðøû êÿñêèí ÷ûõûøëàð áàø âåðäè. Áöòöí áóíëàð øàù ùþêöìÿòèíè Òàëáîòëà áàüëàíìûø ìöãàâèëÿíè 1892 èëèí éàíâàðûíäà ëÿüâ åòìÿéÿ ìÿúáóð åòäè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áóíóíëà äà, ùÿðÿêàò áöòöí þëêÿäÿ ãÿëÿáÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ôÿðãëè îëàðàã Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíäÿ çÿèô úÿùÿò îíóí ùÿëÿ äÿ ôàðñ äèëè ÿíÿíÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãàëìàñû èäè. Éàðàíìàãäà îëàí éåíè çèéàëûëàð íÿñëè ùÿì äÿ ôàðñ äèëèíè áèëèðäèëÿð. Ùÿòòà ùÿéàòûíûí ÷îõó Èðàíäàí êÿíàðäà – Ìèñèðäÿ, Òöðêèéÿäÿ, Úÿíóáè Ãàôãàçäà êå÷ÿí éàçû÷ûëàð (Ç.Ìàðàüàéû, ß.Òÿëûáîâ) ôàðñ äèëèíäÿ éàçûá éàðàäûðäûëàð. Ôàðñ ÿíÿíÿñèíèí ãàëìàñû àçÿðáàéúàíëû çèéàëûëàðûí ìþâãåéèíè çÿèôëÿäèð âÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà ìàíå îëóðäó. Èðàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí ôàðñ äèëè èëÿ áÿðàáÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíè ðÿñìè äèë êèìè åòèðàô åòìÿêëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, òÿäðèñ ôàðñ äèëèíäÿ èäè. Îíëàð, Øèìàëè Àçÿðáàéú

Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì èðÿëèëÿéèøëÿð äÿ áàø âåðèðäè. 1869 èëäÿ Òÿáðèçäÿ «Ìÿäðÿñåéå-Íàñèðè» àäëû ìÿêòÿá à÷ûëäû. Áó, ìàðèô ñàùÿñèíäÿ èëê ãàðàíãóø èäè. Áóíóí àðäûíúà 1877 èëäÿ Òÿáðèç Äþâëÿò Ìÿäðÿñÿñè (Òÿáðèç Äàðöëôóíóíó) òÿñèñ åäèëäè. Äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿñèñ åäèëìèø áó èëê éåíè òèïëè ìÿêòÿáèí ïðîãðàìûíà òèáá, ùÿíäÿñÿ, ùÿðáè äÿðñëÿðëÿ éàíàøû, ôàðñ âÿ ôðàíñûç äèëëÿðè äÿ äàõèë èäè. Áóðàäà ÿñàñÿí ùÿðáè âÿ ìöëêè ìÿìóëàð, ùàêèìëÿð ùàçûðëàíûðäû. 1878 èëäÿ Óðìèéàäà Àëè Òèáá ìÿêòÿáè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Áÿùñ åäèëÿí äþâðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàíäà ìààðèôèí èíêèøàôûíäà Ìèðçÿ Ùÿñÿí Ðöøäèééÿíèí ìèñèëñèç õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Äþâðöí ìöòÿðÿããè òÿëèì-òÿðáèéÿ öñóëëàðûíû þéðÿíèá, Èðàíäà éàéìàã ìÿãñÿäèëÿ Ì.Ù.Ðöøäèééÿ 19 ÿñ-

Õàëàîüëó ìÿñúèäèíèí èíòåðéåðè. Òÿáðèç

àíäà îëäóüó êèìè, äîüìà äèëèí áÿäèè ÿäÿáèééàòäà, ìÿòáóàòäà, ïóáëèñèñòèêàäà ùàêèì äèëÿ ÷åâðèëìÿñè öüðóíäà àðäûúûë ìöáàðèçÿ àïàðìûð, çÿèôëèê ýþñòÿðèðäèëÿð. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà, áöòöí Èðàíäà îëäóüó êèìè, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô ñèñòåìè õàëãûí ùÿéàòûíà âÿ ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíà òàì õèäìÿò åäÿ áèëìèðäè. Áöòöí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äà áàøëûúà òÿùñèë îúàãëàðû ìÿêòÿá âÿ ìÿäðÿñÿëÿð èäè. Áóíëàð äà, àäÿòÿí, äèíè èäàðÿëÿð, èðè òàúèðëÿðèí áÿçè íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí âÿ õåéðèééÿ èøëÿðè ö÷öí èàíÿ òîïëàíìàñû ùåñàáûíà òÿñèñ åäèëèðäè. Ìÿäðÿñÿëÿð éàëíûç Òÿáðèçäÿ âÿ áèð íå÷ÿ áàøãà øÿùÿðäÿ âàð èäè êè, áóíëàðûí äà áèð ùèññÿñèíè íèñáÿòÿí êè÷èê îëàí ìÿäðÿñÿëÿð òÿøêèë åäèðäè. Íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿí äþâðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëàí ìÿêòÿá âÿ ìÿäðÿñÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè úÿìèééÿòèí ìÿäÿíè èíêèøàô òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìèðäè. Ëàêèí áóíëàðà áàõìàéàðàã Úÿíóáè

ðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ Ãàôãàçà ýÿëìèø, 1883 èëäÿ Èðÿâàíäà àçÿðáàéúàíëûëàð ö÷öí éåíè òèïëè («öñóëè úÿäèä») ìÿêòÿáè à÷ìûøäû. 1887 èëäÿ Òÿáðèçÿ ãàéûäàí Ðöøäèééÿ áèð èë ñîíðà (1888) Òÿáðèçäÿ «Äàáåñòàí» àäëû èëê éåíè òèïëè õöñóñè Öñóëè-Úÿäèä ìÿêòÿáèíè òÿñèñ åòäè. Î, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éåíÿ äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ÿëèôáàíû òÿäðèñ åòìÿéÿ áàøëàäû. Éàðàòäûüû ìÿêòÿáëÿð ö÷öí ÷îõëó äÿðñëèêëÿð, î úöìëÿäÿí «Âÿòÿí äèëè», «Àíà äèëè» äÿðñëèêëÿðèíè éàçìûøäû. Ðöøäèééÿíèí Òÿáðèç âÿ Òåùðàíäà à÷äûüû éåíè öñóëëó ìÿêòÿáëÿðè ìöðòÿúå ðóùàíèëÿð âÿ ìþâùóìàò÷ûëàð äÿôÿëÿðëÿ áàüëàìûø âÿ ãàðÿò åòìèøäèëÿð. Áó ìàíåÿëÿðÿ áàõìàéàðàã Ðöøäèééÿíèí ãàáàã÷ûë òÿëèì öñóëó Èðàíäà ýåíèø éàéûëûðäû. Îíóí éàðàòäûüû ìÿêòÿáëÿðäÿ øàýèðäëÿðÿ èíòèçàìëû îëìàüû, òÿìèç ýåéèíìÿéè, áþéöêëÿðÿ íÿçàêÿòëè ðÿôòàð ãàéäàëàðûíû þéðÿäèðäèëÿð. Î, ìÿêòÿáäÿ ñàáèò äÿðñ ñààòëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, êþùíÿ ìÿêòÿáëÿðäÿ ÿñàñ «òÿðáèéÿ» âàñèòÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí

÷óáóã âÿ ôàëàããà èëÿ úÿçàëàíäûðìàüà ñîí ãîéìóøäó. Áöòöí áóíëàð èñÿ òÿêúÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí äåéèë, î úöìëÿäÿí áöòöí Èðàíûí ìààðèô òàðèõèíäÿ áþéöê éåíèëèêëÿð èäè âÿ Ðöøäèééÿéÿ «Èðàí ìààðèôèíèí àòàñû» êèìè ÿáÿäè øþùðÿò ýÿòèðìèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìààðèôèí èíêèøàôûíäà ÷îõ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð ìþâúóä èäè. Áàøëûúà ÷ÿòèíëèêëÿð âÿñàèòèí ÷àòûøìàìàñû èäè. Ãà÷àðëàð äþâëÿòè ìààðèôèí èíêèøàôûíà ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè. Áèð íå÷ÿ éåíè òèïëè ìÿêòÿáèí à÷ûëìàñû âÿ ãûñàìöääÿòëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè áèð ñûðà âÿòÿíïÿðâÿð çèéàëûëàðûí ñÿéè âÿ õÿðúëÿðè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäó. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìÿòáóàò òàðèõè 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéûð. Áóðàäà èëê ãÿçåò ôàðñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòèäèð. Ãÿçåò 1858 èëäÿ Òÿáðèçäÿ ùþêöìÿòèí ðÿñìè îðãàíû êèìè ÷àï îëóíìóøäó. 80-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã èúòèìàè ôèêðè ÿêñ åòäèðìÿéÿ ÷àëûøàí õöñóñè ãÿçåòëÿðèí ÷ûõìàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòû òàðèõèíäÿ ìöùöì ùàäèñÿ îëäó. 1880 èëäÿ «Òÿáðèç» âÿ 1884 èëäÿ «Ìÿäÿíèééÿò» àäëû èëê õöñóñè ãÿçåòëÿð íÿøðÿ áàøëàäû. Èðàíäà ñþç âÿ ìÿòáóàò àçàäëûüû îëìàäûüûíäàí ìöòÿðÿããè íàøèð âÿ èúòèìàè õàäèìëÿð þç ãàçåòëÿðèíè õàðèúäÿ ÷àï åòäèðìÿéÿ ìÿúáóð èäèëÿð. Áåëÿ ìöùàúèð ìÿòáóàòûí íöìóíÿëÿðè Èñòàíáóëäà íÿøð îëóíàí «ßõòÿð» («Óëäóç») âÿ «Øàõñåâÿí» ãÿçåòëÿðè èäè. Áó ãÿçåòëÿðäÿ äþâðöí ÷ÿòèíëèêëÿðè, øàù èäàðÿ öñóëóíóí çöëìö, õàëãûí àüûð ýöçÿðàíû ùàããûíäà ìÿãàëÿëÿð äÿðú îëóíóðäó. 1875 èëäÿí íÿøð îëóíàí «ßõòÿð» ãÿçåòè 20 èëäÿí àðòûã ôÿàëèèéÿòèíè äàâàì åòäèðìèø, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûøäû. Îíóí íàøèðè âÿ ðåäàêòîðëàðû Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè àëèì âÿ èñòåëàäëû ïóáëèñèñòëÿðè Ìÿùÿììÿä Òàùèð Òÿáðèçè âÿ Ìèðçÿ Ìåùäè ßõòÿð èäè. «Øàùñåâÿí» ãÿçåòè ñàòèðèê èñòèãàìÿòëè îëóá, 1888 èëäÿí ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí ìààðè÷èëÿðè ß.Òàëûáîâ âÿ ùÿìôèêèðëÿðè òÿðÿôèíäÿí íÿøð åäèëèðäè. Áó ãàçåòèí Èðàíäà èñòèáäàä ðåæèìèíè èôøà åòìÿêäÿ âÿ èúòèìàè ôèêðèí äåìîêðàòèê èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàôûíäà ìöÿééÿí õèäìÿòè îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿ îíäàí êÿíàðäà íÿøð åäèëÿí ãÿçåòëÿð ìèëëè øöóðóí îéàäûëìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàéûðäûëàð. Ëàêèí òÿÿññöô êè, áó ãÿçåòëÿð ôàðñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíóð âÿ îíà ýþðÿ äÿ ìèëëè äèë âÿ ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíà ùÿëëåäèúè òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëìèðäèëÿð. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô÷è ÿäÿáèééàò éàðà297

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àúû ÷àé êþðïöñö. Òÿáðèç

íûðäû. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ôÿðãëè îëàðàã Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáèééàòäà ôàðñ äèëè ùàêèì ìþâãå òóòóðäó. Éàðàíìàãäà îëàí ìààðèô÷è ÿäÿáèééàò õàëãûí àüûð ýöçÿðàíûíû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèðäè. Øåðäÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë þëêÿäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð (ãûòëûã âÿ àúëûã, ÿúíÿáèëÿðèí àüàëûüû, 90-úû èëëÿðèí öñéàíëàðû) âÿ õàëãûí àüûð ýöçÿðàíûíû ÿêñ åäèëèð, ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðû òÿáëèü îëóíóðäó. Þç ìÿíøÿéèíè àøûã éàðàäûúûëûüûíäàí àëàí øåèð îëàðàã, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëûðäû. Áÿäèè ÿñÿðëÿðèíäÿ ìèëëè àçàäëûã èäåéàëàðûíû ýåíèø òÿáëèü åäÿí ìöáàðèç øàèðëÿðèíäÿí Ùàúû Ìåùäè Øöêóùè (182996), Ìÿììÿäáàüûð Õàëõàëû (1829-1901), Ìèðçÿ ßëè õàí Ëÿëè (1845-1907) âÿ Ùåéðàí õàíûìû ìèñàë ýþñòÿðÿ áèëÿðèê. Áó øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíà õàñ îëàí öìóìè úÿùÿòëÿð ðåàë ùÿéàòà éàõûíëàøìàã, îíóí ÿí âàúèá ïðîáëåìëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿê èäè. Ìÿììÿäáàüûð Õàëõàëè «Òöëêöíàìÿ» ÿñÿðèíäÿ èúòèìàè çöëì âÿ àäàëÿòñèçëèéè, úÿìèééÿòäÿêè ñîñèàë çèääèéÿòëÿðè, òàìàùêàðëûã, éàëòàãëûã, éàëàí÷ûëûã êèìè

ìÿíÿâè-ÿõëàãè åéáÿúÿðëèêëÿðè ñàòèðà àòÿøèíÿ òóòóðäó. Ùàúû Ìåùäè Øöêóùè ÿñÿðëÿðèíäÿ ìþâúóä úÿìèééÿòèí ãöñóðëàðûíû, øàù, õàí, áÿé âÿ äèí õàäèìëÿðèíèí ôûðûëäàãëàðûíû èôøà åòäèéèíÿ ýþðÿ òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûø âÿ óçóí ìöääÿò âÿòÿíèíäÿí àéðû éàøàìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. Î, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà Ãàðàúàäàáû âÿ Íÿáàèòäÿí ñîíðà õàëã øåðè òÿðçèíäÿ éàçàí ÿí ãöäðÿòëè øàèðäèð. Ìèðçÿ ÿëè õàí Ëÿëè ïåøÿúÿ ùÿêèì îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ìþâùóìàò âÿ úÿùàëÿò ÿëåéùèíÿ úÿñàðÿòëè øåðëÿðè èëÿ õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Î, õàëãûí ìèëëè-àçàäëûã ìöáàðèçÿñèíè àëãûøëàéûð âÿ áàúàðäûüû ãÿäÿð õàëãëà áèð îëìàüà áèð îëìàüà ÷àëûøûðäû. 19 ÿñðèí 60-úè èëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà àøèãàíÿ øåðëÿðè èëÿ øþùðÿò òàïìûø øàèðÿ Ùåéðàí õàíûì ÿñÿðëÿðèíäÿ ñàô, ôÿäàêàð, íÿúèá èíñàíè ìÿùÿááÿòè òÿðÿííöì åäèðäè. Áèð ñûðà øåðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ãàäûíëàðûíäàí ùöãóãñóçëóüó, êÿäÿð âÿ èçòèðàáû ÿêñ îëóíìóøäóð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ÿí ýþðêÿìëè

Õàë÷à. Éóí. Òÿáðèç

298

ñèìàëàðûíäàí áèðè Ìèðçÿ ßáäöððÿùèì Òàëûáîâ (1834-1911) îëìóøäóð. Î, ìààðèô÷è, àëèì âÿ éàçû÷û êèìè øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Òàëûáîâóí ÿäÿáè, èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí áþéöê òÿñèðè îëìóøäóð. Èëê îðèæèíàë áÿäèè ÿñÿðè «Êèòàá éöêëö åøøÿê» àëëåãîðèê ðîìàíûíäà ÿõëàã, èäðàê âÿ òÿðáèéÿ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí äàíûøûëûð, ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðû òÿáëèü îëóíóð, õàëã ùàêèìèééÿòèíèí ìöòëÿãèééÿòäÿí öñòöíëöêëöéö üþñòÿðèëèð. «Òàëèáèíèí ýÿìèñè, éàõóä ßùìÿäèí êèòàáû» ÿñÿðè Éàõûí âÿ îðòà Øÿðãäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Áèëèéÿ ÷àüûðàí áó ÿñÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà óøàãëàðûí ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäÿí èëê êèòàáäûð. Òàëûáîâ áó âÿ éà äèýÿð ÿñÿðëÿðèíäÿ Èðàíûí ýåðèëèéèíè, úÿùàëÿòïÿðÿñòëèéè, øàù èñòèáäàäûíû úÿñàðÿòëÿ èôøà åäèð, ìöòëÿãèééÿò ãóðóëóøóíó ìÿùâ åòìÿéÿ ÷àüûðûðäû. Òàëûáîâ èíñàíëàðûí ìàääè âÿ ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíèí ãûçüûí ìöäàôèÿ÷èñè èäè. Îíóí ÷îõúÿùÿòëè ÿäÿáè-åëìè ôÿàëèééÿòè Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàí èúòèìàè ôèêðèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí àðàìûíäà ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí äàâàì åòìÿñè Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèúÿ ïàð÷àëàíìàñû Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âàùèä ìèëëè çÿìèíäÿ èíêèøàô åäÿí ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèíèí áèðëèéèíè ñàðñûäà áèëìÿäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí ùÿð ùàíñû éåíèëèêëÿð Àðàçûí î òàéûíäà äà þç ÿêñèíè òàïûðäû. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ýöúëÿíìÿñèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäîâóí ôÿëñÿôè áàõûøëàðû, áÿäèè âÿ ïóáëèñèñòèê éàðàäûúûëûüû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ß.Òàëûáîâ, Ç.Ìàðàüàéû âÿ áèð ñûðà áàøãà ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíèí äöíéàüþðöøö âÿ éàðàäûúûëûüûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèø, îíëàðûí áèð ÷îõó þçëÿðèíè îíóí øàýèðäè ùåñàá åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí áàíèñè îëàí Ì.Ô.Àõóíäîâóí áèëàâàñèòÿ òÿñèðè èëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äà èëê äðàì ÿñÿðëÿðè éàçûëûðäû (Ìèðçÿàüà Òÿáðèçèíèí ïéåñëÿðè). 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí 6 êîìåäèéàñûíûí ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëÿðÿê Èðàíäà éàéûëìàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äà òåàòð ñÿíÿòèíÿ ìàðàüû àðòûðìûøäû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà èíêèøàô äþâðö îëàðàã ñÿúèééÿëÿíèð. Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñè, ÿëÿëõöñóñ íåôò ñàùÿñè ñóðÿòëÿ èíêèøàô åäÿðÿê òàì áàçàð èãòèñàäèééàòû õàðàêòåðè àëìûøäû. 1901 èëäÿ Àçÿðáàéúàí äöíéàäà èñòåùñàë åäèëÿí íåôòèí éàðûñûíäàí ÷îõóíó âÿ Ðóñèéàäà èñòåùñàë îëóíàí íåôòèí 95%-èíè âåðèðäè. Ëàêèí òåçëèêëÿ íåôò ñÿíàéåñè 1900–03 èëëÿð äöíéà èãòèñàäè áþùðàíûíûí çÿðáÿëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëäû. 1902 èëäÿ áþùðàí íåôò ñÿíàéåñèíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ – ãàçìà, ùàñèëàò âÿ åìàëûí õåéëè àçàëìàñûíäà, êÿøôèééàò èøëÿðèíèí èõòèñàðà äöøìÿñèíäÿ, äàéàíìûø ãóéóëàðûí ÷îõàëìàñûíäà þçöíö áöðóçÿ âåðäè. 1900 èëäÿ ôÿàëèééÿòäÿ îëàí ãóéóëàðûí ñàéû 1710-äàí 1902 èëäÿ 1202éÿ, 1903 èëäÿ èñÿ 917-éÿ åíäè. Áóðóãëàðûí àçàëìàñû íåôò ùàñèëàòûíà äà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðäè. 1901 èëäÿ 710 ìëí. ïóä íåôò ùàñèë åäèëìèøäèðñÿ, 1903 èëäÿ áó ðÿãÿì 596,

9 ìëí. ïóäà åíäè. Íåôò èñòåùñàëû ñÿâèééÿñèíèí äàõèëè áàçàðûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, íåôò ìÿùñóëëàðûíûí èõðàúû áèð ãÿäÿð àðòìûøäû. Áóíóí áàøëûúà ñÿáÿáè ãèéìÿòëÿðèí áèð ãÿäÿð àðòìàñû èäè. Ìÿäÿíëÿðèíäÿ íåôò ÷ûõàðûëìàñûíû òÿìèí åäÿí, ýåíèø íåôò àìáàðëàðûíà ñàùèá îëàí «Íîáåë ãàðäàøëàðû», «Êàñïè–Ãàðà äÿíèç íåôò ñÿíàéåñè âÿ òèúàðÿòè úÿìèééÿòè», «Êàñïè øèðêÿòè» âÿ ñ. êèìè èðè ôèðìàëàð àðòûã ìÿùñóëóíó ñàõëàìàüà èìêàíû îëìàéàí ñÿíàéå÷èëÿðèí íåôòèíè óúóç ãèéìÿòÿ àëìàãëà ìÿøüóë èäèëÿð. Ùÿëÿ 1900 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ «Íîáåë ãàðäàøëàðû» øèðêÿòè âÿ Ðîòøèëäèí «Ìàçóò» úÿìèééÿòè êàðòåë ìöãàâèëÿñè áàüëàìûøäû («Íîáìàçóò»). 1901 èëäÿ Õÿçÿð äÿíèçè âàñèòÿñè èëÿ Ðóñèéàíûí äàõèëè ãóáåðíèéàëàðûíà èõðàú îëóíàí àü íåôòèí 57%-è, àüûð íåôò éàíàúàüûíûí 43,5%-è âÿ ñöðòêö éàüëàðûíûí 67,5%-è Íîáåë âÿ Ðîòøèëä ôèðìàëàðûíà ìÿõñóñ èäè. Áþùðàí íåôò ñÿíàéåñèíäÿêè òÿìÿðêöçëÿøìÿ ïðîñåñèíè äàùà äà ýöúëÿíäèðäè. Åéíè çàìàíäà ìàëèééÿ âÿ òåõíèêè úÿùÿòäÿí çÿèô îëàí ìöÿññèñÿëÿð

èôëàñà óüðàäû. 1903 èëäÿ 153 íåôò ñÿíàéåñè ôèðìàñûíäàí 10 ôèðìàíûí ùÿð áèðè 20 ìëí. ïóääàí ÷îõ íåôò èñòåùñàë åäèðäè. Íåôò øèðêÿòëÿðèíèí öìóìè ñàéûíûí úÿìè 2,6%-èíè òÿøêèë åäÿí äþðä ÿí èðèñè – Íîáåë, «Êàñïè øèðêÿòè», À.È.Ìàíòàøîâóí ôèðìàëàðû âÿ «Êàñïè – Ãàðà äÿíèç úÿìèééÿòè» 189,9 ìëí. ïóä íåôò ÷ûõàðìûøäûëàð êè, áó äà ùÿìèí èë ùàñèë îëóíìóø íåôòèí 31,8 %-èíè òÿøêèë åäèðäè. Áþùðàí èëëÿðèíäÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí èõðàúû ö÷öí ëàçûì îëàí íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ñàùèáëÿðè äÿ áèðëÿøìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâ, Áöíéàäîâ, Ùàúû Áàëà Àøóðîâ, ß.Ùöñåéíîâ âÿ Òóìàéåâ ãàðäàøëàðû êèìè èðè ýÿìè ñàùèáëÿðû 1903 èëäÿ ñèíäèêàò éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ ìöãàâèëÿ áàüëàäûëàð âÿ áó áèðëèê ñîíðàëàð «Ìàéå äàøûéàí ýÿìèëÿðèí èòòèôàãû» àäëàíäûðûëäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿð – Ðóñ–Éàïîí ìöùàðèáÿñè âÿ õàëã êöòëÿëÿðèíèí 1905–07 èëëÿðäÿêè ÷ûõûøëàðû íåôò ñÿíàéåñèíèí ÿòàëÿòèíè äàùà äà àðòûðäû. Àü íåôòèí Ñèáèð áàçàðëàðûíà ýþíäÿðèë-

299

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿñè äàéàíäûðûëäû âÿ áó áèð ñûðà çàâîäëàðûí áàüëàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Õàëãàçàäëûã ùÿðÿêàòû âÿ 1905 èë åðìÿíèìöñÿëìàí ãûðüûíû áèð ÷îõ íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí äàüûäûëàðàã éàíäûðûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. 1905 èëäÿ íåôò èñòåùñàëû 200 ìëí. ïóäà åíäè. ×àð ùþêóìÿòèíèí íåôò ñÿíàéå÷èëÿðè ö÷öí õÿçèíÿäÿí 20 ìëí. ìàíàò àéûðìàñûíà áàõìàéàðàã, ãàçìà èøëÿðèíèí àçàëìàñû äàâàì åäèðäè. Òÿêúÿ 1904 èëäÿ 614,7 ìëí. ïóäà ÷àòàí íåôò ùàñèëàòû 1908 èëäÿ 467 ìëí. ïóäà äöøäö. Ëàêèí ýåðèëÿìÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèðäè âÿ 1909 èë öìöìðóñèéà ñÿíàéå éöêñÿëèøèíèí áàøëàíìàñû èëÿ íåôò èñòåùñàëûíûí àðòìàñû äà áàøëàíäû. 1911 âÿ 1913 èëëÿðäÿ ãàçûëìàãäà îëàí ãóéóëàðûí ñàéû 387 âÿ ìöâàôèã îëàðàã 602-éÿ, äÿðèíëÿøäèðèëÿí ãóéóëàðûí ñàéû èñÿ 414 èëÿ 362-éÿ ÷àòäû. Áöòöí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà 1910 èëäÿ èñòåùñàë îëóíìóø íåôòèí 87,7%-èíè, 1913 èëäÿ èñÿ 79,6 %-èíè âåðìèø Àçÿðáàéúàíäà èñÿ 1913 èëäÿ íåôò èñòåùñàëû 1901 èëÿ íèñáÿòÿí 32,4 %, éÿíè 1/3 äÿôÿ àçàëìûøäû. Ìöùàðèáÿ ÿðÿôÿñèíäÿ íåôò äàùà ÷îõ

300

ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿéÿ áàøëàäû. Íåôòèí ãèéìÿòè ýåòäèêúÿ àðòäû. Áàêûäà éöíýöë íåôòèí ïóäó 15 ãÿïèêäÿí 42,2 ãÿïèéÿ, ìàçóòóí ïóäó èñÿ 15,7 ãÿïèêäÿí 41,4 ãÿïèéÿ, éÿíè òÿõìèíÿí ö÷ äÿôÿ ãàëõìûøäû. Íåôò ôèðìàëàðû èëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ îëàí ÷àð ùþêóìÿòè îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðìàã ö÷öí ùå÷ áèð ÿìÿëè òÿäáèð ýþðìöðäö. Òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå íàçèðè þç ùåñàáàòûíäà íåôò ñÿíàéå÷èëÿðèíèí íåôò èñòåùñàëûíûí àøàüû äöøìÿñè âÿ ãèéìÿòëÿðèí àðòìàñû áàðÿäÿ èðÿëè ñöðäöêëÿðè èääèàëàðû ìöäàôèÿ åäèðäè. Áó èääèàëàðäà ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ùÿãèãÿò îëñà äà, íåôò ôèðìàëàðûíûí éàíàúàã ãûòëûüûíûí éàðàíìàñûíäà íåãàòèâ ðîëó äàíûëìàç èäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñè èëÿ éàíàøû äèýÿð ñÿíàéå ñàùÿëÿðè äÿ èíêèøàô åäèðäè. Áàêûäà 13 èðè ìàøûíãàéûðìà çàâîäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ îðàäà èøëÿéÿí ôÿùëÿëÿðèí ñàéû 14001850-éÿ ÷àòûðäû. Ìàøûíãàéûðìà çàâîäëàðûíäà ÷àëûøàí ôÿùëÿëÿðèí 75-85 %-è, èëëèê èñòåùñàë ùÿúìèíèí èñÿ 80-90%-è èðè ìàøûíãàéûðìà çàâîäëàðûíûí ïàéûíà äöøöðäö. Îíëàðèí è÷ÿðèñèíäÿ «Áàêû ìàøûíãàéûðìà,

íåôò ñÿíàéåñè âÿ òèúàðÿòè úÿìèééÿòè»íÿ ìÿõñóñ Êàñïè ìàøûíãàéûðìà âÿ ãàçìà çàâîäëàðû, «Áåíêåíäîðô âÿ Êî» òèúàðÿò åâèíÿ âÿ «Êàñïè-Ãàðà äÿíèç úÿìèééÿòè»íÿ ìÿõñóñ çàâîäëàð íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Áàêû íåôò ñÿíàéåñèíèí êàïèòàëèñò èíêèøàô éîëóíà äöøìÿñèíèí èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ áóðàäà ìèëëè êàïèòàëûí õöñóñè ÷ÿêèñè éöêñÿê èäè. Ùÿëÿ 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ íåôò ñÿíàéåñèíäÿ èëòèçàì ñèñòåìèíèí ëÿüâ îëóíäóüó âàõòäà íåôò ãóéóëàðûíûí 88 %-è éåðëè ñàùèáêàðëà ìÿõñóñ èäè. Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè èø àäàìû, èúòèìàè õàäèì âÿ ìåñåíàò Ù.Ç.Òàüûéåâèí éàðàòäûüû êè÷èê íåôò ôèðìàñû ÿñðèí ñîíóíà äîüðó èðè ìöÿññèñÿéÿ ÷åâðèëäè. Ìÿøùóð àçÿðáàéúàíëû ñàùèáêàðëàðäàí îëàí Øÿìñè ßñÿäóëëàéåâ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þç ìöÿññèñÿëÿðè ÿñàñûíäà ñÿùìäàð úÿìèééÿòè éàðàòìûøäû. 1913 èëäÿ «Ø.ßñÿäóëëàéåâ» úÿìèééÿòè Ðàìàíàäà, Ñàáóí÷óäà, Ñóðàõàíûäà 37 ãàçìà áóðóüóíà, íåôòàéûðìà âÿ ìåõàíèêè çàâîäëàðà, ýÿìè âÿ áàðæàëàðà, øÿùÿðäÿ áèíàëàðà âÿ ñ. ìàëèê èäè. Äèýÿð ñàùèáêàð Ìóðòóçà Ìóõòàðîâóí çàâîäëàðûíûí èëëèê èñòåùñàëû 2 ìëí. ðóáëà ÷à-

Íîáåë ãàðäàøëàðûíûí íåôòàéûðìà çàâîäó. Áàêû.

òûðäû. 1908–10 èëëÿðäÿ Áàêû íåôò èñòåùñàëû ðàéîíóíäà 60 àçÿðáàéúàíëû ñàùèáêàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ îíëàðûí ñÿðÿíúàìûíäà 80 øèðêÿò âàð èäè. 1913–14 èëëÿðäÿ íåôò èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí 165 íåôò ôèðìàñûíäàí 48-è, éÿíè 30 %-è àçÿðáàéúàíëû ñàùèáêàðëàðà ìÿõñóñ èäè. Íåôò ñÿíàéåñèíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí âÿñàèò ùåñàáûíà àçÿðáàéúàíëû ñàùèáêàðëàð éåðëè èñòåùñàëûí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ àïàðûúû ìþâãå òóòóðäóëàð. Ìèëëè êàïèòàëûí éöêñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè Ù.Ç.Òàüûéåâ âÿ Ø.ßñÿäóëëàéåâèí øÿõñè áàíê êîíòîðëàðû ÿñàñûíäà 1914 èëäÿ Ìóñà Íàüûéåâèí, ß.ßùìÿäîâóí, Ô.Ðöñòÿìáÿéîâóí âÿ á.-íûí èøòèðàêû èëÿ Áàêû òàúèð áàíêûíûí éàðàäûëìàñûíäà þçöíö ýþñòÿðäè. Áó áàíêûí ÿñàñ ìÿãñÿäè íåôò, áàëûã, ïàìáûã, ìåõàíèêè âÿ ñ. èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíäÿ ìèëëè êàïèòàë íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ êþìÿê åòìÿê èäè. Áàêûäà Ù.Ç.Òàüûéåâèí áöòöí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà ÿí èðè ôàáðèêëÿðäÿí áèðè ñàéûëàí «Ëèôëè ìÿìóëàòëàð ùàçûðëàéàí Ãàôãàç ñÿùìäàð úÿìèééÿòè» ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó ñÿùìäàð úÿìèééÿòèí ÿñàñ êàïèòàëû 4 ìëí. ìàíàò òÿøêèë åäèðäè. Îíóí éàõûíëûüûíëà 2500 ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷ó ö÷öí ãÿñÿáÿ, ìÿêòÿá, ñóòÿìèçëÿéèúè ãóðüó, åëåêòðèê ñòàíñèéàñû èíøà åäèëìèøäè. 1913 èëäÿ ôàáðèêäÿ 152 ãàäûí ÷àëûøûðäû. ×àð ùþêóìÿòèíèí ìèëëè ñàùèáêàðëàðûí ôÿàëèééÿòè âÿ èíêèøàôûíà áèð ÷îõ ìàíåÿëÿð òþðÿòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã ìèëëè êàïèòàë ñàùèáëÿðè èãòèñàäèééàòûí áèð ñûðà ñàùÿñèíäÿ, î úöìëÿäÿí íåôò ñÿíàéåñèíäÿ ìöÿééÿí éåð òóòìàüà íàèë îëìóøäó. Ìàøûíãàéûðìà ñÿíàéåñèíäÿ ìèëëè êàïèòàë èñòÿð ìöÿññèñÿëÿðèí âÿ èø÷èëÿðèí ñàéûíà, èñòÿðñÿ äÿ èñòåùñàëûí ùÿúìèíÿ ýþðÿ çÿèô ìþâãå òóòóðäó. Ìåòàëåìàëû ñÿíàéåñèíäÿ Àçÿðáàéúàí êàïèòàëû äàùà ñàíáàëëû òÿìñèë îëóíìóøäó. Áàêûíûí ìåõàíèêè çàâîäëàðûíäàí áèðèíèí øÿðèêëè ñàùèáè Ù.Ç.Òàüûéåâ èäè. Áó ñàùÿäÿ Ì.Ìóõòàðîâà, Úàâàíøèðîâ ãàðäàøëàðûíà âÿ á.-íà ìÿõñóñ õåéëè ìöÿññèñÿ ãàçìà àâàäûíëûã-

ëàðûíûí òÿìèðè öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäû. Ìóõòàðîâóí Áàêûäà èêè ìåõàíèêè çàâîäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ îíëàðäàí ÿí áþéöéö Ñàáóí÷ó çàâîäó èäè. 1913 èëäÿ ìÿäÿíëÿðè èðè ãàçìà òåõíèêàñû èëÿ òÿìèí åäÿí äàùà áèð ìåõàíèêè çàâîä èíøà åäèëäè. Åíåðýåòèêà ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáÿéúàí êàïèòàëû Ù.Ç.Òàüûéåâèí èøòèðàêû èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäó. Î, «Åëåêòðè÷åñêàéà ñèëà» ñÿùìäàð úÿìèééÿòèíèí äèðåêòîðëàðûíäàí áèðè èäè âÿ ßùìÿäëèäÿêè èïëèê ôàáðèêèíèí åùòèéàúëàðûíû ãàðøûëàìàã ö÷öí 1907 èëäÿ ùÿìèí úÿìèééÿòëÿ åëåêòðèê åíåðæèñèíèí âåðèëìÿñè áàðÿäÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìûøäû. Áóíäàí ÿëàâÿ Áàêû ðàéîíóíäà Ø.ßñÿäóëëàéåâÿ, Ù.Á.Àøóðîâà, Ò.Á.Ãóëóáÿéîâà âÿ á.-íà ìÿõñóñ 12 êè÷èê åëåêòðèê ñòàíñèéàñû èíøà åäèëìèøäè. Ñÿíàéåíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû âÿ îíóíëà ÿëàãÿäàð ÿùàëè àðòûìû òèêèíòè èøëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàëû ñàùÿñèíèí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëäó. ßñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà 500 ôÿùëÿñè îëàí 20 êÿðïèú çàâîäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1905 èëäÿ Êåøëÿäÿ ñàùèáêàð Ùÿñÿíîâ òÿðÿôèíäÿí èíøà åäèëìèø ñåìåíò çàâîäó áöòöí Ãàôãàçäà èëê ñåìåíò çàâîäó èäè. Áàêûíûí ùÿéàòûíäà ìöùöì éåð òóòàí éåéèíòè âÿ éöíýöë ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿ 9 ìèí ôÿùëÿ ÷àëûøûðäû âÿ èëëèê èñòåùñàë ýÿëèðè 35 ìëí. ðóáëà ÷àòûðäû. Áó ñàùÿäÿêè èðè ìöÿññèñÿëÿðèí úÿìè 5-6 % òÿøêèë åòìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, ôÿùëÿëÿðèí 50 %-è, éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí èëëèê èñòåùñàë ýÿëèðèíèí 75 %-èíäÿí ÷îõó îíëàðûí ïàéûíà äöøöðäö. Áöòöí áó ñÿíàéå ñàùÿëÿðè íåôò ñÿíàéåñè èëÿ áèðëèêäÿ Áàêûíûí ùÿéàòûíäà àïàðûúû ðîë îéíàéûðäû. ßýÿð 1907–10 èëëÿðäÿ íåôò ñàùÿñèíäÿ 31 556, 1913 èëäÿ èñÿ 27 764 ôÿùëÿ ÷àëûøûðäûñà, äèýÿð ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿ ùÿìèí èëëÿðäÿ ìöâàôèã îëàðàã 23 191 âÿ 22 129 ôÿùëÿ èøëÿéèðäè. Àçÿðáàéúàí ãÿçàëàðûíäà èñÿ äèýÿð ñÿíàéå ñàùÿëÿðè èíêèøàô åäèðäè. 1906 èëäÿ Ýÿäÿáÿé ìÿäÿíëÿðèíäÿ ÷ûõàðûëìûø 4 658

ìèí ïóä ìèñ ôèëèçè áöòöí Ðóñèéàäà ùàñèë îëóíàí ìèññ ôèëèçè ùÿúìèíèí 1/4-èíè òÿøêèë åäèðäè. Áèð èëäÿí ñîíðà èñÿ î, ùàñèë îëóíàí ùÿúìèí 1/3-èíè òÿøêèë åòäè. 1911 èëäÿ Ýÿäÿáÿé ìèñ çàâîäó 1,2 ìëí. ðóáë. ìÿáëÿüèíäÿí ÷îõ ìÿùñóë âåðìèøäè. Áó çàâîäó Ãàëàêÿíäëÿ ÿëàãÿëÿíäèðÿí õöñóñè äÿìèð éîë õÿòòè ÷ÿêèëìèøäè. Ïàìáûã÷ûëûüûí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð ïàìáûã åìàëû ñÿíàéåñè éàðàíìûøäû. ßââÿëëÿð àò ýöúö èëÿ èøëÿéÿí ãóðüóëàð áèð ãÿäÿð ñîíðà àü íåôòëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëÿí ìöùÿððèêëÿðëÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàäû. 1911 èëäÿ Àçÿðáÿéúàíäà àðòûã 40 ïàìáûã åìàëû çàâîäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. ßñàñ ïàìáûã÷ûëûã ðàéîíëàðû Øàìàõû, Ãþé÷àé, Øóøà, Éåëèçàâåòïîë âÿ Èðÿâàí ãÿçàëàðû èäè. Îðàäà úÿìëÿøìèø çàâîäëàðûí ÿêñÿðèééÿòè 8-10 ôÿùëÿñè îëàí êè÷èê ìöÿññèñÿëÿð èäè. Áóíëàðëà éàíàøû Ïåòðîïàâëîâñêäà, Ùàúûãàáóëäà, Ñàëéàíäà âÿ ñ. éåðëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí çàâîäëàð åëåêòðèê èøûüû âÿ ìöõòÿëèô àâàäàíëûãëàðëà òÿìèí îëóíìóø èðè êàïèòàëèñò ìöÿññèñÿëÿðè èäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èïÿê åìàëû ñÿíàéåñè éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéäó. 1905 èëäÿ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíäà 3 ìèíÿ ãÿäÿð ôÿùëÿñè îëàí 435 ôàáðèê 1305 ìëí. ðóáë ìÿáëÿüèíäÿ ìÿùñóë âåðìèøäè. 1913 èëäÿ ôàáðèêëÿðèí ñàéû 80-ÿ åíìèø, èñòåùñàë ùÿúìè èñÿ ö÷ äÿôÿ àðòàðàã

Ìóñà Íàüûéåâ

5 ìëí. ðóëà ÷àòìûøäû. Áèð ÷îõ êè÷èê ìöÿññèñÿëÿð éà èôëàñà óüðàìûø, éà äà èðè ñàùèáêàðëàðûí èõòèéàðûíà êå÷ìèøäè. Èïÿê÷èëèéèí ÿñàñ ìÿðêÿçè îëàí Íóõà ãÿçàñûíäà 109 ôàáðèêäÿí 45-è ìàøûíëàðëà âÿ áóõàð ìöùÿððèêëÿðè èëÿ òÿìèí îëóíìóøäó. Øóøà ãÿçàñûíäà èñÿ 21 ôàáðèêäÿí éàëíûç 8-è áå301

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàêû íåôò ìÿäÿíëÿðè

ëÿ íþâ òåõíèêàéà ìàëèê èäè. Áó äþâðäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäàí ÿñàñÿí Ðóñèéàéà èõðàú îëóíàí èïÿê ìÿùñóëóíóí ÿí àçû 90 %-è Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö. Òöòöí ñÿíàéåñè äÿ ìöÿééÿí èíêèøàô äþâðö êå÷èðèðäè. Áàêûäà éåðëÿøÿí èðè ôàáðèêëÿðäÿí ñàâàéû Øÿêèäÿ ö÷, Øàìàõûäà èêè, Ýÿíúÿ âÿ Àüäàìäà áèð òöòöí ôàáðèêè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. ßñàñÿí ìàõîðêà ìÿùñóëó èñòåñàë åäÿí áó ôàáðèêëÿðèí ùàìûñû êè÷èê ìöÿññèñÿëÿð èäè.Ùàçûð òöòöí ìÿùñóëëàðû Ðóñèéàíûí äàõèëè ãóáåðíèéàëàðûíà, Õÿçÿðñàùèëè âèëàéÿòëÿðÿ âÿ Èðàíà èõðàú îëóíóðäó. ×àõûð èñòåùñàëû âÿ ñïèðò÷ÿêìÿ èøè Øóøà ãÿçàñûíäà Õóáëàðîâ ãàðäàøëàðû, Ãþé÷àé ãÿçàñûíäà Àüðûéåâ ãàðäàøëàðû âÿ Øóñòîâ øèðêÿòè, Éåëèçàâåòïîë ãÿçàñûíäà Ôîðåð âÿ Ùóììåë ãàðäàøëàðû, Ïëåìéàííèêîâ âÿ êíéàç Ãîëèòñûí êèìè èðè ñàùèáêàðëàðûí ÿëëÿðèíäÿ èäè. 1913 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÷àõûð èñòåùñàëû ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ íèñáÿòÿí èêè äÿôÿ àðòìûø âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà èñòåùñàë îëóíàí ÷àõûðûí 25 %-èíè òÿøêèë åäèðäè. Êîíéàê çàâîäëàðû Ýþé÷àéäà, Àüäàìäà, ùÿì÷èíèí Àüäàìûí ßëè Ìÿðäàíëû âÿ Íîâðóçëó êÿíäëÿðèíäÿ éåðëÿøèðäè. 1906 èëäÿ 9 ñïèðòñàôëàøäûðìà çàâîäóíäàí áèðè Áàêûäà, ö÷ö Óúàðäà, äèýÿðëÿðè èñÿ Êöðäÿìèðäÿ, Ýÿíúÿäÿ âÿ ñ. éåðëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. ×àõûð âÿ ñïèðò òèúàðÿòè ìþùòÿêèð ÷àõûð òàúèðëÿðèíèí ÿëëÿðèíäÿ úÿìëÿøìèøäè. Îíëàð ñïèðò ìÿùñóëëàðûíû Áàêû, Òèôëèñ, Ìîñêâà, Ïåòåðáóðã, Ðèãà, Ùÿøòÿðõàí âÿ Õàðêîâà, ùÿòòà Ñèáèðèí áÿçè øÿùÿðëÿðèíÿ èõðàú åäèðäèëÿð. Öìóìèééÿòëÿ Àçÿðáàéúàí ãÿçàëàðûíäà òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðè öçðÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿëÿð àðàñûíäà áèðèíúè éåðè éåéèíòè ñÿíàéåñè òóòóðäó. 1913 èëäÿ áó ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ 53 ìèí ôÿùëÿ ÷àëûøìûø, èñòåùñàë ýÿëèðè èñÿ 77 ìëí. ðóáëà ÷àòìûøäûð. 1913 èëäÿ Áàêûäà 9 äÿíöéöäÿí âÿ ÷ÿë302

òèêòÿìèçëÿéÿí äÿéèðìàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê èëäÿ 12 ìëí. ìàíàò ìÿáëÿüèíäÿ ìÿùñóë ùàçûðëàéûðäû. Áó íþâ ìöÿññèñÿëÿðäÿí ÿí èðèëÿðè Àüàáàëà Ãóëèéåâÿ, Ù.Ç.Òàüûéåâÿ, Ò.Ãëàç ãàðäàøëàðûíà àèä èäè. Áàêûäà 10 ìöÿññèñÿ ìèíåðàë ñó – ëèìîíàä, êâàñ âÿ ñ. ñïèðòñèç è÷êèëÿð áóðàõûð, 20-äÿí ÷îõ ìöÿññèñÿ øèðíèééàò, 11 ôàáðèê êîëáàñà ìÿìóëàòû èñòåùñàë åäèðäè. Àáøåðîí é.-íäà òÿáèè øèðèí ñó ìÿíáÿëÿðè îëìàäûüûíäàí Áàêûäà “Àðòóð Êîïïåë” ñÿùìäàð úÿìèééÿòèíÿ ìÿõñóñ áþéöê ñó ãóðüóñó èøëÿéèðäè. 1907–08 èëëÿðäÿ áóðàäà “Ñóðàõàíû-Êöð” ñÿùìäàð úÿìèééÿòèíèí ìöëêèééÿòè îëàí ñóòÿìèçëÿéèúè ñòàíñèéà äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1904 èëäÿ éàü çàâîäó, ÿñðèí èêèíúè îíèëëèéèíäÿ èñÿ êîíñåðâ çàâîäó ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Çûü, Ìàñàçûð, Úåéðàíáàòàí âÿ ñ. øîð ñóëó ýþëëÿðäÿí ùÿð èë 400 ìèí ïóäà éàõûí äóç éûüûëûðäû. 1909 èëäÿ èñÿ äóç äÿéèðìàíû èøÿ äöøäö. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðè Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ýÿìè÷èëèéèí èíêèøàôû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áó ñàùÿäÿ àçÿðáàéúàíëû ñàùèáêàðëàðûí ðîëó éöêñÿê èäè. 1906 èëäÿ ýÿìèëÿðèí 41 %-è, éöê äþâðèééÿñèíèí èñÿ 41,7 %-è îíëàðà ìÿõñóñ èäè. ßí ÷îõ ýÿìèéÿ ìàëèê îëàí ñàùèáêàðëàð àðàñûíäà Óñåéíîâëàð, Äàäàøîâëàð âÿ Ðÿñóëîâëàðûí àäëàðûíû ÷ÿêìÿê îëàð. Ù.Ç.Òàüûéåâ äÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ÿí ÷îõ ýÿìèñè îëàí ñàùèáêàðëàðäàí áèðè ñàéûëûðäû. 1905 èëäÿ î, þçöíöí “Êàñïè” ýÿìè÷èëèê øèðêÿòèíè “Êöð-Êàñïè ñÿùìäàð ýÿìè÷èëèê úÿìèééÿòèíÿ” ÷åâèðäè. Õÿçÿð áóõàð ýÿìè÷èëèéèíäÿ ñÿùìäàð êîìïàíèéàëàðûí ìþâãåéè äàùà ýöúëö èäè. Òåïëîõîäëàðûí 47%-è âÿ îíëàðûí äàøûäûüëàðû éöêöí 98%-è îíëàðà ìÿõñóñ èäè. 1914 èë ÿðÿôÿñèíäÿ ÿí èðè ýÿìè÷èëèê ìöÿññèñÿëÿðè “Ãàôãàç âÿ Ìåðêóðè” âÿ “Øÿðã” úÿìèééÿòëÿðè èäè. 1911 èëäÿ ùÿìèí øèðêÿòëÿð Ù.Ç.Òàüûéåâèí “Êöð-Êàñïè ýÿìè÷è-

ëèéè”íè ñàòûí àëäûëàð. Îíëàðûí àðõàñûíäà Ïåòåðáóðã áåéíÿëõàëã êîììåðñèéà âÿ Ðóñèéà-Àñèéà áàíêëàðû äàéàíûðäû.1913 èëäÿ “Òÿééàðÿ” âÿ “Òàúèð” Âîëãà ýÿìè÷èëèéè áèðëÿøÿðÿê “Êàñïè ýÿìè÷èëèéè”íè éàðàòäûëàð. Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ÿí èðè ëèìàí ñàéûëàí Áàêû Ðóñèéà âÿ Èðàíëà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿ ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Àçÿðáàéúàíûí Ìÿðêÿçè Ðóñèéà èëÿ ÿëàãÿëÿðèíäÿ 1900 èëäÿ èñòèñìàðà âåðèëìèø âÿ Øèìàëè Ãàôãàçäàí êå÷ÿí äÿìèð éîëó áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Îíóí Äÿðáÿíä-Áèëÿúÿðè õÿòòèíèí èøÿ äöøìÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí äÿìèð éîëóíóí óçóíëóüó 746 êì-ÿ ÷àòäû. 1904 èëäÿ Ñÿíóáè Ãàôãàç äÿìèð éîëóíóí éöê äþâðèééÿñè 19 ÿñðèí ñîíëàðûíà íèñáÿòÿí èêè äÿôÿ àðòàðàã 292,7 ìëí. ïóäà ÷àòìûøäû, ñÿðíèøèí äàøûíìàñû èñÿ 5 äÿôÿ ÷îõàëìûøäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè ñöðÿòëÿ áþéöìÿéÿ áàøëàìûøäû. Àçÿðáàéúàíûí 10-äàí àðòûã øÿùÿðè, î úöìëÿäÿí äöíéàíûí íåôò ìÿðêÿçè îëàí Áàêû òèúàðÿò-ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Øÿùÿð ÿùàëèñèíèí àðòûìû ÷îõ ñöðÿòëÿ ýåäèðäè. Áàêûíûí ÿùàëèñè, ìÿäÿí-çàâîä ðàéîíëàðû íÿçÿðÿ àëûíìàäàí, 1897–1915 èëëÿðäÿ 112,2 ìèí íÿôÿðäÿí 262,4 ìèí íÿôÿðÿ, Ýÿíúÿíèí ÿùàëèñè èñÿ 33,6 ìèí íÿôÿðäÿí 59,7 ìèí íÿôÿðÿ ãÿäÿð àðòìûøäû.

Øÿìñè ßñÿäóëëàéåâ

1900–15 èëëÿðäÿ ÿùàëèñè ñöðÿòëÿ ÷îõàëàí äèýÿð Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿí Íóõàíûí ÿùàëèñè 28,4 ìèíäÿí 52,2 ìèíÿ, Øóøàíûí 25,6 ìèíäÿí 43,8 ìèíÿ, Ãóáàíûí 17,4 ìèíäÿí 26,9 ìèíÿ, Øàìàõûíûí 23 ìèíäÿí 27,3 ìèíÿ, Ëÿíêÿðàíûí èñÿ 10,6 ìèíäÿí 17,8 ìèíÿ ÷àòìûøäû. 1915 èëäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Íåôòàéûðìà çàâîäó. Áàêû

Íàõ÷ûâàíûí ÿùàëèñè 9 ìèíÿ éàõûí, Îðäóáàäûíêû èñÿ 6,5 ìèí íÿôÿð èäè. Áåëÿëèêëÿ 1902–13 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñè 305 ìèíäÿí 556 ìèí íÿôÿðÿäÿê àðòàðàã èêè äÿôÿ ÷îõàëìûøäû. Áàêû þç èãòèñàäè âÿ òèúàðè èíêèøàôûíà ýþðÿ òÿê Úÿíóáè Ãàôãàçûí éîõ, Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí äà ÿí áþéöê øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûðäû. Òÿêúÿ 1900–17 èëëÿð ÿðçèíäÿ Áàêûäà Àâðîïà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí 3 ìèíäÿí ÷îõ éåíè áèíà òèêèëìèøäè êè, îíëàðûí äà ÿêñÿðèééÿòè ìèëëè ñàùèáêàðëàðûí âÿñàèòè ùåñàáûíà èäè. Áàêûäàí ñîíðà èêèíúè òèúàðÿò-ñÿíàéå ìÿðêÿçè Ýÿíúÿ øÿùÿðè èäè. 1914 èëäÿ áóðàäà 8 ïàìáûã åìàëû çàâîäó, 3 ñïèðò âÿ êîíéàê çàâîäó, 37 ÷àõûð èñòåùñàëû ìöÿññèñÿñè, òöòöí ôàáðèêè, êÿðïèú çàâîäó âÿ 1500 òèúàðÿò ìöÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Øóøà Ãàôãàçäà ÿí áþéöê õàë÷à èñòåùñàëû ìÿðêÿçè èäè. Áóðàäà èñòåùñàë îëóíàí õàë÷àëàð êåéôèééÿòèíÿ ýþðÿ Èðàí õàë÷àëàðûíäàí ýåðèäÿ ãàëìûð, Ðóñèéàíûí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðèíÿ âÿ õàðèúÿ èõðàú îëóíóðäó. Øÿùÿðäÿ 22 èïÿê åìàëû âÿ èïÿêñàðûéàí ôàáðèê, 3 ñïèðòòÿìèçëÿéÿí âÿ êîíéàê çàâîäó âàð èäè. 1913 èëäÿ Øóøàäà àðòûã 800 òèúàðÿò-ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè ìþâúóä èäè. Íóõà (Øÿêè) øÿùÿðè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíûí äåéèë, áöòöí Ãàôãàçûí èïÿê èñòåùñàëûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéûðäû. 1914 èëäÿ áóðàäà 55 èïÿê åìàëû âÿ èïÿêÿéèðìÿ ôàáðèêè, èïÿê èñòåùñàëû âÿ áàðàìà òèúàðÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí 21 ìöÿññèñÿ, 3 òöòöí ôàáðèêè, 24 ýþí-äÿðè åìàëàòõàíàñû âÿ ñ. âàð èäè. 1910 èëäÿ Íóõà èø àäàìû ß.ßùìÿäîâ øÿùÿðäÿ åëåêòðèê ñòàíñèéàñû òèêäèðìèøäè. 1913 èëäÿ øÿùÿðäÿ èëëèê äþâðèééÿ âÿñàèòè 3 ìëí. ðóáëäàí ÷îõ îëàí 962 òèúàðÿò-ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè.

20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øàìàõû øÿùÿðè êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðûíûí âÿ êóñòàð èñòåùñàëû ìàëëàðûíûí ìöùöì ìÿðêÿçè èäè. Áàøãà ãÿçàëàðäàí ýÿòèðèëÿí ìàëëàð áóðàäàí Áàêûéà, Úÿíóáè Ãàôãàçûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíÿ, ùÿì÷èíèí Ùÿøòÿðõàíà àïàðûëûðäû. 1912 èëäÿ Øàìàõûäà èëëèê äþâðèééÿñè 1,2 ìëí. ðóáëà áÿðàáÿð îëàí 227 òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè âàð èäè. Ëÿíêÿðàí áàëûã, òàõûë, ìåøÿ ìàòåðèàëëàðû ñàòûøû âÿ èõðàúû öçðÿ ìöùöì òèúàðÿò ìÿðêÿçè èäè. 19 ÿñðèí ñîíóíäà áóðàäàêû òèúàðÿò-ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñàéû 225 èäèñÿ, 1910 èëäÿ èêè äÿôÿ àðòàðàã 460-à ÷àòìûøäûð. Ãóáà øÿùÿðè ìåéâÿ÷èëèê, áàëûã÷ûëûã âÿ õàë÷à÷ûëûãëà ìÿøùóð èäè. 1910 èëäÿ øÿùÿðäÿêè 329 òèúàðÿò ìöÿññèñÿñèíèí èëëèê òèúàðÿò äþâðèééÿñè 1 ìëí. ðóáëà áÿðàáÿð èäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Ãóáà âÿ Ëÿíêÿðàíäà êè÷èê åëåêòðèê ñòàíñèéàñû äà òèêèëìèøäè. Äóç âÿ ñïèðò èñòåùñàëûíäà Íàõ÷ûâàí ìöùöì ÷ÿêèéÿ ìàëèê èäè. Îðäóáàä ø. ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ äÿ Àçÿðáàéúàíûí èïÿê ñÿíàéåñè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëàðàã ãàëûðäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø øÿùÿð òèïëè òèúàðÿò-ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðè ñûðàñûíà Ýÿäÿáÿé, Ñàëéàí, Àüäàì, Áÿðäÿ âÿ Ýþé÷àéû äàõèë åòìÿê îëàð. 20 ìèí âÿ äàùà ÷îõ ÿùàëèñè îëàí áó ìÿðêÿçëÿðäÿ êàïèòàë äþâðèééÿñè áþéöê îëàí îíëàðëà êè÷èê òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðè éåðëÿøèðäè. Ìÿñ., Ñàëéàíäà áó ìöÿññèñÿëÿðèí èëëèê äþâðèééÿñè 1,5 ìëí. ðóáëà ÷àòûðäû. Øÿùÿðëÿðèí þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû 1892 èëäÿ ãÿáóë îëóíìóø “Øÿùÿð ÿñàñíàìÿñè” ÿñàñûíäà èøëÿéèðäè. “ßñàñíàìÿíèí” 44-úö ìàääÿñèíäÿ ìöñÿëìàíëàðûí þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíäà èøòèðàêû ìÿùäóäëàøäûðûëûðäû. Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè èúòèìàè õàäèìëÿðèíèí äÿôÿëÿðëÿ âÿñàòÿò

ãàëäûðìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÷àðûí 1900 èë ôÿðìàíû èëÿ øÿùÿð äóìàñûíäà ìöñÿëìàí äåïóòàòëàðûí ñàéû 50 %-ÿ ÷àòäûðûëäû, ÿñëèíäÿ èñÿ áóíà ðèàéÿò îëóíìóðäó. Éàëíûç 1905–07 èëëÿð èíãèëàáè ùàäèñÿëÿðè äþâðöíäÿ èúòèìàè òÿçéèãèí íÿòèúÿñèíäÿ Ãàôãàç úàíèøèíè 1907–11 èëëÿðäÿ êå÷èðèëÿí ñå÷êèëÿð çàìàíû ýöçÿøòÿ ýåòìÿëè îëäó âÿ øÿùÿð äóìàñû äåïóòàòëàðûíûí 57,7 %-èíè àçÿðáàéúàíëûëàð òÿøêèë åòäè. Áàêû øÿùÿð äóìàñûíûí èëê äåïóòàòëàðû Ùÿñÿí áÿé Ìÿëèêîâ (Çÿðäàáè), Èñìàéûë áÿé âÿ Èáðàùèì áÿé Ñÿôÿðÿëèéåâëÿð, ßùìÿä áÿé Àüàéåâ, ßëèìÿðäàí áÿé Òîï÷óáàøîâ, Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ, Ù.Ç.Òàüûéåâ, Àüà Àõóíäîâ, Ìèðçÿ ßñÿäóëëàéåâ, ßæäÿð áÿé âÿ Èñà áÿé Àøóðáÿéîâëàð, ß.Àøóðîâ, Ìÿììÿä Ðçà Âÿêèëîâ, Ìÿììÿä Ùÿñÿí Ùàúûíñêè, Èñðàôèë Ùàúûéåâ èäèëÿð. Áàêûäàí ôÿðãëè îëàðàã Ýÿíúÿ øÿùÿð äóìàñûíäà «ãëàñíûëàðûí» ÿêñÿðèééÿòèíè àçÿðáàéúàíëûëàð òÿøêèë åäèðäè. Îíëàðûí àðàñûíäà Ùÿñÿí áÿé Àüàéåâ, Àäèë õàí Çèéàäõàíîâ, Íÿñèá áÿé âÿ Óñóá áÿé Íÿñèááÿéëè, Ðÿôèáÿéîâ âÿ Õàñìÿììÿäîâ ãàðäàøëàðû, Ìÿììÿäáàüûð Øûõçàìàíîâ âÿ á. õöñóñè ñå÷èëèðäèëÿð. Øóøà þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíûíäà ßáäöððÿùèì áÿé Ùàãâåðäèéåâ, Ùàøûì áÿé Âÿçèðîâ, ßáäöëêÿðèì áÿé Ìåùìàíäàðîâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð.

Ìóðòóçà Ìóõòàðîâ

1904–07 èëëÿðäÿ Úàâàä áÿé Ñÿôÿðÿëèáÿéîâ øÿùÿð áàø÷ûñû ñå÷èëìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðìèø ñîñèàë-èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿð ÿùàëèíèí ñàéûíûí âÿ ñèëê òÿðêèáèíèí äÿéèøìÿñèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïäû. ßýÿð 1897 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñè 1.876.7 ìèí íÿôÿð èäèñÿ, 1910 èëäÿ 303

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàêû ëèìàíû

2.317 ìèí, 1913 èëäÿ èñÿ 2.339 ìèí íÿôÿð òÿøêèë åäèðäè. Ñàé àðòûìû òÿáèè àìèëëÿðëÿ éàíàøû Ðóñèéàäàí, Åðìÿíèñòàíäàí, Ýöðúöñòàíäàí, Äàüûñòàíäàí, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí êÿñáêàðëàðûí, êþ÷êöíëÿðèí Àçÿðáàéúàíà ýÿëìÿñè âÿ ùÿì÷èíèí ÷àðèçìèí êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè èëÿ áàüëû èäè. Ìèëëè àçëûãëàðûí ÷îõëóüóíà áàõìàéàðàã, ÿùàëèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. 1897 èë ñèéàùûéààëûíìàñûíà ýþðÿ òöðêëÿðèí ñàéû 11 400 ìèíäÿí ÷îõ èäèñÿ, 1913 èëäÿ 1.524.8 ìèí, 1917 èë ÿðÿôÿñèíäÿ èñÿ 1.753.5 íÿôÿð èäè. Ýÿëìÿëÿð ùåñàáûíà èêèíúè éåðäÿ îëàí åðìÿíèëÿðèí ñàéû 1913 èëäÿ 546 ìèí, ö÷öíúö éåðäÿ äóðàí ðóñëàðûí ñàéû èñÿ 208,5 ìèí íÿôÿð èäè. Ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíà áàõìàéàðàã Àçÿðáàéúàí ÿñàñÿí àãðàð þëêÿ îëàðàã ãàëûðäû. 1897–1913 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí êÿíä ÿùàëèñè àðòàðàã 1.502 ìèíäÿí 1.783 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäû. Ëàêèí ùÿìèí äþâðäÿ ÿùàëèíèí öìóìè ñàéû ôîíóíäà êÿíä ÿùàëèñèíèí íèñáè ÷ÿêèñè øÿùÿðëÿðÿ àõûíëà âÿ ìöôëèñëÿøìÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã 83 %äÿí 76,2 %-ÿ åíìèøäè. Áóíà áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí 3/4-äÿí ÷îõóíó êÿíä ÿùàëèñè òÿøêèë åäèðäè. Ìöõòÿëèô ñÿíàéå âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû òÿäðèúÿí áóðàäà ÷àëûøàí ôÿùëÿëÿðèí ñàéûíûí àðòìàñûíà äà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áåëÿ êè, 1897 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿùëÿëÿðèí ñàéû 150 ìèíäÿí ÷îõ èäè. 1917 èëäÿ îíëàðûí ñàéû 240 ìèíÿ ÷àòìûøäû (180 ìèí ñÿíàéå, 60 ìèí êÿíä òÿñÿððöôàòû ôÿùëÿñè). Êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà ÷àëûøàí ìþâñöìè ôÿùëÿëÿð äÿ íÿçÿðÿ àëûíñà, îíëàðûí öìóìè ñàéû 400-500 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòûðäû. Áàêû èëÿ éàíàøû Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð øÿùÿð âÿ ãÿçàëàðûíäà òèúàðÿò-ñÿíàéå ñàùèáêàðëàðûíûí ìþâãåëÿðè ìþùêÿìëÿíèðäè. Îíëàðûí àðàñûíäà ÿñàñ éåðè àçÿðáàéúàíëûëàð, ðóñ âÿ åðìÿíè êàïèòàëû íöìàéÿíäÿëÿðè òóòóðäó. ßýÿð ÿââÿëëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäÿí òèúàðÿò êàïèòàëû ñàùèáëÿðè þç ñÿðìàéÿëÿðèíè ÿñàñÿí òèúàðÿò-ñÿëÿì ÿìÿëèééàòëà304

ðûíà éþíÿëäèðäèëÿðñÿ, 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí îíëàð ñÿíàéå, íÿãëèééàò, òèêèíòè èøëÿðèíÿ äÿ êàïèòàë ãîéìàüà áàøëàäûëàð. Ìèëëè ñàùèáêàðëàðûí ÿí íöôóçëó íöìàéÿíäÿëÿðè Ù.Ç.Òàüûéåâ, Ì.Íàüûéåâ, Ø.ßñÿäóëëàéåâ, À.Ãóëèéåâ âÿ á. èäèëÿð. Îíëàðûí êàïèòàëû 10 ìëí. ðóáëà ÷àòûðäû. Ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí áóðæóàçèéàñû íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà ýÿìè ñàùèáëÿðè Áöíéàäîâ, ßëè Àááàñ Äàäàøîâ, Ìàíàôîâ, Àøóðîâ, óí âÿ äöéö äÿéèðìàíëàðû ñàùèáëÿðè Ì.Èáðàùèìîâ, Ì.Êÿðèìîâ, òöòöí ôàáðèêè ñàùèáè Øèðèíáÿéîâ, ìåõàíèêè èñòåùñàë ñàùèáëÿðè Ì.Ìóõòàðîâ, Ñ.Àáäóëëàéåâ âÿ á. ñå÷èëèðäè. Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàø âåðìèø èãòèñàäè áþùðàí áöòöí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíû ñàðñûäàí ñîñèàë ìöíàãèøÿëÿðÿ, ôÿùëÿëÿðèí êöòëÿâè ÷ûõûøëàðûíà ñÿáÿá îëäó. Áàêû öñéàí÷û ãöââÿëÿðèí ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè. Íóìàéèøëÿðèí âÿ òÿòèëëÿðèí ñàéû î ñÿâèééÿéÿ ÷àòìûøäû êû, 1902 èëèí

éàíâàðûíäàí Áàêûäà, 1903 èëèí ñåíòéàáðûíäàí èñÿ Ýÿíúÿ, Øóøà âÿ Íóõàäà Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ÿí ñÿðò ãàíóíëàðûíäàí áèðè ñàéûëàí «Ýöúëÿíäèðèëìèø ìöùàôèçÿ ùàããûíäà ÿñàñíàìÿ» òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Áó ÿñàñíàìÿéÿ ýþðÿ «èúòèìàè ãàéäàëàðà âÿ àñàéèøÿ çèää îëàí éûüûíúàã âÿ òîïëàíòûëàðûí èøòèðàê÷ûëàðû» 500 ðóáëàäÿê úÿðèìÿëÿíÿ âÿ éà 3 àé ìöääÿòèíÿ ùÿáñ åäèëÿ áèëÿðäèëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã òÿòèëëÿðèí ñàéû àçàëìûðäû âÿ àðòûã àçÿðáàéúàíëû ôÿùëÿëÿð äÿ îíëàðûí ôÿàë èøòèðàê÷ûëàðûíà ÷åâðèëìèøäèëÿð. Áóíóí áàðèç íöìóíÿñè 1903 èë èéóë âÿ 1904 èë äåêàáð òÿòèëëÿðè îëäó. Ôÿùëÿ ùÿðÿêàòûíà ñèéàñè äîí ýåéäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ìÿðêÿçè Êîìèòÿíèí òàïøûðûüû èëÿ Áàêûéà ýÿëìèø ñîñèàë-äåìîêðàòëàð ùÿëÿ 1900 èëäÿí áóðàäà ìþâúóä îëìóø 15 ìàðêñèñò äÿðíÿéè ÿñàñûíäà âàùèä òÿøêèëàò éàðàòìàüà úÿùä ýþñòÿðäèëÿð. 1901 èëèí éàçûíäà ÐÑÄÔÏ-íèí Áàêû Êîìèòÿñè éàðàäûëäû. Òÿøêèëàòûí èéåðàðõèéàëûüû âÿ ñÿðò êîíñïèðàñèéà êîìèòÿ÷èëÿðè êöòëÿäÿí àéûðûð, ôÿùëÿëÿðèí òÿøêèëàòûí èøèíäÿ áèëàâàñèòÿ èøòèðàêûíû ìöðÿêêÿáëÿøäèðèðäè. 1903 èëäÿ ÐÑÄÔÏ-íèí 2-úè ãóðóëòàéûíäà ñîñèàë-äåìîêðàòëàð ïàðòèéàíûí áîëøåâèê âÿ ìåíøåâèêëÿðÿ ïàð÷àëàíìàñûíû øÿðòëÿíäèðÿí ïðîãðàì ôîðìàëàøäûðäûëàð. Ìöíàãèøÿíèí áàøëàíüûúûíäà Ë.Êðàñèíèí ðÿùáÿðëèê åòäèéè Áàêû Êîìèòÿñè áîëøåâèêëÿðèí òÿðÿôèíè òóòäó. 1904 èëèí éàíâàðûíäà èñÿ ÁÊ-íûí ðÿùáÿðëèéè Ì.Ìèòðîâ áàøäà îëìàãëà ìåíøåâèêëÿðèí ÿëèíÿ êå÷äè. 1912 èëÿ êèìè, éÿíè áîëøåâèê âÿ ìåí-

Áàêû øÿùÿðè. 1910 èë

AZßÐÁÀÉÚÀÍ øåâèê ôðàêñèéàëàðûíûí òÿøêèëàòè ïàð÷àëàíìàñûíà ãÿäÿð, Áàêû ñîñèàë-äåìîêðàò òÿøêèëàòûíûí ðÿùáÿð îðãàíëàðû äÿéèøäè. Ôÿùëÿ êöòëÿëÿðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí âÿ ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ ýàù áîëøåâèê, ýàù äà ìåíøåâèêëÿðèí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè éåíè ðÿùáÿð îðãàíëàðû éàðàäûëäû. Áó ãåéðè-ìöÿééÿíëèê áîëøåâèêëÿðè ìèëëè ìöãÿääÿðàòûí òÿéèí åäèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíÿ ìèëëè àçëûãëàð ùàããûíäà ðåàëëàøìàñûíû ýþçëÿéÿí ïðîãðàì êèìè éîõ, äàùà ÷îõ òàêòèêè âàñèòÿ êèìè áàõìàüà ñþâã åäèðäè. Áàêû ñîñèàë-äåìîêðàòëàðû èëê âàõòëàðäà ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà ñèéàñè èøèí àïàðûëìàñûíà õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðìèðäèëÿð. Àðòûã ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû ñûðàëàðûíäà þçëÿðèíè ìöñÿëìàí ôÿùëÿëÿðè àðàñûíäà èøÿ ùÿñð åòìèø àäàìëàð ìåéäà-

Êàñà âÿ ìÿúìÿéè. Ýöìöø, ìèíà. Áóõàðà ÿìèðèíèí Ù.Ç.Òàüûéåâÿ ùÿäèééÿñè. 20 ÿñðèí ÿââÿëè

íà ÷ûõìàüà áàøëàìûøäû. Ìèðçÿ Áàëà Ìÿììÿäçàäÿíèí õàòèðÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí ùÿëÿ 1903 èëäÿ Ìÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ âÿ îíóí ùÿìôèêèðëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿùñèë àëìûø ýÿíúëÿðäÿí, ñîíðàäàí «Ùöììÿò»èí éàðàíìàñûíûí ÿñàñûíû ãîéìóø «Àçÿðáàéúàíûí Ýÿíú èíãèëàá÷ûëàðû äÿðíÿéè» éàðàäûëìûøäû. 1904 èëèí îêòéàáðûíäàí «Ùöììÿò» òÿøêèëàòû âÿ åéíè àäëû ãÿçåò ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñû òÿøÿááöñö áèð ãðóï àçÿðáàéúàíëû çèéàëû-äåìîêðàòëàðà ìÿõñóñ èäè. Îíëàðûí àðàñûíäà Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ, Ìÿììÿä ßëè Ðÿñóëçàäÿ (Ðÿñóëîüëó), Ñóëòàí Ìÿúèä ßôÿíäèéåâ, Ìÿøÿäè ßçèçáÿéîâ, È.Àøóðáÿéîâ, Ãàðàáÿé Ãàðàáÿéîâ, Ìÿììÿäáàüûð Àõóíäîâ, Ì.Ù.Ùàúûíñêè, Õ.Ùöñåéíîâ, Ìèð Ùÿñÿí Ìþâñöìîâ âÿ á. âàð èäè. 1905 èëäÿ ÷àðèçìèí âÿ åðìÿíè äàøíàêëàðûíûí òþðÿòäèéè ôåâðàë âÿ àâãóñò åðìÿíè -àçÿðáàéúàíëû ãàðøûäóðìàëàðû çàìàíû «Ùöììÿò» ÿùàëèíèí ñàêèòëÿøäèðèëìÿñèíäÿ âÿ ãûðüûíëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà áþéöê ðîë îéíàäû. 1905 èë éàíâàðûí 20-äÿ

(5-úè íþìðÿñè èøûã öçö ýþðäöêäÿí ñîíðà) ùåêòîãðàôèê öñóëëà ÷ûõàí «Ùöììÿò» ãÿçåòè «çÿðÿðëè èñòèãàìÿòèíÿ ýþðÿ» áàüëàíäû. Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿíèí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ áó, ïàðòèéà îðãàíû îëàí èëê òöðê ãÿçåòè èäè. 1906–07 èëëÿðäÿ òÿøêèëàò àçÿðáàéúàí âÿ åðìÿíè äèëëÿðèíäÿ «Äÿâÿò-Ãî÷»(×àüûðûø) ãÿçåòèíè, «Òÿêàìöë» âÿ «Éîëäàø» ãÿçåòëÿðèíè áóðàõûðäû. Áóðàäà íÿøð îëóíàí ìÿãàëÿëÿðèí áþéöê ùèññÿñè ìèëëè ìààðèôëÿíìÿíèí ÿíÿíÿâè ïðîáëåìëÿðèíÿ, çÿùìÿòêåøëÿðèí àüûð øÿðàèòèíÿ âÿ àéðû-àéðû ùàëëàðäà ðóùàíèëÿðÿ öíâàíëàíìûø àòìàúàëàðà ùÿñð îëóíìóøäó. 1907 èëèí èéóíóíäà ÿêñÿð öçâëÿðèíèí ôàø îëóíìàñû âÿ ùÿáñ åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ òÿøêèëàò õåéëè çÿèôëÿäè. Áó äþâðäÿ «Ùöììÿò»èí Áàêûäàêû ôÿàëèééÿòè ìÿòáóàòäà ïóáëèñèñòèêà âÿ ìöçàêèðÿëÿðëÿ ìÿùäóäëàøûðäûñà, ïàðòèéàíûí øÿùÿðäÿí êÿíàðäà àïàðäûüû èø äàùà ýåíèø èäè. Òÿøêèëàòûí øþáÿëÿðè Éåëèçàâåòïîëäà, Øóøàäà, Íàõ÷ûâàíäà, Úóëôàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ëàêèí 1905 èëäÿ éàðàíìûø Òèôëèñ øþáÿñè ùÿì öçâëÿðèíèí ñàéûíà, ùÿì äÿ ñèéàñè ôÿàëëûüûíà ýþðÿ îíëàðûí àðàñûíäà ìöùöì éåð òóòóðäó. 1905 èëèí ñîíóíäà ñûðàëàðûíäà 100-äÿí ÷îõ àäàì îëàí Òèôëèñ øþáÿñè ñîíðàäàí þç ïðîãðàìû îëàí ìöñòÿãèë ïàðòèéàéà ÷åâðèëäè. Òèôëèñ «Ùöììÿò»èíèí ÿí ôÿàë öçâëÿðè Ìèðáàüûð Ìèðùåéäÿðçàäÿ, Ãàñûì Úàìàëáÿéîâ, ßøðÿô Éöçáàøîâ, ßëè Áàéðàìîâ, Ù.À.Òàüûçàäÿ, Ã.Ã. Íîâðóçîâ, À.Ê.Õàíÿùìÿäîâ îëìóøëàð . Òèôëèñ «Ùöììÿò»è Áàêû òÿøêèëàòû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ éåðëè ñîñèàë-äåìîêðàòëàðëà Èðàí èíãèëàá÷ûëàðûíû áèðëÿøäèðìÿéÿ äàùà ÷îõ ìöâÿôôÿã îëìóøäó. Òèôëèñäÿ «Èúòèìàéóí-å-Àìèéóí» âÿ éà «Ìöúàùèä» ïàðòèéàñûíûí øþáÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1906 èëäÿ èñÿ Áàêûäà âÿ Òèôëèñäÿ Èðàí èíãèëàá÷ûëàðûíà éàðäûì êîìèòÿëÿðè éàðàäûëìûøäû. Áàêû Êîìèòÿñèíÿ Ì.ß.ßçèçáÿéîâ, Òèôëèñ êîìèòÿñèíÿ èñÿ Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâ ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Èíãèëàáè ÷ûõûøëàðûí àðòìàñû 1905 èë ôåâðàëûí 26-äà Ãàôãàçäà úàíèøèíëèéèí áÿðïà îëóíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Éåíè úàíèøèí ãðàô È.È.Âîðîíòñîâ-Äàøêîâóí ãàðøûñûíà Ãàôãàçäà «òÿõèðÿ ñàëûíìàäàí äèíúëèê éàðàòìàã» âÿçèôÿñè ãîéóëìóøäó. ×àð ùþêóìÿòè èíãèëàáè ÷ûõûøëàðà âÿ ìèëëèàçàäëûã ùÿðÿêàòûíà ãàðøû ðåïðåññèéàëàðëà êèôàéÿòëÿíìÿéèá ôþâãÿëàäÿ ñÿëàùèééÿòëÿð âåðèëìèø ìöâÿããÿòè ýåíåðàë-ãóáåðíàòîð òÿñèñàòû éàðàòäû. Àðòûã 1905 èëèí ôåâðàëûíäà Áàêû øÿùÿðè âÿ ãóáåðíèéàñûíäà, ñåíòéàáð àéûíäà èñÿ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíäà ùÿðáè âÿçèééÿò ðåæèìè òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Áàêû øÿùÿðè âÿ ãóáåðíèé-

àñûíûí ýåíåðàë-ãóáåðíàòîðó, þç àìàíñûçëûüû èëÿ ìÿøùóðëàøìûø êíéàç Àìèëàõâàðèíèí èëê àääûìëàðûíäàí áèðè ðåïðåññèéàëàðûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè âÿ ìöòëÿãèééÿòÿ ãàðøû ñèëàùëû ÷ûõûøëàðëà áàüëû áàõûëàí èøëÿðèí ùÿðáè ìÿùêÿìÿëÿðÿ âåðèëìÿñè ùàããûíäà 1905 èëèí 25 ôåâðàë òàðèõëè ÿìðè îëäó. «Úÿìèééÿòëÿð âÿ èòòèôàãëàð ùàããûíäà ìöâÿããÿòè ãàéäàëàð» àäëàíäûðûëàí áó ñÿíÿä ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíà «èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèéÿ âÿ éà àñàéèøÿ» òÿùëöêÿ éàðàòìàñû áÿùàíÿñè èëÿ úÿìèééÿò âÿ èòòèôàãëàðû ëÿüâ åòìÿê ùöãóãó âåðèð, ùþêóìÿò èäàðÿëÿðè èø÷èëÿðèíèí ùÿìêàðëàð èòòèôàãûíà ýèðìÿñèíè ãàäàüàí åäèð âÿ áó «Ãàéäàëàðûí» ïîçóëìàñû ùàëûíûí áèð èë ìöääÿòèíÿäÿê ùÿáñëÿ úÿçàëàíäûðûëàúàüûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. 1906 èë 28 îêòéàáð òàðèõëè ôÿðìàíëà Áàêû øÿùÿðèíèí, íåôò-ìÿäÿí âÿ ôàáðèê-çàâîä ðàéîíëàðûíûí èäàðÿñè ö÷öí Áàêû ãðàäîíà÷àëíèêëèéè òÿñèñ åäèëäè. Áó àääûì ùÿìèí èëèí éàéûíäà Áàêûäà áàø âåðÿí ôÿùëÿ òÿòèë âÿ íöìàéèøëÿðèíèí éåíè äàëüàñû âÿ àâãóñò-ñåíòéàáðäà êå÷ÿí ñèéàñè òÿòèëëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûø ôÿùëÿëÿðèí èúòèìàè ôÿàëëûüûíûí éöêñÿëèøè èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Íåôò ñÿíàéå ñàùèáêàðëàðûíûí òÿêèäè èëÿ ùÿìèí äþâðäÿ ãðàäîíà÷àëíèêèí éàíûíäà íåôò èøëÿðè öçðÿ èíçèáàòè èäàðÿ éàðàäûëäû. Îíóí òÿðêèáèíÿ áèð ñûðà ùþêóìÿò ìÿìóðëàðû, øÿùÿð äóìàñû âÿ íåôò ñÿíàéå÷èëÿðè ãóðóëòàéû øóðàñûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè äàõèë îëäóëàð. Áó èäàðÿ íåôò ñÿíàéå÷èëÿðèíèí ìÿíàÌÿùÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ "Ùöììÿòöð-ðèúàë òÿãëÿöë-úèáàë" ("Ùöììÿò" ãÿçåòè ¹ 3, 1905) Áèð íå÷ÿ øÿõñèí àðàñûíäà èòòèùàä ùÿìôèêèðëèëèê, ùÿììÿñëÿêëèê èëÿ îëóð. Âÿ èëëà èëà éîâìèëãèéàìÿ íèôàã öçðÿ áàãè ãàëàúàãëàð. Ìÿñÿëÿí, áèç úàâàíëàðûí áèðè ìèëëÿòïÿðÿñò, î áèðè äåìîêðàò, ö÷öíúöñö ÿòèãïÿðÿñò, äþðäöíúöñö úÿäèäïÿðÿñò îëóá äà, áó úöð äÿñòÿ-äÿñòÿ îëìàãäà, ùÿðÿìèç þçöíÿ ìÿõñóñ áèð éîë ýþòöðöá, ìöÿééÿí áèð ìÿñëÿê èëÿ ýåòìÿêäÿí ùàìûìûç òÿê-òÿê òÿëÿô îëëóã. Âÿ ùå÷ áèðèìèçèí ÿëè þç ìóðàäûíà ÷àòìàç. Ùÿðÿìèç áèð êöíúäÿ áèð õöñóñè úÿìèééÿò ãàéûðûá äà ìöõòÿëèô éîëëàð èëÿ ýåòìÿêäÿíñÿ áèðëÿøìÿëè, þç ôèêèð âÿ ôåëëÿðèìèçäÿí áèð-áèðèìèçè ùàëè åòìÿëèéèç. Ìèëëÿòïÿðÿñòëèê áèçÿ éàðàðñà, ùàìûìûç ìèëëÿòïÿðÿñò, äåìîêðàòëûã éàðàðñà, ùàìûìûç äåìîêðàò âÿ ãåéðè áèð éàðàð ìÿñëÿê öçðÿ îëóá, ìöòòÿùèäöë-ãþâë âÿë ôåë èø ýþðÿê.

305

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàêû Øÿùÿð Äóìàñûíûí áèíàñû

ôåéèíè ìöäàôèÿ åäÿðÿê òÿòèëëÿðèí äàüûäûëìàñû, øÿùÿðëÿðäÿ ìÿäÿí âÿ çàâîäëàðûí ìöùàôèçÿñè âÿ áóðóãëàðäà àñàéèøèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíà àèä òÿäáèðëÿð èøëÿéèá ùàçûðëàéûðäû. 1906 èëèí äåêàáðûíäà Áàêû øÿùÿðè âÿ ãóáåðíèéàñûíäà ùÿðáè âÿçèééÿò ôþâãÿëàäÿ ìöùàôèçÿ âÿçèééÿòè èëÿ ÿâÿç åäèëäè, ìöâÿããÿòè ýåíåðàë-ãóáåðíàòîðëóã èñÿ ëÿüâ îëóíäó. Èíãèëàáè âÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí éöêñÿëèøè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí éöêñÿê äàèðÿëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè ÷àð ùþêóìÿòèíäÿí áÿçè ñèéàñè ýöçÿøòëÿð àëìàã ö÷öí, î úöìëÿäÿí þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíäà ìèëëè ñàùèáêàðëàðûí 306

èøòèðàêûíà ãîéóëàí ìÿùäóäèééÿòëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ ÿëÿëõöñóñ ìöñÿëìàíëàðûí ùöãóãëàðûíû õðèñòèàíëàðûí ùöãóãëàðû èëÿ áÿðàáÿðëÿøäèðìÿê ùàããûíäà âÿñàòÿò ãàëäûðäûëàð. Ëàêèí Áàêû øÿùÿð äóìàñûíûí áó âÿñàòÿòè ÷àð ùþêóìÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ðÿää åäèëäè. Àçÿðáàéúàíëû «ãëàñíûëàðûí» ñå÷èëìÿñè öçðÿ ìÿùäóäèééÿòëÿð àíúàã ñàäÿëÿøäèðèëìèø èúòèìàè èäàðÿëÿðèí áÿçè îðãàíëàðûíäà ëÿüâ åäèëäè. Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû õàëãûí ùÿì àøàüû, ùÿì äÿ éóõàðû òÿáÿãÿëÿðèíèí àë÷àëìûø âÿçèééÿòèíè ÷îõ éàõøû äÿðê åäèðäèëÿð. 100-äÿí ÷îõ ìèëëÿòè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí Ðóñèéà èìïåðèéàñû äåìÿê îëàð êè, áöòöí

ìèëëè àçëûãëàðû ñûõûøäûðìàã ñèéàñÿòèíè þçöíöí äþâëÿò ñèéàñÿòèíÿ ÷åâèðìèøäè. Áó ñèéàñÿò ÿëÿëõöñóñ ìöñÿëìàí õàëãëàðûíà, î úöìëÿäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû àïàðûëûðäû. Îíëàðûí íÿ àíà äèëèíäÿ îõóìàã, íÿ ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíäà òÿìñèë îëóíìàã, íÿ äÿ îðäóäà õèäìÿò åòìÿê ùöãóãëàðû âàð èäè. Áóíà áàõìàéàðàã ìèëëÿò þç è÷èíäÿí ïàðëàã çèéàëûëàð íÿñëè éåòèøäèðäè. Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà âÿ õàðèúè þëêÿëÿðèí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ òÿùñèë àëìûø, éöêñÿê áèëèéÿ âÿ äöíéàýþðöøöíÿ ìàëèê ýþðêÿìëè èúòèìàè õàäèìëÿðè î âàõòêû èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòäà ìöùöì ðîë îéíàìàüà áàøëàäûëàð. Îíëàðûí ñûðàëàðûíäà ùÿì ëèáåðàë âÿ äåìîêðàòèê äÿéÿðëÿðè òÿáëèü åäÿí çèéàëûëàð, ùÿì äÿ èø àäàìëàðû âàð èäè. Àçÿðáàéúàíûí ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ ôîðìàëàøìûø èíòåëëåêòóàë åëèòàñû þçöíäÿ ùÿì çàäÿýàí òÿáÿãÿñèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíè, ùÿì äÿ äèýÿð òÿáÿãÿëÿðè òÿìñèë åäÿí çèéàëûëàðû áèðëÿøäèðèðäè. Îíëàðûí áèð ùèññÿñè éàðàíìûø âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëóíó ìààðèô÷èëèêäÿ ýþðöðäöëÿðñÿ, äèýÿðëÿðè ìèëëè þçöíöòÿñäèãèí äàùà àêòèâ ôîðìàëàðûíûí òÿðàôäàðëàðû êèìè ÷ûõûø åäèðäè. Áåëÿ ôîðìàëàðäàí áèðè ñèéàñè âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí éàðàäûëìàñû èäè. Ñèéàñè ìåéäàíà ìöÿééÿí èäåéàéà ñàùèáè îëàí, ùÿì äÿ áó èäåéàëàð ÿòðàôûíäà úÿìèééÿòèí ìöÿééÿí ùèññÿñèíè áèðëÿøäèðìÿéÿ ãàäèð èíñàíëàð ÷ûõäû. Àçÿðáàéúàí òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ þç ëèäåðëÿðè îëàí ñèéàñè ïàðòèéàëàð âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàð éàðàíìàüà áàøëàíäû. Áó ïðîñåñÿ òÿêàíâåðèúè ìÿãàìëàðäàí áèðè êèìè ÛÛ Íèêîëàéûí 1905 èë 17 îêòéàáð Ìàíèôåñòè îëäó. Ìàíèôåñòèí âàúèá áÿíäëÿðè ñûðàñûíäà úÿìèééÿòäÿ äåìîêðàòèê ùöãóãëàðûí, î úöìëÿäÿí ñþç âÿ òÿøêèëàò àçàäëûãëàðûíûí âåðèëìÿñè äóðóðäó êè, áó äà Ðóñèéà âÿ Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà áþéöê úàíëàíìàéà ñÿáÿá îëäó. Éöçëÿðëÿ ãÿçåò âÿ æóðíàë íÿøð îëóíìàüà áàøëàäû, áèð ñûðà ìààðèô÷èëèê úÿìèééÿòëÿðè éàðàíäû âÿ èëê ñèéàñè òÿøêèëàòëàð ìåéäàíà ÷ûõäû. Ìàíèôåñòèí ÷ûõìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè 1905 èëèí éàíâàðûíäà áàøëàéàí êöòëÿâè ÷ûõûøëàð âÿ îíëàðûí ýöú âàñèòÿñèëÿ éàòûðûëìàñûíûí ñîñèàë ïàðòëàéûøà ãÿäÿð éöêñÿëìÿñè îëäó. 1905 èë ôåâðàëûí 18-äÿ ÛÛ Íèêîëàé íàçèðëÿð êàáèíåòèíÿ ðåñêðèïò òÿãäèì åòäè. Ðåñêðèïòäÿ Ðóñèéàíûí òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ïàðëàìåíò òèïëè ãóðóìóí éàðàäûëìàñûíà ñÿðÿíúàì âåðèëèðäè. Ñÿíÿääÿ äåéèëèðäè: «ßùàëèíèí ñå÷äèéè ÿí ëàéèãëè, åòèáàðëû õàëã íöìàéÿíäÿëÿðè ãàíóíâåðèúèëèê ëàéèùÿëÿðèíèí èëêèí âàðèàíòëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíà âÿ ìöçàêèðÿñèíÿ úÿëá åäèëñèíëÿð». Áó ÷àüûðûøëà éàíàøû äàõèëè èøëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íàçèðè À.Ã.Áóëûýèíèí Áàêû øÿùÿð Äóìàñû íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ãàíóíâåðèúèëèê îðãàíûíäà òÿìñèë îëóíìà åùòèìàëû ùàããûíäà äåäèéè ñþçëÿð âÿ Ãàôãàç úàíèøèíè È.È.Âîðîíòñîâ-Äàøêîâóí éåðëè þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíûí éàðàíìàñû áàðÿäÿ âåðäèéè âÿäëÿð Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ áþéöê ðóù éöêñÿêëèéè èëÿ ãàðøûëàíäû. Ìèëëÿòèí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè èìïåðèéàíûí éöêñÿê âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíÿ öíâàíëàíìûø ïåòèñèéà êàìïàíèéàñûíà áàøëàäûëàð. ß.Òîï÷óáàøîâ òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèø ïåòèñèéàëàð 1905 èë ÿðçèíäÿ ö÷ äÿôÿ Íàçèðëÿð êàáèíåòèíÿ âÿ Ãàôãàç Úàíèøèíëèéèíÿ ýþíäÿðèëìèøäè. Ïåòèñèéàëàðäà Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí òàëåéöêëö ïðîáëåìëÿðè èçàù îëóíóð, îíóí äèíè, ñèéàñè âÿ ìöëêè ùöãóãëàðûíû ðóñ ÿùàëèñèíèí ùöãóãëàðû èëÿ áÿðàáÿðëÿøäèðìÿê òÿëÿáè þí ïëàíà ÷ÿêèëèðäè. Áóíóíëà éàíàøû ëèáåðàë çèéàëûëàð – ß.Òîï÷óáàøîâ, ß.Àüàéåâ, À.Çèéàäõàíîâ, ßëÿêáÿð áÿé Ðÿôèáÿéëè, ßëÿêáÿð Õàñìÿììÿäîâ Àçÿðáàéúàíäà âÿ áöòöí Ãàôãàçäà çåìñòâî èäàðÿëÿðèíèí òÿøêèë îëóíìàñû óüðóíäà äà ýåíèø òÿáëèüàò êàìïàíèéàñûíà áàøëàäûëàð. Ëàêèí úàíèøèí òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí áîø âÿäëÿð âÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ áèð íå÷ÿ ãÿçåòèí íÿøðèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿñèíäÿí ñàâàéû ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíäàí ùå÷ áèð úàâàá ýÿëìÿäè. Ñÿéëÿðèíèí áèð íÿòèúÿ âåðìÿäèéèíè ýþðÿí Àçÿðáàéúàíûí ëèáåðàë çèéàëûëàðû Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí äèýÿð ìöñÿëìàí ÿùàëèñè èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð ãóðóá âàùèä ïàðòèéà éàðàäàðàã þç ùöãóãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñû éîëóíäà äàùà áþéöê íÿòèúÿëÿðÿ íàèë îëìàã èñòÿéèðäèëÿð. Áó ñÿéëÿð ñîíðàäàí ïàðòèéàéà ÷åâðèëìèø «Öìóìðóñèéà Ìöñÿëìàíëàðû Èòòèôàãû»íûí éàðàäûëìàñûíûí òÿøÿááöñêàðû îëàí Êðûì-òàòàð âÿ Êàçàí çèéàëûëàðû òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíìèøäè. 1905 èëèí àâãóñòóíäà Íèæíè Íîâãîðîääà Ðóñèéà ìöñÿëìàíëàðûíû áèðëÿøäèðÿí Ìöñÿëìàí êîíñòèòóñèîí ïàðòèéàñû – «Èòòèôàãè-Ìöñëèìèí» éàðàäûëäû. Ïàðòèéàíûí ãóðóëòàéëàðûíäà ß.Òîï÷óáàøîâ òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø ïðîãðàì âÿ íèçàìíàìÿ ãÿáóë åäèëäè. «Èòòèôàãè-Ìöñëèìèí»íèí ïðîãðàìûíûí ÿêñÿð áÿíäëÿðè êàäåòëÿðèí ïðîãðàìû èëÿ öñò-öñòÿ äöøöðäö. Äþâëÿò Äóìàñûíà ñå÷êèëÿðÿ äÿ îíëàðëà áèðëèêäÿ ýåòìÿê ãÿðàðà àëûíìûøäû. Ïàðòèéàíûí Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíÿ ìöñÿëìàí çèéàëûëàðûíäàí È.Ãàñïðèíñêè, ß.Òîï÷óáàøîâ, Ðÿøèä Èáðàùèìîâ, Éóñóô Àê÷óðà, Ñåéèä Ýèðåé Àëêèí âÿ á. èáàðÿò 15 íÿôÿð öçâ ñå÷èëìèøäè. Ëàêèí éåðëè øþáÿëÿðè òÿøÿêêöë òàïìàéàí Ìöñÿëìàí Êîíñòèòóñèîí Ïàðòèéàñû éàðûìëåãàë øÿêèëäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿ-

ðèðäè. Ñîíðàëàð ïàðòèéà ëèäåðëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè Äóìàíûí öçâëÿðè îëóá Èòòèôàãûí ïðîãðàìû âÿ ãÿðàðëàðûíû ðÿùáÿð òóòàðàã îíóí ôÿàëèééÿòèíäÿ àêòèâ èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ñþç âÿ éûüûíúàã àçàäëûãëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðûëìûø øÿêèëäÿ áÿéàí åäÿí ÷àð Ìàíèôåñòèíèí äÿðúèíäÿí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõàí ñèéàñè òÿøêèëàòëàð ùÿì Ðóñèéà ïàðòèéàëàðûíûí ôèëèàëëàðû êèìè, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàíûí þçöíäÿ éàðàíìûø ïàðòèéà âÿ òÿøêèëàòëàð êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Îêòéàáð ìàíèôåñòèíäÿí ñîíðà Áàêûäà ðÿñìè îëàðàã êàäåòëÿð âÿ îêòéàáðèñòëÿð ïàðòèéàëàðûíûí øþáÿëÿðè òÿñèñ îëóíäó. Àçÿðáàéúàí ëèáåðàë ùÿðÿêàòûíûí ýþðêÿìëè õàäèìëÿðè âÿ ìèëëè êàïèòàë íöìàéÿíäÿëÿðè ß.Òîï÷óáàøîâ, Èñà áÿé Ùàúûíñêè, Êàìèë áÿé Ñÿôÿðÿëèéåâ, È.Ùàúûéåâ âÿ á. êàäåòëÿðèí Áàêû áöðîñóíà öçâ ñå÷èëäèëÿð.

1906 èëèí 2-úè éàðûñûíäà “Äèôàè” ïàðòèéàñû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Áó ïàðòèéàíûí éàðàíìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè 1905–06 èëëÿðäÿ åðìÿíè-Àçÿðáàéúàí çèääèééÿòëÿðèíèí êÿñêèíëÿøìÿñè îëäó. Ùÿì÷èíèí î, Àçÿðáàéúàí ãÿçàëàðûíäà ÿùàëèíèí èúòèìàè ùÿéàòà úÿëá åäèëìÿñèíäÿ äÿ ìöùöì ðîë îéíàäû. Ïàðòèéàíûí Ìÿðêÿçè êîìèòÿñè Áàêûäà éåðëÿøèðäè âÿ îíà ýþðêÿìëè èúòèìàè õàäèì âÿ ïóáëèñèñò, «Èðøàä» ãÿçåòèíèí áàø ðåäàêòîðó ß.Àüàåâ áàø÷ûëûã åäèðäè. Ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ïàðòèéàíûí ôÿàëèééÿòè Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá ðàéîíëàðûíû – Øóøà, Çÿíýÿçóð, Úàâàíøèð ãÿçàëàðûíû âÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäè. Äþéöøêÿí òÿøêèëàò êèìè éàðàíìàñûíà, åðìÿíè âÿ ðóñ ðÿùáÿð îðãàíëàðûíûí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ãàðøû áèð ñûðà ãÿòè òÿäáèðëÿð êå÷èðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã «Äèôàè» ïàðòèéàñû òÿêúÿ ùÿðáè ìÿãñÿäëÿð

Áàêû 20 ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ

Èëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàí ìèëëè ïàðòèéàëàðû òÿøÿêêöë òàïìàüà áàøëàäû. ÐÑÄÔÏ ÁÊ-íûí ýöúëö òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøàí âÿ ñîñèàë-äåìîêðàòèéà èäåéàëàðûíû òÿáëèü åäÿí «Ùöììÿò»äÿí ÿëàâÿ ìèëëè èäåîëîýèéàíûí ÿñàñëàðûíû ãîéàí ïàðòèéàëàð äà ñèéàñè ñÿùíÿéÿ ÷ûõäû. Îíëàðäàí áèðè 1905 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ éàðàíìûø òöðêñîñèàë-ôåäåðàëèñò “Ãåéðÿò” òÿøêèëàòû èäè. Òÿøêèëàòûí ïðîãðàìûíäà ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíÿ ìóõòàðèééÿò âåðèëìÿêëÿ éàíàøû Ãàôãàçûí Ðóñèéàäàí àéðûëìàñû äà òÿëÿá åäèëèðäè. Ïàðòèéàéà ìÿøùóð èúòèìàè õàäèìëÿð ß.Ðÿôèáÿéëè, Í.Óñóááÿéëè, ß.Õàñìÿììÿäîâ áàø÷ûëûã åäèðäèëÿð. Ùÿð úöð ñåïàðàòèçì òÿçàùöðëÿðèíäÿí ÷ÿêèíÿí ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí òÿãèáëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ òÿøêèëàò òÿõìèíÿí 3 èë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäè âÿ 1917 èë ôåâðàë èíãèëàáûíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè ùÿéàòûíäà áþéöê ðîë îéíàéàí “Òöðê ßäÿìè-Ìÿðêÿçèééÿò ïàðòèéàñû” àäû àëòûíäà éåíèäÿí ñèéàñè ñÿùíÿéÿ ÷ûõäû.

ýöäìöðäö. Áó ìöääÿàëàð ïàðòèéà ïðîãðàìûíäà äà þç ÿêñèíè òàïìûøäû. Ïàðòèéà Àçÿðáàéúàí õàëãûíû åðìÿíè-ìöñÿëìàí ãûðüûíëàðûíäàí õèëàñ åòìÿéè, ùÿì äÿ ìöñÿëìàíëàðûí ýåðèäÿ ãàëìàñû èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàüû þçöíöí áàøëûúà ìÿãñÿäè åëàí åòäè. Áó ìÿãñÿäëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí èêè ÿñàñ øÿðò – òÿùñèë âÿ ãöââÿ ëàçûì èäè. Ïàðòèéàíûí ÿí ôÿàë øþáÿëÿðèíäÿí áèðè Øóøàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ «Ãàðàáàü áèðëèê ìÿúëèñè» àäëàíûðäû. «Äèôàè» ïàðòèéàñûíûí ôÿàëèééÿòè 1908 èëäÿí áàøëàéàðàã îíà ãàðøû ðåïðåññèéàëàðûí àðòìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. ß.Àüàéåâ Òöðêèéÿéÿ, Í.Óñóááÿéëè Êðûìà, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Àõóíäîâ Îðòà Àñèéàéà ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. «Ãàðàáàü áèðëèê ìÿúëèñè»íèí, Éåëèçàâåòïîë, Áÿðäÿ êîìèòÿëÿðèíèí öçâëÿðè êöòëÿâè ñóðÿòäÿ ùÿáñ åäèëäèëÿð. Ëàêèí àéðû-àéðû ñÿíÿäëÿðÿ ÿñàñÿí äåìÿê îëàð êè, ïàðòèéàíûí ôÿàëèééÿòè ïàññèâ ñóðÿòäÿ 1912 èëÿ êèìè äàâàì åòäè. Äèôàè÷èëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè 1911 èëäÿ éàðàí307

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìûø «Ìöñàâàò» ïàðòèéàñûíûí ñûðàëàðûíà äàõèë îëäóëàð. 1907 èëäÿ þç òÿñèðèíè Ãàçàõ ãÿçàñûíà âÿ Òèôëèñ ãóáåðíèéàñûíûí áÿçè ãÿçàëàðûíà éàéàí «Ìöäàôèÿ» òÿøêèëàòû éàðàíäû. Òÿøêèëàòà Èñìàéûë õàí Çèéàäõàíîâ ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Ïàðòèéàíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè àçÿðáàéúàíëûëàð è÷ÿðèñèíäÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí éàðàäûëìàñû, îíëàðûí ìààðèôëÿíäèðèëìÿñèíÿ âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôûíà ãàéüû ýþñòÿðìÿê åëàí îëóíìóøäó. Òÿøêèëàò 1908 èëäÿ ïîëèñ îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí äàðìàäàüûí åäèëäè. 20 ÿñðèí èëê îíèëëèéèíäÿ Àçÿðáàéúàí ïàðòèéà âÿ òÿøêèëàòëàðûíûí ìÿðóç ãàëäûãëàðû ðåïðåññèéàëàð áó ãóðóìëàðûí ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðñà äà, òàì ëÿüâ åäÿ áèëìÿäè. Ìèëëè ùÿðÿêàòûí ðÿìçè, ñîíðàëàð èñÿ ðÿùáÿðè 1911 èëäÿ ÿñàñû ãîéóëìóø «Ìöñÿëìàí Äåìîêðàòèê Ìöñàâàò ïàðòèéàñû» îëäó. Ïàðòèéàíûí þçÿéèíè êå÷ìèø ùöììÿò÷èëÿð Àááàñãóëó Êàçûìçàäÿ, Òàüû Íàüûîüëó âÿ Ì.ß.Ðÿñóëîüëó òÿñèñ åòìèøäè. Ùÿìèí èëäÿ Âÿëè Ìèêàéûëçàäÿ, Ãóëàìðçà Øÿðèôçàäÿ, Ñåéèä Ìóñÿâè, Ìèðçÿ Ùÿñÿí Òàùèðçàäÿ ïàðòèéàéà úÿëá åäèëäèëÿð. «Ìöñàâàò»ûí áèðèíúè ïðîãðàìû âÿ íèçàìíàìÿñè 1912 èëäÿ ãåéðè-ëåãàë êèòàá÷à øÿêëèíäÿ äÿðú îëóíìóøäó. Ùÿìèí äþâðäÿ ïàðòèéàíûí ÿñàñ âÿçèôÿñè ýÿëÿúÿê ìöáàðèçÿ ö÷öí þç ñûðàëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èäè. 1913 èëäÿ Ðîìàíîâëàð ñöëàëÿñèíèí 300 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ åëàí åäèëìèø àìíèñòèéàäàí ñîíðà Èñòàíáóëäàí Áàêûéà ãàéûäàí Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ ùÿìèí âàõòäàí åòèáàðÿí «Ìöñàâàò» ïàðòèéàñûíûí ëèäåðè îëäó. Ìèëëè þçöíöäÿðêåòìÿ ïðîáëåìëÿðèíÿ áàõûøëàðûíû Ðÿñóëçàäÿ 1913 âÿ 1914 èëëÿðäÿ íÿøð îëóíìóø «Èãáàë» âÿ «Éåíè Èãáàë» ãÿçåòëÿðèíèí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ìöäàôèÿ åäèðäè. ×àð ìÿõôè õèäìÿòèíèí «ïàíòöðêèçì âÿ ïàíèñëàìèçì» èôàäÿñè ùÿìèí èëëÿðäÿ áàøëûúà ñÿáÿá êèìè ýþñòÿðèëÿðÿê ÿêñÿð ïàðòèéàëàðûí, î úöìëÿäÿí «Ìöñàâàò»ûí ôÿàëèééÿòèíèí ìöâÿããÿòè îëàðàã äàéàíäûðûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ïàðòèéà þç ôÿàëèééÿòèíè éàëíûç 1917 èëäÿ Ðóñèéàäà ÷àðèçì ñöãóòà óüðàäûãäàí ñîíðà áÿðïà åäÿ áèëäè. 1915 èëäÿ Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ Ãàôãàçäà éåíè úàíèøèíèí òÿéèí åäèëìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê «À÷ûã ñþç» ãÿçåòèíèí íÿøðèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿñèíÿ íàèë îëìóøäó. Èëê äÿôÿ îëàðàã «ýöíäÿëèê òöðê ãÿçåòè» àäëàíäûðûëàí áó ãÿçåòèí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ùÿì öìóìðóñèéà ìöñÿëìàíëàðûíûí, ùÿì äÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè, ìÿäÿíèééÿò âÿ ìààðèô÷èëèê ïðîáëåìëÿðè èøûãëàíäûðûëûðäû. 308

20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðè Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíûí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè äþâðö èäè. Ñÿðò ñåíçóðà òÿãèáëÿðè Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè çèéàëûëàðû ß.Àüàéåâÿ, ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿéÿ, ß.Òîï÷óáàøîâà, Ùÿñÿí áÿé Âÿçèðîâà, Ùöñåéí Ìèíàñàçîâà, Åéíàëû Ñóëòàíîâà, Úåéùóíáÿé Ùàúûáÿéîâà, Í.Íÿðèìàíîâà âàõòàøûðû à÷ûëûá-áàüëàíàí ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíûí ìöðÿêêÿá ìÿñÿëÿëÿðèíÿ þç ìöíàñèáÿòëÿðèíè áèëäèðìÿéÿ ìàíå îëà áèëìÿäè. Îíëàðûí ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðè èúòèìàè ôèêðèí âÿ ìèëëè þçöíöäÿðêèí ôîðìàëàøìàñûíäà áþéöê ðîë îéíàäû. Ìèëëÿòèí áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ìöñÿëìàíëàðûí ñèéàñè ùöãóãëàðäàí ìÿùðóì îëìàñû ìÿñÿëÿñè Ðóñèéà òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàíû èìïåðèéàíûí àëè íöìàéÿíäÿëè îðãàíûíäà – Äþâëÿò Äóìàñûíäà òÿìñèë åäÿí äåïóòàòëàð òÿðÿôèíäÿí ñÿñëÿíäèðèëäè. Äóìàäàêû ôÿàëèééÿò âÿ 1906–12 èëëÿðäÿ áó ãàíóíâåðèúè îðãàíà êå÷èðèëÿí ñå÷êèëÿð Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ùÿéàòûíäà áþéöê úàíëàíìàéà ñÿáÿá îëìàãëà éàíàøû ñèéàñè õàäèìëÿðèí ïöõòÿëÿøìÿñèíäÿ, îíëàðûí äþâëÿò ãóðóúóëóüó òÿúðöáÿñèíÿ éèéÿëÿíìÿñèíäÿ äÿ ìöùöì ðîë îéíàäû. 1905 èë äåêàáðûí 11-äÿ II Íèêîëàé Ðóñèéàíûí Äþâëÿò Äóìàñûíà ñå÷êèëÿð ùàããûíäà ôÿðìàí èìçàëàäû. Ñå÷êè ùöãóãóíà ìàëèê ÿùàëè (éöêñÿê ìöëêè ñåíç òÿòáèã îëóíäóüóíäàí áó êàòåãîðèéàéà àèä îëàí èíñàíëàð èìïåðèéà ÿùàëèñèíèí éàðûñûíäàí àç ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèðäè) ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí êóðèéàëàðà (ñèëê ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äÿðÿúÿëÿðÿ àéðûëìà) áþëöíöðäö – øÿùÿð, ôÿùëÿ âÿ êÿíäëè êóðèéàñû. Øÿùÿð êóðèéàñû äåïóòàòëàðû èêèïèëëÿëè ñèñòåì öçðÿ, ôÿùëÿ êóðèéàñû – ö÷ïèëëÿëè, êÿíäëè êóðèéàñû èñÿ äþðäïèëëÿëè ñèñòåì öçðÿ äåïóòàò ñå÷ìÿ ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Ãàôãàçäà ñå÷êèëÿðèí êå÷èðèëìÿñè úàíèøèí È.È.Âîðîíòñîâ-Äàøêîâóí ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíÿ äàõèë èäè. Ìöëêè ñåíçèí òÿòáèã îëóíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 240 ìèí ÿùàëèñè îëàí Áàêû âÿ øÿùÿðÿòðàôû êÿíäëÿðäÿí úÿìè 15 ìèíè, éÿíè 6 %-äÿí áèð àç ÷îõó ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè òÿøêèëàò âÿ ïàðòèéàëàðëà éàíàøû, Ðóñèéàäà ìþâúóä îëàí ïàðòèéàëàðûí øþáÿëÿðè äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè – ñîñèàë-äåìîêðàò, êàäåò, åñåð, äàøíàêëàð âÿ ñèîíèñòëÿðäÿí òóòìóø ðóñ ìèëëèééÿò÷èëÿðèíÿäÿê. Ñå÷êè êàìïàíèéàëàðûíäà îíëàðûí ôÿàëèééÿòè êÿñêèí ñóðÿòäÿ àðòìûøäû. Ãàôãàç úàíèøèíèí «ÿùàëèíè ñàêèòëÿø-

äèðìÿê» áÿùàíÿñè èëÿ ñå÷êèëÿðè ëÿíýèòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã 1906 èëèí ìàéûíäà, Äþâëÿò Äóìàñû àðòûã èøèíè áàøëàéàíäàí ñîíðà (àïðåëèí 27-äÿ), Áàêû âÿ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàëàðûíäà ñå÷êèëÿð êå÷èðèëäè. Ùÿð ãóáåðíèéàéà ö÷, Áàêû øÿùÿðèíÿ èñÿ õöñóñè îëàðàã áèð éåð àéðûëìûøäû. Áó éåðÿ èñòåäàäëû ïóáëèñèñò âÿ èúòèìàè õàäèì, Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòèíèí ýÿëÿúÿê ñÿäðè ß.Òîï÷óáàøîâ ñå÷èëäè. Áàêû ãóáåðíèéàñûíäàí ñàùèáêàð Ìÿììÿäòàüû ßëèéåâ âÿ ìÿêòÿá ìöÿëëèìè âÿ òÿðúöìÿ÷è ßñÿäóëëà áÿé Ìóðàäõàíîâ ñå÷èëäè. Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíäàí ìÿøùóð äðàìàòóðã ß.Ùàãâåðäèéåâ âÿ Òèôëèñ äàèðÿ ìÿùêÿìÿñè ïðîêóðîðóíóí êþìÿê÷èñè, èðè òîðïàã ñàùèáè È.Çèéàäõàíîâ ñå÷èëäèëÿð. 1906 èëèí èéóíóíäà Àçÿðáàéúàí äåïóòàòëàðû Äóìàäà ÿí ìöõàëèô ìþâãåäÿ äóðàí âÿ Õàëã àçàäëûã ïàðòèéàñûíû (êàäåòëÿðè) äÿñòÿêëÿéÿí Ìöñÿëìàí ïàðëàìåíò ôðàêñèéàñûíà äàõèë îëäóëàð. Ôðàêñèéàíûí ñÿäðè ß.Òîï÷óáàøîâ ñå÷èëäè. Òîï÷óáàøîâóí «Ìöñÿëìàí ïàðëàìåíò ôðàêñèéàñû» ìÿãàëÿñèíäÿ éàçäûüû êèìè, ôðàêñèéàäà òÿìñèë îëóíìóø äåïóòàòëàð «êîíñòèòóñèéà ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíàðàã âèëàéÿòëÿðäÿ òîðïàãëàðûí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè, äèíè ìÿñÿëÿëÿðäÿ òàì ìóõòàðèééÿò, áöòöí èìïåðèéà ìÿêàíûíäà þçöíö èäàðÿ åäÿí êè÷èê âàùèäëÿðèí (çåìñòâî) âÿ âèëàéÿò ìÿúëèñëÿðèíèí òÿñèñ åäèëìÿñè èëÿ éåðëÿðäÿ ýåíèø ìóõòàð èäàðÿ÷èëèê ïðèíñèïèíè èðÿëè ñöðöðäö». 1-úè Äóìà 72 ýöí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäè. Êàäåòëÿðèí î âàõòà ãÿäÿð ýþðöíìÿìèø úÿñàðÿòëè ÷ûõûøëàðû ÷àð ùþêöìÿòèíè Äóìàíû áóðàõìàüà âàäàð åòäè âÿ áèð ìöääÿò ñîíðà éåíè ñå÷êèëÿðèí âàõòû òÿéèí îëóíäó. ß.Òîï÷óáàøîâ âÿ È.Çèéàäõàíîâ èñÿ Äóìàíûí áóðàõûëìàñûíà åòèðàç ÿëàìÿòè îëàðàã áöòöí Ðóñèéà õàëãëàðûíû áóíà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéÿ ñÿñëÿéÿí ìÿøùóð Âûáîðã ÷àüûðûøûíû èìçàëàäûãëàðû ö÷öí ö÷ àéëûã ùÿáñ úÿçàñûíà ìÿùêóì åäèëäèëÿð âÿ ýÿëÿúÿêäÿ ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ùöãóãóíäàí ìÿùðóì îëäóëàð. 2-úè Äþâëÿò Äóìàñûíäà Àçÿðáàéúàíû Áàêû ãóáåðíèéàñûíäàí Ù.Ç.Òàüûéåâèí îüëó Èñìàéûë áÿé Òàüûéåâ, Áàêûäà èëê ðóñ-òàòàð ìÿêòÿáèíèí äèðåêòîðó Ìóñòàôà Ìàùìóäîâ, «Êàñïè-Ãàðà äÿíèç úÿìèééÿòè»íèí ìåõàíèêè Çåéíàë Çåéíàëîâ, Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíäàí êîëëåú àñåññîðó, Éåêàòåðèíîäàð ìàùàë ìÿùêÿìÿñè ïðîêóðîðóíóí êþìÿê÷èñè Ôÿòÿëè õàí Õîéñêè, êîëëåú àñåññîðó, ïðîêóðîð êþìÿê÷èñè Õÿëèë áÿé Õàñìÿììÿäîâ, Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäàí ìÿøùóð ïóáëèñèñò, «Øÿðãè-Ðóñ» ãÿçåòèíèí áàø ðåäàêòî-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðó Ìÿììÿäàüà Øàùòàõòèíñêè òÿìñèë åäèðäèëÿð. Ç.Å.Çåéíàëîâäàí áàøãà (î «òðóäîâèêëÿð» ôðàêñèéàñûíûí öçâö îëäó) Àçÿðáàéúàíëû äåïóòàòëàðûí ùàìûñû Äóìàäà Ìöñÿëìàí ôðàêñèéàñûíà, Ô.Õîéñêè âÿ Õ.Õàñìÿììÿäîâ èñÿ îíóí áöðîñóíà äàõèë îëäóëàð. Ìöñÿëìàí ôðàêñèéàñû ÿí àêòóàë ìÿñÿëÿëÿðäÿ êàäåòëÿðëÿ áèðëèêäÿ ÷ûõûø åäèðäè. Áóíäàí ÿëàâÿ ôðàêñèéà þç ïðîãðàìûíû òÿðòèá åòìèø âÿ êèòàá÷à øÿêëèíäÿ ÷àï åòäèðìèøäè. Ôðàêñèéà Ðóñèéàíûí áöòöí ìöñÿëìàí âÿòÿíäàøëàðûíû èìïåðèéàíûí èäàðÿ÷èëèê ãóðóëóøóíó äÿéèøäèðìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðìÿéÿ ÷àüûðûðäû. Êîíñòèòóñèéàëû ïàðëàìåíò ìîíàðõèéàñû ìÿãáóë äþâëÿò ôîðìàñû ùåñàá îëóíóðäó. Äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí ùöãóãëàðûíû êîíñòèòóñèéà èëÿ ñÿëàùèééÿòëÿðè ìÿùäóäëàøäûðûëìûø ìîíàðõà âÿ áèðïàëàòàëû Öìöìðóñèéà Äþâëÿò Äóìàñû âÿ éà Öìóìðóñèéà Ïàëàòàñû øÿêëèíäÿ õàëã íöìàéÿíäÿëÿðè îðãàíûíà âåðìÿê òÿêëèô îëóíóðäó. 2-úè Äóìà ùàêèì äàèðÿëÿðèí ýþçëÿäèéèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã äàùà ðàäèêàë èäè âÿ 1907 èë èéóíóí 3-äÿ ÷àð òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëäû. Ùÿìèí ýöí éåíè ñå÷êè ãàíóíó äÿðú îëóíäó. Ãàíóíà ÿñàñÿí ùÿì ìöõàëèôÿò ïàðòèéàëàðûí, ùÿì äÿ ìèëëè àçëûãëàðûí Äóìàäà òÿìñèë îëóíìàëàðû õåéëè ìÿùäóäëàøäûðûëäû. Òÿðÿããèïÿðâÿð äàèðÿëÿð ãàíóíó ùÿòòà äþâëÿò ÷åâðèëèøè êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèðäèëÿð. Ãàíóíóí ìöÿëëèôëèéè èôðàò ñàü ìþâãå òóòàí îêòéàáðèñòëÿð ïàðòèéàñûíà ìÿõñóñ èäè. Ãàíóíóí øîâèíèñò ðóùëó îëìàñûíû õöñóñè îëàðàã ðóñ êóðèéàñûíûí òÿñèñ åäèëìÿñè òÿñäèã åäèðäè. Áöòöí Ãàôãàçäàí Äóìàéà ÿââÿëêè 29 äåïóòàò ÿâÿçèíÿ úÿìè 10 äåïóòàò ñå÷èëÿ áèëÿðäè. Áàêû, Éåëèçàâåòïîë, Èðÿâàí ãóáåðíèéàëàðû, Äàüûñòàí âèëàéÿòè âÿ Çàãàòàëà äàèðÿñè áèðëèêäÿ 4 íöìàéÿíäÿ (ÿââÿëêè 11 íÿôÿðèí éåðèíÿ) ýþíäÿðìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð, îíëàðäàí äà áèðè ìèëëèééÿòúÿ ðóñ îëìàëû èäè. Àçÿðáàéúàíëûëàð ö÷öí úÿìèñè áèð éåð àéðûëìûøäû. 1907 èëèí îêòéàáðûíäà êå÷èðèëÿí ñå÷êèëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ 3-úö Äóìàéà ö÷ ãóáåðíèéàíûí àçÿðáàéúàíëû ÿùàëèñèíäÿí Õ.Õàñìÿììÿäîâ ñå÷èëäè. Äóìàäà î, Ìöñÿëìàí ôðàêñèéàñûíûí öçâö îëóá Ðóñèéà ìöñÿëìàíëàðûíûí ùöãóãëàðûíûí ÿí ôÿàë ìöäàôèÿ÷èñè êèìè òàíûíìûøäû. 3-úö Äþâëÿò Äóìàñû èãòèäàðéþíëö îêòéàáðèñò-ãàðàýöðóù÷ó ÷îõëóüóíà àðõàëàíàðàã 5 èëëèê èø ìöääÿòèíè áàøà ÷àòäûðäû âÿ 1912 èëäÿ 4-úö Äóìàéà ñå÷êèëÿð åëàí îëóíäó. Èëê äÿôÿ îëàðàã Áàêû ñîñèàë-äåìîêðàòëàðûíäàí ìåíøåâèê Ì.È.Ñêîáåëåâ Äóìàéà äåïóòàò ñå÷èëäè. Áàêû, Éåëèçàâåòïîë âÿ Èðÿâàí ãóáåðíèéàëàðûíäàí 27 éàøëû ùöãóãøöíàñ, ïðîãðåñ-

ñèñò Ìÿììÿäéóñèô Úÿôÿðîâ ñå÷èëäè. 4-úö Äóìàäàêû ÷ûõûøëàðûíäà Ì.Ù.Úÿôÿðîâ Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûí èðÿëè ñöðäöêëÿðè – ìöñÿëìàí âÿ õðèñòèàí ÿùàëèñèíèí ùöãóãëàðûíûí áÿðàáÿðëÿøäèðèëìÿñè, ìààðèôëÿíäèðìÿ âÿ þçöíöèäàðÿ÷èëèê îãðàíëàðûíûí éàðàäûëìàñû òÿëÿáëÿðèíè ìöäàôèÿ åäèðäè. Ðóñèéà Äóìàñû Àâðîïà ïàðëàìåíòëÿðèíÿ áÿíçÿìÿñÿ äÿ, ñå÷èëÿí äåïóòàòëàð ö÷öí, î úöìëÿäÿí àçÿðáàéúàíëûëàð ö÷öí úèääè ïàðëàìåíòàðèçì ìÿêòÿáè îëäó. Àçÿðáàéúàíû òÿìñèë åäÿí çèéàëûëàð ß.Òîï÷óáàøîâ, È.Çèéàäõàíîâ, Ô.Õîéñêè, Ì.Øàõòàõòèíñêè, Õ.Õàñìÿììÿäîâ, Ì.Úÿôÿðîâ þç ÷ûõûøëàðûíäà èëäÿíèëÿ äàùà úÿñàðÿòëè âÿ ðàäèêàë òÿëÿáëÿð èðÿëè ñöðöð âÿ òÿê àçÿðáàéúàíëûëàðûí äåéèë, áöòöí ìöñÿëìàíëàðûí ñþç àçàäëûüû, þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíûí éàðàäûëìàñû âÿ ÷àð ìîíàðõèéàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöìêöí îëàí ëèáåðàë èñëàùàòëàð òÿëÿáëÿðèíè ñÿñëÿíäèðèðäèëÿð. Äþâëÿò Äóìàñûíûí èúëàñëàðû Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ âÿ þëêÿíè áöðöìöø áþùðàí è÷ÿðèñèíäÿ êå÷èðèëèðäè. Ìöùàðèáÿ Àâñòðèéà-Ìàúàðûñòàí îðäóñóíóí Ñåðáèéàéà ãàðøû éöðöøö èëÿ áàøëàäû. Ñåðáèéà èëÿ ìöãàâèëÿñè îëàí Ðóñèéà èéóëóí 19-äà (àâãóñòóí 1-äÿ) öìóìè ñÿôÿðáÿðëèê åëàí åòäè. Áóíà úàâàá îëàðàã Àëìàíèéà Ðóñèéà èëÿ ìöùàðèáÿéÿ áàøëàäû. Ðóñèéàíûí Àíòàíòà öçðÿ ìöòòÿôèãëÿðè Ôðàíñà âÿ Èíýèëòÿðÿ äÿ Àëìàíèéàéà ìöùàðèáÿ åëàí åòäèëÿð. Áó ñàâàø þç ãàíëû ìåéäàíûíà 38 þëêÿíè äÿ úÿëá åäÿðÿê òåç áèð çàìàíäà äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Òöðêèéÿíèí 1914 èë îêòéàáðûí 31-äÿ ìöùàðèáÿéÿ ãîøóëìàñû Àëìàíèéàíûí ìÿíàôåéèíÿ úàâàá âåðèðäè. Ðóñ îðäóñóíóí õåéëè ãöââÿñèíèí Ãàôãàç úÿáùÿñèíÿ úÿëá îëóíìàñû àëìàíëàðûí Àâðîïà úÿáùÿëÿðèíäÿêè ùÿðÿêÿòèíè àñàíëàøäûðûðäû. Òöðêèéÿ þç ùÿðáè ãöââÿëÿðèíè áåø úÿáùÿäÿ úÿìëÿøäèðìèøäè. ßí èðè ùÿðáè ãöââÿëÿð Ãàôãàç úÿáùÿñèíäÿ éåðëÿøäèðèëìèøäè. Íîéàáðûí ÿââÿëëÿðèíäÿ 3 òöðê îðäóñó ßðçóðóì-Ñàðûãàìûø èñòèãàìÿòèíäÿ ùöúóìà êå÷ÿðÿê Àúàðûñòàíûí Áàòóì âèëàéÿòèíÿäÿê èðÿëèëÿäè. Èëê óüóðëàðäàí ðóùëàíàí ßíâÿð ïàøà êîìàíäàíëûüû þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿðÿê Ãàðñ âÿ Ñàðûãàìûø èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ ùöúóìà êå÷ìÿéÿ ÿìð âåðäè. 1914 èëèí äåêàáðûí ñîíóíäà òöðêëÿð Ñàðûãàìûøëà Ãàðñ àðàñûíäàêû äÿìèð éîëóíó ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. ßíâÿð ïàøàíûí äàéûñû Õÿëèë áÿéèí êîìàíäàíëûüû àëòûíäà òöðê åêñïåäèñèéà êîðïóñó 1915 èë éàíâàðûí 1-äÿ Òÿáðèçè, àïðåëäÿ èñÿ Óðìèéàíû ÿëÿ êå÷èðäè. «Èòòèôàã âÿ Òÿðÿããè» ïàðòèéàñûíûí

Ãàôãàç öçðÿ áàø ìöôÿòòèøè òÿéèí îëóíìóø Þìÿð Íÿúèá Àçÿðáàéúàíûí øèìàë âÿ úÿíóá áþëýÿëÿðèíèí Òöðêèéÿíèí ùèìàéÿñè àëòûíäà òåçëèêëÿ áèðëÿøäèðèëÿúÿéè öìèäè èëÿ Òÿáðèçäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí õàí íÿñëèíÿ ìÿíñóá îëàíëàðûíûí ñèéàùûñûíû òÿðòèá åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. Ëàêèí áó ïëàíëàð áàø òóòìàäû. Òåçëèêëÿ ýåíåðàë Í.Éóäåíè÷èí áàøëàäûüû ÿêñ ùöúóì, ùàáåëÿ àüûð ùàâà øÿðàèòè íÿòèúÿñèíäÿ 9 òöðê êîðïóñó Ñàðûãàìûø éàõûíëûüûíäà äàðìàäàüûí åäèëäè. 1915 èëèí éàçûíäà åðìÿíè ñèëàùëû äÿñòÿëÿðèíèí êþìÿêëèéè èëÿ ðóñ ãîøóíëàðû Øÿðãè Òöðêèéÿíèí åðìÿíèëÿð éàøàéàí ÿðàçèëÿðèíÿ ñîõóëäóëàð. 1915 èëèí éàíâàðûí ñîíóíäà ðóñ ãîøóíëàðû ùöúóìà êå÷ÿðÿê Òÿáðèçè àëäûëàð. Õÿëèë áÿéèí êîðïóñó Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí ÷ûõàðûëäû. Áóíóí àðäûíúà ðóñ åêñïåäèñèéà êîðïóñó ýåíåðàë Í.Í.Áàðàòîâóí êîìàíäàíëûüû àëòûíäà Ùÿìÿäàí âÿ Ðóìó òóòóá Èñôàùàíà éàõûíëàøäû. 1916 èëèí éàçûíäà èñÿ ðóñëàð áöòöí Ãàôãàç úÿáùÿñè áîéó ùöúóìà êå÷ÿðÿê ßðçóðóì âÿ Òðàáçîíó òóòäóëàð. Ðóñëàðûí áó óüóðëàðû îíëàðûí áþëýÿäÿêè ìþâãåëÿðèíèí ýöúëÿíìÿñèíäÿí ÷ÿêèíÿí âÿ Òöðêèéÿíèí äàðìàäàüûí åäèëìÿñèíÿ éîë âåðìÿìÿéÿ ÷àëûøàí Èíýèëòÿðÿ âÿ Ôðàíñà ùþêóìÿòëÿðèíè ãàíå åòìèðäè. Àíòàíòà äþâëÿòëÿðèíèí òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ ðóñ îðäóñóíóí ùöúóìëàðû äàéàíäûðûëäû. Ðóñèéàíûí äàõèëè âÿçèééÿòè äÿ äþéöøëÿðè äàâàì åòäèðìÿéÿ èìêàí âåðìèðäè. Úÿíóáè Ãàôãàçûí ÿââÿëúÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð ìåéäàíûíà, ñîíðà èñÿ úÿáùÿéàíû áþëýÿéÿ ÷åâðèëìÿñè Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè âÿçèééÿòèíÿ âÿ èãòèñàäè ùÿéàòûíà õåéëè çÿðÿð âóðóðäó. Òöðêèéÿíèí åðìÿíèëÿð éàøàéàí âèëàéÿòëÿðèíäÿêè ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ éöç ìèíëÿðëÿ åðìÿíè ðóñëàðûí ùèìàéÿñè àëòûíäà Èðÿâàí, Éåëèçàâåòïîë âÿ Áàêû ãóáåðíèéàëàðû ÿðàçèñèëÿðèíÿ êþ÷öðöëäö. Ìöùàðèáÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð çèääèéÿòëè ÿêñ-ñÿäàéà ñÿáÿá îëäó. Úÿìèééÿòèí éóõàðû ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðè Ðóñèéàíû ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð. Äþâëÿò Äóìàñûíäà Àçÿðáàéúàíû òÿìñèë åäÿí Ì.Ù.Úÿôÿðîâ Ìöñÿëìàí ôðàêñèéàñûíûí öçâëÿðè àäûíäàí ìöùàðèáÿíè «àçàäëûã ìöùàðèáÿñè» àäëàíäûðäû âÿ åéíè çàìàíäà ãåéä åòäè êè, «áèð øåé êè, ðóñ îðäóñó õàðèúäÿêè õàëãëàðà àçàäëûã ýÿòèðèð, îíäà åëÿ áó àçàäëûã Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí ÷îõñàéëû õàëãëàðà äà ìöòëÿã áÿéàí åäèëìÿëèäèð». Ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ ìöñòÿãèëëèéèí ÿëäÿ îëóíàúàüûíà áÿñëÿíÿí âÿ ñîíðàäàí èñÿ òàìàìèëÿ þçöíö äîüðóëòìóø áó öìèäè Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ 309

AZßÐÁÀÉÚÀÍ þçöíöí «À÷ûã ñþç» ãÿçåòèíèí èëê ñàéûíäà èôàäÿ åòìèøäè. Àçÿðáàéúàíûí äåìÿê îëàð êè áöòöí ñèéàñè õàäèìëÿðè âÿ ïàðòèéàëàðû ìöùàðèáÿäÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòèíè äÿñòÿêëÿéèðäèëÿð. Åðìÿíè äàøíàêëàðû ìöùàðèáÿäÿí èñòèôàäÿ åäèá ñèëàùëû äðóæèíàëàð éàðàäàðàã, ðóñ ãîøóíëàðûíûí âàñèòÿñèëÿ ÷îõäàíêû àðçóëàðûíà – Òöðêèéÿíèí åðìÿíèëÿð éàøàäûüû âèëàéÿòëÿðèíäÿ þç äþâëÿòëÿðèíè éàðàòìàüà úàí àòûðäûëàð. Ëàêèí áó äðóæèíàëàðûí ôÿàëèééÿòè âÿ Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿ ãàëäûðäûãëàðû öñéàíëàð áóðàäà éàøàéàí åðìÿíè ÿùàëèñèíèí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ äåïîðòàñèéàñûíà ñÿáÿá îëäó âÿ ñîíðàëàð «ñîéãûðûìû» ñàõòàêàð èôàäÿñè èëÿ áöòöí äöíéàéà úàð ÷ÿêèëäè. Éàëíûç áîëøåâèêëÿð ìöùàðèáÿ ÿëåéùèíÿ òÿáëèüàò àïàðàðàã Ðóñèéàíûí ìÿüëóá îëìàñûíûí òÿðÿôäàðû êèìè ÷ûõûø åäèðäèëÿð. 1914 èëèí àâãóñòóíäà Áàêû íåôò ñÿ-

ñÿðêÿðäÿëèê ìÿùàðÿòëÿðèíè íöìàéèø åòäèðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíëû çàáèòëÿð – ïîëêîâíèê Òàëèá Âÿêèëîâ, ðîòìèñòð Òåéìóð Íîâðóçîâ, êàïèòàí Òÿðëàí ßëèéàðáÿéîâ äþéöøëÿðäÿ ýþñòÿðäèêëÿðè èýèäëèéÿ ýþðÿ «Ýåîðýè õà÷û» èëÿ òÿëòèô åäèëìèøäèëÿð. 1916 èëèí ñîíó – 1917 èëèí ÿââÿëèíäÿ Ðóñèéà èíãèëàáè áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ éàøàéûðäû. Óüóðñóç ìöùàðèáÿäÿí éîðóëìóø ÿùàëè âÿ áîëøåâèê òÿáëèüàòûíà óéìóø ÿñýÿðëÿð êöòëÿâè åòèðàç àêñèéàëàðûíà áàøëàäûëàð. Áó ÷ûõûøëàð áöòöí Ðóñèéàíû, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíû áöðöìöøäö. 1917 èë ôåâðàëûí 27-äÿí 28-íÿ êå÷ÿí ýåúÿ ôÿùëÿëÿðèí âÿ 67 ìèíëèê Ïåòðîãðàä ãàðíèçîíóíóí íöìàéèøè èíãèëàáûí ãÿëÿáÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Äþâëÿò Äóìàñû ùþêóìÿòèí ôóíêñèéàëàðûíû þç öçÿðèíÿ ýþòöðäö. 1917 èë ìàðòûí 2-äÿ èñÿ II Íèêîëàé òàõò-òàúäàí èìòèíà åòìÿê ùàããûíäà ìàíèôåñòè èìçàëàäû. ßä.: Àçÿðáàéúàí òàðèõè, V úèëä, Áàêû, 2001; «Áàêû» ãÿçåòè, 1905, 21 èéóë; «Êàñïè» ãÿçåòè, 1907; ÐÔÄÀ (Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû Äþâëÿò Àðõèâè), ô. 857, ñ.1, èø 1476, â.47; Ñåéèäçàäÿ Ä. Àçÿðáàéúàí ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ: ìöñòÿãèëëèéÿ àïàðàí éîëëàð. Áàêû, 1998; Áàãèðîâà È.Ñ. Ïîëèòè÷åñêèå ïàðòèè è îðãàíèçàöèè Àçåðáàéäæàíà â íà÷àëå ÕÕ âåêà. Áàêó, 1997; Ïðîãðàììà ìóñóëüìàíñêîé ïàðëàìåíòñêîé ôðàêöèè. ÑÏá.,1907; Ñåèäçàäå Ä.Á. Àçåðáàéäæàíñêèå äåïóòàòû â Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìå Ðîññèè. Á., 1991; «Ôèéóçàò», 1907, ¹11; ×ëåíû Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû (ïîðòðåòû è áèîãðàôèè), Âòîðîé ñîçûâ. Ì.1907; Resuloglu M.A. Musavat partiéasûnûn kuruluøu «Azerbaécan», 1966, N 2, Ankara, s.39.

Ùöñåéí õàí Íàõ÷ûâàíñêè

íàéå÷èëÿðè ãóðóëòàéûíûí øóðàñû äþéöøÿí îðäóíóí àðõàñûíäà ãîñïèòàëëàðûí òÿøêèëè ö÷öí Ãûðìûçû Õà÷ Úÿìèééÿòèíÿ éàðûì ìèëéîí ðóáë èàíÿ åòìÿéè ãÿðàðà àëäû. Ùÿìèí èëèí äåêàáðûíäà Áàêû íåôò ñÿíàéå÷èëÿðèíèí 33-úö ãóðóëòàéû ìöùàðèáÿíèí åùòèéàúëàðû ö÷öí 1 ìëí. ðóáë èàíÿ âåðèëìÿñè ùàãäà ãÿðàð ÷ûõàðäû âÿ 1915 èëèí éàíâàðûíäàí áó ìÿãñÿäëÿð ö÷öí íåôòèí ùÿð ïóäó ö÷öí ðöñóì ãîéóëìàñû áàðÿñèíäÿ âÿñàòÿò ãàëäûðäû. Ìöñÿëìàíëàðûí îðäóéà ÷àüûðûëìàìàñûíà áàõìàéàðàã áèð ÷îõ àçÿðáàéúàíëû, ÿñàñÿí éöêñÿê òÿáÿãÿíèí íöìàéÿíäÿëÿðè êþíöëëö ñóðÿòäÿ ùÿðáè õèäìÿòÿ ýåäèðäèëÿð. Ìÿøùóð ýåíåðàëëàð Ñÿìÿä áÿé Ìåùìàíäàðîâ, ßëèàüà Øûõëèíñêè, Ùöñåéí õàí Íàõ÷ûâàíñêè úÿáùÿäÿ þç 310

È.Ñ. Áàüûðîâà, Ä.Á.Ñåéèäçàäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí Èðàí èíãèëàáû (1905–1911) ÿðÿôÿñèíäÿ. Èíãèëàáûí áàøëàíìàñû. Òÿáðèç öñéàíû 20 ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà êÿíäëÿðäÿ ôåîäàë èñòèñìàðûíûí øèääÿòëÿíìÿñè, î úöìëÿäÿí âåðýèëÿðèí ÷îõàëìàñû, þëêÿíèí Ðóñèéà âÿ Èíýèëòÿðÿíèí éàðûììöñòÿìëÿêÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ñîñèàë òàðàçëûüûí ïîçóëìàñû, ìþùòÿêèðëèéèí áàø àëûá ýåòìÿñè, ìàëèééÿ ñèñòåìèíèí áþùðàíû âÿ ñ. Èðàíäà, î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ùàêèì äàèðÿëÿðèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿí íàðàçû ãöââÿëÿðèí ñàéûíû õåéëè àðòûðìûøäû. Èíãèëàá ÿðÿôÿñèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí êÿíäëÿðèíäÿí ãàçàíú äàëûíúà òÿêúÿ Ðóñèéàéà ýåäÿí 300 ìèí ãÿñáêàð áó íàðàçû ãöââÿëÿðèí áèð äÿñòÿñè èäè. Úÿìèééÿòèí íàðàçû ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ôîðìàëàøìàãäà îëàí áóðæóàçèéà õöñóñèëÿ ñå÷èëèðäè. Òèúàðÿò-ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áóðæóàçèéà þëêÿäÿ ãàéäà-ãàíóí éàðàäûëìàñûíû, õöñóñè ìöëêèééÿòèí òîõóíóëìàçëûüûíûí òÿìèí îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Áóðæóàçèéà åéíè çàìàíäà éåðëè ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíà ìàíå îëàí õàðèúè êàïèòàëà, õàðèúäÿí ñÿíàéå ìàëëàðûíûí àõûíûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Î úöìëÿäÿí Òÿáðèçäÿ éàðàíìàãäà îëàí áèð ñûðà ìàÑÿòòàðõàí Ñÿðäàðè-Ìèëëè Àçÿðáàéúàí õàëãû ùå÷ áèð çàìàí õàðèúè äþâëÿòëÿðèí áàéðàüû àëòûíà ñûüûíìàéàúàãäûð. àðèô÷è âÿ ýèçëè ñèéàñè òÿøêèëàòëàð ÿùàëèíè øàù èäàðÿ öñóëóíà ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Òÿáðèç, Çÿíúàí, ßðäÿáèë øÿùÿðëÿðèíäÿ ÿùàëè àéàüà ãàëõìàüà ùàçûð èäè. Àðòûã 1905 èëäÿ Òÿáðèçäÿ âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ ÷ûõûøëàð áàø âåðìèøäè. 1905 èë äåêàáðûí 12-äÿ Òåùðàíäà áöòöí áàçàð áàüëàíäû. Áóíóí àðäûíúà òàúèð âÿ ñÿíÿòêàðëàðûí, ìèëëè áóðæóàçèéà íöìàéÿíäÿëÿðèíèí, äåìîêðàòèê ðóùëó ðóùàíèëÿðèí ìöãÿääÿñ éåðëÿðäÿ áÿñòÿ îòóðìàñû èëÿ Èðàíäà èíãèëàá áàøëàíäû. Òåùðàíëà éàíàøû Òÿáðèçäÿ, ßðäÿáèëäÿ, Õîéäà, Çÿíúàíäà âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ äÿ áàçàð âÿ äöêàíëàð áàüëàíäû. Èíãèëàá èøòèðàê÷ûëàðûíûí ÿñàñ òÿëÿáëÿðè ìÿøðóòÿ ãÿáóë åäèëìÿñè, ìÿúëèñ ÷àüûðûëìàñû, õàðèúè ìÿìóðëàðûí òóòäóãëàðû âÿçè-

ôÿëÿðèíäÿí êÿíàð åäèëìÿñè, îíëàðûí þëêÿäÿí ãîâóëìàñû âÿ ñ. èáàðÿò èäè. 1906 èë àâãóñòóí 5-äÿ øàù êîíñòèòóñèéà ùàããûíäà ôÿðìàí âåðäè, áóíóí àðäûíúà ìÿúëèñÿ ñå÷êèëÿð áàðÿñèíäÿ ôÿðìàí åëàí îëóíäó. Õàëã ùÿð éåðäÿ áÿñò éåðëÿðèíè òÿðê åòäè, áàçàð-äöêàí à÷ûëäû. Ëàêèí àç ñîíðà ìÿëóì îëäó êè, øàù ñàðàéû âÿäëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê íèééÿòèíäÿ äåéèë. Ñåíòéàáðûí 20-äÿ áèð äÿñòÿ ðóùàíè Òÿáðèçäÿ èíýèëèñ êîíñóëëóüóíäà áÿñòÿ îòóðäó. Ôÿùëÿ, ñÿíÿòêàð, òàúèð, ìèëëè áóðæóàçèéà, õûðäà âÿ îðòà ðóùàíèëÿð, øÿùÿð éîõñóëëàðû, ìöÿëëèì âÿ øàýèðäëÿðäÿí èáàðÿò ìèíëÿðëÿ àäàì èñÿ Òÿáðèçèí «Ñàìñàì õàí» ìÿñúèäèíäÿ áÿñòÿ îòóðäó, ãàëàí ùèññÿ ìÿñúèäèí ÿòðàôûíäà òîïëàíäû. Áÿñòÿ îòóðàí 600 íÿôÿðäÿí ÷îõ àäàìûí àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè êå÷èðèëäè. Ýèçëè ñèéàñè úÿìèééÿòëÿðÿ äàõèë îëàí èðè òàúèðëÿð õÿðúëÿðèí àüûðëûüûíû þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðäöëÿð. Øÿùÿðäÿ òÿòèë, ìèòèíã âÿ åòèðàç íöìàéèøëÿðèíèí àðàñû êÿñèëìèðäè. Ñåíòéàáðûí 29-äà øàù ñàðàéû Òÿáðèçÿ ýþíäÿðäèéè úàâàáäà Àçÿðáàéúàíäàí ìÿúëèñÿ íöìàéÿíäÿëÿð ñå÷èëìÿñè ö÷öí òåçëèêëÿ êå÷èðèëÿúÿéèíè õöñóñè îëàðàã ãåéä åäèðäè. Õàëãûí èðòèúà öçÿðèíäÿ áó èëê ãÿëÿáÿñèíèí òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, áöòöí Èðàíäà èíãèëàáè ùÿðÿêàòûí èíêèøàôû ö÷öí ÿùÿìèééÿòè îëäó. Òÿáðèçäÿêè ñåíòéàáð ùàäèñÿëÿðè ÿñàñ ãàíóíóí ãÿáóë îëóíìàñûíà âÿ ìÿúëèñèí à÷ûëìàñûíà êþìÿê åòäè. Ýþñòÿðèëÿí ùàäèñÿëÿðäÿ Òÿáðèçäÿ ùÿëÿ èíãèëàáäàí áèð èë ÿââÿë éàðàíìûø «Èúòèìàèééóíå-àìèééóí» («Ìöúàùèä») ñîñèàë-äåìîêðàò ãðóïó ìöùöì ðîë îéíàäû. 1905–11 èëëÿð èíãèëàáû äþâðöíäÿ Òÿáðèç òÿøêèëàòû âÿ îíóí «Ýèçëè ìÿðêÿç» àäëàíäûðäûüû ðÿùáÿðëèê îðãàíû ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäè. «Ýèçëè ìÿðêÿç»èí öçâëÿðèíäÿí ßëè Ìöñéå, Ùàúû ßëè Äàâàôóðóø, Ùàúû Ðÿñóë Ñÿäÿãéàíû âÿ áàøãàëàðû õöñóñè ôÿäàêàðëûãëà èøëÿéèðäèëÿð. Èíãèëàáûí áàøëàíüûúûíäàí ñîíóíàäÿê Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ùÿðÿêàòà ðÿùáÿðëèê åòìèø «Ýèçëè ìÿðêÿç» áöòöí äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðè áèðëÿøäèðìÿê âÿ ñèëàùëàíäûðìàãäà ìöùöì èøëÿð ýþðìöøäöð. 1906 èëèí ñåíòéàáðûíäà ãàçàíûëìûø ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà Òÿáðèçäÿ ìÿúëèñÿ ñå÷êèëÿð áàøëàíäû. Áó ìÿãñÿäëÿ ùÿðÿêàò áàø÷ûëàðûíäàí ÿíúóìÿí ñå÷èëäè. Øóðàéà ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðäÿí Ùàúû Ìåùäè Êöçÿêîíàíè, Ìèð Ùàøûì, Ìèðçÿ Ùöñåéí Âàèç âÿ áàøãàëàðû ñå÷èëäèëÿð. Ìöõòÿëèô àäëàðëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø áó Øóðà äàùà ÷îõ «Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò øóðàñû» êèìè òàíûíìûø âÿ ÿéàëÿòè èäàðÿ åäÿí ùàêèìèééÿò îð-

ãàíû âÿçèôÿñèíè äàøûìûøäûð. Øóðàëàð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Óðìèéà, ßðäÿáèë, Ìàðàüà, Ñàëìàñ, Ìàêó, Çÿíúàí, Õàëõàë âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ éàðàäûëäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí áó øóðàëàð èíãèëàá äþâðöíäÿ éåðëÿðäÿ äåìîêðàòèê ãàéäà-ãàíóí éàðàäûëìàñûíäà, êþùíÿ ùàêèìèééÿò èäàðÿëÿðèíèí äÿéèøäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð ýþðäö. Ùàúû Ìåùäè Êàçûì Ùàúû Ìåùäè Êàçûì Êóçÿ÷è (Êóçåêîíàíè) Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí ôÿàëëàðûíäàí, Ñÿòòàðõàíûí éàõûí ñèëàùäàøëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. À÷ûã ôèêèðëè òàúèð îëàí Ùàúû Ìåùäè âÿòÿíèí âÿ õàëãûí àçàäëûüû óüðóíäà ÿñðèìèçèí ÿââÿëèíäÿí ìöáàðèçÿ ìåéäàíûíà àòûëìûø âÿ áó éîëäà ìàëûíû, úàíûíû áåëÿ ÿñèðýÿìÿìèøäè. Î, ùÿëÿ Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí ÿðÿôÿñèíäÿ (190304-úö èëëÿðäÿ) Òÿáðèç ÿùàëèñèíèí ðåæèì ÿëåéùèíÿ áàø âåðìèø åòèðàç ùÿðÿêàòûíäà þçöíö þíäÿðëÿðäÿí áèðè êèìè ýþñòÿðìèøäè. Ùàúû Ìåùäè Êóçÿ÷èíèí ìöáàðèçëèéè, âÿòÿíÿ, õàëãà áàüëûëûüû âÿ Ñÿòòàðõàíà ñîíñóç ñÿäàãÿòè Ìÿøðóòÿ äþâðöíäÿ þçöíö äàùà àéäûí ýþñòÿðìèøäèð. Ùÿìèí äþâðöí òàðèõèíè éàçàíëàð ãåéä åäèðëÿð êè, Òÿáðèçèí äöøìÿí òÿðÿôèíäÿí ìöùàñèðÿäÿ ñàõëàíûëäûüû 2 àé ÿðçèíäÿ Ùàúû Ìåùäèíèí åâè ìöäàôèÿ âÿ ùöúóì ïëàíëàðûíûí ùàçûðëàíäûüû øòàá èäè. Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò øóðàñûíûí ùàêèìèééÿò îðãàíû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíäÿ «Ýèçëè ìÿðêÿç» ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ùÿð èêè îðãàíûí ÿëáèð èøè âÿ ùÿðÿêàòà áèðýÿ ðÿùáÿðëèéè íÿòèúÿñèíäÿ èíãèëàáûí ñèëàùëû ãöââÿñè îëàí ìöúàùèä äÿñòÿëÿðè òÿøêèë åäèëìèøäè. Áó äÿñòÿëÿð ôÿùëÿëÿð, øÿùÿð éîõñóëëàðû, ñÿíÿòêàðëàð, õûðäà áóðæóàçèéà âÿ êÿíäëèëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Ìÿúëèñÿ íöìàéÿíäÿëÿð ñå÷êèñè Òÿáðèçäÿ íîéàáðûí 5-äÿ, Àçÿðáàéúàíûí ãàëàí éåðëÿðèíäÿ èñÿ äåêàáðûí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàøà ÷àòäûðûëäû. Àç ñîíðà íöìàéÿíäÿëÿð Òåùðàíà éîëà äöøäöëÿð. 1906 èë äåêàáðûí 30-äà þëöì éàòàüûíäà îëàí Ìöçÿôôÿðÿääèí øàù ùàçûðëàíìûø êîíñòèòóñèéàíû èìçàëàäû. Ëàêèí 1907 èë éàíâàðûí 19-äà òàõòà ÷ûõìûø Ìÿùÿììÿäÿëè øàù àòàñûíûí èìçàëàäûüû êîíñòèòóñèéàíû òàíûìàã èñòÿìèðäè. Áó õÿáÿð Òÿáðèçäÿ ùÿðÿêàòûí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ òÿêàí âåðäè. 1907 èë ôåâðàëûí 8-äÿ Òÿáðèçäÿ «Ýèçëè ìÿðêÿç»èí áàø÷ûëûüû èëÿ Èðàí èíãèëàáû äþâðöíäÿ èëê ñèëàùëû öñéàí áàø âåðäè. Ùÿ311

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèí ýöí áöòöí äþâëÿò èäàðÿëÿðè, ùÿðáè êàçàðìàëàð âÿ úÿááÿõàíàëàð ÿëÿ êå÷èðèëäè. ßéàëÿò âàëèñè âÿ áàøãà äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðè ùÿáñÿ àëûíäûëàð. Èíãèëàáè ãÿëÿáÿ ÿëàìÿòè îëàðàã êö÷ÿëÿðäÿ àë áàéðàãëàð àñûëäû. Øÿùÿðäÿ ðåàë ùàêèìèééÿò ÿéàëÿò øóðàñûíûí ÿëèíÿ êå÷äè âÿ öñéàí÷ûëàðûí êîíñòèòóñèéà èëÿ áàüëû òÿëÿáëÿðè øàùà ÷àòäûðûëäû. Àâãóñò àéûíäà øàù Àçÿðáàéúàíà éåíè âàëè òÿéèí åòäè. Áó èñÿ Òÿáðèçäÿ âÿ âèëàéÿòëÿðèí ÷îõóíäà èêèùàêèìèééÿòëèëèéèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí Òåùðàíà ýÿëìÿñè Ìÿùÿììÿäÿëè øàù èðòèúàñû èëÿ äåìîêðàòèê ãöââÿëÿð àðàñûíäàêû ãàðøûäóðìàíû äàùà äà ýåíèøëÿíäèðäè. Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè Òåùðàíà ôåâðàëûí 8-äÿ ÷àòäûëàð. Áó íöìàéÿíäÿëÿð ïàéòàõò ÿùàëèñè òÿðÿôèíäÿí áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ ãàðøûëàíäû. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, Èðàí

Ìöçÿôôÿðÿääèí øàù âÿ Ù.Ç. Òàüûéåâ

òàðèõ÷èëÿðè áó ýÿëèøè Ôðàíñà èíãèëàáû çàìàíû (1789–94) èíãèëàáè-äåìîêðàòèê úèíàùû òÿøêèë åäÿí éàêîáèíëÿðèí Ïàðèñÿ äàõèë îëìàëàðûíà áÿíçÿäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàñû èëÿ ìÿúëèñèí èøèíäÿ úàíëàíìà âÿ þëêÿäÿ èíãèëàáè ùÿðÿêàòäà éöêñÿëèø éàðàíäû. Îíëàðûí òÿãäèì åòäèéè âÿ ÿéàëÿò øóðàñûíûí øàù ñàðàéûíà âåðäèéè òÿëÿáëÿð ìöçàêèðÿ îëóíäó âÿ øàùà óëòèìàòóì øÿêëèíäÿ ýþíäÿðèëäè. Øàù ñàðàéû áó òÿëÿáëÿðè ðÿää åòñÿ äÿ Òÿáðèç âÿ Òåùðàí, åëÿúÿ äÿ þëêÿíèí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ èíãèëàá÷ûëàðûí ÷ûõûøëàðû íÿòèúÿñèíäÿ, íÿùàéÿò, øàù âåðèëìèø áöòöí òÿëÿáëÿðè ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èðÿëè ñöðäöêëÿðè òÿëÿáëÿðèí øàù òÿðÿôèíäÿí ãÿ312

áóë îëóíìàñû áèð äàùà ýþñòÿðäè êè, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âÿ îíóí ìÿðêÿçè Òÿáðèç øÿùÿðè Èðàí èíãèëàáûíäà ìöùöì âÿ ùÿëëåäèúè ìþâãåéÿ ìàëèêäèð. 1907 èëèí ôåâðàëûíäà ìÿòáóàòäà õÿáÿð âåðèëèðäè êè, «Èðàíäà èíãèëàáûí ìÿðêÿçè, ùÿòòà þç øÿðòëÿðèíè Òåùðàí ïàðëàìåíòèíÿ äèêòÿ åäÿí Òÿáðèçäèð». Ùÿãèãÿòÿí äÿ 1907 èëèí éàçûíäà èíãèëàáûí àüûðëûã ìÿðêÿçè òÿäðèúÿí Òÿáðèçÿ êå÷ìÿéÿ, Èðàí èíãèëàáûíûí òàëåéè áó øÿùÿðäÿ ùÿëë îëóíìàüà áàøëàìûøäû. Áó àéëàðäà òÿáðèçëèëÿð áèð ÷îõ óüóðëàð ÿëäÿ åòäèëÿð. Áóíëàðäàí ÿí ìöùöìö Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò øóðàñûíûí ðåýèîíäà ùàêèìèééÿò îðãàíûíà ÷åâðèëìÿñè èäè. Áó Øóðà þç íöìàéÿíäÿëÿðèíè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âèëàéÿò âÿ ìàùàëëàðûíà, î úöìëÿäÿí ßðäÿáèëÿ, Ìàðàüàéà, Ìàêóéà ýþíäÿðäè. Áåëÿëèêëÿ, ÿéàëÿò øóðàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âèëàéÿò øóðàëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ èñòèãàìÿò âåðìÿêëÿ ùàêèìèééÿòè þç ÿëèíÿ àëìûøäû. ßéàëÿòäÿ ùàêèìèééÿòèí äåìîêðàòèêëÿøìÿñè ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿ äÿ áèð ñûðà éåíèëèê òÿòáèã åäèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòäû. Éåíè òèïëè ìÿêòÿáëÿðèí à÷ûëìàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê íàèëèééÿòëÿð ãàçàíûëäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí éàëíûç èðè øÿùÿðëÿðèíäÿ (Òÿáðèç, Óðìèéà, Ìàðàüà, ßðäÿáèë) äåéèë, äèýÿð âèëàéÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿ äÿ äöíéÿâè åëìëÿðè òÿäðèñ åäÿí éåíè ìÿêòÿáëÿð à÷ûëäû. Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò øóðàñû âÿ Òÿáðèç ñîñèàë-äåìîêðàò òÿøêèëàòû ñèëàùëû äÿñòÿëÿð éàðàòìàüà áàøëàìûøäû. Éàç àéëàðûíäà éàðàäûëìûø ñèëàùëû äÿñòÿëÿðäÿ ìèíëÿðëÿ àäàì âàðäû. Òÿáðèç øÿùÿðè ñèëàùëû èíãèëàá÷ûëàð äöøÿðýÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Âàõòûíäà éàðàäûëìûø áó ñèëàùëû ãöââÿëÿð Òÿáðèç öçÿðèíÿ éåðèéÿí ÿêñèíãèëàáè ãöââÿëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà èìêàí âåðäè. Øÿùÿðäÿ êå÷èðèëÿí ìèòèíãëÿðäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí øàùëûã òàõòûíäàí ñàëûíìàñû òÿëÿáè èðÿëè ñöðöëäö. Òÿáðèç ÿùàëèñèíèí áèð àéëûã èíàäëû ìöáàðèçÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Èðàí ìÿúëèñè áèð ñûðà äåìîêðàòèê ãÿðàðëàð ãÿáóë åòäè. Òÿáðèçëèëÿðèí ÿí áþéöê óüóðó èñÿ êîíñòèòóñèéàíûí ãÿáóë åäèëìÿñè èäè. Äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþðÿí øàù 1907 èë îêòéàáðûí 7-äÿ ãàíóíà ÿëàâÿëÿðè èìçàëàìàüà ìÿúáóð îëäó. Ëàêèí þçöíöí ÿêñèíãèëàáè ìþâãåéèíäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí øàù äÿôÿëÿðëÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿñèíÿ âÿ êîíñòèòóñèéàéà ñàäèã ãàëàúàüûíà àíä è÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã 1908 èëèí éàçûíäà þç õèñëÿòèíè áèð äàùà ýþñòÿðäè. Øàù ñàðàéû 1908 èëèí ìàé-èéóí àéëàðûíäà ìÿðêÿçäÿ èíãèëàáà ãàðøû éåíèäÿí ùöúóìà êå÷äè.

1908 èë èéóíóí 23-äÿ áèëàâàñèòÿ øàùûí ýþñòÿðèøè èëÿ Èðàíäàêû êàçàê áðèãàäàñûíûí êîìàíäèðè, ðóñ ïîëêîâíèêè Ëéàõîâ ìÿúëèñèí âÿ ïàéòàõòäàêû Àçÿðáàéúàí øóðàñûíûí áèíàëàðûíû òîï àòÿøèíÿ òóòäóðäó. Íÿòèúÿäÿ ìÿúëèñ äàüûäûëäû, èíãèëàá÷ûëàðà äèâàí òóòóëäó. Áóíóíëà äà ïàéòàõòäà 1908 èëèí ÿââÿëèíäÿí ùàçûðëàíàí ÿêñèíãèëàáè ÷åâðèëèø ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Èðàíäà Êîíñòèòóñèéà òÿðÿôäàðëàðûíà âÿ äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðÿ äèâàí òóòóëóð, âèëàéÿòëÿðäÿ øóðàëàð äàüûäûëûðäû. Ùÿìèí ùàäèñÿëÿðëÿ åéíè âàõòäà «Èñëàìèééÿ» øóðàñûíäà òîïëàøàí ìöðòÿúå ãöââÿëÿð Òÿáðèçäÿ èíãèëàá÷ûëàð öçÿðèíÿ ùöúóìà êå÷äèëÿð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÿêñèíãèëàáûí àìàíñûçëûüûíà áàõìàéàðàã, áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðäÿ âèëàéÿò øóðàëàðû, äåìîêðàòèê òÿøêèëàò þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Òÿáðèçäÿ èñÿ øàù ñàðàéûíûí Èðàí òàðèõ÷èñè Ìîäèð Ùÿëëàú éàçûðäû: "… Ôðàíñà èíãèëàáûíäà éàêîáèíëÿð áþéöê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè êèìè, àçÿðáàéúàíëûëàð äà Ìÿøðóòÿ èíãèëàáûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ, äèíú ìöáàðèçÿíèí âóðóøìàëàðà ÷åâðèëìÿñèíäÿ áþéöê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð". ýþçëÿäèéèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã, ùÿðÿêàò äàùà éöêñÿê ïèëëÿéÿ ãàëõäû. Áóðàäà ÿéàëÿò øóðàñû, Òÿáðèç ñîñèàë-äåìîêðàò òÿøêèëàòû âÿ øÿùÿðèí ìÿùÿëëè øóðàëàðû äàùà ãÿòè äþéöøëÿðÿ ùàçûðëàøìàüà áàøëàäûëàð. Áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí Èðàí èíãèëàáûíûí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí Èðàí èíãèëàáûíûí ìÿðêÿçè êèìè. Èéóíóí 23-äÿ Òåùðàíäà ÿêñèíãèëàáè ÷åâðèëèø äþâðöíäÿ èíãèëàá äöøìÿíëÿðè Òÿáðèçäÿ ÿéàëÿò øóðàñûíà, ìöúàùèä ãöââÿëÿðèíèí éåðëÿøäèéè ìÿðêÿçëÿðÿ ùöúóìà êå÷äèëÿð. Ùöúóìëàðäà èðòèúà÷û ôåîäàë àòëû äÿñòÿëÿðè âÿ êàçàê áðèãàäàñû ùèññÿëÿðè èøòèðàê åäèðäè. Èíãèëàá÷û ãöââÿëÿðèí êÿñêèí ìöãàâèìÿòèíÿ áàõìàéàðàã, ãàðàýöðóù÷ó äÿñòÿëÿð øÿùÿðèí áèð íå÷ÿ ìÿùÿëëÿñèíè ÿëÿ êå÷èðÿ áèëäèëÿð. Ìöúàùèä ìÿðêÿçëÿðè Òÿáðèçèí àéðû-àéðû ìÿùÿëëÿëÿðèíäÿ ìþùêÿìëÿíäè. Òÿáðèçäÿí àõàí Ìåéäàí ÷àéûíûí ñàüûíäà éåðëÿøÿí âàðëûëàðûí ìÿùÿëëÿëÿðè ÿêñèíãèëàá÷ûëàðûí, ñîë ñàùèë èñÿ èíãèëàá äÿñòÿëÿðèíèí ÿëèíäÿ èäè. Îíà ýþðÿ äÿ Òÿáðèçäÿêè öñéàí ÿñëèíäÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Ñîë ñàùèëäÿêè ìÿùÿëëÿðèí ÷îõó èéóíóí àõûðûíàäÿê ÿêñèíãèëàáè ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ÿëÿ êå÷èðèëìèøäè. Ñîë ñàùèëäÿêè ßìèðÿõèç ìÿùÿëëÿñè èñÿ Ñÿòòàðõàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè ôÿäàè äÿñòÿëÿðèíèí úÿìëÿøäèéè àëûíìàç ãà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàéà ÷åâðèëìèøäè. ßêñèíãèëàáè ùöúóìëàðûíû ìÿòàíÿòëÿ äÿô åäÿí äèýÿð áèð äÿñòÿ Áàüûðõàíûí áàø÷ûëûüû àëòûíäà äþéöøöðäö. Èíãèëàáà ñàäèã ãàëàí ôÿùëÿëÿð, øÿùÿð éîõñóëëàðû âÿ îðòà òÿáÿãÿéÿ ìÿíñóá ñÿíÿòêàðëàð, õûðäà áóðæóàçèéà, êè÷èê äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðû, çèéàëûëàð âÿ áàøãàëàðû èäè âÿ îíëàð îí áèð àé äöøìÿíÿ ãàðøû ìÿðäëèêëÿ âóðóøóðäóëàð. Îíëàðûí ùÿð áèðè òàðèõè ãÿùðÿìàíëûã ñÿùèôÿëÿðè éàçìûøäû. Áó ãåéðèáÿðàáÿð äþéöøëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàð è÷ÿðèñèíäÿ èñòåäàäëû õàëã ñÿðêÿðäÿëÿðè äÿ éåòèøìèøäè. Îíëàðäàí Ñÿòòàðõàí ìèñèëñèç øöúàÿòè èëÿ äöíéà øþùðÿòè ãàçàíìûøäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà èíãèëàáè äþéöøëÿðèí ÿôñàíÿâè ãÿùðÿìàíûíà ÷åâðèëìèø Ñÿòòàðõàí êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ñîíðàëàðûíäà Ãàðàáàüäà õûðäà òàúèð àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäó. Àòàñû Ùàúû Ùÿñÿí âÿ áþéöê ãàðäàøû Èñìàéûë àçàäëûã ñå-

ìÿùÿëëÿñèíèí ìöúàùèäëÿðèíÿ áàø÷û òÿéèí îëóíìóøäó. Ñÿòòàðõàí þç ñèëàùäàøëàðû Áàüûðõàí, Ùöñåéíõàí âÿ áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ Òÿáðèçèí îí áèð àéëûã ìöäàôèÿñèíäÿ áþéöê ùöíÿð ýþñòÿðäè. Èéóíóí 1-äÿí áàøëàéàðàã øàùûí ÿìðè èëÿ ùþêóìÿò àòëûëàðû âÿ Èðàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðû ôåîäàëëàðûí ñèëàùëû ãöââÿëÿðè òÿáðèç öçÿðèíÿ ýþíäÿðèëäè. Òÿáðèçèí þçöíäÿ äÿ èðòèúà ãöââÿñè áàø ãàëäûðäû. Ñÿòòÿðõàí äÿñòÿëÿðèíèí éåðëÿøäèéè ìþâãåëÿðÿ àðàìñûç ùöúóìëàð áàøëàíäû. Òÿáðèçèí õàðèúè àëÿìëÿ ùÿð úöð ÿëàãÿñè êÿñèëäè. Àç ñîíðà øÿùÿðäÿ àúëûã áàøëàäû. Áèð ÷îõ ìÿùÿëëÿëÿð Ðÿùèì õàí äÿñòÿñèíÿ ãàðøû ìöãàâèìÿòè äàéàíäûðäû. Øÿùÿðèí ÷îõ ùèññÿñèíäÿ àü áàéðàãëàð ãàëäûðûëäû. Òÿáðèçèí éàëíûç áèð ìÿùÿëëÿñè àü áàéðàã ãàëäûðìàìûøäû. Ñÿòòÿðõàííûí áàø÷û-

Ìÿøðóòÿ êîìèòÿñèíèí ãÿðàðýàùû. Òÿáðèç.

÷ÿí øÿõñëÿð êèìè ùþêìóìÿò ìÿìóðëàðûíûí äàèì òÿãèá âÿ òÿùäèäëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëûðäûëàð. Úÿíú éàøëàðûíäà ùþêóìÿò ìÿìóðëàðûíûí ñÿòòàðõàí àèëÿñèíÿ âóðäóüó çÿðáÿëÿð (ãàðäàøû Èñìàéûëûí þëäöðöëìÿñè âÿ ñ.) îíäà ìöòëÿãèééÿòÿ ãàðøû íèôðÿò ùèññè éàðàòìûøäû. Âÿòÿíèíäÿ ùþêì ñöðÿí ÿäàëÿòñèçëèéèí øàùèäè îëàí Ñÿòòàð äÿôÿëÿðëÿ äþâëÿò ìÿìóðëàðû èëÿ öçëÿøìèø âÿ 1882–83 èëëÿðäÿ ùÿáñõàíàéà äöøìöøäö. Áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ ñÿòòàðûí öñéàí÷û òÿáèÿòè ìþâúóä ãóðëóøà ãàðøû áàðûøìàç îëìóøäó. Î, çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿðè ìöäàôèÿ åòäèéèíÿ ýþðÿ õàëãûí ñåâèìëèñèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Õàëã ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã îíó «Ñòòÿðõàí» äåéÿ ÷àüûðûðäû. 1908 èëèí ÿââëëÿðèíäÿ Òÿáðèç ñîñèàëäåìîêðàò òÿøêèëàòûíûí òÿøÿááöñö èëÿ øÿùÿðèí ìÿùÿëëÿëÿðèíäÿ ôÿäàè ìÿðêÿçëÿðè éàðàäûëàðêÿí Ñÿòòàðõàí éàøàäûüû ßìèðÿõèç

ëûã åòäèéè éåýàíÿ ñèëàùëû äÿñòÿ ìöãàâèìÿòè äàâàì åòäèðèðäè. Ìöúàùèäëÿð øÿùÿðèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿí áó ìÿùÿëëÿéÿ Ñÿòòàðõàíûí éàíûíà ýÿëìÿéÿ áàøëàéûðäûëàð. 1908 èë èéóëóí 18-äÿ Ñÿòòàðõàí èíãèëàáûí òàðèõèíäÿ äþíöø éàðàäàí áèð ôÿäàêàðëûã åòäè. Î, êè÷èê äÿñòÿñè èëÿ ùöúóìà êå÷ÿðÿê Òÿáðèçèí ìÿðêÿç ùèññÿñèíè áöòöí àü áàéðàãëàðäàí òÿìèçëÿäè âÿ îíëàðûí éåðèíÿ èíãèëàá ðÿìçèíè áèëäèðÿí ãûðìûçû áàéðàãëàð ñàíúäû. Òÿáðèç èíãèëàá÷ûëàðûíûí ýþñòÿðäèéè áó ìöùöì ùàäèñÿ îíëàðû ðóùëàíäûðäû âÿ Òÿáðèçèí Èðàí èíãèëàáûíûí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéìóø îëäó. Áó ýöíäÿí åòèáàðÿí öñéàí÷ûëàðûí úÿðýÿëÿðè ñöðÿòëÿ àðòìàüà, ÿùàëè éåíèäÿí ñèëàùëàíìàüà áàøëàäû. Ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí ùÿðáè úÿùÿòäÿí òÿøêèëè ìÿãñÿäèëÿ Ñÿòòàðõàí, ßëè Ìöñéå,

Áàüûðõàí, Ùàúû ßëè Äàâàôóðóø âÿ Ìèð Ùàøûì õàíäàí èáàðÿò «Ùÿðáè Øóðà» éàðàäûëäû. Ñÿòòàðõàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè áó ùÿðáè øóðà Òÿáðèç öñéàíûíäà êþêëö äÿéèøèêëèê åòäè. Òÿáðèçèí äþðä àé äàâàì åäÿí ìöäàôèÿñè äþâðöíäÿ àðàìñûç ùöúóìëàð åäÿí äöøìÿí ãöââÿëÿðè ÷îõëó èòêèëÿð âåðÿðÿê ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åäèëìèøäè. Øàù àâãóñò àéûíäà Òÿáðèç öçÿðèíÿ 40 ìèí íÿôÿðëèê ãîøóí ùèññÿëÿðè âÿ ôåîäàë ñèëàùëû äÿñòÿëÿðè ýþíäÿðäè. Ñÿòòàðõàíûí õàëãà ìöðàúèÿòèíäÿí ñîíðà Òÿáðèçèí ìöäàôèÿ÷èëÿðèíèí ñàéû 20 ìèí íÿôÿðè êå÷ìèøäè. 1908 èëèí ñåíòéàáðûíäà äþéöøëÿðäÿ ãàçàíûëàí óüóðëàðäàí ñîíðà öñéàí÷ûëàð ìöäàôèäÿí ÿêñ ùöúóìà êå÷äèëÿð. Îêòàéáðûí 12-äÿ ãàðàýöðóù÷ó äÿñòÿëÿð ãà÷ìàüà öç ãîéäóëàð. Áöòöí øÿùÿð ÿêñèíãèëàáè ãöââÿëÿðäÿí òÿìèçëÿíäè âÿ àë áàéðàãëàðà áöðöíäö. Áó, öñéàí÷ûëàðûí Èðàíûí èðòèúà ãöââÿëÿðè öçÿðèíäÿ áþéöê ãÿëÿáÿñè èäè. Ãÿëÿáÿíèí ãàçàíûëìàñûíäà Ñÿòòÿðõàííûí ìèñèëñèç õèäìÿòëÿðè îëìóøäó. Òÿáðèçèí ìöäàôèÿñèíäÿ Áàüûðõàí ÷îõ ÿìÿê ñÿðô åòìèøäè.Õàëã è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõìûø áó ãÿùðÿìàíëàðäàí Ñÿòòàðõàíû «Ñÿðäàðå-ìèëëè», Áàüûðõàíû èñÿ «Ñàëàðå-ìèëëè», éÿíè ùÿð èêèñèíè ìèëëè ñÿðêÿðäÿ (áàø÷û) êèìè ÷àüûðäûëàð. Áó àä îíëàðà îëàí ìÿùÿááÿòè áèëäèðèðäè. Àç ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò øóðàñû þç ãÿðàðû èëÿ áó àäëàðû ðÿñìèëÿøäèðìèøäè. Ñåíòéàáð-îêòéàáð àéëàðûíäà Òÿáðèçäÿ ÷àëûíàí ãÿëÿáÿ õÿäÿðè Àçÿðáàéúàíûí äåìÿê îëàð êè, áöòöí âèëàéÿòëÿðèíÿ éàéûëäû. ßéàëÿò Øóðàñû âÿ ñîñèàë-äåìîêðàòèê òÿøêèëàòûíûí ýþíäÿðäèéè éåíè-éåíè ôÿäàè äÿñòÿëÿðèíèí Ñÿòòàðõàí ìöúàùèäëÿðèíÿ ãîøóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 1908 èëèí íîéàáðäåêàáð âÿ 1909 èëèí éàíâàð àéëàðû ÿðçèíäÿ, Ìàêó èñòèñíà îëìàãëà. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ãÿðá âèëàéÿòëÿðè (Ñàëìàñ, Ìàðàüà, Óðìèéà, Úóëôà âÿ ñ.) ÿêñèíãèëàá÷ûëàðäàí òÿìèçëÿíäè. Äåìîêðàòèê ùàêèìèééÿò áÿðãàðàð åäèëäè. Àçÿðáàéúàíûí øÿðã âèëàéÿòëÿðèíäÿ èñÿ èðòè÷àéà ãàðøû åòèðàçëàð áàøëàíäû. Ìÿøðóòÿ èíãèëàáû äþâðöíäÿ, õöñóñèëÿ 1908 èëèí èéóí ÷åâðèëèøèíäÿí ñîíðà Òÿáðèçäÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèø öñéàí çàìàíû èíãèëàá÷ûëàðà õàðèúè þëêÿëÿðäÿí, èëê íþâáÿäÿ Ãàôãàçäàí, Ìÿðêÿçè Àñéàäàí, åëÿúÿ äÿ Òöðêèéÿ âÿ áàøãà éåðëÿðäÿí ôàñèëÿñèç øÿêèëäÿ ùÿð úöð êþìÿêëèê ýþñòÿðìèø, äþéöøëÿðèí òàëåéèíäÿ ùÿëëåäèúè ÿùÿìèééÿòè îëàí éàðäûìëàð åäèëìèøäè. Èíãèëàáà èëê éàðäûìû Ãàôãàç, ìÿðêÿ313

AZßÐÁÀÉÚÀÍ çè Àñèéà âÿ Âîëãàáîéóíóí ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíäÿ, òÿñÿððöôàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí âÿ áþéöê ÿêñÿðèééÿòè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí îëàí èðàíëû ôÿùëÿëÿð ýþñòÿðìèøäè. Ýþñòÿðèëÿí ÿðàçèëÿðäÿ ìÿñêóíëàøìûø àçÿðáàéúàíëû òàúèð, õûðäà àëâåð÷è âÿ äèýÿð èø ñàùèáëÿðè äÿ áó èøäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ãàôãàç èíãèëàá÷ûëàðû ùÿðáè ñóðñàòëà äÿñòÿ-äÿñòÿ Òÿáðèçÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó èøäÿ Áàêû âÿ Òèôëèñäÿ éàðàäûëìûø éàðäûì êîìèòÿëÿðè, «Èúòèìàèééóíå-àìèééóí» òÿøêèëàòëàðû ìöòÿøÿêêèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ ýåäÿí äþéöøëÿðäÿ ãàôãàçäàí õåéëè èíãèëàá÷û, î úöìëÿäÿí éàëíûç Òÿáðèçäÿ 800 íÿôÿð àäàì èøòèðàê åäèðäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Áàêûäà íÿøð åäèëÿí «Èðøàä», «Ùÿéàò», «Òàçÿ ùÿéàò» âÿ äèýÿð

Ñÿòòàðõàí. Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí ñÿðêÿðäÿñè

ãÿçåòëÿð, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëû Èðàí èíãèëàáûíà áþéöê ìÿíÿâè éàðäûì ýþñòÿðèðäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàí âàðëûëàðûíûí áèð ãèñìè Èðàí èíãèëàáûíà éàðäûì ýþñòÿðìÿêäÿí ÷ÿêèíìèðäè. Àçÿðáàéúàí áóðæóàçèéàñûíûí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí Ù.Ç.Òàüûéåâèí, ùàáåëÿ Òåéìóðõàíøóðàäàí Í.Ìöòÿëëèáîâóí Èðàí èíãèëàáûíà éàðäûì îëàðã áþéöê ìèãäàðäà ïóë âÿñàèòè âÿ ñèëàù ýþíäÿðìÿñèíè Ðóñèéàíûí Èðàíäàêû ðÿñìè íöìàéÿíäÿëÿðè õöñóñè îëàðàã ãåéä åäèðäèëÿð. Ìÿðêÿçè Àñèéàíûí Àøãàáàä, Áóõàðà, Ñÿìÿðãÿíä âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðèìäÿ ìÿñêóíëàøìûø ìöõòÿëèô ïåøÿ ñàùèáëÿðè îëàí èðàíëûëàðûí 1908 èëèí éàçûíäà 314

Àøãàáàä âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ éàðàòäûãëàðû øóðàëàð ùÿðáè ëÿâàçèìàòû ýèçëè øÿêèëäÿ Êðàñíîâîäñêäàí Áàêûéà, îðàäàí äà Òÿáðèçÿ âÿ Ðÿøòÿ ýþíäÿðèðäèëÿð. 1908 èëèí èéóí àéûíäà Èñòàíáóëäà òÿøêèë åäèëÿí «ßíúöìÿíå-ñÿíàäÿòå èðàíèéàí» (Èðàíëûëàðûí ñÿàäÿò øóðàñû), Ëîíäîíäà, Ïàðèñäÿ âÿ Àâðîïàíûí áàøãà ïàéòàõëàðûíäà ìÿøðóòÿ òÿëÿá åäÿí «ìÿøðóòÿòÿëÿáàí» êîìèòÿëÿð äÿ Òÿáðèç öñéàí÷ûëàðûíà ïóëëà âÿ ñèëàùëà éàðäûì ýþñòÿðèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Òÿáðèç èíãèëàá÷ûëàðûíûí, õöñóñèëÿ Ñÿòòàðõàíûí ñèëàùëû äÿñòÿñèíèí ôàäàêàðëûüû âÿ õàðèúäÿêè ìÿñëÿêäàøëàðûíûí âàõòûíäà ýþñòÿðäèéè éàðäûì íÿòèúÿñèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð áþëýÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ Òÿáðèçäÿ èðòèúà öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìàã ìöìêöí îëäó. Òÿáðèçäÿêè 1908 èëèí ñåíòéàáð-îêòéàáð ãÿëÿáÿëÿðèíèí òÿñèðè èëÿ þëêÿíèí ïàéòàõòû Òåùðàíäà, åëÿúÿ äÿ áèð ÷îõ ÿéàëÿòäÿ êîíñòèòóñèéà òÿðÿôäàðëàðû éåíèäÿí ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäèëÿð. Èðàíäà èíãèëàáè èø éåíèäÿí úàíëàíäû. Èíãèëàá÷ûëàðû þç àðäûíúà àïàðàí òÿáðèçëèëÿð éåðëÿðäÿ éàðàäûëìûø «Ñÿòòàð êîìèòÿëÿðè» âàñèòÿñèëÿ Èðàíûí âèëàéÿòèíäÿ öñéàí÷ûëàðà áèëàâàñèòÿ éàðäûì ýþñòÿðèðäèëÿð. Ìÿùç áó éàðäûì íÿòèúÿñèíäÿ 1909 èëèí éàíâàðûíäà Èñôàùàíäà öñéàí÷ûëàð öüóð ãàçàíäûëàð. Ãàðøûäà Òåùðàíà ùöúóì ïëàíû äóðóðäó. Ùöúóìóí ùàçûðëàíìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà Ñÿòòàðõàí èñôàùàíëûëàð âÿ ðÿøòëèëÿðëÿ äàíûøûãëàð àïàðûðäû. Ìÿðêÿçè Òåùðàí ùþêóìÿòè èôëèú âÿçèééÿòèíÿ äöøäöéöíÿ ýþðÿ Èðàíûí áèð ÷îõ ÿéàâëÿò âÿ âèëàéÿòëÿðè øàù ùàêèìèééÿòèíè òàíûìàã èñòÿìèð âÿ þç íöìàéÿíäÿëÿðèíè ñå÷ÿðÿê Òÿáðèçÿ ýþíäÿðèðäèëÿð. Àðòûã Èðàíäà èíãèëàáà ãîøóëàí äèýÿð ÿéàëÿò âÿ âèëàéÿòëÿð Àçÿðáàéúàíà, îíóí ÿñàñ øÿùÿð Òÿáðèçÿ èíãèëàáûí ñèéàñè âÿ ìÿíÿâè ìÿðêÿçè êèìè áàõìàãëà éàíàøû, îíóí ßéàëÿò øóðàñûíû þëêÿíèí éåýàíÿ ùàêèìèééÿò îðãàíû êèìè ãÿáóë åäèðäèëÿð. Áó åòèìàäà àðõàëàíàí Ñÿòòàðõàí øàùà ýþíäÿðäèéè óëòèìàòóì ñÿúèééÿëè òåëåãðàìëàðäà êîíñòèòóñèéàíûí áÿðïàñû, ùÿðÿêàò èøòèðàê÷ûëàðûíà ÿâô-öìóìè âåðèëìÿñè âÿ ñ. êèìè ìöùöì òÿëÿáëÿð èðÿëè ñöðìÿêäÿ þçöíäÿ ìÿíÿâè ùàãã ýþðöðäö. Àììà øàù, áöòöí Èðàíäà èíãèëàáûí âÿ äåìîêðàòèéàíûí äàéàüû îëàí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âÿ èëê íþâáÿäÿ Òÿáðèç øÿùÿðè öçÿðèíÿ éåíè-éåíè äÿñòÿëÿð ýþíäÿðìÿêäÿ äàâàì åäèð, Ñÿòòàðõàí âÿ Áàüûðõàíà ãàðøû ôèòíÿêàð òÿäáèðëÿð ïëàíëàøäûðûðäû. 1909 èë éàíâàðûí ñîíóíäà Òÿáðèç øÿùÿðè éåíèäÿí ÿêñèíãèëàáè ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöùàñèðÿéÿ àëûíäû. Øèääÿòëè äþéö-

øëÿð áàøëàíäû. Øàù ñàðàéûíûí àðäû-àðàñû êÿñèëìÿäÿí Òÿáðèç öçÿðèíÿ ýþíäÿðäèéè áöòöí ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí ùöúóìëàðûíû ñàéúà àç îëàí èíãèëàá÷ûëàð óüóðëà äÿô åäÿðÿê áþéöê ãÿùðÿìàíëûãëàð ýþñòÿðèðäèëÿð. Ëàêèí ìöùàñèðÿäÿ îëàí Òÿáðèçäÿ àúëûã áàøëàìûøäû. Áåëÿ àüûð áèð âàõòäà Èíýèëòÿðÿ èëÿ ÿëáèð îëàí ÷àðèçì õàðèúè òÿáÿãÿëÿðè ãîðóìàã áÿùàíÿñèëÿ àïðåëèí 25-äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ãîøóí éåðèòäè. Ëàêèí Òÿáðèç ñîñèàë-äåìîêðàòèê òÿøêèëàòè âÿ ßéàëÿò øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ ÷àð ãîøóíëàðû èëÿ òîããóøìàã ìöúàùèäëÿðÿ ãàäàüàí åäèëäè. ×àð ãîøóíëàðû Òÿáðèçÿ ÷àòàíäàí ñîíðà øàù ãîøóíëàðû øÿùÿðäÿí óçàãëàøäûëàð âÿ äþéöøëÿð äàéàíäûðûëäû. Ìàé àéûíûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÷àð ÿñýÿðëÿðè Òÿáðèçäÿ ìöúàùèäëÿðè òÿðêñèëàù åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìÿøðóòÿ Èíãèëàáû Âÿòÿíïÿðâÿð ðóùàíèëÿðèí âÿ àüñàããàëëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ äåêàáðûí 14äÿ êöòëÿ Òåùðàí éàõûíëûüûíäàêû "Øàù ßáäöëÿçèì" çèéàðÿòýàùûíà òîïëàøûá, åòèðàç ÿëàìÿòè îëàðàã, îòóðàã àêñèéàéà - áÿñòÿ îòóðäóëàð. Áàø íàçèð Åéíöääþâëÿíèí ýþíäÿðèøè èëÿ ßìèð Áàùàäûð áÿñòÿ îòóðàíëàðûí öçÿðèíÿ ãîøóí ÷ÿêäèñÿ äÿ, îíëàðû áÿñòäÿí ÷ÿêèíäèðÿ áèëìÿäè. Áÿñòÿ îòóðàíëàðûí 8 ìàääÿäÿí èáàðÿò òÿëÿáëÿðè 1906 èë éàíâàðûí 10-äà ãÿáóë îëóíäóãäàí ñîíðà áó àêñèéà äàéàíäûðûëäû âÿ áÿñòÿ îòóðàíëàð 1906 èë éàíâàðûí 12äÿ ãàëèá ãöââÿ êèìè òÿíòÿíÿ èëÿ Òåùðàíà äþíäöëÿð. Àç êå÷ìÿäÿí äþâëÿòèí áÿñòÿ îòóðàíëàðà ýöçÿøòÿ ýåòìÿñèíèí ùèéëÿ îëäóüó áÿëëè îëäó. Þçöíäÿ ýöú òîïëàéàí ðåæèì áÿñòÿ îòóðàíëàðû òÿãèá åòìÿéÿ, îíëàðû ïÿðÿí-ïÿðÿí ñàëìàüà áàøëàäû. ×àð ùþêóìÿòè Àçÿðáàéúàíà ãîøóí éåðèòäèêäÿí ñîíðà Òÿáðèç ùàäèñÿëÿðè Èðàíûí Ýèëàí âÿ Èñôàùàí âèëàéÿòëÿðèíäÿ èíãèëàáè ãöââÿëÿðè àéàüà ãàëäûðäû. Îíëàð Òåùðàí öçÿðèíÿ éåðèéÿðÿê ïàéòàõòû ÿêñèíãèëàáè ãöââÿëÿðäÿí àçàä åäÿ áèëäèëÿð. 1909 èë èéóëóí ÿââÿëèíäÿ Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí äåâðäèéè, îíóí 14 éàøëû îüëó ñóëòàí ßùìÿäèí øàù åëàí îëóíäóüó áèëäèðèëäè. Êîíñòèòóñèéà éåíèäÿí áÿðïà åäèëäè. 1909 èëèí éàçûíäà Àçÿðáàéúàíûí áÿçè øÿùÿðëÿðèíäÿ ÷àð ãîøóíëàðûíûí éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ, áèð ñûðà ÿêñèíãèëàáè òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã Óð-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèéà, Ìÿðÿíä, Ìèéàíÿ, Õàëõàë, Ñàðàá, Àñòàðà âÿ äèýÿð éåðëÿðäÿ êîíñòèòóñèéàéà öéüóí îëàðàã øóðàëàðûí ùàêèìèééÿòè áÿðãÿðàð åäèëäè. Ìÿðêÿçè ùþêóìÿò Èíýèëòÿðÿ âÿ ÷àð Ðóñèéàñûíûí òÿùðèêè èëÿ Ñÿòòàðõàí âÿ Áàüûðõàíûí áàø÷ûëûã åòäèêëÿðè ìöúàùèäëÿðè Òÿáðèçäÿí ÷ûõàðûëìàñûíà ÷àëûøûðäû. Áó ìÿãñÿäëÿ, 1910 èë ìàðòûí 11-äÿ äàõèëè èøëÿð íàçèðè Ñÿòòàðõàíû Òåùðàíà äÿâÿò åòäè. Ëàêèí Ñÿòòàðõàí Òåùðàíà ýåòìÿêäÿí èìòèíà åòäè. Áþéöê äþâëÿòëÿðèí ãàí òþêìÿéÿ ùàçûðëàøäûãëàðû õÿáÿðèíè åøèäÿí ñÿòòàðõàí òÿáðèçäÿí ÷ûõìàüà ðàçûëûã âåðäè. 1910 èë ìàðòûí 19-äà Òÿáðèçäÿ áöòöí áàçàðëàð, äþâëÿò èäàðÿëÿðè, ìÿêòÿáëÿð, ìöÿññèñÿëÿð áàüëàíäû, ìèíëÿðëÿ ìöúàùèä âÿ áàøãàëàðû Ñÿòòàðõàí âÿ Áàüûðõàíû òÿíòÿíÿ èëÿ éîëà ñàëäûëàð. Àïðåëèí 15-äÿ 100 íÿôÿð ôÿäàèíèí ìöøàèéÿòèëÿ Òåùðàíà âà-

äÿí äÿô åäèëñÿ äÿ 1911 èë äåêàáûðûí 20-äÿ ÷àð ãîøóíëàðûíûí òÿáðèçÿ ùöúóìó âÿ äåêàáðûí 28-äÿ øÿùÿðèí äöøìÿí òÿðÿôèíäÿí òóòóëìàñû èíãèëàáûí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. ×àð çàáèòëÿðè Òÿáðèçäÿ ùÿðáè ìÿùêÿìÿ ãóðäóëàð. Èíãèëàáè ùÿðÿêàòà áàø÷ûëûã åäÿí Òÿáðèç ñîñèàë-äåìîêðàò òÿøêèëàòûíûí ýþðêÿìëè ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ùàúû ßëè äàâàôóðóø, ðóùàíèëÿðäÿí Ñèããÿòöëèñëàì, ùÿì÷èíèí Ñÿòòàðõàíûí ãàðäàøû îüëàíëàðû, îíëàðëà ýþðêÿìëè èúòèìàè õàäèì âÿ Ãàôãàç ìöúàùèäëÿðèíäÿí áèð ÷îõó ùÿðáè ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí åäàì åäèëäè. ×àð ìÿìóðëàðû ÿùàëèäÿ ìöãàâèìÿò ÿçìèíè ãûðìàã ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò øóðàñû áèíàñûíûí, Ñÿòòàðõàíûí, Áàüûðõàíûí, ßëè Ìöñéåíèí, Ù. Äàâàôóðóøóí âÿ áàøãà èíãèëàá÷ûëàðûí åâëÿðèíè ïàðòëàäûá õàðàáàéà ÷åâèðäèëÿð.

Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí ôÿäàèëÿðè.

ðèä îëäóëàð. Îíëàðû áþéöê èçäèùàì øÿùÿðäÿ òÿíòÿíÿ èëÿ ãàðøûëàäû. Àç ñîíðà Ñÿòòàðõàí òÿðÿôäàðëàðûíà âÿ Òåùðàíäà îíëàðà ãîøóëìóø ôÿäàèëÿðÿ õàèíúÿñèíÿ áàñãûí åäèëäè. Àâãóñòóí 7-äÿ ôÿäàèëÿðèí òîïëàøäûüû ïàðê äàøíàê Éåôðåìèí áàø÷ûëûã åòäèéè 6 ìèí íÿôÿðëèê ìöõòÿëÿèô ñèëàùëû äÿñòÿëÿð òÿðÿôèíäÿí àòÿøÿ òóòóëäó. Ýåúÿ ñààò 11-äÿê äàâàì åäÿí áó äþéöøäÿ ìöúàùèäëÿðäÿí 18 íÿôÿð ùÿëàê îëäó, 40 íÿôÿð, î úöìëÿäÿí ñÿòòàðõàí éàðàëàíäû, 300-ÿ éàõûí ôÿäàè ùÿáñ åäèëäè. Ùþêóìÿò Ñÿòòàðõàí âÿ Áàüûðõàíûí Òÿáðèçÿ ãàéûòìàëàðûíà èúàçÿ âåðìÿäè. Áó, ÿñëèíäÿ ñöðýöíäÿ ãàëìàã äåìÿê èäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ùàêèìèééÿòèí áÿðãÿðàð åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã Èíýèëòÿðÿ âÿ ÷àð ùþêóìÿòèíèí òÿùðèêè èëÿ áóíäàí ñîíðà äà Òÿáðèçÿ ãàðøû ÿêñèíãèëàáûí éåíè ùöúóìëàðû äàâàì åäèðäè. Áó ùöúóìëàð ìöúàùèäëÿð òÿðÿôèí-

Äàõèëè ÿêñèíãèëàá âÿ òÿúàâöçêàð ãöââÿëÿð Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ èíãèëàá áàø÷ûëàðûíà äèâàí òóòäóëàð. Èíãèëàá ìÿðêÿçëÿðè âÿ âèëàéÿò øóðàëàðû äàüûäûëäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òåððîð âÿ èðòèúà ùþêöì ñöðìÿéÿ áàøëàäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè éåíèäÿí øàùûí çöëìöíÿ ìÿðóç ãàëäû. Áåëÿëèêëÿ, 1905-11 èëëÿð Èðàí èíãèëàáûíäà àïàðûúû âÿ ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìûø Àçÿðáàéúàíäàêû èíãèëàáè ùÿðÿêàò éàëíûç õàðèúè ìöäàõèëÿ÷èëÿðèí îðäóñó òÿðÿôèíäÿí éàòûðûëà áèëäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ùÿðÿêàò áèð íå÷ÿ úÿùÿòäÿí ÿëÿìÿòäàðäûð. ßí áàøëûúàñû îäóð êè, áó èíãèëàá Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìèëëè øöóðóíóí èíêèøàôû ö÷öí øÿðàèò éàðàòäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿìèí ùÿðÿêàòûí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äåìîêðàòèéà âÿ ìèëëè-àçàäëûã óüðóíäà

ìöáàðèçÿ òàðèõèíäÿ éåðè âÿ ðîëó îëäóãúà ìöùöìäöð. Èíãèëàáûí ýåíèø âÿ éöêñÿê çèðâÿñè îëàí Òÿáðèç öñéàíû áèð äàùà ñöáóò åòäè êè, ìöòëÿãèééÿòÿ, ùÿð úöð èúòèìàè âÿ ìèëëè çöëìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ, àçàäëûã âÿ äåìîêðàòèéà óüðóíäà ýåäÿí äþéöøëÿðäÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãû éåêäèë ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ ãàäèðäèð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òÿùñèëèí ÿíÿíÿâè ôîðìàñû êèìè éåíÿ äÿ ìÿäðÿñÿëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Áóíëàð äà, àäÿòÿí, äèíè èäàðÿëÿð, èðè òàúèðëÿðèí áÿçè íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí âÿ õåéðèééÿ èøëÿðè ö÷öí èàíÿ òîïëàíìàñû ùåñàáûíà þç ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðèðäè. Áó ìÿäðÿñÿëÿð ÷îõ âàõò ìÿñúèäëÿðèí íÿçäèíäÿ òÿøêèë îëóíóðäó. 19 ÿñðëÿ 20 ÿñðèí àéðûúûíäà úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðèíäÿ 150 öìóìè âÿ õöñóñè ìÿêÙåéäÿð ßìèîüëó Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí ãàðòàëû, Ñÿòòàðõàíûí éàõûí ñèëàùäàøëàðûíäàí áèðè äÿ Ùåéäÿðõàí ßôøàð (Ùåéäÿð ßìèîüëó) îëìóøäóð. Ùåéäÿð ßìèîüëó 1880-úè èëäÿ Ýöíåé Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá áþëýÿñèíäÿ éåðëÿøÿí Ñàëìàñ øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Î, èáòèäàè âÿ îðòà òÿùñèëèíè äîüìà Ñàëìàñäà, àëè òÿùñèëèíè èñÿ Ãàôãàçäà àëäûãäàí ñîíðà åíåðýåòèêà ìöùÿíäèñè èõòèñàñûíà éèéÿëÿíìèøäèð âÿ áèð ìöääÿò Áàêûäà ùÿìèí èõòèñàñëà ìöùÿíäèñ âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìèøäèð. Ïàð÷àëàíìûø âÿòÿí, éàäëàð òàïäàüûíà äöøìöø õàëãûíûí àúû òàëåéè Ùåéäÿðè, þçöíöí éàçäûüûíà ýþðÿ, ÷îõ åðêÿí, 15-16 éàøûíäàí äöøöíäöðìöø âÿ îíó ìöáàðèçÿ ìåéäàíûíà ÷ÿêìèøäè. Î, ùÿëÿ òÿëÿáÿ îëàðêÿí èëê ìöáàðèçÿ ìÿêòÿáèíè Áàêûäà, Òèôëèñäÿ âÿ Áàòóìäà êå÷ìèøäèð. Àäëàðû ÷ÿêèëÿí áó øÿùÿðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí àçàäëûüû óüðóíäà ÷àëûøàí øÿõñèééÿòëÿð âÿ èíãèëàáè ìöùèòëÿ ÿëàãÿäÿ îëìàã Ùåéäÿð ßìèîüëóíóí ýÿëÿúÿê ùÿéàòû âÿ ìöáàðèçÿñèíÿ èñòèãàìÿò âåðìèøäèð. òÿá, 10 ìÿäðÿñÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Åéíè çàìàíäà, áó ìÿêòÿá âÿ ìÿäðÿñÿëÿðèí, äåìÿê îëàð êè, ÿêñÿðèééÿòè úÿìèééÿòèí ñîñèàë, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàô òÿëÿáëÿðè èëÿ àéàãëàøìûðäû. Ùÿìèí ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿùñèë àëìûø ýÿíúëÿð, èíçèáàòè âÿ ùÿðáè ìÿìóðëàð, éöêñÿê ðöòáÿëè äþâëÿò õàäèìëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè áó òÿëÿáëÿð áàõûìûíäàí ÿñëèíäÿ àç ñàâàäëû èäèëÿð. Ìèëëè ìÿêòÿáëÿðèí à÷ûëìàñû øÿáÿêÿñè ýåíèøëÿíìèøäè. 1905-11 èëëÿð Èðàí èíãèëàáû 315

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äþâðöíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà 37 ìèëëè ìÿêòÿá ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè êè, îíóí 22-ñè Òÿáðèçäÿ èäè. ßéàëÿòäÿ ùàêèìèééÿòèí øÿùÿðëÿðèíäÿ (Òÿáðèç, Óðìèéà, Ìàðàüà, ßðáÿáèë) äåéèë, äèýÿð âèëàéÿò ìÿðêÿçèíäÿ äÿ äöíéÿâè åëìëÿðè òÿäðèñ åäÿí éåíè ìÿêòÿáëÿð à÷ûëìûøäû. Áó ìÿêòÿáëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí, ôàðñ, ÿðÿá, âÿ ðóñ äèëëÿðè òÿäðèñ îëóíóðäó. Ýþðêÿìëè ìààðèô õàäèìè Ì.Ù.Ðöøäèééÿíèí 1905 èëäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø «Âÿòÿí äèëè» äÿðñëèéè øàýèðäëÿðèí èñòèôàäÿñèíÿ âåðèëìèøäè. 1917 èëäÿ èñÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà èëê îðòà ìÿêòÿá à÷ûëìûøäû. Èíãèëàá äþâðöíäÿ ÿéàëÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ÷îõëó êèòàáõàíàëàð òÿøêèë åäèëìèøäè. Áó äþâðäÿ ìÿòáóàò ëÿíý îëñà äà, èíêèøàô åäèðäè. 1905-11 èëëÿð Èðàí èíãèëàáûíà ãÿäÿð áóðàäà 18 àääà ãÿçåò âÿ æóðíàë áóðàõûëûðäû. Èíãèëàá Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìÿòóáóàòûí èíêèøàôûíà áþéöê òÿêàí âåðìèø îëäó. Èëê äÿôÿ îëàðàã àíà äèëèíäÿ «Àçÿðáàéúàí», «Àíà äèëè», «Òÿáðèç», «Ìöñàâàò», «ßíúöìÿí», «Ìÿçÿëè», «Çÿíáóð», «Ìöúàùèä», «Ìöêàôàò», «Èñëàì» êèìè ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð äÿðú îëóíàðàã éàéûëìàüà áàøëàäû. Èíãèëàá èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ßéàëÿò ßíúöìÿíè ôàðñ âÿ Àçÿðáàéúàí äèëëÿðèíäÿ «Íàëåéè-ìèëëÿ» àäëû ãÿçåò íÿøð åòäèðèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÷ûõàí ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðûí ÿêñÿðèééÿòè èíãèëàáûí òÿðÿôäàðû îëàí äåìîêðàòèê ìÿòáóàòû òÿìñèë åäèðäè. Èðàí ìÿíáÿëÿðèíèí âåðäèêëÿðè ìÿëóìàòà ýþðÿ, èíãèëàá äþâðöíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà 50-éÿ éàõûí àääà ãÿçåò âÿ æóðíàë íÿñð îëóíóðäó. Èíãèëàáûí ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà øàù èðòèúàñû äåìîêðàòèê ìÿòáóàòûí öçÿðèíÿ êÿñêèí ùöúóìà êå÷äè. Íÿòèúÿäÿ áèð ÷îõ ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð áàüëàíûëäû. Àðòûã áó äþâðäÿ øàù èðòèúàñû íÿèíêè Àçÿðáàéúàíäà, ùÿòòà áöòöí Èðàí ìèãéàñûíäà äåìîêðàòèê âÿ ôÿùëÿ ìÿòáóàòûíûí öçÿðèíÿ êÿñêèí ùöúóìà êå÷äè. Íÿòèúÿäÿ áèð ÷îõ ãÿçåò æóðíàëëàð áàüëàíûëäû. Àðòûã áó äþâðäÿ íÿèíêè Àçÿðáàéúàíäà, ùÿòòà áöòöí èðàí ìèãéàñûíäà äåìîêðàòèê âÿ ôÿùëÿ ìÿòáóàòû, ùÿòòà îíëàð ìÿíàôåéèíè ìöäàôèÿ ìåéëëè ìÿòóáàò áåëÿ éîõ èäè. 1917 èëäÿí ñîíðà þëêÿäÿ ìÿòáóàò éåíèäÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Áó èñÿ ãîíøó Ðóñèéàäà áàø âåðìèø Ôåâðàë èíãèëàáû èëÿ áàüëû èäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí áó äþâð ãÿçåòëÿðèíäÿí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè ßáöëãàñèì Ôèéóçàò âÿ Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè òÿðÿôèíäÿí ãîéóëàí «Òÿúÿääöä» ãÿçåòè èäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà áÿäèè íÿñð âÿ ïîåçèéàíûí èíêèøàôûíûí öìóìè ìåéëè ðåàë 316

ùàäèñÿëÿðÿ éàõûíëàøìàã, úÿìèééÿòèí ÿí âàúèá, òÿõèðÿñàëûíìàç ñîñèàë-ñèéàñè ïðîáëåìëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿê èñòèãàìÿòèíÿ éþíÿëìèøäè. 1905-11 èëëÿð Èðàí èíãèëàáè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà áÿäèè éàðàäûúûëûüûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäû. Çåéíàëàáäèí Ìàðàüàéè «Èáðàùèì áÿéèí ñÿéàùÿòíàìÿñè» (1903) âÿ ß.Òàëûáîâ «Ïàê àäàìëàðûí ìÿñëÿêëÿðè» ÿñÿðëÿðè èëÿ Èðàí èíãèëàáûíû èäåîëîæè âÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí ùàçûðëàìàüà éàðäûì÷û îëóðäó. Ç.Ìàðàüàéèíèí ö÷ úèëääÿí èáàðÿò îëàí áó ÿñÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàí õàëãëàðûíûí éîõñóëëóã è÷èíäÿ, àâàìëûãäà éàøàìàëàðû, ìèëéîíëàðëà àäàìûí ÷þðÿê âÿ èø äàëûíúà õàðèúè þëêÿëÿðÿ àõûøìàñû âÿ áàøãà áó êèìè ÿñÿðëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàí õàëãëàðûíûí éîõñóëëóã è÷èíäÿ, àâàìëûãäà éàøàìàëàðû, ìèëéîíëàðëà àäà-

Áàüûðõàí. Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí

ìûí âÿ áÿëàëàðû þç ÿêñèíè òàïìûøäû. ß.Òàëûáîâ áÿùñ åäèëÿí äþâðäÿ éàçäûüû «Ùÿéàò ìÿñÿëÿëÿðè» (1906) ÿñÿðèíäÿ ýåðèëèéè, øàù èñòèáäàäûíû úÿñàðÿòëÿ èôøà åäèðäè. «Òàëûáèíèí ñèéàñÿòè» (1911) àäëû ïóáëèñèñòèê ÿñÿðèíäÿ èñÿ Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòè èôøà îëóíóð, âÿòÿíïÿðâÿðëÿðèí þëêÿíè ýåðèëèêäÿí ãóðòàðìàã éîëóíäàêû àõòàðûøëàðûíäàí áÿùñ îëóíóð. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»÷è íÿñð ÿíÿíÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí èúòèìàè-ñèéàñè ïóáëèñòèêà áÿäèè ÿäÿáèééàòûíûí àïàðûúû æàíðëàðûíäàí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Áó ñÿïêèäÿ éàçûëàí ÿñÿðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ßáöëçèéà Øÿáöñòÿðè âÿ Ñåéèä Ùöñåéí ßäàëÿòèí «Èðàíå-íîó», «Àíà äèëè», «ßäàëÿò» ãÿçåòëÿðèíäÿêè ôåëéåòîíëàðû, Úÿìøèä ßðäÿøèð ßôøàðûí

ïàìôëåò âÿ ÿäÿáè-áÿäèè åññå éàçûëàðû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Èíúÿñÿíÿòèí ìöùöì íþâö îëàí òåàòð ñàùÿñèíäÿ 19 ÿñðäÿ ýþñòÿðìèø òÿøÿááöñëÿð éåíè ÿñðäÿ äÿ äàâàì åòäèðèëèðäè. Ëàêèí áó ñàùÿäÿ èëê ÿùÿìèééÿòëè àääûìëàð 1905–11 èëëÿðäÿ àòûëìûøäû. Áó áèð òÿðÿôäÿí äåìîêðàòèê ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí òåàòðûí èíêèøàôûíà ýþñòÿðäèéè ãàéüû èëÿ ÿëàãÿäàð èäèñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà òåàòðûí ñöðÿòëè èíêèøàôûíûí òÿñèðèíèí íÿòèúÿñè èäè. Áó èøäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíèí êþìÿéè âÿ øÿõñè èøòèðàêû ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. 1909–16 èëëÿð ÿðçèíäÿ ýþðêÿìëè àêòéîðëàð Ñèäãè Ðóùóëëà âÿ Àááàñ Ìèðçÿ Øÿðèôçàäÿíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Áàêû òåàòð òðóïïàëàðû äÿôÿëÿðëÿ Èðàíà ýÿëìèø, Òÿáðèçäÿ, Ðÿøòäÿ, Ãÿçâèíäÿ âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ òàìàøàëàð âåðìèøäèëÿð. Îíëàðûí ýþñòÿðäèéè òàìàøàëàðäà ß.Ùàãâåðäèéåâèí, Í.Âÿçèðîâóí âÿ Í.Íÿðìàíîâóí, ùÿì÷èíèí ãÿðá äðàìàòóðãëàðûíûí ÿñÿðëÿðè îéíàíûëûðäû. Øèàìëè Àçÿðáàéúàíäà áåëÿ ÿìÿêäàøëûã õöñóñèëÿ Òÿáðèçäÿ äàùà ýåíèø âöñÿò àëìûøäû. Áóíóí ñÿáÿáè èñÿ áó øÿùÿðèí áèð ÷îõ çèéàëûëàðûí âÿ ãàáàãúûë ôèêèðëè ôÿùëÿ ýÿíúëÿðèíèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ùàäèñÿëÿðëÿ éàõûíäàí òàíûø îëìàëàðû èäè. Áåëÿëèêëÿ, íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿí äþâðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè òåàòðûí éàðàäûëìàñû ïðîñåñèíèí òÿìÿë äàøû ãîéóëìàãäà èäè. 1916 èëäÿ Òÿáðèçäÿ èëê òåàòð áèíàñû òèêèëìèøäè. Òåàòð òàìàøàëàðû àíà äèëèíäÿ õàëã òÿðÿôèíäÿí òåç ãàâðàíûëûð âÿ åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà, ìÿäÿíèééÿòèí éàéûëìàñûíäà, ÿäÿáè äèëèí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Ø. Òàüûéåâà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Açÿðáàéúàí ôåâðàë èíãèëàáûíäàí ñîíðà 1917 èë ôåâðàëûí 27-äÿ Ïåòðîãðàääà ôÿùëÿëÿðèí òÿòèëè âÿ íöìàéèøè èëÿ áàøëàíàí áóðæóà-äåìîêðàòèê èíãèëàáû ùÿìèí àéûí 28-äÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàðàã, ÷àðèçìèí ñöãóò èëÿ áàøà ÷àòäû. Éàðàíìûø Ìöâÿããÿòè ùþêóìÿòèí ãÿðàðû èëÿ 1917 èë ìàðòûí 9-äà Úÿíóáè Ãàôãàçäà Õöñóñè Çàãàôãàçèéà Êîìèòÿñè – ÎÇÀÊÎÌ òÿñèñ åäèëäè. Áó êîìèòÿ ðåýèîíóí ìèëëè ãðóïëàðûíû Äþâëÿò Äóìàñûíäà òÿìñèë åäÿí äåìîêðàòëàðäàí èáàðÿò èäè. Ùÿì÷èíèí, éåðëÿðäÿ ôÿùëÿ äåïóòàòëàðû Ñîâåòëÿðè äÿ éàðàäûëìûøäû. Áöòöí áóíëàð, Ðóñèéàíûí äèýÿð éåðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà èêè ùàêèìèééÿòëèëèéèí îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. Èíãèëàáûí èëê àéëàðû ìöõòÿëèô ñèéàñè úÿðÿéàíëàðûí, ïàðòèéàëàðûí, ñîñèàë òÿáÿãÿëÿ-

èëÿ ÷ûõûø åäèðäè. Ïàðòèéàíûí éàðàäûúûñû âÿ èäåéà ðÿùáÿðè Íÿñèá áÿé Óñóááÿéëè èäè. Ôåâðàë áóðæóà-äåìîêðàòèê èíãèëàáûíäàí Àçÿðáàéúàí õàëãû äà ÷îõ øåé ýþçëÿéèðäè. Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿíèí ôèêðèíúÿ, 1917 èë èíãèëàáû ìÿùêóì ñèíèôëÿðÿ ùöððèééÿò, ìÿùêóì ìèëëÿòëÿðÿ äÿ ìóõòàðèééÿò âåðÿúÿêäèð. Ìóõòàðèééÿò èäåéàñû èëê äÿôÿ Ãàôãàç Ìöñÿëìàíëàðûíûí àïðåë àéûíäà êå÷èðèëÿí Áàêû ãóðóëòàéûíäà èðÿëè ñöðöëäö âÿ 1917 èëèí ìàé àéûíäà Ðóñèéà ìöñÿëìàíëàðûíûí Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí ãóðóëòàéûíäà ìöäàôèÿ åäèëäè. Ðóñèéàäà áàø âåðìèø ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð, õöñóñèëÿ îêòéàáð ÷åâðèëèøè, òÿðêèáèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí äà îëäóüó Çàãàôãàçèéà Ñåéìèíèí éàðàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Áîëøåâèêëÿðèí Ïåòðîãðàääà ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëìàñû, îíëàðûí Àçÿðáàéúàíäà, õöñóñèëÿ Áàêûäà ôÿàëëàøìàñûíà ñÿáÿá

Òöðê ßäÿìè Ìÿðêÿçèééÿò ïàðòèéàñû Ìöñàâòûí Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíèí öçâëÿðè: (1918) ñîëäàí ñàüà: Òàüû Íàüûéåâ, Ìÿììÿä ßëè Ðÿñóëçàäÿ, Ìÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ, Ìèðçÿ Ìÿììÿä Àõóíäîâ, Íÿñèááÿé Óñóááÿéëè, Êÿðáÿëàéè Âÿëè Ìèêàéûëîâ, Àááàñãóëó Êàçûìçàäÿ

ðèí Ìöâÿããÿòè ùþêóìÿòÿ åòèìàä ýþñòÿðìÿñè âÿ îíó ìöäàôèÿ åòìÿëÿðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíäè. Áó äþâðäÿ áîëøåâèê, ìåíøåâèê, åñåð ïàðòèéàëàðûíûí êîìèòÿëÿðè þç ëåãàë ôÿàëèééÿòëÿðèíè áÿðïà åòäèëÿð. Ôåâðàë èíãèëàáûíûí ãÿëÿáÿñèíäÿí ñîíðà, «Ìöñàâàò» ïàðòèéàñû ýåíèø ñèéàñèòÿøêèëàòû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Àðòûã 1917 èëèí ïàéûçûíäà «Ìöñàâàò» Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè-äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòà áàø÷ûëûã åäÿí, ñèíôè âÿ ñîñèàë ìþâãåéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã úÿìèéÿòèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðèíè þç àðõàñûíúà àïàðàí ýöúëö ñèéàñè ïàðòèéàéà ÷åâðèëäè. Ìîíàðõèéàíûí ñöãóòóíäàí áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ýÿíúÿäÿ Òöðê Ôåäåðàëèñòëÿð Ïàðòèéàñû éàðàíäû. Áó ïàðòèéà Ðóñèéà äþâëÿòèíèí ìóõòàð ÿðàçèëÿðèíèí ôåäåðàñèéàñûíà ÷åâðèëìÿñè èäåéàñû

îëäó. Îêòéàáðûí 31-äÿ áîëøåâèêëÿð Áàêû Ñîâåòèíèí òÿúèëè èúëàñûíûí ÷àüûðûëìàñûíà íàèë îëäóëàð. Áóðàäà îíëàð áèð ñûðà ìÿäÿí-çàâîä âÿ îðäó êîìèòÿëÿðè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëìàã áàðÿäÿ ãÿòíàìÿ ãÿáóë åòäèëÿð. Íîéàáðûí 2-äÿ ùÿìèí òÿðêèáäÿ ÷àüûðûëìûø Ñîâåòèí èúëàñûíäà áîëøåâèêëÿð Áàêûäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëäóüóíó åëàí åòäèëÿð. Ñîâåòèí òÿêùàêèìèééÿòëèëèéÿ íàèë îëìàñûíà Áàêûíûí äèýÿð ñèéàñè ùàêèìèééÿò ñòðóêòóðëàðû (Èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí Èúðàèééÿ Êîìèòÿñè, Øÿùÿð Äóìàñû) äà ìàíå îëóðäóëàð. Áóíà ýþðÿ áîëøåâèêëÿð áó ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí ëÿüâèíÿ ÷àëûøûðäû. Áó ìÿãñÿäëÿ þç îíëàð éåíè ñå÷êè ãàíóíó ãÿáóë åäÿðÿê þç ãÿëÿáÿëÿðèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí, 1917 èëèí äåêàáðûíäà Áàêû

Ñîâåòèíÿ éåíè ñå÷êèëÿð êå÷èðäèëÿð. Éåíè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíÿ 6 íÿôÿð áîëøåâèê, 5 äàøíàê, 4 ñîë åñåð, 3 ñàü åñåð, 2 ìöñàâàò÷û äàõèë îëäó. 1917 èëèí ñîíó – 1918 èëèí ÿââÿëèíäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð ùÿì ìþâúóä ñèéàñè øÿðàèòÿ, ùÿì äÿ ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ úèääè òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Áó äþâðäÿ äèéàð øÿðòè îëàðàã èêè ùèññÿéÿ ïàð÷àëàíìûøäû: áèðèíúèñè, Ðóñèéà áîëøåâèçìèíèí äàéàüûíà ÷åâðèëìÿêäÿ îëàí Áàêû øÿùÿðè; èêèíúèñè, Úÿíóáè Ãàôãàçûí ãàëàí ÿðàçèñè. ÐÑÔÑÐ ÕÊÑ-èíÿ òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí Ýöðúöñòàí ñîñèàë-äåìîêðàò ïàðòèéàñû (ìåíøåâèêëÿð), «Ìöñàâàò», «Äàøíàêñöòéóí» âÿ ñàü åñåðëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè 1917 èë íîéàáðûí 11-äÿ Òèôëèñäÿ êå÷èðäèêëÿðè ìöøàâèðÿäÿ Ðóñèéà áîëøåâèê ùþêóìÿòèíèí ùàêèìèééÿòèíè òàíûìàãäàí èìòèíà åäÿðÿê «Ìöñòÿãèë Çàãàôãàçèéà ùþêóìÿòè» éàðàòìàã ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäèëÿð. Íîéàáðûí 15-äÿ Çàãàôãàçèéà Êîìèññàðëûüû éàðàäûëäû. Îíóí òÿðêèáèíÿ Ýöðúöñòàíäàí É.Ãåãå÷ãêîðè (ñÿäð) âÿ À.×õåíêåëè, Àçÿðáàéúàíäàí Ô.Õ. Õîéñêè, Ì.É.Úÿôÿðîâ, Õ.Ìÿëèê-Àñëàíîâ, ñàü åñåðëÿðäÿí Ä.Äîíñêîé âÿ ñ. äàõèë îëäóëàð. 1917 èë äåêàáðûí 5-äÿ ßðçèíúàíäà Çàãàôãàçèéà Êîìèññàðëûüû èëÿ Òöðêèéÿ ùÿðáè êîìàíäàíëûüû àðàñûíäà áàðûøûã ñàçèøè áàüëàäû. Ñàçèøÿ ýþðÿ Ãàôãàç úÿáùÿëÿðèíäÿí ãàéûäàí ðóñ ÿñýÿðëÿðè Áàêûäàí êå÷ÿðÿê Ðóñèéàéà ýåòìÿëè èäèëÿð. Éîë áîéó îíëàð Àçÿðáàéúàí êÿíäëÿðèíè òàëàí åäèð, Áàêû Ñîâåòèíÿ õèäìÿò åòìÿéè âÿòÿíÿ ãàéûòìàãäàí öñòöí òóòóðäóëàð. Ðóñ îðäóñó þç ñèëàù âÿ ùÿðáè ñóðñàòûíû åðìÿíè âÿ ýöðúöëÿðÿ, Áàêû áîëøåâèêëÿðèíÿ âåðäèéèíäÿí, Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè ñèëàùëû äöøìÿí ãàðøûñûíäà ÿëèéàëûí ãàëìûøäû. Àçÿðáàéúàí ôðàêñèéàñû áÿðàáÿð ñèëàùëàíìàã òÿëÿáèíè èðÿëè ñöðäöêäÿ, ùþêóìÿò ýåðè ãàéûäàí ðóñ ïîëêëàðûíäàí áèðèíè òÿðêñèëàù åäèëèá, ñèëàùëàðûíûí àçÿðáàéúàíëûëàðà âåðèëìÿñèíÿ ðàçûëûã âåðäè. Áóíà óéüóí îëàðàã 1918 èëèí éàíâàðûíäà Øàìõîð ñòàíñèéàñûíäàí êå÷ÿí ðóñ ïîëêó òÿðê-ñèëàù åäèëäè. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí þëÿí âÿ éàðàëàíàí îëñà äà, áó ÿìÿëèééàò àçÿðáàéúàíëûëàð ö÷öí çÿðóðè àääûì èäè. Áàêûäà áîëøåâèêëÿðèí âÿ åðìÿíè ïàðòèéàëàðûíûí ðÿãèáè «Ìöñàâàò» èäè. Ïàðòèéàíûí ìóõòàðèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿñè âÿ ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà íöôóçóíóí àðòìàñû Áàêû Ñîâåòèíè áÿðê íàðàùàò åäèðäè. Ìàðòûí 30-äà Ëÿíêÿðàíà éîëà äöøìÿê ÿðÿôÿñèíäÿ øÿõñè ùåéÿòè ìöñÿëìàíëàðäàí îëàí «Åâåëèíà» ýÿìèñèíèí áîëøåâèêëÿð òÿ317

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ðÿôèíäÿí òÿðê-ñèëàù åäèëìÿñèíÿ úàâàá îëàðàã øÿùÿð ìÿñúèäëÿðèíäÿ òîïëàíàí ìöñÿëìàí ÿùàëèñè ìöñàäèðÿ åäèëìèø ñèëàùëàðûí ãàéòàðûëìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Áîëøåâèêëÿð áó òÿëÿáèí þäÿíèëÿúÿéèíè âÿä åòñÿëÿð äÿ, ëàêèí, ùÿìèí ýöíöí àõøàìû Áàêûäà èëê àòÿøëÿð à÷ûëäû. Ìàðò ãûðüûíû áàøëàíàíà ãÿäÿð þçëÿðèíèí áèòÿðÿôëèéèíè åëàí åòìèø «Äàøíàêñöòéóí» âÿ Åðìÿíè Ìèëëè øóðàñû ñîíðàäàí Áàêû Ñîâåòèíè ìöäàôèÿ åòäè. Åðìÿíèëÿðèí ôèòíÿñè èëÿ ùÿðáè ýÿìèëÿð øÿùÿðèí ìöñÿëìàíëàð éàøàéàí ùèññÿñèíè òîï àòÿøèíÿ òóòäóëàð. «Ìöñàâàò» ëèäåðëÿðè êöòëÿâè ãûðüûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ ìàðòûí 31-äÿ Ñîâåòèí Èúðàééÿ Êî-

ìèòÿñè èëÿ äàíûøûãëàðà áàøëàäûëàð. Áóíà áàõìàéàðàã øÿùÿðèí àçÿðáàéúàíëûëàð éàøàéàí ðàéîíëàðû òàìàìèëÿ ìÿùâ åäèëìèø âÿ øÿùÿðÿ ñîõóëàí åðìÿíè ÿñýÿðëÿðè òÿðÿôèíäÿí äèíú ÿùàëèéÿ ãàðøû ÿñë ñîéãûðûì òÿòáèã åäèëìèøäè. Àðòûã ãàíëû õàðàêòåð àëìûø àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñîéãûðûìû àïðåë àéûíûí 2-ñè ýåúÿ éàðûéàäÿê äàâàì åòäè. Ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ 12 ìèíäÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëû ãÿòëÿ éåòèðèëäè. Ìàðò ñîéãûðûìû òÿêúÿ Áàêû øÿùÿðè èëÿ ìÿùäóäëàøìàäû. Øàìàõû, Ãóáà, Õà÷ìàç, Ëÿíêÿðàí âÿ Ñàëéàíäà äà áåëÿ úèíàéÿòëÿð òþðÿäèëäè. Îíëàðûí àðàñûíäà ÿí ÷îõ Øàìàõû ãÿçàñû çÿðÿð ÷ÿêäè. Àçÿðáàéúàíäà ìàðò ñîéãûðûìûíû òþ-

ðÿòìÿêëÿ åðìÿíè-áîëøåâèê ãöââÿëÿðè ãàðøûëàðûíà äàùà áþéöê ìÿãñÿäëÿð ãîéìóøäóëàð. Áóíëàðäàí ÿí ÿñàñû èñÿ áöòöí Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòìÿê èäè. Ëàêèí, 1918 èëèí ìàé àéûíäà Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàíìàñû, ìèëëè äþâëÿò÷èëèéèí áÿðïàñû, Àçÿðáàéúà-

Åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí éàíäûðûëìûø “Èñìàèëèééÿ” áèíàñû.

“Èñòèãëàë” áÿéàííàìÿñè. 1918 èë

318

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íûí ÿðàçè áöòþâëöéö óüðóíäà þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿñèíèí áàøëàíìàñû äöøìÿíëÿðèí áó ïëàíëàðûíû ïîçäó. Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàíìàñû. 1918 èë ôåâðàëûí 23-äÿ Çàãàôãàçèéàíûí àëè ùàêèìèééÿò îðãàíû — Çàãàôãàçèéà Ñåéìè éàðàäûëäû. Ëàêèí, Ñåéìèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí Àçÿðáàéúàí, ýöðúö âÿ åðìÿíè ôðàêñèéàëàðû àðàñûíäà äàõèëè âÿ Ôÿòÿëè Õàí Õîéñêèíèí ïàðëàìåíòäÿêè ÷ûõûøû: "Ìþùòÿðÿì Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè ÿçàñû! Áó ýöíêö ýöí Àçÿðáàéúàí ö÷öí áþéöê, ÿçèç ìöáàðÿê ýöíäöð êè, éóõóìóçäà ýþðìÿçäèê, ÿãëèìèçÿ ýÿëìÿçäè. Áó ýöí î ýöíäöð êè, ìóõòàðèééÿòè ÿëèíèçÿ àëäûíûç, ùþêóìÿò âÿêàëÿòèëÿ áó áàéðàì ýöíö ñèçè âÿ ñèçèíëÿ áÿðàáÿð þçöìöçö äÿ òÿáðèê åäèðÿì… Ãöââÿìèç ãÿäÿð âÿçèôÿìèçè èôà åòäèê. ùÿëÿ ÷îõ øåé åäÿ áèëìÿìèøèê, àììà áóíó úöðÿòëÿ äåéÿ áèëÿðÿì êè, ùþêóìÿòèí íþãñàíëàðû èëÿ áÿðàáÿð éîë ýþñòÿðÿí èøûãëû óëäóçó áó øöàð îëìóøäóð: Ìèëëÿòèí ùöãóãó, èñòèãëàëû, ùöððèééÿòè!..." õàðèúè ñèéàñÿòèí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ úèääè ôèêèð èõòèëàôëàðûíûí îëäóüó àøêàðà ÷ûõäû. 1918 èë àïðåëèí 22-äÿ Çàãàôãàçèéàíûí ìöñòÿãèë ôåäåðàòèâ ðåñïóáëèêà åëàí åäèëìÿñè áó çèääèééÿòëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàäû. Ôðàêñèéàëàð àðàñûíäà ýåòäèêúÿ ýöúëÿíÿí ÷ÿêèøìÿëÿð ñîí íÿòèúÿäÿ Ñåéìèí ôÿàëèééÿòèíè èôëèú âÿçèééÿòèíÿ ñàëäû. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ ýöðúöëÿð Çàãàôãàçèéà Ñåéìèíèí òÿðêèáèíäÿí ÷ûõûá Ýöðúöñòàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè åëàí åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð. 1918 èë ìàéûí 26-äà Çàãàôãàçèéà Ñåéìè þçöíöí áóðàõûëäûüûíû åëàí åòäè âÿ ùÿìèí ýöí Ýöðúöñòàíûí ìöñòÿãèëëèéè áÿéàí åäèëäè. Ìàéûí 27-äÿ Ñåéìèí ìöñÿëìàí ôðàêñèéàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Øóðàñûíûí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë îëóíäó. Ãûçüûí ìöáàùèñÿëÿðäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí åëàí îëóíìàñû ùàãäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëäè. Áåëÿëèêëÿ, 1918 èë ìàéûí 28-äÿ Ìèëëè Øóðàíûí êàòèáè Ùÿñÿí áÿé Àüàéåâ òÿðÿôèíäÿí îõóíàí èñòèãëàë áÿéàííàìÿñèíäÿ äåéèëèðäè: 1. Àçÿðáàéúàí òàì ùöãóãëó âÿ ìöñòÿãèë äþâëÿòäèð. Çàãàôãàçèéàíûí úÿíóá âÿ øÿðã ùèññÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Àëè ùàêèìèééÿò Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ìÿõñóñäóð. 2. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ãóðóëóø ôîðìàñû Õàëã Úöìùóðèééÿòèäèð. 3. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè áåéíÿëõàëã áèðëèéèí áöòöí öçâëÿðè, õöñó-

ñÿí ùÿìñÿðùÿä õàëãëàð âÿ äþâëÿòëÿðëÿ äîñòëóã ÿëàãÿëÿðè éàðàäàúàã. 4. ÀÕÚ þç ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ ìèëëÿòèíäÿí, äèíèíäÿí, èúòèìàè âÿçèééÿò âÿ úèíñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí âÿòÿíäàøëàðûíà òàì âÿòÿíäàøëûã âÿ ñèéàñè ùöãóãëàð âåðèð. 5. ÀÕÚ îíóí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí áöòöí õàëãëàðûí ñÿðáÿñò èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàäàúàã. 6. Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñè ÷àüûðûëàíà êèìè áöòöí Àçÿðáàéúàíûí èäàðÿñè áàøûíäà õàëã ñÿñâåðìÿñè éîëó èëÿ ñå÷èëìèø Ìèëëè Øóðà âÿ îíóí ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéàí Ìöâÿããÿòè ùþêóìÿò äóðóð. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí Ìèëëè áàéðàã ùàããûíäà Ãÿðàðû 9 íîéàáð 1918 èë

Áàêû øÿùÿðè

Ìèëëè áàéðàã êèìè, éàøûë, ãûðìûçû, ìàâè ðÿíýëÿðäÿí âÿ àü àéïàðà âÿ ñÿêêèçýöøÿëè óëäóçäàí èáàðÿò îëàí áàéðàã ãÿáóë åäèëñèí. Ìèëëè Øóðà ÕÚ-íèí èëê ùþêóìÿòèíè òÿøêèë åòìÿéè Ô.Õ.Õîéñêèéÿ òàïøûðäû. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí áèðèíúè ùþêóìÿòèíèí òÿðêèáè áåëÿ èäè: Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ñÿäðè âÿ Äàõèëè Èøëÿð íàçèðè – Ô.Õîéñêè; ùÿðáè íàçèð – Õ.Ï.Ñóëòàíîâ; ìàëèééÿ âÿ õàëã ìààðèô íàçèðè – Í.Óñóááÿéëè; õàðèúè èøëÿð íàçèðè – Ì.Ù.Ùàúûíñêè; éîëëàð, ïî÷ò âÿ òåëåãðàô íàçèðè – Õ.Ìÿëèê-Àñëàíîâ; ÿäëèééÿ íàçèðè – Õ.Õàñìÿììÿäîâ; ÿêèí÷èëèê âÿ ÿìÿê íàçèðè — ß.Øåéõöëèñëàìîâ; òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå íàçèðè – Ì.É.Úÿôÿðîâ; äþâëÿò íÿçàðÿòè íàçèðè – Ú.Ùàúûíñêè. Éåíè éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí èëê àääûìëàðûíäàí áèðè Áàòóìäà èéóíóí 4-äÿ Òöðêèéÿ èëÿ ñöëù âÿ äîñòëóã ìöãàâèëÿñèíèí èìçàëàíìàñû îëäó. Èéóë àéûíûí 16-äà Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè Òèôëèñäÿí Ýÿíúÿéÿ êþ÷äö. Áóðàäà Ìèëëè Øóðà ýöúëö ìöõàëèôÿòëÿ ãàðøûëàøäû. Àçÿðáàéúàí áóðæóàçèéàñû âÿ ìöëêÿäàðëàðûíûí ìöÿééÿí äàèðÿëÿðèíèí ôèêðèíúÿ, Ìèëëè Øóðà âÿ îíóí éàðàòäûüû ùþêóìÿò ùÿääÿí àðòûã ñîë âÿ èíãèëàáè ìþâãåëÿðäÿ äóðóðäó. «Èëùàã»ûí – Àçÿðáàéúàíûí Òöðêèéÿéÿ áèðëÿøäèðèëìÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû îëàí áó äàèðÿëÿð Ìèëëè Øóðàéà ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ áàøëàäûëàð. Èéóíóí 17-äÿ Ìèëëè Øóðàíûí íþâáÿòè èúëàñûíäà ñÿäðëèê åäÿí Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ þç ÷ûõûøûíäà éàðàíìûø âÿçèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð Ìèëëè Øóðàíûí áóðàõûëìàñûíû òÿêëèô åòäè.

Ùÿìèí ýöíö Ô.Õîéñêèíèí ðÿùáÿðëèê åòäèéè èêèíúè ùþêóìÿò êàáèíåòè éàðàäûëäû. Îí èêè íÿôÿðäÿí èáàðÿò îëàí áó êàáèíåòÿ êþùíÿ ùþêóìÿòèí àëòû öçâö âÿ àëòû éåíè íàçèð äàõèë åäèëäè. Èéóíóí 23-äÿ Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìûø ýÿðýèí âÿçèééÿòè íÿçÿðÿ àëàðàã éåíè ùþêóìÿò áöòöí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ùÿðáè âÿçèééÿò åëàí åòäè. Ìàðò ùàäèñÿëÿðèíäÿí ñîíðà Áàêûäà ñèéàñè âÿçèééÿò áîëøåâèêëÿðèí õåéðèíÿ äÿéèøèëìÿéÿ áàøëàäû. 1918 èë èéóíóí 12-äÿ Ñ.Ý.Øàóìéàíûí ÿìðè èëÿ Áàêû Ñîâåòèíèí ùÿðáè ãöââÿëÿðè Ýÿíúÿ öçÿðèíÿ ùöúóìà áàøëàäûëàð. Éàëíûç 1918 èë 4 èéóí òàðèõëè Àçÿðáàéúàíòöðê ìöãàâèëÿñèíÿ ÿñàñÿí Òöðêèéÿíèí òÿúèëè îëàðàã ýþñòÿðäèéè ùÿðáè éàðäûì ñàéÿñèíäÿ áó òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã ìöìêöí îëäó. Èéóíóí 27-äÿí èéóëóí 1íÿ ãÿäÿð Ýþé÷àé ÿòðàôûíäà ýåäÿí ýÿðýèí âóðóøìàäà, áîëøåâèê-åðìÿíè ãöââÿëÿðè öçÿðèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ãÿëÿáÿ Ýÿíúÿ ùöúóìóíóí ãàðøûñûíû àëäû. Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí ãàðøûñûíäà äóðàí áàøëûúà âÿçèôÿ Áàêûíû àçàä åòìÿê èäè. 1918 èë èéóëóí 31äÿ Áàêû ÕÊÑ-íèí èñòåôàñûíäàí ñîíðà øÿùÿðäÿ ùàêèìèééÿò «Ñåíòðîêàñïè Äèêòàòóðàñû âÿ ôÿùëÿ âÿ ÿñýÿð äåïóòàòëàðûíûí Ìöâÿããÿòè Èúðà Êîìèòÿñèíèí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòè»íèí ÿëèíÿ êå÷äè. «Ñåíòðîêàñïè äèêòàòóðàñû»íûí èëê àääûìëàðûíäàí áèðè ßíçÿëèäÿ îëàí èíýèëèñëÿðèí Áàêûéà ýÿëèøèíè òÿëÿá åòìÿê îëäó. Àâãóñòóí 17-äÿ ýåíåðàë Äåíñòåðâèë Áàêûéà äàõèë îëàí àíäàí àéäûí îëäó êè, èíýèëèñëÿð øÿùÿðè ìöäàôèÿ åòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëëÿð. Àçÿðáàéúàí âÿ òöðê ãîøóíëàðû ÿñàñÿí åñåð âÿ äàøíàêëàðäàí èáàðÿò îëàí «Ñåíòðîêàñïè» ùþêóìÿòèíÿ ñîí ãîéàðàã ñåíòéàáðûí 15-äÿ Áàêûíû àçàä åòäèëÿð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè Õàëã Úöìùóðèééÿòè ôîðìàñûíäà éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí 1918 èë 24 èéóí òàðèõëè ãÿðàðûíà ÿñàñÿí, öçÿðèíäÿ àü ðÿíýëè àéïàðà âÿ ñÿêêèçýóøÿëè óëäóçóí òÿñâèð Øåéõ Úÿìàëÿääèí ßôãàíè ”...Èíñàíëàð àðàñûíäà ÿùàòÿ äàèðÿñè ýåíèø îëóá áèð ÷îõ ôÿðäëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí èêè áàü âàðäûð. Áèðè äèë áèðëèéè, èêèíúèñè äèí áèðëèéèäèð. Äèë áèðëèéèíèí äöíéàäà áÿãà âÿ ñÿáàòû, øöáùÿ éîõäóð êè, äàùà äàâàìëûäûð, ÷öíêè ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ äÿéèøìèð. Ùàëáóêè èêèíúè áåëÿ äåéèëäèð: òÿê áèð äèëäÿ äàíûøàí åëÿ èðã ýþðöðöê êè, ìèí èëëèê ìöääÿò ÿðçèíäÿ äèë áèðëèéèíäÿí èáàðÿò îëàí ìèëëèééÿòÿ õÿëÿë ýÿëìÿäÿí èêè-ö÷ äèí äÿéèøèð".

319

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ñÿìÿä áÿé Ìåùìàíäàðîâ

åäèëäèéè ãûðìûçû ïàð÷àäàí ùàçûðëàíìûø áàéðàã äþâëÿò áàéðàüû êèìè ãÿáóë åäèëäè. Ñåíòéàáðûí 9-äà èñÿ ùÿìèí áàéðàã àü àéïàðà âÿ ñÿêêèçýöøÿëè óëäóçóí òÿñâèð îëóíäóüó ö÷ðÿíýëè éàøûë, ãûðìûçû âÿ ìàâè

320

çîëàãëàðäàí èáàðÿò éåíè áàéðàãëà ÿâÿç îëóíäó. Èéóíóí 27-äÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äþâëÿò äèëè åëàí åäèëìÿñè ìöñòÿãèëëèê èñòèãàìÿòèíäÿ àòûëìûø èëê ìöùöì àääûìëàðäàí áèðè îëäó. 1918 èëèí ïàéûçûíäà áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿð Àçÿðáàéúàíû ÷îõ úèääè ñûíàã ãàðøûñûíäà ãîéäó. Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ ìÿüëóá îëìóø Òöðêèéÿ èëÿ Áþéöê Áðèòàíèéà àðàñûíäà 1918 èë îêòéàáðûí 30-äà Ìóäðîñ áàðûøûüû èìçàëàíäû. Áàðûøûüà ÿñàñÿí Òöðêèéÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäàí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäàí ùÿðáè ùèññÿëÿðèíè ÷ûõàðìàëû èäè. Úÿíóáè Ãàôãàç ðåýèîíó Á.Áðèòàíèéàíûí íöôóç äàèðÿñè åëàí îëóíóðäó âÿ Áàêûéà èíýèëèñ ãîøóíëàðû éåðèäèëìÿëè èäè. 1918 èë íîéàáðûí 17-äÿ èíýèëèñ ãîøóíëàðû Áàêûéà äàõèë îëäóëàð. Øÿùÿðäÿ ùÿðáè âÿçèééÿò åëàí åäèëäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ, 1918 èëèí íîéàáðûí 16-äà Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Øóðàñû áåø àéëûã ôàñèëÿäÿí ñîíðà éåíèäÿí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû âÿ ùÿìèí àéûí 19-äà «Àçÿðáàéúàí Ïàðëàìåíòèíèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» ãàíóí ãÿáóë åäèëäè. Éàðàíìûø ôþâãÿëàäÿ øÿðàèòäÿ Öìöìà-

ßëèàüà Øûõëèíñêè

çÿðáàéúàí Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñèíèí ÷àüûðûëìàñû ìöìêöí îëìàäûüûíäàí, Ìèëëè Øóðàíûí äþâëÿò ãàíóíâåðèúèëèê îðãàíûíà – Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòèíÿ ÷åâðèëìÿñè ãÿðàðà àëûíäû. Ãàíóíäà ýþñòÿðèëèðäè êè, þëêÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòèíèí 4-úö ùþêóìÿò êàáèíåòè

ÿùàëèñèíèí ìèëëè òÿðêèáèíÿ ìöâàôèã îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí áöòöí ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè ïàðëàìåíòäÿ òÿìñèë îëóíìàëûäûðëàð. 120 íÿôÿðäÿí èáàðÿò îëàí ïàðëàìåíòäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðà – 80, åðìÿíèëÿðÿ – 21, ðóñëàðà – 10, ìèëëè àçëûãëàðà àëìàí, éÿùóäè, ýöðúö âÿ ïîëéàêëàðà 4 éåð àéðûëìûøäûð. Ãàëàí 5 éåðäÿí 3-ö Áàêû ùÿìêàðëàð òÿøêèëàòû, 2-ñè èñÿ Áàêû íåôò ñÿíàéå÷èëÿðè âÿ òèúàðÿò-ñÿíàéå èòòèôàãû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó. Áåëÿëèêëÿ,1918 èë äåêàáðûí 7-äÿ Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè þç èøèíÿ áàøëàäû. Ïàðëàìåíòèí èëê èúëàñûíû Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Øóðàñûíûí ñÿäðè Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ à÷äû. Ùÿìèí èúëàñäà áèòÿðÿô ùöãóãøöíàñ, ýþðêÿìëè ñèéàñè õàäèì ßëè Ìÿðäàí áÿé Òîï÷óáàøîâ ñÿäð, «Ìöñàâàò» ïàðòèéàñûíûí öçâö Ùÿñÿí áÿé Àüàéåâ èñÿ îíóí ìöàâèíè ñå÷èëäè. Ïàðëàìåíòäÿ 10 ôðàêñèéà âÿ ãðóï òÿìñèë îëóíìóøäóð. ßí áþéöê ôðàêñèéàíû «Ìöñàâàò» ïàðòèéàñû òÿøêèë åäèðäè. Áóíäàí áàøãà «Èòòèùàä», «ßùðàð», «Ùöììÿò», «Ìöñÿëìàí ñîñèàëèñò áëîêó»íóí öçâëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ñîñèàëèñòëÿð ôðàêñèéàñû, «Äàøíàêñöòéóí» ôðàêñèéàñû, ùÿì÷èíèí åðìÿíè, ðóñ âÿ ìèëëè àçëûãëàð ôðàêñèéàëàðû äà ïàðëàìåíòäÿ éåð àëìûøäû. Ïàðëàìåíòäÿ «áèòÿðÿôëÿð» âÿ «ìöñòÿãèëëÿð» ôðàêñèéàëàðû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Áèðèíúè èúëàñ çàìàíû Ô.Õîéñêè ìöâÿããÿòè ùþêóìÿòèí èñòåôàñû èëÿ áöòöí ùàêèìèééÿòèí ïàðëàìåíòÿ êå÷ìÿñèíè åëàí åòäè. Éåíè ùþêóìÿòèí òÿøêèëè éåíèäÿí Ô.Õîéñêèéÿ òàïøûðûëäû. Äåêàáðûí 26-äà êîàëèñèéà ÿñàñûíäà òÿøêèë îëóíìóø éåíè Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí òÿðêèáè åëàí åäèëäè. Èêè ýöí ñîíðà ýåíåðàë Òîìñîí Àçÿðáàéúàí ùþ-

êóìÿòèíè éåýàíÿ ãàíóíè ùàêèìèééÿò îëàðàã òàíûäûüû ùàãäà áÿéàíàò âåðäè. Éåíè êàáèíåò ïàðòèéà ïðèíñèïè öçðÿ äåéèë, ïàðëàìåíò ôðàêñèéàëàðûíûí ùþêóìÿò áàø÷ûñûíûí ïðîãðàìûíà åòèìàä ïðèíñèïè öçðÿ òÿøêèë åäèëìèøäè. Ùþêóìÿòèí ìþâãåéè ýöúëÿíäèêúÿ èíýèëèñ êîìàíäàíëûüûíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûí ìöÿééÿí ñàùÿëÿðèíäÿ îíóí ôÿàëèééÿòè öçÿðèíÿ ãîéäóüó ìÿùäóäèééÿòëÿð äÿ òÿäðèúÿí àðàäàí ýþòöðöëöðäö. 1919 èëèí ìàðòûíäà Ô.Õîéñêè ùþêóìÿòè èñòåôà âåðäè âÿ àïðåëèí 14-äÿ éåíè éàðàäûëàí ùþêóìÿòÿ «Ìöñàâàò» ïàðòèéàñûíûí ëèäåðëÿðèíäÿí áèðè Íÿñèá áÿé Óñóááÿéëè áàø÷ûëûã åòäè. Éåíè ùþêóìÿòèí ÿñàñ ïðîãðàìû, – Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áþéöê äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàñûíäàí, þëêÿíèí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí òÿìèí îëóíìàñûíäàí âÿ ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿðèí éàðàäûëìàñûíäàí èáàðÿò èäè. Éåíè áàø íàçèð áÿðàáÿðëèê âÿ áèð-áèðèíèí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàìàã ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí Ñîâåò Ðóñèéàñû èëÿ ÿëàãÿëÿðè áÿðïà åòìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó áÿéàí åäèðäè.. Äþâëÿò ãóðóúóëóüóíäà ìöñáÿò íÿòèúÿëÿðëÿ éàíàøû, ÷îõëó íþãñàíëàð äà ãàáàðûã øÿêèëäÿ þç ÿêñèíè òàïûðäû. Ñèéàñè ÷ÿêèøìÿëÿð, áÿçè ïàðòèéàëàðûí âÿ ñèéàñè ãöââÿëÿðèí, áàðûøìàìàçëûã ìþâãåéèíäÿí ÷ûõûø åòìÿëÿðè, âàùèä ïëàòôîðìà ÿñàñÿíäà äþâëÿò ñòðóêòóðóíóí, ôîðìàëàøìàñûíà ìàíå÷èëèê òþðÿäèðäè. Êîíêðåò ôÿàëèééÿòäÿ ñÿðèøòÿñèçëèê, ãåéðè-ïðîôåññèîíàëëûã ìöñòÿãèëëèê èäåéàñûíà áàüëû îëàí ïåøÿêàðëàðûí àçëûüû âÿ ñ. äþâëÿò ãóðóúóëóüó èøèíÿ úèääè ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûðäû. Âÿ-

çèééÿòè äàùà äà ýÿðýèíëÿøäèðÿí àìèë èñÿ àüãâàðäèéà÷û Äåíèêèí îðäóñóíóí Äàüûñòàí âÿ Ýöðúöñòàí öçÿðèíÿ ùöúóìóíóí áàøëàíìàñû èäè. Äåíèêèí ãîøóíëàðûíûí Ïåòðîâñê âÿ Äÿðáÿíäè èøüàë åòìÿñè Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè ö÷öí ðåàë òÿùëöêÿ éàðàòìûøäû. Àçÿðáàéúàíûí ñÿðùÿäëÿðè éàõûíëûüûíäà éàðàíìûø òÿùëöêÿëè âÿçèééÿòèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè úèääè àääûìëàð àòäû. Ïàðòëàìåíòèí òþâñèéÿñè èëÿ ìöäàôèÿ ñàùÿñèíäÿ ôþâãÿëàäÿ ñÿëàùèééÿòÿ ìàëèê îëàí õöñóñè îðãàí – Äþâëÿò Ìöäàôèÿ Êîìèòÿñè (ÄÌÊ) éàðàäûëäû. 1919 èë èéóíóí 11-äÿ Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ ùÿðáè âÿçèééÿò åëàí åäèëäè. 1919 èë èéóíóí 27-äÿ Àçÿðáàéúàí èëÿ Ýöðúöñòàí àðàñûíäà ö÷ èë ìöääÿòèíÿ ùÿðáè-ìöäàôèÿ ïàêòû èìçàëàíäû. Ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ùÿð èêè òÿðÿô îíëàðûí ìöñòÿãèëëèéè âÿ ÿðàçè áöòþâëöéö ö÷öí òÿùëöêÿ éàðàíäûüû çàìàí áèðëèêäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿéè þç þùäÿëèêëÿðèíÿ ýþòöðäöëÿð. 1919 èë àâãóñòóí 24-äÿí èíýèëèñ ãîøóíëàðû Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíè òÿðê åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Îíëàð øÿùÿð ëèìàíûíûí èäàðÿ÷èëèéèíè, ùÿðáè ùèññÿëÿðèí ðàäèîñòàíñèéàëàðûíû, îðäóíóí ùÿðáè ñóðñàòûíû âÿ ùÿðáè ýÿìèëÿðèí áèð ùèññÿñèíè Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíÿ òÿùâèë âåðäèëÿð. Îíóí ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Õÿçÿð äîíàíìàñû éàðàäûëäû. 1919 èëèí 2-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿíèí ïàðëàìåíòèí ñîíóíúó èúëàñûíäà íèòãèíäÿí (27 àïðåë 1920 èë) Ãàðäàøëàð! Òöðêèéÿ Àçÿðáàéúàíûí õèëàñêàðûäûð. Ìèëëÿòèìèçèí àìàëûíû óúà åéëÿéÿí áèð ìÿìëÿêÿòäèð. Îíóí õèëàñûíà ýåäÿí áèð ãöââÿíè áèç ìÿìíóíèééÿòëÿ éîëà ñàëàðûã. Ôÿãÿò áèð øÿðòëÿ êè, áó ãöââÿ áèçèì àçàäëûüûìûçû, ìöñòÿãèëëèéìèçè ÷åéíÿìÿñèí. Ùàëáóêè ãàðäàøëàð, áèçäÿí ñîðóøìàäàí òîðïàüûìûçà êå÷ÿí ùÿð ùàíñû áèð ãöââÿ äîñòóìóç äåéèë, äöøìÿíèìèçäèð… Ýÿëÿí ðóñ îðäóñóäóð. Îíóí èñòÿäèéè 1914-úö èë ùöäóäëàðûíû àëìàãäûð. Àíàäîëóíóí èìäàäûíà ýåòìÿê áÿùàíÿñèëÿ éóðäóìóçà ýÿëÿí èøüàë îðäóñó áóðàäàí áèð äàùà ÷ûõìàã èñòÿìÿéÿúÿêäèð. Ðóñèéà èëÿ àíëàøìàã ö÷öí ùþêóìÿòè ìöòëÿã äîëøåâèêëÿðÿ òÿñëèì 6òìÿê óëòèìàòóìóíó ãÿáóë åòìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð. Áó óëòèìàòóìó êÿìàëè-íèôðÿòëÿ ðÿää åäèðèê".

321

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí ýþðêÿìëè õàäèìëÿðè

322

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ïàðëàìåíòè þëêÿ ùÿéàòûíûí äåìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿñèíÿ òÿêàí âåðÿí áèð ñûðà ãàíóíëàð ãÿáóë åòäè. Èéóëóí 21-äÿ ïàðëàìåíò «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñèíÿ ñå÷êèëÿð ùàããûíäà ßñàñíàìÿ»íè òÿñäèã åòäè. Àâãóñòóí 11-äÿ ïàðëàìåíò òÿðÿôèíäÿí «Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøëûüû ùàããûíäà ãàíóí» ãÿáóë åäèëäè. Îêòéàáðûí 30-äà– «Ìÿòáóàò ùàããûíäà íèçàìíàìÿ» èìçàëàíäû. 1919 èëèí äåêàáðûí 2–11-äÿ Áàêûäà «Ìóñàâàò» ïàðòèéàñûíûí 2-úè ãóðóëòàéû êå÷èðèëäè. Ïàðòèéàíûí ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà ìÿðóçÿ èëÿ Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ ÷ûõûø åòäè. Ïàðòèéà éåíè àãðàð ïðîãðàìûíû ãÿáóë åòäè. Ãóðóëòàéäà ïàðòèéàíûí éåíè ìÿðêÿçè Êîìèòÿñè ñå÷èëäè. 1920 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þëêÿíèí äàõèëè ñèéàñè ùÿéàòû õåéëè ñàáèòëÿøäè. Ðåñïóáëèêàäà ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ íîðìàë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äþâëÿò àïàðàòû, ìöòÿøÿêêèë îðäó éàðàäûëìûøäû. Õàëã ìààðèôè ñàùÿñèíäÿ úèääè íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ îëóíäó. Ìÿêòÿá ñèñòåìèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Áàêû óíèâåðñèòåòèíèí ÿñàñû ãîéóëäó, ìöÿëëèì êàäûðëàðû ùàçûðëàíäû. ßí ÿñàñû èñÿ Ðåñïóáëèêàíûí ÿðàçè áöòþâëöéö ãîðóíóá ñàõëàíûëäû. 1920 èë éàíâàðûí 11-äÿ Ïàðèñ Ñöëù Êîíôðàíñûíûí Àëè Øóðàñû Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí äå-ôàêòî òàíûíìàñû ùàãäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Áàêûäà Áåë÷èêà, Èñâå÷, Ùîëëàíäèéà, Ôèíëàíäèéà âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðèí þç íöìàéÿíäÿëèêëÿðè à÷ûëäû. ÀÕÚ-íèí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ òÿúðèä åäèëìÿñè àðàäàí ãàëäûðûëäû âÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð ñèñòåìèíÿ äàõèë îëìàñû ïðîñåñè áàøëàíìûøäû. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè ñèéàñè ùÿéàòûíäà éàðàíàí ñàáèòëèê óçóí ñöðìÿäè. Áîëøåâèê òÿùëöêÿñè þëêÿíèí áàøûíûí öñòöíö àëìûøäû. 1920 èë ôåâðàëûí 11-äÿ Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí áèðèíúè ãóðóëòàéû þç èøèíÿ áàøëàäû. Ãóðóëòàé Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ÷åâðèëèøè õÿòòèíè ÿñàñ ýþòöðäö. Éåðëè áîëøåâèêëÿðèí ìèëëè ùþêóìÿòÿ ãàðøû ôÿàë òÿáëèüàò àïàðìàëàðûíà áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí êîììóíèñòëÿðèíèí þç ãöââÿëÿðè èëÿ äþâëÿò ÷åâðèëèøè åòìÿê èãòèäàðûíäà îëìàäûüû ìÿëóì èäè. Îíëàð äàùà ÷îõ Ðóñèéàûíûí êþìÿéèíÿ öìèä áÿñäÿéèðäèëÿð. Ìàðòûí àõûðûíäà èüòèñàñëàð éàðàòìàãäà ýöíàùëàíäûðûëàí áèð ñûðà ñîñèàëèñòëÿð ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí ùÿáñ åäèëäè. Ùàäèñÿ èëÿ áàüëû ïàðëàìåíòèí ñîñèàëèñò ôðàêñèéàñûíûí öçâëÿðè Í.Óñóááÿéëè êàáèíåòèíè äÿñòÿêëÿìÿêäÿí èìòèíà åòäèëÿð. Àïðåëèí 1äÿ ùþêóìÿò èñòåôà âåðäè. Éåíè êàáèíåòèí

òÿøêèëè Ì.Ù.Ùàúûíñêèéÿ òàïøûðûëäû. Î, êîììóíèñòëÿð äÿ äàõèë îëìàãëà ñîë ãöââÿëÿðäÿí èáàðÿò êîàëèñèéà ùþêóìÿòè éàðàòìàã èñòÿéèðäè. Ëàêèí áîëøåâèêëÿð áóíäàí èìòèíà åòäèëÿð. Îíëàð äàùà ôÿàë äþâëÿò ÷åâðèëèøèíÿ ùàçûðëàøûðäûëàð. Àïðåëèí 22-äÿ Ì.Ù.Ùàúûíñêè éåíè ùþêóìÿòè éàðàòìàüûí ìöìêöí îëìàäûüû ùàãäà ïàðëàìåíòÿ ìÿëóìàò âåðäè. Õàðèúè òÿùëöêÿ èëÿ éàíàøû, àïðåë àéûíûí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàøëàíàí ùþêóìÿò áþùðàíû Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè âÿçèééÿòèí äàùà äà ýÿðýèíëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. ÐÑÔÑÐ õàëã õàðèúè èøëÿð êîìèññàðû Ã.Â.×è÷åðèí 1920 èë 2 éàíâàð òàðèõëè íîòàñûíäà Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíäÿí Äåíèêèí îðäóñóíà ãàðøû ùÿðáè èòòèôàã áàüëàìàã òÿêëèôè èëÿ ÷ûõûø åòäè. Úàâàá ìÿêòóáóíäà Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè èøëÿð íàçèðè Ô.Õîéñêè áó òÿêëèôè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéàíûí äàõèëè èøëÿðèíÿ ìöäàùèëÿñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðÿðÿê ðÿää åòäè. 1920 èë éàíâàðûí àõûðû — ôåâðàë àéëàðûíäà âåðèëìèø íîòàëàð äà åéíè ìÿçìóíäà èäè. Ðóñèéàíûí äèïëîìàòèê ìàíåâðëÿðè Àçÿðáàéúàíà ãàðøû ùàçûðëàíàí ùÿðáè ìöäàõèëÿíè ïÿðäÿëÿìÿê ìÿãñÿäè ýöäöðäö. Àçÿðáàéúàíà îëàí ÿñë ìöíàñèáÿòè Â.È.Ëåíèíèí 1920 èë ìàðòûí 17-äÿ È.Ò.Ñìèëãà âÿ Ã.Ê.Îðúîíèêèäçåéÿ ýþíäÿðäèéè òåëåãðàìäà þç ÿêñèíè òàïûð: «Áàêûíû òóòìàã îëäóãúà çÿðóðèäèð. Áöòöí ãöââÿëÿðè áóíà éþíÿëäèí». Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí ùöúóìó ÿðÿôÿñèíäÿ Ìîñêâàéà ýÿëìèø åðìÿíè íöìàéÿíäÿëÿðè ÿðàçè ýöçÿøòëÿðè ìöãàáèëèíäÿ, Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíè äåâèðìÿê èøèíäÿ þç éàðäûìëàðûíû òÿêëèô åäèðäèëÿð. 1920 èëèí ìàðòûíäà äàøíàê ãóëäóð äÿñòÿëÿðèíèí Õàíêÿíäè ãàðíèçîíóíà ùöúóìó èëÿ áàøëàíàí Ãàðàáàü ãèéàìûíû éàòûðìàã ö÷öí, îðäó ùèññÿëÿðèíèí òÿúèëè ñóðÿòäÿ Áàêûäàí Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñèíÿ éåðèäèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Àïðåë èøüàëû ÿðÿôÿñèíäÿ èñÿ éåðëè áîëøåâèêëÿð äàøíàê ãèéàìûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, þëêÿíèí äàõèëèíäÿ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû äöøìÿí÷èëèê òÿáëèüàòûíû äàùà äà ýöúëÿíäèðäèëÿð âÿ þëêÿäÿ ãàéäà-ãàíóíóí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ Ðóñèéàéà ùÿðáè éàðäûì ö÷öí ìöðàúèÿò åòìÿéÿ âÿ 11-úè Ãûçûë Îðäóíó äÿâÿò åòìÿéÿ ÷àüûðûðäûëàð. Áàêûéà ùöúóì ïëàíû Ìîñêâà òÿðÿôèíäÿí àðòûã ùàçûðëàíìûøäû âÿ àïðåëèí 27-äÿ ýåúÿ ñààò 1-ÿ èøëÿìèø ðóñ ãîøóíëàðû Àçÿðáàéúàíûí ñÿðùÿäëÿðèíè êå÷äèëÿð. Àçÿðáàéúàíûí ùÿðáè ãöââÿëÿðè ÿñàñÿí ãÿðá úÿáùÿñèíäÿ îëäóüó ö÷öí Ãûðìûçû Îðäóéà ãàðøû ÿñàñëû ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿê ìöìêöí îëìàäû. Ñîâåò Îðäóñóíóí Áàêûéà éàõûíëàø-

äûüû çàìàí, ñààò 11-äÿ éåðëè áîëøåâèêëÿð ÐÊ(á)Ï Ãàôãàç äèéàð êîìèòÿñèíèí Áàêû áöðîñó àäûíäàí ùàêèìèééÿòè òÿñëèì åòìÿê áàðÿäÿ ïàðëàìåíòÿ óëòèìàòóì âåðäèëÿð. Àïðåëèí 27-äÿ ïàðëàìåíòèí ñîíóíúó èúëàñûíäà, êÿñêèí äèñêóññèéàëàðà áàõìàéàðàã, ùàêèìèééÿòèí Àçÿðáàéúàí Èíãëàá êîìèòÿñèíÿ âåðèëìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûëäû. Áó ãÿðàðà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíûí òàì ìöñòÿãèëëèéèíèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû, éåíè éàðàíàí ùþêóìÿòèí ìöâÿããÿòè õàðàêòåð äàøûìàñû, ùþêóìÿò èäàðÿëÿðèíäÿêè êþùíÿ ãóëëóã÷óëàðûí, ìÿñóë øÿõñëÿðäÿí áàøãà òóòäóüó âÿçèôÿäÿ ãàëìàñû, ùþêóìÿò âÿ ïàðëàìåíò öçâëÿðèíèí ùÿéàò âÿ ÿìëàêûíûí òîõóíóëìàçëûüûíûí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ ñ. øÿðòëÿðëÿ ùàêèìèééÿò ìöñÿëìàí áîëøåâèêëÿðèíÿ âåðèëèðäè. 1920 èëèí àïðåëèíäÿ Àçÿðáàéúàíà õàðèúè òÿúàâöç íÿòèúÿñèíäÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãà çèää îëàðàã äöíéà þëêÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí òàíûíìûø ñóâåðåí äþâëÿò çîð ýöúöíÿ ñöãóò åòäè. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè òàðèõèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð. Ìöñÿëìàí äöíéàñûíäà áèðèíúè îëàðàã éàðàíìûø áó ðåñïóáëèêà 23 àéëûã ìþâúóäëóüó äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí Àâðîïà íöìóíÿëè ïàðëàìåíòèíè éàðàäàðàã, îíóí óüóðëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ íàèë îëäó. Ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ äþâëÿò ñòðóêòóðëàðû ìåéäàíà ýÿëäè, îðäó éàðàäûëäû, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè òÿñèñ åäèëäè, Àçÿðáàéúàí äèëè äþâëÿò äèëè åëàí åäèëäè, ìÿêòÿá èøèíèí èñëàùàòû õåéëè èðÿëèëÿäè, 8 ñààòëûã èø ýöíöíÿ êå÷èëäè âÿòÿíäàøëûã ùàããûíäà äåìîêðàòèê ãàíóí âÿ Àçÿðáàéúàí Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñèíÿ ñå÷êèëÿð ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë îëóíäó, Ìóüàí ñåïàðàòèçìèíèí (Ëÿíêÿðàí ãÿçàñûíû Ìóüàí Ñîâåò Ðåñïóáëèêàñûíà ÷åâèðìÿê úÿùäè) ãàðøûñû àëûíäû, Èðàíûí, Àçÿðáàéúàíûí îíóí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìÿñè òÿëÿáëÿðèíäÿí èìòèíà åòìÿñèíÿ íàèë îëóíäó âÿ ñ. Íèýàð Ìàêñâåëë

323

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí áàøëàíìàñû (1917–20) ùÿðÿêàòûí ñÿáÿáëÿðè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè ùÿéàòûíûí ñàùÿëÿðè – ñîñèàë-èãòèñàäè, ìÿäÿíèñèéàñè ïðîáëåìëÿðè ùÿìèøÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíëà, õöñóñèëÿ Áàêû èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Øèìàëäàêû ùàäèñÿëÿð áèð ãÿäÿð ýåú äÿ îëñà úÿíóáäà þç ÿêñ-ñÿäàñûíû òàïìûøäûð. ×àðèçìèí äåâðèëìÿñè õÿáÿðè äöíéàíûí ÿí ìöùöì õÿáÿðè êèìè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð èêè ùèññÿñèíäÿ ñèéàñè-ìèëëè ïðîáëåìëÿðèí ýÿëÿúÿê ùÿëëèíäÿ òÿñèðëè àìèë êèìè ãÿáóë åäèëìèøäè. Ðóñèéàäà Ôåâðàë èíãèëàáû âÿ Îêòéàáð ÷åâðèëèøèíäÿí ñîíðà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð, ñîñèàë ãàðøûäóðìàëàð, áèð-áèðèíÿ äàáàí-äàáàíà çèää ùàäèñÿëÿð Úÿíóáäà äà þç òÿñèðëè ÿêññÿäàñûíû òàïûð, îíëàðûí ùÿëëè éîëëàðûíû àõòàðûá òàïìàã ðåàë ýåð÷ÿêëèéÿ ÷åâðèëèðäè. Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ Èðàí þçöíö áèòÿðÿô åëàí åòìèøäè. Ëàêèí îíóí øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðû, î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû Àíòàíòà âÿ àëìàí-òöðê áëîêóíóí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðû ìåéäàíûíà ÷åâðèëìèø, ÿðàçè ýàù áó, ýàù äà äèýÿð òÿðÿôèí èøüàûíà ìÿðóç ãàëìûøäû. Áó äà ÿðàçèíèí âÿçèééÿòèíè ñîí äÿðÿúÿ àüûðëàøäûðìûø, ñîñèàë çèääèééÿòëÿðè êÿñêèíëÿøäèðìèøäè. Ìöùàðèáÿ èëëÿðè ÿðçèäÿ þëêÿäÿ áàùàëûã, àúëûã õåéëè àðòìûø, éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿð éàéûëìûøäû. Ìöùàðèáÿ åéíè çàìàíäà Ðóñèéà áàçàðûíäàí àñûëû îëàí èðè âÿ îðòà òèúàðÿò áóðæóàçèéàñû âÿ äèýÿð òÿáÿãÿëÿðèí èãòèñàäè ìþâãåéèíÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäè. Ðóñèéàäà 1917 èë Ôåâðàë èíãèëàáûíäàí ñîíðà äà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ðóñ ãîøóíëàðûíûí èøüàëû àëòûíäà èäè. Áóðàäàêû äåìîêðàòèê ãöââÿëÿð ùÿì Èðàí èðòèúàñûíûí, ùÿì äÿ èøüàë÷ûëàðûí òÿçéèãèíÿ ìÿðóç ãàëûðäû. Ðóñèéàäà ÷àðèçìèí äåâðèëìÿñè õÿáÿðè Èðàíäàêû ðóñ ÿñýÿðëÿðèíäÿ èíãèëàáè úîøüóíëóã éàðàòìàãëà éàíàøû, ùÿì÷èíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà äà áþéöê öìèäëÿð ýÿòèðäè. Èðàí èðòèúàñûíûí äàéàüû îëàí ÷àðèçìèí ñöãóòó ýåíèø õàëã êöòëÿñè âÿ äåìîêðàòèê ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí Òåùðàí ùàêèìèééÿòèíèí éåðëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà çÿèôëÿìÿñè êèìè ãÿáóë åäèëäè. Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ÷ûõûøëàðûíà Èðàí Äåìîêðàò Ïàðòèéàñûíûí (ÈÄÏ) Àçÿðáàéúàí ßéàëÿò Êîìèòÿñè èñòèãàìÿòè âåðèðäè. Êîìèòÿéÿ Èðàí ìÿøðóòÿ èíãèëàáûíûí (1905–11) ñÿíýÿðëÿðèíäÿ ìÿòèíëÿøìèø Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè ðÿùáÿðëèê åäèðäè. ×àðèçì äåâðèëäèêäÿí ñîíðà Ñÿ324

ðàáäà, ßðäÿáèëäÿ, Çÿíúàíäà, Óðìèéàäà ÈÄÏ-íèí éåðëè êîìèòÿëÿðè éàðàäûëìûøäû. ÈÄÏ Àçÿðáàéúàí ßéàëÿò Êîìèòÿñè þçöíöí ìÿòáó îðãàíû êèìè «Òÿúÿääöä» («Éåíèëÿøìÿ») ãÿçåòèíè íÿøð åòìÿéÿ áàøëàäû. Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò êîìèòÿñè þç ñîñèàë òÿðêèáè èëÿ ïàðòèéàíûí äèýÿð òÿøêèëàòëàðûíäàí ôÿðãëÿíèðäè. Êîìèòÿíè ÿñàñÿí îðòà âÿ õûðäà áóðæóàçèéàíûí, îðòà ìöëêÿäàðëàðûí, çèéàëûëàðûí âÿ ðóùàíèëÿðèí àøàüû çöìðÿëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿìñèë åäèðäè. Áóðàéà ôÿùëÿ âÿ êÿíäëèëÿðèí äÿ íöìàéÿíäÿëÿðè äàõèë èäè. Äåìîêðàòëàð ÿùàëèíè õàðèúè èøüàë÷ûëàðûí þëêÿäÿí ãîâóëìàñû âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ìóõòàðèééÿò âåðèëìÿñè óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûðäûëàð.

Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè (1879–1920)

Òÿáðèç, Óðìèéà âÿ ßðäÿáèëäÿ äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí þçáàøûíàëûüûíà ãàðøû ùÿéÿúàí âÿ ÷ûõûøëàð áàø âåðèðäè. Òÿáðèçäÿ âÿçèééÿò õöñóñèëÿ êÿñêèí øÿêèë àëìûøäû. Õàëã êöòëÿëÿðèíèí òÿëÿáè èëÿ âàëè Ñÿðäàð Ðÿøèä âÿ Óðìèéà ùàêèìè âÿçèôÿëÿðèíäÿí êÿíàð åäèëäèëÿð. 1917 èë àâãóñòóí 24-äÿ Òÿáðèçäÿ ÈÄÏ-íèí Àçÿðáàéúàí ßéàëÿò Êîìèòÿñèíèí êîíôðàíñû à÷ûëäû. Êîíôðàíñäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô âèëàéÿòëÿðèíäÿí 480 íöìàéÿíäÿ èøòèðàê åäèðäè. Êîíôðàíñ Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàò Ôèðãÿñèíè (ÀÄÔ) ìöñòÿãèë åëàí åäÿðÿê, Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè áàøäà îëìàãëà îíóí Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíè ñå÷äè. Êîíôðàíñ ïàðòèéàíûí âÿçèôÿëÿðèíè âÿ éåíè øÿðàèòäÿ ùÿðÿêÿò õÿòòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðäè. Úÿíóáäà ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí áàøëàíìàñûíäà ÀÄÔ-íèí êîíôðàíñûíäàí ñîíðà Áàêûäà éàðàäûëìûø òÿøêèëàòûí

äà ðîëó îëìóøäó. 1918 èëèí ôåâðàëûíäàí åòèáàðÿí òÿøêèëàòûí íÿøð åòäèðäèéè «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòè ýöíåé àçÿðáàéúàíëûëàðûíû äàèì àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûðäû. 1917 èëèí éàéûíäàí ñîíðà ÀÄÔ-íèí ôÿàëèééÿòèíäÿ âÿ îíóí áàø÷ûñû Õèéàáàíèíèí ñèéàñè áàõûøëàðûíäà éåíè áèð ìÿðùÿëÿ áàøëàíäû. Ñèéàñè ïàðòèéà ðÿùáÿðè êèìè éåòêèíëÿøìèø Õèéàáàíè þçöíöí ñèéàñè-íÿçÿðè ïëàòôîðìàñûíû «Òÿúÿääöä», éÿíè «éåíèëÿøìÿ ìÿñëÿêè» àäëàíäûðûðäû. Áó ìÿñëÿê î äþâðäÿêè Èðàí øÿðàèòè ö÷öí ìèëëè-äåìîêðàòèê òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðèðäè. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè õåéëè ýåíèøëÿíÿí ÀÄÔ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éåòèøÿí õàëã ùÿðÿêàòûíûí ðÿùáÿð òÿøêèëàòûíà ÷åâðèëìèøäè. Áóíóíëà éàíàøû, ïàðòèéà è÷ÿðèñèíäÿ ùÿëÿ ÿââÿëúÿäÿí ìþâúóä îëàí èêèòèðÿëèê äÿ ãàëìàãäà èäè. Õèéàáàíè òÿðÿôäàðëàðûíäàí èáàðÿò ñîë úèíàù ïàðòèéà öçâëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíè òÿøêèë åäèðäè. Ñàü ãðóï äèë ìÿñÿëÿñèíäÿ ÀÄÔ-íèí ÿñàñ õÿòòè èëÿ ðàçûëàøìûðäû. Áó ãðóï ïàðòèéàíûí ðÿñìè äàíûøûã äèëèíèí äÿ ôàðñ äèëè îëìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. ÀÄÔ-íèí ñîë ãàíàäûíû òÿøêèë åäÿí äåìîêðàòëàð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí 1917 èëèí éàéûíäàí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿñèíäÿ Òÿáðèç âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ êå÷èðèëìèø ìèòèíãëÿðèí ÷îõóíóí òÿøêèëàò÷ûñû èäèëÿð. 1917 èëèí íîéàáð-äåêàáð àéëàðûíäà Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Õîé, Óðìèéà, Ñÿðàá, Çÿíúàí âÿ á. øÿùÿðëÿðäÿ êå÷èðèëÿí èçäèùàìëû ìèòèíãëÿðäÿ ÿùàëè õàðèúè èìïåðèàëèñòëÿðèí ÿëèíäÿ îéóíúàüà ÷åâðèëìèø ùþêóìÿòèí èñòåôà âåðìÿñèíè, Èðàíäà äåìîêðàòèê ùþêöìÿò òÿøêèë îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí âÿ Èðàíûí áàøãà éåðëÿðèíäÿ äÿ ýåíèøëÿíÿí ÷ûõûøëàð íÿòèúÿñèíäÿ 1917 èëèí ñîíóíäà Âöñóãöääþâëÿ ùþêóìÿòè èñòåôà âåðìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Ëàêèí þëêÿäÿ èíýèëèñëÿðèí íöôóçó ùÿëÿ äÿ ãàëûðäû. 1918 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéà ãîøóíëàðûíû Èðàíäàí ÷ûõàðäû. Èíýèëòÿðÿ ùÿðáè êîìàíäàíëûüû èñÿ ÿêñèíÿ ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòèíè ýöúëÿíäèðìÿêëÿ Èðàíäàí ãîíøó äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû ìöäàõèëÿ ö÷öí ùöúóì ìåéäàíû êèìè èñòèôàäÿ åòìÿéè ïëàíëàøäûðäû. 1918 èëèí éàíâàðûíäà èíýèëèñëÿð ýåíåðàë Äåíñòåðâèëèí êîìàíäàíëûüû àëòûíäà Èðàíà õöñóñè ùÿðáè äÿñòÿ ýþíäÿðäèëÿð. Áó äÿñòÿ ßíçÿëèíè âÿ Ðÿøòè, ñîíðà èñÿ Áàêûíû èøüàë åòìÿëè èäè. 1918 èëèí áàùàðûíàäÿê èíýèëèñëÿð Çÿíúàí âÿ Ìèéàíÿíû èøüàë åòìÿéÿ íàèë îëäóëàð. Îíëàð Òöðêèéÿ «òÿùëöêÿñèíè» áÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùàíÿ åäÿðÿê Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí øÿùÿðëÿðèíè, î úöìëÿäÿí Õîé âÿ Óðìèéàíû ÿëÿ êå÷èðèá, îðàäà èíýèëèñ çàáèòëÿðèíèí êîìàíäàíëûüû àëòûíäà ïîëèñ âÿ ãîøóí äÿñòÿëÿðè éàðàòäûëàð. Èíýèëèñëÿð åéíè çàìàíäà à÷ûã èíýèëèñïÿðÿñò ñèéàñÿò éöðöäÿí Âöñóãöääþâëÿíèí éåíèäÿí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ äÿ íàèë îëäóëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, êå÷ìèø ðóñ âÿ ôðàíñûç çàáèòëÿðèíèí, Àìåðèêà ìèññèîíåðëÿðèíèí òÿùðèêè èëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí øèìàëãÿðáèíäÿ àéñîðëàð, åðìÿíèëÿð âÿ êöðäëÿð òÿðÿôèíäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû ãûðüûíëàð òþðÿäèðäè. ÀÄÔ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòè éåíèäÿí èíýèëèñëÿðÿ ãàðøû áàøëàíìûø ÷ûõûøëàðà èñòèãàìÿò âåðèð, ÿéàëÿòè áöðöìöø àúëûãëà ÿëàãÿäàð éàðàòäûüû éàðäûì êþìèòÿëÿðèíèí êþìÿéèëÿ áèð ñûðà òÿäáèðëÿð ýþðöð, òàõûë ìþùòÿêèðëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð, ÿñàñÿí ôèòíÿêàð ãûðüûíëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí úèääè ÿìÿëè òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèðäè. 1918 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òöðêèéÿ ùÿðáè ùèññÿëÿðèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà äàõèë îëìàñû áó ãûðüûíëàðûí ãàðøûñûíû àëäû. Îíëàð ìàðò àéûíäà Ìàêó õàíëûüûíû, ìàéäà Óðìèéà âÿ Ñàëìàñû, áèð ãÿäÿð ñîíðà Òÿáðèçè òóòäóëàð âÿ 1918 èë íîéàáðûí ñîíóíàäÿê ÿéàëÿòäÿ ãàëäûëàð. Òöðêëÿð 1918 èëèí íîéàáðûíäà ãîøóíëàðûíû áóðàäàí ÷ûõàðäûãäàí ñîíðà, èíýèëèñëÿð Èðàíûí øèìàëãÿðáèíè ÿëëÿðèíÿ êå÷èðäèëÿð. Òèêìÿäàøäà (Òÿáðèçèí 60 êì-ëèéèíäÿ), Ìàðàüà âÿ Ìèéàíà éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí èíýèëèñ ùÿðáè ùèññÿëÿðè áöòöí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû, î úöìëÿäÿí Òÿáðèçè çÿáò åòäèëÿð. Èðàí ÿðàçèñèíäÿí ãîíøó äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû ùöúóì ìåéäàíû êèìè èñòèôàäÿ åäÿí èíýèëèñëÿð þëêÿäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðèíè ðÿñìèëÿøäèðìÿê ö÷öí èíýèëèñïÿðÿñò Âöñóãöääþâëÿ ùþêóìÿòèëÿ 1919 èë àâãóñòóí 9-äà ñàçèø èìçàëàäûëàð. Èðàíû ñèéàñè âÿ èãòèñàäè úÿùÿòäÿí Èíýèëòÿðÿäÿí àñûëû ùàëà ñàëàí, þëêÿíèí òàëàíìàñûíà øÿðàèò éàðàäàí Èíýèëòÿðÿ-Èðàí ñàçèøèíèí áàüëàíìàñû êöòëÿëÿðè àéàüà ãàëäûðäû. Áöòöí Èðàíäà áó ñàçèøÿ ãàðøû ÷ûõûøëàð áàøëàäû. Áó ñàçèø Øÿðãäÿ þðòöëö ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòè éöðöäÿí, Èðàí, î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà õöñóñè ïëàíëàðû îëàí ÀÁØ äþâëÿòèíè äÿ íàðàùàò åòìÿéÿ áèëìÿçäè. Àìåðèêà ñèéàñè äàèðÿëÿðè ùÿìèí ñàçèøÿ ãàðøû ôÿàëèééÿòÿ ýèðèøäèëÿð. Îíëàð ñàçèøäÿí íàðàçû ãöââÿëÿðëÿ ýþðöøëÿð êå÷èðèð, áóíëàðû Èíýèëòÿðÿéÿ ãàðøû ÷ûõìàüà ñþâã åäèð, ìàëèééÿ éàðäûìû âÿ áàøãà âÿäëÿð âåðèðäèëÿð. Ùÿðÿêàòûí éöêñÿëèøè. Ñàçèøèí áàüëàíìàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ýåíèøëÿíÿí

ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíà éåíè òÿêàí âåðäè. ßéàëÿòäÿ èíýèëèñ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðèíÿ âÿ Èðàí ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ øèääÿòëÿíäè. Èðàí ùþêóìÿòè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà éåíè èíýèëèñ ùÿðáè äÿñòÿëÿðè ýþíäÿðÿðÿê äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðÿ ãàðøû øèääÿòëè òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðäè. ÀÄÔ ýèçëè ôÿàëèééÿòÿ êå÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã Òÿáðèç, Çÿíúàí, Õîé âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ áÿäíàì ñàçèøèí ëÿüâèíè, Âöñóãöääþâëÿíèí äþâëÿò èøëÿðèíäÿí êÿíàð åäèëìÿñèíè òÿêèäëÿ òÿëÿá åäÿí ÷ûõûøëàð äàâàì åäèðäè. Ùÿòòà 1919 èë îêòéàáðûí ñîíëàðûíäà Òÿáðèçäÿ öñéàí áàø åðìèø âÿ âàëè Òÿáðèçäÿí ãîâóëìóøäó. ×ûõûøëàð 1920 èëèí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê äàâàì åòìèøäè. Ìàðò àéûíäà Èíýèëòÿðÿíèí Ø.Ì.Õèéàáàíè Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè Ùèúðè 1297 (1879/80) èëäÿ Òÿáðèç øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäàêû Õàìíÿ ãÿñÿáÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. 1905-11 èëëÿð Èðàí èíãèëàáû äþâðöíäÿ ùÿðÿêàòûí ôÿàë èøòèðàê÷ûëàðûíäàí âÿ áàø÷ûëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. 1908–09 èëëÿðäÿ Òÿáðèçäÿêè öñéàí çàìàíû éàøàäûüû Õèéàáàí ìÿùÿëëÿñèíäÿ áàððèêàäà âóðóøëàðûíäà ãÿùðÿìàíëûãëà äþéöøäöéöíäÿí Õèéàáàíè àäûíû ãàçàíìûøäûð. Èíãèëàá ìÿüëóá îëäóãäàí ñîíðà Õèéàáàíè Ïåòðîâñê-Ïîðòà êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäó. 1914 èëäÿ Òÿáðèçÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà ýèçëè ñèéàñè ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðìèøäè. Î, ÈÄÏíèí Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò êîìèòÿñèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿ, 1920 èëäÿ Òÿáðèçäÿ öñéàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ âÿ Ìèëëè Ùþêóìÿòèí éàðàäûëìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè 1920 èë ñåíòéàáðûí 14-äÿ Èðàí êàçàê äþéöø÷öëÿðèíèí Òÿáðèç öçÿðèíÿ ùöúóìó âàõòû þëäöðöëìöøäö. Èðàíäàêû ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû èçäèùàìëû íöìàéèø êå÷èðèëìèøäè. Òÿáðèçäÿêè èíýèëèñ êîìàíäàíëûüû íöìàéèø÷èëÿðèí òÿëÿáèèëÿ ùÿðáè ùèññÿëÿðè Òÿáðèçäÿí ÷ûõàðìàëû îëìóøäó. Ùÿðÿêàòà áàø÷ûëûã åäÿí ÀÄÔ-íèí áó äþâðäÿêè ôÿàëèééÿòè ö÷öí ñÿúèééÿâè úÿùÿò î èäè êè, ïàðòèéà òÿäðèúÿí ïàññèâ ìöáàðèçÿ ìþâãåéèíäÿí óçàãëàøûð, õàëãû äàùà úèääè ìöáàðèçÿéÿ – öñéàíà ÷àüûðûðäû. Õèéàáàíè áó éåíè éþíöìëö ñèéàñè ìöáàðèçÿäÿ þçöíöí äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàð åòäèéè êèìè «îðòà õÿòò» ýþòöðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. 1920 èë àïðåë àéûíûí èëê ýöíëÿðèíäÿ

ÀÄÔ-íèí öçâëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿñèíèí ùÿáñ åäèëìÿñè öñéàíûí áàøëàíìàñûíà òÿêàí âåðäè. Àïðåëèí 6-äà äåìîêðàòëàð ñèëàùëàíàðàã «Òÿúÿääöä» ãÿçåòè ðåäàêñèéàñûíûí áèíàñûíäà òîïëàíäûëàð. Ìèëëè ùþêóìÿòèí éàðàíìàñû. Òÿáðèç öñéàíû. Àïðåëèí 7-íÿ êå÷ÿí ýåúÿíè ðåäàêñèéà áèíàñûíäà òîïëàøàí ÀÄÔ ðÿùáÿðëèéè ñèëàùëû öñéàí ïëàíûíû ùàçûðëàäû. Öñéàíûí áàøëàíìàñû èëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòû éåíè ìÿðùÿëÿéÿ äàõèë îëäó, ùÿðÿêàò ñèëàùëû öñéàí õàðàêòåðè àëäû. Öñéàíûí åëÿ èëê ýöíö áöòöí òàúèðëÿð, ñÿíÿòêàðëàð, ìöÿëëèìëÿð âÿ ÿùàëèíèí äèýÿð íöìàéÿíäÿëÿðè äåìîêðàòëàðûí ùàãëû òÿëÿáëÿð èëÿ ùÿìðÿé îëäóãëàðûíû áèëäèðäèëÿð. Òÿáðèçäÿêè ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè öñéàí÷ûëàðà ãîøóëäó. Öñéàíà ðÿùáÿðëèê åòìÿê ö÷öí Èúòèìàè Èäàðÿ Ùåéÿòè (ÈÈÙ) òÿøêèë îëóíäó. ÀÄÔíèí ôÿàë öçâëÿðèíäÿí èáàðÿò áó ùåéÿòÿ Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè áàø÷ûëûã åäèðäè. ÈÈÙ-íèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà öñéàí÷ûëàð èêè ýöí ìöääÿòèíäÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí äþâëÿò èäàðÿëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Òÿáðèçÿ äàõèë îëìóø ïîëèñ äÿñòÿëÿðè øÿùÿðè òÿðê åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. Ñèëàùëû öñéàí ãàí òþêöëìÿäÿí ãÿëÿáÿ ÷àëäû. Öñéàíûí ãÿëÿáÿ ÷àëäûüû ýöí-àïðåëèí 7-äÿ Õèéàáàíèíèí Òÿáðèç ÿùàëèñè ãàðøûñûíäà ñþéëÿäèéè íèòãèíäÿ öñéàíûí àíòèèìïåðèàëèñò ìàùèééÿòèíè à÷ûãëàäû: «Áó ýöí äöíéà úàìààòûíà ðÿñìÿí áèëäèðèðèê êè, áèç Âöñóãöääþâëÿ âÿ èíýèëèñ òàëàí÷û ñàçèøè áàüëàìûø ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ öñéàí åòìèøèê». Õèéàáàíè ùÿìèí ÷ûõûøûíäà áèëäèðäè êè, «Àçÿðáàéúàíûí àäûíû Àçàäèñòàíà äÿéèøÿðÿê, áö ýöíäÿí áó àäû ðÿñìè àä êèìè åëàí åäèðèê». Õèéàáàíè ñîíðà äà áó àäûí ðÿñìÿí òàíûíìàñûíû Èðàí äþâëÿòèíäÿí òÿëÿá åòäè. ÈÈÙ ìèëëè àçàäëûã âÿ äåìîêðàòèê ùöãóãëàð óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðäûüûíû Òÿáðèçäÿêè õàðèúè äþâëÿò êîíñóëëóãëàðûíà äà ðÿñìÿí áèëäèðäè. ÈÈÙ þç ôÿàëèééÿòèíÿ, èëê íþâáÿäÿ Òåùðàíäàí ýþíäÿðèëìèø äþâëÿò ìÿìóðëàðûíû âÿ ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðû èäàðÿ èøëÿðèíäÿí êÿíàðëàøäûðìàã âÿ îíëàðûí éåðèíÿ ÀÄÔ-íèí òàíûíìûø öçâëÿðèíè òÿéèí åòìÿêëÿ áàøëàäû. Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòèíÿ âàëè ýþíäÿðèëÿí âÿ Òÿáðèçÿ ýÿëìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿéÿí Åéíöääþâëÿ, ÈÈÙ-íèí 8 ìàääÿäÿí èáàðÿò òÿëÿáëÿðèíè ãÿáóë åäÿðÿê, àïðåëèí 20-äÿ Òÿáðèçÿ äàõèë îëäó. Äåìîêðàòëàðûí òÿëÿáëÿðèíè ñþçäÿ ãÿáóë åòìèø Åéíöääþâëÿ öñéàíû éàòûðìàã ùàããûíäà ìÿðêÿçèí ýþñòÿðèøèíè ùÿéòà êå÷èðìÿê ìÿãñÿäèëÿ äÿðùàë áèð ñûðà òÿäáèð325

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿð ýþðìÿéÿ, î úöìëÿäÿí äåìîêðàòëàðà ãàðøû ãèéàì òÿøêèë åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Òÿáðèçäÿ öñéàí áàøëàìàñûíäàí òÿøâèøÿ äöøìöø èíýèëèñëÿð äÿ ùÿìèí ïëàíûí ùàçûðëàíìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. Èðàíäà Èíýèëòÿðÿ ñÿôèðëèéèíèí ñèéàñè èäàðÿ ðÿèñè Ìèøåë Åäìîíä âÿ á. ìÿùç áó ìÿãñÿäëÿ Òÿáðèçÿ ýþíäÿðèëìèøäèëÿð. Ìàéûí 10-äà ùÿìèí ïëàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøàí øÿõñëÿð ãèéàìûí ùàçûðëàíìàñûíäàí õÿáÿðäàð îëàí äåìîêðàòëàð òÿðÿôèíäÿí ùÿáñ åäèëäèëÿð. Ì.Åäìîíäóí ìöõàëèô ãðóïëàðû òÿùðèê åòìÿê ïëàíû áàø òóòìàäûãäà Õèéàáàíè èëÿ äàíûøûüà ýÿëäè. Ëàêèí î, áó äàíûøûãëàðäàí ùå÷ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäè. ßêñèíÿ, Õèéàáíèíèí òÿëÿáè èëÿ äàíûøûãëàðäàí ñîíðà Ùèíä ñèïàùèëÿðè Òÿáðèçäÿí ÷ûõàðûëàðàã Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàð åäèëäèëÿð. Ì.Åäìîíä Òåùðàíà ãàéûòìàüà ìÿúáóð îëäó. Ùÿðÿêàò þç ùöäóäëàðûíû ýåíèøëÿíäèðìÿêäÿ äàâàì åäèðäè. Òÿáðèçäÿ áàøëàìûø öñéàí òÿäðèúÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí áàøãà ìàùàë âÿ øÿùÿðëÿðèíè äÿ ÿùàòÿ åäèðäè. Òÿáðèç öñéàíûíûí ãÿëÿáÿñèíäÿí àç ñîíðà, Õîé ìàùàëûíäà, ßðäÿáèëäÿ, Àñòàðàäà, Ìàðàüà, ßùÿðäÿ, Çÿíúàíäà öñéàíëàð áàø âåðäè. Áåëÿëèêëÿ, Òÿáðèç öñéàíû áöòöí Èðàíäà èíýèëèñ èìïåðèàëèçìèíÿ âÿ äàõèëè èðòèúàéà ãàðøû ùÿðÿêàòûí éåíè âöñÿò àëìàñûíà òÿñèð åòäè. Èðàíûí ìöùöì ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ Òÿáðèç öñéàíûíà à÷ûã ùöñí-ðÿüáÿò âÿ ùÿìðÿéëèê ýöúëö èäè. Òåùðàíäà Òÿáðèç öñéàíûíà ðÿüáÿò áÿñëÿéÿí ãöââÿòëè ãðóï ìþâúóä èäè. ßêñÿðèééÿòè ïàéòàõòäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðäàí èáàðÿò îëàí áó ãðóï öñéàíûí âÿ Õèéàáàíèíèí òÿðÿôäàðëàðû êèìè ÷ûõûø åäèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ þëêÿäÿ ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí ìöùöì ìÿðêÿçëÿðèíäÿí îëàí, èíýèëèñ èìïåðèàëèçìè âÿ Èðàíûí äåìîêðàòèéàéà çèää ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûø Ýèëàíäà äà Òÿáðèç éñéàíûíà õöñóñè ìàðàã ýþñòÿðèëèðäè. Áóðàäà èéóíóí èëê ýöíëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêà åëàí îëóíäóãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí äåìîêðàòëàðû èëÿ ùÿìêàðëûã ÿëàãÿëÿðè éàðàòìàüà ñÿé åäèëèðäè. Äàõèëè èðòèúàéà âÿ õàðèúè èìïåðèàëèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ùÿìðÿéëèê òÿøÿááöñëÿðè Èðàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðèíäÿ áþéöê ÷àøãûíëûã äîüóðìóøäó. Ìèëëè ùþêóìÿòèí òÿøêèëè, ôÿàëèééÿòè âÿ ñöãóòó. 1920 èéóíóí 23-äÿ ÀÄÐ ìöâÿããÿòè Èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ÈÈÙ ÿñàñûíäà Ìèëëè Ùþêóìÿò (ÌÙ) èéóíóí 24-äÿ «Òÿúÿääöä» ãÿçåòè ðåäàêñèéàñû áèíàñûíäàí öñéàíäàí 326

ÿââÿë ìÿðêÿçè äþâëÿò èäàðÿëÿðèíèí éåðëÿøäèéè áèíàéà – Àëàãàïûéà êþ÷öðöëäö. Áó ùàäèñÿ Òÿáðèç ÿùàëèñèíèí öìóìè áàéðàìûíà ÷åâðèëäè. Ùÿìèí ýöí èäàðÿëÿð, ìÿêòÿáëÿð, áàçàðëàð áàüëàíäû. ÌÙ-íèí òÿëÿáè ÿñàñûíäà âàëè Åéíóääþâëÿ, îíóí ÿùàòÿñèíäÿêè ìÿìóðëàð Òåùðàíà ýþíäÿðèëäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Òÿáðèçäÿ ìÿðêÿçäÿí ýþíäÿðèëìèø áèð íÿôÿð äÿ îëñóí ìÿìóð ãàëìàäû. Éåðëè èúðàèééÿ îðãàíû îëàí ÌÙ äåìîêðàòèê ðåñïóáëèêà ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíûðäû. ÌÙ-íèí òÿðêèáèíÿ ÀÄÔ-íèí öçâëÿðèíäÿí 20 íÿôÿð äàõèë èäè. ÌÙ-íèí öçâëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ îðòà âÿ õûðäà ìöëêÿäàðëàðûí, çèéàëûëàðûí, ãóëëóã÷óëàðûí, ùÿì÷èíèí èðè òèúàðÿò áóðæóàçèéàñûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ âàðäû. ÌÙ òèúàðÿò áóðæóàçèéàñûíûí àøàüû âÿ îðòà òÿáÿãÿëÿðèíèí øÿõñèééÿòè âÿ õöñóñè

Õèéàáàíè Ùÿðÿêàòûíûí Ãàðäè-Ìèëëè àäëû ôÿäàèëÿðè

ìöëêèééÿòèíèí òîõóíóëìàçëûüûíûí òÿìèíàòû èëÿ ÿëàãÿäàð òÿëÿá âÿ àðçóëàðûíà äàùà ùÿññàñëûãëà éàíàøûðäû. Áöòþâëöêäÿ ÌÙ èíýèëèñ èìïåðèàëèñòëÿðèíèí îíëàðûí ÿëàëòûëàðû îëàí Èðàí èðòèúà÷ûëàðûíûí þëêÿäÿ àüàëûüûíà ãðàøû ÷åâðèëìèø, äåìîêðàòèê äÿéèøèêëèêëÿð ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøàí, öìóìõàëã ìÿíàôåéèíÿ úàâàá âåðÿí ñèéàñÿò àïàðûðäû. Áöòöí Èðàí äåìîêðàòèêëÿøìÿñèíè ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéàí áó ñèéàñÿò, åéíè çàìàíäà èðòèúàíûí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ìöíàñèáÿòäÿ éöðöòäöéö àéðû-ñå÷êèëèéÿ ãàðøû éþíÿëìèøäè. Áóíà ýþðÿ ùÿðÿêàòûí ìèëëè àçàäëûã úÿùÿòè þç ÿêñèíè éàðàäûëàúàã äåìîêðàòèê Èðàíûí òÿðêèáèíäÿ Àçÿðáàéúàíà ìóõòàðèééÿò âåðèëìÿñè óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ òàïûðäû. ÌÙ ðÿùáÿðëÿðè Òÿáðèçäÿ áàøëàìûø öñéàíûí áöòöí Èðàíà éàéûëàúàüûíà,

öìóìõàëã öñéàíûí ãÿëÿáÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Èðàíäà õàëã íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò ùþêóìÿòèí òÿøêèëèíäÿ Òÿáðèçèí, õöñóñÿí, àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìöùöì ðîë îéíàéàúàüûíà ÿìèí èäèëÿð. Õèéàáàíè äåéèðäè: «Òÿáðèç Èðàíà íèúàò âåðÿúÿêäèð». Ùÿðÿêàò ðÿùáÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ÌÙ éàðàíäûãäàí ñîíðà Èðàíäà øàùëûüûí ëÿüâè âÿ ðåñïóáëèêà éàðàäûëìàñûíà ÷àëûøûðäûëàð. Ìèëëè Ùþêóìÿò êÿíä òÿñÿððöôàòû, ìààðèô, ìàëèééÿ, ñÿùèééÿ, ÿäëèééÿ âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ èñëàùàòëàð ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Òÿáðèçäÿ ïóëñóç ãûç ìÿêòÿáèíèí à÷ûëìàñû î çàìàí ö÷öí ôþâãÿëàäÿ îëàðàã Áàêûäàí ìöÿëëèìëÿð äÿâÿò åäèëìèøäè. Ìèëëè ìöäàôèÿ ãöââÿëÿðÿèíèí òÿøêèëè ö÷öí äÿ ëàéèùÿ ùàçûðëàíäû. Áó ëàéèùÿéÿ ÿñàñÿí, øÿùÿð ÿùàëèñèíäÿí âÿ Òÿáðèçÿ ýÿëìèø êÿíäëèëÿðäÿí ýÿëÿúÿêäÿ öìóìè ñàéû 12 ìèíÿ ÷àòäûðûëàúàã ãîøóí ùèññÿëÿðè – ìèëëè ãâàðäèéà òÿøêèëèíÿ áàøëàíûëäû. Ìèëëè Ùþêóìÿò, åéíè çàìàíäà øÿùÿð ÿùàëèñèíäÿí éåíè æàíäàðì âÿ ïîëèñ äÿñòÿëÿðè òÿøêèë åòäè, öñéàí÷ûëàðà ãîøóëìóø æàíäàðì äÿñòÿëÿðèíäÿ íèçàì-èíòèçàì éàðàòäû. Îíëàðûí òÿëèìè ö÷öí õöñóñè ïîëèñ ìÿêòÿáè à÷ûëäû. Æàíäàðì âÿ ïîëèñ èø÷èëÿðèíäÿí èáàðÿò ñèëàùëû äÿñòÿëÿðèí ñàéû 2000 íÿôÿðÿ éàõûí èäè. Áó ãöââÿëÿð ÌÙ-íèí ÿñàñ ñèëàùëû äàéàüû èäè. Òÿáðèçäÿ õàë÷à ôàáðèêè òèêèëìÿñèíÿ áàøëàíûëìûø, øÿêÿð çàâîäó, òîõóúóëóã âÿ äÿðè ôàáðèêëÿðè òèêèëìÿñè, êÿíä òÿñÿððöôàòû áàíêû âÿ ìèëëè áàíê à÷ûëìàñû, ïóë èñëàùàòû êå÷èðèëìÿñè âÿ ñ. ïëàíëàøäûðûëìûøäû. Ìèëëè Ùþêóìÿòèí – ìààðèô, ìÿäÿíèééÿò, ñÿùèééÿ, ÿäëèééÿ, âÿãô, ùÿðáè èøëÿð âÿ ñ. öçðÿ èäàðÿ âÿ íàçèðëèêëÿðè éàðàäûëìûøäû. Èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðÿ Àçàäèñòàíûí àäûíû ýþñòÿðÿí éåíè ëþâùÿëÿð âóðóëìóøäó. Öçÿðèíäÿ Èðàí äþâëÿòèíèí ýåðáè (Øèð-Õóðøèä) ñàõëàíûëìàãëà Àçàäèñòàí àäûíû («Ìÿìëÿêÿò – Àçàäèñòàí») ÿêñ åòäèðÿí áëàíêëàðû ùàçûðëàíìûøäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ìèëëè àçàäëûã âÿ äåìîêðàòèê ùÿðÿêàò Èíýèëòÿðÿíèí Èðàíäàêû íöìàéÿíäÿëÿðèíè âÿ îíëàðëà ÿëáèð îëàí Èðàíûí ìÿðêÿçè ùþêóìÿòèíè ñîí äÿðÿúÿ íàðàùàò åäèðäè. Òÿáðèç öñéàíû äþâðöíäÿ èíýèëèñëÿðèí Òåùðàíäàêû íöìàéÿíäÿñè Ïåðñè Êîêñëà õàðèúè èøëÿð íàçèðè Ëîðä Êåðçîí àðàñûíäàêû éàçûøìàëàðäàí áÿëëè îëóð êè, ùÿðÿêàòûí óüóðëàðû Èðàíäà Âöñóãöääþâëÿ ùþêöìÿòèíèí ÈíýèëòÿðÿÈðàí áàüëàøìàñûíûí «êàüûç ïàð÷àñûíà ÷åâðèëìÿñèíÿ» ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàãäûð. Èíýèëèñëÿð þçëÿðè ö÷öí «òÿùëöêÿëè» ùåñàá åòäèêëÿðè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ùÿðÿêàòà ãàðøû éåíè ïëàíëàð úûçìàüà áàøëàäûëàð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Äàíûøûãëàðëà öñéàí÷ûëàðà òÿñèð åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè ýþðÿí Èðàíûí éåíè áàø íàçèðè Ìöøèðöääþâëÿ èíýèëèñëÿðèí éàõûíäàí êþìÿéè âÿ ðÿùáÿðëèéè èëÿ öñéàí÷ûëàð öçÿðèíÿ ùöúóìà ùàçûðëûüà áàøëàäû. Ùöúóìó òÿøêèë åòìÿê ö÷öí íàìèçÿäëèéè Áþéöê Áðèòàíèéàíûí õàðèúè èøëÿð íàçèðè ëîðä Êåðçîíëà ðàçûëàøäûðûëìûø Ùèäàéÿò Ìöõáèðöññÿëòÿíÿ ñåíòéàáðûí èëê ýöíëÿðèíäÿ âàëè ñèôÿòèëÿ Òÿáðèçÿ äàõèë îëäó. Ìöõáèðöññÿëòÿíÿ áàø íàçèðèí ìÿêòóáóíó Õèéàáàíèéÿ ÷àòäûðûá, îíóíëà «äàíûøûüà» áàøëàäû. Äàíûøûãëàð äàâàì åòäèéè ìöääÿòäÿ èñÿ î, Òÿáðèçèí – êÿíàðûíäà äöøÿðýÿ ñàëìûø âÿ ÌÙ òÿðÿôèíäÿí òÿðê-ñèëàù åäèëìÿìèø Èðàí êàçàê áðèãàäàñû ãàðíèçîíóíóí êîìàíäà ùåéÿòèíè þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêÿðÿê øÿùÿðÿ áèðýÿ ùöúóì ïëàíûíû ùàçûðëàäû. Áàøãà éåðëÿðäÿí ñöâàðè äÿñòÿëÿðè äÿ Òÿáðèçÿ ÷àüûðûëäû. Åéíè çàìàíäà ÌöõáèðöñØåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíèíèí ÷ûõûøëàðûíäàí: -Ìöñòÿãèëëèê öüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí õàëã áèðèíúè íþâáÿäÿ þëöìÿ ùàçûð îëìàëûäûð. -Ãîðõó ìèëëÿòèí, àçàäëûüûí âÿ áÿøÿðèééÿòèí ÿñàñëàðûíû ïîçóðñà, ÿêñèíÿ èýèäëèê ùÿìèí ÿñàñëàðû ñàðñûëìàç åäèð, ãîðóéóð âÿ ìþùêÿìëÿíäèðèð. -Õàëãûí ùöãóãóíó ãÿñá åòìèø àäàìëàðà ðÿùì åòìÿê êöòëÿéÿ õÿéàíÿòäèð. -Áèç Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ñÿàäÿòèíèí, Èðàíûí ñÿôàëÿò âÿ ôÿëàêÿòäÿí õèëàñ îëìàñûíû èñòÿéèðèê. -Ùÿð áèð ìèëëÿòèí øÿðàôÿòèíèí áèðèíúè øÿðòè îíóí èñòèãëàëûäûð. -Áèð ìÿñëÿêëè èêè àäàì, ãàðäàø êèìèäèð.

ëàðûí åâëÿðèíè ãàðÿò âÿ òàëàí åòìÿéÿ èúàçÿ âåðäè. Ñåíòéàáðûí 14-äÿ Õèéàáàíè þëäöðöëäö. Èðòèúà÷ûëàð öñéàí÷ûëàðà àìàíñûç äèâàí òóòäóëàð. Îíëàðûí åâëÿðè éàíäûðûëäû, éöçëÿðëÿ öñéàí÷û ùÿáñ, åäàì âÿ éà ñöðýöí åäèëäè. Áåëÿëèêëÿ, áèð íå÷ÿ éåð èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ùÿðÿêàò èíýèëèñ ãöââÿëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ êþìÿéè èëÿ Èðàí èðòèúàñû òÿðÿôèíäÿí éàòûðûëäû. Áèð ñûðà íþãñàíëàðûíà, òÿãðèáÿí áåø àéëûã óüóðäàí ñîíðà ìÿüëóá åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø 1920 èë Òÿáðèç öñéàíû âÿ áöòöí ùÿðÿêàò Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, öìóìèééÿòëÿ, Èðàíäà éàøàéàí õàëãëàðûí òàðèõèíäÿ ïàðëàã áèð äþâðö òÿøêèë åäèð. Î, ìÿüëóá îëñà äà, àçÿðáàéúàíëûëàðûí Èðàíäà ùþêì ñöðÿí èìïåðèàëèñò àüàëûüûíà, èðòèúà þçáàøûíàëûüûíà ãàðøû ìöáàðèçÿñèíÿ ãûçûë ùÿðôëÿðëÿ éàçûëìûø ñÿùèôÿëÿðäÿíäèð. Ìÿùç Òÿáðèç öñéàíûíûí íÿòèúÿñèíäÿ 1920 èë èéóíóí 25äÿ Âöñóãöääþâëÿ èñòåôàéà ÷ûõìàüà ìÿúáóð åäèëäè, 1921 èëäÿ 1919 èë ÈíýèëòÿðÿÈðàí ñàçèøè ëÿüâ îëóíäó. Áåëÿëèêëÿ, Òÿáðèç öñéàíûíûí àçÿðáàéúàíëûëàðûí þç ìèëëè àçàäëûüû óüðóíäà ìöáàðèçÿ òàðèõèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ ìöñòÿñíà éåðè âàðäûð.

ñÿëòÿíÿ ÌÙ-íèí ñèëàùëû ãöâÿëÿðèíè Òÿáðèçäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí æàíäàðì äÿñòÿñèíèí ðÿùáÿðè Ìèð Ùöñåéí Ùàøèìèíè ñàòûí àëà áèëäè. Ìàéîð Ùàøèìè ÿòðàôäàêû ãóëäóð äÿñòÿëÿðèëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã áÿùàíÿñèëÿ ÌÙ-íèí ðàçûëûüûíû àëìàäàí ñèëàùëû ãöââÿëÿðè øÿùÿðäÿí ÷ûõàðäû. Ñåíòéàáðûí 12-äÿ ÿêñèíãèëàáè ãöââÿëÿð ñöáù ÷àüû öñéàí÷ûëàð öçÿðèíÿ ùöúóìà êå÷äèëÿð. ÀÄÔ-íèí ñèëàùëû öçâëÿðèíèí úèääè ìöãàâèìÿòèíÿ áàõìàéàðàã, ÿêñèíãèëàáè ãöââÿëÿð ñåíòéàáðûí 12-äÿ Àëàãàïûíû ÿëÿ êå÷èðäèëÿð, ñåíòéàáðûí 14-äÿ èñÿ «Òÿúÿääöä» ãÿçåòè áèíàñûíû äàüûòäûëàð. ßêñèíãèëàáè ãöââÿëÿðèí ñàéúà öñéàí÷ûëàðäàí ÷îõ îëìàñûíà áàõìàéàðàã, öñéàí÷ûëàð ñåíòéàáðûí 14-äÿê ñîí äàìëà ãàíëàðûíà ãÿäÿð, ãÿùðÿìàíúàñûíà âóðóøäóëàð. Ìöõáèððöññÿëòÿíÿ êàçàêëàðà äåìîêðàò327

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

328

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí 1920– 1941 èëëÿðäÿ 1920 èë àïðåëèí 28-äÿ Àçÿðáàéúàíäà áöòöí äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíè òÿìñèë åäÿí Ìöâÿããÿòè Èíãèëàá Êîìèòÿñè Àçÿðáàéúàíû ìöñòÿãèë ñîâåò ñîñèàëèñò ðåñïóáëèêàñû åëàí åòäè. Ùÿìèí ýöí Ìöâÿããÿòè Èíãèëàá Êîìèòÿñè Íÿðèìàí íÿðèìàíîâ ñÿäð âÿ õàëã õàðèúè èøëÿð êîìèññàðû îëìàãëà, éåíè ùþêóìÿòè – Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíè òÿøêèë åòäè. Í.Íÿðèìàíîâóí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí âÿ ÕÊÑíèí ñÿäðè îëìàñû, Ñîâåò Ðóñèéàñû ðÿùáÿðëÿðèíèí îíà òàìàìèëÿ èíàíäûãëàðûíäàí éîõ, îíóí Àçÿðáàéúàíäà øöáùÿ äîüðóìàéàí, ýåíèø íöôóçó èëÿ áàüëû èäè. Áó, Ìèêîéàíûí äåäèéè: «Áèç Íÿðèìàíîâóí Èíãèëàá Êîìèÿòñèíèí ñÿäðè ñå÷ÿðèê âÿ îíó åëÿ ìöùàñèðÿéÿ àëàðûã êè, î ÷îõ äà þç íöôóçóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿñèí…» ôèêðèíäÿ þç àéäûí ÿêñèíè òàïìûøäû. Áó ìÿíàäà Í.Íÿðèìàíîâ Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê àéëàðûíäà Ðóñèéà Ñîâåò ùþêóìÿòèíè òàìàìèëÿ òÿìèí åäèðäè.

Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí XI Îðäóñóíóí ýöúëö èëÿ ãóðóëìóø Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíèí ôîðìàë äà îëñà òàíûíìàñûíûí áÿéàí åäèëìÿñè òÿáèè êè, äåêëàðàòèâ õàðàêòåð äàøûéûðäû. Ùÿëÿ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí áàø÷ûñû Í.Íÿðèìàíîâóí Áàêûéà ýÿëìÿäèéè áèð âàõòäà, ìàéûí 2-äÿ Ã.Ê.Îðúîíèêèäçå âÿ Ñ.Ì.Êèðîâóí Â.È.Ëåíèíÿ ýþíäÿðäèêëÿðè øèôðÿëè òåëåãðàìäà Àçÿðáàéúàíûí öìóìè øÿêèëäÿ òàíûíìàñûíûí çÿðóðèëèéèíè ãåéä åòìÿêëÿ éàíàøû, Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí îíëàðà âåðèëìÿñè, Í.Íÿðèìàíîâà áåëÿ ñÿëàùèééÿòëÿðè âåðìÿìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöðäöëÿð. 1920 èë íîéàáðûí 9-äà ÀÊ(á)Ï ÌÊ, ÀÊ(á)Ï Áàêû Êîìèòÿñè, ÐÊ(á)Ï ÌÊ Ãàôãàç áöðîñó, Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñè, Áàêû øÿùÿð Èúðàèééÿ Êîìèòÿñè, õàëã êîìèññàðëàðû, ðàéîí èúðàèééÿ êîìèòÿëÿðè âÿ ðÿéàñÿò ùåéÿòëÿðè öçâëÿðèíèí áèðýÿ èúëàñûíäà Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè ùàããûíäà ìÿñÿëÿ áàðÿäÿ È.Â.Ñòàëèí à÷ûãúàñûíà äåìèøäè: «Ìÿí Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíÿ òÿðÿôäàð äåéèëÿì. Êîììóíèñòëÿðèí áèð ùèññÿñèíèí

Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí èëê òÿðêèáè

Àçÿðáàéúàí Ìöâÿããÿòè Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí àïðåëèí 29-äà ÐÑÔÑÐ èëÿ ãàðøûëûãëû åòèìàä âÿ òàíûíìàüà ÿñàñëàíàí èòòèôàã áàüëàìàã áàðÿäÿ ìöðàúèÿòèíÿ úàâàá îëàðàã, ìàéûí 5-äÿ Â.È.Ëåíèíèí ÐÑÔÑÐ Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòè àäûíäàí Àçÿðáàéúàí Ñîâåò ùþêóìÿòèíÿ ýþíäÿðäèéè òåëåãðàìäà Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí òàíûíìàñû áÿéàí åäèëäè.

äèýÿðèíäÿí ìöñòÿãèëëèéè îëà áèëìÿç…». «…áèç äåìÿëèéèê êè, Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèë þëêÿäèð, õîø ìÿðàìëàðëà Ðóñèéà èëÿ èòòèôàãà ýèðìèøäèð. Áó èòòèôàã îëìàäàí Ðóñèéà çÿèôëÿéèð, Àçÿðáàéúàí Àíòàíòàíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà äöøÿð. Áó çàùèðè ìöòñãÿèëëèê áèçèì ñòðàòåæè ñèéàñÿòèìèçèí ìÿñÿëÿñèäèð». Ìöñòÿãèëëèéè òàíûíìûø Àçÿðáàéúàíûí

ìÿùç Ðóñèéà íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíìàñû Ëåíèíèí âÿ åëÿúÿ äÿ ÐÊ(á)Ï ÌÊ-íûí ìþâãåéè èäè. Áóíó ÐÊ(á)Ï ÌÊ-íûí ñèéàñè áöðîñóíóí 1920 èë 27 íîéàáð òàðèõëè èúëàñûíûí Â.È.Ëåíèí éàçäûüû ëàéèùÿ ÿñàñûíäà ãÿáóë åòäèéè ãÿðàð äà òÿñäèã åäèðäè. Ãÿðàðäà Îðúîíèêèäçåéÿ áàêûäà ãàëûá, Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíÿ öìóìè ñèéàñè ðÿùáÿðëèéè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿñè òàïøûðûëûðäû. Áó ñòðàòåæè ñèéàñÿòëÿ áàüëû èäè êè, Àçÿðáàéúàíà ÿñàñÿí ðÿùáÿðëèê åäÿí ÀÊ(á)Ï ÌÊ-íûí âÿ ÀÊ(á)Ï Áàêû Êîìèòÿñèíèí íÿèíêè êàòèáëÿðè, åëÿúÿ äÿ ïàðòèéà àïàðàòûíûí ìÿñóë èø÷èëÿðè áåëÿ ÿñàñÿí ãåéðè àçÿðáàéúàíëûëàðäàí òÿøêèë îëóíóðäó. Áåëÿ êè, 1920 èëèí íîéàáðûíäà ÀÊ(á)Ï ÌÊ-íûí êàòèáè Ã.Í.Êàìèíñêè îëäóüó âàõò, ñèéàñè áöðîíóí áåø öçâöíäÿí èêèñè (Í.Íÿðèìàíîâ, Ì.Ä.Ùöñåéíîâ), åëÿúÿ äÿ òÿøêèëàò áöðîñóíóí áåø öçâöíäÿí àíúàã èêèñè (Ä.Áöíéàäçàäÿ, ß.Ãàðàéåâ) àçÿðáàéúàíëû èäè. ÌÊ-íûí àëòû øþáÿñèíèí áåøèíäÿ ìöäèð âÿ êàòèáëÿðèí ùå÷ áèðè àçÿðáàéúàíëû äåéèëäè, òÿêúÿ áèð øþáÿäÿ – êÿíääÿ èø øþáÿñèíèí ìöäèðè Ð.Àõóíäîâ,êàòèáè Ò.Ùöñåéíîâ îëìóøäó. Àçÿðáàéúàíëûëàðà åòèìàäñûçëûã ñèéàñÿòè ñîíðàêû èëëÿðäÿ äÿ äàâàì åòäèðèëìèøäè. 30-úó èëëÿðèí îðòàëàðûíàäÿê ÀÊ(á)Ï ÌÊ-íûí âÿ ÀÊ(á)Ï Áàêû Êîìèÿòñèíèí êàòèáëÿðè ÿñàñÿí ÐÊ(á)Ï ÌÊ-íûí ñå÷èá ýþíäÿðäèêëÿðè áàøãà ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. ÀÊ(á)Ï-íûí ìþâãåéè âÿ ôÿàëèééÿò èñòèãàìÿòè ïàðòèéàíûí 1920 èë îêòéàáðûí 16-23-äÿ Áàêûäà êå÷èðèëìèø ÛÛ ãóðóëòàéûíûí ãÿáóë åòäèéè ãÿòíàìÿñèíäÿ äåéèëèð: «Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû ÐÊÏ-íèí àéðûëìàç ùèññÿñèäèð. Îíäàí éàëíûç òÿêúÿ àäûíà ýþðÿ ôÿðãëÿíÿí ÀÊÏ òÿøêèëàòû úÿùÿòäÿí ÐÊÏ èëÿ ñûõ áèðëÿøìèøäèð âÿ îíóí ïðîãðàìûíû, òàêòèêàñûíû âÿ ðÿùáÿð îðãàíëàðûíûí áöòöí ãÿðàðëàðûíû òàìàìèëÿ ãÿáóë åäèá ùÿéàòà êå÷èðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÐÊÏ ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿð, áöòöíëöêäÿ, ÀÊÏ-íèí ÿí ìöùöì íþâáÿòè âÿçèôÿëÿðèäèð». 1920 èë ìàéûí îðòàëàðûíäà Íàõ÷ûâàí èñòèñíà îëìóãëà, Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ðàéîíëàðûíäà ÿñàñÿí äèíú éîëëà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäó. Ëàêèí, XI Ãûçûë Îðäó ùèññÿëÿðèíèí éåðëÿðäÿ èøüàë÷û âÿ çîðàêûëûã ùÿðÿêÿòëÿðè, ÿñëèíäÿ þçëÿðèíè ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿð êèìè àïàðìàëàðû, ÿñàñÿí äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ãÿääàð äöøìÿí êÿñèëìèø Ïàíêðàòîâóí ðÿèñè îëäóüó 11 Îðäóíóí ñèéàñè èäàðÿñèíèí õöñóñè øþáÿñèíèí àïàðäûüû òÿãèá âÿ ðåïðåññèéàëàð ÿùàëèíèí ñîâåò ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû ñèëàùëû öñéàí-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Úàùàíýèð áÿé Êàçûìáÿéîâóí "Ýÿíúÿ öñéàíû ùàããûíäà" õàòèðÿëÿðèíäÿí "Þç èíàäêàðëûüûíà âÿ âåðèëÿí ãóðáàíëàðûíà ýþðÿ Ýÿíúÿ öñéàíû ÿí ÿùÿìèééÿòëè öñéàíëàðäàíäûð. Îíóí áàøëûúà ñÿáÿáè äàèì þç íàìóñó, àçàäëûüû âÿ èñòèãëàëû óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí õöñóñèééÿòëÿðèäèð. Ìöáàðèçÿñèç, éàëàí÷ûëûã éîëó èëÿ 1920 èëèí àïðåëèí 27-äÿ Àçÿðáàéúàíû çÿáò åäÿí áîëøåâèêëÿð, ãÿòèééÿí õàëãûí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ùåñàáëàøìàäàí, îíóí ÿíÿíÿëÿðèíè, äèíèíè âÿ ñ. âåúèíÿ àëìàéàðàã, èôðàò òåððîð÷óëóüó âÿ ñÿðòëèéè òÿòáèã åäÿðÿê, äÿðùàë Àçÿðáàéúàíûí ñîâåòëÿøäèðèëìÿñè ñèéàñÿòèíÿ áàøëàäûëàð. Áèð àé ÿðçèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàð áàøà äöøäöëÿð êè, … áîëøåâèêëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âÿ îíóí ìöñòÿãèëëèéèíèí ÿí ïèñ, ÿí ãÿääàð äöøìÿíëÿðèäèð". ëàðû èëÿ ãàðøûëàíäû. 1920 èëèí ìàé-èéóí àéëàðûíäà Ýÿíúÿäÿ, Òÿðòÿðäÿ, Àüäàìäà, Øóøàäà âÿ Çàãàòàëàäà áàø âåðÿí ñèëàùëû öñéàíëàð 11 Îðäó òÿðÿôèíäÿí ãÿääàðúàñûíà éàòûðûëäû. Ñèëàùëû öñéàí÷ûëàðëà éàíàøû ìèíëÿðëÿ äèíú ÿùàëè, óøàã, ãàäûí, ãîúà ìÿùâ åäèëäè. Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèÿòñè Ñîâåò Ðóñèéàñû íöìóíÿñè ÿñàñûíäà, Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàäàí ñîñèàëèñò èãòèñàäèééàòûíà êå÷ìÿéè òÿìèí åäÿúÿê ãàíóíëàð ãÿáóë åòìÿëè îëäó. Èíãèëàá Êîìèòÿñè 1920 èë ìàéûí 5-äÿ òîðïàã öçÿðèíäÿ õöñóñè ìöëêèééÿòèí ëÿüâ åäèëìÿñè, 15-äÿ ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ìåøÿëÿð, ñóëàð âÿ éåðàëòû ñÿðâÿòëÿðèí, 24äÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí, èéóíóí 6-äà Õÿçÿð òèúàðÿò äîíàíìàñûíûí, 9-äà áàíêëàðûí, 15-äÿ áàëûã ñÿíàéåñèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿ äåêðåò âåðäè. Áöòöí ìèëëèëÿøäèðèëìèø ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí èäàðÿ îëóíìàñû ðåñïóáëèêàäà àëè òÿñÿððöôàò îðãàíû îëàí Õàëã Òÿñÿððöôàò Øóðàñûíà ùÿâàëÿ îëóíäó. ÕÒØíèí ñÿäðè XI Îðäó èëÿ Áàêûéà ýÿëìèø, ÐÑÔÑÐ Áàø Íåôò Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Í.È.Ñîëîâéîâ òÿéèí îëóíìóøäó. Ìöñòÿãèëëèéè åëàí îëóíìóø Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí íÿèíêè ñèéàñè ôÿàëèééÿòè, åëÿúÿ äÿ èãòèñàäèééàòû âÿ õöñóñèëÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíûí ÿñàñ ñàùÿñè îëàí íåôò ñÿíàéåñè Ðóñèéàíûí áóðàäà îëàí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíûí èúëàñûíäà Áàêû íåôò ôàêòîðóíóí ìöùöì ÿùÿìèééÿòè åëÿ áó330

ðàäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñûíûí èëê ýöíöíäÿí þçöíö áöðóçÿ âåðìèøäè. Â.È.Ëåíèí Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëìàñûíûí åðòÿñè ýöíö, àïðåëèí 29-äà áÿéàí åòìèøäè: «Äöíÿí Áàêûäàí àëäûüûìûç õÿáÿð ýþñòÿðèð êè, Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí âÿçèééÿòè éàõøûëàøìàãäàäûð… Èíäè áèçèì åëÿ áèð èãòèñàäè áàçàìûç âàðäûð êè, áó áèçèì áöòöí ñÿíàéåìèçè úàíëàíäûðà áèëÿð». Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí Áàêû íåôòèëÿ òÿìèí

ãóðóëòàéû ìàéûí 19-äà ÐÑÔÑÐ Êîíñòèòóñèéàñû íöìóíÿñèíäÿ òÿðòèá åäèëÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí áèðèíúè Êîíñòèòóñèéàñûíû (ßñàñ ãàíóíó) òÿñäèã åòäè. Áóíóíëà äà Àçÿðáàéúàí Øÿðã þëêÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ èëê Êîíñòèòóñèéàëû äþâëÿò èäè. Êîíñòèòóñèéàéà ìöâàôèã îëàðàã Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñè ëÿüâ åäèëäè. Ãóðóëòàé Ñîâåòëÿð ãóðóëòàéëàðû àðàñûíäàêû äþâðäÿ, ðåñïóáëèêà äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí àëè ãàíóíâåðèúè, ñÿðÿíúàìâåðèúè âÿ íÿçàðÿòåäèúè îðãàíûíû – Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÌÈÊ-èí áèðèíúè òÿðêèáè: (ñîëäàí ñàüà îòóðàíëàð) Ò.Øàùáàçè, Í.Íÿðèìàíîâ, Ì.Ùàúûéåâ, Ñ.Àüàìàëûîüëó, Ò.Ùöñåéíîâ, (àéàã öñòÿ äóðàíëàð) Ñ.Ôÿòÿëèçàäÿ, Â.Êðûëîâ, À.Àíäðåéåâ. 1921 èë

åäèëìÿñè ùÿëÿ Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò Ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñûíäàí ÿââÿë ïëàíëàøäûðûëìûøäû. 1920 èë àïðåëèí 16-äà ÐÑÔÑÐ ßìÿê âÿ Ìöäàôèÿ Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ À.Ï.Ñåðåáðîâñêè Áàêû Íåôò êîìèòÿñèíèí ñÿäðè òÿéèí îëóíóð. À.Ñåðåáðîâñêè Â.È.Ëåíèíèí èìçàëàäûüû áþéöê ñÿëàùèééÿòëè ìàíäàòëà àïðåëèí 30-äà 11 Îðäó èëÿ Áàêûéà ýÿëäèéè ýöíäÿí, Öìóìðóñèéà ÕÒØ-íèí òàïøûðûüûíà ÿñàñÿí íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí éöêñÿëìÿñè âÿ Ðóñèéàäà äàøûíìàñûíà ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Ñåðåáðîâñêèíèí õöñóñè úàíôÿøàíëûüû, ùþêìö âÿ Áàêû íåôò÷èëÿðèíèí ýÿðýèí ÿìÿéè ñàéÿñèíäÿ 1920 èëèí àõûðûíàäÿê Ñîâåò Ðóñèéàñûíà 160 ìèëéîí ïóä íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðû ýþíäÿðèëäè. ÐÑÔÑÐ VIII ñîâåòëÿð ãóðóëòàéû Áàêû ôÿùëÿëÿðèíèí áó ÿìÿê ãÿùðÿìàíëûüûíû èëê Ãûðìûçû ßìÿê Áàéðàüû èëÿ ìöêàôàòëàíäûðäû. À.Ñåðåáðîâñêè ÐÑÔÑÐ-íèí èëê ßìÿê îðäåíè èëÿ òÿëòèô îëóíäó âÿ äÿíèçäÿ íåôò äàøûíìàñûíûí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òÿøêë åòäèéè ö÷öí Öìóìðóñèéà ÕÒØ-íèí Ðÿéàñÿò ùåéÿòèíèí ãÿðàðû èëÿ ãûçûë ñààòëà ìöêàôàòëàíäûðûëäû. Ñîâåò Ðóñèéàñûíà õèäìÿòëÿðèíäÿ ôÿðãëÿíÿí À.Ñåðåáðîâñêè Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíû òàíûìàã èñòÿìÿéÿí øÿõñ åèìè ùàëëàíûðäû. 1921 èë ìàéûí 6-19-äà Áàêûäà êå÷èðèëÿí Áèðèíúè Öìóìàçÿðáàéúàí Ñîâåòëÿð

Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíè ñå÷äè. Àçÿðáàéúàí ÌÈÊ-íèí Áèðèíúè ñåññèéàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí Èúðàåäèúè îðãàíû îëàí Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí òÿðêèáè òÿñäèã åäèëäè âÿ Í.Íÿðèìàíîâóí îíóí ñÿäðè ñå÷èëäè. Í.Íÿðèìàíîâóí Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàíäà îëàí ñÿëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí éåðëè ùàêèìèééÿòÿ, îíóí Í.Íÿðèìàíîâóí È.Â.Ñòàëèíÿ ìÿêòóáóíäàí "…Ìÿí Ìîñêâàéà (1920 èëèí éàçûíäà) Ð(á)Ï ÌÊ-éà ÷àüûðûëìûøäûì âÿ áóðàäà ìÿí Àçÿðáàéúàíäà áèçèì ýÿëÿúÿê èøèìèç ùàããûíäà þç ìÿðóçÿìëÿ ÷ûõûø åòäèì… ßñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿí áàøëûúà îëàðàã àøàüûäàêûëàð èðÿëè ñöðöëìöøäöð: …Àçÿðáàéúàíû ñîâåòëÿøäèðÿðêÿí Ðóñèéàäà åòäèéèìèç ñÿùâëÿðÿ éîë âåðìÿìÿëè, éåðëè øÿðàèòëÿ ùåñàáëàøìàëû, ìöñòÿãèë íöìóíÿâè Ñîâåò ðåñïóáëèêàñû éàðàòìàëûéûã êè, Øÿðã çÿùìÿòêåøëÿðè, áèðèíúèñè; áèçèì èøüàë÷û èìïåðèàëèñò ìÿãñÿäëÿðèìèçèí îëìàäûüûíû áèëñèíëÿð âÿ èêèíúèñè; îíëàð ýþðñöíëÿð âÿ ùèññ åòñèíëÿð êè, þç ùÿéàòëàðûíû õàíëàðñûç, áÿéëÿðñèç âÿ áàøãàëàðû îëìàäàí ãóðà áèëèðëÿð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Â.Â.Ëîìèíàäçåíèí îêòéàáð 1920 èë Àçÿðá. Ê(á)Ï-íèí ÛÛ ãóðóëòàéûíäàêû ÷ûõûøûíäàí: "Áÿé âÿ õàí ìàëèêàíÿëÿðèíè éàíäûðìàã ëàçûìäûð… Àçÿðáàéúàíäà áó èø Ðóñèéàäà îëäóüóíäàí äàùà ãÿääàð âÿ ñÿðò ôîðìàäà àïàðûëìàëûäûð". ìèëëè ùöãóã âÿ ìÿíàôåëÿðèíÿ çèää, øîâèíèñò ìöíàñèáÿòëÿðè áàðÿäÿ äÿôÿëÿðëÿ Ìÿðêÿçÿ åòèðàçûíû áèëäèðìÿñè, îíóí ðåñïóáëèêà ðÿùáÿðëèéèíäÿí óçàãëàøäûðûëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Áó, Í.Íÿðèìàíîâóí 1922-úè èëèí ìàðòûíäà éàðàíàí Çàãàôãàçèéà Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàëàðû Ôåäåðàòèâ Èòòèôàãûíäà Èòòèôàã Ñîâåòè ñÿäðëÿðèíäÿí áèðè, 1922-úè èëèí äåêàáðûíäà éàðàíàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàëàðû Èòòèôàãû Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñè ñÿäðëÿðèíäÿí áèðè âÿçèôÿñèíÿ ñå÷èëìÿñè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí 1922 èë äåêàáðûí 30-äà Áèðèíúè Öìóìèòòèôàã Ñîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà éàðàíàí ÑÑÐÈ äþâëÿòèíÿ ÇÑÔÑÐ òÿðêèáèíäÿ äàõèë îëìàñû îíóí ÿââÿëëÿð äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ ìÿùäóäëàøäûðûëàí ùöãóãëàðûíûí òàìàìèëÿ Ìÿðêÿçè ñÿðÿíúàìûíà êå÷èðèëìÿñè äåìÿê èäè. Áóíóíëà äà Àçÿðáàéúàíûí 1920 èë 28 àïðåëäÿ ìöñòÿãèëëèéèíè âÿ ñóâåðåíëèéèíè èòèðìÿñè Èòòèôàã äþâëÿòè òÿðêèáèíäÿ ðåàëëàøäûðûëäû. Çàùèðÿí ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðûí äþâëÿò÷èëèê àòðèáóòëàðû – áàéðàã, ýåðá, ùèìí ñàëàíñà äà, 1924 èë éàíâàðûí 31-äÿ ÑÑÐÈ-íèí ÛÛ Ñîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà ãÿáóë îëóíìóø ÑÑÐÈ Êîíñòèòóñèéàñûäà ùÿð àéðûúà ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàíûí þç

ùöãóãè ýþðöíöøö òàìàìèëÿ êþëýÿäÿ ãîéäó. ßýÿð ÑÑÐÈ-íèí èëê Êîíñòèòóñèéàñûíûí 59-úó ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí èòòèôàã ðåñïóáëèêàëàðûíûí ÌÈÊ-ëÿðè ÑÑÐÈ ÕÊÑ-íûí ÿìðëÿðèíèí ðåñóïáëèêà êîíñòèòóñèéàñûíà âÿ éà ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ çèää îëäóãäà îíóí ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðìàã ùöãóãóíà ìàëèê èäèñÿ, 1936-úû èë äåêàáðûí 5-äÿ Öìóìèòòèôàã ôþâãÿëàäÿ VIII Ñîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà ãÿáóë îëóíìóø ÑÑÐÈ-íèí éåíè Êîíñòèòóñèéàñûíäà ìöòòÿôèã Ðåñïóáëèêàëàðà áåëÿ ùöãóã âåðèëìèðäè. ÑÑÐÈ-íèí éåíè Êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ Çàãàôãàçèéà Ôåäåðàñèéàñû ëÿüâ îëóíäó. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ, Ýöðúöñòàí ÑÑÐ âÿ Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ùÿð áèðè àéðûëûãäà ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêà ùàããûíäà ÑÑÐÈ-íèí òÿðêèáèíäÿ ãàëäûëàð. Áó Ìÿðêÿçèí äöøöíöëìöø, ìÿãñÿäéþíëö ñèéàñÿòèí òÿçàùöðö èäè, ðåñïóáëèêàëàðûí àéðûëûãäà, áèðáàøà Ìÿðêÿçÿ òàáåëèéèíè, îíàëàðà íÿçàðÿòè âÿ äàùà àñàí èäàðÿ îëóíìàñûíû òÿìèí åäèðäè. Çàãàôãàçèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí ëÿüâè èëÿ ðåñïóáëèêàëàð, õöñóñèëÿ Ôåäåðàñèéàäà ìèëëè ùöãóãëàðûíû ãîðóéà áèëìÿéÿí Àçÿðáàéúàí, èêèëè òàáåëèêäÿí àçàä îëäó. 1937-úè èë ìàðòûí 14-äÿ ÛX ôþâãÿëàäÿ Àçÿðáàéúàí Ñîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà ÑÑÐÈ-íèí éåíè Êîíñòèòóñèéàñû ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Êîíñòèòóñèéàñû òÿñäèã îëóíäó. Êîíñòèòóñèéàäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ñóâåðåíëèéèíè íöìàéèø åòäèðÿí: «ÑÑÐÈ-íèí Êîíñòèòóñèéàñûíûí 14-úö ìàääÿñè ùöäóäó õàðèúèíäÿ, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ þç ñóâåðåí ùöãóãóíó òàìàìèëÿ ìöùàôèçÿ åäÿðÿê äþâëÿò

Ôîíòàí âóðàí áóðóã. Áèáèùåéáÿò. 1924 èë

äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíè ìöñòÿãèë ùÿéàòà êå÷èðìÿê âÿ ÑÑÐÈ òÿðêèáèíäÿí ÷ûõìàã ùöãóãóíà ìàëèê îëäóãëàðû àéðûúà ìàääÿäÿ ãåéä îëóíñà äà, ÿñëèíäÿ ìÿðêÿçëÿøìÿíèí ýåòäèêúÿ ýöúëÿíìÿñè áó çàùèðè

ùàêèìèééÿòèíèí ìöñòÿãèë ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèð» 13-úö, «Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñû Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàëàðû Èòòèôàãûíäàí àçàä ñóðÿòäÿ ÷ûõìàã ùöãóãóíó ñàõëàéûð» 15-úè,

«Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí ÿðàçèñè îíóí ðàçûëûüû îëìàäàí äÿéèøäèðèëÿ áèëìÿç» 16-úû ìàääÿëÿð îëñà äà, «ÑÑÐÈ ãàíóíëàðû Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿ ìÿúáóðèäèð» (17-úè ìàääÿ) Àçÿðáàéúàíûí ÑÑÐÈíèí òàì òàáåëèéèíäÿ îëìàñûíûí ùöãóãè ÿñàñû èäè. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ òÿðêèáèíäÿ îëàí Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-èí éåíè Êîíñòèòóñèéàñû 1937-úè èë ñåíòéàáðûí 18-äÿ X Öìóìíàõ÷ûâàí ôþâãÿëàäÿ ñîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà ãÿáóë îëóíäó. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐÈ âÿ åéíè çàìàíäà ÇÑÔÑÐ òÿðêèáèíäÿ þç êîíñòèòóñèéà ùöãóãëàðûíû èòèðìÿêëÿ éàíàøû, ìèëëè ìÿíàôåéè ÿëåéùèíÿ ìÿúáóðè òÿäáèðëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíÿ äÿ ìÿðóç ãàëìûøäû. Áó ãÿáèëäÿí Àçÿðáàéúàíûí èíçèáàòè-ÿðàçè áþëýöñöíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð íöìóíÿ îëà áèëÿð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí èíçèáàòè-ÿðàçè áþëýÿëÿðèíäÿ àïàðûëàí äÿéèøèêëèêëÿðèí ìÿãñÿäè âÿ èñòèãàìÿòè òÿêúÿ èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôû òÿìèí åäÿúÿê ñòðóêòóð éàðàòìàã äåéèë, áÿëêÿ äÿ äàùà ÷îõ ñèéàñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. ßñàñ ìÿãñÿä Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè äþâëÿò ãóðóëóøóíóí âÿ õöñóñèëÿ îíóí ìöñòÿãèëëèê èñòèãàìÿòëÿðèíÿ ùå÷ úöð èìêàí âåðìÿìÿê èäè. Ìÿðêÿçèí Àçÿðáàéúàíäà ùÿéàòà êå÷èðäèéè ñèéàñÿò, òàðèõÿí àçÿðáàéúàíëûëàðà ãÿääàð äöøìÿí êÿñèëìèø åðìÿíè äàøíàêêîììóíèñòëÿðè òÿðÿôèíäÿí èñòèãàìÿòëÿíäèðèëèðäè. Í.Íÿðèìàíîâ 1923 èëäÿ ÐÊ(á)Ï ÌÊ-éà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà éàçûðäû: «Àçÿðáàéúàíäà äàøíàê ñèéàñÿòè òàì Ýÿíúÿ ãÿçàñûíäàí ÀÊ (á) Ï ÌÊéà äàõèë îëàí ìÿëóìàò (24 èéóí 1920 èë) àðõèâ ñÿíÿäè "Èíãèëàáè êîìèòÿ ôÿàëèééÿòñèçäèð. Åðìÿíèëÿðÿ ãàðøû ùå÷ áèð þë÷ö ýþòöðöëìöð, åðìÿíè ùèññÿëÿðè òÿðêñèëàù åäèëìèð (Ýÿíúÿäÿ - ðåä.), äàøíàêëàð úèíàéÿòêàð òÿáëèüàòû äàâàì åòäèðèðëÿð, åðìÿíè êÿíäëèëÿðè ìöñÿëìàíëàðû ãûðûðëàð, îíëàðûí ÿìëàêûíû ãàðÿò åäèðëÿð. ×àðäàãëû êÿíäèíäÿ èíãèëàáè êîìèòÿíèí öçâëÿðè ùàìûñû äàøíàêëàðäûð…" ýöúö èëÿ èøëÿéèð. Ìÿíèì çÿððÿ ãÿäÿð äÿ îëñóí øöáùÿì éîõäóð êè, ÐÊ(á)Ï ÌÊ Ñåðãî âÿ Ñòàëèíèí ñèìàñûíäà áèç òöðêëÿðÿ èíàíìûð âÿ Àçÿðáàéúàíûí òàëåéèíè åðìÿíè äàøíàêëàðûíà ùÿâàëÿ åäèð». Ðåñïóáëèêàäà ÄÃÌÂ-íèí éàðàíìàñûíûí ùöãóãè ÿñàñû Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ 331

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈÊ-íèí 1923 èë 7 èéóë äåêðåòè îëñà äà, áó ôàêòèêè îëàðàã Ìîñêâàíûí, ÐÊ(á)Ï ÌÊ-íûí ýþñòÿðèø âÿ ñÿðÿíúàìûíûí íÿòèúÿñè èäè. Àçÿðáàéúàíûí òÿðêèáèíäÿ ÄÃÌÂ-íèí éàðàäûëìàñû Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èäàðÿñè ÿëåéùèíÿ, îíóí ÿðàçè áöòþâëöéöíÿ ãàðøû ãåéðè-ãàíóíè, çîðàêû àêò íöìóíÿñè èäè. Ñîâåò Èòòèôàãûíäà þç ìèëëè äþâëÿò ãóðóìó îëàí åðìÿíèëÿðÿ áàøãà áèð äþâëÿòèí òÿðêèáèíäÿ ÿëàâÿ äþâëÿò ãóðóìóíóí éàðàäûëìàñû, àëòåðíàòèâè îëìàéàí áèð òÿäáèð èäè. Áó òÿäáèðèí çîðàêûëûãëà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè, ùÿëÿ Åðìÿíèñòàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñûíäàí ÿââÿë, ÐÊ(á)Ï ÌÊ Ñèéàñè Áöðîñóíóí öçâö Îðúîíèêèäçåíèí ÐÑÔÑÐ-èí õàðèúè èøëÿð êîìèññàðû ×è÷åðèíÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà àøêàð ýþðìÿê

ÇÑÔÑÐ ÌÈÊ-íèí áàéðàüû.

îëàð. Î, òÿøÿááöñ âÿ èíàìëà éàçûðäû êè, «Äàüëûã Ãàðàáàü âÿ Çÿíýÿçóð äÿðùàë Àçÿðáàéúàíà áèðëÿøäèðèëñÿ, Àçÿðáàéúàíû áàøãà âèëàéÿòëÿðäÿí èìòèíà åòìÿéÿ âàäàð åòìÿê îëàð. Ìÿí Àçÿðáàéúàíû âàäàð åäÿðÿì êè, Äàüëûã Ãàðàáàüà âÿ Çÿíýÿçóðà ìóõòàðèééàò âåðñèí». Ìÿðêÿç Åðìÿíèñòàíäà ìèëëÿò÷èëèéèí ÿëåéùèíÿ îëñà äà, Àçÿðáàéúàíäà åðìÿíè ìèëëÿò÷èëèéèíèí ýöúëÿíìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûðäû. Áó Àçÿðáàéúàí Ìèëëè áèðëèéèíèí çÿèôëÿíäèðèëìÿñè âàñèòÿëÿðèíäÿí áèðè èäè. Àçÿðáàéúàíäà ÄÃÌÂ-íèí éàðàäûëìàñûíûí áèð ìÿãñÿäè äÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí ýöúëÿíìÿñè ÿëåéùèíÿ ýþðöëÿí äöøöíöëìöø òÿäáèð èäè. Ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðäà ìèëëè äþâëÿò ãóðóìóíóí ýöúëÿíìÿñèíÿ ãàðøû ùÿð âàñèòÿäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Ìÿðêÿç, áó ðåñïóáëèêàëàðäà ìèëëè çÿìèíäÿ éàðàäûëìûø ìóõòàð âèëàéÿòëÿðäÿ «ìèëëè ùöãóãëàðûí ãîðóíìàñû» ïÿðäÿñè àëòûíäà, ñåïàðàòèçìÿ ýÿòèðÿí ìèëëÿò÷èëèéèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûðäû. Òÿñàäöôè äåéèëäè êè, Ðåñïóáëèêàäà ìèëëè ÿíÿíÿëÿðèí ãîðóíìàñûíà, äèíè àéèíëÿðÿ ñÿðáÿñò ðèàéÿò åäèëìÿñèíÿ êàðýöçàðëûüûí ýåíèø ìèãéàñäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ àïàðûëìàñûíà, Àçÿðáàéúàíûí äèëè, ÿäÿáèééàòû, òàðèõè òÿäðèñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ ïàíòöðêèçìÿ, ïàíèñëàìèçìÿ ãàðøû 332

ìöáàðèçÿ àäû èëÿ ìÿùäóäèééÿòëÿð ãîéóëäóüó ùàëäà, ÄÃÌÂ-äÿ êàðýöçàðëûã, ìÿùêÿìÿ èøëÿðè àíúàã åðìÿíè äèëèíäÿ àïàðûëûð, äèíè àéèíëÿðÿ ñÿðáÿñò ðèàéÿò åäèëèð, åðìÿíè äèëè, ÿäÿáèééàòû, òàðèõè òÿäðèñèíèí Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùÿðòÿðÿôëè éàðäûìû èëÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ éàøûë èøûã éàíäûðûëäû. 1924 èë ôåâðàëûí 9-äà Çàãàôãàçèéà Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí âÿ Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí ãÿðàðû èëÿ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð âèëàéÿòè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí òÿðêèáèíäÿ Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-ÿ ÷åâðèëäè. 1925 èë ìàðòûí 14-äÿ IV Öìóìàçÿðáàéúàí Ñîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà ãÿáóë åäèëìèø Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí èêèíúè Êîíñòèòóñèéàñû Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ èëÿ ãàðÑîâåò èäàðÿëÿðèíäÿ êàðýöçàðëûüûí ðóñ âÿ òöðê äèëëÿðèíäÿ àïàðûëìàñûíû òÿòáèã åòìÿê ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ÿìðè 8 ôåâðàë 1921 èë Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí áÿðïàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ùÿì ìÿðêÿçäÿ, ùÿì äÿ éåðëÿðäÿ áöòöí èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðäÿ êàðýöçàðëûüûí ðóñ äèëèíäÿ àïàðûëìàñû ðåñïóáëèêàäà èíçèáàòè-òÿñÿððöôàò ãóðóúóëóüóíóí òÿøêèëè ñàùÿñèíäÿ Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí áöòöí òÿäáèðëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èøèíÿ ÿíýÿë òþðÿòäèéèíÿ âÿ ÿñàñÿí éàëíûç òöðê äèëèíè áèëÿí âÿ àíëàéàí ýåíèø çÿùìÿòêåø òÿáÿãÿëÿðèíèí áó èäàðÿëÿðèí èøèíäÿ áèëàâàñèòÿ âÿ ôÿàë èøòèðàêà òàì úÿëá îëóíìàñûíà èìêàí âåðìÿäèéèíÿ ýþðÿ ùÿìèí ÿìðëÿ áöòöí èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðÿ òÿêëèô îëóíóð êè, áó ÿìðèí äÿðú îëóíäóüó ýöíäÿí åòèáàðÿí ö÷ àé ÿðçèíäÿ ùÿì ìÿðêÿçè èäàðÿëÿðäÿ, ùÿì äÿ éåðëÿðäÿ îíëàðûí òàáå÷èëèêëÿðèíäÿ îëàí èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðäÿ áöòöí êàðýöçàðëûüûí ïàðàëåë îëàðàã òöðê äèëèíäÿ àïàðûëìàñûíû òÿòáèã åòñèíëÿð. Áó ÿìðèí èúðàñû øÿõñè ìÿñóëèééÿò äàøûìàãëà ìÿñóë èäàðÿ áàø÷ûëàðûíà ùÿâàëÿ îëóíñóí. Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Í.Íÿðèìàíîâ Ôÿùëÿ-Êÿíäëè Ìöôÿòòèøëèéè õàëã êîìèññàðû Ä.Áöíéàäçàäÿ øûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðäè. 1926 èë àïðåëèí 18-äÿ V Öìóìíàõ÷ûâàí Ñîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐèí èëê Êîíñòèòóñèéàñû ãÿáóë îëóíäó. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè

ãóðóëäóãäàí ñîíðà, ÿââÿëëÿð Àçÿðáàéàí õàëã úöìùóðèééÿòèíèí ñàùèá îëäóüó 114 ìèí êâ/êì ÿðàçèíèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíà íÿèíêè úèääè ùöãóãè òÿëÿáêàðëûã ýþñòÿðèëìÿéèá, ÿêñèíÿ Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ìÿíàôåéèíÿ ãÿðÿçëè îëàí éåðëè ïàðòèéà âÿ äþâëÿò ðÿùáÿðëèéèíèí ãàéüûñûçëûüû âÿ ìÿðêÿçèí òÿñèð âÿ òÿçéèãè èëÿ ðåñïóáëèêàíûí, õöñóñèëÿ Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-èí ÿðàçèñè àðäûúûë îëàðàã ÿñàñÿí Åðìÿíèñòàíûí õåéðèíÿ èòèðèëìèøäè. Çàãàôãàçèéà ÌÈÊ-íèí ÕÑÔÑÐ òÿðêèáèíäÿ îëàí ðåñïóáëèêàëàðûí áÿçè ãÿçàëàðûíäà òîðïàã âÿ ìåøÿ ìöáàùèñÿëÿðèíÿ äàèð 18 ôåâðàë 1929 èë òàðèõëè ãÿðàðûíà ÿñàñÿí, ùÿìèí èë íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-èí Øÿðóð ãÿçàñûíûí Ãóðäãóëàã, Õà÷ûã, Ùîðîäèç, Íàõ÷ûâàí ãÿçàñûíûí Øàùáóç íàùèéÿñèíèí Îüáèí, Àüõà÷, Àëàìàëû, Èòãûðàí, ñóëòàíáÿé êÿíäëÿðè, Îðäóáàä ãÿçàñûíûí Ãîð÷åâàí êÿíäè, ùàáåëÿ Êèëèäêÿíäè òîðïàãëàðûíûí áèð ùèññÿñè, Ãàçàõ ãÿçàñûíûí 45,72 êâ/êì (4572 ùà) ìåøÿ éåðëÿðè Åìÿíèñòàí ðåñïóáëèêàñûíà ãàòûëìûøäû. 1930 èëäÿ èñÿ ßëäÿðÿ, Ëÿùâàç, Àñòàçóð, Íöâÿäè âÿ ñ. éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè Åðìÿíèñòàíà âåðèëìèø âÿ ùÿìèí ÿðàçèäÿ Ìåùðè ðàéîíó éàðàäûëìûøäû. Áåëÿëèêëÿ, Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-èí 1926úû èëäÿ îëàí 5988 êâ. êèëîìåòð ÿðàçèñèíäÿí 658,4 êâ. êèëîìåòð ÿçÿëè òîðïàã ñàùÿñè ãîïàðûëàðàã Åðìÿíèñòàíà ãàòûëìàãëà, îíóí ÿðàçèñè 1933-úö èëèí ÿââÿëèíäÿ 5329,6 êâ. êèëîìåòðÿ åíäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð 1934–1935 èëëÿðÿ ãÿäÿð íÿøð îëóíìóø ñòàòèñòèê ìàòåðèàëëàðäà ÿêñ îëóíìóøäóñà, ñîíðàëàð ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíèí ãîíøó ðåñïóáëèêàëàðëà, èëê íþâáÿäÿ Åðìÿíèñòàíà «áÿõøèø» àêòû ÿêñÿð ðÿñìè ìÿëóìàòëàðäà þç ÿêñèíè òàïìàéûá, ùÿòòà ñîíðàëàð ñöíè ñóðÿòäÿ ñàõòàëàøäûðûëûá. 1926 èë ñòàòèñòèê êöëëèééàòûíûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÿðàçèñè 85968 êâ. êì î úöìëÿäÿí Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-íèí ÿðàçèñè 5988 êâ/êì ÄÃÌÂèíÿ ÿðàçèñè 5988 êâ/êì ÄÃÌÂ-èí ÿðàçèñè 4161 êâ/êì îëäóüó ýþñòÿðèëèð. 1926–1932 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ èëÿ ÿðàçèñèíèí èòèðèëìÿñèíèí ùåñàáëàíìàñûíû íÿçÿðÿ àëàí 1935 èë ñòàòèñòèê êöëëèééàòûíäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí ÿðàçèñè 85193,8 êâ/êì éÿíè 1926 èëäÿêèíäÿí 774,2 êâ/êì àç, î úöìëÿäÿí Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-è ÿðàçèñè 5329,9 êâ/êì éÿíè 1926 èëäÿêèíäÿí 658,4 êâ/êì àç, ÄÃÌÂ-èí ÿðàçèñè 4431,7 êâ/êì éÿíè 1926-úû èëäÿêèíäÿí 270,7 êâ/êì ÷îõ îëìàñû ýþñòÿðèëìèøäèð. Òÿáèè êè, ÄÃÌÂíèí ÿðàçèñè âèëàéÿòëÿ ãîíøó îëàí ðàéîíëàðûí ùåñàáûíà àðòûðûëìûøäû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áó ðÿñìè ìÿëóìàòëàðà áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè ñòàòèñòèêà èäàðÿñè àðäûúûë îëàðàã íÿøð åòäèðäèéè êöëëèééàòëàðäà áèð ãàéäà îëàðàã, 1913-úö èëäÿí (?) Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñèíèí 86,6 ìèí êâ/êì Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-íèí 5,5 ìèí êâ/êì, ÄÃÌÂ-èí 4,4 ìèí êâ/êì îëìàñûíû èñðàðëà òÿãäèì åäèð. Éÿãèí áó ìþòÿáÿð èäàðÿ þç ìÿëóìàòëàðûíà éåíèäÿí áàõûá, ëàçûìè äöçÿëèøëÿð åäÿúÿêäèð. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èãòèñàäè ñèéàñÿòè îëäóãúà ìöðÿêêÿá âÿ òÿçàäëû èñòèãàìÿòëÿðäÿ àïàðûëìûøäû. Áóðàäà ýåðèäÿ ãàëìûø êÿíäëÿ éàíàøû äöíéà øþùðÿòè îëàí, èðè ñÿíàéå ìÿðêÿçè Áàêû íåôò ñÿíàéåñè ñàéÿñèíäÿ éöêñÿê èãòèñàäè ïîòåíñèàëà ìàëèê èäè. Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí íåôòÿ îëàí éöêñÿê òÿëÿáàòû íÿèíêè Áàêû

1920-úè èëäÿí 1927-úè èëèí 28 ìàéûíàäÿê Àçíåôòÿ 5,% ìèëéîí ãûçûë ìàíàò áóðàõûëèûøäû, ÿâÿçèíäÿ èñ ÿáó ìöääÿòäÿ 380 ìèëéîí ìàíàòëûã íåôò ìÿùñóëó àëûíìûøäû. Áó èñÿ ãîéóëàí ìÿñàðèôäÿí 76 äÿôÿ ÷îõ èäè. Àçÿðáàéúàí íåôòè ÑÑÐÈ-íèí âàëéóòà ôîíäóíóí éàðàíìàñûíäà äà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. ÑÑÐÈíèí íåôò ìÿùñóëëàðûíûí èõðàúûíäà Àçÿðáàéúàíûí õöñóñè ÷ÿêèñè 1923-24-úö èëäÿ 78,6 ôàèç, 1924-25-úè èëäÿ 69,6 ôàèç, 192526-úû èëäÿ 27 ôàèç, 1926-27-úè èëäÿ 75,9 ôàèç îëìóøäó. Úÿìèééÿòèí èúòèìàè-èãòèñàäè, ìàääè ùÿéàòûíûí îáéåêòèâ òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí éåíèëÿøäèðèëìÿñè çÿðóðÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, 1925-úè èëèí äåêàáðûíäà ÖÊ(á)Ï XIV ãóðóëòàéû ÑÑÐÈ-äÿ ñÿíàéåëÿøäèðìÿ

äà «ãàðà ãûçûë» ÷ûõàðûëìàñû ñöðÿòèíèí àðòûðûëìàñûíäà äàùà ÷îõ ìàðãàëû èäè. Ñîâåò Èòòèôàãûíäà õàëã òÿñÿððöôàòûíû ïëàíëàøäûðìà êàïèòàëèñò þëêÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, äþâëÿòèí ðåñïóáëèêà, ðåýèîí âÿ ðàéîíëàðäà èãòèñàäè èíêèøàôû òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ, îíó íÿçàðÿòäÿ ñàõëàíìàñûíà èìêàí âåðäè. Îäóð êè, Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåëÿøäèðìÿ Êîìèññèéàñûíûí íÿçÿðäÿ òóòäóüó ãÿçàëàðûí ñÿíàéåëÿøäèðèëìÿñè ìÿùäóä âÿ ëÿíý ýåäèäè. Ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíäà ðåñïóáëèêàíûí ìÿðêÿçè èëÿ ðàéîíëàðû àðàñûíäà ÿíÿíÿâè óéüóíñóçëóã ãàëìàãäà èäè. Î äþâðäÿ ðåñïóáëèêàíû Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìàðàãëàðûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, «òÿñÿððöôàò ìöñòÿãèëëèéè» õÿòòè öçðÿ èíêèøàô åòäèðÿê úÿùäè ìèëëÿò÷èëèê òÿçàùöðö êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëäè.

Ñàáóí÷ó ñòàíñèéàñûíäàí íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí ýþðöíöøö. Áàêû. 1930

íåôò ñÿíàéåñèíè íÿçÿðÿ àëìàã, ùÿòòà îíó þç èíùèñàðûíà àëìàãäàí áåëÿ ÷ÿêèíìèðäè. Éåíè èãòèñàäè ñèéàñÿò øÿðàèòèíäÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí èäàðÿ îëóíìàñûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäðäè. ÀÊ(á)Ï ÌÊ-íûí âÿ Àçÿðáàéúàí ÕÊÑíèí ãÿðàðûíà ìöâàôèã îëàðàã 1921-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà «Àçíåôòêîì» ìöñòÿãèë «Àçíåôò» òðåñòèíÿ ÷åâðèëÿðÿê òÿñÿððöôàò ùåñàáûíà êå÷äè. Åéíè çàìàíäà Ìÿðêÿçè Ùþêóìÿò Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí «ñóâåðåí» ðåñïóáëèêàñûíûí ìàðàãëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàäàí áöòöí íåôò èøèíè òàìàìèëÿ þç ÿëèíäÿ úÿìëÿøäèðäè. Àçÿðíåôòèí Àçÿðáàéúàí ÕÒØ-íèí òÿðêèáèíäÿí ÷ûõàðûëûá, ÐÑÔÑÐ ÖÕÒØ-éÿ âåðèëìÿñè áóíà õèäìÿò åäèðäè. Ñîâåò Ðóñèéàñû þç ìÿíàôåéè íàìèíÿ Àçÿðáàéúàí íåôò ñÿíàéåñèíèí áÿðïà âÿ èíêèøàôûíà õöñóñè ãàéüû ýþñòÿðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû. ÐÑÔÑÐ ÖÕÒØ-ñè 1921 èëèí íîéàáðûíäà íåôò ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíÿ 600 ìèëéîí ìàíàò ùÿúìèíäÿ äþâðèééÿ âÿñàèòè àéðûëûð. Â.È.Ëåíèíèí ýþñòÿðèøè èëÿ íåôò ðÿùáÿðëÿðè úèääè ùåñàáàò àïàðûðäû, Ðóñèéà Áàêûéà íÿ âåðèð? Âÿ îíäàí íÿ àëûð? Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ

õÿòòèíè ýþòöðäö. Àçÿðáàéúàíûí ñÿíàéåëÿøäèðèëìÿñèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüó îíäàí èáàðÿò èäè êè, áóðàäà îíóí ÿñàñ âÿ àïàðûúû ñàùÿñè, òàðèõÿí éàðàíìûø âÿ èíêèøàô åòìèø íåôò ñÿíàéåñè èäè. Áó ÿñàñäà ýöúëö ñÿíàéå ïîòåíñèàëû îëàí Àçÿðáàéúàíäà ñîñèàëèñò ñÿíàéåëÿøäèðèëìÿñèíèí áàøëàíüûúûíäà èúòèìàèëÿøäèðèëìèø ñåêòîðóí õöñóñè ÷ÿêèñè áöòöí þëêÿäÿ îëäóüóíäàí éöêñÿê èäè. Áåëÿ êè, 1925-úè èëäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëóíäà äþâëÿò âÿ êîîïåðàòèâ ìöÿññèñÿëÿðèíèí ìÿùñóëó èòòèôàã öçðÿ 8 ôàèç òÿøêèë åòäèéè ùàëäà, Àçÿðáàéúàíäà áó ðÿãÿì 99,1 ôàèç òÿøêèë åäèðäè. 1926-úû èë ôåâðàëûí 3-äÿ Ã.Ìóñàáÿéîâ (ñÿäð), Ù.Ñóëòàíîâ, Ä.Áöíéàäçàäÿ âÿ áàøãëàðûíäàí èáàðÿò ðåñïóáëèêàíûí ñÿíàéåëÿøäèðèëìÿñè Êîìèññèéàñû éàðàäûëäû. Êîìèññèéàíûí ùàçûðëàäûüû ïëàíäà, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, íåôò ñÿíàéåñèíèí ýÿëÿúÿêäÿ äàùà ýöúëö èíêèøàôû âÿ òåõíèêè úÿùÿòäÿí éåíèäÿí ãóðóëìàñûííû áàøà ÷àòäûðûëìàñû, åÿëÿúÿ äÿ éåíè òîõóúóëóã, êèìéà âÿ ñÿíàéåíèí áàøãà ñàùÿëÿðè öçðÿ éåíè ìöÿññèñÿëÿðèí òèêèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëäó. ßñàñ ñÿðÿíúàìâåðÿí Ìÿðêÿç âÿ Àçÿðáàéúàí-

Ùÿääèíäÿí àðòûã ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ, éåðëÿðäÿ òÿøÿááöñêàðëûüà òÿçéèã, äèðåêòèâ àìèðëèê, äþâëÿò îðãàíëàðû âÿ ïàðòèéà òÿøêèëàòëàðûíà, õöñóñèëÿ ïàðòèéà ðÿùáÿðëèéèíäÿ Ñòàëèíèí «öñëóáó» öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. ÀÊ(á)Ï VIII ãóðóëòàéû (1927 èë íîéàáð) áèðèíúè íþâáÿäÿ Àçÿðáàéúàíûí òàì èíêèøàôûíû éîõ, Ìÿðêÿçèí ôàêòèêè îëàðàã îíà äèãòÿ åòäèéè ÿí öìäÿ èøè – éàëíûç íåôòèí âÿ Èòòèôàã ö÷öí ãèéìÿòëè õàììàë îëàí ïàìáûüûí ìàêñèìóì èñòåùñàëûíû «áþéöê äþâëÿò âÿçèôÿñè» êèìè ãÿðàðëàøäûðìûøäû. Ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè áåøèëëèêëÿð äþâðöíäÿ ïëàíëàøäûðìàíûí íåãàòèâ úÿùÿòëÿðèíÿ, èíçèáàòè-àìèðëèê ñèñòåìèíèí òþðÿòäèéè ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã Àçÿðáàéúàíûí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôûíäà, ìÿäÿíèééÿòèíèí éöêñÿëèøèíäÿ, åëìè-òåõíèêè ïîòåíñèàëûí òÿðÿããèñèíäÿ êþêëö òàðèõè óüóðëàð ÿëäÿ åäèëìèøäè. 1928–1941 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà 63-äÿê (èðè äþâëÿò ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè èøÿ äöøìöø, ñÿíàéå îáéåêòëÿðèíèí éåðëÿøäèðèëìÿñè úîüðàôèéàñû àç äà îëñà, ýåíèøëÿíìÿéÿ áàøëàìûø, èñòåùñàëûí éåíè ñàùÿëÿðè – ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ñÿíàéåñè éàðàíìûø, êèìéà ñÿíàéå333

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñè ìöÿññèñÿëÿðè òèêèëìèø, åëåêòðèêëÿøäèðìÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, éöíýöë ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí ùÿúìè àðòìûøäû. Àçÿðáàéúàí èêèíúè áåøèëëèéèí ñîíóíäà öìóìèòòèôàã ìèãéàñûíäà éåíè òåõíèêà ÿñàñûíäà ãóðóëìóø ýöúëö ñÿíàéñåñè îëàí ðåñïóáëèêà èäè. Áó äþâðäÿ îíóí õàëã òÿñÿððöôàòûíäà ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí õöñóñ ÷ÿêèñè 91,7 ôàèç òÿøêèë åäèðäè. Àçÿðáàéúàí ñÿíàéå ðåñïóáëèêàñû êèìè, ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàð àðàñûíäà ãàáàãúûë éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóðäó. Î äþâðäÿ ÑÑÐÈ-äÿ ÿðàçè öçðÿ 9-úó éåðè, ÿùàëèíèí ñàéûíà ýþðÿ 7-úè éåðè òóòàí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ íåôò èñòåùñàëûíäà áèðèíúè, ñÿíàéåíèí öìóìè ìÿùñóë áóðàõûëûøû âÿ åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåùñàëûí-

êàíàëûíûí ÷ÿêèëèøèíèí òÿøÿááöñêàðëàðû Ãóáà ðàéîíó êîëõîç÷óëàðû îëìóø, îíëàðà Ãóñàð, Õà÷ìàç, Äÿâÿ÷è âÿ ðåñïóáëèêàíûí äèýÿð ðàéîíëàðûíûí êîëõîç÷óëàðû, ùÿì÷èíèí ôÿùëÿ ñèíôè êþìÿê åòìèøäè. Úÿìèñè àëòû àé ÿðçèíäÿ, îëäóãúà ãûñà ìöääÿòäÿ êîëõîç÷óëàðûí ãöââÿñè âÿ ôÿùëÿ ñèíôèíèí êþìÿéèëÿ 1940 èëèí àïðåëèíäÿ êàíàëûí (108,8 êì óçóíëóüóíäà îëàí áèðèíúè íþâáÿñèíèí ÷ÿêèëèøè áàøà ÷àòäûðûëäû âÿ 67 ìèí ùåêòàð ñàùÿíè ñóâàðìàã èìêàíû éàðàíäû. Ðåñïóáëèêàíûí äèýÿð ðàéîíëàðûíäà äà êîëõîç÷óëàð ñóâàðìà àðõëàðûíûí òèêèíòèñèíÿ áàøëàäûëàð. Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äà, Ãàçàõ ðàéîíóíäà éåðëè çÿùìÿòêåøëÿðèí

äà èòòèôàãäà ö÷öíúö (ÐÑÔÑÐ âÿ Óêðàéíà ÑÑÐ-äÿí ñîíðà) ìåòàë åìàëû âÿ ìàøûíãàéûðìàäà äþðäöíúö éåðäÿ èäè. 1937 èëäÿ ÑÑÐÈ-äÿ îðòà ùåñàáëà ùÿð íÿôÿðÿ 215 êèëîâàò-ñààò åëåêòðèê åíåðæèñè, ÐÑÔÑÐ-äÿ 217 êèëîâàò-ñààò, Óêðàéíàäà 302, Àçÿðáàéúàíäà èñÿ 433 êèëîâàò-ñààò äöøöðäö. Ùÿð íÿôÿðÿ äöøÿí åëåêòðèê åíåðæèñèíèí ìèãäàðûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà áèðèíúè éåðè òóòóðäó. Àçÿðáàéúàí êÿíäè 20-30-úó èëëÿðäÿ, êîëëåêòèâëÿøäèðìÿíèí ÿí àìàíñûç äþâðöíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Èíçèáàòè-àìèðëèê ìåòîäó èëÿ éóõàðûäàí, çîðàêûëûãëà êå÷èðèëÿí êîëëåêòèâëÿøäèðìÿ íÿòèúÿñèíäÿ, àðòûã 1940 èëäÿ êÿíäëè òÿñÿððöôàòëàðûíûí 99 ôàèçè, ÿêèí ñàùÿëÿðèíèí 100 ôàèçè èúòèìàèëÿøäèðèëäè. 1940 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà 3429 êîëõîç, 50 ñîâõîç ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû 99 ôàèç ñîñèàëèñò ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñÿðÿíúàìûíà êå÷ìèøäè. 1939 èëèí îêòéàáðûíäà ðåñïóáëèêàíûí øèìàëè-øÿðã ùèññÿñèíäÿ Ñàìóð-Äÿâÿ÷è àðõûíûí òèêèëìÿéÿ áàøëàìàñû, êÿíä òÿñÿððöôàòû çÿùìÿòêåøëÿðèíèí ùÿéòàíûäà áþéöê ùàäèñÿ îëäó. Êàíàòûí òèêèíòèñèíäÿ îòóç ìèí êîëõîç÷ó èøòèðàê åäèðäè. Áþéöê ùèäðîòåõíèêè òèêèíòè îëàí Ñàìóð-Äÿâÿ÷è

ñÿéèëÿ àðõëàð ãàçûëäû. Áó èñÿ ÿêèí ñàùÿñèíè õåéëè ýåíèøëÿíäèðìÿê øÿðàèòèíè éàðàäûðäû. 1940 èëäÿ ñóâàðûëàí ÿêèí ñàùÿñè 1124 ìèí ùåêòàðà ÷àòäû. Ö÷öíúö áåøèëëèêäÿ ðåñïóáëèêàäà ÷àé âÿ ñèòðóñ òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôûíà úèääè ôèêèð âåðèëèðäè. Áó áèòêèëÿðèí éåòèøäèðèëäèéè ÿñàñ ìÿðêÿçëÿð Ëÿíêÿðàí, Ìàñàëëû, Çàãàòàëà, Áàëàêÿí âÿ Ãàçàõ ðàéîíëàðû èäè. Àçÿðáàéúàí ÕÊØ âÿ Àçÿðáàéúàí Ê(á)Ï ÌÊ-ñèíèí 1938 èë àâãóñòóí 15 âÿ 16-äà «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-äÿ ñèòðóñ áèòêèëÿðèíèí èíêèøàôû öçðÿ òÿäáèðëÿð ùàããûíäà», «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ åâêàëèïò áèòêèëÿðèíèí èíêèøàôû öçðÿ òÿäáèðëÿð ùàããûíäà» ãÿðàðëàðû ãÿáóë åäèëäè. Áó ãÿðàðàëàð ðåñïóáëèêàäà ñóáòðîïèêàíûôí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû. Ïàðòèéà âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàð áó ãÿðàðëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ýåíèø ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûëàð. 1939 èëäÿ àðòûã ÷àé êîëõîçëàðû âÿ ñîâõîçëàðû þëêÿéÿ 123 òîí éàøûë ÷àé éàðïàüû âåðäè. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí íåôò âÿ ïàìáûãëà éàíàøû òÿäðèúÿí ÑÑÐÈ-íèí ñèòðóñ áèòêèëÿðè áàçàñûíà ÷åâðèëäè. «Ñîñèàëèçì» àäëàíäûðûëàí éåíè úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñû ïðîñåñèíäÿ úèääè ñèéàñè âÿ èãòèñàäè éåíèëèêëÿð ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñèíèí ñàéûíäà âÿ ìèëëè òÿðêèáèíäÿ, îíóí ñîñèàë ñòðóêòóðóíäà êþêëö

334

äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäè. 1926–1939 èëëÿð àðàñûíäà ðåñïóáëèêàíûí ÿùàëèñè 2313,7 ìèí íÿôÿðäÿí 3205,1 ìèí íÿôÿðäÿí âÿ éàõóä 891,4 ìèí àðòìûøäû. Àçÿðáàéúàíûí Èòòèôàãäà ÿùàëèñè íèñáÿòÿí ñûõ âÿ òÿáèè àðòûìû éöêñÿê îëàí, áó ÿñàñäà äà êèôàéÿò ãÿäÿð ÿìÿê åùòèéàòûíà ìàëèê îëàí ðåñóïáëèêà îëñà äà, îíóí ÿùàëèñèíèí àðòûì ìÿíáÿéè ÿñàñûíäà êÿíàð ðåñïóáëèêàëàðäàí ýÿëèá áóðàäà ìÿñêóíëàøàí ìèëëÿòëÿð, õöñóñèëÿ ðóñëàð îëìóøäó. Áåëÿ êè, ùÿìèí èëëÿðäÿ àçÿðáàéàíëûëàðûí êÿìèééÿò àðòûìûíà áàõìàéàðàã ðåñïóáëèêà ÿùàëèñè òÿðêèáèíäÿ îíëàðûí ôàèçè 63,5äÿí 58,4-ÿ, ðóñëàðûí ôàèçè èñÿ 9,5-äÿí 16,%-ÿ ãàëõìûøäû. Áöòþâëöêäÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíäà, ÿñàñÿí ñÿíàéåñëÿøäèðìÿ âÿ éåíèäÿíãóðìà ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí àðòûìû äàùà èíòåíñèâ îëìóøäóð. Áåëÿ êè, ÿýÿð Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñè 1926 èëäÿí 1939-úó èëÿ ãÿäÿð öìóìÿí 38,?% àðòìûøäûñà, øÿùÿð âÿ øÿùÿð òèïëè ãÿñÿáÿëÿðèí ÿùàëèñè åéíè äþâð ÿðçèíäÿ 78,7% àðòìûøäûð. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã 1926 èëäÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí öìóìè ñàéûíûí 28%-íè, 1939 èëäÿ èñÿ 36%-íÿ áÿðàáÿð îëìóøäóð. 1926 èëäÿí 1939 èëÿäÿê Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí ñàéû 18-äÿí 25-äÿê àðòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí àðòìàñû âÿ îíóí òÿðêèáèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð Áàêû øÿùÿðè ÿùàëèñèíèí òèìñàëûíäà þçöíö äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðìèøäè. Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè ìÿðêÿçè êèìè ýöúëö èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè êå÷èðÿí Áàêûäà ÿùàëèíèí ñöðÿòëè àðòûìû õöñóñèëÿ þçöíö ýþñòÿðèðäè. 1926-úû èëäÿ Áàêûäà ÿùàëè 1913-úö èëÿ íèñáÿòÿí 36 ôàèç àðòìûøäû. 1926-úû èëäÿ 453,3 ìèí ÿùàëèñè îëàí Áàêûäà ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿð ÿùàëèñèíèí 73 ôàèçè úÿìëÿøìèøäèð. Áóðàäà éàøàéàíëàðûí ñàéû Òèôëèñ, Èðÿâàí, áàòóì, Ëåíèíàêàí, Ãîðè øÿùÿðëÿðèíèí ÿùàëèñèíèí úÿìè ñàéûíäàí ÷îõ èäè. Áàêû ÿùàëèñèíèí ñöðÿòëè àðòûìû ñîíðàëàð äà äàâàì åäÿðÿê 1939-úó èëäÿ 791,2 ìèíÿ ÷àòûð. Áó âàõò Áàêû þç ÿùàëèñèíèí ñàéûíà ýþðÿ Èòòèôàãäà ìîñêâà âÿ Ëåíèíãðàääàí ñîíðà ö÷öíúö éåðäÿ äóðóðäó. Þç úîüðàôè, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ìþâãåéèíÿ ýþðÿ áèð ÷îõ ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí Áàêû øÿùÿðè ÿùàëèñèíèí ñàé àðòûìû, îíóí ìèëëè òÿðêèáèíäÿ äÿéèøèêëèêëÿð ÷îõ çèääèééÿòëè âÿ ìöÿììàëû îëìóøäóð. Ìÿëóìäóð êè, èøüàë îëóíìóø áó âÿ éà äèýÿð þëêÿäÿ õöñóñèëÿ îíóí ìÿðêÿçèíäÿ ìèëëè äèð÷ÿëèøÿ, ìöñòÿãèë èíêèøàô éîëóíà êå÷ìÿê âÿ òÿáèè îëàðàã ìöñòÿãèë ìèëëè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äþâëÿò ãóðóëóøóíóí éàðàíìàñûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ ôîðìàëàðûíäàí áèðè, áÿëêÿ äÿ ÿí òÿñèðëèñè, ùÿìèí ÿðàçèäÿ ùàêèì ìèëëÿòëÿðèí, åëÿúÿ äÿ éåðëè ìèëëÿòÿ ãàðøû äóðàúàã ìèëëÿòëÿðèí éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ ùÿð ñàùÿäÿ îíëàðà öñòöíëöê âåðèëìÿñè îëìóøäó. Òÿñàäöôè äåéèëäè êè, 1913-úö èëäÿ Áàêû âÿ îíóí ìÿäÿí-çàâîä ðàéîíëàðûíäà àçÿðáàéúàíëûëàð (Úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàðëà áèðëèêäÿ) ÿùàëèíèí 35,3 ôàèçèíè òÿøêèë åäèðäè. Áåëÿ ìöíàñèáÿò Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ äÿ õöñóñèëÿ îíóí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿ äàâàì åòäèðèëìèøäè. Áåëÿ êè, 1926úû èëäÿí 1939-úó èëÿäÿê Áàêû ÿùàëèñè òÿðêèáèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ôàèçè 30,5-äÿí 30,4-ÿ, äèýÿð ìèëëÿòëÿðèí ôàèçè 34,3-äÿí 20,4-ÿ äöøäöéö ùàëäà, ðóñëàðûí ôàèçè 35,2-äÿí 44,4-ÿ ãàëõìûøäû. Áåëÿ âÿçèééÿò äèýÿð ðåñïóáëèêàëàðëà ìöãàéèñÿäÿ áÿíçÿðè íàäèð îëàí ùàëëàðäàí èäè. Áó Ñîâåò ùà-

– 64,5 ôàèç. Àçÿðáàéúàíäà õàëã òÿñÿððöôàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðè öçðÿ ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ñàéû 1922-úè èëäÿêè 121 ìèí íÿôÿðäÿí 1940-úû èëäÿ 486 ìèí íÿôÿðÿ, î úöìëÿäÿí ôÿùëÿëÿðèí ñàéû 97 ìèí íÿôÿðäÿí 322 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäû. Ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèñèíèí òÿðêèáèíäÿ ôÿùëÿëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè 1939-úó èëäÿ 1926-úû èëäÿêè 19,6 ôàèçÿ ãàðøû 25,1 ôàèç îëìóøäó. Ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ñàéûíûí äþðä äÿôÿ àðòìàñûíà áàõìàéàðàã, îíóí òÿðêèáèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí öìóìè ÷ÿêèñè íÿèíêè àðòìûø, ÿêñèíÿ úèääè õåéëè àçàëìûøäû. Áåëÿ êè, àçÿðáàéúàíëûëàð 1926úû èëäÿ ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí òÿðêèáèíäÿ 36,7 ôàèç èäèñÿ, 1939-úó èëäÿ áó ðÿãÿì 27,9-à åíìèøäè. Ùàëáóêè, åéíè çàìàíäà ðóñëàðûí ôàèçè 28,4 ôàèçäÿí 43,6 ôàèçÿ ãàëõìûøäû. Áó îíóíëà áàüëû èäè êè, ðåñ-

Ìÿòáóàò ñàðàéû. Áàêû. 1935. Ìåìàð Ñ.Ïåí

êèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà âÿ õöñóñèëÿ îíóí ïàéòàõòûíäà ðóñëàðûí ìÿñêóíëàøäûðûëìàñû, éåðëè ÿùàëèíèí èñÿ áó âÿ éà äèýÿð òÿäáèðëÿðäÿ èúòèìàè-ñèéàñè ôÿàëèééÿòäÿí ñûõûøäûðûëìàñû ìÿãñÿäéþíëö èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëàí ìèëëè ñèéàñÿòëÿ áàüëû èäè. Ñîñèàëèñò ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöë òàïìàñû ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñîñèàë ñòðóêòóðóíóí éåíèäÿí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÿùàëèñèíèí ñîñèàë ñòðóêòóðóíóí äÿéèøìÿñèíèí öìóìè ìÿíçÿðÿñè àøàüûäàêû êèìè èäè, ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàð 1926 èëäÿ 26,7 1939 èëäÿ – 41,7 ôàèç èäè, êîëõîç÷ó êÿíäëèëÿð âÿ êîîïåðàòèâëÿøìèø êóñòàðëàð, óéüóí îëàðàã – 0,6 ôàèç – 54,2 ôàèç, òÿê òÿñÿððöôàò÷û êÿíäëèëÿð (ãîë÷îìàãëàðñûç) âÿ êîîïåðàòèâëÿøìèø çÿùìÿòêåøëÿð – êóñòàðëàð âÿ ñÿíÿòêàðëàð

ïóáëèêàäà ôÿùëÿ ñèíôèíèí ÿñàñ àðòûì ìÿíáÿéè Èòòèôàãûí äèýÿð ðåýèîíëàðûíäàí ýÿëÿíëÿð âÿ ÿñàñÿí àçÿðáàéúàíëû îëìàéàí øÿùÿð ÿùàëèñè èäè. Àçÿðáàéúàí êÿíäëèëÿðèíäÿí èø÷è ãöââÿñèíèí úÿëá åäèëìÿñè òÿøêèë îëóíìóðäó. Àçÿðíåôòäÿ, ñÿíàéå âÿ äèýÿð èäàðÿ àïàðàòûíà ñÿïÿëÿíìèø øîâèíèñò ÿùâàëè-ðóùèééÿëè àéðû-àéðû ïàðòèéà âÿ ñîâåò «ñóïåðáåéíÿëìèëÿë÷è» ìÿìóðëàðû ÿñëèíäÿ áó ïðîñåñèí ãàðøûñûíû ñöíè âàñèòÿëÿðëÿ àëûðäûëàð. Àçÿðáàéúàí êÿíäëèëÿðèíèí äÿ ñèìàñûíäà íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿéèøèêëèêëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóðäó âÿ áó êÿíäèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû êè÷èê êÿíäëè òÿñÿððöôàòëàðûíûí èðè êîëëåêòèâ òÿñÿððöôàòûíäà áèðëÿøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñè èäè. Êîëõîç÷óëàðûí ñàéû 1928 èëäÿêè 8 ìèí íÿôÿðÿ ãàðøû 1940 èëäÿ 1719903 íÿôÿð îëìóøäóð. Êÿíä ÿùàëèñèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè

êîëõîç÷óëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð, òÿê òÿñÿððöôàò÷û êÿíäëèëÿð èñÿ úÿìè 131,7 ìèí íÿôÿð èäè. Àçÿðáàéúàíûí êÿíä ÿùàëèñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè äÿ äÿéèøÿðÿê, ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí 72 ôàèçèíäÿí 64 ôàèçÿ åíìèøäè. Ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíäÿ ôÿùëÿ âÿ êÿíäëè ìöùèòèíäÿ ÷ûõàí éåíè çèéàëûëàð òÿáÿãÿñè ôîðìàëàøìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà ìöàñèð çèéàëûëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ èíêèøàôû ïðîñåñè ÷îõ ÷ÿòèí îëñà äà Àçÿðáàéúàí õàëãû 20 èë ÿðçèíäÿ þç ìÿäÿíè èíêèøàôûíäà ñû÷ðàéûø åòìèøäè. Áó ñû÷ðàéûø îíóí ìÿäÿíè ñèìàñûíû êþêöíäÿí äÿéèøÿðÿê ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèø, ìöàñèð ìÿäÿíèééÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ÷îõïðîôèëëè êàäðëàð íÿñëèíèí éàðàäûëìàñûíà øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Êå÷ìèøäÿí ìèðàñ ãàëàí êöòëÿâè ñàâàäñûçëûã âÿ ìèëëè çèéàëû êàäðëàðûí ãûòëûüû Àçÿðáàéúàí ñîâåò çèéàëûëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíûí çèääèééÿòëè ïðîñåñèíäÿ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð òþðÿòìèøäè. 1920 èëèí èéóëóíäà Àçÿðáàéúàíäà îëàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí ãåéääÿí êå÷èðèëìÿñè ðåñïóáëèêàäà àëè òåõíèêè òÿùñèëëè 505 íÿôÿð ìöòÿõÿññèñ îëäóüóíó àøêàðà ÷ûõàðìûøäû. Áóíëàðäàí 486 íÿôÿðèí ìöùÿíäèñ îëäóüó ìöÿééÿí åäèëäè. Îíëàðûí éàëíûç 3-ö ãàäûí èäè. 1941 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí õàëã òÿñÿððöôàòûíäà àðòûã 47,8 ìèí ìöòÿõÿññèñ ÷àëûøûðäû êè, áóíëàðûí äà 21592 íÿôÿð àëè òÿùñèëëè èäè. Îíëàðûí àðàñûíäà ñÿêêèç ìèí íÿôÿð àëè òÿùñèëëè àçÿðáàéúàíëû ìöòÿõÿññèñ âàð èäè. Ùÿìèí èë Àçÿðáàéúàíäà 6,% ìèí àëè òÿùñèëëè ìöùÿíäèñ, 1195 àãðîíîì, çîîòåõíèê âÿ áàéòàð ùÿêèìè, 3,4 ìèí ùÿêèì, 8096 ìöÿëëèì âÿ ìÿäÿíè-ìààðèô èø÷èñè âàð èäè. 1940 èëäÿ åëìè êàäðëàðûí ñàéû 1933 íÿôÿð èäè. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàíäà ñîñèàëèñò èãòèñàäèééàòûíûí éàðàäûëìàñû âÿ éåíè èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøóí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíäÿ ñîñèàë ñòðóêòóðäà êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè. Ôÿùëÿ ñèíôè, êîëõîç÷ó êÿíäëèëÿð âÿ ñîâåò çèéàëûëàðû òÿáÿãÿñè úÿìèééÿòèí ÿñàñ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðè êèìè òÿøÿêêöë òàïäû. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿí ìÿäÿíè ãóðóúóëóã ñàùÿñèíäÿ «êîììóíèñò èäåîëîýèéàñûíû» ðÿùáÿð òóòàí ìöùöì òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿéÿ áàøëàíäû. ßùàëèñèíèí úÿìè 9,3 ôàèçè ñàâàäëû îëàí Àçÿðáàéúàíäà ñàâàäñûçëûãäà ìöáàðèçÿ þí ïëàíà ÷ÿêèëäè. Áó ìöùöì ïðîáëåìèí ùÿëëèíäÿ éåíè-ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷ìÿê áèð ìÿãñÿä êèìè ãàðøûéà ãîéóëìóøäó. 1920 èëèí íîéàáðûíäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Ìààðèô Êîìèññàðëûüû éàíûíäà ÿëèôáà èñëàùàòû öçðÿ êîìèññèéà, 1922 èëèí ìàéûíäà ÿëèôáà ëàòûíëàøäûðûëìàñû èøèíè àïàðàí Òöðê 335

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ßëèôáàñû Äàèìè Êîìèòÿñè éàðàäûëäû. 1923 èëèí äåêàáðûíäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÕÊÑ-íèí ñÿäðè Ã.Ìóñàáÿéîâóí áàø÷ûëûüû èëÿ «ñàâàäñûçëûãëà ìöáàðèçÿ êîìèòÿñè» ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Áöòöí ÿùàëèéÿ ñàâàä þéðÿíìÿê áèð âÿçèôÿ îëàðàã òàïøûðûëäû. 1920–1927-úè èëëÿð ÿðçèíäÿ ñàâàäñûçëûüûíû ëÿüâ åòìèø 65607 íÿôÿð àçÿðáàéúàíëûäàí 53957 íÿôÿðè (82,2 ôàèç) éåíè, 11650 íÿôÿðè (17,8 ôàèç) èñÿ ÿñýè ÿëèôáàíû þéðÿíìÿêëÿ ñàâàäëàíìûøäû. 1929-úó èë éàíâàðûí 1-äÿí éåíè ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷èëìÿñè ãàíóíèëÿøäè. Ëàêèí, ëàòûí ÿëèôáàñû ñàéÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí óüóðëàðà áàõìàéàðàã, ñèéàñè ìÿãñÿäëÿð íàìèíÿ 1940 èë éàíâàðûí 1-äÿí Êèðèë ÿëèôáàñû èëÿ ÿâÿç åäèëäè. Ñàâàäñûçëûüûí ëÿüâè, èáòèäàè, îðòà òÿùñèëèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè áàçàñû ÿñàñûíäà, õàëã òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôûíäà ùÿëëåäèúè ïðîáåëì îëàí êàäð ùàçûðëûüûíû òÿìèí

ñèéàñÿòèìèç» àäëû ìÿêòóáóíäà éàçûðäû: «Çèéàëûëàð âÿ áóðæóàçèéàíûí íöìàéÿíäÿëÿðè ùÿáñ îëóíóð âÿ ýöëëÿëÿíèðäè, áóíëàð äåìÿê îëàð éàëíûç ìöÿñëìàíëàð èäèëÿð». Àçÿðáàéúàí çèéàëûðàðûíà ãàðøû äàâàì åäÿí òÿçéèã âÿ òÿãèáëÿðèí ÿí éöêñÿê ìÿðùÿëÿñè îëàí 1937–1938 èëëÿðèí ÿââÿëêèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ î èäè êè, áó äþâðäÿ Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíÿ ãÿäÿð àðòûã òàíûíìûø Ù.Úàâèä êèìè çèéàëûëàðëà éàíàøû, ÿñàñÿí Ñîâåò äþâðöíäÿ ïöõòÿëÿøìèø Ì.Ìöøôèã êèìè ýÿíú çèéàëûëàð äà ðåïðåññèéàëàðà ìÿðóç ãàëûðäûëàð. 20-30-úó èëëÿðèí ìöðÿêêÿá âÿ òÿçàäëû úÿùÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, î äþâðäÿ ìÿäÿíè ãóðóúóëóã ñàùÿñèíäÿ ìöùöì íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäè. Ìÿùç î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ îëàðàã äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò þçÿêëÿðè âÿ èíñòèòóòëàðû øÿáÿêÿñè éàðàäûëäû. 1923 èëäÿ

Àü øÿùÿðäÿ “Ãûðìûçû óëäóç” åëåêòðèê ñòàíñèéàñû. 1925

åäÿí îðòà èõòèñàñ âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðèí éàðàäûëìàñû âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè áó ïðîáëåìèí ùÿëëèíäÿ óüóðëó íÿòèúÿëÿð âåðäè. 1939 èëäÿ áöòöí ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñàâàäñûçëûüû 1926-úû èëäÿêè 18,1 ôàèçÿ ãàðøû 73,8 ôàèç òÿøêèë åäèðäè. 1940–41 òÿäðèñ èëèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí 3575 áöòöí öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáèíäÿ 653071 øàýèðä îõóéóðäó. Ùÿìèí èëäÿ 14,6 ìèí òÿëÿáÿíèí òÿùñèë àëäûüû 16 àëè ìÿêòÿá âÿ 17,4 ìèí øàýèðäèí îõóäóüó 91 îðòà èõòèñàñ òÿäðèñ ìöÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Èêèíúè áåøèëëèê âÿ ö÷öíúö áåøèëëèéèí èëê èëëÿðèíäÿ àëè âÿ îðòà èõòèñàñ òÿùñèëè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ 40 ìèíÿ éàõûí ìöòÿõÿññèñ ùàçûðëàíìûøäû. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè çèéàëûëàðûíà ãàðøû «êþùíÿ», «áóðæóàçèéà ìöòÿõÿññèñëÿðè» äàìüàñû èëÿ äèâàí òóòóëóðäó. Àçÿðáàéúàí ÕÒØ-íèí ñÿäðè Í.È.Ñîëîéîâ Â.È.Ëåíèíÿ ýþíäÿðäèéè «÷åâðèëèøäÿí ñîíðàêû èêè àéäà (ìàé-èéóí) Àçÿðáàéúàíäà áèçèì 336

«Àçÿðáàéúàíû Òÿäãèã âÿ Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòè», 1929 èëäÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿò Åëìè-òÿäãèãàò Èíñòèòóòó, 1932 èëäÿ Èíñòèòóòóí ÿñàñûíäà ÑÑÐÈ ÅÀ Çàãàôãàçèéà Ôèëèàëûíûí Àçÿðáàéúàí Øþáÿñè âÿ 1935 èëäÿ éàðàíàí ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëû ðåñïóáëèêàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà, õàëã òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôûíäà ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèëÿð. 1936 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíäà åëìè èø÷èëÿðèí öìóìè ñàéû 141 íÿôÿð îëäóüó ùàëäà, 1941-úè èëèí ÿââÿëÿðèíäÿ áóðàäà 400-ÿ éàõûí åëìè èø÷è, î úöìëÿäÿí 75 å.ä., ïðîô. âÿ åëìëÿð íàìèçÿäëÿðè ÷àëûøûðäû. Àçÿðáàéúàíäà ãàäûí ïðîáëåìè ìöðÿêêÿá, ñïåñèôèê øÿðàèòäÿ ùÿëë åäèëèðäè. Àçÿðáàéúàíëû ãàäûíëàðûí ãóðòóëóøó ñîâåò âÿ ïàðòèéà èø÷èëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ýèçëè ðÿãèáëÿðëÿ, ìöùàôèçÿêàð ãöââÿëÿðèí à÷ûã ìöãàâèìÿòè èëÿ ìöáàðèçÿäÿ ÿëäÿ åäèëèðäè. Êîììóíèñò ïàðòèéàñû ùÿð úöð ìàíåÿëÿðè äÿô åäÿðÿê, ãàäûí ìÿñÿëÿñèíè þçöíöí «ñîñèàëçèì

èäåéàëàðûíà» ñàäèã îëàí ôÿàë ãàäûí êàäðëàð éåòèøäèðìÿê âÿ òÿðáèéÿ åòìÿê äîêòðèíàñûíà óéüóí øÿêèëäÿ ùÿëëèíÿ ùÿð âÿúùëÿ íàèë îëóðäó. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ãàäûíëàðûí áÿøÿðè, ùöãóãè àçàä îëóíìàñû, îíëàðûí èúòèìàè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòà úÿëá åäèëìÿñè éîëóíäà ìöùöì àääûìëàð àòûëàðêÿí ãàäûí ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíäÿ, î úöìëÿäÿí ãàäûí ÿìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíäà òÿëÿñêÿíëèéÿ, ÿéèíòèëÿðÿ, áàéàüûúûëûüà éîë âåðèëèð, ÿíÿíÿâè äèíè ìÿíÿâèééàòëà øÿðòëÿøÿí, èñëàì ìÿäÿíèééÿòèíäÿí äîüàí ìèëëè õöñóñèééÿòëÿð, ÿñðëÿðäÿí ãàëìûø âÿ éàøàìàãäà îëàí àäÿò-ÿíÿíÿ, ìèëëè-ÿõëàãè èðñ íÿçÿðÿ àëûíìûðäû. Èñëàì äèíè Àçÿðáàéúàíäà ÷ÿòèí òàðèõè éîë êå÷ìèøäèð. Áó úÿùÿòäÿí 20-úè èëëÿð õöñóñè éåð òóòóð. Áó äþâð ùÿì Èñëàì äèíèíÿ ìöñáÿò ìöíàñèáÿòäÿ, ùÿì äÿ îíóí èíêàð âÿ áÿçÿí èñÿ òÿãèá åäèëìÿñèëÿ íÿçÿðè úÿëá åäèð. 20-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñîâåò ùàêèìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí, «òÿíòÿíÿ» èëÿ åëàí åäèëÿí âèúäàí âÿ äèí àçàäëûüû èøäÿ ùå÷ÿ åíäèðèëèðäè âÿ áó, ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ, ÿñëèíäÿ, õàëãû þç ìÿíÿâè êþêëÿðè âÿ ÿíÿíÿëÿðèíäÿí àéûðìàã úÿùäèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäè. Ëàêèí õàëãû þç ìÿíÿâè êþêëÿðèíäÿí àéûðìàã úÿùäè áàø òóòìàäû. Àçÿðáàéúàí õàëãû þçöíöí òàðèõèíÿ, ìÿíÿâèééàòûíà áàüëûëûüû ñàéÿñèíäÿ áó èëëÿðèí àüûð ñûíàüûíäàí ÷ûõà, «èäåëîæè» ìÿíýÿíÿñèíäÿí õèëàñ îëà áèëäè. ßçÿëäÿí çÿíýèí ÿáÿäè ÿíÿíÿ âÿ èðñÿ ìàëèê îëàí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè 2030-úó èëëÿðäÿ îëäóãúà ÷ÿòèí, çèääèééÿòëè áèð þìöð éàøàéàðàã éåíè èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøäà þç èíêèøàôûíû òàïìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà éåíè áÿäèè ìÿäÿíèééÿò ãóðóúóëóüó éîëëàðûíûí àõòàðûøû çàìàíû çÿíýèí ìèëëè ÿíÿíÿ âÿ éåíèëèêëÿð àðàñûíäàêû íèñáÿòäÿ úèääè ïðîáëåìëÿð ìåéäàíà ÷ûõàðàã, êÿñêèí ìöáàùèñÿ âÿ ìöçàêèðÿëÿð òþðÿäèðäè. Àíúàã áó ìöçàêèðÿëÿð àçàä, äåìîêðàòèê éîëëà ýåòìèðäè, ïàðòèéà òÿçéèã ýþñòÿðÿðÿê îíëàðû ìàðêñèñèò-ëåíèí÷è èäåéàëàðà òàáå ðóùóíäà ùÿëë åäèðäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð, ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò ñàùÿñèíäÿ íÿ éåíèëèê, ìöòÿðÿããè úÿùÿò âàð èäèñÿ, ùàìûñû Àçÿðáàéúàíäà äà þçöíÿ éîë à÷ûðäû. Àçÿðáàéúàí ùóìàíèòàð ìÿäÿíèééÿòèíèí ýþðêÿìëè, äÿéàíÿòëè õàäèìëÿðè ÷ÿòèí øÿðàèòäÿ ìèëëè èðñè ãîðóéóá ñàõëàìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Äåìîêðàòèê ìþâãåëÿðäÿ äàéàíìûø áèð ÷îõ éàçû÷ûëàð èúòèìàè-ìÿäÿíè áÿäèè òÿäáèðëÿðäÿ èøòèðàê åäÿðÿê ðåñïóáëèêàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíà ãîøóëóðäóëàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, À.Øàèã, É.Â.×ÿìÿíçÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèíëè, Í.Á.Âÿçèðîâ, Ù.Úàâèä, Ú.Úàááàðëû, Ì.Ñ.Îðäóáàäè, ß.Íÿçìè, Ò.Øàùáàçè, Á.À.Òàëûáëû âÿ áàøãàëàðû ìààðèô÷èëèê, ùóìàíèçì, òÿðÿããè èäåéàëàðûíû òÿáëèü åäÿðÿê, ýåðèëèê âÿ ìþâùóìàò÷ûëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûð, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà, ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò îðãàíëàðûíäà ÷àëûøûðäûëàð. Ýÿíú øàèðëÿð Ñ.Âóðüóí, Ñ.Ðöñòÿì, Ì.Ìöøôèã, Ð.Ðçà, Ì.Ðàùèì þç øåèðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôû óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ ÿìÿê÷èëÿðèí ôÿäàêàðëûãëàðûíû ÿêñ åòäèðèðäèëÿð. 1921 èëäÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Òÿáðèçäÿí Àçÿðáàéúàí ãàéûòäû. Àðòûã 1922úè èëäÿ ïàðòèéàíûí ãÿðàðû ÿñàñûíäà «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëûíûí íÿøðè áÿðïà åäèëäè. Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà áöòöí ìÿäÿíè èðñè ðîëóíó èíêàð åäÿí «ïðîëåòêóëò÷óëóã» õåéëè çèéàí âóð-

ðûíû èôøà åäÿðÿê ýþñòÿðèðäè êè, ÿñð ïðîëåòàð øàèðè Ñàáèðèí, õàëã øàèðëÿðè Âàãèô âÿ Çàêèðèí áÿäèè èðñè þéðÿíèëìÿñè âÿ õàãûí ìàëû îëìàëûäûð. Í.Íÿðèìàíîâ «Áÿçè éîëäàøëàðà úàâàá» ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûðäû: «Òöðê óøàãëàðû òÿêúÿ Ïóøêèíèí äåéèë, ùàáåëÿ Øåêñïèð âÿ Øèëëåðèí äÿ øåðëÿðèíè áèëìÿëèäèðëÿð. Àíúàã ùÿð ùàëäà éàëíûç îíäàí ñîíðà, î çàìàí êè, îíëàð ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ÿñë ïðîëåòàð, õàëã øàèðè Ñàáèð, Âàãèô, Çàêèð, Âèäàäèíèí áöòöí çÿùìè äþéöøêÿí øåðëÿðèíè áèëÿðëÿð». 1925-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà ðåñïóáëèêà ùþêóìÿòè Íèçàìè Ýÿíúÿâèéÿ àáèäÿ óúàëäûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Ïàðòèéà îðãàíëàðû âÿ Ñîâåò ùþêóìÿòè èëê ýöíëÿðäÿí éàðàäûúû òÿøêèëàòëàðûí, ÿäÿáèééàò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíè úèääè íÿçàðÿò àëòûíà àëìûøäû. Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè 1921 èëèí éàí-

Äþâëÿò òåàòðû éàðàäûëäû, èëê âàõòëàð îðàäà áöòöí Àçÿðáàéúàí, ðóñ âÿ åðìÿíè äðàì âÿ îïåðà êîëëåêòèâëÿðè úÿìëÿøìèøäè. 1918 èë ãàíëû ìàðò ùàäèñÿëÿðè çàìàíû åðìÿíè äàøíàêëàðû òÿðÿôèíäÿí éàíäûðûëìûø, Ù.Ç. Òàüûéåâ òåàòðû áèíàñûíûí áÿðïàñûíà áàøëàíäû. 1922 èëèí éàíâàðûíäà áÿðïà îëóíìóø Òàüûéåâ òåàòðûíûí áèíàñûíäà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Äðàì òåàòðûíûí òÿíòÿíÿëè à÷ûëûøû îëäó. À÷ûëûøäà Ì.Ô.Àõóíäîâóí «Ùàúû Ãàðà» êîìåäèéàñû ýþñòÿðèëäè. Äþâëÿò äðàì òåàòðûíûí Ì.ßëèéåâ, Ì.Äàâóäîâà, È.Ùèäàéÿòçàäÿ, À.Ãóðáàíîâ, Ñèäãè Ðóùóëëà, Ð.Òÿùìàñèá, Öëâè Ðÿúÿá, Ó.Ð.Øàõèõàøâèëè, À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, Ì.Ñÿíàíè êèìè õàëã è÷ÿðèñèíäÿ øþùðÿò ãàçàíìûø ýþðêÿìëè ñÿùíÿ óñòàëàðûíûí ñàéÿñèíäÿ òåàòð ñîâåò ñÿíÿòè èíêèøàô åòäèðèëèá éöêñÿê ïèëëÿéÿ ãàëäûðûëäû.

Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí èëê Ðÿéàñÿò ùåéÿòè (1945 èë). Ñîëäàí ñàüà (îòóðàíëàð): Ö.ß.Ùàúûáÿéîâ, Í.Ã.Éåñìàí, Ì.ß.Ìèðãàñûìîâ, àêàä. È.È.Ìåøøàíèíîâ, àêàä. Ä.Í.Ïðéàíèøíèêîâ, È.È.Øèðîêîãîðîâ, àêàä. Ä.Ñ.Áåëéàíêèí, ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí ìöõáèð öçâëÿðè Ì.À.Êàïåëéóøíèêîâ, Í.Í.Àíäðåéåâ, À.À.Ãðîññùåéì; (àéàã öñòÿ äóðàíëàð): É.Ìÿììÿäÿëèéåâ, Ñ.Â.Âÿêèëîâ, Ì.À.Èáðàùèìîâ, Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, ß.ß.ßëèçàäÿ, Ù.Í.Ùöñåéíîâ, Ñ.À.Äàäàøîâ, Ì.À.Ãàøãàé, Ì.ß.Òîï÷óáàøîâ, Ì.ß.Óñåéèíîâ, ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí áàçà âÿ ôèëèàëëàðûíûí åëìè êàòèáè Á.Í.Ìèòðåéêèí

äó. Èø î éåðÿ ÷àòìûøäû êè, Íèçàìè âÿ Ñàáèðèí àáèäÿëÿðèíèí óúàëäûëìàñûíû îíëàð «Ôÿùëÿ Èøèíÿ» õÿéàíÿò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà «ïðîëåòàð ìÿäÿíèééÿòè» èäåéàëàðûíûí éàéûëìàñûíà ãàðøû èëê ÷ûõàíëàðäàí îëàí Í.Íÿðèìàíîâ áþéöê äþâëÿò÷èëèê ôÿàëèééÿòèíÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíû äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàéûðäû. Î, áÿøÿðèééÿòèí éàðàòäûüû ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíè, ñèâèëèçàñèéàíûí íàèëèééÿòëÿðèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿðèíè éîðóëìàäàí îíà éèéÿëÿíìÿéÿ ÷àüûðûðäû. 1922-úè èëäÿ éàçäûüû «Áÿçè éîëäàøëàðà úàâàá» ìÿãàëÿñèíäÿ î, «ïðîëåòàð ìÿäÿíèééÿòè» èäåîëîãëà-

âàðûíäà Õàëã Ìààðèôè Êîìèññàðëûüû íÿçäèíäÿ òåàòð, ìóñèãè, òÿñâèðè èíúÿñÿíÿò âÿ ôîòîêèíî éàðûìøþáÿëÿðè îëàí õöñóñè èíúÿñÿíÿò øþáÿñè éàðàòäû âÿ èíúÿñÿíÿòëÿ áàüëû áöòöí èøëÿðÿ ðÿñìè ðÿùáÿðëèê åòìÿê ö÷öí èíúÿñÿíÿò øóðàñû òÿñèñ åäèëäè. Í.Íÿðèìàíîâ ðåñïóáëèêàäà êå÷èðèëÿí áèð ÷îõ ìÿäÿíè òÿäáèðëÿðèí òÿøÿááöñêàðû âÿ ðÿùáÿðè èäè. Áÿäèè, ìóñèãè âÿ òåàòð èäàðÿëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíäà Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ì.Ìàãîìàéåâ, ß.ßçèìçàäÿ, ß.Ùàãâåðäèéåâ âÿ äèýÿð èúòèìàè, äþâëÿò õàäèìëÿðè ôÿàë èøòèðàê åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí 1920 èë 18 ìàé òàðèõëè äåêðåòè èëÿ áöòöí õöñóñè èíúÿñÿíÿò èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðû ìèëëèëÿøäèðèëäè. Ìàéûëîâ òåàòðûíûí áàçàñûíäà

20-úè èëëÿðäÿ ìèëëè ìóñèãè èíúÿñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíûí ÿñàñëû áàçàñû éàðàäûëäû. Ðåñïóáëèêàäà ýåíèø õàëã êöòëÿñè àðàñûíäà õöñóñè ìóñèãè òÿùñèëè ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñûíäà Àçÿðáàéúàí ïåøÿêàð ìóñèãèíèí ÿñàñûíû ãîéàí Öçåéèð Ùàúûáÿéîâóí ìèñèëñèç õèäìÿòëÿðè îëìóøäó. Ùÿëÿ 1920úè èëèí ñåíòéàáðûíäà, ìààðèô êîìèññàðëûüûíûí íÿçäèíäÿ èíúÿñÿíÿò éàðäûì÷û øþáÿñè – ìóñèãè ñåêñèéàñûíûí ìöäèðè îëàðêÿí, Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ Ìóñèãè Àêàäåìèéàñûíûí âÿ õàëã êîíñåðâàòîðèéàñûíûí à÷ûëìàñû, ìóñèãè ìÿêòÿáèíèí áèíàñûíûí îíëàðà âåðèëìÿñè áàðÿäÿ Êîìèññàðëûüûí ðÿùáÿðëèéèíÿ éàçûëû ìöðàúèÿò åòìèøäè. Ëàêèí èõòèñàñëû ìóñèãè êàäðëàðûí êèôàéÿò ãÿäÿð îëìàäûüûíäàí Õàëã Ìààðèô 337

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Êîìèññàðëûüû èëê ìÿðùÿëÿäÿ «ýåíèø çÿùìÿòêåø ïðîëåòàð êöòëÿñèíèí ìóñèãè ñàâàäû» àëìàñû ìÿãñÿäèëÿ Áàêûíûí 8 ôÿùëÿ ðàéîíóíäà øþáÿñè îëàí âàùèä ìóñèãè òÿùñèë ìöÿññèñÿñè – Õàëã Êîíñåðâàòîðèéàñûíûí éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìÿëè îëìóøäó. Í.Íÿðèìàíîâóí “Áÿçè éîëäàøëàðà úàâàá” ìÿãàëÿñèíäÿí: "…Òöðê óøàãëàðû éàëíûç Ïóøêèíèí äåýèë, Øåêñïèðèí, Øèëëåðèí äÿ øåðëÿðèíè áèëìÿëèäèðëÿð, ôÿãÿò ùÿãèãè ôöãÿðà øàèðè äîüìà Ñàáèðèí ýóðóëòóëó øåðëÿðèíè áèëäèêäÿí ñîíðà! Õàëã øàèðëÿðè Âàãèôèí, Çàêèðèí, Âèäàäèíèí øåðëÿðèíè áèëÿíäÿí ñîíðà! Áó èñÿ òàìàìèëÿ Ìàðêñà ìöâàôèã îëàð. Î ñþçëÿð èø õàòèðÿñè ö÷öí äåéèëèðñÿ - îíäà ìöÿëëèôÿ òÿêëèô åäÿðäèì êè, òöðê äÿñòÿëÿðèíè àçàëòìàãäàíñà, þçö òöðê äèëèíè þéðÿíèá Ñàáèðèí ïåéüÿìáÿðëÿðÿ ëàéèã øåðëÿðèíÿ àøèíà îëàéäû, çèðà ìÿí òÿñäèã åäèðÿì êè, ðóñ ôöãÿðà ÿäÿáèééàòûíäà Ñàáèðèí ÿìÿëÿ âÿ êÿíäëè ñèíôèíèí ñàùèáêàðëàðäàí, ìöëêÿäàðëàðäàí ÷ÿêäèêëÿðè ÿçèééÿòè áó òþâð óñòàäàíÿ òÿñâèð åäÿí øàèð éîõäóð. Î øåðëÿðè èñÿ Ñàáèð èðòèúàíûí ÿí ãàòû èëëÿðèíäÿ éàçìûøäûð. Áþéëÿ èêÿí ìÿñóë èø÷èëÿðäÿí áèðèñèíèí "áþéëÿ ÷ÿòèí áèð âÿãòäÿ íÿ áèëèì Ñàáèðäèð-íÿäèð, îíóí ö÷öí àáèäÿ íÿ ö÷öí ãîéóëóð" äåìÿñèíè åøèòäèêäÿ èíñàí ùåéðÿòÿ äöøöð". 1920 èëäÿ à÷ûëàí Õàëã êîíñåðâàòîðèéàñû, õöñóñèëÿ îíóí øÿðã øþáÿñè Öçåéèð Ùàúûáÿéîâóí ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ ýåíèø õàëã êöòëÿñèíèí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíÿ ãîâóøìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäû. Ëàêèí, òåçëèêëÿ, áèð òÿäðèñ ìöÿññèñÿñèíäÿ èêè àéðûàéðû èñòèãàìÿòèíäÿ ìóñèãè ôÿàëèééÿò – õöñóñè ïåøÿêàð òÿëèì âÿ ýåíèø ìóñèãè ìààðèôëÿíäèðìÿ ôÿàëèééÿò, õöñóñè ïåøÿêàð ìóñèãè òÿùñèëèíèí òÿêìèëëÿøìÿñè éîëóíäà ìàíåÿéÿ ÷åâðèëäè. Îíà ýþðÿ 1921 èë àâãóñòóí 26-äà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí äåêðåòèëÿ ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ èëê äÿôÿ – Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìóñèãè Àêàäåìèéàñû òÿñèñ îëóíäó. Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ì.Ìàãîìàéåâ âÿ äèýÿð ìöòÿðÿããè ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòè õàäèìëÿðè ìóñèãè ôîëêëîðóíóí äÿðèíäÿí âÿ ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñèíÿ áþéöê äèããÿò éåòèðèðäèëÿð. Ö.Ùàúûáÿéîâ «Àçÿðáàéúàíäà ìóñèãè ìààðèôèíèí âÿçèôÿëÿðè» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûðäû: «Áó èñòèãàìÿòäÿ úèääè âÿ âèúäàíëû èø, øöáùÿñèç îíà ýÿòèðèá ÷ûõà338

ðàúàãäûð êè, Àâðîïà ìóñèãèñè èëÿ éàíàøû, Øÿðã ìóñèãèñè íÿùàéÿò ëàéèã îëäóüó øÿðÿôëè éåðè òóòàúàã âÿ áöòþâëöêäÿ áöòöí òÿøÿðèééÿòèí èíêèøàôûíû òÿìèí åäÿí íÿùÿíý àìèëëÿðäÿí áèðè îëàúàãäûð. «1937 èëäÿ îíóí éàçäûüû «Êîðîüëó» îïåðàñû áóíà ïàðëàã ìèñàë îëäó. 1920–1940 èëëÿð Àçÿðáàéúàíäà ìÿäÿíè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ïàðòèéà âÿ äþâëÿò íÿçàðÿòèíèí, ñîñèàëèñò èäåéàëàðûíûí òÿñèðèíèí àðòìàñû âÿ ýöúëÿíìÿñè øÿðàèòèíäÿ ñîâåò ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿñàñëàðûíûí ãîéóëìàñû äþâðö îëìóøäó. Ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿ èäàðÿåòìÿíèí ùÿääèíäÿí àðòûã ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿñè ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ìÿäÿíè ãóðóúóëóã ïðîñåñèíèí àçàä, äåìîêðàòèê èíêèøàôûíû ìÿùäóäëàøäûðûðäû, áÿçè ùàëëàðäà ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí ìÿíàôåéèíÿ çèéàí âóðóðäó. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áó èëëÿð, çÿùìÿòêåøëÿðèí ìÿäÿíè ãóðóúóëóã èøëÿðèíÿ ñÿôÿðáÿð åäèëìÿñè, ìèëëè éàðàäûúû-ìÿäÿíè ãöââÿëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ èíêèøàôû, çÿùìÿòêåø ÿùàëèíèí éåíè ñîâåò ñèâèëèçàñèéàëû ùÿéàò óüðóíäà ìÿäÿíè ýåðèëèêëÿ ìöáàðèçÿäÿ ÿñë êöòëÿâè ùÿðÿêàòà éþíÿëäèëìÿñè èëëÿðè îëìóøäóð. À.ß.Ìÿììÿäîâ, Ò.Ù.Ìóñàéåâà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 20–30 èëëÿðäÿ Ñîñèàë–ñèéàñè âÿçèééÿò Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáèíèíèí áàø÷ûëûã åòäèéè öñéàí éàòûðûëäûãäàí ñîíðà, äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòû éåíèäÿí úàíëàíäûðìàã ö÷öí äàùà áèð íå÷ÿ òÿøÿááöñ åäèëäè. 1921 èëèí ñåíòéàáðûíäà ÀÄÔ-íèí ñàëàìàò ãàëìûø ðÿùáÿðëÿðè âÿ ôÿàëëàðû òÿðÿôèíäÿí Òÿáðèçäÿ 10 ìèíÿäÿê àäàìûí èøòèðàêû èëÿ Õèéàáàíèíèí ãÿòëèíèí èëäþíöìöíÿ ùÿñð îëóíìóø ìèòèíã êå÷èðèëäè. Ìèòèíãäÿ Õèéàáèíèíèí ìèëëè àçàäëûã öüðóíäà ìöáàðèçÿñè èøèíè äàâàì åòäèðìÿê ÷àüûðûøëàðû ñÿñëÿíäè. Ñåíòéàáðûí ñîíó, îêòéàáðûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÀÄÔ Òÿáðèç òÿøêèëàòûíûí ýèçëè êîíôðàíñû òîïëàíäû. Êîíôðàñ éåðëè òÿøêèëàòëàðû áÿðïà åòìÿê âÿ àíòèèìïåðèàëèñò, äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòû ýåíèøëÿíäèðìÿê ÷àüûðûøû èëÿ õàëãà ìöðàúèÿò åòäè âÿ òÿøêèëàòè èø àïàðìàã ö÷öí 9 íÿôÿðäÿí èáàðÿò éåíè êîìèòÿ ñå÷äè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éåðëÿøÿí æàíäàðì ùèññÿëÿðè 1922 èëèí éàíâàðûíäà ìàéîð Ëàùóòèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ ìÿðêÿçè ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ öñéàí ãàëäûðäûëàð. Äåìîêðàòëàðûí áèð ùèññÿñè äÿ îíëàðà ãîøóëäó. Öñéàí ÷îõ ÷ÿêìÿäè âÿ ôåâðàëûí îðòàëàðûíäà ùþêóìÿò ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí àìàíñûçëûãëà éàòûðûëäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðèíèí ìÿüëöáèééÿòè, þëêÿíè áþùðàíäàí ÷ûõàðìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ òÿøÿáöñöí âàðëû òÿáÿãÿëÿðèí ÿëèíÿ êå÷ìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Øÿùÿð âÿ êÿíäèí çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿðè èëÿ äàùà ÷îõ ñûõ áàüëû îëàí, ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíäà òÿìñèë îëóíìàìûø õûðäà áóðæóà–ñÿíÿòêàðëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè, õûðäà àëâåð÷èëÿð, ãóëëóã÷ó âÿ ìÿìóðëàð, àçàä ïåøÿ ñàùèáëÿðè äåìîêðàòèê èñëàùàòëàð êå÷èðèëìÿñèíäÿ äàùà ìàðàãëû èäèëÿð. 1921 èëèí ôåâðàëûíäà Òåùðàíäà äþâëÿò ÷åâðèëèøëÿðèíäÿí ñîíðà ùÿðáè íàçèð, 1923 èëäÿí èñÿ áàø íàçèð âÿçèôÿëÿðèíè òóòìóø ïîëêîâíèê Ðçà õàí ùÿðáè ãöââÿëÿðÿ àðõàëàíàðàã þëêÿäÿ ýöúëö ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòìàã íèééÿòèíäÿ èäè. Ðçà õàí âÿ îíóí çàáèòëÿðè Èðàíûí áàøãà éåðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà èðè ôåîäàëëàðû âÿ òàéôà áàø÷ûëàðûíûí áèð ùèññÿñèíè ôèçèêè úÿùÿòäÿí ìÿùâ åòìÿêëÿ, äèýÿðëÿðèíè èòàÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð åäèðäèëÿð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè âÿ ùÿðáè – ñòðàòåæè ïîòåíñèàëûíà àðõàëàíàí ùÿðá÷èëÿð Èðàíûí áàøãà éåðëÿðèíäÿ, õöñóñÿí ìÿðêÿçäÿ þç àüàëûüûíû ãóðà áèëäèëÿð. Ýþðöëìöø èøëÿðÿ «ãàíóíè» äîí ýåéèíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Òåùðàíäà âÿ áàøãà éåðëÿðäÿ ìöäàôèÿ ìèòèíãëÿðè, íöìàéèøëÿð òÿø-

êèë îëóíóð, ïàðëàìåíòÿ, òàíûíìûø ñèéàñè õàäèìëÿðèí âÿ àëè ðóùàíèëÿðèí öíâàíûíà òåëåãðàìëàð âóðóëóð, èìçàëàð òîïëàíûðäû. Èðàíäà ðåñïóáëèêà åëàí åäèëìÿñè ÷àüûðûøû ýåòäèêúÿ ýöúëÿíèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìàëèééÿ-èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ýöúëö îëàí òÿáÿãÿëÿðè Ðçà õàí äÿñòÿñèíè úàíëà-áàøëà ìöäàôèÿ åäèðäèäÿð. ×öíêè îíëàð éåíè ùàêèìèééÿòäÿ þç ìþâýåëÿðèíè äàùà äà ìþùêÿìëÿíäèðìÿê öìèäèíäÿ èäèëÿð. Ìÿùç, áåëÿ êþìÿê íÿòèúÿñèíäÿ 1924 èëäÿ ñå÷èëìèø éåíè ïàðëàìåíò 1925 èëèí îêòéàáðûíäà Ãàúàðëàðûí äåâðèëäèéèíè åëàí åòäè, ùÿìèí èëèí äåêàáðûíäà ÷àüûðûëìûø Ìÿúëèñè-Ìöÿññèñàí Ðçà õàíû Ïÿùëÿâè ôàìèëèéàñû èëÿ øàù ñå÷äè. 1920 èëëÿðèí èêèíúè éàðûñû – 30 èëëÿðäÿ Ðçà øàù Ïÿùëÿâè ðåæèìèíèí ùÿéàòà êå÷èðäèéè èãòèñàäè, ñèéàñè-èíçèáàòè âÿ áÿçè ñîñèàë-ìÿäÿíè èñëàùàòëàð äþâëÿòè õåéëè ìþù-

Çÿíúàí õàë÷àñû. 20 ÿñð

êÿìëÿíäèðäè. Îíóí Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíäÿí àñûëûëûüûíû çÿèôëÿòäè. Ëàêèí áó èñëàùàòëàð ÿùàëèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíè òÿøêèë åäÿí êÿíäëèëÿðèí ôåîäàë àñûëûëûüûíà ñîí ãîéìàäû, éàëíûç îíó ìöÿééÿí ãÿäÿð ìÿùäóäëàøäûðäû. Ñèéàñè, ùöãóãè èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ äþâëÿò ìåõàíèçìèíèí èøè ìöÿééÿí èñòèãàìÿòäÿ òÿíçèìëÿíñÿ äÿ, õàëã êöòëÿëÿðèíèí ùÿéàòè ìÿíàôåéè âÿ åùòèéàúëàðû íÿçÿðÿ àëûíìàäûüûíäàí, îíëàð ñîñèàë âÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí éåíÿ äÿ ÿââÿëêè êèìè ùöãóãñóç èäèëÿð. Ùÿì äÿ ñÿðò ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ ìþùêÿìëÿíìèø ùàêèìèééÿò þëêÿäÿ òîòàëèòàð ùÿðáèïîëèñ ðåæèìèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Áåëÿëèêëÿ, èëê âàõòëàð þëêÿäÿ ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ñàùÿëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ ìÿäÿíè ùÿéàòäà áàø âåðìèø ìöÿééÿí èðÿëèëÿéèøëÿð, 30-úó èëëÿðèí ñîíóíà éàõûí äóðüóíëóã âÿ èðòèúà èëÿ

ÿâÿç îëóíäó. Øÿùÿðäÿêè ñîñèàë ïðîñåñëÿð êÿíäÿ íèñáÿòÿí éöíýöë êå÷èðäè. Áóðàäà ñîñèàë ïðîñåñëÿðèí ÿñàñ òÿçàùöðö — ôÿùëÿëÿðèí, òèúàðÿò-ñÿíàéå áóðæóàçèéàñûíûí ôîðìàëàøìàñû, «îðòà ñèíôè» òÿøêèë åäÿí ùÿðáè-èíçèáàòè áöðîêðàòèéàíûí, çèéàëûëàðûí àðòìàñûíäà þçöíö ýþñòÿðèðäè. Ëàêèí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè èíêèøàôäàêû ìÿíôè úÿùÿòëÿð ñîñèàë ïðîñåñëÿðäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïûðäû; ôÿùëÿ ñèíôèíèí òÿøÿêêöëö ñÿíàéå ôÿùëÿëÿðèíèí ÿñàñÿí ÿí èõòèñàñëû øöóðëó, ìöòÿøÿêêèë ùèññÿñèíèí ùåñàáûíà äåéèë, áàøëûúà îëàðàã êè÷èê ìöÿññèñÿëÿðäÿ, éîë òèêèíòèñèíäÿ, èíøààòäà ñÿïÿëÿíìèø, ùÿðúöð èøäÿí éàïûøìàüà ùàçûð îëàí «ãàðà ôÿùëÿëÿðèí» ùåñàáûíà áàø âåðèðäè. 30-úó èëëÿðäÿ ãÿáóë îëóíìóø âÿ ÿìÿéè òÿíçèì åäÿí ãàíóíëàð çàùèðÿí ôÿùëÿ ÿìÿéèíèí èñòèñìàðûíû ìöÿééÿí ÷ÿð÷èâÿéÿ ñàëñà äà ÿñëèíäÿ áó ãàíóíëàð êàüûç öçÿðèíäÿ ãàëäû. Ôÿùëÿëÿð ðÿñìÿí ùÿìêàðëàð òÿøêèëàòëàðûíäà áèðëÿøÿ áèëÿðäèëÿð. Ëàêèí 30-úó èëëÿðäÿ ùþêóìÿòèí òÿãèáëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ òÿøêèëàòëàðûí à÷ûã ôÿàëèééÿòè äàéàíäûðûëäû. Îíóí áèð ñûðà ôÿàëëàðû – î úöìëÿäÿí Ñ.Ú.Ïèøÿâÿðè äÿ ùÿáñÿ àëûíäûëàð. Òÿñÿððöôàò ùÿéàòû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ âÿ ñîíðàêû áèð íå÷ÿ èëäÿ çÿðÿð ÷ÿêìèø èãòèñàäèééàòû, íèñáÿòÿí ãûñà ìöääÿòäÿ áÿðïà îëóíäó. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí éåíÿ äÿ Èðàí èãòèñàäèééàòûíûí, õöñóñèëÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíûí ÿñàñ áàçàðëàðûíäàí áèðè îëàðàã ãàëäû. Ëàêèí áó èðÿëèëÿéèø óçóí ñöðìÿäè. Ðçà øàù ðåæèìèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ãàðøû ãÿðÿçëè ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ îíóí èãòèñàäè èíêèøàô ñöðÿòè, Èðàíûí äèýÿð ðàéîíëàðûíà íèñáÿòÿí, ýåòäèêúÿ ýåðèëÿäè. 30-úó èëëÿðèí ñîíóíà éàõûí þëêÿ ìèãéàñûíäà îíóí õöñóñè ÷ÿêèøè õåéëè àçàëäû. 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Èðàíëà ÑÑÐÈ, Î úöìëÿäÿí Úÿíóáè âÿ Ñîâåò Àçÿðáàéúàíû àðàñûíäà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí çÿèôëÿìÿñè âÿ ñîíðàëàð èñÿ òàìàìèëÿ êÿñèëìÿñè þëêÿíèí èãòèñàäè ùÿéàòûíà ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ çÿðáÿ âóðäó. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí áèð ñûðà ñàùÿëÿðè (ãóðó ìåéâÿ èñòåùñàëû, òåõíèêè áèòêèëÿð âÿ ñ.) îí èëëÿð áîéó ãîíøó þëêÿ áàçàðûíûí òÿëÿáàòûíû þäÿìÿê ö÷öí áèð íþâ èõòèñàñëàøìûøäû. Ùÿìèí áàçàðûí áàüëàíûëìàñû îíóí ÷îõ ÷ÿòèí ÿçèéÿòÿ ñàëäû. Ùÿìèí ñàùÿëÿðèí áàøãà èñòèãàìÿòäÿ äÿéèøäèðèëìÿñè âÿ èíêèøàôû èñÿ óçóí âàõò âÿ ýöúëö âÿñàèò òÿëÿá åäèðäè. Äîüðóäóð, èëê âàõòëàð áó òÿñèð þçöíö ùÿëÿ òàì ýöúö èëÿ ýþñòÿðìèðäè. Ëàêèí 1929–33 èëëÿðèí äöíéà èãòèñàäè áþùðàíû çàìàíû ÑÑÐÈ èëÿ Èðàí àðàñûíäà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ìÿù339

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äóäëàøäûðûëìàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí êÿíä òÿñÿððöôàòûíà àüûð çÿðáÿ âóðäó. 20–30-úó èëëÿðäÿ áöòöí Èðàíäà îëäóüó êèìè, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äà ñÿíàéåíèí ÿñàñûíû áàøëûúà îëàðàã, ÿë ÿìÿéèíÿ ÿñàñëàíàí, éàõóä ñàäÿ ìåõàíèçìëÿðèí òÿòáèã åäèëäèéè õûðäà ñÿíÿòêàð åìàëàòõàíàëàðû òÿøêèë åäèðäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð, ìàíóôàêòóðà òèïëè ìöÿññèñÿëÿð äÿ éàðàíûðäû. Ìöàñèð ôàáðèê-çàâîä ñÿíàéåñè ÷îõ àç èíêèøàô åòìèøäè. Òÿáðèçäÿ, Çÿíúàíäà âÿ ßðäÿáèëäÿ áèð íå÷ÿ òîõóúóëóã, éóí, èïëèê, êèáðèò ôàáðèêëÿðè, øÿêÿð çàâîäëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Èñòåùñàëûí ùÿúìèíÿ, ùÿì äÿ ôÿùëÿëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ áóíëàð ÷îõ äà èðè îëìàéàí îðòà ìöÿññèñÿëÿð èäè. 20–30-úó èëëÿðäÿ Èðàíäà äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí 100-ÿ ãÿäÿð ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè éàðàäûëìàñû èëÿ äþâëÿò ñÿíàéå áþëìÿñè ìåéäàíà ýÿëìèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà õöñóñè êàïèòàë ñàùèáëÿðè äþâëÿòèí âåðäèéè èìòèéàçëàðäàí ëàçûìûíúà èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèðäèëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ 30-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí êàïèòàëû äèýÿð ðàéîíëàðà àõûá ýåòìÿéÿ áàøëàäû âÿ áó ïðîñåñ ñîíðàêû äþâðäÿ, õöñóñÿí Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ýåíèø ìèãéàñ àëäû. Íÿòèúÿäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ñÿíàéåëÿøìÿñè õåéëè ëÿíýèäè. Èãòèñàäè èíêèøàôûí ýþñòÿðèëÿí õöñóñèééÿòëÿðè 20-30-úó èëëÿðäÿ ñîñèàë ãóðóëóøäà, ñîñèàë-ñèéàñè ùÿéàòäà äà þçöíö ýþñòÿðèðäè. Äþâëÿòèí 20-30-úó èëëÿðäÿ êå÷èðäèéè èíçèáàòè-ñèéàñè èñëàùàòëàðû ìöëêÿäàðëàðûí êÿíäëèëÿð öçÿðèíäÿêè äåñïîòèê àüàëûüûíû áèð ãÿäÿð ìÿùäóäëàøäûðìûøäû. Ëàêèí èíäè ùÿìèí äåñïîòèçì ñàéñûç-ùåñàáñûç äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èíçèáàòè-ïîëèñ, ìàëèééÿ ìÿìóðëàðûíûí «ãàíóíè» àüàëûüû ÿâÿç åòìèøäèð. Êÿíäëèëÿð è÷ðÿñèíäÿ ýåäÿí ñîñèàë òÿáÿãÿëÿøìÿ ïðîñåñè êÿíääÿ éîõñóëëàðûí ñàéûíû àðòûðûðäû. ×þðÿê ãàçàíìàã ö÷öí êÿíäëèëÿð øÿùÿðÿ àõûøûð, ëàêèí îíëàðûí ÷îõó áóðàäà èø òàïà áèëìèðäè. Ñÿðùÿäëÿð áàüëàíäûüûíäàí îíëàð, äàùà èø äàëûíúà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà, ùàáåëÿ Ãàôãàçûí, Ìÿðêÿçè Àñèéàíûí áÿçè ðåýèîíëàðûíà ýåäÿ áèëìèðäè. Áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ ñîñèàë úÿùÿòäÿí òÿìèíàòñûç, ñèéàñè ùÿéàòäà ïàññèâ, êöòëÿ ùàëûíäà ãàëûðäû. Áó ìÿøÿããÿëòè ùÿéàòà äþçìÿéÿí êÿíäëèëÿð áÿçÿí àüàëàðà ãàðøû ÷ûõìàëû îëóðäóëàð. 20–30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áåëÿ êîðòÿáèè ìöãàâèìÿò ÷îõ âàõò «àãðàð ãóëäóðëóã», ãà÷àã÷ûëûã ôîðìàñûíû àëûðäû. Ëàêèí äþâëÿòèí ùÿðáè-ïîëèñ, ìÿùêÿìÿ àïàðàòû áó êèìè ÷ûõûøëàðû ãÿääàðëûãëà éàòûðûðäû. 340

Áåëÿëèêëÿ, 20–30-úó èëëÿðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ùÿéàòûíäà ìöÿééÿí ìöñáÿò áÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè, ÿââÿëêè ôåîäàë ùÿðú-ìÿðúëèéèíÿ âÿ þçáàøûíàëûüûíà ñîí ãîéóëäó, ñèéàñèèíçèáàòè ñàáèòëèê, ìöÿééÿí ÷ÿð÷èâÿäÿ ãàíóí÷óëóã, âàùèä äþâëÿò÷èëèê ïðèíñèïëÿðè áÿðãÿðàð îëäó. Ëàêèí áóíëàð áöòþâëöêäÿ ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðè ö÷öí äåéèëäè. ßùàëèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí âÿçèééÿòè àüûð èäè. 20–30-úó èëëÿðäÿ äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ àïàðûëàí àéðûñå÷êèëèê âÿ çîðëà ôàðñëàøäûðìà ñèéàñÿòè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè âÿçèééÿòè ýÿðýèíëÿøäèðÿí Ïàíèðàíèçì – ôàðñëàðûí ãàòû ìèëëÿò÷è ùèññÿñèíèí øîâèíèñò íÿçÿðèééÿñè, àéðûñå÷êèëèéèí èäåîëîæè ÿñàñû ÷îõ ìöùöì àìèë èäè. Áó ñèéàñÿò Èðàí ÿùàëèñèíèí éàðûéà ãÿäÿðèíè òÿøêèë åäÿí áöòöí ãåéðè-ôàðñ õàëãëàðà âÿ áèðèíúè íþâáÿäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû éþíÿëìèøäè. ßñëèíäÿ ùþêóìÿòèí ïëàíëû øÿêèëäÿ òÿòáèã åòäèéè öñóë ôàðñ îëìàéàí õàëãëàðûí åòíèê âÿ ìèëëè øöóðóíóí àòìàñûíà, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà éîë âåðìÿìÿê ìÿãñÿäè ýöäöðäö. 30-úó èëëÿðèí èêèíúè éàðûñûíäà àëìàí ôàøèçìèíèí èðã÷èëèê íÿçÿðèééÿñèíèí òÿñèðè àëòûíäà áó ñèéàñÿò Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí òàì àññèìèëéàñèéà åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ÿí ìöùöì öíñöðëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèø ïàíèðàíèçì ñèéàñÿòè àçÿðáàéúàíëûëàðà çîðëà ãÿáóë åòäèðèëèðäè: àíà äèëèíäÿ äàíûøìàã òÿùñèë àëìàã, ãÿçåò âÿ êèòàá íÿøð åòìÿê, ùÿòòà ìÿêòÿáëÿðäÿ àíà äèëèíäÿ äàíûøìàã áåëÿ ãàäàüàí îëóíìóøäó. Áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí ôîðìàëàøìàñûíà èìêàí âåðìèð, îíó éåðëè (ìÿùÿëëè) ëÿùúÿ ñÿâèééÿñèíÿ åíäèðìÿéÿ éþíÿëäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Ðçà øàù ðåæèìè êå÷ìèøäÿ ýþðöíìÿìèø àìàíñûç ìèëëè çöëìöí ÿñàñûíû ãîéìóøäó. Ïàíèðàíèçì èäåîëîýèéàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûí êè÷èê áèð ùèññÿñè è÷ÿðèñèíäÿ þçöíÿ òÿðÿôäàð òàïìûøäû (Øÿôÿã Ðçàçàäÿ, Ñåéä ßùìÿä Êÿñðÿâè êèìèëÿðè). Ëàêèí çèéàëûëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ùå÷ äÿ þç ìèëëèééÿòèíäÿí, ìÿäÿíèééÿòèíäÿí öç äþíäÿðìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëäè âÿ áóíà î çàìàíêû øÿðàèòäÿ ìöìêöí îëàí âàñèòÿëÿðëÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðäè. Ìÿñÿëÿí, 1927 èëäÿ Òÿáðèçäÿ ìÿêòÿáëÿðèí ôàðñëàøäûðûëìàñûíà ãàðøû áèð íå÷ÿ åòèðàç íöìàéèøëÿðè áàø âåðìèøäè. Ùþêöìÿò áó êèìè åòèðàçëàðûí èøòèðàê÷èëàðûíû èøäÿí ñûõàðûð, ùÿòòà ñöðýöí åòäèðèðäè. Ëàêèí áåëÿ àìàíñûç úÿçà òÿäáèðëÿðè ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàø-

ìàñûíûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿçäè. ßêñèíÿ, áåëÿ òÿäáèðëÿð ÿêñ-òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèê îëóðäó. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ñîéäàøëàðûìûç 40-úû èëëÿðÿ àðòûã ôîðìàëàøìûø ìèëëè øöóðëà äàõèë îëóðäóëàð. Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ áàø âåðìèø ñèéàñè ùàäèñÿëÿð áóíó áèð äàùà òÿñäèã åòäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìÿäÿíè ùÿéàòû. Ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ áþéöê ïðîãðàìû îëàí Ìèëëè Ùþêóìÿò (ÌÙ) ìààðèô öçðÿ õåéëè òÿäáèð ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàìûøäû. ÌÙ èúáàðè òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ èëê àääûìëàð êèìè «Ìÿììÿäèééÿ», «Ùèêìÿò» âÿ áàøãà ìÿêòÿáëÿð à÷ìûø, éîõñóë àèëÿëÿðèí óøàãëàðû ö÷öí ïóëñóç õöñóñè ãûç ìÿêòÿáèíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäó. ÌÙ ùÿìèí ìÿêòÿáëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí òöðê äèëèíèí âÿ éåíè åëì ñàùÿëÿðèíèí òÿäðèñè ö÷öí èðàíëûëàðûí Áàêûäàêû «Èòòèùàäå-èðàíèéàí» âÿ Òèôëèñäÿêè «Èòòèôàã» ìÿêòÿáëÿðèíäÿí, åëÿúÿ äÿ Òöðêèéÿäÿí ìöÿëëèìëÿð äÿâÿò åòìèøäè. Áóíëàð è÷ÿðèñèíäÿ Áàêû âÿ Òÿáðèç òåàòðëàðûíäà òàìàøàéà ãîéóëìóø áèð ñûðà äðàì ÿñÿðëÿðèíèí ìöÿëëèôè Ôÿðèâÿð äÿ âàð èäè (î, ÀÄÏ Áàêû òÿøêèëàòûíûí öçâö èäè). Ôÿðèâÿðè ÌÙíèí ìààðèô íàçèðè òÿéèí îëóíìóøäó. Òÿáðèç öñéàíû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìÿäÿíèééÿòèí, î úöìëÿäÿí éåíèëèê÷è ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíà – Õèéàáàíèíèí «òÿúÿääöä» (éåíèëèê) íÿçÿðèééÿñèíèí éîë à÷ìàñûíà øÿðàèò éàðàòìûøäû. ßäÿáèééàòäà áó éåíèëèê úûüûðûíû öñéàí çàìàíû ýÿíúëÿðèí ìÿòáó îðãàíû êèìè íÿøð åäèëÿí «Àçàäèñòàí» äÿðýèñèíèí ðåäàêòîðó Ìèðçÿ Òàüûõàí Ðÿôÿò à÷ìûøäû. Î, öìóìèééÿòëÿ, Èðàíäà Àçÿðáàéúàí âÿ ôàðñäèëëè ÿäÿáèééàòäà «øåðå-íîâ» (éåíè øåð) öñóëóíóí éàðàäûëìàñû èäè. Ýÿíú ÿäÿáèééàò÷ûëàðà ìÿõñóñ éåíèëèê÷è ðóùó éàëíûç Ò.Ðÿôÿòÿ äåéèë, öñéàí äþâðö ÿäÿáèééàòûíà áöòþâëöêäÿ øàìèë åäèëäè. Áó çöìðÿäÿí øàèð Êÿðèìàüà Ñàôè, Ìèð Áàüûð Èñòàìáóë÷ó âÿ áàøãàëàðû øåð ýåúÿëÿðèíäÿ éåíè øåðëÿðè èëÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. 1920 èë ñåíòéàáðûí îðòàëàðûíäà Òÿáðèç öñéàíûíûí éàòûðûëìàñû âÿ ùÿìèí àéûí 14äÿ Õèéàáàíèíèí þëäöðöëìÿñè, ùÿðÿêàòûí ôÿàëëàðûíà äèâàí òóòóëìàñû èëÿ éàðàíìûø àüûð øÿðàèòäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Òÿáðèçäÿ îëìàñû (î, àèëÿ öçâëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ Òÿáðèçÿ ñåíòéàáðûí 8-äÿ ýÿëìèø âÿ Õèéàáàíè èëÿ äÿ ýþðöøìöøäö) âÿ áèð èëÿ éàõûí áóðàäà ãàëìàñû øÿùÿðèí ìÿäÿíè ùÿéàòû ö÷öí áþéöê ìÿíÿâè äàéàã èäè. Àç ñîíðà, 1921 èëäÿ ìöÿëëèôèí áàø÷ûëûüû èëÿ éåðëè àêòéîðëàð òÿðÿôèíäÿí «Þëöëÿð» ïéåñèíèí òàìàøàéà ãîéóëìàñû áóíó ýþñòÿðäè. Áó òàìàøàäà Òÿáðèç àêòéîðëàðûíäàí Áþéöê õàí Íàõ÷ûâàíè (Èñýÿíäÿð ðîëóí-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äà), ßëè Àçÿðè (Øåéõ Íÿñðóëëàù ðîëóäà) âÿáàøãàëàðû èøòèðàê åäèðäèëÿð. Òàìàøàäàí òîïëàíàí âÿñàèò î âàõò 8 íþìðÿñè Òÿáðèçäÿ ÷ûõìûø «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» äÿðýèñèíèí íÿøðèíÿ ñÿðô îëóíäó. Ñîí äÿðÿúÿ ãèéìÿòëèäèð êè, æóðíàëûí Òÿáðçäÿ ÷ûõàí 5 âÿ 6-úû ñàéëàðûíäà ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿðèí úÿíóá ãîëóíà ìÿíñóá îëàí Øÿáöñòÿðëè Ìèðçÿ ßëè Ìþúöçöí (1873–1934) èêè øåèðè ÷àï îëóíìóøäó. Áó, óçóí ìöääÿò ãöðáÿò ùÿéàòûíû éàøàìûø øàèðèí þç ñàüëûüûíäà íÿøð îëóíìóø éåýàíÿ øåðëÿðè èäè. Òÿáðèçäÿ áèð íå÷ÿ èë ÿââÿë äåìîêðàòëàðûí éàðàòäûüû «Õåéðèééÿ òåàòð úÿìèééÿÐçà øàùûí ñÿðÿíúàìû: "Ñîéó òöðê îëàí âÿ òöðêúÿ äàíûøàí øÿõñëÿðè äþâëÿò èäàðÿëÿðèíäÿ ìÿñóë âÿçèôÿëÿðÿ òÿéèí åòìÿìÿê, ìþâúóä îëàíëàðû äà áÿùàíÿ òàïûá õàðèú åòìÿê ëàçûìäûð…"

Áåëÿëèêëÿ, 20-úè èëëÿðèí èêèíúè éàðûñûíäàí Ïÿùëÿâè äþâëÿòèíèí èçëÿäèéè âÿ äàõèëè ñèéàÿñòäÿ ÿñàñëàíäûðäûüû ïàíèðàíèçì ìÿôêóðÿñè ùàêèì èäåîëîýèéà êèìè 30-úó èëëÿðäÿ äàùà øèääÿòëè òÿòáèã åäèëäèéèíäÿí, àðòûã áó äþâðäÿ éàðàíìûø ðåàë òàðèõè øÿðàèò Àçÿðáàéúàíûí èêè ùèññÿñè – øèìàë-úÿíóá àðàñûíäà ìÿäÿíè ÿëàãÿíèí àç-÷îõ èíêèøàôû ö÷öí ÿëâåðèøëè äåéèëäè. 30-úó èëëÿðèí èêèíúè éàðûñûíäà Ðçà øàùûí äàõèëè àíòèòöðê (àíòè-Àçÿðáàéúàí) ñèéàñÿòèíÿ, áó ñèéàñÿòèí äàâàìû êèìè, ôàøèñò Àëìàíèéàñû èëÿ éàõûíëàøìàã âÿ ôàøèçìÿ à÷ûã òÿðÿôäàøëûã ñèéàñÿòè ÿëàâÿ åäèëäè. Áó èñÿ ÑÑÐÈ èëÿ Èðàíûí ìöõòÿëèô ãöòáëÿðäÿ äàéàíìàñû äåìÿê èäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð ùàíñû áèð ÿëàãÿëÿðèíäÿí ñþùáÿò ýåäÿ áèëìÿçäè.

òè»íèí ôÿàëèééÿòè àðòìûø, úÿìèééÿòèí áèíàñûíäà òàìàøàëàðëà éàíàøû, êîíñåðòëÿð äÿ âåðèëèðäè. 20-úè èëëÿðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí òåàòð ñÿùíÿ ñÿíÿòè þç èíêèøàô äþâðöíö äàâàì åòäèðìèøäè. 1921 âÿ 1925 èëëÿðäÿ Ñîâåò Àçÿðáàéúàíû àðòèñòëÿðèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Òÿáðèç, Õîé, Óðìèéà øÿùÿðëÿðèíÿ ãàñòðîëëàðû Àçÿðáàéúàíûí èêè ùèññÿñè àðàñíûäà ìÿäÿíè ÿëàãÿëðèí ýþñòÿðèúèñè èäè. Áóíóíëà éàíàøû áó ãàñòðîëëàð àäëàðû ÷ÿêèëÿí øÿùÿðëÿðäÿ éåðëè àêòéîð ãðóïëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíèí úàíëàíìàñûíà äà òÿêàí âåðèðäè. Îíëàð Öçåéèð Ùàúûáÿéîâóí ìóñèãèëè êîìåäèéàëàðûíäàí áÿçèëÿðèíè, Ùöñåéí Úàâèäèí «Èáëèñ»èíè âÿ áàøãà ÿñÿðëÿðèíè òàìàøàéà ãîéìóøäóëàð. Ðçà õàí 1925 èëèí äåêàáðûíäà þçöíö øàù åëàí åòäèðäèêäÿí ñîíðà áàøëàíàí äþâðäÿ áöòöí þëêÿäÿ ìèëëè äèëëÿðäÿ, èëê íþâáÿäÿ èñÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà àíà äèëèíäÿ òÿùñèë ãàäàüàí åäèëäè. Ìÿêòÿáëÿðäÿ ùÿòòà òÿíÿôôöñ çàìàíû óøàãëàðà þç äîüìà äèëëÿðèíäÿ äàíûøìàã éàñàã îëóíìóøäó. Îíëàð þç àðàëàðûíäà äà éàëíûç ôàðñ äèëèíäÿ äàíûøà áèëÿðäèëÿð. Ðçà øàùûí ôàðñëàøäûðìà ñèéàñÿòè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìÿäÿíèééÿòèí öìóìè èíêèøàôûíà áþéöê ÿíýÿë èäè. Áó ïàíèðàíèñò ñèéàñÿò Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òåàòð ñàùÿñèíÿ áþéöê çÿðáÿ âóðäó. Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ òàìàøàëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí ìààðèô èäàðÿñèíèí ðÿèñè òÿéèí îóëíìóø Ìþùñöíè (1926–33) õöñóñè úàíôÿøàíëûã åäèðäè. Îíóí ñÿéëÿðè òàìàøà ñàëîíëàðûíûí áîø ãàëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. 341

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àzÿrbaycan èêèíúè äöíéà möharibÿsi dþvröndÿ Arxa cÿbhÿ. Faøist Almaniyasû 1939 il sentyabrûn 1-dÿ Poløaéà höcum åòdi. Bir gön sonra Èngiltÿrÿ vÿ Fransa hþkumÿtlÿri Almaniyaya möharibÿ elan etdilÿr. Èkinci dönya möharibÿsi baølandû. Faøist Almaniyasû möttÿfèqi Ètaliya ilÿ birlikdÿ qûsa möddÿt ÿrzindÿ Mÿrkÿzi, Ãÿðáè vÿ Úÿíóá Øÿðãè Avropanûn dåmÿk olar ki, bötön þlkÿlÿrini iøüal etdi vÿ ya þzöndÿn asûlû vÿziyyÿtÿ saldû. Tÿcavözkarûn hÿrbi göcö iki dÿfÿ artdû. Hitler Almaniyasû dönyaya sahib olmaq ö÷ön ÿsas maneÿ olan SSRÈ-ni sûradan ÷ûxarmalû idi. Buna gþrÿ dÿ 1939 il 23 avqust òàðèõëè Almaniya ilÿ Sovet Èttifaqû arasûnda bir-birinÿ höcum etmÿmÿk haqqûnda imzalanmûø ikitÿrÿfëi möqavilÿni pozaraq 1941 il iyunun 22dÿ faøist Almaniyasû SSRÈ-yÿ höcum etdi. Èldûrûm sörÿtli möharibÿ – “Barbarossa planû”na gþrÿ alman ordusu sovet ordusuna aüûr zÿrbÿlÿr endirmÿli, qûøa qÿdÿr Arxangelsk-Hÿøtÿrxan xÿttinÿ ÷ûxmalû idi. Azÿrbaycan Almaniyanûn iøqal÷ûlûq planûnda xösusi yer tuturdu. Onóí sÿrvÿtlÿri, Qÿrb ilÿ Øÿrq arasûndakû ÿlveriøli strateji geosiyasi mþvqeyi faøistlÿrûn diqqÿtini cÿlb edirdi. Almaniya hþkumÿti Bakû neftindÿn istifadÿ etmÿklÿ bötön Øÿrqi istila edÿcÿyinÿ bþyök ömidlÿr bÿslÿyirdi. Èlk vaxtlar Azÿrbaycanda êomissarlûq adlanan idarÿ formasû yaradûlmasû vÿ onun iqamÿtgahû Tiflisdÿ yerlÿøÿn Qafqaz reyxskomissarlûüûna tabe edilmÿsi planlaødûrûlmûødû. Sovet Èttifaqû özÿrindÿ qÿëÿbÿdÿn sonra törk xalqlarû yaøayan digÿr ÿrazilÿri dÿ zÿbt edÿrÿk asûlû “Bþyök Törköstan” dþvlÿti yaradûlmasû nÿzÿrdÿ tutulurdu. Azÿrbaycan bötþvlökdÿ bu dþvëÿtin tÿrkibinÿ daxil edilmÿli idi. Bakû zÿbt edildikdÿn sonra burada neftin hasil edilmÿsi, emalû vÿ daøûnmasû hÿlÿ 1941 ilin martûída Almaniyanûí “Kontinental neft cÿmiyyÿti”nÿ tapøûrûlmûødû. Azÿrbaycandakû iri sÿnaye möÿssisÿlÿrinÿ alman rÿhbÿrëÿr tÿyin edilmiødi. Hitler Bakû alûídûqdan sonra onu hÿrbi mÿntÿqÿyÿ ÷evirmÿk haqqûída øÿxsi tapøûrûq vermiødi. Bakûnûn vÿ Abøeronun sÿnaye vÿ hÿrbi ÿhÿmiyyÿtli obyektlÿðinin dÿqiq xÿritÿ planlarû da hazûrlanmûødû. Faøistëÿrin Qafqaza höcum planû 342

“Edelveys” adlanûrdû. Bu plana gþrÿ Bakû sentyabrûn 25-dÿ zÿbt edilmÿli idi. ABØ vÿ Bþyök Britaniya dþvëÿtëÿri dÿ Qafqaza, o cömëÿdÿn Azÿrbaycana xösusi maraq gþstÿrirdilÿr. Onlarûn 1942 ilin ÿvvÿllÿrindÿ tÿrtib etdikëÿri “Vilvet” planûnda Sovet Ordusunun Qafqazdan ÷ûxarûlûb Stalinqrada aparûlmasû, burada isÿ ABØ vÿ Bþyök Britaniya hÿrbi qövvÿlÿrinin yerëÿødirilmÿsi nÿzÿrdÿ tutulurdu. Onlar Qafqazû, xösusÿn Azÿrbaycanû SSRÈ-dÿn qoparmaq istÿyirdilÿr. Möharibÿnin ilk illÿrindÿ Azÿrbaycan barÿdÿ Sovet rÿhbÿrliyinin dÿ dÿhøÿtli planû vardû. 1942 ilin dekabrûnda imzalanmûø bu mÿxôi plana gþrÿ Azÿrbaycan ÿhàëèñè Orta Asiya vÿ Qazaxûstana kþ÷örölmÿli idi. Sÿbÿbi isÿ Sovet dþvëÿtinin Törkiyÿyÿ etnik vÿ dini mÿnsubiyyÿtëÿri ilÿ yaxûn olan azÿrbaycanlûlara etibar etmÿmÿsi idi. Lakin Qûzûl Ordunun Stalinqrad vÿ Qafqazda qÿlÿbÿsi, habelÿ M.C.Baüûrovun gÿtirdiyi tutarlû arqumentlÿr È.Â.Stalini bu yoldan ÷ÿkindirdi. "Áàðáàðîññà" - áó àä Ìöãÿääÿñ Ðîìà èìïåðèéàñûíûí èìïåðàòîðó Ôðèäðèõ Û Áàðáàðîññàíûí àäûíäàí ýþòöðöëìöøäöð. ÑÑÐÈ-éÿ ãàðøû ãûñà ìöääÿòëè ùÿðáè ÿìÿëèééàò ïëàíû èäè. Azÿrbaycan xalqû möharibÿnin ilk gönöndÿn SSRÈ-nin baøqa xalqlarû ilÿ birlikdÿ faøist iøüal÷ûlarûna qarøû möbarizÿyÿ qalxdû. 40 mindÿn ÷ox oülan vÿ qûz cÿbhÿyÿ getmÿyÿ kþnöllö ÿrizÿ verdi. Yözëÿrëÿ qûrûcû batalyonlar, þzönömödafèÿ vÿ hÿrbi hava höcumundan mödafèÿ dÿstÿlÿri yaradûldû. Möharibÿ ilëÿrindÿ Azÿrbaycandan Sovet Ordusu sûralarûna 640 minÿ qÿdÿr adam, o cömlÿdÿn 10 min nÿfÿrdÿn ÷ox qadûn sÿfÿrbÿr edildi. Azÿrbaycanda 1941 ilin avqustunda 402-ci, oktyabrûnda 223-cö, 1942 ilin mart-sentyabr aylarûnda 416-cû, avqust-sentyabrda isÿ 271-ci milli atûcû diviziyalar tÿøkil edildi. Krûmûn mödafûÿsindÿ øÿxsi heyÿtinin ÷oxunu itirmiø 77-ci diviziya 1942 ilin mayûnda respublikada yenidÿn komplektlÿødirildi. 1941 il iyunun 28-dÿn etibarÿn respublikada bötön iø formalarû vÿ metodlarû möharibÿnin tÿlÿblÿrinÿ uyüun qurulmaüa baøladû. Fÿhlÿ vÿ qulluq÷ular ö÷ön iø gönö 11 saata qaldûrûldû. Mÿzuniyyÿtlÿr lÿüv edildi. Èøi þz baøûna tÿrk etmÿk ö÷ön 5-8 il hÿbs cÿzasû möÿyyÿn edildi. ÿrzaq vÿ sÿnaye mÿhsulla-

rûnûn satûøû özrÿ karto÷ka sistemi tÿtbiq olundu. Faøizmÿ qarøû möbarizÿdÿ Azÿrbaycan xalqû bþyök ÿmÿk sÿrf etdi. Bötön imkanlarûnû döømÿn özÿrindÿ qÿlÿbÿyÿ yþnÿltdi. Mþhkÿm arxa cÿbhÿ yaratdû. Onun ahÿngdar iølÿmÿsi ö÷ön var göcö ilÿ ÷alûødû. Bötön sÿnaye sahÿlÿri cÿbhÿ ö÷ön mÿhsul istehsalûía ke÷di. Orduya sÿfÿrbÿr olunan iø÷ilÿrin yerinÿ qadûílar vÿ yeniyetmÿlÿr gÿtirildi. Az möddÿt ÿrzindÿ 40 mindÿn ÷ox ixtisasëû fÿhlÿ hazûrlandû. Neft÷ilÿr fÿdakarlûqla ÷alûøaraq cÿbhÿni, x.t-íû yanacaqla tÿmin ådirdilÿr. Onlar möharibÿ dþvröndÿ þlkÿyÿ 75 milyon ton neft verdilÿr. Qûzûl Ordunun yanacaüa olan tÿlÿbinin 70 faizini Bakû neft÷ilÿri þdÿyirdi. Bakû ordunun cÿbhÿxanalarûndan biriíÿ ÷evrildi. Burada “Katyuøa” ràketi, “Ønikin” pulemyotu istehsal edilir, “YAK-Z” qûrûcû tÿyyarÿsi yûüûlûrdû. Ömumiyyÿtlÿ, 130 nþv silah vÿ hÿrbi sursat hazûrlanûrdû. 1941 ildÿ bþyök hÿrbè vÿ tÿsÿrröfat ÿhÿmiyyÿti olan Culfa-Mincivan, Salyan-Neft÷ala, Papanin-Hacûqabul vÿ b. dÿmiryol xÿttlÿri istifadÿyÿ verildi. Bakû avtomobil zavodunun ÿsasû qoyuldu. Azÿrbaycanûn kolxoz vÿ sovxozlarûnda hÿrbi ÿhÿmiyyÿtli yeni texniki bitkilÿr becÿrilmÿsinÿ baølandû. Kÿnd ÿmÿk÷iëÿri möharibÿ illÿrindÿ þlkÿyÿ yöz min tonlarla k.t. mÿhsullarû verdilÿr. Azÿrbaycan xalqû 1941-43 illÿrdÿ mödafèÿ fonduna 15 kq qûzûl, 952 kq gömöø, 311 milyon manatlûq istiqraz verdi. Cÿbhÿ÷ilÿrÿ 1,6 milyon ÿdÿd möxtÿlif ÿøya, 125 vaqon isti paltar gþndÿrdi. 1943 ilin payûzûída Azÿrbaycanda iøüaldan azad edilmiø rayonlarda tÿsÿrröfatûí bÿrpasûía kþmÿk etmÿk ö÷ön Respublika Yardûm Komitÿsi vÿ onun rayon komissiyalarû yaradûldû âÿ Øimali Qafqaz neft÷ilÿrinÿ, Leninqrad, Stalinqrad, Stavropol, Ukrayna tÿsÿrröfatlarûna xeyli pul, ÿrzaq, tikinti materiallarû, sÿnaye avadanlûüû vÿ s. gþndÿrdi. Möharibÿ illÿrindÿ Azÿrbaycanûn elm vÿ mÿdÿniyyÿt xadimlÿri dÿ bötön qövvÿlÿrini qÿlÿbÿ naminÿ xalqûn mÿnÿvi sÿfÿrbÿr edilmÿsinÿ yþnÿltdi. Gþrkÿmli kimya÷û-alim Yusif Mÿmmÿdÿliyevin rÿhbÿrliyi ilÿ yöksÿk oktanlû aviasiya benzini istehsalûíûn yeni texnologiyasû hazûrlandû. Geoloqlar – Mirÿli Qaøqay, Øamil ÿzizbÿyov vÿ b. yeni strateji xammal yataqlarû kÿøf etdilÿr. Mÿøhur cÿrràh Mustafa Top÷ubaøov hÿrbi

AZßÐÁÀÉÚÀÍ cÿrrahiyyÿdÿ yeni möalicÿ metodlarû hazûrlayaraq minlÿrlÿ ÿsgÿri þlömdÿn xilas etdi. Respublikada 70 hÿrbi ùospital yaralûlara xidmÿt gþstÿrirdi. Èctimai elmëÿr sahÿsindÿ ÷alûøan alimëÿr xalqûí tarixi ke÷miøindÿn, qÿhrÿmanlûüûídan bÿhs edÿn ÿsÿrlÿr yaradûrdûlar. 1943 ildÿ Heydÿr Höseynov vÿ Mÿmmÿd Arif Dadaøzadÿnin redaktÿsi ilÿ “Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûíûí qûsa tarixi” nÿør edildi. 1945 ilin martûnda Azÿrbaycan SSR EA-nûn yaradûlmasû respublikanûí åëìè mÿdÿni hÿyatûnda möhöm hadisÿ oldu. Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûída möharibÿ mþvzusu aparûcû yer tutdu. Sÿmÿd Vurüunun, Söleyman Röstÿmin, Mÿmmÿd Rahimin, Rÿsul Rzanûn, Nigar Rÿfûbÿylinin, Osman Sarûvÿllinin, ßhmÿd Cÿmilin, Mirvarid Dilbazinin vÿ b. ÿsÿrëÿri bu baxûmdan daha tÿsirli idi. Möharibÿ dþvröndÿ dþyöø÷ö vÿ partizanlarûmûzûn øöcaÿtlÿrini tÿsvir edÿn onlarla o÷erk, hekayÿ, povest, pyes vÿ s. yazûlmûødûr. ÿbölhÿsÿnin, Mir Cÿlalûn, É.Øèðâàíûí hekayÿëÿrindÿ, Mehdi Höseynin povestëÿrindÿ igid azÿrbaycanlû dþyöø÷öëÿrin parlaq obrazlarû yaradûlmûødûr. Möharibÿ illÿrindÿ Azÿrbaycan dramaturgiyasû Sÿmÿd Vurüunun “Fÿrhad vÿ Øirin”, Mehdi Höseynin “Nizami” kimi ÿsÿrlÿri ilÿ zÿnginlÿødi. Azÿrbaycan bÿstÿkarlarû möharibÿ dþvröndÿ onlarla yeni marø, simfoniya, mahnû, opera vÿ s. yaratdûlar. Özeyir Hacûbÿyovun “Øÿfqÿt bacûsû”, “Qÿëÿbÿ ùimni”, Sÿid Röstÿmovun “Cÿbhÿyÿ”, Söleyman ÿlÿsgÿrovun “Gþzëÿ mÿni” mahnûlarû dilëÿr ÿzbÿri oldu. Gÿnc bÿstÿkarlar Qara Qarayev vÿ Cþvdÿt Hacûyevin “Vÿtÿn” operasû musiqi aëÿmindÿ möhöm hadisÿ idi. Cÿbhÿyÿ xidmÿt ö÷ön konsert briqadalarû yaradûldû. Azÿrbaycan artistëÿri hÿðáè hèññÿëlÿrdÿ 35 min konsert vermiødilÿr. Azÿrbaycan kinåmatoqraf÷ûlarû “Vÿtÿn oülu”, “Bÿxtiyar”, “T-9 sualtû gÿmi” filimlÿrini ÷ÿkmiødiëÿr. Hÿrbi vÿtÿnpÿrvÿrlik tÿrbiyÿsindÿ tÿsviri incÿsÿnÿt ustalarû da fÿal iøtirak edirdilÿr. ÿzim ÿzimzadÿ, Èsmayûl Axundov, Maral Rÿhmanzadÿ vÿ b. möharibÿ, ÿsgÿr hÿyatû, arxa cÿbhÿ vÿ s. mþvzularda tablolar yaratdûlar. Onlarûn ÿsÿrlÿri 1943 ildÿ Moskvada Tretyakov Qalereyasûída nömayiø etdirilmiødi. Þn cÿbhÿdÿ. Möharibÿnin ilk gönëÿrindÿn minëÿrlÿ azÿrbaycanëû cÿb-

hÿëÿrdÿ faøizmÿ qarøû mÿrdliklÿ vuruøurdular. Brest qalasûíûí mödafûÿsindÿ 44 nÿfÿr azÿrbaycanlû iøtirak etmiø, axûr nÿfÿslÿrinÿ qÿdÿr qÿhrÿmanlûqla dþyöømöødöëÿr. Ki÷ik leytenant Èsrafèl Mÿmmÿdov 1941 ilin dekabrûnda Novqorod yaxûílûüûída Pustinka kÿíäi uürunda gedÿn dþyöøëÿrdÿ bþyök øöcaÿt gþstÿrdi vÿ azÿrbaycanlûlar arasûnda ilk dÿfÿ olaraq Sovet Èttifaqû Qÿhrÿmanû adûna layiq gþröldö. Borodino ÷þlöndÿki vuruømada pulemyot÷u Èdris Vÿliyev döømÿnin 50-dÿn ÷ox ÿsgÿrini mÿhv etdi. Leninqrad sÿmasûnû mödafèÿ edÿrÿk tÿyyarÿ÷i Höseynbala ÿliyev döømÿnin 6 tÿyyarÿsini vurub saldû. 17 yara almasûna baxmayaraq, þz tÿyyarÿsèni yerÿ endirÿndÿn sonra vÿfat etdi. Tank bþlmÿsinin kîmandiri Hÿzi Aslanov

416-úû Òàãàíðîã Àòûúû Äèâèçèéàñûíûí ùèññÿëÿðè Áåðëèíäÿ ãÿëÿáÿ ïàðàäûíäà. 1945 èë

Moskva yaxûnlûüûndakû dþyöølÿrdÿ fÿrqlÿndiyinÿ gþrÿ “Qûrmûzû Ulduz” ordeni iëÿ tÿltif edildi. Moskva ÿtrafûnda almanlar 1941 ilin dekabrûn 6-da ciddi mÿülubiyyÿtÿ uüradûldû. Lakin döømÿn hÿëÿ göclö idi. 1942 il mayûn ÿvvÿllÿrindÿ faøistëÿr Ker÷i, Sevastopolu, Xarkovu ÿlÿ ke÷irdi vÿ Volqaya tÿrÿf irÿlilÿdi. Èyulun 25-dÿ Krasnodar, Stavropol vÿ Maykop ÿlÿ ke÷irildi. Azÿrbaycan, neft Bakûsû bþyök tÿhlökÿ altûnda idi. SSRÈ-nin Ali Baø Êomandanlûüû 1942 il sentyabrûn 9-da Cÿnubi Qafqaz

respóáëèêàëàðûnda, o cömlÿdÿn Azÿrbaycanda hÿrbi vÿziyyÿt elan etdi. Bakû mödafèÿ rayonu yaradûldû. Øÿhÿr ÿtrafûída istehkamlar quruldu. Tanklarûn ke÷ÿ bilmÿmÿsi ö÷ön 16.841 maneÿ yaradûldû, 97 km uzunluqda dÿrin xÿndÿklÿr qazûldû. Atÿø nþqtÿlÿri ilÿ arxanû birlÿødirÿn 535 km uzunluqda gizli ÿlaqÿ yolu ÷ÿkildi. 1 mln. 800 min m3 torpaq iøi gþröldö. Döømÿn 1942 ildÿ 71, 1943 ildÿ isÿ 3 dÿfÿ Bakûnûn sÿmasûía soxulmaüa cÿhd gþstÿrdi, lakin cÿsur tÿyyarÿ÷ilÿr vÿ zenit÷ilÿr buna imkan vermÿdiëÿð, faøistlÿrin 96 tÿyyarÿsini vurub saldûlar. Mozdoku tutduqdan sonra göclö möqavimÿtÿ rast gÿlÿn döømÿn höcum taktikasíûû dÿyiødi vÿ Bakûya deyil, Nal÷ik-Orcåíiêidze istiqamÿtindÿ hÿrÿkÿtÿ baøladû. 402, 416 vÿ 223-cö Azÿrbaycan diviziyalarû Mozdok rayonunda dþyöøör, 77-ci diviziyamûz isÿ mödafèÿ ÿmÿliyyatlarûnda iøtirak edirdi. 1942 ilin oktyabrûndan Sovet Ordusunun Øimali Qafqazûn azad eäèëìÿñè ÿmÿliyéaòlarûnda Azÿrbaycan diviziyalarûnûn dþyöø÷ölÿri bþyök ÿsgÿri rÿøadÿt gþstÿrdilÿr. 77-ci diviziya Ker÷, Rostov, Stavropol vÿ s. yaøayûø mÿntÿqÿëÿrinin azad edilmÿsindÿ iøtirak etdi. 402-ci diviziya Mozdok ÿtrafinda 10 yaøayûø mÿntÿqÿsini döømÿndÿn tÿmizlÿdi. 416-cû diviziya Øimali Qafqaz vÿ Azov dÿnizi sahillÿrindÿki bir sûra yaøayûø mÿntÿqÿlÿrinin azad edilmÿsindÿ bþyök rol oynadû. Tuapse uürunda gedÿn dþyöølÿrdÿ Qafur Mÿmmÿdov döømÿnin 13 ÿsgÿrini mÿhv edÿrÿk, komandirini þz hÿyatû bahasûna þëöìäÿí xilas etdi. Þlömöndÿn sonra ona Sovet Èttifaqû Qÿhrÿmanû adû verildi. Qafqazda alman ordularûnûn darmadaüûn edilmÿsi Azÿrbaycanû faøist istilasû tÿhlökÿsindÿn xilas etdi. 1942 ilin qûøûnda Stalinqrad cÿbhÿsindÿ podpolkovnik Hÿzi Aslanovuí tank polku bþyök qÿhrÿmanlûq gþstÿrdi. 1942 il dekabrûn 22-dÿ ona Sovet Èttifaqû Qÿhrÿmanû adû verildi. Azÿrbaycanlû dþyöø÷ölÿr Stalinqrad dþyöølÿrindÿ dÿ øöcaÿtlÿ vuruømuødular. Baloülan Abbasovun baø÷ûlûq etdiyi snayperlÿr qrupu iki ay ÿrzindÿ döømÿnin ö÷ minÿ qÿdÿr ÿsgÿr vÿ zabitini mÿhv etdi. Alman ordusu 1943 ilin fevralûnda Stalinqrad ÿtrafûnda tamamilÿ darmadaüûn edildi. Bu qÿlÿbÿ möharibÿnin gediøindÿ ÿsaslû dþnöø yaratdû. 1943 ilin yayûnda on minlÿrlÿ azÿrbaycanlû bötön cÿbhÿlÿrdÿ rÿøadÿtlÿ vuruøurdu. Oryol øÿùÿðè özÿrindÿ qÿlÿbÿ 343

AZßÐÁÀÉÚÀÍ bayraüûnû N.ßjdÿrov qaldûrdû. Hÿrbi tÿyyarÿ÷ilÿr Adil Quliyev vÿ Zöleyxa Seyidmÿmmÿdova þz igidliklÿri ilÿ fÿrqlÿndilÿr. 416-cû diviziya Taqanroq øÿhÿrinin azad edilmÿsindÿ gþstÿrdiyi rÿøadÿtÿ gþrÿ “Taqanroq diviziyasû” fÿxri adûna layiq gþröldö. Ùÿðbi ÿmÿliyyatlarda qÿhrÿmanlûüûna gþrÿ 271-ci diviziyaya “Qarlovka diviziyasû”, 77-ci diviziyaya isÿ “Simferîïol diviziyasû” adû verildi. 416cû vÿ 77-ci diviziyalar “Èkinci dÿrÿcÿli Suvorov ordeni èlÿ tÿltif edildilÿr. 1944 il iyunun 23-30-da generalmayor Hÿzi Aslanovun 35-ci Qvardiya tank briqadasû Berezna ÷ayûnû ke÷ib Pleøeni øÿùÿðè âÿ 508 yaøayûø mÿntÿqÿsini azad etdi. H.Aslanov ikinci dÿfÿ Sovet Èttifaqû Qÿhrÿmanû adû ilÿ tÿltif olunmaüa tÿqdim edildi (lakin bu haqda

canlû Sovet Èttifaqû Qÿhrÿmanû adûna layiq gþröldö. 416-cû Azÿrbaycan diviziyasû 1945 ilin fevralûnda döømÿnin möqavimÿtini qûrûb, Oder ÷ayû sahilinÿ ÷ûxdû. Berlin özÿrinÿ yeridi. Azÿrbaycan dþyöø÷ölÿri mayûn 2-dÿ Berlinin Brandenburq darvazasû özÿrinÿ qÿlÿbÿ bayraüû sancdû. Reyxstaqûn alûnmasûnda gþstÿrdiyi rÿøadÿtÿ gþrÿ Yusif Sadûqov Sovet Èttifaqû Qÿhrÿmanû adûna layiq gþröldö. Àçÿðáàéúàíëûëàð ïartizan vÿ antifaøist hÿrÿkatlarûnda. Dþyöølÿrdÿ ÿsir döømöø âÿ faøist ÿsir döøÿrgÿlÿrinÿ salûnmûø azÿrbaycanlûlarûn ÷oxu ÿsarÿtdÿn qurtarmaq ö÷ön möbarizÿni davam etdirèðdi, þlöm döøÿrgÿlÿrindÿn qa÷ûb partizanlara qoøulurdu. Smolenskdÿ fÿaliyyÿt gþstÿrÿn partizan briqadasûnûn qÿrargah rÿisi Èsmayûl ÿliyev idi. 1943 ildÿ 50 nÿfÿr

Tÿøkilata zabitlÿr Hadû Qiyasbÿyov vÿ Mirzÿxan Mÿmmÿdov rÿhbÿrlik edirdilÿr. Tÿøkilatûn kþmÿyi ilÿ bir qrup ÿsir döøÿrgÿsindÿn qa÷araq partizan hÿrÿkatûna qoøulmuødu. 1942 ildÿ Fransadakû faøist þlöm döøÿrgÿlÿrindÿn qa÷ûb partizanlara qoøulan ÿhmÿdiyyÿ Cÿbrayûlov “Armed Miøel” (Xarqo) adû ilÿ Fransaûnn azadlûüû hÿrÿkatûnda fÿal iøtirak etmiø, bu þlkÿnin ÿn yöksÿk hÿrbi medalû ilÿ tÿltif edilmiødir. Stalinqrad dþyöølÿri vaxtû aüûr yaralanaraq ÿsir döøÿn Mehdi Höseynzadÿ ÿsirlikdÿn qa÷ûb Yuqoslaviya partizanlarûna qoøulmuødu. Hitler÷ilÿrÿ qarøû möbarizÿdÿ ÿfsanÿvi qÿhrÿmanlûqlar gþstÿrmiø, 700 hÿrbi ÿsiri azad etmiødi. O, “Mixaylo” lÿqÿbi ilÿ Yuqoslaviya Xalq Azadlûq Ordusunun kÿøfûyat÷ûÈñðàôèë Ìÿììÿäîâóí íèòãèíäÿí: – Ìÿíèì 22 éàøûì âàð, àíúàã ìÿí ùàë-ùàçûðäà ùÿéàòûí ÿñë ìÿíàñûíû ôàøèñòëÿðè ìÿùâ åòìÿêäÿ ýþðöðÿì. Íÿ ãÿäÿð êè, ñàüàì, ìÿí áó øöàðëà ôàøèçìÿ ãàðøû âóðóøàúàüàì.

Èñðàôèë Ìÿììÿäîâ

Ùÿçè Àñëàíîâ

fÿrman onun þlömöndÿn 47 i1 sonra 1991 ildÿ verildi). H.Aslanovun tank briqadasû Pribaltikanûn azad edilmÿsindÿ fÿal iøtirak etdi. Azÿrbaycanëû sÿrkÿrdÿnin nailiyyÿtlÿri xösusÿn ermÿni hÿrbi rÿhbÿrlÿri narahat edirdi. O, 1945 il yanvarûn 24-dÿ dþyöø ÿmÿliyyatlarû getmÿyÿn bir yerdÿ, È.Baqramyanûí mÿxfû gþstÿriøi ilÿ möÿmmaëû øÿkildÿ göllÿ yarasûídan hÿlak oldu. Milli Azÿrbaycan diviziyalarû SSRÈ ÿrazisi faøist iøüal÷ûlarûndan tÿmizlÿndikdÿn sonra Øÿðãi Avropanûn azad edilmÿsi ÿmÿliyyatlarûnda da iøtirak edirdilÿr. 223-cö diviziya Yuqoslaviyanûn azad edilmÿsindÿ fÿal iøtirak etdiyinÿ gþrÿ fÿxri “Belqrad diviziyasû” adûnû aldû. O, hÿm dÿ Vyananûn faøistlÿrdÿn tÿmizlÿnmÿsindÿ bþyök rÿøadÿt gþstÿrdi vÿ “Qûrmûzû Bayraq” ordeni ilÿ tÿltif edildi. 271-ci diviziya Poløa vÿ ×exoslîvakiyanûn azad edilmÿsindÿ yaxûndan iøtirak etdi. Bu dþyöølÿrdÿ Ziya Bönyadov da daxil olmaqla 20 nÿfÿr azÿrbay344

Ãàôóð Ìÿììÿäîâ

azÿrbaycanlû Mÿmmÿd ÿliyevin baø÷ûlûüû ilÿ faøist döøÿrgÿlÿrindÿn qa÷araq Krûmda xösusi partizan dÿstÿsi yaratmûødûlar. Ukraynada isÿ 400 azÿrbaycanlû partizan dÿstÿsi tÿøkil etmiø, baøqa partizan dÿstÿlÿri ilÿ birlÿøÿrÿk Ukrayna, ×exoslavakiya vÿ Macarûstanda faøizmÿ qarøû fÿal möbarizÿ aparmûødûlar. 1942 ildÿ polkovnik ßlÿkbÿr ßliyev Belorusiyanûn Borisov øÿùÿðèídÿ fÿaliyyÿt gþstÿrÿn “Dyadya Kolya” partizan birlÿømÿsinin qÿrargah rÿisi olmuø, 1944 illdÿ Suvorov adûna partizan dÿstÿsinÿ komandir tÿyin edilmiødi. Dÿstÿ Almaniyaya aparûlan 4 min sovet vÿtÿndaøûnû xilas etmiødi. Ukraynada S.A.Kovpakûn mÿøhur partizan ordusunda xeyli azÿrbaycanlû dþyöøördö. Azÿrbaycanlûlar Avropa xalqûnûn partizan vÿ antifaøist möqavimÿt hÿrÿkatlarûnda iøtirak edirdilÿr. Poløada 1942 ilin yazûnda faøist hÿrbi ÿsir döøÿrgÿsindÿ àzÿrbaycanlû ÿsirlÿr gizli tÿøkilat yaratmûødûlar.

tÿxribat qrupuna rÿhbÿrlik edÿrÿk 1000 nÿfÿrdÿn ÷ox alman zabitiíè mÿhv eòilmiødi. Faøistlÿr onun baøûna 400 min lirÿ mökafat tÿyin eòmiødiëÿð. 1944 ildÿ faøistlÿrlÿ qeyri-bÿrabÿr dþyöødÿ xeyli döømÿn qûrmûø vÿ ÿlÿ ke÷mÿmÿk ö÷ön son göllÿsini þzönÿ vurmuødur. Þlömöndÿn 13 il sonra - 1957 ildÿ ona Sovet Èttifaqû Qÿhrÿmanû adû verilmiødi. Ètaliyadakû partizan hÿrÿkatûnda iøtirak etmiø ÿli Babayev Qaribaldi adûna batalyonun komandiri olmuø, igidlikëÿr gþstÿrmiø, bu þlkÿnin “Hÿrbi øöcaÿtinÿ gþrÿ” gömöø medalû ilÿ tÿltif olunmuødu. Mussolinini hÿbs edÿn partizanlar arasûnda Vilayÿt Höseynov da var idi. “Buhenvald” þlöm döøÿrgÿsindÿ yaradûlan gizli tÿøkilatûí rÿhbÿrlÿrindÿn biri olan ÿkbÿr Aüayev faøistlÿrÿ qarøû gizli möbarizÿ aparmûødû. ÿlÿ ke÷dikdÿn sonra göllÿlÿnmiødir. ßsirlÿr arasûnda sÿhvÿn Almaniyanûn SSRÈ-yÿ qalib gÿlÿndÿn sonra Azÿrbaycana azadlûq verÿcÿyinÿ ömid edÿnlÿr dÿ vardû. Onlarûn bir qrupu, habeëÿ Stalinin ÿsirlÿri “xalq döømÿni” adlandûrdûüûnû eøidib geriyÿ yol olmadûüûnû gþrÿnlÿr mayor F.Dödÿnginskinin komandanlûüû altûnda yaradûlmûø milli legionda birëÿømiødilÿr. M.ß.Rÿsulzadÿ vÿ X.Xasmÿmmÿdov da Azÿrbaycan istiqlalûnûn tanûnacaüû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ömidi ilÿ Hitler ùþkumÿti ilÿ danûøûqlar aparmûødû. 1943 ildÿ M.ß.Rÿsulzadÿ Almaniyanûn Azÿrbaycan möstÿqil dþvlÿt÷iliyini tanûmayacaüûna qÿti ÿmin olduqdan sonra legion qarøûsûnda a÷ûq antifaøist mÿzmunda ÷ûxûø etdi vÿ bunun nÿticÿsindÿ þlkÿdÿn qovuldu. Lakin siyasi möhaúèðlÿr azÿrbaycanlû ÿsirlÿrin yÿhudi hesab edÿrÿk þldörölmÿsinin qarøûsûnûn alûnmasûnda möhöm rol oynadûlar. Dönyanûn tÿrÿqqipÿrvÿr qövvÿëÿrinin birlÿøib faøizmÿ qarøû möbarizÿ aparmasû nÿticÿsindÿ bþyök qÿlÿbÿ ÿldÿ olundu. 1945 il 9 May tarixÿ Qÿlÿbÿ gönö kimi daxil olur. Mayûn 8-dÿ Almaniya danûøûqsûz tÿslim aktûnû imzaladû. Lakin Èêèíúè dönya möharibÿsi davam edirdi. SSRÈ avqustun 9-da

ßùìÿäèééÿ Úÿáðàéûëîâ

Azÿrbaycan 20 ÿsrin 40-80-ci illÿrindÿ. Möharibÿdÿn sonrakû illÿrdÿ Sovet imperiyasûnûn dönyada nöfuzu daha da artdû. Göclö hÿrbi-siyasi qövvÿyÿ, növÿ silahûna malik olan dþvlÿtÿ ÷evrildi. Onun baø÷ûlûüû ilÿ “sosialist” sistemi geniølÿndi vÿ mþhkÿmlÿndi. Bötön bunlar hÿm mÿrkÿzdÿ, hÿm dÿ yerlÿrdÿ totalitar rejimin, inzibati amirlik idarÿsinin göclÿnmÿsi, xalqlarûn, o cömlÿdÿn Azÿrbaycan xalqûnûn bþyök ÿmÿyi sayÿsindÿ mömkön oldu. Möharibÿnin vurduüu ziyanlar tezliklÿ aradan qaldûrûldû. 10 il ÿrzindÿ 108 yeni iri sÿnaye möÿssisÿsi tikildi. Fÿhëÿ vÿ qulluq÷ularûn sayû 2 dÿfÿ artdû. Èstehsalatda möasir texnika vÿ texnalogiyalar tÿtbiq olundu. Yeni neft vÿ qaz yataqlarû aøkar edildi vÿ onlarûn bir ÷oxunun istismarûna baølanûldû. 1947

Çèéà Áöíéàäîâ

tÿcavözkar Yaponiyaya qarøû möharibÿyÿ qoøuldu. Sentyabrûn 2-dÿ Yaponiyanûn tÿslim olmasû ilÿ möharibÿ qurtardû. SSRÈ möharibÿdÿn qalib ÷ûxdû. Bu qÿlÿbÿnin ÿldÿ edilmÿsindÿ Azÿrbaycan xalqûnûn bþyök kþmÿyi oldu. Sovet Ordusuíóí texnikasûnû Bakû nefti hÿrÿkÿtÿ gÿtirirdi. Azÿrbaycanlûlar ùÿì arxa cÿbhÿdÿ, ùÿì äÿ þn cÿbhÿdÿ fÿdakaðëûq gþstÿrirdiëÿð. Onlarla azÿrbayúanlû sÿrkÿrdÿ – Hÿzi Aslanov, Akim Abbasov, Mehdi Mahmudov, Yaqub Quliyev, Hÿbibulla Höseynov, Aslan Vÿzirov vÿ baøqalarû þlkÿni faøizm bÿlasûndan qurtarmaq ö÷ön bþyök hÿrbi tÿøkilat÷ûlûq qabiliyyÿti vÿ ÿsgÿri rÿøadÿt gþstÿrdilÿr. Xalqûmûzûn mÿrd oüullarûndan 47 nÿfÿri, Azÿrbaycan- dan cÿbhÿyÿ gedÿn baøqa millÿtlÿrin nömayÿndÿlÿrindÿn isÿ 74 nÿfÿri dþyöølÿrdÿki rÿøadÿtinÿ gþrÿ Sovet Èttifaqû Qÿhrÿmaíû adûna layiq gþröldö. 30 nÿfÿr “Øþhrÿt” ordeninin hÿr ö÷ dÿrÿcisi ilÿ, 176 min nÿfÿr isÿ möxtÿlif îrden vÿ medallarla tÿltif edildi.

Ìåùäè Ùöñåéíçàäÿ

ildÿ dönyada ilk dÿfÿ Xÿzÿr dÿnizinèí Neft Daølarû rayonunda qazûlan neft quyusu fontan vurdu vÿ 1948 ildÿn, neft-mÿdÿn estakadalarû quruldu, neft sÿnayesinin yeni sahÿsi yarandû. Neft hasilatû 10 ildÿ 1,4 dÿfÿ artdû. Yeni neft emaëû möÿssisÿlÿri, o cömlÿdÿn 1953 ildÿ Yeni Bakû Neftayûrma Çavodu iøÿ salûndû. Respublikada kimya, daü-mÿdÿn, qara vÿ ÿlvan metalëurgiya, energetika sÿnaye sahÿlÿri daha da inkiøaf etdi. Sumqayût, Mingÿ÷evir, Daøkÿsÿn, ÿli Bayramlû kimi yeni sÿnaye mÿrkÿzëÿri meydana gÿldi. Sumqayûtda kimya (1945), boru prokatû, sintetik kau÷uk (1952), alöminium (1955) zavodlarû, Qaradaü sement zavodu (1951), Abøeronda “Øimal” Dþvlÿt Ðayon Ålektrik Ñtansiyasû (1954), Mingÿ÷evir Su Elektrik Stansiyasû (1954), Daøkÿsÿn Filiz Saflaødûrma Kombinatû (1954), Bakû Qaz Åmalû Çavodu (1961), Mingÿ÷evir kabel, Bakû poladÿritmÿ, Ñoyuducu, Øin, Sumqayût superfosfat,

Gÿncÿdÿ alöminium zavodlarû (1958– 1966), ÿli Bayramëûda Èstilik-Elektrik Stansiyasû (1968) iøÿ salûndû. Onlarla yerli, yöngöl, yeyinti, sÿnaye möÿssisÿsi – ayaqqabû, mebel, gþn-dÿri, tikiø toxuculuq fabriklÿri, xal÷a-mahud kombinatû istifadÿyÿ verildi. Kommunikasiya vasitÿëÿri inkiøaf etdi. Bakû–Krasnovodsk (èíäèêè Òöðêìÿíáàøû) ýÿìèð bÿrÿ yolu (1962), Yevlax-Bÿrdÿ-Aüdam dÿmir yolu (1967), Bakû metroñónun ilk 6 stansiyasû (1967) iøÿ salûndû. Avtomobil, dÿniz-÷ay vÿ hava nÿqliyyatû xeyli inkiøaf etdi. Tikinti sahÿsindÿ möhöm irÿlilÿéèølÿr oldu. Øÿhÿr vÿ kÿndëÿrdÿ mÿnzil tikintisi xeyli geniølÿndi. Bakûda indiki Øÿhriyar adûna klub, hþkumÿt evi, óniversitet, Bakû limanû, ñirk binalarû, Respublika stadionu tikildi. Akademiya øÿhÿrciyi (1967) salûndû, möharibÿdÿn sonra ke÷ÿn 25 il ÿrzindÿ Azÿrbaycan SSR iqtisadiyyatûnûí yeni sahÿlÿrinin yaranmasû xalqûmûzûn qatû döømÿnlÿri olan ermÿnilÿrin vÿ onlarûn mÿrkÿzi hþkumÿtdÿ olan himayÿdarlarûnûn göclö möqavimÿtinÿ rast gÿlsÿ dÿ, onlarûn ÷irkin niyyÿtlÿri baø tutmadû. Respublikanûn kÿnd tÿsÿrröfatûnda bir sûra tÿøkilati idarÿ÷ilik islahatlarû – xûrda kolxozlarûn, maøûn-traktor stansiyalarûnûn lÿüv edilmÿsi, tÿsÿrröfat rÿhbÿrlÿrinÿ tÿlÿbkarlûüûí artûðûlmasû, habelÿ maøûn-traktor parkûnûí mþhkÿmlÿndirilmÿsi, suvarma øÿbÿkÿsinin geniølÿndirilmÿsi (Yuxarû Qarabaü, SamurAbøeron kanallarû istifadÿyÿ verildi) nÿticÿsindÿ irÿlilÿmÿlÿr baø verdi. Pambûq, ipÿk, tötön, tÿrÿvÿz, özöm istehsalû artdû. Lakin ÿrzaq mÿhsullarû istehsalûna, heyvandarlûüûn inkiøafûna lazûmi diqqÿt verilìirdi. Tÿkpartiyalû siyasi sistemin, Kommunist partiyasûnûí dþvlÿt, hakimiyyÿt orqanlarû Sovetëÿr, mÿhkÿmÿ, ictimai tÿøkilatlar, o cömlÿdÿn hÿmkarlar ittifaqlarû vÿ komsomol özÿrindÿ amiranÿ rÿhbÿrliyi vÿ tÿzyiqi cÿmiyyÿtin yaradûcû qövvÿlÿrini xeyli dÿrÿcÿdÿ buxovlayûr, þz mÿqsÿdlÿrinÿ uyüun istiqamÿtlÿndirirdi. Mÿnÿvi ha÷alanma, sþzlÿ iø arasûída uyüunsuzluq artûrdû. Èmperiya rÿhbÿrëÿri sþzdÿ beynÿlmilÿl÷ilikdÿn, xalqlar dostluüûmdan danûøûr, ÿmÿldÿ isÿ Azÿrbaycan xalqûía qarøû èðãè àéðû-ñå÷êèëèê siyasÿti yeridirdiëÿð. Bundan bÿhrÿlÿíÿn ermÿni millÿt÷ilÿri dÿfÿlÿrëÿ rÿsmi øÿkildÿ mÿrkÿz qarøûsûída Azÿrbaycanûí Daülûq Qarabaü Muxtar Vilayÿtinin Ermÿíèñòàí SSR-ÿ verilmÿsi 345

AZßÐÁÀÉÚÀÍ mÿsÿlÿsini qîymuødu. Azÿrbaycanlûlar þz etnik-tarixi torpaqlaðû olan Ãÿðáè Azÿrbaycandan (o zamankû Ermÿnistan SSR ÿrazisindÿn) nþvbÿti dÿfÿ 1948-53 illÿrdÿ kötlÿvi deportasiyaya ìÿruz qaldûlar. “Kþnöllö kþ÷örmÿ” adû altûnda nÿzÿrdÿ tutulan 100 min nÿfÿrdÿn 62 min nÿfÿr azÿrbaycanlû zorla Azÿrbaycanûí Kör-Araz ovalûüûna kþ÷öröldö, onlarûn hÿr ö÷ nÿfÿrindÿn biri yeni øÿraitÿ uyüunlaøa bilmÿyib mÿhv oldu. Azÿrbaycan SSR ÿrazisindÿn kÿnarda qalan minlÿrlÿ Azÿrbaycan toponimlÿri dÿyiødirildi. Eyni zamanda Azÿrbaycan SSR-dÿ, xösusÿn yeni sÿnaye mÿrkÿzlÿrindÿ, Daülûq Qarabaüda ermÿni ÿhalisinin sayûnûn artmasû ö÷ön mönasib øÿrait yaradûldû. 50-ci illÿrin ortalarûnda siyasi sistemi tÿkmillÿødirmÿk, øÿxsiyyÿtÿ pÿrÿstiø vÿ

zÿnginlÿødi. Azÿrbaycan sÿhnÿsi möqtÿdir rejissor Àdil Èskÿndÿrovun, ÿlÿskÿr ÿlÿkbÿrov, Mÿrziyyÿ Dàvódova, Ëöòôÿëè Àáäóëëàéåâ, Leyla Bÿdirbÿyli, Mþhsöí Sÿnani, Nÿsibÿ Zeynalova vÿ b. kimi bþyök aktyorlarûn ÿmÿyi sayÿsindÿ daha da inkiøaf etdi. Azÿrbaycan kinosu “Arøûí mal alan” (1945), “O olmasûn, bu olsun” (1956), “Uzaq sahillÿrdÿ” (1958), “Þgey ana” (1959) vÿ s. fèlimlÿr ilÿ dönya ekranûía ÷ûxdû. Qÿzet, jurnal vÿ kitab nÿøri geniølÿndi. 1956 il fevralûn 14-dÿ Azÿrbaycan Televiziyasû fÿaliyyÿtÿ baøladû. Azÿrbaycan elmi bir sûra gþrkÿmli nailiyyÿtlÿr ÿldÿ etdi. Alimlÿr 300-dÿn ÷ox yeni neft-qaz, faydalû qazûntû, tikinti materiallarû, yataqlarû, mineral su mÿnbÿlÿri aøkar etdilÿr. Xalqûn tarixinÿ, mÿdÿniyyÿtinÿ dair onlarla elmi ÿsÿrlÿr,

Íåôò äàøëàðû

onun acû nÿticÿlÿrini aradan qaldûrmaq, “sosialist-demokratiyasûíû” inkiøaf etdirmÿk istiqamÿtindÿ dÿyiøikliklÿr, alayarûm÷ûq tÿdbirlÿr hÿyata ke÷irildi vÿ tÿbii ki, gþzlÿnilÿn nÿticÿni vermÿdi. Bu illÿrdÿ respublikada ÿhalinin sayû xeyli artdû, 50-ci illÿrin sonunda möharibÿdÿn ÿvvÿlki sÿviyyÿyÿ ÷atdû, 60-cû illÿrin sonunda isÿ artûq 5 milyonu þtöb ke÷di. Urbanizasiya prosesi sörÿtlÿndi. Tÿhsil vÿ elm, ÿdÿbiyyat vÿ incÿsÿnÿt daha da inkiøaf etdi. Èúáàðè yeddiillik (1949), az sonra sÿkkizillik (1959) tÿhsil möÿyyÿn olundu. Bakû Teatr Ènstitutu (indiki Mÿdÿniyyÿt âÿ Èíúÿñÿíÿò Universiteti - 1945), Pedaqoji Xarici Dillÿr Ènstitutu (indiki Dillÿr Universiteti 1948), Politexnikè Ènstitut (indiki Texniki Universitet-1950) vÿ s. a÷ûldû. Yözlÿrlÿ kitabxàna, klub, kino-teatr, muzey yaradûldû. Azÿrbaycan musiqisi Qara Qarayev, Fikrÿt ÿmirov, Ðàóô Ùàúûéåâ, Arif Mÿlikov kimi dönya øþhrÿtli bÿstÿkarlarûn ÿsÿrlÿri ilÿ daha da 346

o cömlÿdÿn ö÷cildlik “Azÿrbaycan tarixi” (1958-63), ö÷cildlik “Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû tarixi” vÿ s. fundamental ÿsÿrlÿr yaradûldû. Mÿøhur Qobustan qayaöstö tÿsvirlÿri, Azûx maüarasûnda qÿdim insan qalûqlarûnûn aøkar vÿ tÿdqiq edilmÿsi tarix elminÿ bþyök tþhfÿ oldu. Lakin kommunist ideologiyasûnûn tÿsiri mÿnÿvi mÿdÿniyyÿtin inkiøafûíû xeyli lÿngidirdi. Áàøãà úöð äöøöíìÿéÿ yol verilmir, belÿlÿri ciddi tÿqib olunurdu. Onlarla yaradûcû ziyalû repressiyalara mÿruz qalmûødû. 1950 ildÿ gþrkÿmli fûlosof Heydÿr Höseynov belÿ tÿqiblÿrÿ qarøû intiharû ilÿ ösyan etmiødi. È.Â.Stalinin þlömöndÿn sonra SSRÈdÿ baølanan siyasi isiniøìÿ Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûna xösusÿn ÿhÿmiyyÿtli tÿsir gþstÿrdi. “60-cû illÿr ÿdÿbiyyatû nÿsli” meydana gÿldi, onu tÿmsil edÿn Anar, El÷in, Èsa Höseynov vÿ b. ÿsÿrlÿrindÿ mþvcud reallûqlar daha dözgön âÿ îáéåêòèâ ÿks olunurdu.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìöùàðèáÿ åäÿí òÿðÿôëÿðèí ïëàíëàðûíäà. Àçÿðáàéúàí áöòþâëöêäÿ (Øèìàëëû-Úÿíóáëó) ñòðàòåæè úîüðàôè ìþâãåéèíÿ, èãòèñàäè ïîòåíñèàëûíà ýþðÿ ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ýÿëÿúÿê èøòèðàê÷ûñû îëàí äþâëÿòëÿðèí àéðû-àéðûëûãäà ùÿð áèðèíèí ìàðàã äàèðÿñèíäÿ èäè. Áó äþâëÿòëÿðäÿí ôàøèñò Àëìàíèéàñû Ãàôãàçû, õöñóñèëÿ, Áàêûíû âÿ áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû «àñàíëûãëà» èøüàë åòäèêäÿí ñîíðà úÿíóá èñòèãàìÿòèíäÿ ùöúóìëàðû äàâàì åòäèðìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. Î, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí äà äàõèë îëìàãëà Èðàíû çÿáò åäèá èñòè ñóëàðà – Èðàí êþðôÿçè âÿ Ùèíä îêåàíûíà ÷ûõìàã, Èíýèëòÿðÿíèí ÿí çÿíýèí ìöñòÿìëÿêÿñè Ùèíäèñòàíà âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ äèýÿð þëêÿëÿðÿ ñàùèá îëìàüû ïëàíëàøäûðìûøäû. Ùèòëåð Àëìàíèéàñûíûí Ñîâåò Èòòèôàãûíûí Øÿðã áþëýÿëÿðè èñòèãàìÿòèíäÿêè èøüàë÷û ïëàíëàðûíäà äà Øèìàëè âÿ úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà áèðëèêäÿ õöñóñè éåð àéðûëìûøäû. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-ûí Øÿðã ñèéàñÿòèíäÿ äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí Èðàí äþâëÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè ÿùÿìèééÿòëè éåðÿ ìàëèê èäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà 1941–46 èëëÿðäÿ äåìîêðàòèê âÿ ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòû ýåíèøëÿíäèêúÿ áó èêè äþâëÿòèí ïëàíëàðûíäà ùÿìèí ÿéàëÿòèí éåðè äàùà áþéöê ìÿíà êÿñá åäèðäè. Äöíéà ÿðàçèñèíèí ãóðóäà àëòûäà áèð ùèññÿñèíÿ ñàùèá îëàí ÑÑÐÈ-íèí âÿ áó ÿðàçèíèí ùöäóäëàðûíû äàùàäà ýåíèøëÿíäèðìÿêäÿ ùÿðèñ îëàí Ñòàëèíèí ãÿñáêàðëûã ïëàíëàðûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí äàùà àéäûí âÿ äàùà ðåàë éåðè âàð èäè. Ðóñèéà äþâëÿòè îíèëëÿðëÿ àïàðäûüû èøüàë÷û ìöùàðèáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èìïåðèéàíûí àç ãàëà áöòöí ñÿðùÿä áþëýÿëÿðèíè «áþëöíìöø õàëãëàð»ûí ìÿñêóí îëäóüó ÿðàçèëÿðÿ ÷åâèðìèøäè. Ñòàëèí èñÿ Ñîâåò Èòòèôàãû ÿðàçèñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí ùÿìèí «áþëöíìöø õàëãëàð» êàðòûíäàí èñòèôàäÿíè ïëàíëàøäûðûðäû. Áó ìöðÿêêÿá ïëàíûí áèð ùèññÿñè Ùèòëåð Ïëìàíèéàñû èëÿ 1939 èëèí éàéûíäà Øÿðãè Àâðîïàíûí áþëöøäöðöëìÿñè ùàããûíäà ñþâäÿëÿøìÿäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäè (ùÿìèí èëèí ñåíòéàáðûíäà ñîâåò ùÿðáè ùèññÿëÿðè Ãÿðáè Áåëàðóñèéà, Ãÿðáè Óêðàéíàéà âÿ Áåññàðàáèéàéà éåðèäèëìèøäè). 1941 èë àâãóñòóí 25-äÿ Ñîâåò Îðäó ùèññÿëÿðè Èðàíûí øèìàë áþëýÿñèíÿ, î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ñîõóëäóãäàí ñîíðà ìöíàñèá áèð çàìàíäà áþëöíìöø Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàëåéè äÿ åéíè éîëëà ùÿëë îëóíìàëû èäè. Áó ùàãäà Ñòàëèíèí ýèçëè ïëàíû ìþâúóä èäè.

Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ. Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè Èðàíûí, î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí äà èúòèìàè-ñèéàñè äóðóìóíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðäè. Ìöùàðèáÿíèí ÿââÿëèíäÿ Èðàí ùþêóìÿòè þç áèòÿðÿôëèéèíè åëàí åòñÿ äÿ, Ðçà øàù áàøäà îëìàãëà, ùàêèì äàèðÿëÿð à÷ûã ôàøèñòïÿðÿñò ìþâãå òóòìóø, þëêÿíè Àëìàíèéà êÿøôèééàòûíûí ôÿàëèééÿò ìåéäàíûíà ÷åâèðìèøäèëÿð. Áóíà ýþðÿ 1921 èë Ñîâåò-Èðàí ìöãàâèëÿñèíèí 6-úû ìàääÿñèíÿ ÿñàñëàíàðàã 1941 èë àâãóñòóí 25-äÿ ÑÑÐÈ âÿ àç ñîíðà Áþéöê Áðèòàíèéà ùþêóìÿòëÿðè þç ãîøóíëàðûíû Èðàíà éåðèòäèëÿð. Èíýèëèñ ãîøóíëàðû, Èðàíûí úÿíóá, Ñîâåò ãîøóíëàðû èñÿ øèìàë ðåýèîíëàðûíû, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿòèíè òóòäó. Áèð ãÿäÿð ñîíðà, ÀÁØ ìöùàðèáÿéÿ ãîøóëàí êèìè, îíóí äà ùÿðáè ùèññÿëÿðè 1942 èëèí äåêàáðûíäà Èðàíà ýÿòèðèëäè. ÁöòþâØÿùðèâÿð ìöðàúèÿòíàìÿñè (1945) 1. Èðàíûí ìöñòÿãèëëèéè âÿ ÿðàçè áöòþâëöéöíöí ãîðóíìàñû èëÿ éàíàøû, Àçÿðáàéúàí õàëãûíà äàõèëè àõàäëûã âÿ ìÿäÿíè ìóõòàðèééÿò âåðèëìÿëèäèð êè, þçöíöí ìÿäÿíèééÿòè âÿ Àçÿðáàéúàíûí àáàäëàøìàñû âÿ èíêèøàôû ö÷öí öìóìè ìÿìëÿêÿòèí àäèëàíÿ ãàíóíëàðûíû ãîðóìàãëà éàíàøû, þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèí åòñèí. 2. Áó ìÿãñÿäè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ýÿðÿê òåçëèêëÿ ÿéàëÿò âÿ âèëàéÿò ÿíúöìÿíëÿðè ñå÷èëèá, þç èøèíÿ áàøëàìàëûäûð. Áó ÿíúöìÿíëÿð ìÿäÿíè, èãòèñàäè âÿ ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿêëÿ éàíàøû, àíà éàñà ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áöòöí äþâëÿò èø÷èëÿðèíèí ÿìÿëëÿðèíè éîõëàéûá, îíëàðûí äÿéèøèëìÿëÿðèíäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäÿúÿêëÿð. ëöêäÿ Èðàí, ùàáåëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí, ìöòòÿôèãëÿðèí Ñîâåò Èòòèôàãûíû ùÿðáè ñóðñàò âÿ òåõíèêà, ÿðçàãëà òÿìèí åäÿí ÿí ìöùöì íÿãëèééàò àðòåðèéàñûíà (Èðàí êþðôÿçèíäÿí Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëëÿðèíÿ ãÿäÿð) ÷åâðèëäè. Áóíóíëà äà Èðàíûí,î úóìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè âÿçèééÿòè õàðèúè ãîøóíëàðûí þëêÿäÿ îëìàñûíäàí òàì àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøäö. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ Èðàíûí äàõèëè èøëÿðè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòè, ùàáåëÿ ìöòòÿôèãëÿðèí Èðàí ãàðøûñûíäà òÿÿùöäëÿðè áèð ñûðà ñàçèøëÿðëÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ñàçèøëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó êè, ìöòòÿôèãëÿð Èðàíûí äàõèëè èøÿëðèíÿ ãàðûøìàéàúàã, áöòöí âàúèá ìÿñÿëÿëÿðè áèðýÿ ùÿëë åäÿúÿê âÿ ìöùàðèáÿ ãóðòàðàíäàí ñîíðà ÿí ýåúè àëòû àé ÿðçèíäÿ ãîøóíëàðûíû Èðàíäàí ÷ûõàðàúàãëàð. Ðçà øàùûí ùÿðáè-ïîëèñ ðåæèìèíèí èôëàñà

óüðàìàñû (1941 èëèí ñåíòéáàðûí 16-äà ìöòòÿôèã ãîøóíëàðûíà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿê íèééÿòè ïó÷à ÷ûõäûãäà Ðçà øàù îüëó Ìÿùÿììÿä Ðçàíûí õåéðèíÿ òàõòäàí ÿë ÷ÿêäè âÿ áèð ýöí ñîíðà èíýèëèñëÿð òÿðÿôèíäÿí Èðàíäàí ñóðýóí åäèëäè), þëêÿäÿ ðåàë ùàêèìèééÿòèí ïàðëàìåíòÿ âÿ îíóí òÿøêèë åòäèéè ùþêóìÿòÿ êå÷ìÿñè, êîíñòèòóñèéàäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø áÿçè òÿñèñàòëàðûí, ñèéàñè àçàäëûãëàðûí ãèñìÿí áÿðïàñû, ñèéàñè ìÿùáóñëàðûí àçàä åäèëìÿñè Èðàíäà äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí úàíëàíìàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòäû. Èëê âàõòëàð êîðòÿáèè ÷ûõûøëàð, ìèòèíã âÿ íöìàéèøëÿð øÿêëèíäÿ áàøëàíìûø áó ùÿðÿêàò éåíèäÿí ñèéàñè ìåéäàíà ÷ûõìûø ìöõòÿëèô ïàðòèéàëàðûí, ÷îõëó ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðûí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ýåòäèêúÿ ìöòÿøÿêêèë èúòèìàèñèéàñè ìöáàðèçÿ ôîðìàñûíû àëûðäû. ßñàñ òÿëÿáëÿðÿ – äþâëÿò ãóðóëóøóíó äåìîêðàòèêëÿøäèðìÿê ìöëêÿäàð-ôåîäàë ñèíôèíè ìÿùäóäëàøäûðìàã, çÿùìÿòêåøëÿðèí âÿçèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàã âÿ ùöãóãëàðûíû ãîðóìàã, þëêÿíèí ñöâåðåíëèéèíè òÿìèí åòìÿê âÿ ñ. äàõèë èäè. Òÿáðèç éåíèäÿí Öìóìèðàí äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûíûí õöñóñè ôÿàëëûüû èëÿ ñå÷èëÿí ÿñàñ ìÿðêÿçëÿðäÿí áèðè èäè. 1941 èëèí ñåíòéàáð-îêòéáàð àéëàðûíäàí áóðàäà ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíèí ìèòèíã âÿ éûüûíúàãëàðû, íöìàéèøëÿðè ýåíèøëÿíäè. Ùÿáñõàíàäàí áóðàõûëìûø âÿ ñöðýöíäÿí âÿòÿíÿ ãàéûòìûø ñèéàñè õàäèìëÿðèí, äåìîêðàòèê ôèêèðëè çèéàëûëàðûí ôÿàëëûüû íÿòèúÿñèíäÿ 1941 èë ñåíòéàáðûí 29-äà Òåùðàíäà Èðàí õàëã ïàðòèéàñû (ÈÕÏ) éàðàíäû. 1941 èëèí íîéàáð–1942 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ îíóí Àçÿðáàéúàí òÿøêèëàòëàðûíûí òÿøÿááöñö èëÿ ìöõòÿëèô èúòèìàè-ñèéàñè ìÿäÿíè-ìààðèô êëóáëàðû, áèðëèê âÿ úÿìèééÿòëÿð, éåíè ùÿìêàðëàð òÿøêèëàòëàðû, àíòèôàøèñò úÿìèééÿò âÿ áèðëèêëÿð éàðàäûëäû. Îíëàðûí àðàñûíäà «Àçÿðáàéúàí» úÿìèééÿòè», «Àçÿðáàéúàí çÿùìÿòêåøëÿð òÿøêèëàòû», «Äåìîêðàòèéà òÿðÿôäàðëàðû ìÿðêÿçè» õöñóñèëÿ íöôóç ãàçàíìûøäûëàð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ðóùëó ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð (Òÿáðèçäÿ «Ñåòàðåéå Àçÿðáàéúàí», «ßäÿáèééàò ñÿùèôÿñè», «Àçÿðáàéúàí», «Éóìðóã», Óðìèéàäà «Êåéâàí» âÿ ñ.) íÿøðÿ áàøëàìûøäû. «Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòè» âÿ îíóí ìÿòáó îðãàíû «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòè äåìîêðàòèê âÿ ìèëëè ãöââÿëÿðèí ñÿôÿðáÿð åäèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàäû. Äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí 1941–45 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ÿââÿë èðÿëè ñöðöëìöø òÿëÿáëÿðÿ áàùàëûã âÿ ìþùòÿêèðëèéÿ, ðöøâÿòõîðëóüà ãàðøû ìöáàðèçÿ äÿ äàõèë åäèëìèøäè. Áó èñòèãàìÿòäÿ õåéëè 347

AZßÐÁÀÉÚÀÍ óüóð ÿëäÿ åäèëìèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éåíè èúòèìàè-ñèéàñè ôÿàëëûã øÿðàèòè éàðàíìûøäû. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ùÿðÿêàòûí ÿñàñ õöñóñèééÿòè äÿðêåòìÿíèí, ìèëëè øöóðóí ìèñèëñèç äÿðÿúÿäÿ èíêèøàôû îëäó. Äèêòàòóðà ðåæèìèíäÿí õèëàñ îëóá àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ éîëóíà ãÿäÿì ãîéìóø õàëã êöòëÿëÿðè îíóí ÿñàñ òÿçàùöðëÿðèíäÿí áèðè êèìè àíà äèëèíäÿ äàíûøìàüà, éàçûá-îõóìàüà, éàðàòìàüà áàøëàäûëàð. 1942–44 èëëÿðäÿ áèð ñûðà ÿí íöôóçëó ãÿçåòëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÷ûõìàüà áàøëàäûëàð. Äèë ìÿñÿëÿñè èúòèìàè-ìÿäÿíè ùÿéàòäà ÿí ìöùöì ãûçüûí ìöáàùèñëÿÿð äîüóðàí òÿáëèüàò âÿ ÿêñ òÿáëèüàò ìèþâçóñóíà ÷åâðèëìèøäè. Àçÿðáàéúàí òöðê äèëè àäû, ìÿèøÿò öíñèééÿòè âàñèòÿñèíäÿí ÷ûõàðàã èúòèìàè-ñèéàñè, ìÿäÿíè, ÿäÿáè èíêèøàô âàñèÿòñèíÿ ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàéûðäû. Ñîí äÿðÿúÿ

ìöùöì õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè áàøëàíäû. Áó õåéëè äÿðÿúÿäÿ Àëìàíèéàíûí ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóá åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ÿñàñëû ñóðÿòäÿ äÿéèøìèø áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòëÿ áàüëû èäè. Ìöùàðèáÿ ãóðòàðàíäàí ñîíðà êå÷ìèø ìöòòÿôèãëÿð, áèðèíúè íþâáÿäÿ ÀÁØ âÿ Èíýèëòÿðÿ èëÿ ÑÑÐÈ àðàñíûäà äöíéàíûí ÿñàñ ïðîáëåìëÿðè öçðÿ ýåòäèêúÿ äÿðèíäÿí çèääèééÿòëÿð, áóíëàðûí òåçëèêëÿ «ñîéóã ìöùàðèáÿ» øÿêëèíè àëìàñû îíëàðûí Èðàíäàêû ñèéàñÿòèíäÿ äÿ ÿêñèíè òàïäû. Èíäè îíëàð þç õàðèúè ñèéàñÿòëÿðèíäÿ âÿ ùÿðáè-ñòðàòåæè ïëàíëàðûíäà ÿñàñëû äÿéèøèêëèêëÿð åäÿðÿê, èãòèñàäè ìÿíàôåëÿðèíÿ óéüóí îëàí ãöââÿëÿðè áèëàâàñèòÿ ùèìàéÿ åòìÿéÿ âÿ îíëàðû ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ ÿêñ ãöââÿëÿðÿ ãàðøû ýèçëè âÿ éà à÷ûã øÿêèëäÿ òÿúàâöçäÿí äÿ ÷ÿêèíìèðäèëÿð.

Ñåéèä Úÿôÿð Ïèøÿâÿðè

ãûñà òàðèõè áèð äþâðäÿ ìèëëè äèë èäåéàñû ÿë÷àòìûç áèð àðçóäàí öìóììèëëè èäåéà ñÿâèééÿñèíÿäÿê éöêñÿëäè âÿ àðòûã òÿøÿêêöë äþâðöíÿ ãÿäÿì ãîìóø ìèëëè øöóðóí, ìèëëè àçàäëûã èäåîëîýèéàñûíûí ñöòóíëàðûíäàí áèðè îëäó. Ìöùöì úÿùÿò îðàñûäûð êè, ùÿðÿêàòûí ìÿðùÿëÿñèíäÿ áó èäåéàíû õàëãûí ÿí äåìîêðàòèê òÿáÿãÿëÿðè (ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðè, èíúÿñÿíÿò íöìàéÿíäÿëÿðè, ìÿòáóàò èø÷èëÿðè âÿ á.) þç òÿøÿááöñëÿðè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Ìÿêòÿáëÿðäÿ, áèð ÷îõ äþâëÿò èäàðÿëÿðèíäÿ, èúòèìàè òÿøêèëàòëàðäà äîüìà äèëäÿ äàíûøûð, ãÿçåòëÿð âÿ æóðíàëëàð íÿøð îëóíìàüà áàøàëéûð. Áó èøëÿð ÷îõ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð øÿðàèòèíäÿ ìöâàôèã ìàääè áàçàíûí, ÿäÿáè Àçÿðáàéúàí (òöðê) äèëèíèí èøëÿäèëìÿñè ãàéäàëàðûíûí íîðìàëàðûíûí îëìàìàñû (Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãðàììàòèêàñû, òåðìèíîëîæè âÿ èçàùëû ëöüÿòëÿðè âÿ ñ. îëìàìàñû) øÿðàèòèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. 1945 èëèí éàéûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí éåíè áèð ñûðà 348

Èðàíûí ùàêèì òÿáÿãÿëÿðè, î úóìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí èðè òîðïàã ñàùèáëÿðè, òèúàðÿò áóðæóàçèéàñûíûí, áöðîêðàòèéàíûí áèð ÷îõ íöìàéÿíäÿëÿðè äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí âÿçèééÿòè ùÿð âàñèòÿ èëÿ ýÿðýèíëÿøäèðìÿéÿ, åòíèê òîããóøìàëàðû ãûçûøäûðìàüà ÷àëûøûð, ùÿòòà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿëÿðè ñàëìàãäàí áåëÿ ÷ÿêèíìèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàðäà, õöñóñÿí Òåùðàíäà úÿìëÿøìèø ìöðòÿúå ãöââÿëÿð ìèëëè-äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí äöøìÿíëÿðèëÿ ÿëáèð ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Îíëàð ÿëàëòûëàðûí êþìÿéèëÿ Àçÿðáàéúàíûí êÿíä éåðëÿðèíäÿ, êè÷èê øÿùÿðëÿðäÿ ñèëàùëû äÿñòÿëÿð òÿøêèë åäèð, êöòëÿâè òåððîðà ÿë àòûð, ÿùàëèíèí ìöõàëèô ãðóïëàðû, õöñóñèëÿ éàðûìêþ÷ÿðè òàéôàëàðëà îòóðàã ÿùàëè àðàñûíäà òîããóøìàëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð. Ùàäèñÿëÿðèí áåëÿ ýåäèøè Àçÿðáàéúàí äåìîêðàòëàðûíû âÿ öìóìèééÿòëÿ, ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíè ìöäàôèÿ òÿäáèðëÿðè ýþðìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. 1945 èëèí ñåíòéàáð àéëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà éåðëÿðèíäÿ

ñèëàùëû ôÿäàè äÿñòÿëÿðè éàðàíìàüà áàøëàäû. Ôÿäàèëÿð ãóëäóð äÿñòÿëÿðèíèí áàñãûíëàðûíû äÿô åäèð, øÿùÿð âÿ ãÿñÿáÿëÿðèí, êÿíäëÿðèí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åäèðäèëÿð. Áó ìöáàðèçÿíèí ýåäèøèíäÿ áÿçè éåðëÿðäÿ ìöâÿããÿòè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû äà éàðàäûð, âàúèá òÿñÿððöôàò, ñîñèàë, ìÿäÿíè-ìààðèô ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ëàêèí ìèëëè-äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòû ìÿðêÿçè ìöðòÿúå ùþêóìÿòèí ùöúóìëàðûíäàí ãîðóìàã ö÷öí äåìîêðàòëàðûí äàùà ñûõ áèðëÿøìÿñè òÿëÿá åäèëèðäè. Áóíà ýþðÿ, 1945 èë ñåíòéàáðûí 3-äÿ Àçÿðáàéúàíûí òàíûíìûø äåìîêðàòëàðûíäàí áèð ãðóïó, áàøäà Ñåéèä Úÿôÿð Ïèøÿâÿðè (1917–21 èëëÿðäÿ èíãèëàáè ùÿðÿêàòûí ýþðêÿìëè õàäèìëÿðèíäÿí îëìóø, Èðàíäà 1930 èëäÿ ùÿáñ åäèëìèø, îí èë ñîíðà àçàäëûüà ÷ûõìûø, íÿùàéÿò, äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí ëèäåðëÿðèíäÿí áèðè êèìè 1944 èëäÿ Òÿáðèçäÿ ïàðëàìåíòÿ ñå÷èëìèø, ëàêèí ìàíäàòûíû Ìÿúëèñ òÿñäèã åòìÿìèøäè âÿ Òåùðàíäà íÿøð åòäèéè «ßæèð» ãÿçåòèíäÿ ýåíèø ïóáëèñèñòèê èø àïàðìûøäûð.) îëìàãëà, Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ôèðãÿñèíèí (ÀÄÔ) éàðàäûëìàñû ùàããûíäà áÿéàíàòëà õàëãà ìöðàúèÿò åòäè. ÀÄÔ-íèí áÿéàíàòûíäà ïàðòèéàíûí ïðîãðàì ïðèíñèïëÿðè èçàù åäèëèðäè. Èðàí äþâëÿòè òÿðêèáèíäÿ Àçÿðáàéúàíà èíçèáàòè-òÿñÿððöôàò, ìÿäÿíè ìóõòàðèééÿò âåðèëìÿñè, Èðàíûí ñèéàñè ùÿéàòûíûí äåìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿñè, ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíèí ìÿíàôåéèíÿ óéüóí îëàí èúòèìàè-èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí êå÷èðèëìÿñè âÿ áàøãà ìÿñÿëÿëÿð øÿðù îëóíóðäó. Áÿéàíàò ìèëëè ùÿìðÿéëèê ÿëäÿ åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð, ìöÿééÿí ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðèí – ôÿùëÿ âÿ êÿíäëèëÿðèí ñàùèáêàðëàðà ãàðøû åêñòðåìèñò ìåéëèíè ðÿää åäèð, èúòèìàè-èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí òÿêàìöë éîëó èëÿ áöòöí úÿìèééÿòèí õåéðèíÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè ëàçûì áèëèð, ìèëëèééÿòèíäÿí âÿ äèíèíäÿí, àñûëû îëìàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàíëàðûí ùàìûñûíû áÿðàáÿðùöãóãëó ñàéûðäû. Îíó ãåéä åäÿê êè, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè äåìîêðàòèê âÿ àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí íÿòèúÿëÿðèíäÿ ìàðàüû îëàí ñîâåò ðÿùáÿðëèéè, øÿõñÿí È.Â.Ñòàâëèí ÀÊ(á)Ï ÌÊ-íûí áèðèíúè êàòèáè Ì.Ú.Áàüûðîâ âàñèòÿñèëÿ áóðàäàêû âÿçèééÿò ùàããûíäà òàì ìÿëóìàòà ìàëèê èäè. Î, áöòöí äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðè áèðëÿøäèðèëÿúÿê Äåìîêðàò Ôèðãÿñèíèí éàðàäûëìàñûíà, òÿøêèëàòà Ñåéèä Úÿôÿð Ïèøÿâÿðèíèí ñå÷èëìÿñèíÿ ðàçûëûüûíû âåðìèøäè. Ì.Ú.Áàüûðîâà èñÿ ìàääèìÿíÿâè òÿìèíàòëàð ùàããûíäà ýþñòÿðèøëÿð âåðìèøäè. Ïèøÿâÿðèíèí 1945 èëèí àâãóñ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òóíäà Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà áó ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû Ì.Ú.Áàüûðîâëà ýþðöøö äÿ îëìóøäó. Ñîâåòëÿðèí äþíöêëöéöíäÿí åùòèéàò åäÿí Ñ.Ú.Ïèøÿâÿðè áþéöê òÿðÿääöääÿí ñîíðà òàðèõèí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàëåéè ö÷öí âåðäèéè áó íàäèð èìêàíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ðàçû îëìóøäó. Ñåíòéàáðûí 13-äÿ ÀÄÔ òÿñèñ÷èëÿðèíèí èëê êîíôðàíñû êå÷èðèëäè. Êîíôðàíñ 11 íÿôÿðäÿí èáàðÿò ìöâÿããÿòè êîìèòÿ ñå÷äè âÿ ÿí ãûñà ìöääÿòäÿ ïàðòèéàíûí áèðèíúè ãóðóëòàéûíûí ÷àüûðûëìàñûíû ãÿðàðà àëäû. Ñåíòéàáðûí 5-äÿí ÀÄÏ-íèí îðãàíû «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòè àíà äèëèíäÿ ÷ûõìàüà áàøëàäû. ÀÄÔ-íèí éðàíàìàñû, îíóí ïðîãðàìû ÿùàëèíèí ÿí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðè è÷ÿðèñèäÿ ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíäû. Áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ ïàðòèéà ñûðàëàðûíà ìèíëÿðëÿ ôÿùëÿ âÿ êÿíäëèëÿð, çèéàëûëàð, õûðäà âÿ îðòà ñàùèáêàðëàð,

Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí, îíóí Úÿíóáà ýåäÿí ìÿäÿíèéÿò õàäèìëÿðèíèí ðîëó ÿâÿçåäèëìÿç èäè. 1941 èëèí îêòéàáðûí 11-äÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éåðëÿøäèðèëìèø Ñîâåò Îðäó ùèññÿëÿðèíäÿêè àçÿðáàéúàíëû çàáèò âÿ ÿñýÿðëÿð ö÷öí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ íÿøð îëóíàí Òÿáðèçäÿêè «Âÿòÿí éîëóíäà» âÿ Óðìèéàäàêû «Ãûçûë ÿñýÿð» ãÿçåòëÿðè áóðàäà àíà äèëè ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíäÿ, ÿäÿáè, äèëèí ôîðìàëàøìàñûíäà ñîí äÿðÿúÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäû. Áèð ÷îõ øàèðëÿð äîüìà äèëäÿ éàçûëàðûíû èëê äÿôÿ ìÿùç «Âÿòÿí éîëóíäà» ãÿçåòèíäÿ äÿðú åòìèøäèëÿð. 1941 èë îêòéáàð àéûíûí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí Òÿáðèçäÿ Àçÿðáàéúàí Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðûíûí èëê ãàñòðîë òàìàøàëàðûíûí áàøëàíìàñû èñÿ Àçÿðáàéúàíûí èêè ùèññÿñè àðàñûíäà ñöðÿòëÿ èíêèøàôà öç òóòàí ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ìþùêÿì òÿìÿëèíè

Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàò Ôèðãÿñèíèí Ñÿòòàðõàí áàéðàãëû Òÿáðèç øÿùÿð êîìèò\ñèíèí ïëåíóì öçâëÿðè. 1945 èë

ùÿòòà áÿçè ìöëêÿäàðëàð äà äàõèë îëäó. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè ìÿäÿíèééÿòè èíêèøàô åòäèðìÿê èñòèãàìÿòèíäÿ èëê àääûìëàðûí àòûëìàñûíäà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí òñèðè âÿ ðîëó ùÿëëåäèúè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí èíêøàôûíäà ÿñàñ àìèëëÿðäÿí îëàí ìèëëè äèëèí – Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí àäè ìÿèøÿò öíñèééÿòè âàñèòÿñèíäÿí ìÿäÿíè èíêèøàô âàñèòÿñèíÿ ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàìàñûíäà, ìèëëè ÿäÿáè äèëèí ôîðìàëàøìàñûíäà

ãîéìóø îëäó. Ùÿìèí ãàñòðîëóí àðäûíúà Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð ìÿäÿíèééÿò êîëëåêòèâëÿðè – äðàì òåàòðëàðû, ìóñèãè âÿ ðÿãñ àíñàìáëëàðû, ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò, ìààðèô âÿ åëì õàäèìëÿðè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ýÿëÿðÿê êîíñåðò âÿ òàìàøàëàð âåðèð, ìöùàçèðÿëÿð îõóéóð, ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðèðäèëÿð. Ñîâåò äþâëÿòèíèí Èðàíäà, î úöìëÿäÿí úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ýþðäöéö âÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøäûüû ãÿñáêàð âÿ ñèéàñè, èäåîëîæè ìÿãñÿäëÿðäÿí àñûëû îëìàéàðàã áó ÿëàãÿëÿðèí àðòìàñû

éåðëè àçÿðáàéúàíëûëàðäà ìèëëè ìÿäÿíèééÿòè èíêèøàô åòäèðìÿê ÿçìèíè àðòûðûðäû. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ éàçûá-éàðàäàí ßëè Ñÿáàùè, Ñàùèð êèìè òÿúðöáÿëè éàçû÷û âÿ øàèðëÿðëÿ éàíàøû éåíè íÿñë – Áàëàø Àçÿðîüëó, ßëè Òóäÿ, Ìÿùÿììÿä Áèðèéà âÿ áàøãàëàðû éåòèøèðäè. Áó ñàùÿäÿ «Âÿòÿí éîëóíäà» ãÿçåòè èëê ìÿêòÿá ðîëóíó îéíàäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìÿäÿíè ùÿéòàíûäà, ìèëëè îéàíûøûíäà Òÿáðèçäÿ ÷ûõàí «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòèíèí äÿ ìöñòÿñíà ðîëó îëìóøäóð. 1941–45 èëëÿðäÿ Òÿáðèçäÿí áàøãà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàãíûí äèýÿð øÿùÿð âÿ ãÿñÿáÿëÿðèíäÿ – Óðìèéàäà, Ìàðàüàäà, Õîéäà âÿ ñ. ìèëëè äèð÷ÿëèø áàø âåðèð. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðìèø ìèëëè îéàíûø âÿ àøêàð ìÿäÿíè äèð÷ÿëèø 1946 èëäÿ Ìèëëè ùþêóìÿò äþâðöíäÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí ÿñàñëàðûíûí äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ éàðàäûëìàñûíà, Úÿíóáäà ÿñë ìÿíàäà ìÿäÿíè òÿðÿããèíèí áàø âåðìÿñèíÿ èìêàí âåðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 40-úû èëëÿðèí èêèíúè éàðñû –70-úè èëëÿðäÿ. Ìèëëè Ùþêóìÿòèí éàðàíìàñû. 1945 èë îêòéàáðûí 2-4-äÿ ÀÄÔíèí ãóðóëòàéû êå÷èðèëäè. Ãóðóëòàé 3 ñåíòéàáð òàðèõëè áÿéàíàòûí ÿñàñ ìöääÿàëàðûíû ïàðòèéàíûí ïðîãðàì âÿ íèçàìíàìÿñè êèìè ãÿáóë åòäè âÿ ðÿùáÿð îðãàíëàðûíû (Ñ.Ú.Ïèøÿâÿðè áàøäà îëìàãëà ìÿðêÿçè êîìèòÿíè ñå÷äè. Äèíú éîëëà ñèéàñè ìöáàðèçÿíè äàâàì åòäèðìÿéÿ éþíÿëìèø êîíêðåò ôÿàëèééÿòÿ, î úöìëÿäÿí éåðëÿðäÿ òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòèíè ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ âÿ ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ áàøëàäû. Ìÿðêÿçè ùþêóìÿòèí òÿúèëè ñóðÿòäÿ äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòà ãàðøû ýåíèø ñèëàùëû ùöúóìà êå÷äèéèíè, Àçÿðáàéúàíäàêû ùÿðáè ãàðíèçîíëàðà ÿëàâÿ ãöââÿëÿð ýþíäÿðèëìÿñèíè, æàíäàðìëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ, ìöëêÿäàðëàðûí ñèëàùëû äÿñòÿëÿðèíèí ÿùàëèéÿ áàñãûí âÿ òàëàíëàðûíû ýþðÿí ÀÄÔ àðòûã à÷ûã øÿêèëäÿ ôÿäàè äÿñòÿëÿðè éàðàòìàüà, îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíè ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ áàøëàäû. ÀÄÔ ùÿðáè òÿäáèðëÿðëÿ ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿ èøèí ýåíèøëÿíäèðèð õàëãûí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíÿ äåìîêðàòèéàíû, Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè âàðëûüûíû ãîðóìàã ÷àüûðûøû èëÿ ìöðàúèÿò åäèðäè. Íîéàáðûí 17-äÿí äåêàáðûí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê Ìàðàüà, Ìàêó, Ìÿðÿíä, Ñÿðàá, ßðäÿáèë, Àñòàðà, Çÿíúàí øÿùÿðëÿðè, ñîíðà èñÿ Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð éåðëÿðèíäÿ ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû éàðàäûëäû. Òÿáðèçäÿ èñÿ ùàêèìèééÿò ùÿëÿ îêòéàáðûí ÿââÿëëÿðèíäÿí äåìîêðàòëàðûí ÿëèíÿ êå÷ìèøäè. Áöòöí áó ùàäèñÿëÿð ýåäèøèíäÿ äåìîêðàòëàðûí òÿäáèðëÿðè, äöçýöí òàêòèêàñû íÿòèúÿñèíäÿ, äåìÿê îëàð êè, ãàí òþêöëìÿäè. Ùþêóìÿò 349

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãîøóíëàðûíûí áèð ñûðà çàáèòëÿðè éåíè ùàêèìèééÿò òÿðÿôèíÿ êå÷èäè, ÿêñ ìþâãåäÿ äóðàí ñèëàùëû ùèññÿëÿðèí Àçÿðáàéúàíû òÿðê åòìÿñè òÿëÿá îëóíäó. Áóíóíëà áÿðàáÿð áÿçè éåðëÿðäÿ ùÿëÿ ùàêèìèééÿò ñòðóêòóðëàðû ãàëìàãäà èäè. Ëàêèí ÿùàëè áèð ãàéäà îëàðàã äàùà îíëàðà äåéèë, éåíè ùàêèìèééÿòÿ ìöðàúèÿò åäèð, ìèòèíã âÿ éûüûíúàãëàðäà ýåòäèêúÿ äàùà ãÿòèééÿòëÿ äåìîêðàòèê ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí éàðàäûëìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Áó òÿëÿáëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ íîéàáðûí 21-äÿ õàëãûí òàíûíìûø õàäèìëÿðèíäÿí èáàðÿò Àçÿðáàéúàí õàëã êîíãðåñè ÷àüûðûëäû. Î, þçöíö Ìöÿññèñëÿð ìÿúëèñè åëàí åäÿðÿê, öìóìè ñå÷êèëÿð éîëó Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí ÷àüûðûëìàñû âÿ Ìèëëè ùþêóìÿò éàðàäûëìàñû òÿëÿáèíè èðÿëè ñöðäö. Ìöÿññèñëÿð ìÿúëèñèíèí ãÿðàðûíà ÿñàñÿí, Ìèëëè ùþêóìÿò Èðàí äþâëÿò÷èëèéè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôÿà-

Ôÿäàè – þçöíö èíàì éîëóíäà ãóðáàí âåðÿí. ëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê Àçÿðáàéúàíûí ìèëëèìÿäÿíè ìóõòàðèééÿòèíè òÿìèí åòìÿëèäèð.Áóíóí ÿñàñûíäà íîéàáðûí 27-äÿí äåêàáðûí 1-äÿê Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíäÿ ñå÷êèëÿð êå÷èðèëäè. ßùàëè áèð ãàéäà îëàðàã ÀÄÔ-íèí èðÿëè ñöðäöéö âÿ éà îíóíëà ùÿìðÿé îëäóüóíó áèëäèðÿí íàìèçÿäëÿðÿ ñÿñ âåðèðäè. Äåêàáðûí 12-äÿ òîïëàíìûø Ìèëëè Ìÿúëèñ Ñåéèä Úÿôÿð Ïèøÿâÿðèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Ìèëëè ùþêóìÿò éàðàòäû Ùþêóìÿò 10 íàçèðëèê, àëè ìÿùêÿìÿ âÿ áàø ïðîêóðîðëóãäàí èáàðÿò èäè. Äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðèí íèñáÿòÿí àñàí ãÿëÿáÿ ÷àëìàñû ùÿð øåéäÿí ÿââÿë Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôû ö÷öí øÿðàèò éàðàäàúàã èíçèáàòè, òÿñÿððöôàò âÿ ìÿäÿíè ìóõòàðèééÿò èäåéàñûíûí ÿùàëèíèí ýåíèø òÿáÿãÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ êþê ñàëìàñû èëÿ èçàù åäèëìÿëèäèð. Äåìÿëè, ìèëëè-àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí þç ñîñèàë çÿìèíèíäÿ éàðàíìûø öìóìõàëã ùÿðÿêàòû èäè. Èðàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðè, ìÿðêÿçè ùþêóìÿò ìèëëè ùþêóìÿò éàðàäûëìàñûíà 350

äîüðó ýåäÿí ùÿðÿêàòûí ãàðøûñûíû àëìàüà áÿçè òÿøÿááöñëÿð åòñÿ äÿ, áóíà íàèë îëà áèëìÿäè. Áåëÿ áèð èøè ùÿéàòà êå÷èðìÿê 1945 èëèí ïàéûçûíäà áèð ñûðà äàõèëè âÿ õàðèúè àìèëëÿð öçöíäÿí ìöìêöí äåéèëäè. Ñîâåò ùÿðáè ùèññÿëÿðèíèí ùÿëÿ Èðàíäà îëìàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ùÿðÿêàòûí ãàðàíò ðîëóíó îéíàéûðäû. Ùàäèñÿëÿðèí ñîíðàêû ýåäèøè ýþñòÿðäè êè, ìÿðêÿçè ùþêóìÿò «äàíûøûãëàð» òàêòèêàñûíà ÿë àòàðàã âàõò ãàçàíìàüà ÷àëûøûðäû. Ìèëëè ùþêóìÿòèí éàðàíìàñû èëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí éåíè, ö÷öíúö-ìèëëè ãóðóúóëóã ìÿðùÿëÿñè áàøëàíäû. Ìèëëè ùþêóìÿò ÿí ÿââÿë Èðàí äþâëÿò÷èëèéè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìóõòàðèééÿò ïðèíñèïèíè þç ïðîãðàìûíäà áèð äàùà òÿñäèã åäÿðÿê áèëäèðèðäè êè, Èðàí äþâëÿòèíèí áöòþâëöéö, òîõóíóëìàçëûüû âÿ ñóâåðåíëèéè ðÿùáÿð òóòóëóð. Åéíè çàìàíäà áóðàäà ãåéä îëóíóðäó êè, ìÿðêÿçè ùþêóìÿò ñîñèàë-èãòèñàäè, ñèéàñè, ìÿäÿíè ñàùÿëÿðäÿ äåìîêðàòèê èñëàùàòëàð êå÷èðìÿëèäèð. Ìèëëè ùþêóìÿò ùàáåëÿ áèëäèðäè êè, ùÿì Àçÿðáàéúàíûí ìóõòàðèééÿòè ìÿñÿëÿñè, ùÿì äÿ äèýÿð ìöùöì ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ìÿðêÿçè ùþêóìÿòëÿ äàíûøûãëàðà âÿ ÿëäÿ åäèëÿí ðàçûëûãëàðà òàì ðèàéÿò åòìÿéÿ ùàçûðäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ õöñóñè íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè òÿøêèë îëóíäó âÿ äàíûøûãëàð ö÷öí Òåùðàíà ýþíäÿðèëäè. Ìèëëè ùþêóìÿò ãàðøûñûíäà äóðàí áèðèúè äÿðÿúÿëè âÿçèôÿ – éåðëÿðäÿ éåíè èíçèáàòè-ÿðàçè îðãàíëàðûíûí éàðàäûëìàñû èäè. Áó ìÿãñÿäëÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ âèëàéÿò, ìàùàë, øÿùÿð, ãÿñÿáÿ âÿ êÿíä ÿíúöìÿíëÿðèíÿ – ñå÷êèëÿð ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åòäè. Ñå÷êèëÿð 1946 èëèí éàíâàð-ôåâðàë àéëàðûíäà êå÷èðèëäè âÿ ìöâàôèã ñòðóêòóðëàðûí éàðàäûëìàñûíà áàøëàíäû. Äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí ÿí ìöùöì òÿëÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ çÿùìÿòêåøëÿðèí õåéðèíÿ ñîñèàë-èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí êå÷èðèëìÿñè èäè. Áóíà ýþðÿ Ìèëè Ùþêóìÿò 1946 èë ôåâðàëûí 16-äà àãðàð ãàíóí âåðäè. Ãàíóíà ýþðÿ «õàëèñÿ» – äþâëÿò ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí òîðïàãëàð, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàíäàí ãà÷ìûø âÿ îíà ãàðøû ìöáàðèçÿíè äàâàì åòäèðÿí ìöëêÿäàðëàðûí âÿ äèýÿð ñàùèáêàðëàðûí òîðïàãëàðû êÿíäëèëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëöðäö. Èñëàùàò ùàããûíäàêû ãàíóíó ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìÿãñÿäèëÿ éåðëÿðäÿ õöñóñè êîìèòÿëÿð éàðàäûëäû. 1946 èëèí éàç-éàéû ÿðçèíäÿ ëàçûìè èøëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàäû. Èçàùàò íÿòèúÿñèíäÿ éàðûì ìèëéîí ùåêòàðäàí ÷îõ òîðïàã êÿíäëèëÿðèí èñòèôàäÿñèíÿ êå÷äè. Ëàêèí êÿíäëèëÿð áó òîðïàãëàðûí ìöëêèééÿò÷èñè äåéèëäèëÿð, éÿíè îíó ñàòìàã, èúàðÿéÿ âåðìÿê ùöãó-

ãóíäàí ìÿùðóì èäèëÿð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà, éÿíè ìàéûí 12-äÿ «ßìÿê ùàããûíäà ãàíóí» âåðèëäè. Áó ãàíóíà ýþðÿ ôÿùëÿ âÿ ãóëóã÷óëàðûí èø øÿðàèòè õåéëè éàõøûëàøäûðûëûð, ùÿìêàðëàð èòèôàãëàðû âàñèòÿñèëÿ ìöÿññèñÿëÿðèí èøèíè ôÿùëÿëÿðèí íÿçàðÿò ùöãóãó òÿñäèã åäèëèðäè. Ìèëëè Ìÿúëèñ âÿ ùþêóìÿò Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéå âÿ òèúàðÿò èíêèøàôûíà, èãòèñàäèééàòûí ìàëèééÿøäèðèëìÿñèíÿ âÿ âåðýè ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèø áèð ñûðà áàøãà ãàíóí âÿ ôÿðìàíëàð äà âåðäè. Áöòöí áóíëàð áèð äàùà ýþñòÿðäè êè, Ìèëëè ùþêóìÿò õàëãûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí, î úöìëÿäÿí âàðëû òÿáÿãÿëÿðèí, ìÿíàôåéèíè ìöäàôèÿ åäèð, ñîñèàë áÿðàáÿðëèéè âÿ ÿäàëÿòè òÿìèí åòìÿê èñòèãàìÿòèíäÿ èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèð. Ìèëëè ùþêóìÿòèí ÿí áþéöê íàèëèééÿòè ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíûí ÿñàñëàðûíû éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿ îëäó. Áó èñòèãàìÿòÀçÿðáàéúàí Ìèëëè Ùþêóìÿòè þçöíöí 6 Éàíâàð (1945 èë) òàðèõëè èúëàñûíäà àøàüûäàêû ãÿðàðëàðû ãÿáóë åòìèøäèð. 1. Áó ýöíäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíäà, Àçÿðáàéúàí (òöðêúÿñè) äèëè ðÿñìè äþâëÿò äèëè ùåñàá îëóíóð. Äþâëÿòèí ãÿðàðëàðû âÿ ðÿñìè åëàíëàð, ùÿì÷èíèí õàëã ãîøóíëàðû ùèññÿëÿðèíÿ âåðèëÿí ÿìðëÿð âÿ ãàíóí ëàéèùÿëÿðè ìöòëÿã Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëìàëûäûð. 2. Áöòöí èäàðÿëÿð (äþâëÿòè, ìèëëè, òèúàðè âÿ èúòèìàè) þç èøëÿðèíè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçìàüà ìÿúáóðäóëàð. Áó äèëäÿ éàçûëìàéàí äÿôòÿðëÿð âÿ ñÿíÿäëÿð ðÿñìè ùåñàá îëóíìàéàúàãäûð. äÿ ìöùöì òÿäáèð – 1946 èë éàíâàðûí 16äà Ìèëëè Ìÿúëèñèí ãÿáóë åòäèéè «Äèë ùàããûíäà» ãàíóí èäè. Áó ãàíóíäà Àçÿðáàéúàí äèëè áöòöí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ðÿñìè äþâëÿò äèëè åëàí îëóíóðäó. Áöòöí èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäà, ìÿêòÿáëÿðäÿ èøëÿð àíà äèëèíäÿ ýþðöëöðäö. Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí ìèëëè àçëûãëàðûí þç äèëëÿðèíäÿ òÿùñèë àëìàã ùöãóãó ñàõëàíûëìûøäû. Ãûñà áèð çàìàíäà àíà äèëèíäÿ äÿðñëèêëÿðèí, ìöõòÿëèô ÿäÿáèééàò, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðûí íÿøð åäèëìÿñèíÿ, ðàäèîâåðèëèøëÿðèí âåðèëìÿñèíÿ áàøëàíûëäû. Àç áèð âàõòäà îíëàðúà êèòàáõàíà âÿ ãèðàÿòõàíà à÷ûëäû. ßùàëèíèí êþìÿéèëÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ éöçëÿðëÿ éåíè ìÿêòÿáëÿð à÷ûëäû. Ìöõòÿëèô éàðàäûúûëûã áèðëèê âÿ òÿøêèëàòëàðû, ìóçåéëÿð éàðàäûëäû. Áöòöí áóíëàð – ÿñèë ìèëëèìÿäÿíè èíãèëàá ö÷öí øÿðàèò éàðàäûð, äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí ìèëëè ìÿçìóíóíóí ìþùêÿìëÿíäèðèðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè äåìî-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àìåðèêà ñÿôèðè Úîðú Àëëåèí Èðàí äþâëÿòèíÿ áèëäèðèøèíäÿí: "Ùÿð ãèéìÿòÿ áàøà ýÿëèðñÿ, ýÿëñèí, Àçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèëìÿëèäèð. Ñèëàù ýöúö èëÿ äÿ îëñà, Àçÿðáàéúàí ùÿðÿêàòû àðàäàí ãàëäûðûëìàëûäûð. Áó áàðÿäÿ Èðàí äþâëÿòèíÿ íÿ êþìÿê ëàçûì ýÿëÿðñÿ, Àìåðèêà ùþêóìÿòè ùå÷ íÿéè ÿñèðýÿìÿéÿúÿêäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ Àìåðèêà ùþêóìÿòè Èðàíëà îëàí ìöíàñèáÿòè êÿñÿúÿêäèð". êðàòèê ùÿðÿêàòûí èúòèìàè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ óüóðëàðû òåùðàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðèíäÿ áþéöê òÿøâèø éàðàäûðäû. ×öíêè îíëàð òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíëà ìÿùäóäëàøìàéàðàã Èðàíûí äèýÿð éåðëÿðèíäÿ äÿ äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðèí ìöáàðèçÿñèíè ýöúëÿíäèðèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Èðàí ùþêóìÿòè äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòû áîüìàüà ùàçûðëàøûðäû. Áó ìÿãñÿäëÿ éàíâàð àéûíäàí ùþêóìÿòÿ áàø÷ûëûã åäÿí ãÿääàð âÿ ùèéëÿýÿð Ãÿâàìöñ-Ñÿëòÿíÿ ÿí-ÿââÿë õàëãû àëäàòìàã ìÿãñÿäèëÿ Ìèëëè Ùþêóìÿòëÿ äàíûøûãëàðà áàøëàäû. 1946 èëèí èéóíóíäà Òÿáðèçäÿ îíëàð àðàñûíäà ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. Ðàçûëûã ÿëäÿ åäèëìÿñè íàìèíÿ Ìèëëè Ùþêóìÿò úèääè ýöçÿøòëÿðÿ ýåòìÿëè îëäó. Ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíäàêû Ìèëëè ùàêèìèééÿò Àçÿðáàéúàí ÿéàëÿò ÿíúóìÿíè ñòàòóñóíó ãÿáóë åòäè. Åéíè çàìàíäà Òåùðàí ùþêóìÿòè êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ, ïàðëàìåíòäÿ Àçÿðáàéúàí äåìîêðàòëàðûíû ñåïàðïàòèçìäÿ, Àçÿðáàéúàíû Èðàíäàí àéðìàã íèééÿòèíäÿ èòòèùàì åäÿí ýåíèø êàìïàíèéàéà áàøëàäû. Áóíóíëà áÿðàáÿð î, ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ âÿ ÑÑÐÈ àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäÿðÿê «Èðàí ìÿñÿëÿñè»íèí ÁÌÒ-äÿ áàõûëìàñûíà íàèë îëäó. ÀÁØ âÿ Èíýèëòÿðÿíèí Èðàíà ñèéàñè-ùÿðáè éàðäûì ýþñòÿðìÿëÿðè ðàçûëûüûíû àëäû. Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí «áèòÿðÿôëèéèíè» ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí Ãÿâàìöñ-Ñÿëòÿíÿ Ìîñêâàéà ýåäÿðÿê Ñòàëèíëÿ ýþðöøäö. Äàíûøûãëàð íÿòèúÿñèíäÿ Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí Øèìàëè Èðàíäà, î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÷îõäàí àðçóëàäûüû íåôò àõòàðûøû âÿ ÷ûõàðûëìàñû êîíñåññèéàñè ùàããûíäà ìöãàâèëÿ ùàçûðëàíäû. Ìöãàâèëÿ 1946 èë àïðåëèí 4-äÿ Òåùðàíäà èìçàëàíäû. Ëàêèí ñîíðàëàð – 1947 èëäÿ Ãÿâàìöñ-Ñÿëòÿíÿíèí íÿçÿðäÿ òóòäóüó êèìè ïàðëàìåíò áó ìöãàâèëÿíè òÿñäèã åòìÿäè. Áóíóí àðäûíúà Ñîâåò äþâëÿòè ÁÌÒ ÒØ-íèí òÿëÿáè èëÿ ùÿðáè ùèññÿëÿðèíèí Èðàíäàí ÷ûõàðûëìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðäè âÿ ìàéûí 8-äÿ áàøà ÷àòäûðäû. Áöòöí áó ùàçûðëûã èøëÿðè áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà Èðàí ùþêóìÿòè óëòèìàòóì øÿ-

êèëèíäÿ ßéàëÿò ßíúöìÿíèíÿ áèëäèðäè êè, éåíè ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ ãàéäà-ãàíóíó òÿìèí åòìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàíà ãîøóí ùèññÿëÿðè äàõèë åäèëìÿëèäèð. Äåêàáûðûí 1-äÿí ùþêóìÿò ãîøóíëàðû áèð íå÷ÿ èñòèãàìÿòäÿ ùöúóìà êå÷äè. Ìÿðêÿçè ùþêóìÿò ãîøóíëàðû èëÿ ôÿäàèëÿð àðàñûíäà ãàíëû äþéöøëÿð áàøëàíäû. Ùþêóìÿò ãîøóíëàðûíûí ùÿðáè-òåõíèêè úÿùÿòäÿí ãàòãàò öñòöíëöéöíÿ áàõìàéàðàã, Ìèëëè Ùþêóìÿòèí ãîøóíëàðû Çÿíúàí, Ìèéàíà, Ìàðàüà úÿáùÿëÿðèíäÿ ÿêñùöúóìà êå÷ÿðÿê äöøìÿíÿ çÿðáÿëÿð åíäèðìèøäè. Ëàêèí Ìèëëè Ùþêóìÿò êöòëÿâè ãàí òþêöëìÿñè, âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíèí áàø âåðìÿñè òÿùëöêÿñèíè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí áöòöí ñèëàùëû ãöââÿëÿðÿ äþéöøëÿðè äàéàíäûðìàã ýþñòÿðèøè âåðäè. Èðàí ãîøóíëàðû ùÿð éåðäÿ èðÿëèéÿðÿê ùå÷ áèð ìöãàâèìÿò ýþðìÿäÿí äåêàáðûí 12-äÿ Òÿáðèçÿ äàõèë îëäóëàð. Ìèíëÿðëÿ àäàì ýöëëÿëÿíäè âÿ ùÿáñÿ àëûíäû. Êöòëÿâè òÿãèáëÿð áàøëàíäû. Ìèëëè ùàêèìèééÿò äþâðöíäÿ àç-÷îõ ñèéàñè ôÿàëëûã ýþñòÿðÿí êÿíäëèëÿð, ôÿùëÿëÿð, çèéàëûëàð, áèð ÷îõ ñàùèáêàðëàð òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëäûëàð. ÀÄÔ âÿ Ìèëëè Ùþêóìÿòèí ðÿùáÿðëÿðè ýöëëÿëÿíäèëÿð, äàð àüàúûíäàí àñûëäûëàð. Úÿçà òÿäáèðëÿðèíäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí îí ìèíëÿðëÿ âÿòÿíïÿðâÿð ìöùàúèðÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Îíëàðûí ÷îõ ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-ÿ êå÷äè. Ùÿðÿêàòûí ôÿàëëàðû äÿñòÿ-äÿñòÿ Èðàíûí Úÿíóá áþëýÿëÿðèíÿ ñöðýöí åäèëäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, 1941–46 èëëÿð ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû. Áó ìÿüëóáèééÿò, îáéåêòèâ äàõèëè ñÿáÿáëÿðëÿ áÿðàáÿð, î çàìàí áþéöê òÿñèðè îëàí õàðèúè àìèëëÿðëÿ, ÀÁØ-ûí, Èíýèëòÿðÿíèí âÿ ÑÑÐÈíèí Èðàíäàêû ñèéàñÿòè èëÿ áàüëû îëìóøäóð. ßêñ ìþâãåëÿðäÿí ÷ûõûø åäÿí áó äþâëÿòëÿð úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè äåìîêðàòèê ùþêóìÿòèíè èìïåðèéà ìÿíàôåéèíÿ ãóðáàí âåðäèëÿð. Ùÿð ö÷ äþâëÿò èìïåðèéàïÿðÿñò ìàðàãëàðûíû áöòþâ áèð õàëãûí òàëåéèíäÿí öñòöí òóòäó. Ìèëëè Ùþêóìÿòèí ëèäåðè Ñ.Ú.Ïèøÿâÿðè ö÷öí ýþçëÿíèëìÿç äåéèëäè. Î, Ñòàëèíèí ùÿëÿ 1946 èëèí àïðåëèíäÿí åòèáàðÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿñèíäÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿê ìþâãåéèíè ùèññ åòìèøäè. Ïèøÿâÿðè éåðè ýÿëäèêúÿ þç ìþâãåéèíè ñîâåò ðÿùáÿðëÿðèíÿ ÷àòäûðûðäû. Ñòàëèíèí 1946 èë ìàéûí 8-äÿ Ïèøÿâÿðèéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó áóíó òàì àøêàðëàéûð ìÿêòóáäàí àéäûí îëóð êè, Ïèøÿâÿðè Ñòàëèíèí Àçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿñèíäÿ Ãÿâàìö÷-Ñÿëòÿíÿ èëÿ ñþâäÿëÿøìÿñèíäÿí íàðàçûäûð âÿ Ñòàëèí Àçÿðáàéúàíûí òÿëÿáëÿðèíäÿí ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ, «àçà ãàíå îëìàüû», éÿíè Ãÿâàìöñ-Ñÿëòÿíÿ ùþêóìÿòèíÿ ýöçÿøòÿ ýåò-

ìÿéÿ ÷àüûðûðäû. 1946 èë äåêàáðûí 11-äÿ ñÿùÿð õàëãà «Þëäö âàð, äþíäö éîõ» äåéÿ ìöðàúèÿò åäÿí Ïèøÿâÿðè àõøàì öñòö éàõûí ñîéäàøëàðû èëÿ áèðëèêäÿ çîð ýöúöíÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíà ýÿòèðèëäè. Èðàíà ãàéûòìàãäà èñðàðëû îëàí Ñ.Ú.Ïèøÿâÿðè 1947 èë èéóëóí 12-äÿ Àçÿðáàéúàíäà äöøäöéö àâòîìîáèë ãÿçàñû íÿòèúÿñèíäÿ èéóëóí 14-äÿ ìöÿììàëû øÿêèëäÿ äöíéàñûíû äÿéèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòû ìÿüëóáèéÿòÿ óüðàñà äà, þëêÿíèí ñîíðàêû òàðèõèíÿ ÷îõ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðäè, õàëãäà þç ìèëëè âàðëûüû, òàðèõè âÿ ìÿäÿíèééÿòè èäåéàñûíû ìþùêÿìëÿòäè, áó ìÿãñÿäëÿð óüðóíäà ýÿëÿúÿê ìöáàðèçÿñè ö÷öí òÿìÿë éàðàòäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Ùþêóìÿòèí ñöãóòóíäàí ñîíðà. Ñîâåòëÿðèí õÿéàíÿòè íÿòèúÿñèíäÿ «21 Àçÿð» (12 äåêàáð) ùÿðÿêàòûíûí ýåðè ÷ÿêèëìÿñè âÿ Ìèëëè ùàêèìèééÿòèí ñöãóòó Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÷îõ ôÿëàêÿòëÿðÿ ñÿáÿá îëäó. Àçÿðáàéúàí áàøäàí-áàøà ãàí äÿðéàñûíà ÷åâèðèëäè. Àçàäëûã ìöúàùèäëÿðè çèíäàíëàðà àòûëäû, äÿñòÿäÿñòÿ åäàì åäèëäè, éöç ìèíëÿðëÿ àèëÿ àáùàâàñû àüûð îëàí úÿíóáà ñöðýöí åäèëäè. Áèð èëëèê õàëã ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ÿëäÿ åäèëìèø áöòöí íàèëèéÿòëÿð ìÿùâ åäèëäè. Áèð èëëèê õàëã ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ÿëäÿ åäèëìèø áöòöí íàèëèééÿòëÿð ìÿùâ åäèëäè. Àçÿðáàéúàí (òöðê) äèëè, ìÿäÿíèééÿòè éåÙ.Ñÿäèãèíèí "21 Àçÿð íåùçÿòè ùàããûíäà" ("Èíãèëàá éîëóíäà" äÿðýèñè, ¹ 2, 06.12.1980, Òåùðàí): "Èðàí äþâëÿòè áó çàìàí ýèçëè ñóðÿòäÿ Àìåðèêàäàí 10 ìëí. äîëëàðëûã ñèëàù àëìàã ö÷öí ðàçûëûüà ýÿëìèøäè (ùÿãèãÿòäÿ èñÿ ñèëàù âÿ ùÿðáè ñóðñàò ö÷öí Àìåðèêàäàí 25 ìëí. äîëëàð ìÿáëÿüèíäÿ êðåäèò àëûíìàñû ùàãäà ðàçûëûã ÿëäÿ åäèëìèøäè âÿ ùÿìèí ðàçûëûüà ÿñàñÿí 1947 èëèí èéóí àéûíûí 20-äÿ Ìÿúëèñèí ðàçûëûüû îëìàäàí Èðàí ùþêóìÿòè Àìåðèêà èëÿ ìöãàâèëÿ èìçàëàäû)… 1946 èëèí àõûðëàðûíäà Àìåðèêà Èðàíà 40 ÿäÿä 4 ìîòîðëó áîìáàðäìàí÷û òÿééàðÿëÿð âåðäè… Àçÿðáàéúàíäà 25 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ ôèðãÿ öçâö, ôÿäàè âÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöòÿðÿããè àäàìëàðû… þëäöðöëìöø, ìèíëÿðëÿ àäàì ùÿáñ åäèëìèø âÿ 40 ìèíäÿí àðòûã èíãèëàá÷û àèëÿ (ùÿð àèëÿäÿ 4 íÿôÿð öçâöí îëäóüó íÿçÿðÿ àëûíñà, îíäà öìóìè ñàé 100 ìèí íÿôÿðäÿí éóõàðû îëàúàãäûð - ìöÿëëèô) Àçÿðáàéúàíäàí Èðàíûí ïèñ àá-ùàâàñû îëàí éåðëÿðèíÿ ñöðýöí åäèëìèøäèð". 351

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íèäÿí òÿãèá åäèëäè. Òÿáðèç Óíèâåðñèòåòè, ôèëàðìîíèéàñû âÿ áàøãà ìÿäÿíèééÿò îúàãëàðû áàüëàíäû, ìèëëè äèëäÿ ÷ûõàí êèòàáëàðà, äÿðñëèêëÿðÿ îä âóðóëäó. Àçÿðáàéúàí ñöêóíÿòÿ ãÿðã îëäó. Áóðàäà èãòèñàäè äóðüóíëóãëà éàíàøû, áèð ìöääÿò ìÿíÿâè-ïèñõîëîæè äöøýöíëöê éàðàíäû. Ùÿðÿêàò õàðèúè äþâëÿòëÿðèí áèëàâàñèòÿ éàðäûìû èëÿ áîüóëñà äà, Èðàíûí èúòèìàèñèéàñè èãòèñàäè ùÿéàòûíûí ñîíðàêû èíêèøàôûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðäè. 1941–46 èëëÿðäÿ Èðàíäà (úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿ Êöðäöñòàíäà) ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòëàðû éàòûðûëäûãäàí àç ñîíðà þëêÿäÿ èíýèëèñëÿðèí èíùèñàðûíäàí îëàí íåôò ñÿíàéåñèíèí ñèëëèëÿøäèðèëìÿñè óüðóíäà Èðàí õàëãëàðûíûí ìöáàðèçÿñè áàøëàíäû. Ìèëëè áóðæóàçèéàíûí áàø÷ûëûã 1949–53 èëëÿð ùÿðÿêàòû åéíè çàìàíäà þëêÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûí äåìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿñè,

òàëàðûíàäÿê «àü èíãèëàá» àäû èëÿ éóõàðûäàí – øàù òÿðÿôèíäÿí ýåíèø ìèãéàñäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èñëàùàòëàð þëêÿíèí êàïèòàëèñòúÿñèíÿ èíêèøàôûíû ñöðÿòëÿíäèðèð. Èðàíû èíêèøàô åòìèø ñÿíàéå âÿ àãðàð-ñÿíàéå þëêÿñèíÿ ÷åâèðìÿéè ïëàíëàøäûðûðäû. Ëàêèí áó èñëàùàòëàð þëêÿäÿ, õöñóñèëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ñîñèàë ýÿðýèíëèéè ëÿüâ åäÿ áèëìÿäè. ßêñèíÿ áèð ÷îõ çèääèééÿòëÿð äàùà äà äÿðèíëÿøäè. 1962 èëäÿ êå÷èðèëìèø àãðàð èñëàùàò êÿíäëèëÿðèí äþâëÿòäÿí âÿ èðè òîðïàã ñàùèáëÿðèíäÿí òîðïàã ñàùÿëÿðèíè ñàòûí àëìàñûíà éàðäûì åòìÿêëÿ, îíëàðû ôåðìåðëÿðÿ ÷åâèðìÿê èøèíÿ, èðè âÿ îðòà òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí èñÿ ìöëêÿäàð-êàïèòàëèñòëÿð êèìè éåðäÿéèøìÿñèíÿ òÿêàí âåðäè. Áó èñëàùàò íÿòèúÿñèíäÿ 1962-78 èëëÿðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà êÿíäëèëÿðèí òÿãðèáÿí 80%-è òîðïàã ñàùèáëÿðèíÿ ÷åâðèëäè. Ëàêèí áàíêëàðûí âåðäèéè âÿñàèò ùåñàáûíà òîð-

Íåôòàéûðìà çàâîäó. Òÿáðèç

Èðàíäà ùþêì ñöðÿí ñèéàñè ãàäàüàëàðûí ëÿüâ åäèëìÿñè óüðóíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿ èäè. Áó ìöáàðèçÿäÿ ïñèõîëîæè ýÿðýèíëèêäÿí éàâàø-éàâàø õèëàñ îëàí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð. 1949–53 èëëÿð ùÿðÿêàòû íÿòèúÿñèíäÿ Èíýèëòÿðÿ þëêÿíèí íåôò ñÿíàéåñè öçÿðèíäÿ èíùèñàðûíà ñîí ãîéóëìàñûíà âÿ äàùà ñîíðàëàð áó ìöùöì ñàùÿíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ éàðàíìàñûíà áàõìàéòàðàã, Èðàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà ùþêì ñöðÿí çèääèééÿòëÿð àðàäàí ãàëäûðûëìàäû. Þëêÿíè, õöñóñèëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû 50-úè èëëÿðèí ñîíó 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëÿðèíäÿ ýöúëö êÿíäëè ÷ûõûøëàðû áöðöäö. Þëêÿ ñîñèàë ïàðòëàéûø òÿùëöêÿñè ãàðøûñûíäà ãàëäû. Èðàí ùþêóìÿòè îíóí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ èñëàùàòëàð êå÷èðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. 1962 èëäÿí áàøëàéàðàã 70-úè èëÿðèí îð352

ïàã ñàòûí àëà áèëìèø êÿíäëèëÿð ôåðìåð òÿñÿððöôàòëàðû éàðàòìàã èøèíäÿ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøäûëàð. Êå÷ìèø èðè âÿ îðòà òîðïàã ñàùèáëÿðè èñÿ êàïèòàëèñò òÿñÿððöôàòû éàðàòìàã èìêàíûíäàí ëàçûìûíúà èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿäèëÿð. Áöòöí áóíëàð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí êÿíäëèëÿðèíèí ñîñèàë âÿçèééÿòèíäÿ ýþçëÿíèëÿí äÿéèøèêëèêëÿð éàðàíìàñûíà èìêàí âåðìÿäè. Íÿòèúÿäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà êÿíäëèëÿðäÿí èø àõòàðìàüà ýåäÿíëÿðèí ñàéû ýåòäèêúÿ àðòìàüà áàøëàäû. 60–70-úè èëëÿðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéå äÿ ëÿíý èíêèøàô åäèðäè. Ñîôéàíäà ñåìåíò, Òÿáðèçäÿ ìàøûíãàéûðìà, íåôò åìàëû, òðàêòîð, äèçåë ìöùÿððèêëÿðè çàâîäëàðû âÿ ñ. éàðàíñà äà, áó èíêèøàô ñÿâèééÿñèíäÿ îíóí õöñóñè ÷ÿêèñè àçàëûðäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéåéÿ, ùÿì÷èíèí èðè ìöÿññèñÿëÿðèí éàðàäûëìàñûíà õöñóñè êà-

ïèòàë ãîéóëóø ÷îõ àç èäè. Îíà ýþðÿ äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ñÿíàéåñè ö÷öí ùÿëÿ äÿ õûðäà ìöÿññèñÿëÿð ñÿúèééÿâè èäè. Áóðæóàçèéàéà ìÿõñóñ êàïèòàë Èðàíûí ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ òåùðàíäà äàùà ôÿàë ðîë îéíàéûðäû. Øàùëûã «ìèëëè âÿùäÿò» àäû àëòûíäà àïàðäûüû øîâèíèñò ìèëëè ñèéàñÿòè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà õöñóñè òÿçéèã âàñèòÿñèíÿ êå÷èðèëìèøäè. Ìèëëè àéðû-ñå÷êèëèê ìààðèô ñàùÿñèíäÿ èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ þçöíö äàùà àéäûí ýþñòÿðèðäè. Áó ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè äÿ éàñàã âÿçèééÿòèíÿ äöøìöø, áó äèëäÿ ãÿçåò-æóðíàë êèòàá íÿñðè áàéàíäûðûëìûø ÿââÿëëëÿð íÿñð åäèëÿí êèòàáëàð èñÿ éûüûøäûðûëûá, éàíäûðûëìûøäû. Áóíà ãàðøû ÷ûõûø åäÿíëÿðÿ, î úöìëÿäÿí, çèéàëû-øàèð Ìÿðçèéÿ Öñêóèëèéÿ, éàçû÷û-ïåäàãîã Ñÿìÿä Áåùðÿíýèéÿ, øàèðëÿðäÿí ßëèðçà Îõòàéà, Áåùðóç Äåùãàíà âÿ îíëàðëà áàøãàëàðûíà äèâàí òóòóëìóøäó. 1977 èëèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí Èðàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ áàø âåðÿí ñèéàñè ùàäèñÿëÿð-âÿçèééÿòèí ñîñèàë ïàðòëàéûøà äîüðó ýåòäèéèíè ýþñòÿðäè âÿ øàù ùàêèìèééÿòèíèí úÿçà òÿäáèðëÿðè áåëÿ áó ïðîñåñèí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí 70-úè èëëÿðèí ñîíóíäà. 1977 èëèí ïàéûçûíäàí åòèáàðÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äà áèð ñûðà ÷ûõûøëàð áàø âåðäè. Ùÿìèí èëèí äåêàáðûíäà Òÿáðèçäÿ òÿëÿáÿëÿð àðàñûíäà ÷ûõûøëàðûí äàâàì åòìÿñè, òÿòèë âÿ íöìàéèøëÿð êå÷èðèëìÿñè, íöìàéèø÷èëÿðèí ïîëèñëÿ òîããóøìàëàðû, òÿëÿáÿëÿðèí ùÿáñ åäèëìÿñè ýÿðýèí âÿçèééÿò éàðàòäû. 1977 èëèí ÿí èðè òÿëÿáÿ ÷ûõûøû 1945 èë äåêàáðûí 12-äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà Ìèëëè ùþêóìÿòèí éàðàíìàñûíûí èëäþíöìö ýöíö ìöíàñèáÿòèëÿ îëìóøäóð. Ùÿìèí ýöí Òÿáðèç Óíèâåðñèòåòèíèí ìöÿëëèìëÿðèíäÿí áèð ãðóïó äà îíëàðëà ùÿìðÿé îëäóãëàðûíûí áèëäèðìèøäè. 1978 èë éàíâàðûí 7-äÿ Ãóì øÿùÿðèíäÿ äÿ Êîíñòèòóñèéà ïðèíñèïëÿðèíÿ, ãàéäàëàðûíà ðèàéÿò îëóíìàñû, øàùëûüûí ëÿüâ åäèëìÿñè òÿëÿáëÿðè èëÿ íöìàéèø êå÷èðèëìèøäè. Éàíâàðûí 9-äà áóðàäà íþâáÿòè ÷ûõûø çàìàíû íöìàéèø÷èëÿðÿ ïîëèñ òÿðÿôèíäÿí àòÿø à÷ûëìûø, îíëàðëà þëÿí, éöçëÿðëÿ éàðàëàíàí îëìóøäó. Ìèíëÿðëÿ ÿùàëèíè ÿùàòÿ åòìèø âÿ áöòöí Èðàíà ñÿñ ñàëìûø èíãèëàáûí áàøëàíìàñûíû äåìÿê îëìàñà äà, äàùà ìöùöì ñèéàñè ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðìÿñèíäÿí õÿáÿð âåðèðäè. Ýþçëÿíèëÿí ìöùöì ùàäèñÿëÿðèí èëê ñÿäàëàðû éåíÿ äÿ Òÿáðèçäÿí åøèäèëìèøäè. Ãóìäàêû ùàäèñÿëÿðèí 40-úû ýöíö, ôåâðàëûí 18-äÿ Òÿáðèç øàùûíûí äèí áàø÷ûëàðûíûí ÿùàëèéÿ ìöðàúèÿòè òÿáðèçëèëÿðè àéàüà ãàë-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äûðäû. 100 ìèí íÿôÿðèí èøòèðàê åòäèéè ÷ûõûø áàø âåðäè. ×ûõûøûí áèðèíúè ýöíö ñÿùÿð 10 ìèíëÿðëÿ òÿáðèçëè øÿùÿðèí ìöõòÿëèô ðàéîíëàðûíäà êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõäûëàð. Íöìàéèø÷èëÿð øÿùÿðèí ìÿðêÿçèíÿ äîüðó éþíÿëÿðÿê, ìèòèíãëÿðè äàüûòìàã èñòÿéÿí ïîëèñè ãà÷ìàüà ìÿúáóð åòäèëÿð. Ùþêóìÿò òÿúèëè íöìàâèñ÷èëÿð öçÿðèíÿ íèçàìè îðäó ùèññÿëÿðè ýþíäÿðäè. ßëëÿðèíäÿ äÿéÿíÿê, äàø-êÿñÿê îëàí íöìàéèø÷èëÿð ñèëàùëàíìûø ïîëèñ âÿ îðäó ùèññÿëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõäûëàð. Äèíú åòèðàç íöìàéèøè ìþâúóä ãóðëóøà ãàðøû öñéàíà ÷åâðèëäè. Îðäó ùèññÿëÿðèíèí øÿùÿðÿ éåðèäèëìÿñè ÿùàëèíèí ãÿçÿáèíè úîøäóðäó âÿ îíëàðëà ùþêóìÿò èäàðÿëÿðè, áàíêëàð, ìåùìàíõàíàëàð, êèíîòåàòûðëàð âÿ ñ. äàüûäûëäû. Òÿáðèçäÿêè ïîëèñ âÿ îðäó ùèññÿëÿðèíÿ åòèáàð åòìÿéÿí øàù ôåâðàëûí 19-äà Òÿáðèçÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿí ÿëàâÿ íèçàìè ùÿðáè äÿñòÿëÿð ýþíäÿðäè. Áó ùèññÿëÿðëÿ öñéàí÷ûëàð àðàñûíäà ãàíëû òîãóøìà áöòöí ýöí äàâàì åòäè. Ëàêèí ãöââÿëÿð áÿðàáÿð îëìàäûüûíäàí öñéàí ãÿääàðëûãëà éàòûðûëäû. Òÿáðèçäÿêè öñéàíûí ÿêñ-ñÿäàñû éàõûí êÿíäëÿðäÿ Ýöíåé Àçÿðáàéúàíûíûí äèýÿð øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ (Ìÿðÿíä, Çèíóç, Ñÿðäðóä, Øÿáöñòÿð âÿ á.) åøèäèëäè. Èëê ýöí äàâàì åäÿí öñéàí çàìàíû ìèíëÿðëÿ þëÿí âÿ éàðàëàíàí îëäó. Öñéàíäà çèéàëûëàð, òÿëÿáÿëÿð, ðóùàíèëÿð, ñÿíÿòêàðëàð, õûðäà òàúèð âÿ ñàùèáêàðëàð, ôÿùëÿëÿð, ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè âÿ á. èøòèðàê åäèðäèëÿð. Äåìÿê îëàð êè, øÿùÿð ÿùàëèñè áöòþâëöêäÿ öñéàí÷ûëàðëà ùÿìðÿé èäè. Òÿáðèç öñéàíûíäà, î çàìàí Èðàíäà ýèçëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ðàäèêàë ñîë ïàðòèéàëàð «Èðàí õàëã ôÿäàèëÿð òÿøêèëàòû» âÿ «Õàëã ìöúàùèäëÿðè òÿøêèëàòû»íûí öçâëÿðè äÿ ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. «Õàëã ìöúàùèäëÿðè»íèí ðÿùáÿðëÿðèíäÿí îëàí Ìóñà Õèéàáàíè (Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíèíèí íÿâÿñè) öñéàíûí ôÿàëëàðûíäàí èäè. Áóíëàð öñéàíûí òÿøêèëàò÷ûëàðû èäè. Òÿáðèç öñéàíûíûí ÿñàñ ùÿäÿôè øàùëûã èäàðÿ÷èëèéè, îíóí þëêÿäÿ ðÿâàú âåðäèéè èìïåðèàëèñò íöôóçó âÿ ôÿàë øÿêèëäÿ òÿáëèü åòäèéè Ãÿðá ùÿéàò òÿðçè èäè. Öñéàíäà ïÿùëÿâè ìîíàðõèéàñûíà, øÿõñÿí ìöñòÿáèä Ìÿùÿììÿä Ðçà øàù âÿ îíóí þëêÿäÿêè ùàêèì ïàðòèéàñû «Ðÿñòàõèç»ÿ ãàðøû õàëãûí íèôðÿòè áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ öçÿ ÷ûõäû. Èíãèëàá äþâðöíäÿ øàù âÿ øàùëûüà ãàðøû òÿëÿáëÿð âÿ «øàùà þëöì» øöàðû êÿñêèí øÿêèëäÿ èëê äÿôÿ ìÿùç òÿáðèç öñéàíû çàìàíû èðÿëè ñöðöëäö. Àíòèøàù âÿ àíòèèìïåðèàëèñò ùÿðÿêàò îëàí 1978-79 èëëÿð Èðàí èíãèëàáûíûí ñîñèàë-ñèéàñè ìàùèééÿòèíè ÿñëèíäÿ åëÿ 18 ôåâðàë Òÿáðèç áÿùìÿí öñéàíû (áó öñéàíà 29 áÿùìÿí öñéàíû áà äåéèëèð)

ìöÿééÿí åòìèøäè. Áó ìÿíàäà Òÿáðèç öñéàíûíûí Èðàí èíãèëàáûíûí áèð íþâ ìîäåëè ùåñàá åòìÿê îëàð. 29 áÿùìÿí Òÿáðèç öñéàíû Èðàí ñèéàñè âÿ ñîñèàë ùÿéàòûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðäè. Ùÿìèí öñéàíäàí ñîíðà Èðàíäà áàø âåðÿí èíãèëàáû ÷ûõûøëàð äàëüàñû òÿäðèúÿí áöòöí þëêÿíè áöðöìöøäö. Òÿáðèç öñéàíû ïÿùëÿâè ìîíàðõèéàñûíà çÿðáÿ âóðàí âÿ ñîñèàë ÿùàòÿñèíèí ýåíèøëèéèíÿ ìèñëè-áÿðàáÿðè îëìàéàí èëê õàëã ÷ûõûøû èäè. Áèð ñûðà àçÿðáàéúàíëû äèíè, ñèéàñè õàäèìëÿð, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí (òöðê) äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí îðãàíëàðû: «Âàðëûã», «Äÿäÿ Ãîðãóä», «Ýöíÿø» âÿ äèýÿðëÿðè Òÿáðèç öñéàíûíà éöêñÿê ãèéìÿò âåðÿðÿê îíó áöòöí Èðàíäà áàø âåðÿúÿê èíãèëàáûí áàøëàíüûúû ùåñàá åäèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, 29 áÿùìÿí Òÿáðèç öñéàíû 1978–79 èëëÿðäÿ áöòöí Èðàíû òÿëàòöìÿ ýÿ-

Ñÿíàéå ôÿùëÿëÿðèíèí ÿí ÷îõ ìÿðêÿçëÿøäèéè Òåùðàí, Èñôàùàí âÿ Òÿáðèçäÿ ùÿðÿêàò äàùà ýåíèø ìèãéàñ àëìûøäû. Èíãèëàáûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ùÿðÿêàòäà øàù ùàêèìèééÿòèíÿ ìöõàëèô îëàí ðóùàíèëÿðèí ðîëóíóí àðòäûüû àéäûí ýþðöíöðäö. Áó äþâðäÿ àéÿòóëëàù ÿë-öçìà (áþéöê àéÿòóëëàù-äèíè áàø÷û) Ðóùóëëà Ìóñÿâè Õîìåéíèíèí ýåíèø êöòëÿ è÷ÿðèñèíäÿ øþùðÿòè õåéëè àðòìûøäû. Ìÿùÿììÿä Ðçà øàùûí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõûøëàðûíà ýþðÿ äÿôÿëÿðëÿ ùÿáñ îëóíìóø Ð.Ì.Õîìåéíè 1964 èëäÿ òöðêèéÿéÿ ñöðýöí åäèëìèø, ñîíðà îðàäàí Èðàãà êþ÷ìöøäö. 1978 èë îêòéàáðûí ÿââÿëëÿðèíäÿ î, Èðàã ùþêóìÿòèíèí òÿêèäè èëÿ þëêÿíè òÿðê åäÿðÿê Ïàðèñÿ ýåòìÿëè îëìóøäó. Îíóí øàùëûüûí äåâèðèëèìÿñèíÿ ÷àüûðûøû èëÿ õàëãà ìöðàúèÿòëÿðè éàçûëìûø Èðàíà ýÿòèðèëÿðÿê éåýàíÿ ëåãàë òîïëàíûø éåðè

Ìöàñèð Òÿáðèç øÿùÿðè

òèðìèø âÿ ãÿëÿáÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíìèø èíãèëàáûí ìöæäÿ÷èñè èäè. Òÿáðèç öñéàíûíäàí ñîíðà èëê ìöùöì ÷ûõûøëàð ìàðòûí 29–30-äà Òåùðàí, Èñôàùàí, Ìÿøùÿä, ßðàã, Ãóì, Òÿáðèç, Çÿíúàí âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ áàø âåðäè. Ìàé àéûíûí 9-19-äà áàø âåðìèø ÷ûõûøëàð èðàíûí 20-äÿí ÷îõ øÿùÿðëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè, õöñóñèëÿ Òÿáðèç Èðàíäà èíãèëàáûí ýåíèø âöñÿò àëìàñûíäà ùÿëëåäèúè éåð òóòóðäó. Ùÿìèí èëèí ñåíòéàáðûíäà èíãèëàáûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè áàøëàíäû. Þëêÿíèí äåìÿê îëàð êè, áöòöí ÿñàñ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðè ùÿðÿêàòà ãîøóëäóëàð. Ìöõòÿëèô ñèéàñè ãóðóïëàð ôÿàëèééÿòëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðäèëÿð.

îëàí ìÿñúèäëÿðäÿ ÿùàëèéÿ ÷àòäûðûëûðäû. Èëê ÷ûõûøëàð ñåíòéàáðûí 7-äÿ þëêÿíèí 12 øÿùÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí Òÿáðèçäÿ áàøëàäû. Ñåíòéàáðûí 8-äÿí áó éåðëÿðäÿ ùÿðáè âÿçèééÿò åëàí îëóíìàñû âÿ ãàäàüàí ñààòëàðû ãîéóëìàñû åòèðàç íöìàéèøëÿðèíè úîøäóðäó. Åðòÿñè ýöí ñåíòéàáðûí 8-äÿ, úöìÿ ýöíö ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû íöìàéèø èøòèðàê÷ûëàðûíûí ýöëëÿáàðàí åäèëìÿñè äÿ îíëàðû þç éîëóíäàí äþíäÿðÿ áèëìÿäè. «Ãàíëû úöìÿ ýöíö» àäûíû àëìûø ùÿìèí ýöí ÿùàëèíèí øàùà ãàðøû ãÿçÿá âÿ íèôðÿòèíè äàùà äà àðòûðäû. Ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíÿí ùÿðÿêàòà íåôò ñÿíàéåñè ôÿùëÿëÿðèíèí ãîøóëìàñû èíãèëàáè ïðîñåñèí èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàäû. 353

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Íåô÷èëÿðèí íîéàáð àéûíäà ùÿôòÿëèê, äàùà ñîíðà èñÿ 1978 èëèí äåêàáðûíäàí 1979 èë ôåâðàëûí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê äàâàì åòìèø àðàìñûç öìóìè òÿòèëè øàù ùàêèìèééÿòèíÿ àüûð çÿðáÿ âóðäó âÿ èíãèëàáûí òàëåéèíè ùÿëë åòäè. Òÿòèë÷èëÿð ÿñàñÿí ÑÀÂÀÊ-ûí (ýèçëè ïîëèñ ãóðìóíó) ëÿüâ åäèëìÿñèíè, Èðàí úÿìèééÿòèíèí äåìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿñèíè âÿ áàøãà òÿëÿáëÿð èðÿëè ñöðöðäöëÿð. 1978 èëèí íîéàáðûíäà Ôðàíñàäà Àéÿòöëëàù Õîìåéíè èëÿ Ìèëëè Úÿáùÿíèí áàø÷ûñû êÿðèì Ñÿíúàáèíèí ýþðöøöíäÿí ñîíðà îíëàðûí áèðýÿ áÿéàíÿòûíäà Ïÿùëÿâè ùàêèìèééÿòèíèí ëÿüâ åäèëìÿñè çÿðóðèëèéè õöñóñè ãåéä îëóíäó. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äà òÿòèë íöìàéèøëÿð àðà âåðìèðäè. Îêòéàáð-íîéàáð àéëàðûíäà Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Ìàðàüà, Óðìèéà, Úóëôà, Çÿíúàí, Ùÿøòðóä, øàùïóð âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ òÿòèëëÿð êå÷èðìèø, ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû íöìàéèøëÿð îëìóøäó; áÿçÿí íöìàéèø÷èëÿðèí ïîëèñ âÿ ùÿðáè ùèññÿëÿðëÿ òîãóøìàëàðû äà áàø âåðèðäè. Äåêàáðûí 8-äÿí 11-äÿê øÿùÿðëÿðäÿ ñîí äÿðÿúÿ ÿçÿìÿòëè íöìàéèøëÿð êå÷èðèëìèøäè. Ïîëèñëÿ òîããóøìàëàðäà îíëàðëà þëÿí âÿ éàðàëàíàí îëìóøäó. Òÿáðèç íöìàéèø÷èëÿðèíÿ ãàðøû ÿëàâÿ ñå÷èì úÿçà äÿñòÿëÿðè ýþíäÿðèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã ÷ûõûøëàð äàâàì åäèðäè. Èíãèëàáûí ýåäèøèíäÿ ùÿì ùÿðÿêàò ðÿùáÿðëÿðèíèí «øàù ýåòìÿëèäèð» òÿêèäëè òÿëÿáè, ùÿì äÿ ñàéû ìèëéîíëàðû þòìöø èíãèëàá÷ûëàðûí òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ, þç ýöúñöçëöéöíö ýþðÿí øàù íÿùàéÿò 1979 èë éàíâàðûí 16-äà Èðàíäàí ãà÷äû. Èðàí ÿùàëèñè áó õÿáÿðè áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ ãàðøûëàäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ øàùûí áöòöí ùåéêÿëëÿðèíè âóðóá éûõäûëàð. Êö÷ÿ íöìàéèøëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó ìÿðàñèìëÿð çàìàíû øàù ñàäèã ùÿðáè ùèññÿëÿðëÿ èíãèëàá÷ûëàð àðàñûíäà òîããóøìàëàð áàø âåðäè, þëÿí âÿ éàðàëàíàíëàð äà îëäó. Ôåâðàëûí 1-äÿ Àéÿòóëëàù Õîìåéíèíèí Ïàðèñäÿí Òåùðàíà ýÿëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, õöñóñèëÿ Òÿáðèçäÿ íöìàéèøëÿð äàùà èçäèùàìëû øÿêèë àëìûøäû. Àçÿðáàéúàíëûëàð Èðàíûí äèýÿð øÿùÿðëÿðèíäÿêè èíãèëàáè ÷ûõûøëàðäà, õöñóñèëÿ äÿ ãÿëÿáÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí 11 ôåâðàë Òåùðàí öñéàíûíäà ÷îõ ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèëÿð. Øàùëûüûí äåâðèëìÿñèíÿ âÿ ôåâðàëûí 11äÿ ïàéòàõòäà øàù òÿðÿôäàðëàðû öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûíìàñûíà áàõìàéàðàã, áèð ÷îõ éåðëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÿêñ-èíãèëàáè ãöââÿëÿð ùÿëÿ áèð íå÷ÿ ýöí ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Ôåâðàëûí 15-äÿ Òÿáðèçäÿ ÿêñèíãèäàáè ãöââÿëÿð ãèéàì ãàëäûðäûëàð. Ãàíëû âóðóøëàð ýåòäèéè ùÿ354

ìèí ýöíëÿðäÿ øÿùÿð ÿùàëèñè àéàüà ãàëõàðàã ùÿðáè ãàðíèçîíó ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Ãûçüûí àòûøìàëàðëäàí ñîíðà òÿáðèçëèëÿð ãàðíèçîíó ÿëÿ êå÷èðÿðÿê, îðàäàêû çàáèò âÿ ÿñýÿðëÿðè ùÿáñ åòäèëÿð. Ôåâðàëûí 16-äà øàùïÿðÿñòëÿðèí ñîí òþð-òþêöíòöëÿðè Òÿáðèçäÿ âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ òàìàìèëÿ çÿðÿðñèçëÿøäèðèëäè, íÿçàðÿò õàëãûí ÿëèíÿ êå÷äè. Áåëÿëèêëÿ, 1979 èë ôåâðàëûí 11-äÿ Òåùðàíäà ãÿëÿáÿ ÷àëàí èíãèëàá ôåâðàëûí 16-äà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà áàøà ÷àòäûðûëäû. 1978-79 èëëÿðèí Èðàí èíãèëàáû äþâðöíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàð 25 ìèí íÿôÿðÿ éàõûí ãóðáàí âåðäèëÿð. Ø.Òàüûéåâà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Heydÿr ßliyevin iqtisadi, sosial tÿrÿqqi vÿ milli oyanûø siyasÿti 1969 ilin iyuëun 14-äÿ Heydÿr ßlirza oülu ßliyev Azÿrbaycana rÿhbÿr tÿyin olundu. Heydÿr ßliyev qûsa möddÿtdÿ respublikada idarÿ÷ilik sistemini xeyli mþhkÿmlÿndirdi. Kadrlara qarøû tÿlÿbkarlûq, tapøûrûlan iø ö÷ön mÿsuliyyÿt artûrûldû. Röøvÿtxorluüa, koðrupsiyaya qarøû ciddi möbarizÿyÿ baølaídû. Sovet hakimiyyÿti tarixindÿ ilk dÿfÿ sosialist cÿmiyyÿtindÿ vÿzifÿdÿn sui-istifadÿ, korðupsiya kimi eybÿcÿr hallar olduüunu vÿ onlara qarøû möbarizÿnin vacibliyini Azÿrbaycan KP MK-nûí 1969 il avqust plenumunda cÿsarÿtlÿ elan etdi. Onun SSRÈ rÿhbÿrliyindÿ bþyök nöfuzu vardû, onunla hesablaøûrdûlar. Heydÿr ßliyev 1976 ildÿ Sov. ÈKP MK Siyasi Börosu özvlöyönÿ namizÿd se÷ildi. Heydÿr ßliyev respóáëèêàya rÿhbÿrliyi dþvröndÿ burada 250-dÿn ÷ox zavod, fabrik, sex istifadÿyÿ verildi, 630 min nÿfÿrlik yeni iø yerlÿri yaradûldû. Onun tÿøÿbbösö ilÿ SSRÈ hþkuìÿti respóáëèêànûn xalq tÿsÿrröfatûnûn inkiøafû ö÷ön beø xösusi qÿrar qÿbul etdi. Xalq tÿsÿrröfatûíûn inkiøafûna 21, 3 milyard rubl vÿ ya ÿvvÿlki 50 illÿ möqayisÿdÿ 1,5 dÿfÿ ÷ox vÿsait cÿlb olundu. Sÿnayenin ÿsas fondlarûíûn 69 faizi yenilÿødirildi. Sÿnayenin fondlarla tÿchizi 2,7 dÿfÿ artdû. Neft sÿnayesinÿ diqqÿt artûrûldû. Yeni yataqlar kÿøf edildi. Dÿnizdÿ 2800-6500 m dÿrinliyindÿ neft quyularû qazûlmaüa baøladû. “Xÿzÿr”, “Øelf” tipli möasir özÿn qazma qurüularû yaradûldû. Bakû Neftayûrma zavodlarûnda ELOY-AVT qurüularû iøÿ salûndû. Neft maøûíqayûrma sÿnayesi sörÿtlÿ inkiøaf etdi. Zaqafqaziyada ÿn iri poladtþkmÿ, dÿrin dÿniz þzöllÿri zavodlarû tikildi. Neftmaøûnqayûrma sahÿsindÿ Azÿrbaycan ABØ-dan sonra dönyada ikinci yeri tuturdu. Bu illÿrdÿ sÿnayedÿ struktur dÿyiøikliklÿri davam edirdi. 1975 ildÿ Bakû mÿiøÿt kondisionerlÿri zavodu ÷ox qûsa bir möddÿtdÿ tikilib istifadÿyÿ verildi. “Ulduz” elektrik cihazqayûrma, “Îzon”, “Sumqayût mÿiøÿt kompressorlarû, Bakû aüûr elektrik qaynaq avadanlûüû zavodlarû iøÿ döødö. Onlarla istehlak mallarû istehsal edÿn, o cömlÿdÿn Abøeron, Siyÿzÿn broyler fabriklÿri, Bakû Øampan øÿrablarû” zavodlaðû, habeëÿ Bakûda 2 evtikmÿ kombinatû, Sumqayût vÿ Min-

gÿ÷evirdÿ Åvtikmÿ Çavodlarû, Sumqayût øöøÿ zavodu, ÿlÿt aüac emalû kombinatû vÿ b. möÿssisÿëÿð istifadÿyÿ verildi. Araz, Tÿrtÿr, Øÿmkir Ñu Ålektrik stansiyalarû, Mingÿ÷evirdÿ 8 bþyök enerji bloku iøÿ salûndû. Azÿrbaycanûí enerji möstÿqilliyi tÿmin olundu. Bu illÿrdÿ respóáëèêànûí kÿnd tÿsÿrröfatû sörÿtëÿ inkiøaf etdi. Kolxoz vÿ sovxozlarûn maddi-texniki bazasû daha da mþhkÿmlÿndi. Bþyök målèorasiya

Heydÿr ßëèðçà îüëó ßliyev 1923 il mayûí 10-da Nax÷ûvan ø-ídÿ, fÿhlÿ ailÿsindÿ anadan olmuødur. Nax÷ûvanda orta tÿhsil almûø, ïeäaqoji òexnikum bitirmiødið. 1939-41 illÿrdÿ o, Azÿrbaycan Sÿnaye Ènstitutunda oxumuødur. Heydÿr ßliyev 1941 ildÿn Nax÷ûvan MSSR Xalq Daxili Èølÿr Komissarlûüûnda vÿ Nax÷ûvan MSSR Xalq Komissarlarû Sovetindÿ øþbÿ mödiri, 1944 ildÿn Dþvlÿt Tÿhlökÿsizlik orqanlarûnda iølÿmiødið. 1945 ildÿ Kommunist Partiyasûna özv olmuøduð. 1957 ildÿ ADU-nin tarix fakultÿsini bitirmiødið. O, istedadû vÿ iøgözarlûüû sayÿsindÿ adi iø÷idÿn general-mayor rötbÿsinÿdÿk yöksÿlmiø, 1964 ildÿn Azÿrbaycan SSR Nazirlÿr Soveti yanûnda DTK sÿdrinin möavini, 1967 ildÿn isÿ bu komitÿnin sÿdri olmuøduð. proqramû hÿyata ke÷irildi. Baø Mil, Abøeron, Lÿnkÿran, Ciqar-Cibar, Øÿmkir kanallaðû, Araz, Arpa÷ay, Sÿrsÿng, Yuxarû Xanbutan÷ay, Øÿmkir vÿ b. dÿrya÷alar istifadÿyÿ verildi. Pambûq÷ûlûq, tÿrÿvÿz÷ilik, özöm÷ölök xeyli inki-

øaf etdi. Bÿrdÿ, Aücabÿdi, Sabirabad, Beylÿqan iri pambûq istehsaëû rayonlarûna ÷evrildilÿr. Lÿnkÿran-Astara, QubaXa÷maz zonalarûnda tÿrÿvÿz÷ilik daha da inkiøaf etdi. Öçöì ïëàíòàñèéàëàðû 1970 èëäÿêè 121,6 ìèí ùåêòàðäàí 1985 èëäÿ 268 ìèí ùåêòàðà ãàëõàðàã, 2,2 äÿôÿ àðòäû. Èri heyvandarlûq komplekslÿri tikildi. Respublikaya 126 min baø cins qaramal gÿtirildi. Geniø iqtisadi quruculuq sayÿsindÿ 1970-85 illÿrdÿ ÿmÿk mÿhsuldarlûüû sÿnayedÿ 2,1, kÿnd tÿsÿrröfatûnda 1,8 dÿfÿ, xalq tÿsÿrröfatûnda mÿnfÿÿt 335 faiz vÿ ya ömumittifaq gþstÿricisindÿn 2 dÿfÿ ÷ox artdû. Sÿnaye istehsalû iki dÿfÿ ÷oxaldû. Sÿnayedÿ ÿvvÿlki 50 ildÿ olduüu qÿdÿr mÿhsul istehsal edildi. Kÿnd tÿsÿrröfatûída mÿcmu mÿhsulu 2,7 dÿfÿ artdû. Hÿmin illÿrdÿ yaradûlmûø iqtisadi, elmi-texniki vÿ mÿdÿni potensial gÿlÿcÿkdÿ respublikamûzûn tam möstÿqil dþvlÿt kimi fÿaliyyÿt gþstÿrmÿsi ö÷ön mþhkÿm zÿmin yaraòdû. Azÿrbaycan SSRÈ-dÿ þz iqtisadiyyatûíû tam idarÿ edÿn 2 respublikadan biri idi. Respublikada geniø sosial-mÿdÿni quruculuq proqramû hÿyata ke÷irilirdi. Bakû, Suìqayût, Gÿncÿ vÿ baøqa ø-lÿr bþyödö, ÿtrafûnda yeni yaøayûø massivlÿri salûndû. 20 milyon kv.m. mÿnzil sahÿsi, yözlÿrëÿ möasir, yaraøûqlû bina tikildi, yollar, kþrpölÿr, parklar, meydanlar, abad kÿnd vÿ qÿsÿbÿlÿr salûídû. Elm, tÿhsil, ÿdÿbiyyat, incÿsÿnÿt, memarlûüûí inkiøafûrida diqqÿt artûrûldû. Ali, orta ixtisas, ömumtÿhsil mÿktÿblÿri, teatr, klub, muzey, kitabxanalar øÿbÿkÿsi xeyli geniølÿndi. 1971 ildÿ Heydÿr ßliyevin tÿøÿbbösö ilÿ milli hÿrbi kadrlar yetiøäirilmÿsi ö÷ön C.Nax÷ûvanski adûna respublika orta ixtisaslaødûrûlmûø internat mÿktÿbi tÿøkil olundu. Yöksÿk ixtisaslû mötÿxÿssis kadrlar hazûrlaímasûía diqqÿt artûrûldû. 3500dÿn ÷ox azÿrbaycanlû oülan vÿ qûz SSRÈnin 170 aparûcû ali tÿhsil ocàüûnda tÿhøil almaüa gþndÿrildi. 1990 ildÿ respóáëèêàda artûq 4534 ömumtÿhsil, 182 texniki peøÿ, 77 orta ixtisas, 17 ali mÿktÿb, 4605 kitabxana, 3680 klub möÿssisÿsi vardû. Yaøû ondan yuxarû olan ÿhalinin hÿr min nÿfÿrindÿn 773- èë orta, 105-i ali tÿhsilli idi. Rusiyada onlarla yeni elmi-tÿdqiqat möÿssisÿlÿri, elm-istehsalat birliklÿri yaradûlmûødû. l975 ildÿ “Xÿzÿr” Elmi Mÿrkÿzi, 1978 ildÿ Bakû Kosmik Tÿdqiqatlar Elm-Èstehsalat Birliyi tÿøkil 355

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ùåéäÿð ßëèéåâ “Áàêû” öçÿí ãàçìà ãóðüóñóíäà. 1975 èë

edildi. Azÿrbaycan elminin bþyök uüurlarû Hÿsÿn ßliyev, Mirÿli Qaøqay, Øÿfayÿt Mehdiyev, Cÿlal ßliyev, Azad Mirzÿcanzadÿ, Nadèr Èbrahimov, Tofèq Èsmayûlov, Hÿsÿn Abdullayev, Xudu Mÿmmÿdov, Zÿrifÿ ßliyeva, Mirmÿmmÿd Cavadzadÿ, ×ingiz Cuvarlû, Ziyà Bönyadov, ÿdbölÿzÿl Dÿmir÷izadÿ, Feyzulla Qasûmzadÿ, Hÿmid Araslû, ÿlþvsÿt Quliyev, ÿbdölkÿrim ÿlizadÿ, Cÿmil Quliyev, Èqrar ßliyev, Teymur Bönyadov, Mÿmmÿdaüa Øirÿliyev vÿ onlarla baøqa gþrkÿmli alimlÿrin istedad vÿ fÿdakar ÿmÿyinin nÿticÿsi idi. Bu illÿrdÿ resp.-da kötlÿvi informasiya vasitÿlÿri xeyli inkiøaf etdi. 1990 iëdÿ burada 168 qÿzet, 91 jurnal, hÿr il orta hesabëa 1300-dÿn ÷ox kitab ÷ap

olunurdu. 1976-87 illÿrdÿ Azÿrbaycanda ilk dÿfÿ bþyök informasiya tutumu 10 cildlik “Azÿrbaycan Sovet Ensiklopediyasû” (baø redaktor akademik Cÿmil Quliyev) nÿør edildi. Xalqûí mÿnÿvi dÿyÿrlÿrinÿ diqqÿt artûrûldû. Nizaminin, ÿcÿminin, Nÿsiminin, Tusinin, Vaqifèí, Aøûq ÿlÿsgÿrin, Özeyir Hacûbÿyovun, Möslöm Maqomayevin, Höseyn Cavidin vÿ baøqa elm, ÿdÿbiyyat vÿ incÿsÿnÿt xadimlÿrinin yubileylÿri, Azÿrbaycan teatrûnûí yöz illiyi tÿntÿnÿ ilÿ qeyd olunmuødu. Azÿrbaycan tarixinÿ vÿ Azÿrbaycan dilinÿ aid qiymÿtli araødûrmalara yöksÿk dþvëÿt mökafatlarû verilmÿsi ziyalûlaðû bu sahÿlÿrdÿ fÿaliyyÿti geniølÿndirmÿyÿ ruhlandûrûrdû. 1974 ildÿn ali mÿktÿblÿrdÿ Azÿrbaycan tarixinin tÿdrisinÿ verilÿn saatlar artûrûlmûødû. Bir zamanlar “pantörkist” kimi damüalanmûø Höseyn Cavidin cÿnazÿsinin qalûqlarû 1982 ildÿ Èrkutsk vilayÿtindÿn gÿtirilib Nax÷ûvanda dÿfn edildi. 1977 ildÿ Nizami irsinin yenidÿn þyrÿnilmÿsi haqqûnda qÿrar qÿbul olundu, bu sahÿdÿ sÿmÿrÿli iølÿr gþröldö. Göney Azÿrbaycanla birlik, hÿsrÿt hisslÿrinin ÿdÿbi ifadÿsinÿ geniø imkanlar a÷ûldû. 1979 ildÿ “Azÿrbaycan Yazû÷ûlar Èttifaqû”nûn Cÿnubi Azÿrbaycan özrÿ katibi se÷ildi. Heydÿr ßliyev faøizmÿ qarøû möbarizÿdÿ Azÿrbaycan xalqûnûn oynadûüû rolun dözgön qiymÿtlÿndirilmÿsinÿ ÷alûøûrdû. 70-ci illÿrdÿ H.ßliyevin tÿøÿbbösö ilÿ Taqanroqda 416-cû Azÿrbaycan diviziyasûnûn bþyök qÿlÿbÿsinÿ mþhtÿøÿm xatirÿ ansamblû, Sevastopolda Sapun Daüûída 77-ci Azÿrbaycan diviziyasûíûí øÿrÿfmÿ bþyök abidÿ, Bakûda Mehdi Höseynzadÿnin heykÿli ucaldûlmûødû. Heydÿr ßliyev Bakû neftinin Èkinci Dönya möharibÿsindÿ faøizm özÿrindÿ

Íàõ÷ûâàíñêè àäûíà ùÿðáè òÿìàéöëëö ìÿêòÿá. Áàêû. 1978

356

Ù.Úàâèäèí åâ-ìóçåéè. Íàõ÷ûâàí. 1981 èë

qÿlÿbÿdÿ oynadûüû ömömdönya tarixi ÿhÿmiyyÿtli rolun SSRÈ rÿhbÿrlÿri tÿrÿfindÿn etiraf edilmÿsinÿ nail oldu. 1987 ildÿ Bakû “Lenin” ordeni ilÿ tÿltif edildi. Heydÿr ßliyevin mÿqsÿdyþnlö fÿaliyyÿti nÿticÿsindÿ Azÿrbaycanda milli þzönödÿrk prosesi xeyli göclÿnmiødi. Yaradûcû ziyalûlar ö÷ön sÿrbÿst döøöncÿ vÿ iø øÿraiti yaradûlmûødû. 1969 ildÿ onun kþmÿyi ilÿ “Qobustan” almanaxû (redaktoru yazû÷û Anar idi) nÿør edilmÿyÿ baølamûødû. “Gÿncÿ” sþzö yasaq olduüu vaxt “Yeni Gÿncÿ” rayonu yaradûlmûødû. Bakû øÿùÿðè ràéîílarûna “Nizami” vÿ “Nÿsimi” adlarû verilmiødi. Rayonlara Nax÷ûvanda “Babÿk”, Yuxarû Qarabaüda “ÿsgÿran” adlarûnûn verilmÿsi bu yerlÿrin ÿzÿli Azÿrbaycan torpaqlarû olduüunu bir daha tÿsdiqlÿyirdi. DQMV-in iqtisadi vÿ mÿdÿni tÿrÿqqisinÿ diqqÿt artûrûlmûødû. 70-ci illÿrdÿ Øuøa øÿùÿðènèí inkiøafû ö÷ön bir ne÷ÿ xösusi qÿrar qÿbul edildi. 1980-81 illÿrdÿ Molla Pÿnah Vaqifin qÿbri özÿrindÿ bþyök törbÿ ucaldûldû. Özeyir Hacûbÿyovun, Bölbölön ev muzeylÿri a÷ûldû. Natÿvanûí heykÿli qoyuldu. Øÿhÿrdÿ bþyök mehmanxana, ÷oxmÿrtÿbÿli yaøayûø binalarû, inzibati binalar tikildi. Øuøa Ömumittifaq sÿviyyÿli kurort øÿhÿrinÿ ÷evrildi. 1973 ildÿ Xankÿndindÿ (o zamankû Stepanakert) Azÿrbaycan Pedaqoji Ènstitutunun fûlialû ÿsasûída Pedaqoji Ènstitut a÷ûldû. 1979 ildÿ Aüdamdan bura dÿmir yol ÷ÿkildi. Heydÿr ßliyevin dþvröndÿ ermÿni separat÷ûlarû a÷ûq ÷ûxûølardan ÷ÿkinirdilÿr. 1977 ildÿ Daülûq Qarabaü mÿsÿlÿsini nþvbÿti dÿfÿ qaldûrmaq cÿhdi gþstÿrildikdÿ qarøûsû qÿtiyyÿtlÿ alûndû. Heydÿr ßliyevin iqtisadi, siyasi tÿrÿqqi vÿ milli oyanûø siyasÿtinin mövÿffÿqiyyÿtlÿ hÿyata ke÷irilmÿsi sayÿsindÿ imperiyanûí baøqa bþl-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ gÿlÿrindÿn fÿrqli olaraq Azÿrbaycan 70ci illÿr 80-cû illÿrin 1-úè yarûsûnda bþyök inkiøaf yolu ke÷di. 1982 ilin dekabrûnda Heydÿr ßliyev Moskvaéà yöksÿk vÿzifÿlÿrÿ irÿli ÷ÿkildi. O, Sov. ÈKP MK Siyasi Börosuna özv se÷ildi, SSRÈ Nazirlÿr Soveti sÿdrinin áèðèíúè möavini tÿyin ådildi vÿ bu imkanlardan da Azÿrbaycanûí inkiøafû naminÿ geniø istifadÿ etdi. Sovet imperiyasûnûn söqutu. Azÿrbaycan Respublikasû. Dþvlÿt Möstÿqilliyinin bÿrpa olunmasû vÿ mþhkÿmlÿndirilmÿsi. Sovet imperiyasûnûn iqtisadi, siyasi vÿ ideoloji ÿsaslarûnûí iflasa uüramasûnûn ciddi obyektiv vÿ subyektiv, daxili vÿ xarici sÿbÿbëÿri vardû. Èqtisadi tÿnÿzzölön baølûca sÿbÿbi “sosialist iqtisadi modelinin”, qeyri-iqtisadi idarÿ÷ilik ösulunun kommunist ideologiyasû Äåïîðòàñèéà – àçëûã òÿøêèë ìèëëÿòèí, õàëãûí, äèíè èúìàíûí çîðëà, êöòëÿâè ñóðÿòäÿ, äþâëÿò éÿñèíäÿ þç éóðäëàðûíäàí ðöëìÿñè.

yÿsindÿ döøönölmöø addûmlar ataraq Azÿrbaycan torpaqlarûnû ÿlÿ ke÷irmÿk niyyÿtlÿrini reallaødûrmaüa baøladûlar. 1988 ilin ÿvvÿllÿrindÿn Ermÿnistanda “Ermÿnistanû törklÿrdÿn tÿmizlÿmÿli!”, “Ermÿnistanda ermÿnilÿr yaøamalûdûr!” øöarlarû altûnda mitinqlÿr ke÷irilmÿyÿ baølandû. Ermÿnistanda yaøayan 230 min azÿrbaycanlûlar þz etnik-tarixi torpaqlarûndan, 185 àzÿrbaycanlû kÿndindÿn vÿ baøqa yaøayûø mÿntÿqÿlÿrindÿn deportasiya edildi. Onlara mÿxsus 31000 ev, 165 kolxoz vÿ sovxoz ÿmlakû, on minlÿrlÿ baø malqara talandû. Eyni zamanda Azÿrbaycan SSR-in DQMV-ídÿki separat÷ûlarû ermÿni ÿhalisinin mitinqlÿrini tÿøkil edÿrÿk vilayÿtin Ermÿnistana áèðëÿøäèðèëìÿñè tÿlÿbi ilÿ ÷ûxûø etdilÿr. 1988 il fevralûí 20-dÿ vilayÿt äåïóòàòëàðû soveti

åäÿí âÿ ñ. ñÿâèéêþ÷ö-

dayaqlarûnûn mÿhv olduüu, partiyanûn nöfózdan döødöyö øÿraitdÿ sÿmÿrÿsizliyi, adamlarda sahiblik hissinin, azad rÿqabÿtin olmamasû idi. Rÿsmi ideoloýiyanm tÿbliü etdiyi ehkamlarla, mþvcud cÿmiyyÿtin “bþyök gÿlÿcÿyi” haqqûída uydurmalarla hÿyat hÿqiqÿtlÿri arasûída ziddiyyÿtlÿrin dÿrinlÿømÿsi insanlaðûn inamûíû itirmiø, siyasi quruluøun dayaqlarû laxlamûødû. SSRÈ-dÿ gedÿn destruktiv proseslÿri diqqÿitlÿ izlÿyÿn vÿ onlarû imkan daxilindÿ stimullaødûran, dönyanûí þz maraqlarûna mövafûq øÿkildÿ yenidÿn nöfuz dairÿlÿrinÿ bþlmÿk istÿyÿn dþvlÿtlÿrin antisovet siyasÿti dÿ iflasûí möhöm sÿbÿblÿrindÿn idi. 1985 ildÿn baølayaraq sovet rÿhbÿrliyinin þlkÿnin potensial qövvÿlÿrini sÿfÿrbÿr etmÿk vÿ mþvcud bþhranqabaüû vÿziyyÿtdÿn ÷ûxmaq ö÷ön “yenidÿnqurma” cÿhdlÿri dÿ metod vÿ istiqamÿtlÿrin dözgön se÷ilìÿmÿsi özöndÿn sÿmÿrÿ vermÿdi. ÿksinÿ, mþvcud bþhranû dÿrinlÿødirdi vÿ imperiyanm söqutunu daha da sörÿtlÿndirdi. Bu, dönyanm siyasi mÿnzÿrÿsinin bþyök sörÿtlÿ dÿyiømÿsinÿ sÿbÿb oldu. Þlkÿdÿ demokratik hÿrÿkat, xalqlarûn azadlûq meyillÿri göclÿnmÿkdÿ idi. Hÿmiøÿ îlduüu kimi, bu dÿfÿ dÿ ermÿni separat÷ûlarû mþvcud bþhrandan istifadÿ edib ömummilli platforma sÿviy-

dÿn dekabrûn 4-dÿk Azadëûq meydanûnda gecÿ-göndöz etiraz mitinqlÿri ke÷irildi. Lakin vahid, sarsûlmaz bir qövvÿ kimi Azadlûq meydanûna toplanan xalqû istiqamÿtlÿndirÿ bilÿcÿk bir qövvÿ yox idi. Ermÿnilÿrin Moskvaya arxalanaraq vahid platformada mÿqsÿdyþnlö, ardûcûl hÿrÿkÿtlÿr etdiyi vaxt, Heydÿr ßliyevin qeyd etdiyi kimi, tÿÿssöflÿr ki, Azÿrbaycanda he÷ bir qövvÿ adekvat vÿ konstruktiv addûmlar atmaüa qadir olmadû. Buna hÿm mÿrkÿz, hÿm dÿ respóáëèêà rÿhbÿrëÿri ciddi maneÿ tþrÿtdiëÿr. Moskva xalq arasûnda bþyök nöfuzu olan, onu mödafûÿ edÿn Heydÿr ßliyevi þlkÿnin rÿhbÿrliyindÿn kÿnarlaødûrdû. Nöfuzdan salmaq ö÷ön ona qarøû bþhtan komissiyasû baølandû. SSRÈ rÿhbÿrliyi Azÿrbaycanûí hö-

Åðìÿíèñòàíäàí äåïîðòàñèéà îëóíàí àçÿðáàéúàíëû. 1988 èë

(àçÿðáàéúàíëû äåïóòàòëàðûí èøòèðàêû îëìàäàí) sessiyasû belÿ bir tÿlÿblÿ Azÿrbaycan Ali Sovetinÿ möraciÿt etdi. Azÿrbaycan xalqû ermÿni separat÷ûlarûnm qeyri-humanist ÿmÿllÿrinÿ vÿ hÿyasûz tÿlÿblÿrinÿ qarøû etiraz hÿrÿkatûna baøladû. Lakin, respublika rÿhbÿrlÿri ilk gönlÿrdÿn xalqëa bir olmaq ÿvÿzinÿ, onun höququ tÿlÿblÿrinin qarøûsûíû almaüa ÷alûødû. Bunun nÿticÿsindÿ ÿsýÿranda xalqûn etiraz yöröøönön qarøûsû alûndû. Försÿt tapan ermÿniëÿr 2 azÿrbàéúàíëûnû þldörörlÿr vÿ 19 nÿfÿri yaraladûlar. Respublika rÿhbÿrliyinin acizliyi özöndÿn hadisÿlÿr ermÿni separat÷ûlaðû vÿ onlarûn havadarlarûnûí qurduqlarû ssenari özrÿ gedirdi. Azÿrbaycanlûlarû gönahlandûrmaq, beynÿlxalq ictimaiyyÿtÿ vÿhøi obrazûída tÿqdim etmÿk mÿqsÿdi ilÿ fevralm 28-dÿ Sumqayût fètnÿkarlûüû tþrÿdildi. Burada baø verÿn cinayÿtlÿrin ÿsas iøtirak÷ûsû øÿxsÿn 5 nÿfÿr ermÿnini qÿtlÿ yetirmiø, “paøa” ëÿqÿbli ermÿni E.Qriqoryan olmuødu. Azÿrbaycan xalqûnûí kortÿbii etiraz hÿrÿkatû yöksÿldi. 1988 il noyabrûn 18-

quqlarûnû tapdalayaraq Daülûq Qarabaüûn ondan qopaðûlmasû ö÷ön bir sûra addûmlar atdû. 1988 il martûn 24-dÿ bu vilayÿtin sosial-iqtisadi inkiøafûíû sörÿtlÿndirmÿk tÿdbirlÿri haqqûnda qÿrar qÿbul etmÿklÿ ÿslindÿ onun Azÿrbaycanûn tabe÷iliyindÿn ÷ûxarûlmasûnûn ÿsasûíû qoydu. Daüëûq Qarabaüa xösusi höquqlar verildi. Bu vilayÿtin bir ÷ox mÿsÿlÿlÿrinin hÿlli birbaøa Èttifaq Nazirliêëÿðè vÿ Komitÿlÿrinÿ tapøûrûldû. Vilayÿt rÿhbÿrliyinin 1989 il yanvarûn 12-dÿ Moskvaya tabe Xösusi Èdarÿ Komitÿsinÿ verilmÿsi onun Azÿrbaycan tabe÷iliyindÿn ÷ûxarûlmasûída nþvbÿti addûm oldu. Respublikanûí tanûímûø, nöfuzlu øÿxsiyyÿtlÿrinin ermÿni separatizmi, imperiya rÿhbÿrlÿrinin ÿdalÿtsizliyinÿ, respóáëèêà “liderlÿrinin” acizliyinÿ qàrøû qalxmûø xalqa rÿhbÿrlik etmÿsinÿ yol vermÿmÿk ö÷ön hakim dairÿlÿr, xösusi idarÿlÿr dÿridÿn-qabûqdan ÷ûxûr, xalqûí laböd tÿøkilatlanmasûíû siyasi tÿcröbÿsi vÿ sÿbatû az olan øÿxslÿrin ÿtrafûída baø vermÿsinÿ øÿrait yaradûrdûlar. 1989 ilin iyulunda Azÿrbaycan Xalq Cÿbhÿsi tÿsis 357

AZßÐÁÀÉÚÀÍ edildi vÿ ÿbölfÿz El÷ibÿy (ßliyev) onun sÿdri se÷ildi. AXC geniø sosial bazaya malik idi. Lakin onun rÿhbÿrliyindÿ “þzönö bþyök siyasÿt÷i sayan, sÿriøtÿsiz adamlar ÷ox idi”. Xalq arasûídan ÷ûxmûø bu insanlar þz maraqlarûíû, þz øÿxsi ambisiyalaðûíû, hakimiyyÿtpÿrÿstliyini ömummilli mÿnafelÿrdÿn östön tutdular” (H.ßliyev). Hÿm ÿ.Vÿzirov baøda olmaqla respóáëèêà rÿhbÿrliyi, hÿm dÿ “yeni xalq liderlÿri” xalqûn göcönö döømÿnÿ qarøû birlÿødirmÿk ÿvÿzinÿ hakimiyyÿt uürunda möbarizÿyÿ baøladûlar. Xalqûn qÿzÿbi isÿ aøûb-daøûrdû. Bir sûra rayonlarla hakimiyyÿt ÷evriliøi baø vermiødi. “Sÿrhÿd hÿrÿkatû” meydana gÿlmiø, insanlar cÿnublu bacû-qardaølarû ilÿ gþröømÿk ö÷ön þzbaøûna dþvlÿt sÿrhÿdlÿrinÿ yöröø edÿrÿk qurüulaðû daüût-

etmÿdÿn yanvarûn 19-da saat 21-dÿn ñovet qoøun hissÿlÿri paytaxta yeridildi. “Ayaüa qalxan xalqûí inam vÿ iradÿsini qûrmaq, milli mÿnliyini al÷altmaq vÿ sovet hÿrb maøûíûíûí göcönö nömayiø etdirmÿk mÿqsÿdi èlÿ hÿyatà ke÷irilmiø 20 yanvar faciÿsi totalitar kommunist rejiminin Azÿrbaycan xalqûía qarøû hÿrbi tÿcavözö vÿ cinayÿti idi” (H.ßliyev). “Bakû ÿmÿliyyatûna” SSRÈ ìödafûÿ íaziri D.Yazov øÿxsÿn rÿhbÿrlik edirdi. Ordu ÿliyalûí ÿhaliyÿ qarøû höcuma ke÷di, xösusi qÿddarlûqla misli gþrönmÿmiø vÿhøiliklÿr tþrÿtdi. Yaøayûø binalarû, yaralûlara kþmÿyÿ gedÿí tÿcili yardûm maøûílarû belÿ atÿøÿ tutulurdu. Bakûya vÿ baøqa mÿntÿqÿlÿrÿ Sovet Ordusunun höcumu vaxtû 131 nÿfÿr þldöröldö, 744 nÿfÿr yaralandû, 400 nÿfÿr hÿbs olundu. Øÿhÿr tÿsÿrröfatûía

Øÿùèäëÿð õèéàáàíû

mûødûlar. Bakûda respóáëèêà rÿhbÿrliyinÿ istefa tÿlÿbi ilÿ mitinqlÿr ke÷irilirdi. “SSRÈ rÿhbÿrliyi respóáëèêàda haqqÿdalÿtin bÿrqÿrar edilmÿsi uürunda sÿsini qaldûran xalqa a÷ûq divan tutmaq yolunu se÷di”. (H.ßliyev). 1990 il yanvaðûn 15-dÿ SSRÈ Ali Soveti DQMV vÿ qonøu rayonlarda fþvqÿladÿ vÿziyyÿt elan etdi. Bu dÿfÿ sÿnÿddÿ hÿtta bu ÿrazilÿrin kimÿ mÿxsus olduüu belÿ gþstÿrèëmirdi. Bakûya vÿ Nax÷ûvana qoøun hissÿlÿri yeridilmÿsi planlaødûrûlûrdû. Nax÷ûvan MSSR Ali Soveti dönya ictimaiyyÿtinin diqqÿtiíè cÿlb etmÿk ö÷ön Muxtar Respublikanûí SSRÈ tÿrkibindÿn ÷ûxmasû haqqûnda qÿrar qÿbul etdi vÿ burada bþyök qûrüûíûí qarøûsû alûndû. Bakûda minlÿrlÿ adam hÿrbi hissÿëÿrin øÿhÿrÿ girmÿsinÿ yol vermÿmÿk ö÷ön kö÷ÿlÿrÿ ÷ûxmûødû. Qûrüûn tþrÿdib xalqûn gþzönö qorxutmaq ö÷ön ÿvvÿldÿn elan 358

vÿ vÿtÿndaølara bþyök maddi ziyan dÿydi. Azÿrbaycan xalqû tarixi qÿhrÿmanlûq ÿnÿnÿlÿrinÿ sadiq olduüunu, vÿtÿnin azadlûüû vÿ möstÿqilliyi naminÿ ÿn aüûr sûnaqlara sinÿ gÿrmÿk, hÿtta øÿhid vermÿk ÿzmini bötön dönyaya nömayiø etdirdi, qÿhrÿmanlûq salnamÿsinÿ parlaq sÿhifÿ yazdû. Lakin respóáëèêànûí rÿhbÿrlÿri yenÿ dÿ xalqa kþmÿk etmÿdilÿr. ß.Vÿzirov gizlincÿ qa÷dû, baøqalarû gþzlÿmÿ mþvqeyi tutdu. Onlar hÿtta yanvarûn 21 -dÿ Ali Sovet deputatlarûíûí tÿøÿbbösö ilÿ ÷aüûrûlmûø fþvqÿladÿ sessiyada iøtirak etmÿdilÿr, bu sessiyanû “qeyri-qanuni yûüûícaq” adlandûrdûlar. Sessiyanûn ordunu øÿhÿrdÿn ÷ûxarmaq vÿ fþvqÿladÿ vÿziyyÿti lÿüv etmÿk haqqmda qÿrarlari yerinÿ yetirilmÿdi. Yanvarûí 21-dÿ Heydÿr ßliyev Azÿrbaycanûn Moskvadakû daimi nöma-

yÿndÿliyinÿ gÿlib burada tÿøkil olunan etiraz yûüûícaüûída iøtirak etdi. 20 yanvar fàciÿsinÿ siyasi qiymÿt verdi, ìÿrkÿzin vÿ respóáëèêà rÿhbÿrliyinin höquqa, demokratiyaya vÿ humanizmÿ zidd olan ÿmÿllÿrini iføa etdi. H.ßliyevin bu tarixi nitqinin mÿtni respóáëèêàda âÿ dönyaäa geniø yayûldû. Tÿklÿnmiø, he÷ yerdÿn kþmÿyi olmayan xalqûn qÿlbindÿ ömid ÷ûraüû yandû. H.ßliyevin xalqa kþmÿk, arxa olmaq ö÷ön Azÿrbaycana qayûtmaq istÿyi respóáëèêà rÿhbÿrliyini qorxuya saldû. Lakin, bötön tÿhlökÿlÿrÿ baxmayaraq, iyulun 20-dÿ Bakûya gÿlÿí H.ßliyevèí paytaxtäa qalmasûía maneÿlÿr tþrÿdildi. H.ßliyev iyulun 22-dÿ Nax÷ûvana getdi. Muxtar respóáëèêànûn ÿhalisi onun ÿtrafûnda sûx birlÿødi. Sentyabrda xalq onu Azÿrbaycan SSR vÿ Nax. MSSR Ali Sovetëÿðinÿ deputat se÷di. H.ßliyev xalqû azadlûq, möstÿqillik uürunda sonacan möbariz olmaüa ÷aüûrdû. Nax÷ûvanda milli dþvlÿt÷ilik ÿnÿnÿlÿrinin bÿrpa olóímasûída onun rÿhbÿrliyi altûnda ilk addûmlar atûldû. Noyabrûí 17-äÿ Muxtar Respóáëèêànûn adûndan “sovet, sosialist” sþzlÿri gþtöröldö. Azÿrbaycanûí ö÷rÿngli bayraüû Muxtar Respóáëèêàíûí dþvlÿt bayraüû kimi tÿsdiq edildi. Yalnûz bir ne÷ÿ ay sonra – 1991 il fevralûí 5-dÿ Azÿrbaycan Ali Sovetè Sessiyasûíûn qÿrarû ilÿ Azÿrbaycan SSR “Azÿrbaycan Respublikasû” adlandûrûläû vÿ ö÷rÿngli bayraã Azÿrbaycan äþvlÿt bayraüû kimi tÿsdiq edildi. Èmperiya þz qanlû ÿmÿllÿri ilÿ Azÿrbaycan xalqûnûí iradÿsini qûra bilmÿdi. “Qanlû yanvar” xalqa bþyök dÿrs oldu, bu hadisÿ söbut etdi ki, mþvcud problemlÿri hÿll etmÿnin yeganÿ yolu respóáëèêànûn dþvlÿt möstÿqilliyinin bÿrpa olunmasûdûr. Lakin, tÿssöf ki, Azÿrbaycan KP MK 1-úè katibi “se÷ilmiø” Ayaz Mötÿllibov baøda olmaqla respóáëèêà rÿhbÿrlÿri äàüûëìàãäà olan, Sovet imperiyasûíû qoruyub saxlamaüa ÷alûøan qövvÿlÿr tÿrÿfûndÿ durdu. “Bizim ömumittifaqdan nicatûmûz yoxdur” - deyÿn H.ßliyevin, habelÿ baøqa demokratik qövvÿlÿrin qÿti etirazûía baxmayaraq, Azÿrbaycanda, Nax MR-dÿn baøqa, 1991 il martûí 17-äÿ SSRÈ-nin saxlanûlmasûía mönasibÿt bildirilmÿli olan Ömumittifaq referendumu ke÷irildi. Nÿticÿlÿr saxtalaødûðûldû; ýuya xalq SSRÈ-nin saxlanûlmasûía tÿrÿfdar idi. Açÿrbaycan rÿhbÿrliyi SSRÈ-dÿ 1991

AZßÐÁÀÉÚÀÍ il 19-21 avqust dþvlÿt ÷evriliøini dÿ tÿlÿm-tÿlÿsik mödafèÿ etdi. Lakin demokratik qövvÿlÿr mörtÿce qövvÿlÿrÿ qalib gÿldi. Dþvlÿt ÷evriliøi cÿhdi baø tutmadû. Kommunist rejimi daüûldû. 1991 il sentyabðûn 14-dÿ Azÿrbaycan KP, 33-cö fþvqÿladÿ qurultayûída þzönö buraxdû. Azÿrbaycanûí demokratik qövvÿlÿrinin tÿlÿbi ilÿ 1991 il avqustóí 30-da Azÿrbaycan Respublikasûíûí Ali Sovetinin sessiyasû “Azÿrbaycan Respublikasûnûn dþvlÿt möstÿqilliyini bÿrpa etmÿk haqqûída” bÿyannamÿ qÿbul etdi. Lakin H.ßliyevin vÿ bir ne÷ÿ baøqa deputatûn tÿkidinÿ baxmayaraq, rÿhbÿrlik bu qÿrarû tezlikëÿ ömumxalq referendumu ilÿ tÿsdiqlÿyib legitimlÿødirmÿyi lazûm bilmÿdi. Bu proseslÿri lÿngitmÿkdÿ mÿqsÿd SSRÈ-nin daüûdûlmasûna

úàâàá âåðìèðäè. 1991–1992 èëëÿðäÿí ÿââÿë ñîâåò, ñîíðà Ðóñèéà ùÿðáè ãöââÿëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ Åðìÿíèñòàí èðèìèãéàñëû ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð êå÷èðäè. 1991 èëèí ñåíòéàáðûíäà îéóíúàã «Äàãëûã Ãàðàáàü Ðåñïóáëèêàñû»íûí òÿøêèë åäèëäèéè åëàí îëóíäó. Äàüëûã Ãàðàáàüûí àçÿðáàéúàíëû ÿùàëè éàøàéàí ìÿíòÿãÿëÿðè áèð-áèðèíèí äàëûíúà çÿáò åäèëäè. 1992 èë ôåâðàëûí 25-äÿí 26-íà êå÷ÿí ýåúÿ äöøìÿí Ðóñèéàíûí Õàíêÿíäèíäÿêè 336-úû àëàéûíûí êþìÿéè èëÿ Õîúàëûéà ùöúóì åòäè, ñîéãûðûì òþðÿòäè, Õîúàëû 20 ÿñðäÿ áÿøÿðèééÿòÿ ãàðøû òþðÿäèëìèø ÿí áþéöê úèíàéÿòëÿðäÿí áèðè êèìè òàðèõÿ äöøäö. Õîúàëû ñîéãûðûìûíäà 613 íÿôÿð àçÿðáàéúàíëû þëäöðöëäö, 487 íÿôÿð éàðàëàíäû, 1275 íÿôÿð ÿñèð ýþòöðöëäö. 6 àèëÿ áöòþâëöêëÿ ìÿùâ åäèëäè; ãÿääàð äöøìÿí

áÿðãÿðàð» îëäó. Áó ùàêèìèééÿò ñÿðèøòÿñèç ñèéàñÿòëÿ ðåñïóáëèêàäà èúòèìàè-ñèéàñè àíàðõèéà, äþâëÿò ðåêåò÷èëèéè, çîðàêûëûã ÿíÿíÿëÿðè éàðàòäû. Ãûñà ìöääÿòäÿ þçöíö Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûí ÿñàñ êöòëÿñèíäÿí òÿúðèä åäÿí, öìóììèëëè ïëàòôîðìà éàðàòìàãäàíñà ïîïóëèñò ÷ûõûøëàðà öñòöíëöê âåðÿí ùàêèì ñèéàñè ãóðóìëàð òåçëèêëÿ þç ñîñèàë áàçàëàðûíû èòèðäèëÿð. Þëêÿ äàõèëèíäÿ âÿçèééÿò ýöíäÿí-ýöíÿ ïèñëÿøäè. Èãòèñàäèééàòäà áàøëàíàí ùÿðúìÿðúëèê ýöúëÿíäè. Þëêÿíèí ìàääè åùòèéàòëàðû ãÿääàðúàñûíà òàëàíäû, õàðèúÿ ñàòûëäû, ÿëäÿ îëóíàí âÿñàèò èñÿ õàðèúè áàíêëàðäà øÿõñè ùåñàáëàðäà éàòûá ãàëäû. Àçÿðáàéúàíäàí õàðèúÿ ýöúëö èíòåëëåêòóàë àõûí áàøëàíäû. Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí îáéåêòèâ ðåàëëûãëàðûíà, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èñòÿê âÿ àðçóëàðûíà çèää, äþâëÿòèí ìöñòÿãèëëèéè

Ýåíîñèä – ùÿð ùàíñû ìèëëè, åòíèê, èðãè âÿ éà äèíè ãðóïóí òàì, éàõóä ãèñìÿí ìÿùâ åäèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèø, ãàáàãúàäàí äöøöíöëìöø çîðàêû ôÿàëèééÿò. ÁÌÒ-íèí 1948 èë Êîíâåíñèéàñûíà ÿñàñÿí áåéíÿëõàëã úèíàéÿò ùåñàá îëóíóð. èìêàí äàõèëèíäÿ mane olmaq idi. “Azÿrbaycanûí dþvlÿt möstÿqilliyi haqqûída” Konstitusiya Ãàíóíó 1991 il oktyabrûn 18-dÿ, onun referendumla tÿsdiqi isÿ daha sonra dekabrûn 29-da hÿyata ke÷irildi. Belÿliklÿ, Azÿrbaycan dþvlÿt möstÿqilliyi 1991 il dekabrûí 8-dÿ SSRÈ-nin mþvcudluüuna son qoyulduãdan sonra tam höquqi tÿsdiqini tapdû. Möstÿqil Azÿrbaycan Respublikasû. Ìþâúóä ñèéàñè, èãòèñàäè èäàðÿ÷èëèê ñèñòåìèíèí êþêöíäÿí äÿéèøìÿñè, Àçÿðáàéúàíû äàèì àñûëû ýþðìÿê èñòÿéÿí õàðèúè, ùàêèìèééÿòäÿ ìþùêÿìëÿíìÿê, ùàáåëÿ èãòèäàðà ýÿëìÿéÿ ÷àëûøàí äàõèëè ãöââÿëÿðèí ïîçóúó ôÿàëèééÿòè èëê äþâðëÿð åëàí îëóíìóø ìöñòÿãèëëèéèí ðåàëëàøìàñûíà, ìèëëè äþâëÿò÷èëèéèí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ áÿðïà îëóíìàñûíà úèääè ÷ÿòèíëèêëÿð òþðÿäèðäè Àçÿðáàéúàí «þëöì, éà îëóì» äèëåììàñû ãàðøûñûíäà ãàëìûøäû» (Ù.ßëèéåâ). Ìöòÿëëèáîâ ùþêóìÿòè äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí äåéèë, þç ùàêèìèééÿòèíèí ìàðàãëàðûíû ãîðóéóð, ðóñèéàïÿðÿñò ñèéàñÿò éåðèäèð, äöíéà ùàäèñÿëÿðèíèí èíêèøàô ìåéëëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìûðäû. Áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè, ñèéàñè ìàðàãëàðûíà, õöñóñÿí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí, ñóâåðåí äþâëÿò ùöãóãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñûíà

Õîúàëû ýåíîñèäè

ùÿòòà ìåéèäëÿðè òÿùãèð åäèð, åéáÿúÿð ùàëà ñàëûðäû. Õîúàëû ôàúèÿñè úÿìèééÿòäÿ ñèéàñè ýÿðýèíëèéè äàùà äà àðòûðäû. 1992 èë ìàðòûí 6äà Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè Àéàç Ìöòÿëëèáîâ èñòåôà âåðìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. «ßñë ùÿðúìÿðúëèê äþâðö áàøëàíäû» (Ùåéäÿð ßëèéåâ). Ìàéûí 7-äÿí 8-ÿ êå÷ÿí ýåúÿ äöøìÿí áþéöê ùÿðáè ãöââÿ èëÿ Øóøàéà ùöúóì åòäè. Ùå÷ áèð ñÿìÿðÿëè ìöäàôèÿ òÿäáèðè ýþðöëìÿìèø ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè Øóøà øÿùÿðè äöøìÿí ÿëèíÿ êå÷äè. À.Ìöòÿëëèáîâóí «Øóøàíû ãàéòàðàúàüûã» äåéÿí òÿðÿôäàðëàðû îíó ìàéûí 14äÿ éåíèäÿí ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðäèëÿð. Áóíó äþâëÿò ÷åâðèëèøè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðÿí Àçÿðáàéúàí Õàëã Æÿáùÿñè äþéöø ìåéäàíëàðûíäàí ÷ûõàðûëûá Áàêûéà ýÿòèðäèéè ùÿðáè ùèññÿëÿðèí êþìÿéè èëÿ ìàéûí 15-äÿ ïàðëàìåíò áèíàñûíà ùöúóì òÿøêèë åòäè âÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðäè. Áàêûäà ùàêèìèééÿò äàâàñû ýåòäèéè âàõò, ìàéûí 17–18-äÿ Ëà÷ûí ðàéîíó äà èøüàë åäèëäè. ÀÕÚ-Ìöñàâàò òàíäåìè ëèäåðëÿðèíèí, Àëè Ñîâåòèí ñÿäðè Èñà Ãÿíáÿð âÿ 1992 èë èéóíóí 7-äÿ ïðåçèäåíò ñå÷èëìèø ßáöëôÿç Åë÷èáÿéèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿñëèíäÿ «íåîáîëøåâèçì àá-ùàâàñû

ö÷öí òÿùëöêÿëè õàðèúè ñèéàñÿò éåðèäèëäè, ðåýèîí äþâëÿòëÿðè âÿ ãîíøóëàðëà ÿñàññûç ýÿðýèíëèê éàðàäûëäû. Ðåñïóáëèêàíûí ñèâèë äöíéàäàí òÿúðèä åäèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûëäû. 1992 èëèí îêòéàáðûíäà ÀÁØ êîíãðåñè «Àçàäëûüû Ìöäàôèÿ Àêòû»íà 907 ñàéëû ÿëàâÿ èëÿ Àçÿðáàéúàíû äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ éàðäûìäàí ìÿùðóì åòäè. Äþâëÿò ãóðóúóëóüó ñàùÿñèíäÿ þçáàøûíàëûã, õàðèúè äþâëÿòëÿð âÿ ñèéàñè äàèðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíÿí ñèéàñè ãöââÿëÿðèí ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿñè, èãòèñàäèééàòûí äàüûëìàñû 1993 èëèí éàéûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíè áþéöê òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà ãîéäó. Þëêÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè âÿ ïàð÷àëàíìà ùÿääèíÿ ýÿòèðèëäè (Ùåéäÿð ßëèéåâ). Õàëã è÷ÿðèñèíäÿ äàéàãëàðûíû èòèðìèø èãòèäàð Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äÿ îëäóãúà àüûð øÿðàèòäÿ 1991-úè èë ñåíòéàáðûí 3-äÿí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêà Àëè Ìÿúëèñèíèí ñÿäðè êèìè ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ùåéäÿð ßëèéåâèí õàëã àðàñûíäàêû áþéöê íöôóçóíäàí ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ íàðàùàò îëóðäó. Íàõ÷ûâàíà åíåðúè âåðèëìÿñè äàéàíäûðûëäû. Áàêû-Íàõ÷ûâàí äÿìèð éîëó áàüëàíäû. Ùåéäÿð ßëèéåâ Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàíû àüûð áëîêàäà øÿðàèòèíäÿí ÷ûõàðìàã, äþâ359

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿò÷èëèéè áÿðïà åòìÿê, èãòèñàäèééàòû úàíëàíäûðìàã ö÷öí éîðóëìàã áèëìÿäÿí ÷àëûøäû. Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñû Íàõ÷ûâàí ÌÐ-íà êðåäèò âåðäè. 1992 èë ìàéûí 28-äÿ Ñÿäÿðÿê-Äèëóúó êþðïöñö («Öìèä êþðïöñö») à÷ûëäû. Èãäèð-Íàõ÷ûâàí åëåêòðèê õÿòòè ÷ÿêèëäè. Èðàíëà ÿëàãÿëÿð éàõøûëàøäûëäû. Ãîíøó þëêÿëÿðäÿí àëûíàí åíåðúè, áàøãà ìàääè éàðäûìëàð, ìÿíÿâè äÿñòÿê ìóõòàð ðåñïóáëèêàäà ùÿéàòûí òÿäðèúÿí úàíëàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Õàëã Ùåéäÿð ßëèéåâèí ÿòðàôûíäà äàùà ñûõ áèðëÿøìÿéÿ áàøëàäû. 1992 èë îêòéàáðûí 16-äà ðåñïóáëèêàäà 91 íÿôÿð çèéàëû «Ñÿñ» ãÿçåòè âàñèòÿñè èëÿ Ùåéäÿð ßëèéåâÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê îíó òÿêèäëÿ áþéöê ñèéàñÿòÿ ãàéûòìàüà ÷àüûðäû. Áó âÿ áàøãà ÷îõñàéëû ìöðàúèÿòëÿðÿ úàâàá îëàðàã 1992 èë íîéàáðûí 21-äÿ Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà «Éåíè Àçÿðáàéúàí» ïàðòèéàñû éàðàäûëäû. Èãòèäàðûí Íàõ÷ûâàíûí ìóõòàðèééÿòèíè ëÿüâ åòìÿê, ìóõòàð ðåñïóáëèêàäà äþâëÿò ÷åâðèëèøè òþðÿòìÿê (1992 èë îêòéàáðûí 24äÿ) úÿùäëÿðè äÿ áàø òóòìàäû; õàëã þç ðÿùáÿðèíè ìöäàôèÿ åòäè, îíà àðõà îëäó. Áó çàìàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ÀÕÆ-íèí þç äàõèëèíäÿ, ÿââÿëêè èãòèäàðûí ÿëàëòûëàðû âÿ èìïåðèéàïÿðÿñò äàèðÿëÿðÿ õèäìÿò åäÿí àéðû-àéðû øÿõñëÿð âÿ ãðóïëàð àðàñûíäà ìöáàðèçÿ äàùà äà ýÿðýèíëÿøìÿêäÿ èäè. 1993 èë àïðåëèí 3-äÿ Åðìÿíèñòàí ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðè Êÿëáÿúÿð ðàéîíóíó èøüàë åòäè. Ùàêèìèééÿò óüðóíäà êå÷ìèø ñèëàùäàøëàðûí ìöáàðèçÿñè ùÿðáè ìöõàëèôÿòèí Ýÿíúÿäÿ ãèéàì ãàëäûðìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. 1993 èë èéóíóí 4-äÿ èãòèäàð áó ãèéàìû éàòûðìàã ö÷öí ùöúóìà êå÷äè âÿ ìÿüëóá îëäó. Þëêÿäÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè áàøëàíäû. Ãèéàì÷û ùÿðáè ùèññÿëÿð ïàéòàõòà äîüðó èðÿëèëÿìÿéÿ, éåðëÿðäÿ ùàêèìèééÿò ÷åâðèëèøëÿðè åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Þëêÿäÿ ðåàë ñèéàñè ïàð÷àëàíìà òÿùëöêÿñè éàðàíäû. Úÿíóá-øÿðã ðàéîíëàðûíäà «Òàëûø Ìóüàí Ðåñïóáëèêàñû», øèìàë-øÿðã ðàéîíëàðûíäà «Ëÿçýèñòàí äþâëÿòè» éàðàòìàã ïëàíëàðû ùàçûðëàíìûøäû âÿ îíëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí úÿùäëÿð ýþñòÿðèëèðäè. Àúèçëèéèíè äÿðê åäÿí èãòèäàð Ùåéäÿð ßëèéåâè òÿêèäëÿ Áàêûéà äÿâÿò åòäè. Èéóíóí 9-äà Ùåéäÿð ßëèéåâèí Áàêûéà ýÿëèøè õàëã òÿðÿôèíäÿí áþéöê ñåâèíúëÿ ãàðøûëàíäû. 1993 èëèí èéóíóí 15-äÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Ñîâåòèíèí ñÿäðè ñå÷èëäè. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí òàðèõèíÿ «Ìèëëè Ãóðòóëóø ýöíö» êèìè äàõèë îëäó. Ëàêèí ðåñïóáëèêàíûí ïðåçèäåíòè ß.Åë÷èáÿé âÿ îíóí êîìàíäàñû áó òÿúðöáÿëè ñèéàñÿò÷èéÿ êþìÿê åòìÿê ÿâÿçè360

íÿ ìàíå÷èëèê òþðÿòäèëÿð. ß.Åë÷èáÿé èéóíóí 18-äÿ ýèçëèíúÿ ïàéòàõòû òÿðê åäèá Îðäóáàäà àíàäàí îëäóüó óúãàð äàü êÿíäè Êÿëÿêèéÿ ýåòäè âÿ äÿôÿëÿðëÿ ýåðè ãàéûòìàñû òÿêëèô îëóíñà äà, ýåðèéÿ äþíìÿäè. Èéóëóí 23-äÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ ïðåçèäåíò ñÿëàùèééÿòëÿðèíè äÿ Ùåéäÿð ßëèéåâÿ ùÿâàëÿ åòäè. 1993 èë îêòéàáðûí 3-äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû Ùåéäÿð ßëèéåâè ðåñïóáëèêàíûí ïðåçèäåíòè ñå÷äè.

Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâèí àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè

Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òàðèõèíäÿ 1993 èëèí èéóíóí 15-äÿí áàøëàéàðàã éåíè áèð äþâð áàøëàíäû. Ùåéäÿð ßëèéåâ ÷åâèê, äöøöíöëìöø âÿ óçàãýþðÿí ñèéàñÿòè èëÿ àðòûã þëêÿéÿ áþéöê ôÿëàêÿòëÿð ýÿòèðèëìÿñèíÿ, Àüäàì (èéóë), Æÿáðàéûë, Ôèçóëè, Ãóáàäëû (àâãóñò) âÿ Çÿíýèëàíûí (îêòéàáð) äöøìÿí ÿëèíÿ êå÷ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóø ùÿðáè ìöõàëèôÿòè íåéòðàëëàøäûðäû. Âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíèí, þëêÿíèí ïàð÷àëàíìàñûíûí ãàðøûñû àëûíäû. Îðäó ãóðóúóëóüó ñàùÿñèíäÿ ðàäèêàë òÿäáèðëÿð, õöñóñÿí ñèéàñèëÿøìèø ùÿðáè ùèññÿëÿðèí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ âàùèä ùÿðáè ðÿùáÿðëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè, Ùåéäÿð ßëèéåâèí íîéàáðûí 2-äÿ õàëãà ìöðàúèÿòèíÿ úàâàá îëàðàã îðäóéà éåíè âÿòÿíïÿðâÿð ãöââÿëÿðèí úÿëá îëóíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ äöøìÿíèí ðåñïóáëèêàíûí è÷ÿðëÿðèíÿ äîüðó ñöðÿòëè ùöúóìóíóí ãàðøûñû àëûíäû. Ìèëëè Îðäóíóí ôîðìàëàøäûðûëìàñû, áöòöí ñèéàñè âÿ äèïëîìàòèê âàñèòÿëÿðèí èøÿ ñàëûíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 1994 èë ìàéûí 12-äÿ Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöùàðèáÿñèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí àòÿøêÿñ ÿëäÿ îëóíäó. Þëêÿäÿ ùàêè-

ìèééÿò áîøëóüó àðàäàí ãàëäûðûëäû, ñèéàñè ñàáèòëèê éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíè èñòÿìÿéÿí äàõèëè âÿ õàðèúè ãöââÿëÿðèí ãàíóíè ùþêóìÿòè äåâèðìÿê, âÿòÿíäàø ãàðøûäóðìàñû éàðàòìàã úÿùäëÿðè áàø òóòìàäû. 1994 èëèí îêòéàáðûíäà áèð ÷îõ ìöõòÿëèô ïàðòèéàëàðûí äÿñòÿéè èëÿ î çàìàíêû Áàø íàçèð âÿ õöñóñè òÿéèíàòëû ïîëèñ äÿñòÿñèíèí áàø÷ûñû òÿðÿèôíäÿí äþâëÿò ÷åâðèëèøëÿðèíÿ ãÿñä áàø âåðäè. Äþâëÿò ãÿòè âÿ úèääè òÿäáèðëÿðè, õàëãûí ãûçüûí äÿñòÿéè èëÿ áó úÿùäèí ãàðøûñûíû àëäû. Îêòéàáðûí 4-äÿ Ýåúÿ éàðûñû ïðåçèäåíòèí ÷àüûðûøû èëÿ àéàüà ãàëõàí õàëã Ïðåçèäåíò ñàðàéû ãàðøûñûíà òîïëàøàðàã þç ãàíóíè ùþêóìÿòèíè ìöäàôèÿ åòäè. 1995 èëèí ìàðòûíäà äà äþâëÿò ÷åâðèëèøè åòìÿê úÿùäëÿðè Àçÿðáàéúàí ñèéàñè ðÿùáÿðëèéèíèí ãÿòè èðàäÿñè, äþâëÿòèí ãöäðÿòè, ýöúö èëÿ äÿô åäèëäè. Äèýÿð òÿõðèáàò ÿìÿëëðèíèí, ïðåçèäåíòÿ ãàðøû òåððîð úÿùäëÿðèíèí äÿ ãàðøûñû ãÿòèééÿòëÿ àëûíäû. 1995 èëèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè áöòöí ãåéðè-ãàíóíè ñèëàùëû ãöââÿëÿðäÿí õèëàñ îëäó, êåéôèééÿòúÿ éåíè ìÿðùÿëÿéÿ äàõèë îëäó. Äþâëÿò ãóðóúóëóüó, èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè òÿðÿããè, äåìîêðàòèéàíûí, ãàíóí÷óëóüóí èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð à÷ûëäû. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí èëê Êîíñòèòóñèéàñû ùàçûðëàíäû âÿ 1995è èë íîéàáðûí 12äÿ ðåôåðåíäóìëà ãÿáóë îëóíäó. Ìöñòÿãèë Ðåñïóáëèêàäà èëê äåìîêðàòèê ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðè êå÷èðèëäè. Ãàíóíëàðûí áåéíÿëõàëã íîðìàëàðà óéüóí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí 1996 èëäÿ Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí éàíûíäà Ùöãóãè Èñëàùàòëàð Êîìèññèéàñû éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàíûí ãàíóíâåðèúè îðãàíû – Ìèëëè Ìÿúëèñ þëêÿäÿ ñèéàñè, èãòèñàäè ìÿäÿíè ïðîñåñëÿðè íèçàìëàéàí éöçëÿðëÿ ãàíóí ùàçûðëàäû âÿ ãÿáóë åòäè. 1998 èëäÿ èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí, ñþç, ôèêèð âÿ ìÿòáóàò àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè, ñåíçóðàíûí ëÿüâ îëóíìàñû ùàããûíäà ïðåçèäåíò ôÿðìàíëàðû âåðèëäè. Ìÿùêÿìÿ èñëàùàòû êå÷èðèëäè. 1998 èëäÿ Øÿðãäÿ èëê îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà þëöì úÿçàñû ëÿüâ åäèëäè. Êîíñòèòóñèéà ìÿùêÿìÿñè éàðàäûëäû. 2000 èëäÿ ùàêèìëÿðèí õöñóñè èìòàùàíäàí êå÷ìÿñè òÿúðöáÿñè òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. 1993–2000 èëëÿðäÿ àìíèñòèéà àêòëàðû 40 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ ìÿùáóñà òÿòáèã îëóíäó. Äþâëÿò èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíäÿ èñëàùàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàíäû. Ðåñïóáëèêàäà àçàä ñèéàñè ôÿàëèééÿò, ïëöðàëèçì òÿìèí åäèëäè. 2000 èëäÿ áóðàäà ðÿñìè ãåéäÿ àëûíìûø 34 (2005 èëäÿ 42)

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñèéàñè ïàðòèéà, 100-äÿí ÷îõ èúòèìàè áèðëèê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó òÿøêèëàòëàðäà éàðûì ìèëéîíäàí ÷îõ öçâ áèðëÿøìèøäè. Èãòèäàðà ãàðøû ñÿðò ìöõàëèôÿò ôîðìàëàøìûøäû. Ëàêèí, òÿÿññöô êè, áó ìöõàëèôÿò ùÿëÿ êîíñòðóêòèâëèêäÿí óçàã, ïîïóëèñò, èíêàð÷ûëûã âÿ ãàðàéàõìà ìåòîäëàðûíà öñòöíëöê âåðèð, áÿçÿí ùÿòòà çîðàêû, ãåéðè-äåìîêðàòèê ìöáàðèçÿ éîëëàðûíà ÿë àòìàüà ñÿé ýþñòÿðèðäè, ìöõàëèô ëèäåðëÿðèí ùàíñû éîëëà îëóð-îëñóí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿê èääèàëàðû ìèëëè áèðëèéèí éàðàíìàñûíà ÿíýÿë òþðÿäèðäè. Ëàêèí äåìîêðàòèéà èíêèøàô åòäèêúÿ, úÿìèééÿò éåòêèíëÿøäèêúÿ îíóí áöòöí öçâëÿðèíèí öìóììèëëè ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿðäÿ éåêäèë ìþâãåéè ôîðìàëàøûðäû. 2001 èëäÿí þëêÿíèí Àâðîïà Øóðàñûíäà Ìèëëè Ìÿúëèñèí äåïóòàòû Èëùàì ßëèéåâèí áàø÷ûëûüû èëÿ èãòèäàð âÿ ìöõàëèôÿò ìÿíñóáëàðûíäàí èáàðÿò íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí

15-äÿ È.Ù.ßëèéåâ ÀÐ-íûí éåíè Ïðåçèäåíòè ñå÷èëäè. 2003 èë äåêàáðûí 12-äÿ ÀÐ-íûí áàíèñè öìóììèëëè ëèäåð Ù.ß.ßëèéåâ ÀÁØ-äà Êëèâåíä êëèíèêàñûíäà âÿôàò åòäè âÿ äþâëÿò êîìèññèéàñûíûí ãÿðàðû èëÿ I Ôÿõðè Õèéàáàíäà äÿôí îëóíäó. 2003 èëèí îêòéàáðûíäàí Åðìÿíèñòàíëà ìöçàðèáÿíèí íÿòèúÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàäûüû øÿðàèòäÿ þëêÿäÿ îðäó ãóðóúóëóüó ñàùÿñèíäÿ ÿñàñëû òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Äîüðóäóð, ùÿëÿ 1991 èë îêòéàáðûí 9-äà «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè ùàããûíäà» ãàíóí ãÿáóë îëóíìóøäó. Ëàêèí ÿââÿëêè èãòèäàðëàð ìèëëè îðäó éàðàäûëìàñû èëÿ úèääè ìÿøüóë îëìàìûøäûëàð. Ðóñèéà ñèëàùûíà àðõàëàíàí Àéàç Ìöòÿëëèáîâ ìèëëè îðäó äåéèë, þç òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ìèëëè ãâàðäèéà éàðàòìàüà ÷àëûøìûøäû. 1992 èë ìàéûí 15-äÿ Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèí

ìÿéÿ, òîðïàãëàðûìûçû òÿúàâöçëÿðäÿí ãîðóìàüà ãàäèð áèð ãöââÿéÿ ÷åâðèëäè. 1993 èëèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè ñèéàñÿò ôÿàëèééÿòè äÿ äàùà ìÿãñÿäéþíëö âÿ óüóðëó îëäó. Äîüðóäóð, ÿââÿëêè èãòèäàðëàð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè äöíéà äþâëÿòëÿðè, èëê îëàðàã Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñû òÿðÿôèíäÿí òàíûíìûøäû. Àçÿðáàéúàí áèð ÷îõ áåéíÿëõàëã ãóðóìëàðà, î úöìëÿäÿí 1991 èëäÿí Èñëàì Êîíôðàíñû òÿøêèëàòûíà, 1992 èëäÿí Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòûíà (ÅÊÎ), Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíà (Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû), ùàáåëÿ Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòëàðûíà (ÀÒßÒ), Ãàðà Äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Áèðëèéèíÿ äàõèë îëìóøäó. 1992 èëäÿ 1975 èë Ùåëñèíêè Éåêóí Àêòûíà, 1992 èë Ùåëñèíêè ñÿíÿäèíÿ ãîøóëìóø-

Ðåôåðåíäóì – ìöùöì äþâëÿò ìÿñÿëÿñè èëÿ ÿëàãÿäÿð öìóìõàëã ðÿé ñîðüóñó âÿ éà ñÿñ âåðìÿñè. éåêäèë ôÿàëèééÿòè áó ñàùÿäÿ ìöùöì àääûì îëäó. Äþâëÿò ýÿíúëÿðèí ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè èíêèøàôûíà áþéöê ãàéüû ýþñòÿðèð, îíëàðûí ëàéèãëè âÿòÿíäàøëàð îëìàñû ö÷öí èìêàíëàð éàðàäûðäû. Áóíóí ö÷öí õöñóñè Ýÿíúëÿð, Èäìàí âÿ Òóðèçì Íàçèðëèéè òÿñèñ îëóíìóøäó. Ãàäûíëàðûí ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëë îëóíìàñû, îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí Äþâëÿò Ãàäûíëàð Êîìèòÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ñèéàñè, ùöãóãè èñëàùàòëàð äåìîêðàòèê èíêèøàô ïðîñåñëÿðèíè äàùà äà ñöðÿòëÿíäèðäè. 1998 èë îêòéàáðûí 11 -äÿ àëòåðíàòèâ ÿñàñäà êå÷èðèëÿí ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ éåíèäÿí Ùåéäÿð ßëèéåâ ãàëèá ýÿëäè. 1999 èë äåêàáðûí 12-äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èëê áÿëÿäèééÿ ñå÷êèëÿðè êå÷èðèëäè. 2000 èë íîéàáðûí 5-äÿ ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ïàðòèéàëàðûí úÿìèééÿòäÿ ìþâãåéèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ òÿìñèë îëóíäóüó éåíè Ìèëëè Ìÿúëèñ òÿøêèë îëóíäó. 2001–2003 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí ÀØÏÀ-äàêû íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí áàø÷ûñû È.Ù.ßëèéåâ 2003 èëèí ÿââÿëèíäÿ ÀØÏÀ-íûí âèòñå-ïðåçèäåíòè ñå÷èëäè. 2004 èë àâãóñòóí 4-äÿ È.Ù.ßëèéåâ ÀÐ Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòû ÿñàñûíäà ÌÌ òÿðÿôèíäÿí, ÀÐ Áàø Íàçèðè òÿéèí åäèëäè. ÀÐ Ïðåçèäåíòè Ù.ß.ßëèéåâ ñÿùùÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð ÀÐ-äà êå÷èðèëÿúÿê éåíè ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ þç íàìèçÿäëèéèíè ÀÐ Áàø Íàçèðè È.Ù.ßëèéåâèí õåéðèíÿ ýåðè ýþòöðäö. 2003 èë îêòéàáðûí

Ùåéäÿð ßëèéåâ ÀÁØ-ûí ïðåçèäåíòè Ú.Áóøëà. Âàøèíãòîí. 2003 èë

Äàøêÿíääÿ èìçàëàíìûø Ñîâåò Îðäóñó ñèëàùûíûí Æÿíóáè Ãàôãàçäà ÿðàçè âÿ ÿùàëèíèí íÿçÿðÿ àëûíìàäàí ðåñïóáëèêàëàðà áÿðàáÿð ñàéäà áþëöíìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí õÿéàíÿòêàð ñàçèø Àçÿðáàéúàí îðäóñóíà áþéöê çÿðáÿ âóðäó. ÀÕÆ-Ìöñàâàò ùàêèìèééÿòè äþâðö áèð ÷îõ ùÿðáè ùèññÿëÿð ìöõòÿëèô àìáèñèéàëû ñèéàñè ãöââÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà äöøìöø, äþâëÿòèí íÿçàðÿòèíäÿí ÷ûõìûøäû. Áó ñÿáÿáäÿí Àçÿÿðáàéúàíûí èýèä îüóëëàðû äþéöøëÿðäÿ ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, êå÷èðèëÿí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð ÷îõ âàõò óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíèðäè. Ùåéäÿð ßëèéåâ ùàêèìèééÿòÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà îðäóäà úèääè èñëàùàò êå÷èðèëäè. Îíóí ìàääè-òåõíèêè áàçàñû ìþùêÿìëÿíäè, çàáèò êàäðëàðëà òÿìèí îëóíìàñû éàõøûëàøäû, ìÿíÿâè âÿ ôèçèêè ùàçûðëûüû ýöúëÿíäè. Àçÿðáàéúàí Îðäóñó ðåñïóáëèêàíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíö áÿðïà åò-

äó. 1992 èëèí ìàðòûíäà Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí ÀÒßÒ-èí Ìèíñê ãðóïó òÿøêèë åäèëìèøäè. Ëàêèí ðåñïóáëèêà ðÿùáÿðëÿðè Úÿíóáè Ãàôãàçäà, õöñóñÿí Àçÿðáàéúàíäà ìàðàüû îëàí èðè õàðèúè äþâëÿòëÿðëÿ ñèéàñÿòè äöçýöí ãóðà áèëìÿìèøäèëÿð. Ùåéäÿð ßëèéåâ äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíè õàëãûí ìàðàãëàðûíû, äöíéàäà áàø âåðÿí úèääè äÿéèøèêëèêëÿðè, áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ñöðÿòëÿ ãëîáàëëàøìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð éåíèëÿøìÿñèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà ïðîãìàòèê ÿñàñäà ãóðäó. Ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿð íèçàìà ñàëûíäû. Þëêÿ 1993 èë ñåíòéàáðûí 24-äÿ Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéèíÿ, äåêàáðûí 20-äÿ Ïàðèñ Õàðòèéàñûíà, 1994 èë ìàéûí 4-äÿ ÍÀÒÎ-íóí «Ñöëù íàìèíÿ òÿðÿôäàøëûã» ïðîãðàìûíà ãîøóëäó. 1997 èëèí ñåíòéàáðûíäà Àçÿðáàéúàí, Óêðàéíà, Ýöðúöñòàí âÿ Ìîëäàâà ðåñïóáëèêàëàðû ÝÓÀÌ òÿøêèëàòû éà361

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðàòäûëàð. Ñîíðàëàð áó áèðëèéÿ Þçáÿêèñòàí Ðåñïóáëèêàñû äà ãîøóëäó. Òÿçéèãëÿðÿ, èìïåðèàïÿðÿñò ãöââÿëÿðèí ñèéàñÿòèíÿ ìÿùàðÿòëÿ ñèíÿ ýÿðèá àïàðäûüû ìöñòÿãèëëèê, «à÷ûã ãàïû» ñèéàñÿòè ñàéÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ âÿ áþëýÿäÿ íöôóçëó äþâëÿòÿ ÷åâðèëäè. 1997 èë èéóëóí 3-4-äÿ Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíà, 27 èéóë – 10 àâãóñòà èñÿ ÀÁØ-à ðÿñìè äþâëÿò ñÿôÿð åòäè. ÀÁØ-ëà ìöíàñèáÿòëÿð ñòðàòåúè ïàðòíéîðëóã ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëäè. 1998-úè èëèí ôåâðàëûí 24-28-äÿ Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòè Éàïîíèéàéà ðÿñìè ñÿôÿð åòäè; ñÿôÿð çàìàíû èêè þëêÿ àðàôàéäàëû ñÿíÿäëÿð èìçàëàíäû. 2001 èë éàíâàðûí 9-äà Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí ïðåçèäåíòè Â.Ïóòèí Áàêûéà ðÿñìè ñÿôÿðÿ ýÿëäè. Ãÿáóë îëóíìóø «Áàêû áÿéàííàìÿñè», Ãàôãàç äþðäëöéöíöí éàðàäûëìàñûíà ýþñòÿðèëÿí ñÿéëÿð èêè äþâëÿò àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðäÿêè òÿðÿããèíè ÿêñ åòäèðèð. 2005 èëäÿ àðòûã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äöíéàíûí 156 þëêÿñè èëÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ñàõëàéûð. Ëàêèí Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëè Åðìÿíèñòàíûí òóòäóüó ãåéðè-êîíñòðóêòèâ ìþâãå Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû ÒØ-íûí åðìÿíè ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèäÿðäÿí ãåéðè-øÿðòñèç ÷ûõàðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿí 1993 èë 822 (30 àïðåë), 853 (29 èéóë), 874 (17 îêòéàáð) âÿ 884 (11 íîéàáð) ñàéëû ãÿòíàìÿëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿìÿñè, ÀÒßÒèí Ëèññàáîí ñàììèòèíäÿ (1996 äåêàáð) 53 äþâëÿòèí äÿñòÿêëÿäèéè íèçàìàñàëìàíûí ÿðàçè áöòþâëöéö âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíè ÿñàñ ýþòöðÿí ïðèíñèïëÿðè èëÿ ðàçûëàøìàìàñû, èêè äþâëÿò áàø÷ûñûíûí øÿõñè ýþðöøëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí Ìèíñê ãðóïó ùÿìñÿðùÿäëÿðè èëÿ áèðýÿ Êè-Óñåò (2001, àïðåë) ýþðöøöíäÿ ãàðøûëûãëû êîìïðîìèñÿ ýåòìÿéÿ ùàçûð îëìàìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð óçàíûðäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àâðîïà Èòòèôàãû èëÿ ÿìÿêäàøëûüû äàùà äà ýåíèøëÿíèðäè. 2002 èëäÿ Àâðîïà Èòòèôàãû èëÿ «Òÿðÿôäàøëûã âÿ ßìÿêäàøëûã Ñàçèøè»íèí (1992 èëäÿ áàüëàíûá) éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ äàèð ìèëëè ïðîãðàì ùàçûðëàíìûøäû. Àâðîïà Èòòèôàãû – Àçÿðáàéúàí Ïàðëàìåíò ßìÿêäàøëûüû Êîìèòÿñèíèí Áðöñåëäÿ 25–26 ôåâðàë 2002 èë ôåâðàëûí 25–26-äà êå÷èðèëìèø èúëàñûíäà ãåéä åäèëäèéè êèìè, ñèéàñè, èãòèñàäè, ùöãóãè èñëàùàòëàðûí àïàðûëìàñû Àçÿðáàéúàíûí Àâðîïàéà èíòåãðàñèéàñû ö÷öí éåíè ïåðñïåêòèâëÿð à÷ûð. 2002 èë îêòéàáðûí 2-äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÁÌÒ-íèí «Èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðàñûíà» öçâ ñå÷èëäè. 2001 èëèí ìàé àéûíäà Áàêûäà ñÿôÿðäÿ 362

îëàí ÐÔ ùÿðáè íàçèðè ðÿñìè ñóðÿòäÿ åëàí åòäè êè, Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà ñèëàùëû ìöíàãèøÿ îëàðñà, Ðóñèéà íåéòðàë ãàëàúàãäûð. Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí ïðåçèäåíòè Â.Ïóòèí Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòèíèí äÿâÿòè èëÿ 2001 èë éàíâàð àéûíûí 9-äà Áàêûéà ðÿñìè ñÿôÿðÿ ýÿëäè. Þëêÿëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìèø òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿñè áàðÿäÿ ðàçûëûãëàð ÿëäÿ îëóíäó. «Áàêû áÿéàííàìÿñè» èìçàëàíäû. Ïðåçèäåíò Â.Ïóòèí ÐÔ-íûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíö ìöäàôèÿ åòäèéèíè áèð äàùà áÿéàí åòäè. 2002 èë éàíâàð àéûíäà Ðóñèéà èëÿ Òöðêèéÿ àðàñûíäà ùÿðáè ÿìÿêäàøëûã ùàããûíäà ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. Áÿøÿðèééÿò ö÷öí áþéöê áÿëàéà ÷åâðèëìèø òåððîððèçìëÿ ìöáàðèçÿäÿ àïàðûúû ðîë îéíàéàí

Éåíè Þçöãàëõàí ãàçìà ãóðüóñóíóí èñòèñìàðà áóðàõûëûø ìÿðàñèìè. Àâãóñò, 2000 èë

ÀÁØ-ûí ìöòòÿôèãè îëàí Òöðêèéÿíèí Ãàôãàçäà íöôóçó õåéëè àðòäû. 2002 èë éàíâàðûí 24-äÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò áàø÷ûñû Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíà ðÿñìè ñÿôÿð åòäè. Áàüëàíìûø ìöãàâèëÿëÿð èêè äþâëÿò àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôûíà èñòèãàìÿòëÿíìèøäè. Àçÿðáàéúàí Ãÿáÿëÿ ñòðàòåúè èíôîðìàñèéà ìÿðêÿçèíè îí èëÿ Ðóñèéàéà èúàðÿéÿ âåðäè. Ðåñïóáëèêàëàð àðàñûíäà èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûüûíû ýåíèøëÿíìÿñèíÿ äàùà ìöíàñèá øÿðàèò éàðàäûëäû, 12 èëëèê ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. 2002 èëèí àïðåëèíäÿí Àçÿðáàéúàí êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû Ðóñèéà áàçàðëàðûíà ñàäÿëÿøäèðèëìèø éîëëà, òåç ÷àòäûðûëìàüà

áàøëàíäû. 2002 èë ñåíòéàáðûí 23-äÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Ðóñèéà ïðåçèäåíòëÿðè Êðåìëèí «Øÿðÿô ñàëîíó»íäà «Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû àðàñûíäà Õÿçÿð äÿíèçè äèáèíèí ùÿìùöäóä ñàùÿëÿðèíèí áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø» èìçàëàäûëàð. Èêè þëêÿíèí òÿùñèë íàçèðëÿðè ùþêóìÿòëÿðàðàñû òÿùñèë ùàããûíäà ñÿíÿäëÿðèí, íàìèçÿäëèê âÿ äîêòîðëóã äèïëîìëàðûíûí òàíûíìàñû ùàããûíäà ñàçèøëÿð èìçàëàäûëàð. Èãòèñàäè õàðàêòåðëè áàøãà ìöãàâèëÿëÿð áàüëàíäû. Àçÿðáàéúàí-Ðóñèéà ÿëàãÿëÿðèíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíè äàùà äà èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí èìêàíëàð ýåíèøëÿíäè. Èðè äþâëÿòëÿðèí òÿçéèãèíÿ, èìïåðèéà ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ìÿùàðÿòëÿ ãóðóá àïàðäûüû ìöñòÿãèëëèê, «à÷ûã ãàïû» ñèéàñÿòè ñàéÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí áþëýÿäÿ, áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ íöôóçëó äþâëÿòÿ ÷åâðèëèðäè. Î þç ìÿíàôåëÿðèíè äöíéàäà íöôóç ñàùèáè, Æÿíóáè Ãàôãàçäà ìàðàãëû îëàí äþâëÿòëÿðèí, õöñóñÿí ÀÁØ âÿ îíóí ìöòòÿôèãëÿðèíèí ìàðàãëàðû èëÿ óçëàøäûðûðäû. ÀÁØÀçÿðáàéúàí ìöíàñèáÿòëÿðè ñòðàòåäúè òÿðÿôäàøëûã ìÿðùÿëÿñèíÿ éöêñÿëìèøäè. Àçÿðáàéúàí-ÀÁØ ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàô åòìÿñèíÿ Õÿçÿð äÿíèçè åíåðúè åùòèéàòëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè, íåôò âÿ ãàç ùàñèëàòû âÿ íÿãëèíäÿ ÀÁØ øèðêÿòëÿðèíèí ýåíèø èøòèðàêû ÿùÿìèééÿòëè òÿêàí âåðèðäè. Ðóñèéà áó äþâëÿòëÿðÿ ìöíàñèáÿòèíè õåéëè éóìøàëòìàüà èñòèãàìÿòëÿíÿí àääûìëàð àòäû. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð ñîíðàëàð – 2001 èë èéóíóí 6–7-äÿ Éàëòàäà ÝÓÞÀÌ òÿøêèëàòû áàø÷ûëàðûíûí ýþðöøöíäÿ ãÿáóë îëóíìóø «Éàëòà õàðòèéàñû»íäà éàðàäûëàí áó òÿøêèëàòûí èãòèñàäè ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûüà öñòöíëöê âåðÿúÿéè åëàí åäèëäè. Ùåéäÿð ßëèéåâ ÀÒßÒ-èí 1999 èë íîéàáðûí 18-äÿ Èñòàíáóë ñàììèòèíäÿ «Æÿíóáè Ãàôãàçäà òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ÿìÿêäàøëûã ïàêòû» òÿñèñ åäèëìÿñè òÿøÿááöñö èëÿ ÷ûõûø åòäè. Áó ïàêòäà äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí ùàáåëÿ ìöíàãèøÿëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíûí ïðèíñèïèàë ÿñàñëàðû òÿñáèò åäèëìÿëè èäè. Îíà ÿñàñÿí ðåýèîíäàí õàðèúè ùÿðáè ãöââÿëÿð ÷ûõàðûëìàëû, Úÿíóáè Ãàôãàçû áþëÿí àéûðûúû õÿòëÿð àðàäàí ãàëäûðûëìàëû, òÿúàâöçÿ, åòíèê òÿìèçëÿìÿëÿðÿ, ñåïàðàòèçìÿ ñîí ãîéóëìàëû, èêèëè ñòàíäàðòëàðà éîë âåðèëìÿìÿëè èäè. Ëàêèí Ðóñèéà Åðìÿíèñòàí âàñèòÿñè èëÿ áó ïëàíûí ùÿéàòà êå÷ìÿñèíÿ úèääè ìàíå îëäó. 2001 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÐÔ ïðåçèäåíòè Ðóñèéàíûí äà èøòèðàê åòäèéè «Ãàôãàç äþðäëûéö» éàðàäûëìàñû òÿêëèôèíè èðÿëè ñöðäö. Ìàéûí ñîíëàðûíäà Ðóñèéà, Àçÿðáàéúàí, Åðìÿíèñòàí âÿ Ýöðúöñòàí ïðåçèäåíòëÿðèíèí Ìèíñêäÿ ýþðöøö êå÷èðèëäè âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìöàñèð Áàêû

áåëÿ áèð áèðëèéèí éàðàíìàñû ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åäèëäè. Áó èëëÿðëÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè ùÿðáè èíêèøàôûíûí ïåðñïåêòèâëÿðè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ÍÀÒÎ èëÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûüà èñòèãàìÿòëÿíäè. Àçÿðáàéúàíûí ùÿðáè ùèññÿñè Êîñîâàäà âÿ ßôãàíûñòàíäà ñöëùìÿðàìëû ãöââÿëÿðèí êå÷èðäèéè ÿìÿëèééàòëàðäà èøòèðàê åòðäè. 2002 èë íîéàáðûí 18-äÿ ÍÀÒÎ Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñûíûí Èñòàíáóëäà êå÷èðèëÿí èúëàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÍÀÒÎ ÏÀ-íà àññîñèàòèâ öçâ ãÿáóë îëóíäó. ÀÀÒØ-ûí 2002 èë íîéàáðûí 22äÿ Ïðàãàäà êå÷èðèëìèø çèðâÿ ýþðöøöíäÿ Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâ áó òÿøêèëàò âÿ Àçÿðáàéúàíûí îíäà èøòèðàêûíûí ÿùÿìèééÿòè ùàããûíäà áåëÿ äåìèøäèð: «Äöíéà ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá áèð äþâð éàøàéûð. Áåéíÿëõàëã òåððîðèçì áÿçè äþâëÿòëÿðèí äÿñòÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê äöíéà íèçàìûíà ãàðøû ùÿðÿêÿò åäèð, åêñòðåìèçì, òÿúàâöçêàð ìèëëÿò÷èëèê âÿ äàâàêàð ñåïàðàòèçì èäåîëîýèéàñû ÿñàñûíäà éåíè ãàðøûäóðìà õÿòëÿðè éàðàòìàüà ÷àëûøûð, ñÿðùÿäëÿðè éåíèäÿí áþëìÿéÿ âÿ äÿéèøìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèð. Áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí öìóìè òÿùëöêÿéÿ ãàðøû ñÿìÿðÿëè ìöáàðèçÿ àïàðìàã ãàáèëèééÿòè úèääè ñûíàüà ÷ÿêèëèð. 11 ñåíòéàáð ôàúèÿñèíäÿí äÿðùàë ñîíðà Àâðîàòëàíòèêà áèðëèéè àíòèòåððîð êîàëèñèéàñû éàðàòäû âÿ Àçÿðáàéúàí èëê ýöíäÿí áó

êîàëèñèéàéà ãîøóëäó. Áèç áó ýöí äÿ áàøãà þëêÿëÿð âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð èëÿ áèðëèêäÿ áó òÿùëöêÿëÿðÿ ãàðøû ÿëèìèçäÿí ýÿëÿíè åäèðèê». Àçÿðáàéúàí–Òöðêèéÿ ìöíàñèáÿòëÿðè 21 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ äöíéàäà âÿ áþëýÿäÿ ñöëùöí âÿ ÿìèí-àìàíëûüûí ãîðóíìàñû èøèíÿ äàùà ñÿìÿðÿëè õèäìÿò åòìÿéÿ áàøëàäû. Àíêàðà áöòöí äöíéàéà áèëäèðäè êè, «Àçÿðáàéúàíà ÿë ãàëäûðàí ãàðøûñûíäà Òöðêèéÿíè ýþðÿúÿê!». Àçÿðáàéúàí Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû èëÿ äÿ ùÿð èêè òÿðÿô ö÷öí ôàéäàëû íîðìàë ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ìöíàñèáÿòëÿð ãóðäó. Èðàí äþâëÿòè Åðìÿíèñòàíûí Àçÿðáàéúàíà òÿúàâöç åòäèéèíè áèëäèðñÿ äÿ, îíóíëà ùÿðòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿð éàðàòìûøäû. Áó, ãîíøó ìöñÿëìàí äþâëÿòè Àçÿðáàéúàíà ãàðøû ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ òàì ñÿìèìè îëìàäûüûíû ýþñòÿðäè âÿ Àçÿðáàéúàíû þçöíöí òÿùëöêÿñèçëèê çîíàñû åëàí åòäè. 2001 èë èéóëóí 23-äÿ Èðàí ìöáàùèñÿëè ùåñàá åòäèéè ñóëàðäàí Àçÿðáàéúàí ýÿìèëÿðèíèí ÷ûõàðûëìàñû ùàããûíäà íîòà âåðèëäèêäÿí ñîíðà ùÿðáè òÿééàðÿëÿðèíè ùàâàéà ãàëäûðìûøäû. Àçÿðáàéúàí áóíà àäåêâàò úàâàá òÿäáèðè ýþðäö. Ìöíàãèøÿ äèíú éîëëà íèçàìà ñàëûíäû. Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâèí Èðàí Ðåñïóáëèêàñûíà ñÿôÿðè çàìàíû – 2002 èë ìàéûí 20-äÿ èìçàëàíìûø

«Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Èðàí Ðåñïóáëèêàñû àðàñûíäà äîñòëóã âÿ ÿìÿêäàøëûã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ïðèíñèïëÿðè ùàããûíäà» ìöãàâèëÿ èêè äþâëÿò àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí íèçàìëàíìàñûíà ìöùöì òÿñèð ýþñòÿðäè. 2001 èë éàíâàðûí 25-äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àâðîïà Øóðàñûíà òàì ùöãóãëó öçâ ãÿáóë îëóíäó. Ìèëëÿò âÿêèëè Èëùàì ßëèéåâèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà Àçÿðáàéúàí Ïàðëàìåíòèíèí ÀØ-äà íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè áó òÿøêèëàòäà ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû. 2001 èë àïðåëèí 24äÿ Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè ÀØ òðèáóíàñûíäàí Åðìÿíèñòàíûí àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû ñîéãûðûì ñèéÿñÿòè éåðèòäèéèíè, èøüàë åòäèéè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí Äàüëûã Ãàðàáàüäà íàðêîòèê ìàääÿëÿð èñòåùñàë âÿ èõðàú åòäèéèíè, áó âàñèòÿ èëÿ ÿëäÿ åäèëÿí âÿñàèòëÿ îðäó ñàõëàäûüûíû, òåððîð÷ó äÿñòÿëÿð éàðàäûá îíëàðà òÿëèì âåðäèéèíè ÿñàñëàíäûðûëìûø øÿêèëäÿ áöòöí äöíéàéà áÿéàí åòäè. Ìàé àéûíäà ÀØ Íàçèðëÿð Êîìèòÿñèíèí 108-úè ñåññèéàñû êîíñåíñóñëà Àçÿðáàéúàíûí òÿøÿááöñö èëÿ Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíö òÿñäèã åäÿí õöñóñè êîìéèíèêå ãÿáóë åòäè. Èéóí àéûíäà ÀØ Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñûíûí ñåññèéàñûíäà Èëùàì ßëèéåâ Åðìÿíèñòàíûí Àçÿðáàéúàíûí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèí363

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíè äàüûòìàñûíû, òÿáèÿòèí àìàíñûçúàñûíà êîðëàíìàñûíà øÿðàèò éàðàäûëìàñûíû ôàêòëàðëà èôøà åòäè. ÀØ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíÿ òåððîðèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ åëàí åäÿðêÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áèðèíúèëÿð ñûðàñûíäà îíóíëà áèð ìþâãåäÿ îëäóüóíó áÿéàí åòäè, ÿðàçèñèíäÿí ÀÁØ ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí èìêàíëàð éàðàòäû. Îêòéàáð àéûíûí ñîíëàðûíäà ÀÁØ ñåíàòû 907-úè ÿëàâÿíèí ìöâÿããÿòè îëàðàã äàéàíäûðìàã ö÷öí ïðåçèäåíòÿ ñÿëàùèééÿò âåðäè. ÀÁØ ïðåçèäåíòè Ú. Áóø 2002 èë éàíâàðûí 28-äÿ áó ñÿëàùèééÿòè ðåàëëàøäûðäû. Àç ñîíðà ÀÁØ Àçÿðáàéúàíà ñèëàù ñàòûøûíà ãîéóëìóø ãàäàüàíû àðàäàí ãàëäûðäû. Òÿùëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíà êþìÿê åòìÿéÿ áàøëàäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿ ÀÁØ àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí äàùà äà éàõûíëàøìàñûíäà 2002 èëèí îêòéàáðûíäà ìèëëÿò âÿêèëè, ÀÐÄÍØ-íèí I âèòñå ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâ ÀÁØ-ûí âèòñå ïðåçèäåíòè Ðè÷àðä ×åéíè, äþâëÿò êàòèáèíèí 1 ìöàâèíè Ðè÷àðä Àðìèòàú, ÀÁØ ïðåçèäåíòèíèí Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ

2001 èë ôåâðàëûí 23-äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè ÅðìÿíèñòàíÀçÿðáàéúàí Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë îëóíìàñû ïðîñåñèíÿ àèä ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿ åòäè. Èêè ýöí ÿââÿë-ôåâðàëûí 21-äÿ ðÿñìè ãÿçåòëÿðäÿ ÀÒßÒ-èí òÿêëèô åòäèéè ùÿð ö÷ ëàéèùÿ ÷àï åäèëèá èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðûëìûøäû. Ìöçàêèðÿéÿ áöòöí ñèéàñè ïàðòèéàëàð, òÿêëèôëÿðè îëàí øÿõñëÿð äÿâÿò îëóíìóøäóëàð. Èúëàñäà Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâ, õàðèúè èøëÿð íàçèðè òÿêëèôëÿðè, ìþâúóä âÿçèééÿòè ÿùàòÿëè òÿùëèë åòäèëÿð. Ìöçàêèðÿëÿð ýþñòÿðäè êè, Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí ìöíàãèøÿíèí ùÿëëè ö÷öí ýöçÿøò èìêàíëàðû òöêÿíìèøäèð. Áó ôèêèð Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûí 2001 èë ìàéûí 30-äà éàéäûãëàðû áÿéàíàòäà äàùà à÷ûã èôàäÿ îëóíóðäó: «áèç ñöëù òÿðÿôäàðûéûã, ìöùàðèáÿ áàøëàíìàñûíûí, ãàí òþêöëìÿñèíèí ÿëåéùèíÿéèê, àììà ñöëùäÿí äàùà âàúèá âÿòÿíèìèçèí ÿçÿëè òîðïàãëàðûíûí ãàéòàðûëìàñûäûð. Ëàçûì ýÿëÿðñÿ, áó éîëäà ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíÿ óéüóí îëàðàã òÿúàâöçêàðà ãàðøû ýöú òÿòáèã åäèëìÿñè äÿ èñòèñíà îëóíìàëûäûð». Àçÿðáàéúàí âÿ Åðìÿíèñòàí ïðåçè-

÷ûëàðûíûí ñàììèòèíäÿ ùÿìñÿäðëÿðèí ïðîáëåìèí ùÿëëèíäÿí áîéóí ãà÷ûðìàãëà, îíó ìöíàãèøÿ åäÿí òÿðÿôëÿðèí þùäÿñèíÿ áóðàõìàãëà úèääè ñÿùâÿ éîë âåðäèêëÿðèíè, áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðûíû âÿ ïðèíñèïëÿðèíè òÿùëöêÿ àëòûíäà ãîéäóãëàðûíû òÿíãèä åòäè. Æóðíàëèñòëÿðëÿ ýþðöøöíäÿ Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè «ìöùàðèáÿ âàðèàíòû»íûí èñòèñíà îëóíìàäûüûíû áèëäèðìèøäè. ÀÀÒØ-ûí öçâö îëàí þëêÿëÿðèí äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò áàø÷ûëàðûíûí 2002 èë íîéàáðûí 22-äÿ Ïðàãàäà êå÷èðèëìèø çèðâÿ ýþðöøöíäÿ ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâ: «íÿ ãÿäÿð êè, ýåú äåéèë, äöíéà áèðëèéè áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã, Àçÿðáàéúàíûí ñóâåðåíëèéèíèí âÿ ÿðàçè áöòþâëöéöíöí òàì áÿðïà îëóíìàñû ÿñàñûíäà ìöíàãèøÿíèí ñöëù éîëó èëÿ òÿíçèìëÿìÿñè ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åòìÿëèäèð». Àâðîïà Øóðàñû Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñûíûí ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ 2000 èë 3 ìàé èúëàñûíäà ãåéä îëóíäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíûí Àâðîïà ñòàíäàðòëàðûíà ÷àòìàñû ö÷öí þëêÿíèí ðÿùáÿðëèéè «ñîí äÿðÿúÿ áþéöê ñÿéëÿð ýþñòÿðèð. Áó þëêÿäÿ

Ùåéäÿð ßëèéåâ: "Ùÿéàòûìûí ñîíóíà ãÿäÿð õàëãûìà ñÿäàãÿòëÿ õèäìÿò åäÿúÿê âÿ áöòöí ôÿàëèééÿòèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíà ñÿðô åäÿúÿéÿì". ìöøàâèðèíèí ìöàâèíè Ñòèâåí Ùåéäè, ìöäàôèÿ, åíåðýåòèêà, ìàëèééÿ, òèúàðÿò íàçèðëèêëÿðèíèí, ùàáåëÿ Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäóíóí, Äöíéà Áàíêûíûí ðÿùáÿðëÿðè èëÿ ýþðöøö âÿ ÿìÿêäàøëûüû ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí ñÿéëÿðè äàùà äà àðòûðìàüûí âàúèáëèéèíÿ äàèð ìöáàäèëÿñè, Æîí Ùîïêèíñ Óíèâåðñèòåòèíèí Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Ãàôãàç Àðàøäûðìàëàðû Èíñòèòóòóíäà «Æÿíóáè Ãàôãàç âÿ Õÿçÿð áþëýÿñè: Áàêûäàí áàõûø» ìþâçóñóíäà ÷ûõûøû, Çáèãíåâ Áæåçèíñêè, Ìàäëåí Îëáðàéò, Âðåíò Ñêîóòðîôò âÿ á. ýþðêÿìëè ñèéàñÿò÷èëÿðëÿ ýþðöøö ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäè. Â.Ñêîóòðîôò áó ýþðöøäÿí ñîíðà äåìèøäè: «… Ìÿí Àçÿðáàéúàíûí ýÿëÿúÿéèíÿ íèêáèí áàõûðàì. Èëùàì ßëèéåâ áèçÿ ýöúëö ñèéàñÿò÷è òÿñèðè áàüûøëàéûð». 2001 èëèí éàíâàðûíäà Ïàðèñäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Åðìÿíèñòàí ïðåçèäåíòëÿðèíèí íþâáÿòè ýþðöøö îëäó. Ùÿìñÿäð þëêÿëÿðèí ðÿùáÿðëÿðè òÿðÿôëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ éåíÿ äÿ èêèëè ñòàíäàðòëàðäàí ÷ûõûø åäÿðÿê Àçÿðáàéúàíû «éàçûã», «êàñûá», «èãòèñàäèééàòû àüûð âÿçèééÿòäÿ îëàí» Åðìÿíèñòàíà ýöçÿøòÿ êþìÿéÿ òÿùðèê åäèðäèëÿð. 364

Ùåéäÿð ßëèéåâ úÿáùÿ õÿòòèíäÿ

äåíòëÿðèíèí éåíãè ôîðìàòäà – Ìèíñê ãðóïó ùÿìñÿäðëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ 4–6 ìàðò Ïàðèñ (Ôðàíñà), 3 àïðåë Êè-Óåñò (ÀÁØ) ýþðöøëÿðè, áöòöí òÿçéèãëÿðÿ áàõìàéààðàã, Àçÿðáàéúàíûí ìþâãåëÿðèíèí äÿèøìÿçëèéèíè íöìàéèø åòäèðäè. Ùåéäÿð ßëèéåâ ùÿìñÿäðëÿðèí âÿ áó áó ìöíàãèøÿíèí ùÿëëèíäÿ þç ïðèíñèïëÿðèíè òàì ìöäàôèÿ åòìÿéèá èêèëè ñèéàñÿò éåðèäÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí «ðåàëëûãëà ðàçûëàøìàã ëàçûìäûð» òþâñèééÿñèíè ãÿòè ðÿää åòäè. Éàëòàäà ÝÖÞÀÌ äþâëÿò áàø-

ðÿùáÿðëèéèí âÿ õàëãûí àçàä, ÷è÷ÿêëÿíÿí úÿìèééÿò ãóðìàã ÿçìè ùåéðàíëûã äîüóðóð. 70 èëëèê ñÿðò ðåúèìäÿí ñîðà Àçÿðáàéúàí êå÷ìèøèí èðñèíäÿí ÷ÿêÿ áèëìèøäèð âÿ ñóâåðåí, ùöãóãè äþâëÿò ãóðóð» òÿëÿáèíè èðÿëè ñöðäö. Êîíñòèòóñèéàíû äàùà äà äåìîêðàòèêëÿøäèðìÿê ö÷öí Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö (2002 èë 22 èéóí òàðèõëè ôÿðìàíû) èëÿ 2002 èë àâãóñò àéûíûí 24-äÿ ðåôåðåíäóì âàñèòÿñè èëÿ îíà 39 ìöùöì äÿéèøèêëèê åäèëäè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè ýåíèø ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàäû. Ïàðëàìåíòäÿ èíñàí ùöãóãëàðû, åëì, òÿùñèë, ìÿäÿíèééÿò, èãòèñàäèééàò, åêîëîýèéà âÿ á. ñàùÿëÿð öçðÿ äàèìè êîìèññèéàëàð òÿøêèë îëóíäó. Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè äöíéàíûí ãàáàãúûë äþâëÿòëÿðèíèí òÿúðöáÿñèíè þéðÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ïàðëàìåíòèí íöìàéÿíäÿëÿðè Àâðîïà Øóðàñû ñåññèéàëàðûíäà äÿôÿëÿðëÿ èøòèðàê åòäòëÿð. Áöòöí áóíëàð ðåñïóáëèêàäà äåìîêðàòèê ãàíóíâåðèúèëèéèí ôîðìàëàøìàñûíà âÿ èíêèøàô åòìÿñèíÿ ìöíàñèá èìêàíëàð à÷ûðäû. Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè, èãòèñàäè, ùöãóãè, äåìîêðàòèê èñëàùàòëàð ïàðëàìåíòèí ãÿáóë åòäèéè ãàíóíëàð ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. 2000 èëèí íîéàáðûíäà éåíè ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðè òÿøêèë îëóíäó. Ìÿðêÿçè Ñå÷êè Êîìèññèéàñûíäà (ÌÑÊ) 17 ñèéàñè ïàðòèéà âÿ áèð ñå÷êè áëîêó ãåéäèééàòäàí êå÷äè. Äåìîêðàòèê êîíãðåñÿ öçâ ïàðòèéàëàðûí, äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòäèëÿð. 13 ïàðòèéà ùÿì ÷îõìàíäàòëû ñå÷êè äàèðÿëÿðè öçðÿ èìçà âÿðÿãÿñè àëäû. Ðåñïóáëèêà ïðåçèäåíòè ïàðëàìåíòäÿ èðè ïàðòèéàëàðà þç íöìàéÿíäÿëÿðèíè ÌÑÊ-éà ýþíäÿðìÿëÿðèíè õàùèø åòäè. Àëòû èãòèäàð éþíöìëö, àëòû ìöõàëèô ïàðòèéàëàðûí âÿ 4 áèòÿðÿôëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò ÌÑÊ éàðàäûëäû. Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâ 2000 èë ñåíòéàáðûí 3-äÿ «Ñå÷êèëÿðäÿ àâòîìàòëàøäûðìàíûí òÿòáèãè ùàããûíäà» ôÿðìàí âåðäè. Õàëãûí ôÿàë èøòèðàêû èëÿ 2000 èë íîéàáðûí 5-äÿ êå÷èðèëÿí ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éåíè ïàðëàìåíòè éàðàíäû âÿ ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàäû. 2002 èë àâãóñòóí 24-äÿ ðåôåðåíäóìëà êîíñòèòóñèéàéà åäèëìèø äÿéèøèêëèéÿ ýþðÿ Ìèëëè Ìÿúëèñÿ ñå÷êèëÿð äàùà äà äåìîêðàòèêëÿøäèðèëäè, «ìîúàðèòàð âÿ ïðîïîðñèîíàë» ñå÷êè ñèñòåìè ëÿüâ åäèëäè, öìóìè «ìîúàðèòàð» ñå÷êè ñèñòåìè ìöÿééÿí îëóíäó. 2001 èëèí äåêàáðûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè «Èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ÿñàñ àçàäëûãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ùàããûíäà» Êîíâåíñèéàíû âÿ îíóí 1, 4, 6 âÿ 7 ñàéëû ïðîòîêîëëàðûíû òÿñäèã åòìÿê áàðÿäÿ ãàíóí âÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ ìöâÿêêèëè (îìáóäñìàí) ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ãàíóíóíó ãÿáóë åòäè. Èøýÿíúÿëÿðèí âÿ ãåéðè-èíñàí âÿ éà èíñàí ëÿéàãÿòèíè àë÷àëäàí ðÿôòàð âÿ éà úÿçàíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ùàããûíäà, Àâðîïà Êîíâåíñèéàñûíû òÿñäèã åòìÿê ùàããûí-

äà ãàíóí ãÿáóë åäèëäè. 2002 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà Àìáóäñìàí Èíñòèòóòó éàðàäûëäû. Èéóëóí 2-äÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ áó âÿçèôÿéÿ Åëìèðà Ñöëåéìàíîâàíû ñå÷äè. 2002 èëèí àâãóñòóíäà ðåôåðåíäóì âàñèòÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí êîíñòèòóñèéàñûíà åäèëìèø äÿéèøèêëèêëÿ ÿëàãÿäàð, ùÿòòà ôþâãÿëàäÿ âÿ ùÿðáè âÿçèééÿò çàìàíû ñÿëàùèééÿòëè øÿõñèí âåðäèéè ÿìðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè èëÿ áàüëû èíñàíà ãàðøû ñèëàù èøëÿäèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìèðäè. 2001 èëäÿ Ìÿòáóàò âÿ Èíôîðìàñèéà Íàçèðëèéè ëÿüâ åäèëäè. 2002 èë îêòéàáðûí 5äÿ Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíû èëÿ «Ìèëëè Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Øóðàñû» éàðàäûëäû. Äåìîêðàòèéàíûí, ïëöðàëèçìèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ «Ñþç àçàäëûüû êîìèòÿñè», «Àçÿðáàéúàí Èíñàí Ùöãóãëàðû âÿ Äåìîêðàòèéà Êîìèòÿñè», «Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèéà Ôîíäó», «ÐÓÙ»

ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðäè. 2002 èëèí ñåíòéàáð àéûíäàí Àçÿðáàéúàíäà ö÷ïèëëÿëè ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè ôîðìàëàøäû. Éåíè – èêèíúè èíñòàíñèéà – àïåëëéàñèéà ìÿùêÿìÿñè éàðàíäû. Ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðûíûí âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè ôîðìàëàøìàñûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàí äþâëÿò îíëàðûí ïîòåíñèàëûíûí àðòìàñû âÿ ôÿàëèééÿòèíèí ýåíèøëÿíìÿñè ö÷öí ìöíàñèá éàðàäûðäû. Éåíè Àçÿðáàéúàí ïàðòèéàñû ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèá ÿí áþéöê ïàðòèéàéà ÷åâðèëìèøäè. 1995 âÿ 2000 èë ïàðëàìåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ áó ïàðòèéà ÷îõëóã ÿëäÿ åòäè. Ùÿì ãàíóíâåðèúè, ùÿì äÿ èúðà ùàêèìèééÿòèíäÿ ÷îõëóüó òÿøêèë åòäèéè ö÷öí èãòèäàð ïàðòèéàñûíà ÷åâðèëäè. 2001 èë íîéàáðûí 21-äÿ êå÷èðèëìèø II ãóðóëòàéû ÿðÿôÿñèíäÿ áó ïàðòèéàíûí ñûðàëàðûíäà àðòûã úÿìèééÿòèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí 230 ìèí

Ùåéäÿð ßëèéåâèí Ðîìà Ïàïàñû èëÿ ýþðöøö.

æóðíàëèñòëÿðè ôîíäó âÿ áàøãà èúòèìàè òÿøêèëàòëàð äà ìöÿééÿí èø àïàðäûëàð. 1995 èëèí ìàé àéûíäàí ðåñïóáëèêàäà ßôâåòìÿ Èíñòèòóòó ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. 1995–2002 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâ 28 ÿôâ ôÿðìàíû èìçàëàäû. 2700-äÿí ÷îõ ìÿùáóñ àçàäëûüà áóðàõûëäû. Ïðåçèäåíòèí òÿøÿááöñö èëÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ àìíèñòèéà ùàããûíäà 6 ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Áó àêòëàð 52440-äàí ÷îõ ìÿùáóñà òÿòáèã åäèëäè. Îíëàðûí àðàñûíäà äþâëÿòÿ ãàðøû úèíàéÿò èøëÿòìèø øÿõñëÿð äÿ âàðäû. 2002 èëèí àïðåë àéûíäàí ðåñïóáëèêàäà ùàêèìëÿðèí, 2002 èëäÿí èñÿ ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðû èø÷èëÿðèíèí èìòàùàíäàí êå÷ìÿñè èíñòèòóòó òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàíäû. 2002 èëèí àâãóñòóíäà Êîíñòèòóñèéàéà åäèëìèø äÿéèøèêëèêëÿðÿ ýþðÿ ùÿð áèð øÿõñ Êîíñòèòóòóñèéà ìÿùêÿìÿñèíÿ

íÿôÿð áèðëÿøìèøäè. Ïàðòèéàäà áèð ñûðà ñèéàñÿò, äþâëÿò, ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè éåòèøìèøäè. Îíëàðäàí ÿí ýþðêÿìëèñè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Øèðêÿòèíèí I âèòñåïðåçèäåíòè, Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòñÿñèíèí ïðåçèäåíòè, þëêÿíèí ýÿíúëÿðè âÿ ñàùèáêàðëàð àðàñûíäà áþéöê íöôóç ãàçàíìûø Èëùàì ßëèéåâ èäè. Ãóðóëòàéäà î, ïàðòèéà ñÿäðèíèí éåíè òÿñèñ îëóíìóø I ìöàâèíè âÿçèÿñèíÿ ñå÷èëäè. 2001 èëäÿ Èëùàì ßëèéåâ íöôóçëó åêñïåðòëÿðèí ðÿéèíÿ ÿñàñÿí èëèí ñèéàñÿò÷èñè íîìèíàñèéàñû öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ñòðàòåúè Àðàøäûðìàëàð Ìÿðêÿçèíèí ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëäö. 2000–2002 èëëÿðäÿ Áàêûíûí Íàðäàðàí ãÿñÿáÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðîêóðîðëóüóíóí âÿ Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí 1 àâãóñò 2002-úè èë òàðèõëè áÿéàíàòûíäà ãåéä îëóíäóüó êèìè ðåýèîíäà ýÿ365

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðýèíëèê éàðàäûëìàñûíà ìàðàãëû îëàí áÿçè äþâëÿòëÿð âÿ åêñïåðèìèñò éþíöìëö áåéíÿëõàëã äèíè òÿøêèëàòëàðûí òÿñèðè èëÿ ñîñèàë ïðîáëåìëÿðè ãàáàðòìàã âÿ òÿùðèô îëóíìóø èñëàìè äÿéÿðëÿðè þí ïëàíà ÷ÿêìÿêëÿ ìþâúóä êîíñòèòóñèéàëû ãóðóëóøà ãàðøû ÷ûõàí, úþâëÿò ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòèíèí éàðàòäûãëàðû «Äèíè Øóðà»éà âåðèëìÿñèíè òÿëÿá åäÿí, ïàäèêàë ìþâãåäÿ îëàí áèð ãðóï øÿõñ éåðëè ñàêèíëÿðèí äèíÿ èíàìûíäàí ñóè-èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿââÿëúÿäÿí ïëàíëàøäûðûëìûø øÿêèëäÿ àñàéèøèí ïîçóëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí ãàíóíñóç àêñèéàëàð, ùÿòòà êöòëÿâè èüòèøàøëàð òÿøêèë åòìèøäèëÿð. Àçÿðáàéúàí ãàäûíëàðûíûí äà èúòèìàèñèéàñè ôÿàëèééÿòè õåéëè ýåíèøëÿíìèøäè. 2001 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà 41 ãàäûí òÿøêèëàòû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1998 èëèí éàíâàð àéûíäà Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâèí ôÿðìàíû èëÿ «Ãàäûí ïðîáëåìëÿðè öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè» éàðàäûëäû. Ýþðêÿìëè àëèì, ïðîôåññîð Çÿùðà Ãóëèéåâà îíóí ñÿäðè òÿéèí åäèëäè. Ðåñïóáëèêàäà ãàäûíëàðà äàèð äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí äàùà ñÿìÿðÿëè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí 2000 èë ìàðòûí 6-äà Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè «Äþâëÿò Ãàäûí ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà» ôÿðìàí âåðäè. 2002 èë ñåíòéàáðûí 17-äÿ Áàêûäà ÝÓÞÀÌ þëêÿëÿðè ãàäûíëàðûíûí ãóðóëòàéû êå÷èðèëäè. Àòÿøêÿñ ÿëäÿ åäèëìÿñè, äàõèëèíäÿ ñèéàñè ñàáèòëèê éàðàíìàñû þëêÿäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-éÿ äàõèë îëàí ðåñïóáëèêàëàðëà ÿëàãÿëÿðèí ãûðûëìàñû, ìþâúóä èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíäàí íÿèíêè èñòèôàäÿ îëóíìàìàñû, ùÿòòà îíóí äàüûäûëìàñû, ãàðÿò åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø äÿðèí èãòèñàäè áþùðàíûí òÿäðèúÿí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà èìêàí âåðäè. Áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíà, èíâåñòèñèéàëàðûí ãîðóíìàñûíà àèä ìöùöì ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëäè, ÿñàñëû èñëàùàòëàð êå÷èðèëäè. ßýÿð 1991–1994 èëëÿðäÿ èñòåùñàë ÿñàñëû âÿñàèò ãîéóëóøó ùÿð èë 40% àçàëûðäûñà, ñîíðàêû èëëÿðäÿ 45-67% àðòìûø, 2000 èëäÿ àðòûã 4,2 òðèëéîí ìàíàòà ÷àòìûøäû. Õàðèúè èíâåñòèñèéàëàð úÿëá îëóíìàñû ö÷öí «à÷ûã ãàïû» ñèéàñÿòè, íåôò ñòðàòåýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè. 1994 èë ñåíòéàáðûí 20äÿ àïàðûúû íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» àäûíû àëìûø èëê êîíòðàêòû èìçàëàíäû. 2004 èëäÿ àðòûã 32 õàðèúè øèðêÿòèí î úöìëÿäÿí 25 íåôò øèðêÿòèíèí èøòèðàê åòäèéè 23 íåôò ìöãàâèëÿñè öçðÿ èø ýåäèðäè. Áó ìöãàâèëÿëÿðÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíà 60 ìèëéàðä ÀÁØ äîëëàðû ùÿúìèíäÿ èí366

âåñòèñèéà ãîéóëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. 1996–2000 èëëÿðäÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíà 5 ìèëéàðä ÀÁØ äîëëàðû ùÿúìèíäÿ õàðèúè èíâåñòèñèéà ãîéóëìóøäó. «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íèí èìçàëàíäûüû äþâðäÿí áàøëàéàðàã, áþéöê øèðêÿòëÿðèí Àçÿðáàéúàíà ìàðàüû àðòäû, õàðèúè ñÿðìàéÿ ãîéóëóøóíà ýþðÿ âÿ 2005 èëäÿ èãòèñàäè àðòûì ñöðÿòèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ëèäåðëÿð ñûðàñûíà ÷ûõäû. 2004 èëäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíà ãîéóëàí ñÿðìàéÿíèí öìóìè ùÿúìè 17 ìèëéàðä äîëëàð òÿøêèë åòäè. Ãåéðè-íåôò ñåêòîðóíà – ðàáèòÿ, ìàøûíãàéûðìà, éåéèíòè, õèäìÿò ñàùÿëÿðèíÿ õàðèúè èíâåñòèñèéà äóðìàäàí àðòäû.

ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðè ýåòäèêúÿ äÿðèíëÿøèðäè. Îíóí áàøëûúà èñòèãàìÿòè ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè èäè. 1995 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí I, 2000 èëäÿ èñÿ II þçÿëëÿøäèðìÿ ùàããûíäà äþâëÿò ïðîãðàìëàðû ãÿáóë åäèëäè. Ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû ö÷öí Ìèëëè Ôîíä òÿñèñ îëóíäó, Àíòèèíùèñàð Ñèéàñÿò âÿ Ñàùèáêàðëûüà êþìÿê Êîìèòÿñè âÿ ñ. éàðàäûëäû. 1997 èëèí èéóíóíäà êè÷èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüà äþâëÿò êþìÿéè ùàããûíäà ïðîãðàì ãÿáóë åäèëäè. Àðòûã 2000-úè èëäÿ þçÿë áþëìÿíèí ïàéû öìóìè äàõèëè ìÿùñóëäà 62, ñÿíàéåäÿ 43, êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà 98, òèúàðÿòäÿ 98, òèêèíòèäÿ

Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâèí àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè.

1994 èëèí áàùàðûíäà ìàëèééÿ èñëàùàòû êå÷èðèëäè. Õàðèúè òèúàðÿò ëèáåðàëëàøäûðûëäû. 1995 èëäÿ âàëéóòà áàçàðû òÿøêèë åäèëäè, Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà ôîíäó èëÿ ìöãàâèëÿëÿð áàüëàíäû, Àçÿðáàéúàí Àâðîïà Éåíèäÿíãóðìà âÿ Èíêèøàô Áàíêûíà ãîøóëäó. Íÿòèúÿäÿ èíôëéàñèéà êÿñêèí ñóðÿòäÿ àçàëäû, 1994 èëäÿêè 1600%-äÿí 1996 èëäÿ 6%ÿ åíäè. 1996 èëäÿ âåðýè ñèñòåìè òÿêìèëëÿøäèðèëäè, ÿëàâÿ âåðýè 50% àçàëäûëäû, 1997 èëäÿ èñÿ òàìàìèëÿ ëÿüâ åäèëäè. Èãòèñàäèééàòäà

77, éöê äàøûíìàñûíäà 45, ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíäà 80 ôàèçÿ ÷àòìûøäû. ßýÿð 1991–1994 èëëÿðäÿ ùÿð èë ñÿíàéåäÿ 20-24%, êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà 15-20% ýåðèëÿìÿ áàø âåðèðäèñÿ, 1995 èëäÿ èãòèñàäè òÿíÿççöë àðàäàí ãàëäûðëäû. 1996 èëäÿí èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿð àðòìàüà áàøëàäû. Öìóìè äàõèëè ìÿùñóë 1996 èëäÿ 1,3%, 2000 èëäÿ èñÿ 11,3% ÷îõàëìûøäû. Þëêÿäÿ ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë ñàùÿëÿðäÿ ãÿòèééÿòëè èñëàùàòëàð àïàðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 1994–2003 èëëÿðäÿ èãòèñàäèééàòûí ÿêñÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñàùÿëÿðèíäÿ 2–7 äÿôÿ àðòûì áàø âåðìèø, èãòèñàäèééàòäà þçÿë ñåêòîðóí ÷ÿêèñè 1990 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè 25–30 ôàèçäÿí 2004 èëäÿ 70–74 ôàèçÿ ÷àòìûøäûð. 1990 èëëÿðèí îðòàëàðûíäà äþâëÿò áöäúÿñèíèí 55–60% íåôò âÿ 40–45% ãåéðè-íåôò áþëìÿñèíäÿí ôîðìàëàøûðäûñà, 2003 èëäÿ íåôò áþëìÿñèíèí ïàéûíà éàëíûç 32–33% äöøìöøäöð. 1999–2005 èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí ïóë ýÿëèðëÿðè õÿðúëÿðèíäÿí 10–10,5% ÷îõ îëìóøäóð. 1996–1997 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã èãòèñàäèééàòûí àðòûì ñöðÿòè îðòà ùåñàáëà èëäÿ 10% òÿøêèë åòìèøäèð. 1995–2003 èëëÿðäÿ öìóìè äàõèëè ìÿùñóë (ÖÄÌ) 1,9 äÿôÿ, êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû 1,6 äÿôÿ,

áàøãà ñàùÿëÿðèíäÿ éåíè ìöÿññèñÿëÿð éàðàäûëäû, êþùíÿ ìöÿññèñÿëÿðèí áèð ÷îõó éåíèäÿí ãóðóëäó. 2000 èëäÿ Éåíèêÿíä Ñó Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñû èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ñÿíàéå ìÿùñóëó èñòåùñàëû èëäÿí-èëÿ ÷îõàëäû. 2000 èëäÿ ñÿíàéå èñòåùñàëû 7% ãÿäÿð àðòìûøäû. Ñÿíàéåíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ èñòåùñàëûí ùÿúìè ÷îõàëìûøäû. 1996 èë èéóëóí 16-äà «Òîðïàã èñëàùàòû ùàããûíäà» ãàíóí ãÿáóë åäèëäè, 1300äÿí ÷îõ êîëõîç âÿ ñîâõîç ëÿüâ îëóíäó, òîðïàã ïóëñóç îëàðàã êÿíäëèëÿðèí õöñóñè ìöëêèééÿòèíÿ âåðèëäè. Èúòèìàè ìàë-ãàðà òÿñÿððöôàòëàðà ïàéëàíäû. 35 ìèíÿäÿê êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòû éàðàäûëäû.

Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâèí Èðàí ñÿôÿðè

ÿùàëèíèí ïóë ýÿëèðëÿðè 3,6 äÿôÿ, îðòà àéëûã ÿìÿê ùàããû 6, àéëûã ïåíñèéàëàðûí îðòà ìÿáëÿüè èñÿ 7,7 äÿôÿ îëìóøäóð. Íåôò ñÿíàéåñè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäè. Íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿäèëìÿñè éàõøûëàøäû. 600-äÿí ÷îõ íåôò âÿ ãàç ãóéóñó èñòèñìàðà ãàéòàðûëäû. «Äÿäÿ Ãîðãóä», «Èñòèãëàë» âÿ á. ìöàñèð ãàçìà ãóðüóëàðû, Ñÿíýÿ÷àë, Äöáÿíäè òåðìèíàëëàðû òèêèëäè, éåíèäÿí ãóðóëìóø «×ûðàã-1» ïëàòôîðìàñûíäàí ñàùèëÿ ãÿäÿð íåôò, Íåôò äàøëàðûíà ãàç êÿìÿðëÿðè ÷ÿêèëäè. 1996 èëäÿ «Øèìàë» – Áàêû – Íîâîðîññèéñê, 1998 èëäÿ «Ãÿðá»Áàêû-Ñóïñà íåôò êÿìÿðëÿðè, Íåôò Äàøëàðûíäà ãàç êîìïðåññîð ñòàñèéàñû èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 2005 èë ìàéûí 25-äÿ Àçÿðáàéúàí, Ãûðüûñòàí, Òöðêèéÿ âÿ Ãàçàõñòàí ïðåçèäåíòëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ Áàêû–Òáèëèñè–Úåéùàí ßÉÍÊ-íèí èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Íåôò åìàëû çàâîäëàðûíäà ãóðüóëàð éåíèäÿí ãóðóëäó. Ñÿíàéåíèí

1994–99 èëëÿðäÿ îðòà ÿìÿê ùàããû 12 äÿôÿ àðòìûøäû. 2000 èëäÿ áó, 204,2 ìèí ìàíàòà òÿøêèë åäèðäè. ßýÿð 90-úû èëëÿðèí I éàðûñûíäà èíôëéàñèéà ÿùàëèíèí ïóë ýÿëèðèíèí àðòûì ñöðÿòèíè 3 äÿôÿ öñòÿëÿéèðäèñÿ, II éàðûñûíäà, ÿêñèíÿ, ÿùàëèíèí ïóë ýÿëèðèíèí àðòûì ñöðÿòè èíôèëéàñèéà ñÿâèééÿñèíè 2,5 äÿôÿäÿí ÷îõ ãàáàãëàéûðäû. ßùàëèíèí àëûúûëûã ãàáèëèééÿòè 2,5 äÿôÿ àðòìûøäû. Ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿòëÿðèí ùÿúìè àðòûðûëìûøäû. Ãà÷ãûíëàðûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷ýöíëÿðèí ïðîáëåìëÿðèíè ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ùÿëë åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ 1998 èëèí ñåíòéàáðûíäà äþâëÿò ïðîãðàìû ãÿáóë åäèëìèø, 1999 èëèí äåêàáðûíäà ìÿúáóðè êþ÷ýöíëÿðèí Ñîñèàë

Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâèí Ðóñèéà ñÿôÿðè

1999 èëäÿí êÿíäëèëÿð 5 èë, òîðïàã âåðýèñèíäÿí áàøãà, áöòöí âåðýèëÿðäÿí àçàä åäèëäèëÿð, áöäúÿéÿ áîðúëàðû ñèëèíäè, îíëàðà éàíàúàã ýöçÿøòëè ãèéìÿòëÿðëÿ ñàòûëäû. Áó òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû èñòåùñàëû èëáÿèë àðòäû. 2000 èëäÿ áó àðòûì àðòûã 12% òÿøêèë åäèðäè. Àçÿðáàéúàí þçöíöí ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíà òÿëÿáàòûíû òàì þäÿìÿéÿ áàøëàäû. 90 èëëÿðèí èêèíúè éàðûñûíäà òèêèíòè, íÿãëèééàò, ðàáèòÿ, õèäìÿò ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ ñöðÿòëè èíêèøàô áàø âåðìèøäèð. Àâðîïà Áèðëèéè Ùàçûðëàäûüû Àâðàñèéà «ÒÐÀÑÅÊÀ» íÿãëèééàò ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãÿäèì «Èïÿê éîëó»íóí áÿðïà åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì àääûìëàð àòûëìûøäû. Èñëàùàòëàðûí ñîñèàë éþíöìö, ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñè òÿäáèðëÿðè äþâëÿòèí èãòèñàäè ñèéàñÿòèíäÿ ìÿðêÿçè éåð òóòóðäó. Ùÿéàòà êå÷èðèëìèø òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ

Èíêèøàô Ôîíäó éàðàäûëìûø, õàðèúè äþâëÿòëÿðèí âÿ òÿøêèëàòëàðûí ýþíäÿðäèêëÿðè éàðäûìûí öíâàíûíà ÷àòìàñû ö÷öí íÿçàðÿò àðòûðûëìûøäûð. Þëêÿäÿ ýåíèø ñîñèàë-ìÿäÿíè ãóðóúóëóã ïðîãðàìû ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Øÿùÿð âÿ êÿíäëÿð àáàäëàøäûðûëìûø, áþéöìöøäö. Éàøàéûø áèíàëàðû, ôÿðäè åâ òèêèíòèñè ñöðÿòëÿ àðòûðäû. Áàêû äàùà äà ýþçÿëëÿøìèøäè. Äÿíèçêÿíàðû ïàðêà Ìèëëè ïàðê ñòàòóñó âåðèëìèø, éåíèäÿí ãóðóëìàüà áàøëàìûøäû. Øÿùÿðäÿ îíëàðëà ïàðê, èñòèðàùÿò ýóøÿñè, éåíè Àâðîïà ñòàíäàðòëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ îòåëëÿð, òèúàðÿò, õèäìÿò îáéåêòëÿðè, éåíè Áàêû Ùàâà ëèìàíû, 310 ìåòð ùöíäöðëöéöíäÿ éåíè òåëåãöëëÿ, Îëèìïèéà ìÿðêÿçè âÿ ñ. òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. 2003 èë îêòéàáðûí 15-äÿ ÀÐ-íûí Ïðåçèäåíòè ñå÷èëìèø È.Ù.ßëèéåâ íîéàáðûí 24äÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè 367

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùàããûíäà» ôÿðìàíû èìçàëàíäû. Ôÿðìàí ñîí 10 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ïåðñïåêòèâ ïëàíëàðûí òàì ùÿúìäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè äÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð, îíóí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðäè. 1992 èëèí îðòàëàðûíäà «Òöðêäèëëè þëêÿëÿðèí ìÿäÿíèééÿò íàçèðëÿðèíèí äàèìè êîíñåéíè», 1993 èëäÿ èñÿ îíóí èúðà ãóðóìó – ÒÖÐÊÑÎ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû, 1996 èëäÿ Àçÿðáàéúàíëà ÉÓÍÅÑÊÎ àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã ùàããûíäà ìåìàðàíäóì èìçàëàíäû. 1997 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Àâðîïà Ìÿäÿíèééÿò Êîíâåíñèéàñûíà ãîøóëäó. Ðåñïóáëèêàäà òÿùñèë èñëàùàòû ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Ùåéäÿð ßëèéåâ 2000 èë èéóíóí 13-äÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà

Òÿùñèë Òåõíîëîýèéàëàðû Ìÿðêÿçè òÿøêèë îëóíäó. 2000 èëäÿ Ðåñïóáëèêàäà 111 ìèí óøàüû ÿùàòÿ åäÿí 1790 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 2000 èëèí íîéàáð àéûíäà Áàêûíûí ßùìÿäëè ãÿñÿáÿñèíäÿ Áåéíÿëõàëã “Ñîñ Êèíäåðäîô èíòåðíàñèîíàë» òÿøêèëàòû òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø 12 åâäÿí èáàðÿò óøàã êÿíäè èñòèôàäÿéÿ àåðèëäè. Áó, 1999-úó èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø «Ñîñ óøàã êÿíäëÿðè Àçÿðáàéúàí àññîñèàñèéàñû» íûí (ïðåçèäåíòè Ñåâèë ßëèéåâà) ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñè èäè. Ðåñïóáëèêàäà 367 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð ìöÿññèñÿ âàðäû. Îíëàðäà 310 ìèíäÿí ÷îõ øàýèðä ìöõòÿëèô ìàðàã ñàùÿëÿðè öçðÿ ãðóïëàðà úÿëá îëóíìóøäóð. 2000–2001 äÿðñ èëèíäÿ ðåñïóáëèêàäà 4548 äþâëÿò ýöíäöç öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Îíëàðäà 1 ìèëéîí

Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâèí Òöðêèéÿ ïðåçèäåíòè ßùìÿä Íåæäÿò Ñåçÿðëÿ ýþðöøö.

òÿùñèë ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà» ôÿðìàí âåðäè. Òÿëèì-òÿðáèéÿ ïðîñåñëÿðèíèí êåéôèééÿòúÿ éåíèëÿøäèðèëìÿñèíè ýöúëÿíäèðìÿê ö÷öí ìöëêèééÿò ôîðìàñûíäàí âÿ òàáå÷èëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíÿ òÿäðèñ-ìåòîäèê ðÿùáÿðëèê, àéðû-àéðû äþâëÿò ãóðóìëàðûíà ìÿõñóñ òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí (Ìöäàôèÿ âÿ Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê íàçèðëèêëÿðè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí áàøãà) òàáå÷èëèéè Òÿùñèë Íàçèðëèéèíÿ âåðèëäè. Àçÿðáàéúàí Ïåäîãîæè Êàäðëàðûí Èõòèñàñûíûí Àðòûðûëìàñû âÿ Éåíèäÿí ùàçûðëàíìàñû Áàø Èíñòèòóòóíóí Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòó âÿ îíóí ðåýèîíëàðäà ôèëèàëëàðû éàðàäûëäû. Òÿùñèë Ïðîáëåìëÿðè öçðÿ Ðåñïóáëèêà Åëìè-Ìåòîäèê Ìÿðêÿçè èëÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Èíñòèòóòó Òÿùñèë Ïðîáëåìëÿðè Èíñòèòóòó, òÿñÿððöôàò ùåñàáëû 368

654 ìèí øàýèðä òÿùñèë àëûð, îíëàðûí òÿëèìòÿðáèéÿñè èëÿ 165 ìèí ìöÿëëèì ìÿøüóë îëóðäó. Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðè ñèñòåìèíäÿ äÿ äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäè. Ëèòñåéëÿð, ýèìíàçèéàëàð éàðàäûëìûøäû. Õöñóñè èñòåäàäà ìàëèê óøàãëàð ö÷öí òÿìàééöëëÿøäèðèëìèø 225 ìÿêòÿá (îíëàðûí 7-ñè ýèìíàçèéà âÿ 33 ëèòñåé) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó ìÿêòÿáëÿðäÿ 84 ìèí øàýèðä òÿùñèë àëûðäû. Áàêûäà þçÿë Òöðêèéÿ ëèòñåéëÿðè, î úöìëÿäÿí «Àòàòöðê» ëèòñåéè, «Áàêû Òöðê ëèòñåéè», Ò. Þçàë àäûíà Áàêû Ñóìãàéûò òöðê ëèòñåéëÿðè áèð íå÷ÿ ðàéîíäà îíëàðûí ôèëèàëëàðû òÿøêèë îëóíìóøäó. 2001 èëèí ñåíòéàáð àéûíäà Àçÿðáàéúàíäà èëê Áàêû þçÿë öìóìòÿùñèë êîìïëåêñè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. 2002 èë îêòéàáðûí 4-äÿ ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-

êàñû öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí ìàääè òåõíèêè áàçàñûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèäëìÿñè ùàããûíäà» ôÿðìàí âåðäè. 2003–2007 èëëÿðäÿ ìÿêòÿá òèêèíòèñè, òÿìèðè, ìÿêòÿáëÿðèí ìöàñèð òÿäðèñ àâàäàíëûüû èëÿ òÿùñèëè ö÷öí êîíêðåò òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿéÿ áàøëàíäû. Ðåñïóáëèêàíûí òåõíèêóìëàð øÿáÿêÿñè éåíèäÿí ãóðóëóð. Êîëëåúëÿð éàðàäûëûðäû. 2002-úè èëèí àâãóñòóíäà Áàêû Êîììåðñèéà, Èíøààò, ßëè Áàéðàìëû Ñÿíàéå, Àüäàì. Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Ëÿíêÿðàí, Øóøà Êÿíä Òÿñÿððöôàòû òåõíèêóìëàðû ëÿüâ åäèëäè. Áàêû Äþâëÿò Èãòèñàäèééàò âÿ Ùóìàíèòàð (Áàêû Ïëàí-Ó÷îò Òåõíèêóìó áàçàñûíäà), Áàêû Äþâëÿò Ñîñèàë-Èãòèñàäè (Áàêû Ïëàí-Èãòèñàä Òåõíèêóìó áàçàñûíäà), Áàêû Äþâëÿò Ðàáèòÿ âÿ Íÿãëèééàò (Áàêû Ðàáèòÿ êîëëåúè âÿ Äÿìèð Éîëó Íÿãëèééàòû Òåõíèêóìëàðû áàçàñûíäà) êîëëåúëÿðè òÿøêèë åäèëäè. Éåðëÿðäÿ ëÿüâ åäèëìèø òåõíèêóìëàðûí áàçàñûíäà Ñóìãàéûò Äþâëÿò Òåõíèêè, Ñàáèðàáàä, Àüäàì, Ãóáà, Øàìàõû, Òîâóç âÿ Ãàçàõ Äþâëÿò Ñîñèàë-Èãòèñàäè, Ëÿíêÿðàí, Àüäàø Äþâëÿò Ùóìàíèòàð, Ýþé÷àé, Áÿðäÿ âÿ Çàãàòàëà Äþâëÿò Èäàðÿåòìÿ âÿ Òåõíîëîýèéà, Íàõ÷ûâàí âÿ Øÿêè Äþâëÿò Òåõíèêè êîëëåúëÿðè éàðàäûëäû. Ðåñïóáëèêà ïðåçèäåíòèíèí 2000 èë èéóíóí 13-äÿ âåðäèéè ôÿðìàíà ÿñàñÿí Òÿùñèë ñèñòåìèíäÿ àïàðûúû ìþâãåéè âÿ áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ ðåàë íöôóçó îëàí Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñûíà âÿ Àçÿðáàéúàí Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Àêàäåìèéàñûíà þçöíöèäàðÿåòìÿ âÿ ìàëèééÿ ìöñòÿãèëëèéè ñòàòóñó âåðèëäè. 2002 èëèí èéóí àéûíäà áåëÿ ñòàòóñ Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíÿ äÿ âåðèëäè. Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâ 2001 èëèí ñåíòéàáð àéûíäà ÿëà÷û àëè ìÿêòÿá òÿëÿáÿëÿðèíÿ ïðåçèäåíò òÿãàöäö òÿñèñ åòäè. Ðåñïóáëèêàäà þçÿë àëè ìÿêòÿáëÿðèí ýåíèø øÿáÿêÿñè ìåéäàíà ýÿëìèøäè. «Ãÿðá», «Áèçíåñ Àñèéà», «Õÿçÿð». «Òÿôÿêêöð», «Àçÿðáàéúàí», «Ãàôãàç», «Îäëàð éóðäó», «Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð», «Íàõ÷ûâàí» óíèâåðñòåòëÿðè, «Àëè Èúòèìàè-Ñèéàñè Êîëëåú», «Àëè Äèïëîìàòèéà Êîëëåúè» âÿ áàøãà þçÿë àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Öìóìèééÿòëÿ ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿðëÿð âÿ ùÿòòà ãÿñÿáÿëÿðäÿ 121 þçÿë àëè ìÿêòÿá òÿøêèë åäèëìèøäèð.. 2000–2001 äÿðñ èëèíäÿ ðåñïóáëèêàäà 43 àëè ìÿêòÿá ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, îíëàðäà 119,7 ìèíäÿí ÷îõ òÿëÿáÿ òÿùñèë àëûðäû. 25 äþâëÿò àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ 91 ìèíäÿí ÷îõ (38,1 ìèíè þç ùåñàáûíà þäÿíèøëè ÿñàñäà) òÿëÿáÿ îõóéóðäó. 18 þçÿë àëè òÿù-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñèë ìöÿññèñÿñèíäÿ 28,7 ìèíäÿí ÷îõ òÿëÿáÿ òÿùñèë àëûðäû. Äþâëÿò àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 22135 íÿôÿð ïðîôåññîð ìöÿëëèì ùåéÿòè ÷àëûøûðäû. Þçÿë ìÿêòÿáëÿðäÿ 5 ìèíäÿí ÷îõ ìöÿëëèì, äîñåíò âÿ ïðîôåññîð èøëÿéèðäè. 2002–2003 òÿäðèñ èëèíäÿ 10-äàí àðòûã õàðèúè þëêÿíèí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 882 íÿôÿðäÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëû òÿëÿáÿ òÿùñèë àëûðäû. Ðåñïóáëèêàíûí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 2100 õàðèúè òÿëÿáÿ îõóéóðäû. Ðåñïóáëèêàíûí àëè òÿùñèë îúàãëàðûíäà äöíéàíûí ãàáàãúûë àëè ìÿêòÿáëÿðèíèí òÿúðöáÿñè äèããÿòëÿ þéðÿíèëèð âÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàí óíèâåðñòåòëÿðè Ãàðà Äÿíèç Ùþâçÿñè Þëêÿëÿðè Óíèâåðñòåòëÿðè øÿáÿêÿñèíÿ ãîøóëìóøäó. 2002 èëèí ñåíòéàáð àéûíäà áó òÿøêèëàòûí 11 êîíãðåñè Áàêûäà êå÷èðèëìèø, 11 þëêÿíèí 70 íöìàéÿíäÿñèíèí òÿìñèë îëóíäóüó áó ôîðóìäà óíèâåðñòåò ìöùöì ïðîáëåìëÿðè, òÿúðöáÿ òÿùëèë âÿ ìöçàêèðÿ îëóíìóøäóð. 2005 èëèí èéóíóíäà ÀÐ Ïðåçèäåíòèíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ Ïðåçèäåíò éàíûíäà òÿùñèë êîìèññèéàñû éàðàäûëäû. Éåíè ïðîãðàì âÿ äÿðêëèêëÿð éàðàäûëäû. Éåíè êîëåú âÿ ëèòñåéëÿð à÷ûëäû. 2001 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà 4485 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 38 èíòåðíàò, 46 (28 äþâëÿò, 18 þçÿë) àëè ìÿêòÿá, 73 îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáè, 109 ïåøÿ òÿùñèëè ìÿêòÿáè, 1.621 ìèíäÿí ÷îõ øàýèðä, 120 ìèíÿ ãÿäÿð òÿëÿáÿ âàðäû. Äöíéàíûí 10-äàí ÷îõ þëêÿñèíäÿ 3000äÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëû òÿëÿáÿ òÿùñèë àëûðäû. Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòè ñå÷êèëÿðäÿí äÿðùàë ñîíðà 2003 èë íîéàáðûí 24-äÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» ôÿðìàí èìçàëàäû. Ôÿðìàí ñîí èëëÿðäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ñîñèàë èãòèñàäè ïëàíëàðûí òàì ùÿúìäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè, öçâöëöéöí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿðèí ùàçûðëàíìàñû, ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí éàøàéûø øÿðàèòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû âÿ ìÿøüóëëóüóí àðòûðûëìàñû, ðåýèîíëàðûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ äþâëÿò ïðîãðàìëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíû, àãðàð ñåêòîðäà èñëàùàòëàðûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèíèí áàøëàíìàñûíà ÿùàëèíèí éàøàéûø ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿäèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ÿìÿê ùàãëàðûíûí àðòûðûëìàñûíû, âÿòÿíäàøëàðûí ïåíñèéà òÿìèíàòûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñûíû, þçÿëëÿøäèðìÿíèí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñèíè, èíùèñàð÷ûëûüûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíû âÿ ùàãñûç ðÿãàáÿòèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíû âÿ ñ. ìöùöì èøëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòè þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô ñòðàòåýèéàñûíûí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿ êèìè 2004 èë ôåâðàëûí 1-äÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí

éåðëè âÿ õàðèúè ñàùèáêàðëà ýþðöøäÿí ñîíðà ùÿìèí àéûí 11-äÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû Äþâëÿò Ïðîãðàìû»íûí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûíäà ôÿðìàí èìçàëàíìûø ñîñèàëèãòèñàäè èíêèøàô ïðîãðàìûí ÿí ìöùöì úÿùÿòè 5 èë ìöääÿòèíäÿ 600 ìèí éåíè èø éåðëÿðèíèí à÷ûëìàñûíû òÿìèí åäèëìÿñèäèð. 1993 èëäÿí àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ áàêàëàâð âÿ ìàýèñòð ñèñòåìè òÿòáèã åäèëèð. Áó èëëÿðèíäÿ, áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí åëìè äÿ õåéëè èíêèøàô åòäè. Ùåéäÿð ßëèéåâ ùàêèìèééÿòÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà àëèìëÿðèí ÿìÿê ùàããûíûí àðòûðûëìàñû, îíëàðà ãàéãû ýþñòÿðèëìÿñè èíòåëëåêò àõûíûíûí ãàðøûñûíû àëäû. Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíà (2001-úè èëèí ìàéûíäàí Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû àäëàíûð) äþâëÿò ãàéüûñû àðòäû. Ùåéäÿð ßëèéåâ Àçÿðáàéú-

ðóí 600 èëëèéèíè, Ôöçóëèíèí 500 èëëèéèíè ýåíèø ãåéä îëóíäó. Ùåéäÿð ßëèéåâ 1997 èëèí àïðåëèíäÿ õàëãûí ìèëëè òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò ãàéíàãëàðûíäàí îëàí «ÊèòàáèÄÿäÿ-Ãîðãóä äàñòàíû»íûí 1300 èëëèéèíèí ãåéä åäèëìÿñè ùàããûíäà õöñóñè ôÿðìàí âåðäè âÿ áó éóáèëåé áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ ãåéä îëóíäó. Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíûí âÿ òåàòðûíûí éóáèëåéëÿðè äÿ ýåíèø ãåéä åäèëäè. Ðåñïóáëèêàäà êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí èíêèøàôû ö÷öí áþéöê èìêàíëàð à÷ûëäû. Þëêÿäÿ ìöõòÿëèô ñèéàñè éþíöìëö 200-äÿê ãÿçåò, ÷îõëó æóðíàë íÿøð åäèëèð, þçÿë ðàäèî, òåëåâèçèéà êàíàëëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè, ìåìàðëûüû éåíè çèðâÿëÿð êÿñá åòìèøäè. Èñìàéûë Øûõëèííèí «Þëÿí äöíéàì», Àíàðûí «Îòåë îòàüû», Èëéàñ ßôÿíäèéåâèí «Ùþêì-

Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí áîðó õÿòòèíèí à÷ûëûø ìÿðàñèìè.

àí àëèìëÿðè ãàðøûñûíäà õàëãûí òàðèõèíèí, õöñóñÿí 19–20 ÿñðëÿð òàðèõèíèí âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí äÿðèíäÿí âÿ îáéåêòèâ øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿñè âÿ òÿáëèã åäèëìÿñè âÿçèôÿëÿðèíè ãîéäó. 7 úèëäëèê «Àçÿðáàéúàí òàðèõè», «Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ åíñèêëîïåäèéàñû», èêè úèëäëèê «Êèòàáè-Äÿäÿ-Ãîðãóä» åíñèêëîïåäèéàñû ùàáåëÿ òàðèõ, åòíîãðàôèéà äèë, ÿäÿáèééàò, ôÿëñÿôÿ, èãòèñàäèééàò âÿ á. ñàùÿëÿðÿ àèä äÿéÿðëè ÿñÿðëÿð ùàçûðëàíûá âÿ íÿøð îëóíäó. 1996 èëäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ Ôöçóëè àäûíà áåéíÿëõàëã ìöêàôàò òÿñèñ åäèëäè. Òöðêäèëëè õàëãëàðëà áèðëèêäÿ «Ìàíàñ äàñòàíû»íûí ìèí èëëèéèíè, ßìèð Òåéìó-

äàð âÿ ãûçû», Åë÷èíèí «Àù Ïàðèñ, Ïàðèñ!». Èñà Ùöñåéíîâóí «Úÿùÿííÿì» ÿñÿðëÿðè ÿäÿáèééàòûìûçû äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðäè. Àçÿðáàéúàí êèíîìîòîãðàôëàðûíûí éàðàòäûüû «ßùëèêåô», «Ôðàíñûç», «Ùÿð øåé éàõøû îëàúàã (Â.Ìóñòàôàçàäÿ), «Éàðàñà» (À.Ñàëàéåâ), «Ùÿì çèéàðÿò, ùÿì òèúàðÿò» (Ð.Îúàãîâ), «Þçýÿ âàõòû» (Í.Ìåùäèéåâ) âÿ á. êèíîëåíòëÿð áåéíÿëõàëã ìöñàáèãÿëÿðäÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëäè. Áàêûäà Ùöñåéí Æàâèäèí (1994, Þ.Åëäàðîâ), Øàù Èñìàéûë Õÿòàéèíèí (1993, È. Çåéíàëîâ, Ç.Ìåùäèéåâ), Éóñèô Ìÿììÿäÿëèéåâèí (1998, À.ßñýÿðîâ) ùåêàéÿëÿðè, Õûçûäà Æÿôÿð Æàááàðëûíûí (1999, Æ.Ãàðé369

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àüäû), 1996-úû èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà Ùöñåéí Æàâèä ìÿãáÿðÿñè, 1998 èëäÿ Áàêûäà Øÿùèäëÿð Õèéàáàíûíäà Øÿùèäëÿðÿ ìþùòÿøÿì àáèäÿ óúàëäûëäû. 90-úû èëëÿðèí II éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí èäìàíû äà ìöùöì çèðâÿëÿð êÿñá åòìèøäè. Èëùàì ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèê åòäèéè Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòÿñè ðåñïóáëèêàäà èäìàíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû. Áó èëëÿðäÿ èäìàíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû. Áó èëëÿðäÿ èäìàíûí ìàääè áàçàñû õåéëè ìþùêÿìëÿíäè, éåíè èäìàí ãóðüóëàðû éàðàäûëäû, ðåñïóáëèêà ñòàäèîíó éåíèäÿí ãóðóëäó, èñòåäàäëû èäìàí÷ûëàðà ãàéüû àðòûðûëäû. Íÿòèúÿäÿ èäìàíûí êöòëÿâèëèéè õåéëè àðòäû, Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû äöíéà ÷åìïèîíàòëàðûí äà, îëèìïèéà éàðûøëàðûíäà éöêñÿê ýþñòÿðèúèëÿð ÿëäÿ åòäèëÿð. 1996 èëäÿ Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû 26-úû Éàé Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà èëê äÿôÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíû òÿìñèë åòäèëÿð. Ýöëÿø÷è Íàìèã Àáäóëëàéåâ ýöìöø ìåäàë ãàçàíäû. 2000 èëäÿ Ñèäíåéäÿ êå÷èðèëÿí 27-úè Éàé Îëèìïèéàäàñûíäà èñÿ ñòåíä àòûúûñû Çåìôèðà Ìåôòàùÿòäèíîâà âÿ ýöëÿø÷è Íàìèã Àëëàùâåðäèéåâ ãûçûë, áîêñ÷ó Âöãàð ßëÿêáÿðîâ èñÿ áöðöíú ìåäàëëàðà ëàéèã ýþðöëäöëÿð. 20 ÿñðèí ñîíëàðûíäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìöñòÿãèë äþâëÿò ãóðóúóëóüó, èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿíÿâè ùÿéàòäà, èäìàíäà ÿëäÿ åòäèéè èðÿëèëÿéèøëÿð îíó 21 ÿñðäÿ äàùà éåíè íàèëèééÿòëÿð ãàçàíìàüà ðóùëàíäûðûð. Ú.Áÿùðÿìîâ

370

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÄÞÂËßÒÈÍÈÍ ÊÎÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀ ßÑÀÑËÀÐÛ

Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ÿñàñëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 12 íîéàáð 1995 èë òàðèõëè ðåôåðåíäóìóíäà ãÿáóë åäèëìèø âÿ 1995 èë íîéàáðûí 27-äÿí ãöââÿäÿ îëàí Êîíñòèòóñèéàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû ïðåàìáóëäàí, áåø áþëìÿäÿí, 12 ôÿñèëäÿí, 158 ìàääÿäÿí âÿ êå÷èä ìöääÿàëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí ãöââÿäÿ îëäóüó ìöääÿòäÿ îíà 2002 èë ìàéûí 24äÿ òàðèõäÿ êå÷èðèëìèø ðåôåðåíäóìëà áèð ñûðà äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ÿñàñ Ãàíóíóäóð, àëè ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèê îëóá Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ òÿòáèã åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû ãàíóíâåðèúèëèéèí, ìþâúóä ùöãóã ãàéäàñûíûí âÿ ùöãóãó òÿòáèãåòìÿ òÿúðöáÿñèíèí èíêèøàôûíûí ùöãóãè áàçàñûäûð. Áöòöí äèýÿð ùöãóãè àêòëàð îíà ìöâàôèã îëìàëûäûð. Áó èñÿ êîíñòèòóñèéà (î úöìëÿäÿí ìÿùêÿìÿ) íÿçàðÿòè ñèñòåìè èëÿ òÿìèí åäèëèð. Ìöðÿêêÿá êå÷èä äþâðöíäÿ ãÿáóë åäèëìèø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû éåíè èãòèñàäè, ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðèí ñàáèòëÿøäèðèëìÿñèíèí ìöùöì àìèëëÿðèíäÿí îëìóøäóð. Êîíñòèòóñèéà èíñàíûí âÿ âÿòÿíäàøûí Àçÿðáàéúàíäà ìöñòÿãèë äþâëÿòèí òÿñèñàòëàðûíûí éàðàíìàñû âÿ äþâëÿò ãóðóúóëóüó ïðîñåñè 1995 èëäÿ áþéöê âöñÿò àëäû. Áóíóí ÿñàñûíû èñÿ Àçÿðáàéúàíûí ãÿáóë åòäèéè èëê Êîíñòèòóñèéà òÿøêë åäèðäè. Ùåéäÿð ßëèéåâ

ùöãóãè âÿçèééÿòèíèí, úÿìèééÿòèí èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ñèéàñè ñèñòåìèíèí ÿñàñëàðûíû, ùàêèìèééÿò áþëýöñö ïðèíñèïèíè òÿñáèò åòìèø, äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí àëè îðãàíëàðûíûí ñòðóêòóðóíó ÿùÿìèééÿòëè øÿêèëäÿ äÿéèøäèðìèøäèð. Ãàíóíâåðèúèëèê ùàêèìèééÿòèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿú-

ëèñè (ÌÌ) ùÿéàòà êå÷èðèð, èúðà ùàêèìèééÿòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ ìÿõñóñäóð. Ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿùêÿìÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Ùàêèìèééÿòèí áöòöí áóäàãëàðû ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð âÿ þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöñòÿãèëäèðëÿð. Êîíñòèòóñèéàíûí 8-úè ìàääÿñè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí áàø÷ûñûíà ùÿñð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí áàø÷ûñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèäèð. Î, þëêÿíèí äàõèëèíäÿ âÿ õàðèúè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè òÿìñèë åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âàùèäëèéèíè òÿúÿññöì åòäèðèð âÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí âàðèñëèéèíè òÿìèí åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿðÿôäàð ÷ûõäûüû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíûí òÿìèíàò÷ûñûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíäà ùöãóãóí ÿùÿìèééÿòè îíóí ÿñàñ ìÿíáÿéè êèìè õöñóñè ãåéä åäèëèð, ãàíóíâåðèúèëèê, èúðà âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðè âÿ ôÿàëèééÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíè äþâëÿòèí àëè ìÿãñÿäè êèìè òÿñáèò åäèð. Î, ìöëêèééÿò ùöãóãóíó ãàíóíëà ãîðóéóð, ñèéàñè ïëöðàëèçìè ìöÿééÿíëÿøäèðèð âÿ âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí àçàä èíêèøàôûíû òÿìèí åäèð. Ñèéàñè ñèñòåì. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû ñèéàñè ñèñòåìèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíè: äþâëÿòè, ñèéàñè ïàðòèéàëàðû âÿ äåìîêðàòèê ñèéàñè ðåæèìèí òÿíçèìëÿìÿ íîðìàëàðûíû òÿñáèò åäèð (ñîñèàë, èðãè, ìèëëè âÿ äèíè íèôàã ñàëûíìàñû ãàäàüàí îëóíóð). Êîíñòèòóñèéàíûí 7-úè ìàääÿñè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè äåìîêðàòèê, ùöãóãè, äöíéÿâè, óíèòàð ðåñïóáëèêà êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ñóâåðåí äþâëÿòäèð. Áó, Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí àëèëèéè âÿ ùÿð

ùàíñû äèýÿð ùàêèìèééÿòäÿí àñûëû îëìàìàñû äåìÿêäèð. Êîíñòèòóñèéà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíèí âàùèäëèéèíè, òîõóíóëìàçëûüûíû âÿ áþëöíìÿçëèéèíè òÿìèí åäèð. Äþâëÿò ñóâåðåíëèéèíèí ÿðàçè ùöäóäëàðû îíóí äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éóðèñäèêñèéàñû ùÿì äÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí (ýþëöíöí) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ìÿõñóñ áþëìÿñèíÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí öçÿðèíäÿêè ùàâà ìÿêàíûíà øàìèë îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè þçýÿíèíêèëÿøäèðèëÿ áèëìÿç. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû þç ÿðàçèñèíèí ùå÷ áèð ùèññÿñèíè ùå÷ áèð øÿêèëäÿ êèìñÿéÿ âåðìèð; éàëíûç Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ãÿðàðû èëÿ Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ÿùàëèñè àðàñûíäà ðåôåðåíäóì êå÷èðìÿê éîëó èëÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èðàäÿñè ÿñàñûíäà äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðè äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð. Ñóâåðåí äþâëÿò êèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû þç Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíÿ ìàëèêäèð. Ñóâåðåíëèê þç èôàäÿñèíè äþâëÿòèí ðÿìçëÿðèíäÿ äÿ òàïûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ðÿìçëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò áàéðàüû, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ýåðáè âÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ùèìíèäèð; ïàéòàõò Áàêû øÿùÿðèäèð. Êîíñòèòóñèéàäà ìöÿééÿí åäèëèð êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò äèëè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû þçöíäÿ ñèéàñè ñèñòåìèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí íîðìàëàðû åùòèâà åäèð: äþâëÿò, ñèéàñè ïàðòèéàëàð, äåìåîêðàòèê ñèéàñè ðåæèì, ñèéàñè èäåîëîýèéàíûí ïëöàðèçìè (ñîñèàë, èðãè, ìèëëè âÿ äèíè ÿäàâÿòèí ãûçûøäûðûëìàñû ãàäàüàíäûð).Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû (ôÿñèë II, ìàääÿ 7) Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè äåìîêðàòèê, ùöãóãè, äöíéÿâè, óíèòàð ðåñïóáëèêà êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Àçÿðáàéúàí äèëèäèð; åéíè çàìàíäà òÿñáèò îëóíóð êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿùàëèñèíèí äàíûøäûüû áàøãà äèëëÿðèí ñÿð371

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áÿñò èøëÿäèëìÿñèíè âÿ èíêèøàôûíû òÿìèí åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äåìîêðàòèê äþâëÿòäèð âÿ áó, õàëãûí ñóâåðåíëèéè äåìÿêäèð. Ùàêèìèééÿò õàëãà ìÿõñóñäóð, õàëãäàí ýÿëèð âÿ õàëã òÿðÿôèíäÿí, éàõóä áèëàâàñèòÿ öìóìõàëã ñÿñâåðìÿñè – ðåôåðåíäóì éîëó èëÿ äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí íöìàéÿíäÿëè îðãàíëàðû âÿ éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðû âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Íöìàéÿíäÿëè äåìîêðàòèéà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-äÿí, Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíûí (Íàõ.ÌÐ) Àëè Ìÿúëèñèíäÿí éåðëè áÿëÿäèééÿ òÿñèñàñòàëûðûí íöìàéÿíäÿëè îðãàíëàðûíàäÿê íöìàéÿíäÿëè îðãàíëàð ñèñòåìè èëÿ ðåàëëàøûð. Áèëàâàñèòÿ äåìîêðàòèéà ôîðìàëàðû ãèñìèíäÿ ðåôåðåíäóìäàí âÿ âÿòÿíäàøëàðûí ÌÌ-ÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè, ùàáåëÿ áÿëÿäèééÿëÿðèí éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíà ñå÷èëìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùöãóãè äþâëÿòäèð. Áó èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âàùèä ùöãóãè âÿ èãòèñàäè ìÿêàíûíûí îëìàñû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí îíóí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ àëèëèéè âÿ ùöãóãóí ùþêìðàíëûüû äåìÿêäèð. Äþâëÿòèí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿòèíäÿ ùöãóãóí ïðèíñèïëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð, éÿíè äþâëÿò ùöãóãëà áàüëûäûð, èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíè âÿ þçýÿíèíêèëÿøäèðèëÿ áèëìÿìÿñèíè ÿñàñ òóòóð. Ùöãóãè äþâëÿòèí ïðèíñèïëÿðè þç èôàäÿñèíè èíñàí âÿ âÿòÿíäàøûí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû, äþâëÿòèí âÿ øÿõñèééÿòèí ãàðøûëûãëû ìÿñóëèééÿòè ùàããûíäà, ñèéàñè ïëöðàëèçì áàðÿñèíäÿ íîðìàëàðûíäà âÿ äèýÿð äåìîêðàòèê èíñòèòóòëàðäà (ùàêèìèééÿòëÿðèí áþëýöñö, éåðëè þçöíöèäàðÿ, ðåôåðåíäóì âÿ ñ.) òàïûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàíûí 18-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí äèí äþâëÿòäÿí àéðûäûð. Ùÿð ùàíñû äþâëÿò äèíè âÿ éà ìÿúáóðè äèí ìþâúóä äåéèë, äèí âÿ àòåèçì àçàäëûüû ùþêì ñöðöð, äèí âÿ äèí ÿëåéùèíÿ ýþðöøëÿð ñÿðáÿñòëèéè ìþâúóääóð. Äèíè áèðëèêëÿð äþâëÿòäÿí àéðûäûð âÿ ãàíóí ãàðøûñûíäà áÿðàáÿðäèðëÿð. Øÿõñèééÿòèí ëÿéàãÿòèíè àë÷àëäàí âÿ èíñàíïÿðâÿðëèê ïðèíñèïëÿðèíÿ çèää îëàí äèíëÿðè éàéìàã âÿ òÿáëèü åòìÿê ãàäàüàí îëóíóð. Êîíñòèòóñèéàíûí 48-úè ìàääÿñè ùÿð êÿñèí âèúäàí àçàäëûüûíà òÿìèíàò âåðèð. Ùÿð êÿñèí äèíÿ ìöíàñèáÿòèíè ìöñòÿãèë ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, ùÿð ùàíñû äèíÿ òÿêáàøûíà âÿ éà áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ åòèãàä åòìÿê, éàõóä ùå÷ áèð äèíÿ åòèãàä åòìÿìÿê, äèíÿ ìöíàñèáÿòè èëÿ áàüëû ÿãèäÿñèíè èôàäÿ åòìÿê âÿ éàéìàã ùöãóãó âàðäûð. Äèíè ìÿðàñèìëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè èúòèìàè ãàéäàíû ïîçìóðñà âÿ éà 372

èúòèìàè ÿõëàãà çèää äåéèëäèðñÿ, ñÿðáÿñòäèð. Äèíè åòèãàä âÿ ÿãèäÿ ùöãóã ïîçóíòóñóíà áÿðàÿò ãàçàíäûðìûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíÿ (äþâëÿò, õöñóñè âÿ áÿëÿäèééÿ), áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ (àçàä ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè, ðÿãàáÿò âÿ ñ.), ãàíóí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àçàä ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíèí òÿìèíàòûíà ÿñàñëàíàí èãòèñàäè ñèñòåìèíè òÿñáèò åäèð. Áóíóíëà éàíàøû, Êîíñòèòóñèéà èíùèñàð÷ûëûüà âÿ ùàãñûç ðÿãàáÿòÿ éþíÿëÿí èãòèñàäè ôÿàëèééÿòè ãàäàüàí åäèð. Êîíñòèòóñèéà ùÿì÷èíèí ãàíóíëà ìöùàôèçÿ îëóíàí èíòåëëåêòóàë ìöëêèééÿò ùöãóãóíó òÿñáèò åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßñàñ Ãàíóíó õàëãûí ñîñèàë èíêèøàôûíà äþâëÿòèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè áàõûð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè õàëãûí âÿ ùÿð áèð âÿòÿíäàøûí ðèôàùûíûí éöêñÿëäèëìÿñè, îíóí ñîñèàë ìöäàôèÿñè âÿ ëàéèãëè ùÿéàò ñÿâèééÿñè ãàéüûñûíà ãàëûð. Äþâëÿò ìÿäÿíèééÿòèí, òÿùñèëèí, ñÿùèééÿíèí, åëìèí, èíúÿñÿíÿòèí èíêèøàôûíà êþìÿê åäèð, òÿáèÿòè, õàëãûí òàðèõè ìàääè âÿ ìÿíÿâè èðñèíè ìöùàôèçÿ åäèð. Îíóí ôÿàëèééÿòèíèí èñòèãàìÿòëÿðè Êîíñòèòóñèéàíûí ö÷öíúö ôÿñëèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. Êîíñòèòóñèéàäà ýþñòÿðèëèð êè àèëÿ, úÿìèééÿòèí ÿñàñ þçÿéè êèìè äþâëÿòèí õöñóñè ùèìàéÿñèíäÿäèð. Óøàãëàðûí ãàéüûñûíà ãàëìàã âÿ îíëàðû òÿðáèéÿ åòìÿê âàëèäåéíëÿðèí áîðúó ùåñàá îëóíóð. Áó áîðúóí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ äþâëÿò íÿçàðÿò åäèð (ì. 17). Êîíñòèòóñèéà èíñàí âÿ âÿòÿíäàøûí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñûíû Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí àëè ìÿãñÿäè åëàí åäèð. Áó ùöãóã âÿ àçàäëûãëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿðÿôäàð ÷ûõäûüû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðÿ óéüóí òÿòáèã åäèëèð. Ìèëëè ñèéàñÿò. Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí ñîñèàë, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ñèñòåìèíèí êîíñòèòóñèîí-ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñè ìèëëè (åòíèê) ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíÿ äÿ øàìèë îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ èðãèíäÿí âÿ ìèëëèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ðåñïóáëèêàíûí áöòöí âÿòÿíäàøëàðûíûí ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíè òÿñáèò åäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ìèëëè ìÿíñóáèééÿò ùöãóãó õöñóñè îëàðàã âóðüóëàíûð, áåëÿ êè, ùå÷ êÿñ þç ìèëëè ìÿíñóáèééÿòèíè, àíà äèëèíäÿí èñòèôàäÿ ùöãóãóíó äÿéèøìÿéÿ, íöìàéÿíäÿëè ùàêèìèééÿò îðãàíûíà ñå÷ìÿê âÿ ñå÷èëìÿê ùöãóãóíäàí, ùàáåëÿ ðåôåðåíäóìäà èøòèðàê åòìÿê ùöãóãóíäàí èìòèíà åòìÿéÿ ìÿúáóð åäèëÿ áèëìÿç. Ùÿð ùàíñû ìèëëÿòäÿí îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøû äþâëÿò ãàðøûñûíäà áèëàâàñèòÿ þç ùöãóã âÿ àçàä-

ëûãëàðûíäàí äîüàí âÿçèôÿëÿðè âÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà ÿìÿë åòìÿê, äèýÿð øÿõñëÿðèí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà ùþðìÿò åòìÿê, ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø þùäÿëèêëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê âÿçèôÿñèíè äàøûéûð. Èíñàí âÿ âÿòÿíäàøûí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà ÿñàñÿí, ùÿð êÿñèí äîüóëäóüó àíäàí òîõóíóëìàç, ïîçóëìàç âÿ àéðûëìàç ùöãóãëàðû âÿ àçàäëûãëàðû âàðäûð. Êîíñòèòóñèéà èíñàí âÿ âÿòÿíäàøûí ùöãóãè ñòàòóñóíó ìöÿééÿí åäÿí ÿñàñ ìöääÿàëàðû òÿñáèò åäèð: ùàìû ãàíóí âÿ ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà áÿðàáÿðäèð; ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûí áÿðàáÿðëèéè úèíñäÿí, èðãäÿí, ìèëëèééÿòäÿí, äèëäÿí, ìÿíøÿäÿí, ÿìëàê âÿçèééÿòèíäÿí, ãóëëóã ìþâãåéèíäÿí, éàøàéûø éåðèíäÿí, äèí âÿ åòèãàäà ìöíàñèáÿòäÿí, èúòèìàè áèðëèêëÿðÿ âÿ ñ. ìÿíñóáèééÿòäÿí àñûëû äåéèëäèð. Øÿõñèééÿòèí ëÿéàãÿòè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ùå÷ íÿ îíóí àë÷àëäûëìàñûíà ÿñàñ îëà áèëìÿç. “Èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóãëàðû âÿ àçàäëûãëàðû” ôîðìóëàñûíäà èêè òÿðêèá ùèññÿñè ôÿðãëÿíèð. Èíñàí ùöãóãëàðû âÿ àçàäëûãëàðû ùÿð áèð øÿõñÿ îíóí âÿòÿøäàøû îëäóüó äþâëÿòäÿ éàøàéûá-éàøàìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã àíàäàí îëäóüó âàõòäàí õàñäûð. Øÿõñèééÿòèí ùöãóãè ñòàòóñó ö÷öí âÿòÿíäàøëûãëà ÿëàãÿäàð ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí ùöãóã íîðìàëàðû ÷îõ ìöùöìäöð. Áó ìöíàñèáÿòëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéà âÿ «Âÿòÿíäàøëûã ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó (2000-úè èë) èëÿ òÿíçèìëÿíèð. Èíñàíûí äþâëÿòëÿ ìþùêÿì ÿëàãÿ ùöãóãó êèìè òÿñáèò åäèëÿí âÿòÿíäàøëûã þç èôàäÿñèíè ãàðøûëûãëû ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèí ìÿúìóñóíäà òàïûð, âÿòÿíäàøûí ùöãóãè ñòàòóñóíóí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Äþâëÿò èíñàíà âÿòÿíäàøëûã âåðÿðêÿí þç öçÿðèíÿ îíóí âÿòÿíäàøëûã ùöãóãóíà òÿìèíàò âåðìÿê, ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òàì ùÿúìäÿ ðåàëëàøìàñûíû, þëêÿ ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà ìöäàôèÿñèíè âÿ ùèìàéÿ÷èëèéèíè òÿìèí åòìÿê þùäÿëèéèíè ýþòöðöð. Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøëûüûíûí âàùèäëèéè ïðèíñèïè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíäà òÿñáèò åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ìÿíñóá îëàí âÿ îíóí èëÿ ñèéàñè âÿ ùöãóãè ÿëàãÿéÿ, ùàáåëÿ ãàðøûëûãëû ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðÿ ìàëèê îëàí áöòöí øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿòÿíäàøëàðû ùåñàá îëóíóðëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ âÿ éà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøûíäàí äîüóëàí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ øÿõñ, âàëèäåéíëÿðèíäÿí áèðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøû îëàí øÿõñ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿòÿíäàøëàðû ùåñàá îëóíóðëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëûüûíû ìöÿééÿí åòìÿêëÿ éàíàøû, îíóí àéðûëìàç õàðàêòåðèíè äÿ òÿìèíàòëàíäûðûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøû þç âÿòÿíäàøëûüûíäàí ìÿùðóì åäèëÿ áèëìÿç; î, þëêÿäÿí ãîâóëà âÿ éà áàøãà äþâëÿòÿ âåðèëÿ áèëìÿç. Áó ìöääÿàëàð ÁÌÒ-íèí öìóìäöíéà èíñàí ùöãóãëàðû áàðÿñèíäÿ öìóìè áÿéàííàìÿñèíÿ (1948) âÿ èíñàí ùöãóãëàðû ùàããûíäà ïàêòëàðûíà (1966) óéüóíäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òàìëûüûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áóíëàðà éàøàìàã, àçàäëûã, øÿõñè òîõóíóëìàçëûã, øÿõñè ùÿéàò òîõóíóëìàçëûüû, þç øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ùöãóãó àèääèð. Éàçûøìà ñèððè, ìÿíçèë òîõóíóëìàçëûüû, àíà äèëèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãó, ùÿð êÿñèí èñòÿäèéè äèëäÿ òÿðáèéÿ âÿ òÿùñèë àëìàã ùöãóãó, òÿùñèë ùöãóãó, éàðàäûúûëûã àçàäëûüû âÿ àçàä éåð äÿéèøìÿê âÿ éàøàéûø éåðè ñå÷ìÿê, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí àçàä ýåòìÿê âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ìàíåÿñèç ãàéûòìàã, âèúäàí âÿ åòèãàä àçàäëûüû, ôèêèð âÿ ñþç àçàäëûüû, àçàä ñóðÿòäÿ ìÿëóìàò àëìàã âÿ éàéìàã, èúòèìàè áèðëèêëÿðäÿ áèðëÿøìÿê, î úöìëÿäÿí ñèéàñè ïàðòèéàéà, ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíà äàõèë îëìàã, äèíú (ñèëàùñûç) éûüûíúàãëàð, ìèòèíãëÿð, íöìàéèøëÿð, éöðöøëÿð âÿ ïèêåòëÿð êå÷èðìÿê âÿ è.à. ùöãóãëàðà Êîíñòèòóñèéà òÿìèíàò âåðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû âÿòÿíäàøëàðûí äþâëÿòèí èäàðÿ îëóíìàñûíäà (áèëàâàñèòÿ âÿ éà þç íöìàéÿíäÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ) èøòèðàê åòìÿê, äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíà ñå÷ìÿê âÿ ñå÷èëìÿê, ðåôåðåíäóìäà âÿ ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åòìÿê ùöãóãóíó íÿçÿðäÿ òóòóð. Âÿòÿíäàø þç ãàáèëèééÿòèíäÿí âÿ ÿìëàêûíäàí ñÿðáÿñò èñòèôàäÿ åäÿðÿê ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè âÿ ãàíóíëà ãàäàüàí îëóíìàéàí äèýÿð èãòèñàäè ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Ùÿð êÿñ þç ìöëêèééÿòèíäÿ ÿìëàêà ìàëèê îëà áèëÿð (î úöìëÿäÿí òîðïàüà), õöñóñè ìöëêèééÿò ùöãóãó ãàíóíëà ìöùàôèçÿ îëóíóð. Âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíà òÿìèíàò âåðèëèð. ßìÿê àçàääûð, ìÿúáóðè ÿìÿê ãàäàüàí îëóíóð, ùÿð êÿñèí òÿêáàøûíà âÿ éà áàøãàëàðû èëÿ òÿòèë åòìÿê ùöãóãó âàðäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíäà âÿòÿíäàøëàð ö÷öí ýåíèø ñî-

ñèàë ùöãóãëàð òÿñáèò åäèëìèøäèð. Áó ùöãóãëàðà ñîñèàë òÿìèíàò (äþâëÿò ïåíñèéàñû âÿ ìöàâèíÿò), ìÿíçèë, ñàüëàìëûüûí ãîðóíìàñû, òÿùñèë (ïóëñóç èúáàðè öìóìè îðòà òÿùñèë àëìàã) ùöãóãó äàõèëäèð. Éàðàäûúûëûã àçàäëûüûíà, ìÿäÿíè ñÿðâÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ ùöãóãóíà òÿìèíàò âåðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû âÿòÿíäàøëàðûí äèýÿð øÿõñè, ñèéàñè âÿ ñîñèàë-èãòèñàäè ùöãóãëàðûíû äà íÿçÿðäÿ òóòóð. Âÿòÿíäàøëàðûí Êîíñòèòóñèéàäà òÿñáèò åäèëìèø èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà ÿìÿë âÿ îíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿê ãàíóíâåðèúëèê, èúðà âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí áîðúóäóð. Âÿòÿíäàøëàðûí êîíñòèòóñèîí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû àíúàã ìÿùêÿìÿ ãÿðàðû ÿñàñûíäà âÿ éà ãàíóíà óéüóí îëàðàã åëàí åäèëìèø ôþâãÿëàäÿ âÿ éà ùÿðáè âÿçèééÿò øÿðàèòèíäÿ ìÿùäóäëàøäûðûëà áèëÿð. Äþâëÿò ùàêèìèééÿòè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ùàêèìèééÿòè ùàêèìèééÿò áþëýöñö ïðèíñèïè ÿñàñûíäà òÿøêèë åäèëèð. Ãàíóíâåðèúèëèê ùàêèìèééÿòèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è ùÿéàòà êå÷èðèð, èúðà ùàêèìèééÿòè Àçÿð-

áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è 125 äåïóòàòäàí èáàðÿòäèð. ÌÌ-èí ùÿð ÷àüûðûøûíûí ñÿëàùèééÿò ìöääÿòè 5 èëäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éàøû 25-äÿí àøàüû îëìàéàí ùÿð áèð âÿòÿíäàøû ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí äåïóòàòû ñå÷èëÿ áèëÿð. Èêèëè âÿòÿíäàøëûüû îëàí, áàøãà äþâëÿòëÿð ãàðøûñûíäà þùäÿëèéè îëàí, èúðà âÿ éà ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè ñèñòåìëÿðèíäÿ ãóëëóã åäÿí, åëìè, ïåäàãîæè âÿ éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòè èñòèñíà îëìàãëà, áàøãà þäÿíèøëè ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëàí øÿõñëÿð, äèí õàäèìëÿðè, ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòñèçëèéè ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëÿí, àüûð úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ ìÿùêóì îëóíìóø øÿõñëÿð, ìÿùêÿìÿíèí ãàíóíè ãöââÿéÿ ìèíìèø ùþêìö èëÿ àçàäëûãäàí ìÿùðóìåòìÿ éåðëÿðèíäÿ úÿçà ÷ÿêÿí øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-ÿ äåïóòàò ñå÷èëÿ áèëìÿçëÿð. ÌÌ-ÿ ñå÷êèëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíèí äöçýöíëöéöíö ãàíóíëà ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè éîõëàéûð âÿ òÿñäèã åäèð. ÌÌ-èí äåïóòàòû þç ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí áöòöí ìöääÿòè ÿðçèíäÿ òîõóíóëìàçëûã

Ìèëëè Ìÿúëèñèí áèíàñû

áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ ìÿíñóáäóð, ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿùêÿìÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Ùàêèìèééÿòèí áþëýöñö ïðèíñèïè ùàêèìèééÿòèí ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòèíè âÿ îíóí þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöñòÿãèëëèéèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Ãàíóíâåðèúèëèê ùàêèìèééÿòè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ãàíóíâåðèúèëèê ùàêèìèééÿòèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è ùÿéàòà êå÷èðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-íèí ìîæîðèòàð ñå÷êè ñèñòåìëÿðè, öìóìè, áÿðàáÿð âÿ áèðáàøà ñå÷êè ùöãóãó ÿñàñûíäà ñÿðáÿñò, øÿõñè âÿ ýèçëè ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ ñå÷èëèðëÿð. Àçÿð-

ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Î, ñÿëàùèééÿò ìöääÿòè ÿðçèíäÿ úèíàéÿò áàøûíäà éàõàëàíìà ùàëëàðûíäàí áàøãà, úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíÿ úÿëá åäèëÿ áèëìÿç, ñàõëàíûëà áèëìÿç, îíóí áàðÿñèíäÿ ìÿùêÿìÿ ãàéäàñûíäà èíçèáàòè òÿíáåù òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëÿ áèëìÿç, àõòàðûøà ìÿðóç ãàëà áèëìÿç, øÿõñè ìöàéèíÿäÿí êå÷èðèëÿ áèëìÿç. Äåïóòàòû ñàõëàéàí îðãàí áó áàðÿäÿ äÿðùàë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø ïðîêóðîðóíà õÿáÿð âåðìÿëèäèð. Äåïóòàòûí òîõóíóëìàçëûüûíà éàëíûç Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Áàø ïðîêóðîðóíóí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ãÿðàðû èëÿ õèòàì âåðèëÿ áèëÿð. 373

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è þç èø ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäèð âÿ ÌÌ-èí ìöâàôèã îðãàíëàðûíû éàðàäûð, î úöìëÿäÿí þç ñÿäðèíè âÿ îíóí ìöàâèíëÿðèíè ñå÷èð, äàèìè âÿ áàøãà êîìèññèéàëàð òÿøêèë åäèð, ùåñàáëàìà ïàëàòàñûíû éàðàäûð. ÌÌ ùÿð èë èêè íþâáÿòè éàç âÿ ïàéûç ñåññèéàëàðûíà éûüûëûð. ÌÌ-èí íþâáÿäÿíêÿíàð ñåññèéàëàðû îíóí ñÿäðè òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí âÿ éà ÌÌ-íèí 42 äåïóòàòûíûí òÿëÿáè ÿñàñûíäà ÷àüûðûëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð öìóìè ãàéäàëàð ìöÿééÿí åäèð: Êîíñòèòóñèéàäà òÿñáèò åäèëìèø èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíäàí èñòèôàäÿ, áó ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûí äþâëÿò òÿìèíàòû; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ñå÷êèëÿðè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-íÿ ñå÷êèëÿð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí äåïóòàòëàðûíûí ñòàòóñó; ðåôåðåíäóì; ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøó âÿ ùàêèìëÿðèí ñòàòóñó; ïðîêóðîðëóã; âÿêèëëèê âÿ íîòàðèàò; ìÿùêÿìÿ èúðààòû, ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí èúðàñû; áÿëÿäèééÿëÿðÿ ñå÷êèëÿð âÿ áÿëÿäèééÿëÿðèí ñòàòóñó; ôþâãÿëàäÿ âÿçèééÿò ðåæèìè; ùÿðáè âÿçèééÿò ðåæèìè; äþâëÿò òÿëòèôëÿðè; ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ñòàòóñó; ìöëêè ùöãóã îáéåêòëÿðè; ÿãäëÿð, ìöëêè ìöãàâèëÿëÿð, íöìàéÿíäÿëèê âÿ âÿðÿñÿëèê; ìöëêèééÿò ùöãóãó, î úöìëÿäÿí äþâëÿò, õöñóñè âÿ áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíèí ùöãóãè ðåæèìè, ÿãëè ìöëêèééÿò ùöãóãó; äèýÿð ÿøéà ùöãóãëàðû; þùäÿëèê ùöãóãó; àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí ùèìàéÿ÷èëèê âÿ ãÿééóìëóã; ìàëèééÿ ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñëàðû, âåðýèëÿð, ðöñóìëàð âÿ þäÿíèøëÿð; ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ ñîñèàë òÿìèíàò; úèíàéÿòëÿðèí âÿ áàøãà ùöãóã ïîçóíòóëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, îíëàðûí òþðÿäèëìÿñèíÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿòèí òÿéèí åäèëìÿñè; ìöäàôèÿ âÿ ùÿðáè ãóëëóã; äþâëÿò ãóëëóüó; òÿùëöêÿñèçëèéèí ÿñàñëàðû; ÿðàçè ãóðóëóøó; äþâëÿò ñÿðùÿäè ðåæèìè; áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèí òÿñäèãè âÿ ëÿüâè; ðàáèòÿ âÿ íÿãëèééàò èøè; ñòàòèñòèêà, ìåòðîëîýèéà âÿ ñòàíäàðòëàð; ýþìðöê èøè; òèúàðÿò âÿ áèðæà ôÿàëèééÿòè; áàíê èøè, ìöùàñèáàò, ñûüîðòà. Ìÿñÿëÿëÿðèí ýþñòÿðèëÿí ñèéàùûñûíà Êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû èëÿ ÿëàâÿëÿð åäèëÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-íèí ñÿëàùèééÿòèíÿ àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè àèääèð: ÌÌ-èí èøèíèí òÿøêèëè; èíçèáàòèÿðàçè áþëýöñö; äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðèí ðàòèôèêàñèéàñû âÿ äåíîíñàñèéàñû; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò áöäúÿñèíèí òÿñäèãè âÿ 374

îíóí èúðàñûíà íÿçàðÿò; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðûíûí òÿñäèãè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí òÿãäèìàòû ÿñàñûíäà èìïè÷ìåíò ãàéäàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí âÿçèôÿäÿí êÿíàð åäèëìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíÿ åòèìàä ùàããûíäà ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíèí òÿñèñ åäèëìÿñè; èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ ìöâÿêêèëèíèí ñå÷èëìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùÿðáè äîêòðèíàñûíûí òÿñäèãè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø íàçèðè âÿçèôÿñèíÿ òÿéèí åäèëìÿñèíÿ ðàçûëûã âåðèëìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè, Àëè Ìÿùêÿìÿñè âÿ Àïåëëéàñèéà ìÿùêÿìÿëÿðè ùàêèìëÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø ïðîêóðîðóíóí âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëìÿñèíÿ ðàçûëûã âåðèëìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí ùàêèìëÿðèí âÿçèôÿäÿí êÿíàðëàøäûðûëìàñû; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêû Èäàðÿ ùåéÿòè öçâëÿðèíèí âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíèí òÿéèíàòû èëÿ áàüëû îëìàéàí âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíà úÿëá îëóíìàñûíà ðàçûëûã âåðèëìÿñè; àìíèñòèéà; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ìöðàúèÿòèíÿ ÿñàñÿí ìöùàðèáÿ åëàí åäèëìÿñèíÿ âÿ ñöëù áàüëàíìàñûíà ðàçûëûã âåðèëìÿñè; ðåôåðåíäóì òÿéèí åäèëìÿñè, éàðàäûëìàñû. Ìÿñÿëÿëÿðèí áó ñèéàùûñûíà Êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû èëÿ ÿëàâÿëÿð åäèëÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è ñÿëàùèééÿòèíÿ àèä îëàí ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ Êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû, ãàíóíëàð âÿ ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèð. Áó àêòëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà ãÿáóë îëóíóðëàð. Ñÿñâåðìÿ äåïóòàòëàð òÿðÿôèíäÿí øÿõñÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ãàíóíëàðäà âÿ ÌÌ-èí ãÿðàðëàðûíäà èúðà ùàêèìèééÿòè âÿ ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíà êîíêðåò òàïøûðûãëàð íÿçÿðäÿ òóòóëà áèëìÿç. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-

äÿ ãàíóíâåðèúèëèê òÿøÿááöñö ùöãóãó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-èí äåïóòàòëàðûíà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñèíÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðîêóðîðëóüóíà âÿ Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿúëèñèíÿ ìÿõñóñäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðîêóðîðëóüóíóí âÿ Íàõ. ÌÐ Àëè Ìÿúëèñèíèí ãàíóíâåðèúèëèê òÿøÿááöñö ãàéäàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðäèéè ãàíóí âÿ éà ãÿðàð ëàéèùÿëÿðè ìöçàêèðÿéÿ òÿãäèì îëóíìóø øÿêèëäÿ ÷ûõàðûëûð âÿ ñÿñÿ ãîéóëóð. Áåëÿ ãàíóí âÿ ãÿðàð ëàéèùÿëÿðèíäÿ äÿéèøèêëèêëÿð ãàíóíâåðèúèëèê òÿøÿááöñö ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí îðãàíûí ðàçûëûüû èëÿ åäèëÿ áèëÿð. Ãàíóí âÿ éà ãÿðàð ëàéèùÿñèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðîêóðîðëóüó âÿ éà Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿúëèñè òÿúèëè åëàí åäèáñÿ, áó ìöääÿò 20 ýöí òÿøêèë åäèð. Ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëäèéè ýöíäÿí 14 ýöí ìöääÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ èìçàëàíìàã ö÷öí òÿãäèì åäèëèð. Òÿúèëè åëàí îëóíàí ãàíóí ëàéèùÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ èìçàëàíìàã ö÷öí ãÿáóë åäèëäèéè ýöíäÿí 24 ñààò ÿðçèíäÿ òÿãäèì åäèëèð. Ãàíóíóí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ãÿðàðûíäà áàøãà ãàéäà íÿçÿðäÿ òóòóëìàéûáñà, ãàíóí âÿ ãÿðàð äÿðú åäèëäèéè ýöíäÿí ãöââÿéÿ ìèíèð. Ñå÷êè ñèñòåìè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-ÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí âÿ éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíûí ñå÷êèëÿðèí ãàéäàñû Ñå÷êè Ìÿúÿëëÿñè (2003) âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ãàíóíëàðû èëÿ òÿíçèì åäèëèð. Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿúëèñèíÿ ñå÷êèëÿð Íàõ. ÌÐ-èí ãàíóíëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñå÷êè ñèñòåìèíèí âÿ ñå÷êè ùöãóãóíóí ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðûíûí òÿìèíàòëàíäûðûëìûø ñå÷êè ùöãóãëàðû òÿøêèë åäèð. Ùÿìèí òÿìèíàòëàíäûðûëìûø ùöãóãëàð âÿòÿíäàøëàðûí ñå÷êèëÿðäÿ àçàä èðàäÿ èôàäÿñèíè òÿìèí åäèð. Âÿòÿíäàøëàð ñå÷êèëÿðäÿ öìóìè, áÿðàáÿð âÿ áèðáàøà ñå÷êè ùöãóãó ÿñàñûíäà ýèçëè ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ èøòèðàê åäèðëÿð. Úèíñèíäÿí, èðãèíäÿí, ìèëëèééÿòèíäÿí, äèëèíäÿí, ìÿíøÿéèíäÿí, ÿìëàê âÿ âÿçèôÿ âÿçèééÿòèíäÿí, éàøàéûø éåðèíäÿí, äèíÿ, åòèãàäà ìöíàñèáÿòèíäÿí, èúòèìàè áèðëèêëÿðÿ ìÿíñóáèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ïóáëèêàñû âÿ Íàõ. ÌÐ ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø éàø ùÿääèíÿ (18) ÷àòìûø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðû ñå÷êèëè äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 18 éàøûíà ÷àòìûø âÿòÿíäàøëàðûíûí àêòèâ ñå÷êè ùöãóãó âàðäûð, îíëàð ñå÷êèëÿðäÿ âÿ ðåôåðåíäóìäà èøòèðàê åòìÿê, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿ Íàõ÷ûâàí ÌÐ ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø éàø ùÿääèíÿ ÷àòäûãäà ñå÷êèëè äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíà âÿ éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíà (áÿëÿäèééÿëÿðÿ) ñå÷ìÿê âÿ ñå÷èëìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà éàøàéàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðû ñå÷êè ùöãóãëàðûíäàí òàì ñóðÿòäÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë èäàðÿëÿðè îíëàðà áó ùöãóãëàðûíûí ðåàëëàøìàñûíà êþìÿê åòìÿéÿ áîðúëóäóð. Ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû èëÿ ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòñèçëèéè òÿñäèã îëóíìóø øÿõñëÿðèí ñå÷êèëÿðäÿ, ùàáåëÿ ðåôåðåíäóìäà èøòèðàê åòìÿê ùöãóãó éîõäóð. Ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí, ùàêèìëÿðèí, äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí, äèí õàäèìëÿðèíèí, ìÿùêÿìÿíèí ãàíóíè ãöââÿéÿ ìèíìèø ùþêìö èëÿ àçàäëûãäàí ìÿùðóì åäèëìèø øÿõñëÿðèí, Êîíñòèòóñèéàäà âÿ ãàíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí äèýÿð øÿõñëÿðèí ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ùöãóãó ãàíóíëà ìÿùäóäëàøäûðûëà áèëÿð. Ïàññèâ ñå÷êè ùöãóãó ö÷öí ìèíèìóì éàø ùÿääè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòëèéèíÿ ñå÷èëìÿê ö÷öí ÿí àçû 35 éàø ùÿääè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-ÿ ñå÷èëìÿê ö÷öí 25 éàø ùÿääè, Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿúëèñèíÿ ñå÷èëìÿê ö÷öí 25 éàø ùÿääè, áÿëÿäèééÿëÿðÿ ñå÷èëìÿê ö÷öí ìèíèìóì 21 éàø ùÿääè ìöÿééÿí åäèëèð. Ñå÷êèëÿð áÿðàáÿðäèð: ùÿð áèð ñå÷èúè àíúàã áèð ñÿñÿ ìàëèêäèð, ñå÷êèëÿðäÿ áöòöí ñå÷èúèëÿð áÿðàáÿð ÿñàñëàðëà èøòèðàê åäèð, ùå÷ áèð ñå÷èúè äèýÿðëÿðè ãàðøûñûíäà ùÿð ùàíñû öñòöíëöéÿ ìàëèê äåéèë (íöìàéÿíäÿëèê íîðìàñûíà óéüóí îëàðàã ÿùàëèíèí áÿðàáÿð ñàéû öçðÿ ñå÷êè äàèðÿëÿðè éàðàäûëûð). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí âÿòÿíäàøëàðûíûí ñå÷êè ùöãóãëàðû ãàíóíëà ìöùàôèçÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðûíûí ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàêû êþíöëëöäöð. Íàìèçÿäëÿð èðÿëè ñöðìÿê ùöãóãó ñèéàñè ïàðòèéàëàðà, ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí áëîêëàðûíà, ñå÷êè ùöãóãóíà ìàëèê îëàí âÿòÿíäàøëàðà ìÿõñóñäóð. Äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí, éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíûí, èúòèìàè áèðëèêëÿðèí âÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí âÿòÿíäàøëàðûí ñå÷êè ùöãóãëàðûíû ïîçàí ãÿðàðëàðûíäàí âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñå÷êè ìÿúÿëëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ìÿùêÿìÿéÿ øèêàéÿò âåðèëÿ áèëÿð. Ñå÷êè êîìèññèéàëàðûíûí âÿ îíëàðûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí âÿòÿíäàøëàðûí ñå÷êè ùöãóãëàðûíû ïîçàí ãÿðàðëàðûíäàí âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí (êå÷èðèëÿí ñå÷êèëÿðèí ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí îëàðàã) éóõàðû ñå÷êè êîìèññèéàñûíà âÿ éà ìÿùêÿìÿéÿ øèêàéÿò âåðèëÿ áèëÿð. Èúðà ùàêèìèééÿòè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíäà òÿñáèò åäèëäèéè êèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èúðà ùàêèìèééÿòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ ìÿõñóñäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìåõàíèçìèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè õöñóñè ñòàòóñà – Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí âÿ èúðà ùàêèìèééÿòèíèí áàø÷ûñû ñòàòóñóíà ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè öìóìè, áÿðàáÿð âÿ áèðáàøà ñå÷êè ùöãóãó ÿñàñûíäà ñÿðáÿñò, øÿõñè âÿ ýèçëè ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ 5 èë ìöääÿòèíÿ ñå÷èëèð. Éàøû 35-äÿí àøàüû îëìàéàí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ 10 èëäÿí àðòûã äàèìè éàøàéàí, ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëàí, î úöìëÿäÿí àüûð úèíàéÿòÿ ýþðÿ ìÿùêóì îëóíìàéàí, áàøãà äþâëÿòëÿð ãàðøûñûíäà þùäÿëèéè îëìàéàí, àëèòÿùñèëëè, èêèëè âÿòÿíäàøëûüû îëìàéàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿòÿíäàøû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè ñå÷èëÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè öìóìè, áÿðàáÿð âÿ áèðáàøà ñå÷êè ùöãóãó ÿñàñûíäà, ñÿðáÿñò, øÿõñè âÿ ýèçëè ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ 5 èë ìöääÿòèíÿ ñå÷èëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ñÿñâåðìÿäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðèí éàðûñûíäàí ÷îõóíóí ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ñå÷èëèð. Áó ñÿñ ÷îõëóüó ñÿñâåðìÿíèí áèðèíúè äþâðÿñèíäÿ òîïëàíìàéûáñà, ñÿñâåðìÿ ýöíöíäÿí ñîíðà èêèíúè áàçàð ýöíö ñÿñâåðìÿíèí èêèíúè äþâðÿñè êå÷èðèëèð. Èêèíúè äþâðÿäÿ àíúàã áèðèíúè äþâðÿäÿ ÿí ÷îõ ñÿñ òîïëàìûø èêè íàìèçÿä, éàõóä ÿí ÷îõ ñÿñ òîïëàìûø âÿ þç íàìèçÿäëèéèíè ýåðè ýþòöðìöø íàìèçÿäëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿí èêè íàìèçÿä èøòèðàê åäèð. Ñÿñâåðìÿíèí èêèíúè äþâðÿñèíäÿ, ñÿñ ÷îõëóüó òîïëàéàí íàìèçÿä Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ñå÷èëìèø ñàéûëûð. Ùå÷ êÿñ èêè äÿôÿäÿí àðòûã òÿêðàðÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ñå÷èëÿ áèëìÿç. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ïðåçèäåíò èíñòèòóòó 1990 èëèí ìàéûíäà

«Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí Ïðåçèäåíòè ïîñòóíóí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà» ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. 1993 èëèí îêòéàáðûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ýþðêÿìëè ñèéàñè õàäèì âÿ äþâëÿò õàäèìè Ù.ß.ßëèéåâ ñå÷èëìèøäèð. 2003 èëèí îêòéàáðûíäà áèðèíúè äþâðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè È.Ù.ßëèéåâ ñå÷èëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíÿ ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿð âåðèð. Ïðåçèäåíò äþâëÿò áàø÷ûñû êèìè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè þëêÿíèí äàõèëèíäÿ âÿ õàðèúè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ òÿìñèë åäèð, õàëãûí âàùèäëèéèíè òÿúÿññöì åòäèðèð, Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí âàðèñëèéèíè òÿìèí åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿðÿôäàø ÷ûõäûüû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíûí òÿìèíàò÷ûñûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíèí Àëè Áàø Êîìàíäàíûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-ÿ ñå÷êèëÿðè òÿéèí åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò áöäúÿñèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí òÿñäèãèíÿ òÿãäèì åäèð; äþâëÿòèí èãòèñàäè âÿ ñîñèàë ïðîãðàìëàðûíû òÿñäèã åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ðàçûëûüû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø íàçèðèíè âÿçèôÿéÿ òÿéèí åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø íàçèðèíè âÿçèôÿäÿí àçàä åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí öçâëÿðèíè âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿñèíäÿí àçàä åäèð; çÿðóðè ùàëëàðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí èúëàñëàðûíà ñÿäðëèê åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí èñòåôàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿ èúðà ùàêèìèééÿòè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø õÿðúëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìÿðêÿçè éåðëè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû éàðàäûð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí âÿ Íàõ. ÌÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàð âÿ ñÿðÿíúàìëàðûíû, ìÿðêÿçè âÿ éåðëè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí àêòëàðûíû ëÿüâ åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñè ùàêèìëÿðèíèí âÿçèôÿéÿ òÿéèí åäèëìÿñè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-ÿ òÿãäèìàòëàð âåðèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ùàêèìëÿðèíè âÿçèôÿéÿ 375

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òÿéèí åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø ïðîêóðîðóíó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ðàçûëûüû èëÿ âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêû Èäàðÿ Ùåééÿòèíèí öçâëÿðèíèí âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-ÿ òÿãäèìàò âåðèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùÿðáè äîêòðèíàñûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-íèí òÿñäèãèíÿ âåðèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíèí àëè êîìàíäà ùåéÿòèíè âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Èúðà Àïàðàòûíû òÿøêèë åäèð âÿ îíóí ðÿùáÿðèíè òÿéèí åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ ìöâÿêêèëèíèí ñå÷èëìÿñè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-ÿ òÿãäèìàò âåðèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíèí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-ÿ òÿãäèìàò âåðèð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèíè òÿéèí åäèð âÿ ýåðè ÷àüûðûð; õàðèúè äþâëÿòëÿðèí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèíèí åòèìàäíàìÿ âÿ þâäÿòíàìÿëÿðèíè ãÿáóë åäèð; äþâëÿòëÿðàðàñû âÿ ùþêóìÿòëÿðàðàñû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð áàüëàéûð, äþâëÿòëÿðàðàñû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðè òÿñäèã âÿ ëÿüâ îëóíìàã ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-ÿ òÿãäèì åäèð; òÿñäèãíàìÿëÿðè èìçàëàéûð; ðåôåðåíäóì òÿéèí åäèð; ãàíóíëàðû èìçàëàéûð âÿ äÿðú åäèð; âÿòÿíäàøëûã ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åäèð; ñèéàñè ñûüûíàúàã âåðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åäèð; ÿôâ åäèð; äþâëÿò òÿëòèôëÿðè èëÿ òÿëòèô åäèð; àëè ùÿðáè âÿ àëè õöñóñè ðöòáÿëÿð âåðèð; öìóìè âÿ ãèñìÿí ñÿôÿðáÿðëèê åëàí åäèð, ùàáåëÿ ñÿôÿðáÿðëèê öçðÿ ÷àüûðûëàíëàðû òÿðõèñ åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðûíûí ìöääÿòëè ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûëìàñû âÿ ìöääÿòëè ùÿðáè õèäìÿòäÿ îëàí ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí åùòèéàòà áóðàõûëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíû éàðàäûð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíèí òÿéèíàòû èëÿ áàüëû îëìàéàí âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíà úÿëá åäèëìÿñèíÿ ðàçûëûã âåðèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-ÿ òÿãäèìàò âåðèð; ôþâãÿëàäÿ âÿ ùÿðáè âÿçèééÿò åëàí åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-íèí ðàçûëûüû èëÿ ìöùàðèáÿ åëàí åäèð âÿ ñöëù áàüëàéûð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿ áó ìÿãñÿäëÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø õÿðúëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ õöñóñè ìöùàôèçÿ õèäìÿòëÿðè 376

éàðàäûð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-íèí âÿ ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìÿéÿí äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðè èúðà ãàéäàñûíäà ùÿëë åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè îíà òÿãäèì îëóíìóø ãàíóíëàðû èìçàëàéûð. Î, ãàíóíëàðû èìçàëàéàðêÿí âåòî ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ âÿ ãàíóíëàðû þç åòèðàçëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ÌÌ-ÿ ãàéòàðà áèëÿð. Ïðåçèäåíòèí èìçàëàìàäûüû ãàíóíëàð ãöââÿéÿ ìèíìèð. Ãàíóíà ãîéóëàí âåòî ÌÌ òÿðÿôèíäÿí àðàäàí ãàëäûðûëà áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è 83 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ãÿáóë åäèëÿí ãàíóíëàðû 95 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ, 63 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ãÿáóë åäèëÿí ãàíóíëàðû èñÿ 83 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ éåíèäÿí ãÿáóë åäÿðñÿ, áåëÿ ãàíóíëàð òÿêðàð ñÿñâåðìÿäÿí ñîíðà ãöââÿéÿ ìèíèð. Öìóìè ãàéäàëàð ìöÿééÿí åòäèêäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ôÿðìàíëàð, áàøãà ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ èñÿ ñÿðÿíúàìëàð ãÿáóë åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàðûíäà áàøãà ãàéäà íÿçÿðäÿ òóòóëìàéûáñà, îíëàð äÿðú åäèëäèéè ýöíäÿí ãöââÿéÿ ìèíèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè èñòåôà âåðäèêäÿ ñå÷èëìèø øÿõñ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè ñå÷êèëÿðèíèí éåêóíëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàòûí åëàí îëóíäóüó ýöíäÿí áàøëàéàðàã 3 ýöí ÿðçèíäÿ Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè ùàêèìëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ àíä è÷èð. Àíä è÷äèéè ýöíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè þç ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí èúðàñûíà áàøëàìûø ñàéûëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè âàõòûíäàí ÿââÿë âÿçèôÿäÿí ýåòäèêäÿ (èñòåôà âåðäèêäÿ, ñÿùùÿòèíÿ ýþðÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè èúðà åòìÿê ãàáèëèééÿòèíè òàìàìèëÿ èòèðäèêäÿ âÿ éà âÿçèôÿäÿí êÿíàðëàøäûüû ùàëëàðäà) ö÷ àé ÿðçèíäÿ íþâáÿäÿí êÿíàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ñå÷êèëÿðè êå÷èðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí áó äþâðäÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø Íàçèðè éåðèíÿ éåòèðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí àüûð úèíàéÿò òþðÿòäèéè ùàëäà îíóí âÿçèôÿäÿí êÿíàð åäèëìÿñè ìöìêöíëöéöíö íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó ìÿñÿëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è ãàðøûñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí 30 ýöí ÿðçèíäÿ òÿãäèì åòäèéè ðÿé ÿñàñûíäà ãàëäûðûëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí äåïóòàòëàðûíûí 95 ñÿñ ÷îõëóüó ÿñàñûíäà ãÿáóë

îëóíìóø ãÿðàðû èëÿ âÿçèôÿñèíäÿí êÿíàðëàøäûðûëà áèëÿð. Áó ãÿðàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿäðè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð. ßýÿð áèð ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè áó ãÿðàðûí èìçàëàíìàñû ö÷öí ÷ûõûø åòìÿçñÿ, ãÿðàð ãöââÿéÿ ìèíìèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè òîõóíóëìàçëûã ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòè ãàíóíëà ìöùàôèçÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí âÿ îíóí àèëÿñèíèí òÿùëöêÿñèçëèéè õöñóñè ìöùàôèçÿ õèäìÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿìèí îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èúðà ùàêèìèééÿòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ ìÿíñóáäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè èúðà ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí òÿøêèëè ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèòåíèíè éàðàäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí éóõàðû èúðà îðãàíûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ òàáåäèð âÿ îíóí ãàðøûñûíäà úàâàáäåùäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí èø ãàéäàñûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèòåíèíèí òÿðêèáèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø íàçèðè, îíóí ìöàâèíëÿðè, íàçèðëÿð âÿ áàøãà ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí ðÿùáÿðëÿðè äàõèëäèðëÿð. Áàø íàçèð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-íèí ðàçûëûüû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Áàø íàçèð âÿçèôÿñèíÿ òÿãäèì åòäèéè íàìèçÿäëÿðÿ ÌÌ òÿðÿôèíäÿí ö÷ äÿôÿ ðàçûëûã âåðèëìÿäèêäÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Áàø íàçèðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ðàçûëûüû îëìàäàí òÿéèí åäÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø íàçèðè âÿçèôÿñèíÿ éàøû 30-äàí àøàüû îëìàéàí, Áàø íàçèðèí ìöàâèíëÿðè, íàçèðëÿð, äèýÿð ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûíûí ðÿùáÿðè âÿçèôÿëÿðèíÿ èñÿ éàøû 25-äÿí àøàüû îëìàéàí, ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëàí, àëè òÿùñèëëè, äèýÿð äþâëÿòëÿð ãàðøûñûíäà þùäÿëèéè îëìàéàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøû òÿéèí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí èúëàñëàðûíà áèð ãàéäà îëàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø íàçèðè ñÿäðëèê åäèð; çÿðóðè ùàëëàðäà Íà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ çèðëÿð Êàáèíåòèíèí èúëàñëàðûíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ñÿäðëèê åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèòåíèíèí ÿñàñ ñÿëàùèééÿòëÿðè àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äþâëÿò áöäúÿñèíèí ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàéûá Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ òÿãäèì åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äþâëÿò áöäúÿñèíèí èúðàñûíû òÿìèí åäèð; ìàëèééÿ-êðåäèò âÿ ïóë ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí òÿìèí åäèð; äþâëÿò èãòèñàäè ïðîãðàìëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð; äþâëÿò ñîñèàë òÿìèíàò ïðîãðàìëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð; íàçèðëèêëÿðÿ âÿ äèýÿð ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíà ðÿùáÿðëèê åäèð, îíëàðûí àêòëàðûíû ëÿüâ åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí îíóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åòäèéè äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèð. Öìóìè ãàéäàëàð ìöÿééÿí åòäèêäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ãÿðàðëàð, áàøãà ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ñÿðÿíúàìëàð ãÿáóë åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèòåíèíèí ãÿðàð âÿ ñÿðÿíúàìëàðûíäà áàøãà ãàéäà íÿçÿðäÿ òóòóëìàéûáñà, îíëàð äÿðú åäèëäèéè ýöíäÿí ãöââÿéÿ ìèíèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè þç ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð; ìÿùç Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè îíóí èñòåôàñû áàðÿñèíäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è èñÿ îíà åòèìàäñûçëûã ýþñòÿðÿ áèëÿð. Éåíè ñå÷èëìèø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè âÿçèôÿñèíè òóòäóüó âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè èúðà åòìÿéÿ áàøëàäûüû ýöí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíÿ èñòåôà âåðèð. Éåðëÿðäÿ èúðà ùàêèìèééÿòèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëÿí èúðà ùàêèìèééÿòëÿðèíèí áàø÷ûëàðû ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Éåðëè èúðà ùàêèìèééÿòëÿðèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ìöÿééÿí åäèð. Ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè. Ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí ñÿðáÿñò âÿ ìöñòÿãèë áóäàüûäûð. Î, ãàíóí ÿñàñûíäà äþâëÿòëÿ âÿòÿíäàøëàð, ùöãóãè øÿõñëÿð àðàñûíäà âÿ âÿòÿíäàøëàðûí þç àðàëàðûíäà éàðàíìûø ñîñèàë ìöíàãèøÿëÿðè ùÿëë åòìÿê; ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóíëóüóíà íÿçàðÿò åòìÿê; âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóãëàðûíû îíëàðûí èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû âÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿðëÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìöäàôèÿ åòìÿê; úèíàéÿòëÿðèí èñòèíòàãû âÿ ÿìÿëèééàò-àõòàðûø

ôÿàëèééÿòèíèí àïàðûëìàñû çàìàíû âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóãëàðûíà ÿìÿë îëóíìàñûíà íÿçàðÿò åòìÿê, ÿí ÿùÿìèééÿòëè ùöãóãè ôàêòëàðû ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí éàðàäûëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñè ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí ìöùöì ôóíêñèéàñû êèìè äþâëÿòèí àäûíäàí ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìÿùêÿìÿ èúëàñëàðûíäà ìöëêè èøëÿðÿ âÿ úèíàéÿò èøëÿðèíÿ, ùàáåëÿ ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ïðîñåññóàë ôîðìàäà äèýÿð èøëÿðÿ áàõûëìàñû âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ßäàëÿò ìöùàêèìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíäà äåìîêðàòèê ïðèíñèïëÿðäÿ òÿñáèò îëóíàí, ùöãóãè äþâëÿòèí ìàùèééÿòèíè âÿ âÿçèôÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ãàéäàäà ãóðóëóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-äà ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíèí ÿí ìöùöì ïðèíñèïëÿðèíäÿí áèðè îíóí àíúàã ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèäèð. Ôþâãÿëàäÿ ìÿùêÿìÿëÿðèí âÿ ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëìàìûø ìÿùêÿìÿëÿðèí éàðàäûëìàñû éîëâåðèëìÿçäèð. Ìÿùêÿìÿëÿð ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíäà òÿñáèò åäèëìèø èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóãëàðûíû âÿ àçàäëûãëàðûíû, ìöëêèééÿò ôîðìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí ìöÿññèñÿ, èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí, ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí, èúòèìàè áèðëèêëÿðèí, äèýÿð ùöãóãè øÿõñëÿðèí ùöãóãëàðûíû âÿ ãàíóíè ìÿíàôåëÿðèíè ùÿð úöð ãÿñäëÿðäÿí âÿ ãàíóí ïîçóíòóëàðûíäàí ìöäàôèÿ åäèð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíäà âÿ «Ìÿùêÿìÿëÿð âÿ ùàêèìëÿð ùàããûíäà» (1997) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äèýÿð âÿçèôÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Ìÿùêÿìÿëÿðèí öçÿðèíÿ áàøãà âÿçèôÿëÿð ãîéóëìàñû éîëâåðèëìÿçäèð. Êîíñòèòóñèéà, ìöëêè, úèíàéÿò âÿ èíçèáàòè ìöùàêèìÿ èúðààòû âàñèòÿñè èëÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí áöòöí ìÿùêÿìÿëÿðèí ìÿúìóñó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíè éàðàäûð. Î, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû, «Ìÿùêÿìÿëÿð âÿ ùàêèìëÿð ùàããûíäà» Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè âàùèääèð. Áó âàùèäëèê áöòöí ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ãàíóíëà ìöÿééÿí îëóíìóø ìöùàêèìÿ èúðààòû ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åäèëìÿñè, áöòöí ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí âÿ êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðûíûí òÿòáèãè èëÿ òÿìèí îëóíóð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ùàìûëûãëà ãÿáóë îëóíìóø íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíÿ âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèíÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-

êàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ãàíóíè ãöââÿéÿ ìèíìèø ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí èúðàñûíûí ìÿúáóðèëèéèíèí òàíûíìàñûíà ÿìÿë åäèëìÿñè, ìÿùêÿìÿëÿðèí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè âàùèäëèéèíèí ìöùöì òÿìèíàòûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-äà ðàéîí (øÿùÿð) ìÿùêÿìÿëÿðè; Àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿùêÿìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè; ùÿðáè ìÿùêÿìÿëÿð; Àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùÿðáè ìÿùêÿìÿñè; éåðëè èãòèñàä ìÿùêÿìÿëÿðè; Áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòèñàä ìÿùêÿìÿñè; Íàõ. ÌÐèí Àëè Ìÿùêÿìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àïåëëéàñèéà ìÿùêÿìÿëÿðè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Öìóìè éóðèñäèêñèéàëû ìÿùêÿìÿëÿð ö÷ êàòåãîðèéà èøëÿðÿ áàõûðëàð: ìöëêè èøëÿðÿ (ìöëêè, àèëÿ ùöãóãó ìöíàñèáÿòëÿðäÿí âÿ äèýÿð ìöíàñèáÿòëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí ÿìëàê âÿ øÿõñè ãåéðè-ÿìëàê ìöáàùèñÿëÿðè ùàããûíäà èøëÿð); úèíàéÿò èøëÿðèíÿ (áèòêèí ñèéàùûñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÚÌ-ñèíäÿ âåðèëìèø úèíàéÿòëÿð ùàããûíäà èøëÿð); áÿçè èíçèáàòè ùöãóã ïîçóíòóëàðû ùàããûíäà èøëÿðÿ. Öìóìè éóðèñäèêñèéàëû ìÿùêÿìÿëÿðèí ñèñòåìè ùÿëãÿ âÿ èíñòàíñèéàëàðäàí èáàðÿò âàùèä ñèñòåìäèð. Áèðèíúè èíñòàíñèéà, êàññàñèéà (àïåëëéàñèéà) èíñòàíñèéàñû âÿ íÿçàðÿò èíñòàíñèéàñû ìÿùêÿìÿëÿðè ôÿðãëÿíäèðèëèð. Ðàéîí (øÿùÿð) ìÿùêÿìÿñè þç ñÿëàùèééÿòè äàõèëèíäÿ èøëÿðÿ áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñè ãèñìèíäÿ áàõûð. Àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìÿùêÿìÿñè áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñè êèìè ãàíóíëà ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõûð. Àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìÿùêÿìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà úèíàéÿò òþðÿòìèø øÿõñëÿðèí âåðèëìÿñè (åêñòðàäóñèéàñû) ùàããûíäà ìÿñÿëÿíè ùÿëë åäèð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ öçÿðèíÿ ãîéóëìóø ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèð. Ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðäà âÿ ãàéäàäà àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿðÿ áèðèíúè èíñòàíñèéà öçðÿ áàõûëìàñû ö÷öí áó ìÿùêÿìÿíèí òÿðêèáèíäÿ àíäëûëàð ìÿùêÿìÿñè éàðàäûëà áèëÿð. Ùÿðáè ìÿùêÿìÿ öìóìè éóðèñäèêñèéàëû ìÿùêÿìÿëÿðÿ àèä åäèëèð. Ùÿðáè ìÿùêÿìÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñè377

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàùëû Ãöââÿëÿðè ùÿðáè ãàðíèçîíëàðûíûí éåðëÿøäèéè ÿðàçèëÿðäÿ áó ìÿùêÿìÿíèí ôÿàëèééÿò äàèðÿñèíÿ àèä ùÿðáè ùèññÿëÿðèí ñàéû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà òÿøêèë åäèëèð. Î, áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñè ãèñìèíäÿ ãàíóíëà ñÿëàùèééÿòèíÿ àèä úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõûð. Ùÿðáè ìÿùêÿìÿíèí éóðèñäèêñèéàñû òÿøêèë îëóíäóüó ãàðíèçîíëàðûí ùÿðáè ùèññÿëÿðèíÿ øàìèë åäèëèð. Ùÿðáè ìÿùêÿìÿíèí òÿøêèëè, îëäóüó éåð âÿ ôÿàëèééÿò äàèðÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùÿðáè ìÿùêÿìÿñè áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñè êèìè ãàíóíëà ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõûð. Îíóí éóðèñäèêñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè ãàðíèçîíëàðû ùÿðáè ùèññÿëÿðèíèí ùàìûñûíà øàìèë åäèëèð. Àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ ùÿðáè ìÿùêÿìÿíèí Íàõ. ÌÐ-èí ÿðàçèñèíäÿ éóðèñäèêñèéàñûíû Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿùêÿìÿñè ùÿéàòà êå÷èðèð. Éåðëè èãòèñàä ìÿùêÿìÿëÿðè áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñè êèìè ãàíóíëà ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø èãòèñàäè ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð èøëÿðÿ áàõûðëàð. Éåðëè èãòèñàä ìÿùêÿìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èíçèáàòè-ÿðàçè âàùèäëÿðè âÿ éà àçàä èãòèñàäè çîíàëàð öçðÿ òÿøêèë åäèëèðëÿð. Éåðëè èãòèñàä ìÿùêÿìÿñèíèí òÿøêèëè, éåðëÿøäèéè éåð âÿ ôÿàëèééÿò ñàùÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñè áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñè êèìè ãàíóíëà ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø èãòèñàäè ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð èøëÿðÿ áàõûð. Îíóí éóðèñäèêñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ÿðàçèñèíÿ øàìèë åäèëèð. Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿùêÿìÿñè Íàõ. ÌÐ-èí àëè ìÿùêÿìÿ îðãàíû îëìàãëà ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðèð âÿ Íàõ. ÌÐ-èí öìóìè ìÿùêÿìÿëÿðèíèí èøèíÿ íÿçàðÿò åäèð. Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿùêÿìÿñè ãàíóíëà ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä èøëÿð öçðÿ áèðèíúè èíñòàíñèéà âÿ àïåëëéàñèéà èíñòàíñèéàñû ìÿùêÿìÿñèäèð. Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿùêÿìÿñè Ðÿéàñÿò ùåéÿòèíäÿí, ìöëêè èøëÿð öçðÿ àïåëëéàñèéà êîëëåýèéàñûíäàí, úèíàéÿò âÿ èíçèáàòè ùöãóãïîçìàëàðà äàèð èøëÿð öçðÿ àïåëëéàñèéà êîëëåýèéàñûíäàí âÿ àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ áèðèíúè èíñòàíñèéà êîëëåýèéàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðäà âÿ ãàéäàäà àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿðÿ áèðèíúè èíñòàíñèéà öçðÿ áàõûëìàñû ö÷öí 378

Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿùêÿìÿñèíäÿ àíäëûëàð ìÿùêÿìÿñè éàðàäûëà áèëÿð. Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñè ãàíóíëà ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä ìöëêè, úèíàéÿò âÿ èíçèáàòè ùöãóãïîçìàëàðà äàèð èøëÿð öçðÿ àïåëëéàñèéà èíñòàíñèéàñû ìÿùêÿìÿñèäèð. Îíóí éóðèñäèêñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ÿðàçèñèíÿ øàìèë åäèëèð. Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñè Ðÿéàñÿò ùåéÿòèíäÿí, ìöëêè èøëÿð öçðÿ êîëëåýèéàäàí, úèíàéÿò âÿ èíçèáàòè ùöãóãïîçìàëàðà äàèð èøëÿð öçðÿ êîëëåýèéàäàí âÿ ùÿðáè ìÿùêÿìÿëÿðèí èøëÿðè öçðÿ êîëëåýèéàäàí èáàðÿòäèð. Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí êîëëåýèéàëàðûíäà èøëÿðÿ áàõìàã ö÷öí ìÿùêÿìÿ òÿðêèáëÿðè éàðàäûëûð. Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí Ðÿéàñÿò ùåéÿòèíèí ôóíêñèéàñû âÿ îíóí êîëëåýèéàëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëÿðè ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð. Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí êîëëåýèéàëàðû àïåëëéàñèéà èíñòàíñèéàñû ìÿùêÿìÿëÿðè êèìè ðàéîí (øÿùÿð) ìÿùêÿìÿëÿðè (Íàõ. ÌÐ-èí ðàéîí (øÿùÿð) ìÿùêÿìÿëÿðè èñòèñíà îëìàãëà) òÿðÿôèíäÿí áàõûëìûø èøëÿð öçðÿ àïåëëéàñèéà øèêàéÿò âÿ ïðîòåñòëÿðèíÿ áàõûðëàð. Êîëëåýèéàëàð ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ Ìÿùêÿìÿñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ ùÿðáè ìÿùêÿìÿñè âÿ Íàõ. ÌÐèí Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí àüûð úèíàéÿòëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ áèðèíúè èíñòàíñèéà êîëëåýèéàëàðû òÿðÿôèíäÿí áàõûëìûø èøëÿð öçðÿ àïåëëéàñèéà øèêàéÿò âÿ ïðîòåñòëÿðèíÿ áàõûð.

îëóíìóø ãàéäàäà éåðëè èãòèñàä ìÿùêÿìÿëÿðèíèí âÿ áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð èãòèñàä ìÿùêÿìÿñèíèí áàõäûüû èøëÿð öçðÿ øèêàéÿò âÿ éà ïðîòåñòÿ áàõûð, èøèíÿ íÿçàðÿò åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñèíèí éóðèñäèêñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ÿðàçèñèíÿ øàìèë åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñèíèí Ðÿéàñÿò ùåéÿòè éàðàäûëûð, îíóí ôóíêñèéàñû ãàíóíëà ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè öìóìè âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìÿùêÿìÿëÿðèí èúðààòûíà àèä ìöëêè (î úöìëÿäÿí èãòèñàäè ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð), úèíàéÿò âÿ äèýÿð èøëÿð öçðÿ àëè ìÿùêÿìÿ îðãàíûäûð; î, ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ïðîñåññóàë ãàéäàëàðäà öìóìè âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìÿùêÿìÿëÿðèí èøèíÿ íÿçàðÿò åäèð. Àëè Ìÿùêÿìÿ êàññàñèéà èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñè êèìè ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ïðîñåññóàë ãàéäàäà ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðèð. Îíóí éóðèñäèêñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ÿðàçèñèíÿ øàìèë åäèëèð. Àëè Ìÿùêÿìÿ Ïëåíóìäàí âÿ êàññàñèéà êîëëåýèéàëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Àëè Ìÿùêÿìÿäÿ ìöëêè èøëÿð öçðÿ, èãòèñàäè ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ, úèíàéÿò èøëÿðè, èíçèáàòè ùöãóãïîçìàëàðà äàèð èøëÿð öçðÿ âÿ ùÿðáè ìÿùêÿìÿëÿðèí èøëÿðè öçðÿ ìÿùêÿìÿ êîëëåýèéàëàðû òÿøêèë åäèëèð. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí éàíûíäà Åëìè-ìÿñëÿùÿò øóðàñû ôÿàëèééÿò

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí áèíàñû

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñè èãòèñàäè ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð èøëÿð öçðÿ éóõàðû ìÿùêÿìÿ îðãàíûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñè àïåëëéàñèéà èíñòàíñèéàñû ìÿùêÿìÿñè êèìè ãàíóíëà ìöÿééÿí

ýþñòÿðèð; ùàêèìëÿðäÿí èáàðÿò èíòèçàì êîëëåýèéàñû òÿøêèë åäèëèð. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí Ïëåíóìó Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ñÿäðèíäÿí, îíóí ìöàâèíëÿðèíäÿí, ùàêèìëÿðäÿí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿäðèí-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿäðèíäÿí âÿ Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿäðèíäÿí èáàðÿòäèð. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí Ïëåíóìó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèéèí òÿòáèãèíèí ìÿùêÿìÿ òÿúðöáÿñèíÿ äàèð ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ìÿùêÿìÿ ñÿäðëÿðèíèí ìÿëóìàòëàðûíû äèíëÿéèð âÿ ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âÿçèééÿòèíÿ äàèð Àëè Ìÿùêÿìÿ ñÿäðèíèí âÿ îíóí ìöàâèíëÿðèíèí, Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñè ñÿäðèíèí, Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñè ñÿäðèíèí, öìóìè âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìÿùêÿìÿ ñÿäðëÿðèíèí ìÿëóìàòëàðûíû äèíëÿéèð, èøëÿð öçðÿ ìÿùêÿìÿ òÿúðöáÿñèíèí öìóìèëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìÿùêÿìÿ ñòàòèñòèêàñûíûí òÿùëèëè áàðÿäÿ ìàòåðèàëëàðà áàõûð; Àëè Ìÿùêÿìÿ ñÿäðèíèí òÿêëèôèíÿ ÿñàñÿí Àëè Ìÿùêÿìÿíèí êîëëåýèéàëàðûíûí òÿðêèáèíè òÿøêèë åäèð âÿ ùàêèìëÿðè êîëëåýèéàëàð öçðÿ ìöÿééÿí åäèð; Àëè Ìÿùêÿìÿ ñÿäðèíèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí Àëè Ìÿùêÿìÿ éàíûíäà Åëìè-ìÿñëÿùÿò øóðàñûíûí ßñàñíàìÿñèíè âÿ òÿðêèáèíè òÿñäèã åäèð; Àëè Ìÿùêÿìÿíèí Ïëåíóìóíóí èçàùëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíà âÿ ãàíóíëàðûíà óéüóíñóçëóüó áàðÿäÿ ùàêèìëÿðèí âÿ âÿòÿíäàøëàðûí ìöðàúèÿòëÿðèíÿ áàõûð. Ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí áàõûëàí èøëÿð öçðÿ òÿòáèã åäèëÿí íîðìàòèâ àêòëàðäà øÿõñëÿðèí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ïîçóëìàñû áàðÿäÿ îíëàðûí ìöðàúèÿòëÿðèíÿ ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí 130-úó ìàääÿñèíÿ óéüóí îëàðàã Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíÿ ñîðüó âåðèð (áó ùàëäà ìÿùêÿìÿ èúðààòû Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðû ãàíóíè ãöââÿéÿ ìèíÿíÿäÿê äàéàíäûðûëûð); Ùàêèìëÿðèí ìöðàúèÿòëÿðèíÿ ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí 130-úó ìàääÿñèíÿ óéüóí îëàðàã Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíÿ ñîðüó âåðèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí 128-úè ìàääÿñèíÿ ìöâàôèã îëàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùàêèìëÿðèíèí âÿçèôÿäÿí êÿíàðëàøäûðûëìàñû áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ñîðüóñóíà áàõûð âÿ ìöâàôèã ðÿéè ñîðüó âåðèëäèêäÿí ñîíðà 30 ýöí ìöääÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíÿ òÿãäèì åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ùàëëàðäà âÿ ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè ñÿäðèíèí òÿãäèìàòû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Áàø ïðîêóðîðóíóí ïðîòåñòè âÿ éà ìöäàôèÿ òÿðÿôèíèí øèêàéÿòè ÿñàñûíäà ÿëàâÿ êàññàñèéà èøëÿðèíÿ âÿ éàõóä éåíè à÷ûëìûø ùàë-

ëàð öçðÿ èøëÿðÿ áàõûð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-ÿ ãàíóíâåðèúèëèê òÿøÿááöñö èëÿ ìöðàúèÿò åòìÿê áàðÿäÿ ìÿñÿëÿëÿðÿ áàõûð âÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ îíà ùÿâàëÿ îëóíìóø äèýÿð ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè þç êîëëåýèéàëàðûíäà àøàüûäàêû èøëÿðÿ áàõûð: Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí áàõäûüû èøëÿðÿ äàèð ãÿðàðëàðäàí âåðèëìèø êàññàñèéà øèêàéÿòëÿðè âÿ êàññàñèéà ïðîòåñòëÿðè öçðÿ èøëÿðÿ; Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñèíèí áàõäûüû èøëÿðÿ äàèð ãÿðàðëàðäàí âåðèëìèø êàññàñèéà øèêàéÿòëÿðè âÿ êàññàñèéà ïðîòåñòëÿðè öçðÿ èøëÿðÿ; Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí àïåëëéàñèéà èíñòàíñèéàñû ìÿùêÿìÿñè êèìè áàõäûüû èøëÿðÿ äàèð ãÿðàðëàðäàí âåðèëìèø êàññàñèéà øèêàéÿòëÿðè âÿ êàññàñèéà ïðîòåñòëÿðè öçðÿ èøëÿðÿ; ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ùàëëàðäà äèýÿð öìóìè âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí áàõûëìûø èøëÿðÿ äàèð ãÿðàðëàðäàí âåðèëìèø êàññàñèéà øèêàéÿòëÿðè âÿ êàññàñèéà ïðîòåñòëÿðè öçðÿ èøëÿð; ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà âÿ ùàëëàðäà Àëè Ìÿùêÿìÿ ñÿäðèíèí êàññàñèéà ãàéäàñûíäà âåðäèéè òÿãäèìàòëàð öçðÿ èøëÿðÿ. Èøëÿðÿ áàõûëìàñû ö÷öí ìÿùêÿìÿ êîëëåýèéàëàðûíäà ìÿùêÿìÿ òÿðêèáëÿðè éàðàäûëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè õöñóñè éåð òóòóð. Îíóí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿò ïðèíñèïëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû èëÿ âÿ «Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè ùàããûíäà» (2003) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðîêóðîðëóüóíóí, Íàõ. ÌÐ Àëè Ìÿúëèñèíèí ñîðüóñó ÿñàñûíäà; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðûíûí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàðûíûí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ãÿðàðëàðûíûí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàð âÿ ñÿðÿíúàìëàðûíûí, ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà óéüóíëóüó; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðûíûí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíûí, ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-

ëèêàñû ãàíóíëàðûíà óéüóíëóüó; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíûí, ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðûíà óéüóíëóüó; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðëàðûíûí ãàíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà âÿ ãàíóíëàðûíà óéüóíëóüó; áÿëÿäèééÿ àêòëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíëàðûíà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðûíà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèòåíèíèí ãÿðàðëàðûíà (Íàõ. ÌÐ-äÿ, ùÿì Íàõ. ÌÐ-äÿ Êîíñòèòóñèéàñûíà, ãàíóíëàðûíà âÿ Íàõ. ÌÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíà) óéüóíëóüó; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãöââÿéÿ ìèíìÿìèø äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà óéüóíëóüó; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùþêóìÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà âÿ ãàíóíëàðûíà óéüóíëóüó; ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí âÿ äèýÿð èúòèìàè áèðëèêëÿðèí ëÿüâ åäèëìÿñè; Íàõ. ÌÐ Êîíñòèòóñèéàñûíûí, ãàíóíëàðûíûí, Íàõ. ÌÐ Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðëàðûíûí âÿ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà óéüóíëóüó; Íàõ. ÌÐ ãàíóíëàðûíûí, Íàõ. ÌÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíëàðûíà óéüóíëóüó; Íàõ. ÌÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðûíà âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíà óéüóíëóüó; ãàíóíâåðèúèëèê, èúðà âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòëÿðè àðàñûíäà ñÿëàùèééÿòëÿð áþëýöñö èëÿ áàüëû ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðîêóðîðëóüóíóí, Íàõ. ÌÐ Àëè Ìÿúëèñèíèí ñîðüóñó ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíû âÿ ãàíóíëàðûíû øÿðù åäèð. Ùÿð êÿñèí îíóí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíû ïîçàí ãàíóíâåðèúèëèê âÿ èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí, áÿëÿäèééÿëÿðèí âÿ ìÿùêÿìÿëÿðèí àêòëàðûíäàí ïîçóëìóø èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè379

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíÿ øèêàéÿò åòìÿê ùöãóãó âàðäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ìÿùêÿìÿëÿð èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí âÿ ãàíóíëàðûíûí øÿðù åäèëìÿñè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ ìöâÿêêèëè èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíû ïîçàí ãàíóíâåðèúèëèê âÿ èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí íîðìàòèâ àêòëàðûíäàí, áÿëÿäèééÿ âÿ ìÿùêÿìÿ àêòëàðûíäàí ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíäà ýþñòÿðèëÿí ìÿñÿëÿëÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè òÿðÿôèíäÿí ùÿëë åäèëìÿñè ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíÿ ñîðüó âåðÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äèýÿð ñÿëàùèééÿòëÿðè äÿ ùÿéàòà êå÷èðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ìÿúáóðè ãöââÿéÿ ìàëèêäèð. Ãàíóíëàð âÿ äèýÿð àêòëàð, éàõóä îíëàðûí àéðû-àéðû ìöääÿàëàðû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùþêóìÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðûíäà ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿ ãöââÿäÿí äöøöð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðè èñÿ ãöââÿéÿ ìèíìèð. Éàøû 30-äàí àøàüû îëìàéàí, ñå÷êèëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëàí, àëè ùöãóã òÿùñèëëè âÿ ùöãóãøöíàñ èõòèñàñû öçðÿ 5 èëäÿí àðòûã èøëÿéÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ùàêèìè îëà áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ùàêèìëÿðè åéíè ñòàòóñà ìàëèêäèð âÿ áèðáèðèíäÿí àíúàã òÿéèí åäèëìÿ ãàéäàñûíà, ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ âÿ ñÿëàùèééÿò ìöääÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà óéüóí îëàðàã ùàêèìëÿð ìöñòÿãèëäèðëÿð âÿ àíúàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà âÿ ãàíóíëàðûíà òàáåäèðëÿð. Ùàêèìëÿðèí ìöñòÿãèëëèéè îíëàðûí ñèéàñè ìÿíñóáèééÿòñèçëèéè, ñÿëàùèééÿò ìöääÿòèíäÿ äÿéèøìÿçëèéè âÿ òîõóíóëìàçëûüû âÿ ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëàí äèýÿð âÿçèééÿòëÿðè èëÿ òÿìèí åäèëèð. Ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè ïðîêóðîðëóã âÿ âÿêèëëèêëÿ ñûõ ãàðøûëûãëû èøòèðàê øÿðàèòèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 380

Ïðîêóðîðëóã – ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè ñèñòåìèíÿ äàõèë îëìàãëà ÿðàçè âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ïðîêóðîðëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Áàø ïðîêóðîðóíà òàáåëèéèíÿ ÿñàñëàíàí âàùèä ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø îðãàíäûð. Ïðîêóðîðëóüóí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿò ãàéäàñû «Ïðîêóðîðëóã ùàããûíäà» (1999) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïðîêóðîðëóã ñèñòåìèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø ïðîêóðîðëóüó, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùÿðáè ïðîêóðîðëóüó, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí íÿãëèééàò ïðîêóðîðëóüó, Íàõ. ÌÐ-èí ïðîêóðîðëóüó, ðàéîí (øÿùÿð) ïðîêóðîðëóüó, èõòèñàñëàøäûðûëìûø ùÿðáè âÿ íÿãëèééàò ïðîêóðîðëóüó äàõèëäèð. 30 éàøûíà ÷àòìûø, àëè ùöãóã òÿùñèëëè, áèð ãàéäà îëàðàã ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðûíäà ÿí àçû 5 èë èø ñòàæû îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøû ïðîêóðîð îëà áèëÿð. Ïðîêóðîðëóã èø÷èëÿðèíÿ äÿðÿúÿ ðöòáÿëÿðè âåðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø ïðîêóðîðó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-è òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëèð. Ãàëàí áöòöí ïðîêóðîðëàð Áàø ïðîêóðîð òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëèð. Ïðîêóðîðëóã ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ùàëëàðäà âÿ ãàéäàäà úèíàéÿò èøè áàøëàéûð âÿ èáòèäàè èñòèíòàã àïàðûð; ïðîñåññóàë ðÿùáÿðëèéè ùÿéàòà êå÷èðèð âÿ ãàíóíà ÿìÿë îëóíìàñûíà íÿçàðÿò åäèð; èñòèíòàã îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ãàíóíëàðà ÿìÿë îëóíìàñûíà âÿ èúðàñûíà íÿçàðÿòè âÿ ÿìÿëèééàò-àõòàðûø èøëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðèð; úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõûëìàñûíäà òÿðÿô êèìè èøòèðàê åäèð âÿ äþâëÿò èòòèùàìûíû ìöäàôèÿ åäèð; ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíäàí ïðîòåñò âåðèð. Ìöëêè èøëÿðÿ âÿ èãòèñàäè ìöáàùèñÿëÿðÿ áàõûëàðêÿí ïðîêóðîð ìÿùêÿìÿäÿ èääèà âåðÿ âÿ èääèà÷û ãèñìèíäÿ ÷ûõûø åäÿ áèëÿð. Ïðîêóðîðóí ìÿùêÿìÿäÿ èøòèðàêû ìÿùêÿìÿéÿ âÿ ïðîñåñèí äèýÿð èøòèðàê÷ûëàðûíà íÿçàðÿò åòìÿê öñóëó äåéèë. Î, ìÿùêÿìÿíèí ÷ÿêèøìÿ ïðîñåñèíäÿ òÿðÿôäèð. Öìóìè èòòèùàìëû èøëÿð öçðÿ ïðîêóðîðóí ìÿùêÿìÿäÿ èøòèðàêû ìÿúáóðèäèð. Âÿêèëëèê – ìÿùêÿìÿäÿ, äþâëÿò èäàðÿëÿðèíäÿ âÿ äèýÿð èäàðÿëÿðäÿ èíñàí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø èíñòèòóòäóð. Âÿêèëëèê äþâëÿò ùàêèìèééÿòè âÿ éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðû ñèñòåìèíÿ äàõèë äåéèë. Âÿêèëëèéèí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿò ãàéäàñû «Âÿêèëëèê âÿ âÿêèëëèê ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Âÿêèë ñòàòóñóíó àëè ùöãóã òÿùñèëëè, ùöãóãøöíàñ èõòèñàñû öçðÿ ÿí àçû 3 èë èø ñòàæûíà ìàëèê îëàí, Âÿêèëëÿð êîëëåýèéàñû éàíûíäà èõòèñàñëàøäû-

ðûëìûø êîìèññèéàäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èìòàùàí âåðìèø øÿõñ ÿëäÿ åäÿ áèëÿð. Âÿêèëëèê ôÿàëèééÿòè ÿñàñÿí ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí, îíëàðûí ãàíóíè ìÿíàôåëÿðèíèí ìöäàôèÿñèíäÿí âÿ îíëàðà éöêñÿê èõòèñàñëû ùöãóãè éàðäûì ýþñòÿðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Âÿêèë ìöäàôèÿíè âÿ íöìàéÿíäÿëèéè ìöøòÿðè èëÿ áàüëàíìûø ñàçèø ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèð. Ãàíóíà óéüóí îëàðàã ìöâàôèã èø öçðÿ ìöäàôèÿíèí ìÿúáóðè îëäóüó ùàëäà î, ïðîêóðîð âÿ éà ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëèð (ìÿñÿëÿí, òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñ éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàéàí îëäóãäà âÿ éà ôèçèêè, éàõóä ïñèõè ãöñóðëàðà ýþðÿ ìöäàôèÿíè ìöñòÿãèë ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿäèêäÿ). Òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñ õàùèø åòäèêäÿ, ìöäàôèÿ÷è äþâëÿò ùåñàáûíà òÿéèí åäèëìÿëèäèð. Âÿêèë úèíàéÿò èøèíäÿ ìöâàôèã âÿêèëëÿð êîëëåýèéàñû òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø îðäåð, ìöëêè èøäÿ èñÿ åòèáàðíàìÿ ÿñàñûíäà èøòèðàê åäèð. Âÿêèëëÿð êîëëåýèéàñûíûí àëè îðãàíû îíóí öìóìè éûüûíúàüûäûð (êîíôðàíñûäûð). Àëè èúðà îðãàíû Âÿêèëëÿð êîëëåýèéàñûíûí Ðÿéàñÿò ùåéÿòèäèð. Âÿêèëëÿð êîëëåýèéàñû ùöãóãè øÿõñäèð. Âÿêèëëÿð êîëëåýèéàñûíûí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿòè «Âÿêèëëèê âÿ âÿêèëëèê ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóí âÿ Âÿêèëëÿð êîëëåýèéàñûíûí öìóìè éûüûíúàüûíäà (êîíôðàíñûíäà) ãÿáóë åäèëÿí Íèçàìíàìÿ èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Éåðëè þçöíöèäàðÿ. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû áÿëÿäèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí éåðëè þçöíöèäàðÿéÿ òÿìèíàò âåðèð. Áÿëÿäèééÿëÿð ñå÷êèëÿð ÿñàñûíäà éàðàäûëûð. Îíëàð ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ ìöñòÿãèëäèðëÿð. Éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíûí ìöñòÿãèëëèéè îíëàðûí äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû ñèñòåìèíÿ äàõèë îëìàìàëàðû èëÿ òÿìèí åäèëèð. Áÿëÿäèééÿëÿðèí ñòàòóñóíóí ÿñàñëàðû Êîíñòèòóñèéà èëÿ, áÿëÿäèééÿëÿðÿ ñå÷êèëÿðèí ãàéäàñû èñÿ ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð. Áÿëÿäèééÿëÿðèí ñòàòóñó, îíëàðûí íöìóíÿâè íèçàìíàìÿñè, ÿìëàêû, ÿðàçèñè, òîðïàãëàðû, ìàëèééÿñè âÿ ñ. ùàããûíäà áèð ñûðà ãàíóíëàð ãöââÿäÿäèð. Éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðû õàëã ùàêèìèééÿòèíèí èôàäÿñè êèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøóíóí ÿñàñëàðûíäàí áèðèäèð. Áó, òàðèõè âÿ äèýÿð éåðëè ÿíÿíÿëÿðè íÿçÿðÿ àëàí, éåðëè ðÿé ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè öçðÿ ÿùàëèíèí ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿòèäèð. Ãàíóíëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðûíûí þç ùöãóãëàðûíû ìöõòÿëèô áÿëÿäèééÿ òÿñèñàòëàðûíäà éåðëè þçöíöèäàðÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿëÿðèíè ìöÿééÿí åäèðëÿð. Âÿòÿíäàøëàð þçëÿðèíèí þçöíöèäàðÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùöãóãëàðûíû ÿùàëèíèí éåðëè ñîðüóëàðû âàñèòÿñè èëÿ âÿ äèýÿð áèðáàøà èðàäÿ èôàäÿñè ôîðìàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Áóíäàí áàøãà, âÿòÿíäàøëàð ñå÷êèëè îðãàíëàð éàðàäûð, áÿëÿäèééÿ õèäìÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿêäÿ áÿðàáÿð ùöãóãëàðà ìàëèêäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþëâÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí âÿ éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëÿðè ãàíóíëà ôÿðãëÿíäèðèëèð. Áåëÿ êè, äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ éåðëè þçöíöèäàðÿíèí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè; âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóãëàðûíûí, âÿçèôÿëÿðèíèí âÿ ìÿñóëèééÿòèíèí ùöãóãè òÿíçèìè; éåðëè ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè öçðÿ éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíûí âÿ îíëàðûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíèí, ìÿñóëèééÿòèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè; âåðèëìèø àéðûàéðû äþâëÿò ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè çàìàíû éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíûí âÿ îíëàðûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí ùöãóãëàðûíûí, âÿçèôÿëÿðèíèí âÿ ìÿñóëèééÿòèíèí ùöãóãè òÿíçèìè àèä åäèëèð. Ùÿìèí ñÿëàùèééÿòëÿðÿ éåðëè áöäúÿ, éåðëè âåðýè âÿ òóòóìëàð, áÿëÿäèééÿíèí ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí ÿìëàê, éàøàéûø éåðëÿðè, äàõèëèíäÿ åëåêòðèê åíåðæèñè, èñòèëèê, ãàç âÿ ñó òÿúùèçàòûíûí òÿøêèëè, öìóìè èñòèôàäÿëè éåðëè éîëëàðûí ñàõëàíìàñû âÿ èíøàñû âÿ ñ. àèä åäèëèð. Áÿëÿäèééÿëÿð àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèðëÿð: áÿëÿäèééÿ öçâëÿðèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí òàíûíìàñû, ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ùàëëàðäà îíëàðûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí èòèðèëìÿñè âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ õèòàì âåðèëìÿñè; áÿëÿäèééÿíèí ðåãëàìåíòèíèí òÿñäèãè; áÿëÿäèééÿ ñÿäðèíèí âÿ îíóí ìöàâèíëÿðèíèí, äàèìè âÿ äèýÿð êîìèññèéàëàðûí ñå÷èëìÿñè; éåðëè âåðýèëÿðèí âÿ þäÿíèøëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè; éåðëè áöäúÿíèí âÿ îíóí èúðàñû ùàããûíäà ùåñàáàòëàðûí òÿñäèãè; áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíÿ ñàùèáëèê, îíäàí èñòèôàäÿ âÿ áàðÿñèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðèëìÿñè; éåðëè ñîñèàë ìöäàôèÿ âÿ ñîñèàë èíêèøàô ïðîãðàìëàðûíûí ãÿáóëó âÿ èúðà åäèëìÿñè; éåðëè èãòèñàäè èíêèøàô ïðîãðàìëàðûíûí ãÿáóëó âÿ èúðà îëóíìàñû; éåðëè åêîëîýè ïðîãðàìëàðûí ãÿáóëó âÿ èúðàñû. Áÿëÿäèééÿëÿðÿ ãàíóíâåðèúèëèê âÿ èúðà ùàêèìèééÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí ÿëàâÿ ñÿëàùèééÿòëÿð äÿ âåðèëÿ áèëÿð. Áó ñÿëàùèééÿòëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí áÿëÿäèééÿ öçðÿ ìöâàôèã çÿðóðè ìàëèééÿ âÿñàèòè äÿ àéðûëìàëûäûð. Áåëÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ãàíóíâåðèúèëèê âÿ èúðà ùàêèìèééÿòëÿðè íÿçàðÿò åäèðëÿð. Áÿëÿäèééÿ îíóí ÿðàçèñèíèí ñÿðùÿäëÿðè âÿ òÿðêèáè, âÿòÿíäàøëàðûí éåðëè ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ èøòèðàêûíûí ôîðìàëàðû âÿ òÿìèíàòëàðû, éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðûíûí

ñòðóêòóðóíóí âÿ ôîðìàëàøäûðûëìàñû ãàéäàñûíûí, îíëàðûí ìÿñóëèééÿòèíèí âÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí ìÿñóëèééÿòèíèí âÿ ñ. ýþñòÿðèëäèéè íèçàìíàìÿñèíÿ ìàëèêäèð. Íèçàìíàìÿ éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíûíûí íöìàéÿíäÿëè îðãàíû âÿ éà áèëàâàñèòÿ ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëèð. Î, äþâëÿò ãåéäèééàòûíäàí êå÷èð âÿ ðÿñìè äÿðú åäèëäèêäÿí ñîíðà ãöââÿéÿ ìèíèð. Íèçàìíàìÿíèí ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áÿëÿäèééÿëÿð ùöãóãè øÿõñ îëóðëàð. Áÿëÿäèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí àêòëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíà âÿ ãàíóíëàðûíà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðûíà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíà (Íàõ. ÌÐ-äÿ ùÿì÷èíèí Íàõ. ÌÐ-ûí Êîíñòèòóñèéàñûíà âÿ ãàíóíëàðûíà, Íàõ. ÌÐ-ûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûíà) çèää îëìàìàëûäûðëàð. Áÿëÿäèééÿ òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí àêòûí èúðàñû ùÿìèí ÿðàçèäÿ éàøàéàí âÿòÿíäàøëàð âÿ îðàäà éåðëÿøÿí ùöãóãè øÿõñëÿð ö÷öí ìÿúáóðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíäÿ áàøëûúà éåðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû òóòóð (1995). Î, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßñàñ Ãàíóíóäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíèí ÿñàñûäûð, éöêñÿê ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèêäèð êè, áó äà îíóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùöãóãè àêòëàðû ñèñòåìèíäÿ àëèëèéèíè ýþñòÿðèð. Ãàíóíëàð âÿ áöòöí äèýÿð ùöãóãè àêòëàð Êîíñòèòóñèéàéà çèää îëà áèëìÿçëÿð. Êîíñòèòóñèéàéà çèää îëàí ùÿð ùàíñû ùöãóãè àêò åòèáàðñûç ñàéûëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìè àøàüûäàêû íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðäàí èáàðÿòäèð: Êîíñòèòóñèéà; ðåôåðåíäóìëà ãÿáóë åäèëìèø àêòëàð; ãàíóíëàð; ôÿðìàíëàð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðû; ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí íîðìàòèâ àêòëàðû. Ãàíóíëàð Êîíñòèòóñèéàäàí ñîíðà ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíäÿ àïàðûúû éåð òóòóð, úÿìèééÿòäÿ éàðàíàí ÿí ìöõòÿëèô ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíèí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èøòèðàê÷û îëäóüó áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ ùÿì äÿ Íàõ. ÌÐ-èí Êîíñòèòóñèéàñû âÿ ãàíóíëàðû, Íàõ. ÌÐèí Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðû ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèêäèð. Íàõ. ÌÐ-èí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìè Àçÿðáàéúàí Ðåñ-

ïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíÿ óéüóí îëìàëûäûð. Éåðëè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû þç ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí àêòëàðà çèää îëìàéàí íîðìàòèâ àêòëàð ãÿáóë åäÿ áèëÿðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿñàñëàðûíûí ðåàëëàøìàñû èëÿ áèëàâàñèòÿ ìöíàñèáÿòè îëàí ÿí ÿùÿìèééÿòëè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿíèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþëâÿò ðÿìçëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø àêòëàð äà ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíÿ äàõèëäèðëÿð. Îíëàð áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíäà ýþñòÿðèëÿí ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð, õöñóñè ãàéäàäà – 95 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ãÿáóë åäèëèðëÿð. Êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíûí àéðûëìàç ùèññÿñèäèð. Äþâëÿò áàéðàüû, Äþâëÿò ýåðáè, Äþâëÿò ùèìíè âÿ ñ. ùàããûíäà ãàíóíëàð Êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðûíà àèääèðëÿð. ßýÿð Êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè òÿðÿôûèíäÿí èìçàëàíìàçñà, ãöââÿéÿ ìèíìèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíäà ýþñòÿðèëÿí ãàéäàäà ãÿáóë åäèëèðëÿð: áÿçè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ 63 ñÿñ ÷îõëóüó, äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ, éÿíè ÿí ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ 83 ñÿñ ÷îõëóüó òÿëÿá îëóíóð. Ïðåçèäåíòèí ãàíóí öçÿðèíÿ âåòî ãîéäóüó âÿ ÌÌ-èí 83 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ãÿáóë åäèëÿí ãàíóíëàðû 95 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ, 63 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ éåíèäÿí ãÿáóë åäèðñÿ, áåëÿ ãàíóíëàð òÿêðàð ñÿñâåðìÿäÿí ñîíðà ãöââÿéÿ ìèíèð. Ùöãóã âÿ ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿëÿðè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéè ÿñàñÿí ñàùÿâè ïðèíñèï öçðÿ ôîðìàëàøûð. Áó î äåìÿêäèð êè, ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìè áó âÿ éà äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê ãàéäàëàðûíûí òÿíçèìåòìÿ îáéåêòèíÿ ýþðÿ òÿñíèôàòûíäàí àñûëû îëàðàã, éÿíè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿçìóíëó òÿðÿôè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ôîðìàëàøäûðûëûð. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð ñþùáÿò èíñàíëà äþâëÿò (îíóí èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûíûí øÿõñèíäÿ) àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìè ùàããûíäà ýåäÿðñÿ, èíçèáàòû ùöãóã ãàéäàëàðû (íîðìàëàðû) ãöââÿäÿ îëóð; ÿýÿð ñþùáÿò ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè, áèð ãàéäà îëàðàã, õöñóñè øÿõñëÿð (ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿð) àðàñûíäà éàðàíàí ÿâÿçëè ìöãàâèëÿ íþâëÿðè, çÿðÿðèí þäÿíèëìÿñè ùàããûíäà ýåäÿðñÿ, ìöâàôèã íîðìàëàð ìöëêè ùöãóã ñôåðàñûíà àèä åäèëèð. Ùöãóãóí áöòöí ñàùÿëÿðè ÿíÿíÿâè îëàðàã èêè èðè áëîêà áþëöíöð: öìóìè-ùöãóãè âÿ õöñóñè-ùöãóãè ñàùÿëÿð. Áèðèíúèéÿ àäÿòÿí, 381

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êîíñòèòóñèéà ùöãóãó, èíçèáàòè ùöãóã, áÿëÿäèééÿ, áöäúÿ, ýþìðöê, âåðýè, úèíàéÿò ùöãóãó, èíçèáàòè-ïðîñåññóàë, ìöëêè-ïðîñåñóàë, àðáèòðàæ-ïðîñåññóàë, úèíàéÿò-ïðîñåññóàë, úèíàéÿò-èúðà ùöãóãó, åêîëîýè ùöãóã, ÿìÿê ùöãóãó, ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãó, áåéíÿëõàëã ùöãóã âÿ ñ. àèääèð. Èêèíúè ãðóïäà ìöëêè ùöãóã öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ìöëêè ùöãóãóí èíòåëëåêòóàë ìöëêèééÿò ùöãóãó, ìöÿëëèôëèê ùöãóãó, áàíê ùöãóãó, âÿðÿñÿëèê ùöãóãó, àèëÿ ùöãóãó, áåéíÿëõàëã õöñóñè ùöãóã ñàùÿëÿðè èëÿ éàíàøû õöñóñè éåðè âàðäûð. Ìÿúÿëëÿëÿð. Áèð ãàéäà îëàðàã, ãàíóíâåðèúèëèéèí áèð ñàùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èêèíúè òÿøêèëàòû ñòðóêòóð ôîðìàëàøûð: ÿí ìöùöì ãàéäàëàð öìóìèëÿøäèðèúè õàðàêòåðëè ãàíóíà – ìÿúÿëëÿéÿ äàõèë åäèëèðëÿð. Ìÿúÿëëÿëÿð çÿðóðÿò îëäóãäà êþùíÿëìèø íîðìàëàðû àðàäàí ãàëäûðìàãëà ãöââÿäÿ îëàí àêòûí ìÿòíèíäÿ áèëàâàñèòÿ äöçÿëèøëÿð åòìÿêëÿ ìöâàôèã ãàíóíóí ãÿáóë åäèëìÿñè éîëó èëÿ äÿéèøäèðèëèð âÿ éà îíëàðà ÿëàâÿëÿð îëóíóð. Ñèñòåìëÿøäèðìÿíèí – ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿíèí áåëÿ ôîðìàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿòèí ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìëè þëêÿëÿðÿ ìÿíñóáèééÿòèíèí èôàäÿñè êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äÿðèí ãàíóíâåðèúèëèê èñëàùàòû àïàðûëûð, ãàíóíâåðèúèëèê ÿùÿìèééÿòëè ñóðÿòäÿ éåíèëÿøäèðèëìèø, ùöãóãóí éåíè ñàùÿëÿðè, î úöìëÿäÿí òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ (åêîëîæè) ùöãóãó, ñàùèáêàðëûã ùöãóãó, áàíê ùöãóãó âÿ ñ. èíêèøàô åòìÿêäÿäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîí èëëÿðäÿ ãÿáóë åäèëìèø 20 ìÿúÿëëÿ ãöââÿäÿäèð. Áåëÿ ôóíäàìåíòàë àêòëàðäàí áèðè êèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñå÷êè Ìÿúÿëëÿñèíè (2003) ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð. Ìÿúÿëëÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÌ-ÿ ñå÷êèëÿðèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè ñå÷êèñèíèí âÿ áÿëÿäèééÿëÿðÿ ñå÷êèëÿðèí ãàéäàëàðû òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ìöëêè Ìÿúÿëëÿ (1999), Ìöëêè-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿ (1999), Àèëÿ Ìÿúÿëëÿñè (1999), ßìÿê Ìÿúÿëëÿñè (1999), Òîðïàã Ìÿúÿëëÿñè (1999), Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè (2000), Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè (2000) âÿ Úèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿ (2000), Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè (1997) òàìàìèëÿ éåíèëÿøäèðèëìèø, íÿãëèééàò ùàããûíäà éåíè Ãàíóí ãÿáóë îëóíìóøäóð. Ìÿúÿëëÿ èëÿ åéíè âàõòäà îíóí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè ùàããûíäà ãàíóí äà ãÿáóë åäèëèð. Ùÿìèí ãàíóíäà áöòþâëöêäÿ ìÿúÿëëÿéÿ ýèðèø âÿ éà îíóí àéðû-àéðû ôÿñèë âÿ ìàääÿëÿðèíèí ãöââÿñè, ãöââÿäÿ îëìà ìöääÿòëÿðè âÿ ìàääÿëÿðèí òÿòáèãè õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ñ. íÿçÿðäÿ òóòóëóð (ìÿñÿëÿí, ìÿúÿëëÿíèí ãÿáóëóíàäÿê éàðàíàí ìöíàñèáÿòëÿðÿ äàèð). 382

Áÿçÿí ÿñàñ ñàùÿâè íîðìàòèâ àêò íèçàìíàìÿ âÿ éà ãàéäàëàð (ìÿñÿëÿí, Éîë ùÿðÿêÿòè ãàéäàëàðû (1993), Äÿìèðéîëó íÿãëèééàòû íèçàìíàìÿñè (2003). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùöãóã âÿ ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã õöñóñè éåð òóòóð, ÷öíêè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû åëàí åäèð êè, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ùàìûëûãäà ãÿáóë îëóíìóø ïðèíñèï âÿ íîðìàëàðû âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí öñòöíëöéö äÿ åëàí åäèëèð: ÿýÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíó èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäà èëÿ ìöãàéèñÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿñè ñàèð ãàéäà íÿçÿðäÿ òóòóðñà, áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿíèí ãàéäàëàðû òÿòáèã îëóíóð. Àçÿðáàéúàí ÷îõñàéëû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèí âÿ êîíâåíñèéàëàðûí èøòèðàê÷ûñûäûð âÿ þç áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ îíëàðû ðÿùáÿð òóòóð. Áó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè ÿëàãÿëÿð îðãàíëàðûíà, õàðèúäÿêè äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíÿ âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàêû õàðèúè íöìàéÿíäÿëèêëÿðèí ôÿàëèééÿòèíÿ, êîíñóë ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ, äþâëÿòèí ìöõòÿëèô èììóíèòåòëÿðèíÿ âÿ îíóí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èììóíèòåòèíÿ âÿ ñ. àèääèð. Àçÿðáàéúàí áåéíÿëõàëã ùþêóìÿò (ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ÁÒÌ) òÿøêèëàòëàðûíûí, ÁÌÒ-íèí èõòèñàñëàøäûðûëìûø òÿøêèëàòëàðûíûí, áåéíÿëõàëã èòòèôàãëàðûí öçâöäöð âÿ î, þçöíöí õàðèúè ñèéàñÿò ôÿàëèééÿòèíäÿ, ãèñìÿí äÿ äàõèëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ ùÿìèí òÿøêèëàòëàðûí ãÿðàð âÿ ãÿòíàìÿëÿðèíè ðÿùáÿð òóòìàëûäûð. Ãàíóíëàðûí âÿ ãàíóíãöââÿëè íîðìàòèâ àêòëàðûí äÿðú åäèëìÿñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðû ðÿñìè øÿêèëäÿ äÿðú îëóíìàëûäûð. Äÿðú îëóíìàéàí ãàíóíëàð òÿòáèã åäèëìèðëÿð. Êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà äÿðú îëóíóðëàð. Ãàíóíëàð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðè îíëàðûí ðàòèôèêàñèéàñû ùàããûíäà ãàíóíëàðëà åéíè âàõòäà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðû ðÿñìè áóðàõûëûøû ùåñàá îëóíàí «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòèíäÿ âÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû òîïëóñó»íäà äÿðú îëóíóðëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí ãÿðàðëàðû «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòèíäÿ âÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÌ-èí õÿáÿðëÿðè»íäÿ äÿðú îëóíóðëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðû «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû

òîïëóñó»íäà âÿ ðÿñìè áóðàõûëûø ùåñàá îëóíàí «Ðåñïóáëèêà» ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíóðëàð, çÿðóðè ùàëëàðäà îíëàðûí äÿðùàë âÿ ýåíèø éàéûëìàñûíûí òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí äèýÿð êöòëÿâè èíôîðìàñûéà âàñèòÿëÿðè èëÿ åëÿí åäèëèðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðû èúðà ùàêèìèééÿòèíèí ìöâàôèã îðãàíû (Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿäëèééÿ íàçèðëèéè) òÿðÿôèíäÿí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðûíûí áöëëåòåíè»íäÿ äÿðú îëóíóðëàð. Íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàð èñòÿíèëÿí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿñè âÿ íÿøðèééàò òÿðÿôèíäÿí äÿðú îëóíà áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðëàðû âÿ äÿðú åäèëìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ãÿðàðëàðû «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòèíäÿ âÿ ðÿñìè áóðàõûëûø ùåñàá îëóíàí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí õÿáÿðëÿðè»íäÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìÿðêÿçè Ñå÷êè Êîìèññèéàñûíûí äÿðú åäèëìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí àêòëàðû èñÿ «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòèíäÿ âÿ ðÿñìè ìÿòáóàò îðãàíûíäà äÿðú îëóíóðëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû îðäåíëÿðè – äþâëÿò ãóðóúóëóüó âÿ ìöäàôèÿ ñàùÿñèíäÿ õöñóñè õèäìÿòëÿðÿ, ÿìÿêäÿ ôÿðãëÿíìÿéÿ, ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè âÿ úÿìèééÿòè ãàðøûñûíäà äèýÿð õöñóñè õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ âåðèëÿí äþâëÿò òÿëòèôëÿðè. Àçÿðáàéúàíûí èëê îðäåíè ðåñïóáëèêàäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ òÿñèñ åäèëÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí Ãûðìûçû Áàéðàã îðäåíè îëìóøäóð. Ùàçûðëàíìàñûíäà ÐÑÔÑÐ-èí Ãûðìûçû Áàéðàã îðäåíè ÿñàñ êèìè ýþòöðöëìöø, 1920 èëèí íîéàáðûíäàí òÿãäèì îëóíìàüà áàøëàíìûøäû; èêèíúè îðäåí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ãûðìûçû ßìÿê Áàéðàüû îðäåíè èäè; ùàçûðëàíìàñû ö÷öí 1921 èëèí èéóíóíäà ìöñàáèãÿ åëàí åäèëìèø, 1922 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÌÈÊ ñåññèéàñû éåíè îðäåíèí øÿêëèíèí ëàéèùÿñèíè âÿ ßñàñ Ãàíóíóíó òÿñäèã åòìèøäèð. Ùÿð èêè îðäåíëÿ òÿëòèô îëóíìà 30-úó èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí ÿñàññûç îëàðàã äàéàíäûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìöñòÿãèëëèéèíè åëàí åòäèêäÿí (1991, 18 îêòéàáð) ñîíðà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí îðäåí âÿ ìåäàëëàðûíûí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 1992 èë 10 íîéàáð òàðèõëè Ãàíóíó, ùÿìèí Ãàíóíà äÿéèøèêëèêëÿð âÿ ÿëàâÿëÿð åäèëìÿñè áàðÿäÿ 1993 èë 6 äåêàáð òàðèõëè Ãàíóíëà, ùÿì÷èíèí 2003 èë 7 íîéàáð òàðèõëè âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 2005 èë 22 àïðåë òàðèõëè Ãàíóíëàðëà àøàüûäàêû îðäåíëÿð òÿñèñ åäèëìèøäèð:«Ùåéäÿð ßëèéåâ» îðäåíè; «Èñòèãëàë» îðäåíè; «Øàù Èñìàéûë» îðäåíè; «Àçÿðáàéúàí áàéðàüû» îðäåíè; «Øþùðÿò» îðäåíè; «Âÿòÿíÿ õèäìÿòÿ ýþðÿ» îðäåíè.

ôèÿñèíäÿ, Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìÿíàôåëÿðèíèí ãîðóíìàñûíäà ýþñòÿðèëìèø ìÿðäëèê âÿ øöúàÿòÿ, ùÿì÷èíèí õàðèúè âÿòÿíäàøëàðà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàðøûñûíäà ýþðêÿìëè õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ âåðèëèð.

ìèëëè äþâëÿò ãóðóúóëóüó èøëÿðèíäÿ õöñóñè õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ âåðèëèð. 3. «Øàù Èñìàéûë» îðäåíè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àëè ùÿðáè îðäåíè îëàí «Øàù Èñìàéûë» îðäåíè èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíèí

1. «Ùåéäÿð ßëèéåâ» îðäåíè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿí éöêñÿê òÿëòèôè «Ùåéäÿð ßëèéåâ» îðäåíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿòÿíäàøëàðûíà Àçÿðáàéúàíûí òÿðÿããèñèíÿ, ÿçÿìÿòèíèí âÿ øþùðÿòèíèí àðòìàñûíà, ìöñòÿñíà òþùôÿ âåðÿí õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ; Âÿòÿíèí Ìöäà-

2. «Èñòèãëàë» îðäåíè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿòÿíäàøëàðûíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíäà ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðèíÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿòè âÿ õàëãû ãàðøûñûíäà õöñóñèëÿ ýþðêÿìëè õèäìÿòëÿðèíÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí

(ÀÐÑÃ) àëè ðöòáÿëè çàáèòëÿðè, ùÿðáè ùèññÿëÿðèí âÿ áèðëÿøìÿëÿðèí êîìàíäèðëÿðè ÀÐÑÃ-íèí òÿøêèëèíäÿ âÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíäÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ, ðåñïóáëèêàäà ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðûí àðàäàí ãàëäûðûë383

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìàñûíäà õöñóñè õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ òÿëòèô åäèëèðëÿð. 4. «Àçÿðáàéúàí Áàéðàüû» îðäåíè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿòÿíäàøëàðûíà, ÿúíÿáè âÿòÿíäàøëàðà âÿ âÿòÿíäàøëûüû îëìàéàí øÿõñëÿðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíäà âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ôÿàëèééÿòäÿ; ùÿðá åëìèíèí âÿ ùÿðá òåõíèêàñûíûí èíêèøàôûíäà; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí âÿ ÿðàçè áöòþâëöéöíöí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíäà; äþâëÿò ñÿðùÿäèíèí ìöùàôèçÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ õöñóñè õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ âåðèëèð. 5. «Øþùðÿò» îðäåíè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿòÿíäàøëàðûíà, ÿúíÿáè âÿòÿíäàøëàðà âÿ âÿòÿíäàøëûüû îëìàéàí øÿõñëÿðÿ èãòèñàäè, åëìè-òåõíèêè, ñîñèàëìÿäÿíè èíêèøàôäà, ñöëùöí âÿ õàëãëàð àðàñûíäà äîñòëóüóí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíäÿ âÿ ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàôûíäà; ñÿíàéå, íÿãëèééàò, ðàáèòÿ, òèêèíòè ñàùÿëÿðèíäÿ, õàëã òÿñÿððöôàòûíûí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿ ýþðêÿìëè ÿìÿê íÿòèúÿëÿðèíÿ, åëì, òÿùñèë âÿ ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ õöñóñè õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ âåðèëèð. 6. «Âÿòÿíÿ õèäìÿòÿ ýþðÿ» îðäåíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ñàäèãëèéÿ, âÿçèôÿ áîðúóíó ëÿéàãÿòëÿ âÿ âèúäàíëà éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ýþðÿ; äþâëÿò ãóëëóüóíäà ñÿìÿðÿëè ôÿëàèééÿòÿ, éöêñÿê ïåøÿêàðëûüà âÿ õöñóñè íàèëèééÿòëÿðÿ, ìèëëè äþâëÿò ãóðóúóëóüó èøëÿðèíäÿ õöñóñè õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ âåðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éóõàðûäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí ãàíóíëàðûíà ÿñàñÿí «Ãûçûë Óëäóç», «Âÿòÿí Óüðóíäà», «Èýèäëèéÿ ýþðÿ», «Òÿðÿããè», «Ùÿðáè õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ», «Ñÿðùÿääÿ ôÿðãëÿíìÿéÿ ýþðÿ» ìåäàëëàðû äà òÿñèñ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí 109-úó ìàääÿñèíÿ (á.23) ÿñàñÿí äþâëÿò òÿëòèôëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ç.Ì.Ãàñûìîâ

384

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

385

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

386

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÌÈËËÈ ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ

Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàò ñèñòåìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè äåäèêäÿ, îíóí ìöñòÿãèëëèéèíèí, ñóâåðåíëèéèíèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí, êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøóíóí, õàëãûí âÿ þëêÿíèí ìèëëè ìàðàãëàðûíûí, èíñàíûí, úÿìèééÿòèí âÿ äþâëÿòèí ùöãóã âÿ ìÿíàôåëÿðèíèí äàõèëè âÿ õàðèúè òÿùäèäëÿðäÿí ãîðóíìàñû áàøà äöøöëöð. Þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã, ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí îáéåêòëÿðè: èíñàí- îíóí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû; úÿìèééÿò- îíóí ìàääè âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè; äþâëÿò- îíóí ìöñòÿãèëëèéè, ñóâåðåíëèéè, êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøó âÿ ÿðàçè áöòþâëöéöäöð. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí ñóáéåêòëÿðè èñÿ: èíñàíëàðûí, úÿìèééÿòèí âÿ äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéè ìàðàãëàðûíûí âÿ òÿëÿáàòëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûø äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèíàòû ñèñòåìè (ÌÒÒÑ) - þëêÿ Êîíñòèòóñèéàñû âÿ ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí âÿ þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñûíà úàâàáäåù îëàí ãöââÿëÿðèí âÿ äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ìÿúìóñóäóð. Ùÿìèí ãöââÿëÿð âÿ äþâëÿò îðãàíëàðû ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð. ÌÒÒÑ âàùèä äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ùàçûðëàíìàñû ñèéàñè, èãòèñàäè, ñîñèàë, ùÿðáè, èíôîðìàñèéà, åêîëîæè, åëì, ìÿäÿíèééÿò âÿ ìÿíÿâèééàò, ùàáåëÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ ìèëëè ìàðàãëàðûí ãîðóíìàñû ïðîñåñèíèí êîìïëåêñ ôÿàëèééÿò øÿêëèíäÿ ñÿìÿðÿëè òÿòáèãè ö÷öí øÿðàèò éàðàäûð. ÌÒÒÑ-èí ìÿãñÿäëÿðè: – èíñàíûí òÿùëöêÿñèçëèéè - èíñàíûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôû ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèòèí ìþâúóäëóüó, èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ñàùÿñèíäÿ öìóìäþâëÿò òÿäáèðëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; – úÿìèééÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéè - Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ùÿéàòè ÿùÿìèééÿòëè ìàðàã âÿ òÿëÿáàòëàðûíûí, ùàáåëÿ èúòèìàè äÿé-

ÿðëÿð ñèñòåìèíèí òÿùëöêÿ âÿ òÿùäèäëÿðäÿí ãîðóíìàñû; – äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéè - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí, ñóâåðåíëèéèíèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí, êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøóíóí âÿ ùÿéàòè ÿùÿìèééÿòëè äèýÿð ìàðàãëàðûíûí òÿùäèäëÿðäÿí ãîðóíìàñûäûð. ÌÒÒÑ-èí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè - ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ òÿùäèäëÿðèí àøêàðëàíìàñû, òÿùëèëè âÿ ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû; ùÿìèí òÿùäèäëÿðèí ãàáàãëàíìàñû âÿ ãàðøûñûíûí àëûíìàñû öçðÿ òÿäáèðëÿðèí ùàçûðëàíìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åäÿí ãöââÿ âÿ âàñèòÿëÿðèí ôîð-

ìàëàøäûðûëìàñû âÿ ùàçûðëûüûíûí òÿìèí åäèëìÿñè; ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ áèëàâàñèòÿ òÿùäèä âÿ ãÿñäëÿðèí éàðàíäûüû òÿãäèðäÿ áöòöí ãöââÿ âÿ âàñèòÿëÿðèí ñÿôÿðáÿð åäèëìÿñè, ìöâàôèã ÿêñ òÿäáèðëÿð êîìïëåêñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, éàðàíìûø âÿçèééÿòèí ìöìêöí íÿòèúÿëÿðèíèí ëîêàëëàøäûðûëìàñû âÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàñû; þëêÿíèí áåéíÿëõàëã þùäÿëèêëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã öìóìè âÿ ðåýèîíàë òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñûíäà èøòèðàêäûð. ÌÒÒÑ-èí ùöãóãè ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû (1995), «Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ùàããûíäà» (2004), «Êÿøôèééàò âÿ ÿêñêÿøôèééàò ùàããûíäà» (2004), «Äþâëÿò ñèððè ùàããûíäà» (2004), «Ôþâãÿëàäÿ âÿçèééÿò ùàããûíäà» (2004), «Ùÿðáè âÿçèééÿò

ùàããûíäà» (1994), «Ìöäàôèÿ ùàããûíäà» (1993), «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ñÿðùÿäè ùàããûíäà» (1991), «Ìöëêè ìöäàôèÿ ùàããûíäà» (1997), «ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà» (2001), «Òåððîð÷óëóüà ãàðøû ìöáàðèçÿ ùàããûíäà» (1999), «Éàíüûí òÿùëöêÿñèçëèéè ùàããûíäà» (1997) âÿ ñ. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíëàðû, äèýÿð íîðìàòèâùöãóãè àêòëàðû, ùàáåëÿ ðåñïóáëèêàìûçûí òÿðÿôäàð ÷ûõäûüû, äöíéàäà ñöëùöí âÿ áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéèí ãîðóíìàñû ñàùÿñèíäÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð òÿøêèë åäèð. ÌÒÒÑ-èí ôÿàëèééÿòèíè òÿíçèìëÿéÿúÿê Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê êîíñåïñèéàñûíûí, õàðèúè ñèéàñÿò ñòðàòåýèéàñûíûí, ùÿðáè äîêòðèíàñûíûí âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ñàùÿñèíäÿ äèýÿð êîíñåïòóàë ñÿíÿäëÿðèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 17 ñåíòéàáð 2004-úö èë òàðèõëè Ñÿðÿíúàìû èëÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ñèéàñÿòè ñàùÿñèíäÿ Èø÷è Ãðóï éàðàäûëìûøäûð. Ùàçûðäà Èø÷è Ãðóï òÿðÿôèíäÿí ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðèí ëàéèùÿëÿðè ùàçûðëàíûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàòûíûí àøàüûäàêû ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè òÿñáèò îëóíìóøäóð: – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà âÿ ãàíóíëàðûíà ðèàéÿò åäèëìÿñè; – ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí âàùèä äþâëÿò ñèéàñÿòèíÿ ÿñàñëàíìàñû âÿ îíóí òÿìèí îëóíìàñû èñòèãàìÿòëÿðèíèí òàðàçëàøäûðûëìàñû âÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè; – ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè òÿìèí åäÿí îðãàíëàð àðàñûíäà ñÿëàùèééÿòëÿðèí äÿãèã ìöÿééÿí åäèëìÿñè, îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ ùÿìèí îðãàíëàðûí áèð-áèðèíè ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ îïåðàòèâ ìÿëóìàòëàíäûðìàñû; – ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàòû èëÿ ÿëàãÿäàð ôÿàëèééÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò; – áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìëÿðèíÿ èíòåãðàñèéà; 387

AZßÐÁÀÉÚÀÍ – èíñàí, úÿìèééÿò âÿ äþâëÿòèí ìàðàãëàðû àðàñûíäàêû òàðàçëûüûí ñàõëàíûëìàñû âÿ îíëàðûí ãàðøûëûãëû ìÿñóëèééÿòè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè ìàðàãëàðû. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ùàããûíäà ãàíóíâåðèúèëèêäÿ þëêÿíèí ìèëëè ìàðàãëàðû âÿ îíëàðûí ñàùÿâè ñòðóêòóðó äà ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿñàñÿí, ðåñïóáëèêàíûí ìèëëè ìàðàãëàðû äåäèêäÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ôóíäàìåíòàë äÿéÿð âÿ ìÿãñÿäëÿðèíèí, ùàáåëÿ èíñàíûí, úÿìèééÿòèí âÿ äþâëÿòèí èíêèøàô âÿ òÿðÿããèñèíè òÿìèí åäÿí ñèéàñè, èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ äèýÿð òÿëÿáàòëàðûí ìÿúìóñó áàøà äöøöëöð. Ñèéàñè ñàùÿäÿ ÿñàñ ìèëëè ì à ð à ã ë à ð – äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè, ñóâåðåíëèéè âÿ ÿðàçè áöòþâëöéö; êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøóíóí ãîðóíìàñû, äåìîêðàòèê, ùöãóãè, äöíéÿâè äþâëÿòèí ìþâúóäëóüó; Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âàùèäëèéèíèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñû; âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû, èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñû; èúòèìàè-ñèéàñè ñàáèòëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè; êÿøôèééàò, òåððîð-òÿõðèáàò âÿ äèýÿð ïîçóúóëóã ôÿàëèééÿòèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû; äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí ùÿìðÿéëèéè; õàðèúäÿ éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçèí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè; Àçÿðáàéúàíûí äöíéà õàëãëàðû èëÿ äîñòëóã, ñöëù âÿ ÿìèíàìàíëûã øÿðàèòèíäÿ éàøàìàñû, áÿðàáÿð òÿðÿôäàøëûã ÿñàñûíäà áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàôû, Àâðîïà âÿ äöíéà áèðëèéèíÿ èíòåãðàñèéà; áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí íöôóçóíóí àðòûðûëìàñûäûð. Èãòèñàäè ñàùÿäÿ ÿñàñ ìèëëè ì à ð à ã ë à ð – èãòèñàäè ïîòåíñèàëûí àðòûðûëìàñû; áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôû, îíóí ùöãóãè ÿñàñëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè; èãòèñàäè ñàáèòëèéèí òÿìèí îëóíìàñû; èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôû ö÷öí äàõèëè âÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðäàí þòðö ÿëâåðèøëè øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû; òÿáèè âÿ ìàääè ñÿðâÿòëÿðèí ãîðóíìàñû âÿ ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè; ðåýèîíàë âÿ äöíéà áàçàðëàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíäà âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíäÿ àçàä âÿ áÿðàáÿð ùöãóãëó èøòèðàêûí òÿìèí åäèëìÿñèäèð. Ñîñèàë ñàùÿäÿ ÿñàñ ìèëëè ì à ð à ã ë à ð – Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ýåíîôîíäóíóí ãîðóíìàñû, ÿùàëèíèí ëàéèãëè ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí âÿ ôèçèêè ñàüëàìëûüûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ñÿùèééÿ âÿ ñîñèàë ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ù ÿ ð á è ñàùÿäÿ ÿñàñ ìèëëè ìàðàãëàðû – äþâëÿòèí ìöäàôèÿ ãöäðÿòèíèí, Ñèëàùëû 388

Ãöââÿëÿðèí âÿ áàøãà ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðèí êîìïëåêòëÿøäèðèëìÿñèíèí, äþéöøÿ âÿ ñÿôÿðáÿðëèéÿ ùàçûðëûüûíûí, ùÿðáè-òåõíèêè òÿúùèçàòûíûí òÿìèí åäèëìÿñèäèð. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéÿ òÿùäèäëÿð. Þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéÿ òÿùäèäëÿðèí äÿ àíëàéûøû, íþâëÿðè âÿ òÿñíèôàòû âåðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéÿ òÿùäèäëÿð – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìèëëè ìàðàãëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ìàíå îëàí âÿ éà îíëàðà òÿùëöêÿ éàðàäàí øÿðàèò, ïðîñåñ âÿ àìèëëÿðäèð. Òÿùäèäëÿð ìöìêöíëöéöíäÿí àñûëû îëàðàã ïîòåíñèàë âÿ ðåàë îëóð. Ìÿíáÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã èñÿ îíëàð õàðèúè âÿ äàõèëè òÿùäèäëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéÿ ïîòåíñèàë âÿ ðåàë, äàõèëè âÿ õàðèúè òÿùäèäëÿð ÿñàñÿí èúòèìàè ùÿéàòûí ñèéàñè, èãòèñàäè, ñîñèàë, ùÿðáè, èíôîðìàñèéà, åêîëîýèéà, åëì, ìÿäÿíèééÿò âÿ ìÿíÿâèééàò ñàùÿëÿðèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Ìÿñÿëÿí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ ñèéàñè ñàùÿäÿ ÿñàñ òÿùäèäëÿð þëêÿíèí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè, ñóâåðåíëèéè, ÿðàçè áöòþâëöéö âÿ êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøó ÿëåéùèíÿ ãÿñäëÿð; èúòèìàè-ñèéàñè ñàáèòëèéèí ïîçóëìàñû; èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ïîçóëìàñû, äåìîêðàòèê òÿñèñàòëàðà ãàðøû äàõèëè âÿ õàðèúè òÿçéèãëÿð; äþâëÿò îðãàíëàðûíûí òÿøêèëàò ñòðóêòóðóíóí äàüûäûëìàñû, îíëàðûí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ïîçóëìàñû, þëêÿäÿ èäàðÿåòìÿ ñÿâèééÿñèíèí àøàüû äöøìÿñè; ìèëëè âÿ äèíè ìöíàñèáÿòëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñè, ñåïàðàò÷ûëûã, åòíèê, äèíè âÿ ñèéàñè åêñòðåìèçì ùàëëàðûíûí éàéûëìàñû; èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèéèí ïîçóëìàñû, ùöãóãïîçìàëàðûí ñîñèàë ïðîôèëàêòèêàñûíûí ñÿìÿðÿñèçëèéè, úèíàéÿòêàðëûüûí, õöñóñÿí îíóí ìöòÿøÿêêèë, òðàíñìèëëè ôîðìàëàðûíûí àðòìàñû; ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðèí éàðàäûëìàñû, ñèëàùëû ãèéàìûí òÿøêèë åäèëìÿñè; õàðèúè õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí âÿ áàøãà òÿøêèëàòëàðûí, ùÿì÷èíèí àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí ðåñïóáëèêàéà ãàðøû êÿøôèééàò, òåððîð-òÿõðèáàò âÿ äèýÿð ïîçóúóëóã ôÿàëèééÿòè; äèýÿð äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äàõèëè èøëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ âÿ ñ.-äèð. Äþâëÿòèí èãòèñàäè ïîòåíñèàëûíûí òöêÿíìÿñè, éàõóä ãåéðè-ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿñè, ìèëëè èãòèñàäèééàòûí äèýÿð þëêÿëÿðäÿí ìàëèééÿ âÿ òåõíîëîæè àñûëûëûüûíûí éàðàíìàñû, áîðó êÿìÿðëÿðèíèí, äèýÿð êîììóíèêàñèéàëàðûí âÿ íÿãëèééàò äÿùëèçëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíèí ïîçóëìàñû; èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè íèçàìëàéàí äþâëÿò ñèñòåìèíèí ïÿðàêÿíäÿëèéè, èãòèñàäèééàòûí ãåéðè-ìöòÿíàñèá èíêèøàôû; þëêÿíèí äöíéà èãòèñàäèé-

éàòûíäàí òÿúðèä îëóíìàñû; òÿáèè âÿ ìàääè ñÿðâÿòëÿðèí òàëàí åäèëìÿñè âÿ ñÿìÿðÿñèç èñòèôàäÿñè; èíâåñòèñèéà àêòèâëèéèíèí çÿèôëÿìÿñè âÿ ñ. ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéÿ èãòèñàäè ñàùÿäÿ ÿñàñ òÿùäèäëÿð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ãàðøû òÿúàâöç âÿ ýöúöí òÿòáèãè âÿ éà òÿòáèã åäèëìÿñè ùÿäÿñè, þëêÿíèí ìöäàôèÿ ãàáèëèééÿòèíèí çÿèôëÿìÿñè; äèýÿð þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ðåñïóáëèêàíûí ùÿðáè êîíôëèêòëÿðÿ, ðåýèîíàë ìöíàãèøÿëÿðÿ úÿëá åäèëìÿñè; õàðèúè þëêÿëÿðèí Àçÿðáàéúàí èëÿ ñÿðùÿäëÿðèíèí éàõûíëûãëàðûíäà éàðàíìûø ãöââÿëÿð íèñáÿòèíè ïîçàí ãîøóí ãðóïëàøìàëàðûíûí àðòûðûëìàñû; þëêÿìèç èëÿ ãîíøó îëàí äþâëÿòëÿðäÿ ùÿðáè-ñèéàñè âÿçèééÿòèí ãåéðè-ñàáèò îëìàñû, ùÿìñÿðùÿä äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèñèíäÿ þëêÿìèçÿ ãàðøû äöøìÿí÷èëèê ñèéàñÿòèíè éåðèäÿí äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ãîøóíëàðûíûí éåðëÿøäèðèëìÿñè; Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèí âÿ áàøãà ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðèí ùÿðáè âÿ èãòèñàäè ïîòåíñèàëûíûí, ùÿðáè ùàçûðëûüûíûí âÿ äþéöø ãàáèëèééÿòèíèí çÿèôëÿäèëìÿñèíÿ éþíÿëìèø ôÿàëèééÿò; äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðèíäÿêè ÿðàçèëÿðÿ, îáéåêòëÿðÿ âÿ ãóðüóëàðà áàñãûí åäèëìÿñè, ñÿðùÿä ìöíàãèøÿëÿðè âÿ ñèëàùëû ôèòíÿêàðëûã âÿ ñ. èñÿ ùÿðáè ñàùÿäÿ ÿñàñ òÿùäèäëÿðäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí ïðèîðèòåòëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: – Áåéíÿëõàëã ùöãóã, ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñè, ÀÒßÒ-èí Ùåëñèíêè Éåêóí àêòûíûí ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ñöëù éîëó èëÿ Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëè; – Ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí äîüìà éóðäëàðûíà ãàéòàðûëìàñû; – Àâðîïà âÿ Òðàíñàòëàíòèêà òÿùëöêÿñèçëèê ñèéàñè âÿ èãòèñàäè èíñòèòóòëàðûíà èíòåãðàñèéà; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí ìèëëè ñåêòîðëàðà áþëöíìÿ ïðèíñèïè ÿñàñûíäà ùöãóãè ñòàòóñóíóí ìöÿééÿí åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè âÿ ÿðàçè áöòþâëöéöíöí òÿìèí åäèëìÿñè èãòèäàðûíäà îëàí ÍÀÒÎ ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí âÿ áåéíÿëõàëã ñöëùìÿðàìëû ÿìÿëèééàòëàðà òþùôÿ âåðÿ áèëÿí ìèëëè ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí ãóðóëìàñû; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà îëàí íåôò éàòàãëàðû âÿ íåôò ïëàòôîðìàëàðûíûí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, þëêÿíèí êàðáîùèäðîýåí ðåñóðñëàðûíûí äöíéà áàçàðëàðûíà èõðàú åäèëìÿñè; – Àâðîïà-Úÿíóáè Ãàôãàç-Ìÿðêÿçè Àñèéà íÿãëèééàò äÿùëèçèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè; – Áåéíÿëõàëã òåððîðèçì âÿ ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûüà ãàðøû éþíÿëÿí áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûã òÿäáèðëÿðèíäÿ èøòèðàê; – Ñèéàñè ñèñòåìèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿ ùöãóãè èñëàùàòëàðûí äÿðèíëÿøäèðèëìÿñè éîëó èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äåìîêðàòèê, ùöãóãè âÿ äöíéÿâè äþâëÿò êèìè èíêèøàô åòäèðèëìÿñè; – À÷ûã áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí ãóðóëìàñû, èøñèçëèê âÿ éîõñóëëóüóí àçàëäûëìàñû. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè òÿìèí åäÿí îðãàíëàð. Äþâëÿò âÿ éåðëè þçöíöèäàðÿ îðãàíëàðû, âÿçèôÿëè øÿõñëÿð, ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿð ñèéàñè, èãòèñàäè, ùÿðáè, ñîñèàë, èíôîðìàñèéà, åêîëîýèéà, åëì, ìÿäÿíèééÿò, ìÿíÿâèééàò âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿðäÿ þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà èøòèðàê åäèðëÿð. Þëêÿ Êîíñòèòóñèéàñûíà ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí òÿìèíàò÷ûñûäûð. Äþâëÿò áàø÷ûñû Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíû, åëÿúÿ äÿ êîíñòèòóñèîí ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè òÿìèí åäÿí ãöââÿëÿðè âÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíû éàðàäûð, ùÿìèí ãóðóìëàðà ðÿùáÿðëèê åäèð. Ïðåçèäåíò îðäó ãóðóúóëóüóíà, ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí àïàðûëìàñûíà ðÿùáÿðëèê åäèð, ùÿðáè äîêòðèíàíû ïàðëàìåíòèí òÿñäèãèíÿ âåðèð, Ñèëàùëû Ãîøóíëàðûí (ÑÃ) Àëè Áàø Êîìàíäàíûíûí ôóíêñèéàëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðèð, ÑÃ-èí àëè êîìàíäà ùåéÿòèíè âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèð, àëè ùÿðáè âÿ àëè õöñóñè ðöòáÿëÿð âåðèð. Äþâëÿò áàø÷ûñû öìóìè âÿ ãèñìÿí ñÿôÿðáÿðëèê åëàí åäèð, ùàáåëÿ ñÿôÿðáÿðëèê öçðÿ ÷àüûðûøëàðû òÿðõèñ åäèð. Î, ùÿì÷èíèí ÑÃ-èí òÿéèíàòû èëÿ áàüëû îëìàéàí âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíà úÿëá åäèëìÿñèíÿ ðàçûëûã âåðèëìÿñè áàðÿäÿ þëêÿ ïàðëàìåíòèíÿ òÿãäèìàò âåðèð âÿ ñîíóíúóíóí ðàçûëûüû èëÿ ìöùàðèáÿ åëàí åäèð âÿ ñöëù áàüëàéûð. Ïðåçèäåíò Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ìöÿééÿí ùèññÿñè ôàêòèêè èøüàë îëóíäóãäà, õàðèúè äþâëÿò âÿ éà äþâëÿòëÿð ÀÐ-ÿ ìöùàðèáÿ åëàí åòäèêäÿ, ðåñïóáëèêàéà ãàðøû ðåàë ñèëàùëû ùöúóì òÿùëöêÿñè éàðàíäûãäà, þëêÿíèí ÿðàçèñè áëîêàäàéà àëûíäûãäà, ùàáåëÿ áåëÿ áëîêàäà ö÷öí ðåàë òÿùëöêÿ îëäóãäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ âÿ éà àéðû-àéðû éåðëÿðèíäÿ ùÿðáè âÿçèééÿò åëàí åäèð âÿ áó áàðÿäÿ ôÿðìàíû 24 ñààò ìöääÿòèíäÿ ïàðëàìåíòèí òÿñäèãèíÿ âåðèð. Äþâëÿò áàø÷ûñû òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð, åïèäåìèéàëàð, áþéöê åêîëîæè âÿ áàøãà ãÿçàëàð áàø âåðäèêäÿ, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí ïîçóëìàñûíà, äþâëÿòÿ ãàðøû ãèéàìà âÿ éà äþâëÿò ÷åâðèëèøèíÿ éþíÿëäèëÿí ùÿðÿêÿò-

ëÿð åäèëäèêäÿ, çîðàêûëûãëà ìöøàéèÿò îëóíàí êöòëÿâè èüòèøàøëàð éàðàíäûãäà, âÿòÿíäàøëàðûí ùÿéàòû âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè, éàõóä äþâëÿò òÿñèñàòëàðûíûí íîðìàë ôÿàëèééÿòè ö÷öí ãîðõó òþðÿäÿí äèýÿð ìöíàãèøÿëÿð ìåéäàíà ýÿëäèêäÿ þëêÿíèí àéðûàéðû éåðëÿðèíäÿ ôþâãÿëàäÿ âÿçèééÿò òÿòáèã åäèð âÿ áó áàðÿäÿ ãÿáóë åòäèéè ôÿðìàíû 24 ñààò ìöääÿòèíäÿ ïàðëàìåíòèí òÿñäèãèíÿ âåðèð. Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû ðåñïóáëèêàíûí ìöäàôèÿñè, îíóí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè âÿ ÿðàçè áöòþâëöéöíöí ãîðóíìàñû ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ, èãòèñàäè âÿ åêîëîæè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ, ôþâãÿëàäÿ ùàäèñÿëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëëäûðûëìàñûíà äàèð òþâñèéÿëÿð âåðÿí ìÿøâÿðÿò÷è îðãàíäûð. Þëêÿ Êîíñòèòóñèéàñûíà ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè (ÌÌ) ôþâãÿëàäÿ âÿ ùÿðáè âÿçèééÿò ðåæèìëÿðè, ìöäàôèÿ âÿ ùÿðáè ãóëëóã, òÿùëöêÿñèçëèéèí ÿñàñëàðû, ÿðàçè ãóðóëóøó âÿ äþâëÿò ñÿðùÿä ðåæèìè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð öìóìè ãàéäàëàðû ìöÿééÿí åäèð, þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí ðåñïóáëèêàíûí ùÿðáè äîêòðèíàñûíû òÿñäèãëÿéèð, äþâëÿò áàø÷ûñûíûí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí ÑÃ-èí òÿéèíàòû èëÿ áàüëû îëìàéàí âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíà úÿëá åäèëìÿñèíÿ, åëÿúÿ äÿ ïðåçèäåíòèí ìöðàúèÿòèíÿ ÿñàñÿí ìöùàðèáÿ åëàí åäèëìÿñè âÿ ñöëù áàüëàíìàñûíà ðàçûëûã âåðèð. Ïàðëàìåíò ùÿì÷èíèí ùÿðáè âÿ ôþâãÿëàäÿ âÿçèééÿòèí òÿòáèãè áàðÿäÿ, åëÿúÿ äÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äèýÿð ùàëëàðäà Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðûíû òÿñäèã åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè (ÍÊ) þëêÿ ùþêóìÿòè îëàðàã, ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíà ðÿùáÿðëèê åäèð; ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðÿ äàèð ìÿãñÿäëè ïðîãðàìëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè, åëÿúÿ äÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè òÿìèí åäÿí ãöââÿëÿð âÿ îðãàíëàðûí ìàääè âÿ ìàëèééÿ ðåñóðñëàðû èëÿ òÿìèí åäèð. Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ÑÃ-èí âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. ÍÊ ÑÃ-èí ñèëàù, ùÿðáè òåõíèêà, äþéöø ñóðñàòû âÿ ñ. áàøãà ðåñóðñ âÿ õèäìÿòëÿðëÿ òÿúùèç îëóíìàñûíû òÿøêèë åäèð. Ùþêóìÿò ùÿì÷èíèí þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí ñÿôÿðáÿðëèê ùàçûðëûüûíà âÿ ñÿôÿðáÿðëèê öçðÿ èøÿ áàøëàìàñûíà, îíóí ùÿðáè âÿçèééÿò øÿðàèòè ðåæèìèíÿ êå÷èðèëìÿñèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèð, ìöëêè âÿ ÿðàçè ìöäàôèÿñèíèí öìóìè ïëàíëàøäûðûëìàñûíû òÿøêèë åäèð, ñèëàùëàðûí âÿ ñòðàòåæè ìàòåðèàëëàðûí èõðàúû öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè òÿøêèë åäèð, ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí, ùÿðáè ãóëëóãäàí åùòèéàòà âÿ éà èñòåôàéà áóðàõûëìûø øÿõñëÿðèí, îíëàðûí àèëÿëÿðèíèí ñîñèàë âÿ ùöãóãè òÿìèíàòëàðûíà äàèð ãàíóíâåðèúèëèéèí èúðàñûíû òÿìèí

åäèð. Ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã, ÀÐäÿ ìÿùêÿìÿëÿð ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðèð âÿ áó çàìàí þëêÿ Êîíñòèòóñèéàñûíäà òÿñáèò åäèëìèø èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóãëàðûíû âÿ àçàäëûãëàðûíû, ìöëêèééÿò ôîðìàñûíäàí àñûëà îëìàéàðàã áöòöí ìöÿññèñÿ, èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí, ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí, èúòèìàè áèðëèêëÿðèí, äèýÿð ùöãóãè øÿõñëÿðèí ùöãóãëàðûíû âÿ ãàíóíè ìÿíàôåëÿðèíè ùÿð úöð ãÿñäëÿðäÿí âÿ ãàíóí ïîçóíòóëàðûíäàí ìöäàôèÿ åäèð. ÀÐ-äÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè ñèñòåìèíÿ äàõèë îëìàãëà ïðîêóðîðëóã úèíàéÿò èøè áàøëàéûð âÿ èáòèäàè èñòèíòàã àïàðûð; úèíàéÿò èøè öçðÿ èáòèäàè àðàøäûðìàéà ïðîñåññóàë ðÿùáÿðëèê åäèð âÿ ãàíóíëàðà ðèàéÿò åäèëìÿñèíè òÿìèí åäèð; òÿùãèãàò âÿ ÿìÿëèééàò-àõòàðûø îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíäÿ ãàíóíëàðûí èúðà âÿ òÿòáèã îëóíìàñûíà íÿçàðÿò åäèð; ìÿùêÿìÿäÿ ìöëêè âÿ èãòèñàäè ìöáàùèñÿëÿðÿ äàèð èøëÿðÿ áàõûëìàñûíäà èääèà÷û êèìè èøòèðàê åäèð; ìÿùêÿìÿäÿ úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõûëìàñûíäà òÿðÿô êèìè èøòèðàê åäèð, äþâëÿò èòòèùàìûíû ìöäàôèÿ åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè âÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí áàøãà ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿð; õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû; ïîëèñ, ïðîêóðîðëóã, ýþìðöê, âåðýè âÿ äèýÿð ùöãóã ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû; ñÿíàéå, åíåðýåòèêà, íÿãëèééàò ñàùÿñèíäÿ èøëÿðèí òÿùëöêÿñèç ýþðöëìÿñè ãàéäàëàðûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéàí, ðàáèòÿ âÿ èíôîðìàñèéà òÿùëöêÿñèçëèéèíè, ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñèíè âÿ ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñûíû òÿìèí åäÿí äþâëÿò îðãàíëàðû âÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí îëóíìàñûíäà èøòèðàê åäÿí äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðû - äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí, ãàíóíâåðèúèëèê ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí âÿ þëêÿíèí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíè áèëàâàñèòÿ òÿìèí åòìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí ãóðóìëàðäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åäÿí ãöââÿëÿð âÿ äþâëÿò îðãàíëàðû þç ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ: – ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäáèðëÿð ïëàíëàøäûðûð âÿ ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð; – ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èëÿ áàüëû òÿêëèôëÿð âåðèðëÿð; – ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ñàùÿñèíäÿ ãàíóíëàðà âÿ äèýÿð íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðà ðèàéÿò îëóíìàñûíû òÿìèí åäèðëÿð; – ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè òÿùäèä åäÿí, ìèëëè ìàðàãëàðà çÿðÿð âóðà áèëÿí ôÿàëèééÿòèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí ìöâàôèã òÿäáèðëÿð ýþðöðëÿð. 389

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè òÿìèí åäÿí ÿñàñ äþâëÿò îðãàíëàðû àøàüûäàêûëàðäûð: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè (ÌÍ) - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÑÃ-ÿ âÿ éåðëè ùÿðáè èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíà ðÿùáÿðëèê åäÿí äþâëÿò îðãàíûäûð âÿ îíëàðûí èíêèøàôûíà, ùÿì÷èíèí ìöäàôèÿ âÿçèôÿëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ ùàçûðëûüûíà ýþðÿ òàì ìÿñóëèééÿò äàøûéûð (ÿëàâÿ îëàðàã áàõ: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè (ÌÒÍ) - þëêÿíèí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðÿí, áó ìÿãñÿäëÿ êÿøôèééàò, ÿêñ-êÿøôèééàò âÿ ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíè òÿøêèë åäÿí

Ìÿúëèñèí, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí, Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí, Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí âÿ Ìÿðêÿçè Ñå÷êè Êîìèññèéàñûíûí îáéåêòëÿðèíèí ìöùàôèçÿñèíèí òÿøêèëè, ýþñòÿðèëÿí îáéåêòëÿðäÿ áóðàõûëûø ðåæèìèíè ùÿéàòà êå÷èðèð (ÿëàâÿ îëàðàã áàõ: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòè). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè (ÄÈÍ) – þëêÿäÿ èúòèìàè ãàéäàíûí âÿ èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè, úèíàéÿòëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû âÿ à÷ûëìàñû ñàùÿñèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèð (ÿëàâÿ îëàðàã áàõ: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè). Äèýÿð ìÿðêÿçè âÿ éåðëè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòè áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿ-

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçðëèéè

âÿ ùÿéàòà êå÷èðÿí, ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ òÿùãèãàò âÿ èáòèäàè èñòèíòàã àïàðàí, åëÿúÿ äÿ úèíàéÿòëÿðèí àøêàðëàíìàñû, ãàáàãëàíìàñû, ãàðøûñûíûí àëûíìàñû âÿ à÷ûëìàñû ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèð (ÿëàâÿ îëàðàã áàõ: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòè (ÄÑÕ) - äþâëÿò ñÿðùÿäèíèí ìöùàôèçÿñè ñàùÿñèíäÿ þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèð (ÿëàâÿ îëàðàã áàõ: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòè). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòè (ÕÄÌÕ) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí, äèýÿð äþâëÿò ìöùàôèçÿ îáéåêòëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí õàðèúè þëêÿëÿðèí äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû þëêÿäÿ îëäóãëàðû âàõò îíëàðûí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, äþâëÿò áàø÷ûñûíûí èãàìÿòýàùûíûí, Ìèëëè 390

ìèí îëóíìàñû èëÿ áàüëûäûð. Ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã, þëêÿ âÿòÿíäàøëàðû ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñûíäà èøòèðàê åäèðëÿð. Áó ñå÷êè, ðåôåðåíäóì âÿ ãàíóíëà ìöÿééÿí îëóíìóø äèýÿð äåìîêðàòèê âàñèòÿëÿðëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè ìàðàãëàðû âÿ îíëàðûí ìöäàôèÿñèíèí éîëëàðû ùàãäà þç ôèêèð âÿ òÿêëèôëÿðèíè èôàäÿ âÿ èúðà åòìÿê; ãàíóíâåðèúèëèêëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà ðåñïóáëèêàíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ äþâëÿò ùàêèìèééÿòè âÿ éåðëè þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø òÿäáèðëÿðè êþíöëëö âÿ éà êîíñòèòóñèéà âÿçèôÿëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè øÿêëèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê; þëêÿ ùÿéàòûíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ òÿçàùöð åäÿí òÿùëöêÿëè ùàëëàðà äþâëÿò âÿ èúòèìàè òÿñèñàòëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åòìÿê, áöòöí ãàíóíè âàñèòÿëÿðëÿ äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéè, ùàáåëÿ ùöãóã âÿ ìàðàãëàðûíûí ìöäàôèÿ îëóíìàñûíà ÷àëûøìàã éîëó èëÿ òÿìèí îëóíóð. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàòûíûí âàñèòÿ âÿ ìåòîäëàðû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-

êàñû þç ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíè ñÿðÿíúàìûíäà îëàí áöòöí ñèéàñè, èãòèñàäè, ùÿðáè, ùöãóãè âÿ äèýÿð âàñèòÿ âÿ ìåòîäëàðëà áèðòÿðÿôëè ãàéäàäà âÿ éàõóä áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðÿ ìöâàôèã îëàðàã òÿìèí åäèð. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàòû èëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûã – þëêÿíèí ÀâðîÀòëàíòèêà èíñòèòóòëàðûíà èíòåãðàñèéàñûíû, ÀÒßÒ-èí Ìèíñê ãðóïóíóí ìàíäàòûíà óéüóí îëàðàã Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëèíè, ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ èêèòÿðÿôëè, åëÿúÿ äÿ Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ ÝÓÀÌ ãðóïó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ðåýèîíàë ÿìÿêäàøëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíè, Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã òåððîðèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ àíòè-òåððîð êîàëèñèéàñûíûí öçâö ãèñìèíäÿ èøòèðàêûíû åòèâà åäèð. Àâðî-Àòëàíòèêà ìÿêàíûíäà òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ñàáèòëèéèí ýöúëÿíìÿñèíÿ òþùâÿ âåðÿí Ñöëù Íàìèíÿ Òÿðÿôäàøëûã Ïðîãðàìûíûí èøòèðàê÷ûñû êèìè, áó ìÿêàíäà ÿìÿêäàøëûüûí äÿðèíëÿøäèðèëìÿñè, ÑÍÒ âÿ ÀÀÒØ ÍÀÒÎ öçâ âÿ òÿðÿôäàø äþâëÿòëÿðëÿ ñèéàñè, ùÿðáè, ìÿäÿíè ÿìÿêäàøëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, Àâðî-Àòëàíòèêà ñèéàñè, òÿùëöêÿñèçëèê âÿ èãòèñàäè ñòðóêòóðëàðûíà èíòåãðàñèéà Àçÿðáàéúàíûí ñòðàòåæè ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ÀÒßÒ-èí Ìèíñê ãðóïó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, ùÿð èêè äþâëÿòèí ÿðàçè áöòþâëöéö, Äàüëûã Ãàðàáàüûí (ÄÃ) áöòöí ÿùàëèñè ö÷öí òÿùëöêÿñèçëèê òÿìèíàòû, ÄÃ-à þëêÿ òÿðêèáèíäÿ ýåíèø ìóõòàðèééÿò âåðèëìÿñè âÿ ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí þç éóðäëàðûíà ãàéòàðûëìàñû ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëèíèí òÿðÿôäàðûäûð. Åéíè çàìàíäà, Àçÿðáàéúàí ðåñïóáëèêàñûíûí ñóâåðåí ùöãóãëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðàí, äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí èòèðèëìÿñèíÿ éþíÿëìèø, éàõóä Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ çÿðÿð âóðà áèëÿúÿê áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèí áàüëàíûëìàñûíà éîë âåðèëìèð.

Ñèëàùëû Ãöââÿëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè (ÑÃ) þëêÿíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí âÿ ìöäàôèÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí äþâëÿò ùÿðáè òÿøêèëàòû îëóá, ðåñïóáëèêàíûí ñóâåðåíëèéèíèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí, îíóí òîõóíóëìàçëûüûíûí âÿ ìÿíàôåéèíèí ñèëàùëû ìöäàôèÿñèíÿ, äþâëÿòÿ ñèëàùëû ùöúóìóí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà, òÿúàâöç îëàðñà, îíóí äÿô åäèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäèð. Ñèëàùëû Ãöââÿëÿð þç òÿéèíàòû èëÿ áàüëû îëìàéàí âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíà äþâëÿò áàø÷ûñûíûí òÿãäèìàòû èëÿ þëêÿ ïàðëàìåíòèíèí ãÿðàðûíà ÿñàñÿí úÿëá îëóíà áèëÿðëÿð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ìöùàðèáÿ øÿðàèòèíäÿ Ñà þç âÿçèôÿëÿðèíè ñÿðùÿä ãîøóíëàðû, äàõèëè ãîøóíëàð âÿ þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äèýÿð ãîøóíëàðëà ñûõ ÿëàãÿäÿ éåðèíÿ éåòèðèð. Þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöäàôèÿñè ùÿðáè äîêòðèíàéà óéüóí îëàðàã òÿøêèë åäèëèð. Ùÿðáè äîêòðèíà ÑÃ-èí ãóðóúóëóüóíäà ìöäàôèÿ éåòÿðëèéè ïðèíñèïè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùå÷ áèð äþâëÿòÿ ãàðøû ÿðàçè èääèàñûíûí îëìàìàñûíà, åëÿúÿ äÿ ÿýÿð òÿúàâöç îáéåêòè îëìàñà áåéíÿëõàëã ùöãóãà ÿñàñëàíàí þùäÿëèêëÿðäÿí áàøãà ùå÷ âàõò ùå÷ áèð äþâëÿòÿ ãàðøû áèðèíúè ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà áàøëàìàéàúàüûíà ÿñàñëàíûð. ÑÃ-èí ãóðóúóëóüóíóí âÿ ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû (1995), «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè ùàããûíäà» (1991), «Ìöäàôèÿ ùàããûíäà» (1993), «Ùÿðáè õèäìÿò ùàããûíäà» (1992), «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûøûí ÿñàñëàðû ùàããûíäà» (1992), «Ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí ñòàòóñó ùàããûíäà» (1991), «Âÿòÿíäàøëàðûí ïåíñèéà òÿìèíàòû ùàããûíäà» (1992), «Ôþâãÿëàäÿ âÿçèééÿò ùàããûíäà» (2004), «Ùÿðáè âÿçèééÿò ùàããûíäà» (1994) âÿ ñ. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíëàðû, åëÿúÿ äÿ áèð ñûðà áàøãà íîðìàòèâ-ùöãóãè ñÿíÿäëÿðëÿ òÿíçèìëÿíèð. ÑÃ-èí øÿõñè ùåéÿòè ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðäàí âÿ ìöëêè øÿõñëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèí øÿõñè ùåéÿòëÿ êîìïëåêòëÿøäèðèëìÿñè êþíöëëö (ìöääÿòëè ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòäÿí áàøãà ùÿðáè õèäìÿòèí áöòöí íþâëÿðè) âÿ ÷àüûðûø öçðÿ (ìöääÿòëè ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿò) õèäìÿò öñóëëàðû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áàüëàøìà éîëó èëÿ ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòÿ éàëíûç äèýÿð äþâëÿòëÿðèí âÿòÿíäàøëàðû ãÿáóë îëóíà áèëÿð. Ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿñàñÿí, àëòåðíàòèâ õèäìÿò (ÿìÿê ìöêÿëëÿôèééÿòè) êå÷ìÿê ö÷öí ýþíäÿðèëÿí øÿõñëÿðäÿí áàøãà, Àçÿðáàéúàí ðåñïóáëèêàñûíûí 18 éàøûíäàí 35 éàøûíàäÿê âÿ ñÿùùÿòèíÿ ýþðÿ ùÿðáè õèäìÿòÿ éàðàéàí ùÿð áèð êèøè âÿòÿíäàøû ÑÃ-èí ñûðàëàðûíäà ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿò âÿ éà áèð àéäàí ö÷ àéàäÿê ìöääÿòÿ òîïëàíûø ùàçûðëûüû êå÷ìÿëèäèð. Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ùàëëàðäà þç ÿãèäÿñèíÿ âÿ áàøãà ÿñàñëàðà ýþðÿ ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòÿ ãÿáóë åäèëÿ áèëìÿéÿí âÿòÿíäàøëàð àëòåðíàòèâ õèäìÿò (ÿìÿê ìöêÿëëÿôèééÿòè) êå÷ìÿëèäèðëÿð. Ùÿì÷èíèí òèááè âÿ éà áàøãà èõòèñàñ òÿùñèëè îëàí 19 éàøûíäàí 40 éàøûíàäÿê ãàäûí âÿòÿíäàøëàðû þçëÿðèíèí ðàçûëûüû èëÿ ùÿðáè ó÷îòà ýþòöðöëÿ âÿ ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà ÑÃ-èí êþìÿê÷è âÿ éà áàøãà áþëìÿëÿðèíäÿ õèäìÿò åäÿ áèëÿðëÿð.

Ìöääÿòëè ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûøà ìþùëÿò àèëÿ âÿçèééÿòèíÿ, ñàüëàìëûã âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ, òÿùñèëè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí, äåïóòàòëûã ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð ðàéîí, øÿùÿð, øÿùÿðäÿ ðàéîí ÷àüûðûø êîìèññèéàñûíûí ãÿðàðû èëÿ âåðèëèð. Àèëÿ âÿ ñàüëàìëûã âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ ìþùëÿò 35 éàøà ãÿäÿð âåðèëèð. Áó éàøà ãÿäÿð ÷àüûðûøäàí ìþùëÿò ùöãóãóíó èòèðìÿìèø øÿõñëÿð äèíú äþâðäÿ ìöääÿòëè ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòäÿí àçàä îëóíóðëàð âÿ åùòèéàòà êå÷èðèëèðëÿð. Äèíú äþâðäÿ ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòèí ìöääÿòëÿðè: ìöääÿòëè ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿò ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðû (ÿñýÿðëÿð, ìàòðîñëàð) ö÷öí – 1 èë 6 àé, àëè òÿùñèëè îëàíëàð 1 èë; ùÿðáè äÿíèç ãöââÿëÿðèíèí ýÿìèëÿðèíäÿ, äþéöø òÿìèíàòû öçðÿ ñàùèë ùèññÿëÿðèíäÿ âÿ Ñÿðùÿä Ãîøóíëàðû äÿíèç ùèññÿëÿðèíèí ìàòðîñëàðû âÿ ÷àâóøëàðû 2 èë, àëè òÿùñèëè îëàíëàð 1 èë 6 àé; ìöääÿòäÿí àðòûã ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿò ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðû ö÷öí – ìöääÿòëè ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòäÿí äàõèë îëàíëàð, åùòèéàòäàí äàõèë îëàíëàð âÿ ãàäûíëàð ö÷öí – 3 èë; ýèçèðëÿð âÿ ìè÷ìàíëàð ö÷öí – 5 èë; çàáèòëÿð ö÷öí – åùòèéàòäàí ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûëàíëàð âÿ éà êþíöëëö äàõèë îëàíëàð 1 èë 6 àé, áàüëàøìà öçðÿ ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòÿ êþíöëëö ãÿáóë îëóíàíëàð ö÷öí 3 èëÿ ãÿäÿð ìöÿééÿí îëóíìóøäóð. Þëêÿ Êîíñòèòóñèéàñûíà ÿñàñÿí (76.2úè ìàääÿ), âÿòÿíäàøëàðûí ÿãèäÿñè ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿò êå÷ìÿéÿ çèääèðñÿ, ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ùàëëàðäà ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòèí àëòåðíàòèâ õèäìÿòëÿ ÿâÿç îëóíìàñûíà éîë âåðèëèð. Çàáèò êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè ñèñòåìèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí âÿ àëè ùÿðáè òÿùñèë âåðÿí ìÿêòÿáëÿðäÿ - Àçÿðáàéúàí Àëè Ùÿðáè Ìÿêòÿáè, Àçÿðáàéúàí Àëè Ùÿðáè Äÿíèç÷èëèê Ìÿêòÿáè âÿ Àçÿðáàéúàí Àëè Ùÿðáè Òÿééàðÿ÷èëèê Ìÿêòÿáèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðÿ ìöëêè øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí øòàò ñàéû ùöäóäëàðûíäà Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéèíèí òÿñäèã åòäèéè ñèéàùû öçðÿ âÿçèôÿëÿðÿ ýþòöðöëöðëÿð. Ùÿðáè êîìàíäàíëûãëà ìöëêè øÿõñëÿðèí ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðè ÿìÿê âÿ äþâëÿò õèäìÿòè ùàããûíäà ãàíóíâåðèæèëèéè èëÿ íèçàìëàíûð. ÑÃ-íèí áèðëèêëÿðè, áèðëÿøìÿëÿðè âÿ ùÿðáè ùèññÿëÿðè ùÿðáè äîêòðèíàíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã éåðëÿøäèðèëèð. ÑÃ-èí éåðëÿøäèðèëìÿ âÿ òÿòáèã ïëàíëàðû Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéèíèí òÿêëèôëÿðè ÿñàñûíäà äþâëÿò áàø÷ûñû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëèð. Þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàù-

ëû Ãöââÿëÿðèíÿ ðÿùáÿðëèéè ÑÃ-èí Àëè Áàø êîìàíäàíû êèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðè ùöäóäëàðûíäà ùÿéàòà êå÷èðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíÿ âÿ éåðëè ùÿðáè èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíà áèëàâàñèòÿ ðÿùáÿðëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè (ÌÍ) ùÿéàòà êå÷èðèð. ÌÍ ÑÃ-íèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà âÿ ãóðóëìàñûíà, òÿøêèëàò-ñÿôÿðáÿðëèê ôÿàëèééÿòèíÿ âÿ ÷àüûðûø èøèíÿ, ìàääè-òåõíèêè, ñîñèàë-ìÿèøÿò, òèáá âÿ ìàëèééÿ òÿìèíàòûíà, Ñà ö÷öí çàáèò âÿ ñûðàâè ùåéÿòèíèí ùàçûðëàíìàñûíà ðÿááÿðëèê åäèð. ÌÍ ùÿì÷èíèí, ùÿðáè-ñèéàñè âÿçèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ ùÿðáè òÿùëöêÿíèí äÿðÿúÿñèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð; ÑÃ-èí, ñèëàùëàðûí âÿ ùÿðáè òåõíèêàíûí ãóðóúóëóüóíóí âÿ èíêèøàôûíûí äþâëÿò ïðîãðàìëàðûíûí ëàéèùÿëÿðèíè, ÑÃèí ñÿôÿðáÿðëèê, éåðëÿøäèðèëìÿ âÿ òÿòáèã ïëàíëàðûíû, áöäúÿäÿí ìöäàôèÿ ö÷öí àéðûëàí ìÿáëÿüëÿð ùàããûíäà òÿêëèôëÿðè ùàçûðëàéûá äþâëÿò áàø÷ûñûíà òÿãäèì åäèð; ãîøóíëàðûí äþéöø, ÿìÿëèééàò-òàêòèêè âÿ ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè ùàçûðëûüûíà ðÿùáÿðëèê åäèð; ÑÃ-èí øÿõñè ùåéÿòèíèí ùÿðáè-âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà òÿðáèéÿñèíè òÿøêèë åäèð; ùÿðá åëìèíèí èíêèøàôûíà ðÿùáÿðëèê åäèð, ùÿðáèåëìè òÿäãèãàòëàðû òÿøêèë åäèð âÿ êå÷èðèð. Íàçèðëèê ùÿðáè òåõíèêàíûí âÿ äèýÿð ùÿðáè ÿìëàêûí éàðàäûëìàñû, èñòåùñàëû âÿ òÿìèðè áàðÿäÿ äþâëÿò ñèôàðèøèíè âåðèð, îíëàðûí ùàçûðëàíìàñûíà, ñûíàãäàí êå÷èðèëìÿñèíÿ, èñòåùñàëûíà âÿ êåéôèééÿòèíÿ íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åäèð; ÑÃ-èí ãèñìëÿðèíèí, íþâëÿðèíèí, áèðëèêëÿðèíèí, áèðëÿøìÿëÿðèíèí âÿ ùÿðáè ùèññÿëÿðèíèí øÿõñè ùåéÿòèíèí ñàéûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèð, þç ñÿëàùèééÿòè äàõèëèíäÿ ùÿðáè êàäðëàðû ùàçûðëàéûð âÿ éåðëÿøäèðèð, ùÿðáè ðöòáÿëÿð âåðèð; âÿòÿíäàøëàðûí ùÿðáè õèäìÿòÿ ùàçûðëàíìàñû ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèéèí èúðàñûíäà èøòèðàê åäèð; ùÿðáè âÿçèôÿëèëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíû âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíè, âÿòÿíäàøëàðûí ùÿãèãè ìöääÿòëè ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûëìàñûíû âÿ ìöÿééÿí îëóíìóø õèäìÿò ìöääÿòëÿðèíè ÷ÿêèá ãóðòàðìûø ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí åùòèéàòà áóðàõûëìàñûíûí, ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí òîïëàíûøà ÷àüûðûëìàñûíû, ùÿì÷èíèí ñÿôÿðáÿðëèéè âÿ ñÿôÿðáÿðëèêäÿí òÿðõèñåòìÿíè ïëàíëàøäûðûð âÿ òÿøêèë åäèð; áàøãà äþâëÿòëÿðèí ñèëàùëû ãöââÿëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð. ÌÍ, åëÿúÿ äÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðäà ìöäàôèÿ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ àèä íîðìàòèâ àêòëàð ãÿáóë âÿ îíëàðûí èúðàñûíà íÿçàðÿò åäèð; ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèéÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ ùÿðáè 391

AZßÐÁÀÉÚÀÍ õèäìÿò êå÷èëìÿñèíè òÿøêèë âÿ Ñà ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûíûí, ìöëêè ùåéÿòèíèí, ùÿðáè õèäìÿòäÿí áóðàõûëìûø øÿõñëÿðèí âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíèí ñîñèàë âÿ ùöãóãè òÿìèíàòëàðûíû òÿìèí åäèð. Þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè ãóðó ãîøóíëàðûíäàí, ùàâà ùöúóìóíäàí ìöäàôèÿ âÿ ùÿðáè-ùàâà, ùÿðáè-äÿíèç ãöââÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Òÿøêèëàòè úÿùÿòäÿí þëêÿíèí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè áèðëèêëÿðäÿí, áèðëÿøìÿëÿðäÿí, ùÿðáè ùèññÿëÿðäÿí, ùÿðáè òÿøêèëàòëàðäàí âÿ ùÿðáè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè (ÌÒÍ) êÿøôèééàò, ÿêñ-êÿøôèééàò ôÿàëèééÿòè, äþâëÿò ñèððèíèí ìöùàôèçÿñè, úèíàéÿòëÿðèí àøêàðëàíìàñû, ãàáàãëàíìàñû, ãàðøûñûíûí àëûíìàñû âÿ à÷ûëìàñû ñàùÿñèíäÿ þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðÿí ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûäûð. Ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿñàñÿí, ÌÒÍíèí âÿçèôÿëÿðè - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè; ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ êÿøôèééàò, ÿêñ-êÿøôèééàò âÿ ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíèí òÿøêèëè âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ òÿùãèãàò âÿ èáòèäàè èñòèíòàã àïàðûëìàñû; õàðèúè õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí (õõî), òÿøêèëàòëàðûí âÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí þëêÿíèí ìèëëè ìàðàãëàðûíà ãàðøû éþíÿëìèø íèééÿòëÿðè, ïëàíëàðû âÿ ÿìÿëëÿðè áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàðûí ÿëäÿ åäèëìÿñè âÿ îíëàðûí òÿùëèëè, ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéÿ ðåàë âÿ ïîòåíñèàë òÿùäèäëÿðè ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû; õàðèúè Õèäìÿò Îðãàíëàðûíûí âÿ òÿøêèëàòëàðûí, úèíàéÿòêàð ãðóïëàðûí âÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñóâåðåíëèéèíÿ, ÿðàçè áöòþâëöéöíÿ, êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøóíóí ÿñàñëàðûíà âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ, èãòèñàäè, åëìè-òåõíèêè, ìöäàôèÿ ïîòåíñèàëûíà âÿ ñ. ìèëëè ìàðàãëàðûíà çÿðÿð âóðóëìàñûíà éþíÿëìèø êÿøôèééàò, òåððîð-òÿõðèáàò, äèýÿð ïîçóúóëóã âÿ úèíàéÿòêàð ôÿàëèééÿòèíèí àøêàðëàíìàñû, ãàáàãëàíìàñû âÿ ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñèäèð. Íàçèðëèê ùÿì÷èíèí, áåéíÿëõàëã òåððîð÷óëóã âÿ òðàíñìèëëè ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûüûí äèýÿð ôîðìàëàðû èëÿ ìöáàðèçÿ 392

àïàðûð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíè âÿ îíóí òàïøûðûüû èëÿ ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðûíû ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéÿ îëàí òÿùäèäëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàíäûðûð, ùàáåëÿ ñèéàñè, èãòèñàäè, ùÿðáè, åëìèòåõíèêè, åêîëîæè âÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàòû èëÿ áàüëû äèýÿð ñàùÿëÿð öçðÿ çÿðóðè êÿøôèééàò ìÿëóìàòëàðû èëÿ òÿìèí åäèð. Åëÿúÿ äÿ, ÌÒÍ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè âÿ îíóí òÿðêèáèíäÿêè ãóðóìëàðûí, Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí Äàõèëè Ãîøóíëàðûíûí, Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòè âÿ îíóí òÿðêèáèíäÿêè ãóðóìëàðûí âÿ ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí éàðàäûëìûø äèýÿð ùÿðáè ãóðóìëàðûí ÿêñ-êÿøôèééàò òÿìèíàòûíû ùÿéàòà êå÷èðèð; ùÿðáè-ñÿíàéå êîìïëåêñèíèí, åíåðýåòèêà, íÿãëèééàò, ðàáèòÿ âÿ èãòèñàäèééàòûí äèýÿð ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòëè ñàùÿëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí åëìè-òåõíèêè àðàøäûðìàëàðûí âÿ îíëàðûí íÿòèúÿëÿðèíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè öçðÿ òÿäáèðëÿð ýþðöð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿêè äèïëîìàòèê âÿ äèýÿð íöìàéÿíäÿëèêëÿðè ÿìÿêäàøëàðûíûí âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí äþâëÿò ñèððè òÿøêèë åäÿí ìÿëóìàòëàðëà èøëÿìÿéÿ áóðàõûëìûø þëêÿ âÿòÿíäàøëàðûíûí õàðèúäÿ îëäóüó ìöääÿòäÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ çÿðóðè ùàëëàðäà òÿäáèðëÿð ýþðöð. ÌÒÍ ùÿì÷èíèí, ÑÃ-äÿ âÿ áàøãà ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðäÿ ñèëàùëàðûí, ùÿðáè ñóðñàòûí ñàõëàíìà âÿ äàøûíìàñû ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû, äþéöø ãàáèëèééÿòèíèí çÿèôëÿäèëìÿñèíÿ éþíÿëìèø ÿìÿëëÿðèí, äþâëÿò ÿìëàêûíûí, î úöìëÿäÿí ñèëàù, ñóðñàò, ùÿðáè òåõíèêà, ïàðòëàéûúû, çÿùÿðëÿéèúè âÿ ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿðèí ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè, òàëàíìàñû, ìÿùâ åäèëìÿñè ùàëëàðûíûí àøêàðëàíìàñû, ãàáàãëàíìàñû âÿ ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ ìöâàôèã òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèð; ãà÷àãìàë÷ûëûüà, ãåéðè-ëåãàë éîëëà èíôîðìàñèéà àëûíìàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø õöñóñè òåõíèêè âàñèòÿëÿðèí, íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí, ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí âÿ ïðåêóðñîðëàðûí, ýöúëö òÿñèðëè, çÿùÿðëè, çÿùÿðëÿéèúè, ðàäèîàêòèâ, ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿðèí âÿ ãóðüóëàðûí, ùÿðáè òåõíèêàíûí, îäëó ñèëàù âÿ äþéöø ñóðñàòûíûí, íöâÿ, êèìéÿâè, áèîëîæè âÿ äèýÿð êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí, êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿí ìàòåðèàëëàðûí âÿ àâàäàíëûãëàðûí, ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòëè õàììàëûí, ìÿäÿíè, òàðèõè âÿ àðõåîëîæè ñÿðâÿò îëàí ÿøéàëàðûí ãàíóíñóç äþâðèééÿñèíÿ ãàðøû äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðû èëÿ ÿëàãÿäÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð. ÌÒÍ îíà ùÿâàëÿ åäèëìèø âÿçèôÿëÿðè áèëàâàñèòÿ âÿ òàáåëèéèíäÿêè ãóðóìëàð âà-

ñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèð. Íàçèðëèéèí ñòðóêòóðóíà áàø èäàðÿëÿð, èäàðÿëÿð, øþáÿëÿð âÿ äèýÿð ãóðóìëàð äàõèëäèð. Íàçèðëèéèí ìÿðêÿçè àïàðàòû, Íàõ÷ûâàí ÌÐ-èí Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè, øÿùÿð âÿ ðàéîí îðãàíëàðû, ùÿðáè ÿêñ-êÿøôèééàò ãóðóìëàðû, àêàäåìèéà, ùÿðáè-òèáá ìöÿññèñÿëÿðè, ùàáåëÿ äèýÿð ñòðóêòóð áþëìÿëÿð íàçèðëèéèí âàùèä ñèñòåìèíè òÿøêèë åäèð. Íàçèðëèéèí ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè ÿñàñû ÀÐ-ûí Êîíñòèòóñèéàñû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíëàðû, äþâëÿò áàø÷ñûíûí ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàðû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàð âÿ ñÿðÿíúàìëàðûíû, ùàáåëÿ þëêÿíèí òÿðÿôäàð ÷ûõäûüû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðè, Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè ùàããûíäà ßñàñíàìÿ âÿ íàçèðëèéèí íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðûäûð. ÌÒÍ-ÿ þëêÿ Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê íàçèðè ðÿùáÿðëèê åäèð. Íàçèð ÌÒÍ-íèí èøèíè òÿøêèë åäèð, òÿêáàø÷ûëûã âÿ êîëëåýèàëëûã ïðèíñèïëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè ÿñàñûíäà îíóí ôÿàëèééÿòèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèð, íàçèðëèéèí âÿçèôÿëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ øÿõñè ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Àçÿðáàéúàí òÿùëöêÿñèçëèê îðãàíëàðûíûí òàðèõèíè ÕÕ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ö÷ äþâðÿ - Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû, Ñîâåò âÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äþâðëÿðèíÿ áþëöíöð. Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû äþâðöíäÿ Ùÿðáè Íàçèðëèê þëêÿíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ìèññèéàñûíû èëê çàìàíëàð öçÿðèíÿ ýþòöðìöø âÿ 1919-úó èë ìàðò àéûíûí 28-äÿ Ùÿðáè íàçèð Ñÿìÿä áÿé Ìåùìàíäàðîâóí âÿ Áàø Ãÿðàðýàù ðÿèñè Ìÿììÿä áÿé Ñóëêåâè÷èí èìçàëàäûãëàðû 157 ñàéëû ÿìðëÿ íàçèðëèéèí Áàø Ãÿðàðýàùûíûí ýåíåðàë-êâàðòèðìåéñòð øþáÿñèíäÿ êÿøôèééàò âÿ ÿêñ-êÿøôèééàò áþëìÿñè éàðàäûëìûøäûð. Ùÿðáè èäàðÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ îëàí áó ñòðóêòóð ôÿàëèééÿòèíè éàëíûç òÿùëöêÿñèçëèéèí ùÿðáè àñïåêòëÿðèíÿ éþíÿëäèðäè. 1919-úó èë àïðåëèí 13-äÿ äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí áöòöí ñòðóêòóðëàðû Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí èõòèéàðûíà êå÷äèêäÿí ñîíðà, äåíèêèí÷èëÿðèí 1919-úó èëèí àïðåëèíäà Äàüûñòàí âÿ Ýöðúöñòàíà ùöúóìóíóí þëêÿíèí ìöñòÿãèëëèéè ö÷öí äÿ òÿùëöêÿ òþðÿòìÿñè âÿ äàõèëäÿ áîëøåâèêäàøíàê ãöââÿëÿðèí Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò÷èëèéèíÿ ãàðøû äàüûäûúû ôÿàëèééÿòèíèí ýåíèøëÿíìÿñè íÿçÿðÿ àëûíàðàã, ïàðëàìåíòèí ãÿðàðû èëÿ èéóíóí 9-äà Äþâëÿò Ìöäàôèÿ Êîìèòÿñè éàðàäûëäû. Äþâëÿò Ìöäàôèÿ Êîìèòÿñè 1919-úó èë èéóíóí 11-äÿ Àçÿðáàéúàíäà ôþâãÿëàäÿ âÿçèééÿò åëàí åòäè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Åëÿúÿ äÿ ìöâàôèã ãÿðàðëà äþâëÿò èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíäÿ èëê äÿôÿ èäàðÿ òàáå÷èëèéè îëìàéàí õöñóñè õèäìÿò îðãàíû - «ßêñèíãèëàáëà Ìöáàðèçÿ Òÿøêèëàòû» éàðàäûëäû. Ùÿìèí òÿøêèëàò Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíÿ, äþâëÿò÷èëèéèíÿ, ÿðàçè áöòþâëöéöíÿ ÿíýÿë îëà áèëÿúÿê äàõèëè âÿ õàðèúè ãöââÿëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðàí òÿñèñàò êèìè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ Áàêûäà òÿøêèëàòûí éåääè ðàéîí áþëìÿñè éàðàäûëäû. Èëê ÿââÿë äåíèêèí÷èëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí ßêñèíãèëàáëà Ìöáàðèçÿ Òÿøêèëàòû ñîíðàêû ìÿðùÿëÿäÿ ÿñàñ ôÿàëèééÿòèíè áîëøåâèê òÿùëöêÿñèíÿ âÿ øÿùÿðäÿ òÿõðèáàòëàð òþðÿäÿí åðìÿíèëÿðÿ ãàðøû éþíÿëòäè. Áîëøåâèêëÿðèí ïîçóúóëóã ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ðåñïóáëèêàäà âÿçèééÿòèí ìöðÿêêÿáëÿøìÿñè, ùÿì÷èíèí ìöõòÿëèô ïàðëàìåíò ôðàêñèéàëàðû âÿ ïàðòèéàëàð àðàñûíäà ñèéàñè ìöáàðèçÿíèí ýÿðýèíëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 6 ìàðò 1920-úè èëäÿ ßêñèíãèëàáëà Ìöáàðèçÿ Òÿøêèëàòû áóðàõûëäû. Àçÿðáàéúàíûí èëê õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí òÿøÿêêöëöíäÿ ùÿìèí Òÿøêèëàòûí ðÿùáÿðëÿðè îëìóø Ìÿììÿäáàüûð Øåéõçàìàíëû âÿ Íàüû Øåéõçàìàíëûíûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Ñîâåò äþâðö Àçÿðáàéúàíäà áîëøåâèê ðåæèìèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí Àçÿðáàéúàí Ôþâãÿëàäÿ Êîìèññèéàñû, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ñèéàñè Èäàðÿñè âÿ Õàëã Äàõèëè Èøëÿð Êîìèññàðëûüûíûí 19201940-úû èëëÿðäÿ õàëãûìûçûí ìèíëÿðëÿ çèéàëûñûíû, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìèíè ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè òåððîðà ìÿðóç ãîéìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áåëÿ êè, 1920-úè èëèí ìàéûíäàí 1921-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê 40 ìèíäÿí ÷îõ ñîéäàøûìûç Ôþâãÿëàäÿ Êîìèññèéà òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ åäèëìèø, 19341938-úè èëëÿðäÿ 27 ìèí 854 íÿôÿð Õàëã Äàõèëè Èøëÿð Êîìèññàðëûüû òÿðÿôèíäÿí ýöëëÿëÿíìÿ ùþêìöíÿ ìÿùêóì åäèëìèøäè. Öìóìèééÿòëÿ, 20-50-úè èëëÿðäÿ ðåïðåññèéàéà ìÿðóç ãàëàðàã, ìÿùâ îëóíàíëàðûí ñàéû 400 ìèíè êå÷ìèø, éàðûì ìèëéîíäàí ÷îõ èíñàí èñÿ þëêÿäÿí ñöðýöí åäèëìèøäèð. 50-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí ðåñïóáëèêà òÿùëöêÿñèçëèê îðãàíëàðûíäà ìèëëèëÿøìÿ âÿ òàðèõè ÿäàëÿòèí áÿðïà åäèëìÿñè, ðåïðåññèéàéà ìÿðóç ãàëìûø áèð ÷îõ èíñàíëàðûí ùöãóãè âÿ ìÿíÿâè áÿðàÿò àëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ õåéëè èøëÿð ýþðöëäö. Áó ïðîñåñ áèëàâàñèòÿ þìðöíöí âÿ ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíèí áþéöê ùèññÿñèíè òÿùëöêÿñèçëèê îðãàíëàðûíà ùÿñð åòìèø ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè Ùåéäÿð ßëèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Îíóí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Êîìèòÿñèíäÿ ÿêñ-êÿøôèééàòà ðÿùáÿðëèê åòäèéè èëëÿð ÿðçèíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ êîìèòÿ ðÿùáÿðëèéèíÿ èðÿëè ÷ÿêèëäèéè 1964-úè èëäÿí

ñîíðàêû äþâðäÿ îðãàíà ìèëëè êàäðëàðûí úÿëá îëóíìàñû, îíëàðûí éåòèøäèðèëèá, ùÿëëåäèúè èø ñàùÿëÿðèíäÿ ðÿùáÿð âÿçèôÿëÿðÿ òÿéèí îëóíìàñû ýåíèø âöñÿò àëìàüà áàøëàäû. Ùåéäÿð ßëèéåâ ðåñïóáëèêà âÿ èòòèôàã ðÿùáÿðëèéèíäÿ ÷àëûøäûüû ìöääÿòäÿ äÿ Àçÿðáàéúàíûí õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè äàèì äèããÿòäÿ ñàõëàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 1991-úè èëèí îêòéàáð àéûíäà þçöíöí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà, Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Êîìèòÿñèíèí ìàääè-òåõíèêè âÿ êàäð áàçàñû ÿñàñûíäà 1991úè èë íîéàáð àéûíûí 1-äÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè òÿñèñ åäèëäè. Ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ îðãàíûí àíúàã ìèëëè êàäðëàðäàí êîìïëåêòëÿøäèðèëìÿñè äþâðö áàøëàíäû. Áó äþâðäÿ íàçèðëèéèí ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿðèí ìÿçìóíó âÿ ìàùèééÿòè ìöùöì äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëäû. ßýÿð ÄÒÊ áöòöí èìêàíëàðû âÿ ïîòåíñèàëû ñîâåò äþâëÿòèíèí ìþâúóäëóüóíóí âÿ ñòðàòåæè ìàðàãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñûíà éþíÿëìèøäèñÿ, Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéèíèí ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñóâåðåíëèéèíÿ, êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøóíà, èãòèñàäè, ìöäàôèÿ, åëìè-òåõíèêè ïîòåíñèàëûíà, äèýÿð ùÿéàòè ÿùÿìèééÿòëè ìàðàãëàðûíà ãàðøû äàõèëè âÿ õàðèúè òÿùäèäëÿðèí, åëÿúÿ äÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðèí õöñóñè õèäìÿòëÿðèíèí âÿ òÿøêèëàòëàðûíûí, úèíàéÿòêàð ãðóïëàðûí âÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí êÿøôèééàò âÿ äèýÿð òÿõðèáàò-ïîçóúóëóã ôÿàëèééÿòèíèí ãàðøûñûíû àëìàãäàí èáàðÿòäèð. Íàçèðëèéèí ãàðøûñûíäà ùÿì÷èíèí äþâëÿò ñèððè òÿøêèë åäÿí ìÿëóìàòëàðûí ãîðóíìàñû - êîððóïñèéà, òåððîðèçì, íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí, ïñèõîòðîï âÿ ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿðèí, îäëó ñèëàù âÿ äþéöø ñóðñàòûíûí áåéíÿëõàëã ãàíóíñóç äþâðèééÿñè èëÿ, ìöòÿøÿêêèë òðàíñìèëëè úèíàéÿòêàðëûüûí äèýÿð òÿùëöêÿëè íþâëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿ êèìè ìÿñóë âÿçèôÿëÿð äóðóð. Ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí áåéíÿëõàëã àíòèòåððîð êîàèëèñèéàñûíäà èøòèðàêûíäà Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéèíèí ôÿàëèééÿòè ìöùöì éåð òóòóð. Áó ôÿàëèééÿò íÿòèúÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã àõòàðûøäà îëàí òåððîð÷óëàðûí éàõàëàíàðàã åêñòðàäèñèéà îëóíìàñû, ùóìàíèòàð þðòöê àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí, ëàêèí ÿñëèíäÿ ìöõòÿëèô òåððîð÷ó ñóáéåêòëÿðèí ìàðàãëàðûíà õèäìÿò åäÿí òÿøêèëàòëàðûí èôøàñû âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ ãàäàüà ãîéóëìàñû, òåððîð÷óëàðëà ÿëàãÿëè ìöõòÿëèô áàíê ùåñàáëàðûíûí äîíäóðóëìàñû âÿ ñ. áó êèìè íÿòèúÿëÿðÿ íàèë îëóíìóøäóð. Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè ôÿàëèééÿòèíèí ÿí éåíè äþâðöíöí áàøëàíüûúû öìóììèëëè ëèäåð, ýþðêÿìëè äþâëÿò

õàäèìè Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàí ðÿùáÿðëèéèíÿ ãàéûäûøû, íàçèðëèéèí èøèíèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû âÿ íèçàìëàíìàñûíà ýþñòÿðäèéè òÿëÿáêàðëûã, åéíè çàìàíäà ýöíäÿëèê ãàéüû âÿ äèããÿòè èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëû îëìóøäóð. Nazèrlèyèn xösusè xèdmÿt orqanlarûna xas, onlarûn spesèfèk fÿalèyyÿtèndÿn èrÿlè gÿlÿn mövafèq ÿnÿnÿlÿrè vardûr. Bu ÿnÿnÿlÿrèn ÿn dÿyÿrlèlÿrènèn ÿsasû ömummèllè lèderèmèz Heydÿr ßlèyev tÿrÿfèndÿn qoyulmuødur. Möstÿqèl, suveren Azÿrbaycan Respublèkasûnûn möhöm dþvlÿt÷èlèk tÿsèsatlarûndan olan Mèllè Tÿhlökÿsèzlèk Nazèrlèyènèn þlkÿnèn aparûcû qurumlarûndan bèrènÿ ÷evrèlmÿsè, tÿhlökÿsèzlèk sèyasÿtènèn höquqè ÿsaslarûnûn yaradûlmasû da ÿslèndÿ þmrönön 25 èlÿ yaxûn bèr dþvrönö tÿhlökÿsèzlèk orqanlarûnda ÷alûømûø Heydÿr ßlèyevèn adû èlÿ sûx baülûdûr. Mÿhz öìóììèëëè ëèäåðèìèçèí sÿylÿrè sayÿsèndÿ Azÿrbaycanda höquqè dþvlÿt quruculuüunun bötön sahÿlÿrèndÿ olduüu kèmè, Mèllè Tÿhlökÿsèzlèk Nazèrlèyènèn fÿalèyyÿtèndÿ dÿ ÿsaslû dþnöø yaranìûøäûð. Äÿôÿëÿðëÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè âÿ äþâëÿò ÷åâðèëèøè úÿùäëÿðèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, çîð éîëó èëÿ ùàêèìèééÿòÿ éèéÿëÿíìÿê ÿíÿíÿñèíÿ ñîí ãîéóëìàñû, þëêÿäàõèëè ñåïàðàò÷ûëûã ìåéëëÿðèíèí íåéòðàëëàøäûðûëìàñû, òåððîð-òÿõðèáàò ñóáéåêòëÿðèíèí âàõòûíäà çÿðÿðñèçëÿøäèðèëìÿñè, þëêÿìèçèí áåéíÿëõàëã àíòèòåððîð êîàëèñèéàñûíäà èøòèðàêû âÿ áó ñàùÿäÿ åòèáàðëû òÿðÿôäàøà ÷åâðèëìÿñè, åëÿúÿ äÿ òðàíñìèëëè ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûüûí äèýÿð òÿçàùöðëÿðèíÿ ãàðøû ñÿìÿðÿëè ìöáàðèçÿíèí òÿøêèëè âÿ ÿëäÿ îëóíìóø íàèëèééÿòëÿð ùÿìèí äþâð ÿðçèíäÿ òÿùëöêÿñèçëèê îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ÿñàñ àìèëëÿðäèð. Hazûrda dþvlÿt quruculuüunun yenè mÿrhÿlÿsèndÿ bötön dþvlÿt strukturlarûnda, o cömlÿdÿn Mèllè Tÿhlökÿsèzlèk Nazèrlèyèndÿ fÿalèyyÿtèn mèllè maraqlar nÿzÿrÿ alûnmaqla, beynÿlxalq standartlara uyüun formalaødûrûlmasû ö÷ön ìöùöì tÿdbèrlÿr hÿyata ke÷èrèlèr. Mèllè Tÿhlökÿsèzlèk Nazèrlèyè xarècè þlkÿlÿrèn, tÿrÿfdaø dþvlÿtlÿrèn mövafèq qurumlarû èlÿ ãàðøûëûãëû ìàðàãëàðûí òÿìèí îëóíìàñûíà ÿñàñëàíàí real vÿ sÿmÿrÿlè ÿmÿkdaølûüû genèølÿndèrèr. ßmÿkdaølûq yalnûz texnèkè yardûmlara, tÿlèmlÿrÿ, tÿcröbÿnèn mÿnèmsÿnèlmÿsènÿ deyèl, qarøûda duran stratejè vÿzèfÿlÿrèn, o cömlÿdÿn tÿhlökÿsèzlèk mÿsÿlÿlÿrènèn hÿllè özrÿ þlkÿnèn mövafèq sèyasÿtè ö÷ön ÿlverèølè øÿraèt yaradûlmasû, beynÿlxalq höquqè aktlarûn vÿ ènformasèya möba393

AZßÐÁÀÉÚÀÍ dèlÿsènèn èmkanlarû hesabûna Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí mþvqelÿrèíèí mohkÿmlÿndèrèlmÿsènÿ xèdmÿt edèr. ÌÒÍ-íèí ôÿàëèééÿòè èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà ðèàéÿò îëóíìàñû, ùóìàíèçì, äþâëÿò âÿ úÿìèééÿò ãàðøûñûíäà úàâàáäåùëèê, âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ÌÒÍ-íèí ðÿùáÿðëÿðè: Èëùöñåéí Ùöñéåíîâ (19911992), Ôÿõðÿääèí Òÿùìÿçîâ (19921993), Íÿðèìàí Èìðàíîâ (1993-1994), Íàìèã Àááàñîâ (1994-2004), Åëäàð Ìàùìóäîâ (23 èéóë 2004-úö èëäÿí).

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè (ÄÈÍ) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èúòèìàè ãàéäàíûí âÿ èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè, úèíàéÿòëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû âÿ à÷ûëìàñû ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðÿí ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûäûð. Ùÿëÿ 1918-úè èë ìàéûí 28-äÿ þç ìöñòÿãèëëèéèíè áÿéàí åòìèø Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí èëê ìèëëè ùþêóìÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè éàðàäûëìûø, íàçèðëèê âÿ îíóí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí ïîëèñ 19181920-úè èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí ôÿàëèééÿò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà, ìèëëè ìàðàãëàðûí ãîðóíìàñûíäà, ìöñòÿãèëëèéèí ìöäàôèÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. 1920-úè èë àïðåëèí 27-äÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà ÑÑÐ Èòòèôàãû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí òàáåëèéèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÄÈÍ ñîñèàëèñò ãóðóëóøóíà óéüóí, ìàùèééÿòúÿ ñèíôè õàðàêòåð äàøûéàí îðãàíà ÷åâðèëìèøäèð. Ëàêèí ùÿìèí äþâðäÿ úèíàéÿòêàðëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿ, èúòèìàè ãàéäàíûí âÿ èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèéèí ãîðóíìàñû ñàùÿñèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ôóíêñèéàëàðû ùÿéàòà êå÷èðÿí Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðû ÿìÿêäàøëàðûíûí ïåøÿ ùàçûðëûüû ìöâàôèã ñÿâèééÿñè ãàëäûðûëìûø, åëÿúÿ äÿ áó îðãàíëàðûí ñòðóêòóðó òÿøêèëàòè úÿùÿòäÿí òÿêìèëëÿøìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà ÄÈÍ êå÷ìèø ÑÑÐÈ ÄÈÍ-íèí òàáå÷èëèéèíäÿí ÷ûõàðìûøäûð. 1991-úè èëäÿí áàøëàéàðàã äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíäà êþêëö èñëàùàòëàð àïàðûëìûøäûð. Áåëÿ êè, ùÿìèí èë þëêÿäÿ áàø âåðÿí ñîñèàë-èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿð, ìöëêèééÿò 394

ôîðìàëàðûíûí èíêèøàô åòìÿñè, áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èëìÿñè âÿ éåíè òÿñÿððöôàò ìåõàíèçìèíèí ôîðìàëàøìàñû íÿçÿðÿ àëûíàðàã áó îðãàíëàðäà Ñîñèàëèñò ßìëàêûíûí Äàüûäûëìàñû èëÿ Ìöáàðèçÿ Õèäìÿòè (ÑßÄÌÕ) ëÿüâ åäèëìèø, èãòèñàäè ñàùÿäÿ úèíàéÿòêàðëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿ ö÷öí õèäìÿò òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1992-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìèëèñ ìþâúóä ùöãóãè ñòàòóñóíó ñàõëàìàãëà ïîëèñ àäëàíäûðûëìûøäûð. Äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíûí àëè òÿùñèëëè ìöòÿõÿññèñëÿðÿ îëàí åùòèéàúûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí 23 ìàé 1992-úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíûíà âÿ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 9 èéóí 1992-úè èë òàðèõëè Ãÿðàðûíà ÿñàñÿí, Í.Ðçàéåâ àäûíà Áàêû Õöñóñè Îðòà Ìèëèñ Ìÿêòÿáèíèí áàçàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄÈÍíèí Ïîëèñ Àêàäåìèéàñû éàðàäûëìûøäûð. ÌÄÁ äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí 9 éàíâàð 1993-úö èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ Èñëàù Èøëÿðè Èäàðÿñè, Èñëàù ßìÿê Ìöÿññèñÿëÿðè, Áàêû øÿùÿðè Áàø Ïîëèñ Èäàðÿñèíèí ñòðóêòóðóíäà îëàí õöñóñè ìöøàéèÿò ðîòàñû, ðàéîí, øÿùÿð ïîëèñ îðãàíëàðûíûí èñëàù èøëÿðè ìöôÿòòèøëèêëÿðè, åëÿúÿ äÿ äþâëÿò áàø÷ûñûíûí 9 îêòéàáð 1999-úó èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ Èñòèíòàã òÿúðèäõàíàëàðû ÄÈÍ-íèí òÿðêèáèíäÿí ÷ûõàðûëàðàã ßäëèééÿò Íàçèðëèéèíèí òàáåëèéèíÿ âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè ñèñòåìèíäÿ êþêëö èñëàùàòëàð öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí 1993úö èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ùàêèìèééÿòÿ ãàéûäûøûíäàí ñîíðà þëêÿäÿ äåìîêðàòèê äþâëÿò ãóðóúóëóüó, ìöñòÿãèëëèéèí âÿ äþâëÿò÷èëèéèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðäèéè ìöùöì òÿäáèðëÿðëÿ áàøëàíûëìûøäûð. Áåëÿ êè, ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäè-ñèéàñè ñèñòåìèíèí ÿñàñëàðûíûí òÿùëöêÿñèçëèéè, âÿòÿíäàøëàðûí ùÿéàòû, ñÿùùÿòè, ìöëêèééÿò ùöãóãó ÿëåéùèíÿ éþíÿëäèëÿí âÿ ÿñàñÿí ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàð äÿñòÿëÿð, ãàíóíñóç ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿðèí, ðöøâÿòõîðëóã âÿ êîððóïñèéà ùàëëàðûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, áó èñòèãàìÿòäÿ ÿìÿëèééàòõèäìÿòè ôÿàëèééÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè öçðÿ ÄÈÍ-íèí âÿ äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí «Úèíàéÿòêàðëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, ãàíóí÷óëóüóí âÿ ùöãóã ãàéäàñûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» 9 àâãóñò 1994-úö èë òàðèõëè Ôÿðìàí èìçàëàíìûø âÿ ùÿìèí ôÿðìàíà ÿñàñÿí, áó ãóðóìóí ñòðóêòóðóíäà Ìöòÿøÿêêèë Úèíàéÿòêàðëûãëà Ìöáàðèçÿ

Èäàðÿñè éàðàäûëìûø, úèíàéÿòêàðëûüûí ÿí òÿùëöêÿëè ôîðìàñûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ éåíè òÿøêèëàòè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Íàçèðëèéèí ñòðóêòóðóíäà úèíàéÿòêàðëûãëà ìöáàðèçÿ, èíñàí ùöãóãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ èúòèìàèééÿòèí ìöòÿìàäè ìÿëóìàòëàíäûðûëìàñû, áó èøäÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿðèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíäÿ øÿôôàôëûüûí âÿ àøêàðëûüûí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ 1993-úö èëäÿ Ìÿòáóàò õèäìÿòè, øÿõñè ùåéÿòèí ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè òÿðáèéÿñè, îíëàðäà ùóìàíèçì èäåéàëàðûíà, ùöãóãè âÿ åòèê íîðìàëàðà, èíñàí ùöãóãëàðûíà ùþðìÿò ùèññèíèí àøûëàíìàñû, ÿìÿêäàøëàðûí ñîñèàë-ùöãóãè ìöäàôèÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ö÷öí 1995úè èë òàðèõèíäÿ Øÿõñè Ùåéÿòëÿ Èø Èäàðÿñè, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà, õàðèúè þëêÿëÿðèí ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûüûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, þëêÿíèí ãîøóëäóüó áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø þùäÿëèêëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëèìÿñè öçðÿ íàçèðëèéèí ôÿàëèééÿòèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè, úèíàéÿòêàðëûãëà ìöáàðèçÿ ñàùÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿíèí þéðÿíèëìÿñè, ìöòÿðÿããè èø ôîðìà âÿ ìåòîäëàðûíûí ïðàêòèêè ôÿàëèééÿòäÿ òÿòáèãè ìÿãñÿäèëÿ 1996-úû èëäÿ Áåéíÿëõàëã ßìÿêäàøëûã Èäàðÿñè éàðàäûëìûøäûð. Åëÿúÿ äÿ äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíäà ãàíóí÷óëóüà âÿ õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèí èúðàñû çàìàíû ÿìÿêäàøëàð òÿðÿôèíäÿí èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà ðèàéÿò åäèëìÿñèíÿ íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, éîë âåðèëÿí ãàíóíàçèää ùàëëàð öçðÿ õèäìÿòè òÿùãèãàòûí àïàðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ 1998-úè èëäÿ Äàõèëè Òÿùãèãàòëàð Èäàðÿñè òÿñèñ åäèëìèøäèð. Þëêÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí äåìîêðàòèê-ùöãóãè èñëàùàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄÈÍ-íèí ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí áèð ñûðà íîðìàòèâ àêòëàð, î úöìëÿäÿí «Ïîëèñ ùàããûíäà» (1999), «ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà» (1999) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíëàðû ãÿáóë åäèëìèø, 29 èéóí 2001-úè èë òàðèõëè Ãàíóíëà «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíäà õèäìÿò êå÷ìÿ ùàããûíäà ßñàñíàìÿ», þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí 30 èéóí 2001-úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ «Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí ßñàñíàìÿñè âÿ ñòðóêòóðó» òÿñäèã åäèëìèøäèð. Òÿøêèëàòè ñòðóêòóðóí èñëàùàòûíûí äàâàìû îëàðàã, 1999-úó èëäÿ ÄÈÍ-íèí Ãÿðàðýàùû Òÿøêèëàòè-Èíñïåêòîð Èäàðÿñèíÿ ÷åâðèëìèø âÿ Ãÿðàðýàùûí òÿðêèáèíäÿ îëàí ÿìÿëèééàò øþáÿñèíèí áàçàñûíäà ìöñòÿãèë ñòðóêòóð ãóðóì – Íþâáÿò÷è Ùèññÿëÿðè Èäàðÿåòìÿ Õèäìÿòè éàðàäûëìûøäûð. ÄÈÍ-íèí äþâëÿò áàø÷ûñû-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íûí 30 èéóí 2001-úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ òÿñäèã åäèëìèø ñòðóêòóðóíäà íàçèðëèéèí êàòèáëèéè, Òÿøêèëàòè-Èíñïåêòîð, Èúòèìàè Òÿùëöêÿñèçëèê, Äþâëÿò Éîë Ïîëèñè, Èñòèíòàã âÿ Òÿùãèãàò, Êàäðëàð Èäàðÿñè êèìè ãóðóìëàð áàø èäàðÿ, Åêñïåðò-Êðèìèíàëèñòèêà Èäàðÿñè - Êðèìèíàëèñòëèê Òÿäãèãàòëàð Èäàðÿñè, Ùÿðáè ñÿôÿðáÿðëèê âÿ ìöëêè ìöäàôèÿ øþáÿñè - Ñÿôÿðáÿðëèê èøëÿðè âÿ ìöëêè ìöäàôèÿ øþáÿñè êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 28 ñåíòéàáð 2002-úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ íàçèðëèéèí Èãòèñàäèééàòäà Úèíàéÿòêàðëûãëà Ìöáàðèçÿ Èäàðÿñè ëÿüâ åäèëìèøäèð. Þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí 30 èéóí 2004-úö èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ íàçèðëèéèí ñòðóêòóðóíäà äÿéèøèêëèêëÿð åäèëÿðÿê Ìöòÿøÿêêèë Úèíàéÿòêàðëûãëà Ìöáàðèçÿ, Íàðêîòèêëÿðëÿ Ìöáàðèçÿ, ßìÿëèééàò âÿ Ñòàòèñòèê Èíôîðìàñèéà Èäàðÿëÿðèíÿ âÿ Èíòåðïîëóí Ìèëëè Ìÿðêÿçè Áöðîñóíà áàø èäàðÿ ñòàòóñó âåðèëìèø, Êîìåíäàíò Õèäìÿòè, ßñàñëû Òèêèíòè Øþáÿñè âÿ Èäìàí Úÿìèééÿòè èäàðÿ ñÿëàùèééÿòëè ìöÿééÿí îëóíìóøäóð. Ùÿìèí Ôÿðìàíëà äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ èäàðÿäàõèëè íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, î úöìëÿäÿí îðãàí âÿ ùèññÿëÿðäÿ äàõèëè òÿùëöêÿñèçëèê âÿçèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ íÿçàðÿòäÿ ñàõëàíûëìàñû, õèäìÿòëÿ áèð àðàéà ñûüìàéàí ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëìà âÿ äèýÿð íåãàòèâ ùàëëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, êîððóïñèéàéà øÿðàèò éàðàäàí âÿ áåëÿ ùöãóãïîçìàëàðûíà éîë âåðÿí ÿìÿêäàøëàðûí ìöÿééÿí åäèëèá áàðÿëÿðèíäÿ ìöâàôèã òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñèíèí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ íàçèðëèéèí ñòðóêòóðóíäà Äàõèëè Òÿùëöêÿñèçëèê Èäàðÿñè òÿñèñ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí 6 ìàé 2004-úö èë òàðèõëè Ñÿðÿíúàìû èëÿ òÿñäèã åäèëìèø «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Èíñàí Àëâåðèíÿ Ãàðøû Ìöáàðèçÿ öçðÿ Ìèëëè Ôÿàëèééÿò Ïëàíû»íà óéüóí îëàðàã, 2004-úö èëäÿ íàçèðëèéèí Áàø Ìöòÿøÿêêèë Úèíàéÿòêàðëûãëà Ìöáàðèçÿ Èäàðÿñèíèí ñòðóêòóðóíäà Èíñàí Àëâåðèíÿ ãàðøû Ìöáàðèçÿ Èäàðÿñè éàðàäûëìûøäûð. Þëêÿäÿ èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ìöäàôèÿñè, èúòèìàè àñàéèøèí ãîðóíìàñû, úèíàéÿòêàðëûãëà ìöáàðèçÿ âÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø äèýÿð âÿçèôÿëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ïîëèñ îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè äàùà äà òÿêìèëëÿøäèðìÿê, îíóí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí âÿ øÿõñè ùåéÿòèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíè ýöúëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè úÿíàá Èëùàì ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ïîëèñ îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíèí

òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíÿ äàèð» õöñóñè Äþâëÿò ïðîãðàììû ùàçûðëàíàðàã, 30 èéóí 2004úö èë òàðèõëè Ñÿðÿíúàìëà òÿñäèã åäèëìèøäèð. Äþâëÿò Ïðîãðàìûíà ÿñàñÿí, úèíàéÿòëÿð âÿ ùàäèñÿëÿð áàðÿäÿ äàõèë îëàí ìÿëóìàòëàðûí ãÿáóëó, áó ñàùÿäÿ øÿõñëÿðëÿ ïîëèñ îðãàíëàðû àðàñûíäà îïåðàòèâ ðàáèòÿíèí òÿøêèëè âÿ ìöâàôèã èíôîðìàñèéà ñèñòåìèíèí áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿéÿ óéüóí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ, 2005-úè èëäÿ Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíäÿ ïîëèñ òåëåôîí çÿíýëÿðèíèí ãÿáóëó öçðÿ õöñóñè «102» õèäìÿòè – çÿíý ìÿðêÿçè ñèñòåìè éàðàäûëàúàãäûð. Þëêÿäÿ ìèãðàñèéà ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè èëÿ áàüëû ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ÄÈÍíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø âÿçèôÿëÿðèí èúðàñû, ìöâàôèã ñàùÿäÿ äþâëÿòèí ìàðàãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ö÷öí 2005-úè èëäÿ íàçèðëèéèí ñòðóêòóðóíäà Ìèãðàñèéà õèäìÿòèíèí éàðàäûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. ÄÈÍ ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè ÿñàñûíû þëêÿ Êîíñòèòóñèéàñû, Ïîëèñ ùàããûíäà» (1999), «ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà» (1999) âÿ ñ. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíëàðû, «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíäà õèäìÿò êå÷ìÿ ùàããûíäà ßñàñíàìÿ» (2001), Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí ßñàñíàìÿñè (2001), äþâëÿò áàø÷ûñûíûí ìöâàôèã ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàðû, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿðÿôäàð ÷ûõäûüû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð, ùàáåëÿ íàçèðëèéèí íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðû òÿøêèë åäèð. Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè îíà ùÿâàëÿ åäèëìèø âÿçèôÿëÿðè áèëàâàñèòÿ âÿ òàáåëèéèíäÿ îëàí îðãàíëàð âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèð. Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíûí Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè, Äàõèëè Ãîøóíëàð, ÿðàçè âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ïîëèñ îðãàíëàðû, íèçàìè ïîëèñ ùèññÿëÿðè, òÿäðèñ, òÿùñèë âÿ òèáá ìöÿññèñÿëÿðè, Èíòåðïîëóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ìèëëè Ìÿðêÿçè Áöðîñó, éàíüûí òÿùëöêÿñèçëèéè ãóðóìëàðû, Èäìàí Úÿìèééÿòè, ùàáåëÿ äèýÿð ãóðóìëàð ÄÈÍ-íèí âàùèä ñèñòåìèíè òÿøêèë åäèð. ÄÈÍ-íèí ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿðèí, ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä ôóíêñèéàëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíèí òÿìèíè ö÷öí íàçèðëèéèí ìÿðêÿçè àïàðàòûíûí äþâëÿò áàø÷ûñû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíìóø ñòðóêòóðóíà àøàüûäàêû õèäìÿò ñàùÿëÿðè äàõèëäèð: Êàòèáëèê (áàø èäàðÿ ñÿëàùèééÿòëè), Áàø Òÿøêèëàòè-Èíñïåêòîð Èäàðÿñè, Áàø Úèíàéÿò-Àõòàðûø Èäàðÿñè, Áàø Èñòèíòàã âÿ Òÿùãèãàò Èäàðÿñè, Áàø Ìöòÿøÿêêèë Úèíàéÿòêàðëûãëà Ìöáàðèçÿ Èäàðÿñè, Áàø Íàðêîòèêëÿðëÿ Ìöáàðèçÿ Èäàðÿñè, Áàø ßìÿëèééàò âÿ Ñòàòèñòèê Èíôîðìàñèéà Èäàðÿñè, Áàø Èúòèìàè Òÿùëöêÿñèçëèê Èäàðÿñè, Íÿãëèéé-

àòäà Áàø Ïîëèñ Èäàðÿñè, Áàø Äþâëÿò Éîë Ïîëèñè Èäàðÿñè, Áàø Äþâëÿò Éàíüûí Òÿùëöêÿñèçëèéè Èäàðÿñè, Áàø Ìöùàôèçÿ Èäàðÿñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Èíòåðïîëóí Ìèëëè Ìÿðêÿçè Áöðîñó (áàø èäàðÿ ñÿëàùèééÿòëè), Áàø Êàäðëàð Èäàðÿñè, Äàõèëè Ãîøóíëàðûí Áàø Èäàðÿñè, Íþâáÿò÷è Ùèññÿëÿðè Èäàðÿåòìÿ Õèäìÿòè (èäàðÿ ñÿëàùèééÿòëè), Äàõèëè Òÿùëöêÿñèçëèê Èäàðÿñè, 7-úè èäàðÿ, Êðèìèíàëèñòèê Òÿäãèãàòëàð Èäàðÿñè, Ïàñïîðò Ãåéäèééàò Èäàðÿñè, Äàõèëè Òÿùãèãàòëàð Èäàðÿñè, Øÿõñè Ùåéÿòëÿ Èø Èäàðÿñè, Áåéíÿëõàëã ßìÿêäàøëûã Èäàðÿñè, ßìÿëèééàò-Ðàáèòÿ Èäàðÿñè, Ìÿòáóàò Õèäìÿòè (èäàðÿ ñÿëàùèééÿòëè), ÌàëèééÿÏëàí Èäàðÿñè, Òÿúùèçàò Èäàðÿñè, Èäìàí úÿìèééÿòè (èäàðÿ ñÿëàùèééÿòëè), Ñÿôÿðáÿðëèê Èøëÿðè âÿ Ìöëêè Ìöäàôèÿ Øþáÿñè. Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí, îíóí ÿñàñ òÿðêèá ùèññÿëÿðè îëàí ïîëèñèí âÿ äàõèëè ãîøóíëàðûí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíäÿ, ðåñïóáëèêàìûçûí ñóâåðåíëèéèíÿ âÿ òîðïàãëàðûìûçûí ÿðàçè áöòþâëöéöíÿ ãàðøû åðìÿíè ñèëàùëû ãöââÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿúàâöçëÿðèí äÿô åäèëìÿñèíäÿ, þëêÿäÿ âÿòÿíäàø ñöëùöíöí áÿðãÿðàð îëìàñûíäà,ãàíóíóí àëèëèéèíèí, úèíàéÿòêàðëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿíèí, èúòèìàè ãàéäàíûí âÿ èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ, èíñàíëàðûí ùÿéàòûíûí, ñàüëàìëûüûíûí, ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí, äþâëÿòèí, ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðèí ãàíóíè ìÿíàôåëÿðèíèí âÿ ìöëêèééÿòèíèí ùöãóãàçèää ÿìÿëëÿðäÿí ãîðóíìàñûíäà ìöùöì ðîëó âÿ õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Íàçèðëèéÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä îëóíàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äàõèëè èøëÿð íàçèðè áàø÷ûëûã åäèð. Íàçèð ÄÈÍ-èí èøèíè òÿøêèë âÿ òÿêáàø÷ûëûã ïðèíñèïè ÿñàñûíäà äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíûí âÿ äàõèëè ãîøóíëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèð. ÄÈÍ-äÿ íàçèðëèéèí ðÿùáÿð èø÷èëÿðèíäÿí èáàðÿò ìÿøâÿðÿò÷è îðãàí – Êîëëåýèéà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Êîëëåýèéàíûí ñÿäðè òóòäóüó âÿçèôÿéÿ ýþðÿ äàõèëè èøëÿð íàçèðè, öçâëÿðè èñÿ íàçèðëèéèí äèýÿð ðÿùáÿð âÿçèôÿëÿðè öçðÿ íàçèðèí òÿãäèìàòûíà ÿñàñÿí ìöÿééÿí îëóíóð. Êîëëåýèéàíûí òÿðêèáèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè òÿñäèã åäèð. Íàçèðëèéèí Êîëëåýèéà èúëàñûíäà äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè, èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèéèí âÿ èúòèìàè ãàéäàíûí òÿìèí åäèëìÿñè, úèíàéÿòêàðëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿíèí âÿ èúðà èíòèçàìûíûí âÿçèééÿòè, êàäð ìÿñÿëÿëÿðè, ÿìðëÿðèí âÿ äèýÿð àêòëàðûí ëàéèùÿëÿðè ìöçàêèðÿ åäèëèð, äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí ùåñàáàòëàðû äèíëÿíèëèð, íàçèðëèéèí ôÿàëèééÿòè èëÿ 395

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áàüëû äèýÿð ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðÿ áàõûëûð âÿ ìöâàôèã ãÿðàðëàð ÷ûõàðûëûð. Êîëëåýèéàíûí ãÿðàðëàðû íàçèðèí ÿìðè èëÿ åëàí îëóíóð âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ÄÈÍ-èí ðÿùáÿðëÿðè: Êÿðèìîâ Òîôèã Ìèðçÿ îüëó (1991–1992); ßëèéåâ Òàùèð Éóíèñ îüëó (17.03.1992 – 25.04.1992); Ùÿìèäîâ Èñýÿíäÿð Ìÿúèä îüëó (1992– 1993); Àëëàùâåðäèéåâ Àáäóëëà Ìöñåéèá îüëó (16.04.1993 – 17.06.1993); Íîâðóçîâ Âàãèô Éóñèô îüëó (1993–1994); Óñóáîâ Ðàìèë Èäðèñ îüëó (1994-úö èëäÿí). Äàõèëè ãîøóíëàð. 1991-úè èëäÿ âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóã âÿ ìÿíàôåëÿðèíèí úèíàéÿòêàð ãÿñäëÿðäÿí ãîðóíìàñûíû ýöúëÿíäèðìÿê, èúòèìàè àñàéèøè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê, äþâëÿò îáéåêòëÿðèíèí, èñëàù-ÿìÿê ìöÿññèñÿëÿðèíèí ìöùàôèçÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ÑÑÐÈ ÄÈÍ äàõèëè ãîøóíëàðûíûí ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí ùèññÿëÿðèíèí áàçàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄÈÍ-íèí äàõèëè ãîøóíëàðû éàðàäûëìûøäûð. Äàõèëè ãîøóíëàð øÿõñèééÿòèí, úÿìèééÿòèí âÿ äþâëÿòèí ìÿíàôåéèíè, âÿòÿíäàøëàðûí êîíñòèòóñèéà ùöãóãëàðûíû âÿ àçàäëûãëàðûíû úèíàéÿòêàð ãÿñäëÿðäÿí ãîðóéàí, ìöùöì äþâëÿò îáéåêòëÿðèíèí, êîììóíèêàñèéà ãóðüóëàðûíûí ìöùàôèçÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí, èúòèìàè àñàéèøèí ìöùàôèçÿñèíäÿ, êöòëÿâè òÿäáèðëÿð êå÷èðèëÿðêÿí èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñûíäà, êöòëÿâè èüòèøàøëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà èøòèðàê åäÿí, ùàáåëÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø äèýÿð âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄÈÍ-íèí âàùèä ñèñòåìèíèí ìöùöì ñòðóêòóð ùèññÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Äàõèëè ãîøóíëàð - ìöùöì äþâëÿò îáéåêòëÿðèíèí âÿ õöñóñè éöêëÿðèí ìöùàôèçÿñè öçðÿ ùÿðáè ùèññÿëÿðäÿí âÿ áþëìÿëÿðäÿí; ìîòîðëàøäûðûëìûø, ñó, ùàâà ùÿðáè ùèññÿëÿðèíäÿí âÿ áþëìÿëÿðèíäÿí; ÿìÿëèééàò òÿéèíàòëû ùÿðáè ùèññÿëÿðäÿí âÿ áþëìÿëÿðäÿí; ùÿðáè òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí; èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíäàí âÿ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí, ùàáåëÿ äàõèëè ãîøóíëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí òÿìèí åäèëìÿñè öçðÿ õöñóñè áþëìÿëÿðäÿí (òèêèíòè, ðàáèòÿ âÿ ñ.) èáàðÿòäèð. Âÿòÿíäàøëàðûí äàõèëè ãîøóíëàðäà ùÿðáè õèäìÿòÿ âÿ òîïëàíûøëàðà ÷àüûðûëìàñûíû, ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðäà äàõèëè ãîøóíëàð þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí îíëàðûí øÿõñè ùåéÿòèíèí âÿ òåõíèêàñûíûí äàøûíìàñû ö÷öí ùÿðáè íÿãëèééàò òÿééàðÿëÿðèíèí âåðèëìÿñèíè, äàõèëè ãîøóíëàðûí çàáèò êàäðëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíà âÿ èõòèñàñûíûí àðòûðûëìàñûíà éàðäûìû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè òÿìèí åäèð. Äàõèëè ãîøóíëàðûí ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðû äàõèëè ãîøóíëàðëà êþíöëëöëöê ãàéäàñûíäà áàüëàø396

ìà öçðÿ, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðûíûí ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûøû ÿñàñûíäà êîìïëåêòëÿøäèðèëèð. Äàõèëè Ãîøóíëàðûí Êîìàíäàíû åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äàõèëè èøëÿð íàçèðèíèí ìöàâèíè âÿ äàõèëè ãîøóíëàðûí øÿõñè ùåéÿòèíèí áèðáàøà ðÿèñèäèð.

Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòè (ÄÑÕ) þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí 2002-úè èë 31 èéóë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ éàðàäûëìûø, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ñÿðùÿäèíèí ìöùàôèçÿñè ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðÿí ìÿðêÿç èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûäûð. ÄÑÕ-íûí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ñÿðùÿäèíäÿ ðåàë âÿ ïîòåíñèàë òÿùäèäëÿðèí äÿô åäèëìÿñè, ñÿðùÿä áîéó çîíàäà ÿùàëèíèí, ìöëêèééÿòèí áó úöð ÿìÿëëÿðäÿí ãîðóíìàñû, îíëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíûí òÿøêèë åäèëìÿñè, ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ ñÿðùÿä ìöíàãèøÿëÿðèíèí íèçàìà ñàëûíìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè; øÿõñëÿðèí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí äþâëÿò ñÿðùÿäèíè ãàíóíñóç êå÷ìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñè, ñÿìÿðÿëè ñÿðùÿä íÿçàðÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìÿãñÿäèëÿ øÿõñèééÿòè òÿñäèã åäÿí âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿðèí ñàõòàëàøäûðûëìàñû âÿ éà îíëàðäàí ãàíóíñóç èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíè ãàáàãëàìàã ö÷öí òåððîð÷óëàðûí âÿ òåððîð÷ó ãðóïëàðûí, ùàáåëÿ ãåéðè-ëåãàë ìèãðàíòëàðûí éåðäÿéèøìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû öçðÿ òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè; ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ðÿñìèëÿøäèðèëìèø ñÿíÿäëÿð îëäóãäà øÿõñëÿðèí, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, éöêëÿðèí âÿ áàøãà ÿìëàêûí ìöÿééÿí îëóíìóø ìÿíòÿãÿëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ñÿðùÿäèíäÿí áóðàõûëìàñû; ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ãà÷àãìàëûí äþâëÿò ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû; äþâëÿò ñÿðùÿäèíèí ìöùàôèçÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ ÿìÿëèééàò-àõòàðûø, êÿøôèééàò âÿ ÿêñêÿøôèééàò ôÿàëèééÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø äþâëÿò ñÿðùÿä ðåæèìèíÿ, ñÿðùÿäáîéó ðåæèìÿ (î úöìëÿäÿí ñÿðùÿä ñóëàðûíäà) âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ñÿðùÿäèíäÿí áóðàõûëûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ ðåæèìÿ ÿìÿë îëóíìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñè; ñÿðùÿäáîéó çîëàãäà âÿ ñÿðùÿä ñóëàðûíäà òÿáèè âÿ áèîëîæè ñÿðâÿòëÿðèí ãîðóíìàñûíäà àèäèééÿòè äþâëÿò îðãàíëàðûíà êþìÿêëèéèí ýþñòÿðèëìÿñè; ãàíóíâåðèúèëèéÿ ìöâà-

ôèã îëàðàã äèýÿð âÿçèôÿëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè. ÄÑÕ îíà ùÿâàëÿ åäèëìèø âÿçèôÿëÿðè áèëàâàñèòÿ âÿ òàáåëèéèíäÿêè ùÿðáè ùèññÿëÿð âÿ äèýÿð îðãàíëàð âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèð. Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòèíèí ñòðóêòóíóíà áàø èäàðÿëÿð, èäàðÿëÿð, øþáÿëÿð âÿ äèýÿð ãóðóìëàð äàõèëäèð. Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòèíèí ìÿðêÿçè àïàðàòû, ñÿðùÿä äÿñòÿëÿðè, ùÿðáè äÿíèç âÿ ùÿðáè àâèàñèéà ùèññÿëÿðè, ñÿðùÿä íÿçàðÿòè äÿñòÿëÿðè, ùÿðáè ùèññÿëÿð, ùàáåëÿ äèýÿð ñòðóêòóð áþëìÿëÿð ÄÑÕ-íèí âàùèä ñèñòåìèíè òÿøêèë åäèð. ÄÑÕ-íèí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû, «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ñÿðùÿäè ùàããûíäà» (1992), «Ñÿðùÿä Ãîøóíëàðû ùàããûíäà» (1994), «ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà» (2001), «Êÿøôèééàò âÿ ÿêñ-êÿøôèééàò ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà» (2004), «Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ùàããûíäà» (2004) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 31 èéóë 2002úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ òÿñäèã îëóíìóø «Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòè ùàããûíäà ßñàñíàìÿ» âÿ äèýÿð íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàð òÿøêèë åäèð. ÄÑÕ áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ òàáåäèð âÿ îíà ùåñàáàò âåðèð. ÄÑÕ-íèí ðÿèñè þëêÿ Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëèð. Î, ÄÑÕíèí èøèíè òÿøêèë åäèð, îíóí ôÿàëèééÿòèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèð. ÄÑÕ-äÿ Ùÿðáè øóðà éàðàäûëûð. Ùÿðáè øóðàíûí èúëàñëàðûíäà ÄÑÕ-íèí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè, èúðà èíòèçàìûíûí âÿçèééÿòè, êàäð ìÿñÿëÿëÿðè, íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûí ëàéèùÿëÿðè ìöçàêèðÿ åäèëèð, âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí ùåñàáàòëàðû äèíëÿíèëèð, äèýÿð ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðÿ áàõûëûð âÿ ìöâàôèã ãÿðàðëàð ÷ûõàðûëûð. Ùÿðáè øóðàíûí èúëàñëàðûíà ÄÑÕ-íèí ðÿèñè ñÿäðëèê åäèð. Ùÿìèí Øóðàíûí ãÿðàðëàðû ÄÑÕ ðÿèñèíèí ÿìðëÿðè èëÿ åëàí îëóíóð âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà ñÿðùÿä ìöùàôèçÿñè ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòèí ÿñàñû Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû äþâðöíäÿ ãîéóëìóøäóð. Ùÿìèí äþâðäÿ þëêÿ ñÿðùÿäëÿðèíèí ãîðóíìàñû èëÿ êîìïëåêñ øÿêèëäÿ ìÿøüóë îëàí ìöñòÿãèë èäàðÿ, éàõóä ãîøóí íþâö êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñÿðùÿä ãöââÿëÿðè ôîðìàëàøäûðûëìàñà äà, ìöùöì äþâëÿò ÿùÿìèééÿòè äàøûéàí áó èø 1918-1920-úè èëëÿðäÿ Äàõèëè Èøëÿð âÿ Ìàëèééÿ íàçèðëèêëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ éàðàäûëìûø ñòðóêòóðëàðà ùÿâàëÿ åäèëìèøäè. Áó ñàùÿäÿ Ô.Õîéñêèíèí ñÿäðëèê åòäèéè ùþêóìÿòèí 1918-úè èë èéóíóí 22-äÿ ãÿáóë åòäèéè èëê ãÿðàðëà Ïîéëó ñòàíñèéàñûíäà ðåñïóáëèêàäàí êÿíàðà ÿðçàã äàøûíìàñûíûí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí ñÿðùÿä ïîñòóíóí éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ ÄÈÍ-ÿ ìöâàôèã òàïøûðûã âåðèëìèøäè. Áóíóí àðäûíúà þëêÿíèí ÿêñÿð ñÿðùÿä ÿðàçèëÿðèíäÿ ÄÈÍ-èí òàáåëèéèíäÿ îëàí ñÿðùÿä ìöùàôèçÿ ãöââÿëÿðè ôîðìàëàøäûðûëìûøäûð. 1919-úó èë àâãóñòóí 18-äÿ þëêÿ ïàðëàìåíòè «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê áàõûìûíäàí ñÿðùÿä ìöùàôèçÿñèíèí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà» Ãàíóí ãÿáóë åòìÿñè èëÿ ñÿðùÿä ìöùàôèçÿñèíèí òÿøêèëèíÿ äàèð ÿñàñ âÿçèôÿëÿð Ìàëèééÿ Íàçèðëèéèíÿ ùÿâàëÿ îëóíóð. Íàçèðëèéèí òÿðêèáèíäÿ ÿââÿë ýþìðöê éûüûìëàðû, ñîíðà èñÿ äþâëÿò ñÿðùÿääèíèí ìöùàôèçÿñè øþáÿñè éàðàäûëûð. Ùÿìèí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàíûí ñó ñÿðùÿäëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè èñÿ Ùÿðáè Íàçèðëèéÿ òàáå îëàí ãóðóìëàðà ùÿâàëÿ åäèëìèøäè. Ìàëèééÿ âÿ ùÿðáè êàäðëàðëà áàüëû èìêàíëàðûí ìÿùäóäëóüó, åëÿúÿ äÿ þëêÿäàõèëè âÿçèééÿò âÿ ìöäàõèëÿ òÿùëöêÿñè, ùÿì÷èíèí 1920-úè èëèí àïðåëèí 27-äÿ áîëøåâèê èøüàëû íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñÿðùÿä ìöùàôèçÿ ãöââÿëÿðèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû áàøà ÷àòäûðûëà áèëìÿäè. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐÈ-íèí òÿðêèáèíäÿ îëäóüó ìöääÿòäÿ þëêÿ ñÿðùÿäëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè ÑÑÐÈ ÄÒÊ-íûí Ñÿðùÿä Ãîøóíëàðûíûí Çàãàôãàçèéà Ñÿðùÿä Äàèðÿñèíèí Íàõ÷ûâàí, Ùàäðóò, Ýþéòÿïÿ, Ëÿíêÿðàí ñÿðùÿä äÿñòÿëÿðè âÿ 7-úè ñÿðùÿä ýþçÿò÷è ýÿìèëÿð áðèãàäàñû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. XX ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ñîíóíà ãÿäÿð þëêÿ ùöäóäëàðûíûí ìöùàôèçÿñèíäÿ ìèëëè ñÿðùÿä÷è êàäðëàðûí èøòèðàêû àøàüû ñÿâèééÿäÿ îëìóø, àçÿðáàéúàíëû ñÿðùÿä÷è çàáèòëÿðèí õèäìÿòäÿ èðÿëèëÿìÿëÿðèíÿ ìöõòÿëèô ñöíè ìàíåÿëÿð éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà áó ñàùÿäÿ êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëèøèíäÿí ñîíðà áàø âåðìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ýþñòÿðäèéè ãàéüû âÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèë ýÿëÿúÿéèíÿ ùåñàáëàíàðàã çÿðóðè ñÿðùÿä-ìöùàôèçÿ èíôðàñòðóêòóðóíóí éàðàäûëìàñûíà éþíÿëìèø ãÿðàð âÿ ýþñòÿðèøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ñÿðùÿäëÿðè áîéó çÿðóðè ñÿðùÿä-ìöùàôèçÿ èíôðàñòðóêòóðó éàðàäûëìûøäûð. Ùÿì÷èíèí Áàêûäà ÑÑÐÈ Ñÿðùÿä Ãîøóíëàðûíûí Çàãàôãàçèéàäà àéðûúà ÿìÿëèééàò ãîøóí ùèññÿñè éàðàäûëìûø, àçÿðáàéúàíëû çàáèòëÿð ìÿñóë ðÿùáÿð âÿçèôÿëÿðÿ òÿéèí îëóíìóø, ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿêè ñÿðùÿä äÿñòÿëÿðèíäÿ òèêèíòè-àáàäëûã èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. 1991-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí þçöíöí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà þëêÿ ÿðàçèñèíèí ìöùàôèçÿñèíè òÿìèí åòìÿê âÿ äþâëÿò ñÿðùÿäè ðåæèìèíè ãîðóìàã ìÿãñÿäè èëÿ ùÿìèí èë äåêàáðûí 16-äà

Äþâëÿò Ñÿðùÿäèíè Ìöùàôèçÿ Êîìèòÿñè éàðàäûëìûøäûð. Þëêÿíèí Ñÿðùÿä Ãîøóíëàðû ìöðÿêêÿá øÿðàèòäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Áåëÿ êè, 1992-úè èëäÿ ðåñïóáëèêàíû òÿðê åäÿí ÑÑÐÈ ñÿðùÿä÷èëÿðè ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìûø ùàêèìèééÿò áþùðàíûíäàí, ùÿðú-ìÿðúëèêäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ñÿðùÿä ìöùàôèçÿñè ö÷öí éàðàðëû òåõíèêè âÿñàèòè þëêÿäÿí ÷ûõàðûð, áóíà íàèë îëà áèëìÿäèêäÿ èñÿ ùÿìèí àâàäàíëûüû éàðàðñûç âÿçèééÿòÿ ñàëûðäûëàð. Áó ìÿíàäà Íàõ÷ûâàí Ñÿðùÿä Äÿñòÿñè èñòèñíà òÿøêèë åòìèø, ùÿìèí èë ñåíòéàáðûí 29-äà äÿñòÿíèí ìàääè òåõíèêè áàçàñûíûí, ñèëàù-ñóðñàòûíûí âÿ òåõíèêàñûíûí òàì øÿêèëäÿ òÿùâèë àëûíìàñûíäà ùÿìèí äþâðäÿ Íàõ÷ûâàí ÌÐ Àëè Ìÿúëèñèíèí ñÿäðè îëìóø Ùåéäÿð ßëèéåâèí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. 1992-úè èë íîéàáðûí 1-äÿ 2-úè Úÿáðàéûë Ñÿðùÿä Äÿñòÿñè âÿ 1992-úè èë íîéàáðûí 27-äÿ èñÿ ðåñïóáëèêàíûí äÿíèç ñÿðùÿääèíè ìöùàôèçÿ åäÿúÿê ßëàùèääÿ Êåøèê÷è Ýÿìèëÿð Áðèãàäàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñÿðùÿä Ãîøóíëàðûíûí òàáåëèéèíÿ êå÷ìèøäèð. Äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, ñÿðùÿä ìöùàôèçÿñè îðãàíëàðûíûí äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéè îðãàíëàðû èëÿ ÿëàãÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, äþâëÿò ñÿðùÿäèíèí ìöùàôèçÿñèíèí èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðëàðûíû òÿêìèëëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ 1992-úè Äþâëÿò Ñÿðùÿäèíè Ìöùàôèçÿ Êîìèòÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéèíèí òÿðêèáèíÿ êå÷èðèëÿðÿê ÌÒÍ-íèí Ñÿðùÿä Ãîøóíëàðû Èäàðÿñè àäëàíäûðûëìûøäûð. 2002-úè èëäÿ èñÿ ÌÒÍ Ñÿðùÿä Ãîøóíëàðû Èäàðÿñèíèí ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Ñÿðùÿä Õèäìÿòè éàðàäûëìûøäûð. Ðÿùáÿðëÿðè: ýåíåðàë-ìàéîð Èñýÿíäÿð Èìàíâåðäè îüëó Àëëàùâåðäèéåâ (1991– 1994); ýåíåðàë-ìàéîð Àááàñÿëè Ðàìàçàí îüëó Íîâðóçîâ (1994-2001), ýåíåðàë-ëåéòåíàíò Åë÷èí Èñààüà îüëó Ãóëèéåâ (2001-úè èëäÿí).

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòè (ÕÄÌÕ) áèðáàøà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ òàáå îëàí õöñóñè ùÿðáè ùèññÿäèð. ÕÄÌÕ-íèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí, äèýÿð äþâëÿò ìöùàôèçÿ îáéåêòëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí õàðèúè þëêÿëÿðèí äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò áàø÷ûëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà îëäóãëàðû âàõò îíëàðûí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-

íûí Ïðåçèäåíòè Èúðà Àïàðàòûíûí, Ìèëëè Ìÿúëèñèí, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí, Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí, Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí âÿ Ìÿðêÿçè Ñå÷êè Êîìèññèéàñûíûí îáéåêòëÿðèíèí ìöùàôèçÿñèíèí òÿøêèëè âÿ òÿìèí åäèëìÿñè, ýþñòÿðèëÿí îáéåêòëÿðäÿ áóðàõûëûø ðåæèìèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèäèð. ÕÄÌÕ äþâëÿò ìöùàôèçÿ îáéåêòëÿðèíèí âÿ ìöùàôèçÿ îëóíàí îáéåêòëÿðèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿìÿëèééàò àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèð, Ïðåçèäåíò ðàáèòÿñèíè òÿøêèë åäèð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò îðãàíëàðûíäà èíôîðìàñèéà òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè öçðÿ òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèð. 2003-úö èëäÿí áàøëàéàðàã ÕÄÌÕ èõðàú íåôò âÿ ãàç áîðó êÿìÿðëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíûí ãóðó ñàùÿñèíäÿí êå÷ÿí ùèññÿñèíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿøêèë âÿ òÿìèí åäèð. Ìöùàôèçÿ õèäìÿòèíèí òàðèõè 20-úè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéûð. Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòè äþâðöíäÿ èëê ïàðëàìåíòèí, îíóí ðÿùáÿðëèéèíèí, ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ ÷àëûøàí éöêñÿê ðöòáÿëè äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ äèýÿð äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè îáéåêòëÿðèí ìöùàôèçÿñèíèí òÿøêèëè ö÷öí 18 ôåâðàë 1919-úó èëäÿ Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòèíèí 15-úè èúëàñûíäà «Àçÿðáàéúàí Ïàðëàìåíòèíèí Ìöùàôèçÿ Äÿñòÿñèíèí» éàðàäûëìàñû ùàããûíäà Ãàíóí ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê ýöíëÿðèíäÿí ðÿùáÿð èø÷èëÿðèí ìöùàôèçÿñèíè 1920-úè èë àïðåëèí 20-äÿ éàðàäûëìûø Ôþâãÿëàäÿ Êîìèññèéà, äàùà ñîíðà Äþâëÿò Ñèéàñè Èäàðÿñè ùÿéàòà êå÷èðìèø, 1930-úó èëäÿí äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðèíèí òÿùëöêÿñèçëèéè èëÿ áèëàâàñèòÿ Äàõèëè Èøëÿð Õàëã Êîìèññàðëûüûíûí (ñîíðàëàð Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéè àäëàíäûðûëìûøäûð) çàáèòëÿðè ìÿøüóë îëìóøëàð. Ñîâåò Èòòèôàãû Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñè âÿ ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Ñîåâòèíèí 2 ìàðò 1959-úó èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ ùÿìèí èëäÿí ïàðòèéà âÿ ùþêóìÿò ðÿùáÿðëèéèíèí ìöùàôèçÿñè ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí éàíûíäà Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Êîìèòÿñèíÿ ùÿâàëÿ îëóíìóøäóð. Ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíÿ ãÿäÿð ïàðòèéà âÿ ñîâåò îðãàíëàðûíûí ìöùàôèçÿñè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äàõëèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè, áó îðãàíëàðûí ðÿùáÿðëèéèíèí ìöùàôèçÿñè èñÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéèíèí 9-úó ãðóïó («áþëìÿñè») òÿðÿôèíäÿí òÿìèí åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí þçöíöí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí 5 äåêàáð 1991-úè èë òàðèõëè 485 ñàéëû Ôÿðìàíû èëÿ Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè éàíûíäà Àëè Äþâëÿò Ùàêèìèééÿò âÿ Èäàðÿåòìÿ Îðãàíëàðûíû Ìöùàôèçÿ øþáÿñè, 25 äåêàáð 1991-úè èë òàðèõëè 524 ñàéëû Ôÿð397

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìàíû èëÿ èñÿ Ìèëëè Ãâàðäèéà éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí 25 ôåâðàë 1992-úè èë òàðèõëè 585 ñàéëû Ôÿðìàíû èëÿ äþâëÿò áàø÷ûñûíà òàáå îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Äþâëÿò Ùàêèìèééÿò âÿ Èäàðÿåòìÿ Îðãàíëàðûíû Ìöùàôèçÿ Èäàðÿñè âÿ îíóí òÿðêèáèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí Òÿùëöêÿñèçëèê Õèäìÿòè éàðàäûëìûøäûð. Äþâëÿò áàø÷ûñûíûí 23 àâãóñò 1993-úö èë òàðèõëè 734 ñàéëû Ôÿðìàíû èëÿ Àëè Äþâëÿò Ùàêèìèééÿò âÿ Èäàðåòìÿ Îðãàíëàðûíû Ìöùàôèçÿ Èäàðÿñè âÿ Ìèëëè Ãâàðäèéàíûí áàçàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Äþâëÿò Ùàêèìèééÿò âÿ Èäàðÿåòìÿ Îðãàíëàðûíûí Áàø Ìöùàôèçÿ Èäàðÿñè éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 6 ìàé 2002-úè èë òàðèõëè 913 ñàéëû Ñÿðÿíúàìû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àëè Äþâëÿò Ùàêèìèééÿò âÿ Èäàðÿåòìÿ Îðãàíëàðûíû Áàø Ìöùàôèçÿ Èäàðÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòè àäëàíäûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 31 ìàé 2003-úö èë òàðèõëè 872 ñàéëû Ôÿðìàíû èëÿ Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòè ùàããûíäà ßñàñíàìÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð. Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòèíÿ áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíÿ òàáå îëàí Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòèíèí ðÿèñè áàø÷ûëûã åäèð. Õöñóñè Äþâëÿò Ìöùàôèçÿ Õèäìÿòèíèí ðÿèñè: Âàãèô ßëèáàëà îüëó Àõóíäîâ (1986-úû èëäÿí).

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè (ÕÈÍ) þëêÿ Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí õàðèúè ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âÿ äèïëîìàòèê õèäìÿò îðãàíëàðûíûí âàùèä ñèñòåìèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèëìÿñè èëÿ áèëàâàñèòÿ ìÿøüóë îëàí ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûäûð. ÕÈÍ-èí ôÿàëèééÿòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû, «Äèïëîìàòèê õèäìÿò ùàããûíäà» Ãàíóí (2001) âÿ ùÿìèí Ãàíóíóí òÿòáèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû (2001), ÕÈÍ-èí ßñàñíàìÿñè (2004) âÿ ä. ãàíóíëàð, ïðåçèäåíòèí ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàðû, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàð âÿ ñÿðÿíúàìëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíèð. ÕÈÍ-èí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí êîíñåïñèéàñû âÿ ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè öçðÿ òÿêëèôëÿðèí ùàçûðëàíìàñû âÿ 398

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ òÿãäèì åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè; – Õàðèúè ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ðàçûëàøäûðûëìûø ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòèíèí òÿìèí îëóíìàñû áàðÿäÿ òÿêëèôëÿðèí ùàçûðëàíìàñû âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ òÿãäèì åäèëìÿñè; – Áåéíÿëõàëã ñöëùöí âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ãîðóíìàñûíà äèïëîìàòèê öñóë âÿ âàñèòÿëÿðëÿ êþìÿê ýþñòÿðèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñóâåðåíëèéèíèí, òÿùëöêÿñèçëèéèíèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí âÿ ñÿðùÿäëÿðèíèí òîõóíóëìàçëûüûíûí, îíóí ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ä. ìàðàãëàðûíûí äèïëîìàòèê öñóë âÿ âàñèòÿëÿðëÿ òÿìèí åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí, îíóí âÿòÿíäàøëàðûíûí âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí õàðèúäÿ ùöãóã âÿ ìàðàãëàðûíûí ìöäàôèÿ åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë ÿëàãÿëÿðèíèí òÿìèí åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äþâëÿò ïðîòîêîëóíóí òÿìèí åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ âàùèä ñèéàñÿò õÿòòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ äèýÿð èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿ îíóí àéðû-àéðû äþâëÿò îðãàíëàðûíûí, áåéíÿëõàëã ñèéàñè, èãòèñàäè, åëìè-òåõíèêè, ìÿäÿíè, ùóìàíèòàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ äèïëîìàòèê òÿìèíàòû. ÕÈÍ-èí ÿñàñ ôóíêñèéàëàðû: – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðäÿ òÿìñèë åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèïëîìàòèê õèäìÿò îðãàíëàðûíûí âàùèä ñèñòåìèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòè, þëêÿíèí èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòû ùàããûíäà èíôîðìàñèéàíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿèêëÿðè âàñèòÿñèëÿ õàðèúäÿ éàéûëìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñè; – Èêèòÿðÿôëè, ÷îõòÿðÿôëè âÿ áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí áöòöí êîìïëåêñè öçðÿ ìÿëóìàòëàðûí àðàøäûðûëìàñû ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè äþâëÿòëÿðëÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ äàèð òÿêëèôëÿðèí ùàçûðëàíìàñû âÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-

êàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ òÿãäèì åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèíèí ëàéèùÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû, ìöãàâèëÿëÿðèí áàüëàíìàñû, èúðàñû, ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ ãöââÿñèíèí äàéàíäûðûëìàñû áàðÿäÿ òÿêëèôëÿðèí ùàçûðëàíìàñû âÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ áàõûëìàã ö÷öí òÿãäèì åäèëìÿñè; – Äèýÿð äþâëÿòëÿð âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà äàíûøûãëàðûí àïàðûëìàñûíûí òÿøêèë åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèíèí èúðàñû öçÿðèíäÿ öìóìè ìöøàùèäÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèéèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ùöãóã þùäÿëèêëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàñûíà äàèð òÿêëèôëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäà èøòèðàê; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèíèí ãåéäèééàòû, ó÷îòó âÿ ñàõëàíûëìàñû öçðÿ âàùèä äþâëÿò ñèñòåìèíèí ôÿàëèééÿòèíèí âÿ îíëàðûí ìÿúìóÿñèíèí íÿøðèíèí òÿìèí åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð äþâëÿòëÿð âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà èãòèñàäè, ñîñèàë, åëìè-òåõíèêè, ìÿäÿíè âÿ áàøãà ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûüûíûí èíêèøàôûíà êþìÿê ýþñòÿðèëìÿñè; – Áåéíÿëõàëã ñöëùöí âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñÿéëÿðèíèí äèïëîìàòèê âàñèòÿëÿðëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; – Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí, êîíôðàíñëàðûí, ôîðóìëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èøòèðàêûíûí òÿìèí åäèëìÿñè, îíóí ãëîáàë âÿ ðåýèîíàë áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ ðîëóíóí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ ñÿé ýþñòÿðèëìÿñè; – Áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàðûí, òîïëàíòûëàðûí, äèýÿð äþâëÿò ñÿâèééÿëè òÿäáèðëÿðèí âÿ ìÿðàñèìëÿðèí òÿøêèëèíäÿ èøòèðàê; – Éöêñÿê äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò ñÿâèééÿëÿðèíäÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí ïðîòîêîë òÿìèíàòûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; – Äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí õàðèúè ñèéàñè ôÿàëèééÿòèíèí àéðû-àéðû èñòèãàìÿòëÿðè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ ìÿëóìàò âåðèëìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà õàðèúè äþâëÿòëÿðèí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíèí âÿ êîíñóëëóãëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ êþìÿê ýþñòÿðèëìÿñè, þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ îíëàðà õèäìÿò ýþñòÿðÿí òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿò åäèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò îðãàíëàðûíûí âÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàíäûðûëìàñû;

AZßÐÁÀÉÚÀÍ – Äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë èìòèéàç âÿ èììóíèòåòëÿðèíÿ ðèàéÿò îëóíìàñû öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí ïàðëàìåíòëÿðàðàñû âÿ äèýÿð õàðèúè ÿëàãÿëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ êþìÿê åäèëìÿñè; Äþâëÿò îðãàíëàðûíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àêêðåäèòÿ îëóíàí õàðèúè äþâëÿòëÿðèí äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë íöìàéÿíäÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿðèíäÿ éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ âÿ õàðèúäÿ êîíñóë èøèíèí òÿøêèë åäèëìÿñè; Õàðèúäÿ éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðëÿ ÿëàãÿëÿðèí âÿ ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàôûíà éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè; Ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ïàñïîðòâèçà ñÿíÿäëÿðèíèí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñ. ÕÈÍ-èí ôÿàëèééÿòèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí âÿçèôÿéÿ òÿéèí îëóíàí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëÿí õàðèúè èøëÿð íàçèðè ðÿùáÿðëèê åäèð. Íàçèðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí âÿçèôÿéÿ òÿéèí îëóíàí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëÿí ìöàâèíëÿðè âàð. ÕÈÍ-äÿ íàçèðëèéèí ôÿàëèééÿòèíÿ äàèð ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åòìÿê âÿ îíëàð ùàããûíäà ãÿðàðëàðû ãÿáóë åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ íàçèðäÿí (ñÿäð), îíóí ìöàâèíëÿðèíäÿí, ùàáåëÿ íàçèðëèéèí äèýÿð ðÿùáÿð èø÷èëÿðèíäÿí èáàðÿò Êîëëåýèéà éàðàäûëûð. Êîëëåýèéà öçâëÿðèíèí ñàéû âÿ øÿõñè òÿðêèáè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÍÊ òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíóð. Êîëëåýèéàíûí ßñàñíàìÿñè ÕÈÍ öçðÿ 1250 íþìðÿëè 10 ñåíòéàáð 2004-úö èë òàðèõëè ÿìðëÿ òÿñäèã îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðè: Ùöñåéíàüà Ìóñà îüëó Ñàäûãîâ (1991-1992), Òîôèã Ìÿñèì îüëó Ãàñûìîâ (1992-1993), Ùÿñÿí ßçèç îüëó Ùÿñÿíîâ (1993-1998), Òîôèã Íàäèð îüëó Çöëôöãàðîâ (1998-1999), Âèëàéÿò Ìóõòàð îüëó Ãóëèéåâ (1999-2004), Åëìàð Ìÿùÿððÿì îüëó Ìÿììÿäéàðîâ (2004úö èëäÿí). ßä.: «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 9 îêòéàáð 1991-úè èë òàðèõëè Ãàíóíó; «Ìöäàôèÿ ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 26 íîéàáð 1993-úö èë òàðèõëè Ãàíóíó; «Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 29 èéóí 2004úö èë òàðèõëè Ãàíóíó; «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéèíèí ÿñàñíàìÿñèíèí, ñòðóêòóðóíóí âÿ ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûíûí âÿ èø÷èëÿðèíèí öìóìè ñàé òÿðêèáèíèí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñ-

ïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 27 ìàðò 2004-úö èë òàðèõëè Ôÿðìàíû; Åëäàð Ìàùìóäîâ. «Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí ùÿðòÿðÿôëè òÿìèíàòûíà íàèë îëìàëûéûã», «Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòè, 26 ìàðò 2005-úè èë, ¹ 67 (3986); Ìÿììÿä Úÿôÿðëè. «Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê îðãàíëàðû», Á., 2004; «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí ßñàñíàìÿñèíèí âÿ ñòðóêòóðóíóí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 30 èéóí 2001-úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíû; «Ñÿðùÿä ãîøóíëàðû ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 6 éàíâàð 1994úö èë òàðèõëè Ãàíóíó; Ëÿòèô Øöêöðîüëó «Àçÿðáàéúàíûí ñÿðùÿä ìöùàôèçÿñè òàðèõèíäÿí», Á., 1999. Úÿôÿðëè Ì.Ø., Ìÿììÿäçàäÿ Ú.Ñ.

Ìöëêè ìöäàôèÿ Áó ãóðóì äöøìÿí áàñãûíëàðû çàìàíû äèíú ÿùàëèíè ãîðóìàã, èñòåùñàëûí ìöíòÿçÿì èøèíè òÿìèí åòìÿê âÿ áàñãûí íÿòèúÿëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ ñöëù âÿ ìöùàðèáÿ äþâðëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí öìóìäþâëÿò ìöäàôèÿ òÿäáèðëÿðè ñèñòåìèíèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð. Òàðèõ áîéó òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðèí, êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí, òåõíîýåí ãÿçàëàðûí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëìûø èíñàíëàð úÿìèééÿòèí ìöÿééÿí èíêèøàô äþâðöíäÿ áó ôÿëàêÿòëÿðäÿí ìöäàôèÿ îëóíìàã, ÿùàëèíèí ìöäàôèÿñè èëÿ áàüëû ãóðóì éàðàòìàüà ÷àëûøìûøëàð. Áó ìÿãñÿäëÿ 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿí ðåñïóáëèêàäà éàíüûíñþíäöðìÿ äÿñòÿëÿðè âÿ ùàâà ùöúóìëàðûíäàí ìöäàôèÿ äàèðÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Áàêû Ùàâà Ùöúóìóíäàí Ìöäàôèÿ Äàèðÿñèíÿ 1924 èëäÿí Àçÿðáàéúàíûí èëê ìèëëè àòûúû äèâèçèéàñûíûí êîìàíäèðè Úÿìøèä Íàõ÷ûâàíñêè ðÿùáÿðëèê åòìèøäèð. 1932 èë àïðåëèí 5äÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí (ÕÊÑ) ãÿðàðû èëÿ Ùàâà Ùöúóìóíäàí Ìöäàôèÿ (ÙÙÌ) ñèñòåìèíÿ ðÿùáÿðëèê áöòöíëöêëÿ Ùÿðáè âÿ Äÿíèç èøëÿðè öçðÿ Õàëã Êîìèññàðûíà ùÿâàëÿ åäèëäè. 1932 èë îêòéàáðûí 4-äÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÕÊÑ ÿðàçèëÿðèí Ùàâà Ùöúöìóíäàí Ìöäàôèÿñè ùàããûíäà ßñàñíàìÿíè òÿñäèã åòäè. Ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí áó òÿøêèëàò ÑÑÐÈ-íèí Ùàâà Ùöúóìóíäàí Ìöäàôèÿ ãîøóíëàðûíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëäè âÿ Ùàâà Ùöúóìóíäàí Éåðëè Ìöäàôèÿ (ÙÙÉÌ) àäëàíäûðûëäû. Áàêû Ùàâà Ùöúóìóíäàí Ìöäàôèÿ Äàèðÿñè íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø áó ãóðóì ìÿùç ùÿìèí äþâðäÿ Áàêû øÿùÿðèíèí ùàâàäàí ìöùàôèçÿñè ïëàíûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäû.

1937 èë èéóí àéûíûí 20-äÿ ÑÑÐÈ ÕÊÑ "Ìîñêâàíûí, Ëåíèíãðàäûí, Áàêûíûí, Êèéåâèí ùàâà ùöúóìóíäàí éåðëè (ìöëêè) ìöäàôèÿñè ùàããûíäà" ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäè. Áó ãÿðàðà ÿñàñÿí Áàêû ø.-íäÿ ÙÙÉÌ-éÿ öìóìè ðÿùáÿðëèê éåðëè ùþêóìÿò îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ åäèëäè. 1940 èë îêòéàáðûí 7-äÿ ÙÙÉÌ ñèñòåìè Äàõèëè Èøëÿð Êîìèññàðëûüûíûí òàáåëèéèíÿ êå÷äè. Ãóðóìóí úàðè ôÿàëèééÿòèíÿ ðÿùáÿðëèê åòìÿê ö÷öí Õàëã Äåïóòàòëàðû Èúðàèééÿ Êîìèòÿñè ÙÙÉÌ-íèí Áàø Èäàðÿñèíè òÿøêèë åòäè. ÑÑÐÈ Äþâëÿò Ìöäàôèÿ Êîìèòÿñèíèí "ßùàëèíèí Ùàâà Ùöúóìóíäàí Ìöäàôèÿéÿ Öìóìõàëã Ùàçûðëûüû Ùàããûíäà" 1941 èë 2 èéóë òàðèõëè ãÿðàðûíäà äèýÿð òÿäáèðëÿðëÿ éàíàøû ÙÙÉÌ-íèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè äÿ òÿëÿá îëóíóðäó; ÙÙÉÌ Èäàðÿñèíäÿ "Þçöíöìöäàôèÿ ãðóïëàðûíûí òÿøêèëè ùàããûíäà" ßñàñíàìÿ òÿñäèã åäèëäè. Àçÿðáàéúàíûí Áàêû ø.-íäÿ 1124 þçöíöìöäàôèÿ ãðóïó éàðàäûëìûøäû. Ùÿìèí þçöíöìöäàôèÿ ãðóïëàðû ùàâà ùöúóìó òÿùëöêÿñè çàìàíû øÿùÿð ÿùàëèñèíèí õÿáÿðäàð åäèëìÿñèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ÙÙÉÌ-íèí éåíè øÿðàèòäÿ ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè ìöÿééÿí åäèëäè. 1950-60 èëëÿðäÿ áèð ñûðà äþâëÿòëÿðèí ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí íöâÿ âÿ êèìéÿâè ñèëàùëàð, áàëëèñòèê âÿ ãàíàäëû ðàêåòëÿð, ðåàêòèâ àâèàñèéà âÿ ðàäèîåëåêòðîíèêà òåõíèêàñû èëÿ òÿúùèç åäèëìÿñè, îíëàðûí ñûíàãäàí êå÷èðèëìÿñè ÙÙÉÌ ãóðóìëàðû ãàðøûñûíäà ÿùàëèíèí êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíäàí ìöùàôèçÿ îëóíìàñû ìÿñÿëÿñèíè äàùà äà àêòóàëëàøäûðäû. 1961-97 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ÌÌ-éÿ öìóìè ðÿùáÿðëèê åòìèøäèð. ÌÌ-éÿ ýöíäÿëèê ðÿùáÿðëèê Ðåñïóáëèêà Ìöëêè Ìöäàôèÿ ðÿèñè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èðè øÿùÿðëÿðèíäÿ âÿ ñÿíàéå îáéåêòëÿðèíäÿ ÿùàëèíèí âÿ èø÷èëÿðèí êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíäàí ìöùàôèçÿ ìÿãñÿäèëÿ ÷îõëó ñàéäà êîëëåêòèâ ìöùàôèçÿ ãóðüóëàðû òèêèëÿðÿê èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø, ÿùàëèíèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíèí ôÿðäè ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðèëÿ òÿìèíàòû òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ðåñïóáëèêà ìöñòÿãèëëèéèíè ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà ÌÌéÿ äèããÿò äàùà äà àðòûðûëìûø, áèð ÷îõ ùöãóãè íîðìàòèâ ñÿíÿäëÿð, î úöìëÿäÿí ÌÌ-íèí òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí "Ìöëêè Ìöäàôèÿ Ùàããûíäà Ãàíóí"ó òÿñäèã åäèëìèøäèð. 1997 èë ìàéûí 26-äà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâèí ñÿðÿíúàìû èëÿ ÌÌ ñòðóêòóðóíóí äàùà äà òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ãóðóì Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè399

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íèí òàáå÷èëèéèíÿ âåðèëìèøäèð. Ùÿìèí âàõòäàí ÌÌ ñèñòåìèíÿ ðÿùáÿðëèéè áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áàø Íàçèðè, ýöíäÿëèê ðÿùáÿðëèéè èñÿ Ìöäàôèÿ Íàçèðè ùÿéàòà êå÷èðèð. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ìöëêè Ìöäàôèÿ Ãöââÿëÿðèíè äàùà äà òÿêìèëëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ðåñïóáëèêàíûí áöòöí áþëýÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí ãÿçà-õèëàñåòìÿ äÿñòÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû âÿ îíëàðûí áåéíÿëõàëã òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðÿí ìöàñèð òåõíèêà, àâàäàíëûã âÿ úèùàçëàðëà òÿúùèç îëóíìàñû-

400

íà áàøëàíìûøäûð. Ùàçûðäà Áàêû ø.-íäÿ Ìöëêè Ìöäàôèÿ Àëàéû âÿ Øàìàõû ø.-íäÿ ßëàùèääÿ Ãÿçà-Õèëàñåòìÿ òàáîðó ìöàñèð òåõíèêà, àâàäàíëûã âÿ úèùàçëàðëà òàì òÿúùèç îëóíìóø, Íàõ. ÌÐ-äà ßëàùèääÿ Ãÿçà-Õèëàñåòìÿ òàáîðó, Ëÿíêÿðàí ø.íäÿ ÌÌ ãÿçà-õèëàñåòìÿ äÿñòÿñè éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè Ìöëêè Ìöäàôèÿ Èäàðÿñè áèð ÷îõ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà öçâ îëìóø âÿ îíëàðûí êå÷èðäèéè áåéíÿëõàëã òÿäáèðëÿðäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð. Ãó-

ðóì Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äà áåéíÿëõàëã òÿäáèðëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíè òÿøêèë åäèð. Ñîí èëëÿðäÿ õèëàñåäèúè ãöââÿëÿð ðåñïóáëèêàíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà äà èðè ìèãéàñëû ãÿçàëàðûí íÿòèúÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøëÿð. Ú.Ãàñûìîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒ

Û.Ìàùèééÿòè âÿ áàøëûúà ìÿãñÿäëÿðè 1991 èëäÿ äþâëÿò èñòèãëàëèééÿòèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìöñòÿãèë õàðèúè ñèéàñÿò ùÿéàòà êå÷èðèð. Áó ñèéàñÿò Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíè ìöíòÿçÿì øÿêèëäÿ ìþùêÿìëÿíäèðèá èíêèøàô åòäèðìÿéÿ âÿ ìèëëè ìÿíàôåëÿðè ãîðóìàüà éþíÿëäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí þç õàðèúè ñèéàñÿòèíè áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðè, î úöìëÿäÿí äþâëÿòëÿðèí ñóâåðåíëèéè âÿ ÿðàçè áþòöâëöéöíÿ ùþðìÿò, äàõèëè èøëÿðÿ ìöäàõèëÿ åäèëìÿìÿñè ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ãóðìóøäóð. Áó ïðèíñèïëÿðè ðÿùáÿð òóòàðàä âÿ óçóíìöääÿòëè ìèëëè ìÿíàôåëÿðäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê, Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòè Ðåñïóáëèêàíûí ìóñòÿãèëëèéèíÿ, ñóâåðåíëèéèíÿ, ÿðàçè áöòþâëöéöíÿ âÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ òÿùäèäëÿðèí âÿ ðèñêëÿðèí, èëê íþâáÿäÿ îíà ãàðøû Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû òÿðÿôèíäÿí åäèëìèø òÿúàâöçöí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû êèìè ùÿéàò ÿùÿìèééÿòëè áàøëûúà ìÿãñÿä ýöäìÿêäÿäèð. Ðåýèîíàë ñÿâèééÿäÿ áþëýÿäÿ ÿìèí-àìàíëûã âÿ ñàáèòëèéèí áÿðãÿðàð åäèëìÿñè, íÿùÿíý íÿãëèé-

íàñèáÿòëÿðèí ãóðóëóá-èíêèøàô åòäèðèëìÿñè öçðÿ öìóìè ìÿãñÿäè ìöìêöí ãÿäÿð òàì øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê ÿçìèíäÿäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí þë÷öëöá-áè÷èëìèø âÿ ìèëëè ìÿíàôåëÿðèí ãîðóíìàñûíà õèäìÿò åäÿí õàðèúè ñèéàñÿò êóðñóíóí èøëÿíèá-ùàçûðëàíìàñû âÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿñè áöòþâëöêäÿ öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Ìÿùç îíóí ýöúëö äþâëÿò÷èëèê äóéüóñó, äÿðèí ìÿíòèãè âÿ ìÿñÿëÿëÿðèí ìàùèééÿòèíè äöçýöí äÿðêåòìÿ ãàáèëèééÿòè áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñû èøèíÿ äöçýöí éàíàøìà éîëóíó ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûðäû. Áó ýöí äÿ Ïðåçèäåíòèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòè ÿñàñû Ùåéäÿð ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø äöíéà èúòèìàèééÿòèíèí áöòöí õîøìÿðàìëû öçâëÿðèëÿ ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ìöíàñèáÿòëÿðèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôû êóðñóíà þç ìþùêÿì ñàäèãëèéèíè íöìàéèø åòäèðìÿêäÿäèð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè äàâàìëû òÿðÿããè âÿ ÿùàëèíèí ðèôàùûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèøäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñöëùñåâÿð õàðèúè ñèéàñÿò ñèðàòåýèéàñûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí áÿðïà îëóíìàñû Àçÿðáàéúàí äèïëîìàòèéàñûíûí áàøëûúà ïðèîðèòåòëÿðèíäÿí áèðèäèð.

éàò âÿ ÿìÿêäàøëûã ëàéèùÿëÿðèíèí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñè êèìè ñòðàòåæè ìÿãñÿäëÿðÿ íàèë îëìàã Àçÿðáàéúàí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ïðèîðèòåòëÿðèíäÿí áèðèíè òÿøêèë åòìÿêäÿäèð. Ãëîáàëëàøàí ìöàñèð äöíéàäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìàðàãëàðûíûí äàùà ñÿìÿðÿëè ìöäàôèÿñè íàìèíÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôû ö÷öí ìöõòÿëèô ëàéèùÿëÿðÿ õàðèúè ñÿðìàéÿëÿðèí úÿëá åäèëìÿñè äÿ Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòè ö÷öí ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò äàøûìàãäàäûð. Áåëÿëèêëÿ, äåìîêðàòèê òÿðÿããè éîëóíó ñå÷ìèø Àçÿðáàéúàí þçöíöí ãîíøóñó îëàí âÿ îëìàéàí äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ ùÿì èêèòÿðÿôëè, ùÿì äÿ ÷îõòÿðÿôëè ÿñàñäà áÿðàáÿð âÿ ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ìö-

Êîìïëåêñ âÿ ÷îõñàõÿëè õàðàêòåð äàøûéàí áó ïðîñåñèí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àïàðûëàí äèïëîìàòèê ôÿàëèééÿò áèð íå÷ÿ ÿñàñ èñòèãàìÿòäÿí èäàðÿòäèð, áèðëèêäÿ èñÿ îíëàð ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíè òÿøêèë åäèð. ÛÛ. Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñè: Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ãàðøû òÿúàâöçö Òàìàìèëÿ àéäûíäûð êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿðÿããèñè éîëóíäà áàøëûúà ìàíåÿ Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí îíà ãàðøû ÿðàçè èääèàñû ñÿáÿáèíäÿí éàðàíìûø âÿ ýåíèøìèãéàñëû ùÿðáè òÿúàâöçëÿ íÿòèúÿëÿíÿí Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí

ìöíàãèøÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ äþâëÿòèí àïàðäûüû õàðèúè ñÿéàñÿò ìÿùç Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí áÿðïà åäèëìÿñè âÿ åðìÿíè ùÿðáè òÿúàâöçöíöí àüûð íÿòèúÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìÿêäÿäèð. Ìÿëóì ùÿãèãÿòäèð êè, áóýöíêö Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí äÿðèí òàðèõè êþêëÿðè âàðäûð. ßñàñû 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéà Èìïåðèéàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóø Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà åðìÿíèëÿðèí êþ÷öðöëìÿñèëÿ ãîéóëìóø áó ïðîñåñ 1905-06 âÿ 1918-20 èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãÿääàð êöòëÿâè òåððîð âÿ ãàíëû ñîéãûðûìà ìÿðóç ãàëìàñû ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí êå÷ìèøäèð. Ñîíðàëàð èñÿ ñîâåò äþâðöíäÿ ÿçÿëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû ùåñàáûíà îðàäà ÿñðëÿð áîéó éàøàìûø àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû åòíèê òÿìèçëÿìÿíèí àïàðûëìàñû éîëó èëÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñÿëÿôè îëàí Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ éàðàäûëìûø âÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí òÿðêèáèíäÿ îíóí Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí 7 èéóë 1923 èë òàðèõè ãÿðàðû èëÿ Äàüëûã Ãàðàáàü Ìóõòàð Âèëàéÿòè òÿøêèë îëóíìóøäóð. 1987 èëèí àõûðëàðûíäàí î âàõò ö÷öí ñîí îëàðàã Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ-äÿ ãàëàí 250 ìèíÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ïëàíëàøäûðûëìûø ãîâóëìàñûíûí áàøëàíìàñû èëÿ Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñèíÿ òÿêàí âåðèëìèøäèð. 1988 èëèí 20 ôåâðàë òàðèõèíäÿ èñÿ Äàüëûã Ãàðàáàü Ìóõòàð Âèëàéÿòèíèí Âèëàéÿò Øóðàñûíûí ñåññèéàñûíäà åðìÿíè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ãÿáóë åòäèéè «ÄÜÌÂíèí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí òÿðêèáèíäÿí Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ-èí òÿðêèáèíäÿ âåðèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ âÿ Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòëÿðèíÿ ìöðàúèéò ùàããûíäà» ãÿðàðû âÿ 1989 èë äåêàáðûí 1-äÿ Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ-èí Àëè Ñîâåòèíèí èíäèéÿäÿê ëÿâü åäèëìÿìèø «Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ âÿ Äàüëûã Ãàðàáàüûí éåíèäÿí áèðëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà» ãÿòíàìÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð. ÄÃÌ Âèëàéÿò Øóðàñûíûí åðìÿíè íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ-èí 401

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àòäûüû áó àääûìëàð áöòöí ãàíóí ÷ÿð÷èâÿëÿðèíèí áèðìÿíàëû âÿ êîáóä øÿêèëäÿ ïîçóëìàñû äåìÿêäèð âÿ íÿ îíëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè çàìàíû ìþâúóä îëìóø ÑÑÐÈ Êîíñòèòóñèéàñû, íÿ äÿ ùÿð ùàíñû áåéíÿëõàëã íîðìàñûíà óéüóí ýÿëèð. Áó ãÿðàðëàð éàëíûç âÿ éàëíûç åðìÿíè òÿðÿôèíèí òÿúàâöçö ùöãóãè áàõûìäàí ðÿñìèëÿøäèðìÿê úÿùäëÿðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Áåëÿ ãàíóíñóç äàâðàíûøà úàâàá îëàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû òàìàìèëÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø øÿêèëäÿ þç ñóâåðåí ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, 26 íîéàáð 1991 èë òàðèõèíäÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äàüëûã Ãàðàáàü Ìóõòàð Âèëàéÿòèíè ëÿâü åòìÿê ùàããûíäà» ãàíóí ãÿáóë åòìèøäèð. 1992-94 èëëÿðäÿ äàùà äà ýÿðýèíëÿøÿí ùàçûðêû Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñè Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ãàðøû ýåíèøìèãéàñëû ùÿðáè òÿúàâöçö ôîðìàñûíû àëìûøäûð. Õîúàëû øÿùÿðèíèí 1992 èë ôåâðàëûí 25-äÿí 26-íà êå÷ÿí ýåúÿ áàø âåðìèø õöñóñè ãÿääàðëûãäà ñå÷èëÿí ôàúèÿ êèìè 20 ÿñðèí áÿøÿðèééÿòÿ ãàðøû úèíàéÿòëÿðèíèí ãàðà ñèéàùûñûíà äàõèë îëìóøäóð êè, îðàäà ãîúà, ãàäûí âÿ óøàã äà äàõèë îëìàãëà, 613 äèíú ñàêèí âÿùøèúÿñèíÿ ãÿòëÿ éåòèðèëìèøäèð. Áóíóí àðäûíúà 1992-93 èëëÿð ÿðçèíäÿ Åðìÿíèñòàíûí õàðèúäÿí äÿñòÿêëÿíÿí ñèëàùëû ãöââÿëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí áåøäÿí áèðèíè òÿøêèë åäÿí Øóøà, Õîúàëû, Õîúàâÿíä, Ëà÷èí, Êÿëáÿúÿð, Úÿáðàéûë, Ãóáàäëû âÿ Çÿíýèëàí ðàéîíëàðû áöòþâëöêäÿ, Àüäàìûí ðàéîí ìÿðêÿçè äàõèë îëìàãëà ÿêñÿð ùèññÿñè, Ôöçóëèíèí ðàéîí ìÿðêÿçè äàõèë îëìàãëà áèð ãèñìè âÿ êå÷ìèø ÄÃÌÂ-íèí ïàéûíà äöøÿí èíäèêè Òÿðòÿð ðàéîíóíóí áèð ùèññÿñèíè ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿ éåðëÿøÿí 890 éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèëÿ áèðëèêäÿ èøüàë åäÿðÿê, îðàäàêû áöòöí Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíè äîüìà éóðä-éóâàñûíäàí äèäÿðýèí ñàëìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, ìöíàãèøÿ íÿòèúÿñèíäÿ òÿãðèáÿí áèð ìèëéîí àçÿðáàéúàíëû ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíÿ ÷åâðèìèø, òÿãðèáÿí 20 ìèí íÿôÿð ùÿëàê îëìóø, 50 ìèí éàðàëàíìûø, éàõóä ÿëèë îëìóø, 5 ìèí Èòêèí äöøìöø, Àçÿðáàéúàíûí Íàõ÷ûâàí äèéàðû èñÿ Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã åäèëìèø áëîêàäàéà ìÿðóç ãàëìûøäûð. 1994 èë ìàé àéûíûí 12-äÿí Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí òÿðÿôëÿðè àðàñûíäà àòÿøêÿñ ðåæèìè ÿëäÿ îëóíìóøäóð. Áó ïðîáëåì Àçÿðáàéúàí òÿðÿôèíäÿí ãÿòè øÿêèëäÿ ãàëäûðûëäûüû âÿ áöòöí áþëýÿíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ úèääè òÿùäèäëÿð òþðÿòäèéè ö÷öí áåÿíàëõàëã èúòèìàèééÿòèí äèããÿòèíäÿí äÿ êÿíàðäà ãàëìàìûøäûð. ÁÌÒ-íèí Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû 1993 èëäÿ 402

Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíÿ äàèð 822, 853, 874 âÿ 884 ñàéëû ãÿòíàìÿëÿð ãÿáóë åòìèøäèð. Áó ãÿòíàìÿëÿðèí ùÿð áèðè Àçÿðáàéúàíà ãàðøû åðìÿíè òÿúàâöçöíöí íþâáÿòè ìÿðùÿëÿñèíäÿí ñîíðà ãÿáóë îëóíìóøäóð. Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñóâåðåíëèéè, ÿðàçè áöòþâëöéö âÿ ñÿðùÿäëÿðèí òîõóïóëìàçëûüûíû äÿñòÿêëÿìèø, Äàüëûã Ãàðàáàüûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëäóüóíó äþíÿ-äþíÿ âóðüóëàìûø âÿ åðìÿíè ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíûí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèíäÿí äÿðùàë âÿ ãåéä-øÿðòñèç òàìàìèëÿ ÷ûõàðûëìàñû âÿ äèýÿðýèí äöøìöø ÿùàëèíèí þç éåðëÿðèíÿ ãàéòàðûëìàñû ö÷öí øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ úèääè òÿëÿá èðÿëè ñöðìöøäöð. Ëàêèí áó òÿëÿáëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèëÿðè íÿèíêè èøüàë àëòûíäà ãàëìàãäà äàâàì åäèð, ùÿòòà áöòöí áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðà çèää îëàðàã, îðàäà ñîí çàìàíëàð ìöõòÿëèô íþâäÿí îëàí ãåéðè-ãàíóíè ôÿàëèééÿò àïàðûëìàñû ìåéëëÿðè ýöúëÿíìÿêäÿäèð. Èëê íþâáÿäÿ, áó, ýÿëìÿ åðìÿíèëÿðèí ìÿñêóíëàøìàñû èëÿ áàüëûäûð. Áþéöê íàðàùàò÷ûëûã äîüóðàí éàðàíìûø âÿçèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð, Àçÿðáàéúàí òÿðÿôèíèí òÿøÿááöñö èëÿ ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñû 2004 èëäÿêè 59-úó ñåññèéàñûíûí ýöíäÿëèéèíÿ «Àçÿðáàéúàíûí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèíäÿ âÿçèééÿò» àäëû áÿíäèí äàõèë åäèëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìèø âÿ ìÿñÿëÿ öçðÿ ìöâàôèã ìöçàêèðÿëÿð êå÷èðèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí òÿðÿôèíèí ìöðàúèÿòè ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøäûðìà òÿúðöáÿñèíè òÿñäèã åäÿí ôàêòëàðäàí èáàðÿò ñÿíÿä ÁÌÒ ñÿíÿäè êèìè éàéûìëàíìûøäûð. 1992 èëäÿ ÀÒßÌ-èí Íàçèðëÿð Øóðàñû Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè öçðÿ ÀÒßÌ-èí ïðèíñèïëÿðè, þùäÿëèêëÿðè âÿ øÿðòëÿðè ÿñàñûíäà áþùðàíûí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë åäèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèø Ìèíñê êîíôðàíñûíûí (îíóí èø÷è ôîðìàòû, ôàêòèêè îëàðàã, Ìèíñê ãðóïó èëÿ òÿìñèë îëóíóð) ÷àüûðûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìÿêëÿ, Ìèíñê ïðîñåñèíÿ áàøëàìûøäûð. 1994 èëäÿ êå÷èðèëÿí Áóäàïåøò çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà Ìèíñê ïðîñåñèíèí ùÿìñÿäðëèê èíñòèòóòó òÿñèñ îëóíìóøäóð (1997 èëäÿí åòèáàðÿí, î, ÀÁØ, Ðóñèéà âÿ Ôðàíñà ö÷ëöéö èëÿ òÿìñèë îëóíóð) 1996 èëäÿ ÀÒßÒ-èí Ëèññàáîí ñàììèòèíäÿ òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòäÿ îëàí ñÿäðè ìöíàãèøÿíèí ùÿëëè ö÷öí ÿñàñ îëàí àøàüûäàêû ïðèíñèïëÿðè áÿéàí åòìèøäèð: Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè áöòþâëöéö;

Äàüëûã Ãàðàáàüûí îíà Àçÿðáàéúàíûí òÿðêèáèíäÿ ÿí éöêñÿê þçöíöèäàðÿåòìÿ äÿðÿúÿñè âåðÿí þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéíåòìÿ ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíàí ñàçèøäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ùöãóãè ñòàòóñó; Íèçàìëàìàíûí ìöääÿàëàðûíû áöòöí òÿðÿôëÿðèí éåðèíÿ éåòèðìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ãàðøûëûãëû þùäÿëèêëÿð äÿ äàõèë îëìàãëà, Äàüëûã Ãàðàáàü âÿ îíóí áöòöí ÿùàëèñèíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ çÿìàíÿò. Ëèññàáîí ñàììèòèíäÿí ñîíðà 1997 èëäÿ Ìèíñê ãðóïó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äàíûøûãëàð äîíäóðóëìóø âÿ ùÿìñÿäðëÿðèí áþëýÿéÿ ñÿôÿðëÿðè ÿâÿç îëóíìóøäóð. Áó ñÿôÿðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ùÿìñÿäðëÿð òÿðÿôèíäÿí 199798 èëëÿð ÿðçèíäÿ ìöíàãèøÿíèí äàéàíäûðûëìàñû âÿ Äàüëûã Ãàðàáàüûí ñòàòóñó ùàãäà ñàçèøëÿðäÿí èáàðÿò ùÿðòÿðÿôëè ñàçèøèí ëàéèùÿñè èäè. Àçÿðáàéúàíûí ãåéä îëóíàí ñÿíÿäëÿðèí ìàùèééÿòèëÿ áàüëû êîíñòðóêòèâ ìÿñëÿùÿòëÿðÿ áàøëàìàüà ùàçûð îëìàñûíà áàõìàéàðàã, Åðìÿíèñòàí áó «ïàêåò» òÿêëèôèíè ãÿòè øÿêèëäÿ ðÿää åòäè. Ùÿìñÿäðëÿðèí èêèíúè òÿêëèôè ìöíàãèøÿíèí ìÿðùÿëÿëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó: ÿââÿë êå÷ìèø ÄÃÌÂ-íèí ÿðàçèëÿðè âÿ îíëàðû Åðìÿíèñòàíëà áèðëÿøäèðÿí Ëà÷ûí äÿùëèçèíäÿí áàøãà áöòöí èøüàë îëóíìóø Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí àçàä åäèëìÿñè âÿ îðàäàí äèäÿðýèí äöøìöø ÿùàëèíèí äîüìà éóðä-éóâàëàðûíà ãàéûòìàñû, ñîíðàëàð èñÿ èêèíúè ìÿðùÿëÿäÿ Ëà÷ûí âÿ Øóøà ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè âÿ Äàüëûã Ãàðàáàüûí ñòàòóñóíóí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè. 1997 èë îêòéàáðûí 10-äà Àçÿðáàéúàí âÿ Åðìÿíèñòàí ïðåçèäåíòëÿðè Ñòðàñáóðãäà âåðäèêëÿðè áèðýÿ áÿéàíàòäà ùÿìñÿäðëÿðèí áó òÿêëèôèíèí äàíûøûãëàðûí áÿðïà åäèëìÿñè ö÷öí öìèäâåðèúè ÿñàñ îëäóüóíó òÿñäèãëÿäèëÿð. Ëàêèí 1998 èëèí ôåâðàëûíäà Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïðåçèäåíòè Ë.Òåð-Ïåòðîñéàí áó òÿêëèôëÿ ðàçûëàøäûüûíà ýþðÿ òÿçéèãëÿðÿ ìÿðóç ãàëàðàã, èñòåôàéà ÷ûõìàüà ìÿúáóð îëäó âÿ ìÿñÿëÿäÿ ñÿðò ìþâãå òóòàí Ð.Êþ÷ÿðéàíëà ÿâÿç îëóíäó âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, Åðìÿíèñòàí òÿðÿôèíäÿí ÿââÿë âåðèëìèø ðàçûëûã ðÿñìÿí ýåðè ýþòöðöëäö. Ùÿìñÿäðëÿðèí 1998 èëèí àõûðëàðûíäà èðÿëè ñöðöëìöø ö÷öíúö òÿêëèôè «öìóìè äþâëÿò» êîíñåïñèéàñûíà ÿñàñëàíûá, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ òàíûíìûø ñÿðùÿäëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ðåñïóáëèêà ôîðìàñûíäà äþâëÿò âÿ ÿðàçè âàùèäè îëàí Äàüëûã Ãàðàáàüûí Àçÿðáàéúàíëà öìóìè äþâëÿò òÿøêèë åòìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Ñóâåðåíëèéèíè ïîçäóüó ö÷öí, Àçÿðáàéúàí áó òÿêëèôè ðÿää åòäè. Ùÿìèí âàõòäàí éåíè òÿêëèôëÿð èðÿëè ñöðöëìÿéèá. Áóíäàí ñîíðà Ìèíñê ïðîñåñè, ôàêòèêè îëàðàã, èôëèú âÿçèééÿòèíÿ äöøäö.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Äàíûøûãëàð ïðîñåñèíÿ ÿëàâÿ òÿêàí âåðìÿê ìÿãñÿäèëÿ, 1999 èëäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí âÿ Åðìÿíèñòàí àðàñûíäà ìöíàãèøÿíèí ùÿëëèíÿ íàèë îëìàã ö÷öí ïðåçèäåíòëÿð, îíëàðûí õöñóñè íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ õàðèúè èøëÿð íàçûðëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ áèðáàøà äèàëîãà áàøëàíûëìûøäûð. Ùàë-ùàçûðäà «Ïðàãà ïðîñåñè» àäëàíäûðûëàí âÿ õàðèúè íàçèðëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ àïàðûëàí áó äèàëîã ñàéÿñèíäÿ ìöíàãèøÿíèí ùÿëëèíÿ äàèð ìöÿééÿí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû áÿçè öìèäâåðèúè èëêèí íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. ßëäÿ îëóíìóø ùÿìèí èðÿëèëÿéèø ÀÒßÒ-èí 2004 èëäÿ Ñîôèéàäà êå÷èðèëìèø õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðèíèí òîïëàíòûñûíäà äÿñòÿêëÿíìèø âÿ ÀÒßÒ-èí Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëÿðè Øóðàñûíäà áóíà äàèð õöñóñè áÿéàíàò ãÿáóë åäèëìèøäèð. Äàâàì åäÿí äàíûøûãëàð ïðîñåñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òóòäóüó ïðèíñèïèàë ìþâãå þçöíöí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí áÿðïà åäèëìÿñèíäÿí âÿ áó éîëäà ùå÷ áèð ýöçÿøòÿ ýåäèëìÿìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿíèí áåëÿ ÿäàëÿòëè âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíÿ ñþéêÿíÿí ÿñàñäà ÷þçöëìÿñè Úÿíóáè Ãàôãàçûí ýÿëÿúÿéè áàõûìûíäàí ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð, ÷öíêè éàëíûç áó áàøëûúà øÿðòèí éåðèíÿ éåòèðèëÿúÿéè òÿãäèðäÿ ðåýèîíàë ÿìÿêäàøëûã âÿ áþëýÿíèí ÷îõøàõÿëè ïåðñïåêòèâ èìêàíëàðûíäàí áÿùðÿëÿíìÿéÿ éîë à÷ûëà áèëÿð. ÛÛÛ. Íåôò äèïëîìàòèéàñû Äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè éåíèúÿ ãàçàíìûø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Õÿçÿð ùþâçÿñèíèí äöíéàéà à÷ûëìàñûíûí èëê òÿøÿááöñêàðû îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí þç íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðûíûí èñòèñìàðûíû èãòèñàäè èíêèøàôûí áàøëûúà àëÿòè âÿ þëêÿ òÿùëöêÿñèçëèéè, ñóâåðåíëèéè âÿ ìöñòÿãèëëèéèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí ìöùöì áèð àìèë êèìè ýþðìÿêäÿäèð. «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» 1994 èëäÿ áàüëàíìàñûíäàí êå÷ÿí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ùèäðîêàðáîí éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè öçðÿ 20-äÿí ÷îõ ñàçûø èìçàëàìûø âÿ îíëàðûí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ íÿùÿíý èøëÿð ýþðìöøäöð. ÀÁØ, Áþéöê Áðèòàíèéà, Èòàëèéà, Ôðàíñà, Íîðâåú, Ðóñèéà, Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû, Òöðêèéÿ, Éàïîíèéà âÿ äèýÿð þëêÿëÿðèí øèðêÿòëÿðèëÿ áàüëàíìûø áó ñàçèøëÿð Ðåñïóáëèêà ö÷öí áþéöê ùÿúìäÿ ñÿðìàéÿ âÿ ýÿëèð ýÿòèðìèø, ýÿòèðìÿêäÿäèð âÿ ýÿòèðÿúÿêäèð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí «íåôò äèïëîìàòèéàñû» àäû èëÿ ìÿøùóðëàøìûø Õÿçÿðèí åíåðæè ëàéèùÿëÿðèíÿ õàðèúè, ÿñàñÿí Ãÿðá øèðêÿòëÿðèíèí úÿëá åäèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèø êóðñó þç ÿìÿëè ôàéäàñûíû àðòûã âåðìèø âÿ âåðìÿêäÿäèð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíûí èíêèøàôûíà õèä-

ìÿò åäÿí áó ëàéèùÿëÿðèí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñè ùå÷ äÿ àñàí áàøà ýÿëìÿìèøäèð. Åëÿ 1994 èëäÿí, éÿíè «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íèí èìçàëàíìàñûíäàí ñîíðà áÿçè ãöââÿëÿðèí ìÿñÿëÿéÿ ãàðûøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíûí äàüûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð, Õÿçÿðèí éåíè ùöãóãè ñòàòóñóíóí òÿéèí åäèëìÿñè áèðäÿí ïðîáëåì êèìè îðòàéà àòûëäû âÿ áó, Àçÿðáàéúàíûí ñóâåðåí ùàããû îëàí âÿ ùÿëÿ êå÷ìèø Èòòèôàã âàõòûíäà îíóí ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø ñåêòîðäà ùÿð ùàíñû èøèí àïàðûëìàñûíà ÿíýÿëëÿð òþðÿòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöðäö. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíûí ãÿòèééÿòëÿ þç ìþâãåéèíè ìöäàôèÿ åòìÿñè, îíóí Ãàçàõûñòàíëà âÿ ñîíðàëàð Ðóñèéà èëÿ ÿëäÿ åòäèéè ðàçûëàøìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ ðÿñìè Áàêûíûí òÿðÿôäàð îëäóüó äÿíèç äèáèíèí ìèëëè ñåêòîðëàðà áþëöíìÿñè ïðèíñèïè ÿñàñ ýþòöðöëìöøäöð. Áó ñàùÿäÿ Òöðêìÿíèñòàí âÿ Èðàíëà èíòåíñèâ äàíûøûãëàð ïðîñåñè äàâàì åòäèðèëèð. Àçÿðáàéúàíûí àðòàí íåôò ùàñèëàòûíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, Õÿçÿð áþëýÿñèíèí êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðûíûí äöíéà áàçàðûíà úàòäûðûëìàñû ö÷öí 1999 èëäÿ ÀÒßÒ-èí Èñòàìáóë çèðâÿ òîïëàíòûñû çàìàíû Àçÿðáàéúàí, Òöðêèéÿ, Ýöðúöñòàí, Ãàçàõûñòàí âÿ ÀÁØ ïðåçèäåíòëÿðèíèí èìçàñû èëÿ Áàêû— Òáèëèñè—Úåéùàí ñòðàòåæè íåôò áîðó êÿìÿðèíèí ÷ÿêèëìÿñèíÿ äàèð òàðèõè ñèéàñè áÿéàííàìÿ ãÿáóë îëóíìóøäóð. 2002 èëèí ñåíòéàáðûíäà èñÿ Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí âÿ Òöðêèéÿ ïðåçèäåíòëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ Áàêû éàõûíëûüûíäàêû Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíäà êå÷èðèëìèø ìÿðàñèì áîðó êÿìÿðèíèí òèêèëìÿñèíÿ ñòàðò âåðìèøäèð. Î òàðèõäÿí åòèáàðÿí êÿìÿðèí èíøàñû ïðîñåñè óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëèð âÿ 2005 èëäÿ ùÿìèí êÿìÿðëÿ íÿãë îëóíàí Õÿçÿð íåôòè Úåéùàí òåðìèíàëûíäàí äöíéà áàçàðëàðûíà àðòûã èõðàú îëóíìàüà áàøëàíìàëûäûð. Áó èñÿ, þç íþâáÿñèíäÿ, Àçÿðáàéúàíûí âÿ áöòöí áþëýÿíèí êåéôèééÿòúÿ éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéìàñûíà èìêàí âåðÿúÿêäèð. ÛÂ. ×îõòÿðÿôëè ÿìÿêäàøëûã âÿ ìöíàñèáÿòëÿð Àçÿðáàéúàí ðåýèîíàë âÿ ãëîáàë ñÿâèééÿäÿ ôÿàëèééÿòè, î úöìëÿäÿí áåéíÿëõàëã àðåíàäà ÿìÿêäàøëûüû ýåíèøëÿíäèðÿðÿê âÿ äÿðèíëÿøäèðÿðÿê ìöñòÿãèë äþâëÿò êèìè áèð ñûðà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà, î úöìëÿäÿí Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû, Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû, Àâðîïà Øóðàñû, Èñëàì Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòû, Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéè âÿ ÷îõëó ñàéäà äèýÿð òÿøêèëàòëàðà öçâ îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùÿì÷èíèí ÞÝÓÀÌ ðåýèîíàë ãðóïóíóí òÿñèñ÷èëÿðèíäÿí áèðèäèð.

Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí õöñóñè äèããÿò éåòèðäèéè Àâðîïà ìÿêàíûíäà àòäûüû àääûìëàð îíóí ùÿéàòà êå÷èðäèéè õàðèúè ñèéàñÿò ñèñòåìè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ýþñòÿðäèéè ñÿéëÿðèí òÿðêèá ùèññÿñè îëìàãëà éàíàøû, áó ñÿéëÿðëÿ òàì ñÿñëÿøèð. Ìöàñèð øÿðàèò êþùíÿ íöôóç äàèðÿëÿðè ìîäåëè ÿñàñûíäà äåéèë, ùÿãèãè ìÿíàäà òÿðÿôäàøëûã âÿ ÿìÿêäàøëûüà ñþéêÿíÿí Àâðîïà òÿùëöêÿñèçëèê âÿ öìóìè ðèôàù ñòðóêòóðóíóí éàðàäûëìàñûíà óíèêàë áèð ôöðñÿò âåðèð, ëàêèí åéíè çàìàíäà éåíè òèïëè òÿùäèäëÿðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áóíóí ö÷öí Àçÿðáàéúàí éàðàíìûø îáéåêòèâ âÿçèééÿòè íÿ-çÿðÿ àëàðàã, ÍÀÒÎ âÿ Àâðîïà Áèðëèéè êèìè ãóðóìëàðëà ÿìÿêäàøëûüû, åëÿúÿ äÿ àíòèòåððîð êîàëèñèéàñû òÿðêèáèíäÿ ôÿàëèééÿòè äóðìàäàí èíêèøàô åòäèðèð. Áó òÿøêèëàòëàðäà âÿ ðåýèîíàë òÿøÿááöñëÿðäÿ èøòèðàêû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû þç ìèëëè ìàðàãëàðûíû ìöäàôèÿ åäèá ýåð÷ÿêëÿøäèðèð. ÛÂ.1. Àçÿðáàéúàí—ÁÌÒ Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ îíóí 1992 èëäÿí öçâ îëäóüó ÁÌÒ-éÿ ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòè óíèâåðñàë áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò êèìè éàíàøûëûð. Éóõàðûäà àäû ÷ÿêèëÿí ÁÌÒ ÒØ-íèí Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíÿ äàèð ãÿòíàìÿëÿðèëÿ éàíàøû, ÁÌÒ-íèí Ãà÷ãûíëàð öçðÿ Àëè Êîìèññàðëûüûíûí õÿòòèëÿ Àçÿðáàéúàí ãà÷ãûíëàðû âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèíèí àüûð øÿðàèòèíèí ãèñìÿí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà éþíÿëäèëìèø éàðäûìûíû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Àçÿðáàéúàí-ÁÌÒ ìöíàñèáÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þëêÿéÿ ìöõòÿëèô ëàéèùÿëÿðëÿ áàüëû éàðäûì ýþñòÿðÿí ÁÌÒ-íèí Èíêèøàô Ïðîãðàìûíûí þéíàäûüû ðîëó äà ìèñàë ýÿòèðìÿê îëàð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ÓÍÅÑÊÎ, ÓÍÈÑÅÔ âÿ ÁÌÒ-íèí äèýÿð õöñóñèëÿøäèðèëìèø òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòè äÿ äèããÿòäÿí éàéûíìàìàëûäûð. ÛÂ. 2. Àçÿðáàéúàí—ÈÊÒ 1991 èëäÿ ÈÊÒ-éÿ öçâ îëäóãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí áó òÿøêèëàò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê÷èéà ÷åâðèëìèø âÿ Èñëàì Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòû èëÿ ìöùöì þíÿì êÿñá åäÿí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äàùà äà ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíèí òÿðÿôäàðû êèìè ÷ûõûø åäèð. Èñëàì Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòû Åðìÿíèñòàíû òÿúàâöçêàð ãèñìèíäÿ òàíûéàí âÿ ïèñëÿéÿí èëê áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòäûð. ÈÊÒíèí áó ùÿéàò ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿéÿ äàèð àéäûí âÿ ÿäàëÿòëè ìþâãåéè ùÿìèí òÿøêèëàòëà ìöíàñèáÿòëÿðèìèçèí éöêñÿëÿí õÿòëÿ èíêèøàôûíà ÿëâåðèøè çÿìèí éàðàòìûøäûð. ÛÂ. 3. Àçÿðáàéúàí—ÀÒßÒ Àçÿðáàéúàíûí 1992 èëäÿí öçâ îëäóüó Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã 403

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Òÿøêèëàòû Àâðîïà ãèòÿñèíèí áöòöí þëêÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí éåýàíÿ òÿøêèëàòäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû òÿøêèëàòûí ÿñàñ ñÿíÿäëÿðè îëàí ÀÒßÌ-èí Ùåëñèíêè Éåêóí Àêòûíà 1992, Ïàðèñ Õàðòèéàñûíà âÿ Àâðîïà Òÿùëöêÿñèçëèéè Õàðòèéàñûíà 1999 èëäÿ ãîøóëìóøäóð. Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëë åäèëìÿñèíäÿêè ðîëóíà ýþðÿ, ÀÒßÒ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ õöñóñè éåð òóòóð. Àçÿðáàéúàí ÀÒßÒ-ëÿ ùÿì÷èíèí äåìîêðàòèêëÿøäèðìÿ ñàùÿñèíäÿ äÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð âÿ áó ñàùÿéÿ ñå÷êèëÿðèí ìöøàùèäÿñè, ÀÒßÒ-èí Äåìîêðàòèê Òÿñèñàòëàð âÿ Èíñàí Ùöãóãëàðû Áöðîñóíóí õÿòòèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ëàéèùÿëÿð âÿ ñ. äàõèëäèð. ÛÂ. 4. Àçÿðáàéúàí—Àâðîïà Øóðàñû Àâðîïà èíñòèòóòëàðûíà èíòåãðàñèéà Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí áàøëûúà ïðèîðèòåòëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó ñÿáÿáäÿí

Àçÿðáàéúàí 2001 èëäÿí öçâ îëäóüó Àâðîïà Øóðàñû èëÿ ÿìÿêäàøëûãäà þç ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèéèíèí éöêñÿê áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà óéüóíëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿð ýþðöð. Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàí ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèêëÿðèí äåìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿñèíÿ êþìÿêëèê ýþñòÿðÿí ÀØ-íèí Âåíåñèéà Êîìèññèéàñû èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð ãóðìóø, Àâðîïà Øóðàñûíûí áàøëûúà ñÿíÿäè ñàéûëàí Èíñàí Ùöãóãäàðû âÿ ßñàñ Àçàäëûãëàðûíûí Ãîðóíìàñû öçðÿ Êîíâåíñèéàñû âÿ îíóí Ïðîòîêîëëàðûíû 25 éàíâàð 2001 èë òàðèõèíäÿ èìçàëàìûø, 15 àïðåë 2002 èëäÿ èñÿ îíëàðû ðàòèôèêàñèéà åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè Àâðîïà Øóðàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, èëê íþâáÿäÿ

ñèéàíûí çÿðóðèëèéè ìþâãåéèíäÿí ÷ûõûø åäÿí Àçÿðáàéúàí Àâðîïà Áèðëèéèëÿ ÷îõøàùÿëè ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí ÀÁ èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè ÒÀÚÈÑ, ÒÐÀÚÅÚÀ âÿ ñ. êèìè ìöõòÿëèô ïðîãðàìëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èíêèøàô åòäèðèëèð. 1996 èëäÿ Àçÿðáàéúàí èëÿ Àâðîïà Áèðëèéè àðàñûíäà 1999 èëäÿí ãöââÿéÿ ìèíìèø Òÿðÿôäàøëûã âÿ ßìÿêäàøëûã ñàçèøû èìçàëàíìûøäûð. 2004 èëäÿ Àâðîïà Áèðëèéèíèí øÿðãÿ äîüðó ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèëÿ Àçÿðáàéúàí Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿñè îëàðàã, «Ýåíèøëÿíäèðèëìèø Àâðîïà» òÿøÿááöñö ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÀÁ-íèí «Éåíè ãîíøóëóã ñèéàñÿòè»íÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Áó èñÿ þëêÿìèçèí Àâðîïà Áèðëèéè èëÿ ÿìÿêäàøëûüûíû äàùà äà èíêèøàô åòäèðÿðÿê éåíè êåéôèééÿò ìÿðùÿëÿñèíÿ ãàëäûðìàñû ö÷öí çÿìèí éàðàäûð. ÛÂ. 6. Àçÿðáàéúàí—ÍÀÒÎ Àçÿðáàéúàíûí Àâðî-Àòëàíòèêà ìÿêàíûíäà òÿùëöêÿñèçëèéèíèí áàøëûúà åëåìåíòëÿðèíäÿí îëàí ÍÀÒÎ èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, þëêÿìèç «Ñöëù íàìèíÿ Òÿðÿôäàøëûã» ïðîãðàìûíà åëÿ îíóí òÿãäèì åäèëäèéè 1994 èëäÿ ãîøóëàíëàðäàí îëìàãëà, Àâðî-Àòëàíòèêà Òÿðÿôäàøëûã Øóðàñûíäà þç éåðèíè òóòìóøäóð. Î äþâðäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíûí àëéàíñëà ÿìÿêäàøëûüû óüóðëà èíêèøàô åòìÿêäÿäèð. Ùÿì íèñáÿòÿí éàõûí îëìàéàí òàðèõäÿ, ùÿì äÿ ìöàñèð äþâðäÿ ãàðøûëàøäûüû åðìÿíè òåððîð÷óëóüó òèìñàëûíäà áó áÿëàíûí íÿ îëäóüóíó òàì äÿðê åäÿí Àçÿðáàéúàí 2001 èë ñåíòéàáð àéûíûí 11äÿí ÀÁØ-ûí ðÿùáÿðëèê åòäèéè áåéíÿëõàëã àíòèòåððîð êîàëèñèéàñûíûí ôÿàë öçâö îëàðàã, òåððîð÷óëóüóí ãëîáàë òÿùäèäëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ þç òþùôÿñèíè âåðìÿêäÿäèð. Ïëàíëàøäûðìà âÿ àíàëèç ïðîñåñè âÿ Ôÿðäè Òÿðÿôäàøëûã Ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ùÿðáè÷èëÿðèíèí ÍÀÒÎ-íóí áàø÷ûëûüû èëÿ Êîñîâîäàêû ñöëùìÿðàìëû ÿìÿëèééàòëàðäà èøòèðàêûíû áóíà áàðûç íöìóíÿ êèìè ýþñòÿðìÿê îëàð.

Àçÿðáàéúàí ÍÀÒÎ èëÿ «Ñöëù íàìèíÿ òÿðÿôäàøëûã» ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôÿàë õàðèúè ñèéàñÿò ìöíàñèáÿòëÿðè ãóðóëìóøäóð.

Àçÿðáàéúàí–ÌÄÁ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí êîíñòðóêòèâ ÿñàñäà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè Àçÿðáàéúàí äèïëîìàòèéàñûíûí ìöùöì èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð.

áó òÿøêèëàòûí Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíÿ äàèð ÿäàëÿòëè ìþâãåéèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíäà ìÿãñÿäéþíëö âÿ ìÿùñóëäàð ôÿàëèééÿòèëÿ ñå÷èëèð. ÛÂ. 5. Àçÿðáàéúàí—Àâðîïà Áèðëèéè Àâðîïà ìÿêàíûíà äàùà ñûõ èíòåãðà-

ÛÂ. 7. Àçÿðáàéúàí—Àíòèòåððîð êîàëèñèéàñû Áåëÿ êè, àçÿðáàéúàíëû ñöëùìÿðàìëûëàð ßôãàíûñòàí âÿ Èðàãäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñöëùìÿðàìëû ÿìÿëèééàòëàðà ãîøóëìóøäóð. ÛÂ.7. Àçÿðáàéúàí—ÞÝÓÀÌ

Àçÿðáàéúàíûí «Ýåíèøëÿíäèðèëìèø Àâðîïà» òÿøÿááöñö ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÀÁ-íèí «Éåíè Ãîíøóëóã» ñèéàñÿòèíÿ äàõèë åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð. Áó ñàçèø ñèéàñè äèàëîã, äåìîêðàòèéàíûí ãóðóëìàñûíà êþìÿê, åëÿúÿ äÿ èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûüû âÿ ñÿðìàéÿëÿðèí ãîéóëóøóíó íÿçÿðäÿ òóòóð.

404

Ýöðúöñòàí, Óêðàéíà, Àçÿðáàéúàí âÿ Ìîëäîâàäàí èáàðÿò 1997 èëäÿ ÝÓÀÌ øÿêëèíäÿ éàðàíìûø, 1999 èëäÿ Þçáÿêèñòàíûí äàõèë îëìàñû èëÿ èñÿ ÞÝÓÀÌ-à ÷åâðèëìèø áó òðàíñ-ðåýèîíàë ãðóïóí òÿñèñ÷èëÿðäÿí áèðè îëàðàã, Àçÿðáàéúàí ùÿìèí ãóðóìóí âàñèòÿñèëÿ ùÿì þçó, ùÿì äÿ äèýÿð èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿð ö÷öí âàúèá ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿ ñÿéëÿðèí áèðëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè ýöäöð. Áó, ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿð, ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë åäèëìÿñèíäÿ âÿ ñåïàðàòèçìëÿ ìöáàðèçÿäÿ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò, ñöëùö òÿìèíåòìÿ ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã, ñÿìÿðÿëè âÿ òÿùëöêÿñèç íÿãëèééàò äÿùëèçëÿðèíèí èíêèøàôûíäà ÿìÿêäàøëûã, Àâðîïà âÿ òðàíñÀòëàíòèêà ãóðóìëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûã âÿ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò, èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûã êèìè èñòèãàìÿòëÿðè ÿùàòÿ åäÿðÿê, öçâ þëêÿëÿðèí âÿ áöòþâëöêäÿ áþëýÿíèí òÿðÿããèñèíÿ þç òþùôÿñèíè âåðèð. ÛÂ. 8. Àçÿðáàéúàí—ÌÄÁ 1993 èëäÿ ÌÄÁ-íèí öçâö îëàí Àçÿðáàéúàí áó òÿøêèëàò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þç ìöñòÿãèëëèéèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê âÿ ìåùðèáàí ãîíøóëóã çîíàñû éàðàòìàã ìÿãñÿäè ýöäöð. ÌÄÁ ùÿì÷èíèí ÿòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû, åëìè âÿ ìÿäÿíè ÿìÿêäàøëûã, åëÿúÿ äÿ ãàíóíñóç äþâðèééÿëÿðÿ âÿ úèíàéÿòêàðëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ ñÿéëÿðèí óéüóíëàøäûðûëìàñû âÿ ñ. áó êèìè ñàùÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿòèí íèçàìà ñàëûíìàñû ö÷öí ÷ÿð÷èâÿ êèìè ÷ûõûø åäèð. Â. Èêèòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿð Â. 1. Àçÿðáàéúàíûí ãîíøó þëêÿëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè Àçÿðáàéúàí îíóí ÷îõòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿðèëÿ ìÿíòèãè âÿùäÿò éàðàäàí àéðûàéðû õàðèúè äþâëÿòëÿðäÿ èêèòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí ãîíøó þëêÿëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèëëèéèíè òàíûìûø èëê äþâëÿò îëàí âÿ áóýöíÿäÿê ìþâãåéèìèçè äÿñòÿêëÿìÿêäÿ äàâàì åäÿí Òöðêèéÿ Úöìùóðèééÿòèëÿ ìöíàñèáÿòëÿð ñîí äÿðÿúÿ ìöùöìäöð. Åòíèê, ìÿäÿíèééÿò âÿ äèë áàõûìûíäàí áèðáèðèëÿ ñûõ áàüëû îëàí áó èêè þëêÿ àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð áó ýöí ñòðàòåæè ÿìÿêäàøëûã ñÿâèééÿñèíäÿ äàùà äà ýåíèøëÿíìÿêäÿ âÿ äÿðèíëÿøìÿêäÿäèð. Àçÿðáàéúàí âÿ Òöðêèéÿíèí áþëýÿäÿ áàø âåðÿí ýåîñèéàñè âÿ èãòèñàäè âÿçèééÿòèí èíêèøàôûíà, òðàíñ-ðåýèîíàë èãòèñàäè ëàéèùÿëÿðèí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñèíÿ ìöíàñèáÿòè, åëÿúÿ äÿ ðÿñìè Àíêàðàíûí Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëèíÿ éþíÿëäèë-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèø ñÿéëÿðè, ìöõòÿëèô áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àòäûüû àääûìëàð äà äàõèë îëìàãëà, îíëàðûí ìþâãåëÿðèíèí òàì óéüóíëóüóíó âÿ áó èêè þëêÿ àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûüûí êåéôèééÿò ñÿâèééÿñèíè íöìàéèø åòäèðèð. Ðóñèéàíûí Úÿíóáè Ãàôãàçäà ýöúëö ìöôóçóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòè áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê øèìàë èñòèãàìÿòèíÿ õöñóñè äèããÿò àéûðûð.Áþëýÿäÿ ýÿðýèíëèéèí àçàëäûëìàñû âÿ ìåùðèáàí ãîíøóëóã øÿðàèòèíèí éàðàäûëìàñû íàìèíÿ ñÿéëÿð ýþñòÿðÿí Àçÿðáàéúàí Ðóñèéà èëÿ èãòèñàäè, ñèéàñè èúòèìàè âÿ ìÿäÿíè ñàùÿëÿðäÿ ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ÿìÿêäàøëûüûí äàùà äà òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíèí òÿðÿôäàðûäûð. Áåëÿ êîíñòðóêòèâ ìþâãåéè ñàéÿñèíäÿ áóðàäà þçöíö áöðöçÿ âåðÿí ìöñáÿò ìåéëëÿðäÿí, èëê íþâáÿäÿ èêèòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿðèí «èñòèëÿøìÿñè»íäÿí õÿáÿð âåðÿí ïðåçèäåíòëÿðèí ãàðøûëûãëû ñÿôÿðëÿðèíäÿí, Õÿçÿð äÿíèçèíèí ìèëëè ñåêòîðëàðà áþëöíìÿñè öçðÿ Àçÿðáàéúàí–Ðóñèéà ñàçèøèíäÿí, åëÿúÿ äÿ ùÿð èêè òÿðÿôèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè äÿ äàõèë îëìàãëà, ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿí ÿìÿêäàøëûãäàí ñþç à÷ìàã îëàðäû. Òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò ñàùÿëÿðèíäÿ çÿíýèí ìöøòÿðÿê èðñÿ ìàëèê Àçÿðáàéúàíëà Èðàí àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð Àçÿðáàéúàí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ìöñòÿãèëëèéèíèí èëê ýöíëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàí Èðàíëà ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ãîíøó Èðàíëà ñèéàñè èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ñàùÿëÿðäÿ ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ÿëàãÿëÿðèí ýöúëÿíäèðèëìÿñèíÿ ÷àëûøûð. Àçÿðáàéúàíëà ìàðàãëàðû îõøàð Ýöðúöñòàí âÿ Óêðàéíà àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã âÿ òÿðÿôäàøëûüûí ùÿðòÿðÿôëè èíòåíñèâëÿøìÿñè þëêÿìèç ö÷öí áàøëûúà ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð.

äÿ Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ÿëàãÿëÿð ñèñòåìèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóð. Ìÿðêÿçè Àñèéà äþâëÿòðèíèí Àçÿðáàéúàíûí ÿñàñ èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè îëäóüó ëàéèùÿëÿðÿ ãîøóëìàñû öìóìè òàðèõè âÿ ìÿäÿíè êþêëÿðäÿí ÿëàâÿ, áó þëêÿëÿðëÿ èãòèñàäè âÿ ñèéàñè òÿìàñûí äà äàùà ñûõ îëìàñûíà þç òþùôÿñèíè âåðìèøäèð. Ùÿìèí ñèéàñÿòèí íÿòèúÿëÿðèíäÿí áèðè îäóð êè, Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Àñèéà ö÷öí Àâðîïà ìÿêàíûíà âÿ áàçàðëàðûíà åòèáàðëû êþðïö îëà áèëìèøäèð. Â. 2. Àçÿðáàéúàíûí ãîíøóñó îëìàéàí äþâëÿòëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿð Éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðëÿ éàíàøû, Àçÿðáàéúàíûí îíà áèëàâàñèòÿ ãîíøó îëìàéàí èíêèøàô åòìèø Ãÿðá äþâëÿòëÿðèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè õàðèúè ñèéàñÿòèìèçäÿ ÿí ìöùöì éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð. Äþâëÿòèìèç Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðû èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèð. Àçÿðáàéúàí þç òÿùëöêÿñèçëèéè, ÿðàçè áöòþâëöéö âÿ ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóìàã èìêàíëàðûíû ìþùêÿìëÿíäèðìÿê íàìèíÿ áó ìöíàñèáÿòëÿðèí äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿ ìàðàãëûäûð. Ùÿìèí ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôû Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè òÿðÿããèñèíÿ, õÿçÿð íåôò âÿ ãàç ëàéèùÿëÿðèíèí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñèíÿ, Øÿðãäÿ Ãÿðáè áèðëÿøäèðÿí òðàíñ-ðåýèîíàë äÿùëèçëÿðèí éàðàäûëìàñûíà òÿêàí âåðäèéè ö÷öí Àçÿðáàéúàíëà ÀÁØ àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã þëêÿìèçèí ãëîáàë èãòèñàäè ñèñòåìÿ èíòåãðàñèéà îëóíìàñûíûí áàøëûúà åëåìåíòè êèìè ÷ûõûø åäèð. Ìöàñèð äöíéàäà ìöøàùèäÿ îëóíàí ñîí ìåéëëÿð, áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéè ñàðñûäàí éåíè òÿùäèäëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè Àçÿáàéúàíëà ÀÁØ àðàñûíäà äàùà ñûõ ÿìÿêäàøëûã òÿëÿá åòìèø âÿ áóíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Àçÿðáàéúàí áþëýÿäÿ ÀÁØ-ûí ìöùöì ìöòòÿôèãè îëàðàã, áó ñòðàòåæè ìöíàñèáÿòëÿðè èíêèøàô åòäèðìÿêäÿ äàâàì åäèð. Àçÿðáàéúàíûí Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèëÿ

Àçÿðáàéúàí þçöíöí ìèëëè ìÿíàôåëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè ðÿùáÿð òóòàí õàðèúè ñèéàñÿòè ñàéÿñèíäÿ ãîíøóñó îëìàéàí äþâëÿòëÿðëÿ êîíñòðóêòèâ ïåðñïåêòèâëè ìöíàñèáÿòëÿð ãóðìóøäóð.

Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã äþâëÿòëÿðè èëÿ ùÿðòÿðÿôëè ÿìÿêäàøëûüûí äàâàì åòäèðèëìÿñè Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð.

Àçÿðáàéúàíûí áó äþâëÿòëÿðÿ öìóìè ìàðàãëàðûíûí ìþâúóäëóüó, Õÿçÿðèí ùèäðîêàðáîí åùòèéàòëàðûíûí äöíéà áàçàðëàðûíà ÷àòäûðûëìàñû âÿ Àâðîïàíû Àñèéà èëÿ áèðëÿøäèðìÿê íàìèíÿ òàðèõè «Èïÿê Éîëó»íóí áÿðïà åäèëìÿñè, åëÿúÿ äÿ öìóìè òÿùëöêÿñèçëèéÿ ãàðøûëûãëû òÿìèíàòëàðûí âåðèëìÿñè êèìè áèðýÿ òðàíñ-ðåýèîíàë ëàéèùÿëÿðäÿ èøòèðàê ùÿìèí ìöíàñèáÿòëÿðèí âàúèáëèéèíè áèð äàùà ñöáóòà éåòèðèð. Ìÿðêÿçè Àñèéà þëêÿëÿðèëÿ ìöíàñèáÿòëÿð

ìöíàñèáÿòëÿðè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôû äþâëÿò âÿ þçÿë ñåêòîðäà ÿñàñëû èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ, åëúÿ äÿ ìöàñèð áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí ãóðóëìàñûíà âÿ õàðèúè ñÿðìàéÿëÿðèí úÿëá åäèëìÿñèíÿ ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðè Àçÿðáàéúàí ö÷öí ÿâÿç èõðàú áàçàðû êèìè ÷ûõûø åäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, Àçÿðáàéúàí þçöíöí éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìöëêè úÿìèééÿòèíèí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíäÿ

Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ ôàéäàëû ÿìÿêäàøëûãäàí áÿùðÿëÿíèð. Óçàã Øÿðãèí ãàáàãúûë äþâëÿòëÿðè îëàí ×èí âÿ Éàïîíèéà èëÿ ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàôûíûí çÿðóðèëèéè Àçÿðáàéúàíû «Èïÿê Éîëó» ëàéèùÿñèíèí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñèíäÿ äàùà èðàäÿëè îëìàüà ñþâã åòìèøäèð. ×èíèí àðòàí áåéíÿëõàëã íöôóçó âÿ Àâðàñèéàäà îíóí ìþâãåëÿðèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñè Àçÿðáàéúàí–×èí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíòåíñèâëÿøìÿñèíÿ òÿêàí âåðìèøäèð. Éàïîíèéàíûí Àçÿðáàéúàíäàêû èãòèñàäè ëàéèùÿëÿðÿ ôÿàë ãîøóëìàñû âÿ èêèòÿðÿôëè ÿìÿêäàøëûüûí äàùà äà äÿðèíëÿøìÿñèíÿ îëàí ãàðøûëûãëû ìàðàã Àçÿðáàéúàí–Éàïîíèéà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí çÿíýèí ïîòåíñèàëûíûí ìöíòÿçÿì ÿñàñäà à÷ûëìàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè çÿìèí éàðàòìûøäûð. Úÿíóá-Øÿðãè âÿ Úÿíóáè Àñèéàäà éåíè èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ýöú ìÿðêÿçëÿðèíèí òÿøÿêêöëö Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí áó èñòèãàìÿòÿ ìàðàüûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áóðàäà äþâëÿòèìèçèí Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëèíäÿ òóòäóüó ÿäàëÿòëè ìþâãåéè áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿäÿ òàì äÿñòÿêëÿéÿí Ïàêèñòàíëà îëàí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿðÿôäàøëûã, Ùèíäèñòàíëà èñÿ ÿìÿêäàøëûã ñÿâèééÿñèíÿ ýÿëèá ÷àòìàñûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Àçÿðáàéúàíûí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã äþâëÿòëÿðèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè äÿ áþéöê ïîòåíñèàëà ìàëèêäèð. Áó ìöíàñèáÿòëÿð Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí ýåîñèéàñè ÿùÿìèééÿòèíè, çÿíýèí åíåðæè åùòèéàòëàðûíû âÿ áó áþëýÿäÿ áþéöê ñÿðìàéÿ ïîòåíñèàëûíûí ìþâúóäëóüóíó ÿñàñ ýþòöðÿðÿê ãóðóëóð. Àçÿðáàéúàí áó áþëýÿ þëêÿëÿðèíèí òèúàðÿò, òåõíîëîæè âÿ ìàëèééÿ èìêàíëàðûíû ÷îõ úÿëáåäèúè ùåñàá åäÿðÿê, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã äþâëÿòëÿðèëÿ ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ìöíàñèáÿòëÿðèí äàèìè èíêèøàôûíû ìöñáÿò ãàðøûëàéûð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àïàðäûüû óüóðëó þë÷öëöá-áè÷èëìèø âÿ òàðàçëàøäûðûëìûø õàðèúè ñèéàñÿò ñàéÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìèëëÿòèíèí òÿùëöêÿñèç âÿ õîøáÿõò ýÿëÿúÿéèíè òÿìèí åäÿí õàðèúè ìöùèò éàðàäûëûá-ãîðóíàðàã, ùÿì äÿ ÕÿçÿðÃàôãàç áþëýÿñèíäÿ ÿí âàúèá þëêÿéÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ íàèë îëóíóð. Å.Ì.Ìÿììÿäéàðîâ

405

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

406

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÄÈÀÑÏÎÐ

Ìöÿééÿí èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè-ñîñèàë âÿ ä. ñÿáÿáëÿð íÿòèúÿñèíäÿ òàðèõè-åòíèê ÿðàçèëÿðèíäÿí êÿíàðà çîðëà, éàõóä êþíöëëö ìöùàúèðÿò åäÿðÿê, õàðèúäÿ êîìïàêò èúìà ùàëûíäà éàøûéàí, ÷àëûøàí, ìèëëè-ìÿäÿíè ìÿíñóáèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàéàí âÿ èíêèøàô åòäèðÿí, òàðèõè âÿòÿíè èëÿ ìöòÿìàäè ÿëàãÿëÿð ãóðàí ùÿìâÿòÿíëÿð, ùÿì÷èíèí äèë, äèí, ìÿíÿâè-ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðÿ áàüëûëûã áàõûìûíäàí þçöíö àçÿðáàéúàíëû ùåñàá åäÿí øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí äèàñïîðó àíëàéûøûíûí ìÿüçèíè òÿøêèë åäèð. Ìöùàúèðÿòñèç ùÿð ùàíñû õàëãûí äèàñïîðóíäàí äàíûøìàã ãåéðè-ìöìêöí îëäóüó êèìè, òàðèõè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíèí ñÿðùÿä äÿéèøìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áþëöíìÿñè öçöíäÿí õàðèúè þëêÿ âÿòÿíäàøëàðûíà ÷åâðèëìèø ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç – Ðóñèéà (Äàüûñòàí), Òöðêèéÿ, Èðàí âÿ Ýöðúöñòàíäà éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûç äèàñïîð ùåñàá îëóíìóð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äàõèë îëìàãëà äöíéàíûí 70-äÿê þëêÿñèíäÿ 50 ìèëéîíäàí àðòûã àçÿðáàéúàíëû éàøàéûð âÿ áóíóí 10 ìèëéîíà éàõûíû äèàñïîð ñàéûëà áèëÿð. Áåëÿ êè õàðèúäÿ éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûçûí ùå÷ äÿ ùàìûñûíû ìöõòÿëèô þëêÿëÿð öçðÿ éàðàäûëìûø 160-äàí àðòûã ìèëëè ìÿðêÿç, úÿìèééÿò âÿ òÿøêèëàòëàð ÿòðàôûíäà áèðëÿøìÿìèø, îíëàðûí áèð ãðóïó öìóìèééÿòëÿ ìèëëè-ìÿäÿíè âàðëûüûíû èòèðÿðÿê, àññèìèëéàñèéàéà óüðàìûø, äèýÿðëÿðè òàðèõè âÿòÿíè èëÿ áàüëû ùÿð ùàíñû ôÿàëèééÿòäÿí êÿíàðëàøìûøäûð êè, áó ãÿáèëäÿí ñîéäàøëàðûìûç äèàñïîð íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëìÿç. À.ä.-íûí éàðàíìàñû, ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû òàðèõè áèëàâàñèòÿ õàëãûí ìöùàúèðÿò òàðèõè èëÿ áàüëû îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áÿçè ôÿðãëè ìÿãàìëàð ìþâúóääóð. Ìöùàúèðÿò òàðèõèìèç ÿñàñÿí ÕÛÕ ÿñðèí èëê ðöáö ñèéàñè-ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿð, Èðàí – Ðóñèéà, Îñìàíëû – Ðóñèéà ìöùàðèáÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Ãàôãàç ðåýèîíóíäà ìÿúáóðè ìèãðàñèéà ïðîñåñëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Ñîíðàêû ìöùàúèðÿò äàëüàëàðû: à) 1905 èë Û ðóñ èíãèëàáû âÿ 1907 èë èðòèúàñû;

á) Û Äöíéà ìöùàðèáÿñè âÿ 1918-20 èëëÿð ÀÄÐ-èí éàðàíìàñû âÿ ñöãöòó; ú) ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñè; ÷) 1970-80 èëëÿð êå÷ìèø Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäàí äèýÿð èòòèôàã ðåñïóáëèêàëàðûíà ìèãðàñèéà; ä) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòìÿñèíäÿí ñîíðà êþêëö èúòèìàè-ñèàéñè, èãòèñàäè-ñîñèàë äÿéèøèêëèêëÿðëÿ áàüëûäûð. Òöðêèéÿ Úöìùóðèééÿòè ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí 1960-70 èëëÿðäÿ ÿñàñÿí èãòèñàäè, Èðàí ÿðàçèñèíäÿêè ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçèí 1980 èëëÿðäÿ ñèéàñè ïðîáëåìëÿð ñÿáÿáèíäÿí Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ ìöùàúèðÿò àõûíû åéíè ïðîñåñèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð. Áóíóíëà éàíàøû, õàðèúè þëêÿëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí èëê ìöòÿøÿêêèë äèàñïîð òÿøêèëàòëàðû, ìèëëè úÿìèééÿòëÿðè, ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè éàëíûç ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû èëëÿðÿ òÿñàäöô åäèð âÿ áó ãóðóìëàðûí éàðàäûúûëàðû 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìèø ñèéàñè ìöùàúèðÿò íöìàéÿíäÿëÿðè èäè. Îäóð êè, À.ä.-íóí òàðèõè öìóìèëèêäÿ Ìöùàúèðÿò òàðèõèìèçäÿí äàùà úàâàíäûð. Áó òàðèõè øÿðòè îëàðàã èêè äþâðÿ áþëìÿê ìöìêöíäöð: Û/ 1920-91 èëëÿðäÿ éàðàíìûø äèàñïîð; ÛÛ/ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿ äèàñïîð. Û äþâð. ÀÄÐ-èí ñöãóòóíäàí ñîíðà 1991 èëÿäÿê Àçÿðáàéúàíäàí òÿê÷ÿ Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíÿ ìöùàúèðÿò åäÿíëÿðèí ñàéû 50 ìèíäÿí àðòûã îëìóøäóð. Õàðèúäÿ ñèéàñè ìöùàúèðÿòèìèçèí ÿñàñ ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí ùÿìèí øÿõñëÿðèí (Ì. ß. Ðÿñóëçàäÿ, ß. Òîï÷óáàøîâ, Ì. Á. Ìÿììÿäçàäÿ, Ú. Ùàúûáÿéëè, Ì. Âÿêèëîâ, ß. Àüàéåâ, Ñ. Àüàéåâà, Ñ. Àüàéåâ, ß. Ùöñåéíçàäÿ, Õ. Ñóëòàíîâ, Ø. Ðöñòÿìáÿéîâ, Ì. Ñ. Àðàí, Ê. Îäÿð, ß. Øåéõöëèñëàìîâ âÿ á.) ìÿãñÿäéþíëö èúòèìàè ôÿàëèééÿòëÿðè î äþâðÿäÿê ìöõòÿëèô çàìàíëàðäà âÿòÿíäÿí êÿíàðà ïÿðàêÿíäÿ êþ÷ åòìèø äèýÿð ìöùàúèðÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿí

ÿñàñëû ôÿðãëÿíìèøäèð. 20 ÿñðèí 20 èëëÿðèíäÿí õàðèúäÿ Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí èëê ìÿòáó îðãàíëàðû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûð: «Éåíè Ãàôãàñèéà» (1923, Èñòàìáóë), «Àçÿðè Òöðê» (1928-31, Èñòàìáóë), «Îäëó Éóðä» (1929-30, Èñòàìáóë), «Áèëäèðèø» (1929-31, Èñòàìáóë), «Èñòèãëàë» (1932-34, Áåðëèí), «Ãóðòóëóø» (1934, Áåðëèí), «Àçÿðáàéúàí» (1952, Àíêàðà) êèìè ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðûí äàùà þíúÿ ãîíøó þëêÿëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí íÿøð åòäèðäèêëÿðè ìÿòáó îðãàíëàðûíäàí – «ßõòÿð» (187595, Èñòàìáóë), «Øàùñåâÿí» (1888, Òÿáðèç), «Øÿìñ» (1899-1920, Òÿáðèç), «Ôèêðè-Èñòèãáàë» (1910, Èñòàìáóë), «ÁöðùàíèÒÿðÿããè» (1906-11, Ùÿøòÿðõàí), «Ìèëëÿò» (1918, Ñèìôåðîïîë), «Íóð» (1906-09, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã), «Êàâÿ» (1915-21, Áåðëèí), «Èðàíøÿùð» (1921, Áåðëèí) âÿ ä.äÿí áàøëûúà ôÿðãè áèðèíúèëÿðèí ñûðô äèàñïîð ïðîáëåìëÿðèíè, òàðèõè âÿòÿíèí ñèéàñèèúòèìàè, èãòèñàäè-ñîñèàë äóðóìóíó äèããÿò ìÿðêÿçèíÿ ÷ÿêìÿê, ìÿòáóàò âàñèòÿñèëÿ ìöùàúèðÿò ùÿéàòû éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðè âàùèä ìÿðêÿç ÿòðàôûíäà úÿìëÿøäèðìÿê èäè. Õàðèúäÿ èëê ìöòÿøÿêêèë ìèëëè èúìàëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâðÿ àèääèð. 1956 èëäÿ òÿñèñ åäèëÿí «Àçÿðáàéúàí-Àìåðèêà Úÿìèééÿòè» (ãÿðÿðýàùû Íéó-Úåðñè øòàòûíäà éåðëÿøèð) À.ä.-íóí áåëÿ íöôóçëó ãóðóìëàðûíäàí áèðèäèð. ÀÁØ-äà éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçèí éàðäûìû èëÿ òÿøêèëàòà áèíà àéðûëìûø, áèíàíûí éàíûíäà ìÿñúèä èíøà åäèëìèø âÿ éàëíûç àçÿðáàéúàíëûëàðûí äÿôí åäèëäèéè ìÿçàðëûã ñàëûíìûøäûð. Éàðàíäûüû èëê ýöíäÿí äþâðöìöçÿäÿê ÀÀÚ-ûí áèíàñûíäà ö÷ðÿíýëè ìèëëè áàéðàã äàëüàëàíìûøäûð êè, áóíóí þçö äÿ òÿñàäöôè äåéèë. 1994 èëäÿí úÿìèééÿòÿ ÀÁØ-äà éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûç àðàñûíäà áþéöê íöôóçà ìàëèê Òîìðèñ Àçÿðè ðÿùáÿðëèê åäèð. Î, 1918-20 èëëÿð Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòè Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðè Íàüû Øåéõçàìàíëûíûí íÿâÿñèäèð. Àçÿðáàéúàíäà òàíûíìûø íÿñëè îëàí Øåéõçàìàíîâëàð ÀÄÐ-èí 407

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñöãóòóíäàí ñîíðà Òöðêèéÿéÿ, îðàäàí Àìåðèêàéà ìöùàúèðÿò åòìèøäèð. Úÿìèééÿòèí ãóðóúóñó âÿ èëê ñÿäðè Íàüû áÿéèí ãàðäàøû Ñàëåù Øåéõçàìàíîâ îëìóøäóð. Òîìðèñ õàíûì Òöðêèéÿäÿ äîüóëñà äà, ùàçûðäà ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíè ÀÁØ-äà äàâàì åòäèðèð. Îíóí úÿìèééÿòÿ ðÿùáÿð ñå÷èëìÿñèíäÿí ñîíðà òÿøêèëàòûí äèàñïîð ôÿàëèééÿòè äàùà äà úàíëàíìûøäûð. Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñè, 907 äöçÿëèøèí ëÿüâè, äèýÿð öìóììèëëè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ÀÀÚ ùÿð çàìàí ïðèíñèïèàë ìþâãåéèíè íöìàéèø åòäèðìèø, òàðèõè âÿòÿíèí ìèëëè ìàðàãëàðû êåøèéèíäÿ äóðìóø, ÀÁØäà åðìÿíè äèàñïîðó òÿðÿôèíäÿí éàéûëàí àíòèàçÿðáàéúàí òÿáëèüàòûíà ìàíå îëìàüà ÷àëûøìûøäûð. Òîìðèñ õàíûì ÀÁØäà òÿùñèë àëàí àçÿðáàéúàíëû òÿëÿáÿëÿðè äÿ äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàéûð, îíëàðà ìöìêöí ìàääè-ìÿíÿâè äÿñòÿéèíè ÿñèðýÿìèð. Úÿìèééÿòäÿ 28 ìàé, Íîâðóç êèìè äþâëÿò âÿ ìèëëè áàéðàìëàð, Àçÿðáàéúàíûí Àçÿðáàéúàí äèàñïîðó âÿ èíòåðíåò: www.äèàñïîðà.àç; www.äèàñïîðààç.úîì; www.äèàñïîðà-àç.úîì/ úåìèééåòëåð.ùòìë; www.àçåðè.ðó/ Äèàñïîðà/äèàñïîðà_ïð.ùòìë; www. àçåðáàèæàí.úîì; www. àçåðèëåð.äå; www.àçåðáàèúàí.ðó; www.àçåðèâîèúå.îðý; www. àçåðáàèúàí.îðý - áó ñàéòëàðäà Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíà äàèð ñîí ìÿëóìàòëàðû ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Äèàñïîð ãóðóúóëóüó äèíàìèê ïðîñåñ îëäóüóíäàí ñàéòëàðäà âåðèëÿí õÿáÿðëÿð ìöòÿìàäè äÿéèøèð âÿ éåíèëÿøèð. èøüàë ýöíö - 28 àïðåë, 20 Éàíâàð, Õîúàëû ôàúèÿëÿðè ãåéä îëóíóð. ÀÁØ-äà Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ìàðàãëàðûíû ìöäàôèÿ åäÿí áó òÿøêèëàòûí ñîí éàääàãàëàí ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿí áèðè Øóøàíûí èøüàë ýöíö - 8 ìàéäà ÁÌÒ ãÿðàðýàùû þíöíäÿ êå÷èðäèéè ìþùòÿøÿì åòèðàç íöìàéèøè èäè (2003 èë). Åòèðàç àêñèéàñûíà ìèíëÿðëÿ ñîéäàøûìûç ãàòûëìûøäû. Òîìðèñ Àçÿðè ÀÁØ-äàêû òöðê äèàñïîðó àðàñûíäà äà áþéöê íöôóçà ìàëèêäèð. Î, Àìåðèêà-Òöðê Àññîñèàñèéàëàðû Àññàìáëåéàñûíûí (ÀÒÀÀ) âèòñå-ïðåçèäåíòè, åéíè çàìàíäà, ÀÒÀÀ Íéó-Éîðê øþáÿñèíèí ðÿùáÿðèäèð. ÀÀÚ 2003 èëèí äåêàáðûíäà ÀÒÀÀ òÿðÿôèíäÿí «ÿí ÷àëûøãàí òÿøêèëàò» ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. 1987 èëèí ñîíëàðûíäàí åðìÿíè äèàñïîðóíóí àêòèâ éàðäûìû èëÿ Åðìÿíèñòàíûí òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà ãàðøû ÿðàçè èääèàëàðû èëÿ ÷ûõûø åòìÿñè, õàðèúäÿ éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûçûí äà äèàñïîð ôÿà408

ëèééÿòèíÿ òÿñèð åòìèø, áèð ñûðà úÿìèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. 1990 èë 20 éàíâàð ôàúèÿñè àðäûíúà éàðàíìûø éåíè äèàñïîð òÿøêèëàòëàðû èñòÿð êÿìèééÿò, èñòÿðñÿ êåéôèééÿò áàõûìûíäàí ôÿàëèééÿòèíè äàùà àðòûã úàíëàíäûðìûø, õàðèúè þëêÿëÿðäÿêè ýöúëö åðìÿíè äèàñïîðó èëÿ ìöáàðèçÿéÿ ãîøóëìóøëàð. • 1991 èëÿäÿê ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ìîñêâà ø.-äÿ éàøàéàí çèéàëûëàð, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíèí òÿøÿááöñö èëÿ 1988 èëäÿ ÿñàñû ãîéóëàí «Îúàã» Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçèäèð (ñÿäð – ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Òîôèã Ìÿëèêîâ). Úÿìèééÿòèí öçâëÿðè àðàñûíäà 25 åëìëÿð äîêòîðó 50-äÿí àðòûã åëìëÿð íàìèçÿäè, îíëàðëà ùÿêèì, ðÿññàì, ìöùÿíäèñ, èíøààò÷û, ñàùèáêàð âàð. «Îúàã» éàðàíäûüû ýöíäÿí Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ìÿíàôåëÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿéè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóð. Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿ ìöòÿìàäè êå÷èðèëÿí êîíôðàíñëàðäà, ñèìïîçèóìëàðäà úÿìèééÿò öçâëÿðè, òàðèõ åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Ñàëåù ßëèéåâèí, òèáá åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Ñâåòëàíà Ãàñûìîâàíûí, Ðóñèéà Òåõíèêè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè öçâö ßëè Íÿñèáîâóí, ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Ðàôèã Ãóðáàíîâóí âÿ á.-íûí Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçè áöòþâëöéö, Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí òàðèõè êþêëÿðè ùàããûíäà ÷ûõûøëàðû î çàìàíëàð éàëíûç åðìÿíè àëèìëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿê áàõûìûíäàí äåéèë, Ðóñèéàäà éàøàéàí Àçÿðáàéúàí èúìàñûíûí úÿìèééÿò ùàëûíäà áèðëÿøìÿñè, äèàñïîð ãóðóúóëóüó ïðîñåñèíèí àêòèâëÿøìÿñè áàõûìûíäàí äà áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Éàðàíìàñûíäàí àç ñîíðà – 1988 èë ìàéûí 28-äÿ «Îúàã» þçöíöí ÿñàñ òÿäáèðëÿðèíäÿí áèðèíè – Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòèíèí 70 èëëèê éóáèëåé ìÿðàñèìèíè êå÷èðìèø, òÿäáèðäÿ Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿ éàøàéàí áèð ÷îõ ýþðêÿìëè ñîéäàøûìûç, äèýÿð ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè èøòèðàê åòìèøëÿð. Úÿìèééÿòèí «×ûðàã» àäëû ìÿòáó îðãàíû îëìóøäóð. Ùàçûðäà «Îúàã» Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçè Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí âàùèä ìÿðêÿçè ðîëóíäà ÷ûõûø åäÿí Öìóìðóñèéà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Êîíãðåñèíèí (ÖÀÊ) ñòðóêòóðóíà äàõèë åäèëìèø, úÿìèééÿòèí ñÿäðè Òîôèã Ìÿëèêîâ èñÿ ÖÀÊ-ûí âèòñå-ïðåçèäåíòèäèð. • Êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà ìåéäàíà ýÿëìèø Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðè ñûðàñûíäà þòÿí ÿñðèí 80 èëëÿðèíäÿ Áàëòèêéàíû þëêÿëÿðäÿ éàðàäûëìûø äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûíûí þç ÷ÿêèñè âàð: Ëèòâà Ðåñïóáëèêàñûíäà «Ëèòâà àçÿðáàéúàíëûëàðû úÿìèééÿòè» (1988

èë, Âèëíöñ; ñÿäð – Ìàùèð Ùÿìçÿéåâ), Ëàòâèéà Ðåñïóáëèêàñûíäà «Àçÿðè» úÿìèééÿòè (1988 èë, Ðèãà; ñÿäð – Óëäóçõàí ßùìÿäîâ) âÿ Åñòîíèéà Ðåñïóáëèêàñûíäà «Îúàã» èúìàñû (1988 èë, Òàëëèí; ñÿäð – Îãòàé Çåéíàëîâ). Ùÿð ö÷ ðåñïóáëèêàäà öìóìèëèêäÿ 20 ìèíäÿí àðòûã ñîéäàøûìûç éàøàéûð âÿ îíëàðûí ìöòëÿã ÿêñÿðèééÿòè èòòèôàãäàõèëè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð çÿìèíèíäÿ éàøàäûãëàðû éåðÿ ìèãðàñèéà åòìèøëÿð. «Àçÿðè» úÿìèééÿòèíèí òÿøÿááöñö âÿ òÿøêèëàòè äÿñòÿéè èëÿ 1990 èëäÿ Áàêû-Ðèãà èíúÿñÿíÿò ôåñòèâàëû êå÷èðèëìèøäèð. 1990 èë 20 éàíâàð ôàúèÿñèíäÿí àç ñîíðà – ôåâðàëûí 1-äÿ ö÷ Áàëòèêéàíû þëêÿäÿ éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûç Âèëíöñ øÿùÿðèíäÿ ìàòÿì ìÿðàñèìè òÿøêèë åòìèøëÿð. 1992 èëäÿí Ðèãàäà Áàçàð ýöíö ìÿêòÿáëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð âÿ áóðàäà àçÿðáàéúàíëû óøàãëàð Àçÿðáàéúàí äèëè, ÿäÿáèééàòû âÿ òàðèõè èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëóðëàð. • «Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿò Úÿìèééÿòè» (1990) Àâñòðèéàíûí ïàéòàõòû Âéàíàäà òÿñèñ åäèëìèøäèð (ñÿäð – Ñÿòòàð Ïèðàí). Úÿìèééÿòèí èëê ñÿäðè, äîêòîð ßùìÿä Ïÿíàùè òÿøêèëàòûí éàðàíäûüû èëê ýöíäÿí òàðèõè âÿòÿíëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð éàðàòìàüà ÷àëûøìûø, «Âÿòÿí» úÿìèééÿòè èëÿ ÿìêäàøëûã ìöíàñèáÿòëÿðè ãóðìóøäóð. Áó ÿìÿêäàøëûüûí íÿòèúÿñè îëàðàã, 1994 èëäÿ Ðÿøèä Áåùáóäîâ àäûíà Ìàùíû Òåàòðû Âéàíà øÿùÿðèíÿ ãàñòðîë ñÿôÿðèíÿ ÷ûõìûø, Àâñòðèéàäà éàøàéàí 10 ìèíäÿí àðòûã ñîéäàøûìûç ãàðøûñûíäà êîíñåðò ïðîãðàìû èëÿ ÷ûõûø åòìèøäèð. Äþâðöí äàùà áèð éàääàãàëàí ùàäèñÿñè 1990 èë íîéàáðûí 3-äÿ Èñòàìáóë øÿùÿðèíäÿêè Àòàòöðê Êöëòöð Ìÿðêÿçèíäÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðèíèí Áåéíÿëõàëã Ãóðóëòàéûíûí êå÷èðèëìÿñè èäè. Àêàäåìèê Áÿêèð Íÿáèéåâèí áàø÷ûëûüû èëÿ Àçÿðá. íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè, åéíè çàìàíäà õàðèúè þëêÿëÿðäÿí (Èíýèëòÿðÿ, Àëìàíèéà, Ôðàíñà, Èñâå÷, Íîðâå÷, Èñïàíèéà, Åñòîíèéà âÿ ä.) áèð ñûðà Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðè âÿ ýþðêÿìëè ñîéäàøëàðûìûç ãóðóëòàéûí èøèíÿ ãàòûëìûøäû. Áó òÿäáèðè Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí ýöúëÿíìÿñè, âàùèä ìÿðêÿç ÿòðàôûíäà áèðëÿøìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ èðÿëèéÿ äîüðó àääûì êèìè äÿéÿðëÿíäèðìÿê ìöìêöíäöð. Áåëÿ êè, ãóðóëòàéûí ýåäèøèíäÿ Èñòàìáóë, Áàêû âÿ Ùàìáóðã øÿùÿðëÿðèíäÿ äèàñïîðóìóçóí ðåýèîíàë ìÿðêÿçëÿðèíè, Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçëÿðè Èòòèôàãûíû éàðàòìàã ùàããûíäà ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëìèø, äèàñïîð ãóðóúóëóüóíà öìóìè íÿçàðÿò ìÿãñÿäèëÿ ßëàãÿëÿíäèðìÿ Øóðàñû òÿñèñ îëóíìóøäóð. Èñòàìáóë ãóðóëòàéûíûí áàøà ÷àòìà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñûíäàí àç ñîíðà – 1991 èëèí éàíâàð àéûíäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòè «Àéðû-àéðû ðåñïóáëèêàëàðäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðëà ÿëàãÿëÿðè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí, äèëèí âÿ ÿíÿíÿëÿðèí èíêèøàôûíäà îíëàðà êþìÿê ýþñòÿðìÿê òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» õöñóñè ãÿðàð ãÿáóë åòìèø, ùÿìèí èëèí ìàðò àéûíäà ðåñïóáëèêàäàí êÿíàðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Àçÿðáàéúàí èúìàëàðû ñÿäðëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ ñåìèíàð, èéóí àéûíäà êîíôðàíñ êå÷èðèëìèøäèð. Ýþðöëÿí òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐíèí Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéè õÿòòè èëÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðèíÿ êîíêðåò ìàääèòåõíèêè éàðäûìëàð ýþñòÿðèëìèøäèð. Áó àääûìëàðû À. ä. ãóðóúóëóüó èøèíÿ äþâëÿò éàðäûìûíûí èëê íöìóíÿëÿðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ìöìêöíäöð. ÛÛ äþâð. ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìöñòÿãèë äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèíè áÿðïà åòìÿñè èñòÿð òàðèõè-åòíèê ÿðàçèëÿðèìèçäÿ éàøàéàí âÿòÿíäàøëàð, èñòÿðñÿ áó ÿðàçèëÿðäÿí êÿíàðäà ìÿñêóíëàøàí, äèàñïîð ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí ñîéäàøëàðûìûç ö÷öí ìöùöì òàðèõè ùàäèñÿ èäè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèëëèê èäåàëëàðûíà ãîâóøìàñû 1991 èëÿäÿê âÿ îíäàí ñîíðà õàðèúäÿ ìåéäàíà ýÿëìèø ìèëëè úÿìèééÿò âÿ òÿøêèëàòëàðûíûí ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðèíäÿ êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ ñÿáÿá îëìóø, äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí ùàðàäà éàøàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã ìöñòÿãèë äþâëÿòè÷èëèéèìèçè ãîðóéóá ñàõëàìàã, þëêÿìèçèí äöíéà áèðëèéèíäÿ ëàéèãëè éåð òóòìàñûíà ÷àëûøìàã îíëàðûí áàøëûúà àìàëûíà ÷åâðèëìèøäèð. Ìöõòÿëèô þëêÿëÿðÿ ñÿïÿëÿíìèø ñîéäàøëàðûìûçûí þç ìèëëè ìÿíñóáèééÿòëÿðèíè ãîðóìàëàðû, ìÿäÿíè-ñèéàñè ùÿìðÿéëèéè ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ìàðàãëàðûíà óéüóí ýÿëèð âÿ îíóí ñòðàòåæè ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá îëóíóð. Ìöñòÿãèëëèéèí âÿ äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò àðåíàñûíäà ìþâãåëÿðèìèçèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, åðìÿíè òÿúàâöçöíÿ ìÿðóç ãàëìûø õàëãûí ùàãã ñÿñèíè äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ ÷àòäûðûëìàñû, Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðû âÿ ïðèíñèïëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿäàëÿòëè ùÿëëèíÿ íàèë îëóíìàñû õàðèúè þëêÿëÿðäÿ äèàñïîð ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí òÿøêèëàòëàðûìûçûí âàùèä ìÿðêÿç ÿòðàôûíäà òÿìÿðêöçëÿøìÿñèíè äàùà çÿðóðè åäèð. Äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí éàøàäûüû þëêÿëÿðäÿ ýöúëö, ìîíîëèò ãöââÿ ìÿðêÿçè êèìè ÷ûõûø åòìÿëÿðèíÿ, ìèëëè âÿ âÿòÿíäàø ùöãóãëàðûíû äàùà äîëüóí ãîðóìàëàðûíà äà ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð. Áó èñòèãàìÿòäÿ õöñóñèëÿ

1993 èëäÿí åòèáàðÿí àïàðûëàí ìÿãñÿäéþíëö èøëÿð àðòûã áèð ñûðà àïàðûúû äöíéà äþâëÿòëÿðèíäÿ þçöíöí êîíêðåò íÿòèúÿëÿðèíè âåðìèøäèð. Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû. Àçÿðáàéúàíëà ãÿäèì òàðèõè ÿëàãÿëÿðÿ ìàëèê îëàí Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ ÿí ôÿàë âÿ ìÿùñóëäàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûíäàí áèðè «Öìóìðóñèéà Àçÿðáàéúàíëûëàð Êîíãðåñè»äèð (ÖÀÊ). 2001 èë 5 ìàðò òàðèõëè òÿñèñ ãóðóëòàéûíäà Ðóñèéà âÿ Àçÿðáàéúàíûí éöêñÿê äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðè, èúòèìàèééÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ éàðàäûëàí Êîíãðåñ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû ÿðàçèñèíäÿ ìèëëÿòëÿðàðàñû áàðûøûüûí âÿ âÿòÿíäàø ñöëùöíöí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, Ðóñèéà äþâëÿòè èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû àðàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàô åòìÿñè âÿ äÿðèíëÿøìÿñè ïðîñåñèíÿ éàðäûì ýþñòÿðìÿê ìÿñÿëÿëÿðèíè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè þçöíÿìÿõñóñëóüóíó, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè, äèëèíè, äèíèíè, ìÿäÿíèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã, ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí, ñîñèàë òÿìèíàòûíûí ìöäàôèÿñè, Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí äèýÿð õàëãëàðûí ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíÿ âÿ àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíÿ ùþðìÿò ÖÀÊ-ûí áàøëûúà âÿçèôÿëÿðèíäÿíäèð. Åéíè çàìàíäà, Úÿìèééÿò Ðóñèéà èëÿ Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà èêèòÿðÿôëè ìåùðèáàí äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí, ñèéàñè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ðåàë àääûìëàð àòìûøäûð. Áåëÿ êè, 2003 èë îêòéàáðûí 6-äà Ìîñêâàíûí «Ëóæíèêè» èäìàí êîìïëåêñèíäÿ úÿíàá Èëùàì ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàíäàêû ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ, 2004 èë ìàðòûí 11-äÿ èñÿ «Áàêû» êèíîòåàòðûíäà Â.Â. Ïóòèíèí Ðóñèéàäàêû ïðåçèäåíò ñå÷-

ÖÀÊ "Ùöãóãè Ìöäàôèÿ Ìÿðêÿçè": ìÿðêÿçäÿ ÷îõèëëèê ïðàêòèêè èø ñòàæûíà, ìöõòÿëèô êàòåãîðèéàëû ìöëêè âÿ úèíàéÿò èøëÿðèíè àïàðìàã òÿúðöáÿñèíÿ ìàëèê òàíûíìûø ðóñèéàëû âÿêèëëÿð ÷àëûøûðëàð. Îíëàðûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí õèäìÿò ñòðóêòóðëàðû ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçÿ àøàüûäàêû ñàùÿëÿðäÿ ùöãóãè éàðäûì ýþñòÿðèðëÿð: âÿòÿíäàø ùàãëàðûíûí ìöäàôèÿñè âÿ ìöëêèééÿò ìÿñÿëÿëÿðè; úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ ìöäàôèÿ; àðáèòðàæ ìöáàùèñÿëÿðè; âÿòÿíäàøëûã àëìàã âÿ ãåéäèééàòà äöøìÿê; ìèãðàñèéà êàðòëàðûíûí âÿ ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ èúàçÿíèí àëûíìàñû; ìöÿññèñÿëÿðèí âÿ äàøûíìàç ÿìëàê ùöãóãóíóí äþâëÿò ãåéäèééàòû; ñîñèàë ìöäàôèÿ âÿ ÿìÿê ìöáàùèñÿëÿðè; ñàùèáêàðëûã ôÿàëèéééÿòèíÿ ùöãóãè éàðäûì. êèëÿðèíäÿ íàìèçÿäëèêëÿðèíè äÿñòÿêëÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÖÀÊ òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë îëóíìóø àêñèéàëàðäà, ìèíëÿðëÿ ñîéäàøûìûç èøòèðàê åòìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí áèð ÷îõ ýþðêÿìëè ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç Êîíãðåñèí èøèíÿ úÿëá îëóíìóøëàð: Ðóñèéà Òèáá Åëìëÿðè Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö, ÐÔ Äþâëÿò Ìöêàôàòû ëàóðåàòû, ïðîôåññîð Ìÿììÿä ßëèéåâ (ÖÀÊ-ûí ïðåçèäåíòè), «Êðîêóñ Èíòåðíåøíë» øèðêÿòèíèí ïðåçèäåíòè, èãòèñàä åëìëÿðè íàìèçÿäè Àðàç Àüàëàðîâ (âèòñåïðåçèäåíò), ÐÔ Û äÿðÿúÿëè ÿäëèééÿ ìöøàâèðè, ñèéàñè åëìëÿð íàìèçÿäè Íàòèã Àüàìèðîâ (âèòñå-ïðåçèäåíò), «Ëóêîéë» íåôò øèðêÿòèíèí ïðåçèäåíòè, èãòèñàä åëìëÿðè äîêòîðó Âàùèä ßëÿêáÿðîâ(âèòñå-ïðåçèäåíò), Áåéíÿëõàëã Êèíåìàòîãðàô÷ûëàð Èò-

Öìóìðóñèéà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Êîíãðåñèíèí òÿøÿááöñö èëÿ Áàêûäà êå÷èðèëÿí áèðèíúè Àçÿðáàéúàí-Ðóñèéà Èãòèñàäè Ôîðóìó

409

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÖÀÊ ðÿùáÿðëèéèíèí öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâëÿ ýþðöøö

òèôàãûíûí ñÿäðè, ÐÔ Äþâëÿò Ìöêàôàòû ëàóðåàòû Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâ (âèòñå-ïðåçèäåíò), ÐÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö, òàðèõ åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð, «Âîïðîñû èñòîðèè» æóðíàëûíûí áàø ðåäàêòîðó ßùìÿä Èñêÿíäÿðîâ (âèòñå-ïðåçèäåíò), ÐÅÀíûí ìöõáèð öçâö, ÐÔ Äþâëÿò Ìöêàôàòû ëàóðåàòû Ôÿðìàí Ñàëìàíîâ (âèòñå-ïðåçèäåíò) âÿ á. Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí 67 ñóáéåêòèíäÿ òÿøêèëàòûí 73 ðåýèîíàë øþáÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, äèýÿð ìèëëè úÿìèééÿò âÿ èúìàëàð ÖÀÊ-ûí êîëëåêòèâ öçâëÿðèäèð: «Îúàã» Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçè (Ìîñêâà), «Àçÿðáàéúàí» Úÿìèééÿòè (Ìîñêâà), «Àçÿðáàéúàí-Òöðê õàëãëàðû» (Êèðîâ âèëàéÿòè), «Íèçàìè» Úÿìèééÿòè (Óëéàíîâñê), «Àçÿðè-Äÿðáÿíä» (Äàüûñòàí), «Îäëàð Éóðäó» (Ñòàâðîïîë), «Àáøåðîí» (Êàëèíèíãðàä), «ÄîñòëóãÄðóæáà» (Òóëà), «Äàëüà» (Ïåðì), «Õÿçðè» (Íîâîñèáèðñê), «Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçè» (Áóðéàòèéà), «Îçàí» (×åëéàáèíñê), «ßùëè-Áåéò» (Ìîñêâà), Òâåð, Êîñòðîìà, Òöìåí âèëàéÿòëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ìèëëè-Ìÿäÿíè Ìóõòàðèééÿòëÿð âÿ ä. Åéíè çàìàíäà, ÐÔ-íûí Øèìàë-Ãÿðá, Âîëãàáîéó, Óðàë, Ñèáèð âÿ Óçàã Øÿðã ôåäåðàë äàèðÿëÿðèíäÿ éåðëè øþáÿëÿðèí ôÿàëèééÿòëäÿðèíè êîðäèíÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÖÀÊ-ûí Äàèðÿ Øóðàëàðû éàðàäûëìûøäûð. Êîíãðåñèí ìÿðêÿçè ñòðóêòóðóíà «Èãòèñàäè Èíêèøàô Ôîíäó», «Ùöãóãè Ìöäàôèÿ Ìÿðêÿçè», «Àçåðáàéäæàíñêèé Êîíãðåññ» ãÿçåòè äÿ äàõèëäèð. Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí èëê òåëåðàäèî øèðêÿòè, ÐÔ-äÿ âåðèëèøëÿðèíè ìèëëè äèëäÿ éàéûìëàéàí éåýàíÿ øèðêÿò «ÈíòåðÀçÿðáàéúàí», «Ìèëëÿòèí ñÿñè», «Àñóäÿ âàõò» ãÿçåòëÿðè, «Èðñ» åëìè ïóáëèñèñòèê æóðíàëû, «Àçÿðáàéúàí» êîììåðñèéà-ñÿðýè ìÿðêÿçè äÿ ÖÀÊ-ûí àêòèâ éàðäûìû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Úÿìèééÿò þçöíöí ìÿãñÿäéþíëö ôÿàëèééÿòè ñàéÿñèíäÿ Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ íöôóçëó èúòèìàè òÿøêèëàò410

ëàðäàí áèðèíÿ, Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí ìàðàãëàðûíû ìöäàôèÿ åäÿí ÿñàñ ãóðóìà ÷åâðèëìèø, èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûã öçðÿ Àçÿðáàéúàí-Ðóñèéà ùþêóìÿòëÿðàðàñû êîìèññèéàñûíûí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè èëÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû Ôåäåðàë Ìÿúëèñèíèí Äþâëÿò Äóìàñû ïàðëàìåíòëÿðàðàñû Êîìèññèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ äàèìè öçâ êèìè äàõèë åäèëìèøäèð. 2004 èë àïðåëèí 6–7-äÿ Áàêûäà ÖÀÊ, Àçÿðáàéúàí-Ðóñèéà Èøýöçàð ßìÿêäàøëûã Ïàëàòàñû, ÀÐ Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéè âÿ Õàðèúè Þëêÿëÿðäÿ Éàøàéàí Àçÿðáàéúàíëûëàðëà Èø öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè èëÿ áèðëèêäÿ «Àçÿðáàéúàí-Ðóñèéà èãòèñàäèòèúàðè ÿìÿêäàøëûüû: èíêèøàôûí òåíäåíñèéà âÿ ïåðñïåêòèâëÿðè» àäû àëòûíäà Áèðèíúè Èãòèñàäè Ôîðóì êå÷èðèëìèøäèð. Ðóñèéàíûí äþâëÿò îðãàíëàðû, åëìè âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàðû èëÿ áèðýÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí îíèëëèê ìöñòÿãèëëèê éóáèëåéè, ùÿì÷è"Èáðóñ" Ðóñ-Àçÿðáàéúàí Äðàìàòèê Òåàòðû (Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâóí òåàòðû): òåàòð Ðóñèéàíûí ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðûíäà ñîéäàøëàðûìûç ãàðøûñûíäà ìöòÿìàäè ÷ûõûøëàð åäèð. Ñîí çàìàíëàðàäÿê Ìîñêâà, ÑàíêòÏåòåðáóðã, Òîëéàòòè øÿùÿðëÿðèíäÿ, Òöìåí, Îìñê âÿ ÐÔ-íèí äèýÿð âèëàéÿòëÿðèíäÿ òåàòðûí ãàñòðîë ñÿôÿðëÿðè îëìóøäóð. Òåàòð "Ìîëîäûå òåàòðû Ðîññèè" ôåñòèâàëûíûí èøòèðàê÷ûñû îëìóø âÿ ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. íèí ÐÔ èëÿ Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðèí îíèëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ áèð ñûðà åëìè êîíôðàíñëàð òÿøêèë îëóíìóø, Ðóñèéàíûí ìèãðàñèéà ñèéàñÿòèíÿ, åëÿúÿ äÿ ÖÀÊ-ûí Àçÿðáàéúàíäàí îëàí ìöùàúèðëÿðëÿ áàüëû ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿñð îëóíìóø éûüûíúàãäà èøòèðàê åòìèøäèð. Èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã, Ðóñèéà âÿ Àçÿðáàéúàí Òÿùñèë Íà-

çèðëèêëÿðè, ÀÐ Òÿëÿáÿ Ãÿáóëó öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè èëÿ áèðýÿ Àçÿðáàéúàíûí ðóñäèëëè ìÿêòÿá ìÿçóíëàðû ö÷öí Ðóñèéà àëè òÿùñèë îúàãëàðûíà ìöñàáèãÿäÿí êÿíàð ãÿáóë èìòàùàíëàðûíû êå÷èðìèøäèð. Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿ Ñîñèàëèñò ÿìÿéè Ãÿùðÿìàíû, ïðîôåññîð Òàùèð Ñàëàùîâóí 75 èëëèéè âÿ éàðàäûúûëûüûíûí 50 èëëèéè ìöíàñèáÿòè èëÿ ñÿðýè; ×óâàøèéàíûí ïàéòàõòû ×åáîêñàðûäà Íèçàìè Ýÿíúÿâèéÿ àáèäÿ óúàëäûëìàñû èëÿ áàüëû òÿíòÿíÿëè ìÿúëèñ; ÑÑÐÈ âÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Àðòèñòè Ìöñëöì Ìàãîìàéåâèí, Ðóñèéàíûí ßìÿêäàð Àðòèñòè Òàìèëëà Ìàùìóäîâàíûí, øàèðÿ-òÿðúöìÿ÷è Àëëà Àõóíäîâàíûí éóáèëåé ýåúÿëÿðè; ÕÕ ÿñðèí ýþðêÿìëè áÿñòÿêàðëàðûíäàí Ãàðà Ãàðàéåâèí 85 èëëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð éóáèëåé êîíñåðòè; Á. Ñÿôÿðîüëó àäûíà Ìîñêâà Ìóñèãèëè Ìèíèàòöð Òåàòðûíûí Ðóñèéà ðåýèîíëàðûíà ãàñòðîë ñÿôÿðëÿðè âÿ ñ. ÖÀÊ-ûí ìàääè âÿ ìÿíÿâè äÿñòÿéè èëÿ òÿøêèë îëóíìóø òÿäáèðëÿðèíèí éàëíûç áèð ùèññÿñèäèð âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ úÿìèééÿòèí ìÿùñóëäàð ôÿàëèééÿòè ýöíö-ýöíäÿí ýåíèøëÿíèð. • À.ä.-íûí Ðóñèéà Ôåäåðàñèéà ÿðàçèñèíäÿ ýöúëö ñòðóêòóðëàðûíäàí äèýÿðè 1999 èë îêòéàáðûí 1-äÿ ãåéäèééàòäàí êå÷ìèø «Àçÿððîñ» Ôåäåðàë Ìèëëè-Ìÿäÿíè Ìóõòàðèééÿòèäèð (ñÿäð – Ñþéöí Ñàäûüîâ). Ìîñêâà, Òâåð, Éàðîñëàâë øÿùÿðëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø ðåýèîíàë ìèëëè-ìÿäÿíè ìóõòàðèééÿòëÿðèí áàçàñûíäà òÿøêèë îëóíìóø úÿìèééÿòèí ìÿðàì âÿ âÿçèôÿëÿðè Ðóñèéàäà äàèìè âÿ ìöâÿããÿòè ìÿñêóíëàøàí ñîéäàøëàðûìûçû ìöòÿøÿêêèë èúìà ùàëûíäà úÿìëÿøäèðìÿê, òàðèõè âÿòÿíäÿí êÿíàðäà ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí, àäÿò-ÿíÿíÿ157 ñàéëû îðòà öìóìòÿùñèë Àçÿðáàéúàí-ðóñ ìÿêòÿáèíäÿ (äèðåêòîð Àèäà Ãóëèéåâà) àçÿðáàéúàíëûëàðäàí ÿëàâÿ 19 ìèëëÿòèí íöìàéÿíäÿñè òÿùñèë àëûð. Ìÿêòÿáèí à÷ûëìàñûíäà ÿñàñ ìÿãñÿä Ìîñêâàäà éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçèí óøàãëàðûíà Àçÿðáàéúàí òàðèõè, ìÿäÿíèééÿòè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðìÿê, îíëàðûí ìèëëè çÿìèíäÿ òÿëèì-òÿðáèéÿñèíè òÿøêèë åòìÿêäèð. Áó ìÿãñÿäëÿ ìÿêòÿáäÿ òÿäðèñ îëóíàí öìóìè òÿùñèë ïðîãðàìûíà Àçÿðáàéúàí äèëè âÿ ÿäÿáèééàòû ôÿííëÿðè äàõèë åäèëìèø, Àçÿðáàéúàí òàðèõè, ìóñèãèñè, òÿñâèðè ñÿíÿòè öçðÿ äÿðíÿê-ìÿøüÿëÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Ìÿêòÿá Áàêû Ñëàâéàí Óíèâåðñèòåòè, Áàêû ø.-è 160 ñàéëû ìÿêòÿá âÿ Ùóìàíèòàð ëèòñåé, Ðóñèéàäàêû Àçÿðáàéúàí ñÿôèðëèéè, ÖÀÊ âÿ ä. ãóðóìëàðëà ÿìÿêäàøëûã åäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìîñêâà âÿ áöòöí Ðóñèéà ïàòðèàðõû ÛÛ Àëåêñèíèí äèàñïîð íöìàéÿíäÿëÿð èìèçëÿ ýþðöøö

ëÿðèìèçèí ãîðóíìàñûíà éàðäûì÷û îëìàã, Ðóñèéàíûí ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðèíäÿ ÷àëûøàí âÿòÿíäàøëàðûìûçûí éåðëè ìöùèòÿ àäàïòàñèéàñûíû, ùöãóãè ìöäàôèÿñèíè òÿøêèë åòìÿêäèð. 2001 èëäÿí åòèáàðÿí òÿøêèëàòûí «Àçåðáàéäæàíöû Ðîññèè» ãÿçåòè íÿøð îëóíóð. Úÿìèééÿòèí ôÿàë äÿñòÿéè èëÿ «Àçÿðìåäèéà» íÿøðèééàò åâè, «Øÿùðèéàð» ÿäÿáè-èúòèìàè ìÿúëèñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ÔÌÌÌ-ÿ éåääè ðåýèîíàë èúìà èëÿ áèðëèêäÿ (Ìîñêâà, Òâåð, Éàðîñëàâë, Êîìè, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, Êîñòðîìà øÿùÿð øþáÿëÿðè), «Áàêèíåö» úÿìèééÿòè âÿ ñîí çàìàíëàð Âîëãîãðàä, Ñàðàòîâ, Ùÿøòÿðõàí, Âîðîíåæ, Àðõàíýåëñê âÿ Íîâîñèáèðñê øÿùÿðëÿðèíäÿ éàðàäûëìûø ìèëëè ìÿäÿíèééÿò îúàãëàðû äà äàõèëäèð. «Àçÿððîñ»óí èøëÿðè ñûðàñûíäà Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôó âÿ ìöòÿôÿêêèðè Ì.Í. Òóñèíèí 800 ëëèê éóáèëåéèíÿ ùÿñð îëóíìóø êîíôðàíñû; Äàüëûã Ãàðàáàüûí òàðèõèíÿ ùÿñð åäèëìèø «Ðóñèéà âÿ Àçÿðáàéúàí: òàðèõ âÿ ìöàñèðëèê» êîíôðàíñû; ×èíýèç Ùöñåéíîâóí èêèúèëäëèê «Äîêòîð Í» ðîìàíûíû âÿ òàðèõ÷è Ñûñîéåâèí «Èñòîðè÷åñêèå î÷åðêè» òÿäãèãàòûíû; Àáäóëëà Ùöñåéíîâóí «Ïèëèãðèì èç Øèðâàíà» âÿ «Ñòî çíàìåíèòûõ àçåðáàéäæàöåâ ÕÕ âåêà» êèòàáëàðûíûí íÿøð åäèëìÿñèíè âÿ ä. ýþñòÿðìÿê ìöìêöíäöð. Òÿøêèëàò äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðû èëÿ – Óêðàéíàäà, Ìîëäîâàäà, Áåëàðóñäà, Åñòîíèéàäà, Ãàçàõñòàíäà, Êàíàäàäà, ÀÁØ-äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðè èëÿ äÿ òÿìàñëàð ãóðìóøäóð. Úÿìèééÿòèí éàõûí ýÿëÿúÿê ö÷öí ÿñàñ ìÿãñÿäè Ìîñêâàäà âÿ äèýÿð áþéöê øÿùÿðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿò Åâëÿðè à÷ìàãäûð. • Ðóñèéàäà ðåýèîíàë ìèëëè äèàñïîð

òÿøêèëàòëàðû àðàñûíäà þçöíöí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè, íöôóçó,ùÿéàòà êå÷èðäèéè èøëÿðèí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí úÿìèééÿòëÿðäÿí áèðè Ñàíêò-Ïåòåðáóðã ø.-íäÿ 1999 èëäÿ éàðàäûëìûø «Àçÿðáàéúàíëûëàðûí Ìèëëè-Ìÿäÿíè Ìóõòàðèééÿòè»äèð (ñÿäð – Âàãèô Ìÿìèøîâ). Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí áó èêèíúè áþéöê øÿùÿðèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû 198893 èëëèð ÿðçèíäÿ õöñóñèëÿ àðòìûø âÿ ìÿùç ùÿìèí èëëÿðäÿ áóðàäà «Äàéàã», «Àçÿðè», «Àçÿðáàéúàí» êèìè ìèëëè úÿìèééÿòëÿð ìåéäàíà ýÿëìèø, î äþâðäÿ ñîéäàøëàðûìûçûí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè èëÿ áàüëû áèð ñûðà ìöùöì àääûìëàð àòûëìûøäûð. «Ìóõòàðèééÿò»èí éàðàíìàñû áó ïðîñåñèí ìÿíòèãè íÿòèúÿñè êèìè ìåéäàíà ÷ûõìûø, øÿùÿðäÿ Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí öìóìè ìàðàãëàðûíû òÿìñèë åäÿí âàùèä ìÿðêÿç éàðàíìûøäûð. Ùàçûðäà úÿìèééÿò ÑàíêòÏåòåðáóðãäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿí àêòèâ ùèññÿñèíè þç ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿðÿê, øÿùÿðèí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò âÿ ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû èëÿ, Ðóñèéàíûí äèýÿð ðåýèîíëàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìèëëè úÿìèééÿòëÿðëÿ ôàéäàëû ÿìÿêäàøëûã ÿëàãÿëÿðè ãóðóð. ÀÌÌÌèí àêòèâ äÿñòÿéè èëÿ àðòûã áèð íå÷ÿ èëäèð êè, àçÿðáàéúàíëûëàðûí Áàçàð ìÿêòÿáè, «×èíàð» óøàã ðÿãñ àíñàìáëû óüóðëà ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðèðëÿð. «Àçÿðè» ãÿçåòè âÿ «Äèàëîã Öèâèëèçàöèé» æóðíàëû íÿøð îëóíóð, êîíñåðò, éàðàäûúûëûã ýåúÿëÿðè, èäìàí òÿäáèðëÿðè êå÷èðèëèð. «Ìóõòàðèééÿò»èí òÿøêèëàòû âÿ ìàëèééÿ éàðäûìû èëÿ øÿùÿðäÿ Í. Ýÿíúÿâèíèí àáèäÿñè óúàëäûëìûø, ñîéäàøûìûç Ñöëåéìàí ßëèñàíûí «Âñòðå÷à íà áåðåãàõ Íåâû» êèòàáû ÷àï îëóíóá

éàéûëìûøäûð. Úÿìèééÿòèí ôÿàëëàðû ÑàíêòÏåòåðáóðã âÿ Ëåíèíãðàä âèëàéÿòè ÉóíàíÐîìà Ýöëÿø Ôåäåðàñèéàñûíà, «Çåíèò» ôóòáîë êëóáóíà, «Þíîñòü Ðîññèè» Ýöëÿø ìÿêòÿáèíÿ, åéíè çàìàíäà Àÿçðáàéúàíäàêû áèð ñûðà öìóìòÿùñèë âÿ èäìàí ìÿêòÿáëÿðèíÿ ìàääè éàðäûìëàð ýþñòÿðèëèð. 2003 èëäÿ úÿìèééÿò Áàêû ìÿêòÿáëèëÿðèíäÿí èáàðÿò áèð ãðóïóí Ñàíêò-Ïåòåðáóðã øÿùÿðèíÿ ñÿéàùÿòèíè, Àçÿðáàéúàíðóñ èúìàñûíà äàõèë îëàí âåòåðàíëàðûí Íàáðàí èñòèðàùÿò çîíàñûíäà èñòèðàùÿòèíè òÿìèí åòìèøäèð. Òÿøêèëàòûí ýÿëÿúÿê ïëàíëàðûíà øÿùÿðäÿ îðòà öìóìòÿùñèë Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáè âÿ Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçèíèí à÷ûëìàñû, éåíè ìÿñ÷èä âÿ ìöñÿëìàí ìÿçàðëûüû ö÷öí òîðïàã ñàùÿñèíèí àëûíìàñû ,äþâðè íÿøðëÿðèí, êèòàá âÿ áðîøóðëàðûí ÷àïû äàõèëäèð. Îðòà Àñèéà Ðåñïóáëèêàëàðû. Ãàçàõûñòàíäà 1993 èëèí ìàé àéûíäà ãåéäèééàòäàí êå÷ìèø «Òóðàí» Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿòè Úÿìèééÿòè (ñÿäð – ßáöëôÿç Ùÿìèäîâ) þëêÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Ãàçàõûñòàí äþâëÿòè àðàñûíäà èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ éàðäûì÷û îëóð. Ðÿñìè ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí Ãàçàõûñòàíäà àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû 106 ìèíÿ ÷àòûð âÿ îíëàð ÿñàñÿí Úàìáóë, ×èìêÿíä, Àëìàòû, Òàëäû-Êóðãàí âèëàéÿòëÿðèíäÿ éàøàéûðëàð. «Òóðàí»ûí òÿøÿááöñö èëÿ Àëìàòûäà «Îçàí» Ìÿäÿíèééÿò Úÿìèééÿòè éàðàäûëìûø, äèýÿð âèëàéÿòëÿðäÿ (Êóñòàíàé, Úàìáóë, Òàëäû-Êóðãàí, Ïåòðîïàâëîâñê) Àçÿðáàéúàí äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûíûí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. Úÿìèééÿòèí ôÿàë äÿñòÿéè èëÿ ñîéäàøëàðûìûç ãàçàõ õàëãûíûí ìÿäÿíèééÿò, èíúÿñÿíÿò ôåñòèâàëëàðûíäà èøòèðàê åäèðëÿð. 1992 èëäÿí Ãàçàõ ðàäèîñóíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ «Äîñòëóã» ïðîãðàìû, 2002 èëäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí Áàçàð ìÿêòÿáè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Öìóìèééÿòëÿ, «Òóðàí» þç èøèíè Ãàçàõûñòàí ÿðàçèñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 17 Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòè èëÿ («Ãîáóñòàí» – Àëìàòû, «Äîñòëóã» – Àêòéóáèíñê âèëàéÿòè, «Íîâðóç» – Àòûðàóñê âèëàéÿòè, «Àçÿðè» – Æàìáûë âèëàéÿòè, «Âÿòÿí» âÿ «Àçÿðáàéúàí» – Ïàâëîäàð âèëàéÿòè âÿ ä.) èëÿ áèðëèêäÿ ãóðóð. • Þçáÿêèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçëÿðè Àññîñèàñèéàñû» 2003 èë 31 éàíâàðäà þçöíöí òÿñèñ ãðóëòàéûíäà éàðàäûëìûø, ùÿìèí èëäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷ìèøäèð (ñÿäð – Àêèô Àüàòàëûáîâ). Úÿìèééÿò þç ÿòðàôûíäà Þçáÿêèñòàíäà éàøàéûá éàðàäàí áèð ÷îõ òàíûíìûø ñîéäàøëàðûìûçû 411

AZßÐÁÀÉÚÀÍ úÿìëÿìèøäèð. Úÿìèééÿòèí íÿçäèíäÿ ãûçëàðûí «Àçÿðè» Ðÿãñ Àíñàìáëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Êîëëåêòèâ 2003 èëäÿ Þçáÿêèñòàíäà êå÷èðèëÿí äîñòëóã âÿ ìÿäÿíèééÿò ôåñòèâàëûíûí ëàóðåàòû îëìóøäóð. Àññîñèàñèéà þçöíöí òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòèíäÿ, Ðåñïóáëèêàíûí «Õàëã Áèðëèéè» ùÿðÿêàòû îðãàíû îëàí «Áèðëèê-Åäèíñòâî» ãÿçåòèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Äàøêÿíä øÿùÿðèíäÿ «Ãàðäàøëûã» Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿòè Ìÿðêÿçè, «Àçÿðáàéúàí Åâè» (ñÿäð – Èñìàéûë Ìÿììÿäîâ) äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. «Àçÿðáàéúàí Åâè»íäÿ àíà äèëè âÿ êîìïéóòåð öçðÿ ñèíèôëÿð; ýöëÿø çàëû; êèòàáõàíà; Ùåéäÿð ßëèéåâ àäûíà ìóçåé; «Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ãàðøû ýåíîñèä» åêñïîçèñèéàñû ìþâúóääóð. • Ãûðüûçûñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí «Àçÿðè» èúòèìàè òÿøêèëàòû 1992 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð (ïðåçèäåíò – òèáá åëìëÿðè íàìèçÿäè, Ãûðýûçûñòàíûí ÿìÿêäàð ùÿêèìè Àêèô Àëàôÿðäîâ). Þëêÿäÿ 20 ìèíÿ éàõûí ñîéäàøûìûç éàøàéûð, îíëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ðåïðåññèéàëàð çàìàíû ñöðýöí åäèëìèø âÿòÿíäàøëàðûìûçäûð. Áó áàõûìäàí, àçÿðáàéúàíëûëàðûí äèàñïîð òÿøêèëàòû éàðàòìàñûíûí þçö ÿëàìÿòäàð ôàêòäûð, áåëÿ êè 1956 èëäÿ ñîéäàøëàðûìûç õöñóñè ãåéäèééàòäà îëìóø, Ðåñïóáëèêàíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà ÷ûõà áèëìÿìèøëÿð. «Àçÿðè» úÿìèééÿòè éàðàíäûüû ýöíäÿí ùÿìâÿòÿíëÿðèí ùöãóãëàðûíû ãîðóìàã, Ãûðüûçûñòàíûí èúòèìàè ùÿéàòûíäà àêòèâ èøòèðàê åòìÿê, òàðèõè âÿòÿíëÿ ìöòÿìàäè ÿëàãÿëÿð ñàõëàìàã ìÿãñÿäèíè ãàðøûéà ãîéìóøäóð. Úÿìèééÿò Ãûðüûçûñòàí Ìèëëè Òåëåðàäèî Øèðêÿòè íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Àçÿðè» ðàäèî âåðèëèøèíäÿ àíà äèëèíäÿ äèíëÿéèúèëÿðèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí àëûíàí õÿáÿðëÿðëÿ òàíûø åäèð, åéíè çàìàíäà âÿòÿíèí ìèëëè âÿ äþâëÿò áàéðàìëàðûíû êå÷èðèð. Áèøêåê øÿùÿðèíäÿ àçÿðáàéúàíëû óøàãëàð ö÷öí Áàçàð ìÿêòÿáè à÷ûëìûø, «Óëäóçëàð» ôîëêëîð þçôÿàëèééÿò àíñàìáëû éàðàäûëìûøäûð. Òÿøêèëàò þç ÿòðàôûíäà áèð ñûðà òàíûíìûø ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçè úÿìëÿéÿ áèëìèøäèð: òèáá åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Àðèô Êÿìÿðëè; òèáá åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Çàêèð Êÿìÿðëè; òèáá åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Úàùàíýèð Ðÿôèáÿéîâ; ôèçèêà-ðèéàçèééàò åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Ðàìèç Ðàôàòîâ; òèáá åëìëÿðè íàìèçÿäè Ìèðêàçûì Áÿøèðîâ; èãòèñàä åëìëÿðè íàìèçÿäè Ãèéàñ Õÿëèëîâ âÿ á. Öìóìèééÿòëÿ Ãûðüûçûñòàíäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà 4 åëìëÿð äîêòîðó, 10 åëìëÿð íàìèçÿäè âàð, 7 íÿôÿð «Ãûðüûçûñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßìÿêäàð Èø÷èñè» ôÿõðè àäûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. Áèøêåê øÿùÿðèíäÿ «Õÿçÿð» Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçè (ñÿäð – ßñÿä Ùÿñÿ412

íîâ), Îø øÿùÿðèíäÿ Àõûñêà òöðêëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Àñòöðê» Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçè äÿ ìþâúóääóð (ñÿäð – Êàìàë Ãàðàéåâ). Òöðêèéÿ Úöìùóðèééÿòè. Òöðêèéÿäÿêè À. ä.-íèí áÿçè ñòðóêòóðëàðû òàðèõè âÿòÿíèí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ÿëäÿ åòìÿñè àðäûíúà, Àçÿðáàéúàíäàêû äàõèëè ñèéàñÿòèí éåäÿéèíäÿ ýåòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí ôèêèð àéðûëûãëàðû, ïÿðàêÿíäÿëèê, ïàð÷àëàíìà ìÿðùÿëÿñè éàøàñàëàð äà, ùàçûðäà þëêÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ÿêñÿð ìèëëè èúìà âÿ òÿøêèëàòëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ìþùêÿìëÿíìÿñè, äþâëÿò ñòðóêòóðëàðû èëÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã êóðñó ÿòðàôûíäà òÿìÿðêöçëÿøìÿ ïðîñåñèíè éàøàéûðëàð. 2004 èëèí ìàé àéûíäà Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿ äèàñïîð ãóðóúóëóüó ïðîñåñèíèí äàùà äà úàíëàíäûðûëìàñû, ìèëëè úÿìèééÿòëÿðèí âàùèä èäàðÿåòìÿ ìÿðêÿçèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ íþâáÿòè àääûì àòûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Õàðèúäÿ Éàøàéàí Àçÿðáàéúàíëûëàðëà Èø öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñèíèí òÿøêèëàòè éàðäûìû èëÿ Èñêÿíäÿðóí øÿùÿðèíäÿ Òöðêèéÿäÿêè Àçÿðáàéúàí òÿøêèëàòëàðûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿúÿê «Òöðêèéÿ Àçÿðáàéúàí Äÿðíÿêëÿðè Ôåäåðàñèàéñû» (ÒÀÄåÔ) éàðàäûëìûøäûð. Ôåäåðàñèéà þëêÿíèí 20-éÿ éàõûí øÿùÿðèíäÿêè – Àíêàðà, Èñòàìáóë, Èçìèð, Áàëûêåñèð, Òèðå, Äþðòéîë, ×àíàããàëà, Èãäûð âÿ á. «Àçÿðáàéúàí Åâè» úÿìèééÿòëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Ãóðóì Òöðêèéÿäÿ Àçÿðáàéúàí ìàðàãëàðûíû òÿáëèü åäèð, Àçÿðáàéúàí òÿøêèëàòëàðûíûí èøèíè ÿëàãÿëÿíäèðèð âÿ èêè þëêÿ àðàñûíäà òÿìàñëàðûí èíêèøàôûíà éàðäûì ýþñòÿðèð. Ôåäåðàñèéàíûí òÿñèñ ãóðóëòàéûíäàí ñîíðà Èñêÿíäÿðóí äÿíèçêÿíàðû ïàðêûíäà Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿò óñòàëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ êîíñåðò ïðîãðàìû òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ìàéûí 29-äà Úåéùàí øÿùÿðèíäÿ «Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí Èãòèñàäè Òÿðÿããè âÿ Ìÿäÿíè Èíòåãðàñèéà» ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã ïðàêòèêè êîíôðàíñ êå÷èðèëìèø, òîïëàíòûäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áèð ñûðà äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò ðÿùáÿðëÿðè èëÿ éàíàøû, Òöðêèéÿ òÿðÿôèíäÿí Åíåðæè âÿ Òÿáèè Åùòèéàòëàð íàçèðè, Äþâëÿò Íàçèðè, áèð ñûðà ìèëëÿò âÿêèëëÿðè âÿ èúòèìàè õàäèìëÿð èøòèðàê åòìèøëÿð. Ùàçûðäà Òöðêèéÿäÿêè À. ä. òÿøêèëàòëàðû – «Àçÿðáàéúàí Äîñòëóã, Êöëòöð âÿ Ñÿíÿò Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Íàìèã Êàìàë Áàáàÿêÿð), «Àçÿðáàéúàí Òöðêëÿðè Êöëòöð âÿ Äàéàíûøìà Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Íèùàä ×ÿòèíãàéà), «Òöðêèéÿ Àçÿðáàéúàí Äîñòëóã Âÿãôè» (ñÿäð – Èùñàí Äîüðàìà÷û), «Òöðêèéÿ Àçÿðáàéúàí Äîñòëóã âÿ Ãàðäàøëûã Úÿìèééÿòè» (ñÿäð – Ìöùÿððÿì

Ìÿíÿêøÿ), «Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Òîïëóëóüó Äàéàíûøìà âÿ Êöëòöð Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Ìàùìóä Ìÿììÿäîâ) âÿ ä. èëÿ éàíàøû, 2003-2004 èëëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìöâàôèã äþâëÿò ñòðóêòóðëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ éàðàäûëìûø ìèëëè úÿìèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð: «Èçìèð Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Åâè âÿ Äàéíûøìà Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Òóðãóò Àðàò), «Ìàíèñà Àçÿðáàéúàí Êöëòöð âÿ Äàéàíûøìà Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Ñåéôåääèí Àéàêéàé), «Áóðñà Àçÿðáàéúàí Åâè Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Çåêè Àðûêàí), «Êîúàåëè Àçÿðáàéúàí Åâè Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Áèëàë Äöíäàð), «×àíàêêàëå Àçÿðáàéúàí Åâè Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Ñàäåòäèí Ýöíäöç), «Áàëûêåñèð Àçÿðáàéúàí Åâè Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Ìóñòàôà Êàëûíîüëó), «Àéäûí Àçÿðáàéúàí Åâè Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Ñåðâåò Òàøêàí), «Ìóüëà Àçÿðáàéúàí Åâè Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Àòàúàí Ñàéûëàí), «Àäàíà Àçÿðáàéúàí Êöëòöð âÿ Äàéàíûøìà Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Éàêóï Áóëóò), «Àíòàëéà Àçÿðáàéúàí Åâè Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Îêòàé Äèí÷), «Àíêàðà Àçÿðáàéúàí Êöëòöð âÿ Äàéàíûøìà Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Éàêóá Äåíèç), «Èüäûð Àçÿðáàéúàí Êöëòöð âÿ Äàéàíûøìà Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Âåëè Òåáåððö), «Ùàòàé Àçÿðáàéúàí Òöðê Êöëòöð Ìåðêåçè» (ñÿäð – Áàéðàì Òöðêîüëó), «Èñòàìáóë Àçÿðáàéúàí Êöëòöð âÿ Äàéàíûøìà Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Ìöáàðèç Ìÿíñèìîâ), «Åäèðíå Àçÿðáàéúàí Åâè Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Òàìåð Êàðàäàü) âÿ ä. 1991–2002 èëëÿð ÿðçèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñîí èëëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ôÿàë äÿñòÿéè èëÿ áó þëêÿäÿ 20-äÿí àðòûã ìèëëè úÿìèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè òÿñèñ åäèëìèø, îíëàð àðàñûíäà ñÿìÿðÿëè ÿëàãÿ ìåõàíèçìè éàðàäûëìûøäûð. Òöðêèéÿäÿêè Àçÿðáàéúàí äÿðíÿêëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè áþëýÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè-ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà àêòèâ ðîë îéíàéûðëàð. Þëêÿ ïàðëàìåíòèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿñèëëè ö÷ ìèëëÿò âÿêèëè âàðäûð: Ìåùìåò Ýöëýåð Òöðêèéÿ Ïàðëàìåíòèíèí Õàðèúè ßëàãÿëÿð Êîìèññèéàñûíûí ñÿäðè, Éöúåë Àðòàíòàø Òöðêèéÿ-Àçÿðáàéúàí Ïàðëàìåíòëÿðàðàñû Äîñòëóã Ãðóïóíóí ñÿäð ìöàâèíèäèð. Äèýÿð ìèëëÿò âÿêèëè Äóðñóí Àêäåíèç äÿ äèàñïîð èøèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. «Èñòàìáóë Àçÿðáàéúàí Êöëòöð âÿ Äàéàíûøìà Äÿðíÿéè» òÿðÿôèíäÿí 2004 èë éàíâàð àéûíäàí åòèáàðÿí «Àçÿðáàéúàí Äöíéàñû» àäëû æóðíàë áóðàõûëìàãäàäûð, åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí ÿñèëëè Òöðêèéÿ âÿòÿíäàøû Áàéðàì Òàíðûâåðäèéÿ ìÿõñóñ «Áàéúàí ÔÌ» ðàäèîñó äà Èñòàìáóë øÿùÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àâðîïà þëêÿëÿðè. 20 ÿñðèí ñîíó, 21 ÿñ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àâðîïàäà þçöíö äàùà áàðèç ýþñòÿðÿí öìóìäöíéà ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè, áó èñòèãàìÿòäÿ àòûëàí ðåàë àääûìëàð ãèòÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíà ìöùöì òÿñèð ýþñòÿðìÿêëÿ éàíàøû, áó ÿðàçèäÿ ôÿàëèééò ýþñòÿðÿí À. ä. òÿøêèëàòëàðûíûí èø ìåõàíèçìëÿðèíÿ äÿ éåíè ïðèçìàäàí éàíàøìàüû, îíëàðûí éåíè ñèòóàñèéàéà óéüóíëàøìàñûíû òÿëÿá åäèð. Áèð ñûðà ýöúëö åðìÿíè äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûíûí ìÿùç Àâðîïàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè áó ãèòÿäÿ óçóí èëëÿð éàøàéàí, ÷àëûøàí, ìèëëè âàðëûüûíû ãîðóéóá ñàõëàéàí ñîéäàøëàðûìûçûí âàùèä ìÿðêÿç ÿòðàôûíäà áèðëÿøìÿñèíè òàðèõè çÿðóðÿòÿ ÷åâèðèð. 2004 èë àïðåë àéûíûí 17-äÿ Àëìàíèéàíûí ïàéòàõòû Áåðëèíäÿ «Àâðîïà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Êîíãðåñè»íèí òÿñèñ åäèëìÿñè ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçèí òÿøêèëàòëàíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿ èäè (ïðåçèäåíò – Áàùÿòòèí Êàéà). ÀÀÊ ìöñòÿãèë ãóðóì, ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòû îëìàãëà áÿðàáÿð, îíà öçâ îëàí òÿøêèëàòëàð äà òàì ñÿðáÿñò ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê èìêàíûíà ìàëèêäèðëÿð. Äöíéàíûí 28 þëêÿñèíäÿ 50äÿí àðòûã äèàñïîð òÿøêèëàòû – Ðóñèéà, Óêðàéíà, Áåëîðóñ, Ìîëäîâà, Èñâå÷, Èñâå÷ðÿ, Íîðâå÷, Äàíèìàðêà, Ôðàíñà, Ùîëëàíäèéà, Àâñòðèéà, Áîëãàðûñòàí, Ðóìûíèéà, Ìàúàðûñòàí, Áåë÷èêà, Ôèíëàíäèéà âÿ Àëìàíèéàäàêû Àçÿðáàéúàí èúìàëàðû ÀÀÊûí êîëëåêòèâ öçâëÿðèäèð. Ðåýèîíäà Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè-ìÿäÿíè õöñóñèééÿòëÿðèíè ãîðóìàã, ñîñèàë âÿ ñèéàñè-ùöãóãè ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòìÿê Êîíãðåñèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿíäèð. ÀÀÊ-ûí ôÿàëèééÿò ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ Àçÿðáàéúàí, Ãàôãàç âÿ Õÿçÿð áþëýÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëè åëìèòÿäãèãàò èøëÿðèíè äÿñòÿêëÿìÿê, ôîíäëàð, òÿäãèãàò èíñòèòóòëàðû, êèòàáõàíàëàð âÿ àðõèâëÿð òÿñèñ åòìÿêäèð. Õöñóñè òàïøûðûãëàðûí èúðàñûíà òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÀÀÊ ìÿòáóàò áþëìÿñè âÿ êîìèòÿëÿð éàðàòìàã ñÿëàùèééÿòèíÿ äÿ ìàëèêäèð. Òÿøêèëàò Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ éàõøû ìöíàñèáÿòëÿðÿ ìàëèê, Àâðîïàäà, ÌÄÁäÿ âÿ äèýÿð ðåýèîíëàðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äèàñïîð ãóðóìëàðû èëÿ äîñòëóã âÿ ÿìÿêäàøëûã ìöíàñèáÿòëÿðè ñàõëàéûð. • Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìèëëè úÿìèééÿòëÿð ñûðàñûíäà Óêðàéíà Ðåñïóáëèêàñûíäà 1999 èëèí ìàðò àéûíäà éàðàäûëìûø «Óêðàéíà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Êîíãðåñè» (ñÿäð – Îãòàé ßôÿíäèéåâ) þçöíöí ìöòÿøÿêêèëëèéè, ìöêÿììÿë ñòðóêòóðó èëÿ õöñóñè ôÿðãëÿíèð. Úÿìèééÿò Óêðàéíà ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðû áèðëÿøäèðÿí ìöñòÿãèë èúòèìàè òÿøêèëàòäûð. Þëêÿäÿêè ñîéäàøëàðûìûçûí ìèëëèìÿäÿíè, ñîñèàë-èãòèñàäè, èúòèìàè-ñèéàñè âÿ

éàðàäûúûëûã òÿëÿáàòëàðûíû þäÿìÿê ö÷öí øÿðàèòèí éàðàäûëìàñûíà éàðäûì÷û îëìàã ÓÀÊ-ûí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðèíäÿíäèð. Óêðàéíàíûí 27 èíçèáàòè ìÿðêÿçèíäÿ – Âèííèòñà, Âîëûí, Äíåïðîïåòðîâñê, Äîíåòñê, Æèòîìèð, Ëâîâ, Îäåññà, Ïîëòàâà, Ñåâàñòîïîë, Òåðíîïîë, Õàðêîâ, Õåðñîí, ×åðêàññê, ×åðíèãîâ âÿ ä. âèëàéÿòëÿðäÿ ðåýèîíàë øþáÿëÿðè âàðäûð. Êîíãðåñ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè þëêÿíèí èúòèìàè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèð, äþâëÿòèí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ñàáèòëèéèíÿ þç òþùôÿñèíè âåðèð, éåíè èø éåðëÿðèíèí à÷ûëìàñûíà éàðäûì÷û îëóð, ìöõòÿëèô èúòèìàè-ìÿäÿíè âÿ õåéðèééÿ àêñèéàëàðûíûí êå÷èðèëìÿñèíÿ ùÿð çàìàí àêòèâ äÿñòÿê âåðèð; – Óêðàéíàäà ìþâúóä äèýÿð àçñàéëû õàëãëàðûí äèàñïîð ìÿðêÿçëÿðè, èúòèìàè âÿ äþâëÿò òÿøêèëàòëàðû, õåéðèééÿ ôîíäëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð; – Úÿìèééÿòèí õÿòòè èëÿ ÷åðíîáûë÷ûëàðà, Çàêàðïàòéåäÿ òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðäÿí çèéàí ÷ÿêÿí ÿùàëèéÿ, Äîíáàññ øàõòàëàðûíäà ãÿçàëàð çàìàíû çèéàí ÷ÿêÿíëÿðÿ, óøàã åâëÿðèíÿ, èíòåðíàòëàðà, ìöùàðèáÿ âåòåðàíëàðûíà äÿôÿëÿðëÿ ìàääè éàðäûì îëóíìóøäóð; – 2000 èë ìàðòûí 10-äà Êèéåâ âèëàéÿòè, Èðïåí øÿùÿðèíäÿ Êîíãðåñèí âÿñàèòè ùåñàáûíà Óêðàéíà õàëãûíûí ýþðêÿìëè øàèðè Êîáçàðà, 2004 èëäÿ èñÿ Êèéåâ øÿùÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áþéöê îüëó Ùåéäÿð ßëèéåâÿ àáèäÿ óúàëäûëìûøäûð; – Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí âÿ èíúÿñÿíÿòèíèí òÿáëèüè ìÿãñÿäèëÿ Êîíãðåñèí íÿçäèíäÿ «Àçÿðáàéúàí» àíñàìáëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð; – úÿìèééÿòèí áèð ñûðà ðåýèîíàë øþáÿëÿðè íÿçäèíäÿ Áàçàð ýöíö ìÿêòÿáëÿðè èøëÿéèð; – Êèéåâäÿ, Êîíãðåñèí ìÿðêÿçè îôèñèíäÿ «Ãîëîñ Àçåðáàéäæàíà» ãÿçåòè íÿøð îëóíóð, ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðûí þç ìÿòáó îðãàíëàðû âàð. ÓÀÊ-ûí òÿðêèáèíäÿ Ãàäûíëàð Êîìèòÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Êîìèòÿ Óêðàéíà Ãàäûíëàð Èòòèôàãû èëÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã åäèð âÿ áó ÿìÿêäàøëûãäà áàëûúà ìÿãñÿä þëêÿäÿ ãàäûí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè, îíëàðûí èúòèìàè-ñèéàñè àêòèâëèéèíèí éöêñÿëäèëìÿñèäèð. Êîíãðåñèí òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Óêðàéíà àðàñûíäà åëìè òÿúðöáÿ ìöáàäèëÿñè àïàðûëûð, åëì îúàãëàðû àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã âÿ òÿëÿáÿ ìöáàäèëÿëÿðè ùàããûíäà ìöãàâèëÿëÿð èìçàëàíûð. Àçÿðáàéúàí âÿ Óêðàéíàíûí äþâëÿò âÿ ìèëëè áàéðàìëàðûíûí, òàðèõè ýöíëÿðèíèí ãåéä åäèëìÿñè, öìóìèëèêäÿ èêè þëêÿ àðàñûíäà ìåùðèáàí äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíà éàðäûì÷û îëìàã, áó èñòèãàìÿòäÿ èñòÿð òàðèõè âÿòÿíäÿ,

èñòÿðñÿ Óêðàéíàäà èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè õàðàêòåðëè òÿäáèðëÿðèí êå÷èðèëìÿñè Óêðàéíà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Êîíãðåñèíèí ýÿëÿúÿê ïëàíëàðûíäàíäûð. • Èñâå÷äÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû 20 ìèíÿ éàõûíëàøûð âÿ îíëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè 1980-85 èëëÿðäÿ Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñûíäàí ìöùàúèðÿò åòìèø ñîéäàøëàðûìûçäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí ñîí 4 èëäÿ 600 íÿôÿðÿ éàõûí Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøû ìöâÿããÿòè èúàçÿ èëÿ áó þëêÿäÿ éàøàéûð. Ñîéäàøëàðûìûç ÿñàñÿí ñàäÿ ïåøÿ ñàùèáëÿðè îëñàëàð äà, çèéàëûëàð äà éîõ äåéèë âÿ ìÿùç ùÿìèí çèéàëûëàðäàí èáàðÿò áèð ãðóïóí òÿøÿááöñö èëÿ 2001 èëäÿ «Àçÿðáàéúàí – Èñâå÷ Êîìèòÿñè» éàðàäûëìûøäûð (ñÿäð – Ìàíàô Ñÿáàáè). Úÿìèééÿò àçÿðáàéúàíëûëàðäàí ÿëàâÿ, áèð ñûðà íöôóçëó Èñâå÷ âÿòÿíäàøûíû äà ÿòðàôûíà úÿìëÿìèøäèð. Àâðîïà Ïàðëàìåíòèíèí öçâö Îëëå Øìèäò, þëêÿ ïàðëàìåíòèíèí Õàðèúè ßëàãÿëÿð Êîìèññèéàñûíûí ñÿäðè Ìàðèå Ãðöíëàíä, ùÿìèí Êîìèññèéàíûí öçâö Éîðàí Ëèíäáëàíä, Ìàëìþ øÿùÿð êîìîíóíóí öçâö, èø àäàìû Òîðå Ðîáåðòñîí, Ìàëìþ øÿùÿð êîìîíóíäà øþáÿ ìöäèðè Úàùàíýèð Ùöñåéíýàù, Èñâå÷ Ãûðìûçû Õà÷ Úÿìèééÿòèíèí íöìàéÿíäÿñè Áðèòà Àñáðèíã, Áîðàñ Óíèâåðñèòåòèíèí ðåêòîðó, ïðîôåññîð Ñÿèä Èðàíäîñò, Ëóíä Óíèâåðñèòåòèíèí äîñåíòè Ôèêðÿò Ìÿììÿäîâ, ùÿìèí óíèâåðñèòåòäÿ òÿäãèãàò÷û-àëèì Éàøàð Ôåéçèéåâ âÿ á. Êîìèòÿíèí öçâëÿðè ñûðàñûíäàäûð. Òÿøêèëàòûí ñÿäðè Ì. Ñÿáàáè Ëóíä Óíèâåðñèòåòèíäÿ òèáá ôàêöëòÿñèíèí åëìè äîêòîðó, Àñòðàçàíñà øèðêÿòèíèí òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàñû ìöäèðèäèð. Úÿìèééÿò Àâðîïà Ïàðëàìåíòèíÿ Äàüëûã Ãàðàáàüëà áàüëû ìÿðóçÿ ùàçûðëàìûø Ïéåð Ãàùðòîíëà Àçÿðáàéúàí-Åðìÿíèñòàí ìöíàãèøÿñèíèí òàðèõè êþêëÿðè, ìöàñèð äóðóìó ùàããûíäà ìöçàêèðÿëÿð àïàðìûøäûð; – Íîáåë Ôîíäóíóí ñÿäðè Ìèõàåë Ñîùëìàí âÿ äèýÿð öçâëÿðÿ Íîáåë Ìöêàôàòû èëêèí êàïèòàëûíûí 10 %-íè Áàêû íåôòèíèí ýÿëèðèíäÿí ÿëäÿ åòìÿñè èëÿ áàüëû Íîáåë Ìöêàôàòû òÿãäèì åòìÿ ìÿðàñèìèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí äÿâÿò åäèëìÿñè áàðÿäÿ ìöðàúèÿò åòìèøäèð; – Èñâå÷äÿ Àçÿðáàéúàí áàëåòèíèí ôàðñ áàëåòè àäû èëÿ òÿáëèüàòûíà ãàðøû Èñâå÷ ìÿòáóàòûíäà ìöðàúèÿòëÿð îëìóøäóð; – Ìàëìþ Óíèâåðñèòåòèíäÿ «Àçÿðáàéúàí äèëè âÿ îíóí èíêèøàôû» ìöâçóñóíäà åëìè êîíôðàíñ êå÷èðìÿê ùàããäà Êîìèòÿíèí òÿêëèôè ãÿáóë îëóíìóø âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ òÿøêèëàòè èøëÿð ýþðöëìÿêäÿäèð. «Àçÿðáàéúàí – Èñâå÷ Êîìèòÿñè» èëÿ éàíàøû, þëêÿäÿ Èðàí Àçÿðáàéúàíûíäàí 413

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìöùàúèðÿò åòìèø ñîéäàøëàðûìûçûí 2000 èë èéóíóí 11-äÿ éàðàòäûãëàðû «Àçÿðáàéúàí – Èñâå÷ Ôåäåðàñéîíó» äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð (ñÿäð – ßëè Ìîëëàçàäÿ). Úÿìèééÿò Èñâå÷äÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ùÿìðÿéëèéè, ìèëëè-ìÿíÿâè âÿùäÿòèíè ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè óüðóíäà ÷àëûøàí èúòèìàè òÿøêèëàòäûð âÿ ÿòðàôûíäà Àçÿðáàéúàíëà áàüëû 14 èúìàíû áèðëÿøäèðìèøäèð – «ßðê», «Óëäóç», «Òðèáóí», «Ñàâàëàí» âÿ ä. • Ôèíëàíäèéàäà 2004 èë ìàðòûí 2-äÿ éàðàäûëìûø «Ôèíëàíäèéà–Àçÿðáàéúàí Äîñòëóã Úÿìèééÿòè» (ñÿäð – Òÿðàíÿ Íÿçÿðîâà) Àâðîïàäà ÿí ýÿíú äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûìûçäàíäûð. Þëêÿäÿ ìèíÿ éàõûí ñîéäàøûìûç éàøàéûð âÿ îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè Ýöíåé Àçÿðáàéúàíûíäàí ìöùàúèðÿò åäÿíëÿðäèð. Àçÿðáàéúàíëûëàð ÿñàñÿí þçÿë ñåêòîðäà ÷àëûøûðëàð. Àçÿðáàéúàí âÿ Òöðêèéÿ èëÿ òèúàðè-èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè îëàí áþéöê øèðêÿòëÿðäÿí òÿðúöìÿ÷è èøëÿéÿíëÿð, áèçíåñ àäàìëàðû, ùÿêèìëÿð äÿ àç äåéèë. Ìóñèãè ìöÿëëèìëÿðè, ùÿòòà ìóñèãè ìÿêòÿáèíèí äèðåêòîðó îëàí ùÿìéåðëèìèç âàð. Èìàòðà øÿùÿðèíäÿ «Àü âÿ ãàðà» Òåàòðûíûí ðÿùáÿðè Êàìðàí Øàùìÿðäàí (Úÿìèééÿòèí òÿñèñ÷èëÿðèíäÿí áèðè), ïîïìöüÿííè Êþíöë õàíûì âÿ á. ôèí èúòèìàèééÿòèíäÿ òàíûíàí ñîéäàøëàðûìûçäàíäûð. Éåðëè óíèâåðñèòåòëÿðäÿ òÿùñèë àëàí àçÿðáàéúàíëû òÿëÿáÿëÿð äÿ éåòÿðèíúÿäèð. Úÿìèééÿòèí ÿñàñ ìÿãñÿäè òàðèõè âÿòÿíèí êå÷ìèøèíè, ìöàñèð äóðóìóíó, ìÿäÿíèééÿòèíè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè Ôèíëàíäèéàäà ëàéèãëè øÿêèëäÿ òÿãäèì åòìÿê, þëêÿäÿ éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿëÿð éàðàòìàã, éåðëè ðàäèîëàðäà âåðèëèøëÿð ùàçûðëàìàã, óøàãëàð ö÷öí Áàçàð ýöíö ìÿêòÿáè à÷ìàã, Àçÿðáàéúàí Èíúÿñÿíÿòè Ìóçåéèíèí ÿñàñûíû ãîéìàãäûð. Àâñòðèéàäà 2002 èëèí îêòéàáð àéûíäà ðÿñìè ãåéäèééàòäàí êå÷ìèø «Àçÿðáàéúàí Àêàäåìèê Äÿðíÿéè» (ñÿäð – Åëìàí Ìóðàäîâ) ñîí çàìàíëàð áèð ñûðà éàääàãàëàí òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð: – Õîúàëû ôàúèÿñèíèí 12-úè èëäþíöìö èëÿ áàüëû àëìàí äèëèíäÿ áðîøóðëàð ùàçûðëàéûá Âéàíà øÿùÿðèíäÿ þëêÿ âÿòÿíäàøëàðûíà ïàéëàìûø, áó àêñèéà èëÿ Àâñòðèéà èúòèìàèééÿòèíÿ Õîúàëû ñîéãûðûìû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøëÿð; – 2004 èë èéóíóí 7-äÿ Àôðèêà-Àñèéà Èíñòèòóòóíäà «Áèð íåôòèí ùåêàéÿñè – Àçÿðáàéúàí íöìóíÿñè» àäëû ñåìèíàð êå÷èðèëìèø, ùÿìéåðëèìèç – Âéàíà Óíèâåðñèòåòèíèí Ñèéàñè Åëìëÿð Èíñòèòóòóíóí äèññåðòàíòû Èëãàð ßëèéåâ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòèñàäèééàòû âÿ Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû ùàããûíäà 414

ìÿðóçÿ èëÿ ÷ûõûø åòìèøäèð; – 2004 èë èéóëóí 1-äÿ Àôðèêà-Àñèéà Èíñòèòóòó, Àçÿðáàéúàí Àêàäåìèê Äÿðíÿéè âÿ Âéàíà Áÿëÿäèééÿñè Ìÿäÿíèééÿò Äàèðÿñèíèí òÿøêèëàòè éàðäûìû èëÿ Àçÿðáàéúàí îïåðà ìöüÿííèñè Èëàùÿ ßôÿíäèéåâàíûí êîíñåðòè êå÷èðèëìèøäèð. «Wèåí Êàììåð Îïåð» – Âéàíà Îïåðà Êàìåðàñûíûí òÿøêèë åòäèéè áåéíÿëõàëã ìöñàáèãÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëê äÿôÿ È. ßôÿíäèéåâà òÿðÿôèíäÿí òÿìñèë îëóíìóøäóð; – þëêÿäÿ éàéûìëàíàí «Îðàíýå ÔÌ – 98.0» äàëüàñû èëÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ âåðèëèøëÿð ùàçûðëàíûá åôèðÿ áóðàõûëìûøäûð. Úÿìèééÿò Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã äþâëÿò ñòðóêòóðëàðû, èúòèìàè òÿøêèëàòëàðû èëÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã ãóðóð, ýöíäÿëèê ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ îíëàðûí éàðäûìëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèð. • Íèäåðëàíä Êðàëëûüûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Àçÿðáàéúàí-Íèäåðëàíä Úÿìèééÿòè»íèí òÿãäèìàò ìÿðàñèìè 2003 èë àâãóñòóí 30-äà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äþâëÿò ðÿñìèëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ êå÷èðèëìèøäèð. Úÿìèééÿòèí ñÿäðè 1997 èëäÿí Àìñòåðäàìäà éàøàéàí , òóðèçì áèçíåñè èëÿ ìÿøüóë îëàí Ñàùèë Ãàñûìîâäóð. Àçÿðáàéúàíûí òàðèõèíè, ìÿäÿíèééÿòèíè, àäÿòÿíÿíÿëÿðèíè, äèëèíè âÿòÿíäÿí óçàãäà éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûç àðàñûíäà éàøàòìàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìöàñèð âÿçèééÿò, Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè ùàããûíäà áóýöíêö ðåàëëûãëàðû þëêÿ èúòèìàèééÿòèíÿ ÷àòäûðìàã «Àçÿðáàéúàí-Íèäåðëàíä Úÿìèééÿòè»íèí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðèíäÿíäèð. Òÿøêèëàò 2004 èëäÿí åòèáàðÿí åéíè ìÿãñÿäëÿðëÿ «Áåíèëöêñ» ãÿçåòèíè òÿñèñ åòìèøäèð. Íèäåðëàíä Êðàëëûüûíûí Äåí-Ùààã øÿùÿðèíäÿ 1993 èëäÿí ñîéäàøëàðûìûçûí äèýÿð úÿìèééÿòè – «Àçÿðáàéúàí Òöðê Êöëòöð Äÿðíÿéè» ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð (ñÿäð – Úÿëàë Ãàðàýþç). Äÿðíÿéèí éàðàäûúûëàðû ÿñëÿí Òöðêèéÿíèí Èãäûð âèëàéÿòèíäÿí ÷ûõìûø ñîéäàøëàðûìûç îëñàëàð äà, çàìàí êå÷äèê÷ÿ ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿí ìöùàúèðÿò åòìèø àçÿðáàéúàíëûëàð äà áóðàäà òîïëàøìûøëàð. Ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ìöääÿò ÿðçèíäÿ òÿøêèëàò Àçÿðáàéúàíëà áàüëû ëîááè÷èëèê ôÿàëèééÿòè àïàðìûø, þëêÿ èúòèìàèééÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òàíûäûëìàñû éþíöìöíäÿ áèð ñûðà êîíêðåò èøëÿð ýþðìöøëÿð: – Äåí-Ùààãäà éåðëÿøÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí áèíàëàðû ãàðøûñûíäà Àçÿðáàéúàíûí ôàúèÿëè ýöíëÿðèíè èëäþíöìëÿðè ÿðÿôÿñèíäÿ ìèòèíãëÿð òÿøêèë åäèëìèøäèð; – Àçÿðáàéúàíäàêû ãà÷ãûí âÿ êþ÷-

êöíëÿðÿ éàðäûì ýþñòÿðèëìèøäèð; – Úÿìèééÿòèí âÿñàèòè ùåñàáûíà Ýÿíúÿäÿ Ãàðàáàü øÿùèäëÿðèíèí õàòèðÿñèíÿ áóëàã êîìïëåêñè òèêèëìèøäèð; – Äÿðíÿéèí òÿøêèëàòè äÿñòÿéè èëÿ Íîâðóç Áàéðàìû, 28 Ìàé – Ðåñïóáëèêà ýöíö, 31 äåêàáð – Äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí ùÿìðÿéëèê ýöíö, äèýÿð ìèëëè âÿ äþâëÿò áàéðàìëàðû ãåéä îëóíóð. • Àëìàíèéà À.ä.-íûí èñòÿð ñàé, èñòÿðñÿ êåéôèééÿò áàõûìûíäàí ÿí ýöúëö òÿìñèë îëóíäóüó Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿíäèð. 1988 èëäÿí áó þëêÿäÿ ìöõòÿëèô çàìàí ôàñèëÿëÿðèíäÿ îíëàðëà ìèëëè úÿìèééÿò ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, áèð ÷îõó áó ýöí äÿ ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðìÿêäÿäèðëÿð. «Àçÿðáàéúàí–Àëìàíèéà Úÿìèééÿòè» (ñÿäð – Èáðàùèì ßùðàðè) 1988 èëäÿ Áåðëèí øÿùÿðèíäÿ éàðàäûëìûø, êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà èëê åòíèê ìöíàãèøÿíèí - Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí êþêëÿðè ùàããûíäà Àâðîïà èúòèìàèééÿòèíÿ äîüðó ìÿëóìàòëàðûí ÷àòäûðûëìàñûíäà ìöùöì èøëÿð ýþðìöøäöð. Úÿìèééÿòèí ñÿäðè, Àçÿðáàéúàí Ðÿññàìëàð Áèðëèéèíèí ôÿõðè öçâö, Àâðîïàäà òàíûíìûø ðÿññàì È. ßùðàðè 90 èëëÿðäÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ òàðèõè âÿòÿíäÿ îëìóø, Áàêûäà ðÿñì ñÿðýèëÿðè òÿøêèë åòìèø ìàääè âÿñàèòè Àçÿðáàéúàíäà åùòèéàúû îëàíëàðà, õöñóñèëÿ Ãàðàáàü ìöùàðèáÿñèíäÿ éàðàëàíìûø ÿñýÿðëÿðÿ ñÿðô åòìèøäèð. Îíóí Àçÿðáàéúàí Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéèíÿ ìÿøùóð äöíéà ðÿññàìëàðûíûí áèð íå÷ÿ îðèæèíàë ÿñÿðèíè ùÿäèéÿ åòìÿñè, åëÿúÿ äÿ Áåðëèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíè, èíúÿñÿíÿòèíè ýåíèø èúòèìàèééÿòÿ äàùà éàõûíäàí òàíûø åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ êå÷èðäèéè ìöõòÿëèô ìÿäÿíè-êöòëÿâè òÿäáèðëÿðè áöòþâëöêäÿ Àëìàíèéàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí À. ä.-íûí ùÿéàòûíäà éàääàãàëàí ñÿùèôÿëÿð êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Áåðëèíäÿ «Àçÿðáàéúàí-Àëìàí Àêàäåìèéàñû» (1986 èë, ïðåçèäåíò – ßùìÿä Éÿçäàíè), «Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Îúàüû» âÿ îíóí íÿçäèíäÿ «Ñàâàëàí» æóðíàëû (Úÿìèééÿòèí âÿ ãÿçåòèí Èäàðÿ Ùåéÿòè öçâö – Ùÿáèá Ìàêóëó), «Îúàã» Úÿìèééÿòè (1988 èë, ñÿäð – Ìèðãàäèð Ìÿíñóð), «Îäëàð Éóðäó» Ìÿäÿíèééÿò âÿ Òÿùñèë Úÿìèééÿòè (ñÿäð – Ìÿììÿäúÿôÿð Úÿôÿðçàäÿ), Áîíí øÿùÿðèíäÿ «Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Îúàüû» (ñÿäð – Íóðÿääèí Ãÿðÿâè), Äöññåëäîðô øÿùÿðèíäÿ «ÀëìàíÀçÿðáàéúàí Úÿìèééÿòè» (1991 èë, ñÿäð – ïðîôåññîð Ùàðìåí Ôîí Ëåññåí), Ôðàíêôóðò øÿùÿðèíäÿ «Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíè ßëàãÿëÿð Úÿìèééÿòè» (ñÿäð – Ôèðóääèí Ïÿðâèçíèéà), Êþëí øÿùÿðèíäÿ «Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Úÿìèééÿòè» (1990 èë, ñÿäð – Èáðàùèì Àëîâ), Íöðíáåðã øÿùÿðèíäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ «Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Äÿðíÿéè» (1990 èë, ñÿäð – Ýöíäöç Âàðîë), Ëèìáóðã øÿùÿðèíäÿ «Àçÿðáàéúàí Åâè» (1997 èë, ñÿäð – ßíâÿð Áàéðàìîüëó) âÿ ä. äèàñïîð òÿøêèëàòëàðû ìöõòÿëèô çàìàíëàðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Àëìàíèéà àðàñûíäà èúòèìàè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôû, èêè õàëã àðàñûíäà éàõûí ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàíìàñû èøèíÿ þç òþùôÿëÿðèíè âåðìèøëÿð. 1996 èëäÿ Àëìàíèéà ÿðàçèñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðèíèí âàùèä ñòðóêòóðäà òÿìÿðêöçëÿøìÿñè ðåàëëûüû ÷åâðèëäè – «Àëìàíèéà-Àçÿðáàéúàí Úÿìèééÿòëÿðè Ôåäåðàñèéàñû» (ÀÀÚÔ) éàðàäûëäû (ïðåçèäåíò – Èáðàùèì ßùðàðè). Ôåäåðàñèéàíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûìûç àðàñûíäà ÿëàãÿëÿðè äàùà äà ýöúëÿíäèðìÿê, ìöõòÿëèô ñàùÿëÿð öçðÿ èøëÿðè ÿëàãÿëÿíäèðìÿê, òàðèõè âÿòÿíëÿ ñûõ òÿìàñ øÿðàèòèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿêäèð. Úÿìèééÿòèí èëê áþéöê àêñèéàëàðûíäàí áèðè 1997 èëèí ìàé àéûíäà ÔðàíêôóðòÌàéí, Êþëí, Ìàéíòñ, Äöññåëäîðô øÿùÿðëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí úÿìèééÿò âÿ ñîéäàøëàðûìûçëà áèðëèêäÿ Áîíí ø.-äÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû ñÿôèðëèéè ãàðøûñûíäà êå÷èðäèéè ìèòèíã âÿ Ðóñèéàíûí Åðìÿíèñòàíà áèð ìèëéàðä äîëëàð ùÿúìèíäÿ ùÿðáè äþéöø òåõíèêàñû, ñèëàù âåðìÿñèíÿ åòèðàç éöðöøö îëìóøäóð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð Ôåäåðàñèéà àäûíäàí ÍÀÒÎ-íóí Áàø Êàòèáèíÿ, ÁÌÒ-éÿ, ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí äàèìè öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí áàø÷ûëàðûíà, ÀÒßÒ-ÿ âÿ ä. áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà åòèðàç ìÿêòóáëàðû äà ýþíäÿðèëìèøäèð. 1999 èë àâãóñòóí 21-22-äÿ ÀÀÚÔ-èí Áîííäà áèðèíúè ãóðóëòàéû êå÷èðèëìèø, áèð ñûðà ìöùöì ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí èøüàë îëóíìóø òàðèõè ÿðàçèëÿðè ùàããûíäà äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ ìÿëóìàò âåðèëìÿñè, Ãàðàáàüûí àçàäëûüû óüðóíäà ôÿàë òÿáëèüàòûí àïàðûëìàñû, Àçÿðáàéúàíûí ùÿð èêè òàéûíäàí àëèì âÿ ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðèí Àëìàíèéàéà äÿâÿò åäèëìÿñè âÿ ä. áó êèìè ìÿñÿëÿëÿð ùàçûðäà Àëìàíèéàäà À. ä. òÿøêèëàòëàðû ö÷öí ÿñàñ ôÿàëèééÿò ïðîãðàìûäûð. Ñîí çàìàíëàð Àëìàíèéàäà ìþâúóä Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðè ñûðàñûíà äàùà áèð òÿøêèëàò ÿëàâÿ îëóíìóø, 2004 èë îêòéàáðûí 18-äÿ Áåðëèí øÿùÿðèíäÿ «Íèçàìè Ýÿíúÿâè àäûíà Ìÿäÿíèééÿò Èíñòèòóòó» ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð (ñÿäð – Íóðèäÿ Àòÿø). Èíñòèòóòóí éàðàäûëìàñûíäà ìÿãñÿä áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàð, ìÿäÿíèééÿò ýöíëÿðè, êîíñåðòëÿð âÿ ä. ìÿäÿíè-êöòëÿâè òÿäáèðëÿð êå÷èðìÿê, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Àëìàíèéà àðàñûíäà ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ éàðäûì÷û îëìàã, êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçûí

Àâðîïàäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ýþðöøö. Àëìàíèéà. Ìàéíòñ. 2 àïðåë 2003 èë

èíúèëÿðèíèíè àëìàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìÿê, Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíè, èíúÿñÿíÿòèíè, äèëèíè, òàðèõèíè àðàøäûðìàãäûð. Èíñòèòóòóí éåíè éàðàíìàñûíà áàõìàéàðàã, îíóí íÿçäèíäÿ Òÿðúöìÿ âÿ Õÿáÿð Ìÿðêÿçëÿðè èøëÿéèð. Åéíè çàìàíäà, àëìàí âÿ Àçÿðáàéúàí äèëè êóðñëàðû à÷ûëìûø, êîìïöòåð âÿ ìóñèãè äÿðñëÿðè òÿäðèñ îëóíìàüà áàøëàìûøäûð. • Áåë÷èêàäà «Àçÿðáàéúàí Åâè» úÿìèééÿòèíèí ðÿùáÿðè Áöëåíò Ýöðúàìäûð. Èõòèñàñúà æóðíàëèñò îëàí ñîéäàøûìûç Òöðêèéÿíèí Èãäûð âèëàéÿòèíäÿíäèð. 1980 èëäÿ Áðöññåë øÿùÿðèíÿ êþ÷ìöø âÿ 1987 èëäÿ þëêÿäÿ èëê Òöðê ãÿçåòèíè íÿøð åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ùàçûðäà «ÅÓ Õÿáÿð» àäëû ãÿçåòèí áàø ðåäàêòîðóäóð. Òàðèõè âÿòÿíëÿ ÿëàãÿëÿðèíè þòÿí ÿñðèí 80 èëëÿðèíäÿ éàðàòìûø 1989 èëäÿ «Âÿòÿí» úÿìèééÿòèíèí õÿòòè èëÿ Áàêûäà îëìóøäóð. 1990 èë 20 éàíâàð ôàúèÿñèíäÿí áèð ýöí ÿââÿë îíó Áàêûäàí Ìîñêâàéà éîëà ñàëìûø, ãàíëû ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà îðàäà õÿáÿð òóòìóø âÿ ôðàíñûç äèëèíäÿ ùàçûðëàíàí âåðèëèøäÿ úàíëû éàéûìà ÷ûõàðàã «Âÿòÿí» úÿìèééÿòèíèí ìÿëóìàòëàðûíû åôèðÿ áóðàõìûøäûð. 1995 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí Áåë÷èêàäàêû ñÿôèðëèéèíèí à÷ûëìàñûíäà âÿ ôÿàëèééÿòèíäÿ èøòèðàê îëìóø, 5 èë ìöääÿòèíäÿ îðàäà ÷àëûøìûø, ñÿôèðëèéèí èøèíäÿí óçàãëàøäûãäàí ñîíðà ñÿéëÿðèíè «Àçÿðáàéúàí Åâè» úÿìèééÿòèíèí, «ÅÓ Õÿáÿð» ãÿçåòèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ ñÿðô åòìèøäèð. Úÿìèééÿò Áåë÷èêàíûí áèð ñûðà äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðè, áó øÿùÿðäÿ ìÿíçèë ãÿðàðýàùû éåðëÿøÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ãàðøûëûãëû-ôàéäàëû ÿëàãÿëÿð éàðàòìûøäûð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ äÿ òÿìàñëàð ýåíèøëÿíèð, áåëÿ êè 2004 èëäÿí «ÅÓ Õÿáÿð» ãÿçåòè òàðèõè âÿòÿíäÿ äÿ íÿøð åäèëìÿéÿ áàøëàìûøäûð.

Ãÿçåò Àçÿðáàéúàí èúòèìàèééÿòèíè Àâðîïàäà áàø âåðÿí èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè ùàäèñÿëÿðäÿí õÿáÿðäàð åòìÿê, åéíè çàìàíäà ìöÿééÿí äèïëîìàòèê ìèññèéàíû äà öçÿðèíÿ ýþòöðìÿê ÿçìèíäÿäèð: Àâðîïàíûí ñèéàñè ùÿéàòûíäà áàø âåðÿ áèëÿúÿê äÿéèøèêëèêëÿð ùàããûíäà þíúÿäÿí âÿòÿíÿ îïåðàòèâ ìÿëóìàòëàð ÷àòäûðìàüû ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû, Àçÿðáàéúàíäà àéðû-àéðû ñàùÿëÿðäÿêè èíôîðìàñèéàëàðû ãÿçåò, êèòàá, âèäåîìàòåðèàëëàð âÿ ñ. ôîðìàäà Àâðîïà ìÿêàíûíà ÷ûõàðìàã äà úÿìèééÿòèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿíäèð. • Ôðàíñàäà Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿòèíèí èëê íöìàéÿíäÿëÿðè (ßëèìÿðäàí áÿé Òîï÷óáàøîâ, Úåéùóí Ùàúûáÿéëè âÿ ä.) þòÿí ÿñðèí Û ðöáöíäÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàñà äà, ìöòÿøÿêêèë äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñè ïðîñåñè ñîí 15-20 èëÿ òÿñàäöô åäèð. Ùàçûðäà Ôðàíñàíûí ïàéòàõòûíäà âÿ þëêÿíèí àéðû-àéðû øÿùÿðëÿðèíäÿ áèð íå÷ÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð êè, îíëàðäàí «Àçÿðáàéúàí Åâè» Àññîñèàñèéàñûíûí (ñÿäð – Ñÿèä Èñìàéûëîâ) àäû èëê íþâáÿäÿ ÷ÿêèëìÿëèäèð. Úÿìèééÿò 1992 èëäÿ Ïàðèñäÿ ñîéäàøûìûç Ðàìèç Àáóòàëûáîâóí (1972-79 âÿ 1985-93 èëëÿð ÿðçèíäÿ ÉÓÍÅÑÊÎ-äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð) òÿøÿááöñö èëÿ òÿñèñ åäèëìèøäèð. «Àçÿðáàéúàí Åâè» 12 èëäÿí àðòûã ìöääÿò ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíû, îíóí çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòèíè Ôðàíñàäà òÿìñèë åòìèø, áó èñòèãàìÿòäÿ áèð ÷îõ éàääàãàëàí òÿäáèðëÿð êå÷èðìèøäèð: – òàðèõè âÿòÿíèí ìèëëè âÿ äþâëÿò áàéðàìëàðû ìöòÿìàäè ãåéä îëóíóð; – 2000 èëäÿ Ôðàíñàíûí Áàêûäàêû ñÿôèðëèéè âÿ «Àçÿðáàéúàí Åâè»íèí áèðýÿ ìàä415

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äè éàðäûìû èëÿ Ïàðèñäÿ «ÀçÿðáàéúàíúàÔðàíñûçúà Ëöüÿò» íÿøð åäèëìèøäèð. – 1999 èëäÿ Ïàðèñäÿ «ÆÏ Úîììóíèúàòèîí Úîóíúèë» íÿøðèééàòûíäà «ÔðàíñàÀçÿðáàéúàí ÕÕÛ ÿñðÿ áèðëèêäÿ» àäëû êèòàá (ìöÿëëèôëÿð: Ð. Àáóòàëûáîâ, À. Ìåùäèéåâ) úÿìèééÿòèí éàõûíäàí èøòèðàêû èëÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Ñîí çàìàíëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí õàðèúè þëêÿëÿðÿ òÿùñèë àëìàã ìÿãñÿäèëÿ ýåòìèø ýÿíúëÿðèí áèð ãèñìè ùàçûðäà Ôðàíñàäàäûð. Þëêÿäÿ 100-ÿ éàõûí òÿëÿáÿ òÿùñèë àëìàãëà éàíàøû, èúòèìàè ôÿàëèééÿòëÿ äÿ ìÿøüóë îëóð. 1999 èëäÿ Ñòðàñáóðãäà «Àçÿðáàéúàíëû Òÿëÿáÿëÿð Àññîñèàñèéàñû» (ñÿäð – Òóðàá Ãóðáàíîâ) éàðàäûëìûø, ôÿàëèééÿòè ÿðçèíäÿ áèð ñûðà ÿùÿìèééÿòëè èøëÿðÿ ýþðìöøäöð. Àññîñèàñèéà – Ñòðàñáóðãäà Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè ñÿðýèñè òÿøêèë åòìèø; – 31 ìàðò àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñîéãûðûìû ýöíö âÿ 28 ìàé Ðåñïóáëèêà ýöíö ìöíàñèáÿòè èëÿ õöñóñè âÿðÿãÿëÿð ÷àï åäÿðÿê, òÿùñèë àëäûãëàðû Óíèâåðñèòåòäÿ âÿ Ïàðèñèí ìÿðêÿçè êö÷ÿëÿðèíäÿ éàéìûøäûð; – Àññîñèàñèéàíûí Ìàðñåë âÿ Ïàðèñ øÿùÿðëÿðèíäÿ øþáÿëÿðè à÷ûëìûøäûð. 2003 èëèí íîéàáð àéûíäà àçÿðáàéúàíëû òÿëÿáÿëÿð âÿ ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí äàùà áèð úÿìèééÿò – «Àçÿðáàéúàí-Ôðàíñà Ýÿíúëèê Àññîñèàñèéàñû» (ÀÔÝÀ) éàðàäûëìûøäûð. ÀÔÝÀ-íûí ïðåçèäåíòè, Ïàðèñ Äàôëèí Óíèâåðñèòåòè Áåéíÿëõàëã Èãòèñàäèééàò ôàêöëòÿñèíèí òÿëÿáÿñè Áàáÿê Èñìàéûëäûð. Úÿìèééÿòèí ðîëó þçöíÿìÿõñóñ îëóá, Ôðàíñàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áöòöí òÿëÿáÿ òÿøêèëàòëàðûíà áèð éåðÿ éûüìàã, ôðàíñûç ýÿíúëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿð ãóðìàã, èêè õàëã àðàñûíäà ìÿäÿíè, åëìè âÿ òåõíèêè ÿìÿêäàøëûüû äÿñòÿêëÿìÿêäèð. 2004 èëäÿí Àññîñèàñèéàíûí «Êþðïö-Ëå Ïîíò» æóðíàëû íÿøð îëóíóð. Åðìÿíè äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûíûí àêòèâ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè Ôðàíñà Ðåñïóáëèêàñûíäà áèð ñûðà ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè äÿ ùÿð ùàíñû èúìà, éàõóä úÿìèééÿò äàõèëèíäÿ äåéèë, ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿòëÿðè èëÿ òàðèõè âÿòÿíèí ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè éàøàäûãëàðû þëêÿäÿ òÿìñèë åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áåëÿ øÿõñèééÿòëÿð ñûðàñûíäà Ïàðèñäÿêè Áåéíÿëõàëã Äèïëîìàòèê Àêàäåìèéàíûí ìÿñëÿùÿò÷èñè, Ñòðàñáóðã âÿ Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿõðè äîêòîðó, «Òóðêèêà» ôðàíñûç æóðíàëûíûí áàø ðåäàêòîðó Èðåí õàíûì Ìåëèêîôôóí ãûçû Øèðèí õàíûì Ìåëèêîôô õöñóñè éåð òóòóð. Øèðèí õàíûì àíàñû èëÿ áèðýÿ Ôðàíñàäà èëê äÿôÿ «Àçÿðáàéúàí: êå÷ìèøè âÿ èíäèñè» ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã êîëëîêâèóì êå416

÷èðìèøëÿð. Øèðèí õàíûì Áàêûäà «Åòíèê ÿôñàíÿäÿí îïåðàéàäÿê: Àçÿðáàéúàíäà Êîðîüëó ìþâçóñóíóí èíêèøàôû» êèòàáûíû, Ôðàíñàäà èñÿ ôðàíñûç äèëèíäÿ õàëã éàçû÷ûñû Àíàðûí «Áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñè» ÿñÿðèíè ÷àï åòäèðìèøäèð. 198992 èëëÿð ÿðçèíäÿ Ãàðàáàü ùàäèñÿëÿðè ùàããûíäà 4 êèòàá âÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ Ì. Ñ. Îðäóáàäèíèí «Ãàíëû èëëÿð» êèòàáûíû íÿøð åòäèðìÿê ìöìêöí îëìóøäóð. Îíëàðûí ôðàíñûç êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ ìöìòÿçÿì ÷ûõûøëàðû Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìè ÿòðàôûíäà ìÿëóìàò ìöùàñèðÿñèíè ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ éàðìûø, ôðàíñûç èúòèìàèééÿòèíÿ Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñè ùàããûíäà ùÿãèãÿòè þéðÿíìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. Äèýÿð ñîéäàøëàðûìûçäàí Ñÿìÿä Àéíà÷û, Úàùàí Àëôðåä, Ãÿäèð Ñöëåéìàíîüëó, Ìÿììÿäÿëè Òàúÿùìÿäè, Ñöáùè Éûëìàç, Ðçà Äåããÿòè âÿ á. Ôðàíñà-Àçÿðáàéúàí ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôû, éàøàäûãëàðû ÿðàçèäÿ ìèëëè äÿéÿðëÿèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû,äèàñïîð ãóðóúóëóüó èñòèãàìÿòèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. • Àâðîïà Áèðëèéèíèí àïàðûúû äþâëÿòëÿðèíäÿí îëàí Èòàëèéà Ðåñïóáëèêàñûíäà «Èòàëèéà-Àçÿðáàéúàí Äîñòëóã Àêàäåìèéàñû» 2004 èë ìàðò àéûíäà éàðàäûëìûø , ùÿìèí èëèí èéóíóíäà Ïàäîâà øÿùÿð áÿëÿäèééÿñèíäÿ ðÿñìè ãåéäèééàòäàí êå÷ìèøäèð. Ïàäîâà Óíèâåðñèòåòè Áåéíÿëõàëã ßëàãÿëÿð âÿ Èíñàí Ùöãóãëàðû ôàêöëòÿñèíèí òÿëÿáÿñè Çàóð Ôÿðùàäîâ úÿìèééÿòèí ïðåçèäåíòèäèð. Àññîñèàñèéàíûí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè Èòàëèéàäà éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûçû âÿ áöòþâëöêäÿ òöðê ÿñèëëè âÿòÿíäàøëàðû áèð èúìà ùàëûíäà òîïëàìàã; Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè, ìöàñèð âÿçèééÿòè, Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè ùàããûíäà ùÿãèãÿòëÿðè þëêÿ èúòèìàèééÿòèíÿ, ùàáåëÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà ÷àòäûðìàã; Àâðîïàäà ýöúëö åðìÿíè äèàñïîðóíóí òÿáëèüàòûíà ÿêñ òÿáëèüàòëà úàâàá âåðìÿê âÿ ñ. Èòàëèéàíûí ïàéòàõò êëèíèêàëàðûíäàí áèðèíäÿ ñöìöê èëèéèíèí êþ÷öðöëìÿñè öçðÿ úÿððàù Úàâèä Ãàçûéåâ äÿ Àññîñèàñèéà èëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿäèð. Î, àðòûã 15 èëÿ éàõûíäûð êè, Èòàëèéàíûí Ïåñàðî øÿùÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøäûð. Ðîìàéà áèð ìöòÿõÿññèñ êèìè äÿâÿò àëìûø âÿ ùàçûðäà îðàäà ÷àëûøûð. Ú. Ãàçûéåâ Àçÿðáàéúàíäàí 5 òàëàñåìèéàëû õÿñòÿ öçÿðèíäÿ úÿððàùèééÿ ÿìÿëèééÿòû êå÷èðìèø âÿ áó ôÿàëèééÿòèíè óüóðëà äàâàì åòäèðèð. Öìóìèëèêäÿ, Èòàëèéà ÿðàçèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèàñïîðó þçöíöí èëê àääûìëàðûíû àòûð âÿ ôîðìàëàøìà ïðîñåñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðûíûí éàõûíäàí äÿñòÿéè èëÿ êå÷èð. Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðû. Ùàçûðäà

Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿòèíèí êÿìèééÿòúÿ ÿí ýåíèø òÿìñèë îëóíäóüó þëêÿëÿðèíäÿí áèðè ÀÁØ-äûð. Áóðàäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû ùàããûíäà äÿãèã ìÿëóìàòëàð éîõäóð. Ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñÿí îíëàðûí ñàéû 400 ìèíäÿí 1 ìèëéîíà ãÿäÿð äÿéèøèð. Ñîéäàøëàðûìûçûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè Èðàíäàí âÿ Òöðêèéÿäÿí ìöùàúèðÿò åòäèêëÿðè ö÷öí, ÀÁØ-ûí ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðûíäà ýÿëäèêëÿðè þëêÿíèí àäûíû ÷ÿêèð âÿ áåëÿëèêëÿ, èðàíëû, éàõóä òöðê êèìè ãåéäèééàòäàí êå÷èðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç êîìïàêò ùàëäà éàøàìàäûãëàðûíäàí, îíëàðûí ñàéûíû äÿãèãëÿøäèðìÿê ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Òÿùñèë àëìàã ìÿãñÿäèëÿ ÀÁØ-à ýåäÿðÿê, ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðëÿ âÿòÿíÿ ãàéûòìàéàí, «éàøûë êàðò» âÿ éà âÿòÿíäàøëûã àëìàã éîëó èëÿ áóðàäà ãàëàíëàðûí ñàéû äà àç äåéèë. • ÀÁØ-ûí Ëîñ-Àíúåëåñ øÿùÿðèíäÿ 1997 èëäÿ ÿñàñû ãîéóëìóø «Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Êîíãðåñè» (ñÿäð – Úàâàä Äåðÿõòè) éàðàíäûüû ýöíäÿí éàëíûç Àìåðèêà ÿðàçèñèíäÿ äåéèë, äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ ìþâúóä Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòëÿðèíè âàùèä ìÿðêÿçäÿ úÿìëÿìÿê ìÿãñÿäè ãîéìóøäóð. ÄÀÊ-ûí ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíÿ ÀÁØ-äà Àçÿðáàéúàí ëîááèñèíè éàðàòìàã, áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíó ÀÁØ-ûí ñèéàñÿòèíÿ òÿñèð åòìÿê ýöúöíÿ ìàëèê îëàúàã ãÿäÿð ìþùêÿìëÿíäèðìÿê âÿ ä. ìÿñÿëÿëÿð äÿ àèääèð. Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ÿäàëÿòëè ùÿëëè, 907 äöçÿëèøèí ëÿüâè, Àçÿðáàéúàí èúìàëàðû âÿ áèðëèêëÿðè àðàñûíäà ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôû, áóíóí ö÷öí ìöíáèò çÿìèí éàðàäûëìàñû Êîíãðåñèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿíäèð. 1997-2004 èëëÿð ÿðçèíäÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ ÄÀÊ-ûí 7 ãóðóëòàéû êå÷èðèëìèø, ÀÁØ-ûí àéðû-àéðû øòàòëàðû èëÿ éàíàøû, áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ (Àëìàíèéà, Ðóñèéà, Ùîëëàíäèéà, Èñâå÷ âÿ ä.) úÿìèééÿòèí ðåýèîíàë øþáÿëÿðè à÷ûëìûøäûð. Àìåðèêàäà éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûçûí, åëÿúÿ äÿ ìèëëè úÿìèééÿòëÿðèí ñàéû àç îëìàñà äà îíëàðûí þëêÿäÿêè èúòèìàè-ñèéàñè ùàäèñÿëÿðÿ òÿñèð ýöúö àðçó îëóíàí ñÿâèééÿäÿ äåéèë. Àìåðèêàäà ãåéäèééàòäàí êå÷ìèø 20-éÿ éàõûí Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòè – «Àìåðèêà-Àçÿðáàéúàí Òèúàðÿò Ïàëàòàñû» (1995 èë, Âàøèíãòîí; ñÿäð – Ñåéìóð Õÿëèëîâ), «Àìåðèêà-Àçÿðáàéúàí Øóðàñû» (1994 èë, Âàøèíãòîí; ñÿäð – Úåéùóí Ìîëëàçàäÿ), «Àìåðèêà-Àçÿðáàéúàí Úÿìèééÿòè» (1956 èë, Íéó-Éîðê; ñÿäð – Òîìðèñ Àçÿðè), «Àçÿðáàéúàí-Àìåðèêà Òÿùñèë âÿ Ìÿäÿíèééÿò Ôîíäó» (2004 èë, ñÿäð – Øÿùðèéàð Äàíèøýàð), «Àçÿðáàéúàí Éÿùóäèëÿð Úÿìèééÿòè» (2002 èë, Íéó-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Éîðê; ñÿäð – Éàêîâ Àáðàìîâ), «Àçÿðáàéúàí Åâè» (1992 èë, Ëîñ-Àíúåëåñ; ñÿäð – Ìàùìóä Çàðåêåéâàí), «Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿò Áèðëèéè» (2002 èë, Ñàí-Õîñå, Êàëèôîðíèéà; ñÿäð – Ìÿùÿììÿä Òàùåð), «Àìåðèêà-Àçÿðáàéúàí Äîñòëóã Úÿìèééÿòè» (1992 èë, Àíàõàéì, Êàëèôîðíèéà; ñÿäð – Ðåçà Õîñðîâè), «Ìóüàì» Ìÿäÿíèééÿò Ìÿðêÿçè (1993 èë, Íéó-Úåðñè; ñÿäð – Úåôôðè Âåðáîê), «Àìåðèêà-Àçÿðáàéúàí Òÿðÿããèéÿ Éàðäûì Ôîíäó» (2003 èë, Õéóñòîí, Òåõàñ; ñÿäð – Îëãà Ñèíèòñèíà), «Àçÿðáàèæàí Èíòåðíàòèîíàë» (1993 èëäÿí íÿøð îëóíàí æóðíàë – Âàí-Íàéñ, Êàëèôîðíèéà; áàø ðåäàêòîð – Áåòòè Áëåéð) âÿ ä. ãóðóìëàð þëêÿäÿ éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûçûí èãòèñàäè ïîòåíñèàëûíû âÿ ñÿñâåðìÿ ùöãóãëàðûíû ùÿëÿ êè, ñèéàñè ýöúÿ ÷åâèðÿ áèëìÿìèøëÿð. Ìÿñ., àçÿðáàéúàíëûëàðûí âÿ äèýÿð òöðêäèëëè õàëãëàðûí êèôàéÿò ãÿäÿð ÷îõ éàøàäûãëàðû Íéó-Úåðñè øòàòû àçñàéëû åðìÿíè äèàñïîðóíóí úèääè íÿçàðÿòè àëòûíäàäûð âÿ áó øòàòäàí ñå÷èëÿí êîíãðåñìåíëÿð ùÿð çàìàí åðìÿíèëÿðÿ äÿñòÿê âåðèðëÿð. Ëàêèí ñîí çàìàíëàð ÀÁØ-äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òàíûíìûø äèàñïîð òÿøêèëàòëàðûíäàí áèðè – 1970 èëèí ñîíëàðûíäà éàðàíìûø «Àìåðèêà-Òöðê Àññîñèàñèéàëàð Àññàìáëåéàñû» (ÀÒÀÀ) þç ôÿàëèééÿòèíè èñòÿð êÿìèééÿò, èñòÿðñÿ êåéôèééÿò áàõûìûíäàí õåéëè ýöúëÿíäèðìÿêëÿ éàíàøû, áó þëêÿäÿ À. ä.-íûí ìàðàãëàðûíû äà ìöäàôèÿ åòìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðäöéöíö ðÿñìÿí áèëäèðìèø, áó èñòèãàìÿòäÿ áèð ñûðà ðåàë àääûìëàð àòìûøäûð. Ùàçûðäà òÿøêèëàòûí Àìåðèêà âÿ Êàíàäàäà 57 øþáÿñè âàðäûð. ÀÒÀÀ-íûí éàðàíìà ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áàøëûúàñû ÀÁØ-äà ÷îõñàéëû èúòèìàè-ìÿäÿíè Òöðê-Àìåðèêà òÿøêèëàòëàðû èëÿ ôàéäàëû ÿìÿêäàøëûã ÿëàãÿëÿðè ãóðìàã, òöðêäèëëè ìèëëè èúìàëàð àðàñûíäà ÿëàãÿëÿíäèðèúè ìÿðêÿç ðîëóíäà ÷ûõûø åòìÿêäèð. Òÿøêèëàò ôÿàëèééÿòèíè áèð ñûðà èñòèãàìÿòëÿðäÿ ãóðìóøäóð:

– ÀÁØ-ûí ìöõòÿëèô øòàòëàðûíäà òöðêäèëëè õàëãëàð ö÷öí ìààðèôëÿíäèðèúè ñåìèíàðëàð êå÷èðìÿê; – îíëàðû òöðê äöíéàñûíäà áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðÿ âÿ Àìåðèêà-Òöðê ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà úÿëá åòìÿê; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñòðàòåæè ìöòòÿôèãè Òöðêèéÿ Úöìùóðèééÿòèíäÿ ñèéàñè, èúòèìàè, èãòèñàäè ïðîñåñëÿðÿ äàèð êîíôðàíñëàð, ñåìèíàðëàð êå÷èðìÿê; – òöðê äöíéàñûíûí ìÿäÿíè èðñèíè òÿáëèü åòìÿê âÿ ñ. ÀÒÀÀ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ìöääÿò ÿðçèíäÿ Òöðê-Àìåðèêà èúìàëàðûíà àèä áèð ñûðà äþâðö íÿøðëÿð äÿðú åäèëìèøäèð êè, áóíëàðûí àðàñûíäà «Òùå Òóðêèñù Wîðëä» æóðíàëû (1989) õöñóñè éåð òóòóð. ÀÒÀÀ-íûí ðÿùáÿðëèéè Òöðêèéÿ âÿ Òöðê-Àìåðèêà èúìàëàðûíà àèä áèð ÷îõ ôîðóìëàðäà èøòèðàê åäèð, äèýÿð èúìàëàðëà ñûõ ÿëàãÿëÿð ãóðóð. Àññàìáëåéàíûí ïðåçèäåíòè ßðúöìÿíä Ãûëûíú âÿ òÿøêèëàòûí âèòñå-ïðåçèäåíòëÿðèíäÿí áèðè Òîìðèñ Àçÿðè ÿñëÿí àçÿðáàéúàíëûäûðëàð. Òöðêèéÿíèí Èãäûð øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëàí ß. Ãûëûíú Àçÿðáàéúàí ìèëëè ðÿãñëÿðèíèí ìàùèð èôà÷ûñû êèìè äöíéàíûí áèð ñûðà þëêÿëÿðèíäÿ þçöíöí øÿõñè èôàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿò óñòàëàðûíûí êîíñåðòëÿðèíè òÿøêèë åòìèøäèð. 1992 èëäÿ ÀÁØ êîíãðåÊàíàäàäà Àçÿðáàéúàí äèàñïîðó. Ïðîôåññîð Ñÿèä Êàçûìè "Êàíàäà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Ìèëëè Ôåäåðàñèéàñû"íûí âÿ "Êàíàäà-Àçÿðáàéúàí Òèúàðÿò Ïàëàòàñû"íûí ïðåçèäåíòèäèð. Ôåäåðàñèéà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ãÿçåò íÿøð åäèð; îíóí òÿøêèëàòè äÿñòÿéè èëÿ Êàíàäàíûí Òîðîíòî øÿùÿð òåëåâèçèéàñûíäà àéäà èêè äÿôÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ âåðèëèø éàéûìëàíûð, áóðàäà òàðèõè âÿòÿí ùàããûíäà éåíè õÿáÿðëÿð îïåðàòèâ øÿêèëäÿ ñîéäàøëàðûìûçà ÷àòäûðûëûð.

ñìåíëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíà ñÿôÿðëÿðè äÿ îíóí òÿøÿááöñö èëÿ áàø òóòìóøäóð. 2004 èë éàíâàðûí 30–31-äÿ, Âàøèíãòîíäà òÿøêèëàòûí 24-úö ãóðóëòàéû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Õàðèúè Þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí Àçÿðáàéúàíëûëàðëà Èø öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè èëÿ áèðëèêäÿ êå÷èðèëìèø âÿ ãóðóëòàéûí áèð ýöíö áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàíûí òÿáëèüèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áèð ñûðà äþâëÿò ðÿñìèëÿðè, î úöìëÿäÿí Áàø Íàçèð Ð. ßðäîüàí, Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðè À. Ýöë, Àçÿðáàéúàí òÿðÿôèíäÿí ÕÞÉÀÈÄÊ ñÿäðè Í. Èáðàùèìîâ, Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðè Ï. Áöëáöëîüëó, ÀÐ-èí ÀÁØ-äàêû Ôþâãÿëàäÿ âÿ Ñÿëàùèééÿòëè Ñÿôèðè Ù. Ïàøàéåâ, Ìèëëè Ìÿúëèñèí öçâö Ðÿôàåë Ùöñåéíîâ òÿäáèðÿ ãàòûëìûøëàð. Ãóðóëòàé ñîíðàñû Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿò óñòàëàðû ýåíèø êîíñåðò ïðîãðàìû èëÿ ÷ûõûø åòìèøëÿð. ÀÒÀÀ íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè 2004 èëèí èéóíóíäà ÕÞÉÀÈÄÊ-ûí äÿâÿòè èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ùÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè ñÿôÿð çàìàíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè, Ìèëëè Ìÿúëèñèí ñÿäðè âÿ ùþêóìÿò ðÿùáÿðëÿðè èëÿ ýþðöøëÿð êå÷èðìèøëÿð. 2004 èëäÿ ÀÁØ ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ Ðåñïóáëèêà÷ûëàð Ïàðòèéàñûíûí íàìèçÿäèíÿ âåðäèéè äÿñòÿéÿ òÿøÿêêöë ÿëàìÿòè îëàðàã, ÀÒÀÀ ïðåçèäåíòè ß. Ãûëûíú íîéàáðûí 10äà ÀÁØ ïðåçèäåíòè Ú. Áóø òÿðÿôèíäÿí Àü Åâäÿ âåðèëÿí èôòàð éåìÿéèíÿ äÿâÿò åäèëìèøäèð. Àâñòðàëèéà âÿ Éåíè Çåëàíäèéà. Áó þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû 10 ìèíäÿí àðòûãäûð. Àâñòðàëèéàäà èêè – «Àçÿðáàéúàíëûëàð Úÿìèééÿòè» (1996 èë, Ñèäíåé; ñÿäð – Èìàäÿääèí Ãàñûìîâ) âÿ «Àâñòðàëèéà-Àçÿðáàéúàí Úÿìèééÿòè» (2003 èë, Ñèäíåé; ñÿäð – Ìèêàéûë Îéòà), Éåíè Çåëàíäèéàäà èñÿ áèð – «Àçÿðáàéúàí-Éåíè Çåëàíäèéà Äîñòëóã Úÿìèééÿòè» (2004 èë, Îêëàíä; ñÿäð – Íàñù-Ìèðíàçèì Çåéíàëîôô) òÿøêèëàòû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ñîéäàøëàðûìûçûí ÿêñÿðèééÿòè Èðàí âÿ Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿí êþ÷ìöø ìöùàúèðëÿðäèð. Öìóìèééÿòëÿ, èñòÿð Àâñòðàëèéà, èñòÿðñÿ Éåíè Çåëàíäèéà ìèëëè âÿ äèíè àçëûãëàðà ãàðøû ùÿääÿí àðòûã òîëåðàíò ìöíàñèáÿò íöìàéèø åòäèðÿí þëêÿëÿðäèð. Áóðàäà 100äÿí àðòûã ìèëëÿòèí íöìàéÿíäÿëÿðè éàøàéûð âÿ ùÿð ìèëëÿòÿ þç ìÿäÿíèééÿòèíè éàøàòìàã, òÿáëèü åòìÿê ö÷öí ýþçÿë øÿðàèò éàðàäûëìûøäûð. Äþâëÿò áèðáàøà áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ òÿøÿááöñêàð êèìè ÷ûõûø åäèð, õöñóñè ëàéèùÿëÿð âÿ ãðàíòëàð âàñèòÿñèëÿ áó ôÿàëèééÿòëÿðÿ éàõûíäàí äÿñòÿê îëóð. Òÿÿññöô êè, àçÿðáàéúàíëûëàð èíäèéÿ ãÿäÿð áó èìêàíäàí ýÿðÿêëè øÿêèëäÿ éàðàðëàíà áèëìÿìèøëÿð. Ìÿñ., Àâñòðàëèéà ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí ãóðóëàí ÑÁÑ òåëåâèçèéà âÿ ðàäèî 417

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãóðóìó 24 ñààò ÿðçèíäÿ þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí ìèëëè àçëûãëàðûí âÿ åòíèê ãðóïëàðûí ìÿäÿíèééÿòèíè âÿ ïðîáëåìëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí âåðèëèøëÿðè åôèðÿ áóðàõûð. Òåëåâèçèéàíûí åðìÿíè, ðóñ, òöðê, éóíàí âÿ ñ. ðåäàêñèéàëàðû îëäóüó ùàëäà, ùÿëÿ êè Àçÿðáàéúàí ùÿãèãÿòëÿðèíè ýåíèø àóäèòîðèéàéà éàéàí õöñóñè Àçÿðáàéúàí ðåäàêñèéàñû éàðàäûëìàìûøäûð. Áó âÿçèééÿòèí éåýàíÿ ìÿíòèãè èçàùû Àâòðàëèéà âÿ Éåíè Çåëàíäèéàäàêè À. ä.-íóí íèñáÿòÿí úàâàí îëìàñû, ôîðìàëàøìà ïðîñåñè éàøàìàñûäûð. Äèýÿð ìèëëÿòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç áó þëêÿëÿðÿ éåíè ìöùàúèðÿò åòìèøëÿð, îíëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí ìÿñêóíëàøìà òàðèõè ñîí 20 èëÿ äàéàíûð. Áóíà ðÿüìÿí, ñîéäàøëàðûìûç îíëàð ö÷öí éåíè ìÿêàíà ñîñèàë-èãòèñàäè úÿùÿòäÿí éàõøû èíòåãðàñèéà îëóíà áèëìèø, éåðëè úÿìèééÿòÿ ãàéíàéûá-ãàðûøìûøëàð. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí ìàääè òÿìèíàòû éöêñÿê ñÿâèééÿäÿäèð, éàøàäûãëàðû ÿðàçèäÿ éàõøû ìþâãå ãàçàíìûøëàð. Àâñòðàëèéàäà éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûç àðàñûíäà ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàíëàð êèôàéÿò ãÿäÿðäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èø àäàìëàðûíà éàðàäûëàí øÿðàèò îíëàðûí ìàðàãëàíäûðàí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ ùÿð çàìàí ðåàë àääûìëàð àòìàüà, òàðèõè âÿòÿíÿ èíâåñòèñèéà èëÿ ýÿëìÿéÿ ùàçûðäûðëàð. Àçÿðáàéúàí äèàñïîðó âÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòìÿêëÿ, úÿìèééÿòèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, òàëåéèí ùþêìö èëÿ òàðèõè âÿòÿíèí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðëà ÿëàãÿëÿð èñòèãàìÿòèíäÿ äÿ ÿñàñëû äþíöø éàðàòìûøäûð. Ëàêèí À. ä.-íûí âàùèä ãöââÿ êèìè ìåéäàíà ÷ûõìàñû èëê íþâáÿäÿ öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ìÿãñÿäéþíëö ñèéàñè ôÿàëèééÿòè âÿ îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí àðäûúûë èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéìàñû èëÿ áàüëûäûð. 20 ÿñðèí 60 èëëÿðèíèí ñîíó, 70 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàí ìèëëè äèð÷ÿëèø, èãòèñàäèééàòûí, ìÿäÿíèééÿòèí, åëìèí, òÿùñèëèí èíêèøàôû, ìÿíÿâè ìöùèòèí ñàüëàìëàøìàñû áöòþâëöêäÿ ìèëëè þçöíöäÿðêÿ òÿêàí âåðìèøäèð. 70-80 èëëÿðäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ õàëãûí ãÿäèì òàðèõèíèí ãîðóíìàñûíà, ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿðÿããèñèíÿ, Àçÿðáàéúàíûí áöòöí äöíéàäà òàíûíìàñûíà ÷àëûøìûøäûð. Ùÿìèí äþâðöí ìþâúóä ñèéàñè ðåàëëûüû äèàñïîðà ïðîáëåìè èëÿ ìèëëè-èäåîëîæè çÿìèíäÿ à÷ûã âÿ ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ìÿøüóë îëìàüà èìêàí âåðìÿñÿ äÿ, ìÿäÿíèééÿò, èíúÿñÿíÿò, åëì ñàùÿñèíäÿ úèääè èø àïàðûëìûø, Ðåñïóáëèêàìûçûí íàèëèééÿòëÿðè òÿá418

"Õàðèúäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðëà áàüëû äþâëÿò ñèéàñÿòè ùàããûíäà" Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíó. Áó ãàíóí õàðèúäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðëà áàüëû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ìÿãñÿä âÿ ïðèíñèïëÿðèíè âÿ áó ñèéàñÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿí åäèð. ëèü åäèëìèø, äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí òàðèõè âÿòÿíëÿ ÿëàãÿñèíÿ õèäìÿò åäÿúÿê ùÿð èìêàíäàí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Õàðèúè þëêÿëÿðëÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ýöúëÿíìÿñè, òÿðúöìÿ èøèíèí âöñÿòëÿíìÿñè, õàðèúäÿ éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðëÿ Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíè ßëàãÿëÿð Úÿìèééÿòèíè («Âÿòÿí» úÿìèééÿòè) éàðàäûëìàñû ñîéäàøëàðûìûçûí áèðëèéèíÿ õèäìÿò åäÿí ìöùöì àääûìëàðäàí èäè. 1993 èëèí èéóí àéûíäà òàðèõè çÿðóðÿò âÿ õàëãûí òÿëÿáè èëÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ éåíèäÿí ðåñïóáëèêà ðÿùáÿðëèéèíÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿð ñàùÿñèíäÿ êåéôèééÿò âÿ ìàùèéÿòúÿ éåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàíìûøäûð: Î, ÷îõñàùÿëè ôÿàëèééÿòèíäÿ äàùà áèð ìèëëè-òàðèõè ìèññèéàíû – äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí ìèëëè áèðëèéèíèí èäåîëîãó, òÿáëèüàò÷ûñû âÿ òÿøêèëàò÷ûñû îëìàã ìèññèéàñûíû öçÿðèíÿ ýþòöðìöø, äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðû èëÿ èøè äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè ñòðàòåæè ìÿñÿëÿéÿ ÷åâèðìèøäèð. Áó ñàùÿäÿ äþâëÿò êîíñåïñèéàñû – äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí õàëãûí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñè ùåñàá åäèëìÿñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ñîéäàøëàðûìûçûí âÿòÿíè ñàéûëìàñû, ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçèí ÿãèäÿ âÿ ÿìÿë áèðëèéè çÿìèíèíäÿ èúìà øÿêëèíäÿ ôîðìàëàøìàñû, ëîááè÷èëèê ïåðñïåêòèâè, àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåéàñûíûí äþâëÿò ñèéàñÿòè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûëìàñû äà ìÿùç îíóí òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëìöøäöð: õàðèúè ñÿôÿðëÿðèíèí ïðîãðàìûíà àçÿðáàéúàíëûëàðëà ýþðöøëÿðèí äàõèë åäèëìÿñè, ìöÿééÿí ãÿðàðëàðûí ãÿáóëó âÿ èúðàñû äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí ìöòÿøÿêêèëëèéèíè, ñèéàñè-ìÿíÿâè èíòåãðàñèéàñûíû, òÿøêèëàòëàíìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðäè. Ìèëëè äþâëÿò÷èëèê òàðèõèìèçäÿ èëê äÿôÿ ìÿùç Ùåéäÿð ßëèéåâèí ñèìàñûíäà ñèéàñè ïðèíñèïëÿð âÿ ìèëëè-ìÿíÿâè ìåéàðëàð âÿùäÿòäÿ òÿçàùöð åòäè, îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíû äîüìà âÿòÿíÿ õèäìÿò åäÿí ìöòÿøÿêêèë ãöââÿéÿ ÷åâèðìÿê éîëóíäà äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ýÿðýèí ôÿàëèééÿò áàøëàíäû. Äþâëÿò áàø÷ûñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äöíéàéà èíòåãðàñèéàñû, èãòèñàäè-ìÿäÿíè èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàéàí õàðèúè ñÿôÿðëÿðè çàìà-

íû ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçëÿ ýþðöøëÿð êå÷èðÿðÿê, îíëàðûí ïðîáëåìëÿðè èëÿ ìàðàãëàíìûø, äÿéÿðëè òþâñèéÿëÿðèíè âåðìèø, ñÿôèðëèêëÿðèìèçè áó èøÿ úÿëá åòìèø, ñîéäàøëàðûìûçû þëêÿìèçèí èúòèìàè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà ôÿàë èøòèðàêà äÿâÿò åòìèøäè. Ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçèí ìèëëè-ìÿíÿâè áèðëèéèíäÿ þíÿìëè ùàäèñÿ îëàí áó ýþðöøëÿð þëêÿ ðÿùáÿðëèéèíèí áÿéàí åòäéè ïðèîðèòåò ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíäÿ – äèàñïîðóìóçóí ìöòÿøÿêêèë ãöââÿ êèìè ôîðìàëàøìàñûíäà ùÿëëåäèúè àìèëëÿðäÿí îëìóøäó. Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ áþéöê ñèéàñè ìÿùàðÿò, ñÿáð âÿ ãÿòèééÿòëÿ äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíû Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìè ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿ áèëìèø, îíëàðäà âÿòÿí åøãè, ìèëëè òÿÿññöôêåøëèê éàðàòìûøäû. Úÿìè 10-15 èë ÿââÿë àéðû-àéðû ôÿðäëÿð, ÿí éàõøû ùàëäà ìÿäÿíè-èúòèìàè ôÿàëëûüû èëÿ ñå÷èëÿí èúìàëàð ùàëûíäà éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç ùàçûðäà öìöììèëëè èäåéà èëÿ áèðëÿøÿí, òàðèõè âÿòÿíÿ õèäìÿò ÿçìèíäÿ îëàí, õàëãûí èðàäÿñèíÿ äöíéà ñÿâèééÿñèíäÿ èôàäÿ åäÿí ôÿàë ñèéàñè ãöââÿéÿ ÷åâðèëìèøëÿð. Õàëãûìûçûí ìÿíÿâè áèðëèéè, àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåàëëàðû Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö âÿ ãÿðàðû èëÿ 2001 èëèí íîéàáðûíäà Áàêûäà êå÷èðèëÿí Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðûí Û Ãóðóëòàéûíäà ïàðëàã òÿúÿññöìöíö òàïäû. Õàðèúè þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí áèð ÷îõ ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçèí èøòèðàê åòäèéè, éóêñÿê ñÿâèééÿäÿ êå÷ÿí áó ãóðóëòàéäà îíóí ïðîãðàì ñÿúèééÿëè ÷ûõûøû äèàñïîðóìóçóí ôîðìàëàøìàñûíäà êåéôèééÿòúÿ éåíè ìÿðùÿëÿ éàðàòäû.Àçÿðáàéú9-10 íîéàáð 2001 èëäÿ Áàêû ø.-äÿ Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí Û ãóðóëòàéû êå÷èðèëìèø, äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðû, þëêÿìèçèí ìöõòÿëèô ïåøÿ ñàùèáëÿðè, äþâëÿò âÿ ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû òÿìñèë÷èëÿðè, õàðèúè äþâëÿòëÿðäÿí ãîíàã ãèñìèíäÿ äÿâÿò îëóíìóø øÿõñëÿðäÿí èáàðÿò 1105 íÿôÿð íöìàéÿíäÿ ãóðóëòàéûí èøèíÿ ãàòûëìûøäûð: Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí Û Ãóðóëòàéûíûí Ãÿòíàìÿñè, Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí Û Ãóðóëòàéû íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÀÐ Ïðåçèäåíòè úÿíàá Ùåéäÿð ßëèéåâÿ Ìöðàúèÿòè, ãóðóëòàé íöìàéÿíäÿëÿðèíèí áöòöí äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíà, ÅðìÿíèñòàíÀçÿðáàéúàí, Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìè èëÿ ÿëàãÿäàð äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà, õàðèúè þëêÿëÿðèí ùþêóìÿò ðÿùáÿðëÿðèíÿ âÿ ïàðëàìåíòëÿðèíÿ Ìöðàúèÿòëÿðè ãÿáóë åäèëìèø, 102 íÿôÿðäÿí èáàðÿò "Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí ßëàãÿëÿíäèðìÿ Øóðàñû" éàðàäûëìûøäûð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ Óêðàéíàäà Àçÿàáàéúàí äèàñïîðó íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ

àí èúìàëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè ÿëàãÿëÿíäèðìÿê ö÷öí õöñóñè äþâëÿò îðãàíûíûí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ÷ûõûøäà ñÿñëÿíìèø ìöääÿà ãóðóëòàé èøòèðàê÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿìíóíëóã ùèññè èëÿ ãàðøûëàíäû. Áó ìÿíàäà «Õàðèúè Þëêÿëÿðäÿ Éàøàéàí Àçÿðáàéúàíëûëàðëà Èø öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñèíèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» ôÿðìàí Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí ôÿàëèééÿòèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Õàðèúè Þëêÿëÿðäÿ Éàøàéàí Àçÿðáàéúàíëûëàðëà Èø öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè (ñÿäð: Íàçèì Èáðàùèìîâ) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 2002-úè èë 5 èéóë òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ éàðàäûëìûøäûð. Êîìèòÿ, õàðèúäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðëà èø ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè, îíëàðëà ÿëàãÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíè âÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíè, äþâëÿò îðãàíëàðûíûí âÿ ãåéðèùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðûíûí áó ñàùÿ èëÿ áàüëû ôÿàëèééÿòèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí ìÿðêçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûäûð; þç ôÿàëèééÿòèíè äèýÿð ìÿðêÿçè âÿ éåðëè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû, áÿëÿäèééÿ îðãàíëàðû, ÀÐ-èí õàðèúè þëêÿëÿðäÿêè äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðè, õàðèúäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðëà èø àïàðàí ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû, åëÿúÿ äÿ ôèçèêè øÿõñëÿðëÿ ÿëàãÿëè øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèð.

ìöòÿøÿêêèë øÿêèëäÿ ãóðóëìàñû áàõûìûíäàí ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áó ýöí äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí ìèëëè þçöíöäÿðê âÿ öìóììèëëè èäåéà – àçÿðáàéúàí÷ûëûã, ìöñòÿãèë äþâëÿò÷èëèê âÿ ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð ÿòðàôûíäà áèðëÿøìÿñè ïðîñåñè áàøëàìûøäûð. Ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç ðåñïóáëèêàìûçëà ÿëàãÿëÿðèíè ýöúëÿíäèðèð, òÿøêèëàòëàíìà éîëóíäà ðåàë èøëÿð ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Ùàçûðäà õàðèúè þëêÿëÿðèí áèð ÷îõóíäà, õöñóñèëÿ ÌÄÁ äþâëÿòëÿðèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí îíëàðëà äÿðíÿê âÿ úÿìèééÿòëÿðè, îðòà ìÿêòÿáëÿð, Áàçàð ýöíö ìÿêòÿáëÿðè, Àçÿðáàéúàíäèëëè ñèíèôëÿð, ìÿäÿíè-ìààðèô ìÿðêÿçëÿðè, ìÿòáóàò îðãàíëàðû, òåëåêàíàëëàðû, ìÿñúèäëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áèëàâàñèòÿ ìÿðùóì Ïðåçèäåíòèí òÿøÿááöñö èëÿ Óêðàéíàäà âÿ Ðóñèéàäà Àçÿðáàéúàíëûëàð Êîíãðåñè, ÀÁØ, Àëìàíèéà, Ôðàíñà, Áþéöê Áðèòàíèéà, Íîðâå÷ âÿ á. þëêÿëÿðäÿ íöôóçëó Àçÿðáàéúàí äÿðíÿêëÿðè, äîñòëóã úÿìèééÿòëÿðè òÿñèñ îëóíìóøäóð. Äþâëÿò ãóðóúóëóüóíóí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ õàðèúäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðëà áàüëû äþâëÿò ñèéàñÿòè ö÷öí ùöãóãè áàçàíûí ùàçûðëàíìàñûäûð. 27 äåêàáð 2002 èë òàðèõèíäÿ ãÿáóë îëóíìóø «Õàðèúäÿ Éàøàéàí Àçÿðáàéúàíëûëàðëà áàüëû Äþâëÿò Ñèéàñÿòè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó» Ìèëëè Ìÿúëèñäÿ ìöçàêèðÿ åäèëÿðêÿí, Äþâëÿò Áàø÷ûñûíûí áó ñàùÿäÿêè õèäìÿòëÿðè, ôÿàëèééÿòè, äèàñïîð ãàðøûñûíäà ãîéäóüó ìÿã-

ñÿä âÿ âÿçèôÿëÿð ÿñàñ êèìè ýþòöðöëìöø âÿ îíëàð ùÿð áèð ñîéäàøûìûçûí ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàäûüû ìèëëÿò âÿêèëëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø, ãàíóíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó ãàíóí, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíóí èíêèøàôûíà éþíÿëìèø, öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí ÿñàñû ãîéóëìóø äþâëÿò êîíñåïñèéàñû 21 ÿñðäÿ õàðèúäÿ éàøàéàí ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç ãàðøûñûíäà ÷îõ ýåíèø ïåðñïåêòèâëÿð à÷àúàã, îíëàðû þëêÿìèçèí ìèëëè ìÿíàôåëÿðè ÿòðàôûíäà äàùà ñûõ áèðëÿøäèðÿúÿêäèð. ßä: Ù . ß ë è é å â . Ìöñòÿãèëëèéèìèç ÿáÿäèäèð. Á., 1998; Àçÿðáàéúàí äèàñïîðóíà äþâëÿò ãàéüûñû. Á., 2003;  . Ù ÿ á è á î ü ë ó . Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí äèàñïîðó. Á., 1999; Ð . Ì ó ñ ò à ô à é å â . Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè: þçöìöçö âÿ äöíéàíû äÿðê åòìÿ éîëóíäà. Á., 1998; È . È ñ ì à é û ë î â . Äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðû ÕÕ ÿñðäÿ. Á., 1997;  . À ð ç ó ì à í ë û . Àçÿðáàéúàí äèàñïîðó. Á., 2001;  . À ð ç ó ì à í ë û , À . Ù ö ñ å é í î â . Àçÿðáàéúàí öíâàíëû. Á., 1994; .Å . Ê ÿ ð è ì ë è . Àçÿðáàéúàí äèàñïîðó: íÿçÿðèééÿ âÿ ïðàêòèêà. Á., 2001. Í . Ð ÿ ù ì à í ë û . Òàíûíàíëàð, òàíûäàíëàð. Á., 1998; À . Ò à ù è ð ë è . Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò òàðèõè. Áàêû. 2003; Ç . ß ë è é å â . Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ äèàñïîðëàðûí ðîëó. Á., 2001. Í.Ù.Èáðàùèìîâ, Å.Õ.Êÿðèìîâ

419

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

420

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÈÃÒÈÑÀÄÈÉÉÀÒ

ÈÃÒÈÑÀÄÈÉÉÀÒÛÍ ÖÌÓÌÈ ÕÀÐÀÊÒÅÐÈÑÒÈÊÀÑÛ Òàðèõè î÷åðê Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòû 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àáøåðîíóí Áèáèùåéáÿò ñàùÿñèíäÿ ìåõàíèêè öñóëëà èëê íåôò ãóéóñó ãàçûëìàñûíäàí ñîíðàêû áöòöí âàõò ÿðçèíäÿ áèðè-áèðèíäÿí õåéëè ôÿðãëÿíÿí ö÷ èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè êå÷ìèøäèð. 1-úè ìÿðùÿëÿ (1850–1920) õàðèúè èíùèñàð âÿ øèðêÿòëÿðèí, ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèíèí, ùàáåëÿ éåðëè ñàùèáêàðëàðûí ýåíèø ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí ýöúëö èíêèøàôû èëÿ ÿëàìÿòäàð èäè. Ùÿìèí äþâðäÿ íåôò ñÿíàéåñè àíúàã Àáøåðîíäà èíêèøàô åäèðäè. 19 ÿñðèí àõûðëàðûíäà áöòöí äöíéàäà ÿëäÿ îëóíàí íåôòèí éàðûñû áóðàäà ùàñèë åäèëèðäè. Èëê äþâðëÿð áÿñèò öñóëëàðëà ÷îõ àç ìèãäàðäà åìàë åäèëÿí íåôò èñòèñíà îëìàãëà, ÷ûõàðûëàí ìÿùñóëóí áþéöê ãèñìè õàì ùàëäà õàðèúÿ èõðàú îëóíóðäó. Åëìèòåõíèêè òÿðÿããè íÿòèúÿñèíäÿ ìöõòÿëèô íåôò ìÿùñóëëàðûíà àðòàí òÿëÿáàò âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð ñàùÿíèí þçöíöí èðèìèãéàñëû éöêñÿëèøè òåçëèêëÿ áöòöí Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíäà äþíöø éàðàòäû. Èëê íþâáÿäÿ, áèëàâàñèòÿ íåôò ÷ûõàðûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ìöõòÿëèô èñòåùñàë ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòäè. Àðòûã 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àáøåðîíäà îíëàðëà íåôò åìàëû ìöÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð âÿ ùÿìèí äþâð ùàñèë åäèëÿí õàììàëûí 58%-è Áàêûíûí þçöíäÿ åìàë åäèëèðäè. Íåôò ñÿíàéåñè èëÿ ÿëàãÿäàð áóðàäà åëåêòðîåíåðýåòèêà ñÿíàéåñè, áèð ñûðà ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè éàðàíäû, ÿùàëèíèí ñöðÿòëè àðòûìû èëÿ ÿëàãÿäàð òèêèíòè, éöíýöë, éåéèíòè âÿ ñ. ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí ÷îõëó ìöÿññèñÿëÿðè ìåéäàíà ýÿëäè. Áþéöê ùÿúìäÿ ÷ûõàðûëàí íåôòèí äöíéà áàçàðëàðûíà íÿãë åäèëìÿñè çÿðóðÿòè Õÿçÿð äÿíèç ýÿìè÷èëèéèíè õåéëè ýåíèøëÿíäèðäè. 19 ÿñðèí àõûðëàðûíäà òèêèëìÿéÿ áàøëàìûø Áàêû-Äÿðáÿíä âÿ ÁàêûÒèôëèñ ä.é. õÿòëÿðèíèí èñòèñìàðà âåðèëìÿñè âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èðÿâàí-ÚóëôàÒÿáðèç ä.é. õÿòòèíèí ÷ÿêèëìÿñè Àçÿðáàé-

úàí ÿðàçèñèíèí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíèí äÿ èãòèñàäè èíêèøàôûíà ýöúëö òÿêàí âåðäè. Àëìàíèéàíûí “Ñèìåíñ” øèðêÿòè Ýÿäÿáÿé ìèñ ìÿäÿíëÿðèíèí èñòèñìàðûíà áàøëàäû, Íàõ÷ûâàíäà äàøäóç èñòåùñàëûíûí ùÿúìè õåéëè àðòäû, Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ áàëûã îâó ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ãàëõäû, Òîâóçäà äåêîðàòèâ ñåìåíò ç-äó, áèð ñûðà éåðëÿðäÿ êÿðïèú ç-äëàðû âÿ ñ. ìöÿññèñÿëÿð èøÿ äöøäö. Áó àìèëèí òÿñèðè èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíèí áèð ÷îõ ùèññÿëÿðèíèí (õöñóñÿí ÿêèí÷èëèéè èíêèøàô åòäèðìÿê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí) ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Ãÿðá ð-íëàðûíäà ìÿñêóíëàøäûðûëàí àëìàí ÿùàëèñè öçöì÷öëöéöí ñÿíàéå ÿñàñëàðû èëÿ èíêèøàôûíû õåéëè ýåíèøëÿíäèðäè. Äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿ áèð ñûðà ñóâàðìà èøëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðìÿñè ñàéÿñèíäÿ ïàìáûã÷ûëûüûí èíêèøàôû éåíè ìÿðùÿëÿñèíÿ ãàëõäû. Ùÿìèí äþâðäÿ ýåíèøëÿíäèðèëÿí áàðàìà÷ûëûã éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäû. Èñòåùñàëû õåéëè àðòàí áó õàììàë íþâëÿðè ÿñàñûíäà áþéöê ìèãäàðäà èïÿê, ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ âÿ ñ. åìàë ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðè éàðàíäû, èãòèñàäèééàòûí áèð ñûðà áàøãà ñàùÿëÿðè äÿ èíêèøàô åòäè. Áó ìÿðùÿëÿäÿ Àçÿðáàéúàí èñòÿð èãòèñàäèééàòûí àðòûì ñóðÿòèíÿ âÿ èñòåùñàëûí òÿðêèá ýåíèøëèéèíÿ, èñòÿðñÿ äÿ ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí öìóìè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ÿí ãàáàãúûë ÿðàçèëÿðè ñûðàñûíäà äóðóðäó. Ô-ê–ç-ä ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí 1908 èëäÿ àïàðûëàí Öìóìðóñèéà ñèéàùûéààëìà ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí Úÿíóáè Ãàôãàçûí áàøãà ÿéàëÿòëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿåäèëìÿç äÿðÿúÿäÿ éöêñÿê èãòèñàäè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíäÿ èäè. Ùÿìèí âàõò Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà áöòöí Úÿíóáè Ãàôãàçäà ìþâúóä îëàí ô-ê–ç-ä ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí 59%-è, îíëàðäà ÷àëûøàí ôÿùëÿëÿðèí 80%-è âÿ èñòåùñàë îëóíàí öìóìè ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 92%-è äöøöðäö. Àçÿðáàéúàí ùÿòòà Öìóìðóñèéà ñÿíàéå ìÿùñóëó èñòåùñàëûíäà äà ÷îõ þíúöë éåð òóòóðäó. Î âàõò Àçÿðáàéúàí áöòöí Ðóñèéàäà ùàñèë

åäèëÿí öìóìè ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 5%-ÿ ãÿäÿðèíè âåðèðäè, îíóí ÿðàçèñèíäÿ èìïåðèéàíûí ô-ê–ç-ä ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí 8%-ÿ ãÿäÿðè úÿìëÿøìèøäè. Ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí àäàìáàøûíà èñòåùñàëûíà ýþðÿ Áàêû ãóá. (239 ðóáë) Ðóñèéàíûí áöòöí ÿñàñ ãóá.-ëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ãàáàã éåðäÿ äóðóðäó (Ìîñêâà – 212 ðóáë, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã – 164 ðóáë âÿ Âëàäèìèð – 146 ðóáë âÿ ñ.). Ãûñà âàõò ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíäà, ÿñàñÿí, íåôò ñÿíàéåñèíèí ùåñàáûíà áàø âåðÿí éöêñÿëèøÿ áàõìàéàðàã, îíóí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèíèí öìóìè ñÿâèééÿñè, òÿðêèáèíèí òÿøÿêêöë ìåéëëÿðè à÷ûã-àøêàð àñûëû þëêÿëÿð ö÷öí õàñ îëàí áèðòÿðÿôëè èíêèøàô éþíöìö èëÿ ñÿúèééÿëÿíèðäè. Áåëÿ êè, 1913 èëäÿ èñòåùñàë îëóíàí öìóìè ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 80%-äÿí ÷îõó òÿêúÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí, ê.ò.-äà èñÿ öìóìè ÿêèí ñàùÿëÿðèíèí 98%-è àíúàã èêè ñàùÿíèí – òàõûë÷ûëûüûí âÿ ïàìáûã÷ûëûüûí ïàéûíà äöøöðäö. Ñóâàðìà øÿáÿêÿñè çÿèô îëäóüó ö÷öí ÿêèí÷èëèéÿ éàðàðëû òîðïàãëàðûí àíúàã éàðûñû èñòèôàäÿ åäèëèðäè. ßðàçèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè äþâðöí ìöàñèð íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí ìÿùðóì èäè, ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ îíóí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðû àðàñûíäà ÷îõ áþéöê ôÿðãëÿð éàðàíìûøäû. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíäàêû áþéöê éöêñÿëèøèí ñöðÿòè 20 ÿñðèí 1-úè îíèëëèéèíèí îðòàëàðûíäàí àçàëìàüà âÿ öìóìè ñÿâèééÿñè àøàüû äöøìÿéÿ áàøëàäû. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðè ùÿìèí äþâðäÿ Ðóñèéà ñÿíàéåñèíäÿ áàøëàíàí áþùðàíûí îíóí íåôò ñÿíàéåñèíè äÿ áöðöìÿñè, Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàíìàñû èëÿ éàðàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð, î úöìëÿäÿí íÿãëèééàòûí áöòöí íþâëÿðèíèí ùÿðÿêÿòèíèí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð Áàêû íåôòèíèí äöíéà áàçàðëàðûíà ÷ûõàðûëìàñûíûí ìÿùäóäëàøìàñû, èìïåðèéà äàõèëèíäÿ èúòèìàè-ñèéàñè ñàáèòëèéèí ïîçóëìàñû, áîëøåâèê-äàøíàê áèðëÿøìÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíäà òþðÿòäèéè áèð íå÷ÿ ñîéãûðûìû, ùÿìèí ãöââÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ “Ñåíòðîêàñïè” ãóðóìóíóí Àçÿðáàéúàíûí âàðèäàòûíû òà421

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàí åòìÿñè âÿ ñ. èäè. Íÿòèúÿäÿ, 1920 èëäÿ íåôò ùàñèëàòûíûí ùÿúìè 1913 èëÿ íèñáÿòÿí 3 äÿôÿ, îíóí åìàëû 2,4 äÿôÿ âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ äÿ èñòåùñàëûí ùÿúìè äÿôÿëÿðëÿ àçàëäû. Öìóìèééÿòëÿ, 1920 èëäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí ùÿúìè 1913 èë ñÿâèééÿñèíèí 48%ÿ ãÿäÿðèíè òÿøêèë åäèðäè. Ê.ò.-äà öìóìè ÿêèí ñàùÿëÿðè 1,6 äÿôÿ, àéðû-àéðû ìÿùñóëëàðûí ùÿúìè èñÿ äàùà ÷îõ àçàëäû, íÿãëèééàò âÿ èñòåùñàëûí áàøãà ñàùÿëÿðè õåéëè úèääè äàüûíòûëàðà ìÿðóç ãàëäû. Áóíóíëà áåëÿ, 1-úè ìÿðùÿëÿäÿ éàðàíìûø áþéöê èãòèñàäè ïîòåíñèàë ãèñìÿí èòèðèëñÿ äÿ, ìèðàñ ãàëìûø èíêèøàô çÿìèíëÿðè âÿ ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè èñòåùñàë èìêàíëàðû áöòþâëöêäÿ þëêÿíèí ñîíðàêû öìóìè òÿðÿããèñèíäÿ, ùàáåëÿ ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí äèýÿð ùÿìñÿðùÿä âÿ áàøãà ÿðàçèëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà ñóðÿòëè âÿ ìèãéàñëû òÿøêèëèíäÿ áþéöê ðîë îéíàäû. 2-úè ìÿðùÿëÿ (1920–1991) Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí íèñáÿòÿí äàùà éöêñÿê âÿ ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíûí áó ìÿðùÿëÿñè ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð. Þëêÿíèí áàøãà òÿáèè õàììàë íþâëÿðè èëÿ çÿíýèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, èëê äþâðëÿð Ñîâåò äþâëÿòèíèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îíóí áàøëûúà ñÿðâÿòè îëàí íåôòèí éåíè åùòèéàòëàðûíûí àøêàðà ÷ûõàðûëìàñû âÿ îíëàðäàí äàùà ýåíèø ìèãéàñäà èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èäè. Àçÿðáàéúàí íåôòè Ñîâåò Èòòèôàãû ö÷öí, ÿñàñÿí, èêè úÿùÿòäÿí ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. ßââÿëà, ÷îõ ñöðÿòëÿ âÿ áþéöê ìèãéàñäà èíêèøàô åäÿí õ.ò.-íû íåôò ìÿùñóëëàðû èëÿ òàì þäÿìÿêëÿ þëêÿíèí áó ñàùÿäÿ ùÿð ùàíñû áàøãà äþâëÿòäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëûðäû. Èêèíúèñè, î çàìàí éöêñÿêêåéôèééÿòëè Áàêû íåôòèíèí èõðàúûíäàí ÿëäÿ åäèëÿí áþéöê ìèãäàðäà âàëéóòà ýåíèø ñÿíàéåëÿøäèðìÿ ëàéèùÿëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ìöàñèð, ìöõòÿëèô çÿðóðè àâàäàíëûã âÿ òåõíîëîýèéàëàð ÿëäÿ åäèëìÿñèíäÿ âÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ãûñà ìöääÿòäÿ èãòèñàäè ãöäðÿòèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ìöñòÿñíà ðîë îéíàéûðäû. Ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ þëêÿäÿ ùàñèë åäèëÿí íåôòèí 70–80%-íè âåðÿí Àçÿðáàéúàíäà áó ñàùÿíèí èíêèøàôû êåéôèééÿòúÿ éåíè ñÿâèééÿéÿ ãàëõäû. Èëê íþâáÿäÿ, íåôò ÷ûõàðûëìàñû ÷îõ ñöðÿòëÿ áÿðïà åäèëäè âÿ òåçëèêëÿ èñòåùñàëûí ùÿúìèíÿ ýþðÿ þçöíöí ÿí éöêñÿê ùÿääèíÿ (1941 èëäÿ 23,5 ìëí. ò) ÷àòäû. Àçÿðáàéúàíäà íåôò ùàñèëàòûíûí àðòûðûëìàñûíäà Àáøåðîíäà éåíè éàòàãëàðûí êÿøô åäèëìÿñè âÿ áóðàäà èñòåùñàëûí èíòåíñèâëÿøäèðèëìÿñè èëÿ éàíàøû, Êöð-Àðàç äöçÿíëèéèíäÿ éåíè íåôò åùòèéàòëàðûíûí àøêàð åäèëìÿñè âÿ èñòèñìàðû äà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàäû. Ñîíðàëàð 422

íåôò ùàñèëàòûíû ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ ñàõëàìàã ö÷öí äÿíèçäÿ êÿøô åäèëìèø éàòàãëàðûí èñòèñìàðûíà áàøëàíäû. Àðòûã 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÷ûõàðûëàí íåôòèí 20%-è, 70-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ 60%-äÿí ÷îõó, ñîí âàõòëàð èñÿ 90%-ÿ ãÿäÿðè Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíóí ïàéûíà äöøöðäö. Íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíäà áèð ñûðà åëìè-òåõíèêè éåíèëèêëÿðèí âÿ èñòèñìàð öñóëëàðûíûí äöíéàäà âÿòÿíè îëàí Àçÿðáàéúàí à÷ûã äÿíèçäÿ áþéöê ìèãäàðäà íåôò-ãàç ÷ûõàðûëìàñûíûí äà èëê ìÿðêÿçè îëäó. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ðåñïóáëèêàäà íåôò ñÿíàéåñèíèí ñÿìÿðÿëè âÿ ìèãéàñëû èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ýåíèøòÿðêèáëè èñòåùñàë êîìïëåêñè éàðàíäû. Ùÿìèí êîìïëåêñ íåôòãàç ÷ûõàðûëìàñûíà ÿñàñëàíàí âÿ îíà õèäìÿò åäÿí ýöúëö íåôò åìàëû, íåôò-êèìéà âÿ êèìéà, ãàðà ìåòàëëóðýèéà (áîðó âÿ ìàøûíãàéûðìà ö÷öí ìåòàë èñòåùñàëû), íåôò ìàøûíãàéûðìàñû, úèùàçãàéûðìà, åëåêòðîåíåðýåòèêà, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàëû âÿ ñ. ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Áó ìÿðùÿëÿäÿ Àçÿðáàéúàíûí áàøãà òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíäÿí âÿ èìêàíëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ åäèëÿðÿê ðåñïóáëèêàäà ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà, ìàøûíãàéûðìàíûí áèð ñûðà ÿëàâÿ èñòèãàìÿòëÿðè (åëåêòðîíèêà, åíåðýåòèêà ìàøûíãàéûðìàñû, åëåêòðîòåõíèêà, ìÿèøÿò úèùàçãàéûðìàñû âÿ ñ.), ìåøÿ âÿ àüàú åìàëû, ÷îõ ýåíèø òÿðêèáëè éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû èëê äÿôÿ ðåñïóáëèêàäà ñÿíàéåíèí íèñáÿòÿí äàùà ýåíèø ãóðóëóøäà òÿøÿêêöëöíö òÿìèí åòäè. Ñîâåò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí éàíàúàã ñÿíàéåñèíäÿ áàø âåðÿí ìöùöì íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè òÿáèè âÿ ñÿìò ãàçûíûí 20-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí ñÿíàéå ìèãéàñûíäà èñòèñìàðûíà áàøëàíìàñû èäè. Áó, éàíàúàã-åíåðæè áàëàíñûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà âÿ îíóí ñÿìÿðÿñèíèí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëäó. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð ÿñàñ íåôò ñÿíàéåñè ìÿðêÿçè îëàí Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Èòòèôàãûíûí èãòèñàäè ãöäðÿòèíèí ýöúëÿíìÿñèíäÿ, õöñóñÿí äÿ ôàøèçì öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿíèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíäÿ ìèñèëñèç ðîë îéíàäû. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èêèíúè ìöùöì ñàùÿñè îëàí ê.ò.-íûí èíêèøàôûíäà äà áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè. Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ùÿð éåðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà êîëëåêòèâ òÿñÿððöôàòëàðûí äöçýöí îëìàéàí ÿñàñëàðëà éàðàäûëìàñûíà áàõìàéàðàã, ê.ò.-íûí èíêèøàôûíäà ÷îõ úèääè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè âÿ ÿùÿìèééÿòëè íàèëèééÿòëÿð ãàçàíûëäû. Àçÿðáàéúàí øÿðàèòèíäÿ ê.ò.-íûí èíêèøàôû ö÷öí ÿí âàúèá îëàí ñóâàðûëàí ÿêèí ñàùÿëÿðè àç ýåíèøëÿíäèðèëäè, àììà ìàääè-òåõíèêè áà-

çàíûí, òÿñÿððöôàòëàðàðàñû àãðîçîîòåõíèêè õèäìÿòèí ñÿâèééÿñè õåéëè éàõøûëàøäûðûëäû, ê.ò. ñàùÿëÿðèíèí ÿëâåðèøëè çîíàëàðäà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ èëê àääûìëàð àòûëäû. Ùåéâàíäàðëûüûí úèíñ òÿðêèáèíè éàõøûëàøäûðìàã âÿ îíóí éåì áàçàñûíû ìþùêÿìëÿíäèðìÿê èñòèãàìÿòèíäÿ ýþðöëÿí èøëÿð ìàë-ãàðàíûí ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí ìÿùñóëäàðëûüûíû àðòûðìàüà èìêàí âåðäè. Ê.ò.-íûí èíêèøàôûíäàêû áèð ñûðà íàèëèééÿòëÿð îíóí õàììàëû ÿñàñûíäà èøëÿéÿí åìàë ñÿíàéåñèíèí ãóðóëìàñûíà âÿ ýöúëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ëàêèí ê.ò.-íûí èíêèøàôûíäà çÿðóðè òÿäáèðëÿðèí àðäûúûë øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿäèéè ö÷öí, ÿêèí ñàùÿëÿðè çÿèô àðòûðäû (1940 èëäÿ 1913 èëäÿêèíäÿí úÿìè 160 ìèí ùà ÷îõ èäè), åéíè çàìàíäà öìóìè âÿ ÿñàñ ñàùÿëÿðèí ìÿùñóëäàðëûüû õåéëè àøàüû èäè. Áåëÿ êè, 1913–1940 èëëÿðäÿ ê.ò. ìÿùñóëóíóí öìóìè ùÿúìè úÿìèñè 56% àðòìûøäû, ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðû èñÿ áöòþâëöêäÿ àçàëìûøäû. Ê.ò.íûí èìêàíëàðûíäàí ñîíðàëàð äà õåéëè àøàüû ñÿâèééÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè óçóí ìöääÿò äàâàì åòäè. Áó ìÿðùÿëÿäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÷îõ ýöúëö íÿãëèééàò ñèñòåìè éàðàäûëäû, ä.é. õÿòëÿðèíèí óçóíëóüó 2,4 äÿôÿ àðòûðûëäû, ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíèí, äåìÿê îëàð, áöòöí áþëýÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí éåíè õÿòëÿð ÷ÿêèëäè (Áàêû-Àñòàðà, ßëÿò-Ìèíúèâàí-Ãàôàí, Ìèíúèâàí-Úóëôà, Ñàëéàí-Íåôò÷àëà, Ùàúûãàáóë-ßëè Áàéðàìëû, Àëàáàøëû-Ãóø÷ó, Éåâëàõ-Áÿðäÿ-Àüäàì-Õàíêÿíäè, Éåâëàõ-Áàëàêÿí). Àâòîìîáèë éîëëàðûíûí ìèíëÿðëÿ êì óç. îëàí ñûõ øÿáÿêÿñè éàðàäûëäû ðåñïóáëèêàíûí áöòöí ÿðàçè ùèññÿëÿðè ìöàñèð áÿðêþðòöêëö éîëëàð âàñèòÿñèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëäè. ßââÿëêè ìÿðùÿëÿäÿ ÿñàñû ãîéóëìóø äÿíèç íÿãëèééàòûíäà ÷îõ ýöúëö êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðäè. Áàêû Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ÿí áþéöê ëèìàí øÿùÿðèíÿ ÷åâðèëäè. Àçÿðáàéúàíäà éåíè íÿãëèééàò íþâö – ùàâà íÿãëèééàòû äà éàðàíäû âÿ ñöðÿòëÿ ýåíèøëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Áó äþâðäÿ, õöñóñÿí 50-úè èëëÿðèí àõûðëàðûíäàí éåíè çÿíýèí íåôò ð-íëàðûíäà, õöñóñèëÿ Ãÿðáè Ñèáèðäÿ äàùà óúóç íåôò õàììàëû ùàñèëàòûíûí ÷îõ ñöðÿòëÿ àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíäà áó ÿñàñ ñàùÿíèí èíêèøàôûíà Ìÿðêÿçèí ìàðàüû èëäÿí-èëÿ àçàëûð âÿ îíà àéðûëàí âÿñàèòèí ìèãäàðû ìÿùäóäëàøäûðûëûðäû. Ùÿìèí äþâðäÿ ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòûíäà ýåðèëÿìÿ ìåéëè áàøëàäû âÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí ÿñàñ ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åòäè. Áóíóí íÿòèúÿñè èäè êè, 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿñàñ èãòèñàäè èíêèøàô ýþñòÿðèúèëÿðèíèí àðòûì ñöðÿòèíÿ ýþðÿ ÑÑÐÈ-íèí ìöâàôèã îðòà ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí õåéëè ýåðè ãàëûðäû. Èíäè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áåëÿ áèð ùÿãèãÿòè ãÿòè øÿêèëäÿ äåìÿê îëàð êè, þç äèíàìèêëèéè èëÿ íÿçÿðè úÿëá åäÿí áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè âÿ ñîñèàë èíêèøàôûíûí ñÿâèééÿñè, îíóí çÿíýèí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ îëóíìàñû âÿçèôÿñè ùÿì èñòåùñàëûí äöíéà òÿñðöáÿñèíäÿ ñûíàãäàí ÷ûõìûø ìÿëóì òÿëÿáëÿðÿ, ùÿì äÿ îíóí þç ÿðàçèñè äàõèëèíäÿ ùÿð úÿùÿòäÿí ñàùìàíëàíìûø ôÿàëèééÿòè îëàí âàùèä ìèëëè òÿñÿððöôàò êîìïëåêñèíèí éàðàíìàñû ìÿãñÿäèíÿ òàì øÿêèëäÿ úàâàá âåðìÿìèøäè. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐÈ òÿðêèáèíäÿ îëàðêÿí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàôûíäà áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè, ýþðöíìÿìèø íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åäèëäè. Ëàêèí áó ìÿðùÿëÿ áèðè-áèðèíäÿí þç èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíÿí èêè äþâðÿ àéðûëûð. 1920 èëäÿí 1970 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí áèðèíúè äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíäà õåéëè éöêñÿëèø áàø âåðñÿ äÿ, îíóí ÿëäÿ îëóíìóø ñÿâèééÿñè ÷îõ úÿùÿòäÿí õåéëè ãöñóðëó èäè âÿ öìóìè ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí áèð ñûðà çÿðóðè òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìèðäè. Ñÿíàéå áèðòÿðÿôëè èíêèøàô åòäèðèëèð âÿ ðåñïóáëèêàéà àéðûëàí âÿñàèòèí ÿêñÿðèééÿòè ÑÑÐÈíèí öìóìè ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò åäÿí íåôò ñÿíàéåñèíèí âÿ ãèñìÿí äÿ îíóíëà ÿëàãÿäàð îëàí áèð ãðóï ñàùÿëÿðèí èíêèøàôûíà éþíÿëäèëèðäè. Ðåñïóáëèêàíûí áàøãà òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíäÿí âÿ èìêàíëàðûíäàí çÿèô èñòèôàäÿ åäèëäèéèíÿ ýþðÿ îíóí çÿðóðè ñàùÿëÿðè éà ùå÷ èíêèøàô åòìèð, éà äà îíëàðûí èíêèøàô ñÿâèééÿñè õåéëè àøàüû âÿ ìÿùäóä îëóðäó. Áöòöí áóíëàð éåðëè ÿìÿê åùòèéàòëàðûíäàí ÷îõ çÿèô èñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ ÿùàëèíèí ðèôàùûíûí àøàüû îëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè. Ê.ò.-äà ñóâàðìà øÿáÿêÿñèíèí çÿèôëèéè öçöíäÿí éàðàðëû òîðïàã ñàùÿëÿðè ÿêèí äþâðèééÿñèíäÿí êÿíàðäà ãàëûð, áó âÿ áàøãà ñÿáÿáëÿðäÿí îíóí öìóìè ìÿùñóëäàðëûüû éöêñÿëìèð âÿ áþéöê ôàéäà âåðÿí ñàùÿëÿðèí èíêèøàôûíà ëàçûìè äèããÿò éåòèðèëìèðäè. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñë éöêñÿëèøè 70-úè èëëÿðäÿ âÿ 80-úè èëëÿðèí 1-úè éàðûñûíäà áàø âåðäè. 1969 èëèí èéóëóíäàí Àçÿðáàéúàíà ðÿùáÿðëèê åäÿí Ùåéäÿð ßëèéåâ óçàãýþðÿí ìöäðèê ñèéàñÿòè âÿ ñîíñóç âÿòÿíïÿðâÿðëèê äöøöíúÿëÿðè èëÿ îíóí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíäà áþéöê äþíöøÿ íàèë îëäó. ßñëèíäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí Ñîâåò äþâðöíäÿ ãàçàíäûüû áþéöê íàèëèééÿòëÿðèí òÿìÿëèíäÿ ìÿùç áó èëëÿðäÿêè âöñÿòëè éöêñÿëèøèí áþéöê íÿòèúÿëÿðè äóðóð. Òîòàëèòàð Ñîâåò ñèñòåìèíäÿ áèð ñûðà ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðà, õöñóñÿí ìöñÿëìàí ðåñïóáëèêàëàðûíûí èíêèøàôûíà ãàðøû éàðàäûëàí ùÿð úöð

ñöíè ìàíåÿëÿðäÿí ìöäðèêëèêëÿ éàí êå÷ÿðÿê, çÿíýèí Àçÿðáàéúàíû èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ýöúëö ðåñïóáëèêàéà ÷åâèðìÿê ñàéÿñèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí ìöÿééÿí åòäèéè ýåíèøìèãéàñëû èíêèøàô êóðñóíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ÷îõ êå÷ìÿäÿí þçöíöí áþéöê íÿòèúÿëÿðèíè âåðäè. Áó êóðñóí áàøëûúà ìàùèééÿòèíè – ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ðåñïóáëèêàíûí þç èìêàí âÿ òÿëÿáëÿðèíÿ, ùàáåëÿ èñòåùñàëûí åëìè ÿñàñëàðà ñþéêÿíÿí èíêèøàô ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí áöòöí çÿðóðè ñàùÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ òàðàçëû âÿ ñöðÿòëè ñîñèàë-èãòèñàäè éöêñÿëèøèíÿ íàèë îëìàã òÿøêèë åäèðäè. Î çàìàí ðåñïóáëèêàíûí éåíè ðÿùáÿðèíèí ñÿìÿðÿëè âÿ ìÿãñÿäéþíëö ôÿàëèééÿòèíèí ÷îõ ìöùöì âÿ ùÿëëåäèúè òÿðÿôè îíäàí èáàðÿò èäè êè, Ñîâåò äþâëÿòèíèí ðÿùáÿðëèéèíè Àçÿðáàéúàíäà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí ýöúëö èíêèøàô åòäèðèëìÿñè çÿðóðèééÿòèíÿ èíàíäûðà áèëìèø, ÷îõ ãûñà çàìàí êÿñèéèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíà áþéöê ùÿúìäÿ âÿñàèò âÿ ðåñóðñëàð àéðûëìàñûíà íàèë îëà áèëìèøäè. Áåëÿ êè, 1970–85 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí àéðûëìûø ñÿðìàéÿ Ñîâåò äþâðöíöí áöòöí ÿââÿëêè 50 èëèíäÿ (1920–69) èñòèôàäÿ îëóíàí ñÿðìàéÿäÿí 2,2 äÿôÿ ÷îõ èäè. Áàøãà ñþçëÿ, ÿýÿð 1920–69 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíà èëäÿ îðòà ùåñàáëà úÿìè 290 ìëí. ðóáë âÿñàèò ñÿðô åäèëìèøäèñÿ, 1970–85 èëëÿðäÿ îíóí ùÿúìè èëäÿ îðòà ùåñàáëà 2 ìëðä. ðóáëà áÿðàáÿð îëäó, 70–80-úè èëëÿðäÿ éöêñÿê èíêèøàôûí áöòöí ñîñèàë-èãòèñàäè ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åòìÿñèíÿ èìêàí âåðäè. Áó äþâðäÿ Ðåñïóáëèêàäà ñÿíàéåíèí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí 220-éÿ ãÿäÿð éåíè èðè ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè (ÿââÿëêè 50 èëäÿêèíèí 70%-è ãÿäÿð). Ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíäà éöêñÿëèøèí áþéöê ìèãéàñû îíäà èôàäÿ îëóíóð êè, 1970–1985 èëëÿðäÿ ìþâúóä ìöÿññèñÿëÿðèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, ùàáåëÿ éåíè ìöÿññèñÿëÿð éàðàäûëìàñû ùåñàáûíà àðòàí ñÿíàéå ïîòåíñèàëû 19 ÿñðèí 2-úè, 20 ÿñðèí 1-úè éàðûñûíû ÿùàòÿ åäÿí éöçèëëèê äþâðäÿ òîïëàíìûø ñÿíàéå ïîòåíñèàëûíà íèñáÿòÿí 2,8 äÿôÿ ÷îõ ñÿíàéå ìÿùñóëó ùàñèë åòìèøäè. Áó äþâðäÿ ñÿíàéåíèí ãóðóëóøó ÿñàñëû øÿêèëäÿ òÿêìèëëÿøäè, ðåñïóáëèêàíûí çÿíýèí õàììàë âÿ áàøãà èìêàíëàðûíäàí äàùà ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ èñòåùñàëûí ÷îõëó éåíè èñòèãàìÿòëÿðè éàðàíäû êè, áó äà ìöùöì ñîñèàë-èãòèñàäè âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíäà, î úöìëÿäÿí éåðëè ÿìÿê åùòèéàòëàðûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ îëóíìàñûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàäû. Áó úÿùÿòäÿí ðåñïóáëèêàäà éöêñÿê ÿìÿêòóòóìëó ÷îõñàùÿëè ìàøûíãàéûðìà ñÿíàéåñèíèí ýöúëö èíêèøàô åòäèðèëìÿñè, îíóí éåíè

ìöùöì ñàùÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ éàíàøû, ÿíÿíÿâè íåôò-ìÿäÿí ìàøûíãàéûðìàñûíûí õåéëè ÿùàòÿëè èñòåùñàë ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñè ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäè. Áöòöí ÑÑÐÈ-äÿ áó ñàùÿíèí öìóìè ìÿùñóëóíóí 70%-ÿ ãÿäÿðèíè âåðÿí Àçÿðáàéúàíäà îíóí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí çÿðóðè àâàäàíëûãëàðûíûí ùàìûñû èñòåùñàë åäèëèðäè. Ðåñïóáëèêà ùÿéàòûíûí áó ùÿëëåäèúè ñàùÿñèíäÿ áàø âåðÿí êþêëö äÿéèøèêëèéèí ÿùÿìèééÿòèíè äöçýöí òÿñÿââöð åòìÿê ö÷öí áåëÿ áèð ôàêò ìàðàãëûäûð êè, Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéåíèí ÿñàñû ãîéóëàí äþâðäÿí êå÷ÿí òÿõìèíÿí 100 èë ÿðçèíäÿ (1870–1970) Ðåñïóáëèêàäà ñÿíàéå-èñòåùñàë ùåéÿòèíèí öìóìè ñàéû 139 ìèí íÿôÿð îëìóø, áó ðÿãÿì òÿêúÿ 1970–1985 èëëÿðäÿ ÿëàâÿ îëàðàã 143 ìèí íÿôÿð àðòìûøäû. Ùÿìèí èëëÿðäÿ áèð ÷îõ éåíè ñàùÿëÿðèí èíêèøàôû èëÿ éàíàøû, Ðåñïóáëèêàíûí ÿíÿíÿâè ñÿíàéå ñàùÿñè îëàí éàíàúàã-åíåðýåòèêà êîìïëåêñèíèí èíêèøàôûíäà ÷îõ úèääè êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðäè. Íåôò åìàëû ìöÿññèñÿëÿðèíèí èñòåùñàë ýöúëÿðèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ Áàêûäà ìöàñèð òåõíîëîýèéàëàð ÿñàñûíäà ÅËÀÓ-ÀÂÒ òèïëè èêè ãóðüó ãûñà ìöääÿòäÿ èíøà åäèëèá èñòèñìàðà áóðàõûëäû. Íÿòèúÿäÿ Àçÿðáàéúàíäà ùàñèë åäèëÿí õàì íåôò òàì ùÿúìäÿ, Ðóñèéà âÿ Ãàçàõûñòàí íåôòèíèí áèð ãèñìè Áàêûäà åìàë åäèëäè, áó äà áöòþâëöêäÿ éàíàúàã ñÿíàéåñèíèí öìóìè èñòåùñàëäà ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ âÿ íåôòêèìéà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû ö÷öí ÿëàâÿ õàììàë ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðäè. Áóíóíëà éàíàøû, èêèíúè ìÿðùÿëÿíèí áó äþâðöíäÿ Ðóñèéàíûí éåíè ð-íëàðûíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí ýöúëö èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíûí áó èñòåùñàë ñàùÿñèíÿ àéðûëàí âÿñàèòèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ íåôò ùàñèëàòû àøàüû äöøäö, ëàêèí éåíè ãàç éàòàãëàðûíûí èñòèñìàðà âåðèëìÿñè ùåñàáûíà õåéëè àðòàí (15 ìëðä. ì3) òÿáèè ãàç ùàñèëàòû éàíàúàã ñÿíàéåñèíèí ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòûíäà àïàðûúû ðîëóíó ÿñàñÿí ñàõëàäû. Ùÿìèí äþâðëÿð Úÿíóáè Ãàôãàçäà ÿí áþéöê èñòèëèê-åëåêòðèê ñò.-ñû îëàí Àçÿðáàéúàí ÄÐÅÑ-èí, Êöð ÷àéû öçÿðèíäÿ ÿí èðè ñó-åëåêòðèê ñò.-ñû îëàí Øÿìêèð ÑÅÑ-èí âÿ á. ñò.-ëàðûí éàðàäûëìàñû ðåñïóáëèêàíûí éàíàúàã-åíåðæè ñèñòåìèíè ìþùêÿìëÿíäèðäè âÿ íÿòèúÿäÿ Àçÿðáàéúàíûí ãàçà, åëåêòðèê åíåðæèñèíÿ îëàí òÿëÿáàòû òàì þäÿíèëäè. Éöêñÿê èíêèøàô âöñÿòè Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíè, î úöìëÿäÿí, îíóí ê.ò.-íû äà ÿùàòÿ åòìèøäè. Áóðàäà èíêèøàôûí ÿí ÿñàñ ùÿëëåäèúè àìèëè íèñáÿòÿí ìÿùäóä éàðàðëû òîðïàã ôîíäó423

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íóí èíòåíñèâ éîëëà àðòûðûëìàñû èäè. Áó ìÿãñÿäëÿ ðåñïóáëèêàäà èëê íþâáÿäÿ ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéèíèí èìêàíëàðûíäàí ýåíèø âÿ ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëäè âÿ ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû ÷îõëó ñó òÿñÿððöôàòû îáéåêòëÿðè (äÿðéà÷àëàð, êàíàëëàð âÿ ñ.) òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ñó òÿñÿððöôàòû òèêèíòèñèíÿ 1920–70 èëëÿðäÿ úÿìèñè 755 ìëí. ðóáë, 1971–85 èëëÿðäÿ (úÿìè 15 èëäÿ) èñÿ 3,1 ìëðä. ðóáë âÿñàèò ñÿðô åäèëäè. Íÿòèúÿäÿ, ê.ò.-íà éåíè òîðïàã ñàùÿëÿðè úÿëá åäèëäè âÿ ìÿùñóëäàðëûã õåéëè àðòûðûëäû. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿêèí÷èëèêäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí ñàùÿëÿð úÿìè 20% ýåíèøëÿíäè, àììà áóíóí ìöãàáèëèíäÿ äàùà ñÿìÿðÿëè âÿ ìÿùñóëäàð ÿêèí÷èëèê ñàùÿëÿðèíèí äàùà öñòöí àðòûìûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ùåñàáûíà îíóí öìóìè ìÿùñóëóíóí ùÿúìè 3,2 äÿôÿ ÷îõàëäû. Ýþñòÿðèëÿí 15 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà öñò-öñòÿ 10 ìëí. ò-äàí ÷îõ ïàìáûã, 760 ìèí ò òöòöí, 11,7 ìëí. ò-à ãÿäÿð òÿðÿâÿç, 17,3 ìëí. ò öçöì, 300 ìèí ò-äàí àðòûã éàøûë ÷àé éàðïàüû èñòåùñàë îëóíäó. Áó, ùÿìèí ìÿùñóëëàðûí Ñîâåò äþâðöíöí ÿââÿëêè áöòöí 50 èëèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèø ùÿúìèíäÿí õåéëè ÷îõ èäè. ßýÿð 1965 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÿêèí÷èëèéèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí òîðïàã ñàùÿñèíäÿí úÿìè 1749 ìèí ò ìöõòÿëèô ÿêèí÷èëèê ìÿùñóëëàðû ùàñèë îëóíìóøäóñà (éåì èñòåùñàëû íÿçÿðÿ àëûíìàäàí), áó ðÿãÿì 1985 èëäÿ 5454 ìèí ò-à áÿðàáÿð èäè. Òîðïàãëàðäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ ñÿâèééÿñè äÿ õåéëè éöêñÿëäè. Ìÿñÿëÿí, ÿêèí÷èëèêäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ùÿð ùà òîðïàã ñàùÿñèíäÿí 1965 èëäÿ îðòà ùåñàáëà 534 ðóáëà, 1985 èëäÿ èñÿ 1584 ðóáëà áÿðàáÿð ìÿùñóë ÿëäÿ åäèëäè. Êè÷èê ÿðàçèéÿ âÿ íèñáÿòÿí ìÿùäóä ê.ò.-íà éàðàðëû òîðïàã ñàùÿëÿðèíÿ ìàëèê Àçÿðáàéúàí î çàìàí ìÿùç ê.ò.-íûí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèíäÿí ñÿìÿðÿëè âÿ ìÿãñÿäéþíëö èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ùåñàáûíà áþéöê ùÿúìäÿ âåðäèéè ìöõòÿëèô ìÿùñóëëàðà ýþðÿ ýåíèø èìêàíëàðû îëàí ÷îõ èðè ðåñïóáëèêà òÿñÿââöðö éàðàäûðäû. Áåëÿ êè, 1985 èëäÿ áöòþâëöêäÿ ÑÑÐÈ-äÿ ÿêèí÷èëèêäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí úÿìèñè 0,8%-è Àçÿðáàéúàíûí îëäóüó ùàëäà, î, þëêÿäÿ ùàñèë åäèëÿí öìóìè ìÿùñóëóí 2%-äÿí ÷îõóíó âåðÿðÿê, öçöì âÿ òöòöí èñòåùñàëûíà ýþðÿ 1-úè, éàøûë ÷àé èñòåùñàëûíà ýþðÿ 2-úè, òÿáèè èïÿê õàììàëû èñòåùñàëûíà ýþðÿ 3-úö, ïàìáûã èñòåùñàëûíà ýþðÿ 4-úö, òÿðÿâÿç èñòåùñàëûíà ýþðÿ 5-úè éåðäÿ äóðóðäó. Ùÿìèí äþâð ùåéâàíäàðëûüûí éåì áàçàñûíûí êþêëö ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè âÿ ìàë-ãàðàíûí úèíñ òÿðêèáèíèí õåéëè éàõøûëàøäûðûëìàñû ùåñàáûíà îíóí èíêèøàôûíäà äà ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò äÿéèøèê424

ëèêëÿðè áàø âåðäè. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí êå÷ÿí ÿñðèí 70–80-úè èëëÿðèíäÿ èíêèøàôûíûí áèð ÿëàìÿòäàð õöñóñèééÿòè äÿ, ÿââÿëêè âàõòëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, áöòöí ñàùÿëÿðèí áèðáèðè èëÿ ãàðøûëûãëû ñûõ ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè èäè. Îíà ýþðÿ äÿ ùå÷ áèð èñòåùñàë ñàùÿñè öìóìè éöêñÿëèøäÿí êÿíàðäà ãàëìûðäû. Áó ýöúëö èíêèøàôû ÿéàíè øÿêèëäÿ òÿñäèã åäÿí ÷îõëó ôàêòëàðäàí áèð íå÷ÿñè: àñôàëò þðòöêëö àâòîìîáèë éîëëàðûíûí óç. 1970 èëäÿêè 13,4äÿí 22,4 ìèí êì ÷àòäûðûëäû; ðåñïóáëèêàäà áþéöê ùÿúìäÿ èíøààò èøëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí äþâëÿò òèêèíòè âÿ ãóðàøäûðìà ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñàéû 322-äÿí 569-à ÷àòäûðûëäû, îíëàðûí èñòåùñàë ýöúëÿðè õåéëè àðòûðûëäû âÿ ðåýèîíëàðûí òÿëÿáàòûíà óéüóí ñÿìÿðÿëè ÿðàçè øÿáÿêÿëÿðè éàðàäûëäû. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòû 20 ÿñðèí 70–80-úè èëëÿðèíäÿ þçöíöí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíÿ ãàëõäû. Ùÿìèí äþâð äàùà ÷îõ ìèëëè ìÿãñÿäëÿðÿ úàâàá âåðÿí èãòèñàäèééàòûí ýåíèøìèãéàñëû àðòûìû, ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí ùÿðòÿðÿôëè êîìïëåêñ éöêñÿëèøèíäÿ ÷îõ úèääè àääûìëàð àòûëìàñû èëÿ òàðèõè ÿùÿìèééÿò ãàçàíäû. Ùå÷ çàìàí Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòû þç òÿáèè ñÿðâÿò åùòèéàòëàðûíäàí âÿ èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíäàí î èëëÿðäÿ îëäóüó ãÿäÿð äîëüóí èñòèôàäÿ åòìÿê èìêàíû ÿëäÿ åòìÿìèøäè. Áóíëàðûí íÿòèúÿñè èäè êè, èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàíûí ðåýèîíëàðû öçðÿ ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí óçóí èëëÿðäÿí áÿðè äàâàì åäÿí êÿñêèí ôÿðãëÿðèíèí àçàëäûëìàñûíäà áþéöê äþíöøöí ÿñàñû ãîéóëäó. Óçóí èëëÿð Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñè öìóìè ìÿùñóëóíóí 70–80%-íè âåðÿí Àáøåðîíóí ìÿùñóë èñòåùñàëûíäà õöñóñè ÷ÿêèñè õåéëè àçàëäû (60%-ÿ éàõûí). Èãòèñàäèééàòûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíäà áàø âåðÿí áþéöê íàèëèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí ðåýèîíëàðäà àðòûìû äàùà ñöðÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè âÿ îíëàðûí ðåñïóáëèêà ñÿíàéåñèíäÿ ïàéû 1985 èëäÿ 41%-ÿ ãÿäÿð ãàëõäû. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíäà áàø âåðÿí êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îíóí èñòåùñàë éþíöìöíöí ÷îõúÿùÿòëèëèéè âÿ ãóðóëóøóíóí òÿêìèëëèéè òàðèõè ìÿðùÿëÿëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿ áó ãÿäÿð ìÿãñÿäëè îëìàìûøäû. 70–80-úè èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà éàðàíìûø ýöúëö èñòåùñàë ïîòåíñèàëû ìöñòÿãèëëèéèí èëê èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí äö÷àð îëäóüó àüûð áþùðàíûí ãàðøûñûíû àëìàüû ìöìêöí åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ìèëëè èãòèñàäèééàòûí áàøëûúà òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí óüóðëó èíêèøàôû 80-úè èëëÿðèí 2-úè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã êÿñêèí øÿêèëäÿ çÿèôëÿäè âÿ àðòûì ñöðÿòè òàìàìèëÿ äàéàíäû. Ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòûíäà

ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéàí öçöì÷öëöê-øÿðàá÷ûëûã êîìïëåêñèíÿ ãàðøû ìÿùäóäëàøäûðûúû òÿäáèð, èñòèñìàðà âåðèëìÿê ÿðÿôÿñèíäÿ îëàí ìöùöì ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí âÿ áàøãà éàðûì÷ûã òèêèíòèëÿðèí ìàëèééÿëÿøäèðìÿñèíèí äàéàíäûðûëìàñû, õàðèúè ùàâàäàðëàðûíûí ýöúëö èãòèñàäè âÿ ùÿðáè êþìÿêëèéè èëÿ Åðìÿíèñòàíûí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí 20%-íèí èøüàë åäèëìÿñè âÿ ùÿìèí ÿðàçèëÿðèí òàëàí åäèëìÿñè, 1 ìëí.äàí àðòûã àçÿðáàéúàíëûíûí þç äîüìà éóðäëàðûíäàí ãîâóëìàñû, òÿúàâöçö âÿ áóíóí àúû íÿòèúÿëÿðè, êå÷ìèø ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðëà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ïîçóëìàñû ìöíòÿçÿì ýåðèëÿìÿíèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðè èäè. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí áèð ÷îõ ùÿëëåäèúè ñàùÿëÿðèíäÿ ìÿùñóë èñòåùñàëû, î úöìëÿäÿí äÿìèð ôèëèçè, ïîëàä áîðóëàð, ÿñàñ íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûãëàðû, ýöú òðàíñôîðìàòîðëàðû, äÿìèð-áåòîí êîíñòðóêñèéàëàð, ñåìåíò, àñáåñò-ñåìåíò òÿáÿãÿëÿð, ìèíåðàë ýöáðÿëÿð, êàóñòèê ñîäà, ÷èíè-ñàõñû ãàáëàð, ìÿèøÿò êîíäèñèîíåðëÿðè, êîíñåðâëÿð, øÿðàá ìÿìóëàòëàðû âÿ ñ. ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí ùÿúìè ÿñàñëû äÿðÿúÿäÿ àøàüû äöøäö. 3-úö ìÿðùÿëÿ (1991 èëäÿí ñîíðà) Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿêè èíêèøàôû îíóí éåíè, ùÿì äÿ ÷îõ ìöùöì äþâðöíö òÿøêèë åäèð. Ñîâåò äþâðöíäÿí ìèðàñ ãàëìûø, äàüûëàí Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòû áó ìÿðùÿëÿíèí èëê âàõòëàðûíäà ñÿðèøòÿñèç âÿ ìÿñóëèééÿòñèç èäàðÿ÷èëèê íÿòèúÿñèíäÿ äàùà ñöðÿòëÿ ýåðèëÿìÿêäÿ äàâàì åäÿðÿê úèääè áþùðàí êå÷èðèðäè. Áåëÿ êè, 1991–93 èëëÿð ÿðçèíäÿ þëêÿäÿ ÖÄÌ-èí âÿ ñÿíàéå èñòåùñàëûíûí ùÿúìè 2 äÿôÿ, ê.ò.-íûí ìÿùñóëëàðûíûí öìóìè ùÿúìè 40%, ÿñàñëû âÿñàèò ãîéóëóøó 3 äÿôÿ, éöê äþâðèééÿñè 4 äÿôÿ àçàëäû. 1991–93 èëëÿðäÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàð àïàðìàã ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí èøëÿð ýþðöëñÿ äÿ, þëêÿäÿ èãòèñàäè òðàíñôîðìàñèéàíûí áàøëàíìàñûíà èìêàí âåðÿí “Èãòèñàäè ìöñòÿãèëëèê ùàããûíäà” Êîíñòèòóñèéà Ãàíóíó ãÿáóë åäèëñÿ äÿ, îíëàðûí íÿòèúÿëÿðè äàùà ÷îõ þçáàøûíàëûüà, ùÿðúìÿðúëèéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Þëêÿíèí ìèëëè âàëéóòàñû – ìàíàò äþâðèééÿéÿ áóðàõûëäû, ãèéìÿòëÿð, àç ñîíðà èñÿ õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð ëèáåðàëëàøäûðûëäû, èãòèñàäè ñÿðáÿñòëèê âÿ ìöÿññèñÿëÿðèí ìöñòÿãèëëèéè àðòûðûëäû. Ëàêèí þëêÿäÿ ìàë ãûòëûüû éàðàíäûüû ö÷öí ìöÿññèñÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè èíùèñàð÷ûëûüà ìåéëëÿíäè âÿ ãèéìÿòëÿð ñöðÿòëÿ àðòäû, ìèëëè âàëéóòàíûí çÿðóðè òÿìèíàò áàçàñû îëìàäûüûíà ýþðÿ, îíóí àëûúûëûã ãàáèëèééÿòè êÿñêèí øÿêèëäÿ àøàüû äöøäö âÿ ñ. Áöòöí áóíëàð èøñèçëèéèí àðòìàñû, ÿùàëèíèí ðèôàùûíûí êÿñêèí ñöðÿòäÿ ïèñëÿøìÿñè èëÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íÿòèúÿëÿíäè. Ñîí äÿðÿúÿäÿ ÷ÿòèí âÿ ìöðÿêêÿá øÿðàèòäÿ, õàëãûí òÿêèäè èëÿ éåíèäÿí Àçÿðáàéúàí ðÿùáÿðëèéèíÿ ãàéûòìûø Öìóììèëëè Ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ÿçìëÿ ùÿéàòà êå÷èðäèéè óüóðëó ñèéàñÿò èñòåùñàëûí ýåðèëÿìÿñèíèí àðäûúûë ìÿðùÿëÿëÿð öçðÿ ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà âÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè ÿñàñûíäà þëêÿäÿ òÿäðèúÿí çÿðóðè èãòèñàäè èñëàùàòëàð êå÷èðèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòäû. Ùÿìèí äþâðäÿ þëêÿíèí úàðè èíêèøàô âÿçèôÿëÿðè èëÿ îíóí óçóíìöääÿòëè èãòèñàäè ìÿãñÿäëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ìÿùàðÿòëÿ óçëàøäûðûëìàñû, íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí “ßñðèí Ìöãàâèëÿñè” èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíäà ÿñàñëû äþíöøöí áàøëàíüûúû îëäó. Èëê íþâáÿäÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñû éàðàäûëäû, þçÿëëÿøäèðìÿ âÿ àãðàð èñëàùàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëäè, þëêÿäÿ âåðýè, ïóë-êðåäèò âÿ ýþìðöê ôÿàëèééÿòè éåíè èãòèñàäè ñèñòåìèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí éåíèäÿí ãóðóëäó, ìèëëè ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàäûëäû, õàðèúè èíâåñòîðëàð Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíà ýåíèø úÿëá åäèëäè. Èñëàùàòëàðûí íÿòèúÿñè: þëêÿäÿ 30 ìèíäÿí ÷îõ êè÷èê ìöÿññèñÿ âÿ îáéåêò þçÿëëÿøäèðèëäè, 800-äÿí àðòûã õàðèúè âÿ ìöøòÿðÿê ìöÿññèñÿ, 1500-äÿí ÷îõ èðè âÿ îðòà ìöÿññèñÿ ÿñàñûíäà ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðè éàðàäûëäû (2003). Àãðàð ñàùÿäÿ êþêëö èñëàùàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëäè, ê-ç âÿ ñ-çëàð ëÿüâ åäèëäè, îíëàðûí òîðïàã ñàùÿëÿðè äþâëÿò, áÿëÿäèééÿ âÿ þçÿë ìöëêèééÿò÷èëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëäö. Þëêÿíèí öìóìè ÿðàçèñèíèí (8,6 ìëí. ùà) 4,9 ìëí. ùà (56,9%) äþâëÿò ìöëêèééÿòèíäÿ ñàõëàíûëäû, 2,03 ìëí. ùà (23,5%) áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíÿ âåðèëäè, 1,69 ìëí. ùà èñÿ (19,6%) ïóëñóç þçÿëëÿøäèðèëÿðÿê øÿõñè ìöëêèééÿò÷èëÿðÿ ïàéëïíäû. Ðåñïóáëèêàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð òåçëèêëÿ îíó ýåðèëÿìÿ âÿçèééÿòèíäÿí ÷ûõàðäû, àðòûã 1996 èëäÿí ÖÄÌ-èí, ê.ò.-íûí, õèäìÿò ñôåðàñûíûí, 1997 èëäÿí ñÿíàéåíèí, ñîíðàëàð èñÿ áèð ñûðà áàøãà èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí ìöòÿìàäè àðòûì ìåéëè éàðàíäû. Ñîí äþâðëÿð þëêÿäÿ ÖÄÌ-èí àðòûì òåìïè 10% ùÿääèíäÿäèð âÿ áó àðòûì ñöðÿòè ÌÄÁ âÿ Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðè ìÿêàíûíäà ÿí éöêñÿê ýþñòÿðèúèäèð. ÖÄÌ-èí ùÿúìèíäÿ ñÿíàéå âÿ õèäìÿò ñàùÿëÿðèíèí ïàéû äóðìàäàí àðòûð. Ñÿíàéåíèí áèð ñûðà ÿíÿíÿâè çÿðóðè èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí áÿðïàñû ñöðÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð, ìèëëè èãòèñàäèééàòûí ìÿíàôåëÿðèíÿ óéüóí éåíè ñàùÿëÿðèí éàðàíìàñûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèð. Ê.ò.-íûí èíêèøàôû áó ýöíöí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóíëàøàðàã – òàõûë, òÿðÿâÿç, áîñòàí

ìÿùñóëëàðû, ìåéâÿ, êàðòîô, ÿò, ñöä, éóí èñòåùñàëûíà ýþðÿ ÿââÿëêè èëëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ ðåêîðä ñÿâèééÿäÿ äàéàíûð, ÿââÿëêè èñòåùñàë ùÿúìëÿðèíäÿí ùÿëÿ ýåðè ãàëàí – ïàìáûã÷ûëûüûí, öçöì÷öëöéöí, ÷àé÷ûëûüûí, òöòöí÷öëöéöí, áàðàìà÷ûëûüûí ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ ìöâàôèã èíêèøàôû ö÷öí ìöâàôèã òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àðòûã ñàéû 25-ÿ ÷àòìûø áåéíÿëõàëã íåôò ìöãàâèëÿëÿðèíèí áàüëàíìàñû (2004) âÿ îíëàðà ÿñàñëàíàí ëàéèùÿëÿð öçðÿ ìöÿééÿí èøëÿðèí ýþðöëìÿñè þëêÿíèí íåôò ñÿíàéåñèíèí ýåíèø òÿðÿããè éîëóíà ÷ûõìàñûíû òÿìèí åòäè. “ßñðèí Ìöãàâèëÿñè” ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ 1997 èëäÿ “×ûðàã” éàòàüûíäàí èëê ìÿíôÿÿò íåôòèíèí ÷ûõàðûëìàñûíà, ñîíðà èñÿ äèýÿð éàòàãëàðûí èñòèñìàðûíà ùàçûðëûã èøëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Íåôò ñÿíàéåñè âÿ îíóíëà ÿëàãÿäàð áàøãà ñàùÿëÿðèí óüóðëà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ðåñïóáëèêàíûí èëäÿí-èëÿ ìàëèééÿ èìêàíëàðûíûí õåéëè àðòûðûëìàñûíà èìêàí âåðèð. Ñîí äþâðäÿ þëêÿíèí ñòðàòåæè âàëéóòà åùòèéàòëàðû Äþâëÿò Íåôò Ôîíäóíóí âÿñàèòè èëÿ áèðëèêäÿ 2 ìëðä. äîëëàðà éàõûíäûð (2005). Äþâëÿò áöäúÿñè ñîñèàë éþíöìëö îëìàãëà, ùÿì äÿ ùÿð èë àðòàí ùÿúìäÿ èíâåñòèñèéà ìÿíáÿéè ðîëóíó îéíàéûð. Íåôò ñÿíàéåñèíèí èíàìëû âÿ äàâàìëû òÿðÿããèñè ãåéðè-íåôò ñåêòîðóíóí ìöùöì ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðèð. Èãòèñàäèééàòûí öìóìè éöêñÿê èíêèøàô ìåéëèíÿ óéüóí îëàðàã, íÿãëèééàò ñàùÿñèíäÿ õåéëè úèääè èðÿëèëÿìÿëÿð áàø âåðèð. ÒÐÀÑÅÊÀ ëàéèùÿñè öçðÿ âÿçèôÿëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ Àâðîïà-Ãàôãàç-Àñèéà èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûüûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè äÿ áó ñàùÿíèí èíêèøàôûíà úèääè òÿêàí âåðèð. Àç âàõò è÷ÿðèñèíäÿ Áàêû-Íîâîðîññèéñê íåôò êÿìÿðè áÿðïà îëóíóá èñòèñìàðà âåðèëäè, éåíè ÁàêûÑóïñà íåôò êÿìÿðè òèêèëäè, Õÿçÿð Äÿíèç Äîíàíìàñû áèð íå÷ÿ ìöàñèð èðèùÿúìëè òàíêåðëÿðëÿ õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëäè, ä.é. íÿãëèééàòû ÷îõ èñòèãàìÿòëÿðäÿ ôÿàëèééÿòèíè áÿðïà åòäè, éöê äàøûíìàñûíäà ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòàí àâòîìáèë ìàýèñòðàëëàðûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà áàøëàíûëäû. Õàðèúè òèúàðè-èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðäÿ êþêëö êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðäè. Èíäè ðåñïóáëèêà äöíéàíûí 123 þëêÿñè èëÿ èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûã ÿëàãÿëÿðèíÿ ìàëèêäèð. Áó ÿëàãÿëÿðäÿ èíêèøàô åòìèø âÿ óçàã õàðèúè þëêÿëÿðèí öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòûíûí ìèëëè ìÿãñÿäëÿðÿ óéüóí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíèí ÿéàíè íöìóíÿñè, èõðàúûí èäõàëû öñòÿëÿìÿñè èñÿ áó ÿìÿêäàøëûüûí ôàéäàëû îëìàñûíûí ýþñòÿðèúèñèäèð. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòû ñîí 10 èëäÿ

òÿäðèúÿí äèð÷ÿëìÿ âÿ þçöíöí ìèëëè òÿøÿêêöë ìÿðùÿëÿñèíè éàøàéûð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí õöñóñèééÿòè îíóíëà ñÿúèééÿëÿíèð êè, îíóí òÿðêèáè áöòþâëöêäÿ ÷îõñàùÿëèäèð, ëàêèí îíëàðûí ñûðàñûíäà ðåñïóáëèêàíûí èìêàíëàðûíà âÿ òÿëÿáàòûíà ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ úàâàá âåðÿí ñàùÿëÿð ùÿëÿ éà éîõäóð, éà äà ìþâúóä îëàíëàðäà èñòåùñàëûí ùÿúìè õåéëè ìÿùäóääóð. Îäóð êè, Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí ìöàñèð öìóìè ñÿâèééÿñè âÿ èñòåùñàë ãóðóëóøó ìèëëè èãòèñàäèééàòûí ñöðÿòëÿ òÿøÿêêöë îëóíìà ìÿðùÿëÿñèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Þëêÿíèí çÿíýèí ñÿðâÿòëÿðèíèí ýåíèø ìèãéàñäà ìÿíèìñÿìÿñè âÿ áàøãà çÿðóðè òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðÿí ñÿâèééÿéÿ ÷àòäûðûëìàñû àíúàã ãàðøûäàêû èëëÿðäÿ áàø âåðÿúÿêäèð. Ìàêðîñÿâèééÿäÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí ãóðóëóøó ÖÄÌ-èí òÿðêèáèíäÿ àøàüûäàêû íèñáÿòëÿðäÿäèð (2003): ñÿíàéå – 37,8%, ê.ò. – 13,1%, ñîñèàë âÿ ãåéðè-ôîðìàë õèäìÿòëÿð – 12,6%, òèêèíòè – 12,1%, íÿãëèééàò âÿ ðàáèòÿ – 9,5%, òèúàðÿò âÿ èúòèìàè èàøÿ – 7,9%, âåðýèëÿð – 7%. Þëêÿíèí ÖÄÌ-èí äèíàìèêàñû âÿ ãóðóëóøóíäà àðäûúûë ìöñáÿò äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäèéè ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áåëÿ êè, ñÿíàéåíèí ÖÄÌäÿêè ïàéû (1997 èëäÿ 12,5%) 3 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòìûø, õèäìÿò ñôåðàñû äàùà éöêñÿê ïèëëÿéÿ ãàëõìûø, ê.ò.-íûí öìóìè ìÿùñóë èñòåùñàëû âÿ òèêèíòèäÿ èøèí ùÿúìèíèí õåéëè àðòûìûíà áàõìàéàðàã, îíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè ìöÿééÿí ãÿäÿð àçàëìûøäûð âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíûí ñîí îíèëëèêäÿ éåêóíëàðû îíó ýþñòÿðèð êè, þëêÿäÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíèí ÿñàñëàðû àðäûúûëëûãëà ãóðóëóð, îíóí òÿëÿáëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Þçÿë ñåêòîðóí èãòèñàäèééàòäà ðîëó èëäÿí-èëÿ àðòûð. ÖÄÌ-èí 73%-äÿí ÷îõó, ñÿíàéåäÿ 62%è, ê.ò.-äà 99,7%-è, òèúàðÿòäÿ 98,5%-è, ïóëó õèäìÿòèí 71%-äÿí àðòûüû, òèêèíòèíèí 98%-è îíóí ïàéûíà äöøöð. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíûí ìöùöì íÿòèúÿëÿðèíäÿí áèðè õàëãûí ýöçÿðàíûí ýöíäÿí-ýöíÿ éàõøûëàøìàñû òÿøêèë åäèð. Äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñûíäàí 13 èëäÿí ÷îõ êå÷ñÿ äÿ, ñîñèàë-èãòèñàäè òÿðÿããè àíúàã 1996 èëäÿí áàøëàäû. Áóíäàí ñîíðà êå÷ÿí 8 èë ìöääÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíà éþíÿëäèëÿí 12 ìëðä. äîëëàð ùÿúìèíäÿ áèðáàøà õàðèúè èíâåñòèñèéà äà äàõèë îëìàãëà 17 ìëðä. äîëëàð ùÿúìèíäÿ âÿñàèò (àäàìáàøûíà 300 ÀÁØ äîëëàðû) þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíà ýöúëö òÿêàí âåðäè. Áó ãûñà âàõò ÿðçèíäÿ (1996–2003) Àçÿðáàéúàíäà ÖÄÌ-èí àðòûìû 1,9 äÿôÿ, ñÿíàéå ìÿùñóëó ùàñèëàòûíûí 425

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùÿúìè 25%, ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëû 1,6 äÿôÿ, éöê äàøûíìàñû 2,6 äÿôÿ àðòäû. Èãòèñàäèééàòûí ùÿëëåäèúè ñàùÿëÿðèíäÿ áàø âåðÿí ÿñàñëû éöêñÿëèø ùÿìèí äþâðäÿ ÿùàëèíèí îðòà àéëûã ÿìÿê ùàããûíûí 4,5 äÿôÿ àðòìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Áöòöí áóíëàð óüóðëà äàâàì åòäèðèëÿí èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí âÿ òàëåéöêëö íåôò ñòðàòåýèéàñû ëàéèùÿñè âÿçèôÿëÿðèíèí ùÿëÿ òàì éåðèíÿ éåòèðèëìÿäèéè áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ÿëäÿ îëóíìóø èëê íÿòèúÿëÿðèí éåêóíóäóð. ßââÿëúÿ Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí ÿñàñ íåôò áîðó, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ Áàêû-Òáèëèñè-ßðçóðóì ãàç êÿìÿðëÿðè òèêèíòèñèíèí áàøà ÷àòäûðûëìàñû òåçëèêëÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí öìóìè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíèí äÿôÿëÿðëÿ éöêñÿëìÿñèíÿ, îíóí èíêèøàô éþíöìöíöí âÿ ãóðóëóøóíóí ìèëëè ìÿãñÿäëÿðÿ ìöíàñèá øÿêèëäÿ òÿêìèëëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàãäûð. Ìöàñèð ìÿðùÿëÿäÿ þëêÿäÿ èãòèñàäè èíêèøàôûí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâèí èìçàëàäûüû “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè” (24.11.2003) âÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû Äþâëÿò Ïðîãðàìû (2004–2008 èëëÿð)” (11.02.2004) ùàããûíäà ôÿðìàíëàðäà þç ýåíèø ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó ôÿðìàíëàðûí áàøëûúà ìàùèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, Öìóììèëëè Ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí äÿðèí åëìè ÿñàñëàðà ñþéêÿíÿí èãòèñàäè ñòðàòåýèéàñûíûí ìöÿééÿí åòäèéè áöòöí âÿçèôÿëÿð þëêÿäÿ àðäûúûë øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿêäèð. Éàõûí äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíûí éåíè éöêñÿëèø ìÿðùÿëÿñèíèí ÿñàñûíäà áèð-áèðèíÿ ñûõ áàüëû èêè áàøëûúà ìÿñÿëÿ – þëêÿíèí ùÿðòÿðÿôëè êîìïëåêñ èíêèøàôû âÿ îíóí áöòöí ðåýèîíëàðûíäà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí ýöúëö àðòûìû äóðóð. ßêñÿð äöíéà þëêÿëÿðèíÿ íèñáÿòÿí Àçÿðáàéúàíûí ìàëèê îëäóüó ìöõòÿëèô òÿáèè ñÿðâÿòëÿðè âÿ õåéëè ÿëâåðèøëè øÿðàèòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, îíóí èãòèñàäèééàòûíûí ùå÷ áèð àñûëûëûüû îëìàéàí ìöñòÿãèë èíêèøàôû ö÷öí ìöñòÿñíà èìêàíëàðûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèð. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí áþëýÿëÿðèíèí òàðàçëû ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû, éåðëè ÿìÿê åùòèéàòëàðûíäàí äàùà äîëüóí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè, ÿùàëèíèí ðèôàùûíûí éöêñÿëäèëìÿñè, áöòþâëöêäÿ ðåñïóáëèêàíûí òÿñÿððöôàò ñèñòåìèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí àðòûðûëìàñû ö÷öí îíóí äàùà ýåíèø ìÿêàíäà ìþùêÿì ìþâãåëÿð òóòìàñû éåíÿ äÿ þí ïëàíäàäûð. Þëêÿíèí äàâàìëû èãòèñàäè éöêñÿëèøèíèí ìöùöì ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè þçöíö ìÿùç îíäà áöðóçÿ âå426

80-úè èëëÿðèí ñîíóíäà, 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ ÑÑÐÈ-äÿ ñèéàñè ñèñòåìèí áþùðàíû äþâðöíäÿ þëêÿäÿ ÖÄÌ-èí èñòåùñàëû ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 10-15% àøàüû äöøöð, ùèïåðèíôëéàñèéà ïðîñåñëÿðè ñöðÿòëÿíèðäè. Äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñûíäàí (1991) ñîíðà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñî-

úàíûí òîðïàãëàðûíû èøüàë åòìÿñè, 1 ìèëéîíà ãÿäÿð ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöí îðäóñóíóí éàðàíìàñû, þëêÿíèí èãòèñàäè, ñèéàñè, èíôîðìàñèéà áëîêàäàñûíà àëûíìàñû, ìöøàéèÿò îëóíàí ãåéðè-ñàáèò ñèéàñè âÿçèééÿòè, òÿòèëëÿð, ùàêèìèééÿò áþùðàíû îíóí ñÿíàéå âÿ ê.ò. èñòåùñàëûíûí 1993 èëäÿ 1990 èëÿ íèñáÿòÿí 2 äÿôÿ àçàëìàñûíà, ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí êÿñêèí øÿêèëäÿ ïèñëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Éàëíûç õàëãûìûçûí Öìóìèëëè Ëèäåðè Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòÿ ãàéûäûøûíäàí ñîíðà ñèéàñè ñàáèòëèê áÿðãÿðàð îëäó, àòÿøêÿñ ÿëäÿ åäèëäè, 1994 èëäÿ èëê íåôò êîíòðàêòû “ßñðèí Ìöãàâèëÿñè” èìçàëàíäû, èðèìèãéàñëû èãòèñàäè èñëàùàòëàð áàøëàíäû. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ èãòèñàäèééàòà úÿëá îëóíàí èíâåñòèñèéàëàðûí ùÿúìè èëäÿí-èëÿ àðòäû, ìàëèééÿ âÿçèééÿòè ñàáèòëÿøäè, äèíàìèê èãòèñàäè àðòûì òÿìèí åäèëäè, õàëãûí ýöçÿðàíû éàõøûëàøìàüà áàøëàäû, áöòöí ñàùÿëÿðäÿ ÿùÿìèééÿòëè íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åäèëäè (úÿäâÿë). 1996–2004 èëëÿðäÿ ÿëàâÿ äÿéÿðèí àðòûìû ñÿíàéåäÿ 30,9%, ê.ò.-íäà 59,6%, íÿãëèééàò âÿ ðàáèòÿäÿ 98% èäè, òèêèíòè, òèúàðÿò âÿ õèäìÿò ñàùÿëÿðèíäÿ èñÿ, ìöâàôèã îëàðàã, 13,2 äÿôÿ âÿ 2,8 äÿôÿ ÷îõ îëäó. Þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäà þçÿë ñåêòîðóí ðîëó èëäÿí èëÿ àðòìàãäàäûð. Áåëÿ êè, ãåéðè-äþâëÿò ñåêòîðóíóí ÖÄÌ-äÿ ïàéû 1995 èëäÿ 30,3% èäèñÿ, 2004 èëäÿ áó ýþñòÿðèúè àðòûã 73,5% òÿøêèë åòäè. Ñîí 10 èëäÿ (1994–2004) Àçÿðáàéúàíäà äèíàìèê èíêèøàôû òÿìèí åäÿí ñîñèàë-èãòèñàäè ñèéàñÿòèí áàøëûúà èñòèãàìÿòëÿðè:

ñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè, áèð èúòèìàè-èãòèñàäè èíêèøàô ìîäåëèíäÿí äèýÿðèíÿ êå÷èëìÿñè þëêÿíè ÿââÿëëÿð ìþâúóä îëìàìûø éåíè ñèéàñè, èíñòèòóñèîíàë, ùöãóãè, èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ïñèõîëîæè ïðîáëåìëÿðëÿ öçëÿøäèðäè. Áèð òÿðÿôäÿí, áó ïðîáëåìëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè òÿíÿççöëö, äèýÿð òÿðÿôäÿí, Åðìÿíèñòàíûí Àçÿðáàé-

Èãòèñàäè ãàíóíâåðèúèëèéèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè – èñëàùàòëàðûí àðäûúûë âÿ ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ìöêÿììÿë ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí éàðàäûëìàñû, îíóí áåéíÿëõàëã òÿëÿáëÿðÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû. 1993 èëäÿí åòèáàðÿí èãòèñàäè ñàùÿëÿðè òÿíçèìëÿéÿí 70-äÿí àðòûã ãàíóí ãÿáóë åäèëìèø, 100-äÿí ÷îõ ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàì èìçàëàíìûø, 30-à

ðèð êè, èíäèéÿäÿê ùå÷ âàõò áèð áåøèëëèê äþâðöíäÿ ðåñïóáëèêàäà 600 ìèí éåíè èø éåðè éàðàòìàã âÿçèôÿñèíè èðÿëè ñöðìÿê èãòèäàðû îëìàìûøäûð. ßä.: Ù å é ä ÿ ð ß ë è é å â . Àçÿðáàéúàí ÕÕÛ âÿ ö÷öíúö ìèíèëëèéèíèí àéðûúûíäà. Á., 2001; È ë ü õ à ì À ë è é å â . Êàñïèéñêàÿ íåôòü Àçåðáàéäæàíà. Ì., «Èçâåñòèÿ», 2003; Í à ä è ð î â À ñ ÿ ô . Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàô ìÿñÿëÿëÿðè. Á., «Åëì», 2001; Í à ä è ð î â À . , Ì ó ð à äîâ Ø., ßëÿñýÿðîâ À., Íóðèéåâ ß . , Ù ö ñ å é í î â Ò . Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòû Á., «Åëì», 2003; Ñ ÿ ì ÿ ä ç à ä ÿ Ç . Áþéöê éîëóí ìÿðùÿëÿëÿðè. Éàðûì ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòû, îíóí ðåàëëûã âÿ ïåðñïåêòèâëÿðè – Áàêû: 2004; ß ë è é å â À . , Ø ÿ ê ÿ ð ÿ ë è é å â À . Áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èä: äþâëÿòèí èãòèñàäè ñèéàñÿòè. Á., 2002; Ñ ÿ ô ÿ ð î â Ñ ÿ ò ò à ð . Éåíè Àçÿðáàéúàí: èãòèñàäèééàò, ñèéàñÿò, äèíàìèêà. Á., 2003; Í ó ð è é å â ß ë è . Ðåýèîíàë ñèéàñÿò âÿ èäàðÿåòìÿ. Á., 2004; Í î â ð ó ç î â  à ù è ä . Èíêèøàô âÿ òÿðÿããèíèí Ùåéäÿð ßëèéåâ ìîäåëè. Á., 2004. À.À. Íàäèðîâ

Ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô ñèéàñÿòè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ éàõûí äþâëÿò ïðîãðàìû òÿñäèã åäèëìèøäèð. Áó ãàíóí âÿ íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûí áàøëûúà ìÿãñÿäè äþâëÿòèí èãòèñàäè ÿñàñëàðûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, èãòèñàäè ñèñòåìèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû, äþâëÿò èäàðÿåòìÿñèíèí øÿôôàôëûüûíûí òÿìèí åäèëìÿñè, âÿòÿíäàøëàðûí ñîñèàë âÿ èãòèñàäè ùöãóãëàðûíûí äàùà äîëüóí òÿìèí åäèëìÿñèäèð. Áöäúÿ ñèéàñÿòè. Ùþêóìÿòèí áöäúÿ-âåðýè ñèéàñÿòèíèí, ÿñàñÿí, ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéèí ñàõëàíûëìàñûíà, èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ, ÿùàëèíèí ñîñèàë âÿçèééÿòèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ âÿ áöäúÿ êÿñèðèíèí ìèíèìóìà åíäèðèëìÿñèíÿ âÿ êÿñèðèí èíôëéàñèéà äîüóðìàéàí ìÿíáÿëÿð ùåñàáûíà þðòöëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìÿñè. Âàùèä áöäúÿ-õÿçèíÿ ùåñàáëàðû ñèñòåìè òÿòáèãè (1997) äþâëÿò õÿðúëÿðèíèí èäàðÿ åäèëìÿñèíè ìÿðêÿçëÿøäèðìÿéÿ, áöäúÿ âÿñàèòèíäÿí ìÿãñÿäëè èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà íÿçàðÿòè ýöúëÿíäèðìÿéÿ, ãàðøûëûãëû ùåñàáëàøìàëàðäà îïåðàòèâëèê ñÿâèééÿñèíè éöêñÿëòìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, õÿçèíÿäàðëûã ñèñòåìèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äþâëÿò áîðúëàðûíûí ó÷îòó õåéëè éàõøûëàøäûðûëìûø âÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí èíêèøàôûíû ñöðÿòëÿíäèðìèøäèð. «Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó (2002, èéóë) ãÿáóë åäèëÿðÿê 2003 èëèí éàíâàðûí 1äÿí åòèáàðÿí ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Áó Ãàíóíëà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áöäúÿ ñèñòåìèíèí òÿøêèëèíèí, áöäúÿëÿðèí òÿðòèáè, òÿñäèãè, èúðàñû âÿ îíëàðûí èúðàñûíà íÿçàðÿòèí òÿøêèëàòè, ùöãóãè âÿ èãòèñàäè ÿñàñëàðû, ùàáåëÿ äþâëÿò áöäúÿñè èëÿ áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðûíûí, éåðëè áöäúÿëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí ÿñàñ ïðèñèïëÿðè ìöÿééÿí îëìóøäóð. Âåðýè ñèéàñÿòè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âåðýè ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöø, î úöìëÿäÿí âåðýè ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí áèð ñûðà Ãàíóíëàð (î úöìëÿäÿí «Ìÿäÿí âåðýèñè ùàããûíäà» (1995), «ßìëàê âåðýèñè ùàããûíäà» (1995), «Äþâëÿò ðöñóìó ùàããûíäà» (1995), «Ìöÿññèñÿëÿðèí âÿ òÿøêèëàòëàðûí ìÿíôÿÿò âåðýèñè ùàããûíäà» (1996)) ãÿáóë åäèëìèø âÿ âàùèä íîðìàòèâ-ùöãóãè ñÿíÿä – «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè» ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð (01.01. 2001). Âåðýè þäÿéèúèëÿðèíèí ó÷îòóíóí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, âåðýè þäÿìÿêäÿí éàéûíìà èìêàíëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, òÿäèéÿ÷èëÿðÿ Âåðýè Þäÿéèúèëÿðèíèí Åéíèëÿøäèðìÿ Íþìðÿëÿðèíèí (ÂÞÅÍ) âåðèëìÿñèíÿ áàøëàíìàñû âåðýè èíòèçàìûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòëè àääûì îëìóø, áóíóíëà äà âåðýè

þäÿéèúèëÿðèíèí âåðýè îðãàíëàðûíäà âàùèä ìåòîäîëîæè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà ãåéäèééàòû òÿìèí åäèëìèøäèð. Áóíäàí áàøãà: êè÷èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíû äÿñòÿêëÿìÿê, ðåýèîíëàðû èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ èøýöçàð ôÿàëëûüû àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ âåðýè äÿðÿúÿëÿðè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àçàëäûëìûøäûð; ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ìÿíôÿÿòèíäÿí âåðýè òóòóëìàñûíûí ïðîãðåññèâ ñèñòåìèíäÿí ïðîïîðñèîíàë ñèñòåìèíÿ êå÷èëìÿñè âÿ áó âåðýè íþâö öçðÿ âåðýè äÿðÿúÿëÿðè òÿäðèúÿí 35%-äÿí 24%-ÿ, ßÄ äÿðÿúÿñè 28%-äÿí 18%-ÿ åíäèðèëìèø, Äþâëÿò Éîë Ôîíäóíóí âÿ áèð ñûðà âåðýèëÿðèí ëÿüâ åäèëìèø, ôèçèêè øÿõñëÿðèí ýÿëèðëÿðèíäÿí òóòóëàí âåðýèëÿðèí äÿðÿúÿëÿðèíèí ìàêñèìóì ùÿääè 55%-äÿí 35%-ÿ åíäèðèëìèøäèð; ñîñèàë ñûüîðòà àéûðìàëàðû 40%-äÿí 22%-äÿê àøàüû ñàëûíìûø; âåðýè îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã åäèëÿí ìàëèééÿ ñàíêñèéàëàðû 2,5–7,5 äÿôÿ, ìöàìèëÿëÿð (ïåíèéàëàð) èñÿ 2 äÿôÿ àçàëäûëìûø; âåðýèëÿðèí öìóìè ñàéû 15-äÿí 9-äÿê àçàëäûëìûø; ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ãàðøûëûãëû áîðúëàðûíûí ÿâÿçëÿøäèðèëìÿñè ïðàêòèêàñû âÿ áàðòåð ÿìÿëèééàòëàðû ìÿùäóäëàøäûðûëìûø; ê.ò ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùèáêàðëàðûí 2001 èëäÿí áàøëàéàðàã 2009 èëÿäÿê, òîðïàã âåðýèñè èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí âåðýèëÿðäÿí àçàä åäèëìèøäèð. Âåðýèãîéìàíûí àüûðëûüûíûí òÿäðèúÿí èñòåùñàë÷ûëàðäàí èñòåùëàê÷ûëàðûí öçÿðèíÿ êå÷èðèëìÿñè ñèéàñÿòè àïàðûëìûø âÿ áó þç ÿêñèíè áöäúÿíèí ýÿëèð ùèññÿñèíèí ñòðóêòóðóíäà òàïìûøäûð. Ïóë-êðåäèò ñèéàñÿòè. Ìèëëè Áàíê (ÌÁ) òÿðÿôèíäÿí êîììåðñèéà áàíêëàðûíûí ïóë ðåñóðñëàðûíà îëàí åùòèéàúëàðûíûí áàçàð ãèéìÿòëÿðèíäÿí àøàüû îëìàéàí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø êðåäèò ðåñóðñëàðû ùåñàáûíà þäÿíèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí ìåõàíèçì ùàçûðëàéûá òÿòáèã åòìÿñè (1995) âÿ êðåäèò àóêñèîíëàðûíäà ôîðìàëàøàí ôàèç äÿðÿúÿëÿðè ÌÁ-íèí ìöÿééÿí åòäèéè äÿðÿúÿëÿðÿ óéüóíëàøäûðûëìàñûíà áàøëàíìàñû. Áó äþâðäÿ ÷åâèê ôàèç ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè èëê íþâáÿäÿ êðåäèò ðåñóðñëàðûíà îëàí ñöíè òÿëÿáàòûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí áàùàëû êðåäèò ñèéàñÿòèíèí àïàðûëìàñû, áó éîëëà ëöçóìñóç ïóë êöòëÿñè âÿ èíôëéàñèéà àðòûìûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, åéíè çàìàíäà êðåäèò ôàèçëÿðèíèí èíôëéàñèéà ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè èäè. Ïóë-êðåäèò âÿ âàëéóòà ñèéàñÿòèíäÿ éåíè, äàùà ìöëàéèì ñòðàòåýèéà ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè (1999) âÿ îíóí èíäè äÿ äàâàì åòäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìèëëè âàëéóòàíûí – ìàíàòûí þäÿìÿ ãàáèëèééÿòèíè äà-

âàìëû øÿêèëäÿ ñàáèòëÿøäèðìÿê âÿ èíôëéàñèéàíûí ñÿâèééÿñèíè èãòèñàäè áàõûìäàí íîðìàë ñàéûëàí ùÿääÿ (1% -äÿí 3%-äÿê) ñàõëàìàã ìöìêöí îëìóøäóð. Þëêÿíèí èãòèñàäè âÿçèééÿòèíèí ÿí ìöùöì ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí áèðè – îíóí âàëéóòà åùòèéàòëàðû òÿõìèíÿí 2 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû òÿøêèë åäèð; õàðèúè áîðúëàð ìÿñÿëÿñèíäÿ åùòèéàòëû ñèéàñÿò äàâàì åòäèðèëèð; éàëíûç þëêÿíèí ìàëèééÿ ñàáèòëèéèíèí, ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðèíèí, èíôðàñòðóêòóð èíêèøàôûíûí òÿìèí åäèëìÿñè èëÿ áàüëû ÿí þíúöë ëàéèùÿëÿð öçðÿ õàðèúè âÿñàèòëÿð úÿëá îëóíóð, êðåäèòëÿðÿ äåéèë, áèðáàøà ñÿðìàéÿëÿðÿ äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðèëèð. Ãèéìÿò-òàðèô ñèéàñÿòè. Ãèéìÿò-òàðèô ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿíçèìëÿéÿí íîðìàòèâ-ùöãóãè áàçàíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èëÿ áàüëû ìöùöì àääûìëàð àòûëìûø, éåíè íîðìàòèâ-ùöãóãè ñÿíÿäëÿð ãÿáóë îëóíìóøäóð. Þëêÿäÿ èñòåùñàëû ùÿâÿñëÿíäèðìÿê, éåðëè èñòåùñàë ìàëëàðûí äàõèëè áàçàðäà ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí òÿòáèãèíèí ÷åâèê ìåõàíèçìèíèí éàðàäûëìàñûíû, òàðèô âÿ ãèéìÿòëÿðèí, èãòèñàäè èíêèøàô òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã, äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿíçèìëÿíìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí Ãÿðàðû (31.01.2002; 17 ñàéëû) èëÿ 14 öçâäÿí èáàðÿò Òàðèô (ãèéìÿò) Øóðàñû éàðàäûëìûøäûð. «Òÿíçèìëÿíÿí ãèéìÿòëÿð ùàããûíäà» Ãàíóí äþâëÿòèí èãòèñàäè ñèéàñÿòèíèí óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ, îíóí èãòèñàäè ìàðàãëàðûíûí âàõòûíäà âÿ òàì òÿìèí åäèëìÿñèíÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäàðàã, èãòèñàäèééàòäà òÿíçèìëÿíÿí ãèéìÿòëÿðèí (òàðèôëÿðèí) ôîðìàëàøìàñûíà, îíëàðûí èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìàñûíà âÿ äöçýöí òÿòáèã îëóíìàñûíà, áöòöí ÿëàãÿäàð òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðèíèí, ùàáåëÿ äþâëÿò âÿ ãåéðè-äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ìÿñóëèééÿòèíè, åéíè çàìàíäà, ùÿì äþâëÿò, ùÿì äÿ òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðè òÿðÿôèíäÿí áó ñàùÿéÿ íÿçàðÿò âÿ òÿëÿáêàðëûüû àðòûðûð. Ãàíóí èëê äÿôÿ îëàðàã þëêÿäÿ äþâëÿòèí âÿ ìÿùñóë èñòåùñàë åäÿí, èø ýþðÿí âÿ õèäìÿò ýþñòÿðÿí òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðèíèí òÿíçèìëÿíÿí ãèéìÿòëÿðèí (òàðèôëÿðèí) äöçýöí ôîðìàëàøìàñûíäà âÿ òÿòáèã îëóíìàñûíäà ùöãóãëàðûíû, âÿçèôÿëÿðèíè âÿ ìÿñóëèééÿòëÿðèíè äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ãàíóí ùÿì÷èíèí äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿñèíÿ àèä åäèëÿí ñàùÿëÿðè, ãèéìÿòëÿðè (òàðèôëÿðè) äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿñèíèí àïàðûëìàñû ïðèñèïëÿðèíè âÿ öñóëëàðûíû, ùÿì÷èíèí ùÿì òÿíçèìëÿíÿí, ùÿì äÿ òÿíçèìëÿíìÿéÿí (ñÿðáÿñò) ãèéìÿò (òàðèô) ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò ñèéàñÿòèíè äÿãèã ìöÿééÿí åäèð. Ñÿíàéå ñèéàñÿòè. 1994 èëäÿí áàøëàéà427

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðàã ùÿéàòà êå÷èðèëÿí éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñû Àçÿðáàéúàíûí äöíéà èãòèñàäè ñèòñåìèíÿ èíòåãðàñèéàñûíäà âÿ þëêÿéÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá îëóíìàñûíäà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìûøäûð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí øÿõñè òÿøÿááöñö âÿ áèëàâàñèòÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà éåðëÿøÿí êàðáîùèäðîýåí éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñèíÿ äàèð äöíéàíûí ãàáàãúûë íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ áàüëàíìûø «ßñðèí Ìöãàâèëÿñè» éàëíûç íåôò-ãàç ñÿíàéåñèíèí äåéèë, åéíè çàìàíäà äèýÿð ñàùÿëÿðèí äÿ èíêèøàôûíà ýöúëö òÿêàí âåðìèøäèð. Íåôò-ãàç ñÿíàéåñè èëÿ áÿðàáÿð, íåôò ìàøûíãàéûðìàñûíûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè, áó ñàùÿíèí ÿââÿëêè øþùðÿòèíèí þçöíÿ ãàéòàðûëìàñû Ùåéäÿð ßëèéåâèí äàèì äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ èäè. Áó èñòèãàìÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø ÿí ìöùöì òÿäáèðëÿðäÿí áèðè 17 ç-ä, 4 åëìè-òÿäãèãàò èíñòèòóòóíäàí èáàðÿò «Àçíåôòêèìéàìàø» ÑÚ-íèí éàðàäûëìàñû îëäó (2001). Áó ýöí î, 81 ÷åøèääÿí âÿ 567 òèï þë÷öäÿí àðòûã íåôòìÿäÿí àâàäàíëûãëàðû âÿ ñ. èñòåùñàë åäèð. Áóíóíëà éàíàøû, åëåêòðîòåõíèêà, õöñóñè ìàøûíãàéûðìà âÿ êîíâåðñèéà, ê.ò. ìàøûíãàéûðìàñû, àâòîìîáèëãàéûðìà ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû ö÷öí ìöùöì òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíäà êèìéà ñÿíàéåñè ÿí ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿðäÿíäèð. Áó ñàùÿíèí àðäûúûë âÿ äèíàìèê èíêèøàôû ö÷öí ùÿéàòà êå÷èðèëìèø ìöùöì òÿäáèðëÿðäÿí áèðè íÿùÿíý âÿ óíèêàë áèð èñòèëèêåíåðæè êîìïëåêñèíèí – Ñóìãàéûòûí êèìéà ìöÿññèñÿëÿðèíè ñàáèò åëåêòðèê åíåðæèñè âÿ éöêñÿêòÿçéèãëè áóõàðëà òàì òÿìèí åäÿí áóõàð-ýåíåðàòîð ãóðüóñóíóí àëûíìàñû îëäó. Áóíóíëà éàíàøû, þëêÿ áàø÷ûñûíûí ãÿðàðû èëÿ êèìéà ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíèí ðåñòðóêòóðèçàñèéàñûíà áàøëàíäû âÿ áó ýöí äÿ áóðàäà àïàðûëàí èñëàùàòëàð þç áÿùðÿñèíè âåðìÿêäÿäèð. Åëåêòðîåíåðýåòèêà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áó ñàùÿéÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìèø, áóíóí ñàéÿñèíäÿ Øèìàë ÄÐÅÑ, Éåíèêÿíä ÑÅÑ òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø, Áàêû ÈÅÑ-íèí éåíèäÿíãóðóëìàñû öçðÿ èøëÿð áàøà ÷àòäûðûëìûøäûð. Ñîí äþâðäÿ ìåòàëëóðýèéà, õöñóñèëÿ ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà ñàùÿñè äèð÷ÿëìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Àëöìèíèóì ñÿíàéåñèíèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñûíû, áóðàéà õàðèúè èíâåñòèñèéàëàð, éåíè òåõíîëîýèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñèíè âÿ «Àçÿðáàéúàí Àëöìèíèóìó» ÀÑÚ-íèí ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ î, èäàðÿ åäèëìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 428

ôÿðìàíû èëÿ 25 èë ìöääÿòèíÿ Ùîëëàíäèéàíûí «Ôîíäåë Ìåòàë Ïàðòèúèïàòèîíñ Á.Â.» øèðêÿòèíÿ âåðèëìèøäèð. Èíâåñòèñèéà ãîéóëóøëàðûíûí àðòûðûëìàñû ñàéÿñèíäÿ èëêèí àëöìèíèóì èñòåùñàëûíû 110 ìèí ò-à ÷àòäûðûëìàñû, î úöìëÿäÿí Ýÿíúÿäÿ 50 ìèí ò èëêèí àëöìèíèóì èñòåùñàë åäÿúÿê éåíè áèð ç-äóí òèêèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Éöíýöë ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ 1997 èëäÿ «Õàëã ö÷öí ìàëëàð» Äþâëÿò Êîíñåðíè âÿ «Àçÿðìåáåëñÿíàéå» Äþâëÿò Êîíñåðíè ëÿüâ åäèëìèø, áóðàéà äàõèë îëàí ìöÿññèñÿëÿð þçÿëëÿøäèðèëìÿéÿ à÷ûëìûøäûð. Áó ýöí éöíýöë ñÿíàéåäÿ ãåéðè-äþâëÿò áþëìÿñèíèí ïàéû 60%-ÿ ÷àòìûø, èñòåùñàë îëóíàí ìÿùñóëóí ÷åøèä âÿ ùÿúìè õåéëè àðòìûøäûð. Éåéèíòè ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àðòûã Àçÿðáàéúàíäà íÿèíêè áèð ÷îõ ÿðçàã ìÿùñóëëàðû öçðÿ äàõèëè òÿëÿáàò òàì þäÿíèëèð, ùÿòòà áèð ñûðà ÿðçàã ìÿùñóëëàðû èõðàú åäèëèð. Àãðàð èñëàùàòëàð ñèéàñÿòè. 1995 èëäÿí áàøëàéàðàã èãòèñàäèééàòûí áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè ÿñàñûíäà ãóðóëìàñû, êÿíääÿ àãðàð èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, õöñóñèëÿ ñ-ç âÿ ê-çëàðûí ëÿüâ îëóíìàñû, îíëàðà ìÿõñóñ òîðïàüûí, ìàë-ãàðàíûí âÿ ÿìëàêûí ïàéëàíìàñû, ìÿùñóëóí ãèéìÿòëÿðèíèí ñÿðáÿñòëÿøäèðèëìÿñè êèìè òÿäáèðëÿð àãðàð áþëìÿíèí ñîñèàë âÿ ñàùÿ ñòðóêòóðóíà úèääè òÿñèð ýþñòÿðìèø, ê.ò.-íäà úèääè ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðìèø, éåíè ñàùÿëÿð éàðàíìûø, ìÿçìóíúà ôÿðãëè ìöíàñèáÿòëÿð ôîðìàëàøìûøäûð. Àãðàð èñëàùàòëàðûí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ 2239 ê-ç, ñ-ç âÿ òÿñÿððöôàòëàðàðàñû ê.ò. ìöÿññèñÿñè ëÿüâ åäèëìèø, îíëàðà ìÿõñóñ ÿìëàê âÿ òîðïàã êÿíä ÿùàëèñèíÿ ïàéëàíìûøäûð. Òîðïàã èñëàùàòû íÿòèúÿñèíäÿ 3,3 ìëí. íÿôÿðè ÿùàòÿ åäÿí 874,5 ìèí àèëÿéÿ âåðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóø 1395 ìèí ùà òîðïàã ñàùÿñèíèí 1392 ìèí ùà (99,3%-è) ÿùàëèéÿ (ùÿð àèëÿéÿ îðòà ùåñàáëà 1,6 ùà) âåðèëìèø, áöòþâëöêäÿ þëêÿ öçðÿ 1889 ìëðä. ìàíàòëûã ÿìëàê êÿíäëèëÿðÿ ïàéëàíìûøäûð. ßí áàøëûúàñû èñÿ óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òîðïàã èñëàùàòû Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñèíèí ÷îõÿñðëèê àðçóñóíó ðåàëëàøäûðäû, îíëàðû òîðïàüûí ùÿãèãè ñàùèáèíÿ ÷åâèðäè. Éàëíûç ÌÄÁ ìÿêàíûíäà äåéèë, áöòþâëöêäÿ Øÿðã àëÿìèíäÿ àíàëîãó îëìàéàí áó úÿñàðÿòëè àääûì ê.ò.-íû 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè áþùðàíëû âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðìûø âÿ îíà éåíè ùÿéàò âåðìèøäèð. Àãðàð èñëàùàòëàðûí 2-úè ìÿðùÿëÿñèíèí þçÿëëÿøäèðèëìèø òîðïàãëàðäà ñÿìÿðÿëè òÿ-

ñÿððöôàò÷ûëûã âÿ ñàùèáêàðëûüû ñòèìóëëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàë÷ûëàðûíûí ÿââÿëêè âåðýè áîðúëàðû ñèëèíìèø, îíëàðà ìöääÿòëè âåðýè òÿòèëëÿðèíèí âåðèëìÿñèíÿ áàøëàíìûøäûð. «Êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû èñòåùñàë÷ûëàðûíà ìöääÿòëè âåðýè ýöçÿøòëÿðèíèí âåðèëìÿñè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíà ÿñàñÿí, ê.ò. èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí (î úöìëÿäÿí, ñÿíàéå öñóëó èëÿ) ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿð 2001 èë éàíâàðûí 1-äÿí áàøëàéàðàã 3 èë ìöääÿòèíÿ, òîðïàã âåðýèñèíäÿí áàøãà, áöòöí âåðýè þäÿìÿëÿðèíäÿí àçàä åäèëìèøëÿð. Ùÿìèí âåðýè ýöçÿøòëÿðè 2004 èë éàíâàðûí 1-äÿí áàøëàéàðàã äàùà 5 èë ìöääÿòèíÿ óçàäûëìûøäûð. Áöòöí ãåéä îëóíàí òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àãðàð áþëìÿäÿ ãåéðè äþâëÿò ñåêòîðóíóí õöñóñè ÷ÿêèñè áó ýöí 99% òÿøêèë åäèð (2005). Ùåéäÿð ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø àãðàð ñèéàñÿòè äàâàì åòäèðìÿê, éåíè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí äÿðèíëÿøìÿñèíÿ âÿ ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíà íàèë îëìàã, àãðàð èñëàùàòëàðûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèíÿ êå÷ìÿê, ÿùàëèíèí ìàääè ðèôàùûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíìûø «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» (24.11.2003), «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèëêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû Äþâëÿò Ïðîãðàìûíûí (2004–2008 èëëÿð) òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûíäà» (11.02.2004), «Àãðàð áþëìÿäÿ èäàðÿ åòìÿíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» âÿ «Àãðàð áþëìÿäÿ èäàðÿ åòìÿíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» âÿ «Àãðàð áþëìÿäÿ ëèçèíãèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿëàâÿ òÿäáèðëÿð ùàããûíäà» (23.10.2004) ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàðäà àãðàð ñåêòîðóí âÿ áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàí êÿíäèíèí äèð÷ÿëèøè ö÷öí çÿðóðè îëàí òÿäáèðëÿð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Èíôðàñòðóêòóðóí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ñèéàñÿòè. Ùÿéàòà êå÷èðèëÿí íÿãëèééàò ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ùÿäÿôè þëêÿ ÿðàçèñèíäÿêè áåéíÿëõàëã âÿ òðàíçèò äÿùëèç âÿ éîëëàðûí, þëêÿíèí ðåýèîíëàðàðàñû, øÿùÿð âÿ ðàéîíäàõèëè éîë-íÿãëèééàò èíôðàñòðóêòóðóíóí áÿðàáÿðïàéëû èíêèøàôû, åëÿúÿ äÿ ìèëëè íÿãëèééàò-éîë ñèñòåìèíèí äöíéà êîììóíèêàñèéà ìÿêàíûíà ñöðÿòëè èíòåãðàñèéàñûäûð. Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã íÿãëèééàò ñèñòåìèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ÒÐÀÑÅÊÀ, Øèìàë-Úÿíóá, ÈÍÎÝÅÉÒ Ïðîãðàì ëàéèùÿëÿðè ðåàëëàøäûðûëìûø, 1998 èëèí ñåíòéàáðûíäà Àâðîïà Èòòèôàãûíûí áèð ñûðà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñòðóêòóðëàðûíûí èøòèðàêû âÿ äÿñòÿéè èëÿ Áàêûäà êå÷èðèëìèø «Áþéöê Èïÿê Éîëó»íóí áÿðïàñûíà äàèð Áåéíÿëõàëã Êîíôðàíñäà äöíéàíûí 32 äþâëÿòèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè èøòèðàê åòìèøäè. Ùÿìèí êîíôðàíñäà Àâðîïà âÿ Àñèéàíûí 12 äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí Àâðîïà-Ãàôãàç-Àñèéà ÒÐÀÑÅÊÀ äÿùëèçèíèí èíêèøàôûíà äàèð Áåéíÿëõàëã Íÿãëèééàò ùàããûíäà ßñàñ ×îõòÿðÿôëè Ñàçèø èìçàëàíìûøäû. Àïàðûëàí ÷åâèê íÿãëèééàò ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ÒÐÀÑÅÊÀ äÿùëèçè öçðÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñèíäÿí êå÷ÿí òðàíçèò éöêëÿðèí ùÿúìè ñöðÿòëÿ àðòàðàã 9 ìëí. ò-à ÷àòìûøäûð (2005). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äèýÿð áèð áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûã àêòûíà äà – Øèìàëè Àâðîïà–Ðóñèéà–Õÿçÿð äÿíèçè–Àçÿðáàéúàí–Èðàí–Èðàí êþðôÿçè–Ùèíäèñòàí ìàðøðóòóíó ÿùàòÿ åäÿí «ØèìàëÚÿíóá» Áåéíÿëõàëã Íÿãëèééàò Äÿùëèçè öçðÿ Ñàçèøÿ äÿ ãîøóëìóø, 10 èøòèðàê÷û äþâëÿòäÿí áèðè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí éîë-íÿãëèééàò èíôðàñòðóêòóðóíóí èíêèøàôûíûí ýåðúÿêëÿøìÿñè ìÿãñÿäèëÿ äþâëÿò áöäúÿñè âÿñàèòè ùåñàáûíà âÿ áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ ãóðóìëàðûíäàí âÿñàèòëÿð úÿëá åòìÿêëÿ áèð ÷îõ èíâåñòèñèéà ëàéèùÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíäèéÿäÿê ðàáèòÿ ñàùÿñèíèí èíêèøàôûíà éþíÿëäèëÿí èíâåñòèñèéàëàðûíûí öìóìè ùÿúìè òÿõìèíÿí 500 ìëí. ÀÁØ äîëëàðû òÿøêèë åäèð (70%-è õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðäûð). Éåíè éàðàäûëìûø áèðýÿ ìöÿññèñÿëÿðäÿí «Àçåðúåëë Òåëåêîì ÌÌÌ» ÁÌ âÿ «Áàêúåëë» øèðêÿòëÿðè ìîáèë òåëåôîí îïåðàòîðëàðû êèìè, éåðëè òåëåôîí ðàáèòÿñè ñàùÿñèíäÿ èñÿ «ÀçÅâðîÒåë», «Êàòåë» âÿ «Óëòåë» áèðýÿ ìöÿññèñÿëÿðè õèäìÿò ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ óç. 1161 êì îëàí Òðàíñ-Àñèéà-Àâðîïà ôèáåð-îïòèê êàáåë ìàýèñòðàëû ÷ÿêèëìèøäèð. Áó øÿáÿêÿ äàõèëè ðåñóðñëàð ùåñàáûíà äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèëÿðÿê, þëêÿíèí äèýÿð áþëýÿëÿðè ìàýèñòðàë õÿòòÿ ãîøóëìóø âÿ øèìàë ñÿðùÿäèíÿ ãÿäÿð îïòèê õÿòòèí òèêèíòèñè òÿìèð åäèëìèøäèð. Ñîí áèð íå÷ÿ èëäÿ ìîáèë ðàáèòÿ Àçÿðáàéúàíäà äèíàìèê îëàðàã èíêèøàô åòìèø âÿ àáóíÿ÷èëÿðèí ñàéû ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 2,1 äÿôÿ àðòìûøäûð. 1994 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìîáèë ðàáèòÿ àáóíÿ÷èëÿðèíèí ñàéû 2000 íÿôÿð òÿøêèë åäèðäèñÿ, ùàçûðäà áó ðÿãÿì 1,2 ìëí.-äàí ÷îõäóð (ùÿð 100 íÿôÿðÿ òÿõìèíÿí 14,45 ìîáèë òåëåôîí àïàðàòû äöøöð). Àçÿðáàéúàí áó ýþñòÿðèúèéÿ ýþðÿ, ÌÄÁ þëêÿëÿðè àðàñûíäà ãàáàãúûë ìþâãåäÿäèð. ßùàëèíèí ìÿíçèë òÿìèíàòûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñû, åëåêòðèê åíåðæèñè, ãàç, ñó, êàíà-

ëèçàñèéà âÿ èñòèëèêëÿ òÿìèí îëóíìàñûíäà òÿëÿá îëóíàí ñÿâèééÿäÿ èñòåùëàê÷ûëàðà êåéôèééÿòëè âÿ äàâàìëû êîììóíàë õèäìÿòëÿðèí ýþñòÿðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð áèð ñûðà ÿñàñëû òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Åëåêòðèê ïàéëàéûúû øÿáÿêÿëÿðèí ðåñòðóêòóðèçàñèéàñû áàøà ÷àòäûðûëìûø, ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿð éàðàäûëìûø âÿ îíëàð þçÿë øèðêÿòëÿðÿ óçóíìöääÿòëè èäàðÿåòìÿéÿ âåðèëìèøäèð. Áó òÿäáèðëÿð ïàéëàéûúû øÿáÿêÿëÿðäÿ éåíèäÿíãóðìà èøëÿðèíè ñöðÿòëÿíäèðìèø, èíâåñòèñèéà ãîéóëóøóíóí àðòûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëìóø, þäÿíèøëÿðèí ñÿâèééÿñè éöêñÿëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ãàç, ñó, èñòèëèê âÿ äèýÿð êîììóíàë õèäìÿò ñàùÿëÿðèíäÿ èñëàùàòëàðà ùàçûðëûã èøëÿðè àïàðûëìàãäàäûð. Êîììóíàë èñëàùàòëàðûí ÿí ìöùöì èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè òàðèô ñèéàñÿòèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿí, êîììóíàë õèäìÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí ðåíòàáåëëè ôÿàëèééÿòèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø òàðèôëÿðèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã Òàðèô Øóðàñûíäà ìöíòÿçÿì îëàðàã òÿùëèë èøëÿðè àïàðûëûð âÿ ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã ìöâàôèã ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëèð. Áó ñàùÿëÿðäÿ èñëàùàòëàðûí äàâàì åòäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìèø «Åíåðæè âÿ ñó ñåêòîðóíäà ìàëèééÿ èíòèçàìûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè Ïðîãðàìëàðû»íà ÿñàñÿí åíåðæè âÿ ñó òÿìèíàòû ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ìàëèééÿ èíòèçàìûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè èëÿ áàüëû ìöâàôèã òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, ìöâàôèã òÿíçèìëÿéèúè íîðìàòèâ-ùöãóãè áàçà éàðàäûëìûøäûð. Êîììóíàë õèäìÿòëÿðè ñàùÿëÿðèíÿ èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ òÿøêèëàòëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ÿùàëèíèí åíåðæè, ãàç âÿ ñó òÿìèíàòûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñû èëÿ áàüëû áèð ÷îõ ëàéèùÿëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèø âÿ áó ýöí äÿ áó èñòèãàìÿòäÿ èøëÿð äàâàì åòäèðèëèð. Ðåýèîíàë ñèéàñÿò. Þëêÿíèí ðåýèîíàë èíêèøàô ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè ðåýèîíëàðûí òÿáèè ðåñóðñëàðûíäàí âÿ ÿìÿê åùòèéàòëàðûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ èãòèñàäèééàòûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíèí, õöñóñèëÿ ãåéðèíåôò ñåêòîðóíóí èíêèøàôûíû éöêñÿëòìÿê, èõðàúéþíöìëö ìÿùñóë èñòåùñàëûíû ñòèìóëëàøäûðìàã, ìÿøüóëëóã ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ íàèë îëìàã âÿ ÿùàëèíèí ñîñèàë âÿçèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàãäàí èáàðÿòäèð. Äþâëÿòèí ðåýèîíàë èíêèøàô ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòè èãòèñàäè èíêèøàôûí ðåýèîíàë áàõûìäàí òàðàçëûüûíûí òÿìèí åäèëìÿñè, ðàéîíëàðäà âÿòÿíäàøëàðûí ñîñèàë ðèôàùû âÿ ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí äàùà äà éöêñÿëäèë-

ìÿñè, áóíóíëà äà þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí, õöñóñèëÿ ãåéðè-íåôò ñåêòîðóíóí äèíàìèê èíêèøàôûíà éþíÿëäèëìèø òÿäáèðëÿðèí àðäûúûë âÿ ÿëàãÿëè øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèäèð. Þëêÿäÿ ðåýèîíëàðûí ñÿðâÿòëÿðèíäÿí âÿ òÿáèè øÿðàèòèíäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíû àðòûðìàã, ãåéðè-íåôò ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí åìàë ñÿíàéåñèíèí, õèäìÿò âÿ äèýÿð èíôðàñòðóêòóð îáéåêòëÿðèíèí, òóðèçìèí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê, ìÿøüóëëóüóí ñÿâèééÿñèíè éöêñÿëòìÿê âÿ ÿùàëèíèí ýöçÿðàíûíû äàùà äà éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû èëÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîèñàë-èãòèñàäè èíôèøàôû Äþâëÿò Ïðîãðàìû (2004–2008 èëëÿð)» òÿñäèã åäèëìèøäèð (11.02.2004). Ïðîãðàìäà 2004–2008 èëëÿðäÿ àéðûàéðû ðàéîíëàðäà èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíû ñöðÿòëÿíäèðÿí àìèëëÿð, áóíóíëà áàüëû äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí âÿ äþâëÿò äÿñòÿéèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Äþâëÿò Ïðîãðàìûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ðàéîíëàðûíäà ìþâúóä ïîòåíñèàëäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ èãòèñàäèééàòûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà, èñòåùñàë ìöÿññèñÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíèí äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ, èõðàúéþíöìëö ìÿùñóë èñòåùñàëûíûí ñòèìóëëàøäûðûëìàñûíà, ìÿøüóëëóüóí ñÿâèééÿñèíèí, õöñóñèëÿ ýÿíúëÿðèí ôàéäàëû ÿìÿêëÿ ìÿøüóëëóüóíóí àðòûðûëìàñûíà âÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí äèíàìèê èíêèøàôûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ íàèë îëìàãäûð. Áóíóí ö÷öí àøàüûäàêûëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóð: ìöÿññèñÿëÿðèí èñòåùñàë ôÿàëèééÿòèíè áÿðïà åòìÿê âÿ éåíè èñòåùñàë ìöÿññèñÿëÿðè éàðàòìàã; ðåýèîíëàðûí ÿìÿê âÿ òÿáèè ðåñóðñëàðûíäàí èñòèôàäÿíèí ñÿìÿðÿñèíè àðòûðìàã; ðåýèîíëàðûí èíêèøàôû ö÷öí çÿðóðè èíôðàñòðóêòóðóí éàðàäûëìàñûíû âÿ èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê; ðåýèîíëàðäà ôåðìåðëÿðÿ âÿ äèýÿð ê.ò. èø÷èëÿðèíÿ êþìÿê ìÿãñÿäèëÿ ìöõòÿëèô ñåðâèñ ìÿðêÿçëÿðè éàðàòìàã, òåõíèêà èëÿ òÿìèíàòû éàõøûëàøäûðìàã âÿ äèýÿð çÿðóðè òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê; èíâåñòîðëàðûí ðåýèîíëàðà úÿëá åäèëìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûëìàñûíû òÿìèí åòìÿê; éåíè èø éåðëÿðè éàðàäûëìàñûíû ùÿâÿñëÿíäèðìÿê. Ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû ñèéàñÿòè. Ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû ñîñèàë-èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí àïàðûúû õÿòòèíè òÿøêèë åäèð. Ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áó ýöí þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíäà, ÿñàñÿí äÿ ìàêðîèãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðäÿ – ÖÄÌ-äÿ, î úöìëÿäÿí áöòöí èñòåùñàë âÿ õèäìÿò ñôåðàëàðûíäà, õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðäÿ, ÿùàëèíèí ìÿøüóëëóüóí429

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äà âÿ áöäúÿéÿ âåðýè ìÿäàõèëèíäÿ þçÿë ñàùèáêàðëûüûí ïàéû èëáÿèë àðòìàãäàäûð. Áó ýöí ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû ñòðàòåýèéàñû ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíà éþíÿëìèø òÿäáèðëÿðèí ñèñòåìëèëèéè, äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû, äþâëÿò ñàùèáêàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíñòèòóñèîíàëëàøäûðûëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíà àèä äþâëÿò ïðîãðàìëàðû áó ñàùÿäÿ õöñóñè ðîë îéíàìûø, êè÷èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû öçðÿ òÿäáèðëÿðè þëêÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èãòèñàäè ñèéàñÿòèíèí ïðèîðèòåò èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâèðìèøäèð. Áó Äþâëÿò Ïðîãðàìëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èãòèñàäèééàòûí âÿ ñàùèáêàðëûüûí òÿíçèìëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, ñàùèáêàðëàðà äþâëÿò ìàëèééÿ êþìÿéè ñèñòåìè ôîðìàëàøäûðûëìûøäûð. Ñàùèáêàðëûã èíôðàñòðóêòóðóíóí ôîðìàëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè àääûìëàð àòûëìûø, ñàùèáêàðëàðà çÿðóðè òåõíèêè éàðäûì (ìÿñëÿùÿò, èíôîðìàñèéà âÿ ñ. õèäìÿòëÿð) ýþñòÿðÿí ñòðóêòóðëàð ôîðìàëàøìûøäûð. Ñàùèáêàðëàð ö÷öí âåðýè éöêöíöí àçàëäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ìöÿééÿí àääûìëàð àòûëìûøäûð. Áåëÿ êè, ìÿíôÿÿò âÿ ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè äÿðÿúÿëÿðè, ìÿúáóðè ñûüîðòà ùàããû àøàüû ñàëûíìûø, êè÷èê ñàùèáêàðëûã ñóáéåêòëÿðèíèí áèð ãèñìèíÿ âàùèä âåðýè òÿòáèã åäèëìÿñèíÿ áàøëàíìûøäûð. 2002 èë ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí éåðëè âÿ õàðèúè èø àäàìëàðû èëÿ àïðåë-ìàé àéëàðûíäà êå÷èðèëìèø ýþðöøëÿðè èëÿ ÿëàìÿòäàð îëìóøäó. Ñàùèáêàðëàðà ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ äþâëÿò ãàéüûñûíûí òÿçàùöðö îëàí áó ýþðöøëÿð âÿ îíëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã èìçàëàíìûø áèð ñûðà ìöùöì ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàð þëêÿäÿ ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû (17.08.2002) èëÿ òÿñäèã åäèëìèø «Àçÿðáàéúàíäà êè÷èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíûí Äþâëÿò Ïðîãðàìû (2002–2005 èëëÿð)» áó èñòèãàìÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëè îëàí äþâëÿò òÿäáèðëÿðèíèí ñèñòåìëèëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéàðàã þëêÿäÿ ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíà áþéöê òÿêàí âåðìèøäèð. Êè÷èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüûí (ÊÎÑ) èíêèøàôûíûí ÿââÿëêè Äþâëÿò Ïðîãðàìëàðû, ÿñàñÿí, þëêÿäÿ ÊÎÑ ñåêòîðóíóí òÿøÿêêöëö èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäáèðëÿðè ÿùàòÿ åäèðäèñÿ, ùàçûðêû Äþâëÿò Ïðîãàìû àðòûã òÿøÿêêöë òàïìûø áó ñåêòîðäà ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ âÿ ÷åøèäëè èíêèøàô ìåõàíèçìëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà èñòèãàìÿòëÿíìèøäèð. Áó ñòðàòåæè õÿòò Àçÿðáàé430

úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí óüóðëà äàâàì åòäèðèëèð (2005). Þëêÿ áàø÷ûñûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô êîíñåïñèéàñûíûí ìöùöì ìöääÿàëàðûíäàí áèðè – 2009 èëÿäÿê 600 ìèí éåíè èø éåðèíèí à÷ûëìàñû, ÿñàñÿí, þçÿë ñåêòîðóí èíêèøàôû ùåñàáûíà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿêäÿäèð. Áó èñÿ þçÿë ñåêòîðóí èíêèøàô ìåõàíèçìëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðìÿê âÿ èøýöçàð ìöùèòèí ÿëâåðèøëèëèéèíèí äàùà äà àðòûðìàã öçðÿ êîìïëåêñ òÿäáèðëÿðèí äàâàì åòäèðèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Äþâëÿò Ïðîãðàìûíäà þëêÿäÿ ñàùèáêàðëûã ìöùèòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áóíëàð ðåýèîíëàðäà ñàùèáêàðëûüûí ìàëèééÿ òÿìèíàòûíûí àðòûðûëìàñû, ðàéîíëàðäàêû ìþâúóä ïîòåíñèàë ùàããûíäà ìÿëóìàò áàçàñûíûí éàðàäûëìàñû, èíôðàñòðóêòóðóí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè, ñàùèáêàðëûüûí òÿøâèãèíÿ éþíÿëäèëìèø îïòèìàë äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, äþâëÿò-ñàùèáêàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû, ñàùèáêàðëàðûí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ìåõàíèçìëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñàùèáêàðëàðà òåõíèêè éàðäûìûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Äþâëÿò ÿìëàêûíûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè ñèéàñÿòè. Ìÿëóìäóð êè, áàøãà ÌÄÁ þëêÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ÿìëàêûíûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñèíÿ áèð ãÿäÿð ýåú áàøëàíìûøäû. Áóíà ñÿáÿá þëêÿìèçäÿ êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìþâúóä îëìóø èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìöùàðèáÿ âÿçèééÿòè èäè. Áó øÿðàèòäÿ, þçö äÿ ìöëêèééÿò öçÿðèíäÿ äþâëÿòèí èíùèñàðûíû àðàäàí ãàëäûðìàäàí, õöñóñè ìöëêèééÿò ôîðìàñûíà ñþéêÿíÿí èãòèñàäè àçàäëûãëàðû òÿìèí åòìÿäÿí, íÿèíêè ñîñèàë-èãòèñàäè òÿðÿããèäÿí, ùÿòòà Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè ïîòåíñèàëûíûí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíäàí áÿùñ åòìÿê éåðñèç èäè. Áó òàðèõè ñûíàã äþâðöíäÿ éàëíûç Öìóììèëëè Ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ øÿõñèééÿòèí ìöäðèêëèéè, óçàãýþðÿíëèéè âÿ èðàäÿñè Àçÿðáàéúàíû äöøäöéö ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ó÷óðóìäàí ÷ûõàðìàüà ãàäèð îëäó. Áó çàìàí äþâëÿò ÿìëàêûíûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð ìöêÿììÿë íîðìàòèâ-ùöãóãè áàçàíûí éàðàäûëìàñû çÿðóðè èäè. Þëêÿäÿ àïàðûëàí þçÿëëÿøäèðìÿíèí ìÿãñÿäëÿðè, èñòèãàìÿòëÿðè âÿ ïðèíñèïëÿðè êîíñåïñèéàñû èëêèí îëàðàã «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 1995–1998 èëëÿðäÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñèíèí Äþâëÿò Ïðîãðàìû»íäà þç ÿêñèíè òàïäû. Ïðîãðàìûí ìÿãñÿäëÿðè òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðè ö÷öí õöñóñè ìöëêèééÿò âÿ ñÿðáÿñò ðÿãàáÿò ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà þçþçöíö òÿíçèìëÿéÿí áàçàð èãòèñàäèééàòû ìöùèòèíèí éàðàäûëìàñû, èãòèñàäèééàòûí

ñòðóêòóðóíóí áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã éåíèäÿí ãóðóëìàñû, èãòèñàäèééàòà èíâåñòèñèéàëàðûí, î úöìëÿäÿí õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè, ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí âÿ ñîñèàë âÿçèééÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñûíäàí èáàðÿò èäè. «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ÿìëàêûíûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñèíèí 2-úè Äþâëÿò Ïðîãàìû»íûí (àâãóñò, 2000) ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè àðòûã áÿðïà åäèëèá èíêèøàôäà îëàí ìèëëè èãòèñàäèééàòûí ñòðóêòóðóíóí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ðÿãàáÿò ìöùèòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû ÿñàñûíäà îíóí ñÿìÿðÿëèëèéèíè éöêñÿëòìÿê, áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äàøûéûúûëàðû îëàí þçÿë ìöëêèééÿò÷èëÿð òÿáÿãÿñèíè ýåíèøëÿíäèðèá ýöúëÿíäèðìÿê, èãòèñàäèééàòà èíâåñòèñèéàëàð, î úöìëÿäÿí õàðèúè èíâåñòèñèéàëàð úÿëá åòìÿêëÿ îíóí èíêèøàôûíà íàèë îëìàã, ÿùàëèíèí ýåíèø ùèññÿñèíè þçÿëëÿøäèðìÿ ïðîñåñèíÿ úÿëá åòìÿê èäè. Ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ 31 ìèíäÿí ÷îõ êè÷èê ìöÿññèñÿ âÿ îáéåêòè þçÿëëÿøäèðèëìèø, 1500-äÿí ÷îõ ñÿùìäàð úÿìèééÿòè éàðàäûëìûø, ìöëêèééÿò÷èëÿðèí (ïàé÷ûëûðàí) ñàéû 300 ìèíè êå÷ìèø, ñÿùìàäàðëàðûí ñàéû èñÿ 100 ìèíÿ ÷àòìûøäûð (2005). Ñîñèàë ñèéàñÿò. Áó ýöí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô ñòðàòåýèéàñûíûí áàøëûúà ìÿãñÿäè âÿòÿíäàøëàðûí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè, éîõñóëëóüóí àçàëäûëìàñûäûð. Áóíóíëà áàüëû ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ àðòûã 1996 èëäÿ ñîñèàë ýþñòÿðèúèëÿðèí äèíàìèêàñûíäà ìöñáÿò ìåéëëÿð þçöíö ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû, ñîñèàëéþíöìëö òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èìêàíëàðû, õöñóñèëÿ äÿ ìöàñèð äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí ÷åâèê âÿ èøëÿê ìåõàíèçìëÿðèí, ÿìÿê ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñûíû òÿìèí åäÿí ÿäàëÿòëè, ùöãóãè, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë òÿìèíàò ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû èìêàíëàðû õåéëè ýåíèøëÿíäè. Íÿùàéÿò, áöäúÿäÿí ìàëèééÿëÿøäèðèëÿí ñàùÿëÿðäÿ ÷àëûøàí èø÷èëÿðèí ÿìÿê ùàãëàðûíûí ãàëäûðûëìàñûíà áàøëàíäû âÿ ùÿìèí äþâð ÿðçèíäÿ ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûíûí âÿçèôÿ ìààøëàðû, ñÿùèééÿ, ìÿäÿíèééÿò, ñîñèàë òÿìèíàò, åëìè-òÿäãèãàò âÿ òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ, Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíäà, áèð ñûðà òàíûíìûø èíúÿñÿíÿò êîëëåêòèâëÿðèíäÿ âÿ äèýÿð áöäúÿ òÿøêèëàòëàðûíäà ÿìÿê ùàãëàðû áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðòûðûëäû. Åéíè çàìàíäà äþâëÿò áàø÷ûñûíûí ôÿðìàíëàðûíà ÿñàñÿí, âàùèä òàðèô äÿðÿúÿñè èëÿ ÿìÿê ùàããû àëàíëàðûí, ÿñàñÿí, åëì, òÿùñèë, ìÿäÿíèééÿò, ñîñèàë ìöäàôèÿ ñàùÿñèíäÿ èøëÿéÿíëÿðèí àøàüû òÿáÿãÿëÿðèíÿ øàìèë îëóíàí ìèíèìóì ÿìÿê ùàããûíûí ìÿá-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿüè 8 äÿôÿ àðòûðûëàðàã 45 ìèí ìàíàò òÿøêèë åòìèøäèð. Åâ òÿñÿðöôàòëàðûíûí ïóë ýÿëèðëÿðèíèí âÿ õÿðúëÿðèíèí ñòðóêòóðóíäà äà ìöñáÿò êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, ÿùàëèíèí ïóë ýÿëèðëÿðèíäÿ ÿìÿê ýÿëèðëÿðèíèí ïàéû àðòàðàã 40% òÿøêèë åòìèø, èñòåùëàê õÿðúëÿðèíäÿ ãåéðè-ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ ýåòäèêúÿ àðòìûøäûð. Ñîñèàë ñèéàñÿòèí ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ âàúèá èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè ïåíñèéà÷ûëàðà äèããÿòèí àðòûðûëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ïåíñèéàëàðûí ìèíèìóì ìÿáëÿüè, àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðÿíëÿðèí, øÿùèä àèëÿëÿðèíèí, 20 éàíâàð ÿëèëëÿðèíèí âÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí ìöäàôèÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ÿëèë îëàíëàðûí ïåñèéàëàðûíà ùåñàáëàíàí àéëûã ìöàâèíÿòëÿðè äÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðòûðûëìûø, åëì, òÿùñèë, ìÿäÿíèééÿò, èíúÿñÿíÿò, èãòèñàäèééàò âÿ äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè ñàùÿëÿðèíäÿ áþéöê õèäìÿòëÿðè îëàí øÿõñëÿðèí ñîñèàë âÿçèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ îíëàðà ôÿðäè òÿãàöäëÿð òÿéèí åäèëìèøäèð. Ïåíñèéàëàðûí ìöíòÿçÿì øÿêèëäÿ þäÿíèëìÿñè, îíëàðûí ìÿáëÿüèíèí àðòûðûëìàñû, ïåíñèéà ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ôÿðäè ó÷îò ñèñòåìèíÿ êå÷èä ìÿãñÿäèëÿ ïåíñèéà ñèñòåìèíäÿ èñëàùàòëàð äàâàì åòäèðèëèð. Ôÿðäè ó÷îò ñèñòåìèíÿ êå÷èäëÿ ÿëàãÿäàð õöñóñè ïðîãðàì ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ßùàëèíèí õöñóñè ãàéüûéà åùòèéàúû îëàí òÿáÿãÿëÿðèíèí: ÿëèëëÿðèí, àùûëëàðûí, óøàãëàðûí ñîñèàë ìöäàôèÿñè ñàùÿñèíäÿ äÿ ìöùöì òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, «Àùûëëàðà ñîñèàë õèäìÿò ùàããûíäà» Ãàíóí ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðÿ ãàéüû ñîñèàë ñèéàñÿòäÿ õöñóñè éåð òóòóð. Ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ìàääè âÿçèééÿòèíè âÿ éàøàéûø øÿðàèòèíè éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ 7 Ãàíóí, Ïðåçèäåíòèí 18 ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìû, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 49 ãÿðàð âÿ ñÿðÿíúàìû ãÿáóë îëóíìóøäóð. Ùàçûðäà ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ùÿéàò øÿðàèòèíè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí ÄÍÔ-äÿí àéðûëìûø 359 ìëðä. ìàíàò âÿñàèò ùåñàáûíà áöòöí ÷àäûð øÿùÿðúèêëÿðèíèí ëÿüâ åäèëìÿñè èëÿ áàüëû èøëÿð ýþðöëöð (2005). ßùàëèéÿ ýþñòÿðèëÿí òÿùñèë âÿ ñÿùèééÿ õèäìÿòëÿðèíèí ùÿúìèíèí, êåéôèééÿòèíèí âÿ öíâàíëûëûüûíûí àðòûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ äÿ ÿùÿìèééÿòëè èøëÿð ýþðöëìöø, õöñóñè äþâëÿò ïðîãðàìëàðû òÿñäèã åäèëìèø, ÿñàñëû èñëàùàòëàðà áàøëàíûëìûøäûð. Ñîñèàë ñàùÿäÿ ìþâúóä ïðîáëåìëÿðèí êîìïëåêñ øÿêèëäÿ ùÿëëè ìÿãñÿäèëÿ ãÿáóë åäèëìèø «2003–2005 èëëÿðäÿ éîõñóëëóüóí àçàëäûëìàñû âÿ èãòèñàäè èíêèøàô öçðÿ Äþâëÿò Ïðîãðàìû»íà óéüóí îëàðàã, ÿùàëèíèí èñòåùñàë ðåñóðñëàðûíäàí, î úöìëÿäÿí òîð-

ïàãäàí, ñó åùòèéàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿñè, ùàáåëÿ îíëàðûí èøëÿ òÿìèí îëóíìàñû, òÿùñèë àëìàã, ñÿùèééÿ õèäìÿòëÿðèíäÿí ôàéäàëàíìàã èìêàíëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, êèøèëÿðëÿ ãàäûíëàðûí áöòöí ñÿâèééÿëÿðäÿ ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, èíôðàñòðóêòóð âÿ êîììóíàë õèäìÿòëÿðÿ îëàí åùòèéàúûí þäÿíèëìÿñè, ñàíèòàðèéà âÿ ýèýèéåíà øÿðàèòèíèí, ùÿì÷èíèí ÿòðàô ìöùèòèí éàõøûëàøäûðûëìàñû, èíñàí ö÷öí ëàéèãëè ùÿéàò øÿðàèòèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø 225-äÿí ÷îõ òÿäáèð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿêäÿäèð. 2003–2004 èëëÿð éîõñóëëóüóí àçàëäûëìàñûíà éþíÿëìèø äþâëÿòèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàê åòäèéè òÿäáèðëÿðÿ òÿãðèáÿí 1,7 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðûíà éàõûí âÿñàèò èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. 2005 èëäÿ èñÿ áó òÿäáèðëÿðÿ ÿí àçû 800 ìëí. ÀÁØ äîëëàðû éþíÿëäèëÿúÿêäèð. Ýþðöëÿí èøëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã þëêÿäÿ éîõñóëëóüóí àçàëìàñû ìåéëè ñöðÿòëÿíìèø, îíóí ñÿâèééÿñè 2002 èëäÿêè 49%äÿí 2003 èëäÿ 44,7%-ÿ, 2004 èëäÿ èñÿ 40,2%-ÿ åíìèøäèð. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí äöíéà èãòèñàäèééàòûíà èíòåãðàñèéàñû ñèéàñÿòè. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè èãòèñàäè ñèéàñÿòèíèí áàøëûúà ìÿãñÿäè äöíéà èãòèñàäè ñèñòåìèíäÿ ëàéèãëè éåð òóòìàãäàí, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà âÿ õàðèúè þëêÿëÿðëÿ ãàðøûëûãëû ôàéäà ïðèñèïè ÿñàñûíäà ñÿìÿðÿëè ÿìÿêäàøëûã ìöíàñèáÿòëÿðè ãóðìàãäàí èáàðÿò îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ÷îõñàéëû õàðèúè ñÿôÿðëÿðè, èêèòÿðÿôëè âÿ áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿäÿ èìçàëàíìûø ÿùÿìèééÿòëè ñàçèø âÿ ñÿíÿäëÿð, óüóðëó íåôò äèïëîìàòèéàñû, áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðäà ýÿðýèí ôÿàëèééÿò þëêÿìèçèí èíêèøàôûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿêäÿäèð. 1990 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þëêÿíèí åùòèéàúëàðûíûí äàõèëè ìàëèééÿ èìêàíëàðû ùåñàáûíà òÿìèí åäèëìÿñè ìöìêöí îëìàäûüû ö÷öí áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ ãóðóìëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûüûí ãóðóëìàñû ùÿéàòè þíÿì êÿñá åäÿí çÿðóðÿò èäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ èíñòèòóòëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûã ìöíàñèáÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ñòðàòåýèéà âÿ òàêòèêàñû èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè âÿçèôÿíèí þùäÿñèíäÿí øÿðÿôëÿ ýÿëäè. Áó ñèéàñÿò áó ýöí äÿ óüóðëà äàâàì åòäèðèëèð, áåëÿ êè, Äöíéà Áàíêû, Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäó (ÁÂÔ), Àâðîïà Éåíèäÿíãóðìà âÿ Èíêèøàô Áàíêû (ÀÉÈÁ), Àñèéà Èíêèøàô Áàíêû, Èñëàì Èíêèøàô Áàíêû, Àëìàíèéàíûí ÊôW Èíêèøàô Áàíêû, ßðÿá Ôîíäëàðû (Êöâåéò Ôîíäó, Àáó-Äàáè Ôîíäó, Ñÿóäèééÿ Ôîíäó, ÎÏÅÊ Ôîíäó), Éàïîíèéà Áåéíÿëõàëã

ßìÿêäàøëûã Áàíêû, Ãàðà Äÿíèç Òèúàðÿò âÿ Èíêèøàô Áàíêû âÿ ñ. êèìè áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ èíñòèòóòëàðûíäàí àéðûëìûø âÿñàèòëÿð ùåñàáûíà þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí èíôðàñòðóêòóð, èíñòèòóñèîíàë ãóðóúóëóã, ñîñèàë òÿìèíàò âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿ êðåäèò âÿ ãðàíò ëàéèùÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áóíóíëà éàíàøû, áåéíÿëõàëã èãòèñàäè òÿøêèëàòëàðëà, î úöìëÿäÿí Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí ãóðóìëàðû, Àâðîïà Èòòèôàãû, Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû, Ãàðà Äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû èëÿ ñÿìÿðÿëè ÿìÿêäàøëûã ÿëàãÿëÿðè ãóðóëìóø, áó ìöíàñèáÿòëÿð ö÷öí ùöãóãè áàçà éàðàäûëìûøäûð. Þëêÿíèí äöíéà èãòèñàäèééàòûíà èíòåãðàñèéàñûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Öìóìäöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòûíà öçâ îëìàñû èëÿ áàüëû èíòåíñèâ äàíûøûãëàð äàâàì åòäèðèëèð (2005). 1993 èëäÿí áàøëàéàðàã ÀçÿðáàéúàíÀâðîïà Èòòèôàãû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿøÿêêöë òàïìûø âÿ óüóðëà èíêèøàô åòìÿêäÿäèð. 1996 èëäÿ Àçÿðáàéúàí èëÿ Àâðîïà Èòòèôàãû àðàñûíäà Òÿðÿôäàøëûã âÿ ßìÿêäàøëûã Ñàçèøè èìçàëàíìûø, òèúàðÿò-èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð éöêñÿëÿí òåìïëÿðëÿ àðòìàüà áàøëàìûøäûð. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàí Àâðîïà Ãîíøóëóã Ñèéàñÿòèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí, Ýöðúñöòàí, Åðìÿíèñòàí, Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí, Òàúèêèñòàí, Òöðêìÿíèñòàí, Þçáÿêèñòàí, Óêðàéíà, Ðóìûíèéà, Áîëãàðûñòàí, Òöðêèéÿíèí òèúàðÿò âÿ íÿãëèééàò íàçèðëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ Áðöññåëäÿ êå÷èðèëÿí (1993) êîíôðàíñäà èðÿëè ñöðöëìöø Ãÿðá âÿ Øÿðã àðàñûíäà íÿãëèééàò äÿùëèçèíèí èíêèøàôûíû ìÿãñÿä êèìè íÿçÿðäÿ òóòàí âÿ Àâðîïà Èòòèôàãû òÿðÿôèíäÿí ìàëèééÿëÿøäèðÿí ÒÐÀÑÅÊÀ Ïðîãðàìû áàðÿäÿ òÿêëèô Ùåéäÿð ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíìèø âÿ ÒÐÀÑÅÊÀ-íûí Äàèìè Êàòèáëèéèíèí áàø îôèñè Áàêûäà à÷ûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÄÁ þëêÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿðè äÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð âÿ ùàçûðäà áó þëêÿëÿðëÿ ãàðøûëûãëû ìàðàüà ÿñàñëàíàí ÿìÿêäàøëûã èíêèøàô åòäèðèëèð. Õàðèúè èãòèñàäè ñèéàñÿòèíèí ÿí ìöùöì èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè èêèòÿðÿôëè ÿìÿêäàøëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè òèúàðÿòäÿ ÿìÿêäàøëûã åòäèéè òÿðÿôëÿðèí ñàéû 120-íè êå÷ìèøäèð (2005), õàðèúè òèúàðÿò äþâðèééÿñè, èõðàú âÿ èäõàë ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùÿúìè èñÿ èëäÿí-èëÿ ñöðÿòëÿ àðòûð. Ô.Ø. ßëèéåâ

431

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÈÃÒÈÑÀÄÈ ÏÎÒÅÍÑÈÀË Òÿáèè ðåñóðñ ïîòåíñèàëû Òÿáèè ñÿðâÿòëÿð (ÒÑ) ìÿíøÿ åòèáàðèëÿ ö÷ ãðóïà áþëöíöð: 1) áÿðïà îëóíìàéàí; 2) áÿðïà îëóíàí; 3) òöêÿíìÿéÿí. Áóíëàð èñòåùñàëûí, ãåéðè-èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí, èãòèñàäè âÿ òÿáèè äþâðàí ïðîñåñèíèí ìÿíáÿéèäèð. Áÿðïà îëóíìàéàí ÒÑ-éÿ áöòöí éåðàëòû ôàéäàëû ãàçûíòûëàð äàõèëäèð. Ìöàñèð ñÿíàéå èñòåùñàëûíûí èíêèøàôûíû òÿìèí åäÿí ôàéäàëû ãàçûíòûëàð èñòèñìàð, èñòèôàäÿ äþâðöíäÿ ýåú-òåç òöêÿíèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà îëàí íåôò, òÿáèè ãàç, ãàðà, ÿëâàí, ãèéìÿòëè ìåòàëëàð, ïîëèìåòàë õàììàëû òöêÿíÿí ÒÑ-éÿ äàõèëäèð âÿ îíëàð èñòèôàäÿ îëóíàðàã áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà äþâðèééÿäÿí ÷ûõûð. Áÿðïà îëóíàí ÒÑ-éÿ ìÿùñóëäàð òîðïàãëàð, òÿáèè áèòêè, ùåéâàíàò àëÿìè, ìåøÿëÿð äàõèëäèð. Áó ãðóïà äàõèë îëàí ÒÑ, ÿñàñÿí, ÿðçàã, àãðàð ñÿíàéåíèí èíêèøàôû ö÷öí õàììàë àëûíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëèð. Ìöàñèð åëìè-òåõíèêè òÿðÿããè äþâðöíäÿ äöíéàíûí õöñóñèëÿ ñÿíàéå úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø èíòåíñèâ óðáàíèçàñèéà ðàéîíëàðûíäà áó ãðóïà äàõèë îëàí ñÿðâÿòëÿðèí èñòèôàäÿñè òÿêðàð èñòåùñàëû àðàñûíäà ìöâàçèíÿòèí ïîçóëìàñûíà, ýåíèø ñàùÿäÿ ìåøÿëÿðèí ìÿùâèíÿ, ôàéäàëû ôëîðà âÿ ôàóíà åùòèéàòëàðûíûí àçàëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Òöêÿíìÿéÿí ÒÑ-éÿ ñó, èãëèì, òÿáèè áèòêè åùòèéàòëàðû äàõèëäèð. Ñó åùòèéàòëàðûíäàí áöòöí éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè, ñÿíàéå îáéåêòëÿðè, ê.ò., íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè âÿ ñ. èñòèôàäÿ åäèð. ×àéëàð, òÿáèè ýþëëÿð, äÿíèçëÿð, ñöíè ñó àíáàðëàðû, àòìîñôåð éàüûíòûëàðû ñó, êöëÿê, èñòèëèê, ýöíÿø åíåðæèñè èñÿ èãëèì åùòèéàòëàðûíà äàõèëäèð. Áó ãðóïà äàõèë îëàí ñÿðâÿòëÿð èñòèôàäÿ ìöääÿòèíäÿ òöêÿíìèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èãòèñàäè èíêèøàôûí ÒÑ-èí àïàðûúû ñàùÿñè íåôò âÿ ãàç åùòèéàòûäûð. Òàðèõè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, íåôò Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäè èíêèøàôûí ÿñàñ ïîòåíñèàë åùòèéàòû êèìè 7 ÿñðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàìûø, 19 ÿñðèí ñîíóíäà èñòåùñàë ùÿúìèíÿ ýþðÿ (8 ìëí. ò) äöíéàäà áèðèíúè éåðäÿ îëìóøäó. Èíäèéÿ 432

ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà éåðèí òÿêèíäÿí 2 ìëðä. 350 ìëí. ò íåôò âÿ êîíäåíñàò ÷ûõàðûëìûøäûð. 2000 èëèí ðÿñìè ìÿëóìàòûíà ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàíûí íåôò åùòèéàòû 6,0 ìëðä. ò, ãàç åùòèéàòû èñÿ 0,8 òðëí. ì3 ùåñàáëàíìûøäûð. Ùàçûðäà äöíéàíûí 15 þëêÿñèíèí 35 íåôò øèðêÿòè èëÿ Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà íåôò ÷ûõàðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ èìçàëàíìûø 21 íåôò ìöãàâèëÿñè þëêÿìèçäÿ 30 èë ìöääÿòèíäÿ 3 ìëðä. ò íåôò âÿ 2 òðëí. ì3 ãàç ùàñèë îëóíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð êè, áó äà èãòèñàäèééàòûí ùÿìèí äþâð ÿðçèíäÿ äàâàìëû èíêèøàôûíûí òÿìèí åäèëìÿñè äåìÿêäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòèñàäè èíêèøàô ïîòåíñèàëûíäà ñó-åíåðæè åùòèéàòëàðû ìöùöì éåð òóòóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 31,7 êì3 èëëèê ñó åùòèéàòûíûí 10 êì3-è (27%) îíóí ÿðàçèñèíäÿ ôîðìàëàøûð, ãàëàí ùèññÿñè òðàíçèò ÷àéëàðûí åùòèéàòûäûð. Ðåñïóáëèêà ÷àéëàðûíûí 44 ìëðä. êâò.ñààò ùÿúìèíäÿ ïîòåíñèàë åíåðæè ðåñóðñóíóí 16 ìëðä. êâò.ñààòû ìöàñèð òåõíèêà òÿäáèãè øÿðàèòèíäÿ èñòèôàäÿåäèëìÿ èìêàíûíà ìàëèêäèð êè, áóíóí äà 7 ìëðä. êâò.ñààòûíûí èñòèôàäÿñè èãòèñàäè áàõûìäàí ñÿðôÿëèäèð. Ñîí 50 èëäÿ Ðåñïóáëèêàäà Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðû öñòöíäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø Ìèíýÿ÷åâèð, Øÿìêèð, Ñÿðñÿíý, Éåíèêÿíä, Àðàç ãîâøàüû ÑÅÑ-ëÿðèíèí öìóìè ýöúö 2 ìëðä. êâò.ñààò òÿøêèë åäèð. Áó ùåñàáëà ìöàñèð òåõíèêà ñÿðôè øÿðàèòèíäÿ ÷àéëàðûí åíåðæèñèíäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åùòèéàòû 5 ìëðä. êâò.ñààò òÿøêèë åäèð. Ðåñïóáëèêà ÷àéëàðûíûí ïîòåíñèàë åíåðæè åùòèéàòû èíäè òåõíèêè-èãòèñàäè úÿùÿòäÿí èñòèôàäÿñè ñÿðôÿëè îëàí åíåðæè åùòèéàòûíäàí 8-9 äÿôÿ ÷îõäóð (2005). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èñòèôàäÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëàí àëòåðíàòèâ åíåðæè åùòèéàòëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè åëåêòðèê âÿ èñòèëèê åíåðæèñè àëûíìàñû ö÷öí åòèáàðëû ìÿíáÿäèð. Àáøåðîí, Êÿëáÿúÿð–Ëà÷ûí, Íàõ÷ûâàí, Øèðâàí, Ëÿíêÿðàí–Àñòàðà, Àðàí ðåýèîíëàðûíûí ýåîòåðìàë ýöíÿø, êöëÿê åíåðæèñè åëåêòðèê åíåðæèñèíèí òÿáèè ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà åùòèéàòû àøêàð åäèëÿí ìöõòÿëèô ôàéäàëû ãàçûíòû ìÿäÿíëÿðè, ãàðà, ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà âÿ ñ. äàü-ìÿäÿí åùòèéàòëàðûíûí èñòèôàäÿñè ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áóíëàðà Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè, Çÿéëèê àëóíèò åùòèéàòû, òöêÿíìÿêäÿ îëàí ïåðñïåêòèâ ÿùÿìèééÿòëè Ïàðàüà÷àé ìîëèáäåí, Ýöìöøëö ãóðüóøóí, Àëàáàøëû ìàãíåòèê äÿìèð ôèëèçè, Ôèëèç÷àé, Àüäÿðÿ,

Ìóíóíäÿðÿ, Ìåùìàíà ïîëèìåòàë éàòàãëàðû äàõèëäèð. Ãåéðè-ôèëèç ìÿäÿíëÿðèíäÿí Õà÷áóëàã, Íàõ÷ûâàí, Íåùðÿì äóç, äîëîìèò Äàøñàëàùëû áåíòîíèò ìÿäÿíèíè ãåéä åòìÿê îëàð. Çÿíýèëàí, Äàøêÿñÿí, Êÿëáÿúÿð ð-íëàðûíäàêû, Íàõ. ÌÐ-äÿêè ãûçûë éàòàãëàðû èñòèôàäÿ áàõûìûíäàí êèôàéÿò ãÿäÿð ïåðñïåêòèâëèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïåðñïåêòèâ ÿùÿìèééÿòëè ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí ýÿëÿúÿêäÿ ìÿíèìñÿíèëìÿñè âÿ îíëàðûí áàçàñûíäà èñòåùñàë ïðîñåñëÿðèíè áàøà ÷àòäûðàí ìöàñèð ìåòàëëóðýèéà ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû, îíëàðûí ïîòåíñèàë åùòèéàòëàðûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè êèìéà-ìåòàëëóðýèéà, ìàøûíãàéûðìà, ìåòàë åìàëû, úèùàçãàéûðìà êèìè ñàùÿëÿðèí èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàäàúàãäûð. Òèêèíòè-ñÿíàéå êîìïëåêñèíèí ïîòåíñèàë åùòèéàòûíû éåðàëòû âÿ éåðöñòö òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû òÿøêèë åäèð. Áóíëàðà Àáøåðîí é-à-íûí, Éóõàðû Ãàðàáàü, ÝÿíúÿÃàçàõ, Êÿëáÿúÿð-Ëà÷ûí, Íàõ÷ûâàí, Àðàí ðåýèîíëàðûíûí ÿùÿíý äàøû, ìÿðìÿð, òðàâåðòèí, òóô äàøû, êèðÿìèò, êÿðïèú, ñåìåíò âÿ ñ. àèääèð. Í.ß. Íÿáèéåâ

Èñòåùñàë ïîòåíñèàëû âÿ ÿñàñ ôîíäëàð Þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû, ùÿð øåéäÿí þíúÿ, èãòèñàäè ïîòåíñèàëäàí âÿ áóíó ðåàëëàøäûðìàã ñÿâèééÿñèíäÿí áèëàâàñèòÿ àñûëû îëóð. Þëêÿíèí èãòèñàäè ïîòåíñèàëû îíóí ìÿõñóñ îëäóüó ðåñóðñëàðûí ìÿúìóñó èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ùÿìèí ðåñóðñëàðûí èúòèìàè èñòåùñàëà ñÿôÿðáÿðëèê ñÿâèééÿñè âÿ ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ îëóíìàñû èë ÿðçèíäÿ èñòåùñàë îëóíàí ÖÄÌ-èí ìèãéàñûíû ìöÿééÿí åäèð, þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíà òÿìèíàò éàðàäûð, ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíè éöêñÿëäèð. Ùÿð ùàíñû áèð þëêÿíèí ìöÿééÿí âàõò ö÷öí èãòèñàäè èíêèøàô èìêàíû îíóí ìàëèê îëäóüó ñèíòåòèê áèð ýþñòÿðèúèäÿí – ìèëëè ñÿðâÿòèíèí êÿìèééÿòèíäÿí àñûëûäûð. Ìèëëè ñÿðâÿò úÿìèééÿòèí ìÿùñóë âÿ õèäìÿòëÿðÿ òÿëÿáàòûíû þäÿìÿéÿ çÿðóðè øÿðàèò éàðàäàí âÿ òÿìèíàò âåðÿí èñòåùñàë îëóíìóø âÿ îëóíìàìûø, ìàääè âÿ ãåéðè-ìàääè ðåñóðñëàðûí ìÿúìóñóäóð. Þëêÿíèí ïåðñïåêòèâ ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðèíè ïðîãíîçëàøäûðìàã, îíóí äöíéà èãòèñàäèééàòûíà èíòåãðàñèéà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñû èìêàíëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí ìèëëè ñÿðâÿòèí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ìèëëè ñÿðâÿòèí òÿðêèá ùèññÿëÿðè îëàí ìèëëè ÿìëàê ùÿì äÿéèøÿí, ùÿì äÿ äÿéèøìÿç ãèéìÿòëÿðëÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð, òÿáèè ðåñóðñëàðûí ìèãéàñûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè èñÿ íàòóðàë (ôèçèêè) þë÷öëÿðëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ëàêèí òÿáèè ðåñóðñëàðûí ùàñèëàòûíäà ìþâúóä îëàí òÿáèè-ýåîëîæè øÿðàèòèí ìöõòÿëèôëèéè – àñàí âÿ éà ìöðÿêêÿáëèéè, ùàñèëåòìÿäÿ òÿòáèã îëóíàí òåõíîëîæè èñòåùñàë öñóëóíóí ìöêÿììÿëëèéè, íÿãëåòìÿäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí íÿãëèééàò íþâëÿðè (ä.é., ñó, àâòîìîáèë âÿ ñ.) – áöòöí áóíëàðëà ÿëàãÿäàð îëàí õÿðúëÿðèí äöçýöí ó÷îòó âàñèòÿñèëÿ – ñîíðàäàí òÿáèè ðåñóðñëàðûí ùÿúìèíè äÿéÿð þë÷öñöíäÿ äÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ èìêàí éàðàäûð. Ìèëëè ñÿðâÿòèí ìöòëÿã ÿêñÿðèééÿòèíè òÿøêèë åäÿí òÿáèè ðåñóðñëàð áó âÿ éà äèýÿð þëêÿíèí öìóìè ÿðàçèñèíè, è÷ìÿëè ñóéóíó, ìåøÿ òÿñÿððöôàòûíû âÿ ìèíåðàë õàììàë ðåñóðñëàðûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ÿí þíÿìëè òÿáèè ñÿðâÿòëÿð ìèíåðàë õàììàë ðåñóðñëàðû, õöñóñÿí êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðû – íåôò âÿ ãàçäûð. Ïëàíëàøäûðìàäà âÿ ó÷îò ïðàêòèêàñûíäà ìèëëè ñÿðâÿò þç ñòðóêòóðóíà ýþðÿ àøàüûäàêû öíñöðëÿð öçðÿ òÿñíèôëÿøäèðèëèð: ÿñàñ ôîíäëàð; äþâðèééÿ ôîíäëàðû; ÿùàëèíèí åâ ÿìëàêû; ãåéðè-ìàääè àêòèâëÿð (úÿäâÿë 1).

ãåéðè-ìàääè àêòèâëÿðèí ïàéû èñÿ úÿìèñè 0,2% èäè.

Úÿäâÿëäÿ ýÿòèðèëÿí ìÿëóìàòëàðäàí ýþðöíöð êè, ðåñïóáëèêàíûí ìèëëè ñÿðâÿòèíèí ùÿì áöòþâëöêäÿ, ùÿì äÿ îíóí àéðûàéðû öíñöðëÿðèíèí àðòûìû ÷îõ äÿéèøêÿí îëìóø, þëêÿíèí ìèëëè ñÿðâÿòèíèí ñòðóêòóðóíäà ÿñàñ ôîíäëàðûí “÷ÿêèñè” äèýÿð öíñöðëÿðÿ íèñáÿòÿí ÷îõëóã òÿøêèë åòìèøäè. Áåëÿ êè, 2003 èëäÿ áó öíñöðöí ìèëëè ñÿðâÿòèí öìóìè äÿéÿðèíäÿ õöñóñè ÷ÿêèñè 85,4% îëäóüó ùàëäà ÿùàëèíèí åâ ÿìëàêûíûí ïàéû – 9,5, äþâðèééÿ ôîíäëàðûíûí ïàéû – 4,3,

ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû ìÿùñóëëàðà ÷åâðèëìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéûð. Áó èøäÿ ÿñàñ ôîíäëàðûí àêòèâ ùèññÿñè ñàéûëàí òåõíîëîæè àâàäàíëûãëàð, èñòåùñàë àâàäàíëûãëàðû ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíûí ìèãéàñûíû áèëìÿê ìÿãñÿäèëÿ îíóí òÿðêèáèíè òÿøêèë åäÿí öíñöðëÿðèí, õöñóñèëÿ ÿñàñ ôîíäëàðûí âàõòàøûðû èíâåíòàðëàøäûðìà êå÷èðìÿêëÿ éåíèäÿí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè èøè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áóíóí çÿðóðèëèéè îíëàðûí óçóí

Òÿáèè âÿ ÿìÿê ðåñóðñëàðû, ÿñàñ êàïèòàë (ÿñàñ ôîíäëàð) âÿ åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ òÿñèðëÿðè èãòèñàäèééàòûí èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíû ôîðìàëàøäûðûð. Áèíàëàð, ãóðüóëàð, ìàøûí âÿ àâàäàíëûãëàð, ýöú ìàøûíëàðû, þòöðöúö ìåõàíèçìëÿðè, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè âÿ ñ. èíñàí ÿìÿéèíèí ìÿùñóëó îëàí áöòöí áó ÿìÿê âàñèòÿëÿðè äÿéÿðúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëäèêäÿ, áàøãà ñþçëÿ, îíëàð äÿéÿð äàøûéûúûëàðûíà ÷åâðèëäèêäÿ èãòèñàäè ìÿçìóí àëàðàã ÿñàñ ôîíäëàð àäëàíûð âÿ íàòóðàë ôîðìàäà èãòè-

ñàäèééàòûí ìàääè-òåõíèêè áàçàñû îëìàãëà òÿáèè ðåñóðñëàðûí èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí

ìöääÿò èñòèñìàðäà îëìàëàðû, òÿäðèúÿí ôèçèêè êþùíÿëìÿëÿðè âÿ åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí òÿñèðè èëÿ îíëàðûí òÿêðàð èñòåùñàë øÿðàèòèíèí äÿéèøèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ßñàñ ôîíäëàðûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ùÿì îíóí ãóðóëóøóíäàêû ìöòÿðÿããè ìåéëëÿð, èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíûí þë÷öñö ùàããûíäà ìþòÿáÿð ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìÿéÿ, ùÿì äÿ èãòèñàäèééàòûí ïåðñïåêòèâ èíêèøàô èìêàíëàðûíû, ñòðóêòóð äÿéèøìÿëÿðèíèí èñòèãàìÿòëÿðèíè âÿ ùàáåëÿ ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè ðåàëëûãëàðûíû àøêàðëàìàüà èìêàí âåðèð. ßñàñ ôîíäëàðûí ùÿðÿêÿòèíèí êåéôèééÿò òÿðÿôè îíëàðûí 2 ýþñòÿðèúèñè – òÿçÿëÿíìÿ âÿ ñûðàäàí÷ûõìà ÿìñàëëàðû âàñèòÿñèëÿ òÿäãèã âÿ òÿùëèë åäèëèð (úÿäâÿë 2).

Úÿäâÿëäÿí ýþðöíöð êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èãòèñàäèééàòûíäà ÿñàñ ôîíäëàðûí òÿçÿëÿíìÿ ÿìñàëû 1995–2003 èëëÿð öçðÿ åéíè îëìàìûø, àçàëìûø âÿ éà àðòìûøäû. Áåëÿ êè, ùÿìèí ýþñòÿðèúè 1995– 99 èëëÿðäÿ àçàëìûø (7,3-äÿí 2,5-ÿ äöøìöø), 2000 èëäÿ ÿââÿëêè èëÿ íèñáÿòÿí 2 äÿôÿ àðòìûø, 2001–2002 èëëÿðäÿ éåíèäÿí àçàëìûø (ìöâàôèã îëàðàã 2,9 âÿ 2,0), 2003 èëäÿ éåíèäÿí àðòàðàã 3,7-éÿ áÿðàáÿð îëìóøäó. ßñàñ ôîíäëàðûí 1995–2003 èëëÿðäÿ ñûðàäàí÷ûõìà ÿìñàëû ýþñòÿðèúèñè äÿ òÿçÿëÿíìÿ ÿìñàëûíûí äÿéèøìÿñè êèìè àðòìûø âÿ éà àçàëìûøäû. Ùàããûíäà áÿùñ îëóíàí ýþñòÿðèúèëÿðèí êþìÿéèëÿ ÿñàñ ôîíäëàðûí ùÿðÿêÿòèíèí “òþðÿìÿ” áèð ýþñòÿðèúèñè – òÿçÿëÿíìÿ ÿìñàëûíûí ñûðàäàí÷ûõìà ÿìñàëûíû ãàáàãëàìà ýþñòÿðèúèñè äÿ ùåñàáëàíûð âÿ òÿùëèë åäèëèð. Îíóí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí òÿçÿëÿíìÿ ÿìñàëû ñûðàäàí÷ûõìà ÿìñàëûíà áþëöíöð. 2-úè úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ, ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòûíà ìÿíñóá ÿñàñ ôîíäëàð öçðÿ ùÿìèí ýþñòÿðèúè þçöíöí ÿí éöêñÿê ùÿääèíäÿ 1995 èëäÿ (7,3 : 0,7 ≈ 10,4) âÿ þçöíöí ÿí àøàüû ùÿääèíäÿ èñÿ 1999 èëäÿ îëìóøäó (2,5 : 1,1 ≈ 2,3). Þç-þçëöéöíäÿ àéäûíäûð êè, ÿñàñ ôîíäëàðûí ùÿðÿêÿòè, áàøãà ñþçëÿ îíëàðûí òÿêðàð 433

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èñòåùñàëû õàðèúè âÿ äàõèëè èíâåñòèñèéàëàðûí (ðåàë, ìàääè) ùÿúìèíäÿí áèðáàøà àñûëû îëóð. Ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäèééàòûíà éþíÿëäèëìèø èíâåñòèñèéà ãîéóëóøóíóí äèíàìèêàñû 3-úö úÿäâÿëèí ìÿëóìàòëàðû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíà äàõèëè âÿ õàðèúè èíâåñòèñèéà ãîéóëóøëàðû þëêÿíèí èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíûí àðòìàñûíäà úèääè ðîë îéíàéûð. Áó àðòûì ñÿíàéå èñòåùñàëû ñàùÿñèíäÿ äàùà öñòöíäöð. Áóíà ñÿáÿá õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí ìöòëÿã ÿêñÿðèééÿòèíèí íåôò ñåêòîðóíäà íåôò âÿ ãàç ùàñèëàòûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìÿñèäèð. ßñàñ ôîíäëàðûí ñÿíàéå èñòåùñàëû öçðÿ ñàùÿ ãóðëóøóíóí äèíàìèêàñû 1990–2003

Ãöââÿäÿ îëàí ñòàòèñòèê ìåòîäèêàéà ýþðÿ, ìöÿññèñÿíèí äþâðèééÿ ôîíäëàðû òÿéèíàòûíà, éàðàäûëìà øÿðàèò âÿ àìèëëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéèíÿ ýþðÿ èñòåùñàë åùòèéàòëàðû, áàøà ÷àòìàìûø èñòåùñàë âÿ áèð äÿ ýÿëÿúÿê äþâðöí õÿðúëÿðè êèìè ãóðóïëàøäûðûëûð. Ìàääè äþâðèééÿ âÿñàèòëÿðèíèí (äþâðèééÿ ôîíäëàðûíûí) 75–80%-èíè òÿøêèë åäÿí èñòåùñàë åùòèéàòëàðû ìöÿññèñÿ òÿðÿôèíäÿí àëûíìûø, èñòåùñàë ïðîñåñè ö÷öí ùàçûðëàíìûø âÿ îíóí ôàñèëÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí òåõíîëîæè ïðîñåñÿ äàõèë îëìàüà ùàçûð õàììàë, ÿñàñ âÿ êþìÿê÷è ìàòåðèàëëàð, éàíàúàã âÿ ñ. ÿìÿê úèñèìëÿðèäèð. Äþâðèééÿ ôîíäëàðûíûí äèýÿð öíñöðëÿðè, “÷ÿêèäÿ” éöíýöë îëìàëàðûíà

èëëÿðäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð (úÿäâÿë 3). Úÿäâÿëäÿêè ôàêòèêè ìÿëóìàòëàð ýþñòÿðèð êè, ÿñàñ ôîíäëàðûí ñÿíàéå ñàùÿëÿðè öçðÿ ïàéëàíìàñûíäà ïðèîðèòåòëèê éàíàúàã ñÿíàéåñèíÿ ìÿíñóá îëìóøäóð; áó ñàùÿíèí ÿñàñ ôîíäëàðäà ïàéû 2003 èëäÿ 1990 èëäÿêè 34,7%-äÿí 67,7%-ÿ éöêñÿëìèø, ñàùÿëÿðèí ùàìûñûíûí ÿñàñ ôîíäëàðûí ñàùÿ ãóðóëóøóíäàêû ïàéëàðû úèääè øÿêèëäÿ àçàëìûøäûð. Åëåêòðîåíåðýåòèêà ñÿíàéå ñàùÿñè íèñáè èñòèñíàëûã òÿøêèë åòìèø, áåëÿ êè, 1990–2003 èëëÿðäÿ ÿñàñ ôîíäëàðäàí áó ñàùÿéÿ äöøÿí ïàé íèñáÿòÿí ñàáèò ãàëìûø, 1990 èëäÿ 12,2%, 2003 èëäÿ èñÿ òÿãðèáÿí 11% îëìóøäó. Èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíäà ÿñàñ ôîíäëàðäàí ñîíðà, ùÿì äÿéÿðèíÿ, ùÿì äÿ ìÿùñóë èñòåùñàëûíäà âÿ õèäìÿòëÿð ýþñòÿðèëìÿñèíäÿêè ðîëóíà ýþðÿ, äþâðèééÿ ôîíäëàðû ìöùöì éåð òóòóð. Éàðàäûëàí ìÿùñóëóí ñóáñòàíñèéàñûíû (ÿñàñûíû) òÿøêèë åäÿí, õàììàë, ÿñàñ ìàòåðèàëëàð, êþìÿê÷è ìàòåðèàëëàð, éàíàúàã, åëåêòðèê åíåðæèñè âÿ ñ. áó êèìè ÿìÿê úèñèìëÿðè äÿéÿð ôîðìàñûíäà äþâðèééÿ ôîíäëàðûäûð.

áàõìàéàðàã, ìÿùñóë èñòåùñàë åòìÿê âÿ õèäìÿò ýþñòÿðìÿê èøèíäÿ ÷îõ çÿðóðèäèð. Ìèëëè ñÿðâÿòèí ìöùöì òÿðêèá öíñöðëÿðèíäÿí áèðè ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñè âÿ ñîñèàë ðèôàùûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí åâ ÿìëàêûäûð. ßùàëèíèí åâ ÿìëàêû þç òÿðêèáèíÿ ýþðÿ ÷îõ ìöõòÿëèô îëñà äà, áóðàéà, ÿñàñÿí, õèäìÿò ìöääÿòè 1 èëäÿí ÷îõ îëàí åâ ÿøéàëàðû, áàøãà ñþçëÿ, óçóí ìöääÿò èñòèôàäÿ îëóíàí ÿìòÿÿëÿð àèääèð (àâòîìîáèë, ìóñèãè ìÿðêÿçè, òåëåâèçîð, âèäåî ìàãíèòàôîí, òåëåôîí, ñîéóäóúó, ïàëòàðéóéàí ìàøûí âÿ ñ.). ßùàëèíèí åâ ÿìëàêû 2003 èëäÿ 1995 èëÿ íèñáÿòÿí úàðè ãèéìÿòëÿðëÿ òÿãðèáÿí 3 äÿôÿ àðòìûøäû (úÿäâÿë 1). Îíóí ìèëëè ñÿðâÿòèí äÿéÿðèíäÿêè ïàéû èñÿ ìöãàéèñÿ îëóíàí èëëÿðäÿ 3,4%-äÿí 9,5%ÿ ãàëõìûøäû. ßùàëèíèí åâ ÿìëàêûíûí ìèëëè ñÿðâÿòèí òÿðêèáèíäÿêè éåðèíè áàøãà áèð éîëëà – îíó èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíûí ìöùöì öíñöðö îëàí äþâðèééÿ ôîíäëàðû èëÿ ìöãàéèñÿñè åäèá ñÿúèééÿëÿíäèðìÿê âàñèòÿñèëÿ äÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ìöìêöíäöð. ßùàëèíèí åâ ÿìëàêû ùÿì 1995, ùÿì äÿ 2003 èëëÿðäÿ þç äÿéÿðèíÿ ýþðÿ, äþâðèééÿ ôîíäëàðûíûí äÿé-

434

ÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäè. Áåëÿ êè, ÿùàëèíèí åâ ÿìëàêûíûí äÿéÿðè äþâðèééÿ ôîíäëàðûíûí äÿéÿðèíäÿí 1995 èëäÿ 1,36 äÿôÿ, 2003 èëäÿ òÿãðèáÿí 2 äÿôÿ ÷îõ îëìóøäó. Ìèëëè ñÿðâÿòèí, èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíûí âÿ åëÿúÿ äÿ èñòåùñàë ôîíäëàðûíûí òÿðêèá ùèññÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí ãåéðè-ìàääè àêòèâëÿð äÿ èíñàí ÿìÿéèíèí “ìÿùñóëó” îëäóãëàðûíäàí äÿéÿð äàøûéûúûëàðûäûð, ÿñàñ ôîíäëàðäûð, ëàêèí îíëàðûí (ãåéðè-ìàääè ÿñàñ ôîíäëàðûí) ôèçèêè ÿñàñëàðû (þë÷öëÿðè) éîõäóð. Ãåéðè-ìàääè àêòèâëÿð äÿ, ôèçèêè ÿñàñû îëàí ÿñàñ ôîíäëàð êèìè, þç äÿéÿðëÿðèíè óçóí ìöääÿò èñòèôàäÿ îëóíàðàã òÿäðèúÿí èòèðèð. Ãåéðè-ìàääè àêòèâëÿðÿ ïàòåíòëÿð, ÿìòÿÿ (ìàë) íèøàíëàðû, òèúàðÿò ìàðêàëàðû, ëèñåíçèéàëàð, áèð ÷îõ ùöãóãè àêòëàðäàí (òîðïàã âÿ òÿáèè ðåñóðñëàð, èõòèðà÷ûëûã âÿ ìöÿëëèôëèê âÿ ñ.) èñòèôàäÿ, “íîóùàó”, ðÿñìëÿøäèðèëìèø ìÿñëÿùÿò, ðÿãàáÿòÿ ýèðìÿìÿê þùäÿëèêëÿðè âÿ ñ. àèä åäèëèð. Ôèçèêè ÿñàñû îëàí ÿñàñ ôîíäëàðëà ìöãàéèñÿäÿ ãåéðè-ìàääè àêòèâëÿðèí áÿðïà äÿéÿðè öçðÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ÷ÿòèíäèð, ÿìÿê òóòóìëóäóð âÿ îíëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, þçëÿðèíèí èëêèí âÿ ãàëûã äÿéÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð âÿ ó÷îòà àëûíûðëàð. Þç-þçëöéöíäÿ àéäûíäûð êè, èãòèñàäè èíêèøàôà âÿ ñîñèàë òÿðÿããèéÿ íàèë îëìàã ö÷öí þëêÿíèí èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíäàí ìàêñèìóì èñòèôàäÿ åäèëìÿëè, îíóí àéðû –àéðû öíñöðëÿðèíèí èìêàíëàðû ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿëèäèð Ò.ß. Ùöñåéíîâ

ßìÿê ïîòåíñèàëû âÿ ÿìÿê áàçàðû ßìÿê ïîtåíñèàëû þëêÿíèí ìàëèê îëäóüó úàíëû èíñàí ðåñóðñëàðûíûí ìÿúìóñóäóð. Îíóí äàøûéûúûëàðû âÿ úÿìèééÿtèí áàøëûúà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèíè tÿøêèë åäÿí ÿìÿê åùtèéàtëàðûíà èñÿ þëêÿ ÿùàëèñèíèí ùàìûñû äåéèë, îíëàðûí éàëíûç ìöÿééÿí éàøà ÷àtìûø, ôèçèêè èíêèøàôà, ñàüëàìëûüà, tÿùñèëÿ, áàúàðûüà, èõtèñàñà, ïåøÿ ùàçûðëûüû âÿ ñ. êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ùèññÿñè äàõèë åäèëèð. Þëêÿìèçäÿ áàø âåðÿí äåìîãðàôèê äÿéèøèêëèêëÿð îíóí áàøëûúà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèíè òÿøêèë åäÿí ÿìÿê ïîòåíñèàëûíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíà äàèì òÿñèð ýþñòÿðèð. Áåëÿ êè, ÿýÿð 1960–70 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàíûí ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí îðòàèëëèê àðòûì ñàéû 43,7 ìèí íÿôÿð (2,3 %) 1970–80 èëëÿðäÿ – 107,6 ìèí íÿôÿð (4,6

AZßÐÁÀÉÚÀÍ %), 1980–90 èëëÿðäÿ – 60,2 ìèí íÿôÿð (1,76 %) òÿøêèë åòìèøäèñÿ, 1990–2004 èëëÿðäÿ áó ýþñòÿðèúè áèð ãÿäÿð àçàëàðàã – 59,2 ìèí íÿôÿðÿ (1,47 %) åíìèøäè. ßìÿê áàçàðû äåäèêäÿ, ÿí öìóìè ùàëäà èøÿ ýþòöðÿíëÿðëÿ ìóçäëó ôÿùëÿëÿð, èø ãöââÿñè àëûúûëàðû èëÿ îíóí ñàòûúûëàðû àðàñûíäà (áèðèíúèëÿðèí ÿìÿéÿ îëàí òÿëÿáëÿðè èëÿ èêèíúèëÿðèí èøÿ îëàí òÿêëèôëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè öçðÿ) ôîðìàëàøàí èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè áàøà äöøöëöð. Áó ñèñòåì ÿùàëèíèí ìÿøüóëëóã ñÿâèééÿñè, äèíàìèêàñû, ïåøÿ-èõòèñàñ, ñàùÿ âÿ äåìîãðàôèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ìÿøüóëëóã ãóðóëóøóíäà áàø âåðÿí áàøëûúà äÿéèøèêëèêëÿðè âÿ ìåéëëÿðè, èø ãöââÿñèíèí ìîáèëëèéè, èøñèçëèéèí ìèãéàñû, äèíàìèêàñû âÿ îíà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ÿìÿê áàçàðûíûí ñÿðáÿñò èíêèøàô åäÿí èãòèñàäè ñèñòåìÿ ÷åâðèëìÿñè ýöúëÿíèð. 1998–2003 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Ñòàòèñòèêà Êîìèòÿñè (ÀÐÄÑÊ) ñèñòåìèíäÿ èñëàùàòëàð àïàðûëìàñûíà äàèð Äþâëÿò Ïðîãðàìûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ ÿìÿê ýþñòÿðèúèëÿðè Áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ ãÿáóë åäèëìèø ó÷îò âÿ ñòàòèñòèêà ñèñòåìèíÿ ìöâàôèã îëàðàã òÿêìèëëÿøäèðèëäè. ÀÐÄÑÊ-íèí ùàçûðëàäûüû (2000) «Ìÿøüóëëóüóí áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòûíûí Àçÿðáàéúàí âåðñèéàñû»íäà ìÿøüóëëóüà äàèð ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàð ýåíèøëÿíäèðèëäè, ìÿøüóëëóüóí, èøñèçëèéèí, èãòèñàäè ôÿàë âÿ ãåéðè-ôÿàë ÿùàëèíèí ãóðóëóøó áàðÿñèíäÿ äàùà ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàð âåðèëìÿñè òÿìèí îëóíäó. Èãòèñàäèééàòûí ÿêñÿðèééÿò áþëìÿëÿðèíäÿ ÿìÿéÿ òÿëÿáè, ÿñàñÿí, øÿõñè ôèðìàëàð òÿìèí åäèð, òÿùñèë, ñÿùèééÿ, åëì, ìÿäÿíèééÿò âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ èøÿýþòöðÿí êèìè äþâëÿò òÿìñèë îëóíóð. Èíñòèòóñèîíàë øÿðàèò. Àçÿðáàéúàíäà ìÿøüóëëóã ñôåðàñû âÿ ÿìÿê áàçàðû 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã éåíè èñòèãàìÿòëÿðäÿ èíêèøàô åäèð. ßìÿê âÿ ßùàëèíèí Ñîñèàë Ìöäàôèÿñè Íàçèðëèéèíèí Áàø Ìÿøüóëëóã Èäàðÿñè ìÿøüóëëóüóí èäàðÿ åäèëìÿñè ñèñòåìèíèí ìöùöì ãóðóìëàðûíäàí áèðèäèð. Èøñèçëÿðèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ ÿìÿê áàçàðûíûí íèçàìëàíìàñû, èøñèçëèéèí àçàëäûëìàñû, ìÿøüóëëóüóí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè âÿ äèýÿð ïðîáëåìëÿðÿ éþíÿëäèëÿí òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè êèìè ìöùöì âÿçèôÿëÿð ýåíèø ÿðàçè ìÿøüóëëóã ìÿðêÿçëÿðèíÿ ìàëèê îëàí áó èäàðÿíèí öçÿðèíÿ äöøöð. Ùÿìèí ÿðàçè ìÿøüóëëóã ìÿðêÿçëÿðè ÿùàëèéÿ, ÿñà-

ñÿí, éöêñÿê èõòèñàñ òÿëÿá åòìÿéÿí âÿ àäÿòÿí ÿìÿê ùàããû àøàüû îëàí ìÿùäóä ïåøÿëÿð öçðÿ èø éåðëÿðè òÿêëèô åäèð. Ëàêèí èøñèçëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè èøÿ ñÿðáÿñò äöçÿëèð âÿ îíëàðûí éàëíûç áåøäÿ áèðè – èëê äÿôÿ èø àõòàðàí, èõòèñàñû àøàüû, ÿìÿê ñòàæû àç îëàí âÿ ñ. øÿõñëÿð ìÿøüóëëóã ìÿðêÿçëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åäèð. Ñîí èëëÿð þëêÿäÿ ôÿàë ìÿøüóëëóã ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðèëèð âÿ èøñèçëÿðèí èøëÿ òÿìèí åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ õåéëè óüóðëàð ÿëäÿ åäèëèð. 2003 èëäÿ ìÿøüóëëóã õèäìÿòè îðãàíëàðûíäà èøñèç êèìè ãåéäèééàòäà îëàí 54365 íÿôÿðäÿí 3111 íÿôÿðè èøñèçëèéÿ ýþðÿ ìöàâèíÿò àëûð, 2206 íÿôÿðè ïåøÿ ùàçûðëûüûíà, éåíèäÿí ùàçûðëûã êå÷ìÿéÿ âÿ èõòèñàñûíû àðòûðìàüà, 2138 íÿôÿðè èñÿ èúòèìàè èøëÿðÿ úÿëá åäèëìèøäèð. ÁÌÒ-íèí Èíêèøàô Ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Áåéíÿëõàëã ßìÿê Òÿøêèëàòû ÒÀÑÈÑ Ïðîãðàìû èëÿ áèðëèêäÿ áèð íå÷ÿ ìÿøüóëëóã ïðîãðàìëàðû ùÿéàòà êå÷èðäè âÿ 1997 èëäÿí áàøëàéàðàã þëêÿíèí øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðûíäà ÿìÿê éàðìàðêàëàðû òÿøêèë åòäè. Áàêûäà éàðàäûëìûø (1999) «ßìÿê Áèðæàñû» ìöâÿããÿòè èø àõòàðàí ìöõòÿëèô ïåøÿ ñàùèáëÿðèíè ãåéäÿ àëàðàã, îíëàðû ÿùàëèäÿí âÿ èø÷è àõòàðàíëàðäàí àëäûãëàðû ñèôàðèøëÿð ÿñàñûíäà ìöâÿããÿòè èøëÿ òÿìèí åäèð. ßìÿê Ìÿúÿëëÿñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßìÿê Ìÿúÿëëÿñè 1999 èë èéóëóí 1-äÿí ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Áó ìÿúÿëëÿ, ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí, ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí òÿñèñ åòäèêëÿðè, ìöëêèééÿò âÿ òÿøêèëàòè-ùöãóãè ôîðìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí áöòöí ìöÿññèñÿ, èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäà òÿòáèã åäèëèð. Áóðàäà ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíìÿëè ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðè ýþñòÿðèëìèø, âÿòÿíäàøëàðûí ìÿúáóðè ÿìÿéÿ úÿëá åäèëìÿñèíè âÿ àéðû-ñå÷êèëèéÿ éîë âåðèëìÿñèíè ãàäàüàí åäÿí ïðèíñèïëÿð òÿñáèò îëóíìóøäóð. ßìÿéÿ òÿëÿá ÿñàñ ìàêðîèãòèñàäè àìèëëÿðèí âÿ ìåéëëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøûð. Ìÿøüóë îëàíëàðûí ñàéû ÿìÿéÿ òÿëÿáèí êÿìèééÿòúÿ òÿìèí îëóíìàñûíû õàðàêòåðèçÿ åäèð âÿ áîø èø éåðëÿðèíèí ùÿúìè èëÿ áèðëèêäÿ èãòèñàäèééàòûí ÿìÿéÿ òÿëÿáèíèí ìÿúìóñóíó ÿêñ åòäèðèð. Áó, èñòåùñàëûí âÿ éåíè èø éåðëÿðèíè éàðàäàí èíâåñòèñèéàíûí ùÿúìè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èäèí èëê èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿíÿíÿâè ñàùÿëÿðäÿ èñòåùñàëûí äàùà òåç ñöðÿòëÿ àøàüû äöøìÿñè ÿìÿéÿ öìóìè òÿëÿáèí õåéëè àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí èø éåðëÿðèíèí òÿêëèôè ñôåðàñûíûí êèôàéÿò ãÿäÿð íè-

çàìëàíà áèëìÿäèéè âÿ èíâåñòèñèéà ïðîãðàìëàðûíûí òÿòáèãè èñòèãàìÿòèíèí äÿéèøäèéè áèð øÿðàèòäÿ ìàääè èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíäÿ ìÿøüóë îëàíëàðûí ñàéû ñöðÿòëÿ àçàëìàüà áàøëàäû. Åëì âÿ åëìÿ õèäìÿò ñàùÿëÿðèíèí áöäúÿäÿí êèôàéÿò ãÿäÿð ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿìÿñè èãòèñàäèééàòûí óçóíìöääÿòëè èíêèøàô ïîòåíñèàëûíû ìöÿééÿí åäÿí áó âàúèá áþëìÿäÿ ìÿøüóëëóüóí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. 1992–2001 èëëÿðäÿ èø éåðëÿðèíèí ñàéû 2,3 äÿôÿ àçàëñà äà, 2002 èëäÿí áàøëàéàðàã îíëàðûí ñàéû àðòìàüà áàøëàäû, áó àðòûì 2003 èëäÿ 2001 èëÿ íèñáÿòÿí 57,8% òÿøêèë åòäè. 2003 èëèí ñîíóíà èãòèñàäèééàòäà ìþâúóä îëàí áîø èø éåðëÿðèíèí 38,9%-è ñÿùèééÿ âÿ ñîñèàë õèäìÿò, 19,6%-è òÿùñèë, 7,4%-è åìàë ñÿíàéåñè, 3,3%-è òèêèíòè, 13,2%-è èñÿ äèýÿð êîììóíàë, ñîñèàë âÿ ñ. õèäìÿò ñàùÿëÿðèíäÿ èäè. ßìÿéèí òÿêëèôè. Áàçàðäàêû ìþâúóä ùàãã ìöãàáèëèíäÿ ÿìÿéèíè ìöáàäèëÿ åòìÿéÿ ùàçûð îëàí èø÷èëÿðèí ñàéûíû ÿêñ åòäèðèð. Äåìîãðàôèê ìåéëëÿð âÿ ÿìÿê ïîòåíñèàëûíûí êåéôèééÿòè òÿìèí åäèëìèø âÿ úàðè ÿìÿê òÿêëèôèíèí (ìöâàôèã ñóðÿòäÿ èøëÿéÿíëÿðèí âÿ èøñèçëÿðèí) êÿìèééÿòèíÿ âÿ îíóí ãóðóëóøóíà (ÿðàçè, éàø âÿ òÿùñèë öçðÿ) áèëàâàñèòÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. ßìÿê òÿêëèôèíèí ïàðàìåòðëÿðèíè ãåéäèééàòà àëûíàí âÿ àëûíìàéàí (èñòÿð õàðèúè þëêÿëÿðäÿ âÿ èñòÿðñÿ äÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ, ÿñàñÿí êÿíääÿí øÿùÿðÿ) ìèãðàñèéà àõûíû äà õåéëè äÿéèøäèðèð. 1995 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäàí ýåäÿíëÿðèí ñàéû 16033, ýÿëÿíëÿðèí ñàéû èñÿ 6222 íÿôÿð èäè. Þëêÿéÿ ýÿëÿíëÿðèí 96,5%-è, ýÿëÿíëÿðèí èñÿ 85,4%-è ÌÄÁ âÿ Áàëòèêéàíû þëêÿëÿðèí ïàéûíà äöøöðäö. Ëàêèí ñîíðàêû èëëÿðäÿ ùÿì ýÿëÿíëÿðèí âÿ ùÿì äÿ ýåäÿíëÿðèí ñàéû ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àçàëàðàã, 2003 èëäÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 2500 âÿ 3754 íÿôÿð òÿøêèë åòäè. 2003 èëäÿ ýÿëÿíëÿðèí 98,4%-è, ýåäÿíëÿðèí èñÿ 96,8%-è ÌÄÁ âÿ Áàëòèêéàíû þëêÿëÿðèí ïàéûíà äöøäö. Àçÿðáàéúàíûí 2 ìëí.-äàí ÷îõ âÿòÿíäàøû þëêÿäÿí êÿíàðäà ÷àëûøûð (2004). Èø÷è ãöââÿñè òÿêëèôèíèí ÿðàçè öçðÿ ãåéðè-áÿðàáÿðëèéè þçöíö ÿùàëèíèí êÿíä éåðëÿðèíäÿí øÿùÿð éåðëÿðèíÿ ùÿðÿêÿòèíäÿ ýþñòÿðèð. Èãòèñàäè ôÿàëëûã. ÀÐÄÑÊ-íèí ÿùàëèíèí èãòèñàäè ôÿàëëûüûíû ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí 2003 èëäÿ àïàðäûüû ìöàéèíÿ ìàòåðèàëëàðûíà ýþðÿ, 15 âÿ éóõàðû éàøäà îëàí ÿùàëèíèí èãòèñàäè ôÿàëëûã ñÿâèééÿñè þëêÿ öçðÿ 62,9%, øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 58,8%, êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ 68,2% èäè. Êèøèëÿðèí èãòèñàäè ôÿàëëûã ñÿâèééÿñè ùÿì þëêÿ, ùÿì äÿ øÿùÿð âÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ ãàäûíëàðûí èãòèñàäè ôÿàëëûüûíû öñòÿëÿéèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí èãòèñàäè ôÿàëëûã ñÿâèééÿñè Ôðàíñà âÿ Ïîëøàíûí ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí ýÿëñÿ äÿ, 435

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Á.Áðèòàíèéà âÿ Íèäåðëàíääàí àøàüûäûð. ßìÿê ãàáèëèééÿòëè éàøäà (êèøèëÿð 15-61, ãàäûíëàð 15-56 éàøäà) ÿùàëèíèí èãòèñàäè ôÿàëëûã ñÿâèééÿñè 71,4%, î úöìëÿäÿí êèøèëÿð öçðÿ 83,6%, ãàäûíëàð öçðÿ èñÿ 59,5% èäè (2004). Ìÿøüóëëóã ñîñèàë-èãòèñàäè êàòåãîðèéàäûð âÿ îíóí ôîðìàëàøìàñûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ïðîñåñëÿð ìöÿééÿí èø éåðëÿðèíèí òóòóëìàñû èëÿ áàüëûäûð. Ìÿøüóëëóã ïðîñåñèíäÿ èíñàíëàð àðàñûíäà éàðàíàí ìöíàñèáÿòëÿð ñîñèàë-èãòèñàäè õàðàêòåð äàøûìàãëà òÿêúÿ ÿìÿê ïðîñåñèíè äåéèë, ùÿì äÿ ìÿøüóëëóã ïðîñåñèíèí þçöíöí ôîðìàëàøìàñûíû ÿùàòÿ åäèð. Ìÿøüóëëóã çàùèðÿí ÿìÿê êèìè òÿçàùöð åòñÿ äÿ, îíëàð åéíèééÿò òÿøêèë åòìÿéèá áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. ßýÿð ÿìÿê èíñàíëàðûí øöóðëó, ìÿãñÿäÿóéüóí ôÿàëèééÿòèäèðñÿ, ìÿøüóëëóã ìöÿééÿí èø éåðëÿðèíäÿ èø÷èíèí êîíêðåò ÿìÿê êîîïåðàñèéàñûíà ãîøóëìàã öçðÿ ìþâúóä îëàí èúòèìàè ìöíàñèáÿòäèð. «Ìÿøüóëëóã ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíóíäà äåéèëèð êè: «Ìÿøüóëëóã – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðûíûí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äàèìè éàøàéàí âÿòÿíäàøëûüû îëìàéàí øÿõñëÿðèí âÿ ÿúíÿáèëÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ çèää îëìàéàí âÿ áèð ãàéäà îëàðàã, îíëàðà ãàçàíú (ýÿëèð) ýÿòèðÿí ùÿð ùàíñû ôÿàëèééÿòèäèð». Áåëÿ îëàí ùàëäà þëêÿ ÿùàëèñèíèí ìÿøüóëëóã ñÿâèééÿñè, ÿââÿëà, îíóí ìàëèê îëäóüó ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèíèí þëêÿíèí ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ çèää îëìàéàí, îíëàðûí ùàìûñûíûí, éîõñà ìöÿééÿí áèð ùèññÿñèíèí úÿìèééÿò öçâëÿðèíèí øÿõñè âÿ èúòèìàè òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñè èëÿ áàüëû îëàí âÿ áèð ãàéäà îëàðàã, îíëàðà ãàçàíú (ÿìÿê ýÿëèðè) ýÿòèðÿí ùÿð ùàíñû áèð ôÿàëèééÿò äàèðÿñèíäÿ èøëÿìÿñèíè; èêèíúèñè, ìöõòÿëèô ñèíôëÿðäÿí, ñîñèàë ãðóïëàðäàí îëàí ÿùàëèíèí ùÿìèí ôÿàëèééÿò äàèðÿñèíäÿ èøòèðàêûíûí íÿ ñÿâèééÿäÿ îëìàñûíû ýþñòÿðèð. Þëêÿíèí èãòèñàäè ãöäðÿòè, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, îíóí ìàëèê îëäóüó áàøëûúà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí – ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí ñàéûíäàí, êåéôèééÿò òÿðêèáèíäÿí, îíëàðäàí úÿìèééÿòèí ìÿãñÿäè ö÷öí íÿ äÿðÿúÿäÿ òàì âÿ ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëèá-åäèëìÿìÿñèíäÿí àñûëûäûð. ×öíêè ìàääè íåìÿòëÿð èñòåùñàëûíûí çÿðóðè öíñöðö îëàí ÿìÿê åùòèéàòëàðû éàëíûç ÿìÿê ïðîñåñèíäÿ èøòèðàê åòäèêäÿ, èñòåùñàë âàñèòÿëÿðè èëÿ áèðëÿøäèêäÿ ùÿãèãè ñÿðâÿòÿ ÷åâðèëèð. Àçÿðáàéúàí êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ óçóí èëëÿð ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí ÿí ñöðÿòëÿ ÷îõàëäûüû ðåýèîíëàðäàí áèðè èäè âÿ áóðàäà ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí àðòûìû, áèð ãàéäà îëàðàã, ùÿìèøÿ èø éåðëÿðèíèí àðòûìûíû 436

öñòÿëÿéèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí èúòèìàè èñòåùñàëäàêû ìÿøüóëëóã ñÿâèééÿñèíèí äÿ ÿí àøàüû îëäóüó ÿðàçèëÿðäÿí áèðè èäè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëèá éåðëÿøäèðèëìÿñèíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿð ÿùàëèíèí ìÿøüóëëóüóíóí òÿêúÿ ñàùÿ ãóðóëóøóíóí äåéèë, îíóí ÿðàçè ãóðóëóøóíóí äà äÿéèøèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ëàêèí áöòöí áó ìöñáÿò äÿéèøèêëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, ùÿìèí èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí õåéëè áèð ãèñìè èøñèç èäè âÿ áó ùÿìèøÿ ýèçëè ñàõëàíûðäû. ×öíêè èñòåùñàë âàñèòÿëÿðè öçÿðèíäÿ èúòèìàè ìöëêèééÿòèí ùþêì ñöðäöéö êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ ìÿøüóëëóã ñèéàñÿòè èúòèìàè èñòåùñàëäà ÿìÿéèí ùàìû ö÷öí ìÿúáóðèëèéèíÿ, òàì ìÿøüóëëóã âÿ úèääè ñòàíäàðò èø ðåæèìèíÿ ÿñàñëàíûðäû. Áó èñÿ èø ãöââÿñè áàçàðûíûí äåôîðìàñèéàñûíà âÿ þç ôîðìàñûíû äÿéèøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó. Áèð íå÷ÿ îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí èäàðÿ åäèëìÿñè àäàìëàðûí éîõ, öìóìè åêñòåíñèâ èíêèøàôà éþíÿëäèëìèø èñòåùñàëûí ìÿíàôåéèíÿ òàáå åäèëäè. Ñöðÿòëÿ àðòìàãäà îëàí èø éåðëÿðèíäÿ èø ãöââÿñè, êàäð ÷àòûøìàçëûüû àðàäàí ãàëäûðûëûð, ÿëàâÿ èø ãöââÿñè ìÿíáÿëÿðè àõòàðûëûá òàïûëûð, áîø èø éåðëÿðè èø ãöââÿñè èëÿ êîìïëåêòëÿøäèðèëèðäè. 1990 èëäÿ èòòèôàãûí õ.ò.íäà ìÿøüóë îëàí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ñàéû 1922 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 18,1 äÿôÿ, Àçÿðáàéúàíäà èñÿ 17,0 äÿôÿ àðòìûøäû. Àçÿðáàéúàíûí õ.ò.-íäà ìÿøüóë îëàí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí îðòàèëëèê àðòûì ñöðÿòè èòòèôàãûí ýþñòÿðèúèñèíäÿí 1960–1990 èëëÿðäÿ 1,5 äÿôÿ éöêñÿê èäè. Ëàêèí áóðàäà éåíè éàðàäûëàí èø éåðëÿðèíèí ñàéû ùÿìèøÿ ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí ñàéûíäàí ýåðèäÿ ãàëûðäû. 1971–85 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà 249 èðè ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè òèêèëèá èøÿ ñàëûíäû, ðåñïóáëèêà ö÷öí éåíè îëàí ìöàñèð åëåêòðîâÿ ðàäèîòåõíèêà ñÿíàéå ñàùÿëÿðè éàðàäûëäû, ñÿíàéå èñòåùñàëûíûí ñòðóêòóðó êèìéà, íåôò êèìéàñû, åëåêòðîíèêà, ìàøûíãàéûðìà âÿ úèùàçãàéûðìà ñàùÿëÿðèíèí, ê.ò.-íûí ñòðóêòóðó èñÿ ïàìáûã÷ûëûã âÿ öçöì÷öëöê êèìè éöêñÿê ÿìÿêòóòóìëó ñàùÿëÿðèí èíêèøàôû ùåñàáûíà õåéëè äÿéèøäèðèëäè, ùàáåëÿ éöêñÿêèõòèñàñëû ìöòÿõÿññèñëÿð âÿ ôÿùëÿ êàäðëàðû ùàçûðëàíìàñûíà äèããÿò àðòûðûëäû. Íÿòèúÿäÿ ðåñïóáëèêàíûí õ.ò.-íäà ìÿøüóë îëàí ôÿùëÿ, ãóëëóã÷ó âÿ ê-ç÷óëàðûí îðòàèëëèê ñàéû 1970–90 èëëÿðäÿ 57,7 % (891 ìèí íÿôÿð) àðòàðàã 1543 ìèí íÿôÿðäÿí 2434 ìèí íÿôÿðÿ (êå÷ìèø èòòèôàãäà 16,4 % (17,6 ìëí. íÿôÿð)) àðòàðàã 107,2 ìëí. íÿ-

ôÿðäÿí 124,8 ìëí. íÿôÿðÿ) ÷àòäû. Ðåñïóáëèêàíûí õ.ò.-íäà ìÿøüóë îëàí èø÷è àðòûìûíûí îðòàèëëèê ñàéû 1960–70 èëëÿðäÿêè 32,6 ìèí íÿôÿðÿ ãàðøû, 1970–90 èëëÿðäÿ 44,6 ìèí íÿôÿð (36,8 %) ÷îõàëäû. Áóíà áàõìàéàðàã, 1960–90 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí ñîí 30 èë ÿðçèíäÿ ðåñïóáëèêàìûçäà ÿìÿê åùòèéàòëàðûíûí ñàéû 2061 ìèí íÿôÿð àðòäûüû ùàëäà, õ.ò.-íäà ìÿøüóë îëàí ôÿùëÿ, ãóëëóã÷ó âÿ ê-ç÷óëàðûí ñàéû úÿìè 1217 ìèí íÿôÿð ÷îõàëäû âÿ éà ÿìÿê åùòèéàòëàðû ñàéûíûí àðòûìûíäàí 844,0 ìèí íÿôÿð âÿ éà 1,7 äÿôÿ (69,4 %) ýåðèäÿ ãàëäû. Áóíóí áàøëûúà ñÿáÿáè ùÿìèí äþâðäÿ èúòèìàè èñòåùñàëûí èíêèøàô ñöðÿòèíèí àøàüû, îíóí ñàùÿ âÿ ÿðàçè ãóðóëóøóíóí ãåéðè-òÿêìèë îëìàñû, ùàáåëÿ ñÿíàéåíèí âÿ ãåéðè-èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí ëàçûìè äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿìÿñè èäè. 1970–85 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàíûí õ.ò.íäà ìÿøüóë îëàí áöòöí ÿùàëèíèí ñàéû ÑÑÐÈ ìèãéàñûíäà îëàíà íèñáÿòÿí 2,3 äÿôÿ, î úöìëÿäÿí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ñàéû òÿãð. 2 äÿôÿ (95,2%) ñöðÿòëÿ àðòäû. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ìÿøüóëëóã ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëìÿñè, îíóí ñàùÿ âÿ ÿðàçè ãóðóëóøóíóí äÿéèøäèðèëèá òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ÿùàëèíèí òÿùñèë, ïåøÿ âÿ èõòèñàñ ñÿâèééÿñèíèí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíäó, õ.ò.-íäà ÷àëûøàí àëè âÿ îðòà èõòèñàñ òÿùñèëëè ìöòÿõÿññèñëÿðèí ñàéû 2,2 äÿôÿ àðòàðàã 274 ìèí íÿôÿðäÿí 606,2 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòäû. Àçÿðáàéúàíäà éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí íàèëèééÿòëÿðäÿ ùÿìèí èëëÿðäÿ éàðàäûëìûø éåíè àëè ìÿêòÿáëÿðèí, à÷ûëàí ôàêöëòÿ âÿ êàôåäðàëàðûí äà áþéöê ðîëó îëäó. Íÿòèúÿäÿ 1985 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí àëè âÿ îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ òÿùñèë àëàíëàðûí ñàéû 11,1 ìèí íÿôÿð (6,5 %) àðòàðàã 1970 èëäÿêè 171 ìèí íÿôÿðäÿí 182,1 ìèí íÿôÿðÿ, ùÿìèí òÿùñèë îúàãëàðûíäàí áóðàõûëàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí ñàéû èñÿ 12,5 ìèí íÿôÿð (39,2 %) àðòàðàã 31,9 ìèí íÿôÿðäÿí 44,4 ìèí íÿôÿðÿ ãàëõäû. 1984–85 èëëÿðäÿ áóðàõûëàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí ñàéû 1960 èëäÿêèíäÿí 3,5 äÿôÿ ÷îõ îëäó. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ ìöòÿõÿññèñ áóðàõûëûøû ÿí ÷îõ ñÿíàéå âÿ òèêèíòè (1,5 äÿôÿ), ê.ò. (2,7 äÿôÿ) âÿ ìààðèô (2,2 äÿôÿ) èñòèãàìÿòëè àëè âÿ îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ãåéäÿ àëûíäû. Ðåñïóáëèêàíûí õ.ò.-íà òÿêúÿ 10-úó âÿ 11-úè áåøèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ 400 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ àëè âÿ îðòà èõòèñàñ òÿùñèëëè ìöòÿõÿññèñ âåðèëäè. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä âÿ áàøãà èðè øÿùÿðëÿðèíèí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ êàäð ùàçûðëàíìàñû òÿúðöáÿñè áó èëëÿð ÿðçèíäÿ äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëèá òÿêìèëëÿøäèðèëäè. ÑÑÐÈ øÿùÿðëÿðèíèí 170 àïàðûúû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ åëì âÿ òÿùñèë îúàüûíà àçÿðáàéúàíëû îüëàí âÿ ãûçëàðûí ýþíäÿðèëìÿñè éàõøû ÿíÿíÿéÿ ÷åâðèëäè. Éàëíûç 1981 èëäÿ Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä, Êèéåâ âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ 244 èõòèñàñ öçðÿ òÿùñèë àëàí àçÿðáàéúàíëû òÿëÿáÿëÿðèí ñàéû 3600 íÿôÿðäÿí ÷îõ èäè. Áó äþâðäÿ ðåñïóáëèêàíûí ðÿùáÿðè Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùÿéàòà êå÷èðäèéè ìöùöì òÿäáèðëÿðäÿí áèðè äÿ éöêñÿê ïåøÿêàð ñÿâèééÿëè êàäðëàðûí, õöñóñèëÿ ìèëëè êàäðëàðûí ùàçûðëûüûíà úèääè ôèêèð âåðèëìÿñè âÿ ãàéüû ýþñòÿðèëìÿñè èäè. ×öíêè î âàõòëàð ùÿéàòûìûçûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ÿñàñëû äþíöø éàðàòìàã ö÷öí èëê íþâáÿäÿ éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàðà áþéöê åùòèéàú äóéóëóðäó. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ áó èëëÿð ÿðçèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí àëè ìÿêòÿáëÿð øÿáÿêÿñè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ýåíèøëÿíäèðèëèð, îíëàðûí ñòðóêòóðó âÿ ìàääè-òåõíèêè áàçàñû ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäÿí èãòèñàäèééàòûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí òÿêìèëëÿøäèðèëèðäè. 1969–79 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà àëè ìÿêòÿáëÿðèí ñàéû 12äÿí 17-éÿ, îíëàðäà òÿùñèë àëàíëàðûí ñàéû èñÿ 70 ìèí íÿôÿðäÿí 100 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòäûðûëäû. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áó ýöíöíö âÿ ýÿëÿúÿéèíè ãàáàãúàäàí ýþðÿí Ùåéäÿð ßëèéåâ ìèëëè ùÿðáè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíà äà áþéöê ãàéüû ýþñòÿðèðäè. 1972 èëäÿí åòèáàðÿí ùÿð èë 300-400 (80-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ 800-1000) íÿôÿð àçÿðáàéúàíëû ýÿíú ùÿðáè òÿùñèë àëìàã ö÷öí ìöõòÿëèô àëè ìÿêòÿáëÿðÿ ãÿáóë îëóíóðäó. 1970–85 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà åëìëÿð äîêòîðëàðûíûí ñàéû 56 % àðòàðàã 625 íÿôÿðäÿí 975 íÿôÿðÿ, åëìëÿð íàìèçÿäëÿðèíèí ñàéû èñÿ 1,8 äÿôÿ àðòàðàã 5,3 ìèí íÿôÿðäÿí 9,4 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòäû. Åëìè èø÷èëÿðèí òÿðêèáèíäÿ åëìè äÿðÿúÿñè îëàíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè 1970 èëäÿêè 35,1%-äÿí 1985 èëäÿ 44,6%-ÿ ãàëõäû. Áó, ùÿìèí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà åëìè èø÷èëÿðèí êåéôèééÿò òÿðêèáèíèí âÿ ãóðóëóøóíóí ÿùÿìèééÿòëè ñóðÿòäÿ èíêèøàô åäèá äÿéèøäèéèíè ýþñòÿðèð. 1969–82 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíäà ÷àëûøàí èø÷èëÿðèí ñàéû 1,9 äÿôÿ àðòàðàã, 7892 íÿôÿðäÿí 15072 íÿôÿðÿ, î úöìëÿäÿí åëìè èø÷èëÿðèí ñàéû 45,6% àðòàðàã, 3431 íÿôÿðäÿí 4995 íÿôÿðÿ, åëìëÿð äîêòîðëàðûíûí ñàéû 1,5 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòàðàã, 188 íÿôÿðäÿí 285 íÿôÿðÿ, åëìëÿð íàìèçÿäëÿðèíèí ñàéû èñÿ 1,6 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòàðàã 1275 íÿôÿðäÿí 2068 íÿôÿðÿ ÷àòäû. 1970–85 èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí òÿùñèë ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè âÿ èõòèñàñëû êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí àüûëëû âÿ àðäûúûë ñèéàñÿòèí íÿòèúÿñèíäÿ áó ýöíêö Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèë èíêèøàôûíû òÿìèí åäÿúÿê êàäð âÿ ÿìÿê ïîòåíñèàëû éàðàíìàñûíûí ÿñàñû ãîéóëäó, îíóí

ÿìÿê ïîòåíñèàëûíûí èíòåëëåêòóàë èíêèøàô ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ, êåéôèééÿò òÿðêèáè âÿ ãóðóëóøóíóí äÿéèøèá òÿêìèëëÿøìÿñèíÿ, îíëàðûí ÿìÿê ôÿàëëûüûíûí àðòìàñûíà çÿìèí éàðàòäû. 1970–85 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàíûí îðòà âÿ êè÷èê øÿùÿðëÿðèíäÿ, êÿíä éåðëÿðèíäÿ ÿëàâÿ èø éåðëÿðè éàðàäûëìàñû ùåñàáûíà ôÿùëÿ, ãóëëóã÷ó âÿ ê-ç÷óëàðûí îðòàèëëèê ñàéû 813 ìèí íÿôÿð, éàõóä 1,5 äÿôÿ àðòäû âÿ 1985 èëäÿ 2360 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòäû. Àíúàã þëêÿíèí éåíè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíÿ êå÷ìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, îíóí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû ÿìÿê áàçàðûíäà âÿçèééÿòèí òÿäðèúÿí, ëàêèí äþíìÿäÿí êÿñêèíëÿøäèéèíè ýþñòÿðÿí áèð ñûðà ÿëàìÿòëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áó ÿëàìÿòëÿðÿ 1993–2003 èëëÿðäÿ èãòèñàäèééàòäà ìÿøüóë îëàíëàðûí ñàéûíûí úöçè ìèãäàðäà àðòìàñû èëÿ éàíàøû, èãòèñàäèééàòäà ìÿøüóë îëìàéàí ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèíèí, î úöìëÿäÿí èøñèçëèê ñòàòóñó àëàíëàðûí ñàéûíûí õåéëè ÷îõàëìàñû, èø ãöââÿñè àõûíûíûí ñöðÿòëÿíìÿñè, èøäÿí ÷ûõàíëàðûí ñàéûíûí èøÿ ãÿáóë åäèëÿíëÿðèí ñàéûíû õåéëè öñòÿëÿìÿñè, èø ãöââÿñèíèí êåéôèééÿò ñÿâèééÿñè âÿ òÿðêèáèíèí íèñáÿòÿí ïèñëÿøìÿñè âÿ ñ. àèääèð. 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èãòèñàäèééàòäà áàø âåðÿí äàüûíòûëàð, âàõòèëÿ ìþâúóä îëìóø èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí êÿñèëìÿñè, ÿí áàøëûúàñû èñÿ Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí âÿ Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí éàðàíìàñû, òîðïàãëàðûìûçûí 20%-èíèí åðìÿíè ôàøèñòëÿðè òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìàñû, þëêÿìèçäÿ 1 ìèëéîí íÿôÿðäÿí ÷îõ ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíöí ìþâúóä îëìàñû, ÿùàëèíèí áèð ãèñìèíèí, ÿëÿëõöñóñ äà éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàðûí Àçÿðáàéúàíû òÿðê åòìÿñè, þçÿëëÿøäèðìÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ èãòèñàäèééàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿí õåéëè ñàéäà èø ãöââÿñèíèí èõòèñàð îëóíìàñû, åðìÿíè ôàøèñòëÿðè òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðäÿ 300 ìèíäÿí àðòûã èø éåðèíèí èòèðèëìÿñè, ëàçûìè ñàéäà éåíè èø éåðëÿðèíèí éàðàäûëà áèëèíìÿìÿñè âÿ ñ. ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí þëêÿíèí ÿìÿê áàçàðûíäàêû ýÿðýèíëèéèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ÿí òÿõèðÿñàëûíìàç âÿçèôÿëÿðäÿí áèðèíÿ ÷åâèðìèøäè. 1999 èëäÿí áàøëàéàðàã ñòàòèñòèêàäà ìÿøüóëëóüóí èãòèñàäèééàòûí ñàùÿëÿðè öçðÿ äåéèë, ÿùàëèíèí èãòèñàäè ôÿàëèééÿò íþâëÿðèíÿ ýþðÿ âåðèëìÿñè ñîí èëëÿðäÿ ìÿøüóëëóüóí ñàùÿ ãóðóëóøóíó ìöÿééÿí åòìÿéÿ âÿ ÿââÿëêè èëëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ìÿøüóëëóüóí ÿùàëèíèí èãòèñàäè ôÿàëèééÿò íþâëÿðè öçðÿ ãóðóëóøóíóí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, 1999 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 2003 èëäÿ ê.ò., îâ÷óëóã âÿ ìåøÿ òÿñÿððöôàòû ôÿà-

ëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè 42,3%-äÿí 40%-ÿ ãÿäÿð, åìàë ñÿíàéåñèíäÿ 4,9%-äÿí 4,5%-ÿ ãÿäÿð àçàëäûüû ùàëäà, òÿùñèëäÿ 8,1%-äÿí 8,8%-ÿ ãÿäÿð, òèúàðÿòäÿ 15,6%-äÿí 16,5%-ÿ ãÿäÿð, òèêèíòè öçðÿ 4,2%-äÿí 4,8%-ÿ ãÿäÿð àðòûðäû. Ñîí èëëÿðäÿ ìÿøüóëëóüóí ìöëêèééÿò íþâöíÿ ýþðÿ ãóðóëóøóíäà úèääè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðèð: 1996 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 2003 èëäÿ äþâëÿò ñåêòîðóíäà ìÿøüóë îëàíëàðûí ñàéû 2,2 äÿôÿ, õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ 70,8%-äÿí 31,5%-ÿ ãÿäÿð àçàëäû, ãåéðè-äþâëÿò ñåêòîðóíäà èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 2,4 äÿôÿ âÿ 29,3%-äÿí 68,5%-ÿ ãÿäÿð ÷îõàëäû. Ãåéðè-äþâëÿò ñåêòîðóíäà ìÿøüóë îëàíëàðûí 56,5%-è ôÿðäè, 11,7%-è õöñóñè, 0,7%-è áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíäÿ, 1,6%-è õàðèúè èíâåñòèñèéàëû âÿ áèðýÿ ìöÿññèñÿëÿðäÿ, 1,3%-è õèäìÿò ñàùÿñèíäÿ, 28,2%-è èñÿ ñÿðáÿñò ìÿøüóë îëìóøäóð. Èøñèçëèê – þëêÿíèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè ÿùàëèñèíèí áèð ãèñìèíèí þçöíÿ ìöâàôèã èø òàïà áèëìÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ «àðòûã» ÿùàëèéÿ, åùòèéàò ÿìÿê îðäóñóíà ÷åâðèëìÿñè ÿìÿê áàçàðûíäà èø ãöââÿñèíÿ îëàí òÿëÿá âÿ òÿêëèô àðàñûíäàêû óéüóíñóçëóã íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. «Ìÿøüóëëóã ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíäà äåéèëèð: «Èøè âÿ ãàçàíúû îëìàéàí, èøÿ áàøëàìàüà ùàçûð îëóá ìöâàôèã Èúðà Ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíäà èø àõòàðàí êèìè ãåéäèééàòà àëûíàí, ÿìÿêãàáèëèééÿòëè éàøäà îëàí ÿìÿêãàáèëèééÿòëè âÿòÿíäàøëàð èøñèç ñòàòóñó àëìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð». Èøñèçëèéèí ñÿâèééÿñè èãòèñàäè ôÿàë ÿùàëèíèí (èãòèñàäèééàòäà ìÿøüóë îëàí ÿùàëè èëÿ èøñèçëÿðèí ñàéûíûí úÿìè) ñàéûíäà èøñèçëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ðÿñìè ãåéäÿ àëûíìûø èøñèçëÿðèí ñàéû 54,4 ìèí íÿôÿð, î úöìëÿäÿí êèøèëÿðèí ñàéû 25,3 ìèí íÿôÿð, ãàäûíëàðûí ñàéû èñÿ 29,1 ìèí íÿôÿð, èøñèçëèê ñÿâèééÿñè èñÿ ìöâàôèã ãàéäàäà 1,43; 1,28 âÿ 1,60 % èäè (2003). Èøñèçëÿðèí ñàéû ñîí 10 èë ÿðçèíäÿ (1993–2003) 2,3 äÿôÿ àðòàðàã 23,6 ìèí íÿôÿðäÿí 54,4 íÿôÿðÿ, î úöìëÿäÿí ãàäûíëàð àðàñûíäà 2,4 äÿôÿ àðòàðàã 11,8 ìèí íÿôÿðäÿí 29,1 ìèí íÿôÿðÿ, êèøèëÿð àðàñûíäà èñÿ 2,7 äÿôÿ àðòàðàã 9,2 ìèí íÿôÿðäÿí 25,3 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòäû. Èøñèçëèê ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðäÿí òþðÿíèð. Ôðèêñèîí (òÿáèè) èøñèçëèê – èø÷èëÿðèí àéðûàéðû ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäàí þç àðçóëàðû èëÿ èøäÿí ÷ûõìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèð. Áó ùàëäà èø÷èëÿð þç èø éåðëÿðèíè äàùà éàõøû ÿìÿê øÿðàèòè îëàí, éöêñÿê ÿìÿê ùàããû âåðèëÿí, âÿçèôÿ éöêñÿëèøè ö÷öí ÿëâåðèøëè îëàí âÿ ñ. ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäà èøëÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ äÿéèøèðëÿð. Áó èø÷èëÿðèí 437

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àçàä ñóðÿòäÿ þçëÿðèíÿ ùÿð ùàíñû áèð éåðäÿ ìöâàôèã èø éåðè òàïûá èøëÿìÿê ùöãóãëàðû èëÿ áàüëûäûð. Ñòðóêòóð èøñèçëèê – èø÷èëÿðèí ïåøÿ âÿ èõòèñàñ êåéôèééÿòèíèí ìþâúóä èø éåðëÿðèíÿ óéüóí îëìàìàñû, òÿëÿá âÿ òÿêëèôäÿ éàðàíàí êåéôèééÿò âÿ êÿìèééÿò óéüóíñóçëóüó íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. ×öíêè åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí èíêèøàôû âÿ îíóí íàèëèééÿòëÿðèíèí èñòåùñàëàòà òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ èñòåùñàëûí õàðàêòåðè äÿéèøèð, ìöÿééÿí äþâð ÿðçèíäÿ èñòåùñàë òÿëÿáèíèí ãóðóëóøóíäà âÿ òåõíîëîýèéàëàðûíäà ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðèð, éåíè èñòåùñàë ñàùÿëÿðè, éöêñÿêèõòèñàñëû èø ãöââÿñè òÿëÿá åäÿí èø éåðëÿðè à÷ûëûð âÿ ìþâúóä îëàí èø ãöââÿñè òÿêëèôè êåéôèééÿòúÿ áó òÿëÿáè þäÿìÿê èãòèäàðûíäà îëìóð. Ñèêë (äþâðè) èøñèçëèê – ñÿíàéå ñèêëèíèí èãòèñàäè áþùðàí ìÿðùÿëÿñèíÿ (ôàçàñûíà) êå÷ÿðÿê òÿíÿççöë åòìÿñè çàìàíû áöòöí ñàùÿëÿðäÿ, ÿðàçèëÿðäÿ âÿ èñòåùñàë äàèðÿëÿðèíäÿ èø ãöââÿñèíÿ îëàí òÿëÿáèí àøàüû ñÿâèééÿäÿ

îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèð. Ìþâñöìè (ýèçëè) èøñèçëèê – þçöíö, ÿñàñÿí, ê.ò.-íäà áöðóçÿ âåðèð. Áó äåéèëÿíëÿðäÿí áàøãà êþíöëëö (ÿýÿð èø÷èëÿð ÿìÿê ùàããûíûí àç îëäóüóíà ýþðÿ èøëÿìÿê èñòÿìèðëÿðñÿ) âÿ ìÿúáóðè (èø ãöââÿñèíèí ãèéìÿòèíèí ãåéðè÷åâèêëèéè øÿðàèòèíäÿ òÿêëèôèí òÿëÿáè öñòÿëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ èøñèçëèê áàø âåðèðñÿ) èøñèçëèê ôîðìàëàðû äà ìþâúóääóð. Éåíè òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéà òÿòáèã åäèëÿðêÿí èø ãöââÿñèíèí ñÿðáÿñòëÿøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðÿí èøñèçëèê èñÿ – «òåõíîëîæè èøñèçëèê» àäëàíûð. ßùàëèíèí èøñèçëèê ñÿâèééÿñèíèí àçàëäûëìàñû, îíëàðûí òàì âÿ ñÿìÿðÿëè ìÿøüóëëóüóíóí òÿìèí åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè úÿíàá Èëùàì Ùåéäÿð îüëó ßëèéåâèí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè ùàããûíäà» Ôÿðìàíûíäà (íîéàáð, 2003) ìöùöì âÿçèôÿ êèìè èðÿëè ñöðöëäö âÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-

êàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû Äþâëÿò Ïðîãðàìû» (2004–2008 èëëÿð)» ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàäû. Àðòûã 2004 èëèí íîéàáð àéûíûí ÿââÿëèíÿäÿê þëêÿäÿ 130 ìèíäÿí ÷îõ éåíè èø éåðëÿðè à÷ûëäû. Áó èñÿ î äåìÿêäèð êè, éàõûí äþðä-áåø èë ÿðçèíäÿ þëêÿäÿ èøñèçëèê ñàùÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí ýÿðýèíëèê õåéëè àçàëàúàãäûð. ßä.: Ì ó ð à ä î â Ø à ù á à ç . Èíñàí ïîòåíñèàëû: ÿñàñ ìåéëëÿð, ðåàëëûãëàð, ïðîáëåìëÿð. Á., «Åëì», 2004; ßìÿê áàçàðû – 2003. Á., «Ñÿäà», 2004; Àçÿðáàéúàíûí äåìîãðàôèê èíêèøàô ýþñòÿðèúèëÿðè – 2003. Á., «Ñÿäà», 2004; Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðè – 2004. Á., «Ñÿäà», 2004; Àçÿðáàéúàíûí ÿùàëèñè. 2004, (Ñòàòèñòèê Áöëëåòåí). Á., «Ñÿäà», 2004; Àçÿðáàéúàíûí ðåýèîíëàðû – 2004. Á., «Ñÿäà», 2004. Ø.Ì.Ìóðàäîâ; Ú.Á.Ãóëèéåâ

ÕÀÐÈÚÈ ÈÃÒÈÑÀÄÈ ßËÀÃßËßÐ Þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíäà õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí ãëîáàëëàøìàñû ïðîñåñè õàðèúè àìèëëÿðèí äîìèíàíò ðîëóíó äàùà äà ýöúëÿíäèðìèøäèð. Õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð ìèëëè èãòèñàäè ñóáéåêòëÿðèí õàðèúè þëêÿëÿðèí ìöâàôèã ñòðóêòóðëàðû èëÿ ôîðìàëàøäûðäûüû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð ñèñòåìèäèð. Þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí à÷ûãëûã äÿðÿúÿñèíèí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí áöòöí èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ éöêñÿëèø ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äöíéàíûí 130-äàí ÷îõ þëêÿñè èëÿ ãàðøûëûãëû èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè ãóðìóøäóð âÿ îíóí õàðèúè òèúàðÿò êâîòàñû 71,7%-äèð (2003). Õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ôîðìàëàøìàñû. ÑÑÐÈ äþíÿìèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè áöòöíëöêëÿ èòòèôàã äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí èíçèáàòè-àìèðëèê ñèñòåìè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿò òàì øÿêèëäÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí èíùèñàðûíäà âÿ úèääè ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ìàêðîïëàíëàøäûðìàíûí ÿùàòÿ äàèðÿñèíäÿ èäè. ÑÑÐÈ-íèí ñöãóòóíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíûí õðîíîëîýèéàñû 1992 èëäÿí áàøëàíûð. Èëêèí äþâðäÿ òÿòáèã åäèëÿí õàðèúè èãòèñàäè ñèéàñÿòäÿ èäõàëûí ìÿùäóäëàøäû438

ðûëìàñû âÿ îíà íÿçàðÿòèí òÿøêèëè äåéèë, èõðàúàòûí èäàðÿåäèëìÿñè ìåéëè öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ ïàðàëåë èøëÿäèëÿí ðóáëóí âÿ ìèëëè âàëéóòàíûí – ìàíàòûí ìÿçÿííÿñè ñöíè ñóðÿòäÿ àøàüû ñàëûíìûøäû êè, áó äà èõðàúûí óúóçëàøäûðûëìàñû âÿ èäõàëûí áàùàëàøìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäû. Äþâëÿò îðãàíëàðû áó éîëëà ãèéìÿòëÿðèí ïàðèòåòèíÿ íàèë îëìàüû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. 1995 èëÿ ãÿäÿð Âàùèä Âàëéóòà Ôîíäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Äþâëÿò õàðèúè òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðûíäà áèðáàøà, éàõóä äîëàéûñû èëÿ íÿçàðÿò åòäèéè èãòèñàäè ñóáéåêòëÿð âàñèòÿñèëÿ ùàêèì ìþâãåëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéûðäû. Èãòèñàäè êîíéóíêòóðóí ïèñëÿøìÿñè êàïèòàëûí þëêÿäÿí «ãà÷ìàñûíà» ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäû âÿ ñ. Þëêÿäÿ õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû âÿ áàçàð ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà 1995 èëäÿ áàøëàíäû. Òÿäèéÿ áàëàíñû þëêÿíèí õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð âÿ ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð: òèúàðÿò áàëàíñû; ãåéðèêîììåðñèéà õàðàêòåðëè ÿìÿëèééàòëàð áàëàíñû; êàïèòàëûí ùÿðÿêÿòè. Òèúàðÿò âÿ ãåéðè-êîììåðñèéà õàðàêòåðëè ÿìÿëèééàòëàð áàëàíñû áèðëèêäÿ úàðè ÿìÿëèééàòëàð ùèññÿëÿðè àäëàíûð. Òÿäèéÿ áàëàíñû þëêÿíèí õàðèúè òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí, êàïèòàëûí âÿ èø÷è ãöââÿñèíèí

áåéíÿëõàëã ìèãðàñûéàñûíûí, ùþêóìÿò âÿ ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû, ìöÿññèñÿëÿð, ôèðìàëàð, ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí, î úöìëÿäÿí áàðòåð ñàçèøëÿðè, ùóìàíèòàð éàðäûì, ãðàíòëàð âÿ ñ. äàõèë îëìàãëà ñàèð ìàëèééÿ ÿìÿëèééàòëàðûíûí íÿòèúÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð (úÿäâÿë 1). Òÿäèéÿ áàëàíñûíûí ÿêñÿð ìàääÿëÿðèíèí äèíàìèêàñû 1997–2003 èëëÿðäÿ ãåéðèñàáèò îëìóøäó. 1999 èëäÿí åòèáàðÿí úàðè ÿìÿëèééàòëàð öçðÿ äåôèñèòèí àçàëìàñû, áèðáàøà õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí âÿ ðÿñìè âàëéóòà åùòèéàòëàðûíûí àðòûìû ùåñàáûíà òÿäèéÿ áàëàíñûíäà ìöñáÿò äÿéèøèêëèêëÿð éàðàíìàüà áàøëàìûøäûð. Òèúàðÿò áàëàíñû. 1994–2003 èëëÿð äþâðöíäÿ òèúàðÿò áàëàíñûíûí ìöñáÿò ñàëäîñó éàëíûç 2000, 2001 âÿ 2002 èëëÿðäÿ ìöøàùèäÿ åäèëìèøäè. Õèäìÿò áàëàíñûíäà èñÿ öìóìèééÿòëÿ, ìöñáÿò ñàëäî îëìàìûø, áöòöí äþâð ÿðçèíäÿ õèäìÿòëÿðèí èäõàëû èõðàúûíû öñòÿëÿìèøäè. Èäõàë âÿ èõðàú. Èäõàëûí èãòèñàäèééàòäà éåðè âÿ ðîëó èäõàë êâîòàñû èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Áó ýþñòÿðèúè èäõàëûí äÿéÿðúÿ öìóìè ùÿúìèíèí ÖÄÌ-éÿ îëàí íèñáÿòè èëÿ ùåñàáëàíìàãëà ìÿúìó õÿðúëÿðäÿ èäõàëàòûí õöñóñè ÷ÿêèñèíè ÿêñ åòäèðèð. Àíàëîæè îëàðàã èõðàú êâîòàñû ìöÿééÿí îëóíóð. Èõðàú, ÿñàñÿí, äàõèëè ãèéìÿòëÿðëÿ ùåñàáëàíûð âÿ îíóí ÖÄÌ-éÿ íèñáÿòè èõðàúûí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÖÄÌ-äÿ ïàéûíû ÿêñ åòäèðèð. Àçÿðáàéúàíäà áèð ãàéäà îëàðàã, ãèéìÿò ïàðèòåòè éåðèíÿ âàëéóòà ìÿçÿííÿñè ýþòöðöëöð âÿ áó ÿñàñäà àëûíàí íÿòèúÿ èõðàúûí ìÿúìó ýÿëèðëÿðäÿ õöñóñè ÷ÿêèñèíè ÿêñ åòäèðèð (úÿäâÿë 2). Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿíÿíÿâè ìå-

òîäèêàéà ÿñàñëàíàðàã, õàðèúè òèúàðÿòèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû ôîíóíäà þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí à÷ûãëûã äÿðÿúÿñè ùàããûíäà ìöÿééÿí ôèêèð éöðöòìÿê äÿ äöçýöí ùåñàá åäèëìÿìÿëèäèð. Áåëÿ êè, èäõàë âÿ èõðàú êâîòàñû ÿñàñûíäà õàðèúè áàçàðëàðäàí àñûëûëûüû âÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí à÷ûãëûã äÿ-

ðÿúÿñèíè êå÷èä äþâðö øÿðàèòèíäÿ áèðìÿíàëû ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Èõðàú êâîòàñûíûí éöêñÿê ôàèçëÿðè þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí à÷ûãëûüûíà äÿëàëÿò åòìèð. Ìÿñÿëÿí, 1992 èëäÿ èõðàú êâîòàñû 113%, èäõàë êâîòàñû 72% îëìóø, 2003 èëäÿ èñÿ ìöâàôèã îëàðàã 35,6% âÿ 36,1% òÿøêèë 439

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

åòìèøäè. Áåëÿ àëûíûð êè, þëêÿíèí õàðèúè òèúàðÿòèíèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû þçöíöòÿúðèäÿ äîüðó àïàðûð. ßñëèíäÿ èñÿ ùàçûðäà èãòèñàäèééàòûí ùÿì ôóíêñèîíàë, ùÿì äÿ èíñòèòóòñèîíàë àñïåêòäÿí à÷ûãëûüû åìïèðèê ôàêò êåéôèééÿòèíäÿ ãÿáóë åäèëèð. 1992–95 èëëÿðäÿ ìèëëè âàëéóòà – ìàíàòûí äåâàëâàñèéàñû áþéöê ñöðÿòëÿ ýåòìèø âÿ 1994 èëäÿ 35,5 äÿôÿéÿ éàõûí óúóçëàøìà áàø âåðìèøäè. Åéíè çàìàíäà, äåâàëâàñèéàíûí èíôëéàñèéàíû ãàáàãëàìàñû, áèð òÿðÿôäÿí, âàëéóòà äåìïèíãè ö÷öí øÿðàèò éàðàòìûø, äèýÿð òÿðÿôäÿí, èñÿ èäõàëûí êÿñêèí ãèéìÿò àðòûìûíà èìêàí âåðìÿêëÿ õàðèúè òèúàðÿò øÿðàèòèíèí èôðàò äÿðÿúÿäÿ ïèñëÿøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäû. Èõðàúûí óúóçëàøìàñû äà ðåýèîíàë âÿ äöíéà áàçàðëàðûíäà ùÿð ùàíñû áèð öñòöíëöê ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàìûø, ÿêñèíÿ, ýöúëö õàðèúè ðÿãàáÿòèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìèëëè èñòåùñàë ñôåðàñû òÿíÿççöëÿ óüðàìûøäû. Éàëíûç 1997 èëäÿí ñîíðà ãèñìÿí äèð÷ÿëèø áàø âåðìèø âÿ ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí êÿñêèí äèñïðîïîðñèéàëàð àðàäàí ãàëäûðûëìûøäû. Áóíëàðëà éàíàøû, ñèñòåìëè èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíìÿñè, ìàêðîèãòèñàäè âÿ ìàêðîìàëèééÿ ñàáèòëèéèíèí ãÿðàðëàøìàñû ìèëëè âàëéóòàíûí ðåâàëâàñèéàñûíà ðÿâàú âåðìèøäè. Ãèéìÿò ïàðèòåòèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàäûüû øÿðàèòäÿ ãåéä åäèëÿí úÿùÿò èäõàëäà, ÿëÿëõöñóñ òåõíîëîæè ìÿìóëàòëàðûí þëêÿéÿ ýÿòèðèëìÿñèíäÿ ãèéìÿò ìàíåÿëÿðè òþðÿäÿ áèëÿð. Èõðàúûí ñòðóêòóðó. Èõðàúûí ÿìòÿÿ ñòðóêòóðóíóí äàùà äà ïèñëÿøìÿñè, ìîíîñòðóêòóðëàøìà ïðîñåñè èíòåíñèâ õàðàêòåð àëìûø, þëêÿíèí öìóìèõðàúàòûíäà ìèíåðàë õàììàëûí õöñóñè ÷ÿêèñè 86,0%-ÿ ÷àòìûøû (2003). Ìèíåðàë ðåñóðñëàðûí äöíéà ãèéìÿòëÿðèíèí êÿñêèí øÿêèëäÿ äÿéèøìÿéÿ ìåéëëè îëìàñû âÿ þëêÿéÿ äàõèë îëàí âàëéóòà ýÿëèðëÿðèíèí ìÿùç ùÿìèí 440

ìàë ãðóïóíäàí ìöòëÿã àñûëûëûüû áöòþâëöêäÿ ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí ñàáèòëèéè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí òÿùëöêÿ ìÿíáÿéè îëàðàã ãàëìàãäàäûð. Åìàë ñÿíàéåñè ìÿùñóëëàðûíûí öìóìèõðàúäà ïàéû ñîí äÿðÿúÿ úöçèäèð âÿ ùÿì÷èíèí àçàëìàüà äîüðó ìåéëëÿíèð. Áåëÿ êè, ùÿìèí ìàë ãðóïóíóí èõðàúäà õöñóñè ÷ÿêèñè 2003 èëäÿ 1999 èëäÿêè 3,8%-äÿí 1,4%-ÿ ãÿäÿð àøàüû äöøìöøäö. Ìöõòÿëèô ñÿíàéå ìàëëàðû öçðÿ äÿ åéíè âÿçèééÿò ìöøàùèäÿ åäèëìèø, áó ýþñòÿðèúè ìöâàôèã îëàðàã 0,9% àçàëìàãëà, 2003 èëäÿ 0,5% òÿøêèë åòìèøäè (úÿäâÿë 3).

îëìàìàñû èäõàëûí èñòåùëàê õàðàêòåðèíèí ìþâúóäëóüóíó ÿñàñëàíäûðàí áàøëûúà úÿùÿòäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, 5 èë ÿðçèíäÿ éåéèíòè ìàëëàðûíûí öìóìèäõàëäà õöñóñè ÷ÿêèñè 17,7%-äÿí 9,9 %-ÿ ãÿäÿð àçàëìûø, ùÿìèí ìàë ãðóïóíóí èäõàëû èñÿ ìöòëÿã ùÿúìäÿ 41,6% àðòàðàã 259,5 ìëí. äîëëàð òÿøêèë åòìèøäè (úÿäâÿë 5). ßðçàã ìàëëàðûíûí èäõàëûíûí ôèçèêè ùÿúìè 7 ìàë ãðóïó öçðÿ, î úöìëÿäÿí ãóø ÿòè 10,6%, éóìóðòà – 18 äÿôÿ, äöéö - 4,6%, áóüäà óíó – 17,5 äÿôÿ, ìàðãàðèí- 85,3%

Èäõàëûí ñòðóêòóðó. Þëêÿ èäõàëûíûí ÿìòÿÿ ñòðóêòóðóíäà ÿñàñ éåðè ìàòåðèàëûí íþâöíÿ ýþðÿ òÿñíèôëÿøäèðèëÿí ñÿíàéå ìàëëàðû, ìàøûí âÿ àâàäàíëûãëàð, åëÿúÿ äÿ ìèíåðàë éàíàúàã òóòóð. Ùÿð ö÷ ìàë ãðóïóíóí öìóìèäõàëäà õöñóñè ÷ÿêèñè 73,7% òÿøêèë åäèð (úÿäâÿë 4). Þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí ðÿãàáÿòãàáèëèééÿòëèëèéèíèí êèôàéÿòåäèúè ñÿâèééÿäÿ

àçàëìûø, 7 ìàë ãðóïó öçðÿ èñÿ – êÿðÿ éàüû –20%, êàðòîô – 2 äÿôÿ, ÷àé – 38,7 %, áóüäà – 54,3%, øÿêÿð – 2,2 äÿôÿ âÿ ñ. àðòìûøäûð. Áöòþâëöêäÿ, þëêÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èäõàë-èõðàú ñèéàñÿòèíè, àãðàð ñôåðàíûí èíêèøàôûíûí äÿñòÿêëÿíìÿñè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí, òàì ñÿìÿðÿëè ùåñàá åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èõðàúûí ìîíîñòðóêòóðóíóí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû âÿ îíóí äèâåðñèôèêàñèéàñû ãûñà çàìàí êÿñèéèíäÿ ïðàêòèêè úÿùÿòäÿí ìöìêöí äåéèë. ßí àçû èêèèñòèãàìÿòëè àñûëûëûã ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð: ìÿùñóëäàí àñûëûëûã; þëêÿäÿí (èíòåãðàñèéà áëîêóíäàí) àñûëûëûã. Öìóìèãòèñàäè èíêèøàô ñòðàòåýèéàñûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè áàõûìûíäàí ñÿìÿðÿëè íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëìÿñè ïðîáëåìè âÿ þëêÿíèí èõðàú ñèéàñÿòè àðàñûíäà äåòåðìèíîëîæè àñûëûëûã ìþâúóääóð. Õàììàë éþíöìëö ÿñàñ èõðàú ñåêòîðóíóí äèâåðñèôèêàñèéàñû èíêèøàôûí áàøëûúà

àìèëëÿðèíäÿí áèðèäèð âÿ ùå÷ áèð âÿúùëÿ õàììàëûí ãèéìÿò ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëàí ôåíîìåí êèìè ãÿáóë åäèëìÿìÿëèäèð. Þëêÿíèí èäõàë-èõðàú ñèéàñÿòèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòëÿðè ñûðàñûíà àøàüûäàêûëàð äàõèëäèð: -èõðàú ñèéàñÿòè èëÿ öìóìèãòèñàäè èíêèøàô ñòðàòåýèéàñû àðàñûíäà öçâè ÿëàãÿëÿðèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû; -áèëàòåðàë (èêèòÿðÿôëè áåéíÿëõàëã òèúàðÿò ìöãàâèëÿëÿðäÿí ìåéäàíà ÷ûõàí) àñûëûëûã íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí «áèð þëêÿ ® áèð ìÿùñóë» ñèíäðîìóíäàí éàí êå÷èëìÿñè-

íèí çÿðóðèëèéè; -èõðàú ñèéàñÿòè èëÿ èíâåñòèñèéà àõûíëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ éåíè òåõíîëîýèéàëàðûí þëêÿéÿ úÿëá åäèëìÿñè àðàñûíäà èíòåãðàòèâ áàüëûëûüà íàèë îëóíìàñû; -ñòðóêòóð èñëàùàòëàðû àïàðûëìàñû âÿ áó ÿñàñäà èäõàë-èõðàú ñèéàñÿòèíè îïòèìàëëàøäûðìàíûí äþâëÿò ïðîãðàìëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû. ßí ìöùöì ïðîáëåì õàðèúè òèúàðÿò óäóøóíó ìàêñèìóìà ÷àòäûðìàãäàí èáàðÿòäèð âÿ îíóí õàðèúè òèúàðÿò ñèéàñÿòè èëÿ ìÿíòèãè áàüëûëûüû âàð (ñõåì).

441

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Êàïèòàëûí ùÿðÿêÿòè áàëàíñû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 1994 èëäÿí - «ßñðèí ìöãàâèëÿñèû» èìçàëàíäûüû äþâðäÿí áàøëàéàðàã õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè ñôåðàñûíäà ðåýèîíàë ðÿãàáÿò ìöáàðèçÿñèíèí òàìùöãóãëó ñóáéåêòèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. 1997–2003 èëëÿð ÿðçèíäÿ õàðèúè èíâåñòèñèéà ãîéóëóøëàðû áþéöê ñöðÿòëÿ àðòìûø âÿ ùàçûðäà öìóìè ùÿúìè 14 ìëðä. äîëëàðà ÷àòìûøäûð (2005). Þëêÿ èãòèñàäèééàòûíà úÿëá åäèëÿí èíâåñòèñèéàëàðäà ÿñàñ éåðè áèðáàøà õàðèúè èíâåñòèñèéàëàð òóòóð (70%). Ïîðòôåë èíâåñòèñèéàëàðûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè ÷îõ úöçèäèð. Áó äà þëêÿäÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí çÿèô èíêèøàôû èëÿ áèðáàøà ÿëàãÿëèäèð. Õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí éþíÿëäèëäèéè ÿñàñ ñàùÿ íåôò ñåêòîðóäóð.

íàë òàðàçëûüûí (úîüðàôè äèôåðñèôèêàñèéà) ãîðóíìàñû èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ ïàðàëåë ñóðÿòäÿ íÿçÿðÿ àëûíäûüû òÿãäèðäÿ ñÿìÿðÿ âåðÿ áèëÿð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð. Äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà åäèëäèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí ðåýèîíàë âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ÿëàãÿëÿðè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð. Îíëàðûí ñûðàñûíäà ÿñàñ éåðè ÁÌÒ-íèí èõòèñàñëàøìûø òÿñèñàòëàðû òóòóð. Õöñóñÿí ÁÂÔ âÿ ÄÁ èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð éöêñÿê ñÿâèééÿäÿäèð. Þëêÿäÿ ñòðóêòóð èñëàùàòëàðûíûí àïàðûëìàñûíäà, ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíäà, åëÿúÿ äÿ ñîñèàë-èãòèñàäè ñôåðàäà áèð ñûðà ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñèíäÿ ùÿìèí áåéíÿëõàëã ãóðóìëàðûí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. ÄÁ-íèí ýö-

Õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí èãòèñàäèééàòûí ñàùÿ âÿ ñôåðàëàðû öçðÿ ãåéðè-ìöòÿíàñèá áþëýöñö – êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðû èñòèñíà îëìàãëà, ðåàë ñåêòîðäàí éàí êå÷ìÿñè ñèñòåìñèç èíêèøàôûí áàøëûúà øÿðòèäèð. Õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðäàí èñòèôàäÿ: ðåàë ñåêòîð; èíôðàñòðóêòóðóí èíêèøàôû; ðåýèî-

çÿøòëè øÿðòëÿðëÿ âåðäèéè êðåäèòëÿðèí àãðàð ñàùÿíèí èíêèøàôûíà ÿùÿìèééÿòëè êþìÿéè âàð. Àçÿðáàéúàí 30-à éàõûí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ÷îõ ñûõ ÿëàãÿëÿð ãóðìóøäóð, Öìóìäöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòûíà (ÖÒÒ) èñÿ ãÿáóë îëóíìàã ÿðÿôÿñèíäÿäèð (2005). ÔÀÎ (ßðçàã âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû òÿø-

êèëàòû), Öìóìäöíéà ßðçàã Ïðîãðàìû, ÏÐÎÎÍ, ÁÌÒ-íèí ßòðàô Ìöùèòèí Ãîðóíìàñû öçðÿ Ïðîãðàìû âÿ ä. òÿøêèëàòëàðëà ñÿìÿðÿëè ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð ãóðìóø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíàë ãðóïëàøìàëàðäà äà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. ÌÄÁ (Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéè), ÝÖÞÀÌ, ÈßÒ, ÃÄÈßÒ âÿ ñ. ðåýèîíàë èíòåãðàñèéà áëîêëàðûíûí öçâö îëìàãëà éàíàøû, Àçÿðáàéúàíûí èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíÿ ïåðñïåêòèâ éàíàøìàñû Öìóììèëëè Ëèäåð Ù.ßëèéåâèí ôîðìàëàøäûðäûüû ïëöðàëèñò êîíñåïñèéàäà þç ÿêñèíè òàïìûø ôÿðãëè ñèéàñè ïðèíñèïëÿðÿ ñþéêÿíèð. Èãòèñàäè ðåýèîíàëèçìèí çÿðóðèëèéè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí ïåðñïåêòèâ ùÿäÿôè Àâðîïà Èòòèôàãû èíòåãðàñèéà áëîêóíà äàõèë îëìàãäàí èáàðÿòäèð. AÈ özv-dþvlÿtlÿrè vÿ Azÿrbaycan arasûnda Löksemburqda èmzalanmûø (22.04.1996) vÿ qövvÿyÿ mènmèø (22.06.1999) Tÿrÿfdaølûq vÿ ßmÿkdaølûq Sazèøè (TßS) òÿðÿôëÿð arasûnda ìöìêöí ÿmÿkdaølûüûn bötön sahÿlÿrènè (xösusèlÿ dÿ sèyasè vÿ èqtèsadè) ÿhatÿ edèr. 2004 èl 17-18 èyun tarèxlÿrèndÿ Cÿnubè Qafqaz þlkÿlÿrè, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí Avropa Èttèfaqûíûí Éåíè Qonøuluq Sèyasÿtènÿ (ÉQS) cÿlb îëóíìóøäóð. ÉÃÑ Azÿrbaycanûí èãòèñàäè èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð à÷ìûøäûð. Azÿrbaycanûn stratejè mþvqeyè èñÿ AÈ özvdþvlÿtlÿrènèn îíóíla sèyasè vÿ èqtèsadè mönasèbÿtlÿrè ènkèøaf etdèrmÿk maraüûnû artûrûr. Ø. Ù. Ùàúûéåâ

ÑßÍÀÉÅ Öìóìè õàðàêòåðèñòèêà Ñÿíàéå èãòèñàäèééàòûí ÿí ìöùöì ñàùÿñè îëìàãëà, úÿìèééÿòèí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèíèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ùÿëëåäèúè òÿñèð ýþñòÿðèð. Ðåñïóáëèêà öçðÿ ÖÄÌ-èí 70,4%-è, ÿñàñ èñòåùñàë ôîíäëàðûíûí 46,1%è ñÿíàéåíèí ïàéûíà äöøöð (2004). Ñÿíàéå ùÿì þçö, ùÿì äÿ õ.ò.-íûí äèýÿð ñàùÿëÿðè ö÷öí ÿìÿê àëÿòëÿðè èñòåùñàëû, ùÿì÷èíèí õàììàë, ìàòåðèàë, éàíàúàã ùàñèëàòû, åíåðæè èñòåùñàëû, ìåøÿ òÿäàðöêö âÿ ñÿíàéåäÿ àëûíìûø, éàõóä ê.ò.-äà òÿäàðöê åäèëìèø ìÿùñóëëàðûí ñîíðàêû åìàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ìöÿññèñÿëÿðèí (ç-ä, ô-ê, ìÿäÿí, øàõòà, åëåêòðèê ñò.) ìÿúìóñóäóð. Î, õ.ò.442

íûí áöòöí ñàùÿëÿðèíè èñòåùñàë àëÿòëÿðè èëÿ òÿìèí åäèð, ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí ÿí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè îëìàãëà, òåõíèêè òÿðÿããèíèí, èñòåùñàëûí âÿ ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí ñÿâèééÿñèíè ìöÿééÿí åäèð. Ñÿíàéå èêè áþéöê ñàùÿäÿí: ùàñèëàò ñÿíàéåñèíäÿí (éåðèí òÿêèíäÿí, ñóäàí âÿ ìåøÿëÿðäÿí, õàììàë âÿ éàíàúàã ùàñèë åäÿí) âÿ åìàë ñÿíàéåñèíäÿí ( ñÿíàéå õàììàëû âÿ éàíàúàüû, ê.ò.-äàí àëûíàí õàììàëû åìàë åäÿí) èáàðÿòäèð. Ùàñèëàò ñÿíàéåñèíÿ - íåôò, ãàç, äàü-ìÿäÿí õàììàëû, ìåòàëëóðýèéà ö÷öí ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàë ôèëèçëÿðè, ãåéðè-ìåòàë õàììàëû, äóç, ãåéðè-ôèëèç òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, éöíýöë òÿáèè òàìàìëàéûúûëàð âÿ ÿùÿíýäà-

øû, ùèäðîåëåêòðîñòàíñèéà, ìåøÿèñòèôàäÿñè âÿ áàëûã÷ûëûãëà ìÿøüóë îëàí ìöÿññèñÿëÿð àèääèð. Åìàë ñÿíàéåñèíÿ – ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàëëàðûí, ïðîêàò, êèìéà âÿ íåôò êèìéàñû ìÿùñóëëàðûíûí, ìàøûí âÿ àâàäàíëûãëàðûí, ìåøÿ åìàëû, ñåëëöëîç-êàüûç, òèêèíòè ìÿùñóëëàðûíûí, éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ìöÿññèñÿëÿð, ñÿíàéå ìÿìóëàòëàðû òÿìèð åäÿí ìöÿññèñÿëÿð âÿ èñòèëèê åíåðæèñè èëÿ èøëÿéÿí åëåêòðèê ñò.-ëàðû àèääèð. Ñÿíàéåíèí èíêèøàô òàðèõèíÿ äàèð. Ñÿíàéå íàòóðàë åâ òÿñÿððöôàòû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éàðàíìûøäû âÿ áóðàäà õàììàë ùÿì ùàñèë âÿ ùÿì äÿ åìàë åäèëèðäè. Ñÿíàéåíèí èúòèìàè èñòåùñàëûí ìöñòÿãèë ñàùÿñè êèìè òÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ øÿêêöë òàïìàñû ñÿíÿòêàðëûüûí ÿêèí÷èëèêäÿí àéðûëìàñû (èêèíúè èúòèìàè ÿìÿê áþëýöñö) ïðîñåñè èëÿ áàüëû èäè. Ñÿíÿòêàðëûã ãÿäèì äþâëÿòëÿðäÿ, õöñóñÿí, ôåîäàëèçì äþâðöíäÿ ìöùöì èãòèñàäè ðîë îéíàìûøäû. ßêñÿð þëêÿëÿðäÿ ñÿíàéåíèí èúòèìàè ÿìÿéèí õöñóñè ñôåðàñûíà ÷åâðèëìÿñè áþéöê ÿðàçèëÿðäÿ ñÿíàéå-òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè îëàí ôåîäàë øÿùÿðëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû èëÿ áàüëû èäè. Ùÿëÿ 12 ÿñðäÿ ßðäÿáèë, Áàêû, Áÿðäÿ, Ýÿíúÿ, Ìàðàüà, Íàõ÷ûâàí, Òÿáðèç, Øàìàõû âÿ áàøãà øÿùÿðëÿð ñÿíÿòêàðëûüûí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòäèéè ìÿðêÿçëÿð èäè. Ãÿðá âÿ Øÿðã àðàñûíäà òðàíçèò òèúàðÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí àêòèâ ðîë îéíàìûø, ùÿìèøÿ ìàðàã äàèðÿñèíäÿ îëìóø, òÿêúÿ ñòðàòåæè ìÿíòÿãÿ êèìè äåéèë, ùÿì÷èíèí ÿñàñ õàììàë áàçàñû êèìè ìÿøùóð îëìóøäó. 1883 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç ä.é.-íóí à÷ûëìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàíûí òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè äàùà äà ýåíèøëÿíäè. Áó, Àçÿðáàéúàíûí äöíéà êàïèòàëèñò ÿìòÿÿ äþâðèééÿñè ñôåðàñûíà äàõèë îëìàñûíà êþìÿê åòäè. Íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðû Èíýèëòÿðÿ, Àëìàíèéà, Áåë÷èêà, Ôðàíñà âÿ Ãÿðáè Àâðîïàíûí äèýÿð þëêÿëÿðèíÿ, 1888 èëäÿ èñÿ Òöðêèéÿéÿ, Ùèíäèñòàíà, ×èíÿ, ñîíðàëàð Éàïîíèéàéà, Àâñòðàëèéàéà èõðàú îëóíäó. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíòåíñèâ èíêèøàôû ñÿíàéåíèí ñöðÿòëè éöêñÿëèøèíÿ âÿ ñÿíàéå èñòåùñàëûíûí õöñóñèééÿòèíäÿ äÿðèí äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëäó. Êàïèòàëèñò ñÿíàéåñè þç èíêèøàôûíäà ö÷ ìÿðùÿëÿ êå÷ìèøäèð: ñàäÿ êàïèòàëèñò êîîïåðàñèéàñû, ìàíóôàêòóðà âÿ èðè ìàøûíëû ñÿíàéå – ô-êëÿð. ßìÿéèí áåëÿ áþëýöñö îíóí ìÿùñóëäàðëûüûíûí äà äàèìà àðòûìûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû âÿ èñòåùñàëûí àðòûì òåìïëÿðèíè ñöðÿòëÿíäèðäè. Ìàíóôàêòóðàäàí èðè ìàøûíëû ñÿíàéåéÿ êå÷èä òàìàìëàíäû âÿ áöòöí íåôò ñàùÿëÿðèíèí òåõíèêè úÿùÿòäÿí éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà áàøëàíäû. Ìàíóôàêòóðàäàí èðè ìàøûíëû ñÿíàéåéÿ êå÷èëìÿñè ÿë ÿìÿéèíèí ìàøûí ÿìÿéè èëÿ ÿâÿç îëóíìàñûíà âÿ áóíëàð þç íþâáÿñèíäÿ, ñÿíàéå ÷åâðèëèøèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Áàêû ôÿùëÿëÿðèí, ìàëèééÿ÷èëÿðèí âÿ ñÿíàéå÷èëÿðèí àõûá ýÿëäèéè äöíéà íåôò ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäè. Àçÿðáàéúàí èíòåíñèâ îëàðàã, äöíéà òÿñÿððöôàò ñèñòåìèíÿ úÿëá åäèëäè. Íåôò ñÿíàéåñèíÿ õèäìÿò ýþñòÿðÿí éåíè ñàùÿëÿð ìåéäàíà ýÿëäè. Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñè ãàðøûéà ãîéóëàí ñòðàòåæè ìÿãñÿäëÿðÿ óéüóí îëàðàã, þç èíêèøàôûíäà èñòåùñàëûí ñòðóêòóðóíà âÿ ðåýèîí öçðÿ òÿøêèëèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿñèíÿ ýþðÿ áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿ êå÷èá. Èíãèëàáäàí ÿââÿëêè Àçÿðáàéúàí ñÿ-

íàéåñè çÿíýèí íåôò éàòàãëàðûíûí ùåñàáûíà éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ íàèë îëìóøäó. Áèáèùåéáÿòäÿ ìåõàíèêè öñóëëà ãàçûëìûø èëê íåôò ãóéóñó (1844–47) Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí ÿñàñûíû ãîéäó. Áåëÿ êè, 1897 èëäÿ – 429,2 ìèí ò, 1898 èëäÿ – 490,9 ìèí ò, 1899 èëäÿ – 525,3 ìèí ò, 1900 èëäÿ – 603,8 ìèí ò, 1901 èëäÿ – 671,6 ìèí ò íåôò ùàñèë åäèëäè. 1897 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôò ùàñèëàòû ñÿíàéåñè ÀÁØ-ëà ìöãàéèñÿ åäèëèðäè, 1898 èëäÿ èñÿ äöíéàäà áèðèíúè éåð òóòóðäó. Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí äöíéà íåôò ùàñèëàòûíäà õöñóñè ÷ÿêèñè: 1881 èëäÿ – 15,6%, 1890 èëäÿ – 38,5%, 1898 èëäÿ – 48,2%, 1900 èëäÿ – 48,9%, 1901 èëäÿ – 48,6% îëìóøäó. Áó, Ðóñèéà âÿ õàðèúè êàïèòàëûí àõûíûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäû. Áàêû 20 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ ùàñèë åòäèéè ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí äÿéÿðèíÿ, ùÿì äÿ òèúàðÿò äþâðèééÿñèíÿ ýþðÿ àïàðûúû éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóðäó. 1908 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäàêû ìöÿññèñÿëÿðèí 59%-è, ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 92%-è âÿ èø÷èëÿðèíèí 80%-è Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö. 1913 èëäÿ áó ðÿãÿìëÿð ìöâàôèã îëàðàã – 77,7%, 94,5% âÿ 80,7% òÿøêèë åòìèøäè. 1914 èëäÿ Öìóìðóñèéà íåôò ùàñèëàòûíäà Áàêû ðíóí õöñóñè ÷ÿêèñè – 79,4%, 1917 èëäÿ – 87,3% òÿøêèë åäèðäè. Ñÿíàéåíèí ñòðóêòóðóíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè éöêñÿëìèøäè âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðèí (ìàøûíãàéûðìà, òþêìÿ èøè, ãàçàí èñòåùñàëû, ýÿìèëÿðèí òÿìèðè, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàëû, éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè, ÷àï èøè) ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ òÿêàí âåðìèøäè. Ìàøûíãàéûðìà äÿçýàùëàð, ãàçûìà èøëÿðè ö÷öí ëÿâàçèìàòëàð, ãàçàíëàð, íåôò-éàü çäëàðû ö÷öí äÿçýàùëàð, ìàðòåí ïîëàä òþêìÿñè âÿ ñ. èñòåùñàë åäèðäè. Ìàøûíãàéûðìà ç-äëàðû òîõóúóëóã, ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ, ÷ÿëòèêòÿìèçëÿìÿ, òöòöí âÿ ñ. ñàùÿëÿðèí òÿëÿáàòûíû þäÿéèðäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿí 1917 èëÿ ãÿäÿð ñòðàòåæè ìÿãñÿä – éåíè èãòèñàäè ãàéäàëàðûí ãîéóëìàñû, áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí âÿ ëàçûìè èíôðàñòðóêòóð éàðàäûëìàñûíäàí èáàðÿòäè. Àììà, àéðûàéðû éàõøû òÿúùèç âÿ òÿøêèë åäèëìèø èñòåùñàëëàðûí ìþâúóäëóüóíà áàõìàéàðàã, ñÿíàéåíèí òåõíèêè ñÿâèééÿñè àøàüû èäè, ñòðóêòóðó ýåðèäÿ ãàëûðäû, ìþâúóä äèñïðîïîðñèéàëàð âÿ çèääèééÿòëÿð Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíû õàðèúè êàïèòàëäàí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëûðäû. 1900–1903 èëëÿðäÿ ìöÿññèñÿëÿðèí 76,1%-è âÿ èø÷èëÿðèí 87,5%-è èñÿ ðóñ âÿ õàðèúè êàïèòàëûí ïàéûíà äöøöðäö, Àçÿðáàéúàí êàïèòàëûíûí ïàéû ìöâàôèã îëàðàã 23,9% âÿ 12,5% òÿøêèë åäèðäè. 1914–17 èëëÿðäÿ ìöâàôèã îëàðàã: ðóñ âÿ õàðèúè êàïèòàëû – 66,8% âÿ 88,5%, Àçÿðáàéúàí êàïèòàëû – 33,2% âÿ 11,5% òÿøêèë

åäèðäè. Áöòöí èø÷è ãöââÿñèíèí 64,5%-è, ÿñàñ êàïèòàëûí – 70–80%-è íåôò ùàñèëàòûíäà èðè âÿ ÿí èðè ôèðìà âÿ ìöÿññèñÿëÿðèí ïàéûíà äöøöðäö. Ìàøûíãàéûðìàäà ìöÿññèñÿëÿðèí 92,3%-è âÿ èñòåùñàë ùÿúìèíèí 97,7%-è, ïîäðàò ãàçûìàäà, ìöâàôèã îëàðàã, 92,8%-è âÿ 83,1%-è, ýÿìè òÿìèðèíäÿ – 72,7%-è âÿ 82,3%-è ðóñ âÿ õàðèúè êàïèòàëà ìÿõñóñ èäè. 1920 èëèí àïðåëèíÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñè, ÿñàñÿí, íåôò ÷ûõàðûëìàñû âÿ åìàëû, òîõóúóëóã õàììàëû (ïàìáûã, éóí, èïÿê âÿ ñ.), áèð ñûðà éåéèíòè ìÿùñóëëàðû (áàëûã, øÿðàá âÿ ñ.) èñòåùñàëû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèðäè; ìåòàë åìàëû ç-äëàðû âÿ åíåðýåòèêà ñÿíàéåñè, ÿñàñÿí, íåôò ñÿíàéåñèíÿ õèäìÿò åäèðäè. Áó äþâðäÿ, áöòöí ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí 79,0%-è íåôò ñÿíàéåñèíèí, 3,3%-è ìàøûíãàéûðìàíûí, 0,15%-è êèìéà ñÿíàéåñèíèí, 2,4%-è éöíýöë ñÿíàéåíèí, 6,8%-è éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí ïàéûíà äöøöðäö. Ñÿíàéå çÿèô èíêèøàô åòìÿêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ ãåéðè-áÿðàáÿð éåðëÿøìèøäè. Íåôò ñÿíàéåñè âÿ áàøãà ìöùöì ñÿíàéå ñàùÿëÿðè áàøëûúà îëàðàã, Áàêûäà úÿìëÿøìèøäè âÿ Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 91%-è Áàêûíûí ïàéûíà äöøöðäö. Éàëíûç Ãàëàêÿíä âÿ Ýÿäÿáÿéäÿ ìèñÿðèòìÿ ç-äëàðû âàð èäè âÿ îíëàðûí ìÿùñóëëàðû, ÿñàñÿí, õàðèúÿ äàøûíûðäû. Áàêûäà èíêèøàô åòìèø éàíàúàã ñÿíàéåñè èëÿ éàíàøû, óúãàðëàðäà ýåðè ãàëìûø ê.ò. èñòåùñàëû ìþâúóä èäè; áó, 1920 èë àïðåë ÷åâðèëèøèíäÿí þíúÿêè Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè èíêèøàôûíûí õàðàêòåðèê þçÿëëèéè îëìóøäóð. Åíåðýåòèêà, ìÿäÿí ñÿíàéåñè, ìàøûíãàéûðìà çÿèô èíêèøàô åòìèøäè. Áàêû ïàìáûãïàð÷à ô-êè èñòèñíà îëìàãëà, ô-ê–ç-ä òîõóúóëóüó éîõ èäè: òîõóúóëóã ìöÿññèñÿëÿðè õàììàëûí åìàëû – ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ, áàðàìàà÷ìà, éóí òÿìèçëÿìÿ âÿ ñ. èëÿ ìÿøüóë èäè. Ðóñèéàäà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè âÿ õàðèúè ùÿðáè ìöäàõèëÿ Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíà àüûð çÿðáÿ âóðäó. Íåôò ÷ûõàðûëìàñû àøàüû äöøäö, ñÿíàéå ìÿùñóëó èñòåùñàëû àçàëäû. 1914–21 èëëÿðäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëó èñòåùñàëûíûí îðòàèëëèê àøàüû äöøìÿ òåìïè 10% îëìóø, 1920 èëäÿ íåôò ÷ûõàðûëìàñû 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 2,6 äÿôÿ àçàëìûøäû. 1920–21 èëëÿðäÿ ãàçûìà èøëÿðèíèí ùÿúìè 1913 èë ñÿâèééÿñèíèí 2%èíè òÿøêèë åäèðäè. Íåôò ÷ûõàðûëìàñûíûí àçàëìàñû èëÿ íåôòàéûðìà ìöÿññèñÿëÿðèíèí èøè 57,4%-ÿ åíìèøäè. Íåôò åìàëû ìöÿññèñÿëÿðèíèí ìþâúóä ýöúö èëÿ íåôò ùàñèëàòûíûí ôàêòèê ùÿúìè àðàñûíäà áîéöê óéüóíñóçëóã ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè. Ýÿäÿáÿé ìèñÿðèòìÿ ç-äó äàüûëìà äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòìûø, Çÿéëèê çÿé ç-äó, äåìÿê îëàð êè, ñÿíàéå ÿùÿ443

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèééÿòèíè èòèðìèøäè. 1920 èëäÿ ïàìáûã ëèôè èñòåùñàëû 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 7,3 äÿôÿ, ïàìáûã ïàð÷à èñòåùñàëû 3,4 äÿôÿ, áàëûã îâó 8,1 äÿôÿ, áàëûã ìÿùñóëëàðû åìàëû 17 äÿôÿ àçàëìûøäû. 1921 èëäÿ (ñåíç) ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí ùÿúìè 1913 èëäÿêè ñÿâèééÿñèíèí úÿìè 43%-íè òÿøêèë åäèðäè. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí âÿ ñîñèàëèçì ñèñòåìèíÿ êå÷èëäèêäÿí ñîíðà ãûñà âàõòäà èðè ñÿíàéå ìèëëèëÿøäèðèëäè. Ìèëëèëÿøäèðèëìèø ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàí Õàëã Òÿñÿððöôàòû Øóðàñû éàðàäûëäû. Ñÿíàéåíèí áèð ÷îõ ñàùÿñèíè ÿñëèíäÿ éåíèäÿí éàðàòìàã ëàçûì ýÿëäè. Õ.ò.-íûí, õöñóñèëÿ èìïåðèéàíûí êÿñêèí åùòèéàúëàðûíû þäÿìÿê ö÷öí íåôò ñÿíàéåñèíèí áÿðïàñû ñöðÿòëÿ àïàðûëäû. 1925–26 èëëÿðäÿ êöêöðä òóðøóñó èñòåùñàëûíûí öìóìè ùÿúìè 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 64%, åëåêòðèê åíåðæèñè 184%, ïàìáûã ïàð÷à ñÿíàéåñè 126,7%, òöòöí ñÿíàéåñè 100,8%, äóç ñÿíàéåñè 3,5 äÿôÿ àðòäû; íåôò ÷ûõàðûëûøû 1913 èë ñÿâèééÿñèíèí 75%-íÿ ÷àòäû. ßñàñëû âÿñàèò ãîéóëóøóíóí ìöíòÿçÿì àðòûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñèíèí ÿñàñ ôîíäëàðû äà àðòûð âÿ éåíèëÿøèðäè. 1925–28 èëëÿðäÿ ñÿíàéåíèí ÿñàñ ôîíäëàðû 75% àðòìûøäû. Éåíè îáéåêòëÿðèí òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè, ìþâúóä ô-ê âÿ ç-äëàðûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû, èñòåùñàëûí ñÿìÿðÿëÿøäèðèëìÿñè, ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí éöêñÿëäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ñÿíàéå ìÿùñóëó 1928 èëäÿ 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 30%, èðè ñÿíàéå èñÿ 39% àðòäû. 1926–30 èëëÿðäÿ, 1929–32 èëëÿðäÿ ñÿíàéåéÿ 90,7 ìëí. ìàíàò, éàõóä áöòöí õ.ò.-íà âÿñàèò ãîéóëóøóíóí 64,1%-ÿ ãÿäÿð âÿñàèò ãîéóëäó. Ùÿìèí ìöääÿòäÿ 25 èðè ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè èøÿ ñàëûíäû, öìóìè ñÿíàéå ìÿùñóëó 86%, íåôò ÷ûõàðûëûøû 1,6, ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìÿùñóëó 1,2, ñåìåíò èñòåùñàëû 2,2, éóí ïàð÷à èñòåùñàëû 2,8, ãÿííàäû ìÿìóëàòû 3,4 äÿôÿ àðòäû. Ðåñïóáëèêàíûí þç ìàøûíãàéûðìà ñàùÿñè éàðàäûëäû. Êèìéà, èïÿêòîõóìà (èïÿê ïàð÷à), òðèêîòàæ, àéàããàáû, ìàêàðîí, ãÿííàäû âÿ ñ. éåíè ñàùÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëäè. Ñÿíàéåíèí ñàùÿ ñòðóêòóðóíäà êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð îëäó. 1933–40 èëëÿðäÿ ñÿíàéå äàùà éöêñÿê ñöðÿòëÿ àðòäû. 1940 èëäÿ ñÿíàéåíèí öìóìè ìÿùñóëóíóí ùÿúìè 1928 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 4,6 äÿôÿ, 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí èñÿ 5,9 äÿôÿ ÷îõàëäû. 1929–40 èëëÿðäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí öìóìè èëëèê àðòûì òåìïè 13,5% òÿøêèë åäèðäè. 1940 èëäÿ íåôò ÷ûõàðûëûøû 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 2,9, ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìÿùñóëó 21, ñåìåíò 24, ïàìáûã ïàð÷à 4, êîíñåðâ èñòåùñàëû 20 äÿôÿäÿí 444

÷îõ àðòûðûëäû. Ñÿíàéå ìÿùñóëó èñòåùñàëûíûí àðòûìû èëÿ éàíàøû, ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíäà, ñàùÿëÿðàðàñû âÿ ñàùÿäàõèëè ïðîïîðñèéàëàðûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ âÿ ñ. êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðäè. Éåðèäèëÿí ñÿíàéåëÿøäèðìÿ õÿòòèíÿ óéüóí îëàðàã, èúòèìàè èñòåùñàëûí ñòðóêòóðó äà äÿéèøäè. “À” ãðóïó èëÿ “Á” ãðóïó àðàñûíäàêû íèñáÿò äÿéèøäè. “À” ãðóïóíóí ìöòëÿã àðòûìû øÿðàèòèíäÿ “Á” ãðóïóíóí öñòöí èíêèøàôûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ îíóí õöñóñè ÷ÿêèñè äÿ õåéëè àðòäû. Ðåñïóáëèêàíûí ðåýèîíëàðûíäà éåíè ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû âÿ èñòåùñàëûí èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí éåðëÿøäèðèëìÿñèíäÿ äÿ èðÿëèëÿéèøëÿð îëäó. Ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí òÿãð. 30%-èíè Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ òèêèëìèø, éàõóä éåíèäÿí ãóðóëìóø ìöÿññèñÿëÿð âåðèðäè. Ñÿíàéåëÿøäèðìÿ èëëÿðèíäÿ ñÿíàéåäÿ ÷àëûøàíëàðûí ñàéû 1940 èëäÿ 1929 èëäÿêè 62,1 ìèí íÿôÿðäÿí 114,8 ìèí íÿôÿðÿäÿê àðòäû, ïåøÿ òÿðêèáè õåéëè äÿéèøìèøäè. Ìöÿññèñÿëÿðèí òåõíèêà èëÿ òÿúùèçè, ôÿùëÿëÿðèí ìÿäÿíè-òåõíèêè ñÿâèééÿñèíèí àðòìàñû – áöòöí ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿ ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí éöêñÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. 1940 èëäÿ ñÿíàéåäÿ ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüû 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 5 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòäû. Ñÿíàéåäÿ ÷àëûøàíëàðûí îðòàèëëèê ÿìÿê ùàããû 1939 èëäÿ 1928 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 4,1 äÿôÿ ÷îõàëäû. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ñÿíàéå úÿáùÿíèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí éåíèäÿí ãóðóëäó. Íåôò ñÿíàéåñè úÿáùÿíèí âÿ õ.ò.-íûí äóðó éàíàúàüà, ñöðòêö éàüëàðû âÿ áàøãà íåôò ìÿùñóëëàðûíà òÿëÿáàòûíû þäÿéèðäè. Ìàøûíãàéûðìà ìöÿññèñÿëÿðè îðäóíóí òåõíèêè òÿúùèçèíäÿ çÿðóðè îëàí ìÿùñóëëàðûí êöòëÿâè èñòåùñàëûíû ìÿíèìñÿäè, òîõóúóëóã ìöÿññèñÿëÿðè òÿíçèô âÿ òåõíèêè ïàð÷à èñòåùñàëûíû õåéëè àðòûðäû. Ìöùàðèáÿíèí ÷ÿòèí èëëÿðèíäÿ áèð ñûðà èðè ìöÿññèñÿëÿð òèêèëäè âÿ éåíè ñàùÿëÿðèí èíêèøàôû ö÷öí ÿñàñ éàðàäûëäû. Áó èëëÿðäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí öìóìÿí áèð ãÿäÿð àçàëìàñûíà áàõìàéàðàã, áèð ñûðà ñàùÿëÿðèí ìÿùñóëó õåéëè àðòäû. Áåëÿ êè, 1940 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí ìåòàë åìàëû ñÿíàéåñè ìÿùñóëó 27,1%, äÿðè-àéàããàáû èñòåùñàëû 12,3% àðòäû, åíåðýåòèêà âÿ êèìéà ñÿíàéåñèíäÿ èñÿ èñòåùñàë ñàáèò ãàëäû. 1946–50 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ñÿíàéåñè äèíú ãóðóúóëóã ìÿùñóëëàðû áóðàõìàã ö÷öí éåíèäÿí ãóðóëäó. Ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ ïëàí òàïøûðûãëàðû âàõòûíäàí þíúÿ éåðèíÿ éåòèðèëäè âÿ àðòûã 1948 èëäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëó èñòåùñàëûíûí ìöùàðèáÿäÿí þíúÿêè

ñÿâèééÿñè áÿðïà îëóíäó. Ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí öìóìè ùÿúìè 1950 èëäÿ 1940 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 39%, åëåêòðèê åíåðæèñè 64%, ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ñÿíàéåñè ìÿùñóëó 2,8, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû òÿãð. 2,5 äÿôÿ àðòäû. Éåíè ñÿíàéå ñàùÿëÿðè: åëåêòðîòåõíèêà, ðàäèîòåõíèêà, àñáåñò-ñåìåíò ìÿìóëàòëàðû, äèéèðúÿêëè éàñòûãëàð (ïîäøèïíèê) – ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà, ñèíòåòèê êàó÷óê, ìàùóä ïàð÷à èñòåùñàëû éàðàäûëäû âÿ ýåíèøëÿíäèðèëäè. Êèìéà ñÿíàéåñè õåéëè èíêèøàô åòäèðèëäè. 1951–55 âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ ñÿíàéå äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëäè. Ýåîëîæè-êÿøôèééàò âÿ ãàçûìà èøëÿðè, äÿíèçäÿ åñòàêàäàëàð ãóðàøäûðûëìàñû ùÿúìèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, íåôò òÿñÿððöôàòûíûí òåõíèêè úÿùÿòäÿí éåíèäÿí ãóðóëìàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê ïðîãðàì ùÿéàòà êå÷èðèëäè. ×àüäàø ìåòîäëàðûí êþìÿéè èëÿ ãóðóäà âÿ äÿíèçäÿ õåéëè éåíè íåôò éàòàãëàðû àøêàð åäèëèá èñòèñìàðà âåðèëäè. Íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê, íåôò âÿ ãàç ÷ûõàðûëìàñûíû àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ êÿøôèééàò, ãàçûìà âÿ ùàñèëàò èøëÿðè öçðÿ àüûðëûã ìÿðêÿçè ãóðóäàí äÿíèç éàòàãëàðûíà êå÷èðèëäè. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ ñÿíàéåíèí ñòðóêòóðóíäà äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè: ìàøûíãàéûðìàíûí âÿ ìåòàë åìàëûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè 25,3%-ÿ ãÿäÿð àðòäû, éàíàúàã – 42,5% ãÿäÿð àøàüû äöøäö. Äèýÿð ðåñïóáëèêàëàðûí ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàí ÷îõñàùÿëè ñÿíàéå éàðàäûëûðäû. Áó ñÿíàéåíèí êîìïëåêñ èíêèøàô äþâðö èäè. 1946–54 èëëÿðäÿ ñòðàòåæè ìÿãñÿä èãòèñàäèééàòûí ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû éåíèäÿí ãóðóëìàñû, 1955–65 èëëÿðäÿ èñÿ “ñîéóã ìöùàðèáÿ” øÿðàèòèíäÿ þëêÿíèí ïîòåíñèàëûíûí ìþùêÿìëÿíìÿñè èäè. 60–80-úè èëëÿð – ñÿíàéåíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè âÿ îíóí ñòðóêòóðóíóí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè äþâðö èäè. 1969 èëäÿ 1913 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí àðòûì ñöðÿòè 30 äÿôÿäÿí ÷îõ îëìóøäó. Îíóí èìêàíëàðûíà óéüóí âÿ èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëàí ìöíàñèá ñÿíàéå ñòðóêòóðó éàðàäûëäû. Áó äþâðäÿ, öìóìèëèêäÿ èñòåùñàëûí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí àðòìàñûíû òÿìèí åäÿí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ êåéôèééÿò âÿ êÿìèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðäè. Ñÿíàéåíèí ÿðàçèúÿ éåðëÿøäèðèëìÿñèíäÿ áþéöê èðÿëèëÿéèøëÿð îëäó. Áàêû èëÿ éàíàøû, èðè ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðè (Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Ãóáà, Øÿêè, Ëÿíêÿðàí) éàðàíäû, éåíè ñÿíàéå øÿùÿðëÿðè (Ñóìãàéûò, Ìèíýÿ÷åâèð, Äàøêÿñÿí, ßëè Áàéðàìëû) ñàëûíäû. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ òèêèëìèø 530 èðè ñÿíàéå ìöÿññèñÿñèíèí 70%-äÿí ÷îõó Áàêûäàí êÿíàðäà éåðëÿøäèðèëäè. Àçÿðáàéúàíûí ñÿíàéåñè äèýÿð ñîâåò ðå-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñïóáëèêàëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Áóíóí ñÿáÿáè áþéöê íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðûíûí ùàñèëàòûíà âÿ åìàëûíà ÿñàñëàíàí ñÿíàéå ñàùÿëÿðè âÿ ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû èäè. Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñèíèí ñòðóêòóðóíäà íåôò ñÿíàéåñè âÿ îíóíëà áàüëû îëàí ñàùÿëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè (úÿäâÿë 1). 70-úè èëëÿðäÿ ñÿíàéåäÿêè àðòûì åêñòåí-

ïðîïîðñèéàëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó. Ñàùÿäàõèëè ìöòÿðÿããè, ÿìÿêòóòóìëó, àç ìàòåðèàë âÿ åíåðæè òóòóìëó èñòåùñàëûí, éöêñÿê èõòèñàñëàøìûø ÿìÿê òÿëÿá åäÿí, ùàçûð ìÿùñóëóí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí àðòìàñûíà éþíÿëäèëìèø, êåéôèééÿòúÿ éåíè ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðè âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè èäè. ßìÿêòóòóìëó ñàùÿëÿðèí ñöðÿòëè èíêèøàôû Àçÿðáàéúàí

ñèâ öñóëëàðäàí èñòèôàäÿíèí öñòöíëöéö, ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðèíèí ëÿíý ýåòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ êå÷ìèøäÿí ãàëàí ÷àòûøìàçëûãëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû øÿðàèòèíäÿ òÿìèí îëóíóðäó. Ñÿíàéåäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí êàïèòàë ãîéóëóøóíóí 70–80%-è íåôò ùàñèëàòû âÿ íåôò åìàëû ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà éþíÿëäèëèðäè. Áåëÿ êè, 1966–70 èëëÿðäÿ ÉÅÊ-èí õöñóñè ÷ÿêèñè – 62,2%; 1971–75 èëëÿðäÿ – 56,6%; 1976–80 èëëÿðäÿ – 60,2%; 1981–85 èëëÿðäÿ – 59,0%; ìöâàôèã îëàðàã ìåòàëëóðýèéàíûíêû – 2,8%, 3,1%, 3,9%, 3,5% âÿ 2,9%; ìàøûíãàéûðìàíûíêè – 4,7%, 4,5%, 10,6%, 10,5% âÿ 10,9%; êèìéà êîìïëåêñèíèíêè – 13,8%, 10,9%, 7,9%, 6,0% âÿ 6,8%; éöíýöë, éåéèíòè âÿ ñ. ñàùÿëÿðèíèíêè – 19,1%, 19,3%, 21%, 19,8% âÿ 20,4% òÿøêèë åäèðäè. Áåëÿ èñòèãàìÿò äèýÿð ñàùÿëÿðèí, áèðèíúè íþâáÿäÿ åìàëåäèúè âÿ ÿìÿêòóòóìëó ñàùÿëÿðèí èíêèøàôûíû ìÿùäóäëàøäûðûðäû. Åìàëåäèúè èñòåùñàëûí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíèí õàììàë èñòåùñàëû ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ óéüóíñóçëóüó âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ùàçûð ìÿùñóëóí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí àç îëìàñû, èñòåùñàë ñèêëëÿðèíäÿ äèñ-

ö÷öí ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ âàúèá îëàí ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíÿ: ÿìÿê åùòèéàòëàðûíäàí èñòèôàäÿíèí, ðàñèîíàë ìÿøüóëëóüóí, ÿñàñ ñÿíàéå èñòåùñàë ôîíäëàðûíäàí èñòèôàäÿíèí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìàëû èäè. Áåëÿ êè, ùÿìèí äþâðäÿ ôîíäòóòóìëó, ðåñóðñòóòóìëó ñÿíàéå àøàüû ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóðäó, ÿñàñ ôîíäëàðûí òÿçÿëÿíìÿñè ëÿíý ýåäèðäè, àâàäàíëûãëàðûí ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí êþùíÿëìÿ äÿðÿúÿñè éöêñÿê èäè. Ðåñïóáëèêàíûí íÿùÿíý ñÿíàéå ïîòåíñèàëû àç ñÿìÿðÿëè îëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóðäó. Èãòèñàäèééàòûí äåôîðìàñèéàñû þç èôàäÿñèíè áèðèíúè íþâáÿäÿ îíóí èñòåùëàê òÿëÿáàòûíà çÿèô èñòèãàìÿòëÿíìÿñèíäÿ âÿ ðÿãàáÿòÿäàâàìëûëûüûí âÿ ñÿìÿðÿëèëèéèí àðòûðûëìàñû ö÷öí òÿñèðëè ñòèìóëëàðûí îëìàìàñûíäà òàïûðäû. Ãàïàëû ïëàí èãòèñàäèééàòû øÿðàèòèíäÿ àüûðëàøìûø ñòðóêòóðó âÿ ýåðè ãàëìûø òåõíèêè áàçàñû îëàí éåíèëèêëÿðèí ñàùÿäàõèëè âÿ ñàùÿëÿðàðàñû ìöáàäèëÿñè âÿ òÿòáèãèíè ÷îõ ëÿíý ùÿéàòà êå÷èðÿí, èíùèñàðëàøìûø ñÿíàéå êîìïëåêñè éàðàäûëìûøäû. Áþéöê þë÷öäÿ õàììàë âÿ éàíàúàã ùàñèëàòû, ùÿì÷èíèí èëêèí ìàòåðèàëëàðûí

èñòåùñàëû áóíëàðûí ñîíðàêû èñòèôàäÿñèíäÿêè èñðàô÷ûëûüû àíúàã þäÿéèðäè. Äàõèëè áàçàðäà òÿêëèô îëóíàí ùàçûð ìàëëàðûí ÿêñÿðèééÿòè àøàüû êåéôèééÿòëè èäè âÿ àíúàã ìàë ãûòëûüû âÿ ñå÷èìèí éîõ äÿðÿúÿñèíäÿ îëìàñû øÿðàèòèíäÿ ñàòûëûðäû. Ñÿíàéå, àøàüû êåéôèééÿòëè îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ïðàêòèêè îëàðàã ìÿùñóëóí áöòöí íîìåíêëàòóðóíó èñòåùñàë åäèðäè. Áóíóíëà éàíàøû, ðåñïóáëèêà ñÿíàéåñè áàøãà äþâëÿòëÿðäÿí òÿêúÿ òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàíûí äàùà ìöòÿðÿããè íþâëÿðèíèí ÿëäÿ îëóíìàñû öçðÿ äåéèë, ùÿì÷èíèí ÿðçàã ìÿùñóëëàðû, ìàòåðèàë, àâàäàíëûãëàðûí áèð ÷îõ íþâëÿðè öçðÿ äÿ àñûëû èäè. Èñòåùñàëûí ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ ñàõëàíìàñû ÿëàâÿ åùòèéàòëàðûí úÿëáèíè, ìÿùñóë âàùèäèíÿ èíâåñòèñèéà ùÿúìèíèí àðòûðûëìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Áåëÿ êè, àðòûìûí áöòöí åêñòåíñèâ ìÿíáÿëÿðè ïðàêòèêè îëàðàã òöêÿíäè âÿ èãòèñàäèééàòûí éåíèäÿíãóðóëìàñû âÿ àïàðûëàí óüóðñóç åêñïåðèìåíòëÿð âÿçèééÿòè äàùà äà ïèñëÿøäèðäè. Áöòöí áóíëàð ñîâåò ñîñèàëèñò ñèñòåìèíèí ãöñóðëàðû èäè âÿ ñîâåò èìïåðèéàñûíûí ÷þêìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñè ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èãòèñàäè ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà ñÿíàéå ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû ùÿúìè ñöðÿòëÿ àøàüû äöøìÿéÿ áàøëàäû. Ñÿíàéå èñòåùñàëûíäà áàø âåðÿí òÿíÿççöë ïëàíëû ñîâåò òÿñÿððöôàò÷ûëûã ñèñòåìèíäÿí éåíè áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíÿ êå÷èäëÿ ÿëàãÿäàð ãàðøûéà ÷ûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ èçàù îëóíóðäó. Ìöÿññèñÿëÿð àðàñûíäà èñòåùñàë-òÿñÿððöôàò ÿëàãÿëÿðèíèí ãûðûëìàñû, ÿñàñ ñàòûø áàçàðëàðûíûí èòèðèëìÿñè, èñòåùñàë ôîíäëàðûíûí âÿ ìàëèééÿ åùòèéàòëàðûíûí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ áþëöøäöðöëìÿñè ìåõàíèçìèíäÿí èìòèíà åäèëìÿñè, ãèéìÿòëÿðèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû, áèð ñþçëÿ, ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàëûí áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè ìåéàðëàðû ÿñàñûíäà ãóðóëìàñûíà âÿ èäàðÿ åäèëìÿñèíÿ êå÷èëìÿñè ñÿíàéåíè àüûð òÿíÿççöëÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ñÿíàéå èñòåùñàëû ùÿúìèíèí àøàüû äöøìÿ ñöðÿòèíè ëÿíýèòìÿê âÿ òÿäðèúÿí àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ìàêðîèãòèñàäè ïðîñåñëÿðÿ òÿñèð åäÿ áèëÿí òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. ßñàñ äèããÿò áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ñþéêÿíÿí òÿñÿððöôàò÷ûëûã ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñûíà éþíÿëäèëäè. Áó ìÿãñÿäëÿ, ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñèíÿ äèããÿò àðòûðûëäû. Ëàêèí þçÿëëÿøäèðèëÿí äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíèí áÿðïà åäèëìÿñè âÿ äèð÷ÿëäèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ áèð ÷îõ òÿøêèëàòè âÿ èãòèñàäè õàðàêòåðëè ïðîáëåìëÿð ãàðøûéà 445

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÷ûõäû. Áóíëàðäàí ÿí áàøëûúàñû – ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí èñòåùñàë áàçàñûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû âÿ ìîäåðíèçÿ åäèëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí ìàëèééÿ ðåñóðñëàðûíûí ÷àòûøìàçëûüû èäè. Áóíà ýþðÿ þëêÿäÿ ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí èíâåñòèñèéà ðåñóðñëàðûíà îëàí òÿëÿáàòûíû þäÿìÿê ö÷öí ìöâàôèã èíâåñòèñèéà ìöùèòèíèí éàðàäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëäè. 1995 èëäÿí ñÿíàéåäÿ òÿíÿççöë ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ëÿíýèäè, áÿçè ñÿíàéå

ñûðà ìÿùäóäèééÿòëÿð ýþòöðöëäö, ëèñåíçèéàëàðûí áþéöê ãèñìè èõòèñàðà ñàëûíäû. Íÿòèúÿäÿ, ùþêóìÿòèí àïàðäûüû òÿäáèðëÿð ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíäà èðÿëèëÿéèøëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí ÿí çÿðóðè ÿñàñëàðû ôîðìàëàøäû, ÿñàñ áàçàð ìåõàíèçìëÿðè èøëÿìÿéÿ áàøëàäû, áàçàð èíñòèòóòëàðûíûí òÿøÿêêöëö ñöðÿòëÿíäè, èãòèñàäè òÿíÿççöëöí òåìïëÿðè àøàüû äöøäö. 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëó 2003 èëäÿ – 122,3%, î úöìëÿäÿí, ùàñèëàò ñÿíàéåñè – 238,9%, éåéèíòè ñÿíàéåñè –

95,3%, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñè – 521,4%, ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñè – 187,4%, ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàëåìàëåäèúè ñÿíàéåñè – 247,9%, åëåêòðîåíåðýåòèêà ñÿíàéåñè – 123,6% àðòûðûëäû (úÿäâÿë – 2, 3, 4). 1993–2003 èëëÿðäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëó 131,7%, ÿñàñ ñÿíàéå èñòåùñàë ôîíäëàðû – 280,8%, ñÿíàéå èñòåùñàë èø÷èëÿðèíèí ñàéû – 243,7%, îðòà àéëûã ÿìÿê ùàããû – 293,6% àðòäû. Áåëÿ éöêñÿê àðòûì òåìïëÿðè, ÿñàñÿí, åùòèéàò ýöúëÿðèí éöêëÿíìÿñè âÿ åíåðæè-õàììàë èõðàúûíäàí éöêñÿê ýÿëèðëÿðèí

ñàùÿëÿðèíäÿ èõðàú ìÿùñóëëàðû àðòìàüà áàøëàäû, àììà äàõèëè òÿëàáàòûí àçàëìàñû åìàëåäèúè ñàùÿëÿðäÿ èñòåùñàëûí ñÿâèééÿñèíÿ ìÿíôè òÿñèðèíè ýöúëÿíäèðäè. Áóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè ñòðàòåæè ìÿãñÿä êèìè èãòèñàäè áþùðàíäàí ÷ûõìàüû, éåíè èãòèñàäè ãàéäàëàðà, áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äÿðèíëÿøìÿñèíè, áàçàð èíôðàñòðóêòóðëàðûí éàðàíìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿéè ãàðøûéà ãîéäó. 1994 èëäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà 10 ìëðä. äîëëàð ìÿáëÿüèíäÿ «Àçÿðè»-«×ûðàã»-«Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñè ö÷öí “ßñðèí Ìöãàâèëÿñè” èìçàëàíäû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Ôîíäó (ÀÐÄÍÔ) éàðàäûëäû. Ùþêóìÿò ñÿðò ïóë âÿ ôèñêàë ñèéàñÿò ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû, ãèéìÿòëÿð âÿ õàðèúè òèúàðÿò ëèáåðàëëàøäûðûëäû, êöòëÿâè þçÿëëÿøäèðìÿéÿ áàøëàìàã ö÷öí úèääè ùàçûðëûã èøëÿðè àïàðûëäû, þçÿë ñàùèáêàðëûüà äþâëÿò äÿñòÿéè ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë îëóíäó, êè÷èê áèçíåñ ö÷öí âåðýè ñèñòåìè ñàäÿëÿøäèðèëäè, þçÿë ñåêòîðóí èíêèøàôûíà ìàíå îëàí áèð

194,7%, éöíýöë ñÿíàéå – 52,9%, ìåøÿ ñÿíàéåñè – 80,1%, íåôò åìàëû ñÿíàéåñè – 73,4%, êèìéà âÿ íåôò-êèìéà ñÿíàéåñè –

ÿñàñûíäà ÿëäÿ åäèëäè. Ñÿíàéåíèí ñàùÿ ñòðóêòóðóíäà ÉÅÊ-èí õöñóñè ÷ÿêèñè – 81,8%, î úöìëÿäÿí, åëåêòðîåíåðýåòèêà –

446

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

10,2%, ùàñèëàò – 56,1%, íåôò åìàëû – 15,5% òÿøêèë åäèð. Áåëÿ ìåéë èíâåñòèñèéàëàðûí èñòèãàìÿòèíäÿ äÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð: ÉÅÊ-ÿ éþíÿëäèëÿí èíâåñòèñèéàëàð 1990 èëäÿ – 60,9%; 1995 èëäÿ – 89,9%; 1996 èëäÿ – 94,4%; 1998 èëäÿ – 97,3%; 2000 èëäÿ – 88,7%; 2003 èëäÿ – 98% èäè. Ñîí èëëÿðäÿ êàññà àïàðàòëàðûíûí, ìèêðîêàëêóëéàòîðëàðûí, òåëåôîí àïàðàòëàðûíûí, ìÿèøÿò åëåêòðèê úèùàçëàðûíûí (êîôåöéöäÿí, ÿò÷ÿêÿí, øèðÿñûõàí), ïëàñòèêäÿí ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿ áëîêëàðûíûí, íåôò íÿãëè ö÷öí õöñóñè áîðóëàðûí âÿ äèýÿð ìÿùñóëëàðûí èñòåùñàëû ìÿíèìñÿíèëäè. ßââÿëëÿð õàðèúè þëêÿëÿðäÿí èäõàë îëóíàí áèð ÷îõ ìàëëàðûí ìöÿééÿí ãèñìè àðòûã Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë îëóíìàüà áàøëàäû. “Áàêû éàü âÿ ãèäà ñÿíàéå” ÀÒÑÚ (áèòêè éàüû), “Úîúà-Úîëà Áîòëåðñ ËÒÄ” (àëêîãîëñóç è÷êèëÿð), “ÑÓÍ-Òåà” (ãàáëàøäûðûëìûø ÷àé), “Áàêû-Êàñòåë” (ïèâÿ), “Åóðîïåàí Òîáàúúî” (ïàïèðîñ âÿ ñèãàðåòëÿð), “Íåùèð” (ïàðêåò), “ÄÀÄ”, “Áÿðÿêÿò” (öçëö ñöä ìÿùñóëëàðû), “Àçÿð-Ïåí”, “ÒöðêÁàéúàí” (ïëàñòèêäÿí ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿ), “ÅÓÏÅÚ Ïèðå Úîàòèíýñ Àçåðáàèæàí” (íåôòèí íÿãëè ö÷öí õöñóñè áîðóëàð) âÿ äèýÿð õàðèúè âÿ ìöøòÿðÿê ìöÿññèñÿëÿðèí äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà úàâàá âåðÿí ìÿùñóëó äàõèëè áàçàðû çÿíýèíëÿøäèðäè, áó ìÿùñóëëàð öçðÿ èäõàëäàí àñûëûëûã õåéëè àçàëäû. 2003 èëäÿ 21,3 ìëðä.êâò.ñààò âÿ éà 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 24,9% ÷îõ åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåùñàë îëóíäó âÿ ÿùàëèíèí åëåêòðèê åíåðæèñè èëÿ òÿìèíàòû áèð ãÿäÿð éàõøûëàøäûðûëäû. Ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíûí ãóðóëóøóíäà ÿñàñëû äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè. Ùÿéàòà êå÷èðèëÿí þçÿëëÿøäèðìÿíèí ìÿíòèãè íÿòèúÿñè êèìè äþâëÿò ìöëêèééÿòèíÿ ÿñàñëàíàí ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè ýåòäèêúÿ àøàüû äöøìÿêäÿäèð (úÿäâÿë 5). Ðåñïóáëèêà ñÿíàéåñèíèí ÿñàñ öìóìè èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðè 6 ñàéëû úÿäâÿëäÿ âå-

ðèëìèøäèð. Ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíäà ÿñàñëû èãòèñàäè äþíöøÿ íàèë îëìàã âÿ èñòåùëàê÷ûëàðûí òÿëÿáàòûíà óéüóí îëàí ìÿùñóëëàð èñòåùñàë åäèá áàçàðà ÷ûõàðòìàã ö÷öí

êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ òÿìèí åäèëÿ áèëÿð. Îäóð êè, ïåðñïåêòèâëè ùåñàá åäèëÿí ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëûíà éþíÿëäèëÿí èíâåñòèñèéà ëàéèùÿëÿðèíèí èøëÿíìÿñèíÿ

ìþâúóä èñòåùñàë ýöúëÿðèíèí ìîäåðíèçÿ îëóíìàñûíà åùòèéàú âàðäûð. Áåëÿ áèð åùòèéàúûí þäÿíèëìÿñè àéðû-àéðû ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíÿ èíâåñòèñèéà ãîéóëóøóíóí ùÿéàòà

âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ùÿðòÿðÿôëè øÿðàèò éàðàäûëìàëûäûð. Ý.Ç. Éöçáàøîâà, Ò.ß. Ïàøà 447

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Éàíàúàã-åíåðýåòèêà êîìïëåêñè (ÉÅÊ) ÉÅÊ èëêèí åíåðæè åùòèéàòëàðûíûí ÷ûõàðûëìàñû, îíëàðûí åìàëû âÿ åíåðæèíèí äèýÿð íþâëÿðèíÿ êå÷ìÿñè, ùÿì÷èíèí íÿãë åäèëìÿñè (äàøûíìàñû) âÿ áþëöøäöðöëìÿñè (éåðëÿøäèðèëìÿñè) èëÿ ÿëàãÿëè ñàùÿëÿðè áèðëÿøäèðèð. ÉÅÊ þëêÿíèí èãòèñàäè èíêèøàôûíäà åíåðæè âÿ èñòèëèê òÿúùèçàò÷ûñû, âåðýè âÿ âàëéóòà ìÿíáÿéè êèìè àïàðûúû ðîëà ìàëèêäèð. Ñÿíàéåíèí ñòðóêòóðóíäà îíóí õöñóñè ÷ÿêèñè 1960 èëäÿ ìÿùñóë öçðÿ – 41,9%, èø÷èëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ – 21,9%, ÿñàñ ñÿíàéå èñòåùñàë ôîíäëàðû öçðÿ – 71,5%; 1970 èëäÿ, ìóâàôèã îëàðàã: 27,3%, 15,3% âÿ 58,5%; 1980 èëäÿ, ìöâàôèã îëàðàã: 15,2%, 10,8% âÿ 54,3%; 1990 èëäÿ, ìöâàôèã îëàðàã: 14,1%, 10,8% âÿ 46,7%; 2000 èëäÿ, ìöâàôèã îëàðàã: 84,6%, 33,6% âÿ 68,3%; 2003 èëäÿ, ìöâàôèã îëàðàã: 81,8%, 48,0% âÿ 79,0% èäè. Åëåêòðîåíåðýåòèêà. Àçÿðáàéúàí áþéöê åíåðæè ïîòåíñèàëûíà ìàëèê îëàí þëêÿëÿðäÿí áèðèäèð âÿ þçöíöí åíåðæèéÿ îëàí òÿëàáàòûíû òÿêáàøûíà ùÿëë åòìÿéÿ ãàäèðäèð. Áóíà áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí áó ñàùÿäÿ ãîíøó þëêÿëÿðëÿ ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ÿìÿêäàøëûã ÿëàãÿëÿðèíèí éàðàíìàñûíà âÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ äàèìè ñÿé ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Åíåðýåòèêà Ñèñòåìèíèí (ÀÅÑ) õàðèúè þëêÿ åíåðýåòèêà ñèñòåìëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿðè 1954 èëäÿ “Ýÿíúÿ – Àüñòàôà – Ðóñòàâè” åëåêòðèê þòöðìÿ õÿòòèíèí èñòèñìàðà âåðèëìÿñè èëÿ áàøëàíäû. Ñîíðàëàð áó ÿëàãÿëÿð ýåíèøëÿíäè âÿ ùàçûðäà ÀÅÑ ãîíøó þëêÿëÿðèí: ÐÔ-íèí, Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí, Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñûíûí, Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí åíåðýåòèêà ñèñòåìëÿðè èëÿ ÿëàãÿëèäèð. 1920–90 èëëÿðäÿ åëåêòðèê ñò.-ëàðûíûí ýöúö 86,2 äÿôÿ, åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåùñàëû 176,6 äÿôÿ àðòìûøäûð. Ðåñïóáëèêàíûí ÉÅÊ 38 ìöÿññèñÿíè, î úöìëÿäÿí 20-äÿí ÷îõ åëåêòðèê ñò.-ëàðûíû áèðëÿøäèðÿí èðè åíåðæè ñèñòåìèäèð. Áó ñèñòåì ìöàñèð àâàäàíëûãëà, àâòîìàòëàøäûðìà âÿ ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðè, äèñïåò÷åð èäàðÿåòìÿ ãóðüóëàðû èëÿ òÿúùèç åäèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà èñòåùëàê îëóíàí éàíàúàüûí ö÷äÿ áèð ùèññÿñè åëåêòðèê âÿ èñòèëèê éàíàúàã èñòåùñàëûíäà èñòèôàäÿ åäèëèð. Ðåñïóáëèêàäà åëåêòðîåíåðæèíèí, äåìÿê îëàð, 60–65%-íè èñòåùñàë åäÿí “Àçÿðáàéúàí” ÄÐÅÑ, ùÿì÷èíèí îíóí àðäûíúà èñòèñìàðà âåðèëÿí Øàìõîð ÑÅÑ þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà áþéöê ðîë îéíàéûð. Àçÿðáàéúàíäà åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí 448

èëê äÿôÿ 1880 èëäÿ Áàêû äÿíèç òèúàðÿò ëèìàíûíûí èøûãëàíäûðûëìàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíìóøäó. Íåôò ñÿíàéåñèíèí éöêñÿëèøè åëåêòðîåíåðýåòèêàíûí éàðàíìàñûíà çÿìèí ùàçûðëàìûø, çÿíýèí íåôò âÿ ãàç åùòèéàòû, åëÿúÿ äÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí åëåêòðèê åíåðæèñèíÿ òÿëÿáàòûíûí àðòìàñû åëåêòðîåíåðýåòèêàíûí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ èëê âàõòëàð åëåêòðîåíåðýåòèêà, ÿñàñÿí, Áàêû ð-íóíäà úÿìëÿøìèøäè. Áåëÿ êè, 1901 èëäÿ Áèáèùåéáÿòäÿ 1902 èëäÿ Àü øÿùÿðäÿ åëåêòðèê ñò.-ëàðû èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. “Áàëàõàíû”, “Áèáèùåéáÿò” âÿ “Øÿùÿð” åëåêòðèê ïàéëàøäûðûúû øÿáÿêÿëÿðè, ùÿì÷èíèí áåø êè÷èê ñò. (öìóìè ýöúö òÿãð. 8000 êÂò) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ýÿíúÿ, Çàãàòàëà, Øÿêè, Ãóáà, Ëÿíêÿðàí âÿ ñ. ðíëàðäà áèð íå÷ÿ êè÷èê êîììóíàë åëåêòðèê ñò.-ëàðû (öìóìè ýöúö 635 êÂò) âàð èäè. 1913 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 110,8 ìèí êâò.ñààò åëåêòðèê åíåðæèñèíèí 99%-èíäÿí ÷îõó Áàêû ð-íóíäà, 1%-ÿ ãÿäÿðè èñÿ áàøãà ð-íëàðäà èñòåùñàë åäèëìèøäè. 1913–14 èëëÿðäÿ Áàêû åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåùñàëûíà ýþðÿ Ðóñèéàäà Ìîñêâà âÿ Ïåòåðáóðã êèìè áþéöê øÿùÿðëÿðäÿí ñîíðà ö÷öíúö éåðè òóòóðäó. Àçÿðáàéúàíäà åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí Ãàëàêÿíä (Ýÿäÿáÿé) ìèñÿðèòìÿ ç-äó âÿ Íàõ÷ûâàí äóç ìÿäÿíëÿðè èñòèñíà îëóíìàãëà, ÿñàñÿí, Áàêû íåôò ð-íóíäà èñòèôàäÿ åäèëèðäè. 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàí åíåðæè ñèñòåìè éàðàäûëäû. Ìöùàðèáÿäÿí þíúÿêè áåøèëëèêëÿðäÿ éåíè åëåêòðèê ñò.-ëàðû òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè, ìþâúóä ñò.-ëàð (“Ãûðìûçû Óëäóç” ÈÅÑ, Êðàñèí àä. ÄÐÅÑ) éåíèäÿí ãóðóëàðàã ýöúö àðòûðûëäû âÿ éåíè òåõíèêà èëÿ òÿúùèç åäèëäè. Òÿáèè ãàçäàí êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ (1926) áèçèì ðåñïóáëèêàíûí åëåêòðèê ñò.-ëàðûíäà èñòèôàäÿéÿ áàøëàíäû. 1940 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-äÿêè 291 åëåêòðèê ñò.-íûí öìóìè åëåêòðèê åíåðæè èñòåùñàëû 1826,5 ìëí. êâò.ñààòà ÷àòäûðûëäû. 1941 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà èëê èñòèëèê-åëåêòðèê ìÿðêÿçè – Ñóìãàéûò ÈÅÌ-è, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà èñÿ èëê éöêñÿê òÿçéèãëè “Øèìàë” ÄÐÅÑ-è (1954), Úÿíóáè Ãàôãàçäà ÿí áþéöê ÑÅÑ-ëÿðäÿí áèðè îëàí Ìèíýÿ÷åâèð ÑÅÑ (1954) âÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ, åëÿúÿ äÿ Àâðîïàäà èëê à÷ûã òèïëè ßëè Áàéðàìëû ÄÐÅÑ-è (1961) èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Þç ìèãéàñûíà ýþðÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà ÿí íÿùÿíý åíåðýåòèêà êîìïëåêñè îëàí ëàéèùÿ ýöúö 2400 ÌÂò “Àçÿðáàéúàí” ÄÐÅÑ-èí òèêèíòèñèíÿ 1974 èëäÿ áàøëàíäû. Áèðèíúè åíåðæè áëîêó 1981 èëäÿ, ñÿêêèçèíúè åíåðæè áëîêó èñÿ 1990 èëäÿ èñòèñìàðà âåðèëäè. Ñò.-äà ìöàñèð òåõíèêà èëÿ òÿúùèç îëóíìóø ìåõàíèêè åìàëàòõàíà, êèìéà ëàáîðàòîðèéàñû, ÷èðêàá ñÿíàéå âÿ ìÿèøÿò ñóëàðûíû òÿìèçëÿéÿí áèîëîæè âÿ

ôèçèêè-êèìéÿâè òÿìèçëÿìÿ ãóðüóëàðû âàð. Ñò. áàçèñ ðåæèìèíäÿ èøëÿéèð. Ñò.-äàí ýöú åíåðæè ñèñòåìèíÿ 330 âÿ 500 êÂò-ëûã ýÿðýèíëèêëè ùàâà åëåêòðèêþòöðìÿ õÿòëÿðè âàñèòÿñèëÿ þòöðöëöð. 330 êÂò-ëóã ÀÏà øèíëÿðèíäÿí äþðä ÿäÿä, 500 êÂò-ëóã ÀÏà øèíëÿðèíäÿí èñÿ èêè ÿäÿä ùàâà åëåêòðèêþòöðìÿ õÿòëÿðè ÷ûõûð. “Øèìàë” ÄÐÅÑèí èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðè êÿñêèí àøàüû äöøäöéöíÿ ýþðÿ ñò.-íûí áèðèíúè íþâáÿñèíèí ÿñàñ àâàäàíëûãëàðû 1988 èëäÿ êîíñåðâàñèéà îëóíóá âÿ ñþêöëìÿëèäèð. Ñòàíñèéà áàçèñ ðåæèìèíäÿ èøëÿéèð, åëåêòðèê åíåðæèñè âÿ àç ìèãäàðäà èñòèëèê åíåðæèñèíè ùàñèë åäèð. Ñò.-íûí èñòèñìàð ìöääÿòè áàøà ÷àòäûüû ö÷öí îíóí éåíèäÿí ãóðóëìàñû ìÿãñÿäèëÿ 1999 èëäÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí, Éàïîíèéà ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí óçóíìöääÿòëè êðåäèò àéðûëìûøäû. Ëàéèùÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí 400 ÌÂò ýöúöíäÿ áóõàð-ãàç ãóðüóñóíóí ãóðàøäûðûëìàñû ùÿìèí èëèí 2-úè éàðûñûíäà áàøà ÷àòäûðûëàðàã ùÿìèí èëèí ñåíòéàáðûíäà ñèíõðîíèçàñèéà îëóíäó. Éåíèêÿíä ñó ãîâøàüûíûí òèêèíòèñèíÿ 1984 èëäÿ áàøëàíûëûá. 2000 èëèí ìàðò àéûíäà öìóìè ãîéóëóø ýöúö 112,5 ÌÂò îëàí ñò.-íûí áèðèíúè íþâáÿñè èñòèñìàðà âåðèëèá. Èêèíúè íþâáÿñè èñòèñìàðà âåðèëäèêäÿí ñîíðà (2004) ñò.-íûí ãîéóëóø ýöúö 150 ÌÂò îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà íåôò âÿ ãàç åùòèéàòû èëÿ éàíàøû, áîéöê ùèäðîåíåðýåòèêà åùòèéàòû äà âàð. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿí àõàí Êöð, Àðàç, Àëàçàí, Ãàáûððû, Òÿðòÿð âÿ Ñàìóð ÷àéëàðûíûí åíåðæè åùòèéàòû òÿãð. 3 ìëí. êâò, ÷îõëó õûðäà ÷àéëàðûí åíåðæè åùòèéàòû èñÿ 2,5 ìëí. êÂò.-äûð. Àðàç âÿ Òÿðòÿð ÷àéëàðû öñòöíäÿ äÿ ÑÅÑ-ëÿð òèêèëìèøäèð. Àðàç ÷àéû öñòöíäÿ Èðàíûí ÿìÿêäàøëûüû èëÿ òèêèëìèø Íàõ÷ûâàí ÑÅÑ-è (1971 èë, ýöúö 22 ìèí êÂò) Àðàçûí ùÿð èêè ñàùèëÿòðàôû ÿðàçèñèíè åëåêòðèêëÿøäèðìÿêëÿ éàíàøû, ýåíèø ñóâàðìà èøëÿðè ö÷öí äÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòäû. Ìàäàýèç, Ñÿðñÿíý, Àðïà÷àé ÑÅÑ-ëÿðè äÿ þíÿìëè åíåðýåòèêà ìöÿññèñÿëÿðèäèð. 1940 èëäÿ åëåêòðèê åíåðæèñèíèí èñòåùñàëû öçðÿ Àçÿðáàéúàí (Ðóñèéà âÿ Óêðàéíàäàí ñîíðà) ö÷öíúö éåðè òóòóðäó (1827 ìëí. êÂò.ñààò), 1950 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ùÿð íÿôÿðÿ äöøÿí åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåùñàëûíà ýþðÿ èêèíúè éåðè (ñîñèàëèñò ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà ÀÄÐ-äÿí ñîíðà), 1968 èëäÿ ÑÑÐÈ ðåñïóáóáëèêàëàðû àðàñûíäà 4-úö éåðè (2222 êÂò.ñààò) òóòóðäó. 1969 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Òöðêèéÿ, Èðàí âÿ Èðàãäà èñòåùñàë åäèëÿí áöòöí åëåêòðèê åíåðæèñè ãÿäÿð ùàñèëàò îëìóøäó. 2002 èëèí ñîíóíäà Ðåñïóáëèêàäà åëåêòðèê ñò.-ëàðûíûí öìóìè ãîéóëìóø ýöúö

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 1935 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 32 äÿôÿ, éàðûìñò.ëàðûí öìóìè ñàéû 230 âÿ ýöúö èñÿ 80 äÿôÿ, åëåêòðèêþòöðìÿ õÿòëÿðèíèí (ÅÞÕ) óçóíëóüó 110 äÿôÿ àðòìûøäû. 1988–91 èëëÿð ÿðçèíäÿ ÀÅÑ-äÿ ùÿð èë 23000 ìèí êâò. ñààòäàí ÷îõ åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåùñàë îëóíìóøäó. 1988 èëäÿ Ðåñïóáëèêàäà 23471 ìèí êÂò. ñààò åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåùñàë îëóíìóøäó êè, áó äà þëêÿ òàðèõèíäÿ èñòåùñàë îëóíàí åëåêòðèê åíåðæèñèíèí ÿí áþéöê ýþñòÿðèúèñè èäè. Ðåñïóáëèêàäà èñòåùëàê åäèëÿí åëåêòðèê åíåðæèñèíèí ÿí áþéöê ýþñòÿðèúèñè äÿ 1988 èëäÿ îëìóøäóð. Ùÿìèí èë ðåñïóáëèêàäà 22987 ìèí êÂò.ñààò åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåùëàê îëóíìóøäó. 1935 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 2002 èëäÿ åëåêòðèê åíåðæèñèíèí èñòåùñàëû 25 äÿôÿ, èñòåùëàêû èñÿ 24,5 äÿôÿ àðòìûøäû. 1990 èëäÿ 3350 ìèí êÂò.ñààò åëåêòðèê åíåðæèñè èõðàú åäèëìèøäè, áó, þëêÿíèí òàðèõèíäÿ ÿí éöêñÿê ýþñòÿðèúè èäè. Åëåêòðèê åíåðæèñè èäõàëû ÿí áþéöê ùÿúìÿ 2002 èëäÿ ÷àòìûø, 2375 ìèí êÂò.ñààò òÿøêèë åòìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà åëåêòðèê åíåðæèñè èñòèëèê âÿ ñó-åëåêòðèê ñò.-ëàðûíäà ùàñèë åäèëèð. 2002 èëäÿ èñòèëèê åëåêòðèê ñò.-ëàðûíûí ãîéóëìóø ýöúö 4704 ÌÂò, ñó-åëåêòðèê ñò.-ëàðûí ãîéóëìóø ýöúö 1019,5 ÌÂò îëìóøäó. Áó ýþñòÿðèúèëÿðèí ìöãàéèñÿñèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè, ñó-åëåêòðèê ñò.-ëàðûíûí ýöúö öìóìè ýöúöí 17,8%-íè òÿøêèë åäèð âÿ áó ñò.-ëàðäà ùàñèë îëóíàí åëåêòðèê åíåðæèñè èñÿ öìóìè èñòåùñàëûí 10,9%-è ãÿäÿðäè. Åëåêòðèê ñò.-ëàðûíûí úîüðàôèéàñû, åëåêòðèê þòöðìÿ õÿòëÿðè øÿáÿêÿñè õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëäè. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê òðàìâàé éîëó (1924) âÿ åëåêòðèêëÿøäèðèëìèø ä.é. õÿòòè (Áàêû – Ñàáóí÷ó – Ñóðàõàíû) Áàêûäà èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè (1926). Åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí ýåòäèêúÿ ê.ò., íÿãëèééàò, ÿùàëèíèí êîììóíàë-ìÿèøÿò åùòèéàúëàðû âÿ ñ.-äÿ äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàí ñÿíàéå âÿ ê.ò. ìöÿññèñÿëÿðè òàìàìèëÿ, ä.é.-íóí èñÿ 60%-è åëåêòðèêëÿøäèðèëìèøäèð. Áöòöí èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäà, ìÿíçèëëÿðäÿ åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà åëåêòðèê ñò.-ëàðûíûí ïàðàëåë èñòèôàäÿñè, åëåêòðèê åíåðæèñèíèí þòöðöëìÿñè âÿ ïàéëàíìàñû ö÷öí ýÿðýèíëèéè 0.4 êâ-äàí 500 êâ-äÿê îëàí ìèíëÿðëÿ êì åëåêòðèê õÿòòè ÷ÿêèëìèø, ìèíëÿðëÿ êþìÿê÷è ñò. éàðàäûëìûøäûð. Ñîí èëëÿðäÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ “Éåíèêÿíä” ÑÅÑ òèêèëèá, èñòèñìàðà âåðèëìèø, Áàêû ÈÅÑ-èí éåíèäÿí ãóðóëìàñû öçðÿ èøëÿð áàøà ÷àòìûøäûð. Ñóìãàéûò ÅÎÕ–300 êîìïëåêñè ö÷öí ýöúëö áóõàð ýåíåðàòîðó, “Øèìàë”

ÄÐÅÑ-äÿ 400 Ìâò ýöúöíäÿ 1-úè áëîê èøÿ ñàëûíìûøäûð. 1993 èëäÿí áàøëàéàðàã åëåêòðîåíåðýåòèêàíûí èíêèøàôûíà õåéëè êàïèòàë ãîéóëóøó éþíÿëäèëìèøäèð: 1999 èëäÿ – 488,2 ìëðä. ìàí., 2000 èëäÿ – 434,0 ìëðä.ìàí., 2002 èëäÿ – 421,8 ìëðä.ìàí., 2003 èëäÿ – 191,1 ìëðä.ìàíàò. Ý.Ç. Éöçáàøîâà, Ò.ß. Ïàøà

Íåôò ùàñèëàòû. Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí òàðèõè ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéûð. Ùÿëÿ 8 ÿñðäÿ Àáøåðîí é-à-íäà ãóéóëàðäàí íåôò ÷ûõàðûëäûüû ìÿëóìäóð. ßðÿá òàðèõ÷èëÿðè, úîüðàôèéàøöíàñëàðû âÿ ñÿééàùëàðûíäàí ßùìÿä ÿë-Áÿëàçóðè (9 ÿñð) Àáøåðîíäàêû èãòèñàäè ùÿéàòûí ãÿäèìäÿí íåôòëÿ áàüëû îëäóüóíó ýþñòÿðìèø, ßáó Èñùàã ÿë-Èñòÿõðè (9-10 ÿñð), ßáó-ë-Ùÿñÿí ÿë-Ìÿñóäè (10 ÿñð) Áàêûíûí íåôòëè òîðïàüû, Àáøåðîíóí «àü» âÿ «ãàðà» íåôòè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Èòàëéàí ñÿééàùû Ìàðêî Ïîëî (13-14 ÿñðëÿð) Áàêû íåôòèíèí Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíÿ àïàðûëìàñû, àëìàí äèïëîìàòû âÿ ñÿééàùû Àäàì Îëåàðè (17 ÿñð) Áàêûäàêû íåôò ãóéóëàðû, òöðê ñÿééàùû Åâëèéà ×ÿëÿáè (17 ÿñð) íåôò ìÿäÿíëÿðè, íåôòèí Èðàíà, Îðòà Àñèéàéà, Òöðêèéÿéÿ, Ùèíäèñòàíà àïàðûëìàñû âÿ íåôòèí ýÿòèðäèéè èëëèê ýÿëèð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Áàëàõàíûäàêû íåôò ãóéóëàðûíäàí áèðèíäÿ àøêàð åäèëìèø äàø öçÿðèíäÿêè éàçûäà ãóéóíóí (35 ì äÿðèíëèéèíäÿ) ùÿëÿ 1594 èëäÿ óñòà Àëëàùéàð Ìÿììÿäíóð îüëó òÿðÿôèíäÿí ãàçûëûá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäèéè ýþñòÿðèëèð. ßìèí ßùìÿä Ðàçèíèí ìÿëóìàòûíà (1601) ýþðÿ, 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû ÿòðàôûíäà 500-ÿ ãÿäÿð íåôò ãóéóñó ìþâúóä èäè êè, áóíëàðäàí äà ùÿì «ãàðà», ùÿì äÿ «àü» íåôò ÷ûõàðûëûðäû. Àëìàí ñÿééàùû, ùÿêèì âÿ òÿáèÿòøöíàñû Åíýåëáåðò Êåìïôåð Èñâå÷ ñÿôèðëèéèíèí êàòèáè êèìè 1683 èëäÿ Àáøåðîí é-à-íäà Áàëàõàíû, Áèíÿãÿäè, Ñóðàõàíû éàòàãëàðûíäà îëìóøäó. Î áóðàäà ãóéóëàðûí äÿ-

ðèíëèéèíèí 27 ì-ÿ ÷àòäûüûíû, ãóéó äèâàðëàðûíûí äàøëà ùþðöëäéöíö âÿ éà àüàú èëÿ áÿðêèäèëäèéèíè ýþñòÿðìèø, íåôòèí Àáøåðîí é-à-íäàí Èðàíà, Îðòà Àñèéàéà âÿ Øèìàëè Ãàôãàçà àïàðûëìàñûíû òÿñâèð åòìèøäèð. 1729 èëäÿ Àáøåðîí é-à-íäàêû íåôò ãóéóëàðûíûí éåðèíè ýþñòÿðÿí õÿðèòÿ òÿðòèá îëóíìóøäóð. 1798 èëäÿ Áàêû ñàêèíè Ãàñûì áÿé Ìÿíñóðáÿéîâ Áèáèùåéáÿò éàõûíëûüûíäà, äÿíèçäÿ ñàùèëäÿí 18 ì âÿ 30 ì àðàëû èêè íåôò ãóéóñó ãàçäûðìûøäû. Àçÿðáàéúàíûí íåôò âÿ ãàç ñÿíàéåñèíèí èíêèøàô òàðèõè áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿéÿ àéðûëûð êè, áóíëàðûí äà ùÿð áèðèíèí þçöíÿìÿõñóñ íàèëèééÿòëÿðè îëìóøäó. Û ìÿðùÿëÿ – 1847 èëäÿ íåôòèí ìåõàíèêè öñóëëà ãàçûëìûø ãóéóëàðäàí ùàñèë åäèëìÿñè èëÿ áàøëàíûð âÿ 1920 èëÿ êèìè äàâàì åäèð. 1847 èëäÿ èëê äÿôÿ Áèáèùåéáÿò âÿ ñîíðà Áàëàõàíû éàòàãëàðûíäà ìåõàíèêè öñóëëà ãàçûëìûø ãóéóëàðäàí ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè íåôò àëûíìûøäûð. Ùÿìèí èë Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíûí áàøëàíüûúû ùåñàá îëóíóð. Áèáèùåéáÿòäÿ, ñàùèëäÿí 30 ì àðàëû ãàçûëìûø ãóéóäàí 1803 èëäÿ äöíéàäà èëê äÿôÿ äÿíèçäÿí íåôò ùàñèë åäèëìèøäè. Ìåõàíèêè öñóëëà ãóéóëàðûí ãàçûëìàñûíûí òåõíèêàñû âÿ òåõíîëîýèéàñû èíêèøàô åòäèêúÿ áèð ñûðà éåíè íåôò éàòàãëàðû àøêàð åäèëäè (Áèíÿãÿäè, Ïèðàëëàùû à., Ñóðàõàíû âÿ ñ.), íåôò ùàñèëàòû àðòäû, íåôò ñÿíàéåñèíèí èíôðàñòðóêòóðó âÿ íåôòèí åìàëû èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû, íåôòèí ùàñèëàòû, åìàëû âÿ ñàòûøû öçðÿ éöçëÿðëÿ øèðêÿò éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè áóðæóàçèéà ôîðìàëàøäûãúà, Áàêû øÿùÿðè äöíéàíûí ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëèðäè. Èëê äÿôÿ 1871 èëäÿ Àáøåðîí é-à-íäà Áàëàõàíû-Ñàáóí÷ó-Ðàìàíà éàòàüû ñÿíàéå öñóëó èëÿ èøëÿíèëìÿéÿ áàøëàíäû. 1872 èëäÿ íåôò ñÿíàéåñèíäÿ ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ íåôò ìÿäÿíëÿðè âÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíäàí àêñèç âåðýèñè ùàããûíäà âÿ èúàðÿäàðëàðäà îëàí íåôòëè ñàùÿëÿðèí ùÿððàúëà ôèçèêè øÿõñëÿðÿ ñàòûëìàñû

1901 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÷ûõàðûëàí íåôò äöíéà íåôò ùàñèëàòûíûí 50%-äÿí ÷îõóíó òÿøêèë åäèðäè.

449

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùàããûíäà ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëäè. 31 äåêàáð 1872 èëäÿ íåôòëè ñàùÿëÿðèí èëê ñàòûøûíäà Áàëàõàíûäà 15 ñàùÿ, Áèáèùåéáÿòäÿ 2 ñàùÿ ùÿððàúà ãîéóëäó. Î äþâðäÿ èñòèôàäÿñèç äþâëÿò òîðïàãëàðû íåôò àõòàðûøû âÿ àøêàð åäèëìèø íåôòëè ñàùÿëÿðèí èñòèñìàðû ö÷öí 24 èë ìöääÿòèíÿ èúàðÿéÿ âåðèëèðäè. Èúàðÿäàð ùàñèë åòäèéè íåôòè èõðàú åòìÿê âÿ îíóí ñàòûø ãèéìÿòèíè òÿéèí åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Èúàðÿäàðûí ñàòûëàí íåôòäÿí ÿëäÿ åòäèéè òÿìèç ýÿëèð 14-5% òÿøêèë åäèðäè. 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ íåôò ñÿíàéåñèíÿ òÿìèç ìèëëè êàïèòàë ãîéóëóøè úÿìè 4%, ìèëëè êàïèòàëûí èøòèðàêû èëÿ ãàðûøûã êàïèòàëûí ùÿúìè òÿãð. 10% òÿøêèë åäèðäè. 19 ÿñðèí ñîíóíäà íåôò ñÿíàéåñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 167 ñàùèáêàðûí 49-ó (29,8%) àçÿðáàéúàíëû èäè. Ìèëëè «íåôò ìèëéîí÷óëàðû»íäàí Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâ, Èñà áÿé Ùàúûíñêè, Ìóðòóçà Ìóõòàðîâ, Øÿìñè ßñÿäóëëàéåâ, Ñåéèä Ìèðáàáàéåâ âÿ á.íûí íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê ðîëó îëìóøäóð. 1874 èëäÿ Áàêûäà èëê ñÿùìäàð íåôò øèðêÿòè – «Áàêû íåôò úÿìèééÿòè» éàðàäûëäû. Ìèëëèéÿòúÿ Èñâå÷ îëàí Ðîáåðò Íîáåë Áàêûéà ýÿëäèêäÿí (1873) ñîíðà 1876 èëäÿ «Íîáåë ãàðäàøëàðû íåôò èñòåùñàëû øèðêÿòèíèí Áàêû øþáÿñè» éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàíäà Íîáåë ãàðäàøëàðûíà áèð ñûðà íåôò ìÿäÿíëÿðè, íåôò åìàëû ç-äëàðûíäàí áàøãà èëê äÿôÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ãóðàøäûðûëìûø íåôòäàøûéàí òàíêåð, áàðæëàð, äÿìèð éîëëàðû, ìåùìàíõàíàëàð âÿ ñ. ìÿõñóñ èäè. 1876 èëäÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíà àêñèç âåðýèñè ëÿüâ åäèëäèêäÿí ñîíðà éåíè íåôòàéûðìà ç-äëàðû òèêèëèá èñòèñìàðà âåðèëäè. 19 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ Áàêûäà 200-ÿ éàõûí êè÷èê íåôòàéûðìà ç-äó (ãóðüóñó) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áàêûíûí íåôòàéûðìà ç-äëàðûíûí ìÿùñóëëàðû Ïàðèñäÿ (1878),

Àçÿðáàéúàíäà 1870-1920 èëëÿðäÿ íåôò ùàñèëàòûíûí äèíàìèêàñû

Ëîíäîíäà (1886), Áðöññåëäÿ (1897) êå÷èðèëÿí äöíéà ñÿðýèëÿðèíäÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäè. 1878 èëäÿ Áàëàõàíû éàòàüû èëÿ Áàêû íåôòàéûðìà ç-äóíó áèðëÿøäèðÿí 12 êì óç.-íäà Ðóñèéàäà èëê íåôò êÿìÿðè èíøà åäèëäè. 1898 èëäÿ íåôò ìÿäÿíëÿðè èëÿ Áàêû íåôòàéûðìà ç-äëàðûíû áèðëÿøäèðÿí íåôò êÿìÿðëÿðèíèí öìóìè óç. 230 êì èäè. Áó êÿìÿðëÿðëÿ èëäÿ 1 ìëí.ò íåôò íÿãë åäèëèðäè. 1883 èëäÿ Áàêû–Áàòóìè äÿìèð éîëóíóí èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ èõðàú åäèëìÿñèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäè. 1883 èëäÿí Ðîòøèëä ãàðäàøëàðû Áàêûäà ìàëèééÿ-êðåäèò ÿìÿëèééàòëàðûíà ãàòûëàðàã íåôòèí ñàòûøû èëÿ ìÿøüóë îëìàüà áàøëàäû. 1883 èëäÿ Ðîòøèëäëÿðèí «Õÿçÿð–Ãàðà äÿíèç íåôò ñÿíàéåñè âÿ òèúàðÿòè úÿìèééÿòè» éàðàäûëäû. Ðîòøèëäèí áàíêû 1890 èëäÿ Áàêû íåôòèíèí èõðàúûíûí 42%-íÿ íÿçàðÿò åäèðäè. 1901 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 11 ìëí.ò íåôò ùàñèë åäèëìèøäèð êè, áó äà äöíéà íåôò

Áàêûäà Íîáåë ãàðäàøëàðûíûí 1904 èëäÿ òèêäèðäèéè èäàðÿ áèíàñû

450

ùàñèëàòûíûí 50%-äÿí ÷îõóíó òÿøêèë åäèðäè. 1880 èëäÿ Ä.È.Ìåíäåëåéåâ Áàêû íåôòèíèí äöíéà áàçàðëàðûíà ÷ûõàðûëìàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí Áàêû–Áàòóìè íåôò êÿìÿðèíèí ÷ÿêèëìÿñèíè òÿêëèô åòäè. Áó êÿìÿðèí (óç. 833 êì, äèàì. 200 ìì) òèêèíòèñè 1897 èëäÿ áàøëàíäû âÿ 1907 èëäÿ áàøà ÷àòäûðûëäû. Íåôò éàëíûç Àáøåðîíäà ÷ûõàðûëûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí âÿ îíóíëà áàüëû ñàùÿëÿðèí èíêèøàôû Áàêûíûí Ðóñèéà Èìïåðèéàñûíûí áèðèíúè äÿðÿúÿëè ñÿíàéå ìÿðêÿçèíÿ ÷åâèðäè. Íåôò ñÿíàéåñè Áàêûíûí öìóìè ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 79,2%íè âåðèðäè. Íåôò ñÿíàéåñèíäÿ õàðèúè êàïèòàëûí, õöñóñèëÿ “Íîáåë ãàðäàøëàðû” øèðêÿòèíèí íöôóçó ýöúëö èäè. 1914 èëäÿ íåôò ñÿíàéåñèíäÿ áöòöí èíâåñòèñèéà êàïèòàëûíûí 42%-è, 1917 èëäÿ èñÿ 56%-è õàðèúè èíùèñàðëàðà ìÿõñóñ èäè. Íåôò ñÿíàéåñè éåðëè âÿ õàðèúè êàïèòàëèñòëÿðÿ éöêñÿê ýÿëèð ýÿòèðèðäè. Íåôò÷ûõàðìà òåõíèêàñû ÷îõ áÿñèò èäè, ÿë ÿìÿéè öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. ×îõ çÿùìÿòëè âÿ àçåôôåêòëè âóðìà ãàçûìàñû ÿñàñ ãàçûìà öñóëó èäè. Ãóéóëàð êè÷èê äÿðèíëèêäÿ ãàçûëûðäû âÿ àøàüû ëàéëàð à÷ûëìûðäû, êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðûëìûðäû. Áó ñÿáÿáäÿí, àéðû-àéðû íåôò ëàéëàðû äåéèë, áöòþâëöêäÿ íåôò éàòàãëàðû ñûðàäàí ÷ûõûðäû. Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñè ìèëëèëÿøäèðèëÿíÿäÿê 109 ñÿùìäàð úÿìèééÿòè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Îíëàðäàí 72-ñè ðóñ êàïèòàëûíà (240 ìëí.ðóáë), 37-ñè èñÿ èíýèëèñ êàïèòàëûíà (100 ìëí.ôóíò ñòåðëèíã) ìÿõñóñ èäè. Íîáåë ãàðäàøëàðûíûí íåôò ñÿíàéåñèíÿ ãîéäóãëàðû êàïèòàë 30 ìëí. ðóáë òÿøêèë åäèðäè. Î äþâðöí ÿí âàðëû íåôò ñÿíàéåñè ñàùèáêàðëàðûíäàí îëàí Èñà áÿé Ùàúèíñêèíèí «Ùàúû-×ÿëÿêÿí» íåôò øèðêÿòè íåôò ñÿíàéåñèíÿ 1,25 ìëí. ôóíò ñòåðëèíã ìÿáëÿüèíäÿ êàïèòàë ãîéìóøäó. Íåôò ñÿíàéåñèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàíäà 270 íåôò èñòåùñàë åäÿí ìöÿññèñÿ, íåôò ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû èëÿ ìÿøüóë îëàí 49 îðòà âÿ êè÷èê ôèðìà, íåôòèí åìàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí 25 ôèðìà, 100äÿí àðòûã ìåõàíèêè ñåõ, òÿìèð åìàëàòõàíàñû âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó ìÿðùÿëÿíèí ñîí èëëÿðèíäÿ íåôò ñÿíàéåñèíäÿ àüûð âÿçèééÿò (ìöùàðèáÿ, èíãèëàáè ùÿðÿêàò âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ) éàðàíäû âÿ íåôò ùàñèëàòû êÿñêèí ñóðÿòäÿ àçàëäû. ÛÛ ìÿðùÿëÿ Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí (1920) à÷ûã äÿíèçäÿ «Íåôò Äàøëàðû» éàòàüûíûí êÿøôèíÿäÿê (1949) îëàí äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Íåôò ñÿíàéåñèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ èëëèê íåôò ùàñèëàòû àçàëàðàã 2,4 ìëí. ò-íà åíèð (1921). Ìèëëèëÿøäèðèëìèø íåôò ñÿíàéåñèíÿ ðÿùáÿðëèê åòìÿê, äàüûäûëìûø òÿñÿððöôàòû áÿðïà åòìÿê âÿ èñòåùñàëû àðòûðìàã ö÷öí “Àçÿðíåôò” èñòåùñàë áèðëèéè éàðàäûëäû. 1920–25 èëëÿðäÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí áÿðïàñû, 1928–29 èëëÿðäÿ èñÿ òåõíèêè úÿùÿòäÿí éåíèäÿí ãóðóëìàñû, ÿñàñÿí, áàøà ÷àòäûðûëäû. 1928 èëäÿ íåôò ÷ûõàðûëìàñû (7,7 ìëí. ò) 1913 èë ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðûëäû. Éåíè òåõíèêàíûí òÿòáèãè, ãàçûìà èøëÿðèíèí ñöðÿòëÿ àðòûðûëìàñû, éåíè çÿíýèí íåôò éàòàãëàðûíûí êÿøôè, íåôò ÷ûõàðûëìàñûíà äàèð áèðèíúè áåøèëèê ïëàíû èêè èë éàðûìà (1931 èë, ìàðò) éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ èìêàí âåðäè. Àçÿðáàéúàí êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí ÿñàñ íåôò áàçàñûíà ÷åâðèëäè: öìóìÿí ÷ûõàðûëàí íåôòèí 70%-äÿí ÷îõó Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö. 1940 èëäÿ 22,2 ìëí. ò íåôò ÷ûõàðûëäû. Íåôò ñÿíàéåñèíèí úîøãóí èíêèøàôû íåôò-ìàøûíãàéûðìà ñÿíàéåñèíèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû èëÿ éàíàøû ýåäèðäè. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ ìàíúàíàã äÿçýàùû, äÿðèíëèê íàñîñëàðû, ìåòàë áóðóãëàð, ãàçûìà àâàäàíëûãëàðû âÿ ñ. èñòåùñàëû áèðèíúè Áàêûäà ìÿíèìñÿíèëäè. Ãóðóäà éåíè íåôò éàòàãëàðû êÿøô åäèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Õÿçÿðèí çÿíýèí íåôò éàòàãëàðûíûí ýåíèø ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ ùàçûðëûã ýþðöëäö. Áó ìÿðùÿëÿäÿ àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà éåíè íåôò éàòàãëàðû (õöñóñèëÿ Ãàëà, Áóçîâíà-Ìàøòàüà âÿ ñ.) àøêàð åäèëèá èñòèñìàðà âåðèëèð âÿ íåôò ùàñèëàòû èëäÿ 23,6 ìëí.ò-íà ÷àòäûðûëûð êè, áó äà î äþâðäÿ (1941) ÑÑÐÈ-äÿ íåôò ùàñèëàòûíûí 76%-íè òÿøêèë åäèðäè. 1941 èëäÿ Áàéûëäà äöíéàäà èëê äÿôÿ òóðáèí öñóëó èëÿ 2 ìèí ì äÿðèíëèêäÿ ìàèëè ãóéóëàð ãàçûëäû. 2-úè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôò ñÿíàéåñè úÿáùÿíè âÿ àðõàíû éöêñÿêêåéôèééÿòëè éàíàúàã, ñöðòêö éàüëàðû èëÿ òÿìèí åäÿí ýöúëö áàçàéà ÷åâðèëäè. Íåôò ñÿíàéåñè ùÿìèí èëëÿðäÿ îðäóíó âÿ õ.ò.-íû äóðó éàíàúàãëà òÿúùèç åäèðäè.

ÑÑÐÈ-äÿ ÷ûõàðûëàí íåôòèí 3/4-ö Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö. Ìöùàðèáÿ èëëÿðè ÿðçèíäÿ (1941–45) ÑÑÐÈ-éÿ 75 ìëí. òäàí ÷îõ íåôò âåðèëäè. Ëàêèí ìöòÿõÿññèñíåôò÷èëÿð úÿáùÿéÿ ýåòäèéèíäÿí èø÷è ãöââÿñèíèí ÷àòûøìàìàñû, íåôò àâàäàíëûüûíûí êÿñêèí àçàëìàñû, ãàçûìà èøëÿðèíèí, äåìÿê îëàð êè, äàéàíäûðûëìàñû, ìàääè-òåõíèêè òÿúùèçàòûí çÿèô îëìàñû íåôò ñÿíàéåñèíèí ñîíðàêû èíêèøàôûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ íåôò àâàäàíëûãëàðûíûí âÿ íåôò÷è ìöòÿõÿññèñëÿðèí ÑÑÐÈ-íèí øÿðã ðàéîíëàðûíà (Òàòàðûñòàí, Òöðêìÿíèñòàí, Áàøãûðäûñòàí âÿ ñ.) êþ÷öðöëìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíäà íåôò ùàñèëàòû 11,1 ìëí.ò-íà äöøäö. 1944 èëäÿí áàøëàéàðàã áöòöí íåôò÷ûõàðìà òðåñòëÿðèíäÿ ãàçûìà ìöÿññèñÿëÿðè áÿðïà åäèëäè. «Àçÿðíåôòêîìáèíàò»ûí òÿðêèáèíäÿ äÿíèç ãàçûìà òðåñòè éàðàäûëäû. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðûíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí éàðàíìàñûíäà âÿ èíêèøàôûíäà Àçÿðáàéúàí íåôò÷èëÿðèíèí, àëèìëÿðèíèí, ìöùÿíäèñëÿðèíèí, òåõíèêëÿðèíèí, ãàçûìà òÿøêèëàòëàðûíûí âÿ áàøãà ìöÿññèñÿëÿðèí áþéöê ðîëó îëäó. Áó ñàùÿäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ 1944 èëäÿ Ñ.À.Âÿçèðîâ («Àçÿðíåôòêîìáèíàòûí» ðÿèñè), Ð.Ù.Èñìàéûëîâ («Àçÿðíåôòçàâîäëàð» áèðëèéèíèí ðÿèñè), Á.Ã.Áàáàçàäÿ («ßçèçáÿéîâíåôòèí» áàø ýåîëîãó) âÿ Ð.Ðÿùèìîâ (ãàçûìà óñòàñû) Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû àäûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí íåôò ñÿíàéåñèíè èíêèøàô åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ îíóí òåõíèêè âÿ òÿøêèëàòè úÿùÿòäÿí éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà áàøëàíäû. Òåçëèêëÿ éåíè êîíñòðóêñèéàëû ãàçûìà ãóðüóëàðû, äÿðèíëèê íàñîñëàðû, ãàçûìà áàëòàëàðû, ãàçûìà òóðáèíëÿðè, åíäèðìÿãàëäûðìà àâàäàíëûãëàðû, “ãîðóéóúó êÿìÿð” âÿ ñ. éàðàäûëäû. Íåôò ãóéóëàðûíûí ýåîôèçèêè êÿøôèééàòû ìåòîäëàðû, íåôò÷ûõàìà òåõíèêàñû âÿ òåõíîëîýèéàñû õåéëè òÿêìèëëÿøäèðèëäè. Íåôò ÷ûõàðûëûøû Áàêû ð-íó ùöäóäëàðûíû àøäû, Êöðéàíû, Êöð-Ãàáûððû ÷àéëàðû àðàñû, Øàìàõû-Ãîáóñòàí, Õÿçÿðéàíû-Ãóáà ñàùÿëÿðèíÿ ýåäèá ÷ûõäû. Êÿøôèééàò ãàçûìàñûíûí ùÿúìè àðòàðàã 1950 èëäÿ 424,1 ìèí ì-ÿ ÷àòäû êè, áó äà 1946-49 èëëÿðäÿ áèð ñûðà íåôò éàòàãëàðûíûí (Ãàçàíáóëàã, Òÿðòÿð, Àúûäÿðÿ, Óìáàêû, ßìèðõàíëû, Çàüëû, Ýöðýàí-äÿíèç, ×èëîâ à. âÿ ñ.) êÿøô åäèëìÿñèíè òÿìèí åòäè. Àíúàã ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà íåôò÷ûõàðìà úîüðàôèéàñûíäàêû ÿí áþéöê èðÿëèëÿéèø Õÿçÿðäÿ çÿíýèí íåôò éàòàãëàðûíûí êÿøôè âÿ èñòèñìàðà âåðèëìÿñè îëäó. Äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ èëê äÿôÿ ñàùèëäÿí 100 êì àðàëû, à÷ûã äÿíèçäÿ äÿìèð þçöëëÿð öçÿðèíäÿ íàäèð “Íåôò Äàøëàðû” øÿùÿðè ñàëûíäû, íåôò÷ûõàð-

ìà ìÿðêÿçè ãóðóäàí äÿíèçÿ (Õÿçÿðÿ) êå÷äè. 7 íîéàáð 1949 èëäÿ «Íåôò Äàøëàðû»íäà 942 ì äÿðèíëèêëè 1 íþìðÿëè ãóéó (Ãàëà äÿñòÿñèíäÿí) ýöíäÿ 100 ò ùàñèëàòëà èñòèñìàðà äàõèë îëäó âÿ à÷ûã äÿíèçäÿ íåôò÷ûõàðìàíûí ÿñàñûíû ãîéäó. Áåëÿ êè, ðåñïóáëèêàäà ÷ûõàðûëàí íåôòèí 2/3-è äÿíèç íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí ïàéûíà äöøäö. Õÿçÿðäÿ íåôò ÷ûõàðìàã ö÷öí ùÿëÿ 18 ÿñðèí ñîíó – 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ãóéóëàð ãàçûëìûøäû. ÛÛÛ ìÿðùÿëÿ «Íåôò Äàøëàðû» éàòàüûíûí (èëê ýåîëîã Àüàãóðáàí ßëèéåâ) 1950 èëäÿ èñòèñìàðà âåðèëìÿñèëÿ áàøëàíûð âÿ 1969 èëÿ êèìè äàâàì åäèð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ äÿíèç ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøëÿðè ýåíèøëÿíèð, áèð ñûðà íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû àøêàð åäèëèá èñòèñìàðà âåðèëìèø («Ãóì-äÿíèç», «Ñÿíýÿ÷àë–Äóâàííû-äÿíèç–Õÿðÿ-Çèðÿ à.», «Áàùàð», «Áóëëà-äÿíèç», «Äàðâèí êöïÿñè», «Ïàë÷ûã ïèëïèëÿñè» âÿ ñ.), äÿíèç ãàçûìà èøëÿðèíèí ( î úöìëÿäÿí àõòàðûø-êÿøôèééàò ãàçûìàñûíûí), ùèäðîòåõíèêè íåôò ãóðüóëàðûíûí òèêèëìÿñèíèí òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàñû, äÿíèçäÿ íåôò÷ûõàðìàíûí èíôðàñòðóêòóðó èíêèøàô åòäèðèëìèø, ùÿì÷èíèí ãóðó ñàùÿëÿðäÿ áèð ñûðà éåíè íåôò âÿ ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðû àøêàð åäèëèá èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð (Êöðîâäàü, Ìèøîâäàü, Êöðñÿíýè, Ãàðàáàüëû, Ãàëìàç, Ãàðàäàü âÿ ñ.). Áó äþâðäÿ ÿñàñÿí «Íåôò Äàøëàðû»íûí âÿ äèýÿð éàòàãëàðûí èíòåíñèâ ñóðÿòäÿ èøëÿíèëìÿñè âÿ èñòèñìàðû ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ èëê äÿôÿ à÷ûã äÿíèçäÿ åñòàêàäà äèðÿêëÿðè öçÿðèíäÿ äÿíèç ìÿäÿíè òèêèëäè. Áóðàäà êîìïëåêñ ìöùÿíäèñ âÿ åëìè-òåõíèêè òÿäáèðëÿðèí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ êöëëè ìèãäàðäà êàïèòàë ãîéóëóøóíà, ìåòàëà ãÿíàÿò åäèëÿðÿê éöêñÿê ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíà, íåôòèí ùÿð áèð òîíóíóí ìàéà äÿéÿðèíèí àøàüû äöøìÿñèíÿ íàèë îëóíäó. Éöêñÿê ÿìÿê ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ ýþðÿ 1951 èëäÿ äÿíèç íåôò÷èëÿðèíèí áèð ãðóïó – Ã.À.Àááàñîâ, À.Ã.ßëèéåâ, Ì.Ï.Êàâåðî÷êèí, Í.Õ.Áàáàéåâ, Ñ.À.Îðóúîâ âÿ á. ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà, 1959 èëäÿ èñÿ Ã.À.Àááàñîâ, Á.Ì.Ìÿììÿäîâ, Ì.À.Ýþé÷àéåâ, É.Õ. Êÿðèìîâ âÿ Ì.Ï.Êàâåðî÷êèí (þëöìöíäÿí ñîíðà) Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû àäûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà íåôò ñÿíàéåñèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ 1966 èëäÿ íåôò ÷ûõàðûëûøû (21,7 ìëí. ò), äåìÿê îëàð êè, 1940 èë ñÿâèééÿñèíÿ (22,2 ìëí. ò) ÷àòäû. Û ìÿðùÿëÿ 1969 èëäÿí áàøëàéûð âÿ Àçÿðáàéúàíà Ùåéäÿð ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèê åòäèéè áó äþâð ðåñïóáëèêàíûí íåôò âÿ ãàç ñÿíàéåñèíèí, õöñóñèëÿ äÿíèç íåôòèíèí ùàñèëàòûíûí èíêèøàô òàðèõèíäÿ ìöùöì ÿùÿ451

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèééÿò êÿñá åäèð. 1970 èëäÿ «Õÿçÿðäÿíèçíåôò» Èñòåùñàëàò Áèðëèéè (ÈÁ) éàðàäûëäû. ÑÑÐÈ Íåôò Ñÿíàéåñè Íàçèðëèéè, Àçÿðáàéúàí íåôò÷èëÿðèíèí äÿíèç øÿðàèòèíäÿ èø àïàðìàã òÿúðöáÿñèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, Õÿçÿðèí áöòöí ñåêòîðëàðûíäà ýåîëîæè-êÿøôèééàò, ãàçûìà, èøëÿíèëìÿ, èñòèñìàð âÿ äèýÿð èøëÿðèí àïàðûëìàñûíû Àçÿðáàéúàí íåôò÷èëÿðèíÿ ùÿâàëÿ åòäè. Î âàõòàäÿê Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí òåõíèêè âàñèòÿ äÿíèçèí éàëíûç 40 ì-ÿäÿê äÿðèíëèéè îëàí ñàùÿëÿðäÿ èøëÿìÿéÿ èìêàí âåðèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà 40 ì-ÿäÿê äÿðèíëèêäÿêè ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿðäÿ, äåìÿê îëàð êè, áöòöí íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí ùàìûñû àøêàð îëóíìóøäó. Äÿíèçäÿ íåôò âÿ ãàçûí ùàñèëàòûíûí àðòûðûëìàñû äàùà áþéöê äÿðèíëèêëÿðäÿ îëàí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû èëÿ áàüëû èäè. Îðòà Êöð äöçÿíëèéèíäÿêè Ìóðàäõàíëû (1971) âÿ Çÿðäàá (1981) ñàùÿëÿðèíäÿ ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè íåôò éàòàãëàðû àøêàð åäèëäè. Áóðàäà íåôò ÷þêöíòö ñöõóðëàðäàí äåéèë, Àçÿðáàéúàíûí íåôò òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ âóëêàíèê ñöõóðëàðäàí àëûíäû. Êöðöí éóõàðû àõàðûíäà – Êöðëÿ Ãàáûððû ÷àéëàðû àðàñûíäàêû ñàùÿäÿ éåðëÿøÿí Úåéðàí÷þëäÿ ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè íåôò àøêàð åäèëìèøäèð (1983). 1970-80 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíà 75 íþâäÿ 400-äÿí ÷îõ àüûð éöêãàëäûðàí êðàíýÿìèñè, áîðó÷ÿêÿí ýÿìèëÿð, ñåéñìèê, ñÿðíèøèí âÿ ñ. ýÿìè íþâëÿðè ýÿòèðèëäè. Õÿçÿðäÿ 2500 ò ýöúöíäÿ «Àçÿðáàéúàí» êðàíýÿìèñè èøÿ áàøëàäû. Áóíäàí áàøãà èëê âàõòëàðäà äÿíèçèí 70 ì äÿðèíëèéèíäÿ îëàí ñàùÿëÿðäÿ ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðìàã ö÷öí «Õÿçÿð» òèïëè þçöãàëõàí, ñîíðàëàð èñÿ äÿíèçèí 200 ì äÿðèíëèéèíäÿêè ñàùÿëÿðäÿ èøëÿìÿéÿ èìêàí âåðÿí «Øåëô» òèïëè éàðûìäàëìà öçÿí ãàçûìà ãóðüóëàðûíûí àëûíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ äÿíèçèí äàùà äÿðèí ñàùÿëÿðèíäÿ çÿíýèí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí êÿøô îëóíìàñûíà èìêàí éàðàíäû. Íÿòèúÿäÿ, 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ñîíó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, 8 éåíè íåôò âÿ ãàç éàòàüû êÿøô åäèëäè, íåôò åùòèéàòëàðû èêè, ãàç åùòèéàòëàðû èñÿ ö÷ äÿôÿ àðòäû. 1975 èëäÿ íåôò âÿ ãàçûí öìóìè ùàñèëàòû 27,1 ìëí. ò (øÿðòè éàíàúàã) îëäó. 80-úè èëëÿðäÿ öçÿí ãàçûìà ãóðüóëàðûíûí ñàéû 11-ÿ ÷àòäûðûëäû âÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ äÿíèçèí 80-350 ì äÿðèíëèêëÿðèíäÿ, ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí ÿñàñ ùèññÿñèíè âåðÿí çÿíýèí íåôò åùòèéàòëàðûíà ìàëèê éàòàãëàð êÿøô îëóíäó («Ýöíÿøëè», «×ûðàã», «Àçÿðè» âÿ á.). Ùåéäÿð ßëèéåâèí ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ Áàêûäà äöíéàäà àíàëîãó îëìàéàí Äÿðèí Äÿíèç Þçöëëÿðè Ç-äóíóí òèêèëìÿñè ãÿðàðà àëûíäû (ùàëáóêè ç-äóí Ùÿøòÿðõàí452

äà òèêèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó). 1978 èëäÿ ç-ä òèêèëìÿéÿ áàøëàíäû (òèêèíòèéÿ 450 ìëí. ÀÁØ äîëëàð ùÿúìèíäÿ âÿñàèò àéðûëìûøäû) âÿ 1989 èëäÿ èñòèñìàðà âåðèëäè. Ñàùèë ãÿñÿáÿñèíäÿ ç-äóí èø÷èëÿðè ö÷öí 130 ìèí ì2 éàøàéûø ñàùÿñè, áèð íå÷ÿ òÿùñèë, ñÿùèééÿ âÿ ìÿèøÿò îáéåêòëÿðè òèêèëèá èñòèôà-

àïàðûëàí äàíûøûãëàð íÿòèúÿñèíäÿ 1994 èëèí ñåíòéàáðûí 20-äÿ «Àçÿðè-×èðàã-Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè öçðÿ äöíéàíûí 7 þëêÿñèíèí 11 èðè íåôò øèðêÿòè èëÿ «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» èìçàëàíäû. Ìöãàâèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëäè âÿ 12 äåêàáð

“ßñðèí ìöãàâèëÿñè”íèí èìçàëàíìà ìÿðàñèìè. Áàêû. 20 ñåíòéàáð 1994 èë

äÿéÿ âåðèëäè. ×îõ íàäèð ïðîôèëëè ç-ääà êàäð ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ù.ßëèéåâèí ýþñòÿðèøè ÿñàñûíäà 1981-83 èëëÿðäÿ 1500-äÿí ÷îõ ôÿùëÿ âÿ ìöòÿõÿññèñ þç èõòèñàñëàðûíû àðòûðìàã ö÷öí ÑÑÐÈ-íèí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí ìåòàëãóðàøäûðìà ç-äëàðûíà ýþíäÿðèëäè.  ìÿðùÿëÿ ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû, Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñû (1991) âÿ éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí éàðàíìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí ùåñàáëàìàëàðû ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàíäà íåôò-ãàç ùàñèëàòû áàøëàéàíäàí èíäèéÿ êèìè 1,8 ìëðä. ò-äàí ÷îõ íåôò, ãàç âÿ êîíäåíñàòû èëÿ áèðëèêäÿ êàðáîùèäðîýåí ùàñèë åäèëìèøäèð. Éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñû âÿ "ßñðèí ìöãàâèëÿñè". Àçÿðáàéúàíäà éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí ùàçûðëàíìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè Ùåéäÿð ßëèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà áèð ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ (ÑÑÐÈ-íèí êå÷ìèø ðåñïóáëèêàëàðû èëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ãûðûëìàñû, þëêÿäÿêè äàõèëè âÿçèééÿòèí ãåéðè-ñàáèòëèéè, ìàëèééÿ ÷àòûøìàçëûüû âÿ òåõíèêè òÿúùèçàòûí ïîçóëìàñû âÿ ñ.) öçëÿøìèøäè. Áó ïðîáëåìëÿð àðòûã àøêàð åäèëìèø «Àçÿðè», «×ûðàã», «Ýöíÿøëè» êèìè éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìèðäè. Íåôò ñÿíàéåñèíè áþùðàíäàí ÷ûõàðìàã âÿ þëêÿíèí êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ áàøëàìàã ö÷öí Ù.ßëèéåâ íöôóçëó õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðèíè Àçÿðáàéúàíà äÿâÿò åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè âÿ àç áèð âàõòäà éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Ù.ßëèéåâèí òàì íÿçàðÿòè àëòûíäà õàðèúè øèðêÿòëÿðëÿ

1994 èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíäè. Èëêèí ùåñàáëàìàéà ýþðÿ, ÷ûõàðûëàáèëÿí íåôò åùòèéàòû 511 ìëí. ò îëìóø, ñîíðàäàí ãèéìÿòëÿíäèðèúè ãóéóëàðäàí ÿëäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà áó åùòèéàò 730 ìëí. ò-à ÷àòìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ, éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿñè ö÷öí 15 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû ùÿúìèíäÿ ñÿðìàéÿ õÿðúëÿðè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Öìóìè òÿìèç ýÿëèðèí 80%-è Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ö÷öí, 20%-è ñÿðìàéÿ÷èëÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Áåéíÿëõàëã ßìÿëèééàò Øèðêÿòè (ÀÁßØ) éàðàäûëäû âÿ òÿñäèã îëóíìóø âàùèä ïðîãðàì öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Øèðêÿòè (ÀÐÄÍØ) èëÿ áèðýÿ èøëÿðÿ áàøëàíûëäû. «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» ñîíðàäàí äöíéàíûí 19 þëêÿñèíèí 40 íåôò øèðêÿòè èëÿ 25 ñàçèøèí äÿ èìçàëàíìàñû ö÷öí éîë à÷äû (áàõ Íåôò ñàçèøëÿðè), åëÿúÿ äÿ äöíéàéà Õÿçÿð äÿíèçèíèí àêâàòîðèéàñûíäà áèðýÿ èøëÿðèí áàøëàíìàñû áàðÿäÿ õÿáÿðè éàéìàãëà äèýÿð äþâëÿòëÿðèí Àçÿðáàéúàíà èíàìûíû àðòûðäû. Èìçàëàíìûø íåôò ñàçèøëÿðè öçðÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø 64 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû ùÿúìèíäÿ ñÿðìàéÿíèí 57,6 ìëðä.-û äÿíèç éàòàãëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ âÿ ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðäà àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñûíà éþíÿëäèëìèøäèð. «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ áàøëàíàí âàõòäàí Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíäà äþíöø éàðàíäû. Áèðèíúè íþâáÿäÿ 1995 èëäÿ èëêèí íåôò ùàñèëàòû ëàéèùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ×ûðàã1 îçöëö ãÿðá ñòàíäàðòëàðûíà óéüóíëàøäûðûëäû âÿ áþéöê ìàèëëèêëè ãóéóëàðûí ãàçûë-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìàñû ö÷öí þçöëöí öñò ìîäóëó ìîäåðíèçÿ åäèëÿðÿê éåíè ãàçûìà àâàäàíëûãëàðû èëÿ òÿúùèç îëóíäó. Ìàêñèìàë ìàèëëèêëÿ ãàçûëìûø À-18 (èíùèðàôû-5500 ì), À-19 (èíùèðàôû-6300 ì-äÿí àðòûã) âÿ ñ. èñòèñìàð ãóéóëàðû áþéöê íåôò ùàñèëàòû èëÿ èøÿ äöøäöëÿð. Áó þçöëäÿí 19 ãóéó (15 íåôò ùàñèëàòû ãóéóñó, 4 ñóâóðóúó ãóéó) ãàçûëìûø, 1997–2005 èëëÿðäÿ 37,6 ìëí.ò íåôò, 7,7 ìëðä. ì3 ãàç ùàñèë åäèëìèøäèð. 1999 èëèí äåêàáðûíäà Àçÿðáàéúàíûí «ìÿíôÿÿò íåôòè» èëÿ äîëäóðóëìóø èëê òàíêåð äöíéà áàçàðëàðûíà ÷ûõàðûëäû. 2005 èëèí ÿââÿëèíäÿ áåëÿ òàíêåðëÿðèí ñàéû 39-à (5,16 ìëí.ò íåôòëÿ) ÷àòäû. Øèìàë èñòèãàìÿòèíäÿ Áàêû–Íîâîðîññèéñê íåôò êÿìÿðè 1997 èëäÿ éåíèäÿí áÿðïà åäèëäè, ãÿðá èñòèãàìÿòèíäÿ èñÿ 1999 èëäÿ Áàêû–Ñóïñà áîðó êÿìÿðè èíøà åäèëÿðÿê, èøÿ ñàëûíäû. 2005 èëÿäÿê ùÿð èêè êÿìÿðëÿ 48,7 ìëí. ò íåôò íÿãë åäèëìèøäèð. 1997 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà íåôò ùàñèëàòû 9 ìëí. ò èäè, 2004 èëäÿ èñÿ áó ðÿãÿì 15,55 ìëí. ò-à ÷àòäûðûëìûøäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Õÿçÿðäÿ ìàêñèìàë íåôò ùàñèëàòû 12,9 ìëí. ò (1970) îëìóøäóð. 1993 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà «Úàñïèàí Ýåîôèçèêàë» ìöøòÿðÿê ìöÿññèñÿñè éàðàäûëäû. Ìöÿññèñÿ 1995 èëèí äåêàáðûíäà ÿí ìöàñèð àâàäàíëûãëà òÿúùèç îëóíìóø «Áàêû» åëìè-òÿäãèãàò ýÿìèñè âàñèòÿñèëÿ «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íÿ äàõèë îëàí éàòàãëàðûí òåêòîíèê ãóðóëóøóíó äÿãèãëÿøäèðäè âÿ äÿðèí êÿøôèééàò ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû ö÷öí ùàçûðëûã èøëÿðè ýþðäó. Õÿçÿðèí áþéöê äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí ñàùÿëÿðäÿ äÿðèí êÿøôèééàò ãóéóëàðû ãàçìàã ö÷öí òÿìèð âÿ ìîäåðíèçÿ åäèëìèø «Äÿäÿ Ãîðãóä» (êå÷ìèø «Êàñïìîðíåôò») éàðûìäàëìà öçÿí ãàçûìà ãóðüóñó 50-475 ì äÿíèç äÿðèíëèéèíäÿ 7620 ì-ÿäÿê ãóéó ãàçûìàã èìêàíûíà ìàëèêäèð. «Èñòèãëàë»

Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè íåôò ëàéèùÿñè

(êå÷ìèø «Øåëô-5») éàðûìäàëìà öçÿí ãàçûìà ãóðüóñó äà òÿìèð âÿ ìîäåðíèçÿ åäèëäèêäÿí ñîíðà äÿíèçèí 50-700 ì äÿðèíëèéèíäÿ 7620 ì-ÿäÿê ãóéó ãàçûìàüà èìêàí âåðèð. Ìîäåðíèçÿ îëóíìóø ãàçûìà ãóðüóëàðûíûí êþìÿéèëÿ «Àçÿðè-×ûðàãÝöíÿøëè» éàòàãëàðûíäà 6 êÿøôèééàò ãóéóñó ãàçûëìûø, íÿòèúÿäÿ íåôò åùòèéàòûíûí ÿââÿëêè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè 30%-äÿí ÷îõ àðòìûøäûð. Áó ãóðüóëàð 1996 èëäÿ éàðàäûëìûø «Úàñïèàí Äðèëëèíã Úîìïàíè» ìöøòÿðÿê ìöÿññèñÿíèí òÿðêèáèíäÿ «Øàùäÿíèç» âÿ «Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíäà þç èøëÿðèíè óüóðëà äàâàì åòäèðèðëÿð. Õàðèúè øèðêÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí ö÷öí ãóðàøäûðûëìûø Ùåéäÿð ßëèéåâ àä. «Ëèäåð» ãóðüóñóíóí êþìÿéè èëÿ äÿ òåõíèêà-òåõíîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ áþéöê èðÿëèëÿéèøëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. 1999 èëèí íîéàáðûíäà Òöðêèéÿíèí Èñòàíáóë øÿùÿðèíäÿ ÀÁØ, Òöðêèéÿ, Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí, Ãàçàõûñòàí âÿ Òöðêìÿíèñòàí ïðåçèäåíòëÿðè Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí (ÁÒÚ) ßñàñ Èõðàú Íåôò Êÿ-

Àçÿðáàéúàíäà 1991-2004-úö èëëÿð ÿðçèíäÿ íåôò ùàñèëàòûíûí äèíàìèêàñû

ìÿðèíèí ÷ÿêèëèøè ùàããûíäà äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿ èìçàëàìûøëàð. 2002 èë ñåíòéàáðûí 18-äÿ Áàêûäà, Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíäà Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí ßñàñ Èõðàú Íåôò Êÿìÿðèíèí òÿìÿë äàøû ãîéóëäó âÿ òèêèíòèñèíÿ áàøëàíûëäû. ÁÒÚ êÿìÿðèíèí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñèíèí Ýöðúöñòàí ùèññÿñè èëÿ áèðëÿøäèðèëìÿñè 2004 èëèí îêòéàáðûíäà áàø òóòäó. Êÿìÿð 2005 èëäÿ èøÿ ñàëûíäû. Êÿìÿðèí öìóìè óç. 1769 êì (Àçÿðáàéúàí ùèññÿñè 443 êì, Ýöðúöñòàí ùèññÿñè 250 êì, Òöðêèéÿ ùèññÿñè 1076 êì), äèàì. 1070 ìì, èëëèê íåôòþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 50 ìëí. ò, öìóìè äÿéÿðè 2,95 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðûäûð. ÁÒÚ êÿìÿðèíèí òèêèíòèñèíÿ ñÿðìàéÿ ãîéóëóøóíóí ñÿùìäàðëàðû ÁÏ (Áþéöê Áðèòàíèéà – 30,1%), ÀÐÄÍØ (Àçÿðáàéúàí – 25%), Éóíîêîë (ÀÁØ – 8,90%), Ñòàòîéë (Íîðâå÷ – 8,71%), ÒÏÀÎ (Òöðêèéÿ – 6,53%), ÅÍÈ (5%), ÒîòàëÔèíàÅëô (Ôðàíñà – 5%), Èòî÷è (Éàïîíèéà – 3,40%), ÈÍÏÅÊÑ (Éàïîíèéà – 2,50%), ÊîíîêîëÔèëëèïñ (ÀÁØ – 2,50%) âÿ Àìåðàäà Ùåññ (ÀÁØ – 2,36%) øèðêÿòëÿðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà íåôò ùàñèëàòûíûí ýÿëÿúÿê ïåðñïåêòèâëÿðè «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íÿ äàõèë îëàí äàùà èêè éàòàãäà òàììèãéàñëû èøëÿìÿ ïðîãðàìû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ëàéèùÿíèí 1-úè ôàçàñû öçðÿ 2005 èëäÿ «Àçÿðè» éàòàüûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿí íåôò ùàñèë åòìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó ìÿãñÿäëÿ «Äÿäÿ Ãîðãóä» éàðûìäàëìà ãàçûìà ãóðüóñóíäàí 12 ãóéó ãàçûëìûøäûð. Áóðàäà 1-úè ôàçà ëàéèùÿñèíÿ óéüóí îëàðàã «Àçÿðè» éàòàüûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ ãàçûìà, ùàñèëàò âÿ äèýÿð òåõíîëîæè èøëÿð ö÷öí èêè þçöë ãóðàøäûðûëìëûäûð. Ãàçûìà âÿ ùàñèëàò ö÷öí îëàí þçöëäÿí 48 ÿñàñ ãóéóíóí, ñîíðàäàí èñÿ áó ãóéóëàðäàí 46 éàí ëöëÿíèí ãàçûëìàñû ïëàíëàøäûðûëûð. Ùàçûðäà áóðàäà ãóðàøäûðûëìûø þçöëäÿêè 4 ãóéóäàí ýöíäÿ 13 453

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äèíàìèê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíè øÿðòëÿíäèðìèøäèð.

Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëû ìèí ò-äàí ÷îõ íåôò ùàñèë åäèëèð. «Àçÿðè» éàòàüûíûí ãÿðá âÿ øÿðã ùèññÿëÿðèíäÿ ëàéèùÿíèí 2-úè ôàçàñûíà ÿñàñÿí èêè þçöë ãóðóëìàñû âÿ îíëàðûí ùÿð áèðèíäÿí 48 ãóéó ãàçûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. «Àçÿðè» éàòàüûíûí øÿðã âÿ ãÿðá ùèññÿëÿðèíäÿ ãóéóëàð ãàçûëìàãäàäûð (2005). «Àçÿðè-×ûðàãÝöíÿøëè» éàòàüûíûí òàììèãéàñëû èøëÿíèëìÿñè ëàéèùÿñèíèí ñîíóíúó – 3-úö ôàçàñûíà ýþðÿ «Ýöíÿøëè» éàòàüûíûí äÿðèí ñóëàðäà éåðëÿøÿí ùèññÿñèíèí âÿ «×ûðàã» éàòàüûíûí ãÿðá ùèññÿñèíèí áèðýÿ èøëÿíèëìÿñè, îðàäà èêè þçöëöí ãóðóëìàñû (ãàçûìà-ùàñèëàò âÿ òåõíîëîæè èøëÿð ö÷öí), åéíè çàìàíäà ãàçûìà-ùàñèëàò þçöëöíäÿí 48 ãóéó ãàçûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Éåíè íåôò ñòðàòåèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ÿùÿìèééÿòëè úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ãÿðáèí ãàáàã÷ûë òåõíèêà-òåõíîëîýèéàñûíûí Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðèëìÿñèäèð. Òèêèíòèäÿ âÿ éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿñèíäÿ, ãàçûìàäà âÿ èñòèñìàðäà òÿòáèã îëóíàí éåíè òåõíèêà, òåõíîëîýèéà âÿ àâàäàíëûãëàð íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Éàëíûç éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð íåôò ñÿíàéåñèíÿ ýåíèø ñÿðìàéÿ ãîéóëóøó, íåôò ÿìÿëèééàòëàðûíäà ìöàñèð òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè áó ñàùÿäÿ èøëÿðè ñöðÿòëÿíäèðäè. Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ îëàðàã «Àçÿðè» éàòàüûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ 48 ÿñàñ ãóéó ëöëÿñèíèí ãàçûëìàñûíà èìêàí âåðÿí ùöíäöðëöéö 143 ì, ÷ÿêèñè 13700 ò îëàí äàéàã áëîêóíäàí âÿ þë÷öëÿðè 122õ55õ34 ì, ÷ÿêèñè 14500 ò îëàí öñò ìîäóëóíäàí èáàðÿò íÿùÿíý äÿðèí äÿíèç þçöëö òèêèëèá ãóðàøäûðûëìûøäûð. Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíäà ýåíèøëÿíäèðìÿ èëÿ ÿëàãÿäàð «Àçÿðè» éàòàüûíäàí ýÿëÿí óç. 186 êì, äèàì. 800 ìì îëàí ñóàëòû íåôò âÿ óç. 187 êì, äèàì. 454

720 ìì îëàí ñóàëòû ãàç êÿìÿðëÿðè ÷ÿêèëìèøäèð. Áó òèêèíòèëÿðèí àïàðûëìàñûíäà «Òåêôåí», «Àçôåí», «ÌàêÄåðìîòò» âÿ ñ. ìöÿññèñÿëÿðèí ðîëó áþéöêäöð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà íåôò-ãàç ñåêòîðóíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí õàðèúè øèðêÿòëÿðäÿ âÿ ôèðìàëàðäà 17 ìèíäÿí àðòûã Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøû èøëÿéèð. Áóíëàðäàí «Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè» éàòàüûíäà ÷àëûøàíëàðûí ñàéû 9500 íÿôÿðäèð. Öìóììèëëè ëèäåð Ù.ßëèéåâèí ìöÿëëèôè îëäóüó éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñû âÿ «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí éåíè òàðèõèíèí ÿñàñûíû ãîéìóø, íåôò âÿ ãàç ñÿíàéåñèíèí éåíè

Ìÿðêÿçè “Àçÿðè” éàòàüûíäà ãóðàøäûðûëìûø þçöëöí öñò ìîäóëó

ßä.: Àçÿðáàéúàíäà íåôò (1920–1970) IV ùèññÿ. Íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàô òàðèõè: Áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúè. Á., 1986; Ùåéäÿð ßëèéåèí íåôò ñòðàòåýèéàñû. Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè âÿ ðèôàùè íàìèíÿ. 2 ùèññÿäÿ. Á., 2001; ßñðèí Ìöãàâèëÿñè – 10 èë. Á., 2004; É ó ñ è ô ç à ä ÿ Õ . Ùåéäÿð ßëèéåâèí íåôò ñòðàòåýèéàñû. Á., 2004; À ë è å â È . Êàñïèéñêàÿ íåôòü Àçåðáàéäæàíà. Ì., 2003; À ë è å â Í . À . , Ì è ð ç î å â Ì . À . Ïåðñïåêòèâû îñâîåíèÿ óãëåâîäîðîäíûõ ðåñóðñîâ è íåêîòîðûå àñïåêòû ïðîáëåìû ïðàâîâîãî ñòàòóñà Êàñïèéñêîãî ìîðÿ, Á., 2003; À ë è å â Í.À., Ìèðçîåâ Ì.À., Øàõáàç î â Ý . Ê . ÎÝÒ Áàêó-Òáèëèñè-Äæåéõàí: îò âèäåíèÿ ê ðåàëüíîñòè, Á., 2001; «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» 10 èë, Á., 2004. Í.À. ßëèéåâ, Õ.Á. Éóñèôçàäÿ

Ãàç ùàñèëàòû. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òÿáèè ãàç ìÿíáÿëÿðè ãÿäèìäÿí ìÿëóìäóð. 5 ÿñðäÿ Õÿçÿð ñàùèëèíäÿêè ãàéàëûãëàðäà òÿáèè ãàç ÷ûõûðäû. Äöíéàäà èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàíäà òÿáèè ãàçäàí éàíàúàã âÿ ñ. ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìèøäè. 18 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿáèè ãàçäàí ìÿèøÿòäÿ âÿ ñÿíÿòêàðëûã èøëÿðèíäÿ (ÿùÿíý éàíäûðìàã, ãûð âÿ ìèñ ÿðèòìÿê, äÿìèð÷èõàíàäà èøëÿòìÿê âÿ ñ.) éàíàúàã âÿ èøûãëàíäûðûúû êèìè äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíóð, ÷ûõàðûëäûüû ìÿíáÿäÿí ñàõñû, ãàðüû âÿ ñ.äÿí äöçÿëäèëìèø áîðóëàð âàñèòÿñè èëÿ þòöðöëöðäö. 1859 èëäÿ Áàêûíûí Ñóðàõàíû ÿðàçèñèíäÿ êè÷èê áèð ç-ääà áóõàð ãàçàíëàðûíûí ãûçäûðûëìàñû ö÷öí ãàçäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. 1902 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñóðàõàíûäà Áàêû Íåôò Úÿìèééÿòèíÿ ìÿõñóñ îëàí ñàùÿäÿ êöëëè ìèãäàðäà ãàç âåðÿ áèëÿí ôîíòàí ãóéóñó ãàçûëìûøäû. Ùÿìèí äþâðäÿ Ñóðàõàíû-Áàëàõàíû-Ñàáóí÷ó ÿðàçèëÿðèíäÿ èëê ãàç êÿìÿðëÿðè ÷ÿêèëìèø âÿ ãàçûí íÿãëè ö÷öí õöñóñè íàñîñ ñò.-ëàðû äà òèêèëìèøäè. Ëàêèí ùÿìèí äþâðäÿ ãàçû ñàõëàìàã âÿ óçàã ìÿñàôÿéÿ þòöðìÿê âàñèòÿëÿðèíèí îëìàìàñû îíóí èøëÿäèëìÿñèíè ìÿùäóäëàøäûðûð (÷îõ çàìàí îíó ìÿøÿëëÿðäÿ éàíäûðûð, éàõóä, ùàâàéà áóðàõûðäûëàð) âÿ áó ñàùÿíèí èíêèøàôûíà èìêàí âåðìèðäè. Áó ñÿáÿáäÿí 1919 èëäÿ Àáøåðîíäà òÿáèè ãàç ùàñèëè âÿ èñòèôàäÿñè úÿìè 48 ìëí. ì3 òÿøêèë åòìèøäè. 1920 èëäÿí ñîíðà, íåôò÷ûõàðìàäà ãóéóëàðûí äÿðèíëèê íàñîñó èëÿ èñòèñìàðû âÿ íåôòèí ãàïàëû éåðÿ òîïëàíìàñû íåôòëÿ ÷ûõàí ãàçûí éûüûëûá èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èìêàí éàðàòäû. Ëàêèí ùÿìèí äþâðäÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø òÿøêèëàò âÿ ìöòÿõÿññèñëÿð îëìàäûüûíà ýþðÿ ðåñïóáëèêàíûí ãàç ñÿíàéåñè ùÿëÿ ôîðìàëàøìà ìÿðùÿëÿñèíäÿ èäè. Àðòûã 1924 èëäÿ öìóìè óç. 3000 ì, äèàìåòðè 100–200 ìì îëàí áîðóëàðëà ãàçûí íÿãëè òÿøêèë åäèëäè. 1927 èëäÿ Áèíÿãÿäè ð-íó ÿðàçèñèíäÿí 10-äöéìÿ áîðóëàðäàí 15 êì óçóíëóüóíäà ãàç õÿòòè ÷ÿêèëäè. Ãàç ùàñèëàòû 1923 èëäÿêè 28,8 ìëí. ì3-äÿí 1928 èëäÿ 175,5 ìëí. ì3-ÿ, áèðèíúè áåøèëëèéèí ñîíóíäà èñÿ 522 ìëí. ì3ÿ ÷àòäûðûëäû. 1926 èëäÿ èñÿ 16-äöéìÿ áîðóëàðäàí ãàç õÿòòè Ãàðà÷óõóð ÿðàçèñèíäÿí “Àüøÿùÿðÿ” âÿ “Ãûçûë Óëäóç” åëåêòðèê ñò.ëàðûíàäÿê óçàäûëäû. 1930 èëäÿ ãàç ùàñèëàòûíûí ùÿúìè 270 ìëí. ì3-ÿ ÷àòäûðûëäû. Åëÿ ùÿìèí äþâðäÿ, ãàç ñÿíàéåñè Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èíñòèòóòóíóí (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñûíûí) ìÿçóíëàðû ùåñàáûíà þç êàäð ïîòåíñèàëûíû õåéëè ýöúëÿíäèðäè. 1932 èëäÿ Ñóðàõàíû, Ãàðà÷óõóð âÿ Áàëàõàíû ð.-íëàðûíûí “Ãàðàøÿùÿð”äÿ áèðëÿøÿí ìàýèñòðàë ãàç õÿòëÿðè Áèáèùåéáÿò ãàç õÿòòè èëÿ áèðëÿøäèðèëäè. Ùÿìèí èë Áàêû Ñîâåòè íÿçäèíäÿ éàðàäûëàí “Áàêãàç” òðåñòè ñîíðàëàð þëêÿäÿ ãàç ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàäû. 1936 èëäÿ “Àçÿðíåôò”èí òÿðêèáèíäÿêè ãàç èäàðÿñèíÿ ãàç öçðÿ ãàçûìà âÿ èñòèñìàð, åëÿúÿ äÿ àõòàðûø ôóíêñèéàëàðû ùÿâàëÿ åäèëäèêäÿí ñîíðà áó ñàùÿäÿ áþéöê èðÿëèëÿéèøëÿð ÿëäÿ îëóíäó. 1940 èëäÿ ùàñèë åäèëìèø 2,5 ìëðä. ì3 ãàç êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ ÷ûõàðûëàí ãàçûí òÿãðèáÿí 78%-ÿ ãÿäÿð, éàõóä 1928 èëäÿêèíäÿí 14,2 äÿôÿ ÷îõ èäè. Ãàç ñÿíàéåñèíèí ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ èíêèøàôû Ãàðàäàü, Çèðÿ, Ñèéÿçÿí, äÿíèçäÿ «Áàùàð» ãàç-íåôò éàòàãëàðûíûí ñÿíàéå èñòèñìàðûíà âåðèëìÿñè ùåñàáûíà îëäó. 1954 èëÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà ãàç ùàñèëàòûíäà ñÿìò ãàçûíûí ùÿúìè öñòöíëöê òÿøêèë åòäè. ßñàñû 1949 èëäÿí ãîéóëìóø óç. 45 êì îëàí 10-äöéìÿ ãàç êÿìÿðè âàñèòÿñè èëÿ áóòàí-ïðîïàí ôðàêñèéàñûíû 50 àòì.òÿçéèãëÿ (êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ) Ñóìãàéûò “Ñèíòåòèê êàó÷óê” çäóíà þòöðöëìÿñè ãàçûí ñÿíàéå öñóëó èëÿ åìàëû âÿ èñòèôàäÿñèíèí áàøëàíüûúûíû ãîéäó. Ñîíðàëàð Ãàðàäàü ãàç êîíäåíñàòû éàòàüûíûí à÷ûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 1955 èëäÿ Ñóìãàéûò Ñèíòåòèê Êàó÷óê ç-äóíàäÿê 16-äöéìÿ Ãàðàäàü-Ñóìãàéûò ãàç êÿìÿðè ÷ÿêèëäè. 1955 èëäÿ Ãàðàäàü ÿðàçèñèíäÿ 78 ñàéëû ãóéóäàí ôîíòàí âóðàí ýöúëö ãàç Àçÿðáàéúàíäà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà ãàç ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíäà éåíè ñÿùèôÿ

à÷äû. Íÿòèúÿäÿ ãàç ùàñèëàòûíûí ùÿúìè 1953–60 èëëÿðäÿ 5,8 ìëðä. ì3; 1970 èëèí ÿââÿëèíäÿ èñÿ 6,6 ìëðä. ì3-ÿ ÷àòäûðûëäû. Ãàç ùàñèëàòûíûí áåëÿ éöêñÿê àðòûì òåìïè ðåñïóáëèêàìûçûí áöòöí ñÿíàéå âÿ êîììóíàë ìöÿññèñÿëÿðèíèí, åëÿúÿ äÿ åëåêòðèê ñò.-ëàðûíûí ãàçëà èøëÿìÿñèíÿ òÿìèíàò éàðàòäû. Ãàçäàí èñòèôàäÿ þëêÿ ö÷öí áþéöê èãòèñàäè ñÿìÿðÿ âåðäè âÿ éàëíûç 1956–1958 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàíûí éàíàúàã áàëàíñûíäàí 4,0 ìëí. ò éàíàúàã ìàçóòóíà ãÿíàÿò åäèëäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ äÿíèçäÿêè ãàç éàòàãëàðûíûí ùåñàáûíà ãàç ùàñèëàòûíûí ùÿúìè õåéëè àðòäû âÿ 1982 èëäÿ þçöíöí ìàêñèìóì ñÿâèééÿñèíÿ – 14,9 ìëðä. ì3-ÿ ÷àòäû. Ãàç ÷ûõàðûëìàñû 1965 èëäÿ 6,2 ìëðä. ì3-ÿ, 1976 èëäÿí èñÿ 11 ìëðä. ì3-ÿ ÷àòäûðûëäû. Ãàçûí ÿñàñ ùèññÿñè äÿíèçäÿ (Õÿçÿðäÿ) ÷ûõàðûëûðäû. ×ûõàðûëàí ãàçû èñòåùëàê éåðëÿðèíÿ þòöðìÿê ö÷öí êå÷ìèø èòòèôàãäà èëê äÿôÿ Õÿçÿðèí äèáè èëÿ áþéöêäèàìåòðëè ãàç êÿìÿðëÿðè ÷ÿêèëäè. Îíëàðúà ãàçïàéëàøäûðìà ñò. âÿ ìÿíòÿãÿñè, ðåñïóáëèêàäàí êÿíàðà ãàç âóðìàã ö÷öí ýöúëö êîìïðåññîð ñò.-ñû òèêèëäè. Ãàçûí ñàõëàíìàñûíäà éåðàëòû àíáàðëàðäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Áóíóí ö÷öí, êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã, Àçÿðáàéúàíäà éåðàëòû, èêèìÿðòÿáÿëè ãàç àíáàðû éàðàäûëäû. Áó, èñòåùëàê÷ûëàðû èëáîéó ãàçëà ñàáèò òÿúùèç åòìÿéÿ èìêàí âåðäè. Ãàç ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû ñÿíàéå âÿ êîììóíàë ìöÿññèñÿëÿðèíèí, åëåêòðèê ñò.ëàðûíûí ãàç éàíàúàüûíà êå÷ìÿñè âÿ éàøàéûø åâëÿðèíèí ãàçëàøäûðûëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Òÿáèè ãàçäàí êèìéà âÿ íåôò êèìéàñû ñÿíàéåñèíäÿ ãèéìÿòëè õàììàë êèìè äÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Ãàç åìàë åäÿí Ãàðàäàü (1961) âÿ Ñèéÿçÿí (1962) ãàç-áåíçèí ç-äëàðû ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàíäà ãàç åìàëû ç-äó éàðàäûëäû (1968). Ç-ä ìàéå ãàç, ïðîïàí-áóòàí-ïåíòàí ôðàêñèéàñû, à÷ûã ðÿíýëè íåôò ìÿùñóëëàðû (áåíçèí, äèçåë éàíàúàüû âÿ ñ.) èñòåùñàë åäèð. Ãèéìÿòëè íåôòêèìéà õàììàëû îëàí ìàéå ãàç âÿ êàðáîùèäðîýåíäÿí, ÿñàñÿí, ðåñïóáëèêàíûí êèìéà ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. 1971 èëäÿ èëëèê þòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 10 ìëðä. ì3, äèàìåòðè èñÿ 1000-1200 ìì îëàí, Èðàí-Àñòàðà-Ãàçûìÿììÿä-Ãàçàõ ìàýèñòðàë ãàç êÿìÿðè èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ùÿìèí ãàç êÿìÿðè öçÿðèíäÿ Ãàçûìÿììÿä, Àüäàø âÿ Ãàçàõ ÿðàçèñèíäÿ ö÷ ýöúëö êîìïðåññîð ñò.-ñû òèêèëäè. Ìÿùç ùÿìèí äþâðäÿ ãåéä åäèëÿí ãàç êÿìÿðèíèí èñòèñìàðû èëÿ ÿëàãÿäàð, êå÷ìèø Ãàç Ñÿíàéåñè Íàçèðëéèíèí “Àçòðàíñãàç” Èñòåùñàëàò Áèðëèéè (ÈÁ) éàðàäûëäû âÿ î, ÑÑÐÈíèí âàùèä ãàç òÿúùèçàòû ñèñòåìèíÿ äàõèë

åäèëäè. 1975 èëäÿ äèàìåòðè 700 ìì, èëëèê ãàç þòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 4,5 ìëðä. ì3 îëàí Éåâëàõ-Íàõ÷ûâàí ãàç êÿìÿðèíèí òèêèíòèñèíÿ áàøëàíäû âÿ ùÿìèí òèêèíòè 1980 èëäÿ áàøà ÷àòäûðûëäû. 1980 èëäÿ Èðàíäà áàø âåðÿí èíãèëàáäàí ñîíðà îðàäàí Àçÿðáàéúàíà ãàçûí âåðèëìÿñè äàéàíäûðûëäû. Áóíäàí ñîíðà äèàìåòðè 1200 ìì îëàí Ìîçäîê-Ãàçûìÿììÿä éåíè ìàýèñòðàë ãàç êÿìÿðè ÷ÿêèëäè. Òèêèíòèñè 1989 èëäÿ áàøà ÷àòàí áó êÿìÿðèí èëëèê ãàç áóðàõìà ãàáèëèééÿòè 13 ìëðä. ì3 èäè. Þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðû èëÿ, ìþâúóä òÿøêèëàòëàðûí áàçàñûíäà éàðàäûëàí “Àçÿðèãàç” Äþâëÿò Øèðêÿòè (1992) ñîíðà ãàïàëû òèïëè Ñÿùìäàð Úÿìèééÿòèíÿ (ÑÚ) ÷åâðèëäè (1996). Ùÿìèí ÑÚ-íèí àêòèâ ùÿúìè 3 ìëðä. ì3 îëàí 2 éåðàëòû ãàçñàõëàìà àíáàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð (2005). Ãàç ñÿíàéåñè àðòûã 80 èëäÿí ÷îõäóð êè, ôîðìàëàøìûø âÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíà þç òþùôÿñèíè âåðìèøäèð. Òÿêúÿ îíó ãåéä åòìÿê êèôàéÿòäèð êè, Àìåðèêàíûí Åíåðæè Èíôîðìàñèéàñû öçðÿ Àäìèíèñòðàñèéàñûíûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Õÿçÿðéàíû þëêÿëÿðäÿ öìóìè ãàç åùòèéàòûíûí ùÿúìè 564 - 665 òðëí. ì3 òÿøêèë åäèð êè, îíóí äà òÿõìèíÿí 8-10%-è Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöð. Àçÿðáàéúàíûí òÿêúÿ èøëÿíìèø éàòàãëàðûíäà 200 ìëðä. ì 3 òÿáèè ãàç åùòèéàòû ìþâúóääóð. Áöòöíëöêäÿ öìóìè ãàç åùòèéàòûíûí ùÿúìè 46 òðëí. ôóò3-äóð. Ùÿìèí ýþñòÿðèúè Èðàíäàêû ãàç åùòèéàòûíäàí 4,5 äÿôÿ ÷îõäóð. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ, 2005 èëäÿí áàøëàéàðàã, èëëèê ãàç ùàñèëàòû áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ 30 ìëðä. ì3 îëà áèëÿð. Îíóí äöíéà áàçàðûíà ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí òèêèíòèñè 2003 èëäÿ áàøëàìûø Áàêû-Òèáèëèñè-ßðçóðóì ãàç êÿìÿðè ìöñòÿñíà ðîë îéíàéàúàã. Áóíäàí þòðö ìþâúóä ãàç áîðóëàðûíûí áÿðïàñûíà 100 -150 ìëí. ÀÁØ äîëëàðû èíâåñòèñèéà òÿëÿá îëóíóð. Þëêÿìèçäÿêè áþéöê ãàç åùòèéàòû, îíóí Ýöðúöñòàíà, Òöðêèéÿéÿ âÿ äèýÿð þëêÿëÿðÿ íÿãë åòìÿéÿ èìêàí âåðÿúÿêäèð. Ùàçûðäà ãàðøûäà äóðàí ÿí ìöùöì ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè ãàç ùàñèëàòûíû äàèìà àðòûðìàã âÿ îíà îëàí òÿëÿáàòûí þäÿíèëìÿñè èëÿ éàíàøû, èõðàúûíû äà òÿìèí åòìÿêäèð. Ëàêèí ùÿëÿ êå÷ÿí ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, áèð ñûðà òåõíèêè-òÿøêèëàòè âÿ ìàëèééÿ ÷àòûøìàçëûüû ñÿáÿáèíäÿí ðåñïóáëèêàäà ãàç ùàñèëàòûíûí ùÿúìè êÿñêèí àçàëìàüà áàøëàäû. ßýÿð ùÿìèí èëëÿðäÿ ãàç ùàñèëàòûíûí öìóìè ùÿúìè 14,5 ìëðä. ì3-ÿ ÷àòäûñà, 1990 èëèí ñîíóíäà ùÿìèí 455

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Øàù-äÿíèç ãàç ëàéèùÿñè

ðÿãÿì 9,9 ìëðä. ì3-ÿ åíäè âÿ ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ èñÿ äàùà êÿñêèí àçàëìàüà áàøëàäû. Òÿêúÿ 1990–2003 èëëÿð ÿðçèíäÿ þëêÿ öçðÿ ãàç ùàñèëàòûíûí ùÿúìè 48,3%, î úöìëÿäÿí äÿíèçäÿ 49,1% àøàüû åíäè. Ùÿìèí äþâðäÿ éàëíûç íåôòëÿ áèðëèêäÿ ÷ûõàí ñÿìò ãàçûíûí ùÿúìè 49,3 % ÷îõàëäû (úÿäâÿë 1). Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí ÀÐÄÍØ ñèñòåìèíäÿ ãàç ùàñèë åäÿí èäàðÿëÿðèí ôÿàëèééÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê âàúèáäèð. 1996–2003 èëëÿðäÿ øèðêÿò öçðÿ ìÿùñóë âåðÿí ãóéóëàðûí ñàéû 115 ãóéóäàí 78 ãóéóéà, î úöìëÿäÿí éàëíûç ãàç âåðÿí ãóéóëàðûí ñàéû 37-äÿí 27-éÿ åíäè. Åëÿ ùÿìèí äþâðäÿ ãàç âÿ êîíäåíñàò âåðÿí ãóéóëàðûí ñàéû 20 ÿäÿä àçàëäû. Ùàçûðäà ìÿùñóë âåðÿí ãàç ãóéóëàðûíûí 87,8%-è êþùíÿ ãóéóëàðäûð. Úÿìè èøëÿê ôîíä ãåéä åäèëÿí äþâðäÿ 31 ãóéó àçàëàðàã, 2003 èëäÿ 82 ãóéó òÿøêèë åòäè. Åëÿ ùÿìèí òàðèõÿ ôÿàëèééÿòñèç ôîíääà 46 ãóéó âàð èäè. 1996–2003 èëëÿð ÿðçèíäÿ ãàç ãóéóëàðûíûí áöòöí èñòèñìàð ôîíäó 19 ãóéó àçàëàðàã, 130 âàùèä òÿøêèë åòäè. 2003 èë ÿðçèíäÿ 41 ãóéó ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûí îëìàìàñûíà ýþðÿ äàéàíäûðûëäû, 2 ãóéó êîíñåðâàñèéà åäèëäè, 38 ãóéóíóí èñÿ ëÿüâè ïëàíëàøäûðûëäû. Ùÿìèí èë 258 ãóéó èñòèñìàðäàí ñîíðà, 89 ãóéó èñÿ (öìóìè ãóéó ôîíäóíóí 61,4 %-è) ãàçûìàäàí ñîíðà ëÿüâ îëóíäó. Ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíèí ÿí ìöùöì íàèëèééÿòëÿðèíäÿí áèðè 1 òðëí. ì3-äÿí àðòûã ãàçû, 150 ìëí. ò-äàí ÷îõ ãàç-êîíäåíñàò åùòèéàòû îëàí “Øàù-äÿíèç” éàòàüûíûí êÿøô îëóíìàñûäûð. Éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 1997-99 èëëÿðäÿ «ßøðÿôè», «Ãàðàáàü» êèìè éåíè íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû âÿ ãàç-êîíäåíñàò 456

åùòèéàòëàðûíà ýþðÿ äöíéà ÿùÿìèééÿòëè «Øàù-äÿíèç» éàòàüû àøêàð åäèëäè. Äÿíèçèí 80-350 ì äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí «Øàù-äÿíèç» éàòàüûíûí áþéöê ãàç-êîíäåíñàò åùòèéàòëàðûíà ìàëèê îëìàñû ùÿëÿ 20 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ýåîëîãëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿñàñëàíäûðûëñà äà, òåõíèêè âàñèòÿëÿð îëìàäûüûíäàí áóðàäà àõ-

òàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðûëìûðäû. Ùÿìèí éàòàãäà ùàñèë åäèëÿúÿê ãàç âÿ êîíäåíñàòûí Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíà þòöðöëìÿñè ö÷öí äÿíèçèí äèáè èëÿ áîðó êÿìÿðè ÷ÿêèëìÿñè òÿáèè ãàçûí äöíéà áàçàðëàðûíà íÿãë åäèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ “Áàêû – Òáèëèñè – ßðçóðóì” ãàç êÿìÿðèíèí òèêèíòèñè äàâàì åäèð. «Øàù-äÿíèç» éàòàüûíûí âÿ Áàêû–Òáèëèñè–ßðçóðóì ãàç êÿìÿ-

ðèíèí ñÿùìäàðëàðû ÀÐÄÍØ (Àçÿðáàéúàí) – 10,0%, Ñòàòîéë (Íîðâå÷) – 25,5%, ÁÏ (Áþéöê Áðèòàíèéà) – 25,5%, ÒîòàëÔèíàÅëô (Ôðàíñà) – 10,0%, ËóêÀúèï (Ðóñèéà/Èòàëèéà) – 10,0%, ÎÈÈÊ (Èðàí) – 10,0%, ÒÏÀÎ (Òöðêèéÿ) – 9,0% øèðêÿòëÿðèäèð. «Øàù-äÿíèç» ãàç-êîíäåíñàò éàòàüûíûí àøêàð åäèëìÿñè 21 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ãàç ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû âÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôòëÿ éàíàøû ãàç èõðàú åäÿí þëêÿéÿ ÷åâðèëìÿñè ö÷öí çÿìèí éàðàòäû. 2001 èë ìàðòûí 12-äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Òöðêèéÿ àðàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè ãàçûíûí Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíà òÿäàðöê åäèëìÿñèíÿ äàèð Àçÿðáàéúàí âÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà òÿáèè ãàçûí ñàòûøû âÿ àëûøûíà äàèð ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. 2001 èë ñåíòéàáðûí 29-äà òÿáèè ãàçûí Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿí òðàíçèòè, íÿãë åäèëìÿñè âÿ ñàòûøûíà äàèð Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà ñàçèø èìçàëàíäû. Ýöðúöñòàí ÿðàçèñèíäÿí êå÷ìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëàí Áàêû–Òáèëèñè– ßðçóðóì ãàç êÿìÿðèíèí öìóìè óç. 970 êì, äèàì. 1066 ìì, ëàéèùÿíèí äÿéÿðè 1 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû, èëëèê ãàçûí íÿãëè 20 ìëðä. ì3 òÿøêèë åäèð. Áó ãàç êÿìÿðè âàñèòÿñèëÿ ýÿëÿú-

ÿêäÿ Àçÿðáàéúàí ãàçûíûí áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ þòöðöëìÿñè äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ò.Í. ßëèéåâ, Á.ß. ßùìÿäîâ, É.À.Ìÿëèêîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Íåôò åìàëû ñÿíàéåñè. Àçÿðáàéúàíäà íåôòåìàëûíà 19 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàíìûøäûð. ßñàñÿí, ìÿèøÿòäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíàí àü íåôò (êåðîñèí) åìàë åäèëèð, áåíçèí, ìàçóò âÿ ñ. ùÿìèí äþâðëÿðäÿ òÿòáèã ñàùÿñè îëìàäûüûíà ýþðÿ òóëëàíòû ìÿùñóëëàð êèìè èñòèôàäÿñèç ãàëûðäû. 1837 èëäÿ Áàëàõàíûäà êåðîñèí ç-äó òèêèëäè. 1863 èëäÿ Áàêû ø.-íèí ñàêèíè òåõíèê Úàâàä Ìÿëèêîâ èëê íåôò ç-äó òèêäèðÿí éåðëè ñàùèáêàð îëìóøäó. Áó ç-äëàðäà êåðîñèíèí ÷ûõûìû îðòà ùåñàáëà 14% èäè. 1866 èëäÿ ùàñèë åäèëÿí 687,5 ìèí ïóä íåôòäÿí úÿìè 100 ìèí ïóä êåðîñèí åìàë åäèëìèøäè. Íåôòèí êèìéÿâè õàññÿëÿðè äàùà äÿðèíäÿí þéðÿíèëäèêúÿ, îíóí åìàëûíäàí éåðëè âÿ õàðèúè ñàùèáêàðëàð äàùà ÷îõ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. 1868 èëäÿ Áàêûäà 23 êè÷èê íåôò åìàëû ç-äó èøëÿéèðäèñÿ, 1875 èëäÿ îíëàðûí ñàéû 62-éÿ ÷àòäû. 1873 èëäÿ éåðëè ñàùèáêàð À.À.Òÿáðèçîâóí ëàéèùÿñè ÿñàñûíäà, èëê äÿôÿ îëàðàã, Áàêûäà ôàñèëÿñèç åìàë ïðîñåñè ÿñàñûíäà èøëÿéÿí íåôò åìàëû ç-äó òèêèëäè. Îíóí ëàéèùÿñèíèí ÿñàñûíû ìöàñèð äþâðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ðàòèôèêàñèéà ãóðüóñóíà áÿíçÿéÿí àïàðàò òÿøêèë åäèðäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ êåðîñèí èñòåùñàëû 1875 èëäÿ 847,7 ìèí ïóäà ÷àòäû (ùÿìèí èëäÿ íåôò ùàñèëàòû 5809,0 ìèí ïóä èäè). Î èëëÿðäÿ, òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàíûí òÿëÿáàòëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã, ñöðòêö éàüëàðûíûí, ìàçóòóí âÿ äèýÿð íåôò ìÿùñóëëàðûíûí äà ñÿíàéå èñòåùñàëûíà áàøëàíäû. 1883 èëäÿ èñÿ Áàêû ç-äëàðûí áèðèíäÿ ôàñèëÿñèç èøëÿéÿí äöíéàäà èëê êóá áàòàðåéàñû éàðàäûëäû; ñîíðàëàð áàøãà íåôòàéûðìà ç-äëàðû äà áó öñóëà êå÷äè. Íåôò åìàëû ìÿùñóëëàðûíà òÿëÿáàòûí àðòìàñû éåíè ìöÿññèñÿëÿðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. 1900 èëäÿ Áàêû ãóá.-íäà 66 êåðîñèí, 18 êåðîñèí-éàü, 3 éàü, 4 áåíçèí, 1 ñóððîãàò âÿ 2 ãóäðîí ç-äó èøëÿéèðäè. Àçÿðáàéúàí íåôòàéûðìà ñÿíàéåñè þç èíêèøàô ìèãéàñûíà ýþðÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà ùÿìèí ñàùÿäÿ àïàðûúû ìþâãå òóòóðäó. Íåôò åìàëû ìÿùñóëëàðû, äåìÿê îëàð êè, áèòêè âÿ ùåéâàí ìÿíøÿëè éàüëàðûíû ñûõûøäûðûá áöòöí òåõíèêè ñàùÿëÿðäÿí ÷ûõàðäû. Íåôòàéûðìà ñÿíàéåñèíäÿ éåðëè ñàùèáêàðëàðëà éàíàøû, õàðèúè êàïèòàë ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Êåðîñèí èñòåùñàëûíûí 75%ÿ ãÿäÿðè õàðèúè øèðêÿòÿ ìÿõñóñ èäè. Íåôòàéûðìà ç-äëàðûíûí òåõíèêè áàçàñû êóá áàòàðåéàëàðû âÿ òÿìèçëÿìÿ øþáÿëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Íåôò, ÿñàñÿí, ñàäÿ äèñòèëëÿ éîëó èëÿ åìàë åäèëèð, àëûíàí äèñòèëëàò ðåêòèôèêàñèéà îëóíìóðäó. Èñòåùñàë ãóðüóëàðûíäàêû úèùàçëàð òåõíèêè úÿùÿòäÿí ìöêÿììÿë äåéèëäè. Ç-äëàðûí êþìÿê÷è òÿñÿððöôàòû àúûíàúàãëû äóðóìäà èäè. Ìàçóò âÿ àüûð

íåôò à÷ûã òèïëè òîðïàã ÷àëàëàðäà ñàõëàíûðäû. Íåôòàéûðìà ç-äëàðûíûí éåðëÿøäèéè ÿðàçèíèí ñîí äÿðÿúÿ ÷èðêëè âÿ áÿðáàä âÿçèééÿòè Áàêûäà “Ãàðà øÿùÿð” èôàäÿñèíèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäó. 1873 èëäÿ Àáøåðîíäà 12 øèðêÿò ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèñÿ, ÿñðèí ñîíëàðûíäà îíëàðûí ñàéû 140-à ÷àòäû. Áàêûäà íåôò ùàñèëàòûíûí âÿ íåôò åìàëûíûí äàùà ýÿëèðëè áèçíåñ ñàùÿñè îëäóüóíó òåç äÿðê åäÿí Ðîáåðò âÿ Ëöäâèã Íîáåë ãàðäàøëàðû 1873 èëäÿ “Íîáåë ãàðäàøëàðû íåôò ùàñèëàòû áèðëèéè”íè éàðàòäûëàð. 1883 èëäÿ “Ðîòøèëä” ôèðìàñû äà Áàêûäà íåôò ùàñèëàòû âÿ åìàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí “Õÿçÿð-Ãàðà äÿíèç íåôò ñÿíàéåñè âÿ òèúàðÿòè úÿìèééÿòè”íè éàðàòäû. Ìöõòÿëèô øèðêÿòëÿðèí ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíèí àõûðûíäà Áàêûäà 2000-ÿ ãÿäÿð éàðûìêóñòàð åìàëàòõàíàëàð ôÿàëëèééÿò ýþñòÿðèðäè Äàùà ÷îõ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ãûñà ðåæèìëÿðäÿ èøëÿéÿí êè÷èê ç-äëàð çàìàíûí òÿëÿáè èëÿ ôàñèëÿñèç òåõíîëîæè ðåæèìäÿ èøëÿéÿí èðè ç-äëàðëà ÿâÿç îëóíóðäó. Áóíóí íÿòèúÿñè èäè êè, 1900 èëëÿðäÿ Áàêûäà òÿõìèíÿí 90-100 ç-ä ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Îíëàð áèðëèêäÿ 119,5 ìëí. ïóä êåðîñèí, 13,2 ìëí. ïóä ñöðòêö éàüëàðû, 2,2 ìëí. ïóä áåíçèí èñòåùñàë åòìèøäè. Áó ç-äëàðà íåôò áîðóëàðëà þòöðöëöðäö. Íåôòàéûðìà ç-äëàðû Ñóðàõàíû âÿ Ãàðà øÿùÿð ìÿêàíûíà ñûüìàéàðàã òåçëèêëÿ Êåøëÿéÿ âÿ Àü øÿùÿðÿ äÿ éîë à÷äû. Áàêûäà ñÿíàéåíèí òÿìÿðêöçëÿøäèéè âÿ áèð ÷îõ ç-äëàðûí ðÿãàáÿòÿ òàá ýÿòèðìÿäèéè áèð øÿðàèòäÿ 1903 èëäÿ 86 íåôò åìàëû ç-äó ãàëìûøäû. Íåôò åìàëû ìÿùñóëëàðûíà òÿëÿáàò àðòäûüûíäàí õàðèúè ñÿðìàéÿäàðëàð Ðóñèéàíûí áèð íå÷ÿ øÿùÿðèíäÿ Áàêû íåôòè èëÿ èøëÿéÿí ç-äëàð òèêäèðäèëÿð. Áàêû íåôòè Ðóñèéàäà, î úöìëÿäÿí Ýöðúöñòàíäà äà ä.é. øÿáÿêÿëÿðèíèí âÿ ëèìàí øÿùÿðëÿðèíèí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Ñÿìÿðÿëèëèê íàìèíÿ íåôòèí èõðàúû ö÷öí ìöõòÿëèô íÿãë. âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áó ìÿãñÿäëÿ èëäÿ 3 ìëí. ò íåôò íÿãë åäÿí, óçóíëóüó 863 êì îëàí Áàêû-Áàòóìè íåôò êÿìÿðèíèí èøÿ ñàëûíìàñû (1907) íåôòèí èõðàúû çàìàíû íÿãëèééàòäà îëàí èòêèëÿðè õåéëè àçàëòìàüà èìêàí âåðäè. Áàêû íåôò ç-äëàðûíà õàì íåôòèí þòöðöëìÿñè íåôò áîðóëàðûíûí êþìÿéè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäà íåôò ç-äëàðûíà ìöõòÿëèô íåôò éàòàãëàðûíäàí ÷ÿêèëÿí íåôò êÿìÿðëÿðèíèí öìóìè ñàéû 26, úÿìè óçóíëóüó 300 êì èäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òåõíèêàíûí éåíèëÿøäèðèëìÿñè âÿ òåõíîëîýèéàëàðûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, ñöðÿòëè ìàøûíëàðà âÿ

àâèàñèéàéà îëàí òÿëÿáàò, íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíèí ðîëóíó, äåìÿê îëàð êè, òàìàìèëÿ äÿéèøäèðäè âÿ îíó èãòèñàäèééàòûí ÿí âàúèá ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâèðäè. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (ÀÕÚ) íåôò ñÿíàéåñèíèí äèð÷ÿëäèëìÿñèíÿ èëê ýöíëÿðäÿí ôèêèð âåðèðäè. Áàêû Ñîâåòèíèí íåôò ñÿíàéåñèíèí “ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè” áàðÿäÿ (02 èéóí 1918) ãÿðàðû ãåéðè-ãàíóíè ùåñàá åäèëìèø, “ìèëëèëÿøäèðèëìèø” áöòöí ìöëêèééÿò íþâëÿðè, î úöìëÿäÿí íåôò ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðè þç ñàùèáëÿðèíÿ ãàéòàðûëìûøäû. ÀÕÚ ùàêèìèééÿòè Áàêû íåôòèíèí Ðóñèéàéà äàøûíìàñûíû ãàäàüàí åòäèêäÿí ñîíðà íåôò åùòèéàòëàðûíûí ùÿúìè 300000 ìèí ïóäà (4,8 ìëí. ò) ãÿäÿð àðòäû. Íåôò ñàòûøû èëÿ áàüëû Èíýèëòÿðÿ, Èòàëèéà, Àìåðèêà øèðêÿòëÿðè èëÿ èãòèñàäè ìöãàâèëÿëÿð áàüëàíäû âÿ õàðèúè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ìèëëè ìÿíàôåëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ôîðìàëàøìàüà áàøëàäû. Áóíóíëà éàíàøû, áîëøåâèê ðåæèìèíèí ýöúëö òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ, þëêÿäÿí íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí ýèçëè éîëëà äàøûíìàñû äàâàì åäèðäè. Òÿêúÿ 6 àé ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíäàí ýèçëè éîëëà Ðóñèéàéà 20 ìèí ïóä áåíçèí, 3,5 ìèí ïóä ñöðòêö éàüû ýþíäÿðèëìèøäè. Þëêÿäÿ òàì èãòèñàäè ñèéàñè ñàáèòëèéèí áÿðãÿðàð îëìàìàñû õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðäÿ ýÿðýèíëèê éàðàäûðäû. Íåôò âÿ íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíèí ñàáèò èøëÿìÿñèíè âÿ èíêèøàôûíûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ÀÄÐ ùàêèìèééÿòè 1919 èëäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäÿðÿê, áó ñàùÿëÿðè äþâëÿò íÿçàðÿòèíÿ ýþòöðäö. Áó ãÿðàðà ÿñàñÿí, éàëíûç Áàòóìè ëèìàíûíäàí íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí èõðàúûíà âÿ äèýÿð ìàëëàðëà ìöáàäèëÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëèðäè. Áàêû-Áàòóìè êÿìÿðè 1919 èëèí éàéûíäà éåíèäÿí èøÿ ñàëûíäû âÿ ùÿìèí èë 648 ìèí ò íåôò íÿãë åäèëäè. Ñîâåò Ðóñèéàñûíà íåôò ñÿíàéåñè ìÿùñóëëàðûíûí èõðàúû ãàäàüàí åäèëäèéèíäÿí, Ðóñèéàíûí äöíéà þëêÿëÿðè öçðÿ íåôò ùàñèëàòûíäà õöñóñè ÷ÿêèñè 6%-ÿ ãÿäÿð àçàëäû. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ìþâúóä îëäóüó 1918–1920 èëëÿðäÿ íåôò ìÿñÿëÿñè þç õàðàêòåðèíè äÿéèøäè. Áåëÿ êè, áó äþâðäÿ, èëê äÿôÿ îëàðàã, íåôò Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ÿí ìöùöì àìèëèíÿ ÷åâðèëäè. Ëàêèí 1920 èëèí 28 àïðåëèíäÿ Àçÿðáàéúàíû èøüàë åäÿí Ñîâåò Ðóñèéàñû îíóí ìöñòÿãèë èíêèøàôûíû äàéàíäûðäû âÿ îíóí áöòöí èãòèñàäèééàòûíû þç ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò åòìÿéÿ éþíÿëòäè. Ùÿìèí èë î âàõòàäÿê ãàçûëìûø 4093 íåôò ãóéóñóíäàí úÿìè 780-è ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäè. 1921 èëäÿ íåôò ùàñèëàòûíûí ùÿúìè úÿìè 2485,0 ìèí ò (1913 èëäÿêèíèí 33,8%-è) îëäó. Þëêÿíèí íåôò ìÿùñóëëàðûíà îëàí òÿëàáàòûíû þäÿìÿê ö÷öí íåôò ñÿ457

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íàéåñèíè éåíè òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéà èëÿ òÿìèí åòìÿê, íåôòèí éûüûëìàñû âÿ íÿãëè èëÿ ÿëàãÿäàð ìöòÿðÿããè èäåéàëàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ëàçûì èäè. Äåìÿê îëàð êè, áó úöð ëàéèùÿëÿð þçöíöí òÿòáèã ñàùÿëÿðèíè àñàíëûãëà òàïûðäû. 1923–1924 èëëÿðäÿ äÿðèíëèê íàñîñëàðû âÿ êîìïðåññîðëàðûíûí òÿòáèãè ìåõàíèêè öñóëëà íåôò ùàñèëàòûíà êå÷èäèí òÿìÿëèíè ãîéäó. Ïàðàëåë îëàðàã, íåôò åìàëû ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ äÿ ìöòÿðÿããè ëàéèùÿëÿð þçöíÿ ýåíèø éåð òàïûðäû. Íåôò ùàñèëàòûíûí ùÿúìè èëáÿèë àðòäûüû ùàëäà, åìàë ãóðüóëàðûíûí èñòåùñàë ýöúö àçëûã òÿøêèë åäèðäè. ÑÑÐÈ-íèí íåôò ìÿùñóëëàðûíà îëàí òÿëàáàòûíû, äåìÿê îëàð êè, Áàêû íåôò åìàëû ñÿíàéåñè òÿìèí åäèðäè. Ñÿíàéåëÿøäèðìÿ äþâðöíäÿ éàíàúàã âÿ éàü ìÿùñóëëàðûíà îëàí òÿëàáàò äàùà äà àðòäû. 1928 èëäÿ åìàëà 7574,0 ìèí ò íåôò ýþíäÿðèëìèøäè. Êè÷èê íåôòàéûðìà âÿ íåôòòÿìèçëÿéèúè ãóðüóëàðûíûí ÿñàñûíäà “Àçÿðíåôò” Íåôò Åìàëû ç-äóíäà, Èòòèôàã ìèãéàñûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã, 1927–1929 èëëÿðäÿ ïèðîëèçèí àüûð ãàòðàíûíäàí áåíçîë êîêñó àëìàã ö÷öí ìóôåë ñîáàëû (îäàäàâàìëû ìàòåðèàëäàí èíøà åäèëìèø êàìåðà) ãóðüó, íàôòàëèí àëìàã ö÷öí íàôòàëèí ñåõè òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ç-äóí èñòåùñàë ýöúö àâòîë (ñöðòêö éàüû) èñòåùñàë åäÿí îíêóáëó áàòàðåéàíûí âÿ éöêñÿêþçöëëö àâòîòðàêòîð éàüëàðû èñòåùñàë åäÿí ãóðüóëàðûí ùåñàáûíà äàùà äà ýåíèøëÿíäè. Áóðàäà õàðèúè þëêÿëÿðèí íàèëèééÿòëÿðèíäÿí äÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèðäè. ÑÑÐÈ-äÿ 3 èëäÿ íåôò ùàñèëàòûíû 2,5 äÿôÿ, áåíçèí åìàëûíû 8 äÿôÿ, êåðîñèí âÿ éàü åìàëûíû èñÿ, ìöâàôèã îëàðàã, 2 âÿ 4 äÿôÿ àðòûðìàã ùàããûíäà õöñóñè ãÿðàð ãÿáóë åäèëäèêäÿí (1930) ñîíðà Áàêûäà éàü èñòåùñàë åòìÿê ö÷öí òðóáàëû éåíè ãóðüóëàð òèêèëìÿéÿ áàøëàäû. 1932 èëäÿ ïàðàôèíëè Ñóðàõàíû íåôòèíäÿí àâèàéàüëàð èñòåùñàë åäÿí éåíè áèð íåôò åìàëû ç-äó (ÍÅÇ) èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 1932 èëäÿ èëëèê èñòåùñàë ýöúö èëäÿ 1,2 ìëí. ò îëàí 12 òåðìèêè êðåêèíã ãóðüóñó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ êðåêèíã áåíçèíèíèí ùÿúìè þòÿí èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 5,5 äÿôÿ àðòäû. 1931–37 èëëÿð ÿðçèíäÿ Ñòàëèí àä. ç-ääà 5 “Àëêî” òèïëè âàêóóì ãóðüóñó, áèð éåíè êîíòàêòëà òÿìèçëÿìÿ ñåõè, 6 òåðìèêèêðåêèíã ãóðüóñó èøÿ ñàëûíäû. 1939 èëäÿ áó ç-äëàðäà 8 ìëí. ò íåôò âÿ 1 ìëí. ò òåõíèêè éàü èñòåùñàë åòìÿê ìöìêöí îëäó. 1940 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë îëóíàí íåôòèí ùÿúìè áöòþâëöêäÿ ÑÑÐÈ-äÿ íåôò èñòåùñàëû ùÿúìèíèí 75%-íè òÿøêèë åòäè. Þëêÿíèí ñÿíàéå âÿ àâòîòðàêòîð éàüëàðûíà îëàí òÿëÿáàòûíûí 85%-è Àçÿðáàéúàíäàêû èñòåùñàë ùåñàáûíà þäÿíèëèðäè. 1940 èëäÿ íåôò ùàñèëàòû 22,2 ìëí. ò-à ÷àòäû, åéíè 458

çàìàíäà åìàë ùÿúìè äÿ àðòäû. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ ÑÑÐÈ-íèí íåôò åìàëû ùÿúìèíèí 71,5%-è, éàü èñòåùñàëûíûí 85%-è, àâèàáåíçèíèí 80%-è, ëèãðîèíèí èñÿ 90%-è Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö. 1941–45 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Èòòèôàã ôîíäóíà 75 ìëí. ò íåôò, 22 ìëí. ò áåíçèí âÿ äèýÿð íåôò ìÿùñóëëàðû ýþíäÿðäè. Ñîâåò Îðäóñóíóí ãÿëÿáÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí íåôò÷èëÿðèíèí âÿ àëèìëÿðèíèí ìèñèëñèç õèäìÿòëÿðè îëäó. Íåôò åìàëû ç-äëàðûíäà íåôò ìÿùñóëëàðû èëÿ éàíàøû, ìöùàðèáÿ åùòèéàúëàðûíû þäÿìÿê ö÷öí ùÿì äÿ òðîòèë, õðîìèò, àçîò òóðøóñó, õëîð-ñóëôàíîë òóðøóñó, òèáá ö÷öí ýèïñ, íàòðèóì ñóëôèä, úèá áàòàðåéàëàðû, ìöõòÿëèô òèááè ùÿáëÿð âÿ ñ. èñòåùñàë åäèëèðäè. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ íåôò åìàëû ãóðüóëàðû ìÿíÿâè âÿ ôèçèêè úÿùÿòäÿí àøûíäûüûíäàí, ñîíðàêû èëëÿðäÿ íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíèí áÿðïàñû âÿ èíêèøàôû èøëÿðèíÿ áàøëàíäû. 1947 èëäÿ òåðìèêè êðåêèíã ãóðüóñóíóí éåíèäÿí ãóðóëìàñû ïðîñåñè áàøà ÷àòäûðûëäû. 1950 èëäÿ òåðìîêðåêèíã ãóðüóëàðûíäà àâòîáåíçèíëÿðèí èñòåùñàëû 1945 èë ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðûëäû. 1955 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà íåôò åìàëûíûí ùÿúìè 1950 èëÿ íèñáÿòÿí 7% àðòäû. Ùÿìèí äþâðäÿ íåôòåìàëû ñÿíàéåñèíèí ÿí áþéöê ùàäèñÿñè Éåíè Íåôò Åìàëû Ç-äóíóí (ÉÍÅÇ, èíäèêè “Àçÿðíåôòéàíàúàã”) èøÿ ñàëûíìàñû èäè (1953). Îíóí èøÿ äöøìÿñè òÿééàðÿ âÿ àâòîìîáèë áåíçèíëÿðèíèí êåéôèééÿòèíè õåéëè éöêñÿëòìÿéÿ èìêàí âåðäè. 1961–70 èëëÿðäÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí, õöñóñÿí éàüëàðûí êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí “Àçíåôòéàü” ÍÅÇ-äÿ òðàíñôîðìàòîð éàüëàðûíûí ïàðà-

ôèíäÿí òÿìèçëÿíìÿñè ö÷öí áèð ãóðüó, ãàòðàíûí òÿìèçëÿíìÿñè ö÷öí 3 ãóðüó, éàüëàðûí ñåëåêòèâ òÿìèçëÿíìÿñè ö÷öí 3 ãóðüó èíøà åäèëäè. Îíëàðäàí “ÅÄ ÂÒ” êèìè êîìáèíÿ îëóíìóø ãóðüóíóí èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñèíè (1965) òåõíèêè èíãèëàá àäëàíäûðìàã îëàðäû, ôóðôóðîëëà ñåëåêòèâ òÿìèçëÿìÿ ãóðüóñó õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ éàüëàð ö÷öí àøãàð èñòåùñàëû, ãóäðîíóí ìàéå ïðîïàíëà àñôàëòñûçëàøäûðûëìàñû ïðîñåñè èëê äÿôÿ, äèñêëè êîíòðàêòîðëàð òÿòáèã åäèëìÿêëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè (1970). 1965 èëäÿ íåôò åìàëûíûí ùÿúìè ñîí îí èëäÿ 1,5 äÿôÿ, àâòîìîáèë âÿ äèçåë éàíàúàãëàðûíûí ùÿúìè ìöâàôèã îëàðàã 2,5 âÿ 1,6 äÿôÿ àðòäû. ßëäÿ îëóíìóø íàèëèééÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã, Áàêûäà èíøà åäèëìèø íåôòàéûðìà ç-äëàðûíûí òåõíîëîæè ñõåìèíäÿ êàòàëèòèê ðèôîðìèíã, éàíàúàã âÿ éàüëàðûí ùèäðîòÿìèçëÿíìÿñè, éàíàúàã âÿ ìöùÿððèê éàüëàðûíûí ïàðàôèíñèçëÿøäèðèëìÿñè ãóðüóëàðû éîõ èäè. Ìÿùç îíà ýþðÿ, íåôò õàììàëûíûí òÿðêèáèíäÿ ïàðàôèíëÿðèí ìèãäàðû ÷îõ îëäóüóíäàí, ãàòðàíëû íåôòëÿðèí åìàëûíû ÿêñ åòäèðÿí èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿð ïèñëÿøèð, åìàëû äÿðèíëÿøäèðìÿê ö÷öí èìêàíëàð àçàëûðäû. Éåíè ãóðüóëàðûí òèêèëìÿñè ö÷öí âÿñàèò ÷àòûøìûðäû. Áó, áèð ÷îõ àìèëëÿðëÿ éàíàøû, ùÿìèí äþâðëÿðäÿ Ñóìãàéûòäà éåíè êèìéà ãóðüóëàðûíûí âÿ ç-äëàðûíûí òèêèëìÿñèíè çÿðóðè åäèðäè. 1966–69 èëëÿðäÿ úèääè ãÿíàÿò ðåæèìè, èñòåùñàë ïîòåíñèàëûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ, äàõèëè èìêàíëàð âÿ ñ. ùåñàáûíà, èñòåùñàëûí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðìàã ùàããûíäà ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëñÿ äÿ, íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíèí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ éåíèäÿí ãóðóëìàñû

“Àçÿðíåôòéàü” Íåôò Åìàëû Çàâîäó

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿñÿëÿñè äÿôÿëÿðëÿ ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëÿðäÿ ìöçàêèðÿéÿ ÷ûõàðûëñà äà, ïðîáëåìëÿð ùÿëë îëóíìàìûø ãàëûðäû. Àçÿðáàéúàíûí íåôò åìàëû ñÿíàéåñè Ùåéäÿð ßëèéåâ ÀÐ ÊÏ-ûí áèðèíúè êàòèáè òÿéèí åäèëäèêäÿí ñîíðà þç èíêèøàôûíûí éåíè ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéäó. Ñîâ.ÈÊÏ ÌÊ âÿ ÑÑÐÈ ÍÑ-è òåçëèêëÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí õ.ò.-íûí èíêèøàôû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè (25 èéóë 1970). Áó ãÿðàð íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíèí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ éåíèäÿí ãóðóëìàñûíû ðåàëëûüà ÷åâèðäè. Áåëÿ êè, ðåñïóáëèêàäà ùàçûðëàíìûø òåõíèêè-èãòèñàäè ëàéèùÿäÿ, î úöìëÿäÿí øÿùÿðèí éàøàéûø ìàññèâëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ àç èñòåùñàë ýöúö îëàí ç-äëàðûí ëÿüâè, Â. Èëè÷ àä. âÿ Ñîâ.ÈÊÏ ÕÕII ãóðóëòàéû àä. ç-äëàðûí èñÿ ìÿðùÿëÿ-ìÿðùÿëÿ éåíèëÿøäèðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áó ç-äëàðäà èñòåùñàëûí òåõíîëîæè èñòèãàìÿòè ìöâàôèã îëàðàã éàíàúàã âÿ éàü ïðîôèëèíÿ éþíÿëäèëìÿëè èäè. Ãÿáóë åäèëìèø ëàéèùÿéÿ ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàíäà éåíè òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàéà ìàëèê ÍÅÇ-ëÿð éàðàäûëûðäû, õàðèúè äþâëÿòëÿðäÿí ÷îõ áàùà ãèéìÿòÿ àëûíàí âÿ ìöàñèð òåõíîëîæè ñõåìÿ ìàëèê îëàí ãóðüóëàð èíøà åäèëäè. Íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíèí òåõíèêè-èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðè éàõøûëàøäû, åêîëîýèéàíûí ãîðóíìàñû âÿ ÿòðàô ìöùèòèí òÿìèçëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ äÿ óçóí äþâðëÿðäÿí áÿðè ÿë÷àòìàç áÿçè ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë îëóíäó. ÑÑÐÈ-íèí 1976–80 èëëÿðäÿ õ.ò.-íûí ÿñàñ èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ Áàêû íåôò åìàëû ç-äëàðûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû þç ÿêñèíè òàïäû âÿ áó ìÿãñÿäëÿð ö÷öí þòÿí áåøèëëèêëÿ ìöãàéèñÿäÿ 99,1% àðòûã âÿñàèò àéðûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëäó. Àéðûëìûø âÿñàèò ÉÍÅÇ-äÿ èëäÿ 6 ìëí. ò íåôòèí èëêèí åìàëûíà èìêàí âåðÿí êîìáèíÿëÿøìèø “ÅÄ ÂÒ” ãóðüóñóíóí èøÿ ñàëûíìàñûíà (1976) èìêàí âåðäè. Áó ãóðüó äèýÿð ðåýèîíëàðäàí ýÿòèðèëÿí êöêöðäëö õàì íåôòèí åìàëûíà èìêàí éàðàòäû. Áöòöí áóíëàðûí ñàéÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà íåôòèí åìàë ùÿúìè àðòìàüà áàøëàäû. Éåíè ãóðüóíóí èøÿ ñàëûíìàñû èëÿ ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø 4 èëêèí åìàë ãóðüóñó ëÿüâ åäèëäè. Áó úöð ìöàñèð ãóðüóíóí òèêèëìÿñè áó èøè ùÿéàòà êå÷èðÿí ãóðüóëàðëà ìöãàéèñÿäÿ õöñóñè êàïèòàë ãîéóëóøóíó 32%, ìåòàë ñÿðôèíè 48%, èñòèñìàð õÿðúëÿðèíè 25% àøàüû ñàëäû, ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíû äà 2,4 äÿôÿ àðòûðìàüà øÿðàèò éàðàòäû. 1981 èëäÿ “Àçÿðíåôòéàü” ÍÅÇ-è ÿðàçèñèíäÿ èêèíúè áåëÿ ãóðüó òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. “Êàòàëèòèê ðèôîðìèíã” (1980), éàüëàðûí ùèäðîòÿìèçëÿíìÿñè (1981), “Íåôòèí êîêñëàøäûðûëìàñû”

(1986), “Êàòàëèòèê êðåêèíã” (1993) âÿ äèýÿð ãóðüóëàðûíûí òèêèëìÿñè, äèýÿð èøëÿð Àçÿðáàéúàíäà ìöàñèð íåôò åìàëû òåõíîëîýèéàñûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí ñÿíàéåíèí òÿøÿêêöëöíÿ áàçà éàðàòäû. Ò.Í. ßëèéåâ, Á.ß. ßùìÿäîâ, É.À.Ìÿëèêîâ

«Ýöíÿøëè», 1985 èëäÿ «×ûðàã» âÿ 1987 èëäÿ «Àçÿðè» éàòàãëàðû êÿøô åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìöòÿõÿññèñëÿðè õàðèúè øèðêÿòëÿðëÿ «Àçÿðè» éàòàüûíûí áèðýÿ êÿøôèééàòû âÿ èøëÿíìÿñè öçðÿ äàíûøûãëàðà ùÿëÿ 1989 èëäÿ áàøëàìûøäû. 1991 èëäÿ «Àìîêî», «Éóíîêîë», «ÌàêÄåðìîòò» (ÀÁØ), «Áðèòèø Ïåòðîëåóì» âÿ «Ðåìêî» (Áþéöê «Àçÿðè-×ûðàãÝöíÿøëè» éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñèíÿ ñÿðìàéÿ ãîéóëóøóíäà íåôò øèðêÿòëÿðèíèí èøòèðàê ïàéû

Íåôò ñàçèøëÿðè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Øèðêÿòè 1994-2005 èëëÿð ÿðçèíäÿ õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ 25 ñàçèø (15 äÿíèç âÿ 10 ãóðó ÿðàçèëÿðè öçðÿ) áàüëàìûøäûð. Áó ñàçèøëÿðäÿ 19 þëêÿíè òÿìñèë åäÿí 40 øèðêÿò èøòèðàê åòìèøäèð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðó öçðÿ áàüëàíìûø ñàçèøëÿð. « A ç ÿ ð è - × û ðaã-Ýöíÿøëè» éataãëaðû öçð ÿ . Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäàêû «Àçÿðè», «×ûðàã» âÿ «Ýöíÿøëè» (äÿíèçèí äÿðèí hèññÿñè) éàtàãëàðûíûí èøëÿímÿñè âÿ hàñèëàtûí ïàé áþëýöñöíÿ äaèð ñàçèø 1994 èë ñeítéaáðûí 20-íäÿ èmçàëàímûø âÿ 12 äåêàáð 1994 èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Ñàçèøèí èìçàëàíìàñûíäà äöíéàíûí 6 þëêÿñèíè tÿmñèë åäÿí 11 íåôt øèðêÿtè èøtèðàê åäèðäè. 1994–2004 èëëÿðäÿ ñàçèøèí ïàé áþëýöñöíÿ áèð ñûðà øèðêÿtëÿð äàõèë îëmóø (ÀÁØ-ûí «Åêñîí», Éàïîíèéàíûí «Ètî÷è»), áÿçè øèðêÿtëÿð áèðëÿømèø (AÁØ-ûí «Amoêo» âÿ Áþéöê Áðètàíèéàíûí «ÁÏ»), áÿçèëÿðè èñÿ ïàéëàðûíû ñàtàðàã ñàçèøäÿí ÷ûõmûøëàð (ÀÁØ-ûí «MàêÄåðmîtt», Áþéöê Áðètàíèéàíûí «Ðåmêî», Ðóñèéàíûí «Ëóêîéë» âÿ Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíûíûí «Äåëòà»). Ñàçèø èøtèðàê÷ûëàðûíûí ïàé áþëýöñö øÿêèëäÿêè êèmèäèð: Ñaçèø ñahÿñè tÿxmèíÿí 432,4 êm2-äèð (Áàêûäàí øÿðãÿ äîüðó 110–130 êì, ñàùèëäÿí äÿíèçÿ äîüðó 70–90 êì, äÿíèçèí äÿðèíëèéè 160–420 ì). Ñaçèø (èøëÿmÿ möääÿtè 30 èë) öçðÿ èøëÿðè éåðèíÿ éåtèðmÿê ö÷öí 12 ôåâðàë 1995 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Áåéíÿëõàëã ßmÿëèééàt Øèðêÿtè (ÀÁßØ) éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàí ýåîôèçèêëÿðèíèí Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà 1950-úè èëëÿðäÿ àøêàð åòäèêëÿðè ñòðóêòóðëàðäà 1979 èëäÿ

Áðèòàíèéà), «Ñòàòîéë» (Íîðâå÷) øèðêÿòëÿðèíäÿí èáàðÿò áåéíÿëõàëã êîíñîðñèóì éàðàäûëäû. Åéíè âàõòäà «×ûðàã» âÿ «Ýöíÿøëè» éàòàãëàðû öçðÿ äÿ äàíûøûãëàð àïàðûëûðäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâèí «Ñàçèøëÿðèí áàüëàíìàñû âÿ äàíûøûãëàðûí àïàðûëìàñû öçðÿ áöòöí ñÿëàùèééÿòëÿðèí ÀÐÄÍØ-ÿ âåðèëìÿñè ùàããûíäà» ôÿðìàíû äàíûøûãëàðäà äþíöø éàðàòäû âÿ 13 ñåíòéàáð 1994 èëäÿ «Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè» ñàçèøèíèí ëàéèùÿñèíèí òÿãäèìàò ìÿðàñèìè, 20 ñåíòéàáð 1994 èëäÿ èñÿ èìçàëàíìà ìÿðàñèìè êå÷èðèëäè. «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» àäëàíàí ñàçèøèí èìçàëàíìàñû ìÿðàñèìèíäÿ ÿñàñ íåôò øèðêÿòëÿðèíèí ðÿùáÿðëÿðè èëÿ éàíàøû ÀÁØûí, Áþéöê Áðèòàíèéàíûí, Íîðâå÷èí, Òöðêèéÿíèí âÿ Ðóñèéàíûí éàíàúàã-åíåðýåòèêà èäàðÿëÿðèíèí ðÿùáÿðëÿðè èøòèðàê åòäèëÿð. Ìöãàâèëÿíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè äþâðöíäÿ «×ûðàã-1» þçöëöíöí öñò ìîäóëóíóí òèêèëìÿñè, èñòèñìàð ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû, ñóàëòû íåôò âÿ ãàç áîðóëàðûíûí ÷ÿêèëìÿñè, Ñÿíýÿ÷àëäà éåíè òåðìèíàëûí òèêèëìÿñè, åéíè çàìàíäà Ãàðà äÿíèçäÿ éåðëÿøÿí Íîâîðîññèéñê ëèìàíûíà íåôòèí íÿãëèíèí òÿìèíè ö÷öí áèð ñûðà òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âÿ ñ. íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 8 ìàðò 1995 èëäÿ Òáèëèñèäÿ Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ, 16 îêòéàáð 1995 èëäÿ Ìîñêâàäà Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû èëÿ Äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿ áàüëàäû. «Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíûí òàììèãéàñëû èøëÿíèëìÿñèíÿ áàøëàìàçäàí ãàáàã áþéöê ùÿúìäÿ èøëÿð ýþðöëäö. Ñàçèø ñàùÿñèíäÿ èëê äÿôÿ 1995 èëäÿ «Áàêû» eëmè-tÿäãèãat ýÿmèñè âañètÿñèëÿ 3 þë÷öëö ñåéñmèê êÿøôèééàt èøëÿðè àïàðûëmûø459

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äûð. 1994–95 èëëÿðäÿ «Äÿäÿ Ãîðãóä» («Êàñïìîðíåôt»), 1997–98 èëëÿðäÿ «Èñtèãëàë» («Øeëô-5») éaðûmäaëma öçÿí ãàçûmà ãóðüóëàðû tÿmèð âÿ mîäåðíèçÿ åäèëäèêäÿí ñîíðà äÿíèçèí äÿðèíëèéè 50700 m îëàí ñàùÿëÿðäÿ 7620 m äÿðèíëèéÿ ãÿäÿð ãóéó ãaçmaã èmêàíû éàðàíäû. «Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíäà 1996–97 èëëÿðäÿ 5, 1998–2000 èëëÿðäÿ èñÿ 2 ãèémÿtëÿíäèðèúè ãóéó ãàçûëäû. Íÿòèúÿëÿð «Ôàñèëÿ» âÿ «Áàëàõàíû» ëàé äÿñòÿëÿðèíèí íåôòëè-ãàçëû ùîðèçîíòëàðûíûí äàùà äà éöêñÿê ýþñòÿðèúèëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó òÿñäèã åòäè. Ëàéèùÿíèí òàì èøëÿíìÿñèíäÿ 7 äÿíèç þçöëö òèêèëÿúÿê, 400-äÿí àðòûã ãóéó («×ûðàã» þçöëöëöíäÿêè ãóéóëàð âÿ éàí ëöëÿëÿð äÿ äàõèë îëìàãëà) ãàçûëàúàãäûð. «ßñðèí ìöíàâèëÿñè»èíäÿêè éàòàãëàðûí èêè ìÿðùÿëÿ èëÿ èøëÿíìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. 1995 èëèí îêòéàáðûíäà ãÿáóë åäèëìèø èëêèí íåôò ëàéèùÿñè (Û ìÿðùÿëÿ) «×ûðàã» éàòàüûíûí èøëÿíèëìÿñèíè âÿ «×ûðàã-1» þçöëöíäÿí èëêèí íåôò ùàñèëàòûíû ÿùàòÿ åäèð. Éàòàãëàðûí òàììèãéàñëû èøëÿíèëìÿñè (ÛÛ ìÿðùÿëÿ) èñÿ 3 ôàçàíû (1-úè, 2-úè âÿ 3úö ôàçàëàð) ÿùàòÿ åäèð âÿ òàì èøëÿíèëìÿ ö÷öí òÿõìèíÿí 15 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû ñÿðìàéÿ òÿëÿá îëóíóð. 1996 èëèí éàíâàðûíäà Ðóñèéà âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû, màðt àéûíäà èñÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñtàí Ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà õàm íåôtèí íÿãëè áàðÿäÿ äþâëÿtëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿð èmçàëàímûøäû. 27 îêòéàáð 1997 èëäÿ Áàêû-Íîâîðîññèéñê âÿ 17 aïðeë 1999 èë taðèxèíäÿ Áaêû-Ñóïña íeôt êÿmÿðè èøÿ ñaëûímûøäûð. «×ûðàã-1» þçöëöíäÿí 1997 èëèí íîéàáðûíäà èëê íåôòèí àëûíìàñûíäàí áàøëàéàðàã 2005 èëèí ìàé àéûíàäÿê 19 èñòèñìàð âÿ ñó âóðóúó ãóéó ãàçûëìûø, 40,1 mëí.t íåôt, 8,3 ìëðä. ì3 ãàç ùàñèë îëóímóøäóð. Éataãäa ñó-áañãû ðeæèmè éaðatmaã mÿãñÿäèëÿ «×ûðaã-1» þçöëöíäÿ ãóéóëaða ñó âóðaúaã íañoñ-êomïðeññoð aâaäaíëûüû ãóðaøäûðûëmûø âÿ 2000 èëèí màé àéûíäàí ëàéëàðà ñó âóðóëmàñûíà áàøëàíûëmûøäûð (ùàçûðäà ýöíäÿ 17,5 mèí t ñó âóðóëóð). 2001 èëèí àâãóñò àéûíûí 30äà «Àçÿðè-×èðàã-Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíûí òàììèãéàñëû èøëÿíèëìÿñèíèí 1-úè ôàçàñûíà èúàçÿ âåðèëìèøäèð. 2002 èëèí ôåâðàëûíäà Ñÿíýÿ÷àë tåðmèíàëûíäà ýåíèøëÿíäèðmÿ èøëÿðèíÿ áàøëàíìûøäûð. «Àçÿðè» éàòàüûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åäÿí 1-úè ôàçà ëàéèùÿñèíèí äÿéÿðè 3,4 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû, ýöíäÿëèê ùàñèëàò ýöúö 55 ìèí ò (400 ìèí áàððåë) îëàí 48 ãóéó ýþâäÿñèíÿ ìàëèê ùàñèëàò, ãàçûìà âÿ éàøàéûø þçöëöíöí ãóðàøäûðûëìàñûíäàí (ñóéóí 128 ì äÿðèíëèéèíäÿ) èáàðÿòäèð. Áó þçöë êþðïö âàñèòÿñèëÿ êîìïðåññîð âÿ ñó460

âóðìà þçöëöíÿ áèðëÿøäèðèëèð âÿ îíóí öñò ìîäóëó èøëÿíìÿíèí äèýÿð ôàçàëàðû ö÷öí çÿðóðè ëàé òÿçéèãèíè òÿíçèìëéÿí àâàäàíëûüûí ãóðàøäûðûëìàñûíà èìêàí âåðÿúÿêäèð. Íåôò äèàì. 762 ìì îëàí éåíè áîðó êÿìÿðè èëÿ Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíà íÿãë åäèëèð. Ãàç èñÿ äèàì. 706 ìì îëàí éåíè áîðó êÿìÿðè èëÿ íÿãë îëóíàúàã âÿ ÀÐÄÍØ-ÿ òÿìÿííàñûç òÿùâèë âåðèëÿúÿê. Ùàçûðäà «Àçÿðè» éàòàüûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ «Äÿäÿ Ãîðãóä» ãàçûìà ãóðüóñóíäàí ãàçûëìûø 12 ãàáàãëàéûúû èñòèñìàð ãóéóñóíóí áåøèíäÿí ýöíäÿëèê íåôò ùàñèëàòû 19,0 ìèí ò, ãàç ùàñèëàòû 3,2 ìëí. ì3 òÿøêèë åäèð. 2-úè ôàçà ëàéèùÿñè 5,2 ìëðä ÀÁØ äîëëàðû äÿéÿðèíäÿäèð. Ãÿðáè âÿ øÿðãè «Àçÿðè» éàòàüûíûí øÿðã âÿ ãÿðá ñàùÿëÿðèíäÿ èëê íåôò ùàñèëàòûíà óéüóí îëàðàã 2006 èëèí èêèíúè ðöáöíäÿ âÿ 2007 èëèí áèðèíúè ðöáöíäÿ áàøëàíàúàã. Ýöíäÿëèê öìóìè ùàñèëàò 83 ìèí ò-à (600 ìèí áàððåëÿ) éàõûí îëàúàã. «Àçÿðè» éàòàüûíûí ãÿðá ùèññÿñèíäÿ ñóéóí 120 ì äÿðèíëèéèíäÿ, øÿðã ùèññÿñèíäÿ èñÿ ñóéóí 150 ì äÿðèíëèéèíäÿ ùÿð áèðè 48 ãóéó ýþâäÿñèíÿ ìàëèê èêè ÿäÿä ùàñèëàò, ãàçûìà âÿ éàøàéûø þçöëëÿðèíèí ãóðàøäûðûëìàñû ïëàíëàøäûðûëìûøäûð. 3-úö ôàçà ëàéèùÿñè 2004 èë ñåíòéàáðûí 20-íäÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð. Ëàéèùÿäÿ «Ýöíÿøëè» éàòàüûíûí äÿðèí ñóëàðäà éåðëÿøÿí ùèññÿñèíèí âÿ «×ûðàã» éàòàüûíûí ãÿðá ùèññÿñèíèí áèðýÿ èøëÿíìÿñè, îðàäà èêè þçöëöí (ãàçûìà-ùàñèëàò âÿ òåõíîëîæè) ãóðóëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. 3-úö ôàçà ëàéèùÿñè 4,7 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû äÿéÿðèíäÿäèð âÿ èëê íåôòèí 2008 èëäÿ ùàñèë åäèëÿúÿéè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áóðàäà 1-úè ôàçàíûí àíàëîãó êèìè äÿíèçèí 175 ì äÿðèíëèéèíäÿ áèð ÿäÿä 48 ãóéóëóã ãàçûìà, òåõíîëîæè âÿ éàøàéûø þçöëö ãóðóëàúàã âÿ êþðïö èëÿ ùàñèëàò, êîìïðåññîð, ñóâóðìà âÿ òåõíîëîæè òÿúùèçàò þçöëöíÿ áèðëÿøäèðèëÿúÿê. Íåôò éåíè éàòàãäàõèëè õÿòëÿðëÿ «Àçÿðè» éàòàüû ö÷öí ãóðàøäûðûëìûø èêè

ãóðàøäûðûëìûø äèàì. 706 ìì îëàí ãàç áîðó êÿìÿðèíÿ âóðóëàúàã. Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëû íåôòèí òåõíîëîæè åìàëûíà âÿ ñàõëàíìàñûíà íÿçàðÿò åäÿí ãóðüóëàð òèêìÿêëÿ ýåíèøëÿíäèðèëÿúÿê. Áåëÿëèêëÿ, «Àçÿðè-×èðàã-Ýöíÿøëè»äÿ ùåñàáëàíìûø ÷ûõàðûëà áèëÿí íåôò åùòèéàòëàðû 730 ìëí.ò-äóð, òàììèãéàñëû èøëÿíìÿ ëàéèùÿñè öçðÿ («×ûðàã-1» þçöëöíöí ãóéóëàðû äà äàõèë îëìàãëà) 400-ÿ éàõûí ãóéóíóí ãàçûëìàñû ïëàíëàøäûðûëìûø âÿ áóíëàðà ÷ÿêèëÿúÿê õÿðúëÿð 15 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû ùÿúìèíäÿ ùåñàáëàíìûøäûð. 2005 èëèí éàíâàðûíàäÿê «Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè» ñàçèøè öçðÿ ýþðöëmöø èøëÿðèí ömómè hÿúmè 8,87 ìëðä. AÁØ äoëëaðû tÿøêèë etmèøäèð. «Øàh-äÿíèç» ñtðóêtóðó ö ç ð ÿ ñ à ç è ø . Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà éåðëÿøÿí “Øàùäÿíèç” ïåðñïåêòèâëè ñàùÿñèíèí êÿøôèééàòû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûíûí ïàé áþëýöñöíÿ äàèð ñàçèø 4 èéóí 1996 èëäÿ èmçàëàímûø âÿ 17 oêtéaáð 1996 èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Ñàçèø èøtèðàê÷ûëàðûíûí ïàé áþëýöñö àøàüûäàêû êèmèäèð (01.01.2005): “Øàù-äÿíèç» ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðó 1954 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ýåîôèçèêëÿðè òÿðÿôèíäÿí àøêàð åäèëìèøäèð âÿ 1983 èëäÿ êÿøôèééàò ãàçûìàñûíà ùàçûðëàíìûøäûð. «Øàhäÿíèç» ñtðóêtóðó Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ Áàêûäàí úÿíóá-øÿðãÿ 55 êm mÿñàôÿäÿ âÿ äÿíèçèí 50–500 m äÿðèíëèêëè hèññÿñèíäÿ éåðëÿøèð. Ñaçèø ñahÿñè tÿxmèíÿí 859,8 êm2äèð. Êÿøôèééàt äþâðö 3 èëäèð âÿ áó äþâðäÿ mèíèmóm 2 êÿøôèééàt ãóéóñóíóí, ÿëaâÿ êÿøôèééat möääÿtè ÿðçèíäÿ èñÿ äaha 1 êÿøôèééat ãóéóñóíóí ãaçûëmañû íÿçÿðäÿ tótóëóðäó. Ñàçèøÿ ýþðÿ èøëÿímÿ möääÿtè 30 èëäèð (ìöääÿò 5 èë äÿ àðòûðûëà áèëÿð) âÿ èøëÿðè ùÿéàtà êå÷èðmÿê ö÷öí ÁÏ Eêñïëoðeéøí (Øàù-äÿíèç) Ëtä. øèðêÿtè éàðàäûëìûøäûð. «Øàù-äÿíèç» ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðóíóí êÿøôèééàòû âÿ èøëÿíèëìÿñè áàðÿäÿ õàðèúè øèðêÿòëÿðëÿ äàíûøûãëàðà

«Øàù-äÿíèç» ñòðóêòóðó öçðÿ ñàçèø èøòèðàê÷ûëàðûíûí ïàé áþëýöñö

íåôò áîðó êÿìÿðèíÿ (äèàì. 762 ìì), îðàäàí äà Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíà íÿãë îëóíàúàã. Ñÿìò ãàçû êîìïðåññèéà îëóíàðàã «Àçÿðè»íèí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ

1991 èëäÿ áàøëàíûëìûøäûð. 1992 èëèí îêòéàáðûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè èëÿ «Áðèòèø Ïåòðîëåóì» âÿ «Ñòàòîéë» øèðêÿòëÿðè àðàñûíäà «Øàù-äÿíèç» ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòó-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðóíóí èøëÿíèëìÿñèíÿ äàèð ìöãàâèëÿ èìçàëàíñà äà, áó ñòðóêòóð öçðÿ èøëÿð àïàðìàã éàëíûç 1996 èëäÿí ñîíðà ìöìêöí îëäó. 1997 èëäÿ «Øàh-äÿíèç» ñàhÿñèíäÿ êÿñèëèøèí öñt hèññÿñèíèí þéðÿíèëmÿñè mÿãñÿäèëÿ möhÿíäèñè tÿäãèãatëàð âÿ 3 þë÷öëö ñeéñmèê êÿøôèééat èøëÿðè aïaðûëmûø, «Øahäÿíèç» ñahÿñèíäÿ ãaçûëaúaã ãóéóëaðûí éeðè ñå÷èëìèøäèð. «Øah-äÿíèç» ñahÿñèíäÿ 7 èéóë 1998 èëäÿ «Äÿäÿ Ãoðãóä» öçÿí ãaçûma ãóðüóñóíäaí 1 ñaéëû ãóéóíóí (SDX-1) ãaçûëmañûía áaøëaíûëmûø âÿ ãóéóíóí ãaçûëmañû «Èñtèãëaë» öçÿí ãaçûma ãóðüóñó èëÿ äaâam etäèðèëmèøäèð (01.01.1998 èëäÿí). Äÿðèíëèéè 6316 m îëàí áó ãóéóäa 23 èéóí 1999 èëäÿ ñûíàã èøëÿðèíÿ áàøëàíûëmûøäûð. Ãóéóäaí ýöíäÿ 1,5 mëí.m3 ãàç, 400 t-à éàõûí êîíäåíñàt àëûímûøäûð. 1999 èë màé àéûíûí 4-äÿ «Èñtèãëàë» ãóðüóñó âañètÿñèëÿ «Øàh-äÿíèç» ñtðóêtóðóíóí tàü hèññÿñèíäÿ, SDX1 ñàéëû ãóéóäàí 6 êm úÿíóáäà, SDX-2 ñàéëû ãóéóíóí ãàçûëmañûía áaøëaíûëmûøäûð. 2000 èëèí éàíâàðûíäà SDX-2 ñàéëû ãóéóäa «Áàëàõàíû» ëàé äÿñtÿñèíèí VIII ùîðèçîítóíäà âÿ «Ôàñèëÿ» ëàé äÿñtÿñèíäÿ ñûíaã èøëÿðèíÿ áàøëàíûëmûøäûð. «Ôàñèëÿ» ëàé äÿñtÿñèíäÿí ýöí ÿðçèíäÿ 1,8 mëí.m3 ãàç, 520-540 t êîíäåíñàt, «Áàëàõàíû» ëàé äÿñtÿñèíèí VIII ùîðèçîítóíäàí èñÿ 1,7 mëí.m3 ãàç, 381 t êîíäåíñàt àëûímûøäûð. Ñàçèøäÿ íÿçÿðäÿ tótóëmóø êÿøôèééàt èøëÿðèíèí ÿëàâÿ äþâðöíäÿ (17 èéóë 2000) «Øàù-äÿíèç» éàtàüûíäà «Èñtèãëàë» ãàçûmà ãóðüóñó èëÿ SDX-1 ñàéëû àõtàðûø ãóéóñóíäàí 6 êm øèmàë-ãÿðáäÿ SDX-3 ñàéëû ãóéó (6688 ì) ãàçûëìûøäûð. SDX-1, SDX-2, SDX-3 ñàéëû àõtàðûø ãóéóëàðûíûí íÿtèúÿëÿðèíÿ ÿñañÿí, «Áàëàõàíû» ëàé äÿñtÿñèíèí VIII, X hîðèçîítëàðû âÿ «Ôàñèëÿ» ëàé äÿñtÿñè öçðÿ éàtàüûí øèmàë-øÿðã ãàíàäû âÿ øèmàë ïåðèêëèíàëû âÿ áöòöí éàòàã ö÷öí aïaðûëmûø èëêèí ùåñàáëàmàëàð ýþñtÿðäè êè, áó éàtàãäà 1 tðëí. m3-äÿí ÷îõ ãàç âÿ 200 mëí.t êîíäåíñàt âàðäûð. «Øah-äÿíèç» éàtàüûíûí êÿøô åäèëmÿñè íåôt èõðàú åäÿí þëêÿ êèmè tàíûímûø Àçÿðáàéúàíû, ùÿm äÿ ãàç èõðàú åäÿí þëêÿéÿ ÷åâðèëÿúÿéèíÿ çÿmèí éàðàtäû. 27 ôåâðàë 2003 èëäÿ Áàêûäà êå÷èðèëìèø ìöøàâèðÿäÿ «Øàù-äÿíèç» éàòàüûíûí 1-úè ôàçà ëàéèùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ñûíàã-èñòèñìàðû ö÷öí éàòàüûí øÿðã ùèññÿñèíèí èøëÿíèëìÿñèíäÿ ãàç åùòèéàòëàðû 340-400 ìëðä.ì3 ùÿúìèíäÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áóðàäà ÑÄÕ-1 êÿøôèééàò ãóéóñóíóí éàõûíëûüûíäà ÒÏÝ-500 þçöëöíöí ãóðóëìàñû, 12 èñòèñìàð ãóéóñóíóí ãàçûëìàñû, ãàç ö÷öí 660 ìì, êîíäåíñàò ö÷öí 305 ìì äèàìåòðëè èêè ñóàëòû êÿìÿðèí ÷ÿêèëìÿñè, Ñÿ-

íýÿ÷àë òåðìèíàëûíûí òèêèëìÿñè (ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè) âÿ Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí íåôò èõðàú êÿìÿðèíÿ ïàðàëåë Áàêû-Òáèëèñè-ßðçóðóì ãàç èõðàú êÿìÿðèíèí èíøàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Éàòàãäà «Èñòèãëàë» éàðûìäàëìà ãóðüóñóíäàí äÿíèçèí äèáèíÿ (101 ì äÿðèíëèéÿ) îòóðäóëìóø 15 ãóéó ö÷öí äàéàã òàâàñûíäàí èëê 3 ãàáàãëàéûúû èñòèñìàð ãóéóñó (ÑÄÀ-01, ÑÄÀ-02, ÑÄÀ-03) ãàçûëìûøäûð (2004) âÿ àëûíàí íÿòèúÿëÿð Àçÿðáàéúàí ýåîëîãëàðûíûí ïðîãíîçëàðûíû òÿñäèã åòìèøäèð. Ñàçèø ñàùÿñèíäÿ Ãûðìÿêèöñòö ãóìëó âÿ Ãûðìÿêèàëòû ëàé äÿñòÿëÿðèíè à÷ìàã ìÿãñÿäèëÿ äàùà áèð êÿøôèééàò ãóéóñóíóí ãàçûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíà ãàç âåðèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí «Øàù-äÿíèç»èí òÿðÿôäàøëàðû ðàçûëàøäûðûëìûø 4-úö

Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîð ó ö ç ð ÿ ä è ý ÿ ð ñ à ç è ø ë ÿ ð . 1994-2005 èëëÿð ÿðçèíäÿ Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ñàçèøëÿðäÿí áàøãà àøàüûäàêûëàð èìçàëàíìûøäûð: – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éåðëÿøÿí «Ãàðàáàü» ïåðñïåêtèâ ñtðóêtóðóíóí áèðýÿ êÿøôèééàtû, èøëÿíèëmÿñè âÿ hàñèëàtûí ïàé áþëýöñö haããûíäa ñàçèø, Áàêû ø., 10 íîéàáð 1995; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éeðëÿøÿí «Äàí Óëäóçó» âÿ «ßøðÿôè» ïåðñïåêtèâ ñtðóêtóðëàðûíûí áèðýÿ êÿøôèééàtû, èøëÿímÿñè âÿ hañèëatûí ïaé áþëýöñöíÿ äaèð ñàçèø, Áàêû ø., 14 äåêàáð 1996; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éeðëÿøÿí «Ëÿíêÿðaí-äÿíèç–Taëûø-

“Øàù-äÿíèç” ñòðóêòóðóíà äàèð ñàçèøèí èìçàëàìà ìÿðàñèìè

ãàáàãëàéûúû èñòèñìàð ãóéóñóíóí (ÑÄÀ4) âÿ ÒÏÝ-500 þçöëöíöí òèêèíòèñè áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà, 2006-2009 èëëÿðäÿ þçöëäÿí 4 èñòèñìàð ãóéóñóíóí, ñîíðàêû èëëÿðäÿ èñÿ äàùà 4 ãóéóíóí ãàçûëìàñûíû ïëàíëàøäûðûð. Áó øÿðòëÿðëÿ «Øàù-äÿíèç» éàòàüûíûí 2006 èëäÿ èøëÿíèëìÿéÿ âåðèëìÿñè âÿ ùÿìèí èëäÿ Àçÿðáàéúàí ãàçûíûí Òöðêèéÿéÿ íÿãëè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ëàéèùÿíèí öìóìè õÿðúëÿðèíÿ éàòàüûí èøëÿíìÿñè, þçöëöí òèêèëìÿñè, èêè ñóàëòû êÿìÿðèí ÷ÿêèëìÿñè, òåðìèíàëûí èíøàñû âÿ ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû öçðÿ èøëÿðè äÿ ÿùàòÿ åäÿí Àïñòðèì (Óïñòðåàì) âÿ ãàç èõðàú êÿìÿðèíèí òèêèíòèñè öçðÿ Ìèäñòðèì (Ìèäñòðåàì) ëàéèùÿëÿðè äàõèëäèð. Ëàéèùÿíèí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ãàçûí Òöðêèéÿéÿ (ÁÎÒÀØ øèðêÿòè) èëäÿ 6,3 ìëðä.ì3 (ÿââÿë 2 ìëðä.ì3), Ýöðúöñòàíà (Ýöðúöñòàí Áåéíÿëõàëã Íåôò Òÿøêèëàòû) èëäÿ 0,5 ìëðä.ì3, Àçÿðáàéúàíà 1,5 ìëðä.ì3 ùÿúìèíäÿ ñàòûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. 2005 èëèí éàíâàðûíàäÿê «Øàù-äÿíèç» ñàçèøè öçðÿ ýþðöëmöø èøëÿðèí ömómè hÿúmè 1 ìëðä. 998 ìëí. AÁØ äoëëaðû tÿøêèë etmèøäèð.

äÿíèç» ñtðóêtóðëaðûíûí áèðýÿ êÿøôèééatû, èøëÿímÿñè âÿ hañèëatûí ïaé áþëýöñöíÿ äaèð ñaçèø, Ïàðèñ ø., 13 éàíâàð 1997; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éeðëÿøÿí Ä-222 (Éaëama-Ñamóð taü ãaëxûmû) áëoêóíóí áèðýÿ êÿøôèééatû, èøëÿímÿñè âÿ hañèëatûí ïaé áþëýöñöíÿ äaèð ñaçèø, Mîñêâà ø., 4 èéóë 1997; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éeðëÿøÿí “Aáøeðoí” ïåðñïåêtèâ ñtðóêtóðóíóí êÿøôèééatû, èøëÿímÿñè âÿ hañèëatûí ïaé áþëýöñöíÿ äaèð, Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éeðëÿøÿí “Íax÷ûâaí” ñtðóêtóðóíóí êÿøôèééatû, èøëÿímÿñè âÿ hañèëatûí ïaé áþëýöñöíÿ äaèð âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éeðëÿøÿí “Îüóç” ïåðñïåêtèâëè ñtðóêtóðóíóí êÿøôèééatû, èøëÿímÿñè âÿ hañèëatûí ïaé áþëýöñöíÿ äaèð ñàçèøëÿð, Âàøèíãtîí ø., 1 àâãóñt 1997; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éåðëÿøÿí Êöðäàøû áëîêóíóí êÿøôèééàtû, èøëÿímÿñè âÿ ùàñèëàtûí ïàé áþëýöñöíÿ äàèð ñàçèø, Áàêû ø., 2 èéóí 1998; 461

AZßÐÁÀÉÚÀÍ – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éeðëÿøÿí «Èíàm» ïåðñïåêtèâëè ñtðóêtóðóí äàõèë îëäóüó äÿíèç áëîêóíóí êÿøôèééàtû, èøëÿímÿñè âÿ ùàñèëàtûí ïàé áþëýöñöíÿ äàèð âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éeðëÿøÿí «Àðàç», «Àëîâ» âÿ «Øÿðã» ïåðñïåêtèâëè ñtðóêtóðëàðûíûí êÿøôèééàtû, èøëÿímÿñè âÿ ùàñèëàtûí ïàé áþëýöñöíÿ äàèð ñàçèøëÿð, Ëîíäîí ø., 21 èéóë 1998; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà éåðëÿøÿí «Àtÿøýàù», «Éàíàí Tàâà» âÿ «Móüàí-äÿíèç» ïåðñïåêtèâëè ñtðóêtóðëàðûíûí êÿøôèééàtû, èøëÿímÿñè âÿ ùàñèëàtûí ïàé áþëýöñöíÿ äàèð ñàçèø, Áàêû ø., 25 äåêàáð 1998; – Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà «Çÿôÿð» âÿ «Mÿøÿë» ïåðñïåêtèâëè ñtðóêtóðëàðûí äàõèë îëäóüó êÿøôèééàt áëîêóíóí êÿøôèééàtû, èøëÿímÿñè âÿ ùàñè-

îëàð êè, áöòöí ñàùÿëÿð ö÷þë÷öëö (3Ä) ñåéñìèê êÿøôèééàòëà ÿùàòÿ îëóíìóø, áÿçè ñòðóêòóðëàðäà èñÿ èêèþë÷öëö (2Ä) ñåéñìèê êÿøôèééàò èøëÿðè äÿ àïàðûëìûøäûð. Áó èøëÿðëÿ éàíàøû àéðû-àéðû ñòðóêòóðëàðûí äÿðèíëèê ãóðóëóøóíóí þéðÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ äÿðèíëèê ñåéñìèê ïðîôèëëÿðèí òÿäãèãàòû (ãåéäåòìÿ ìöääÿòè 16 ñàí.-äÿê) âÿ ãðàâèìåòðèê èøëÿð äÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ñàçèø ÿðàçèëÿðèíäÿ «Ãàðàáàü-Ùÿìäÿì» (1997–1998), «ßøðÿôè» (1997–1998), «Äàí Óëäóçó» (1998–1999), «Àðàç-äÿíèç» (2000), «Èíàì» (2000), «Òàëûø-äÿíèç» (2000-2001), «Àáøåðîí» (20002001), «Îüóç» (2001), «Êöðäàøû» (2001), «Íàõ÷ûâàí» (2001–2002), «Éàíàí Òàâà» (2001–2002), «Àòÿøýàù» (2002), «Çÿôÿð» (2004), «Éàëàìà» (2004-2005) ñòðóêòóðëàðûíäà àõòàðûøêÿøôèééàò ãàçûìàñû àïàðûëìûøäûð. Êÿø-

Ïàðèñ. Éåëèñåé ñàðàéû. “Ëÿíêÿðàíäÿíèç” âÿ “Òàëûø-äÿíèç” ñòðóêòóðëàðûíà äàèð ñàçèøèí èìçàëàíìà ìÿðàñèìè

ëàtûí ïàé áþëýöñöíÿ äàèð âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêtîðóíäà «Ñàâàëàí», «Äàëüà», «Ëåðèê-äÿíèç» âÿ «Úÿíóá» ïåðñïåêtèâëè ñtðóêtóðëàðûí äàõèë îëäóüó êÿøôèééàt áëîêóíóí êÿøôèééàtû, èøëÿímÿñè âÿ ùàñèëàtûí ïàé áþëýöñöíÿ äàèð ñàçèøëÿð, Âàøèíãtîí ø., 27 àïðåë 1999. Áàüëàíìûø áó ñàçèøëÿðèí áèð ÷îõ öìóìè úÿùÿòëÿðè âàðäûð. Ñàçèøëÿðèí èìçàëàíìà òàðèõèíÿäÿê áó ñàùÿëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿ íåôò-ãàç éàòàüû à÷ûëìàìûøäûð. Áàüëàíìûø ñàçèøëÿðèí øÿðòëÿðèíÿ ÿñàñÿí áöòöí ñàçèø ñàùÿëÿðèíäÿ ñåéñìîêÿøôèééàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû âÿ êÿøôèééàò ãóéóñóíóí ãàçûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Êå÷ÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ñàçèø ñàùÿëÿðèíäÿ ñåéñìèê êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðûëìûø âÿ äåìÿê 462

ôèééàò ãàçûìàñûíûí àïàðûëäûüû ñàùÿëÿðäÿ äÿíèçèí äÿðèíëèéè 14 ì-äÿí («Éàíàí Òàâà», «Àòÿøýàù») 740 ì-ÿ («Çÿôÿð») êèìè äÿéèøìèø, ãàçûëìûø ÿí äÿðèí ãóéóíóí äÿðèíëèéè 7087 ì («Çÿôÿð») îëìóøäóð. Àïàðûëìûø ýåîëîæè-ýåîôèçèêè èøëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûí ýåîëîæè ãóðóëóøëàðû þéðÿíèëìèø, ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðûí ö÷þë÷öëö ýåîëîæè ìîäåëëÿðè ãóðóëìóø, òÿäãèã îëóíìóø, ñàùÿëÿðèí êîëëåêòîðëóã õöñóñèééÿòëÿðè âÿ íåôò-ãàçëûëûã ïåðñïåêòèâëèéè ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø, àïàðûëàúàã ñîíðàêû ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Êÿøôèééàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà îðòà íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðûíà ìàëèê «ßøðÿôè» (1998) íåôò-

ãàç âÿ «Ãàðàáàü» (1998) ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ãóðó ñàùÿëÿðèíäÿ áàüëàíìûø ñàçèøëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Øèðêÿòè õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ 1998-2004 èëëÿð ÿðçèíäÿ ãóðó ñàùÿëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí íåôò-ãàç éàòàãëàðû öçðÿ 10 ñàçèø èìçàëàìûøäûð: – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû úÿíóáãÿðáè Ãîáóñòàíûí Øûõçÿýèðëè, Øåéòàíóä, Áöðýöò, Äîíãóçëóã, Íàðäàðàí, Èëõû÷û, Ãÿðáè Ùàúûâÿëè, Ñóíäè, Øÿðãè Ùàúûâÿëè, Òóðàüàé, Êÿíèçÿäàü, Ãÿðáè Äóâàííû, Äóâàííû, Ñîëàõàé âÿ Äàøýèë éàòàãëàðûíûí äàõèë îëäóüó ö÷ áëîêóí êÿøôèééàòû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû, 2 èéóí 1998; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ìóðàäõàíëû, Úÿôÿðëè âÿ Çÿðäàá íåôò éàòàãëàðûíûí äàõèë îëäóüó áëîêóí áÿðïàñû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû ø., 27 èéóë 1998; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Êöðñÿíýè âÿ Ãàðàáàüëû íåôò éàòàãëàðûíûí äàõèë îëäóüó áëîêóí áÿðïàñû, êÿøôèééàòû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû, 15 äåêàáð 1998; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ïÿäÿð ñàùÿñè âÿ îíà áèòèøèê ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðûí äàõèë îëäóüó áëîêóí êÿøôèééàòû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû ø., 24 àïðåë 1999; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ìèøîâäàü âÿ Êÿëàìÿääèí íåôò éàòàãëàðûíûí äàõèë îëäóüó áëîêóí áÿðïàñû, êÿøôèééàòû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû ø., 12 ñåíòéàáð 1999; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Çûü âÿ Ùþâñàí íåôò éàòàãëàðûíûí äàõèë îëäóüó áëîêóí áÿðïàñû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû ø., 9 éàíâàð 2001; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ïèðñààò íåôò éàòàüû âÿ îíà áèòèøèê ñàùÿëÿðèí äàõèë îëäóüó áëîêóí áÿðïàñû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû ø., 4 èéóí 2003; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ãàðà÷óõóð íåôò éàòàüûíûí äàõèë îëäóüó áëîêóí áÿðïàñû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû ø., 18 èéóí 2004; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Áèíÿãÿäè, Ãûðìÿêè, ×àõíàãëàð, Ñóëóòÿïÿ, Ìàñàçûð, Ôàòìàéû, Øàáàíäàü âÿ Ñèàíøîð íåôò éàòàãëàðûíûí äàõèë îëäóüó áëîêóí áÿðïàñû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Âàøèíãòîí. Àü åâ. “Àáøåðîí” ñòðóêòóðóíà äàèð ñàçèøèí èìçàëàíìà ìÿðàñèìè.

áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû ø., 29 ñåíòéàáð 2004; – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Êöðîâäàü íåôò éàòàüûíûí äàõèë îëäóüó áëîêóí áÿðïàñû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ñàçèø, Áàêû ø., 4 íîéàáð 2004. Ñàçèøëÿðèí, äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû èøëÿíèëìÿíèí ñîí ìÿðùÿëÿñèíäÿ îëàí, ãàëûã íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðû áèð î ãÿäÿð äÿ áþéöê îëìàéàí éàòàãëàð öçðÿ áàüëàíìûøäûð. Ãóðóäàêû éàòàãëàðûí êè÷èê ãàëûã íåôò-ãàç åùòèéàòûíà ìàëèê îëìàëàðû, èøëÿíèëìÿ çàìàíû ìöðÿêêÿá åêîëîæè ìÿñÿëÿëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû âÿ ãîéóëìóø ñÿðìàéÿíèí ýåðè ãàéòàðûëìà òåìïèíèí àøàüû îëìàñû ñÿáÿáëÿðèíäÿí èëê äþâðäÿ õàðèúè ñÿðìàéÿ÷èëÿðèí ãóðó éàòàãëàðûíà îëàí ìàðàãëàðû áèð î ãÿäÿð äÿ éöêñÿê îëìàìûøäûð. Ëàêèí Êöðñÿíýè–Ãàðàáàüëû, Ìèøîâäàü–Êÿëàìÿääèí âÿ ùàáåëÿ Êöðîâäàü éàòàãëàðû öçðÿ áàüëàíìûø ñàçèøëÿðèí òÿúðöáÿñè ýþñòÿðäè êè, Àçÿðáàéúàíûí ãóðóäàêû éàòàãëàðû íåôò-ãàç ùàñèëàòûíûí âÿ ìÿíôÿÿòèíèí àðòûðûëìàñû ö÷öí ëàçûìè ãÿäÿð ïîòåíñèàëà ìàëèêäèðëÿð. Ìöðÿêêÿá ýåîëîæè ãóðóëóøà ìàëèê âÿ éåíè íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí êÿøô åäèëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí ïåðñïåêòèâëèéè îëàí éàòàãëàð öçðÿ áàüëàíìûø ñàçèøëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿ íåôòãàç ùàñèëàòûíûí àðòûðûëìàñû þùäÿëèêëÿðè èëÿ éàíàøû àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû äà íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð (úÿíóáãÿðáè Ãîáóñòàí, Êöðñÿíýè, Ãàðàáàüëû âÿ ñ.). Ãóðó éàòàãëàðûíûí áÿðïàñû âÿ èøëÿíèëìÿñè ö÷öí úÿëá îëóíìóø õàðèúè ñÿðìàéÿ-

ëÿð, äåìÿê îëàð êè, áöòöí éàòàãëàð öçðÿ ñÿìÿðÿëè îëìóø âÿ íåôò-ãàç ùàñèëàòûíûí àðòûðûëìàñûíà èìêàí éàðàòìûøäûð. ßä.: É ó ñ è ô ç à ä ÿ Õ . Ùåéäÿð ßëèéåâèí íåôò ñòðàòåýèéàñû. Á., 2004; À ë è å â È . Êàñïèéñêàÿ íåôòü Àçåðáàéäæàíà. Ì., 2003; Ùåéäÿð ßëèéåâèí íåôò ñòðàòåýèéàñû Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè âÿ ðèôàùû íàìèíÿ, Á., 2001; Àëèåâ Í.À., Ìèðçîåâ Ì.À. Ïåðñïåêòèâû îñâîåíèÿ óãëåâîäîðîäíûõ ðåñóðñîâ è íåêîòîðûå àñïåêòû ïðîáëåìû ïðàâîâîãî ñòàòóñà Êàñïèéñêîãî ìîðÿ, Á., 2003; À ë è å â Í.À., Ìèðçîåâ Ì . À . , Ø à õ á à ç î â Ý . Ê . ÎÝÒ ÁàêóÒáèëèñè-Äæåéõàí: îò âèäåíèÿ ê ðåàëüíîñòè, Á., 2001; «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» – 10 èë, Á., 2004. Í.À. ßëèéåâ, Õ.Á. Éóñèôçàäÿ

Ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà Ìåòàëëóðýèéà ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ïîëàä, ïðîêàò, ïîëàä áîðó, àëöìèíèóì èñòåùñàë åäèëèð, äÿìèð ôèëèçëè, àëóíèò âÿ ñ. ôàéäàëû ãàçûíòûëàð ÷ûõàðûëûð. Àçÿðáàéúàíäà ñîí èëëÿðäÿ ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñèíèí öìóìè ìÿùñóëó àðòìàãäàäûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ùÿëÿ 3 ìèí èë þíúÿ Ýÿäÿáÿé ìèñ âÿ Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè éàòàãëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëñÿ äÿ, 15–17 éöçèëëèêëÿðäÿ Ýÿíúÿ, Ëà÷ûí, Øàìàõû âÿ ñ. éåðëÿðäÿ ìåòàëäàí ìöõòÿëèô éàðàãëàð, ñÿíÿòêàðëûã, ê.ò. àëÿòëÿðè âÿ ñ. ùàçûðëàíäûüû áÿëëè îëñà äà, ç-ä öñóëó èëÿ ìèñ ÿðèäèëìÿñèíÿ 19 éöçèëëèéèí 2-úè éàðûñûíûí

ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàíäû. ßââÿëúÿ éåðëè ñàùèáêàðëàð òÿðÿôèíäÿí òàìàìèëÿ ÿë ÿìÿéèíÿ ÿñàñëàíàí ìèñÿðèòìÿ ç-äóíóí (èëëèê ýöúö 19,2 ò) (1856), ñîíðà àëìàí êàïèòàëûíà (“Ñèìåíñ ãàðäàøëàðû” øèðêÿòè) ìÿõñóñ áþéöê ìèñÿðèòìÿ ç-äóíóí òèêèíòèñè áàøà ÷àòäûðûëäû (1865). 1883 èëäÿ Øÿìêèð ÷àéûíûí ãîëó Ãàëàêÿíä ÷àéû ñàùèëèíäÿ èêèíúè ìèñÿðèòìÿ ç-äó éàðàäûëäû. Ùÿð èêè ç-ä àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿ ñàõëàìàã ö÷öí ãàáàãúàäàí äàð ä.é. ÷ÿêèëäè (1880). Úÿíóáè Ãàôãàç ä.é.-íóí Áàêû ùèññÿñè ÷ÿêèëÿíäÿí ñîíðà ùÿð èêè ç-ä îäóí éàíàúàüûíäàí íåôòÿ êå÷äè. Ãàëàêÿíä ìèñÿðèòìÿ ç-äóíäà Ãàëàêÿíä ÷àéûíäà òèêèëìèø ÑÅÑ åíåðæèñèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ç-ääà áèðáàøà åëåêòðîëèç öñóëó èëÿ ãàðà ìèñäÿí òÿìèç ìèñ, õåéëè ãûçûë âÿ ýöìöø òîçó äà àëûíûðäû. 1889 èëäÿ íåôò äàøûíìàñûíû àñàíëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ Äÿëëÿð ä.é. ñò.íäàí ×ÿíëèáåë ê.-íÿ (Øÿìêèð) 22,4 êì óçóíëóüóíäà áîðó êÿìÿðè ÷ÿêèëäè. Ãàëàêÿíä ìèñÿðèòìÿ ç-äóíóí èøÿ äöøìÿñè âÿ ç-äëàðûí íåôò âÿ åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿñè ñàéÿñèíäÿ, Ýÿäÿáÿé éàòàãëàðûíäà ôèëèç ÷ûõàðûëûøû 26,5 ìèí ò-äàí (1884) 58,7 ìèí ò-à (1900), ìèñ èñòåùñàëû èñÿ 1,3 ìèí ò-äàí 2,4 ìèí ò-à ÷àòäûðûëäû. 1888 èëäÿ Ýÿäÿáÿé ç-äóíäà ìèñäÿí ÿëàâÿ 11,6 ò ÷óãóí, 29,7 ò äÿìèð, Ãàëàêÿíä ç-äóíäà èñÿ 3,3 ò äÿìèð ìÿìóëàòû èñòåùñàë åäèëìèøäè. 1906 èëäÿ Ðóñèéàäà ÷ûõàðûëìûø 289,5 ìèí ò äÿìèð ôèëèçèíèí 74,6 ìèí ò-à, éàõóä òÿãð. 26%-è Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö. Ýÿäÿáÿé ìÿäÿíëÿðèíäÿ 1864–1914 èëëÿðäÿ 3 ò ãûçûë, 52 ò ýöìöø, 1867–1916 èëëÿðäÿ 640 ò êîáàëò ôèëèçè ÷ûõàðûëìûø âÿ õàðèúÿ (ÿñàñÿí Àëìàíèéàéà) àïàðûëìûøäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ýÿäÿáÿé-Ãàëàêÿíä ç-äëàðû Ðóñèéàíûí ìèñÿðèòìÿ ñÿíàéåñèíäÿ ÿñàñ éåð òóòóðäó. Áåëÿ êè, 1905 èëäÿ áó ç-äëàðäà 2016 íÿôÿð (Ðóñèéàíûí áöòöí ìèñÿðèòìÿ ç-äëàðûíäà 8143 íÿôÿð) ÷àëûøûðäû. Äàøêÿñÿíäÿ àëóíèò éàòàãëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àëóíèòäÿí àëûíàí çÿé äàøûíäàí ýþí-äÿðè àøûëàìàãäà, ïàð÷àëàðà íàõûø âóðìàãäà âÿ á. ñàùÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ çÿé ùÿëÿ ðîìàëûëàðûí Ãàôãàçà éöðöøëÿðè äþâðöíäÿí ìÿëóìäóð. 19 éöçèëëèêäÿí Çÿéëèê àëóíèò éàòàüûíûí èøëÿíìÿñèíÿ áàøëàíäû. Áèð íå÷ÿ çÿé ç-äó éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàí çÿéèíÿ Ãàôãàç, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã, Àñèéà þëêÿëÿðèíäÿ áþéöê òÿëÿáàò âàðäû. Ñîíðàëàð çÿé Ðîñòîâ, Ùÿøòÿðõàí âÿ Íèæíè Íîâãîðîä éàðìàðêàëàðûíà ÷ûõàðûëäû âÿ Ðóñèéàíûí òîõóúóëóã ñÿíàéåñèíäÿ îíóí èøëÿäèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Ðóñèéà èìïåðèéàñû äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí 463

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñè, ÿñàñÿí, õàðèúè êàïèòàëûí èõòèéàðûíäà èäè. Èñòåùñàë îëóíàí ìèñ, êîë÷åäàí, çÿé, êîáàëò, åëÿúÿ äÿ ãûçûë âÿ ýöìöø õàðèúÿ àïàðûëûðäû. Äàøêÿñÿí ÿòðàôûíäà ýåíèø ìèãéàñäà ýåîëîæè êÿøôèééàò èøëÿðèíÿ áàøëàíäû (1922–28), çÿé ç-äó éåíèäÿí ãóðóëäó (1928–30), Äàøêÿñÿí ôèëèç ìÿäÿíèíèí òèêèíòè ïëàíû ùàçûðëàíäû (1931), ñîíðà ùÿìèí ïëàíû ùÿéàòà êå÷èðÿúÿê òèêèíòè èäàðÿñè éàðàäûëäû (1932). Ýÿíúÿäÿ òÿúðöáè àëöìèíèóì îêñèäè ç-äó èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè (1933). 1933–36 èëëÿðäÿ Ýÿíúÿ éàõûíëûüûíäà 3 ñîáàëû äîìíà ñåõèíèí, 13 ñîáàëû ìàðòåí ñåõèíèí âÿ èëäÿ 600 ìèí ò áîðó èñòåùñàë åäÿ áèëÿí ìåòàëëóðýèéà ç-äóíóí, Äàøêÿñÿíäÿ áþéöê ìÿäÿí ãàçûìà êîìáèíàòûíûí âÿ Ñóìãàéûò àëöìèíèóì ç-äóíóí ëàéèùÿëÿðè ùàçûðëàíäû. Ëàêèí Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè Àçÿðáàéúàíäà ìåòàëëóðýèéàíûí èíêèøàôûíû éóáàòäû. Ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñè ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà ñöðÿòëÿ èíêèøàôà áàøëàäû. Çÿéëèê àëóíèòè ÿñàñûíäà Ýÿíúÿ òÿúðöáè àëöìèíèóì ç-äó (1948), Äàøêÿñÿíäÿ ôèëèçñàôëàøäûðìà êîìáèíàòû (1954), Ñóìãàéûòäà Àçÿðáàéúàí áîðóéàéìà ç-äó (1954), Ñóìãàéûò àëöìèíèóì ç-äó (1956), Ýÿíúÿ àëöìèíèóì ç-äó (1965) èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 20 èë ÿðçèíäÿ (1950–1969) ãàðà ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñèíèí èñòåùñàë ùÿúìè 53,7 äÿôÿ, ïîëàä – 17,7 äÿôÿ âÿ ïðîêàò – 55,2 äÿôÿ àðòäû. Áó äþâðÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà ãàðà ìåòàëëóðýèéàíûí ìÿùñóëó (ïîëàä, ïðîêàò) àíúàã èñòåùñàë åùòèéàúûíû þäÿìÿê ö÷öí àç ìèãäàðäà ìàøûíãàéûðìà ç-äëàðûíäà èñòåùñàë îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíäà áîðóéàéìà ç-äó Àçÿðáàéúàíûí ãàðà ìåòàëëóðýèéàñûíûí áàøëûúà ìöÿññèñÿñèäèð. Ç-ä ñîí âàõòëàðàäÿê íåôò âÿ ãàç ñÿíàéåñè ö÷öí òèêèøñèç ïîëàä áîðóëàð (ãàçûìà, ãîðóéóúó êðåêèíã, íåôò êÿìÿðè âÿ á. áîðóëàð) ùàçûðëàéûðäû. Ðåñïóáëèêàíûí öìóìè ãàðà ìåòàëëóðýèéà ìÿùñóëóíóí ÷îõ ùèññÿñè îíóí ïàéûíà äöøöðäö. Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè éàòàãëàðû ÿñàñûíäà èøëÿéÿí Àçÿðáàéúàí ôèëèçñàôëàøäûðìà êîìáèíàòûíäà ôèëèçäÿí àëûíàí äÿìèð êîíñåíòðàòû àñìà êàíàò éîëëà Ãóø÷ó ä.é. ñò.íà âÿ îðàäàí äà Ðóñòàâè ìåòàëëóðýèéà çäóíà (Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñû) äàøûíûð, îíäàí ÷óüóí âÿ ïîëàä àëûíûðäû. Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè éàòàãëàðû Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ãàðà ìåòàëëóðýèéà, àâòîìîáèë âÿ ñ. ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäû. Ñóìãàéûò àëöìèíèóì ç-äó Àçÿðáàéúàí ÿëâàí ìåòàëëóðýèéàñûíûí èëê âÿ ÿí áþéöê ìöÿññèñÿñèäèð. Ç-ä õûðäà âÿ èðè464

ùÿúìëè êöë÷ÿ, àëöìèíèóì âÿðäÿíÿñè èñòåùñàë åäèð. Ýÿíúÿ àëöìèíèóì ç-äó Àçÿðáàéúàíûí ÿëâàí ìåòàëëóðýèéàñûíäà ìöùöì éåð òóòóð. Ç-ä Çÿéëèê àëóíèòè èëÿ èøëÿéèð. Çÿéëèê àëóíèò éàòàüû õàììàë åùòèéàòûíà ýþðÿ äöíéàäà èêèíúè éåðè òóòóð. Éàòàãëàðäàí ÷ûõàðûëàí àëóíèò àñìà êàíàò éîëëà Ãóø÷ó ñò. âÿ îðàäàí äà ç-äà äàøûíûð. Ç-ääà, äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã, àëóíèòäÿí êîìïëåêñ ñóðÿòäÿ àëöìèíèóì îêñèäè, ñóëôàò òóðøóñó, êàëèóì ýöáðÿñè âÿ ñ. àëûíìûøäû. Àëóíèòäÿí àëûíàí àëöìèíèóì îêñèäè êÿíàðäàí ýÿòèðèëÿí àëöìèíèóì îêñèäèíèí ìèãäàðûíû õåéëè àçàëòìàüà èìêàí âåðìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà îâóíòó ìåòàëëóðýèéàñûíûí èëê ìöÿññèñÿñè – Áàêû òÿúðöáÿ-îâóíòó ìåòàëëóðýèéà ç-äó éàðàäûëìûøäûð. Ç-äóí èëê ãóðüóñó (åéíè çàìàíäà, êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ áó ñàùÿäÿ èëê âÿ íÿùÿíý ãóðüó èäè) 1980 èëäÿ èøÿ äöøìöøäö. Ãóðüóäà äóðó ìåòàëûí òîçëàíäûðûëìàñû ìåòîäó èëÿ îâóíòó ìèñ âÿ ìèñ ÿðèíòèëÿðè èñòåùñàë åäèëèð. 2001 èëäÿ “Áàêó Ñòåëë Úîìïàíé” ç-äó èøÿ äöøìöøäöð. Àçÿðáàéúàíäà õàììàë áàçàñûíûí – Ýöìöøëö, Ôèëèç÷àé, Ìåùìàíÿ ïîëèìåòàë, Ïàðàüà÷àé ìîëèáäåí, Ãàðàäàü ìèñ ïîðôèðè éàòàãëàðûíûí îëìàñû ÿëâàí ìåòàëëóðýèéàíû äàùà äà èíêèøàô åòäèðìÿéÿ èìêàí éàðàäûð. Ìåòàëëóðýèéà êîìïëåêñèíèí ïàéûíà 1960 èëäÿ ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 5,1%-è, èø÷èëÿðèí ñàéûíûí – 5,1%-è âÿ ÿñàñ èñòåùñàë ñÿíàéå ôîíäëàðûíûí – 5,0%-è; 1970 èëäÿ ìöâàôèã îëàðàã: 3,8%, 4,9% âÿ 6,2%-è; 1980 èëäÿ – 3,6%, 4,8% âÿ 6,1%-è; 1990 èëäÿ – 3,6%, 4,8% âÿ 4,7%-è; 2000 èëäÿ – 0,1%, 4,9% âÿ 1,9%-è; 2003 èëäÿ – 2,7%, 7,2% âÿ 1,8%-è äöøöðäö (úÿäâÿë).

Ý.Ç. Éöçáàøîâà

Êèìéà âÿ íåôò êèìéàñû ñÿíàéåñè Êèìéà ñÿíàéåñè, Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñèíèí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè, ÿñàñÿí, çÿíýèí êàðáîùèäðîýåí õàììàë åùòèéàòëàðû áàçàñûíäà èíêèøàô åäèð. 1940 èëäÿí ñîíðà áó ñàùÿíèí öìóìè ìÿùñóë ùÿúìè ÷îõ ñöðÿòëÿ: 1980 èëäÿ 1940 èëÿ íèñáÿòÿí 367%; 2003 èëäÿ èñÿ 1995 èëÿ íèñáÿòÿí 95,3% àðòìûøäûð. Ñÿíàéåíèí ñàùÿ ñòðóêòóðóíäà îíóí õöñóñè ÷ÿêèñè - ìÿùñóëóí èñòåùñàëûíà ýþðÿ: 1990 èëäÿ – 8,1%; 2003 èëäÿ – 3,7%; ñÿíàéå èñòåùñàë èø÷èëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ :1990 èëäÿ – 6,7%; 2003 èëäÿ – 7,4%; ÿñàñ ñÿíàéå èñòåùñàë ôîíäëàðûíà ýþðÿ: 1990 èëäÿ – 8,9% âÿ 2003 èëäÿ – 4,46% òÿøêèë åòìèøäè. Èëê êèìéà ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿñè – ñóëôàò òóðøóñó ç-äó Áàêûäà éàðàäûëìûøäû (1879). 1883, 1885 âÿ 1889 èëëÿðäÿ äàùà ö÷ ñóëôàò òóðøóñó ç-äó èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. 1885 èëäÿ ãÿëÿâè íåôò ãàëûãëàðûíû éàíäûðìàãëà íàòðèóì-êàðáîíàò âÿ îíäàí íàòðèóì-ùèäðîêñèä àëûíìàñû öñóëó èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäû. Íåôòàéûðìà ç-äëàðûíûí ñóëôàò òóðøóñóíà âÿ êàóñòèê ñîäàéà îëàí òÿëÿáàòû èëÿ áàüëû ùÿìèí ìÿùñóëëàðûí èñòåùñàëû äà àðòûðäû. Ñóëôàò òóðøóñó èñòåùñàëû 1894 èëäÿêè 620 ìèí ïóääàí 1900 èëäÿ 1196 ìèí ïóäà, 1916 èëäÿ 16640 ìèí ïóäà, êàóñòèê ñîäà 1899 èëäÿêè 89353 ïóääàí 1900 èëäÿ 180704 ïóäà ÷àòäûðûëäû. Àçÿðáàéúàíäà çÿíýèí êöêöðäëö êîë÷åäàí éàòàãëàðû îëìàñûíà áàõìàéàðàã, êöêöðä òóðøóñó ç-äëàðû, ÿñàñÿí, êÿíàðäàí (Óðàëäàí) ýÿòèðèëÿí õàììàëäàí èñòèôàäÿ åäèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, Ýÿäÿáÿéäÿí ýÿòèðèëìèø ìèñ ôèëèçè êèìéà ç-äëàðûíûí áè-

ðèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìèø (1894) âÿ êîë÷åäàí éàíûãëàðû ÿñàñûíäà ìèñ êóïîðîñó èñòåùñàëû ìÿíèìñÿíèëìèøäè (1895). 1898 èëäÿ îíóí ùÿúìè – 2756 ïóäà ÷àòäûðûëäû. 1894 èëäÿ ñàáóí ñóððîãàò ç-äó, 1906–16 èëëÿðäÿ îêñèýåí âÿ òàðòàðàò òóðøóñó èñòåùñàë åäÿí êè÷èê ìöÿññèñÿëÿð éàðàäûëäû. 1916 èëäÿ 8 êèìéà ìèÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýþ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñòÿðèðäè. Áó ìöÿññèñÿëÿðäÿ îêñèýåí, ìèñ êóïîðîñó, àçîò, òàðòàðàò, êöêöðä âÿ ñ. èñòåùñàë îëóíóðäó. Êèìéà ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû ñîí äÿðÿúÿ ãåéðè-áÿðàáÿð âÿ áèðòÿðÿôëè èíêèøàô åòäèðèëèðäè. 1920–28 èëëÿðäÿ ìþâúóä êèìéà ç-äëàðû áÿðïà îëóíäó âÿ ìöàñèð òåõíèêà èëÿ òÿúùèç åäèëäè. 1926–1930 èëëÿðäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã, áóðóã ñóëàðûíäàí éîä àëûíìàñû öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ Íåôò÷àëà éîä-áðîì (1931), Ñóðàõàíû (1931) âÿ Ðàìàíà (1932) éîä ç-äëàðû èøÿ ñàëûíäû. Áåëÿëèêëÿ, éîä-áðîì ñÿíàéåñèíèí ÿñàñû ãîéóëäó. 1934 èëäÿ (Áèíÿ ãÿñ.) êàíàë-äóäà âÿ 1939 èëäÿ (Ãàðàäàü ð-íóíäà) äóäà ç-äëàðûíûí èøÿ äöøìÿñè äóäà ñÿíàéåñèíèí éàðàíìàñûíà âÿ èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëäó. 1940 èëäÿ êèìéà ñÿíàéåñèíèí öìóìè ìÿùñóë ùÿúìè 1913 èë ñÿâèééÿñèíè 50 äÿôÿäÿí ÷îõ þòöá êå÷äè. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ êèìéà ñÿíàéåñè úÿáùÿíè âÿ àðõàíû ëàçûìè ìÿùñóëëàðëà òÿìèí åäèðäè. 1944 èëäÿ Ñóðàõàíû âÿ Ðàìàíà éîä ç-äëàðû ÿñàñûíäà Áàêû éîä ç-äó éàðàäûëäû. 1943 èëäÿ Ñóìãàéûòäà êèìéà ç-äóíóí òèêèëìÿñèíÿ áàøëàíûëäû âÿ 1945 èëäÿ ç-ääà èëê ìÿùñóë – êàóñòèê ñîäà àëûíäû. 1979 èëäÿ ç-äóí ÿñàñûíäà èñòåùñàë áèðëèéè éàðàäûëäû. Êèìéà ñÿíàéåñè ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäèðèëäè. Ñóìãàéûòäà åòèë ñïèðòè ñåõëÿðè êîìïëåêñè èñòèôàäÿéÿ âåðèëäèêäÿí (1952) ñîíðà, êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã, íåôò ãàçëàðûíûí åìàëû ÿñàñûíäà ÿââÿëúÿ ñèíòåòèê åòèë ñïèðòè, ñîíðà èñÿ ñèíòåòèê êàó÷óê àëûíäû (1957). Ñóìãàéûò ñóïåðôîñôàò ç-äó (1962), ñîíðà Ñóìãàéûòäà êèìéà êîìáèíàòû (1963) (1979 èëäÿí “Öçâèñèíòåç” èñòåùñàë áèðëèéè), àøãàðëàð ç-äó (1966) èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè (àøãàð èñòåùñàëûíà 1960 èëäÿ áàøëàíìûøäû). Ìèíýÿ÷åâèðäÿ éåíè ñàùÿ, èëê êèìéà ìöÿññèñÿñè – øöøÿ ëèô ç-äó éàðàäûëäû (1965). Ç-ä þç ìÿùñóëëàðû èëÿ Ìèíýÿ÷åâèð êàáåë ç-äóíóí åùòèéàúûíû þäÿéèð. 1961 èëäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø Ãàðàäàü ãàç-áåíçèí ç-äóí ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø ãàç åìàëû ç-äó ìàéå ãàç ôðàêñèéàñû (ïðîïàí-áóòàí-ïåíòàí ôðàêñèéàñû) âÿ ãàç áåíçèí èñòåùñàë åäèð âÿ ùÿìèí ìÿùñóëëàð Ñóìãàéûò êèìéà ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíè òÿìèí åäèð. 2002 èëäÿ “Àçîò-îêñèýåí èñòåùñàëû” (Áàêû) âÿ “Åòèëåí-ïîëèåòèëåí” ç-äó, áèòóì èñòåùñàëû ýóðüóñó (Ñóìãàéûò) èøÿ äöøìöøäöð. Êèìéà ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðè, ÿñàñÿí, Ñóìãàéûòäà éåðëÿøäèðèëìèøäèð. Àíúàã áó ñÿíàéå ñàùÿñè áàøãà ð-íëàðäà äà èíêèøàô åäèð: Ñàëéàí ïëàñòèê êöòëÿ ìÿìóëàòû

ç-äó, Ìèíýÿ÷åâèð òåõíèêè ðåçèí ìÿìóëàòû ç-äó âÿ ñ. Êèìéà ñÿíàéåñèíèí ùÿì éåíè ìöÿññèñÿëÿð, ùÿì äÿ ìþâúóä ìöÿññèñÿëÿðèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ùåñàáûíà èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí áþéöê êèìéàíûí ÷îõ ìöùöì ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàìûç êèìéà ñÿíàéåñèíè äàùà äà èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí ìöùöì õàììàë ìÿíáÿéèíÿ – òÿáèè ãàçà âÿ íåôò òóëëàíòûëàðûíà ìàëèêäèð. Êèìéà ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ìèíåðàë ýöáðÿëÿð, áèòêèëÿðè ãîðóéàí êèìéÿâè âàñèòÿëÿð, êöêöðä òóðøóñó, êàóñòèê ñîäà, ñóëôàíîë, ñèíòåòèê éóéóúó âàñèòÿëÿð âÿ ñàáóí, êàëñèóì-êàðáèä, ëàéëû åëåêòðèê èçîëéàñèéà ìàòåðèàëû, åòèë, áóòèë âÿ èçîáóòèë ñïèðòè, ñèíòåòèê êàó÷óê, ìöõòÿëèô éîä ìÿùñóëëàðû, éöê âÿ ìèíèê àâòîìîáèëëÿðè, ìîòîñèêëåòëÿð âÿ ñ. ìàøûíëàð ö÷öí øèíëÿð, ôîðìàëû âÿ ôîðìàñûç òåõíèêè ðåçèí ìÿìóëàòëàðû, ìÿèøÿòäÿ èøëÿäèëÿí êèìéÿâè ìàëëàð âÿ ñ. èñòåùñàë îëóíóð. Íåôò êèìéàñû ñÿíàéåñè êèìéà ñÿíàéåñèíèí éåíè ñàùÿñè êèìè ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ íåôòàéûðìà ç-äëàðûíûí õàììàëû ÿñàñûíäà éàðàíìûøäû. 1953 èëäÿ Éåíè Áàêû Íåôòàéûðìà ç-äóíóí èøÿ äöøìÿñè íÿèíêè ñàùÿíèí õàììàë áàçàñûíû ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ, åëÿúÿ äÿ îíóí ñöðÿòëè èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Ðåñïóáëèêàíûí íåôò âÿ ãàç åìàëû ç-äëàðû êèìéà ñÿíàéåñèíèí ÿñàñ, èëêèí éàðûììÿùñóëëàðûíû: åòèëåí, ïðîïèëåí, áóòàäèåí, èçîáóòèëåí, åòèë âÿ èçîïðîïèë ñïèðòè, îëåôèíëÿð, åòèëåí âÿ ïðîïèëåí îêñèäëÿðè âÿ ñ. èñòåùñàë åäèðäèëÿð. Ùÿìèí éàðûììÿùñóëëàð Ñóìãàéûò ñèíòåòèê êàó÷óê ç-äóíäà êàó÷óê, Áàêû øèí çäóíäà ìöõòÿëèô ðåçèí øèíëÿð, Àçÿðáàéúàí òåõíèêè ðåçèí ìÿìóëàòû èñòåùñàë áèðëèéè

ñÿíàéåñèíèí ñîí èëëÿðäÿêè èíêèøàôûíûí úÿäâÿëäÿ èçëÿìÿê îëàð (úÿäâÿë). Íåôò êèìéàñû ñÿíàéåñè ñàùÿñèíäÿ ÿí áþéöê íàèëèééÿò Åòèëåí-Ïðîïèëåí ç-äóíäà ÅÏ-300 âÿ 1988 èëäÿ Ïîëèìåë âÿ ñÿòùè àêòèâ ìàääÿëÿð ç-äóíäà 100% åòèë-áåíçîë ìÿùñóëóíóí èñòåùñàë åäÿí ãóðüóëàðûí òèêèëìÿñèäèð. Àçÿðáàéúàíäà êèìéà âÿ íåôò êèìéàñû ñÿíàéåñèíèí ýöúëö åëìè áàçàñû – ÀÌÅÀ Íåôò Êèìéà Ïðîñåñëÿðè Èíñòèòóòó, Îëåôèíëÿð Èíñòèòóòó, Àøãàðëàð Êèìéàñû Èíñòèòóòó, ÀÌÅÀ íÿçäèíäÿ “Êè÷èê êèìéà” åëìè ìÿðêÿçè âÿ ñ. âàðäûð.

ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ (Áàêû âÿ Ìèíýÿ÷åâèð òåõíèêè ðåçèí ìÿìóëàòû ç-äëàðûíäà) ðåçèíäÿí ìöõòÿëèô ìÿìóëàòëàð ùàçûðëàíìàñûíäà ÷îõ ìöùöì õàììàëäûð. Íåôò êèìéàñè ñÿíàéåñèíèí öìóìè ìÿùñóëó 1970–86 èëëÿðäÿ 3,2 äÿôÿ àðòìûøäû. Àçÿðáàéúàíûí êèìéà âÿ íåôò êèìéàñû

äÿçýàù âÿ àâàäàíëûüûí ùÿð úöð òÿìèðè èëÿ, ÷èëèíýÿð âÿ äÿìèð÷è èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóð, ïîäðàò-ãàçûìà èøëÿðè àïàðûðäû. Ñàùÿíèí àéðûëìàç ùèññÿñè îëàí òÿðñàíÿëÿðèí ìåõàíèêè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èðè ýÿìèëÿð òÿìèð îëóíóð, êè÷èê ýÿìèëÿð èíøà åäèëèðäè. Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè

Ò.Í. ßëèéåâ, Ý.Ç. Éöçáàøîâà, Ò.ß. Ïàøà

Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ñÿíàéåñè Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñèíèí ñòðóêòóðóíäà áó ñàùÿ àïàðûúû ðîë îéíàéûð âÿ èãòèñàäèééàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíè òåõíèêà èëÿ òÿìèí åäèð. Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëûíûí òÿêàìöëö íåôò âÿ êèìéà ñÿíàéåñèíèí, åëÿúÿ äÿ áóíëàðëà áàüëû ñàùÿëÿðèí èíêèøàôû èëÿ éàíàøû ýåòìèøäè. Òÿìèð-ìåõàíèêè åìàëàòõàíà òèïëè èëê ìöÿññèñÿ 1858 èëäÿ, áóíà áÿíçÿð èêèíúè, ñîíðàëàð èðè ç-äà ÷åâðèëìèø ìåõàíèêè åìàëàòõàíà 1875 èëäÿ Áàêûäà éàðàäûëäû. 90-úû èëëÿðäÿ îíëàðûí ñàéû àðòäû âÿ Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè áàøëàíàðêÿí 127-éÿ ÷àòäû, áóðàäà ÷àëûøàíëàðûí ñàéû èñÿ 8 ìèí íÿôÿðè êå÷äè. Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè ÷óãóí âÿ ìèñ áîðóëàð òþêöð, áóõàð âÿ äèñòèëëÿ ãàçàíëàðû, ÷ÿíëÿð, ãàçûìà àëÿòëÿðè âÿ äÿçýàùëàðû, áàøãà àëÿòëÿð, ïîëàä ìÿôòèë áóðàçëàð ùàçûðëàéûð, ìàøûí,

465

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áàêûíûí âÿ ãÿçàëàðûí, õöñóñèëÿ òîõóúóëóã, ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ, òöòöí, ÷ÿëòèêòÿìèçëÿìÿ ñÿíàéåñèíèí åùòèéàúëàðûíû þäÿéèðäè. Éåðëè âÿ õàðèúè êàïèòàëèñòëÿðÿ ìÿõñóñ îëàí áó ìöÿññèñÿëÿðäÿ áóõàð âÿ åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð, î äþâðöí ìöàñèð ìàøûí âÿ àâàäàíëûüû òÿòáèã åäèëèðäè. 1920 èëèí 2-úè éàðûñûíäà ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè ìèëëèëÿøäèðèëäè. Íåôò âÿ îíóíëà áàüëû ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíè éåíè òåõíèêà ÿñàñûíäà áÿðïà âÿ èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ þëêÿíèí éàíàúàã ñÿíàéåñèíè õàðèúäÿí àëûíàí àâàäàíëûã àñûëûëûãäàí àçàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ êå÷ìèø ìöÿññèñÿëÿðèí ÿñàñûíäà íåôòìàøûíãàéûðìà ïðîôèëëè éåíè ç-äëàð éàðàäûëäû. Ãûñà âàõòäà äÿðèíëèê íàñîñëàðû, ôûðëàíìà-ãàçûìà äÿçýàùëàðû, ìàíúàíàã äÿçýàùëàðû, íåôòàéûðìà ìöÿññèñÿëÿðè ö÷öí àïàðàò âÿ àâàäàíëûã, áàøãà éåíè òèïëè ãàçûìà òåõíèêàñûíûí èñòåùñàëû ìÿíèìñÿíèëäè. Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè ðåñïóáëèêàíûí íåôò âÿ íåôòàéûðìà ñÿíàéåñè åùòèéàúëàðûíû òÿìèí åòìÿêëÿ éàíàøû, ðåñïóáëèêàäàí êÿíàðà äà áèð ñûðà àâàäàíëûã ýþíäÿðìÿéÿ áàøëàäû. Íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûüû èñòåùñàëûíà ðÿùáÿðëèéè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí 1930 èëäÿ íåôò àâàäàíëûüû òðåñòè, 1935 èëäÿ èñÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø 12 íåôò ìàøûíãàéûðìà ç-äó ÿñàñûíäà “Àçÿðíåôòìàø” Íåôò Ìàøûíãàéûðìà Òðåñòè òÿøêèë åäèëäè. 1931 èëäÿ åëìè-òÿäãèãàò âÿ ëàéèùÿêîíñòðóêòîð ìÿðêÿçèíèí (èíäèêè Àçÿðáàéúàí ÅÒ ÍÌÈ) òÿøêèëè èñÿ íåôò ìàøûíãàéûðìàñû ñàùÿñèíäÿ ÿí ìöàñèð òåõíèêè òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðÿí, ìöêÿììÿë íåôò àâàäàíëûãëàðû éàðàäûëìàñûíà áþéöê èìêàíëàð à÷äû. Áèðèíúè áåøèëëèéèí (1929– 1932) àõûðûíà áèð ñûðà íåôò-ìÿäÿí òåõíèêàñû, ôîíòàí àðìàòóðëàðû, ãàïàëû ðåàêòîðëó ìàíúàíàã äÿçýàùëàðû, ãàïàëû ðîòîðëàð, äÿðèíëèê íàñîñëàðû, ãàçûìà ãûôûëëàðû âÿ áàëòàëàðû, áóúóðãàäëàð, ìåòàë áóðóãëàð âÿ ñ. àâàäàíëûãëàð êöòëÿâè èñòåùñàë îëóíóðäó. Èêèíúè áåøèëëèéèí (1933–37) àõûðûíà èñÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ éàðàäûëìûø íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûãëàðûíûí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí íþâëÿðèíèí èñòåùñàëû ãàéäàéà ñàëûíäû. 1938–40 èëëÿðäÿ 200-äÿí ÷îõ éåíè íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûüûíûí èñòåùñàëû ìÿíèìñÿíèëäè. 1941–45 èëëÿðäÿ ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìöÿññèñÿëÿðèíèí èøèíäÿ äÿéèøèêëèê ÿìÿëÿ ýÿëäè – ç-äëàðûí ÷îõó úÿáùÿ ö÷öí 130 àääà ìöõòÿëèô ñóðñàò âÿ äþéöø òåõíèêàñû, î úöìëÿäÿí “Êàòéóøà” ö÷öí ìÿðìèëÿð ùàçûðëàéûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ, ìàøûíãàéûðìà ìÿùñóëëàðûíûí öìóìè ùÿúìèíäÿ íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûãëàðûíûí 466

õöñóñè ÷ÿêèñè àçàëäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ áó ñàùÿíèí ç-äëàðû àâàäàíëûüûí áèð ñûðà íþâëÿðèíè, î úöìëÿäÿí íàñîñëà íåôò ÷ûõàðìàã, 5-6 ìèí ì äÿðèíëèéèíäÿ ãóéóëàð ãàçûìàã ö÷öí àâàäàíëûã èñòåùñàë åòìÿéÿ áàøëàäû. Ðåñïóáëèêàäà Àáøåðîí é-à-ñûíûí äÿíèç ùþâçÿñèíäÿ éåíè éàòàãëàðûí, åëÿúÿ äÿ “Èêèíúè Áàêû” íåôò éàòàüûíûí (Âîëãà-Óðàë íåôòëè-ãàçëû ñàùÿñèíèí) èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè èëÿ áàüëû àâàäàíëûã áóðàõûëûøû õåéëè ÷îõàëäû âÿ 1958 èëäÿ öìóìè ìÿùñóë èñòåùñàëû 1940 èë ñÿâèééÿñèíè 6 äÿôÿ þòöá êå÷äè. Íåôò ìàøûíãàéûðìà ñÿíàéåñèíèí ðÿùáÿð èäàðÿñè îëàí “Áàøíåôòìàø”à - 10-äàí ÷îõ ç-ä, êîíñòðóêòîð âÿ òåõíîëîæè òÿìàéöëëö 2 èíñòèòóò, õöñóñè êîíñòðóêòîð áöðîñó, ìÿëóìàò-ùåñàáëàìà ìÿðêÿçè, òèêèíòè-ãóðàøäûðìà òðåñòè äàõèëäè. Ç-äëàðäà íåôò-ãàç ÷ûõàðûëìàñû, ãóéóëàðûí àâàäàíëûãëàøäûðûëìàñû âÿ îíëàðà õèäìÿò åäèëìÿñè ö÷öí 600 íþâäÿí ÷îõ àâàäàíëûã áóðàõûëûðäû. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ íåôò-ìÿäÿí òåõíèêàñû èñòåùñàëûíûí 70%-è îíóí ïàéûíà äöøöðäö. Áó òåõíèêàíûí áèð ñûðà íþâëÿðè èñÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàíûí íåôò-ìàøûíãàéûðìà ç-äëàðûíäà áóðàõûëûðäû. Äöíéàíûí 30-äàí ÷îõ þëêÿñèíÿ áåëÿ ìÿùñóëëàð ýþíäÿðèëèðäè. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿäÿê îëàí äþâðäÿ ðåñïóáëèêà ìàøûíãàéûðìàñûíûí èíêèøàôû áèðòÿðÿôëè îëìóøäó, áåëÿ êè, ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ñÿíàéåñèíèí öìóìè ìÿùñóëóíóí 90%-èíè íåôòìàøûíãàéûðìà ñàùÿñè âåðèðäè. Áó áèðòÿðÿôëèëèéè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí îíóí ïåðñïåêòèâëè âÿ ãàáàãúûë ñàùÿëÿðè – åëåêòðîòåõíèêà, úèùàçãàéûðìà, åëåêòðîíèêà âÿ ñ. èíêèøàô åòäèðèëìÿëè èäè. Àçÿðáàéúàíäà èëê åëåêòðîòåõíèêà ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿñè îëàí Áàêû åëåêòðèê ìàøûíãàéûðìà ç-äó (ÁÅÌÇ) ýöú òðàíñôîðìàòîðëàðû èñòåùñàë åòìÿéÿ áàøëàäû (1947), ñîíðà åëåêòðèê ìàøûíãàéûðìàñûíûí áþéöê èñòåùñàë÷ûëàðûíäàí áèðèíÿ ÷åâðèëäè. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí åëåêòðèê ìàøûíãàéûðìàñû ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð, éåíè ìöÿññèñÿëÿð éàðàäûëûðäû: Ìèíýÿ÷åâèð “Àçÿðêàáåë” (1959), “Áàêåëåêòðîàâòîìàò” (1960), Áàêû ìàéåñèç òðàíñôîðìàòîðëàð ç-äó (1961), Ìèíýÿ÷åâèð “Àçÿðåëåêòðîèçîëèò” âÿ Áàêû òÿúðöáÿ-åêñïåðèìåíòàë ç-äëàðû (1962), Ñàëéàí åëåêòðèê-ãàéíàã àâàäàíëûãëàðû, Áàêû-åëåêòðèê ãóðàøäûðìà ìÿìóëàòëàðû ç-äëàðû (1963), Ãóáà ìèêðîåëåêòðèê ìöùÿððèêëÿðè âÿ Íàõ÷ûâàí åëåêòðîòåõíèêà ç-äëàðû (1964), Áàêû ïîëàäòþêìÿ ç-äó (1969), Ñóìãàéûò êîìïðåññîðëàð ç-äó (1971), Ìèíýÿ÷åâèð òèêèíòè âÿ éîë òÿìèðè ìàøûíëàðû ç-äó (1971),

Áàêû “Îçîí” ç-äó (1973), “Íåôòêèìéàúèùàç” òÿúðöáÿ ç-äóíóí õöñóñè êîíñòðóêòîð áöðîñó (1973), Áàêû åëåêòðîí-ùåñàáëàìà ìàøûíëàðû ç-äó (1974), Áàêû ìÿèøÿò êîíäèñèîíåðëÿðè ç-äó (1975), Áàêû òðàìâàé-òðîëëåéáóñ âàãîíëàðûíûí òÿìèðè ç-äó (1979), Áàêû ðàäèî ãóðàøäûðìà ç-äó (1980), Áàêû ÷îõëàéëû ÷àï ëþâùÿëÿðè ç-äó (1993) âÿ ñ. Åëåêòðîòåõíèêà ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ äÿéèøÿí úÿðÿéàíëû ìöõòÿëèô ýöúëö åëåêòðèê ìöùÿððèêëÿðè, ýöú òðàíñôîðìàòîðëàðû, îíëàð ö÷öí èíòèãðàëëàð, àøàüû- âÿ éöêñÿêâîëòëó àïàðàòëàð, åëåêòðèê-ãàéíàã àâàäàíëûãëàðû, êàáåë ìÿìóëàòû, åëåêòðèêèøûã ëàìïàëàðû, òåõíèêè èøûã àâàäàíëûüû âÿ ñ. ìÿùñóëëàð áóðàõûëûð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà éàðàíìûø âÿ èíêèøàô åòìèø ìàøûíãàéûðìà ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ úèùàçãàéûðìàäûð. Îíóí èëê ìöÿññèñÿñè Áàêû úèùàçãàéûðìà ç-äó èäè, áàøãà ìöùöì ìöÿññèñÿëÿðè: “Ðàäèîãàéûðìà” èñòåùñàë áèðëèéè, Êîñìèê úèùàçãàéûðìà òÿúðöáÿ ç-äó, “Ýåîôèçèêè úèùàç èñòåùñàë áèðëèéè” âÿ ñ.-äûð. Ìàòåðèàë òóòóìó àç îëäóüóíà ýþðÿ ïåðñïåêòèâëè ìàøûíãàéûðìà ñàùÿñè îëàí úèùàçãàéûðìà ñàùÿñè ç-äëàðûíûí ñàéû íèñáÿòÿí àç îëñà äà, ôèçèêè òÿäãèãàòëàð, àâòîìàòëàøäûðìà, òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðÿ íÿçàðÿò åòìÿê âÿ îíëàðû íèçàìëàìàã ö÷öí úèùàçëàð, ùåñàáëàìà òåõíèêàñû âàñèòÿëÿðè âÿ áóíëàð ö÷öí åùòèééàò ùèññÿëÿð, òðàíçèñòîðëàð, “Àìôèòîí-ÌД ìàðêàëû ìèíèìàãíèòîëà âÿ ñ. èñòåùñàë åäèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ìàøûíãàéûðìàíûí áàøãà ñàùÿëÿðè: ìÿèøÿò úèùàçëàðû âÿ ìàøûíëàðû èñòåùñàëû, ê.ò. ìàøûíãàéûðìàñû, äÿçýàùãàéûðìà, àëÿò èñòåùñàëû, ýÿìèãàéûðìà âÿ ñ. äÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿêäÿäèð. Äÿçýàùãàéûðìà ñàùÿñèíäÿ “Áàêû-äÿçýàùñÿíàéå” èñòåùñàë áèðëèéè éàðàäûëìûøäû (1982). Áèðëèéÿ Áàêû äÿçýàùãàéûðìà çäó, îíóí ßëè Áàéðàìëûäà âÿ Áèíÿãÿäèäÿêè ôèëèàëëàðû äàõèëäè. Áó ìöÿññèñÿëÿð äÿëìÿ âÿ åëåêòðîåððîçèéà äÿçýàùëàðû, èðè áëîêëàð, åëÿúÿ äÿ ïðîãðàìëà èäàðÿ îëóíàí äÿçýàùëàð ö÷öí àâòîìàò þòöðöúö ãóòóëàð áóðàõûð. Ýÿìèãàéûðìà ñàùÿñèíäÿ Áàêûäà áèð íå÷ÿ ýÿìè òÿìèðè ç-äóíäà èñÿ ñÿðíèøèí êàòåðëÿðè, íàñîñ ñò.-ëàðû, ëîñìàí âÿ ñàíèòàð ýÿìèëÿðè èíøà åäèëèðäè. Ïåðñïåêòèâëè ìàøûíãàéûðìà ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí àâòîìîáèë ñÿíàéåñè – õöñóñè àâòîìîáèëëÿðèí, àâòîðåôðèæåðàòîðëàðûí èñòåùñàëû èëÿ áàüëû èäè. Ìàøûíãàéûðìàíûí áàøãà ñàùÿëÿðèíäÿí éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéå ìàøûíãàéûðìàñû âÿ ìÿèøÿò úèùàçëàðû ç-äëàðûíäà òîõóúóëóã ñÿíàéåñè ö÷öí àâàäàíëûã âÿ îíëàð ö÷öí åùòèéàò ùèññÿëÿð, ìÿèøÿò ñîéóäóúóëàðû ö÷öí êîìïðåññîð-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàêó Ñòååë Úîìïàíé

ëàð, äÿéèðìàí, åëåâàòîð âÿ òàõûë àíáàðëàðû ö÷öí òåõíîëîæè àâàäàíëûãëàð âÿ ñ., ê.ò. ìàøûíãàéûðìàñû ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ùåéâàíäàðëûã âÿ éåì èñòåùñàëû ö÷öí ìàøûíëàð, îíëàð ö÷öí åùòèéàò ùèññÿëÿð âÿ ñ. èñòåùñàë îëóíóð. Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ öìóìè òÿéèíàòëû ìöõòÿëèô öñóëëàðëà ïîëàä, ÷óãóí âÿ ÿëâàí ìåòàëäàí òþêìÿëÿð, ïëàñòèê êöòëÿäÿí ìÿìóëàòëàð âÿ èñòåùñàë òóëëàíòûëàðû ÿñàñûíäà ýåíèø ÷åøèääÿ õàëã èñòåùëàêû ìàëëàðû äà èñòåùñàë åäèëèð. Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëû ìÿùñóëëàðûíûí òÿãðèáÿí 1/5-è êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ èñòåùñàë åäèëÿí ìÿùñóëëàð èäè. Äöíéàíûí 50-äÿí ÷îõ þëêÿñèíÿ ìàøûíãàéûðìà ìÿùñóëëàðû èõðàú åäèëèðäè. 300-äÿí ÷îõ àâàäàíëûã íþâöíÿ ìöÿëëèôëèê øÿùàäÿòíàìÿñè âåðèëìèø, áèð ÷îõ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ ïàòåíòëÿøäèðèëìèøäè. Íåôòèí ôîíòàí öñóëó âÿ äÿðèíëèê íàñîñó èëÿ ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí éåíè òèï àâàäàíëûãëàð, éöêñÿê òåçëèêëè úÿðÿéàíëà åìàë åäèëÿí íàñîñ øòàíãëàðû, øèìàë âÿ òðîïèê èãëèì øÿðàèòè ö÷öí ôîíòàí àðìàòóðëàðû, óíèâåðñàë ãóðàøäûðìà ãàáèëèééÿòëè ìàíèôîëäëàð, ìàíúàíàã äÿçýàùëàð ö÷öí êàðòåð éàüëàìà ñèñòåìëè ðåäóêòîð, éåíè íþâ åëåêòðèê ìöùÿððèêëÿðè, åëåêòðîòåðìèê àâàäàíëûãëàð, ìåòàëëàðûí åëåêòðîêèìéÿâè åìàëû ö÷öí äÿçýàùëàð âÿ áó êèìè éåíè ìÿùñóëëàðûí èñòåùñàëû ìÿíèìñÿíèëìèø âÿ òÿøêèë åäèëìèøäè. 70–80-úè èëëÿðäÿ ìàøûíãàéûðìà öñóëëàðû äàèì ìöõòÿëèô ñÿðýèëÿðäÿ íöìàéèø åòäèðèëèð, ãûçûë, ýöìöø, áöðöíú ìåäàëëàðà âÿ ìöõòÿëèô äèïëîìëàðà ëàéèã ýþðöëöðäö. Ìàøûíãàéûðìà ç-äëàðûíûí ðåñïóáëèêà

ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøäèðèëìÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ äÿ õåéëè èø ýþðöëìöø, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, ßëè Áàéðàìëû, Ãóáà, Ñàëéàí ø.-ëÿðèíäÿ ìàøûíãàéûðìà ìöÿññèñÿëÿðè éàðàäûëìûøäû. Ýÿëÿúÿêäÿ ìàøûíãàéûðìà ìöÿññèñÿëÿðèíè (éàõóä ôèëèàëëàðû) ðåñïóáëèêàíûí ìÿðêÿç âÿ ãÿðá áþëýÿëÿðèíäÿ éåðëÿøäèðìÿêëÿ ùÿì ìöÿññèñÿëÿðè èø ãöââÿñè èëÿ äàùà ñÿìÿðÿëè òÿìèí åòìÿéÿ,

ùÿì äÿ éåðëè ÿùàëèíèí ìÿøüóëèééÿò ñÿâèééÿñèíè éöêñÿëòìÿêëÿ ñîñèàë òÿðÿãèééÿ íàèë îëìàã ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéúàíäà ìàøûíãàéûðìàíûí äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè òÿáèè-èãòèñàäè øÿðàèò âàð. Ðåñïóáëèêà éöêñÿê öìóìè âÿ ïåøÿ ùàçûðëûüû îëàí èø ãöââÿñè åùòèéàòëàðûíà ìàëèêäèð. Ãàäûí ÿìÿéè åùòèéàòëàðûíûí ìþâúóäëóüó “éöíýöë” ìàøûíãàéûðìàíûí ãàáàãúûë ñàùÿëÿðèíèí – ìèêðîåëåêòðîíè-

êàíûí, äÿãèã úèùàçãàéûðìàíûí âÿ ñ. ñöðÿòëè èíêèøàôû ö÷öí ìöùöì àìèëäèð. Áóíäàí áàøãà, Úÿíóáè Ãàôãàç ðåýèîíóíóí äèýÿð ðåñïóáëèêàëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ðåñïóáëèêàìûçäà ÿëâåðèøëè øÿðàèòèí ìþâúóäëóüó, áàøãà ñþçëÿ, ìàøûíãàéûðìà ìÿùñóëëàðûíûí ä.é. âÿ äÿíèç éîëó èëÿ äàùà àç õÿðúëÿ äàøûíìàñûíûí èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ìÿãñÿäÿóéüóíëóüó, åëÿúÿ äÿ ñàùÿíèí êîìïëåêñëÿøäèðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìèø óéüóí ñàùÿëÿðèí, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ÿëâàí ìåòàëëóðýèéàíûí, êèìéà âÿ íåôò êèìéàñû ñÿíàéåñèíèí âÿ åëåêòðîåíåðýåòèêàíûí ìþâúóäëóüó – áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàíäà ìàøûíãàéûðìàíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíû øÿðòëÿíäèðÿí àìèëëÿðäèð. Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñèíäÿ ìàøûíãàéûðìà ìÿùñóëëàðûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè 1970 èëäÿ 12,2 %, 1985 èëäÿ 16,4 %, 1990 èëäÿ 20,3 % òÿøêèë åòìèøäè. Àììà, áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èä âÿ òÿñÿððöôàò ÿëàãÿëÿðèí ãûðûëìàñû øÿðàèòèíäÿ áó ñàùÿíèí õöñóñè ÷ÿêèñè: 1995 èëäÿ 3,6%, 1998 èëäÿ 3,5 %, 2000 èëäÿ 2,0 %, 2003 èëäÿ 3,5 % îëìóøäó. 1990 èëäÿ áó ñàùÿäÿ ÷àëûøàíëàð ñàùÿíèí ñÿíàéåäÿ èøëÿéÿíëÿðèí 27,3 %-è âÿ ÿñàñ èñòåùñàë ñÿíàéå ôîíäëàðûíûí 15,3 %-è òÿøêèë åäèðäèñÿ, 2003 èëäÿ áó ðÿãÿìëÿð ìöâàôèã îëàðàã: 14,6 % âÿ 6,06% îëìóøäó (úÿäâÿë).

Ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëûíûí èíêèøàôû áó ñàùÿéÿ êàïèòàë ãîéóëóøó èëÿ äÿ áàüëûäûð. 1990 èëäÿ áöòþâëöêäÿ ñÿíàéåéÿ ãîéóëìóø ÿñàñëû âÿñàèòèí – 11,7%-è; 1995 èëäÿ – 0,7%-è; 2000 èëäÿ – 1,2%-è; 2001 èëäÿ – 0,1%-è ìàøûíãàéûðìà âÿ ìåòàë åìàëûíà éþíÿëäèëìèøäè. Ý.Ç.Éöçáàøîâà

467

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, ìåøÿ, ñåëëöëîç-êàüûç âÿ àüàú åìàëû ñÿíàéåñè Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñè ìöëêè ìÿíçèë òèêèíòèñè, ñÿíàéå, ê.ò. âÿ äèýÿð ñàùÿëÿð ö÷öí òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàë åäÿí ñàùÿëÿðè áèðëÿøäèðèð. Òèêèíòèíèí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí ìöùöì ùèññÿñè îëìàãëà, òèêèíòè-ãóðàøäûðìà èøëÿðè ùÿúìèíèí âÿ òèêèíòèäÿ òåõíèêè òÿðÿããèíèí ôàñèëÿñèç éöêñÿëèøèíè òÿìèí åäèð. 1913 èëäÿ ñÿíàéåíèí öìóìè ìÿùñóëóíäà îíóí õöñóñè ÷ÿêèñè 0,24% îëìóøäó. ßñàñ òèêèíòè ìàòåðèàëû Àáøåðîíäàêû êàðõàíàëàðäàí ÷ûõàðûëàí ìèøàð äàøû èäè. 1913 èëäÿ Áàêûäàêû áöòöí òèêèëèëÿðèí 90%-è áó ìàòåðèàëäàí òèêèëìèøäè. Êÿðïèú èñòåùñàëû èëÿ 220éÿ ãÿäÿð õûðäà ìöÿññèñÿ ìÿøüóë îëóðäó; 1912 èëäÿ áó ìöÿññèñÿëÿð 0,2 ìëí. ÿäÿä êÿðïèú áóðàõìûøäû. Íåôò ñÿíàéåñèíèí ýöúëö èíêèøàôû ñåìåíòÿ òÿëÿáàòû õåéëè àð-

äû. 80-úè èëëÿðèí ñîíóíäà ñÿíàéåíèí ÿñàñ èñòåùñàë ôîíäëàðûíûí 4,2%-è, îðàäà ÷àëûøàíëàðûí 6,5-è òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñèíèí ïàéûíà äöøöðäö. 1940–90 èëëÿðäÿ ñàùÿíèí öìóìè ìÿùñóëó òÿãðèáÿí 55,2 äÿôÿ àðòäû. Öìóìè éöêñÿëèø àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèí ñöðÿòëè èíêèøàôû ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäó. Àçÿðáàéúàí çÿíýèí ìÿðìÿð, òðàâåðòèí, ãðàíèò, òóô, ÿùÿíýäàøû âÿ ñ. éàòàãëàðûíà ìàëèêäèð. Òèêèíòè õàììàëû âåðÿí 20 áåëÿ éàòàã âàðäûð. Áó éàòàãëàðäàí ÷ûõàðûëàí ìàòåðèàëëàðûí áèð ÷îõó ñàùÿíèí ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàë îëóíóð âÿ îíëàð éàøàéûø áèíàëàðûíûí, èúòèìàè áèíàëàðûí, ìåòðî ñò.-ñû âåñòèáöëëÿðèíèí áÿçÿäèëìÿñèíäÿ èøëÿäèëèð. Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí êÿíàðà ëèíîëèóì, ïÿíúÿðÿ øöøÿñè, éûüìà äÿìèð-áåòîí âÿ àñáåñò-ñåìåíò áîðóëàð, øèôåð, òðàâåðòèíäÿí öçëöê ìàòåðèàëëàð âÿ ñ. ýþíäÿðèëèðäè.

òûðäû. 1906 èëäÿ Áàêûíûí Êåøëÿ ê. éàõûíëûüûíäà, Úÿíóáè Ãàôãàçäà èëê ñåìåíò çäó èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ìèøàð äàøû, êÿðïèú, ñåìåíò èñòåùñàë åäÿí ìöÿññèñÿëÿðëÿ éàíàøû, Áàêûäà îäàäàâàìëû ìàòåðèàë èñòåùñàë åäÿí ç-ä (“Ýèïñîëèò”, 1890), àñáåñò-ñåìåíò ïëèòÿ ç-äó (“Åòåðíèò”, 1910), òàõòàøàëáàí ìöÿññèñÿñè (1898) äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Àíúàã Àçÿðáàéúàíûí òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíà îëàí åùòèéàúû þäÿíìèðäè. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ áþéöê ìèãéàñäà àïàðûëàí òèêèíòè èøëÿðè éåðëè òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû áàçàñûíû èíêèøàô åòäèðìÿéè çÿðóðè åòäè. Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàë åäÿí èðè ìöÿññèñÿëÿð òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Øèôåð, àñáåñò-ñåìåíò áîðó, ïÿíúÿðÿ øöøÿñè, éûüìà äÿìèðáåòîí êîíñòðóêñèéàëàð âÿ ùèññÿëÿð, êåðàìèêà ìÿìóëàòû âÿ ñ. èñòåùñàëû ìÿíèìñÿíèëäè. Íÿòèúÿäÿ, ñÿíàéå ìÿùñóëó èñòåùñàëûíäà òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè àðòäû. Èíãèëàáäàí ÿââÿë (1913) Àçÿðáàéúàíäà 46,6 ìèí ò ñåìåíò, 4,0 ìëí. ÿäÿä êÿðïèú èñòåùñàë îëóíäó. 1969 èëäÿ 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí ñåìåíò èñòåùñàëû 28,2 äÿôÿ, êÿðïèú èñòåùñàëû 13,6 äÿôÿ àðò-

Øÿìêèð ãûðìà-÷åøèäëÿìÿ ç-äó (1969), Øÿìêèð äÿìèð-áåòîí òÿçéèãëè áîðóëàð çäó (1969), Ñàáèðàáàä áèðëÿøìèø èñòåùñàë áàçàñû (1969), Áàêû èðèïàíåëëè åâëÿðèí òèêèíòèñè ç-äó (1971), Ãàðàäàü Áàêû Êîðýþç äàø êàðõàíàñû (1972), Íàõ÷ûâàí ÌÐ äÿìèð-áåòîí ìÿìóëàòëàðû ç-äó (1973), ßëè Áàéðàìëû äóëóñ áîðóëàð ç-äó (1973), Ãàðàäàü Áàêû ÿùÿíý ç-äó (1975), Õûðäàëàí Áàêû 9 ¹-ëè äÿìèð-áåòîí ìÿìóëàòëàðû ç-äó (1975), Ãàõ êÿðïèú ç-äó (1975), ßëÿò Áàêû àüàú åìàëû ç-äó (1976), Äóâàííû Áàêû öçöì øïàëåðëÿðè ö÷öí äÿìèðáåòîí äèðÿêëÿðèí èñòåùñàë ìöÿññèñÿñè (1977), Áàêû èðèïàíåëëè åâëÿðèí òèêèíòèñè çäó (1978), Àüäàì äÿìèð-áåòîí äèðÿêëÿð èñòåùñàëû ç-äó (1978), Ìèíýÿ÷åâèð èðèïàíåëëè åâòèêìÿ ç-äó (1978), Ìàñàëëû êåðàìçèò (1979) âÿ èðèïàíåëëè åâòèêìÿ (1982) ç-äëàðû, Íàõ÷ûâàí ÌÐ øöøÿ òàðà ç-äó (1979) âÿ Øàõòàõòû òðàâåðòèí áëîêëàðû êàðõàíàñû (1982), Òîâóç äÿìèð-áåòîí ìÿìóëàòëàðû, (1993), Ãÿáÿëÿ äÿìèð-áåòîí ìÿìóëàòëàðû (1993) âÿ êÿðïèú (1993) ç-äëàðû, Øÿìêèð êÿðïèú ç-äó (1994), Ýÿíúÿ øöøÿ ç-äó (1994) òèêèíòèíè ëàçûìè

468

òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èëÿ òÿìèí åäÿí, éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûø ìöÿññèñÿëÿð èäè. Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñèíèí éåðëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ìöñáÿò äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè, Íàõ. ÌÐ-äÿ, Ýÿíúÿ, Ëÿíêÿðàí âÿ ñ. éåðëÿðäÿ éåíè ìöÿññèñÿëÿð òèêèëäè. ßñàñëû òèêèíòèéÿ íèñáÿòÿí òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ñÿíàéåñè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Ãàðàäàü ñåìåíò ç-äóíäà (èëëèê èñòåùñàë ýöúö 1439 ìèí ò) 5 òåõíîëîæè õÿòò èøëÿéèð. Îíëàð 3,6õ150 ì þë÷öäÿ ùÿðëÿíÿí 4 ñîáà âÿ 4,5-170 ì þë÷öäÿ 1 ñîáà èëÿ òÿúùèç îëóíìóøäóð. Ö÷ íþâ ñåìåíò, î úöìëÿäÿí íåôò ð-íëàðûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí õöñóñè ñåìåíò íþâö – òàìïîíàæ ñåìåíò èñòåùñàë îëóíóð. ßñàñ èñòåùñàë ïðîñåñëÿðè ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûøäûð. Ìåøÿ, ñåëëöëîç-êàüûç âÿ àüàú åìàëû ñÿíàéåñè. Àçÿðáàéúàíäà áó ñàùÿ Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ éàðàíìûø, Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà èñÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìèøäè. Ðåñïóáëèêàäà ìåøÿ, àüàú åìàëû âÿ ñåëëöëîç-êàüûç ñÿíàéåñèíèí ÿñàñ ñàùÿëÿðè: àüàú åìàëû, òàõòà-øàëáàí, êàðòîí èñòåùñàëû âÿ ìåáåë ñÿíàéåñèäèð. 1959 èëäÿí Áàêûäà êàðòîí âÿ êàüûç ìàëëàðû ô-êè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1984 èëäÿ ôêäÿ 32.5 ìëí. ì2 áöçìÿëè êàðòîí èñòåùñàë åäèëìèøäè. 1976 èëäÿ ßëÿò ñò.-íäà àüàú åìàëû êîìáèíàòû èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 1987 èëäÿí áóðàäà 300 ìèí ì3 òàõòà-øàëáàí èñòåùñàë åäèëèðäè. Ìåáåë ñÿíàéåñèíèí èðè ìöÿññèñÿëÿðè 1 âÿ 2 ñàéëû ìåáåë ô-êëÿðè, ìåáåëéûüìà êîìáèíàòû, ìÿòáÿõ ìåáåëè ô-êè Áàêûäà éåðëÿøèðäè. Ýÿíúÿ, Ëÿíêÿðàí âÿ Íàõ÷ûâàíäà äà ìåáåë ô-êëÿðè âàðäû. Áó ñàùÿíèí ìÿùñóë èñòåùñàëûíà ýþðÿ õöñóñè ÷ÿêèñè: 1960 èëäÿ 2,0 %, 1980 èëäÿ 1,6 %, 1990 èëäÿ 3,0 %, 1995 èëäÿ 0,2 %, 2000 èëäÿ 0,2 %, 2003 èëäÿ 0,15 %; èø÷èëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ: 1960 èëäÿ 3,7 %, 1970 èëäÿ 3,6 %, 1980 èëäÿ 3,2 %, 1990 èëäÿ 2,8 %, 2000 èëäÿ 2,1 %, 2003 èëäÿ 1,9 %; ÿñàñ ñÿíàéå-èñòåùñàë ôîíäëàðûíà ýþðÿ, ìöâàôèã îëàðàã: 0,6 %, 1,0 %, 1,1%, 0,9 % âÿ 0,16 % òÿøêèë åäèðäè. Ìåøÿ, ñåëëöëîç-êàüûç âÿ àüàú åìàëû ñÿíàéåñè ìÿùñóëóíóí ñòðóêòóðóíäà, òåõíèêè áàçàíûí âÿ êàïèòàë ãîéóëóøóíóí èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ ÿñàñëû äÿéèøèêëÿð âàúèáäèð. Áó îíäàí èðÿëè ýÿëèð êè, ìÿùñóëëàðûí ÷åøèäèíèí âÿ ðàãÿáÿò ãàáèëèééÿòèíèí àðòûðûëìàñû, ñàùÿíèí òåõíèêè-èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû, éåíè òåõíèêàíûí òÿòáèãè ôÿàëèééÿòäÿ îëàí ìöÿññèñÿëÿðèí òàìàìèëÿ éåíèäÿí ãóðóëìàñûíû, ùÿì÷èíèí ðåýèîíëàðäà äà éåðëÿøäèðèëìÿñèíè çÿðóðè åäèð. Ý.Ç. Éöçáàøîâà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè Éöíýöë ñÿíàéå. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìàääè èñòåùñàëûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí áó ñàùÿ öìóìè ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 20,7%-íè âåðèð. 1940 èëäÿí ñîíðà ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí öìóìè ùÿúìè 2,8 äÿôÿ, ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüû 5,2 äÿôÿ, ÿñàñ ñÿíàéå èñòåùñàë ôîíäëàðû 1970 èëäÿí ñîíðà 3,4 äÿôÿ àðòìûøäû. Ðåñïóáëèêàíûí éöíýöë ñÿíàéåñè ÷îõñàùÿëèäèð âÿ áó ñàùÿëÿð þç èíêèøàôû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð.

Éöíýöë ñÿíàéå ìöõòÿëèô õàììàë íþâëÿðèíäÿí êöòëÿâè èñòåùëàê ïðåäìåòëÿðè èñòåùñàë åäÿí èõòèñàñëàøäûðûëìûø ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Áó ñàùÿ èúòèìàè ìÿùñóë èñòåùñàëûíäà ìöùöì éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð, ùÿì èëêèí õàììàë åìàë åäèð, ùÿì äÿ ùàçûð ìÿùñóë áóðàõûð. Éöíýöë ñÿíàéåíèí ÿñàñ ñàùÿëÿðè: òîõóúóëóã, òèêèø, ýþí-äÿðè, õÿç âÿ àéàããàáû ñÿíàéåñèäèð. Áó ñàùÿíèí ìÿùñóëëàðûíäàí ìåáåë, àâèàñèéà, àâòîìîáèë, éåéèíòè âÿ ñ. ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿ, ê.ò.-íäà, íÿãë.-äà âÿ ñÿùèééÿäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Éöíýöë ñÿíàéå èðè ô-êëè ñÿíàéå ñàùÿñè êèìè 18 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà éàðàíìûøäû. 19 ÿñðèí 60-úû, õöñóñèëÿ 80-úè èëëÿðèíäÿ Íóõà (Øÿêè), Äàüëûã Ãàðàáàü âÿ Îðäóáàääà ýåíèø áàðàìàà÷ìà âÿ èïÿêåøìÿ ìöÿññèñÿëÿðè øÿáÿêÿñè âàð èäè. Ëàêèí èñ-

òåùñàë îëóíàí õàììàë (ïàìáûã ìàùëûúû, éóí, õàì èïÿê, ýþí-äÿðè) Ðóñèéàíûí ÿñàñ éöíýöë ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíÿ, ãèñìÿí õàðèúÿ àïàðûëûðäû âÿ úöçè ùèññÿñè éåðëè êóñòàð ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàë îëóíóðäó. Éàëíûç 19 ÿñðèí ñîíóíäà Áàêûäà Úÿíóáè Ãàôãàçäà ÿí áþéöê ïàìáûã ïàð÷à ô-êè éàðàäûëäû (Ù.Ç.Òàüûéåâ òèêèá). 1920 èëèí àïðåëèíÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíûí éöíýöë ñÿíàéåñè èïÿê, ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ñÿíàéåñè, ïàìáûã ïàð÷à ñåõè, ñàáóí èñòåùñàëûíäàí èáàðÿò èäè. Èïÿê âÿ ïàìáûã ïàð÷à ñÿíàéåñèíäÿ êàïèòàëèñò èñòåùñàë öñóëó àïàðûúû ìþâãå òóòóðäó. Ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ñÿíàéåñè, äÿðè âÿ ñàáóí èñòåùñàëû èñÿ ÿñàñÿí, õûðäà ÿìòÿÿ õàðàêòåðëè êè÷èê êàïèòàëèñò ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíóðäó. Áöòöíëöêäÿ éöíýöë ñÿíàéåäÿ 11 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ ôÿùëÿ ÷àëûøûðäû. Áóíóíëà áåëÿ, éöíýöë ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè Àçÿðáàéúàíäà òÿäàðöê åäèëÿí õàììàëûí ùàìûñûíû åìàë åäÿ áèëìèðäè. Áóíà ýþðÿ õàì èïÿéèí, ìàùëûúûí, äÿðèíèí ÷îõ ùèññÿñè Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàðà àïàðûëûðäû. Áàêûäà Áàêûõàíîâ àä. (1922) âÿ ßëè Áàéðàìîâ àä. (1928) òèêèø ô-êëÿðè, äÿðè çäó (1928–29), òðèêîòàæ êîìáèíàòû (1934–35), àéàããàáû ô-êè (1930), õÿç-äÿðè ç-äó (1934); Ýÿíúÿäÿ ìàùóä ô-êè (1925), ïàìáûã ïàð÷à êîìáèíàòû (1929); Õàíêÿíäèíäÿ èïÿê êîìáèíàòû (1926– 27); Øÿêèäÿ áàðàìàà÷ìà âÿ èïÿê êîìáèíàòëàðû (1932) âÿ ñ. éàðàäûëäû. Íÿòèúÿäÿ 1929–40 èëëÿðäÿ éöíýöë ñÿíàéåíèí öìóìè ìÿùñóëó 7,3 äÿôÿ àðòäû. 1941–45 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàíûí éöíýöë ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè úÿáùÿ ö÷öí ìÿùñóë (òèáá òÿíçèôè, õöñóñè ïàð÷àëàð, ÿñýÿð ýåéèìè âÿ ñ.) èñòåùñàë åäèðäè. Áó èëëÿðäÿ Áàêûäà 1 ñàéëû àéàããàáû ô-êè (1942), ñöíè äÿðè ç-äó (1944), Øÿêè èïÿê êîìáèíàòûíäà áÿçÿê ô-êè èøÿ ñàëûíäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñî-

íðà ìþâúóä ìöÿññèñÿëÿðèí òåõíèêè úÿùÿòäÿí éåíèäÿí ãóðóëìàñû èëÿ éàíàøû, éåíè ìöÿññèñÿëÿð – Áàêû çÿðèô ìàùóä êîìáèíàòû (1952), êàìâîë êîìáèíàòû (1959), ýþí-äÿðè ç-äó (1965), ßëè Áàéðàìëû ñöíè äÿðè ç-äó (1970 èë), Õàíêÿíäèíäÿ àéàããàáû ô-êè (1971), Áàêûäà òèêèø âÿ óøàã àéàããàáûñû ô-êëÿðè (1973), Ñóìãàéûòäà öñò òðèêîòàæ ô-êè (1974), Éåâëàõäà éóíóí èëêèí åìàëû ô-êè (1978), Áàêûäà àéàããàáû ô-êè (1980), õÿç ìÿìóëàòû ô-êè (1981), Áÿðäÿäÿ (1982), Àüúàáÿäèäÿ (1983), ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ç-äëàðû, Ëÿíêÿðàíäà òèêèø ìÿìóëàòû ô-êè (1985), Íàõ÷ûâàíäà õàë÷à êîìáèíàòû (1987), Ýþé÷àéäà âÿ Ãàçàõäà ïàìáûãÿéèðìÿ ô-êëÿðè (1987) âÿ ñ. ìöÿññèñÿëÿð òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Òîõóúóëóã ñÿíàéåñè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿí ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäÿí áó ñàùÿ ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ, ïàìáûã, éóí âÿ èïÿê ïàð÷àëàð, òðèêîòàæ ñÿíàéåñè èëÿ òÿìñèë îëóíóðäó. Ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ èñòåùñàëû 19 éöçèëëèéèí ñîíóíäàí Àçÿðáàéúàíäà ïàìáûã÷ûëûüûí èíêèøàôû èëÿ éàðàíìûøäû. ßñàñ ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ç-äëàðû äà ïàìáûã÷ûëûüûí òåç èíêèøàô åòìèø îëäóüó Àüäàø, Ýþé÷àé, Óúàð, Ñàëéàí, Ùàúûãàáóë âÿ ñ. ÿðàçèëÿðäÿ éåðëÿøèðäè. Ìöÿññèñÿëÿðäÿ ÿââÿëëÿð ãóðüóëàð àò ãöââÿñèíèí êþìÿéè, éàõóä ÿëëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëèðäè. 20 éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìàøûíëàð ãóðóëìàüà áàøëàäû âÿ èíùèñàð÷û êàïèòàëèçìèí ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ñÿíàéåñèíÿ íöôóçó ýöúëÿíäè. Ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ç-äëàðû, ÿñàñÿí, êè÷èê âÿ îðòà áþéöêëöêäÿ èäè; íèñáÿòÿí èðè âÿ ô-ê èíêèøàôû ñÿâèééÿñèíäÿ îëàíëàð äà âàðäû. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ ýöúö àç îëàí ìöÿññèñÿëÿðèí ÷îõó, ëÿüâ åäèëìèø íèñáÿòÿí èðè ìöÿññèñÿëÿðäÿ éåíèäÿíãóðìà âÿ ýåíèøëÿíäèðìÿ èøëÿðè àïàðûëäû, åéíè çàìàíäà, Äÿëèìÿììÿäëè, Ùîðàäèç, ßëè Áàéðàìëû, Ñàëéàí âÿ Áÿðäÿäÿ éåíèëÿðè òèêèëäè. Íÿòèúÿäÿ, 1940 èëäÿ 58,2 ò, éàõóä 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 2,6 äÿôÿ ÷îõ ïàìáûã òÿìèçëÿíäè. Ìöàñèð àâàäàíëûãëà òÿúùèç îëóíìóø ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ç-äëàðû, äåìÿê îëàð êè, áöòöí ïàìáûã áåúÿðÿí ðíëàðäà âàðäû. Èðè ìöÿññèñÿëÿðè Éåâëàõ, Óúàð, Áÿðäÿ, Àüúàáÿäè âÿ ñ.-äÿ éåðëÿøèðäè. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà ðåñïóáëèêàëàðäà ùÿì ïàìáûã èñòåùñàëû àðòûðûëäû, ùÿì äÿ ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ç-äëàðû ýöúëÿíäèðèëäè. Ïàìáûã ïàð÷à èñòåùñàëû èíãèëàáäàí þíúÿ Áàêû òîõóúóëóã ô-êè èëÿ òÿìñèë îëóíóðäó. Ù.Ç.Òàüûéåâèí Áàêûíûí Çûü êÿíäèíäÿ òèêäèðäèéè ùÿìèí ô-ê Ãàôãàçäà èëê âÿ ÿí áþéöê ïàìáûã ïàð÷à ô-êè îëìàãëà þç äþâðöíöí ÿí ìöàñèð òåõíèêàñû ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäó. Äèýÿð ÿñàñ ìöÿññèñÿëÿð 469

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áàêû òîõóúóëóã êîìáèíàòû, Ýÿíúÿ òîõóúóëóã êîìáèíàòû âÿ Ìèíýÿ÷åâèð òîõóúóëóã êîìáèíàòû èäè. Áó ìöÿññèñÿëÿðäÿ ìöõòÿëèô íþâ ïàìáûã ïàð÷à, èïëèê, úîä ïàìáûã ïàð÷à âÿ òàðà ïàð÷àñû èñòåùñàë åäèëèðäè. Éóí ìÿìóëàòû èñòåùñàëû èíãèëàáàãÿäÿðêè Àçÿðáàéúàíäà , ÿñàñÿí, õûðäà èñòåùñàëëà òÿìñèë îëóíóðäó. Ñîâåò Ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ áèð íå÷ÿ èðè ìöÿññèñÿ – Ýÿíúÿ ìàùóä ô-êè (1925) (Ýÿíúÿ õàë÷à êîìáèíàòû (1964) èëÿ áèðëÿøäèðèëäèêäÿí ñîíðà (1973) Ýÿíúÿ õàë÷à-ìàùóä êîìáèíàòû), Áàêûäà çÿðèô ìàùóä (1952) âÿ êàìâîë êîìáèíàòëàðû (1959) èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. Îíëàð àâòîìàò äÿçýàù âÿ ãóðüóëàðëà òÿúùèç åäèëäè, áó ìöÿññèñÿëÿð õàì âÿ ùàçûð ïàð÷à èïëèéè, éàðûìéóí âàòèí, õàë÷à âÿ õàë÷à ìÿìóëàòû èñòåùñàë åäèðäè. 1978 èëäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø Éåâëàõ èëêèí éóí åìàëû ô-êè ÿéèðèúè ìöÿññèñÿëÿð ö÷öí õàììàë – éóéóëìóø éóí, ùÿì÷èíèí ôàðìàêîëîýèéàäà âÿ ÿòðèééàò èñòåùñàëûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí éóí ïèéè (ëàíîëèí) èñòåùñàë åäèðäè. Èïÿê èñòåùñàëû ÿí ãÿäèì òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Àçÿðáàéúàíäà îíóí éàðàíìàñû á.å. 5–6 ÿñðëÿðÿ àèä åäèëèð. 10 ÿñðäÿí ñîíðà èïÿê÷èëèê ýåíèø èíêèøàôà áàøëàìûø, ÿùàëèíèí ìÿøüóëèééÿòèíäÿ ìöùöì éåð òóòìóø âÿ ýÿëèðëè ñàùÿéÿ ÷åâðèëìèøäè. 13–14 ÿñðëÿðäÿ Áÿðäÿ, Øèðâàí, Øÿêè âÿ á. ÿéàëÿòëÿð áàðàìà âÿ èïÿê ñàï Øàìàõû, Ýÿíúÿ âÿ Òÿáðèç èñÿ èïÿê ïàð÷à èñòåùñàëû ìÿðêÿçëÿðè êèìè òàíûíìûøäû. Àçÿðáàéúàí èïÿê÷èëÿðèíèí ùàçûðëàäûãëàðû èïÿê ñàï, èïÿê ïàð÷àëàð âÿ ñ. õàðèúè þëêÿ áàçàðëàðûíà ýåíèø éîë à÷ìûøäû. 15 ÿñðäÿ Ýåíóéà âÿ Âåíåòñèéà òàúèðëÿðè èïÿê àëìàã ö÷öí î äþâðäÿ ÿí ÷îõ èïÿê èñòåùñàë åäÿí Ýèëàíà âÿ Øèðâàíà ýÿëÿðäèëÿð. Èïÿê ïàð÷àëàð Ðóñèéàéà, Èðàãà, Ñóðèéàéà âÿ áàøãà þëêÿëÿðÿ äÿ àïàðûëûðäû. 16–17 éöçèëëèêëÿðäÿ Øèðâàí èïÿéè Éàõûí Øÿðã áàçàðëàðûíäà öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. 17 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ùÿð èë Øèðâàíäà òÿãðèáÿí 16,5 ìèí ïóä, Ãàðàáàüäà èñÿ òÿãðèáÿí 16 ìèí ïóä õàìíà èñòåùñàë åäèëèðäè. ßñðèí àõûðëàðûíäà èñÿ áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàíäà òÿãð. 100–125 ìèí ïóä õàìíà òÿäàðöê îëóíóðäó. Áóíóí áèð ãèñìè õàðèúÿ, î úöìëÿäÿí Ðóñèéàäàí êå÷ìÿêëÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ àïàðûëûð, ãàëàí ãèñìè Àçÿðáàéúàíûí þçöíäÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Òÿêúÿ Òÿáðèçäÿ ùÿìèí äþâðäÿ ùÿð èë 30 ìèí ïóä õàìíà èøëÿäèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí Éàõûí Øÿðãèí ÿí áþéöê èïÿê÷èëèê ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ñàéûëûðäû. Øàìàõû, Ýÿíúÿ, Òÿáðèç âÿ ßðäÿáèë åéíè çàìàíäà èïÿê ïàð÷à ìÿðêÿçëÿðè èäè. Èïÿê 470

èñòåùñàëû Àçÿðáàéúàíäà ìóçäëó ÿìÿéèí òÿòáèã îëóíäóüó èëê òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäó. Ìóçäëó ÿìÿéèíèí òÿòáèã îëóíäóüó ô-ê òèïëè èëê èïÿêÿéèðìÿ ìöÿññèñÿñè 1795 èëäÿ èíäèêè Èñìàéûëëû ðíóíóí Áàñãàë êÿíäèíäÿ éàðàäûëìûøäû. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè èïÿê÷èëèéèí (áàðàìà÷ûëûüûí) èíêèøàôûíà ýåíèø éîë à÷äû. Áåëÿ êè, Ðóñèéàíûí òîõóúóëóã ñÿíàéåñè õàì èïÿéÿ áþéöê åùòèéàú äóéóðäó. Áóíà ýþðÿ äÿ 1836 èëäÿ Øÿêèäÿ “Çàãàôãàçèéàäà èïÿê÷èëèê âÿ òèúàðÿò ñÿíàéåñèíè èíêèøàô åòäèðìÿê” àäëû úÿìèééÿò òÿñèñ åäèëäè. Àçÿðáàéúàí Ðóñèéàíûí èïÿê÷èëèê ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäè. 40-úû èëëÿðäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà òÿäàðöê åäèëìèø 34 ìèí ïóä õàì èïÿéèí 29 ìèí ïóäó Àçÿðáàéúàíûí, áóíóí äà 40%-è ÿñàñ èïÿê÷èëèê ìÿðêÿçè îëàí Øÿêè ãÿçàñûíûí ïàéûíà äöøöðäö. Øÿêèäÿ èïÿê÷èëèéèí èíêèøàôû ô-ê òèïëè ìöÿññèñÿëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó (1829). 1888 èëäÿ Òèôëèñäÿ “Ãàôãàç èïÿê÷èëèê ñòàíñèéàñû”íûí éàðàäûëìàñû âÿ áèð ãÿäÿð ñîíðà îíóí Âàðòàøåíäÿ (Îüóç), Øóøà ãÿçàñûíûí Ëÿíáÿðàí êÿíäèíäÿ, Ãàõ, Øÿêè, Àüäàì, Áÿðýöøàä, Çàãàòàëà âÿ áàøãà éåðëÿðäÿ øþáÿëÿðèíèí à÷ûëìàñû, Çàãàòàëà èïÿê÷èëèê ìÿêòÿáèíèí, Ýþé÷àéäà èïÿê÷èëèê ñÿðýèñèíèí òÿøêèëè (1898) èïÿê÷èëèéèí èíêèøàôûíà õåéëè êþìÿê îëäó. Àçÿðáàéúàíûí èïÿê ìÿùñóëëàðû Ìîñêâà (1861), Úÿíóáè Ãàôãàç (1861, 1889) ñÿðýèëÿðèíäÿ ôÿõðè ìöêàôàòëàð àëäû. 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿñàñ èïÿê÷èëèê ìÿðêÿçëÿðè Øèðâàí, Ãàðàáàü, Íàõ÷ûâàí, Øÿêè-Çàãàòàëà âÿ ËÿíêÿðàíÀñòàðà çîíàëàðû èäè. Èïÿê÷èëèê Àçÿðáàéúàíûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäà ìöùöì éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóðäó. Áóðàäà òèúàðÿò-ñÿëÿì êàïèòàëûíûí íöôóçó ýöúëö èäè. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ, Àçÿðáàéúàíäà êàïèòàëèçìèí èëê úöúÿðòèëÿðè ìÿùç èïÿê÷èëèêäÿ éàðàíäû. Øÿêè âÿ Øóøà ô-êëÿðè, î äþâðöí ìöàñèð òåõíèêàñû èëÿ òÿúùèç åäèëìèøäè. Èïÿê ñÿíàéåñè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ Ðóñèéàäà, õöñóñÿí Úÿíóáè Ãàôãàçäà àïàðûúû éåð òóòóðäó. Áåëÿ êè, Úÿíóáè Ãàôãàçäàêû 120 èïÿê ô-êèíèí 114-ö Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøèðäè, éàõóä Ãàôãàçäà öìóìè èïÿê èñòåùñàëûíûí 90%-è Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö. 1914 èëäÿ 14 ìëí. ìàíàòëûã ùÿúìèíäÿ öìóìè ìÿùñóë èñòåùñàë åäèëìèøäè; ô-êëÿðäÿ 9492 íÿôÿð ôÿùëÿ èøëÿéèðäè. Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ èïÿê ñÿíàéåñèíÿ ÷îõ áþéöê çèéàí äÿéäè âÿ Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñû èëÿ áó ñàùÿ äàùà äà äÿðèí òÿíÿççöëÿ óüðàäû. Ëàêèí 1921 èëäÿ Çàãàòàëàäà, ñîíðàëàð Øÿêè, Ýþé÷àé , Êöðäÿìèð

âÿ á. éåðëÿðäÿ áàðàìà òîõóìó éåòèøäèðÿí èëê ñòàíñèéàëàð à÷ûëäû. 1929 èëäÿ Ðåñïóáëèêàíûí áàðàìà òîõóìóíà îëàí òÿëàáàòû òÿìèí îëóíäó. Õàì èïÿê èñòåùñàëû 1940 èëäÿ 292 ò-à ÷àòäûðûëäû; áó, 1913 èëäÿêèíäÿí 2,8 äÿôÿ ÷îõ èäè. Àçÿðáàéúàí õàì èïÿê èñòåùñàëûíà ýþðÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ 3úö éåðÿ ÷ûõäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èïÿê ñÿíàéåñè äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäè, áàðàìà èñòåùñàëûíà ýþðÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ 2-úè, èïÿéèí êåéôèééÿòèíÿ ýþðÿ èñÿ 1-úè éåðÿ ÷ûõäû. Òèðèêîòàæ èñòåùñàë åäÿí èëê ìöÿñññèÿ – “Àçÿðòðèêîòàæ” 1927 èëäÿ Áàêûäà èøÿ äöøäö. 1939 èëäÿ ô-êäÿ ýåíèøëÿíäèðìÿ èøëÿðè àïàðûëäû, ìÿùñóëäàðëûüû éöêñÿê àâàäàíëûãëà òÿúùèç åäèëäè, ÿââÿë êîìáèíàòà, 1975 èëäÿí èñÿ Áàêû Èñòåùñàëàò Òðèêîòàæ Áèðëèéèíèí áàø ìöÿññèñÿñèíÿ ÷åâðèëäè; 1974 èëäÿ Ñóìãàéûòäà öñò òðèêîòàæ ô-êè èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè, 1975 èëäÿ Í.Íÿðèìàíîâ àäûíà Áàêû èñòåùñàëàò òðèêîòàæ áèðëèéè éàðàäûëäû, 1981 èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà òðèêîòàæ àëò ïàëòàð ô-êè èøÿ ñàëûíäû. Òèêèø ñÿíàéåñè. Ñîâåò äþâðöíÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà òèêèø ñÿíàéåñè õûðäà êóñòàð òèêèø åìàëàòõàíàëàðû èëÿ òÿìñèë îëóíóðäó, Áàêûäà Áàêûõàíîâ àä. òèêèø ô-êè (1922), ßëè Áàéðàìîâ àä. òèêèø ô-êè (1928) âÿ Ýÿíúÿäÿ òèêèø ô-êè (1926) èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ñîíðàëàð Áàêûäà 1 âÿ 2 ñàéëû òèêèø ô-êëÿðè, “Óøàã ïàëòàðû” òèêèø áèðëèéè, Íàõ÷ûâàí, Ñóìãàéûò, Õàíêÿíäè, Øÿêè, Ýþé÷àé, Áÿðäÿ, Ëÿíêÿðàí âÿ ñ. éåðäÿ òèêèø ô-êëÿðè éàðàäûëäû. Äÿðè, õÿç âÿ àéàããàáû ñÿíàéåñè. 1920 èëÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà äÿðè èñòåùñàëû ýåíèø éàéûëìûøäû. Áó ñàùÿíèí, ÿñàñÿí, Áàêû, Øàìàõû, Øÿêè, Ýÿíúÿ âÿ ñ.-äÿ éåðëÿøÿí ìöÿññèñÿëÿðè ÷îõ õûðäà èäè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà ÕÒØ íÿçäèíäÿ 3 äÿðè ç-äó âÿ 3 àéàããàáû òÿìèðè åìàëàòõàíàñûíû áèðëÿøäèðÿí øþáÿ éàðàäûëäû. 1930 èëäÿ èðè õöñóñè àéàããàáû åìàëàòõàíàëàðû “Àçÿðäÿðè” òðåñòèíÿ âåðèëäè, îíëàðûí ÿñàñûíäà éåðëè õàììàëëà èøëÿéÿí àéàããàáû ô-êè éàðàäûëäû. 1931 èëäÿ ô-êäÿ 346 ìèí úöò ìöõòÿëèô àéàããàáû èñòåùñàë îëóíäó. 1940 èëäÿ 1 ñàéëû äÿðè ç-äó èøÿ ñàëûíäû, áöòöí äÿðè ç-äëàðû öçðÿ 1940 èëäÿ öìóìè ìÿùñóë èñòåùñàëû 11,4 ìèí ìàíàòëûã, éàõóä 1931 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 4 äÿôÿ ÷îõ îëäó. 1943 èëäÿ Áàêûäà 1 ñàéëû àéàããàáû ô-êè, 1960 èëäÿ ýþí-äÿðè ç-äó èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ç-ä àéàããàáû àëòëûüû âÿ öçëöê õðîì èñòåùñàë åäèðäè. 1970 èëäÿ ßëè Áàéðàìëûäà ýþí-äÿðè ç-äó, 1973 èëäÿ Áàêûäà óøàã àéàããàáûñû ô-êè èøÿ ñàëûíäû, ùÿìèí èëëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ýþí-äÿðè ìöÿññèñÿëÿðè èñòåùñàë áèðëèéè ìîäåëëè ãà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

äûí âÿ êèøè àéàããàáûëàðû, éöíýöë åâ àéàããàáûñû èñòåùñàë åäèðäè. 1980 èëäÿ Áàêûäà èðè àéàããàáû ô-êèíèí èøÿ áàøëàìàñû àéàããàáû èñòåùñàëûíû àðòûðìàüà èìêàí âåðäè. Õÿç èñòåùñàëû Áàêûäàêû õÿç ìÿìóëàòû ô-êè èëÿ òÿìñèë îëóíóð. Ô-êäÿ òÿáèè âÿ ñöíè õÿçäÿí áþéöêëÿð ö÷öí ïàëòî âÿ éàðûìïàëòî,óøàã ïàëòîñó, éàõàëûã âÿ ïàïàã èñòåùñàë åäèëèðäè. Øöøÿ âÿ ÷èíè-ñàõñû ãàáëàð ñÿíàéåñè. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ øöøÿ âÿ ñàõñû ìÿìóëàò èñòåùñàëû ÷îõ ãÿäèìäÿí ìÿëóì èäè. Àíúàã ñîâåò äþâðöíÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéå öñóëó èëÿ áåëÿ ìÿìóëàòëàð èñòåùñàë åäèëìèðäè. Øöøÿ èñòåùñàëû öçðÿ èëê ìöÿññèñÿ (“Ãûðìûçû êèìéà÷û” ç-äó) 1926 èëäÿ Áàêûäà éàðàäûëäû. 1936 èëäÿ áó ç-ä èõòèñàñëàøìûø èêè ìöñòÿãèë ç-äà – Áàêû ëàé øöøÿ âÿ ÷åøèäëè ãàá-ãàúàã ç-äóíà âÿ Áàêû øöøÿ ãàáëàð ç-äóíà àéðûëäû. Øöøÿ ìÿìóëàòû èñòåùñàë åäÿí ç-äëàð 1941–45 èëëÿðäÿ, ÿñàñÿí, úÿáùÿ ö÷öí èøëÿéèðäè (ñóàëòû ýÿìèëÿð ö÷öí äèñêëÿð, äÿðìàí âÿ éàíäûðûúû ìàääÿëÿð ö÷öí ìöõòÿëèô òóòóìëó ãàáëàð ùàçûðëàéûðäû). Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà ç-äëàðäà ÿñàñ èñòåùñàë ïðîñåñëÿðè ìåõàíèêëÿøäèðèëäè âÿ àâòîìàòëàøäûðûëäû. Áàêû øöøÿ ãàáëàð ç-äóíäà 13 àääàí ÷îõ áöëëóð âÿ øöøÿ ãàá-ãàúàã èñòåùñàë îëóíóðäó. 1965 èëäÿ Ñóìãàéûò øöøÿ ç-äóíóí èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè èëÿ ðåñïóáëèêàäà ëàé øöøÿ èñòåùñàëû àðòäû. Íàõ÷ûâàí øöøÿ-òàðà ç-äóíäà ìèíåðàë ñó äîëäóðóëìàñû ö÷öí áóòóëêà èñòåùñàë îëóíóðäó. ×èíè-ñàõñû ãàáëàðûí ñÿíàéå öñóëó èëÿ èñòåùñàëûíà 1948 èëäÿ Áàêûäà àñáåñò-ñåìåíò âÿ êåðàìèêà ìÿìóëàòû êîìáèíàòû íÿçäèíäÿ, ñàõñû ñåõèíèí èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè èëÿ áàøëàíäû. 1950 èëäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø Áàêû èõòèñàñëàøäûðûëìûø ñàõñû ìÿìóëàòû ç-äóíäà áîøãàá, ïèéàëÿ, êàñà, éåìÿê äÿñòëÿðè âÿ ñ. èñòåùñàë îëóíóðäó. 1970 èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ îðàäà éåíè ñåõ, Ýÿíúÿäÿ ÷èíè ìÿìóëàòû ç-äó (1971) èøÿ ñàëûíäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áÿäèè ôîíäóíóí èñòåùñàë-éàðàäûúûëûã êîìáèíàòûí-

äà êåðàìèêà ñåõè, Çàãàòàëà, Ýþé÷àé, Ìàñàëëû, Ãóáà, Îüóç âÿ ñ. ð-íëàðäà êåðàìèêà âÿ ìèëëè ñàõñû ìÿìóëàòû ñåõëÿðè äÿ âàðäû.

éåðëÿøäèðèëìÿñè áó ýöí ÷îõ àêòóàëäûð. Éåéèíòè ñÿíàéåñè òàìëû ìÿùñóëëàð, ùÿì÷èíèí òöòöí ìÿìóëàòû, ñàáóí âÿ éóéóúó âàñèòÿëÿð, ÿòðèééàò-êîñìåòèêà ìÿùñóëëàðû èñòåùñàë åäÿí ñàíÿéå ñàùÿëÿðèíèí ìÿúìóñóäóð. Èíãèëàáäàí ÿââÿë, ÿñàñÿí, êè÷èê ìöÿññèñÿëÿðëÿ òÿìñèë îëóíìóøäó, áóíëàðäà ÿë ÿìÿéè öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ äàüûëìûø ìöÿññèñÿëÿð áÿðïà åäèëìèø, òåõíèêè úÿùÿòäÿí éåíèäÿí ãóðóëìóø, ìöàñèð ìöÿññèñÿëÿð òèêèëìèøäèð. 1969–2001 èëëÿðäÿ 111 ìöÿññèñÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Áó ìöÿññèñÿëÿð Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð ðåýèîíëàðûíäà éåðëÿøäèðèëèá (úÿäâÿë 2). 1969 èëäÿ 1940 èëÿ íèñáÿòÿí ìÿùñóë èñòåùñàëûíûí ùÿúìè 3 äÿôÿ àðòäû. Áó ñàùÿ-

Éöíýöë ñÿíàéå ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíûí èíêèøàôû ìöâàôèã õàììàë (ïàìáûã, éóí, êÿòàí, äÿðè õàììàëû, êèìéÿâè ëèôëÿð) èñòåùñàëûíûí àðòûìû èëÿ òÿìèí îëóíóð. Áó ñàùÿíèí ìÿùñóë èñòåùñàëûíà ýþðÿ õöñóñè ÷ÿêèñè: 1960 èëäÿ – 21,2% , 1970 èëäÿ – 19,9% , 1980 èëäÿ – 22,8% , 1990 èëäÿ – 19,9%, 1995 èëäÿ – 9,5%, 2000 èëäÿ – 1,2% , 2003 èëäÿ – 0,9%; èø÷èëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ: 1960 èëäÿ – 24,3% , 1970 èëäÿ – 25,4%, 1980 èëäÿ – 24,9 %, 1990 èëäÿ – 23,8 %, 2000 èëäÿ – 13,5 % âÿ 2003 èëäÿ – 8,6 %; ÿñàñ ñÿíàéå-èñòåùñàë ôîíäëàðûíà ýþðÿ: ìöâàôèã îëàðàã, 4,0 %, 3,7%, 4,7%, 4,8% âÿ 1,82% èäè. 1999-2003 èëëÿð ÿðçèíäÿ ùàçûð ïàìáûã ïàð÷à èñòåùñàëû 105,1%, ïàìáûã éàòàã àüëàðû – 2,8 äÿôÿ, òðèêîòàæ-úîðàá ìÿìóëàòëàðû – 126,6%, àéàããàáû – 8.4 äÿôÿ àðòìûøäûð (úÿäâÿë 1). Éöíýöë ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí ñòðóêòóðóíäà, òåõíèêè áàçàíûí âÿ êàïèòàë ãîéóëóøóíóí èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ äÿéèøèêëÿð âàúèáäèð. Áó îíäàí èðÿëè ýÿëèð êè, ìÿùñóëóí ÷åøèäèíèí âÿ ðÿãàáÿòÿäàâàìëûëûüûíûí àðòûðûëìàñû, ñàùÿíèí òåõíèêè-èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû, ìöàñèð òåõíèêà ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿëÿðèí ñàéûíûí àðòûðûëìàñû, ñàùÿ ìöÿññèñÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíûí ðåýèîíëàðûíäà äà

íèí ìÿùñóëóí èñòåùñàëûíà ýþðÿ õöñóñè ÷ÿêèñè: 1960 èëäÿ – 17,4%, 1970 èëäÿ – 20,2%, 1980-úè èëäÿ – 27,2%, 1990 èëäÿ – 26,6%, 1995 èëäÿ – 6.6%, 2000 èëäÿ – 2,3%, 2003 èëäÿ – 4.1%; èø÷èëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ: 1960 èëäÿ – 10,6%, 1970 èëäÿ – 10,3%, 1980 èëäÿ – 10,8%, 1990 èëäÿ – 12.3%, 2000 èëäÿ – 9,7%, 2003 èëäÿ – 7,8%; ÿñàñ ñÿíàéå-èñòåùñàë ôîíäëàðûíà ýþðÿ ìöâàôèã îëàðàã: 4,1%, 7,1%, 7,8%, 9,3%, 5,8% âÿ 4,06% òÿøêèë åäèá. Àüúàáÿäèäÿ ÷þðÿê-êþêÿ áèøèðìÿ ìöÿññèñÿñè (1993), Äÿâÿ÷èäÿ, Áåéëÿãàíäà ñöä ç-äëàðû (1993), Çàãàòàëàäà ÿò êîìáèíàòû (1994), Áàêûäà “Úîêà-úîëà”, äîíäóðìà, ôûíäûã åìàëû ç-äëàðû (1996), ñöä âÿ ñöä ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû (1999), “Ïåïñè-úîëà” èñòåùñàëû (1999), “Åóðîïåàí Òàáàúúî Áàêó” ÀÒÑÚ-äÿ éåíè ñåõ (2001) èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè, Õûðäàëàíäà ïèâÿ ç-äó éåíèäÿí ãóðóëäó (1999). 1920 èëÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà ìöùöì éåéèíòè ìÿùñóëëàðû èñòåùñàë îëóíóðäó. Èðè óí, ÷ÿëòèêòÿìèçëÿìÿ ìöÿññèñÿëÿðè, øÿðàá ç-äëàðû, áàëûã ñÿíàéåñè éàðàäûëìàñûíà 19 ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿí áàøëàíìûøäû. Äàùà èðè óí âÿ ÷ÿëòèêòÿìèçëÿìÿ ìöÿññèñÿëÿðè Áàêûäà èäè. Øÿðàá÷ûëûã âÿ àðàã÷ÿêìÿ ìöÿññèñÿëÿðè Êöðäÿìèðäÿ, 471

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Õàíëàð, Ýÿíúÿ, Ýþé÷àé âÿ Àüäàìäà (Ìóðàäáÿéëè êÿíäèíäÿ) éàðàäûëìûøäû. Áàêûäà ïèâÿ ç-äó âàð èäè. Àçÿðáàéúàí Úÿíóáè Ãàôãàçäà øÿðàá èñòåùñàëûíûí 21,2 %-íè âåðèðäè (1913). Áàëûã ñÿíàéåñè, ÿñàñÿí, Êöðöí àøàüû àõàðûíäà – Ñàëéàíäà úÿìëÿøìèøäè. Ïàìáûã éàüû èñòåùñàë åäÿí ç-ä Ëÿêèäÿ éàðàäûëìûøäû (1903). Òöòöí ìöÿñèñèÿëÿðèíäÿ åìàë îëóíàí òöòöí âÿ òÿíáÿêèíèí 1/3-è (1915 èëäÿ 45,3 ìèí ïóä) Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö. 19 ÿñðèí 80-90-úû èëëÿðèíäÿ áèéàí êþêö åìàë åäÿí âÿ ãóðóäàí ìöÿññèñÿëÿð éàðàäûëìûøäû. Àíúàã ñîíðàëàð áó ñàùÿ õåéëè ýåðèëÿäè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê 20 èëèíäÿ éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí ìþâúóä ñàùÿëÿðè: óíéàðìà, áàëûã, øÿðàá, òöòöí ñÿíàéåñè òÿìàìèëÿ éåíèäÿí ãóðóëìóø âÿ éåéèíòè ñàùÿëÿðè: ÿò, ñöä, êîíñåðâ, ÷àé, éàü-ïèé âÿ ñ. ñÿíàéå ñàùÿëÿðè éàðàíäû âÿ èíêèøàô åòäè. Áó äþâðäÿ, Ýÿíúÿ éàü-ïèé êîìáèíàòû (1926), Áàêû ñöä ç-äó (1927), 1 ñàéëû Áàêû ÷þðÿê ç-äó, Ëÿíêÿðàí áàëûã êîíñåðâè ç-äó, Îðäóáàä (1928), Çàãàòàëà (1929), Ãóáà (1930), Íèú (1933), Õà÷ìàç (1940) êîíñåðâ ç-äëàðû, Áàêûäà ñîéóäóúó ç-äó (1929), ìàêàðîí ô-êè (1930), ÿò êîìáèíàòû (1933), 2 âÿ 3 ñàéëû ÷þðÿê ç-äëàðû (1933–35), Ëÿíêàðàíäà ÷àé ô-êè âÿ ñ. ìöÿññèñÿëÿð èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 1940 èëäÿ éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí öìóìè ìÿùñóëó 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 8,5 äÿôÿ àðòäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ äÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Ðåñïóáëèêàíûí ð-íëàðûíäà èøÿ ñàëûíìûø ÷þðÿê, ñöä, ÿò âÿ ñ. êöòëÿâè éåéèíòè ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ éàíàøû, Ýÿíúÿ ïèâÿ ç-äó (1948), Àñòàðà (1952), Íàõ÷ûâàíäà ÿò êîìáèíàòû (1954), Áàäàìëû (1953) âÿ Èñòèñóäà (1954) ìèíåðàë ñó ç-äó, Áàêûäà øÿðàáêîíéàê ç-äó (1954), áóç ç-äó (1954) âÿ ñ. èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. 1959–65 èëëÿðäÿ Áàêû, Ëÿíêÿðàí âÿ Íàõ÷ûâàí ÷þðÿê çäëàðû, Ëÿíêÿðàí, Ãàõ âÿ Áàëàêÿíäÿ êîíñåðâ ç-äëàðû, Áàêûäà ýöúëö ñîéóäóúó çäó, Àüäàì âÿ Øÿêèäÿ ÿò êîìáèíàòëàðû, Ãóáà, Íàõ÷ûâàí, Úÿëèëàáàääà ñöä âÿ ïåíäèð ç-äëàðû èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ Ýÿíúÿäÿ ãÿííàäû ô-êè, ÿò êîìáèíàòû, Áàêûäà êþêÿ-ìàéà êîìáèíàòû, Õóäàò âÿ Ëÿíêÿðàíäà êîíñåðâ ç-äëàðû, Áàêûäà øàìïàí øÿðàáû ç-äó òèêèëäè. 80-úè èëëÿðäÿ Áàêû ÿò åìàëû êîìáèíàòû, 1 âÿ 2 ñàéëû Éåíè Áàêû, Ñèéÿçÿí ãóø÷óëóã ô-êëÿðè, Íàõ÷ûâàí, Ãàçàõ, Ãóáàäëû, Ãÿáÿëÿ, Îüóç, Äÿâÿ÷è, Çÿíýèëàí âÿ ñ. ð-íëàðäà öçöìöí èëêèí åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè Çàãàòàëà, Ãÿáÿëÿäÿ òöòöí-ôåðìåíòàñèéà ô-êëÿðè, Ëÿíêÿðàí âÿ Áèëÿñóâàðäà ñöä ç-äëàðû, Ýþé÷àé âÿ Ñàáèðàáàääà êîíñåðâ ç-äëàðû 472

âÿ ñ. ìöÿññèñÿëÿð òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Éåéèíòè ìÿùñóëëàðû ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàë ïðîñåñëÿðè ìåõàíèêëÿøäðèëìèø âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûøäû. Íÿòèúÿäÿ éàðûìôàáðèêàòëàð âÿ ÷ÿêèëèá-áöêöëìöø ìÿùñóëëàðûí èñòåùñàëû õåéëè àðòìûøäû. ßò ñÿíàéåñè éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. ßñàñ ìöÿññèñÿëÿðè Áàêû, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Àüäàì, Øÿêè âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿäèð. Ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èø ïðîñåñëÿðè ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûøäû. Áàøëûúà îëàðàã ÿò âÿ ÿò ìÿùñóëëàðû, êîëáàñà ìÿìóëàòû âÿ ñ. áóðàõûð. Éàü-ïåíäèð âÿ ñöä ñÿíàéåñè Ðåñïóáëèêà éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí èðè ñàùÿëÿðèíäÿíäèð. Ñöä ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðè Áàêû, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Ñóìãàéûò (ñöä êîìáèíàòëàðû), Áÿðäÿ, Èìèøëè, ( éàü, ïåíäèð êîìáèíàòëàðû ), Øÿêè (ÿò-ñöä êîìáèíàòû), Ñààòëû (ñöä ç-äó) âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ éåðëÿøèð. Éåíè òåõíèêà èëÿ òÿìèí åäèëìèø ìöÿññèñÿëÿðäÿ èñòåùñàë ïðîñåñëÿðè ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûøäû. Ìöàñèð ñöä êîìáèíàòëàðû âÿ ç-äëàðû õàììàëû êîìïëåêñ åìàë åäèð, ýåíèø ÷åøèääÿ ìÿùñóë (öçëö ñöä, ïåíäèð, éàü, ãàéìàã, ìöõòÿëèô ãàòûã íþâëÿðè, êÿñìèê âÿ ñ.) áóðàõûðäû. Éàü-ïèé ñÿíàéåñèíèí ðåñïóáëèêàäà ÿñàñ ìöÿññèñÿñè Ýÿíúÿ éàü-ïèé êîìáèíàòûäûð. Êîìáèíàòäà ïàìáûã ïèéèíäÿí áèòêè éàüû, 60 âÿ 72%-ëè òÿñÿððöôàò âÿ 75%-ëè ÿë-öç ñàáóíó, äèñòèëëÿ åäèëìèø ãëèñåðèí èñòåùñàë îëóíóð. Áàêû (Ìàøòàüà) çåéòóí åìàëû ç-äóíäà çåéòóí éàüû èñòåùñàë îëóíóðäó. Ãÿííàäû ñÿíàéåñè. 1920 èëëÿðÿ ãÿäÿð éàðûìêóñòàð âÿçèééÿòäÿ îëàí õûðäà ãÿííàäû ìöÿññèñÿëÿðè àç ÷åøèääÿ ìÿùñóëëàð èñòåùñàë åäèðäè. Ñîíðàëàð Áàêû âÿ Ýÿíúÿäÿ èðè ãÿííàäû ìöÿññèñÿëÿðè, Øÿêè, Ñóìãàéûò âÿ á. øÿùÿðëÿðäÿ øÿðã øèðíèééàòû èñòåùñàë åäÿí ìöÿññèñÿëÿð òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Áó ìöÿññèñÿëÿð ìöõòÿëèô íþâ êîíôåò, øîêîëàä, ïå÷åíéå, òîðò, êåêñ, ðóëåò, âàôëè, øÿðã øèðíèééàòû (øÿêÿð ÷þðÿéè, ïàõëàâà, øÿêÿðáóðà, ìöõòÿëèô íþâ êÿòÿëÿð) âÿ ñ. èñòåùñàë åäèðäè. Áó ìöÿññèñÿëÿðäÿ èñòåùñàë ïðîñåñëÿðè éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûøäû. Êîíñåðâ ñÿíàéåñè ðåñïóáëèêàäà éåéèíòè ñÿíàéåñè ñàùÿëÿðè àðàñûíäà ìöùöì éåð òóòóð. ßñàñ ìöÿññèñÿëÿðè Îðäóáàä, Çàãàòàëà, Ãóáà, Íèú, Õà÷ìàç, Óúàð, Ìàøòàüà, Áàëàêÿí, Ýþé÷àé, Ãàõ, Õóäàò, Ëÿíêÿðàí, Ãóñàð, Àüäàì âÿ ñ. êîíñåðâ ç-äëàðûäûð. ßñàñ ìÿùñóëëàðû òîìàò, ìåéâÿ âÿ ýèëÿìåéâÿ ( íàð, ýöë, ãîç, õóð-

ìà, çåéòóí, ôåéõîà, òóò, çîüàë âÿ ñ.) òÿðÿâÿç êîíñåðâëÿðè, ìöðÿááÿ, êîìïîò, øèðÿëÿð, ïàâèäëî, òîìàòäà âÿ éàüäà ùàçûðëàíìûø êîíñåðâëÿð âÿ ñ.-äèð. Áàíêÿ áàëûã êîìáèíàòûíäà íÿðÿ áàëûüû êöðöñö êîíñåðâëÿøäèðèëèð. Ñàùÿíèí ìÿùñóëëàðû õàðèúè þëêÿëÿðÿ äÿ ýþíäÿðèëèð. Óí-éàðìà ñÿíàéåñè ðåñïóáëèêà éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàíäà óí ñÿíàéåñè (1960 èëëÿðèí ñîíóíà ãÿäÿð ÷ÿëòèêòÿìèçëÿìÿ) ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ éåíèäÿí éàðàäûëäû. 1941–45 èëëÿð ìöùàðèáÿñèíäÿí ÿââÿëêè äþâðäÿ óí ñÿíàéåñèíèí ÿñàñ èíêèøàô èñòèãàìÿòè ìþâúóä äÿéèðìàíëàðûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð, éåíè ìöÿññèñÿëÿð äÿ òèêèëèðäè. Ýÿíúÿ, Éåâëàõ âÿ Àüäàìäàêû èðè óí ç-äëàðû éàíûíäà áþéöê àíáàðëàð, ìöàñèð åëåâàòîðëàð éàðàäûëìûøäû. Ðåñïóáëèêàäà áþéöê óí äÿéèðìàíëàðû èëÿ éàíàøû ê-ç âÿ ñ-çëàðûí, åëÿúÿ äÿ éåðëè ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ äÿ êè÷èê äÿéèðìàíëàð èøëÿéèðäè. Óí-éàðìà ñÿíàéåñè ìöÿñèññÿëÿðè ìöàñèð àâàäàíëûãëà òÿúùèç åäèëìèøäè. Øÿðàá ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí ñöôðÿ (òóðø, êÿìøèðèí, òöíäëÿøäèðèëìèø, òöíä âÿ äåññåðò) øÿðàáëàðû, øàìïàí øÿðàáû, êîíéàêëàð, öçöì øèðÿñè, öçöì ñèðêÿñè âÿ ñ. èñòåùñàë åäèëèð. Øèðÿëÿð, êîêòåéëëÿð, áÿêìÿç, àáãîðà âÿ áàøãà ñïèðòñèç è÷êèëÿð äÿ áóðàõûëûð. Áàêû øàìïàí øÿðàáëàðû çäóíäà øÿðàáëàð, ÿòèðëè è÷êèëÿð, êîêòåéëëÿð âÿ ñ. èñòåùñàëû äà ìÿíèìñÿíèëìèøäè. Ñàùÿíèí ìÿùñóëëàðû áèð ñûðà õàðèúè þëêÿëÿðÿ äÿ ýþíäÿðèëèðäè. ×àé ñÿíàéåñè Ðåñïóáëèêàäà ÷àé÷ûëûüûí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû èëÿ áàüëûäûð. Éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí éåíè ñàùÿñèäèð. Èëê ÷àé åìàëû ô-êè 1937 èëäÿ Ëÿíêÿðàíäà , èëê ÷àé ÷ÿêèá-áöêìÿ ô-êè 1941 èëäÿ Áàêûäà éàðàäûëäû. ×àé ïëàíòàñèéàëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èëÿ áàüëû Ìàñàëëû (1956) âÿ Àñòàðàäà (1958) åìàë ô-êëÿðè éàðàäûëìûøäû. Ðåñïóáëèêàäà ÷àé èñòåùñàëûíûí ìÿðêÿçè Ëÿíêÿðàí ð-íóäóð. 1980 èëäÿ Ëÿíêÿðàí, Àñòàðà âÿ Ìàñàëëû ð-íëàðûíäà ÷àé ñÿíàéåñè öçðÿ èñòåùñàë áèðëèêëÿðè òÿñèñ îëóíäó. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ áó ð-íëàðäà áèð íå÷ÿ ÷àé åìàëû ô-êè èøÿ ñàëûíäû. Åìàë îëóíàí ÷àé Áàêû âÿ Ëÿíêÿðàíûí èëëèê ýöúö 13 ò-à ÷àòàí ÷àé ÷ÿêèá-áöêìÿ ôêëÿðèíäÿ ãàáëàøäûðûëûðäû. ×àé ÷ÿêèá-áöêìÿ ô-êëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàäà åìàë îëóíàí ÷àéëà éàíàøû Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí âÿ õàðèúäÿí, ÿñàñÿí, Ùèíäèñòàíäàí, ×èíäÿí ýÿòèðèëÿí ÷àé äà ãàáëàøäûðûëûðäû. Òÿãðèáÿí 15 àääà ÷àé èñòåùñàë åäèëèðäè. Òÿðêèáèíäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

“Åóðîïåàí Òàáàúúî Áàêó” ÀÑÚ

ìöõòÿëèô øÿôà áèòêèëÿðè – èòáóðíó, éåìèøàí, êÿêëèêîòó, öçöì êîìïàíåíòëÿðè îëàí ÷àé äà áóðàõûëûðäû. Éöêñÿêêåéôèééÿòëè Àçÿðáàéúàí ÷àéû õàðèúè þëêÿëÿðÿ äÿ ýþíäÿðèëèðäè. Àçÿðáàéúàí ÷àéû áåéíÿëõàëã éàðìàðêàëàðäà óüóðëà íöìàéèø åòäèðèëèð. Àëêîãîëñóç è÷êèëÿð âÿ ìèíåðàë ñóëàð ñÿíàéåñè Áàêû ëèìîíàä ç-äó, Áàäàìëû,

Èñòèñó, Ñèðàá, Âàéõûð, Ãûçûëúà, Òóðøñó ìèíåðàë ñó äîëäóðàí ç-äëàð âÿ ìöõòÿëèô ðíëàðäà éàðàäûëìûø àëêîãîëñóç è÷êèëÿð èñòåùñàëû ñåõëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíóðäó. Àëêîãîëñóç è÷êèëÿð èñòåùñàëûíäà ÿñàñ éåðè ìåéâÿ âÿ ýèëÿìåéâÿëÿðäÿí, øÿôàëû áèòêèëÿðäÿí ùàçûðëàíàí è÷êèëÿð, ÷þðÿê êâàñû, øèðÿëÿð òóòóðäó.

Òöòöí ñÿíàéåñè Ðåñïóáëèêàíûí òöòöí åìàëû (ôåðìåíòàñèéà) ìöÿññèñÿëÿðè âÿ Áàêûäàêû òöòöí êîìáèíàòû èëÿ òÿìñèë îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàí òöòöí ñÿíàéåñè þçöíöí éåðëè õàììàë ìÿíáÿéèíÿ ìàëèêäèð. Òöòöí, ÿñàñÿí, Øÿêè, Çàãàòàëà, Ëÿíêÿðàí, Àñòàðà çîíàëàðûíäà, Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äÿ âÿ áèð ñûðà ð-íëàðäà ÿêèëèð. Òöòöí ìÿùñóëó ôåðìåíòàñèéà ç-äëàðûíäà åìàë åäèëèð âÿ áèð ñûðà èðè òöòöí ô-êëÿðèíÿ ýþíäÿðèëèð. Äóç ñÿíàéåñè. Àçÿðáàéúàí çÿíýèí äóç åùòèéàòûíà ìàëèêäèð. Äàøäóç éàòàãëàðû Íàõ÷ûâàí ÌÐ-íèí ÿðàçèñèíäÿäèð. Áóðàäàêû ö÷ éàòàãäàí þç ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ Íåùðÿì âÿ Íàõ÷ûâàí äóç éàòàãëàðû ìöùöì éåð òóòóðäó. ×ûõàðûëàí äóç, ÿñàñÿí, éåì ö÷öí ùåéâàíäàðëûã òÿñÿððöôàòûíäà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Éåéèíòè ñÿíàéåñè ö÷öí äÿ äóç èñòåùñàë åäèëèðäè. Ò.ß. Ïàøà

ÊßÍÄ ÒßÑßÐÐÖÔÀÒÛ Öìóìè õàðàêòåðèñòèêà Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè òîðïàã âÿ òÿáèè åùòèéàòëàð ùåñàáûíà ÿùàëèíèí ÿðçàüà, ñÿíàéåíèí èñÿ õàììàëà îëàí òÿëÿáàòûíû þäÿìÿêäèð. Òîðïàã ÿí áàøëûúà èñòåùñàë âàñèòÿñèäèðñÿ, òÿñÿððöôàò÷ûëûã áèîëîæè ôàêòîðëàðäàí – áèòêèëÿðäÿí âÿ ùåéâàíëàðäàí èñòèôàäÿåòìÿ öçÿðèíäÿ ãóðóëóð. Èñòåùñàë ðèòìè áèð ÷îõ ùàëëàðäà òÿáèè-áèîëîæè ãàíóíëàðëà òÿíçèìëÿíèð. Òÿáèè-èãòèñàäè øÿðàèò þëêÿíèí ðåýèîíëàðûíäà ÷îõ ôÿðãëèäèð. Þëêÿ ÿðàçèñèíèí 54,8%-íè ê.ò.-íà éàðàðëû (28,4%-è ñóâàðûëàí) òîðïàãëàð òÿøêèë åäèð. Áóíóí 38,7%-è ÿêèíÿ éàðàðëû ñàùÿëÿð, 3,1%-è ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿð (áàü âÿ öçöìëöêëÿð), 56,3%-è èñÿ îòëàã âÿ áè÷ÿíÿêëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàí êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí òàðèõè. Àçÿðáàéúàí ÿí ãÿäèì ÿêèí÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèíÿ ìàëèê þëêÿëÿðäÿíäèð. Áó, Ãÿäèì Ðîìà, Âèçàíòèéà âÿ ÿðÿá òàðèõ÷èëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíäà ê.ò. èëÿ áàüëû ìÿëóìàòëàðû þëêÿíèí ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðûíäàêû àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðûí íÿòèúÿëÿðè èëÿ òÿñäèãëÿíìèøäèð. Åëìè àðàøäûðìàëàð ñöáóò åäèð êè, Úÿíóáè Ãàôãàç òàõûë÷ûëûüûí, öçöì÷öëöéöí, ìåéâÿ÷èëèéèí, òÿðÿâÿç÷èëèéèí âÿ ùåéâàíäàðëûüûí ÿí ãÿäèì âÿ ÿñàñ ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëìóø, ÷îõñàéëû ìöùàðèáÿëÿðÿ, éàäåëëèëÿðèí ùöúóìëàðûíà âÿ äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿðÿ áàõìàéàðàã,

Àçÿðáàéúàíûí ê.ò. òÿêìèëëÿøìèø, éåíè ñàùÿëÿðëÿ çÿíýèíëÿøÿðÿê èíêèøàô åòìèø, ÿêèí÷èëèê ìÿäÿíèééÿòè éöêñÿëìèøäè. Î äþâðëÿðäÿ ÿñàñ ñóâàðìà ìÿíáÿëÿðè õûðäà âÿ èðè ÷àéëàð, êÿùðèçëÿð, áóëàãëàð, ãóéóëàð âÿ êàíàëëàð èäè. 16–17 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí èãòèñàäèééàòûíäà ìåéâÿ÷èëèê âÿ öçöì÷öëöê, áîñòàí÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã ñàùÿëÿðè ìöùöì éåð òóòóðäó. Þëêÿíèí ÿêñÿð áþëýÿëÿðèíäÿ áîë àðïà, áóüäà, äàðû âÿ äöéö éåòèøäèðèëèðäè. Ìåøÿëÿð ãîç, ôûíäûã, øàáàëûä, çåéòóí, àëìà, àðìóä, ýèëàñëà çÿíýèí èäè. Ùÿìèí äþâðöí Àâðîïà ñÿééàùëàðûíûí éàçäûãëàðûíà ýþðÿ, Àçÿðáàéúàíäà 12-15 íþâ öçöì, 5-6 íþâ øèðèí âÿ äàäëû ÿðèê íþâëÿðè, íàð, ïöñòÿ, áàäàì, ÿíúèð, çåéòóí âÿ ñ. ìåéâÿëÿð áåúÿðèëèðäè. Àðìóä, ýàâàëû, ÿðèê, ÿíúèð, öçöì âÿ ñ. ìåéâÿëÿð ãóðóäóëàðàã èëèí áöòöí ôÿñèëëÿðèíäÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí þëêÿ äàõèëèíäÿ ñàòûëûðäû. Àçÿðáàéúàíûí èãëèìè áîñòàí âÿ ýöë÷öëöê ö÷öí äÿ ÷îõ ÿëâåðèøëè èäè. Áóðàäà ìöõòÿëèô (20éÿ éàõûí éåìèø íþâëÿðè, ãàðïûç, õèéàð, áàäûìúàí, ñîüàí, çÿôÿðàí éåòèøäèðèëèð, 7-8 íþâ ýöë-÷è÷ÿê, î úöìëÿäÿí íÿðýèç, ãûçûë ýöë, çàíáàã, áÿíþâøÿ, ñàäÿ ìèõÿê ýöëö âÿ éàñÿìÿí áåúÿðèëèð, îíëàðäàí ìöõòÿëèô éàüëàð, ÿòèð âÿ úþâùÿð ùàçûðëàíûðäû. Áó ìÿùñóëëàð òÿêúÿ äàõèëè áàçàðäà äåéèë, ùÿì äÿ õàðèúè þëêÿëÿðÿ ñàòûëûðäû.

Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí èãòèñàäèééàòûíäà ÿêèí÷èëèêëÿ éàíàøû ùåéâàíäàðëûã òÿñÿððöôàòû ìöùöì éåð òóòóðäó. Ìÿìëÿêÿòäÿ ÷îõëó ìàë-ãàðà, ãîéóí âÿ êå÷è ñàõëàíûëûðäû. Áó ùåéâàíëàðûí ÿòè äàùà êåéôèééÿòëè âÿ äàäëû îëäóüóíäàí, ãîíøó þëêÿëÿðÿ äÿ èõðàú îëóíóðäó. Ëàêèí éåðëè ÿùàëè äàùà ÷îõ ãîéóí ÿòèíÿ ìåéëëè îëäóüóíäàí èðèáóéíóçëó ìàë-ãàðà ñàõëàíûëìàñûíà àç ÿùÿìèééÿò âåðèëèð, þêöçëÿðäÿí èñÿ àíúàã éöê äàøûíìàñûíäà âÿ òîðïàãëàðûí øóìëàíìàñûíäà éöê ùåéâàíû êèìè èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ îðäóíóí ÿñàñûíû ñöâàðè ãîøóíëàðû òÿøêèë åòäèéè ö÷öí, úèíñ ìèíèê àòëàðûíà òÿëÿáàò áþéöê èäè. Áóíà ýþðÿ þëêÿäÿ àò÷ûëûã ñàùÿñè éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô åäèðäè. 17 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø Åâëèéà ×ÿëÿáè áóðàäà äÿíëè áèòêè ÿêèíëÿðèíèí ýåíèø éåð òóòäóüóíó, ÷îõ ãöââÿòëè áóüäà âÿ àðïà (õöñóñèëÿ ãàðà àðïà) íþâëÿðèíèí éåòèøäèðèëéèíè âÿ áîë ìÿùñóë ýþòöðöëäöéöíö éàçûð. ßêèí÷èëèê òÿñÿððöôàòëàðûíäà, áàü âÿ áîñòàíëàðäà ìöõòÿëèô áåúÿðìÿ öñóëëàðû òÿòáèã îëóíóð, éàõøû ìÿùñóë ýþòöðìÿê ö÷öí òîðïàüû ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðëÿ ìöíáèòëÿøäèðìÿéÿ âÿ ãöââÿòëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûð, öçâè ýöáðÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Þëêÿìèçèí ÿðàçèñèíäÿ ê.ò. 17–18 ÿñðëÿðäÿ ýàù äèð÷ÿëèø, ýàù òÿíÿççöë ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí êå÷ñÿ äÿ, ñàáèòëÿøìÿ úèääè 473

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òÿðÿããè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõà áèëìÿäè. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèññÿñèíèí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëìàñû äà ê.ò.-íûí èíêèøàôû ö÷öí çÿðóðè øÿðàèò éàðàòìàäû. Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí óúãàðëàðûíäà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà òîðïàã èñëàùàòëàðû àïàðûëñà äà, êÿíä ÿùàëèñèíèí ñîñèàëèãòèñàäè âÿçèééÿòè ÷îõ àüûð èäè. Òÿùêèì÷èëèê ùöãóãó 10 èë ýåú ëÿüâ îëóíäó, òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí àëüû-ñàòãûñûíà èñÿ àíúàã 1913 èëäÿ èúàçÿ âåðèëäè. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäà 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þëêÿíèí ê.ò.-äà òàõûë÷ûëûã, ïàìáûã÷ûëûã, öçöì÷öëöê, øÿðàá÷ûëûã, òöòöí÷öëöê, èïÿê÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã ñàùÿëÿðè öçðÿ èõòèñàñëàøìà ýåäèðäè. 1897–1914 èëëÿðäÿ ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 709,6 ìèí ò òàõûë èñòåùñàë îëóíóð, 1910–14 èëëÿðäÿ ùÿð èë 1086 ìèí ùà (55,5%) ÿêèí ñàùÿñè äÿíëè áèòêèëÿð áåúÿðèëìÿñè ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ðóñèéà éöíýöë ñÿíàéåñèíèí õàììàëà îëàí òÿëÿáàòû ïàìáûã÷ûëûüûí 2-úè ïðèîðèòåò ñàùÿéÿ ÷åâèðèëìÿñèíÿ, ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ñÿíàéåñèíèí äÿ ôîðìàëàøìàñûíà ýöúëö òÿêàí âåðäè. Ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû ùÿúìèíèí àðòûðûëìàñûíäà Àçÿðáàéúàíëà ãîíøó þëêÿëÿð àðàñûíäà ìöòÿìàäè íÿãë. ÿëàãÿëÿðèíèí éàðàíìàñû, ìàääè-òåõíèêè áàçàíûí ìþùêÿìëÿíìÿñè, äþâðöí ãàáàãúûë áåúÿðìÿ òåõíîëîýèéàëàðûíûí òÿòáèãè ìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Ëàêèí Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè, õàðèúè ìöäàõèëÿ, âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè âÿ åðìÿíèëÿðèí ÿðàçè èääèàñû èëÿ áàüëû ùöúóìëàðû Àçÿðáàéúàíûí ê.ò.-íû ôÿëàêÿòëè âÿçèééÿòÿ ÷àòäûðäû. Ìèíëÿðëÿ êÿíäëè òÿñÿððöôàòû äèëÿí÷è âÿçèééÿòèíÿ äöøäö. 1918–20 èëëÿðäÿ ïàìáûã÷ûëûã èñòåùñàë äþâðèééÿñèíäÿí òàìàìèëÿ ÷ûõäû, òàõûë÷ûëûã òàì òÿíÿççöëÿ óüðàìûøäû, ìåéâÿ áàüëàðû ãûðûëûðäû. Ñóâàðìà ñèñòåìè òàìàìèëÿ ìÿùâ åäèëäèéè ö÷öí 220 ìèí ùà-äàí ÷îõ ñóâàðûëàí òîðïàãëàðäà ÿêèí àïàðûëìûðäû. Àçÿðáàéúàíäà àãðàð ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè éîëóíäà Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (ÀÕÚ) äþâðöíäÿ ìöùöì òÿäáèðëÿð ïëàíëàøäûðûëìûøäû. ÀÕÚ ùþêóìÿòèíèí èãòèñàäè ïëàòôîðìàñûíäà àãðàð ìÿñÿëÿ õöñóñè éåð òóòóðäó âÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí èñëàùàòëàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí áèð íå÷ÿ ãàíóí ëàéèùÿñè ùàçûðëàíìûøäû. Ìöÿééÿí ôÿðãëÿðÿ áàõìàéàðàã, áó ãàíóí ëàéèùÿëÿðèíäÿ õöñóñè òîðïàã ìöëêèééÿòèíè ëÿüâ åòìÿê äåéèë, èñòèôàäÿñèç òîðïàãëàðû ÿâÿçñèç âÿ éà ÿâÿç þäÿíèëìÿêëÿ êÿíäëèëÿðÿ ïàéëàìàã íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ìöëêëÿðèí éåðëÿøäèéè òîðïàã ñàùÿëÿðè èñÿ ñàòûëìàìàëû, éàëíûç èúàðÿéÿ âåðèëìÿëè èäè. Èñòèôàäÿñèç òîðïàãëàðûí ìöñàäèðÿñè øÿùÿð ÿòðàôûíäà ê.ò. õàðàêòåðè äàøûéàí òîðïàãëàðà äà àèä åäèëèðäè. Ùÿìèí òîðïàãëàð äþâëÿò òîðïàã 474

ôîíäóíóí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëèðäè. Áóðàäà òîðïàã ñàùèáëÿðèíäÿ ñàõëàíûëàúàã òîðïàã ñàùÿñè íîðìàñû øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã, êÿíä éåðëÿðè ö÷öí 7-50 äåñéàòèí, øÿùÿð éåðëÿðè ö÷öí 1,5-12 äåñéàòèí èäè. Ìåøÿ òîðïàãëàðû ñàùèáëÿðèíÿ ùå÷ áèð òîðïàã ñàùÿñè ñàõëàíûëìàäàí, òàìàìèëÿ ìöñàäèðÿ åäèëèðäè. Íÿçÿðäÿ òóòóëàí òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí éåðëÿðäÿ ãÿçà âÿ ð-í êîìèññèéàëàðûíûí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàá åäèëèðäè. Ãÿçà êîìèññèéàëàðûíûí òÿðêèáè 7-10 íÿôÿð, ð-í êîìèññèéàëàðûíûí òÿðêèáè èñÿ 3-5 íÿôÿðäÿí èáàðÿò îëìàëû èäè. Áó ëàéèùÿéÿ ýþðÿ òîðïàãëàðû ìöñàäèðÿ åäèëÿí ñàùèáêàðëàð òîðïàã êîìèòÿëÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿ áèëìÿçäèëÿð. Áóðàäà èñëàùàòûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ÿíýÿë òþðÿäÿí øÿõñëÿðèí ùÿáñ îëóíìàüà, ñöðýöí îëóíìàüà ãÿäÿð ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá îëóíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ìåøÿëÿð, éåðèí òÿêè, ñóëàð, òîðïàã êîìèòÿëÿðèíèí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëìèø õÿçèíÿ, õàíÿäàí, ñàùèáêàð òîðïàã, ãûøëàã âÿ éàéëàãëàðû, Ìóüàí, Ìèë âÿ Ñÿðäàðàáàä ÷þëëÿðèíèí ìöêÿëëÿôèééÿòëè òîðïàãëàðû, ñóâàðìà âÿ ãóðóäóëìàã ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø òîðïàãëàð, òîðïàã êîìèòÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿñÿððöôàò åùòèéàúëàðû ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí òîðïàãëàð, õöñóñè òÿñÿððöôàò ÿùÿìèééÿòè êÿñá åäÿí òîðïàãëàð ÿùàëè àðàñûíäà áþëöøäöðöëÿí òîðïàãëàð ñûðàñûíà äàõèë îëóíìóðäó. ÀÕÚ ùþêóìÿòèíèí àãðàð èñëàùàòû ïðîãðàìû âÿ ãàíóí ëàéèùÿëÿðè ïàðëàìåíòèí áèð ÷îõ èúëàñëàðûíäà ìöçàêèðÿ îëóíóá ãÿðàð ãÿáóë åäèëñÿ äÿ, áó òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿäè. Áó ìÿñÿëÿäÿ ùþêóìÿòèí ëÿíýëèéè ÿùÿìèééÿòëè îëñà äà, ÕÛ Ãûçûë Îðäóíóí Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòìÿñè èëÿ, þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí áàøãà ñàùÿëÿðè êèìè, àãðàð ñàùÿ äÿ Ñîâåò èìïåðèéàñûíûí èãòèñàäèééàòûíà úàëàøäûðûëäû. ßêèí ñàùÿëÿðè 1920 èëëÿðèí àõûðëàðûíäà, ùåéâàíëàðûí ñàéû èñÿ Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ 1913 èë ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûøäû. Áó ÿðÿôÿäÿ ê.ò.-íûí ìàääèòåõíèêè áàçàñû ñîí äÿðÿúÿ çÿèô îëìóøäó. Áöòþâëöêäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí ùÿð éåðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà áó ñàùÿíèí èíêèøàôûíû ëÿíýèäÿí ìöùöì ñÿáÿáëÿðäÿí áèðè êîîï.-ëÿðèí øÿðàèò âÿ èìêàíëàð íÿçÿðÿ àëûíìàäàí òÿëÿñèê éàðàäûëìàñû èäè. Áåëÿ êè, èñòåùñàëûí ìöÿééÿí ñÿâèééÿäÿ èúòèìàèëÿøìÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí êîîï.-ëÿð äåìîêðàòèê éîõ, èíçèáàòè èäàðÿåòìÿ èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëäèéèíäÿí, åëÿ éàðàäûëäûüû âàõòäàí ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàäû âÿ èñòåùñàë÷ûëàðûí êîîï.-ëÿðäÿ áèðýÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ÿñëèíäÿ áàø òóòìàäû. Áóíà èíçèáàòè àìèðëèê ðåæèìè, éóõàðûëàðûí äèêòÿñè èìêàí âåðìÿäè. Áó

ùÿì äÿ äþâëÿò èëÿ êîëëåêòèâ êÿíäëè òÿñÿððöôàòëàðû àðàñûíäà çÿðóðè ìöíàñèáÿòëÿðèí èãòèñàäè ìåõàíèçì âÿ âàñèòÿëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëìàìàñû èëÿ áàüëû èäè. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿäÿê ðåñïóáëèêàäà ê.ò.-íûí èíêèøàôû ö÷öí áèðèíúèäÿðÿúÿëè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ÷îõ ìöùöì ñó òÿñÿððöôàòû òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëäè, ñóâàðûëàí ÿêèí ñàùÿëÿðè õåéëè àðòûðûëäû, ê.ò.-íûí ìàääè-òåõíèêè áàçàñû õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëäè, ÷àé÷ûëûã, ïàìáûã÷ûëûã êèìè ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè éåíè ñàùÿëÿðèí èíêèøàôûíà áàøëàíäû. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ Ðåñïóáëèêàäà ê.ò.-íûí ÿñàñ ìÿãñÿäè îðäóíó âÿ ÿùàëèíè ÿðçàã ìÿùñóëëàðû èëÿ òÿìèí åòìÿê èäè. Áóíà ýþðÿ 1940 èëÿ íèñáÿòÿí 1943 èëäÿ òàõûë ÿêèíè ñàùÿñè 140,8 ìèí ùà ýåíèøëÿíäèðèëäè. Ùÿìèí äþâðäÿ òàõûë âÿ äÿí-ïàõëà ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëû 541 ìèí ò, ïàìáûã 64,7 ìèí ò, òöòöí 4 ìèí ò, êàðòîô 81,4 ìèí ò, ìåéâÿ âÿ ýèëÿìåéâÿ 30,6 ìèí ò âÿ öçöì 43,9 ìèí ò òÿøêèë åòäè. Ùåéâàíäàðëûã ñàùÿñèíäÿ èðÿëèëÿéèøëÿð îëñà äà, éåì áàçàñûíûí çÿèôëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áó ñàùÿäÿ ìÿùñóë èñòåùñàëû àçàëäû. Áó äþâðäÿ ðåñïóáëèêàíûí ê.ò.-äà ìàääè-òåõíèêè áàçàíûí çÿèôëÿìÿñè âÿ èøëÿðèí, ÿñàñÿí, ÿëëÿ ýþðöëìÿñè, ìÿùñóë èñòåùñàëûíûí àðòûðûëìàñûíà èìêàí âåðìèðäè. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà èñÿ óçóí èëëÿð ê.ò. ñàùÿëÿðèíäÿ èñòåùñàëûí ìöÿééÿí àðòûìû áàø âåðñÿ äÿ, ÿêèí ñàùÿëÿðè, äåìÿê îëàð êè, ýåíèøëÿíìèðäè âÿ ìÿùñóëäàðëûüûí ÷îõ àøàüû îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áöòþâëöêäÿ ñàùÿíèí ïîòåíñèàëûíäàí ÷îõ çÿèô èñòèôàäÿ îëóíóðäó. 1966–69 èëëÿðäÿ îðòà ùåñàáëà èëäÿ úÿìè 708 ìèí ò òàõûë, 326 ìèí ò ïàìáûã, 353 ìèí ò òÿðÿâÿç, 120 ìèí ò êàðòîô, 64 ìèí ò ìåéâÿ, 202 ìèí ò öçöì, 9 ìèí ò éàøûë ÷àé éàðïàüû èñòåùñàë åäèëäè. Ùåéâàíäàðëûüûí öìóìè èíêèøàô ñÿâèééÿñè ùÿð úÿùÿòäÿí äàùà àøàüû èäè. Î âàõòëàð ê.ò.äàêû íàèëèééÿòëÿð úàðè äþâðäÿ èñòåùñàë îëóíàí ìÿùñóëëàðûí ìèãäàðûíûí ÿââÿëêè èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ ùÿð ùàíñû ñÿâèééÿäÿ úöçè àðòûìû âÿ éà ñàáèò ãàëìàñû èëÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè, ìöìêöí îëàí ùÿãèãè àðòûì èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ éîëëàðûíûí àõòàðûëìàñûíà èñÿ ÷îõ àç äèããÿò éåòèðèëèðäè. Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí 1970– 85 èëëÿðäÿ êå÷äèéè éîë òàðèõÿ îíóí èíêèøàôûíûí áþéöê éöêñÿëèø ìÿðùÿëÿñè êèìè äàõèë îëóá. Ùÿìèí äþâð ÿðÿôÿñèíäÿ – 1969 èëèí èéóëóíäà Àçÿðáàéúàí ïàðòèéà òÿøêèëàòûíûí ðÿùáÿðè ñå÷èëìèø öìóììèëëè ëèäåðèìèç Ùåéäÿð ßëèéåâèí ôÿäàêàð âÿ áþéöê âÿòÿíïÿðâÿð ôÿàëèééÿòè, ðåñïóáëèêà ùÿéàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, àãðàð ñàùÿíèí èíêèøàôûíäà äà äþíöø éàðàò-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äû. Áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêàäà ê.ò.-äà èíòåãðàñèéà ÿëàãÿëÿðè äÿ ñöðÿòëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ê-ç âÿ ñ-çëàðëà éàíàøû, òÿñÿððöôàòëàðàðàñû êîîï. ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäèðèëäè. Ðåñïóáëèêàäà ê.ò.-íûí öçöì÷öëöêëÿ, ïàìáûã÷ûëûãëà, áàðàìà÷ûëûãëà, ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðû èëÿ áàüëû ýöúëö åìàë ñÿíàéåñè ôîðìàëàøäû, øÿðàá÷ûëûã ñàùÿñè äàùà äà ýöúëÿíäè. 70–80-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ê.ò.-íûí áþéöê óüóðëàðûíûí òÿìÿëèíäÿ, èëê íþâáÿäÿ, èãòèñàäèééàòûí áó áàøëûúà ñàùÿñèíèí Ù. ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè, îíóí èíêèøàôû íàìèíÿ àòûëàí ìöùöì àääûìëàðû äàéàíìûøäû. 1970 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí 29 ð-íó ïàìáûã÷ûëûãëà ìÿøüóë îëóðäóñà, 1985 èëäÿ áó ñàùÿ éàëíûç 18 ð-íäà èíêèøàô åòäèðèëèðäè. Áóíà áàõìàéàðàã èõòèñàñëàøìûø ð-äà èñòåùñàë ùÿúìè ùÿð èë àðòûðäû. Åéíè ãàéäàäà, òöòöí÷öëöê äÿ 25 ð-í ÿâÿçèíÿ 16 ð-íäà úÿìëÿøäèðèëäè. Ùÿìèí äþâðäÿ ñóâàðûëàí òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí òÿãðèáÿí

ò-à, ïàìáûã÷ûëûãäà 2,6 äÿôÿ àðòàðàã 861 ìèí ò-à, òöòöí÷öëöêäÿ 2,7 äÿôÿ àðòàðàã 57 ìèí ò-à, ÷àé÷ûëûãäà 3,2 äÿôÿ àðòàðàã 29 ìèí ò-à, ìåéâÿ÷èëèêäÿ 3,8 äÿôÿ àðòàðàã 318 ìèí ò-à, öçöì÷öëöêäÿ 7,9 äÿôÿ àðòàðàã 1.830 ìèí ò-à ãàëõäû. Àãðàð ñàùÿäÿ öìóìè éöêñÿê àðòûì ìåéëëÿðè áèð ñûðà ìöùöì ñàùÿëÿðèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíû êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãû âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðè ìèãéàñûíäà ÷îõ ÿùÿìèéÿòëè àãðàð ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâèðäè. Ê.ò.-íûí áöòöí ñàùÿëÿðèíèí ýåíèø èíêèøàôû Àçÿðáàéúàí êÿíäèíèí ñîñèàë-èãòèñàäè ñèìàñûíû êþêöíäÿí äÿéèøäèðäè âÿ áþéöê ùÿúìäÿ ìöõòÿëèô íþâ õàììàë åùòèéàòëàðû ÿñàñûíäà ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíèí ÿêñÿð ùèññÿëÿðèíäÿ ìöâàôèã åìàë ñÿíàéåñè ñàùÿëÿðèíèí ýöúëö èíêèøàôû òÿìèí îëóíäó. 1980 èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã ÑÑÐÈ èãòèñàäèééàòûíäà úèääè íåãàòèâ ìåéëëÿð éàðàíäû, áó, ê.ò.-äà äà óçóíìöääÿòëè òÿíÿççöë ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ

ñÿáÿá îëäó âÿ Àçÿðáàéúàíäàí äà éàí êå÷ìÿäè. Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäèééàòûíà äà ýöúëö çÿðáÿ âóðäó. Èñòÿð áèòêè÷èëèê, èñòÿðñÿ äÿ ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàë ùÿúìè ýåò-ýåäÿ àçàëìàüà áàøëàäû, ìÿùñóëäàðëûã ýþñòÿðèúèëÿðè õåéëè àøàüû äöøäö. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí ñîíóíàäÿê Àçÿðáàéúàíäà ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíûí äèíàìèêàñû 1-úè âÿ 2-úè úÿäâÿëëÿðäÿ âåðèëìèøäèð. Ìöàñèð ìÿðùÿëÿ. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñûíäàí ñîíðàêû èëê èëëÿðäÿ þëêÿäÿ éàðàíìûø ãåéðè-ñàáèòëèê, êå÷ìèø ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàð àðàñûíäàêû èñòåùñàë-èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ãûðûëìàñû, þëêÿíèí Äàüëûã Ãàðàáàü óüðóíäà ìöùàðèáÿéÿ úÿëá åäèëìÿñè, àëè äþâëÿò èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíäà áîøëóãëàð éàðàíìàñû, îðòà âÿ àøàüû èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíäà ðÿùáÿð èø÷èëÿðèí, ñÿðèøòÿñèçëèéè âÿ á.ê. íåãàòèâ ùàëëàð èúòèìàè-ñèéàñè

30% ãÿäÿð àðòûðûëìàñû ê.ò.-íûí íàèëèééÿòëÿðèíäÿ áþéöê ðîë îéíàäû. Ðåñïóáëèêàäà ÷îõëó ñó òÿñÿððöôàòû ãóðüóëàðû éàðàäûëäû âÿ êàíàëëàð ÷ÿêèëäè. Ê.ò.-íûí ìåëèîðàñèéà âÿ èððèãðàñèéà ñàùÿñè äÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäèðèëäè. Áó äþâðäÿ ê.ò.-äà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí éåíèëÿøìÿ îíóí èíêèøàôûíûí ýþðöíìÿìèø òÿðÿããèñèíè òÿìèí åòäè. 1981–85 èëëÿðäÿ ñàùÿíèí öìóìè ìÿùñóëó 1966–70 èëëÿðèí îðòà ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ íèñáÿòÿí 2,6 äÿôÿ àðòäû. Áèòêè÷èëèê ñàùÿñèíäÿ ê.ò.-íûí èñòåùñàë ýöúö âÿ èãòèñàäè ñÿìÿðÿñè äàùà éöêñÿê îëìóøäó. 1981–85 èëëÿðäÿ 1966–70 èëëÿðÿ íèñáÿòÿí îðòà èëëèê ìÿùñóë èñòåùñàëû òàõûë÷ûëûãäà 1,7 äÿôÿ àðòàðàã 1,240 ìèí ò-à, òÿðÿâÿç÷èëèêäÿ 2,4 äÿôÿ àðòàðàã 890 ìèí 475

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ýÿðýèíëèéè, èãòèñàäèééàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíè, õöñóñèëÿ äÿ ê.ò.-íû ñàðìûø áþùðàíû äàùà äà äÿðèíëÿøäèðäè. Þëêÿ èãòèñàäèééàòû èôëèú âÿçèééÿòèíÿ äöøäö, àãðàð ñàùÿíèí, éåéèíòè ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíèí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè ïîçóëäó. Àãðàð ñàùÿäÿ êå÷ìèø ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàð àðàñûíäà 1980 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèø éöêñÿê ìþâãåéëÿð èòèðèëäè, áöòöí ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿð ÿí àøàüû ùÿääÿ äöøäö. Áóíëàðëà áÿðàáÿð, áàíêëàðàðàñû êþ÷öðìÿ ÿìÿëèééàòëàðû àïàðûëìàñûíûí ìöìêöíñöçëöéö, ê.ò.-û ìÿùñóëëàðû ùàããûíûí ìöÿññèñÿëÿðÿ âàõòûíäà þäÿíèëìÿìÿñè, ê.ò.-íà ñÿðìàéÿ ãîéóëóøó ìÿáëÿüèíèí àçàëäûëìàñû, êðåäèòèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, éöêñÿê êðåäèò ôàèçè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè âÿ èíôëéàñèéàíûí ñöðÿòëÿíìÿñè ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàë÷ûëàðûíäà ìàääè ìàðàüû àçàëäûð, ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ïëàíëàøäûðìà, ùÿëÿ äÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí èíçèáàòè èäàðÿåòìÿ ìåòîäëàðû øÿõñè òÿøÿááöñöí ãàðøûñûíû àëûðäû. Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèéè èëê èëëÿðäÿ, èãòèñàäèééàòûí äèýÿð ñàùÿëÿðè êèìè, àãðàð ñàùÿ äÿ äÿðèí òÿíÿççöëÿ óüðàìûø, ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí, äåìÿê îëàð êè, ùàìûñûíûí èñòåùñàëû êÿñêèí ñóðÿòäÿ àçàëìûø, ùÿìèí ìÿùñóëëàðû åìàë åäÿí ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè äÿ ìöâàôèã îëàðàã éà èøèíè äàéàíäûðìûø, éà äà èñòåùñàëû õåéëè èõòèñàðà ñàëìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. 1991–93 èëëÿðäÿ ê.ò.-äà ýåäÿí ïðîñåñëÿðÿ éàíàøìàäà ñóáéåêòèâëèê äàùà öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Ùå÷ áèð ÿñàñû îëìàäàí ïàìáûã, 476

òöòöí âÿ îíñóç äà õåéëè òÿíÿççöëÿ óüðàéàí öçöì÷öëöê ñàùÿëÿðè òàì ëÿüâ îëìàã ùÿääèíäÿ èäè. Ê.ò.-íû áó âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðìàã ö÷ûöí àãðàð ñàùÿäÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòè ÿñàñûíäà áàçàð òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí éåíè òÿñÿððöôàò÷ûëûã ôîðìàëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà, ê-ç âÿ ñ-çëàðûí òîðïàã âÿ ÿìëàêûíûí áþëöøäöðöëìÿñèíÿ, äàõèëè áàçàðûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû âÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí áó ñàùÿéÿ úÿëá åäèëìÿñèíÿ, ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíû ñòèìóëëàøäûðàí ãèéìÿò, âåðýè âÿ êðåäèò ìåõàíèçìëÿðèíèí òÿòáèãèíÿ úÿùäëÿð ýþñòÿðèëäè. Àììà ÿñëèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àãðàð èñëàùàòëàðûí áàøëàíìàñû òàðèõè 6 àïðåë 1992 èëäèð. Ùÿìèí òàðèõäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí ñÿäðëèéè èëÿ Íàõ. ÌÐ Àëè Ìÿúëèñèíèí íþâáÿòè éûüûíúàüûíäà «Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äÿ çÿðÿðëÿ èøëÿéÿí êîëõîç âÿ ñîâõîçëàðûí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà øÿõñè òÿñÿððöôàòëàðûí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» Íàõ. ÌÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí âÿ Àëè Ìÿúëèñèí êÿíäèí ñîñèàë ãóðóúóëóüó, ùàáåëÿ àãðàð-ñÿíàéå äàèìè êîìèññèéàñûíûí áèðýÿ ùàçûðëàäûüû òþâñèéÿëÿð áÿéÿíèëäè âÿ ìöâàôèã ãÿðàð ãÿáóë åäèëäè. Áåëÿëèêëÿ, þëêÿäÿ èëê äÿôÿ àãðàð èñëàùàòëàðà Öìóììèëëè Ëèäåðèìèç Ù.ßëèéåâ Íàõ. ÌÐ Àëè Ìÿúëèñèíèí ñÿäðè îëàðêÿí ìÿðêÿçè ùþêóìÿòèí ãÿðàðûíû ýþçëÿìÿäÿí òàðèõè ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Áó ãÿðàð ÷îõ ðèñêëè îëäóüóíäàí âÿ ÿùàëè áó èøÿ ÷îõ åùòèéàòëà éàíàøäûüûíäàí åêñïåðèìåíò øÿêëèíäÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíäÿ áèðèíúè îëàðàã Úóëôà

ðàéîíóíóí Ýàë âÿ Øóðóò êÿíäëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí «Àçÿðáàéúàí» ñîâõîçóíóí òîðïàã âÿ ÿìëàê ïàéû êÿíääÿ éàøàéàí ÿùàëè àðàñûíäà ïðîïîðñèîíàë øÿêèëäÿ áþëöíäö. Àðòûã 1996 èëäÿ Íàõ. ÌÐ-ûí äèýÿð ðàéîíëàðûíäà äà áó ïðîñåñ ñöðÿòëÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû. 3-4 èëäÿ ìàë-ãàðà âÿ ãîéóíëàðûí ñàéû 2 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòäû. 1993 èëèí îðòàëàðûíäàí ñîíðà, Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè ÿìëàêûí, òîðïàüûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè, òîðïàüûí áó ñàùÿäÿ èøëÿéÿíëÿðÿ ïàéëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ þçÿëëÿøäèðìÿ ïðîñåñëÿðè ýåíèø âöñÿò àëäû, ãèéìÿòëÿð ëèáåðàëëàøäûðûëäû, äþâëÿò ÿðçàã âÿ ìàääè-òåõíèêè ðåñóðñëàð áàçàðûíäàêû âÿ èõðàúàò ÿìÿëèééàòëàðûíäàêû ìÿùäóäèééÿòëÿð àðàäàí ãàëäûðûëäû. Öìóìèééÿòëÿ, ÀÑÊ-äÿêè áöòöí ìöÿññèñÿëÿðèí èäàðÿ îëóíìà ñèñòåìè ëÿüâ åäèëÿðÿê, îíëàðûí ÿñàñûíäà òîðïàã âÿ èñòåùñàë âàñèòÿëÿðè êÿíä ÿìÿê÷èëÿðèíÿ ïàéëàíìàãëà, þçÿë ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíûí èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàäûëäû. Èëê íþâáÿäÿ, àãðàð ñàùÿäÿ ìöÿééÿí òÿúðöáÿ ãàçàíìàã, îïòèìàë èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê âÿ ãàðøûéà ÷ûõàí ÷àòûøìàçëûãëàðû ëÿüâ åòìÿê ö÷öí 1993 èëèí àõûðëàðûíäà Õûçû âÿ Çàãàòàëà, Íàõ÷ûâàí ÌÐíûí Úóëôà ð-íëàðûíäà àãðîèñëàùàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Ðåñïóáëèêà Ìèëëè Ìÿúëèñè “Àãðàð èñëàùàòëàðûí ÿñàñëàðû ùàããûíäà” (1995), “Ñîâõîç âÿ êîëõîçëàðûí èñëàùàòû ùàããûíäà” (1995), “Òîðïàã èñëàùàòû ùàããûíäà” (1996) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðûíû ãÿáóë åòìÿêëÿ àãðàð èñëàùàòûí ùöãóãè ÿñàñûíû ãîéäó. Öìóìÿí èñëàùàòëà áàüëû îëàí 14 ãàíóí, Ïðåçèäåíòèí 13 ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìû, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 20 ãÿðàð âÿ ñÿðÿíúàìû ãÿáóë åäèëäè. Ìÿùç áó ãàíóíëàð âÿ íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàð ê.ò.-äà óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èñëàùàòëàðà ùöãóãè áàçà îëäó. 1995 èë äàõèë îëìàãëà ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ îëàðàã òÿðÿâÿç÷èëèêäÿ, ìåéâÿ÷èëèêäÿ, êàðòîô÷óëóãäà âÿ ñöôðÿ öçöì÷öëöéö ñàùÿñèíäÿ òÿäàðöê öçðÿ äþâëÿò ñèôàðèøè äàéàíäûðûëäû, àçàä ñàòûø òÿòáèã åäèëäè. Äàùà ñîíðà áèð ñûðà ìÿùñóë íþâëÿðè, î úöìëÿäÿí òàõûë, ìàë, ãóø âÿ ãîéóí ÿòè öçðÿ ñèôàðèøëÿðèí ùÿúìè àçàëäûëäû âÿ íÿùàéÿò, 1997 èëäÿí áöòöí ìÿùñóëëàðûí ãèéìÿòè ñÿðáÿñòëÿøäèðèëäè. Þëêÿíèí õàðèúè-èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí äàùà äà ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè àãðàð ñàùÿíèí èäõàë-èõðàú ñòðóêòóðóíà äà ìöñáÿò òÿñèð åòäè. Áóíëàð ðåñïóáëèêàìûçäà èñëàùàòëàðûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ âÿ áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí áÿðãÿðàð îëìàñûíäà ùÿëëåäèúè àìèëëÿð èäè. Ê.ò.-íûí èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðóíäà äà úèääè äÿéèøèêëèêëÿð áàø

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âåðäè, áåëÿ êè, ìþâúóä ìÿðêÿçè âÿ ð-í ê.ò. îðãàíëàðûíûí, ê-ç âÿ ñ-çëàðûí àïàðàò èø÷èëÿðèíäÿí 42 ìèí íÿôÿð èõòèñàð åäèëäè âÿ îíëàðûí ñàùèáêàðëûãëà ìÿøüóë îëìàëàðû ö÷öí ñÿðáÿñò ôÿàëèééÿò øÿðàèòè éàðàäûëäû. Àãðàð èñëàùàòëàðûí ìÿãñÿäëÿðè. Ê-ç âÿ ñ-ç òÿñÿððöôàòëàðûíûí çÿèô èãòèñàäè ãóðóì îëäóüó ùÿëÿ ÑÑÐÈ äþâðöíäÿ àøêàð èäè. Ïëàíëû ñîñèàëèñò òÿñÿððöôàòû ñèñòåìèíèí, ÿñàñÿí, áó ãóðóìëàðäàí èáàðÿò îëàí àãðàð áþëìÿñè ê.ò.-íûí åùòèéàòëàðû âÿ ïîòåíñèàë èìêàíëàðûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðìèðäè. Àãðàð ñàùÿ äþâëÿòäÿí ÷îõ áþéöê ùÿúìäÿ äîòàñèéà àëñà äà, éåíÿ çÿðÿðëÿ èøëÿéèðäè. Ìÿðêÿçäÿí ïëàíëàøäûðìà âÿ ãèéìÿòãîéìà, íîðìàòèâëÿð ìöÿééÿí åòìÿ ñàüëàì ðÿãàáÿòÿ èìêàí âåðìèð, èñòåùñàëû ñÿìÿðÿñèç åäèðäè. Áó ñÿáÿáëÿð þëêÿäÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí àïàðûëìàñûíû îáéåêòèâ çÿðóðÿòÿ ÷åâèðìèøäè. Àãðàð áþëìÿäÿ, áóíäàí ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ èñëàùàò ïÿðäÿñè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñèñòåìñèç, õàîòèê, òÿäáèðëÿðäÿí ôÿðãëÿíÿí, ãàéÿñè ìèëëè èãòèñàäèééàòû áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èðìÿêëÿ ñàüëàìëàøäûðìàäàí èáàðÿò éåíè èñëàùàòëàð ïðîãðàìû ùàçûðëàíäû. 1990 èëëÿðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Öìóììèëëè Ëèäåð úÿíàá Ùåéäÿð ßëèéåâ èúòèìàè ôèêèð âÿ ñÿéëÿðè àãðàð èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èøèíèí ãûñàìöääÿòëè òÿäáèð äåéèë, òàðèõè áèð ïðîñåñ îëìàñûíà éþíÿëòäè. Áó ïðîñåñäÿ ÿââÿëêè òÿñÿððöôàò÷ûëûã ìåõàíèçìè éåíèñè èëÿ ÿâÿç îëóíìàëû, ê.ò.-íûí èäàðÿ åäèëìÿñè áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èä ïðèíñèïëÿðèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàëû èäè. Êþêëö ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðè àïàðûëìàëû, äþâëÿò ìöëêèééÿòè þçÿëëÿøäèðèëìÿëè, éåíè ìöëêèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ ÷îõíþâëö òÿñÿððöôàò÷ûëûã ôîðìàëàðû èíêèøàô åòäèðèëìÿëè, ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû ö÷öí ùöãóãè, òÿøêèëàòè, ìàääè âÿ òåõíèêè áàçà éàðàäûëìàëû, ñàùÿëÿðàðàñû, ìöÿññèñÿëÿðàðàñû âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû éåíè èñòåùñàëèãòèñàäè ÿëàãÿëÿð ãóðóëìàëû, ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàë÷ûëàðû ö÷öí ÿñë ðÿãàáÿò ìöùèòè ôîðìàëàøäûðûëìàëû èäè. Áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, ê.ò.-íûí åëìè òÿìèíàòûíû áàçàð ìöíàñèáÿòè øÿðàèòèíÿ óéüóí ãóðìàã, èñòåùñàë÷ûëàðûí ýÿëèðëÿðèíèí àðòûðûëìàñûíà øÿðàèò éàðàòìàã, èíôîðìàñèéà-ìÿñëÿùÿò õèäìÿòèíè, øàãóëè âÿ öôãè êîîïåðàñèéàíû èíêèøàô åòäèðìÿê, ùÿì ê.ò., ùÿì äÿ ãåéðè-ê.ò. ôÿàëèééÿòè ñàùÿñèíäÿ éåíè èø éåðëÿðè à÷ìàã âÿ ñ. àãðàð èñëàùàòëàðûí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðèíÿ àèä èäè. Áó äþâðäÿ àãðàð èñëàùàòëàð òîðïàüà éåíè ñàùèáêàðëûã ìöíàñèáÿòè ôîðìàëàøäûðìàëû, îíóí êþìÿéè èëÿ ê.ò.-íû þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí éöêñÿê ñÿ-

ìÿðÿëè, ÿí ýÿëèðëè ñàùÿñèíÿ ÷åâèðìÿëè, êÿíä ÿùàëèñè àðàñûíäà èøñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàëû, îíëàðûí ýÿëèðëÿðèíè àðòûðìàãëà, éîõñóëëóã ñÿâèééÿñèíè àçàëòìàëû, þçÿë òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðèíèí êÿíäèí ñîñèàë èíôðàñòðóêòóðóíóí èíêèøàôûíà âÿñàèò éþíÿëòìÿëÿðèíÿ èìêàí éàðàòìàëû èäè. Àðòûã 1996 èëèí ñîíóíà ê-ç âÿ ñ-çëàð òàìàìèëÿ ëÿüâ îëóíäó, îíëàðûí òîðïàã ñàùÿëÿðè âÿ ÿìëàêû êÿíäëèëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëäö. Àãðàð èñëàùàòëàðûí áó ìÿðùÿëÿñèíäÿ ðåñïóáëèêàäàêû 5605 ê.ò. ìöÿññèñÿñèíèí 86,5%-è þçÿë ìöÿññèñÿäÿí, î úöìëÿäÿí 76,8%-è êÿíäëè-ôåðìåð òÿñÿððöôàòûíäàí èáàðÿò èäè. Àãðàð èñëàùàòëàðûí 1997 èëèí ÿââÿëèíäÿí áàøëàéàí ìÿðùÿëÿñèíäÿ èñÿ ìþâúóä îëàí äþâëÿò âÿ êîëëåêòèâ ê.ò. ìöÿññèñÿëÿðè äàùà ñöðÿòëÿ þçÿëëÿøäèðèëäè. ßñàñëû èñëàùàòëàðûí ýåäèøèíäÿ áöòþâëöêäÿ àãðàð áþëìÿíèí, ùÿì÷èíèí îíóí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí áàçàð ìåõàíèçìëÿðè ÿñàñûíäà éåíèäÿí ãóðóëìàñû ñöðÿòëÿíäèðèëäè. Êÿíääÿ ðàäèêàë àãðàð èñ-

Äþâëÿò Ïðîãðàìû” êèìè ãàíóíëàðëà ìöÿééÿíëÿøäèðèëäè. Àãðàð èñëàùàòëàðû ñöðÿòëÿíäèðìÿê, èúòèìàè ÿìëàê âÿ òîðïàã áþëýöñöíäÿ ÿäàëÿò ïðèíñèïèíè áÿðãÿðàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ “Àãðàð èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí áÿçè íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûí òÿñäèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ” Ïðåçèäåíò Ôÿðìàíû èëÿ Äþâëÿò Àãðàð Èñëàùàòû Êîìèññèéàñûíûí ùàçûðëàäûüû 8 íîðìàòèâ-ùöãóãè àêò òÿñäèã åäèëäè (1997). 1998 èëäÿí äþâëÿòèí òîðïàã ñàùèáëèéèíÿ èíùèñàð÷ûëûüû ëÿüâ îëóíäó, 2016 ê-ç, ñç âÿ òÿñÿððöôàòëàðàðàñû ìöÿññèñÿëÿðèí òîðïàüû âÿ ÿìëàêû þçÿëëÿøäèðèëäè. 1695123 ùà (19,6%) þçÿëëÿøäèðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëàí ê.ò.-íà éàðàðëû òîðïàãëàðûí 1391374 ùà (99.7%) õöñóñè ìöëêèééÿòÿ âåðèëäè (2003). Òîðïàã ïàéû àëìûø ÿùàëèíèí ñàéû 3408410 íÿôÿð, àèëÿíèí ñàéû èñÿ 866698 òÿøêèë åòäè. Áåëÿëèêëÿ, êîëëåêòèâ ìöÿññèñÿëÿð, èúàðÿ ìöÿññèñÿëÿðè, êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòëàðû, èñòåùñàë êîîï.-ëÿðè, êè÷èê ìöÿññèñÿëÿð, ôèçèêè øÿõñëÿð (àèëÿëÿð) êèìè ñàùèáêàðëûã ôîðìàëàðû òÿøÿêêöë òàïäû (úÿäâÿë 4).

ëàùàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, õöñóñÿí ñîâåò ãóðóëóøó ö÷öí ÿíÿíÿâè òÿñÿððöôàò âÿ èäàðÿ÷èëèê ôîðìàñû îëàí ñ-ç âÿ ê-çëàðûí ëÿüâè, îíëàðà ìÿõñóñ òîðïàã, ìàë-ãàðà âÿ äèýÿð ÿìëàêûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè, ê.ò. èñòåùñàëû ñàùÿñèíäÿ ìÿðêÿçè ïëàíëàøäûðìà ñèñòåìèíèí âÿ ìÿùñóë àëûøû öçðÿ äþâëÿò ñèôàðèøèíèí ëÿüâè, ìÿùñóëóí àëûø ãèéìÿòèíèí ñÿðáÿñòëÿøäèðèëìÿñè ê.ò.-íûí ñîñèàë âÿ èãòèñàäè èíêèøàôûíà, ùÿì÷èíèí àãðàð ñàùÿíèí èäàðÿ îëóíìà ïðèíñèïëÿðèíÿ úèääè òÿñèð ýþñòÿðäè. Êå÷ìèø ê-ç âÿ ñ-çëàðûí éåðèíÿ éåíè þçÿë òÿñÿððöôàò ôîðìàëàðû, ôåðìåð âÿ äèýÿð ñàùèáêàð òÿñÿððöôàòëàðû éàðàäûëäû. Àãðàð èñëàùàòëàðûí èñòèãàìÿòëÿðè. Àãðàð èñëàùàòëàðûí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíè òÿøêèë åäÿí ùöãóãè áàçà éåíè ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû èëÿ: “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 1995–98 èëëÿðäÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñèíèí Äþâëÿò Ïðîãðàìû”; “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òîðïàã ìÿúÿëëÿñè”; “Þçÿëëÿøìÿíèí èêèíúè

Ðåñïóáëèêàíûí öìóìè ÿðàçèñèíäÿí éåðëè áÿëÿäèééÿ îðãàíëàðûíà 2032744 ùà (23,5%) òîðïàã âåðèëäè, 4913639 ùà (56,9%) äþâëÿò ìöëêèééÿòèíäÿ ñàõëàíäû (2003). Äþâëÿò òîðïàã êàäàñòðû, òîðïàãëàðûí ìîíèòîðèíãè âÿ éåðãóðëóøó ñèñòåìè éàðàäûëäû. Èñëàùàò àïàðûëàí òÿñÿððöôàòëàðà ìÿõñóñ ÿìëàêûí öìóìè äÿéÿðè 2704885 ìëí. ìàíàò èäè, îíäàí õöñóñè ìöëêèééÿòÿ âåðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëàí 1926574 ìëí. ìàíàòëûã ÿìëàêûí 1893693 ìëí. ìàíàòëûüû (98,3%) ôàêòèêè îëàðàã þçÿëëÿøäèðèëäè. Èñëàùàòëàð ñöðÿòëÿíäèêúÿ þëêÿäÿ ÷îõíþâëö òÿñÿððöôàò÷ûëûüûí èíêèøàôû ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàíäû, àãðàð-ñÿíàéå êîìïëåêñè ñèñòåìèíäÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè ôîðìàëàøäû. Òÿñÿððöôàò÷ûëûã ôîðìàëàðûíûí ñå÷èëìÿñè òàì êþíöëëöëöê ïðèíñèïè ÿñàñûíäà, ãàíóí÷óëóüóí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Éåíè éàðàäûëìûø þçÿë òÿñÿððöôàòëàðûí èñòåùñàë èñòèãàìÿòëÿðè ìöõòÿëèôäèð, îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ÷îõñàùÿ477

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëè òÿñÿððöôàò÷ûëûüà ìåéë åäèð. Áóíóíëà áåëÿ, þëêÿëäÿ òàõûë÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê, ìåéâÿ÷èëèê, ñöäëöê èñòèãàìÿòëè ìàëäàðëûã, ÿòëèêìàëäàðëûã âÿ ãîéóí÷óëóã òÿñÿððöôàòëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà äàùà ÷îõ ìàðàã ýþñòÿðèëèð. Þëêÿäÿ ÷îõíþâëö òÿñÿððöôàò÷ûëûüûí èíêèøàôû áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èä øÿðàèòèíäÿ ðÿãàáÿò ìöùèòè ôîðìàëàøäûðûð, ÷îõñàùÿëè òÿñÿððöôàò÷ûëûüûí èíêèøàôû èñÿ ÿìÿê åùòèéàòëàðûíäàí áöòöí èë áîéó äàùà ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿéÿ øÿðàèò éàðàäûð. Àãðàð ñàùÿíèí èíêèøàôûíà éþíÿëìèø ôÿàëèééÿòè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí èãòèñàäè èíêèøàôà íàèë îëìàã; éîõñóëëóüó àðàäàí ãàëäûðìàã; ÿðçàã òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê; åêîëîæè òàðàçëûüû áÿðïà åòìÿê ÿñàñ èñòèãàìÿò êèìè ñå÷èëìèøäèð. Èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ êÿíäèí èíêèøàôûíû òÿìèí åäÿí ùöãóãè áàçàíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ “Àãðàð ñàùÿäÿ èñëàùàòëàðûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ äàèð áÿçè òÿäáèðëÿð ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû (1999) âÿ “Þçÿëëÿøäèðèëÿí äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí, àãðàð èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ëÿüâ îëóíìóø âÿ èøüàë àëòûíäà îëàí ð-íëàðûí òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðèíèí áîðúëàðû ùàããûíäà” Ãàíóí (2000) ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäè. “1999–2000 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àãðàð èñëàùàòëàðûí äÿðèíëÿøäèðèëìÿñè âÿ ê.ò.-äà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíà êþìÿêëèê ýþñòÿðèëìÿñèíÿ äàèð Äþâëÿò Ïðîãðàìû” âÿ ùþêóìÿòèí ÿðçàã òÿùëöêÿñèçëèéè ñàùÿñèíäÿ þùäÿëèê âÿ ìÿãñÿäëÿðíèè ÿùàòÿ åäÿí “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßðçàã Òÿùëöêÿñèçëèéè Ïðîãðàìû”íûí òÿñäèã åäèëìÿñè (1999) ÿìÿëè ôÿàëèééÿòÿ áèëàâàñèòÿ êîíêðåòëèê âåðäè.

ìÿò âÿ äèýÿð èíôðàñòðóêòóð îáéåêòëÿðèíèí, òóðèçìèí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê, ìÿøüóëëóüóí ñÿâèééÿñèíè éöêñÿëòìÿê âÿ ÿùàëèíèí ýöçÿðàíûíû äàùà äà éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ 2004–2008 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû Äþâëÿò Ïðîãðàìû” òÿñäèã åäèëäè âÿ áåëÿëèêëÿ, àãðàð èñëàùàòëàðûí éåíè ìöñòÿâèäÿ èíêèøàôû áàøëàíäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ”Àãðàð áþëìÿäÿ èäàðÿåòìÿíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà” âÿ ”Àãðàð áþëìÿäÿ ëèçèíãèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿëàâÿ òÿäáèðëÿð ùàããûíäà” ñÿðÿíúàìëàðû (2004) àãðàð ñàùÿíèí äàâàìëû èíêèøàôû ö÷öí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñûíû âÿ àãðàð áþëìÿíèí ìöàñèð òåõíèêà èëÿ òÿúùèçàòûíû âÿ êðåäèòëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ÷åâèê øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿíìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Àãðàð èñëàùàòûí áàøëûúà èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè òîðïàãäàí èñòèôàäÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèäèð. Àðòûã ôîðìàëàøìàãäà îëàí àãðàð ãàíóíâåðèúèëèéè èãòèñàäè âÿ òÿáèè èãëèì ïîòåíñèàëûíäàí äîëüóí èñòèôàäÿéÿ òÿìèíàò âåðÿí – òîðïàüà ñàùèáëèê âÿ òîðïàãäàí èñòèôàäÿ ñèñòåìèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ùöãóãè áàçà éàðàäûð. Òîðïàã öçÿðèíäÿ äþâëÿò èíùèñàðûíûí ëÿüâ åäèëìÿñè êÿíääÿ ñÿìÿðÿëè òÿñÿððöôàò÷ûëûüûí òÿøÿêêöëöíÿ éîë à÷ìûøäûð. Àãðàð èñëàùàòëàðûí óüóðëàðû ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ îíóí ýåäèøèíäÿ éàðàíàí, ìàääè-òåõíèêè áàçàéà ìàëèê îëàí âÿ êþíöëëö ôîðìàëàøàí òÿñÿððöôàòëàðûí ðåàë áàçàð ñóáéåêòëÿðèíÿ ÷åâðèëìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè øÿðòëÿðèíäÿí àñûëûäûð. Àãðàð ñÿ-

èñëàùàòëàðûíû ñÿìÿðÿëè òÿñÿððöôàò÷ûëûüà èñòèãàìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿäè. Àãðàð ñèéàñÿòèí íÿòèúÿëÿðè. Àãðàð èñëàùàòëàð êÿíääÿ ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíû òàìàìèëÿ äÿéèøäè, áàçàð éþíöìëö éåíè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð áÿðãÿðàð åòäè. Êÿíääÿ õöñóñè ìöëêèééÿò÷èëÿð – èñòåùñàëû, õèäìÿòè, ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí åìàëûíû, ñàòûøûíû ùÿéàòà êå÷èðÿí ñàùèáêàðëàð òÿáÿãÿñè éàðàíäû. Þëêÿäÿ 1993 èëèí èêèíúè éàðûñûíäàí ñîíðà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àðäûúûë âÿ ìÿãñÿäéþíëö êîìïëåêñ òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ àãðàð ñàùÿäÿ èñòåùñàëûí àçàëìà ìåéëèíèí ãàðøûñû àëûíäû, 1996 èëäÿí áàøëàéàðàã ê.ò.-íûí ìàêðîèãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèíèí àðòûìû ìöøàùèäÿ îëóíäó (úÿäâÿë 5). 2003 èëäÿ ê.ò.-äà ìÿøüóë îëàí ÿùàëèíèí ñàéû 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 1,3 äÿôÿ, öìóìè äàõèëè ìÿùñóë 1,7 äÿôÿ, êàïèòàë ãîéóëóøó 7,9 äÿôÿ, ÿñàñ ôîíäëàðûí äÿéÿðè 1,6 äÿôÿ, îðòà àéëûã ÿìÿê ùàããû èñÿ 1,6 äÿôÿ àðòäû. Ëàêèí öìóìè àðòûì ìåéëëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, ê.ò.-íûí ÿñàñ ìàêðîèãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèíèí ìþâúóä ñÿâèééÿñè áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ñöðÿòëÿ ôîðìàëàøìàñûíà, åëÿúÿ äÿ îíóí ñòðàòåæè ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã ö÷öí éåòÿðëè ãÿäÿð äåéèëäè. Ñîí èëëÿðäÿ ê.ò.-äà ÿñàñëû êàïèòàëà éþíÿëäèëÿí èíâåñòèñèéàëàðûí ùÿúìè áèð ãÿäÿð àðòñà äà (2003 èëäÿ 175,6 ìëðä. ìàíàò – ÿñàñëû êàïèòàëà éþíÿëäèëìèø èíâåñòèñèéàëàðûí 0,9%), áó ìÿáëÿü ê.ò.-íûí ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíäÿí ÷îõ óçàãäûð. Ñîí èëäÿ ê.ò.-íûí ÿñàñ ôîíäëàðû 11,2 äÿôÿ àðòñà äà, áó ðÿãÿì áöòþâëöêäÿ ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòû öçðÿ ÿñàñ ôîíäëàðûí àðòûìûíäàí (21,2 äÿôÿ) òÿõìèíÿí 2 äÿôÿ ýåðè ãàëûð âÿ 2003 èëäÿ áó ñàùÿíèí ÿñàñ ôîíäëàðûíûí

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñÿðâÿòëÿðèíäÿí âÿ òÿáèè øÿðàèòèíäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíû àðòûðìàã, ãåéðè-íåôò ñàùÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí åìàë ñÿíàéåñèíèí, õèä-

íàéå ñàùÿñèíäÿ ãèéìÿòëÿðèí ëèáåðàëëàøìàñû ùÿìèí èñòèãàìÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ÿñàñëû òÿäáèðëÿðäÿí áèðèäèð. Ëàêèí àðäûúûëëûüà, òÿäðèúèëèéÿ ÿìÿë îëóíìàìàñû íÿòèúÿñèíäÿ, ëèáåðàëëàøäûðûëìûø ãèéìÿòëÿð àãðàð

ïàéû úÿìè 11,0% òÿøêèë åäèðäè. Òîðïàã èñëàùàòûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, ÿìëàêûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè, éåíè ìöëêèééÿò âÿ òÿñÿððöôàò÷ûëûã ôîðìàëàðûíûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè, ñàùèáêàðëûüûí èí-

478

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êèøàôû ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûëìàñû, ìÿùñóëóí ñàòûø êàíàëëàðûíûí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ ñ. èãòèñàäèééàòûí äèýÿð ñàùÿëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ê.ò.-äà áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí õåéëè öñòöí ñöðÿòëÿ ôîðìàëàøìàñûíà âÿ èíêèøàôûíà èìêàíëàð à÷äû. 1995 èëäÿí áàøëàéàðàã ê.ò.-äà áöòöí áèòêè÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðû öçðÿ öìóìè ìÿùñóë áÿðàáÿð òåìïäÿ – 1,9 äÿôÿ àðòäû. Ê.ò. ìöÿññèñÿñè âÿ òÿøêèëàòëàðûíäà áèòêè÷èëèê ìÿùñóëëàðû 18,9 äÿôÿ àçàëäûüû ùàëäà, ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðû 1,2 äÿôÿ àðòäû, êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòëàðûíäà èñÿ ùÿð èêè ìÿùñóë íþâö öçðÿ àðòûì ìöâàôèã îëàðàã – 3,5 âÿ 2,1 äÿôÿéÿ ÷àòäû. Òàõûë, òÿðÿâÿç, êàðòîô âÿ áîñòàí áèòêèëÿðèíèí ÿêèí ñàùÿñè ÿââÿëêè èëëÿðÿ íèñáÿòÿí õåéëè àðòäû. 2003 èëäÿ äÿíëè áèòêèëÿðèí ÿêèí ñàùÿñè 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 182,9 ìèí ùà âÿ éà 31, 4%, òÿðÿâÿçèí 32,8 ìèí ùà âÿ éà 81,4%, êàðòîôóí 35,5 ìèí ùà âÿ éà 2,5 äÿôÿ, áîñòàí áèòêèëÿðèíèí ÿêèí ñàùÿñè 29,7 ìèí ùà âÿ éà 3,5 äÿôÿ àðòäû. Ëàêèí ìöãàéèñÿ îëóíàí äþâðäÿ òöòöí áèòêèñèíèí ÿêèí ñàùÿñè 7,1 äÿôÿ, ïàìáûã 4,0 äÿôÿ, éåì áèòêèëÿðè 2,7 äÿôÿ, ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿðäÿí ìåéâÿ áàüëàðû 1,5 äÿôÿ, ÷àé ïëàíòàñèéàëàðû 3,6 äÿôÿ, öçöìëöêëÿð èñÿ 23,6 äÿôÿ àçàëäû (úÿäâÿë 6) . Ñîí èëëÿðäÿ ê.ò. áèòêèëÿðèíèí ÿêèí ñàùÿëÿðèíäÿ éàðàíìûø ñòðóêòóð äÿéèøèêëèéè àäåêâàò îëàðàã ùÿìèí áèòêèëÿð öçðÿ èñòåùñàë ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿ ÿêñèíè òàïäû. Áåëÿ êè, 2003 èëäÿ – 2057,8 ìèí ò òàõûë, 769,0 ìèí ò êàðòîô, 1046,3 ìèí ò òÿðÿâÿç èñòåùñàë îëóíäó.ßêèí ñàùÿëÿðèíèí àçàëìàñûíà óéýóí îëàðàã, öçöì èñòåùñàëû 18,4 äÿôÿ, ïàìáûã – 5,5 äÿôÿ, òöòöí – 11,3 äÿôÿ, ÷àé

– 34,1 äÿôÿ àçàëäû. Àãðàð èñëàùàòëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ, ê.ò.äà ìþâúóä äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí ÿêñÿð ùèññÿñè þçÿëëÿøäèðèëìèø âÿ îíóí áàçàñûíäà þçÿë âÿ ãåéðè-äþâëÿò ñàùèáêàðëûã ñóáéåêòëÿðè éàðàäûëäû. Áó äþâðäÿ ê.ò.-íà éàðàðëû òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí 6,0%-è äþâëÿò ê.ò. ìöÿññèñÿëÿðèíèí, 12,0%-è êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòëàðàíûí, 7%-è êîëëåêòèâ òÿñÿððöôàòëàðûí, 2%-è èúàðÿ âÿ êè÷èê ìöÿññè-

úöçè ùèññÿñè 21 äþâëÿò äàìàçëûã ìöÿññèñÿñèíèí òÿðêèáèíäÿ ñàõëàíûëäû. Êÿíäëÿðäÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè àãðàð ñåêòîðäà ÷îõñàéëû ÿìòÿÿ èñòåùñàë÷ûëàðûíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ ìÿùñóë èñòåùñàëû ùÿúìèíèí ãèñìÿí ñòàáèëëÿøäèðèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. ßýÿð 1992–1995 èëëÿðäÿ ê.ò.-äà öìóìè ìÿùñóë èñòåùñàëûíûí ùÿúìè èëäÿ îðòà ùåñàáëà 12% àøàüû äöøöðäöñÿ, àðòûã 1996 èëäÿí áàøëàé-

ñÿëÿðèí, 3%-è èñòåùñàë êîîï.-ëÿðèíèí ïàéûíà äöøäö. Ìÿùñóë èñòåùñàëûíûí ñòðóêòóðóíäà äà òîðïàãëàðûí ïàéëàíìàñûíà ìöâàôèã äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè. ßââÿëêè èëëÿðäÿ îëäóüó êèìè, éåíÿ äÿ òàõûë, êàðòîô, òÿðÿâÿç, ìåéâÿ âÿ öçöì èñòåùñàëûíûí 70%-äÿí ÷îõó ÿùàëèíèí ùÿéÿòéàíû òÿñÿððöôàòëàðûíäà èñòåùñàë îëóíóðäó. Ùåéâàíäàðëûã ñàùÿñè òàìàìèëÿ þçÿëëÿøäèðèëäè, ìàë-ãàðàíûí ÷îõ

àðàã (1997 èë èñòèñíà îëìàãëà) áó ýþñòÿðèúè èëáÿèë àðòìàüà áàøëàäû âÿ 1998–2003 èëëÿðäÿ îðòà ùåñàáëà 9% òÿøêèë åòäè. 2003 èëäÿ þëêÿäÿ 2057,8 ìèí ò òàõûë, 356,7 ìèí ò áîñòàí ìÿùñóëëàðû, 769,0 ìèí ò êàðòîô èñòåùñàë åäèëäè âÿ 2000 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ îíëàðûí ùÿúìè ìöâàôèã îëàðàã 33,6, 36,7 âÿ 64% àðòäû. Ìöãàéèñÿ åäèëÿí èëëÿð öçðÿ òàõûëûí 1 ùà-äàí îðòà ìÿùñóëäàðëûüû 12%,

479

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áîñòàí áèòêèëÿðè öçðÿ – 14,3 %, ìåéâÿ âÿ ýèëÿìåéâÿëÿð öçðÿ 34% ÷îõ îëäó. Ïàìáûã âÿ öçöì÷öëöéÿ “âóðóëàí çÿðáÿëÿð” óúáàòûíäàí ïàìáûã âÿ öçöì èñòåùñàëû 2002 èëÿ ãÿäÿð ùÿð èë àçàëûðäûñà, 2003 èëäÿ îíëàðûí èñòåùñàëû ìöâàôèã îëàðàã 23,9% âÿ 42,4% àðòäû. Ëàêèí ÷àé éàðïàüû éûüûìû, ÿêñèíÿ – 35,7% àçàëäû. Ìàë-ãàðàíûí áàø ñàéûíûí äèíàìèê àðòìàñû (úÿäâÿë 7) ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàë ùÿúìèíè àðòûðìàüà èìêàí âåðäè. 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàìûç õåéëè äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìèø éåéèíòè ñÿíàéåñèíÿ ìàëèê èäè. Ùÿìèí âàõò 350-ÿ éàõûí åìàë ìöÿññèñÿñè âÿ þëêÿ ñÿíàéåñèíèí ÿñàñ êàïèòàëûíûí òÿõìèíÿí 1/10-è áóðàäà úÿìëÿíìèøäè. Àãðàð ñàùÿäÿ ñòðóêòóð äÿéèøèêëèéè, áèð ñûðà åìàë ìöÿññèñÿëÿðèíèí òàìàìèëÿ èøëÿìÿìÿñè âÿ éà îíëàðûí çÿèô ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ïàìáûã, öçöì âÿ éàøûë ÷àé éàðïàüûíûí èñòåùñàë ùÿúìè êÿñêèí àçàëäû. Éàëíûç þëêÿ öçðÿ ÿò âÿ éóìóðòà èñòåùñàëû 1996 èëäÿí, ñöä âÿ éóí èñòåùñàëû 1995 èëäÿí áàøëàéàðàã èëáÿèë àðòäû. 2003 èëäÿ 134,4 ìèí ò ÿò, 1167,8 ìèí ò ñöä, 681,9 ìëí ÿäÿä éóìóðòà âÿ 12,1 ìèí ò éóí èñòåùñàë åäèëìÿêëÿ îíëàðûí ùÿúìè 1996 èëÿ íèñáÿòÿí, óéüóí îëàðàã – 1,6; 1,4; 1,5 âÿ 1,3 äÿôÿ àðòäû. Ñ-ç âÿ ê-çëàðûí ëÿüâè íÿòèúÿñèíäÿ 2003 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí àãðàð áþëìÿñèíäÿ 2143 ìöÿññèñÿ, î úöìëÿäÿí 1839 þçÿë ìöÿññèñÿ, 304 äèýÿð äþâëÿò, 2607 êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Îíëàðäàí 41-è äþâëÿò ê.ò. ìöÿññèñÿñè, 23è ñÿùìäàð úÿìèééÿòè, 125-è ñàèð äþâëÿò òÿñÿððöôàòû, åëìè-òÿäãèãàò âÿ òÿäðèñ-òÿúðöáÿ òÿñÿððöôàòû, 61-è ñÿíàéå âÿ äèýÿð ìöÿññèñÿëÿðèí éàðäûì÷û ê.ò. ìöÿññèñÿñè, 49-ó èúàðÿ ìöÿññèñÿñè, 1386-ñû êîëëåêòèâ ìöÿññèñÿ, 163-ö ê.ò. èñòåùñàë ìöÿññèñÿñè, 2665-è êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñ.-û (ùöãóãè øÿõñ éàðàäàíëàð), 29-ó ê.ò.-íà õèäìÿò ýþñòÿðÿí ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø äÿñòÿëÿðäèð (àãðîñåðâèñëÿð). 1 éàíâàð 2003 èë òàðèõÿ õöñóñè ìöëêèééÿòÿ âåðèëìÿëè 1 ìëí 395 ìèí ùà òîðïàüûí 98,4%-è (1 ìëí 323 ìèí 200 ùà) òîðïàã âÿ ÿìëàê ïàéû àëìàã ùöãóãó îëàí ñóáéåêòëÿðÿ ïàéëàíäû. Áó ÿðÿôÿäÿ 24 ìèí éöê ìàøûíû, 29 ìèíÿ éàõûí òðàêòîð, 6 ìèí ïàìáûãéûüàí âÿ òàõûëéûüàí êîìáàéí, 4 ìèíäÿí ÷îõ ìàë-ãàðà òþâëÿñè, 2300 ãîéóí éàòàüû þçÿëëÿøäèðèëäè. Ìþâúóä àãðî-ñûüîðòà øÿáÿêÿñèíèí äöçýöí ãóðóëìàìàñû, àãðàð èãòèñàäèééàòûí èäàðÿ åäèëìÿñèíäÿ èãòèñàäè öñóëëàðäàí çÿèô èñòèôàäÿ åäèëìÿñè, åìàë âÿ õèäìÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí èíùèñàð÷ûëûã ìþâãåéèíèí ùÿëÿ äÿ ýöúëö îëìàñû, äàõèëè áàçàðûí ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ ãîðóíìàìàñû, ê.ò. ìÿùñóë480

ëàðû èñòåùñàë÷ûëàðûíûí þç ìÿùñóëëàðûíû ñàòìàãäà ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøìÿñè èñòåùñàëûí àðòûðûëìàñûíäà ìàääè ìàðàüû òÿìèí åòìÿéè ÿíýÿëëÿéÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿíäèð. Ðåñïóáëèêàäà ÷îõíþâëö òÿñÿððöôàò÷ûëûã

íàúàã-åíåðæèéÿ âÿ ñ. ìÿñðÿôëÿðèí áÿçÿí ìÿùñóëóí ñàòûø ãèéìÿòëÿðèíäÿí äÿ ÷îõ îëìàñûíûí íÿòèúÿñè èäè êè, ê.ò. ìöÿññèñÿëÿðèíèí 1/ -äÿí ÷îõó çèéàíëà èøëÿéèðäè (úÿäâÿë 8). 4 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåí-

ôîðìàëàðûíûí èíêèøàôû òÿìèí åäèëìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÷îõíþâëö òÿñÿððöôàò÷ûëûã íþâëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòëàðû, ê.ò. èñòåùñàëû êîîï.-ëÿðè âÿ êè÷èê ìöÿññèñÿëÿð, ùÿì÷èíèí, ïàéû áÿëëè êîëëåêòèâ ìöÿññèñÿëÿð äàùà öñòöí ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿêäÿäèð. 1995–2003 èëëÿð ÿðçèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí ùÿð òîíóíóí ñàòûø ãèéìÿòè âÿ ìàéà äÿéÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðûí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, ñîí èëäÿ àíúàã òàõûë âÿ áîñòàí ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû ýÿëèðëÿ áàøà ýÿëäè. Ïàìáûã èñòåùñàëû 2002–2003 èëëÿðäÿ, òöòöí – 2001–2003 èëëÿðäÿ, ìåéâÿ âÿ ýèëÿìåéâÿ – 2000–2003 èëëÿðäÿ, öçöì – 2000, 2002–2003 èëëÿðäÿ, ÷àé éàðïàüû àíúàã 1995 èëäÿ ýÿëèðëÿ, ãàëàí èëëÿðäÿ çèéàíëà, òÿðÿâÿç èñÿ áöòöí èëëÿðäÿ çèéàíëà áàøà ýÿëäè. Òàõûë èñòåùñàëûíäà ÿí éöêñÿê ìÿíôÿÿò íîðìàñû 2003 èëäÿ – 65,6%; ïàìáûãäà – 2003 èëäÿ – 6,5%; òöòöíäÿ –2002 èëäÿ –146%; áîñòàí ìÿùñóëëàðûíäà – 2000 èëäÿ – 36,9%; öçöìäÿ – 2000 èëäÿ 44,4%; ÷àé éàðïàüûíäà – 1995 èëäÿ – 11,7% îëäó. Ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí ðåíòàáåëëèéèíÿ äàèð îëàí ìÿëóìàòëàð ãîéóí âÿ êå÷èëÿð, éóìóðòà âÿ éóí öçðÿ ìÿùñóëëàðûí ìÿíôÿÿòëÿ (5,3 – 15,8%), äîíóçëàð, ãóøëàð âÿ ñöä öçðÿ ìÿùñóëëàðûí çèéàíëà áàøà ýÿëäèéèíè ýþñòÿðèð. Áó îíäàí èðÿëè ýÿëèð êè, ê.ò. ìÿùñóëëàðûíà ìÿñðÿôëÿð îíëàðûí ñàòûø ãèéìÿòèíäÿí äàùà ñöðÿòëÿ àðòìàãäàäûð, îíà ýþðÿ äÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíà äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí áèðáàøà éàðäûìëàð (ñóáñèäèéàëàð) âåðèëìÿñèíè çÿðóðè åäèð. Áèòêè÷èëèê ìÿùñóëëàðûíà ÿìÿê ñÿðôèíèí éöêñÿê îëìàñû ìàéà äÿéÿðèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ, ìÿùñóëóí ðåíòàáåëëèéèíèí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ê.ò.-äà ìàøûí âÿ òåõíèêàíûí ýåíèø òÿòáèã åäèëìÿìÿñè, åùòèéàò ùèññÿëÿðÿ, ìèíåðàë ýöáðÿëÿðÿ, ïåñòèñèäëÿðÿ, éà-

òèíèí 1999 èëäÿ èìçàëàäûüû “Àãðàð ñàùÿäÿ èñëàùàòëàðûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ äàèð áÿçè òÿäáèðëÿð ùàããûíäà” ôÿðìàíûíäàí ñîíðà ê.ò. èñòåùñàë÷ûëàðû èíäèéÿäÿê úÿëá åäèëäèêëÿðè 9 âåðýè íþâöíäÿí àçàä îëóíäó (òîðïàã âåðýèëÿðèíäÿí áàøãà), îíëàðûí áöòöí âåðýè íþâëÿðè öçðÿ áîðúëàðû ñèëèíäè. Àðòûã 5 èëäÿí àðòûãäûð êè, ê.ò. èñòåùñàë÷ûëàðûíà éàíàúàã 40-50% ýöçÿøòëè ãèéìÿòëÿðëÿ ñàòûëûð. Ñîí èëëÿðäÿ ê.ò. ìöÿññèñÿëÿðèíèí áèð ãèñìèíèí ýÿëèðëÿ èøëÿìÿñè áóíóí íÿòèúÿñèäèð. Ãèéìÿò ñèéàñÿòèíäÿ ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ èñòåùñàë âÿ åìàë ìöÿññèñÿëÿðè àðàñûíäà éàðàíìûø ìöíàñèáÿòëÿðèí áàçàð èãòèñàäèééàòû òÿëÿáÿðèíÿ úàâàá âåðìÿìÿñèäèð. Ñîí èëëÿðäÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí äþâëÿò òÿäàðöê òÿøêèëàòëàðû âàñèòÿñèëÿ àëûíìàñûíûí ëÿüâ îëóíìàñûíà, èñòåùñàë âÿ åìàë ìöÿññèñÿëÿðèíèí áó ìÿãñÿäÿ òàì ñÿðáÿñòëèéèíÿ áàõìàéàðàã, áàçàð èíôðàñòðóêòóðó ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ ôîðìàëàøìàäûüû, ìöâàôèã ðÿãàáÿò ìöùèòè îëìàäûüû, ùÿì÷èíèí ìàòåðèàë-òåõíèêè ðåñóðñëàðûí ãèéìÿòëÿðè äàùà ñöðÿòëÿ àðòäûüû ö÷öí, åìàë ìöÿññèñÿëÿðèíèí ãîéäóüó ãèéìÿòëÿð ÷îõ àøàüû îëóð âÿ èñòåùñàë÷ûëàð áåëÿ èíùèñàð÷û ãèéìÿòëÿðëÿ ðàçûëàøìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûðëàð. Ê.ò.-íûí èñòåùñàëû âÿ åìàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùèáêàðëàðà ÿëâåðèøëè øÿðòëÿðëÿ, àøàüû ôàèçëÿ êðåäèò âåðèëìÿñè, ÿëàâÿ èíâåñòèñèéà ìÿíáÿëÿðè ùåñàáûíà ð-íëàðäà ÿò, ñöä, ìåéâÿ, òÿðÿâÿç âÿ ñ. ìÿùñóëëàðûí åìàëûíû âÿ êîíñðâëÿøäèðèëìÿñèíè òÿøêèë åòìÿê ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéúàíûí ê.ò. ÿùàëèíèí áÿçè ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíà òÿëÿáàòûíû ñîí èëëÿðäÿ þäÿìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ðÿñìè ñòàòèñòèêàéà ýþðÿ, àðòûã ÿò ìÿùñóëëàðû, êàðòîô, òÿðÿâÿç âÿ áîñòàí ìÿùñóëëàðû, ìåéâÿ âÿ ýèëÿìåéâÿ, òàõûë ìÿùñóëëàðû öçðÿ èñòåùëàê òÿëÿáè òàì, ñöä âÿ ñöä ìÿùñóëëàðû öçðÿ –

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 52,4%, éóìóðòà öçðÿ – 67,5% þäÿíèëèð (úÿäâÿë 9).

ùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè ýöúëÿíäèðèëìÿëèäèð. Áöòþâëöêäÿ ðåñïóáëèêàìûçûí ìöñòÿãèëëèê

Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, àãðàð ñàùÿäÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí ÿðàçè âÿ ñàùÿ èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðóíóí ôîðìàëàøìàìàñû, òÿäèééÿ áàëàíñûíäà ìÿíôè ñàëäîíóí éàðàíìàñû, èãòèñàäè ñóáéåêòëÿðèí òÿäèééÿ ãàáèëèééÿòèíèí àøàüû äöøìÿñè, äàõèëè áàçàðûí ãîðóíìàñûíäàêû ÷ÿòèíëèêëÿð ê.ò. ìöÿññèñÿëÿðèíèí ìàëèééÿòÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèí ÿêñÿð ùàëëàðäà çÿðÿðëÿ áàøà ÷àòìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ìÿùç áåëÿ øÿðàèòäÿ àãðàð èñòåùñàëûí âÿ áàçàðûí þçöíöòÿíçèìëÿìÿ èìêàíëàðûíûí ìöàñèð ðåàëëûãëàðà àäåêâàò îëìàìàñû, éåðëè ÿìòÿÿ èñòåùñàë÷ûëàðûíûí ñòèìóëëàøäûðûëìàñûíäà ÷îõñàéëû ïðîáëåìëÿðèí ìþâúóäëóüó, áàçàðäà òÿëÿá âÿ òÿêëèô ñÿâèééÿñèíäÿ òàðàçëûüûí ïîçóëìàñû âÿ ñ. áó ñàùÿéÿ äþâëÿò ìöäàõèëÿñèíè îáéåêòèâ çÿðóðÿòÿ ÷åâèðäè. Ñàùèáêàðëàðà Ìèëëè Êþìÿê Ôîíäó òÿðÿôèíäÿí (ñîí èëëÿð) 231 ëàéèùÿ öçðÿ êÿíä ñàùèáêàðëàðûíà 38 ìëðä. ìàíàò ìÿáëÿüèíäÿ êðåäèòëÿð âåðèëäè, ëàêèí îíëàð àíúàã 27 ð-íó ÿùàòÿ åòäè. Ñîí èëëÿðäÿ þëêÿäÿ ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíèí èíêèøàôûíà äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí äÿ ìÿãñÿäëè ìàëèééÿëÿøäèðìÿ ùÿéàòà êåèðèëñÿ äÿ, îíäàí ðåýèîíëàðäà òÿñÿðöôàòûíûí èíêèøàôûíà ÷îõ àç âÿñàèò éþíÿëäèëèð. Íöìóíÿâè þçÿë ê.ò. ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû öçðÿ ëàéèùÿëÿðÿ Äöíéà Áàíêû òÿðÿôèíäÿí àéðûëàí êðåäèòëÿð þç ùÿúìèíÿ âÿ ðåñïóáëèêà ðåýèîíëàðûíû ÿùàòÿ äàèðÿñèíÿ ýþðÿ êèôàéÿò äåéèëäèð. Äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí èãòèñàäèééàò ñàùÿëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí àãðàð ñàùÿéÿ àéðûëàí âÿñàèòëÿð ÷îõ àçäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ àãðàð ñàùÿíèí èíêèøàôû ö÷öí õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè èëÿ éàíàøû, Íåôò Ôîíäóíóí ýÿëèðëÿðèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð àêòóàëäûð. Áóíäàí áàøãà ê.ò.-íà éåðëè âÿ õàðèúè èíâåñòîðëàðû úÿëá åòìÿê ö÷öí ñòèìóëëàøäûðûúû ÿëàâÿ òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿëè, áóðàéà éþíÿëäèëÿí áöäúÿ âÿñàèòëÿðè àðòûðûëìàëû, áó ñàùÿäÿ äþâëÿòèí þçöíöí ñà-

äþâðöíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àãðàð èñëàùàòëàðûíûí àøàüûäàêû ïîçèòèâ úÿùÿòëÿðèíè ãåéä åòìÿê îëàð: – àãðàð ñàùÿíèí èíêèøàôûíûí áàçàð ìåõàíèçìëÿðè âàñèòÿñè èëÿ òÿíçèìëÿíìÿñè ö÷öí ìöâàôèã ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñû éàðàäûëìàñû, áó ñàùÿíèí ÿí âàúèá ïðîáëåìëÿðèíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè, Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ñÿâèééÿñèíäÿ õåéëè ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàì èìçàëàíìàñû; – ÿââÿëëÿð äþâëÿò ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí òîðïàã âÿ ÿìëàêûí êÿíäëèëÿðÿ ïàéëàíìàñû, ê.ò. èñòåùñàëû, õèäìÿò âÿ åìàë ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ñàùèáêàðëàð òÿáÿãÿñèíèí ôîðìàëàøìàüà áàøëàìàñû, îíëàðà äþâëÿò ùèìàéÿñèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè; – ê.ò.-äà áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí éåíè èãòèñàäè ñèñòåìèí òÿøÿêêöëö ö÷öí áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ ãóðóìëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿð éàðàäûëìàñû, îíëàðûí éàðäûìû èëÿ ôåðìåðëÿðèí ìàëèééÿ ìÿñÿëÿëÿðèíèí áèð ãèñìèíèí ùÿëë åäèëìÿñè; – àãðàð ñàùÿäÿ èãòèñàäè òÿíÿççöëöí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, 1996 èëäÿí áàøëàéàðàã ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíäà äèíàìèê èíêèøàôà íàèë îëóíìàñû; – àãðàð ñàùÿíèí ìöàñèð èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ äàùà óéüéí ýÿëÿí èãòèñàäè èäàðÿåòìÿ ìåõàíèçìëÿðèíèí òÿòáèãèíÿ áàøëàíìàñû.

Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ðàéîíëàøäûðûëìàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí áþëöíäöéö èãòèñàäè ð-íëàð þç èãòèñàäèúîüðàôè-òÿáèè øÿðàèòè âÿ åùòèéàòëàðû, ÿùàëèíèí ìÿñêóíëàøìà ñÿâèééÿñè, ñàùÿ ãóðóëóøó âÿ òàðèõè èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Ùÿìèí ôÿðãëÿð ê.ò. ñàùÿëÿðèíèí éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàéûð. 1. Àáøåðîí èãòèñàäè ð-íó Àáøåðîí, Õûçû èíçèáàòè ð-íëàðûíû âÿ Ñóìãàéûò ø-íè ÿùàòÿ åäèð, ÷îõ ÿëâåðèøëè èãòèñàäè-úîüðàôè

ìþâãåéÿ, ãóðó ñóáòðîïèê èãëèìÿ ìàëèêäèð. Áóðàäà ê.ò.-íûí ÿñàñûíû øÿùÿðÿòðàôû òÿñÿððöôàò êîìïëåêñèíÿ äàõèë îëàí ñöäëöê-ÿòëèê ìàëäàðëûã, ãóø÷óëóã, ãîéóí÷óëóã, òÿðÿâÿç÷èëèê, áîñòàí÷ûëûã, öçöì÷öëöê, ýöë÷öëöê âÿ ãóðó ñóáòðîïèê ìåéâÿ÷èëèê òÿøêèë åäèð. ßëâåðèøëè àãðîèãëèì øÿðàèòè çåéòóí, çÿôÿðàí, ïöñòÿ, áàäàì âÿ äèýÿð ê.ò. áèòêèëÿðè éåòèøäèðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð. Áó ð-í èíêèøàô åòìèø èíôðàñòðóêòóðà ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàíûí ÿí ìöùöì ä.é., àâòîìîáèë, ñó âÿ ùàâà õÿòëÿðè áó ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. ßðàçèíèí Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíäÿ éåðëÿøìÿñè îíóí íÿãë. ÿëàãÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èìêàíëàðûíû àðòûðûð. Èãòèñàäè ð-í ñîñèàë îáéåêòëÿðèí ýåíèø øÿáÿêÿñèíÿ ìàëèêäèð. Áóðàäà åëìè-òÿäãèãàò èíñòèòóòëàðû, àëè ìÿêòÿáëÿð, áþéöê èäìàí êîìïëåêñëÿðè, þëêÿ ÿùÿìèééÿòëè ñÿùèééÿ ìöÿññèñÿëÿðè âÿ äèýÿð ñîñèàë èíôðàñòðóêòóð îáéåêòëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 2. Ýÿíúÿ – Ãàçàõ èãòèñàäè ð-íó Àüñòàôà, Äàøêÿñÿí, Ýÿäÿáÿé, Ýîðàíáîé, Õàíëàð, Ãàçàõ, Ñàìóõ, Øÿìêèð, Òîâóç èíçèáàòè ð-íëàðûíû, Ýÿíúÿ âÿ Íàôòàëàí øëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð, ÿëâåðèøëè èãòèñàäè-úîüðàôè ìþâãåéÿ ìàëèêäèð. Èãòèñàäè ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ þëêÿäÿ èêèíúè éåðè òóòóð. Áóðàäà ê.ò. ìàøûíëàðûíûí òÿìèðè ìöÿññèñÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Èãòèñàäè ð-íóí éöíýöë ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè (Äÿëèìÿììÿäëèäÿ ïàìáûã ìàùëûúû, Ýÿíúÿäÿ ïàìáûã ïàð÷à, éóí ïàð÷à, òðèêîòàæ ìÿìóëàòëàðû èñòåùñàëû, Ýÿíúÿ, Ãàçàõ âÿ Äàøêÿñÿíäÿ õàë÷à òîõóúóëóüó ìöÿññèñÿëÿðè) éåðëè õàììàëûí åìàëûíà ÿñàñëàíûð. Ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí åìàëûíà ÿñàñëàíàí éåéèíòè ñÿíàéåñè – øÿðàá, ÿò-ñöä ìÿùñóëëàðû, ãÿííàäû ìÿìóëàòû, êîíñåðâ ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû, ÿñàñÿí, éåðëè òÿëÿáàòû þäÿéèð. Þëêÿ öçðÿ ê.ò. ìÿùñóëóíóí 13-14% áó èãòèñàäè ð-íóí ïàéûíà äöøöð, ÿñàñ èõòèñàñëàøìà ñàùÿëÿðè êàðòîô÷óëóã, öçöì÷öëöê, òàõûë÷ûëûãäûð. Ïàìáûã éàëíûç Ýîðàíáîé ð-íóíäà ÿêèëèð. Ãàçàõ, Àüñòàôà, Øÿìêèð âÿ Ñàìóõ ð-íëàðû öçöì èñòåùñàëû öçðÿ, Ýÿäÿáÿé, Øÿìêèð, Òîâóç ð-íëàðû êàðòîô èñòåùñàëû öçðÿ, Ýîðàíáîé ð-íó òàõûë èñòåùñàëû öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäûð. Áîñòàí÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê, ìåéâÿ÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã ñàùÿëÿðè äÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Èãòèñàäè ð-íóíóí êîìïëåêñ èíêèøàôûíäà íÿãë. ñèñòåìè ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéûð, þëêÿíè Ýöðúöñòàí âÿ Ãàðà äÿíèçèí ñàùèëëÿðè èëÿ áèðëÿøäèðÿí ä.é., àâòîìîáèë âÿ ùàâà õÿòòëÿðè îíóí ãóðó âÿ ùàâà ìÿêàíûíäàí êå÷èð. Ýÿíúÿ, Ãàçàõ âÿ Àüñòàôà ÿñàñ íÿãë. ãîâøàãëàðûäûð. 3. Øÿêè – Çàãàòàëà èãòèñàäè ð-íó Áàëà481

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êÿí, Ãàõ, Ãÿáÿëÿ, Îüóç, Çàãàòàëà, Øÿêè èíçèáàòè ð-íëàðûíû ÿùàòÿ åäèð âÿ ìöëàéèì èãëèì øÿðàèòèíÿ ìàëèêäèð. Áó ð-íäà èãòèñàäèééàòûí ÿñàñûíû ê.ò. òÿøêèë åäèð. Þëêÿ öçðÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí ÿìÿê áþëýöñöíäÿ ð-í òöòöí÷öëöê, áàðàìà÷ûëûã, ìåéâÿ÷èëèê, òàõûë÷ûëûã, öçöì÷öëöê, ÿò-ñöä âÿ ÿò-éóí òÿìàéöëëö ãîéóí÷óëóãëà òÿìñèë îëóíóð, þëêÿäÿ èñòåùñàë îëóíàí òöòöíöí 75%-äÿí ÷îõó, áàðàìàíûí 35%-è, éàøûë ÷àé éàðïàüûíûí 1%-è áó èãòèñàäè ð-íóí ïàéûíà äöøöð. Ñÿíàéåñè ÿñàñ åòèáàðèëÿ áàü÷ûëûã, òöòöí÷öëöê âÿ ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí åìàëû öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäûð âÿ ð-íóí ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 95%-äÿí ÷îõóíó âåðèð. Øÿêè éåéèíòè ìÿìóëàòëàðû êîìáèíàòû âÿ øÿðàá ç-äëàðû, Ãÿáÿëÿ, Ãàõ, Áàëàêÿí, Íèú ìåéâÿ-òÿðÿâÿç êîíñåðâè ç-äëàðû, Çàãàòàëà ôûíäûã ç-äó âÿ ÷àé ô-êè, Øÿêè ÿò êîìáèíàòû ÿñàñ ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèäèð. Áó èãòèñàäè ð-íäà éåðëè òÿëÿáàòû þäÿéÿí ÷þðÿê ìÿìóëàòû, øÿðã øèðíèééàòû, ñïèðòñèç è÷êèëÿð èñòåùñàë åäÿí êè÷èê ìöÿññèñÿëÿð âàð. Éöíýöë ñÿíàéåíèí ÿñàñûíû èïÿê÷èëèê òÿøêèë åäèð. Áöòöí ð-í ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô þë÷öëö òèêèø ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðè, Øÿêè, Ãÿáÿëÿ, Áàëàêÿí âÿ Çàãàòàëàäà òöòöí-ôåðìåíòëÿìÿ ç-äëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Èãòèñàäè ð-í èíêèøàô åòìèø íÿãë. øÿáÿêÿñèíÿ ìàëèêäèð. ßñàñ íÿãë. ìàýèñòðàëû Éåâëàõ – Áàëàêÿí øîñåñè âÿ ä.é. õÿòòèäèð (1980 èëëÿðèí 2-úè éàðûñû). Ëÿíêÿðàí èãòèñàäè ð-íó Àñòàðà, Úÿëèëàáàä, Ëåðèê, Ìàñàëëû, Éàðäûìëû âÿ Ëÿíêÿðàí èíçèáàòè ð-íëàðûíû ÿùàòÿ åäèð. Èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñû àãðàð ñÿíàéå êîìïëåêñèäèð. Îíóí ñòðóêòóðóíäà ôàðàø òÿðÿâÿç÷èëèê, ÷àé÷ûëûã, öçöì÷öëöê, òàõûë÷ûëûã öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ðöòóáÿòëè ñóáòðîïèê èãëèì, ìÿùñóëäàð òîðïàãëàð, ñó âÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ÿìÿê åùòèéàòëàðû ê.ò.-íûí èíêèøàôû ö÷öí áþéöê èìêàíëàð éàðàäûð. Þëêÿäÿ èñòåùñàë îëóíàí ÷àéûí 99%-è áó èãòèñàäè ð-íóí ïàéûíà äöøöð. Ìàñàëëû, Ëÿíêÿðàí, Àñòàðà ð-íëàðûíûí îâàëûã ùèññÿñè ÷àé÷ûëûã âÿ òÿðÿâÿç-áîñòàí ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëû öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäûð. ßñàñ ñàùÿëÿð Úÿëèëàáàä ð-íóíäà öçöì÷öëöê, Ëåðèê âÿ Éàðäûìëû ð-íëàðûíäà èñÿ òàõûë÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã âÿ òöòöí÷öëöêäöð. Èãòèñàäè ð-í ìöùöì ñèòðóñ ìåéâÿ÷èëèéè äèéàðûäûð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñàùèëáîéó çîëàüûíäà áàëûã îâëàíûð. Èãòèñàäè ð-íóí ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè éåðëè ê.ò. õàììàëû ÿñàñûíäà èøëÿéèð, ÿñàñÿí, áèòêè÷èëèê âÿ áàëûã÷ûëûã ìÿùñóëëàðûíû åìàë åäèð. Áóðàíûí êîìïëåêñ èíêèøàôûíäà íÿãë.482

ûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàð. Áàêû – Àñòàðà ä.é. âÿ îíà ïàðàëåë Áàêû – Àñòàðà àâòîìîáèë ìàýèñòðàëû éöê âÿ ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíäà, ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàíëà Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû àðàñûíäà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð. 5. Ãóáà – Õà÷ìàç èãòèñàäè ð-íó Äÿâÿ÷è, Õà÷ìàç, Ãóáà, Ãóñàð âÿ Ñèéÿçÿí èíçèáàòè ð-íëàðûíäàí èáàðÿòäèð âÿ îíóí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ê.ò. òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ìåéâÿ÷èëèê öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäûð. Äÿâÿ÷è, Ñèéÿçÿí, Õà÷ìàç ð.-íëàðûíäà äàùà ÷îõ öçöì, Ãóñàðäà èñÿ êàðòîô éåòèøäèðèëèð. Áó èãòèñàäè ð-íóí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíÿ éàõûí ùÿð éåðèíäÿ òàõûë ÿêèëèð, äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðèíäÿ ñöäëöê-ÿòëèê èñòèãàìÿòëè ìàëäàðëûã, äàüÿòÿéè âÿ äàüëûã çîíàëàðûíäà èñÿ ãîéóí÷óëóã èíêèøàô åòäèðèëèð. Ñèéÿçÿí âÿ Äÿâÿ÷èäÿ ãóø÷óëóã êîìïëåêñëÿðè ìþâúóääóð. Áó èãòèñàäè ðíóí òÿñÿððöôàò ñòðóêòóðóíäà ê.ò.-íûí àïàðûúû ñàùÿ îëìàñû åìàë ñÿíàéåñè ñàùÿëÿðèíèí – éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìèøäèð. Îíóí àãðàð-ñÿíàéå êîìïëåêñèíèí ÿñàñûíû êîíñåðâëÿøäèðèëìèø ìåéâÿ-òÿðÿâÿç èñòåùñàëû (Õà÷ìàç, Ãóáà), áàëûã åìàëû (Õóäàò), õàë÷à òîõóúóëóüó (Ãóáà, Ãóñàð, Õà÷ìàç) ñàùÿëÿðè òÿøêèë åäèð. Õà÷ìàç âÿ Äÿâÿ÷èäÿ òàõûë âÿ ñöä ìÿùñóëëàðû åìàë åäÿí ìöÿññèñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áó èãòèñàäè ð-í íÿãë. áàõûìûíäàí ÷îõ ÿëâåðèøëè úîüðàôè ìþâãåéÿ ìàëèêäèð, îíóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷ÿí ä.é. âÿ òåëåêîììóíèêàñèéà õÿòòëÿðè, ìàýèñòðàë íåôò, ãàç âÿ ñó êÿìÿðëÿðè ð-íóí íÿãëèééàò-èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà ìöùöì çÿìèí éàðàäûð. 6. Àðàí èãòèñàäè ð-íó Àüúàáÿäè, Àüäàø, Áåéëÿãàí, Áÿðäÿ, Áèëÿñóâàð, Ýþé÷àé, Ùàúûãàáóë, Èìèøëè, Êöðäÿìèð, Íåôò÷àëà, Ñààòëû, Ñàáèðàáàä, Ñàëéàí, Óúàð, Çÿðäàá èíçèáàòè ð-íëàðû âÿ ßëè Áàéðàìëû, Ìèíýÿ÷åâèð, Éåâëàõ ø-ëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð âÿ ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéèíÿ ÿñàñëàíàí ìöùöì ê.ò. ð-íóäóð. Ïàìáûã÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã, öçöì÷öëöê, ãóðó ñóáòðîïèê ìåéâÿ÷èëèê, áîñòàí÷ûëûã èõòèñàñëàøìûø ñàùÿëÿðäèð. Þëêÿäÿ èñòåùñàë îëóíàí ïàìáûüûí 90%-äÿí ÷îõó áó èãòèñàäè ðíóí ïàéûíà äöøöð. Áóðàäà ùÿì÷èíèí êàðòîô, øÿêÿð ÷óüóíäóðó ÿêèëèð. Áàêû ø-íè þëêÿíèí ÿñàñ èãòèñàäè ð-íëàðû, Ýöðúöñòàí, Èðàí âÿ Òöðêèéÿ èëÿ áèðëÿøäèðÿí íÿãë. éîëëàðû áó èãòèñàäè ð-íóí ÿðàçñèíäÿí êå÷èð. Ñîí âàõòëàð áåéíÿëõàëã éöêäàøûìàëàðûí ÷îõàëìàñû áó éîëëàðûí ÿùÿìèééÿòèíè àðòûðìûøäûð. Éåâëàõ – Áàêû ùàâà éîëó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 7. Éóõàðû Ãàðàáàü èãòèñàäè ð-íó Àüäàì, Òÿðòÿð, Õîúàâÿíä, Õîúàëû, Øóøà,

Úÿáðàéûë, Ôöçóëè ð-íëàðûíäàí âÿ Õàíêÿíäè ø-äÿí èáàðÿòäèð. ßñàñûíû ê.ò. òÿøêèë åäÿí èãòèñàäèééàòûíûí áàøëûúà ñàùÿëÿðè öçöì÷öëöê, òàõûë÷ûëûã, ìåéâÿ÷èëèê âÿ òöòöí÷öëöêäöð; öçöì ìÿùñóëäàðëûüûíà ýþðÿ õöñóñèëÿ ñå÷èëèð. Ùåéâàíäàðëûã, ÿñàñÿí, ÿòëèê-ñöäëöê, éöêñÿê äàüëûã ñàùÿëÿðäÿêè ãîéóí÷óëóã èñÿ ÿòëèê-éóíëóã èñòèãàìÿòäÿäèð. Áóðàäà áàðàìà÷ûëûã âÿ àðû÷ûëûã äà èíêèøàô åòìèøäèð. Ñÿíàéåñè éåðëè ê.ò. õàììàëûíûí åìàëûíà ÿñàñëàíûð. 8. Êÿëáÿúÿð-Ëà÷ûí èãòèñàäè ð-íó Êÿëáÿúÿð, Ëà÷ûí, Çÿíýèëàí âÿ Ãóáàäëû èíçèáàòè ð-íëàðûíû ÿùàòÿ åäèð âÿ îíóí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû ê.ò., õöñóñèëÿ ùåéâàíäàðëûã òÿøêèë åäèð. Áóðàäà ãîéóí÷óëóã, ìàëäàðëûã, àðû÷ûëûã ùåéâàíäàðëûüûí èíêèøàô åòìèø ñàùÿëÿðèäèð. 9. Äàüëûã Øèðâàí èãòèñàäè ð-íó Èñìàéûëëû, Àüñó, Ãîáóñòàí âÿ Øàìàõû èíçèáàòè ð-íëàðûíû ÿùàòÿ åäèð âÿ áàøëûúà îëàðàã ÿêèí÷èëèê, öçöì÷öëöê, øÿðàá÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäûð. ßêèí÷èëèêäÿ àïàðûúû éåðè òàõûë÷ûëûã òóòóð. Äèýÿð ÿêèí÷èëèê ñàùÿëÿðè éåðëè èñòåùëàê õàðàêòåðè äàøûéûð. Áàøëûúà ùåéâàíäàðëûã ñàùÿëÿðè ìàëäàðëûã âÿ ãîéóí÷óëóãäóð. Éåðëè ê.ò. ìÿùñóëëàðûíû åìàë åäÿí éåéèíòè âÿ éöíýöë ñÿíàéåñè, ÿñàñÿí, øÿðàá÷ûëûã, ìåéâÿ÷èëèê, òèêèø âÿ õàë÷à÷ûëûã ñàùÿëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíóð. Áóðàäà íÿãë.-ûí áöòöí íþâëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áàêû – Òáèëèñè ä.é. ÌÄÁ þëêÿëÿðè èëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð éàðàòìàüà èìêàí âåðèð. Éåðëè ÿùÿìèééÿòëè àâòîìîáèë éîëëàðû âàð. Þëêÿ ïàéòàõòûíû ãÿðá ðíëàðû èëÿ áèðëÿøäèðÿí Áàêû – Ãàçàõ øîñå éîëó áó èãòèñàäè ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. 10. Íàõ÷ûâàí èãòèñàäè ð-íó Íàõ÷ûâàí ø.-äÿí, Áàáÿê, Úóëôà, Îðäóáàä, Ñÿäÿðÿê, Øàùáóç âÿ Øÿðóð èíçèáàòè ð-íëàðûíäàí èáàðÿòäèð âÿ ÷îõñàùÿëè ê.ò.-íà ìàëèêäèð. Þëêÿíèí ê.ò. ìÿùñóëóíóí 3,6%-è áó èãòèñàäè ð-íóí ïàéûíà äöøöð. Éöíýöë âÿ éåðëè ñÿíàéå ñàùÿëÿðè ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà ìöùöì éåð òóòóð. Íàõ÷ûâàí ø-äÿ èñòåùñàë îëóíàí ñÿíàéå ìÿùñóëóíóí 70%-äÿí ÷îõó éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí ïàéûíà äöøöð. Éöíýöë ñÿíàéåñè òèêèø (Íàõ÷ûâàí, Úóëôà), èïÿêÿéèðìÿ (Îðäóáàä), õàë÷à÷ûëûã, òðèêîòàæ (Íàõ÷ûâàí) ìöÿññèñÿëÿðè; éåéèíòè ñÿíàéåñè èñÿ êîíñåðâ (Îðäóáàä, Øÿðóð), òöòöí-ôåðìåíòëÿìÿ, ìèíåðàë ñó äîëäóðóëìàñû, ÿò åìàëû, áàëûã ç-äó (Íàõ÷ûâàí, Øàùáóç, Øÿðóð) ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíóð. Èãòèñàäè ð-íóí àãðîèãëèì øÿðàèòèíèí çÿíýèíëèéè ê.ò.-íûí ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿð öçðÿ èõòèñàñëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. ßêèí÷èëèê ñöíè ñöâàðìà øÿðàèòèíäÿ èíêè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ øàô åòäèðèëèð. Èõòèñàñëàøìûø ÿñàñ òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðè öçöì÷öëöê, òöòöí÷öëöê, ìåéâÿ÷èëèê âÿ òàõûë÷ûëûãäûð. Íàõ÷ûâàí èãòèñàäè ðíó þëêÿíèí èêèíúè òöòöí÷öëöê ðåýèîíóäóð. Áó èãòèñàäè ð-íäà øÿêÿð ÷óüóíäóðó, õûíà, òÿðÿâÿç âÿ ýöë äÿ áåúÿðèëèð. ßòëèêñöäëöê ìàëäàðëûã, ÿòëèê-éóíëóã âÿ ñöäëöê ãîéóí÷óëóã, àðû÷ûëûã ùåéâàíäàðëûüûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèäèð. Íàõ÷ûâàí èãòèñàäè ð-íóíóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ð-íëàðû èëÿ éåýàíÿ ÿëàãÿ âàñèòÿñè ùàâà éîëó âÿ Èðàí ÿðàçèñè âàñèòÿñèëÿ àâòîìîáèë éîëóäóð.

Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ñàùÿëÿðè Áèòêè÷èëèê. Ê.ò. èãòèñàäè ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ ÿñàñ âÿ ÿëàâÿ ñàùÿëÿðÿ áþëöíöð. Áó èêè ñàùÿéÿ ìöõòÿëèô àëò ñàùÿëÿð (ìÿùñóëóí åìàëû, òàðà èñòåùñàëû, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû âÿ ñ.) õèäìÿò åäèð, ÿìÿê âÿ èñòåùñàë åùòèéàòëàðûíäàí äàùà äîëüóí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð. Èêè ÿñàñ ñàùÿíèí – áèòêè÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûüûí íèñáÿòè ê.ò.-íûí ñàùÿ ñðóêòóðóíó õàðàêòåðçÿ åäèð. 2003 èëäÿ ÿðçàã ìÿùñóëëàðû, î úöìëÿäÿí òàõûë èñòåùñàëû 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 2,4 äÿôÿ, êàðòîô èñòåùñàëû 5 äÿôÿ, òÿðÿâÿç èñòåùñàëû 2,5 äÿôÿ, ÿò èñòåùñàëû 2,9 äÿôÿ, ñöä èñòåùñàëû 1,4 äÿôÿ, éóìóðòà èñòåùñàëû 1,5 äÿôÿ àðòäû. Àïàðûëàí òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ñîí èëëÿð þëêÿ ÿùàëèñèíèí ÿðçàã ìÿùñóëëàðû èëÿ òÿìèíàòûíäà äàõèëè èñòåùñàëûí ðîëó èëáÿèë éöêñÿëäè. Àðòûã ðåñïäà êàðòîô, òÿðÿâÿç, áîñòàí âÿ ìåéâÿ ìÿùñóëëàðû öçðÿ àäàìáàøûíà èñòåùëàê òÿëÿáàòû àðòûãëàìàñû èëÿ þäÿíèð. Òàõûë÷ûëûã. Òàõûë ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëûíäà 5 èãòèñàäè ð-í ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéûð âÿ öìóìè ìÿùñóëóí 85%-è áóíëàðûí ïàéûíà äöøöð: Àðàí (42,1%), Ëÿíêÿðàí (12,3%), Øÿêè-Çàãàòàëà (12,2%), ÝÿíúÿÃàçàõ (9,0 %), Äàüëûã Øèðâàí (9,3%). ßñàñ ìÿùñóë èñòåùñàë÷ûñû þçÿë ñåêòîðäóð. Òàõûë÷ûëûüûí èíäèêè ìÿðùÿëÿñèíäÿ öìóìè òàõûë ñàùÿñèíèí 79,4%-íè ïàéûçëûã áóüäà, 14,6%-íè ïàéûçëûã àðïà, 3,6%-íè èñÿ äÿíëèê ãàðüûäàëû òóòóð. Öìóìèééÿòëÿ, àãðàð èñëàùàòëàð áàøëàéàíäà òàõûë÷ûëûã òÿñÿððöôàòû þëêÿäàõèëè òÿëÿáàòûí úÿìè 51%-íè þäÿéèðäè. 2001 èëäÿ áó ðÿãÿì 74,3% òÿøêèë åòäè, áèòêè÷èëèê ìÿùñóëëàðûíûí öìóìè ùÿúìèíäÿ òàõûëûí õöñóñè ÷ÿêèñè 1993 èëäÿ 28,6%-äÿí 30,9%-ÿ ãàëõäû. Þëêÿíèí òàõûëà åùòèéàúû 3 ìëí. ò, î úöìëÿäÿí ÿðçàã òàõûëûíà 1,5 ìëí. ò-äóð. 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ öìóìè òàõûë éûüûìû 2003 èëäÿ 45,6% àðòàðàã 2057,8 ìèí ò îëäóüó ùàëäà, òàõûëûí ìÿù-

ñóëäàðëûüû úÿìèñè 9,9% àðòäû. Öìóìè òàõûë éûüûìûíäà àðòûì, ÿñàñÿí, òàõûë ÿêèíè ñàùÿëÿðèíèí àðòûðûëìàñû ùåñàáûíà ÿëäÿ åäèëäè. Áåëÿ êè, 2003 èëäÿ òàõûë ÿêèíè ñàùÿëÿðèíèí úÿìè ÿêèí ñàùÿëÿðèíäÿ ïàéû 1990 èëäÿêè 39,9%-äÿí 62,8%-ÿ ãàëõäû. Ðåñïóáëèêàäà òàõûë èñòåùñàëûíû àðòûðìàã ö÷öí ìþâúóä îëàí èìêàíëàðûí ÷îõ ùèññÿñè èñòèôàäÿñèç ãàëûð. Òÿêúÿ ùÿð ùà ìÿùñóëäàðëûüûíû àðòûðìàã ùåñàáûíà ðåñïóáëèêàäà òàõûë èñòåùñàëûíû 1,4-1,5 äÿôÿ éöêñÿëòìÿê ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéúàíäà àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ùÿð ùà-äàí 50-60 ñ ìÿùñóë âåðÿí òàõûë ñîðòëàðû éåòèøäèðèëäèéè ùàëäà, òàõûëûí ìÿùñóëäàðëûüû îðòà ùåñàáëà 23-25 ñ-äÿí éöêñÿê îëìóð. Ïàìáûã÷ûëûã. Âàõò èëÿ Àçÿðáàéúàí ïàìáûã èñòåùñàëû öçðÿ Þçáÿêèñòàíäàí ñîíðà èêèíúè éåðè òóòóðäó. 1991–1993 èëëÿðäÿ ïàìáûã áåúÿðèëìÿñèíÿ ëàãåéèä ìöíàñèáÿò ýþñòÿðèëäè âÿ éöêñÿê ÿìÿê òóòóìëó áó ìÿùñóëóí èñòåùñàëû õåéëè àçàëäû. 2003 èëäÿ úÿìè 99,6 ìèí ò ïàìáûã èñòåùñàë îëóíäó. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàäà áó ìÿùñóëóí èñòåùñàëûíûí 400-500 ìèí ò-à ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöëöð.

Þëêÿäÿ ÿêèí÷èëèéèí èíêèøàô åòìèø ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí ïàìáûã÷ûëûãäà 1970–1980 èëëÿðäÿ áþéöê íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ îëóíäó. Èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ ÿêèí ñàùÿñè, ìÿùñóëäàðëûüû âÿ ìÿùñóë èñòåùñàëû àçàëàí ïàìáûã 4 èãòèñàäè ð-íäà áåúÿðèëèð âÿ ìÿùñóë èñòåùñàëûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè Àðàí èãòèñàäè ð-íóíäà 89,7%, Éóõàðû Ãàðàáàüäà 5,6%, Ýÿíúÿ – Ãàçàõäà 3,8%, Äàüëûã Øèðâàíäà 0,9% òÿøêèë åäèð. Òÿðÿâÿç÷èëèê. Þëêÿäÿ à÷ûã âÿ ãàïàëû òîðïàã ñàùÿëÿðèíäÿ 35-äÿí ÷îõ òÿðÿâÿç áèòêèñè áåúÿðèëèð. Òÿðÿâÿç èñòåùñàëûíûí õåéëè ùèññÿñè ùÿéÿòéàíû ñàùÿëÿðäÿ îëìàãëà òàìàìèëÿ þçÿë ñåêòîðäà úÿìëÿíèá. Èãòèñàäè ð-íëàð öçðÿ òÿðÿâÿç ìÿùñóëó èñòåùñàëûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè: Ëÿíêÿðàí – 23,4%, Àðàí – 20,8%, Ýÿíúÿ – Ãàçàõ – 20,4%, Ãóáà – Õà÷ìàç – 19,0%, Øÿêè – Çàãàòà-

ëà – 7,1%, Íàõ÷ûâàí – 4,7%, Äàüëûã Øèðâàí – 1,9%, Àáøåðîí – 0,1%. Òÿðÿâÿç áèòêèëÿðèíèí ÿêèí÷èëèêäÿ õöñóñè ÷ÿêèñè èãòèñàäè ð-íëàðäà òîðïàã-èãëèì øÿðàèòèíäÿí àñûëû îëàðàã ìöõòÿëèôäèð. Ñóâàðìà øÿáÿêÿñèíèí éàõûíëûüû, ÿìÿê åùèéàòëàðû âÿ òåõíèêè òÿìèíàò, ðàùàò éîëëàðûí âÿ åìàë ìöÿññèñÿëÿðèíí éàõûíëûüû äà áó ýþñòÿðèúèéÿ òÿñèð åäèð. Âàúèá òÿðÿâÿç áèòêèëÿðè: ïîìèäîð, õèéàð âÿ êÿëÿì èñòåùñàëû Ëÿíêÿðàí, Ãóáà – Õà÷ìàç, Ýÿíúÿ – Ãàçàõ âÿ Àáøåðîí (èñòèõàíà øÿðàèòèíäÿ); ñîüàí – Ëÿíêÿðàí, Ãóáà – Õà÷ìàç, Àðàí; éåðêþêö – Àáøåðîí âÿ Àðàí; ôàðàø ýþé-ýþéÿðòè – Ýÿíúÿ – Ãàçàõ èãòèñàäè ðíëàðûíäà éàéûëûá. Èñòèõàíà òÿðÿâÿç÷èëèéè Áàêû âÿ Ýÿíúÿ ÿòðàôûíäà, Øÿìêèðäÿ, Ëÿíêÿðàíäà äàùà ÷îõ úÿìëÿøèá. Èñòèëèê ìÿíáÿéè êèìè ìàçóòäàí, àü íåôòäÿí âÿ ãàçäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Ðåñïóáëèêàäà òÿðÿâÿç-áîñòàí ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíû äàùà äà àðòûðìàã ö÷öí õåéëè åùòèéàò ìÿíáÿëÿðè ìþâúóääóð. Áåëÿ êè, ìöëàéèì èãëèì âÿ òÿáèè-èãòèñàäè øÿðàèò áèð ÷îõ òÿðÿâÿç áèòêèëÿðè öçðÿ èëäÿ èêè äÿôÿ ìÿùñóë ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Òÿðÿâÿç èñòåùñàëûíûí àòûðûëìàñû ãîíøó ðåñïóáëèêàëàðà âÿ õöñóñèëÿ äÿ Ðóñèéàéà õåéëè ùÿúìäÿ èõðàú îëíìàñûíà èìêàí éàðàäàð êè, áó äà þëêÿéÿ õàðèúè âàëéóòà àõûíûíû òÿìèí åäÿð. Êàðòîô÷óëóã. Ðåñïóáëèêàäà êàðüîô÷óëóã çÿèô èíêèøàô åòìèø ê.ò. ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè èäè. ßùàëèíèí áó ìÿùñóëà îëàí òÿëÿáàòû ñîâåòëÿð áèðëèéè äþâðöíäÿ ÿñàñÿí Áåëîðóñäàí, Áàëòèêéàíû Ðåñïóáëèêàëàðäàí âÿ Ðóñèéàäàí ýÿòèðèëÿí êàðòîô ùåñàáûíà þäÿíèëèðäè. Ðåñïóáëèêàìûç ìöñòÿãèëëèê ãàçàíäûãäàí ñîíðà áó ìÿùñóëà îëàí òÿëÿáàòûí äàõèëè èñòåùñàë ùåñàáûíà þäÿíèëìÿñè ö÷öí ìöùöì òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëäè.. Áó áèòêè ö÷öí ÿëâåðèøëè òÿáèè-èãëèì øÿðàèòèíèí ìþâúóäëóüó íÿçÿðÿ àëûíàðàã, þëêÿíèí 9 òÿáèè-èãòèñàäè áþëýÿñèíäÿ êàðòîô éåòèøäèðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. 1991 èëäÿêè 19 ìèí ùà êàðòîô ÿêèíè ñàùÿñè 2003 èëäÿ 59,3 ìèí ùà ÷àòäûðûëäû âÿ 769,0 ìèí ò êàðòîô èñòåùñàë îëóíäó. Þëêÿíèí ïîòåíñèàë èìêàíëàðû 1100-1200 ìèí ò êàðòîô èñòåùñàë åòìÿéÿ çÿìèí éàðàäûð. Èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ êàðòîô÷óëóã þëêÿäÿ ÿêèí÷èëèéèí àïàðûúû ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëìÿêäÿäèð. Þëêÿäÿêè èãòèñàäè ð-íëàðûí ùàìûñûíäà êàðòîô ÿêèëèð, àììà èñòåùñàëûí ÿñàñ ùÿúìè Ýÿíúÿ – Ãàçàõ (55,7%), Ëÿíêÿðàí (19,9%) âÿ Ãóáà – Õà÷ìàç (6,9) èãòèñàäè ð-íëàðûíäà úÿìëÿíìèøäèð. Þëêÿäÿ ÿùàëèíèí êàðòîôà îëàí òÿëÿáàòû äàõèëè èñòåùñàë ùåñàáûíà òàì þäÿíèëèð. Êàðòîôóí õàðèúè áàçàðëàðà èõðàúû ýåòäèêúÿ àðòûð. Èë483

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ èêè äÿôÿ ìÿùñóë âåðÿí êàðòîô÷óëóã Úÿëèëàáàä, Àñòàðà âÿ Àáøåðîí ð-íëàðûíäà èëáÿèë ýåíèøëÿíèð. ßðçàã áîñòàí÷ûëûüû. Áîñòàí áèòêèëÿðèíäÿí ãàðïûç, éåìèø âÿ ãàáàã äàùà ÷îõ ÿêèëèð. Ìÿùñóëóí èñòåùñàë ùÿúìèíèí èãòèñàäè ð-íëàð öçðÿ õöñóñè ÷ÿêèñè: Àðàí – 62%, Íàõ÷ûâàí – 13%, Ëÿíêÿðàí – 9%, Øÿêè – Çàãàòàëà – 5,5%, Ýÿíúÿ – Ãàçàõ – 4,3%. Øÿêÿð ÷óüóíäóðó þëêÿäÿ ãÿíä èñòåùñàë åòìÿê ö÷öí ÿñàñ õàììàëäûð. 1996–2001 èëëÿðäÿ îðòà ùåñàáëà 42000 ò. ìÿùñóë èñòåùñàë åäèëìèøäèð. Éåòèøäèðèëäèéè ÿñàñ èãòèñàäè ð-í Íàõ÷ûâàíäûð. Ìóüàí – Ñàëéàí, Øÿêè – Çàãàòàëà âÿ Àðàí èãòèñàäè ð-íëàðûíäà äà øÿêÿð ÷óüóíäóðó èñòåùñàëûíà áàøëàíìûøäûð. Øÿêÿð ÷óüóíäóðó Èðàí âÿ Òöðêèéÿéÿ èõðàú åäèëèð. Þëêÿäÿ øÿêÿð èñòåùñàëûíû ãàéäàéà ñàëìàã ö÷öí 3 øÿêÿð ç-äó òèêèëèð. Áó äà øÿêÿð ÷óüóíäóðó ÿêèëÿí ñàùÿëÿðèí 22–23 ìèí ùà ÷àòäûðûëìàñûíà èìêàí âåðÿúÿê. Ìåéâÿ÷èëèê. Ðåñïóáëèêàäà ìþâúóä îëàí ê.ò.-íà éàðàðëû òîðïàã ñàùÿñèíèí 1,86%-íè ìåéâÿ áàüëàðû òÿøêèë åäèð. Þëêÿíèí çÿíýèí, ìöõòÿëèô íþâ èãëèì âÿ òîðïàã øÿðàèòèíÿ ìàëèê îëìàñû ùÿð úöð íþâ ìåéâÿ, ýèëÿìåéâÿ, ñóáòðîïèê áèòêèëÿð éåòèøäèðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð. Ìåéâÿ÷èëèê áöòöí òÿáèè-èãòèñàäè çîíàëàðäà èíêèøàô åòäèðèëèð. Ëàêèí èíòåíñèâ áàü÷ûëûüûí èíêèøàôûíà 1975 èëäÿí áàøëàíìûøäûð. Ãóáà-Õà÷ìàç, Øÿêè-Çàãàòàëà, Ãàðàáàü-Ìèë, Øèðâàí, Ìóüàí-Ñàëéàí çîíàëàðûíäà éåíè ìåéâÿ áàüëàðûíûí ñàëûíìàñûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìèø âÿ îíóí ñàùÿñè 147,2 ìèí ùà ÷àòäûðûëìûøäû. Ëàêèí áóðàäà òÿíÿççöë ýåòìèø âÿ úÿìè 88,4 ìèí ùà ìåéâÿ áàüëàðû ãàëìûøäûð (2003). Áó ñàùÿíèí èíêèøàô åòäèðèëèá êå÷ìèøäÿêè ñÿâèééÿéÿ ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí ìöùöì òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ìåéâÿ-ýèëÿìåéâÿ ìÿùñóëëàðûíûí ÷îõ áþéöê ùèññÿñè ÿëâåðèøëè èãëèì âÿ èãòèñàäè øÿðàèòäÿ áåúÿðèëèð âÿ ìÿùñóëóí ÿêñÿðè ñàòûø ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìÿùñóë èñòåùñàëû ùÿúìèíèí, äåìÿê îëàð êè, 96%-è 6 èãòèñàäè ð-íóí ïàéûíà äöøöð: Ãóáà – Õà÷ìàç (28,5%), Àðàí (27,0%), Ýÿíúÿ – Ãàçàõ (15,0%) Øÿêè – Çàãàòàëà (10,8%), Ëÿíêÿðàí (8,5%), Íàõ÷ûâàí (6,0%). Àçÿðáàéúàí ìåéâÿ áèòêèëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. ßí ýåíèø éàéûëìûø ìåéâÿëÿð: àëìà, ýèëàñ, ýàâàëû, àðìóä, íàð, ÿðèê, øàôòàëû, ãîç, ôûíäûã, ñèòðóñ, çåéòóí âÿ ñ. Ýèëÿìåéâÿëÿðäÿí äàùà ýåíèø éàéûëìûøû ÷èéÿëÿêäèð. Ìåéâÿ÷èëèê ùÿéÿòéàíû ñàùÿëÿðäÿ, Ãóáà – Õà÷ìàç, Ëÿíêÿðàí âÿ Øÿêè – Çàãàòàëà èãòèñàäè ð-íëàðû èñòèñíà îëìàãëà, ýåíèø èí484

êèøàô åòìèøäèð. Öçöì÷öëöê âÿ øÿðàá÷ûëûã. Öçöì÷öëöê Àçÿðá-äà ãÿäèì âÿ ÿíÿíÿâè èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Øÿðàá÷ûëûüûí ñÿíàéå ÿñàñûíäà èíêèøàôûíûí ÿñàñû 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ãîéóëìóøäóð. Ëàêèí øÿðàá÷ûëûüûí àãðàð-ñÿíàéå ñàùÿñè îëàðàã ÿñë èíêèøàôû 1970-1980 èëëÿðäÿ îëìóø âÿ áèòêè÷èëèéèí áó ñàùÿñè àãðàð-ñÿíàéå êîìïëåêñèíèí àïàðûúû ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. 1984 èëäÿ ùÿð ùà-äàí îðòà ìÿùñóëäàðëûã 101,7 ñ îëìóøäó. Àçÿðáàéúàí öçöì èñòåùñàëûíà ýþðÿ êå÷ìèø Ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà áèðèíúè éåðäÿ èäè. Ùÿìèí äþâðäÿ öçöì áàüëàðû ýåíèøëÿíäèðèëìèø, èëêèí âÿ òÿêðàð åìàë ç-äëàðû âÿ èíôðàñòðóêòóð ìöÿññèñÿëÿðèíèí ýåíèø øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûøäû. Àðòûã 1982 èëäÿ öçöìëöêëÿðèí ñàùÿñè 223 ìèí ùà, öçöìöí ìÿùñóëäàðëûüû ùà-äàí 9,6 ò-à ÷àòäûðûëûìûøäû. Öçöì èñòåùñàëûíûí àðòìàñû åìàë ìöÿññèñÿëÿðèíèí äÿ àðòìàñûíà øÿðàèò éàðàòìûøäû. Áàêû, Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Êöðäÿìèð, Øÿìêèð âÿ Õàíëàðäà 14 òÿêðàð åìàë ç-äó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäè. Ùÿìèí äþâðäÿ öçöì÷öëöê âÿ øÿðàá÷ûëûãäà 177,7 ìèí èø÷è ÷àëûøûðäû. Ç-äëàðûí åìàë ýöúö èëäÿ 1667,4 ìèí ò õàììàë ãÿáóë åòìÿéÿ èìêàí âåðèðäè. Àçÿðáàéúàí 20 àääà øÿðàá ìÿùñóëó èñòåùñàë åäèðäè. Àëêîãîëèçìÿ ãàðøû 1985–86 èëëÿðäÿ áàøëàíìûø ñèéàñè êàìïàíèéà òåõíèêè öçöì ñîðòëàðûíûí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ ëÿüâ åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ öçöì÷öëöê âÿ øÿðàá÷ûëûã ìÿùñóëëàðûíûí 25 %-íèí Àçÿðáàéúàíûí ïàéûíà äöøöðäö âÿ ùÿìèí êàìïàíèéà Àçÿðáàéúàíà òÿõìèíÿí 25 ìëðä. äîëëàð çèéàí âóðäó. ßí áþéöê Øàìàõû, Úÿëèëàáàä, Òîâóç, Ãà-

çàõ, Õàíëàð, Ôöçóëè âÿ Àüäàì ðàéîíëàðûíäà öçöìëöêëÿð ãûñà ìöääÿòäÿ ëÿüâ åäèëäè. Øÿðàá çàâîäëàðûíäàêû ìèëéîí äåêàëèòðëÿðëÿ øÿðàá ìÿùñóëó óçóí ìöääÿò ñàõëàíäûüûíà ýþðÿ êåéôèééÿòèíè èòèðäè. 1985 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 1,8 ìèëéîí òîí öçöì èñòåùñàë îëóíäóüó ùàëäà, 1995 èëäÿ áó ðÿãÿì 308 ìèí òîíà, öçöì ñàùÿëÿðè 1985 èëäÿ 219 ìèí ùåêòàð èäèñÿ, 2000 èëäÿ 33 ìèí ùåêòàðà åíäè. Öçöì÷öëöê Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí ýÿëèðëè ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð âÿ îíóí èíêèøàôû ö÷öí äàùà ÿëâåðèøëè òÿáèè-èãëèì øÿðàèòè îëàí áþëýÿëÿðäÿ úÿìëÿøìèøäèð.1990 èëÿäÿê þëêÿäÿ öçöì÷öëöê êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí ÿìÿê áþëýöñöíÿ, áó ìÿêàíûí äàõèëè áàçàðûíûí èñòåùëàê âÿ êåéôèééÿò òÿëÿáèíÿ, ñòàíäàðòûíà, òåõíîëîýèéàñûíà, ãèéìÿò þë÷öëÿðèíÿ óéüóí èäè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 19 ìàé 1998 èë òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Íàçèðëèéèíèí òàáåëèéèíäÿ îëàí áöòöí øÿðàá âÿ èëêèí øÿðàá åìàëû, øàìïàí âÿ êîíéàê ç-äëàðû þçÿëëÿøäèðèëìÿéÿ à÷ûã åëàí åäèëìèø âÿ îíëàðûí áàçàñûíäà 33 ñÿùìäàð úÿìèééÿòè éàðàäûëìûø, ãàëàí 82 åìàë ìöÿññèñÿñè èñÿ êè÷èê ìöÿññèñÿ êèìè þçÿëëÿøäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà öçöìëöê âÿ îíóí åìàëû ñÿíàéåñè ÿí ýÿëèðëè ñàùÿäèð. Öçöì òÿíÿêëÿðè ÿêèëäèêäÿí ñîíðà 4-úö èëäÿ ìÿùñóë âåðìÿéÿ áàøëàéûð. 1 ùà öçöì ñàùÿñèíèí ÿêèëÿíäÿí áàðà äöøÿíÿäÿê 18-20 ìèëéîí ìàíàò âÿñàèò òÿëÿá îëóíóð. Ëàêèí áàð âåðÿíäÿí ñîíðà ùÿð ùåêòàð ÿí àçû 30-40 ìèëéîí ìàíãàò õàëèñ ýÿëèð âåðèð. Öçöìäÿí 5 èñòèãàìÿòäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð: òÿçÿ ùàëäà éåéèëèð; øÿðàáêîíéàê ùàçûðëàíûð; øèðÿ èñòåùñàë îëóíóð;

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãóðóäóëóð (êèøìèø); êîíñåðâëÿøäèðèëèð; òóëëàíòûñûíäàí éåì êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàë ñòðóêòóðó þëêÿíèí ÿðçàã òÿùëöêÿñèçëèéè âÿ èñòåùëàê÷ûëàðûí ÿðçàã çÿíáèëëÿðèíèí ãóðóëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ôîðìàëàøìàüà áàøëàäûüû ö÷öí ÿêèí÷èëèêäÿ öçöì÷öëöéöí õöñóñè ÷ÿêèñè ÿââÿëêè èëëÿðÿ íèñáÿòÿí õåéëè àçàëìûøäûð. Àðàí (21,1%), Ýÿíúÿ – Ãàçàõ (17,8%), Íàõ÷ûâàí (16,5%), Äàüëûã Øèðâàí (12,8%), Ãóáà–Õà÷ìàç (10,2%) èãòèñàäè ð-íëàðûíäà ñàíáàëëû ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. ×àé÷ûëûã. Þëêÿäÿ ÷àé÷ûëûüûí þçöíÿ ìÿõñóñ éåðè âàð. ×îõ ôàéäàëû îëàí áó áèòêè äàùà ÷îõ Ëÿíêÿðàí, Àñòàðà, Ìàñàëëû âÿ Ëåðèê, ð-íëàðûíäà, ãèñìÿí äÿ Çàãàòàëà âÿ Áàëàêÿí ð-íëàðûíûí áÿçè êÿíäëÿðèíäÿ áåúÿðèëèð. 1932 èëäÿ èëê ÷àé ïëàíòàñèéàñû Ëÿíêÿðàí ð-íóíäà ñàëûíäû âÿ 1937 èëäÿ áóðàäà ÷àé éàðïàüû ìÿùñóëóíó åìàë åäÿí ô-ê òèêèëäè. Áåëÿëèêëÿ, 1940 èëëÿðäÿ Ëÿíêÿðàí–Àñòàðà áþëýÿñèíèí êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí èêèíúè ñóáòðîïèê áàçàñûíà ÷åâðèëìÿñèíèí òÿìÿëè ãîéóëäó. ×àé÷ûëûã 1970–80 èëëÿðäÿêè éöêñÿê ñÿâèééÿñèíäÿí ñîíðà áþùðàí êå÷èðäè, èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ èñÿ äèð÷ÿëäèëìÿêäÿäèð. 1990 èëäÿ ùÿìèí áþëýÿëÿðäÿ 13,3 ìèí ùà ÷àé ïëàíòàñèéàñû âàð èäè. 2003 èëäÿ áó ïëàíòàñèéàíûí ñàùÿñè 3,7 ìèí ùà ñÿâèééÿñèíÿ äöøìöø, úÿìè 944 ò éàøûë ÷àé éàðïàüû èñòåùñàë îëóíìóøäó (1990 èëäÿ 33 ìèí ò). Ðåñïóáëèêàäà ÷àé ïëàíòàñèéàëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí áèðèíúè êàòåãîðèéàéà àèä åäèëÿí, 35–40 ìèí ò éàøûë ÷àé éàðïàüû èñòåùñàë åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí 21,0 ìèí ùà éàðàðëû òîðïàã ñàùÿñè ìþâúóääóð (96% Ëÿíêÿðàí èãòèñàäè ð-íóíäàäûð). Òöòöí÷öëöê. Êå÷ìèø ñîâåòëÿð áèðëèéè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí Ìîëäîâàäàí ñîíðà 2-úè éåðè òóòóðäó, áÿçè èëëÿðäÿ ùÿòòà þíäÿ äÿ îëìóøäó. Ðåñïóáëèêàíûí éåääè ðåýèîíóíäà òöòöí áåúÿðèëèðäè. Áó ðåýèîíëàð ùÿð èë 50-55 ìèí ò òöòöí èñòåùñàë åäèðäè. 1991 èëäÿí áàøëàéàðàã òöòöí÷öëöê õåéëè òÿíÿççöëÿ óüðàäû. Àðòûã òöòöí ÿêèíè ñàùÿëÿðè 2,1 ìèí ùà-éà, îíóí èñòåùñàëû èñÿ 4,7 ìèí ò ñÿâèééÿñèíÿ äöøìöøäöð. Ñîí èëëÿðäÿ òöòöí÷öëöê öçðÿ à÷ûã ñÿùìäàð úÿìèééÿòè éàðàäûëûá, òöòöí÷öëöðÿèí ìàääè ìàðàã ïðèíñèïëÿðè ýöúëÿíäèðèëèð âÿ áó ñàùÿíèí äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ö÷öí êþêëö òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ðåñïóáëèêàíûí òöòöí÷öëöêëÿ ìÿøüóë îëàí ðåýèîíëàðûíûí òÿáèè-èãëèì øÿðàèòè âÿ ÿùàëèñèíèí áó ñàùÿäÿêè òÿúðöáÿëÿðè âÿ ÿíÿíÿâè òÿ-

ñÿððöôàò âÿðäèøëÿðè ùÿìèí ðåýèîíëàðäà òöòöí ÿêèíè ñàùÿëÿðèíè 11-13 ìèí ùà-éà, ìÿùñóë èñòåùñàëûíû èñÿ 40-45 ìèí ò-à ÷àòäûðìàüà èìêàí âåðèð. Éåì èñòåùñàëû. Ùåéâàíäàðëûüûí âÿ ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëûíäà þëêÿíèí éåì áàçàñû ùÿëëåäèúè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ éåì áàçàñûíûí ÿñàñûíû òÿáèè âÿ éàõøûëàøäûðûëìûø áè÷ÿíÿêëÿð, ÷îõèëëèê âÿ áèðèëëèê îòëàð òÿøêèë åäèð. Èñëàùàòëàð áàøëàéàíäàí ñîíðà, îðòà ùåñàáëà, èëäÿ 2253,7 ìèí ò òÿáèè âÿ éàõøûëàøäûðûëìûø áè÷ÿíÿê éåìè, 493,0 ìèí ò ÷îõèëëèê îò éåìè, 23,1 ìèí ò áèðèëëèê îò éåìè, 2,0 ìèí ò êþêöìåéâÿëè éåìè âÿ 9,0 ìèí ò ãàðüûäàëû ñèëîñó èñòåùñàë åäèëäè. Éåì èñòåùñàëûíäà òÿáèè âÿ éàõøûëàøäûðûëìûø áè÷ÿíÿêëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè 81,0%, ÷îõèëëèê îòëàðûí ïàéû 17,7%-äèð. Ãàðûøûã éåì èñòåùñàëûíûí àðòûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ùåéâàíäàðëûã. Àçÿðáàéúàí ê.ò.-íûí öìóìè ìÿùñóëóíäà ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè 38,6%-äèð (2003). ßñàñ èñòèãàìÿòëÿð: ìàëäàðëûã, ãîéóí÷óëóã, äîíóç÷óëóã, ãóø÷óëóã, áàëûã÷ûëûã, àðû÷ûëûã, èø ùåéâàíëàðû, ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû. Ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí, äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû þçÿë ñåêòîðäà èñòåùñàë îëóíóð. Ðåñïóáëèêàäà ÿñàñÿí ìàëäàðëûã, ãîéóí÷óëóã âÿ ãóø÷óëóã ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòäèðèëèð. Þëêÿäÿ þçÿëëÿøäèðìÿ ùåéâàíäàðëûãäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ ìàëãàðàíûí âÿ ãóøëàðûí áàø ñàéû àðòìûøäûð. Áåëÿ êè, 1990 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà èðèáóéíóçëó ùåéâàíëàðûí áàø ñàéû 1831,6 ìèí, ãîéóí âÿ êå÷èëÿð 5418,7 ìèí îëäóüó ùàëäà, 2003 èëäÿ ìöâàôèã îëàðàã, 2241,8 âÿ 7280,1 ìèí áàø îëìóøäóð. Ùàçûðäà, ùåéâàíäàðëûãäà êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû ö÷öí ìþùêÿì éåì áàçàñûíûí éàðàäûëìàñû, çîîáàéòàð õèäìÿòèíèí âÿ äàìàçëûã èøëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿð ýþðöëöð. Èãòèñàäè ð-íëàð öçðÿ ÿò èñòåùñàëûíûí ñòðóêòóðó: Àðàí – 37,0%, Ýÿíúÿ – Ãàçàõ – 14,2%, Øÿêè – Çàãàòàëà – 13,2%, Ëÿíêÿðàí – 9,4%, Ãóáà – Õà÷ìàç – 8,1%, Äàüëûã – Øèðâàí – 6,3%, Íàõ÷ûâàí – 4,8%, Éóõàðû Ãàðàáàü – 2,8%, Àáøåðîí – 1,7%, Êÿëáÿúÿð – Ëà÷ûí – 1,6%. Èãòèñàäè ð-íëàð öçðÿ ñöä èñòåùñàëûíûí ñòðóêòóðó: Àðàí – 37,6%, Øÿêè – Çàãàòàëà – 12,8%, Ýÿíúÿ – Ãàçàõ – 11,8%, Äàüëûã Øèðâàí – 6,4%, Íàõ÷ûâàí – 4,9%, Éóõàðû Ãàðàáàü – 2,6%, Àáøåðîí – 1,5%, Êÿëáÿúÿð – Ëà÷ûí – 1,0%. Ìàëäàðëûã. Ñöäëöê, ñöäëöê-ÿòëèê âÿ ÿò-

ëèê èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ èíêèøàô åòäèðèëèð. Èñëàùàòëàð áàøëàíàíäàí ñîíðà ìàëäàðëûüûí ñòðóêòóðóíäà ãàðàìàëûí õöñóñè ÷ÿêèñè 85%-äèð. ßò èñòåùñàëûíäà ìàëäàðëûüûí õöñóñè ÷ÿêèñè 50,8%, ñöä öçðÿ 48,3%-äèð. Ãàðàìàë íàõûðûíûí ñòðóêòóðóíäà èíÿêëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè 47,3%, úàìûø íàõûðûíûí ñòðóêòóðóíäà àíà úàìûøëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè 46,5% òÿøêèë åäèð. 1997–2003 èëëÿðäÿ ãàðàìàëûí ñàéû 1779,9 ìèí áàøäàí 2241,4 áàøà ãÿäÿð, î úöìëÿäÿí ñàüìàë èíÿêëÿðèí ñàéû 691,8 ìèí áàøäàí 931,0 ìèí áàøà, úàìûøëàðûí ñàéû 134,9 ìèí áàøäàí 145,0 ìèí áàøà ãÿäÿð àðòìûøäûð. Ãàðàìàëûí èãòèñàäè ðíëàð öçðÿ õöñóñè ÷ÿêèñè: Àðàí – 37,7%, Øÿêè – Çàãàòàëà – 12,8%, Ëÿíêÿðàí – 12,1%, Ýÿíúÿ – Ãàçàõ – 11,9%, Ãóáà – Õà÷ìàç – 9,2%, Äàüëûã Øèðâàí – 7,1%, Íàõ÷ûâàí – 3,4%, Éóõàðû Ãàðàáàü – 2,6%, Êÿëáÿúÿð – Ëà÷ûí – 1,2%, Àáøåðîí – 1,0%. Ãîéóí÷óëóã. Ãîéóí÷óëóüóí þëêÿ ÿðàçèñè öçðÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè òÿáèè-èãòèñàäè øÿðàèòÿ âÿ îíëàðûí áÿñëÿíìÿñè òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ýÿëèð. Ùåéâàíäàðëûüûí áó ñàùÿñè, ÿñàñÿí, ÿòëèê èñòèãàìÿòèíäÿ èíêèøàô åòäèðèëèð. ßò áàëàíñû ñòðóêòóðóíäà ãîéóí âÿ êå÷è ÿòè èêèíúè éåðäÿäèð (31,9%), îíëàðûí ñöä èñòåùñàëûíäà õöñóñè ÷ÿêèñè 1,7%-äèð. 1997–2003 èëëÿðäÿ ãîéóíëàðûí ñàéû 4648,2 ìèí áàøäàí 6676,0 ìèí áàøà, êå÷èëÿðèí ñàéû 273,8 ìèí áàøäàí 604,0 ìèí áàøà ãÿäÿð àðòäû. Ãîéóí âÿ êå÷èëÿðèí ñàéûíûí èãòèñàäè ð-íëàð öçðÿ õöñóñè ÷ÿêèñè: Àðàí – 28,9%, Ýÿíúÿ – Ãàçàõ – 19,1%, Øÿêè – Çàãàòàëà – 10,3%, Äàüëûã Øèðâàí – 9,8%, Ãóáà – Õà÷ìàç – 8,6%, Íàõ÷ûâàí – 6,6%, Ëÿíêÿðàí – 6,0%, Éóõàðû Ãàðàáàü – 4,0%, Êÿëáÿúÿð – Ëà÷ûí – 3,0%, Àáøåðîí – 2,6%. Äîíóç÷óëóã. Ùåéâàíäàðëûüûí ÿò áàëàíñûíäà äîíóç ÿòèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè 1,2%-äèð. Îíëàðûí ñàéû 1997–2003 èëëÿðäÿ 23,4 ìèí áàøäàí 20,4 ìèí áàøà ãÿäÿð àçàëìûøäûð. Èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ ÿí ÷îõ Øÿêè – Çàãàòàëà èãòèñàäè ð-íóíäà úÿìëÿíèá âÿ 1996–2001 èëëÿðäÿ ñàéû 35,7%-äÿí 68,2%-ÿ ãÿäÿð àðòìûøäûð. Ãóø÷óëóã áöòöí èãòèñàäè ð-íëàðäà éàéûëìûøäûð, ñÿíàéå ãóø÷óëóüóíäà âÿ ôÿðäè òÿñÿððöôàòëàðäà èíêèøàô åòäèðèëèð, ÿùàëèíèí éöêñÿê êåéôèééÿòëè ïÿùðèç ãèäàñû ìÿùñóëëàðûíà – éóìóðòà âÿ ãóø ÿòèíÿ òÿëÿáàòûíû þäÿìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Ñîí èëëÿð ãóø÷óëóüóí èíêèøàôûíäà ìöñáÿò äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðèð. Áåëÿ êè, 1997–2003 èëëÿðäÿ ãóøëàðûí ñàéû 12030,7 ìèí áàøäàí 17000,0 ìèí áàøà ãÿäÿð, éóìóðòà èñòåùñàëû èñÿ 477287 ìèí ÿäÿääÿí 555473 ìèí 485

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿäÿäÿ ãÿäÿð àðòìûøäûð. Þëêÿíèí ÿò áàëàíñû ñòðóêòóðóíäà ãóø ÿòèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè 16,1%-äèð. Éóìóðòà ÿí ÷îõ Àðàí (27,2%), Ýÿíúÿ – Ãàçàõ (14,3), Ëÿíêÿðàí (13,3%), Øÿêè – Çàãàòàëà (9,8%), Íàõ÷ûâàí (9,1%), Ãóáà – Õà÷ìàç (9,0%) èãòèñàäè ð-íëàðûíäà èñòåùñàë îëóíóð. Èø ùåéâàíëàðû. Àçÿðáàéúàíäà àò÷ûëûã 3 èñòèãàìÿòäÿ – äàìàçëûã, èø âÿ èäìàí àò÷ûëûüû èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ èíêèøàô åòäèðèëèð. Èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿ àòëàðûí ÷îõ áþéöê ùèññÿñè èø÷è ãöââÿñè êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Îíëàðûí ñàéû 1997–2003 èëëÿðäÿ 48,6 ìèí áàøäàí 69,0 ìèí áàøà ÷àòäûðûëäû. Óëàã êÿíä éåðëÿðèíäÿ èø÷è ãöââÿñè êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð, îíëàðûí ñàéû 1997–2003 èëëÿðäÿ 28,3 ìèí áàøäàí 42,0 ìèí áàøà ãÿäÿð àðòûðûëäû. Ãàòûðëàðûí ñàéû 100, äÿâÿëÿðèí ñàéû èñÿ 200 áàøà ãÿäÿðäèð. Àðû÷ûëûã. Àçÿðáàéúàíûí çÿíýèí òÿáèèèãëèì øÿðàèòè àðû÷ûëûüûí ýåíèø èíêèøàôû, ÿìòÿÿëèê ìÿùñóë èñòåùñàëû ö÷öí ÷îõ ÿëâåðèøëèäèð. Þëêÿäÿ 125 ôÿñèëÿéÿ ìÿíñóá 4100äÿí ÷îõ áèòêè íþâëÿðèíèí 600-äÿí ÷îõóíó áàëëû áèòêèëÿð òÿøêèë åäèð. Áàë àðûëàðû, áàøãà ùåéâàíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, ÷ÿìÿíëèêëÿðè, òàðëà âÿ áàü-áîñòàí ÿêèíëÿðèíè êîðëàìûð, ÿêñèíÿ, áèòêèëÿðèí òîçëàíìàñûíà êþìÿê åäÿðÿê ìÿùñóëäàðëûüû àðòûðûð, ÿòðàô ìöùèòäÿ åêîëîæè òàðàçëûüûí áÿðïà îëóíìàñûíû âÿ ñàõëàíìàñûíû òÿìèí åäèð. Áàë àðûñûíûí ìÿùñóëó – àðû áàëû ÿâÿçñèç ãèäàäûð, ÷îõ éöêñÿê ìöàëèúÿ êåéôèééÿòëÿðèíÿ ìàëèêäèð, àñàíëûãëà ãàáëàøäûðûëûð âÿ 10–15 èë õàðàá îëìóð. Àðû÷ûëäûã ìÿùñóëó ÷îõ óúóç áàøà ýÿëÿí âÿ áàùà ñàòûëàðàã ÷îõëó ýÿëèð ýÿòèðÿí ñàùÿëÿðäÿí áèðèäèð. Õàðèúè áàçàðûí Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë îëóíàí éöêñÿêêåéôèééÿòëè òÿáèè áàëà òÿëÿáàòû áþéöêäöð. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ìàääè-òåõíèêè áàçàñû. Ìàääè-òåõíèêè áàçàíûí êîìïëåêñ òÿðêèáèíÿ òîðïàã åùèéàòëàðû, ÷îõèëëèê ÿêìÿëÿð, ìåëèîðàñèéà, èððèãàñèéà, éîë âÿ äèýÿð ãóðüóëàð, òåõíèêè âàñèòÿëÿð, åíåðæè åùòèéàòëàðû, òèêèëèëÿð, ìÿùñóëëóã âÿ èøëèê ùåéâàíëàð, òîõóì, éåì åùòèéàòëàðû, ýöáðÿëÿð, éàíàúàã, ðàáèòÿ, íÿãë., òÿìèðòèêèíòè âàñèòÿëÿðè, èíâåíòàð âÿ ñ., ùÿì÷èíèí ìÿäÿíè-ìÿèøÿò òèêèëèëÿðè, èíçèáàòè áèíàëàð, ìÿêòÿáëÿð, õÿñòÿõàíàëàð, éåìÿêõàíàëàð âÿ ñ. äàõèëäèð. Áóíëàðäàí ÿí ÿùÿìèééÿòëèëÿðè òîðïàã åùèéàòëàðû âÿ òåõíèêè âàñèòÿëÿðäèð. Þëêÿäÿ ê.ò.-íà éàðàðëû òîðïàã ñàùÿñè 4745,0 ìèí ùà-äûð. Îíäàí 1783,0 ìèí ùà ÿêèí, 226,0 ìèí ùà ÷îõèëëèê ÿêìÿ éåðëÿðè, 2736,0 ìèí ùà èñÿ áè÷ÿíÿê âÿ þðöøëÿðäèð (2003). Àçÿðáàéúàíäà ê.ò.-íà ëàçûì îëàí 486

òåõíèêè âàñèòÿëÿðèí 99%-è ÌÄÁ-äÿí âÿ äèýÿð õàðèúè þëêÿëÿðäÿí èäõàë åäèëèð: òðàêòîðëàð, àâòîìîáèëëÿð, òàõûëáè÷ÿí âÿ ãàðüûäàëûéûüàí êîìáàéíëàð, òàõûëñÿïÿíëÿð, êàðòîô áàñäûðàíëàð âÿ ÷ûõàðàíëàð, ïàìáûãñÿïÿí âÿ ïàìáûãéûüàí ìàøûíëàð, îò áè÷ÿíëÿð âÿ áàüëàéàíëàð, ùåéâàíäàðëûã àâàäàíëûãëàðû âÿ äèýÿð ê.ò. ìàøûíëàðû – 100%, òåõíèêè ðåçèí ìÿìóëàòëàðû – 98%, åùòèéàò ùèññÿëÿðè – 97%, ìåòàë ìÿìóëàòëàð – 98,5% âÿ ñ. Ðåñïóáëèêàäà ìþâúóä îëàí 30126 òðàêòîðäàí 5540 ÿäÿäè 25 èëäÿí ÷îõ (17,8%), 7522 ÿäÿäè 20 èë (24,2%), 11587 ÿäÿäè 15 èë (37,3%), 4873 ÿäÿäè 10 èë (15,7%), 1560 ÿäÿäè 7 èë (5,0%), 4002 òàõûëéûüàí êîìáàéíëàðäàí 486 ÿäÿäè 25 èëäÿí ÷îõ (12,3%), 780 ÿäÿäè 20 èë (19,7%), 1434 ÿäÿäè 15 èë (36,2%), 675 ÿäÿäè 10 èë (17%), 585 ÿäÿäè 7 èë (14,8%) èñòèñìàð îëóíìóø ùàëäàäûð (2003). Ìàääè-òåõíèêè áàçàíûí âÿçèééÿòè èíâåñòèñèéà ùÿúìèíäÿí àñûëûäûð. Ê.ò.-íà ÿñàñëû êàïèòàë ãîéóëóøó èãòèñàäèééàòûí äèýÿð ñàùÿëÿðèíÿ íèñáÿòÿí, 1991 èëäÿ – 15%, 1995 èëäÿ – 1,9%, 2000–2001 èëëÿðäÿ – 0,7%, 2002 èëäÿ – 0,8%, 2003 èëäÿ – 0,9% òÿøêèë åäèá. Åìàë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè. ßùàëèíèí òàì âÿ éöêñÿê êåéôèééÿòëè ãèäà ìÿùñóëëàðûíà òÿëÿáàòû èëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ åìàë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñè àïàðûúû ðîë îéíàéûð. Àãðàð èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 241 åìàë ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿñè, î úöìëÿäÿí 16 ÷àé, 8 òöòöí ô-êè, 22 ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ, 108 öçöìöí èëêèí åìàëû, 17 øÿðàá, 47 êîíñåðâ ç-äó; ñöä, éåéèíòè, ÷þðÿê ìÿìóëàòû ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ìöÿññèñÿëÿðèí ùàìûñû äþâ-

ëÿò ìöëêèééÿòèíäÿí ÷ûõàðûëàðàã, þçÿëëÿøäèðèëäè âÿ éà ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèíÿ ÷åâðèëäè. Åìàë âÿ éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí áàçàð èãòèñàäèééàòû øÿðàèòèíÿ êå÷ÿðêÿí áþùðàíà äöøìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, àðòûã áèð ÷îõ éåðëè ìöÿññèñÿëÿðäÿ èñòåùñàë îëóíàí ìÿùñóëëàð ùÿì äàõèëè áàçàðû òÿìèí åäèð, ùÿì äÿ áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðûí òÿëÿáèíÿ úàâàá âåðÿðÿê õàðèúÿ èõðàú îëóíóð. Àðòûã ðåñïóáëèêàäà 50-ÿ éàõûí ÿò âÿ ñöä åìàëû ñåõè âÿ êîìáèíàòû, ìåéâÿ âÿ òÿðÿâÿç êîíñåðâëÿðè èñòåùñàë åäÿí 63 ç-ä, ÷àéûí èëêèí åìàëû öçðÿ 14 âÿ ÷àé ãàáëàøäûðûëìàñû öçðÿ 2 åìàë ìöÿññèñÿñè âÿ 823 óí äÿéèðìàíû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóíëàðäàí áàøãà, þëêÿäÿ ÷îõëó ñàéäà þçÿë ÷þðÿêáèøèðìÿ ìöÿññèñÿëÿðè, áþéöê èñòåùñàë ýöúöíÿ ìàëèê áèð íå÷ÿ áèðýÿ ìöÿññèñÿ ìþâúóääóð. Ñÿùìäàð úÿìèééÿòÿ ÷åâðèëìèø Øÿêè èïÿê êîìáèíàòû áþéöê ùÿúìäÿ äþâëÿò èíâåñòèñèéàñû ùåñàáûíà ýåíèøëÿíèð. Éåéèíòè ñÿíàéåñèíèí àðàã âÿ øÿðàá÷ûëûã ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ 1999–2002 èëëÿðäÿ îðòà ùåñàáëà 470,6 ìèí äàë àðàã èñòåùñàë åäèëäè, îíóí 67,4%-è ñàòûëäû, ñàòûëàí àðàã ìÿùñóëóíóí 99%-è äàõèëè áàçàðäà ðåàëèçÿ îëóíäó. Þëêÿäÿ øÿðàá÷ûëûüûí, î úöìëÿäÿí öçöì÷öëöéöí ÿí éöêñÿê èíêèøàôû 1970–90 èëëÿðäÿ îëäó. Áó äþâðäÿ 256 èõòèñàñëàøìûø ñ-ç, î úöìëÿäÿí 97 ñ-ç–ç-ä, 8 ìöñòÿãèë èëêèí øÿðàá÷ûëûã ç-äó âÿ 10 òÿêðàð åìàë øÿðàá÷ûëûüû ç-äó Äþâëÿò Öçöì÷öëöê âÿ Øÿðàá÷ûëûã Èñòåùñàëû Êîìèòÿñè òÿðêèáèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áóðàäà 132 ìèí ôÿùëÿ, ìöòÿõÿññèñ âÿ ãóëëóã÷ó èøëÿéèðäè. 1970 èëäÿ þëêÿäÿ 22,7 ìëí. äàë øÿðàá, 526 ìèí äàë êîíéàê èñòåùñàë åäèëäèéè ùàëäà, 1980 èëäÿ øÿðàá èñòåùñàëû 70,7 ìëí. äàë, êîíéàê èñòåùñàëû 1,6 ìëí. äàë èäè. 1985 èëäÿ àëêîãîëèçìÿ âÿ ñÿðõîøëóüà ãàðøû ìöáàðèçÿ òÿäáèðëÿðèíäÿí ñîíðà áèð íå÷ÿ èë ÿðçèíäÿ 150 ìèí ùà öçöì áàüû ëÿüâ åäèëäè. Èëëèê öçöì èñòåùñàëû 200 ìèí ò-à åíäè. Äàùà ñîíðà Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû áàçàðûíà Àçÿðáàéúàí øÿðàáûíûí èõðàúûíà ãàðøû éþíÿëÿí ãÿðàðëàð íÿòèúÿñèíäÿ öçöì èñòåùñàëû èãòèñàäè úÿùÿòäÿí çÿðÿðëè áèð ñàùÿéÿ ÷åâðèëäè. Íÿòèúÿäÿ øÿðàá âÿ êîíéàê èñòåùñàëû 1992–97 èëëÿðäÿ, ìöâàôèã îëàðàã, 30; 11; 1,7 äÿôÿ àçàëäû. 1999–2002 èëëÿðäÿ, îðòà ùåñàáëà, 541,5 ìèí äàë ñöôðÿ øÿðàáû, 140,2 ìèí äàë øàìïàí øÿðàáû, 200 ìèí áóòóëêà êîíéàê èñòåùñàë îëóíäó êè, îíëàðäàí, ìöâàôèã îëàðàã, 43,2, 54,2, 35,5%-è ñàòûëäû âÿ ñàòûëàí ñöôðÿ øÿðàáûíûí 86,8%-è, øàìïàí øÿðàáûíûí 70,0%-è âÿ êîíéàêûí 65,9%-è þë-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êÿ äàõèëèíäÿ ðåàëèçÿ åäèëäè. Àãðàð áàçàð âÿ àãðàð-ñÿíàéå êîìïëåêñè ôÿàëèééÿòèíèí òÿìèíàòû. Àãðàð áàçàð þëêÿíèí âàùèä áàçàðûíûí òÿðêèá ùèññÿñèäèð, ê.ò. ìÿùñóëëàðû, ìàääè åùòèéàòëàð, ÿìÿê áàçàðëàðûíäàí èáàðÿò ìöðÿêêÿá äàõèëè ñòðóêòóðà ìàëèêäèð. Áóíëàðäàí áèðèíèí îëìàìàñû âÿ éàõóä çÿèô èíêèøàôû åòìÿñè áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àçàëäûð. Ê.ò. ìÿùñóëëàðû áàçàðûíûí ôÿàëèééÿòè ê.ò.-äà ýåíèø äþâëÿò èíùèñàð÷ûëûüûíûí ëÿüâè âÿ ìÿùñóëëàðûí áèðáàøà ýåíèø ñàòûøû øÿáÿêÿñè èëÿ ñûõ ÿëàãÿëèäèð. Áó âàõò äþâëÿò, ÿñàñÿí, èãòèñàäè ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð. Ñÿíàéå âÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðû ö÷öí ñàòûø ãèéìÿòëÿðè ïàðèòåòëèéèíèí ñàõëàíìàñû âàúèáäèð. Ìàëûí ùÿðÿêÿòè ñèñòåìèíäÿ òÿäàðöê òÿøêèëàòëàðûíûí ïàéû àçàëûð, ñàòûø êàíàëëàðûíûí ïàéû èñÿ àðòûð, åéíè çàìàíäà áèð ÷îõ êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòëàðû ïðàêòèê îëàðàã þç òÿëÿáàòëàðûíû þäÿìÿê ö÷öí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Þëêÿäÿêè ê.ò. ìÿùñóëëàðû ñàòûøûíûí ÿñàñ êàíàëû ÿðçàã áàçàðëàðûäûð. Áóðàäà âàñèòÿ÷èëÿð øÿáÿêÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð âÿ ìöÿééÿí ùàëëàðäà ãèéìÿò èíùèñàð÷ûëûüû éàðàäûð. ßðçàã ìÿùñóëó ñàòûøû èëÿ ìÿøüóë îëàí êîììåðñèéà ñòðóêòóðëàðûíûí ñàéû ñöðÿòëÿ àðòìàãäàäûð. Ñÿðùÿäéàíû ð-íëàðäà äà ÿðçàã áàçàðëàðû ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð. Ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí ìöÿééÿí ùèññÿñè Ðóñèéà áàçàðëàðûíäà ñàòûëûð. Àíúàã àç ùÿúìäÿ ÿðçàã ìÿùñóëóíó ôåðìåðëÿð þçëÿðè áèðáàøà éåðëè èñòåùñàë÷ûëàðà òÿêëèô åäèðëÿð. Ðåñïóáëèêàíûí áöòöí êÿíä áþëýÿëÿðèíäÿ ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí àëüû-ñàòãûñû èëÿ ìÿøüóë îëàí ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø áàçàðëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ãåéðè-òÿêìèë îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíÿí áó áàçàðëàðäà òàðàçñûçëûã ìþâúóääóð. ßðçàã ìÿùñóëëàðûíûí ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø äþâðèééÿñèíäÿ õöñóñè ÷ÿêèñè 70%-äèð âÿ îíóí éàðûñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëäèéè Áàêû ø-äÿ èñòåùëàê áàçàðûíû áèð ñûðà òîïäàíñàòûø áàçàðëàðû òÿíçèìëÿéèð. Ðåñïóáëèêàíûí äèýÿð èðè ø.-ëÿðèíäÿ äÿ ê. ò. ìÿùñóëëàðûíûí òîïäàíñàòûø áàçàðëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áèð ñûðà ø. âÿ ð-íëàðäà (Áàêû, Ñóìãàéûò, Ãóáà, Ãóñàð, Õà÷ìàç, Ëÿíêÿðàí, Òîâóç âÿ ñ.) ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí ñàõëàíûëìàñû ö÷öí àíáàð òÿñÿððöôàòëàðû äà ôÿàëèééÿòäÿäèð. Õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿò. Ðÿíýàðÿíý èãëèì øÿðàèòè âÿ ÿëâåðèøëè úîüðàôè ìþâãåéè Àçÿðáàéúàíûí àãðàð ñàùÿäÿ ñÿìÿðÿëè õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. 70 èëäÿí àðòûã áèð äþâðäÿ ðåñïóáëèêàíûí ÑÑÐÈ òÿðêèáèíäÿ îëìàñû, äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, àãðàð ñàùÿíèí äÿ ñòðóêòóðóíóí ìöñòÿãèë

äþâëÿò äåéèë, âàùèä Ñîâåò äþâëÿòèíèí ìÿíàôåéè áàõûìûíäàí ãóðóëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Ùÿìèí äþâðäÿ ÿêèí ñàùÿñèíèí ÿñàñ ùèññÿñèíè ïàìáûã âÿ öçöìëöêëÿð òóòóðäó. 80 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ïàìáûã âÿ öçöì éûüûìû ðåêîðä ìèãäàðäà – 1 ìëí. ò-äàí ÷îõ îëìóøäó. Ïàìáûüûí 12%-è, öçöìöí âÿ òöòöíöí èñÿ àíúàã 10%-è ðåñïóáëèêàäà ñîí ìÿùñóëà ÷åâðèëèðäè. Ãàëàí ùèññÿ èñÿ õàììàë øÿêèëèíäÿ èòòèôàãûí äèýÿð ðåñïóáëèêàëàðûíà ýþíäÿðèëèð âÿ éà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà õàðèúè þëêÿëÿðÿ ñàòûëûðäû. Åéíè çàìàíäà, ùÿìèí ñàùÿëÿðäÿ ëàçûì îëàí ìèíåðàë êöáðÿëÿð, ìàøûí, òðàêòîð, åùòèéàò ùèññÿëÿðè âÿ ñ., î úöìëÿäÿí, ÿñàñ ÿðçàã ìÿùñóëëàðû: øÿêÿðèí ùàìûñû, òàõûëûí, ÿòèí, éàüûí õåéëè ùèññÿñè ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà ðåñïóáëèêàéà ýÿòèðèëèðäè. Öìóìèééÿòëÿ, ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè òèúàðÿò ñàëäîñó ùÿìèøÿ ìöñáÿò îëìóøäó âÿ îðòà ùåñàáëà 140 ìëí ÀÁØ äîëëàðûíà áÿðàáÿð ùÿúìäÿ èäè. Áó ýþñòÿðèúè ìöñòÿãèë äþâëÿò áàõûìûíäàí ìÿãáóë ñàéûëñà äà, ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèë îëìàäûüûíäàí, òÿáèè êè, àéðûúà þäÿíèø (òÿäèééÿ) áàëàíñû ùåñàáëàíìàäûüûíäàí, âÿñàèò ðåñïóáëèêàíûí âàëéóòà åùòèéàòëàðûíû àðòûðìûðäû âÿ ÿâÿçñèç îëàðàã ðåñïóáëèêàäàí ÷ûõàðûëûðäû. 1991 èëäÿ õàëãûìûç äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí èãòèñàäèééàòûìûçûí ñàðñûíòûëàð êå÷èðìÿñè àãðàð ñÿíàéå êîìïëåêñèíÿ, åëÿúÿ äÿ õàðèúè òèúàðÿòÿ þç ìÿíôè òÿñèðèíè ýþñòÿðäè. Áåëÿ êè, õàðèúè òèúàðÿò ñàëäîñó èëáÿèë àçàëàðàã, 1994 èëäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ìÿíôè îëäó âÿ 2000 èëÿäÿê ìÿíôè îëàðàã ãàëäû. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðè êèìè àøàüûäàêûëàðû ãåéä åòìÿê îëàð: 1) èñòåùñàëûí ðåàë ñÿâèééÿñè âÿ ùÿúìè àøàüû äöøäö; 2) ðåñïóáëèêàíûí ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí ÿñàñ ñàòûø áàçàðû èòòèôàã ìÿêàíû èäè êè, áó äà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí êÿñèëìÿñè ñÿáÿáèíäÿí èòèðèëìèøäè; 3) ìÿùñóëëàðûí ÷åøèäè âÿ êåéôèééÿòè äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí ýÿëìèðäè, õàðèúè áàçàðäà ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòè õåéëè àøàüû èäè. Ìÿñÿëÿí, ÿñàñ ñòðàòåæè ìÿùñóë ùåñàá åäèëÿí ïàìáûã ìàùëûúûíûí ñàòûëìàñû áèð ãàéäà îëàðàã, ïðîáëåì êèìè ãàëûðäû. Ñîí èëëÿðÿ ãÿäÿð äöíéà áàçàðûíäà 1 ò ïàìáûã ìàùëûúûíûí ãèéìÿòè 1400-2000 äîëëàð îëäóüó ùàëäà, ðåñïóáëèêàíûí ùÿìèí ìÿùñóëó 800-1200 äîëëàðà ñàòûëûðäû. Òåõíîëîýèéàíûí âÿ àâàäàíëûãëàðûí êþùíÿëèéè ïàìáûüû ðåñïóáëèêàäà ñîí ìÿùñóëà ãÿäÿð êåéôèééÿòëÿ åìàë åòìÿéÿ èìêàí âåðìèðäè. Ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí õàðèúè ôèðìàëàð ïàìáûã ìàùëûúûíäàí ÷îõ, îíóí óëéóüóíà ìàðàã ýþñòÿðèðëÿð. ×öíêè õàì ïàìáûã

éàõøû åìàë îëóíìàäûüûíäàí, ìàùëûú ö÷öí õàðàêòåðèê ëèôëÿð óëéóãäà ãàëûð. Áóíà ýþðÿ îíó 5-6 äÿôÿ óúóç ãèéìÿòÿ àëûð, éåíèäÿí åìàë åäèðëÿð; 4) õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ áöðîêðàòèê ìàíåÿëÿðèí ãàëìàñû; 5) õàðèúè òèúàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ëàçûìè áèëèê âÿ òÿúðöáÿíèí, ìàðêåòèíã òÿäãèãàòûíûí îëìàìàñû; 6) ñîí èëëÿðäÿ äöíéà áàçàðûíäà ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí ãèéìÿòëÿðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí äÿéèøèêëèêëÿð. Áåëÿ êè, ðåñïóáëèêàìûç èäõàë åòäèéè ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí (òàõûë, ÿò, éàü, øÿêÿð âÿ ñ.) ãèéìÿòëÿðè äàèìà àðòìàãäà, èõðàú åòäèéè ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí (ïàìáûã, øÿðàá ìÿùñóëëàðû, òöòöí, áèéàí êþêö âÿ ñ.) ãèéìÿòëÿðè èñÿ àøàüû äöøìÿêäÿäèð; 7) ñîí îëàðàã – ðåñïóáëèêàíûí ìöùàðèáÿ øÿðàèòèíäÿ éàøàìàñû âÿ ÖÄÌ-èí 13%-äÿí àðòûüûíû âåðÿí, ÿñàñÿí, ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí 20% ÿðàçèíèí èøüàë àëòûíäà îëìàñû. Àãðàð ñàùÿäÿ ðåñïóáëèêàíûí õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè ýþñòÿðèëÿí áó âÿ éà äèýÿð ñÿáÿáëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Ê.ò. ìÿùñóëëàðû öçðÿ ðåñï-íûí õàðèúè òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè, èëê íþâáÿäÿ, èñòåùñàëûí ñÿâèééÿñè âÿ äàõèëè áàçàðäà ùÿìèí ìÿùñóëà îëàí òÿëÿá âÿ òÿêëèôèí àðàñûíäà îëàí íèñáÿòäÿí àñûëûäûð. Ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí, ÿùàëè þç ïóë ýÿëèðèíèí 85-90%-èíè ÿðçàã òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñèíÿ ñÿðô åäèð. Ùàçûðäà èñòåùëàê áàçàðûíûí àç áèð ùèññÿñè àãðàð ñàùÿ, ÷îõ ùèññÿñè èñÿ èäõàë ùåñàáûíà þäÿíèëèð âÿ áóíà 260 ìèí ÀÁØ äîëëàðûíäàí àðòûã âÿñàèò ñÿðô åäèëèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, èãòèñàäèééàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíèí, õöñóñÿí ê.ò. ìÿùñóëëàðû åìàë åäÿí ñàùÿëÿðèí äèð÷ÿëäèëìÿñè äÿ, ýþðöëÿúÿê áèð ñûðà òÿäáèðëÿðëÿ éàíàøû, êöëëè ìÿáëÿüäÿ èíâåñòèñèéà òÿëÿá åäèð. Ùÿì äÿ ÿðçàã áàçàðûíûí ñàáèòëèéè, þëêÿíèí ÿðçàã òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ê.ò. ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíûí, ùÿì äÿ îíóí ðåàëëàøìà êàíàëëàðûíûí ÷îõøàõÿëè òÿíçèìëÿíìÿ ìåõàíèçìëÿðèíèí òÿòáèãèíè çÿðóðè åäèð. Àçÿðáàéúàíäà àãðàð ñàùÿíèí ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíà îëàí òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñèíäÿêè ðîëóíó ùÿìèí ìÿùñóëëàðûí èäõàë âÿ èõðàúûíà äàèð ìÿëóìàòëàð äà ýþñòÿðèð (úÿäâÿë 10). Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ. Àçÿðáàéúàíûí àãðàð ñÿíàéå êîìïëåêñè ñàùÿñèíäÿ õàðèúè þëêÿëÿðëÿ ÿìÿêäàøëûüûíûí èíêèøàôû ö÷öí ùþêöìÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿð âÿ ñ. ñÿíÿäëÿð ôîðìàñûíäà ùöãóãè áàçà ôîðìàëàøûð. Õàðèúè þëêÿëÿðëÿ èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûã ùþêöìÿòëÿðàðàñû êîìèññèéàëàð ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. 487

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ïðèîðèòåò èñòèãàìÿò èêèòÿðÿôëè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿêäèð. Ê.ò. èëÿ ÿëàãÿäàð áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûüûí àãðàð èñëàùàòëàðûí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè äÿðèíëÿøäèðèëìÿñè áó ñàùÿäÿ ãàáàãúûë òÿúðöáÿ, ìöàñèð åëìè-òåõíèêè íàèëèééÿòëÿð âÿ òåõíîëîýèéàëàðûí òÿòáèãèíäÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð ñûðàñûíà ãîøóëìàã âÿ äöíéà èãòèñàäèééàòûíà èíòåãðàñèéà ö÷öí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àãðàð ñà488

ùÿäÿ áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûã 1994 èëäÿí áàøëàéàðàã ýåíèøëÿíäèðèëäè, ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàð âÿ þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí þëêÿíèí ê.ò.-äà 20 ëàéèùÿ (ÒÀÑÈÑ ïðîãðàìûíûí 7, Äöíéà Áàíêûíûí 2, Àëìàíèéà Ùþêóìÿòè ÝÒÇ òÿøêèëàòûíûí 3, Ùîëëàíäèéàíûí ÏÑÎ Ïðîãðàìûíûí 2, Éàïîíèéà Ùþêóìÿòèíèí 1, ÁÌÒ-íèí ßðçàã âÿ Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Òÿøêèëàòûíûí (ÔÀÎ) 2, Êÿíä Òÿñÿððöôàòûíûí Èíêèøàôû öçðÿ Áåéíÿëõàëã Ôîíäóí (ÈÔÀÄ) 1, Ãàðà Äÿíèç Èãòèñàäè

ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòûíûí (ÃÄÈßÒ) 1 âÿ Àâðîïà Êîìèññèéàñûíûí 1 ëàéèùÿñè) ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Îíëàðûí áèð íå÷ÿñè èëÿ ÿìÿêäàøëûã éåíè ìÿðùÿëÿéÿ óéüóí èñòèãàìÿòëÿðäÿ äàâàì åòäèðèëèð. ÔÀÎ ãàðøûëûãëû ÿìÿêäàøëûã ÿëàãÿëÿðèíè äàùà äà èíòåíñèâëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 2002 èëèí äåêàáðûíäà Àçÿðáàéúàíäà þç íöìàéÿíäÿëèéèíè òÿñèñ åòäè. Êÿíä Òÿñÿððöôàòûíûí Èíêèøàôû öçðÿ Áåéíÿëõàëã Ôîíä (ÈÔÀÄ) þëêÿíèí äàüëûã ÿðàçèëÿðèí-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ éàøàéàíëàðà éàðäûì åòìÿê, îíëàðà ìàëèééÿ êþìÿêëèéè ýþñòÿðìÿê, åêîëîýèéà, ìåøÿëÿðèí áÿðïàñû, äàüëûã ÿðàçèëÿðèí óçóíìöääÿòëè èíêèøàô ñòðàòåýèéàñû öçðÿ ïðîãðàì ùÿéàòà êå÷èðèð. ÃÄÈßÒ-ÿ öçâ þëêÿëÿðèí ê.ò. ìÿùñóëëàðû òèúàðÿòèíäÿ ìþâúóä ÷ÿòèíëèêëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, ãàðøûëûãëû òèúàðÿòèí àñàíëàøäûðûëìàñû ö÷öí çÿðóðè èíñòèòóñèîíàë ÷ÿð÷èâÿíèí éàðàäûëìàñû ëàéèùÿñè ùàçûðëàéûð. Åéíè çàìàíäà Äöíéà Áàíêû, Àâðîïà Èòòèôàãû, ÍÀÒÎ-íóí ßðçàã âÿ Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Ïëàíëàøäûðìà Êîìèòÿñè, ÒÀÑÈÑ ïðîãðàìû, ÒÈÊÀ, Àëìàíèéà Òåõíèêè ßìÿêäàøëûã Úÿìèééÿòè (ÝÒÇ) èëÿ ÿìÿêäàøëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ôÿàëèééÿò äàâàì åòäèðèëèð. Áåéíÿëõàëã åëìè-òÿäãèãàò ìÿðêÿçëÿðè âÿ èíñòèòóòëàðû èëÿ åëìè ÿìÿêäàøëûã èñòèãàìÿòèíäÿ ìöòÿìàäè ôÿàëèééÿò äàâàì åòäèðèëèð. Òàõûë ñåëåêñèéàñû âÿ êàäð ùàçûðëûüû ñàùÿñèíäÿ ÑÈÌÌÈÒ òÿøêèëàòû èëÿ, ýåíåòèê åùòèéàòëàð, òîõóì÷óëóã, ñåëåêñèéà âÿ êàäð ùàçûðëûüû ñàùÿëÿðèíäÿ ÈÊÀÐÄÀ èëÿ, ýåíåòèê åùòèéàòëàðûí òîïëàíìàñû, ñàõëàíìàñû âÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû öçðÿ ÈÏÃÐÈ èëÿ, éàüëû âÿ ïàõëàëû áèòêèëÿðèí ýåíîôîíä ìöáàäèëÿñè âÿ ñåëåêñèéàñû èëÿ áàüëû ÈÊÐÈÑÀÒ èëÿ, àãðàð åëìèí èñëàùàòû ñàùÿñèíäÿ ÈÑÍÀÐ èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèëèð. Òöðê Èøáèðëèéè âÿ Êàëêûíìà Àúàíñû (ÒÈÊÀ) èëÿ áèðýÿ éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàí – Òöðêèéÿ Áèðýÿ Òîõóì÷óëóã Àðàøäûðìà Ìöÿññèñÿñè àðòûã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ãóáà Ðåýèîíàë Àãðàð Åëì Ìÿðêÿçèíäÿ ìåéâÿ áèòêèëÿðè ýåíîôîíäóíóí çÿíýèíëÿøäèðèëìÿñè èøëÿðè àïàðûëûð, áåëÿ êè, àðòûã 3-èëëèê ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ôðàíñàäàí 2000 ÿäÿä âèðóññóç àëìà úàëàãàëòûñû, ùÿð

áèðèíäÿí 10 ÿäÿä îëìàãëà äþðä àëìà ñîðòó ýÿòèðèëÿðÿê ÿêèëìèøäèð. Ãåéä îëóíàí ÿìÿêäàøëûã ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ôðàíñàäàí äàùà 10 ìèí àëìà òèíýèíèí ýþíäÿðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Àâðîïà Áèðëèéèíèí “ßðçàã òÿùëöêÿñèçëèéè” ïðîãðàìû âÿ “Àãðàð êðåäèò ôîíäóíóí ñîíðàêû èíêèøàôû” ëàéèùÿñè öçðÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí èøëÿð äàâàì åòäèðèëèð. Àëìàíèéà Ôåäåðàòèâ Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ùþêóìÿòëÿðè àðàñûíäà ìàëèééÿ âÿ òåõíèêè ÿìÿêäàøëûã öçðÿ àïàðûëàí ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿðÿ âÿ èìçàëàíàí ìåìîðàíäóìà ÿñàñÿí, ÝÒÇ òÿðÿôèíäÿí “Àãðàð ñèéàñÿò” âÿ “Úÿíóáè Ãàôãàçäà ðåýèîíàë ÿìÿêäàøëûüûí âÿ ñàáèòëèéèí, ÿðçàã òÿìèíàòûíûí äÿñòÿêëÿíìÿñè” ëàéèùÿëÿðè, Íîðâå÷ Êðàëëûüûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàêû Ñÿôèðëèéèíèí ìàëèééÿ äÿñòÿéè èëÿ “Ýÿíúÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû” ëàéèùÿñè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ÀÁØ, Áþéöê Áðèòàíèéà, Òöðêèéÿ, Èñâå÷ðÿ, Äàíèìàðêà, Áåë÷èêà, Éàïîíèéà, Àâñòðèéà, Ùîëëàíäèéà, Èñðàèë, Èòàëèéà, Áðàçèëèéà, Àëìàíèéà, ×èí, Ôðàíñà, Éóíàíûñòàí, Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû, Ïàêèñòàí, Èðàí, Ùèíäèñòàí, Ìèñèð, Áîëãàðûñòàí, Ðóñèéà, Áåëîðóñ, Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí, Þçáÿêèñòàí, Óêðàéíà, Åñòîíèéà âÿ äèýÿð þëêÿëÿðèí ùþêóìÿòëÿðè èëÿ èãòèñàäèòèúàðè âÿ åëìè-òåõíèêè ÿìÿêäàøëûã öçðÿ ùþêóìÿòëÿðàðàñû ðàçûëàøìàëàðà ÿñàñÿí, àãðàð ñàùÿäÿ ÿìÿêäàøëûüû íÿçÿðäÿ òóòàí ìöãàâèëÿëÿð áàüëàíìûøäûð.

(2004–2008 èëëÿð)”. Á., “Íóðëàð”, 2004; Àçÿðáàéúàíûí êÿíä òÿñÿððöôàòû (ñòàòèñòèê ìÿúìóÿ) – Á., “Ñÿäà”, 2002; Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè (1996–2003 èëëÿð) (ñòàòèñòèê ìÿúìóÿ), Á., “Ñÿäà”, 2004; ß ë è é å â Õ . , ß ë è ì è ð ç ÿ é å â Õ . Àçÿðáàéúàíäà êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí êîëëåêòèâëÿøìÿñè òàðèõèíäÿí. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ íÿøðèééàòû, Á., 1957; È ñ ì à é ë î â Ì. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí êÿíä òÿñÿððöôàòû – Á., 1960; Á ö í é à ò î â Ò . ß . Àçÿðáàéúàíäà ÿêèí÷èëèéèí èíêèøàô òàðèõèíäÿí. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ íÿøðèééàòû, Á., 1964; “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßðçàã Òÿùëöêÿñèçëèéè Ïðîãðàìû”. Á., 2001; “Ðåñïóáëèêàäà àãðàð ñàùÿíèí âÿçèééÿòè âÿ ÿñàñ èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðè (2002–2015 èëëÿð)”, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Íàçèðëèéè, Á., 2002; “Êÿíä òÿñÿððöôàòû ìöÿññèñÿëÿðèíèí âÿ êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòëàðûíûí ÿñàñ èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðè (1995–2003 èëëÿð)”. Á., “Ñÿäà”, 2004. Å.À.ßëèéåâ, Ñ.Ù.Ñÿôÿðîâ, È.Ù.Àëûéåâ, Ò.ß. Ïàøà, Ã.Ù.Ùÿñÿíîâ

ßä.: Ù . ß ë è é å â . Ìöñòÿãèëëèéèìèç ÿáÿäèäèð. Á., Àçÿðíÿøð, I-XII úèëäëÿð, 1996–2004; “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû Äþâëÿò ïðîãðàìû

ÒÈÊÈÍÒÈ Öìóìè ñÿúèééÿ. Òèêèíòè þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. 2003 èëäÿ ÖÄÌ-äÿ îíóí õöñóñè ÷ÿêèñè 12%-äÿí ÷îõ îëìóøäó; áó ñàùÿäÿ 52,5 ìèí íÿôÿð âÿ éà èãòèñàäèééàòäà ìÿøüóë îëàíëàðûí 1,4%-è èøëÿéèð. 2004 èëèí ÿââÿëèíÿ 4581 òèêèíòè òÿøêèëàòû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè êè, îíóí äà ÿñàñ ùèññÿñè þçÿë ñåêòîðà ìÿíñóá èäè. Òèêèíòè äèýÿð ñàùÿëÿðè – ñÿíàéåíè, àãðàð ñåêòîðó âÿ äèýÿðëÿðèíè ÿñàñ ôîíäëàðëà òÿìèí åäèð, èãòèñàäèééàò ö÷öí ìàääè-òåõíèêè áàçà âÿ èñòåùñàë ýöúëÿðè éàðàäûð. Äèíàìèêà. 1991–95 èëëÿðäÿ òèêèíòè èøëÿðèíèí ùÿúìè êÿñêèí øÿêèëäÿ àøàüû

äöøìöø âÿ 1995 èëäÿ 1990 èëèí ñÿâèééÿñèíèí 39%-íè òÿøêèë åòìèøäè. Íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí ùàçûðëàíìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 1996 èëäÿí áàøëàéàðàã òèêèíòè èøëÿðèíèí ìèãéàñû ñöðÿòëÿ ýåíèøëÿíäè. 2003 èëäÿ 4497,5 ìëðä. ìàíàò (ìöãàéèñÿëè ãèéìÿòëÿðäÿ) äÿéÿðèíäÿ òèêèíòè èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëäè êè, áó äà 1995 èëäÿêèíäÿí 6,9 äÿôÿ ÷îõ èäè. 2003 èëäÿ 10879 ìëðä. ìàíàò äÿéÿðèíäÿ ÿñàñ ôîíäëàð, î úöìëÿäÿí ñÿíàéåäÿ 8592,5 ìëðä. ìàíàò âÿ éà áöòöí ÿñàñ ôîíäëàðûí 80%-è, 1302 ìèí ì2 öìóìè ñàùÿñè îëàí éàøàéûø åâëÿðè, 15,4 ìèí øàýèðä éåðè îëàí öìóìè òÿùñèë ìÿêòÿáëÿðè òèêèëèá

èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð (úÿäâÿë). ßñàñëû òèêèíòèíèí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã, éåíèäÿí ãóðóëìóø, éåíè òÿøêèëàòè-ùöãóãè ôîðìàëàð âÿ èãòèñàäè ìåõàíèçìëÿð éàðàäûëìûøäûð. Äþâëÿò âÿñàèòè ùåñàáûíà ñîñèàë ïðîãðàìëàð âÿ ìèëëè èãòèñàäèééàòûí âàúèá ùåñàá åäèëÿí îáéåêòëÿðè ìàëèééÿëÿøäèðèëèð. Âàúèá îáéåêòëÿðèí ñèéàùûñûíà, ÿñàñÿí, éàíàúàã-åíåðýåòèêà êîìïëåêñè, íÿãëèééàò ñåêòîðó, ãà÷ãûíëàð âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðëÿ áàüëû ñîñèàë îáéåêòëÿð äàõèë åäèëèð. Ðåñïóáëèêàäà èíâåñòèñèéà ôÿàëèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí èíøààò áàçàðûíäà èðèìèãéàñëû òÿäáèðëÿð ùÿ489

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

éàòà êå÷èðèëèð. Òèêèíòèíèí èøòèðàê÷ûëàðû îáéåêòëÿðèí ñå÷èëìÿñè âÿ òèêèëìÿñè èøëÿðèíäÿ òàì ñÿðáÿñòäèðëÿð. Èíøààò êîìïëåêñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ìàëèééÿ ìåõàíèçìëÿðè åéíè âàõòäà èíøà åäèëÿí îáéåêòëÿðèí ñàéûíûí àçàëìàñûíà, ìàëèééÿ âÿ ìàääèòåõíèêè ðåñóðñëàðûí òÿìÿðêöçëÿøìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûð. Òèêèíòè èøëÿðèíèí òÿäðèúÿí òÿìÿðêöçëÿøìÿñè ïðîñåñè ýåäèð, èðè áèðëèêëÿð âÿ øèðêÿòëÿð èíøààò áàçàðûíûí âÿ èíøààò ìàòåðèàëëàðû åùòèéàòëàðûíûí ÿñàñ ùèññÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèð, ñÿùìäàð âÿ äèýÿð òÿñÿððöôàò úÿìèééÿòëÿðè ôîðìàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, áþéöê èíâåñòèñèéà ëàéèùÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí õöñóñè èíøààò øèðêÿòëÿðè, êîíñîðñèóìëàð éàðàäûëûð. Êè÷èê èíøààò ìöÿññèñÿëÿðè òÿñèñ åäèëèð, ðåýèîíàë êîììåðñèéà èíâåñòèñèéà áàíêëàðû, êðåäèò-ùåñàáëàìà ìÿðêÿçëÿðè, àýåíòëèêëÿð, âàñèòÿ÷è-ìÿñëÿùÿò÷è ìÿðêÿçëÿðè, êîììåðñèéà-èíôîðìàñèéà ìÿðêÿçëÿðè ôîðìàëàøäûðûëûð. Þëêÿäÿ èíøààò, ìåìàðëûã âÿ øÿùÿð òèêèíòèëÿðèíÿ äàèð äþâëÿò ñèéàñÿòèíè ðåñïóáëèêàíûí Äþâëÿò Ìåìàðëûã âÿ Òèêèíòè Êîìèòÿñè ùÿéàòà êå÷èðèð. 1996–2003 èëëÿðäÿ þëêÿíèí èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿòè îëàí “Ãóðòóëóø” ãàçìà ãóðüóñó, Ìèíýÿ÷åâèð âÿ Éåíèêÿíä ÑÅÑ-ëÿðèíäÿ éåíè òóðáèíëÿð, Áàêû èñòèëèê ìÿðêÿçèíäÿ éåíè ãàç-òóðáèí ãóðüóñó, Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëû, 490

“Úîúêà-Úîëà” âÿ “Ïåïñè-Úîëà” èñòåùñàëû ç-äëàðû, Áèíÿ ùàâà ëèìàíûíäà Áåéíÿëõàëã àåðîâàüçàë êîìïëåêñè, Ñóìãàéûò åòèëåíïîëèåòèëåí çàâîäóíäà áóõàð ýåíåðàòîð êîìïëåêñè, “Åóðîïåàí Òîáàúúî Áàêó” ÀÑÈ-íèí èëëèê ýöúö 2,6 ìëðä. ÿäÿä ñèãàðåò îëàí ñåõ, èëäÿ 70 ìèí òîí èíøààò ìåòàë ïðîêàòû èñòåùñàë åäÿí “Áàêó Ñòååë Úîìïàíèé” ç-äó, Áàêûäà èñòåùñàë ýöúö 12 ìèí ò. éóéóúó òîçó îëàí ç-ä, Áàêû ôûíäûã åìàëû çàâîäó, Áàêû, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Ãóáà âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ Îëèìïèéà èäìàí êîìïëåêñëÿðè, ìöàñèð ìåùìàíõàíà êîïìëåêñëÿðè, îôèñ áèíàëàðû, èø ìÿðêÿçëÿðè, áÿðê þðòöêëö àâòîìîáèë éîëëàðû âÿ ñ. îáéåêòëÿð òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø. Ãàðàäàü ñåìåíò âÿ Õûðäàëàí ïèâÿ ç-äëàðû éåíèäÿí ãóðóëìóøäóð. Òèêèíòèíèí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ äÿ ÿùÿìèééÿòëè òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. 1995 èëäÿ îðòà ùåñàáëà áèð òèêèíòè òÿøêèëàòûíäà 67 íÿôÿð èøëÿìèø âÿ 343,6 ìëí. ìàíàò òèêèíòè èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèñÿ, 2003 èëäÿ áó ýþñòÿðèúèëÿð ìöâàôèã îëàðàã 12 íÿôÿð âÿ 981,8 ìëí. ìàíàò îëìóøäó. Òèêèíòè èøëÿðèíèí áöòöíëöêäÿ àðòûìû ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí ùåñàáûíà ÿëäÿ åäèëìèøäè. Òèêèíòè èøëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè öñóëëàðûíäà äà úèääè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäèð. Ñîâåò äþâðöíäÿ òèêèíòè-ãóðàø-

äûðìà âÿ òÿìèð èøëÿðè, ÿñàñÿí, èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèêèíòè ïîäðàò òÿøêèëàòëàðûíûí ýöúö èëÿ éåðèíÿ éåòèðèëèðäè. Èíäè èñÿ ñèôàðèø÷èíèí þç ýöúö èëÿ òèêèíòè èøëÿðèíèí èúðàñû öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. 2003 èëäÿ 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ ñåìåíò èñòåùñàëû 5 äÿôÿ, ñàíèòàð-êåðàìèêà ìÿìóëàòëàðû 2,4 äÿôÿ àðòìûøäûð. 2003 èëäÿ 1012 ìèí ò ñåìåíò, 3,8 ìèí ò ýèïñ, 824 ìèí ò èíøààò ö÷öí äèâàð äàøû, 49 ìèí ì3 òèêèíòè êÿðïèúè, 5327 ìèí ì2 øèôåð, 284 ìèí ì2 ïÿíúÿðÿ øöøÿñè, 13,4 ìèí ÿäÿä ñàíèòàð-êåðàìèêà ìÿìóëàòëàðû èñòåùñàë åäèëìèøäèð. Þëêÿíèí áèð ñûðà òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíà òÿëÿáàòû èäõàëûí ùåñàáûíà òÿìèí åäèëèð. Òèêèíòè ìàøûíëàðû èñòåùñàë åäèëìÿäèéèíÿ ýþðÿ 2003 èëäÿ 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ åêñêàâàòîðëàðûí, ñêðåïåðëÿðèí, áóëäîçåðëÿðèí, êðàíëàðûí âÿ äèýÿð ÿñàñ òèêèíòè ìàøûíëàðûíûí ñàéû 1,5-2 äÿôÿ àçàëìûøäû. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ òèêèíòèäÿ ÿñàñ èñòåùñàë ôîíäëàðûíûí òÿçÿëÿíìÿñè ÿìñàëû 2003 èëäÿ 1995 èëäÿêè 5,5%-äÿí 2,3%-ÿ ãÿäÿð, ñûðàäàí ÷ûõìà ÿìñàëû èñÿ 3,1%-äÿí 0,4%ÿ ãÿäÿð àøàüû äöøìöøäö. Òèêèíòè òÿøêèëàòëàðûíûí ÿñàñ âÿñàèòëÿðèí àêòèâ ùèññÿñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè áó äþâðäÿ 61,6%-äÿí 50,7%-ÿ ãÿäÿð àçàëìûø, ïàññèâ ùèññÿñè èñÿ 38,4%-äÿí 49,3%-ÿ ãÿäÿð àðòìûøäûð. Òèêèíòè-ãóðàøäûðìà èøëÿðèíèí ìàéà äÿéÿðèíèí 55-65%-èíè òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíà âÿ êîíñòðóêñèéàëàðûíà ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð òÿøêèë åäèð. Òèêèíòèíèí ìàòåðèàë ðåñóðñëàðûíà òÿëÿáàòûíûí 80%-ÿ ãÿäÿðèíè ñÿíàéåíèí ö÷ ñàùÿñè òÿìèí åäèð: òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, ìåòàëëóðýèéà, àüàú åìàëû âÿ ñåëëöëîç-êàüûç ñÿíàéå ñàùÿëÿðè. ßä.: Ù ö ñ å é í î â Ò . Ù . “Àçÿðáàéúàíäà áàçàð ñèñòåìèíèí èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðè”, Á., 2004; “Àçÿðáàéúàíäà òèêèíòè”; “Àçÿðáàéúàíûí ñòàòèñòèê ýþñòÿðèúèëÿðè”, Á., 2004. Ò.Ù. Ùöñåéíîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÌßÍÇÈË-ÊÎÌÌÓÍÀË ÒßÑßÐÐÖÔÀÒÛ Ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòû ÿùàëèíèí ìÿíçèë-ìÿèøÿò òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí òÿñÿððöôàò ñàùÿñèäèð.

ìëí. ì2, î úöìëÿäÿí øÿùÿð ìÿíçèë ôîíäó – 57,0 ìëí. ì2 , êÿíä ìÿíçèë ôîíäó – 43,4 ìëí. ì2 òÿøêèë åòìèøäèð (úÿäâÿë 1).

Ìàääè èñòåùñàë ñàùÿñèíèí ãåéðè-èñòåùñàë ñàùÿñè èëÿ ãîâóøäóüó ìÿíçèë- êîììóíàë òÿñÿððöôàòû, ìÿíçèë òÿñÿððöôàòû, ñó òÿúùèçàòû âÿ ÷èðêàá ñóëàðûí òÿìèçëÿíìÿñè, øÿùÿð åëåêòðèê íÿãëèééàòû, ùàìàìúàìàøèðõàíà âÿ ìåùìàíõàíà òÿñÿððöôàòû, éàøàéûø éåðëÿðèíèí ñàíèòàðèéà úÿùÿòäÿí òÿìèçëÿíìÿñè âÿ èñòèëèêëÿ òÿúùèçè, àáàäëàøäûðìà âÿ éàøûëëàøäûðìà ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð.

Áöòöí ìÿíçèë ôîíäó ìöëêèééÿò íþâöíÿ ýþðÿ ìöõòÿëèô ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíà áþëöíìöø, 2003 èëäÿ âÿòÿíäàøëàðûí øÿõñè ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí ìÿíçèë ñàùÿñè 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 47,7% àðòàðàã 84,5 ìëí. ì2 îëìóøäó. Èúòèìàèëÿøäèðèëìèø ìÿíçèë ôîíäó äþâëÿò, êîîïåðàòèâ âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàðà ìÿõñóñ ôîíäëàðûíäàí èáàðÿò îëìàãëà 2003 èëäÿ 15,9 ìëí. ì2 òÿøêèë åòìèøäè. (úÿäâÿë 2).

Ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòûíûí ÿñàñ ôîíäëàðûí äÿéÿðè 2003 èëäÿ 1281,1 ìëðä. ìàíàò, î úöìëÿäÿí ìÿíçèë òÿñÿððöôàòûíäà 1161,7 ìëðä. ìàíàò, êîììóíàë òÿñÿððöôàòûíäà èñÿ 119,4 ìëðä. ìàíàò ñÿâèééÿñèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè (öìóìè ÿñàñ ôîíäëàðûí 15-16%-è). Ùÿìèí èë þëêÿäÿ ìþâúöä îëàí ÿñàñ ôîíäëàðûí êþùíÿëìÿ äÿðÿúÿñè 44,6%, ìÿíçèë òÿñÿððöôàòûíäà 46,7%, êîììóíàë òÿñÿððöôàòûíäà èñÿ 50,1% ùÿääèíäÿ èäè. Ìÿíçèë-êîììóíàë ñàùÿñè ÿñàñ ôîíäëàðûíûí òÿçÿëÿíìÿ ÿìñàëû òÿãð. 2,0–3,0%, ñûðàäàí ÷ûõìà ÿìñàëû èñÿ 0,4% ñÿâèééÿñèíäÿäèð. Ùàçûðäà ìÿíçèë òÿñÿððöôàòû ö÷öí áÿðïà äÿéÿðè 5779,7 ìëðä. ìàíàò, êîììóíàë òÿñÿððöôàòû ö÷öí 1606,8 ìëðä. ìàíàò òÿøêèë åäèð. Ðåñïóáëèêàäà 1920–87 èëëÿðäÿ öìóìè ñàùÿñè 63,4 ìëí. ì2 îëàí éàøàéûø åâëÿðè òèêèëìèøäèð. ßýÿð ðåñïóáëèêàíûí öìóìè ìÿíçèë ôîíäó 1922 èëèí àõûðûíà 3,5 ìëí. ì2 îëìóø, 1987 èëèí ñîíóíà 22,2 äÿôÿ àðòàðàã 77,7 ìëí. ì2 ÷àòäûðûëìûøäû. Èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí ýåäèøèíäÿ éåíè ìÿíçèë ñàùÿëÿðèíèí èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 2003 èëäÿ áöòöí ìÿíçèë ôîíäó 1990 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 13,2% àðòàðàã 100,4

Ðåñïóáëèêàäà 1990–2003 èëëÿð ÿðçèíäÿ 18,4 ìëí. ì2 âÿ éà 347, 4 ìèí ìÿíçèë þçÿëëÿøäèðèëìèøäèð. 2003 èëèí àõûðûíà îðòà ùåñàáëà áèð íÿôÿð ñàêèíÿ äöøÿí öìóìè ñàùÿ þëêÿ öçðÿ – 17,7 ì2, î úöìëÿäÿí øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ 16,5 ì2, êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ 19,5 ì2 ; öìóìè ìÿíçèë ñàùÿñè 12,2 ì2, î úöìëÿäÿí øÿùÿðäÿ 13,4 ì2 ,

15,7 ìëðä. ìàíàò õÿðúëÿíìèøäèð. 2004 èëèí ÿââÿëèíÿ ìÿíçèë ôîíäóíóí öìóìè ñàùÿñèíèí 788,8 ìèí ì2-è, éàõóä 0,8 % êþùíÿ âÿ ãÿçà âÿçèééÿòèíäÿ îëàí ìÿíçèëëÿðäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòû, ÷îõ ìöðÿêêÿá èäàðÿ÷èëèê ñòðóêòóðóíà ìàëèêäèð. Áåëÿ êè, ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòûíûí òÿðêèáèíÿ: éàøàéûø åâëÿðè âÿ îíëàðûí ìöùÿíäèñ àâàäàíëûãëàðû; èúòèìàèëÿøäèðèëìèø áàü ôîíäó; ìÿíçèë ôîíäóíà õèäìÿò åäÿí âÿ ìÿíçèë ôîíäóíóí èäàðÿ åäèëìÿñè ñèñòåìèíèí ìàääèòåõíèêè áàçà îëàí, òÿìèð-òèêèíòè, èñòåùñàë, òÿúùèçàò âÿ äèýÿð êîììóíàë òÿøêèëàòëàðû äàõèëäèð. Ìÿíçèë ôîíäóíóí ìÿíñóáèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã òåõíèêè âÿ ñàíèòàðèéà âÿçèééÿòèíÿ öìóìè íÿçàðÿò, øÿùÿð âÿ ðàéîí èúðà ùàêèìèééÿòëÿðèíèí ìÿíçèëêîììóíàë áèðëèêëÿðèíèí íÿçäèíäÿ éåðëÿøÿí ìÿíçèë-êîììóíàë èñòèñìàð ñàùÿëÿðèíÿ ùÿâàëÿ îëóíìóøäóð. Ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòû ÷àëûøàíëàðûí ñàéû 2002 èëäÿ 1995 èëÿ íèñáÿòÿí 21% àðòìûø âÿ èãòèñàäèééàòäà ìÿøãóë îëàíëàðûí 3,4%-è òÿøêèë åòìèøäè. Ñîí äþâðëÿðäÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäàêè àðòûì, äèð÷ÿëèø, ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòûíà äà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðèð. Áåëÿ êè, áó ñàùÿíèí èíêèøàôûíà 1993–98 èëëÿð ÿðçèíäÿ 2182,4 ìëðä. ìàíàò ùÿúìèíäÿ èíâåñòèñèéà éþíÿëäèëìèø, îíóí 82,3%-è ìÿíçèë òÿñÿððöôàòûíûí, 17,7%-è èñÿ êîììóíàë òÿñÿððöôàòûíà àèä èäè (úÿäâÿë 3). 1995–2003 èëëÿð ÿðçèíäÿ 13,7 ìèí àèëÿ-

êÿíääÿ 10,9 ì2 òÿøêèë åòìèøäè. Áöòöí ìÿíçèë ôîíäó 1,7 ìëí. ìÿíçèëäÿí èáàðÿòäèð, î úöìëÿäÿí 290,5 ìèí ìÿíçèë áèðîòàãëû, 684,5 ìèí ìÿíçèë èêèîòàãëû, 459,3 ìèí ìÿíçèë ö÷îòàãëû, 150,2 ìèí ìÿíçèë èñÿ äþðäîòàãëû âÿ ÷îõîòàüëûäûð. 2003 èëäÿ 125,6 ìèí ì2 öìóìè ñàùÿñè îëàí äþâëÿò âÿ èúòèìàè ìÿíçèë ôîíäó ÿñàñëû òÿìèð åäèëìèøäèð âÿ áóíäàí þòðö

íèí, î úöìëÿäÿí 1,2 ìèí íÿôÿð ìöùàðèáÿ âåòåðàíûíûí, ÿëèëëÿðèí, ùÿëàê îëàí ùÿðáè õèäìÿò÷èëÿð âÿ îíëàðëà åéíè ùöãóãëó îëàíëàðûí; 1,33 ìèí íÿôÿð Ãàðàáàü ìöùàðèáÿñè èøòèðàê÷ûëàðûíûí, ÿëëèëÿðèí âÿ ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòäÿ îëàíëàðûí; 1,33 ìèí íÿôÿð ìöõòÿëèô àèëÿëÿðèí, 1,15 ìèí ýÿíú àèëÿëÿðèí âÿ 1,1 ÷îõóøàãëû àèëÿëÿðèí ìÿíçèë øÿðàèòè éàõøûëàøäûðûëìûøäûð. 491

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 20-úè èëëÿðÿäÿê ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿðëÿðèíäÿ, ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø êàíàëèçàñèéà ñèñòåìè éîõ èäè, éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíèí ñàíèòàðèéà âÿçèééÿòè ïèñ ùàëäà èäè. Áóíà áàõìàéàðàã, òàðèõè âÿ ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè èëÿ çÿíýèí îëàí Øóøàäà, Áàñãàë êÿíäèíäÿ (Èñìàéûëëû ðàéîíó) ýåíèø îëìàñà äà, ÿñàñû ãîéóëìóø êàíàëèçàñèéà, ñó êÿìÿðëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ óçàã êå÷ìèøëÿðèí éàäèýàðû îëàí ùàìàìëàð èíäè äÿ èøëÿìÿêäÿäèð. Áàêûäà øÿùÿð êàíàëèçàñèéà ñèñòåìèíèí òèêèíòèñèíÿ 1925 èëäÿ áàøëàíìûø âÿ 1935 èëäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. Àðõëàðûí áþéöê ùÿúìè øÿùÿðäÿ êàíàëèçàñèéà ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíûí äàùà äà çÿðóðè åòìèøäèð. 1973 èëäÿ øÿùÿðäàõèëè âÿ 1976 èëäÿ øÿùÿðÿòðàôû êîëëåêòîðëàðûí (ýöúö 800 ìèí ì3) òèêèëìÿñèíÿ áàøëàíìûøäûð. 1988 èëäÿ ýöíäÿ 600 ìèí ì3 ÷èðêàá ñó òÿìèçëÿéÿúÿê áþéöê êàíàëèçàñèéà êîìïëåêñè òèêèëìèøäèð. 1975–86 èëëÿðäÿ àõàð ÷èðêëè ñóëàðûí ñó ùþâçÿëÿðèíÿ âåðèëìÿñè 26% àçàëäûëìûøäû. 1980–86 èëëÿðäÿ ùàâàíûí çÿùÿðëè ìàääÿëÿðäÿí çÿðÿðñèçëÿøäèðèëìÿñè 93 ìèí ò, éàõóä 10,8% ùÿúìèíäÿ àðòìûøäû. 1987 èëäÿ øÿùÿð ìÿíçèë ôîíäóíäà ìÿíçèë ñàùÿñèíèí 91%-è ñó êÿìÿðè èëÿ, 90%-è êàíàëèçàñèéà èëÿ, 75%-è ìÿðêÿçè èñòèëèê ñèñòåìè èëÿ, 76% âàííà (äóø) èëÿ, 97%-è ãàçëà òÿúùèç åäèëìèøäè. 2003 èëèí àõûðûíà, äþâëÿò, èúòèìàè ìÿíçèë ôîíäóíóí âÿ ìÿíçèë òèêèíòè êîîïåðàòèâëÿðè ôîíäóíóí (þçÿëëÿøäèðèëìèø ôîíä èñòèñíà îëìàãëà) 94,3%-è ñó êÿìÿðè, 92,6% êàíàëèçàñèéà 80,2%-è âàííà (äóø) èëÿ òÿúùèç åäèëìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, 2003 èëèí àõûðûíà ìÿíçèë-òÿñÿððöôàò òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿðêÿçè èñòèëèêëÿ ìÿíçèëëÿðèí 76,7%-è, ãàçëà 93,8%-è, èñòè ñó èëÿ – 19,2%-è òÿúùèç åäèëìèøäèð. 2003 èëäÿ àäàìáàøûíà àéëûã ìÿíçèë ùàããû – 77 ìàíàò, ñó – 2276 ìàíàò, ãàç – 1154 ìàíàò, åëåêòðèê åíåðæèñè 1 êâò.ñààòà – 96 ìàíàò, èñòèëèê – 250 ìàíàò, ñàíèòàð òÿìèçëÿìÿ – 700 ìàíàò, êàíàëèçàñèéà ùàããû – 702 ìàíàò îëìóøäóð. Öìóìèëèêäÿ, ìÿíçèë-êîììóíàë õèäìÿòëÿðèíèí äÿéÿðè 2003 èëäÿ 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 18,2% àøàüû åíìèøäèð (úÿäâÿë 4).

492

Ìÿíçèë-êommunal tÿsÿrröfat sahÿlÿrèndÿ ardûcûl aparûlan èslahatlar nÿtècÿsèndÿ elektrèk enerjèsènèn èstèfadÿsènÿ gþrÿ þdÿnèølÿrèn vÿ gþstÿrèlÿn xèdmÿtlÿrèn sÿvèyyÿsè artmûø, øÿbÿkÿlÿrèn maddè-texnèkè bazasûnûí ènkèøaf etdèrèlmÿsè mÿqsÿdèlÿ ènvestèsèyalar qoyulmuø, yenè traísformatorlar, elektrèk xÿtlÿrè, möasèr avadanlûqlar, mÿèøÿt sayüaclarû quraødûrûlmûødûr. Eynè zamanda, qaz, su, èstèlèk tÿchèzatû, kanalèzasèya xèdmÿtè, lèft tÿsÿrröfatû vÿ s. sektorlarûn restrukturèzasèyasû vÿ onlarûn uzunmöddÿtlè èdarÿetmÿyÿ verèlmÿsè èlÿ ÿlaqÿdar hazûrlûq èølÿrè aparûlìàãäàäûð. Dþvlÿt bödcÿsèndÿn “Azÿrenerjè” vÿ “Azÿrèqaz” sÿhmdar cÿmèyyÿtlÿrè ö÷öí subsèdèyalarûn þdÿíèëmÿ mexanèzmè möÿyyÿnlÿødèrèlmèø, 2002 èläÿ ömumè subsèdyalarûn hÿcmè 1603,7 mlrd. manat olmuødu. Kommunal xèdmÿtlÿrèn þdÿnèøèndÿ kart sèstemènèn tÿtbèqè èlÿ ÿlaqÿdar tÿdbèrlÿr hÿyata ke÷èrèlèr. Kommunal xèdmÿtlÿrÿ gþrÿ vÿ dègÿr xûrda þdÿnèølÿrèn aparûlmasûnda nàüdû hesablaømalarûn azaldûlmasû mÿqsÿdèlÿ respublèkada kart sèstemènèn tÿtbèqè hÿyata ke÷èrèlèr. Artûq 18 bank kart sèstemè èlÿ hesablaømalar aparûr vÿ 40 mènÿ yaxûn plastèk kart emèñsèya olunmuødu (2004). Bakû øÿhÿrènèn vÿ onun ÿtðàfûnda su tÿchèzatû sèstemlÿrèndÿ yenèdÿnqurma èølÿrè hÿyata ke÷èrèlmèødèr. Kör vÿ Ceyranbatan baø su tÿmèzlÿyècè qurüularû bÿrpa edèlmèø, yöksÿk mÿhsuldarlûqlû regèonal nasos stansèyalarû komplekslÿrè yenèdÿn qurulmuø, mÿhÿllÿdaxèlè nasos stansèyalarû tÿmèr olunmuø, bþyökdèametrlè magèstral vÿ øÿhÿr supaylayûcû borular òÿçÿëÿímèødèr. Asèya Ûnkèøaf Bankûnûn texnèkè yardûmû ÷ÿr÷èvÿsèndÿ respublèka özrÿ kè÷èk øÿhÿrlÿrèn su tÿchèzatû vÿ kanalèzasèya sèstemlÿrènèn vÿzèyyÿtè þyrÿnèlmèø vÿ hazûrda Nax÷ûvan, Gþy÷ay, Aüdaø øÿhÿrlÿrè öçrÿ bu sahÿlÿrèn texnèkè èqtèsadè ÿsaslandûrmalarû hazûrlanûr. Kommunal ènfrastruktur özrÿ øÿhÿrlÿrèn su tÿchèzatû sèstemlÿrènèn bÿrpasûna

Almanèyanûn KfW Bankû tÿrÿfèndÿn ayrûlmûø kredèt hesabûna Èmèølè øÿhÿrènèn su tÿúhèzatû sèstemè èstèfadÿyÿ verèlmèødèr ßùàëè òÿðÿôèíäÿí èñòåùëàê îëóíàí ìÿíçèë-òÿñÿððöôàò õèäìÿòëÿðè öçðÿ áîðúëàðû Ðåñïóáëèêà êîììåðñèéà áàíêëàðûíûí ùåñàáëàìà þäÿìÿ ÿìÿëèééàòëàðû ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó äà þäÿìÿ ïðîñåñèíè õåéëè ñàäÿëÿøäèðèð. Áóíäàí áàøãà, ìÿíçèë-êîììóíàë ìöÿññèñÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí êîììóíàë õèäìÿòëÿðÿ íÿçàðÿò åòìÿê âÿ äöçýöí ùåñàáëàìàëàð àïàðìàã ìÿãñÿäèëÿ ó÷îò-ùåñàáëàìà úèùàçëàðû ãóðàøäûðûëûð. Èãòèñàäèééàòûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôû áöòöí ñàùÿëÿðäÿ äàâàìëû èñëàùàòëàð àïàðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð. Áåëÿ êè, ìÿíçèëêîììóíàë òÿñÿððöôàòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èñëàùàòëàðûí ÿñàñ ìÿãñÿäè ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè, ýþñòÿðèëÿí õèäìÿòëÿðèí êåéôèééÿòèí éàõøûëàøäûðûëìàñû âÿ õÿðúëÿðèí àøàüû ñàëûíìàñû âÿ ñàèð, èíâåñòèñèéà ôÿàëèééÿòèíèí èíòåíñèâëÿøìÿñèäèð. Ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòûíäà èñëàùàòëàðûí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè: - ìÿíçèë ñôåðàñûíäà èäàðÿ÷èëèê âÿ õèäìÿò ñèñòåìèíäÿ ðÿãàáÿò ìöùèòèíèí èíêèøàôû; - ìöãàâèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè; - ìÿíçèë ôîíäó âÿ êîììóíàë îáéåêòëÿðèíèí äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿñè âÿ íÿçàðÿò ìåõàíèçìëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè; - ìÿíçèë ìöëêèééÿò÷èëÿðèí ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû âÿ ìöäàôèÿñè, òÿøêèë îëóíàí õèäìÿòëÿðèí êåéôèééÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû âÿ ìÿíçèë ôîíäóíóí òÿìèð åäèëìÿñè ö÷öí ÿëàâÿ ìàëèééÿ âÿñàèòëÿðèíèí úÿëá åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ìÿíçèë ìöëêèééÿò÷èëÿðèíèí áèðëèê ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíû òÿìèí åòìÿê; - êîììóíàë òÿñÿððöôàòûíäà ÿhalènèn, xösusèlÿ kÿnd ÿhalèsènèn kommunal xèdmÿtlÿrlÿ, o cömlÿdÿn elektrèk enerjèsè, su, qaz, rabètÿ vÿ s. èlÿ tÿmènatûnûn möasèr tÿlÿblÿr sÿvèyyÿsènÿ ÷atdûrûlmasû, bu mÿqsÿdlÿ hÿmèn sahÿlÿrdÿ restrukturèzasèya tÿdbèrlÿrènèn davam etdèrèlmÿsè, kommunal þdÿnèølÿrdÿ kart sèstemènèn tÿtbèqè; - kommunal sahÿdÿ malèyyÿ èntèzamûnûn mþhkÿmlÿndèrèlmÿsè, qarøûlûqlû borclarûn aradan qaldûrûlmasû. Áóíäàí áàøãà, ìÿíçèë-êîììóíàë ñàùÿñèíäÿ ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿ öçðÿ òÿäáèðëÿðèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿíçèìëÿíìÿëèäèð. Áåëÿ êè, ìÿíçèë-êîììóíàë õÿðúëÿðèíè þäÿìÿê ö÷öí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿ àçòÿìèíàòëû ÿùàëèéÿ êîìïåíñàñèéà âåðèë-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. “2004– 2007 èëëÿð öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Èíâåñòèñèéà Ïðîãðàìû”íäà äà êîììóíàë èíôðàñòðóêòóðà òÿúèëè éàðäûì òÿäáèðëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð. Áåëÿ êè, ÿùàëèéÿ êîììóíàë õèäìÿòëÿðèí êåéôèééÿòèíè éöêñÿëòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Hþvsan su tÿmèzlÿmÿ stansèyasûnûn yenèdÿn qurulmasû, Gÿncÿ vÿ Øÿkè øÿhÿrlÿrènèn su tÿchèzatû

vÿ kanalèzasèya sèstemlÿrènèn bÿrpasû, kè÷èk øÿhÿrlÿrdÿ su tÿchèzatû vÿ kanalèzasèya sèstemènèn yenèdÿnqurulmasû íÿçÿðäÿ òóòóëóá. ßä.: Àçÿðáàéúàí ñòàòèñòèê ýþñòÿðèúèëÿðè. Èëëèê ìÿúìóÿ, 1999, 2001, 2003, 2004 èë; 2004 – 2007 èëëÿð ö÷öí ÿñàñ ìàêðîèãòèñàäè ïðîãíîç ýþñòÿðèúèëÿðèí õöëàñÿñè; Ùöñåéíîâ Ò. “Àçÿð-

áàéúàíäà áàçàð ñèñòåìèíèí èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðè”. Á., Åëì, 2004; Èáðàãèìîâ Ì. “Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèé àñïåêò ðåôîðìèðîâàíèÿ àãðàðíîé ñôåðû Àçåðáàéäæàíà è å¸ âëèÿíèå íà ðàçâèòèå ñåìüè” Àèëÿ ïðîáëåìëÿðè: ñîñèàë – äåìîãðàôèê àñïåêòëÿð. Åëìèïðàêòèêè êîíôðàíñûí ìàòåðèàëëàðû. Ì.È. Èáðàùèìîâ

ÍßÃËÈÉÉÀÒ Öìóìè õàðàêòåðèñòèêà. Íÿãëèééàò èúòèìàè ìàääè èñòåùñàëûí ÿí ÿùÿìèééÿòëè âÿ âàúèá ñàùÿñèäèð. Öìóìè ìÿíàäà èíñàíëàðûí âÿ éöêëÿðèí äàøûíìàñûíû òÿìèí åäèð. Ìöàñèð íÿãëèééàò ñèñòåìèíÿ: ä.é. (ìàýèñòðàë, ñÿíàéå), àâòîìîáèë, ñó (äÿíèç, ÷àé), ùàâà, ìàýèñòðàë áîðó êÿìÿð (íåôò, ãàç), øÿùÿð (òðàìâàé, òðîëëåéáóñ, ìåòðîïîëèòåí, òàêñè, àâòîáóñ) íÿãëèééàò ñàùÿëÿðè äàõèëäèð. Íÿãëèééàò íþâëÿðè áèðè-áèðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð âÿ ôÿàëèééÿò ïðîñåñèíäÿ áèðáèðèíè òàìàìëàéûð. Èíêèøàô òàðèõè. Àçÿðáàéúàí ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Èïÿê Éîëóíóí öñòöíäÿ éåðëÿøäèéèíäÿí, áó àìèë íÿãëèééàòûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà õöñóñè ðîë îéíàìûøäû. 16–17 ÿñðëÿðäÿ Õÿçÿð äÿíèçè ýÿìè÷èëèéè òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà õöñóñè òÿñèð åòìèøäè. Àâòîìîáèë íÿãëèééàòû 19 ÿñðèí ñîíóíäà òÿøÿêêöë òàïäû. 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ, éàõûí ñàùÿëÿðÿ éöê âÿ õöñóñèëÿ ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíäà ä.é., ÷àé íÿãëèééàòû ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Ìöëêè ùàâà íÿãëèééàòû èñÿ 20 ÿñðèí 1-úè ðöáöíäÿ ìåéäàíà ýÿëäè. Áöòöíëöêäÿ äöíéàäà íÿãëèééàò ñàùÿñèíäÿ áàø âåðìèø ïðîñåñëÿð þëêÿìèçäÿí äÿ éàí êå÷ìÿìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà äÿíèç íÿãëèééàòûíûí 18 ÿñðäÿ ãîéóëìóø, áîðó êÿìÿðèíèí èñòèôàäÿñè 19 ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà, àâòîìîáèë âÿ ùàâà íÿãëèééàòûíûí èñòèñìàðû èñÿ 1920 èëëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Àçÿðáàéúàíäà íÿãëèééàò íþâëÿðèíèí èãòèñàäè õàðàêòåðèñòèêàñû. Ä.é. þëêÿíèí íÿãëèééàò ñèñòåìèíäÿ ÿñàñ éåð òóòóð. Éöê âÿ ñÿðíèøèíäàøûíìàñûíäà öìóìè èñòèôàäÿëè íÿãëèééàò íþâëÿðèíèí éöê äþâðèééÿñèíèí 34,8%-è, ñÿðíèøèí äþâðèééÿñèíèí èñÿ 18,5%-è áó ñàùÿíèí ïàéûíà äöøöð (2003). Öìóìè óçóíëóüó 2120 êì îëàí ä.é.-óí 54,0%-è åëåêòðèêëÿøäèðèëìèø, 80%-è àâòîáëîêëàìà âÿ éàðûì àâòîáëîêëàìà èëÿ òÿúùèç åäèëìèøäèð, 1 ò éöêöí îðòà éöêäàøûìà

ìÿñàôÿñè 379,4 êì, ñÿðíèøèíäàøûìà ìÿñàôÿñè 138,1 êì-äèð. Ùÿð 1 ìèí êì2 ÿðàçèéÿ 35,2 êì ä.é. õÿòòè äöøöð. Àçÿðáàéúàíäà èëê ä.é. õÿòòè Àáøåðîí íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí êåðîñèí ç-äëàðûíû Áàêû ëèìàíû èëÿ áèðëÿøäèðÿí Áàêû-Ñàáóí÷ó-Ñóðàõàíû õÿòòè 1880 èëèí éàíâàðûíäà èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. Áóíäàí àç ñîíðà Õÿçÿð äÿíèçè ëèìàíëàðûíû Ãàðà äÿíèç ëèìàíëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðÿí, Áàêû íåôòèíèí Àâðîïà áàçàðûíà ÷ûõìàñûíû ÿñàñëàíäûðàí ÁàêûÁàòóì õÿòòèíèí Áàêû-Òèôëèñ ùèññÿñè òèêèëìèøäè (1879–1883). 1990 èëäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëÿí Áèëÿúÿðè-Äÿðáÿíä õÿòòè Úÿíóáè Ãàôãàçû Ðóñèéàíûí ìÿðêÿçè ð-íëàðû èëÿ, Óëóõàíëû (Ìàññèñ-Íîðàøåí-Úóëôà õÿòòè (1908)), Úóëôà-ñÿðùÿä (Èðàíëà) ñò.-íû Úÿíóáè Ãàôãàçûí áàøãà ñòàíñèéàëàðû èëÿ áèðëÿøäèðìèøäè. 1913 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ä.é.-óí öìóìè óç. 837 êì èäè. Ä.é. åëåêòðèêëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ èëê àääûì Áàêû-Ñàáóí÷ó-Ñóðàõàíû ä.é. õÿòòèíèí åëåêòðèêëÿøäèðèëìÿñè (1926) îëìóøäó. Åëåêòðèêëÿøäèðìÿ èëÿ éàíàøû, Àçÿðáàéúàíäà éåíè ä.é. õÿòëÿðè äÿ ñàëûíûðäû. 1941–45 èë ìöùàðèáÿñèíäÿí ÿââÿëêè èëëÿðäÿ Áàêû-Úóëôà õÿòòèíèí ßëÿò-Áÿùìÿíëè ùèññÿñè (1924), Ìèí÷èâàí-Ãàôàí ãîëó äàõèë îëìàãëà Áÿùìÿíëè-Ìèí÷èâàí ùèññÿñè (1936) ÷ÿêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø, Ñàáóí÷ó-Ìàøòàüà-Áóçîâíà (1933–39), Áàêûõàíîâ-Êîìñîìîëñê (1936) õÿòëÿðè åëåêòðèêëÿøäèðèëìèø, Íàôòëóã-Àüñòàôà âÿ Ùàúûãàáóë-Éåâëàõ ùèññÿëÿðè àâòîáëîêëàìàéà êå÷èðèëìèø, Áàêû-Òáèëèñè ñò.-ëàðû àðàñûíäà äèñïåò÷åð òåëåôîí ÿëàãÿñè éàðàäûëìûø âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçûí ÿí áþéöê ÷åøèäëÿìÿ ñòàíñèéàñû îëàí Áèëÿúÿðèäÿ ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø ÷åøèäëÿìÿ ìÿíòÿãÿñè èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. 1940 èëèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ä.é. õÿòòèíèí öìóìè óç. 1913 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 1,5 äÿôÿ àðòàðàã 1211 êì, åëåêòðèêëÿøäèðèëìèø éîëëàðûí óç. èñÿ 42 êì îëìóøäó.

1913–40 èëëÿðäÿ ä.é. íÿãëèééàòû èëÿ éöêäàøûìà 3,2 äÿôÿ àðòìûøäûð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí èëê èëèíäÿ Ìèí÷èâàí-Úóëôà (126 êì) õÿòòè âÿ Ñàëéàí-Íåôò÷àëà ãîëó èëÿ áèðëèêäÿ ÎñìàíëûÀñòàðà (220 êì) õÿòòèíèí ÷ÿêèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Áàêûäàí Èðàí ñÿðùÿäèíÿ èêè ÷ûõûø éîëó à÷ûëäû. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ä.é. íÿãëèééàòû úÿáùÿéÿ ÷îõëó ùÿðáè ñóðñàò âÿ ÿðçàã ýþíäÿðèëìÿñèíäÿ, Òàãàíðîã, Íîâî÷åðêàññê âÿ Ðîñòîâ ø.ðëÿðèíäÿêè ìöùöì ç-äëàðûí øÿðã ð-íëàðûíà êþ÷öðöëìÿñèíäÿ áèëàâàñèòÿ èøòèðàê åòìèøäè. Áàêû âÿ Áèëÿúÿðè ñò.-ëàðûíäà äàèðÿâè ä.é. õÿòëÿðè èíøà îëóíìóøäó. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ õ.ò. éöêëÿðè âÿ ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíäà Áèëÿúÿðè ñò.-ñû ÷îõ ìöùöì ðîë îéíàìûøäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ Àëàáàøëû-Ãóø÷ó êþðïöñö (1950), Éåâëàõ-Áÿðäÿ (1962), Ãàðàáàü-Ýöçäÿê (1963), Áÿðäÿ-Àüäàì (1967), ÀüñòàôàÈúåâàí (1974), Àüäàì-Õàíêÿíäè (1978) õÿòëÿðè ÷ÿêèëìèø, ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðäÿ Áàêû-Éàëàìà, Áàêû-Áþéöê Êÿñèê, ßëÿòÈìèøëè âÿ ñ. õÿòëÿð åëåêòðèêëÿøäèðèëìèøäè. Ðåñïóáëèêàíûí øì.-ã. ð-íëàðûíûí (Øÿêè, Ãàõ, Çàãàòàëà, Áàëàêÿí) ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿñè, áóðàäàêû çÿíýèí èãòèñàäè âÿ òÿáèè åùòèéàòëàðûí òÿñÿððöôàò äþâðèééÿñèíÿ ãàòûëìàñû ö÷öí ìöùöì ÿùÿìèééÿòè îëàí Éåâëàõ-Áàëàêÿí ä.é. õÿòòè (óçóíëóüó 162 êì-äèð) ÷ÿêèëìèø, 1986 èë àïðåëèí 25-äÿ Áàêû-Áàëàêÿí õÿòòèíäÿ ãàòàðëàðûí ùÿðÿêÿòè áàøëàìûøäû. Íÿãëèééàòûí ìöõòÿëèô ùàëãàëàðûíäà éöê âÿ ñÿðíèøèí äþâðèééÿñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè îëäóãúà ôÿðãëèäèð. Þëêÿäÿ âàùèä íÿãëèééàò ñèñòåìèíèí ôÿàëèééÿòè îíóí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè âÿ éåíèäÿí ãóðóëìàñû òÿäáèðëÿðè ùåñàáûíà òÿìèí åäèëèð. Ðåñïóáëèêàäà ìÿøüóë ÿùàëèíèí 4,5%-è íÿãëèééàò âÿ ðàáèòÿíèí ïàéûíà äöøöð. Íÿãëèééàò ñàùÿñè éöê âÿ ñÿðíèøèí äàøûìàãëà öìóìè äàõèëè ìÿùñóëóí éàðàíìàñûíäà ñÿíàéå âÿ ê.ò.493

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íäàí ñîíðà ìöùöì ðîë îéíàéûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éåíè èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èä äþâðöíäÿ íÿãëèééàò ñàùÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿ âÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿ äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäèð.

Úÿäâÿëäÿí ýþðöíäöéö êèìè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà íÿãëèééàò ñàùÿñè ýöúëö ïîòåíñèàëà ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàíäà íÿãëèééàòûí áöòöí íþâëÿðè äþâëÿòèí âÿ õöñóñè øÿõñëÿðèí ìöëêèééÿòèíäÿ îëìàãëà âàùèä øÿáÿêÿ òÿøêèë åäèð. Îíóí òÿðêèáèíÿ 2,12 ìèí êì ä.é., 25,0 ìèí êì øîññå éîëëàðû (î úöìëÿäÿí 23,1 ìèí êì áÿðê þðòöêëö), 4,2 ìèí êì ìàýèñòðàë áîðó êÿìÿðè (î úöìëÿäÿí 1,4 ìèí êì íåôò êÿìÿðè, 2,8 ìèí êì ãàç êÿìÿðè), 30 êì (ãîøà õÿòò ùåñàáû èëÿ) ìåòðîïîëèòåí éîëëàðû, 53,7 êì òðîëëåéáóñ õÿòëÿðè èñòèñìàð åäèëèð. Ðåñïóáëèêàíûí ÿðàçèñèíäÿ 100-äÿí ÷îõ òåõíèêè áàõûìäàí ñèëàùëàíìûø ä.é. ñòàíñèéàëàðû, àâòîâàüçàëëàðû, äÿíèç ëèìàíëàðû âÿ àåðîïîðòëàð ìþâúóääóð. 2004 èëèí ÿââÿëèíÿ ä.é. âÿ ðàáèòÿ ñàùÿëÿðèíäÿ 170 ìèí íÿôÿðÿäÿê ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷ó ÷àëûøìûøäûð. Äÿìèð éîë íÿãëèééàòû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí íÿãëèééàò ñèñòåìèíäÿ ä.é. àïàðûúû ñàùÿäèð. 1920–2003 èëëÿð àðàñûíäà ä.é.-óí óç. 837 êì-äÿí 2120 êì-ÿ ÷àòäûðûëàðàã 2,5 äÿôÿ àðòìûøäûð. Ñàùÿíèí ïàéûíà ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èëÿ äàøûíàí áöòöí éöêëÿðèí 18,5%-è, éöê äþâðèééÿñèíèí èñÿ 34,8%-è äöøöð. Ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíäà äà ä.é. íÿãëèééàòû äèããÿòÿëàéèã ðîë îéíàéûð. Åëåêòðèêëÿøäèðèëìèø äÿìèð éîëóí óçóíëóüóíà, éöêëÿðèí äàøûíìàñû ùÿúìèíÿ âÿ éöê äþâðèééÿñèíÿ ýþðÿ ðåñïóáëèêàíûí ä.é. ÌÄÁ þëêÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ñå÷èëèð. 1999 èëäÿí Àçÿðáàéúàí ä.é.-íóí òåõíèêèèãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿ ìöñáÿò èðÿëèëÿ494

ìÿëÿð äþâðö áàøëàìûøäûð. Âàãîíëàðûí ñàéû âÿ éöêýþòöðìÿ èìêàíëàðû àðòìûøäûð. Êîíòåéíåðëÿðëÿ ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ ìöâàôèã éöêäàøûìà èøëÿðèíèí ìèãéàñû ñöðÿòëÿ ýåíèøëÿíìèøäèð. Íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð ìöâàôèã ñèñòåðí-âàãîíëàðûí ñàéû àðòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ä.é.-íóí áèð ñûðà ñòàíñèéàëàðûíäà ìöàñèð êîíòåéíåð ñàùÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Åéíè çàìàíäà êîíòåéíåð ïàðêûíûí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ýþñòÿðèúèëÿðèíèí õåéëè éàõøûëàøäûðûëìàñû ïðîñåñè äèããÿòè úÿëá åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Þëêÿíèí ä.é. òÿñÿððöôàòûíäà éöê äàøûíìàñûíûí ìöòÿðÿããè ôîðìàëàðû ýåíèø òÿòáèã åäèëìÿêäÿäèð. Áóðàäà éöêëÿðèí ïàêåòëÿøäèðèëìÿñè öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà ä.é. ñòàíñèéàëàðûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû âÿ òåõíèêè áàõûìäàí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëìÿêäÿäèð. Þëêÿíèí áèð ñûðà áþëýÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè âÿ ð-íëàðûíû þëêÿìèçèí ïàéòàõòû èëÿ áèðëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 1980–85 èëëÿðäÿ Àüäàì-Õàíêÿíäè âÿ åëÿúÿ äÿ Éåâëàõ-Áàëàêÿí ä.é. õÿòëÿðè ÷ÿêèëèá èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Äÿìèð éîë íÿãëèééàòû õÿòëÿðè þëêÿíèí ÿðàçèñèíèí áöòöí ÿñàñ ùèññÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Äÿìèð éîë íÿãëèééàòûíäà ÒÐÀÑÅÊÀ Ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ïîéëó-Ñàëàùëû âÿ Òîâóç-Ãîâëàð êþðïöëÿðè âÿ Áèëÿúÿðè áóõàðëà éóìà ñòàíñèéàñû áÿðïà îëóíìóøäóð. 2002 èëäÿ èñòåùñàë ýöúö 350 ìèí ÿäÿä îëàí äÿìèð-áåòîí øïàëëàð ç-äó èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Àâòîìîáèë íÿãëèééàòû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äàõèëè èíêèøàôûíäà âÿ áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ äÿìèð éîë èëÿ éàíàøû, àâòîìîáèë íÿãëèééàòû äà ìöùöì ðîë îéíàéûð. Ðåñïóáëèêàäà 1940 èëäÿ 11 ìèí êì óçóíëóüóíäà àâòîìîáèë éîëó èñòèôàäÿ åäèëäèéè ùàëäà, 2004 èëäÿ áó ðÿãÿì 25 ìèí êì-ÿ ÷àòäûðûëìûøäûð (áóíóí äà ÿñàñ ùèññÿñè áÿðê þðòöêëöäöð). Ýþñòÿðèëÿí ìöääÿòäÿ éöê äþâðèééÿñè 48,6% âÿ öìóìè èñòèôàäÿäÿ îëàí àâòîìîáèë íÿãëèééàòû èëÿ ñÿðíèøèí äþâðèééÿñè 46,9% àðòìûøäûð. 1990 èëÿ íèñáÿòÿí àâòîìîáèëëÿðèí ñàéû 398761 ÿäÿääÿí 2003 èëäÿ 479460 ÿäÿäÿ ÷àòäûðûëìûøäûð. Îíëàðûí áèð ãèñìè éåíè ýöúëö àâòîìîáèë ìàðêàëàðûäûð. Àâòîìîáèë ïàðêûíûí òåõíèêè ýöúöíöí àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ, 1990 èëäÿ íÿãëèééàòûí áó íþâö èëÿ þëêÿäÿ äàøûíàí áöòöí éöêëÿðèí 46,9%-è âÿ 2003 èëäÿ èñÿ 78,3%-è íÿãë åäèëìèøäèð. Ìöâàôèã îëàðàã ùÿìèí èëëÿðäÿ ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíûí ñòðóêòóðóíäà

äà äÿéèøèêëèê áàø âåðìèøäèð. 1990 èëäÿ áöòöí ñÿðíèøèíëÿðèí 73,8%-è àâòîìîáèë íÿãëèééàòû âàñèòÿñèëÿ äàøûíäûüû ùàëäà, 2003 èëèí ñîíóíà áó ýþñòÿðèúè 85,3%-ÿ ÷àòìûøäûð. Àâòîìîáèë íÿãëèééàòû âàñèòÿñèëÿ éöê äþâðèééÿñè âÿ ñÿðíèøèí äþâðèéÿñèíèí þëêÿ íÿãëèééàòûíäà õöñóñè ÷ÿêèñè, ùÿì÷èíèí àâòîìîáèë íÿãëèééàòûíäà õöñóñè ñåêòîðóí ðîëó äàùà äà àðòìûøäûð. Öìóìè èñòèôàäÿäÿ îëàí éöíýöë òàêñèìîòîð íÿãëèééàòû äà èíêèøàô åòìèøäèð. Ôÿðäè ìèíèê àâòîìîáèëëÿðèí ñàéû ñöðÿòëÿ àðòûð, îíëàðäàí òàêñè êèìè äÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Àâòîìîáèë íÿãëèééàòûíûí ìàääè-òåõíèêè áàçàñû ýöúëÿíäèðèëÿðÿê èíêèøàô åòäèðèëèð, øîññå éîëëàðûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû èøëÿðè èëÿ éàíàøû ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ Èïÿê Éîëóíóí èíøààñû äà ñöðÿòëÿ àïàðûëûð. Èïÿê Éîëó Øÿðãëÿ Ãÿðá àðàñûíäà òàðèõÿí èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ õèäìÿò åòìèø áèð êþðïöäöð. Áó éîëóí éåíèäÿí áÿðïà åäèëÿðÿê èñòèñìàðà âåðèëìÿñè àâòîìîáèë íÿãëèééàòû èëÿ éöê äàøûíìàñûíûí ùÿúìèíè âÿ ñöðÿòèíè àðòûðàúàãäûð. Áóíó äåìÿê êèôàéÿòäèð êè, 1997 èëäÿ áó éîëóí Àâðîïà ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøÿí þëêÿëÿðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí èäõàë 27,8%, èõðàú èñÿ 39,7% àðòìûøäûð. Ýþñòÿðèëÿí òÿìàéöë Àñèéà ãèòÿñèíäÿ éåðëÿøÿí äèýÿð þëêÿëÿðÿ äÿ àèääèð. Èïÿê Éîëó òóðèçìèí þëêÿëÿð àðàñûíäà èíêèøàôûíà äà õèäìÿò åäÿúÿêäèð. Þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ 14 êþðïö ÿñàñëû òÿìèð åäèëìèø, áèð íå÷ÿ èðè éöêñÿê ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø àâòîáàçà âÿ ìöàñèð àâòîìîáèë âàüçàëëàðû òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Äÿíèç íÿãëèééàòû. Áóõàð ìàøûíëû ýÿìèëÿðèí Õÿçÿð ñàùèëëÿðèíäÿ öçìÿñè 19 éöçèëèí 1-úè éàðûñûíà òÿñàäöô åäèð. Áóíóíëà áåëÿ Àçÿðáàéúàíäà äÿíèç íÿãëèééàòû íåôò÷ûõàðìà ñÿíàéåñèíèí ñöðÿòëè òÿðÿããèñè èëÿ áàüëû 19 éöçèëèí 2-úè éàðûñûíäàí èíêèøàôà áàøëàìûøäûð. Ùÿëÿ 1861 èëäÿ Ðóñèéàíûí áó ìàýèñòðàëëàðûíäà öçÿí ñÿðíèøèí, éöê âÿ éåäÿê ýÿìèëÿðèíèí 296-ñû (72,5%è) Õÿçÿðäÿ èøëÿéèðäè. Íåôòèí Õÿçÿðäÿ ýÿìèëÿðëÿ èëê äÿôÿ à÷ûã äàøûíìàñûíà 1873 èëäÿ “Àëåêñàíäð” éåëêÿíëè ýÿìèñèëÿ áàøëàíìûøäûð. 1877 èëäÿ 250 ò-ëóã íåôòäàøûéàí “Çîðîàñòð” (“Çÿðäöøò”) òàíêåðèíèí Õÿçÿðÿ ýÿòèðèëìÿñè èëÿ äÿíèç íåôòäàøûìà íÿãëèééàòûíûí ÿñë èíêèøàôû áàøëàíäû. 20-úè éöçèëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí òèúàðÿò äîíàíìàñû 700-äÿí ÷îõ ýÿìèäÿí (éàðûñû íåôòäàøûìà, î úöìëÿäÿí 212-ñè éåëêÿíëè âÿ 136 áóõàð ýÿìèñèíäÿí) èáàðÿò èäè. 1900 èëäÿ Áàêû ëèìàíû ãóðó éöê, íåôò ìÿùñóëëàðû, ñÿðíèøèí ýÿìèëÿðèíèí ýåäèø-ýÿëèøèíÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ýþðÿ äöíéàäà 1-úè éåðè òóòóðäó âÿ Ðóñ èìïåðèéàñûíûí ÿí áþéöê ëèìàíû ñàéûëûðäû. Îíóí éöê äþâðèééÿñè 1913 èëäÿ 342,2 ìëí. ïóä âÿ éà ÷àð Ðóñèéàñû äÿíèç íÿãëèééàòû éöê äþâðèééÿñèíèí 23%-íè òÿøêèë åäèðäè. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ Õÿçÿð äÿíèç íÿãëèééàòûíûí éöê äþâðèééÿñè õåéëè àðòìûøäû. Áåëÿ êè, úÿáùÿéÿ ôàñèëÿñèç îëàðàã íåôò ìÿùñóëëàðû, éàðàã âÿ äþéöø ñóðñàòû äàøûíûðäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâð äÿíèç íÿãëèééàòûíûí ñöðÿòëè èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ à÷ìûøäû. Äÿíèç íÿãëèééàòû äîíàíìàñû éåíè ýÿìèëÿðëÿ òÿúùèç îëóíìóø, ñàùèë õèäìÿòèíèí ìàääèòåõíèêè áàçàñû ìþùêÿìëÿíäèðèëìèøäèð. 1959–62 èëëÿðäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Úÿíóáè Óêðàéíàíûí Îðòà Àñèéà èëÿ ÿëàãÿñèíè éàõøûëàøäûðàí Áàêû-Êðàñíîâîäñê (èíäèêè Òöðêìÿíáàøû), ñîíðàêû èëëÿðäÿ Áàêû-Àêòàó áÿðÿ éîëóíóí èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè äÿíèç äàøûíìàëàðûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. Òàðèõÿí þëêÿìèçèí êîìïëåêñ íÿãëèééàò ñèñòåìèíäÿ ýÿìè÷èëèéèí ìöùöì ðîëó âàðäûð. Ðåñïóáëèêàíûí úîüðàôè âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ äÿíèç íÿãëèééàòû íÿèíêè þëêÿìèçèí õàðèúè äþâëÿòëÿðëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð, åéíè çàìàíäà äöíéàíûí áèð ñûðà äþâëÿòëÿðèíèí òðàíçèò äàøûíìàëàðûíû äà òÿìèí åäèð. 2003 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí éöê äþâðèééÿñèíèí 29,5%-è äÿíèç íÿãëèééàòûíûí ïàéûíà äöøìöø âÿ 1990 èëÿ íèñáÿòÿí 17,8% àðòìûøäûð. Ñÿðíèøèí äþâðèééÿñèíäÿ èñÿ äÿíèç íÿãëèééàòûíûí ïàéû úöçè îëìóøäóð. Äÿíèç íÿãëèééàòû èëÿ áöòöíëöêäÿ 13,3 ìëí. ò éöê äàøûíìûøäûð. 1 ò éöêöí îðòà äàøûíìà ìÿñàôÿñè 1990 èëÿ íèñáÿòÿí 2003 èëäÿ 15,2%, ìöâàôèã îëàðàã 1 ñÿðíèøèíèí îðòà äàøûíìà ìÿñàôÿñè èñÿ 13,9% éöêñÿëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè þëêÿëÿðëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíè èíêèøàô åòäèðìÿê âÿçèôÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, õàðèúè äþâëÿòëÿðëÿ òèúàðÿò âÿ êàáîòàæ äàøûíìàëàðûíà àðòàí òÿëÿáàòûí äàùà äîëüóí þäÿíèëìÿñè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Èïÿê Éîëóíóí èñòèôàäÿñè äÿíèç íÿãëèééàòû äþâðèééÿñèíèí àðòûðûëìàñûíà áèëàâàñèòÿ òÿñèð åäèð. Õÿçÿð Äÿíèç Ýÿìè÷èëèéè ðåýèîíäà ÿí áþéöê ýÿìè÷èëèê øèðêÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð âÿ ìöùöì ìàääè-òåõíèêè áàçàéà ìàëèêäèð. Áóðàéà ãóðó âÿ òàíêåð äîíàíìàñû; éöêñÿðíèøèí äÿíèç áÿðÿëÿðè; “Õÿçÿð Äÿíèç Ýÿìè Òÿìèðè” èñòåùñàëàò áèðëèéè, “Õÿçÿð Äÿíèç Éîë Èäàðÿñè”; “Ëàéèùÿ êîíñòðóêòîð áöðîñó”; Èíôîðìàñèéà ùåñàáëàìà ìÿðêÿçè; Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Äÿíèç Àêàäåìèéàñû âÿ äèýÿð îáéåêòëÿð äàõèëäèð. Íÿãëèééàòûí áó ñàùÿñèíäÿ áàëûã îâó,

ñÿíàéå òÿñÿððöôàò, ùÿðáè, åëìè-òÿäãèãàò, õèäìÿò âÿ ñ. ìÿãñÿäëè ýÿìèëÿð èñòèñìàð åäèëèð. Íÿãëèééàòûí áó ìöùöì ñàùÿñè èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíäà ýåíèø ìèãéàñäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Áåëÿ êè, ñÿðíèøèí âÿ ìöõòÿëèô õ.ò. éöêëÿðè äàøûéàí ýÿìèëÿð äöíéàíûí áèð ÷îõ ëèìàíëàðûíà äàõèë îëóð. Ðåñïóáëèêàéà ýÿëÿí ýÿìèëÿð ìþâúóä ìåõàíèçìëÿðëÿ áîøàëäûëûá éöêëÿíèðëÿð. Îíëàð éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûø úèùàç âÿ òåõíèêè àâàäàíëûãëàðëà òÿúùèç åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà ìþâúóä äÿíèç ëèìàíëàðûíà ÿëàâÿ îëàðàã Ëÿíêÿðàíäà áþéöê ìèãéàñëû ìöàñèð äÿíèç ëèìàíûíûí èíøààñû áàøà ÷àòìàã öçðÿäèð. ×àé íÿãëèééàòû. Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ 1853–57 èëëÿðäÿ Êöð ÷àéûíäà Ìèíýÿ÷åâèð âÿ Ñàëéàí àðàñûíäà Íèæíè-Íîâãîðîääà èñòåùñàë åäèëìèø “Êíéàç Âîðîíòñîâ” ýÿìèñè ìöíòÿçÿì ùÿðÿêÿò åäèðäè. 1903 èëäÿ ùÿìèí øÿùÿðäÿ (Ñîðìîâî òÿðñàíÿñèíäÿ) “Âàíäàë” òåïëîõîäó èíøà åäèëÿðÿê Êöð ÷àéûíà ýÿòèðèëìèøäè. 1906 èëäÿ Ñàëéàíëà Éåâëàõ àðàñûíäà 30-à ãÿäÿð êè÷èê ñÿðíèøèí ýÿìèñè öçöðäö. Ìöàñèð äþâðäÿ Êöð ÷àéûíûí àøàüû àõàðûíäà – Éåâëàõäàí Õÿçÿð äÿíèçèíÿ àõàí ÷àé íÿãëëèééàò éîëóíäàí (óçóíëóüó 600 êì) éåðëè ÿùÿìèééÿòëè äàøûìàëàðäà èñòèôàäÿ åäèëèð. Ùàâà íÿãëèééàòû. Ùàâà íÿãëèééàòûíûí ÿñàñ âÿçèôÿñè ñÿðíèøèíëÿðèí âÿ òÿúèëè äàøûíìàéà åùòèéàúû îëàí éöêëÿðèí þëêÿ äàõèëèíÿ âÿ õàðèúèíÿ íÿãë åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Ýþñòÿðèëÿí âÿçèôÿíèí ìöÿééÿí ùèññÿñè âåðòàëéîò âàñèòÿñèëÿ äÿ èúðà åäèëèð. Íÿãëèééàòûí áó íþâöíäÿí ñÿùèééÿäÿ, íåôò ñÿíàéåñèíäÿ âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí (Áàêû) ñÿìàñûíà èëê òÿééàðÿ 1910 èë îêòéàáðûí 20-äÿ ãàëõìûøäû. Ðåñïóáëèêà õ.ò.-íäà àâèàñèéàíûí òÿòáèãèíÿ 1923 èë ìàðòûí 31-äÿ Ìóüàíäà ïàìáûã ñàùÿñèíäÿ áàøëàíìûøäû. 1924 èëäÿ Áàêû èëÿ Òèôëèñ àðàñûíäà ìöíòÿçÿì ïî÷ò-ñÿðíèøèí ùàâà ÿëàãÿñè éàðàäûëìûøäû, áèð ãÿäÿð ñîíðà Áàêû-Ïéàòèãîðñê ùàâà õÿòòè à÷ûëìûøäû. 1933 èëäÿ èëê Áàêû àåðîïîðòóíóí, ùÿì÷èíèí Éåâëàõ àåðîïîðòóíóí òèêèíòèñè áàøà ÷àòäûðûëìûøäûð. ßââÿëëÿð Ìîñêâà èëÿ Áàêû àðàñûíäàêû òÿñàäöôè õàðàêòåð äàøûéàí ùàâà ÿëàãÿñè 1937 èëäÿí ìöíòÿçÿì ó÷óøà ÷åâðèëìèøäèð. Ùàâà íÿãëèééàòû Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð. 2003 èëäÿ öìóìè ñÿðíèøèí äþâðèééÿñèíäÿ ùàâà íÿãëèééàòûíûí ïàéû 8,8%, éöê äþâðèééÿñèíäÿ èñÿ 0,4%-äèð. Äàõèëè ùàâà éîëëàðûíûí öìóìè óçóíëóüó

5 ìèí êì-äÿí ÷îõäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùàâà íÿãëèééàòû 80-äÿí ÷îõ øÿùÿð èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûð, ðåñïóáëèêà äàõèëèíäÿ 20-éÿ éàõûí èñòèãàìÿòäÿ ñÿðíèøèí âÿ éöê äàøûíûð. Áåéíÿëõàëã õÿòëÿðèíäÿ ÿí ÷àüäàø ÒÓ-154, ÒÓ-134 ñÿðíèøèí òÿééàðÿëÿðè, éåðëè õÿòëÿðäÿ ÉÀÊ-40 ìàðêàëû òÿééàðÿëÿðäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Áàêûäà, Øÿðãäÿ ÿí áþéöê éåíè àåðîâàüçàë êîìïëåêñè Áàêû àåðîïîðòó ùÿð úöð òÿééàðÿëÿð, î úöìëÿäÿí “Èë-86” àåðîáóñó ãÿáóë åäèð, ñààòäà 1700 ñÿðíèøèíÿ õèäìÿò ýþñòÿðÿ áèëèð; áó 1985 èë ñÿâèééÿñèíÿ íèñáÿòÿí 6 äÿôÿäÿí äÿ ÷îõäóð. Îðòà ùåñàáëà 1 ñÿðíèøèíèí îðòà äàøûíìà ìÿñàñôÿñè 1179,7 êì îëìóøäóð. Ñàùÿíè èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí àâèàñèéà õÿòëÿðè éåíè íþâ ìöàñèð ðàùàò òÿééàðÿëÿðëÿ òÿúùèç îëóíóð âÿ éöê äàøûíìàëàðûíûí àðòûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ñÿìÿðÿëè òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû éåíè òèïëè ñÿðíèøèí âÿ éöê òÿééàðÿëÿðè èëÿ òÿìèí åäèëèð, éåðëè ùàâà õÿòëÿðè âÿ ê.ò. àâèàñèéàñû ö÷öí òÿééàðÿëÿðèí èøëÿäèëìÿñèíèí àðåàëû ýåíèøëÿíäèðèëèð, ìèëëè àâèàñèéàíûí ó÷óø-òåõíèêè âÿ èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðè äèíàìèê îëàðàã äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóíëàøäûðûëûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí íàèëèééÿòëÿðè ÿñàñûíäà éåíè ìöàñèð “Áèíÿ” àåðîïîðòó òàì ýöúö èëÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, þëêÿäÿ ôÿàëèééÿòäÿ îëàí ìþâúóä òÿééàðÿ ëèìàíëàðû âÿ àåðîâàüçàëëàðû, îíëàðûí òåõíèêè áàçàëàðû éåíèäÿí ãóðóëóð, ÿëàâÿ ùàâà õÿòëÿðè èíêèøàô åòäèðèëèð. Àåðîïîðòëàðäà èø ïðîñåñëÿðè âÿ õèäìÿò ñàùÿëÿðè ìåõàíèêëÿøäèðèëèá àâòîìàòëàøäûðûëûð. Àçÿðáàéúàí ìöëêè äîíàíìàñû òÿééàðÿëÿðèíèí ùÿðÿêÿòè, ùàâàéà ãàëõìàñû âÿ éåðÿ åíìÿñèíèí èäàðÿ îëóíìàñû ïðîñåñëÿðèíè àâòîìàòëàøäûðûëìûø âàñèòÿëÿðëÿ òÿìèí åäèëìÿñèíÿ íàèë îëóíìóøäóð. Áóíóí ö÷öí àâèàñèéàäà éåðöñòö íàâèãàñèéà âÿ ðàäèîòåõíèêà àâàäàíëûüû èëÿ òÿìèí îëóíìóø ñèñòåìëÿðäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. Ðåñïóáëèêà Ìöëêè ùàâà äîíàíìàñû áåéíÿëõàëã ìèãéàñäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áåëÿ êè, Àâðîïà, Àñèéà, Àìåðèêà ãèòÿëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí áèð ÷îõ þëêÿëÿðëÿ ìöíòÿçÿì âÿ ãåéðè-ìöíòÿçÿì ðåéñëÿðëÿ-ó÷óøëàðäà ñÿðíèøèí âÿ éöê äàøûíìàñûíû ùÿéàòà êå÷èðèð. Ðåñïóáëèêà, Àâðîïàíûí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, ãåéðè-ìöíòÿçÿì ðåéñëÿðèí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí ÷îõñàéëû ôîðìàëàðûíû äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí ýåíèø òÿòáèã åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôû ñàùÿíèí òÿðÿããèñè ö÷öí çÿðóðè âÿ ýåíèø èìêàíëàð à÷ûð. Ðåñ495

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ïóáëèêàäà ñàùÿ ö÷öí éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàð ùàçûðëàìàã ìÿãñÿäèëÿ Ìèëëè Àâèàñèéà Àêàäåìèéàñû éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ùàâà Éîëëàðû Äþâëÿò Êîíñåðíè Áåéíÿëõàëã Ìöëêè Àâèàñèéà Òÿøêèëàòûíûí âÿ Áåéíÿëõàëã Ùàâà Íÿãëèééàòû Àññîñèéàñèéàñûíûí òàì ùöãóãëó öçâöäöð. Áó èñÿ Àçÿðáàéúàí Ùàâà Éîëëàðû Êîíñåðíèíÿ ôÿàëèééÿòèíè áàçàð èãòèñàäèééàòû ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ òàì óéüóí äàùà ñÿìÿðÿëè òÿøêèë åòìÿéÿ âÿ ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ èìêàíëàð à÷ìûøäûð. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îëàí àåðîïîðòëàðûí òåõíèêè ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëèð. Øÿùÿð íÿãëèééàòû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìöàñèð øÿùÿð íÿãëèééàòû ñèñòåìè èíêèøàô åòìèøäèð. Þëêÿäÿ àâòîáóñ, ìåòðîïîëèòåí âÿ òàêñè êèìè ùÿðÿêÿò âàñèòÿëÿðèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. Áàêû ø.íäÿ 1967 èëäÿí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø ìåòðîïîëèòåíèí èìêàíëàðû äàùà ýåíèøäèð. Ðåñïóáëèêàíûí èðè øÿùÿðëÿðè – Áàêû, Ýÿíúÿ âÿ Ñóìãàéûòäà òðàìâàé, òðîëëåéáóñ, àâòîáóñ âÿ òàêñè õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Øÿùÿð íÿãëèééàòûíûí õèäìÿòè âÿ èíêèøàôû áàðÿäÿ îíó äåìÿê êèôàéÿòäèð êè, 2004 èëèí ÿââÿëèíÿ ìåòðîïîëèòåí éîëëàðûíûí óçóíëóüó (ãîøà õÿòò ùåñàáû èëÿ) 30 êì, òðîëëåéáóñ éîëëàðû ìöâàôèã îëàðàã 53,7 êì, òðàìâàé õÿòòè 32,3 êì òÿøêèë åòìèøäèð. Àâòîáóñëà 541528 ìèí, òàêñè èëÿ 21958 ìèí, òðàìâàéëà 453 ìèí, òðîëëåéáóñëà 2301 ìèí âÿ ìåòðîïîëèòåíäëÿ 127052 ìèí íÿôÿð ñÿðíèøèí äàøûíìûøäûð. Øÿùÿð íÿãëèééàòûíûí ñòðóêòóðóíäà ñîí 10 èëäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, àâòîáóñëàðûí ñÿðíèøèí äàøûíìàñûíäà õöñóñè âÿ ìöòëÿã ÷ÿêèñè àðòìûø, òàêñè, òðàìâàé, òðîëëåéáóñ âÿ ìåòðîïîëèòåíëÿ èñÿ ìöâàôèã îëàðàã àçàëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà ôÿðäè ìèíèê àâòîìîáèëëÿðèí ñàéû ñöðÿòëÿ àðòûð âÿ îíëàðäàí òàêñè êèìè ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð.

1878 èëäÿ Áàëàõàíûäàí Áàêûäàêû íåôò åìàëû ç-äóíà ÷ÿêèëìèøäèð. 1898 èëèí ñîíëàðûíäà Àáøåðîíóí íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿí Áàêû íåôò åìàëû ç-äëàðûíà ÷ÿêèëìèø íåôò êÿìÿðëÿðèíèí (öìóìè óç. 230 êì) âàñèòÿñèëÿ èëäÿ 1 ìëí.ò íåôò íÿãë åäèëèðäè. Áàêû íåôòèíè äöíéà áàçàðëàðûíà ÷ûõàðìàã ö÷öí 1897-1907 èëëÿðäÿ î äþâð ö÷öí äöíéàäà ÿí óçóí Áàêû–Áàòóìè ÌÍÊ ÷ÿêèëìèøäè. Óç. 867 êì, äèàì. 200 ìì îëàí áó êÿìÿð 16 íåôòâóðìà ñò.-íà âÿ èëäÿ 1 ìëí.ò íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðû íÿãë åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê èäè. 1930 èëäÿ äèàì. 254 ìì, óç. 822 êì îëàí èêèíúè íåôò êÿìÿðè ÷ÿêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ëàêèí ìöùàðèáÿ (1941–45) èëëÿðèíäÿ ÑÑÐÈíèí ú.-óíäàêû íåôòàéûðìà ç-äëàðûíûí ìÿùñóëëàðûíû Ùÿøòÿðõàíäàí Ñàðàòîâà âóðìàã ö÷öí ÷ÿêèëÿí êÿìÿðè áîðó èëÿ òÿúùèç åòìÿê ÷ÿòèíëèéè éàðàíäûüûíäàí, Áàêû–Áàòóìè íåôò êÿìÿðèíèí èêèíúè õÿòòè ñþêöëÿðÿê (1942) îðàéà äàøûíäû. Áàêû–Áàòóìè ÌÍÊ óçóí èëëÿð Çàãàôãàçèéà ÌÍÊ Èäàðÿñèíèí íÿçäèíäÿ îëìóø âÿ 1986 èëäÿ èñòèñìàðäàí ÷ûõàðûëìûøäûð. 1964 èëäÿ «Ñÿíýÿ÷àë-äÿíèç» âÿ «Øèðâàí» éàòàãëàðûíäàí ÷ûõàðûëàí íåôòèí Áàêû íåôò åìàëû ç-äëàðûíà íÿãëè ö÷öí óç. 140 êì, äèàìåòðè 500 ìì îëàí ßëè Áàéðàìëû–Áàêû âÿ 1978-81 èëëÿðäÿ óç. 70 êì, äèàì. 300 ìì îëàí Äàøýèë–Ïóòà–Áàêû íåôò êÿìÿðëÿðè òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. 1972-74 èëëÿðäÿ Õÿçÿðéàíû ðåñïóáëèêàëàðäàí äÿíèçëÿ ýÿëÿí íåôòèí ãÿáóëó ö÷öí Äöáÿíäè íåôò òåðìèíàëûíûí (íåôòþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè èëäÿ 15 ìëí.ò) òèêèíòèñè áàøà ÷àòäûðûëìûøäûð. Äàùà ñîíðà Ãàçàõûñòàí âÿ Òöðêìÿíèñòàí íåôòèíèí, åëÿúÿ äÿ Íåôò Äàøëàðû éàòàüûíäàí ÷ûõàðûëàí íåôòèí åìàë ç-äëàðûíà âóðóëìàñû ö÷öí Äöáÿíäè–Áàêû íåôò êÿìÿðèíèí ùÿð áèðèíèí óç. 46 êì îëàí 4 õÿòòè (äèàì. 720, 530 ìì, 2 õÿòòèíêè 325 ìì) èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø-

äèð. 1981 èëäÿ Íåôò Äàøëàðû–Äöáÿíäè àðàñûíäà äèàì. 377 ìì, óç. 63 êì îëàí ÌÍÊ èíøà åäèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 1986 èëäÿ áó èñòèãàìÿòäÿ äèàì. 530/720 ìì, óç. 63 êì îëàí èêèíúè ÌÍÊ èíøà åäèëìèøäèð. Êÿìÿðèí èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñè «Ýöíÿøëè», «Íåôò Äàøëàðû», «Ïàë÷ûã ïèëïèëÿñè», «×èëîâ àäàñû» éàòàãëàðûíäàí ùàñèë åäèëÿí íåôòèí òàíêåðëÿðëÿ äàøûíìàñûíà ñîí ãîéìóøäóð. Îðòà Àñèéà íåôòèíèí Äöáÿíäè íåôò òåðìèíàëûíäàí Ãàðà äÿíèçèí Áàòóìè ëèìàíûíà ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí 1996-97 èëëÿðäÿ õàðèúè ñÿðìàéÿ ùåñàáûíà ìþâúóä Äöáÿíäè–Áàêû, Áàêû–Äàøýèë íåôò êÿìÿðëÿðè òÿìèð åäèëìèø, ñîíóíúóíóí äàâàìû êèìè Äàøýèë–ßëè Áàéðàìëû íåôò êÿìÿðè òèêèëìèøäèð. ßëè Áàéðàìëû íåôòäîëäóðìà äÿìèðéîë åñòàêàäàñû éåíèäÿí ãóðóëìóø, 1998 èëäÿ Äöáÿíäèäÿ èëëèê íåôòþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 2 ìëí.ò îëàí íåôòäîëäóðìà äÿìèðéîë åñòàêàäàñû èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. 1983 èëäÿ Ãÿðáè Ñèáèð íåôòèíèí Áàêû íåôò åìàëû ç-äëàðûíà íÿãëè ö÷öí Ãðîçíû–Áàêû ÌÍÊ òèêèëèá èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Êÿìÿðèí óç. 601 êì (Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ 216 êì), äèàì. 720 ìì, èëëèê ëàéèùÿ ýöúö 9 ìëí. ò-äóð. Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà íåôòèí èõðàú åäèëìÿñè ö÷öí 1996 èëäÿ Ãðîçíû–Áàêû ÌÍÊ-äÿ éåíèäÿíãóðìà èøëÿðè àïàðûëìûø, 27 îêòéàáð 1997 èëäÿí Áàêû–Íîâîðîññèéñê øèìàë èõðàú íåôò êÿìÿðè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Êÿìÿðèí óç. 1347 êì (Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ 231 êì), äèàì. 720 ìì-äèð. Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíäàí áàøëàéàí áó êÿìÿðäÿ íåôò 12 íàñîñ ñò. âàñèòÿñèëÿ íÿãë åäèëèð. Êÿìÿðèí íåôòþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 6,1 ìëí. ò, ñîí ìÿíòÿãÿñè Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí Íîâîðîññèéñê ëèìàíûäûð. Áàêû–Ñóïñà Ãÿðá Èõðàú ÌÍÊ «èëêèí íåôòèí ëàéèùÿñè» öçðÿ «Àçÿðè–×ûðàã–Ýö-

À.Ê.ßëÿñýÿðîâ

Ìàýèñòðàë íåôò âÿ ãàç êÿìÿðëÿðè . Èãòèñàäèééàòûí ôàñèëÿñèç îëàðàã èíêèøàôû, íåôò âÿ ãàç ùàñèëàòûíûí òÿëÿáÿ óéüóí àðòûðûëìàñû âÿ áó ìÿùñóëëàðûí èñòåùëàê÷ûëàðà àç õÿðúëÿ âÿ ñöðÿòëÿ ÷àòäûðûëìàñûíäàí õåéëè àñûëûäûð. Áó èøäÿ áîðó êÿìÿð íÿãëèééàòûíûí ðîëó ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áîðó êÿìÿðëÿðè áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôûíà âÿ ýåíèøëÿíìÿñèíÿ äÿ ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðèð. Ìàýèñòðàë íåôò êÿìÿðè (ÌÍÊ). Àçÿðáàéúàíäà èëê íåôò êÿìÿðè (óç. 12 êì) 496

Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí íåôò èõðàúû áîðó êÿìÿðè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàêû-Òáèëèñèßðçóðóì ãàç èõðàúû áîðó êÿìÿðè

íÿøëè» éàòàüûíäàí ùàñèë åäèëÿí õàì íåôòè íÿãë åäèð. 17 àïðåë 1999 èëäÿí èñòèñìàð îëóíàí áó êÿìÿð Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíäàí áàøëàéàðàã Ýöðúöñòàíûí Ñóïñà òåðìèíàëûíà áèðëÿøÿí òàíêåðéöêëÿìÿ ãóðüóñóíà (Ãàðà äÿíèçäÿ) ãÿäÿð óçàíûð. Êÿìÿðèí óç. 836 êì (Àçÿðáàéúàí ùèññÿñè 456,9 êì), äèàì. 530 ìì, èëëèê íåôòþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 5,75 ìëí.ò-äóð. Íåôòèí íÿãëè 6 íàñîñ ñò. âÿ 2 òÿçéèãàçàëäûúû ñò. èëÿ òÿìèí åäèëèð. Áàêû–Òáèëèñè–Úåéùàí ÿñàñ èõðàú êÿìÿðè «òàììèãéàñëû èøëÿíèëìÿ ëàéèùÿñè» öçðÿ «Àçÿðè–×ûðàã–Ýöíÿøëè» íåôò éàòàüûíäàí ùàñèë îëóíàí íåôòèí Áàêûäàí Òöðêèéÿíèí Àðàëûã äÿíèçèíäÿ éåðëÿøÿí Úåéùàí òåðìèíàëû âàñèòÿñèëÿ äöíéà áàçàðûíà èõðàúûíû òÿìèí åäèð. 2005 èëäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëÿí áó êÿìÿðèí öìóìè óç. 1769 êì (Àçÿðáàéúàíäà 443 êì, Ýöðúöñòàíäà 250 êì, Òöðêèéÿäÿ 1076 êì), äèàì. 914/1066 ìì, èëëèê íåôòþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 50 ìëí. ò, íåôòâóðìà íàñîñ ñò.-ëàðûíûí ñàéû 12 ÿäÿääèð. Ìàýèñòðàë ãàç êÿìÿðè (ÌÃÊ). Úÿíóáè Ãàôãàçäà èëê ÌÃÊ (Ãàðàäàü–Òáèëèñè–Éåðåâàí) 1956 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà «Ãàðàäàü» ãàç-êîíäåíñàò éàòàüû à÷ûëàíäàí ñîíðà ÷ÿêèëìèøäèð (óç. 500 êì, äèàì. 700 ìì). Ðåñïóáëèêàíûí êÿ-

ìÿðáîéó øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðè ãàçëàøäûðûëìûøäûð. 1971 èëäÿ ÑÑÐÈ èëÿ Èðàí àðàñûíäà èìçàëàíìûø ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí Èðàí–ÑÑÐÈ ÌÃÊ ÷ÿêèëìèøäèð. Ùÿìèí ÌÃÊ èëÿ ÑÑÐÈ-éÿ èëäÿ 10 ìëðä. ì3 ãàç íÿãë åäèëèðäè. Êÿìÿð èêè ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð: Àñòàðà–Ãàçûìÿììÿä (óç. 296 êì, äèàì. 1200 ìì), Ãàçûìÿììÿä–Ãàçàõ (óç. 478 êì, äèàì. 1000-1200 ìì). Êÿìÿðèí êîìïëåêñèíÿ 3 ãàç-êîìïðåññîð ñò. (Ãàçûìÿììÿä, Àüäàø, Ãàçàõ), 2 éåðàëòû ãàç àíáàðû (Ãàðàäàü, Ãàëìàç) äàõèëäèð. Áó êÿìÿðëÿ Ýöðúöñòàí–Îðúîíèêèäçå–Ñòàâðîïîë èñòèãàìÿòèíäÿ èëäÿ 4 ìëðä. ì3 ãàç þòöðöëöðäö. 1980-81 èëëÿðäÿ Èðàí ãàçûíûí òàì êÿñèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Ðóñèéàäàí Àçÿðáàéúàíà ãàçûí íÿãëè ö÷öí Ìîçäîê–Ãàçûìÿììÿä (Ìîçäîê, Ìàùà÷ãàëà, Ãûçûëéóðä, Øèðâàíîâêà, Ñèéÿçÿí, Ãàçûìÿììÿä) ÌÃÊ-íèí âÿ 6 êîìïðåññîð ñò.-íûí èíøàñûíà áàøëàíûëäû. 1983 èëäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø áó ãàç êÿìÿðèíèí öìóìè óç. 750 êì, äèàì. 1200 ìì, èëëèê ìÿùñóëäàðëûüû 13,8 ìëðä. ì3äèð. ×ûðàã-1 þçöëö–Íåôò Äàøëàðû ñóàëòû ãàç êÿìÿðè 1997 èëäÿ èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Êÿìÿðèí óç. 48,2 êì, äèàì. 406 ìì-äèð. Áó êÿìÿðëÿ ýöíäÿ 2,7 ìëí. ì3 ãàç íÿãë åäèëèð. Úÿíóáè Ãàôãàç (Áàêû–Òáèëèñè–ßðçó-

ðóì) ÌÃÊ «Øàù-äÿíèç» éàòàüûíäàí ùàñèë åäèëÿí ãàçûí èõðàúû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áó ìÿãñÿäëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñû àðàñûíäà áàüëàíìûø ñàçèøÿ ýþðÿ 6,6 ìëðä. ì3 ãàç Òöðêèéÿéÿ, ñîíðàäàí èñÿ Éóíàíûñòàí, Ôðàíñà, Èòàëèéà âÿ ñ. Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ íÿãë îëóíàúàãäûð. Êÿìÿð þç áàøëàíüûúûíû Àçÿðáàéúàíäà éåðëÿøÿí Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíäàêû ãàçû íÿãëÿ ùàçûðëàéàí ãóðüóëàðäàí ýþòöðöð âÿ Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí, Òöðêèéÿ ÿðàçèëÿðèíäÿí êå÷ÿðÿê ßðçóðóìäà ÁÎÒÀØ øèðêÿòèíèí áîðó êÿìÿðëÿðè ñèñòåìèíÿ ãîøóëóð. Êÿìÿðèí óç. 970 êì (Àçÿðáàéúàíäà 442 êì, Ýöðúöñòàíäà 248 êì, Òöðêèéÿäÿ 280 êì), äèàì. 1066 ìì, èëëèê ãàçþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 20 ìëðä ì3-äèð. Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíäà þë÷ö ãóðüóëàðû âÿ êîìïðåññîð ñò., Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñòàí ñÿðùÿäëÿðèíäÿ þë÷ö ãóðüóëàðû, Àçÿðáàéúàíûí êÿìÿðáîéó ÿðàçèñèíäÿ 5, Ýöðúöñòàíûí êÿìÿðáîéó ÿðàçèñèíäÿ èñÿ 3 ãîðóéóúó êëàïàí ñò. ãóðàøäûðûëìûøäûð (2005). 2006–18 èëëÿð ÿðçèíäÿ 79,7 ìëðä. ì3 ùÿúìèíäÿ Øàùäÿíèç ãàçû Òöðêèéÿíèí ßðçóðóì ø.-íÿ, îðàäàí èñÿ äöíéà áàçàðûíà ÷ûõàðûëàúàãäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ Éóíàíûñòàí ùþêóìÿòè Àçÿðáàéúàí ãàçûíû Òöðêèéÿíèí ÁÎÒÀØ øèðêÿòè âàñèòÿñèëÿ ÿëäÿ åäèëìÿñè áàðÿäÿ ñàçèø èìçàëàíìûøäûð. Øàù-äÿíèç ãàçûíûí êÿìÿð âàñèòÿñèëÿ Àâðîïàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíÿ – Èòàëèéàéà, Ôðàíñàéà, Áàëêàí é-à-ñû þëêÿëÿðèíÿ íÿãë îëóíìàñû èñòèñíà åäèëìèð. Áàêû-Òáèëèñèßðçóðóì ãàç êÿìÿðè Àçÿðáàéúàíûí íÿèíêè òÿêúÿ íåôò èõðàú åäÿí áèð þëêÿ, åëÿúÿ äÿ ãàç èõðàú åäÿí þëêÿ êèìè äöíéàéà òàíûäàúàãäûð. Â.Ì.Àááàñîâ, Í.Ì.ßùìÿäîâ, Ø.ß.Úÿôÿðçàäÿ

ÐÀÁÈÒß Âß ÈÍÔÎÐÌÀÑÈÉÀ ÒÅÕÍÎËÎÝÈÉÀËÀÐÛ Ðàáèòÿ Àzÿðáàyúàíäà ðàáèòÿíèí ìåyäàíà ýÿëìÿñè âÿ èíêèøàôû. Àzÿðáàyúàíäà yàzûëû ìÿëóìàòëàðûí ãàñèäëÿð âàñèòÿñèëÿ þòöðöëìÿñè ãÿäèì zàìàíëàðäàí ìþâúóä îëìóøäóð. Ëàêèí ïî÷òóí yàðàíìàñû Àzÿðáàyúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàäûúûñû âÿ áàø÷ûñû Øàù Èñìàyûë Õÿòàèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèð. Î, þë-

êÿíè yàäåëëèëÿðäÿí ãîðóìàã, ùÿì÷èíèí ìþùêÿì äþâëÿò èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè yàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí óúãàð ÿyàëÿòëÿðäÿí âÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿí ìÿëóìàòëàð òîïëàìàã ö÷öí þç äþâðöíÿ ýþðÿ, ìöíòÿzÿì ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðÿí ïî÷ò ðàáèòÿñè yàðàòìûøäû. Àzÿðáàyúàíäà ïî÷ò ðàáèòÿñèíèí íèzàìëû òÿøêèëè 19 ÿñðèí 1-úè éàðûñûíà àèääèð. 1818 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ (Yåëèzàâåòïîë) èëê

ïî÷ò ðàáèòÿñè ìöÿññèñÿñè, 1826 èëäÿ Áàêûäà, 1828 èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà ïî÷ò åêñïåäèñèyàñû òÿøêèë åäèëäè. Ðóñèyàíûí äèýÿð ÿéàëÿòëÿðè èëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíè èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí 1830 èëäÿ Øóøàäà, Øàìàõûäà, Áàêûäà âÿ Íàõ÷ûâàíäà 1-úè äÿðÿúÿëè, Yåëèzàâåòïîëäà (Ýÿíúÿ) âÿ Ãóáàäà 2-úè äÿðÿúÿëè ïî÷ò êîíòîðëàðû ìåyäàíà ýÿëäè. Øóøàäà, Áàêûäà, Íàõ÷ûâàíäà, Yåëèzàâåòïîëäà (Ýÿíúÿ), Íóõàäà (Øÿêè), Ãó497

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áàäà âÿ Ëÿíêÿðàíäà ÿyàëÿò êîíòîðëàðû, Îðäóáàääà, Zàãàòàëàäà âÿ Ñàëyàíäà èñÿ ïî÷ò øþáÿëÿðè yåðëÿøèðäè. Àzÿðáàyúàíäà ïî÷òóí ä. é. íÿãëèyyàòû èëÿ ýöíäÿëèê äàøûíìàñû 1883 èëäÿ ÁàêûÒèôëèñ, 1900 èëäÿ èñÿ Áàêû-Äÿðáÿíä àðàñûíäà áàøëàíäû. 1861 èëäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Õÿzÿð äÿíèzè èëÿ Ãàôãàzûí âÿ Èðàíûí Ðÿøò âÿ Àñòàðàáàä ëèìàíëàðû àðàñûíäà äÿíèz ïî÷ò ìöáàäèëÿñè yàðàíäû. Ïî÷òóí ä. é. âÿ äÿíèz íÿãëèyyàòû èëÿ äàøûíìàñû Àzÿðáàyúàíäà ïî÷ò ðàáèòÿñèíèí èíêèøàôûíà ÿùÿìèyyÿòëè äÿðÿúÿäÿ òÿêàí âåðäè. 1872 èëäÿ Úóëôàäà ïî÷ò øþáÿñè yàðàäûëàðàã Èðàíëà Àzÿðáàyúàí àðàñûíäà èëê áåyíÿëõàëã ìÿêòóá êîððåñïîíäåíñèyàñû ìöáàäèëÿñè òÿøêèë åäèëäè. 1895 èëäÿ Áàêû ãóá.-íäà 19 ïî÷ò âÿ ïî÷ò-òåëåãðàô ìöÿññèñÿñè ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðèðäè. Áàêûäà 1-úè äÿðÿúÿëè, Øàìàõûäà 4-úö äÿðÿúÿëè, Ãóáàäà âÿ Øàìàõûäà 5-úè äÿðÿúÿëè, Àñòàðàäà, Àáøåðîíäà, Áàëàõàíûäà, Õèëëèäÿ, Ýþy÷àyäà, Ãóñàðäà, Ïðèøèáäÿ, Ñàëyàíäà, Ãàðà øÿùÿðäÿ (Áàêû) 6-úû äÿðÿúÿëè ïî÷ò-òåëåãðàô êîíòîðëàðû ìþâúóä èäè. Ùàúûãàáóë, Áèëÿñóâàð, Äÿâÿ÷è, Köðäÿìèð, Ñûüûðëû âÿ Óúàðäà ïî÷ò øþáÿëÿðè à÷ûëìûøäû. 1918 èëäÿ Àzÿðáàyúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû Ùþêóìÿòè òÿðêèáèíäÿ Ïî÷ò âÿ Òåëåãðàô Íàzèðëèyè yàðàäûëìûøäû. 1919 èëäÿ Àzÿðáàyúàíëà Ýöðúöñòàí àðàñûíäà ïî÷ò êîððåñïîíäåíñèyàñû, ïóë áàðàòëàðû, ãèyìÿòëè ìÿêòóá âÿ áàüëàìàëàðûí ìöáàäèëÿñè òÿøêèë åäèëìèøäè. 1920 èëäÿ Àzÿðáàyúàíëà Èðàí àðàñûíäà ïî÷ò-òåëåãðàô ÿëàãÿëÿðè ìþâúóä èäè. 1920 èëèí Íîâðóz áàyðàìû ÿðÿôÿñèíäÿ Àzÿðáàyúàíûí ìöõòÿëèô øÿùÿð âÿ yàøàyûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ 56 ïî÷ò-òåëåãðàô ìöÿññèñÿëÿðè áÿðïà åäèëÿðÿê ÿùàëèíèí èñòèôàäÿñèíÿ âåðèëìèøäè. 1923 èëäÿí Áàêû ïî÷ò êîíòîðó èëê äÿôÿ îëàðàã àåðîïëàí âàñèòÿñèëÿ: Ãðîzíû, Ìèíåðàëíû Âîäû, Ðîñòîâ, Õàðêîâ, Ìîñêâà øÿùÿðëÿðèíÿ, ùÿì÷èíèí Àzÿðáàyúàíûí ãÿzà ïî÷ò ñòàíñèyàëàðûíà ñàäÿ âÿ ñèôàðèøëè àâèàêîððåñïîíäåíñèyàëàð ýþíäÿðèëèðäè. Ùÿìèí òàðèõäÿí Áàêû–Àüäàø–Ýÿíúÿ, Àüäàø–Øóøà–Ôözóëè (Ãàðéàýèí)–Áàêû ïî÷ò ÿëàãÿëÿðè à÷ûëäû. 1924 èëäÿ ïî÷òóí ìöáàäèëÿñèíèí èêè äÿôÿ àðòûðûëìàñû Áàêû ø.-íèí ðåñïóáëèêàíûí äèýÿð øÿùÿð âÿ ðàyîíëàðû èëÿ ìöáàäèëÿ àïàðìàñûíû òÿìèí åòäè. Àzÿðáàyúàíäà ïî÷òóí äèíàìèê èíêèøàôû êå÷ÿí ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàäû. Áåëÿ êè, 1928 èëäÿ 1920 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí ïî÷ò ðàáèòÿñè ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñàyû 1,9 äÿôÿ, ïî÷ò ãóòóëàðûíûí ñàyû 2,3 äÿôÿ, áàüëàìà ìöáàäèëÿñè 17,3 äÿôÿ, ïóë áà498

ðàòëàðûíûí ñàyû 4 äÿôÿ, ãÿzåò âÿ æóðíàëëàðûí ìèãäàðû 1,3 äÿôÿ, ìÿêòóáëàðûí ñàyû 2 äÿôÿ àðòìûøäû. Ïî÷ò õèäìÿòëÿðèíäÿí íÿèíêè øÿùÿð, ùÿòòà êÿíä ÿùàëèñè äÿ ôÿàë èñòèôàäÿ åòìÿyÿ áàøëàäû. Ïî÷ò øÿáÿêÿñè èëÿ åyíè âàõòäà ïî÷ò íÿãëèyyàò ñèñòåìè äÿ ýåíèøëÿíèðäè. 1925 èëäÿ ñöâàðè-ïî÷ò íÿãëèyyàòû ïî÷òóí þz äàõèëè èìêàíëàðû ùåñàáûíà yàõøûëàøäûðûëìûø, ìàðøðóò ìÿñàôÿëÿðè ózàäûëìûøäû. Øÿùÿð yåðëÿðèíäÿ ïî÷òóí äàøûíìàñû èøèíèí òÿäðèúÿí ìàøûíëàðëà yåðèíÿ yåòèðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Áÿðÿ âàñèòÿñèëÿ ïî÷òóí äàøûíìàñû ìàðøðóòó àðòûðûëäû. Ìîñêâà–Áàêû, Áàêû–Òèôëèñ ä.é. ìàðøðóòëàðûíäà âàãîíëàðûíûí ñàyû àðòûðûëàðàã, äÿìèð yîëëà ïî÷ò äàøûíìàñû èøè õåyëè òÿêìèëëÿøäèðèëäè. 1933 èëäÿ 1928 èëÿ íèñáÿòÿí, ïî÷ò ðàáèòÿñè øÿáÿêÿëÿðèíèí ñàyû 2,6 äÿôÿ, êÿíä yåðëÿðèíäÿ 4 äÿôÿ àðòìûøäû. Ìÿêòóá êîððåñïîíäåíñèyàñû ýþíäÿðèøëÿðèíèí ìöáàäèëÿñè î äþâðäÿ 140%, áàüëàìàëàðûí ìöáàäèëÿñè 290%, ãÿzåò âÿ æóðíàëëàðûíêû 116,6%-ÿ ÷àòäûðûëìûøäû. 1939 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ îëàðàã ïî÷ò ýþíäÿðèøèíèí ÷àòäûðûëìà òåzëèyè, ïî÷òóí ùÿðÿêÿòè, ïî÷ò ãóòóëàðûíäàí êîððåñïîíäåíñèyàëàðûí ÷ûõàðûëìàñû, ùÿì÷èíèí êîððåñïîíäåíñèyà âÿ ìÿòáóàò ÷åøèäëÿìÿñèíèí êå÷èä ìöääÿòëÿðèíèí íîðìàòèâëÿðè òÿyèí åäèëäè. Áó äþâðäÿ ïî÷ò ðàáèòÿñè øÿáÿêÿëÿðèíèí ñàyû 1920 èëÿ íèñáÿòÿí 9 äÿôÿ àðòìûøäû. Ïî÷ò ìöÿññèñÿëÿðèíèí 76,7%-è êÿíäëÿðäÿ èäè. Kÿíä ïî÷ò ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ òåëåãðàô âÿ òåëåôîí õèäìÿòëÿðè ýþñòÿðèëìÿñèíÿ äÿ áàøëàíäû. 1940 èëäÿ, 1920 èëÿ íèñáÿòÿí, Àzÿðáàyúàíäà ïî÷ò ãóòóëàðûíûí ñàyû úÿìè 5 äÿôÿ, ÷ûõàí ìÿêòóáëàðûí ñàyû 3 äÿôÿ, áàüëàìàëàðûí ñàyû 2 äÿôÿ, áàðàòëàðûí ñàyû 2,6 äÿôÿ àðòìûøäû. Ùÿìèí äþâðäÿ àò-àðàáà íÿãëèyyàòû èëÿ ïî÷ò äàøûíìàñûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè ðåñïóáëèêà özðÿ 80% èäè âÿ ñöðÿòëè äàøûìàíû òÿìèí åäÿ áèëìèðäè. 1941 èëäÿ ãÿôëÿòÿí ìöùàðèáÿíèí áàøëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã äþâðè ìÿòáóàòûí, ìÿêòóá êîððåñïîíäåíñèyàëàðûíûí, áàüëàìàëàðûí öíâàíëàðà ÷àòäûðûëìàñûíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèêëÿð yàðàíäû. Èêèíúè äöíyà ìöùàðèáÿñè áöòöí ñàùÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, ðàáèòÿ ñàùÿñèíÿ äÿ àüûð zÿðáÿëÿð âóðäó. 1945 èëäÿ Áàêûäà Áåyíÿëõàëã Ïî÷ò Åêñïåäèñèyàñû òÿøêèë åäèëäè. Áó òÿäáèð áåyíÿëõàëã áàüëàìàëàðûí âÿ ìÿêòóá êîððåñïîíäåíñèyàñûíûí ùÿðÿêÿòèíÿ, ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíà âÿ yàõøû íÿzàðÿò åäèëìÿñèíÿ èìêàí yàðàòäû. Ãÿzåòëÿðèí, ìÿêòóá êîððåñïîíäåíñèyàñûíûí, áàüëàìàëàðûí óúãàð áþëýÿëÿðÿ ÷àòäûðûëìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí 1945 èëèí ñîíëàðûí-

äà àøàüûäàêû ìàðøðóòëàð özðÿ àâèàõÿòëÿð òÿøêèë åäèëäè: Áàêû–Ùàúûãàáóë, Áåyëÿãàí (Jäàíîâ), Àüúÿáÿäè–Zÿðäàá, Yåâëàõ– Îüóç (Âàðòàøåí) âÿ Áèëÿñóâàð (Ïóøêèí)–Íåôò÷àëà, åyíè zàìàíäà ÁàêûÌîñêâà ìàýèñòðàë àâèàõÿòòè áÿðïà åäèëäè. 1950 èëäÿ, 1940 èëÿ íèñáÿòÿí, ïî÷ò ìöáàäèëÿñèíèí ùÿúìè ìÿêòóá êîððåñïîíäåíñèyàñû özðÿ 140%, áàüëàìà – 80%, áàðàò – 237%, ãÿzåò âÿ æóðíàë – 80%, ïî÷ò ÿìÿëèyyàòëàðûíû ùÿyàòà êå÷èðÿí ìöÿññèñÿëÿðèí ñàyû 8% àðòìûø, ÿùàëè áöòöí ïî÷ò õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê èìêàíû ÿëäÿ åòìèøäè. Ìÿêòóáëàð, ãÿzåò âÿ æóðíàëëàð îíëàðà åâëÿðäÿ ÷àòäûðûëûðäû. Ùÿì÷èíèí ÿùàëèyÿ ïåíñèyà âÿ ìöàâèíÿòëÿð, áàðàò ïóëëàðû äà åâëÿðèíäÿ ÷àòäûðûëûðäû. Ñòàñèîíàð ìöÿññèñÿëÿðè îëìàyàí âÿ yàõûíëûãäàêû ìöÿññèñÿäÿí 5 êì àðàëûäà yåðëÿøÿí yàøàyûø ìÿíòÿãÿëÿðèíÿ øòàòäàíêÿíàð àýåíòëÿð âÿ õöñóñè àâòîìîáèëëÿðäÿ – ñÿyyàð ïî÷ò øþáÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ ïî÷ò õèäìÿòëÿðè ýþñòÿðèëèðäè. 1957 èëäÿ áöòöí ïî÷ò àýåíòëèêëÿðè ïî÷ò øþáÿëÿðè (ÏØ) èëÿ ÿâÿz åäèëäè. Áàêû ø.-íäÿ Ïî÷òàìò, ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿð âÿ áþëýÿëÿðèíäÿ èñÿ ïî÷ò êîíòîðëàðû ëÿüâ åäèëÿðÿê, ÿâÿzèíäÿ ðàáèòÿ ãîâøàãëàðû yàðàäûëäû. Kÿíä ïî÷ò ìöÿññèñÿëÿðè ÿíÿíÿâè õèäìÿòëÿðëÿ yàíàøû, ùÿìèí äþâðëÿðäÿ åëåêòðèê ðàáèòÿñè âÿ «Ìÿòáóàòyàyûì» õèäìÿòëÿðèíè äÿ ýþñòÿðèðäè. ßýÿð 1952 èëäÿ ïî÷ò ìöÿññèñÿëÿðèíèí 60%-è òåëåôîíëàøäûðûëìûøäûñà, 1960 èëäÿ áó ðÿãÿì 79,6% òÿøêèë åäèðäè. 1970 èëäÿ, 1940 èëÿ íèñáÿòÿí, ðåñïóáëèêàäà ðàáèòÿ ìöÿññèñÿëÿðèíèí âÿ ìÿêòóá êîððåñïîíäåíñèyàñûíûí ñàyû 3 äÿôÿ, áàüëàìàëàð 2 äÿôÿ, ãÿzåò âÿ æóðíàëëàð 6,5 äÿôÿ, ïî÷ò ìàðøðóòëàðûíûí ìÿñàôÿñè 3 äÿôÿ àðòäû. 1970 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ yåíè àåðîïîðòëàð à÷ûëäû, ÿââÿëêèëÿð èñÿ õåyëè ýåíèøëÿíäèðèëäè. Áåëÿëèêëÿ, äþâðè ìÿòáóàòûí âÿ ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíèí ëÿíýèìÿñè ïðîáëåìè ùÿëë åäèëÿðÿê, ãÿzåòëÿðèí 80%-íèí ÷àïäàí ÷ûõàí ýöí îõóúóëàðà, ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíèí ÿí óúãàð yåðëÿðäÿêè öíâàí÷ûëàðûíà 23 ýöíÿ ÷àòäûðûëìàñû òÿìèí åäèëäè. Þòÿí ÿñðèí 70-80-úè èëëÿðèíäÿ èø ùÿúìè ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð, ïî÷ò ðàáèòÿñè ýÿëèðëÿ èøëÿyèðäè. ßùàëèyÿ ðàáèòÿ õèäìÿòèíèí yöêñÿê ñÿâèyyÿäÿ òÿøêèë åäèëìÿñè ö÷öí ìöàñèð ïî÷òàìò âÿ ÏØ-ëÿðèí òèêèíòèñè zÿðóðÿòè yàðàíìûøäû. Áàêû ø.-íäÿ âÿ ðåñïóáëèêàìûzûí äèýÿð øÿùÿð, ðàyîí âÿ êÿíäëÿðèíäÿ ïî÷ò ðàáèòÿñèíèí ÿëàâÿ õèäìÿòëÿðèíèí ýÿëèðè ùåñàáûíà ïî÷ò ðàáèòÿñè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ö÷öí yözëÿðëÿ áèíà, î úöìëÿäÿí «Àzÿðïî÷ò» Äþâëÿò Ìöÿññèñÿñèíèí, Ñÿáàyûë Ïî÷ò Ôèëèàëûíûí, Ìÿëóìàò Ùåñàáëàìà Ìÿðêÿzèíèí âÿ ñ. ðàáèòÿ ìöÿññèñÿëÿðèíèí yåðëÿøäèyè ìöàñèð òèïëè «Ðàáèòÿ åâè» äÿ òèêèëèá èñòèôàäÿyÿ âåðèëäè. Àzÿðáàyúàí õàëãûíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèyèíèí áÿðïàñûíäàí (1991) ñîíðà, áöòöí ñàùÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, ðàáèòÿ ñàùÿñèíäÿ äÿ èðÿëèëÿyèøëÿð ÿëäÿ îëóíìóø âÿ áåyíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ÿìÿêäàøëûã ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. Àzÿðáàyúàí Ïî÷ò Ìöäèðèyyÿòè 1993 èëäÿí åòèáàðÿí Öìóìäöíyà Ïî÷ò Èòòèôàãûíûí özâöäöð. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû ùÿì÷èíèí Öìóìäöíyà Ïî÷ò Kîíâåíñèyàñûíà, «Ïî÷ò áàüëàìàëàðû ùàããûíäà» Ñàzèøÿ, Öìóìäöíyà Ïî÷ò Èòòèôàãûíûí Öìóìè Ðåãëàìåíòèíÿ âÿ áèð ñûðà áó êèìè áåyíÿëõàëã ñÿíÿäëÿðÿ ãîøóëìóøäóð. 1997 èëäÿ ïî÷ò ñàùÿñè özðÿ ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðÿí îïåðàòîð «Àzÿðïî÷ò» ÈÁ (ùàzûðäà «Àzÿðïî÷ò» ÄÌ àäëàíûð) yàðàäûëìûøäûð. «Àzÿðïî÷ò» ÄÌ-èí ñòðóêòóð òÿðêèáèíÿ 59 ïî÷òàìò, 4 òþðÿìÿ ìöÿññèñÿ âÿ 11 ðàáèòÿ ãîâøàüû äàõèëäèð. ÄÌ-èí ñòðóêòóð òÿðêèáèíäÿ ðåñïóáëèêàìûzûí áöòöí yàøàyûø ìÿíòÿãÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí 1364 ÏØ ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðèð. «Àzÿðïî÷ò» ÄÌ ïî÷ò áàðàòëàðûíà äàèð ìöãàâèëÿ áàüëàäûüû 17 þëêÿ èëÿ ïóë áàðàòëàðû, äöíéàíûí 45 þëêÿñè èëÿ àäè ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðè özðÿ áèðáàøà ïî÷ò, äèýÿð 169 þëêÿñè èëÿ òðàízèò þëêÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ïî÷ò ìöáàäèëÿñè àïàðûð. Ðåñïóáëèêàìûzûí 44 øÿùÿð âÿ ðàyîí ìÿðêÿzèíäÿ êîìïöòåð áàzàñûíäà òåëåãðàì, ìîíîãðàì þòöðöëöð, ãÿáóë åäèëèð, ÷àòäûðûëûð âÿ þäÿíèø ùÿyàòà êå÷èðèëèð. «Àzÿðïî÷ò» ÄÌ-èí ðåñïóáëèêàäà ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðÿí ìîáèë òåëåôîí îïåðàòîðëàðû «Àzåðúåëë Òåëåêîì» ÁÌ, «Áàêúåëë ËÒÄ» ÌÌÚ, ñàáèò òåëåôîí øÿáÿêÿñè îïåðàòîðó «ÓËÒÅË» ÌÌÚ, ñèìñèz òåëåôîí õèäìÿòè îïåðàòîðó «KÀÒÅË» ÁÌ ö÷öí àyëûã àáóíÿ âÿ øÿùÿðëÿðàðàñû òåëåôîí äàíûøûüû (ØÀÒÄ), åyíè zàìàíäà «Áàðìåê», «Àzÿðèãàz», «Àáøåðîíñó» ñÿùìäàð úÿìèyyÿòëÿðè ö÷öíñÿ êîììóíàë õèäìÿò ùàãëàðûíûí ãÿáóëóíó ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð. Áóíäàí áàøãà, «Áåyíÿëõàëã Áàíê» âÿ «Kàïèòàë Áàíê»ëà ðàçûëàøìà ÿñàñûíäà Áàêû ø.-íäÿ âÿ ðàyîíëàðûí ìÿðêÿzè ïî÷ò øþáÿëÿðèíäÿ áàíêîìàòëàðûí yåðëÿøäèðèëìÿñè èøè äàâàì åòäèðèëèð (2005). Ðåñïóáëèêàäà ïî÷ò ñàùÿñè özðÿ 6-ðÿãÿìëè èíäåêñäÿí 4-ðÿãÿìëè èíäåêñÿ êå÷èä òÿìèí åäèëèá (2003). Ðåñïóáëèêà äàõèëèíäÿ äàõèëè âÿ áåyíÿëõàëã ïî÷ò ýþíäÿ-

ðèøëÿðèíèí òÿùëöêÿñèçëèéè òàì òÿìèí åäèëèá. Ùàzûðäà Äöíyà Áàíêûíûí ëàyèùÿñè ÿñàñûíäà ìöÿññèñÿíèí áöòöí ïî÷ò øþáÿëÿðèíèí ïåyê øÿáÿêÿñè âàñèòÿñèëÿ ãîøóëìàñû ïëàíëàøäûðûëûð. Ïóë áàðàòëàðû âÿ òåëåãðàìëàðûí ãÿáóëó âÿ þòöðöëìÿñè, ÿêñÿð ðàyîíëàðäà ïåíñèyà âÿ ìöàâèíÿòëÿðèí þäÿíèøè âÿ ó÷îòó êîìïöòåðëÿøäèðèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíèí ãÿáóë îëóíäóüó âàõòäàí ñîíðà Áàêû ø.-íäÿ 24 ñààò, äèýÿð ìÿíòÿãÿëÿðÿ èñÿ 48 ñààò ÿðzèíäÿ ÷àòäûðûëìàñû òÿìèí åäèëìèøäèð. Áó ýþñòÿðèúè äèýÿð þëêÿëÿðäÿ îëàí ýþñòÿðèúèíè þòöá êå÷èð. Ðåñïóáëèêàíûí ïî÷ò áàzàðûíäà ñöðÿòëè âÿ êóðyåð ïî÷ò õèäìÿòëÿðè özðÿ 11 þzÿë ìöÿññèñÿñè ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðèð. Îíëàðäàí áèð íå÷ÿñè äöíyàäà òàíûíìûø ÄÙË, ÔåäÅõ, ÒÍÒ âÿ ñ. êèìè ïî÷ò îïåðàòîðëàðû èëÿ ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà èøëÿyèð. Ïî÷ò õèäìÿòëÿðèíèí ýþñòÿðèëìÿñè özðÿ ÿëäÿ îëóíàí öìóìè ýÿëèðèí 55-60%-è þzÿë ïî÷ò ìöÿññèñÿëÿðèíèí ïàyûíà äöøöð. Þëêÿ ÿùàëèñèíèí óíèâåðñàë ïî÷ò õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ èìêàíû òÿõìèíÿí 70%-äèð (2005). «Ïî÷ò ðàáèòÿñè ùàããûíäà» Ãàíóí (29.06.2004) þëêÿäÿ ïî÷ò ðàáèòÿñè ñàùÿñèíäÿêè ìöíàñèáÿòëÿðè ùÿðòÿðÿôëè òÿízèìëÿyÿðÿê, îíóí èíêèøàôû ö÷öí íîðìàòèâùöãóãè ÿñàñ yàðàòìûø, ùÿì÷èíèí «Àzÿðïî÷ò» Äþâëÿò Ìöÿññèñÿñèíÿ Ìèëëè Îïåðàòîð ñòàòóñó âåðèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàíûí òåëåôîí øÿáÿêÿñè. Àzÿðáàyúàíäà èëê òåëåôîí õÿòòè «Ãàôãàz âÿ Ìåðêóðè» Ýÿìè÷èëèê Øèðêÿòè òÿðÿôèíäÿí 1880 èëäÿ Áàêûäà èíøà åäèëìèøäè. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã ø.-íäÿ Áàø Ïî÷ò Òåëåãðàô Èäàðÿñè èëÿ Ìîñêâàíûí áèðèíúè äÿðÿúÿ ýèëäèéà òàúèðè àðàñûíäà Áàêû ø.-íäÿ òåëåôîí ñòàíñèyàñû òèêèëìÿñè âÿ 20 èë èúàðÿéÿ âåðèëìÿñè ùàããûíäà êîíòðàêò èìzàëàíìûø (25.05.1886) âÿ êîíòðàêòûí øÿðòëÿðèíÿ óyüóí îëàðàã òèêèíòè èøëÿðèíÿ áàøëàíìûøäû. Ùÿìèí òåëåôîí øÿáÿêÿñè 1886 èë êîíòðàêòûíà óyüóí îëàðàã, èúàðÿ âàõòû áàøà ÷àòäûüûíà ýþðÿ, Áàêû øÿùÿð èäàðÿåòìÿñèíÿ âåðèëäè (26.05.1906). 1907 èëäÿ Áàêûíûí ìÿðêÿzè ùèññÿñèíäÿ 1200 àáîíåíòÿ õèäìÿò åäÿí 7 ÿäÿä èêèyözëöê êîììóòàòîð âàð èäè. Áàêû ø.-íäÿ yåíè òåëåôîí ñòàíñèyàëàðûíûí òèêèíòèñè ìÿãñÿäèëÿ 1907 èëäÿ «Áèåðèíã âÿ Kîìïàíèyà» øèðêÿòè èëÿ áàüëàíìûø êîíòðàêòûí øÿðòèíÿ ýþðÿ, Áàêû òåëåôîí øÿáÿêÿñè àïðåë àyûíûí 13äÿ ùÿìèí øèðêÿòÿ 20 èë ìöääÿòèíÿ èúàðÿyÿ âåðèëäè. 1908 èë ôåâðàëûí 5-äÿ Áàêû Øÿùÿð Äóìàñû òåëåôîí øÿáÿêÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. 1911 èë ñåíòyàáðûí 5-äÿ Áàêû Øÿùÿð Èäàðÿñè áèíàëàðûí yàíûíäà, êö÷ÿëÿðäÿ òàêñàôîíëàð

ãóðàøäûðûëìàñû ùàãäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Ùÿìèí èë äåêàáðûí 23-äÿ Áàêû–Ýÿíúÿ–Òèôëèñ øÿùÿðëÿðàðàñû òåëåôîí ðàáèòÿñè yàðàäûëäû âÿ øÿùÿðëÿðàðàñû ðàáèòÿäÿí èñòèôàäÿ ãàyäàëàðû òÿñäèã îëóíäó. 1914 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ 200 íþìðÿëèê yåðëè áàòàðåyà òèïëè ñòàíñèyà òèêèëäè. 1914 èëäÿ Áàêûíûí ìÿðêÿzèíäÿ, Áèíÿãÿäèäÿ, Ñàáóí÷óäà, Ñóðàõàíûäà âÿ Ýÿíúÿäÿ ÿëëÿ èøëÿäèëÿí 5 ÿäÿä òåëåôîí ñòàíñèyàñû (êîììóòàòîð) âàð èäè. 1917 èë íîyàáðûí 3-äÿ Áàêû Òåëåôîí øÿáÿêÿñèíèí «Áèåðèíã âÿ Kîìïàíèyà» øèðêÿòèíÿ èúàðÿyÿ âåðèëìÿñè áàðÿäÿ êîíòðàêòûí ìöääÿòè äàùà 10 èë (13.04.1937 èëÿ ãÿäÿð) àðòûðûëäû. Òåëåôîí íþìðÿëÿðèíèí ñàyû 1920 èëäÿ áöòöí ðåñïóáëèêàäà 4224, 1928 èëäÿ òÿêúÿ Áàêûäà èñÿ 5.185 ÿäÿä èäè. Èëê àâòîìàò òåëåôîí ñòàíñèyàñû (ÀÒÑ) 1932 èëäÿ Áàêûäà èñòèñìàðà âåðèëäè. Ñàáóí÷ó ãÿñÿáÿñèíäÿ ÀÒÑ-4 1933 èëäÿ èøÿ ñàëûíäû. Ñîíðà èëê 3õÿòëè òåõíèêè ãîâøàãëàð (Áàêû, Yåâëàõ, Ïðèøèá) òÿøêèë åäèëäè, Áàêû Ðàáèòÿ Òåõíèêóìó ìÿçóíëàðûíûí èëê áóðàõûëûøû îëäó, òåëåôîí ñòàíñèyàëàðûíûí ñàyû àðòûã 63 ÿäÿä èäè (ÀÒÑ – 2 ÿä., yåðëè áàòàðåyà òèïëè – 54 ÿä., ìÿðêÿzè áàòàðåyà òèïëè – 7 ÿä.). Àzÿðáàyúàíäà øÿùÿðëÿðàðàñû òåëåôîí ðàáèòÿñèíè yàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ èëê äÿôÿ 1933 èëäÿ «Áàêû øÿùÿðëÿðàðàñû òåëåôîí ñòàíñèyàñû» (ÁØÒÑ) àäëû ìöÿññèñÿ yàðàäûëäû. 1935 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà öìóìè íþìðÿ òóòóìó 16000-ÿ ÷àòìûøäûð. 1936 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ 2164 íþìðÿ, Ñàìóõ ø.-íäÿ ÿëëÿ èäàðÿ îëóíàí 10 íþìðÿëèê, 1938 èëäÿ Àüäàø ø.-íäÿ 20 íþìðÿëèê, 1940 èëäÿ Àüñó ð-íóíäà ÿëëÿ èäàðÿ îëóíàí 20 íþìðÿëèê òåëåôîí ñòàíñèyàëàðû òèêèëäè. Àðòûã 1945 èëäÿ òåëåôîí ñòàíñèyàëàðûíûí ñàyû 86, íþìðÿ òóòóìó 22,697 èäè. Èêèíúè äöíyà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû ãóðóúóëóã èëëÿðèíäÿ Áàêûäà âÿ ðåñïóáëèêàíûí ðàyîíëàðûíäà yåíè òåëåôîí ñòàíñèyàëàðû, êàáåë õÿòëÿðè, òåõíèêè ãîâøàãëàð òèêèëÿðÿê èñòèôàäÿyÿ âåðèëèðäè. ßùàëèíèí òåëåôîí ðàáèòÿñèíÿ îëàí òÿëÿáàòûíûí äóðìàäàí àðòìàñû áó ñàùÿäÿ äàèì èø àïàðûëìàñû âÿ íÿzàðÿòèí àðòûðûëìàñûíû zÿðóðè åòìèøäè. 1954 èëäÿ Àzÿðáàyúàí ÑÑÐ-äÿ Ðàáèòÿ Íàzèðëèyè yàðàäûëäû. Áó èëäÿí åòèáàðÿí ðàäèî-ðåëå õÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿyÿ áàøëàíäû. 1959 èëäÿ Àzÿðáàyúàí ÑÑÐ Íàzèðëÿð Ñîâåòè ðåñïóáëèêàíûí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ yöêñÿêèõòèñàñëû ðàáèòÿ÷è ìöòÿõÿññèñëÿðèí ùàzûðëàíìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäòè. 1960 èëäÿ ðåñïóáëèêà özðÿ ìîíòàæ îëóíìóø òóòóì 60 ìèí íþìðÿyÿ ÷àòäûðûëìûøäû. ÀÒÑ-ëÿðèí ñàyû 21 ÿäÿä èäè. Õà÷ìàzäà 750 íþìðÿëèê, Õàíëàðäà âÿ Ýÿäÿáÿyäÿ 120 íþìðÿëèê, 499

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Yåâëàõäà 240 íþìðÿëèê ÿëëÿ èäàðÿ îëóíàí òåëåôîí ñòàíñèyàëàðû, Ñàëyàíäà ÀÒÑÄÀÀ-54 òèïëè 1000 íþìðÿëèê ÀÒÑ-5, Ãàõäà âÿ Àüñóäà ÄÔ òèïëè ÀÒÑ-5 èñòèôàäÿyÿ âåðèëäè. 1964 èëäÿ Zàãàòàëàäà 700 íþìðÿëèê, 1966 èëäÿ Àüäÿðÿäÿ 700 íþìðÿëèê, Àüäàì ø.-íäÿ 2000 íþìðÿëèê, Ôözóëèäÿ 700 íþìðÿëèê, 1967 èëäÿ Õàíêÿíäèíäÿ 500 íþìðÿëèê, Àüäàøäà 800 íþìðÿëèê, Ìàñàëëûäà 4500 íþìðÿëèê, 1968 èëäÿ Úÿáðàyûëäà 400 íþìðÿëèê, Áàëàêÿíäÿ 360 íþìðÿëèê, Óúàðäà 480 íþìðÿëèê, Àñòàðàäà 500 íþìðÿëèê, Ìèíýÿ÷åâèðäÿ 4300 íþìðÿëèê, Úÿëèëàáàääà 1500 íþìðÿëèê òåëåôîí ñòàíñèyàëàðû òèêèëèá èñòèôàäÿyÿ âåðèëìèøäè. 1969 èëäÿ êÿíä yåðëÿðèíäÿ ÿñàñ òåëåôîí àïàðàòëàðûíûí ñàyû 25.770 ÿäÿäÿ ÷àòìûøäû. Öìóììèëëè ëèäåð Ùåyäÿð ßëèyåâèí Àzÿðáàyúàíäà ùàêèìèyyÿòÿ ýÿëìÿñè èëÿ ðàáèòÿ ñàùÿñèíäÿ äÿ ñöðÿòëè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè áàøëàäû. Àzÿðáàyúàí KÏ ÌK-íèí «Áàêû øÿùÿðèíäÿ òåëåôîí ðàáèòÿñèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôûíûí âÿzèyyÿòè âÿ ýþðöëìÿëè òÿäáèðëÿð» özðÿ ãÿðàðûíäàí ñîíðà Ëþêáàòàí ãÿñÿáÿñèíäÿ 2000 íþìðÿëèê (1974), Ìÿðäÿêàíäà 4000 íþìðÿëèê, Yàñàìàëäà 10000 íþìðÿëèê, Áàêûõàíîâ ãÿñÿáÿñèíäÿ 6400 íþìðÿëèê (1976), Áózîâíàäà 3000 íþìðÿëèê (1977), ßùìÿäëè ãÿñÿáÿñèíäÿ, Íÿñèìè, Áèíÿãÿäè, Yàñàìàë ð-íëàðûíûí ùÿð áèðèíäÿ 20000 íþìðÿëèê (1978) òåëåôîí ñòàíñèyàëàðû òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ðåñïóáëèêàäà ìîíòàæ îëóíìóø ñòàíñèyàëàðûí òóòóìó 279,1 ìèí íþìðÿ, êÿíä yåðëÿðèíäÿ ÿñàñ òåëåôîí àïàðàòëàðû íþãòÿëÿðèíèí ñàyû 69013 ÿäÿä, øÿùÿðëÿðàðàñû ðàáèòÿ õèäìÿòè ýþñòÿðÿí äàíûøûã ìÿíòÿãÿëÿðèíèí ñàéû 1780, î úöìëÿäÿí êÿíä yåðëÿðèíäÿ 1331 ÿäÿä èäè (1980). Áàêû Òåëåãðàôûíûí (1981), Áàêû Øÿùÿðëÿðàðàñû Òåëåôîí Ñòàíñèyàñûíûí (1983) èízèáàòè âÿ òåõíîëîæè áèíàëàðû, öìóìè òóòóìó 31,5 ìèí íþìðÿ îëàí ÀÒÑ-ëÿð (1986), Øÿêèäÿ òóòóìó 10000 íþìðÿ, Ýÿíúÿ ø.-íäÿ òóòóìó 9000 íþìðÿ îëàí âÿ ñ. øÿùÿð âÿ ðàyîíëàðäà ìöõòÿëèô òóòóìëó òåëåôîí ñòàíñèéàëàðû òèêèëèá èñòèôàäÿyÿ âåðèëäè. Áàêû øÿùÿðëÿðàðàñû òåëåôîí ñòàíñèyàñû 1990 èëäÿ Òåëåôîí Ðàáèòÿñè Iñòåùñàëàò Áèðëèyè àäëàíäûðûëäû âÿ 1992 èëäÿ èñÿ èêè ùèññÿyÿ áþëöíÿðÿê, «Àzòåëåêîì» Èñòåùñàëàò Áèðëèyè (ÈÁ) âÿ Áàêû Òåëåôîí Ðàáèòÿñè Èñòåùñàëàò Áèðëèyè (ÁÒÐÈÁ) yàðàäûëäû. «Àzòåëåêîì» ÈÁ Áàø Èäàðÿ, Kàáåë Ìàýèñòðàëëàðû Òåõíèêè Ãîâøàüû, Áåyíÿëõàëã Àâòîìàò Òåëåôîí Ñòàíñèyàñû âÿ 54 ðàyîí Òåëåêîììóíèêàñèyà Ãîâøàãëàðûíäàí (ÒKÃ) èáàðÿò ñòðóêòóðà ìàëèêäèð, ðåñ500

ïóáëèêàíûí áöòöí ÿðàzèñèíäÿ øÿùÿðëÿðàðàñû âÿ áåyíÿëõàëã ðàáèòÿ õèäìÿòèíè òÿìèí åäèð. 1991 èëäÿ ðåñïóáëèêà özðÿ ÿñàñ òåëåôîí àïàðàòëàðû íþãòÿëÿðèíèí ñàyû 627,2 ìèí ÿäÿä òÿøêèë åäèðäè. 1991 èëÿ ãÿäÿð àyðûúà áåyíÿëõàëã êîììóòàñèyà ìÿðêÿzèíèí èñòèñìàð åäèëìÿäèéè Àzÿðáàyúàíäà yàëíûz êå÷ìèø ÑÑÐÈ òÿðêèáèíäÿ îëàí áèð íå÷ÿ øÿùÿðëÿðëÿ âÿ Èðàí ÈÐ èëÿ áèðáàøà áèðëÿøäèðÿí êàáåë ðàáèòÿ ìàýèñòðàëû, åyíè zàìàíäà Áàêû-Ìîñêâà àðàñûíäà ïåyê ðàáèòÿ ñèñòåìè ìþâúóä èäè. 1991 èëäÿ Áàêû ø.íäÿ äöíyà ñòàíäàðòëàðûíà úàâàá âåðÿí, Òöðêèyÿíèí «ÍÅÒÀØ» øèðêÿòèíèí èñòåùñàëû îëàí ÄÌÑ-100/200 òèïëè áåyíÿëõàëã êîììóòàñèyà ìÿðêÿzè òÿøêèë åäèëìèø âÿ Áåyíÿëõàëã Òåëåêîììóíèêàñèyà Èòòèôàãûíäàí «994» áåyíÿëõàëã ðàáèòÿ îïåðàòîðó êîäó àyðûëìûøäûð. Áó àääûì Àzÿðáàyúàíà Òöðêèyÿ özÿðèíäÿí 150-äÿí ÷îõ þëêÿyÿ àâòîìàòèê ðàáèòÿ yàðàòìàã èìêàíû âåðìèøäèð. Ýþñòÿðèëÿí ìöääÿòÿ ãÿäÿð áöòöí øÿùÿðëÿðàðàñû òåëåôîí ðàáèòÿñè Áàêû ø.-íäÿ ìþâúóä îëàí êîîðäèíàò ñèñòåìëè, ìÿíÿâè âÿ ôèzèêè úÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø ÀÐÌ-20 êîììóòàñèyà ñèñòåìè âàñèòÿñèëÿ òÿøêèë åäèëèðäè. 1995 èëäÿ ùÿìèí ñòàíñèyà ìöàñèð «Ñ-12» òèïëè áåyíÿëõàëã âÿ øÿùÿðëÿðàðàñû êîììóòàñèyà ñèñòåìè èëÿ ÿâÿz åäèëäè êè, áó äà äöíyàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíÿ: Òöðêèyÿ, Èðàí, Èòàëèyà, Èíýèëòÿðÿ, ÀÁØ, Àëìàíèyà, Áèðëÿøìèø ßðÿá ßìèðëèêëÿðè, Ðóñèyà, Ýöðúöñòàí, Óêðàyíà, Áåëàðóñ, Þzáÿêèñòàí âÿ Òöðêìÿíèñòàí èëÿ áèðáàøà âÿ áöòöí äöíyà þëêÿëÿðè èëÿ òðàízèò áåyíÿëõàëã, ðåñïóáëèêàíûí áöòöí ðàyîíëàðû èëÿ èñÿ øÿùÿðëÿðàðàñû àâòîìàòèê òåëåôîí ðàáèòÿñè yàðàòìàüà èìêàí âåðäè. Áó èñòèãàìÿòëÿðäÿ êàíàëëàð ïåyê âÿ êàáåë ðàáèòÿñè âàñèòÿñèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1995 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ 2500 íþìðÿ òóòóìó îëàí «Ñ-12» òèïëè ëîêàë âÿ øÿùÿðëÿðàðàñû ôóíêñèyàëàðûíû yåðèíÿ yåòèðÿí òåëåôîí ñòàíñèyàñû òèêèëèá èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. 1996 èëäÿ Áàêû–Íàõ÷ûâàí àðàñûíäà «Òöðêñàò» ïåyêèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ 60-êàíàëëû ïåyê òåëåôîí-ðàáèòÿ ñèñòåìè òÿøêèë åäèëìèø, 1997 èëäÿ ùÿìèí ïåyê özÿðèíäÿ ÷àëûøàí êàíàëëàðûí ñàyû 210-à ÷àòäûðûëìûøäû. Ùàzûðäà øÿùÿðëÿðàðàñû ñòàíñèyàíûí òóòóìó 23000 êàíàë, áåyíÿëõàëã ñòàíñèyàíûí òóòóìó èñÿ 6870 êàíàëäûð. Øÿùÿðëÿðàðàñû ñòàíñèyàíûí èñòèôàäÿ îëóíàí òóòóìó 14480 êàíàë, áåyíÿëõàëã ñòàíñèyàíûí èñòèôàäÿ îëóíàí òóòóìó èñÿ 6200 êàíàë òÿøêèë åäèð. Áèðáàøà áåyíÿëõàëã èñòèãàìÿòëÿðèí (àíàëîã ñèñòåìëÿð özÿðèíäÿí òÿøêèë îëóí-

ìóø êàíàëëàð èñòèñíà îëóíìàãëà) ÿí ìöàñèð ñèãíàëëàøìà òèïëè îëàí ¹7 ñèãíàëëàøìà ñèñòåìèíÿ êå÷èðèëìÿñè 1998 èëäÿ áàøëàíìûø âÿ 2000 èëèí ñîíóíäà òàì áàøà ÷àòäûðûëìûøäûð. Áåyíÿëõàëã Òðàíñ-Àñèyà Àâðîïà (ÒÀÅ) ôèáåð-îïòèê êàáåë ìàýèñòðàëûíûí Àzÿðáàyúàí ñåãìåíòèíèí òèêèíòèñè 1046 êì ìÿñàôÿäÿ êàáåë äþøÿíìÿêëÿ ãóðó ùèññÿäÿ ö÷ èñòèãàìÿòäÿ (1-úè ñåãìåíò Áàêû–Ãàzàõ ñàùÿñèíäÿ 576 êì, 2-úè ñåãìåíò Áàêû–Àñòàðà ñàùÿñèíäÿ 345 êì, 3úö ñåãìåíò Áàêû–Ñèyÿzÿí ñàùÿñèíäÿ 125 êì) àïàðûëàðàã, ãûñà ìöääÿòäÿ (1999, íîéàáð – 2000, äåêàáð) áàøà ÷àòäûðûëäû. 2000 èë ÿðzèíäÿ áåyíÿëõàëã èñòèãàìÿòäÿ Áèðëÿøìèø ßðÿá ßìèðëèêëÿðèíÿ ïåyê özÿðèíäÿí 15 êàíàë èñòèñìàðà âåðèëäè, Èðàí èñòèãàìÿòèíäÿ ðÿãÿìëè ÐÐÕ özÿðèíäÿí 2õ2 Ìá/ñ-ëèê êàíàëëàð òÿøêèë åäèëäè, Àëìàíèyà èñòèãàìÿòèíäÿ êàíàëëàðûí ñàyû 2 äÿôÿ àðòûá 60 îëäó. 2003 èëèí èyóë àyûíäàí èñÿ Áàêû–Ñèyÿzÿí ìàýèñòðàëûíûí òèêèíòèñè äàâàì åòäèðèëÿðÿê öìóìè ózóíëóüó 240 êì îëìàãëà Ðóñèyà ñÿðùÿäèíÿ ãÿäÿð ÷àòäûðûëäû. ÒÀÅ ìàýèñòðàëû özðÿ 24 ìÿíòÿãÿäÿ ÑÒÌ-16 âÿ ÑÒÌ-1 àâàäàíëûãëàðû ãóðàøäûðûëäû, I ñåãìåíò özðÿ 4980, II ñåãìåíò özðÿ 2310, III ñåãìåíò özðÿ 4920 êàíàë òóòóìó úÿìè 12210 êàíàë òÿøêèë åäèëäè, ÒÀÅ õÿòòèíäÿí áàøãà, ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ 2370 êàíàë èñòèñìàðà âåðèëäè. 2005 èëäÿ èñÿ Iðàí ÿðàzèñèíäÿí êå÷ìÿêëÿ Áàêû-Íàõ÷ûâàí àðàñûíäà 60 êàíàë ÒÀÅ özÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíäó. Áàêûäà òåëåôîí-ðàáèòÿ õèäìÿòëÿðèíè ÁÒÐÈÁ-íèí ñòðóêòóð áþëìÿëÿðè îëàí Òåëåôîí Ãîâøàãëàðû (Õÿòàè, Yàñàìàë, Íèzàìè, Ñàáóí÷ó, ßzèzáÿyîâ, Ãàðàäàü) âÿ ùöãóãè øÿõñ ñòàòóñëó ìöÿññèñÿëÿð ùÿyàòà êå÷èðèð. ÁÒÐÈÁ-íèí òåëåôîí øÿáÿêÿñèíèí ÷îõ ùèññÿñèíèí ìöàñèð åëåêòðîí òèïëè ÀÒÑëÿðëÿ ÿâÿz îëóíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ øÿáÿêÿäÿ ìöõòÿëèô íþâ yåíè õèäìÿò íþâëÿðèíèí ñàyû àðòäû. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð øÿáÿêÿäÿ ñòàíñèyàëàð àðàñûíäà yöêöí êåyôèyyÿòëè âÿ òåz áèð zàìàíäà äàøûíìàñûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ äàøûìà ñöðÿòè éöêñÿê îëàí ÑÄÙ (ÕÄÌ) àâàäàíëûãëàðû ãóðàøäûðûëäû (2001). 2001 èë 10 ìàyäà ÁÒÐÈÁ-äÿ èíòåðíåò ïðîâàyäåðè («Áàêèíòåðíåò») yàðàäûëäû âÿ ùÿìèí èë 10 äåêàáðäàí åòèáàðÿí Áàêû øÿùÿðèíäÿ âÿ ðåñïóáëèêàíûí áþëýÿëÿðèíäÿ ÿùàëèyÿ èíòåðíåò õèäìÿòëÿðèíèí ýþñòÿðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Ðåñïóáëèêàäà èíòåðíåò õèäìÿòèíèí èíêèøàôûíûí êîìïëåêñ ùÿyàòà êå÷èðìÿê

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë îëóíìóø (2004) Èíòåðíåò Ñåðâèñ Ïðîâàyäåðè («Àzòåëåêîì.Íåò») ðåñïóáëèêàíûí 6 ðàyîí ìÿðêÿzèíäÿ (Ãóáà, Øÿêè, Ýÿíúÿ, Ñóìãàyûò, Ëÿíêÿðàí, Ìèíýÿ÷åâèð) ìàýèñòðàë ìàðøðóòèzàòîð, 25 ðàyîíäà èñÿ Ðîóòåð àâàäàíëûãëàðû ãóðàøäûðûëäûãäàí ñîíðà, áöòöí ðåñïóáëèêà ÿðàzèñèíäÿ «171» èíäåêñèíè yûüìàãëà ÿùàëèyÿ èíòåðíåò õèäìÿòè ýþñòÿðèëìÿñèíÿ èìêàí yàðàäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ùàzûðäà «Àzòåëåêîì» ÈÁ-íèí 19 ÒKÃ-ëÿðèíèí íÿzäèíäÿ yàðàäûëìûø 22 ÿäÿä èíòåðíåò êëóáóíóí (Àáøåðîí, Ìàñàëëû, Ýÿíúÿ-2, Ñóìãàyûò-2, Ìèíýÿ÷åâèð2, Ãóáà, Øÿêè, Õà÷ìàz, Köðäÿìèð, Ñàëyàí, Àüñòàôà, Ëÿíêÿðàí, Ãóñàð, Òîâóz, Ñàìóõ, Áÿðäÿ, Ãÿáÿëÿ, Ãàzàõ, Íåôò÷àëà) «Àzòåëåêîì.Íåò» ïðîâàyäåðèíÿ áèðáàøà ãîøóëìàñû òÿìèí îëóíìóøäóð (2005). Îí-ëèíå òåõíîëîýèyàñûíû òÿòáèã åòìÿêëÿ øÿùÿðëÿðàðàñû âÿ áåyíÿëõàëã äàíûøûãëàðûí àáîíåíòëÿðëÿ ùåñàáëàøìàñû, ìöùàñèáàò ó÷îòóíóí ìÿðêÿzëÿøìèø ãàyäàäà òÿøêèëè âÿ äèýÿð ìÿëóìàòëàðûí èøëÿíìÿñè âÿ ìöáàäèëÿñè ìÿãñÿäèëÿ áöòöí ðàyîí ìÿðêÿzëÿðè áó øÿáÿêÿyÿ, ôèáåð-îïòèê êàáåë ìàýèñòðàëëàðû özÿðèíäÿ yåðëÿøÿí áöòöí ÅÀÒÑ-ëÿð (Ýÿíúÿ, Ñóìãàyûò, Ëÿíêÿðàí, Áÿðäÿ, Õàíëàð, Yåâëàõ, Ìèíýÿ÷åâèð, Àáøåðîí âÿ ñ.) âàùèä òàêò òåzëèyèíÿ ãîøóëìóøäóð. Áàêû øÿùÿðèíèí òåëåôîí øÿáÿêÿñèíèí íþìðÿ òóòóìóíóí ñöðÿòëÿ àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, 6-ðÿãÿìëè íþìðÿëÿíìÿ ñèñòåìè 7-ðÿãÿìëè íþìðÿëÿíìÿ ñèñòåìè èëÿ ÿâÿçëÿíìèøäèð. Áó ýöí Àzÿðáàyúàíäà èíôîðìàñèyà âÿ òåëåêîììóíèêàñèyà òåõíîëîýèyàëàðû èíôðàñòðóêòóðó ÷îõ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿêäÿäèð. Ðåñïóáëèêà özðÿ ìîíòàæ îëóíìóø òåëåôîí íþìðÿëÿðèíèí öìóìè òóòóìó 1.109.025,0 (Áàêû ø. öçðÿ 546.848,0) íþìðÿ òÿøêèë åäèð (01.04.2005). Îíëàðûí ðåñïóáëèêà özðÿ 56,8 %-è, Áàêû ø. özðÿ èñÿ 65,2 % åëåêòðîí òèïëèäèð. Àzÿðáàyúàí Ñîâåòëÿð Èòòèôàãû òÿðêèáèíäÿ îëäóüó äþâðäÿ êå÷ÿ áèëìÿäèyè áèð yîëó, ìöñòÿãèëëèê yàðàíäûãäàí ñîíðà ãûñà äþâð ÿðzèíäÿ êå÷ÿðÿê ðåñïóáëèêàìûzûí áöòöí yàøàyûø ìÿíòÿãÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí òåëåôîí âÿ èíòåðíåò øÿáÿêÿëÿðè yàðàäà áèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí, ÿñàñÿí, ÌÄÁ äþâëÿòëÿðèíäÿí èáàðÿò Ðåýèîíàë Ðàáèòÿ Áèðëèyèíèí özâëÿðè àðàñûíäà ðàáèòÿíèí 12 íþâ ýþñòÿðèúèñè özðÿ áèðèíúè yåðäÿäèð. Áèðýÿ Ìöÿññèñÿëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò. Ðåñïóáëèêàìûzäà ðàáèòÿíèí èíêèøàôûíäà õàðèúè èíâåñòèñèyàëàðûí èøòèðàêûíû òÿìèí åò-

ìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿëÿ 1991 èëäÿ «Óëòåë» Àzÿðáàyúàí-Òöðêèyÿ Áèðýÿ Ìöÿññèñÿñè yàðàäûëäû. «Óëòåë» ÁÌ Áàêû øÿùÿðèíäÿ ëîêàë (yåðëè) òåëåôîí îïåðàòîðó êèìè ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðèð âÿ ùàzûðäà àáóíÿ÷èëÿðèíèí ñàyû 30,0 ìèíÿ yàõûíäûð (2005). Òöðêèéÿíèí òåëåêîììóíèêàñèyà àâàäàíëûãëàðûíûí ìîíòàæû âÿ èñòèñìàðû özðÿ èõòèñàñëàøìûø «Òåëåòàø» øèðêÿòèíèí âÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ðàáèòÿ Íàzèðëèyèíèí òÿñèñ÷èëèyè èëÿ «Àzòåë» (1993), ñåëëöëàð ðàáèòÿ õèäìÿòèíèí òÿøêèëè ìÿãñÿäèëÿ èëê äÿôÿ Àzÿðáàyúàí-Èñðàèë «Áàêúåëë» (1994) áèðýÿ ìöÿññèñÿëÿðè yàðàäûëäû. «Áàêúåëë» ùàzûðäà Áàêû ø.-íäÿ âÿ ðåñïóáëèêàíûí ðàyîíëàðûíäà ìîáèë ðàáèòÿ àáóíÿ÷èëÿðèíèí 15 %-íÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð (2005). Ìîáèë òåëåôîí øÿáÿêÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, èíêèøàôû âÿ áó ñàùÿyÿ ÿëàâÿ èíâåñòèñèyàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ, Òöðêèyÿíèí «Òöðêúåëë» øèðêÿòèíèí òÿñèñ åòäèyè «Àzåðòåë Òåëåêîììóíèêàñyîí Yàòûðûì Äûø Òèúàðåò» Àíîíèì Øèðêÿòè âÿ Àzÿðáàyúàí Ðàáèòÿ Íàzèðëèyèíèí òÿñèñ÷èëèyè èëÿ (1996) Àzÿðáàyúàíäà èêèíúè ìîáèë òåëåôîí îïåðàòîðó îëàí «Àzåðúåëë-Òåëåêîì» Áèðýÿ ìöÿññèñÿñè yàðàäûëäû. «Àzåðúåëë-Òåëåêîì» ÁÌ-èí àáóíÿ÷èëÿðèíèí ñàyû ùàzûðäà 1,4 ìèëyîíà (ìîáèë ðàáèòÿ àáóíÿ÷èëÿðèíèí 85%-è) yàõûíäûð (2005). 1995 èëäÿ ôÿàëèyyÿòÿ áàøëàìûø Àzÿðáàyúàí–Á.Áðèòàíèyà «ÀzÅâðîÒåë» Áèðýÿ Ìöÿññèñÿñè Áàêû ø.-íäÿ yåðëè, òðàíê âÿ øÿùÿðëÿðàðàñû ðàáèòÿ õèäìÿòëÿðè ýþñòÿðèð. Áó ÁÌ-èí ôÿàëèyyÿòÿ áàøëàäûüû ìöääÿòäÿ øÿáÿêÿíèí íþìðÿ òóòóìó 20000 âàùèä èäè, ùàzûðäà èñÿ 30000 íþìðÿäèð (2005). Î, ÿíÿíÿâè ðàáèòÿ õèäìÿòëÿðè èëÿ yàíàøû, èíòåðíåò, ìÿëóìàòëàðûí þòöðöëìÿñè âÿ ýåíèøzîëàãëû ìóëòèìåäèà ðàáèòÿ õèäìÿòëÿðè äÿ ýþñòÿðèð. 1996 èëäÿ Òöðêèyÿíèí «Ðóìåëè-Òåëåêîì» øèðêÿòè âÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ðàáèòÿ Íàzèðëèyèíèí èøòèðàêû èëÿ áàíêëàðàðàñû åëåêòðîí ìÿëóìàò ìöáàäèëÿñè özðÿ «Àðòåë» Áèðýÿ Ìöÿññèñÿñè yàðàäûëìûøäûð. Kàáåë òåëåâèzèyàñûíûí ãóðóëìàñû âÿ èñòèñìàðû özðÿ ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðÿí «Áàêû âÿ Áîñòîí Ò» Àzÿðáàyúàí-Àìåðèêà Áèðýÿ Ìöÿññèñÿñè 1996 èëäÿ yàðàäûëìûøäûð. Ùàzûðäà ÁÌ 5500 àáóíÿ÷èyÿ êàáåë òåëåâèzèyàñû õèäìÿòëÿðè ýþñòÿðèð. Èíòåðíåò õèäìÿòèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ 1998 èëäÿ Òöðêèyÿíèí «Àêïèíàð Ùîëäèíã» øèðêÿòè âÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ðàáèòÿ Íàzèðëèyèíèí èøòèðàêû èëÿ «Àzÿðèí» Áèðýÿ Ìöÿññèñÿñè âÿ Àzÿðáàyúàí-Àëìàíèyà «ÀÄÀÍÅÒ» Ãàïàëû Ñÿùìäàð Úÿìèyyÿòè yàðàäûëìûøäûð.

1998 èëäÿ ôÿàëèyyÿòÿ áàøëàìûø «KàñïèàíÀìåðèêàí Òåëåêîì» Àzÿðáàyúàí-Àìåðèêà Áèðýÿ Ìöÿññèñÿñè Áàêû ø.-íäÿ ñèìñèz òåëåôîí ðàáèòÿ õèäìÿòè òÿøêèë åòìèøäèð, îíóí àáóíÿ÷èëÿðèíèí ñàyû 17,0 ìèíÿ yàõûíäûð. 1998 èëäÿ «Òåëåêîììóíèêåyøí Òèúàðÿò Òÿúùèzàò» Àzÿðáàyúàí-Òöðêèyÿ, 1999 èëäÿ «Kîäèíêîì» Àzÿðáàyúàí-Áèðëÿøìèø ßðÿá ßìèðëèêëÿðè, 2000 èëäÿ «Íew Úîììóíèúàòèîí Òåúùíîëîýèåñ» Àzÿðáàyúàí-Èñðàèë, 2001 èëäÿ «Àzèíòåë» Àzÿðáàyúàí-Àìåðèêà áèðýÿ ìöÿññèñÿëÿðè yàðàäûëìûøäûð. Áó ìöÿññèñÿëÿð ðàáèòÿ ñàùÿñè özðÿ ìöõòÿëèô õèäìÿòëÿð ýþñòÿðèð âÿ àâàäàíëûãëàðûí èäõàëû èëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Ðàáèòÿ Íàzèðëèyèíèí «Òåëåðàäèî» ÈÁ âÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùöãóãè øÿõñè îëàí «Äåëòà Òåëåêîì» ÌÌÌ-èí òÿñèñ÷èëèyè èëÿ 2002 èëäÿ yàðàäûëìûø «Àzÿðñàò» ÌÌÚ-íèí ôÿàëèyyÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí èíòåðíåò ïðîâàyäåðëÿðèíèí ãëîáàë èíòåðíåò øÿáÿêÿñèíÿ ãîøóëìàñû 240 ìáèò/ñàíèyÿíè þòìöøäöð (2005). Íàõ. ÌÐ-äÿ ðàáèòÿíèí ìþâúóä âÿzèyyÿòè. Âàõòèëÿ Íàõ. ÌÐ-èí áöòöí êîììóíèêàñèyà õÿòëÿðè Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàzèñèíäÿí êå÷ûðäè. 1990 èëäÿí áàøëàyàðàã Åðìÿíèñòàíûí Àzÿðáàyúàí òîðïàãëàðûíà òÿúàâözö íÿòèúÿñèíäÿ, Åðìÿíèñòàíäàí êå÷ìÿêëÿ Íàõ÷ûâàíà ýÿëÿí áöòöí êîììóíèêàñèyà õÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí àâòîìîáèë âÿ ä.y., åëåêòðèê õÿòëÿðè, ãàz êÿìÿðè, ðàáèòÿ êàáåë ìàýèñòðàëëàðû, òåëåðàäèî þòöðöúö ãóðüóëàðû òàìàìèëÿ äàüûäûëàðàã ìÿùâ åäèëìèø, Íàõ. ÌÐ òàì áëîêàäà âÿzèyyÿòèíÿ äöøìöø âÿ Íàõ. ÌÐ ÿùàëèñè Àzÿðáàyúàíäà âÿ äöíyàäà ýåäÿí ïðîñåñëÿðäÿí òàìàìèëÿ òÿúðèä îëóíìóøäóð. Ìþâúóä ÷ÿòèíëèêëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí äàèì àõòàðûøëàð àïàðàí Öìóììèëëè ëèäåð Ùåyäÿð ßëèyåâ èëê íþâáÿäÿ ãîíøó Èðàí âÿ Òöðêèyÿ èëÿ ÿëàãÿëÿðè Àzÿðáàyúàíûí õàðèúè þëêÿëÿðëÿ ÿëàãÿëÿðèíèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè èíêèøàô âÿ äàâàì åòäèðÿðÿê, Íàõ. ÌÐ Àëè Ìÿúëèñèí Ñÿäðè êèìè 24 ìàðò 1992 èëäÿ Íàõ. ÌÐ èëÿ Òöðêèyÿ Úöìùóðèyyÿòè àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã ïðîòîêîëó èìzàëàäû. Ùÿìèí ïðîòîêîëóí èêè ìàääÿñè Íàõ÷ûâàíäà òåëåâèzèyàíûí âÿ ðàáèòÿíèí áÿðïàñû áàðÿäÿ èäè. ßìÿêäàøëûã ïðîòîêîëóíóí øÿðòëÿðèíÿ ÿñàñÿí, àðòûã 1992 èëèí àïðåë-ìày àyëàðûíäà Íàõ÷ûâàíëà Òöðêèyÿ àðàñûíäà ðàäèî-ðåëå õÿòòè ãóðàøäûðûëûá èñòèôàäÿyÿ âåðèëäè. Íàõ÷ûâàíäà Òöðêèyÿíèí ÒÐÒ êàíàëûíûí yàyûìû ö÷öí òåëåâèzèyà þòöðöúö ñòàíñèyàñû ãóðàøäûðûëäû. Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ «ÍÅÒÀØ» øèðêÿòè òÿðÿôèíäÿí ÄÐÕ òèïëè àâòîìàò òåëåôîí ñòàíñèyàñû èñòèôà501

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿyÿ âåðèëäè. Àzÿðáàyúàí òåëåâèzèyàñû âåðèëèøëÿðèíèí Íàõ÷ûâàíà þòöðöëìÿñè ö÷öí Òöðêñàò ïåyê ðàáèòÿ ñèñòåìèíäÿ êàíàë àyðûëäû. Ìÿùz áóíäàí ñîíðà Íàõ÷ûâàíäà, Àzÿðáàyúàí òåëåâèzèyàñû âÿ ðàäèîñóíóí âåðèëèøëÿðè yàyûìëàíìàüà áàøëàäû. Yàðàíìûø èíôîðìàñèyà áëîêàäàñûíû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí Úÿíóáè Kîðåyàíûí «ÄÅÓ Òåëåêîì» øèðêÿòè èëÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿyÿ ÿñàñÿí, 1998–99 èëëÿð ÿðzèíäÿ ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí ÿðàzèñèíäÿêè ÀÒÑ-ëÿð ðåêîíñòðóêñèyà åäèëÿðÿê òàì åëåêòðîíëàøäûðûëäû. Ùàzûðäà ìóõòàð ðåñïóáëèêàäà òåëåôîí ñòàíñèyàëàðûíûí öìóìè íþìðÿ òóòóìó 40 ìèíè þòìöøäöð. Ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí ðàáèòÿ ñèñòåìè òàìàìèëÿ ðÿãÿìñàë òèïëè îëìàñû îíóí ÿí óúãàð äàü êÿíäëÿðèíäÿ äÿ èíôîðìàñèyà êîììóíèêàñèyà òåõíîëîýèyàëàðûíûí ìöàñèð õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð. Íàõ÷ûâàí ø.-íäÿ, øÿùÿðëÿðàðàñû âÿ áåyíÿëõàëã ðàáèòÿíèí êåyôèyyÿòèíè yàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø (2003) ÀËKÀÒÅË Ñ12 àâòîìàò òåëåôîí ñòàíñèyàñû ýåíèøzîëàãëû õèäìÿòëÿðèí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ èìêàí yàðàòìûøäûð. Áó ýöí ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí äàyàíûãëû âÿ êåyôèyyÿòëè ðàáèòÿ ñèñòåìè âàðäûð. Èíôîðìàñèyà-êîììóíèêàñèyà òåõíîëîýèyàëàðûíûí íàèëèyyÿòëÿðèíèí òÿòáèã îëóíìàñû ö÷öí èøëÿð äàâàì åòäèðèëìÿêäÿäèð. Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíäà ìîáèë ðàáèòÿ 1996 èëäÿ «Áàêúåëë» ÁÌ òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ùàzûðäà «Àzåðúåëë–Òåëåêîì» ÁÌ-èí øÿáÿêÿñè ìóõòàð ðåñïóáëèêà ÿðàzèñèíèí 80%-äÿí ÷îõóíó ÿùàòÿ åäèð âÿ àáóíÿ÷ûëÿðèíèí ñàyû 25 ìèíäÿí àðòûãäûð. Àzÿðáàyúàí òåëåâèzèyàñû âÿ ðàäèîñóíóí yàyûìû ùÿì ïåyê, ùÿì äÿ åôèð âàñèòÿñèëÿ Íàõ. ÌÐ-èí áöòöí ÿðàzèñèíè ÿùàòÿ åäèð. 2003 èëèí èyóí àyûíäà èñÿ Íàõ÷ûâàí òåëåâèzèyàñû âÿ ðàäèîñó àyðûúà êàíàëäà yàyûìëàíûð. 2004 èëèí èyóí àyûíäà åëìè-êöòëÿâè ôèëìëÿðèí íöìàyèø îëóíäóüó «KÀÍÀË-35» òåëåâèzèyàñû ìóõòàð ðåñïóáëèêà ÿðàzèñèíèí 60%-äÿí ÷îõóíó ÿùàòÿ åäèð. Öìóìèyyÿòëÿ, Íàõ. ÌÐ ÿðàzèñèíäÿ 8 òåëåâèzèyà âÿ 6 ðàäèîïðîãðàì yàyûìëàíûð (2005). Íàõ. ÌÐ-äÿ ïî÷òóí èíêèøàôûíà äà úèääè äèããÿò yåòèðèëèð. Áåëÿ êè, òåëåãðàìëàðûí âÿ ïóë áàðàòëàðûíûí ìöáàäèëÿñè òàìàìèëÿ êîìïöòåðëÿøäèðèëìèø, ÿùàëèyÿ ýþñòÿðèëÿí ïî÷ò õèäìÿòëÿðèíèí ñÿâèyyÿñè âÿ ùÿúìè ñîí èëëÿðäÿ äÿôÿëÿðëÿ yöêñÿëäèëìèøäèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ «ÅÌÑ» âÿ «Kóðyåð» ïî÷ò õèäìÿòëÿðè, 2003 èëèí ìày àyûíäàí 502

èñÿ òÿøêèë îëóíàí, ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí áöòöí ÿðàzèñèíè ÿùàòÿ åäÿí «íàêùúùèâàí.àz» ìöñòÿãèë èíòåðíåò ïðîâàyäåð õèäìÿòè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, àáîíåíòëÿðèí äàùà àñàí ãîøóëìàñû ö÷öí èíòåðíåò êàðòëàðû èñòèôàäÿyÿ âåðèëìèøäèð. Èëê äÿôÿ ùÿì Èíòåðíåòäÿ Íàõ. ÌÐ ùàããûíäà ýåíèø ìÿëóìàò áàzàñûíû þzöíäÿ úÿìëÿøäèðÿí «íàêùúùèâàí.àz» ïîðòàë ñàyòû, ùÿì äÿ ìóõòàð ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ îëàðàã àâòîìàòëàøäûðûëìûø ìÿëóìàò ñîðüó õèäìÿòè yàðàäûëìûø, ùÿì÷èíèí êàðòëû òàêñàôîíëàðûí òÿòáèãè èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿð ýþðöëìöøäöð. Ìèëëè ðàäèî-òåëåâèzèyà yàyûì øÿáÿêÿñè âÿ ïåyê ðàáèòÿñè. Èëê äÿôÿ 06.11.1926-äà Àçÿðáàéúàíûí ïàyòàõòûíäà 1 íþìðÿëè ðàäèîñòàíñèyà ãóðóëàðàã èñòèñìàðà âåðèëìèøäè, 1,2 êâò (íàãèëëè) âåðèúè âàñèòÿñèëÿ «Ðåñïóáëèêà» ðàäèîïðîãðàìû åôèðÿ ÷ûõìûøäû. 1936 èëäÿ 35 êâò-ëûã ðàäèîâåðèúèñè âàñèòÿñèëÿ «Ðåñïóáëèêà» ðàäèîïðîãðàìû, 1970 èëäÿ èñÿ 20 êâò-ëûã ðàäèîâåðèúèñè âàñèòÿñèëÿ «Àðàz» ïðîãðàìû îðòà äàëüàäà yàyûìà áàøëàìûøäûð. 1969 èëäÿí áó ðàäèîïðîãðàìëàð «ñòåðåî» yàyûìà êå÷èðèëìèøäèð. Òåëåâèzèyà yàyûìû ö÷öí ïîëàä áëîêëàðäàí yûüûëìûø èëê 180 ì-ëèê ãöëëÿ Áàêû ø.-íäÿ 1956 èëäÿ ãóðóëìóø âÿ 14.02.1956 èë òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ 5 êâò (ÓÙÔ äèàïàzîíäà) Ò âåðèúèñè âàñèòÿñèëÿ àü-ãàðà òÿñâèðäÿ ÀzÒÂ-1 ïðîãðàìûíûí yàyûìû òÿìèí îëóíäó. 1957 èë 28 èyóíäà èëê äÿôÿ îëàðàã ñÿyyàð òåëåâèzèyà âàñèòÿñèëÿ Ðåñïóáëèêà ñòàäèîíóíäà úàíëû yàyûì âåðèëäè. 1967 èëäÿí èñÿ àü-ãàðà òåëåâèzèyà yàyûìûíäàí ðÿíýëè (ÑÅÚÀÌ) Ò yàyûìà êå÷èðèëìèøäèð. 1981 èëäÿ Áàêû ø.íäÿ Yåíè Òåëåãöëëÿíèí òèêèíòèñèíÿ áàøëàíûëìûø âÿ 1996 èëèí èyóí àyûíûí 7-äÿ èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, yåíè òèêèëìèø áó ãöëëÿäÿí 1996 èëäÿ ÀzÒÂ-1 ïðîãðàìû 5 êâò-ëûã Ò âåðèúè âàñèòÿñèëÿ ÂÙÔ äèàïàzîíóíäà, 2001 èëäÿí èñÿ 5 êâò-ëûã Ò âåðèúè âàñèòÿñèëÿ ÓÙÔ äèàïàzîíóíäà yàyûìëàíìàüà áàøëàìûøäûð. Ãöëëÿíèí ùöíäöðëöyö 310 ì-äèð (äÿíèz ñÿâèyyÿñèíäÿí ùöíäöðëöyö èñÿ 134 ì-äèð). «I Ðåñïóáëèêà» âÿ «Àðàz» ðàäèîïðîãðàìëàðû 1997 èëäÿí Yåíè Òåëåãöëëÿäÿí ÔÌ äèàïàzîíóíäà yàyûìëàíûð. Ðåñïóáëèêàíûí ðåýèîíëàðûíäà òåëåâèzèyà yàyûìûíûí òÿøêèëè ìÿãñÿäèëÿ ðàäèîðåëå õÿòëÿðèíèí òèêèíòèñèíÿ áàøëàíìûø âÿ èëê äÿôÿ 1980 èëäÿ Áàêû-Àüñòàôà ðàäèî-ðåëå õÿòòè èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. 1961 èëäÿ Ýÿíúÿ, Ýþy÷ày, Øóøà øÿùÿðëÿðèíäÿ ýöúëö Ò ñòàíñèyàëàð, 1962 èëäÿ Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äÿ êè÷èê ýöúëö Ò ñòàíñèyà âÿ ñòó-

äèyà èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. 1980 èëäÿí áàøëàyàðàã òåëåâèzèyà ïðîãðàìëàðûíûí ïåyêäÿí ãÿáóë ñèñòåìëÿðèíèí òÿòáèãèíÿ áàøëàíûëìûø âÿ Ìîñêâà òèïëè êîñìèê ãÿáóë ñòàíñèyàñû ãóðóëóá èøÿ ñàëûíìûøäûð. 1992 èëäÿ Áàêû âÿ Àíêàðà àðàñûíäà ïåyê ðàáèòÿñèíèí òÿøêèë îëóíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áó ñàùÿíèí èíêèøàôûíà áþyöê òÿêàí âåðèëäè âÿ ìöõòÿëèô ïåyêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ ïåyê ðàáèòÿ ñèñòåìè ãóðóëäó. 1996 èëäÿ ÀzÒÂ-1, «I Ðåñïóáëèêà» âÿ «Àðàz» äþâëÿò ïðîãðàìëàðû ÿââÿëúÿ Òöðêñàò 1Ú 420 ïåyêè, 2003 èëäÿí èñÿ àëòåðíàòèâ îëàðàã, Ñåñàò 360 ïåyêè özÿðèíäÿí yàyûìû òÿøêèë åäèëìèø âÿ áóíóíëà äà ðåñïóáëèêà ÿðàzèñèíèí áöòöí yàøàyûø ìÿíòÿãÿëÿðèíèí äþâëÿò ðàäèî-òåëåâèzèyà ïðîãðàìëàðûíû ïåyêäÿí ãÿáóë åòìÿñè ö÷öí èìêàí yàðàäûëìûøäûð. 1988 èëäÿ Ðàäèîâåðèëèøè, Ðàäèîðàáèòÿñè âÿ Òåëåâèzèyà Èñòåùñàëàò Áèðëèyè – «Òåëåðàäèî» ÈÁ yàðàäûëìûøäûð. Ìþâúóä ìèëëè ðàäèî-òåëåâèzèyà yàyûì øÿáÿêÿñè àøàüûäàêû òÿðêèá ùèññÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð: - ðàäèî-òåëåâèzèyà ïðîãðàìëàðûíûí þòöðöëìÿñè øÿáÿêÿñè (ÐÐÕ, êàáåë, ïåyêäÿí yàyûì); - òåëåâèzèyà yàyûì øÿáÿêÿñè (òåëåâèzèyà âåðèúèëÿðè); - ðàäèî yàyûì øÿáÿêÿñè (îðòà äàëüà âÿ ÔÌ ðàäèî âåðèúèëÿðè). Ùàzûðäà ðåñïóáëèêà ÿðàzèñèíäÿ ðàäèîòåëåâèzèyà ïðîãðàìëàðûíûí þòöðöëìÿñè åôèð, ðàäèî-ðåëå õÿòëÿðè, àíàëîã ìèñ êàáåë øÿáÿêÿëÿðè âÿ ïåyê âàñèòÿñèëÿ ùÿyàòà êå÷èðèëèð. Ðåñïóáëèêà ÿðàzèñèíäÿ þzÿë âÿ õàðèúè îëìàãëà 22 Ò âÿ 14 ðàäèî êàíàëûí yàyûìû ö÷öí 268 òåëåâèzèyà ñòàíñèyàñû ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðèð. Ìèëëè òåëåâèzèyà êàíàëëàðûíûí 5-è (ÀzÒÂ-1, ËÈÄÅÐ, Ñïàúå, ÀÍÑ) ïåyê âàñèòÿñèëÿ yàyûìëàíûð. Ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí 99,8%-è ÀzÒÂ-1 ïðîãðàìûíûí yàyûìû èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Þzÿë Ò ïðîãðàìëàð þëêÿ ÿùàëèñèíèí 4050%-èíÿ ÷àòäûðûëûð. Ðàäèî yàyûì îðòà âÿ ÔÌ äàëüàñûíäà ùÿyàòà êå÷èðèëèð. 2004 èëäÿí áàøëàyàðàã Úÿíóáè Ãàôãàzäà âÿ Àñèyà äþâëÿòëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ èëê äÿôÿ Àzÿðáàyúàíäà yåðöñòö ðÿãÿìñàë Ò yàyûìà (ÄÂÁ-Ò) áàøëàìûøäûð. Yåíè Áàêû Òåëåãöëëÿñèíäÿ ãóðóëàðàã èñòèñìàðà âåðèëìèø ÐÌÑ ýöúö 300 Âò îëàí áó ðÿãÿìñàë ÄÂÁ-Ò âåðèúèñè âàñèòÿñèëÿ 37 Ò êàíàëäà 4 ïðîãðàìûí yàyûìû òÿøêèë îëóíìóøäóð. Áàêû âÿ Àáøåðîí y-à-ñûíû ÿùàòÿ åäÿí âÿ öìóìè òóòóìó 40 Ò êàíàëû îëàí åôèðêàáåë Ò øÿáÿêÿñè ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðèð. ÀzÒÂ-1 ìèëëè Ò ïðîãðàìû èëÿ yàíàøû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ðóñèyà, Òöðêèyÿ, Ãÿðáè Àâðîïà, Àìåðèêà, Yàõûí Øÿðã òåëåêàíàëëàðûíûí ïðîãðàìëàðû ïåyêäÿí ãÿáóë åäèëÿðÿê, Yåíè Òåëåãöëëÿäÿ ãóðàøäûðûëàí ÌÌÄÑ ñèñòåìèíèí êþìÿyè èëÿ yàyûìëàíûð. Ðàáèòÿ âÿ Èíôîðìàñèyà Òåõíîëîýèyàëàðû Íàzèðëèyèíèí yàðàäûëìàñû âÿ Äþâëÿò Ïðîãðàìû. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ãóðóúóëóüó, ýöúëö èãòèñàäèyyàòûí yàðàäûëìàñû, úÿìèyyÿòèí äåìîêðàòèêëÿøìÿñè, ÿùàëèíèí ðèôàùûíûí yöêñÿëäèëìÿñè âÿ èíñàí èíêèøàôûíûí òÿìèí åäèëìÿñè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ ÷îõøàõÿëè ôÿàëèyyÿò ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ ðàáèòÿ âÿ èíôîðìàñèyà òåõíîëîýèyàëàðûíûí õöñóñè yåðè âàðäûð âÿ ñàùÿíèí èíêèøàô ñÿâèyyÿñè ãàðøûyà ãîyóëàí ìÿãñÿäëÿðÿ ÷àòìàüà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿíäèð. Ìöõòÿëèô äþâëÿòëÿðäÿ, õöñóñÿí äÿ èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðäÿ áó ìÿãñÿäëÿ èíôîðìàñèyà úÿìèyyÿòè âÿ áèëèêëÿðÿ ÿñàñëàíàí èãòèñàäèyyàòûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà ñÿy ýþñòÿðèëèð âÿ áó ôÿàëèyyÿò ÁÌÒ-íèí Ìèíèëëèyèí Ñàììèòèíäÿ ìöÿyyÿí åäèëìèø èíêèøàô ìÿãñÿäëÿðè èëÿ òàì ózëàøûð. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äà áó ñàùÿäÿ ìÿãñÿäyþíëö ôÿàëèyyÿò àïàðûëûð âÿ èíôîðìàñèyà òåõíîëîýèyàëàðû ñàùÿñè þëêÿíèí èíêèøàô ïðèîðèòåòëÿðèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Þëêÿ ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíû èëÿ òÿñäèã åäèëìèø (12.02.2003) «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èíêèøàôû íàìèíÿ èíôîðìàñèyà-êîììóíèêàñèyà òåõíîëîýèyàëàðû özðÿ Ìèëëè Ñòðàòåýèyà (2003–2012 èëëÿð)» yàõûí 10 èë ÿðzèíäÿ ýþðöëÿúÿê èøëÿðèí öìóìè õÿòòèíè ìöÿyyÿíëÿøäèðìèøäèð. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Úÿíóáè Ãàôãàzäà áó ñàùÿ özðÿ Ìèëëè Ñòðàòåýèyà ãÿáóë åòìèø yåýàíÿ þëêÿäèð. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåzèäåíòèíèí Ñÿðÿíúàìû (20.02.2004; 94 ñàéëû) èëÿ éàðàäûëàí ìÿñóë èúðà ãóðóìó – Ðàáèòÿ âÿ Èíôîðìàñèyà Òåõíîëîýèyàëàðû Íàzèðëèyè Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ðàáèòÿ (òåëåêîììóíèêàñèyà, ïî÷ò) âÿ èíôîðìàñèyà òåõíîëîýèyàëàðû ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò ñèyàñÿòèíè ôîðìàëàøäûðàí âÿ ùÿyàòà êå÷èðÿí, íîðìàòèâ ùöãóãè òÿízèìëÿíìÿíè, ðàáèòÿíèí âÿ èíôîðìàñèyà òåõíîëîýèyàëàðûíûí èíêèøàôûíû òÿìèí åäÿí, áó ñàùÿëÿðäÿ äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ôÿàëèyyÿòèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí ìÿðêÿzè èúðà ùàêèìèyyÿòè îðãàíûäûð. Î, Áåyíÿëõàëã Òåëåêîììóíèêàñèyà Èòòèôàãû, Öìóìäöíyà Ïî÷ò Èòòèôàãû, Ðåýèîíàë Ðàáèòÿ Áèðëèyè (ÌÄÁ) âÿ äèýÿð áåyíÿëõàëã ðàáèòÿ òÿøêèëàòëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð. «Åëåêòðîí èìzà âÿ åëåêòðîí ñÿíÿä ùàããûíäà» Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí ãöââÿyÿ ìèíìÿñè (01.06.

2004) þëêÿäÿ åëåêòðîí ñÿíÿä ìöáàäèëÿñèíèí òÿøêèëè âÿ åëåêòðîí èãòèñàäèyyàòûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí èøëÿðèí ùöãóãè áàzàñûíû yàðàòäû. «Ðàáèòÿ âÿ Èíôîðìàñèyà Òåõíîëîýèyàëàðû Íàzèðëèyèíèí ÿñàñíàìÿñèíèí òÿñäèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ» Ôÿðìàíëà (10.08.2004; 111 ñàéëû) «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ðàáèòÿ âÿ èíôîðìàñèyà òåõíîëîýèyàëàðûíûí ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ óyüóí îëàðàã èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Äþâëÿò Ïðîãðàìû»íûí ùàzûðëàíìàñû ìöàñèð òåõíîëîýèyàëàðûí àðäûúûë èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿ íþâáÿòè àääûìû îëäó. Ùÿìèí Äþâëÿò Ïðîãðàìûíäà Àzÿðáàyúàíûí ìþâúóä ïîòåíñèàëûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ îíóí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè, ðàáèòÿ âÿ èíôîðìàñèyà òåõíîëîýèyàëàðû ñàùÿñèíèí òÿøêèëàòè, ùöãóãè, òåõíèêè, êàäð áàõûìûíäàí ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñè, ÈKÒ ñÿíàyåñèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû, ñàùÿyÿ yåíè èíâåñòèñèyàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè âÿ ñàùèáêàðëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, àzàä áàzàð âÿ ñàüëàì ðÿãàáÿò ïðèíñèïëÿðèíèí ýþzëÿíèëìÿñè, ñîñèàë ÿùÿìèyyÿòëè ëàyèùÿëÿðèí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Àzÿðáàyúàíäà èíôîðìàñèyà úÿìèyyÿòèíÿ êå÷èäèí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ yþíÿëìèø ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿð íÿzÿðäÿ òóòóëóð. Ñàùÿíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, Äþâëÿò Ïðîãðàìûíäà 2012 èëÿäÿê îëàí Ìèëëè Ñòðàòåýèyàíûí 2005–2008 èëëÿð özðÿ èëêèí – úàðè ìÿðùÿëÿñèíèí íÿòèúÿëÿðè âÿ ñàùÿ özðÿ áàø âåðìèø äÿyèøèêëèêëÿð íÿzÿðÿ àëûíìàãëà íþâáÿòè ìÿðùÿëÿíèí òÿäáèðëÿðè ìöÿyyÿíëÿøäèðèëÿúÿêäèð. ß.Ì.Àááàñîâ

Èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàëàðû Èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû (ÈT) þëêÿ èãòèsàäèyàòûíûí ÿí äèíàìèê èíêèøàf eäÿí sàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð âÿ îíóí soí èëëÿðäÿêè söðÿòëè èíêèøàfû þëêÿíèí ãëoáàë èífoðìàsèyà úÿìèyyÿòèíèí ÿsàs òÿðêèá ùèssÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷evðèëìÿsèíÿ, äöíyà äþvëÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿìÿêäàøëûüû ùÿyàòà êe÷èðìÿñèíÿ øÿðàèò yàðàòìûøäûð. Ùàzûðäà ÈT úÿìèyyÿòèí áöòöí sàùÿëÿðèíÿ ýeíèø ìèãyàsäà òÿòáèã oëuíuð. Ñàùÿíèí èãòèsàäè èíêèøàf òàðèxè ÿsëèíäÿ ÈT-íèí þzöíöí ðespuáëèêàäàêû òÿøÿêêöëö èëÿ ösò-ösòÿ äöøöð. Îíóí 1970–90 èëëÿðäÿêè èíêèøàf äèíàìèêàsû vÿ xàðàêòeðèsòèêàsû êå÷ìèø Dþvëÿò Pëàí vÿ Sòàòèsòèêà Koìèòÿëÿðèíèí ùesàáàòëàðûíäà ìöÿyéÿí ãÿäÿð ÿês oëuíuðäu. ÑÑÐÈ äàüûëäûãäàí ñîíðàêû èëê èëëÿðäÿ ùÿì þëêÿäÿêè vÿzèyyÿò, ùÿì äÿ òexíoëoýèyàëàðûí söðÿòëè êeyfèyyÿò sû÷-

ðàyûøëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ÈÒ ñàùÿñèíèí ìþvúuä èífðàsòðuêòuðó, äeìÿê oëàð êè, äàüûëäû. 90-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà áàøëàíàí sòàáèëëÿøìÿ pðosesëÿðè yeíè èífðàsòðuêòuðóí foðìàëàøìàñû vÿ sàùÿíèí äèð÷ÿëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Soí áåø èëäÿ áu sàùÿäÿ xeyëè sàyäà ÿí yeíè èífoðìàsèyà xèäìÿòëÿðè ýþsòÿðèëìÿñèíÿ áàøëàíìûøäûð (ìuëòèìeäèà, òeëeòèáá, äèsòàíò òÿùsèë, òeëeèø, èíòeðàêòèv vÿ ðÿãÿì òeëevèzèyàsû vÿ s.) (2005). Þëêÿäÿ ÈT ìÿùsuëëàðû vÿ xèäìÿòëÿðè áàzàðû àðòûã foðìàëàøìûøäûð âÿ áóðàäà ùÿì pðofesñèoíàë fÿàëèéyÿò ýþsÿòÿðÿí, ùÿì äÿ áàzàðûí áöòöí seãìeíòëÿðèíÿ xèäìÿò eäÿí øèðêÿò vÿ fèðìàëàð ãóðóëìóøäóð. Möàsèð ÈT-äÿí èsòèfàäÿ eòìÿêëÿ áèð ÷ox ìàë vÿ xèäìÿòëÿðèí èsòeùsàëû ö÷öí òÿúðöáÿ òopëàíìûø, ÿêsÿð òÿsÿððöfàò sàùÿëÿðè, xösusÿí áàíê sfeðàsû, äþvëÿò èäàðÿeòìÿ sàùÿsè, veðýè vÿ ýþìðöê sèsòeìè, òÿëÿáÿ ãÿáuëu sèsòeìè ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ êoìpöòeðëÿøäèðèëìèøäèð. Èífoðìàsèyàëàøìà vÿ èífoðìàsèyà xèäìÿòëÿðè áàzàðû ùÿì äþvëÿò, ùÿì äÿ þzÿë seêòoðó ÿùàòÿ åäèð. ÈT-íèí èíêèøàfûíà þzÿë seêòoð fàêòoðu äàùà úèääè òÿsèð eäèð, ÷öíêè ÿêsÿð pðovàyäeðëÿð, Èíòeðíeò-êàfeëÿð, ÈT-êoìpàíèyàëàð, Âeá-sòuäèyàëàð, áÿzè èíòeðíeò ìÿðêÿzëÿðè îíà ìÿxsusäuð. ÈT ðåñïóáëèêàäà söðÿòëÿ èíêèøàf åòìÿêäÿ vÿ oíuí àyðû-àyðû sàùÿëÿð àðàsûíäà ìöíàsèáÿòëÿð ãuðuëìàsûíäàêû ðoëu ýeò-ýeäÿ ýöúëÿíìÿêäÿäèð. Döíyàäà ÈT vàsèòÿsèëÿ þòöðöëÿí èífoðìàsèyàíûí ùÿúìè ùÿð 2-3 èëäÿ èêè äÿfÿ àðòûð êè, áu äà èãòèsàäèyyàòûí äèýÿð sàùÿëÿðèíèí ÈT-äÿí àsûëûëûüûíû àðòûðûð. Þëêÿ èãòèsàäèyyàòûíûí söðÿòëè èíêèøàfû ö÷öí ÈT-íèí èíêèøàf òeìpè öìuìè èãòèsàäè èíêèøàf òeìpèíè èêèãàò ãàáàãëàìàëûäûð. Èíêèøàf eòìèø þëêÿëÿðèí òÿúðöáÿsè òÿñäèãëÿéèð êè, sÿìÿðÿëè ÈT èífðàsòðuêòuðuíuí yàðàäûëìàsû ìèëëè èãòèsàäèyyàòûí èíêèøàfûíû, ÿëveðèøëè áèzíes ìöùèòè yàðàäûëìàsûíû, þëêÿyÿ xàðèúè èívesòèsèyàëàð úÿëá oëuíìàsûíû, èøsèzëèyèí àðàäàí ãàëäûðûëìàsûíû sòèìuëëàøäûðûð. Áuíà ýþðÿ äÿ äöíyà òÿúðöáÿsè èãòèsàäèyyàòûí, ìÿäÿíèyyÿòèí, òÿùsèëèí, eëìèí, sÿùèyyÿíèí vÿ äèýÿð sàùÿëÿðèí öìuìè sÿvèyyÿsèíèí yöêsÿëäèëìÿsè ö÷öí, èëê íþváÿäÿ, ÈT seêòoðuíuí êþêëö øÿêèëäÿ èíêèøàfûíà íàèë oëóíìàñû âàúèáäèð. Àçÿðáàéúàíûí ÈT áàzàðûíäà ïðoãðàì òÿìèíàòû vÿ xèäìÿò òÿêëèôè àpàðàò vàsèòÿëÿðèíäÿí äàùà yöêsÿê söðÿòëÿ èíêèøàf eäèð. Àììà ÈT áàzàðûíûí äàxèëè sòuðuêòuðu (àpàðàò vàsèòÿëÿðè, pðoãðàì òÿìèíàòû, xèäìÿòëÿð vÿ s.) oíuí ÷ox äà sÿìÿðÿëè oëìàäûüûíû ýþsòÿðèð. Áeëÿ êè, 503

AZßÐÁÀÉÚÀÍ éöêñÿê èíêèøàf eòìèø ÈÒ áàzàðëàðûíäà pðoãðàì òÿìèíàòûíûí pàyû äàùà yöêsÿêäèð. Ðåñïóáëèêàäàêû àzÿðáàyúàíäèëëè pðoãðàìëàðûí, eëÿúÿ äÿ èõðàú eäèëÿ áèëÿúÿê pðoãðàì ìÿùsuëëàðûíûí àzëûã åòäèéè ïðoãðàì òÿìèíàòû áàzàðûíûí èíêèøàf eòäèðèëìÿsèíÿ ÿñàñ âåðÿí ñÿáÿáëÿð êèôàéÿò ãÿäÿðäèð. Áu sàùÿ oëäuãúà peðspeêòèvëè vÿ ýÿëèðëè oëäuüu ö÷öí îíà äàùà ÷îõ úèääè fèêèð veðèëìÿëèäèð. Respuáëèêàäà èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû sàùÿsèíèí äàùà äèíàìèê vÿ äàéàíûãëû èíêèøàf eòìÿñè ö÷öí ñîí èëëÿðäÿ îðàéà öìuìè èívesòèsèyà ãoyuëuøuíuí ùÿúìè òÿxìèíÿí 500 ìëí. ÀÁØ äoëëàðû (70%-è xàðèúè èívesòèsèyàëàð) òÿøêèë eòìèøäèð. Dàxèëè èívesòèsèyàëàðûí ùÿúìè äÿ èëäÿí-èëÿ àðòìàãäà, ìöxòÿëèf sàùÿëÿðäÿ fÿàëèyyÿò ýþsòÿðÿí yeíè áèðýÿ ìöÿssèsÿëÿð yàðàäûëìàãäàäûð. ÈT sàùÿsèíèí þzÿë seêòoðóíäà ýÿëèð ýþsòÿðèúèëÿðè 32%-äÿí 69,1%-ÿ ãàëõìûøäûð. Èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû sàùÿsèíäÿ äþvëÿò sèyàsÿòèíèí ÿsàsëàðû – Àçÿðáàéúàíäà 1998 èëäÿí foðìàëàøìàüà áàøëàìûø èífoðìàsèyà êoììuíèêàsèyà èífðàsòðuêòuðuíuí èíêèøàfû ö÷öí ùöãuãè, òÿøêèëàòè, èãòèsàäè, sosèàë øÿðàèò yàðàäûëìûø, èífoðìàsèyà úÿìèyyÿòèíèí (ÈÚ) foðìàëàøìàsû ö÷öí zÿðuðè zÿìèí ùàzûðëàíìûøäûð. Sàùÿíèí èëêèí íoðìàòèv ùöãuãè áàzàsû “Èífoðìàsèyà, Èífoðìàsèyàëàøäûðìà vÿ Èífoðìàsèyàëàðûí ìöùàfèzÿsè ùàããûíäà” (03.04.1998) ãàíuíäà þz ÿêsèíè òàpìûø, Öìuììèëëè ëèäeð Ùåéäÿð ßëèyevèí Ìèëëè èífoðìàsèyà úÿìèyyÿòèíèí foðìàëàøìàsû pðosesèíäÿ eëìè-òexíèêè òÿðÿããèíèí veðäèyè èìêàíëàðû, Àzÿðáàyúàí xàëãûíûí äöíyà èíòeëëeêòuàë poòeísèàëûíûí özvè áèð ùèssÿsè oëìàã èsòÿyèíè äÿ ÿsàs òuòàðàã, ðespuáëèêàäà ÈT-íèí ýeíèø òÿòáèã oëuíìàsû vÿ èíêèøàf eòäèðèëìÿsè ùàããûíäà ãàðøûäàêû 10 èëëèê äþvð ö÷öí òÿñäèã åòäèéè Mèëëè Sòðàòeýèyà (MS) (2003) êoísepòuàë xàðàêòeð äàøûyàí ùÿìèí ãàíuíuí ìÿíòèãè äàvàìû îëìóøäóð. MS-íèí ãÿáuëuíäàí ñîíðà ùþêóìÿòèí áu sàùÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðäèéè áèð sûðà êoìpëeês òÿäáèðëÿðäÿí áèðè Àzÿðáàyúàí Respuáëèêàsûíûí Pðezèäeíòè Èëùàì ßëèyevèí Úeíevðÿäÿ ÈÚ ìÿsÿëÿëÿðè özðÿ Döíyà Sàììèòèíäÿ èøòèðàê åòìÿñè âÿ þç ÷ûõûøûíäà áu sàùÿäÿ äþvëÿò sèyàsÿòèíèí ÿsàs pðèoðèòeòëÿðèíè øÿðù åäÿðêÿí Àzÿðáàyúàí äþvëÿòèíèí ÈÒ-íè èíêèøàô eòäèðìÿêäÿ ìàðàãëû oëäuüuíu, ÈÚ-íèí ãuðuëìàsû èsòèãàìÿòèíäÿ áöòöí èìêàíëàðäàí èsòèfàäÿ eäÿúÿéèíè áeyíÿëxàëã àëÿìèí äèããÿòèíÿ ÷àðïäûðìàñû (12.12.2003), Ðàáèòÿ âÿ Èíôîðìàñèéà Òåõíîëîýèéàëàðû 504

Íàçèðëèéèíèí (ÐÈÒÍ) éàðàäûëìàñû îëäó (20.02.2004). ÐÈÒÍ þëêÿäÿ ðàáèòÿ (òeëeêoììuíèêàsèyà, po÷ò) vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû sàùÿsèíäÿ äþvëÿò sèyàsÿòèíè foðìàëàøäûðàí vÿ ùÿyàòà êe÷èðÿí, íoðìàòèv-ùöãuãè òÿízèìëÿíìÿíè, ðàáèòÿíèí vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðûíûí èíêèøàfûíû òÿìèí eäÿí, áu sàùÿëÿðäÿ äèýÿð äþvëÿò oðãàíëàðûíûí fÿàëèyyÿòèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí ìÿðêÿzè èúðà ùàêèìèyyÿòè oðãàíûäûð. Èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðûíäàí êöòëÿvè èsòèfàäÿ yoëu èëÿ sosèàë vÿ èãòèsàäè fÿàëèyyÿòèí yeíè foðìàëàðûíûí yàðàäûëìàsûíû, èífoðìàsèyàíûí ÿìòÿÿyÿ ÷evðèëìÿsèíè, èífoðìàsèyà áàzàðûíûí foðìàëàøäûðûëìàsûíû òÿìèí eäÿí òÿäáèðëÿð ýþðìÿê ÐÈÒÍ-èí ÿsàs vÿzèfÿëÿðèíÿ äàxèëäèð. Áuíäàí áàøãà, ÐÈÒÍ ðàáèòÿ vàsèòÿëÿðè vÿ xèäìÿòëÿðèíÿ, èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðûíûí èíêèøàfûíà àèä pðoãíozëàð ÿsàsûíäà ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèéàëàðûíûí èíêèøàf êoísepsèyàëàðûíû ùàzûðëàyûð vÿ ùÿyàòà êe÷èðèëìÿsèíè òÿøêèë eäèð, yeíè òexíoëoýèyàëàðûí òÿòáèã eäèëìÿsè, ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà xèäìÿòëÿðèíèí ýþsòÿðèëìÿsè ö÷öí ìöxòÿëèfòÿyèíàòëû sèsòeìëÿðèí yàðàäûëìàsû, ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû sàùÿsèíäÿ yeíè íþv xèäìÿòëÿðèí ýþsòÿðèëìÿsè èøëÿðèíèí òÿøêèë vÿ êooðäèíàsèyà åäèëìÿñèíè ùÿyàòà êe÷èðèð, ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû sàùÿsèíäÿ sàùèáêàðëûüûí èíêèøàfûíà êþìÿê ýþsòÿðèð vÿ sàüëàì ðÿãàáÿòÿ ëàzûìè øÿðàèò yàðàäûëìàsû, “eëeêòðoí ùþêuìÿòèí”, “eëeêòðoí èãòèsàäèyyàòûí”, ìèëëè èífoðìàsèyà ðesuðsëàðûíûí foðìàëàøäûðûëìàsû vÿ èíêèøàf eòäèðèëìÿsè, þëêÿíèí èífoðìàsèyà òÿùëöêÿsèzëèyèíèí òÿìèí eäèëìÿsè vÿ ãàíuíveðèúèëèyÿ ìövàfèã oëàðàã ìÿëuìàòëàðûí ãoðuíìàsû sàùÿsèíäÿ þz sÿëàùèyyÿòëÿðè äàxèëèíäÿ òÿäáèðëÿð ýþðöð, èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðûíû èsòèfàäÿ eòìÿêëÿ sosèàë yþíöìëö sàùÿëÿðèí èíêèøàf eòäèðèëìÿsèíÿ äàèð òÿäáèðëÿðèí ùàzûðëàíìàsû vÿ ùÿyàòà êe÷èðèëìÿsèíäÿ èøòèðàê eäèð. “Eëeêòðoí èìzà vÿ eëeêòðoí sÿíÿä ùàããûíäà” Àzÿðáàyúàí Respuáëèêàsû Qàíuíuíuí ãövvÿyÿ ìèíìÿsè (2004) eëeêòðoí èìzà òÿòáèã eäèëÿí yeíè pðosesëÿðèí vÿ èãòèsàäè fÿàëèyyÿò sàùÿëÿðèíèí èíêèøàfûíà øÿðàèò, þëêÿäÿ eëeêòðoí èìzàëàðäàí, yÿíè ÿë èìzàsûíûí eëeêòðoí àíàëoãëàðûíäàí èsòèfàäÿ oëuíìàsûíà, oíëàðûí sÿíÿäëÿðèí òÿðòèáàòûíäà òÿòáèã eäèëìÿsèíÿ vÿ öìuìèyyÿòëÿ, sÿíÿäèí eëeêòðoí foðìàäà ìþvúuäëuüuíà, eëeêòðoí sÿíÿä ìöáàäèëÿsèíÿ ùöãuãè ÿsàs yàðàòäû. «Mÿëuìàò òopëuëàðûíûí ùöãuãè ão-

ðuíìàsû ùàããûíäà» ãàíuí (2004) èífoðìàsèyà sèsòeìëÿðèíèí ÿsàsûíû òÿøêèë eäÿí ìÿëuìàò òopëuëàðûíà ìöÿëëèfëèê, eyíè zàìàíäà xösusè ãoðuíìà ùöãuãuíu øàìèë åäèð âÿ eëeêòðoí vÿ ãeyðè-eëeêòðoí foðìàëû ìÿëuìàò òopëuëàðûíûí ìöÿëëèôëèê âÿ õöñóñè ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû ö÷öí òàì ùöãóãè ÿñàñ éàðàäûð. “Öìuìòÿùsèë ìÿêòÿáëÿðèíèí èífoðìàsèyà vÿ êoììuíèêàsèyà òexíoëoýèyàëàðû èëÿ òÿìèíàòû Pðoãðàìû”íû äà 2005–07 èëëÿð ÿðzèíäÿ òÿùsèëèí êeyfèyyÿòèíèí yöêsÿëäèëìÿsèíäÿ, ýÿíúëÿðèí èíêèøàfûíäà ÈT-íèí ðoëuíuí àðòûðûëìàsûíà äèããÿò veðèëìèøäèð. Pðezèäeíò ôÿðìàíû (2004) èëÿ éàðàäûëàí, äþvëÿò ÿùÿìèyyÿòëè èífoðìàsèyà ðesuðsu –ÿùàëèíèí ðeýèsòðè þz ìàùèyyÿòèíÿ ýþðÿ ÿùàëè èëÿ áàüëû oëàí äèýÿð èífoðìàsèyà sèsòeìëÿðèíäÿí äàùà ÿùÿìèyyÿòëèäèð. Áeëÿ êè, Àzÿðáàyúàí ÿðàzèsèíäÿ yàøàyàí ùÿð áèð fÿðä áàðÿäÿ ÿsàs ìÿëuìàòëàð áu ðeýèsòðäÿ òopëàíìàëû vÿ ýàíuíàuyüuí øÿêèëäÿ èsòèfàäÿ oëuíìàëûäûð. Pðezèäeíò Èëùàì ßëèyevèí äèýÿð sÿðÿíúàìëàðûíäà ëàòûí ãðàfèêàëû ÿëèôáàäà “Àzÿðáàyúàí ÿäÿáèyyàòûíûí vèðòuàë êèòàáxàíàsû”íûí yàðàäûëìàsû vÿ Mèëëè Eísèêëopeäèyàíûí ùàzûðëàíûá íÿøð oëuíìàsû, oíuí ìÿòíèíèí eëeêòðoí äàøûyúûëàð vÿ Èíòeðíeò vàsèòÿsèëÿ yàyûëìàsû êèìè vÿzèfÿëÿð äÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. «Eëeêòðoí òèúàðÿò ùàããûíäà» ãàíuí (2005) òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðûíûí èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðûíäàí èsòèfàäÿ eòìÿêëÿ ùÿyàòà êe÷èðèëìÿsèíÿ, ùÿì äÿ þëêÿ äàxèëèíäÿ ìÿsàfÿäÿí êoììeðsèyà ÿëàãÿëÿðèíèí ãuðuëìàsûíà vÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ êþìÿêëèê ýþsòÿðÿúÿêäèð. Ùàzûðäà Àzÿðáàyúàíäà èífoðìàsèyà vÿ áèëèêëÿð áàzàðûíûí foðìàëàøìàsûíà, úÿìèyyÿòèí èífoðìàsèyà-êoììuíèêàsèyà èífðàsòðuêòuðuíuí ýöúëÿíìÿsèíÿ vÿ oíuí äöíyà èífoðìàsyà fÿzàsûíà èíòeãðàsèyà îëóíìàñûíà, eëÿúÿ äÿ èãòèsàäèyyàòûí ÈT seêòoðuíäà êeyfèyyÿòëè xèäìÿòëÿð speêòðèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ùþêuìÿò sÿvèyéÿsèíäÿ úèääè ãàyüû ýþsòÿðèëèð. Þëêÿäÿ ÈT xèäìÿòëÿðèíäÿí èsòèfàäÿ eäÿí ÷oxsàyëû èø àäàìëàðûíûí, ìöõòÿëèô ÿùàëè ãðóïëàðûíûí, ùþêuìÿò vÿ ãåéðèäþvëÿò ãuðuìëàðûíûí vÿ s. òÿøêèëàòëàðûí ìöàsèð êeyfèyyÿòëè ÈT xèäìÿòëÿðèíÿ áþyöê eùòèyàúû vàðäûð. Mÿùz áu àìèëëÿðè íÿzÿðÿ àëàðàã, Àzÿðáàyúàí Respuáëèêàsû Pðezèäeíòèíèí ôÿðìàíû (10.08.2004) ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø “Àzÿðáàyúàíäà ðàáèòÿ vÿ ÈT-ëàðûíûí èíêèøàfû ùàããûíäà Dþvëÿò Pðoãðàìû”íûí ìÿãsÿäè ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðûíûí èíêèøàfûíû òÿìèí eòìÿêëÿ þëêÿíèí ùÿðòÿðÿfëè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òÿðÿããèsèíÿ xèäìÿò ýþsòÿðìÿêäèð. Pðoãðàìäà Àzÿðáàyúàíûí ìþvúuä poòeísèàëûíäàí sÿìÿðÿëè èsòèfàäÿ eäèëìÿsè vÿ oíuí èíêèøàf eòäèðèëìÿsè, ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû sàùÿsèíèí òÿøêèëàòè, ùöãuãè, òexíèêè, êàäð áàxûìûíäàí ìoäeðíëÿøäèðèëìÿsè, ÈT sÿíàyesèíèí foðìàëàøäûðûëìàsû, sàùÿyÿ yeíè èívesòèsèyàëàðûí úÿëá eäèëìÿsè vÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ áöòöíëöêëÿ èíêèøàf eòìèø èífoðìàsèyà úÿìèyyÿòèíÿ êe÷èäèí òÿìèí eäèëìÿsèíÿ yþíÿëìèø ìöxòÿëèf òÿäáèðëÿð íÿzÿðäÿ òuòuëìuøäuð. Mÿëuì oëäuüu êèìè, sosèàë-èãòèsàäè sàùÿëÿðäÿ èsëàùàòëàðûí söðÿòëÿíäèðèëìÿsè, ÿùàëèyÿ ýþsòÿðèëÿí sosèàë xèäìÿòëÿðèí êeyfèyyÿòèíèí ÿsàsëû söðÿòäÿ yàxøûëàøäûðûëìàsû vÿ áu sàùÿäÿ ìþvúuä íþãsàíëàðûí vÿ íeãàòèv ùàëëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàsû ö÷öí ýþðöëÿúÿê ìövàfèã òÿäáèðëÿð sèsòeìèíäÿ ÈT-íèí òÿòáèãè ÿvÿzeäèëìÿzäèð. Áu èsèãàìÿòäÿ àòûëàí ÿí ìöùöì àääûìëàðäàí áèðè äÿ þëêÿ Pðezèäeíòèíèí fÿðìàíû (11.02.2004) èëÿ òÿsäèã eäèëìèø ðeýèoíëàðûí yeðëè ðesuðsëàðû vÿ äèýÿð àìèëëÿð íÿzÿðÿ àëûíìàãëà oíëàðûí sosèàë-èãòèsàäè èíêèøàfû özðÿ Dþvëÿò Ïðoãðàìûíûí (2004–08) ùÿyàòà êe÷èðèëìÿsèäèð. Soí äþvðëÿðäÿ þëêÿäÿ àpàðûëàí èãòèsàäè èsëàùàòëàð, ðeýèoíàë sosèàë-èãòèsàäè èíêèøàfûí þí pëàíà ÷ÿêèëìÿsè, áu sàùÿäÿ äþvëÿò vÿ áeyíÿëxàëã ìàëèyyÿ òÿøêèëàòëàðûííûí ìàðàãëû oëìàsû, ÈT áàzàðûíûí söðÿòëÿ èíêèøàf eòäèðèëìÿsè, þëêÿ äàxèëèíäÿ vÿ eëÿúÿ äÿ áeyíÿëxàëã êoììuíèêàsèyà sàùÿëÿðèíäÿ íÿzÿðÿ÷àðpàúàã êÿìèyyÿò vÿ êeyfèyyÿò äÿyèøèêëèêëÿðè èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Reýèoíëàðäà òÿùsèëèí, eëìèí, òexíèêà vÿ òexíoëoýèyàíûí sÿvèyyÿsè àøàüûäûð, ìövàfèã èífðàsòðuêòuð éà yoxäuð, yà äà oëäuãúà zÿèfäèð. Îäóð êè, èëê íþváÿäÿ òÿùsèëèí vÿ ÈT-íèí sÿvèyyÿsè yöêsÿëäèëìÿëèäèð. ÈT òÿùsèëèí sÿvèyyÿsèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ áèðáàøà òÿsèð eäèð. Áu úÿùÿòè íÿçÿðÿ àëàí Dþvëÿò pðoãðàìûíäà ýþsòÿðèëèð êè, Gÿíúÿ, Suìãàyûò, Mèíýÿ÷evèð, Nàx÷ûvàí vÿ äèýÿð øÿùÿð, éàõóä ðàyoí èúðà ùàêèìèyyÿòëÿðè vÿ áÿëÿäèyyÿëÿðèííèí fÿàëèyyÿòèíè òÿìèí eäÿí vÿ èíòeðíeò øÿáÿêÿsè vàsèòÿsèëÿ áu fÿàëèyyÿò áàðÿäÿ ìÿëuìàò veðÿí èífoðìàsèyà sèsòeìëÿðèíèí ðeàëëàøäûðûëìàñû, yeðëÿðäÿ òÿùsèë sèsòeìèíèí èífoðìàsèyàëàøäûðûëìàsû pðoãðàìûíûí ùàzûðëàíìàsû, òÿäðèsèí vÿ òÿëèìèí ìÿsàfÿäÿí òÿøêèëè vÿ àïàðûëìàñû ö÷öí òèpèê sèsòeì ìeòoäoëoýèyàsûíûí yàðàäûëìàsû, ðeýèoíàë èífoðìàsèyà ìÿðêÿzëÿðèíèí sàyûíûí àðòûðûëìàsû vÿ fÿàëèyyÿò äàèðÿsèíèí ýeíèøëÿíäèðèëìÿsè ùÿyàòà êe÷èðèëìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, Nàx. ÌÐ ö÷öí àøàüû-

äàêûëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóð: 1) øÿùÿðëÿðàðàsû äàíûøûã òàáëoãðàìûíûí Nàx÷ûvàíäà eìàë oëuíìàsû ö÷öí Áèëëèíã sèsòeìèíèí ãuðàøäûðûëìàñû; 2) àáuíÿ vÿ äàíûøûã ùàãëàðûíûí po÷ò áþëìÿëÿðèíäÿ êoìpöòeð øÿáÿêÿsè vàsèòÿsèëÿ yûüûìûíûí òÿøêèë oëuíìàñû; 3) Áàêûyà vÿ UUNET-ÿ söðÿòëè Èíòeðíeò êàíàëûíûí à÷ûëìàñû. Áuíëàðëà yàíàøû, Nàõ. ÌÐ ÿðàzèsèíäÿ òeëefoí òÿëÿáàòûíûí òàì þäÿíèëìÿsè, Nàx÷ûvàí TV vÿ ðàäèo pðoãðàìëàðûíûí peyê vàsèòÿsèëÿ yàyûìëàíìàñû, Èíòeðíeòè äàùà äà èíêèøàf eòäèðìÿê ìÿãsÿäèëÿ NÀTO-íuí “Vèðòuàë Èpÿê Yoëu” Ïðoãðàìû ÷ÿð÷èvÿsèíäÿ, Íàõ÷ûâàíà VSÀT òèpëè yeðösòö àíòeíàíûí veðèëìÿsè êèìè òÿäáèðëÿð äÿ ùÿyàòà êe÷èðèëìèøäèð. Àðòûã Mèíýÿ÷evèð vÿ Gÿíúÿ ø.-ëÿðèíäÿ áèðèíúè íþváÿäÿ yeðëè òÿëÿáàòû þäÿéÿúÿê êoìpöòeð z-äëàðû èsòèfàäÿyÿ veðèëìÿê ÿðÿfÿsèíäÿäèð. Dþvëÿò pðoãðàìûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí, áèëàvàsèòÿ ðeýèoíëàðûí äà èíêèøàfûíà sÿáÿá oëàúàã äèýÿð èøëÿð: se÷êè pðosesëÿðèíäÿ ÈT-íèí òÿòáèãèíèí ýeíèøëÿíäèðèëìÿsè; áöäúÿ vÿsàèòëÿðèíèí yûüûëìàñû vÿ èsòèfàäÿsèíÿ íÿzàðÿò ö÷öí ìàëèyyÿ, ýþìðöê, veðýè oðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí veðèëÿíëÿðè oòöðìÿ sèsòeìëÿðèíèí ãàðøûëûãëû èíòeãðàsèyàsû; yoxsuëëuüuí àzàëäûëìàsû ö÷öí ÈT-íèí òÿòáèãè özðÿ êoísepsèyàíûí èøëÿíìÿsè, èêèíúè ÈT-èxòèsàs vÿ òeëeèø ùesàáûíà èøsèzëèyèí àzàëäûëìàsû; òÿùsèë sàùÿsèíäÿ ôÿàëèééÿòèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿsè; puësuz ÈT xèäìÿòëÿðèíèí òÿøêèëè; “ßùàëè ìÿøüuëëuüuíuí u÷oòu” vÿ peísèyà òÿìèíàòû özðÿ àvòoìàòëàøäûðûëìûø sèsòeìëÿðèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿsè; ðespuáëèêàíûí ðeýèoíëàðûíäà ùÿyàò sÿvèyyÿsè èíäèêàòoðëàðûíûí ðàyoíëàð öçðÿ pàspoðòëàøäûðûëìàñûíûí àpàðûëìàsû; sÿíàye ìàëëàðû, xàììàë vÿ ìàòeðèàëëàð ö÷öí ðeýèoíàë eëeêòðoí áèðjàëàðûí yàðàäûëìàsû; ê.ò. ìÿùsuëëàðûíûí eëeêòðoí òèúàðÿòèíèí sòèìuëëàøäðûëìàsû, eëeêòðoí òèúàðÿò ìeyäàí÷àëàðûíûí, eëeêòðoí ìàüàzàëàðûí yàðàäûëìàsû âÿ ñ. Öìuìè èãòèsàäè èíêèøàf íàìèíÿ ÈT sàùÿsèíäÿ eëìè-òexíèêè áàçà vÿ èsòeùsàë poòeísèàëû ýöúëÿíäèðèëìÿëè, òÿùsèë sèsòeìè òÿêìèëëÿøäèðèëìÿëè, ÈT ö÷öí ìèëëè êàäðëàð ùàzûðëàíìàsû vÿ ÿùàëèíèí îíóíëà áàüëû sàvàä ñÿâèééÿñè yöêsÿëäèëìÿëèäèð. Tÿëèììÿsëÿùÿò ìÿðêÿzëÿðèíèí, òexíopàðêëàðûí eëìè-òexíèêè ìÿëuìàò sèsòeìèíèí òÿøêèëè, eëìè-òexíèêè vÿ èííovàsèyà fÿàëèyyÿòèíè òÿízèìëÿyÿí àvòoìàòëàøäûðûëìûø èífoðìàsèyà-àíàëèòèê ìÿðêÿzèíèí yàðàäûëìàsû äà áu sàùÿäÿêè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíè ñöðÿòëÿíäèðÿúÿêäèð. ÈT-íèí ñosèàë vÿ èã-

òèsàäè ñàùÿëÿðäÿ söðÿòëÿ òÿòáèãè ðespuáëèêàäà ÿùàëèíèí, ùöãuãè vÿ fèzèêè øÿxsëÿðèí, äþvëÿò èäàðÿeòìÿ oðãàíëàðûíûí, sÿfèðëèêëÿðèí, xàðèúè íöìàyÿíäÿëèêëÿðèí, yeðëè vÿ xàðèúè sàùèáêàðëàðûí, öìuìèééÿòëÿ, úÿìèyyÿòèí èãòèsàäè vÿ sosèàë ùÿyàòûíûí áöòöí sàùÿëÿðèíèí ìöàsèð ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû xèäìÿòëÿðè èëÿ òàì òÿìèí îëóíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿúÿê. Uíèveðsèòeòëÿð, êoëëeúëÿð, oðòà vÿ èáòèäàè ìÿêòÿáëÿð, åëìè-òÿäãèãàò ìÿðêÿzëÿðè, êèòàáxàíàëàð, ìÿäÿíèyyÿò ìÿðêÿzëÿðè, ìuzeyëÿð, po÷ò øþáÿëÿðè vÿ àðxèvëÿðèí, sÿùèyyÿ ìÿðêÿzëÿðè vÿ xÿsòÿxàíàëàðûí, áöòöí ìÿðêÿzè vÿ yeðëè äþvëÿò oðãàíëàðûíûí ÈT áàzàsûíäà øÿáÿêÿyÿ ãoøuëìàñû, âeá-sàyòëàð vÿ eëeêòðoí-po÷òëàðëà òÿìèí îëóíìàñû îíëàðûí âöñÿòëè èíêèøàôûíà ñÿáÿá oëàúàãäûð. Èúòèìàè-sèyàsè, sosèàë-èãòèsàäè vÿ ìÿäÿíè sàùÿëÿðäÿêè ÿí ÿsàs ìÿsÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ Èíòeðíeò òexíoëoýèyàëàðûíûí xösusè yeðè vàðäûð. Àzÿðáàyúàíäà Èíòeðíeòèí ÿsàsû 1991 èëäÿ Àzÿðáàyúàí Eëìëÿð Àêàäeìèyàsû Àvòoìàòëàøäûðûëìûø Èäàðÿeòìÿ Sèsòeìëÿðè øþáÿsèíäÿ (èíäèêè ÀMEÀ Èífoðìàsèyà Texíoëoýèyàëàðû Èísòèòuòu, àêàä. ßëè Àááàsovuí ðÿùáÿðëèyè èëÿ) Èíòeðíeòëÿ áàüëàíòû yàðàäûëàðàã å-ìàèë vàsèòÿsèëÿ èífoðìàsèyà ìöáàäèëÿsè ùÿyàòà êe÷èðèëìÿñè èëÿ ãîéóëìóøäóð. Öìuììèëëè ëèäeð Ùeyäÿð ßëèyevèí 1993 èëäÿ ùàêèìèyyÿòÿ ãàyûäûøûíäàí soíðà áu sàùÿyÿ ÷ox úèääè äèããÿò âåðèëìÿñè vÿ ãàyüû ýþsòÿðèëìÿñè íÿòèúÿsèíäÿ ÀEÀ ÀÈS Sþáÿsèíäÿ Àêàäeìèyàíûí èísòèòuò vÿ òÿøêèëàòëàðûíû Eòùeðíeò ëoêàë øÿáÿêÿsè èëÿ ÿùàòÿ eäÿí vÿ TÚP/ÈP ïðîòîêîëó èëÿ èøëÿéÿí Èíòåðíåò pðovàyäeðè sòàòusuíäà ÀMEÀ ãovøàüû yàðàäûëäû (1994). Ùàzûðäà ÀMEÀ-íûí áöòöí áþëìÿ, èísòèòuò vÿ òÿøêèëàòëàðûíû ÿùàòÿ åäÿí Èíòeðíeò øÿáÿêÿsè ðespuáëèêàäà ÿí ýeíèø èífðàsòðuêòuðà ìàëèêäèð. Ðespuáëèêàíûí áèð ÷ox òÿùsèë ìöÿssèsÿëÿðè äÿ NÀTOíuí òÿøÿááösö èëÿ ùÿyàòà êe÷èðèëÿí “Vèðòuàë Èpÿê Yoëu” ëàyèùÿsè ÷ÿð÷èvÿsèíäÿ áu øÿáÿêÿyÿ ãoøuëìuøäuð. ÀMEÀ Èífoðìàsèyà Texíoëoýèyàëàðû Èísòèòuòuíäà Èíòeðíeòèí ðespuáëèêàäà èíêèøàfû vÿ òÿòáèãè, oíuí èífoðìàsèyà òÿùëöêÿsèzëèyè, Èíòeðíeòèí ÈÚ-íèí foðìàëàøìàsûíäà ðoëu èëÿ áàüëû áèð ÷ox àêòuàë eëìè-òexíèêè pðoáëeìëÿð òÿäãèã oëuíuð vÿ ìövàfèã òþvsèyÿëÿð èøëÿíèá ùàçûðëàíûð. Þëêÿäÿ 400 ìèí íÿfÿð Èíòeðíeò èsòèfàäÿ÷èñè âàð, ùÿð 100 íÿfÿðÿ 5 Èíòeðíeò èsòèfàäÿ÷èsè âÿ 1,5 ÿäÿä êoìpöòeð äöøöð êè, áu äà öìuìäöíyà oðòà sÿvèyyÿsèíäÿí ìöâàôèã îëàðàã 3 âÿ 6–7 äÿfÿ àøàüû505

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äûð. Èsòèfàäÿäÿ oëàí êoìpöòeðëÿðèí ÷oxu äþvëÿò vÿ ãåéðè-äþâëÿò ãuðuìëàðûíäà úÿìëÿøìèøäèð. Ëàêèí Èíòeðíeòäÿí èsòèfàäÿíèí ýeíèøëÿíìÿsè vÿ xèäìÿò ùàãëàðûíûí àøàüû äöøìÿsè íÿòèúÿsèíäÿ evëÿðäÿ Èíòeðíeò èsòèfàäÿ÷èëÿðèíèí âÿ ÿùàëè òÿðÿfèíäÿí fÿðäè ìÿãsÿäëÿð ö÷öí èsòèfàäÿ eäèëÿí êoìpöòeðëÿðèí sàyû àðòìàãäàäûð. Áàêûäà vÿ áÿzè ðàyoíëàðäà ÿêñÿðè þzÿë seêòoð òÿðÿfèíäÿí yàðàäûëìûø òÿxìèíÿí 450-äÿí ÷îõ Èíòåðíåò-êëuá ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð (2005). Þëêÿíèí ìöxòÿëèf ðeýèoíëàðûíäà äþâëÿò õÿòòè èëÿ éàðàäûëìûø 20-äÿê èúòèìàè èífoðìàsèyà ìÿðêÿçëÿðèíäÿ – Èíòeðíeò ìÿðêÿçèíäÿ ÿùàëèyÿ ùÿì Èíòeðíeò xèäìÿòè ýþñòÿðèëèð, ùÿì äÿ, êoìpöòeð áèëèêëÿðè þyðÿäèëèð. Respuáëèêàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 20-äÿí ÷îõ Èíòåðíåò xèäìÿòëÿðè pðîvàyäåðëÿðèíäÿí áèðè îëàí àzòeëeêoì.íeò äþvëÿò òÿðÿôèíäÿí áèðèíúè íþváÿäÿ ðespuáëèêàíûí áöòöí ðeýèoíëàðûíû ÿùàòÿ eäÿí øÿáÿêÿ yàðàòìàã vÿ Èíòeðíeòè èíêèøàf eòäèðìÿê ö÷öí yàðàäûëìûøäûð. Îíuí òàðèfëÿðè íèsáÿòÿí àøàüûäûð. Ùàçûðäà ðespuáëèêàäà 3 øÿáÿêÿ xèäìÿòëÿðè pðîvàyäåðè äÿ ôÿàëèééÿòäÿäèð, 6 ðeýèoíäà – Suìãàyûòäà, Gÿíúÿäÿ, Sÿêèäÿ, Lÿíêÿðàíäà, Mèíýÿ÷evèðäÿ vÿ Quáàäà éàðàäûëìûø Èíòeðíeò xèäìÿòëÿðè ìÿðêÿzëÿðè ùÿìèí ðeýèoíëàðà yàxûí oëàí 25 ðàyoíuí ÿùàëèsèíÿ äÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð (2005). Èíòeðíeòÿ ÷xûø ùÿì àyðûëìûø xÿòëÿðëÿ, ùÿì äÿ êoììuòàsèyà yoëu èëÿ òÿøêèë oëuíuð. Reýèoíëàðäà Èíòeðíeòÿ yöêsÿêsöðÿòëè ÷ûxûø opòèê êàáeëëÿðäÿí èsòèfàäÿ âàñèòÿñèëÿ òÿìèí eäèëèð. Respuáëèêàäà Èíòeðíeòèí, ÿsàsÿí, E-ìàèë, www, úùàò, Àuäèo-Vèäeo êoífðàíñ, FTP, ÈP-òeëefoíèyà êèìè xèäìÿò íþvëÿðèíäÿí íèsáÿòÿí äàùà ÷ox èsòèfàäÿ oëuíuð, Èíòeðíeòèí èíêèøàfû èëÿ áàüëû ÿí yeíè òexíoëoýèyàëàð òÿòáèã åäèëèð vÿ zÿðuðè sòðuêòuð èsëàùàòëàðû ùÿyàòà êe÷èðèëèð. Þëêÿäÿêè Èíòeðíeò èsòèfàäÿ÷èëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ýÿíúëÿðäèð, îðòàyàøëû ÿùàëè èñÿ íèsáè àzëûã òÿøêèë eäèð. Èíòeðíeò èsòèfàäÿ÷èëÿðè äàùà ÷ox ÿyëÿíúÿ xàðàêòeðëè, eëìÿ, òÿùsèëÿ, áèzíesÿ, ìÿäÿíè-êöòëÿvè âÿ èúòèìàè-sèyàsè ïðîáëåìëÿðÿ àèä èífoðìàsèyàëàðäàí èsòèfàäÿ eäèðëÿð. Èíòeðíeòäÿí èãòèsàäè, sosèàë, ìÿäÿíè, sèyàsè sàùÿëÿðè èíêèøàf eòäèðìÿê ö÷öí èsòèfàäÿ eäèëèð, îíóí vàsèòÿsèëÿ òÿëÿáÿ ãÿáuëu sèsòeìèíäÿ, vÿòÿíäàøëàðà peísèyàëàðûí þäÿíèëìÿsèíäÿ, se÷êè pðosesëÿðèíäÿ, veðýè áÿyàííàìÿëÿðèíèí veðèëìÿsèíäÿ, õèäìÿò ñèôàðèøëÿðè âåðèëìÿñè âÿ ãÿáóëóíäà áèð sûðà ÿìÿëèééàòëàð yeðèíÿ yeòèðèëèð. Respuáëèêàäà Èíòeðíeò-ìàãàzèí, Èíòeðíeò-áàíêèíã äÿ èíêèøàf eòäèðèëèð. 506

Àzÿðáàyúàíäà ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû sàùÿsèíèí èíêèøàfûíû òÿìèí eòìÿê ö÷öí òexíèêè vÿ òexíoëojè úÿùÿòäÿí ìoäeðíëÿøìÿ, ùàáeëÿ yöêsÿêèxòèsàsëû ìöòÿxÿssèsëÿðèí ùàzûðëàíìàsû vàúèáäèð. Respuáëèêàäà áu èøëÿðÿ ùÿëÿ þòÿí ÿsðèí 2-úè éàðñûíäà áàøëàíìûøäûð. Áeëÿ êè, 1960 èëëÿðäÿ Àzÿðáàyúàí Poëèòexíèê Èísòèòuòuíäà EÙM, Àz. XTÈ-äÿ èífoðìàsèyàíûí ìexàíèêè èøëÿíìÿsè, Àz.NKÈ-äÿ èsòeùsàë pðosesëÿðèíèí àvòoìàòëàøäûðûëìàsû, 1970 èëëÿðäÿ ÁDU-äà vÿ ÀDNÀ-äà òÿòáèãè ðèyàzèyyàò fàêöëòÿëÿðè yàðàäûëìûøäû âÿ èxòèsàsëû êàäð ùàzûðëàíûðäû. ÈT sàùÿsèíèí äàèìè òÿêìèëëÿøäèðèëìÿsè, äèíàìèê èíêèøàfû, eëÿúÿ äÿ áu sàùÿíèí äèýÿð sfeðàëàðûí èíêèøàfûíà áèðáàøà òÿsèð eòìÿsè èìêàíû øÿðàèòèíäÿ êàäðëàðûí ùàzûðëàíìàsû vÿ yeíèäÿí ùàzûðëàíìàsû ìÿsÿëÿsè ÷ox ìöùöì ÿùÿìèyyÿòÿ ìàëèêäèð. Tÿäðès pðosesèíäÿ yeíè òÿùsèë òexíoëoýèyàëàðû, ìöàsèð ÈT òÿòáèã (äèsòàíò òÿùsèë, ìuëòèìeäèà, àuäèo-vèäeo êoífðàís, Èíòeðíeò, ÈP-òeëefoíèyà, E-êèòàá, E-êèòàáxàíà) oëuíuð. ÈT-äÿí èsòèfàäÿ vÿ oíuí èíêèøàf eòäèðèëìÿsè èëÿ áàüëû áu vÿ yà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ðespuáëèêàíûí 15-äÿí ÷ox àëè vÿ oðòà èxòèsàs ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 9 èsòèãàìÿòäÿ 20-yÿ yàxûí èxòèsàs öçðÿ êàäð ùàzûðëàíìàãäàäûð (2005). Àzÿðáàyúàí Respuáëèêàsûíäà eëì vÿ òÿùsèë sàùÿsèíäÿ àpàðûëàí èsëàùàòëàðûí yöêsÿê êeyfèyyÿòëÿ ùÿyàòà êe÷èðèëìÿsèíäÿ, Àzÿðáàyúàí eëìèíèí vÿ òÿùsèëèíèí sÿvèyyÿsèíèí äöíyà sòàíäàðòëàðûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ uyüuíëàøäûðûëìàsûíäà, ìèëëè êàäðëàðûí èíêèøàf eòìèø äþvëÿòëÿðèí àpàðûúû eëìè-òÿäãèãàò vÿ òÿùsèë ìÿðêÿzëÿðèíèí ãàáàãúûë òÿúðöáÿsèíäÿí vÿ poòeísèàëûíäàí èsòèfàäÿ eäèëìÿsèíäÿ «Vèðòuàë Èpÿê Yoëu» (VÈY) ëàyèùÿsè ìöùöì ðoë oyíàyûð. VÈY ëàyèùÿsèíäÿ Qàfãàz vÿ Mÿðêÿzè Àsèyà äþvëÿòëÿðèíèí ÿí ìöàsèð peyê òexíoëoýèyàsû vàsèòÿsèëÿ Èíòåðíåò øÿáÿêÿsèíÿ ãoøuëìàsû íÿzÿðäÿ òuòuëuð. VÈY ëàyèùÿsè äþvëÿòëÿð ö÷öí ÿëàãÿ êàíàëëàðûíûí söðÿòèíè 3-4 Máps-ÿ ÷àòäûðìàüà èìêàí veðèð. Áuíuí ö÷öí äþvëÿòëÿðäÿí ùÿð áèðè VSÀT òèpëè yeðösòö peyê àíòeíàsû vÿ øÿáÿêÿ àvàäàíëûüû èëÿ òÿìèí oëuíìuø söíè peyê vàsèòÿsèëÿ Àëìàíèyàíûí Ùàìáuðã øÿùÿðèíäÿ yeðëÿøÿí NÀTO-íuí Øÿáÿêÿ ÿìÿëèyyàò ìÿðêÿzèíÿ ãoøuëìuøäuð. VÈY ëàyèùÿsè ÀzRENÀ (Àzeðáàèjàí Reseàðúù & Eäuúàòèoí Neòwoðê Àssoúèàòèoí – Àzÿðáàyúàí Eëìè-òÿäãèãàò vÿ Tÿùsèë Möÿssèsÿëÿðè Àssosèyàsèyàsû) òÿðÿfèíäÿí ùàyàòà êe÷èðèëèð. Áu øÿáÿêÿ

èífðàsòðuêòuðuíuí ÿsàsûíû ÀMEÀ-íûí Èíòeðíeò øÿáÿêÿsè òÿøêèë eäèð. Ùàzûðäà ÀMEÀ-íûí áöòöí èísòèòuòëàðû, Tÿùsèë Nàzèðëèyè, ÀÀK, ÁDU, ÀDÈU, ÀzTU, ÀzMÈU, Àçÿðáàéúàí Dèëëÿð Uíèveðsèòeòè vÿ äèýÿð ãuðuìëàð VÈY ëàyèùÿsè ÷ÿð÷èvÿsèíäÿ ÀzRENÀ èúòèìàè áèðëèyè òÿðÿfèíäÿí Èíòåðíåòÿ ãoøuëìuøëàð. Eëìèòÿäãèãàò vÿ àëè òÿäðès ìöÿssèsÿëÿðèíäÿ VÈY Èúòèìàè Èíòeðíeò oòàãëàðû, ÀMEÀ Èífoðìàsèyà Texíoëoýèyàëàðû Èísòèòuòuíäà èsÿ «ÀzRENÀ Èúòèìàè Èíòeðíeò Mÿðêÿzè» yàðàäûëìûøäûð. Áu ìÿðêÿzèí èìêàíëàðûíäàí ðespuáëèêà özðÿ áöòöí àspèðàíò vÿ äèsseðòàíòëàð, eyíè zàìàíäà ÀMEÀ èísòèòuòëàðûíäà ÷àëûøàí òÿäãèãàò÷ûëàð èsòèfàäÿ eäèðëÿð (2005). Áu yàxûíëàðäà VÈY ÷ÿð÷èvÿsèíäÿ NÀTO-íuí äÿsòÿyè èëÿ Nàx÷ûvàí Dþvëÿò Uíèveðsèòeòèíäÿ VSÀT òèpëè peyê sòàísèyàsûíûí ãuðàøäûðûëìàsû vÿ oíuí øÿáÿêÿ sèsòeìèíÿ Muxòàð Respuáëèêàäà fÿàëèyyÿò ýþsòÿðÿí eëìè-òÿäãèãàò vÿ äèýÿð òÿäðès ãuðuìëàðûíûí ãoøuëìàsû èøëÿðè äÿ áàøà ÷àòäûðûëàúàãäûð. Àzÿðáàyúàí Respuáëèêàsû NÀTOíuí Eëì Pðoãðàìû ÷ÿð÷èvÿsèíäÿ “Vèðòuàë Èpÿê Yoëu” ëàyèùÿsèíèí ÿsàs èúðà÷ûëàðûíäàí áèðè êèìè Tðàísêàspè ðeýèoíuíäà ÈT sàùÿsèíäÿ ëèäeðëèyè ÿëäÿ sàxëàyàðàã, äöíyàíûí Qÿðá–Øÿðã, Sèìàë-Úÿíuá èífoðìàsèyà fÿzàëàðû àðàsûíäà vèðòuàë êþðpö ðoëuíu oyíàyûð vÿ þëêÿëÿðàðàsû ãëoáàëëàøìà, èíòeãðàsèyà vÿ òÿðÿfäàøëûã ìÿsÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ ÿùÿìèyyÿòëè ðoë oyíàyûð. Ìÿùç áó, Tùe Gëoáàë IÚT Úoífåðeíúe–2004 “Dèýèòàë Dèvèäe àíä Kíowëeäýe Eúoíoìy: Pðoáëeìs àíä Soëuòèoís” áeyíÿëxàëã sÿvèyyÿëè êoífðàísûí Áàêûäà êe÷èðèëìÿñèíèí (25–28.11.2004) ñÿáÿáè èäè. Koífðàís ÁMT Èíêèøàf Pðoãðàìûíûí (ÈP) òÿøÿááösö èëÿ eëeêòðoí fÿðãëèëèyè vÿ èíòeëëeêòuàë èãòèsàäèyyàòà ùÿsð oëuíàí ìÿsÿëÿëÿðèí ìözàêèðÿsè, eëÿúÿ äÿ Èífoðìàsèyà Úÿìèyyÿòè (ÈÚ) ìÿsÿëÿëÿðè özðÿ Úeíevðÿ Sàììèòèíèí (2003) 2-úè ìÿðùÿëÿsè oëàí Tuíès Sàììèòèíÿ (2005) ùàzûðëûã ìÿãsÿäèëÿ òÿøêèë oëuíìuøäu. Koífðàísäà äöíyàíûí 30-äàí ÷ox þëêÿsèíèí íöìàyÿíäÿëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ ðÿãÿìëè «u÷uðuì» (ôÿðãëèëèê), áèëèê èãòèsàäèyyàòû, äöíyà èífoðìàsèyà sèyàsÿòè, þzÿëëÿøìÿ vÿ ëèáeðàëëàøìà ìÿsÿëÿëÿðè, ÈÚíèí foðìàëàøìàsû vÿ èíêèøàfû pðoáëeìëÿðè, eëeêòðoí èãòèsàäèyyàòûí èíêèøàfû êèìè ãëoáàë xàðàêòeðëè àêòuàë pðoáëeìëÿð ìözàêèðÿ eäèëìèø vÿ oíëàðûí ùÿëë yoëëàðû àðàøäûðûëìûøäû. Áuíäàí áàøãà, NÀTO-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íuí Eëì êoìèòÿsèíèí ìöàsèð øÿáÿêÿ òexíoëoýèyàëàðû; Mÿðêÿzè vÿ Øÿðãè Àvðopà þëêÿëÿðè eëì vÿ òÿäðès êoìpöòeð øÿáÿêÿëÿðè Àssosèàsèyàsûíûí Øÿáÿêÿ Sòðàòeýèyàsû özðÿ Seìèíàðëàðû äà Áàêûäà êe÷èðèëìèøäè (2003). Ùÿìèí seìèíàðëàðûí ìÿãsÿäè ìèëëè vÿ áeyíÿëxàëã sÿvèyyÿëÿðäÿ ìöxòÿëèf øÿáÿêÿ sòðàòeýèyàëàðû àðàsûíäà èíòeãðàsèyàíûí sÿvèyyÿsèíè ãàëäûðìàãäàí èáàðÿò èäè. Èãòèsàäèyyàòûí ðeàë seêòoðëàðûíäà ìöàsèð ÈT-äÿí ýeíèø èsòèfàäÿ oëuíìàsû òÿsÿððöfàòëàðûí áàzàð èífðàsòuðuêòuðuíu (ìàëèyyÿ, òèúàðÿò, áèzíes vÿ s.) èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû ÿsàsëàðû öçÿðèíäÿ ãóðìàüà èìêàí veðèð. Áu èsÿ eëeêòðoí áèzíes ìöùèòèíèí òexíoëojè áàzèsèíèí, eëeêòðoí êoììeðsèyàsûíûí, èífoðìàsèyàìàðêeòèíã øÿáÿêÿëÿðèíèí yàðàäûëìàsûíà èìêàí veðèð. Ùàzûðêû øÿðàèòäÿ ðespuáëèêàäà «Eëeêòðoí ùþêuìÿò» òexíoëoýèyàsûíûí èíêèøàfû ö÷öí èífðàsòðuêòuð foðìàëàøûð. Koìpöòeð øÿáÿêÿsèíÿ 100-ëÿðëÿ áöäúÿ òÿøêèëàòû ãoøuëìuøäuð. Eëeêòðoí sÿíÿä äþvðèyyÿsè ö÷öí ìövàfèã áàzàíûí ìþâúóäëóüó ùàêèìèyyÿò oðãàíëàðûíûí fÿàëèyyÿòèíäÿ sÿìÿðÿëèëèyè vÿ øÿffàfëûüû àðòûðìàã ö÷öí ìöíáèò øÿðàèò yàðàòìàãäàäûð (2005). Àzÿðáàyúàíäà “eëeêòðoí ùþêuìÿò” foðìàëàøäûðûëìàsû, yÿíè ùþêuìÿò ãuðuìëàðûíûí fÿàëèyyÿòèíäÿ sÿìÿðÿëèëèéèí àðòûðûëìàsû ìÿãsÿäèëÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðûíäàí èsòèfàäÿ åäèëÿúÿê. Èsòeùsàë vÿ xèäìÿò pðosesëÿðèíäÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû ÿsàs vàsèòÿ êèìè òÿòáèã oëuíàúàã vÿ èãòèsàäèyyàòûí ýöúëÿíìÿsèíÿ xèäìÿò eäÿúÿêäèð. Tÿùsèëèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿsè àpàðûëàúàã, oíuí êeyfèyyÿòè yöêsÿëÿúÿê, òÿðêèáè äÿyèøäèðèëÿúÿê, “Þìöðáoyu” vÿ “ìÿsàfÿëè” òÿùsèë êoísepsèyàëàðû ðeàëëàøàúàãäûð. Eëìèòexíèêè poòeísèàëûí yöêsÿëäèëìÿsè, èííovàsèyà fÿàëèyyÿòè, eëìè àxòàðûøëàðûí ýeíèøëÿíäèðèëìÿsè äèýÿð sàùÿëÿðèí èíêèøàfûíà òÿêàí veðÿúÿêäèð. Respuáëèêàäà «Eëeêòðoí ùþêuìÿò»èí foðìàëàøäûðûëìàsû vÿ èíêèøàf eòäèðèëìÿsè èsòèãàìÿòèíäÿ ÿsàs ìÿãsÿä effeêòèv, øÿffàf vÿ íÿzàðÿò oëuíà áèëÿí äþvëÿò èäàðÿeòìÿ vÿ yeðëè þzöíöèäàðÿeòìÿíèí ùÿyàòà êe÷èðèëìÿsèäèð. Áuíà íàèë oëìàã ö÷öí ùàêèìèyyÿò vÿ úÿìèyyÿò àðàsûíäà áèðáàøà ÿëàãÿyÿ xèäìÿò eäÿí “eëeêòðoí ùþêuìÿò”èí foðìàëàøäûðûëìàsû vÿ èíêèøàfè özðÿ xösusè êoìpëeês fÿàëèyyÿò pðoãðàìûíûí ùàzûðëàíìàëû vÿ ùÿyàòà êe÷èðèëìÿëè äþvëÿò sòðuêòuðëàðûíäà foðìàëàøàí èífoðìàsèyà ðesuðsëàðûíà

ìöðàúèÿò èìêàíëàðû yàðàäûëìàëû, èúòèìàè ÿùÿìèyyÿò êÿsá eäÿí äþvëÿò èífoðìàsèyà ðesuðsëàðû Èíòeðíeòäÿ yeðëÿøäèðèëìÿëèäèð. Àzÿðáàyúàí ùþêuìÿòèíèí ÁMT-íèí ÈÏ èëÿ áèðýÿ “Eëeêòðoí ùþêuìÿò” ëàyèùÿsè ÷ÿð÷èvÿsèíäÿ ðespuáëèêàíûí áöòöí áþëýÿëÿðèíè ÿùàòÿ eäÿúÿê “ÀzDÀTÀKOM” øÿáÿêÿsè äÿ yàðàäûëìàãäàäûð (2005). ÈÒ-íèí èíêèøàôû öçðÿ Ìèëëè Ñòðàòåýèéà âÿ Äþâëÿò Ïðîãðàìûíäà Eëeêòðoí òèúàðÿò – êoììeðsèyà èífðàsòðuêòuðuíuí èíêèøàfû, êàðòëû þäÿíèøëÿð özðÿ ÿìÿëèyyàò ìÿðêÿzëÿðèíèí yàðàäûëìàsû, ìöàsèð eëeêòðoí þäÿíèø sèsòeìëÿðèíèí èíêèøàf eòäèðèëìÿsè, êè÷èê vÿ oðòà sàùèáêàðëûãäà eëeêòðoí òèúàðÿòèí sòèìuëëàøäûðûëìàsû, eëeêòðoí xèäìÿòëÿð sèsòeìèíèí ýeíèøëÿíìÿsè, åëeêòðoí áèzíes vÿ eëeêòðoí êoììeðsèyà özðÿ áeyíÿëxàëã èífoðìàsèyà-ÿìÿëèyyàò ìÿðêÿzèíèí yàðàäûëìàsû, eëeêòðoí xèäìÿòëÿðèíèí ãëoáàë áàzàðûíà ÷ûxûø, sÿíàye ìàëëàðû, xàììàë vÿ ìàòeðèàëëàðûí ðeýèoíàë eëeêòðoí áèðjàsûíûí yàðàäûëìàsû äà íÿzÿðäÿ òuòuëìuøäuð. Soí èëëÿð Àzÿðáàyúàíäà ÈÚ ãuðuëìàsû pðosesèíèí èíòeísèv xàðàêòeð àëìàsû èëÿ sÿúèyyÿëÿíèð. Áeëÿ êè, RÈTN-èí yàðàäûëìàsû, ìövàfèã sàùÿ özðÿ ãàíuíveðèúèëèê áàzàsûíûí foðìàëàøäûðûëìàsû, òÿùsèë, ÿäëèyyÿ, sosèàë òÿìèíàò vÿ s. sàùÿëÿðäÿ, eëÿúÿ äÿ RÈTN, ÁMT ÈP-íèí vÿ äèýÿð ìàðàãëû òÿøêèëàòëàðûí áèðýÿ èøòèðàêû èëÿ Èíòeðíeòäÿí êöòëÿvè èsòèfàäÿíèí àðòûðûëìàsû sàùÿsèíäÿ èðèùÿúìëè ÈTëàyèùÿëÿðèí ùÿyàòà êe÷èðèëìÿyÿ áàøëàíìàsû, þëêÿíèí ðeýèoíëàðûíäà ÈT-íèí èíêèøàf eòäèðèëìÿsè, Áàêûäà Qëoáàë ÈT êoífðàísûí êe÷èðèëìÿsè, 2005–2008 èëëÿð özðÿ “ÀR-äÿ Ràáèòÿ vÿ ÈT-íèí èíêèøàfû özðÿ Dþvëÿò Pðoãðàìû (Eëeêòðoí Àzÿðáàyúàí)” Làyèùÿsèíèí èøëÿíìÿsè, ÈÚ özðÿ Tuíès Sàììèòèíäÿ Àzÿðáàyúàíûí àðòûã spoísoð êèìè èøòèðàê eäÿúÿyèíèí ýþzëÿíèëìÿsè áuíu áèð äàùà söáuò eäèð. Öìuìèyyÿòëÿ, ÈÚ-íèí èäeoëoýèyàsû ãëoáàëäûð âÿ áu úÿìèyyÿòè ùÿð áèð þëêÿ oíuí ösòöíëöêëÿðèíè þçö ãÿáuë eäÿðÿê ãuðìàüà ÷àëûøìàëûäûð. Áèëèyÿ ÿsàsëàíàí èãòèsàäèyyàòûí ãuðuëìàsû þëêÿäÿ yöêsÿê sàvàäëû ÿùàëèíèí vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû özðÿ ìöòÿxÿssèsëÿðëÿ éàíàøû, ÿùàëèíèí äÿ ìÿëóìàòëûëûã äÿðÿúÿñèíèí éöêñÿê oëìàsûíû òÿëÿá eäèð. ÈÚ-äÿ ÿùàëèíèí ÿêsÿðèyyÿòèíèí fÿàëèyyÿòè èífoðìàsèyàäàí èsòèfàäÿ èìêàíûí oëìàsûíà ÿsàsëàíûð âÿ áó èìêàíäàí sÿðáÿsò èsòèfàäÿ åäèëìÿñè zÿíýèíëèyÿ àpàðàí yoë êèìè ãèyìÿòëÿíäèðèëèð. Oíà ýþðÿ äÿ èífoðìàsèyàäàí èsòèfàäÿ èìêàíûíûí fÿðãëèëèyè þëêÿëÿð, äþvëÿòëÿð vÿ èísàíëàð

àðàsûíäà èífoðìàsèyà áÿðàáÿðsèzëèyèíÿ vÿ eëeêòðoí fÿðãëèëèyÿ ýÿòèðèá ÷ûxàðûð – áó, ÷ox úèääè úÿùÿò ùåñàá îëóíóð. Eëeêòðoí ýeðèëèê (äèýèòàë äèvèäe) òeðìèíè èëê äÿfÿ, ðÿsìè oëàðàã, 2000 èëèí èyuëuíäà “Áþyöê sÿêêèzëèyèí” Oêèíàvàäà ãÿáuë eòäèyè “Qëoáàë Èífoðìàsèyà Áèðëèyè Xàðòèyàsû”íäà èøëÿäèëìèø, åëÿ ùÿìèí èë ÁMTäÿ áu pðoáëeìëÿ ÿëàãÿäàð oëàðàã Èãòèsàäè-Sosèàë Mÿsÿëÿëÿð Koìèssèyàsûíûí eêspeðò ãðupu, áèð ãÿäÿð soíðà èsÿ ãëoáàë sÿvèyyÿäÿ xösusè DOT FORSE èø÷è ãðupu yàðàäûëìûøäûð. Ùÿìèí Xàðòèyà vÿ ãðupëàðûí ãÿðàðûíäà áöòöí äöíyà ÿùàëèsèíèí ÈT-yÿ áÿðàáÿð èìêàíëàðûíûí oëìàsû äöíyà èífoðìàsèyà áèðëèyèíèí foðìàëàøìàsûíûí ÿsàs pðèísèpè êèìè ìöÿyyÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Eëeêòðoí fÿðãëèëèê èísàíëàð, äþvëÿòëÿð vÿ þëêÿëÿð àðàsûíäà ìþvúuä oëàí èãòèsàäè, ìÿäÿíè, sosèàë, èðãè vÿ s. êèìè òÿáÿãÿëÿøìÿyÿ yeíè íþv – eëeêòðoí òÿáÿãÿëÿøìÿ ÿëàvÿ eòìèøäèð. Eëeêòðoí òÿáÿãÿëÿøìÿ áèð ÷ox þëêÿëÿðäÿ, eëÿúÿ äÿ þëêÿëÿð àðàsûíäà ìþvúuääuð. Eëeêòðoí òÿáÿãÿëÿøìÿíè yàðàäàí sÿáÿáëÿðäÿí áèðè äÿ êoíòeíò ìÿsÿëÿsèäèð. Dèýÿð áèð pðoáëeì èsÿ èífoðìàsèyà fÿzàëàðûíûí äèë ìöxòÿëèfëèéè vÿ oíëàðäàí èsòèfàäÿ èìêàíëàðûíûí fÿðãëè oëìàsûäûð. Ùàzûðäà áöòöí sàyòëàðûí 3/4 ùèssÿsè èíýèëès äèëèíäÿäèð. Ùàëáuêè ùÿìèí äèëè äöíyà ÿùàëèsèíèí úÿìè 10% -è áàøà äöøöð. ÈT sàùÿsèíäÿ ìþvúuä oëàí fÿðãëèëèyè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí Áeyíÿëxàëã Teëeêoììuíèêàsèyà Èòòèfàãû (ÁTÈ) ÷ox ÿùÿìèyÿòëè èøëÿð ýþðöð. Àíúàã î, áu ïðîáëåìè òÿêáàøûíà ùÿëë eäÿ áèëìÿz, oíà ýþðÿ äÿ Qëoáàë ÈÚ yàðàòìàã ö÷öí áöòöí özv äþvëÿòëÿðèí vÿ òÿøêèëàòëàðûí sÿyëÿðèíèí áèðëÿøäèðèëìÿsè vÿ êooðäèíàsèyà eäèëìÿsè ãÿðàðà àëûíìûøäûð. Èíôîðìàñèéà úÿìèééÿòèíèí éàðàäûëìàñû – ÈÚ-íèí foðìàëàøìàsû äöíyàíûí áöòöí þëêÿëÿðèíäÿ èãòèsàäèyyàòûí, ìÿäÿíèyyÿòèí, òÿùsèëèí, eëìèí, sosèàë ùÿyàòûí ýöúëÿíìÿsèíÿ, èäàðÿeòìÿ oðãàíëàðûíûí sÿìÿðÿëè fÿàëèyyÿòèíÿ ýÿòèðèá ÷ûxàðûð. Èífoðìàsèyà ÈT-äÿí èsòèfàäÿ íÿòèúÿsèíäÿ ÿí ÷ox fàyäà veðÿí ÿìòÿÿyÿ ÷evðèëèð. Áuíuí íÿòèúÿsèäèð êè, ÈT-yÿ ýèðèø èìêàíû zÿèf oëàíëàð äàùà äà êàsûáëàøûð, ýöúëöëÿð èsÿ äàùà äà vàðëàíûðëàð. Èífoìàsèyàyà, áèëèyÿ ýèðèø èìêàíûíûí oëìàsû úÿìèyyÿòèí èíêèøàfû ö÷öí ùÿëëeäèúè ÿùÿìèyyÿòÿ ìàëèêäèð âÿ eëeêòðoí ýeðèëèyèí àðàäàí ãàëäûðìàãëà yoxsuëëuüuí ãëoáàë sÿvèyyÿäÿ àzàëäûëìàsûíà, ÿòðàf ìöùèòèí òÿìèzëèyèíÿ, èíêèøàf ö÷öí ÿëveðèøëè øÿðàèòèí yàðàäûëìàsûíà íàèë oëìàã oëàð. Màùèyyÿò eòèáà507

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðèëÿ ìàääè íeìÿòëÿð sàùÿsèíäÿ vàðëûëàðëà êàsûáëàð àðàsûíäà oëàí fÿðã èífoðìàsèyà sàùÿsèíäÿêè fÿðãëèëèêëÿ eyíè ÿùÿìèyyÿòÿ ìàëèêäèð. Áeëÿ äöøöíìÿyÿ ÿsàs vàðäûð êè, èísàíëàðûí ÿsàs fÿàëèyyÿòëÿðèíèí ÈT-äÿí ýeòäèêúÿ äàùà ÷ox àsûëû oëìàsû vÿ áu sàùÿäÿêè áÿðàáÿðsèzëèê äèýÿð áÿðàáÿðsèzëèêëÿðèí äÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàsûíà úèääè ìàíe oëàúàãäûð. Àzÿðáàyúàí èífoðìàsèyàyà, áèëèyÿ ýèðèø èìêàíëûëûüûíà vÿ ÈT-äÿí èsòèfàäÿ vÿ òÿòáèã sÿvèyÿsèíÿ ýþðÿ, ÿêsÿð äöíyà þëêÿëÿðèíäÿí ýeðèäÿäèð. Þëêÿíèí òÿùsèë, sÿùèyyÿ, ìÿäÿíèyyÿò, eëì sèsòeìëÿðèíäÿ ÈT-äÿí èsòèfàäÿíèí sÿvèyyÿñè àøàüûäûð, áàøãà sþzëÿ, Àzÿðáàyúàíëà ãàáàãúûë þëêÿëÿð àðàsûíäà ðÿãÿìëè ýeðèëèê, fÿðãëèëèê vàðäûð. Áó ðÿãÿìè fÿðãëèëèê äàõèëäÿ äÿ ìþvúuääuð âÿ þzöíö àøàüûäàêû èsòèãàìÿòëÿðäÿ ýþsòÿðèð: 1) ðeýèoíàë fÿðã – pàyòàxòëà ðeýèoíëàð; ðåýèîíëà ðeãèoíëàð; êÿíäëÿ øÿùÿð; êÿíäëÿ êÿíäëÿð àðàñûíäà ìþâúóä îëàí ôÿðã; 2) sàùÿ fÿðãè – ìöxòÿëèf sàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿí íàzèðëèê vÿ èäàðÿëÿð; ñàùÿëÿðèí þç äàxèëèíäÿêè fÿðã; 3) fuíêsèoíàë fÿðãëÿð – ìöxòÿëèf òexíoëojè sàùÿëÿðäÿ vÿ èäàðÿeòìÿ äàèðÿëÿðèíäÿ òÿòáèã oëuíàí àpàðàò-òexíèêè pëàò-

foðìàëàðû, pðoãðàì òÿìèíàòëàðû, èífoðìàsèyà áàzàëàðû, òexíoëojè ùÿëëÿð, eëeêòðoí sÿíÿä äþvðèyyÿsè àðàñûíäàêû óéüóíñóçëóã âÿ çèääèééÿòëÿðèí äîüóðäóüó ôÿðãëÿð; 4) sosèàë-ìÿíÿvè fÿðãëÿð – èísàíëàð àðàsûíäà oíëàðûí zÿíýèíëèyè, yàøû, òÿùsèëè, èxòèsàsû, ôÿðäè äöøöíúÿ òÿðçè, ìÿíÿvèsosèàë äuðuìó èëÿ ÿëàãÿäàð yàðàíàí eëeêòðoí fÿðãëèëèêëÿðè; 5) òexíoëojè fÿðãëÿð – äþvëÿò sÿvèyyÿsèíäÿ vàùèä òexíèêè sèyàsÿò vÿ èífoðìàsèyà ìöáàäèëÿsè ÿsàsûíäà foðìàëàøàí ìàëèyyÿ, èãòèsàäèééàò, sèyàsÿò, òÿsÿððufàò vÿ s. xàðàêòeðëè èífoðìàsèyàëàðûí òopëàíìàsû, sàxëàíìàsû, òÿùëèëè vÿ þòöðöëìÿsè sàùÿsèíäÿ vàùèä sèsòeìèí oëìàìàsûíäàí éàðàíàí äà ðÿãÿìè ýeðèëèê ôÿðãëÿðè. Áó, þëêÿíèí vàùèä èífoðìàsèyà fÿzàsûíûí foðìàëàøìàsûíà, èíêèøàfûíà vÿ oíuí äöíyà èífoðìàsèyà fÿzàsûíà èíòeãðàsèyàsûíà ìàíe oëuð. Áöòöí äþvëÿò vÿ ãeyðè-äþvëÿò oðãàíëàðû, áeyíÿëxàëã sòðuêòuðëàð, þzÿë ìöÿssèsÿëÿð, àyðû-àyðû øÿxsëÿð þëêÿíèí èíêèøàfû vÿ äöíyàyà èíòeãðàsèyàsû íàìèíÿ þëêÿëÿðàðàsû vÿ þëêÿäàxèëè ðÿãÿìëè ýeðèëèyè àðàäàí ãàëäûðìàüà, ùe÷ oëìàsà oíu zÿèfëÿòìÿyÿ ÷àëûøìàëû vÿ áuíuí ö÷öí áöòöí èìêàíëàðäàí sÿìÿðÿëè èsòèfàäÿ eòìÿëèäèðëÿð.

Àzÿðáàyúàíûí èãòèsàäèyyàòûíäà ðàáèòÿ vÿ èífoðìàsèyà òexíoëoýèyàëàðû sàùÿsè èíêèøàf eäèá ðespuáëèêàäà èífoðìàsèyà úÿìèyyÿòèíèí foðìàëàøìàsûíà zÿìèí yàðàäàðàã, úÿìèyyÿòèí sosèàë-èãòèsàäè ùÿyàòûí áöòöí sàùÿëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí ðeýèoíëàðûí söðÿòëè èíêèøàfûíû òÿìèí eäÿúÿêäèð. ßä:. ß ë è ã ó ë è é å â Ð . Ì . , ß ë è é å â ß . à . Èãòèñàäè ïðîñåñëÿðäÿ èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàëàðû. Á., «Åëì», 2002; À ë è ã ó ë è å â Ð . Ì . , À ë è å â À.Ã. Ýêîíîìè÷åñêèå îñîáåííîñòè èíôîðìàöèîííûõ òåõíîëîãèé. Á., “Ýëì”, 2002; À ë è å â À . à . Ïðîáëåìû èíôîðìàòèçàöèè îáùåñòâà è ýêîíîìèêè. Á. , “Ýëì”, 2003; À ë è å â À . à . Ôîðìèðîâàíèå öèôðîâîé ýêîíîìèêè. Òðóäû Ðåñï. Íàó÷. Êîíô. “Ñîâðåìåííûå ïðîáëåìû èíôîðìàòèçàöèè, Êèáåðíåò. è ÈÒ”. III òîì. Á., 2003; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíêèøàô íàìèíÿ ÈÒ-íèí òÿòáèãè âÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíèí ìèëëè ñòðàòåýèéàñû (ÈÊÒÌÑ), 2003-12 èëëÿð. Á., 2003; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ðàáèòÿ âÿ ÈÒ èíêèøàôû öçðÿ Äþâëÿò Ïðîãðàìû. 2005-08 èëëÿð (Åëåêòðîí Àçÿðáàéúàí). Á., 2005. ß.Ì.Àááàñîâ, R.M.ßëèãuëèyev, ß.Q.ßëèyev

ÒÈÚÀÐßÒ Àëüû-ñàòãû àêòëàðûíûí ìÿúìóñó îëàí òèúàðÿò èãòèñàäè ïðîñåñèí ìÿðêÿçè åëåìåíòè, åéíè çàìàíäà, èãòèñàäèééàòûí àëûúû òÿëÿáè èëÿ ìàë òÿêëèôè àðàñûíäà áàçàð óéüóíëóüóíó ôîðìàëàøäûðàí ÿëàùèääÿ ñàùÿñèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èúòèìàè èàøÿ âÿ òèúàðÿò ñôåðàñûíäà ÷àëûøàëàðûí îðòàèëëèê ñàéû 618,3 ìèí íÿôÿðäèð (èãòèñàäèééàòäà ìÿøüóë îëàíëàðûí 16, 5%-è) (2003), áó ñàùÿíèí ÖÄÌ-äÿ õöñóñè ÷ÿêèñè 2003 èëäÿ 1991 èëäÿêè 3,1%-äÿí 7,9%-ÿ ãÿäÿð éöêñÿëìèøäè. Ìèëëè òèúàðÿò ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëö. Àçÿðáàéúàí õàëãû äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åäÿíÿ ãÿäÿð þëêÿíèí òèúàðÿò ñôåðàñû áöòöíëöêëÿ Èòòèôàã äþâëÿòèíèí ìöâàôèã èäàðÿåòìÿ ãóðóìëàðû âÿ îíëàðûí éåðëè ñòðóêòóðëàðû òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Òèúàðÿò âÿ èúòèìàè èàøÿíèí èäàðÿåäèëìÿñèíäÿ ÿñàñ ðîëó Äþâëÿò Ïëàí Êîìèòÿñè, Äþâëÿò Ìàääè-Òåõíèêè Òÿúùèçàò Êîìèòÿñè âÿ Òèúàðÿò Íàçèðëèéè îéíàéûðäû. Ùÿìèí äþâðëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 508

ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè áöòþâëöêäÿ òèúàðÿò ïîñåñèíè, åëÿúÿ äÿ îíóí ñòðóêòóð öíñöðëÿðè àðàñûíäà úèääè øÿêèëäÿ ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìèø ìöíàñèáÿòëÿð êîìïëåêñè ôîðìàëàøäûðìûøäû. Èòòèôàã âÿ ðåñïóáëèêà ñÿâèééÿñèíäÿ ìàë éåðèäèëèøè ïðîñåñè áöòöí åëåìåíòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ (äÿìèð éîëó, ñó, ùàâà âÿ àâòîìîáèë âàñèòÿñèëÿ äàøûíìàëàð, ìàëèééÿ-êðåäèò òÿìèíàòû âÿ ñ.) òÿñäèã åäèëìèø ïëàí ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðûíûí òÿøêèëè âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè ñèñòåìëè øÿêèëäÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø íîðìàòèâ-ùöãóãè áàçàéà ÿñàñëàíûðäû. “Èñòåùñàë ® òèúàðÿò” ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ “òÿùêèì÷èëèê” åëåìåíòèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. ÑÑÐÈ äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà òèúàðÿò âÿ èúòèìàè-èàøÿ ñôåðàñûíäà äàéàíûãëû èíêèøàôûí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè îíäàí èáàðÿò èäè êè, ñþçöýåäÿí ñàùÿ èêèëè òàáå÷èëèêäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áåëÿ êè, èòòèôàã îðãàíëàðûíûí ãÿðàð âÿ ýþñòÿðèøëÿðè éåðëÿðäÿ ãåéäøÿðòñèç éåðèíÿ éåòèðèëèð, ðåñïóáëèêàíûí àíà-

ëîæè ãóðóìëàðûíûí ôÿàëèééÿòè èñÿ èôðàò äÿðÿúÿäÿ ìÿùäóäëàøäûðûëûðäû. ÑÑÐÈ-íèí ñöãóòó, èãòèñàäèééàòûí áöòöí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, òèúàðÿòäÿ äÿ òÿêëèô âÿ èñòåùëàê÷û òÿëÿáè àðàñûíäà òàðàçëûüûí ïîçóëìàñûíäà þçöíö áöðóçÿ âåðÿí äÿðèí òÿíÿççöë éàðàòäû. Äþâëÿò òèúàðÿòèíèí ñöãóòó ëàáöä èäè. Ýåòäèêúÿ äÿðèíëÿøÿí áþùðàíûí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ ñîñèàë êàòàêëèçìëÿðäÿí ãîðóíìàã ìÿãñÿäèëÿ “øîê òåðàïèéàñû” òÿòáèã åòìÿê çÿðóðÿòÿ ÷åâðèëìèøäè. Îäóð êè, ñþçöýåäÿí èñëàùàòëàð êîìïëåêñè òèúàðÿòäÿ, ÿñàñÿí, ìöÿññèñÿëÿðèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ãèéìÿòèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìåõàíèçìèíèí ñÿðáÿñòëÿøäèðèëìÿñè ôîðìàñûíäà òÿçàùöð åòäè (ñõåì 1). 1990 èëäÿ ïÿðàêÿíäÿ ìàë äþâðèééÿñèíäÿ ãåéðè-äþâëÿò ñåêòîðóíóí õöñóñè ÷ÿêèñè 67,1% òÿøêèë åäèðñÿ, áó ðÿãÿì 2003 èëäÿ 98,7%-ÿ ãÿäÿð éöêñÿëäè. Òîïäàíñàòûø ìàë äþâðèééÿñèíäÿ äÿ åéíè âÿçèééÿò ìöøàùèäÿ åäèëäè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ñõåì 1. Ïÿðàêÿíäÿ òèúàðÿòäÿ ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíûí äèíàìèêàñû

1991–95 èëëÿðäÿ òèúàðÿò âÿ èúòèìàè èàøÿ ñôåðàñûíäà ôÿàëèééÿòèí þç-þçöíÿ (ñïîíòàí) ëèáåðàëëàøìàñû ùÿéàòà êå÷èðèëìèø âÿ äþâëÿòèí áó ñàùÿäÿí òÿúðèä îëóíìàñû ñèéàñÿòè éöðöäöëìöø, ÿââÿëúÿ Äþâëÿò Ïëàí Êîìèòÿñè âÿ àç ñîíðà Òèúàðÿò Íàçèðëèéè ëÿüâ åäèëìèø, Äþâëÿò Ìàääè-Òåõíèêè Òÿúùèçàò Êîìèòÿñè “Àçÿðêîíòðàêò” ÌÌÚ-éÿ ÷åâðèëìèøäè. Òÿäàâöë ñôåðàñûíäà äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿñè ñïîíòàí øÿêèëäÿ äàéàíäûðûëìûø, ùÿì þëêÿäàõèëè èãòèñàäè ñóáéåêòëÿð, ùÿì äÿ êå÷ìèø ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðûí ìöâàôèã ñòðóêòóðëàðû àðàñûíäà òÿñÿððöôàò ÿëàãÿëÿðè ãûðûëìûø, ÿêñèíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðè ðÿâàú ýþòöðìöøäö. ×îõ ãûñà áèð çàìàí ÿðçèíäÿ íàòóðàë ôîðìàäà ìàë ìöáàäèëÿñè (áàðòåð) ýåíèø âöñÿò àëìûø, òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ùöãóãè áàçàñûíäà áó ïðîñåñèí íîðìàë ýåäèøèíÿ ÿíýÿë òþðÿäÿí ìöÿééÿí ïðîáëåìëÿð éàðàíìûøäû. Èúòèìàè ùÿéàòûí áöòöí ñôåðàëàðûíäà îëäóüó êèìè, òèúàðÿò âÿ èúòèìàè èàøÿäÿ äÿ ãàáàðûã øÿêèëäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áþùðàíûí âÿ îíóí ñîñèàë-èãòèñàäè íÿòèúÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùàçûðëàíàí âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èñëàùàòëàð êîìïëåêñè ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäû. 1995 èëäÿí áàøëàéàðàã þëêÿíèí òÿäàâöë ñôåðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí áàçàð ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà ñòàðò âåðèëÿíäÿí (1995) âÿ ñîíðà þëêÿ äàõèëèíäÿ òèúàðÿò ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëö èñòèãàìÿòèíäÿ ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿðÿ íàèë îëóíäó. Áåëÿ êè, òèúàðÿòäÿ âàñèòÿ÷èëèê ÿìÿëèééàòëàðûíûí êÿñêèí øÿêèëäÿ àðòìàñûíà áàõìàéàðàã, þëêÿäàõèëè âÿ õàðèúè êîíòðàýåíòëÿðëÿ òÿñÿððöôàò ÿëàãÿñè áÿðïà åäèëäè, ùÿì ðåàë ñåêòîðäà, ùÿì äÿ òÿäàâöë ñôåðàñûíäà èíòåãðàòèâ áàüëûëûã ýåòäèêúÿ ìþùêÿìëÿíäè, èãòèñàäè ñóáéåêòëÿðèí áàçàð ôÿàëèééÿòèíäÿ éåíè åëìè éàíàøìàëàðûí òÿòáèã îëóíìàñûíà áàø-

ëàíäû. Ìèëëè òèúàðÿò ñèñòåìè ôîðìàëàøäûðûëàðêÿí òÿäèééÿ ãàáèëèééÿòëè òÿëÿáèí èíêèøàôûíû ìÿùäóäëàøäûðàí áàñìàãÿëèá éàíàøìàëàðäàí òÿäðèúÿí èìòèíà åäèëäè. Ùàçûðäà òîïäàíñàòûø òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ìàðêåòèíã âÿ ðåêëàì õèäìÿòëÿðèíèí éàðàäûëìàñû, åëÿúÿ äÿ ñåðâèñ õèäìÿòèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ èíòåíñèâ ôÿàëèééÿò ùÿéàòà êå÷ðèëìÿêäÿäèð (2005). Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè òèúàðÿò ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñèíèí ÿñàñ êîìïëåêñ àìèëëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: - áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èä èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èãòèñàäè èñëàùàòëàð, áàçàð ïðèíñèïëÿðèíèí ãÿðàðëàøìàñû, þçÿëëÿøäèðìÿ âÿ äþâëÿòñèçëÿøäèðìÿ, òèúàðÿò ìöÿññèñÿñè âÿ òÿøêèëàòëàðûíûí ñÿðáÿñò ôÿàëèééÿòèíèí òÿìèíàòû; - èñòùåëàê áàçàðû èíôðàñòðóêòóðóíóí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàô åòìÿñèíÿ éþíÿëìèø äþâëÿò òÿäáèðëÿðè ñèñòåìèíèí òÿòáèãè âÿ íîðìàòèâ-ùöãóãè áàçàíûí éåíèëÿøäèðèëèá òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, ìöàñèð øÿðàèòÿ óéüóíëàøäûðìà éþíöíäÿ ÿìÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèëìÿñè; - èãòèñàäèééàòûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí þëêÿ ñÿâèééÿñèíäÿ èíêèøàôû, èðè òèúàðÿò øèðêÿòëÿðè âÿ òèúàðÿò åâëÿðèíèí éàðàäûëìàñû, òÿñÿððöôàò ÿëàãÿëÿðèíèí áÿðïàñû; - ìàëéåðèäèëèøè ïðîñåñèíèí èíôðàñòðóêòóð òÿìèíàòûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, éöêäàøûìà íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ëàçûìûíúà àðòûðûëìàñû, íÿãëèééàò õèäìÿòëÿðè ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿëÿðèí ñàéúà ÷îõàëìàñû âÿ èíêèøàôû; - íàòóðàë ìàë ìöáàäèëÿñè (áàðòåð) ÿìÿëèééàòëàðûíûí êÿñêèí øÿêèëäÿ àçàëäûëìàñû, êàññà-ùåñàáëàøìà õèäìÿòèíèí áÿðïàñû, áèðæàëàðûí éàðàäûëìàñû, ìàðêåòèíã âàñèòÿ÷èëÿðèíèí “èñòåùñàë ® òèúàðÿò” ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíäÿ ðîëóíóí éöêñÿëìÿñè.

Òîïäàíñàòûø òèúàðÿòè. Òîïäàíñàòûø ìöÿññèñÿëÿðèíèí áöòöíëöêäÿ òèúàðÿò ïðîñåñèíäÿ ÷îõ ìöùöì ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Îíëàð, éàëíûç ìàëëàðûí èñòåùëàê÷ûëàðà ÷àòäûðûëìàñû èëÿ ìÿøüóë îëìóð, ùÿì äÿ ñàòûø ïðîñåñè ö÷öí çÿðóðè îëàí àøàüûäàêû ñïåêòðëÿðäÿ ýåíèø õèäìÿòëÿð ýþñòÿðèð: - ñàòûøûí ñòèìóëëàøäûðûëìàñû öçðÿ òÿäáèðëÿð êîìïëåêñèíèí òÿøêèëè âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; - ñàòûø éåðèíäÿ ðåêëàì êàìïàíèéàëàðûíûí êå÷èðèëìÿñè; - ìàëëàðûí äàøûíìàñû, èñòåùëàê÷ûéà ÷àòäûðûëìàñû, ñàòûøäàí ÿââÿë ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ôÿàëèééÿò, î úöìëÿäÿí ìàëëàðûí ïÿðàêÿíäÿ øÿáÿêÿíèí òèúàðÿò ìàðêàñû àëòûíäà ãàáëàøäûðûëìàñû, åéíè çàìàíäà, òåõíèêè úÿùÿòäÿí ìöðÿêêÿá îëàí ìàë âÿ ìÿìóëàòëàð áàçàðûíäà èñòåùëàê÷ûëàðëà áèðëèêäÿ ìöøòÿðÿê ñåðâèñ ìÿðêÿçëÿðèíèí éàðàäûëìàñû. Áàçàð ïðèíñèïëÿðèíèí ãÿðàðëàøìàñû ïðîñåñèíÿ ïàðàëåë îëàðàã, òîïäàíñàòûø òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿò ñôåðàñûíäà áèð ñûðà éåíè ìåéëëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Áåëÿ êè, èãòèñàäè ôÿàëèééÿò àçàäëûüûíûí ýåíèøëÿíìÿñè òîïäàíñàòûø òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí äèýÿð ñàùÿëÿðèí àíàëîæè ãóðóìëàðû òÿðÿôèíäÿí ñûõûøäûðûëìàñû âÿ òîïäàíñàòûø áàçàðûíäàí ÷ûõàðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ôÿàëèééÿòè ÿùÿìèéÿòëè äÿðÿúÿäÿ ýöúëÿíäèðìèøäèð. Áó ìåéë ãåéðè-òèúàðÿò ñàùÿëÿðè ìöÿññèñÿëÿðè âÿ òÿøêèëàòëàðûíûí áèðáàøà ÿëàãÿëÿð ùåñàáûíà ñàòûøûí ùÿúìèíè àðòûðìàãëà, þç äèëåð øÿáÿêÿëÿðè éàðàòìàãëà, éàõóä éåíèäÿí ñàòûø ö÷öí êÿíàðäàí ìàë ñàòûíàëìàëàðûíûí ùÿúìèíè àðòûðìàãëà ðåàëëàøäûðûëûð. Ëàêèí èñòåùëàê áàçàðû òîïäàíñàòûø òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí áàøëûúà ôÿàëèééÿò ñôåðàñûäûð. Öìóìòîïäàíñàòûø äþâðèééÿñèíäÿ èñòåùëàê ìàëëàðû 4/5 ïàéëà èøòèðàê åäèð, èñòåùñàë-òåõíèêè òÿéèíàòëû ìàëëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ îðòà ùåñàáëà 20%-ÿäÿêäèð. Òîïäàíñàòûø òèúàðÿòèí èíêèøàô ïðîñåñèíÿ ÿêñ-òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿð ñûðàñûíäà ôîðìàëàøìàãäà îëàí ìèëëè áàçàðûí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðè äÿ þíÿìëè éåð òóòóð. Ðåàë áàçàð ìöíàñèáÿòÿëðèíèí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíèí ùÿëÿ áàøà ÷àòäûðûëìàìàñû, áèð ÷îõ ñàùÿëÿðäÿ ýåäÿí òÿìÿðêöçëÿøìÿ âÿ àçñàéëû èãòèñàäè ñóáéåêòëÿðèí ùåýåìîí ìþâãåäÿ îëìàñû áàøëûúà ÿêñ-òÿñèð àìèëëÿðè ñûðàñûíäàäûð. Áèðæà òèúàðÿòèíèí èíèêøàôû õöñóñè àêòóàëëûã êÿñá åäÿí ìÿñÿëÿëÿð ñûðàñûíäàäûð. Ëàêèí ùàçûðäà þëêÿäÿ éàëíûç áèð ÿìòÿÿ áèðæàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð êè, î äà éàëíûç ðåàë ìàëëà (ôîðâàðä) ÿìÿëèééàò àïàðûð, íÿ ôéóúåðñ, íÿ äÿ îïñèîí òÿòáèã åäèð (2005). 509

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Îíóí, öìóìòîïäàíñàòûø äþâðèééÿñèíäÿ õöñóñè ÷ÿêèñè îëäóãúà úöçèäèð. Þëêÿäÿ Èíòåðíåò øÿáÿêÿñèíèí èíêèøàôû òèúàðÿò ïðîñåñèíÿ áèð ñûðà éåíè úÿùÿòëÿð ýÿòèðìèøäèð. Áåëÿ êè, ñîí äþâðëÿðäÿ èíòåðíåòÿ ÿñàñëàíàí åëåêòðîí òèúàðÿòèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû áöòþâëöêäÿ òèúàðÿò ñèñòåìèíèí, õöñóñÿí ìàëéåðèäèëèøè ïðîñåñèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìàãäàäûð. Òîïäàíñàòûø òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà ïðîáëåì éàðàäàí ñóáéåêòèâ õàðàêòåðëè àìèëëÿð äÿ ãàëìàãäàäûð. Áó àìèëëÿðäÿí áèðè òèúàðÿò èíôðàñòðóêòóðóíóí òÿíçèìëÿíìÿñè ñôåðàñûíäà òÿçàùöð åäÿí ïÿðàêÿíäÿëèêäèð âÿ î, áöòþâëöêäÿ òèúàðÿò ñèñòåìèíèí àéðû-àéðû ùàëãàëàðûíäà ãåéðèìöòÿíàñèáëèéèí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Íÿòèúÿäÿ, ìàëéåðèäèëèøè ïðîñåñèíèí ñÿìÿ-

éåðëè ÿùÿìèééÿòëè ìöÿññèñÿëÿð; öìóìñèñòåì ÿùÿìèééÿòëè ìöÿññèñÿëÿð; òèúàðÿò ìÿðêÿçèíèí òÿðêèáèíäÿ îëàí âÿ àâòîìîáèë ìàýèñòðàëëàðûíûí êÿíàðûíäà éåðëÿøÿí ìöÿññèñÿëÿð. Éåðëè ÿùÿìèééÿòëè ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø òèúàðÿòè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ùÿì ÿðçàã, ùÿì äÿ ãåéðè-ÿðçàã ìàëëàðû òÿêëèô åäèëèð. Öìóìñèñòåì òÿéèíàòëû ìöÿññèñÿëÿðèí íþâëÿðè: èõòèñàñëàøìûø, óíèâåðñàë âÿ ãàðûøûã ÷åøèäëè ( êîìáèíÿ åäèëìèø) ìàüàçàëàð. Óíèâåðñàë (óíèâåðñàì, ñóïåðìàðêåò âÿ ñ.), åëÿúÿ äÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìàüàçàëàð àäÿòÿí øÿùÿðëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. ßðçàã ñàòûøû öçðÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìàüàçàëàð ïÿðàêÿíäÿ òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí öìóìè ñàéûíûí 3/5 ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð (úÿäâÿë ). Ñîí 5 èë ÿðçèíäÿ èðè âÿ îðòà ìöÿññèñÿëÿðèí ñàéû 3,3 äÿôÿ àðòàðàã 1828-ÿ ÷àòñà

ðÿëèëèéè àçàëûð âÿ ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø ãèéìÿòèíèí àðòûìû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Òîïäàíñàòûø òèúàðÿò ñèñòåìèíäÿ ìàëéåðèäèëèøè ïðîñåñèíè ÿíýÿëëÿéÿí äèýÿð àìèë àíáàð òÿñÿððöôàòûíûí ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿìÿñèäèð. Àíáàð òÿñÿððöôàòûíûí ñÿâèééÿñèíè éöêñÿëòìÿê òèúàðÿò òÿéèíàòëû ÿñàñ ôîíäëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí ÿí àçû 40% ãÿäÿðèíäÿ îëìàñû èëÿ øÿðòëÿíèð. Àììà ùàçûðäà ùÿìèí ýþñòÿðèúè çÿðóðè ñÿâèééÿäÿí 5 äÿôÿ àøàüûäûð (2005). Ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø òèúàðÿòè òèúàðÿò ñèñòåìèíèí àïàðûúû ùàëãàñûäûð. Îíóí ÿùàëèéÿ òèúàðÿò õèäìÿòèíèí ÿñàñ ôîðìàëàðû áóíëàðäûð: ïèøòàõòà àðõàñûíäàí ôÿðäè õèäìÿò; ñàòûúû-ìÿñëÿùÿò÷è âàñèòÿñèëÿ ôÿðäè õèäìÿò (íöìóíÿëÿð öçðÿ ñàòûø); þçöíÿõèäìÿò. Ñîí äþâðëÿðäÿ õèäìÿòèí éåíè ôîðìàëàðû: ïî÷ò âàñèòÿñèëÿ òèúàðÿò, åëåêòðîí òèúàðÿò, òèúàðÿò àâòîìàòëàðû èëÿ ñàòûø äà ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. Ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí íþâ ìöõòÿëèôëèéè êèôàéÿò ãÿäÿð ýåíèøäèð. Îíëàð àøàüûäàêû êèìè ãðóïëàøäûðûëûð:

äà îíëàðûí 75%-è þëêÿíèí ïàéòàõòûíäà úÿìëÿøìèøäèð. Òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ îëàí âÿ àâòîìàýèñòðàë êÿíàðûíäà éåðëÿøÿí ìöÿññèñÿëÿð ïÿðàêÿíäÿ øÿáÿêÿäÿ õöñóñè éåð òóòóð. Ïÿðàêÿíäÿ òèúàðÿò ñèñòåìèíèí õûðäà ïÿðàêÿíäÿ øÿáÿêÿñèíèí èíêèøàôûíäà úèääè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèð, èðè øÿùÿðëÿðäÿ

510

ìöõòÿëèô þë÷öëö òèúàðÿò éåðëÿðèíèí (êþøê, ïàâèëéîí âÿ ñ.) ñàéû àçàëûð. Ùàçûðäà ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø òèúàðÿò øÿáÿêÿñèíäÿ òÿçàùöð åäÿí ÿñàñ ìåéë òÿìÿðêöçëÿøìÿ âÿ ìÿðêÿçëÿøìÿ ïðîñåñëÿðèíèí èíòåíñèâëÿøìÿñèäèð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ ïÿðàêÿíäÿ òèúàðÿò ñèñòåìèíèí ÿñàñ òÿìàéöëëÿðè: òÿìÿðêöçëÿøìÿ âÿ ìÿðêÿçëÿøìÿ ïðîñåñëÿðèíèí èíòåíñèâëÿøìÿñè; ôèðìà ìàüàçàëàðûíûí (öìóìèééÿòëÿ, èõòèñàñëàøìûø òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí) ÷îõàëìàñû; ÿðçàã ìàëëàðû èëÿ òèúàðÿò àïàðàí ìöÿññèñÿëÿðèí óíèâåðñàëëàøìàñû; éåðëè ÿùÿìèééÿòëè ïÿðàêÿíäÿ øÿáÿêÿíèí èíêèøàôû; õûðäà ïÿðàêÿíäÿ ñàòûøûí ñòàñèîíàð òèúàðÿò øÿáÿêÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñè; àâòîìàýèñòðàëëàðûí êÿíàðûíäà ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø òèúàðÿò øÿáÿêÿñèíèí ôîðìàëàøìàñû; ïÿðàêÿíäÿ òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí øàãóëè, öôöãè âÿ êîíãëàìåðàò ôîðìàäà èíòåãðàñèéàñû âÿ ñ. Òÿøêèëàòè-ôóíêñèîíàë íþãòåéè-íÿçÿðäÿí ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø òèúàðÿòè ìöÿññèñÿëÿðèíèí èíòåãðàñèéàñû ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû õÿðúëÿðÿ ãÿíàÿò îëóíìàñû, èðè ïàðòèéàëàðëà àëûøûí ìöìêöíëöéö áàõûìûíäàí ãèéìÿòëÿðèí àøàüû ñàëûíìàñû èìêàíëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû âÿ ñ. èñòèãàìÿòëÿðäÿ ìöÿééÿí öñòöíëöêëÿð éàðàäûð. Áó úÿùÿò, öìóìèééÿòëÿ, òèúàðÿò ñèñòåìèíäÿ ìàëèééÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ éàõøûëàøäûðûúû òÿñèð ýþñòÿðèð (ñõåì 2). Òèúàðÿòèí äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñè. Äàõèëè òèúàðÿò ñèñòåìèíèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè: ìèëëè èñòåùñàë÷ûíû äÿñòÿêëÿìÿêëÿ äàõèëè áàçàðûí ñÿìÿðÿëè ãîðóíìàñû; ñàüëàì ðÿãàáÿò ìöùèòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñû; äàõèëè òèúàðÿò âÿ õèäìÿò ñôåðàñûíûí äàâàìëû èíêèøàôûíà íàèë îëóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè; èñòåùëàê÷û ùöãóãóíóí ñÿìÿðÿëè ìöäàôèÿñè; ìàëéåðèäèëèøè ïðîñåñèíèí èíñòèòóòñèîíàë òÿìèíàòûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ÿìÿëè òÿä-

Ñõåì 2. Òèúàðÿò ñèñòåìèíèí ìàëèééÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíèí äèíàìèêàñû, ìëí.ìàíàòëà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; ëîýèñòèêà õèäìÿòèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè; òèúàðÿò ïðîñåñèíèí òåõíîëîæè òÿìèíàòû; âåðýèãîéìà, ëèøåíçèéà, êâîòàëàðûí òÿòáèãèíäÿ ñàùÿâè õöñóñèééÿòëÿðèí íÿçÿðÿ àëûíìàñû âÿ ñ. Äàõèëè òèúàðÿòèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ìÿãñÿäëè-ïðîãðàì éàíàøìàëàðäàí (ìÿñ. ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô; êè÷èê âÿ îðòà áèçíåñèí èíêèøàôû; ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñè âÿ ñ. ïðîãðàìëàð) äàùà ýåíèø øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû çÿðóðèäèð. Òèúàðÿò ñèñòåìèíè ôóíêñèîíàë èñòèãàìÿòäÿ ñÿðáÿñòëÿøäèðèëìÿêëÿ éàíàøû, îíà ìÿãñÿäéþíëö íÿçàðÿò ìöâàôèã äþâëÿò ãóðóìëàðû òÿðÿôèíäÿí (Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéè, Äþâëÿò Ñòàíäàðòëàøäûðìà âÿ

Ìåòðîëîýèéà Àýåíòëèéè, Òèúàðÿò-Ñÿíàéå Ïàëàòàñû âÿ ñ.) ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Äþâëÿò ñàòûíàëìàñû. Äþâëÿò ñàòûíëàìàëàðûðûí ÖÄÌ-äÿ õöñóñè ÷ÿêèñè ýåòäèêúÿ àðòìàãäàäûð. ßñàñ ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿò îíäàí èáàðÿòäèð êè, áó ïðîñåñ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà òÿíçèìëÿíìèð. ßêñÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ìöñàáèãÿëÿð ÿñàñûíäà ñàòûíàëìà ùöãóãó âàðäûð. Äþâëÿò àëûøû ïðîñåñèíäÿ ùÿì ÿìòÿÿ èñòåùëàê÷ûñû, ùÿì äÿ âàñèòÿ÷è èøòèðàê åäÿ áèëÿð. Áó çàìàí ñàòûíàëìà ìþâúóä áàçàð ãèéìÿòëÿðè ÿñàñûíäà áàø âåðèð. Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä òèúàðÿò ñèñòåìè ùÿì òÿøêèëàòè-ôóíêñèîíàë úÿùÿòäÿí ùÿì äÿ ñèâèë ãàéäàëàðà óéüóíëàøìà

éþíöíäÿ óüóðëà èíêèøàô åäèð. Ïÿðàêÿíäÿ âÿ òîïäàíñàòûø òèúàðÿò äþâðèééÿñèíäÿ ñàáèò àðòûì äèíàìèêàñû ìöøàùèäÿ åäèëèð. ßä.:.Ä à í å í á ó ð ã  . , Ì î í ê ð ó ô Ð . , Ò å é ë î ð  . Îñíîâû îïòîâîé òîðãîâëè; Ì., 2003; Ê î ò ë å ð Ô . Îñíîâû ìàðêåòèíãà, Ì., 1992; Ôåéçóëëàá ÿ é ë è È ., ß ë è ç à ä ÿ À . Òèúàðÿòèí èãòèñàäèééàòû, Áàêû, 2002; Ë å â è Ì . è äð., Îñíîâû ðîçíè÷íîé òîðãîâëè, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 1999; Ø ó ð Ä . è äð., Îñíîâû òîðãîâëè, Ì., 1999; Ï ë à ò î í î â  . Í ., Îðãàíèçàöèÿ òîðãîâëè, Ìèíñê, 2002. ß.È. Áàéðàìîâ

ÅËÌ, ÒßÙÑÈË, ÌßÄßÍÈÉÉßÒ Âß ÑßÙÈÉÉßÍÈÍ ÈÃÒÈÑÀÄÈÉÉÀÒÛ Åëìèí èãòèñàäèééàòû 20 ÿñðäÿ äàùà ñöðÿòëÿ òÿðÿããè åäÿðÿê äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí åëì úÿìèééÿòèí âÿ èíñàí êàïèòàëûíûí ôîðìàëàøìàñûíà äà ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð ýþñòÿðèð. Îíà ýþðÿ äÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð åëìèí èíêèøàôûíà äàùà ÷îõ âÿñàèò éþíÿëäèð âÿ áó ñàùÿéÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèð. 1991–95 èëëÿðäÿ þëêÿäÿ åëìòóòóìëó èðè èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíäÿ éàðàíìûø áþùðàí åëìèí ìàëèééÿëÿøìÿñèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðìèø âÿ öìóìèëèêäÿ åëìÿ ÷ÿêèëÿí äàõèëè õÿðúëÿðèí ùÿúìèíè 72,6% àçàëòìûøäû. Ùÿìèí ýþñòÿðèúè 2003 èëäÿ 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 11,8% àðòìûøäûð. 2003 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà åëìÿ ÷ÿêèëÿí äàõèëè õÿðúëÿðèí ÖÄÌ-äÿ ïàéû 0,33% îëóá. Èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ èñÿ åëìÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí ÖÄÌ-äÿ ïàéû 2,5–3,5% àðàñûíäà òÿðÿääöä åäèð. 1990 èëäÿ áó, 0,8%, 1995 èëäÿ èñÿ 0,2% òÿøêèë åäèðäè. Äþâëÿò áöäúÿñè åëìèí ìàëèééÿëÿøìÿñèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð. Ñîí èëëÿðäÿ áöäúÿäÿí åëìÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí ùÿì áöäúÿ õÿðúëÿðèíäÿ ïàéû, ùÿì äÿ ùÿúìè äèíàìèê îëàðàã àðòûð. Ëàêèí áó àðòûì åëìèí èãòèñàäèééàòäà ðîëóíó ýöúëÿíäèðìÿê ö÷öí êèôàéÿò äåéèëäèð. 2003 èëäÿ åëìÿ ÷ÿêèëÿí öìóìè õÿðúëÿðèí 71,5%-íè áöäúÿ âÿñàèòëÿðè, 3,8%-íè áöäúÿäÿíêÿíàð âÿñàèò, 8,9%-íè ìöÿññèñÿëÿðèí þç âÿñàèòëÿðè, 15,8%-íè ñèôàðèø÷èëÿðèí âÿñàèòè òÿøêèë åòìèøäè. Õàðèúè ìÿíáÿëÿðèí âÿñàèòèíäÿí èñÿ, äåìÿê îëàð êè, èñòèôàäÿ îëóíìóð. Èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ èñÿ áó 5-60% àðà-

ñûíäà òÿðÿääöä åäèð. 2003 èëäÿ áèð åëìèòÿäãèãàò âÿ èøëÿìÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí èø÷èëÿðèí ùÿð áèð íÿôÿðèíÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð 973 ÀÁØ äîëëàðû (4,7 ìëí. ìàíàò), î úöìëÿäÿí áöäúÿäÿí 696,7 ÀÁØ äîëëàðû (3,4 ìëí. ìàíàò) îëóá. 1990 èëäÿ èñÿ áèð åëìè èø÷èéÿ 802 ÀÁØ äîëëàðû (4,8 ìèí ðóáë), î úöìëÿäÿí, äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí 347,6 ÀÁØ äîëëàðû (2,08 ìèí ðóáë) õÿðú ÷ÿêèëèðäè. 1990 èëÿ íèñáÿòÿí 2003 èëäÿ áèð èø÷èéÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí àðòìàñûíà äàùà ÷îõ ùÿìèí äþâðäÿ èø÷èëÿðèí ñàéûíûí àçàëìàñû òÿñèð ýþñòÿðèá (úÿäâÿë 1). 1992 èëäÿ èñÿ ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàðà ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð 46,4%, òÿòáèãè òÿäãèãàòëàðà ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð 36,7%, èøëÿìÿëÿðÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð èñÿ 16,8% òÿøêèë åòìèøäè. 2001 èëäÿ Ðåñïóáëèêà öçðÿ åëìè-òÿäãèãàò âÿ èøëÿ-

ìÿëÿðÿ ÷ÿêèëÿí öìóìè õÿðúëÿðèí 18,5%-è ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàðà, 66,1%-è òÿòáèãè òÿäãèãàòëàðà, 15,7%-è èøëÿìÿëÿðÿ ñÿðô îëóíìóøäó. 1992–2001 èëëÿðäÿ ôóíäàìåíòàë åëìÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè 46,4%äÿí 18,5%-ÿ, èøëÿìÿëÿðÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ 16,8%-äÿí 15,7%-ÿ äöøìöø, òÿòáèãè òÿäãèãàòëàðà ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè èñÿ 36,7%-äÿí 66,1%-ÿ éöêñÿëìèøäè. 2001 èëäÿ ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàðà ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí 99,3%-íè áöäúÿ, 0,34%-íè áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàð òÿøêèë åòìèøäè. Èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ äÿ ôóíäàìåíòàë åëìëÿðèí ìàëèééÿëÿøìÿñèíÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí òÿðêèáèíäÿ áöäúÿ õÿðúëÿðèíèí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí éöêñÿê îëìàñû áó ñàùÿíèí êîììåðñèéà õàðàêòåðëè îëìàìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð.

511

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Åëìèí êàäð ïîòåíñèàëû. 2003 èëäÿ èãòèñàäèééàòäà ìÿøüóë îëàí ÿùàëèíèí 0,17%è (28789 íÿôÿð) Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 138 åëìè òÿøêèëàòäà ÷àëûøûðäû. 2003 èëäÿ åëìè òÿäãèãàò âÿ èøëÿìÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí èø÷èëÿðèí 5,42%-è åëìëÿð äîêòîðó, 29,1%-è èñÿ åëìëÿð íàìèçÿäè èäè. 1990 èëäÿ èñÿ áó ýþñòÿðèúèëÿð ìöâàôèã îëàðàã 3,5%, 26% òÿøêèë åäèðäè. 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ, 2003 èëäÿ åëìè òÿäãèãàò âÿ èøëÿìÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí èø÷èëÿðèí ñàéû 84,2%, åëìëÿð äîêòîðëàðûíûí ñàéû 129%, åëìëÿð íàìèçÿäëÿðèíèí ñàéû 94,1%, àñïèðàíòëàðûí ñàéû èñÿ 87,9% òÿøêèë åäèá. Êàäð àõûíûíûí õöñóñèëÿ ýÿíúëÿð âÿ îðòà éàøëûëàð àðàñûíäà äàùà éöêñÿê îëìàñû åëìè-òÿäãèãàò èø÷èëÿðèíèí éàø ãóðóëóøóíà äà òÿñèð ýþñòÿðèá. 1988–2001 èëëÿðäÿ éàøû 50 âÿ îíäàí éóõàðû îëàí åëìè èø÷èëÿðèí ñàéû 34,8% àðòìûøäû. 2004 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà áöòöí åëìëÿð äîêòîðëàðûíûí 82,5%-íèí éàøû 50-äÿí éóõàðû èäè. 1988 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 2001 èëäÿ åëìè-òÿäãèãàò âÿ èøëÿìÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿíëÿð àðàñûíäà îðòà éàø ùÿääè 2,3 èë àðòàðàã 46,2 èëÿ, åëìëÿð äîêòîðó àðàñûíäà 6,7 èë àðòàðàã 58,3 èëÿ, åëìëÿð íàìèçÿäëÿðè àðàñûíäà èñÿ 4,2 èë àðòàðàã 51,3 èëÿ ÷àòìûøäû (úÿäâÿë 2).

ëèééÿòè öçðÿ ÿñàñ âÿñàèòëÿðèí äÿéÿðè 2,5 äÿôÿ, î úöìëÿäÿí ìàøûí âÿ àâàäàíëûãëàðûí äÿéÿðè 1,6 äÿôÿ àðòìàñû úèùàç âÿ àâàäàíëûã ïàðêûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äåéèë, áèíàëàðûí òÿìèðèíÿ âÿ êþìÿê÷è àâàäàíëûãëàðûí àëûíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäû. Èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ åëìè-òÿäãèãàò òÿøêèëàòëàðûíà âÿ èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíÿ ìÿõñóñ ÿñàñ ôîíäëàðûí òÿðêèáèíÿ îíëàðûí ãåéðèìàääè àêòèâëÿðè – èíòåëëåêòóàë ìöëêèééÿò îáéåêòëÿðè (ÈÌÎ) äÿ äàõèë åäèëèð. Äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ èðè øèðêÿòëÿðèí ãåéðè-ìàääè àêòèâëÿðèíèí äÿéÿðè ìöÿññèñÿíèí öìóìè äÿéÿðèíèí 35-50%-ÿ ãÿäÿðèíè òÿøêèë åäèð âÿ ìèëéàðäëàðëà äîëëàð ùÿúìèíäÿ îëóð. Ïåðñïåêòèâ ö÷öí èëê íþâáÿäÿ åëì âÿ åëìè-òåõíèêè ñèéàñÿò öçðÿ ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí éàðàäûëìàñû, èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âàúèáäèð. Áó ùÿì÷èíèí äþâëÿò ñòðóêòóðëàðûíûí, ñÿíàéå áèðëèêëÿðèíèí, áàíê êàïèòàëûíûí, êè÷èê áèçíåñ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí âÿ ñ. åëìèí ìàëèééÿëÿøìÿñèíäÿ ðîëóíó àðòûðà áèëÿð. Åëìè-òåõíèêè ñèéàñÿò åëÿ ãóðóëìàëûäûð êè, êàäð, ìàëèééÿ âÿ èíôîðìàñèéà ñèéàñÿòè áèð-áèðèíè òàìàìëàéà áèëñèí. Êàäð ñèéàñÿòè êàäðëàðûí ñå÷èëìÿñèíÿ, ôîðìàëàøìàñûíà, ïàéëàíìàñûíà, ãàáèëèééÿòëÿðèí öçÿ ÷ûõàðûëìàñûíà, îíëàðûí

Åëìèí ìàääè-òåõíèêè áàçàñû. Åëìèòåõíèêè òÿøêèëàòëàðûí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí (ôóíäàìåíòàë âÿ òÿòáèãè) êåéôèééÿòèíÿ âÿ ñÿìÿðÿëèëèéèíÿ, åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí èíòåíñèâëèéèíÿ áèëàâàñèòÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. ßñàñ ôîíäëàðûí éåíèäÿí ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí éåêóíëàðûíà ýþðÿ, åëì âÿ åëìÿ õèäìÿò òÿøêèëàòëàðûíäà ÿñàñ ôîíäëàðûí êþùíÿëìÿ äÿðÿúÿñè 41,2%, î úöìëÿäÿí ìàøûí âÿ àâàäàíëûãëàðûí êþùíÿëìÿ äÿðÿúÿñè 55,5% òÿøêèë åòìèøäè âÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòû öçðÿ ÿñàñ ôîíäëàðûí ìöâàôèã ýþñòÿðèúèñèíäÿí éöêñÿê èäè (1996). 1996 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 2003 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà åëìè-òÿäãèãàò (êîíñòðóêòîð) ôÿà-

ñîñèàë òÿìèíàòûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà âÿ ñ. èñòèãàìÿòëÿíìÿëèäèð.

512

ßä.: Ì ó ð à ä î â Ø . Ì . Èíñàí ïîòåíñèàëû ÿñàñ ìåéëëÿð, ðåàëëûãëàð, ïðîáëåìëÿð. Á., «Åëì», 2004; Ì ó ð à ä î â À . Í . «Àçÿðáàéúàíäà åëìè-òåõíèêè êàäð ïîòåíñèàëûíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ èñòèôàäÿñè». Èãòèñàä åëìëÿðè íàìèçÿäè àëèìëèê äÿðÿúÿñè àëìàã ö÷öí òÿãäèì åäèëìèø äèññåðòàñèéàíûí àâòîðåôåðàòû. Á., 2003; Àçÿðáàéúàíûí ñòàòèñòèê ýþñòÿðèúèëÿðè. Á., «Ñÿäà», 2004; Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí õÿáÿðëÿðè. Ùóìàíèòàð âÿ Èúòèìàè Åëìëÿð ñåðèéàñû. «Èãòèñàäèééàò», Á., 2004, ¹2. Ø.Ì. Ìóðàäîâ; À.Í.Ìóðàäîâ

Òÿùñèëèí èãòèñàäèééàòû Òÿùñèë áèëèêëÿðèí þòöðöëìÿñèíè, áàúàðûã âÿ âÿðäèøëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíû òÿìèí åäÿí ñîñèàë-ìÿäÿíè ñôåðàíûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû òÿùñèëèí áèð ñûðà ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ: ÿùàëèíèí òÿùñèë ñÿâèééÿñèíÿ, òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ òÿìèí åäèëìÿñèíÿ, ÿùàëèíèí 100 ìèí íÿôÿðèíÿ äöøÿí ìöÿëëèìëÿðèí, òÿëÿáÿëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ éöêñÿê èíêèøàô åòìèø áèð ÷îõ äöíéà þëêÿëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿäèð âÿ ùÿòòà áÿçèëÿðèíäÿí þíäÿäèð. Ñàùÿíèí ìöàñèð âÿçèééÿòè ìàëèééÿ ìÿíáÿëÿðèíèí ýöúëö îëìàìàñû èëÿ øÿðòëÿíÿí áèð ñûðà ïðîáëåìëÿðèí âÿ ÿëâåðèøñèç ìåéëëÿðèí ìþâúóä îëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ìàëèééÿëÿøìÿ. Àçÿðáàéúàíäà ìàëèééÿëÿøìÿíèí áàøëûúà ìÿíáÿéèíè áöäúÿ ñèñòåìè âÿ ÿùàëèíèí âÿñàèòè òÿøêèë åäèð âÿ ìöõòÿëèô òèï òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè áèð-áèðèíäÿí õåéëè ôÿðãëÿíèð. Èáòèäàè âÿ öìóìè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðè, ÿñàñÿí, ðåñïóáëèêà âÿ éåðëè áöäúÿ âÿñàèòëÿðè ùåñàáûíà, àëè òÿùñèë èñÿ ÿñàñÿí ðåñïóáëèêà áöäúÿñèíäÿí ìàëèééÿëÿøäèðèëèð. Ìöñòÿãèëëèéÿ ãÿäÿð òÿùñèë õÿðúëÿðè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿìèí åäèëèðäè. Ëàêèí 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿùñèë ñèñòåìèíèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìàëèééÿëÿøìÿñè õåéëè àçàëäû. 1995 èëäÿ ðåàë èôàäÿäÿ òÿùñèë õÿðúëÿðèíèí ùÿúìè 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 2 äÿôÿäÿí ÷îõ àçàëäû, éàëíûç 1996 èëäÿí àðòìàüà áàøëàäû âÿ 1999 èëäÿ 1996 èë ñÿâèééÿñèíè þòöá êå÷äè âÿ 2003 èëäÿ 1990 èë ñÿâèééÿñèíè 27% öñòÿëÿäè (úÿäâÿë). Ñîí èëëÿðäÿ òÿùñèëÿ áöäúÿäÿí àéðûëàí âÿñàèòèí ùÿì áöäúÿ õÿðúëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ, ùÿì äÿ ÖÄÌ-ÿ ýþðÿ ïàéûíûí õåéëè àçàëìàñû, ÿñëèíäÿ òÿùñèë õÿðúëÿðèíèí ìöÿééÿí ùèññÿñèíèí òÿùñèë àëàíëàðûí âÿ îíëàðûí âàëèäåéíëÿðèíèí öçÿðèíÿ äöøäöéöíö ýþñòÿðèð. Ùàçûðäà ïóëëó òÿùñèë õÿðúëÿðèíè éà ÿùàëè, éà äà þçö ö÷öí ëàçûì îëàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíû ìàëèééÿëÿøäèðÿí ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàð þäÿéèð. 2003 èäÿ ÿùàëèéÿ ýþñòÿðèëÿí ïóëëó õèäìÿòëÿðèí òÿðêèáèíäÿ òÿùñèë ñèñòåìè öçðÿ ïóëëó õèäìÿòëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè 1995 èëäÿêè 0,9%-äÿí 4,7%-ÿ ãÿäÿð àðòìûøäûð. Ùÿìèí èëäÿ ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí áöòöí íþâ òÿùñèë õèäìÿòëÿðèíÿ 19 ìëðä. ìàíàò âÿñàèò õÿðúëÿíìèøäèð êè, áó äà áöäúÿäÿí òÿùñèëÿ àéðûëàí âÿñàèòèí 1,6%-íÿ áÿðàáÿðäè. Àèëÿëÿðèí âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí öìóìè îðòà òÿùñèëèí ìàëèééÿëÿøìÿñèíÿ éþíÿëòäèêëÿðè âÿñàèò öìóìè îðòà òÿùñèë ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí âÿñàèòèí öìóìè ùÿúìèíèí òÿõìèíÿí 1/4 ùèññÿñèíè òÿìèí åòìèøäè. 2002–2003

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

òÿäðèñ èëèíäÿ òÿùñèë ùàããûíû òàì þäÿìÿê ÿñàñûíäà ìöãàâèëÿ èëÿ îõóéàí òÿëÿáÿëÿðèí ñàéû äþâëÿò àëè òÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 53,4 ìèí íÿôÿð (52,5%), îðòà èõòèñàñ òÿùñèëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 17,1 ìèí (33,9) íÿôÿð îëìóøäó. Äþâëÿò ìàëèééÿëÿøìÿñè ìåõàíèçìè. “Òÿùñèë ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíóíà (1992) ìöâàôèã îëàðàã, òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñìåòà ìàëèééÿëÿøìÿñè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí ùÿð áèð íþâö, òèïè, åëÿúÿ äÿ êàòåãîðèéàñû öçðÿ òÿùñèë àëàíëàðûí áèð íÿôÿðè ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø íîðìàòèâëÿð ÿñàñûíäà ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè èëÿ ÿâÿç åäèëäè. Öìóìòÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðè øàýèðäëÿðèí ôàêòèêè ñàéûíà, ïåøÿ òÿùñèëè ìöÿññèñÿëÿðè èñÿ þäÿíèøñèç òÿùñèëÿ ãÿáóë öçðÿ òàïøûðûüà óéüóí ìöÿééÿí åäèëÿí òÿëÿáÿëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ áöäúÿ âÿñàèòè àëûðäû. Äþâëÿò âÿ éåðëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíÿ áöäúÿ òÿõñèñàòëàðûíäàí âÿ äèýÿð ìÿíáÿëÿðäÿí äàõèë îëàí âÿñàèòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðèíÿ ñÿðáÿñòëèê âåðèëäè. Òÿúðöáÿäÿ áó ùöãóãäàí, ÿñàñÿí, ïåøÿ òÿùñèëè ìöÿññèñÿëÿðè èñòèôàäÿ åäÿ áèëèðäèëÿð. Ìÿêòÿáëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè éåðëè òÿùñèë îðãàíëàðûíäàí òàì èíçèáàòè àñûëû èäè. 90-úû èëëÿðèí àõûðûíäà ìÿêòÿáëÿðäÿí éàëíûç 10%-è ùöãóãè øÿõñ ñòàòóñóíà ìàëèê èäè âÿ òÿñÿððöôàò ÿìÿëèééàòëàðûíû ñÿðáÿñò ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíÿ àäàìáàøûíà àéðûëàí áöäúÿ âÿñàèòëÿðèíèí ýåòäèêúÿ àçàëìàñû âÿ ãåéðè-ñàáèòëèéè òÿùñèëÿ éþíÿëäèëÿí òÿõñèñàòûí ùÿúìèíèí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñûíû õåéëè ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè. «Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà» ÀÐ ãàíóíóíà óéüóí îëàðàã, äþâëÿò áöäúÿñèíèí õÿçèíÿäàðëûã âàñèòÿñèëÿ èúðàñûíà êå÷èðèëäèêäÿí ñîíðà (1998) áöäúÿ ìàëèééÿëÿøìÿñèíèí ñìåòà ôîðìàñû éåíèäÿí áÿðïà åäèëäè. Þäÿíèøëè òÿùñèë õèäìÿòèíèí èíêèøàôû çÿìèíèíäÿ, òÿùñèëèí èäàðÿ åäèëìÿñèíèí âÿ ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíèí äþâëÿò ñèñòåìè, èíçèáàòè-àìèðëèê èãòèñàäèééàòûíà õàñ îëàí òÿøêèëàò÷ûëûüûí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíè ñàõëàñà äà, ñàùÿíèí åùòèéàò òÿìèíàòûíà ìÿñóëèééÿòè âÿ âÿñàèòäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà íÿçàðÿòè õåéëè çÿèôëÿòäè. Òÿùñèëèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìàëèééÿ-

ëÿøìÿñè îíóí øÿôôàôëûã ñÿâèééÿñèíèí àøàüû îëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè øÿðàèòèíäÿ òÿùñèëèí òÿêúÿ áöäúÿ âÿñàèòè ùåñàáûíà ìàëèééÿëÿøìÿñèíèí ýåòäèêúÿ ÷ÿòèíëÿøìÿñè áó ñèñòåìäÿ úèääè èñëàùàòëàð àïàðûëìàñûíû, ýåíèø èúòèìàèééÿòèí ìàëèééÿëÿøìÿéÿ äàùà ÷îõ úÿëá îëóíìàñûíû çÿðóðè åäèð. Gÿíúëÿðÿ éöêñÿêêåéôèééÿòëè òÿùñèë âåðèëìÿñè, îíëàðûí ãàáèëèééÿòèíÿ âÿ èñòÿéèíÿ óéüóí ïåøÿ âÿ èõòèñàñëàðà éèéÿëÿíìÿñè ö÷öí èìêàíëàðûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ñòðàòåæè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. Òÿùñèëèí êåéôèééÿòè èëÿ îíà òÿëÿáàòûí òàðàçëûüûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ñîí èëëÿðäÿ ùÿì öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáèíè ãóðòàðàíëàð, ùÿì äÿ àëè âÿ îðòà èõòèñàñ òÿùñèëè ìÿêòÿáëÿðèíÿ ãÿáóë îëóíàíëàð ö÷öí èìòàùàíëàð òåñò ñèñòåìè âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà òÿùñèëèí èíêèøàôûíà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð äà éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ éàðäûì ýþñòÿðèðëÿð. ÁÌÒ-íèí Ãà÷ãûíëàð öçðÿ Àëè Êîìèññàðëûüû êþ÷êöí äöøÿðýÿëÿðèíäÿ òÿùñèëèí òÿøêèëèíäÿ, ÉÓÍÅÑÊÎ ìöÿëëèìëÿðè òÿêìèëëÿøäèðìÿ ïðîãðàìëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ÑÎÐÎÑ Ôîíäó ìåòîäèê âÿñàèòëÿðèí âÿ òÿäðèñ ïëàíëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ, ìöÿëëèìëÿðèí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ùàçûðëàíìàñûíäà, Áðèòàíèéà Øóðàñû, Àëìàíèéà Ìöáàäèëÿ Ïðîãðàìû âÿ Ôðàíñà Ñÿôèðëèéè âàñèòÿñèëÿ õàðèúè äèëëÿðèí òÿäðèñèíÿ ùÿì òåõíèêè âÿ ùÿì äÿ ìàëèééÿ éàðäûìû åòìèøäèëÿð. ÀÁØ-ûí “Àçàäëûüû Ìöäàôèÿ” àäëû ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòû ùÿð èë Àçÿðáàéúàíäàí òÿõìèíÿí 50 íÿôÿðÿ éàõûí øàýèðäèí Àìåðèêàäà òÿùñèë àëìàëàðûíû òÿìèí åäèð. Òÿùñèë Íàçèðëèéè ÉÓÍÈÑÅÔ-ëÿ áèðýÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ìÿñêóíëàøäûãëàðû ÷àäûð øÿùÿðúèêëÿðèíäÿ 3-6 éàøûíäà 3 ìèí íÿôÿðÿ éàõûí óøàüûí úÿëá åäèëäèéè óøàã èíêèøàô áàü÷àëàðû à÷ìûøäûð. Óøàãëàðûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíû òÿìèí åäÿí êîìïëåêñ ïðîãðàìëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíäóüó èøäÿ ÁÌÒ-íèí Öìóìäöíéà ßðçàã Ïðîãðàìû óøàãëàðûí âÿ òÿðáèéÿ÷èëÿðèí ìöâàôèã ÿðçàãëà òÿìèí îëóíìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. ÉÓÍÈÑÅÔ-èí äÿñòÿéè èëÿ þëêÿäÿ

ôÿàë òÿëèì ìåòîäëàðû ÿñàñûíäà èøëÿéÿí ìÿêòÿá øÿáÿêÿñè, îíóí ìöõòÿëèô øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðûíäà 25 ïèëîò ìÿêòÿá ôÿàëèééÿòäÿäèð. Ýÿíúëÿðèí ïåøÿ âÿ èõòèñàñà éèéÿëÿíìÿñè èìêàíëàðû. Àçÿðáàéúàíäà òÿùñèëèí òÿøêèë îëóíìàñûíäà âÿ öìóìòÿùñèë ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí óüóðëàðà áàõìàéàðàã, ñîí èëëÿðäÿ ýÿíúëÿðèí ïåøÿ âÿ èõòèñàñà éèéÿëÿíìÿñè èìêàíëàðû âÿ ùàçûðëûã ñÿâèééÿëÿðè õåéëè àøàüû äöøìöøäöð. Öìóìè îðòà òÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí ýöíäöç øþáÿñèíè áèòèðÿíëÿðäÿí àëè âÿ îðòà èõòèñàñ òÿùñèëè, åëÿúÿ äÿ òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðèíèí ýöíäöç øþáÿëÿðèíÿ 1985 èëäÿ 65,6% ãÿáóë åäèëìèøäèñÿ, 2001 èëäÿ áó ðÿãÿì àçàëàðàã 43,2% îëäó. Áåëÿ âÿçèééÿò ùÿìèí äþâðäÿ äþâëÿò âÿ ãåéðè-äþâëÿò àëè òÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíÿ òÿëÿáÿ ãÿáóëó 37,9% àðòäûüû øÿðàèòäÿ îðòà èõòèñàñ òÿùñèëè âÿ ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðèíÿ, ùÿì÷èíèí ëèòñåéëÿðÿ òÿëÿáÿ ãÿáóëóíóí ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 15% âÿ 4,3 äÿôÿ àçàëìàñûíûí íÿòèúÿñè èäè. Ýÿíúëÿðèí, åëÿúÿ äÿ éàøëû íÿñëèí ïåøÿ ùàçûðëûüûíäà èõòèñàñëàðûíûí àðòûðûëìàñûíäà ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ðîëó úèääè øÿêèëäÿ çÿèôëÿìèøäèð. 2001 èëäÿ ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäà ïåøÿ ùàçûðëûüû êå÷ÿíëÿðèí ñàéû 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 16,4 äÿôÿ, î úöìëÿäÿí ôÿùëÿëÿðèí ñàéû 20 äÿôÿ, îíëàðäàí èëê äÿôÿ ùàçûðëàíàíëàðûí ñàéû 36,8 äÿôÿ, èêèíúè ïåøÿéÿ éèéÿëÿíëÿðèí ñàéû 14,2 äÿôÿ, éåíèäÿí ùàçûðëàíàíëàðûí ñàéû èñÿ 14,5 äÿôÿ àç èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ìÿøüóë îëàíëàðûí 50%-äÿí ÷îõóíó ôÿùëÿ êàäðëàðûí òÿøêèë åòäèéè íÿçÿðÿ àëûíìàëû ñîí èëëÿðäÿ ôÿùëÿ êàäðëàðûí èñòÿð ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ âÿ ëèòñåéëÿðäÿ, èñòÿðñÿ äÿ ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäà ùàçûðëàíìàñûíäà éàðàíìûø âÿçèééÿòèí äÿéèøìÿñè ö÷öí òÿñèðëè òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿëèäèð . ßä.: Ì ó ð à ä î â Ø . Ì . Ýÿíúëÿðèí âÿ ïåíñèéà÷ûëàðûí ìÿøüóëëóã ïðîáëåìëÿðè. ÀÌÅÀ Ùóìàíèòàð âÿ Èúòèìàè Åëìëÿð ñåðèéàñû, Èãòèñàäèééàò (Õÿáÿðëÿð) ¹1 2004; à ó ë è é å â Ú . Á . Ýÿíúëÿðèí ïåøÿ âÿ èõòèñàñà éèéÿëÿíìÿê èìêàíëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ÿìÿê áàçàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà âÿ òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ÿñàñ øÿðòäèð. Áàêû, 2003; à ó ë è é å â Ú . Á . Òÿùñèë ùàìû ö÷öí. 2015 èë ïðîãðàìûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿãñÿäëÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìöàñèð âÿçèééÿòè. Áàêû, 2001; Òÿùñèë 2003 èë. Ñòàòèñòèê ìÿúìóÿ, 2003. Ú.Á.Ãóëèéåâ

513

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìÿäÿíèééÿòèí èãòèñàäèééàòû Ñîñèàë-ìÿäÿíè ñôåðàíûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí ìÿäÿíèééÿò þç ôÿàëèééÿòëÿðè èëÿ ìÿäÿíèééÿò ñÿðâÿòëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíû, ìöùàôèçÿ åäèëèá ñàõëàíûëìàñûíû, ÿùàëè àðàñûíäà éàéûëìàñûíû âÿ îíëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ìÿúìóñóíäà òÿìñèë îëóíóð. Ìÿäÿíèééÿò íåìÿòëÿðèíèí èñòåùñàëûíû òÿìèí åäÿí ùöãóãè øÿõñëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè äþâëÿò òÿñèñàòû ñòàòóñóíà ìàëèêäèð âÿ îíëàðëà éàíàøû, øÿõñè, óíèòàð âÿ ôîðìàë ìöÿññèñÿëÿð ùÿì÷èíèí, êîììåðñèéà èëÿ ìÿøüóë îëìàéàí ãåéðèäþâëÿò òÿøêèëàòëàðû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð (úÿäâÿë 1).

íàëàðûí ôîíäóíäà, ìöâàôèã îëàðàã, 1051 ìèí åêñïîíàò âàùèäè âÿ 35,5 ìëí. êèòàá íöñõÿñè âàðäûð. Ìÿäÿíè èðñèí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñû öçðÿ èíâåñòèñèéà ôÿàëèééÿòè, ÿñàñÿí, ìóçåé êîëëåêñèéàëàðûíûí âÿ êèòàáõàíà ôîíäóíóí çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ, åëÿúÿ äÿ äàøûíìàç àáèäÿëÿð öçðÿ òÿìèð-áÿðïà èøëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëèð. Ìÿäÿíèééÿòÿ éþíÿëäèëÿí ìàëèééÿ âÿñàèòè àç îëäóüóíäàí ìÿäÿíèééÿò îáéåêòëÿðèíèí éåðëÿøäèéè áèíàëàðûí õåéëè ùèññÿñèíèí òåõíèêè âÿçèééÿòè ãÿíàÿòáÿõø äåéèëäè. 2002 èëäÿ Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéè ñèñòåìèíäÿêè êöòëÿâè êèòàáõàíàëàðäàí 25,9%-íèí (1056) ÿñàñëû òÿìèðÿ åùòèéàúû âàð èäè, 2,1%-è (85) èñÿ ãÿçà âÿçèééÿòèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè.

2003 èëèí ñîíóíà ðåñïóáëèêàäà 4124 êöòëÿâè êèòàáõàíà, 3066 êëóá ìöÿññèñÿñè, 159 ìóçåé, 27 ïåøÿêàð òåàòð, 13 êîíñåðò

Ìóçåé ôîíäëàðûíäàêû 85 ìèí åêñïîíàòûí (áöòöí åêñïîíàòëàðûí 8,1%-íèí) áÿðïàñû òÿëÿá îëóíóðäó.

ìöÿññèñÿñè, áèð ñèðê âÿ áèð çîîïàðê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ñàùÿäÿ ìÿøüóë îëàíëàðûí ñàéû 1998 èëäÿ 47,5 ìèí íÿôÿð (èãòèñàäèééàòäà ìÿøüóë îëàí ìóçäëó èø÷èëÿðèí 4,2%), îíëàðûí îðòà àéëûã íîìèíàë ÿìÿê ùàããû 76 ìèí ìàíàò èäè. Äþâëÿòèí ìöùàôèçÿñèíäÿ 6308 äàøûíìàç òàðèõè âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿñè âàð (32,4% àðõåîëîæè, 61,2% ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè). Ìóçåéëÿðèí âÿ êöòëÿâè êèòàáõà-

Þëêÿäÿ 1 îïåðà âÿ áàëåò òåàòðû, 20 äðàì, êîìåäèéà âÿ ìóñèãè òåàòðû, 6 óøàã âÿ ýÿíú òàìàøà÷ûëàð òåàòðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 2002 èëäÿ ýþñòÿðèëÿí 4481 òåàòð òàìàøàñûíäà âÿ êå÷èðèëÿí 1219 êîíñåðòäÿ 827 ìèí íÿôÿð òåàòð òàìàøà÷ûñû âÿ 325 ìèí íÿôÿð ìóñèãè äèíëÿéèúèñè èøòèðàê åòìèøäè. ßùàëèíèí ìÿäÿíè-èñòèðàùÿò ôÿàëèééÿòèíèí ìèãéàñû âÿ ìÿäÿíèééÿò õèäìÿòèíäÿí èñòèôàäÿ ùÿúìèíèí õåéëè àøàüû îëäóüó

514

1990–2002 èëëÿðäÿ êöòëÿâè êèòàáõàíàëàðûí ñàéû 10,3%, êëóá ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñàéû 16,4% àçàëìûøäû. 2002 èëäÿ 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ êèòàáõàíà îõóúóëàðûíûí ñàéû 2 äÿôÿäÿí ÷îõ, òåàòðà ýÿëÿíëÿðèí ñàéû 40% àøàüû äöøìöø, ìóçåéëÿðÿ ýÿëÿíëÿðèí ñàéû èñÿ ñàáèò ãàëìûøäû. Ìÿäÿíèééÿòèí ìàëèééÿ ðåñóðñëàðû. Ìÿäÿíèééÿò âÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè, ÿñàñÿí, äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ìàëèééÿëÿøäèðèëèð. 2003 èëäÿ áó ìÿãñÿäÿ 139,8 ìëðä. ìàíàò (28,5 ìëí. ÀÁØ äîëëàðû) âÿñàèò õÿðúëÿíìèø, îíóí ÿñàñ ùèññÿñè Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéè ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí ìöÿññèñÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìÿäÿíè òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèøäèð. 1993 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ, 2003 èëäÿ ìÿäÿíèééÿòÿ âÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíÿ éþíÿëäèëÿí áöäúÿ õÿðúëÿðè ðåàë èôàäÿäÿ 2,6 äÿôÿ, áöäúÿ õÿðúëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ ñàùÿéÿ àéðûëàí âÿñàèòèí õöñóñè ÷ÿêèñè 2%-äÿí 2,3%-ÿ ãÿäÿð àðòìàñûíà áàõìàéàðàã, áó õÿðúëÿðèí ÖÄÌ-äÿ ïàéû 0,83%-äÿí 0,4%-ÿ ãÿäÿð àçàëìûøäûð (úÿäâÿë 2). 90-úû èëëÿðèí 1-úè éàðûñûíäà ìÿäÿíèééÿò âÿ ÊÈÂ-èí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ìàëèééÿëÿøìÿñèíèí úèääè ñóðÿòäÿ àçàëìàñû ìÿäÿíèééÿò øÿáÿêÿëÿðèíèí ñàéûíà âÿ îíëàðûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ äÿ õåéëè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ, 2003 èëäÿ êöòëÿâè êèòàáõàíàëàðûí ñàéû 481 âàùèä, ôîíäóíäà îëàí êèòàá âÿ æóðíàëëàðûí ñàéû 8,8 ìëí. íöñõÿ, îíëàðäà èøëÿéÿíëÿðèí ñàéû èñÿ 149 íÿôÿð àçàëìûøäûð. Áó ýþñòÿðèúèëÿð øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ äàùà

éöêñÿê èäè. Ùÿìèí äþâðäÿ ìóçåéëÿðèí ñàéû 28,2%, ôîíääà ÿñàñ ÿøéàëàðûí ñàéû 156 ìèí, èøëÿéÿíëÿðèí ñàéû 683 íÿôÿð âÿ éà 43,3% àðòìûø, áÿðïàñû òÿëÿá îëóíàí åêñïîíàòëàðûí ñàéû èñÿ ùÿëÿ 2002 èëäÿ 1990 èëÿ íèñáÿòÿí 16 ìèí âàùèä ÷îõ îëìóøäó. ßä.: Ìÿäÿíèééÿò – 2004 èë. Ñòàòèñòèê ìÿúìóÿ. Á., 2004. Ú.Á. Ãóëèéåâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ñÿùèééÿíèí èãòèñàäèééàòû Ìöàñèð ñÿùèééÿ ñèñòåìèíèí èíêèøàôû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñÿùèééÿ ñèñòåìè ìÿðêÿçëÿøìèø ñîâåò ìîäåëèíäÿí èìòèíà åäÿðÿê, òèááè õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿíëÿðëÿ îíëàðûí èñòåùëàê÷ûëàðû àðàñûíäà ôóíêñèéàëàðûí áþëöøäöðöëìÿñèíè – òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ðàçûëàøìàëàðû íÿçÿðäÿ òóòàí éåíè ìöãàâèëÿ ìîäåëèíÿ ãÿäÿð èíêèøàô éîëó êå÷ìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñèíèí óüóðëàðû òÿêúÿ êå÷ìèø ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà äåéèë, ùÿì äÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíóð. Áó, Ùåéäÿð ßëèéåâ ùÿëÿ 1969–82 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàìûçà ðÿùáÿðëèê åäÿðêÿí, åëÿúÿ äÿ 1982–87 èëëÿðäÿ ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè îëàðêÿí þëêÿ ùÿéàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíè, î úöìëÿäÿí ñÿùèééÿíèí äÿ éöêñÿëèøèíè òÿìèí åòìÿñè, îíóí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôû ö÷öí áöòöí ìöìêöí òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿñè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Ùÿìèí äþâðëÿðäÿ éöçëÿðëÿ ìöàñèð ñÿùèééÿ îáéåêòëÿðè èíøà åäèëìèø, ìþâúóä òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðûäàí ÷îõó éåíèäÿí ãóðóëìóø, Áàêûäà âÿ ðåýèîíëàðäà èòòèôàã ÿùÿìèééÿòëè èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèáá ìÿðêÿçëÿðè à÷ûëìûø âÿ îíëàð ÿí éåíè úèùàç, àâàäàíëûã âÿ ëÿâàçèìàòëàðëà, ùÿì÷èíèí éöêñÿêèõòèñàñëû òèáá êàäðëàðû èëÿ òÿìèí îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà åäèëäèêäÿí ñîíðà ñÿùèééÿíèí ùöãóãè-íîðìàòèâ áàçàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ äöíéà ñòàíäàðòëàðû ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûëìàñû äàèì äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóø, èëê íþâáÿäÿ «ßúçà÷ûëûã ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà», «Þçÿë òèáá ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà», «Òèááè ñûüîðòà ùàããûíäà» âÿ ñ. ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ÃÈ×Ñèí éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû öçðÿ âÿ âÿðÿì ÿëåéùèíÿ ïðîãðàìëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð (2005). «ßùàëèíèí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíäà (26.06.1997) äþâëÿòèí ùÿð áèð èíñàíûí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñûíà òÿìèíàò âåðäèéè òÿñáèò îëóíìóø, ñÿùèééÿ èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ïóëëó òèááè õèäìÿò òÿøêèë åäèëìÿñè äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû, ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû, âÿòÿíäàø ñàüëàìëûüûíû èòèðäèéè çàìàí îíà òèááè-ñîñèàë éàðäûì âÿ îíëàðûí ñîñèàë ìöäàôèÿñè êèìè ÿñàñ Êîíñòèòóñèîí ùöãóãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ ìöÿééÿí ùÿúìäÿ ïóëñóç òèááè õèäìÿòëÿð äÿ ýþñòÿðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ðåñïóáëèêàäà «Ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ

èñëàùàòëàð öçðÿ Äþâëÿò êîìèññèéàñûíûí éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ 13 ìàðò 1998 èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû ñÿùèééÿíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí èñëàùàòëàðûí äàùà ýåíèø ìèãéàñäà âÿ ñöðÿòëÿ àïàðûëìàñûíà ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí ñÿùèééÿ ñèñòåìè – öìóìè ôîíäó 68100 ÷àðïàéû îëàí 734 õÿñòÿõàíàäàí, 1591 àìáóëàòîð ïîëèêëèíèêà ìöÿññèñÿñè, 743 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû, 12 åëìè-òÿäãèãàò èíñòèòóòó, 1 òèáá óíèâåðñèòåòè, 1 ùÿêèìëÿðè òÿêìèëëÿøäèðìÿ èíñòèòóòó âÿ 9 îðòà òèááè òÿùñèë ìÿêòÿáèíäÿí èáàðÿòäèð. Ðåñïóáëèêàíûí òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ 29,7 ìèí ùÿêèì âÿ 59,5 ìèí îðòà òèáá èø÷èñè ÷àëûøûð (2005). Ðåñïóáëèêà ñÿùèééÿ ñèñòåìèíèí éåýàíÿ ìàëèééÿëÿøìÿ ìÿíáÿéè îëàí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí àéðûëàí âÿñàèò èëäÿí-èëÿ àçàëäûüûíäàí áþùðàíëû âÿçèééÿò éàðàíìûøäû. Ëàêèí 1994 èëäÿí ñîíðà ùÿð èë äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ñÿùèééÿ ñèñòåìèíÿ àéðûëàí âÿñàèòèí àðòûðûëìàñûíà áàøëàíìûø, 2003 èëäÿ ñÿùèééÿéÿ àéðûëàí áöäúÿ õÿðúëÿðè 1995 èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 1,9 äÿôÿ àðòàðàã 276,6 ìëðä. ìàíàò îëìóøäóð. Ùàçûðäà ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû õÿðúëÿðèíèí ñòðóêòóðúà äÿéèøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñÿùèééÿíèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíèí òÿøêèëèíèí èêèñè äþâëÿòÿ ìÿõñóñ îëàí ö÷ ñèñòåìè éàðàäûëìûøäûð: - äþâëÿò áöäúÿñè ñèñòåìè; - äþâëÿò ìÿúáóðè òèááè ñûüîðòà ñèñòåìè; - ãåéðè-äþâëÿò (þçÿë) ñÿùèééÿ ñèñòåìè. Ùàçûðäà Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéè ñèñòåìèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 4310 ñÿùèééÿ èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿñèíèí 414-ö ÿùàëèéÿ ïóëëó òèááè õèäìÿò ýþñòÿðèð. Ñÿùèééÿ ñèñòåìèíäÿ þçöíöìàëèééÿëÿøäèðìÿéÿ êå÷èäëÿ áàüëû àïàðûëàí èäàðÿåòìÿ âÿ ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðèíèí ìöùöì íÿòèúÿëÿðäÿí áèðè îäóð êè, ïóëëó òèááè õèäìÿò ýþñòÿðÿí ñÿùèééÿ èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ òèáá èø÷èëÿðèíèí ÿìÿê ùàããû áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðòûðûëìûø âÿ éåíè ùÿâÿñëÿíäèðìÿ ñèñòåìè éàðàäûëìûøäûð. Ïóëëó õèäìÿò ýþñòÿðÿí òèáá èø÷èñèíèí ÿìÿê ùàããûíûí êÿìèééÿòèíÿ àðòûã ùå÷ áèð ìÿùäóäèééÿò éîõäóð âÿ áó, àíúàã ýþðöëÿí èøèí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿòèíäÿí àñûëûäûð. Áåëÿëèêëÿ þçöíöìàëèééÿëÿøäèðìÿéÿ êå÷ìÿêëÿ, áèð òÿðÿôäÿí, õåéëè áöäúÿ âÿñàèòèíÿ ãÿíàÿò åäèëèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÿùàëèíèí èìòèéàçëû âÿ ýöçÿøòëè ãðóïóíà ïóëñóç èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèááè õèäìÿò ýþñòÿðèëìÿñè ö÷öí ìàëèééÿ âÿñàèòè òîïëàíûð. Òèáá âÿ òÿùñèë èø÷èëÿðèíèí äþâðè òèááè ìöàéèíÿñèíèí òàì ïóëñóç âÿ éà þçÿë òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí ùåñàáûíà àïàðûëìàñû äèàáåò õÿñòÿëÿðèíèí, øÿùèä àèëÿ öçâëÿðèíèí ïóëñóç

ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿñè, òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ úàðè âÿ ÿñàñëû òÿìèð èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû, éåíè ìöàñèð òèáá òåõíèêàñû âÿ àâàäàíëûãëàðûí ÿëäÿ åäèëìÿñè âÿ ñ. ìÿùç þçöíöìàëèééÿëÿøäèðìÿ ñèñòåìèíèí èíêèøàôû ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Ñÿùèééÿäÿ àïàðûëàí èñëàùàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿñàñ íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ þçÿë ñÿùèééÿ ñèñòåìèíèí òÿòáèã åäèëìÿñèäèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ ùöãóãè-íîðìàòèâ áàçà éàðàäûëìûø, «Þçÿë òèáá ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàìûçäà þëêÿäÿ èëê þçÿë òèáá õèäìÿòè øèðêÿòè «Ìåäè Êëóá», Ðåñïóáëèêà Àðòðîëîæè Ìÿðêÿçè, Àèëÿ Ñàüëàìëûã Ìÿðêÿçè, äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà úàâàá âåðÿí Ìÿðêÿçè Êëèíèê Õÿñòÿõàíàñû, ñòàñèîíàð òèïëè «ßôñàíÿ» ìöàëèúÿ-äèàãíîñòèêà ìÿðêÿçè, «Íîðä Ñòàð» äîüóì åâè, «Åêçèìåðëàçåð ìÿðêÿçè», «Ìåäèúàë Úåíòðå» Òöðê-Àìåðèêà ìöÿññèñÿñè, «Ìåäñåðâèñ» þçÿë òèáá ìÿðêÿçè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð (2005). Þçÿë òèáá õèäìÿòèí òÿòáèãèí íÿòèúÿñèíäÿ 10000 íÿôÿðÿäÿê èø÷è, î úöìëÿäÿí, 2500 ùÿêèì âÿ 4 ìèíäÿí àðòûã îðòà òèáá èø÷èñè èøëÿ òÿìèí åäèëìèø, ÿùàëèéÿ ýþñòÿðèëÿí òèááè õèäìÿòèí ãèéìÿòè 2 äÿôÿéÿäÿê àøàüû ñàëûíìûøäûð. Þçÿë ñÿùèééÿ ñèñòåìèíèí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ òÿêúÿ 2000 èëäÿ äþâëÿò áöäúÿñèíÿ 5 ìëðä. ìàíàòà ãÿäÿð âÿñàèò äàõèë îëìóøäóð. Þçÿë ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ èñëàùàòëàð áó ýöí äÿ äàâàì åòìÿêäÿäèð. Ñÿùèééÿ èñëàùàòëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ òèááè ñûüîðòà ñèñòåìèíèí òÿòáèãèäèð. «Òèááè ñûüîðòà ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíà ýþðÿ (1999), òèááè ñûüîðòà ñàüëàìëûüûí ãîðóíìàñû ñàùÿñèíäÿ ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñè ôîðìàñû îëìàãëà, ñûüîðòà ùàäèñÿñè áàø âåðäèêäÿ þëêÿ ÿùàëèñèíèí òèááè âÿ äÿðìàí éàðäûìû àëìàñûíà òÿìèíàò âåðèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èúáàðè òèááè ñûüîðòàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí èêè ìîäåëè ôîðìàëàøìûøäûð: - òèááè ñûüîðòà äèôåðåíñèàëëàøäûðûëäûüû ö÷öí àäàìáàøûíà íîðìàòèâëÿðÿ ìöâàôèã îëàðàã òÿøêèë îëóíóð. Òèááè ñûüîðòà òÿøêèëàòû þç íþâáÿñèíäÿ, ìöõòÿëèô þäÿíèø ãàéäàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, òèáá ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ ùåñàáëàøìàëàð àïàðûð, òèááè éàðäûìûí êåéôèééÿòèíÿ íÿçàðÿòè âÿ ãàíóíà ìöâàôèã îëàðàã, ñûüîðòàëàíàíëàðûí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðèð; - òèááè ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí îëìàäûüû ùàëëàðäà èúáàðè òèááè ñûüîðòàíû ðåýèîíàë ôîíäëàðûí ôèëèàëëàðû ùÿéàòà êå÷èðèð; áó çàìàí èúáàðè òèááè ñûüîðòàíûí ãàðûøûã ìîäåëèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Èúáàðè òèááè ñûüîðòà ñèñòåìè ö÷ ÿñàñ 515

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðèð: - òèááè éàðäûì àëìàã ö÷öí þëêÿíèí áöòöí ñàêèíëÿðèíÿ åéíè èìêàíëàð éàðàäûëìàñû; - ìàëèééÿ ñàáèòëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè; - ÿùàëèíèí ñûüîðòà èëÿ òàì ÿùàòÿ îëóíìàñû. Êþíöëëö òèááè ñûüîðòà èúáàðè òèááè ñûüîðòà ïðîãðàìûíäà ìöÿééÿíëÿøäèðèëäèéèíäÿí, ÿëàâÿ êþíöëëö òèááè ñûüîðòà ìöãàâèëÿñè ÿñàñûíäà ÿùàëèíèí òèááè âÿ äèýÿð õèäìÿòëÿðëÿ òÿìèí åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Òèááè ñûüîðòàíûí áó ìîäåëè, ÿñàñÿí, êîììåðñèéà ìÿãñÿäèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Èúáàðè âÿ êþíöëëö òèááè ñûüîðòà ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû âÿ èíêèøàôû äþâëÿò èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíûí, èøÿýþòöðÿíëÿðèí âÿ ÿùàëèíèí òèááè õèäìÿòëÿðèí þäÿíèëìÿñèíÿ úÿëá îëóíìàñûíà èìêàí âåðèð. 2005–2008 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñÿùèééÿíèí èíêèøàô Ïðîãðàìûíäà, èñëàùàòëàðûí ÿñàñ èñòèãàìÿòè êèìè, íþâáÿòè èëëÿðäÿ ñÿùèééÿ ñèñòåìèíäÿ ÿùàëèíèí ñòàñèîíàð òèááè õèäìÿòëÿ òÿìèí îëóíìàñû, õÿñòÿõàíàëàð âÿ ÷àðïàéûëàðûí ñàéúà àðòìàñû éîõ, äàùà ÷îõ èëêèí òèááè õèäìÿò ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû âÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Èäàðÿåòìÿíèí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ñèñòåìèíèí òÿäðèúÿí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû, ñèñòåìèí ìàëèééÿ âÿçèééÿòèíèí äàùà äà éàõøûëàøäûðûëìàñû, äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû, òèáá àâàäàíëûüû âÿ òåõíèêàñû èëÿ òÿúùèçàòûí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, ÿùàëèíèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíèí ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿéè èëêèí òèááè éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè ïîòåíñèàëûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíÿ íàèë îëóíìàñû ñÿùèééÿíèí èíêèøàôû ïðîãðàìûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäèäèð. Áó ìÿãñÿäÿ íàèë îëìàã ö÷öí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð ñÿìÿðÿëè âÿ êåéôèééÿòëè ñÿùèééÿ õèäìÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíà, òèááè ìààðèôëÿíäèðìÿ, òÿêìèëëÿøäèðèëìèø èììóíëàøäûðìà, óøàãëûã äþâðöíÿ õàñ îëàí õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíèí ÿëàãÿëè øÿêèëäÿ àïàðûëìàñû, òÿùëöêÿñèç àíàëûã, éåíè äîüóëìóøëàðà ãàéüû, äóçóí éîäëàøäûðûëìàñû êèìè ïðîãðàìëàðûí ïðàêòèêè îëàðàã ùÿéàòà ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñèíÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäàúàãäûð. Ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñàíèòàð-åïèäåìèîëîæè ñàüëàìëûüûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ äþâëÿò ñàíèòàðèéà íÿçàðÿòèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, õèäìÿòèí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, íÿçàðÿò ëàáîðàòîðèéàëàðûíûí éåíèäÿíãóðóëìàñû, ìöàñèð àâàäàíëûã âÿ úèùàçëàðëà òÿúùèç åäèëìÿñè âÿ ñ. ùÿëë îëóíàúàã âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Àïàðûëàí èñëàùàòëàð ñàùÿíèí ìþâúóä áàçàñûíûí äàùà äà ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè 516

èëÿ éàíàøû, ìöàñèð áàçàð èãòèñàäèééàòû øÿðàèòèíÿ úàâàá âåðÿí éåíè èãòèñàäè-òÿøêèëàòè âÿ èäàðÿåòìÿ ìåõàíèçìèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà âÿ ñÿùèééÿ ñèñòåìèíèí ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñèíäÿêè ðîëóíóí äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ òÿìèíàò âåðÿúÿêäèð. Ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàúàã èñëàùàòëàðäà ÿñàñ èêè èñòèãàìÿò: èëêèí òèááè õèäìÿòèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ êåéôèééÿòëè ñÿùèééÿ õèäìÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè þç ÿêñèíè áó ñàùÿëÿð öçðÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíàúàã àéðû-àéðû ñàùÿ èíêèøàô ïðîãðàìëàðûíäà òàïàúàãäûð. Èëêèí òèááè éàðäûìûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ñÿùèééÿ õèäìÿòèíèí êåéôèééÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû èëÿ éàíàøû, òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí øÿáÿêÿ âÿ ÷àðïàéû ôîíäóíäàí äàùà ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿéÿ èìêàí âåðÿúÿêäèð. Ìþâúóä ÷àðïàéû ôîíäóíóí ìöÿééÿí ùèññÿñèíèí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ áó áàõûìäàí ìöõòÿëèô òèïëè ñÿùèééÿ èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ÷àðïàéû ôîíäóíà éåíèäÿí áàõûëìàñû, éåíè ìåòîäëàðûí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿíèí ñòàñèîíàðäà ãàëìà ìöääÿòèíèí ãûñàëäûëìàñû âÿ ÷àðïàéû ôîíäóíóí ÿùÿìèééÿòëè ùèññÿñèíè òàì âÿ ãèñìÿí þçöíöìàëèééÿëÿøäèðìÿ ñèñòåìèíÿ êå÷èðìÿêëÿ áöäúÿ ìàëèééÿñèíèí ñÿìÿðÿëè ñÿðôèíÿ íàèë îëóíìàñû äà ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðäÿíäèð. Ñàùÿíèí ÿñàñ äÿðìàíëàðëà òÿìèíàòûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñû âÿ äÿðìàíëàðäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿíèí òÿáëèü îëóíìàñû, äÿðìàí èòêèñèíèí âÿ îíäàí òÿëÿáàòäàí ÷îõ èñòèôàäÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí äÿðìàíëàðûí èäàðÿ îëóíìàñû ñèñòåìèíèí (ÄÅÏÎ) òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, ùàáåëÿ îíëàðäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè öçðÿ ñÿùèééÿ èø÷èëÿðè àðàñûíäà òÿëèì êå÷èðèëìÿñè êèìè ìöùöì âÿçèôÿëÿð ñÿùèééÿíèí èíêèøàô Ïðîãðàìûíûí ïðèîðèòåò åëåìåíòëÿðèíäÿíäèð. ßùàëèíèí ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà êåéôèééÿòëè ñÿùèééÿ õèäìÿòèíèí òÿøêèëè ìöùöì èñòèãàìÿò êèìè ñå÷èëìèøäèð âÿ þëêÿäÿ ñÿùèééÿ ñèñòåìèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ïðîãðàì öçðÿ òÿäáèðëÿðèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè ÿùàëèéÿ òèááè éàðäûìûíûí ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ äþâëÿò þùäÿëèêëÿðèíèí äÿðÿúÿñèíè äÿãèã ìöÿééÿí åòìÿê âÿ òèááè éàðäûìûí ïóëëó ôîðìàëàðûíûí èíêèøàôû ö÷öí çÿìèí éàðàòìàãäûð. Áó áàõûìäàí áàøëûúà âÿçèôÿ ÿùàëèíèí ñîñèàë áàõûìäàí ìöäàôèÿ îëóíìàéàí êàòåãîðèéàëàðûíû âÿ îíëàðà äþâëÿò ùåñàáûíà òèááè õèäìÿòèí íþâëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêäèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ íþâáÿòè àääûì äþâëÿò ùåñàáûíà ÿùàëèéÿ òèááè õèäìÿòèí ýþñòÿðèëìÿñè ìåõàíèçìèíèí ôîðìàëàøäû-

ðûëìàñû ùåñàá îëóíóð. Ñÿùèééÿäÿ äþâëÿò òÿìèíàòûíûí ñÿìÿðÿëè òÿøêèëè ìÿãñÿäèëÿ ñèñòåìèí ìöÿññèñÿëÿð øÿáÿêÿñèíèí áèëàâàñèòÿ áöäúÿ âÿñàèòè ùåñàáûíà ìàëèééÿëÿøäèðìÿêëÿ ýöçÿøòëè õèäìÿò íþâëÿðè öçðÿ òèááè õèäìÿò ýþñòÿðÿí âÿ áöúäÿ ìàëèééÿëÿøìÿñèíäÿí òàì ÷ûõàðûëìàãëà òÿñÿððöôàò ùåñàáëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿëÿð ãðóïëàðûíà áþëöíìÿñè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ Ðåñïóáëèêà Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí ñèñòåìàòèê îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëìèø òÿäáèðëÿð íþâáÿòè èëëÿð ÿðçèíäÿ äÿ äàâàì åòäèðèëÿúÿêäèð. 2005–2008 èëëÿð ÿðçèíäÿ ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿê îðòàìöääÿòëè òÿäáèðëÿðèí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òàìàìëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëè òÿäáèðëÿðèíèí ãàðøûëûãëû âÿùäÿòäÿ èíêèøàôû òÿëÿá îëóíóð. Íþâáÿòè èëëÿð ÿðçèíäÿ, äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿìèíàò âåðèëÿí ïóëñóç òèááè õèäìÿò ñèñòåìè ñàõëàíûëìàãëà éàíàøû, ïóëëó òèááè õèäìÿòëÿð áàçàðûíû äà þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ö÷ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿò: äþâëÿò, áÿëÿäèééÿ âÿ þçÿë ñÿùèééÿ õèäìÿòëÿðè ùàðìîíèê èíêèøàôûí ïðèîðèòåò èñòèãàìÿòëÿðè îëàðàã ñå÷èëìèøäèð. Þçÿë òèááè õèäìÿòèí èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ ñÿùèééÿ ñèñòåìèíèí éåíè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà éåíè èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàôûíûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè èëÿ éàíàøû, ñèñòåìèí ñîñèàë âÿ ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ íàèë îëóíìàñû, âÿñàèò ÷àòûøìàçëûüû ïðîáëåìèíèí òÿäðèúÿí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ïóëëó õèäìÿòèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè âÿ ñÿùèééÿäÿ þçÿëëÿøäèðìÿ èëÿ öçâè ñóðÿòäÿ áàüëû îëàúàãäûð. Áåëÿ êè, éåíè òÿñÿððöôàò÷ûëûã ìåòîäóíóí èøÿ äöøìÿñè áöäúÿ âÿñàèòëÿðèíÿ ãÿíàÿò åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿúÿêäèð. Ñÿùèééÿ ñèñòåìèíäÿ ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè, éåíè ìöàéèíÿ-äèàãíîñòèêà âÿ ìöàëèúÿ ìåòîäëàðûíûí òÿòáèãè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûëìàñû áó ïðîñåñèí íþâáÿòè èëëÿðäÿ ìÿíòèãè äàâàìû îëàúàã. À.ß.ßëèéåâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ßÙÀËÈÍÈÍ ÙßÉÀÒ ÑßÂÈÉÉßÑÈ Âß ÑÎÑÈÀË ÒßÌÈÍÀÒ ÑÈÑÒÅÌÈ ßùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñè Ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí äèíàìèêàñû. 1990 èëëÿðäÿ ýÿëèðèí âÿ âàð-äþâëÿòèí ÷îõ áþéöê áèð ùèññÿñèíèí úÿìèééÿòèí íèñáÿòÿí úöçè òÿáÿãÿñèíèí ÿëèíäÿ úÿìëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ÿñàñ ùèññÿñèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñè úèääè ñóðÿòäÿ àøàüû äöøäö. Èñòåùëàê áàçàðûíäà òÿêëèô îëóíàí ìàë âÿ õèäìÿò íþâëÿðèíèí õåéëè ýåíèøëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ýåíèø ÿùàëè êöòëÿñèíèí îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èìêàíëàðû ìÿùäóäëàøäû. Áó ïðîñåñëÿð ÿùàëèíèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðèíèí èñëàùàòëàðûí ñîñèàë éåêóíëàðûíû çèääèééÿòëè ãèéìÿòëÿíäèðìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá îëóðäó. Êöòëÿâè éîõñóëëóüóí àðòìàñû, ñîñèàë òÿìèíàò ñÿâèééÿñèíèí úèääè ñóðÿòäÿ àøàüû äöøìÿñè âÿ ñ. áó êèìè ïðîñåñëÿð êÿñêèí ïðîáëåìëÿð êèìè åòèðàô åäèëñÿ äÿ, ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíäÿ éàðàíìûø âÿçèééÿò åëìè ÿäÿáèééàòëàðäà âÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ äÿ áèðìÿíàëû ãèéìÿòëÿíäèðèëìèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñè, éàëíûç èíôëéàñèéàíûí êÿñêèí ñóðÿòäÿ àøàüû äöøäöéö 1996 èëäÿí áàøëàéàðàã àðòìàüà

áàøëàäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñòàòèñòèêà Êîìèòÿñèíèí ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ, 1990 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 2003 èëäÿ ÿùàëèíèí àäàìáàøûíà îðòà àéëûã ïóë ýÿëèðëÿðè (ÀÁØ äîëëàðû èëÿ) 2,7 äÿôÿ îðòà àéëûã íîìèíàë ÿìÿê ùàããû 2,4 äÿôÿ, òÿéèí îëóíìóø ïåíñèéàëàðûí îðòà àéëûã ìÿáëÿüè 6,8 äÿôÿ àðòìûøäû. Ýÿëèðëÿðèí íþâëÿðè. ßìÿéèí þäÿíèëìÿñè (ðÿñìè âÿ ýèçëè þäÿìÿëÿð); ñîñèàë òðàíñôåðòëÿð (ïåíñèéàëàð, éàðäûìëàð, òÿãàöäëÿð, ñûüîðòà öçðÿ þäÿìÿëÿð); ìöëêèééÿòäÿí (ÿìàíÿòëÿð âÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàð öçðÿ ôàèçëÿð, äåâèäåíäëÿð, ìöëêèééÿòèí èúàðÿéÿ âåðèëìÿñèíäÿí); ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíäÿí (ôÿðäè òèúàðÿòäÿí, õèäìÿò ýþñòÿðèëìÿñèíäÿí, øÿõñè ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí ñàòûøûíäàí) ÿëäÿ åäèëÿí ýÿëèðëÿð ÿùàëèíèí ïóë ýÿëèðëÿðèíèí ÿñàñ íþâëÿðèíÿ àèä åäèëèð. 1990 èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí ïóë ýÿëèðëÿðèíèí ãóðóëóøó õåéëè äÿéèøäè âÿ áàøëûúà îëàðàã þçöíö ïóë ýÿëèðëÿðèíèí öìóìè êöòëÿñèíäÿ ðÿñìè ãåéäèééàòà àëûíìûø ÿìÿê ýÿëèðëÿðèíèí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí èëäÿí-èëÿ àçàëìàñûíäà ýþñòÿðäè (úÿäâÿë 1).

Ýÿëèðëÿðèí êöòëÿñèíäÿ ÿìÿê ùàããûíûí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí íèñáÿòÿí àøàüû äöøìÿñè èëê íþâáÿäÿ òÿñÿððöôàò÷ûëûüûí éåíè ôîðìàëàðûíûí éàðàíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ýÿëèðëÿðèí éåíè íþâöíöí – ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíäÿí ýÿëèðëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ñÿíàéå úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýÿëèðëÿðèí âÿ ÖÄÌ-èí òÿðêèáèíäÿ ÿìÿê ùàããûíûí ïàéû ÷îõ àøàüûäûð. Ãåéðè-ôîðìàë èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ìèãéàñûíû ÿêñ åòäèðÿí ÿìÿéèí ýèçëè þäÿíèëìÿñè Äþâëÿò Ñòàòèñòèêà Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô äîëàéû ìåòîäëàð âàñèòÿñèëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíäÿí ýÿëèðëÿð äÿ, ÿñàñÿí, ðÿñìè ãåéäèééàòà àëûíìûð. Áó íþâ ýÿëèðëÿðèí úÿìè ÿùàëèíèí ýèçëè ýÿëèðëÿðèíèí öìóìè ùÿúìèíè õàðàêòåðèçÿ åäèð âÿ ýÿëèðëÿðèí öìóìè êÿìèééÿòèíèí òÿõìèíÿí 40%-íÿ áÿðàáÿðäèð. Ýÿëèðëÿðäÿí èñòèôàäÿ. ßùàëè ïóë ýÿëèðëÿðèíè ìàëëàðûí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ âÿ õèäìÿòëÿðèí þäÿíèëìÿñèíÿ, ìöõòÿëèô þùäÿëèêëÿðèí âÿ öçâëöê ùàãëàðûíûí þäÿíèëìÿñèíÿ (î úöìëÿäÿí âåðýèëÿð, ðöñóìëàð, þäÿíúëÿð), ÿìàíÿòèí àðòûðûëìàñûíà, õàðèúè âàëéóòàíûí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ ñÿðô åäèð (úÿäâÿë 2). Áóíäàí áàøãà, ýÿëèðëÿðèí áèð ùèññÿñè úàðè òÿëÿáàòûí ôàñèëÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí çÿðóðè îëàí ïóë åùòèéàòëàðûíûí àðòûðûëìàñûíà éþíÿëäèëèð. Áèð ãàéäà îëàðàã, ýÿëèð íÿ ãÿäÿð ÷îõäóðñà, îíäàí ãÿíàÿò åäèëèá òîïëàíàí ùèññÿ äÿ áèð î ãÿäÿð ÷îõ îëóð. Õàðèúè âàëéóòàíûí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ ñÿðô îëóíàí õÿðúëÿð, ÿñëèíäÿ ïóë åùòèéàòûíûí éàðàäûëìàñûíà õèäìÿò åòäèéèíÿ ýþðÿ, ýÿëèðëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí ãóðóëóøó, ýÿëèð ñÿâèééÿñèíèí äèíàìèêàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã äÿéèøÿ áèëÿð. Ïóë êöòëÿñèíèí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí áöòöíëöêäÿ ýÿëèðëÿðèí ìöàñèð ñÿâèééÿñè áàõûìûíäàí õåéëè éöêñÿê îëìàñû – ÿùàëè àðàñûíäà ýÿëèðëÿð öçðÿ ýöúëö ôÿðãëÿðèí ìþâúóäëóüóíäàí õÿáÿð âåðèð.

517

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Õÿðúëÿðèí ãóðóëóøó. ßùàëèíèí õÿðúëÿðè, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ðåàë ýÿëèðëÿðèí ñÿâèééÿñè èëÿ ìàëëàðûí âÿ õèäìÿòëÿðèí ãèéìÿò íèñáÿòèíèí äÿéèøèëìÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Ðåàë ýÿëèðëÿð àðòàíäà õèäìÿòëÿðÿ âÿ ãåéðè-ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíà ðåàë õÿðúÿëÿðèí, ëÿíý àðòàíäà âÿ éà ñàáèò ãàëàíäà èñÿ ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíà ðåàë õÿðúëÿðèí äàùà ñóðÿòëÿ ÷îõàëìàñû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ýÿëèðëÿð àðàñûíäà ôÿðãëÿð ÷îõàëàíäà åëàñòèêëèéè éöêñÿê îëàí ìàëëàðà òÿëÿá àðòûð, àøàüû îëàí ìàëëàðà èñÿ àçàëûð.

èëÿ ÿëàãÿäàðäû. Áóíäàí áàøãà, ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíà õÿðúëÿðèí ïóë ýÿëèðëÿðèíèí àøàüû äöøäöéö øÿðàèòäÿ àçàëìàñûíû ÿùàëèíèí þçöíöí èñòåùñàë åòäèéè ìÿùñóëëàð ùåñàáûíà èñòåùëàêûíûí àðòìàñû ÿâÿç åäèðäè. Áó èñòåùëàêûí äÿéÿð ùÿúìè ìàëëàðà âÿ õèäìÿòëÿðÿ ñÿðô îëóíàí ïóë õÿðúëÿðèíèí òÿõìèíÿí 12%-è ãÿäÿð èäè. Ãåéðè-ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíà úàðè ãèéìÿòëÿðëÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí èëäÿí-èëÿ àçàëìàñûíûí ÿùàëèíèí ðåàë ýÿëèðëÿðèíèí äÿéèøèëìÿñè èëÿ éîõ, ùÿìèí ãðóï ìÿùñóëëàðûí ãèéìÿòèíèí ÿð-

1990 èëëÿðäÿ, úàðè ãèéìÿòëÿðëÿ ìàëëàðûí âÿ õèäìÿòëÿðèí ÿñàñ íþâëÿðè öçðÿ õÿðúëÿðèí ãóðóëóøóíäà õèäìÿòëÿðÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí ïàéû õåéëè àðòìûøäû (úÿäâÿë 3). Áóíà ãèéìÿòëÿðèí ñöðÿòëÿ àðòäûüû áèð øÿðàèòäÿ, îíëàðûí ðåàë èôàäÿäÿ îëóíàí èñòåùëàêûíûí ñöðÿòëÿ àøàüû äöøìÿñè; õèäìÿò õÿðúëÿðèíèí öìóìè ùÿúìèíäÿ ýÿëèðëÿðäÿí íèñáÿòÿí àç åëàñòèê îëàí ìÿíçèë õÿðúëÿðèíèí õöñóñè ÷ÿêèñèíèí êÿñêèí àðòìàñû óéüóí ýÿëèðäè. Ìàëëàðà õÿðúëÿðèí ãóðóëóøóíäà ãèäà ìÿùñóëëàðûíûí ïàéû, äåìÿê îëàð êè, äÿéèøìÿç ãàëûðäû âÿ áó, ýÿëèðëÿðèí úèääè ôÿðãëÿíäèéè øÿðàèòäÿ åëàñòèê îëìàéàí ìàëëàðà òÿëÿáàòûí àçàëìàñû èëÿ âÿ ÿðçàã ìÿùñóëëàðû ãèéìÿòèíèí ãåéðè-ÿðçàã ìÿùñóëëàðû ãèéìÿòèíÿ íèñáÿòÿí öñòöí àðòìàñû

çàã ìÿùñóëëàðû ãèéìÿòèíÿ íèñáÿòÿí ëÿíý ñöðÿòëÿ àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð èäè.

518

90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ çöëàë òÿðêèáëè ìÿùñóëëàðûí – ÿòèí, ñöäöí, áàëûüûí èñòåùëàêû óçóí ìöääÿò èñòèôàäÿ îëóíàí ÿøéàëàðëà òÿìèíàòûí ñöðÿòëÿ àðòäûüû áèð øÿðàèòäÿ àøàüû äöøäö âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ áèð ãÿäÿð àðòìàüà áàøëàäû. ßýÿð ýÿëèðëÿðèí äèôåðåíñèàñèéàñûíûí ýåòäèêúÿ äÿðèíëÿøìÿñèíè âÿ àéðû-àéðû ìàë âÿ õèäìÿò íþâëÿðèíÿ ãèéìÿòëÿðèí äÿéèøèëìÿñèíè íÿçÿðÿ àëñàã, ÿùàëèíèí îðòà ýÿëèðëÿðèíèí ñöðÿòëÿ àøàüû äöøäöéó øÿðàèòäÿ, àâòîìîáèë, õàðèúè òóðèçì, ÿìëàê âÿ áàøãà áó êèìè ìÿùñóëëàðà âÿ õèäìÿòëÿðÿ õÿðúëÿðèí àðòìàñûíû òÿáèè ñàéìàã îëàð (úÿäâÿë 4). Ìèíèìóì éàøàéûø ñÿâèééÿñè âÿ éîõñóëëóã. “Ìèíèìóì éàøàéûø ñÿâèééÿñè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíóíà ìöâàôèã îëàðàã, “… ìèíèìóì éàøàéûø ñÿâèééÿñè èñòåùëàê ñÿáÿòèíèí äÿéÿðè âÿ ìÿúáóðè þäÿíèøëÿðÿ ñÿðô îëóíàí õÿðúëÿðèí úÿìèäèð”. Èñòåùëàê ñÿáÿòèíÿ èíñàíûí ñàüëàìëûüûíûí ìöùàôèçÿñè âÿ ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè îëàí ìèíèìóì ÿðçàã ìÿùñóëëàðû, ãåéðèÿðçàã ìàëëàðû âÿ õèäìÿòëÿð äÿñòè äàõèëäèð. Ìèíèìóì éàøàéûø ñÿâèééÿñè áöòöí ÿùàëè, ÿìÿêãàáèëèééÿòëè ÿùàëè, óøàãëàð âÿ ïåíñèéà÷ûëàð ö÷öí ùåñàáëàíûð. Éàøàéûø ìèíèìóìó ýþñòÿðèúèñè ÿðàçè ïðèíñèïè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà þëêÿíèí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðû öçðÿ äèôåðåíñèàëëàøäûðûëà äà áèëÿð. Úÿäâÿë 5-äÿí ýþðöíäöéö êèìè, ìèíèìóì éàøàéûø ñÿâèééÿñè Àçÿðáàéúàíäà ìöõòÿëèô îëìóøäóð. Éîõñóëëóã ùÿääèíè èôàäÿ åäÿí ìèíèìóì èñòåùëàê áöäúÿñèíèí äÿéÿðè 2003 èëäÿ ÀÙÈÊ-èí ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ, 337,3 ìèí ìàíàò; ïóë õÿðúëÿðè öçðÿ åêñïåðòëÿðèí ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ – 245 ìèí ìàíàò; åâ òÿñÿððöôàòûíûí ìöàéèíÿ òÿäãèãàòëàðû ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ, 200,1 ìèí ìàíàò; Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíèí ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ èñÿ 180 ìèí ìàíàò èäè. Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíèí ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ ÿùàëèíèí öìóìè òÿðêèáèíäÿ ìèíèìóì éàøàéûø ñÿ-

õ) Àçÿðáàéúàí Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãû Êîíôåäåðàñèéàñûíûí (ÀÙÈÊ) ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ. õõ) ÀÐÄÑÊ-íèí Àçÿðáàéúàíûí ñòàòèñòèê ýþñòÿðèúèëÿðè 2004. ñÿù. 125 õõõ) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíèí ìÿëóìàòëàðû õõõõ) ÀÐÄÑÊ-íèí åâ òÿñÿððöôàòëàðû òÿäãèãàòûíûí ÿñàñ éåêóíëàðûíà ýþðÿ.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âèééÿñèíäÿ âÿ îíäàí àøàüû éàøàéàí àäàìëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè 1996 èëäÿêè 61%äÿí 2001 èëäÿ 49%-ÿ, 2002 èëäÿ 46,7% âÿ 2003 èëäÿ 44,7%-ÿ åíìèøäèð. Ñòàòèñòèêà Êîìèòÿñèíèí åâ òÿñÿððöôàòëàðû ìÿëóìàòëàðû ÿñàñûíäà àïàðûëàí ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, éîõñóëëóã ùÿääèíäÿ âÿ îíäàí àøàüû éàøàéàíëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñè 2001 èëäÿ 62,3%, 2002 èëäÿ 58,2%, 2003 èëäÿ èñÿ 51,2% îëìóøäó. Éîõñóëëóã ñÿâèééÿñèíè õàðàêòåðèçÿ åäÿí áó ýþñòÿðèúèíèí ùÿð èêè éàíàøìàäà úèääè ôÿðãëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, éîõñóëëóã ùÿääèíäÿ âÿ îíäàí àøàüû ñÿâèééÿäÿ éàøàéàíëàðûí ùÿì ìöòëÿã ñàéû âÿ ùÿì äÿ õöñóñè ÷ÿêèñè ùÿð èêè éàíàøìàäà ãàíóíàóéüóí îëàðàã àçàëìàüà ìåéë åòìèøäèð êè, áó äà ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí èëäÿí-èëÿ äàùà äà éàõøûëàøàúàüûíäàí õÿáÿð âåðèð. ßä.: Éîõñóëëóüóí àçàëäûëìàñû âÿ èãòèñàäè èíêèøàô öçðÿ Äþâëÿò Ïðîãðàìû. 2003–2005. Á., 2003; 2004 èëäÿ åâ òÿñÿððöôàòëàðû òÿäãèãàòûíûí ÿñàñ éåêóíëàðû. ÀÄÑÊ. Á., 2004; Ø . Ì . Ì ó ð à ä î â . Èíñàí ïîòåíñèàëû: ÿñàñ ìåéëëÿð, ðåàëëûãëàð, ïðîáëåìëÿð. Áàêû, “Åëì”, 2004; Ú . Á . à ó ë è é å â . Ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí äÿéèøèëìÿñè ìåéëëÿðè âÿ îíà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè, ÀÌÅÀ “Õÿáÿðëÿð” æóðíàëû, Ùóìàíèòàð âÿ Èúòèìàè Åëìëÿð ñåðèéàñû “Èãòèñàäèééàò” áþëìÿñè, 2004, ¹1. Ú.Á. Ãóëèéåâ

Ïåíñèéà âÿ ñîñèàë ñûüîðòà ñèñòåìè Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿðè âÿ õàíëûãëàðûíäà (1813 èëÿ ãÿäÿð) ñîñèàë ìöäàôèÿ ñèñòåìè îëìàìûøäûð. Ìöñÿëìàí äöíéàñûíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí Àçÿðáàéúàíäà äà áöòöí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð, ÿñàñÿí, äàùà ÷îõ ñîñèàë ìöäàôèÿ úÿùÿòëÿðèíÿ ñþéêÿíÿí øÿðèÿò ãàíóíëàðû èëÿ íèçàìëàíûðäû. Áó ãàíóíëàð ùÿð áèð èìêàíëû ìöñÿëìàíûí éîõñóë ìöñÿëìàíà õöìñ, çÿêàò, ôèòðÿ êèìè éàðäûì þùäÿëèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäè. Øàùëàð, õàíëàð âÿ äèýÿð ñÿëàùèééÿò ñàùèáëÿðè òÿðÿôèíäÿí ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàð ÿñàñûíäà ìöõòÿëèô øÿõñëÿðÿ ôÿðäè ìöêàôàò õàðàêòåðëè òÿìèíàòëàð äà âåðèëèðäè. Ëàêèí áöòöí áóíëàð, öìóìèééÿòëÿ, ïåíñèéà ñèñòåìèíèí áÿçè åëåìåíòëÿðèíÿ éàëíûç îõøàð òÿçàùöðëÿð èäè. ×àð Ðóñèéàñû äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ïåíñèéà ñèñòåìè (1813–1918). 19 ÿñðèí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðó-

ñèéà èìïåðèéàñûíà ãàòûëìàñûíäàí âÿ îíóí ÷þêìÿñèíÿäÿê îëàí äþâðäÿ (1813–1917) Àçÿðáàéúàí èìïåðèéà ãàíóíëàðûíûí, î úöìëÿäÿí ïåíñèéà ñèñòåìèíèí ôÿàëèééÿòäÿ îëäóüó ìÿêàí èäè. Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà èñÿ ïåíñèéà ñèñòåìè 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí òÿøÿêêöë òàïìûøäû âÿ èëêèí îëàðàã éàëíûç äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðûíû ÿùàòÿ åäèðäè. Ìöëêè òÿñèñàòëàðäà ÷àëûøàí ìÿìóðëàðà ïåíñèéàëàðûí þäÿíèëìÿñè ïåíñèéà âÿ áèðäÿôÿëèê ìöàâèíÿòëÿð ùàããûíäà öìóìè íèçàìíàìÿ ÿñàñûíäà òÿíçèìëÿíèðäè. Öìóìè ãàéäàéà ýþðÿ, ïåíñèéà àëìàã ö÷öí õèäìÿò ìöääÿòè 35 ãöñóðñóç õèäìÿò èëè ìöÿééÿí åäèëìèøäè. Àçû 25 èë õèäìÿò åòìèø øÿõñÿ èñÿ ïåíñèéà ìÿáëÿüèíèí 50%-è þäÿíèëèðäè. Ïåíñèéà àëàíëàð 9 êàòåãîðèéàéà áþëöíöðäö êè, áó êàòåãîðèéàëàðà óéüóí ìÿáëÿüëÿð 19 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ, ìöâàôèã îëàðàã, 85 ðóáë 80 ãÿïèêäÿí (9úó êàòåãîðèéà) 1143 ðóáë 60 ãÿïèéÿäÿê (1-úè êàòåãîðèéà) äÿéèøèðäè (áó äþâðäÿ ñÿíàéåíèí áèð íå÷ÿ ñàùÿñèíäÿ éöêñÿêèõòèñàñëû ôÿùëÿíèí ÿìÿê ùàããû àéäà áèð íå÷ÿ îíëóã ðóáë òÿøêèë åäèðäè). Èñòåôàéà ÷ûõìûø çàáèòëÿðÿ ïåíñèéàëàð èêè ìÿíáÿäÿí þäÿíèëèðäè: äþâëÿò õÿçèíÿäàðëûüûíäàí âÿ ÿëèë êàïèòàëûíäàí. Äþâëÿò ïåíñèéàñû ùöãóãó «ìöÿééÿí îëóíìóø ìöääÿòëÿðäÿ ãöñóðñóç õèäìÿòÿ ýþðÿ» ÿëäÿ îëóíóðäó. Òÿëÿá îëóíàí õèäìÿò ìöääÿòè ìöëêè ìÿìóðëàð öçðÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëäèéèíäÿí àç èäè: òàì ïåíñèéà ö÷öí 25, áóíóí éàðûñû ìÿáëÿüèíäÿ îëàí ïåíñèéà ö÷öí èñÿ 20 èë. Äþâëÿò õÿçèíÿäàðëûüû èëÿ éàíàøû ìþâúóä îëàí åìåðèòóðëàð äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðûíûí ÿìÿê ùàãëàðûíäàí ìÿúáóðè àéûðìàëàð ùåñàáûíà éàðàíàí êàññà âÿñàèòëÿðèíäÿí èñòåôàéà ÷ûõìûø äþâëÿò ìÿìóðëàðûíà õöñóñè ïåíñèéà, äóë ãàäûíëàð âÿ éåòèìëÿðÿ ìöàâèíÿòëÿð þäÿíèëèðäè. 19 ÿñð ÿðçèíäÿ ô-êëÿðäÿ èøëÿéÿí ôÿùëÿëÿðÿ íÿ äþâëÿò, íÿ äÿ ñàùèáêàðëàð ïåíñèéà âåðìèðäè. Éàëíûç 1893 èëäÿ ôÿùëÿëÿðèí ñàüëàìëûüû âÿ òÿìèíàòûíà ýþðÿ ñàùèáêàðëàðûí ôÿðäè ìÿñóëèééÿòè ùàããûíäà ãàíóí ëàéèùÿñèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû ö÷öí õöñóñè êîìèññèéà éàðàäûëìûø âÿ 1902 èëäÿ «Ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñàùèáêàðëàðû òÿðÿôèíäÿí áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ìöêàôàòëàíäûðûëìàñû ùàããûíäà» ãàíóí ëàééèùÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû áàøà ÷àòäûðûëìûøäû. ÛÛ Íèêîëàé òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëÿðÿê (1903), ãöââÿéÿ ìèíìèø (01.01.1904) áó ãàíóíäà ïåíñèéàíûí ùÿúìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, ÿìÿê ãàáèëèééÿòè òàì èòèðèëäèéè ùàëäà ôÿùëÿéÿ, ôÿùëÿ þëäöêäÿ èñÿ îíóí àèëÿñèíÿ ÿìÿê ùàããûíûí

2/3 ùèññÿñè ùÿúìèíäÿ äàèìè ïåíñèéà òÿéèí îëóíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà ñûüîðòà ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí áèð íå÷ÿ íîðìàòèâ àêò äà ãÿáóë åäèëìèøäè. Õÿñòÿëèê çàìàíû ôÿùëÿëÿðèí òÿìèíàòû ùàããûíäà ôÿùëÿëÿðèí ñûüîðòà ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ èäàðÿ âÿ øóðàíûí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà ãàíóíëàðëà éàíàøû ôÿùëÿëÿðèí áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿðäÿí ñûüîðòàñû ùàããûíäà ãàíóí äà ãÿáóë îëóíìóøäó (1912). Áó ãàíóí êè÷èê ìöÿññèñÿëÿðäÿ, ê.ò.-äà âÿ òèêèíòèäÿ èøëÿéÿí ôÿùëÿëÿðÿ øàìèë åäèëìèðäè. Ãåéä îëóíàí ãàíóíëàð Ðóñèéà ôÿùëÿëÿðèíèí éàëíûç 15%-íÿ øàìèë åäèëèðäè âÿ ÿìÿê ùàããûíûí 2/3-äÿí ÷îõ îëìàìàã øÿðòèëÿ èñòåùñàëàòäà õÿñàðÿò íÿòèúÿñèíäÿ òÿìèíàòû, åéíè çàìàíäà èø÷èëÿðèí àéûðìàëàðû ùåñàáûíà õÿñòÿëèê öçðÿ òÿìèíàòû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. ÀÄÐ-íèí ïåíñèéà ñèñòåìè (1918– 1920). ßùàëèíèí ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè øÿðãäÿ èëê äåìîêðàòèê äþâëÿò îëàí ÀÄÐ-íèí ïðèîðèòåòëÿðèíäÿí áèðè êèìè åëàí îëóíìóøäó. ÀÄÐ ùþêóìÿòè ïåíñèéà ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ 2 ÿñàñ ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäè: «Ïåíñèéà ùàããûíäà ãàíóí ëàéèùÿñèíèí òÿðòèá îëóíìàñû ö÷öí êîìèññèéà éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» (28.08.1918); «Ïåíñèéà íèçàìíàìÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû öçðÿ êîìèññèéàíûí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» (27.08. 1919). 1-úè ãÿðàð ïåíñèéà ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ëàéèùÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû, 2-úè ãÿðàð èñÿ ìöëêè âÿ ùÿðáè èäàðÿëÿðèí ïåíñèéà íèçàìíàìÿëÿðèíèí ðàçûëàøäûðûëìàñû, 2-úè ãÿðàð èñÿ ìöëêè âÿ ùÿðáè èäàðÿëÿðèí ïåíñèéà íèçàìíàìÿëÿðèíèí ðàçûëàøäûðûëìàñû ö÷öí êîìèññèéàíûí éàðàäûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Þëêÿäÿ éàðàíìûø âÿçèééÿò áó ãÿðàðëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿäè. Ëàêèí ÀÄÐ ùþêóìÿòè âÿ ïàðëàìåíòè ñîñèàë ñàùÿéÿ, î úöìëÿäÿí ïåíñèéà òÿìèíàòûíà àèä êîíêðåò ìöääÿàëàðû ÿêñ åòäèðÿí íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàð ãÿáóë åòìèøäè: «ÀÄÐ ùþêóìÿòèíèí èäàðÿëÿðèíäÿ ãóëëóã÷óëàðà Íîâðóç Áàéðàìû ìöíàñèáÿòèëÿ áèðäÿôÿëèê ìöàâèíÿòèí âåðèëìÿñè ùàããûíäà» (17.03.1919); ÁÄÓíóí Íèçàìíàìÿñèíè (62–72-úè áÿíäëÿð) (29.04.1919); «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äÿìèð Éîë Íàçèðëèéèíèí õÿòòè öçðÿ äÿìèð éîëëàðäà õèäìÿò åòìèø øÿõñëÿðèí õèäìÿò èëëÿðèíäÿí ñîíðà òÿìèíàòû ùàããûíäà ßñàñíàìÿ». ÑÑÐÈ äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ïåíñèéà ñèñòåìè (1920–1991). Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ùàêèìèééÿòè áîëøåâèêëÿð òÿðÿôèíäÿí çÿáò åäèëäèêäÿí (28.04.1920) ñîíðà ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ ñîíðàêû ïåíñèéà ãà519

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íóíâåðèúèëèéè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äåéèë, öìóìèòòèôàã ãàíóíâåðèúèëèéè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Ñîâåò ïåíñèéà òÿìèíàòû ñèñòåìè «ùàãã þäÿìÿäÿí ñûüîðòà» ïðèíñèïè èëÿ ãóðóëìóøäó. Çÿðóðè ìàëèééÿ âÿñàèòëÿðè éàëíûç äþâëÿò áöäúÿñè âÿ éà ìöÿññèñÿëÿðèí þäÿíèøëÿðèíäÿí ýþòöðöëöðäö. 1925 èëèí ÿââÿëèíäÿ ÑÑÐÈ Õàëã ßìÿê Êîìèòÿñè éàíûíäà èäàðÿëÿðàðàñû îðãàí – Ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ Èòòèôàã Øóðàñû òÿñèñ åäèëìèøäè. Ùÿìèí äþâðäÿí åòèáàðÿí ôÿùëÿëÿðèí, ãóëëóã÷óëàðûí âÿ îíëàðûí àèëÿëÿðèíèí ïåíñèéà òÿìèíàòû ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð ÑÑÐÈ-íèí ãàíóíëàðûíûí âÿ ÑÑÐÈ ùþêóìÿòèíèí ãÿðàðëàðûíûí òÿòáèãè öçðÿ íîðìàòèâ àêòëàð áó îðãàí òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíóðäó. Ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû éàëíûç ÿñàñ ìöääÿàëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ Èòòèôàã Øóðàñû èñÿ îíëàðû, î úöìëÿäÿí ïåíñèéà íîðìàëàðûíû êîíêðåòëÿøäèðèð âÿ þç ãÿðàðëàðûíäà ÿêñ åòäèðèðäè. Ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ïåíñèéàëàðû ùàããûíäà ÑÑÐÈ ãàíóíâåðèúèëèéèíèí èëê äÿôÿ ñèñòåìëÿøäèðèëäèéè äþâðäÿ (1925–31) ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ ïåíñèéàëàð ùàããûíäà ñîíðàëàð äÿéèøèêëèéÿ óüðàìûø 3 öìóìè ãàíóí ãÿáóë åäèëìèøäè. Èëê èêè ãàíóí ÿëèëëèéÿ âÿ àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðìÿéÿ ýþðÿ ïåíñèéàëàðû, ö÷öíúö ãàíóí èñÿ áóíëàðëà éàíàøû, ÿââÿëëÿð õöñóñè àêòëàðëà íèçàìëàíìûø ãîúàëûüà ýþðÿ ïåíñèéà òÿìèíàòûíû äà ÿùàòÿ åäèðäè. Ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ ïåíñèéàëàð ùàããûíäà öìóìèòòèôàã ãàíóíëàðûíäàí ÿí áèðèíúèñè – «ßìÿê ÿëèëëÿðèíèí, þëìöø âÿ éà õÿáÿðñèç èòêèí äöøìöø ñûüîðòàîëóíàíëàðûí âÿ ÿìÿê ÿëèëëÿðèíèí àèëÿ öçâëÿðèíèí ñîñèàë ñûüîðòà ãàéäàñûíäà òÿìèíàòû ùàããûíäà ßñàñíàìÿ» (1925) ïåíñèéàëàð ùàããûíäà ñîíðàëàð ãÿáóë åäèëìèø äèýÿð öìóìè ãàíóíëàð êèìè, òÿìèíàòû õöñóñè ãàíóíëàðëà íèçàìëàíàí õèäìÿò èëëÿðèíÿ ýþðÿ ïåíñèéàëàðà øàìèë åäèëìèðäè. Ëàêèí áó ßñàñíàìÿ 3 èëäÿí àç ìöääÿòäÿ ãöââÿäÿ îëäó âÿ «ßëèëëèéÿ âÿ àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðìÿéÿ ýþðÿ ñîñèàë ñûüîðòà ãàéäàñûíäà òÿìèíàò ùàããûíäà ßñàñíàìÿ» èëÿ ÿâÿç åäèëäè. Ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ Èòòèôàã Øóðàñû ÑÑÐÈ ÕßÊ-èí âÿ þçöíöí ÿââÿëëÿð ãöââÿäÿ îëàí 40-äàí àðòûã àêòûíû ëÿüâ åäÿí «ßëèëëèéÿ âÿ àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðìÿéÿ ýþðÿ ñîñèàë ñûüîðòà ãàéäàñûíäà òÿìèíàòûí öìóìè Ãàéäàëàðû»íû ãÿáóë åòäè (1928). 150-äÿí àðòûã ìàääÿäÿí èáàðÿò îëàí âÿ ñîíðàëàð áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëÿí áó Ãàéäàëàð 1956 èëäÿ äþâëÿò ïåíñèéàëàðû ùàããûíäà ãàíóíóí òÿòáèãèíÿäÿê ãöââÿäÿ îëìóøäó. 1928 èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø Ãàéäàëàð 520

éàëíûç ÿëèëëèéÿ âÿ àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðìÿéÿ ýþðÿ ïåíñèéàëàðà àèä åäèëèðäè. Ãîúàëûüà ýþðÿ òÿìèíàòëà áàüëû èñÿ 1929 èëäÿí ÑÑÐÈ ÌÈÊ âÿ ÕÊÑ-íèí õöñóñè ãÿðàðëàðû ãöââÿäÿ îëìóøäó. ÑÑÐÈ ÌÈÊ âÿ ÕÊÑ òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíìóø ùÿð èêè àêò, ùÿì÷èíèí ùÿìèí äþâðäÿ ãöââÿäÿ îëàí ñîñèàë ñûüîðòà îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ìöàâèíÿòëÿð ùàããûíäà Ìöâÿããÿòè ßñàñíàìÿ àç ñîíðà ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿòëÿð ùàããûíäà âàùèä ßñàñíàìÿäÿ öìóìèëÿøäèðèëìèøäè (1930). Âàùèä ßñàñíàìÿ äþâëÿò ïåíñèéàëàðû ùàããûíäà Ãàíóíóí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè (1956) èëÿ ÿëàãÿäàð ãöââÿñèíè èòèðìèøäè. «Ãîúàëûüà ýþðÿ ñîñèàë ñûüîðòà ãàéäàñûíäà òÿìèíàò ùàããûíäà» öìóìè Ãàíóí (1929) ãîúàëûüà ýþðÿ òÿìèí îëóíàíëàðûí äàèðÿñèíè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ýåíèøëÿíäèðäè. Àðòûã ãîúàëûüà ýþðÿ ïåíñèéà ùöãóãóíà íÿèíêè éàëíûç òîõóúóëóã, ùÿì÷èíèí ìÿäÿí, ìåòàë âÿ åëåêòðîòåõíèêà ñÿíàéåñèíèí, ä.é. âÿ ñó íÿãëèééàòûíûí ôÿùëÿëÿðè äÿ ìàëèê èäèëÿð. Õ.ò.-íûí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðà ãîúàëûüà ýþðÿ ïåíñèéà òÿìèíàòû öçðÿ ìöääÿòëÿðèí øàìèë åäèëìÿñè, õ.ò.-íûí áåøèëëèê ïëàíûíà óéüóí îëàðàã, Ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ Èòòèôàã Øóðàñûíà ùÿâàëÿ îëóíìóøäó. ÑÑÐÈ-íèí éåíè Êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóëóíäàí (1936) ñîíðà ïåíñèéà ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿð åäèëäè. Áåëÿ êè, ãóëëóã÷óëàðûí ãîúàëûüà ýþðÿ ïåíñèéà òÿìèíàòû ÿñàñëàðû ôÿùëÿëÿðÿ àèä ÿñàñëàðëà åéíèëÿøäèðèëäè; ãóëëóã÷óëàðà âÿ îíëàðûí àèëÿëÿðèíÿ ÿëèëëèéÿ âÿ àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðìÿéÿ ýþðÿ ïåíñèéàëàð ôÿùëÿëÿð âÿ îíëàðûí àèëÿëÿðè ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø ìÿáëÿüäÿ òÿéèí îëóíäó. Íÿùàéÿò, ñîñèàë ìÿíñóáèééÿòè âÿ êå÷ìèø ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû ÿââÿëëÿð ñå÷êè ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëìèø âÿòÿíäàøëàð ö÷öí ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ ïåíñèéà òÿìèíàòûíäà ìþâúóä îëàí ìÿùäóäèééÿòëÿð ëÿüâ åäèëäè. «Äþâëÿò ïåíñèéàëàðû ùàããûíäà» Ãàíóí (14.07.1956) ãöââÿéÿ ìèíäèêäÿí (01.10.1956) ñîíðà äþâëÿò ïåíñèéàñû ùöãóãóíà ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàð, ùÿðá÷èëÿð, àëè âÿ îðòà èõòèñàñ òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ, ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ, öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ âÿ êàäð ùàçûðëûüû öçðÿ êóðñëàðäà òÿùñèë àëàí øÿõñëÿð, äþâëÿò âÿ èúòèìàè âÿçèôÿëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè çàìàíû ÿëèë îëìóø äèýÿð øÿõñëÿð, àèëÿ áàø÷ûñûíûí èòèðèëìÿñè ùàëëàðûíäà éóõàðûäà ãåéä îëóíàí âÿòÿíäàøëàðûí àèëÿ öçâëÿðè ìàëèê èäèëÿð. Áó Ãàíóíà ÿñàñÿí, äþâëÿò ïåíñèéàëàðû ãîúàëûüà, ÿëèëëèéÿ âÿ àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðìÿéÿ ýþðÿ òÿéèí îëóíóðäó. Ãîúàëûüà ýþðÿ ïåíñèéàëàð – êèøèëÿð ö÷öí 60 éàøûíà

÷àòäûãäà âÿ àçû 25 èë èø ñòàæû, ãàäûíëàð ö÷öí èñÿ 55 éàøûíà ÷àòäûãäà âÿ àçû 20 èë èø ñòàæû îëäóãäà òÿéèí îëóíóðäó. Ãîúàëûüà ýþðÿ ýöçÿøòëè øÿðòëÿðëÿ ïåíñèéà ùöãóãó – éåðàëòû èøëÿðäÿ ÷àëûøàí ôÿùëÿëÿð, 5 âÿ äàùà ÷îõ óøàã äîüóá, îíëàðû 8 éàøûíàäÿê òÿðáèéÿ åòìèø ãàäûíëàð âÿ ñ. ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ãàíóíëà ãîúàëûüà ýþðÿ ïåíñèéàëàðûí ìèíèìóì âÿ ìàêñèìóì ìÿáëÿüëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäè. ßëèëëèéÿ ýþðÿ ïåíñèéà ùöãóãóíà ÿëèë îëàí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàð ìàëèê èäè. Àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðìÿéÿ ýþðÿ ïåíñèéà ùöãóãóíà þëìöø ôÿùëÿ, ãóëëóã÷ó âÿ éà ïåíñèéà÷ûíûí þùäÿñèíäÿ îëàí ÿìÿê ãàáèëèééÿòè îëìàéàí àèëÿ öçâëÿðè ìàëèê èäè. ÑÑÐÈ-äÿ êîëõîç÷óëàðûí ïåíñèéà òÿìèíàòûíûí ñàáèò, äþâëÿò çÿìàíÿòëè, þëêÿìèãéàñëû âàùèä ñèñòåìè èëê äÿôÿ «Êîëõîç öçâëÿðèíèí ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿòëÿðè ùàããûíäà» ãàíóíëà òÿòáèã îëóíìóøäó. Ãàíóí êîëõîç÷óëàðûí ñîñèàë òÿìèíàòûíûí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ôîíäó ùåñàáûíà êîëõîç öçâëÿðèíèí ãîúàëûüà âÿ ÿëèëëèéÿ ýþðÿ, àèëÿëÿðèíèí èñÿ àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðìÿéÿ ýþðÿ ïåíñèéàëàðëà òÿìèíàòû ñèñòåìèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Ñîâåò ïåíñèéà òÿìèíàòû ñèñòåìèíäÿ õèäìÿò èëëÿðè àìèëè þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòóðäó. Áöòöí èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðèí è÷èëÿðè ö÷öí äåéèë, éàëíûç ìöÿééÿí êàòåãîðèéàëàðûí ìöòÿõÿññèñëÿðè: ìààðèô âÿ ñÿùèééÿ èø÷èëÿðè, ìöëêè-ùàâà äîíàíìàñûíûí ó÷óø ùåéÿòè, àðòèñòëÿð (1930–62 èëëÿðäÿ õèäìÿò èëëÿðèíÿ ýþðÿ ïåíñèéàëàð åéíè çàìàíäà êÿíä òÿñÿððöôàòû ìöòÿõÿññèëÿðèíÿ äÿ øàìèë åäèëèðäè) ö÷öí òÿéèí îëóíàí ïåíñèéàëàð, éàø ùÿääè âÿ ÿìÿêãàáèëèééÿòëè îëóá-îëìàìàñû èñòèñíà åäèëÿðÿê, ìöÿééÿí èõòèñàñ öçðÿ õèäìÿò èëëÿðèíÿ ýþðÿ âåðèëèðäè. Ñîâåò ïåíñèéà òÿìèíàòûíûí ìàëèééÿ ìîäåëè, ùàáåëÿ ïåíñèéà÷ûëàðûí ñàéûíûí ìöíòÿçÿì îëàðàã àðòìàñû ìþâúóä ïåíñèéà ñèñòåìèíèí ñàáèò ôÿàëèééÿòèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Ïåíñèéà÷ûëàðûí öìóìè ñàéû 1982 èëäÿ 1941 èëäÿêè 4 ìëí. íÿôÿðäÿí 51,4 ìëí. íÿôÿðÿäÿê àðòìûøäû êè, áó äà þëêÿ ÿùàëèñèíèí 19,2%-è èäè. Ïåíñèéà õÿðúëÿðè 1940 èëäÿ 0,3 ìëðä. ðóáë, 1980 èëäÿ èñÿ 33,3 ìëðä. ðóáë òÿøêèë åòìèø, áåëÿëèêëÿ, õÿðúëÿð 110 äÿôÿ àðòìûøäû. Õöñóñèëÿ 1980 èëëÿðäÿ þëêÿäÿ òÿñÿððöôàò ôîðìàëàðûíûí äÿéèøìÿñè, ÿêñÿð ìöÿññèñÿëÿðèí òÿñÿððöôàò ùåñàáû âÿ þçöíöìàëèééÿëÿøìÿéÿ êå÷ìÿñè îíëàðäà ÷àëûøàí èø÷èëÿðèí ýÿëÿúÿê òÿìèíàòûíû ñóàë àëòûíäà ãîéóðäó. Áóíó íÿçÿðÿ àëàðàã ÑÑÐÈ Ñîñèàë Ñûüîðòà Ôîíäó éàðàäûëäû (1990) âÿ òàáå÷èëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, áöòöí ìöÿññèñÿ, èäàðÿ, òÿøêèëàò, êîîïåðàòèâ, ñîâõîç,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êîëõîç âÿ äèýÿð òÿøêèëàòëàðûí Ôîíäà àéûðìàëàð åòìÿñè ãÿðàðà àëûíäû. Ùÿìèí ÿñàñëà «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ èäàðÿ÷èëèéèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìàëèééÿëÿøäèðìÿ ãàéäàñû ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí âÿ Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ (08.05.1991) Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Øóðàñûíûí íÿçäèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñîñèàë Ñûüîðòà Ôîíäó éàðàäûëäû. Áóíóíëà éàíàøû, «ÑÑÐÈ Ïåíñèéà Ôîíäóíóí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí Ãÿðàðû èëÿ (15.08. 1990) ïåíñèéà òÿìèíàòûíû ìàëèééÿëÿøäèðÿúÿê ÑÑÐÈ Ïåíñèéà Ôîíäó òÿøêèë îëóíäó âÿ áó ÿñàñäà ÑÑÐÈ Ïåíñèéà Ôîíäóíóí Àçÿðáàéúàí øþáÿñè éàðàäûëäû. Áóíóí äàâàìû îëàðàã ÑÑÐÈ Ïåíñèéà Ôîíäó, ÑÑÐÈ Ìàëèééÿ Íàçèðëèéè âÿ ÑÑÐÈ Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãëàðûíûí Öìóìèòòèôàã Êîíôåäåðàñèéàñû òÿðÿôèíäÿí ðÿñìèëÿøäèðèëÿí «ÑÑÐÈ Ïåíñèéà Ôîíäóíà ñûüîðòà ùàãëàðûíûí þäÿíèëìÿñè âÿ ó÷îòó, ÑÑÐÈ Ïåíñèéà Ôîíäóíóí âÿñàèòëÿðèíèí õÿðúëÿíìÿñè ãàéäàñû ùàããûíäà» ãÿðàðäà Ïåíñèéà Ôîíäóíà ÑÑÐÈ Ñîñèàë Ñûüîðòà Ôîíäó èëÿ áèðëèêäÿ ñûüîðòà ùàãëàðûíûí òîïëàíìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ùÿâàëÿ îëóíóðäó. ÑÑÐÈ Ïðåçèäåíòèíèí «Áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èäëÿ áàüëû èëêèí òÿäáèðëÿð ùàããûíäà» Ôÿðìàíûíà (04.10.1990) ÿñàñÿí, ìöÿññèñÿ, èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèíäÿí 1991 èëäÿ þäÿíèëÿí äþâëÿò ñîñèàë ñûüîðòà ùàãëàðûíûí òàðèôëÿðè 26% ùÿúìèíäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäè. Åéíè çàìàíäà, «1991 èëäÿ ÑÑÐÈ Ñîñèàë Ñûüîðòà Ôîíäóíà àéûðìàëàðûí ìÿáëÿüè ùàããûíäà» ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 14 íîéàáð 1990 èë òàðèõëè 1141 íþìðÿëè Ãÿðàðûíäà 1991 èë ö÷öí ÑÑÐÈ Ñîñèàë Ñûüîðòà Ôîíäóíà ñîñèàë ñûüîðòà ùàãëàðûíûí òàðèôëÿðèíèí äþâëÿò ñîñèàë ñûüîðòà ùàãëàðûíûí öìóìè ìÿáëÿüèíèí 19,5%-è ùÿúìèíäÿ òÿéèí îëóíäóüó þç ÿêñèíè òàïìûøäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïåíñèéà ñèñòåìè (1991 èëäÿí ñîíðàêû äþâð). Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí þç äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòìÿñè ùàããûíäà Êîíñòèòóñèéà àêòû (18.10.1991) åëàí åäèëäèêäÿí ñîíðà ðåñïóáëèêàíûí äþâëÿò òÿñèñàòëàðûíûí éåíèäÿí òÿøêèëèíÿ áàøëàíäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû èëÿ (16.12.1991) ÑÑÐÈ Ïåíñèéà Ôîíäóíóí Àçÿðáàéúàí øþáÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïåíñèéà Ôîíäóíà ÷åâðèëäè. «Ñîñèàë ñûüîðòàéà âÿ Ìÿøüóëëóã Ôîí-

äóíà íîðìàòèâ àéûðìàëàð ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 31 äåêàáð 1991 èë òàðèõëè Ãàíóíóíóí áÿçè ìàääÿëÿðèíÿ ÿëàâÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿðèí åäèëìÿñè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó èëÿ 1 èéóí 1992 èë òàðèõäÿí ñîñèàë ñûüîðòà öçðÿ àéûðìàëàðûí ÿìÿéèí þäÿíèøè ôîíäóíóí 40%-íè òÿøêèë åòäèéè ìöÿééÿí îëóíäó. Áó çàìàí ãåéä îëóíàí ìÿáëÿüèí 85%-íèí Ðåñïóáëèêà Ïåíñèéà Ôîíäóíà, 15%-èíèí èñÿ Ñîñèàë Ñûüîðòà Ôîíäóíà äàõèë îëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ñîñèàë ñûüîðòà âÿ ïåíñèéà òÿìèíàòûíûí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ èäàðÿåòìÿíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 30 ñåíòéàáð 1992 èë òàðèõëè 233 ñàéëû «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñîñèàë Ìöäàôèÿ Ôîíäóíóí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» Ôÿðìàíû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïåíñèéà Ôîíäó âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñîñèàë Ñûüîðòà Ôîíäó áàçàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñîñèàë Ìöäàôèÿ Ôîíäó éàðàäûëäû. Ìöñòÿãèë ìàëèééÿ-áàíê ñèñòåìèíÿ ìàëèê îëàí áèð ãóðóì êèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ äþâëÿò ïåíñèéà òÿìèíàòûíûí, ìöàâèíÿò âÿ þäÿíèø õÿðúëÿðèíèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè Ôîíäóí áàøëûúà âÿçèôÿñè åëàí åäèëäè. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíäà ïåíñèéà ñàùÿñèíäÿ ãÿáóë åäèëÿí èëê ãàíóíëàðäàí áèðè «Ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí ïåíñèéà òÿìèíàòû ùàããûíäà» Ãàíóí (01.01.1992) èäè. ßùàëèíèí ïåíñèéà òÿìèíàòû ñèñòåìèíèí ùöãóãè ÿñàñëàðûíû íÿçÿðäÿ òóòàí ÿñàñ íîðìàòèâ-ùöãóãè àêò – «Âÿòÿíäàøëàðûí ïåíñèéà òÿìèíàòû ùàããûíäà» Ãàíóí ãÿáóë åäèëäè (23.09.1992) âÿ ãöââÿéÿ ìèíäè (01.01.1993). Ãàíóí ÿùàëèéÿ èêè íþâ: ÿìÿê âÿ ñîñèàë ïåíñèéàëàðûí þäÿíèøèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. ßìÿê ïåíñèéàëàðû 62 éàøûíà ÷àòìûø âÿ àçû 25 èë èø ñòàæû îëàí êèøèëÿðÿ âÿ 57 éàøûíà ÷àòìûø âÿ àçû 20 èë èø ñòàæû îëàí ãàäûíëàðà òÿéèí åäèëèð. Ñîñèàë ïåíñèéàëàð, ãàíóíóí ìöâàôèã ìöääÿàëàðûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí òÿëÿáëÿðÿ óéüóí îëàðàã, ìÿùäóä ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè âÿ èøëÿìÿéÿí âÿòÿíäàøëàðà òÿéèí åäèëèð. Õöñóñè ïåíñèéà ìÿñÿëÿëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòû «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí äåïóòàòëàðûíûí ñòàòóñó ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóäóð (1997). Áó ãàíóí ñàáèã äåïóòàòëàðûí ïåíñèéà òÿìèíàòû öçðÿ êîíêðåò ìöääÿàëàðû ÿêñ åòäèðèð. «Ñîñèàë ñûüîðòà ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíà (18.02.1997) ÿñàñÿí èñÿ ñîñèàë ñûüîðòà ñàùÿñèíäÿ ìöíà-

ñèáÿòëÿð íèçàìëàíìûø, ñîñèàë ñûüîðòàíûí ùöãóãè, èãòèñàäè âÿ òÿøêèëàòè ÿñàñëàðû ìöÿééÿí îëóíìóøäóð. Áóíóí äàâàìû îëàðàã, Äþâëÿò ñîñèàë ñûüîðòà ñèñòåìèíäÿ ìàëèééÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí íèçàìëàíìàñû «Ìÿúáóðè äþâëÿò ñîñèàë ñûüîðòà ùàãëàðû öçðÿ âàõòû êå÷ìèø áîðúëàðûí íèçàìëàíìàñû ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíà (1997) ÿñàñëàíìûø, èäàðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ìÿúáóðè äþâëÿò ñîñèàë ñûüîðòàñû öçðÿ ÿââÿëêè èëëÿðäÿ éàðàíìûø áîðúëàðûíûí ñèëèíìÿñè áó Ãàíóíëà òÿíçèìëÿíìèøäè. Ëàêèí ãåéä îëóíìàëûäûð êè, êå÷ìèø ñîâåò ñèñòåìèíèí èãòèñàäè ìÿçìóíóíà äàùà ÷îõ áàüëû îëàí, ãûñà âàõò ÿðçèíäÿ èñÿ äÿéèøäèðèëìÿñè ÷ÿòèíëèêëÿð òþðÿäÿí ïåíñèéà ñèñòåìèíèí áàçàð èãòèñàäèééàòû èëÿ úèääè óéüóíñóçëóüó äàèì ùèññ åäèëèðäè âÿ áó ïðîáëåìèí ùÿëëè Àâðîïàéà èíòåãðàñèéà éîëóíó ñå÷ìèø ðåñïóáëèêàíûí ÿñàñ ïðèîðèòåòëÿðèíäÿí áèðè åëàí îëóíìóøäó. Ìþâúóä ñîñèàë ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí ìöùèòèíÿ óéüóíëàøäûðûëàðàã êåéôèééÿòúÿ éåíèäÿí ãóðóëìàñû, î úöìëÿäÿí áåéíÿëõàëã íîðìàëàðà âÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí òÿúðöáÿñèíÿ ÿñàñëàíìàãëà ïåíñèéà ñèñòåìèíäÿ èñëàùàòëàð àïàðûëìàñû þëêÿäÿêè ñîñèàë ñèéàñÿòèí ñòðàòåæè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Áó äþâðäÿ ïåíñèéà ñèñòåìèíèí éåíè øÿðàèòÿ óéüóí ãóðóëìàñû ö÷öí çÿðóðè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, åòèáàðëû èãòèñàäè áàçà éàðàäûëäûãäàí âÿ äåìîãðàôèê áàõûìäàí ÿëâåðèøëè âàõò ñå÷èëäèêäÿí ñîíðà áàøëàìàã, áóíà ãÿäÿð èñÿ ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ áàøà ýÿëñÿ áåëÿ, ÿââÿëêè ùÿìðÿéëèê âÿ äþâëÿò òÿìèíàòû ñèñòåìëÿðèíÿ ÿñàñëàíìàã ÿñàñ òàêòèêè àääûìëàð êèìè ñå÷èëìèøäèð. Þòÿí äþâð ÿðçèíäÿ áó ñå÷èì âÿ þëêÿäÿêè èãòèñàäè èíêèøàôûí àðòûì ìåéëëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè, ùàáåëÿ âÿòÿíäàøëàðûí ïåíñèéà òÿìèíàòûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ úèääè àääûìëàð àòûëìûøäûð. Õöñóñèëÿ, ÿùàëèéÿ ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿòëÿðèí þäÿíèëìÿñè âÿ äèýÿð ñîñèàë þäÿíèøëÿð öçðÿ õÿðúëÿðèí ùÿð èë àðòûìû ìöøàùèäÿ îëóíìóø, áó ñàùÿäÿ êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäèð. Öìóìèëèêäÿ, 1996–2004 èëëÿð ÿðçèíäÿ àçòÿìèíàòëû ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 10-äàí ÷îõ ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìû, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí áèð íå÷ÿ ãÿðàðû îëìóøäóð êè, áóíëàðûí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ, åëÿúÿ äÿ þëêÿäÿ ÿìÿê ùàãëàðûíûí àðòûìû ùåñàáûíà ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿòëÿðèí îðòà àéëûã ìÿáëÿüè 1995-2004 èëëÿð ÿðçèíäÿ 7,3 äÿôÿ àðòàðàã 521

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 126 ìèí ìàíàòà ÷àòìûø, áöòþâëöêäÿ îðòà àéëûã ÿìÿê ùàããûíûí àðòûì ñöðÿòè 3,3 äÿôÿ îëìóøäó. Ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿòëÿðèí îðòà àéëûã ìÿáëÿüèíèí îðòà àéëûã ÿìÿê ùàããûíà îëàí íèñáÿòè 2004 èëäÿ 1998 èëäÿêè 24,7%-äÿí 28,6%-ÿ ãàëõìûøäû. Ùÿìèí ýþñòÿðèúèíèí èñòåùëàê ñÿáÿòèíèí äÿéÿðèíÿ îëàí íèñáÿòè áó ìöääÿòäÿ 11%-äÿí 35,7%-ÿ, ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿòëÿðèí ÿùàëèíèí ïóë ýÿëèðëÿðèíäÿêè õöñóñè ÷ÿêèñè 6,6%äÿí 7%-ÿ ãàëõìûø, Äþâëÿò Ñîñèàë Ìöäàôèÿ Ôîíäó òÿðÿôèíäÿí ÿùàëèéÿ þäÿíèøëÿðèí ÖÄÌ-ÿ íèñáÿòè èñÿ äöíéàäà ãÿáóë îëóíìóø îðòà ùÿääÿ, éÿíè òÿãðèáÿí 5%-ÿ áÿðàáÿð îëìóøäó. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ òÿñäèã åäèëìèø (17.07.2001) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ïåíñèéà Èñëàùàòû Êîíñåïñèéàñû 2001–2005 èëëÿðè ÿùàòÿ åäèð, ñîñèàë ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí êåéôèééÿòúÿ éåíèäÿí ãóðóëìàñû, èñëàùàòûí ìàùèééÿòèíè òÿøêèë åäÿí ñûüîðòà-ïåíñèéà âÿ ñîñèàë éàðäûì ñèñòåìëÿðèíèí áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàñû, áó ñèñòåìëÿðèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí âÿñàèò àõûíëàðûíûí ôÿðãëÿíäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðèíè ìÿðùÿëÿëÿðëÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Áó ìÿãñÿäëÿ áèð ÷îõ ùöãóãè ñÿíÿäëÿð ùàçûðëàíìûø, ùàáåëÿ «Äþâëÿò ñîñèàë ñûüîðòà ñèñòåìèíäÿ ôÿðäè ó÷îò ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó ãÿáóë åäèëìèø, ïåíñèéàëàð âÿ ïåíñèéàëàðà ÿëàâÿ îëóíàí ìöàâèíÿòëÿðèí ìöÿééÿí îëóíìàñû öçðÿ âàùèä äþâëÿò ïåíñèéà ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ìöùöì òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ïåíñèéà ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» (04.08.2003) âÿ «Ïåíñèéàëàðûí àðòûðûëìàñû ùàããûíäà» 04.08.2003 Ïðåçèäåíò Ôÿðìàíëàðû èëÿ þëêÿäÿ ïåíñèéà èñëàùàòëàðûíûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿ ïåíñèéà ìÿáëÿüëÿðèíèí àðòûðûëìàñû öçðÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Áåëÿ êè, ßìÿê âÿ ßùàëèíèí Ñîñèàë Ìöäàôèÿñè Íàçèðëèéèíèí éåðëè îðãàíëàðûíûí ïåíñèéàëàð âÿ ïåíñèéàëàðà ÿëàâÿ îëóíàí ìöàâèíÿòëÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè, ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè âÿ þäÿíèøèíÿ íÿçàðÿò öçðÿ ôóíêñèéàëàðû îíëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí ìöâàôèã ìàääè-òåõíèêè áàçà âÿ øòàò âàùèäëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ Äþâëÿò Ñîñèàë Ìöäàôèÿ Ôîíäóíà âåðèëìÿñè áàøà ÷àòäûðûëìûøäûð (01.10.2003). Åéíè çàìàíäà, óøàã ìöàâèíÿòëÿðèíèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíèí ßìÿê âÿ ßùàëèíèí Ñîñèàë Ìöäàôèÿñè Íàçèðëèéè âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ áàøëàíìûøäûð. Ñûüîðòà-ïåíñèéà ñèñòåìèíäÿ ùÿéàòà 522

êå÷èðèëÿí ÿí óüóðëó èñëàùàò òÿäáèðëÿðèíäÿí áèðè ïåíñèéà-ìöàâèíÿòëÿðèí þäÿíèøèíäÿ êàðò ñèñòåìèíèí òÿòáèãèäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ïåíñèéà-ìöàâèíÿòëÿðèí ÿùàëèéÿ ÷àòäûðûëìàñûíäà óçóí èëëÿðäÿí áÿðè ìþâúóä îëàí áöòöí íåãàòèâëÿð àðàäàí ãàëäûðûëûð, Áàêû âÿ Ñóìãàéûò øÿùÿðëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ ðåñïóáëèêàíûí äèýÿð øÿùÿð âÿ ðàéîí ìÿðêÿçëÿðèíäÿ 500 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ ïåíñèéà÷û (âÿ éà þëêÿ öçðÿ ïåíñèéà÷ûëàðûí 40%-è) áó ñèñòåìëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð âÿ îíëàðà 293 áàíêîìàò, 262 ïîñ òåðìèíàë âàñèòÿñèëÿ ïëàñòèê êàðòëàðëà õèäìÿò ýþñòÿðèëèð (2005). Ïåíñèéà ñèñòåìèíäÿ òÿëÿá îëóíàí êþêëö äÿéèøèêëèéèí ðåàëëàøìàñû èñÿ, Ïåíñèéà Èñëàùàòû Êîíñåïñèéàñûíäà ÿêñ îëóíäóüó êèìè, ñûüîðòà ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí ïåíñèéà ñèñòåìèíèí ãóðóëìàñûíû èôàäÿ åäèð. Áó äÿéèøèêëèéèí áàøëûúà åëåìåíòè ôÿðäè ó÷îòà ÿñàñëàíàí àâòîìàòëàøäûðûëìûø ñîñèàë ñûüîðòà âÿ ïåíñèéà ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñûäûð. Ôÿðäè ó÷îò ñèñòåìèíèí òÿòáèãèíäÿ ÿñàñ ìÿãñÿä þäÿíèëÿí ìÿúáóðè äþâëÿò ñîñèàë ñûüîðòà ùàããû èëÿ ïåíñèéà ìÿáëÿüè àðàñûíäà áèðáàøà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíèí òÿìèí åäèëìÿñèäèð. Àçÿðáàéúàíäà ïåíñèéà òÿìèíàòû ñèñòåìè ñîâåò äþâðöíäÿí ãàëìûø ùÿìðÿéëèê ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíûð. Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû, Óêðàéíà âÿ áèð ñûðà äèýÿð ÌÄÁ äþâëÿòëÿðèíäÿ áóíäàí èìòèíà åäèëìèø âÿ ö÷ïèëëÿëè ïåíñèéà ñèñòåìèíÿ êå÷èëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà äà ùÿìèí ñèñòåìÿ êå÷èëìÿñè Ïåíñèéà Èñëàùàòû Êîíñåïñèéàñûíûí ÿñàñ ìöääÿàñûíû òÿøêèë åäèð. Ìÿãñÿä ýÿëÿúÿêäÿ ïåíñèéà òÿìèíàòûíäà åòèáàðëû ìàëèééÿ ìÿíáÿéèíèí éàðàíìàñû, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ñûüîðòàîëóíàíëàðûí ïåíñèéà òÿìèíàòûíûí ÿäàëÿòëè ùÿëëèíÿ íàèë îëìàãäûð. Áó áàõûìäàí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñîñèàë Ìöäàôèÿ Ôîíäóíóí ïîòåíñèàëûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè» ëàéèùÿñèíÿ äàèð ÁÌÒ-íèí Èíêèøàô Ïðîãðàìû èëÿ èìçàëàíìûø ñàçèøÿ óéüóí îëàðàã, ôÿðäè ó÷îòà ÿñàñëàíàí ñîñèàë ñûüîðòà-ïåíñèéà ñèñòåìèíèí ãóðóëìàñû òÿäáèðëÿðèíèí ðåñáóáëèêàíûí ïèëîò ÿðàçèëÿðè êèìè ñå÷èëìèø ðàéîíëàðûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè 2003 èëäÿí áàøëàíìûøäûð. Ôÿðäè ó÷îòóí âÿ èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàëàðûíûí áöòöí þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ òÿòáèãèíè íÿçÿðäÿ òóòàí òÿäáèðëÿðèí èúðàñû äà äàâàì åòäèðèëèð. Ïåíñèéà âÿ ñîñèàë éàðäûì ñàùÿñèíäÿ êîìïëåêñ èñëàùàò òÿäáèðëÿðèíè èôàäÿ åäÿí «Àçÿðáàéúàí: Ïåíñèéà âÿ ñîñèàë òÿìèíàò ëàéèùÿñè»íè Äöíéà Áàíêûíûí Àçÿðáàéúàíäàêû Ìèññèéàñû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð. Áó ëàéèùÿíèí Äöíéà Áàíêû ãðó-

ïóíà äàõèë îëàí Áåéíÿëõàëã Èíêèøàô Àññîñèàñèéàñûíûí ýöçÿøòëè øÿðòëÿðëÿ àéûðàúàüû êðåäèò ùåñàáûíà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Þëêÿäÿ ñûüîðòà-ïåíñèéà ñèñòåìè èëÿ äþâëÿò ñîñèàë éàðäûì ñèñòåìëÿðèíèí áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ïåíñèéà ñèñòåìè ñûðô ñûüîðòà ìöíàñèáÿòëÿðè ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿúÿêäèð. Äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëÿí ìöàâèíÿò âÿ äèýÿð éàðäûìëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èñÿ öíâàíëû äþâëÿò ñîñèàë éàðäûì ñèñòåìè èëÿ òÿíçèìëÿíÿúÿêäèð. Öíâàíëû äþâëÿò ñîñèàë éàðäûì ñèñòåìèíèí ãóðóëìàñû ùÿð ùàíñû ìöàâèíÿò íþâëÿðè öçðÿ àéðû-àéðû ÿùàëè ãðóïëàðûíûí òÿìèíàòûíû äåéèë, àèëÿëÿðèí ýÿëèðëÿðè âÿ éàøàéûø ìèíèìóìó àðàñûíäàêû ôÿðãÿ ýþðÿ ñîñèàë éàðäûìà åùòèéàúëû ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó ñèñòåìèí òÿòáèãè âÿñàèòëÿðèí ñîñèàë éàðäûì øÿêëèíäÿ þç öíâàíûíà ÷àòäûðûëìàñûíà âÿ àéðû-àéðû èìòèéàçëû ãðóïëàðûí äåéèë, ÿùàëèíèí áöòöí éîõñóë òÿáÿãÿñèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíÿ èìêàí âåðÿúÿêäèð. Ñ.É.Ìöñëöìîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÏÓË-ÊÐÅÄÈÒ ÑÈÑÒÅÌÈ Áàíê ñèñòåìè 19 ÿñðèí ñoíóídà êàïèòàlèñò ìöíàñèáÿòlÿðèíèí Àçÿðáàéúàíäà ñöðÿòlè èíêèøàôû øÿðàèòèídÿ þzöídÿ 200-ÿ éàxûí êðedèò èdàðÿñèíè áèðlÿødèðÿí èíêèøàô åòìèø êðedèò-áàíê ñèñòeìè Azÿðáàécàí Äeìoêðàòèê Reñïóálèêàñûíûí ìþvcód oldóüó (1918–20) dþvðdÿ dÿ èíêèøàô eòäèðèëìèøäè. Azÿðáàécàídà ñoveò ùàêèìèééÿòè áÿðãÿðàð oldóãdàí ñoíðà ìÿðêÿzlÿødèðèlìèø ïlàílàødûðìàéà ÿñàñlàíàí áàíê ñèñòeìè ôoðìàlàødûðûldû. 80-úû èllÿðèí ñîíëàðûíà êèìè Azÿðáàécàídà ÑÑRÈ Äþvlÿò Áàíêûíûí vÿ ÑÑRÈ Tèêèíòè Áàíêûíûí êoíòoðlàðû, ùàáelÿ Äþvlÿò ÿìÿê ÿìàíÿò êàññàlàðû øÿáÿêÿñè ôÿàlèééÿò ýþñòÿðèðdè. Áó äþâðäÿ áàíê ñèñòeìèíèí èãòèñàdèééàòûí èdàðÿ÷èlèéè ìexàíèzìèídÿ ðolóíóí dÿéèødèðèlìÿñè Ñoveò èãòèñàdèééàòûídà áþùðàí vÿzèééÿòèíèí dÿðèílÿøìÿñè èlÿ áàülû èãòèñàdè èñlàùàòlàð ïðoãðàìûíûí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè þlêÿíèí êðedèò ñèñòeìèídÿ ðàdèêàl èñlàùàòlàð áàølàíàíäà dþvlÿò áàíêlàðûíûí éeíè ñòðóêòóðó, áeø èxòèñàñlàødûðûlìûø áàíê (ÑÑRÈ Ñÿíàée-Tèêèíòè Áàíêû, ÑÑRÈ Aãðàð-Ñÿíàée Áàíêû, ÑÑRÈ Ìÿízèl-Ñoñèàl Áàíêû, ÑÑRÈ ßìàíÿò Áàíêû vÿ ÑÑRÈ Xàðècè Èãòèñàdè ßlàãÿlÿð Áàíêû), oílàðûí éeðlè êoíòoð vÿ ôèlèàllàðû éàðàdûldû (1988). 1988 èldÿ «Êooïeðàñèéà ùàããûíäà» ÑÑÐÈ Qàíóíóíóí ãÿáól edèlìÿñè Azÿðáàécàídà dà êooïeðàòèv vÿ êoììeðñèéà áàíêlàðûíûí éàðàdûlìàñû ö÷öí ãàíóíè ÿñàñ oëdó. Èlê êooïeðàòèv (12.10.1988) âÿ êoììeðñèéà (22.11.1988) áàíêëàðû áàíê ÿìÿlèééàòlàðûíû ùÿéàòà êe÷èðìÿê ö÷öí lèñeízèéà àläû. Áàíêlàðûí ãeédèééàòû ÑÑRÈ Äþvlÿò Áàíêû òÿðÿôèídÿí ùÿéàòà êe÷èðèlèðdè. Àðòûã 1991 èlèí ÿââÿëèíäÿ Àzÿðáàécàídà 23 êooïeðàòèv vÿ êoììeðñèéà áàíêû ôÿàlèééÿò ýþñòÿðèðdè (ÑÑÐÈ-äÿ ÿí éöêñÿê ýþñòÿðèúè). «ÑÑRÈ Äþvlÿò Áàíêû» vÿ «Áàíêlàð vÿ áàíê ôÿàlèééÿòè ùàããûídà» ÑÑRÈ Qàíóílàðûíûí ãÿáólóíäàí (1990) ñîíðà èêèïèëëÿëè áàíê ñèñòeìèíÿ êe÷èëäè. Áàíê êèìè ÑÑRÈ Äþvlÿò Áàíêû vÿ Èòòèôàã ðeñïóálèêàlàðûíûí ìÿðêÿzè áàíêlàðû áèðèíúè ïèëëÿëè, êoììeðñèéà áàíêlàðû (ùÿì÷èíèí èxòèñàñlàødûðûlìûø áàíêlàð) èñÿ èêèícè ïèllÿlè áàíêlàð êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëäè. Ìÿðêÿçè áàíêëàðà áàíê ÿìÿlèééàòlàðûíûí àïàðûlìàñûíà lèñeízèéà veðìÿê ùöãóãó dà ùÿâàëÿ åäèëìèøäè.

1990 èëèí ñîíóíà èõòèñàñëàøìûø äþâëÿò áàíêû îëàí Ìÿíçèë-Ñîñèàë áàíêû ëÿüâ åäèëÿðÿê àêòèâ-ïàññèâëÿðè, ôèëèàë øÿáÿêÿñè ÑÑÐÈ Äþâëÿò Áàíêûíûí Àçÿðáàéúàí êîíòîðóíóí òàáåëèéèíÿ âåðèëäè. 1991 èldÿí áàølàéàðàã áàíêlàðûí lèñeízèéàlàødûðûlìàñûíû ÑÑRÈ Äþvlÿò Áàíêûíûí Azÿðáàécàí Reñïóálèêà Êoíòoðó ùÿéàòà êe÷èðìÿéÿ áàølàdû vÿ 1991 èl 1 ìàðò òàðèxèídÿ Azÿðáàécàídà èlê þzÿl áàíê ãeédÿ àlûídû. Ìöñòÿãèl Azÿðáàécàíûí èlê áàíê ãàíóíveðècèlèéèíèí ãÿáól olóíìàñû dþvðöíÿ êèìè ÑÑRÈ Äþvlÿò Áàíêûídà ãeédÿ àlûíìûø áàíêlàðûí áèð ãèñìèíèí éeíèdÿí ãeédèééàòû àïàðûldû vÿ áèð íe÷ÿ éeíè áàíêà áàíê ÿìÿlèééàòlàðûíûí àïàðûlìàñû ö÷öí lèñeízèéà veðèldè. Ëàêèí vàùèd vàléóòà ìÿêàíûídà eùòèéàò ñèñòeìè ôóíêñèéàlàðû éeíÿ dÿ ÑÑRÈ Äþvlÿò Áàíêûíûí ÿlèídÿ èdè. Áó dþvðöí xàðàêòeðèê xöñóñèééÿòè oídàí èáàðÿò èdè êè, 1992 èlèí ôevðàl àéûídàí àvãóñò àéûíàdÿê ÑÑRÈ ÑÿíàéeTèêèíòè, Aãðàð-Ñÿíàée áàíêlàðû vÿ oílàðûí øþáÿlÿðè áèlàvàñèòÿ Ìèllè Áàíêûí òàáe÷èlèéèídÿ èdè. 1992 èldÿ «Ìèllè Áàíê ùàããûídà» vÿ «Áàíêlàð vÿ áàíê ôÿàlèééÿòè ùàããûídà» Azÿðáàécàí Reñïóálèêàñû Qàíóílàðûíûí ãÿáóló vÿ áó ãàíóílàðûí ãövvÿéÿ ìèíìÿñè èlÿ áàülû Ìèlè Ìÿclèñèí ãÿðàðû èlÿ (07.08.1992) Ñÿíàée-Tèêèíòè Áàíêû vÿ Aãðàð-Ñÿíàée áàíêlàðû Ìèllè Áàíêûí òàáelèéèídÿí ÷ûxàðûldû âÿ ñÿùìlÿðèíèí íÿzàðÿò zÿðôè dþvlÿòÿ ìÿxñóñ olàí dþðd dþvlÿò áàíêû (Ñÿíàée-Èíveñòèñèéà Ñÿùìdàð Êoììeðñèéà áàíêû, Aãðàð-Ñÿíàée Ñÿùìdàð Êoììeðñèéà áàíêû, ßìàíÿò Ñÿùìdàð Êoììeðñèéà áàíêû vÿ Áeéíÿlxàlã Ñÿùìdàð Êoììeðñèéà áàíêû) éàðàdûldû. Éåíè áàíê ãàíóíveðècèlèéèíäÿ Aãðàð-Ñÿíàée ÑÊÁ vÿ Ñÿíàée-Èíveñòèñèéà ÑÊÁ ÿìàíÿò ãÿáól eòìÿê, ßìàíÿò ÑÊÁ-ÿ èñÿ ùöãóãè øÿxñlÿðlÿ ÿìÿlèééàòlàð àïàðìàã ùöãóãó veðèldè. Þzÿl áàíê ñèñòåìèíèí èíñòèòóñèîíàë ãóðócóëóüó ïðîñåñèíè ñòèìóëëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ Ìèëëè Áàíê êàïèòàëëà áàüëû àøàüû òÿëÿáëÿð ñöðäö âÿ ñèñòåìÿ äàõèë îëìàã ö÷öí ëèáåðàë øÿðòëÿð ìöÿééÿí åòäè. Áàíê ôÿàëèééÿòèíè òÿíçèìëÿìÿê ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð éóìøàã íÿçàðÿò ìåõàíèçìè âÿ àëÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áó ïðîñåñëÿðèí íÿòècÿñè îëàðàã, 1992–1994 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà 233 áàíê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäè. Èíñòèòóñèoíàl olàðàã áàíê ñèñòeìèíèí

êÿìèééÿò èíêèøàôûíà íàèl olóíñà dà, íèzàìíàìÿ êàïèòàlû oðòà ùeñàálà 10-12 ìèí AÁØ dollàðû òÿøêèl edÿí áàíêlàð dèíàìèê èãòèñàdè àðòûìûí òÿìèí edèlìÿñèídÿ, ðeýèoíàl èíêèøàôûíûí dÿñòÿêlÿíìÿñèídÿ, þzÿl ñeêòoðóí, xöñóñèlÿ êè÷èê vÿ oðòà ñàùèáêàðlûüûí ìàlèééÿ eùòèéàcëàðûíûí òÿìèí edèlìÿñèídÿ elÿ áèð ÿùÿìèééÿòlè ðol oéíàìûðdû. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ýÿlèðlÿðèíè vÿñàèòlÿðèí cÿlá edèlèá èãòèñàdèééàòà òðàíñôoðìàñèéà edèlìÿñè êèìè êlàññèê ìàlèééÿ vàñèòÿ÷èlèê ôóíêñèéàñû deéèl, ìàlèééÿ áàzàðûídà àïàðdûãlàðû ìþùòÿêèðlèê ÿìÿlèééàòlàðû ùeñàáûíà ôoðìàlàødûðûðdû. Äþvlÿò áàíêlàðûíûí êþùíÿ òÿñÿððöôàò÷ûëûã ïðèíñèïlÿðè ÿñàñûídà èøëÿìÿêäÿ dàvàì eòìÿëÿðè êðedèò ïoðòôelèíèí êeéôèééÿòèíÿ íeãàòèv òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê îíëàðûí ìàlèééÿ vÿzèééÿòèíè ïèñlÿødèðèðäè. Áàíê èñlàùàòlàðû vÿ áàíê ãóðócólóüó. Áàíê ñèñòeìèídÿ ðeàl èñlàùàòlàðà zÿðóðè èlêèí ìàêðoèãòèñàdè ìöùèò (ìèíèìàl èíôléàñèéà, ñàáèò ìèllè vàléóòà) ôoðìàlàødûãdàí (1995) ñoíðà áàølàíìûø, èlêèí ìÿðùÿlÿdÿ dþvlÿò áàíêlàðûíû ðeñòðóêòóðèzàñèéà vÿ ñàülàìlàødûðìà òÿdáèðlÿðè ùÿéàòà êe÷èðèlìèø, þzÿl áàíê ñèñòeìèíèí èíñòèòóñèoíàl ôoðìàlàøìàñû òÿìèí edèlìèødèð. Äþvlÿò áàíêlàðû özðÿ èñlàùàòlàð. Áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ èíñòèòóòëàðûíûí äà òåõíèêè âÿ ìàëèééÿ äÿñòÿéè èëÿ äþâëÿò áàíêëàðûíû ðåñòðóêòóðèçàñèéà âÿ ñàüëàìëàøäûðìà ïðîãðàìëàðûíûí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû (1996). Äþâëÿò áàíêëàðûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñûíäà Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí «Áàíê èñëàùàòëàðûíûí äÿðèíëÿøäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» õöñóñè Ôÿðìàíû (24.06.1997) ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäû. Äþâëÿò áàíêëàðûíûí þçÿëëÿøäèðèëìÿéÿ ùàçûðëàíìàñû âÿ èíñòèòóñèîíàë èíêèøàôû ìÿãñÿäèëÿ Òâèííèíã Ïðîãðàìëàðû ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Áó ïðîãàì ÷ÿðñèâÿñèíäÿ Áåéíÿëõàëã Áàíêûí èíñòèòóñèîíàë èíêèøàôû âÿ þçÿëëÿøäèðìÿéÿ ùàçûðëàíìàñû öçðÿ òÿäáèðëÿð ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òàìàìëàíäû âÿ áàíêûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè áàðÿñèíäÿ ìöâàôèã ãÿðàð ãÿáóë åäèëäè. Äèýÿð äþâëÿò áàíêëàðûíûí ìàëèééÿ âÿçèééÿòè òÿùëèë åäèëÿðÿê, ö÷ äþâëÿò áàíêûíûí ñàüëàì àêòèâëÿðè ÿñàñûíäà éåíè äþâëÿò áàíêû – Áèðlÿøìèø Uíèveðñàl Ñÿùìdàð Áàíêû (ùàzûðdà «Êàïèòàláàíê») éàðàäûëäû. Þòÿí dþvð ÿðzèídÿ þzÿllÿødèðìÿéÿ ùàzûðlûã vÿ èíñòèòóñèoíàl ãóðócólóã ÷ÿð÷èvÿñèídÿ xàðècè 523

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òexíèêè éàðdûìdàí dà èñòèôàdÿ eòìÿêlÿ «Êàïèòàláàíê»ûí èdàðÿeòìÿ èìêàílàðû vÿ êàïèòàl áàzàñû àðòûðûlìûø, ìövàôèã dàxèlè ïðoñedóð vÿ ãàédàlàð ùàçûðëàídûãdàí ñoíðà èñÿ áàíêûí êðedèò ôÿàlèééÿòèíèí ýeíèølÿídèðèlìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàdûlìûødû. Àãðàð Ñÿíàéå Áàíêûíûí ìÿùäóä ëèñåíçèéà ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ãåéðè-áàíê êðåäèò òÿøêèëàòûíà òðàíñôîðìàñèéà åäèëìÿñè âÿ ïðîáëåìëè áîðúëàðûí òÿíçèìëÿíìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàðëàð ãÿáóë îëóíìóøäóð. Þlêÿ Ïðezèdeíòèíèí áàíê ñèñòeìèídÿ ðÿãàáÿò ìöùèòèíèí dàùà dà éàxøûlàødûðûlìàñû ìÿãñÿdèlÿ veðdèéè «Azÿðáàécàí Reñïóálèêàñûídà ìàlèééÿáàíê ñèñòeìèídÿ èñlàùàòlàðûí dÿðèílÿødèðèlìÿñè èlÿ ÿlàãÿdàð ÿlàvÿ òÿdáèðlÿð ùàããûídà» Ôÿðìàídà (01.03.2005) dþvlÿò áàíêlàðûíûí þzÿllÿødèðèlìÿñè èlÿ áàülû êoíêðeò ìeéàðlàð ìöÿééÿí edèlìèødèð . Þzÿl áàíêlàð öçðÿ èñlàùàòlàð. 1996 èëäÿí áàøëàéàðàã ôîðìàëàøìûø ÿëâåðèøëè èãòèñàäè êîíéóíêòóð øÿðàèòèíäÿ Ìèëëè Áàíê

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Áåéíÿëõàëã áàíêû

þzÿl áàíêëàð özðÿ dÿ èñlàùàòlàðà áàølàéàðàã, èëê íþâáÿäÿ, îíëàðûí êàïèòàëëàðûíà îëàí òÿëÿáëÿðè àðäûúûë îëàðàã éöêñÿëòäè. Áó àääûì áàíêëàðûí êàïèòàë áàçàñûíûí òÿìÿðêöçëÿøìÿñèíÿ, ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòèíèí àðòûðûëìàñûíà, áàíê ñèñòåìèíèí èãòèñàäèééàòû ìàëèééÿëÿøäèðìÿ èìêàíëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ âÿ ìàëèééÿ ñàáèòëèéèíÿ õèäìÿò åäèðäè. Êàïèòàëëà áàüëû òÿëÿáëÿðèí àðäûúûë àðòûðûëìàñû áàíê ôÿàëèééÿòèíäÿ ìàëèééÿ èíòèçàìûíû ìþùêÿìëÿíäèðìÿêäÿ âÿ þäÿíèø ãàáèëèééÿòèíè àðòûðûëìàãäà 524

ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäû. Þçÿë áàíêëàð áöòöí áàçà áàíê ìÿùñóëëàðûíû òÿãäèì åäÿí ìàëèééÿ âàñèòÿ÷èëÿðèíÿ ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàäû. Äàéàíûãëû áàíê ñèñòåìèíèí ãóðóëìàñû öçðÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àðäûúûë òÿäáèðëÿð 1997–98 èëëÿðäÿ áàø âåðìèø ãëîáàë ìàëèééÿ áþùðàíûíûí ìèëëè áàíê ñèñòåìèíÿ òÿñèðèíè ìèíèìàëëàøäûðìàüà âÿ îíäàí àç èòêèëÿðëÿ ÷ûõìàüà èìêàí âåðäè. Áàíê èñlàùàòlàðûíûí 2000 èldÿí áàølàéàí íþváÿòè ìÿðùÿlÿñèídÿ ùÿéàòà êe÷èðèlÿí þzÿl áàíêlàðûí èíòeíñèv ñàülàìlàødûðûlìàñû òÿdáèðlÿðè áàíê ñèñòeìèíèí dàvàìlûlûüûíû ìþùêÿìlÿíäèðäè vÿ ìàlèééÿ vàñèòÿ÷èlèê ôóíêñèéàñûíûí éàxøûlàøìàñûíû ÿlveðèølè åòäè. Áàíêlàðûí êàïèòàl áàzàñûíûí àðòûìû vÿ êoíñolèdàñèéàñû áàíê ôÿàlèééÿòèíèí ýeíèølÿíìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìàãlà áàíêlàðûí ìàlèééÿ dàvàìlûlûüûíûí vÿ áàíê ñèñòeìèíÿ olàí èíàìûí ìþùêÿìlÿíìÿñèídÿ ÿùÿìèééÿòlè ðol oéíàdû. Ìÿcìó êàïèòàlûí ìèíèìàl ñÿvèééÿñèíÿ òÿlÿáèí àðòûðûlìàñû íÿòècÿñèídÿ áàíêlàðûí ìÿcìó êàïèòàlû òÿêcÿ ñoí 3 èldÿ 3 dÿôÿdÿí ÷ox àðòdû (2002–2004). 2002 èldÿí èñÿ áàíê ñèñòeìèíèí ðeñòðóêòóðèzàñèéàñûíûí íþváÿòè ìöùöì ìÿðùÿlÿñèíèí ùÿéàòà êe÷èðèlìÿñèíÿ áàølàíäû, èðè íeôò ýÿlèðlÿðèíèí þlêÿéÿ àxûíûíû vÿ áó ÿñàñdà áàíêlàðûí ìàlèééÿ ðeñóðñlàðûíûí ñòðàòeæè ìÿãñÿdlÿðÿ ñÿìÿðÿëè þòöðölìÿñèíÿ ùàzûð olìàlàðûíûí âàúèáëèéè íÿzÿðÿ àlûíàðàã, 2002–2005 èllÿð ö÷öí éeíè èíêèøàô ñòðàòeýèéàñû ùàzûðlàídû. ßñàñ áàíê ãàíóíëàðûíûí ùÿìèí ñòðàòeýèéà ÷ÿð÷èvÿñèídÿ éeíè ðedàêñèéàdà ãÿáóló áàíê ôÿàlèééÿòèíèí ÿñàñëàíäûüû ùöãóãè áàzàíûí ÿí ãàáàãcûl áeéíÿlxàlã òÿcðöáÿéÿ óéüóílàødûðûlìàñûíû òÿìèí eòdè. Ñÿìÿðÿëè èdàðÿeòìÿ ñèñòeìlÿðè òÿøêèlèíèí òÿìèí edèlìÿñè ìÿãñÿdèlÿ áàíêlàðdà áeéíÿlxàlã ñòàídàðòlàðà óéüóí êoðïoðàòèv èdàðÿeòìÿ ñòàídàðòlàðûíûí òÿòáèãèíÿ áàølàíìûø, áàíêlàðdà Áeéíÿlxàlã Ìàlèééÿ Ùeñàáàòû Ñòàídàðòlàðûíà êe÷èdèí òàìàìlàíìàñû èñÿ áàíê ôÿàlèééÿòèídÿ øÿôôàôlûüûí ñÿvèééÿñèíè àðòûðìàãlà áàíê xèdìÿòlÿðè áàzàðûídà ìàlèééÿ èíòèzàìûíû ýöclÿídèðÿí ìöùöì øÿðòlÿðdÿí áèðè olìóødóð. Áàíê èíôðàñòðóêòóðóíóí èíêèøàôû. Áàíê ãàíóíveðècèlèéèíèí òÿêìèllÿødèðèlìÿñè èñòèãàìÿòèídÿ ÿùÿìèééÿòlè èølÿð ýþðölìöø, «Áàíêlàð ùàããûídà» vÿ «Ìèllè Áàíê ùàããûídà» ãàíóílàðûí éeíè ðedàêñèéàdà ãÿáóló áàíê ôÿàlèééÿòèíèí ùöãóãè áàzàñûíûí ÿí ãàáàãcûl áeéíÿlxàlã òÿcðöáÿéÿ óéüóílàødûðûlìàñûíû òÿìèí eòìèødèð. Ìèllè Áàíê òÿðÿôèídÿí

ùàzûðlàíìûø, àðòûã ãÿáóë åäèëèá ãöââÿéÿ ìèíìèø «Èïoòeêà ùàããûídà» Qàíóí ÿùàlèíèí ñoñèàl vÿzèééÿòèíè éàxøûlàødûðìàãlà éàíàøû, ìàlèééÿ ñeêòoðóíóí èíêèøàôûídà dà ìöùöì ðol oéíàéàcàãdûð. Ìèllè Áàíê òÿðÿôèídÿí ãÿáól edèlìèø (1997) Ìèllè Þdÿíèø Ñèñòeìèíèí êoíñeïñèéàñûíà vÿ ñòðàòeýèéàñûíà óéüóí olàðàã, “AZÈÏÑ” Reàl Vàxò Reæèìèídÿ Áàíêlàðàðàñû Ìèllè Ùeñàálàøìàlàð Ñèñòeìè éàðàdûlûá èñòèñìàðà veðèlìèødèð (16.02.2001). “AZÈÏÑ”-èí òÿòáèãè áàíêlàðàðàñû þdÿíèølÿðè ðeàl vàxò ðeæèìèídÿ àïàðìàüà, ùeñàálàøìàlàð zàìàíû vÿñàèò èòêèñèíè àðàdàí ãàldûðìàüà, áàíêlàðûí áàlàíñ ùeñàáàòlàðûíûí êoíñolèdÿ edèlìÿñèíè àñàílàødûðìàüà vÿ áàíêlàð òÿðÿôèídÿí lèêvèdlèéèí dàùà ÷evèê øÿêèldÿ èdàðÿ olóíìàñûíà øÿðàèò éàðàòìûødûð. Yeíè ñèñòeì áàzàð èãòèñàdèééàòûíà ÿñàñlàíàí ïól ñèéàñÿòèíè dàùà ñÿìÿðÿlè àïàðìàã ö÷öí ÿlveðèølè øÿðàèò éàðàäûð vÿ áàíêlàðà èñÿ áàzàðà oïeðàòèv ñóðÿòdÿ ýeíèø íÿzàðÿò eòìÿê ö÷öí eòèáàðlû ìÿlóìàòlàðëà èøëÿìÿê èìêàíû veðèð. Ìèllè Þdÿíèø Ñèñòeìèíèí éàðàdûlìàñû ñòðàòeýèéàñûíûí áèðèícè ìÿðùÿlÿñè olàí “AZÈÏÑ”-èí èñòèñìàðà veðèlìÿñè áàøà ÷àòdûðûldûãdàí ñoíðà Xûðdà Þdÿíèølÿð özðÿ Ùeñàálàøìà Êlèðèíã Ñèñòeìè – XÞÙÊÑ éàðàdûlàðàã èñòèñìàðà veðèlìèø vÿ Ìèllè Áàíêdà ôÿàlèééÿò ýþñòÿðÿí þdÿíèø vÿ èíôoðìàñèéà ñèñòeìlÿðèíÿ èíòeãðàñèéà olóíìóødóð (02.12.2002). Áóílàðdàí áàøãà, þdÿíèø èíôðàñòðóêòóðóíóí ýeíèølÿídèðèlìÿñè ìÿãñÿdèlÿ Ìèllè Êàðò Ïðoññeñèíã Ìÿðêÿzè äÿ èñòèñìàðà veðèlìèødèð (2005). Áó Ìÿðêÿzèí éàðàdûlìàñû þlêÿ Ïðezèdeíòè òÿðÿôèídÿí òÿñdèã olóíìóø (09.12.2004) «Azÿðáàécàí Reñïóálèêàñûíûí Ìèllè Þdÿíèø Ñèñòeìèíèí èíêèøàôû özðÿ 2005–2007 èllÿð ö÷öí Äþvlÿò Ïðoãðàìû»íûí ÿñàñ òÿdáèðlÿðèídÿí áèðèäèð. Áåëÿëèêëÿ, áàíêëàð ìöøòÿðèëÿðèí âÿñàèòëÿðèíèí êþ÷öðöëìÿñè õèäìÿòèíè èñòÿð þëêÿ äàõèëèíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ õàðèúè þëêÿëÿðÿ ñàíèéÿëÿðëÿ þë÷öëÿí ìöääÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê èìêàíû ÿëäÿ åòìèøäèð. Þlêÿíèí ìàlèééÿ ñèñòeìèíÿ èíàìûí ìþùêÿìlÿídèðèlìÿñè èñòèãàìÿòèídÿ áàíê íÿzàðÿòè ñèñòeìèíèí èíêèøàôû ìöùöì ðol oéíàìûødûð. Ìèllè Áàíê íÿzàðÿò ïðoñeñèídÿ ìÿñàôÿlè ìoíèòoðèíãdÿí (xàðècè íÿzàðÿòdÿí) vÿ èíñïeêñèéàdàí (dàxèlè íÿzàðÿòdÿí) èñòèôàdÿ edèð. Áàíê íÿzàðÿòèíèí ñÿìÿðÿlèlèéèíèí àðòûðûlìàñû vÿ ôóíêñèéàñûíûí oïòèìàllàødûðûlìàñû ìÿãñÿdèlÿ áàíê íÿzàðÿòèíèí ìeòodoloæè áàzàñûíûí òÿøêèlè vÿ Áàzel Êoìèòÿñèíèí ïðèíñèïlÿðè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íÿ óéüóílàødûðûlìàñû èñòèãàìÿòèídÿ àêòèv èølÿð àïàðûlìûødûð. Äàxèlè èíñïeêñèéà ÷ÿð÷èvÿñèídÿ áàíêlàðûí eòèáàðëûlûüûíûí òÿùlèlè ïðoñedóðlàðû áeéíÿlxàlã ÚAÌÅË ðeéòèíã ñèñòeìè ÿñàñûídà ùÿéàòà êe÷èðèlèð vÿ ãèéìÿòlÿídèðìÿ áeéíÿlxàlã ñòàídàðòlàðà óéüóílàødûðûlìûødûð. Ìèllè Áàíêûí áàíê íÿzàðÿòè ñàùÿñèídÿ ÿñàñ ïðèoðèòeò èñòèãàìÿòlÿðèídÿí áèðè – Avòoìàòlàødûðûlìûø Áàíê Ñòàòèñòèêà Ùeñàáàòû Ñèñòeìè xàðècè íÿzàðÿò ñàùÿñèídÿ èñòÿð êoíêðeò áàíê özðÿ, èñòÿðñÿ dÿ áöòþvlöêdÿ áàíê ñèñòeìè özðÿ ìÿlóìàòlàðûí ãÿáóló, eìàlû vÿ èñòèôàdÿñèíèí àvòoìàòlàødûðûlìûø vàðèàíòûíû þzöídÿ ÿêñ eòdèðèð. 1997 èldÿí áàølàéðàã áàíê ñèñòeìèídÿ ìöùàñèáàò ó÷oòóíóí Áeéíÿlxàlã Ìàlèééÿ Ùeñàáàòû Ñòàídàðòlàðûíà óéüóí ãóðólìàñû èñòèãàìÿòèídÿ áèð ñûðà òÿdáèðlÿð ùÿéàòà êe÷èðèlìèø, Azÿðáàécàí Reñïóálèêàñûíûí áàíê ñèñòeìè ö÷öí Ùeñàálàð Ïlàíû ùàzûðlàíûá áöòöí áàíê ñèñòeìèídÿ òÿòáèã olóíìóødóð (01.09.2001). Áàíê ôÿàlèééÿòèídÿ êðedèò ðèñêèíè àzàlòìàãlà áàíêlàðûí èãòèñàdèééàòà êðedèò ãoéólóølàðûíûí àêòèvlÿødèðèlìÿñèídÿ ìöùöì ðol oéíàéàí Ìÿðêÿzlÿødèðèlìèø Êðedèò Reéeñòðè äÿ òàìàìëàíûá èñòèñìàðà veðèlìèødèð. Å.Ñ.Röñòÿìov

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû 1860 èëäÿ Ðóñèyà èìïåðèyàñûíûí Äþâëÿò Áàíêû òÿñèñ åäèëäè âÿ àðòûã áèð èë ñîíðà îíóí Áàêû áþëìÿñè à÷ûëäû. Áþëìÿíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè ÿìòÿÿ äþâðèyyÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿêäÿí âÿ êðåäèò ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿêäÿí èáàðÿò èäè. 1918 èë ìày àyûíûí 28-äÿ ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã äåìîêðàòèê ðåñïóáëèêà - Àzÿðáàyúàí Õàëã Úöìùóðèyyÿòèíèí yàðàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð 1919 èëèí ìàðò àyûíûí 7-äÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû ùþêóìÿòèíèí ãÿðàðû èëÿ Àzÿðáàyúàí Äþâëÿò Áàíêû òÿøêèë åäèëäè. Åëÿ ùÿìèí èë ñåíòyàáð àyûíûí 16-äà Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïàðëàìåíòè Ìàëèyyÿ Íàzèðëèyèíèí êðåäèò øþáÿñè òÿðÿôèíäÿí ùàzûðëàíìûø Àzÿðáàyúàí Äþâëÿò Áàíêûíûí Íèzàìíàìÿñèíè ãÿáóë åòäè. 1919 èë 30 ñåíòyàáð òàðèõèíäÿ èñÿ Àzÿðáàyúàí Äþâëÿò Áàíêûíûí òÿíòÿíÿëè à÷ûëûøû îëäó âÿ ùÿìèí ýöíäÿí åòèáàðÿí ôÿàëèyyÿòÿ áàøëàäû. 1919 èë íîyàáð àyûíûí 9äà Äþâëÿò Áàíêûíûí Ýÿíúÿ áþëìÿñè à÷ûëäû. Ñîíðàëàð äèýÿð ðåýèîíëàðäà äà Äþâëÿò

Áàíêûíûí áþëìÿëÿðè òÿñèñ åäèëäè. Àzÿðáàyúàí Äþâëÿò Áàíêû ÿñàñ ìÿãñÿäè ïóë äþâðèyyÿñèíè àñàíëàøäûðìàã, òèúàðÿòÿ, ñÿíàyå ìöÿññèñÿëÿðèíÿ âÿ ôåðìåð òÿñÿððöôàòëàðûíà äÿñòÿê âåðìÿê, ùàáåëÿ ïóë ñèñòåìèíè ìþùêÿìëÿòìÿê îëàí ùþêóìÿò èäàðÿñè èäè. Ïóë íèøàíëàðûíûí åìèññèyàñû ñÿëàùèyyÿòè Äþâëÿò Áàíêûíà ìÿíñóá èäè. Áöòþâëöêäÿ Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêà äþâðöíäÿ Àzÿðáàyúàíäà 2 ìëðä. 345 ìëí. ðóáë ìÿáëÿüèíäÿ ïóë íèøàíëàðû åìèññèyà åäèëìèøäè. Ìèëëè âàëyóòàíûí äþíÿðëèëèyèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùþêóìÿò Áàêû áîíó èëÿ äèýÿð âàëyóòàëàðûí ìöáàäèëÿ ìÿzÿííÿñèíè ìöÿyyÿíëÿøäèðäè. Þëêÿäÿ ìþâúóä îëàí êðåäèò òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèyyÿòèíÿ «Áàíêëàð áàíêû» îëàí Àzÿðáàyúàí Äþâëÿò Áàíêû íÿzàðÿò åäèðäè. Öìóìèyyÿòëÿ, Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêà äþâðöíäÿ Àzÿðáàyúàíûí ïóë-êðåäèò ñèñòåìè õåyëè èíêèøàô åòìèøäè. Ëàêèí áîëøåâèê Ðóñèyàñûíûí Àzÿðáàyúàíû èñòèëà åòìÿñè (28.04.1920) íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿíèí ìþâúóä ïóë-êðåäèò ñèñòåìè ìÿùâ åäèëäè. Ìàëèyyÿ Kîìèññàðëûüûíûí ßìðè èëÿ (31.05.1920) Àzÿðáàyúàí Äþâëÿò Áàíêû Àzÿðáàyúàí Õàëã Áàíêû àäëàíäûðûëäû, Èíãèëàá Kîìèòÿñèíèí ãÿðàðû èëÿ (09.06.1920) áöòöí áàíêëàð âÿ äèýÿð êðåäèò òÿøêèëàòëàðû ìèëëèëÿøäèðèëÿðÿê Õàëã Áàíêûíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëäû. Áåëÿëèêëÿ, áàíê èøè äþâëÿòèí ìöñòÿñíà èíùèñàðûíà êå÷äè. 1923 èëäÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò Áàíêû yàðàäûëäûãäà îíóí Áàêû áþëìÿñè òÿñèñ îëóíäó âÿ Àzÿðáàyúàíäà äþâëÿò èíùèñàðûíäà îëàí áàíê ñèñòåìè äÿ ìÿðêÿzäÿí èäàðÿ îëóíìàüà áàøëàäû. 1991 èëèí ñîíëàðûíà êèìè ìþâúóä îëìóø ÑÑÐÈ Äþâëÿò Áàíêûíûí Àzÿðáàyúàí Èäàðÿñè ôÿàëèyyÿò ýþñòÿðäè. Àzÿðáàyúàí õàëãû þz äþâëÿò ìöñòÿãèëëèyèíè áÿðïà åòäèêäÿí (18.10.1991) ñîíðà ìöñòÿãèë áàíê ñèñòåìèíèí, î úöìëÿäÿí Ìèëëè Áàíêûí yàðàäûëìàñû ö÷öí äÿ ùöãóãè áàzà yàðàäûëäû. Áåëÿ êè, «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòèñàäè ìöñòÿãèëëèyèíèí ÿñàñëàðû ùàããûíäà» (25.05.1991) Kîíñòèòóñèyà Ãàíóíóíóí «Áàíê ñèñòåìè âÿ ïóë òÿäàâöëö» àäëàíàí 14-úö ìàääÿñè áöòþâëöêäÿ áó ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åòäè. Ùÿìèí ìàääÿ Àzÿðáàyúàíäà ìöñòÿãèë áàíê ñèñòåìèíèí âÿ ìèëëè ïóë âàùèäèíèí òÿäàâöëöíöí ùöãóãè ÿñàñëàðûíû òÿñáèò åòìÿêëÿ yàíàøû, Ìèëëè Áàíêûí ñòàòóñó âÿ ñÿëàùèyyÿòëÿðèíè ìöÿyyÿíëÿøäèðäè. Ìèëëè Áàíê êðåäèò, ïóë òÿäàâöëö, ùåñàáëàøìàëàð âÿ âàëyóòà ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò ñèyàñÿòèíè yåðèäÿí, áöòþâëöêäÿ áàíê ñèñòåìèíèí ôÿàëèyyÿòèíè òÿízèìëÿyÿí âÿ åùòèyàò áàíê ôóíêñèyàëàðûíû èúðà åäÿí

àëè åìèññèyà èäàðÿñè åëàí åäèëäè. Åyíè zàìàíäà, «Ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäè âÿ èúòèìàè-ñèyàñè ùÿyàòûíû ñàáèòëÿøäèðìÿê ñàùÿñèíäÿ ÿëàâÿ òÿäáèðëÿð ùàããûíäà» (08.10.1991) Ãàíóíà ÿñàñÿí, áöäúÿ-ìàëèyyÿ ñèñòåìèíèí òÿízèìè, ùàáåëÿ ìÿðêÿzè äþâëÿò èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíûí yàðàäûëìàñû âÿ ëÿüâè ìÿñÿëÿëÿðè Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåzèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðû èëÿ ìöÿyyÿí îëóíóðäó. Ìÿùz áó Ãàíóíà ÿñàñÿí, ùàáåëÿ Kîíñòèòóñèyà Ãàíóíóíà óyüóí îëàðàã, «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêûíûí yàðàäûëìàñû ùàããûíäà» Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåzèäåíòèíèí Ôÿðìàíû èëÿ (11.02.1992) Äþâëÿò Áàíêûíûí, êå÷ìèø ÑÑÐÈ Ñÿíàyå-Òèêèíòè Áàíêûíûí, ÑÑÐÈ Àãðàð-Ñÿíàyå Áàíêûíûí Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû áàíêëàðû áàzàñûíäà Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû yàðàäûëäû âÿ «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû ùàããûíäà» Ãàíóí (07.08.1992) ãÿáóë îëóíäó. Ñîíðà èñÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêûíûí Íèzàìíàìÿñèíèí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûíäà» ãÿðàð ãÿáóë åòäè (01.12.1992). Áåëÿëèêëÿ, Ìèëëè Áàíê òÿäàâöëÿ ïóë íèøàíëàðû áóðàõûëìàñûíà ìöñòÿñíà ùöãóãó îëàí âÿ åùòèyàò ñèñòåìè ðîëóíó yåðèíÿ yåòèðÿí äþâëÿòèí ìÿðêÿzè äþâëÿò áàíêû êèìè ìöÿyyÿí åäèëäè âÿ áàíê ñèñòåìè özÿðèíäÿ òÿízèìëÿyèúè âÿ íÿzàðÿòåäèúè ñÿëàùèyyÿòëÿð äÿ îíà ùÿâàëÿ åäèëäè. Ïóë íèøàíëàðûíûí òÿäàâöëÿ áóðàõûëìàñû âÿ òÿäàâöëäÿí ÷ûõàðûëìàñû ùöãóãóíóí yàëíûz Ìèëëè Áàíêà ìÿíñóá îëìàñû Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Kîíñòèòóñèyàñûíûí 19-úó ìàääÿñèíèí 2-úè áÿíäèíäÿ òÿñáèò îëóíäó. Åyíè zàìàíäà Kîíñòèòóñèyàäà Ìèëëè Áàíêûí äþâëÿòèí ìöñòÿñíà ìöëêèyyÿòèíäÿ îëìàñû äà ìöÿyyÿí åäèëäè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóëóíäàí (18.10.1995) ñîíðà áöòöí ñàùÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, áàíê ãàíóíâåðèúèëèyè ñàùÿñèíäÿ äÿ yåíè ãóðóúóëóã èøëÿðèíÿ áàøëàíäû. Áåëÿ êè, «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû ùàããûíäà» (10.05.1996), «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áàíêëàð âÿ áàíê ôÿàëèyyÿòè ùàããûíäà» (14.06.1996) ãàíóíëàð yåíè ðåäàêñèyàäà ãÿáóë åäèëäè. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåzèäåíòèíèí Ôÿðìàíû èëÿ (26.12.2002) áàíê ãàíóíëàðûíûí áàíê ñèñòåìè âÿ îíóí íîðìàòèâùöãóãè áàzàñûíûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè âÿ áàíê ñèñòåìèíäÿ àïàðûëàí àðäûúûë èñëàùàòëàðûí äàùà äà äÿðèíëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ yåíèäÿí èøëÿíìÿñè òàïøûðûüû âåðèëäè. Ìÿùz áó äþâëÿò ãàyüûñûíûí íÿòèúÿñè êèìè «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè 525

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áàíêû ùàããûíäà» âÿ «Áàíêëàð ùàããûíäà» ãàíóíëàðû yåíè ðåäàêñèyàäà ãÿáóë åäèëäè (2004). «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû ùàããûíäà» Ãàíóí (10.12.2004) Ìèëëè Áàíêûí ùöãóãè ñòàòóñóíó, îíóí ìÿãñÿä âÿ ôóíêñèyàëàðûíû, äþâëÿò ãóðóìëàðû àðàñûíäà yåðèíè âÿ ðîëóíó äàùà äÿãèã ìöÿyyÿí åòäè, Ìèëëè Áàíêûí ìÿñóëèyyÿòè âÿ ôÿàëèyyÿòèíäÿ øÿôôàôëûüûí àðòûðûëìàñû ö÷öí ìöâàôèã ìåõàíèzìëÿð íÿzÿðäÿ òóòóëäóüóíó òÿéèí åòäè. Áó Ãàíóí ÿí ãàáàãúûë áåyíÿëõàëã òÿúðöáÿyÿ óyüóí ùàzûðëàíìûø âÿ ÿí ìöòÿðÿããè ãàíóíâåðèúèëèê áàzàñû ùåñàá îëóíóð. Î, Ìèëëè Áàíêûí áöòöí ôóíêñèîíàë ñàùÿëÿðè özðÿ ôÿàëèyyÿòèíèí äàùà ñÿìÿðÿëè ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí èìêàí yàðàòìûøäûð. Ïóë âÿ âàëyóòà ñèyàñÿòèíèí ìöÿyyÿíëÿøäèðèëìÿñè âÿ ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè, þëêÿíèí þäÿíèø ñèñòåìèíèí òÿízèìëÿíìÿñè âÿ èíêèøàôû, áàíê íÿzàðÿòèíèí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè, äþâëÿòèí áåyíÿëõàëã ãûzûë-âàëyóòà åùòèyàòëàðûíûí ñàõëàíìàñû âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè êèìè ìÿñÿëÿëÿð Ìèëëè Áàíêûí ìöùöì ôóíêñèyàëàðûíäà þz ÿêñèíè òàïìûøäûð. Yåíè áàíê ãàíóíëàðû èëÿ òÿñáèò îëóíìóø áàíê íÿzàðÿòèíèí ïðèíñèïëÿðè, ôîðìà âÿ ìåòîäëàðû Ìèëëè Áàíêûí áó ôóíêñèyàñûíûí áåyíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà, î úöìëÿäÿí áàíê íÿzàðÿòè özðÿ Áàzåë ïðèíñèïëÿðèíÿ óyüóí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ âÿ þëêÿíèí áàíê ñèñòåìèíèí åòèáàðëûëûüûíûí àðòûðûëìàñûíà, ÿìàíÿò÷èëÿðèí âÿ êðåäèòîðëàðûí ìÿíàôåëÿðèíèí äàùà ñÿìÿðÿëè ãîðóíìàñûíà zÿìèí yàðàòìûøäûð. Àzÿðáàyúàíûí áàíê ãàíóíâåðèúèëèyè òàðèõèíäÿ èíçèáàò÷ûëàðûí ìÿíÿâè êåyôèyyÿòëÿðè èëÿ áàüëû òÿëÿáëÿð èëê äÿôÿ þíÿ ÷ÿêèëìèø, èízèáàò÷ûëàðûí «ìÿãáóë âÿ ëàzûìè êåyôèyyÿòëÿðÿ ìàëèê øÿõñ» âÿ «âÿòÿíäàø ãöñóðñózëóüó» ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ ìàëèê îëìàëàðû áàíê ñèñòåìè ö÷öí äàùà ëàyèãëè íàìèzÿäëÿðèí ñå÷èëìÿñèíè øÿðòëÿíäèðìèøäèð. Ìèëëè Áàíêûí ùöãóãè ñòàòóñó. Ìèëëè Áàíê äþâëÿò îðãàíûäûð, Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿðêÿzè áàíêûäûð. Kîíñòèòóñèyà âÿ ãàíóíëàðëà ìöÿyyÿí åäèëìèø ôóíêñèyà âÿ ñÿëàùèyyÿòëÿðèíè ùÿyàòà êå÷èðÿðêÿí Ìèëëè Áàíê ìöñòÿãèëäèð âÿ áó zàìàí îíóí ôÿàëèyyÿòèíÿ ãàíóíà zèää òÿñèð âÿ ìöäàõèëÿ åäèëÿ áèëìÿz. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Kîíñòèòóñèyàñûíûí 19-úó ìàääÿñèíèí («Ïóë âàùèäè») 2-úè áÿíäèíäÿ äåyèëèð: «Ïóë íèøàíëàðûíûí òÿäàâöëÿ áóðàõûëìàñû âÿ òÿäàâöëäÿí ÷ûõàðûëìàñû ùöãóãó yàëíûz Ìèëëè Áàíêà ìÿíñóáäóð. Ìèëëè Áàíê äþâëÿòèí ìöñòÿñíà ìöëêèyyÿòèíäÿäèð». Kîíñòèòóñèyàyà ÿñàñÿí Ìèëëè Áàíê äþâ526

ëÿò ùàêèìèyyÿòëÿðèíèí (ãàíóíâåðèúèëèê, èúðà, ìÿùêÿìÿ) ùå÷ áèðèíÿ àèä äåyèë. Áóíóíëà áåëÿ, Ìèëëè Áàíê ùàããûíäà ìöääÿàíûí Kîíñòèòóñèyàíûí «Äþâëÿòèí ÿñàñëàðû» àäëàíàí 2-úè ôÿñëèíäÿ âåðèëìÿñè îíóí õöñóñè ñòàòóñëó äþâëÿò ñòðóêòóðó îëäóüóíà äÿëàëÿò åäèð. «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû ùàããûíäà» Ãàíóíóí éåíè ðåäàêñèéàñûíäà Ìèëëè Áàíêûí äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðû èëÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè, äþâëÿòèí áàíêû âÿ ìàëèyyÿ àýåíòè ðîëóíäà ùöãóã âÿ âÿzèôÿëÿðè ìöÿyyÿí åäèëìèø, äþâëÿòèí èãòèñàäè ñèyàñÿòèíèí áàøëûúà èñòèãàìÿòëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí áöäúÿ-âåðýè, ãèyìÿò-òàðèô, äàõèëè âÿ õàðèúè áîðúóí ùÿúìè âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ìözàêèðÿñèíäÿ îíóí èøòèðàêû íÿzÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áó ùöãóãè íîðìà äþâëÿòèí èãòèñàäè ñèyàñÿòèíè ùÿyàòà êå÷èðÿí îðãàíëàð àðàñûíäà ôÿàëèyyÿòèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíÿ âÿ ìþâúóä èìêàíëàðäàí äàùà ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà õèäìÿò åäèð. Ãàíóíà ìöâàôèã îëàðàã, Ìèëëè Áàíêûí ôÿàëèyyÿòè ùàããûíäà ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíûíà ùåñàáàòûí òÿãäèì åäèëìÿñè, ùÿì÷èíèí ùÿyàòà êå÷èðèëÿí ñèyàñÿò âÿ ôÿàëèyyÿòèíèí íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà èúòèìàèyyÿòÿ ìÿëóìàòëàðûí à÷ûãëàíìàñû òÿëÿáè îíóí ôÿàëèyyÿòèíèí øÿôôàôëûüûíû òÿìèí åäèð. Ìèëëè Áàíêûí ôÿàëèyyÿòèíèí øÿôôàôëûüûíû òÿìèí åäÿí ÿñàñëàðäàí áèðè äÿ îíóí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíäÿ êîðïîðàòèâ èäàðÿåòìÿ ñòàíäàðòëàðûíûí òÿòáèãèäèð. Áåëÿ êè, Ìèëëè Áàíêûí òÿøêèëàòè ñòðóêòóðóíóí, èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû àðàñûíäà ñÿëàùèyyÿò áþëýöñöíöí, äàõèëè íÿzàðÿòèí ôîðìà âÿ ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ ãàíóíäà òÿñáèò åäèëìÿñè, Áàíêûí èäàðÿåäèëìÿñèíäÿ ìàðàãëàð ìöíàãèøÿñèíè àðàäàí ãàëäûðàí ìÿñÿëÿëÿðèí ãàíóíëà òÿízèìëÿíìÿñè Ìèëëè Áàíêûí ôÿàëèyyÿòèíèí òàì øÿôôàô îëìàñûíà øÿðàèò yàðàäûð. Ìèëëè Áàíê þz ôÿàëèyyÿòè áàðÿäÿ yàëíûz Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåzèäåíòèíÿ ùåñàáàò âåðèð. Ìèëëè Áàíê ìöñòÿãèë áàëàíñà, íèzàìíàìÿ êàïèòàëûíà âÿ äèýÿð ÿìëàêà ìàëèêäèð. Ãàíóíäà èñòèñíà îëóíàí ùàëëàðäàí áàøãà, îíóí ðàzûëûüû îëìàäàí êàïèòàëûíûí âÿ äèýÿð ÿìëàêûíûí þzýÿíèíêèëÿøäèðèëìÿñèíÿ yîë âåðèëìèð. Ìèëëè Áàíêûí íèzàìíàìÿ êàïèòàëû 50 ìëðä. ìàíàòäûð. Ìèëëè Áàíê ìöôëèñ åëàí îëóíà áèëìÿz. Ìèëëè Áàíêûí èäàðÿåòìÿ ôóíêñèyàëàðûíû Èäàðÿ Ùåyÿòè âÿ Èäàðÿ Ùåyÿòèíèí ñÿäðè ùÿyàòà êå÷èðèð. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Kîíñòèòóñèyàñûíà ÿñàñÿí, Ìèëëè Áàíêûí Èäàðÿ Ùåyÿòèíèí özâëÿðèíè Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåzèäåíòèíèí òÿãäèìàòû èëÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí

Ìèëëè Ìÿúëèñè òÿñäèã åäèð. Ìèëëè Áàíêûí Èäàðÿ Ùåyÿòèíèí özâëÿðè ñûðàñûíäàí Èäàðÿ Ùåyÿòèíèí ñÿäðèíè âÿ Ìèëëè Áàíêûí àóäèòîðëàðûíû Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåzèäåíòè òÿyèí åäèð. Ìèëëè Áàíêûí ôóíêñèyàëàðû. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû ùàããûíäà» (ñîí ðåäàêñèéàäà) Ãàíóíóí 5-úè ìàääÿñèíäÿ òÿñáèò îëóíìóø Ìèëëè Áàíêûí ôóíêñèyàëàðû: 1) äþâëÿòèí ïóë âÿ âàëyóòà ñèyàñÿòèíèí ìöÿyyÿí åäèëìÿñè âÿ ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè; 2) íàüä ïóë äþâðèyyÿñèíèí òÿøêèëè, ïóë íèøàíëàðûíûí òÿäàâöëÿ áóðàõûëìàñû âÿ òÿäàâöëäÿí ÷ûõàðûëìàñûíûí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè; 3) ìàíàòûí õàðèúè âàëyóòàëàðà íèñáÿòäÿ ðÿñìè ìÿzÿííÿñèíèí ìöòÿìàäè ìöÿyyÿí åäèëìÿñè âÿ åëàí åäèëìÿñè; 4) ãàíóíâåðèúèëèyÿ óyüóí îëàðàã âàëyóòà òÿízèìè âÿ íÿzàðÿòèíèí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè; 5) ñÿðÿíúàìûíäà îëàí áåyíÿëõàëã ãûzûë-âàëyóòà åùòèyàòëàðûíûí ñàõëàíìàñû âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè; 6) ãàíóíâåðèúèëèyÿ óyüóí îëàðàã, ùåñàáàòòÿäèyÿ áàëàíñûíûí òÿðòèáè âÿ þëêÿíèí ïðîãíîz-òÿäèyÿ áàëàíñûíûí ùàzûðëàíìàñûíäà èøòèðàê åäèëìÿñè; 7) «Áàíêëàð ùàããûíäà» Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíà, áó Ãàíóíà ìöâàôèã ãÿáóë åòäèyè íîðìàòèâ àêòëàðà óyüóí îëàðàã, áàíê ôÿàëèyyÿòèíè ëèñåízèyàëàøäûðûëìàñû âÿ òÿízèìëÿíìÿñè, ãàíóíëà ìöÿyyÿí åäèëìèø ãàyäàäà áàíê ôÿàëèyyÿòèíÿ íÿzàðÿòèí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè; 8) þäÿíèø ñèñòåìëÿðèíèí ôÿàëèyyÿòèíè òÿøêèëè, ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè, òÿízèìëÿíìÿñè âÿ îíëàðûí özÿðèíäÿ íÿzàðÿòèí ãàíóíà óyüóí îëàðàã ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè; 9) «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû ùàããûíäà» Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíäà âÿ äèýÿð ãàíóíëàðäà íÿzÿðäÿ òóòóëìóø áàøãà ôóíêñèyàëàðûí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè. Ïóë âÿ ìÿçÿííÿ ñèéàñÿòè. Ïóë âÿ ìÿzÿííÿ ñèyàñÿòèíèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè. Ìèëëè Áàíêûí áàøëûúà ôóíêñèyàëàðûíäàí áèðè äþâëÿòèí ïóë âÿ ìÿzÿííÿ ñèyàñÿòèíè ìöÿyyÿí åòìÿê âÿ ùÿyàòà êå÷èðìÿêäèð. Ïóë ñèéàñÿòè ìöÿééÿí èãòèñàäè ìÿãñÿäëÿðÿ íàèë îëìàã ö÷öí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð ñèñòåìèäèð. Èãòèñàäè ñèéàñÿòèí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí ïóë ñèéàñÿòè áàøëûúà ìàêðîèãòèñàäè ìÿãñÿäëÿð àðàñûíäà þç àëÿòëÿðè èëÿ ãèéìÿòëÿðèí ñÿâèééÿñèíÿ äàùà ñÿìÿðÿëè òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëèð. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, èãòèñàäè àðòûì, ãèéìÿò ñòàáèëëèéè, ìÿøüóëëóã, òÿäèééÿ áàëàíñûíûí òàðàçëûüû êèìè ìÿãñÿä-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿð áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ ñûõ ÿëàãÿäÿäèð âÿ îíëàðûí áèðèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèê äèýÿðèíÿ äÿ ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðèð. Ìÿðêÿçè áàíêëàð äà þz èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ ãèéìÿò ñàáèòëèéèíè òÿìèí åòìÿêëÿ èãòèñàäè àðòûì ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìûø îëóð. Àçÿðáàéúàíäà ñîí 10 èëäÿ éåðèäèëÿí ïóë âÿ ìÿçÿííÿ ñèéàñÿòèíè 4 ìÿðùÿëÿéÿ – (1-úè – 1994–96; 2-úè – 1997–98; 3-úö – 1999–2002 âÿ éåíè áàøëàíìûø 4-úö – 2003 èëäÿí åòèáàðÿí) àéûðìàã îëàð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿ ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéèí òÿìèí îëóíìàñû òÿëÿáëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ñÿðò ïóë ñèéàñÿòèíèí éåðèäèëìÿñè èëÿ ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. Þëêÿäÿ ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéèí òÿìèí îëóíìàñû çÿðóðÿòè 1992–94 èëëÿðäÿ éàðàíìûø âÿçèééÿòèí îáéåêòèâ ðåàëëûãëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Àçÿðáàéúàíäà îðòàèëëèê èíôëéàñèéàíûí òåìïè 1600-1800% òÿøêèë åäèðäè, ìèëëè âàëéóòà èñÿ ÀÁØ äîëëàðûíà íèñáÿòÿí äÿôÿëÿðëÿ äÿéÿðäÿí äöøìöøäö. Áó, ùÿì ìîíåòàð, ùÿì äÿ ãåéðè-ìîíåòàð àìèëëÿðëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Èíôëéàñèéàíûí ÿñàñ ìîíåòàð àìèëè äþâëÿò áöäúÿñè êÿñèðèíèí òàìàìèëÿ Ìèëëè Áàíêûí êðåäèòëÿðè ùåñàáûíà þðòöëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Êîììåðñèéà áàíêëàðû Ìèëëè Áàíêäàí ìÿùäóäèééÿòñèç îëàðàã êðåäèò ðåñóðñëàðûíû úÿëá åòìÿê èìêàíûíà ìàëèê èäè âÿ áó àìèë âàëéóòà âÿ ïóë áàçàðëàðûíäà ìàëèééÿ ìþùòÿêèðëèéè ìèãéàñûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Ïóë êöòëÿñèíèí ðåàë èãòèñàäè ñèòóàñèéàéà âÿ òÿëÿáàòà óéüóí îëìàéàí ëöçóìñóç èíôëéàñéîí àðòûìû ñîí íÿòèúÿäÿ þëêÿíèí ìàëèééÿ ñèñòåìèíè èôëèú âÿçèééÿòèíÿ ñàëûð âÿ èãòèñàäè ñóáéåêòëÿðèí ôÿàëèééÿòèíäÿ ãåéðè-ìöÿééÿíëèê àìèëèíè ýöúëÿíäèðèðäè. Þëêÿíèí ìàëèééÿ ñèñòåìèíèí êÿìèééÿò ïàðàìåòðëÿðèíèí ïèñëÿøìÿñè èëÿ éàíàøû, îíóí ñòðóêòóðó ñîí äÿðÿúÿ ïðèìèòèâ, èíêèøàô ñÿâèééÿñè èñÿ ÷îõ àøàüû èäè. Áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí òÿëÿáèíÿ úàâàá âåðÿí ñèâèë ïóë áàçàðû öìóìèééÿòëÿ ìþâúóä äåéèëäè. Èíôëéàñèéà øÿðàèòèíäÿ áàíêëàðûí ïóë áàçàðûíäàêû ôÿàëèééÿòè éàëíûç ôàèç äÿðÿúÿñè âÿ ìÿçÿííÿ èëÿ áàüëû ìàëèééÿ ìþùòÿêèðëèéè èëÿ ìÿùäóäëàøûðäû. 1994 èëèí 2-úè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã ùþêóìÿò âÿ Ìèëëè Áàíê òÿðÿôèíäÿí ìàêðîèãòèñàäè âÿçèééÿòèí ñàáèòëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ðàäèêàë àääûìëàð àòûëäû. Þëêÿ Ïðåçèäåíòè Ùåyäÿð ßëèyåâèí áèëàâàñèòÿ ðÿùáÿðëèéè èëÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäà ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ «ßùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè âÿ èãòèñàäèééàòûí ìàëèééÿ âÿçèééÿòèíèí ñà-

áèòëÿøäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» õöñóñè Ôÿðìàíëà (15.06.1994) ãöââÿéÿ ìèíäè. Èëêèí àíòèèíôëéàñèéà òÿäáèðè êèìè äþâëÿò áöäúÿñè êÿñèðèíèí Ìèëëè Áàíêûí êðåäèòëÿðè ùåñàáûíà ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ïðàêòèêàñûíà ñîí ãîéóëäó. Òÿäèéÿ áàëàíñûíûí úàðè ÿìÿëèééàòëàð ùåñàáû êÿñèðèíèí ôàñèëÿñèç ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìèëëè âàëéóòàíûí ñàáèòëèéèíèí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ þëêÿíèí ðÿñìè âàëéóòà åùòèéàòëàðûíûí ùÿúìè ëàçûìè ñÿâèééÿéÿ ÷àòäûðûëäû. Áöòöí áó òÿäáèðëÿð ñîí íÿòèúÿäÿ äàéàíûãëû ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéèí áÿðãÿðàð îëìàñûíû øÿðòëÿíäèðäè âÿ ñàáèò èãòèñàäè àðòûìûí áàøëàíìàñû ö÷öí èëêèí øÿðàèò ôîðìàëàøäûðäû. Áåëÿëèêëÿ, ñÿðò ïóë ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ, Ìèëëè Áàíê ïóë âÿ âàëéóòà áàçàðëàðûíäà ýÿðýèíëèéèí òàì àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà, ùèïåðèíôëéàñèéàíûí äàéàíäûðûëìàñûíà âÿ ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéèí áÿðãÿðàð îëìàñûíà íàèë îëäó. Èêèíúè âÿ éà àðàëûã ìÿðùÿëÿ (1997– 98) ñÿðòëÿøìÿíèí äàéàíìàñû âÿ õÿôèô éóìøàëìà èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíà áèëÿð. Áó ïðîñåñ èãòèñàäèééàòäà èíñòèòóñèîíàë ãóðóúóëóüóí éåíè ìÿðùÿëÿñèíÿ àäåêâàò îëàí ïóë âÿ ìÿçÿííÿ ñèéàñÿòèíèí éåðèäèëìÿñè èëÿ ñÿúèééÿâè èäè. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿäÿ (1999–2002) Ìèëëè Áàíê ïóëà òÿëÿáàòûí ÿñàñëû øÿêèëäÿ îëàðàã ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí èãòèñàäè àðòûì òåìïëÿðèíè âÿ èãòèñàäèééàòäà ñòðóêòóð èñëàùàòëàðûíûí äÿðèíëÿøìÿñèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, ÿââÿëëÿð éåðèäèëìèø ïóë âÿ ìÿçÿííÿ ñèéàñÿòèíè ÿñàñëû éóìøàëòìàüà áàøëàäû. Áåëÿ êè, ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø êðåäèòëÿðÿ ýþðÿ ôàèç äÿðÿúÿñè âÿ ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðû àçàëäûëäû, ìàíàòûí ìÿçÿííÿñèíèí «òÿíçèìëÿíÿí öçÿí ìÿçÿííÿ» ðåæèìèíäÿ äÿéèøìÿñè ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Áó òÿäáèðëÿð äåôëéàñèéà ìåéëëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ èãòèñàäèééàòûí ïóëëà òÿìèíàòû ñÿâèééÿñèíè äàùà äà éàõøûëàøäûðìàãëà éàíàøû, âàëéóòà åùòèéàòëàðûíûí àðòìàñûíà, èõðàúàòûí ñòèìóëëàøìàñûíà, ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèéèí äàùà äà äÿðèíëÿøìÿñèíÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòäû. Ìÿñÿëÿí, 1998 èëäÿ áàø âåðìèø öìóìäöíéà ìàëèééÿ áþùðàíû âÿ íåôòèí äöíéà ãèéìÿòëÿðèíèí àøàüû äöøìÿñèíèí Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíà òÿñèðè ÷îõ ìèíèìàë îëäó. Ìèëëè âàëéóòàíûí âÿ áàíê ñèñòåìèíèí ñàáèòëèéè áöòþâëöêäÿ ãîðóíóá ñàõëàíäû, 1998 âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ èãòèñàäè àðòûì äàâàì åòäè. Äþðäöíúö ìÿðùÿëÿ èêèðÿãÿìëè èãòèñàäè àðòûì òåìïè, àäàìáàøûíà äöøÿí öìóìè äàõèëè ìÿùñóëóí âÿ ÿùàëèíèí ýÿëèðëÿðèíèí ñöðÿòëÿ àðòìàñû, èãòèñàäè ôÿàëëûüûí àðòûã ðåýèîíëàðà yþíÿëìÿñè, õöñóñèëÿ íåôò ýÿëèð-

ëÿðèíèí àðòìàñûíûí áó âÿzèôÿëÿðèí ðåàëëàøìàñûíäà ìöùöì ôàêòîðà ÷åâðèëìÿñè èëÿ yàðàíàí yåíè ìàêðîèãòèñàäè ñèòóàñèyà èëÿ ñÿúèyyÿâèäèð. Éåíè èíêèøàô ôàêòîðëàðûíûí ôÿàëëàøìàñû øÿðàèòèíäÿ yàõûí èëëÿðäÿ þëêÿíèí âàëyóòà áàzàðûíà áþyöê ìÿáëÿüäÿ õàðèúè âàëyóòà àõûíëàðûíûí áàø âåðÿúÿyè, ïóë áàzàðû ùÿúìèíèí õåéëè áþyöyÿúÿyè, áàíê ñèñòåìèíèí ìàëèyyÿ «äÿðèíëèyè»íèí yöêñÿê òåìïëÿ àðòàúàüû ýþzëÿíèëèð. Áöòöí áóíëàð ïóë ñèyàñÿòè ãàðøûñûíäà ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèyèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíäàí, ãåyðè-íåôò ñåêòîðóíóí áåyíÿëõàëã ðÿãàáÿò öñòöíëöêëÿðèíèí òÿìèí îëóíìàñûíäàí, áàíê ñåêòîðóíóí èãòèñàäè àðòûìäà ðîëóíóí äàùà äà àðòûðûëìàñûíäàí èáàðÿò éåíè âÿçèôÿëÿð ãîéóð. Ïóë ñèyàñÿòè àëÿòëÿðè. Þëêÿäÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áÿðãÿðàð îëìàñû ïóë ñèéàñÿòè àëÿòëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èëÿ ìöøàyèÿò åäèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà ïóë ñèéàñÿòèíèí ÿñàñÿí àøàüûäàêû àëÿòëÿðè èñòèôàäÿ îëóíóð: - u÷ot äÿðÿúÿñè; - à÷ûã áàçàð ÿìÿëèééàòëàðû; - ìÿúáóðè åùòèéàòëàð. Ó÷îò äÿðÿúÿñè. Ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèê ÿëäÿ îëóíàíà ãÿäÿð ó÷îò äÿðÿúÿñè ìîíåòàð ñèéàñÿòäÿ âÿ ìàëèééÿ ðåñóðñëàðûíûí áþëöøäöðöëìÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûðäû. Èíôëéàñèéàíûí 1880% îëäóüó áèð øÿðàèòäÿ ó÷îò äÿðÿúÿñèíèí 50-100% îëìàñû óúóç êðåäèò áàçàðûíûí ìþâúóäëóüóíà âÿ êðåäèòÿ ñöíè òÿëÿá ôîðìàëàøäûðûëäûüûíà äÿëàëÿò åäèðäè. Áóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, ó÷îò äÿðÿúÿñè 1994 èëèí èéóëóíäà 100%-äÿí 150%-ÿ, äåêàáðûíäà 200%-ÿ, 1995 èëèí éàíâàðûíäà èñÿ 250%-ÿ ãàëäûðûëäû. 1995 èëèí ìàðòûíäàí èñÿ Ìèëëè Áàíê êîììåðñèéà áàíêëàðûíûí ïóë ðåñóðñëàðûíà îëàí òÿëÿáèíè ìÿðêÿçëÿøìèø êðåäèòëÿð ùåñàáûíà áàçàð ãèéìÿòèíäÿí àøàüû îëìàéàí ãèéìÿòÿ þäÿìÿéÿ èìêàí âåðÿí ìåõàíèçì éàðàòäû. Êðåäèò àóêñèîíóíäà òÿëÿá âÿ òÿêëèôäÿí àñûëû îëàðàã ôîðìàëàøàí ôàèç äÿðÿúÿñè Ìèëëè Áàíêûí ó÷îò äÿðÿúÿñè êèìè ìöÿééÿí îëóíìàüà áàøëàäû. Áöòöí áàíêëàðà úÿëá åòäèêëÿðè ÿìàíÿòëÿðÿ âÿ âåðäèêëÿðè êðåäèòëÿðÿ ýþðÿ ôàèç äÿðÿúÿñèíè, ó÷îò äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ìöñòÿãèë ñóðÿòäÿ þçëÿðèíèí ìöÿééÿí åòìÿëÿðèíÿ èúàçÿ âåðèëäè. ×åâèê ôàèç ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè êðåäèò ðåñóðñëàðûíà îëàí ñöíè òÿëÿáè – ìþùòÿêèðëèéè àðàäàí ãàëäûðìàã, áó éîëëà äà ïóë êöòëÿñèíèí ëöçóìñóç àðòûì òåìïèíè àçàëòìàã, èíôëéàñèéàíûí ñÿâèééÿñèíè àøàüû ñàëìàã âÿ êðåäèòëÿð öçðÿ ôàèç äÿðÿú527

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿñèíèí èíôëéàñèéàíûí òåìïè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ðåàë ìöñáÿò ñÿâèééÿñèíÿ íàèë îëìàã èäè. Êðåäèò àóêñèîíëàðû êå÷èðèëìÿñèíÿ áàøëàíìàñûíäàí åòèáàðÿí êðåäèò ôàèçèíèí ìöñáÿò ñàëäîñóíà – îíóí èíôëéàñèéà òåìïèíäÿí éöêñÿê îëìàñûíà íàèë îëóíäó. Áó ùÿì èíôëéàñèéàíû øÿðòëÿíäèðÿí óúóç âÿ ëöçóìñóç êðåäèò åìèñèéàñûíûí ãàðøûñûíû àëäû, ùÿì äÿ êðåäèò òÿøêèëàòëàðûíûí êàïèòàëûíû èíôëéàñèéà âåðýèñèíäÿí õèëàñ åòäè. Èíôëéàñèéàíûí ñÿâèééÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ñÿâèééÿéÿ åíäèðèëÿíäÿí âÿ ñàáèòëÿøäèðèëÿíäÿí ñîíðà ó÷îò äÿðÿúÿñè òÿäðèúÿí àçàëäûëäû (ñõåì).

áàzàðûí èíêèøàôûíà ÿëàâÿ ñòèìóë îëäó. ÄÃÈ áàzàðûíûí ìþâúóäëóüó äþâëÿò áöäúÿñèíÿ ìöÿyyÿí ýÿëèðëÿð ýÿòèðäè âÿ Ìèëëè Áàíêà à÷ûã áàzàð ÿìÿëèyyàòëàðû àïàðìàã èìêàíû âåðäè. Ìèëëè Áàíê áàíê ñèñòåìèíäÿ ãûñàìöääÿòëè ëèêâèäëèyè ÐÅÏÎ âÿ ßÊÑ-ÐÅÏÎ ÿìÿëèyyàòëàðû âàñèòÿñèëÿ òÿízèìëÿìÿê ö÷öí ìÿùz ÄÃÈ-ëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòäè. Ñîíðàäàí äþâëÿò áàíêëàðûíûí ìÿðêÿzëÿøäèðèëìèø êðåäèòëÿð özðÿ áîðúëàðûíû áàüëàìàã ìÿãñÿäèëÿ ózóíìöääÿòëè âÿ ýözÿøòëè øÿðòëÿðëÿ äþâëÿò ãèyìÿòëè êàüûzëàðûíûí áóðàõûëàðàã Ìèëëè Áàíêûí ïîðòôåëèíÿ äàõèë åäèëìÿñè âÿ 1992-96-úû èëëÿð özðÿ äþâëÿò áîðúóíóí

Ñõåì. Ó÷îò äÿðÿúÿñèíèí äèíàìèêàñû, %

Öìóìèëèêäÿ, 1995 èëäÿí åòèáàðÿí ó÷îò äÿðÿúÿñè 35 äÿôÿäÿí ÷îõ àzàëäû âÿ ùàzûðäà 7% òÿøêèë åäèð (2005). Ìèëëè Áàíê ñÿìÿðÿëè âÿ àäåêâàò ïóë ñèyàñÿòè éåðèòìÿê ö÷öí ëîìáàðä âÿ îâåðíàéò êèìè yåíè êðåäèòëÿøäèðìÿ àëÿòëÿðè òÿòáèãèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíè äèããÿò ìÿðêÿzèíäÿ ñàõëàyûð. Áåëÿ êè, òÿêúÿ 2004 èëäÿ 12 ëîìáàðä âÿ 1 îâåðíàyò êðåäèòè âåðèëìèøäèð. À÷ûã áàçàð ÿìÿëèééàòëàðû. À÷ûã áàçàðäà ÿìÿëèééàòëàð àïàðûëìàñûíûí ÿñàñ øÿðòëÿðèíäÿí áèðè äþâëÿò ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ìöÿééÿí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìàñûäûð. Àzÿðáàyúàíäà ëèêâèä äþâëÿò ãèyìÿòëè êàüûzëàð áàzàðûíûí ÿñàñû 1996 èëäÿ Íàzèðëÿð Kàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí äþâëÿò ãûñàìöääÿòëè èñòèãðàçëàðûíûí (ÄÃÈ) áóðàõûëûøûíûí ÿñàñ øÿðòëÿðèíèí òÿñäèã åäèëìÿñè èëÿ ãîyóëäó. Ìöâàôèã ùöãóãè áàzà yàðàäûëäûãäàí ñîíðà ÄÃÈ özðÿ èëê ùÿððàú êå÷èðèëäè (20.09.1996). ÄÃÈ-ëÿðÿ ñÿðìàyÿëÿðèí yöêñÿê åòèáàðëûëûüû âÿ ãûñàìöääÿòëè îëìàñû, áó ãèyìÿòëè êàüûzëàðëà àïàðûëàí ÿìÿëèyyàòëàðûí øÿôôàô, ñàäÿ âÿ àyäûí îëìàñû, ÿìÿëèyyàòëàðûí îïåðàòèâëèëèyèíè òÿìèí åäÿí zÿðóðè áàzàð èíôðàñòðóêòóðóíóí ìþâúóäëóüó ÄÃÈ áàzàðûíûí äèýÿð áàzàð ñåãìåíòëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ìèëëè Áàíêûí áàíêëàðà ìÿúáóðè åùòèyàò ôîíäóíäàêû âÿñàèòëÿðèí áèð ùèññÿñèíè ÄÃÈ-íèí àëûíìàñûíà ñÿðô åòìÿyÿ èúàzÿ âåðìÿñè áó 528

ùþêóìÿòèí ãèyìÿòëè êàüûzëàðû èëÿ ÿâÿz îëóíìàñû (2003) Ìèëëè Áàíêûí à÷ûã áàzàð ÿìÿëèyyàòëàðû àïàðìàã èìêàíëàðûíû äàùà äà àðòûðäû. Áåëÿ êè, 2003 èëèí ñîíóíäà 61,2 ìëðä. ìàí. áèðáàøà ñàòûø âÿ 51,4 ìëðä. ìàí. ìÿáëÿüèíäÿ ÐÅÏÎ ÿìÿëèyyàòû àïàðûëäû. Ñîí èëëÿðäÿ ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿí, î úöìëÿäÿí ÀÐÄÍÔ-äÿí êþ÷öðìÿëÿð ùåñàáûíà äþâëÿò áöäúÿñè ýÿëèðëÿðèíèí ÿùÿìèyyÿòëè àðòûìû äþâëÿò ãèyìÿòëè êàüûzëàðû åìèññèyàñûíà òÿëÿáàòû àzàëòìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ ÄÃÈ-íèí ùÿúìè ñöðÿòëÿ àzàëàðàã, ùÿòòà, äþâðèyyÿñèíèí òàìàìèëÿ äàyàíäûðûëìàñû (2004) Ìèëëè Áàíêûí ÄÃÈ âàñèòÿñèëÿ à÷ûã áàzàð ÿìÿëèyyàòëàðû àïàðìàã èìêàíëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðìûøäûð. Áóíó íÿzÿðÿ àëàðàã, Ìèëëè Áàíê þzöíöí ãûñàìöääÿòëè íîòëàðûíû áóðàõìûø, öìóìè ùÿúìè 300 ìëðä. ìàíàò, íîìèíàë äÿyÿðè 1 ìëí. ìàíàò ìÿáëÿüèíäÿ îëàí 300 ìèí ÿäÿä ãûñàìöääÿòëè íîòóíó Ãèyìÿòëè Kàüûzëàð özðÿ Äþâëÿò Kîìèòÿñèíäÿ (ÃÊÄÊ) äþâëÿò ãåyäèyyàòûíäàí êå÷èðòìèøäèð âÿ èëê àóêñèîíó òÿøêèë åäèëìèøäèð (14.09. 2004). 2004 èëèí ñîíóíàäÿê àðòûã ãûñàìöääÿòëè íîòëàðûí yåðëÿøäèðèëìÿñè özðÿ 11 àóêñèîí êå÷èðèëìèø âÿ 182,2 ìëðä. ìàíàò ùÿúìèíäÿ ñòåðèëèzàñèyà ÿìÿëèyyàòëàðû àïàðûëìûøäûð. 2004 èëèí ñîíóíà äþâðèyyÿäÿ îëàí íîòëàðûí ùÿúìè 99,6 ìëðä. ìàíàò èäè. Ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðû. Ïóë ñèéà-

ñÿòèíèí ìÿãñÿäëÿðèíÿ íàèë îëìàã, äþâðèééÿäÿêè ïóë êöòëÿñèíè çÿðóðè ïàðàìåòðëÿðäÿ ñàõëàìàã ö÷öí Ìèëëè Áàíê ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðûíäàí ôÿàë èñòèôàäÿ åäèð. Ìèëëè Áàíê ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàñûíû ìîíåòàð ñèéàñÿòèí àëÿòè êèìè 1992 èëäÿí åòèáàðÿí òÿòáèã åäèð. Êðåäèò åêñïàíñèéàñûíû àçàëòìàã âÿ éà àðòûðìàã, åéíè çàìàíäà áàíê ñèñòåìèíèí èçàôè ëèêâèäëèéèíè òÿíçèìëÿìÿê ö÷öí ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðûíûí äÿéèøäèðèëìÿñèíäÿí ôÿàë èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðû òÿêúÿ ìàíàòûí éîõ, åëÿúÿ äÿ äþâðèééÿäÿ îëàí õàðèúè âàëéóòà êöòëÿñèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð. 1993 èëèí ìàéûí 31-äÿê Àçÿðáàéúàíäà ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðû ÿìàíÿòëÿðèí íþâëÿðè öçðÿ äèôåðåíñèàëëàøäûðûëûðäû. Áåëÿ êè, ìöääÿòëè ÿìàíÿòëÿð òÿëÿá îëóíàíàäÿê ÿìàíÿòëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà àøàüû ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðûíà úÿëá îëóíóðäó. 1993 èë ìàéûí 31-äÿí 1995 èë éàíâàðûí 1äÿê îëàí äþâðäÿ ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðû âàëéóòàëàð öçðÿ äèôåðåíñèàëëàøäûðûëìûøäû. Ùÿìèí òàðèõäÿí èñÿ ùÿì ìàíàò, ùÿì äÿ õàðèúè âàëéóòàëàð öçðÿ áÿðàáÿð ìÿúáóðè åùòèéàòëàðûí òÿòáèã îëóíìàñûíà áàøëàíäû (úÿäâÿë). 1999 èëäÿ áàíêëàðûí ëèêâèäëèéèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ùÿì ìàíàò ùåñàáëàðû, ùÿì äÿ õàðèúè âàëéóòà ùåñàáëàðû öçðÿ ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðû äÿéèøäèðèëäè âÿ íîéàáðûí 1-äÿí 12%-äÿí 10%-ÿ åíäèðèëäè. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàòìàã ö÷öí Ìèëëè Áàíê òÿðÿôèíäÿí êðåäèò òÿøêèëàòëàðûíà èúàçÿ âåðèëäè êè, ìÿúáóðè åùòèéàò ôîíäóíäà ñàõëàäûãëàðû âÿñàèòëÿðèí 1999 èëèí ìàéûíäàí 25%-íè, íîéàáðäàí èñÿ àðòûã 50%-ÿ ãÿäÿðèíè ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí àëûíìàñû ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åòñèíëÿð. Ãåéä åäÿê êè, ÄÃÈ áàçàðûíûí àêòèâëÿøìÿñèíäÿ áó ãÿðàðûí ìöÿééÿí ðîëó îëìóøäóð. 2003 èëèí éàíâàðûí 1-äÿí èñÿ ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðû éåíèäÿí äèôåðåíñèàëëàøäûðûëäû. Áåëÿ êè, áàíêëàð òÿðÿôèíäÿí óçóíìöääÿòëè êðåäèòëÿðèí âåðèëìÿñèíè ñòèìóëëàøäûðìàã ö÷öí óçóíìöääÿòëè äåïîçèòëÿð öçðÿ ìÿúáóðè åùòèéàò íîðìàëàðû ñûôûðà åíäèðèëäè. Áó ãÿðàð ãÿáóë åäèëäèêäÿí ñîíðà þòÿí äþâð ÿðzèíäÿ ózóíìöääÿòëè äåïîzèòëÿðèí àðòûì òåìïè äàùà äà ñöðÿòëÿíäè. Áóíäàí áàøãà, ïóë êöòëÿñèíèí ÿùÿìèyyÿòëè àðòûìûíû íÿzÿðÿ àëàðàã, ãèyìÿòëè êàüûzëàð áàzàðûíû èíêèøàô åòäèðìÿê, áóðàäà ðåàë áàzàð ôàèz äÿðÿúÿëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíà øÿðàèò yàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ Ìèëëè Áàíêûí Èäàðÿ Ùåyÿòèíèí ãÿðàðû èëÿ (27.02.2003) áàíêëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿúáóðè åùòèyàòëàð ùåñàáûíà ÄÃÈ-ëÿðèí àëûíìàñû-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

íà èúàzÿ âåðèëìÿñè ïðàêòèêàñûíà ñîí ãîyóëäó (01.05.2003) âÿ áóíäàí ñîíðà òÿêðàð áàzàðäà äþâðèyyÿyÿ yàðàðëû ãèyìÿòëè êàüûzëàðûí ùÿúìè ÿùÿìèyyÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòäû. Ìèëëè Áàíê ùàzûðäà, ìöòÿðÿããè áåyíÿëõàëã ïðàêòèêàyà óyüóí îëàðàã, ìÿúáóðè åùòèyàòëàðûí êëàññèê îðòàëàìà ñèñòåìè èëÿ ùåñàáëàíìàñû ïðàêòèêàñûíû òÿòáèã åäèð. Áåëÿ êè, ùåñàáàò äþâðöíöí ñîíóíäà òÿãäèì îëóíàí ùåñàáàò ÿñàñûíäà áàíêëàðûí úÿëá åòäèêëÿðè äåïîzèòëÿð özðÿ ìþâúóä äÿðÿúÿ èëÿ ìÿúáóðè åùòèyàòëàðûí ìÿáëÿüè ìöÿyyÿí îëóíóð. Íþâáÿòè ùåñàáàò äþâðö ÿðzèíäÿ áàíêëàð ìÿúáóðè åùòèyàòëàðäàí ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð. Áó ñèñòåìèí òÿòáèãè ùÿì áàíêëàðûí ìöøòÿðèëÿðèí òÿëÿáëÿðèíÿ äàùà ÷åâèê ðåàêñèyà ýþñòÿðìÿëÿðèíÿ, ùÿì äÿ áàíêëàðàðàñû ïóë-êðåäèò áàzàðû âÿ ãèyìÿòëè êàüûzëàð áàzàðûíûí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðèð. Äèýÿð þëêÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà ìàëèééÿ áàçàðû èíêèøàô åòäèêúÿ âÿ îíóí ñòðóêòóðó ìöðÿêêÿáëÿøäèêúÿ Ìèëëè Áàíêûí ìîíåòàð òÿíçèìëÿìÿ àëÿòëÿðèíèí ÷åøèäè äÿ ýåíèøëÿíìÿêäÿäèð. Åéíè çàìàíäà þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ íàèë îëìàã, ïóë ñèéàñÿòè àëÿòëÿðèíèí òÿñèð ýöúöíö àðòûðìàã ö÷öí Ìèëëè Áàíê ïóë ñèéàñÿòèíèí øÿôôàôëûüûíûí àðòûðûëìàñûíû äà äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàìûøäûð. Áåëÿ êè: - Ìèëëè Áàíêäà ïóë ñèéàñÿòèíèí øÿôôàôëûüûíûí òÿìèí åäèëìÿñè èëÿ áèëàâàñèòÿ ìÿøüóë îëàí õöñóñè ñòðóêòóð áþëìÿñè éàðàäûëìûøäûð;

- Ìèëëè Áàíêûí íþâáÿòè èë ö÷öí ïóë âÿ âàëéóòà ñèéàñÿòèíèí áàøëûúà èñòèãàìÿòëÿðè áàðÿäÿ èúòèìàèééÿòÿ òÿãäèì îëóíàí áÿéàíàòûíäà úàðè äþâðäÿ ïóë ñèéàñÿòèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè âÿçèééÿòè òÿùëèëè îëóíóð âÿ íþâáÿòè èë ö÷öí ïóë ñèéàñÿòèíèí ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðè à÷ûãëàíûð; - Ìèëëè Áàíêûí èëëèê ùåñàáàòû äÿðú îëóíóð âÿ áóðàäà ïóë ñèéàñÿòèíèí áàøëûúà èñòèãàìÿòëÿðèíÿ âÿ îíóí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè âÿçèééÿòèíèí òÿùëèëèíÿ äÿ õöñóñè éåð âåðèëèð. Ãåéä åäÿê êè, Ìèëëè Áàíêûí èëëèê ùåñàáàòûíûí ñòðóêòóðó âÿ èíôîðìàñèéà áàçàñû, åëÿúÿ äÿ äèçàéíû èëäÿí èëÿ òÿêìèëëÿøäèðèëèð. Áó ùåñàáàò Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò äèëèíäÿ ùÿì äÿ ðóñ âÿ èíýèëèñ äèëëÿðèíäÿ äÿ íÿøð îëóíóð; - Ìëëè Áàíêûí 2000 èëèí àïðåë àéûíäàí áàøëàéàðàã íÿøð îëóíàí àéëûã ñòàòèñòèê èíôîðìàñèéà áöëëåòåíèíäÿ ìàêðîèãòèñàäè âÿ ïóë ýþñòÿðèúèëÿðè, åëÿúÿ äÿ ìàëèééÿ áàçàðëàðûíûí ôÿàëèééÿèíè õàðàêòåðèçÿ åäÿí ýþñòÿðèúèëÿð ÿòðàôëû ñóðÿòäÿ þç ÿêñèíè òàïäû; - Ìèëëè Áàíêûí Èíòåðíåò øÿáÿêÿñèíäÿêè õöñóñè ñàéòûíäà ùÿð ðöáöí éåêóíó öçðÿ ïóë ñèéàñÿòèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè âÿçèééÿòè, èíôëyàñèyà èúìàëû, ïóë èúìàëû âÿ ðåàë åôôåêòèâ ìÿzÿííÿ èíäåêñëÿðèíèí äèíàìèêàñûíà äàèð àíàëèòèê ìàòåðèàëëàð éåðëÿøäèðèëèð.; - Ìèëëè Áàíêûí ðÿùáÿðëèéè ìöíòÿçÿì îëàðàã ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà, î úöìëÿäÿí ìÿòáóàò êîíôðàíñëàðû âàñèòÿñèëÿ Ìèëëè Áàíêûí ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ èúòèìàèééÿòÿ

à÷ûãëàìàëàð âåðèð; - Ìèëëè Áàíê òÿðÿôèíäÿí ùàzûðëàíìûø ïóë ñèéàñÿòè àëÿòëÿðèíÿ äàèð íîðìàòèâ àêòëàðäà øÿôôàôëûã ïðèíñèïè íÿçÿðÿ àëûíûð. Áåëÿ êè, çÿðóðè èíôîðìàñèéàëàðûí éàéûëìàñûíûí âàúèáëèéè íîðìàòèâ àêòëàðäà òÿñáèò îëóíóð. Ìîíåòàð èäàðÿåòìÿíèí èíñòèòóñèîíàë èíêèøàôû. Ìÿðêÿçè áàíêûí ôÿàëèééÿòèíèí, õöñóñèëÿ îíóí ïóë ñèéàñÿòèíèí èãòèñàäèyyàòäà ìöùöì þíÿì äàøûìàñû áó ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí ýöúëö èíñòèòóñèîíàë áàçàíûí îëìàñûíû òÿëÿá åäèð. Ìÿðêÿçè áàíê ìàêðîñôåðàäà áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè âÿ úàðè ôÿàëèééÿòèíè éàðàíìûø ñèòóàñèéàéà ÷åâèê óéüóíëàøäûðìàãëà îïòèìàë ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìÿéè áàúàðìàëûäûð. Ïóë ñèéàñÿòè ñàùÿñèíÿ àèä ãÿáóë åäèëìèø ãÿðàðëàð èãòèñàäè ñèêëèí ðåàë òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿëè, èãòèñàäè èíêèøàôûí ñàáèò àõàðëà ýåòìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìàëûäûð. Áóíóí ö÷öí èñÿ ìÿðêÿçè áàíêäà ìöêÿììÿë òÿäãèãàò áàçàñûíûí îëìàñû ÿí áàøëûúà øÿðòäèð. Î, ìÿùç äÿðèí ìàêðîèãòèñàäè òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà èãòèñàäè ïðîñåñëÿðè ùÿì êåéôèééÿò, ùÿì äÿ êÿìèééÿò áàõûìûíäàí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëÿð. Áó èñÿ ïóë ñèéàñÿòèíèí òàêòèêè âÿ ñòðàòåæè ùÿäÿôëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ ÷îõ âàúèá àìèëäèð. Ìèëëè Áàíê ñîí èëëÿð êîìïëåêñ ìàêðîèãòèñàäè òÿäãèãàòëàð ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñûíà õöñóñè þíÿì âåðèëÿðÿê, áèð ñûðà ìàêðîèãòèñàäè, åëÿúÿ äÿ ìèêðîèãòèñàäè õàðàêòåðëè ïðîáëåìëÿð öçðÿ äÿðèí àðàøäûðìàëàð àïàðûëìûø, ÿùÿìèééÿòëè íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ îëóíìóøäóð. Ìèëëè Áàíêûí ìàêðîèãòèñàäè òÿäãèãàòëàð ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè, ÿñàñÿí, 3 èñòèãàìÿòè ÿùàòÿ åäèð: 1. Ìîíåòàð èäàðÿåòìÿíèí èãòèñàäè òÿäãèãàò áàçàñûíûí éàðàäûëìàñû; 2. Ìîíåòàð èíêèøàô ìîäåëëÿðèíèí ãóðóëìàñû âÿ îíëàðûí ïðîãíîçëàøäûðìàäà èñòèôàäÿñè; 3. Ìîíåòàð ñèéàñÿòèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè. Áèðèíúè èñòèãàìÿò öçðÿ ìàêðîèãòèñàäè âÿ ìèêðîèãòèñàäè ïðîáëåìëÿð, åëÿúÿ äÿ áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð âÿ õàðèúè òàðàçëûã ïðîáëåìëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû èëÿ áàüëû åëìè ëàéèùÿëÿð ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìèø, òÿäãèãàòëàð âÿ êîìïëåêñ òÿùëèëëÿð àïàðûëìûøäûð. Áó òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëÿðêÿí ñàäÿ ñòàòèñòèê òÿùëèë ìåòîäëàðû èëÿ éàíàøû, ìöðÿêêÿá åêîíîìåòðèê ìåòîäëàðûí äà òÿòáèã åäèëìÿñè èãòèñàäè ïðîñåñëÿð àðàñûíäà äàùà ÿñàñëû àñûëûëûãëàðûí ìöÿéé529

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿí îëóíìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. Èêèíúè èñòèãàìÿò öçðÿ åêîíîìåòðèê öñóëëàðûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè, äöíéà ìÿðêÿçè áàíêëàðûíûí åêîíîìåòðèêà âÿ ìîäåëëÿøäèðìÿ öçðÿ òÿúðöáÿñèíèí þéðÿíèëìÿñè èëÿ áàüëû ìÿãñÿäéþíëö èøëÿð ýþðöëÿðÿê, åêîíîìåòðèê òÿùëèë âÿ ìîäåëëÿøäèðìÿíèí çÿðóðè èíôîðìàñèéà áàçàñû éàðàäûëìûø, þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäà äàùà ÷îõ àêòóàë îëàí ïðîáëåìëÿð öçðÿ ëîêàë ìàêðîìîäåëëÿðèí ãóðóëìàñû ñàùÿñèíäÿ àðòûã ìöÿééÿí òÿúðöáÿ ãàçàíûëìûøäûð. Ãóðóëìóø åêîíîìåòðèê ìîäåëëÿð (èíôëéàñèéà, ïóëà òÿëÿá, ïóë òÿêëèôè, ïóë áàçàðûíûí òàðàçëûüû, òàðàçëû ìÿçÿííÿ ìîäåëè âÿ ñ.) Ìèëëè Áàíêäà àïàðûëàí àéëûã, ðöáëöê âÿ èëëèê òÿùëèë èøëÿðèíäÿ óüóðëà òÿòáèã îëóíìàãäàäûð (2005). Áó ìîäåëëÿð þç ìåòîäîëîæè àäåêâàòëûüûíà ýþðÿ áåéíÿëõàëã åêñïåðòëÿð òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëÿðÿê, îíëàðûí ïðàêòèêè òÿùëèëëÿðäÿ èñòèôàäÿñè ìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàá åäèëìèøäèð. Ö÷öíúö èñòèãàìÿò öçðÿ ýþðöëÿí èøëÿð áèðèíúè âÿ èêèíúè èñòèãàìÿòëÿðäÿ ÿëäÿ îëóíìóø íÿòèúÿëÿðè íÿçÿðÿ àëìàãëà, ïóë ñèéàñÿòèíèí åëìè-ìåòîäîëîæè áàçàñûíûí òÿêìèëëÿøìÿñèíÿ, äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ òÿòáèã îëóíàí ìîíåòàð òÿíçèìëÿìÿ àëÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ, îíëàðûí Àçÿðáàéúàí øÿðàèòèíäÿ òÿòáèãèíÿ äàèð ïðàêòèêè òþâñèéÿëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíà éþíÿëìèøäèð. Ñîí èëëÿð Ìèëëè Áàíêäà ïóë ñèéàñÿòèíèí êîíêðåò èãòèñàäè âÿçèééÿòÿ àäåêâàò îëàí ùÿäÿô âÿ àëÿòëÿðèíèí ñå÷èëìÿñè âÿ òÿòáèãèíèí ÿñàñëàíäûðûëìàñû öçðÿ òÿùëèë-òÿäãèãàò èøëÿðè õåéëè èíòåíñèâëÿøìèøäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ïóë ñèéàñÿòèíèí èøëÿíìÿñè ìåõàíèçìèíÿ äàèð ïðîñåäóð ãàéäàëàð òÿêìèëëÿøäèðèëìèø, áó ñèéàñÿòèí ÿìÿëèééàò ìåõàíèçìèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, îíóí éåíè àëÿòëÿðèíèí òÿòáèãè ñàùÿñèíäÿ ÿìÿëè èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè ìöùöì åëìè-ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿêëÿ ñîí èëëÿð ïóë ñèéàñÿòè ñàùÿñèíäÿ ïðàêòèêè ãÿðàðëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿ ôÿàë ñóðÿòäÿ èñòèôàäÿ îëóíìàãäàäûð. Òÿäãèãàòëàðûí åëìè-ïðàêòèêè íÿòèúÿëÿðè Ìèëëè Áàíêûí àíàëèòèê ùåñàáàòëàðûíäà âÿ òÿùëèëè àðàéûøëàðûíäà, åëÿúÿ äÿ ìöâàôèã ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè öçðÿ äèýÿð èãòèñàäè îðãàíëàðà òÿãäèì îëóíàí òÿêëèôëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áàøãà ñþçëÿ, àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð þçöíÿìÿãñÿä äåéèë âÿ ïóë ñèéàñÿòèíèí åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø êîíñåïòóàë áàçà ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èøëÿíìÿñè âÿ éåðèäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðÿí ñèñòåìèí éàðàäûëìàñûíà éþíÿëäèëìèøäèð. Ñÿìÿðÿëè ìîíåòàð èäàðÿåòìÿíèí òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí äîëüóí èíôîðìàñèyà 530

áàzàñûíûí yàðàäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ äÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöø, äöíyà èãòèñàäèyyàòû, î úöìëÿäÿí ÌÄÁ ìÿêàíûíäà, þëêÿ èãòûñàäèyyàòûíäà ýåäÿí ïðîñåñëÿð áàðÿäÿ ñòàòèñòèêà áàzàñû äàùà äà zÿíýèíëÿøäèðèëìèø, ùÿì÷èíèí Àâòîìàòëàøäûðûëìûø Áàíê Ñòàòèñòèêà Ùåñàáàò Ñèñòåìè (ÀÁÑÙÑ) èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð Ïóë ñèyàñÿòèíèí ìàêðîèãòèñàäè yåêóíëàðû. Þòÿí èëëÿð ÿðzèíäÿ Ìèëëè Áàíêûí ïóë Äåíîìèíàñèéà – ìèëëè ïóë âàùèäëÿðèíèí íîìèíàë äÿéÿðèíèí àøàüû ñàëûíìàñû òÿäáèðèäèð. Dönya tÿcröbÿsindÿ denominasiyanûn miqyasûnûn möxtÿlif þl÷ölÿri var. Denominasiyanû hÿyata ke÷irÿn möxtÿlif þlkÿlÿr þz sÿciyyÿvi xösusiyyÿtlÿrini nÿzÿrÿ alaraq milli valyutanûn nominal miqyasûnûn azaldûlmasûnûn bu vÿ ya digÿr miqyasûnû se÷miølÿr.

ñèyàñÿòè ñòðàòåæè âÿçèôÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ þëêÿäÿ ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèyèí òÿìèí îëóíìàñû âÿ ãîðóíìàñûíäà, èãòèñàäè ðåñåññèyàíûí íÿòèúÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà, èãòèñàäè àðòûìûí äÿñòÿêëÿíìÿñè âÿ ÿùàëèíèí ðåàë ýÿëèðëÿðèíèí àðòûðûëìàñûíäà ìöùöì ðîë îyíàìûøäûð. Ïóë ñèyàñÿòè Ìèëëè Áàíêûí ñÿëàùèyyÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èíôëyàñèyàíûí ìÿãáóë ñÿâèyyÿäÿ ñàõëàíìàñûíà, èãòèñàäèyyàòûí ðåìîíåòèzàñèyàñûíûí ñöðÿòëÿíìÿñèíÿ âÿ ãåyðè-íåôò ñåêòîðóíóí ÿëâåðèøëè áåyíÿëõàëã ðÿãàáÿò ãàáèëèyyÿòèíèí èòèðèëìÿñèíÿ yþíÿëìÿêëÿ ìàêðîèãòèñàäè ñèêëèí äàùà ñöðÿòëè àðòûì ôàzàñûíà äàõèë îëìàñûíäà ùÿëëåäèúè àìèë îëìóøäóð. Ñÿìÿðÿëè ïóë ñèyàñÿòè yåðèäèëìÿñè, ñÿìÿðÿëè ìîíåòàð èäàðÿåòìÿíèí áàzà øÿðòëÿðèíèí yàðàäûëìàñû ìÿðêÿzè áàíê îëàðàã Ìèëëè Áàíêûí ãàðøûñûíäà äóðàí ìàêðîèãòèñàäè âÿzèôÿëÿðèí óüóðëà ðåàëëàøìàñûíû òÿìèí åòìèøäè. Áåëÿ êè, 1996–2004 èëëÿðäÿ îðòàèëëèê òîïëàì

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èíôëyàñèyà àøàüû (30%) îëìóø (îðòàèëëèê2,5-3%), ìîíåòàð åêñïàíñèyàíûí ìèãyàñû ãèyìÿòëÿðèí òîïëàì àðòûì òåìïèíè 2 äÿôÿäÿí ÷îõ öñòÿëÿìèøäè. Ïóëà ðåàë òÿëÿáàòûí èíòåíñèâ ñöðÿòäÿ ýåíèøëÿíìÿñè øÿðàèòèíäÿ 1995–2004 èëëÿðäÿ ìàíàòëà ïóë òÿêëèôè (èãòèñàäèyyàòûí ðåìîíåòèzàñèyàñû) 3,6 äÿôÿ àðòìûøäûð. Ïóë êöòëÿñèíèí èëëèê àðòûì òåìïè ñîí èëëÿðäÿ ÿí yöêñÿê ñÿâèyyÿyÿ ÷àòìûøäûð (28-32%). Ïóë åììèñèyàñûíûí àðòìàñûíäà äþâëÿò áöäúÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ íåôò ýÿëèðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿíèí ýåíèøëÿíìÿñè, èãòèñàäèyyàòà õàðèúè èíâåñòèñèyà ãîyóëóøóíóí yöêñÿê òåìïëÿ àðòìàñû, íåôò èõðàúûíûí, ÿñàñÿí, ãèyìÿò àìèëè ùåñàáûíà ÷îõàëìàñû ìöùöì ðîë îyíàìûøäûð. Ìÿùz áó àìèëëÿð âàëyóòà áàzàðûíäà èzàôè õàðèúè âàëyóòà òÿêëèôèíè õåyëè àðòûðìûøäûð. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Ìèëëè Áàíê ìàíàòûí ìÿzÿííÿñèíèí ñàáèòëèyèíè ñàõëàìàã âÿ èãòèñàäèyyàòû «ùîëëàíä ñèíäðîìó» òÿùëöêÿñèíäÿí ãîðóìàã

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû

ìÿãñÿäèëÿ yàðàíìûø èzàôè õàðèúè âàëyóòà êöòëÿñèíè áàzàðäàí ÷ûõàðìàëû îëìóøäóð. 1995–2004 èëëÿðäÿ ìàíàòûí ÀÁØ äîëëàðûíà ãàðøû ìÿzÿííÿñè özÿí òÿízèìëÿíÿí ðåæèìäÿ ôîðìàëàøìûø, îíóí ñÿâèyyÿñè (äþâðöí ñîíóíà) úÿìè 10% äÿyèøìèøäèð. Ìàíàòûí öìóìè õàðèúè òèúàðÿò äþâðèyyÿñè özðÿ ðåàë åôôåêòèâ ìÿzÿííÿ èíäåêñè 2004 èëèí äåêàáðûíäà 1995 èëèí äåêàáð àyûíà íèñáÿòÿí 36% (ãåyðè-íåôò ñåêòîðó özðÿ 65%) óúózëàøìûø, áåëÿëèêëÿ, ìèëëè èõðàúàò õàðèúè áàzàðëàðäà yöêñÿê ãèyìÿò öñòöíëöyöíÿ ìàëèê îëìóø, «ùîëëàíä ñèíäðîìó»íóí ãàðøûñû àëûíìûøäûð.

Þòÿí 10 èëäÿ Ìèëëè Áàíêûí âàëyóòà åùòèyàòëàðû 50 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòàðàã 900 ìëí. ÀÁØ äîëëàðûíà yàõûíëàøìûøäûð (2005). Íåôò ñåêòîðó èñòèñíà îëìàãëà, 1996–2004 èëëÿð ÿðzèíäÿ Ìèëëè Áàíêûí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí ðÿñìè âàëyóòà åùòèyàòëàðû, ìàë âÿ õèäìÿòëÿðèí àyëûã èäõàëû íÿzÿðÿ àëûíìàãëà, áåyíÿëõàëã íîðìàëàðà óyüóí ùÿúìäÿ îëìóøäóð. Ìèëëè âàëyóòà. Àzÿðáàyúàí õàëãû äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà þëêÿäÿ ïóë òÿäàâöëöíöí òÿøêèë åäèëìÿñèíèí ÿñàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêûíûí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» (11.02.1992) âÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìèëëè âàëéóòàñûíûí äþâðèééÿ áóðàõûëìàñû ùàããûíäà» (15.07.1992) ôÿðìàíëàðûíûí èúðàñû èëÿ ãîéóëìóøäóð. 1992 èëèí àâãóñòóíäà 1, 10 âÿ 250 ìàíàòëûã ÿñýèíàñëàð, íîyàáðûíäà 5, 10, 20 âÿ 50 ãÿïèêëèê ñèêêÿëÿð, äåêàáðûíäà 5 ìàíàòëûã ÿñýèíàç, 1993 èëèí ìàðòûíäà èñÿ 50, 100, 500 âÿ 1000 ìàíàò íîìèíàëëû êàüûz ÿñýèíàçëàð äþâðèyyÿyÿ áóðàõûëäû. 1992 èëèí àâãóñòóíäàí åòèáàðÿí 1994 èëèí yàíâàðûíàäÿê ìàíàò Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ þz íîìèíàë äÿyÿðè èëÿ yàíàøû, äþâðèééÿäÿ ðóáëëà ïàðàëåë þäÿíèø âàñèòÿñè ( 1 ìàíàò 10 ðóáë) êèìè èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ìèëëè Áàíê òÿðÿôèíäÿí ìöñòÿãèë ïóë ñèéàñÿòèíèí éåðèäèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìàã ö÷öí ìàíàòûí þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ éåýàíÿ þäÿíèø âàñèòÿñè îëìàñûíûí òÿñáèò åäèëìÿñè çÿðóðè èäè. Áó çÿðóðÿòèí ùÿëëèíäÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåzèäåíòè Ùåyäÿð ßëèyåâèí «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû ìèëëè âàëyóòàñûíûí ðåñïóáëèêà ÿðàzèñèíäÿ yåýàíÿ þäÿíèø âàñèòÿñè åëàí îëóíìàñû ùàããûíäà» Ôÿðìàíû (11.12.1993) ìöùöì ðîë îyíàäû. Áåëÿ êè, Àzÿðáàyúàíûí ðóáë zîíàñûíäàí ÷ûõìàñûíû òÿìèí åòäè âÿ Ìèëëè Áàíêà ìöñòÿãèë ïóë âÿ ìÿzÿííÿ ñèyàñÿòè ùÿyàòà êå÷èðìÿê èìêàíû âåðäè. Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Kîíñòèòóñèyàñûíûí 19-úó ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïóë âàùèäèíèí ìàíàò îëäóüó, Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàzèñèíäÿ ìàíàòäàí áàøãà ïóë âàùèäëÿðèíèí þäÿíèø âàñèòÿñè êèìè èøëÿäèëìÿñè ãàäàüàí åäèëäè. Áó, ìàíàòûí ìÿzÿííÿñèíèí ñàáèòëÿøìÿñè âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñè, îíóí ùÿãèãÿòÿí ìèëëè âàëyóòàyà ÷åâðèëìÿñè ö÷öí ìþùêÿì çÿìèí éàðàòäû. Ìèëëè Áàíê òÿðÿôèíäÿí þëêÿäÿ íàüäû

ïóë äþâðèyyÿñèíèí íèzàìëàíìàñû, íàüäû ïóëà îëàí òÿëÿáàòûí îïòèìàëëàøäûðûëìàñû âÿ ïóë ãûòëûüû ïðîáëåìèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ 10.000 ìàíàòëûã (1994), 50.000 ìàíàòëûã (1996) ÿñýèíàñëàð äþâðèyyÿyÿ áóðàõûëäû. Àzÿðáàyúàíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àðäûúûë èãòèñàäè èñëàùàòëàð, äözýöí èãòèñàäè ñèyàñÿò, î úöìëÿäÿí ïóë âÿ âàëyóòà ñèyàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ äàyàíûãëû ìàêðîèãòèñàäè ñàáèòëèê âÿ yöêñÿê òåìïëè èãòèñàäè àðòûì, èíôëyàñèyàíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, ìàíàòûí õàðèúè äþíÿðëè âàëyóòàëàðà íèñáÿòÿí ìÿzÿííÿñèíèí ñàáèòëèyè âÿ îíóí äàõèëè äþíÿðëèëèyèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, ÿùàëèíèí ùÿyàò ñÿâèyyÿñèíèí ÿùÿìèyyÿòëè yàõøûëàøìàñû ìàíàòûí äåíîìèíàñèyàñûíûí ùÿyàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò yàðàòäû. Äöíyà òÿúðöáÿñè äÿ ýþñòÿðèð êè, yöêñÿê èíôëyàñèyà âÿ äåâàëâàñèyà äþâðöíäÿ íîìèíàë äÿyÿðèíè ÿùÿìèyyÿòëè äÿðÿúÿäÿ èòèðìèø ìèëëè âàëyóòàíûí äàâàìëû èãòèñàäè ñàáèòëèê øÿðàèòèíäÿ äåíîìèíàñèyàñû zÿðóðèäèð. Äþâëÿò àòðèáóòëàðûíäàí áèðèíèí ìèëëè âàëyóòàíûí (ìàíàò) ìÿzÿííÿñèíèí äöíyàíûí àïàðûúû âàëyóòàëàðûí ìÿzÿííÿëÿðèíÿ óyüóí ñÿâèyyÿäÿ ôîðìàëàøäûðìàã, ìèëëè ïóë íèøàíëàðû äèzàyíûíûí, ìöùàôèzÿñèíè, íîìèíàë ñòðóêòóðóíó áåyíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà óyüóíëàøäûðìàã, ïóë íèøàíëàðûíäà ìèëëè âÿ òàðèõ÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèíè äàùà ãàáàðûã èôàäÿ åòìÿê, þëêÿäÿ ïóë äþâðèyyÿñèíè yàõøûëàøäûðìàã, ìÿzÿííÿ âÿ ãèyìÿòëÿð ìèãyàñûíû îïòèìàëëàøäûðìàã, ó÷îò âÿ ùåñàáëàøìà ñèñòåìèíè ñàäÿëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåzèäåíòèíèí «Àzÿðáàyúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ïóë íèøàíëàðûíûí íîìèíàë äÿyÿðèíèí âÿ ãèyìÿòëÿð ìèãyàñûíûí äÿyèøäèðèëìÿñè (äåíîìèíàñèyàñû) ùàããûíäà» Ôÿðìàíûíà ÿñàñÿí (07.02.2005), 2006 èë yàíâàðûí 1-äÿí åòèáàðÿí yåíè ìàíàòà êå÷èäëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, 1 yåíè ìàíàò 5000 ìàíàòà áÿðàáÿð òóòóëàúàãäûð. Ìþâúóä ìàíàòûí yåíè ìàíàòëà áèðýÿ 2006 èë ÿðzèíäÿ äþâðèyyÿäÿ îëàúàüû, 2007 èë yàíâàðûí 1-äÿí èñÿ òàìàìèëÿ yåíè ìàíàòà êå÷èëÿúÿéè, éåíè ìàíàòëàðûí 1, 5, 10, 20, 50, 100 åêâèâàëåíòèíäÿ îëàí ÿñýèíàñëàðûíûí âÿ 1,3,5,10,20,50 ãÿïèê ñèêêÿëÿðèí äþâðèyyÿyÿ áóðàõûëàúàüû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Å.Ñ.Ðöñòÿìîâ

531

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÌÀËÈÉÉß ÑÈÑÒÅÌÈ Áöäúÿ ñèñòåìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìàëèééÿ ñèñòåìè äþâëÿòèí ôóíêñèéà âÿ âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê, ùÿì÷èíèí ýåíèø òÿêðàð èñòåùñàë ïðîñåñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ïóë âÿñàèòëÿðè ôîíäóíóí éàðàäûëìàñû, áþëýöñö âÿ èñòèôàäÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí ìàëèééÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ìÿúìóñóäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìàëèééÿñè, äþâëÿò áöäúÿñè, áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàð, äþâëÿò êðåäèòëÿðè, ñûüîðòà ôîíäëàðû âÿ ôîíä áàçàðû, ùÿì÷èíèí ìöõòÿëèô ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíà ìàëèê ìöÿññèñÿëÿðèí ìàëèééÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Áöäúÿ-ìàëèééÿ ñèñòåìèíèí áàøëûúà ùàëãàñû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã äþâëÿò ùàêèìèééÿòè âÿ þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû âàñèòÿñèëÿ äþâëÿòÿ âÿ áÿëÿäèééÿëÿðÿ ìÿõñóñ âÿçèôÿ âÿ ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí ïóë âÿñàèòèíèí éûüûëìàñû âÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû ö÷öí äþâëÿòèí ÿñàñ ìàëèééÿ ñÿíÿäèäèð. Äþâëÿò áöäúÿñè ñïåñèôèê èúòèìàè òÿéèíàòà ìàëèêäèð, öìóìäþâëÿò åùòèéàúëàðûíûí, åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè çÿðóðÿòèëÿ ÿëàãÿäàð èñòåùñàëûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíèí, èãòèñàäèééàòûí ÿðàçè âÿ ñàùÿ ñòðóêòóðóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí èðÿëèëÿéèøëÿðèí òÿìèí îëóíìàñû, åùòèéàò ôîíäëàðûíûí éàðàäûëìàñû, åëì, òÿùñèë, ñÿùèééÿ õÿðúëÿðèíèí, ñîñèàë òÿìèíàò âÿ ñîñèàë ìöäàôèÿ åùòèéàúëàðûíûí þäÿíèëìÿñè, äþâëÿòèí èäàðÿåòìÿ âÿ èíçèáàòè îðãàíëàðûíûí, ùÿì÷èíèí þëêÿíèí ìöäàôèÿ ãöââÿëÿðèíèí ñàõëàíûëìàñû ö÷öí ïóë âÿñàèòè ôîíäóäóð. Äþâëÿò áöäúÿñè àøàüûäàêû ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðèð: - âåðýèëÿð âàñèòÿñèëÿ áöäúÿéÿ òîïëàíàí âÿñàèòëÿðèí áöäúÿ õÿðúëÿðè âàñèòÿñèëÿ áþëöøäöðöëìÿñè; - èãòèñàäèééàòûí äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñè âÿ òÿñäèãè, äþâëÿòèí âåðýèëÿð âÿ áöäúÿ õÿðúëÿðè âàñèòÿñèëÿ èãòèñàäèééàòà òÿñèð åòìÿñè; - ñîñèàë ñôåðàíûí âÿ äþâëÿòèí ñîñèàë ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ìàëèééÿ òÿìèíàòû; - ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ïóë âÿñàèòè ôîíäëàðûíûí éàðàäûëìàñû âÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ìàëèééÿ íÿçàðÿòè. Ùàçûðäà ìàëèééÿ-áöäúÿ ñèéàñÿòè öçðÿ áöòöí ãàíóíâåðèúèëèê ùöãóãëàðû Ìèëëè Ìÿúëèñèí ñÿðÿíúàìûíäàäûð. Þëêÿíèí ìàëèééÿ-áöäúÿ ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíè äÿ, ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí 532

îëàðàã, ùÿð èë áó àëè äþâëÿò îðãàíû ìöÿééÿí åäèð. Áöäúÿ ïðîñåñëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû, «Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà» ãàíóí, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí òÿñäèã åòäèéè «Äþâëÿò áöäúÿñèíèí òÿðòèáè âÿ èúðàñû Ãàéäàëàðû» âÿ ùÿð èë ãÿáóë åäèëÿí äþâëÿò áöäúÿñè ùàããûíäà ãàíóíëàð ÿñàñûíäà òÿíçèìëÿíèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöäúÿ ñèñòåìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ðåñïóáëèêà áöäúÿñèíäÿí, Íàõ. ÌÐ-èí ðåñïóáëèêà áöäúÿñèíäÿí âÿ éåðëè áöäúÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áöäúÿ ñèñòåìè îíà äàõèë îëàí áöòöí áöäúÿëÿðèí âàùèäëèéè âÿ ìöñòÿãèëëèéè ïðèíñèïè ÿñàñûíäà ãóðóëóð. Áó î äåìÿêäèð êè, áöäúÿíèí ñàäàëàíàí áöòöí ñÿâèééÿëÿðè ãàíóíëà òÿíçèìëÿíÿí åéíè ýÿëèð ìÿíáÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð, ìÿãñÿäëè âÿ ðåýèîíàë áöäúÿ ôîíäëàðûí éàðàäûëìàñû, ùÿì÷èíèí ìàëèééÿ ðåñóðñëàðûíûí ìöõòÿëèô áöäúÿ ñÿâèééÿëÿðèíäÿ éåíèäÿí áþëýöñöíäÿ îíëàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíÿ, âàùèä áöäúÿ òÿñíèôàòûíà âÿ áöäúÿ ñÿíÿäëÿøìÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Áöäúÿ ñèñòåìèíèí âàùèäëèéè áèðëÿøäèðèëìèø áöäúÿ òÿðòèá åòìÿê éîëó èëÿ àøàüû áöäúÿ ñÿâèééÿñèíäÿí éóõàðû áöäúÿ ñÿâèééÿñèíÿ ëàçûìè èíôîðìàñèéà âåðìÿêëÿ âÿ áöäúÿëÿðèí èúðàñûíà äàèð ìöíòÿçÿì ùåñàáàò òÿãäèì åòìÿêëÿ òÿìèí îëóíóð. Áöäúÿëÿðèí ìöñòÿãèëëèéè îíóí ùÿð áèð ñÿâèééÿñèíèí þç ýÿëèð ìÿíáÿéèíÿ ìàëèê îëìàñû, áó ýÿëèðäÿí èñòèôàäÿíèí âÿ õÿðúëÿíìÿñèíèí èñòèãàìÿòëÿðèíè ñÿðáÿñò ìöÿééÿí åäèëìÿñè ùöãóãóíó íÿçÿðäÿ òóòóð. Äþâëÿò áöäúÿñèíèí ýÿëèðëÿðè ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà äþâëÿò áöäúÿñèíÿ äàõèë îëàí âåðýèëÿðèí, ðöñóìëàðûí, äèýÿð þäÿíèøëÿðèí âÿ äàõèëîëìàëàðûí ìÿúìóñóäóð. Äþâëÿò áöäúÿñè ýÿëèðëÿðèíèí éûüûìû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ âÿ äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíà óéüóí îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ýÿëèðëÿðèí ìÿáëÿüèíèí éóõàðû ùÿääè ìÿùäóäëàøäûðûëìûð, ãàíóíâåðèúèëèêëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùÿúìäÿí àðòûã þäÿíìèø âåðýè, ðöñóì, äèýÿð þäÿíèø âÿ äàõèëîëìàëàðûí áöäúÿäÿí ãàéòàðûëìàñû äþâëÿò áöäúÿñè ýÿëèðëÿðèíèí àçàëäûëìàñûíà àèä åäèëèð. Áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíèí ìÿíáÿëÿðèíÿ äàõèëäèð: ùÿð áèð ñÿâèééÿíèí áöäúÿñè ö÷öí ãàíóíëà òÿñáèò îëóíìóø ýÿëèð ìÿíáÿëÿðè; íþâáÿòè ìàëèééÿ èëè ö÷öí ðåñïóáëèêà áöäúÿñèíÿ áàõûëàðêÿí Ìèëëè Ìÿúëèñ òÿðÿôèíäÿí ùÿð èë òÿñäèã åäèëÿí, òÿíçèìëÿéèúè

ýÿëèð ìÿíáÿëÿðè öçðÿ äàõèëîëìàëàð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, Íàõ. ÌÐ-èí Àëè Ìÿúëèñè âÿ éåðëè äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìöñòÿãèë ñóðÿòäÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ÿëàâÿ ìÿíáÿëÿð. Äþâëÿò áöäúÿñèíèí õÿðúëÿðè áöäúÿ òÿñíèôàòûíà ÿñàñÿí, ìöÿééÿí åäèëÿí õÿðúëÿðäèð. 5 àâãóñò 1996 èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø (17.09.1997 âÿ 03.08.1998 èëëÿðäÿ ÿëàâÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìèøäèð) áöäúÿ òÿñíèôàòûíà ÿñàñÿí, äþâëÿò áöäúÿñèíèí õÿðúëÿðè ôóíêñèîíàë, èãòèñàäè âÿ òÿøêèëàòè õÿðúëÿð öçðÿ òÿñíèôëÿøäèðèëèð. Ôóíêñèîíàë õÿðúëÿð èäàðÿåòìÿ, ìöäàôèÿ, åëì, ñîñèàë, äþâëÿò áîðúó èëÿ áàüëû õÿðúëÿð âÿ äèýÿð õÿðú ìàääÿëÿðè àèääèð. Èäàðÿåòìÿ õÿðúëÿðèíÿ èúðà ùàêèìèééÿòè âÿ ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðûíûí ñàõëàíûëìàñû õÿðúëÿðè; ñîñèàë õÿðúëÿðÿ – òÿùñèë, ñÿùèééÿ, ñîñèàë ìöäàôèÿ âÿ ñîñèàë òÿìèíàò, ìÿíçèë-êîììóíàë âÿ ìÿäÿíèééÿò õÿðúëÿðè; äèýÿð õÿðú ìàääÿëÿðèíÿ èñÿ – ñÿíàéå âÿ òèêèíòè, íÿãëèééàò âÿ ðàáèòÿ, åùòèéàò ôîíäó õÿðúëÿðè, éåðëè áöäúÿëÿðÿ éþíÿëäèëÿí äîòàñèéàëàð, áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ ýÿíúëÿð ñèéàñÿòè õÿðúëÿðè, ê.ò., ìåøÿ òÿñÿððöôàòû, áàëûã÷ûëûã âÿ îâ÷óëóã õÿðúëÿðè, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà öçâëöê ùàãëàðû, áàíêëàðëà ùåñàáëàøìà õÿðúëÿðè âÿ ñ. ìÿíáÿëÿð àèä åäèëèð. «Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà» ãàíóíà ýþðÿ, äþâëÿò áöäúÿñèíèí èãòèñàäè õÿðúëÿðè äÿ ýþñòÿðèëèð. Õÿðúëÿðèí èãòèñàäè òÿñíèôàòûíà úàðè õÿðúëÿð, ÿñàñëû õÿðúëÿð âÿ êðåäèòëÿð öçðÿ áîðúëàð ôàèçëÿðÿ õèäìÿò õÿðúëÿðè âÿ ëàéèùÿëÿðäÿ ïàé èøòèðàêû äàõèëäèð. Áöäúÿ õÿðúëÿðè ìöâàôèã áöäúÿ òÿñíèôàòûíà óéüóí îëàðàã òÿñäèã îëóíìóø áöäúÿ àéûðìàëàðû ùÿääèíäÿ úàðè, èíâåñòèñèéà, èííîâàñèéà âÿ äèýÿð õÿðúëÿðèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëèð. Ùÿð èëèí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿêè àéûðìàëàð ùÿìèí ìÿãñÿäëÿð ö÷öí õÿðúëÿðèí ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿñèíè ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ðåñïóáëèêà áöäúÿñè ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí, ïðîêóðîðëóã, äàõèëè èøëÿð, ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê, äþâëÿò âåðýè âÿ ýþìðöê õèäìÿòè îðãàíëàðûíûí õÿðúëÿðèíè ìàëèééÿëÿøäèðèð. Éåðëè áöäúÿëÿðèí õÿðúëÿðè éåðëè äþâëÿò íöìàéÿíäÿëè îðãàíëàðûíûí, èúðà ùàêèìèééÿòè àïàðàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè ìàëèééÿëÿøäèðìÿéÿ éþíÿëäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåñïóáëèêà áöäúÿñèíè âÿ Íàõ. ÌÐ-èí ðåñïóáëèêà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áöäúÿñèíè, ìöâàôèã îëàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè âÿ Íàõ. ÌÐ Àëè Ìÿúëèñè ãàíóí øÿêëèíäÿ, éåðëè áöäúÿëÿðè èñÿ éåðëè áÿëÿäèééÿ îðãàíëàðû ãÿðàð øÿêëèíäÿ òÿñäèã åäèðëÿð. Äþâëÿò áöäúÿñè êÿñèðèíèí ìÿáëÿüè íþâáÿòè áöäúÿ èëè öçðÿ äþâëÿò áöäúÿñè ùàããûíäà ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð. Áöäúÿ êÿñèðèíèí ìàëèééÿëÿøìÿñè äþâëÿò áîðúó, êðåäèò âÿ äèýÿð ìÿíáÿëÿð ùåñàáûíà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Þëêÿíèí ñîñèàë âÿ èãòèñàäè èíêèøàô ïðîãðàìëàðûíûí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðûíäàí àéðûëàí âÿñàèò äþâëÿòèí èíâåñòèñèéà ïðîãðàìûíà âÿ äþâëÿò áöäúÿñèíèí õÿðúëÿðèíÿ äàõèë åäèëèð. Èíâåñòèñèéà ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðûíäàí àéðûëàí âÿñàèòèí èñòèôàäÿñè öçðÿ ìàëèééÿ ÿìÿëèééàòëàðû äþâëÿò õÿçèíÿäàðëûüû âàñèòÿñèëÿ èúðà îëóíóð. Éåðëè áöäúÿ, áÿëÿäèééÿ ñòàòóñóíà óéüóí îëàðàã, þçöíöèäàðÿåòìÿ ïðèíñèïëÿðèíè ðåàëëàøäûðìàã, áÿëÿäèééÿëÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû âÿ ãàíóíëàðû èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ôîðìàëàøàí âÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ìàëèééÿ âÿñàèòèäèð. Éåðëè áöäúÿíèí ìöñòÿãèëëèéè þç ìÿäàõèë ìÿíáÿëÿðèíèí âÿ áÿëÿäèééÿíèí éåðëè áöäúÿ âÿñàèòèíÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê áàðÿäÿ ìöñòÿñíà ùöãóãóíóí îëìàñû èëÿ òÿìèí åäèëèð. Äþâëÿòèí éåðëè áöäúÿëÿðÿ ìàëèééÿ äÿñòÿéè àøàüûäàêû éîëëàðëà ùÿéàòà êå÷èðèëèð:1) èíâåñòèñèéà ìöùèòèíèí éàõøûëàøäûðìàãëà âÿ ñÿìÿðÿëè èãòèñàäè ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ èñòåùñàë âÿ õèäìÿò ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàòìàã; 2) éåðëè ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô ïðîãðàìëàðûíûí éåðëè áöäúÿëÿðèí âÿñàèòè ùåñàáûíà ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà, äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí äîòàñèéà âÿ ñóáâåíñèéà àéûðìàã. Éåðëè áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã ãàíóíëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø âåðýèëÿð âÿ äèýÿð þäÿíèøëÿð, ùàáåëÿ ùÿìèí âåðýè âÿ þäÿíèøëÿðÿ ýþðÿ ùåñàáëàíìûø ôàèç âÿ ñàíêñèéàëàð àèä åäèëèð. Éåðëè áöäúÿëÿðèí õÿðúëÿðèíèí ùÿúìè âÿ èñòèãàìÿòëÿðè, áöäúÿ òÿñíèôàòûíà óéüóí îëàðàã, áÿëÿäèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Éåðëè áöäúÿëÿðèí õÿðúëÿðèíèí þç ýÿëèðëÿðè èëÿ òÿìèí îëóíìàéàí ùèññÿñè (éåðëè áöäúÿíèí êÿñèðè) äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí àéðûëàí äîòàñèéà èëÿ þðòöëöð. Ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà þëêÿìèçäÿ èãòèñàäèééàòûí ãóðóëìàñû, îíóí èäàðÿ îëóíìàñû ö÷öí ùöãóãè áàçàíûí éàðàäûëìàñû, ìþâúóä îëàí íîðìàòèâ-ùöãóãè áàçàíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ÿñàñëû àääûìëàð àòûëìàüà áàøëàíäû.

Èãòèñàäèééàòûí ôîðìàëàøìàñûíäà, îíóí ìàëèééÿ òÿìèíàòûíûí éàðàäûëìàñûíäà, äþâëÿòèí ôóíêñèéà âÿ âÿçèôÿëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ õöñóñè ðîëó îëàí áöäúÿíèí äÿ èäàðÿ îëóíìàñû ö÷öí áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà úàâàá âåðÿ áèëÿúÿê ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí éàðàäûëìàñû âàúèá øÿðòëÿðäÿí áèðè èäè. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí òþâñèéÿëÿðè ÿñàñ ýþòöðöëìÿêëÿ, 2002 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìàëèééÿ Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí áåéíÿëõàëã ïðàêòèêàéà âÿ ñòàíäàðòëàðà úàâàá âåðÿ áèëÿúÿê, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áöäúÿëÿðèí òÿðòèáè, òÿñäèãè, èúðàñû âÿ èúðàñûíà íÿçàðÿòèí òÿøêèëàòè, ùöãóãè âÿ èãòèñàäè ÿñàñëàðûíû, ùàáåëÿ äþâëÿò áöäúÿñè èëÿ áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðûíûí, éåðëè áöäúÿëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí “Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã òÿñäèã îëóíäó. Áó Ãàíóí 40 ìàääÿäÿí èáàðÿò îëìàãëà “Öìóìè ìöääÿàëàð”, “Äþâëÿò áöäúÿñè”, “Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíûí áöäúÿñèíèí òÿðòèáè, òÿñäèãè, èúðàñû âÿ èúðàñûíà íÿçàðÿò”, “Éåðëè áöäúÿëÿðèí òÿðòèáè, òÿñäèãè, èúðàñû âÿ èúðàñûíà íÿçàðÿò” ôÿñèëëÿðèíäÿ áèðëÿøÿðÿê, áöäúÿ ïðîñåñèíèí 4 òÿðêèá ùèññÿñèíè, éÿíè áöäúÿíèí òÿðòèáè, òÿñäèãè, èúðàñû âÿ èúðàñûíà íÿçàðÿò ïðîñåñëÿðèíÿ àéäûíëûã ýÿòèðäè. “Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí ãÿáóëó þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéàí, äþâëÿòèí èãòèñàäèééàòà òÿñèð àëÿòëÿðèíäÿí îëàí äþâëÿò áöäúÿñèíèí òÿðòèáè ïðîñåñèíèí ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Èëê äÿôÿ îëàðàã áó Ãàíóíëà àøàüûäàêû ñÿíÿäëÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñèíÿ òÿãäèì åäèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð: - íþâáÿòè áöäúÿ èëè öçðÿ äþâëÿò áöäúÿñè ùàããûíäà Ãàíóí ëàéèùÿñèíÿ äàèð èçàùàò; - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí íþâáÿòè áöäúÿ èëè âÿ ýÿëÿí ö÷ èë öçðÿ èãòèñàäè âÿ ñîñèàë èíêèøàô êîíñåïñèéàñû âÿ ïðîãíîç ýþñòÿðèúèëÿðè; - áöäúÿ ýÿëèðëÿðè òÿñíèôàòûíûí, ôóíêñèîíàë, èãòèñàäè âÿ òÿøêèëàòè òÿñíèôàòëàðûí ïàðàãðàôëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ ýÿëèðëÿðèí âÿ õÿðúëÿðèí ëàéèùÿñè; - äþâëÿò áîðúëàðû âÿ äþâëÿò çÿìàíÿòè èëÿ äèýÿð þùäÿëèêëÿðÿ äàèð ìÿëóìàò; - íþâáÿòè èë öçðÿ èúìàë áöäúÿíèí ôóíêñèîíàë âÿ èãòèñàäè òÿñíèôàòà óéüóí îëàðàã ïàðàãðàôëàð ñÿâèééÿñèíäÿ ëàéèùÿ-

ñè; - íþâáÿòè èë öçðÿ äþâëÿò áöäúÿñèíèí âÿ èúìàë áöäúÿíèí, ùàáåëÿ ñîíðàêû ö÷ èë öçðÿ èúìàë áöäúÿíèí ëàéèùÿëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ìöùöì èíâåñòèñèéà ëàéèùÿëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí äþâëÿò èíâåñòèñèéà ïðîãðàìëàðûíûí ëàéèùÿëÿðè; - íþâáÿòè áöäúÿ èëè öçðÿ ýÿëèðëÿðèí þòÿí èëèí ôàêòèêè âÿ úàðè èëèí ýþçëÿíèëÿí íÿòèúÿëÿðè èëÿ, ùàáåëÿ õÿðúëÿðèí ôóíêñèîíàë, èãòèñàäè âÿ òÿøêèëàòè òÿñíèôàòëàð öçðÿ ìöãàéèñÿñè; - ôóíêñèîíàë, èãòèñàäè âÿ òÿøêèëàòè òÿñíèôàòûí ïàðàãðàôëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ úàðè èëèí äþâëÿò áöäúÿñèíèí ýþçëÿíèëÿí èúðàñûíûí âÿçèééÿòè; - úàðè èëèí èúìàë áöäúÿñèíèí ýþçëÿíèëÿí èúðàñûíà äàèð ìÿëóìàò; - áöäúÿäÿíêÿíàð ÿìÿëèééàòëàðà äàèð èúìàë ùåñàáàò; - êå÷ÿí áöäúÿ èëèíäÿ ôàêòèêè âÿ úàðè áöäúÿ èëèíäÿ ýþçëÿíèëÿí ìàëèééÿëÿøäèðìÿ ìÿíáÿëÿðè áàðÿäÿ ùåñàáàò. Ùÿìèí Ãàíóíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñèíÿ òÿãäèì åäèëÿí ñÿíÿäëÿðèí ñàéû äà áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðòûðûëìûøäûð êè, áó äà áöäúÿíèí øÿôôàôëûüûíûí, îíóí àøêàðëûüûíûí òÿìèí îëóíìàñûíà èìêàí âåðèð. Áó Ãàíóíóí ãÿáóëó þëêÿíèí ñîñèàëèãòèñàäè èíêèøàôûíäà áèð ñûðà ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Èëê íþâáÿäÿ þëêÿíèí îðòàìöääÿòëè ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô êîíñåïñèéàñûíûí âÿ îðòàìöääÿòëè áöäúÿ ýþñòÿðèúèëÿðè ùàçûðëàíûð. “Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóíóí òÿëÿáëÿðèíÿ ÿñàñÿí áöäúÿ ëàéèùÿñè éàëíûç íþâáÿòè èë ö÷öí äåéèë, ùÿì÷èíèí íþâáÿòè âÿ ñîíðàêû ö÷ èë ö÷öí äÿ ùàçûðëàíìàëûäûð. Îðòàìöääÿòëè áöäúÿ ëàéèùÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû áèð ñûðà ñÿáÿáëÿðäÿí çÿðóðèäèð. Áåëÿ êè, þëêÿíèí îðòàìöääÿòëè èãòèñàäè âÿ ñîñèàë èíêèøàô ïðîãðàìû èøëÿíìÿêëÿ áóíóí ÿñàñûíäà îðòàìöääÿòëè áöäúÿ ëàéèùÿñè ùàçûðëàíûð. Õÿðúëÿðèí îðòàìöääÿòëè ëàéèùÿñèíèí ùàçûðëàíìàñûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè äþâëÿò áöäúÿñè âÿñàèòèíÿ îëàí òÿëÿáëÿðè ÿââÿëúÿäÿí áèëìÿêëÿ îíëàðûí ìàëèééÿëÿøìÿ èìêàíëàðû þéðÿíìÿêäèð. Áó çàìàí ýÿëÿúÿê õÿðúëÿðèí ùåñàáëàíìàñû èëÿ éàíàøû ýþçëÿíèëÿí äàõèëîëìàëàðûí äà ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áöòöí áóíëàð èñÿ ÖÄÌ, þëêÿ èãòèñàäèééàòûíà èíâåñòèñèéà ãîéóëóøó, èíôëéàñèéà âÿ äèýÿð ìàêðîèãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèí ùåñàáëàíìàñû ÿñàñûíäà áàø âåðèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ áó ïðîãðàìäà èãòèñàäèééàòûí ýþçëÿíèëÿí èíêèøàô òåíäåíñèéàñû þç ÿêñèíè òàïûð. Áóíóíëà éàíàøû áó ïëàí äþðä èëäÿí áèð éîõ, 533

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùÿð èë äÿãèãëÿøäèðèëèð. Ùàçûðëàíìûø ïðîãðàì äÿéèøèëìèø èãòèñàäè âÿçèééÿòÿ óéüóíëàøäûðûëìàãëà, àéðû-àéðû ëàéèùÿëÿð íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí éåíèäÿí èøëÿíèëèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, õÿðúëÿðèí îðòàìöääÿòëè ñõåìèíèí èøëÿíèëìÿñèíèí ÿñàñ âÿçèôÿñè îðòàìöääÿòëè ïðîãíîçëàð ÿñàñûíäà õÿðúëÿðèí âÿ ýÿëèðëÿðèí òàðàçëàøäûðûëìàñû âÿ ùþêóìÿòèí õÿðúëÿðèíèí ïðèîðèòåòëÿðèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíÿ òÿìèíàò âåðìÿêäèð. Ãàíóíóí öñòöíëöêëÿðèíäÿí áèðè äÿ äþâëÿò áöäúÿñè ëàéèùÿñèíèí èë ÿðçèíäÿ èêè äÿôÿ ùàçûðëàíìàñûäûð êè, áó äà þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäà áàø âåðìèø ñîñèàë-èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿðèí äþâëÿò áöäúÿñè ëàéèùÿñèíäÿ íÿçÿðÿ àëûíìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð. Áèðèíúè äÿôÿ ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô êîíñåïñèéàñûíà óéüóí îëàðàã ìàðò-àïðåë àéûíäà þëêÿíèí èëêèí áöäúÿ ëàéèùÿñè ùàçûðëàíûð. Ñîíðàäàí èéóë-àâãóñò àéëàðûíäà äÿãèãëÿøäèðèëìèø ñîñèàë-èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðè, Ðåñïóáëèêàíûí ýþçëÿíèëÿí èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ùàçûðëàíìûø äþâëÿò áöäúÿñè ëàéèùÿñè äÿãèãëÿøäèðèëèð. Äþâëÿò áöäúÿñè ëàéèùÿñè àðòûã ÷åâèê áèð ìåõàíèçì îëìàãëà þëêÿíèí èãòèñàäè ùÿéàòûíäà áàø âåðìèø äÿéèøèêëèêëÿðÿ äàùà òåç ðåàêñèéà âåðìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Áó Ãàíóíóí þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíäàêû öñòöíëöéöíöí áèðè äÿ äþâëÿò áöäúÿñèíèí äèýÿð áöäúÿëÿðëÿ ÿëàãÿñèíèí àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëìÿñèäèð. Ãàíóíäà äþâëÿò áöäúÿñè èëÿ áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðûíûí áöäúÿëÿðè, éåðëè áöäúÿëÿð àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðÿ ýåíèø éåð âåðìèøäèð. Áó ìöíàñèáÿòëÿðèí Ãàíóíëà òÿíçèìëÿíìÿñè þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿñèð åäÿúÿêäèð. Èëê äÿôÿ îëàðàã áÿëÿäèééÿëÿðëÿ îëàí ìöíàñèáÿòëÿð áó Ãàíóíäà øÿôôàô ÿêñ îëóíìóøäóð. Áóðàäà äþâëÿòèí áÿëÿäèééÿëÿð ãàðøûñûíäà þùäÿëèéè, áÿëÿäèééÿëÿðèí áöäúÿ ïðîñåñèíäÿêè ìÿñóëèééÿòè þç ÿêñèíè òàïûð. Ãàíóíäà ùÿì÷èíèí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí éåðëè áöäúÿëÿðÿ âåðèëÿúÿê äîòàñèéàíûí ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ãàíóíäà ÿêñ îëóíàí èãòèñàäè èäàðÿåòìÿ ìåòîäëàðûíäàí áèðè äÿ äþâëÿò áöäúÿñè èëÿ áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðûíûí áöäúÿëÿðè àðàñûíäà îëàí ìöíàñèáÿòëÿðäèð. Áó ìöíàñèáÿòëÿð ÿñàñÿí þëêÿíèí ìàëèééÿ ðåñóðñëàðûíûí áþéöê ùèññÿñèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðìèø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñîñèàë Ìöäàôèÿ Ôîíäó, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Ôîíäó (ÀÐÄÍÔ) èëÿ äþâëÿò áöäúÿñè àðàñûíäàêû èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñîñèàë Ìöäàôèÿ Ôîíäó äþâëÿòèí ñîñèàë 534

ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí áèð îðãàí îëìàãëà, ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí èø÷èëÿðè èñòèñíà îëìàãëà ïåíñèéà âÿ äèýÿð ñîñèàë þäÿíèøëÿðèí ÿùàëèéÿ ÷àòäûðûëìàñû öçðÿ ÿìÿëèééàòëàðû ùÿéàòà êå÷èðèð. ÀÐÄÍÔ íåôò âÿ ãàçûí êÿøôèééàòû, èøëÿíìÿñè âÿ ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñöíÿ äàèð ÀÐÄÍØ èëÿ ñÿðìàéÿ÷èëÿð àðàñûíäà áàüëàíìûø ñàçèøëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿí, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà, î úöìëÿäÿí Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà íåôò-ãàç åùòèéàòëàðûíûí êÿøôèééàòû âÿ èøëÿíìÿñèíÿ äàèð äèýÿð áàüëàíìûø ñàçèøëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿëäÿ åòäèéè âÿñàèòèí ñÿìÿðÿëè èäàðÿ îëóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ éàðàíìûøäûð. Ôîíäóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíûí ìàëèééÿ òÿìèíàòûíäàêû ðîëó äàùà äà ìþùêÿìëÿíìèø, þëêÿíèí äèíàìèê èíêèøàôûíäà þçöíÿìÿõñóñ âÿ ìöùöì àìèëÿ ÷åâðèëìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí àðäûúûë èíêèøàôû, íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ÀÐÄÍÔ-íèí ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòè ö÷öí ìöíáèò øÿðàèò éàðàòìûøäûð. ÀÐÄÍÔ-íèí âÿñàèòëÿðè ùåñàáûíà ãà÷ãûíëàðûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí ùÿéàò øÿðàèòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ áÿçè ðåýèîíëàðäà åâëÿð òèêèëìèø âÿ áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ ÷àäûðëàðäà éàøàéàí ÿùàëèíèí áþéöê áèð ãèñìè ÷àäûðëàðäàí êþ÷öðöëìöøäöð. Ùÿì÷èíèí ÀÐÄÍÔ, Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàúàã Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí íåôò êÿìÿðèíèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åòìèø, Àçÿðáàéúàí òÿðÿôèíèí ïàéûíû ìàëèééÿëÿøäèðìèøäèð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ èñÿ ÀÐÄÍÔ äþâëÿò áöäúÿñèíÿ òðàíñôåðòëÿð àéûðûð êè, áóíëàð äà äþâëÿò áöäúÿñè ùåñàáûíà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí áèð ÷îõ ëàéèùÿëÿðèí ðåàëëàøìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð. “Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà” Ãàíóí áöäúÿ ïðîñåñèíèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðäÿ øÿôôàô îëìàñûíà çÿìàíÿò âåðèð. Áåëÿ êè, ÿââÿëêè Ãàíóíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã áöäúÿ ëàéèùÿëÿðèí ìÿòáóàòäà äÿðú îëóíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ãàíóíäà ÿñàñÿí íÿèíêè áöäúÿ ëàéèùÿñèíèí, ùÿì÷èíèí áöäúÿ òÿñäèã îëóíäóãäàí ñîíðà îíóí ìàòåðèàëëàðûíûí, áöäúÿíèí èúðàñûíà äàèð ðöáëöê ùåñàáàò ýþñòÿðèúèëÿðèíèí äÿ ìÿòáóàòäà äÿðú åòäèðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó èñÿ þëêÿíèí ÿñàñ ìàëèééÿ ñÿíÿäè îëàí äþâëÿò áöäúÿñèíèí ýåíèø èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðûëìàñû äåìÿêäèð. Áó Ãàíóíà ÿñàñÿí äþâëÿò áöäúÿñè ëàéèùÿñèíèí òÿðòèáèíäÿ äèýÿð ìöùöì èðÿëèëÿéèøëÿð äÿ áàø âåðìèøäèð. ßââÿëëÿð äþâëÿò áöäúÿñè ëàéèùÿñè äþâëÿò áöäúÿñèíèí ôóíêñèîíàë òÿñíèôàòûíûí áþë-

ìÿëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ òÿðòèá åäèëèðäè, èíäè èñÿ ëàéèùÿ ôóíêñèîíàë âÿ èãòèñàäè òÿñíèôàòûí ïàðàãðàôëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ òÿðòèá îëóíóð. Áó èñÿ éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç áöäúÿíèí øÿôôàôëûüûíà äàùà áèð ÿéàíè ñöáóòäóð. “Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí òîõóíäóüó ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äþâëÿò áöäúÿñèíèí òÿðòèáè ïðîñåñèäèð. Äþâëÿò áöäúÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû âàñèòÿñèëÿ äþâëÿòÿ ìÿõñóñ âÿçèôÿ âÿ ôóíêñèéàëàðûí éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí ïóë âÿñàèòèíèí éûüûëìàñû âÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû ö÷öí ÿñàñ ìàëèééÿ ñÿíÿäèäèð. Áöäúÿ þç-þçëöéöíäÿ áèð èë ÿðçèíäÿ ëàçûì îëàí õÿðúëÿðèí âÿ îíëàðûí þðòöëìÿñèíÿ òÿëÿá îëóíàí ýÿëèðëÿðèí ñìåòà ìÿúìóñóäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò áöäúÿñèíèí ìÿãñÿäè þëêÿíèí èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ äèýÿð ñòðàòåæè ïðîãðàìëàðûí ùÿëëè, äþâëÿòèí ôóíêñèéàëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ìàëèééÿ âÿñàèòèíèí òîïëàíìàñûíû âÿ èñòèôàäÿñèíè òÿìèí åòìÿêäèð. Äþâëÿò áöäúÿñè ìàëèééÿíèí ÿñàñ ôóíêñèéàñû îëàí áþëýö ôóíêñèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð. Ìÿùç äþâëÿò áöäúÿñè âàñèòÿñèëÿ äþâëÿò ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðäÿí ìöõòÿëèô íþâ âåðýè, ðöñóì âÿ ñ. þäÿíèøëÿðè éûüìàãëà áó ýÿëèðëÿðèí áöäúÿäÿí ìàëèééÿëÿøÿí àéðû-àéðû ñàùÿëÿð, î úöìëÿäÿí òÿùñèë, ñÿùèééÿ, ìöäàôèÿ àðàñûíäà áþëöøäöðöëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðèð. “Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó èëÿ áöäúÿ èëè öçðÿ äþâëÿò áöäúÿñè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíäà 19 áÿíääÿí èáàðÿò ýþñòÿðèúèëÿð òÿñäèã îëóíìàëûäûð êè, áóíëàð äà àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð: - ýÿëèðëÿðèí öìóìè ìÿáëÿüè; - âåðýèëÿðèí äÿðÿúÿëÿðè; - ìÿäàõèë ìÿíáÿëÿðè öçðÿ ýÿëèðëÿðèí ìÿáëÿüè; - ìÿíáÿëÿð öçðÿ ãðàíòëàð âÿ òðàíñôåðòëÿð; - àéðû-àéðû ýÿëèðëÿðèí áöäúÿëÿð àðàñûíäà áþëýöñö âÿ àéûðìà íîðìàëàðû; - ôóíêñèîíàë âÿ èãòèñàäè òÿñíèôàòà óéüóí îëàðàã ïàðàãðàôëàð ñÿâèééÿñèíäÿ õÿðúëÿðèí ìÿáëÿüè; - Íàõ. ÌÐ-èí áöäúÿñèíÿ âÿ éåðëè áöäúÿëÿðÿ âåðèëÿí ãðàíòëàðûí, äîòàñèéàëàðûí, ñóáñèäèéàëàðûí âÿ ñóáâåíñèéàëàðûí ìÿáëÿüè; - äèýÿð áöäúÿ ññóäàëàðûíûí öìóìè ìÿáëÿüè âÿ èñòèãàìÿòëÿðè;

AZßÐÁÀÉÚÀÍ - äàõèëè âÿ õàðèúè äþâëÿò áîðúëàðûíûí ôàèçëÿðè âÿ ÿñàñ ìÿáëÿüëÿðè öçðÿ þäÿíèøëÿð; - äþâëÿòèí ö÷öíúö òÿðÿô ãàðøûñûíäà þùäÿëèéèíèí éóõàðû ùÿääè; - ñàèð áåéíÿëõàëã þùäÿëèêëÿðèí ìÿáëÿüè; - åùòèéàò ôîíäóíóí ìÿáëÿüè; - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äàõèëè âÿ õàðèúè áîðúëàíìàñûíûí (èë ÿðçèíäÿ ýþòöðöëÿ áèëÿúÿê äþâëÿò áîðúóíóí, î úöìëÿäÿí äþâëÿò èñòèãðàçëàðû ùåñàáûíà úÿëá åäèëÿúÿê âÿñàèòèí ìÿáëÿüè) âÿ áöäúÿ èëè ÿðçèíäÿ âåðèëÿúÿê ìàëèééÿ çÿìàíÿòëÿðè öçðÿ ìÿáëÿüèí éóõàðû ùÿääè; - õÿðúëÿðèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿ àðäûúûëëûüû; - äþâëÿò áöäúÿñèíèí ìöäàôèÿ îëóíàí õÿðú ìàääÿëÿðè; - äþâëÿò áöäúÿñè êÿñèðèíèí éóõàðû ùÿääèíèí ìÿáëÿüè; - ÀÐÄÍÔ-íèí ýÿëèðëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàäàí èúìàë áöäúÿ êÿñèðèíèí éóõàðû ùÿääèíèí ìÿáëÿüè; - èúìàë áöäúÿíèí õÿðúëÿðèíèí éóõàðû ùÿääèíèí ìÿáëÿüè. “Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóíäà îëàí èúìàë áöäúÿ àíëàéûøû þçöíäÿ äþâëÿò áöäúÿñèíèí, Íàõ. ÌÐ-èí áöäúÿñèíèí, áöäúÿ òÿøêèëàòëàðûíûí áöäúÿäÿíêÿíàð ÿìÿëèééàòëàðûíûí, áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðûíûí ýÿëèð âÿ õÿðúëÿðèíèí ôóíêñèîíàë âÿ èãòèñàäè òÿñíèôàòà óéüóí ïàðàãðàôëàð ñÿâèééÿñèíäÿ èúìàëûíû ÿêñ åòäèðèð. Èúìàë áöäúÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíèí íþâáÿòè áöäúÿ èëè ö÷öí äþâëÿò áöäúÿñè ùàããûíäà ãàíóíäà òÿñäèã îëóíìàñû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áåëÿ êè, ÿââÿëëÿð äþâëÿò áöäúÿñè éàëíûç äþâëÿò ñåêòîðóíóí ÿìÿëèééàòëàðûíûí áèð ùèññÿñèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèðäèñÿ èúìàë áöäúÿäÿ èñÿ áöòöí ìàëèééÿ ðåñóðñëàðû þç ÿêñèíè òàïûð. Ìöùöì úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ìàëèééÿëÿøÿí òÿøêèëàòëàðûí áöäúÿäÿíêÿíàð ÿìÿëèééàòëàðûíûí äþâëÿò áöäúÿñèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìÿñè îëìóøäóð. “Áöäúÿ ñèñòåìè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóíà ÿñàñÿí íÿèíêè äþâëÿò áöäúÿñèíÿ áöòöí äàõèëîëìàëàð âÿ þäÿìÿëÿð, ùÿì÷èíèí áöäúÿäÿíêÿíàð ùàãëàð (þäÿíèøëÿð), áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðû (ÀÐÄÍÔ-íèí ýÿëèðëÿðè, ÿìÿëèééàò õÿðúëÿðè, áåéíÿëõàëã áàíêëàðäà âÿ äèýÿð ìàëèééÿ èíñòèòóòëàðûíäà âÿñàèòèí éåðëÿøäèðèëìÿñè èëÿ áàüëû õÿðúëÿð èñòèñíà îëìàãëà), äþâëÿò áöäúÿñèíèí êÿñèðèíèí áàüëàíìàñû ö÷öí äþâëÿò òÿìèíàòû èëÿ àëûíìûø êðåäèòëÿð öçðÿ ÿìÿëèééàòëàð âÿ äèýÿð äþâëÿò ìàëèééÿ ÿìÿëèééàòëàðû äþâëÿò õÿçèíÿäàðëûüû âàñèòÿñèëÿ èúðà

åäèëèð êè, áó äà äþâëÿòèí âÿñàèòëÿðèíèí âàùèä ìÿðêÿçäÿí èäàðÿ îëóíàðàã öíâàíëàðà ÷àòäûðûëìàñûíäà ìöùöì áèð àääûìäûð. Ñîí èëëÿðäÿ áöäúÿ òÿñíèôàòû áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà âÿ éåíè éàðàäûëìûø Õÿçèíÿäàðëûã Ñèñòåìèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã òÿêìèëëÿøäèðèëèð. Õÿçèíÿäàðëûã Èäàðÿåòìÿ Ñèñòåìè äþâëÿò áöäúÿñèíèí òÿðòèáè, èúðàñû âÿ áöäúÿéÿ íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿí ÿñàñ ìàëèééÿ îðãàíûäûð. Áöòöí áöäúÿ ýÿëèðëÿðè âÿ õÿðúëÿðè Àçÿðáàéúàíûí Ìèëëè Áàíêûíäàêû Âàùèä Õÿçèíÿäàðëûã Ùåñàáû (ÂÕÙ) âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ìÿùç õÿðúëÿðèí èúðàñûíà íÿçàðÿòèí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ áöäúÿ òÿøêèëàòëàðûíûí äåáèòîð-êðåäèòîð áîðúëàðû íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿðÿúÿäÿ àçàëûð. Äþâëÿò áöäúÿñèíÿ áöòöí äàõèëîëìàëàð âÿ þäÿìÿëÿð, áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðûíà ùàãëàð (þäÿíèøëÿð), áöäúÿäÿíêÿíàð äþâëÿò ôîíäëàðû, äþâëÿò òÿìèíàòû èëÿ àëûíìûø êðåäèòëÿð öçðÿ ÿìÿëèééàòëàð âÿ äèýÿð äþâëÿò ÿìÿëèééàòëàðû ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàëàðà óéüóí îëàðàã äþâëÿò õÿçèíÿäàðëûüû âàñèòÿñèëÿ èúðà åäèëèð. Äþâëÿò áöäúÿñèíèí èúðàñûíà íÿçàðÿòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè âÿ îíóí Ùåñàáëàìà Ïàëàòàñû ùÿéàòà êå÷èðèð. Äþâëÿò áîðúó âÿ îíà õèäìÿò ýþñòÿðèëìÿñè áó ãàíóíóí éåíè ìöääÿàëàðûíäàíäûð. Ãàíóíà ÿñàñÿí, þëêÿíèí ñîñèàë-èãòè-

îëóíóð, ùÿì÷èíèí ôàèçëÿð âÿ áîðúëàð êðåäèò ìöãàâèëÿñèíÿ, éàõóä äþâëÿò ãèéìÿòëè êàüûçëàðûíûí øÿðòëÿðèíÿ ÿñàñÿí âàõòûíäà þäÿíèëìÿëèäèð. Þëêÿíèí ÿñàñ ýþñòÿðèúèñè îëàí ÖÄÌèí ùÿúìè 2004 èëäÿ 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 3,9 äÿôÿ àðòìûøäûð. 2004 èë ÿðçèíäÿ áöòöí ìàëèééÿ ìÿíáÿëÿðè ùåñàáûíà èãòèñàäèééàòûí âÿ ñîñèàë ñàùÿëÿðèí èíêèøàôûíà 24,2 òðëí. ìàíàò âÿ éà 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 21,2 äÿôÿ ÷îõ èíâåñòèñèéà éþíÿëäèëìèøäèð. Äþâëÿòèí áöäúÿ ñèéàñÿòè èëê íþâáÿäÿ áöäúÿíèí ýÿëèð ùèññÿñèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Ùàçûðäà áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíèí 80%-è, (1996–2002 èëëÿðäÿ 90%) âåðýè äàõèëîëìàëàðûíûí ùåñàáûíà ôîðìàëàøûð (1990 èëÿ ãÿäÿð 35–40%). Ùÿìèí äþâðäÿ áöäúÿ ýÿëèðëÿðè ÿñàñÿí äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí äàõèë îëàí ìöõòÿëèô òÿäèéÿëÿðèí – ìÿñÿëÿí, 1985 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà áöäúÿíèí 70,9%-è, 1988 èëäÿ 66,7%-è, 1990 èëäÿ èñÿ 57,6%-è ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí äàõèëîëìàëàðûí, òÿõìèíÿí 10-11%-è ÿùàëèäÿí äàõèëîëìàëàðûí ùåñàáûíà ôîðìàëàøûðäû. Áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíèí ÖÄÌ-ÿ íèñáÿòèíèí ÿí éöêñÿê ùÿääè 1996 âÿ 2004 èëäÿ (18,2%), áöäúÿ õÿðúëÿðè öçðÿ ìöâàôèã ýþñòÿðèúè èñÿ 1995 èëäÿ (20,1%) òÿøêèë åòìèøäèð. Áöäúÿ êÿñèðèíèí ÖÄÌ-ÿ íèñáÿòèíèí ÿí éöêñÿê ùÿääè 1995 èë (5,2%), ÿí àøàüû ùÿääè 2003 èëÿ òÿñàäöô åäèð (0,1%) (úÿäâÿë 1). ÖÄÌ-èí íîìèíàë àðòûìû èëÿ éàíàøû

ñàäè èíêèøàô ïðîãðàìëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòèíèí (Ìàëèééÿ Íàçèðëèéè) ãÿðàðû èëÿ äþâëÿò òÿìèíàòû ÿñàñûíäà áîðú àëûíà áèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíèí ùÿúìèíäÿí âÿ àéûðìàëàðûí ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, äþâëÿò áîðúó öçðÿ õèäìÿòëÿð (ÿñàñ áîðú, ôàèç) òàì âÿ âàõòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ãåéä

áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíèí (âÿ õÿðúëÿðèíèí) 1998 èëÿ ãÿäÿð àðòìàñû ìöøàùèäÿ îëóíóð, ùÿòòà ìàêðîèãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèí (1992–94) êÿñêèí øÿêèëäÿ àøàüû äöøìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áöäúÿ èíäèêàòîðëàðûíûí ÖÄÌ-ÿ íèñáÿòèíè ÿí éöêñÿê ùÿääëÿðè ùÿìèí äþâðëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. Áó, õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí 1996 èëäÿí áàøëàéàí àõûíû íÿòèúÿñèíäÿ ÖÄÌ-èí àðòûì òåìïëÿðèíèí 535

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áöäúÿíèí ýÿëèð âÿ õÿðúëÿðèíèí àðòûì òåìïëÿðèíäÿí éöêñÿê îëìàñû èëÿ áàüëûäûð. 2004 èëèí áöäúÿ ýÿëèðëÿðè, 1995 èëäÿêè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, áöäúÿ 4,8 äÿôÿ, áöäúÿ õÿðúëÿðè èñÿ 3,5 äÿôÿ àðòäû. 1995 èëäÿí áàøëàíàí àðòûì éàëíûç 1998 èëèí áöäúÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿ îëìàìûøäû, ÷öíêè ùÿìèí èë äöíéà áàçàðûíäà íåôòèí ãèéìÿòè êÿñêèí øÿêèëäÿ àøàüû äöøìöøäö. Ñîí 5 èëäÿ (1999–2004) áöäúÿ ýÿëèðëÿðè îðòà ùåñàáëà ÿââÿëêè èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí 21,3%, áöäúÿ õÿðúëÿðè èñÿ 18,5% àðòäû (ÖÄÌ îðòà ùåñàáëà 15,3%). Ùÿìèí äþâðäÿ áèð ñûðà âåðýèëÿðèí îðòà àðòûì òåìïëÿðè: ßÄ öçðÿ 22,1%; àêñèçëÿð – 64,5%; ìÿíôÿÿò âåðýèñè – 22,1%; ýÿëèð âåðýèñè – 10%; ÿìëàê âåðýèñè – 45,8%; òîðïàã âåðýèñè – 24,2%; ìÿäÿí âåðýèñè – 11,3%. Äîëàéû âåðýèëÿðèí àðòûì òåìïëÿðè èñÿ áèðáàøà âåðýèëÿðèí àðòûì òåìïëÿðèíäÿí äàùà éöêñÿê èäè. Áöäúÿ õÿðúëÿðèíèí îðòà àðòûìû òåìïëÿðè åëì õÿðúëÿðè öçðÿ 22,5%; ìöäàôèÿ – 12,6%; ùöãóã-ìöùàôèçÿ – 30,6%; òÿùñèë – 15,8%; ñÿùèééÿ – 11,6%; ñîñèàë òÿìèíàò õÿðúëÿðè öçðÿ 2,2 äÿôÿ îëìóøäó. Ùÿìèí äþâð ÿðçèíäÿ áöäúÿíèí àéðû-àéðû õÿðúëÿðèíèí îðòà ùåñàáëà õöñóñè ÷ÿêèñè åëì õÿðúëÿðè öçðÿ – 1,3%; ìöäàôèÿ õÿðúëÿðè – 12,7%; òÿùñèë õÿðúëÿðè – 22,0%; ñÿùèééÿ õÿðúëÿðè – 5,1%; ñîñèàë ìöäàèôÿ õÿðúëÿðè – 13,7%; ñîñèàë òÿìèíàò õÿðúëÿðè – 4,8%-ÿ áÿðàáÿð èäè (1999–2003). Ìàëèééÿ ñàáèòëèéèíè øÿðòëÿíäèðÿí äèýÿð ìöùöì àìèë èíôëéàñèéàíûí ñÿâèééÿñèäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ñÿáÿáëÿð óúáàòûíäàí ðåñïóáëèêàìûçäà èíôëéàñèéàíûí èëëèê ñÿâèééÿñè 1993 èëäÿ 1129%-ÿ ÷àòìûøäû. 1994–95 èëëÿðäÿ èíôëéàñèéà áèð ãÿäÿð ñÿíýèéÿðÿê, ìöâàôèã ñóðÿòäÿ 1663,5%-ÿ âÿ 411,8%-ÿ åíñÿ äÿ, áó ðÿãÿìëÿð ùÿëÿ ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿíè õàðàêòåðèçÿ åäèðäè. Ðåñïóáëèêàìûçäà 1996 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿí òÿòáèã åäèëÿí ñÿðò ìàëèééÿ-êðåäèò ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàëíûç ùÿìèí èëäÿ èíôëéàñèéàíûí úèëîâëàíìàñû ìöìêöí îëìóø, ùÿìèí èëäÿ èíôëéàñèéà 19,8%-ÿ, 1997 èëäÿ 3,6%-ÿ åíäèðèëìèø, ùÿòòà 1998 âÿ 1999 èëëÿðäÿ äåôëéàñèéàéà (ìöâàôèã îëàðàã – 0,8 âÿ 8,6%) íàèë îëóíìóøäó. 2000–2001 èëëÿðäÿ äÿ òÿõìèíÿí 1,7-1,8, 2002 èëäÿ 2,8, 2003 èëäÿ 2,2 îëìóø, 2004–2005 èëëÿðäÿ èñÿ òÿõìèíÿí 5,0%-ÿ éàõûí èíôëéàñèéà îëàúàüû ïðîãíîçëàøäûðëìûøäûð. Ýþñòÿðèëÿí áó íàèëèééÿòëÿð èãòèñàäèééàòäàêû äèð÷ÿëèø âÿ èíêèøàô ìåéëëÿðèíèí òÿçàùöðö îëìàãëà, ùÿì äÿ òÿëÿá âÿ òÿêëèôèí äàùà äöçýöí òàðàçëàøäûðûëìàñûíû èôàäÿ åäèð. 2-úè úÿäâÿëäÿí ýþðöíäöéö êèìè áöäúÿ äàõèëîëìàëàðûíûí áþéöê ÿêñÿðèéé536

ÿòè (71–92%) âåðýè äàõèëîëìàëàðûíûí ïàéûíà äöøöð, áåëÿ êè, 1995–2003 èëëÿðäÿ äþâëÿò áöäúÿñèíÿ âåðýè äàõèëîëìàëàðû 2,08 òðëí. ìàíàòäàí 3,5 òðëí. ìàíàòà ãÿäÿð àðòìûøäû. Âåðýè äàõèëîëìàëàðûíäà ÿí éöêñÿê ïàé ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñèíÿ (ßÄÂ) ìÿõñóñäóð (2002 èëäÿ 36,8%; 2003 èëäÿ èñÿ 33,5%, 2004 èëäÿ 40,0%). Áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíäÿ ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ ñîíðàêû éåðëÿðè – ìÿíôÿÿòäÿí âåðýèëÿð (2002 èëäÿ 16,2%, 2003 èëäÿ 14,6% âÿ 2004 èëäÿ 19,7%) âÿ ÿùàëèäÿí ýÿëèð âåðýèñè (12,0%, 12,3% âÿ 19,6%) òóòóð. Áó ö÷ âåðýè íþâöíöí áöäúÿäÿêè öìóìè ïàéû 2004 èëäÿ 79,3% èäè (úÿäâÿë 2).

42,7% òÿøêèë åòìèøäèð. 1995–2004 èëëÿðäÿ ñîñèàë-ìÿäÿíè òÿäáèðëÿðÿ õÿðúëÿðèí ïàéûíûí 35,3%-äÿí 42,7% éöêñÿëäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ùÿìèí âÿñàèòëÿðèí ìöòëÿã ìÿáëÿüè áöòþâëöêäÿ ñîñèàë ñàùÿíèí åùòèéàúëàðûíû òàì þäÿìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäèð. Áó äþâðäÿ ñÿùèééÿéÿ àéðûëàí âÿñàèòëÿðèí ïàéûíûí 6,9%-äÿí 4,9%-ÿ äöøìÿñè áþéöê íàðàùàò÷ûëûã äîüóðóð. Ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ãîúàëìà ïðîñåñèíèí ñöðÿòëÿíäèéè, ÿùàëèíèí õåéëè ùèññÿñèíèí éîõñóëëóã ùÿääèíäÿ éàøàäûüû, ýþñòÿðèëÿíëÿðëÿ áàüëû ïóëñóç âÿ ýöçÿøòëè òèááè éàðäûìà äàùà úèääè åùòèéàú äóéóëäóüó, ñÿùèééÿíèí

Áöäúÿäÿí èãòèñàäèééàòûí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëÿí õÿðúëÿðèí ìöòëÿã ìÿáëÿüè 1995–2004 èëëÿðäÿ 4,6 äÿôÿ, äþâëÿò áöäúÿñè õÿðúëÿðèíäÿ ïàéû èñÿ 12,3%äÿí 12,8%-ÿ ãÿäÿð àðòìûøäû (úÿäâÿë 3). Èãòèñàäèééàòà éþíÿëäèëÿí õÿðúëÿðèí ïàéû 1995–99 èëëÿðäÿ áèð ãÿäÿð àøàüû äöøñÿ äÿ, 2000 èëäÿí áàøëàéàðàã ùÿð èë àðòûìëà ýåòìÿêäÿäèð. Þëêÿäÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè áÿðãÿðàð îëäóüóíäàí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí àíúàã áÿçè éåíè ìöÿññèñÿëÿðèí òèêèíòèñè èëÿ áàüëû õÿðúëÿð ìàëèééÿëÿøäèðèëèð. Ñîñèàë-ìÿäÿíè õÿðúëÿð áöäúÿíèí ÿêñÿð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Áó õÿðúëÿðèí ïàéû 1996 èëäÿí áàøëàéàðàã äàèìà àðòûìëà ýåòìèø, ùÿìèí èëäÿ 47,4%, 1998 èëäÿ èñÿ 54,2%, ñîíðàêû èëëÿðäÿ àçàëàðàã, 2000 èëäÿ 49,1%, 2003 èëäÿ 43,4%, 2004 èëäÿ èñÿ

þçöíöí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ äÿéèøèëìÿñèíÿ çÿðóðÿò éàðàíäûüû áèð âàõòäà áåëÿ âàúèá áèð ñàùÿíè áàçàð ãàíóíëàðû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ïóëëó õèäìÿòëÿðèí þùäÿñèíÿ áóðàõûëìàñûíà áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã îëìàç. Áöäúÿ õÿðúëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòàí ìàääÿëÿðäÿí áèðè äþâëÿò ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí âÿ èäàðÿåòìÿ àïàðàòûíûí ñàõëàíìàñûíà õÿðúëÿðäèð. Ñîí 5 èëäÿ àäàìáàøûíà áöäúÿ õÿðúëÿðè 496,0 ìèí ìàíàòäàí 1200,0 ìèí ìàíàòà âÿ éà 2,4 äÿôÿ, ÀÁØ äîëëàðû èôàäÿñèíäÿ 107,0 äîëëàðäàí 244,0 äîëëàðà ÷àòìûøäûð. Áöäúÿ-âåðýè ñèéàñÿòèíèí äàâàìû îëàðàã ñîñèàë éþíöìëö õÿðúëÿð ñîí 5 èëäÿ 2,7 äÿôÿ âÿ éà 3,4 òðëí. ìàíàò àðòìûøäûð. Åëì õÿðúëÿðè 1,1 äÿôÿ, òÿùñèë õÿðúëÿðè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

91,4%, ñÿùèééÿ õÿðúëÿðè 1,8 äÿôÿ, Ñîñèàë ìöäàôèÿ õÿðúëÿðè 1,0 äÿôÿ, ìöäàôèÿ õÿðúëÿðè 1,3 äÿôÿ, ìÿäÿíèééÿò õÿðúëÿðè 1,3 äÿôÿ, ìþâëÿò ÿñàñëû âÿñàèò ãîéóëóøó õÿðúëÿðè 4,1 äÿôÿ àðòìûøäûð. Áöäúÿ õÿðúëÿðèíäÿ ÿñàñëû õÿðúëÿðèí àðòûì òåìïè äèýÿð ñîñèàë éþíöìëö õÿðúëÿðèí àðòûì òåìïèíè öñòÿëÿìèøäèð êè, áó äà ìöñáÿò ùàëäûð. Ñîí 5 èëäÿ áöäúÿäÿí ìàëèééÿëÿøÿí òÿøêèëàòëàðäà ÿìÿê ùàããû ôîíäó 3,1 äÿôÿ, ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿòëÿð 2,3 äÿôÿ, ÿðçàã õÿðúè 4,7 äÿôÿ, äÿðìàí õÿðúè 1,8 äÿôÿ, ÿñàñëû õÿðúëÿð 5,5 äÿôÿ àðòìûøäûð. Þëêÿíèí õàðèúè âÿ äàõèëè áîðúëàðûíûí èäàðÿ îëóíìàñûíäà äöçýöí âÿ óüóðëó ñèéàñÿò áó ýöí äÿ äàâàì åòäèðèëèð. Áöòþâëöêäÿ õàðèúè áîðúóìóç 1,6 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðû, àäàìáàøûíà äöøÿí õàðèúè áîðú 191,0 ÀÁØ äîëëàðû òÿøêèë åäèð. ÖÄÌ-èí òÿðêèáèíäÿ õàðèúè áîðúóí õöñóñè ÷ÿêèñè 18,6% òÿøêèë åòìèøäèð êè, áó äà íîðìàë ùàë ñàéûëûð. 2005 èë 01 éàíâàð òàðèõèíÿ èìçàëàíìûø ñàçèøëÿð öçðÿ àëûíàí êðåäèòëÿðèí 81,0%-è èñòèôàäÿ îëóíìóø, èñòèôàäÿ îëóíìóø êðåäèòëÿðèí 22,0%-è êðåäèòîðëàðà ãàéòàðûëìûøäûð. Èíäè þëêÿ èãòèñàäèééàòûíà äàõèëè âÿ õàðèúè êàïèòàë ãîéóëóøó àðòûð, àãðàð ñàùÿ, éåéèíòè âÿ éöíýöë ñÿíàéåñè ìîäåðíëÿøèð, èãòèñàäèééàòäà ãåéðè-íåôò ñåêòîðóíóí ïàéû éöêñÿëèð, ìàíàòûí ñàáèòëèéè ãîðóíóð, âàëéóòà åùòèéàòëàðû àðòûð, éåíè-éåíè ìöÿññèñÿëÿð âÿ éöêñÿê ìààøëû èø éåðëÿðè à÷ûëûð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàìûçäà áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíèí ÷ÿòèíëèêëÿ ôîðìàëàøäûüû, õÿðúëÿðèí èñÿ àðòäûüû øÿðàèòäÿ áöäúÿíè áèð ñûðà ãåéðè-ìÿùñóëäàð õÿðúëÿðè ìàëèééÿëÿøäèð-

ìÿêäÿí àçàä åòìÿê, åéíè çàìàíäà èãòèñàäèééàòûí äþâëÿò ïðèîðèòåòëÿðè êèìè ìöÿééÿí åäèëÿí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ ìàëèééÿ éàðäûìû ýþñòÿðìÿê, ùÿì÷èíèí áöäúÿ ñèñòåìèíèí ìöõòÿëèô ùàëãà âÿ ñÿâèééÿëÿðè àðàñûíäà îïòèìàë ìöíàñèáÿòëÿð ãóðìàã âàúèáäèð. Éåíè òÿñÿððöôàò÷ûëûã øÿðàèòèíäÿ èëê íþâáÿäÿ áöäúÿ âÿñàèòëÿðè ãîéóëóøëàðûíûí èñòèãàìÿòèíè äÿéèøäèðìÿê ëàçûìäûð. Äþâëÿò èíâåñòèñèéàëàðûíûí èãòèñàäèééàòûí ìöòÿðÿããè ñàùÿëÿðèíÿ, îíóí ñòðàòåæè èñòèãàìÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíûí òÿìèí îëóíìàñûíà, çÿðóðè èñòåùñàë èíôðàñòðóêòóðóíóí éàðàäûëìàñûíà éþíÿëäèëìÿñè äàùà áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Äþâëÿò áèðáàøà âÿ äîëàéû áöäúÿ òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, èãòèñàäèééàòäà òÿøÿêêöë òàïìûø ïðîïîðñèéàëàðû, õöñóñÿí áöòöí ñàùÿ âÿ ÿðàçè ñòðóêòóðóíó ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ äÿéèøÿ áèëÿð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ áöäúÿ ìåõàíèçìèíèí òÿñÿððöôàò êîíéóíêòóðóíà âÿ èøýöçàð ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ òÿñèð èñòèãàìÿòëÿðèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðèëìÿëèäèð. Âåðýèëÿð, âåðýè ýöçÿøòëÿðè, áèðáàøà áöäúÿ ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè âàñèòÿñèëÿ èñòåùñàë ñàùÿñèíèí èêèøàôûíà ìàêñèìóì øÿðàèò éàðàäûëìàëû, èñòåùñàë ôîíäëàðûíûí òÿçÿëÿíìÿñè, åëìè-òåõíèêè íàèëèééÿòëÿðèí èñòåùñàëàòäà òÿòáèãèíèí ñòèìóëëàøäûðûëìàñû ýöúëÿíäèðèëìÿëèäèð. Áöäúÿíèí åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè ìÿíàôåéèíÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè åëìèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ïðèíñèïúÿ éåíè áöäúÿ ìåõàíèçìèíèí éàðàäûëìàñûíû, ìöÿññèñÿëÿðäÿ éåíè íþâ ìÿùñóë âÿ òåõíîëîýèéàíûí ðåàëëàøäûðûëìàñûíäàí

ÿëäÿ åäèëÿí ìÿíôÿÿòÿ ýöçÿøòëè âåðýè ðåæèìèíèí òÿòáèãèíè çÿðóðÿòÿ ÷åâèðèð. Áÿëÿäèééÿëÿðèí ìàëèééÿñè. Áÿëÿäèééÿ ìàëèééÿñèíèí èãòèñàäè ÿñàñëàðûíû áÿëÿäèééÿ ÿìëàêû, áÿëÿäèééÿ òîðïàãëàðû, éåðëè áöäúÿ âÿ áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàð, áÿëÿäèééÿíèí èñòåùñàë, õèäìÿò âÿ äèýÿð èãòèñàäè ôÿàëèééÿòè òÿøêèë åäèð. Áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòè – áÿëÿäèééÿéÿ ìÿíñóá îëàí áöòöí íþâ äàøûíàð âÿ äàøûíìàç ÿìëàêäûð. Áÿëÿäèééÿ þç ÿìëàêûíà äàèð ìöëêèééÿò÷è ùöãóãóíà ìàëèêäèð, ñÿðáÿñò îëàðàã ÿìëàêûíà ñàùèáëèê åäèð, îíäàí èñòèôàäÿ åäèð âÿ îíà ñÿðÿíúàì âåðèð. 1999 èëäÿ ãÿáóë îëóíìóø “Áÿëÿäèééÿëÿðèí ìàëèééÿñèíèí ÿñàñëàðû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíà ìöâàôèã îëàðàã àøàüûäà ýþñòÿðèëÿí âåðýèëÿð âÿ âåðýè îëìàéàí äèýÿð ýÿëèðëÿð áÿëÿäèééÿëÿðèí éåðëè áöäúÿëÿðèíèí ýÿëèðëÿðèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð: -ôèçèêè øÿõñëÿðäÿí òîðïàã âåðýèñè; -ôèçèêè øÿõñëÿðäÿí ÿìëàê âåðýèñè; -éåðëè ÿùÿìèééÿòëè òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû öçðÿ ìÿäÿí âåðýèñè; -áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäà ìÿíôÿÿò âåðýèñè; -êö÷ÿ (äèâàð) ðåêëàìëàðûíûí éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ éàéûìû ö÷öí þäÿíèø; -êóðîðò ðöñóìó, ìåùìàíõàíà ðöñóìó, àâòîìîáèëëÿðèí äàéàíàúàãëàðû ö÷öí ðöñóì âÿ ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëÿí äèýÿð éåðëè âÿ þäÿíèøëÿð; -Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ìöâàôèã îëàðàã áÿëÿäèééÿ ÿìëàêûíûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñèíäÿí âÿ èúàðÿéÿ âåðèëìÿñèíäÿí ýÿëèðëÿðëÿð, ëîòåðåéàëàðûíäàí äàõèë îëàí âÿñàèò, ùàáåëÿ áÿëÿäèééÿëÿðèí ôÿàëèééÿòèíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí äèýÿð ýÿëèðëÿð; -ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí âÿ ôîíäëàðûí ìàëèééÿ éàðäûìëàðû âÿ ãðàíòëàðû; -äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè òÿäáèðëÿðèí âÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ãÿðàðëàðû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí õÿðúëÿðèí þäÿíèëìÿñè ö÷öí ìàëèééÿ âÿñàèòè Éåðëè âåðýèëÿð âÿ þäÿíèøëÿð – ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí ÿùàëèíèí ðÿéè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà áÿëÿäèééÿëÿðèí ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè âåðýèëÿð âÿ þäÿíèøëÿðäèð. “Éåðëè (áÿëÿäèééÿ) âåðýèëÿð âÿ þäÿíèøëÿð ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí 10-úó ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí éåðëè âåðýèëÿðèí äÿðÿúÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ òÿñáèò åäèëìèø ùÿäëÿð äàõèëèíäÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí éåðëè âåðýè âÿ þäÿíèøëÿðèí ùåñàáëàíìàñû, þäÿíèëìÿñè âÿ ýöçÿøòëÿðèí âåðèëìÿñè ãàéäàñû, ùàáåëÿ äÿ537

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðÿúÿëÿðèí àøàüû âÿ éóõàðû ùÿääè ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð, òÿòáèãèíèí çÿðóðèééÿòè âÿ êîíêðåò äÿðÿúÿëÿðè èñÿ áÿëÿäèééÿëÿðèí ãÿðàðëàðû èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Áÿëÿäèééÿëÿð êþíöëëö áèðäÿôÿëèê þäÿíèøëÿð áàðÿäÿ ìöâàôèã ãÿðàðëàð ãÿáóë åäÿ áèëÿðëÿð, áó çàìàí ÿëäÿ îëóíàí âÿñàèò éàëíûç þç ìÿãñÿäè öçðÿ èñòèôàäÿ îëóíìàëûäûð. Éåðëè áöäúÿíèí õÿðúÿëÿðèíèí ùÿúìè âÿ èñòèãàìÿòëÿðè “Áÿëÿäèééÿëÿðèí ìàëèééÿ ÿñàñëàðû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóíà ìöâàôèã îëàðàã áÿëÿäèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Éåðëè áöäúÿ áÿëÿäèééÿíèí èäàðÿåòìÿ õÿðúëÿðè, ñîñèàë-ìÿèøÿò, éàøàéûø, ìÿäÿíèééÿò âÿ èäìàí îáéåêòëÿðèíèí, ùàáåëÿ ÿùàëèíèí öìóìè èñòèôàäÿñèíäÿ îëàí êö÷ÿ, ùÿéÿò âÿ áàüëàðûí ñàõëàíìàñû õÿðúëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà áÿëÿäèééÿëÿðèí ìöÿééÿí åòäèéè õÿðú íîðìàòèâëÿðè ÿñàñûíäà ôîðìàëàøäûðûëûð. Éåðëè áöäúÿëÿðäÿ ùÿì÷èíèí éåðëè ñîñèàë ìöäàôèÿ, ñîñèàë âÿ èãòèñàäè èíêèøàô, ùàáåëÿ åêîëîæè ïðîãðàìëàðûí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí õÿðúëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëà áèëÿð. “Áÿëÿäèééÿëÿðèí ìàëèééÿ ÿñàñëàðû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóíà ìöâàôèã îëàðàã õÿðúëÿðèíèí þç ýÿëèðëÿðè èëÿ òÿìèí îëóíìàéàí ùèññÿñè (éåðëè áöäúÿíèí êÿñèðè) äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí àëûíàí äîòàñèéà èëÿ þðòöëÿ áèëÿð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã áÿëÿäèééÿëÿðèí ìàëèééÿ òÿìèíàòûíûí òÿíçèìëÿíìÿñè, þç õÿðúëÿðèíè ýÿëèðëÿðè ùåñàáûíà þäÿéÿ áèëìÿäèêëÿðè âÿ îíëàðûí éåðëè áöäúÿëÿðèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ùÿð èë äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ùÿð áèð áÿëÿäèééÿéÿ ìöÿééÿí ìÿáëÿüäÿ ìàääè éàðäûì âÿ äîòàñèéà àéðûëûð, ðàéîí âÿ øÿùÿðëÿðèí éåðëè ýÿëèðëÿðèíÿ äàõèë îëìóø áÿëÿäèééÿëÿðÿ àèä îëàí ýÿëèðëÿðèí ãàéòàðûëìàñû òÿìèí åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê âÿ èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàð èñòèñíà îëìàãëà áÿëÿäèééÿëÿðèí áöäúÿ ôÿàëèééÿòèíÿ ìöäàõèëÿ åäèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìèð. 2004 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áÿëÿäèééÿëðèí ýÿëèðëÿðèíèí èúðàñû (äîòàñèéàñûç) 73,2 ìëðä. ìàíàò, õÿðúëÿðèíèí èúðàñû èñÿ 81,4 ìëðä. ìàíàò îëìóøäóð. Ùÿì÷èíèí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí 10,0 ìëðä. ìàíàò äîòàñèéà àéðûëìûø âÿ îíëàðûí ýÿëèðëÿðèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. 2001–2004 èëëÿð ÿðçèíäÿ áÿëÿäèééÿ ýÿëèðëÿðè âÿ õÿðúëÿðè – 1,7 äÿôÿ àðòìûøäûð. Áÿëÿäèééÿëÿðèí þëêÿìèçäÿ éåíè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàñûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, 2000–2004 èëëÿðèí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ùÿð áèð áÿëÿäèééÿéÿ ìöâàôèã ìàëèééÿ êþ538

ìÿêëèéè ýþñòÿðèëìèøäèð. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ áó ìÿãñÿä ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ìöâàôèã áþëýöñö ÿñàñûíäà 2000 èëäÿ áÿëÿäèééÿëÿðÿ 21,9 ìëðä.ìàíàò 2001 èëäÿ 10,5 ìëðä.ìàíàò, 2002 èëäÿ 25,0 ìëðä.ìàíàò, 2003 èëäÿ 5,0 ìëðä.ìàíàò, 2004 èëäÿ èñÿ 10,0 ìëðä.ìàíàò – úÿìè 72,4 ìëðä.ìàíàò äîòàñèéà àéðûëìûøäûð (úÿäâÿë 1).

ðèëìÿñè, éÿíè ýÿëèðëÿðèí âÿ õÿðúëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÿâÿçñèç âåðèëÿí ìàëèééÿ âÿñàèòèäèð. Ñóáñèäèéàëàð – äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí äèýÿð áöäúÿëÿðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðà ÿâÿçñèç âåðèëÿí ïóë âÿñàèòèäèð. Ñóáâåíñèéàëàð èñÿ – äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí áÿëÿäèééÿ ãóðóìëàðûíà êîíêðåò ìÿãñÿäëÿð ö÷öí âÿ ìöÿééÿí ìöääÿòÿ àéðûëàí âÿ òÿéèí åäèëìèø âàõò ÿð-

Úÿäâÿë 2-äÿí ýþðöíöð êè, ñîí ö÷ èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí áÿëÿäèééÿ áöäúÿëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè – 2001 èëäÿ – 81,5%-è; 2002 èëäÿ – 80,4%-è; 2003 èëäÿ – 76%-è ôèçèêè øÿõñëÿðèí òîðïàã âåðýèñè; ìöâàôèã îëàðàã – 18,2; 18,6 âÿ 22,9%-è ôèçèêè øÿõñëÿðèí ÿìëàê âåðýèñè ùåñàáûíà ôîðìàëàøìûøäû. Ðåñïóáëèêà áÿëÿäèééÿëÿðè öçðÿ 2003 èëäÿ ôèçèêè øÿõñëÿðèí òîðïàã âåðýèñèíèí 9,3%-è, ÿìëàê âåðýèñèíèí 49,5%-è , òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû öçðÿ ìÿäÿí âåðýèñèíèí 5,5%-è, áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ìÿíôÿÿò âåðýèñèíèí 30,4%-è Áàêû áÿëÿäèééÿëÿðèíäÿ éûüûëìûøäû.

çèíäÿ ìÿãñÿäëè òÿéèíàò öçðÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿäèéè ùàëäà äþâëÿò áöäúÿñèíÿ ãàéòàðûëìàëû îëàí ïóë âÿñàèòèäèð. «Áÿëÿäèééÿëÿðèí ìàëèééÿ ÿñàñëàðû ùàããûíäà» Ãàíóíà ýþðÿ, (6-úû ìàääÿ) äþâëÿò éåðëè áöäúÿëÿðèí ìöñòÿãèëëèéèíÿ çÿìàíÿò âåðèð, àììà þùäÿëèêëÿðèíÿ ìÿñóëèééÿò äàøûìûð. Éåðëè ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô ïðîãðàìëàðûíû éåðëè áöäúÿ ýÿëèðëÿðè ùåñàáûíà ìàëèééÿëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà, äþâëÿò éåðëè áöäúÿ êÿñèðèíè þäÿìÿê ö÷öí äþâëÿò áöäúÿñèíèí èìêàíëàðûíû íÿçÿðÿ àëàðàã ÿëàâÿ ýÿëèð ìÿíáÿëÿðè ìöÿééÿí åäèð âÿ éà äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí äîòàñèéà âÿ ñóáâåíñèéàëàð àéûðûð. Ðåñ-

Éåðëè âåðýèëÿðäÿí áàøãà, áÿëÿäèééÿëÿð þçëÿðè äÿ éåðëè âåðýèëÿð âÿ ðöñóìëàð òÿòáèã åäÿ áèëÿð. Éåðëè áöäúÿëÿðèí òÿíçèìëÿíÿí ìÿäàõèë ìÿíáÿëÿðè èêè íþâäÿí: äþâëÿò áöäúÿñèíÿ þäÿíèëÿí âåðýèëÿð âÿ äèýÿð ìÿúáóðè þäÿíèøëÿðäÿí àéûðìàëàðäàí èáàðÿòäèð. Äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí éåðëè áöäúÿëÿðÿ äîòàñèéà, ñóáâåíñèéà âÿ ñóáñèäèéàëàð ôîðìàñûíäà òÿõñèñàòëàð äà àéðûëûð. Äîòàñèéà – áöäúÿ òÿíçèìëÿíìÿñè ãàéäàñûíäà âÿñàèòèí äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí éåðëè áöäúÿëÿðÿ ìÿãñÿäëè òÿéèíàò îëìàäàí âå-

ïóáëèêà öçðÿ äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí âåðèëÿí äîòàñèéà âÿ ñóáâåíñèéàëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè – 2001 èëäÿ 34,7%-è; 2002 èëäÿ 42,7%-è, 2003 èëäÿ 40,0%-è, 2004 èëäÿ èñÿ 18,8%-è Áàêû áÿëÿäèééÿëÿðèíÿ, ìöâàôèã îëàðàã – 7,1; 8,2, 7,8 âÿ 7,8 Ñóìãàéûò áÿëÿäèééÿñèíÿ, ãàëàí ùèññÿñè äèýÿð øÿùÿð âÿ ðàéîí áÿëÿäèééÿëÿðèíÿ âåðèëìèøäèð (úÿäâÿë 3). Ìÿðêÿçè èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû ìöÿééÿí øÿðòëÿðëÿ áÿëÿäèééÿëÿðèí õÿðúëÿðèíäÿ èøòèðàê åäèð. Áó äà àíúàã ìÿðêÿçè èäàðÿäÿí éåðëè þçöíöèäàðÿåòìÿëÿðÿ ãàðøû-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëûãñûç ýÿëèð òðàíñôåðòëÿðè éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. “Áÿëÿäèééÿëÿðèí ñòàòóñó ùàããûíäà” Ãàíóíà ÿñàñÿí, áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíèí òÿðêèáèíÿ éåðëè âåðýèëÿð âÿ þäÿíèøëÿð ùåñàáûíà ôîðìàëàøàí éåðëè áöäúÿ âÿñàèòëÿðè, áÿëÿäèééÿíèí áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàðû, áÿëÿäèééÿ ÿìëàêû, ùàáåëÿ áÿëÿäèééÿ òîðïàãëàðû, áÿëÿäèééÿ ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëà-

ñèëèíÿ áèëìÿç. Ìÿãñÿäëè áöäúÿ ôîíäëàðû ìöñòÿãèë ìÿäàõèë ìÿíáÿéèíÿ ìàëèê îëìàäûãäà âÿ îíëàð áÿëÿäèééÿ áöäúÿñèíèí öìóìè ýÿëèðëÿðèíäÿí àéûðìàëàð ùåñàáûíà ôîðìàëàøäûãäà áó ôîíäëàðûí ùÿúìè áÿëÿäèééÿ áöäúÿñèíèí ìÿõàðèú ùèññÿñèíäÿ ÿêñ åòäèðèëìÿëèäèð. Áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàð ÿëàâÿ ìàëèééÿ ðåñóðñëàðû ìÿíáÿéè ùåñàáûíà ôîðìàëàøûð.

ðû, áÿëÿäèééÿ ìÿíçèë ôîíäëàðû âÿ ãåéðè-éàøàéûø áèíàëàðû, äþâëÿò âÿ õöñóñè ìöëêèééÿòäÿ îëìàéàí éîëëàð, áÿëÿäèééÿíèí òÿùñèë, ñÿùèééÿ, ìÿäÿíèééÿò âÿ èäìàí ìöÿññèñÿëÿðè, äèýÿð äàøûíàð âÿ äàøûíìàç ÿìëàê äàõèëäèð. Áÿëÿäèééÿëÿð Àçÿðáàéúàí Råñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà âÿ øÿðòëÿðëÿ ìÿãñÿäëè áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàðû éàðàäà áèëÿð. Ìÿãñÿäëè áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàð – êîíêðåò òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí áöäúÿ òÿðêèáèíäÿ ôîðìàëàøàí âÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí ïóë âÿñàèòè, ìÿãñÿäèíäÿí àñûëû îëàðàã, ìöääÿòëè âÿ ìöääÿòñèç îëà áèëÿð. Ìöääÿòëè áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàð, àäÿòÿí, êîíêðåò ïðîáëåìèí ùÿëëè ö÷öí éàðàäûëûð âÿ îíóí ùÿëëè áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà ôîíäóí ôÿàëèééÿòè äàéàíäûðûëûð. Ìöääÿòñèç áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàð èñÿ ÷îõ ùàëëàðäà éåðëè ñîñèàë ìöäàôèÿ âÿ ñîñèàë èíêèøàô ìÿñÿëÿëÿðèíèí ìöÿééÿí èñòèãàìÿòè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóð (Éåðëè áöäúÿäÿíêÿíàð ñó ôîíäó). Áÿëÿäèééÿëÿðèí áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäëàðûíûí éàðàäûëìàñû, îíëàðûí ýÿëèð ìÿíáÿëÿðèíèí âÿ õÿðúëÿðèíèí ìöÿééÿíëÿøìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíè, þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã, áÿëÿäèééÿíèí, éàõóä âÿòÿíäàøëàðûí éûüûíúàãëàðûíäà ìöñòÿãèë ùÿëë åäèëèð. Ùÿìèí ôîíäëàð öçðÿ äàõèëîëìàëàð áÿëÿäèééÿ áöäúÿñèíèí ìÿäàõèë ùèññÿñèíäÿ àéðûúà ýþñòÿðèëìÿëè âÿ éàëíûç ôîíäóí òÿéèíàòû öçðÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Ìÿãñÿäëè áöäúÿ ôîíäëàðû âÿñàèòèíèí áàøãà òÿéèíàò ö÷öí õÿðúëÿíìÿñèíÿ éîë âåðèëìèð âÿ èëèí ñîíóíà îíóí ùåñàáàòûíäà ãàëàí ãàëûã ìÿáëÿüè áöäúÿ íÿôèíÿ

Îíëàð øÿùÿð òÿñÿððöôàòûíûí, ñÿùèééÿíèí, òÿùñèëèí, ìÿäÿíèééÿòèí, èäìàíûí âÿ ñ. èíêèøàôû ö÷öí ÿëàâÿ ìàëèééÿ ìÿíáÿéèäèð. ß.ß. ßëÿêáÿðîâ

Âåðýè ñèñòåìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû, îíóí äöíéà èãòèñàäèééàòûíà èíòåãðàñèéàñû èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí ìÿãñÿäéþíëö èãòèñàäè ñèéàñÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÷åâèê âåðýè ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó ñèéàñÿò âåðýè äÿðÿúÿëÿðèíèí àøàüû ñàëûíìàñû âÿ âåðýè ýöçÿøòëÿðèíèí àçàëäûëìàñû ùåñàáûíà âåðýèòóòìà áàçàñûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ, èãòèñàäèééàòà èíâåñòèñèéà ãîéóëóøóíóí ñòèìóëëàøäûðûëìàñûíà, ùöãóãè øÿõñëÿðëÿ ôÿðäè ñàùèáêàðëàð, ðåçèäåíò âÿ ãåéðè-ðåçèäåíò âåðýè þäÿéèúèëÿðè àðàñûíäà âåðýè éöêöíöí áÿðàáÿðëÿøäèðèëìÿñèíÿ, êè÷èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûã, áèçíåñ ôÿàëèééÿòè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèòèí éàðàäûëìàñûíà âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ ìþâúóä èãòèñàäè ïîòåíñèàëûí àðòûðûëìàñûíà, ÿùàëèíèí ìàääè ðèôàùûíûí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèøäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí âåðýè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: - ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëÿí òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; - ðåñïóáëèêàíûí èõðàú ïîòåíñèàëûíûí èíêèøàôûíûí òÿìèí åäèëìÿñè; - äàõèëè âÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí ïðè-

îðèòåò ñàùÿëÿðÿ úÿëá åäèëìÿñèíÿ ÿëâåðèøëè âåðýè ìöùèòèíèí éàðàäûëìàñû; - âåðýè ñèñòåìèíèí âàùèä ó÷îò-èíôîðìàñèéà ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû; - âåðýè âÿ ãåéðè-âåðýè þäÿíèøëÿðèíèí éûüûëìàñû ñÿâèééÿñèíèí àðòûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; - âåðýè þäÿéèúèëÿðèíèí ýÿëèðëÿðè öçÿðèíäÿ ñÿìÿðÿëè íÿçàðÿò ìåõàíèçìèíèí òÿòáèãè; - âåðýè èíòèçàìûíà ÿìÿë îëóíìàñû öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ âåðýè ùöãóã ïîçóíòóñó ùàëëàðûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò ñèñòåìèíèí äàùà äà ñÿðòëÿøäèðèëìÿñè; - âåðýè õèäìÿòè îðãàíëàðû ÿìÿêäàøëàðûíûí ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ âåðýè îðãàíëàðûíûí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè âÿ ñ. Ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû. 1991 èëèí ñîíóíäàí åòèáàðÿí ÿñàñ âåðýè íþâëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè ìÿãñÿäèëÿ áèð ñûðà ãàíóíëàð – «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ùöãóãè øÿõñëÿðèí ìÿíôÿÿòèíäÿí âÿ ýÿëèðëÿðèíèí àéðû-àéðû íþâëÿðèíäÿí âåðýèëÿð» ùàããûíäà (09.11.1991), «ßëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè ùàããûíäà» (31.12.1991), «Àêñèçëÿð ùàããûíäà» (31.12.1991), «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ôèçèêè øÿõñëÿðäÿí ýÿëèð âåðýèñè ùàããûíäà» (24.06.1992), «Òîðïàã âåðýèñè ùàããûíäà» (02.02.1993), «ßìëàê âåðýèñè hàããûíäà» (24.03.1995), «Ìÿäÿí âåðýèñè ùàããûíäà» (24.03.1995), «Èõðàúàò âåðýèñè ùàããûíäà» (28.03.1995) ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áó ãàíóí èõðàúûí 70% äÿðÿúÿ èëÿ âåðýèéÿ úÿëá îëóíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Áó ãàíóíëàðûí ãÿáóëóíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìÿíôÿÿò âåðýèñèíèí ìàêñèìàë äÿðÿúÿñè 35%, ßÄ – 28%, ôèçèêè øÿõñëÿðäÿí ýÿëèð âåðýèñèíèí ìàêñèìàë äÿðÿúÿñè 55% ìöÿééÿí åäèëìèø, äàùà ñîíðà âåðýè äÿðÿúÿëÿðè èëÿ áàüëû ùÿéàòà êå÷èðèëÿí äÿéèøèêëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìÿíôÿÿò âåðýèñèíèí äÿðÿúÿñè 30%-ÿ, ßÄ – 20%-ÿ, ôèçèêè øÿõñëÿðäÿí ýÿëèð âåðýèñèíèí ìàêñèìàë äÿðÿúÿñè 35%-ÿ åíäèðèëìèøäè. Ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäè èíêèøàô ïåðñïåêòèâëÿðè âÿ èøýöçàðëûüûí ôÿàë øÿêèëäÿ àðòìàñû ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíè çÿðóðÿòÿ ÷åâèðìèøäè. Âåðýèòóòìàäà ìöêÿììÿë ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿ Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí ëàéèùÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû èëÿ áàøëàíäû. Ìÿúÿëëÿíèí ëàéèùÿñè Ìèëëè Ìÿúëèñäÿ ýåíèø ìöçàêèðÿ îëóíàðàã ãÿáóë åäèëìèø (2000, èéóë) âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû èëÿ ãöââÿéÿ ìèíäè (01.01.2001). Áóíóíëà 539

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äà, âåðýè ñèñòåìèíèí âàùèä íîðìàòèâùöãóãè áàçàñû éàðàäûëäû âÿ ÿââÿëëÿð âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ îëàí áîøëóãëàð, çèääèééÿòëÿð âÿ ïÿðàêÿíäÿëèê àðàäàí ãàëäûðûëäû. Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû âÿ þëêÿäÿ èíâåñòèñèéà ìöùèòèíèí äàùà äà éàõøûëàøäûðûëìàñûíäàêû ðîëó ÿâÿçåäèëìÿçäèð. Áó ñÿíÿäèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè èëÿ ÿââÿëëÿð òÿòáèã îëóíàí 13 âåðýè íþâö ÿâÿçèíÿ 9 âåðýè íþâö òÿñáèò îëóíäó. ßêñÿð âåðýè íþâëÿðè öçðÿ äÿðÿúÿëÿð àøàüû ñàëûíäû, àêñèçÿ úÿëá îëóíàí ìàëëàðûí ñèéàùûñû àçàëäûëäû, àêñèçëÿð éàëíûç íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðû, òöòöí ìÿìóëàòëàðû âÿ ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ àèä åäèëäè. Åéíè çàìàíäà, Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ÿñàñÿí, âåðýè ñèñòåìè, âåðýèòóòìàíûí öìóìè ÿñàñëàðû, âåðýèëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, þäÿíèëìÿñè âÿ éûüûëìàñû ãàéäàëàðû, âåðýè þäÿéèúèëÿðè âÿ äþâëÿò âåðýè îðãàíëàðûíûí, ùàáåëÿ âåðýè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äèýÿð èøòèðàê÷ûëàðûíûí âåðýèòóòìà ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè, âåðýè íÿçàðÿòèíèí ôîðìà âÿ ìåòîäëàðû, âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò âÿ ñ. ãàéäàëàð ìöÿééÿí åäèëäè. Úÿäâÿë 1 1992-95 èëëÿðäÿ âåýè äÿðÿúÿëÿðè

Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíäÿ âåðýè þäÿéèúèëÿðèíèí ìàðàãëàðûíûí ìàêñèìóì äÿðÿúÿäÿ ãîðóíìàñû âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿëÿðè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûëìàñû íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð. Áóíëàðëà éàíàøû, þëêÿäÿ áþéöê èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿðèí áàø âåðìÿñè, èãòèñàäèééàòûí ñöðÿòëè èíêèøàôû, ùÿð èë ìèíëÿðëÿ éåíè ìöÿññèñÿ âÿ ñàùèáêàðëûã ñóáéåêòëÿðèíèí éàðàíìàñû âåðýè þäÿéèúèëÿðèíèí ìàääè ìàðàüûíûí àðòìàñû, äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ñàùèáêàðëàðà êþìÿéèí éåíè ôîðìàëàðûíûí òÿòáèã åäèëìÿñè, âåðýè 540

éöêöíöí àçàëäûëìàñû âÿ âåðýèëÿð ñàùÿñèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíìóøäóð. Âåðýè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, Âåðýèëÿð Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ÿëàâÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿðëÿ áàüëû òÿêëèôëÿð ùàçûðëàíìûø âÿ ùÿìèí òÿêëèôëÿð «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ÿëàâÿëÿð âÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìÿñè ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìÿëóìäóð êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí âåðýè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðäÿí áèðè âåðýè äÿðÿúÿëÿðèíèí àøàüû ñàëûíìàñûäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ ìöùöì àääûìëàð àòûëìûø âÿ âåðýè äÿðÿúÿëÿðè îïòèìàë ùÿääÿäÿê àøàüû ñàëûíìûøäûð. Úÿäâÿë 1-äÿ 1992-2005 èëëÿð ÿðçèíäÿ ßÄÂ, ìÿíôÿÿò âåðýèñè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðèí ýÿëèð âåðýèñèíèí ìþâúóä äÿðÿúÿëÿðèíèí õðîíîëîýèéàñû âåðèëìèøäèð. Ìöñòÿãèë âåðýè õèäìÿòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà òÿêìèë ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû èëÿ éàíàøû, ìöñòÿãèë âåðýè õèäìÿòèíèí éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿ äÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèë âåðýè õèäìÿòè ÿñàñëû èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿð âÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èä äþâðö îëàí 1991–92 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Áó ñàùÿäÿ þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Âåðýè Õèäìÿòèíèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» (14.10.1991), «Äþâëÿò Âåðýè Õèäìÿòèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìàëèééÿ Íàçèðëèéèíèí òàáåëèéèíÿ âåðèëìÿñè ùàããûíäà» (31.03.1992) ôÿðìàíëàðû èëê àääûì îëìóø âÿ ñîíóíúóéà ÿñàñÿí ÿñàñÿí âåðýè õèäìÿòè Ìàëèééÿ Íàçèðëèéèíèí òÿðêèáèíäÿ áèð ñòðóêòóð êèìè âåðèëäè. Âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ âÿ äþâëÿò ãèéìÿò èíòèçàìûíà ðèàéÿò îëóíìàñûíà íÿçàðÿò ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, áó ñàùÿäÿ äþâëÿò âåðýè õèäìÿòèíèí ðîëóíóí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, îíóí ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿòèíèí âÿ íÿçàðÿò èøëÿðèíèí îáéåêòèâëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äþâëÿò âåðýè õèäìÿòèíèí ñòàòóñó ùàããûíäà» (05.06. 1992) Ôÿðìàíûíà ÿñàñÿí, Âåðýè Õèäìÿòè Ìàëèééÿ Íàçèðëèéèíèí òÿðêèáèíäÿí ÷ûõàðûëìûø âÿ ìöñòÿãèë îðãàí - Áàø Äþâëÿò Âåðýè Ìöôÿòòèøëèéè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû. Ìöàñèð âåðýè õèäìÿòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ íþâáÿòè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ Âåðýèëÿð Íàçèðëèéèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ ñòàðò âåðèëäè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-

êàñû Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíûíà (11.02. 2000) ÿñàñÿí, Áàø Äþâëÿò Âåðýè Ìöôÿòòèøëèéèíèí áàçàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Âåðýèëÿð Íàçèðëèéè éàðàäûëäû. Äþâëÿò âåðýè ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè, äþâëÿò áöäúÿñèíÿ âåðýèëÿðèí âÿ äèýÿð äàõèëîëìàëàðûí âàõòûíäà âÿ òàì éûüûëìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê âÿ áó ñàùÿäÿ äþâëÿò íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèëÿ ìÿøüóë îëàúàã ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû êèìè Âåðýèëÿð Íàçèðëèéèíèí éàðàäûëìàñû âåðýè õèäìÿòèíèí þëêÿ âÿ ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôû ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿòèíèí àðòûðûëìàñû äåìÿê èäè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà òÿòáèã åäèëÿí âåðýèëÿð âÿ îíëàðûí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àøàüûäàêû âåðýèëÿð ìöÿééÿí åäèëèð âÿ þäÿíèëèð: 1) Äþâëÿò âåðýèëÿðè; 2) Íàõ. ÌÐ-èí âåðýèëÿðè; 3) Éåðëè âåðýèëÿð (áÿëÿäèééÿ âåðýèëÿðè). Äþâëÿò âåðýèëÿðèíÿ Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí ÿðàçèñèíäÿ þäÿíèëìÿëè îëàí àøàüûäàêû âåðýèëÿð äàõèëäèð: 1) ôèçèêè øÿõñëÿðèí ýÿëèð âåðýèñè; 2) ùöãóãè øÿõñëÿðèí ìÿíôÿÿò âåðýèñè (áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäàí áàøãà); 3) ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè; 4) àêñèçëÿð; 5) ùöãóãè øÿõñëÿðèí ÿìëàê âåðýèñè; 6) ùöãóãè øÿõñëÿðèí òîðïàã âåðýèñè; 7) éîë âåðýèñè; 8) ìÿäÿí âåðýèñè; 9) ñàäÿëÿøäèðèëìèø âåðýè. Ìóõòàð Ðåñïóáëèêà âåðýèëÿðèíÿ Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, Íàõ. ÌÐûí ãàíóíëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí âÿ Íàõ. ÌÐ-äÿ òóòóëàí, éîë âåðýèñè èñòèñíà îëìàãëà, äþâëÿò âåðýèëÿðèíèí ùàìûñû àèääèð. Éåðëè âåðýèëÿð (áÿëÿäèééÿ âåðýèëÿðè), Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ âÿ ìöâàôèã ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëÿí, áÿëÿäèééÿëÿðèí ãÿðàðëàðûíà ÿñàñÿí òÿòáèã åäèëÿí âÿ áÿëÿäèééÿëÿðèí ÿðàçèëÿðèíäÿ þäÿíèëÿí âåðýèëÿð äàõèëäèð. Áÿëÿäèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã åäèëÿí äèýÿð ìÿúáóðè þäÿíèøëÿð ìöâàôèã ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð. Éåðëè âåðýèëÿð (áÿëÿäèééÿ âåðýèëÿðè) àøàüûäàêûëàðäûð: 1) ôèçèêè øÿõñëÿðèí òîðïàã âåðýèñè; 2) ôèçèêè øÿõñëÿðèí ÿìëàê âåðýèñè; 3) éåðëè ÿùÿìèééÿòëè òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû öçðÿ ìÿäÿí âåðýèñè; 4) áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ìÿíôÿÿò âåðýèñè. Ôèçèêè øÿõñëÿðèí ýÿëèð âåðýèñè. Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ÿñàñÿí ðåçèäåíò âÿ éà ãåéðè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðåçèäåíò ôèçèêè øÿõñëÿð ýÿëèð âåðýèñèíèí þäÿéèúèëÿðè ñàéûëûðëàð. Ðåçèäåíòëÿðèí ýÿëèðëÿðè öçðÿ âåðýèòóòìà îáéåêòè âåðýè èëè ö÷öí ðåçèäåíòëÿðèí áöòöí ýÿëèðè èëÿ ùÿìèí äþâð ö÷öí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿí ýÿëèðäÿí ÷ûõûëàí ìÿáëÿü àðàñûíäàêû ôÿðãäÿí èáàðÿò îëàí âåðýèéÿ úÿëá åäèëÿí ýÿëèðäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äàèìè íöìàéÿíäÿëèê âàñèòÿñèëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ãåéðè-ðåçèäåíò âåðýè þäÿéèúèñè äàèìè íöìàéÿíäÿëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí âåðýèéÿ úÿëá åäèëÿí ýÿëèðëÿðè öçðÿ ýÿëèð âåðýèñèíèí þäÿéèúèñèäèð. Ãåéðè-ðåçèäåíòèí äàèìè íöìàéÿíäÿëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëìàéàí ýÿëèðè, ýÿëèðäÿí ÷ûõûëàí ìÿáëÿü íÿçÿðÿ àëûíìàäàí, þäÿíèø éåðèíäÿ âåðýèéÿ úÿëá îëóíóð. Âåðýè òóòóëàí àéëûã ýÿëèðèí ìÿáëÿüè âÿ áó ýÿëèðÿ ìöâàôèã îëàðàã þäÿíèëìÿëè âåðýèíèí ìÿáëÿüè úÿäâÿë 2-äÿ, âåðýè òóòóëàí èëëèê ýÿëèðèí ìÿáëÿüè âÿ áó ýÿëèðÿ ìöâàôèã îëàðàã þäÿíèëìÿëè âåðýèíèí ìÿáëÿüè èñÿ úÿäâÿë 3-äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó úÿäâÿëëÿðäÿí áèðèíúèñè ìóçäëó èøëÿ ìÿøüóë îëàí ôèçèêè øÿõñëÿðÿ, èêèíúèñè èñÿ ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí ôèçèêè øÿõñëÿðÿ àèääèð âÿ 01.01.2004 òàðèõèíäÿí ãöââÿäÿäèð.

áó ôÿàëèééÿòäÿí ÿëäÿ åòäèéè ìÿíôÿÿòèíäÿí, éÿíè äàèìè íöìàéÿíäÿëèéè èëÿ áàüëû Àçÿðáàéúàí ìÿíáÿéèíäÿí ÿëäÿ åòäèéè öìóìè ýÿëèðèíèí, Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã, ùÿìèí ýÿëèðèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð ÷ûõûëäûãäàí ñîíðà ãàëàí ìÿáëÿüèíäÿí âåðýè þäÿéèð. Ãåéðè-ðåçèäåíòèí äàèìè íöìàéÿíäÿëèéè èëÿ áàüëû îëìàéàí öìóìè ýÿëèðè Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëäóüó ùàëëàðäà õÿðúëÿð ÷ûõûëìàäàí þäÿìÿ ìÿíáÿéèíäÿ âåðýèéÿ úÿëá îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàêû äàèìè íöìàéÿíäÿëèêëÿ áàüëû îëìàéàí ÿìëàê òÿãäèì åäèëìÿñèíäÿí ýÿëèð ÿëäÿ åäÿí ãåéðè-ðåçèäåíò ìöÿññèñÿñèíèí òÿãâèì èëè ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿíáÿéèíäÿí ÿëäÿ åòäèéè áó íþâ öìóìè ýÿëèðèíè Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí âÿ ùÿìèí äþâðäÿ áó úöð ýÿëèðÿ àèä îëàí õÿðúëÿð ÷ûõûëäûãäàí ñîíðà ãàëàí ìÿáëÿüèíäÿí âåðýè òóòóëóð. Âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ÿñàñÿí, ìÿíôÿÿò âåðýèñè þäÿéèúèëÿðè ìöâàôèã âåðýè ýöçÿøòè âÿ àçàäîëìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. Ìÿíôÿÿò âåðýèñè ö÷öí ùåñàáàò äþâðö òÿãâèì èëè ñàéûëûð âÿ áó âåðýèíèí þäÿéèúèëÿðè ìÿíôÿÿò âåðýèñèíèí áÿéàííàìÿñèíè

Ùöãóãè øÿõñëÿðèí ìÿíôÿÿò âåðýèñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ðåçèäåíò âÿ ãåéðè-ðåçèäåíò ìöÿññèñÿëÿð ìÿíôÿÿò âåðýèñèíèí þäÿéèúèëÿðèäèð. Ìöÿññèñÿëÿðèí ìÿíôÿÿòèíäÿí 24% äÿðÿúÿñè èëÿ âåðýè òóòóëóð. Ðåçèäåíò ìöÿññèñÿëÿð ö÷öí âåðýèòóòìà îáéåêòè îíóí ýÿëèðè èëÿ ýÿëèðäÿí ÷ûõûëàí õÿðúëÿð àðàñûíäàêû ôÿðãäÿí èáàðÿò îëàí ìÿíôÿÿòäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà þçöíöí äàèìè íöìàéÿíäÿëèéè âàñèòÿñèëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ãåéðè-ðåçèäåíò ìöÿññèñÿñè

ùåñàáàò èëèíäÿí ñîíðàêû èëèí ìàðòûí 31äÿê âåðýè îðãàíëàðûíà òÿãäèì åäèðëÿð. Þäÿìÿ ìÿíáÿéèíäÿ òóòóëàí âåðýèëÿð. Ðåçèäåíò ìöÿññèñÿ òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëÿí äèâèäåíääÿí þäÿìÿ ìÿíáÿéèíäÿ 10% äÿðÿúÿ èëÿ âåðýè òóòóëóð. Äèâèäåíäèí ôàêòèêè ñàùèáè îëàí ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðäÿí þäÿìÿ ìÿíáÿéèíäÿ 10% äÿðÿúÿ èëÿ âåðýè òóòóëìóøäóðñà, äèâèäåíäè àëàí ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ùÿìèí ýÿëèðèíäÿí áèð äàùà âåðýè òóòóëìóð. Ùÿìèí ýÿëèð éåíèäÿí äèâèäåíä øÿêëèíäÿ âåðèëÿí çàìàí

âåðýèéÿ úÿëá îëóíìóð. Ðåçèäåíò áàíêëàðûíà âÿ éà ãåéðè-ðåçèäåíò áàíêëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàêû äàèìè íöìàéÿíäÿëèéèíÿ êðåäèòëÿð (ññóäàëàð), äåïîçèòëÿð (ùåñàáëàð) öçðÿ þäÿíèëÿí ôàèçëÿð èñòèñíà îëìàãëà, ðåçèäåíò òÿðÿôèíäÿí âÿ éà ãåéðè-ðåçèäåíòèí äàèìè íöìàéÿíäÿëèéè òÿðÿôèíäÿí, éàõóä áó úöð íöìàéÿíäÿëèéèí àäûíäàí þäÿíèëÿí ôàèçëÿðäÿí, ýÿëèð Àçÿðáàéúàí ìÿíáÿéèíäÿí ÿëäÿ åäèëìèøäèðñÿ, þäÿíèø ìÿíáÿéèíäÿ 10% äÿðÿúÿ èëÿ âåðýè òóòóëóð. Ùÿéàòûí éûüûì ñûüîðòàñû öçðÿ ñûüîðòà îëóíàíûí þäÿäèéè âÿ éà îíóí õåéðèíÿ þäÿíèëÿí ñûüîðòà ùàãëàðû èëÿ ñûüîðòà þäÿíèøëÿðè àðàñûíäàêû ôÿðã êèìè àëûíàí ýÿëèðäÿí þäÿíèø ìÿíáÿéèíäÿí 10% äÿðÿúÿñè èëÿ âåðýè òóòóëóð. Äàøûíàí âÿ äàøûíìàç ÿìëàê ö÷öí èúàðÿ ùàããûíäàí, ùÿì÷èíèí ðåçèäåíòèí âÿ éà ãåéðè-ðåçèäåíòèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàêû äàèìè íöìàéÿíäÿëèéèíèí þäÿäèéè âÿ éà îíóí àäûíäàí þäÿíèëÿí ðîéàëòèäÿí ýÿëèð Àçÿðáàéúàí ìÿíáÿéèíäÿí ÿëäÿ åäèëìèøäèðñÿ, þäÿìÿ ìÿíáÿéèíäÿ 14% äÿðÿúÿ èëÿ âåðýè òóòóëóð. Èúàðÿ ùàããû âåðýè þäÿéèúèñè êèìè ó÷îòäà îëìàéàí ôèçèêè øÿõñ òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëäèêäÿ èúàðÿéÿ âåðÿí áó ìàääÿéÿ óéüóí îëàðàã âåðýèíè þçö þäÿéèð âÿ âåðýè ó÷îòóíà àëûíûá áÿéàííàìÿ âåðèð. Ãåéðè-ðåçèäåíòèí Àçÿðáàéúàí ìÿíáÿéèíäÿí ÿëäÿ îëóíàí ýÿëèðè êèìè ìöÿééÿí åäèëÿí âÿ ãåéðè-ðåçèäåíòèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿêè äàèìè íöìàéÿíäÿëèéèíÿ àèä îëìàéàí öìóìè ýÿëèðèíäÿí þäÿìÿ ìÿíáÿéèíäÿ õÿðúëÿð ÷ûõûëìàäàí àøàüûäàêû äÿðÿúÿëÿðëÿ âåðýè òóòóëóð: äèâèäåíä – 10%; ôàèçëÿð – 10%; ðåçèäåíò ìöÿññèñÿñèíèí âÿ éà ñàùèáêàðûí ëèçèíã, î úöìëÿäÿí ìàëèééÿ ëèçèíãè ÿìÿëèééàòëàðû öçðÿ þäÿìÿëÿðè, ùàáåëÿ ðèñêèí ñûüîðòàñûíà âÿ éà òÿêðàð ñûüîðòàñûíà äàèð ìöãàâèëÿéÿ óéüóí îëàðàã ñûüîðòà þäÿìÿëÿðè – 4%; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ äèýÿð äþâëÿòëÿð àðàñûíäà áåéíÿëõàëã ðàáèòÿ âÿ éà áåéíÿëõàëã äàøûìàëàð ùÿéàòà êå÷èðèëÿðêÿí ðàáèòÿ âÿ éà íÿãëèééàò õèäìÿòëÿðè ö÷öí ðåçèäåíò ìöÿññèñÿñèíèí âÿ éà ñàùèáêàðûí þäÿìÿëÿðè – 6%; ðåçèäåíò ìöÿññèñÿñèíèí âÿ éà ñàùèáêàðûí ìóçäëó èøëÿ ÿëàãÿäàð þäÿäèéè ýÿëèð — 2úè âÿ 3-úö úÿäâÿëëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí äÿðÿúÿëÿðëÿ; èúàðÿ ùàãëàðû âÿ ðîéàëòè – 14%. ßëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè. ßëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè (ßÄÂ) âåðýè òóòóëàí äþâðèééÿäÿí ùåñàáëàíàí âåðýèíèí ìÿáëÿüè èëÿ, Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí ìöääÿàëàðûíà óéüóí îëàðàã, âåðèëÿí ùåñàá ôàêòóðàëàðà âÿ éà èäõàëäà ßÄÂ-íèí þäÿíèëäèéèíè ýþñòÿðÿí ñÿ541

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íÿäëÿðÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ ÿâÿçëÿøäèðèëìÿëè îëàí âåðýèíèí ìÿáëÿüè àðàñûíäàêû ôÿðãäèð. ßÄÂ-íèí þäÿéèúèñè êèìè ãåéäèééàòäàí êå÷ÿí âÿ éà ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿëè îëàí øÿõñ ßÄÂ-íèí þäÿéèúèñèäèð. Âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ýþðÿ, 2004 èëäÿí åòèáàðÿí ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè ýþñòÿðÿí âÿ ÿââÿëêè ö÷ àéëûã äþâð ÿðçèíäÿ âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùÿúìè øÿrtè malèyyÿ vahèdènèn 22500 mèslèndÿn àðòûã îëàí øÿõñ ùÿìèí äþâð áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà 10 ýöí ÿðçèíäÿ âåðýè îðãàíûíà ßÄÂíèí ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ãåéäèééàòà äàèð ÿðèçÿ âåðìÿéÿ áîðúëóäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ßÄ òóòóëàí ìàëëàðû èäõàë åäÿí øÿõñëÿð áó úöð èäõàë ìàëëàðû öçðÿ ßÄÂ-íèí þäÿéèúèëÿðè; ßÄÂ-íèí ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿäÿí èø ýþðÿí âÿ éà õèäìÿò ýþñòÿðÿí âÿ Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ âåðýèéÿ úÿëá åäèëìÿëè îëàí ãåéðè-ðåçèäåíò øÿõñëÿð ùÿìèí èøëÿð âÿ éà õèäìÿòëÿð öçðÿ âåðýè þäÿéèúèñè; àêñèçëè ìàëëàðûí èñòåùñàë÷ûëàðû ßÄÂ-íèí þäÿéèúèëÿðè ñàéûëûðëàð. Ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿëè îëìàéàí ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè ýþñòÿðÿí øÿõñ âåðýè îðãàíûíà ßÄÂ-íèí ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ãåéäèééàò ùàããûíäà êþíöëëö ÿðèçÿ âåðèá ßÄ þäÿéèúèñè îëà áèëÿð. Ìàëëàðûí òÿãäèì åäèëìÿñè, èøëÿðèí ýþðöëìÿñè, õèäìÿòëÿðèí ýþñòÿðèëìÿñè âÿ âåðýè òóòóëàí èäõàë ßÄÂ-íèí âåðýèòóòìà îáéåêòèäèð. ßÄÂ-íèí äÿðÿúÿñè ùÿð âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòûí âÿ ùÿð âåðýè òóòóëàí èäõàëûí äÿéÿðèíèí 18% ùÿúìèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ÿñàñÿí, ßÄ þäÿéèúèëÿðè ìöâàôèã âåðýè ýöçÿøòè âÿ àçàäîëìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. ßÄ áÿéàííàìÿñè ùÿð ùåñàáàò äþâðö ö÷öí, ùåñàáàò äþâðöíäÿí ñîíðàêû àéûí 20-äÿí ýåú îëìàéàðàã âåðèëèð. ßÄ öçðÿ ùåñàáàò äþâðö òÿãâèì àéû ñàéûëûð. Àêñèçëÿð. Àêñèç - àêñèçëè ìàëëàðûí ñàòûø ãèéìÿòèíÿ äàõèë åäèëÿí âåðýè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ èñòåùñàë åäèëÿí, éàõóä èäõàë îëóíàí àêñèçëè ìàëëàðäàí, âåðýèäÿí àçàä åäèëÿí ìàëëàð èñòèñíà îëóíìàãëà, àêñèç òóòóëóð. Àêñèçëè ìàëëàðà àèä: ãèäà ñïèðòè, ïèâÿ âÿ ñïèðòëè è÷êèëÿðèí áöòöí íþâëÿðè; òöòöí ìÿìóëàòëàðû; íåôò ìÿùñóëëàðû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ àêñèçëè ìàëëàðûí èñòåùñàëû âÿ éà èäõàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí áöòöí ìöÿññèñÿëÿð âÿ ôèçèêè øÿõñëÿð, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà áèëàâàñèòÿ þçö âÿ éà ïîäðàò÷û âàñèòÿñèëÿ àêñèçëè ìàëëàð èñòåùñàë åäÿí âÿ èñòåùñàë åòäèéè éåðäÿ âåðýè þäÿéèúèñè êèìè ó÷îòäà îëìàéàí 542

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ðåçèäåíòëÿðè àêñèç þäÿéèúèëÿðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ èñòåùñàë åäèëÿí àêñèçëè ìàëëàðûí èñòåùñàë áèíàñûíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà áóðàõûëìàñû, èäõàë ìàëëàðû ö÷öí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã, àêñèçëè ìàëëàðûí ýþìðöê õèäìÿòèíèí íÿçàðÿòèíäÿí ÷ûõìàñû öçðÿ ÿìÿëèééàòëàð àêñèçëÿðèí ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí âåðýèòóòìà îáéåêòëÿðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ èñòåùñàë îëóíàí ìàëëàð ö÷öí âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòûí ìÿáëÿüè âåðýè þäÿéèúèñèíèí ìöøòÿðèäÿí âÿ éà ùÿð ùàíñû äèýÿð øÿõñäÿí, î úöìëÿäÿí áàðòåð ÿñàñûíäà, àëäûüû âÿ éà àëìàëû îëäóüó ùàããûí òîïäàíñàòûø áàçàð ãèéìÿòèíäÿí (àêñèç âÿ ßÄ ÷ûõûëìàãëà) àøàüû îëìàéàí ìÿáëÿüè, èäõàë ìàëëàðû ö÷öí âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòûí ìÿáëÿüè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ìöÿééÿí åäèëÿí, ëàêèí òîïäàíñàòûø áàçàð ãèéìÿòèíäÿí àøàüû îëìàéàí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèäèð (àêñèç âÿ ßÄ ÷ûõûëìàãëà). Àêñèçëè ìàëëàðûí èõðàúû ñûôûð äÿðÿúÿñè èëÿ âåðýèéÿ úÿëá îëóíóð. Áóíóíëà éàíàøû, âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ÿñàñÿí, àêñèç þäÿéèúèëÿðè ìöâàôèã âåðýè ýöçÿøòè âÿ àçàä îëìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. Àêñèçëÿð öçðÿ ùåñàáàò äþâðö òÿãâèì àéûäûð. Àêñèçëè ìàëëàð èñòåùñàë åäèëäèêäÿ ùÿð ùåñàáàò äþâðö ö÷öí âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòëàð öçðÿ àêñèçëÿð ùåñàáàò äþâðöíäÿí ñîíðàêû àéûí 20-äÿí ýåú îëìàéàðàã þäÿíèëìÿëèäèð. ßìëàê âåðýèñè. ßìëàê âåðýèñèíèí îáéåêòëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: Ðåçèäåíò âÿ ãåéðè-ðåçèäåíò ôèçèêè øÿõñëÿðèí õöñóñè ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí òèêèëèëÿðèí âÿ éà îíëàðûí ùèññÿëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí, éåðèíäÿí âÿ èñòèôàäÿ åäèëèá-åäèëìÿìÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ðåçèäåíò ôèçèêè øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñ àâòîìîáèë âÿ þçöéåðèéÿí òÿêÿðëè òåõíèêà, ñó âÿ ùàâà íÿãëèééàòû âàñèòÿëÿðèíèí äÿéÿðè; - ìöÿññèñÿëÿðèí áàëàíñûíäà îëàí àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè âÿ ÿñàñ âÿñàèòëÿðèí (àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí áàøãà) îðòàèëëèê äÿéÿðè; - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà þçöíöí äàèìè íöìàéÿíäÿëèéè âàñèòÿñèëÿ ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ãåéðè-ðåçèäåíò ìöÿññèñÿëÿð ö÷öí - éàëíûç äàèìè íöìàéÿíäÿëèêëÿ áàüëû îëàí ÿñàñ âÿñàèòëÿðèí îðòàèëëèê äÿéÿðè. Ôèçèêè øÿõñëÿð ÿìëàê âåðýèñèíè îíëàðûí

õöñóñè ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí áèíàëàðûí èíâåíòàðëàøäûðûëìûø äÿéÿðè øÿrtè malèyyÿ vahèdènèn 5000 mèslèndÿn ÷ox îëäóãäà ÷îõ îëàí ìÿáëÿüèí 0,1%-è, ñó íÿãëèééàòû âàñèòÿñèíèí ìöùÿððèêèíèí 1 ñì3 ö÷öí øÿrtè malèyyÿ vahèdènèn 0,4%-è, ùàâà íÿãëèééàòû âàñèòÿñèíèí ìöùÿððèêèíèí 1 ñì3 ö÷öí øÿrtè malèyyÿ vahèdènèn 0,4%-è, ìöùÿððèêè îëìàéàí ñó âÿ ùàâà íÿãëèééàòû âàñèòÿëÿðè ö÷öí - îíëàðûí áàçàð ãèéìÿòèíèí 1%è, ìöùÿððèêè îëìàéàí ñó âÿ ùàâà íÿãëèééàòû âàñèòÿëÿðè ö÷öí îíëàðûí áàçàð ãèéìÿòèíèí 1%-è ùÿúìèíäÿ âåðýè þäÿéèðëÿð. Ñó âÿ ùàâà íÿãëèééàòû âàñèòÿëÿðèíÿ ýþðÿ âåðýè îíëàðûí ãåéäèééàòûíû ùÿéàòà êå÷èðÿí òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà ùÿð èë éàíâàðûí 1-è âÿçèééÿòèíÿ ùåñàáëàíûð. Áåëÿ ãåéäèééàò îëìàäûüû ùàëëàðäà, ùÿìèí ÿìëàêûí ñàùèáè ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí ñó âÿ ùàâà íÿãëèééàòû âàñèòÿëÿðè áàðÿäÿ ëàçûìè ìÿëóìàòëàðû (áóðàõûëûø èëè, àëûø ãèéìÿòè âÿ òåõíèêè õàðàêòåðèñòèêàñû) ÿêñ åòäèðÿí ñÿíÿäëÿðè ùÿð èë éàíâàðûí 1-äÿê ìöâàôèã îðãàíà òÿãäèì åäèð. Ôèçèêè øÿõñëÿð ÿìëàê âåðýèñèíè éåðëè (áÿëÿäèééÿ) áöäúÿéÿ, ìöÿññèñÿëÿð èñÿ äþâëÿò áöäúÿñèíÿ þäÿéèðëÿð. Ôèçèêè øÿõñëÿð ö÷öí ÿìëàê âåðýèñè ìöâàôèã ÿðàçèíèí áÿëÿäèééÿñè òÿðÿôèíäÿí ùåñàáëàíûð. Áÿëÿäèééÿëÿð âåðýèíèí þäÿíèëìÿñè áàðÿäÿ òÿäèéÿ áèëäèðèøèíè âåðýè þäÿéèúèëÿðèíÿ èéóíóí 1-äÿí ýåú îëìàéàðàã âåðìÿëèäèðëÿð. Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ÿñàñÿí, ÿìëàê âåðýèñè þäÿéèúèëÿðè ìöâàôèã âåðýè ýöçÿøòè âÿ àçàäîëìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. Ìöÿññèñÿëÿð ÿñàñ âÿñàèòëÿðèíèí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí ìöääÿàëàðûíà óéüóí îëàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿí äÿéÿðèíäÿí 1% äÿðÿúÿñè èëÿ ÿìëàê âåðýèñè þäÿéèðëÿð. Ìöÿññèñÿ ÿìëàê âåðýèñèíèí èëëèê áÿéàííàìÿñèíè ìÿíôÿÿò âåðýèñè áÿéàííàìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ ùåñàáàò èëèíäÿí ñîíðàêû èëèí ìàðò àéûíûí 31-äÿí ýåú îëìàéàðàã âåðýè îðãàíûíà âåðèð. Òîðïàã âåðýèñè. Òîðïàã âåðýèñè òîðïàã ìöëêèééÿò÷èëÿðèíèí âÿ éà èñòèôàäÿ÷èëÿðèíèí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿëÿðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, òîðïàã ñàùÿñèíÿ ýþðÿ ùÿð èë ñàáèò òÿäèéÿ øÿêëèíäÿ ùåñàáëàíûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ìöëêèééÿòèíäÿ âÿ éà èñòèôàäÿñèíäÿ òîðïàã ñàùÿëÿðè îëàí ôèçèêè øÿõñëÿð âÿ ìöÿññèñÿëÿð òîðïàã âåðýèñè þäÿéèúèëÿðèäèð. Ìöÿññèñÿëÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ, ìöëêèééÿòèíäÿ âÿ éà èñòèôàäÿñèíäÿ îëàí òîðïàã ñàùÿëÿðè âåðýèòóòìà îáéåêòè ñàéûëûð. Ê.ò. òîðïàãëàðû öçðÿ áèð øÿðòè áàë ö÷öí øÿðòè ìàëèééÿ âàùè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äèíèí 5%-è ìèãäàðûíäà òîðïàã âåðýèñè ùåñàáëàíûð. Ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí êàäàñòð ãèéìÿò ðàéîíëàðû âÿ îíëàðà äàõèë îëàí èíçèáàòè ðàéîíëàð öçðÿ ê.ò. òîðïàãëàðûíûí òÿéèíàòû, úîüðàôè éåðëÿøìÿñè âÿ êåéôèééÿòè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà øÿðòè áàëëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Ñÿíàéå, òèêèíòè, íÿãëèééàò, ðàáèòÿ, òèúàðÿò, ìÿèøÿò õèäìÿòè âÿ äèýÿð õöñóñè òÿéèíàòëû éàøàéûø ôîíäëàðûíûí ùÿéÿòéàíû ñàùÿëÿðè âÿ âÿòÿíäàøëàðûí áàü ñàùÿëÿðèíèí òóòäóüó òîðïàã ñàùÿñèíèí âåðýè äÿðÿúÿëÿðè Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí ìöâàôèã ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí úÿäâÿë öçðÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Òîðïàã âåðýèñèíè ìöÿññèñÿëÿð òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí þë÷öñöíÿ âÿ òîðïàã âåðýèñèíèí äÿðÿúÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí èëëèê îëàðàã ùåñàáëàéûð âÿ ìàéûí 15-äÿí ýåú îëìàéàðàã ùåñàáëàìàëàðû âåðýè îðãàíûíà âåðèðëÿð. Âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ÿñàñÿí, òîðïàã âåðýèñè þäÿéèúèëÿðè ìöâàôèã âåðýè ýöçÿøòè âÿ àçàäîëìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. Òîðïàã âåðýèñè áÿðàáÿð ìÿáëÿüëÿðäÿ 15 àâãóñò âÿ 15 íîéàáð òàðèõëÿðèíäÿí ýåú îëìàéàðàã þäÿíèëèð. Ìöÿññèñÿëÿðèí òîðïàã âåðýèñè äþâëÿò áöäúÿñèíÿ þäÿíèëèð. Ôèçèêè øÿõñëÿðèí òîðïàã âåðýèñè áÿëÿäèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ùåñàáëàíûð âÿ éåðëè (áÿëÿäèééÿ) áöäúÿéÿ þäÿíèëèð. Éîë âåðýèñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëàí âÿ ùÿìèí ÿðàçèäÿí ñÿðíèøèí âÿ éöê äàøûíìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿí àâòîìîáèë íÿãëèééàòû âàñèòÿëÿðèíèí ñàùèáëÿðè îëàí ãåéðè-ðåçèäåíò ìöÿññèñÿëÿð âÿ ãåéðè-ðåçèäåíò ôèçèêè øÿõñëÿð ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ìöëêèééÿòèíäÿ âÿ éà èñòèôàäÿñèíäÿ ìèíèê àâòîìîáèëëÿðè, àâòîáóñëàð âÿ äèýÿð àâòîìîáèë íÿãëèééàòû âàñèòÿëÿðè îëàí øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àâòîìîáèë éîëëàðûíäàí èñòèôàäÿéÿ ýþðÿ éîë âåðýèñè þäÿéèúèëÿðèäèð. Àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí íþâöíäÿí, îòóðàúàãëàðûíûí ñàéûíäàí, éöêýþòöðìÿ ãàáèëèééÿòèíäÿí âÿ àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿñèíèí éöêëÿ áèðëèêäÿ öìóìè ÷ÿêèñèíäÿí, îõà äöøÿí àüûðëûüûíäàí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ãÿò åäèëÿí ìÿñàôÿäÿí, òÿùëöêÿëè éöêëÿðèí äàøûíìàñûíäàí àñûëû îëàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëàí õàðèúè äþâëÿòëÿðèí àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí; ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ øÿõñëÿðèí ìöëêèééÿòèíäÿ âÿ éà èñòèôàäÿñèíäÿ îëàí àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ìöùÿððèêëÿðèíèí ùÿúìèíäÿí àñûëû îëàðàã àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëÿðëÿ âåðýè ùåñàáëàíûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ

òÿãâèì èëèíèí ñîíó âÿçèééÿòèíÿ ìöëêèééÿòèíäÿ âÿ éà èñòèôàäÿñèíäÿ àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè îëàí ùöãóãè øÿõñëÿð éîë âåðýèñèíèí èëëèê áÿéàííàìÿñèíè ùåñàáàò èëèíäÿí ñîíðàêû èëèí ìàðòûí 31-äÿí ýåú îëìàéàðàã âåðýè îðãàíûíà òÿãäèì åäèð âÿ ùÿìèí ìöääÿòÿäÿê ùåñàáëàíìûø âåðýèíè äþâëÿò áöäúÿñèíÿ þäÿéèðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ìöëêèééÿòèíäÿ âÿ éà èñòèôàäÿñèíäÿ àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè îëàí ôèçèêè øÿõñëÿð èëëèê éîë âåðýèñèíè àâòîìîáèëëÿðè òåõíèêè áàõûøäàí êå÷èðèëÿí çàìàí äþâëÿò áöäúÿñèíÿ þäÿéèðëÿð. Ìÿäÿí âåðýèñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ, î úöìëÿäÿí Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ìÿíñóá îëàí ñåêòîðóíäà ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ÷ûõàðûëìàñûíà ýþðÿ ìÿäÿí âåðýèñè òóòóëóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ éåðèí òÿêèíäÿí ôàéäàëû ãàçûíòûëàð ÷ûõàðàí ôèçèêè øÿõñëÿð âÿ ìöÿññèñÿëÿð ìÿäÿí âåðýèñèíèí þäÿéèúèëÿðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ (Õÿçÿð äÿíèçèíèí (ýþëöíöí) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ìÿíñóá îëàí ñåêòîðó äà äàõèë îëìàãëà) éåðèí òÿêèíäÿí ÷ûõàðûëàí ôàéäàëû ãàçûíòûëàð âåðýèòóòìà îáéåêòèäèð. Ìÿäÿí âåðýèñèíèí äÿðÿúÿëÿðè Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí ìöâàôèã ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí úÿäâÿëÿ ÿñàñÿí ìöÿééÿí åäèëèð. Ìÿäÿí âåðýèñè ö÷öí ùåñàáàò äþâðö òÿãâèì àéû ñàéûëûð. Ìÿäÿí âåðýèñèíèí ìÿáëÿüè ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ÷ûõàðûëäûüû àéäàí ñîíðàêû àéûí 20-äÿê þäÿíèëèð. Ìÿäÿí âåðýèñèíèí þäÿéèúèëÿðè ùÿð àé ùåñàáàò àéûíäàí ñîíðàêû àéûí 20-äÿí ýåú îëìàéàðàã âåðýè îðãàíûíà, éåðëè áöäúÿëÿðÿ äàõèë îëàí ìÿäÿí âåðýèñè öçðÿ èñÿ áÿëÿäèééÿëÿðÿ ìÿäÿí âåðýèñèíèí áÿéàííàìÿñèíè âåðèðëÿð. Éåðëè ÿùÿìèééÿòëè òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíà (êÿðïèú-êèðÿìèò ýèëëÿðè, òèêèíòè ãóìëàðû, éöêñÿê ìþùêÿìëèéÿ ìàëèê ÷ûíãûë õàììàëû) ýþðÿ ìÿäÿí âåðýèñè éåðëè (áÿëÿäèééÿ) áöäúÿéÿ þäÿíèëèð. Ñàäÿëÿøäèðèëìèø âåðýè. Âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ýþðÿ, 2004 èëäÿí åòèáàðÿí ßÄ ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ãåéäèééàòà àëûíìàìûø âÿ ÿââÿëêè ö÷ àéëûã äþâð ÿðçèíäÿ âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùÿúìè øÿrtè malèyyÿ vahèdènèn 22500 ìèñëèíäÿí àç îëàí ùöãóãè øÿõñëÿð âÿ ùöãóãè øÿõñ éàðàòìàäàí ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ôèçèêè øÿõñëÿð ñàäÿëÿøäèðèëìèø âåðýè þäÿéèúèñè îëìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. 2003 èëäÿ âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ýþðÿ ÿââÿëêè ö÷àéëûã äþâð ÿðçèíäÿ âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùÿúìè 125 ìëí. ìàíàòäàí; 2002 èëäÿ âåðýè ãàíóíâåðèúè-

ëèéèíÿ ýþðÿ ÿââÿëêè ö÷àéëûã äþâð ÿðçèíäÿ âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùÿúìè 30 ìëí. ìàíàòäàí; 2001 èëäÿ âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ýþðÿ èñÿ ÿââÿëêè ö÷àéëûã äþâð ÿðçèíäÿ âåðýè òóòóëàí ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùÿúìè 100 ìëí. ìàíàòäàí àç îëàí ùöãóãè øÿõñëÿð âÿ ùöãóãè øÿõñ éàðàòìàäàí ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ôèçèêè øÿõñëÿð ñàäÿëÿøäèðèëìèø âåðýè þäÿéèúèñè îëìàã ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð. Ñàäÿëÿøäèðèëìèø âåðýè þäÿéèúèñè îëìàã ùöãóãóíà ìàëèê îëàí âåðýè þäÿéèúèëÿðè ùÿð èë àïðåë àéûíûí 20-äÿí ýåú îëìàéàðàã ìöâàôèã áÿéàííàìÿíè ó÷îòäà îëäóãëàðû âåðýè îðãàíûíà òÿãäèì åäèðëÿð. Ñàäÿëÿøäèðèëìèø âåðýè þäÿéÿí ìöÿññèñÿëÿð ìÿíôÿÿò âåðýèñèíèí, ßÄÂ-íèí âÿ ÿìëàê âåðýèñèíèí, ôèçèêè øÿõñëÿð èñÿ ýÿëèð âÿ ßÄÂ-íèí þäÿéèúèëÿð äåéèë. Áó âåðýèíèí äÿðÿúÿñè ìàëëàðûí òÿãäèì åäèëìÿñèíäÿí, èøëÿðèí ýþðöëìÿñèíäÿí âÿ õèäìÿòëÿðèí ýþñòÿðèëìÿñèíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí âÿñàèòèí ìÿáëÿüèíäÿí (öìóìè ùàñèëàòûí ùÿúìèíäÿí) âÿ ñàòûøäàíêÿíàð ýÿëèðëÿðäÿí Áàêû ø. ö÷öí 4%, äèýÿð øÿùÿð âÿ ðàéîíëàð ö÷öí 2%-äèð. Ñàäÿëÿøäèðèëìèø ñèñòåì öçðÿ âåðýè ö÷öí ùåñàáàò äþâðö ðöáäöð. Âåðýè þäÿéèúèëÿðè ùåñàáàò äþâðöíäÿí ñîíðàêû àéûí 20-äÿê þäÿíèëìÿëè îëàí âåðýèíèí ìÿáëÿüè ùàããûíäà âåðýè îðãàíëàðûíà áÿéàííàìÿ âåðèð âÿ ùÿìèí ìöääÿòäÿ âåðýèíè áöäúÿéÿ þäÿéèðëÿð. Õöñóñè âåðýè ðåæèìëè ìöÿññèñÿëÿðèí âåðýèëÿðè. Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè îëàí øÿðòëÿðäÿí áèðè èúòèìàè-ñèéàñè ñàáèòëèéèí òÿìèí îëìàñû, äèýÿðè èñÿ Àçÿðáàéúàíà õàðèúè èíâåñòèñèéà àõûíû ö÷öí ìöíáèò øÿðàèòè øÿðòëÿíäèðÿí ìöâàôèã ùöãóãè áàçàíûí, î úöìëÿäÿí âåðýè ãàíóíëàðûíûí éàðàäûëìàñûäûð. Áó øÿðòëÿðÿ òàìàìèëÿ ÿìÿë åäèëìèø âÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëÿí ùÿð áèð èíâåñòîðóí ñÿìÿðÿëè èøëÿìÿñè ö÷öí áöòöí èìêàíëàð éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿ âÿ øèðêÿòëÿð ö÷öí õöñóñè âåðýè ðåæèìè (ìöÿééÿí äþâðäÿ âåðýèëÿðèí ùåñàáëàíìàñû âÿ þäÿíèëìÿñèíèí õöñóñè ãàéäàñû) òÿòáèã åäèëèð âÿ áåëÿ ìöÿññèñÿëÿð «õöñóñè âåðýè ðåæèìëè ìöÿññèñÿëÿð» ùåñàá îëóíóð íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí 2.7 ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, Ìÿúÿëëÿ ãöââÿéÿ ìèíÿíÿäÿê âÿ éà î, ãöââÿéÿ ìèíäèêäÿí ñîíðà ãàíóíëà òÿñäèã îëóíìóø ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö ùàããûíäà, ÿñàñ áîðó êÿìÿðè ùàããûíäà âÿ äèýÿð áó ãÿáèëäÿí îëàí ñàçèøëÿðäÿ âÿ éà ãàíóíëàðäà, î úöìëÿäÿí íåôò âÿ ãàç ùàããûíäà ãàíóíäà Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíäÿ âÿ âåðýèëÿð ùàããûíäà äèýÿð íîðìàòèâ-ùöãó543

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãè àêòëàðäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ìöääÿàëàðäàí ôÿðãëè ìöääÿàëàð ìöÿééÿí åäèëÿðñÿ, ùÿìèí ñàçèøëÿðèí âÿ éà ãàíóíëàðûí ìöääÿàëàðû òÿòáèã åäèëèð. Ñàçèøëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí âåðýèëÿðèí òÿòáèãè âÿ àëûíìàñû ìåõàíèçìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí Ñÿðÿíúàìû ÿñàñûíäà éàðàäûëàí Èø÷è Êîìèññèéàñû èëÿ Ïîäðàò÷û òÿðÿôëÿð àðàñûíäà èìçàëàíàí Ïðîòîêîëëàðëà («Ìÿíôÿÿò âåðýèñè ùàããûíäà», «ßëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè ùàããûíäà», «Õàðèúè ñóáïîäðàò÷ûëàðûí âåðýèéÿ úÿëá åäèëìÿñè ùàããûíäà», «ßìÿêäàøëàð âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðèí âåðýèéÿ úÿëá åäèëìÿñè ùàããûíäà», «Èäõàë âÿ èõðàú âåðýèëÿðè ùàããûíäà») òÿíçèìëÿíèð. Ùàñèëàòûí Ïàé Áþëýöñö ùàããûíäà Ñàçèøëÿðèí ìöääÿàëàðûíà ÿñàñÿí, ùÿð áèð ïîäðàò÷û òÿðÿôäÿí, ìÿíôÿÿò âåðýèñèíÿ äàèð þùäÿëèê èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, ïîäðàò÷û òÿðÿôëÿðèí êàðáîùèäðîýåí ùàñèëàòû ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ éà îíëàðà áèðáàøà, éàõóä äîëàéûñû èëÿ àèä îëàí ùÿð ùàíñû õàðàêòåðäÿ ùå÷ áèð âåðýè òóòóëìóð. Ùÿð áèð ïîäðàò÷û òÿðÿô Ñàçèøèí ìöääÿàëàðûíäàí èðÿëè ýÿëÿí õöñóñèééÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà þç êàðáîùèäðîýåí ôÿàëèééÿòèíäÿí ìÿíôÿÿò âåðýèñè ö÷öí àéðûúà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, âåðýè ãîéóëàí çÿðÿð ñîíðàêû òÿãâèì èëèíÿ êå÷èðèëèð âÿ ùÿìèí òÿãâèì èëèíäÿ ìþâúóä âåðýè ãîéóëàí ìÿíôÿÿò ùåñàáûíà þäÿíèëèð âÿ âåðýè ãîéóëàí çÿðÿð ìöâàôèã ìÿáëÿüäÿ àçàëäûëûð. Ùÿìèí òÿãâèì èëèíäÿ áó éîëëà þäÿíèëìÿìèø âåðýè ãîéóëàí çÿðÿðèí ùÿð ùàíñû ãàëûüû âåðýè ãîéóëàí ìÿíôÿÿòèí

544

ùåñàáûíà òàìàìèëÿ þäÿíèëÿíÿäÿê ìÿùäóäèééÿòñèç ñîíðàêû òÿãâèì èëëÿðèíÿ êå÷èðèëèð. Ìÿíôÿÿò âåðýèñè ùÿð áèð ïîäðàò÷û òÿðÿôèí âåðýè ãîéóëàí ìÿíôÿÿòèíäÿí ìþâúóä ôàèç äÿðÿúÿëÿðèíèí (25%, 27%, 30%, 32% âÿ ñ. ùÿúìèíäÿ) ùÿìèí òÿãâèì èëè ö÷öí òÿéèí åäèëìèø ñàáèò äÿðÿúÿñè äÿ òóòóëóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà êàðáîùèäðîýåí èëÿ ÿëàãÿäàð òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè ýþñòÿðÿí õàðèúè ñóáïîäðàò÷ûëàð áóðàäà ýþðäöêëÿðè èøëÿð âÿ éà ýþñòÿðäèêëÿðè õèäìÿòëÿð ìöãàáèëèíäÿ àëûíàí þäÿíèø ìÿáëÿüëÿðèíäÿí ùÿð áèð Ñàçèø öçðÿ ìöõòÿëèô ôàèçëÿðè ùÿúìèíäÿ âåðýè ãîéóëàí ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åäèð âÿ ùÿìèí ìÿíôÿÿò ùÿð áèð Ñàçèø öçðÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëÿðëÿ âåðýèéÿ úÿëá îëóíóð. Áèð ñûðà Ñàçèøëÿðäÿ áó âåðýèëÿð ùÿìèí õàðèúè ñóáïîäðàò÷ûíûí âåðýè ìÿñóëèééÿòèíè, ùàáåëÿ îíóí áÿéàííàìÿ òÿãäèì åòìÿê âÿ áöòöí âåðýèëÿðè þäÿìÿê þùäÿëèêëÿðèíè òàìàìèëÿ ÿùàòÿ åäèð. Õàðèúè ñóáïîäðàò÷ûëàð Àçÿðáàéúàíäà êàðáîùèäðîýåí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû îëìàéàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè ùàëäà èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã âåðýèéÿ úÿëá îëóíóðëàð. Åéíè çàìàíäà, òÿãâèì ðöáö ÿðçèíäÿ õàðèúè ñóáïîäðàò÷ûéà þäÿíèøëÿð ùÿéàòà êå÷èðÿí ùÿð ùàíñû øÿõñ áåëÿ þäÿíèøëÿðäÿí òóòóëìóø âåðýèëÿðÿ äàèð ìÿëóìàòû ìöÿééÿí åäèëìèø ôîðìàéà óéüóí îëàðàã òÿãâèì ðöáö ãóðòàðäûãäàí ñîíðà 20 ýöí ÿðçèíäÿ âåðýè îðãàíëàðûíà òÿãäèì åòìÿëèäèð. Õàðèúè ñóáïîäðàò÷ûëàðà ùÿéàòà êå÷è-

ðèëÿí þäÿíèøëÿðäÿí ìöâàôèã ñóðÿòäÿ ùåñàáëàíìûø âåðýèëÿð áó þäÿíèøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðÿí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí òóòóëóð âÿ þäÿíìÿ òàðèõèíäÿí ñîíðà 30 ýöí ÿðçèíäÿ âÿ éà íþâáÿòè àéûí 15-äÿê þäÿíèø âàëéóòàñû èëÿ Äþâëÿò Áöäúÿñèíÿ êþ÷öðöëöð. Ùàñèëàòûí Ïàé Áþëýöñö ùàããûíäà Ñàçèøëÿðÿ ÿñàñÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí éåðëè ñóáïîäðàò÷û òÿøêèëàòëàðûí âåðýè þùäÿëèêëÿðè èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè èëÿ òÿíçèìëÿíèð. Áåëÿ êè, éåðëè ñóáïîäðàò÷ûëàð ùÿìèí ôÿàëèééÿò öçðÿ ìÿíôÿÿò âåðýèñèíèí þäÿéèúèëÿðè îëäóãëàðû ö÷öí îíëàðà êàðáîùèäðîýåí ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð àïàðûëàí þäÿíèøëÿðäÿí þäÿìÿ ìÿíáÿéèíäÿ âåðýè òóòóëìóð. Ëàêèí éåðëè ñóáïîäðàò÷ûëàð äèýÿð õàðèúè ñóáïîäðàò÷ûëàðà êàðáîùèäðîýåí ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð þäÿíèøëÿð àïàðàðêÿí âåðýèíè þäÿìÿ ìÿíáÿéèíäÿ òóòìàüà, îíóí ìöâàôèã ùåñàáàòûíû òÿãäèì åòìÿéÿ âÿ òóòóëìóø âåðýèíè äþâëÿò áöäúÿñèíÿ þäÿìÿéÿ áîðúëóäóðëàð. Äöíéàíûí ÿí íÿùÿíý âÿ ìÿøùóð íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Øèðêÿòè (ÀÐÄÍØ) àðàñûíäà èìçàëàíìûø Ùàñèëàòûí Ïàé Áþëýöñö ùàããûíäà ãöââÿäÿ îëàí Ñàçèøëÿðèí ñèéàùûñû âÿ ùÿð áèð ñàçèø öçðÿ ìÿíáÿäÿí òóòóëàí âåðýè äÿðÿúÿëÿðè 4-úö úÿäâÿëäÿ ýþñòÿðèëìèøäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

545

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âåðýè ñèñòåìè ñîí 10 èëäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìèøäèð (5, 6, 7, 8-úè úÿäâÿëëÿð).

Ô.ß.Ìÿììÿäîâ, À.Ô.Ìóñàéåâ

546

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÌÀËÈÉÉß ÁÀÇÀÐÛ Âß ÌÀËÈÉÉß ÈÍÑÒÈÒÓÒËÀÐÛ Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðû Àçÿðáàéúàíäà ãèéìÿòëè êàüûçëàð âÿ ôîíä áàçàðûíûí ôîðìàëàøìàñû 3 ìÿðùÿëÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. ßââÿëúÿ ùöãóãèíîðìàòèâ áàçà éàðàäûëìûø, èêèíúè ìÿðùÿëÿäÿ òÿíçèìëÿìÿ îðãàíû ôîðìàëàøäûðûëìûø âÿ áóíäàí ñîíðà ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ýåíèø èíñòèòóñèîíàë áàçàñûíûí òÿøêèë îëóíìàñûíà áàøëàíìûøäûð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ôîðìàëàøìàñû çàìàíû îíëàðûí áóðàõûëûøû âÿ ãåéäèééàòû ïðîñåäóðëàðûíûí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè, èíâåñòîðëàðûí ìàðàãëàðûíûí äàùà òÿìèíàòëû ãîðóíìàñû, ãèéìÿòëè êàüûçëàð åìèòåíòëÿðèíÿ äàèð èíôîðìàñèéàíûí à÷ûãëûüû, õàðèúè âÿ äàõèëè èíâåñòèñèéàëàðûí èãòèñàäèééàòûí ðåàë ñåêòîðëàðûíà úÿëá åäèëìÿñè ö÷öí ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí éåíè íþâëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí áèð ñûðà ùöãóãè-íîðìàòèâ ñÿíÿäëÿðèí ùàçûðëàíìàñû âàúèáäèð. Äþâëÿò êîðïîðàòèâ èñòèãðàç âÿðÿãÿëÿðèíèí, ñÿùìëÿðèí, âåêñåëëÿðèí âÿ äèýÿð ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí áóðàõûëìàñû, éåðëÿøäèðèëìÿñè, àëüû-ñàòãû ìåõàíèçìè âàñèòÿñèëÿ èúòèìàè òÿêðàð èñòåùñàëûí áöòöí ñôåðàëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè îëàí èíâåñòèñèéà ìÿíáÿëÿðèíè ôîðìàëàøäûðûð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí àéðû-àéðû íþâëÿðèíèí òÿäàâöëÿ áóðàõûëìàñû (ôîíä áàçàðûíà äàõèë îëìàñû) âÿ íîðìàë ôÿàëèééÿòè þëêÿíèí èãòèñàäè èíêèøàôûíà àøàüûäàêû èñòèãàìÿòëÿðäÿ ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð: äþâëÿòèí ìàëèééÿ ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ùþêóìÿòèí «à÷ûã áàçàð ÿìÿëèééàòû»íäàí äàùà ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿê èìêàíëàðûíûí ãàçàíûëìàñû; ìöÿññèñÿëÿðèí âÿ òÿñÿððöôàò ãóðóìëàðûíûí äåáèòîð-êðåäèòîð áîðúëàðûíûí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ éà àçàëäûëìàñû; þçÿëëÿøäèðìÿ ïðîñåñèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí àðòûðûëìàñû; ÿùàëèäÿ îëàí ñÿðáÿñò ïóë âÿñàèòëÿðèíèí òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðèíèí ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòè ö÷öí úÿëá îëóíàðàã èñòèôàäÿ åäèëìÿñè; õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè; áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðäÿ òÿäèéÿ áàëàíñû ñòðóêòóðóíóí äàùà äà îïòèìàëëàøäûðûëìàñû âÿ ñ. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðû éàðàäûëìàñûíûí öìóìè ìÿãñÿäè ìàëèééÿ ðåñóðñëàðûíûí òÿêðàð áþëýöñöíöí çÿðóðèëèéèíäÿí èáàðÿòäèð. Ìöâÿããÿòè, ñÿðáÿñò ïóë âÿñàèòëÿðèíèí òîïëàíìàñû âÿ îíëàðûí éåðëÿøäèðèëìÿñè ìÿùç ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí åìèññèéàñû âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí èãòèñàäè ðîëó ñÿíàéå, êîììåðñèéà âÿ áàíê êàïèòàëûíûí ôàñèëÿñèç äþ-

âðèééÿñèíè, áöäúÿ ýÿëèð âÿ õÿðúëÿðèíèí ìöíòÿçÿì ùÿðÿêÿòèíè òÿìèí åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà ÿìàíÿòèí èíâåñòèñèéàéà ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñè áàø âåðèð âÿ èãòèñàäèééàòäà ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðèíè øÿðòëÿíäèðÿí êàïèòàëûí ñàùÿëÿðàðàñû àõûíû ôîðìàëàøûð. Îíóí âÿçèééÿòè úàðè ìàêðîèãòèñàäè êîíéóíêòóðó ÿêñ åòäèðèð âÿ äþâëÿòèí áöäúÿ âÿ ïóë ñèéàñÿòè òÿäáèðëÿðè áóíó íÿçÿðÿ àëàðàã ùàçûðëàíûð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðû êàïèòàëûí äàùà ñÿìÿðÿëè ñàùÿëÿðÿ àõûíûíû òÿìèí åäèð, èãòèñàäèééàòà ÷åâèêëèê âåðèð âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòèíè àðòûðûð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð ïóë âÿñàèòëÿðèíè òîïëàìàã âÿ éåðëÿøäèðìÿê êèìè ÿñàñ ôóíêñèéàëàðëà éàíàøû, áèð ñûðà ÿëàâÿ: âåêñåë ùåñàáëàøìà âàñèòÿñè îëìà, ÷àòûøìàéàí äþâðèééÿ âÿñàèòëÿðèíè òàìàìëàìà, ùÿì÷èíèí ïóë òÿäèéÿëÿðè êèìè èñòèôàäÿ åäèëìÿ ôóíêñèéàëàðûíû äà éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿð. Ìàëèééÿ àëÿòëÿðè. Áàçàð ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðû êðåäèò áàçàðû èëÿ ñûõ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áó áàçàðëàðûí ùÿð èêèñè ÀÏ ùÿëÿëèê òÿøÿêêöë ìÿðùÿëÿñèíäÿäèð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðû êðåäèò áàçàðû èëÿ áèðëèêäÿ ìàëèééÿ áàçàðûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Îíëàð áèð-áèðè èëÿ ñûõ ÿëàãÿäàðäûð âÿ áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èãòèñàäèééàòûí ìþâúóä âÿçèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, äþâëÿòèí ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà ñèéàñÿòè àøàüûäàêûëàðû íÿçÿðäÿ òóòóð: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìöòÿøÿêêèë ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû; þëêÿíèí äàõèëè ìàëèééÿ åùòèéàòëàðûíûí èãòèñàäèééàòûí ðåàë ñåêòîðóíà èíâåñòèñèéà îëóíìàñû ö÷öí øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû; õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ÿëâåðèøëè èíâåñòèñèéà ìöùèòèíèí éàðàäûëìàñû; ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà ìàëèééÿ ñàáèòëèéèíèí âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè; Àçÿðáàéúàíûí ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí äöíéà êàïèòàë áàçàðûíà èíòåãðàñèéàñû ö÷öí øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà èëê áîðú þùäÿëèéè 1993 èëäÿ áóðàõûëàí äþâëÿò èñòèãðàçëàðû îëìóøäóð. ßùàëè àðàñûíäà éåðëÿøäèðèëÿí áó ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí áóðàõûëûø ùÿúìè âÿ ìöääÿòèíè ìÿðêÿçè èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìàëèééÿ Íàçèðëèéè (ÌÍ) âÿ

Ìèëëè Áàíê ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäè. Äþâëÿò èñòèãðàçëàðûíûí áóðàõûëìàñû «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ãûñàìöääÿòëè áîðú þùäÿëèêëÿðèíèí ÿñàñ øÿðòëÿðè» àäëû íîðìàòèâ-ùöãóãè ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó ñÿíÿäÿ ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ãèéìÿòëè êàüûçëàðûíûí åìèòåíòè ÌÍ-äèð. Áàøãà ñþçëÿ, äþâëÿòèí áîðú þùäÿëèêëÿðèíèí âàõòëû-âàõòûíäà âÿ òàì ùÿúìäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ (ãàéòàðûëìàñûíà) ÌÍ úàâàáäåùäèð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ôîðìàëàøìàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿáóë åòäèéè (17.09.1996) «Äþâëÿò ãûñàìöääÿòëè ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí åìèññèéàñû ùàããûíäà» ãÿðàðûíäàí ñîíðà áàøëàìûøäûð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàíäà äþâðèééÿéÿ áóðàõûëàí èëê ãèéìÿòëè êàüûçëàðäàí áèðè äþâëÿò ãûñàìöääÿòëè èñòèãðàçëàðû (ÄÃÈ) (1996; ñåíòéàáð) ñàéûëûð. ÌÍ òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëàí ÄÃÈ ñÿíÿäñèç ãåéðè-íàüä ôîðìàéà ìàëèêäèð. Áóíëàðûí òÿäàâöëö ãåéðèíàüä ãàéäàäà âÿ ùåñàáäàí-ùåñàáà êþ÷öðöëìÿêëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ÄÃÈ-éÿ ýþðÿ ýÿëèðèí þäÿíèøè äèñêîíòëà èúðà îëóíóð. Èíâåñòîðëàðà íîìèíàëäàí àøàüû ãèéìÿòÿ ñàòûëàí áó áîðú þùäÿëèêëÿðè íîìèíàë ãèéìÿò èëÿ ýåðè àëûíûð. Èãòèñàäèééàòäà áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ýþðöëÿí èøëÿð íÿòèúÿñèíäÿ, ñàùèáêàðëûã âÿ þçÿë áþëìÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Áóíóíëà éàíàøû, òÿäàâöëÿ äþâëÿò èñòèãðàçëàðû, äþâëÿò þçÿëëÿøäèðìÿ ïàéëàðû (÷åêëÿðè), äþâëÿò þçÿëëÿøäèðìÿ îïñèîíëàðû, ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèíèí ñÿùìëÿðè áóðàõûëìûøäû. Ëàêèí þëêÿ áàø÷ûñûíûí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãèéìÿòëè Êàüûçëàð öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñèíèí (ÃÊÄÊ) éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» (30.12.1998) âÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãèéìÿòëè Êàüûçëàð öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñèíèí ôÿàëèééÿòèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ùàããûíäà» (26.07.1999) ôÿðìàíëàðûíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìöòÿøÿêêèë ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà âÿ èíêèøàôûíà òÿêàí âåðèëäè. ÃÊÄÊ éàðàäûëäûãäàí ñîíðà ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíà éåíè àëÿòëÿð êèìè êîðïîðàòèâ âåêñåëëÿð, äåïîçèò ñåðòèôèêàòëàðû, ãûñàìöääÿòëè íîòëàð, óçóíìöääÿòëè äþâëÿò èñòèãðàçëàðû, ôéó÷åðñëÿð âÿ äèýÿð ãèéìÿòëè êàüûçëàð äàõèë îëäó. Ãèéìÿòëè êàü547

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ûçëàð áàçàðûíäà îëàí àëÿòëÿðèí ñïåêòðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê, ôîíä áàçàðûíûí êåéôèééÿòúÿ éöêñÿëìÿñèíÿ âÿ èíâåñòîðëàðûí úÿëá îëóíìàñûíà çÿìèí éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ ÃÊÄÊ àâðîáîíä, áÿëÿäèééÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàðû, õÿçèíÿ âåêñåëëÿðè âÿ äèýÿð íþâ ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí òÿòáèãèíÿ äàèð òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèð. Ìöàñèð äþâðäÿ þëêÿìèçäÿ ôÿàëèééÿòäÿ îëàí ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíû øÿðòè îëàðàã 3 ÿñàñ áëîêà áþëìÿê îëàð: 1) äþâëÿò ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðû; 2) áîðú þùäÿëèêëÿðè âÿ âåêñåëëÿð áàçàðû; 3) êîðïîðàòèâ ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðû. Ìàëèééÿ èíñòèòóòëàðû. 1991 èëäÿ éàðàäûëàí «Áàêû Ãèéìÿòëè Êàüûçëàð Áèðæàñû» Àçÿðáàéúàí ôîíä ìÿêàíûíäà èëê áèðæà ñàéûëûðäû. Î çàìàí ôîíä áèðæàñûíûí ôÿàëèééÿòè ÌÍ-èí «Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà áèðæà ôÿàëèééÿòèíèí ëèñåíçèéàëàøäûðûëìàñû ùàããûíäà» íîðìàòèâ ñÿíÿäëÿ òÿíçèìëÿíèðäè. Ðåñïóáëèêàäà «Ãèéìÿòëè êàüûçëàð âÿ ôîíä áèðæàëàðû ùàããûíäà» èëê Ãàíóí 24 íîéàáð 1992 èëäÿ ãÿáóë îëóíìóø, 29 àâãóñò 1995 èëäÿ èñÿ îíà ÿëàâÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìèøäèð. Áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èä äþâðöíö éàøàéàí äèýÿð þëêÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ôîðìàëàøìàñû þëêÿäÿ àïàðûëàí èñëàùàòëàðûí ñòðàòåæè õÿòòèíè òÿøêèë åäÿí þçÿëëÿøäèðìÿ ïðîñåñè èëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó ñàùÿäÿ ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñûíûí ùàçûðëàíìàñû çàìàíû þçÿëëÿøäèðìÿ íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèíèí ãèéìÿòëè êàüûçëàðûíûí ìÿðêÿçèëÿøäèðèëìèø ñàõëàíìàñû âÿ íàüäñûç äþâðèééÿñèíèí çÿðóðèëèéè þçöíö êÿñêèí øÿêèëäÿ áöðóçÿ âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 1995–98 èëëÿð ÿðçèíäÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñèíèí Äþâëÿò Ïðîãðàìû»íäà èëê äÿôÿ Ìèëëè Äåïîçèò Ñèñòåìè àíëàéûøû þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ùÿìèí Äþâëÿò Ïðîãðàìûíà ìöâàôèã îëàðàã, Ìèëëè Äåïîçèò Ñèñòåìè ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí ñàõëàíìàñû, îíëàðûí ñÿíÿäëè âÿ ñÿíÿäñèç äþâðèééÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, ñÿùìäàðëàðûí ðåéåñòðèíèí àïàðûëìàñû, î úöìëÿäÿí ãèéìÿòëè êàüûç ñàùèáëÿðèíèí âÿ ìöâàôèã àëüû-ñàòãû ÿìÿëèééàòëàðûíûí ãåéäèééàòû âÿ áó êèìè äèýÿð äåïîçèòàð õèäìÿòëÿðèí ýþñòÿðèëìÿñè ö÷öí éàðàíìàëû èäè. Ëàêèí þçÿëëÿøäèðèëìÿíèí èëêèí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ þëêÿäÿ ìöâàôèã íîðìàòèâùöãóãè áàçàíûí îëìàìàñû ùÿìèí ñèñòåìèí þçÿéèíè òÿøêèë åäÿí Ìèëëè Äåïîçèò Ìÿðêÿçèíèí (ÌÄÌ) éàðàäûëìàñû áèð ÷îõ 548

ìàíåÿëÿðëÿ ãàðøûëàøäû êè, áó äà ãèéìÿòëè êàüûçëàðëà áàüëû ÿìÿëèééàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè ãåéðè-ìöìêöí åòäè. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ þçÿëëÿøäèðìÿ ïðîñåñèíèí èøòèðàê÷ûëàðû âÿ ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèíèí ñÿùìäàðëàðû àðàñûíäà íàðàçûëûãëàðûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ïåøÿêàð èøòèðàê÷ûñû îëàí ÌÄÌ-èí éàðàäûëìàñû þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû (14.05.1997) èëÿ «Ìèëëè Äåïîçèò Ñèñòåìè ùàããûíäà» âÿ «Äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû éàðàäûëìûø ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèíèí âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ÷åê èíâåñòèñèéà ôîíäëàðûíûí ñÿùìäàðëàðûíûí ðåéåñòðèíèí àïàðûëìàñû ãàéäàëàðû ùàããûíäà» ßñàñíàìÿëÿðèí òÿñäèã åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ìöìêöí îëìóøäóð. «Ìèëëè Äåïîçèò Ñèñòåìè ùàããûíäà» ßñàñíàìÿ èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð êè, ÌÄÌ-èí ÿñàñ ìÿãñÿäè îíóí áèëàâàñèòÿ äåïîçèòàð ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìàñû, åéíè çàìàíäà äèýÿð äåïîçèòàðëàðûí ó÷îòóíóí âÿ îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí Ôÿðìàíûí èúðàñû èëÿ ÿëàãÿäàð 18 ñåíòéàáð 1997 èë òàðèõèíäÿí åòèáàðÿí ãàïàëû ñÿùìäàð úÿìèééÿòè ôîðìàñûíäà òÿñèñ åäèëìèø «Ìöëê» Ìèëëè Äåïîçèò Ìÿðêÿçè þç ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàäû. Ùÿìèí çàìàí òÿøêèëàòûí òÿñèñ÷èñè âÿ 100% ñÿùìèíèí ñàùèáè êèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò ßìëàê Êîìèòÿñè ÷ûõûø åäèðäè. 14 èéóë 1998 èëäÿ «Ãèéìÿòëè êàüûçëàð ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éåíè Ãàíóíó ãÿáóë åäèëäè. Áó Ãàíóí ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíû ýåíèø ÿùàòÿ åäÿí èëê ãàíóíâåðèúèëèê àêòû èäè. ÃÊÄÊíûí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 08 ñåíòéàáð 1999 èëäÿ ÌÄÌ éåíèäÿí òÿñèñ åäèëìèø âÿ ñÿùìëÿðèí òàì ùÿúìè ÃÊÄÊíûí ñàùèáëèéèíÿ êå÷ìèøäè. Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ ýþðÿ ÃÊÄÊ àøàüûäàêû ôóíêñèéàëàðû ùÿéàòà êå÷èðèð: ãàíóíâåðèúèëèê òÿøÿááöñö ôóíêñèéàñû (ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí èíêèøàô ïðîãðàìûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí èíêèøàôûíû òÿìèí åäÿí ãàíóíâåðèúèëèê âÿ íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûí ùàçûðëàíìàñû); èíçèáàòè ôóíêñèéà (ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí òÿíçèìëÿíìÿñè âÿ áàçàð èøòèðàê÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöâàôèã ãàíóíâåðèúèëèéÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíà íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè); ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà èíôîðìàñèéà ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû âÿ èíâåñòîðëàð ö÷öí à÷ûãëûüûí òÿìèí åäèëìÿñè; ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí åìèòåíòëÿðèíèí, ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ïåøÿêàð èøòèðàê÷ûëàðûíûí,

èíâåñòîðëàðûí ùöãóã âÿ ìàðàãëàðûíûí ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû; ãèéìÿòëè êàüûçëàðëà ÿìÿëèééàòëàðûí àïàðûëìàñû çàìàíû îðòàéà ÷ûõà áèëÿúÿê ðèñêëÿðèí ìèíèìàë ñÿâèééÿéÿ åíäèðèëìÿñè; áåéíÿëõàëã âÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ìàëèééÿ èíñòèòóòëàðû èëÿ ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè; ãèéìÿòëè êàüûçëàð öçðÿ áåéíÿëõàëã ùåñàáëàøìàëàðûí àïàðûëìàñû âÿ êëèðèíã ñèñòåìëÿðèíÿ ãîøóëìàñû; ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà ãåéðè-ãàíóíè ôÿàëèééÿòèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû; áàçàð èøòèðàê÷ûëàðû ö÷öí ñàüëàì ðÿãàáÿò ìöùèòèíèí éàðàäûëìàñû. ÃÊÄÊ òÿðÿôèíäÿí ýþðöëìöø èøëÿð íÿòèúÿñèíäÿ äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí ùöãóãè-íîðìàòèâ áàçàíûí òÿìÿëè ãîéóëìóø, ðåñïóáëèêàäà ãèéìÿòëè êàüûçëàð öçðÿ 60-äàí àðòûã íîðìàòèâ-ùöãóãè ñÿíÿä òÿñäèã åäèëìèøäèð. Áóíëàðûí ñûðàñûíäà «Azÿrbaycan Respublikasûnda veksellÿrin dþvriyéÿsi haqqûnda ßñàñíàìÿ», «Depozitar fÿaliyyÿtènèí hÿyata ke÷irilmÿsi Ñtandartlarû», «Azÿrbaycan Respublikasûnda xÿzinÿ veksellÿrinin buraxûlmasû vÿ dþvriyyÿsi haqqûnda Qaydalar», «Azÿrbaycan Respublikasûnda fyu÷erslÿrin tÿdavölö Qaydalarû», «Dþvlÿt qûsamöddÿtli istiqrazlarû ilÿ Azÿrbaycan Respublikasû Milli Bankûnûn REPO/ßKS-REPO ÿmÿliyyatlarûnûn aparûlmasû haqqûnda Qaydalar», «Azÿrbaycan Respublikasû Milli Bankûnûn qûsamöddÿtli notlarûnûn buraxûlûøû, yerlÿødirilmÿsi vÿ tÿdavölö haqqûnda Qaydalar», «Azÿrbaycan Respublikasûnûn Dþvlÿt daxili uduølu istiqrazlarûnûn buraxûlûøû, tÿdavulö vÿ þdÿnilmÿsi Qaydalarû», «Girov kaüûzû haqqûnda ßsasnamÿ», «Qiymÿtli kaüûzlarla alüû-satqû ÿqdlÿrinin baülanma qaydalarû haqqûnda ßsasnamÿ», «Qiymÿtli kaüûzlar bazarûnda ÷irkli pullarûn yuyulmasûnûn vÿ terrorizmin maliyyÿlÿødirilmÿsinin qarøûsûnûn alûnmasû mÿqsÿdilÿ qiymÿtli kaüûzlar bazarûnûn peøÿkar iøtirak÷ûlarû tÿrÿfindÿn tÿdbirlÿrin gþrölmÿsi haqqûnda Qaydalar», «Äåïîçèòàð ñèñòåìèíäÿ äåïîçèòàðëàðàðàñû ÿìÿëèééàòëàðûí àïàðûëìàñû Ãàéäàëàðû», «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìÿíçèë ñåðòèôèêàòëàðûíûí áóðàõûëûøû, òÿäàâöëö âÿ þäÿíèëìÿñè ùàããûíäà ßñàñíàìÿ», «Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà ãèéìÿòëÿðëÿ ìàíèïóëéàñèéàëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû Ãàéäàëàðû», «Ãèéìÿòëè êàüûç ñàùèáëÿðèíèí ðåéåñòðèíèí àïàðûëìàñû Ñòàíäàðòëàðû»íû ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû (08.11.1999) èëÿ òÿñäèã åäèëìèø «Ãèéìÿòëè êàüûçëàðëà ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíäÿ áÿçè ôÿàëèééÿò íþâëÿðèíèí ëèñåíçèéà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàøäûðûëìàñû Ãàéäàëàðû» þëêÿäÿ ñèâèë ôîíä áàçàðû èíôðàñòðóêòóðóíóí éàðàäûëìàñû, áèð ñûðà ôÿàëèééÿò íþâëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè, êîðïîðàòèâ êàüûçëàð áàçàðûíû ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ èíâåñòèñèéà àõûíûíû ýöúëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ, îíëàðûí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí íèçàìëàíìàñû éîëóíäà âàúèá àääûìëàðäàí

ëèðëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñè, ùÿì äÿ ÿââÿëëÿð ãàçàíûëìûø ýÿëèðëÿðèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñû âÿ àðòûðûëìàñû ìÿãñÿäèíè äàøûéûð. Îíà ýþðÿ äÿ èø àäàìëàðûíûí, ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí, ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèíèí, þçÿë ìöÿññèñÿëÿðèí, áàíêëàðûí âÿ äèýÿð òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðèíèí ìàëèééÿ âÿñàèòëÿ-

Áàêû Ôîíä Áèðæàñûíûí òèúàðÿò çàëû

÷ûëàðûí ñàéûíûí àðòìàñûíäàí, èëêèí áàçàð èìêàíëàðûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿí âÿ òÿêðàð áàçàðûí ôîðìàëàøìàñûíäàí àñûëûäûð. Áàçàð èøòèðàê÷ûëàðûíûí ñàéûíûí àðòìàñû èñÿ, ÿñàñÿí, ãåéðè-áàíê ñóáéåêòëÿðèíèí èëêèí áàçàðäà èøòèðàêûíû òÿëÿá åäèð. Áó ñûðàéà èëê íþâáÿäÿ, ñûüîðòà øèðêÿòëÿðèíè àèä åòìÿê ëàçûìäûð. Ùàçûðäà ñòðàòåæè þçÿëëÿøäèðìÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, èíâåñòîð ìàðàüû úÿëá åäÿí áèð ñûðà ðåíòàáåëëè ìöÿññèñÿëÿðèí ñÿùìëÿðèíèí áóðàõûëìàñû, ðåàë ñåêòîðóí èíêèøàôû èñòèãàìÿòèíäÿ, ùÿì÷èíèí ìàëèééÿ-áàíê ñåêòîðóíäà àïàðûëàí ýåíèøìèãéàñëû èñëàùàòëàð (2005) êîðïîðàòèâ ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí èíêèøàôûíà çÿìèí éàðàäàúàãäûð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà ôÿàëèééÿòè áåëÿ òÿñíèôëÿøäèðìÿê îëàð: áðîêåðëèê; äèëåðëèê; ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí èäàðÿ åäèëìÿñè; êëèðèíã; äåïîçèòàð; ãèéìÿòëè êàüûç ñàùèáëÿðèíèí ðåéåñòðèíèí àïàðûëìàñû; ôîíä áèðæàñû.

áèðè îëìóøäó. Áó Ôÿðìàíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà ñèâèë ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ Áàêû Ôîíä Áèðæàñû (ÁÔÁ) éàðàäûëìûøäûð (15.02.2000). ÁÔÁ-íèí òÿðêèáèíÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿí èðè ìàëèééÿ âÿ èíâåñòèñèéà èíñòèòóòëàðû, ùÿì÷èíèí áèð íå÷ÿ èðè õàðèúè áàíêëàð âÿ èíâåñòèñèéà øèðêÿòëÿðè äàõèëäèð. ÁÔÁ-äÿ èëê ùÿððàú 2000 èëäÿ ãûñàìöääÿòëè äþâëÿò èñòèãðàç âÿðÿãÿëÿðè öçðÿ êå÷èðèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà ðåàë ñåêòîðóí (íåôò ñåêòîðó èñòèñíà îëìàãëà) ðåíòàáåëëèéèíèí àøàüû îëìàñû, ìöÿññèñÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí çÿðÿðëÿ èøëÿìÿñè, þçÿëëÿøäèðèëìèø ìöÿññèñÿëÿðèí ñÿùìëÿðè öçðÿ äèâèäåíäëÿðèí àøàüû îëìàñû ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí äàùà ìöòÿøÿêêèë èíêèøàôûíà ùÿëÿ êè òàì èìêàí âåðìèð. Ìÿëóìäóð êè, Àçÿðáàéúàí þçöíöí ýåîñèéàñè éåðëÿøìÿñè áàõûìûíäàí èøýöçàð àêòèâëèéèíèí âàúèá ðåýèîíàë ìÿðêÿçè êèìè ÷ûõûø åäèð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð ñòàáèë âÿ òÿøêèë åäèëìèø ôîíä áàçàðûíûí ìþâúóäëóüó Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíà õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéàúàãäûð. Ôîíä áèðæàñû øÿõñè éûüûìëàðû ñÿôÿðáÿð åòìÿéÿ âÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí ÿìÿëèééàò âàñèòÿñèëÿ óçóíìöääÿòëè êàïèòàë ãîéóëóøëàðûíà ÷åâèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ôîíä áèðæàñû ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí òÿëÿá îëóíàí ëèêâèäëèéèíè òÿìèí åäèð âÿ ãûñàìöääÿòëè éûüûìëàðûí óçóíìöääÿòëè ìàëèééÿëÿøäèðìÿéÿ úÿëá îëóíìàñûíà èìêàí éàðàäûð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð ùÿì èãòèñàäè ñàùÿëÿðÿ âÿñàèòëÿðèí úÿëá åäèëìÿñè èëÿ éåíè ýÿ-

ðè èëÿ èøòèðàêûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí íþâëÿðè, éàðàíìàñû ïðèíñèïëÿðè âÿ ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà áèëýèëÿðèíèí îëìàñû âàúèáäèð. Ñîí çàìàíëàð äþâëÿò ãèéìÿòëè êàüûçëàðûíûí ðåàë ýÿëèðëèëèê ñÿâèééÿñèíèí àøàüû äöøìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, äèýÿð áàíê âÿ ñóáéåêòëÿðèí îíëàðà òÿëÿáè àçàëìàìûøäûð. Áóíóí ñÿáÿáè äþâëÿò ãûñàìöääÿòëè èñòèãðàçëàðû öçðÿ ðèñê ñÿâèééÿñèíèí àøàüû îëìàñû âÿ èíâåñòîðëàðûí áó ìàëèééÿ àëÿòèíÿ ìàðàüûíûí àðòìàñûäûð. Äþâëÿòèí áîðú þùäÿëèêëÿðèíè âàõòëû-âàõòûíäà éåðèíÿ éåòèðìÿñè, èíôëéàñèéàíûí àøàüû ñÿâèééÿñè, ìàêðîèãòèñàäè ñòàáèëëèê âÿ áó êèìè ïîçèòèâ ìåéëëÿð äþâëÿò ãèéìÿòëè êàüûçëàðû öçðÿ èíâåñòèñèéà ðèñêèíè àçàëòìûø âÿ èíâåñòîðëàðûí îíëàðà ìàðàüûíû àðòûðìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí èíêèøàôû, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë èøòèðàê-

«Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè»íèí (01.09.2000) âÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ÿëàâÿëÿðèí âÿ äÿéèøèêëèêëÿðèí åäèëìÿñè ùàããûíäà» ãàíóíóí (06.03.2004) ãöââÿéÿ ìèíìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí èíêèøàôûíûí éåíè ìÿðùÿëÿñè îëäó. Ìöëêè Ìÿúÿëëÿéÿ ýþðÿ, ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí ïåøÿêàð èøòèðàê÷ûëàðû ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà õöñóñè ðàçûëûã (ëèñåíçèéà) ÿñàñûíäà ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ùöãóãè âÿ éà ôèçèêè øÿõñëÿðäèð. Ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíûí þç âÿçèôÿëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿñè îíóí þçöíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äèëåðëÿð âÿ áðîêåðëÿðñèç ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ëàêèí ìöàñèð èíâåñòèñèéà áèçíåñèíèí ñèìàñûíû îíëàð äåéèë, þç èøëÿðèíäÿ áðîêåð âÿ äèëåð ÿìÿëèééàòëà-

Ñõåì 1. ÁÔÁ-äÿ àïàðûëìûø ÿìÿëèééàòëàð öçðÿ ýþñòÿðèúèëÿð (ìëí.ìàí.)

549

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ñõåì 2. Èëëÿð öçðÿ ãåéäèééàòà àëûíìûø ÿãäëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàò

ßãäëÿðèí ñàéû

Ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí ñàéû

ðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí, ãèéìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà âàñèòÿ÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëàí èíâåñòèñèéà áàíêëàðû, èíâåñòèñèéà äèëåðëÿðè, èíâåñòèñèéà åâëÿðè âÿ ñ. ìöÿééÿí åäèð. Áó ôÿàëèééÿò ñàùÿñè Àçÿðáàéúàíäà èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíäÿäèð. Áåëÿ êè, 1998 èëäÿ éàðàíàí èëê ÷åê èíâåñòèñèéà ôîíäó 2000 èëäÿ þç ôÿàëèééÿòèíè áàøà ÷àòäûðäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãèé-

ßãäëÿðèí ùÿúìè (ìèí ìàí.)

ÿãäëÿðèí ñàéû öçðÿ 1,4 äÿôÿ, ÿãäëÿðèí ïðåäìåòè îëàí ñÿùìëÿðèí ñàéû öçðÿ 1,21 äÿôÿ àðòûì ìöøàùèäÿ îëóíóð. Þòÿí èëëÿð öçðÿ ÌÄÌ-äÿ ãåéäèééàòà àëûíìûø ÿãäëÿðèí äèíàìèêàñû 2-úè âÿ 3-úö ñõåìëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, ìöíòÿçÿì ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ôîíä áàçàðû âÿñàèòëÿðè ñàùÿëÿð àðàñûíäà ÷åâèê øÿêèë-

Ñõåì 3. Èãòèñàäèééàò ñàùÿëÿðè öçðÿ ãåéäèééàòà àëûíìûø ÿãäëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàò

ìÿòëè êàüûçëàð áàçàðûíäà áèð ñûðà èíñòèòóñèîíàë ãóðóìëàð òÿìñèë îëóíóð. Ëàêèí îíëàðäàí ÿí äèíàìèê èíêèøàô åäÿíëÿð ÁÔÁ âÿ ÌÄÌ-äèð. 2001 èëèí íîéàáð àéûíäàí ÁÔÁ Àâðàñèéà Ôîíä Áèðæàëàðû Àññîñèàñèéàñûíûí (ÔÅÀÑ) ðÿñìè öçâöäöð. ÁÔÁ-äÿ àïàðûëìûø ÿãäëÿðèí äèíàìèêàñû 1-úè ñõåìäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð: ÌÄÌ èñÿ 2004 èëäÿ «Àâðàñèéà Ìÿðêÿçè Äåïîçèòàðëàðûí Àññîñèéàñèéàñû»íûí òÿñèñ îëóíìàñûíäà èøòèðàê åòìèø âÿ ùÿìèí òÿøêèëàòûí öçâö îëìóøäóð. Öìóìèëèêäÿ, 2004 èëäÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàðëà áàüëàíìûø 550

äÿ éåíèäÿí áþëöøäöðìÿêëÿ âÿ îíëàðû åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí äàùà ïåðñïåêòèâ èñòèãàìÿòëÿðèíÿ éþíÿëòìÿêëÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäà ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðèíèí ñöðÿòëÿíìÿñèíÿ âÿ îïòèìàëëàøäûðûëìàñûíà êþìÿê åäèð. Ðåñïóáëèêàéà èðèùÿúìëè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá îëóíìàñû ñèâèë ôîíä áàçàðûíûí ôÿàëèééÿòèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí çÿìèí éàðàäûð. Ù.À. Áàáàéåâ, Ô.Ô. Ìóñòàôàéåâ

Ñûüîðòà áàçàðû Àçÿðáàéúàíäà ñûüîðòà èøè íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îëóá, òÿõìèíÿí 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà éàðàíìûøäûð. Ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñèíÿ êàïèòàë ãîéàí õàðèúè èíâåñòîðëàð áóðàäà þç øèðêÿòëÿðèíèí ôèëèàëëàðû, àýåíòëèêëÿðè âÿ íöìàéÿíäÿëèêëÿðè èëÿ éàíàøû ñûüîðòà øèðêÿòëÿðè äÿ à÷ûðäûëàð. Àçÿðáàéúàíäà ñûüîðòà èøè 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ñàùèáêàðëûüûí ÷îõ èíêèøàô åòìèø ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè èäè. Éàëíûç Áàêû ø.íäÿ 18 ñûüîðòà øèðêÿòè (“Áàêû ãàðøûëûãëû êðåäèò úÿìèééÿòè”, “Õÿçÿð äÿíèçè”, “Íéó-Éîðê”, “Éàðäûì”, “Ðóñ ëëîéäó”, “Ñàëàìàíäðà”, “Ëþâáÿð” âÿ ñ.) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè (1910). Îíëàðäàí ÿí èðè ñûüîðòà øèðêÿòè Ðóñèéà Ñûüîðòà Úÿìèééÿòè èäè êè î, äèýÿð ñûüîðòà øèðêÿòëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Àçÿðáàéúàíäà 2 àýåíò êîíòîðó à÷ìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëàíà ãÿäÿð ñûüîðòà èøèíèí ÿñàñ ùèññÿñè Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ öçÿí ýÿìèëÿðèí âÿ îíëàðäà äàøûíàí éöêëÿðèí ñûüîðòàëàíìàñû òÿøêèë åäèðäè. ×öíêè, Ðóñèéà èìïåðèéàñû âÿ Èðàí äþâëÿòè àðàñûíäàêû áöòöí òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè, ïðàêòèêè îëàðàã, Áàêû ëèìàíû âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ Áàêû ëèìàíû Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ÿí èðè ëèìàíû èäè. Îíóí èëëèê éöê äþâðèééÿñè Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, Ðèãà âÿ Îäåññà ëèìàíëàðûíûí îõøàð ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí ÷îõ öñòöí èäè. Þçö ýÿìè ñàùèáè îëàí Àááàñãóëó ßùìÿäîâ, ÿñàñÿí, ìÿùç ýÿìèëÿðèí ñûüîðòàñû öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà ñûüîðòà èøè Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû äþâðöíäÿ äÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Ëàêèí 1920 èëèí 28 àïðåëèíäÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 11-úè Îðäó òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ñûüîðòà èøè äþâëÿò èíùèñàðûíà àëûíäû. Áóíóíëà äà áöòöí þçÿë ñûüîðòà øèðêÿòëÿðè ëÿüâ åäèëäè âÿ ÑÑÐÈ-íèí ùÿð éåðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà ñûüîðòà èøè éàëíûç áèð òÿøêèëàò – Äþâëÿò Ñûüîðòà îðãàíû òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìàüà áàøëàäû. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè îíëàðà äÿéìèø çÿðÿðëÿðèí áèð ùèññÿñèíè äþâëÿò ñûüîðòàñû ùåñàáûíà þäÿìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëñà äà, èãòèñàäèééàòäà èíçèáàòè-àìèðëèê ìåòîäëàðûíûí òÿòáèãè âÿ îíóí ìöòëÿã øÿêèëäÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿñè áåëÿ òÿñÿððöôàò ÿùÿìèééÿòëè òÿäáèðëÿðèí ëÿüâ îëóíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ èñÿ äþâëÿò ñûüîðòàñû àíúàã ê.ò. ìöÿññÿëÿðèíäÿ òÿòáèã îëóíóðäó. Ñÿíàéå, òèêèíòè, íÿã-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëèééàò âÿ ä. õ.ò. ñàùÿëÿðèíäÿ áó ðîëó ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø âÿ éà ñàùÿ åùòèéàò ôîíäëàðû îéíàéûðäû. Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò Äþâëÿò Ñûüîðòàñû, ÿñàñÿí, 1923 èëäÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûá 1991 èëèí ñîíóíàäÿê äàâàì åòìèøäè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñûüîðòà èøèíèí èíêèøàô åòìÿñè áó ñàùÿéÿ íÿçàðÿò åäÿí îðãàí éàðàäûëìàñûíû çÿðóðè åòäè âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè éàíûíäà Äþâëÿò Ñûüîðòà Íÿçàðÿòè éàðàäûëäû (16.10.1991). Àçÿðáàéúàíäà þçÿë ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí éàðàäûëìàñû 1990 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíÿ, ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíûí ôîðìàëàøìàñû èñÿ 90-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíà òÿñàäöô åäèð. Ìÿùç èãòèñàäèééàòäà íÿçÿðÿ÷àðïàúàã èðÿëèëÿéèøëÿðèí îëìàñû âÿ þëêÿéÿ èíâåñòèñèéà àõûíûíûí àðòàðàã ýöúëÿíìÿñè þçÿë ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí èíêøàôûíà äà áþéöê òÿêàí âåðäè. Ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòûíûí, î úöìëÿäÿí ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíûí ñöðÿòëÿ èíêèøàôû “Ñûüîðòà ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èëê Ãàíóíóíóí (05.01.1993) äÿéèøäèðèëìÿñèíè çÿðóðè åòäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ, “Ñûüîðòà ùàããûíäà” éåíè Ãàíóí ãÿáóë åäèëäè (25.06.1999). Ùÿìèí Ãàíóí ñûüîðòàëûëàðà åòèáàðëû ñûüîðòà òÿìèíàòû âåðèëìÿñè, ñûüîðòà÷ûëàðûí èñÿ þç ìàëèééÿ ñàáèòëèéèíè âÿ þäÿìÿ ãàáèëèééÿòèíè ãîðóìàã ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûëìàñûíû òÿìèí åòäè. Àçÿðáàéúàíäà àïàðûëàí èãòèñàäè èñëàùàòëàðëà ÿëàãÿäàð, ñûüîðòàéà äþâëÿò íÿçàðÿòè ôóíêñèéàñû Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí ìöâàôèã Ôÿðìàíû èëÿ 2001 èëèí àïðåë àéûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìàëèééÿ Íàçèðëèéèíÿ ùÿâàëÿ åäèëäè. Áó ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè äþâëÿò òÿäáèðè ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí ýþñòÿðäèéè õèäìÿòëÿðèí äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàòäû. Þòÿí äþâð ÿðçèíäÿ ðespublikada ñûüorta iøinin beynÿlxalq standartlara uyüun tÿøkil edilmÿsi, sûüortalûlara etibarlû sûüorta tÿminatû âåðèëìÿñè, sûüorta xidmÿtlÿri sÿviyyÿsinin yöksÿldilmÿsi, sûüorta÷ûlarûn maliyyÿ sabitliéènin vÿ þdÿmÿ qabiliyyÿtëÿðinin ýöclÿndirilmÿsi, sûüorta èøini inkèøaf etdirmÿklÿ áödcÿ daxilolmalarûnûn artûrûlmasûnû tÿmin etmÿk mÿqsÿdilÿ Maliyyÿ Nazirliyi tÿrÿfindÿn bir sûra mÿqsÿäéþíëö tÿdbirlÿr hÿyata ke÷iriläi. Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí “Ñûüîðòà÷ûëàðûí âÿ òÿêðàð ñûüîðòà÷ûëàðûí íèçàìíÿìÿ êàïèòàëûíûí ìèíèìóì ìÿáëÿüèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ùàããûí-

äà” Ãÿðàðû èëÿ (20.09.2001; 152 ñàéëû) íèçàìíàìÿ êàïèòàëûíûí ìèíèìóì ìÿáëÿüè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòûðûëàðàã, ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà÷ûëàð (01.01.2004-äÿê ìÿðùÿëÿëÿðëÿ) âÿ éåíè éàðàíàí ñûüîðòà÷ûëàð ö÷öí 2 ìëðä. ìàíàò, òÿêðàð ñûüîðòà÷ûëàð ö÷öí èñÿ 5 ìëðä. ìàíàò ìöÿééÿí åäèëäè. Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí äöíéà Ñûüîðòà áàçàðûíà èíòåãðàñèéàñûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ãÿáóë åòäèéè éåíè Ãÿðàðäà (09.04.2004; 39 ñàéëû) íèçàìíàìÿ êàïèòàëûíûí ìèíèìóì ìÿáëÿüè éåíè éàðàíàí ñûüîðòà÷ûëàð ö÷öí 5,0 ìëðä. ìàíàòà, òÿêðàð ñûüîðòà÷ûëàð ö÷öí 10,0 ìëðä. ìàíàòà, ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà÷ûëàð ö÷öíñÿ (01.01.2010-äÿê ìÿðùÿëÿëÿðëÿ) 5,0 ìëðä. ìàíàòà ÷àòäûðûëäû. Áóíäàí ñîíðà ðåñïóáëèêàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 29 ñûüîðòà òÿøêèëàòûíûí úÿìè íèçàìíàìÿ êàïèòàëû ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòàðàã, 91,8 ìëðä. ìàíàò òÿøêèë åòäè êè, áó äà 2001 èëäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 44 ñûüîðòà òÿøêèëàòûíûí öìóìè íèçàìíàìÿ êàïèòàëû ìÿáëÿüèíäÿí 3 äÿôÿ ÷îõ èäè. Ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíÿ ÿëàâÿ òÿìèíàòëàð éàðàäûëìàñûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ “Èúáàðè åêîëîæè ñûüîðòà ùàããûíäà”, “Äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðûíûí èúáàðè ñûüîðòàñû ùàããûíäà”, “Ñÿðíèøèíëÿðèí èúáàðè ñûüîðòàñû ùàããûíäà”, “Éàíüûíäàí èúáàðè ñûüîðòà ùàããûíäà” âÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíäÿ ãóëëóã åäÿí øÿõñëÿðèí èúáàðè ñûüîðòàñû ùàããûíäà”, ê.ò. èñòåùñàë÷ûëàðûíûí ñûüîðòàéà ìàðàüûíûí àðòûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ìöÿééÿí ê.ò. ÿìëàêûíûí ñûüîðòàëàíìàñûíà äþâëÿò éàðäûìûíûí àéðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí “Êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà ñûüîðòàíûí ñòèìóëëàøäûðûëìàñû ùàããûíäà” ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëìèøäè. Èíäè Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíäà 30, î úöìëÿäÿí éåðëè – 23, õàðèúè èíâåñòèñèéàëû (ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ, Òöðêèéÿ, Ðóñèéà, Èðàí) áèðýÿ – 7 ñûüîðòà òÿøêèëàòû, áóíäàí áàøãà, 5, î úöìëÿäÿí éåðëè – 3, õàðèúè èíâåñòèñèéàëû áèðýÿ – 2 (Àçÿðáàéúàí-Èíýèëòÿðÿ) áðîêåð òÿøêèëàòû, “Èíãîññòðàõ” À÷ûã Ñÿùìäàð Úÿìèééÿòèíèí Áàêû øÿùÿðèíäÿêè íöìàéÿíäÿëèéè, 2 åêñïåðò òÿøêèëàòû, ñûüîðòà÷ûëàðûí ôÿàëèééÿòèíè èøûãëàíäûðàí 1 ãÿçåò (“Ñûüîðòà”), 1 æóðíàë (“Ãàðàíò”), 2 èúòèìàè òÿøêèëàò (“Ñûüîðòà Úÿìèééÿòëÿðè Èòòèôàãû” âÿ “Ñûüîðòà÷ûëàð Áèðëèéè”) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Îíëàðäà 1716 íÿôÿð ÷àëûøûð âÿ ñûüîðòàíûí 40-äàí ÷îõ íþâö (9 èúáàðè íþâ) öçðÿ õèäìÿòëÿð òÿêëèô åäèëèð (01.01.2005).

Èúáàðè ãàéäàäà àïàðûëàí ñûüîðòà íþâëÿðèíäÿí 9-ó, î úöìëÿäÿí, “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíäÿ ãóëëóã åäÿí øÿõñëÿðèí èúáàðè ñûüîðòàñû”, “Íÿãëèééàò âàñèòÿñè ñàùèáëÿðèíèí ìöëêè ìÿñóëèééÿòèíèí èúáàðè ñûüîðòàñû”, “Ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí äþâëÿò èúáàðè øÿõñè ñûüîðòàñû”, “Ìÿùêÿìÿ âÿ ùöãóã ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû èø÷èëÿðèíèí äþâëÿò èúáàðè øÿõñè ñûüîðòàñû”, “Èúáàðè åêîëîæè ñûüîðòà”, “Äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðûíûí èúáàðè ñûüîðòàñû”, “Ñÿðíèøèíëÿðèí èúáàðè ñûüîðòàñû”, “Éàíüûíäàí èúáàðè ñûüîðòà” âÿ “ßùàëèéÿ òèááè éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñè, âèðóñîëîýèéà ìöÿññèñÿëÿðè öçðÿ åëìè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû âÿ âèðóñ ïðåïàðàòëàðûíûí èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí èø÷èëÿðèí þç õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè çàìàíû èíñàíûí èììóí÷àòûøìàçëûüû âèðóñóíóí òþðÿòäèéè õÿñòÿëèéÿ (ÃÈ×Ñ) òóòóëìà, ùàáåëÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð áàø âåðìèø þëöì ùàäèñÿëÿðèíèí äþâëÿò èúáàðè ñûüîðòàñû” íþâëÿðè Ãàíóíëà, áèðè (Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè äåïóòàòëàðûíûí äþâëÿò èúáàðè ñûüîðòàñû) èñÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè äåïóòàòûíûí ñòàòóñó ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó èëÿ òÿíçèìëÿíèð. Èúáàðè íþâëÿðäÿí 6-ñû, î úöìëÿäÿí: “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíäÿ ãóëëóã åäÿí øÿõñëÿðèí èúáàðè ñûüîðòàñû”, “Ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí äþâëÿò èúáàðè øÿõñè ñûüîðòàñû”, “Ìÿùêÿìÿ âÿ ùöãóã ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû èø÷èëÿðèíèí äþâëÿò èúáàðè øÿõñè ñûüîðòàñû”, “Äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðûíûí èúáàðè ñûüîðòàñû”, “ßùàëèéÿ òèááè éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñè, âèðóñîëîýèéà ìöÿññèñÿëÿðè öçðÿ åëìè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû âÿ âèðóñ ïðåïàðàòëàðûíûí èñòåùñàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí èø÷èëÿðèí þç õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè çàìàíû èíñàíûí èììóí÷àòûøìàçëûüû âèðóñóíóí òþðÿòäèéè õÿñòÿëèéÿ (ÃÈ×Ñ) òóòóëìà, ùàáåëÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð áàø âåðìèø þëöì ùàäèñÿëÿðèíèí äþâëÿò èúáàðè ñûüîðòàñû” âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè äåïóòàòëàðûíûí äþâëÿò èúáàðè ñûüîðòàñû íþâëÿðèíèí àïàðûëìàñû Ãàíóíëà Äþâëÿò Ñûüîðà Êîììåðñèéà Øèðêÿòèíÿ ùÿâàëÿ åäèëìèøäèð âÿ ãåéä îëóíàí íþâëÿð öçðÿ ñûüîðòà ùàãëàðû áèðáàøà îëàðàã äþâëÿò áöäúÿñè âÿñàèòè ùåñàáûíà þäÿíèëèð. Êþíöëëö ãàéäàäà ÿí ýåíèø éàéûëìûø ñûüîðòà íþâëÿðè: “Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí (êàñêî) ñûüîðòàñû”, “Ö÷öíúö øÿõñëÿð ãàðøûñûíäà ìöëêè ìÿñóëèééÿòèí êþíöëëö ñûü551

AZßÐÁÀÉÚÀÍ îðòàñû”, “Éöê ñûüîðòàñû”, “ßìëàê ñûüîðòàñû”, “Òèááè ñûüîðòà”, “Ñÿðíèøèíëÿðèí ñûüîðòàñû”, “Ìàëèééÿ ðèñêëÿðèíèí ñûüîðòàñû”, “Ôÿðäè ãÿçà ñûüîðòàñû” âÿ ñ. Ýþðöëìöø ìÿãñÿäéþíëö òÿäáèðëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã, 01.01.2005-äÿê äàõèë îëìóø ñûüîðòà ùàãëàðû 331,3 mlrd. manat òÿøêèë åòìèøäè êè, áó äà 01.01.2001 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 4,3 äÿôÿ ÷îõ èäè, ñûüîðòà ùàãëàðûíûí ÖÄÌ-äÿêè õöñóñè ÷ÿêèñè (0,35%) èñÿ ùÿìèí äþâðäÿ 2 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòàðàã 0,8%-ÿ ÷àòìûøäû. Ñûüîðòà ùàãëàðûíûí 48,7%-è ãÿçà ñûüîðòàñû, 23,0%-è éàíüûí ñûüîðòàñû, 8,1%-è êþíöëëö òèááè ñûüîðòà, 5,2%-è ôÿðäè ãÿçà ñûüîðòàñû, 15,0%-è èñÿ ñûüîðòàíûí äèýÿð íþâëÿðè öçðÿ äàõèë îëìóø, áöòöí ìÿáëÿüèí 92,5%-èíè êþíöëëö, 7,5%-èíè èñÿ èúáàðè ñûüîðòà íþâëÿðè òÿøêèë åòìèøäè. Ñûüîðòà ùàãëàðûíûí 8,2%-è Äþâëÿò Ñûüîðòà Êîììåðñèéà Øèðêÿòèíèí, 91,8%-è èñÿ þzÿl sektorun ïàéûíà äöøöð. 2004 èëäÿ òîïëàíûëìûø ñûüîðòà ùàãëàðûíûí 87,3%-è “Àòÿøýàù”, “Àçàë-ñûüîðòà”, “Àçÿðñûüîðòà”, “Ãàôãàç-ñûüîðòà ËÒÄ”, “Áåéíÿëõàëã Ñûüîðòà Øèðêÿòè”, “ÌÁÀÑÊ”, “ÀÛÝ Êàñïèàí Èíøóðàíñ”, “Ñòàíäàðä Èíøóðàíñ”, “Ãðóïïà - À”, “ÁÅ & Ý” âÿ “Áàøàê-Èíàì” Ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí ïàéûíà äöøìöøäöð. 2004 èë ÿðçèíäÿ âåðèëìèø ñûüîðòà þäÿíèøëÿðèíèí 84,9%-è, î úöìëÿäÿí, 38,8%-è ãÿçà ñûüîðòàñû, 18,7%-è êþíöëëö òèááè ñûüîðòà, 11,3%-è éàíüûí ñûüîðòàñû, 16,1%-è ñûüîðòàíûí äèýÿð êþíöëëö íþâëÿðè öçðÿ, 15,1%-è èñÿ ñûüîðòàíûí èúáàðè íþâëÿðè öçðÿ þäÿíèëìèøäèð. Ñûüîðòà þäÿíèøëÿðèíèí 20,8%-è Äþâëÿò Ñûüîðòà Êîììåðñèéà Øèðêÿòèíèí, 79,2%-è èñÿ þzÿl sektorun ïàéûíà äöøöð. Þòÿí èë ÿðçèíäÿ âåðèëìèø ñûüîðòà þäÿíèøëÿðèíèí 72,2%-è “Àòÿøýàù”, “Àçàë-ñûüîðòà”, “Àçÿðñûüîðòà”, “ÌÁÀÑÊ”, “Ãðóïïà - À”, “ÁÅ & Ý” âÿ “Áàøàê-Èíàì” ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí ïàéûíà äöøìöøäöð. 01.04.2005-ÿ ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí þäÿíèëìèø íèçàìíàìÿ êàïèòàëû 125,6 ìëðä. ìàíàò òÿøêèë åäèðäè êè, áó äà 01.01.2004-ÿ ìþâúóä îëàí íèçàìíàìÿ êàïèòàëûíäàí 36,8% ÷îõäó. 23 éåðëè ñûüîðòà òÿøêèëàòû öçðÿ úÿìè íèçàìíàìÿ êàïèòàëû 103,4 ìëðä. ìàíàò, 7 õàðèúè èíâåñòèñèéàëû áèðýÿ ñûüîðòà òÿøêèëàòû öçðÿ èñÿ úÿìè íèçàìíàìÿ êàïèòàëû 22,2 ìëðä. ìàíàò òÿøêèë åäèðäè. Õàðèúè èíâåñòèñèéàëû áèðýÿ ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí íèçàìíàìÿ êàïèòàëûíäà õàðèúè èíâåñòîðëàðûí èøòèðàê ïàéû 10,9 ìëðä. ìàíàò îëìàãëà, ðåñïóáëèêà öçðÿ úÿìè íèçàìíàìÿ êàïèòàëûíûí 8,7%-íè òÿøêèë åäèð. 552

Ìÿëóìäóð êè, áàçàð èãòèñàäèééàòû øÿðàèòèíäÿ ñûüîðòà ôÿàëèééÿòèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè âÿ îíà äþâëÿò íÿçàðÿòèíèí òÿìèí îëóíìàñû çÿðóðè òÿëÿáëÿðäÿí áèðèäèð. Ñûüîðòà ôÿàëèééÿòèíÿ äþâëÿò íÿçàðÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí îðãàíûí (Ìàëèééÿ Íàçèðëèéèíèí) ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñûüîðòàëûëàðûí, ñûüîðòà÷ûëàðûí âÿ ñûüîðòà áàçàðûíûí äèýÿð èøòèðàê÷ûëàðûíûí, ùàáåëÿ äþâëÿòèí ùöãóã âÿ ìÿíàôåëÿðèíèí ãîðóíìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñèäèð. Äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿñè òÿäáèðëÿðè ñèñòåìèíÿ ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí ãåéäèééàòû, ñûüîðòà ôÿàëèééÿòèíèí àïàðûëìàñû ö÷öí îíëàðà õöñóñè ðàçûëûüûí (ëèñåíçèéàíûí) âåðèëìÿñè, ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã ñûüîðòà÷ûëàðûí, î úöìëÿäÿí òÿêðàð ñûüîðòà÷ûëàðûí, îíëàðûí ôèëèàëëàðûíûí, áðîêåðëÿðèí âÿ ñûüîðòà áàçàðûíûí äèýÿð ïåøÿêàð èøòèðàê÷ûëàðûíûí ó÷îòóíóí àïàðûëìàñû, ùàáåëÿ ñûüîðòà÷ûëàðûí ñûüîðòà ùàãëàðû âÿ òàðèôëÿðèíèí ÿñàñëàíäûðûëìàñûíà, ìàëèééÿ ñàáèòëèéèíèí âÿ þäÿìÿ ãàáèëèééÿòèíèí òÿìèí îëóíìàñûíà íÿçàðÿò åòìÿê âÿ ñ. äàõèëäèð. Ùàçûðäà ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí ýþñòÿðäèêëÿðè ñûüîðòà õèäìÿòëÿðè ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ, ñûüîðòà ôÿàëèééÿòèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ âÿ ñûüîðòà áàçàðûíûí ôîðìàëàøàðàã äöíéàíûí ñûüîðòà áàçàðûíà èíòåãðàñèéà îëóíìàñûíà ÿíýÿë òþðÿäÿí ÿñàñ ïðîáëåìëÿð âÿ àìèëëÿð: -ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíäÿ, ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðëÿ ñûüîðòà ìöãàâèëÿëÿðèíèí áàüëàíìàñûíäà áèðáàøà èøòèðàê åäÿí ñûüîðòà àýåíòè øÿáÿêÿñèíèí éàðàäûëìàìàñû; -ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí èúáàðè ñûüîðòà íþâëÿðè öçðÿ ñûüîðòàéà úÿëá îëóíìàëû îáéåêòëÿðèí òàì ñûüîðòàëàíìàìàñû; -ñûüîðòà åùòèéàòëàðû âÿ íèçàìíàìÿ êàïèòàëëàðûíûí ñÿìÿðÿñèç èíâåñòèñèéàéà éþíÿëäèëìÿñè; -ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíäà àóäèò éîõëàìàëàðûíûí òÿëÿá îëóíàí ñÿâèééÿäÿ àïàðûëìàìàñû; -ÿùàëè àðàñûíäà ñûüîðòàéà èíàìû àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ñûüîðòà þäÿíèøèíèí âàõòûíäà âåðèëìÿñè âÿ äÿéìèø çÿðÿðèí äöçýöí ìöÿééÿí åäèëìÿñè çàìàíû áÿçè ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèíäÿí ãåéðè-äÿãèãëèéÿ, éàõóä ñöðöíäöðìÿ÷èëèéÿ éîë âåðèëìÿñè; -ÿùàëè àðàñûíäà ñûüîðòà ñàùÿñèíäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿ èøëÿðèíèí çÿèô àïàðûëìàñû; -áåéíÿëõàëã ñûüîðòà âÿ ñûüîðòà íÿçàðÿòè òÿøêèëàòëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿðèí çÿèô éàðàäûëìàñû;

-êàññà ëèìèòè îëìàìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, õÿçèíÿäÿ éöêñÿê ïóë âÿñàèòëÿðèíèí ñàõëàíìàñû âÿ áóíóíëà äà ñûüîðòà òÿøêèëàòûíûí ìàëèééÿ ñàáèòëèéè ö÷öí òÿùëöêÿ éàðàäûëìàñû;. -òÿêðàð ñûüîðòà èøèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿìÿñè õàðèúè òÿêðàð ñûüîðòà÷ûëàðà êþ÷öðöëÿí ñûüîðòà ùàããû ìÿáëÿüëÿðèíèí áþéöê îëìàñû. “Ñûüîðòà ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí 14-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, òÿêðàð ñûüîðòà – ñûüîðòà÷ûíûí ñûüîðòàëû ãàðøûñûíäà þç þùäÿëèêëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ðèñêèíèí áàøãà ñûüîðòà÷ûäà (òÿêðàð ñûüîðòà÷ûäà) ñûüîðòàëàìàñû âÿ òÿêðàð ñûüîðòà ìöãàâèëÿñèíè áàüëàìûø ñûüîðòà÷û, ñûüîðòà ìöãàâèëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã, ñûüîðòàëû ãàðøûñûíäà ýþòöðäöéö þùäÿëèêëÿðÿ ýþðÿ òàì ùÿúìäÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Äåìÿëè, òÿêðàð ñûüîðòà – ñûüîðòà÷ûíûí áàüëàäûüû ñûüîðòà ìöãàâèëÿëÿðè ÿñàñûíäà þç öçÿðèíÿ ýþòöðäöéö þùäÿëèêëÿðè ñûüîðòà ùàäèñÿñè áàø âåðäèéè àíäà éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿñè, éÿíè çÿðÿð÷ÿêÿíÿ äÿéìèø çÿðÿð ìÿáëÿüèíäÿ ñûüîðòà þäÿíèøèíèí âàõòûíäà âÿ òàì îëàðàã âåðÿ áèëìÿñèíè òÿìèí åäÿ áèëÿúÿê ÿñàñ øÿðòëÿðäÿí áèðèäèð. Ëàêèí ùÿìèí òÿêðàð ñûüîðòà ìöãàâèëÿëÿðè ìèëëè ñûüîðòà÷ûëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí åëÿ øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ áàüëàíûëìàëûäûð êè, áó îíëàðûí Àçÿðáàéúàíäà áàüëàäûüû ñûüîðòà ìöãàâèëÿëÿðè öçðÿ òîïëàäûãëàðû ñûüîðòà ùàãëàðû ìÿáëÿüèíèí òÿêðàð ñûüîðòà ùàããû êèìè òàìàìèëÿ âÿ éà 90-95% ìÿáëÿüèíäÿ îëìàãëà õàðèúè òÿêðàð ñûüîðòà÷ûëàðûí ùåñàáëàðûíà êþ÷öðöëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìàñûí. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíäà òÿêðàð ñûüîðòàíûí òÿøêèëè âÿ àïàðûëìàñû èøè èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ ãóðóëìàìûøäûð. Áó èñÿ èñòÿð ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíûí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí ñûüîðòà áàçàðëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ ôîðìàëàøìàñûíà, èñòÿðñÿ äÿ àéðûàéðû ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí ýöúëÿíÿðÿê äöíéà áàçàðûíà èíòåãðàñèéà åòìÿëÿðèíÿ âÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà÷ûëàðäàí ñûüîðòà ðèñêëÿðèíè òÿêðàð ñûüîðòàéà ãÿáóë åäÿ áèëÿúÿê ýöúÿ ìàëèê îëìàëàðûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð. Öìóìèééÿòëÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíûí ñûüîðòà áàçàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èñòÿð áèðýÿ, èñòÿðñÿ äÿ éåðëè ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðû õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òÿêðàð ñûüîðòà÷ûëàðëà ãóðäóãëàðû èøáèðëèéèíäÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà áàüëàíàí ñûüîðòà ìöãàâèëÿëÿðèíÿ ýþðÿ þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðäöêëÿðè ðèñêëÿðè õàðèúè òÿêðàð ñûüîðòà÷ûëàðäà òÿêðàð ñûüîðòà åòäèðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Áó úöð èøáèðëèéèíèí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíà ìöÿééÿí ìÿíàäà ìöñáÿò òÿñèðè îëñà äà, ÿñàñ åòèáàðèëÿ ñîíäà ùÿð èë þëêÿäÿí õåéëè ìÿáëÿüäÿ âàëéóòà åùòèéàòûíûí òÿêðàð ñûüîðòà ùàããû êèìè õàðèúè ñûüîðòà âÿ âÿ éà òÿêðàð ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí ùåñàáëàðûíà êþ÷öðöëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ðåñïóáëèêàäà ñûüîðòà ñàùÿñèíäÿ äþâëÿòèí, ñûüîðòà÷ûëàðûí âÿ ñûüîðòàëûëàðûí ìÿíàôåëÿðè èëÿ áàüëû ìþâúóä îëàí ãëîáàë õàðàêòåðëè – ÿñàñ åòèáàðèëÿ þëêÿäÿ òÿêðàð ñûüîðòà èøèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè, áàíêûí èôëàñ ùàëûíäà ñûüîðòà÷ûëàðûí âÿñàèòëÿðèíèí ãîðóíìàñûíûí âÿ ñûüîðòà åùòèéàòëàðûíûí äàùà ñÿìÿðÿëè øÿêèëäÿ èíâåñòèñèéà îëóíìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñè èëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ «Ñûüîðòà ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíà ÿëàâÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìÿñè áàðÿäÿ” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó ãÿáóë åäèëìèøäèð (2004). Áó ýöí Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ñûüîðòà áàçàðûíäà òÿêðàð ñûüîðòà èøèíèí òÿøêèëèíè âÿ àïàðûëìàñûíû èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ þëêÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñûüîðòà òÿøêèëàòëàðûíäàí òÿêðàð ñûüîðòàéà ðèñêëÿð ãÿáóë åòìÿëÿðèíÿ, ùàáåëÿ õàðèúÿ ýåäÿí òÿêðàð ñûüîðòà ùàãëàðû ìÿáëÿüèíèí àçàëìàñûíà íàèë îëìàã ö÷öí þëêÿäÿ òÿêðàð ñûüîðòà èëÿ ìÿøüóë îëàúàã øèðêÿòèí éàðàäûëìàñûíà áþéöê åùòèéàú âàðäûð. ß.ß.ßëÿêáÿðîâ, Á.À. Õàíêèøèéåâ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Íåôò Ôîíäó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Íåôò Ôîíäó (ÀÐÄÍÔ) Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè øÿðàèòèíäÿ ÿñàñ ìèëëè ñÿðâÿòè îëàí íåôò âÿ ãàç ùàñèëàòûíäàí ÿëäÿ îëóíàí ýÿëèðëÿðè öìóìõàëã ìÿíàôåéè âÿ ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿê íàìèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 29 äåêàáð 1999 èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ éàðàäûëìûø âÿ 29.12.2000 èëäÿ îíóí ßñàñíàìÿñè òÿñäèã åäèëìèøäèð. ÀÐÄÍÔ îíóí âÿñàèòëÿðèíèí éåðëÿøäèðèëìÿñè Ãàéäàëàðûíûí òÿñäèãèíäÿí ñîíðà (èéóë 2001) ÿìÿëè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð. ÀÐÄÍÔ-íèí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè: 1) íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí õàðèúè øèðêÿòëÿðëÿ áèðýÿ èøëÿíìÿñèíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí ìÿíôÿÿò íåôòèíèí ñàòûøûíäàí äàõèë îëàí âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí âÿ äèýÿð ýÿëèðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ñÿìÿðÿëè èäàðÿ åäèëìÿñè; 2) íåôò ýÿëèðëÿðèíäÿí èãòèñàäèééàòûí þíúöë ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà âÿ ñîñèàë-èãòèñàäè áàõûì-

äàí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ëàéèùÿëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìÿñè; 3) þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí õàðèúè âàëéóòà äàõèëîëìàëàðûíûí ìöìêöí ìÿíôè òÿñèðëÿðèíäÿí (ìàêðîèãòèñàäè òàðàçëûüûí ïîçóëìàñû, î úöìëÿäÿí ãèéìÿòëÿðèí àøàüû äöøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìàíàòûí êÿñêèí áàùàëàøìàñû âÿ éåðëè èñòåùñàëûí ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòèíèí ïèñëÿøìÿñè) ãîðóíìàñû, ìàêðîèãòèñàäè òàðàçëûüûí ñàõëàíìàñû. ÀÐÄÍÔ ìöñòÿãèë ùöãóãè øÿõñäèð, äþâëÿòèí áöäúÿäÿíêÿíàð ôîíäóäóð. Îíà ðÿùáÿðëèéè ùÿéàòà êå÷èðÿí èúðà÷û äèðåêòîðó þëêÿ Ïðåçèäåíòè âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ âÿçèôÿäÿí àçàä åäèð. ÀÐÄÍÔ-íèí ôÿàëèééÿòèíÿ öìóìè íÿçàðÿò ñÿëàùèééÿòè ùþêóìÿò âÿ ïàðëàìåíò íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò Ìöøàùèäÿ Øóðàñûíà ìÿõñóñäóð. Ìöøàùèäÿ Øóðàñûíûí 10 íÿôÿðäÿí èáàðÿò òÿðêèáè Ïðåçèäåíò ôÿðìàíû èëÿ òÿñäèãëÿíìèøäèð (27.12.2001). Ìöøàùèäÿ Øóðàñûíûí áàøëûúà âÿçèôÿñè ÀÐÄÍÔ âÿñàèòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ õÿðúëÿíìÿñè öçÿðèíäÿ öìóìè íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿê, èëëèê áöäúÿ ëàéèùÿñèíÿ, èëëèê ùåñàáàòëàðûíà âÿ ìàëèééÿ ôÿàëèééÿòè àóäèòèíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ, ùÿì÷èíèí áöäúÿíèí èúðàñû áàðÿäÿ úàðè ùåñàáàòëàðà ðÿé âåðìÿêäèð. ÄÍÔ áöäúÿñèíèí èúðàñû Ìöøàùèäÿ Øóðàñûíûí ðÿéè ÿñàñûíäà, Ïðåçèäåíò ôÿðìàíû âÿ ñÿðÿíúàìëàðû èëÿ òÿñäèãëÿíìèø áöäúÿéÿ, î úöìëÿäÿí îíóí âÿñàèòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè (ïðîãðàìû) âÿ èëëèê õÿðúëÿð ñìåòàñûíà óéüóí ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ÄÍÔ-íèí âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí èäàðÿ îëóíìàñûíà àèä ôÿàëèééÿòè þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû (19.06.2001) èëÿ òÿñäèãëÿíìèø «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Ôîíäóíóí âàëéóòà âÿñàèòèíèí ñàõëàíìàñû, éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè ùàããûíäà Ãàéäàëàð»ëà; áöäúÿñèíèí òÿðòèá âÿ èúðà ïðîñåñè èñÿ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Íåôò Ôîíäóíóí èëëèê ýÿëèð âÿ õÿðúëÿð ïðîãðàìûíûí (áöäúÿñèíèí) òÿðòèáè âÿ èúðàñû Ãàéäàëàðû» èëÿ òÿíçèìëÿíèð. ÀÐÄÍÔ-íè ôîðìàëàøäûðàí ìÿíáÿëÿð: 1) þëêÿíèí êàðáîùèäðîýåíëÿð ïàéûíûí ñàòûøûíäàí ÿëäÿ åäèëÿí õàëèñ ýÿëèðëÿð; 2) êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðûíûí èøëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ñÿðìàéÿ÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöãàâèëÿ ñàùÿñèíäÿí èñòèôàäÿ ö÷öí áîíóñ âÿ àêðùåñàáû þäÿíèøëÿð; 3) õàðèúè øèðêÿòëÿðëÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äþâëÿò ÿìëàêûíäàí èñòèôàäÿ ö÷öí èúàðÿ ùàããû; 4) íåôò âÿ ãàçûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñè èëÿ þòöðöëìÿñèíÿ ýþðÿ ÿëäÿ åäèëÿí ýÿëèðëÿð; 5) õàðèúè øèðêÿòëÿðëÿ áèðýÿ ôÿàëèééÿò íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí

ýÿëèðëÿð; 6) ÀÐÄÍÔ-íèí àêòèâëÿðèíèí éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ èäàðÿ îëóíìàñûíäàí ÿëäÿ åäèëÿí ýÿëèðëÿð, äèâèäåíäëÿð âÿ ñ.; 7) ãðàíòëàð âÿ äèýÿð òÿìÿííàñûç éàðäûìëàð. Ôîíäóí ýÿëèðëÿðè âåðýè, ãàíóíâåðèúèëèéÿ ìöâàôèã îëàðàã, ðöñóì âÿ äèýÿð þäÿíèøëÿðäÿí àçàääûð. ÀÐÄÍÔ-íèí âÿñàèòè ÿí ìöùöì öìóììèëëè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíÿ âÿ ñòðàòåæè èíôðàñòðóêòóð îáéåêòëÿðèíèí èíøà âÿ ðåêîíñòðóêñèéàñûíà èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð. «Áöäúÿ Ñèñòåìè ùàããûíäà» Ãàíóíóíà ýþðÿ Ôîíäóí õÿðúëÿðè èúìàë äþâëÿò áöäúÿñèíèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð âÿ ùÿð èë ïàðëàìåíòäÿ òÿñäèã åäèëèð. ÀÐÄÍÔ éàëíûç þç áöäúÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí õÿðúëÿðè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿð, îíóí ÿìÿëèééàò âÿ èäàðÿåäèëìÿñè èëÿ áàüëû õÿðúëÿðè èñòèñíà îëìàãëà, ãàëàí áöòöí õÿðúëÿð Ìàëèééÿ Íàçèðëèéèíèí Ìÿðêÿçè Õÿçèíÿäàðëûüû âàñèòÿñèëÿ éåðèíÿ éåòèðèëèð. Þëêÿ Ïðåçèäåíòèíèí Ôÿðìàíû èëÿ òÿñäèã îëóíìóø (27.09.2004) «Íåôò âÿ ãàç ýÿëèðëÿðèíèí èñòèôàäÿ îëóíìàñû öçðÿ óçóíìöääÿòëè ñòðàòåýèéà»äà âÿñàèòëÿðèí, èãòèñàäèééàòûí ãåéðè-íåôò ñåêòîðóíäà, ðåýèîíëàðûí, êè÷èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíäà, èíôðàñòðóêòóð ñàùÿëÿðèíèí ýåíèøìèãéàñëû èíêèøàôûíäà, éîõñóëëóüóí àçàëäûëìàñû öçðÿ òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ, þëêÿíèí ìöäàôèÿ ãàáèëèééÿòèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñèíäÿ âÿ äèýÿð èñòèãàìÿòëÿðäÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. ÀÐÄÍÔ-íèí âÿñàèòè ùåñàáûíà, ÿñàñÿí, èêè ìöùöì ëàéèùÿ: 1) Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí åòíèê òÿìèçëÿìÿ âÿ òÿúàâöç ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ þç äîüìà éóðäëàðûíäàí äèäÿðýèí äöøìöø ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöí àèëÿëÿðèíèí ñîñèàë-ìÿèøÿò âÿçèééÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû âÿ ìÿñêóíëàøäûðûëìàñû ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè; 2) Áàêû–Òáèëèñè–Úåéùàí ßñàñ Èõðàú Áîðó Êÿìÿðè ëàéèùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èøòèðàê ïàéûíûí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè èúðà åäèëèð. ÀÐÄÍÔ-äÿí èíäèéÿäÿê, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ôÿðìàí âÿ ñÿðÿíúàìëàðà óéüóí îëàðàã, 1-úè ëàéèùÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí 367 ìëðä. ìàíàò (75 ìëí. ÀÁØ äîëëàðû) ùÿúìèíäÿ âÿñàèò àéðûëìûø, 2-úè ëàéèùÿíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿí þòðö 907 ìëðä. ìàíàò (184,9 ìëí. ÀÁØ äîëëàðû) ìÿáëÿüèíäÿ âÿñàèò þäÿíìèø, ùÿì÷èíèí þëêÿíèí ìöùöì ñîñèàë âÿ èãòèñàäè òÿðÿããè åùòèéàúëàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí 1 òðëí. 150 ìëðä. ìàíàò (234 ìëí. ÀÁØ äîëëàðû) ùÿúìèíäÿ âÿñàèòè Äþâëÿò Áöäúÿñèíÿ òðàíñôåðò åäèëìèøäèð. Áöòöí þäÿíèø âÿ ýÿëèðëÿðèí ÀÐÄÍÔ-äÿ 553

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òîïëàíìûø öìóìè ìÿáëÿüè 1 ìëðä. ÀÁØ äîëëàðûíà åêâèâàëåíò îëàí âÿñàèò ñÿâèééÿñèíäÿäèð (01.01.2005). ÀÐÄÍÔ-äÿ øÿôôàôëûüûí òÿìèí åäèëìÿñè èëê íþâáÿäÿ îíóí ìàëèééÿ ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà ùåñàáàòûíûí ìöñòÿãèë àóäèòîð òÿðÿôèíäÿí éîõëàíûëìàñû âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ôîíä ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè 3 èë ÿðçèíäÿ îíóí àóäèòè áåéíÿëõàëã

554

íöôóçëó Åðíñò&Éîóíý àóäèò øèðêÿòè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûøäûð. ÀÐÄÍÔ-íèí ôÿàëèééÿòè Ìèëëè Ìÿúëèñèí Ùåñàáëàìà Ïàëàòàñû òÿðÿôèíäÿí éîõëàíà áèëÿð. Òÿáèè åùòèéàòëàðûí èäàðÿ îëóíìàñûíäàí ÿëäÿ åäèëÿí ýÿëèðëÿð âÿ îíëàðûí õÿðúëÿíìÿñè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ øÿôôàôëûüûí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ èúòèìàèééÿòè ìÿëóìàòëàíäûðìàã ö÷öí ÀÐÄÍÔ-íèí

ýÿëèð âÿ õÿðúëÿðè ùàããûíäà ðöáëöê, öìóìè ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ èëëèê ùåñàáàòëàðû ìÿòáóàòäà âÿ Ôîíäóí èíòåðíåò ñÿùèôÿñèíäÿ (www.oilfund.az) äàèì äÿðú îëóíóð. Ñ.Ð. Øÿðèôîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÅËÌ. ÒßÙÑÈË

ÔßËÑßÔß Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñè àíëàéûøû Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òàðèõÿí ìÿñêóíëàøìûø ìöõòÿëèô äèë, äèí âÿ ìÿäÿíèééÿò ñàùèáè îëàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàô òàðèõíè ÿùàòÿ åäèð. Ìöàñèð åëìè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôè ôèêðèí èíêèøàôû äþðäöíúö ìèíèëëèéèíÿ ãÿäÿì ãîéóá. Áó þëêÿäÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã éöêñÿê ñèâèëèçàñèéàëàðûí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè, ìöõòÿëèô äèë, äèí, ùÿéàò òÿðçëÿðèíèí ÷óëüàøìàñû Àçÿðáàéúàí åòíîñóíóí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíèí ìÿùâÿðè îëàí ôÿëñÿôè ôèêèð âÿ äöíéàýþðöøöíöí òÿøÿêêöë âÿ òÿêàìöëö ö÷öí ìöíáèò ïîòåíñèàë çÿìèí éàðàäûðäû. Ôÿëñÿôè ìÿäÿíèééÿòèí ãÿäèìëèéè âÿ èíêèøàôûíäà Àçÿðáàéúàíûí úîüðàôè âÿçèééÿòè, òÿáèè çÿíýèíëèéè, ÿðàçèñèíäÿêè äþâëÿò ôîðìàëàðû (øàùëûãëàð, èìïåðèéàëàð, ðåñïóáëèêàëàð), òàðèõÿí éöêñÿê øÿùÿð ìÿäÿíèééÿòè, äàèì ìöõòÿëèô úîüðàôè, äèë âÿ äèíè ðåýèîíëàðëà ÿëàãÿëÿðèíèí ìþâúóäëóüó ìöùöì ðîë îéíàéûá. Áóíëàðûí ñàéÿñèíäÿ àðòûã å.ÿ. ìèíèëëèéèí áèðèíúè éàðûñûíäà þëêÿäÿ èúòèìàè øöóðóí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðûíäà âàðëûã, îíóí ìþâúóäëóã âÿ òÿêàìöëö, áàøëàíüûú âÿ ñîíó, èíñàí âÿ ìöùèò, ìàääè âÿ ãåéðè-ìàääèíèí, ðàñèîíàë âÿ èððàñèîíàëûí ìöíàñèáÿòè, ùÿãèãÿò, õåéèð, øÿð âÿ ÿäàëÿòèí ÷îõ÷àëàðëû ÿëàãÿëÿðèíèí äÿðêèíÿ éþíÿëìèø ôÿëñÿôè ìöëàùèçÿëÿð âÿ îíëàðû åùòèâà âÿ òÿìñèë åäÿí ìèôîëîýèéà âÿ äèíëÿ áàüëû, êþêëÿðè êå÷ìèø ìèíèëëèêëÿðÿ àïàðàí èäåîëîæè úÿðÿéàíëàð îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì ôÿëñÿôè ôèêðèí éåíèäÿí áÿðïàñûíà êå÷ìèøèí ìöùöì éàçûëû àáèäÿëÿðè – ïÿùëÿâè ìÿòíëÿðè, Àâåñòà, Ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôëàðû âÿ òàðèõ÷èëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè, îðòà ÿñð éàçûëû àáèäÿëÿðè þëêÿ ÿðàçèñèíäÿêè àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðûí íÿòèúÿëÿðè, äèë âÿ øèôàùè ÿäÿáèééàò òàðèõèíèí òÿäãèãè âÿ ñ. åëìè íàèëèééÿòëÿð èìêàí éàðàäûð. Ìÿëóìäóð êè, ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøöíöí éàðàíìà òàðèõè äöøöíÿí èíñàíûí (ùîìî ñàïèåíñ) òÿáèÿòÿ, þçöíÿ, áàøãà èíñàíëàðà, èððåàëûí ìöõòÿëèô

ìàääè âÿ ãåéðè-ìàääè òÿçàùöð ôîðìàëàðûíà – ôåòèø, òîòåì, ðóù, èëàùèëÿð âÿ ñ. – ìöíàñèáÿòèíè äÿðê åòìÿñè èëÿ áàüëû îëóá. Áó óíèâåðñàë èäðàê ãàíóíàóéüóíëóüó Àçÿðáàéúàí ìÿíÿâè-ìÿäÿíè ìÿêàíûíäà ôåòèøèçì, òîòåìèçì, àíèìèçì òÿñÿââöð âÿ òÿëèìëÿðèíäÿ, ìöõòÿëèô êóëòëàðäà, èíñàíûí ìöùèòäÿí þçöíöìöäàôèÿ ìÿãñÿäèíÿ éþíÿëìèø ìàýèéà âÿ îíäàí òÿúðöáè èñòèôàäÿäÿ ÿêñèíè òàïìûø èäè. Ìöàñèð åëì å.ÿ. áèðèíúè ìèíèëëèéèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà ãëîáàë ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíèí ö÷ ìþùòÿøÿì ôåíîìåíè – çÿðâàíèëèê, ìóüëàð òÿëèìè âÿ çÿðäöøòëèéèí ôÿëñÿôÿñèíäÿí áÿùñ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Âàùèä ÿíÿíÿ âÿ òÿìÿëëÿð öçÿðèíäÿ éàðàíìàëàðû âÿ åéíè äþâðäÿ ìþâúóä îëìàëàðû áó ö÷ ôåíîìåí àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðèí òÿøÿêêöë âÿ òÿêàìöëöíö ìöÿééÿí åòìèøäèð. Þëêÿäÿ éàéûëìûø ãÿäèì ôÿëñÿôè-ìèôîëîæè òÿëèìëÿðäÿí áèðè çÿðâàíèçì èäè. Áó òÿëèìèí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè ùàããûíäà ãÿäèì ïÿùëÿâè ìÿòíëÿðè, Àâåñòà, Ãóðàí, îðòà ÿñð Øÿðã éàçûëû àáèäÿëÿðè âÿ ÷îõñàéëû òÿäãèãàòëàð ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Þëêÿäÿ éàéûëìûø ãÿäèì ôÿëñÿôè-ìèôîëîæè òÿëèìëÿðäÿí áèðè ç ÿ ð â à í è ç ì èäè. Áó òÿëèìèí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè ùàããûíäà ãÿäèì ïÿùëÿâè ìÿòíëÿðè, Àâåñòà, Ãóðàí, îðòà ÿñð Øÿðã éàçûëû àáèäÿëÿðè âÿ ÷îõñàéëû òÿäãèãàòëàð ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Çÿðâàíèçìäÿ Çàìàí, áÿçè ùàëëàðäà Çàìàí èëÿ Ìÿêàí âàðëûüûí éàðàäûúûñû, áöòöí ìþâúóä øåéëÿð èñÿ ñîíñóç Çàìàí – «Çàðâàíà àêàðàíàíûí» (ñîíñóç Çàìàíûí) òÿçàùöðëÿðè, ìþâúóäàòûí ôåíîìåíëÿðè èñÿ îä âÿ ñóéóí ìöõòÿëèô ìöòÿíàñèáëèêäÿ áèðëÿøìÿñè êèìè òÿãäèì åäèëèð. Ùÿìèí òÿëèìÿ ýþðÿ êåéôèééÿò èêè äÿðÿúÿëèäèð – èëêèí âÿ èêèíúè. Èëêèí êåéôèééÿòè òÿìñèë åäÿí – èøûã ðóùó, ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè Ùþðìöç ìàääè âàðëûãëàðû âÿ ùÿéàòû éàðàäûð, çöëìÿò ðóùó

ßùðèìÿí èñÿ ùÿð øåéè þëöìÿ ìÿùêóì åòäèéèíäÿí ÿçÿëè îëìàäûüû êèìè äàèìè äÿ äåéèë. Çÿðäöøòëèéèí òåîëîæè ðèñàëÿñè «Øèêàíäãóìàíèã÷èâàð»äà («Øöáùÿíè àðàäàí ãàëäûðàí øÿðù») çÿðâàíèçì ìþâúóäàòû ñîíñóç Çàìàí-Çàðâàíà-àêàðàíàíûí òÿçàùöðö êèìè ãÿáóë, Àëëàùû, ðóùóí þëìÿçëèéèíè, úÿííÿò âÿ úÿùÿííÿìè èíêàð âÿ àíúàã ìàääÿíè ðåàë ùåñàá åòäèéèíÿ ýþðÿ òÿíãèä îëóíóð. Çÿðâàíèçìèí ýþðöøëÿðè îðòà ÿñð Øÿðã éàçûëû ìÿíáÿëÿðèíäÿ äÿ òÿíãèä åäèëèð. Áó òÿëèìèí ìîíîäóàëèñò äöíéàýþðöøö äöíéà ôÿëñÿôÿñèíèí ñîíðàêû èíêèøàôûíà, î úöìëÿäÿí îíó òÿíãèä åäÿí çÿðäöøòëèéÿ äÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ð.Åéñëåð çÿðâàíèçìèí Øÿðã âÿ Ãÿäèì éóíàí ôÿëñÿôè ôèêðè èëÿ áàüëûëûüûíû ýþñòÿðÿðÿê õöñóñèëÿ îíóí Ôåðåêèä âÿ Àíàêñèìàíäðûí òåîãîíèéàëàðûíà òÿñèðèíäÿí, É.Ä.Ðîæàíñêè èñÿ – Çÿðâàíûí Àíàêñèìàíäðûí êîñìîãîíèéàñûíäà Õðîíîñëà îõøàðëûüûíäàí éàçûáëàð. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ äèýÿð ìöùöì úÿðÿéàí áèð ñûðà Øÿðã õàëãëàðûíûí äöíéàýþðöøöíö òÿìñèë åäÿí çÿðäöøòëèê èäè. Àçÿðáàéúàíûí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëû îëàí çÿðäöøòëèéèí ýþðêÿìëè àáèäÿñè Àâåñòà äþâðöíöí ñîñèàëìÿäÿíè, õöñóñèëÿ ôÿëñÿôè ôèêðè ùàããûíäà åíñèêëîïåäèê ìÿëóìàò âåðÿí àáèäÿäèð. Ãÿäèì âÿ Îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðè, åëÿúÿ äÿ áèð ÷îõ ñîíðàêû òÿäãèãàòëàð Çÿðäöøòöí Àçÿðáàéúàíëû, Àâåñòàíûí áèçÿ ÷àòàí ìÿòíèíèí ÿñëèíèí èñÿ Àòðîïàòåíà âÿ Ðàãàäàí îëàí ìàãëàð òÿðÿôèíäÿí éàçûéà àëûíìàñû áàðÿäÿ åëìè ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Åðêÿí çÿðäöøòëèê þç ÿêñèíè Ãàòàëàðäà òàïìûøäûð. Áó äþâðäÿ ýåíèø éàéûëìûø ïîëèòåèñò òÿñÿââöðëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã Çÿðäöøò ìþâúóäàòûí èëê ñÿáÿáèíè ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè âàùèä àëëàù – Àùóðà Ìàçäàäà ýþðöðäö. Ãàòàëàðäà êàèíàòûí òÿðêèáè – éåð, ýþé, îêåàí, ÿçÿëè èøûã ñôåðè, úÿííÿò, äàü âÿ äÿíèçëÿðèí çàìàí äàõèëèíäÿ éàðàíìàñû, ùÿãèãÿò, õåéèð, ñöëù, ÿìÿêñå555

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿðëèéèí ÿùÿìèééÿòè âÿ ñ. ôÿëñÿôè, ñîñèàë, åòèê âÿ åñòåòèê ìÿñÿëÿëÿðÿ òîõóíóëóð. «Àâåñòà»äà Àùóðà-Ìàçäà þç Íóðóíäàí ýþé úèñèìëÿðèíè, ðóùóíäàí èñÿ àëòû þëìÿç Õåéèð èëàùÿñèíè éàðàäûð êè, áóíëàð Àùóðà Ìàçäàíûí àéðûëìàç êåéôèééÿòëÿðèíè òÿøêèë åäèð. Áó Éàðàäûëûøûí áèðèíúè äþâðö èäè. Éàðàäûëûøûí èêèíúè äþâðöíäÿ Àùóðà-Ìàçäà ìàääè, ùèññëÿðëÿ ãàâðàíûëàí, êàìèëëèê âÿ õåéèðè òÿìñèë åäÿí ìþâúóäàòûí ÿñàñûíû éàðàäûð. Ìàääè àëÿì éàðàíäûãäàí ñîíðà áóðà Øÿð ðóùó äàõèë îëóð âÿ Øÿð èëÿ Õåéèð ðóùëàðû àðàñûíäà ìöáàðèçÿ áàøëàéûð. Áÿøÿðèééÿòèíèí âÿçèôÿñè Àùóðà Ìàçäà âÿ Õåéèð ðóùëàðû èëÿ áèðýÿ Õåéðè Øÿðäÿí àéûðûá Øÿð ðóùóíà ãàëèá ýÿëìÿêäèð. Áó ãÿëÿáÿ äþâðö èíñàíëàðûí õîøáÿõò éàøàéàúàüû ö÷öíúö äþâð îëàúàã. Øÿð ðóùóíà ãàðøû Àâåñòàäà Ùÿãèãÿò ßäàëÿò âÿ Èøûã ðÿìçè îëàí Àðòà ãîéóëóð. Ðóùëàðûí ìöáàðèçÿñèíäÿ êàèíàòäà êîíêðåò íÿôñëÿðèí äàøûéûúûëàðû (èíñàí, ùåéâàí, áèòêè, ìèíåðàë âÿ ñ.) ôÿàë èøòèðàê åäèð. Êàèíàòûí äàõèëèíäÿêè áöòöí øåéëÿð úàíëûäûð. Úàí (íÿôñ) ùÿì êîíêðåò, ùÿì ìöúÿððÿäÿ õàñäûð. Èíñàíûí úàíû – îíóí èíàìû – äöíéàýþðöøö, ìÿíÿâè ïðèíñèïëÿðèëÿ áàùÿì îíóí äàâðàíûø òÿðçèäèð êè, áóíëàð áöòþâëöêäÿ èíñàíûí ìàùèééÿòèíè òÿìñèë åäèð âÿ î, þç àçàä èðàäÿñèíÿ óéüóí õåéèð âÿ éà øÿð éîëóíó ñå÷èð. Ãàòàëàðäà ìöùöì éåðè ñîñèàë ïðîáëåìëÿð, êÿíäëèëÿðèí âÿ êàñûá òÿáÿãÿíèí ìÿíàôåéèíèí ãîðóíìàñû ìöùàðèáÿ âÿ ùÿð íþâ çöëìÿ ãàðøû åòèðàç, òÿáèÿòèí – òîðïàã, ñó, áèòêè âÿ ùåéâàíëàðûí ãîðóíìàñû ïðîáëåìëÿðè âÿ áó ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ èíñàíûí ðîëó âóðüóëàíûð, èíñàíëàð Àùóðà Ìàçäà êèìè àèëÿíè, ìÿñêóíëàøäûüû éåðè, þëêÿíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿéÿ äÿâÿò åäèëèðëÿð. Çÿðäöøòëöéöí ìÿíÿâè ïðèíñèïëÿðè Ãóìàòà (õåéèðõàù ôèêèð, äöøöíúÿ), Ãóêòà (õåéèðõàù ñþç), Ãâàðèòà (õåéèðõàù ÿìÿë) êèìè èôàäÿ åäèëèá. Áó èñÿ ñöëùö, ÿìèí-àìàíëûüû ãîðóìàã, ÿìÿêñåâÿðëèê, ãÿíàÿòúèëëèê, èìêàíñûçëàðà êþìÿê, àäèë îëìàã òÿëÿáëÿðèíè èôàäÿ åäèðäè. Ìÿùç áó àðçó, òÿêëèô âÿ òÿëÿáëÿð öçÿðèíäÿ çÿðäöøòëèê ñîñèàë ôèêèð òàðèõèíäÿ ìöàñèð åëìÿ ìÿëóì îëàí èëê õåéèðõàù ùàêèìè îëàí ìàääè âÿ ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí êàìèë úÿìèééÿò òÿñâèðèíè âåðèð. Çàìàí þòäöêúÿ çÿðäöøòëöê Èðàíäà ùàêèì äèíÿ ÷åâðèëäè, îíóí äåìîêðàòèçìè âÿ ùóìàíèçìè ÿêñ åäÿí ýþðöøëÿðè þç éåðëÿðèíè òÿëèìèí åñõàòîëîæè ýþðöøëÿðè, àéèí âÿ ìÿðàñèìëÿðèíÿ âåðäè. Ëàêèí çÿðäöøòëèéèí ìîíîäóàëèçìè, îíóí ÿêñëèêëÿðèí ãàðøûäóðìàñû âÿ ìöáàðèçÿñè öçÿðèíäÿ éöêñÿëÿí ìþâúóäàò ùàã556

ãûíäà òÿñÿââöðëÿðè, òÿáèÿòÿ âÿ èíñàíà éþíÿëìèø ùóìàíèçìè, àçàä èðàäÿëè èíñàíûí ôÿàëëûüû ùàããûíäà èäåéàëàðû, ýþçÿëëèéÿ ìöíàñèáÿòè, óòîïèê úÿìèééÿòè, îíóí ôÿëñÿôè òÿëèìèíÿ ìÿõñóñ ìöúÿððÿä ìÿôùóìëàð – èëê áàøëàíüûú, èøûã, çöëìÿò, õåéèð, øÿð, ùÿãèãÿò âÿ ñ. êàòåãîðèàë àíëàìëàð ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðè ìèíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ áÿøÿð ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ôèêðèíäÿ òàðèõÿí ìöõòÿëèô ôîðìàëàð àëàðàã äöíéà ôÿëñÿôè ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿíÿíÿñè êèìè éàøàìàãäàäûð. Ñîíðàëàð, èëê íþâáÿäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Îðòà ÿñð Èñëàì Øÿðãèíèí çÿðäöøòëèêäÿí äÿ ãàéíàãëàíàí ìèñòèê ôÿëñÿôÿñè, äåìîêðàòèçì âÿ ùóìàíèçìè èëÿ ôÿðãëÿíÿí èäåîëîæè úÿðÿéàíëàðû çÿðäöøòëèê èäåéàëàðûíûí éàøàìàñû ö÷öí ìöíáèò çÿìèí îëäó. Å.ÿ. Û ìèíèëëèéèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí èíêèøàôûíäà Ìèäèéà êàùèíëÿðè íÿñëèíäÿí îëàí ì ó ü ë à ð û í ( ì à ã ë à ð û í ) ò ÿ ë è ì è ìöùöì éåð òóòóð. Ñÿúèééÿâèäèð êè, êàùèí ñèëêèíäÿí îëàí ìóüëàð ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíÿ ñàäÿúÿ äèí, ôÿëñÿôÿ, åëì òÿìñèë÷èñè äåéèë, òÿëèì éàðàäûúûñû êèìè äàõèë îëóáëàð âÿ ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíäÿ «ìóüëàð äèíè»íäÿí äåéèë, äàùà ÷îõ «ìóüëàð òÿëèìè» âÿ «ìóüëàð åëìè»íäÿí áÿùñ îëóíìóøäóð. Áóíà ÿñàñ èñÿ ìóüëàð òÿëèìèíèí þç äþâðöíöí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíè åùòèâà åòìÿñèäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ìóüëàðûí äöíéàýþðöøö äþâðëÿðèíèí òÿáèÿò åëìëÿðèíÿ – àñòðîíîìèéà, àñòðîëîýèéà, ðèéàçèééàò òÿáàáÿòèí éöêñÿê èíêèøàôûíà ÿñàñëàíûðäû âÿ îíëàðûí þç áèëèêëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿò ùÿéàòûíà ìöäàõèëÿëÿðè ÷îõ âàõò ñåùð êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèðäè. Ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíäÿ ìóü àíëàìû àëòûíäà çÿðäöøòëèéèí òÿìñèë÷èëÿðèíè âÿ öìóìèééÿòëÿ áó áþëýÿíèí íÿçÿðè âÿ òÿòáèãè åëìëÿð ñàùÿñèíäÿ ìöäðèêëèéè èëÿ ñå÷èëÿí øÿõñèééÿòëÿðè àäëàíäûðûáëàð.( Ëàòûí äèëèíäÿ ìàãèñòð, Øÿðãäÿ ïèðè ìóüàí àíëàìû àëèì, ìöÿëëèì, ìöäðèêëèéè ýþñòÿðÿí èôàäÿëÿð êèìè èøëÿíèð).

«Ìóüëàðûí åëìè» àäû èëÿ òàíûíàí áó òÿëèì âÿ îíóí çÿðäöøòëèê òÿëèìè èëÿ áÿðàáÿð Ãÿäèì éóíàí ìÿäÿíèééÿòè âÿ ôÿëñÿôÿñèíÿ òÿñèðèíè Äåìîêðèò, Ïèôàãîð, Àíàêñàðõ, Ïèððîí, ßôëàòóí, ßðÿñòóí, Ëàåðòëè Äèîýåí, Åâäîêñ, Ôåîïîìï, Ðîäîñëó Åâäåì, Ýåêàòåé þç ÿñÿðëÿðèíäÿ ýþñòÿðèðëÿð. Ãÿäèì éóíàíëàðà èñòèíàä åäÿí Ëàåðòëè Äèîýåí ìóü òÿëèìèíèí ãÿäèìëèéèíè áåëÿ à÷ûãëàéûð: «ßðÿñòóí ãåéä åäèðäè êè, ìóüëàð ìèñèðëèëÿðäÿí ãÿäèìäèðëÿð… âÿ Êëàðê Ùèìíîñîôèñòëÿðè (Ùèíäèñòàí áðàùìàíëàðûíû – ðåä.) ìóüëàðûí øàýèðäëÿðè ùåñàá åäèðäè». ßñðëÿð áîéó äöíéà ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè âÿ ôÿëñÿôÿñèíäÿ èäåéà ÿíÿíÿ-

ëÿðè òÿêàìöë êå÷èðÿí ìóüëàðûí èëêèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò íèñáÿòÿí ÷îõ àçäûð. Ìÿëóìäóð êè, îíëàð îäà öñòöíëöê âåðÿðÿê òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíè èëàùèëÿøäèðèðäèëÿð. Âàðëûüûí, àëëàùëàðûí âàðëûüû äà äàõèë îëìàãëà, áàøëàíüûúûíû õûðäà çÿððÿëÿðäÿ (àòîìëàðäà) ýþðöð âÿ îíëàðû èëê áàøëàíüûú ùåñàá åäèðäèëÿð. Ëàåðòëè Äèîýåí ìóüëàðûí ìþâúóäàòûí àòîìëàðäàí èáàðÿò îëìàñû òÿñÿââöðëÿðè èëÿ îíëàðûí «ýþðöíòöëÿð» ùàããûíäà òÿëèìèíè âÿ áó òÿëèìèí Åïèêóðóí ýþðöøëÿðè èëÿ áàüëûëûüû ùàããûíäà éàçûðäû êè, ìóüëàðà ýþðÿ, øåéëÿðäÿí àéðûëàí ýþðöíòöëÿð âàñèòÿñèëÿ, èíñàí ôîðìàëàðû ýþðöð âÿ äÿðê åäèð. Ìèäèéàëû ìóü Ãàóìàòàíûí Èðàí øàùû Êàìáèçÿ ãàðøû õàëã öñéàíûíà áàø÷ûëûã åòìÿñè âÿ ãÿëÿáÿ ÷àëäûãäàí ñîíðà äåìîêðàòèê ñÿúèééÿëè èñëàùàòëàðû ìóüëàðûí ñîñèàë ýþðöøëÿðè ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð éàðàäûð. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì äþâð òàðèõèíèí òÿäãèãàò÷ûñû È.ßëèéåâ ìóüëàðûí Ìèäèéà âÿ ñîíðà Àòðîïàòåíàíûí ùÿéàòûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîëóíó ãåéä åòìèøäèð. Ãÿäèì äþâð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ôèêðèíè òÿìñèë åäÿí áó ö÷ ìþùòÿøÿì ôèêèð úÿðÿéàíûíäàí ýÿëÿúÿêäÿ äöíéà ôÿëñÿôè ôèêðè áÿùðÿëÿíèá. Áó úÿðÿéàíëàðûí òÿìÿë èäåéàëàðû Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíèí äÿ ñîíðàêû èíêèøàôûíäàí àéðûëìàç îëìóøäóð. Éåíè åðàíûí èëê éöçèëëèêëÿðè ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíäÿ çÿðâàíèçì, ìóüëàð òÿëèìè âÿ çÿðäöøòëèê ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, þëêÿíèí éåíè ñèéàñè âÿ ìÿôêóðÿ äóðóìóíó ÿêñ åòäèðÿí þçöíÿìÿõñóñ ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøöíÿ ìàëèê îëàí ñîñèî-ìÿäÿíè úÿðÿéàíëàðëà ðàñòëàøûðûã. Ãÿäèì äþâðöí ñîíó âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ çÿðäöøòëèê, àñòðàë äèíëÿð, Ýþê Òàíðû, øàìàíèçì âÿ õðèñòèàíëûãëà áàüëû úÿðÿéàíëàðûí è÷èíäÿ ìàíèëèê âÿ ìÿçäÿêèëèéèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè õöñóñè éåð òóòóð. Åðàäàí ÿââÿë áèðèíúè ìèíèëëèéèí ñîíóíäàí âÿ éåíè åðàíûí èëê éöçèëëèêëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ÿðàçèñè îëàí Àëáàíèéàäà áèð-áèðèíÿ çèää èêè ñèéàñè âÿ ìÿôêóðÿ òÿìàéöëö – ìóüëàðûí éàéäûüû çÿðäöøòè òÿìàéöë âÿ ïîëèòåèçìÿ, ñîíðà èñÿ õðèñòèàíëûüà ñþéêÿíÿí éóíàí-Ðîìà âÿ Áèçàíñ òÿìàéöëö ìþâúóä èäè. Åðàìûçûí ÛÛÛ ÿñðèíèí ñîíóíäàí Àçÿðáàéúàíäà ì à í è ë è ê éàéûëûð. Þç òÿëèìèíè Èðàí, Îðòà Àñèéà, ãÿðáè ×èí âÿ Ùèíäóñòàíûí ÿíÿíÿëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðàðàã éàéàí Ìàíè (216-277) îëìóøäóð. Éàðàòäûüû òÿëèìÿ ýþðÿ î, çÿðäöøò êàùèíëÿðè òÿðÿôèíäÿí åäàì åäèëìèøäèð. Þçöíö Çÿðäöøò, Áóääà âÿ Èñàíûí äàâàì÷ûñû àäëàíäûðàí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ìàíè «Ñèðëÿð êèòàáû», «Èêè ïðèíñèï ùàããûíäà êèòàá», «Ïðàãìàòàéà» (Ïåéüàì, Íÿñèùÿòíàìÿ), «Èíúèë» àäëû ÿñÿðëÿðèíäÿ ãíîñòèñèçìè âÿ þç éåíè òÿëèìèíè øÿðù åäèðäè. Ìàíèëèê çÿðäöøòëèêäÿí àðäûúûë äóàëèçìè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Ìàíèëèéÿ ýþðÿ, Õåéèð âÿ Øÿð (èøûã âÿ çöëìÿò) ùÿð èêèñè èëêèíäèð. ßçÿìÿòèí àòàñû (Ñðîøàâ, áÿçÿí Ìàíè îíó Çÿðâàí äà àäëàíäûðûð). Èøûã àëÿìèíäÿ éåðëÿøèð êè, áó àëÿì «äàùè ðóùó» åùòèâà åäèð âÿ åôèðëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Ñðîøàâûí áåø ìÿêàíû âÿ åéíè çàìàíäà áåø òÿçàùöðö âàð. Áóíëàð «çÿêà, ÿãë, òÿôÿêêöð, ðåôëåêñèéà âÿ èðàäÿäèð.» Ñðîøàâ áèð ïàð÷à èøûüû ìàääÿéÿ àòàðàã äöíéàíû éàðàäûð. Áöòöí ìþâúóäàò þëìÿç âÿ áÿäÿíäÿí áÿäÿíÿ êå÷ÿí ðóùà ìàëèê úàíëûäûð. Ìàíèéÿ ýþðÿ, äöíéà âÿ èíñàíà èøûã âÿ çöëìÿòèí, õåéèð âÿ øÿðèí, Àëëàù âÿ øåéòàíûí ìöáàðèçÿñè õàñäûð. ßñàñ ìÿãñÿä èøûüû çöëìÿòäÿí àçàä åòÿìêäèð. Çÿðäöøòëèêäÿí ôÿðãëè îëàðàã Ìàíèéÿ ýþðÿ èíñàí áó éîëäà äöíéÿâè íåìÿòëÿðäÿí èìòèíà åòìÿëèäèð. Ñîñèàë òÿëèìèíäÿ èíñàíëàðûí ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíÿ öñòöíëöê âåðÿí ìàíèëèéèí ùÿì Àòðîïàòåíà, ùÿì Àëáàíèéàäà ùàêèì ãöââÿëÿðèí òÿãèáèíÿ áàõìàéàðàã, äèíè-ôÿëñÿôè âÿ ñîñèàë èäåéàëàðû ýÿëÿúÿêäÿ Àçÿðáàéúàí äà äàõèë îëìàãëà Øÿðãäÿ âÿ Àâðîïàäà ìÿçäÿêè, ïàâëèêèàíëàð, àëáèãîéúóëàð, êàòàðëàð âÿ ñ. èäåîëîæè òÿëèìëÿðäÿ ýåíèø éåð òàïìûøäû. Ìàíèëèéèí Èøûã Àëëàùûíû ßãëëÿ áèðëÿøäèðìÿñè (áåø òÿçàùöðóíäÿí äþðäöíöí áèëàâàñèòÿ ÿãëëÿ áàüëûëûüû) âÿ Øÿðèí ÿáÿäèëèéèíè ãÿáóë åòìÿñè ñîíðàêû òÿëèìëÿðäÿ ðàñèîíàëèçì âÿ äèàëåêòèêàíûí èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. Þëêÿäÿ ÿââÿëêè ôÿëñÿôè ÿíÿíÿëÿðè äàâàì åòäèðÿí äèýÿð úÿðÿéàíëàðäàí áèðè äÿ åðêÿí çÿðäöøòèëèê âÿ ìàíèëèéèí ìöõòÿëèô ïðèíñèïëÿðèíè ãíîñòèñèçìèí ôÿëñÿôè èäåéàëàðû èëÿ áèðëÿøäèðÿí ñóðèéàëû Ìÿçäÿêèí (òÿõ. 470-529) éàðàòäûüû ì ÿ ç ä ÿ ê è ë è ê òÿëèìèäèð. Ìÿçäÿêèëèéèí ñîñèàë ýþðöøëÿðèíÿ ýþðÿ úÿìèééÿòäÿ áöòöí øÿð èøëÿð ìöëêèééÿò áÿðàáÿðñèçëèéèíäÿí òþðÿíäèéèíäÿí ìþâúóä ÿìëàê âÿ ìÿçäÿêèëÿðèí ÿìëàê íþâö ùåñàá åòäèêëÿðè ãàäûí âÿ ãóëëàð úÿìèééÿò öçâëÿðè òÿðÿôèíäÿí áÿðàáÿð èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Ùÿð èøäÿ ìöëàéèìëèê òÿëÿá åäÿí ìÿçäÿêèëèê ñîñèàë ÿäàëÿò óüðóíäà öñéàí âÿ ãàí òþêöëìÿñèíè ìöìêöí ùåñàá åäèðäè. Ìÿçäÿêèí ÿñÿðëÿðè éàíäûðûëäûüûíäàí îíóí äöíéàýþðöøö ùàããûíäà ìÿëóìàòû îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðè (ßáó Ðåéùàí Áèðóíè, ÿø-Øÿùðèñòàíè âÿ ñ.) âÿ òÿäãèãàòëàðäàí àëìàã ìöìêöíäöð. Ìÿçäÿêèëèê äÿ ìàíèëèê êèìè äöíéàéà èêè (õåéèð âÿ øÿð) ãöââÿ

òÿðÿôèíäÿí ðÿùáÿðëèê åäèëìÿñè, âÿ õåéðèí àüûëëà, øÿðèí èñÿ îíóí îëìàìàñû èëÿ áàüëûëûüûíäàí áÿùñ åäèð, áàøãà ñþçëÿ, ùÿð èêè úÿðÿéàí ðàñèîíàë àìèëÿ ÿñàñ éåð âåðèðäè. Ìÿçäÿêèëèéÿ ýþðÿ èíñàí àüëû àëè èäðàê ãöââÿñèäèð; ìÿçäÿêèëèêäÿ àüûë, éàääàø âÿ ñåâèíú èíñàí ãÿëáèíäÿ éåðëÿøäèðèëÿðÿê äöíéàíû èäàðÿ åäÿí êîñìèê ãöââÿéÿ áÿíçÿéèðëÿð. Ìÿçäÿêèëèéèí óòîïèê úÿìèééÿò èäåàëûíäà éåíèëèê – ãàäûíëàðûí öìóìèëÿøäèðèëìÿñè èäåéàñû èäè. Ãÿäèì âÿ åðêÿí Îðòà ÿñðëÿðäÿ éàíüûí, ìöùàðèáÿ, ñèéàñè âÿ äèíè ìöíàãèøÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàçûëû àáèäÿëÿðèí ìÿùâè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿí äþâðëÿðÿ àèä ôÿëñÿôè ôèêðèí òàì çÿíýèíëèéè èëÿ òÿñâèð âÿ òÿäãèãèíÿ èìêàí âåðìèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿëäÿ îëàí ìÿëóìàòëàð àøàüûäàêû íÿòèúÿëÿð ö÷öí ÿñàñ îëà áèëÿð: ãÿäèì äþâð âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìÿäÿíè èðñèíäÿ ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðèí ãîéóëóøó âÿ øÿðùè ìåòîäëàðû, ôÿëñÿôè êàòåãîðèéàëàðäàí ìþâúóäàò, áàøëàíüûú, ñîí, ìàääÿ, ðóù, íÿôñ, çàìàí, ìÿêàí, ùÿãèãÿò, ÿäàëÿò, õåéèð, øÿð âÿ îíëàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíäÿí áÿùñ åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíè ãÿäèì äþâð äöíéà ôÿëñÿôè ôèêðèíèí àéðûëìàç ùèññÿñè êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Áó ìöëàùèçÿíè Ãÿäèì Éóíàí ôèëîñîôëàðû, òàðèõ÷èëÿðè, åëÿúÿ äÿ îðòà ÿñð âÿ éåíè äþâð ìÿíáÿëÿðè äÿ òÿñäèãëÿéèð. Ãÿäèì äþâðäÿ âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ îëàí âàðëûüûí àòîìëàðäàí éàðàíìàüû, ìàääè âÿ ãåéðè-ìàääèíèí, õåéèð âÿ øÿðèí, èøûã âÿ çöëìÿòèí çèääèééÿòè âÿ âÿùäÿòè, Àëëàùûí èøûã âÿ ùÿãèãÿòëÿ åéíèëÿøäèðèëìÿñè, èäðàêûí äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñè òÿðçè, ñîñèàë ÿäàëÿò âÿ óòîïèê õîøáÿõò úÿìèééÿò ùàããûíäà òÿñÿââöð âÿ íÿçÿðè ìöëàùèçÿëÿð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí ýÿëÿúÿê òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàôûíûí èäåéà õÿçèíÿñèíè òÿøêèë åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí èíêèøàôûíäà 7–10 ÿñðëÿð þçöíÿìÿõñóñ ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ ôÿëñÿôè ôèêðèí òÿìÿë úÿðÿéàíëàðû îëàí þëêÿäÿ ôÿëñÿôè ôèêðèí èíêèøàôû õðèñòèàíëûã âÿ èñëàì ìÿäÿíèééÿòëÿðè ìÿúðàñûíäà äàâàì åäèðäè. Åðàìûçûí 1 ÿñðèíäÿí Àçÿðáàéúàí Àëáàíèéàñíäà ìþâúóä îëàí õðèñòèàíëûüûí àðòûã 4 ÿñðäÿ äþâëÿò äèíè åëàí åäèëìÿñèëÿ Àçÿðáàéúàíûí ìÿíÿâè ùÿéàòû âÿ ôÿëñÿôÿñè Éóíàí-Ðîìà ìÿäÿíè-ìÿíÿâè àðåàëû âÿ áèëàâàñèòÿ Ãöäñëÿ áàüëàíûð. Àëáàí ôÿëñÿôÿñè ùàããûíäà ìöÿééÿí ìÿëóìàòû 10 ÿñð àáèäÿñè – Êàëàíêàòóêëó Ìîèñåéèí «Àëáàíèéà òàðèõè» ÿñÿðè âåðèð. Áóðàäà ùÿì äÿ Àëáàíèéàäà ãíîñòèñèçì ôÿëñÿôÿñè âÿ äóàëèçì òÿìàéöëëö ÷îõñàéëû áèäÿò÷è èäåîëîæè úÿðÿé-

àíëàð âÿ îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí îëìàñû; îíëàðûí Àëóàíêûí áàø êèëñÿñè òÿðÿôèíäÿí ëÿíÿòëÿíäèðèëìÿñè, Íåðñåñ Áàêóðóí âÿ «ôèëîñîôëàðûí øþùðÿòè» êèìè òàíûíàí éåïèñêîï Êàðèí Òåîäîðîñóí åðìÿíè êàòîëèêîñó Éåëèéà òÿðÿôèíäÿí òÿãèáè, Íåðñåñ Áàêóðóí çÿíýèí êèòàáõàíàñûíûí ÷àéäà áàòûðûëìàñû, âÿ îíóí õÿëèôÿ ßáäöëìÿëèêèí ÿìðè èëÿ åäàì åäèëìÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Ùÿìèí ìÿíáÿäÿ ôèëîñîô êèìè ìÿøùóð êåøèø Ìèñàåë, Àëóàíê êíéàçëûüûíûí êàòîëèêîñó «äàùè ÿð, ìöäðèê, ôÿëñÿôÿíèí áèëèúèñè…» Âèðî ùàããûíäà, Àëóàíê øàùû Âà÷àãàíûí âÿ àëèì Èéåðåé Ìàòòåíèí ðóùóí þëìÿçëèéè âÿ éà þëìÿìÿçëèéè, úàíëà áÿäÿíèí ÿëàãÿñè, úàíëà, õöñóñÿí áÿäÿíè òÿðê åòìèø úàíëà, ÿãë âÿ ùèññèí âÿ ÿãëèí ðÿùìÿòÿ ýåòìèø úàíëà ìèñòèê ÿëàãÿñèíÿ äàèð ôÿëñÿôè ìöáàùèñÿëÿðè, àëáàí øàèðè Äàâòàêûí Úàâàíøèðèí þëöìöíÿ éàçäûüû îðòîäîêñàë õðèñòèàíëûãäàí ôÿðãëè, ùèêìÿòè òÿðÿííöì åäÿí âÿ éóíàí ìèôîëîýèéàñû èëÿ áàüëû åëåýèéàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Áó äþâðëÿðäÿ àëáàí èëàùèééàò÷û-ôèëîñîôëàðû Ñöíèêäÿí îëàí Ïåòðîñ Ñöíåòñè (6 ÿñð) âÿ Ñòåïàíîñ Ñöíåòñè (8 ÿñð) éàøàéûá éàðàäûáëàð. Ñòåïàíîñ Ñöíåòñè Äàâèäèí «Ôÿëñÿôÿíèí òÿðèôè» âÿ Ïîðôèðèíèí «Ýèðèø» ÿñÿðèíÿ éàçäûüû øÿðùëÿðëÿ òàíûíûð. Þëêÿäÿ õðèñòèàíëûüûí – Ùÿçðÿò Èñàíûí èëàùè âÿ éà èíñàíè òÿáèÿòè ùàããûíäà ìöáàùèñÿëÿðèí øÿðùè èëÿ áàüëû íÿñòîðèëèê âÿ éÿãóáèëèê úÿðÿéàíëàðûíûí ìöáàùèñÿëÿðè äèí ôÿëñÿôÿñèíÿ ïàíòåèçìè äàõèë åäèðäè. Àëáàí ìÿäÿíè àáèäÿëÿðèíèí, ÿëéàçìàëàðû êèòàáõàíàëàðûíûí äÿôÿëÿðëÿ Åðìÿíèñòàí êàòîëèêîñàòûíûí òÿøÿááöñö èëÿ ñèéàñè ìàðàãëàð íàìèíÿ ãÿñäÿí (ñóäà áàòûðûëûá, éàíäûðûëûá) ìÿùâ åäèëìÿñè èøûüûíäà Ìîèñåé Êàëàíêàòóéëóíóí ÿñÿðè ùàçûðäà Àëáàí ôÿëñÿôè ÿñÿðëÿðèíèí ãîíøó õðèñòèàí Åðìÿíèñòàí, Ýöðúöñòàí âÿ Ãöäñèí ìîíàñòð êèòàáõàíàëàðûíäà àõòàðûøûíà èñòèãàìÿòëÿíäèðèð. Àëáàíèéàíûí îðòà ÿñðëÿðäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç õðèñòèàí ìÿäÿíè áþëýÿñèíÿ äÿ äàõèë îëìàñû âÿ áó áþëýÿ õàëãëàðûíûí ãàðøûëûãëû ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã îðòà ÿñð àëáàí ôÿëñÿôÿñèíèí åðìÿíè âÿ ýöðúö ôÿëñÿôÿñè èëÿ òÿõìèíÿí åéíè ñÿâèééÿäÿ îëìàñûíû ôÿðç åòìÿê îëàð. Ôîëêëîð âÿ îðòà ÿñð éàçûëû àáèäÿëÿðè ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà òöðê äèëëè åòíîñóí áöòïÿðÿñòëèêëÿ éàíàøû øàìàí ñèìàñûíäà øÿõñèééÿòèí âàðëûüà ôþâãÿëòÿáèè òÿñèð èìêàíëàðûíäàí ÷ûõûø åäÿí øàìàíëûüà âÿ âàùèä Ýþé Òàíðûéà èíàìû âÿ áöòþâëöêäÿ äöíéàýþðöøö ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð âåðèð. Ìÿëóìàò ìÿíáÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ñîñèàë557

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿäÿíè ùÿéàòû âÿ õöñóñÿí äèëè, äèíè, ÿõëàãè íîðìà âÿ äÿéÿðëÿðè ùàããûíäà íèñáÿòÿí ýåíèø, îáéåêòèâ òÿñÿââöð éàðàäàí òöðê õàëãëàðûíûí ìÿøùóð ìöøòÿðÿê àáèäÿñè – «Êèòàáè Äÿäÿì Ãîðãóä»äóð. 7–10 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàíà èñëàì äèíèíèí ýÿëìÿñè, þëêÿíèí èñëàì ìÿäÿíè áþëýÿñèíÿ ôÿàë ñóðÿòäÿ äàõèë îëìàñû Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí áó äþâð òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàôûíûí èñëàì äèíè èëÿ ÷îõ÷àëàðëû ÿëàãÿëÿðèíÿ èìêàí éàðàòäû. Èñëàìûí Àçÿðáàéúàíà íöôóç åòìÿñè 7 ÿñðäÿí ÿðÿá ìèññèîíåðëÿðèíèí þëêÿéÿ Ãóðàíû ýÿòèðìÿéè èëÿ áàøëàìûøäû. Çàìàí êå÷äèêúÿ þëêÿéÿ õèëàôÿòäÿ Ãóðàíûí åêçîòåðèê âÿ åçîòåðèê øÿðùè èëÿ áàüëû èñëàì ìÿäÿíè áþëýÿñèíèí ÷îõñàéëû îðòîäîêñàë âÿ þçöíÿìÿõñóñ ôÿëñÿôè éþíöìÿ ìàëèê ãåéðè-îðòîäîêñàë èäåîëîæè úÿðÿéàíëàðû äà äàõèë îëóð âÿ áóðàäà Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðëÿðè ñèìàñûíäà þç éåðëè òÿìñèë÷èëÿðèíè òàïûðëàð. Àäû ÷ÿêèëÿí ùÿì îðòîäîêñàë, ùÿì äÿ ãåéðè-îðòîäîêñàë úÿðÿéàíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè íÿçÿðè-ôÿëñÿôè ìþâãåëÿðèíè Ãóðàí àéÿëÿðèëÿ ÿñàñëàíäûðìàüà úÿùä ýþñòÿðèðäèëÿð. Áó ìåéèë ðåýèîíäà éàéûëìûø ìþòÿçèëèçì, èñìàèëèçì, ñóôèçì âÿ ñ. úÿðÿéàíëàð ö÷öí ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. Ãóðàíäà âÿ ÷îõñàéëû èñëàì èäåîëîæè úÿðÿéàíëàðûíäà ÿñàñ ïðîáëåì Õàëèã (Àëëàù) âÿ ìÿõëóã ìöíàñèáÿòèäèð. Áó ìöíàñèáÿòèí øÿðùèíäÿí ìöõòÿëèô òÿëèìëÿðèí äèí áàõûìäàí îðòîäîêñàëëûüû âÿ ôÿëñÿôè áàõûìäàí èäåàëèñò, ìîíîäóàëèñòïàíòåèñò âÿ éà ìàòåðèàëèñò òÿìàéöëö ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ãåéðè-îðòîäîêñàë úÿðÿéàíëàð Àëëàùûí Ãóðàíäà ùÿãèãÿò êèìè òÿãäèìèíäÿí, îíóí úàíëû îëìàñû, âÿúùè ùàããûíäà, èíñàíûí Àëëàùà ãàéûòìàñû âÿ îíóíëà ýþðöøìÿñè, àñòðàë ùàäèñÿëÿðÿ, èäðàêà ìöíàñèáÿò, Èëàùè íóð, òÿãäèð, úÿçà, Àëëàùäàí ãîðõó, ìàääè íåìÿòëÿðÿ ìöíàñèáÿò âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðÿ àèä ñóðÿëÿðè åçîòåðèê ìåòîäà ÿñàñÿí à÷ûãëàéàðàã âÿ áèð ñûðà ùàëëàðäà ìÿíòèã âÿ äþâðöí ýåòäèêúÿ éöêñÿëÿí åëìè âÿ ôÿëñÿôè ôèêðèíÿ ìöâàôèã, îðòîäîêñàë éþíóìäÿí ÷îõ âàõò ôÿðãëè, ïàíòåèñòèê âÿùäÿò ÿë-âöúóä ôÿëñÿôÿñèíè éàéûð âÿ íÿòèúÿäÿ Àçÿðáàéúàíäà èñëàì ìÿíÿâè-ìÿäÿíè ìÿêàíûíûí çèääèééÿòëÿðëÿ äîëó èäåîëîýèéàñûíû èíêèøàô åòäèðèðäèëÿð. Èäåîëîæè ìöíàãèøÿ ñèéàñè ìöáàðèçÿéÿ êå÷ÿðÿê, çîðàêûëûê âÿ ãÿòëëÿðëÿ òàìàìëàíûðäû. 7–8 ÿñðëÿðäÿ è ë à ù è é é à ò ô ÿ ë ñ ÿ ô ÿ ñ è èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Èñëàìûí ôÿëñÿôè øÿðùè èëàùèééàò÷ûëàðûí áèðáàøà âÿçèôÿñèíÿ ÷åâðèëèð, áàõìàéàðàã êè, ùÿìèí âÿçèôÿíèí èúðàñû ïðîñåñèíäÿ ôèêèð àéðûëûüû îëóðäó. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà îðòî558

äîêñàë ôÿãèùëÿðäÿí ìÿøùóðëàðû ßùìÿä èáí Ùàðóí Áÿðäèúè, Ìÿêêè èáí ßùìÿä Áÿðäÿè, Ìóñà èáí Èìðàí Ñÿëìàñè âÿ áàøãàëàðû èäèëÿð. Ðàñèîíàëèçìè âÿ àçàäôèêèðëèëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí ìþòÿçèëè úÿðÿéàíûíûí Àçÿðáàéúàíäà ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè èñÿ 9 ÿñðäÿ éàøàìûø ìÿøùóð àëèì âÿ èëàùèééàò÷ûëàð – Úÿôÿð Ùÿìÿäàíè ìþòÿçèëè Áàüäàäè, ßáóáÿêð Ìÿùÿììÿä èáí Þìÿð èáí Àáäóëëà Áÿðäÿè, ßáóñÿèä ßùìÿä Áÿðäÿè âÿ á. èäè. 9 ÿñð ÿðÿá òàðèõ÷èñè Éàãóáèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàíäà èñëàì îðòîäîêñëàðû èëÿ ìþòÿçèëèëÿð àðàñûíäà ìöáàðèçÿ áÿçÿí äèñïóòäàí âóðóøìàéà ÷åâðèëèð, ìÿñ., Áÿðäÿäÿ ìþòÿçèëèëÿð (áó ãàðøûäóðìàäà. Ðåä.) ñîíà ãÿäÿð âóðóøäóëàð. Áó äþâðäÿ Èñëàì ìÿäÿíè áþëýÿñèíäÿ Øÿðã âÿ Ãÿäèì Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ, õöñóñÿí íåîßôëàòóíèçìÿ ÿñàñëàíàðàã èäåàëèçìëÿ ïàíòåèçìè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí þçöíÿìÿõñóñ áàòèíèëèê ôÿëñÿôÿñè ìþâúóä èäè. Áó ôÿëñÿôè òÿëèìè Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðûíäàí áàòèíèçìèí ìèññèîíåðëÿðè ßáöë-Ãàñèì ßëè èáí Úÿôÿð âÿ á. éàéûðäûëàð. 8–10 ÿñðëÿðäÿ Èñëàì áþëýÿñè, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà äàõèëÿí çèääèééÿòëè, ëàêèí ÿêñÿð ùàëëàðäà ôÿëñÿôÿäÿ ïàíòåèçì, ñîñèàë áàõûøëàðûíäà – äåìîêðàòèçì, åòèê ýþðöøëÿðäÿ – ùóìàíèçìè âÿ âàðëûüà äèàëåêòèê éàíàøìàñû èëÿ ôÿðãëÿíÿí ìèñòèê èñìàèëèçì âÿ ñóôèçì ñîñèî-ìÿäÿíè úÿðÿéàíëàðû òÿøÿêêöë âÿ èëê èíêèøàô äþâðëÿðèíè êå÷èðèðäèëÿð. Ñóôèçìèí ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøöíöí ÿñàñûíäà ôÿëñÿôè êàòåãîðèéà êèìè åøã, èñìàèëèçìèí èñÿ – ðåàë âÿ èððåàë èäðàêûí âÿùäÿòè äóðóðäó. Ñóôèçìè áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ßáö-ë-Ôÿðÿú ßáö-ëÂàùèä Âàðàñàíè Òÿáðèçè, ßáó Ñàèá Ùÿìÿäàíè, ßëè èáí ßáäöëÿçèç Áÿðäÿè, Áàáà Êóùè Áàêóâè âÿ á. òÿìñèë åäèðäè. Îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðèíäÿ èäåéà êþêëÿðè Ãÿäèì Øÿðã âÿ Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ àïàðàí èñìàèëèëèéèí èñëàìû èíêàð åäÿðÿê çÿðäöøòëèéèí áÿðïàñûíà úÿùäèíäÿí éàçûðëàð. Èñìàèëèëèéèí Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìàñû ùàããûíäà Íèçàìè, áó úÿðÿéàíûí òàðèõ÷èñè îëàí Ôèäàè âÿ á. ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Èñìàèëèëèê ôÿëñÿôÿñèíè ìÿíáÿëÿð òÿáèÿò åëìëÿðè íàèëèééÿòëÿðè âÿ «Èõâàí ÿñ-Ñÿôà» åíñèêëîïåäèéàñûíûí éàðàíìàñû èëÿ áàüëàéûðëàð. Ùÿìèí åíñèêëîïåäèéàíûí èäåîëîãó Àçÿðáàéúàíûí ìÿøùóð àëèì âÿ ôèëîñîôëàðûíäàí áèðè – ßáö-ë-Ùÿñÿí ßëè Ùàðóí îüëó Çÿíúàíè èäè. 8-10 ÿñðëÿðäÿ þëêÿíèí îðòà ÿñð ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà þçöíÿìÿõñóñ ôÿëñÿôè âÿ ñîñèàë-ñèéàñè ïðèíñèïëÿðÿ ÿñàñëàíàí âÿ áó ïðèíñèïëÿðè ýåíèø õàëã ùÿðÿêàòûíà áàø÷ûëûã åäÿðÿê ðåàëëàøäûðìàüà úÿùä ýþ-

ñòÿðÿí õðèñòèàíëûüà ãàðøû éþíÿëìèø ïàâëèêàíëûã áèäÿòè âÿ èñëàìû òàìàìèëÿ èíêàð åäÿí õöððÿìè-áàáÿêè èäåîëîýèéàëàðû ìþâúóä èäè. Èêè äöíéà äèíèíÿ âÿ åéíè çàìàíäà ñîñèàë çöëìÿ ãàðøû éþíÿëìèø ïàâëèêàíëûã âÿ õöððÿìè-áàáÿêè èäåîëîýèéàëàðûíûí ôÿëñÿôè âÿ ñîñèàë ýþðöøëÿðèíèí òÿìÿë ïðèíñèïëÿðè Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì äþâð èäåîëîæè úÿðÿéàíëàðû – çÿðâàíèëèê, çÿðäöøòèëèê, ìàíèëèê âÿ ìÿçäÿêèëèéèí ôÿëñÿôè âÿ ñîñèàë èäåéàëàðûíäàí ãàéíàãëàíûðäû. Õåéèð-øÿð, èøûã-çöëìÿò áàøëàíüûúëàðûíûí âÿùäÿò âÿ ìöáàðèçÿñè, èíñàíûí ìèñòèê êàìèëëÿøìÿñè éîëó âÿ Àëëàùûí èíñàíäà òÿúÿññöìö ùàããûíäà èäåéàëàð ùÿìèí úÿðÿéàíëàðûí ìîíîäàëèçì âÿ äóàëèçì ñÿúèééÿëè äöíéàýþðöøöíöí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíè òÿøêèë åäèðäè. Ìÿëóìäóð êè, êå÷ìèø äþâð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿí ãàéíàãëàíàí ïàâëèêèàí âÿ õöððÿìè-áàáÿêè èäåîëîýèéàëàðû þçëÿðè ýÿëÿúÿê õðèñòèàí âÿ èñëàì ìÿíÿâè-ìÿäÿíè ìÿêàíè èäåîëîýèéàëàðû ö÷öí ãàéíàüà ÷åâðèëäèëÿð. Ìöõòÿëèô – øàìàíèçì, çÿðäöøòëèê, ãÿäèì Éóíàí, õðèñòèàí âÿ èñëàì ìÿäÿíè áþëýÿëÿðèíèí ôÿëñÿôè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí ÿíÿíÿëÿðèíè þçöíäÿ ñèíòåçëÿøäèðÿðÿê èíêèøàô åäÿí 7–10 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñè 11-13 ÿñðëÿðäÿ Ðåíåññàíñ äþâðöíö éàøàéàðàã ùÿì Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí Ðåíåññàíñûíà, ùÿì äÿ áöòþâëöêäÿ èñëàì áþëýÿñè ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè âÿ, î úöìëÿäÿí, ôÿëñÿôÿñèíèí ðåíåññàíñûíà çÿìèí éàðàäàí ãàéíàãëàðäàí îëäó âÿ áóíäàí ñîíðà áó ìÿäÿíèééÿòèí ôÿàë öçâö ùèññÿñè êèìè òàíûíìàãäà èäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, 11-12 ÿñðëÿðäÿ þëêÿíèí èãòèñàäè (ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôû, ïóë ðåíòàñûíûí éàéûëìàñû, èãòèñàäè úÿùÿòäÿí éöêñÿê èíêèøàô åòìèø íÿùÿíý øÿùÿðëÿðèí îëìàñû), ñèéàñè (þëêÿäÿ íèñáÿòÿí ìöñòÿãèë Øèðâàíøàùëàð, Øÿääàäèëÿð, Ðÿââàäèëÿð äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû, Ñÿëúóêèëÿðäÿí âàññàë àñûëûëûüû íÿòèúÿñèíäÿ Þí Àñèéà âÿ Øÿðãèí äèýÿð áþëýÿëÿðèëÿ ìöõòÿëèô íþâ ÿëàãÿëÿð, Èðàã Ñÿëúóã ñóëòàíëûüûíà äàõèë îëìàñû), ñîñèàë (äàõèëè âÿ õàðèúè ñîñèàë çöëìÿ ãàðøû àðàñûêÿñèëìÿç ìöáàðèçÿ, Áåéëÿãàíäà 1110-úû èëäÿ äåìîêðàòèê õàëã ùàêèìèééÿòèíèí éàðàíìàñû) âÿ ìÿíÿâè-ìÿäÿíè (ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèëÿ éàíàøû òöðê äèëèíèí åëèòàð ÿäÿáè äèë êèìè ãÿáóëó) ñàùÿëÿðèíäÿ âÿçèééÿò âÿ îíóí óíèêàë ìÿíÿâè-ìÿäÿíè èðñè, áàøãà ñþçëÿ, þëêÿäàõèëè-ïîòåíñèàë èìêàíëàð, Àçÿðáàéúàíäà Ðåíåññàíñûí áàø âåðìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûðäûëàð. Ùÿì Àçÿðáàéúàí, ùÿì Èñëàì Øÿðãèíèí ôÿëñÿôÿ ñàùÿñèíäÿ Ðåíåññàíñû éåðëè ôÿëñÿôè èðñèí Ãÿäèì Éó-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íàí ôÿëñÿôè èðñèëÿ ñèíòåçè ÿñàñûíäà éöêñÿëÿðÿê, ýÿëÿúÿêäÿ Ãÿðá âÿ Øÿðã ôÿëñÿôÿñèíèí èíêèøàôû ö÷öí çÿìèí îëäó. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí Ðåíåññàíñû òÿáèÿòøöíàñëûã åëìëÿðèíèí, òÿùñèëèí, ÿäÿáèééàò, ìåìàðëûã, ìóñèãè, ìóñèãè íÿçÿðèééÿñè âÿ ñ. ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò ñàùÿëÿðèíèí éöêñÿëèøè âÿ þëêÿíèí äöíéà ôÿëñÿôè òÿëèìëÿðèíè áÿùðÿëÿíäèðÿí ôÿëñÿôè ìÿäÿíè èðñèíèí âÿùäÿòèíèí íÿòèúÿñè èäè. 11–12 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÷îõ÷àëàðëû Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ-

Áÿùìÿíéàðûí Øÿðã ïåðèïàòåòèçìèíèí íöìóíÿñè îëàí «ÿò-Òÿùñèë» ÿñÿðèíäÿ ìÿíòèã, ìåòàôèçèêà âÿ êîíêðåò øåéëÿðäÿí; åëÿúÿ äÿ ñóôè äöíéàýþðöøöíäÿí áÿùñ åäèëèð. Ìöÿëëèô «ÿòÒÿùñèë»èí 3-úö êèòàáûíäà» ñóôèëÿðèí õîøáÿõòëèê òÿëèìèíäÿí áÿùñ åäèëèðäè. ñèíèí éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíè þëêÿíèí ãÿäèì ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàðûíûí èðñè, èñëàì âÿ õðèñòèàíëûã ôÿëñÿôÿñè, îíëàðà ãàðøû éþíÿëìèø áèäÿòëÿðèí ôÿëñÿôè ãàéÿñè âÿ ãÿäèì Éóíàí âÿ åëëèíèçì ôÿëñÿôÿñè ôîðìàëàøäûðäû. Áó ÿñðëÿðäÿ ôÿëñÿôè ôèêèð Øÿðã ôÿëñÿôÿñèíèí ÿíÿíÿëÿðèíè éóíàí Ðîìà ôÿëñÿôè ôèêðè èëÿ ñèíòåçëÿøäèðÿí âÿ ôÿëñÿôè ôèêèð èñòèãàìÿòè êèìè îðèæèíàëëûüû èëÿ ôÿðãëÿíÿí Ø ÿ ð ã ïåðèïàòåòèçìè, èøðàãèééÿ, ñóô è ç ì âÿ ñ. úÿðÿéàíëàðûí ôÿëñÿôè èäåéàëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí õöñóñè ðèñàëÿëÿðäÿ, òÿôñèð, òåîëîæè âÿ òåîñîôèéà ìÿçìóíëó ÿñÿðëÿðäÿ âÿ ôÿëñÿôè ïîåçèéàäà ÿêñèíè òàïìûøäû. Ýÿëÿúÿêäÿ Øÿðãèí êëàññèê èðñèíÿ äàõèë îëàí áó äþâðöí ÿñÿðëÿðèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ôÿëñÿôè ôèêðèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíè òÿìñèë åäÿí ìöòÿôÿêêèð âÿ àëèìëÿðèí òÿäãèãàò îáéåêòëÿðèíèí ýåíèø äèàïàçîíó âÿ äþâðöí åíñèêëîïåäèê áèëèêëÿðèíÿ éèéÿëÿíìÿñè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Áó ìöòÿôÿêêèðëÿðäÿí äöíéà øþùðÿòëè àëèì âÿ ôèëîñîô Èáí Ñèíàíûí øàýèðäè âÿ

Øÿðã ïåðèïàòåòèçìèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè ßáöëùÿñÿí Áÿùìÿíéàð èáí ÿë-Ìÿðçáàí èäè. Áÿùìÿíéàð ìöõòÿëèô åëì ñàùÿëÿðè, ìÿäÿíèééÿò âÿ ôÿëñÿôÿ ïðîáëåìëÿðèíè åùòèâà åäÿí «Ìÿðàòèá ÿë-Ìàóúóäàò» (Ìþâúóäàòûí ìÿðòÿáÿëÿðè), «Ìàóäó åëì ìÿáÿ‘ä ÿò-òÿáèà» (Ìåòàôèçèêàíûí ìþâçóñó), «ÿò-Òÿùñèë» (Òÿùñèë), «ÿç-Çèíÿ ôè-ë-ìàíòûã» (Ìÿíòèãÿ äàèð çèíÿò), «ÿë-Ìöôðÿãàò âà àí-íóôóñ» (Íÿôñëÿðèí ôÿðãè), «Ôè èñáàò àë-óêóë àë-ôÿàëà âà àä-äàëàëà àëà àäàäèùà âà èñáàò àí íóôóñ àñ-ñÿìàâèééà» (Ôÿàë ÿãëëÿðèí èñáàòûíà, îíëàðûí ÿäÿäëÿðèíèí ýþñòÿðèëìÿñè âÿ ñÿìàâè íÿôñëÿðèí ñöáóòóíà äàèð), «Êèòàá ôèë-ìóñûãà» (Ìóñèãè ùàããûíäà êèòàá), «ÿëÁÿùúÿ âà-ñÿàäÿà» (Ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèê) àäëû âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Áÿùìÿíéàð ÿñÿðëÿðèíäÿ äèàëåêòèê éàíàøìà ìåòîäóíäàí âÿ äöíéà íèçàìûíûí ãàíóíàóéüóíëóüóíà èñòèíàäÿí âàðëûã, îíóí âàúèá âÿ ìöìêöí ìþâúóäëóã ôîðìàëàðû, ñóáñòàíñèéà, àêñèäåíñèéà, ñóáñòàíñèéàíûí àêñèäåíñèéàéà ýþðÿ èëêèíëèéè, èëê áàøëàíüûú, äàèìè èëê ìàòåðèéà, ôîðìà, èëê ñÿáÿá, èìêàí, ùÿãèãÿò, åìîñèéà âÿ íÿôñèí íþâëÿðè âÿ ñóáñòàíñèàíàëëûüû, ùÿðÿêÿòèí ÿáÿäèëèéè, ùèññ, ÿãë, äöíéàíûí íèçàìû, õåéèð, øÿð, ìÿíÿâèééàò âÿ ñ. äöíéàýþðöøö ïðîáëåìëÿðèíäÿí áÿùñ åäèð. Õåéèð âÿ øÿðèí êàìèëëèê âÿ äöíéàíûí íèçàìû èëÿ áàüëûëûüû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðèí øÿðùèíäÿ ìöòÿôÿêêèðèí ìþâãåéè îðèæèíàë ñÿúèééÿ äàøûéûðäû. Áÿùìÿíéàð þçöíöí ðàñèîíàëèçìè èëÿ ôÿðãëÿíÿí ôÿëñÿôÿñèíäÿ èäðàê ïðîñåñèíäÿ õàðèúè âÿ äàõèëè ùèññëÿðèí ðîëó âÿ èíñàíûí ÿãëè èìêàíëàðûíûí ñîíñóçëóüó èäåéàëàðûíû òÿùëèë åäèð. Áÿùìÿíéàðûí Øÿðã ïåðèïàòåòèçìèíèí íöìóíÿñè îëàí «ÿò-Òÿùñèë» ÿñÿðèíäÿ ìÿíòèã, ìåòàôèçèêà âÿ êîíêðåò øåéëÿðäÿí; åëÿúÿ äÿ ñóôè äöíéàýþðöøöíäÿí áÿùñ åäèëèð. Ìöÿëëèô «ÿò-Òÿùñèë»èí 3-úö êèòàáûíäà» ñóôèëÿðèí õîøáÿõòëèê òÿëèìèíäÿí áÿùñ åäèëèðäè êè, áó äà ìöõòÿëèô éþíöìëö ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàð àðàñûíäà ÿëàãÿ âÿ éàõûíëûüûí íöìóíÿñèäèð. Áÿùìÿíéàðûí èðñè âÿ äàâàì÷ûëàðû Èáí Ñèíàäàí ñîíðà Øÿðã ïåðèïàòåòèçìèíèí éàëíûç Èñïàíèéà âÿ Ìÿüðèá ÿðÿá ôèëîñîôëàðû òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ôèêðèíè èíêàð åäÿðÿê, ýþñòÿðèðëÿð êè, ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ äÿ Èáí Ñèíàäàí ñîíðà ìöñòÿãèë ïåðèïàòåòèçì ìÿêòÿáèíèí ôÿàëèééÿòè äàâàì åòìèøäèð. 11–12 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôÿíè åëìè íàèëèééÿòëÿðëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê ôÿëñÿôè ìþâçóëàðû – äèàëåêòèêà, êàòåãîðèéàëàð, ãíîñåîëîæè ïðîáëåìëÿðè òÿäãèã åäÿí Øèùàáÿääèí Ìàðàüàè, ßáóñÿèä Óðìÿâè, ßáóñÿä Òÿáðèçè, Àáäóëëà Óðìÿâè âÿ á. ôèëîñîôëàð ìÿëóìäóðëàð.

11–12 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áàòèíèëèê, èñìàèëèëèê âÿ ñóôèëèê úÿðÿéàíëàðûíûí éàéûëìàñû ñöðÿòëÿíèð. Ùÿìèí úÿðÿéàíëàðûí ôÿëñÿôè èäåéàëàðûíû þëêÿäÿ ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿí áÿùðÿëÿíìèø ÷îõñàéëû âÿ ìöõòÿëèô àäëàð àëòûíäà ìÿëóì îëàí òÿðèãÿòëÿð éàéàðàã, ùÿì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèí, ùÿì ñîñèàë ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ ôÿàë òÿñèð ýþñòÿðìèøëÿð. ßñàñÿí 11–12 ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã àäû ÷ÿêèëÿí úÿðÿéàíëàðûí íÿçÿðè òÿëèìëÿðè ñîâåò äþâðö èñòèñíà îëóíìàãëà Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ôèêðèíäÿ ýåíèø éåð òóòìóøëàð âÿ 21 ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà îíëàðäàí áÿçèëÿðè äèð÷ÿëèø ïðîñåñè êå÷èðìÿêäÿäèðëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ÿñðëÿð áîéó åçîòåðèê ôÿëñÿôè òÿëèìëÿð âÿ èëê íþâáÿäÿ ñóôè ôÿëñÿôÿñèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû ùàããûíäà ÿñÿðëÿð éàçìûø àëèì-ìöòÿôÿêêèðëÿð îëìóøäóð. ßêñÿð ùàëëàðäà äöíéÿâè åëìè òÿùñèëÿ ñàùèá îëàí ùÿìèí ìöòÿôÿêêèðëÿð ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðÿ ÿñàñÿí – âÿùäÿò ÿë-âöúóä àäû àëòûíäà ìÿøùóð, äöíéà ôÿëñÿôè äöøöíúÿñè ö÷öí óíèâåðñàë ôåíîìåí îëàí ïàíòåèçì ìþâãåéèíäÿí éàíàøìûøëàð. Îíëàð Àëëàùûí âÿ èëàùèëÿøäèðèëìèø âàðëûüûí ñèðëÿðèíèí èððàñèîíàë äÿðêèíÿ öñòöíëöê Öìóìèééÿòëÿ Øÿðã ïåðèïàòåòèçìè úîüðàôè àíëàéûø äåéèë, éóíàí ôÿëñÿôÿñèèëÿ Øÿðã ôÿëñÿôÿñèíèí ñèíòåçèíäÿí èáàðÿò ôåíîìåíäèð. âåðñÿëÿð äÿ ÷îõ ùàëëëàðäà éàðàäûëìûø âàðëûüûí ðàñèîíàë äÿðêèíè äÿ èíêàð åòìÿìèøëÿð. Áó òÿáèèäèð, ÷öíêè ñóôè ôÿëñÿôÿñèíèí òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàìûø íÿçÿðèééÿ÷è-ñóôèëÿð ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíäÿ äöíéÿâè åëìëÿðèí ìàùèð áèëèúèñè, àëèìëÿð êèìè äÿ òàíûíìûøëàð. Áó áàõûìäàí òÿñàäöôè äåéèë êè, ýÿëÿúÿêäÿ ñóôèçì ôÿëñÿôÿñèíèí êëàññèêëÿðè Ìàùìóä Øÿáóñòÿðè, ßâùÿäè Ìàðàüàè âÿ á. ùÿì ñóôè, ùÿì äÿ ïåðèïàòåòèê åëìëÿðëÿ áàüëû ïåðèïàòåòèê ôÿëñÿôÿíèí íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøëÿð. Áó ôèëîñîôëàð ùàçûðäà, 21 ÿñðäÿ, Ãÿðá ôÿëñÿôÿñèíäÿ ãàéûäûø äþâðöíö éàøàéàí ìèñòèê ïàíòåèñò ôÿëñÿôÿíèí íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè ðàñèîíàëäàí èððàñèîíàëà, ìÿõëóãäàí õàëèãÿ àïàðàí éîëëàðû âÿ âàðëûüûí àùÿíýèíè äÿðê åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Äåéèëÿíëÿðè 11–12 ÿñð Àçÿðáàéúàíäà ãåéðè-îðòîäîêñàë ñóôèçì ôÿëñÿôÿñèíèí éàðàäûúûëàðû äöíéà ìÿäÿíèééÿòè òàðèõèíäÿ òàíûíìûø Áàáà Êóùè Áàêóâè, Åéí ÿë-Ãöçàò Ìèéàíÿúè, ßõè ßáö-ë-Ôÿðÿú Çÿíúàíè âÿ ìþòÿäèë ñóôèçìèí éàðàäûúûëàðûíäàí îëàí ßáó Ùÿôñ Ñöùðÿâÿðäè âÿ á. ôÿëñÿôè èðñè òÿñäèã åäèð. 12 ÿñð Àçÿðáàéúàí 559

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òåîëîãó àëèìè âÿ ôèëîñîôó Åéí ÿë-Ãöçàò Ìèéàíÿúè ñóôèçì ôÿëñÿôÿñèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíû Èáí ßðÿáèäÿí ÿââÿë «Çöáäÿò ÿë-ùÿãàèã» (Ùÿãèãÿòëÿðèí ñå÷èëìèøëÿðè), «Òÿìùèäàò» («ßñàñëàð»), «Íöçùÿò ÿë-öøøàã âÿ íÿùäÿ ÿë-ìöøòàã» («Àøèãëÿðèí ñåâèíúè âÿ òÿøíÿëÿðèí áèäÿòè) âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿãäèì åäèá. Åéí ÿë-Ãöçàòûí ýåíèøëèéè âÿ äÿðèíëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí ïàíòåèñò éþíöìëö ôÿëñÿôè ÿñÿðëÿðè ñóáñòàíñèéà, àêñèäåíñèéà, ñÿáÿá, íÿòèúÿ, çÿðóðÿò, ðàñèîíàë âÿ èððàñèîíàë, öìóìáÿøÿðè èíòåëëåêò, èíñàí-àëÿìÀëëàù ìöíàñèáÿòëÿðè, åøãèí ôÿëñÿôè êàòåãîðèéà êèìè àíëàìû âÿ ñ. áèð ÷îõ ïðèíñèïèàë ìÿãàìëàðäà äèíè ôÿëñÿôÿéÿ çèää îëäóüóíà ýþðÿ ìöòÿôÿêêèð àðàñûêÿñèëìÿç òÿãèáëÿðäÿí ñîíðà 1131-úè èëäÿ 32 éàøûíäà äÿðñ äåäèéè ìÿäðÿñÿäÿ åäàì åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðè 11–12 ÿñðëÿðäÿ ñóôèçì ôÿëñÿôÿñèíèí ðàäèêàë éþíöìö èëÿ ñå÷èëÿí íöìàéÿíäÿëÿðèëÿ éàíàøû ìþòÿäèë ñóôèçì íÿçÿðèééÿ÷èëÿðè èëÿ äÿ òÿìñèë åäèëèá. Èñëàì Øÿðãèíäÿ ìþòÿäèë ñóôè êèìè Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôó, ñóôèëèêäÿ þç ìÿêòÿáèíè éàðàòìûø ßáó Ùÿôñ Ñöùðÿâÿðäè îëóá. Ñöùðÿâÿðäè ÿñÿðëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí, Øÿðãäÿ ñóôèçìèí äÿðñëèéè êèìè ãÿáóë åäèëìèø «ßâàðèô ÿë-ìÿàðèô» (Ìÿðèôÿòëÿðèí òþùôÿëÿðè) ÿñÿðèíäÿ ñóôèçìèí áèäÿòÿ àïàðàí ïàíòåèçìèíè ÿë-Ãÿçàëèäÿí ÿââÿë èñëàù åäÿðÿê îíó îðòîäîêñàë èñëàì òåîëîýèéàñû èëÿ áàüëàìàüà âÿ áàðûøäûðìàüà úÿùä ýþñòÿðèá âÿ äþâðöíöí ìÿäÿíèééÿòè òàðèõèíÿ ïåðèïàòåòèê ôÿëñÿôÿíèí âÿ ùÿð úöð áèäÿòÿ àïàðàí èäåéàëàðûí ãàòû ÿëåéùäàðû êèìè äàõèë îëóá. 12 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôó Øèùàáÿääèí Éÿùéà Ñöùðÿâÿðäè äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ìÿøùóð èøðàãèééÿ ôÿëñÿôÿñèíè éàðàäûð. Éàðàäûúûëûüûíûí ÿââÿë äþâðëÿðèíäÿ ïåðèïàòåòèê âÿ ñóôè ôÿëñÿôÿñèíÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø Ñöùðÿâÿðäèíèí ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøöíöí òÿêàìöëö èøðàãèééÿ òÿëèìèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ áàøà ÷àòûð. Áó ôÿëñÿôè òÿëèì ìöòÿôÿêêèðèí «Ùèêìÿò ÿë-Èøðàã» (Èøðàã ôÿëñÿôÿñè) «Ùÿéàêèë ÿí-Íóð» (Íóðð ùåéêÿëëÿðè) «Ïÿðòîâ-íàìÿ» (Èøûã ùàããûíäà ðèñàëÿ) âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿ øÿðù îëóíóð. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí, Øÿðã âÿ Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíäÿí ãàéíàãëàíàí, ïåðèïàòåòèçìèí ðàñèîíàëèçìèíè, ñóôèëÿðèí ôÿëñÿôè áàõûìäàí ÿùÿìèééÿòëè âÿ ìÿùñóëäàð îëàí âàðëûüûí âàùèä ñóáñòàíñèîíàëëûüû ùàããûíäà èäåéàñûíû âÿ äèíè òÿñÿââöðëÿðèí àâòîðèòàðëûüûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí Ñöùðÿâÿðäè òÿëèìè áÿëêÿ ùÿìèí ñÿáÿáäÿí áó ýöíäÿ Øÿðã âÿ Ãÿðá ôÿëñÿôÿ òàðèõ÷èëÿðèíèí äèããÿòèíè úÿëá åäèð. Ñöùðÿâÿðäèíèí Ëîãîñ âÿ ôîðìàéàðàäûúû íÿôñ ðÿìçè îëàí íóðëàð Íó560

ðóíóí êàìèëëèê åìàíàñèéàñûíäàí âàðëûüûí éàðàíìàñû íÿçÿðèééÿñè âÿ áó íÿçÿðèééÿíèí èäåéà ìþâãåëÿðèíèí Øÿðã Ðåíåññàíñû äþâðöíöí éöêñÿê ôÿëñÿôè ìÿäÿíèééÿòèíÿ ìöâàôèãëèéè èøðàãèééÿ ôÿëñÿôÿñèíèí ôÿëñÿôÿ òàðèõèíäÿ éåðèíè âÿ îíäàí ãàéíàãëàíàí ýÿëÿúÿê ôÿëñÿôè òÿëèìëÿðèí éàðàíìàñûíäà ðîëóíó ìöÿééÿí åòäè. Äþâðöí ôÿëñÿôè ôèêðè Àçÿðáàéúàí èëàùèééàò÷ûëàðû ßáó Ùÿôñ Çÿíúàíè, ßáó Þìÿð Îñìàí Äÿðáÿíäè, ßáöëôÿç Öøíóùè, ßáóáÿêð Óðìÿâè, ßáó Õÿôèô ÿø-Øèðâàíè âÿ áàøãà ìöòÿôÿêêèðëÿðèí îðòîäîêñàë òÿìàéöëëö òåîëîæè ðèñàëÿëÿðèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ðåíåññàíñ äþâðö ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ôèêðèíèí ÿñàñ òÿçàùöð ôîðìàëàðûíäàí áèðè ôîëêëîð âÿ ôÿëñÿôè ïîåçèéà èäè êè, áóðàäà ôÿëñÿôè ìÿçìóí àéðû-àéðû èäåéàëàð âÿ éà áöòþâ òÿëèì øÿêëèíäÿ íÿñð âÿ íÿçìëÿ èôàäÿ åäèëèðäè. Äþâðöí ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ïðîáëåìëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ôÿëñÿôè ïîåçèéàíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè ñûðàñûíà Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè, ßôçÿëÿääèí Õÿãàíè âÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí àäëàðû äàõèëäèð. Ôÿëñÿôè ïîåçèéàíûí çèðâÿñè ñàéûëàí Íèçàìè èðñè, èëê íþâáÿäÿ ìöòÿôÿêêèð øàèðèí «Õÿìñÿ»ñè 12 ÿñð Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðãèí èñëàì ìÿäÿíè áþëýÿñèíèí ôÿëñÿôè òÿôÿêêöðöíöí ïîåòèê ôîðìàäà ÿêñèíè òàïìûø íöìóíÿñèäèð êè, áó äà ñîíðàëàð íÿçìëÿ ôÿëñÿôè òÿôÿêêöðö à÷ûãëàéàí Øÿðã õÿìñÿëÿðèíÿ þðíÿê îëìóøäóð. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí, Øÿðã âÿ Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíäÿí ãàéíàãëàíàí âÿ îíëàðûí þçöíÿìÿõñóñ ñèíòåçèíè ÿêñ åòäèðÿí Íèçàìè «Õÿìñÿ»ñèíäÿ îíòîëîæè àñïåêòäÿ ïàíòåèçì éþíöìëö èäåàëèçì, ãíîñåîëîýèéàäà ðàñèîíàëèçìëÿ èððàñèîíàëèçìèí ñèíòåçè, ñîñèàë âÿ åòèê ýþðöøëÿðäÿ – øÿõñè âÿ úÿìèééÿòè êàìèëëèéÿ àïàðàí çàùèðè âÿ áàòèíè éîëëàðûí òÿñâèðè åùòèâà îëóíìóøäóð. Îðòà ÿñð Øÿðã âÿ Àçÿðáàéúàíûí Ðåíåññàíñ äþâðö ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ìöõòÿëèô íþâ òÿôñèðëÿð äÿ ìÿëóì èäè. ×îõàñïåêòëèëèéè èëÿ ñå÷èëÿí òÿôñèðëÿð – äèë, áÿäèèëèê, öñëóá, ôÿëñÿôÿ, åëì, áèð ñþçëÿ, òÿôñèð îáéåêòèíèí ìÿçìóí âÿ ôîðìàñûíû à÷à áèëÿí áöòöí ìÿãàìëàðûí áöòþâëöêäÿ ïðîôåññèîíàë øÿðùèíè ÿùàòÿ åäÿðÿê ìÿëóì ùåðìåíåâòèê éàíàøìà ìåòîäóíà óéüóí èäèëÿð. Áó íþâ òÿôñèðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí êëàññèê ìÿäÿíèééÿòèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè Õÿòèá Òÿáðèçè âÿ Éóñèô Õîéëó òÿðÿôèíäÿí àçàäôèêèðëèëèéè âÿ ôÿëñÿôè çÿíýèíëèéè èëÿ ìÿëóì îëàí ÿðÿá ôèëîñîôó ßáó-ë-ßëà ÿë-Ìÿÿððèíèí «Ñÿãò ÿç-Çÿíä» (Èëê ãûüûëúûì) ïîåìàñûíà âåðèëìèø òÿôñèðëÿð õöñóñè éåð òóòóð. Áó òÿôñèðëÿð ïîåìàíûí ôÿëñÿôè àñïåêòè øÿðùèíèí äÿðèíëèéè âÿ ìöôÿññÿëëèéèíÿ ýþ-

ðÿ ñîíðàëàð ùÿð èêè òÿôñèð÷èíèí ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøöíöí òÿäãèãè ö÷öí èìêàí âÿ çÿìèí éàðàòäû. Ôÿëñÿôè ôèêðèí èíêèøàôûíäà éöêñÿê ìÿðùÿëÿ îëàí 11–12 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíèí ÿñàñ ïðîáëåìëÿðè, îíëàðûí ãîéóëóøó âÿ à÷ûãëàíìàñûíäàêû ìþâãåëÿð áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ òÿêðàðëàíàðàã Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðè èíêèøàôûíûí ýÿëÿúÿê ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðäè. 13–16 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè âÿ ñîñèàë-ñèéàñè ôèêðè þëêÿíèí ñîñèàë-ñèéàñè âÿ öìóììÿäÿíè êîíòåêñòèíäÿ äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí èíêèøàô åäèð. Ëàêèí áó êîíòåêñò 13–14 âÿ 15–16 ÿñðëÿðäÿ õåéëè ôÿðãëÿíèðäè. 13–14 ÿñëÿðäÿ þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ìöñòÿãèë Åëäÿíèçëÿð âÿ Àòàáÿéëÿð äþâëÿòëÿðè äåâðèëèð, Ìîíãîë âÿ Òåéìóðèëÿðèí ùàêèìèééÿòè áÿðãÿðàð îëóð. 15–16 ÿñðëÿðäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí õàðèúè èñòèëàäàí òÿäðèúÿí àçàä îëóð, ìöñòÿãèë Àüãîéóíëó, Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòëÿðè âÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâè èìïåðèéàñû éàðàíûð. 13–14 ÿñðëÿð þëêÿäÿ õàðèúè èñòèëà çöëìö éåðëè ôåîäàë çöëìö èëÿ áèðëÿøÿðÿê – ýåíèø ìèãéàñëû õàëã öñéàíëàðûíà ñÿáÿá îëóðäó. Áó öñéàíëàðäà àäÿòÿí ÿñàñ ðîëó éöçìèíëÿðëÿ ñàêèíè îëàí âÿ èãòèñàäèééàòû èíêèøàô åòìèø øÿùÿðëÿðèí ÿùàëèñè, èëê íþâáÿäÿ èãòèñàäè, èäåîëîæè âÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí òÿøêèëàòëàíìûø âÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà òàúèð, éåðëè ìöëêÿäàð, ðóùàíèëÿð âÿ êÿíäëèëÿðè ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿí ñÿíÿòêàðëàð ñèëêè îéíàéûðäû. Þëêÿñèíèí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëõàí õàëãûí èäåîëîæè äàéàüû ìþâúóä òÿðèãÿòëÿðèí ãåéðè-îðòîäîêñàë, áèð ñûðà ùàëäà èôðàò øèÿëèéè âÿ àðäûúûë ïàíòåèçìè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí ôÿëñÿôè éþíöìëö òÿëèìëÿðè èäè. 13–16 ÿñðëÿðäÿ êå÷ìèø ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàð çÿìèíèíäÿ éåíè, þçöíÿìÿõñóñ ôÿëñÿôè áàõûøëàðà ìàëèê, ìÿùç Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìûø ìöñòÿãèë ùöðóôè, íþãòÿâè, ãûçûëáàø, ýöëøÿíè âÿ ñ. òÿðèãÿò âÿ èäåîëîæè úÿðÿéàíëàðëà ðàñòëàøûðûã. Àðàñûêÿñèëìÿç ìöùàðèáÿ âÿ èñòèëàëàðà áàõìàéàðàã ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôè ôèêðèí èíêèøàôûíà äöíéÿâè åëìèí éöêñÿëèøè – 13 ÿñðäÿ Øÿðã àëèìëÿðèíèí åëì îúàüûíà ÷åâðèëìèø äöíéà øþùðÿòëè Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñû âÿ Ìàðàüà óíèâåðñèòåòè, 14 ÿñðäÿ Òÿáðèçäÿ àëè ñÿâèééÿëè äöíéÿâè åëìëÿð, ôÿëñÿôÿ âÿ èëàùèééàò òÿäðèñ îëóíàí Äàð ÿø-Øÿôà åëìè êîìïëåêñè, 15 ÿñðäÿ Òÿáðèçäÿ äÿãèã åëìëÿðëÿ éàíàøû ôÿëñÿôÿ äÿðèíäÿí þéðÿíèëäèéè «Ðÿááè Ðÿøèäè» àäûíäà åëì øÿùÿðúèéèíèí éàðàíìàñû, ÿëéàçìàëàðûíû ùèôç åäÿí ÷îõñàéëû êèòàáõàíàëàðûí âÿ ùÿòòà þëêÿíèí êàüûç èñòåùñàëûíà åùòèéàúûíû þäÿéÿí Êàüàç êóíàí øÿùÿðèíèí îëìàñû òÿñèð åäèðäè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ôèêðèí èíêèøàôûíà þëêÿäÿ ìöõòÿëèô äèí (éÿùóäèëèê, õðèñòèéàíëûã, çÿðäöøòëèê, òÿêòàíðû÷ûëûã, øàìàíèçì âÿ áöòïÿðÿñòëèéèí ãàëûãëàðû), äèë (òöðê, Àçÿðáàéúàí, ÿðÿá, ôàðñ, óäèí, åðìÿíè, ýöðúö âÿ ñ.) âÿ åòíîñëàðûí áèðýÿ ãàðøûëûãëû àíëàøìà âÿ åòèìàä øÿðàèòèíäÿ (áó äþâðäÿ åòíèê ãûðüûíëàð þëêÿ òàðèõèíÿ éàä îëóá) éàøàìàñû âÿ ãàðøûëûãëû ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðè äÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Ìöõòÿëèô äèí, äèë, ñèéàñè áþëýÿëÿðÿ ìÿíñóáèééÿòè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè âÿ îíóí äàõèëè ìÿùâÿðè – Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíè çÿíýèíëÿøäèðÿí ôàêòîðëàðäàí èäè. Áó äþâðäÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèëÿ áÿðàáÿð àðòûã 12 ÿñðäÿí òöðê äèëè äÿ åëèòàð ÿäÿáè äèë êèìè òàíûíàí Àçÿðáàéúàíûí ôÿëñÿôè ÿäÿáèééàòûíäà òöðê-àçÿðáàéúàíäèëëè éàçûëû àáèäÿëÿð ýåòäèêúÿ àðòûðäû. Íöìóíÿ îëàðàã 13 ÿñðäÿ òöðê äèëèíäÿ åçîòåðèê ìåòîäà ñþéêÿíÿí àëëåãîðèê «ßùìÿä ùÿðàìè» àíîíèì åòèê ðèñàëÿíè, 14–15 ÿñðëÿðäÿ Ùÿñÿí îüëó, Ãàçè Áöðùàíÿääèí, Èìàäÿääèí Íÿñèìè, Øàù Èñìàèë Õÿòàè âÿ 13–16 ÿñð ôÿëñÿôè ïîåçèéàñûíûí áàøãà ÷îõñàéëû íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ìÿëóì èðñèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ôÿëñÿôè ìÿäÿíèééÿòè 13–16 ÿñðëÿðäÿ ÿñàñÿí èñëàì âÿ õðèñòèàí ìÿäÿíè áþëýÿëÿðèíäÿ úÿðÿéàí åäèðäè. Ëàêèí õðèñòèàí áþëýÿñèíèí éàçûëû ìÿäÿíè àáèäÿëÿðè Àçÿðáàéúàí àëáàíëàðûíûí åòíèê àññèìèëéàñèéàñûíà ùÿð âàñèòÿ èëÿ úÿùä åäÿí åðìÿíè êèëñÿñèíèí ÿëèëÿ óçàãýþðÿíëèêëÿ ìÿùâ îëóíäóüóíäàí þéðÿíèëÿí äþâð Àçÿðáàéúàí àëáàí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè âÿ, î úöìëÿäÿí, ôÿëñÿôÿñè ùàããûíäà áèëèéèìèç ÷îõ ìÿùäóääóð. Ùàçûðäà äþâðöí ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøö, ñîñèàë, åòèê, ùöãóãè áàõûøëàðû ùàããûíäà àíúàã Ìõèòàð Ãîø, Åãèøå âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿí úöçè äÿ îëñà ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. 13–16 ÿñðëÿðäÿ èñëàì ìÿäÿíè êîíòåêñòèíäÿ èíêèøàô åäÿí Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñè ÿââÿëêè äþâðäÿ îëäóüó êèìè – òåîñîôèéà äàõèëèíäÿ, Øÿðã ïåðèïàòåòèçìè, òÿðèãÿò ôÿëñÿôÿñè, ôÿëñÿôè-ïîåçèéà, òÿôñèðëÿð âÿ ñ. ôîðìàëàðäà èíêèøàô åäèð âÿ äþâðöí ñîñèàë-ñèéàñè äóðóìó ôÿëñÿôÿéÿ, õöñóñÿí ýåíèøëÿíÿí ñîñèàë áàçàéà ìàëèê úÿðÿéàíëàð ôÿëñÿôÿñèíÿ, îíëàðûí îðòîäîêñàë äèíÿ ìöíàñèáÿòèíÿ úèääè òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Äèí õàäèìëÿðèíèí áèð ÷îõ ùàëäà ìîíãîë âÿ òåéìóðèëÿðëÿ ÿìÿêäàøëûüû õàðèúè – èñòèëà÷û âÿ éåðëè ñîñèàë çöëìÿ ãàðøû éþíÿëìèø úÿðÿéàíëàðûí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðèíäÿ áèäÿò òÿìàéöëöíö àðòûðûð âÿ îíëàð áó äþâðäÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà ôÿëñÿôÿäÿ ìàòåðèàëèçì òÿìàéöëëö àðäûúûë ïàíòåèçìè òÿáëèü åäèð âÿ ïàíòåèçìëÿ ÿñàñëàíäûðûëàí ùöëóë íÿçÿ-

ðèééÿñèíè èñÿ èëê íþâáÿäÿ, ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíÿ éþíÿëäèðäè. Ìèñòèê þçöíöäÿðê âÿ ôÿðäè êàìèëëÿøìÿ àðòûã ðåàë ìÿãñÿäëÿðÿ, ñèéàñè-ñîñèàë ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèëèðäè. Òÿðèãÿò éîë÷óëàðûíûí áþéöê áèð ãèñìè öçëÿò éîëó èëÿ Àëëàùà ãîâóøìàãäàí ÷îõ áó äöíéàäà øÿð, Äÿúúàë ùàêèìèééÿò âÿ ñÿëòÿíÿòëÿðèíè éûõìàã íÿçÿðèééÿëÿðèíè òÿáëèü åäèð, ôÿàë ñîèàë ùÿéàòà ãàòûëûðäûëàð. Ïàíòåèçìÿ ÿñàñëàíàí èñëàìûí éåíè áèäÿò÷è éîçóìëàðûíûí ñàéû àðòûð âÿ îíëàðà ãàðøû îðòîäîêñàë äèí âÿ äþâëÿò õàäèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí àìàíñûç ìöáàðèçÿ øèääÿòëÿíèðäè. 13–16 ÿñðëÿðäÿ ïåðèïàòåòèê ôÿëñÿôÿíèí íöìàéÿíäÿëÿðè Ñèðàúÿääèí Óðìÿâè, ßôçÿëÿääèí Õöíÿúè, Íÿñèðÿääèí Òóñè âÿ á. èäè. Ýþðêÿìëè ôèëîñîôëàð – Ìàùìóä Øÿáóñòÿðè, ßâùÿäè Ìÿðàüàè èñÿ ùÿì ïåðèïàòåòèçì, ùÿì äÿ âÿ ñóôèçìè òÿìñèë åäèðäèëÿð. Ùÿìèí ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðëÿ éàíàøû íöúóì, òÿáàáÿò, ðèéàçèééàò, ìÿíòèã âÿ ùöãóã ïðîáëåìëÿðè äÿ ìöùöì éåð òóòóðäó. Ìÿíòèã åëìè Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Øÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿä Õàëõàëè, Øöêðöëëàù Øèðâàíè, Áÿäðÿääèí Ñåéèä ßùìÿä Ëàëÿâè âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿ èøëÿíìèøäèð. Áó äþâðäÿ ïåðèïàòåòèçì þëêÿ âÿ áþëýÿ ôÿëñÿôè-ÿíÿíÿëÿðèíè åëìèí íàèëèééÿòëÿðè èëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê áèð ñûðà ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðèí ìàòåðèàëèñò éîçó-

Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí “ßõëàãè-Íàñèðè” ÿñÿðèíèí ÿëéàçìàñû. 13 ÿñð

ìóíó âåðìèø, ùÿðÿêÿò âÿ èíêèøàôûí öìóìèëÿøäèðèëìèø òÿñâèðèíè, ìàääè âÿ ìÿíÿâè àëÿìèí ôåíîìåíëÿðè àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè äèàëåêòèê èçàù åòìèøäèð. Ïåðèïàòåòèêëÿðèí òÿëèìè ðàñèîíàëèçì âÿ åçîòåð-

ìèçìÿ ÿñàñëàíàí äèíèí äèàëåêòèê òÿôñèðè úÿùäëÿðèíäÿ 10–12 ÿñð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñè ÿíÿíÿëÿðèíèí, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí 13–16 ÿñð ñÿâèééÿñèíÿ ñþéêÿíÿí äàâàìû èäè. Àçÿðáàéúàí ïåðèïàòåòèçìèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè îëóá Øÿðãäÿ áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûø Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí (1201–1274) ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè ÿñàñÿí «Øÿðù êèòàá ÿë-Èøàðàò âà-ò-òàíáèùàò» (Èáí Ñèíàíûí «Èøàðÿëÿð âÿ ãåéäëÿð» êèòàáûíûí øÿðùè»), ñîñèàë åòèê ýþðöøëÿðè «ßõëàãè Íàñèðè», ùÿì÷èíèí «Òÿúðèä ÿëÊÿëàì» (Êÿëàìûí òÿúðèäè), «Ãàíóí íàìÿ», «Õèëàôÿò íàìÿ», «Íÿñèùÿò-íàìÿ» âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûðëàð. Ïåðèïàòåòèçì òÿëèìèíèí äàâàì÷ûñû îëàí Òóñèíèí îíòîëîæè ýþðöøëÿðèíäÿêè èäåàëèçì ãåéðè-àðäûúûëëûüû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Äöíéàíûí éàðàíìàñû, îíóí çàìàí äàõèëèíäÿ ÿáÿäèëèéè, ñóáñòàíñèéà âÿ àêñèäåíñèéà, ìàòåðèéà âÿ ôîðìà, ùÿðÿêÿò âÿ ñöêóíÿò, ÿãë âÿ ùèññ àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí øÿðùèíäÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà ìöòÿôÿêêèðèí ýþðöøëÿðè îðèæèíàëëûüû âÿ ìàòåðèàëèçìÿ ìåéèëëèëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Òóñè ôÿëñÿôè òÿëèìèíÿ äèàëåêòèê éàíàøìà ìàääè äöíéàíûí äÿðêè ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðèíÿ èñÿ ðàñèîíàëèçì õàñäûð. Ìöòÿôÿêêèðèí èúòèìàèñèéàñè âÿ åòèê ýþðöøëÿðè ùàêèìèééÿòÿ âÿ ùàêèì èäåîëîæè ìþâãåéÿ óéüóíëóüó èëÿ ñå÷èëèð. Î, úÿìèééÿòèí ìþâúóäëóüó ö÷öí ñîñèàë áÿðàáÿðëèéèí ÿíýÿë îëìàñûíû ýþñòÿðèð. Ìþâúóä ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿáÿäèëèéèíäÿí ÷ûõûø åäÿí Òóñè, îíëàðà òàáå îëìàüû äöçýöí ùåñàá åòìÿêëÿ éàíàøû õàëãûí ìàðàãëàðûíà çèää, îíó ãóë ùàëûíà ñàëàí ñèéàñÿòè íàãèñ ñàéûðäû. 13–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà Øÿðã âÿ Ãÿðá ìÿäÿíè àëÿìèíäÿ «Ýöëøÿíè ðàç» (Ñèðëÿð áàõ÷àñû) ôÿëñÿôè ïîåìàñû èëÿ øþùðÿò ãàçàíìûø, Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè Òÿáðèçè éàøàìûø. Ìöòÿôÿêêèð «Ìèðàò öë-ìöùÿããèãèí» (Ùÿãèãÿò àõòàðàíëàðûí àéíàñû), «Ñÿàäÿò-íàìÿ», «Øàùèä-íàìÿ» âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ ñóôè ïàíòåèçìè èëÿ ïåðèïàòåòèçìèí ôÿëñÿôè ìþâãåëÿðèíè, õöñóñÿí ñîíóíúóíóí ðàñèîíàëèçìÿ ìöíàñèáÿòèíè áèðëÿøäèðìèø, âàúèá âÿ ìöìêöí âàðëûã, èäðàê âÿ ìÿðèôÿò, íÿôñ, ðóù, öìóìè âÿ õöñóñè, áöòþâ âÿ ùèññÿ àíëàìëàðûíûí ìàùèééÿòè âÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíè ïàíòåèçì áàõûìûíäàí èçàù åòìèøäèð. Èñëàìûí ñóôèëèê ìþâãåéèíäÿí òÿôñèðèíè âåðÿí ìöòÿôÿêêèðèí êîñìîãîíèê, îíòîëîæè, ãíîñåîëîæè åòèê ýþðöøëÿðè äèàëåêòèê áöíþâðÿéÿ ñþéêÿíèð. Áó äþâðäÿ éàøàéàí Çöëôöãàð Øèðâàíè, Øÿìñ Òÿáðèçè âÿ ñ. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíè òÿìñèë åäÿí ìöòÿôÿêêèðëÿðèí äöíéàýþðöøö áèäÿò éþíöìëö ìèñòèê ïàíòåèçìè 561

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿ ñîñèàë áÿðàáÿðëèéÿ èñòèãàìÿòëè äåìîêðàòèê èúòèìàè-ñèéàñè èäåéàëàðû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèðäè. 14 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èñëàì Øÿðãèíäÿ ùöðóôèëèê úÿðÿéàíû âÿ ôÿëñÿôÿñèíèí áàíèñè Ôÿçëóëëàù Íÿèìè Òÿáðèçè Àñòàðàáàäè ÿë-Ùöðóôè (1339/40–1401/1402) îëìóøäóð. Î, «Úàâèäàíè Êÿáèð», «Ìÿùÿááÿò-íàìÿ», «ßðø-íàìÿ», «Èñêÿíäÿð-íàìÿ» âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ ùöðóôè ôÿëñÿôÿñèíè áÿéàí âÿ øÿðù åòìèøäè. Ñóôè âÿ èñìàèëè ôÿëñÿôÿñèíäÿí áÿùðÿëÿí ùöðöôèëèê ôÿëñÿôÿñè íèñáÿòÿí àðäûúûë ìàòåðèàëèñò éþíöìëö ïàíòåèçìè âÿ ìèñòèê ïÿðäÿ àëòûíäà ìÿùÿááÿòëÿ ÿãëè áèðëÿøäèðÿðÿê ðàñèîíàëèçìè òÿáëèü åäÿí èäåéà úÿðÿéàíû èäè. Áó òÿëèì ÿðÿá âÿ ôàðñ ÿëèôáàñû ùÿðôëÿðèíè âÿ áó ùÿðôëÿðèí ñàéëàðû – 28 âÿ 32-íè èëàùèëÿøäèðèð, îíëàðû ùÿð øåéèí ÿñàñûíäà ýþðäöéö äþðä ìàääè öíñöð, èíñàí âÿ Àëëàùëà òàì åéíèëÿøäèðèðäè. Ùöðóôèëÿð ùÿð úöð çöëìÿ, î úöìëÿäÿí Òåéìóðèëÿð çöëìöíÿ ãàðøû ÷ûõàðàã öñéàíëàð âÿ ñóè-ãÿñäëÿð éîëó èëÿ ìöáàðèçÿ åäèðäèëÿð. Íÿçÿðè ùöðóôèëèéèí éàðàäûúûñû âÿ ñîñèàë ùöðóôè ùÿðÿêàòûíûí ðÿùáÿðè Ôÿçëóëëàù Íÿèìè Òåéìóðëÿíýèí îüëó Ìèðàíøàùûí ÿìðè èëÿ ãÿòëÿ éåòèðèëèð. Ëàêèí ùÿðÿêàò äàâàì åäèð âÿ îíóí ôÿëñÿôè òÿëèìè Îðòà âÿ Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ âÿ ùöðóôèëèéèí âÿòÿíè Àçÿðáàéúàíäà (ùöðóôè úÿìèééÿòè ìÿõôè òÿøêèëàò êèìè Áàêûäà éàðàíûð âÿ Àçÿðáàéúàí ùöðóôè éàçûëû ìÿíáÿëÿðèíäÿ «îéàíûøûí âÿòÿíè» àäëàíûð) ýåíèø éàéûëûðäû. Ùöðóôè ôÿëñÿôÿñèíèí òÿáëèüàò÷ûñû øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèð Èìàäÿääèí Íÿñèìè (1369/1370–1417) îëìóøäóð. Øàèðèí Àçÿðáàéúàí, ÿðÿá âÿ ôàðñäèëëè äèâàíëàðû Øÿðã àëÿìèíÿ éàéûëàðàã ñóôè âÿ ùöðóôè ôÿëñÿôÿñèíè ïîåçèéà äèëè èëÿ ýåíèø òÿáëèü åäèðäè. Ùöðóôèëèéèí äèýÿð ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôó ßëèöë-ßëà îëìóøäóð. Î, Íÿèìèíèí ãÿòëèíäÿí ñîíðà ùöðóôèëèéè Òöðêèéÿäÿ áåêòàøè òÿðèãÿòèíäÿ òÿáëèü åòìèøäèð. Ùÿð èêè ìöòÿôÿêêèð ùöðóôèëèéèí ïàíòåèñò èäåéàëàðûíûí òÿáëèüèíÿ ýþðÿ åäàì îëóíìóøëàð. Áó òÿëèìèí èäåéà âÿ ðÿìçëÿðè Èñëàì þëêÿëÿðèíèí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíäÿ 18 ÿñðÿ ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòìóøäóð. 13–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ïàíòåèñò ôÿëñÿôÿíè òÿáëèü åäÿí âÿ äèíÿ ìöõàëèô ìöõòÿëèô òÿðèãÿòëÿð àðàñûíäà «Ùÿëëàúèééÿ» (Ìÿíñóð Ùÿëëàúûí ýþðöøëÿðèíè òÿáëèü åäÿí), ßëè-Àëëàùè âÿ Ñöùðÿâÿðäèééÿ (Øèùàáÿääèí Ñöùðÿâÿðäèíèí ýþðöøëÿðèíè òÿáëèü åäÿí) âÿ ñ. òÿðèãÿòëÿð ìþâúóä èäè. Ùÿìèí òÿðèãÿòëÿðèí è÷èíäÿ áàíèñè Ñÿôèÿääèí Èñùàã ßðäÿáèëè îëàí ãûçûëáàø òÿðèãÿòè âÿ îíóí èäåîëîýèéàñû õöñóñè éåð òóòóðäó. Áó èäåîëîýèéà 13–16 ÿñðëÿðäÿ òÿøÿêêöë âÿ òÿêàìöë äþâðöíö 562

êå÷èðèð âÿ áèð ÷îõ ãåéðè-îðòîäîêñàëëûüû èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí òÿëèìëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê þç îðèæèíàë – ÿââÿëëÿð àðäûúûë ïàíòåèçì âÿ à÷ûã áèäÿòëÿ ôÿðãëÿíÿí ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ýþðöøëÿðèíè äöøöíöëìöø øÿêèëäÿ þç ñèéàñè ìàðàãëàðûíà óéüóíëàøäûðûð, ñîíðà – ìþòÿäèë, äàùà ñîíðà èñÿ – ìöáàðèç îðòîäîêñàë èñëàì èëàùèééàòû ìþâãåéèíäÿ äóðàí Ñÿôÿâè èìïåðèéàñûíûí øèÿ òÿìàéöëëö ùàêèì èäåîëîýèéàñûíà ÷åâðèëèð. Ãûçûëáàø ñóôè èäåîëîýèéàñû òàðèõÿí äÿéèøÿðÿê 13–15 ÿñðëÿðäÿ òÿáëèü åòäèéè ñóôè ôÿëñÿôÿñèíèí àðäûúûë ïàíòåèçìèíäÿí, îíóí èíñàíè èëàùèëÿøäèðìÿñè âÿ ñîñèàë çöëìÿ ñîí ãîéàí èíñàí ñóðÿòèíäÿ Ìåùäè âÿ éà Àëëàùû ýþçëÿíèëìÿñè èäåéàëàðûíäàí òàì èìòèíà åäèð. 16 ÿñðäÿ ùàêèì ãûçûëáàø èäåîëîýèéàñûíäà ñóôèçìäÿí àíúàã èíñàíû òÿêìèëëÿøäèðÿí ìèñòèê äîí ýåéäèðèëìèø ÿõëàã íîðìàëàðû, ñóôè âÿ ùöðóôè ôÿëñÿôÿñèíèí ðÿìçëÿðèíäÿí

ëàðûíäàí áÿùðÿëÿíÿí íþãòÿâè ôÿëñÿôÿñè îðòà ÿñð äöíéà ôÿëñÿôÿñèíèí îðèæèíàë ôåíîìåíëÿðèíäÿí áèðè èäè. Ùöðóôèëèê âÿ íþãòÿâèëèê âÿ ñ. áèäÿò÷è úÿðÿéàíëàðûí ïàíòåèñòèê òÿëèìëÿðè èëÿ åéíè âàõòäà Àçÿðáàéúàíäà ìþòÿäèë ñóôè áàõûøëàðûíû òÿìñèë åäÿí Õ ÿ ë â ÿ ò è é é ÿ úÿðÿéàíû ýåíèø éàéûëûð. Áó úÿðÿéàíûí ôÿëñÿôè òÿëèìè Ñåéèä Éÿùéà Áàêóâè, Éóñóô Ìóñêðè âÿ á. ñóôè ìöòÿôÿêêèðëÿðèí èðñèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. 13–15 ÿñðëÿðäÿ þëêÿäÿ îðòîäîêñàë äèíè ôÿëñÿôÿíè òÿìñèë åäÿí âÿ àðäûúûë èäåàëèçìäÿí ÷ûõûø åäÿí ìöòÿôÿêêèðëÿðëÿ ãåéðè-îðòîäîêñàë úÿðÿéàíëàðûí ïàíòåèçìÿ ÿñàñëàíàí âÿ Øÿðã ïåðèïàòåòèçìèíè òÿìñèë åäÿí ìöòÿôÿêêèðëÿð àðàñûíäà êÿñêèí èäåîëîæè ìöáàðèçÿ ýåäèðäè. Áåëÿ êè, àëèì, ìÿíòèã÷è âÿ ôèëîñîô Íÿúìÿääèí Íàõ÷ûâàíè (13 ÿñð) Èáí Ñèíàíûí «Èøàðàò…», «Øèôà» âÿ «Íèúàò» ÿñÿðëÿðèíè êÿñ-

Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè. “Ðóùíàìÿ” ÿñÿðèíèí ÿëéàçìàñû.

ôîðìàë èñòèôàäÿ âÿ ìöðøèäÿ òàáå÷èëèê òÿëÿáè ýåíèø òÿáëèü îëóíóð. 15 âÿ ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ ùöðóôèëèê çÿìèíèíäÿ òÿøÿêêöë òàïìûø ìàòåðèàëèñò âÿ ðàñèîíàëèñò éþíöìëö àðäûúûë ïàíòåèçìè âÿ èôðàò áèäÿò÷èëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí, ìþâúóäàòûí ÿñàñûíäà íþãòÿíè ýþðÿí ìèñòèê í þ ã ò ÿ â è ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøö éàðàíûð. Íþãòÿâèëèê ùÿðÿêàòû âÿ ôÿëñÿôÿñèíèí áàíèñè Ôÿçëóëëàù Íÿèìèíèí øàýèðäè, Àðàç ñàùèëèíäÿí îëàí Ìàùìóä Ïÿñèõàíè èäè. Òÿëèìèí äèíÿ ãàðøû êÿñêèí ìöõàëèôëèéè ñÿáÿáèíäÿí Íÿèìè Ïÿñÿõàíèíè ùöðóôè òÿðèãÿòèíäÿí ãîâìóø âÿ ùÿìèí ñÿáÿáäÿí ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàí âÿ Èñëàì þëêÿëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø íþãòÿâèëÿð äÿôÿëÿðëÿ àìàíñûç òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøëàð. Ãÿäèì ìàòåðèàëèñòëÿðèí, ïåðèïàòåòèê âÿ ãåéðè-îðòîäîêñàë úÿðÿéàíëàðûí ôÿëñÿôè áàõûø-

êèí òÿíãèä åäèð âÿ áó òÿíãèä áþëýÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ýåíèø éàéûëûð. «ßùìÿä Ùÿðàìè» äàñòàíûíäà Èáí Ñèíà âÿ Øèùàáÿääèí Ñöùðÿâÿðäèíèí áèëèúèñè øÿð äàøûéûúûñû êèìè òÿãäèì åäèëèð. Áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðëÿðè, Ýöëøÿíèééÿ òÿðèãÿòèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà, Èáí ßðÿáèíèí ïàíòåèñò èäåéàëàðûíû þëêÿäÿ éàéàíëàðû êÿñêèí òÿíãèä åäèëèðäèëÿð. 16 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíäÿ áó èäåéà ìöáàðèçÿñè âÿ ãåéðè-îðòîäîêñàë ôÿëñÿôè ôèêèð äàøûéûúûëàðûíûí òÿíãèä âÿ òÿãèáè ýåòäèêúÿ ýöúëÿíèð. 16 ÿñð Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ øèÿëèéèí ùàêèì äþâëÿò èäåîëîýèéàñûíà ÷åâðèëìÿñèëÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ ñÿðò äþíöø éàðàíûð. Ïàíòåèçì éþíöìëö âÿ äåìîêðàòèçìè èëÿ ôÿðãëÿíÿí úÿðÿéàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí áèð ãèñìè äöíéàýþðöøöíö èñëàù

AZßÐÁÀÉÚÀÍ åäÿðÿê ùàêèì èäåîëîýèéàéà òàáå îëóð, äèýÿðè èñÿ òÿãèá âÿ ãÿòëëÿðäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí áàøãà þëêÿëÿðÿ ìöùàúèðÿò åäèðëÿð. 16 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ ìöùöì éåð òóòàí ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿð ñóôè-ãûçûëáàø úÿðÿéàíûíûí èäåîëîãó, ïîåçèéàäà ñóôèëèéèí ÿñàñ ìöääÿàëàðûíû îðòîäîêñàë èñëàì ôÿëñÿôÿñè èëÿ òàðàçëàøäûðàí Øàù Èñìàéûë Õÿòàè âÿ Èðàãäà éàøàéûá éàðàäàí ÿñëÿí àçÿðáàéúàíëû ôèëîñîô âÿ øàèð Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè èäè. Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè Óçàã, Îðòà, Éàõûí Øÿðã âÿ Ãÿäèì Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíäÿí áÿùðÿëÿíÿðÿê «Ìÿòëÿö-ë-åòèãàä ôè ìÿðèôÿò ÿë-ìÿáäÿ âÿ-ë-ìÿàä» ðèñàëÿñèíäÿ ìþâúóä âÿ òàíûíìûø èíàì âÿ áèëèêëÿð ùàããûíäà îáéåêòèâ ìÿëóìàò âåðèð âÿ ôÿëñÿôÿíèí óíèâåðñàë ïðîáëåìè îëàí áàøëàíüûú âÿ ñîíà àèä òÿñÿââöðëÿðèí òÿêàìöë éîëóíó èçëÿìèøäèð. Ôöçóëèíèí äöíéàýþðöøö îíóí

áöòþâëöêäÿ èäåàëèçìëÿ ïàíòåèçìèí, èððàñèîíàëèçìëÿ ðàñèîíàëèçìèí, ìþâúóä ñîñèàë ãóðóëóø âÿ åòèê íîðìàëàðûí ãÿáóëó èëÿ îíëàðûí òÿíãèäè õÿòëÿðèíèí ïàðàëåëëèéè âÿ îðòà ÿñðëÿðèí ìöðÿêêÿá øÿðàèòèíäÿ àçàäôèêèðëèëèéè òÿìñèë åäÿí õÿòòèí éàøàìàã ãàáèëèééÿòè ñÿúèééÿâè îëóá. Áó âÿçèééÿò 16–18 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðè ö÷öí äÿ ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. 17–18 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí òàðèõè âÿ, òÿáèè êè, ìÿäÿíè èíêèøàôû ö÷öí ÿí ìöðÿêêÿá äþâðëÿðäÿí áèðè èäè. ÕÂÛ ÿñðäÿ Ñÿôÿâè èìïåðèéàñûíäà áèðëÿøìèø âÿ íèñáè äèíúëèê ÿëäÿ åäÿí þëêÿ 17–18 ÿñðëÿðäÿ ãûñà ôàñèëÿëÿð èñòèñíà îëìàãëà Òöðêèéÿ, Èðàí, Ðóñèéà àðàñûíäà ìöùàðèáÿ ìåéäàíûíà ÷åâðèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíûí èøüàëûíà éþíÿëìèø ìöùàðèáÿëÿð âÿ þëêÿäàõèëè çöëìÿ ãàðøû õàëã öñéàíëàðû êÿíä òÿñÿððöôàòûíà, øÿùÿð èãòèñàäèééàòûíà, åëÿúÿ äÿ õàëãûí ìÿíÿâè-

Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ. “Òÿìñèëàò” ÿñÿðèíèí ÿëéàçìàñû. 1850

ôÿëñÿôè ìÿçìóíëó àëëåãîðèê «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí» ïîåìàñû, «Ðèíäè çàùèä», «Áÿíãö-áàäÿ», «Éåääè úàì», «Ñÿùùÿò âÿ ìÿðÿç» âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ òöðê, ôàðñ, ÿðÿáäèëëè øåð äèâàíëàðûíäà ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ôöçóëèíèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè îíòîëîæè àñïåêòäÿ ïàíòåèñò éþíöìëö èäåàëèçì, ãíîñåîëîýèéàäà – ðàñèîíàëèçìëÿ èððàñèîíàëèçìèí âÿùäÿòè, âàðëûüà äèàëåêòèê éàíàøìà, åòèê âÿ ñîñèàë àñïåêòëÿðäÿ – ùóìàíèçì âÿ äåìîêðàòèçìÿ éþíöìëÿíìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ôöçóëè äöíéàýþðöøöíöí ìèñòèê ÷àëàðû ôÿëñÿôÿ òàðèõèíäÿ öíèâåðñàëëûüû èëÿ ôÿðãëÿíÿí åøã ôÿëñÿôÿñè âÿ áó ôÿëñÿôÿíèí òÿñÿââöôäÿ òÿãäèìè èëÿ áàüëûäûð. 13–16 ÿñðëÿðäÿ þëêÿíèí ìöõòÿëèô ñîñèàë-ñèéàñè âÿ èäåîëîæè çèääèééÿòëÿðè êîíòåêñòèíäÿ, åòíèê âÿ ðåýèîíàë ôÿëñÿôè èðñè ÿñàñûíäà òÿøÿêêöëö âÿ òÿêàìöëö äàâàì åäÿí Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðè ö÷öí

ìÿäÿíè ùÿéàòûíà ñàðñûäûúû çÿðáÿëÿð âóðóðäó. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿò âÿ õöñóñÿí òÿùñèë ñàùÿëÿðèíäÿ èíèí òàðèõÿí ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿðèíè ýåòäèêúÿ èòèðèðäè. Þëêÿíèí ñîñèàë-ìÿäÿíè èíêèøàôûíà äèýÿð çÿðáÿíè äþâëÿòëÿ âÿùäÿò òÿøêèë åäÿí âÿ ýåòäèêúÿ ôàíàòèçì âÿ ìþâùóìàòà ìåéèëëè øèÿëèëèéèí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ñöííè ìöñÿëìàíëàðûí òÿãèáè âóðóðäó. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿââÿëêè äþâðëÿðè ö÷öí äÿ ñÿúèééÿâè îëàí ôèëîñîôëàðûí áàøãà Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ éàðàäûúûëûüûíû äàâàì åòäèðìÿñè ìåéëè 17–18 ÿñðëÿðäÿ ìÿçùÿá ìöíàãèøÿëÿðè èëÿ áàüëû îëàðàã õåéëè ýåíèøëÿíìèøäè. Ìÿëóìäóð êè, áó äþâðäÿ øèÿ èäåîëîýèéàñû íöìàéÿíäÿëÿðè øèÿ éþíöìëö ùàêèìèééÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê þç ìÿôêóðÿ äöøìÿíëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Û Øàù Àááàñûí ùþêìö èëÿ Àçÿðáàéúàí ïàíòåèñò-ñóôèëÿðè ßáó Òàëèá Òÿáðèçè âÿ

Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Îðäóáàäè åäàì åäèëìèøäèëÿð. Ôèëîñîô Éóñèô Ãàðàáàüû èñÿ òÿãèáäÿí Îðòà Àñèéàéà ãà÷ìàëû îëìóøäó. Øèÿëèéèí äþâëÿò èäåîëîýèéàñûíà ÷åâðèëìÿñè, áèð òÿðÿôäÿí, þëêÿäÿ ñöííè âÿ øèÿ ãàðøûäóðìàñûíû êÿñêèíëÿøäèðèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí, ãåéðè-îðòîäîêñàë ôÿëñÿôÿíè ãàì÷ûëàéàí ùàêèì èäåîëîýèéàéà ÷åâðèëìèø øèÿëèê þçöíÿìÿõñóñ ôÿëñÿôè ìÿçìóíà ìàëèê äèíè èñòèãàìÿò êèìè áèð ÷îõ ùàëëàðäà àðäûúûë èäåàëèçì, èððàñèîíàëèçì, àãíîñòèòèñèçì, ìþâúóä ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðè èëàùè òÿãäèðëÿ áàüëàéàí âÿ îðòîäîêñàë èëàùèééàòû ïàíòåèñò éþíöìëö áèäÿòÿ àïàðàí ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøäÿí ìöäàôèÿ åäÿí òåîñîôèéàíûí òÿøÿêêöëöíÿ âÿ ýåíèø éàéûëìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. Áó äþâðöí ìÿøùóð øèÿ èäåîëîãó ðèéàçèééàòà, àñòðîíîìèéàéà, ìÿíòèãÿ àèä ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè èëàùèééàò÷û Àüà Ùöñåéí Õàëõàëû (?–1606-úû èë) èäè. Îíóí èðñèíäÿ Èñëàì Øÿðãèíäÿ âÿ Àçÿðáàéúàíäà äèíè àçàäôèêèðëèëèê, õöñóñèëÿ ôÿëñÿôÿäÿ Ìÿíñóð Ùÿëëàú, Úÿëàëÿääèí Ðóìè, Ìàùìóä Øÿáöñòàðè âÿ á. ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ïàíòåèçì äöíéàýþðöøö òÿíãèä ùÿäÿôè èäè. Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð ýþðêÿìëè øèÿ èäåîëîãó, èëàùèééàò÷û Ìÿùÿììÿä Áàüûð Ìÿúëèñèíèí äàâàì÷ûñû, îí úèëäëèê «Ðèéàç öë-öëÿìà» («Àëèìëÿð áàü÷àñû») ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôè 18 ÿñðäÿ éàøàìûø Àáäóëëà ÿôÿíäè èäè. 17–18 ÿñðëÿðèí êëàññèê ìÿäÿíèééÿòè âÿ ôÿëñÿôÿñèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè – Éóñèô Ãàðàáàüè, Ñàèá Òÿáðèçè, ßáäöððÿççàã Äöíáöëè, Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíèíèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè ÿñàñÿí ñóôèçìèí ïàíòåèñòèê âÿùäÿò ÿë-âöúóä ôÿëñÿôÿñè âÿ ùóìàíèñò, äåìîêðàòèê äóðóìó èëÿ áàüëû èäè. Ñóôè ïàíòåèñò ôÿëñÿôÿíèí íöìàéÿíäÿëÿðè Ìÿëèê Ñåéèä, Íÿúèáÿääèí Ðçà, Ìèðçÿ Ùÿñÿí Çóíóçè Ôàíè âÿ á. ìöòÿôÿêêèðëÿð äÿ åéíè ìþâãåäÿ äóðìóøëàð âÿ îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ñîñèàë- ôÿëñÿôè, åòèê âÿ åñòåòèê ïðîáëåìëÿð þí ïëàíäà âåðèëìèøäèð. Ôÿëñÿôÿ âÿ ÿäÿáèééàò òàðèõèíèí íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðè 17–18 ÿñðëÿðäÿ éàøàìûø ßáäöð-Ðÿççàã Äöíáöëöíöí èðñèíäÿ, ðåàëèñò åñòåòèê ôèêèð – ìÿøùóð ðÿññàì, àëèì âÿ ìöòÿôÿêêèð Ñàäèã áÿé ßôøàðûí «Ãàíóí ÿñ-Ñóâàð» ðèñàëÿñèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäû. Ñîñèàë-ìÿäÿíè øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã ñóôè ôÿëñÿôÿñè 17–18 ÿñð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ õöñóñè éåð òóòóð. Áó äþâðöí ýþðêÿìëè ñóôè ôèëîñîôëàðû þëêÿíèí ôÿëñÿôÿ âÿ åëì ñàùÿñèíäÿ òàðèõÿí ÿëäÿ åòäèéè éöêñÿê ïîòåíñèàëäàí áÿùðÿëÿíÿðÿê ñóôè ôÿëñÿôÿñèíÿ éåíè êåéôèééÿò ÷àëàðëàðû ýÿòèðìèøëÿð. Ñóôèçì ìèñòèêàñû èëÿ áàüëû ìèñòèê þçöíöäÿðê éîëóíóí òÿôÿððöàòûíû, òÿðêäöíéàëûüû ùÿìèí ôèëîñîôëàðûí ÿñÿðëÿðèí563

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ ñîñèàë ôÿàëëûã, äöíéÿâè åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ ìàðàã âÿ ðÿüáÿò, ðàñèîíàëèçìÿ äèããÿòèí àðòìàñû ÿâÿç åäèð. Áó äþâð ýþðêÿìëè ñóôè ôèëîñîôëàðûí äöíéàýþðöøöíäÿ Øÿáöñòÿðè, ßâùÿäè ÿíÿíÿëÿðèíÿ ìöâàôèã ñóôè âÿ ïåðèïàòåòèê ôÿëñÿôÿíèí ìþâãåëÿðè äàõèëè âÿùäÿòÿ éþíÿëìèøäèëÿð. Êÿñêèí èäåîëîæè ãàðøûäóðìàäà êå÷ìèø ãåéðè-îðòîäîêñàëëûüû èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí ôÿëñÿôè èðñèí ãîðóíìàñû (òÿáëèüè âÿ íÿñèëëÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû), áèð òÿðÿôäÿí, ýåíèø ôÿëñÿôè øÿðùëÿðèí (øÿðù âÿ ùàøèééÿëÿðèí, áèð ñûðà ùàëëàðäà øÿðùëÿðÿ øÿðùëÿðèí) éàçûëìàñû, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ – ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäàí (ñÿéàùÿòíàìÿ âÿ ñ.) èñòèôàäÿ îëóíàðàã ãåéðè-îðòîäîêñàë ôÿëñÿôè ôèêðèí îáéåêòèâ òÿñâèðèíè âåðìÿê éîëó èëÿ éåðèíÿ éåòèðèëèðäè. 16 ÿñðèí ñîíó 17 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà ôÿëñÿôÿ, åëì, ìÿíòèã, òåîñîôèéà ïðîáëåìëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìóø, Èñëàì ìÿäÿíèééÿòè àëÿìèíäÿ àëèì âÿ àçàäôèêèð ôèëîñîô êèìè òàíûíàí Éóñèô Ìÿùÿììÿäúàí îüëó Ãàðàáàüè èäè. Éóñèô Ãàðàáàüèíèí ôÿëñÿôè èðñè øÿðù ôîðìàñûíäà èäè. Îíóí ÿñÿðëÿðè Ãóðàíà, âÿ åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí âÿ èñëàì àëÿìèíäÿ àçàäôèêèð ôèëîñîôëàðûíûí èðñèíèí øÿðùè âÿ ìöäàôèÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø èäè. Àçàäôèêèðëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí âÿ ñóôè êöáðÿâèééÿ òÿðèãÿòèíÿ ìÿíñóá îëàí ìöòÿôÿêêèð Ãóðàíûí øÿðùèíäÿ îðòîäîêñàë èñëàì èëàùèééàò÷ûëàðûíäàí ôÿðãëè ìþâãåéèíÿ âÿ ñîíóíúóëàðû òÿíãèä åòäèéèíÿ ýþðÿ òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäû. Éóñèô Ãàðàáàüèíèí ìÿíòèã âÿ ôÿëñÿôÿ ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø «Ùàøèéåéè Õàíåýàùè», «Òÿòÿììÿò ÿë-ùÿâàøè ôè èçàëÿòö-ë-üÿâàøè» («Àíëàøûëìàéàí ìÿñÿëÿëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí òàìàìëàéûúû òÿôñèðëÿð»), Øèùàáÿääèí Ñöùðÿâÿðäèíèí «Ùÿéàêèë ÿí-Íóð» («Íóð ùåéêÿëëÿðè») ÿñÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø øÿðùÿ òÿôñèðè âÿ ñ. ÷îõñàéëû åëì, ôÿëñÿôÿ, òåîñîôèéà ïðîáëåìëÿðèíÿ òÿôñèð ôîðìàñûíäà éàçûëìûø ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöÿëëèôèí þç äöíéàýþðöøö àéäûí ñå÷èëèð. Ãàðàáàüèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Âàðëûã, ðóù, íÿôñ, òÿê âÿ ÷îõ, ìàêðî- âÿ ìèêðîàëÿì, êàèíàò, èíñàí âÿ Àëëàù ìöíàñèáÿòëÿðè, îíëàðûí âÿùäÿòäÿ åéíèééÿòè ïåðèïàòåòèçì âÿ ñóôè ïàíòåèñò ôÿëñÿôÿñè ìþâãåëÿðäÿí øÿðù åäèëèð. Áó ìþâãå ìöòÿôÿêêèðèí äöíéàýþðöøöíöí ãíåñîëîæè àñïåêòèíäÿ – èäðàê, ÿãë, ùèññ âÿ ðóùóí ÿëàãÿëÿðèíèí øÿðùèíäÿ, èäðàê ïðîñåñèíÿ äèàëåêòèê éàíàøìàäà (Ãàðàáàüèéÿ ýþðÿ øåéëÿð äàõèëè çèääèééÿòëÿðè âàñèòÿñèëÿ äÿðê åäèëèðëÿð) âÿ ðàñèîíàëèçìÿ òÿìàéöëöíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ôèëîñîôóí ñîñèàë âÿ åòèê ýþðöøëÿðèíäÿ ìÿíñóá îëäóüó ñóôèçìèí äàõèëè çèääèééÿòëÿðè åùòèâà åäèëÿðÿê, åéíè çàìàíäà ùÿé564

àòñåâÿðëèê âÿ ñîñèàë ôÿàëëûãëà òÿðêäöíéàëûüû âÿùäÿò ùàëûíäà áèðëÿøäèðèëèð. 17 ÿñðäÿ äèýÿð àçàäôèêèðëè, èðñè, ÿñàñÿí, èúòèìàè-ñèéàñè âÿ åòèê ïðîáëåìëÿðëÿ áàüëû ôèëîñîô-øàèð Ñàèá Òÿáðèçè èäè. Ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøö ÷îõøàõÿëèëèéè âÿ èäåéà çÿíýèíëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí Ñàèá Òÿáðèçèíèí èðñè áöòþâëöêäÿ ìöòÿôÿêêèð-øàèðèí ñóôè ôÿëñÿôÿñèíèí òÿìñèë÷èñè îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Ìÿùç áó ìþâãåäÿí, «âÿùäÿò ÿë-âöúóäó» ãÿáóë åòìèø Ñàèá Àëëàùûí ìþâúóä îëàí ùÿð øåéäÿ òÿçàùöðö, èäðàê ïðîñåñèíäÿ ðàñèîíàëëà èððàñèîíàëûí âÿùäÿòèíäÿí éàçûðäû. Ñàèá éàðàäûúûëûüûíäà èíñàíûí èðàäÿñè, îíóí ìààðèôëÿíìÿñè âÿ ñîñèàë ôÿàëëûüûíûí òÿðÿííöìö ñóôèçìäÿ òÿðêèäöíéàëûã âÿ ïàññèâëèéè öñòÿëÿéÿðÿê 17–18 ÿñðëÿðäÿ ñóôè äöíéàýþðöøöíäÿ äåìîêðàòèê èñòèãàìÿòèí ýöúëÿíìÿñèíÿ òÿêàí âåðìèøäèð. Ìÿëóìäóð êè, îðòîäîêñàë èñëàìûí èëàùèééàò÷ûëàðû, âàèç âÿ çàùèäëÿðè èëàùè òÿãäèðè, ñîñèàë áÿðàáÿðñèçëèéè òÿíãèä âÿ ãÿáóë åòìÿéÿí Ñàèá Òÿáðèçèíè òÿãèá åäèðäèëÿð. 18 ÿñð Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ âÿ áöòþêëöêäÿ Øÿðã ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè òàðèõèíäÿ ýþðêÿìëè éåðè îëàí àëèì-ôèëîñîô âÿ ñÿééàù Ùàúû Çåéíàëàáèäèí Øèðâàíè èäè. Íèñáÿòÿí àðäûúûë ïàíòåèçìè âÿ äåìîêðàòèê éþíöìö èëÿ ôÿðãëÿíÿí íåìÿòóëëàùè ñóôè òÿðèãÿòèíèí öçâö Ù.Ç.Øèðâàíè Àçÿðáàéúàí, Èðàí, ßôãàíûñòàí, Èðàã, Òöðêèéÿ, Éóíàíûñòàí, Åðìÿíèñòàí, Ìèñèð, Ñóðèéà, Ùèíäèñòàí, Îðòà Àñèéà þëêÿëÿðèíèí ñîñèàë ãóðóëóøó, äèíè, åëìè, ÿõëàãè, ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðèíè þéðÿíìèø âÿ ìöõòÿëèô äèë, äèí âÿ ìÿäÿíèéÿòÿ ìàëèê áó áþëýÿëÿð ùàããûíäà äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíäÿ äÿéÿðëè ñàéûëàí ö÷ ðèñàëÿäÿ – «Ðèéàçö-ñ-ñÿéàùÿ» («Ñÿéàùÿò ÷ÿìÿíëÿðè»), «Ùÿäèãÿòö-ñ-ñÿéàùÿ» («Ñÿéàùÿò áàüëàðû»), «Áóñòàíó-ñ-ñÿéàùÿ» («Ñÿéàùÿò ýöëøÿíè») – òÿñâèð âÿ øÿðù âåðìèøäèð. Ùÿìèí ðèñàëÿëÿðäÿ ôÿëñÿôÿéÿ äàèð ìÿëóìàòëàð õöñóñè éåð òóòóð. Ìöòÿôÿêêèð þç äöíéàýþðöøö ìþâãåéèíäÿí Ìÿíñóð Ùÿëëàú, Úÿëàëÿääèí Ðóìè, Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè, ßâùÿäè Ìàðàüàè, ßáäöððÿùìàí Úàìè âÿ á. ãåéðè-îðòîäîêñàë áàõûøëàðû èëÿ òàíûíìûø ïàíòåèñò ñóôèëÿðèí èðñè, ñóôè òÿëèìëÿðè, îíëàðûí ôÿðãëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Ù.Ç.Øèðâàíèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè âÿùäÿò ÿë-âöúóä, ñóôè ãíîñåîëîýèéàñû âÿ ñóôèçì äöíéàýþðöøöíöí áàøãà ñàùÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø öìóìèëÿøäèðèëìèø õöñóñè áþëìÿëÿð ñóôèçì ôÿëñÿôÿñè òàðèõèíèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí ìöùöì ìÿíáÿäèð. Ù.Ç.Øèðâàíèíèí äöíéàýþðöøöíäÿ èäåàëèçìëÿ ìîíîäóàëèñò ïàíòåèçì, ãíîñåîëîæè áàõûøëàðûíäà – ñóôè ãíîñèñè – ìÿðèôÿò âÿ óíèâåðñàë ÿãëëÿ èíñàí ÿãëèíèí áàü-

ëûëûüû èäåéàñû, åëìëÿ ïðàêòèêàíûí âÿùäÿòè, êàìèë èíñàí âÿ òÿêìèë úÿìèééÿò ùàããûíäà êîíñåïñèéà âÿ òþâñèééÿ åòäèéè – ùóìàíèñò ÿõëàã íîðìàëàðûíà ñþéêÿíÿí äåìîêðàòèê øàùëûãëàð ãóðìàã èäåéàëàðû ÿñàñ éåð òóòóð. Ùÿìèí èäåéàëàðûíà ýþðÿ ìöòÿôÿêêèð òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäû. 17–18 ÿñðëÿð áöòþâëöêäÿ (úÿíóá âÿ øèìàëè) Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí íèñáÿòÿí âàùèä ñèéàñè âÿ ñîñèàë-ìÿíÿâè áþëýÿäÿ èíêèøàôûíûí ñîí éöçèëëèêëÿðè èäè. 19 ÿñðäÿ Ýöëöñòàí âÿ Òöðêìÿí÷àé (1813, 1828) ñöëù ìöãàâèëÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Úÿíóá âÿ Øèìàë ùèññÿëÿðèíÿ áþëöíäö. Úÿíóá áó ýöíÿäÿê Èðàí äþâëÿòè âÿ Èñëàì ìÿäÿíèééÿòè ñôåðàñûíäà ãàëìàãäàäûð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôÿñè ôèêèð ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíè ÿíÿíÿëÿðè öçÿðèíäÿ âÿ Èðàíûí ñèéàñè-ìÿäÿíè êîíòåêñòèíäÿ òÿêàìöëöíö äàâàì åäèá âÿ åòìÿêäÿäèð. Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà ãàòûëìûø Øèìàëè Àçÿðáàéúàí èñÿ äèë, äèí âÿ ìèëëè ìåíòàëèòåò áàõûìûíäàí éåíè ñîñèàëìÿäÿíè ðåàëëûãëàðëà öçëÿøäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí èäåîëîæè þçöíÿìÿõñóñëóüóíó Ðóñèéàíûí ñèéàñè-ùöãóãè âÿ èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí þëêÿéÿ íöôóç åòìÿñè, ôåîäàë òÿùêèì÷èëèê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿçàùöðëÿðè, ÷àðèçìèí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äèíè-åòíèê àññèìèëéàñèéàñûíà éþíÿëäèëìèø ôÿàë ñèéàñÿòè (áó ñèéàñÿòäÿí èìïåðèéà ìÿíàôåéèíè ãîðóéàðàã ñîíðàëàð ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ èìòèíà åäèëäè) ìöÿééÿí åòäè. Ðóñ ÷àðèçìè þëêÿäÿ àëè ðöòáÿëè äèí õàäèìëÿðèíèí òÿéèíèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèð âÿ Èñëàì èäåîëîýèéàñûíäàí ÷àðèçìèí ñèéàñÿòèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðàðàã, õàëãû èêèãàò – éåðëè âÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðèí çöëìöíÿ òàáå åòìÿéèíè ýþçëÿéèð, ôàíàòèçì, ìþâùóìàò âÿ êþùíÿëìèø ôåîäàë-ïàòðèàðõàë ÿõëàã íîðìàëàðûíûí éàéûëìàñûíû äÿñòÿêëÿéèðäè. ×àðèçìèí èäàðÿ öñóëóíóí íåãàòèâ úÿùÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã îíóí ùÿìèí äþâðäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíà ìöñáÿò òÿñèðè äÿ îëìóøäóð. Èêèãàò çöëì ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà åòèðàçà ñÿáÿá îëóð. Ðóñèéàíûí þëêÿäàõèëè ñîñèàë ïðîñåñëÿðè âÿ èìïåðèéàäà êÿñêèíëÿøÿí ñîñèàë çèääèééÿòëÿð èñÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíèê þçöíöäÿðêèíÿ òÿñèð åäèðäè. Èñëàìûí ðÿñìè òÿìñèë÷èëÿðèíèí áèð ãèñìèíèí ÷àðèçìëÿ ñàçèøÿ ýèðìÿñè þëêÿäÿ ÿââÿëëÿð äÿ ýåíèø éàéûëìûø, ãåéðè-îðòîäîêñàë òÿðèãÿòëÿðèí ñàéûíû àðòûðûðäû. Òÿðèãÿòëÿðèí ôÿëñÿôÿñè ÿêñÿð ùàëëàðäà ïàíòåèçìÿ ÿñàñëàíûð, èúòèìàè-ñèéàñè ìþâãåéè èñÿ ùÿì éåðëè, ùÿì äÿ ìöñòÿìëÿêÿ çöëìöíöí òÿíãèäèíÿ éþíÿëèðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Àçÿðáàéúàí çàäÿýàí çèéàëû òÿáÿãÿñèíèí áèð ùèññÿñè 19 ÿñðäÿ òÿùñèë àëìàã ö÷öí Èñëàì

AZßÐÁÀÉÚÀÍ þëêÿëÿðèíÿ ýåäèðäèñÿ, äèýÿð áèð ùèññÿ äÿ Ðóñèéà âÿ Ãÿðáè Àâðîïàéà ýåäèðäè. Ðóñèéà âÿ Àâðîïàéà ýåäÿíëÿð èñÿ áó þëêÿëÿðäÿ äèë âÿ åëìëÿ, áÿðàáÿð ìÿíÿâè-ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðèíÿ éèéÿëÿíèð âÿ âÿòÿíÿ ãàéûòäûãäà áó äÿéÿðëÿðè ìÿíÿâè ÿíÿíÿëÿðè èëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí éåíè èäåîëîýèéàñûíûí âÿ ôÿëñÿôÿñèíèí òÿøÿêêöëöíÿ òÿêàí âåðèðäèëÿð. Áó ìöòÿðÿããè òÿñèðÿ áàðèç íöìóíÿ Àçÿðáàéúàíäà ãëîáàë ìÿêàíäà óíèâåðñàëëûüû èëÿ ôÿðãëÿíÿí ì à à ð è ô ÷ è ë è ê úÿðÿéàíûí éàðàíìàñû èäè. Àâðîïà âÿ Ðóñèéà ìààðèô÷èëÿðè êèìè Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëÿðè äÿ èúòèìàè áþùðàíäàí ÷ûõûø éîëóíó õàëãûí ìààðèôëÿíìÿñèíäÿ ýþðöðäöëÿð. Áåëÿëèêëÿ, 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ýåð÷ÿêëèéèíèí ñîñèàë-ìÿäÿíè èíêèøàôûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá êèìè óíèâåðñàëëûüû èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí èäåîëîýèéàñû âÿ ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè ôîðìàëàøûðäû. Ìààðèô÷èëèê ôÿëñÿôÿñèíèí þëêÿíèí èäåîëîýèéàñûíäà ìöùöì éåð òóòìàñûíûí ñÿáÿáè ìöñòÿìëÿêÿéÿ ÷åâðèëìèø Àçÿðáàéúàíûí ÷îõëó èãòèñàäè âÿ ìÿíÿâè ïðîáëåìëÿðè èëÿ éàíàøû ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí õàëã òÿùñèëèíèí äàùà àüûð áþùðàí âÿçèééÿòèíÿ äöøìÿñè èäè. Àçÿðáàéúàí ìààððèô÷èëèéè ìÿäÿíè áàçàñû âÿ þëêÿíèí ñîñèàë-ñèéàñè âÿçèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Ãÿðá âÿ Ðóñèéà ìààðèô÷èëèéèíäÿí áèð ñûðà õöñóñèééÿòëÿðè, èëê íþâáÿäÿ äèíÿ ìöíàñèáÿòè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Áó ôÿðãè éàðàäàí ðåàë îáéåêòèâ ñÿáÿá Ðóñ ÷àðèçìèíèí Àçÿðáàéúàíäà ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíû äèí, äèë âÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèíäÿí àéûðìàñû âÿ îíóí åòíèê àññèìèëéàñèéàñû úÿùäëÿðè èäè. Åòíèê âàðëûüûíû ãîðóìàã – ðóñ ÷àðèçìèíèí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòè øÿðàèòèíäÿ, õàëã ö÷öí þç äèí, äèë âÿ ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áàüëûëûüûíû èòèðìÿìÿê äåìÿê èäè. Äèë âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí ôÿðãëè îëàðàã Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëÿðè äèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ ìöõòÿëèô ìþâãåëÿðäÿ äóðóðäóëàð. Áó ìöíàñèáÿò äèí õàäèìëÿðèíèí Ðóñèéà ìöñòÿìëÿêÿ ñèñòåìèíÿ ìöíàñèáÿòè âÿ ìààðèô÷è èäåîëîãëàðûí øÿõñè äöíéàýþðöøëÿðèíäÿí àñûëû èäè. Äåéèëÿíëÿð óíèâåðñàë ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí òÿçàùöð ôîðìàëàðûíäàí îëàí 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëèéèíèí âÿ ôÿëñÿôÿñèíèí èëê òÿìñèë÷èñè Àáàñãóëó Àüà Áàêûõàíîâóí äöíéàýþðöøöíöí þçöíÿìÿõñóñëóüóíó ìöÿééÿí åäÿí ìÿãàìëàð îëìóøäóð. Êîñìîãðàôèéà, òÿáèÿò åëìëÿðè, òàðèõ, ìÿíòèã, ôèëîëîýèéà âÿ ñ. åëì ñàùÿëÿðè öçðÿ ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè, øàèð âÿ ôèëîñîô Àáàñãóëó Àüà Áàêûõàíîâóí èëê äþâð Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëèéèíèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðèíè «Òÿùçèá ÿë-ÿõëàã» («ßõëàãûí òÿð-

áèéÿëÿíìÿñè»), «Êèòàáå íÿñàéÿò» («Íÿñèùÿòëÿð êèòàáû»), «Ìèøêàò ÿë-ÿíâàð» (Èøûãëàðûí éåðëÿøäèéè éåð), «Ìèðàò ÿë-Úàìàë» (Úàìàëûí àéíàñû) âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ èôàäÿ åòìèøäèð. Åéíè çàìàíäà ìöòÿôÿêêèðèí äöíéàýþðöøö ìÿøùóð «Ýöëöñòàíè Èðÿì» («Èðÿì ýöëöñòàíû»), «Ðèéàç öë Ãöäñè» («Ãöäñèíèí áàüû»), «Ãàíóíè Ãöäñè» («Ãöäñèíèí ãàíóíëàðû») ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿ ÿêñèíè òàïûá. Áàêûõàíîâ ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøöíöí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöòÿôÿêêèðèí åíñèêëîïåäèê áèëèéÿ ìàëèê îëìàñû, øÿõñè åëìè àõòàðûøëàðû, òÿìñèë åòäèéè Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ìÿäÿíèééÿòè âÿ ôÿëñÿôÿñè èëÿ éàíàøû ðóñ âÿ Àâðîïà èúòèìàè ôèêðè âÿ ôÿëñÿôè ÿíÿíÿëÿðè èëÿ òàíûøëûüû ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ìöòÿôÿêêèðèí ôÿëñÿôÿñèíèí ÿñàñ ãàéÿñè ìààðèôëÿíìÿ éîëó èëÿ øÿõñèééÿò âÿ úÿìèééÿòèí êàìèëëÿøìÿñèíÿ, õåéðÿ, ÿäàëÿòÿ âÿ ðóùóí ñàêèòëèéèíÿ íàèë îëìàãäûð. Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâ êàìèëëÿøìÿíèí îëàí èêè ïàðàëëåë éîëóíó ýþñòÿðèð. Ñóôèçì ïàíòåèçìèíäÿí ýÿëÿí ìèñòèê âÿ 19 ÿñð äöíéà ìÿäÿíè èíêèøàôûíäàí ýÿëÿí – ðàñèîíàë, åëìè Ìàùìóä Øÿáóñòÿðè, Éóñèô Ãàðàáàüè âÿ á. èðñèíäÿ ìþâúóä îëàí áó èêè éîë – Áàêûõàíîâóí êàìèëëÿøìÿ êîíñåïñèéàñû ö÷öí òÿìÿë èäè. ßñðèíèí åëìè íàèëèééÿòëÿðèíäÿí ÷ûõûø åäÿí ìöòÿôÿêêèð ìÿíÿâè òÿêìèëëÿøìÿäÿ åëìÿ, åëìëÿ ÿìÿëèí (ïðàêòèêàíûí) áàüëûëûüûíà âÿ ìþâúóäàòûí ðàñèîíàë äÿðêèíÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Áàêûõàíîâóí ôÿëñÿôè âÿ åòèê ýþðöøëÿðè ÿñàñÿí «Òÿùçèá ÿë-ÿõëàã» âÿ «Êèòàáå íÿñàéÿò» ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñèíè òàïûá. Ùÿìèí êèòàáëàðäà ôÿëñÿôÿíèí âÿ ôÿëñÿôè âÿ åòèê êàòåãîðèéàëàðûí òÿðèôè, îíëàðûí íèñáèëèéè, ìþâúóäàòäà ñÿáÿáèééÿò, èíêèøàô âÿ ãàíóíàóéüóíëóüóí îëìàñû ïðîáëåìëÿðè ùàããûíäà áÿùñ îëóíóð. Áöòöí áó ïðîáëåìëÿðèí ðàñèîíàë äÿðêèíè îíëàðûí êàìèëëÿøÿí èíñàí òÿðÿôèíäÿí ùÿëë åäèëìÿñè êèìè òÿñÿââöð åäÿí ìöòÿôÿêêèð, ìÿùç áó éîëëà âàùèä àèëÿ ñàéäûüû áÿøÿðèééÿòèí õîøáÿõòëèéÿ ÷àòìàñûíà èíàíûðäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Áàêûõàíîâóí ñóôèçì òÿìàéöëëö äöíéàýþðöøöíÿ ýþðÿ ùÿãèãè õîøáÿõòëèê ìèñòèê êàìèëëÿøìÿ éîëó èëÿ Âÿùäÿòè äÿðê åòìÿ âÿ ôÿíà éîëó èëÿ áÿãàéà ÷àòìàãäûð. Èúòèìàè ýþðöøëÿðèíäÿ êàìèë èíñàí âÿ òÿêìèë úÿìèééÿò êîíñåïñèéàñûíäàí ÷ûõûø åäÿí Áàêûõàíîâ ñîñèàë áÿðàáÿðñèçëèéèí äöíéà íèçàìûíûí ÿñàñû êèìè ñöáóòóíà ÷àëûøûðäû. 19 ÿñðèí ýþðêÿìëè ìöòÿôÿêêèð âÿ àëèìëÿðèíäÿí, éàðàäûúûëûüû èëÿ Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ ìÿäÿíèééÿòëÿðèíè òÿìñèë åäÿí, Ãàçàí âÿ Ïåòåðáóðã óíèâåðñèòåòëÿðèíèí ïðîôñåññîðó Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä ßëè Êà-

çûì áÿé èäè. Áèð íå÷ÿ Øÿðã âÿ Àâðîïà äèëëÿðèíè áèëÿí, ðóñ øÿðãøöíàñëûüûíûí áàíèëÿðèíäÿí îëàí Ìèðçÿ Êàçûì áÿé 19 ÿñð Àñèéà âÿ Àâðîïàíûí åëìè äàèðÿëÿðèíäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäû. Ìèðçÿ Êàçûì áÿéèí 110-äàí àðòûã åëìè ÿñÿðè àðàñûíäà ìÿäÿíèééÿò ôÿëñÿôÿñèíÿ, Øÿðã èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàðûíà, Èñëàì òàðèõè âÿ Ãóðàíûí òÿôñèðèíÿ, ìÿíÿâèééàò âÿ ãíîñåîëîýèéà ïðîáëåìëÿðèíÿ, äèëèí èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíà ùÿñð åäèëìèø ÿñÿðëÿðè îáéåêòèâëèéè, ÷îõøàõÿëèëèéè âÿ îðèæèíàëëûüû èëÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. 19 ÿñð ìààðèô÷èëèéèíèí íöìàéÿíäÿñè Ìèðçÿ Êàçûì áÿé äèí âÿ õöðàôàòûí ÿëåéùèíÿ ÷ûõìûø, ìààðèô âÿ åëìè éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðìèøäèð. Î, åëìèí ìèëëè âÿ áþëýÿ çÿìèíè îëìàñûíû õöñóñè ãåéä åäèðäè: «Ãÿðá þç ñèéàñÿòè èëÿ Àñèéàäà ìààðèôè áÿðïà åäÿ áèëìÿç… þëêÿíèí èñëàùàò÷ûëàðû þëêÿíèí þçöíäÿ äîüóëìàëûäûðëàð». Ìöòÿôÿêêèð «Áàá âÿ áàáèëÿð ÿñÿðèíäÿ» òÿáèÿòèí ö÷ – ìàääè, ìÿíÿâè (ÿõëàãè) âÿ ðóùàíè, áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè, þç ãàíóíëàðûíà òàáå àëÿìäÿí èáàðÿò îëìàñû, òÿôÿêêöð ìÿíøÿéèíèí ýèçëè ãöââÿ, èíñàí ìÿíÿâèééàòûíûí èñÿ – àçàä èðàäÿ èëÿ áàüëûëûüûíäàí áÿùñ åäèð. Ìèðçÿ Êàçûì áÿéèí «Ôèðäîâñèéÿ ýþðÿ ìèôîëîýèéà» ÿñÿðèíäÿ ìöõòÿëèô áþëýÿ ìèôëÿðè îíëàðûí ìÿíøÿéè âÿ òÿøÿêêöëöíäÿ ÿäÿáè âÿ äèíè òÿôÿêêöð ôîðìàëàðû âÿ ïñèõîëîæè àìèëëÿð òÿäãèã åäèëèð, «Øàìèë âÿ ìöðèäèçì», «Áàá âÿ áàáèëÿð» ÿñÿðëÿðèíäÿ ñîñèàë çöëì âÿ õàðèúè èñòèáäàäà ãàðøû éþíÿëìèø Øàìèë ùÿðÿêàòû âÿ áàáèëèéèí Èñëàì áþëýÿñè òÿðèãÿòëÿðèëÿ áàüëû ôÿëñÿôè, ñîñèàë, äèíè âÿ åòèê ýþðöøëÿðèíèí åëìè øÿðùè âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô÷èëèê úÿðÿéàíûíûí ôÿëñÿôè èäåéàëàðûíûí éàéûëìàñû âÿ èíêèøàôûíäà øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèð Ìèðçÿ Øÿôè Âàçåùèí (1792–1852) ÿäÿáè-ôÿëñÿôè èðñè âÿ éàðàòäûüû äþâðöí çèéàëûëàðûíû áèðëÿøäèðÿí «Äèâàíè Ùèêìÿò» àäëû úÿìèééÿò, ìààðèô÷èëèêëÿ ñóôè-ôÿëñÿôè èäåéàëàðûíûí èðñèíäÿ ÿêñè èëÿ ðàñòëàøäûüûìûç ìöòÿôÿêêèð-øàèð Ñåéèä ßçèì Øèðâàíè (1839–1888) âÿ á. þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ éåð òóòìóøëàð. 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí èúòèìàè-ôÿëñÿôè ôèêèð òàðèõèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí (1812– 1878) ìààðèô÷èëèê èðñè ÿäÿáè ôîðìàäà éàçûëìûø ôÿëñÿôè ðèñàëÿ – «Ùèíäèñòàí øàùçàäÿñè Êÿìàëöääþâëÿíèí þç äîñòó Èðàí øàùçàäÿñè Úÿëàëöääþâëÿéÿ ôàðñè äèëèíäÿ éàçäûüû ö÷ ìÿêòóáó âÿ Úÿëàëöääþâëÿíèí îíà ýþíäÿðäèéè úàâàáûí òöðêè äèëèíäÿ òÿðúöìÿñèäèð», «Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû», «Ìîëëàéè-Ðóìèíèí âÿ îíóí òÿñíèôèíèí áàáûíäà», «Ùÿêèìè-èíýèëèñ Éóìà úàâàá», «Éåê êÿëìÿíèí» òÿíãèäè»âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ì.Ô.Àõóí565

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äîâóí äöíéàýþðöøöíöí ìÿíáÿéè Àçÿðáàéúàí, áöòþâëöêäÿ Èñëàì Øÿðãè, Ãÿðá âÿ Ðóñ ìÿäÿíèééÿòëÿðè âÿ èëê íþâáÿäÿ ôÿëñÿôè òÿëèìëÿðè âÿ åëìè íàèëèééÿòëÿðè îëìóøäóð. Ôèëîñîô ÿäèáèí ôÿëñÿôè èðñèíèí îíòîëîæè àñïåêòè ìàòåðèàëèñò âÿ àòåèñò, ãíîñåîëîæè àñïåêòè èñÿ – ðàñèîíàëèñò òÿìàéöëëö èäè. Àõóíäîâà ýþðÿ êàíèíàò ÿñàñûíäà ùèññÿúèêëÿð – àòîìëàðäàí èáàðÿò ìàääè ñóáñòàíñèéà äóðàí, ÿââÿëè âÿ ñîíó îëìàéàí êàìèë áöòþâ âÿ âàùèä âàðëûãäûð. Çàìàí âÿ ìÿêàí îíóí âàúèá (çÿðóðè) àòðèáóòëàðûäûð. Ìàääè âàðëûã äàèì ùÿðÿêÿòäÿäèð, ãàíóíàóéüóíëàðà ñþéêÿíèð âÿ áóíëàðûí ìþâúóäëóüóíäà èëàùè ãöââÿíèí èøòèðàêû éîõäóð. Êàèíàò ùÿì Éàðàäàí, ùÿì éàðàäûëàíäûð. Ðàñèîíàëèçìÿ ñþéêÿíÿí ìöòÿôÿêêèð ìàääè âàðëûüûí èíñàí ùèññëÿðè, ÿãëè âÿ ìöõòÿëèô åëìëÿð âàñèòÿñèëÿ äÿðêèíè òÿñäèã åäèðäè. Àõóíäîâóí äöíéàýþðöøöíäÿ äèàëåêòèêà ìåõàíèñòèê áàõûøëàðëà áèðýÿ ìþâúóä èäè. Êàèíàòäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ, àñûëûëûã, ñÿáÿá âÿ íÿòèúÿ, ùèññÿ âÿ òàìûí âÿùäÿòèíè ýþðÿí ìöòÿôÿêêèð ùÿðÿêÿòè éåðäÿéèøìÿ âÿ àíúàã êÿìèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè êèìè ãÿáóë åòìèø, çàìàí äàõèëèíäÿ êÿìèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðèíèí èñÿ äàèðÿâè ùÿðÿêÿò äàõèëèíäÿ áàø âåðäèéèíè ñþéëÿìèøäèð. Áàøãà ñþçëÿ, ìöòÿôÿêêèð éöêñÿëÿí õÿòò öçðÿ èíêèøàô èäåéàñûíû ãÿáóë åòìèðäè. Ìöòÿôÿêêèðèí ôÿëñÿôè ÿñÿðëÿðèíäÿ ìàòåðèàëèçì âÿ ðàñèîíàëèçìèí øÿðùè âÿ ìöäàôèÿñè èäåàëèçì, òåîëîýèéà âÿ àãíîñòèñèçì ïðèíñèïëÿðèíèí òÿíãèäè èëÿ ïàðàëåë âåðèëèð. Àõóíäîâ áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã äèí âÿ äèíè äöíéàýþðöøö èëÿ àðäûúûë ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Ìöòÿôÿêêèðèí èñëàì äèíè, îíóíëà áàüëû àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðÿ ãàðøû ðàäèêàëèçìëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí âÿ áèð ñûðà ìÿãàìëàðäà îáéåêòèâëèêäÿí êÿíàð êÿñêèí ÷ûõûøëàðûíûí ñÿáÿáè îíóí ôèêðèíúÿ, äèí âÿ äèíè äöíéàýþðöøöíöí, äîüìà Àçÿðáàéúàí õàëãû äà äàõèë îëìàãëà, èñëàì áþëýÿñè õàëãëàðûíûí ìààðèô âÿ Ãÿðá èíêèøàôûíäàí ýåðè ãîéìàñûíäàäûð. Èñëàì áþëýÿñèíèí ñîñèàë áÿëàëàðûíûí âÿ ìÿäÿíè ýåðèëèéèíèí ñÿáÿáëÿðèíè ìöòÿôÿêêèð äèíäÿ ýþðöðäö. Àõóíäîâ òÿðÿôèíäÿí èñëàì âÿ èñëàìëà áàüëû ùÿéàò âÿ äöøöíúÿ òÿðçèíèí òÿíãèäèíèí ùèïåðáîëèê ñÿúèééÿñèíèí áèð ñÿáÿáè äÿ òîõóíäóüó ïðîáëåìëÿðÿ ìàðàüû àðòûðìàã ìÿãñÿäè îëìóøäóð. Ôèëîñîôóí ÿðÿá ÿëèôáàñûíû ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ÿâÿç îëóíìàñû óüðóíäà àïàðäûüû ìöáàðèçÿ äÿ áóíóíëà áàüëû èäè. Àõóíäîâ àçàäëûüûí èíñàíà ôèòðÿí ìÿõñóñëóüóíó ãÿáóë åäèð, àçàäôèêèðëèëèéè òÿáëèü åäèð, áÿøÿðèééÿòÿ àçàäëûüû ôèëîñîô âÿ àëèìëÿðèí ýÿòèðÿúÿéèíÿ èíàíûðäû. 566

Èúòèìàè ýþðöøëÿðèíäÿ ìöòÿôÿêêèð êîíñòèòóñèîí ìîíàðõèéà òÿðÿôäàðû èäè. Èíñàíëàðûí ÿìëàê áÿðàáÿðëÿéèíÿäÿí éîõ, ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíäÿí áÿùñ åäÿí Ì.Ô.Àõóíäîâ ãàäûí áÿðàáÿðëèéèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèðäè. Àõóíäîâóí ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøö Øÿðãèí ìÿäÿíè ùÿéàòûíà ôþâãÿëàäÿ òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëèéèíèí ïàðëàã íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáè (1837–1907) îëìóøäóð. Òÿáèÿòøöíàñ àëèì âÿ ìöòÿôÿêêèð Ù.Çÿðäàáè õàëãû ìààðèôëÿíäèðìÿê, îíà ùöãóãëàðûíû áàøà ñàëìàã ìÿãñÿäèëÿ Ðóñèéà ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí òÿçéèã âÿ òÿãèáëÿðèíÿ áàõìàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà èëê àçÿðáàéúàíäèëëè ãÿçåò âÿ èëê ìèëëè òåàòð éàðàòäû. Î, þëêÿäÿ èëê Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìëÿðè ãóðóëòàéûíûí ÷àüûðûëìàñûíûí òÿøÿááöñ÷öñö îëìóøäóð. Áèð íÿçÿðèééÿ÷è êèìè Ù.Çÿðäàáè õàëãûí «åòíèê þçöíöìöùàôèçÿñè» ïðîáëåìèíÿ ìöùöì äèããÿò éåòèðìèøäèð. Áó êîíñåïñèéàñûíäà ìöòÿôÿêêèð õàëãûí ìààðèôëÿíìÿñèíäÿ äèë, ìÿäÿíèééÿò âÿ äèí ôåíîìåíëÿðèíäÿí ðàñèîíàë èñòèôàäÿ åäèðäè. «Ìààðèôäÿí òÿúðèä îëìàã õàëãûí ìÿùâè äåìÿêäèð» ùåñàá åäÿí Çÿðäàáè õàëãûí ìÿíëèê øöóðóíó îéàòìàüà, îíó õöðàôàòäàí õèëàñ åòìÿéÿ ÷àëûøûð, ñöííè-øèÿ ãàðøûäóðìàñûíû, ìèëëè ãûðüûíà òÿùðèê åäÿí åðìÿíè ìèëëÿò÷èëÿðèíè ìÿòáóàòäà êÿñêèí òÿíãèä åäèðäè. Ìþâùóìàò âÿ úÿùàëÿòèí åëì âÿ ìààðèôÿ çèää îëäóüóíó ýþñòÿðÿí ìöòÿôÿêêèð äèíè èäåàëèçì ìþâãåéèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê Ëåâ Òîëñòîéóí èíñàíûí èëàùèëÿøäèðèëìÿñèíÿ àïàðàí ýþðöøëÿðèíè èäåéàñûíû òÿíãèä åäèðäè. Úÿìèééÿòäÿ ñîñèàë áÿðàáÿðñèçëèéÿ èíñàíëàðûí åëì âÿ ìÿíÿâè êàìèëëÿøìÿñè èëÿ ñîí ãîéóëóúàüûíà èíàíàí Ù.Á.Çÿðäàáè ìààðèô çÿìèíèíäÿ ñèíèôëÿð àðàñûíäà öìóìè äèë òàïìàüà ñÿñëÿéèðäè. Çÿðäàáè áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó çÿùìÿòêåø êàñûá õàëãûí ùàâàäàðû âÿ ìöäàôèÿ÷èñè îëìóøäó. Î, ÿñÿðëÿðèíäÿ èãòèñàäè ìÿñÿëÿëÿðè ãîéìàãëà êèôàéÿòëÿíìèð, ïðîáëåìëÿðèí åëìè ùÿëëèíÿ öñòöíëöê âåðìèøäèð. Ìöòÿôÿêêèðèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàòû îíóí «Òîðïàã, ñó âÿ ùàâà» àäëû ÿñÿðè âåðèëèð. Áóðàäà ïëàíåòèìèçèí òàðèõè òÿêàìöëöíöí åëìè ìàòåðèàëèñò òÿñâèðè, ìöõòÿëèô òàðèõè äþâðëÿðè – áèòêè âÿ ùåéâàíàò àëÿìèíèí ÿëàãÿëÿðè ýþñòÿðèëèð, èíñàíûí éàðàíìàñû ùàããûíäà äèíÿ çèää ôèêèð ñþéëÿíèëèð. 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí èúòèìàè âÿ ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ Øÿðã âÿ äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíäÿ òàíûíìûø Úÿìàëÿääèí ßôãàíèíèí (1839–1897) ìÿíÿâè èðñè õöñóñè éåð òóòóð. ßñëÿí àçÿðáàéúàíëû îëàí Ú.ßôãàíè Àçÿð-

áàéúàí, Èðàí, ßôãàíûñòàí, Ùèíäèñòàí, Ìèñèð, Òöðêèéÿ, Ðóñèéà, Ôðàíñà, Èíýèëòÿðÿ âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, äþâðöíöí ãëîáàë ñîñèàë-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ðåàëëûãëàðûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê Øÿðãèí Ãÿðá ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéèíäÿí õèëàñûíûí èäåîëîæè âÿ ñèéàñè éîëëàðûíû àõòàðìûø, áóíóíëà áàüëû íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ïðîãðàìëàð éàðàäàðàã ùÿìèí ïðîãðàìëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ øÿõñÿí èøòèðàê åòìèøäèð. Ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã èñëàì áþëýÿñèíèí èúòèìàè-ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ áó áþëýÿ õàëãëàðûíûí ãëîáàë ìÿêàíäà þçöíöòÿñäèã âÿ ñèéàñè èñòèãëàëûíûí èñëàìëàøìà, ìèëëèëÿøìÿ âÿ ìöàñèðëÿøìÿéÿ ÿñàñëàíàí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà òÿçàùöð åäÿí íÿçÿðè-ôÿëñÿôè êîíñåïñèéàëàðû ßôãàíèíèí ìÿíÿâè èðñèíäÿí ãàéíàãëàíìûøäûð. Èäåàëèçìÿ ÿñàñëàíàí ßôãàíèíèí ôÿëñÿôÿñè ñîñèàë òÿðÿããè, ùàêèìèééÿò âÿ äþâëÿò, ìèëëÿò, äèí, äèë, ìÿäÿíèééÿò âÿ ñ. ñîñèàë ôåíîìåíëÿðèí îðèæèíàë àíàëèòèê òÿùëèëè äþâðö ö÷öí ñîñèàë àêòóàëëûüû èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Ìöòÿôÿêêèðèí íÿçÿðè áàõûìäàí áÿçÿí 19 ÿñð Øÿðã ìààðèô÷èëèéèí ëèáåðàë èäåéàëàðûíà äàùà ÷îõ ìåéèëëè îëàí ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàèñèéàñè ýþðöøëÿðè îíóí «Ìàòåðèàëèçìèí òÿêçèáè», «Ðåíàíà úàâàá», «Ìèëëè âÿùäÿò ôÿëñÿôÿñè âÿ áèðëèéèí ìàùèééÿòè», «Èñëàìè ðåôîðìà», «Òÿðÿããèíèí ÿí áþéöê äöøìÿíè ìöòëÿãèééÿòäèð» âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. 19 ÿñðèí ôÿëñÿôè èðñè 20 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ëèáåðàë ìààðèô÷èëèê ôÿëñÿôÿñè èëÿ áÿðàáÿð ðàäèêàë èíãèëàáè äåìîêðàòèçì âÿ ìàðêñèçì úÿðÿéàíëàðûíûí òÿøÿêêöëö ö÷öí ãàéíàã âÿ áöíþâðÿ îëäó. 20 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ô ÿ ë ñ ÿ ô è ô è ê è ð . 20 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðè áèð íå÷ÿ êåéôèééÿòúÿ ôÿðãëè ìÿðùÿëÿ êå÷ìèøäèð: 20-úè èëëÿðÿ ãÿäÿð; 2090-úû èëëÿð âÿ 90-úû èëëÿðäÿí ñîíðàêû ïîñòñîâåò äþâðö. ÕÕ ÿñðèí èëê 20 èëèíäÿ, äöíéà âÿ èëê íþâáÿäÿ, Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà ñèíôè çèääèéÿòëÿð âÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿíèí èíãèëàáëàð ñèëñèëÿñè èëÿ òàìàìëàíìàñû âÿ áó äþâðöí ìöðÿêêÿá èúòèìàè âÿ ôÿëñÿôè ôèêðèíèí éåðëè – Àçÿðáàéúàí, Èñëàì áþëýÿñè âÿ Ãÿðá ôÿëñÿôè èðñè èëÿ áèðëèêäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôÿíèí èíêèøàô ãàéíàãëàðûíû òÿøêèë åòìèø âÿ áó ñèíòåç þëêÿíèí ñèéàñè, ìÿíÿâè-ìÿäÿíè âÿ ìèëëè èíòèáàùû ö÷öí çÿìèí îëìóøäóð. Áó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà çàìàíûí òÿëÿáèíÿ úàâàá îëàðàã ÿñàñÿí ñîñèàë ôÿëñÿôÿ âÿ åòèê ôèêèð èíêèøàô åäèðäè. Äþâðöí èäåîëîýèéàñûíû ôîðìàëàøäûðàí ìöòÿôÿêêèð âÿ ñèéàñÿò÷èëÿð ñîñèàë-èãòèñàäè, äèí âÿ ìèëëÿò ïðîáëåìëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ñîñèàë ôÿëñÿôè ôèêðèíèí ìöõòÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëèô, êåéôèééÿòúÿ ôÿðãëè úÿðÿéàíëàðûíû òÿìñèë åäèðëÿð. Áóíëàðûí è÷èíäÿ ëèáåðàë ìèëëè áóðæóà âÿ ðàäèêàë ìàðêñèçì òÿëèìëÿðèí ãàðøûäóðìàñû ìþâúóä èäè. Ôÿðãëÿð þçëÿðèíè Øÿðãÿ, Ãÿðáÿ âÿ Ðóñèéàéà ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè îðèåíòàñèéàäà äà ýþñòÿðèðäè. ßñðèí ÿââÿëëèíäÿ, 1905–07 èëëÿðÿ ãÿäÿð, äåìÿê îëàð òàìàìèëÿ, ñîíðà èñÿ ãèñìÿí Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôè ôèêèð ìààðèô÷èëèê úÿðÿéàíû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè èíòåëëåêòóàë èðñèíäÿí ÷ûõûø åäÿí Ðóñ, Øÿðã âÿ Ãÿðá ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðèíÿ âÿ ôÿëñÿôè òÿëèìëÿðèíÿ éèéÿëÿíÀçÿðáàéúàí äà äàõèë îëìàãëà òöðê èñëàì äöíéàñûíûí èíêèøàôûíû ìöòÿôÿêêèð ìààðèô÷èëÿð ö÷ ÿñàñ àìèëëÿ – ìèëëèëèê, èñëàì÷ûëûã âÿ ìöàñèðëÿøìÿ (àâðîïàëàøìà) èëÿ áàüëàéûðäû êè, áó äà î äþâð Àçÿðáàéúàí âÿ èñëàì áþëýÿñè ìààðèô÷èëèéè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø Øÿðã èíòèáàùûíûí èíêèøàô ìîäåëè èäè. ìèø çèéàëûëàð èíàíûðäûëàð êè, úÿìèééÿòèí áöòöí áÿëàëàðûíûí ñÿáÿáè õàëãûí íàäàíëûüûíäàäûð. Îíëàð ìààðèôè÷èëèê èäåéàëàðûíû, åëìè, ñèéàñè âÿ ùöãóãè áèëèêëÿðè éàéìàã âÿ ìèëëè ÿõëàã íîðìàëàðûíû ãàáàãúûë ìèëëÿòëÿðèí åòèê ñòàíäàðòëàðûíà óéüóíëàøäûðìàãëà õàëãûí âÿ úÿìèééÿòèí õîøáÿõòëèéèíÿ, äåìîêðàòèéà âÿ ùóìàíèçìèí ãÿðàðëàøìàñûíà íàèë îëìàüûí ìöìêöíëöéöíÿ èíàíûðäûëàð. Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëèéèíÿ äàèð áÿçè ÿñÿðëÿðäÿ ñîñèàë éþíöìöíäÿí àñûëû îëàðàã, ìààðèô÷èëèê, ìöëêÿäàð, ìöñÿëìàí-èñëàùàò÷û, ëèáåðàë-äåìîêðàòèê, ðàäèêàë-äåìîêðàòèê âÿ èíãèëàáèäåìîêðàòèê èñòèãàìÿòëÿðÿ áþëöíöð. Ùÿìèí úÿðÿéàíëàðûí òÿìñèë÷èëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí ìÿãàìëàð Ðóñèéà úàðèçìèíÿ íåãàòèâ ìöíàñèáÿò âÿ ìèëëè èäåéà èäè êè, áóíëàð äà þç òÿçàùöðöíö ìèëëÿòèí ñóâåðåíëèéè âÿ ùöãóã áÿðàáÿðëèéè òÿëÿáëÿðèíäÿ òàïûðäû. Çàìàí êå÷äèêúÿ õöñóñè ìöëêèééÿòÿ ìöíàñèáÿò ìÿñÿëÿñèíäÿ áó èäåîëîæè úÿðÿéàíëàð àðàñûíäà ùà÷àëàíìà êÿñêèíëÿøèð. Èñòèãàìÿòëÿðäÿí ùÿð áèðèíèí Àçÿðáàéúàíäà ãóðóëàúàã äþâëÿò ùàããûíäà þç ìþâãåéè âàð èäè. Õöñóñè ìöëêèééÿòÿ ìöíàñèáÿò ÀÕÚ-íèí èäåîëîýèéàñûíû òÿìñèë åäÿí ëèáåðàë ìèëëè áóðæóà-äåìîêðàòèê òÿìàéöëëö ìöòÿôÿêêèðëÿðèí äöíéàýþðöøöíö, îíëàðûí ñîñèàë ôÿëñÿôè áàõûøëàðûíû ðàäèêàë ìàðêñèñò-áîëøåâèê òÿìàéöëöíäÿí àéûðûð âÿ çàìàí êå÷äèêúÿ îíëàðûí ãàðøûäóðìàñûíû êÿñêèíëÿøäèðèðäè. Àçÿðáàéúàíûí ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ôèêðè ìöðÿêêÿá òÿêàìöë éîëó êå÷èðäè. Çèääèééÿòëè ñîñèàëñèéàñè ïðîñåñëÿð ìöòÿôÿêêèðëÿðèí îíëàðûí

äöíéàýþðöøëÿðèíè äÿéèøèðäè. Ìÿñÿëÿí, þëêÿäÿ èäåîëîæè ìöáàðèçÿíèí ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè ìöòÿôÿêêèðè Í.Íÿðèìàíîâ âÿ á. ëèáåðàë ìààðèô÷èëèêäÿí ìàðêñèçì úÿáùÿñèíÿ êå÷ìèøäèëÿð. Ëèáåðàë úÿðÿéàíûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè ßùìÿä áÿé Àüàîüëó, ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿ, Ìÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ âÿ á. èäè. Ñîðáîííàäà òÿùñèë àëìûø çèéàëû ôèëîñîô ßùìÿä áÿé Àüàéåâ (Àüàîüëó, 1868–1939) òöðê âÿ ìöñÿëìàí õàëãëàðûíûí ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíè ìààðèôäÿ ýþðöðäö. Ñîñèàë ôÿëñÿôÿäÿ Ú.ßôãàíè èäåéà õÿòòèíè äàâàì åäÿí ß.Àüàîüëóíóí ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí, Òöðêèéÿ, Ðóñèéà, Ôðàíñà, Èíýèëòÿðÿäÿ ÷àï åäèëèá. ßñÿðëÿðèíäÿ Øÿðã âÿ Àâðîïàäà ôÿëñÿôÿ, äèí âÿ áöòþâëöêäÿ ìÿäÿíèééÿòè òÿäãèã åäÿí ìöòÿôÿêêèð éåíè äþâðäÿ Áóääàáðàùìàí âÿ Èñëàì ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðèíèí Ãÿðá ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíìÿñè âÿ áó ñèíòåçèí Øÿðã àëÿìè ö÷öí çÿðóðèëèéèíäÿí éàçûðäû. ß.Àüàîüëóíóí «Ö÷ ìÿäÿíèééÿò», «Äþâëÿò âÿ ôÿðä», «Èñëàìà ýþðÿ âÿ èñëàìëûãäà ãàäûí», «Ñÿðáÿñò èíñàíëàð þëêÿñèíäÿ» âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿ ôÿëñÿôÿ, ñîñèîëîýèéà, äèí âÿ åòèêà ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûëûð, ñîñèàë ôÿëñÿôÿíèí âÿ ìÿäÿíèééÿòøöíàñëûüûí åëìäÿ ìöáàùèñÿ äîüóðàí «ìÿäÿíèééÿò», «äèë», «äèí», «ìèëëÿò» âÿ ñ. ëè êàòåãîðèéàëàðûíûí òÿðèôè âåðèëèð. Ìöòÿôÿêêèð äèíÿ åùòèðàìëà éàíàøìàüà âÿ îíäàí úÿìèééÿòèí ìààðèôëÿíìÿñè ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àüûðûð, ëàêèí äèíèí äþâëÿòäÿí àéðûëìàñûíû òþâñèéÿ åäèð. Àçÿðáàéúàí äà äàõèë îëìàãëà òöðê èñëàì äöíéàñûíûí èíêèøàôûíû ìöòÿôÿêêèð ö÷ ÿñàñ àìèëëÿ – ìèëëèëèê, èñëàì÷ûëûã âÿ ìöàñèðëÿøìÿ (àâðîïàëàøìà) èëÿ áàüëàéûðäû êè, áó äà î äþâð Àçÿðáàéúàí âÿ èñëàì áþëýÿñè ìààðèô÷èëèéè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø Øÿðã èíòèáàùûíûí èíêèøàô ìîäåëè èäè. Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû âÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí ñèéàñè ùÿéàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åòìèø Àüàîüëó 1921-úè èëäÿ Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíà íàçèð âÿçèôÿñèíÿ äÿâÿò åäèëäèêäÿ ìàðêñèñò ôèêèð ñèñòåìèíÿ ãàòûëìàäûüûíû ñÿáÿá ýþñòÿðÿðÿê èìòèíà åäèð. Àüàîüëóíóí èäåéàëàðû ÀÄÐ-èí èñòèãëàëèééÿòè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí ÀÄÐ ëèáåðàë çèéàëûëàðûí ôÿëñÿôè-ñèéàñè ïëàòôîðìàñûíûí òÿøÿêêöëöíäÿ áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿ (1864–1940) Øÿðã þëêÿëÿðè, Ðóñèéà âÿ Àâðîïàäà òÿùñèë àëìûø, ðèéàçèééàò÷û, ùÿêèì, äèë÷è, ðÿñàì âÿ øàèð êèìè òàíûíìûø ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿ ÕÕ ÿñð òöðê-èñëàì Øÿðãè âÿ Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñûíûí èäåîëî-

ýèéàñûíûí ôÿëñÿôè ÿñàñëàðûíûí éàðàäûúûëàðûíäàí îëìóøäóð. «Ìèëëè Àçÿðáàéúàí», «Èñëàì áþëýÿñè ìèãéàñûíäà èíòèáàù» âÿ «Òóðàí» êîíñåïñèéàëàðûíà ýþðÿ ×àð ùàêèìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí òÿãèáÿ ìÿðóç ãàëàí ß.Ùöñåéíçàäÿ Àçÿðáàéúàíäàí Òöðêèéÿéÿ ìöùàúèðÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð. Î, òöðê-òàòàð õàëãëàðûíûí èíêèøàôûíäà Øÿðã-Ãÿðá ìÿäÿíè ñèíòåçèíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðìèø, òöðê÷öëöéöí, èñëàì÷ûëûüûí âÿ àâðîïàëàøìàíûí ëàáöäëöéöíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê Èñëàì àëÿìèíèí àêòóàë âÿçèôÿñèíè ìààðèôëÿíìÿ éîëó èëÿ äöíéà ñèâèëèçàñèéàñûíà äàõèë îëìàãäà ýþðìöøäöð. Ìöòÿôÿêêèð áöòöí äèíëÿðèí ùóìàíèñò èäåéàëàðûíû âóðüóëàéûð âÿ îíëàðà ùþðìÿòëÿ éàíàøûðäû. Ñîñèàë èíãèëàáëàðà çèää îëàí ß.Ùöñåéíçàäÿ úÿìèééÿòèí èíêèøàôûíäà éàøûë èøûüû ìààðèôèí ñèìâîëó, ãûðìûçû çöëìÿòè èñÿ èíãèëàáûí ñèìâîëó êèìè ãÿáóë åäèðäè. ß.Ùöñåéíçàäÿ áÿäèè-ôÿëñÿôè «Ñèéàñÿòè ôöðóñÿò» (Àò ìèíìÿê ñèéàñÿòè) âÿ «Ôöéóçàò» (ìÿíÿâè ñÿàäÿò) åòèê ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöúÿððÿä ôîðìàäà òöðê÷öëöê, òöðê ìÿäÿíèééÿòè, áÿøÿðèééÿòèí ñÿàäÿòè âÿ áó ñÿàäÿòèí áöíþâðÿñè òÿñÿââöð åòäèéè ôÿëñÿôè êàòåãîðèéà êèìè ìÿùÿááÿòäÿí áÿùñ åäèð. Áöòöí õàëãëàðûí õîøáÿõòëèéèíè ìààðèô, èòòèùàä âÿ ùöððèééÿòäÿ ýþðÿí ìöòÿôÿêêèð õàëãëàðû åêñïàíñèéà ùàäèñÿñèíèí ìàùèééÿòè âÿ ðåàëëàøìà éîëëàðû áàðÿäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿéÿ öñòöíëöê âåðèð, Àçÿðáàéúàíà ãàðøû åðìÿíè ìèëëÿò÷èëèéèíèí åêñïàíñèéàäàí áÿùñ åäÿðêÿí øîâèíèçì âÿ áåéíÿëìèëÿë÷èëèéèí ìÿçìóíóíó à÷ûãëàéûðäû. Ìÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ (1884– 1955) ÀÄÐ-èí ýþðêÿìëè èäåîëîãëàðûíäàí áèðè âÿ ðÿùáÿðè, ÿñàñÿí ìààðèô÷èëèê âÿ äåìîêðàòèê èäåîëîæè úÿðÿéàíëàðûíûí òÿìñèë÷èñè, ìöòÿôÿêêèð, ÿäÿáèééàò÷û âÿ ñèéàñè õàäèì èäè. Àçÿðáàéúàí, Èðàí, Ðóñèéà, Òöðêèéÿ, Ôèíëàíäèéà, Ôðàíñà, Àëìàíèéà, Ïîëøà, Ðóìûíèéà þëêÿëÿðèíäÿ ýþñòÿðäèéè ôÿàëèééÿòèí ÿñàñ ãàéÿñè Àíêàðàäà Ðÿñóëçàäÿíèí ãÿáðèíèí ñèíÿ äàøûíäà äþðä ñþçäÿ èôàäÿñèíè òàïìûøäûð: «Ìèëëÿòëÿðÿ èñòèãëàë, èíñàíëàðà ùöððèééÿò». Ìöòÿôÿêêèð èëê ÿñÿðëÿðè èëÿ ìèëëèëèê âÿ èñòèãëàë úàð÷ûñû êèìè òàíûíäû. Ìèëëè ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí èäåéàñû âÿ äþâëÿò êîíñåïñèéàñûíûí áàíèëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ðÿñóëçàäÿ áó èäåàëû éîðóëìàäàí ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Ì.Ðÿñóëçàäÿíèí íÿçÿðè èðñè ÿñàñÿí «Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòè», «ßñðèìèçèí Ñÿéàâóøó», «Ìèëëè òÿñàíöä» (Ìèëëè ùÿìðÿéëèê), «Èñòèãëàë ìÿôêóðÿñè âÿ ýÿíúëèê», «×àüäàø Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû», «Àçÿðáàéúàí øàèðè Íèçàìè», «×àüäàø Àçÿðáàéúàí òàðèõè» ÿñÿðëÿðèíäÿ à÷ûãëàíìûøäûð. Ðÿñóëçàäÿéÿ ýþðÿ, ìèëëè øöóð âÿ ìèëëè þçöíöäÿðê, 567

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèëëè èñòèãëàëà àïàðàí éîëäóð. Î, Ðóñèéà, Èðàí âÿ Òöðêèéÿ èëÿ èëùàãà ýåòìÿéèí ÿëåéùèíÿ îëàí àçàä àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåéàñûíà öñòöíëöê âåðìèøäèð. Íÿçÿðèééÿ÷è êèìè Ì.Ðÿñóëçàäÿ «êöëòöð», «ìèëëè êöëòöð», «ìÿäÿíè éàøàéûø», «ìèëëèëèê», «ìèëëè äèë» êàòåãîðèàë ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åäèá âÿ ñîñèàë ôÿëñÿôÿ âÿ êöëòöðîëîæèíèí áèð ñûðà ìöùöì ïðîáëåìëÿðèíè íÿçÿðè ñÿâèééÿäÿ àðàøäûðûá. «ßñðèìèçèí Ñÿéàâóøó» ÿñÿðèíäÿ Ì.Ðÿñóëçàäÿ ìöÿëëèôëÿðèíäÿí îëäóüó ìèëëè èñòèãëàë èäåéàñû ÿñàñûíäà ãóðóëìóø Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòèíèí âÿòÿíäàøëàðûíûí ÿìëàê, úèíñ, íÿñèë, ìÿñëÿê âÿ ñ. àñûëû îëìàéàðàã áÿðàáÿðùöãóãëó îëìàñûíû ãåéä åäèð. Ëàêèí áó ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíè î õöñóñè ìöëêèééÿòÿ àèä åòìèð. Ðÿñóëçàäÿ ùÿìèí ÿñÿðäÿ éàçûðäû: «Àçÿðáàéúàíëûëàð äöøöíöðäöëÿð êè, ìöëêèééÿòè òàìàìèëÿ îðòàäàí ãàëäûðìàã, èíäèêè âÿçèééÿòäÿ èíñàíëàðäà øÿõñè òÿøÿááöñ ãöââÿòèíè çîðàêû îëàðàã îðòàäàí ãàëäûðûð. Áó ãöââÿò îëìàäûãúà äöíéà íÿ äöçÿëÿð, íÿ äÿ ýþçÿëëÿøÿð. Ñîñèàë ùÿéàò èðÿëèëÿìÿäÿí äöøÿð, èíñàíëàð áÿñèò áèð èáòèäàèëèéÿ äîüðó äþíÿðëÿð, äöíéàíûí íèçàìû ïîçóëàð». 20 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Ðóñèéàäà ìàðêñèñò-ëåíèí÷è èäåîëîýèéàíûí õöñóñè ìöëêèééÿòÿ ìöíàñèáÿòè âÿ ãàëèá ýÿëìèø ïðîëåòàð äèêòàòóðàñûíûí ìöëêèééÿòäÿí ìÿùðóì ÿùàëèíèí ìàääè ìàðàãëàðûíû òÿìèí åäÿí ñèéàñÿòè, Àçÿðáàéúàíäà èñÿ ìàðêñèçì âÿ áîëøåâèçìèí ñöðÿòëÿ éàéûëìàñû øÿðàèòèíäÿ ÀÕÚ-íèí èäåîëîæè âÿ ñèéàñÿòèíäÿ ìöëêèééÿò áÿðàáÿðëèéèíè ãÿáóë åòìÿìÿñè, òÿúèëè úèääè èãòèñàäè èñëàùàòëàð êå÷èðìÿìÿñè; ñèâèëë äåìîêðàòèçìè âÿ áåéíÿëìèëÿë÷èëèéè èëÿ ñå÷èëÿí ïàðëàìåíòè âÿ ùàêèìèééÿò ñòðóêòóðëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí çÿùìÿòêåø òÿáÿãÿëÿðèíèí òÿìñèë åäèëìÿìÿñè ýÿíú äåìîêðàòèê äþâëÿòèí ñöãóòóíóí ÿñàñ àìèëëÿðèíäÿí îëäó. 20 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ëèáåðàë ìèëëè äåìîêðàòèê ìÿôêóðÿ èëÿ éàíàøû ðàäèêàë, äåìîêðàòèê âÿ ìàðêñèçì ïðèíñèïëÿðèíè ÿêñ åäÿí èäåéàëàðà ÿñàñÿí ìöëêÿäàð-áóðæóà òÿìàéöëëö äþâðö ìÿòáóàòäà, Ìîëëà Íÿñðÿääèí æóðíàëûíäà, «Ùöììÿò» âÿ ñ. ãÿçåòëÿðäÿ éàéûëûðäû. Äèëÿ, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòÿ, òÿùñèë âÿ ìààðèôÿ, ãàäûí ïðîáëåìèíÿ, õàðèúè – õöñóñÿí ðóñ, åðìÿíè åêñïàíñèéàñûíà ìöíàñèáÿòäÿ áó èäåéà úÿðÿéàíëàðûíûí öìóìè âÿ éà îõøàð ìþâãåëÿðèíÿ áàõìàéàðàã õöñóñè ìöëêèééÿòÿ, îíóí éåíèäÿí áþëöíìÿñèíÿ, çÿùìÿòêåøëÿðèí ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíûí ðåàë òÿìèíèíÿ, îíëàðûí ïàðëàìåíò âÿ ùàêèìèééÿò ñòðóêòóðëàðûíäà èøòèðàêû âÿ ñ. ñîñèàë-ñèíôè ìàðàãëàðëà áàüëû ïðîáëåìëÿ568

ðèí èçàùûíäà úèääè çèääèééÿòëÿð ìþâúóä èäè. ßýÿð áèðèíúè úÿðÿéàí ìèëëÿò âÿ áöòþâëöêäÿ ìèëëè ìàðàãëàðû, ìèëëÿòèí òöðê-èñëàì áþëýÿñèíäÿ ÿëàãÿëÿðèíè, ùöððèééÿò íàìèíÿ èòòèùàä èäåéàëàðûíû þí ïëàíà ÷ÿêèðäèñÿ, ðàäèêàë úÿðÿéàíëàð – ìèëëÿòèí òÿðêèáèíäÿêè ñèíèô âÿ ñèëêëÿðèí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòèíäÿí, ôÿùëÿ, êÿíäëè, êàïèòàëèñò, ìöëêÿäàðëàðûí úÿìèééÿòäÿ âÿçèééÿòèíäÿí, äèíäÿí óçàã ôàíàòèê äèí õàäèìëÿðèíäÿí, õàëãûí àäûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê îíóí ìÿíàôåéèíè òàïäàëàéàí âÿ ñàòàí ìèëëè ñèéàñÿò÷èëÿðäÿí áÿùñ åäèð âÿ ìèëëÿòèí ìààðèôëÿíìÿñè ö÷öí áöòöí ùÿãèãÿòëÿðè, õàëãà îíóí áàøà äöøÿúÿéè äèëäÿ ÷àòäûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Áó ìÿñÿëÿëÿð Ìîëëà Íÿñðÿääèí æóðíàëûíûí ìöÿëëèôëÿðè Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèð, ß.Ãÿìêöñàð, Þ.Ô.Íåìàíçàäÿ, Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ñ.Ìåùìàíäàðîâ, Ã.Ìèíàñàçîâ âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ õöñóñÿí äþâðöí êÿñêèí ñîñèàë ñàòèðàñûíäà ÿêñèíè òàïìûøäû. Âàõòèëÿ èðôàíè ôÿëñÿôè ïîåçèéàäà ÿêñ åäèëÿí ñîñèàë ôÿëñÿôÿ ïðîáëåìëÿðè ö÷öí Àçÿðáàéúàí ñèéàñè ñàòèðàñû ÿëâåðèøëè ôîðìàéà ÷åâðèëèð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçì ôÿëñÿôÿñè äÿ òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíè êå÷èðèðäè. Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçì ôÿëñÿôÿñè Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëèéè êèìè äþâð âÿ øÿðàèòäÿí äîüàí þçöíÿìÿõñóñëóãëàðëà éàíàøû Ãÿðá ðîìàíòèçìèëÿ òèïîëîæè îõøàðëûüà ìàëèê áèð ñûðà úÿùÿòëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíìèøäèð. Ãÿðá, Øÿðã âÿ, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçìèíÿ õàñ úÿùÿòëÿð ìààðèô÷èëèê ôÿëñÿôÿñèíÿ, èíàìûí èòèðèëìÿñè, ÿíÿíÿâè ìèñòèê ïàíòåèñò ôÿëñÿôÿéÿ ãàéûäûø âÿ îíóí ýþçö èëÿ äèí âÿ úÿìèééÿòÿ íÿçÿð, äöíéà, èíñàí âÿ âÿòÿíÿ äàõèëè òÿçàäëàðëà äîëó ìöíàñèáÿò – ãûçüûí ìÿùÿááÿò âÿ àüðû ùèññëÿðè âÿ îíëàðûí ùèïåðáîëèê îáðàçëàðäà òÿñâèðè, ìèëëè ðóùóí ÷îõ÷àëàðëû òÿçàùöðëÿðèíÿ – ìèëëè äèëÿ, ìèëëè ìÿíÿâè-ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðÿ, åòíèêëèéè òÿñäèãëÿéÿí, îíóí éàøàìàñûíû äÿñòÿêëÿéÿí äèíÿ ìöíàñèáÿò, õîøáÿõò óòîïèê úÿìèééÿòÿ èíàì âÿ ñ. óíèâåðñàë ñîñèî-ìÿäÿíè ôåíîìåí îëàí ðîìàíòèçìèí êåéôèééÿò úÿùÿòëÿðè èäè. Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô÷èëèê êîíòåêñòèíäÿ îíóíëà áÿðàáÿð éàðàíàí ðîìàíòèçì ôÿëñÿôÿñè ýåòäèêúÿ ÿââÿëúÿ äöíéÿâè ìààðèô÷èëèéÿ îíóí èøûãëû èäåàëëàðûíûí ðåàëëàøìàñûíà, ñîíðà èñÿ ñîñèàëèçì «õîøáÿõò úÿìèééÿòèíÿ» èíàìû èòèðÿðÿê ìèñòèê ìààðèôÿ, ãíîñòèê ìÿðèôÿòÿ öç òóòóð, ìèñòèê åøã ôÿëñÿôñèíÿ, Èáëèñèí èíñàíäà äàèìèëèéè (Ù.Úàâèä) âÿ «ùÿð øåéèí ðÿíý îëìàñû» (Ñÿìÿä Ìÿíñóð) ãÿíàÿòèíÿ ýÿëìèø èäè. Ðîìàíòèçì ôÿëñÿôÿñèíÿ ìÿõñóñ áó

úÿùÿòëÿð Àçÿðáàéúàíäà ùÿìèí úÿðÿéàíû òÿìñèë åäÿí ôÿëñÿôè ïîåçèéàíûí íöìàéÿíäÿëÿðè Ìÿùÿììÿä Ùàäèíèí (1870–1920) óòîïèê áÿðàáÿðëèê, ùþêóìÿò, ùàêèì, ìÿùêóì îëìàéàí «Àëÿìè ìöñàâàòäàí ìÿêòóáëàð», «Èíñàíëàðûí òàðèõè ôàúèÿëÿðè, éàõóä ÿëâàùè-èíòèáàù» âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ, Àááàñ Ñÿùùÿòèí, Ùöñåéí Úàâèäèí, Àáäóëëà Øàèãèí ôÿëñÿôè-ÿäÿáè èðñèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. ÕÕ ÿñðèí ìöòÿôÿêêèðëÿðè àðàñûíäà ýþðêÿìëè éåðè ùÿêèì, ÿäèá, äþâëÿò õàäèìè Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâ (1870–1925) òóòóðäó. ßââÿë ìààðèô÷èëèéèí, 1905–07-úè èëëÿðäÿí ñîíðà ìàðêñèñò-ëåíèí÷è ôÿëñÿôÿíèí òÿìñèë÷èñè, 1917-úè èëäÿí àðäûúûë ìàðêñèñòôèëîñîô Í.Íÿðèìàíîâ ìÿãàëÿëÿðèíäÿ âÿ ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿñèíÿ äàèð «Êîììóíèçìèí èäðàêè éîëó» ìîíîãðàôèéàñûíäà (ÿñÿð 265 ñ. èáàðÿò Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ ÿëéàçìàñû øÿêëèíäÿäèð) äèàëåêòèê âÿ òàðèõè ìàòåðèàëèçìèí ÿñàñëàðûíû øÿðù åòìèø, ôÿëñÿôè òåðìèíîëîýèéàíûí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ìöâàôèã àíëàìëàðûíû âåðìèø èäè. Ìöòÿôÿêêèð åëìè áèëèêëÿðèí éàéûëìàñû, äèíèí äþâëÿòäÿí àéðûëìàñû èäåéàëàðûíû ÿñàñëàíäûðìûø, «ñÿíÿò ñÿíÿò ö÷öí» êîíñåïñèéàñûíûí òÿíãèäèíè âåðìèøäèð. Äåìîêðàòèéà âÿ ùóìàíèçìèí òÿáëèüàò÷ûñû, àðäûúûë áåéíÿëìèëÿë÷è îëàí ìöòÿôÿêêèð þç íÿçÿðè èðñèíäÿ ìèëëè ãûðüûí âÿ ìèëëè áÿðàáÿðñèçëèéè êÿñêèí òÿíãèä åòìèøäèð. Ìàðêñèçìèí âÿ õöñóñÿí ìöÿééÿí äþâð «áöòöí ìÿçëóìëàðûí âÿ áÿøÿðèééÿòèí ìöÿëëèìè ùåñàá åòäèéè» Ëåíèí èðñèíèí Øÿðã ö÷öí ÿùÿìèééÿòè Íÿðèìàíîâ èúòèìàè ýþðöøëÿðèíäÿ õöñóñè éåð òóòóðäó. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ðåàë ñèéàñÿòè Íÿðèìàíîâóí áó ùàêèìèééÿò âÿ îíóí ðÿùáÿðëÿðèíÿ èíàìûíû òàì èòèðèð âÿ î, îüëóíà éàçäûüû åòèðàô ìÿêòóáëàðûíäà Â.È.Ëåíèí, È.Â.Ñòàëèí äèêòàòóðàñûíûí õàëãà âÿ áåéíÿëìèëÿë÷èëèéÿ âóðäóüó çèéàíà âÿ òåððîð ñèéàñÿòèíÿ à÷ûã åòèðàçûíû áèëäèðèð. Ìàðêñèçì íÿçÿðèééÿñè èëÿ Ëåíèí âÿ Ñòàëèíèí ùÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè ïðîëåòàð äèêòàòóðàñû ñèéàñÿòè àðàñûíäà çèääèééÿòè úÿñàðÿòëÿ èçùàð åäÿí Í.Íÿðèìàíîâ «Óúãàðëàðäà èíãèëàáûìûçûí òàðèõèíÿ äàèð» ÿñÿðèíäÿ Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí Øÿðã âÿ Àçÿðáàéúàíû «áàøäàí-áàøà ãàðÿò åòìÿñè, ñàüà âÿ ñîëà ýöëëÿëÿìÿñè» ùàãäà éàçûðäû. Öìèäëÿðèíäÿ àëäàíìûø âÿ àëäàíìàñûíû úÿñàðÿòëÿ åòèðàô åäÿí ìöòÿôÿêêèðèí þìðöíÿ 55 éàøûíäà ñîí ãîéóëäó. 20 ÿñðèí þòÿí 20 èëèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñîñèàë-ñèéàñè ùÿéàò âÿ èúòèìàè ôèêèðäÿêè ôÿðãëè ïðèîðèòåòëÿð, îíëàðûí èúòèìàè øöóðäà ÿêñè, ìèëëÿòèí ïàð÷àëàíìàñûíà, ÀÕÚ-íèí ñöãóòóíà, èäåîëîæè ùÿéàòäà ýåòäèêúÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìàðêñèñò-ëåíèí÷è èäåîëîýèéàíûí êþê ñàëìàñûíà âÿ éåíè ñîñèàë ãóðóëóøóí ãÿëÿáÿñèíÿ ýÿòèðäè. Éåíè ùàêèìèééÿò äþâðöíäÿ òåððîð âÿ ñèéàñè ðåïðåññèéàëàð âàñèòÿñè èëÿ ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ ìèëëÿòèí ìöëêÿäàð, êàïèòàëèñò, ìèëëè çèéàëûëàðû – ñèéàñè âÿ èäåîëîæè ìóõàëèôÿòè ôèçèêè ìÿùâ åäèëäè. Ìàðêñèñò-ëåíèí÷è èäåîëîýèéàñûíûí òÿáëèüè âÿ ùàêèì èäåîëîýèéàéà ÷åâðèëìÿñè ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàíäû. Ýÿðýèí âÿ àìàíñûç ñèéàñè âÿ èäåîëîæè ìöáàðèçÿ éîëó èëÿ éåýàíÿ ùàêèì äöíéàýþðöøöíÿ ÷åâðèëÿí ìàðêñèñò-ëåíèí÷è ôÿëñÿôÿ ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðè ÿðçèíäÿ þç òÿêàìöë äþâðöíö êå÷èðìèøäèð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ïðîëåòàð äèêòàòóðàñû âÿ ìàðêñèçì ôÿëñÿôÿñèíÿ ìöõàëèô ìöòÿôÿêêèðëÿðèí áèð ùèññÿñè ñèéàñè ðåïðåññèéà ãóðáàíû îëäóëàð, äèýÿð ùèññÿ èñÿ ìöùàúèðÿò åäÿðÿê õàðèúäÿ ñèéàñÿòëÿ áÿðàáÿð ôÿëñÿôÿ ñàùÿñèíäÿ þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàíûí ãåéðè-ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿñè ìöùàúèðÿòäÿ, Øÿðã âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ß.Àüàîüëó, ß.Ùöñåéíçàäÿ, Ì.ß. Ðÿñóëçàäÿ, Ù.Áàéêàðà, Ì.Á.Ìÿììÿäçàäÿ, ß.Éóðäñåâÿð âÿ á. òÿðÿôèíäÿí éàðàíûð âÿ éàéûëûðäû. 19 ÿñðèí ñîíó–20 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí ìÿùñóëó êèìè òöðê÷öëöê, èñëàì÷ûëûã âÿ ìöàñèðëèê ïðèíñèïëÿðè öçÿðèíäÿ éöêñÿëÿí âÿ êîëîíèàë Øÿðãèí äèð÷ÿëèø èäåîëîýèéàñû êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëÿí èäåîëîýèéà çèääèééÿòè ãëîáàë ìÿêàíäà òöðê õàëãëàðûíûí ìöñòÿãèë éàøàìàã èìêàíûíûí òÿìèí åòìÿê áàõûìûíäàí çÿðóðè èäè. Áó çÿðóðÿòèí íÿòèúÿñèäèð êè, ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà áó ö÷ ïðèíñèï çàìàíûí ñûíàãëàðûíäàí ÷ûõàðàã éàøàìà ãöââÿñèíè èòèðìÿäè âÿ Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè (äþâëÿò) èäåîëîýèéàñû âÿ ýÿëÿúÿê Àçÿðáàéúàí ìèëëè ôÿëñÿôè äöíéàýþðöøöíöí îíòîëîæè âÿ ñîñèîëîæè àñïåêòëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí ìèëëÿò, ñîñèàë òÿðÿããè êîíñåïñèéàëàðûíûí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíè òÿøêèë åòäè. Ñ î â å ò ä þ â ð ö í ä ÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôè ôèêðèí òÿêàìöëö ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷èá âÿ áó ìÿðùÿëÿëÿð íèñáè þçöíÿ ìÿõñóñëóãëàðû èëÿ ôÿðãëÿíèáëÿð. 2 0 ÿ ñ ð è í 2 0 –4 0 - ú û è ë ë ÿ ð è í äÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôè ôèê è ð . ÀÕÚ-íèí ñöãóòó âÿ Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãÿëÿáÿñèíäÿí ñîíðà þëêÿäÿ ñèéàñè ðåïðåññèéàëàð éîëó èëÿ ìàðêñèçìëåíèíèçìÿ ìöõàëèô îëàí èäåîëîæè úÿðÿéàíëàðûí ôÿàëèééÿòè äàéàíäûðûëäû, ìþâúóä ãåéðè-ìàðêñèñò ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ÿäÿáèééàò àðàäàí éûüûëûá ìÿùâ åäèëäè. Ñîâåò èòòèôàãûíûí äàõèëèíäÿ Àçÿðáàéúàí

Ðåñïóáëèêàñûíûí ìàðêñèñò îëìàéàí ôèëîñîôëàðû èëÿ éàíàøû áèð ÷îõ ùÿãèãè ìàðêñèñò ôèëîñîôëàð äà ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ñèéàñè òÿãèáÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Îíëàðûí ôÿëñÿôè èðñèíèí ìÿõôè àðõèâëÿðäÿ ãàëìûø êè÷èê áèð ùèññÿñè ÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö, ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîô. Ç.Á.Ýþéöøîâóí àõòàðûøëàðû íÿòèúÿñèíäÿ «Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà ôÿëñÿôè ôèêèð (Ãûñà î÷åðê)» (1979) êèòàáû âàñèòÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ òàðèõè åëìèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Ñîâåò äþâðöíäÿ ôÿëñÿôÿ Ìÿðêÿçèí (Ìîñêâàíûí) ýþñòÿðèøèíÿ âÿ âàùèä ìàðêñèñêò-ëåíèí÷è èäåîëîýèéàéà ìöâàôèã èíêèøàô åäèðäè. Ñèéàñè ìöáàðèçÿ ôÿëñÿôÿíèí áöòöí àñïåêòëÿðèíÿ øàìèë åäèëèð, ãîéóëàí, õöñóñÿí ìèëëÿò âÿ ìèëëèëèêëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð ñèíôèëèê âÿ ïàðòèéàëûëûã áàõûìûíäàí øÿðù åäèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð, òàðèõ âÿ åëìèí íàèëèééÿòëÿðè ìàðêñèñò-ëåíèí÷è ôÿëñÿôÿñèíèí ìöääÿàëàðûíûí ñöáóòóíà éþíÿëèðäè. Áàêûäà ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿíè ìöäàôèÿ âÿ éàéìàã ìÿãñÿäèëÿ «Ìàòåðèàëèñòëÿð êëóáó» (1923) òÿøêèë åäèëìèøäè. 1931-úè èëäÿí áàøëàéàðàã Öìóìèòòèôàã ìöáàðèç ìàòåðèàëèñòëÿð úÿìèééÿòèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêñèéàñû þëêÿäÿ ôÿëñÿôÿ öçðÿ áöòöí òÿäãèãàò, òÿäðèñ âÿ òÿáëèüàò èøëÿðèíè ÿëàãÿëÿíäèðèðäè. Ñåêñèéàíûí èøèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòè èñÿ Ìîñêâà Êîìàêàäåìèéàñû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ÀÊÏ (á)íèí õöñóñè áðèãàäàñû ìÿòáóàòäà ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðèí ãîéóëóøóíó äÿéÿðëÿíäèðèð, òÿíãèä åäèð âÿ ðÿñìè ýþñòÿðèøëÿð âåðèðäè. Ïàðòèéàíûí ãÿðàðû èëÿ ÷àüûðûëìûø ìöáàðèç Ìàòåðèàëèñò-äèàëåêòèêëÿðèí Öìóìèòòèôàã Úÿìèééÿòè Êîíôðàíñûíûí ãÿðàðûíäà èñÿ åëìèí ìÿçìóíóíóí ìàðêñèñò-ëåíèí÷è ôÿëñÿôÿ ÿñàñûíäà éåíèäÿí ãóðóëìàñû àêòóàë âÿçèôÿ êèìè ýþñòÿðèëèðäè. 20–40-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìàðêñèñò ôÿëñÿôè ôèêðèíèí òÿìñèë÷èëÿðè äèàëåêòèê âÿ òàðèõè ìàòåðèàëèçìèí òÿáëèüè âÿ ùÿðòÿðÿôëè ìöäàôèÿñè ïðîáëåìëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó, áó ìÿãñÿä ö÷öí Ìîñêâàäà âÿ Áàêûäà éåðëè, àçÿðáàéúàíëû êàäðëàð ùàçûðëàíûð, Ðóñèéàäàí Àçÿðáàéúàíà ìàðêñèçì òÿëèìèíè éàéìàã ö÷öí ìöòÿõÿññèñëÿð (À.×è÷èêàëîâ, É.Âåðåéñêè âÿ á.) ýþíäÿðèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà 1920-úè èëäÿí áàøëàéàðàã ôÿëñÿôÿ åëìèíèí òÿøêèëèíäÿ ìèëëè ôèëîñîô êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà ìöùöì ðîëó 20 ÿñð ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòìóø, Êàçàí Óíèâåðñèòåòèíèí ìÿçóíó âÿ ïðîôåññîðó À.Î.Ìàêîâåëñêèé (1884–1969) îéíàìûøäûð. Ôÿëñÿôÿ, ìÿíòèã âÿ ïñèõîëîýèéà ñàùÿëÿðèíäÿ ìöòÿõÿññèñ îëàí À.Î.Ìàêîâåëñêèíèí èðñè Ãÿäèì Éóíàí, Ãÿäèì âÿ âÿ Îðòà ÿñð Øÿðã âÿ

Ãÿðá ôÿëñÿôÿ âÿ ìÿíòèãèíèí åëìè-íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèíè âÿ öìóìè òàðèõëÿðèíè, äèàëåêòèê âÿ òàðèõè ìàòåðèàëèçìèí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèá. À.Î.Ìàêîâåëñêèé «Äîñîêðàòèêè», «Ââåäåíèå â ôèëîñîôèþ» (1916), «Ñîôèñòû», «Äðåâíåãðå÷åñêèå àòîìèñòû», «Àâåñòà» (1960), «Èñòîðèÿ ëîãèêè» êèìè ôóíäàìåíòàë åëìè ÿñÿðëÿðëÿ áÿðàáÿð äèàëåêòèê âÿ òàðèõè ìàòåðèàëèçì, ôÿëñÿôÿ òàðèõè, õöñóñÿí Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðû Áÿùìÿíéàð, Íèçàìè âÿ Àõóíäîâ ùàããûíäà ñèëñèëÿ ìÿãàëÿëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. 1946-úû èëäÿ À.Î.Ìàêîâåëñêèé ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí ìöõáèð, 1949-úó èëäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí ùÿãèãè öçâö ñå÷èëìèøäèð. 1929-úó èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Èúðà êîìèòÿñè íÿçäèíäÿ òÿøêèë îëóíìóø Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Åëìè-òÿäãèãàò èíñòèòóòóíäà ôÿëñÿôÿ öçðÿ ïðîôåññèîíàë êàäðëàð ùàçûðëàíûðäû. Èíñòèòóòóí ôÿëñÿôÿ áþëìÿñèíäÿ íÿçÿðè ôÿëñÿôÿ, ôÿëñÿôÿ òàðèõè, èúòèìàè åëìëÿð âÿ ïåäàãîýèêàíûí ìåòîäîëîýèéàñû ñåêñèéàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó äþâðäÿí ðåñïóáëèêàäà ôÿëñÿôÿ, ìàòåðèàëèçì âÿ àòåèçì òàðèõè òÿäãèã îëóíóð âÿ ïðîôåññèîíàë êàäð ùàçûðëàäûüû Àçÿðáàéúàíûí àêàäåìèêëÿðè ß.Ñóìáàòçàäÿ âÿ Ù.Ùöñåéíîâ ùÿìèí èíñòèòóòóí àñïèðàíòóðàñûíûí ìÿçóíëàðû èäè. 250-äÿí àðòûã åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ àèä ÿñÿðèí ìöÿëëèôè îëàí Ù.Ùöñåéíîâóí ôÿëñÿôè èðñè äèàëåêòèêàéà âÿ òàðèõè ìàòåðèàëèçìÿ äàèð ÿñÿðëÿðëÿ áÿðàáÿð áèð åëì êèìè áàíèñè îëäóüó Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ òàðèõèíèí ìöõòÿëèô äþâðëÿðèíèí òÿäãèãèíè ÿùàòÿ åäèð. Áÿùìÿíéàð, Íèçàìè, Ôöçóëè, Àõóíäîâà ùÿñð åäèëìèø ÿñÿðëÿðè èëÿ éàíàøû Ù.Ùöñåéíîâ áöòþâëöêäÿ 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ôèêèð òàðèõèíè òÿäãèã åäèá. Áó ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàò 1949 èëäÿ Ñòàëèí ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ôèëîñîôóí òÿäãèãàòëàðû èëêèíëèéè âÿ åëìè äÿðèíëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿðÿê Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ òàðèõè ñàùÿñèíäÿ ñîíðàêû òÿäãèãàòëàð ö÷öí çÿìèí éàðàòäû. Þéðÿíèëÿí äþâðäÿ ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿíèí òÿáëèüè ìÿãñÿäèëÿ «Èíãèëàá âÿ ìÿäÿíèééÿò» æóðíàëûíäà (1928) àéðûëìûø õöñóñè áþëìÿ áþéöê ðîë îéíàäû. Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôÿ âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ôèêðè òÿìñèë åäÿí òÿäãèãàò÷û-àëèì, ìöòÿôÿêêèð âÿ ñèéàñè õàäèìëÿð äèàëåêòèê âÿ òàðèõè ìàòåðèàëèçìèí íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèíèí òÿäãèã âÿ òÿáëèüèíè, ùÿìèí ïðîáëåìëÿðèí Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðãèí ñîñèàëìÿäÿíè ùÿéàòû èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëûëûüûíû íöìàéèø åòäèðÿðÿê ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿñèíèí Øÿðã þëêÿëÿðèíÿ íöôóçó ö÷öí èìêàí éà569

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðàäûðäûëàð. Áó áàõûìäàí éöêñÿê èíòåëëåêòóàë ñÿâèééÿëÿðè èëÿ ñå÷èëÿí Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû Í.Íÿðèìàíîâ, Ã.Ìóñàáÿéîâ, Á.Øàõòàõòèíñêèé, Á.Ùÿñÿíáÿéîâ, À.Ìÿììÿäáÿéîâ, Ú.Íàüûéåâ, Ì.Ùöñåéíîâ, Ì.Ãóëèéåâ, Ñ.Àüàìàëûîüëó, Ð.Àõóíäîâ, À.Êàçûìîâ, ß.Ñåéèäîâ, À.Ñóëòàíîâà âÿ á. ïðîôåññèîíàë øÿêèëäÿ ìàòåðèàëèñò äèàëåêòèêàéà ÿñàñëàíàðàã òàðèõè èíêèøàô, èúòèìàè âàðëûã âÿ èúòèìàè øöóð, áàçèñ-öñòãóðóì, ñèíôè ìöáàðèçÿ, ñîèàë èíãèëàá, ìèëëè ìÿñÿëÿ âÿ ñ. î äþâð ö÷öí õöñóñè àêòóàëëûüà ìàëèê ñîñèàë ôÿëñÿôÿ ïðîáëåìëÿðèíè òÿäãèã åäèáëÿð. Åéíè çàìàíäà îíëàðûí Ãÿðá – Àëìàíèéà, Íèäåðíàëíä, Èíýèëòÿðÿ âÿ Ôðàíñàíûí ìàòåðèàëèñò âÿ ðàñèîíàëèñò éþíöìëö ôÿëñÿôè èðñèíÿ ìöðàúèÿò åòìÿëÿðè áó äþâð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíèí âÿçèééÿòè ùàããûíäà îáéåêòèâ òÿñÿââöð ÿëäÿ åòìÿê áàõûìûíäàí äèããÿòÿëàéèãäèð. Àäû ÷ÿêèëÿí äþâðäÿ éàçûëìûø Ú.Íàüûéåâèí «Ìàðêñûí ìàòåðèàëèçìè», «Àäàì Ñìèòèí äÿéÿð íÿçÿðèééÿñè âÿ Ñìèò-Ìàðêñ ìåòîäîëîæè ÿëàãÿñè», Ñïèíîçà, Ìåëéå, Äåøàí âÿ á. Ãÿðá ìöòÿôÿêêèðëÿðè ùàããûíäà òÿäãèãàòëàðû, Ð.Àõóíäîâóí «Ôÿëñÿôè úÿáùÿäÿ úàðè ìöíàãèøÿëÿð âÿ ìàðêñèñò ìåòîäîëîýèéàñûíûí ðîëó» (1929), ß.Ñåéèäîâóí Ëîêêà ùÿñð åäèëìèø òÿäãèãàòû, Ì.Ùöñåéíîâóí «18 ÿñð ôðàíñûç ìàòåðèàëèñòëÿðèíäÿ ìàòåðèéà âÿ ùÿðÿêÿò ïðîáëåìè». À.Êàçûìîâóí «18 ÿñð ôðàíñûç ìàòåðèàëèñòëÿðè», À.ßôÿíäèéåâèí «Æàí Æàê Ðóññîíóí ñîñèàë ôÿëñÿôÿñè», À.Ñóëòàíîâàíûí «ÕÂÛÛ ÿñð ðàñèîíàëèñòëÿðè», Ì.ßëÿêáÿðëèíèí «Ìàòåðèàëèçì âÿ èäåàëèçì âÿ éà éåíè ôÿëñÿôÿ», Ã.Ìóñàáÿéîâóí, ß.Ìÿììÿäáÿéîâóí («Áàçèñ âÿ öñòãóðóì», Á.Ùÿñÿíáÿéîâóí («Ñîñèàëôàøèñò Êàóòñêèé Ìàðêñ âÿ ìàðêñèçì ùàããûíäà», Ñ.Àüàìàëûîüëóíóí, Ñ.Ì. ßôÿíäèéåâèí, Ì.Ùöñåéíîâóí âÿ á. ÿñÿðëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. 20–40-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðû ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿíèí òÿáëèüèëÿ éàíàøû ùÿì äÿ îíó «èäåîëîæè äöøìÿíëÿðäÿí», (Ãÿðá âÿ Ðóñèéà òÿôòèø÷èëÿðè, ìàõèñòëÿð, Ê.Êðàóçå, Ê.Êàéòñêèé, Ë.Òðîòñêèé, Í.Áóõàðèí, Ý.Çèíîâéåâ) öìóìèééÿòëÿ èäåàëèçì, èððàñèîíàëèçì, àãíîñòèòñèçìäÿí âÿ ÿí áàøëûúàñû – Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðãèí ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿñèíÿ ìöõàëèô âÿ ñîâåò ùàêèìèééÿòè ö÷öí òÿùëöêÿëè ôèêèð âÿ ìþâãåëÿðäÿí – «ìèëëÿò÷èëèê», «ïàíòóðàíèçì», «ïàíòöðêèçì», èñëàì âÿ «ïàíèñëàìèçìäÿí» ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð. Ñîíóíúó èñòèãàìÿò Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíäÿ òÿêúÿ 20–40-úû èëëÿðäÿ äåéèë, ñîíðàêû äþâð ö÷öí äÿ àêòóàëëûüûíû èòèðìÿäè. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè èñÿ Ãÿðá âÿ Øÿðãäÿ ùÿ570

ìèí úÿðÿéàíëàðû òÿìñèë åäÿí Àçÿðáàéúàíûí ìöùàúèð çèéàëûëàðûíûí ôÿàë òÿäãèãàò âÿ òÿáëèüàò èøè àïàðìàñû èäè. Ìÿñÿëÿí, Èñòàìáóëäà ìöñàâàò÷û âÿ èòòèùàä÷ûëàðûí áèðýÿ éàðàòäûüû «Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Êîìèòÿñè» ìÿðêÿçè âÿ îíóí «Éåíè Êàâêàñéà», «Àçÿðáàéúàí», «Àçÿðè òöðê», «Ìèëëè éîë» ìÿòáó îðãàíëàðûíäà, Ïàðèñäÿ «Ãàôãàç Ôåäåðàñèéàñûíûí ìöñòÿãèëëèéè êîìèòÿñèíèí îðãàíû «Ïðîìåòåé» (1927) âÿ «Øÿðãèí áöòöí ìÿùêóìëàðû» æóðíàëëàðûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ìàðêñèñò-ëåíèí÷è ôÿëñÿôÿíèí ñèéàñè ýþðöøëÿðèíèí Çàãàôãàçèéà þëêÿëÿðèíäÿ ðåàëëàøìàñû êÿñêèí òÿíãèä åäèëèð âÿ áó ôÿëñÿôÿéÿ ãàðøû ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðûëûðäû. 20–40-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí èäåîëîæè ùÿéàòûíäà, õöñóñèëÿ ôÿëñÿôÿñèíäÿ äèíÿ âÿ äèíè ôÿëñÿôÿéÿ ãàðøû áàðûøìàç, áÿçÿí äÿ òÿùðèôëÿðÿ éîë âåðÿí âÿ èôðàòà âàðàí ìöáàðèç àòåèçì èíêèøàô åäèðäè. Åéíè çàìàíäà þëêÿäÿ Èñëàì òåîëîãëàðû âÿ õàäèìëÿðè ñèéàñè ðåïðåññèéàëàðà ìÿðóç ãàëûð, Èñëàì òÿðÿôäàðëàðû ïàíèñëàìèñò êèìè ýöíàùëàíäûðûëûðäûëàð. Àòåèçìèí ãÿëÿáÿñè ëåíèíèçìèí âàùèä ñîñèàëèñò ìèëëÿòè éàðàòìàã ñòðàòåæè ìÿãñÿäèíÿ äÿ õèäìÿò åòäèéèíäÿí ïàðòèéà þç ñèéàñÿòèíäÿ áó ãÿëÿáÿéÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Àçÿðáàéúàíäà àòåèçìèí íÿçÿðè âÿ ïðàêòèê òÿáëèüèíäÿ «Ìàòåðèàëèñòëÿð êëóáó» èëÿ éàíàøû 1924–40-úû èëëÿðäÿ «Ìöáàðèç àëëàùñûçëàð èòòèôàãû» õöñóñè ðîë îéíàìûøäûð. Èòòèôàã äèí âÿ èñëàì ÿëåéùèíÿ ÷îõëó êèòàá, áðîøöðàëàð, 1932–33-úö èëëÿðäÿ èñÿ õöñóñè «Àëëàùñûç» æóðíàëû áóðàõûðäû. Àòåèçìèí òÿáëèüèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ïàðòèéà èø÷èëÿðè âÿ ôèëîñîôëàðëà éàíàøû àëèìëÿð, éàçû÷ûëàð, òåàòð, êèíî ñÿíÿòè íöìàéÿíäÿëÿðè, ðåñïóáëèêàíûí ÷îõñàéëû ìÿòáóàò îðãàíëàðû, äèí õàäèìëÿðèíèí òÿãèáèíäÿ èñÿ – äþâëÿòèí ùöãóã ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. 40–90-úè èëëÿðäÿ äåìÿê îëàð êè, ìàðêñèñò-ëåíèí÷è ìåòîäîëîýèéà ðÿñìè èäåîëîýèéà êèìè, ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò âÿ õöñóñÿí ôÿëñÿôÿ ñàùÿñèíäÿ áöòöí ÑÑÐÛ ìèãéàñûíäà áÿðãÿðàð îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà äà ôèëîñîôëàð þç òÿäãèãàòëàðûíäà áó ìåòîäîëîýèéàíû ðÿùáÿð òóòìóøëàð. Ùÿìèí äþâðäÿ ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿíèí òÿäãèãè âÿ òÿäðèñè ö÷öí ìöâàôèã èìêàí âÿ øÿðàèò éàðàäûëìûøäûð. Ôÿëñÿôÿ ñàùÿñèíäÿ ïðîôåññèîíàë êàäðëàð Ìîñêâà âÿ åëÿúÿ äÿ ðåñïóáëèêàäà – 1944-úö èëäÿí ÑÑÐÈ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëû, 1945-úè èëäÿí èñÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí äàõèëèíäÿ ôÿëñÿôÿ èëÿ ìÿøüóë îëàí ìöõòÿëèô àäëû åëìè ãóðóìëàðäà (Ôÿëñÿôÿ ñåêòîðó, Ôÿëñÿôÿ âÿ ùöãóã èíñòèòóòó), Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè òàðèõ

ôàêöëòÿñèíèí ôÿëñÿôÿ øþáÿñèíäÿ âÿ ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíèí – ìÿíòèã âÿ ïñèõîëîýèéà øþáÿëÿðèíäÿ ùàçûðëàíûðäû. Àçÿðáàéúàíäà ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿ, Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ôÿëñÿôÿñè òàðèõëÿðè, ïñèõîëîýèéà âÿ ìÿíòèã åëìëÿðèíèí òÿäãèãè âÿ òÿäðèñèíäÿ ßùìÿä Êÿðàäè (Êöðäè) Çÿêóéåâèí (1888–1968) ìöùöì ðîëó îëóá. 1921-úè èëäÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà ß.Ê.Çÿêóéåâ Áàêûéà ãàéûäûð, Àçÿðáàéúàíûí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ âÿ Ôÿëñÿôÿ âÿ Ùöãóã Èíñòèòóòóíäà èøëÿéÿðÿê ôÿëñÿôÿ òàðèõè âÿ ïñèõîëîýèéàäàí ìöùàçèðÿ îõóìàãëà éàíàøû Øÿðã âÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñè âÿ ìÿíòèãè ñàùÿñèíäÿ – Áÿùìÿíéàð, «Ñàôëûã ãàðäàøëàðû» úÿìèééÿòèíèí ôÿëñÿôÿñè, ÿðÿáäèëëè ìÿíòèã òàðèõè, Øÿðã ïàíòåèçìèíÿ ùÿñð åäèëìèø ìîíîãðàôèéàëàð âÿ Àçÿðáàéúàí êëàññèê ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíÿ äàèð ÷îõñàéëû åëìè ìÿãàëÿëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. 1945-úè èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí Àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ôÿëñÿôÿ, ìÿíòèã, ïñèõîëîýèéà, åòèêà âÿ åñòåòèêà êàôåäðàëàðû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ ôÿëñÿôÿ öçðÿ êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà À.Î.Ìàêîâåëñêèé, Ù.Ùöñåéíîâ, Ì.Ãàñûìîâ, Ô.Êþ÷ÿðëè, À.Àñëàíîâ, Ì.Ñÿòòàðîâ, Ç.Ýþéöøîâ, Ô.Ãàñûìçàäÿ âÿ á. ìöòÿõÿññèñëÿð ôÿàë èøòèðàê åòìèøëÿð. Áó ñàùÿëÿðäÿ äîêòîðëóã âÿ íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàëàðû ìöäàôèÿ åäèëèá, ÷îõ÷àéëû ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿð, åëìè-íÿçÿðè ìÿãàëÿëÿð éàçûëûá. 40–90-úû èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàíûí ôÿëñÿôÿ öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿðè èíêèøàôäà îëàí òÿáèÿò âÿ äÿãèã åëìëÿðèí ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçìèí ãàíóí âÿ êàòåãîðèéàëàðûíûí øÿðù âÿ òÿñäèãèíÿ ùÿñð åäèëìèø ÿñÿðëÿð öçÿðèíäÿ èøëÿéèáëÿð. Òÿäãèãàòëàðäà ìàòåðèéà, çàìàí, ìÿêàí, ùÿðÿêÿò, äèàëåêòèêàíûí ãàíóí âÿ êàòåãîðèéàëàðû, äèë âÿ øöóð, èäðàê ïðîñåñèíèí ìÿðùÿëÿëÿðè âÿ êàòåãîðèàë àíëàìëàðû, äèàëåêòèê ìÿíòèã, òÿáèÿòøöíàñëûüûí ôÿëñÿôè ìÿñÿëÿëÿðè âÿ ñ. ìöùöì ïðîáëåìëÿðè ÿùàòÿ åäèëÿðÿê éåíè, ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðèí ãîéóëóøóíà õöñóñè äèããÿò âåðèëèáäèð. Áó òÿäãèãàòëàðäà ðèéàçèééàò, ôèçèêà, êèìéà, òèáá, êèáåðíåòèêà, òÿáèÿòøöíàñëûüûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí ôÿëñÿôÿ èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè ìöùöì éåð òóòóðäó. Àäû ÷ÿêèëÿí ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãè Ù.Ùöñåéíîâ, À.Î.Ìàêîâåëñêèé âÿ á. ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿðè âÿ åëìè ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ÿêñèíè òàïûá. Ìÿíòèã, Øÿðã âÿ Ãÿðá ìÿíòèã òàðèõè òÿäãèãèíÿ À.Î.Ìàêîâåëñêèíèí, ß.Ê.Çÿêèéåâèí, ß.ßùìÿäîâóí âÿ á. ÿñÿðëÿðè ùÿñð åäèëèá. Ðåñïóáëèêàäà òàðèõè ìàòåðèàëèçìèí, éàõóä úÿìèééÿò ôÿëñÿôÿñèíèí íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðè, äöíéà, Øÿðã, Àçÿðáàéúàí òàðè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ õèíèí, èëê íþâáÿäÿ, ñîâåò äþâðö ÑÑÐÈ úÿìèééÿòèíèí èíêèøàô éîëëàðû âÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíà ÿñàñëàíàðàã òÿäãèã åäèëèðäè. Áó ñàùÿäÿêè òÿäãèãàòëàðäà úÿìèééÿòèí, õöñóñèëÿ êàïèòàëèçìèí âÿ ñîñèàëèçì úÿìèééÿòëÿðèíèí èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿð âÿ èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðè, áàçèñ-öñòãóðóì, ôèçèêè âÿ ÿãëè ÿìÿê àðàñûíäà çèääèééÿòèí ñîñèàëèçì äþâðöíäÿ ëÿüâè, ìèëëè ìÿñÿëÿ âÿ ñîñèàëèçì äþâðöíöí ìÿíÿâè-ìÿäÿíè ùÿéàòû, áåéíÿëìèëÿë÷èëèê, âÿòÿíïÿðâÿðëèê, õàëã âÿ øÿõñèééÿòèí òàðèõäÿ ðîëó, ìöõòÿëèô ñèíèô âÿ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðèí ñÿúèééÿñè âÿ úÿìèééÿòäÿ ðîëó, åëìè êîììóíèçìÿ êå÷èä âÿ âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð à÷ûãëàíûð. Áó ïðîáëåìëÿð Ô.Êþ÷ÿðëè, Ô.Ãàñûìçàäÿ, Ç.Ãóëóçàäÿ, À.Øàêèðçàäÿ, Ð.Ìåùäèéåâ, À.Äàøäÿìèðîâ âÿ äèýÿð 40–90-úû èëëÿðäÿ éàçàí ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿäãèã îëóíìóøäóð. 1971-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐÈ ÅÀ-èí Ôÿëñÿôÿ âÿ ùöãóã èíñòèòóòóíäà ñîñèîëîýèéà øþáÿñè éàðàäûëìûø, áóðàäà Àçÿðáàéúàíëà áàüëû êîíêðåò-ñîñèîëîæè òÿäãèãàòëàðà öñòöíëöê âåðèëìèøäèð. Ôÿëñÿôÿíèí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ô ÿ ë ñ ÿ ô ÿ ò à ð è õ è ýåíèø èøëÿíèëìèø ñàùÿäèð. 40–90-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ôÿëñÿôÿ òàðèõèíèí òÿäãèãèíÿ ìàðàã õöñóñèëÿ àðòìûø. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ òàðèõè åëì êèìè òÿøÿêêöë òàïûð. Àçÿðáàéúàíäà áó åëì ñàùÿñèíèí áàíèñè âÿ ðåñïóáëèêàäà ôÿëñÿôÿ åëìèíèí ôÿàë òÿøêèëàò÷ûñû Ù.Ùöñåéíîâ èäè. Ðåñïóáëèêàäà 40–90-úû èëëÿðäÿ ôÿëñÿôÿ òàðèõè öçðÿ òÿäãèãàòëàð áèð íå÷ÿ èñòèãàìÿòäÿ ýåäèá. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ òàðèõè, å.ÿ. Û ìèíèëëèêäÿí áàøëàéàðàã áó ýöíÿäÿê À.Î.Ìàêîâåëñêèé, ß.Ê.Çÿêóéåâ, Ñ.Ðçàãóëóçàäÿ, Ð.Ìÿììÿäîâ, Ì.Ãàñûìîâ, Ç.Ãóëóçàäÿ, Ô.Ãàñûìçàäÿ, Ô.Êþ÷ÿðëè, Â.Ñÿìÿäîâ, Ì.Àüàìèðîâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí òÿäãèã îëóíìóøäóð. Þëêÿäÿ ìöõòÿëèô õàëã âÿ áþëýÿëÿðèí ôÿëñÿôÿñè òÿäãèã åäèëèá. Ãÿäèì éóíàí ôÿëñÿôÿ òàðèõè, îíóí Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ôèêðèíÿ òÿñèðè À.Î.Ìàêîâåëñêèé, ß.Øàêèðçàäÿ, ÿðÿá ôÿëñÿôÿñèíÿ äàèð ìþâçóëàð ß.Ê.Çÿêèéåâ, Ç.Ìÿììÿäîâ, Èðàí ôÿëñÿôÿñè ïðîáëåìëÿðè Ì.Ãàñûìîâ, ß.Àýàùè, Òöðêèéÿ ôÿëñÿôÿñè ïðîáëåìëÿðèíè É.Ðöñòÿìîâ âÿ á. Ãÿðá ôÿëñÿôÿ òàðèõè ìÿñÿëÿëÿðè äÿ ôèëîñîôëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí òÿäãèã åäèëèá. Áó ñàùÿäÿ éàçûëìûø ÷îõñàéëû ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿð âÿ åëìè ìÿãàëÿëÿðÿ èñòèíàäÿí Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ òàðèõè î÷åðêëÿðè øÿêëèíäÿ íÿøð åäèëìèø, ÷îõúèëäëè Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñè éàçûëìàãäàäûð. Ôÿëñÿôÿ ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðäà àòåèçì âÿ äèí ïðîáëåìëÿðèíèí íÿçÿðè àñïåêòèíÿ âÿ îíëàðûí Àçÿðáàéúàí òàðèõèíäÿ éå-

ðèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëèá. Àòåèçì ïðîáëåìëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí øÿðàèòèíäÿ òÿäãèãèíÿ Ì.Ñÿòòàðîâóí, Ã.Ìóñòàôàéåâèí, âÿ á. ÿñÿðëÿðè íÿøð îëóíóá. 90-úû èëëÿðäÿí èñÿ Ðåñïóáëèêàäà äèíøöíàñëûã ôÿííè òÿäãèãàò âÿ òÿäðèñ îáéåêòèäèð. Áó ñàùÿ èëÿ ß.Ãóðáàíîâ, Ð.Àñëàíîâà âÿ á. õöñóñè ìÿøüóëäóðëàð. Ðåñïóáëèêàäà åñòåòèêà åëìèíèí íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðè òàðèõèíèí òÿäãèãè èëÿ Ø.Ìèðçÿéåâà âÿ á. ìÿøüóë îëóáëàð. Åòèêà åëìè ñàùÿñèíäÿ ìöíòÿçÿì òÿäãèãàòëàð Ç.Ýþéöøîâ òÿðÿôèíäÿí àïàðûëûá. Ùàçûðäà Ðåñïóáëèêàäà åòèêà åëìè ñàùÿñèíäÿ àêòóàë ìþâçóëàð àðàøäûðûëûð. Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðû ôÿëñÿôÿíèí áöòöí èñòèãàìÿòëÿðè öçðÿ ðåñïóáëèêàäàõèëè âÿ áåéíÿëõàëã åëìè ÿëàãÿëÿð éàðàòìûø, êîíôðàíñ, ñèìïîçèóì, ñåìèíàð âÿ ñ. åëìè éûüûíúàãëàðäà ôÿàë èøòèðàê åäèðëÿð. Ðåñïóáëèêàäà ôóíäàìåíòàë ìîíîãðàôèê òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðè èëÿ éàíàøû òîïëó, áðîøöðà, ìÿãàëÿëÿð, òÿäðèñ âÿ òÿáëèü ö÷öí ìöâàôèã ìàòåðèàëëàð ÷àï åäèëèá. 90-úû èëëÿðäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôè ôèêèð. 90-úû èëëÿðäÿ èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòäà áàøëàìûø áþùðàí èäåîëîæè ñèñòåìäÿ âÿ îíóí þçÿéè îëàí ôÿëñÿôÿäÿ òÿáÿääöëàòà ñÿáÿá îëäó. Ôÿëñÿôÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí áþéöê ãèñìè áþùðàíäàí ÷ûõûø éîëóíó êå÷ìèø ùàêèì èäåîëîýèéà âÿ ìàðêñèñò-ëåíèí÷è ôÿëñÿôÿíèí òàì èíêàðûíäà, îíëàðû éåíè èäåîëîýèéà âÿ ôÿëñÿôÿ èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñèíäÿ ýþðäö. Áöòöí ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà êå÷èä äþâðö ïðîñåñëÿðè éåíè ìåòîäîëîýèéà, éåíè ôÿëñÿôÿíèí àõòàðûøûíà ýÿòèðäè. Ñîñèàëèñò äþâðöíöí éåýàíÿ âÿ ùàêèì ôÿëñÿôÿñèíè èíêàð åäÿíëÿð ìöñòÿãèë âÿ àçàä úÿìèééÿò ãóðóúóëóüóíà ìöâàôèã éåíè ôÿëñÿôè ìåòîäîëîýèéàéà éèéÿëÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ ìöàñèð Ãÿðá âÿ Øÿðãèí ìöõòÿëèô ôÿëñÿôè òÿëèìëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòäèëÿð. Ãÿäèì ôÿëñÿôè èðñÿ ìàëèê îëàí âÿ ìèëëè äþâëÿò ãóðóúóëóüóíäà ìèëëè èäåîëîýèéàéà ôÿëñÿôè áöíþâðÿíèí âàúèáëèéèíè äÿðê åäÿí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðû éåíè èäåîëîýèéàéà áöíþâðÿ îëà áèëÿúÿê ôÿëñÿôÿíè ìèëëè ôÿëñÿôè çÿìèí âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿéè ëàáöä áèëäèëÿð. Ùÿìèí äÿéÿðëÿðè èñÿ îíëàð êå÷ÿí ÿñðèí ÿââÿëèíäÿí ìèðàñ ãàëìûø òöðê÷öëöê, èñëàì÷ûëûã âÿ ìöàñèðëèê èäåéàëàðûíäà âÿ áó èäåéàëàðûí çÿìèíèíäÿ éàðàíìûø àçûðáàéúàí÷ûëûã êîíñåïñèéàñûíäà òàïäûëàð êè, áó êîíñåïñèéàäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âÿ îíóí ìèëëè äþâëÿòèíèí ùÿéàò ôÿëñÿôÿñè òÿìÿðêöçëÿøìèøäèð. Òöðê÷öëöê âÿ àçÿðáàéúàí÷ûëûã ìþâúóä ìöðÿêêÿá ñîñèîìÿäÿíè èíêèøàô øÿðàèòèíäÿ õàëãûí þëêÿ âÿ ðåýèîí äàõèëèí-

äÿ êîíñîëèäàñèéà éîëó èëÿ áèð ñîñèàë òîïëóì êèìè þçöíöäÿðê, þçöíöòÿñäèã âÿ þçöíö ãîðóìàñûíà äàéàã îëà áèëÿí àìèëëÿðäèð. Ôÿëñÿôÿíèí îíòîëîæè âÿ ñîñèàë àñïåêòëÿðèëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëû äèí âÿ èñëàì÷ûëûã äà ìöõÿòÿëèô íþâ ôóíêñèéàëàðû èëÿ éàíàøû éåíÿ äÿ öììÿò âÿ ìèëëÿòèí ùÿìðÿéëèéèíèí âÿ ìèëëè ñóâåðåí äþâëÿòèíèí èäåîëîæè äàéàüû îëà áèëÿð. Ìöàñèðëèê èñÿ ãëîáàë ñîñèîìÿäÿíè èíêèøàôà ìèëëÿòèí èíòåãðàñèéàñû, îíóí çàìàíëà àéàãëàøìàñû èëÿ áàüëûäûð. Åòíèê (òöðê÷öëöê, ñëàâéàí÷ûëûã, àâðîïà÷ûëûã âÿ ñ.), äèíè (èñëàì÷ûëûã, õðèñòèàíëûã, êàòîëèêëèê, ïðîòåñòàíëûã, ïðàâîñëàâ, ãðèãîðèàí âÿ ñ. òÿìàéöëëÿðÿ ìåéë) âÿ ìöàñèðëèéèí âÿùäÿòè ìöàñèð, õöñóñÿí ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà ñîñèàë-ìÿäÿíè èíêèøàôûí óíèâåðñàë ãàíóíàóéüóíëóüóíäàí éàðàíàí áèð ìîäåë êèìè ìöõòÿëèô õàëãëàðûí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ôÿëñÿôè ôèêðèíäÿ þíÿìëè éåð òóòóð âÿ íÿçÿðè úÿùÿòäÿí øÿðàèòÿ ìöâàôèã éàðàäûúû ñóðÿòäÿ èøëÿíèëìÿêäÿäèð. Ùàçûðäà ìèëëè ïðîáëåì ìèëëÿòèí òÿðèôè, àòðèáóòëàðû – ìèëëè äèë, ÿðàçè, äþâëÿò, äèí, ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò, ìåíòàëèòåòëÿ éàíàøû éåíè äþâðäÿ ñîñèàë èíêèøàôëà áàüëû ïðîáëåì ìèëëè þçöíöòÿñäèã áàõûìûíäàí çÿðóðè îëàí ìèëëè ëÿéàãÿò àíëàìûäûð êè, 21 ÿñðèí ôÿëñÿôÿñèíèí êàòåãîðèàë àíëàìûíà âÿ Àçÿðáàéúàíûí ñóâåðåí ìèëëè äþâëÿòèíèí àïàðûúû èäåéàñûíà ÷åâðèëìèøäèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ìöàñèð Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí ïðàêòèê ôÿëñÿôÿñèíèí âÿ ìèëëè èäåîëîýèéàñûíûí éàðàäûúûñû îëàí ÀÐ-èí ïðåçèäåíòè Ù.ßëèéåâèí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòÿ äàèð íÿçÿðè èðñèíè à÷ûãëàéàí òÿäãèãàòëàðäà (Ð.Ìåùäèéåâ âÿ á.) áó ìÿãàì õöñóñè ãåéä åäèëèð. Ù.ßëèéåâèí íÿçÿðè èðñèíèí ìàùèééÿòèíäÿí âÿ áó èðñèí êîíñåïòóàë ïðèíñèïëÿðèíèí ðåàëëàøìàñûíäàí áÿùñ åäèëÿí ÿñÿðëÿðäÿ Ù.ßëèéåâ èðñè «ìèëëè ëÿéàãÿò ôÿëñÿôÿñè» àäëàíäûðûëûð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè èíêèøàôûíûí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñèíäÿ àïàðûúû âÿ ìöÿééÿí áàõûìäàí ùÿëëåäèúè àìèëÿ ÷åâðèëìèø ìèëëè ëÿéàãÿò ôÿëñÿôÿñè õàëãûí òàðèõè ìÿíÿâè ÿíÿíÿëÿðèíÿ, äèí âÿ àäÿòëÿðèíÿ éåíè ìöíàñèáÿòèí ôîðìàëàøìàñûíû çÿðóðè åäèð. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíäÿ õöñóñÿí ñîí èëëÿðèí òÿäãèãàòëàðûíäà ìèëëÿòëÿ áàüëû àäû ÷ÿêèëÿí ïðîáëåìëÿðèí àðàøäûðûëìàñû þíÿìëè éåð òóòóð. Ùàçûðäà àõòàðûøëàð äþâðöíö éàøàéàí Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñè ìöÿééÿí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè, èôðàòà ìåéëëè ìþâãåëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðûíûí ÿí ÿñàñ íàèëèééÿòè àçàä èðàäè ñå÷èì ùöãóãó ÿëäÿ åòìÿëÿðèäèð êè, áó èìêàí îëìàäàí ôÿëñÿôè ôèêðèí èíêèøàôû ãåéðè571

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìöìêöíäöð. Èíäè ôÿëñÿôÿ âÿ èúòèìàè ôèêèð òàðèõèíèí øÿðùèíäÿ îëàí êå÷ìèø äÿéÿðëÿíäèðìÿ ìåéàðëàðûíà éåíèäÿí áàõûëûð, àðàøäûðìàëàð éåíè êîíñåïòóàë ÿñàñëàðäà àïàðûëûð, àðòûã òÿäãèãàò ïðîáëåìëÿðèíèí ñå÷èìèíäÿ ìàðêñèçì-ëåíèíèçì èäåîëîýèéàñûíäàí ýÿëÿí, «òàðèõÿí ïðîãðåññèâ»ëèê âÿ éà «òàðèõÿí ìöðòÿúåëèê» ìåéàðëàðû ÿñàñ ýþòöðöëìöð, èäåàëèñò, èððàñèîíàëèñò, äèí âÿ ìèñòèê ìåéëëè ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàð âÿ îíëàðû òÿìñèë åäÿí Øÿðã âÿ Ãÿðá ôèëîñîôëàðûíûí äöíéàýþðöøöíöí þéðÿíèëìÿñèíÿ ìþâúóä îëàí ìöÿééÿí íåãàòèâ ìöíàñèáÿò àðàäàí ãàëäûðûëìûø, ôÿëñÿôÿäÿ çèää éþíöìëÿðèí òÿäãèãèíÿ åéíè ìàðàãëà éàíàøûëûð. Éåíè íÿçÿðè-ìåòîäîëîæè ïðèíñèïëÿð òÿòáèã åäèëìÿêëÿ èëê ÷îõúèëäëè Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñè òàðèõè éàçûëûð (1-úè úèëä àðòûã 2002-úè èëäÿ ÷àïäàí ÷ûõûá). Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíèí ôîðìàëàøìàñû êå÷èä äþâðöíöí èäåîëîæè çèääèééÿòëÿðè âÿ ñîñèàë ÷ÿòèíëèêëÿðè ìÿúðàñûíäà áàø âåðèð âÿ áó ÷ÿòèíëèêëÿð ôÿëñÿôÿíèí òÿäãèãè, òÿäðèñè âÿ òÿáëèüè ñàùÿëÿðèíäÿ þçëÿðèíè ýþñòÿðèðëÿð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàäà ôÿëñÿôè àðàøäûðìàëàð ÿñàñÿí ÀÌÅÀ-íûí Ôÿëñÿôÿ âÿ ñèéàñè-ùöãóãè òÿäãèãàòëàð èíñòèòóòóíäà ìöâàôèã øþáÿëÿðäÿ 6 èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëûð. Ô ÿ ë ñ ÿ ô ÿ ò à ð è õ è öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ôÿëñÿôÿ òàðèõè òÿäãèãèíèí ìåòîäîëîæè ïðîáëåìëÿðè, Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ òàðèõè, òåîñîôèéà äà äàõèë îëìàãëà Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã âÿ Ãÿðá ôÿëñÿôÿ òàðèõèíèí ïðîáëåìëÿðè öçðÿ òÿäãèãàò àïàðûðëàð. Èäðàê íÿçÿðèééÿñè âÿ åëì ô ÿ ë ñ ÿ ô ÿ ñ è ñàùÿñèíäÿ ôèëîñîôëàð éåíè òÿäãèãàò ìåòîäîëîýèéàëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè, äèàëåêòèê èäðàê íÿçÿðèééÿñè âÿ åëìèí ìåòîäîëîýèéàñûíûí òÿäãèãè; éåíè äþâðäÿ åëìèí èíêèøàôûíà òÿñèð åäÿí ñîñèîëîæè ìåõàíèçìëÿðèí òÿéèíè éåíè ìåòîäîëîýèéà àõòàðàøûíäà ìöàñèð Ãÿðá ôÿëñÿôÿñèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíèí èäðàê íÿçÿðèééÿëÿðèíèí òÿäãèãè öçÿðèíäÿ èøëÿéèðëÿð. Ñîñèàë ôÿëñÿôÿ ïðîáëåìëÿð è ñîñèàë èíêèøàôûí òÿäãèãèíèí éåíè ìåòîäîëîæè ïðèíñèïëÿðè, ãëîáàë êîíòåêñòäÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí ñîñèàë ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðè, ñîñèàë ôÿëñÿôÿíèí èäðàêè, ïðîãíîñòèê, àêñåîëîæè ôóíêñèéàëàðûíûí ðåàëëàøìàñû éîëëàðû ãåéðè-ÿíÿíÿâè ìåòîäîëîýèéàëàðà ýåíèø èìêàí âåðèëìÿ øÿðòè âÿ åëìè ïëöðàëèçì ïðèíñèïè òÿäãèãàòëàðäà ìöùöì éåð òóòóð. Ãëîáàëëàøìà âÿ ñîñèàë åêîëîýèéàíûí ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðè ãëîáàëëàøìàíûí ôÿëñÿôè àñïåêòëÿðè, ãëîáàë åêîëîæè ïðîáëåìëÿðèí ôÿëñÿôè òÿùëèëè, èíôîðìàñèéà úÿìèééÿòèíèí ôÿëñÿôÿñè; ãëîáàë äöíéà âÿ ìÿíÿâè 572

ùÿéàò, ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð; Øÿðãäÿ âÿ Ãÿðáäÿ åêîëîæè ïðîáëåìëÿðèí ãîéóëóøó âÿ ùÿëëè öñóëëàðû, Ãëîáàë âÿ ñîñèàë åêîëîæè ñèñòåìëÿðäÿ ïðîãíîçëàøäûðìà ìåòîäó» âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðè òÿäãèã åäèëèð. Ôÿëñÿôÿíèí éåíè èñòèãàìÿòëÿðè âÿ ýåíäåð ïðîáëåìë ÿ ð è ñàùÿñèíäÿ ýåíäåð ôÿííèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû âÿ òÿäãèãàòûí êîíêðåò ìåòîäëàðû èøëÿíèëèð, ýåíäåð ìààðèôèíèí èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Òÿäãèãàòëàðäà ýåíäåð òÿëèìè äöíéàýþðöøö ñèñòåìèíäÿ äåìîêðàòèçìèí òÿçàùöð ôîðìàëàðûíäàí áèðè êèìè òÿãäèì åäèëèð âÿ áó áàõûìäàí ïðîáëåìèí ñèéàñè àñïåêòè à÷ûãëàíûð, ýåíäåð ïðîáëåìëÿðèíèí òÿäãèãè, òÿäðèñè âÿ òÿáëèüè ïðîñåñëÿðè þéðÿíèëèð. Ðåñïóáëèêàäà Àçÿðáàéúàí Ýåíäåð Òÿäãèãàòëàðû Ìÿêòÿáè, àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ èñÿ õöñóñè êàôåäðàëàð, î úöìëÿäÿí, «Ýåíäåð âÿ òÿòáèãè ïñèõîëîýèéà» êàôåäðàñû éàðàäûëìûø, ýåíèø ýåíäåð ôÿííè òÿäðèñ îëóíóð. Àêñèîëîýèéà âÿ ôÿëñÿôè à í ò ð î ï î ë î ý è é à ïðîáëåìè èëÿ áàüëû ôèëîñîôëàð åòèêà âÿ åñòåòèêàäà ìöãàéèñÿëè ìåòîäîëîýèéà; öìóìè âÿ ãðóïïà ìÿõñóñ äÿéÿðëÿðèí ìöíàñèáÿòëÿðè; ãëîáàë åòèêà âÿ ìèëëè ÿõëàã; èäåîëîýèéà âÿ ÿõëàãûí ìöíàñèáÿòëÿðè; Àçÿðáàéúàíäà òðàíñôîðìàñèéîí ïðîñåñëÿð âÿ âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí äÿéÿðëÿðè âÿ ñ. äÿéÿð íþâëÿðè; áèîåòèêà âÿ ñèéàñè åòèêà ïðîáëåìëÿðèíè òÿäãèã åäèðëÿð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàäà éåíè äþâðöí ñîñèîìÿäÿíè èíêèøàôûíûí òÿëÿá âÿ èìêàíëàðûíà ìöâàôèã ÿíÿíÿâè âÿ éåíè ôÿëñÿôè ôÿíëÿð òÿäðèñ åäèëèð, Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ äÿðñëèêëÿð âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðè ùàçûðëàíìûøäûð. Áó ñàùÿäÿ ðåñïóáëèêà àëè ìÿêòÿáëÿðèíèí ôÿëñÿôÿ êàôåäðàëàðû ôÿàë èøòèðàê åäèðëÿð. Åéíè çàìàíäà óíèâåðñèòåòëÿðäÿ ìöàñèð äþâðöí òÿëÿá âÿ ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí Øÿðã âÿ õöñóñÿí 20 ÿñð Ãÿðá ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàðûíà ùÿñð åäèëìèø òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðè éàçûëûá. Áó ñàùÿäÿ ô.å.ä. Ô.Èñìàéûëîâóí ÿñÿðëÿðè õöñóñè éåð òóòóð. Êëàññèê Øÿðã âÿ Ãÿðá ôÿëñÿôè èðñè íöìóíÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíèí àáèäÿëÿðèíèí âÿ õàðèúè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿñè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðû ðåñïóáëèêàäàõèëè âÿ äöíéà – Àñèéà þëêÿëÿðè Ðóñèéà, Àâðîïà âÿ ÀÁØ åëìè ãóðóìëàðû âÿ àéðû-àéðû ìöòÿõÿññèñëÿðè èëÿ åëìè ÿëàãÿëÿð éàðàäûð, ôÿëñÿôÿ ñàùÿñèíäÿ èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñèíäÿ èøòèðàê åäèðëÿð. Ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ êèòàá âÿ ìÿãàëÿëÿðèíèí íÿøðè, åéíè çàìàíäà, Àçÿðáàéúàíäà íÿøð åäèëÿí ôÿëñÿôè æóðíàëëàðäà, î úöìëÿäÿí, ÀÌÅÀ-íûí Ðÿéàñÿò ùåéÿòè íÿçäèíäÿ ÿñàñ ìÿòíëÿðè – Àçÿðáàéúàí âÿ

ðóñ, ýåíèø õöëàñÿñè èñÿ ÿðÿá, ôàðñ, òöðê, èíýèëèñ, ôðàíñûç âÿ àëìàí äèëëÿðèíäÿ áåéíÿëõàëã åëìè-íÿçÿðè «Øÿðã ôÿëñÿôÿñè ïðîáëåìëÿðè» æóðíàëûíäà ÷àï åäèëÿí Øÿðã âÿ Ãÿðá àëèìëÿðèíèí ìÿãàëÿëÿðèíèí äÿðúè äÿ ôÿëñÿôÿ ñàùÿñèíäÿ èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñèíèí ôîðìàëàðûíäàíäûð. Ðåñïóáëèêàäà ôÿëñÿôÿ öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ùàçûðäà ÀÌÅÀ-íûí 3 ùÿãèãè, 1 ìöõáèð öçâö, 300-äÿí àðòûã ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè äîêòîðó, ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè íàìèçÿäè õåéëè ñàéäà àñïèðàíò âÿ äèññåðòàíòëàðûí îëìàñû, ðåñïóáëèêàíûí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ôÿëñÿôÿ âÿ ôÿëñÿôÿ éþíöìëö òÿäðèñ âÿ òÿäãèãàò ìÿðêÿçëÿðè – êàôåäðàëàðûí ôÿàëèééÿòè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ôèëîñîôëàðûíûí úÿìèééÿòè âÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿ âÿ ñîñèàë-ñèéàñè åëìëÿð Àññîñèàñèéàñûíûí ìþâúóäëóüó, ôÿëñÿôÿ öçðÿ õöñóñè ìÿòáó îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòè – 3 äþâðè åëìè æóðíàë âÿ ÷îõñàéëû òîïëóëàðûí äÿðú îëóíìàñû Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíèí ìöàñèð âÿçèééÿòèíè ñÿúèééÿëÿíäèðèð. ßä.: Ì ÿ ì ì ÿ ä î â Ç. ÕÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿëñÿôè ôèêèð. Á., 1978; Ð ÿ ñ ó ë ç à ä ÿ Ì . ß . ßñðèìèçèí Ñÿéàâóøó, Á., 1991; Ê à ë à í ê à ò ó ê ë ó Ì î è ñ å é. Àëáàíèéà òàðèõè. Ìöãÿääèìÿ. Òÿðú., ãåéä âÿ øÿðùëÿð Ç . Ì . Á ö í é à ä î â ó í ä ó ð. Á., Åëì, 1993; È á í à ë - À ñ è ð. Òàðèõ àë-êàìèëü. Á., 1940; ß á ó ß ë è Ù ÿ ñ ÿ í È á í ß ë è Õ à ú ÿ Í è ç à ì ö ë ì ö ë ê . Ñèéàñÿòíàìÿ. Á., 1987; à ó ñ å é í î â à . Í. Èç èñòîðèè îáùåñòâåííîé è ôèëîñîôñêîé ìûñëè â Àçåðáàéäæàíå 19 âåêà. Á., 1949; Á å ð ò å ë ü ñ À . Å . «Íàñèð-è Õîñðîó è èñìàèëèçì. Ì., 1959; Ì ó ñ à á å ê î â Ã. Èçáðàííûå ñòàòüè è ðå÷è. Á., 1960; Ì à ê î â å ë ü ñ ê è é À . Î . Àâåñòà. Á., 1960; Ì à ì å ä î â Ç . Ä æ . Ñâåäåíèÿ î ôèëîñîôñêîé è îáùåñòâåííîé ìûñëè Àçåðáàéäæàíà. Èçâ. ÀÍ Àçåðá. ÑÑÐ, ñåð. Èñòîðèè, ôèëîñîôèè è ïðàâà, 1969 ¹ 4; Ð ç à ê ó ë è ç à ä å Ñ . Ä æ . Ìèðîâîççðåíèå Áàáà Êóõè Áàêóâè. Á., 1978; À õ ì å ä î â Ý . Ì . Ôèëîñîôèÿ àçåðáàéäæàíñêîãî ïðîñâåùåíèÿ, Á., 1983; Ñ à ã à ä å å â À .  . Áàõìàíéàð àëÀçåðáàéäæàíè è åãî ýíöèêëîïåäè÷åñêèé òðóä «àò-Òàõñèë». Á. 1983; Á î é ñ Ì . Çîðîàñòðèéöû. Âåðîâàíèÿ è îáû÷àè. Ïåð. ñ àíãë. Ì., 1988; À ë è å â È . à . Î÷åðê èñòîðèè Àòðîïàòåíû. Á., 1989; Ëîñåâ À . Ô . Ôèëîñîôèÿ. Ìèôîëîãèÿ. Êóëüòóðà. Ì., 1991; Í à ð è ì à í î â Í. Ëåíèí è Âîñòîê. Á., 1998; Ðçàêóëèçàäå Ñ . Ä æ . Èñòîðèÿ àçåðáàéäæàíñêîé ôèëîñîôèè. Á., 2002. Ç.ß.Ãóëóçàäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÅËÌÈ ÁÈËÈÊËßÐÈÍ ÒßØßÊÊÖËÖ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ ÒÀÐÈÕÈ ÀÑÏÅÊÒÄß Èëêèí áèëèêëÿðèí òîïëàíìàñû (éàçûíûí êÿøôèíäÿí þíúÿ). Èáòèäàè èúìà äþâðöíäÿ éàøàéàí èíñàíëàð îíëàðûí ÿòðàôûíäà áàø âåðÿí òÿáèè ôåíîìåíëÿðèí ñÿáÿáëÿðè èëÿ ìàðàãëàíûð âÿ äöíéà ùàããûíäà áèëèêëÿðèíè àðòûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Èëêèí áèëèêëÿð èáòèäàè èíñàíëàðûí ýöíäÿëèê ùÿéàòû èëÿ áàüëû èäè. 200 000 èë áóíäàí ãàáàã éàøàìûø íåàíäåðòàë èíñàíëàðû äÿðìàí áèòêèëÿðè ùàããûíäà ìöÿééÿí áèëèêëÿðÿ ìàëèê èäè. Ýþé cèsìëÿðèíèí þç éåðëÿðèíè äÿéèøìÿñè äÿ ãÿäèì èíñàíëàðûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ èäè. Áó áàõûìäàí Àçÿðáàéúàíûí Àçûõ ìàüàðàñûíäà òàïûëìûø ÿøéàëàð õöñóñè ìàðàã êÿñá åäèð. Áóðàäà 300-400 ìèí èë áóíäàí ãàáàã éàøàìûø èíñàíëàðûí ùàçûðëàäûüû âÿ èñòèôàäÿ åòäèéè ÿøéàëàð àøêàð åäèëìèøäèð. Îíëàðûí àðàñûíäà öçÿðèíäÿ õöñóñè èøàðÿëÿð ùÿêê îëóíìóø ìàüàðà àéûëàðûíûí êÿëëÿëÿðè äÿ âàðäûð. Àëèìëÿðèí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ áóíëàð ñàé èøàðÿëÿðè îëà áèëÿð. ×îõ ýöìàí êè, Àçûõäà éàøàéàí Áèð íå÷ÿ ìèí èë áóíäàí ÿââÿë Àçÿðáàéúàíäà éàøàìûø èíñàíëàð àðòûã òèááè áèëèêëÿðÿ ìàëèê èäèëÿð. ×àëàüàíòÿïÿäÿ àïàðûëìûø àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ òÿõìèíÿí ãûðõ éàøûíäà áèð ãàäûíûí ñêåëåòè òàïûëìûøäûð. Ãàäûíà ìÿõñóñ êÿëëÿíèí àðõà òÿðÿôèíäÿ îâàë ôîðìàëû áèð äÿëèê àøêàð åäèëìèøäèð. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôèêðèíúÿ áó, åðàìûçäàí ÿââÿë 6–5 ìèíèëëèêëÿðäÿ àïàðûëìûø úÿððàùèééÿ ÿìÿëèééàòûíûí èçëÿðèäèð. ßìÿëèééàò ÷ûíãûë äàøûíäàí ùàçûðëàíìûø ñêàëïåëëÿ éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð âÿ ÷îõ ýöìàí êè, õÿñòÿíèí àüðû âÿ èçòèðàáëàðûíû àçàëòìàã ìÿãñÿäèíè ýöäöðäö. èíñàíëàð ýþé úèñìëÿðèíèí ùÿðÿêèòèíè èçëÿéèð âÿ ýöíëÿðè, àéëàðû ñàéìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Äàùà ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ áóíóí êèìè áÿñèò èøàðÿëÿðäÿí èëê éàçû ôîðìàëàðû ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Òÿõìèíÿí 300 ìèí èë áóíäàí ãàáàã Àçûõ èíñàíëàðû äàøëàðäàí èëê ïðèìèòèâ «åâëÿð» òèêìÿéÿ áàøëàìûøëàð. Ñþçñöç êè, áó äà ãÿäèì èíñàíëàðäàí õöñóñè ñÿðèøòÿ âÿ áèëèê òÿëÿá åäèðäè. Ìàííà äþâëÿòèíäÿ åëìè áèëèêëÿð (å.ÿ. 9–6 ÿñðëÿð). Å.ÿ. 2 ìèíèëëèéèí ñîíó, 1 ìèíèëëèéèí ÿââÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èëê äþâëÿò ãóðóìëàðû ìåéäàíà ýÿëìèøäè. Áó ãóðóìëàðûí àðàñûíäà ÿí

ýöúëöñö âÿ áþéöéö Ìàííà äþâëÿòè èäè. Ìàííàäà åëìè èíêèøàôûí ÿí âàúèá øÿðòè îëàí éàçû ìÿäÿíèééÿòè ìþâúóä èäè. Òèáá, àñòðîíîìèéà, ùÿíäÿñÿéÿ àèä áèëèêëÿð õöñóñè ýèë ëþâùÿúèêëÿðäÿ ìèõè éàçûëàðû èëÿ (õöñóñè ùåðîãëèôëÿðëÿ) ùÿêê îëóíóðäó. Ãÿäèì Àññóðèéà ìÿíáÿëÿðèíäÿ áåëÿ éàçûëàðûí ìþâúóäëóüóíäàí õÿáÿð âåðèëèð âÿ «ìàííàëû êàòèá éàçàúàã…» èôàäÿñè äÿ èøëÿäèëèðäè. Ãàíëû âÿ äàüûäûúû ìöùàðèáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Ìàííàíûí éàçû íöìóíÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ìÿùâ åäèëñÿ äÿ, îíëàðûí áÿçèëÿðè ýöíöìöçÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà – Ùÿñÿíëóäà àïàðûëìûø àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ å.ÿ. 8 ÿñðÿ àèä öçÿðèíäÿ ìèõè éàçûëû ìÿòí îëàí áèð êöï òàïûëìûøäûð. Éàçûäàí áÿëëè îëóð êè, áó êöï Ìàííà äþâëÿòèíèí âàññàëëû îëìóø Áàóðè ïàäøàùûíà ìÿõñóñ èìèø. Ìàííà ïàäøàùëàðû Èðàíçó (å.ÿ. 737718/17) âÿ Àõøÿðè (âÿôàòû å.ÿ. 650) þëêÿäÿ åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà áþéöê äèããÿò éåòèðèðäèëÿð. Ìàííàëûëàðûí ìèíåðàëîýèéà, êèìéà, ðèéàçèééàò, àñòðîíîìèéà, òèáá, êÿíä òÿñÿððóôàòû âÿ ñ. ñàùÿñèíäÿ òÿñÿââöðëÿðè âàð èäè. Î äþâðäÿ Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäàêû áöòöí ÿðàçèëÿðÿ ñóâàðìà êàíàëëàðû ÷ÿêèëìèøäè. Þëêÿäÿ ÷îõëó ÿêèí ñàùÿëÿðè, òàõûë, àðïà âÿ ÷àõûð àíáàðëàðû âàðäû. Àãðàð ñàùÿíèí áåëÿ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ òÿøêèë îëóíìàñû êÿíä òÿñÿððöôàò ñàùÿñèíäÿ äÿðèí åëìè áèëèêëÿð òÿëÿá åäèðäè. Åâ ùåéâàíëàðûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíè âÿ äàâðàíûøûíû þéðÿíÿí ìàííàëûëàð éåðëè åâ ùåéâàíëàðû íþâëÿðèíèí (àò, èíÿê, úàìûø, çåáó, ãîéóí âÿ êå÷è) òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè (ñåëåêñèéàñû) èñòèãàìÿòèíäÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ìàííàíûí úèíñ àòëàðû ãîíøó þëêÿëÿðäÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè. Áóüäà, àðïà âÿ áèð ÷îõ ìÿäÿíè áèòêèëÿðèí éåíè ñîðòëàðû äà ìÿùç ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éåðëè ÿùàëèíèí àïàðäûüû óçóíìöääÿòëè ñåëåêñèéà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø âÿ ñîíðà äà áóðàäàí áàøãà þëêÿëÿðÿ éàéûëìûøäû. Áóíó ðóñ ýåíåòèêè àêàäåìèê Íèêîëàé Âàâèëîâóí òÿäãèãàòëàðû äà òÿñäèã åäèð. Êÿíä òÿñÿððóôàòû ñàùÿñèíäÿ äÿðèí áèëèêëÿð âÿ ìÿãñÿäéþíëö ñåëåêñèéà òÿäáèðëÿðè Ìàííàíû èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ðåýèîíóí àïàðûúû þëêÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâèðìèøäè. Åëìè ñàâàä òÿëÿá åäÿí ñàùÿëÿðäÿí áèðè äÿ êàðýöçàðëûã îëìóøäóð. ßùàëèäÿí âåðýèëÿðèí éûüûëìàñû, äþâëÿò áöäúÿñèíèí ëàéèùÿëÿøäèðèëìÿñè, ýÿëèðëÿðèí âÿ õÿðúëÿðèí

ùåñàáëàíìàñû ðèéàçèééàòà âÿ ùöãóã åëìëÿðèíÿ àèä áèëèêëÿðèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè. Ìèõè éàçûëàðû õÿáÿð âåðèð êè, å.ÿ. 744úè èëäÿ Àññóðèéà ÷àðû Òèãëàòïàëàñàð, Àçÿðáàéúàíà åòäèéè éöðöøäÿí ñîíðà, éåðëè ïàäøàùëàðû þçöíäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëìûø, ùÿð èë îíà 9 òîí ëàçóðèò âÿ 15 òîí áöðöíú ìÿìóëàòëàðû ìèãäàðûíäà âåðýè þäÿíèëìÿñèíè èñòÿìèøäè. Ýÿëèðëÿðèí âÿ õÿðúëÿðèí ìÿáëÿüè, åëÿúÿ äÿ òÿäàðöê åäèëìèø ìÿùñóëëàðûí ìèãäàðû èëÿ áàüëû ðÿãÿìëÿð âÿ ìÿëóìàòëàð õöñóñè ñàõñû ëþâùÿúèêëÿðäÿ éàçûëûð âÿ ìÿñóë øÿõñëÿðèí äÿôòÿðõàíàëàðûíäà ñàõëàíûëûðäû. Âåðýèëÿðèí ìöíòÿçÿì ùåñàáëàíûá òîïëàíìàñû ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäè áèëèêëÿðèí áöíþâðÿñèíè ãîéäó. Ìèíåðàëëàðûí þéðÿíèëìÿñè ìàííàëûëàðà èðè ìèãéàñëû ìÿäÿí èøëÿðè àïàðìàüà âÿ ìåòàëëóðýèéàíû èíêèøàô åòäèðìÿéÿ èìêàí âåðäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Çèâèééÿ âÿ Ýþéòÿïÿ ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ àïàðûëìûø àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ å.ÿ. 9–7 ÿñðëÿðÿ àèä ãûçûë, ýöìöø âÿ òóíúäàí éöêñÿê êåéôèééÿòëè ìÿèøÿò âÿ áÿçÿê ÿøéàëàðûíûí òàïûëìàñû áóíó òàì àéäûíëûüû èëÿ ñöáóò åäèð. Ìåòàëëàðûí ôèçèêè âÿ êèìéÿâè õàññÿëÿðèíÿ áÿëÿä îëìóø Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðû îíëàðäàí ìöõòÿëèô õÿëèòÿëÿð ùàçûðëàéûðäûëàð. Îíëàð å.ÿ. 1 ìèíèëëèêäÿ áöðöíúöí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíè (ìèñ-ãóðãóøóí, ìèñìàíãàí âÿ ìèñ-çÿðíèõ) àëìàüû áàúàðûðäûëàð. Éåðëè ñÿíÿòêàðëàð äÿìèð, ãàëàé âÿ ãóðãóøóíóí õöñóñèééÿòëÿðèíè þéðÿíèðäèëÿð, îíëàðäàí ìöõòÿëèô ÿøéàëàð ùàçûðëàéûðäûëàð. Å.ÿ. 9–6 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ùÿíäÿñÿ âÿ ðèéàçèééàò åëìëÿðè äÿ èíêèøàô åäèðäè. Äÿãèã ùÿíäÿñè ùåñàáëàìàëàð Ìàííà ìåìàðëàðûíà øÿùÿðëÿð ñàëìàüà, ñàðàéëàð âÿ ìþùòÿøÿì ãàëàëàð èíøà åòìÿéÿ èìêàí âåðèðäè. Áèíàëàð òèêèëìÿçäÿí þíúÿ îíëàðûí ëàéèùÿëÿðè ùàçûðëàíûðäû. Èíøààò èøëÿðè äÿ (áöíþâðÿíèí ãàçûëìàñû, äàøëàðûí âÿ ñöòóíëàðûí åéíè þë÷öäÿ éîíóëìàñû, îíëàðûí íàõûøëàðëà áÿçÿäèëìÿñè âÿ ñ.) ðèéàçèééàò âÿ ùÿíäÿñÿ åëìëÿðè ñàùÿñèíäÿ ñÿðèøòÿ òÿëÿá åäÿí äÿãèã ùåñàáëàìàëàð ÿàñàñûíäà àïàðûëûðäû. Áó èøëÿðäÿ ìöõòÿëèô ñàùÿëÿð öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð – ìåìàðëàð, ìöùÿíäèñëÿð, ðÿññàìëàð âÿ áàøãàëàðû èøòèðàê åäèðäèëÿð. Å.ÿ. 9 ÿñðäÿ àðòûã Òàðìàêèñà (ìöàñèð Òÿáðèç), Óëõó (ìöàñèð Ìÿðÿíä) âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðèí ÿñàñû ãîéóëìóøäó. Øÿùÿðëÿð äÿãèã ùåñàáëàìàëàðà 573

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿñàñÿí ëàéèùÿëÿøäèðèëìèø ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿ åäèëèðäè. Ìèäèéà äþâëÿòèíäÿ åëìè áèëèêëÿð. Å.ÿ. 7 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàí òîðïàãëàðûíäà Ìèäèéà äþâëÿòè éàðàíäû. Ìèäèéà äþâëÿòèíäÿ åëìÿ âÿ ñàâàäà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèëèðäè. Äþâëÿò èäàðÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí êàòèáëÿð «äèïèðè» (Àêêàä äèëèíäÿí àëûíìûøäûð) àäëàíäûðûëûðäû. Ñîíðàëàð áó ñþç Ìèäèéà äèëèíäÿí ôàðñ äèëèíÿ «äÿáèð» ôîðìàñûíäà êå÷ìèøäèð. Ìèäèéàëûëàð äöíéàíûí ÿí ãÿäèì ÿëèôáàëàðûíäàí îëàí «àðàìè» (ãÿäèì Ñóðèéà) ÿëèôáàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Ðîìà âÿ éóíàí ìÿíáÿëÿðè Ìèäèéàäà éàçûëû ÿäÿáèééàòûí âÿ êèòàá ìÿäÿÝöðúö àëèìè Ã.À.Ìåëèêèøâèëèíèí âÿ áèð ñûðà áàøãà ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôèêðèíúÿ «ïîëàä» ñîçöíöí þçö Ìàííàíûí øèìàëûíäà (Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Ãàðàäàü áþëýÿñèíäÿ) éåðëÿøÿí ãÿäèì Ïóëóàäè þëêÿñèíèí àäûíäàí éàðàíìûøäûð. Àññóðèéà ìÿíáÿëÿðèíÿ ýþðÿ ôèëèç ìÿäÿíëÿðè èëÿ çÿíýèí îëìóø áó þëêÿíèí ñàêèíëÿðè ìåòàëëàð ùàããûíäà äÿðèí áèëèêëÿðÿ ìàëèê èäè. ×îõ ýöìàí êè, ïîëàä èñòåùñàëûíûí òåõíîëîýèéàñû äà Ïóëóàäè ìöòÿõÿññèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿêìèëëÿøäèðèëìèøäè. íèééÿòèíèí îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ìÿñÿëÿí, Ðîìà òàðèõ÷èñè Ïëèíè, å.ÿ. 3 ÿñðäÿ éàøàìûø éóíàí àëèìè Ùåðìèïïÿ èñòèíàä åäÿðÿê éàçûð êè, ìàüëàðûí (çÿðäöøòèëÿðèí) èêè ìèëéîí ñÿòèðäÿí èáàðÿò êèòàáëàðû âàðäû. Òÿÿññöô êè, «Àâåñòà»äàí ñàâàéû áó êèòàáëàðäàí ùå÷ áèðèñè äþâðöìöçÿ ýÿëèá ÷àòìàìûøäûð. Ìèäèéà íåôò éàòàãëàðû èëÿ çÿíýèí áèð þëêÿ èäè. Éàòàãëàðûí áèð ùèññÿñè Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñàùèëëÿðèíäÿ éåðëÿøèðäè. Ìèäèéàëûëàð íåôòèí õàññÿëÿðèíè þéðÿíèð, íåôò òÿñÿððöôàòûíäà òåõíèêè èõòèðàëàð âÿ éåíèëèêëÿð òÿòáèã åäèðäèëÿð. Ìÿñÿëÿí, íåôòè ãóéóëàðäàí ÷ûõàðòìàã ö÷öí äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã õöñóñè ìåõàíèêè ãóðüóëàð èõòèðà åäèëìèøäè. Ìöòÿõÿññèñëÿð íåôòäÿí úöðáÿúöð äÿðìàí ôîðìàëàðû (äàìúûëàð, éàüëàð âÿ ñ.) ùàçûðëàéûðäûëàð. Ùÿðá âÿ êèìéà åëìëÿðè öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð õàì íåôòäÿí âÿ ìöÿééÿí ìèíåðàëëàðäàí éàíäûðûúû ñèëàùëàð äöçÿëäèðäèëÿð. Ìèäèéà êàùèíëÿðè úÿìèééÿòèí ÿí ñàâàäëû çöìðÿñè èäè. Îíëàð ãÿäèì äèíè ìÿòíëÿðè ÿçáÿð áèëèð âÿ èëàùèééàò åëìèíè èíêèøàô åòäèðèðäèëÿð. Ìèäèéà îíóí âàðèñè îëìóø Àòðîïàòåíà (Àòÿðïàòÿêàí) äþâëÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí çÿðäöøòèëèê äèíèíèí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäè. Çÿðäöøòèëèéèí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè (õåéèðõàù ôèêèð, õåéèðõàù 574

ñþç, õåéèðõàù ÿìÿë) èíòåëëåêòóàë âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí âàúèáëèéèíè âóðüóëàéûðäû. Ìèäèéà ìàüëàðû çÿðäöøòèëèê ôÿëñÿôÿñèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàìûøëàð. Ìÿøùóð éóíàí òàðèõ÷èñè Ùåðîäîò (å.ÿ. 484–425) þçöíöí «Òàðèõ» ÿñÿðèíäÿ ãåéä åäèð êè, ôàðñëàðûí âÿ åðìÿíèëÿðèí ìÿäÿíèééÿòè ìèäèéàëûëàðûí òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Ìèäèéà äþâëÿòè ßùÿìÿíèëÿð ôàðñ ñöëàëÿñè òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíäóãäàí ñîíðà äà Þí Àñèéàíûí åëìè âÿ äèíè ìÿðêÿçè îëàðàã ãàëûðäû. Þëêÿäÿ ôÿëñÿôÿ âÿ èëàùèééàò åëìëÿðè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Ìàü Ýàóìàòà (âÿôàòû å.ÿ. 522 èë) ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ éàøàìûø ìÿøùóð Ìèäèéà êàùèíè, ñèéàñè õàäèìè âÿ ìöòÿôÿêêèðè èäè. Î, Ìèäèéàäà ôàðñ ùþêìðàíëûüûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàãëà éàíàøû, î äþâðöí ôÿëñÿôÿ åëìèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ úÿðÿéàí éàðàòìûøäû. Äèíè âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðÿ ñàäèãëèê, õåéèðõàùëûã âÿ ñîñèàë ÿäàëÿò áó ôÿëñÿôÿíèí ÿñàñ áÿíäëÿðèíè òÿøêèë åäèðäè. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà êëàññèê çÿðäöøòèëèê ùÿëÿ òàì ãÿëÿáÿ ÷àëìàìûøäû, ìÿíøÿúÿ çÿðäöøòèëèéÿ éàõûí îëàí, ëàêèí îíäàí ôÿðãëÿíÿí ãÿäèì «ìàüëàð äèíè» âÿ ìàçäåèçìèí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðû ýöúëö èäè. Ýàóìàòàíûí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè ùÿì «ìàüëàð äèíèíÿ», ùÿì äÿ çÿðäöøòèëèéÿ ÿñàñëàíûðäû. Ìàüëàð ôÿëñÿôÿñèíèí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðû ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìÿçäÿêèëèê (6 ÿñð) âÿ õóððÿìèëèê (9 ÿñð) äèíè-ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàðûíûí éàðàíìàñûíà òÿêàí âåðìèøäè. Ìèäèéàäà åëì, ôÿëñÿôÿ âÿ äèí áèð-áèðè èëÿ ñûõ áàüëû èäè. Òÿõìèíÿí å.ÿ. 4 ÿñðäÿ Ìèäèéàäà «çÿðâàíèëèê» (âÿ éàõóä «çóðâàíèëèê») òÿëèìè éàðàíäû. «Çÿðâàí» ìèäèéà äèëèíäÿ «çàìàí» äåìÿêäèð. Ìàüëàð çàìàí âÿ ìàääèéàò (ìàòåðèéà) êàòåãîðèéàëàðû ùàããûíäà äöøöíÿðêÿí, çàìàíûí âàúèáëèéè âÿ êàèíàòäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàäûüû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëäèëÿð. Ìàüëàð çàìàíû òàíðû åëàí åòäèëÿð âÿ áó àëè òàíðûíû Çÿðâàí àäëàíäûðäûëàð (ôàðñëàð îíóí àäûíû «Çóðâàí» êèìè òÿëÿôôöç åäèðäèëÿð). Çÿðâàíè ìàüëàð õåéèð àëëàùû Ùþðìöçäö âÿ øÿð àëëàùû ßùðèìàíû èêè ãàðäàø âÿ Çÿðâàíûí îüóëëàðû ùåñàá åäèðäèëÿð. Äàùà ñîíðàëàð, á.å. 5–6 ÿñðëÿðèíäÿ, çÿðâàíèëèê Àçÿðáàéúàíäàí Èðàíà âÿ Îðòà Àñèéàéà éàéûëäû âÿ Ñàñàíèëÿð ñöëàëÿñè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëäè. Çÿðâàíèëèê òÿëèìè çàìàíûí àëèëèéèíè åëàí åòäè âÿ ôÿëñÿôÿ åëìèíäÿ çàìàí êàòåãîðèéàñû èëÿ áàüëû äöøöíúÿëÿðÿ âÿ àðàøäûðìàëàðà òÿêàí âåðäè. Å.ÿ. 6–5 ÿñðëÿðäÿ éóíàí àëèìëÿðè Ìèäèéà ìàüëàðûíûí òÿëèìèíäÿí áÿùðÿëÿíìèøäè. Ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôó Åìïåäîêë

(òÿãð. å.ÿ. 490-430) áöòöí ÿøéàëàðûí äþðä öíñöðäÿí (ñóäàí, ùàâàäàí, îääàí, òîðïàãäàí) èáàðÿò îëäóüóíó ñþéëÿéÿðêÿí àòÿøïÿðÿñòëÿðèí ìöãÿääÿñ âàðëûãëàð (îä, ñó, òîðïàã, ùàâà) ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðèíÿ àðõàëàíûðäû. Åìïåäîêëóí èäåéàëàðû 18 ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð äöíéà åëìèíäÿ ùþêì ñöðìöøäöð. Ãÿäèì éóíàí àëèìè Ùåðàêëèò (å.ÿ. 544–483) îäó äöíéàíûí ÿí ìöãÿääÿñ öíñöðö ñàéûðäû. Îíóí áó ôèêèðëÿðèíäÿ äÿ ìàüëàðûí àòÿøïÿðÿñòëèéèíèí òÿñèðè äóéóëóðäó. Áÿçè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ãÿäèì éóíàí àëèìëÿðè ìèäèéàëûëàðûí ãÿäèì êèòàáëàðûíû îõóéóðäóëàð. Ìÿñÿëÿí, ÌàêåäîÌèäèéàëûëàðûí êÿíä òÿñÿððöôàòû, áàéòàðëûã, ùåéâàíäàðëûã, ÿêèí÷èëèê åëìëÿðè öçðÿ áèëèêëÿðè îëìóøäó. Óçóíìöääÿòëè ñåëåêñèéà èøè íÿòèúÿñèíäÿ îíëàð éåíè àò úèíñëÿðè éàðàòìûøäûëàð. Àòëàðûí áÿñëÿíìÿñè âÿ ñåëåêñèéàñû èëÿ þëêÿíèí Íèñåé ÷þëëÿðèíäÿ ìÿøüóë îëóðäóëàð. Å.ÿ. 6 ÿñðäÿ áó íÿùÿíý àò÷ûëûã òÿñÿððöôàòûíäà 150 000-ÿ éàõûí úèíñ àò éåòèøäèðèëèðäè. Íèñåé àòëàðû áöòöí Þí âÿ Éàõûí Øÿðãäÿ ìÿøùóð èäèëÿð. Òàõûë÷ûëûã, ìåéâÿ÷èëèê âÿ öçöì÷öëöê ñàùÿñèíäÿ äÿ ñåëåêñèéà èøëÿðè àïàðûëûðäû. íèéàëû Èñýÿíäÿðèí òàïøûðûüû èëÿ éóíàí àëèìè Ôåîïîìï ìàüëàðûí êèòàáëàðûíû þéðÿíèðäè. Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíäÿ åëìè áèëèêëÿð. Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿð (å.ÿ. 356–323) ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñûíû ñöãóòà éåòèðäèêäÿí âÿ Éóíàíûñòàíäàí Ùèíäèñòàíà ãÿäÿð ýåíèø áèð ÿðàçèíè çÿáò åòäèêäÿí ñîíðà Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèíäÿ âÿ åëìèíäÿ “åëëèíèçì” (ùåëëèíèçì) äþâðö áàøëàíûð. Ãÿäèì Éóíàí âÿ Øÿðã åëìëÿðèíèí áèð áèðèíÿ ãàðøûëûãëû òÿñèðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí áó ìÿðùÿëÿ Àçÿðáàéúàíäà äà þçöíö áöðóçÿ âåðìèøäèð. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìöñòÿãèë Àòÿðïàòÿêàí (éóí. – Àòðîïàòåíà) äþâëÿòè éàðàíäû. Éåðëè äþâëÿòèí ìþâúóäëóüó åëìëÿðèí èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðäè. Àòðîïàòåíàíûí èëê ÷àðû Àòÿðïàò (éóí. – Àòðîïàò, å.ÿ. 4 ÿñð) çÿðäöøòèëèê ôÿëñÿôÿñèíèí ïÿðÿñòèøêàðû èäè âÿ þëêÿíè éóíàí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿñèðèíäÿí ãîðóìàüà ÷àëûøûðäû. Ëàêèí Ìàêåäîíèéà ùþêìäàðëàðûíûí ãöäðÿòëè îëäóüó áèð äþâðäÿ éóíàí òÿñèðèíäÿí òàìàìèëÿ òÿúðèä îëóíìàã ðåàë äåéèëäè. ×îõ ýöìàí êè, Àòÿðïàò éóíàí äèëèíäÿ ìÿêòóáëàð àëûá ýþíäÿðèðäè, éóíàí àëèìëÿðè âÿ ôèëîñîôëàðû èëÿ ýþðöøöá ñþùáÿò åäèðäè, Àçÿðáàéúàíà âÿ ÿòðàô áþëýÿëÿðÿ Ùåðàêëèòèí âÿ åëÿúÿ äÿ áàøãà éóíàí úîüðàôèéàøöíàñëàðûíûí âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òàðèõ÷èëÿðèíèí ýÿëìÿñè èëÿ áàðûøìàëû îëóðäó. Åëëèíèçì äþâðöíäÿ éàøàìûø áÿçè Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè, çàäÿýàíëàðû âÿ òàúèðëÿðè àðòûã éóíàí äèëèíè éàõøû áèëèðäèëÿð. Ùÿòòà êè÷èê øÿùÿðëÿðäÿ âÿ êÿíäëÿðäÿ éàøàéàí ñàâàäëû èíñàíëàðûí äà éóíàí åëìèíèí ìöääÿàëàðû ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðè âàðäû. Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíèí Àâðîìàí áþëýÿñèíäÿ àïàðûëìûø àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðûí ýåäèøèíäÿ åëëèíèçì äþâðöíÿ àèä éàçûëû ïåðãàìåíò ñÿíÿäëÿðè òàïûëìûøäûð. Éóíàí òÿñèðè äàøûéàí áó ñÿíÿäëÿðäÿ î äþâðöí ùöãóã âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû åëìëÿðèíÿ àèä ìÿëóìàòëàð òîïëàíìûøäûð. Î äþâðäÿ éóíàí àëèìëÿðè äÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëèð âÿ áóðàäàêû àëèìëÿðëÿ òÿìàñäà îëóðäóëàð. Ìÿøùóð éóíàí ùÿêèìè Åðàçèñòðàò (å.ÿ. òÿãð. 300–240) Ìèñèðèí ìÿøùóð Èñýÿíäÿðèééÿ Àêàäåìèéàñûíäà ÷àëûøûðäû âÿ òåçòåç Àçÿðáàéúàíà ýÿëÿðÿê éåðëè òèáá ÿíÿíÿëÿðèíÿ àèä ìÿëóìàòëàð òîïëàéûðäû. Åðàçèñòðàò äàìàðëàð, àðòåðèéàëàð âÿ ãàí äþâðàíû ùàããûíäà éåíè ôèêèðëÿð ñþéëÿìèø, èíñàí áåéíèíèí éàðûìêöðÿúèêëÿðèíè âÿ ãûðûøëàðûíû òÿäãèã åòìèøäè. Ãÿäèì éóíàí àëèìëÿðè Õÿçÿðèí âÿ Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðèí äÿãèã õÿðèòÿñèíè ùàçûðëàìàã ö÷öí èêè äÿíèç åêñïåäèñèéàñû òÿøêèë åòìèøäèëÿð. Áèðèíúè åêñïåäèñèéà Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿð äþâðöíäÿ (áàø÷ûñû Ùåðàêëèò), èêèíúè åêñïåäèñèéà å.ÿ. 285–280 èëëÿðäÿ (áàø÷ûñû Ïàòðîêë) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäè. Åêñïåäèñèéàëàð òàì óüóðëà íÿòèúÿëÿíìÿñÿ äÿ, Àçÿðáàéúàí úîüðàôèéàñû ùàããûíäà áèëèêëÿðèí õåéëè ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Åëëèíèçì äþâðö Àçÿðáàéúàí åëìèíèí èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðñÿ äÿ, îíóí ìÿíôè íÿòèúÿëÿðè äÿ îëìóøäóð. Áåëÿ êè, Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðèí éöðöøö çÿðäöøòèëèê åëìè òÿñÿââöðëÿðèíÿ âÿ ôÿëñÿôÿñèíÿ àüûð çÿðáÿ âóðäó. Ìöùàðèáÿ çàìàíû «Àâåñòà» âÿ áèð ñûðà áàøãà ãÿäèì ìÿòíëÿð ãèñìÿí ìÿùâ åäèëäè. Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðèí éöðöøöíäÿí ñîíðà å.ÿ. 1 – á.å.-íûí 1 ÿñðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí òåîëîãëàðû ìÿùâ åäèëìèø, èòìèø, òÿùðèô îëóíìóø âÿ óíóäóëìóø «Àâåñòà» ìÿòíëÿðèíèí áÿðïàñûíà áàøëàäûëàð. Áó ìÿãñÿäëÿ Àçÿðáàéúàíäà áþéöê òåêñòëîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ãÿäèì êèòàáëàðûí âÿ øèôàùè ìÿòíëÿðèí ìöõòÿëèô âåðñèéàëàðû áèð áèðè èëÿ òóòóøäóðóëóð âÿ íÿòèúÿäÿ äàùà äîüðó âÿ ñÿùèù ìÿòíëÿð òÿðòèá îëóíóðäó. Å.ÿ. 1 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíà ùþêìðàíëûã åòìèø Àòðîïàòåíà ÷àðëàðû Ìèòðèäàò, Àòðîïàòåíàëû Äàðà, Û Àðéàáÿðçàí, ßðäàâÿçä, ÛÛ Àðéàáÿðçàí áó åëìè àðàøäûðìàëàðà äÿñòÿê âåðèðäèëÿð. Èëê íþâáÿäÿ Ìèäèéàíûí òåîëîã àëèì-

ëÿðè ãÿäèì «Àâåñòà»íûí ïÿðàêÿíäÿ ùèññÿëÿðèíè áèð éåðÿ òîïëàéàðàã «Âåíäèäàä» âÿ éàõóä «Âèäåâäàò» («Äèâëÿðÿ ãàðøû âåðèëìèø [ÿñÿð]») êèòàáûíû òÿðòèá åòäèëÿð. Òÿññÿöô êè, áó âàúèá òÿäãèãàò èøèíè óüóðëà éåðèíÿ éåòèðìèø êàùèí âÿ àëèìëÿðèí àäëàðû ýöíöìöçÿ ýÿëèá ÷àòìàìûøäûð. «Âèäåâäàò»äà áèð ÷îõ åëìëÿðÿ àèä ìàòåðèàëëàð òîïëàíìûøäûð. Îíóí áÿíëÿðèíäÿí áèðè «Úîüðàôè ïîåìà» àäëàíûð âÿ îðàäà Àùóðà-Ìÿçäàíûí (Ùþðìöçäöí) éàðàòäûüû ÿí ýþçÿë 16 þëêÿäÿí ñþùáÿò ýåäèð. Äöíéàíûí ÿí ìöêÿììÿë, úÿííÿòìÿêàí äèéàðû Àðèéàíÿì-Âÿúàíû ìèäèéàëûëàð Àçÿðáàéúàíëà åéíèëÿøäèðèðäèëÿð. Á. å. 3 ÿñðèíäÿ Àòðîïàòåíà äþâëÿò÷èëèéèíÿ ñîí ãîéóëäó. Àòðîïàòåíà äþâëÿòè Ñàñàíèëÿð èìïåðèéàñû òÿðÿôèíäÿí çÿáò îëóíäó. Áóíà áàõìàéàðàã Àòðîïàòåíà áó èìïåðèéàíûí åëìè, äèíè âÿ ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè. Áó äþâðäÿ ùÿì çÿðäöøòèëèê ôÿëñÿôÿñèíèí, ùÿì äÿ éóíàí åëìèíèí íöôóçó àðòûðäû. Àçÿðáàéúàíäà Ãàëåíèí, Ùèïïîêðàòûí, Åâêëèäèí, Ïòîëåìåéèí éóíàí äèëèíäÿí òÿðúöìÿ åäèëìèø ÿñÿðëÿðè éàéûëûðäû. Äàùà ñîíðà íöúóì åëìèíÿ àèä áèð ñûðà ÿñÿðëÿð, î úöìëÿäÿí “Øàùè-çèúú” (“Øàù úÿäâÿëëÿðè”, 450-úè èë) êèòàáû éàðàäûëäû. “Çÿðäöøò íöúóìó” àäû èëÿ ìÿøùóðëàøìûø åëìè òÿëèìèí èøëÿíìÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè äÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèðäèëÿð. Áó òÿëèì ãÿäèì éóíàí âÿ ùèíä íöúóì åëìëÿðèíÿ àðõàëàíûðäû âÿ ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ ìöñÿëìàí äöíéàñûíäà íöúóì åëìèíèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðäè. Òàíûíìûø Áðèòàíèéà àëèìè Ìåðè Áîéñ ùàãëû îëàðàã ãåéä åäèð êè, ùÿëÿ ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã (å.ÿ. 6 ÿñð) Ìèäèéàíûí èëàùèééàò÷û àëèìëÿðè Çÿðäöøòèëèéèí Ìèäèéà êþêëöëöéöíö âÿ Çÿðäöøòöí ÿñëÿí ìèäèéàëû îëäóüóíó èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Å.ÿ. 4 ÿñðäÿ ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñû ñöãóòà óüðàéàíäàí ñîíðà Àòðîïàòåíà éåýàíÿ ìöñòÿãèë Çÿðäöøòèëèê äþâëÿòè ãàëìûøäû âÿ çÿðäöøòèëèê åëìèíèí ìÿðêÿçè îëìàã èääèàñûíäàéäû. Áó ìåéëëÿð Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ äàùà äà ýöúëÿíäè. Î çàìàí ìàüëàð Çÿðäöøòöí Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäà äîüóëäóüóíó ñþéëÿéèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí òåîëîãëàðûíûí èðÿëè ñöðäöéö áó êîíñåïñèéà Èðàíäà âÿ Îðòà Àñèéàäà äà ãÿáóë åäèëäè. 2–3 ÿñðëÿðäÿ àðòûã àòÿøïÿðÿñòëÿð Àçÿðáàéúàíû (Àòðîïàòåíà ÷àðëûüûíû) Çÿðäöøòöí âÿ çÿðäöøòèëèéèí âÿòÿíè ñàéûðäû. Áó íÿçÿðèééÿ Éàãóò Ùÿìÿâè (13 ÿñð) âÿ áàøãà îðòà ÿñð ìöñÿëìàí àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿêðàð îëóíàðàã 19 ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð òÿêçèáîëóíìàç ñàéûëûðäû. Éàëíûç 20 ÿñðäÿ Àâðîïà àëèìëÿðè éåíèäÿí

Çÿðäöøòöí ùàíñû þëêÿäÿ äîüóëäóüó ùàãäà ìöáàùèñÿëÿðÿ áàøëàäûëàð. Àçÿðáàéúàí ìàüëàðû (êàùèíëÿðè) èëàùèééàò öçðÿ àðàøäûðìàëàðûíû áþéöê äèããÿò âÿ ñÿëèãÿ èëÿ éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð âÿ ÷àëûøûðäûëàð êè, «Àâåñòà»äà àäû ÷ÿêèëìèø ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðûí âÿ úîüðàôè àäëàðûí Àçÿðáàéúàíëà áàüëûëûüûíû ñöáóò åòñèíëÿð. Ìÿñÿëÿí, «Àâåñòà»äà äöíéàíûí ÿí ýþçÿë âÿ ñå÷èëìèø éåðè, áÿøÿðèééÿòèí èëê áåøèéè êèìè ýþñòÿðèëìèø ÿôñàíÿâè «ÀðèéàíÿìÂÿúà» Àçÿðáàéúàíëà åéíèëÿøäèðèëèðäè. Áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ ãÿäèì Èðàí, Ùèíäèñòàí, Ìÿðêÿçè Àñèéà, Òóðàí, Ñêèô-Ñàðìàò âÿ áàøãà ìÿäÿíèééÿòëÿðèí éàðàäûúûëàðû âàõ5–6 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éåðëÿøÿí Àçÿðýóøíÿñï ìÿáÿäè çÿðäöøòèëèê åëìèíèí áàøëûúà âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðèðäè. Áóðàäà «Àâåñòà»íûí 21 úèëääÿí èáàðÿò òàì êöëëèéàòû ìöùàôèçÿ îëóíóðäó âÿ îíà øÿðùëÿð éàçûëûðäû. Àçÿðáàéúàí òåîëîãëàðû “Çÿíä” ÿñÿðèíèí (“Àâåñòà”éà øÿðùëÿðèí) òÿðòèáè öçÿðèíäÿ ÷àëûøûðäûëàð. “Çÿíä”äÿ äöíéàíûí éàðàíûøûíäàí âÿ ãÿäèì òàðèõäÿí ÿôñàíÿâè ìÿëóìàòëàð âåðèëìÿêëÿ éàíàøû, òèáá âÿ ùöãóã åëìëÿðèíÿ àèä áÿçè ìÿñÿëÿëÿð äÿ àðàøäûðûëûðäû. òèëÿ áó òîðïàãäàí ÷ûõûá äöíéàéà éàéûëìûøäû. Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí áó íÿçÿðèééÿëÿðè ãÿäèì Èðàí âÿ Îðòà Àñèéàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø âÿ äöíéà òàðèõøöíàñëûüûíäà (ùÿì Øÿðãäÿ, ùÿì äÿ Àâðîïàäà) 19 ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð éàøàìûøäû. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö Ìèðçÿ Êàçûì áÿé (1802–1870) äÿ þç ÿñÿðëÿðèíäÿ áó íÿçÿðèééÿéÿ èñòèíàä åäèðäè. 4–7 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äöíéÿâè åëìëÿð äÿ èíêèøàô åäèðäè. Áó äþâðäÿ ìþâúóä îëìóø ÿñàñ åëìè ïåøÿëÿðèí àäëàðû “Òÿíñàðûí ìÿêòóáó” àäëû ãàéíàãäà ñàäàëàíûð: “êàòèáëÿð, ìÿêòóá âÿ ñÿíÿäëÿðè òÿðòèá åäÿíëÿð, ùåñàá öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð, ùÿêèìëÿð, úîðüðàôèéàøöíàñëàð âÿ àñòðîëîãëàð”. Çàäÿýàíëàðûí óøàãëàðû èëêèí òÿùñèëëÿðèíè åâäÿ àëûðäûëàð, éåääè éàøûíäàí ñîíðà èñÿ îíëàðû ìÿêòÿáÿ ýþíäÿðèðäèëÿð. Ìÿêòÿáëÿðäÿ òèáá, ùåñàá, úîüðàôèéà, ìóñèãè âÿ àñòðîíîìèéà åëìëÿðè òÿäðèñ îëóíóðäó. Ùÿðáè ìÿêòÿáëÿð äÿ âàðäû. 6–7 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíëû àëèì âÿ òÿëÿáÿëÿðèí áèð ãèñìè Õóçèñòàí âèëàéÿòèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ ÿñàñû éóíàíëàð òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø äöíéà øþùðÿòëè Úöíäèøàïóð (Ãîíäèøàïóð) Àêàäåìèéàñûíäà òÿùñèë àëûð âÿ èøëÿéèðäèëÿð. 575

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíäà åëì. Áèçèì åðàíûí ÿââÿëëÿðèíäÿ (1–7 ÿñðëÿðäÿ) èíäèêè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿñàñ ÿðàçèñèíè ÿùàòÿ åòìèø Ãàôãàç Àëáàíèéàñû äþâëÿòèíäÿ ìöõòÿëèô åëìëÿð èíêèøàô åäèðäè. Àëáàíèéàäà ìÿñêóíëàøìûø õÿçÿð, ñàâèð, ùóí âÿ áàøãà òöðê òàéôàëàðûíûí äà þçöíÿìÿõñóñ ðóí ÿëèôáàñû îëìóøäó. Áó ÿëèôáà èëÿ áöòöí òöðê õàëãëàðûíûí ìÿäÿíè èðñè îëàí Îðõîí-Éåíèñåé ãàéàöñòö éàçûëàðû éàðàäûëìûøäû. Ðóí éàçûëàðûíäàí áàøãà, òöðêëÿðèí áèð ãèñìè àðàìè ÿëèôáàñûíà êþêëÿíÿí óéüóð éàçûëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèðäè. Îíëàðûí êèòàá ìÿäÿíèééÿòè äÿ ìþâúóä èäè. Òöðê÷ÿ êèòàáà «áèòèê» äåéèðäèëÿð. Ãàôãàç àëáàíëàðûíûí õðèñòèàí ìèññèîíåðëÿðè Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí ùóí, ñàâèð, áóëãàð âÿ áàøãà òöðê ãÿáèëÿëÿðè ö÷öí àëáàí ÿëèôáàñû ÿñàñûíäà õöñóñè ÿëèôáà òÿðòèá åòìÿéÿ âÿ «Áèáëèéà»íû ùóí äèëèíÿ ÷åâèðìÿéÿ úÿùä åòìèøäèëÿð. Áó òöðê òàéôàëàðûíûí òàðèõèíÿ âÿ äèíè èíàíúëàðûíà àèä áÿçè ìÿëóìàòëàð ìÿøùóð àëáàí òàðèõ÷èñè Ìîèñåé Êàëàíêàòëûíûí 7 ÿñðäÿ éàçûëìûø «Àëáàí òàðèõè» ÿñÿðèíäÿ âåðèëìèøäèð. Ìîèñåé Êàëàíêàòëû Áÿðäÿ øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí Êàëàíêàéòóê êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. ßñÿðäÿ Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíäà ÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí ÿðÿá èñòèëàñûíàäÿê áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿð òÿùëèë îëóíóð. Òàðèõ åëìè èëÿ éàíàøû, Àëáàíèéàäà áàøãà ôÿíëÿð äÿ èíêèøàô åäèðäè. Þëêÿäÿ ðèéàçèééàò, êÿíä òÿñÿððöôàòû, òèáá öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ÷àëûøûðäû. Áàøãà õðèñòèàí þëêÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíäà äà éóíàí äèëè ýåíèø éàéûëìûøäû, áóðàäà ãÿäèì éóíàí âÿ îðòà ÿñð Áèçàíñ 4 ÿñðäÿ Ãàôãàç àëáàíëàðûíûí 52 ùÿðôäÿí èáàðÿò ÿëèôáàñû îëìóøäó. Áó ÿëèôáà èëÿ åëìè, äèíè âÿ áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçûëûðäû. ßëèôáàíûí éàðàäûëìàñûíäàí ñîíðà Àëáàíèéàäà ìÿêòÿáëÿð à÷ûëäû. Áó ìÿêòÿáëÿðäÿ çàäÿýàíëàðûí âÿ ðóùàíèëÿðèí óøàãëàðû îõóéóðäó. Ãàôãàç àëáàíëàðû õðèñòèàí îëäóãëàðûíà ýþðÿ ìÿêòÿáëÿð õðèñòèàí îðòîäîêñ (ïðàâîñëàâ) êèëñÿëÿðèíèí íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. àëèìëÿðèíèí âÿ ôèëîñîôëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíè òàíûéûðäûëàð. Ìÿñ., Ì.Êàëàíêàòëûíûí âåðäèéè õÿáÿðÿ ýþðÿ î äþâðäÿ Àëáàíèéà ÿäÿáèééàòøöíàñëàðû Éóíàíûñòàí âÿ Ðîìàíûí áèð ñûðà êëàññèê ÿñÿðëÿðè, î úöìëÿäÿí Ùîìåðèí «Èëèàäà»ñû âÿ Âåðýèëèíèí «Åíåèäà»ñû èëÿ òàíûø èäèëÿð. Àëáàíèéàäà éàøàìûø òöðê òàéôàëàðûíûí êàùèíëÿðè (øàìàíëàðû) ìöõòÿëèô áèëèê576

ëÿðÿ ìàëèê îëìóøäóëàð. Îíëàðûí áÿçèëÿðè õðèñòèàíëàðûí äèíè-ôÿëñÿôè èäåéàëàðûíû ìÿíèìñÿìèø, áÿçèëÿðè èñÿ ãÿäèì òöðê òàíðû÷ûëûüûíà ñàäèã ãàëìûøäûëàð. Îüóç òàéôàëàðûíûí òèáá ñàùÿñèíäÿ îëàí ñÿðèøòÿñè «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» ÿñÿðèíäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Äàñòàíäà èéèäèí éàðàëàðûíû äàü ÷è÷ÿéè âÿ àíà ñöäö èëÿ ìöàëèúÿ ñÿùíÿñè ýþñòÿðèëèð. Óçàã êå÷ìèøäÿ îüóçëàð äÿðìàíà «îòà», ùÿêèìÿ èñÿ «îòà÷û» äåéèðäèëÿð. Òöðê ìöàëèúÿñèíè «òöðêÿ÷àðÿ» àäëàíäûðûðäûëàð. Ìÿøùóð ìöàëèúÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí áèðè ñöä ìÿùñóëó «ãûìûç» èäè. Îüóç òÿáèáëÿðè èðèíëè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ éàðïûçäàí, ìÿäÿ áàüûðñàã ïîçóíòóëàðûíûí àðàäàí ýþòöðöëìÿñèíäÿ èñÿ éîâøàíäàí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Ãÿäèì äþâðöí áöòöí áó íàèëèééÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, Èñëàìûí ýÿëèøèíäÿí þíúÿ Àçÿðáàéúàíäà äÿãèã åëìëÿð íèñáÿòÿí ëÿíý èíêèøàô åäèðäè. Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíäà áóíóí ñÿáÿáè ÿëèôáàíûí éàëíûç 4 ÿñðäÿ éàðàäûëìàñû âÿ âàùèä äþâëÿò äèëèíèí îëìàìàñû èäè. Ãÿäèì éàçû ìÿäÿíèééÿòè îëàí Ìèäèéà âÿ Àòðîïàòåíà äþâëÿòëÿðèíäÿ èñÿ åëì äàùà ÷îõ èëàùèééàò, ôÿëñÿôÿ âÿ òèáëÿ ìÿùäóäëàøûðäû. 3 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí ìöùàôèçÿêàð âÿ þçöíÿ ãàïàíìûø Ñàñàíèëÿð èìïåðèéàñûíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëìóøäóð. Ñàñàíèëÿð èìïåðèéàñû ãöäðÿòëè äþâëÿò îëñà äà, åëì ñàùÿñèíäÿ íÿ Áèçàíñ Èìïåðèéàñû, íÿ äÿ Ùèíäèñòàíëà ðÿãàáÿò àïàðà áèëìèðäè. Çÿðäöøò êàùèíëÿðè ùÿð íþâ éåíèëèéÿ ãàðøû ÷ûõûð, åëìäÿ ÿçáÿð÷èëèéÿ öñòöíëöê âåðèðäèëÿð. Îíëàð éóíàí åëìèíÿ âÿ ôÿëñÿôÿñèíÿ íèôðÿò åäèð âÿ ùÿð âàñèòÿ èëÿ îíóí éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàíäà åëìèí èíêèøàôûíà ìàíå îëóðäó. Å.ÿ. 1- á.å 3 ÿñðëÿðèíäÿ éåðëè ùþêìäàðëàðûí ñèôàðèøè èëÿ ãÿäèì éóíàí âÿ ùèíä àëèìëÿðèíèí áÿçè êèòàáëàðû òÿðúöìÿ îëóíìàüà, àñòðîëîýèéà, òàðèõ, äèí âÿ ôÿëñÿôÿ öçðÿ ìöõòÿëèô êèòàáëàð éàçûëìàüà áàøëàñà äà, áó ïðîñåñ ëÿíý ýåäèðäè. Åëì ñàùÿñèíäÿ ÿñàñëû äþíöø éàëíûç Ñàñàíèëÿð äþâëÿòèíèí ñöãóòóíäàí âÿ Àçÿðáàéúàíûí ßðÿá Õèëàôÿòèíÿ ãîøóëìàñûíäàí ñîíðà áàøëàäû. Õèëàôÿò äþâðöíäÿ àçÿðáàéúàí åëìè (7–9 ÿñðëÿð). 7–9 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðÿá ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíäó âÿ þëêÿ Èñïàíèéàäàí Ùèíäèñòàíà ãÿäÿð óçàíìûø ßðÿá õèëàôÿòèíèí òÿðêèáèíÿ ãàòûëäû. Ìöõòÿëèô õàëãëàðûí âàùèä áèð äþâëÿòèí òÿðêèáèíÿ ãîøóëìàñû âÿ áèð-áèðè èëÿ öíñèééÿòäÿ îëìàñû åëìëÿðèí âÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðèí ýþðöíìÿìèø äÿðÿúÿäÿ èíêèøàôûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. 9 ÿñðäÿ áöíþâðÿñè ãîéóëìóø áó éöêñÿëèø 14 ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð

äàâàì åäèðäè. Ìöáàëèüÿñèç äåìÿê îëàð êè, 9–14 ÿñðëÿðäÿ Èñëàì äöíéàñû áÿøÿðèééÿò ñèâèëèçàñèéàñûíûí çèðâÿñèíè òÿøêèë åäèðäè. ßí áþéöê óíèâåðñèòåòëÿð, ðÿñÿäõàíàëàð, õÿñòÿõàíàëàð, ÿúçàõàíàëàð âÿ êèòàáõàíàëàð ìÿùç ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ éåðëÿøèð, ÿí ýöúëö àëèìëÿð áóðàäà ÷àëûøûðäûëàð. 9 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí åëìèíäÿ áàøëàíìûø áó éöêñÿëèø èëê íþâáÿäÿ Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿ éöðöòäöêëÿðè óçàãýþðÿí ñèéàñÿòëÿ áàüëû èäè. Î äþâðöí ìöõàôèçÿêàð äèí õàäèìëÿðè ìÿäÿíè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí åëìè ìÿñÿëÿëÿðÿ ãàðûøûá þç èðàäÿëÿðèíè äèêòÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ëàêèí Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí éöðöòäöêëÿðè ëèáåðàë ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ ìöðòÿúå äàèðÿëÿð àçàä ôèêèðëè àëèì âÿ ôèëîñîôëàðà òÿçéèã ýþñòÿðÿ áèëìèðäèëÿð. Þëêÿäÿ äèí, ôèêèð âÿ ÿãèäÿ àçàäëûüû ùþêì ñöðöðäö, úÿìèééÿòäÿ ìöõòÿëèô ôÿëñÿôè èäåéàëàð âÿ åëìè úÿðÿéàíëàð ìþâúóä èäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ áöòöí ìöñÿëìàí äöíéàñûíäà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà, åëìëÿðèí èíêèøàôû ö÷öí ìöíáèò áèð øÿðàèò éàðàíìûøäû. Õÿëèôÿ Ùÿðóí ÿð-Ðÿøèä (õÿëèôÿëèéè 786–801) âÿ õÿëèôÿ ÿë-Ìÿìóí (õÿëèôÿëèéè 813–833) Øÿðã åëìèíèí ÷è÷ÿêëÿíìÿñèíäÿ ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûøëàð. Òÿõìèíÿí 827-úè èëäÿ õÿëèôÿ ÿë-Ìÿìóí Áàüäàääà ìÿøùóð «Áåéòöë-ùèêìÿò» («Ùèêìÿò åâè») àêàäåìèéàñûíûí ÿñàñûíû ãîéäó. Ìöñÿëìàí Øÿðãèíèí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí, åëìè èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûø áó àêàäåìèéà Ñàñàíèëÿð äþâëÿòèíèí ìÿøùóð Úöíäèøàïóð (Ãîíäèøàïóð) Àêàäåìèéàñûíà îõøàð éàðàíìûøäû. «Áåéòöëùèêìÿò»äÿ ãÿäèì éóíàí, ùèíä, àðàìè âÿ Øÿðãèí áàøãà ãÿäèì äèëëÿðèíäÿ îëàí åëìè êèòàáëàð ÿðÿá äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíóð âÿ Õèëàôÿòèí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà, éàéûëûðäû. Áåëÿëèêëÿ, 9 ÿñäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Àðèñòîòåëèí, Ïëàòîíóí, Ùèïïîêðàòûí, Ãàëåíèí, Åâêëèäèí, ×àðàêàíûí, Ñóøðóòàíûí âÿ áèð ÷îõ áàøãà éóíàí âÿ ùèíä àëèìëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëìàã èìêàíû ãàçàíäûëàð. Áöòöí áóíëàð 9 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí åëìèíäÿ èíòèáàù ìÿðùÿëÿñèíèí áàøëàìàñûíà ñÿáÿá îëäó. 9–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðìèø åëìè èíòèáàù äþâðöíö èêè ìÿðùÿëÿéÿ áþëìÿê îëàð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿ Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàøëàìûøäû âÿ 9–12 ÿñðëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Áó äþâðäÿ ùóìàíèòàð (ôÿëñÿôÿ, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã, ôèãù, èëàùèééàò âÿ ñ.) âÿ áèð ñûðà òÿáèééàò åëìëÿðè äàùà ÷îõ èíêèøàô åäèðäè. Èêèíúè ìÿðùÿëÿ èñÿ Àçÿðáàéúàíäà Åëõàíèëÿð ìîíãîë ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíö

AZßÐÁÀÉÚÀÍ (13–14 ÿñðëÿð) ÿùàòÿ åäèð âÿ äÿãèã åëìëÿðèí (òèáá, ðèéàçèééàò, àñòðîíîìèéà, ùÿíäÿñÿ âÿ ñ.) äàùà ýöúëö èíêèøàôû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Åëìäÿ èíòèáàù äþâðöíöí òÿøÿêêöëö (9–12 ÿñðëÿð). Áöòöí ßðÿá Õèëàôÿòèíäÿ äàâàì åäÿí åëìè éöêñÿëèø 9–12 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äà þçöíö ýþñòÿðäè. Õèëàôÿò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ éàøàìûø àëèìëÿðëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Ìÿñÿëÿí, Èáí Ñèíà (980–1037) Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíÿ äÿôÿëÿðëÿ ñÿôÿð åòìèø, óçóí ìöääÿò Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíäÿ éàøàìûø âÿ «Òèáá ãàíóíëàðû» ÿñÿðèíèí áèð ùèññÿñèíè áóðàäà éàçìûøäû. Òÿáðèç, Ýÿíúÿ âÿ Áÿðäÿ ìÿøùóð åëì ìÿðêÿçëÿðè îëìóøäó. Åëìè ÿñÿðëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè î äþâðäÿ åëìè äèë ñàéûëàí ÿðÿá äèëèíäÿ éàçûëûðäû. 9 ÿñðäÿí ñîíðà ßðÿá Õèëàôÿòèíèí çÿèôëÿìÿñè Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè äþâëÿò÷èëèéèí áÿðïàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ñàúèëÿð, Ñÿëàðèëÿð, Ðÿââàäèëÿð, Øÿääàäèëÿð, Àòàáÿéëÿð âÿ Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòëÿðè êèìè ýöúëö ìöñòÿãèë ìÿìëÿêÿòëÿðèí éàðàíìàñû åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè. Øèðâàíøàùëàð âÿ Àòàáÿéëÿð åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ ùèìàéÿäàðëûã åäèðäèëÿð. Îíëàð þç ñàðàéëàðûíäà ýþðêÿìëè àëèìëÿðè òîïëàéûð âÿ îíëàðà åëìè ÿñÿðëÿð éàçìàüû ñèôàðèø åäèðäèëÿð. Åëì, ÿäÿáèééàò, èíúÿñÿíÿòÿ ÿí ÷îõ ùèìàéÿäàðëûã åäÿí Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðëàðû àðàñûíäà øèðâàíøàù ÛÛ Ìÿíó÷þùð (ùàêèìèééÿòè 1120–1149), Û Àõñèòàí (ùàêèìèééÿòè 1149–1203) âÿ àòàáÿéëÿð Ìÿùÿììÿä Úàùàí Ïÿùëÿâàí (ùàêèìèééÿòè 1174–1186) âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí (ùàêèìèééÿòè 1186–1191) àäëàðûíû ÷ÿêìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ãÿäèì éóíàí ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí ôÿëñÿôè âÿ åëìè èðñèíè èñëàì äèíèíèí ìöääÿëàðû èëÿ áèðëÿøäèðèá þçöíÿìÿõñóñ åëìè-ôÿëñÿôè êîíñåïñèéà éàðàòìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Ôÿëñÿôÿ åëìè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè âÿ áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðäÿ ãÿäèì éóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ àðõàëàíûðäû. ßðÿñòóíóí (Àðèñòîòåë; 384–322) âÿ ßôëàòóíóí (Ïëàòîí; 428/7–348/7) ÿñÿðëÿðè âÿ åëìè ìöääÿàëàðû ÷îõ áþéöê ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàíûðäû. Àðèñòîòåëèí ôÿëñÿôè âÿ åëìè ýþðöøëÿðè Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðûíà ÷îõ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäè. Ìÿñ., Èáí Ñèíà êèìè, Áÿùìÿíéàð äà Àðèñòîòåë ôÿëñÿôÿñèíÿ ÿñàñëàíûðäû âÿ îíó äèíè ìöääÿàëàðëà ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Îíäàí áàøãà Áÿùìÿíéàðûí ìóñèãèøöíàñëûã, ìÿíòèã, òÿáèÿòøöíàñëûã, ñîñèîëîýèéà, ïñèõîëîýèéàéà àèä ÿðÿá äèëèíäÿ ÿñÿðëÿðè âàðäûð. Áÿùìÿíéàðûí «ÿò-Òÿùñèë» («Èäðàê») âÿ «ÿë-

Çèíÿò» («Áÿçÿê») ÿñÿðëÿðè Ãÿðáè Àâðîïà äèëëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí àëìàí äèëèíÿ, òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð. «ßò-Òÿùñèë» ÿñÿðè À.Â.Ñàãàäåéåâèí òÿðúöìÿñèíäÿ 1983 èëäÿ Áàêûäà ðóñ äèëèíäÿ èøûã öçö ýþðìöøäöð. Áÿùìÿíéàðûí ÿëéàçìàëàðû äöíéàíûí áèð ÷îõ ÿëéàçìà ôîíäëàðûíäà ñàõëàíûëûð. Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíäÿ ìþâúóä îëìóø áàøãà áèð úÿðÿéàí òÿñÿââöô (ñóôèëèê) èäè. Òÿñÿââöô ìàùèééÿòúÿ äèíè-ôÿëñÿôè úÿðÿéàí îëñà äà, îðòà ÿñðëÿðäÿ îíó ôÿëñÿôÿ ùåñàá åòìèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà «ôÿëñÿôÿ» àíëàéûøû éàëíûç éóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ âÿ åëìèíÿ (äàùà ÷îõ Àðèñòîòåëèí èäåéàëàðûíà) àèä åäèëèðäè, òÿñÿââöô èñÿ Àëëàùû äÿðê åòìÿéèí, îíà éàõûíëàøìàüûí éîëëàðûíäàí áèðè ñàéûëûðäû. ßñëèíäÿ, éóíàí ôÿëñÿôÿñè èëÿ òÿñÿââöô àðàñûíäà ÷îõ áþéöê ôÿðãëÿð ìþâúóä èäè. Ôÿëñÿôÿ åëìè òÿùëèëÿ âÿ ìÿíòèãÿ àðõàëàíûðäû âÿ äàùà ÷îõ äöíéÿâè õàðàêòåð äàøûéûðäû, òÿñÿââöô èñÿ Àëëàùû èððàñèîíàë éîëëàðëà, äàõèëè ùèññèéàòëà ãàâðàìàüà ÷àëûøûðäû. Ñóôèëÿðèí ôèêðèíúÿ Àëëàùà éàõûíëàøìàã ö÷öí îíà ñîíñóç öëâè ìÿùÿááÿò áÿñëÿìÿê ëàçûìäûð. Ñóôèëÿð ìèñòèê ðèòóàëëàðà ýåíèø éåð âåðèðäèëÿð âÿ þç ôÿëñÿÌöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ Àðèñòîòåëèí ÿí ìÿøðóð äàâàì÷ûëàðûíäàí áèðè Áÿùìÿíéàð èáí Ìÿðçáàí ÿë-Àçÿðáàéúàíè (?–1066 èë) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Î, åíñèêëîïåäèê áèëèêëÿðÿ ìàëèê òÿäãèãàò÷û, áèð ñûðà ìÿøùóð òðàêòàòëàðûí (ðèñàëÿëÿðèí) ìöÿëëèôèäèð. Äèíè åòèãàäû áàõûìûíäàí àòÿøïÿðÿñò îëìóø Áÿùìÿíéàð Èáí Ñèíàíûí øàýèðäè èäè. Îðòà ÿñð áèîãðàôëàðûíûí ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ Áÿùìÿíéàðëà Èáí Ñèíà àðàñûíäà äîñòëóã ÿëàãÿëÿðè ìþâúóä èäè âÿ òåç-òåç åëìè äèñêóññèéàëàð áàø âåðèðäè. Èáí Ñèíàíûí áÿçè ÿñÿðëÿðè Áÿùìàíéàðëà àïàðäûüû ôÿëñÿôè ìöçàêèðÿëÿð ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûð. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã âÿ Äàøêÿíääÿ Áÿùìÿíéàðûí ñóàëëàðû âÿ Èáí Ñèíàíûí úàâàáëàðû ÿñàñûíäà éàçûëìûø èêè ìÿêòóá ìöùàôèçÿ îëóíóð. ôè èäåéàëàðûíû øåèð âÿ íÿñð ÿñÿðëÿðèíäÿ õöñóñè êîäëàøäûðûëìûø äèë âàñèòÿñè èëÿ èçùàð åäèðäèëÿð. Òÿñÿââöô úÿðÿéàíëàðû ìöõòÿëèô îëñàëàð äà, îíëàðû áèðëÿøäèðÿí ìÿùç áó úÿùÿò (äóéüóíóí ìÿíòèãäÿí éöêñÿê òóòóëìàñû) èäè. Òÿñÿââöô ùÿì ðÿñìè èñëàì èëàùèééàòûíäàí (êÿëàì åëìèíäÿí), ùÿì äÿ Àðèñòîòåëèí ôÿëñÿôÿñèíäÿí ôÿðãëÿíèðäè. Ïëàòîíèçì, íåîïëàòîíèçì, áóääèçì, ùèíäóèçì, òöðê øàìàí÷ûëûüû âÿ çÿðäöøòèëèê êèìè ìöõòÿëèô èäåéàëàð ñóôè

úÿðÿéàíëàðûíà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà òÿñÿââöôöí ìÿøùóð íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè Áàáà Êóùè Áàêóâè (933–1074) èäè. Î, Áàêûäà àíàäàí îëìóø, óçóí ìöääÿò Íèøàïóð âÿ Øèðàçäà éàøàìûø âÿ éöç èëäÿí ÷îõ þìöð ñöðìöøäö. Áàêóâè «ßõáÿðöë-Àðèôèí» («Àëèìëÿðèí ñþéëÿäèêëÿðè»), «ßõáÿðöë-ãàôèëèí» («Ãàôèëëÿðèí õÿáÿðëÿðè»), «Áÿäàéÿò ùàëöë-Ùÿëëàú» («Ùÿëëàú ùàããûíäà êèòàá») êèìè ôÿëñÿôè êèòàáëàðûí âÿ ÿí ãÿäèì òÿñÿââöô äèâàíëàðûíäàí áèðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Þìðöíöí ñîíóíäà Áàêöâè Øèðàçäà áèð äàüûí ìàüàðàñûíäà ðàùèá ùÿéàòû ñöðìöøäöð. Ðÿâàéÿòëÿðèí áèðèíÿ ýþðÿ, ìÿøùóð Èðàí øàèðè Ùàôèç ýåúÿ âàõòû Øèðàçäà Áàáà Êóùèíèí ãÿáðè áàøûíäà äóà åòäèêäÿí ñîíðà ãåéðè-àäè ïîåòèê èñòåäàä ÿëäÿ åòìèøäè. 12 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà äöíéàøþùðÿòëè òÿñÿââöô ìöòÿôÿêêèðëÿðè éåòèøäè. Îíëàðûí ýþðöøëÿðèíäÿ èñëàì äèíè èëÿ éàíàøû çÿðäöøòèëèéèí âÿ éóíàí åëìèíèí òÿñèðè äóéóëóðäó. Ùÿì éóíàí ôÿëñÿôÿñè (àðèñòîòåëèçì âÿ ïëàòîíèçì), ùÿì äÿ òÿñÿââöô ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðè òÿðÿôèíäÿí áèðìÿíàëû ãàðøûëàíìûðäû. Úÿìèééÿòäÿ ôèêèð àçàäëûüû âÿ äèíè òîëåðàíòëûã ùþêì ñöðñÿ äÿ, áÿçÿí àëèìëÿð «êöôð»äÿ ýöíàùëàíäûðûëûð âÿ ùÿòòà ãÿòëÿ éåòèðèëèðäè. ßäàëÿò íàìèíÿ äåìÿê ëàçûìäûð êè, îðòà ÿñð Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ Ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ áåëÿ ùàäèñÿëÿð ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà áàø âåðèðäè. Ãÿðáè Àâðîïà èíêâèçèñèéàñû ùÿð èë ìèíëÿðëÿ àçàäôèêèðëè èíñàíëàðû âÿ àëèìëÿðè îääà éàíäûðäûüû áèð äþâðäÿ, ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ úÿìè áèð íå÷ÿ íÿôÿð ìÿøùóð àëèì, ôèëîñîô âÿ øàèð þç ÿãèäÿëÿðèíÿ ýþðÿ ãÿòëÿ éåòèðèëìèøäè. Îíëàðäàí áèðè àçàäôèêèðëè èäåéàëàðûíà ýþðÿ åäàì åäèëìèø ñóôè ìöòÿôÿêêèðè Øèùàáÿääèí ßáöëôöòóù Éÿùéà èáí Ùÿáÿø Ñöùðÿâÿðäèäèð (1154–1191). Ñöùðÿâÿðäè Çÿíúàí øÿùÿðè éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí Ñöùðÿâÿðääÿ àíàäàí îëìóø âÿ Ìàðàüà øÿùÿðèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð. Òàðèõÿ «ìÿãòóë» («ãÿòëÿ éåòèðèëìèø») àäû èëÿ äöøìöø áó àëèì òÿñÿââöôöí áèð ãîëó îëàí «èøðàêèëèê» (ÿðÿáúÿ –«ÿë-èøðàã») ôÿëñÿôÿ òÿëèìèíèí áàíèñèäèð. Î, «Ùåéàêèëöí-íóð» («Íóð ùåéêÿëëÿðè»), «Ùèêìÿòöë-èøðàê» («Íóðëà äîëìàíûí ùèêìÿòè»), «ÿò-Òÿëâèùÿò» («Øÿðùëÿð»), «Ëöüÿòè-ìóðàí» («Ãàðûøãàëàðûí äèëè»), «Ðóçè áà úàìààòè-ñóôèéàí» («Ñóôèëÿðëÿ áèð ýöí») âÿ áàøãà ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Ðóñ àëèìè Â.Ãîðäåëåâñêè éàçûð êè, Àçÿðáàéúàí òöðêö Ñöùðÿâÿðäè Ñÿëúóã ñóëòàíû Ãûëûú Àðñëàíûí ðÿüáÿòèíè ãàçàíìûø âÿ þç ÿñÿðèíè îíà èòùàô åòìèøäè. Èøðàêèëèéÿ ýþðÿ äöíéà èøûã âÿ êþëýÿ577

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿí, íóð âÿ ãàðàíëûãäàí èáàðÿòäèð. Áó òÿëèìÿ ÿñàñÿí ìàääè äöíéà ÿáÿäèäèð, ùÿðÿêÿòèí ìÿíáÿéè èñÿ íóðäóð. Àëëàùû éàëíûç äàõèëè ìÿíÿâè «ýþçëÿ» ýþðìÿê îëàð. Øèùàáÿääèí ßáöëôöòóù Ñöùðÿâÿðäèíèí éàðàòäûüû èøðàêèëèê òÿëèìè Áÿùìÿíéàð ÿëÀçÿðáàéúàíèíèí ýþðöøëÿðèíäÿí êþêëö ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèð âÿ òÿñÿââöôÿ (ñóôèëèéÿ) éàõûíäûð. Ñöùðàâÿðäèíèí ýþðöøëÿðèíäÿ áèð òÿðÿôäÿí Ïëàòîíóí, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ çÿðäöøòèëèê ôÿëñÿôÿñèíèí òÿñèðè äóéóëóð. Áóíóíëà éàíàøû, ôðàíñûç àëèìè Êîðáåíèí ôèêðèíúÿ èøðàêèëèê ñàäÿúÿ ñóôè òÿëèìè îëìàìûøäûð, ÷öíêè îíóí éàðàäûúûñû Ñöùðÿâÿðäè ÿñë ôÿëñÿôÿíèí ìàùèééÿòèíè áàøà äöøöðäö. Áàøãà åëìëÿðëÿ éàíàøû, î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äèë÷èëèê âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìëÿðè äÿ èíêèøàô åäèðäè. Ìóñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ ÿðÿá äèë÷èëèéèíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèëèðäè. ßðÿá äèëèíèí ãðàììàòèêàñû áöòöí ìÿäðÿñÿëÿðäÿ òÿäðèñ îëóíóðäó. Áóíóí ÷îõ àéäûí ñÿáÿáëÿðè âàð èäè. Ìöñÿëìàíëàðûí äèíè êèòàáû «Ãóðàí» ÿðÿá äèëèíäÿ éàçûëäûüûíäàí, îíó îõóìàã, áàøà äöøìÿê âÿ äöçýöí øÿðù åòìÿê ö÷öí ìöòëÿã ÿðÿá äèëèíè âÿ îíóí ãðàììàòèêàñûíûí èíúÿëèêëÿðèíè äÿðèíäÿí áèëìÿê ëàçûì èäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ äèë÷èëèê «äèíè», éàõóä «èñëàìè» åëìëÿðèí àðàñûíà ñàëûíûðäû. Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè èðè åëì ìÿðêÿçëÿðè îëìóøëàð. Áó úÿùÿòäÿí Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ïàéòàõòû îëìóø Áÿðäÿ øÿùÿðèíè õöñóñèëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áÿðäÿäÿ åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí ÷è÷ÿêëÿíìÿ äþâðó 9–11 ÿñðëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. Î äþâðöí òàðèõ÷èëÿðè Áÿðäÿíè Áàüäàä øÿùÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèðäèëÿð. Ñîíðàëàð, Áÿðäÿ òÿäðèúÿí òÿíÿççöëÿ óüðàñà äà, áèð ìöääÿò åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè ðîëóíó îéíàéûðäû. Àçÿðáàéúàíû çèéàðÿò åòìèø ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñû Éàãóò Ùÿìÿâè (1178/ 1179–1229) áèð ñûðà ìÿøùóð Áÿðäÿ àëèìëÿðèíèí àäëàðûíû ÷ÿêèð: Ìÿêêè èáí ßùìÿä ÿë-Áÿðäàéè, Ñåéèä èáí Àëóðó ÿë-ßçäè, ßáäöëÿçèç èáí ÿë-Ùÿñÿí ÿë-Áÿðäàéè. Ìÿêêè èáí ßùìÿä Ìÿâÿððöííÿùð âÿ Õîðàñàíà ñÿéàùÿò åòìèø âÿ “àüëà ñûüìàéàí ìèãäàðäà êèòàá éàçìûøäûð”. Àçÿðáàéúàíûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ åëìè àðàøäûðìàëàð àïàðûëûð, ìÿäðÿñÿëÿð âÿ ìÿêòÿáëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Éàãóò Ùÿìÿâè Øèðâàíäàí, Äÿðáÿíääÿí, Ñàëìàñäàí, Ìàðàüàäàí ÷ûõìûø âÿ Øÿðãèí áþéöê øÿùÿðëÿðèíäÿ òÿùñèë àëìûø àëèìëÿðèí àäëàðûíû ÷ÿêèð. Òÿáðèçëèëÿð ßáó Çÿêÿðèééÿ Éÿùéÿ èáí ßëè âÿ ßáó Ìÿíñóð èáí ßùìÿä (âÿôàòû 1108) áèð ÷îõ ôàéäàëû ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè îëìóøëàð. Õîéëó 578

ßáó Ìèÿç ßáäàè ùÿêèì âÿ ÿäèá èäè. Øàìàõûëû ßáóáÿêð Ìÿùÿììÿä Øèðâàíè ôèãù åëìèíè (ìöñÿëìàí ùöãóãóíó) þçöíÿ ïåøÿ ñå÷ìèøäè. Àçÿðáàéúàí àëèìè Õÿòèá Òÿáðèçè (1030-1109) ôèëîëîýèéà, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã âÿ áèð ñûðà áàøãà åëìëÿðèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðìèøäè. Áàüäàääà - ÿñàñû Íèçàìöëìöëê òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø "Íèçàìèééÿ" ìÿäðÿñÿñèíäÿ äÿðñ äåéèðäè. Ôÿëñÿôÿ, ìÿíòèã, ñèíòàêñèñ âÿ ÿäÿáèééàòà àèä ìöùöì ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. ßðÿá øàèðè ßáó Òÿìàìûí "Ùÿìàñÿ" ("Ãÿùðÿìàíëûã") âÿ þç ìöÿëëèìè ßáöëÿëà Ìÿàðèíèí "Ñÿòöç-çÿíä" ("×àõìàã äàøûíäàí ñû÷ðàéàí èëê ãûüûëúûìëàð") êèòàáëàðûíû øÿðù åäÿí ÿñÿðëÿð éàçìûøäû. Áó øÿðùëÿð î ãÿäÿð èñòåäàäëû èäè êè, ÿñÿðëÿðèí þçëÿðèíè êþëýÿäÿ ãîéìóøäóëàð. Þìðöíöí ñîíóíäà "Êèòàáöë-êàôè ôè-ë-ÿðóç âÿë-ãÿôàâè" ("ßðóç âÿçíè âÿ ãàôèéÿ ùàããûíäà åëìëÿðèí éåêóíó") êèòàáûíû éàçìûøäû. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôèãù åëìè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðèíäÿ áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàíëû ôàãèùëÿðèí (ùöãóãøöíàñëàðûí) àäëàðû ÷ÿêèëèð: Áöäåéë Áÿðçÿíäè (âÿôàòû 1082), ßáöëãàñûì Çÿíúàíè (990–1078), ßáó Õÿôñÿ Çÿíúàíè (âÿôàòû 1066), ßáöëôÿç Ìÿùÿììÿä Óðìÿâè (1066–1152), Îñìàí Äÿðáÿíäè (âÿôàòû 1108), ßáäöëÿçèç Óøíóùè (âÿôàòû 1111), Íàñèð Õîéè (âÿôàòû 1113), Ôÿðÿú Õîéè (âÿôàòû 1127), Ãÿíèìÿò Óðìÿâè Ìöøèëè (âÿôàòû 1113), ßáó Áÿêð Ìÿùÿììÿä Óðìÿâè (âÿôàòû 1142) ßáäöëìÿëèê Áåéëÿãàíè (âÿôàòû 1103), Èñìàéûë Ýÿíúÿâè (1105-1192), ßáäöððÿùèì èáí Ðöñòÿì Çÿíúàíè (âÿôàòû 1168). Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà àñòðîíîìèéà âÿ àñòðîëîýèéà åëìëÿðè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Î äþâðäÿ èíñàíëàð èíñàí òàëåéèíèí ýþé úèñìëÿðèíèí ìþâãåéè âÿ ùÿðÿêÿòè èëÿ áàüëû îëìàñûíà èíàíûðäûëàð. Ýþé úèñìëÿðèíè, ïëàíåò âÿ óëäóçëàðû ìöøàùèäÿ åäÿí ìöíÿúúèìëÿð (àñòðîëîãëàð) èíñàíëàð ö÷öí óëäóç úÿäâÿëëÿðè òÿðòèá åäèð âÿ ýÿëÿúÿê ùàããûíäà ïðîãíîçëàð âåðèðäèëÿð. Øàùëàðûí âÿ èðè ôåîäàëëàðûí ñàðàéëàðûíäà ìöòëÿã ìöíÿúúèìëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Óüóðëó ïðîãíîçëàð ýåð÷ÿêëÿøÿíäÿ ùþêìäàðëàð àñòðîëîãëàðà ÷îõëó ïóë, ãûçûë âÿ òîðïàã áÿõø åäèðäèëÿð. Îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí àñòðîëîýèéàñûíûí ÿñàñûíäà çÿðäöøòèëèê âÿ ãÿäèì éóíàí àñòðîëîýèéà ñèñòåìëÿðè äóðóðäó. Àñòðîëîýèéà öçðÿ ÷àëûøìàëàð èíñàíëàðûí ïëàíåòëÿð, êîìåòëÿð âÿ

óëäóçëàð ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðäè âÿ àñòðîíîìèéà åëìèíèí èíêèøàôû ö÷öí çÿìèí éàðàòäû. 12 ÿñðèí ñîíëàðûíäà Øèðâàíäà Ôàçèë Ôÿðèäÿääèí Øèðâàíè 30 èë ÿðçèíäÿ àñòðîíîìèéà èëÿ ìÿøüóë îëìóø âÿ áèð ñûðà óëäóç úÿäâÿëëÿðè òÿðòèá åòìèøäèð. Þðÿíãàëàäà àïàðûëàí ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ öçÿðèíäÿ ïëàíåòëÿðèí ñôåðàëàðû âÿ éåðäÿéèøìÿ èñòèãàìÿòëÿðè ýþñòÿðèëìèø äàèðÿâè ñàõñû ëþâùÿúèê àøêàð îëóíìóøäóð. Òèáá åëìè öçðÿ äÿ áèð ñûðà ãèéìÿòëè åëìè ÿñÿðëÿð éàðàíûðäû. 11 ÿñðäÿ éàøàìûø Àçÿðáàéúàíëû ìöÿëëèô Èñà ÿð-Ðàãè Òèôëèñè Èáí Ñèíàíûí éàðàäûúûëûüû èëÿ ìàðàãëàíûðìûø âÿ îíóí «Ãàíóí ôèò-Òèáá» («Òèáá ãàíóíëàðû») ÿñÿðèíÿ øÿðùëÿð éàçìûøäû. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí òèáá åëìèíèí èíêèøàô äþâðö äàùà ñîíðàêû ÿñðëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ áþéöê ìÿñúèäëÿðèí íÿçäèíäÿ ìÿäðÿñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó ìÿäðÿñÿëÿðäÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðè, ÿðÿá ãðàììàòèêàñû, ìÿíòèã, êÿëàì (äèíè äîãìàòèêà), ôèãù, ðèéàçèééàò, êàëëèãðàôèéà (õÿòòàòëûã), òàðèõ âÿ ÿäÿáèééàò þéðÿäèëèðäè. Ìöàñèð àëè ìÿêòÿáëÿðÿ (óíèâåðñèòåòëÿðÿ) áÿíçÿéÿí áþéöê ìÿäðÿñÿëÿðäÿ ùÿì äÿ éóíàí ôÿëñÿôÿñè, àñòðîëîýèéà, ìÿíòèã, íàòèãëèê åëìè, ùÿíäÿñÿ, òèáá, ÿëêèìéà âÿ ñ. ôÿíëÿð òÿäðèñ îëóíóðäó. Áóðàäà ÿñàñÿí ôåîäàëëàðûí âÿ ðóùàíèëÿðèí óøàãëàðû îõóéóðäóëàð. Øàìàõûíûí «Ìÿëùÿì» ìÿäðÿñÿñè ìÿøùóð åëì âÿ òÿäðèñ ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè èäè. Àçÿðáàéúàí åëìèíäÿ èíòèáàù äþâðöíäÿí ñþùáÿò à÷àðêÿí Õàãàíè Øèðâàíè (1126–1199) âÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâè (1141–1209) êèìè äàùè øÿõñèééÿòëÿðèí àäëàðûíû ÷ÿêìÿìÿê ìöìêöí äåéèë. Îíëàð ÿñàñÿí øàèð êèìè òàíûíñàëàð äà, þç ÿñÿðëÿðèíäÿ î äþâðöí åëìëÿðèíè áèð ÷îõ àëèìëÿðäÿí äàùà ýåíèø ÿùàòÿ åäÿ áèëìèøëÿð. Õàãàíè Øèðâàíè äÿðèí áèëèêëÿðÿ âÿ ýåíèø äöíéàýþðöøÿ ìàëèê áèð èíñàí èäè. Î, òÿùñèëèíè ÿìèñèíèí – ìÿøùóð àëèì Êàôèéÿääèí Þìÿðèí éàíûíäà àëìûøäûð. Êàôèéÿääèí Þìÿð Øàìàõûäà “Ìÿëùÿì” òèáá ìÿäðÿñÿñèíèí ðÿùáÿðè îëìóøäó. Õàãàíè “Òþùôÿòöë-Èðàãåéí” (“Èêè Èðàãûí Ùÿäèééÿñè”) ÿñÿðèíäÿ Êàôèéÿääèí Þìÿðèí åëìè íàèëèééÿòëÿðèíäÿí ñþç à÷ûð âÿ ãåéä åäèð êè, î, ÿìèñèíèí ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áèð ÷îõ åëìëÿðÿ, î úöìëÿäÿí òèáá, àñòðîíîìèéà, ðèéàçèééàò, èñëàì èëàùèééàòû, åëÿúÿ äÿ ãÿäèì éóíàí, õðèñòèàí âÿ çÿðäöøòèëèê ôÿëñÿôÿñèíÿ éèéÿëÿíìèøäèð. Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí “Õÿìñÿ”ñèíäÿ àñòðîíîìèéà, òèáá, ôÿëñÿôÿ, úîüðàôèéà, êèìéà, ìèíåðàëîýèéà, ñîñèîëîýèéà, òàðèõ âÿ ñ. åëìëÿðÿ àèä ìÿëóìàòëàð âàðäûð. Íè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ çàìè Ýÿíúÿâè ñîñèîëîýèéà åëìèíèí èíêèøàôûíà õöñóñè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. “Èñýÿíäÿðíàìÿ” ÿñÿðèíäÿ î, ñîñèàë ÿäàëÿò öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø èäåàë áèð úÿìèééÿòè òÿñâèð åòìèø âÿ Øÿðãäÿ ÿí ìöêÿììÿë ñîñèàë óòîïèéàëàðäàí áèðèíè éàðàòìûøäûð. Åëõàíèëÿð äþâðöíäÿ åëì (13–14 ÿñðëÿð). 1220–1239 èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû äÿùøÿòëè ìîíãîë èñòèëàñûíà ìÿðóç ãàëäû. Èøüàë÷ûëàð øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðè äàüûäûð, ÿùàëèíèí áèð ùèññÿñèíè ìÿùâ åäèð, áèð ùèññÿñèíè èñÿ ãóëà ÷åâèðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíûí ìèíëÿðëÿ èñòåäàäëû àëèìè þëäöðöëìöø, êèòàáõàíàëàðû âÿ ìÿäðÿñÿëÿðè èñÿ éàíäûðûëìûøäû. Áóíà áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè þç ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðìûð âÿ äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíà þç òþùôÿëÿðèíè âåðìÿêäÿ äàâàì åäèðäèëÿð. 13–14 ÿñðëÿðäÿ äÿãèã åëìëÿð äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäè. Áöòöí åëì ñàùÿëÿðèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû 14 ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð äàâàì åäèðäè. 14 ÿñðäÿí ñîíðà åëìäÿ òÿíÿççöë áàøëàñà äà, áóíó àðòûã ìîíãîëëàðûí òþòÿòäèéè ãÿòë âÿ äàüûíòûëàðëà áàüëàìàã äöçýöí îëìàçäû. Öìóìèééÿòëÿ, ãàíëû ìöùàðèáÿëÿð âÿ äàüûíòûëàð òàðèõèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ áàø âåðìèøäèð. Ëàêèí îíëàð ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà åëìèí èíêèøàôûíû ëÿíýèäÿ áèëìèøëÿð. Ãÿðáè Àâðîïàäà Îòóçèëëèê âÿ Éöçèëëèê ìöùàðèáÿëÿð çàìàíû øÿùÿðëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè äàüûäûëìûø, ÿùàëèíèí õåéëè ùèññÿñè ãûðûëìûøäû. Ëàêèí áöòöí áöíëàð Àâðîïà åëìèíäÿ 15 ÿñðäÿí ñîíðà áàø âåðìèø èíòèáàùûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäè. Àçÿðáàéúàí åëìèíèí ìÿùç ìîíãîë èñòèëàñû äþâðöíäÿ äàùà äà ÷è÷ÿêëÿíìÿñè, ìîíãîëëàðûí òþðÿòäèéè ãÿòë âÿ äàüûíòûëàðûí åëìè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôû ÿíýÿëëÿìÿñè ùàããûíäà ôèêðè àëò-öñò åäèð. Åëõàíèëÿð äþâëÿòèíäÿ åëì ÷îõ éöêñÿê çèðâÿëÿðÿ ÷àòìûøäû. Òÿáðèç, Ìàðàüà, Óðìèéÿ, Õîé, ßðäÿáèë, Øàìàõû, Áåéëÿãàí, Ýÿíúÿ âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ ýþðêÿìëè àëèìëÿð éàøàéûá éàðàäûðäûëàð. 1259 èëäÿ Ìàðàüà øÿùÿðè éàõûíëûüûíäà ìÿøùóð Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñû òÿñèñ åäèëäè. Ðÿñÿäõàíàíûí èíøàñû ùàããûíäà ñÿðÿíúàìû ìîíãîë ùþêìäàðû Ãàçàí õàí Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí (1201–1274) ìÿñëÿùÿòè èëÿ âåðìèøäè. Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí áàíèñè âÿ ðÿùáÿðè àñòðîíîìèéà, ðèéàçèééàò, ôÿëñÿôÿ âÿ áàøãà åëìëÿð öçðÿ ìöùöì ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè Ìÿùÿììÿä Íàñèðÿääèí Òóñè îëìóøäó. Îíóí åëìè ÿñÿðëÿðè àðàñûíäà “Çèúú-Åëõàíè” (“Åëõàíûí úÿäâÿëëÿðè”) êèòàáû õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíäà Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Ôÿõðÿääèí Ìÿðàüàéè âÿ Øÿìñÿääèí

Øèðâàíè, ÿñëÿí òèôûëèñëè îëìóø Ôÿõðÿääèí Èùëàòè âÿ åëÿúÿ äÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿí, ×èíäÿí ýÿëìèø àëèìëÿð ÷àëûøûðäûëàð. Ðÿñÿäõàíàíûí çÿíýèí êèòàáõàíàñû âÿ ìöêÿììÿë àâàäàíëûüû âàð èäè. Ìÿðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí êèòàáõàíàñûíû ìÿøùóð Èñêÿíäÿðèééÿ êèòàáõàíàñû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèðäèëÿð. Áóðàäà áöòöí äöíéàäàí ýÿòèðèëìèø áèð íå÷ÿ éöç ìèí êèòàá òîïëàíìûøäû. Ðÿñÿäõàíàäà åëìè ðèñàëÿëÿð (òðàêòàòëàð), óëäóçëó ñÿìàíûí õÿðèòÿñè, àñòðîíîìèéà úÿäëâÿëëÿðè òÿðòèá îëóíóðäó. Áóðàäà éàçûëìûø ÿñÿðëÿð ëàòûí äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíàðàã Àâðîïàäà íÿøð åäèëìèøäè. Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñû áàøãà þëêÿëÿðäÿ àñòðîíîìèéàíûí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Î, Þçáÿêèñòàíäàêû Óëóüáÿé ðÿñÿäõàíàñû âÿ ìÿøùóð Ïåêèí ðÿñÿäõàíàñû ö÷öí íöìóíÿ ðîëóíó îéíàìûøäû. Íÿñèðÿääèí Òóñè ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðÿ àèä ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ 100-äÿí àðòûã ìöùöì ÿñÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Îíëàðûí àðàñûíäà åòèêà âÿ ñîñèîëîýèéà åëìëÿðèíÿ àèä

ìàëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ñöáóò åäèëèð. Áóíóíëà áåëÿ, Òóñè äöíéàíûí Àëëàù òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíû äà øöáùÿ àëòûíà àëìûðäû. Íÿñèðÿääèí Òóñè ìàòåðèéàíûí ÿáÿäèëèéè âÿ ìÿùâ îëà áèëìÿìÿñè ùàããûíäà ôèêèð äÿ ñþéëÿìèøäè. Ìîíãîë ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí åëìèíäÿ éåíè ÿëàãÿëÿð âÿ òÿñèðëÿð ìåéäàíà ýÿëäè. Ìîíãîëëàð Àçÿðáàéúàíäà ×èí åëìè, ìÿäÿíèééÿòè âÿ èíúÿñÿíÿòèíè òÿáëèü åäèðäèëÿð. ×èíëÿ ùÿìñÿðùÿä îëàí Ìîíãîëóñòàíäà ×èí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿñèðè ùÿìèøÿ ýöúëö îëìóøäó. Îíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø ìîíãîëëàð áóðàäà ×èí ÿíÿíÿëèðèíèí áÿçèëÿðèíè áÿðãÿðàð åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Èïÿê êàðâàí éîëóíóí ìþâúóäëóüóíà âÿ áàðàìà÷ûëûüûí Àçÿðáàéúàíà ×èíäÿí 6 ÿñðäÿ ýÿëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, Ìîíãîëëàðûí ùöúóìóíäàí ÿââÿë Àçÿðáàéúàíäà ×èí åëìè ÷îõ àç òàíûíûðäû, ÿñàñ åëìè ÿëàãÿëÿð Éóíàíûñòàíëà âÿ ãèñìÿí Ùèíäèñòàíëà ãóðóëìóøäó. ×èí ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð ÷îõ áÿñèò èäè. Úîüðàôè ÿñÿðëÿðäÿ ×èí Ùèíäèñòàíûí ãÿðá ñÿð-

Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí “Òÿùðèð ÿë-Ìÿúÿñòè” ÿñÿðèíèí ÿëéàçìàñû. 13 ÿñð

«ßõëàãè-Íàñèðè» («Íàñèðèí ßõëàãû»), ùÿíäÿñÿéÿ àèä «Òÿùðèðè-Þãëèäèñ» («Åâêëèä ùÿíäÿñÿñèíèí òÿùëèëè»), ìèíåðàëîýèéàéà àèä «Úÿâàùèðíàìÿ» («Ãèéìÿòëè äàøëàð ùàããûíäà êèòàá») âÿ ñ. ÿñÿðëÿðè âàð. Òóñè òðèãîíîìåòðèéà åëìèíèí áàíèñè ñàéûëûð, «Òÿùðèðè-Þãëèäèñ» ÿñÿðè èñÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ ëàòûí äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ îëóíàðàã Àâðîïàäà íÿøð åäèëìèøäè. «ßõëàãè-Íàñèðè» ÿñÿðèíäÿ äöíéàíûí èíêèøàôû èëÿ áàüëû òÿêàìöë èäåéàëàðû èðÿëè ñöðöëöð, äàùà ìöðÿêêÿá îðãàíèçìëÿðèí äàùà áÿñèò ôîð-

ùÿäëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí óçàã âÿ ÿôñàíÿâè þëêÿ êèìè ýþñòÿðèëèðäè âÿ þëêÿ ùàããûíäà ÷îõ àç äÿãèã ìÿëóìàò âåðèëèðäè. Ìîíãîëëàðûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ âÿçèééÿò áèð ãÿäÿð äÿéèøäè. ßëáÿòòÿ, ×èí àëèìëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì éóíàí, àòÿøïÿðÿñò âÿ ùèíä àëèìëÿðè ãÿäÿð ìÿøùóð îëìàäûëàð, àììà ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ òàíûíäûëàð. Íÿñèðÿääèí Òóñè þç ÿñÿðëÿðèíäÿ çîäèàêëàðûí âÿ áÿçè äÿðìàíëàðûí àäëàðûíû ×èí äèëèíäÿ äÿ ýþñòÿðèðäè. Ìÿñ., êÿðýÿäàí áóéíóçóíóí àäûíû 579

AZßÐÁÀÉÚÀÍ î ×èí äèëèíäÿ «õóòó» êèìè ýþñòÿðèð. ×îõ ýöìàí êè, ìÿùç áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí òèááèíäÿ ðåôëåêñîòåðàïèéà (èéíÿáàòûðìà) ìöàëèúÿ öñóëó éàéûëìàüà áàøëàìûøäû. Áó öñóëóí ãàëûãëàðû Àçÿðáàéúàíäà èíäèíèí þçöíäÿ äÿ «÷èëäàã» àäû èëÿ éàøàìàãäàäûð. Åëìè âÿ áÿäèè êèòàáëàðûí òÿðòèáàòûíäà äà ×èí òÿñèðè ãàáàðûã äóéóëóðäó. Êèòàá èëëöñòðàñèéàëàðû (ìèíèàòöðëÿð) ãèñìÿí ×èí öñëóáóíäà éàðàäûëûðäû. Áÿçè ðÿñìëÿðäÿ òÿñâèð îëóíìóø èíñàíëàð ÷èíëèëÿðÿ, îíëàðûí ýåéèìè èñÿ ÷èí ýåéèìëÿðèíÿ áÿíçÿéèðäè. Àçÿðáàéúàí åëìè äÿ ×èí åëìèíèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðìèøäè. Ìÿñÿëÿí, Ôàî Ìóí ×è âÿ áèð ñûðà áàøãà ÷èí àëèìëÿðè Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíäà àñòðîíîìèéà åëìèíè þéðÿíèð âÿ áóðàäà èõòèñàñëàðûíû àðòûðûðäûëàð. Ôàî Ìóí ×è âÿ Úÿìàëÿääèí Áóõàðè Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíäà áèð ìöääÿò èøëÿéÿíäÿí ñîíðà ðÿñÿäõàíàíûí ÷åðòéîæëàðûíû þçëÿðè èëÿ ýþòöðöá Ïåêèíÿ ãàéûòìûøäûëàð. Éàëíûç áóíäàí ñîíðà Ïåêèíäÿ ðÿñÿäõàíàíûí òèêèëìÿñè ìöìêöí îëìóøäó. 13 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìóñèãèøöíàñëûã åëìè èíêèøàô åäèðäè. Î äþâðäÿ, áó åëì äÿãèã åëìëÿðäÿí áèðè ñàéûëûðäû. Îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ìöñèãèøöíàñëûã öçðÿ ãÿäèì éóíàí ÿñÿðëÿðèíè þéðÿíèðäèëÿð. Éóíàí àëèìè Ïèôàãîð (å.ÿ. òÿãð. 580–500) ìöñèãèøöíàñëûã åëìèíèí áàíèñè ñàéûëûðäû. Çÿðäöøò ïåéüÿìáÿðèí âÿòÿíè ñàéûëàí Óðìèéÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìÿøùóð ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäó. Áóðàäà áèð ÷îõ àëèì, ôèëîñîô, äèí õàäèìëÿðè éàøàéûá éàðàòìûøäûëàð. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôÿñèíäÿ ö÷ ÿñàñ úÿðÿéàí ìþâúóä èäè: éóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ àðõàëàíàí ôÿëñÿôÿ, èñëàì äèíèíÿ êþêëÿíÿí êÿëàì òåîëîýèéàñû âÿ òÿñÿââöô. Óðìèéà øÿùÿðèíäÿ äîüóëìóø Ñèðàúÿääèí Óðìÿâè (1198–1283) Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ ÿðÿáäèëëè ôÿëñÿôÿíèí âÿ ìÿíòèã åëìèíèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Î, áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðèí, î úöìëÿäÿí «Ëÿòàèôöë-ùèêìÿò» («Ùèêìÿòèí èíúÿëèêëÿðè»), «Ìÿíàùèú» («Ìåòîäëàð»), «Ìÿòÿëèöë-ÿíâàð ôèë-ìÿíòèã âÿë-ùèêìÿò» («Ìÿíòèã âÿ ôÿëñÿôÿ íóðóíóí ýþéëÿðÿ óúàëìàñû») ÿñÿðëÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. 10–12 ÿñðëÿðÿ íèñáÿòÿí åëìäÿ éóíàí ôÿëñÿôÿñèíèí ìþâãåëÿðè çÿèôëÿìèøäè. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýþðêÿìëè ìöñÿëìàí òåîëîãó ßáó Ùÿìèä ÿë-Üÿçàëèíèí (âÿôàòû 1111) ôÿëñÿôè íÿçÿðèééÿëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäû. Áó íÿçÿðèééÿéÿ ÿñàñÿí, éóíàí ôÿëñÿôÿñè áèð àëÿò êèìè èñëàì äèíèíèí ìöääÿàëûðûíû ñöáöò åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíìàëû èäè. Äèíëÿ áàüëû îëìàéàí ôÿëñÿôÿíèí êöôðÿ, àëëàùñûçëûüà ýÿòèðèá ÷ûõàðìà580

ñû ñöáóò åäèëèðäè. Øèùàáÿääèí ßáó Ùÿôç Þìÿð èáí Ìÿùÿììÿä Ñöùðÿâÿðäè (1145–1234) åëìäÿ âÿ ôÿëñÿôÿäÿ ÿë-Üÿçàëèíèí òÿðÿôäàøëàðûíäàí îëìóø, ôÿëñÿôÿ, ìÿíòèã, ôèãù, ïñèõîëîýèéà öçðÿ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàðàòìûøäûð. «ßâàðèôöë-ìÿàðèô» («Òÿùñèëèí òþùôÿëÿðè»), «ÿë-ÂÿñèééÿòöñÑöùðÿâÿðäèééÿ» («Ñöùðÿâÿðäèíèí âÿñèééÿòëÿðè»), «Êÿøôóí-íÿñàèùöë-èìàíèééÿ âÿ êÿøôöë-ôÿçàèùöë-éóíàíèééÿ» («Èìàí íÿñèùÿòëÿðèíèí êÿøôè âÿ éóíàí ðÿçèëëèêëÿðèíèí èôøàñû») ÿñÿðëÿðèíäÿ éóíàí âÿ Øÿðã ôÿëñÿôÿëÿðè àðàñûíäà îëàí ôÿðãëÿð, ÿõëàã âÿ åòèêà, èñëàì äþâëÿò÷èëèéè, Õèëàôÿòèí òàðèõäÿ éåðè âÿ ðîëó ùàããûíäà ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàðàäûëìûø ìóñèãèøöíàñëûã ÿñÿðëÿðèíäÿ ìóñèãè àëÿòëÿðèí øÿêèëëÿðè âÿ ñõåìëÿðè, ìóñèãè ïÿðäÿëÿðèíÿ àèä ùåñàáëàìàëàð âÿ äöñòóðëàð, åëÿúÿ äÿ ãÿäèì íîò éàçûëàðû âåðèëìèøäè. Ñÿôèÿääèí Óðìÿâè (1230-1294) ìóñèãèøöíàñëûã öçðÿ "Øÿðÿôÿääèíÿ ìÿêòóá" âÿ "Ìóñèãè ïÿðäÿëÿðè ùàããûíäà êèòàá" ÿñÿðëÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Èíäèíèí þçöíäÿ äÿ Èðàíäà âÿ ÿðÿá þëêÿëÿðèíäÿ Ñÿôèÿääèí "ìóüàìûí àòàñû" ùåñàá îëóíóð. Î, ìóüàì æàíðûíû èíêèøàô åòäèðìèø, ìóñèãè òåðìèíîëîýèéàñûíû âÿ ãàììàëàð ùàããûíäà íÿçÿðèééÿíè òÿêìèëëÿøäèðìèøäèð. Ñÿôèÿääèí Óðìÿâèíèí ÿñÿðëÿðè Ìèñèð, Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðè âÿ Èðàíäà òÿäãèã îëóíóð âÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áó äþâðäÿ òÿñÿââöô òÿìàéöëëö ìöòÿôÿêêèðëÿð äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Îíëàðûí áèð ùèññÿñè ïàíòåèñò äöíéàýþðöøÿ ìàëèê èäè, èíñàíûí òÿáèÿòëÿ âÿùäÿòäÿ îëìàñûíà âÿ èëàùè ãöââÿëÿðëÿ áàüëûëûüûíà èíàíûðäûëàð. Îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ Àâðîïàäà êÿøô îëóíìóø åëìè èäåéàëàðûí ïðîòîòèïëÿðèíè ýþðìÿê ìöìêöí èäè. Ìÿñ., áÿçè òÿñÿââöô àëèìëÿðè äöíéàíûí âÿ ìàòåðèéàíûí ÿáÿäèëèéè, áöòöí úàíëûëàðûí áèð-áèðèíäÿí éàðàíìàñû, èíñàíûí ìåéìóíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ùàããûíäà ôèêèðëÿð ñþéëÿéèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíûí ñóôè ôèëîñîôëàðû àðàñûíäà Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè (1287–1320) þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòóðäó. Îíóí ÿí ìÿøùóð ÿñÿðëÿðè “Ýöëøÿíè-Ðàç” (“Ñèðëÿð ýöëöñòàíû”) âÿ “Ñÿàäÿò-íàìÿ” (”Ñÿàäÿò ùàããûíäà êèòàá”) îëìóøäóð. Øÿáöñòÿðè úàíëû äöíéàíûí úàíñûç òÿáèÿòäÿí, ùåéâàíëàðûí áèòêèëÿðäÿí, áèòêèëÿðèí ìèíåðàëëàðäàí, ìèíåðàëëàðûí èñÿ áÿñèò ìàääè åëåìåíòëÿðäÿí éàðàíäûüûíû ñþéëÿéèðäè. Î èíñàíûí àëè ùåéâàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ãåéä åäÿðÿê éàçûðäû êè, èíñàí áèð ÷îõ ùåéâàíëàðà

îõøàñà äà, áÿäÿí ãóðóëóøóíà, äàõèëè îðãàíëàðâûí ñòðóêòóðóíà, øöóð âÿ äàâðàíûøûíà ýþðÿ ìåéìóíà äàùà éàõûíäûð. Òÿêàìöë ùàããûíäà áóíà îõøàð ôèêèðëÿðè äàùà þíúÿ Íÿñèðÿääèí Òóñè äÿ ñþéëÿìèøäè, ëàêèí Øÿáöñòÿðèíèí ìöëàùèçÿëÿðè äàùà úÿñàðÿòëè âÿ áèðìÿíàëû èäè. Áÿçè àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ ñóôè ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí áó èäåéàëàðû àëëåãîðèê ôîðìà äàøûéûðäû âÿ ùå÷ äÿ ìöÿëëèôëÿðèí äèíè åùêàìëàðà ãàðøû ÷ûõìàñûíû ñöáöò åòìèð. Áó ôèêèðëÿ ãèñìÿí ðàçûëàøìàã îëàð. ßëáÿòòÿ êè, Øÿáöñòÿðè âÿ Òóñèíèí ìöëàùèçÿëÿðè Äàðâèíèí èäåéàëàðûíäàí êþêëö ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèðäè. Òÿñÿââöô ìöòÿôÿêêèðëÿðè àòåèçì âÿ ìàòåðèàëèçìäÿí îëäóãúà óçàã îëìóøëàð âÿ Àëëàùà èíàíûðäûëàð. Òÿñÿââöô èíñàí ðóùóíóí òÿêìèëëÿøìÿñè ùàããûíäà òÿëèìäèð âÿ ìàòåðèàëèçìëÿ äàáàí-äàáàíà çèääèð. Ëàêèí, áóíóíëà éàíàøû, áÿçè òÿñÿââöô ðóùëó àëèìëÿð Àëëàù òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø äöíéàíûí ìöñòÿãèë èíêèøàô åòäèéèíÿ âÿ òÿêàìöëÿ óüðàäûüûíà èíàíûðäûëàð âÿ áó áàõûìäàí úàíëûëàðûí áèð-áèðèíäÿí éàðàíìàñûíû ìöìêöí ñàéûðäûëàð. Îíëàðûí äèíÿ ìöíàñèáÿòè ìöúÿððÿä äèíäàðëûüû õàòûðëàäûðäû. Ñóôè, ùöðóôè âÿ áàøãà ìèñòèê úÿðÿéàíëàðûí áÿçè íöìàéÿíäÿëÿðè ÿíÿíÿâè äèíè äàèðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿãèá îëóíóðäó. Ìèñàë êèìè Ìÿíñóð Ùÿëëàúûí, Øèùàáÿääèí ßáäöëôöòóù Ñöùðÿâÿðäèíèí, Ôÿçëóëëàù Íÿèìèíèí, Èìàäÿääèí Íÿñèìèíèí åäàìûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàíäà øþùðÿò òàïìûø åëìëÿðäÿí áèðè èñëàì ùöãóãó (ôèãù) èäè. Áó åëì Ãóðàíäà âÿ ùÿäèñëÿðäÿ èôàäÿ îëóíìóø øÿðèÿò ãàíóíëàðûíà ÿñàñëàíûðäû. 13–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èñëàì ùöãóãó öçðÿ ÷îõñàéëû àëèìëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè: ßùìÿä Áåéëÿãàíè (1176–1277), ßìèíÿääèí Âÿðàâè (1163–1224), Øÿìñÿääèí Õîéëó (1187–1240), Øèùàáÿääèí Õîéëó (1229–1294), ßáöëôÿç ßðäÿáèëè (âÿôàòû 1228), Òàúÿääèí Óðìÿâè (1177–1255), ßáäöëìÿíàêèá Çÿíúàíè (âÿôàòû 1258), Èççÿääèí Ãÿçâèíè (âÿôàòû 1251), Øÿìñÿääèí Õîñðîâøàùè (1184–1252), Ôÿõðÿääèí Úÿðàáàäè (âÿôàòû 1346) âÿ ñ. Öáåéä Òÿáðèçè ýþðêÿìëè ðèéàçèééàò÷û îëìóøäóð. Î, “Ðèñàëÿòöë-ùåñàá” (“Ùåñàá öçðÿ êèòàá”) ÿñÿðèíè éàçìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà òèáá åëìèíèí èíêèøàôû 13–14 ÿñðëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. Íÿúìÿääèí ßùìÿä Íàõ÷ûâàíè (âÿôàòû 1253) Èáí Ñèíàíûí òèáá âÿ ôÿëñÿôÿ öçðÿ ÿñÿðëÿðèíÿ øÿðù âÿ ùàøèéÿëÿð éàçìûøäû. ßáó ßáäóëëà Ìÿùÿììÿä èáí Íÿìâàð Òÿáðèçè (1194–1245) «ßäâàðöë-ùÿììèééàò» («ßí ìöùöì äÿðìàíëàð») ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Èáí Êÿáèð òÿõÿëëöñö èëÿ ìÿøùóðëàøìûø Éóñèô Èáí Èñ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìàéûë Õîéëó, Àçÿðáàéúàíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ ìöñÿëìàí Øÿðãèíèí ÿí ýþðêÿìëè ÿúçà÷ûëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. Îíóí 1311 èëäÿ éàçäûüû «Úàìåéè-Áàüäàäè» («Áàüäàä òîïëóñó») ÿñÿðè áöòöí Øÿðãäÿ äÿðìàíøöíàñëûã öçðÿ ÿí ìöêÿììÿë ÿñÿð ñàéûëûðäû. Êèòàáäà áèð íå÷ÿ ìèí òÿáèè äÿðìàí âàñèòÿñè, î úöìëÿäÿí äÿðìàí áèòêèëÿðè, ìèíåðàëëàð, ùåéâàíëàð âÿ ìöðÿêêÿá òÿðêèáëè äÿðìàíëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèðäè. Î äþâðäÿ éàøàìûø Ìàùìóä èáí Èëéàñ «Êèòàáöë-ùàâè ôè åëìöë-ìÿäàâè» («Òèáá åëìèíè òàì ÿùàòÿ åäÿí êèòàá») ÿñÿðèíè éàçìûø, óçóí ìöääÿò Òÿáðèçäÿ âÿ Øèðàçäà ùÿêèì èøëÿìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéà âÿ íåâðîëîæè õÿñòÿëèêëÿðè øÿðù åäÿí êèòàáëàð äà éàðàíûðäû. Áó ìÿñÿëÿëÿð öìöìè òèáá ìþâçóëàðûíà ùÿñð åäèëìèø ÿñÿðëÿðèí õöñóñè ôÿñèëëÿðèíäÿ äÿ àðàøäûðûëûðäû. Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí åëìè ìÿêòÿáèíÿ àèä àëèìëÿð áó èøäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. Áåëÿ êè, ßáäöëìÿúèä Òÿáèáèí òÿõìèíÿí 1275–1280-úè èëëÿðäÿ éàçäûüû «Êèòàáöò-òèáá» («Òèáá ùàããûíäà êèòàá») ÿñÿðèíäÿ ïñèõèàòðèéà, íåâðîëîýèéà, ñåêñîïàòîëîýèéà èëÿ éàíàøû òèááèí áèð ÷îõ áàøãà ìþâçóëàðû äà àðàøäûðûëûðäû. 13–14 ÿñðëÿðäÿ òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäà 67 õÿñòÿõàíà âàðäû âÿ îðàäà òèáá âÿ ÿñçà÷ûëûã åëìëÿðè öçðÿ ïåøÿêàð ìöòÿõÿññèñëÿð ÷àëûøûðäûëàð. 14 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òÿáðèçäÿ “Äàð öø-øÿôà” (“Øÿôà åâè”) àäëû åëìè ìÿðêÿç òÿñèñ åäèëìèøäè. Áó, òÿäðèñ, òèáá âÿ åëìè ìöÿññèñÿëÿðè, î úöìëÿäÿí ðÿñÿäõàíàíû, áèðëÿøäèðÿí áöòþâ áèð øÿùÿðúèê èäè. Ìÿðêÿçäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè âÿ ìöÿëëèìëÿðè èëÿ éàíàøû, ×èíäÿí, Ùèíäèñòàíäàí, Ñóðèéàäàí âÿ Ìèñèðäÿí äÿâÿò îëóíìóø ìöòÿõÿññèñëÿð èøëÿéèðäèëÿð. “Äàð öø-øÿôà”íûí êèòàáõàíàñûíäà Èðàíäàí, Ùèíäèñòàíäàí, Ìèñèðäÿí, ×èíäÿí, Êðèòäÿí âÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿí ýÿòèðèëìèø îí ìèíëÿðëÿ ÿëéàçìà êèòàá âàðäû. Øÿùÿðúèêäÿ ìöàñèð óíèâåðñèòåòëÿðÿ áÿíçÿéÿí àëè ìÿêòÿá (ìÿäðÿñÿ) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áóðàéà òÿáèÿòøöíàñëûüû, ôÿëñÿôÿíè, òàðèõè, òèááè, àñòðîíîìèéàíû, ìÿíòèãè þéðÿíìÿê ö÷öí ùÿð èë Øÿðãèí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿí 6-7 ìèí òÿëÿáÿ ýÿëèðäè. Åëõàíèëÿð þç ñàðàéëàðûíà ìîíãîë ùþêìäàðëàðûíû òÿðèôëÿéÿí ñàëíàìÿ÷èëÿðè úÿëá åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. 14 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òÿáðèçäÿ éàøàìûø òàðèõ÷èëÿð ôàðñ äèëèíäÿ “Úÿìèöò-òÿâàðèõ” (“Ñàëíàìÿëÿðèí òîïëóñó”) àäëû ìþòÿáÿð áèð ÿñÿð ùàçûðëàìûøäûëàð. Ìîíãîë ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ áàø âåðìèø èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàðëà çÿíýèí áó ÿñÿð Àçÿðáàéúàíûí âÿ áèð ñûðà áàøãà Øÿðã þëêÿëÿðèíèí òàðèõèíè þéðÿíìÿê áàõû-

ìûíäàí ôàéäàëûäûð. Áèð ÷îõ õàëãëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè “Úÿìèöò-òÿâàðèõ” ö÷öí ìÿëóìàòëàðûí òîïëàíìàñû èëÿ ìÿøüóë îëìóøäó. Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèí (1247– 1318) ÿñÿðèí òÿðòèá÷èñè âÿ ìöÿëëèôëÿðèíäÿí áèðè èäè. Î, ÿââÿëúÿ ùÿêèì êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, ñîíðà èñÿ äþâëÿò äèâàíûíûí ðÿùáÿðè òÿéèí åäèëìèøäè. 14 ÿñð Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷èñè Ìÿùÿììÿä Ùèíäóøàù Íàõ÷ûâàíè “Äÿñòóðöë-êàòèá ôè òÿéèíöë-ìÿðàòèá» (“Êàòèá ö÷öí äÿðñëèê”) àäëû ÿñÿð éàçìûøäû. Î, áó ÿñÿðäÿ 13–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíû õàðàêòåðèçÿ åäÿí ôàêòëàð ýþñòÿðìèø, äþâëÿòèí ñòðóêòóðó, èäàðÿ îëóíìàñû, âåðýèëÿðèí éûüûëìàñûíà äàèð ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøäè. Ùàúû Çåéíàëàáäèí ßòòàðûí ÿúçà÷ûëûã

áàéúàíäà ìþâúóä îëìóø åëìëÿð îðòà ÿñð ìöòÿôÿêêÿðëÿðè òÿðÿôèíäÿí èêè êàòåãîðèéàéà áþëöíöðäö. Áèðèíúè êàòåãîðèéàéà äöøÿíëÿð äèíè åëìëÿð (âÿ éàõóä «Èñëàì åëìëÿðè») àäëàíäûðûëûðäû âÿ îíëàðûí òÿðêèáèíÿ àøàüûäàêû ôÿíëÿð àèä åäèëèðäè: ôèãù, êÿëàì (äèíëÿðè àðàøäûðàí èëàùèééàò åëìè), äèë÷èëèê (ÿðÿá ãðàììàòèêàñû), ÿäÿáèééàò (íÿçì âÿ íÿñð éàçìàã ãàéäàëàðû), òàðèõ (ÿñàñÿí, èñëàìûí òàðèõè). Þç íþâáÿñèíäÿ, äöíéÿâè åëìëÿð «õàðèúè åëìëÿð», éàõóä «ôÿëñÿôÿ» àäëàíäûðûëûðäû âÿ èêè áþéöê ùèññÿéÿ (íÿçÿðè ôÿëñÿôÿ âÿ òÿúðöáè ôÿëñÿôÿ) áþëöíöðäö. Íÿçÿðè ôÿëñÿôÿ àøàüûäàêû åëìëÿðäÿí èáàðÿò èäè: òÿáèÿòøöíàñëûã åëìëÿðè (òèáá, ìåòåîðîëîýèéà, ìèíåðàëîýèéà, êèìéà), ðèéàçèééàò, éóíàí

Ùàúû Çåéíàëàáäûí ßòòàðûí “Èõòèéàðàòè-Áÿäèè” ÿñÿðèíèí ÿëéàçìàñû. 14 ÿñð

öçðÿ «Èõòèéàðàòè-Áÿäèè» ÿñÿðè äÿ áþéöê øþùðÿò òàïìûøäû. Êàëëèãðàôèéà (õÿòòàòëûã) öçðÿ äÿ åëìè ÿñÿðëÿð éàðàíûðäû. Áó äþâðäÿ Òÿáðèçäÿ áÿäèè êàëëèãðàôèéà ìÿêòÿáè òÿøÿêêöë òàïìûøäû. Àçÿðáàéúàí êàëëèãðàôëàðû Ìàùìóä Ñÿððàô, Ñåéèä Ùåéäÿð, Ñÿäÿääèí, Ñÿôÿð Òÿáðèçè, Ìèð ßëè âÿ á. Øÿðãäÿ éåíè õÿòòàòëûã öñëóáëàðûíûí éàðàäûúûëàðû èäè. Ìÿùÿììÿä Ñåéðÿôèíèí «ßáÿáöë-õÿòò» («Õÿòòàòëûã ñÿíÿòè») ÿñÿðè õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áåëÿëèêëÿ, ìîíãîë èñòèëàñûíûí àúû íÿòèúÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí åëìèíäÿ èíòèáàù ìÿðùÿëÿñè 14 ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð äàâàì åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿ åëìëÿðèí òÿñíèôàòû. Àçÿð-

ôÿëñÿôÿñè âÿ òåîëîýèéàñû (ìåòàôèçèêà). Òÿúðöáè ôÿëñÿôÿíèíè òÿðêèáèíÿ ÿñàñÿí ö÷ åëìè äàõèë åäèðäèëÿð: ÿõëàã (åòèêà), òÿäáèðöë-ìÿíçèë (åâäàðëûã åëìè) âÿ ñèéàñÿò. Áó òÿñíèôàò ñèñòåìè áèð ÷îõ Øÿðã ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ éåð àëìûøäû. Î áöòöí ìöñÿëìàí àëÿìè ö÷öí åéíè îëñà äà, ìöõòÿëèô àëèìëÿð ñèñòåìèí àéðûàéðû áÿíäëÿðèíäÿ áÿçè äÿéèøèêëèêëÿð åäèðäèëÿð. Ìÿñ., áàøãà Øÿðã ìöÿëëèôëÿðèíäÿí, î úöìëÿäÿí Ìÿùÿììÿä Õàðÿçìèäÿí, ôÿðãëè îëàðàã Íÿñèðÿääèí Òóñè òÿáèÿòøöíàñëûã åëìëÿðèíèí ñûðàñûíà íÿáàòàò (áîòàíèêà) âÿ ùåéâàíàò (çîîëîýèéà) åëìëÿðèíè äà äàõèë åäèðäè. Áÿçè àëèìëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ, àñòðîëîýèéà (íöúóì), ôèçèîãíî581

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèêà âÿ ñ. åëìëÿðèí äÿ àäëàðû ÷ÿêèëèðäè. 14 ÿñðäÿí ñîíðà åëìäÿ òÿíÿççöë âÿ îíóí ñÿáÿáëÿðè. 14 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí åòèáàðÿí áöòöí ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà, ýþçÿë åëìè ÿñÿðëÿðèí éàðàäûëìàñû äàâàì åòñÿ äÿ, ýÿëÿúÿê òÿíÿççöëöí êîíòóðëàðû àðòûã ýþðöíìÿéÿ áàøëàéûðäû. Äàùà Èáí Ñèíà, Íèçàìè Ýÿíúÿâè, ßáó Ðåéùàí Áèðóíè, Íÿñèðÿääèí Òóñè, Áÿùìÿíéàð ÿë-Àçÿðáàéúàíè, ßë-Ôÿðàáè, ÿë-Êèíäè, ÿë-Õàðÿçìè êèìè áþéöê ìöòÿôÿêêèðëÿð àç éåòèøèðäè. Ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà 14 ÿñðäÿí ñîíðà åëìäÿêè òÿíÿççöëöí ñÿáÿáëÿðè ùàããûíäà ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð ñþéëÿíèëìèøäèð. Áÿçèëÿðè áóíó ìîíãîë èñòèëàñû çàìàíû áàø âåðìèø äàüûíòûëàðëà ÿëàãÿëÿíäèðèðäè. Áàøãà áèð íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó Îðòà ßñðëÿð Øÿðãèíäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà, ôåîäàëèçì ãóðóëóøóíóí ùÿääèíäÿí ÷îõ éàøàìàñû, êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàìàñû èëÿ èçàù åäèëèðäè. Åëìäÿ áàø âåðìèø òÿíÿççöëöí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè ðåýèîíäà âÿ þëêÿäÿ èäåîëîæè àá-ùàâàíûí äÿéèøìÿñè âÿ äèíè ðàäèêàëèçìèí àðòìàñû èäè. 13 ÿñðäÿí åòèáàðÿí åëìäÿ âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿ ìöùàôèçÿêàðëûã ýöúëÿíìÿéÿ áàøëàéûð, ÿââÿëêè äþâð ö÷öí ñÿúèééÿâè îëìóø àçàäôèêèðëèëèê âÿ äöíéÿâèëèê ìåéëëÿðè èñÿ çÿèôëÿéèð. Ðàäèêàëèçì âÿ ìöùàôèçÿêàðëûã ðöøåéìëÿðè úÿìèééÿòäÿ áóíäàí ÿââÿë äÿ âàðäû, ëàêèí ÿðÿá õÿëèôÿëÿðèíèí âÿ Àçÿðáàéúàíû èäàðÿ åäÿí ïàäøàùëàðûíûí óçàãýþðÿí ëèáåðàë ñèéàñÿòè áó ðöøåéìëÿðèí úöúÿðìÿñèíÿ èìêàí âåðìèðäè. Õðèñòèàíëàðûí ñÿëèá éöðöøëÿðè âÿ ìîíãîë èñòèëàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìöñÿëìàí äöíéàñû òàðèõäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ãàëèáäÿí ìÿüëóáà ÷åâðèëäè, þç âàðëûüû ö÷öí òÿùëöêÿ ùèññ åòäè âÿ äèíè äÿéÿðëÿð ÿòðàôûíäà áèðëÿøÿðÿê éàä öíñöðëÿðÿ ãàðøû ìþâãåéèíè ñÿðòëÿøäèðäè. Èñëàì äèíèíè ãÿáóë åòìèø Ìîíãîë âÿ Ñÿëúóã ùþêìäàðëàðû åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà ãàéüû ýþñòÿðñÿëÿð äÿ, äèí ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ÿñêè ìöñÿëìàíëàðäàí äàùà ìöùàôèçÿêàð îëäóëàð. Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí äÿñòÿêëÿäèéè êîñìîïîëèò èäåîëîýèéà éàâàø-éàâàø äÿáäÿí äöøöðäö. Äèíäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ äèíè êþêëÿðÿ ãàéûäûø ïðîñåñëÿðè ýåäèðäè. Òÿäðèúÿí, éóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ âÿ åëìèíÿ øöáùÿ èëÿ áàõàíëàðûí ñàéû àðòûðäû, äîãìàòèê äöøöíúÿ òÿðçè àçàäôèêèðëèëèéè öñòÿëÿéèðäè, ÿçáÿð÷èëèê, ñõîëàñòèêà åëìè áöðöéöðäö, ôîðìà ìàùèééÿòè ÿâÿç åäèðäè. 14 ÿñðäÿí ñîíðà «åëì» ñîçö àðòûã åëìè àõòàðûøû âÿ òÿäãèãàòû äåéèë, äàùà ÷îõ «áèëèê» âÿ «ñàâàä» ìÿôùóìëàðûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Òÿíÿççöë äàùà ÷îõ òÿáèééàò åëìëÿðèíäÿ (ôèçèêà, 582

êèìéà, òÿáèÿòøöíàñëûã, òèáá, àñòðîíîìèéà âÿ ñ.) áàø âåðèðäè. Ùàëáóêè, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã, òàðèõøöíàñëûã, ôèãù, êÿëàì ñàùÿñèíäÿ äÿéÿðëè ÿñÿðëÿð éàðàíìàãäà äàâàì åäèðäè. Àçÿðáàéúàí åëìè 15 ÿñðäÿ. 14 ÿñðäÿí ñîíðà åëìèí áÿçè ñàùÿëÿðèíäÿ áàø âåðìèø òÿíÿççöëÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè éåíÿ äÿ ýþðêÿìëè ÿñÿðëÿð éàðàäûðäûëàð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí íÿùàéÿò, ìîíãîëëàð, Òèìóðèëÿð âÿ áàøãà éàäåëëè èøüàë÷ûëàðûí òàïäàüûíäàí àçàä îëà áèëäè. Þëêÿíèí ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà áàø âåðìèø ÿí ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿ Àçÿðáàéúàíäà éåðëè ñöëàëÿëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí ãöäðÿòëè ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñûäûð. Ïàéòàõòëàðû Òÿáðèç øÿùÿðè îëàí, Ãàðàãîéóíëó, ñîíðà äà Àüãîéóíëó äþâëÿòëÿðèíäÿ åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò èíêèøàô åäèð, êèòàáëàð éàçûëûð, ìÿäðÿñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áó äþâðäÿ Òÿáðèçäÿ áèð ñûðà ìÿøùóð àëèìëÿð éàøàéûá éàðàäûðäûëàð. Áÿäðÿääèí ßìèð Ñåéèä ßùìÿä Ëàëÿâè (âÿôàòû 1506) ìÿíòèã, ãðàììàòèêà, ÿäÿáèééàò âÿ ðèéàçèééàò åëìëÿðèíèí áèëèúèñè âÿ áèð ñûðà åëìè ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè èäè. Úÿëàëÿääèí Ìÿùÿììÿä Äÿâàíè àäëû ôèëîñîôóí «ßõëàãèÚÿëàëè» ÿñÿðè èñÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ ìÿøùóð èäè. Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè äÿ õåéëè ìþùêÿìëÿíìèøäè. Ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí ýöúëÿíìÿñè âÿ èãòèñàäè ùÿéàòûí úàíëàíìàñû åëì ñàùÿñèíäÿ äÿ éöêñÿëèø éàðàòäû. Þëêÿíèí Øàìàõû, Áàêû âÿ Äÿðáÿíä øÿùÿðëÿðè ìÿäÿíèééÿò âÿ åëì ìÿðêÿçëÿðè êèìè òàíûíäû. Øèðâàíøàùëàð Û Øåéõ Èáðàùèì (ùàêèìèééÿòè 1382–1417), Û Õÿëèëóëëàù (ùàêèìèééÿòè 1417–1462) âÿ Ôÿððóõ-Éÿñàðûí (ùàêèìèééÿòè 1462-1501) ñàðàéëàðûíäà î äþâðöí ìÿøùóð àëèìëÿðè òîïëàøûðäûëàð. Ñåéèä Éÿùéà Áàêóâè (òÿãð. 1410–òÿãð. 1462) áó àëèìëÿðäÿí áèðè èäè. Î, ìèñòèê èäåéàëàðëà çÿíýèí «Øÿðùè-Ýöëøÿíè-Ðàç» («Ñèðëÿð ýöëóñòàíûíà øÿðù») âÿ «ßñðàð ÿòòàëèáèí» («Ùÿãèãÿò àõòàðàíëàðûí ñèðëÿðè») ÿñÿðëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí àñòðîíîìèéà âÿ òàðèõÿ àèä ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíûí íÿçäèíäÿ òåîëîýèéà âÿ ùóìàíèòàð åëìëÿðè àðàøäûðàí åëìè ìÿðêÿç éàðàäûëìûøäû. Îðàéà Øÿðãèí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿí ùÿð èë ìèíëÿðëÿ òÿëÿáÿ âÿ àëèì ýÿëèðäè. Îíëàðûí ÷îõóñó Ñåéèä Éÿùéà Áàêóâèíèí øàýèðäè îëìàã àðçóñóíäàéäû. Áó àëèì òÿñÿââöôäÿ «ýöëøÿíèééÿ» àäûíäà éåíè òÿðèãÿò éàðàòìûøäû âÿ òÿñÿââöô ìÿñÿëÿëÿðèíè àðàøäûðàí åëìè ìÿêòÿáèí áàíèñè îëìóøäó. Îíóí òÿëÿáÿñè Éóñèô Çèéÿääèí Øèðâàíè (âÿôàòû 1485) «Àáàäöë-Èðøàä»

(«Äîüðó éîëà èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿ öñóëëàðû»), «Ñèëñèëÿòöë-ÿðâàù» («Ðóùëàðûí ñèëñèëÿñè») âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè èäè. Îíóí øàýèðäè Êÿìàëÿääèí Øèðâàíè (âÿôàòû 1499) äÿ òàíûíìûø àëèì îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà úîüðàôèéà åëìè äÿ èíêèøàô åäèðäè. Îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðè ùàããûíäà äÿãèã úîüðàôè ìÿëóìàòëàðà ìàëèê èäèëÿð. ßáäöððÿøèä èáí Ñàëåù Áàêóâè (1402Àçÿðáàéúàí ïàäøàùëàðû Úàùàíøàù Ùÿãèãè Ãàðàãîéóíëó (ùàêèìèééÿòè 1437–1467), Óçóí Ùÿñÿí Àüãîéóíëó (ùàêèìèééÿòè 1453–1478) âÿ Ñóëòàí Éàãóá Àüãîéóíëó (ùàêèìèééÿòè 1478– 1490) àëèìëÿðÿ ùèìàéÿäàðëûã åäèð, ìÿêòÿá, ìÿäðÿñÿ, òèááè âÿ åëìè ìÿðêÿçëÿð éàðàäûðäûëàð. Ñóëòàí Éàãóá Àüãîéóíëó Òÿáðèçäÿ «Õÿôò áåùèøò» («Éåääè úÿííÿò») ñàðàéûíû èíøà åòäèðìèøäè. Ùÿìèí ñàðàéäà 1000 ÷àðïàéûëûã õÿñòÿõàíà âÿ äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿí, î úöìëÿäÿí Ùèíäèñòàíäàí âÿ ×èíäÿí ýÿòèðèëìèø äÿðìàí âàñèòÿëÿðè èëÿ òÿúùèç îëóíìóø ÿúçàõàíà âàðäû. Øÿùÿðäÿ êàñûáëàð ö÷öí éàòàãõàíàëàð (î äþâðäÿ îíëàð «èìàðÿò» àäëàíäûðûëûðäû) òèêèëìèøäè. Ùÿêèìëÿð áóðàäà õÿñòÿëÿðÿ èëê òèááè éàðäûì ýþñòÿðèðäèëÿð. 15 ÿñðäÿ Òÿáðèçäÿ äþðä èìàðÿò (Ãàðà Éàãóá, õÿëèôÿ Ìöòÿâÿêêèë, Ñóëòàí Óçóí Ùÿñÿí âÿ Çöáåéäÿ õàíûì èìàðÿòëÿðè) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1473) «Àáèäÿëÿðèí ãûñà ìÿúìóÿñè» àäëû ÿñÿðèíäÿ áöòöí äöíéàíûí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí øÿùÿðëÿðèíäÿí, úîüðàôè ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿí âÿ òàðèõè àáèäÿëÿðèíäÿí ñþùáÿò à÷ûð. Êèòàá àêàä. Çèéà Áöíéàäîâóí òÿðúöìÿñèíäÿ Áàêûäà 1992 èëäÿ íÿøð îëóíìóøäóð. ßñàñû 11–13 ÿñðëÿðäÿ ãîéóëìóø Àçÿðáàéúàí ìóñèãèøöíàñëûüû 15 ÿñðäÿ äÿ èíêèøàô åäèðäè. Ìÿäÿíè ùÿéàòûíûí úàíëàíìà äþâðöíö éàøàéàí Øèðâàíäà ìöñèãèøöíàñëûã öçðÿ áèð ñûðà ìöùöì ÿñÿðëÿð éàðàíìûøäû. Áó ðèñàëÿëÿðèí áÿçèëÿðè ìóñèãèíèí ìèñòèê ìàùèééÿòèíè àðàøäûðûðäû âÿ òÿñÿââöô íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí éàçûëìûøäû. Áåëÿ ÿñÿðëÿðäÿí áèðè Ìÿùÿììÿä ßáóáÿêð îüëó Øèðâàíèíèí «Ìóñèãèéè-èõâÿíöñ-ñÿôà» («Ñàôëûã ãàðäàøëàðûíûí ìóñèãèñè») êèòàáûäûð. Ìöÿëëèô áó ÿñÿðèíè þëêÿíè èäàðÿ åäÿí øèðâàíøàùà èòùàô åòìèøäè. ßáäöëëÿòèô Øèðâàíè èñÿ «Ôèë-ìóñèãà» («Ìóñèãèéÿ äàèð») ÿñÿðèíè éàðàòìûøäû. 2004-úè èëäÿ áó ÿñÿð Àçÿðáàéúàí ÌÅÀíûí ßëéàçìàëàð Èí-òóíäà ÿðÿá äèëèíäÿí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Î äþâðäÿ Øàìàõû øÿùÿðè ìóñèãèøöíàñëûã åëìèíèí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëñÿ äÿ, Àçÿðáàéúàíûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ áó ñàùÿéÿ àèä ÿñÿðëÿð éàðàíûðäû. ßáäöëãÿäèð Ìÿðàüàéè (1353–1433) ìèëëè ìóñèãèíèí íÿçÿðè ÿñÿñëàðûíû àðàøäûðäû. Ìóñèãèøöíàñëûüà àèä ÿñÿðëÿðäÿ ìöõòÿëèô äöñòóðëàðà, ìóñèãè ïÿðäÿëÿðè èëÿ áàüëû ùåñàáëàìàëàðà, ùÿíäÿñè ñõåì âÿ ôèãóðëàðà, åëÿúÿ äÿ õöñóñè íîò èøàðÿëÿðèíÿ âÿ ãÿäèì ìóñèãè àëÿòëÿðèíèí øÿêèëëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèðèê. Àçÿðáàéúàí åëìè 16 ÿñðäÿ. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýöúëó Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðäè. ßðäÿáèë øÿùÿðèíäÿí îëàí Ñÿôÿâèëÿð ìèëëè äèëèí èíêèøàôûíà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèðäèëÿð. Û Øàù Èñìàéûë, îíóí íÿâÿ âÿ íÿòèúÿëÿðè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äàíûøûð âÿ éàçûð, êàðýöçàðëûã èøèíèíèí ìèëëè äèëäÿ àïàðûëìàñûíà ùèìàéÿäàðëûã åäèðäèëÿð. 16 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áöòöí øÿùÿðëÿðèíäÿ ìÿêòÿáëÿð âÿ ìÿäðÿñÿëÿð ìþâúóä èäè. Îðàäà, ÿñàñÿí, èëàùèééàò åëìèíè, ðèéàçèééàòû âÿ ìÿíòèãè þéðÿíèðäèëÿð. Ñÿôÿâèëÿðèí áèðèíúè ïàéòàõòû Òÿáðèç øÿùÿðè åëìè âÿ ìÿäÿíè ìÿðêÿç êèìè ìÿøùóðëàøìûøäû. Îðàäà óíèêàë ÿëéàçìàëàðëà, ìèíèàòöðëö êèòàáëàðëà çÿíýèí êèòàáõàíà òÿñèñ åäèëìèøäè. Ñÿôÿâè øàùëàðûíûí âÿòÿíè ßðäÿáèë øÿùÿðèíäÿ äÿ áþéöê êèòàáõàíà òÿñèñ åäèëìèøäè. ßëáÿòòÿ, 10–14 ÿñðëÿðèí åëìè éöêñÿëèøè òÿêðàð îëóíìàñà äà, áó äþâðäÿ äÿ àñòðîíîìèéà, òàðèõøöíàñëûã âÿ ôÿëñÿôÿ öçðÿ áèð ñûðà ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàðàíìûøäû. Ñÿôÿâè øàùëàðû àñòðîíîìèéà âÿ àñòðîëîýèéà åëìëÿðèíÿ áþéóê ÿùÿìèééÿò âåðèðäèëÿð. Ìÿùç îíà ýþðÿ äÿ îíëàð Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí 15 ÿñðäÿ äàüûäûëìûø ìÿøùóð Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíû 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áÿðïà åòäèðäèëÿð. Áó èøäÿ Øàù Û Èñìàéûë Ñÿôÿâèíèí Òÿáðèçäÿí Ìàðàüàéà ýþíäÿðäèéè ìÿøùóð àñòðîíîì âÿ ðèéàçèééàò÷û Ãèéàñÿääèí Øèðàçè èøòèðàê åòìèøäè. «Õÿòàè» ïîåòèê òÿõÿëëöñö èëÿ òàíûíìûø øàù Û Èñìàéûë Ñÿôÿâè âÿ äèýÿð Ñÿôÿâè øàùëàðû þçëÿðè äÿ øåèð éàçûð âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèíÿ ùèìàéÿäàðëûã åäèðäèëÿð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ÕÂÛ ÿñðäÿ ÿäÿáèééàò òàðèõèíÿ ìàðàã äàùà äà àðòäû âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã öçðÿ áèð ñûðà ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàðàíäû. «Òÿçêèðÿ» àäëû êèòàáëàðäà ìÿøùóð øàèðëÿðèí òÿðúöìåéè-ùàëëàðû âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿí ïàð÷àëàð âåðèëèðäè. Òÿçêèðÿ÷èëÿðäÿí ÿí ìÿøùóðëàðû ñûðàñûíäà Øàù Û Èñìàéûë Ñÿôÿâèíèí îüóëëàðû Ñàì Ìèðçÿ «Òþùôåéè-Ñàìè» («Ñàìûí ùÿäèééÿñè»), Èáðàùèì Ìèðçÿ èñÿ «Ôÿðùÿíýè-Èáðàùèìè» («Èáðàùèìèí ëöýÿòè») ÿñÿðëÿðèíè éàçìûøäû.

Îíëàðûí ñÿðÿíúàìû èëÿ ßùäè Áàüäàäè «Ýöëøÿíöø-øöÿðà» («Øàèðëÿðèí ýöëöñòàíû») àäëû òÿçêèðÿ éàðàòìûøäû. Éåíèúÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø Ñÿôÿâèëÿð þç ñöëàëÿëÿðèíèí òàðèõè ÿñÿðëÿðäÿ òÿðÿííöì îëìàñûíû èñòÿéèðäèëÿð âÿ áó ãÿáèëäÿí éàçàí òàðèõ÷èëÿðÿ ùèìàéÿäàðëûã åäèðäèëÿð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà òàðèõ öçðÿ äÿ áèð ñûðà ìöùöì ÿñÿðëÿð éàðàäûëäû. Òàðèõ÷èëÿð âÿ áèîãðàôëàð øàù Óçóí Ùÿñÿí Àü16 ÿñð Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷èëÿðè àðàñûíäà Ùÿñÿí áÿé Ðóìëó (1530/31–?) õöñóñè øþùðÿòÿ ìàëèê èäè. Î, Øàù Û Òÿùìàñèáèí ñàðàéûíäà õèäìÿò åòìèø âÿ îíóí ùÿðáè éöðöøëÿðèíèí èøòèðàê÷ûñû îëìóøäó. Ùÿñÿí áÿé Ðóìëó 12 úèëäëè «ßùñÿíöò-òÿâàðèõ» («Òàðèõëÿðèí ÿí éàõøûñû») êèòàáûíûí ìöÿëëèôèäèð. Ýöíöìöçÿ éàëíûç 11 âÿ 12-úè úèëäëÿðè ÷àòìûø áó êèòàá Àçÿðáàéúàíûí âÿ ãîíøó þëêÿëÿðèí òàðèõèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð âÿ 15–16 ÿñðëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ñþçñöç êè, ãèéìÿòëè ôàêòëàð âåðìÿêëÿ éàíàøû, Ùÿñÿí áÿé Ðóìëó ùàêèì Ñÿôÿâè ñöëàëÿñèíèí ðîëóíó âÿ ÿùÿìèééÿòèíè ùÿð âÿúùëÿ òÿðèôëÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû. ãîéóíëóíóí íÿâÿñè òöðê ìÿíøÿëè Øàù Û Èñìàéûë Ñÿôÿâèíè áèð òÿðÿôäÿí ãÿäèì Èðàí ùþêìäàðëàðû Ñàñàíèëÿðèí âÿ ßùÿìÿíèëÿðèí, î áèðè òÿðÿôäÿí èñÿ Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí òþðÿìÿñè åëàí åòäèëÿð. Îðòà ÿñð òàðèõè ìÿíáÿëÿðèíäÿ áåëÿ ìèôîëîæè âÿ ùÿãèãÿòÿ óéüóí îëìàéàí ìÿëóìàòëàðëà éàíàøû ÷îõ ãèéìÿòëè òàðèõè ôàêòëàðà äà ðàñò ýÿëèðèê. Ìöÿëëèôè áèëèíìÿéÿí «Òàðèõè-øàùè-Èñìàèëè-Ñÿôÿâè» («Øàù Èñìàéûë Ñÿôÿâèíèí òàðèõè») àäëû ÿñÿðäÿ øàù Èñìàéûëûí éåíèéåòìÿëèê äþâðöíäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðäÿí áÿùñ åäèëèð, îíóí 1502-úè èëäÿ òàõòà ÷ûõìàñû èëÿ áàøà ÷àòûð. 16 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí âÿ Èðàíûí âàùèä Ñÿôÿâèëÿð Èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ îëìàñû ùÿð èêè þëêÿíèí áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøìàñûíäà áþéöê ðîë îéíàéûðäû. Áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû, øàèðëÿðè, òàðèõ÷èëÿðè, àëèìëÿðè Èðàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ éàøàéûðäûëàð âÿ ôàðñ ìÿäÿíèééÿòèíÿ ãèéìÿòëè òþùôÿëÿð âåðèðäèëÿð. Èðàí åëìèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè èëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ îëóð âÿ þç éàðàäûúûëûãëàðûíäà Àçÿðáàéúàíà ýåíèø éåð àéûðûðäûëàð. Îíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà åëì õàäèìëÿðè, åéíè çàìàíäà Èðàí àëèìëÿðè ñàéûëûðäû âÿ ÿêñèíÿ, áÿçè ôàðñ âÿ áàøãà ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûá éàðàäûð âÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ñàéûëûðäûëàð.

Àçÿðáàéúàí òàðèõèíè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí Õàíäÿìèð (Õîíäÿìèð) àäû èëÿ ìÿøùóðëàøìûø Ãèéàñÿääèí èáí Ùöìàäÿääèí ÿë-Ùöñåéíèíèí (1475-1536) ÿñÿðëÿðè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Îíóí ÷îõúèëäëèê òàðèõè ÿñÿðèíèí áèð ùèññÿñè Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñûíà ùÿñð îëóíìóøäóð âÿ 15–16 ÿñð Àçÿðáàéúàí òàðèõè, õöñóñÿí äÿ þëêÿíèí èãòèñàäè âÿçèééÿòè èëÿ áàüëû ôàêòëàðëà çÿíýèíäèð. Òàðèõè ÿñðëÿð âÿ ñàëíàìÿëÿð ìöàñèð òàðèõ åëìè ö÷öí áþéöê ìàðàã êÿñá åäèð. Îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðè Ñÿôÿâèëÿðèí òàðèõäÿêè ðîëóíó èäåàëèçÿ åòñÿëÿð äÿ ÷îõñàéëû òàðèõè ìÿëóìàòëàð äà ýþñòÿðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí òàðèõèíÿ àèä áèð ÷îõ ôàêòëàð Ìèð Éÿùéà ÿë-Ùöñåéí Ãÿçâèíèíèí (14811555) «Ëöááöò-òÿâàðèõ» («Òàðèõèí ìÿüçè») ÿñÿðèíäÿ âåðèëìèøäèð. Õàíäÿìèð âÿ Ãÿçâèíè ãûçûëáàø ùÿðÿêàòûíà ðÿüáÿò ýþñòÿðèð âÿ Øàù Èñìàéûëûí ôÿàëèééÿòèíè ìöñáÿò ãèéìÿòëÿíäèðèðäèëÿð. Ùöððøàù èáí Êöáàë Ùöñåéíèíèí òàðèõÿ àèä ÿñÿðëÿðè äÿ ùÿìèí ðóùäà éàçëìûøäûð. Î, Ùèíäèñòàíûí ßùìÿäÿíàüàð øÿùÿðèíèí ñóëòàíû òÿðÿôèíäÿí øàù Û Òÿùìàñèáèí ñàðàéûíà ñÿôèð ýþíäÿðèëìèøäè. Ùöððøàù áèð íå÷ÿ èë Ýöðúöñòàíäà âÿ Øèðâàíäà éàøàìûøäûð. Îíóí ÿñÿðèíäÿ Øèðâàíäà áàø âåðìèø öñéàíëàðäàí äà ñþç à÷ûëûð. Øàù Û Òÿùìàñèáèí ÿéàíëàðûíäàí îëàí Øÿðÿô õàí Áèäëèñè, «Øÿðÿôíàìÿ» àäûíäà èêèúèëäëèê ÿñÿð éàçìûøäû. Áó ÿñÿðäÿ Ñÿôÿâèëÿð èìïåðèéàñûíäà 16 ÿñðäÿ áàø âåðìèø ôåîäàë ÷ÿêèøìÿëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð âÿ Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû âèëàéÿòëÿðèíèí òàðèõèíäÿí áÿùñ îëóíóð. Õàíäÿìèðèí âÿ áèð ñûðà áàøãà îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðèíèí ñàëíàìÿëÿðè âÿ òàðèõè ÿñÿðëÿðè åëì ö÷öí ÷îõ ãèéìÿòëèäèð âÿ îðòà ÿñð Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ òàðèõøöíàñëûüûí éöêñÿê çèðâÿéÿ ÷àòäûüûíû ýþñòÿðèð. Áöòöí áó ôàêòëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã áÿçè àëèìëÿð îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàíûíäà 15–16 ÿñðëÿðäÿ èêèíúè èíòèáàùûí áàøëàíìàñûíû åëàí åäèð âÿ áó èíòèáàùû 10–14 ÿñëÿðèí èíòèáàùû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèðëÿð. ßëáÿòòÿ êè, áó ôèêèðëÿð ùÿãèãÿòÿ óéüóí äåéèë. Áó äþâðäÿ áöòöí åëìëÿðäÿí äàùà ÷îõ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã âÿ òàðèõ èíêèøàô åäèðäè, äÿãèã åëìëÿð èñÿ áþùðàí è÷èíäÿéäè. Îíó äà íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, ÿäÿáè âÿ òàðèõè ÿñÿðëÿðèí áèð ÷îõó ùàêèìèééÿòäÿ îëàí øàùëàðû òÿðèôëÿéÿí ìÿäùèééÿëÿðëÿ çÿíýèí èäè. Òÿáèééàò åëìëÿðè öçðÿ éàðàäûëàí êèòàáëàð èñÿ éåíè åëìè èäåéàëàð äàøûìûðäû âÿ 10–14 ÿñðëÿðèí èíòèáàùû äþâðöíäÿ éàçûëìûø êèòàáëàðà îõøàð éàðàäûëûðäû. Àçÿðáàéúàí åëìè 17 ÿñðäÿ. 17 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáèééàòøöíàñëûã, òàðèõ âÿ áèð ñûðà áàøãà åëìëÿð èíêèøàô åäèðäè. 583

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Èñýÿíýÿð Ìöíøè, Éóñèô Ìÿùÿììÿäúàí îüëó Ãàðàáàüè, Ìèðçÿ Áàãè, Ìîëëà Ðÿúÿá Àüà Âàùèä, Íÿñðóëëà Õàëõàëè, Ìÿùÿììÿä Òàùèð Âàùèä, Ùöñåéí Õÿëÿô îüëó Áóðõàí, Ñàäèã áÿé ßôøàð êèìè èñòåäàäëû àëèìëÿð ÷àëûøûðäûëàð. Åëìäÿ 16 ÿñðèí àá-ùàâàñû äàâàì åäèðäè. Áó çàìàí äà Àçÿðáàéúàíäà áèð ÷îõ éåíè òàðèõè ÿñÿðëÿð éàðàäûëäû. Áó ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè Ñÿôÿâè øàùëàðûíû òÿðÿííöì åòìÿêäÿ äàâàì åäèðäèëÿð. 17 ÿñðèí òàðèõ ÿñÿðëÿðè àðàñûíäà Ìÿùÿììÿä Âàùèä Òàùèðèí «Òàðèõè-Âàùèä» («Òàðèõè-Øàù Àááàñè-Ñàíè» éàõóä «Àááàñíàìÿ») êèòàáû õöñóñè ìàðàã êÿñá åäèð. Ìÿùÿììÿä Âàùèä Òàùèð 1645 èëäÿ øàù Û Àááàñûí áàø òàðèõ÷èñè òÿéèí åäèëìèø, äàùà ñîíðà âÿçèð âÿçèûôÿñèíè òóòìóøäó. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí Îñìàíëû ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí çÿáò îëóíìàñû ìÿäÿíè âÿ åëìè ùÿéàòäà þç èçëÿðèíè áóðàõìûøäû. ßââÿëà, Òÿáðèç øÿùÿðè Îñìàíëûëàðûí ÿëèíÿ êå÷äèêäÿí ñîíðà Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû ñòàòóñóíó èòèðäè. Áóíäàí ñîíðà Òÿáðèç ùå÷ çàìàí ÿââÿëêèäÿê åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè êèìè òàíûíìàäû. Ñÿôÿâèëÿðèí åëì ìÿðêÿçëÿðè, î úöìëÿäÿí ìÿøùóð «Äàð öø-Øÿôà» ìÿäðÿñÿñè, ÿââÿëúÿ Ãÿçâèíÿ, ñîíðà èñÿ Èñôàùàí øÿùÿðèíÿ êþ÷öðöëäö. Àçÿðáàéúàíûí Îñìàíëû âÿ Ñÿôÿâè ìöùàðèáÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ äàüûäûëìàñû âÿ ÿéàëÿòÿ ÷åâðèëìÿñè Àçÿðáàéúàíûí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè êèìè þç íöôóçóíó èòèðìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Áóíóíëà éàíàøû, Îñìàíëû èñòèëàñû çàìàíû Àçÿðáàéúàíäà Îñìàíëûëàðûí åëìè ÿñÿðëÿðè éàéûëìàüà áàøëàäû. Îíëàðûí áèð ãèñìè Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿí ôÿðãëÿíÿí Îñìàíëû òöðêúÿñèíäÿ éàçûëìûøäû. Éåðëè êàòèáëÿð âÿ õÿòòàòëàð áó êèòàáëàðû êþ÷öðöð âÿ þëêÿäÿ éàéûðäûëàð. Ìÿñ., Ìÿùÿììÿä Éóñèô Øèðâàíè õÿáÿð âåðèð êè, òöðêúÿ éàçûëìûø âÿ Àçÿðáàéúàíäà øþùðÿò òàïìûø «Òèáíàìÿ» ÿñÿðèíèí ÿí ãÿäèì íöñõÿñè Èðÿâàí ãàëàñûíäà Îñìàíëû ñóëòàí Ìóðàäûí êèòàáõàíàñûíäàí ýþòöðöëìöøäö. 16 éöçèëëèéÿ íèñáÿòÿí òÿáèééàò åëìëÿðèíäÿ ìöÿééÿí èíêèøàô ñåçèëèðäè. Íÿñðóëëà Õàëõàëèíèí ðèéàçèééàòà àèä ÿñÿðè ìÿøùóð èäè. Ëàêèí áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Îñìàíëû èñòèëàñû íÿòèúÿñèíäÿ âÿòÿíè òÿðê åäèá áàøãà þëêÿëÿðÿ öç òöòìàüà ìÿúáóð îëäóëàð. Þëêÿäÿí êÿíàðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Òÿáðèçëè Ùöñåéí Õÿëÿô îüëó Áóðõàí Îñìàíëû ãîøóíëàðû Òÿáðèçè ÿëÿ êå÷èðòäèêäÿí ñîíðà âÿòÿíè òÿðê åäèá Ùèíäèñòàíà êþ÷ìöøäö. Î, Ùåéäÿðàáàä øÿùÿðèíèí 584

ùþêìäàðû Àáäóëëà Ãöòá øàùà èòùàô åäèëìèø ìÿøùóð «Áöðõàíè-Ãàòÿ» ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Áó ÿñÿð ôàðñ äèëèíèí ÿí ìöêÿììÿë ëöýÿòè ùåñàá îëóíóð âÿ äÿôÿëÿðëÿ Èðàíäà, Ùèíäèñòàíäà âÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà òèáá åëìè èíêèøàô åäèðäè, ÷îõñàéëû õÿñòÿõàíàëàð âÿ ÿúçàõàíàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Àçÿðáàéúàíäà 17 ÿñðèí 60-úè èëëÿðèíäÿ îëìóø ôðàíñûç ñÿééàùû Æàí Øàðäåí éàçûðäû êè, Òÿáðèçäÿ ö÷ øÿùÿð õÿñòÿõàíàñû âàð âÿ îíëàð êèôàéÿò ãÿäÿð òÿìèç âÿ ñÿëèãÿëèäèð. Õÿñòÿëÿð áóðàäà èíòåíñèâ ìöàëèúÿ êóðñëàðû êå÷èðäè. Ëàêèí îíëàð óçóí ìöääÿò áóðàäà ãàëà áèëìÿçäèëÿð. ×öíêè, õÿñòÿõàíàëàð øÿùÿðèí äþâëÿòëè ñàêèíëÿðèíèí èàíÿëÿðè ùåñàáûíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Õÿñòÿëÿðÿ áóðàäà ýöíäÿ èêè äÿôÿ ïóëñóç éåìÿê âåðèëèðäè. Õÿñòÿõàíàëàðäà ïåøÿêàð ùÿêèìëÿð

ìÿøüóë îëóðäó. Îíóí åëìè ÿñÿðëÿðè àðàñûíäà «Òÿçêèðåéè-ìÿúìåöë-ùÿââàñ» («Ñå÷èëìèøëÿðèí òîïëóñó») äèããÿòè õöñóñè úÿëá åäèð. Áó ÿñÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ éàøàéûá éàðàòìûø 480 øàèð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. 17 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà êèòàáõàíàøöíàñëûã ýåíèø âöñÿò àëìûø, ÿëéàçìà êèòàáëàðûíûí òÿðòèáàòû âÿ áÿçÿíìÿñè èøè òÿêìèëëÿøìèøäè. Ùÿëÿ 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ øàù Û Èñìàéûë þçöíöí Òÿáðèçäÿêè ñàðàéûíäà âÿ Ñÿôÿâèëÿðèí âÿòÿíè ßðäÿáèëäÿ áþéöê êèòàáõàíàëàð òÿñèñ åòìèøäè. Þëêÿäÿ ãÿäèì ÿëéàçìàëàðûí òîïëàíìàñû èøè ýåäèðäè, ìÿøùóð øàèð âÿ àëèìëÿðèí ÿñÿðëÿðè éûüûëûðäû. Îíëàðûí ÿñÿðëÿðè ìÿøùóð õÿòòàòëàð òÿðÿôèíäÿí êþ÷öðöëöð âÿ Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð÷öëÿðè òÿðÿôèíäÿí áÿçÿäèëèðäè. Êèòàáëàðûí äàùà óçóíþìöðëö îëìàñû ö÷öí Àçÿðáàéúàí óñòàëàðû äÿðèäÿí âÿ

Èñýÿíäÿð Ìöíøè (1560-1633) ýÿíúëèêäÿ øàù Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíèí Äèâàíûíäà êàòèá îëìóøäó. Ñîíðàëàð î, øàù Û Àááàñûí ñàðàé ñàëíàìÿ÷èñè îëàðàã «Òàðèõè-àëÿìè-ÿðàéèßááàñè» («Äöíéàéà éàðàøûã âåðÿí Àááàñûí òàðèõè») ÿñÿðèíè éàçìûøäû. Áó ÿñÿðäÿ, òÿáèè êè, øàù Àááàñ òÿðèô åäèëèðäè. Êèòàá 16–17 ÿñð Àçÿðáàéúàí òàðèõèíè èøûãëàíäûðàí ìöùöì ìÿíáÿëÿðäÿí áèðèäèð.

Éóñèô Ìÿùÿììÿäúàí îüëó Ãàðàáàüè (?–1645) þëêÿíèí Îñìàíëû ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìàñûíäàí ñîíðà ÿââÿëúÿ Ìÿðêÿçè Àñèéàéà ìöùàúèðÿò åòìèø âÿ Ñÿìÿðãÿíä øÿùÿðèíäÿ éàøàìûø, ñîíðà èñÿ Áóõàðàéà êþ÷ìöøäöð. Éóñèô Ãàðàáàüè ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ ôÿëñÿôÿ âÿ ùöãóãà àèä áèð ñûðà ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Ãàðàáàüèíèí áÿçè ÿñÿðëÿðèíäÿí îðòà ÿñð ìÿäðÿñÿëÿðèíäÿ (õöñóñÿí Ìÿðêÿçè Àñèéàäà) äÿðñ âÿñàèòè êèìè èñòèôàäÿ îëóíóðäó.

÷àëûøûðäû âÿ îíëàð òèáá öçðÿ îðòà ÿñð êèòàáëàðû ÿñàñûíäà ìöàëèúÿëÿð àïàðûðäûëàð. 17 ÿñðäÿ Øàìàõûäà éàøàìûø Ùÿñÿí èáí Ðçà Øèðâàíè «Ñèðàúöò-òèáá» («Òèááèí ÷ûðàüû») ÿñÿðèíè éàçìûøäû. Áó êèòàáäà éöçëÿðëÿ ìöðÿêêÿá òÿðêèáëè äÿðìàíëàðäàí (ùÿáëÿð, øàìëàð, ìÿúóíëàð, úöâàðèøëÿð, òîçëàð âÿ ñ.) äàíûøûëûð. Ìóðòàçàãóëó Øàìëó úèíñè õÿñòÿëèêëÿð öçðÿ ìöòÿõÿññèñ èäè. Î, àëèì âÿ ùÿêèì îëìàãëà éàíàøû ßðäÿáèë øÿùÿðèíèí âàëèñè (1678-úè èëäÿ) âÿ Ñÿôÿâè ÿìèðëÿðèíäÿí áèðè èäè. 17 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà ãàäûí âÿ êèøèëÿðäÿ úèíñè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿí áÿùñ åäÿí «Õèðãÿ» («Äÿðâèø ëèáàñû») ÿñÿðèíè éàçìûøäû. Êèòàáäà ñîíñóçëóüóí ñÿáÿáëÿðèíäÿí, úèíñè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí äÿðìàíëàðäàí, ùàìèëÿ ãàäûíûí îüëàí âÿ éàõóä ãûç äîüàúàüûíûí ÿëàìÿòëÿðèíäÿí, ñàüëàì úèíñè ùÿéàòûí íîðìàëàðûíäàí, ùàìèëÿ ãàäûíëàðûí ðåæèìèíäÿí âÿ áàøãà ìþâçóëàðäûí áÿùñ îëóíóð. 17 ÿñðäÿ Ñàäèãè àäû èëÿ øþùðÿò òàïìûø Ñàäèã áÿé ßôøàð, áèð ñûðà èñòåäàäëàðûí ñàùèáè èäè. Î, øåèðëÿð âÿ åëìè ÿñÿðëÿð éàçûð, ãèéìÿòëè êèòàáëàð òîïëàéûð, ðÿññàìëûãëà

áàøãà ìþùêÿì ìàòåðèàëëàðäàí áÿäèè çþâãëÿ áÿçÿäèëìèø úèëäëÿð ùàçûðëàéûðäû, êàüûçûí, ìöðÿêêÿáèí âÿ ðÿíýëÿðèí êåéôèééÿòëè îëìàñûíà äèããÿò éåòèðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí åëìè 18 ÿñðäÿ. 18 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí êè÷èê ôåîäàë äþâëÿòëÿðÿ (õàíëûãëàðà) áþëöíäö. Ìöñòÿãèë, éàõóä éàðûììöñòÿãèë îëìóø áó äþâëÿò ãóðóìëàðû òåç-òåç áèð-áèðè èëÿ ãàíëû ìöùàðèáÿëÿðÿ ýèðèøèðäè âÿ áó äà øÿùÿðëÿðèí âÿ êÿíäëÿðèí äàüûëìàñûíà, èãòèñàäèééàòûí, åëìèí âÿ ìÿäÿíèééÿòèí òÿíÿççöëöíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Îíäàí áàøãà, Èðàíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà âóðóøàí Íàäèð øàù ßôøàð, Êÿðèì õàí Çÿí âÿ Àüà Ìÿùÿììÿä Õàí Ãàúàð Àçÿðáàéúàíà ùÿðáè éöðöøëÿð âÿ áàñãûíëàð åäèðäèëÿð. Àðàñûêÿñèëìÿç ìöùàðèáÿëÿð, ñèéàñè âÿ èúòèìàè ùÿéàòäà ùÿðú-ìÿðúëèê âÿ ñòàáèëëèéèí îëìàìàñû Àçÿðáàéúàíäà åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ àüûð çÿðáÿëÿð âóðäó. Áóíà áàõìàéàðàã î äþâðäÿ Øàìàõû, Øÿêè, Ýÿíúÿ, Òÿáðèç, Íàõ÷ûâàí, Ãóáà,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áàêû âÿ ñ. øÿùÿðëÿð ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè îëàðàã ãàëûðäûëàð. Áó øÿùÿðëÿðäÿ ìÿäðÿñÿëÿð âàðäû, îíëàðäà Øÿðã ñõîëàñòèêàñûíäàí äÿðñ äåéèëèðäè. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà ãèéìÿòëè òèáá ÿñÿðëÿðè éàðàíìûøäû. Ìöÿëëèôè áèëèíìÿéÿí «Òèáíàìÿ» ÿñÿðèíèí 1712 èëäÿ Ìÿùÿììÿä Éóñèô Øèðâàíè òÿðÿôèíäÿí êþ÷öðöëìöø íöñõÿñè ìþâúóääóð. Êèòàá òöðê äèëèíäÿ éàçûëìûøäûð âÿ î äþâðäÿ ìÿëóì îëàí ÿêñÿð õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿí áÿùñ åäèð. Ùàúû Ñöëåéìàí Ãàúàð Èðÿâàíèíèí «Ôÿâàèäöë-ùèêìÿò» («Ùèêìÿòèí ôàéäàëàðû») ÿñÿðèíäÿ ìèíëÿðëÿ òÿáèè äÿðìàí âàñèòÿëÿðè ñàäàëàíûð âÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿ öñóëëàðû ýþñòÿðèëèð. Èðÿâàíèíèí ÿëéàçìàëàðû Àçÿðáàéúàíäà, Èðàíäà, Ìèñèðäÿ âÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ ìöùàôèçÿ îëóíóð. ßáöëùÿñÿí Ìÿðàüàéèíèí 1775–76 èëëÿðäÿ éàçäûüû «Ìöàëèúÿòè-ìöíôÿðèäÿ» («ßí ìöêÿììÿë ìöàëèúÿëÿð») ÿñÿðè ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿí áÿùñ åäèð. ßáäöððÿçàã áÿé òàðèõ öçðÿ «Ìÿàñèðåñóëòàíèéÿ» («Ñóëòàíûí àáèäÿëÿðè») ÿñÿðèíè éàçìûøäûð. Áó ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà 18 ÿñðèí ñîíóíäà – 19 ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿð àðàøäûðûëûð. 18 ÿñäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè (î äþâðöí ìÿíáÿëÿðèíäÿ – òöðê äèëè) åëìäÿ äàùà ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíìàüà áàøëàäû. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà åëìè ÿñÿðëÿð ÿñàñÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçûëûðäû. Àâðîïàäà ëàòûí äèëè îëäóüó êèìè, ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ äÿ ÿðÿá äèëè åëìè äèë ñàéûëûðäû. ßðÿá äèëèíäÿ éàðàäûëìûø ÿñÿðëÿð Èñïàíèéàäàí Ùèíäèñòàíàäÿê áöòöí ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ îõóíóðäó. Ôàðñ äèëèíèí äÿ ìþâãåëÿðè ìþùêÿì èäè âÿ Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèôëÿðèíèí áèð ÷îõó ÿñÿðëÿðèíè ôàðñúà éàçûðäû. Àçÿðáàéúàíûí òöðê äèëè øåèð âÿ äàñòàí äèëè êèìè ìÿøùóðëàøìûøäû. Áóíóíëà éàíàøû, Èìàäÿääèí Íÿñèìèíèí (1396–1417), Úàùàíøàù Ùÿãèãèíèí (1397–1467), Ìÿùÿììÿä Ôöçóëèíèí (1494–1556), Øàù Èñìàéûë Õÿòàéèíèí (1487–1524) âÿ áàøãà Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíèí àíà äèëèíäÿ éàçäûüëàðû øåèð âÿ ïîåìàëàðû åëìè âÿ ôÿëñÿôè èäåéàëàðëà çÿíýèíäèð. Àçÿðáàéúàí (òöðê) äèëèíäÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿðèí áàøëûãëàðû àäÿòÿí ÿðÿá, éàõóä ôàðñ äèëèíäÿ âåðèëèðäè. 17 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà Îñìàíëû òöðêúÿñèíäÿ éàçûëìûø âÿ òèáäÿí áÿùñ åäÿí «Òèáíàìÿ» ÿñÿðè éàëûëìûøäû. 17 ÿñðäÿ òöðêúÿ òÿðòèá îëóíìóø íöúóì öçðÿ «Ñàëíàìÿ» ÿñÿðè âÿ ìöõòÿëèô ìþâçóëàðà àèä áèð ñûðà áàøãà àçÿðáàéúàíäèëëè åëìè ÿñÿðëÿð äÿ ÀÌÅÀ-íûí ßëéàçìàëàð Èí-òóíäà ñàõëàíûëûð. 19 ÿñðäÿí

áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëàí åëìè ÿñÿðëÿðèí ñàéû ñöðÿòëÿ àðòìàüà áàøëàéûð. Àçÿðáàéúàí åëìè 19 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿí 1918 èëÿäÿê. 1801–1828-úè èëëÿðäÿ Ðóñèéà Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíû èøüàë åäÿíäÿí ñîíðà áóðàäà Ãÿðá åëìèíèí òÿñèð âÿ íöôóçó àðòìàüà áàøëàäû. Þëêÿäÿ Ãÿðá òÿùñèë ñèñòåìè ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìÿêòÿáëÿð à÷ûëûð, àçÿðáàéúàíëûëàð èñÿ Ðóñèéàäà âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ òÿùñèë àëìàüà áàøëàéûðëàð. Áó ÿðÿôÿäÿ ãàáàüúûë Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ÷îõÿñðëèê Øÿðã åëìèíèí ÿíÿíÿëÿðèíè èíêèøàô åòäèðìÿêëÿ éàíàøû, ìöàñèð Àâðîïà åëìèíèí íàèëèééÿò âÿ ìåòîäëàðûíäàí äà áÿùðÿëÿíìÿéÿ áàøëàäûëàð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà òàðèõ åëìè öçðÿ éåíè ÿñÿðëÿð éàðàíûðäû. ßââÿëêèëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã òàðèõè òÿäãèãàòëàðûí ÷îõó àðòûã Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëûðäû. Áó àðàøäûðìàëàðäà Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì òîïðàüû Ãàðàáàüûí òàðèõèíÿ õöñóñè éåð àéðûëûðäû. 1845 èëäÿ Ìèðçÿ Àäûýþçÿë áÿé (1780–1848) “Ãàðàáàüíàìÿ” ÿñÿðèíè éàçìûøäû. Áó ÿñÿð 1736-1828-úè èëëÿðäÿ Ãàðàáàüäà áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðäÿí õÿáÿð âåðèð. Ãàðàáàü õàíëûüûíûí ñàáèã âÿçèðè Ìèðçÿ Úàìàë (1773–1853) äà “ÒàðèõèÃàðàáàü” àäûíäà êèòàá éàçìûøäû. Ãàðàáàüäà 1828 èëÿ ãÿäÿð áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðè òÿùëèë åäÿí áó ÿñÿðèí áèð ùèññÿñè 1885úè èëäÿ ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíàðàã “Êàñïè” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åäèëìèøäè. Ìèð Ìåùäè Õÿçàíè (1811–1893) “Êèòàáè-òàðèõèÃàðàáàü”, Ðçàãóëó áÿé Ìèðçÿ Úàâàíøèð îüëó “Òàðèõè-Ãàðàáàü”, Ìèðçÿ Éóñèô Ãàðàáàüè (1789–1864) “Òàðèõè-Ñàôè” (“Ñàô òàðèõ”), Ùÿñÿíÿëèõàí Ãàðàäàüè (1850–1929) èñÿ “Ãàðàáàüíàìÿ” ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Áó ÿñÿðëÿð Ãàðàáàüûí òàðèõèíè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí ìàðàãëûäûð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ ýþñòÿðèëìèø ôàêòëàð Ãàðàáàüûí òàðèõÿí Àçÿðáàéúàíà ìÿõñóñ îëäóüóíó áèð äàùà òÿñäèã åäèð. Ãàðàáàü õàíëûüûíûí òàðèõ÷èëÿðè èëÿ ðÿãàáÿò àïàðà áèëÿúÿê éàëíûç Øÿêè õàíëûüûíûí òàðèõ÷èëÿðè èäè. Øÿêè õàíëûüûíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí ñîíðà Øÿêè òàðèõ÷èëÿðè ÷îõ ìÿùñóëäàð èøëÿìèø âÿ Øÿêè õàíëûüûíûí òàðèõèíÿ àèä áèð íå÷ÿ ãèéìÿòëè ÿñÿð éàðàòìûøëàð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ Øÿêè õàíëûüûíûí éàðàíìà òàðèõèíäÿí, Íàäèð Øàù ßôøàðà âÿ áàøãà èøüàë÷ûëàðà ãàðøû àïàðäûãëàðû âóðóøìàëàðäàí âÿ õàíëûüûí ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí çÿáò îëóíìàñûíäàí áÿùñ îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, Êÿðèì àüà Ôàòåù (1783– 1858) “Øÿêè õàíëàðûíûí òàðèõè” (1829; 1858 èëäÿ íÿøð åäèëìèøäè), Ùàúû Ñåéèä ßáäöëùÿìèä (1795/96–?) “Øÿêè õàíëàðû

âÿ îíëàðûí íÿñèëëÿðè” êèòàáûíûí ìéÿëëèôèäèð. Èñýÿíäÿð áÿé Ùàúûíñêè þçöíöí “Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàíûí ùÿéàòû” ÿñÿðèíäÿ Ãóáà õàíëûüûíûí òàðèõèíè àðàøäûðûð. Åëìè öñëóá áàõûìûíäàí áèð ñûðà öñòöíëöêëÿðÿ áàõìàéàðàã áöòöí áó ÿñÿðëÿð îðòà ÿñð Øÿðã ñàëíàìÿëÿðèíè õàòûðëàäûðäû. Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèôëÿðè àéðû-àéðû õàíëûãëàðûí òàðèõèíè éàçàðêÿí ýÿëÿúÿêäÿ áöòþâ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí éàçûëûøû ö÷öí çÿìèí éàðàäûðäûëàð. Î äþâðäÿ Ðóñèéàäà Àçÿðáàéúàíûí òàðèõèíè éàçìàã ùå÷ äÿ àñàí èø äåéèëäè. Þëêÿíèí Ðóñèéàíûí òÿðêèáèíäÿ îëàí ùèññÿñè áèð ÷îõ ñÿíÿäëÿðäÿ ðÿñìÿí «Àçÿðáàéúàí» äåéèë, «Øÿðãè Çàãàôãàçèéà» êèìè âåðèëèðäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ Ðóñèéà èñòèëàñû äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõè ùàããûíäà éàçûëìûø ÿñÿðëÿðèí ùå÷ áèðèñè «Àçÿðáàéúàí òàðèõè» àäëàíäûðûëìàìûøäû. Àçÿðáàéúàíëà Ðóñèéà àðàñûíäà ýåòäèêúÿ àðòàí åëìè âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áÿçè Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Ðóñèéà àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ äÿðñ äåìÿéÿ áàøëàéûð âÿ áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà îðàäà þç áèëèêëÿðèíÿ âÿ åëìè íàèëèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ìÿøùóðëàøûðëàð. 18 ÿñðèí ñîíó – 19 ÿñðèí èëê èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Ðóñèéàíûí øÿðãøöíàñëûã åëìèíäÿ ìöÿééÿí ðîë îéíàìàüà áàøëàéûð. Áó äþâðäÿ Ðóñèéàäà ìöÿëëèì âÿ òÿðúöìÿ÷è èøëÿéÿí àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà Íÿñèðîâ, ßáó-Òóðàá Âÿçèðîâ, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Øÿôè, Îñìàíîâ, Ñàäûõ áÿé Úÿôÿðîâ, Ìèðçÿ Àáäóëëà Âÿçèðîâ, Ìèðçÿ Ùÿñÿí Òàùèðîâ, Ìÿùÿììÿä ßëèéåâ, Ìèðçÿ Àáäóëëà Ãàôôàðîâ, Ìèðçÿ Úÿôÿð Ðèçàéåâ âÿ á.-íûí àäëàðûíû ÷ÿêìÿê îëàð. Òÿÿññöô êè, áó øÿõñëÿð áàðÿäÿ ìöôÿññÿë ìÿëóìàò éîõäóð. 1786 èëäÿ Ðóñèéà Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíäÿ ôàðñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ÷è âÿçèôÿñèíäÿ Íÿñèðîâ ÷àëûøûðäû. Ùÿìèí èë ÕÈÍ-ÿ ßáó Òóðàá Âÿçèðîâ äà èøëÿìÿéÿ ýÿëìèøäèð âÿ 1819 èëäÿ ôàðñ äèëèíäÿí áàø òÿðúöìÿ÷è òÿéèí åäèëìèøäèð. ß.Ò.Âÿçèðîâ ôàðñ äèëèíäÿ éàçûëìûø øåèðëÿðèí âÿ Âèëêåíèí ôàðñ ãðàììàòèêàñûíûí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ÷èñè êèìè ìÿøùóðäóð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí áÿçèëÿðè Ñàíêò-Ïåòåðáóðã âÿ Ãàçàí Óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí, ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëèíèí òÿäðèñèíè òÿøêèë åäèð, øÿðã ôÿëëñÿôÿñè, ãàíóíâåðèúèëèéè âÿ ÿäÿáèééàòû öçðÿ äÿðñ äåéèðäèëÿð. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà áó ðîë î äÿðÿúÿäÿ àðòûð êè, ùÿòòà ðóñ øÿðãøöíàñëûüûíûí Àçÿðáàéúàíëû àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòäèðèëäèéè ùàãäà ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ìèðçÿ Úÿôÿð Òîï÷óáàøîâ (1790– 1869) Ðóñèéàäà âÿ Ãÿðáè Àâðîïàäà øþùðÿò òàïìûø Àçÿðáàéúàíëû øÿðãøöíàñëàð585

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàíäûð. 1819 èëäÿí Ñàíòê-Ïåòåðáóðã Óíèâåðñèòåòèíäÿ Øÿðã äèëëÿðèíè òÿäðèñ åäèðäè. 1835 èëäÿ ôàðñ äèëè êàôåäðàñûíà ðÿùáÿð òÿéèí åäèëèð âÿ ïðîôåññîð àäûíà ëàéèã ýþðöëöð. À.Ñ.Ãðèáîéåäîâ âÿ á. òàíûíìûø ðóñ çèéàëûëàðû Ì.Ú.Òîï÷óáàøîâóí ìöùàçèðÿëÿðèíè äèíëÿìèø âÿ îíóí òÿëÿáÿëÿðè îëìóøëàð. Îíóí Øÿðã äèëëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí òàðèõèíè éàðàòìàã èñòèãàìÿòèíäÿ èëê àääûìû Àááàñãóëó Àüà Áàêûõàíîâ (1794–1847) àòìûøäûð. Îíóí “Ýöëöñòàíè-Èðÿì” ÿñÿðè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí âÿ Äàüûñòàíûí ÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí 1841 èëÿ ãÿäÿðêè òàðèõèíè àðàøäûðûð âÿ ìöàñèð Àâðîïà òàðèõøöíàñëûã ìåòîäëàðûíà àðõàëàíäûüûíà ýþðÿ éóõàðûäà ñàäàëàíìûø òàðèõ÷èëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí êþêëö ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèð. Ùåðîäîòóí, Ñòðàáîíóí, Ïëóòàðõûí, Òÿáÿðèíèí, Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèíèí, Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíèíèí âÿ áàøãà ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíìÿêëÿ éàçûëäûüûíà ýþðÿ áó ÿñÿð Àçÿðáàéúàí òàðèõøöíàñëûüûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ à÷äû. À.Áàêûõàíîâ àñòðîíîìèéà, úîüðàôèéà, ôÿëñÿôÿ, åòèêà, ìÿíòèã âÿ äèë÷èëèê öçðÿ äÿ áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. ôèëîëîýèéàñû öçðÿ ÷àëûøìàëàðû Ãÿðáè Àâðîïà àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäè. Ì.Ú.Òîï÷óáàøîâ Ëîíäîí Àñèéà Êðàë Úÿìèééÿòèíèí öçâö ñå÷èëìèøäè. 19 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäàí Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí ðóñ øÿðãøöíàñëûüûíäà îéíàäûãëàðû ðîë äóðìàäàí àðòìàüà áàøëàéûð. Ðóñ âÿ Àâðîïà òÿùñèëè ýþðìöø Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû äà þç íþâáÿñèíäÿ ðóñ àëèìëÿðèíè ãÿäèì Øÿðãèí ìÿäÿíèééÿòè, ÿäÿáèééàòû, òàðèõè, ôÿëñÿôÿñè, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí, ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðè èëÿ òàíûø åäèðäèëÿð. Îíëàð ðóñ äèëèíè âÿ àäÿòëÿðèíè éàõøû áèëäèêëÿðè ö÷öí Ðóñèéàíûí åëìè ìöùèòèíÿ àñàíëûãëà èíòåãðàñèéà îëóíóá îíà íöôóç åòìÿê èìêàíû ãàçàíûðäûëàð. Îíëàðûí ÿìÿéè ñàéÿñèíäÿ Ðóñèéàäà Øÿðã äèëëÿðèíèí òÿäðèñè éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ àïàðûëûð âÿ èñòåäàëû øÿðãøöíàñ êàäðëàð ùàçûðëàíûðäû. Òàíûíìûø øÿðãøöíàñ àëèìëÿðäÿí áèðè Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä ÿëè Ùàúû Ãàñûì îüëó Êàçûì áÿé (1802–70) îëìóøäóð. Ùÿëÿ 17 éàøûíäà î, þçöíöí èëê åëìè ÿñÿðèíè – “ßðÿá äèëèíèí ìöõòÿñÿð ãðàììàòèêàñû”íû éàçìûøäû. 1826-úè èëäÿí åòèáàðÿí Êàçûì áÿé Ãàçàí Óíèâåðñèòåòèíäÿ ôàðñ âÿ òöðê-òàòàð (Àçÿðáàéúàí) äèëëÿðèíäÿí äÿðñ äåéèð, àç ñîíðà ïðîôåññîð àäûíû àëûð 586

âÿ ôàêöëòÿíèí äåêàíû âÿçèôÿñèíÿ òÿéèí åäèëèð. Êàçûì áÿé Àçÿðáàéúàí äèëèíèí åëìè ãðàììàòèêàñûíû àðàøäûðìûøäû. Îíóí òÿðòèá åòäèéè Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãðàììàòèêàñû êèòàáû Ðóñèéàäà èêè äÿôÿ (1839 âÿ 1846 èëëÿðäÿ) íÿøð åäèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíûí ôÿëñÿôÿ åëìèíäÿ äÿ ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðèðäè. Ãÿðá òÿùñèëè ýþðìöø Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôëàðû Àðèñòîòåëèí âÿ ÿë-Ãÿçàëèíèí ÿñÿðëÿðèíè òÿùëèë åòìÿêëÿ éàíàøû î äþâðöí Àâðîïà ôèëîñîôëàðûíûí Éóíãóí, Êàíòûí âÿ á.-íûí èäåéàëàðû èëÿ äÿ òàíûø îëìàüà áàøëàäûëàð. Ãÿðáèí ôÿëñÿôè èäåéàëàðûíû ìÿíèìñÿéÿí âÿ òÿáëèü åäÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ (1812–78) þç ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðèíè “Êÿìàëóääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ÿñÿðèíäÿ ÿêñ åòäèðìèøäèð. Áó ÿñÿð òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, Èðàíäà âÿ Òöðêèéÿäÿ äÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäû. Ì.Ô.Àõóíäîâ þç ÿñÿðëÿðèíäÿ äèíè ôàíàòèçìÿ ãàðøû ÷ûõìûø, åëìèí âÿ åëìè òÿôÿêêöðöí àëèëèéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Î, ùÿì÷èíèí Ôèðäîâñè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè, Úàìè, Ñÿäè Øèðàçè, Úàëàëÿääèí Ðóìè, Ùàôèç ùàããûíäà ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð. Î äþâðäÿ îðòà ÿñðëÿðÿ ìÿõñóñ åëìè öñëóáäà éàðàòìàãäà äàâàì åäÿí àëèìëÿð äÿ âàðäû. Îíëàð, ÷îõÿñðëèê Øÿðã åëìèíèí ãàéäàëàðûíà ñàäèã ãàëûð âÿ åëìäÿ ùå÷ áèð éåíèëèéè ãÿáóë åòìèðäèëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã, îíëàð äà áèð ñûðà ÷îõ ìöòÿðÿããè âÿ ýþçÿë ÿñÿðëÿð éàðàäà áèëìèøëÿð. Ìÿøùóð úîüðàôèéàøöíàñ Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíè (1780–1837/38) Èðàí, Òöðêèéÿ, ßðÿáèñòàí, Ùèíäèñòàí, Ìèñèð, Ñóäàí, ßëúÿçàèð âÿ áèð ñûðà áàøãà þëêÿëÿðÿ ñÿéàùÿò åòìèø âÿ ñÿôÿðëÿðäÿ îëäóüó 36 èë ÿðçèíäÿ 60 000 êì ìÿñàôÿ ãÿò åòìèøäè. Áó ñÿôÿðëÿðèí éåêóíó îëàðàã “Ðèéàçöññÿéàùÿò” (“Ñÿéàùÿòèí úÿííÿò áàüëàðû”), “Ùÿäàèãöñ-ñÿéàùÿò” (“Ñÿéàùÿòèí ýöëöñòàíû”) âÿ “Áóñòàíöñ-ñÿéàùÿò” (“Ñÿéàùÿòèí áàüû”) êèòàáëàðû éàçûëìûøäû. Áó ÿñÿðëÿðäÿ áèð ÷îõ þëêÿëÿðèí èãòèñàäèééàòû, ìÿäÿíè ùÿéàòû, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè èøûãëàíäûðûëûð. Àçÿðáàéúàí åëìèíèí 19 ÿñðäÿ ÿëäÿ åòäèéè ÿí áþéöê óüóðó òÿáèééàò âÿ òåõíèêà åëìëÿðèíèí èíêèøàôûäûð. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéÿñèíèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû êèìéà âÿ íåôò êèìéàñû öçðÿ òÿäãèòàëàð àïàðûëìàüà áàøëàíûð. Ðóñèéà Èìïåðàòîð Òåõíèêè Úÿìèééÿòèíèí Áàêû Áþëìÿñè òÿñèñ îëóíóð. Íåôò êèìéàñû öçðÿ ÿñàñ òÿäãèãàòëàð áþëìÿíèí íÿçäèíäÿêè ëàáîðàòîðèéàäà àïàðûëûðäû. Ðóñ àëèìè Ä.È.Ìåíäåëåéåâ 1878 âÿ 1880 èëëÿðäÿ Áàêûäà îëìóø âÿ áóðàäà íåôò åìàëû ïðîáëåìëÿðèíè àðàøäûðìûøäûð. 1885 èëäÿ

äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã Áàêûäà êåðîñèíèí êðåêèíã öñóëó èëÿ àëûíìàñû ö÷öí ãóðüó éàðàäûëìûøäû. Áó ëàéèùÿ1891 èëäÿ Øóõîâ âÿ Ãàâðèëîâ òÿðÿôèíäÿí òÿêìèëëÿøäèðèëìèøäè. Äàùà ñîíðàëàð, áåëÿ ãóðüóëàð ÿñàñûíäà ÀÁØ êðåêèíã ç-ëàðû òèêèëìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà òÿñðöáÿëè Ìèðçÿ Êàçûì áÿé Ñÿäèíèí “Ýöëöñòàí” ÿñÿðèíè ðóñ äèëèíÿ, “Äÿðáÿíäíàìÿ”íè èíýèëèñ äèëèíÿ, þçöíöí éàçäûüû Àçÿðáàéúàí ãðàììàòèêàñûíû èñÿ àëìàí äèëèíÿ øÿõñÿí òÿðúöìÿ åòìèøäè. Îíóí ìÿøùóð ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè “Áàá âÿ áàá÷ûëàð: 1844-1852 èëëÿðäÿ Èðàíäà äèíè-ñèéàñè öñéàíëàð” îëìóøäóð. Êàçûì áÿéèí ÿñàñ ìÿãàëÿ âÿ êèòàáëàðû èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí âÿ áàøãà äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäè. Î, Ðóñèéà Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö, Áþéöê Áðèòàíèéà âÿ Èðëàíäèéà Êðàë Úÿìèééÿòèíèí, Êîïåíùàýåíèí Øèìàëè Àíòèêâàðëàð Êðàë Úÿìèééÿòèíèí âÿ áàøãà õàðèúè àêàäåìèéàëàðûí öçâö ñå÷èëìèøäè. Êàçûì áÿéèí øÿðýøöíàñëûã åëìèíäÿ ðîëóíó àíëàìàã ö÷öí ìÿøùóð ðóñ àëèìè Â.Â.Áàðòîëäóí ñþçëÿðèíè ñèòàò ýÿòèðìÿê êèôàéÿòäèð: “Ñåíêîâñêè âÿ Êàçûì áÿé þç ìöùàçèðÿëÿðè èëÿ ðóñ øÿðãøöíàñëûüûíûí þçöëöíö ãîéìóøëàð: íþâáÿòè íÿñëÿ àèä àç ãàëà áöòöí ðóñ øÿðãøöíàñëàðû áó àëèìëÿðèí éåòèðìÿëÿðè, éàõóä îíëàðûí øàýèðäëÿðèíèí øàýèðäëÿðèäèð”. êèìéà÷ûëàð äà éåòèøìÿéÿ áàøëàéûð. Îíëàð, Ðóñèéà âÿ Ãÿðá óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ òÿùñèë àëäûãäàí ñîíðà åëìè òÿäãèãàòëàðëà ìÿøüóë îëóðäóëàð. 1880–1890 èëëÿðäÿ Àëìàíèéàíûí Ñòðàñáóðã Óíèâåðñèòåòèíäÿ òÿùñèë àëìûø àçÿðáàéúàíëû êèìéà÷û, êèìéà äîêòîðó Ìþâñöì áÿé Õàíëàðîâ Áàêûäà öçâè êèìéà öçðÿ òÿäãèãàòëàðà áàøëàìûøäûð. Îíóí “Òèîñèðêÿ òóðøóñóíóí åòèëðîäàíèäÿ òÿñèðè” àäëû èëê ìÿãàëÿñè 1882 èëäÿ Àëìàíèéàäà äÿðú åäèëìèøäè. Ì.Õàíëàðîâóí ìöùöì ÿñÿðëÿðè ëàêòîíëàðà âÿ ëàêòîí òóðøóëàðûíà ùÿñð åäèëìèøäèð âÿ Ôèòòèýèí åéíè ìþâçóéà àèä ÿñÿðëÿðè èëÿ åéíè âàõòäà äÿðú îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà ïåøÿêàð áèîëîã àëèìëÿð ùÿääèíäÿí àðòûã àç èäè, ëàêèí áèð ñûðà ùÿêèìëÿð âÿ ìöÿëëèìëÿð ìààðèôëÿíäèðèúè èøëÿð àïàðûð âÿ ÿùàëèíè ÿñàñ áèîëîæè áèëèêëÿðëÿ òàíûø åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Îíëàðûí ÿñàñ ìÿãñÿäè, Àçÿðáàéúàí èúòèìàèééÿòèíè Àâðîïà åëìèíèí áèîëîýèéà ñÿùÿñèíäÿêè ñîí íàèëèééÿòëÿðè èëÿ òàíûø åòìÿê èäè. Àçÿðáàéúàíäà áèîëîýèéà âÿ êÿíä

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òÿñÿððöôàòû åëìëÿðèíèí èíêèøàôû Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáè (1842–1907) âÿ Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí (1854–1926) àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàíûí áèòêè þðòöéöíöí ùÿääèíäÿí àðòûã çÿíýèí îëìàñû Àçÿðáàéúàí áèîëîãëàðûíûí íÿçÿðèíè úÿëá åòìèø âÿ îíëàðû þëêÿìèçèí áèòêè þðòöéöíö þéðÿíìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìèøäèð. Áóðàäà 4 ìèíÿ éàõûí àëè áèòêè íþâö ìþâúóääóð. Î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áèòêè þðòöéöíö òÿñâèð åäÿí ÿñÿðëÿðèí ñàéû ùÿääèíäÿí àðòûã àç èäè. Ðóñèéàíûí Ïåòðîâ-Ðàçóìîâ Àêàäåìèéàñûíû áèòèðìèø Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ Ãàôãàçûí áèòêè àëÿìèíèí þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ìöÿééÿí èøëÿð ýþðäö. Î, Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíûí Äèëèúàí ìÿíòÿãÿñèíäÿ èøëÿéÿí çàìàí éåðëè àüàú íþâëÿðèíÿ àèä õåéëè ìàòåðèàë òîïëàìûø âÿ áóíóí ùàããûíäà åëìè ÿñÿð éàçìûøäû. Ðóñ èìïåðèéàñû äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñÿùèééÿíèí âÿçèééÿòè öðÿêà÷àí äåéèëäè. Õÿñòÿõàíàëàð àç èäè, òèááè åëìè ìöÿññèñÿëÿð èñÿ öìóìèééÿòëÿ éîõ èäè. ×àð ùþêóìÿòè Áàêûäà âÿ Àçÿðáàéúàíûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ ùå÷ òèááè ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðèíèí à÷ûëìàñûíû äà äÿñòÿêëÿìèðäè. Èìêàíëû àèëÿëÿðèí óøàãëàðû Ìîñêâàäà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðãäà âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ àëè òèááè òÿùñèë àëäûãäàí ñîíðà Áàêûéà ãàéûäûð âÿ áóðàäà þç õàëãûíà õèäìÿò åäèðäèëÿð. Áàêûäà éåðëÿøÿí òèááè òàìàéöëëö éåýàíÿ èúòèìàè òÿøêèëàò Áàêû Ùÿêèìëÿð Úÿìèééÿòè èäè. Áó úÿìèééÿò âÿ îíóí öçâëÿðè Ì.Ì.Âÿêèëîâ (1864–1944), ß.Ù.Àõóíäîâ, ß.Ì.Ìåùìàíäàðîâ (1854–1929) âÿ á. òèáá åëìè ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí åëìè àðàøäûðìàëàð àïàðûðäûëàð. Àëìàíèéàäà Åðëàíýåí Óí-òåòèíè áèòèðìèø ßáäöëõàëèã Àõóíäîâ 10 ÿñð òÿáèáè Ìöâÿôôÿã ÿë-Ùÿðÿâèíèí ÿúçà÷ûëûüà àèä ÿñÿðèíè ÿðÿá äèëèíäÿí àëìàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäè. Àç ñîíðà áó ÿñÿð Àëìàíèéàäà íÿøð îëóíìóøäóð (Akhundov Abdul-Chalig. Die pharmacologichen Grundsaetze des Abu Mansur Muwaffak bin Ali Harawi. – Halle, 1893). ß.Ì.Ìåùìàíäàðîâ 1893 èëäÿ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíûí Úàâàíøèð óéåçäèíäÿ áàø âåðìèø âÿáà åïèäåìèéàñûíû úèääè àðàøäûðìûø âÿ òÿäãèãàòëàðû èëÿ áàüëû Ãàôãàç ùÿêèìëÿðèíèí ùÿìèí èëäÿ êå÷èðèëìèø èëê ãóðóëòàéûíäà ÷ûõûø åòìèøäèð. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà òàðèõ åëìè èíêèøàô åòìÿêäÿ äàâàì åäèðäè. Éàðàäûëàí ÿñÿðëÿðèí áèð ãèñìè îðòà ÿñð òàðèõ åëìèíèí èçëÿðèíè äàøûñà äà, áèð ÷îõ ìöàñèðëèê ÿëàìÿòëÿðèíÿ äÿ ìàëèê èäèëÿð. 1905 èëäÿ Ðÿøèá áÿé Èñìàéûëîâóí Àçÿðáàéúàíûí âÿ ãîíøó þëêÿëÿðèí òàðèõèíäÿí

áÿùñ åäÿí “Ìöõòÿñÿð Ãàôãàç òàðèõè” êèòàáû íÿøð îëóíìóøäóð. 1905–1913 èëëÿðäÿ Ùàúû Øåéõ Ùÿñÿí Ìîëëàçàäÿ Ýÿíúÿâè (1853–?) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äþðäúèëäëèê “Çöáäàòöë-òÿâàðèõ” (“Òàðèõèí ãàéìàüû”) ÿñÿðèíè íÿøð åòäèðìèøäèð. Êèòàáäà Èñëàì òàðèõèíäÿí áÿùñ îëóíóð âÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûÙÿñÿí áÿé Çÿðäàáè Àçÿðáàéúàíäà äàðâèíèçì èäåéàëàðûíû òÿáëèü åäÿí èëê àëèìëÿðäÿí áèðè îëìóøäó âÿ áóíà ýþðÿ äÿ 1860 èëëÿðäÿ ìöùàôèçÿêàð äàèðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ùöúóìëàðà ìÿðóç ãàëìûøäû. Î, áèîëîýèéà, êÿíä òÿñÿððöôàòû âÿ ñ. åëìëÿðÿ àèä Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçäûüû åëìè-êöòëÿâè ìÿãàëÿëÿðè “ßêèí÷è” ãÿçåòè âàñèòÿñè èëÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðûðäû. Ù.Çÿðäàáè êþìÿê÷èñè Ìÿùÿììÿä Ùàúû èëÿ áèðëèêäÿ òàõûë âÿ òóò àüàúëàðûíûí ñåëåêñèéàñû èñòèãàìÿòèíäÿ èø àïàðûðäû. Îíóí íàèëèééÿòëÿðè áèð íå÷ÿ Ãàôãàç êÿíä òÿñÿððöôàòû ñÿðýèëÿðèíèí øÿùàäÿòíàìÿëÿðè èëÿ ãåéä îëóíóìóøäóð.

æóðíàëû, ¹ 4-5, 2004; à ó ñ å é í î â à å é ä à ð . Èç èñòîðèè îáñùåñòâåííîé è ôèëîñîôñêîé ìûñëè â Àçåðáàéäæàíå XIX â. Á., 1958; Ñ ó ì á à ò ç à ä å À.Ñ. Èñòîðè÷åñêàÿ íàóêà â Àçåðáàéäæàíå. Á., Ýëì, 1985; Ð ç à å â À . Ê . Àçåðáàéäæàíñêèå âîñòîêîâåäû XIX âåêà. Á., Ýëì, 1989; À ë å ê ï å ð î â Ô . Ó. Îõðàíà çäîðîâüÿ â ñðåäíåâåêîâîì Àçåðáàéäæàíå. Á., 1999. Ôÿðèä ßëÿêáÿðëè

ðûëûð. Ìèðçÿ Ðÿùèì àäëû øàèð 1912 èëäÿ “Òàðèõè-úÿäèäè-Ãàðàáàü” (“Ãàðàáàüûí éåíè òàðèõè”) ÿñÿðèíè éàçìûøäûð. Ôÿðùàä Àüàçàäÿ (1880–1931), Èáðàùèì Òàùèð âÿ áàøãà ìöÿëëèôëÿð äÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíÿ àèä áèð ñûðà ìÿãàëÿëÿð éàçìûøëàð. Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìè äÿ èíêèøàô åäèðäè. Áó ñàùÿäÿ Ôèðèäóí Êþ÷ÿðëè (1863–1920), Ñåéèä Ùöñåéíîâ êèìè ýþðêÿìëè àëèìëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Ðóñèéàíûí ÷àð ùþêóìÿòèíèí Àçÿðáàéúàíäà àëè òÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíè (óíèâåðñèòåòëÿðè), åëìè úÿìèééÿòëÿðè âÿ åëìè-òÿäãèãàò ãóðóìëàðûíû òÿñèñ åòìÿéÿ èçí âåðìÿìÿñè Àçÿðáàéúàíäà åëìèí èíêèøàôûíû ÿíýÿëëÿéèðäè. Éàëíûç Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèëëèê ãàçàíàíäàí ñîíðà 1919 èëäÿ þëêÿäÿ ìèëëè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíà õèäìÿò åäÿí èëê àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿñè – Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè òÿñèñ îëóíäó. Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû (1918–20) âÿ Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Ñîñàëèñò Ðåñïóáëèêàñû (1920–91) äþâðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí åëìè äàùà äà èíêèøàô åòäè. ßä.: Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è Ò ÿ ð á è é ÿ ò . Äàíèøìÿíäàíè-Àçÿðáàéúàí. Á., Àçÿðíÿøð, 1987; Ì å ù ð ÿ ë è é å â Å . à ., Àõóíäîâ ß.Í. Øèðâàíèëÿð. Á., Åëì, 1996; × è í ý è ç à à ú à ð . Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàíûíûí ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðè. Á., Àçÿðáàéúàí, 1997; Ô ÿ ð è ä ß ë ÿ ê á ÿ ð î â . Õ–ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðÿ àèä éàçûëû ãàéíàãëàð Àçÿðáàéúàíäà ñàüëàìëûüûí ãîðóíìàñû ùàããûíäà. «Åëì âÿ ùÿéàò»

587

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÙÓÌÀÍÈÒÀÐ Âß ÈÚÒÈÌÀÈ ÅËÌËßÐ Ïîëèòîëîýèéà Àçÿðáàéúàíäà ïîëèòîëîýèéà åëìè 20 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ òÿøÿêêöë òàïñà äà ñèéàñè-äþâëÿò÷èëèê èäåéàëàðû ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèêäèð. Ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿð ìöñÿëìàí øÿðãèíäÿ ñèéàñÿòøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ ìöùöì ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíìèøäè. Èíñàíëàð äåñïîòèê ñèéàñè ðåæèìëÿðäÿ, úÿìèééÿòäÿ ÿäàëÿòñèçëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëäûãëàðûíäàí àäèë ùþêìäàð, ÿäàëÿòëè äþâëÿò âÿ úÿìèééÿò èäåéàëàðû óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ãàëõûðäûëàð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ ñèéàñÿò åëìèíèí èíêèøàôûíäà Õàúÿ Íèçàìöëìöëê Ùÿñÿí èáí ßëèíèí (1063– 1072) “Ñèéàñÿòíàìÿ” ÿñÿðè õöñóñè éåð òóòóð. Îíóí 50 ôÿñèëäÿí èáàðÿò ùÿìèí ÿñÿðè Àçÿðáàéúàíûí Ñÿëúóãèëÿð èìïåðèéàëàðû òÿðêèáèíäÿ îëäóüó èëëÿðäÿ éàçûëäûüûíäàí áèçèì ñèéàñè ôèêèð òàðèõèìèç ö÷öí äÿ ãèéìÿòëèäèð. ßñÿð îðòà ÿñðëÿðèí ùöãóã ãàíóíëàðûíû, èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíè, ñèéàñè ðåæèìèíè âÿ ùÿðáè ùàêèìèééÿòèíè, äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð. Íèçàìöëìöëêöí ñèéàñè ýþðöøëÿðèíäÿ ùàêèìèééÿò âÿ ÿõëàã ïðîáëåìëÿðè ìöñòÿñíà éåð òóòóð. «Ñèéàñÿòíàìÿ»íèí ìöÿëëèôè äþâëÿòèí ÿäàëÿòëè îëìàñûíû èäàðÿ÷èëèêäÿ ìöùöì ÿõëàãè ìåéàð ñàéûð. Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè áèëèêëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Ìöòÿôÿêêèð «Èñêÿíäÿðíàìÿ» ÿñÿðèíäÿ òÿêëèô åòäèéè àäèë øàù âÿ ÿäàëÿòëè úÿìèééÿò ìîäåëëÿðè Àâðîïà èúòèìàè-ñèéàñè ôèêðèíÿ, èëê óòîïèê ñîñèàëèñòëÿðäÿí Òîìàñ Ìîðà âÿ Òîììàçî Êîìïàíåëëàéà, ìöõòÿëèô “èúòèìàè ìöãàâèëÿ” íÿçÿðèééÿëÿðèíèí éàðàíûá ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿ èäåéàúà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ùþòå þçöíöí “Øÿðã-Ãÿðá äèâàíû”íäà Íèçàìèíèí ñèéàñè èäåéà èðñèíäÿ ÿäàëÿò âÿ äþâëÿò ìÿñÿëÿëÿðèíèí ìöùöì ÿùÿìèééÿòèíè ãåéä åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ôèêèðèíäÿ Ì.Ô. Àõóíäîâóí ñîñèàë-ñèéàñè èðñè ìöùöì ìÿðùÿëÿäèð. Ñèéàñè ôèêèð òÿäãèãàò÷ûëàðû, ìÿñ., Ì.Á.Ìÿììÿäçàäÿ, Ù.Áàéêàðà, É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëè âÿ á. ãåéä åäèðëÿð êè, «ìèëëèééÿò èäåéàñû âÿ ôèêðè» ÿí ÿââÿë Ì.Ô.Àõóíäîâóí, ñîíðàëàð èñÿ Ù.Á.Çÿðäàáè âÿ ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè-ñèéàñè øöóðóíóí ôîðìàëàøìàñûíûí ìÿíáÿéè êèìè òÿãäèð åäèëìèøäèð. Ç.Á.Ýþéàëï, Ô.Êþ÷ÿðëè éåíè äþâð Àçÿðáàéúàí éåíèëÿøìÿ ùÿðÿ588

êàòûíû “Àõóíäîâ ìÿðùÿëÿñè” àäëàíäûðûðëàð. Î äþâðäÿ Ãÿðá èäåéàëàðû Øÿðãÿ, Ãàôãàçäà Ðóñèéà âÿ Èðàí-Òöðêèéÿ âàñèòÿñè èëÿ éàéûëûðäû. Áóðàäà éàéûëàí éåíè ãàáàãúûë ôèêèðëÿð ðåýèîíóí õàëãëàðûíûí ìÿôêóðÿñèíÿ ìöòÿðÿããè òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿêè èäåéàñèéàñè ïðîñåñëÿð þç ÿêñèíè Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêðèíäÿ äÿ òàïàðàã þëêÿäÿ ôîðìàëàøìàãäà îëàí éåíè ìöòÿðÿããè çèéàëûëàð çöìðÿñèíèí øöóðóíà ñèðàéÿò åäèðäè. À.À.Áàêûõàíîâ, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ù.Á. Çÿðäàáè, ß.Á.Áöíéàäçàäÿ, ß.Àüàéåâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ îíëàðúà äèýÿð èúòèìàè-ñèéàñè ôèêèð íöìàéÿíäÿëÿðè Ãÿðáäÿ úÿðÿéàí åäÿí ñèéàñè ïðîñåñëÿðè äèããÿòëÿ èçëÿéèð, ìèëëÿòèí ñîñèàë èíêèøàô éîëóíó Ãÿðá èúòèìàè-ñèéàñè äÿéÿðëÿðèíÿ ãîâóøìàãäà ýþðöð, õàëãûí ñèéàñè ìÿäÿíèééÿòÿ éèéÿëÿíìÿñèíèí éîëëàðûíû àõòàðûðäûëàð. Àâðîïàäà âÿ Ðóñèéàäà ïàðëàìåíò, Êîíñòèòóñèéà, âÿòÿíäàø àçàäëûãëàðû, èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ñ. ùàããûíäà èäåéàëàð Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíû äà äöøöíäöðöðäö. “Ùèíäèñòàí øàùçàäÿñè Êÿìàëöääþâëÿíèí þç äîñòó Èðàí øàùçàäÿñè Úÿëàëöääþâëÿéÿ éàçäûüû ö÷ ìÿêòóá“ âÿ “Úÿëàëöääþâëÿíèí îíà ýþíäÿðäèéè úàâàá” ÿñÿðè Ì.Ô.Àõóíäîâóí ñèéàñèùöãóãè èäåéàëàðûíûí ÿêñ îëóíäóüó èëê áþéöê ÿñÿðèäèð. 1869 èëäÿ Èðàíûí Ëîíäîíäàêû ñÿôèðè Ùàúû Ìþùñöí õàíà “øÿõñè-íàìÿëóì” èìçàñû èëÿ ýþíäÿðèëìèø áó ÿñÿðäÿ ìöòÿôÿêêèð ñèéàñÿò âÿ úÿìèééÿò ïðîáëåìëÿðèíÿ þç ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðèð. Ì.Ô.Àõóíäîâ “Àëäàäûëìûø Êÿâàêèá” ÿñÿðèíäÿ ñèéàñè ôèêèð òàðèõèìèçäÿ ìöàñèð ÿäàëÿòëè ùþêìäàð ïðîáëåìèíè þí ñûðàéà ÷ÿêìèøäèð. Ùàêèìèééÿòÿ ñàäÿ õàëãûí è÷èíäÿí ÷ûõìûø Éóñèô Ñÿððàú êèìè ñÿíÿòêàðà òàïøûðûëìàñû, Éóñèô Ñÿððàúûí ãûñà áèð ìöääÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðäèéè ñèéàñè-èíçèáàòè èñëàùàòëàð âÿ îíëàðûí ùàêèì ñèíôèí ìÿíàôåëÿðèëÿ çèääèééÿò òÿøêèë åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ùàêèìèééÿòäÿí äåâðèëèá éåíèäÿí øàù Àááàñëà ÿâÿç îëóíìàñû èëÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ éàøàäûüû úÿìèééÿòèí ëèáåðàë èñëàùàòëàð ö÷öí ùÿëÿ éåòèøìÿäèéèíè ýþñòÿðìÿê èñòÿìèøäèð. Õàëã Êîíñòèòóñèéàíûí âÿ äåìîêðàòèéàíûí, äåñïîòèçìèí âÿ ðåñïóáëèêàíûí, ìîíàðõèéàíûí âÿ òèðàíèéàíûí ñèéàñè ùàêèìèééÿòèíèí çèää ìàùèééÿòèíè äÿðê åòìÿëè, þëêÿñèíèí ñèéàñè ðåæèìèíè þçö ñå÷ìÿëèäèð. Î, «Úîí Ñòöàðò Ìèëë àçàäëûã ùàããûíäà» ìÿãàëÿñèíäÿ èíýèëèñ

àëèìèíèí ñèéàñè àçàäëûã ùàããûíäà ôèêèðëÿðèíèí êîíêðåò ñèéàñè ìàùèééÿòèíè à÷ûãëàéûð. 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè ùÿéàòûíäà úàíëàíìà âÿ éåíèëÿøìÿ ùèññ îëóíìàüà áàøëàäû. Ãàôãàçäà, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà ìöòÿðÿããè çèéàëûëàð äöíéàäà âÿ õöñóñèëÿ Ðóñèéàäà áàø âåðÿí ñîñèàë-ñèéàñè ïðîñåñëÿðÿ ïîçèòèâ ðåàêñèéà âåðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíûí öìóìðóñèéà èãòèñàäè áàçàðûíà úÿëá îëóíìàñû, èãòèñàäèééàòûí âÿ õöñóñèëÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû ôîðìàëàøìàãäà îëàí ìèëëè áóðæóààçèéàíûí ñèéàñè èäåéàëàðëà ìöáàðèçÿ ìåéäàíûíà ÷ûõìàñûíà ñîñèàë øÿðàèò éàðàäûðäû. Áàêû òÿäðèúÿí Ðóñèéàäàêû ñèéàñè ùàäèñÿëÿðèí àüûðëûã ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäèêúÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí òÿøêèëàòëàíìàüà ìåéëëè ñîñèàë ãðóïëàð ÷àðèçìèí ìèëëè âÿ äèíè çöëìöíÿ ãàðøû ìèëëè èñòèãëàë ÷àüûðûøëàðû èëÿ ÷ûõûø åäèð, Ðóñèéà äþâëÿòèíäÿí èñëàì-òöðê õàëãëàðû ö÷öí ÿââÿëúÿ ìóõòàðèééÿò, ñîíðàëàð èñÿ ìèëëè ìöãÿääÿðàò òÿëÿá åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ù.Çÿðäàáè, Í.Á. Âÿçèðîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Þìÿð Ôàèã Íåìàíçàäÿ, Ñ.Ì.ßôÿíäèéåâ, É.Á.×ÿìÿíçÿìèíëè, Ñàáèð, ß.Á.Ùàãâåðäèéåâ, Í.Íÿðèìàíîâ êèìè äåìîêðàòèê ìÿôêóðÿëè çèéàëûëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ èíêèøàô åòäèðèëÿí èúòèìàè-ñèéàñè èäåéàëàð ß.Á. Ùöñåéíçàäÿíèí, ß.Àüàîüëóíóí, Ì.ß. Ðÿñóëçàäÿíèí, Ôÿòÿëè õàí Õîéñêèíèí, ß.Á. Òîï÷óáàøîâóí âÿ á.-íûí åëìè-íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ôÿàëèééÿòèíÿ áþéöê òÿêàí âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðóñèéàíûí òöðê õàëãëàðû è÷ÿðèñèíäÿ éåíèëÿøìÿ âÿ òÿðÿããè ñàùÿñèíäÿ þí ñûðàéà ÷ûõûð. Ìèëëè äèëäÿ ìÿòáóàòûí, òåàòðûí, îïåðàíûí âÿ ìÿêòÿáëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ñèéàñè øöóðóí èíêèøàôûíû øÿðòëÿíäèðèðäè. Áó ùÿðÿêàò Ðóñèéàíûí äèýÿð òöðê õàëãëàðûíûí äà ñèéàñè úÿùÿòäÿí òÿøêèëàòëàíìàã ìåéëèíè àðòûðûðäû. Èñìàéûë áÿé Ãàñïûðàëû Êðûìäà “Òÿðúóìàí” (1881) ãÿçåòèíè íÿøð åòìÿéÿ áàøëàäû. Ãàçàíëû Éóñóô Àõ÷óðà îüëó “Òöðê” (1904) ãÿçåòèíäÿ “Äèëäÿ áèðëèê, ôèêèðäÿ áèðëèê, ÿìÿëäÿ áèðëèê” øöàðû èëÿ ÷ûõûø åäèðäè. Ñîíðàëàð ß.Á.Ùöñåéíçàäÿ Áàêûäà íÿøð åòäèéè «Ôéóçàò»- ìÿúìóÿñèíäÿ (1906) áó øöàðû “òöðêëÿøìÿê, èñëàìëàøìàã âÿ àâðîïàëàøìàã”ëà òàìàìëàäû. “Òöðê éóðäó” (1912) æóðíàëû òóðàí÷ûëûüû âÿ òöðê÷öëöéö ñèéàñè èäåîëîýèéà êèìè òÿãäèì åòìÿéÿ, òöðê äöíéàñûíû âàùèä “Òóðàí” ìÿìëÿêÿòèíäÿ áèðëÿøäèðìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèðäè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ß.Àüàîüëóíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ 20 ÿñðèí 1-úè ðöáöíäÿ òöðêäèëëè õàëãëàðûí éàõûíëàøìàñûíû çÿðóðè ñàéàí íÿçÿðè ìèëàùèçÿëÿð ìöùöì éåð òóòóð. Îíóí «Ö÷ ìÿäÿíèééÿò» ÿñÿðèíäÿ Ãÿðá âÿ Øÿðã äþâëÿò÷èëèéèíèí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè ôîíóíäà äþâëÿò âÿ ìèëëÿò àíëàéûøëàðûíûí ãàðøûëûãëû àñûëûëûüû âåðèëèð. Î áóðàäà «äþâëÿò ìèëëÿòèíäèð” ìöëàùèçÿñèíè ñþéëÿéèð. “Ìèëëÿò äþâëÿòè ãóðàí öíñöðäöð. Áöòöí ùàêèìèééÿò îíà àèä îëäóüó êèìè, áöòöí ùöãóã äà îíóíäóð». Àüàîüëó ôàéäà âåðìÿéÿí ðîìàíòèçìÿ äàëìàãäàíñà Æàí Æàê Ðóññîéà åòèãàä áÿñëÿìÿéè äàùà öñòöí ñàéûðäû. Î, àçÿðáàéúàíëûëàðûí, öìóìèééÿòëÿ òöðê õàëãëàðûíûí ñèéàñè ìèëëÿò êèìè ôîðìàëàøìàñûíû àðçó åòìèøäèð. ßñëèíäÿ ìèëëè àçàäëûã èäåîëîýèéàñû êèìè ìåéäàíà ýÿëÿí òöðê÷öëöéö Â.È.Ëåíèí âÿ È.Â.Ñòàëèí “ìöðòÿúå áóðæóà-ìöëêÿäàð èäåîëîýèéàñû” êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøëÿð. Ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòû èäåéàëàðûíûí ìÿúìóñó îëìàãëà òöðê÷öëöê äþâðöíÿ ýþðÿ ìöòÿðÿããè ñèéàñè-èäåîëîæè õàðàêòåð äàøûéûðäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí “Ìöñàâàò” (1911), “Ùöììÿò, “Äèôàùè” ïàðòèéàëàðûíûí âÿ äèýÿð ñèéàñè úÿìèééÿòëÿðèí éàðàíìàñû Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí èíêèøàôûíà, åëÿúÿ äÿ õàëãûí ìèëëè ìÿíëèê øöóðóíäà ñèéàñè îéàíûøà éåíè òÿêàí âåðäè. Ìèëëÿò êèìè èëê ñèéàñè àääûìëàðûíû àòàí àçÿðáàéúàíëûëàð Èñëàì øÿðãèíäÿ âÿ Òöðê äöíéàñûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã ïàðëàìåíò òèïëè äåìîêðàòèê ðåñïóáëèêà éàðàòäûëàð. Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòè ìþâúóäëóüó ÿðçèíäÿ (23 àé) ìöùöì ñèéàñè-ùöãóãè ãÿðàðëàð ãÿáóë åòñÿ äÿ îíëàðûí ùàìûñû éåðèíÿ éåòèðèëìÿäè. Ùÿìèí ãÿðàðëàð ðåàë ùÿëëèíè 1991 èë 18 îêòéàáð Ìöñòÿãèëëèê Ùàããûíäà Àêòû ãÿáóë åäèëÿíäÿí ñîíðà òàïäû. ÀÄÚ òàðèõè òÿúðöáÿñè ñöáóò åòäè êè, Àçÿðáàéúàí õàëãû ìöñòÿãèë ñèéàñè ùÿéàòûíû ãóðìàüà ùàçûðäûð, äþâëÿò éàðàòìàã ö÷öí ñèéàñè ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèêäèð. Õàëã þç ìèññèéàñûíû äÿðê åòäè, ìèëëè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéäó. Àçÿðáàéúàí äèëè äþâëÿò äèëè îëäó, ìèëëè îðäóñóíó, ìÿùêÿìÿ âÿ ÿäëèééÿñèíè éàðàòäû, ñÿðùÿäëÿðèíè ìöÿééÿí åòäè, ýþìðöê ñèñòåìèíè, ïóëóíó, áàéðàã âÿ ùèìíèíè áÿðïà åòäè. Ìöñòÿýèë þëêÿíèí õàðèúè ñèéàñÿòè éåðèäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Éåíè ñèéàñè èäàðÿåòìÿ êàäðëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ õåéëè èøëÿð ýþðöëäö. Ýþñòÿðèëÿí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ñîñèàëñèéàñè ôèêðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí ñèéàñè ýþðöøëÿðèíäÿ ÿñàñ çèääèééÿòëè ìÿñÿëÿ îíóí äöíéà èíãèëàáû ïðîñåñèíÿ ìöíàñèáÿòëÿ áàüëûäûð. Î, ùåñàá åäèðäè êè, Øÿðã þëêÿëÿ-

ðèíäÿ ñîñèàëèñò èíãèëàáûíû àëîâëàíäûðìàãëà áîëøåâèêëÿð Ãÿðáè çÿíýèí ìàääè åùòèéàòëàðäàí, Àâðîïà êàïèòàëèçìèíè éàüëû òèêÿäÿí ìÿðùóì åäÿð, áóíóíëà äà ýóéà Ãÿðá õàëãëàðû àðàñûíäà èøñèçëèê àðòàð âÿ èíãèëàáè ùÿðÿêàòà ãîøóëàðëàð. Í.Íÿðèìàíîâ áó èäåéàñûíû “Óúãàðëàðäà èíãèëàáûìûçûí òàðèõèíÿ äàèð”, ùàáåëÿ, Ëåíèíÿ âÿ Ñòàëèíÿ éàçäûüû ìÿêòóáëàðûíäà ÿñàñëàíäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Ãÿðáäÿ ñîñèàëèñò èíãèëàáûíûí ãàëèá ýÿëÿúÿéèíÿ èíàíàí Í.Íÿðèìàíîâ þçöíöí «Øÿðãèí éåýàíÿ ãóðòóëóø éîëó èàäàðÿ èñòåìèíè äÿéèøìÿêäèð» éàçûñûíäà ùÿòòà «Àâðîïà èúòèìàè ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðû» èôàäÿñèíè èøëÿòìèøäèð. Ëàêèí áó ñèéàñè ôèêèðëÿð óòîïèê õàðàêòåðëè îëäóüóíäàí ùÿéàòà êå÷ìÿéÿúÿê õÿéàëäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäè. Í.Íÿðèìàíîâ ìÿðêÿçèí ðóñ-åðìÿíè àýåíòè Ë.Ìèðçÿéàí êèìè ãàòû ìèëëÿò÷èëÿðèí ÿùàòÿñèíäÿ ìèëëè ìÿñÿëÿäÿ ùàêèì ðóñ øîâèíèçìèíèí ñèéàñè ìàùèééÿòèíè òÿíãèä åäèðäè. Â.È.Ëåíèíÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè ñèéàñÿòèí äöçýöí éåðèäèëìÿìÿñèíè ýþñòÿðèðäè. Õàëãûìûçûí äþâëÿò÷èëèê âÿ ïàðëàìåíòàðèçì òàðèõèíäÿ èêèíúè ðåñïóáëèêà Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñû (ÀÑÑÐ) ñîñèàë-ñèéàñè ãöñóðëàðûíà âÿ àâòîðèòàð õöñóñèééÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, îíóí ìþâúóäëóã èëëÿðè (70 èë) ñèéàñè òàðèõèìèçèí àéðûëìàç ùèññÿñèäèð. Ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ ùàêèì ìàðêñèñò èäåîëîýèéàíûí âÿ Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí õàëãà çèää ôÿàëèééÿòèíÿ áàõìàéàðàã ìöòÿðÿããè èäåéàëàð äà þçöíÿ ýåíèø éåð àëà áèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà êîììóíèñò ðåæèìè ñèéàñè ôèêðèí àçàä èíêèøàôûíà èìêàí âåðìÿìèøäèð. Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâ ùÿëÿ ðåñïóáëèêàéà áàø÷ûëûã åòäèéè èëëÿðäÿ ìöìêöí ãÿäÿð àçàä îëìàã, õàëãû äà ìöñòÿãèëëèéÿ àëûøäûðìàã êóðñóíó íöìàéèø åòäèðìèøäèð. Ìèëëè ìÿíàôåëÿðèìèç íàìèíÿ ìÿðêÿç âÿ ñèéàñè åëèòà èëÿ éàõøû ìöíàñèáÿòëÿð ãóðàðàã èíçèáàòè-àìèðëèê ðåæèìèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí èíêèøàôûíà ÷àëûøìûøäûð. Èðè ñÿíàéå îáéåêòëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè, åëìè âÿ ùÿðáè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû ìÿðêÿçèí åðìÿíèïÿðÿñò ãöââÿëÿðèíèí òÿñèðèíÿ äöøìÿìÿñè, ùÿëÿ î äþâðäÿ åðìÿíèëÿðèí ÿðàçè èääèàëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàñû âÿ ñ. êèìè îíëàðëà ôàêòëàð îíóí ñèéàñÿò àëÿìèíäÿ ìöùöì éåð òóòìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ù.ßëèéåâèí ïîçèòèâ ñèéàñè ôÿàëèééÿòè ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíäà äèýÿð èúòèìàè åëìëÿðëÿ éàíàøû ïîëèòîëîýèéà åëìèíèí éàéûëìàñûíà äà èìêàí éàðàòìûøäûð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ïîëèòîëîæè òÿäãèãàòëàðäà áó åëì ñàùÿñèíèí àêòóàë èñòèãàìÿòëÿðè þéðÿíèëèð. Îí-

ëàðäàí àøàüûäàêûëàðû ãåéä åòìÿê îëàð: ñèéàñÿò ñîñèîëîýèéàñû, åëèòà íÿçÿðèééÿëÿðè, ñèéàñè ïàðòèéàëàð âÿ ñèéàñè ùÿðÿêàòëàð íÿçÿðèééÿñè, èíñòèòóòñèîíàëèçì íÿçÿðèééÿëÿðè, ñèñòåì-ôóíêñèîíàë êîíñåïñèéàëàð, ñèéàñè ïëóðàëèçì, òîëåðàíòëûã âÿ äåìîêðàòèéà òÿëèìëÿðè, òîòàëèòàðèçì íÿçÿðèééÿñè, “À÷ûã úÿìèééÿò” íÿçÿðèééÿñè, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñè, ýåîñèéàñÿò íÿçÿðèééÿëÿðè, êîíôëèêòîëîýèéà ïðîáëåìëÿðè âÿ ñ. Àçÿðáàéúàí ïîëèòîëîãëàðû åëìè ìåòîäîëîýèéà ïðîáëåìëÿðèíè äÿ òÿäãèã åäèðëÿð. Ñèéàñè åëì ñàùÿëÿðèíèí ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëÿðäÿ öìóìèëÿøäèðèëìÿñè âÿ ïîëèòîëîæè ïðîáëåìëÿðèí êîíêðåò ñàùÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ íÿçÿðè, òÿòáèãè èñòèãàìÿòëÿð ÿñàñ ýþòöðöëöð. Ìöãàéèñÿëè òàðèõè ìåòîä, åìïèðèê ìåòîä, ñèñòåìëè éàíàøìà ìåòîäó èëÿ éàíàøû ïîëèòîëîãëàð ôÿíëÿðàðàñû òÿäãèãàò ìåòîäëàðûíäàí, õöñóñèëÿ ïñèõîëîæè éàíàøìà ìåòîäëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ñèéàñÿò ñîñèîëîýèéàñû öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ñîí çàìàíëàð ïîëèòîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ìåòîäëàðû, ñèéàñè ùàêèìèééÿò íÿçÿðèééÿëÿðèíè òÿäãèã åäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí ïîëèòîëîæè ôèêðèíäÿ ïîëèòîëîýèéàíûí ìåòîäëàðûíûí ñèéàñè ùàêèìèééÿòÿ êå÷èä äþâðöíöí òÿëÿáëÿðè áàõûìûíäàí òÿòáèãè ìÿñÿëÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó ìÿíàäà ñèéàñè ñàáèòëèê, ìöàñèð åëèòà âÿ ùàêèìèééÿò ìÿñÿëÿñè; âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè âÿ ùöãóãè äþâëÿò ãóðóúóëóüó, Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ïðîñåñëÿðÿ èíòåãðàñèéàñû, Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè ïðîáëåìëÿðè òÿäãèãàòëàðäà þíÿìëè éåð òóòóð. Ïîëèòîëîæè òÿäãèãàòëàðûí èíòåíñèâ àïàðûëìàñû áó ñàùÿäÿ êàäð ìÿñÿëÿñèíèí äÿ ùÿëëè ö÷öí éåíè èìêàíëàð à÷ìûøäûð. Ùàçûðäà áó ïðîáëåìëÿð àðàøäûðûëûð; ðåñïóáëèêàäà äåìîêðàòèê ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí îáéåêòèâ õöñóñèééÿòëÿðè; úÿìèééÿòèí èúòèìàè ùÿéàòûíûí òðàíñôîðìàñèéàñû øÿðàèòèíäÿ ñèéàñè ùàêèìèééÿò, èãòèäàð âÿ ìöõàëèôÿò, ñèéàñè èííîâàñèéàëàð âÿ èñëàùàòëàð, ñèéàñè ùàêèìèééÿòèí äåìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòëÿðè, àçàäëûã âÿ ìÿñóëèééÿò, ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðèí ùóìàíèñòëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè, âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè âÿ ãåéðè-ùþêóìÿò ñåêòîðóíóí âÿ âàùèäëÿðèíèí ÷îõàëìàñû, éåðëè þçöíöèäàðÿ ïðîáëåìëÿðè âÿ ñ.; êå÷èä äþâðö øÿðàèòèíäÿ ìèëëè èäåéà âÿ ìèëëè èäåîëîýèéà ïðîáëåìëÿðè, òöðê÷öëöê, èñëàì÷ûëûã âÿ àçÿðáàéúàí÷ûëûã ìÿñÿëÿëÿðè, òöðêëÿðèí òàðèõè äþâëÿò÷èëèê èäåéàëàðû, ìèëëè-åòíèê ïðîñåñëÿð âÿ àç ñàéëû õàëãëàð, ìèëëÿò÷èëèê âÿ áåéíÿëìèëÿë÷èëèê, ìèëëè äèàñïîð âÿ ëîááè, ìèëëè-ñèéàñè øöóð âÿ îíóí ñÿâèééÿëÿðè âÿ ñ.; 589

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ñèéàñè ñòðàòåýèéà ìÿñÿëÿëÿðè, ìöàñèð ýåíäåðîëîýèéà, Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ÿñàñûíû ãîéäóüó õàðèúè ñèéàñÿò êóðñóíóí ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí äàâàì åòäèðèëìÿñè. “ßñðèí ìöãàâèëÿñè”, íåôò ñòðàòåýèéàñû, õÿçÿð ñèéàñÿòè âÿ ñ.; Åðìÿíèñòàí–Àçÿðáàéúàí êîíôëèêòè âÿ îíóí ÿòðàôûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðèí ïîëèòîëîæè òÿùëèëè âÿ ñ. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ïîëèòîëîæè òÿäãèãàòëàðäà ìöùöì èñòèãàìÿòäèð. Ïîëèòîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ àðàøäûðìàëàð ÿñàñÿí ÀÌÅÀ-íûí ôÿëñÿôÿ âÿ ñèéàñè-ùöãóãè òÿäãèãàòëàð èí-òóíäà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðèí ôÿëñÿôÿ âÿ ïîëèòîëîýèéà êàôåäðàëàðûíäà àïàðûëûð. ß.Ì.Òàüûéåâ

Ñîñèîëîýèéà Àçÿðáàéúàí ìÿêàíûíäà ñîñèîëîæè áàõûøëàð ÷îõ ãÿäèì çàìàíëàðäàí èíòèøàð òàïìûøäûð. Ùÿëÿ «Àâåñòà»äà úÿìèééÿòäÿ õåéèðëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñè âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ õåéèðèí ãÿëÿáÿñè, èíñàíëàð ö÷öí íîðìàë ùÿéàò øÿðàèòè éàðàäà áèëÿúÿê ÿäàëÿòëè úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñû, ùàêèì – òÿáÿÿ ìöíàñèáÿòëÿðè ùàããûíäà äÿéÿðëè ôèêèðëÿð ñþéëÿíèëìèøäèð. Áöòöí Øÿðãäÿ, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàíäà Èíòèáàù äþâðöíö åùòèâà åäÿí 10–14 ÿñðëÿðäÿ áþéöê ìöòÿôÿêêèðëÿðèí – ßáöëùÿñÿí Áÿùìÿíéàðûí, Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí, Ñèðàúÿääèí Óðìÿâèíèí, Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí âÿ á.-íûí éàðàäûúûëûüûíäà ùÿì äÿ ñîñèàë ïðîáëåìëÿð êÿñêèí øÿêèëäÿ ãîéóëìóø âÿ îíëàðûí ùÿëëè èñòèãàìÿòèíäÿ ìöùöì ôèêèðëÿð ñþéëÿíèëìèøäèð. Í.Ýÿíúÿâè (1141–1209) úÿìèééÿòäÿêè èúòèìàè áÿðàáÿðñèçëèéèí ñÿáÿáëÿðèíè àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿðèí, î úöìëÿäÿí, øàùëàðûí øÿõñèñîñèàë êåéôèééÿòëÿðèíäÿêè íàãèñëèêëÿðäÿ àõòàðûðäû. Áöòöíëöêëÿ ñîñèàë ïðîáëåìëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí «ßõëàãèÍàñèðè» ÿñÿðèíäÿ (1201–1274) úÿìèééÿòèí öìóìè õàðàêòåðèñòèêàñû èëÿ éàíàøû, îíóí èãòèñàäè, ñîñèàë, ùöãóãè, äèíè òÿìÿëëÿðèíèí äÿ ýåíèø øÿðùè âåðèëìèøäèð. ßñÿðèí ìöÿëëèôè òÿêúÿ íÿçÿðè ìöëàùèçÿëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíìÿìèø, ðåàë ñîñèàë ùàäèñÿëÿðè, úÿìèééÿòäÿ ìþâúóä ìöíàñèáÿòëÿðè, îíëàðû õàðàêòåðèçÿ åäÿí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè úÿùÿòëÿðè ùÿðòÿðÿôëè àðàøäûðìàãëà äþâðöíöí ùàêèìëÿðèíÿ ÿìÿëè òþâñèéÿëÿð äÿ åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðèíèí ñîñèîëîæè ýþðöøëÿðèíäÿ àèëÿíèí âÿ äþâëÿòèí èäàðÿ îëóíìàñû öñóëëàðû áàðÿäÿ èäåéàëàðû ìöàñèð äþâðäÿ äÿ àêòóàëëûã êÿñá åäèð. 590

Ñèðàúÿääèí Óðìÿâèíèí (1198–1283) ñîñèîëîæè áàõûøëàðûíäà ìöëêèééÿò ôîðìàëàðû, ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿð, ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ñîñèàë ñòðàòèôèêàñèéàñû âÿ ñ. ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿð ìöùöì éåð òóòóð. Î, úÿìèééÿòè èíñàí îðãàíèçìèíÿ áÿíçÿäèð âÿ ãåéä åäèð êè, «áàø÷ûíûí ðÿèééÿòÿ ìöíàñèáÿòè áàøûí áÿäÿíÿ ìöíàñèáÿòè êèìèäèð». Ñ.Óðìÿâè øÿõñèééÿòèí ñîñèàë âÿ ïñèõîëîæè êåéôèééÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíà, èíñàíûí þçöíö èäàðÿ åòìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ, úÿìèééÿò-øÿõñèééÿò âÿ øÿõñèééÿòøÿõñèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, øÿõñèééÿòëÿ úÿìèééÿòèí öìóìè âÿçèééÿòè áèð-áèðèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ ôîðìàëàøûð, áåëÿ êè, «èíñàíûí øÿõñè õîøáÿõòëèéè úÿìèééÿòèí õîøáÿõòëèéèíÿ óéüóí ýÿëèð». Ñîíðàäàí èñëàì ìÿäÿíèééÿòè ïðèíñèïëÿðèíäÿí ÷ûõûø åäÿí Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðëÿðè úÿìèééÿò ïðîáëåìëÿðèíèí èñëàì èäåîëîýèéàñû âÿ êîíñåïñèéàëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿëëèíÿ ÷àëûøìûøëàð. Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêðèíäÿ ñîñèîëîæè ìöääÿàëàð Ì.Ô.Àõóíäîâóí, À.Áàêûõàíîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ èøëÿíìèøäèð. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèêëÿðè Ì.Ùàäè, Ù.Úàâèä, À.Øàèã âÿ á. þç éàðàäûúûëûãëàðûíäà äþâðöí àêòóàë ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèíèí òÿùëèëèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìèøëÿð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø, ñîíðàäàí éà ðåïðåññèéàéà ìÿðóç ãàëìûø, éà äà ìöùàúèðÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóø áèð ñûðà èúòèìàè âÿ ñèéàñè õàäèìëÿðèí – Ì.Ðÿñóëçàäÿíèí, ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿíèí, ßùìÿä áÿé Àüàîüëóíóí, É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëèíèí, Ö.Ùàúûáÿéîâóí âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèí ãîéóëóøó âÿ ùÿëëè ìöùöì éåð òóòìóøäóð. Îíëàðûí èúòèìàè-åëìè ôÿàëèééÿòè ñàéÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñîñèîëîæè èäåéàëàðû èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí äåìîêðàòèê ìöùèò éàðàíìûø, Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (1918–20) åëàí îëóíìóøäó. Ñèñòåìëÿøäèðèëìèø áèëèê ñàùÿñè êèìè Ñ. åëìè 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà òÿøÿêêöë òàïñà äà, 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíÿ ãÿäÿð êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãûíäà, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-äÿ Ñ. èëÿ ìÿøüóë îëìàã éàñàã åäèëìèøäè. Ñ. åëìèíÿ áåëÿ ìöíàñèáÿò ñîñèîëîæè ïðîáëåìëÿðèí àðàøäûðûëìàñû íÿòèúÿëÿðèíèí î äþâðêè ðÿñìè ñîâåò èäåîëîýèéàñû ìöääÿàëàðûíà òàìàìèëÿ çèää îëìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèðäè. Áåëÿ êè, ñîâåò úÿìèééÿòèíè åëìè-ìåòîäîëîæè ìÿúðàäà þéðÿíÿí ñîñèîëîã úÿìèééÿòäÿêè ñîñèàë åéáÿúÿðëèêëÿðè àøêàðëàìàéà áèëìÿçäè. Áó âÿçèééÿò 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíÿ ãÿäÿð äàâàì åòäè. Úÿìèééÿòäÿ èíñàíëàð àðàñûíäà

ìþâúóä îëàí ìöõòÿëèô ñÿúèééÿëè âÿ ñÿâèééÿëè ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíè þéðÿíìÿê ö÷öí öìóìè õàðàêòåð äàøûéàí ñîñèàë ìöääÿàëàð àðòûã êèôàéÿò åòìèðäè. Áåëÿ êè, ÷åøèäëè ñóàëëàðà úàâàá ö÷öí åëìè ìåòîäîëîýèéà ÿñàñûíäà ñîñèîëîæè òÿäãèãàòëàðûí êå÷èðèëìÿñè çÿðóðÿòè éàðàíäû. Àçÿðáàéúàíäà 60-úû èëëÿðèí ñîíóíäà Ñ.-éà äàèð áèð ñûðà ÿñÿðëÿð ìÿùç áó äþâðäÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Áóíëàðûí ñûðàñûíäà íÿçÿðè õàðàêòåðëè «Ìöàñèð òöðê áóðæóà ñîñèîëîýèéàñû», «Èðàí ñîñèîëîýèéàñû», «Èíêèøàô åòìèø ñîñèàëèçìèí ñîñèàë ñèíôè ñòðóêòóðó» ÿñÿðëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà åäèëäèêäÿí (1991) ñîíðà ðåñïóáëèêà ñîñèîëîãëàðû ñîñèîëîæè õèäìÿòëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿ, Ñ. ñàùÿñèíäÿ éåíè ïðîáëåìàòèêàëàðûí èøëÿíìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûðëàð. Ùÿëÿ 1990 èë 20 éàíâàð ùàäèñÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð ñîñèîëîãëàð Ñîâåò Îðäóñóíóí úèíàéÿòêàð àêñèéàñûíà ìöíàñèáÿòäÿ ðåñïóáëèêàäà èúòèìàè ðÿéè þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýåíèø ùÿúìëè ñîñèîëîæè ñîðüó êå÷èðìèøëÿð. 20 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäàí òÿúàâöçêàð Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òþðÿòäèéè Ãàðàáàü êîíôëèêòè, îíóí ìàùèééÿòè, òþðÿìÿ ñÿáÿáëÿðè, îíà òÿñèð åäÿí õàðèúè âÿ äàõèëè ãöââÿëÿð, ìöíàãèøÿíèí ùÿëëè éîëëàðû ðåñïóáëèêà ñîñèîëîãëàðûíûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàäà «Ñîðüó», «ÑÈÀл, «Òÿðÿããè âÿ Äåìîêðàòèéà Ôîíäó», «Òóðàí» Èíôîðìàñèéà Àýåíòëèéè íÿçäèíäÿêè ñîñèîëîãëàð ãðóïó, «Ñèíåðýåòèêà», «Ñèãìà», «Ïðîãíîç» âÿ ñ. ãóðóìëàð ñîñèîëîæè ñîðüó êå÷èðìÿê âÿ îíóí íÿòèúÿëÿðèíè öìóìèëÿøäèðìÿê òÿøÿááöñö èëÿ ÷ûõûø åäèðëÿð. Ñîñèîëîãëàð ñîñèàë èäàðÿåòìÿíèí ñòðóêòóð-ôóíêñèîíàë òÿùëèëè, ñîñèàë èäàðÿåòìÿ ìîäåëëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè, èäàðÿåòìÿ ïðîáëåìèíèí ñîñèàë-ïñèõîëîæè àñïåêòëÿðè, èäàðÿåòìÿäÿ îáéåêò-ñóáéåêò ìöíàñèáÿòëÿðè, úèíàéÿòêàðëûã âÿ îíóí ñîñèîëîæè òÿùëèëè, Àçÿðáàéúàíûí åêîëîæè âÿçèééÿòè âÿ ñ. ìþâçóëàð öçÿðèíäÿ ÷àëûøûðëàð. Ðåñïóáëèêàäà Ñ. åëìèíèí ïðîáëåìëÿðè ÌÅÀ Ôÿëñÿôÿ âÿ ñèéàñè-ùöãóãè òÿäãèãàòëàð èíñòèòóòóíäà âÿ ÁÄÓ-íóí ñîñèîëîýèéà êàôåäðàñûíäà þéðÿíèëèð. Ú.Ò.ßùìÿäëè, Ð.Ú.ßçèìîâà

Ùöãóã Àçÿðáàéúàíäà ùöãóã åëìè áöòþâëöêäÿ äþâëÿò âÿ úÿìèééÿòèí ñèéàñè ñèñòåìèíèí òÿøêèëèíèí âÿ ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè ôîðìàëàðûíû, îíëàðûí ìöõòÿëèô òÿòáèãåòìÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àñïåêòëÿðèíè þéðÿíèð. Áó áàõûìäàí Àçÿðáàéúàí ùöãóãøöíàñëàðû äþâëÿòèí âÿ ùöãóãóí èíêèøàôûíûí ÿñàñ ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû, îíëàðûí ñîñèàë ÿùÿìèééÿòèíè, ÿñàñ ôóíêñèéàëàðûíû þéðÿíìÿêëÿ ïðàêòèêè íîðìà éàðàäûúûëûüûíà âÿ ùöãóã íîðìàëàðûíûí äöçýöí òÿòáèãèíÿ éàðäûì åäèðëÿð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò âÿ ù ö ã ó ã ò à ð è õ è . Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè àøàüûäàêû äþâðëÿð öçðÿ þéðÿíèëèð: ãÿäèì äþâð; åðêÿí îðòà ÿñðëÿð äþâðö (òàðèõè èíêèøàô áàõûìûíäàí èêè ìÿðùÿëÿéÿ áþëöíöð); îðòà ÿñðëÿð äþâðö (áó äþâð ìöâàôèã ìþâçóëàð öçðÿ øÿðòè áþëýöíö þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìÿêëÿ áèð íå÷ÿ ìöñòÿãèë ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿòäèð); Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (1918–1920) äþâðö; ÑÑÐÈ (1920–1991) äþâðö; Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí áÿðïàñû äþâðö (1991 èëäÿí áó ýöíÿäÿê). Áó ñàùÿ öçðÿ «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè» êèòàáûíûí 18 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñûíàäÿê” (1964) êèòàáûí áèðèíúè úèëäè, «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐèí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè» (1973) êèòàáûíûí èêèíúè úèëäè íÿøð åäèëìèøäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ «Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò äþâëÿò÷èëèéèíèí èíêèøàôû», «Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè», «19 ÿñðäÿ–20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ãóðóëóøó», «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí êîíñòèòóñèîí èíêèøàôû», «Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò úèíàéÿò âÿ úèíàéÿò-ïðîñåññóàë ùöãóãóíóí ÿñàñëàðûíûí éàðàäûëìàñû» (À.Áàáàéåâ), «Ñîñèàëèçì ãóðóúóëóüó äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-íèí ìöëêè ùöãóãó» (Ì.Õÿëÿôîâ), «Àçÿðáàéúàíäà êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿ» ÿñÿðëÿðè ÷àï îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà åäèëäèêäÿí (1918) ñîíðà þëêÿíèí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõèíèí òÿäãèãè âÿ òÿäðèñè þí ïëàíà ÷ÿêèëìèøäèð. Ñîí èëëÿð òÿäãèãàò÷ûëàð «Ãÿäèì äþâðëÿðäÿ âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò âÿ ùöãóãó» (Ì.Ìÿëèêîâà, Õ.Èñìàéûëîâ), «Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè» (13–14 ÿñðëÿð), «Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè: ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû âÿ ùÿðáè òÿøêèëàòûí ãóðóëóøó», «19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè», «1918–1920 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí òÿøêèëè», «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà åëìè-ïðàêòèêè òÿôñèð» ÿñÿðëÿðè éàçûëìûøäûð âÿ ñ. Úèíàéÿò ùöãóãó. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíÿ (1828) ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíûí øì. ùèññÿñè Ðóñèéàíûí ÿðàçèñèíÿ ãàòûëäûüû âàõòäàí áàøëàéàðàã Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñèíäÿ áàø âåðÿí úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ

Ðóñèéàíûí úèíàéÿò ùöãóãó ãàíóíëàðû òÿòáèã åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðóñèéà âàñèòÿñèëÿ äöíéÿâè ùöãóã ñèñòåìèíÿ ãîøóëñà äà, 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíÿ ãÿäÿð ðåñïóáëèêàäà úèíàéÿò ùöãóãó öçðÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìàìûøäûð. Ëàêèí, èñòèñíà ùàë êèìè, 1924 èëäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí 10 øÿùÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí Áàêû øÿùÿðèíäÿ úèíàéÿòè âÿ úèíàéÿòêàðû þéðÿíÿí õöñóñè êðèìèíîëîæè êàáèíåò (1929 èëÿ ãÿäÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð) éàðàäûëìûøäûð. Êðèìèíîëîæè òÿäãèãàòëàð ÿñàñÿí àíòðîïîëîæè, éàõóä äà ñîñèîëîæè ìÿêòÿáèí òÿñèðè àëòûíäà àïàðûëìûøäûð. Óí-òèí ùöãóã ôàêöëòÿñè íÿçäèíäÿ Úèíàéÿò ùöãóãó êàôåäðàñû 1927 èëäÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàûøäûð. Ìÿøùóð êðèìèíàëèñò àëèì ïðîô. Ì.Ì.Ïîëéàíñêè úèíàéÿò ùöãóãó êàôåäðàñûíûí èëê ðÿùáÿðè îëìóøäóð. Áó êàôåäðàäà èëê èëëÿðäÿ ïðîô. Ì.Ä.Äóðìàíîâ, ïðîô. À.Ð.Ýöíòåð êèìè òàíûíìûø êðèìèíàëèñò àëèìëÿð ÷àëûøìûøëàð. Àêàä. Â.Ï.Ãÿùðÿìàíîâóí ðÿùáÿðëèéèëÿ òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí äåéèë, ùÿì äÿ Îðòà Àñèéà ðåñïóáëèêàëàðû ö÷öí åëìèïåäàãîæè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà, åëìè-òÿäãèãàò ïðîãðàìëàðûíûí, þëêÿíèí éåíè úèíàéÿò ùöãóãó ãàíóíâåðèúèëèéèíèí èøëÿíèëìÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Â.Ï.Ãÿùðÿìàíîâóí “Àèëÿ íèýàù ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíäÿ úèíàéÿòëÿð”(1953), “Ñîâåò úèíàéÿò ùöãóãóíäà úÿçàíûí àíëàéûøû”(1955); “Ñîâåò úèíàéÿò ùöãóãó öçðÿ úÿçàíûí ñèñòåìè”(1957) âÿ ñ. ÿñÿðëÿðè áó ýöí äÿ þç åëìè äÿéÿðèíè ñàõëàìàãäàäûð. “Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí åëìè-ïðàêòèê êîììåíòàðèéàñû” îíóí (1978) ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ìèëëè åëìè êàäðëàð ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûøäûð. 60-úû âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ èíòåíñèâ åëìè òÿäãèãàòëàðûí éåêóíó îëàðàã “Úèíàéÿò ùöãóãóíäà ðåñèäèâ ïðîáëåìè”, “Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò úèíàéÿò âÿ úèíàéÿò ïðîñåññóàë ùöãóãóíóí ÿñàñëàðûíûí éàðàíìàñû”, “Úèíàéÿòêàðëûã âÿ úèíàéÿò ùöãóã ñèéàñÿòè” êèòàáëàðû éàçûëìûøäûð. Õöñóñèëÿ Ôÿëñÿôÿ âÿ ùöãóã èí-òóíóí ùàçûðëàäûüû ö÷úèëäëèê “Àçÿðáàéúàí ÑÑÐèí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè” ìîíîãðàôèéàñû íÿøð åäèëìèøäèð. Ùöãóãøöíàñ àëèìëÿð øÿõñèééÿò ÿëåéùèíÿ úèíàéÿòëÿð, êðèìèíàëëàøäûðìà âÿ äåêðèìèíàëëàøäûðìà, ÿìÿëèí êðèìèíàëëàøäûðûëìàñûíäà ùöãóãè øöóðóí ðîëó, éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàéàíëàðûí úèíàéÿòëÿðè âÿ îíëàðûí ìÿñóëèééÿòèíèí ôÿðäèëÿøäèðèëìÿñè

ìÿñÿëÿëÿðèíè (1980–1987 èëëÿðäÿ) òÿäãèã åòìèøëÿð. Ò.Å.Ãàðàéåâèí “Òÿêðàð úèíàéÿòëÿð” (1983) ìîíîãðàôèéàñû Ìîñêâàäà íÿøð åäèëìèøäèð. Ùÿìèí ìîíîãðàôèéà èñïàí äèëèíäÿ Êóáàäà äà äÿðú îëóíìóøäóð. 20 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ “Ñîâåò êðèìèíîëîýèéàñûíûí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè”, “Úèíàéÿòèí òþôñèôèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû” ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿðè ùàçûðëàíìûøäûð. 1987–1995 èëëÿðäÿ úèíàéÿò ùöãóãó âÿ êðèìèíîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ýÿíú êðèìèíàëèñò àëèìëÿð íÿñëèíèí ôîðìàëàøìàñû ñàùÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Ýÿíú ùöãóãøöíàñëàð “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà úèíàéÿòêàðëûãëà ìöáàðèçÿ ïðîáëåìëÿðè”íèí òÿäãèãèíÿ úÿëá îëóíìóøëàð. Êàôåäðà Ìîñêâà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, Òöðêìÿíèñòàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòëÿðèíèí úèíàéÿò ùöãóãó êàôåäðàëàðû, Ìîñêâàíûí ùöãóã èí-òëàðû èëÿ ìöíòÿçÿì åëìè ÿìÿêäàøëûã åòìèøäèð. 1995 èëäÿí úèíàéÿò ùöãóãó êàôåäðàñûíäà 1995 èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø éåíè úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè ÿñàñûíäà “Øÿõñèééÿòèí úèíàéÿò ùöãóãè ìöùàôèçÿñè ìÿñÿëÿëÿðè” èñòèãàìÿòèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð. “Ùöãóãè øöóð âÿ úèíàéÿò ùöãóã éàðàäûúûëûüû” (1996), “Ãà÷àãìàë÷ûëûã ÿìÿëëÿðè èëÿ úèíàéÿò-ùöãóãè ìöáàðèçÿ ìÿñÿëÿëÿðè” (1992), “Òåððîð÷óëóã ÿìÿëëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿíèí úèíàéÿò ùöãóãè âÿ êðèìèíîëîæè ïðîáëåìëÿðè” (2004), “Úèíàéÿò ùöãóãóíäà úÿçàíûí ñîñèàë-ïñèõîëîæè ïðîáëåìëÿðè” (2001), “Úèíàéÿò ùöãóãóíäà õöñóñè ñóáéåêò” (2003) ìþâçóñóíäà ìîíîãðàôèéàëàð “Úèíàéÿòëÿðèí ÷îõëóüó ñèñòåìèíäÿ ðåñèäèâ” (2002); “Úèíàéÿòëÿðèí ìÿúìóñó: àíëàéûøû, íþâö âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû” (Ì., 2003), “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí êîììåíòàðèéàñû” (2001), “Úèíàéÿò ùöãóãóíäà òÿêðàð úèíàéÿòëÿð” (Ì., 2004) êèòàáëàðû íÿøð åäèëìèøäèð. “Íàðêîòèçì ÿëåéùèíÿ”, “Ìÿùêÿìÿ ïðîãíîçó íÿçÿðèééÿñè”, ”Úÿçàíûí ôÿëñÿôÿñè âÿ îíóí òÿéèí åäèëìÿñè ïðîáëåìëÿðè”; “Úèíàéÿòêàðëûã âÿ êîìïðîìèññ”, “Úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíäÿí àçàäåòìÿ”, “ßìëàê îüóðëóüóíà ýþðÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíèí ïðîáëåìëÿðè”, “Ñèëàù òÿòáèã åòìÿêëÿ çîðàêûëûãëà òþðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿðèí òþâñèôè” (ðóñ äèëèíäÿ), “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè èñëàùàòûíûí íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðè”, “Òåððîð÷óëóüóí ìöàñèð ïðîáëåìëÿðè”, 5 úèëäëèê “Úÿçàèúðà ùöãóãóíóí òàðèõè” âÿ ñ. ìîíîãðàôèéàëàðû Àçÿðáàéúàíäà êðèìèíîëîýèéàíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ìÿðùÿëÿäèð. “Úÿçà-èúðà ùöãóãóíóí òàðèõè” ìîíîãðàôèéàñû êå÷ìèø Ñîâåò ìÿêàíûíäà âÿ 591

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàíäà áó ñàùÿäÿ èëê ÿùàòÿëè òÿäãèãàò èøèäèð. Úèíàéÿò ùöãóãó öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí ìöàñèð åëìè ìåòîäîëîæè ïðèíñèïëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿñè Àçÿðáàéúàíäà úèíàéÿò ùöãóãè òÿôÿêêöðöíöí çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ êþìÿê åòìèøäèð. ßìÿê ùöãóãó. Àçÿðáàéúàíäà ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû âÿ áóíóíëà áàüëû ÿìÿê ùöãóãóí òàðèõè àñïåêòëÿðè èëê äÿôÿ ùÿëÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ îëäóüó äþâðäÿ òÿäãèã åäèëìèøäèð. Ñîâåò äþâðöíäÿ áó ìöòÿõÿññèñëÿð, ÿñàñÿí, òàðèõ÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí ôÿùëÿ ñèíôèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíãèëàáè ùÿðÿêàòûí èíêèøàôû êîíòåêñòèíäÿ þéðÿíèëèðäè êè, áó äà ïðîáëåìè ñèéàñèëÿøäèðèð âÿ éàíàøìàíûí îáéåêòèâëèéèíÿ õÿëÿë ýÿòèðäè. Áöòþâëöêäÿ ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùöãóãè òÿíçèìëÿíèëìÿñèíèí èíêèøàôûíà éàëíûç ñîí îíèëëèêäÿ ìàðàüû àðòìûøäûð. Áöòöí ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà îëäóüó êèìè Àçÿðáàéúàíäà äà ÿìÿê ùöãóãóíóí òàðèõè äÿ êèôàéÿò ãÿäÿð òÿäãèã îëóíìàìûøäûð, ÿêñèíÿ èäåîëîæè ãàäàüàëàð íÿòèúÿñèíäÿ òÿùðèô åäèëìèøäèð. Áó ñàùÿíèí åëìè-îáéåêòèâ àðàøäûðûëìàñûíà éàëíûç 20 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàíìûøäûð. Ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿ ßìÿê ùöãóãó ñîñèîëîýèéà âÿ ñòàòèñòèêà èëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ùöãóãøöíàñëàðû ÿìÿê ùöãóãóíóí úÿìèééÿòäÿ èãäèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíèëìÿñèíäÿ éåðè âÿ ðîëóíó òÿäãèã åòìèøëÿð. Ùöãóãøöíàñëàð ÿñàñ äèããÿòè áó åëì ñàùÿñèíèí õöñóñè ïðîáëåìëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû öçÿðèíäÿ úÿìëÿøäèðìèøëÿð. Èëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿ èíñòèòóòó, ÿìÿê ùöãóãó öçðÿ ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ìàääè ìÿñóëèééÿòè, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí ìàòåðèàëëàðû ÿñàñûíäà, òèúàðÿò èø÷èëÿðèíèí ìöÿññèñÿéÿ, èäàðÿéÿ, òÿøêèëàòà âóðäóãëàðû çÿðÿðÿ ýþðÿ ìàääè ìÿñóëèééÿòè, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ãàíóíâåðèúèëèéè ÿñàñûíäà ÿìÿê ùöãóãó öçðÿ ãàäûíëàðûí âÿ éåíèéåòìÿëÿðèí ÿìÿéèíèí ìöùàôèçÿñè ìÿñÿëÿëÿðè, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ãàíóíâåèðèúèëèéè ÿñàñûíäà ÿìÿéèí ìöùàôèçÿñè ãàéäàëàðûíà ÿìÿë îëóíìàñûíà íÿçàðÿò âÿ ýþçéåòèðìÿ ïðîáëåìèíè, Ñîâåò ÿìÿê ùöãóãó öçðÿ ãàäûí ÿìÿéèíèí ìöùàôèçÿñè ìÿñÿëÿëÿðè, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ìàòåðèàëëàðû ÿñàñûíäà Ñîâåò ÿìÿê ùöãóã öçðÿ ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí èñòèðàùÿò âàõòûíû íùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè, ßìÿê âÿ îíóíëà ñûõ áàüëû îëàí ìöëêè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ÿâÿçëè âÿ ÿâÿçñèç ÿìëàê ñÿëàùèééÿòëÿðè ñèñòåìè, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿìÿê ùöãóãóíäà ãàðøûëûãëû ìàääè ìÿñóëèééÿò ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. 592

Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßìÿê Ìÿcÿëëÿñè èëÿ xàðècè âÿòÿíäàøëàðûí, âÿòÿíäàøëûüû îëìàéàí øÿxñëÿðèí, îíëàðûí þçëÿðè òÿðÿôèíäÿí, âÿ éà îíëàðûí èøòèðàêû èëÿ éàðàäûëìûø éàxóä òÿñèñ îëóíìóø òÿøêèëàòëàðûí ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ øàìèë îëóíìàñû êèìè öìóìè ïðèíñèï íÿçÿðäÿ òóòóëóð. ßìÿê ùöãóãóíóí âÿ èíçèáàòè ùöãóãóí ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè ñàùÿñèíäÿ ùÿëëè çÿðóðè îëàí ïðîáëeìëÿð äÿ òÿäãèãàòëàðäà ìöùöì éåð òóòóð. Ì.Í.ßëèéåâ Ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãó. Àçÿðáàéúàíûí ùöãóã åëìèíäÿ Ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóã åëìè ìöÿééÿí êîìïëåêñ èúòèìàè ùàäèñÿëÿð áàðÿñèíäÿ åëìè áèëèêëÿðèí, ùöãóãè áàõûøëàðûí, èäåéàëàðûí ìÿúìóñóíó þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Àçÿðáàéúàíäà ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãóíóí þçö, ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãóíóí ìåéäàíà ýÿëìÿñè òàðèõè âÿ èíêèøàô ïåðñïåêòèâëÿðè, ñîñèàë òÿìèíàò ñàùÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû òÿðÿôèíäÿí ðàòèôèêàñèéà åäèëìèø áåéíÿëõàëã ùöãóãè àêòëàðûí åëìè òÿùëèëè ìÿñÿëÿëÿðè, õàðèúè þëêÿëÿðèí ñîñèàë òÿìèíàò ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíûí öìóìè ãàíóíàóéüéíëóãëàðû âÿ ùÿìèí þëêÿëÿðäÿ ñîñèàë òÿìèíàò öçðÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñè õöñóñèééÿòëÿðè, åëìè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíèí ñîñèàë òÿìèíàò, ùÿì÷èíèí äèýÿð ñàùÿëÿðè òÿíçèì åäÿí ùöãóã íîðìàëàðûíûí ìÿçìóíóíà äàõèë åäèëìÿñè ïðîáëåìëÿðè âÿ ñ. òÿäãèã åäèëèð. Ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãó öçðÿ ðåñïóáëèêàìûçäà èëê òÿäãèãàò èøè “Êîëõîç÷óëàðûí ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿò ùöãóãó”, “Ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ïåíñèéà âÿ ìöàâèíÿò ùöãóãó” âÿ “Ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãó âÿ îíóí òÿòáèã ïðîáëåìëÿðè”, “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïåíñèéà ùöãóãó” ìþâçóñóíäà àïàðûëìûøäûð. Ìöàñèð äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãóíäà ÿñàñ òÿäãèãàò ìåòîäëàðû êèìè ñèñòåìëè òÿùëèë; íîðìàòèâ, åëìè âÿ ïðàêòèê ìàòåðèàëëàðûí öìóìèëÿøäèðèëìÿñè; òàðèõè éàíàøìà; õöñóñè ùöãóãè, åëÿúÿ äÿ ìöãàéèñÿëè ùöãóãøöíàñëûã; ìÿíòèãèëèê, òåõíèêèùöãóãè âÿ ñ. ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð. Áóíäàí áàøãà Àçÿðáàéúàí ùöãóãøöíàñëàðû äèýÿð ãåéðè-ùöãóã åëìëÿðèíèí, ìöõòÿëèô ñîñèàë ùàäèñÿëÿðèí, î úöìëÿäÿí ÿùàëèíèí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíèí òÿäãèãèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí ñîñèîëîæè ñîðüó, ìîíèòî-

ðèíã (ìöøàùèäÿ), ñòàòèñòèê òÿùëèë âÿ äèýÿð ìåòîäëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ì.Í.ßëèéåâ Êîíñòèòóñèéà ùöãóãó. Àçÿðáàéúàíûí ÷àð Ðóñèéàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëäèéè äþâðäÿ (1918 èëÿäÿê) íÿèíêè Àçÿðáàéúàí, Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí þçö äÿ êîíñòèòóñèéàéà ìàëèê äåéèëäè. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí (1981–20) ôÿàëèééÿòè ìöääÿòèíäÿ êîíñòèòóñèéà ãÿáóë îëóíìàäû. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí Êîíñòèòóñèéàëàðû (1921, 1925, 1937 âÿ 1978) äà Ñîâåò äþâëÿò ñèéàñÿòèíÿ âÿ èäåîëîýèéàñûíà óéüóíëàøäûðûëìûø, ôîðìàë «äåìîêðàòèçìè» ùÿð âàñèòÿ èëÿ ÿñàñëàíäûðìàüà úÿùä ýþñòÿðìèøäèð. Ùöãóãøöíàñëàðûìûç ùÿìèí äþâðäÿ «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí Êîíñòèòóñèéàñûíûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàô òàðèõè» , «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí éàðàíìàñû», «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí éåðëè ñÿíàéåñèíèí èäàðÿ÷èëèéè», «Ñîâåò äþâëÿò ùöãóãóíäà âÿòÿíäàøëûã èíñòèòóòó», «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí áöäúÿ ãóðóëóøó», «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí 1937 èë Êîíñòèòóñèéàñû âÿ îíóí èíêèøàôû», «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí Àëè Ñîâåòè ðåñïóáëèêàíûí ãàíóíâåðèúèëèê îðãàíûäûð», «Àçÿðáàéúàíûí ÑÑÐ éåðëè çÿùìÿòêåø äåïóòàòëàðû Ñîâåòëÿðèíÿ ñå÷êèëÿð» (1959), «Ñîâåò âÿòÿíäàøëàðûíûí ñå÷êè ùöãóãëàðû» ÿñÿðëÿðèíè éàçìûø, èëê äÿôÿ îëàðàã «Ùöãóã òåðìèíëÿðè ëöüÿòè»íè òÿðòèá åòìèøëÿð. «Éåðëè çÿùìÿòêåø äåïóòàòëàðû Ñîâåòëÿðè âÿ èúòèìàè ãàéäàíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè», «Éåðëè çÿùìÿòêåø äåïóòàòëàðû Ñîâåòëÿðèíèí ñîñèàë òÿìèíàò ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòè», «Éåðëè çÿùìÿòêåø äåïóòàòëàðû Ñîâåòëÿðèíèí ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòè» ùÿìèí äþâðäÿ ÷àï åäèëìèøäèð. Ùöãóãøöíàñ àëèìëÿð ãàíóíéàðàòìà òÿúðöáÿñèëÿ ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí âÿ äèýÿð íîðìàòèâ àêòëàðûí ëàéèùÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà èøòèðàê åòìèøëÿð. Êîíñòèòóñèéà ùöãóãó öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè ùàããûíäà ãàíóí ëàéèùÿñèíèí áþëìÿñèíèí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí Ðåãëàìåíò ëàéèùÿñèíèí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí ãàíóí âÿ ãÿðàðëàðûí ëàéèùÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû, òÿãäèì îëóíìàñû âÿ áàõûëìàñû ãàéäàñû ùàããûíäà» áþëìÿñèíèí âÿ ñ. ùàçûðëàíìàñûíäà áèëàâàñèòÿ åëìè éàðäûì ýþñòÿðìèø, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí, Ïðåçèäåíò Àïàðàòûíäàí, ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíèí, Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí àïàðàòûíäàí âÿ äèýÿð ìöÿññèñÿëÿðäÿí äàõèë îëàí ìöõòÿëèô

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãàíóí ëàéèùÿëÿðèíÿ äàèð ìöâàôèã òÿêëèôëÿð âåðìèøëÿð. 1995 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè òàðèõèíäÿ ìèñèëñèç ùàäèñÿ îëäó. Öìóììèëëè ëèäåð Ù.ßëèéåâ, îíó «ñóâåðåí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èëê êîíñòèòóñèéàñû», Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè íàèëèééÿòè êèìè äÿéÿðëÿíäèðìèøäèð. Êîíñòèòóñèéàíûí êîíñåïòóàë ïðèíñèïëÿðèíè ðÿùáÿð òóòàðàã ùöãóãøöíàñëàð Äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè, Êîíñòèòóñèéà ùöãóãó, Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ùöãóãè äþâëÿòèí ôîðìàëàøìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ èíòåíñèâ òÿäãèãàòëàð àïàðûðëàð. Èúòèìàè ìöãàâèëÿ íÿçÿðèééÿñèíè, âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí òàðèõè, âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíäÿ øÿõñèééÿòèí àçàäëûüû ïðèíñèïè, êå÷èä äþâðöíäÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíäÿ Êîíñòèòóñèéà úÿð÷èâÿñèíäÿ âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí ôîðìàëàøìàñû ìÿñÿëÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè âÿ ùöãóã ìþâçóñó òÿäãèã åäèëèð. Áóíóíëà éàíàøû Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè âÿ ùöãóãè ôèêðèíäÿ 12–19 ÿñðëÿðäÿ ãàíóí âÿ ãàíóí÷óëóã ìÿñÿëÿñè âÿ îíóí ùöãóãè äþâëÿò èäåéàñûíûí ôîðìàëàøìàñûíà òÿñèðè ìþâçóñó àðàøäûðûëûð. Ç.Ì.Ãàñûìîâ

Äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè. Àçÿðáàéúàíäà ùöãóã åëìëÿðè ñèñòåìèíäÿ äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè àïàðûúû éåð òóòóð. Öìóìùöãóãè ìåòîäîëîæè ïðèíñèïëÿðè ðÿùáÿð òóòàí Àçÿðáàéúàí ùöãóãøöíàñëàðû äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äþâëÿòèí âÿ ùöãóãóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè, ôÿàëèééÿòè âÿ èíêèøàôûíûí öìóìè ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû òÿäãèã åäèðëÿð. Àçÿðáàéúàíäà áó ïðîáëåìëÿð ÿñàñÿí 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Ñîíðàëàð ùöãóãøöíàñëàð «Äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè», «Ñîâåò äþâëÿò îðãàíëàðûíûí áÿçè ôóíêñèéàëàðûíûí òÿäðèúÿí èúòèìàè òÿøêèëàòëàðà êå÷ìÿñè», «Ñîâåò ñîñèàëèñò äþâëÿò âÿ ùöãóãó», «Ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó âÿ ùöãóã íîðìàëàðûíûí òÿòáèãè» (Ì.Ô.Ìÿëèêîâà), «ÑÑÐÈ Êîíñòèòóñèéàñû, ãàíóí÷óëóã âÿ ùöãóã ãàéäàëàðû» (Ñ. Ìèðçÿéåâ) ïðîáëåìëÿðèíè èøëÿìèøëÿð. Èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ 1979 èëäÿ «Äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè» (Ì.Ô.Ìÿëèêîâà) êèòàáû íÿøð îëóíìóøäóð. Ùÿìèí ÿñÿðëÿðäÿ äþâëÿò âÿ ùöãóãóí àíëàéûøû, ìàùèééÿòè, ôîðìàëàðû, äþâëÿòùöãóã ïðîáëåìëÿðè-äþâëÿò àïïàðàòû, ôóíêñèéàëàðû, äþâëÿòèí, úÿìèééÿòèí ñèéàñè ñèñòåìè, ùöãóãóí ñîñèàë íîðìàëàð ñèñòåìèíäÿêè éåðè, ùöãóã éàðàäûúûëûüû, íîð-

ìàòèâ-ùöãóãè àêòëàð, ùöãóãè íîðìàëàð, îíëàðûí ðåàëèçÿ ôîðìàëàðû, ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðè, ùöãóã ìÿñóëèééÿòè êèìè ìÿñÿëÿëÿð èøûãëàíäûðûëìûøäûð. 1995 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû ãÿáóë åäèëäèêäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ ùöãóãè äþâëÿòèí ïðîáëåìëÿðèíÿ äàùà ÷îõ äèããÿò éåòèðèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Ñîí èëëÿð «Äþâëÿòèí éóðèñäèêñèéàñû ùöäóäëàðûíäà áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðûíûí èìïëåìåíòàñèéàñû» ìîíîãðàôèéàñû äÿðú îëóíìóøäóð. Ìîíîãðàôèéàäà ìèëëè ùöãóã âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè, áó ÿëàãÿíèí öñóëëàðû, ôîðìàëàðû, ìåõàíèçìè âÿ ñ. ïðîáëåìëÿð þç ùÿëëèíè òàïìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè ïðîáëåìëÿðè ÌÅÀ Ôÿëñÿôÿ âÿ ñèéàñè-ùöãóãè òÿäãèãàòëàð Èí-òóíäà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðèí ùöãóã êàôåäðàëàðûíäà àðàøäûðûëûð. Ì.Ô.Ìÿëèêîâà ßä.: Ì ÿ ë è ê î â à Ì . , È ñ ì à é û ë î â Õ . «Ãÿäèì äþâðëÿðäÿ âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò âÿ ùöãóãó». Á., 2001; Ú ÿ ô ÿ ð ã ó ë è é å â Ì è ð à ü à . Úèíàéÿò ïðîñåñè (Öìóìè ùèññÿ). Á., Ãàíóí, 2001; ß ë è é å â Ì . Í . Ïåíñèéà ùöãóãóíóí ïðîáëåìëÿðè (äÿðñëèê). Á., Áàêû Óíèâåðñèòåòè íÿøðèééàòû, 2004.

Òàðèõ Àçÿðáàéúàí Úÿíóáè Ãàôãàçûí âÿ Þí Àñèéàíûí ÿí ãÿäèì òàðèõÿ âÿ çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëàí þëêÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Îíóí òàðèõè ÿðàçèëÿðèíäÿ éàøàéàí èëê èíñàíëàð 2 ìëí. èëëèê áèð äþâðö ÿùàòÿ åäÿí çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòèí ÿñàñûíû ãîéìóøëàð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èíñàí úÿìèééÿòèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí èúòèìàè-ñèéàñè ôîðìàñèéàëàðäà – èáòèäàèèúìà ãóðóëóøóíäà, ñèíèôëè úÿìèééÿòëÿð âÿ äþâëÿòëÿðäÿ, åðêÿí âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ, éåíè – ÿí éåíè äþâðëÿðäÿ ìþâúóä îëìóøäóð âÿ áèç ùàçûðäà ìöàñèð äþâð òàðèõèìèçè éàøàéûðûã. Èíñàíëàð òàðèõèí áöòöí ìÿðùÿëÿðèíäÿ ùÿìèøÿ âÿ áó ýöí äÿ äàèìà þç ýÿëÿúÿêëÿðèíè óüóðëó ãóðìàã ö÷öí äÿðèí èíàìëà êå÷ìèøÿ äèããÿòëÿ íÿçÿð ñàëìûø âÿ áó, èíäè äÿ áåëÿäèð. Áþéöê ìöòÿôôÿêèðëÿðäÿí áèðèíèí ñþéëÿäèéè ìÿùøóð áèð ùÿãèãÿò îäóð êè, «áöòöí ñèðëÿðèí êþêö êå÷ìèøäÿäèð âÿ ýÿëÿúÿéèí ñèð âÿ éîçóìëàðûíû îíäà àõòàðìàã ëàçûìäûð». Èêèíúè ìèíèëëèéèí ñîíó, ö÷öíúö ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òàðèõ ùàããûíäà, îíóí ìÿíàñû ùàããûíäà

äöøöíìÿê, èíñàíëûüûí àðõàäà ãîéäóüó ìèíèëëèêëÿðäÿí âàðàãëàíìàüà, îíóí ÿùÿìèééÿòèíè äÿðê åòìÿéÿ áþéöê åùòèéàú âàðäûð. Òàðèõè áèëìÿê ùå÷ øöáùÿñèç ùÿð áèð õàëãûí éöêñÿê ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöùöì ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí áèðèäèð. Òàðèõèí þéðÿíèëìÿñè èíñàí çÿêàñûíà åëÿ íàäèð êåéôèééÿòëÿðè àøûëàéà áèëèð êè, îíëàðû áàøãà éîëëàðëà åòìÿê ãåéðè ìöìêöíäöð. Òàðèõè áèëìÿê èíñàíäà äöíéàýþðöø ôîðìàëàøäûðìàãëà áÿðàáÿð, äîñòó, äöøìÿíè òàíûìàüà, íàìÿëóì ùÿãèãÿòëÿðè àíëàìàüà èìêàí éàðàäûð, îíà éîë à÷ûð. Èíñàíëàðûí âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà òÿðáèéÿñèíäÿ, îíëàðäà åñòåòèê ùèññëÿðèíèí èíêèøàôûíäà âÿ îíëàðûí äóéüóëàðûíûí, äöíéàýþðöøëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà òàðèõèí ðîëó ÿâÿçîëóíìàçäûð. Èíñàíûí ùÿãèãè âÿòÿíäàø îëìàñûíäà äöçüöí òàðèõè áèëèéèí ÿùÿìèééÿòè äàíûëìàç ùÿãèãÿòäèð. Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí òèìñàëûíäà áåëÿ áèð ôèêðè äþíÿ-äþíÿ òÿñäèã åòìÿê îëàð êè, áó òàðèõ ùÿãèãÿòÿí «ÿúäàäëàðûìûçûí ñÿñèäèð». Áó òàðèõ çÿíýèí âÿ ãÿäèì êå÷ìèøèìèçè ÿêñÿð ùàëëàðäà ÷îõ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð ùåñàáûíà ìèíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ þçóíäÿ òîïëàìûø âÿ ÿêñ åòäèðÿí èíñàí òÿúðöáÿñèíèí ýöçýöñöäöð. Áó èíñàíûí ñîñèàë éàääàøû îëìàãëà áÿðàáÿð, ùÿì äÿ îíóí áþéöê ãÿùðÿìàíëûüëàðûíû, ãÿëÿáÿëÿðèíè, ôàúèÿëè ñÿùâëÿðèíè, óüóð âÿ ìÿüëóáèééÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí éàääàøûäûð. Òàðèõ èíñàíà ìöãàéèñÿ ö÷öí çÿíýèí ìàòåðèàë âåðèð, èíäèíè áöòöí þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ äÿðê åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûð âÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà óüóðëó ýÿëÿúÿéÿ èíàìëà àääûìëàìàüûí éîëóíó ýþñòÿðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàð òàðèõè ùÿìèøÿ þçëÿðèíÿ ìöÿëëèì ùåñàá åòìèøëÿð, îíëàðû ÿùàòÿ åäÿí äöíéàíû äÿðê åòìÿéÿ áàøëàäûãëàðû çàìàíäàí òÿáèÿòèí îíëàðà âåðäèéè ìàääè íåìÿòëÿðè ìÿíèìñÿéÿðÿê ùÿìèøÿ þçëÿðèíÿ áó ñóàëû âåðìèøëÿð: «áöòöí áóíëàðûí ùàìûñû ùàðäàíäûð?», áó ýöí âÿ ýÿëÿúÿê ùàããûíäà äöøöíìöø, êå÷ìèøÿ íÿçÿð ñàëìàüà ÷àëûøàðàã îíó àíëàìàüà áàøëàìûøëàð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èíñàíëàðäà þç òàðèõè êå÷ìèøëÿðèíÿ îëàí òàðèõè ìàðàã ùèññèíèí ýöúëö îëìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Ëîðä Áîëèíáðîê éàçûðäû: «Òàðèõÿ ìÿùÿááÿòèí èíñàí òÿáèÿòèí àéðûëìàç ùèññÿñèäèð, ÷öíêè áó èíñàíûí þçöíÿ îëàí ìÿùÿááÿòäèð. Ìÿùç áó èëê ñÿáÿá áèçè ùÿì èðÿëè, ùÿì äÿ ýåðè ÷ÿêèð, ýÿëÿúÿéÿ âÿ êå÷ìèø ÿñðëÿðÿ àïàðûð». Âàõòèëÿ À.À.Áàêûõàíîâ ùåñàá åäèðäè, «êå÷ìèøè áèëìÿäÿí áó ýöí éàøàìàã éîëñóç áèð ñÿùðàéà äàõèë îëìàã âÿ áóðàäà ìÿãñÿäñèç àçìàã êèìè áèð øåéäèð». Òàðèõ «áöòöí èíñàíëûüûí ùÿéàòè òÿúðöáÿñè ÿñà593

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñûíäà éàðàíìûøäûð.» Èíñàíëàð òàðèõè èëê íþâáÿäÿ þçëÿðèíè äàùà äÿðèíäÿí äÿðê åòìÿê ö÷öí þéðÿíèðëÿð. Áþéöê ðóñ àëèìè Â.Î.Êëèì÷åâñêè ãåéä åäèðäè êè: «ÿúäàäëàðûìûçû þéðÿíìÿêëÿ áèç þçöìöçö òàíûéûðûã, òàðèõè áèëìÿäÿí áèç þìðöìöçö ùÿéàòäà òÿñàäöôè ñàéìàëû, íåúÿ âÿ éà íÿ ö÷öí éàøàäûüûìûçû, íÿéÿ úàí àòäûüûìûçû áèëìÿäÿí èíñàí ùÿéàòûíûí ãåéðè-ìöìêöí îëàúàüûíû äÿðê åòìÿëèéèê. ×öíêè èíñàí èëê íþâáÿäÿ ìöàñèð ùÿéàòäà îíó ÿí ÷îõ íàðàùàò åäÿí ñóàëëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí úàâàáûíû êå÷ìèøäÿ òàïûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, êå÷ìèø òàðèõ òÿêúÿ áèçèì ïðîáëåìëÿðèìèçè äåéèë, ùÿì äÿ áèçèì þçöìöçö ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ èíñàí òÿáèè îëàðàã þç êå÷ìèøèíè áöòöíëöêëÿ, ÿí èíúÿ õûðäàëûãëàðû èëÿ áèëìÿéÿ ìÿúáóðäóð.» Ìöàñèð äþâðöí ýÿëÿúÿêëÿ ñûõ ÿëàãÿñè òàðèõ åëìèíèí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ã.Â.Ïëåõàíîâ éàçûðäû êè, «ýÿëÿúÿéè éàëíûç êå÷ìèøè éàõøû äÿðê åòìèø øÿõñ ýþðÿ áèëÿð». Ùå÷ øöáùÿñèç êå÷ìèøè áèëìÿê, ýöúëö òàðèõè äöøöíúÿ âÿ øöóð úÿìèééÿòèí áöòöí ìÿíÿâè ùÿéàòûíà ÿñàñëû òÿñèð ýþñòÿðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ öìóìè òÿùñèë ñèñòåìèíäÿ òàðèõèí þéðÿíèëìÿñèíè ìöùöì ñàéàí Í.Ã.×åðíûøåâñêè éàçûðäû: «Ðèéàçèééàòû, êèìéàíû, ìèíëÿðëÿ áàøãà åëìëÿðè áèëìÿìÿêëÿ, ùèññ åòìÿìÿêëÿ ñàâàäëû èíñàí îëìàã îëàð, ëàêèí, òàðèõè éàëíûç àüûëñûç èíñàíëàð ñåâìÿéÿ áèëÿð.» Ëàêèí, áó ñþçëÿðè áàøãà åëìëÿðèí ÿùÿìèééÿò âÿ äÿéÿðèíè àçàëòìàã úÿùäè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëìàç. Òàðèõ – áó òÿêúÿ êå÷ìèø äåéèë, ùÿì äÿ èëê íþâáÿäÿ èíêèøàô ïðîñåñè îëóá, öìóìè èíêèøàôûí ôîðìà ìöõòÿëèôëèéèíèí ìàùèééÿòèíè à÷ìàüà êþìÿê åäÿí áèð åëìäèð. Ëàêèí, èíñàíëàð ÷îõ çàìàí òàðèõè áèëèêëÿðèí ùÿãèãè ìàùèééÿòèíè à÷à áèëìÿìèø, ùàäèñÿ âÿ ôàêòëàðû ùÿìèøÿ äöçýöí âÿ îáéåêòèâ èçàù åäÿ áèëìÿìèøëÿð. Òàðèõ èúòèìàè åëìëÿðèí àïàðûúû èñòèãàìÿòè îëóá ùÿìèøÿ èäåîëîæè ìöáàðèçÿíèí þíöíäÿ äàéàíìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöàñèð äþâðäÿ äàùà óüóðëó ýÿëÿúÿéèí ãóðóëìàñûíäà êå÷ìèøèí çÿíýèí èðñèíèí, «òàðèõè äÿðñëÿðè»íèí ÿùÿìèééÿòèíè äÿðê åäÿðÿê, îíóí áöòöí èìêàíëàðûíäàí ùÿðòÿðÿôëè èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Èíñàíëûüûí òàðèõèíè þéðÿíÿí åëì ùÿì êå÷ìèøäÿ, ùÿì äÿ èíäè êÿñêèí èäåîëîæè ìöáàðèçÿ, ìöòÿðÿããè âÿ èðòèúà÷û áàõûøëàðûí òîããóøäóüó ìÿêàí îëìóøäóð. Òàðèõÿ áàõûøëàðäà áÿçÿí «õàîñ âÿ þçáàøûíàëûã» ùþêì ñöðìöø âÿ ìÿùç 19-20 ÿñðëÿðäÿ îíóí òÿäðèñèíäÿ ÷îõ ìöùöì äÿéèøèê594

ëèêëÿð áàø âåðìèøäèð. Ùå÷ øöáùÿñèç, òàðèõèí èíñàíà âåðäèéè ÿí áþéöê ñåâèíú îíóí ùÿãèãÿòè, ùÿãèãè òàðèõè áèëìÿñè, äÿðê åòìÿñè âÿ îíà íàèë îëìàñûäûð. Ëàêèí, äöíéà òàðèõèíèí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí âÿòÿí òàðèõè èíúÿñÿíÿòÿ ìÿõñóñëóãëà áÿðàáÿð, ùÿì «áþéöê øàèðÿ» ùÿì äÿ ýþçÿëëèêäèð». Îíà ýþðÿ äÿ «åñòåòèê ùèññÿëÿðÿ ìàëèê îëìàäàí òàðèõ ùàããûíäà úèääè ôèêèð ñþéëÿìÿê îëìàç» –äåéÿí ìÿøùóð àëìàí ôèëîñîôó Ùåãåë äîüðóäàí äà ùàããëû èäè. Åëÿ áó ñÿáÿáëÿðäÿí äÿ áèç þç ìöÿëëèìèìèçèí îëàí òàðèõÿ áèãàíÿ ãàëà, îíà åòèíàñûç éàíàøà áèëìÿðèê. Éóõàðûäà ãåéä îëóíäó êè, «òàðèõ-ÿúäàäëàðûìûçûí ñÿñèäèð.» Áó «ñÿñ» èñÿ ìàääè íöìóíÿëÿð âÿ éàçûëû ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà þéðÿíèëèð. Ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿí äÿôÿëÿðëÿ ãÿäèìäèð. Èíñàíëàð òÿõìèíÿí 5-6 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë éàçìàüû, îíäàí 2-3 ìèí èë ÿââÿë èñÿ ÿìÿê àëÿòëÿðèíè ùàçûðëàìàüû þéðÿíìèøëÿð. Áåëÿëèêëÿ, áÿøÿð òàðèõèíèí íÿùÿíý áèð äþâðö ìàääè-ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè ÿñàñûíäà þéðÿíèëèð. Îíëàðûí òÿêúÿ èáòèäàèèúìà ãóðóëóøó òàðèõèíèí òÿäãèãèíäÿ ÿùÿìèééÿòè ÿâÿçñèçäèð. Éàçûëû ìÿíáÿëÿðèí ñàéû àç îëäóüó ùàëäà, ìàääè-ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðèíèí ñàéû ãåéðè-ìÿùäóääóð. Ñèðëÿð õÿçèíÿñè ñàéûëàí òîðïàã þçöíäÿ ñîíñóç ñàéäà «ìàääè-ìÿäÿíèééÿò» íöìóíÿëÿðèíèí òîïëàíäûüû àðõèâ»ëÿðè ãîðóéóá ñàõëàéûð. Ìÿùç îíëàðûí ñàéÿñèíäÿ ñèâèëèçàñèéàëàðûí áàøëàíüûúûíà, ìèíèëëèêëÿðèí äÿðèíëèéèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿê ìöìêöí îëìóøäóð. 19–20 ÿñðëÿð äöíéà òàðèõèíèí òÿäãèãèíäÿ õöñóñè áèð ìÿðùÿëÿ ùåñàá îëóíóð. Èíýèëèñ àëèìè Ë.Ëèêèíèí Øÿðãè Àôðèêàäà Îëäóâàé äÿðÿñèíäÿ ùîìèíèäèí-èêèàéàãëû ïðèìàòûí, 1968 èëäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí àëèìè ïðîôåññîð, ò.å.ä. Ì.Ùöñåéíîâóí Àçûõ ìàüàðàñûíäà àçûõàíòðîïóí ÷ÿíÿ ñöìöéö ùèññÿñèíè àøêàð åòìÿñè èíñàíëûã òàðèõèíèí 2-3 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüûíû ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðäè. Àðõåîëîã àëèìëÿðèí áó ÿâÿçñèç êÿøôëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áèçèì ÿúäàäëàðûìûç ñàéûëàí Ùîìî íÿñëè, éÿíè Øöóðëó èíñàí ìèëéîí èë áèçèì äöíÿíÿ ãÿäÿð ïëàíåòèí ÿí ãÿäèì èíñàíëàðû ùåñàá åòäèéèìèç ïèòåêàíòðîïëà ìöãàéèñÿäÿ òÿõìèíÿí 1–2 ìèëéîí èë «ãîúàëäû». Àçÿðáàéúàíäà àêàäåìèê åëìèí êîìïëåêñ øÿêèëäÿ èíêèøàôû ùå÷ øöáùÿñèç 1945 èëäÿ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí òÿñèñ îëóíìàñûíäàí ñîíðà áàøëàéûð. Åëìèí áöòöí ñàùÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí ìèëëè òàðèõèí – Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí àêàäåìèê ñÿ-

âèééÿäÿ òÿäãèãè äÿ áó äþâðäÿí áàøëàìûøäûð. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Äàø äþâðö ÷îõ úèääè øÿêèëäÿ òÿäãèã îëóíìàüà áàøëàäû. ÀÌÅÀ Òàðèõ Èíñòèòóòóíóí åëìè ÿìÿêäàøëàðûíûí Ãàçàõ ðàéîíóíóí Äàì÷ûëû éàøàéûø ìÿñêÿíèíäÿ, Àâåéäàü ÿòðàôûíäà àïàðäûãëàðû àðõåîëîæè òÿäãèãàòëàð Ïàëåîëèò äþâðöíÿ àèä èëê òàïûíòûëàðûí àøêàð åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Áó èëê òàïûíòûëàð Ïàëåîëèò äþâðöíöí Ìóñòèéå (îòðà Äàø äþâðö) âÿ ñîí Ïàëåîëèò äþâðöíÿ àèä èäè. Ïàëåîëèò äþâðöíÿ àèä îëàí ìàòåðèàëëàð ùÿì÷èíèí Äàøñàëàùëû âÿ Òàüëàð ìàüàðàëàðûíäà äà àøêàð åäèëäè. 1960 èëäÿ òàëå Àçÿðáàéúàí õàëãûíà þç «Îëäóâàé»ûíû áÿõø åòäè. Àçûõ ìàüàðàñûíûí ò.å.ä. ïðîôåññîð Ì.Ùöñåéíîâ òÿðÿôèíäÿí àøêàð åäèëìÿñè âÿ 1968 èëäÿ áóðàäà ÿí ãÿäèì èíñàíûí – àçûõàíòðîïóí ÷ÿíÿ ïàð÷àñûíûíûí òàïûëìàñû ìèëëè òàðèõ åëìèíèí ÿí áþéöê íàèëèééÿòè èäè. Ãóðó÷àé ìÿäÿíèééÿòèíÿ ìÿõñóñ Àçûõ ìàüàðàñûíûí âÿ äèýÿð ãÿäèì Äàø äþâðöíÿ àèä éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí òÿäãèãè áèçÿ þç òàðèõèìèçè òÿõìèíÿí 2 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë ùåñàáëàìàüà èìêàí âåðäè. Àçÿðáàéúàí òàðèõè áó àðõåîëîæè êÿøôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ îíìèíèëëèê íÿñèë ãÿäèìëÿøÿ áèëäè. Èíäè àðòûã äöíéà àëèìëÿðè Àçÿðáàéúàíû òàì ÿìèíëèêëÿ äöíéà ñèâèëèçàñèéàñûíûí èëê éàðàíäûüû, (Äåâèä Ðîë. Ñèâèëèçàñèéàëàðûí ýåíåçèñè: áèç ùàðàäàí éàðàíäûã. Ìîñêâà, 2003) ôîðìàëàøäûüû ìÿêàíëàðäàí áèðè ùåñàá åòìÿê îëàð. Äöíéà âÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí ùàçûðäà ýÿëäèêëÿðè öìóìè åëìè íÿòèúÿëÿðäÿí áèðè áóäóð êè, èíñàíûí áèîñîñèàë âÿ ñîñèàë âàðëûã êèìè ôîðìàëàøäûüû ùÿéàòà ãÿäÿì ãîéäóüó èëê ìÿêàíëàðäàí áèðè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèäèð. Áó ÿðàçèäÿ òàðèõèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðè – Ïàëåîëèò, Ìåçîëèò, Íåîëèò, Åíåîëèò, Òöíú äþâðö âÿ ÿí éåíè òàðèõ þç èçèíè ãîéìóøäóð. Ðåýèîíóí àðõåîëîæè, åòíîãðàôèê, ãÿäèì îíîìàñòèê (åòíîòîïîíîìèêà âÿ àíòðîïîíîìèêà) ìàòåðèàëëàðû õðîíîëîæè àðäûúûëëûãëà áó ÿðàçèëÿðèí áó âÿ éà äèýÿð ùèññÿñèíäÿ éàøàìûø òàéôàëàð, îíëàðûí åòíèê ìÿíøÿéè, äèëè ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð éàðàäûð. Íóìèçìàòèê ìàòåðèàëëàð Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàô ñÿâèééÿñè òèúàðÿò âÿ î úöìëÿäÿí þëêÿíèí ñèéàñè òàðèõèíèí ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿëÿðè ùàããûíäà êîíêðåò ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð. Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí òÿäãèãè ö÷öí éàçûëû ìÿíáÿëÿðè ìöùöì ðîë îéíàéûð âÿ áó íþâ ìÿíáÿëÿðè èêè ãðóïà áþëìÿê îëàð: 1) áóðà øóìåð-àêêàä, àøøóð, Óðàðòó

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿ äèýÿð ìèõè éàçû ìÿòíëÿðè, äàùà ñîí äþâðëÿð ö÷öí ìöõòÿëèô íþâ ñÿíÿäëÿð, òöðê, ðóñ, ôàðñ âÿ äèýÿð äèëëÿðäÿ îëàí éàçûëû ìÿíáÿëÿð. 2) Ùåêàéÿëÿëÿøäèðèëìèø ìÿíáÿëÿð: îíëàðà ãÿäèì éóíàí, ëàòûí, ôàðñ, ÿðÿá, òöðê, èíýèëèñ, àëìàí, Àçÿðáàéúàí âÿ äèýÿð õàëãëàðûí òàðèõ÷èëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíè àèä åòìÿê îëàð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí òàðèõèíÿ äàèð áÿçè ìÿëóìàòëàðû «Èíúèë»äÿí, «Àâåñòà»äàí âÿ äèýÿð ìöãÿääÿñ êèòàáëàðäàí àëìàã ìöìêöí îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíøóíàñëûã ìÿêòÿáè, äàùà äÿãèã äåñÿê ìèëëè òàðèõè òÿäãèã åäÿí åëìè ìÿêòÿáèí ÿñàñû 19 ÿñðäÿ ãîéóëìóøäóð. Áó ñàùÿ äàùà ýåíèø ìèãéàñäà 19 ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ðóñ âÿ Àâðîïà àëèìëÿðèíèí ñÿéëÿðè èëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Àçÿðáàéúàí òàðèõ åëìèíèí ÿí áþéöê íàèëèééÿòëÿðè 20 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñû ìèëëè ëèäåðèìèç Ùåéäÿð ßëèéåâèí ãåéä åòäèéè êèìè, õàëãûìûçûí 20 ÿñðèí ñîíóíäà ÿëäÿ åòäèéè ÿí áþéöê íàèëèééÿòäèð. Äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñû õàëãûìûçà þç òàëåéèíèí, òîðïàãëàðûíûí, ñÿðâÿòëÿðèíèí âÿ ÿí íÿùàéÿò þç òàðèõè êå÷ìèøèíèí, áó ýöíöíöí âÿ ýÿëÿúÿéèíèí ñàùèáè îëìàã èìêàíû âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí õàëãû êå÷ÿí áó 14 èë ÿðçèíäÿ ÿñðÿ áÿðàáÿð áèð äþâð éàøàìûøäûð. Ìÿùç áó äþâðäÿ î þç òàðèõè êå÷ìèøèíè éåíèäÿí âÿðÿãëÿìèø, îíóí áèð ÷îõ ãàðàíëûã ñÿùèôÿëÿðèíÿ èøûã ñàëìûø, ìèëëè òàðèõèìèçè ÿêñ åòäèðÿí 7 úèëäëèê öìóìèëÿøäèðèúè áèð àêàäåìèê íÿøðè îðòàéà ãîéìóøäóð. Áó, òàðèõ÷è àëèìëÿðèíèí âÿ öìóìèëèêäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõ åëìèíèí ÿí áþéöê íàèëèééÿòäèð. Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷è àëèìëÿðè ìèëëè ëèäåðèìèç Ùåéäÿð ßëèéåâèí «òàðèõè îëäóüó êèìè ãÿáóë åòìÿê, äÿðê åòìÿê âÿ îëäóüó êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð» ïðèíñèïèíè ÿñàñ ýþòöðÿðÿê òàðèõèìèçèí ÿí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíèí åëìè ùÿëëèíÿ ÷àëûøìûøëàð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàäûúûñû, Ùåéäÿð ßëèéåâèí 1997 èë 18 äåêàáð òàðèõëè «1948-53 èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿêè òàðèõè-åòíèê òîðïàãëàðûíäàí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ äåïîðòàñèéàñû ùàããûíäà”, 1998 èë 30 éàíâàð òàðèõëè Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí 80 èëëèéèíèí ãåéä îëóíìàñû ùàããûíäà», 1998 èë 26 ìàðò «Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñîéãûðûìû ùàããûíäà», èìçàëàäûüû ôÿðìàíëàð âÿ ñÿðÿíúàì, î úöìëÿäÿí îíóí 2000 èëèí ñîíóíäà éåíè ìèíèëëèéÿ êå÷èäëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàí õàëãûíà åòäèéè ìöðàúèÿò òàðèõèìèçèí èí-

äèéÿäÿê òÿäãèã åäèëìÿìèø áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿðèíèí åëìè ùÿëëè ö÷öí ùöãóãè çÿìèí éàðàòäû. Ñîí èëëÿðäÿ ÀÌÅÀ Òàðèõ Èíñòèòóòóíäà âÿ ðåñïóáëèêàíûí àëè òÿùñèë îúàãëàðûíäà ÷àëûøàí òàðèõ÷è àëèìëÿðèí íÿøð åòäèðäèêëÿðè åëìè ÿñÿðëÿð áó ôèêðè áèð äàùà òÿñäèã åäèð. ßëáÿòòÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí êîìïëåêñ òÿäãèãè èøèíÿ ùÿëÿ 1923 èëäÿ Àçÿðáàéúàíû Òÿäãèã âÿ Òÿòÿááþ Úÿèìééÿòèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ áàøëàíìûøäûð. ßñëèíäÿ áó úÿìèééÿò Àçÿðáàéúàíûí àðõåîëîæè-åòíîãðàôèê òÿäãèãè, îíóí ãÿäèì, îðòà ÿñðëÿð, éåíè âÿ ÿí éåíè òàðèõèíèí ïðîáëåìëÿðèíèí åëìè ùÿëëèíè òàïà áèëÿúÿê, àêàäåìèê åëìè-òÿäãèãàò Èíñòèòóòóíóí þçöëöíö ãîéìóø âÿ ùå÷ äÿ òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, 1945 èëäÿ òÿñèñ åäèëÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû (èíäèêè ÀÌÅÀ) òÿðêèáèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Òàðèõ Èíñòèòóòóíóí éàðàäûëìàñûíäà îíóí åëìè ïîòåíñèàëûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. ÀÌÅÀ-íûí âÿ î úöìëÿäÿí Òàðèõ Èíñòèòóòóíóí éàðàäûëìàñûíäàí àðòûã 60 èëÿ éàõûí áèð äþâð êå÷èð. Áó äþâðöí þçö àéðûúà áèð òàðèõäèð. Ìÿùç áó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè, ùÿðáè ñîñèàë-èãòèñàäè, ìÿäÿíèééÿò òàðèõè ïðîáëåìëÿðèíèí ýåíèø ìèãéàñëû òÿäãèãèíÿ áàøëàíìûøäûð. Àïàðûëàí ùÿðòÿðÿôëè åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ 1954 èëäÿí áàøëàéàðàã èëê öìóìëÿøäèðèúè ÿñÿðëÿð ùàçûðëàíûá ÷àï åäèëìèøäèð. 1954 èëäÿ ÀÌÅÀ Òàðèõ Èíñòèòóòó òÿðÿôèíäÿí ìàêåò øÿêëèíäÿ ùàçûðëàíìûø èêèúèëäëèê «Àçÿðáàéúàí òàðèõè» ÿñàñûíäà 1958-63 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ 4 êèòàáäàí èáàðÿò 3 úèëäëèê öìóìèëÿøäèðèúè ÿñÿð íÿøð îëóíäó. Áó Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ìþâúóä èìêàíëàð äàõèëèíäÿ òàðèõøöíàñëûüûìûçäà èëê äÿôÿ éàçûëàí âÿ íÿøð åäèëÿí öìóìèëÿøäèðèúè ÿñÿð èäè. Ìÿëóìäóð êè, 70-80 èëëÿðèí Û éàðûñû Àçÿðáàéúàí òàðèõèíäÿ õöñóñè áèð ìÿðùÿëÿäèð âÿ ìÿùç áó èëëÿðäÿ äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñè ìÿñÿëÿñè ãàëäûðûëäû. Î èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíà ðÿùáÿðëèê åäÿí Ùåéäÿð ßëèéåâ ÷îõúèëäëè «Àçÿðáàéúàí òàðèõè»íèí, øÿùÿðëÿð òàðèõèíèí éàçûëìàñû, Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ðåýèîíëàðûíäà þëêÿøóíàñëûã âÿ äèéàðøöíàñëûã ìóçåéëÿðèíèí éàðàäûëìàñû âÿ ýåíèø ìèãéàñëû àðõåîëîæè âÿ åòíîãðàôèê òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû ìÿñÿëÿñèíè ãàëäûðäû âÿ åëÿ î äþâðäÿ áó ñàùÿäÿ áþéöê èøëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëäè. 1974 èëäÿí áàøëàéàðàã ÷îõúèëäëè «Àçÿðáàéúàí òàðèõè»íè ùàçûðëàéàí Òàðèõ Èíñòèòóòóíóí êîëëåêòèâè 1998-2003 èëëÿð ÿðçèíäÿ îíó 7 úèëäëèê øÿêëèíäÿ õàëãûìûçûí âÿ î úöìëÿ-

äÿí åëìè èúòèìàèééÿòèí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðäè. Úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí áþéöê åëìè íàèëèééÿò êèìè ãàðøûëàíàí áó ùàäèñÿ ýÿëÿúÿêäÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõè öçðÿ ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàð ö÷öí ÿñàñëû áèð çÿìèí éàðàòìûøäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÀÌÅÀ Òàðèõ Èíñòèòóòóíäà àäëàðû ñàäàëàíàí áó öìóìèëÿøäèðèúè ÿñÿðëÿðäÿí áàøãà Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí áöòöí äþâðëÿðè öçðÿ ìöõòÿëèô åëìè ïðîáëåìëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ÿñÿðëÿð: ÷îõñàéëû ìîíîãðàôèéàëàð, êèòàá÷àëàð, íàìèçÿäëèê âÿ äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàëàðû âÿ ìÿãàëÿëÿð äÿðú åäèëìèøäèð. Áöòöí áóíëàð þòÿí 80 èëëèê äþâð ÿðçèíäÿ þëêÿìèçäÿ éöêñÿê ñÿâèééÿëè àêàäåìèê áèð ìÿêòÿáèí éàðàíäûüûíû òÿñäèã åäèð. Áó åëìè ìÿêòÿáèí ôîðìàëàøìàñûíäà 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã þëêÿìèçäÿ ÷àëûøàí äöíéà øþùðÿòëè ðóñ àëèìëÿðè èëÿ éàíàøû, îíëàðëà åéíè ñÿâèééÿäÿ äàéàíà áèëÿí Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí ðîëó ÿâÿçñèçäèð. Àçÿðáàéúàí ãÿäèì òàðèõèíèí òÿäãèãè ìÿêòÿáèíèí éàðàíìàñû àêàäåìèê È.Ù.ßëèéåâèí, ò.å.ä. ïðîôåññîð àðõåîëîã Ì.Ùöñåéíîâ, È.Úÿôÿðçàäÿ, Ñ.Ãàçûéåâ, èëê îðòà ÿñðëÿð òàðèõè àêàäåìèê Ç.Ì. Áöíéàäîâ, ìöõáèð öçâëÿð Í.Ì.Âÿëèõàíëû âÿ Ô.Ú.Ìÿììÿäîâà, îðòà ÿñðëÿð àêàäåìèê ß.ßëèçàäÿ, ìöõáèð öçâ Î.ß. ßôÿíäèéåâ, ò.å.ä. ïðîôåññîð É.Ì.Ìàùìóäîâ, éåíè òàðèõ ìöõáèð öçâ ß.Í.Ãóëèéåâ, àêàäåìèê Ú.Á.Ãóëèéåâ, ìöõáèð öçâ Ã.ß.Ìÿäÿòîâ, ò.å.ä. Ò.Á.Ãàôôàðîâ âÿ äèýÿð àëèìëÿðèí ÿìÿéè âàðäûð. Ìÿùç îíëàðûí ÷ÿòèí âÿ ýÿðýèí ÿìÿéè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí Þí Àñèéàäà âÿ Ãàôãàçäà ÿí ãÿäèì òàðèõÿ âÿ çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê áèð þëêÿ îëäóüó ñöáöò îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí ÿìÿéè íÿòèúÿñèíäÿ Ñîâåò Èìïåðèéàñû äþâðöíäÿ õàëãûìûçà ãàðøû ÿðàçè èääèàëàðû èëÿ ÷ûõûø åäÿí åðìÿíè ìèëëÿò÷èëÿðèíèí òÿúàâöçêàð íèééÿòëÿðè èôøà åäèëìèøäèð. Âÿ õöñóñè îëàðàã ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí åëìè ÷öáóòëàðû ãàðøûñûíäà èôëàñà óüðàéàí åðìÿíèëÿðèí òÿúàâöçêàð äàèðÿëÿðè Ðóñèéàíûí ìèëëÿò÷è-øîâèíèñò âÿ èìïåðèéàïÿðÿñò ãöââÿëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ òÿùðèêè âÿ ùèìàéÿñè èëÿ 1988 èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíà ãàðøû åëàí îëóíìàìûø ìöùàðèáÿéÿ áàøëàäûëàð âÿ íÿòèúÿäÿ, 1991-94 èëëÿðäÿ þëêÿìèçèí 20% ÿðàçèñè èøüàë îëóíäó. Áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, èøüàë îëóíìóø âÿ ùÿëÿ ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ çîðëà åðìÿíèëÿðÿ âåðèëìèø òîðïàãëàðûìûçûí ýåðè ãàéòàðûëìàñû ö÷öí òàðèõ÷è àëèìëÿðèí ãàðøûñûíäà ÷îõ áþéöê âÿçèôÿëÿð äóðóð. Òàðèõ åëìè ÷îõ 595

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áþéöê ýöúÿ ìàëèê áèð ñèëàùäûð, áó ñèëàùäàí õàëãûìûçûí ÿáÿäè àçàäëûüûíûí âÿ äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ö÷öí ìàêñèìóì äÿðÿúÿäÿ èñòèôàäÿ îëóíìàëûäûð. Áó áàõûìäàí ùàçûðäà òàðèõ åëìè ãàðøûñûíäà ÿñàñ èêè âÿçèôÿ äóðóð. Áóíëàðäàí áèðèíúèñè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àçàäëûüûíûí âÿ äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí ÿáÿäè îëìàñû ö÷öí äàèì ÷àëûøìàãäûðñà, èêèíúèñè áó ìöãÿääÿñ âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí âÿòÿíïÿðâÿð âÿòÿíäàøûí òÿðáèéÿ îëóíìàñûäûð. ÀÌÅÀ Òàðèõ Èíñòèòóòó áó âÿçèôÿëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè éîëóíäà õöñóñè éåðè îëàí åëìè òÿøêèëàòäûð. 2001 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâèí ôÿðìàíû èëÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íà Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû ñòàòóñó âåðèëäèêäÿí ñîíðà áó åëì ìÿáÿäè þëêÿìèçäÿ àïàðûëàí áöòöí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèúèñè îëàí áèð ìÿðêÿçÿ ÷åâðèëìèøäèð. Áó ýöí èñÿ òàðèõ åëìè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí ôóíäàìåíòàë åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèúè ôóíêñèéàñûíû ÀÌÅÀ Òàðèõ Èíñòèòóòó éåðèíÿ éåòèðèð. ÀÌÅÀ Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí 2002 èë 25 äåêàáð òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ ÀÌÅÀ Òàðèõ Èíñòèòóòóíóí éåíè ñòðóêòóðó òÿñäèã åäèëìèøäèð. Áó ñòðóêòóðà ÿñàñÿí ùàçûðäà èíñòèòóòäà 13 øþáÿ, áèð åëìè ìÿðêÿç âÿ èêè åëìè ãðóï ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Éåíè ñòðóêòóð ÿí àêòóàë åëìè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíÿ íàèë îëìàã ìÿãñÿäèëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð âÿ áó ïðîáëåìëÿð àøàüûäàêûëàðäûð: Àçÿðáàéúàí òàðèõè öçðÿ éåíè öìóìèëÿøäèðèúè ÿñÿðëÿðèí éàçûëìàñû; Òàðèõøöíàñëûã âÿ ìÿíáÿøöíàñëûã; «Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè òàðèõè»; «Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè òàðèõè»; «Àçÿðáàéúàíûí ìÿäÿíèééÿòè òàðèõè». Òÿáèè êè, Àçÿðáàéúàí òàðèõ åëìè ãàðøûñûíäà äóðàí ôóíäàìåíòàë åëìè ïðîáëåìëÿð ÷îõäóð âÿ îíëàðûí ùÿëëè ìöÿééÿí âàõò òÿëÿá åäèð. Òàðèõ Èíñòèòóòó áó ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè ö÷öí ðåñïóáëèêàíûí áöòöí àëè òÿùñèë îúàãëàðûíäà ÷àëûøàí òàðèõ÷è àëèìëÿðëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð. Áó ïðîáëåìëÿð èúÿðèñèíäÿ ìèëëè òàðèõèìèçèí äþâðëÿøäèðèëìÿñè, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûø ìöõòÿëèô äèíëÿðèí, èëê íþâáÿäÿ èñëàì äèíèíèí Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí òàðèõè úîüðàôèéàñûíûí éàçûëìàñû, òàðèõè õÿðèòÿëÿðèí òÿðòèáè, Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí, î úöìëÿäÿí Èðÿâàí õàíëûüûíûí, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí, Áîð÷àëû ìàùàëû âÿ Íàõ÷ûâàí äèéàðûíûí, 1820 ÿñðëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû äåïîðòàñèéà, åòíèê òÿìèçëÿìÿ âÿ ñîéãûðûìû ñèéàñÿòè, ÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí áó ýöíÿ 596

ãÿäÿð Ãàðàáàü âÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàëãÿðá ñÿðùÿäéàíû áþëýÿëÿðèíèí òàðèõèíèí éàçûëìàñû, îðòà ìÿêòÿáëÿð ö÷öí éöêñÿê ñÿâèééÿëè òàðèõ äÿðñëèêëÿðèíèí éàçûëìàñû, öìóìèëèêäÿ òàðèõ åëìè ãàðøûñûíäà äóðàí ÿí àêòóàë ìÿñÿëÿëÿðèíäÿíäèð. Áöòöí áó ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãè âÿ òÿáëèüè öìóììèëëè ìÿñÿëÿ îëäóüó íÿçÿðÿ àëûíúà âÿ ìöâàôèã äþâëÿò ïðîãðàìû ùàçûðëàíñà õàëãûìûç ãàðøûñûíäà äóðàí âÿ ùÿéàòè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí áöòöí ìÿñÿëÿëÿð òåçëèêëÿ þç ùÿëëèíè òàïàð. Ú.ß.Áÿùðàìîâ

Àðõåîëîýèéà Àçÿðáàéúàíûí àðõåîëîæè àáèäÿëÿðèíÿ èëê ìàðàã 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëìèøäèð. 1829 èëäÿ Ðóñèéà Èìïåðàòîð Àðõåîëîæè Êîìèññèéàñû òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø À. Éàíîâñêè Àçÿðáàéúàí àáèäÿëÿðèíèí éåðëÿøìÿñèíÿ äàèð òÿäãèãàòëàð àïàðìûø âÿ îíóí áó àðàøäûðìàëàðûíûí íÿòèúÿëÿðè 1846 èëäÿ «Ãÿäèì Ãàôãàç Àëáàíèéàñû ùàããûíäà» àäëû ìÿãàëÿäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. 1834 èëäÿ Èúâå÷ðÿ úÿééàùû Äöáóà äå Ìàíïåðè èíäèêè Õàíëàð ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð àïàðìûø âÿ òàïäûüû ìàòåðèàëëàðû Ôðàíñàéà ýþíäÿðìèøäèð. 1848 èëäÿ ðóñ øÿðãøöíàñû Â.Õàíèêîâ Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà îðòà ÿñð àáèäÿëÿðè, î úöìëÿäÿí Áÿðäÿ âÿ Íàõ÷ûâàí àáèäÿëÿðè áàðÿäÿ, 1862 èëäÿ ôðàíñûç ñÿééàùû À. Áåðæå Ìóüàí àáèäÿëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøëÿð. Íàõ÷ûâàíäà ìÿêòÿá ìöôÿòòèøè èøëÿìèø Ê.Íèêèòèí 1870 èëäÿ áóðàäàêû äóç ìÿäÿíëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíìóø ãÿäèì äàø ýöðç âÿ áàëòàëàð òîïëàìûøäûð. Àëìàíèéàíûí Ñèìåíñ øèðêÿòèíèí Ýÿäÿáÿéäÿêè ìèñÿðèòìÿ çàâîäóíäà êèìéàýÿð âÿ åëåêòðèê èøëÿìèø Â.Áåëê ñîí Òóíú–èëê Äÿìèð äþâðöíÿ àèä ìèñ éàòàãëàðû ÿòðàôûíäà 300-äÿí ÷îõ ãÿáèð àáèäÿëÿðè ãàçìûøäûð. Î, òîïëàäûüû ìàòåðèàëëàðû Ùàìáóðã âÿ Ìöíùåí ìóçåéëÿðèíÿ ýþíäÿðìèøäèð. Ôðàíñûç òÿäãèãàò÷ûñû Æàê äå Ìîðãàí 1880 èëäÿ Òàëûø çîíàñûíäà Òóíú âÿ Äÿìèð äþâðëÿðèíÿ àèä 230-äàí ÷îõ ãÿáèð àáèäÿñè à÷ìûø, òîïëàäûüû ìàòåðèàëëàðûí ÿí íÿôèñëÿðèíè Ïàðèñèí Ñåí Æåðìåí ìóçåéèíÿ ýþíäÿðìèøäèð. Øóøà ðåàëíû ìÿêòÿáèíäÿ àëìàí äèëè ìöÿëëèìè èøëÿìèø Åìèë Ðåñëåð 1892-1903 èëëÿðäÿ Ãàðàáàü âÿ Ýÿíúÿ÷àé áîéóíäà Òóíú âÿ Äÿìèð äþâðëÿðèíÿ àèä áèð ñûðà àáèäÿëÿðè òÿäãèã åòìèøäèð. Îíó ÿââÿëêè àðõåîëîãëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí úÿùÿò òÿäãèã åòäèéè àáèäÿëÿð áàðÿäÿ ýåíèø ùåñàáàò éàçìàñûäûð. 1896

èëäÿ ðóñ çàáèòè Í.Ôéîäîðîâ Íàõ÷ûâàíäà Ãûçûëáóðóí àáèäÿëÿðèíäÿí õåéëè ìàòåðèàëëàð òîïëàìûø, ùÿìèí èëäÿ Ìîñêâà Àðõåîëîæè úÿìèééÿòèíèí òàïøûðûüû èëÿ À.Èâàíîâñêè Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá áþëýÿñèíäÿ ÷îõëó ñàéäà ãÿáèð àáèäÿëÿðè ãàçìûøäûð. 1903 èëäÿ Éåëåíåíäîðôäà (èíäèêè Õàíëàð) àïòåêäÿ êèìéà÷û èøëÿéÿí Ã.Ðîçåíäîðô Ýÿíúÿ÷àé âàäèñèíäÿ ãàçûíòû èøëÿðè àïàðìûøäûð. Îíóí òÿäãèãàòëàðû áàðÿäÿ ìÿëóìàò 1906 èëäÿ Ñàíê Ïåòåðáóðãäà «Èìïåðàòîð àðõåîëîæè êîìèññèéàñûíûí ùåñàáàòëàðûíäà» äÿðú îëóíìóøäóð. Ýþðöíäöéö êèìè, 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíûí àðõåîëîæè àáèäÿëÿðèíèí ãàçûíòûñû èëÿ ÿúíÿáè ÿñèëëè øÿõñëÿð ìÿøüóë îëìóøëàð. Çÿíýèí ãÿáèð àáèäÿëÿðèíè à÷àðàã äÿôèíÿ òîïëàìàã, ýÿëèð ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèíè ýöäìöø ùÿìèí øÿõñëÿðèí áèð ÷îõó ùÿìèí àáèäÿëÿð áàðÿäÿ ùåñàáàò éàçìàìûø, òÿäãèãàò çàìàíû åëìè ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿìèø âÿ ùå÷ áèð åëìè íÿòèúÿ ÷ûõàðìàìûø, òîïëàäûãëàðû íÿôèñ ÿøéàëàðû èñÿ ìÿùñóá îëäóãëàðû þëêÿëÿðèí ìóçåéëÿðèíÿ ýþíäÿðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà àðõåîëîýèéà áèð åëì ñàùÿñè êèìè ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ – 20 ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿ ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûøäûð. Ëàêèí, ìèëëè êàäðëàðûí ÷àòûøìàçëûüû ñÿáÿáèíäÿí ùÿìèí èëëÿðäÿ äÿ, õöñóñèëÿ 20-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí àáèäÿëÿðèíèí òÿäãèãè èëÿ ÿñàñÿí ðóñèéàëû àëèìëÿð ìÿøüóë îëóðäóëàð. 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òàðèõ Ìóçåéèíèí éàðàäûëìàñû àáèäÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ãåéäèééàò èøèíäÿ ìöùöì àääûì îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí àðõåîëîýèéàñûíûí ïëàíëû øÿêèëäÿ òÿäãèãè ö÷öí 1923 èëäÿ äàùà áèð ìÿðêÿç – Àçÿðáàéúàí Àðõåîëîæè Êîìèòÿñè âÿ Àçÿðáàéúàíû Òÿäãèã âÿ Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòè éàðàäûëìûøäûð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðè Àçÿðáàéúàí àðõåîëîýèéàñûíûí èíêèøàôûíäà, ìèëëè êàäðëàðûí éåòèøìÿñèíäÿ õöñóñè ìÿðùÿùÿ îëìóøäóð. Áó èëëÿðäÿ Ìèë äöçöíÿ, õöñóñÿí Þðÿíãàëà øÿùÿð éåðèíÿ, Êè÷èê Ãàôãàçûí úÿíóáè-øÿðã ÿòÿêëÿðèíÿ, Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíÿ âÿ Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá ðàéîíëàðûíà åêñïåäèñèéàëàð òÿøêèë îëóíìóøäóð. Áó èøäÿ éåðëè àëèìëÿðäÿí ß.ßëÿêáÿðîâóí, È.Úÿôÿðçàäÿíèí, Ä.Øÿðèôîâóí, Ñ.Ãàçûéåâèí, È.Ùóììåëèí áþéöê õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí àðõåîëîýèéàíûí ÿñàñ èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè ÛÛ äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ áàø âåðìèø, èëê äÿôÿ îëàðàã èðè ìèãéàñëû, êîìïëåêñò ãàçûíòû òÿäãèãàò èøëÿðèíè Ìèíýÿ÷åâèð àðõåîëîæè åêñïåäèñèéàñû éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Ìèíýÿ÷åâèð äÿðéà÷àñûíûí òèêèíòèñèèëÿ ÿëàãÿäàð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ îëàðàã ñó àëòûíäà ãàëàúàã àáèäÿëÿðèí òÿäãèãè íÿòèúÿñèíäÿ áóðàäà 1946-53 èëëÿðäÿ ýåíèø àðõåîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Ãàçûíòûëàð çàìàíû èëê Òóíú äþâðöíäÿí – å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèêäÿí îðòà ÿñðëÿðÿ ãÿäÿðêè òàðèõè äþâðëÿðÿ àèä 20 ìèíäÿí àðòûã àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð àøêàð åäèëìèøäèð. Ìèíýÿ÷åâèð àáèäÿëÿðè ñîíðàêû èëëÿðäÿ áöòöí Ãàôãàçûí àðõåîëîæè àáèäÿëÿðèíèí òÿäãèãè ö÷öí åòàëîí ðîëóíó îéíàìûøäûð. Ùÿëÿ 1939 èëäÿ ãåéäÿ àëûíìûø, äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð àáèäÿëÿðèíäÿí îëàí Ãîáóñòàí àáèäÿëÿðè êîìïëåêñèíäÿ 1947 èëäÿí áàøëàéàðàã ýåíèø òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð áóðàäà öñò Ïàëåîëèò äþâðöíäÿí îðòà ÿñðëÿðÿ ãÿäÿð óçóí áèð òàðèõè äþâðö ÿùàòÿ åäÿí 6 ìèíäÿí éóõàðû ìöõòÿëèô ìþâçóëó ãàéàöñòö òÿñâèðëÿð èáòèäàè èíñàí äöøÿðýÿëÿðè, ãÿäèì éàøàéûø éåðëÿðè âÿ äÿôí àáèäÿëÿðè àøêàðà ÿûõàðûëàðàã òÿäãèã åäèëìèøäèð. 1951 èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà Û Êöëòÿïÿ ãÿäèì éàøàéûø éåðèíèí ãàçûíòûñûíà áàøëàíìûøäûð. Ãàëûíëûüû 22ì-äÿí àðòûã 4 ìÿäÿíè òÿáÿãÿéÿ ìàëèê áó àáèäÿíèí òÿäãèãàòëàðû èëÿ áöòöí êå÷ìèø ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã òàðèõäÿ Åíåîëèò äþâðöíöí ìþâúóäëóüó ñóáóò åäèëìèøäèð. Åðêÿíÿêèí÷è ìàëäàð ÿùàëèíèí ìÿäÿíèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí áó àáèäÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ áöòöí Ãàôãàçûí àíàëîæè àáèäÿëÿðèíèí òÿäãèãè ö÷öí åòàëîí êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí àðõåîëîýèéàñûíûí ìöùöì íàëèééÿòëÿðèíäÿí áèðè 1960 èëäÿ Ãàðàáàüäà, Ãóðó÷àéûí ñàùèëèíäÿ Àçûõ ãÿäèì Ïàëåîëèò ìàüàðà äöøÿðýÿñèíèí àøêàðà ÷ûõàðûëìàñû îëìóøäóð. Áóðàäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, áó ìàüàðà êå÷ìèø ÑÑÐÈäÿ ÿí ãÿäèì èíñàí ìÿñêÿíè âÿ äöíéàäà ÿí ãÿäèì àáèäÿëÿð ñèðàñûíäàäûð. Ùå÷ øöáùÿñèç, Àçÿðáàéúàíäà äèýÿð åëì ñàùÿëÿðè èëÿ éàíàøû àðõåîëîýèéà åëìèíèí äÿ ÿí éöêñÿê èíêèøàôû ìèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòäÿ îëäóüó èëëÿðäÿ áàø âåðìèøäèð. Èñòÿð ñîâåò èìïåðèàñû äþâðöíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ ìöñòÿãèëëèéèìèç èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè àáèäÿëÿðèíèí òÿäãèãè Ùåéäÿð ßëèéåâèí äèããÿò âÿ ãàéüûñû èëÿ ÿùàòÿëÿíìèøäèð. Ìÿùç îíóí Àçÿðáàéúàíûí àðõåîëîã àëèìëÿðèíèí ìÿùñóëäàð ôÿàëèééÿòè ö÷öí éàðàòäûüû ÿëâåðèøëè øÿðàèò íÿòèúÿñèíäÿ ðåñïóáëèêàìûç ÿðàçèñèíäÿ ìèíëÿðëÿ àáèäÿëÿð àøêàðà ÷ûõàðûëàðàã ãåéäÿ àëûíìûø, éöçëÿðëÿ àðõåîëîæè àáèäÿëÿðäÿ ãàçûíòû-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûø âÿ Àçÿðáàéúàíûí äöíéàíûí ÿí ãÿäèì èíñàí ìÿñêÿíëÿðèíäÿí, èëêèí ñèâèëèçàñèéà îúàãëàðûíäàí áèðè îëìàñû åëìè ÿñàñëàðëà ñöáóòà éåòèðèëìèøäèð. Àðõåîëîæè ãà-

çûíòûëàðûí èíòåíñèâëèéèíè àðòûðìàã ö÷öí Íåéäÿð ßëèéåâèí ýþñòÿðèøè ÿñàñûíäà Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ, Ãÿáÿëÿ, Øàìàõû, Äÿâÿ÷è, Ãàçàõ âÿ Ãàõ ðàéîíëàðûíäà àðõåîëîæè áàçàëàð éàðàäûëìûøäûð, áöòöí áþëýÿëÿðäÿ ñòàñèîíàð åêñïåäèñèéàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ìÿùç ùÿìèí èëëÿðäÿ òàðèõèìèçèí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðèíèí òîïëàíìàñû âÿ íöìàéèø åòäèðèëìÿñè ö÷öí ðåñïóáëèêàíûí áöòöí ðàéîíëàðûíäà òàðèõ ìóçåéëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Áó ñàùÿéÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí äèããÿò âÿ ãàéüûñûíûí íÿòèúÿñè èäè êè, 1974 èëäÿ ÀÌÅÀ Òàðèõ Èíñòèòóòóíóí íÿçäèíäÿ Àðõåîëîýèéà âÿ Åòíîãðàôèéà ñåêòîðó éàðàäûëìûøäû. Ìèëëè ëèäåðèí èêèíúè äÿôÿ ùàêèìèééÿòÿ ãàéûäûøû èëèíäÿ 1993 èëäÿ èñÿ ùÿìèí ñåêòîðóí áàçàñûíäà ìöñòÿãèë åëìè-òÿäãèãàò èíñòèòóòó – ÀÌÅÀ Àðõåîëîýèéà âÿ Åòíîãðàôèéà Èíñòèòóòó éàðàäûëìûøäûð. Ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åäèëäèêäÿí ñîíðà ðåñïóáëèêàäà éàðàíìûø àüûð ñèéàñè-èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åòìÿêëÿ éàíàøû Ùåéäÿð ßëèéåâ òàðèõè êå÷ìèøèìèçèí éàäèýàðëàðû îëàí àáèäÿëÿðèìèçèí òàëåéèíè äÿ þí ïëàíà ÷ÿêìèøäèð. «Òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíèí ãîðóíìàñû ùàããûíäà» 1998 èë òàðèõëè âÿ «Àðõåîëîæè èðñèí ãîðóíìàñû ùàããûíäà Àâðîïà êîíâåíñèéàñûíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãîøóëìàñû áàðÿäÿ» Ðåñïóáëèêà Ãàíóíëàðû ìÿùç îíóí èìçàñû èëÿ ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâèí áèëàâàñèòÿ äÿñòÿéè ÿñàñûíäà Àðõåîëîýèéà âÿ Åòíîãðàôèéà Èíñòèòóòóíóí ýåíèø òÿðêèáëè åêñïåäèñèéàñû Íàõ÷ûâàí ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ Ýÿìèãàéà àáèäÿñèíäÿ 2001-03 èëëÿðäÿ ÿñàñëû àðõåîëîæè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà àðõåîëîæè àðàøäûðìàëàðûí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ éåíè òèêèíòè ñàùÿëÿðèíèí òÿäãèãèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Èëê áåëÿ ýåíèø òÿäãèãàò èøëÿðè, éóõàðûäà ãåéä åäèëäèéè êèìè, Ìèíýÿ÷åâèð ÿðàçèñèíäÿ àïàðûëìûøäûð. 20 ÿñðèí 80-úû èëëÿðèíäÿ Ìîçäîê-Ãàðàäàü ãàç êÿìÿðèíèí òèêèíòèñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Äÿâÿ÷è ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿêè îðòà ÿñðëÿð äþâðö Øàáðàí ñàùÿñèíäÿ ýåíèø àðõåîëîæè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Ãàçûíòûëàð çàìàíû áóðàäà èúòèìàè âÿ éàøàéûø áèíàëàðûíûí ãàëûãëàðû, ìÿäÿíè-ìÿèøÿò òèêèëèëÿðè âÿ èñòåùñàë îúàãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Éåíÿ äÿ ùÿìèí èëëÿðäÿ Øÿìêèð ñó àíáàðûíûí âÿ Éåíèêÿíä ÑÅÑ-íûí òèêèíòèñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ñó àëòûíäà ãàëàúàã àáèäÿëÿð ãàçûëàðàã òÿäãèã åäèëìèøäèð. Áóðàäà Òóíú âÿ èëê Äÿìèð äþâðöíÿ, îðòà ÿñðëÿðÿ àèä îíëàðëà ãÿáèð àáèäÿñè âÿ éàøàéûø éåðè þéðÿíèëìèøäèð.

Òèêèíòè ñàùÿëÿðèíäÿêè àðõåîëîæè àáèäÿëÿðèí ãàçûíòûñû èñòèãàìÿòèíäÿ Ìèíýÿ÷åâèð ãàçûíòûëàðûíäàí ñîíðà ÿí áþéöê èøëÿð ÿñðèí òèêèíòèñè ùåñàá åäèëÿí Áàêû-ÒáèëèñèÚåéùàí íåôò âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç ãàç êÿìÿðëÿðè ìàðøðóòóíäà àïàðûëìûøäûð. ÀÌÅÀ Àðõåîëîýèéà âÿ Åòíîãðàôèéà Èíñòèòóòó åêñïåäèñèéàñûíûí ÿìÿêäàøëàðû áó êÿìÿðëÿðèí êå÷äèéè ñàùÿëÿðäÿ Åíåîëèò äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã îðòà ÿñðëÿðÿ ãÿäÿðêè ìöõòÿëèô òàðèõè ìÿðùÿëÿëÿðÿ àèä 30à éàõûí àðõåîëîæè àáèäÿëÿð-ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè âÿ äÿôí àáèäÿëÿðè àøêàð åäÿðÿê òÿäãèãàòëàð àïàðìûø, õàëãûìûçûí çÿíýèí òàðèõè êå÷ìèøèíèí ãàðàíëûã ñÿùèôÿëÿðèíÿ àéäûíëûã ýÿòèðèëìèøäèð. Respublikamûzda arxeologiya elminin ÿn möhöm uüurlarûídan biri 1960 ildÿ Azÿrbaycaíûn gþrkÿmli arxeoloqlarûndan t.e.d. M.M.Höseynov tÿrÿfindÿn Qarabaüda Quru÷ayûn sahilindÿ Azûx qÿdim Ïaleolit maüara döøÿrgÿsinin aøkara ÷ûxarûlmasû olmuødur. Maüaranûí kompleks tÿdqiqi onun tÿqribÿn l,5 milyoí il bundan ÿvvÿl qÿdim insanlar tÿrÿfindÿn mÿskóílaødûüûíû söbut etmiødir. 1968 ildÿ burada ke÷miø SSRÈ ÿrazisindÿki ibtidai insan qalûqlarûndan ÿn qÿdimi olan azûxantropun – Azûx adamûnûí ÷ÿnÿ sömöyönön bir hissÿsi aøkar edilmiødir. 350 min ildÿn artûq yaøû olaûû bu tapûntû hÿm dÿ dönyaíûn ÿn qÿdim insan qaëûqlaðûndan hesab olunur. Azûx maüarasûída 700 min illik tarixÿ malik, dönyada ÿí qÿdim ocaq qalûüû vÿ 350 min ildÿn artûq yaøû olan dönyada ÿn qÿdim tikinti qalûüû aøkara ÷ûxarûlmûødûr. Azûx maüarasû ibtidai dini èíàìëàðûí vÿ hesab ifadÿ edÿn iøarÿlÿrin izbrinÿ rast gÿlinÿn dönyada ÿn qÿdim abidÿdir. Bu nadir abidÿ ibtidai insanûn tÿøÿkkölö, ibtidai icma cÿmiyyÿtinin yaranmasû vÿ inkiøafû, onun maddi mÿdÿniyyÿti, o cömlÿäÿn qÿdim insanû ÿhatÿ edÿn ÿtraf ìöùèòëÿ baülû mÿsÿlÿlÿrin tÿdqiqindÿ ÿvÿzøiz rol oynayûr. Azûx sakinlÿrinin hazûrladûqlarû ÿøyalar kobud ÷apacaqlardan, möxtÿlif daø qÿlpÿlÿrdÿn dözÿldilmiø qazûyû÷û vÿ deøici alÿtlÿrdÿn ibarÿtdir. Bu alÿtlÿrin bÿzilÿrinin aüûrlûüû 4-5 kq-à ÷atûr. Qazûntûlar nÿticÿsindÿ maüaradan ÷oxlu sömök qalûqlarû da tapûlmûødûr. Onlarûí ÷oxu nÿsli kÿsilmiø heyvanlara mÿxsusdur vÿ Azûxûn ilk sakinëÿrinin ov÷uluqla mÿøüul olduüunu söbut edir. Tÿdqiqatlar nÿticÿsindÿ Azûx maüarasmda ömumi qalûnlûüû 14 m olan 10 mÿdÿni tÿbÿqÿ aøkar edilmiødir. Maüaranm ÿn qÿdim (X-V) tÿbÿqÿlÿrindÿn 597

AZßÐÁÀÉÚÀÍ aøkar olunmuø materiallar cÿmiyyÿt tarixinin ilkin ÷aüûíû – Øell mÿdÿniyyÿtindÿn ÿvvÿlki dþvrö ÿhatÿ edir. Eyni zamanda arxeoloji materiallarûí bir sûra yerli xösusiyyÿtëÿri var. Arxeoloqlar möÿyyÿn etmiøbr ki, Azûxûn ilk sakinlÿri ÿvvÿlcÿ Quru÷ay dÿrÿsindÿ yaøamûø vÿ sonralar maüaraya kþ÷ÿrÿk þzlÿri ilÿ hÿmin dÿrÿdÿn daø gÿtirmiø vÿ bu daølardan möxtÿlif alÿtlÿr hazûrlamûølar. Dönyanûn baøqa hÿmdþvr abidÿlÿrindÿn fÿrqëÿndiyindÿn, danûlmaz yerli xösusiyyÿtlÿri olduüundan Azûxûn qÿdim tÿbÿqÿëÿrindÿn toplanmûø materiallar kompleksiûûi tÿdqiqat÷ûlar «Quru÷ay mÿdÿniyyÿti» adlandûrmûølar. Azûx maüarasûídan ÿlavÿ, onun yaxûílûüûída aøkar edilmiø Taülar, Lerikdÿ Buzeyir, Nax÷ûvanda Qazma, Kÿlbÿcÿrdÿ Zar, Qazaxda Daøsalahlû vÿ s. Paleolit–qÿdim daø dþvrö abidÿlÿri dÿ Azÿrbaycanm bÿøÿr tarixinin ilk ÷aülarûídan qÿäim insan mÿskÿni olduüunu söbut etmiødir. Azÿrbaycan arxeoloqlarûíûí respublikamûzûn ÿrazisindÿki Ìezolit (orta daø dþvrö, e.ÿ. 12-8-úè minillikbr) vÿ Íeolit (yeni daø dþvrö, e.ÿ. 7-6-úû minilliklÿr) dþvrlÿrinÿ aid abidÿëÿrdÿ apardûqlarû tÿdqiqatlar tarixin bu mÿrhÿëÿrindÿ Azÿrbaycanûí qÿdim ÿhalisinin hÿyat tÿrzi, tÿsÿrröfatû, dini tÿsÿvvörëÿri haqqûnda zÿngin mÿlumatlar ÿldÿ etmÿyÿ imkan verir. Bu dþvrön ÿn mþhtÿøÿm abidÿsi Qobustandûr. 1939 ildÿ Azÿrbaycanm gþrkÿmli arxeoloqu Û.M.Cÿfÿrzadÿ tÿrÿfmdÿn qeydÿ alûíìûø Qobustan abidÿsi Ìezolit dþvröndÿn baølanmûø son orta ÿsrëÿrÿ qÿdÿrki bötön tarixi mÿrhÿëÿëÿri þzöndÿ ÿks etdirir. Mÿhz bu cÿhÿtinÿ gþrÿ Qobustan dönyanûí ÿn nadir vÿ mÿøhur abidÿbrindÿn biridir. Burada xalqûmûzûí qÿdim zÿngin tarixi ke÷miøini ÿyani øÿkildÿ ÿks etdirÿn 6 mindÿn artûq qayaöstö rÿsm qeydÿ alûíìûøäûð. Ñîí òÿäãèãàòëàðäà ñöáóò åäèëìèøäèð êè, Ãîáóñòàí òÿñâèðëÿðèíèí ÿí ãÿäèì íöìóíÿëÿðè öñò Ïàëåîëèò äþâðöíÿ àèääèð. Bu tÿsvirbr bötön dönyada ibtidài incÿsÿnÿtin yöksÿjk ustalûqla icra edilmiø ÿn gþzÿl nömunÿëÿrindÿndir. Bunlar èíñàí, at, øir, þköz, ke÷i, maral vÿ s. rÿsmëÿrindÿn, möxtÿlif mþvzulu sÿhnÿlÿrdÿn ibarÿt tÿsvirlÿrdir. Qobustan petroqlifëÿri Qafqazda ÿn qÿdim ÿn zÿngin qayaöstö tÿsvirëÿr kompleksidir. Bÿøÿriyyÿt tarixindÿ metaëûn misin kÿøfi ilÿ yeni mÿrhÿlÿ – Åneolit dþvrö baølanmûødûr (e.ÿ. 6-úû ìèíillik – 4-úö 598

minilliyin ÿvvÿli). Bu gönÿ qÿdÿr Azÿrbaycanda 80-dÿn artûq Åneolit dþvrö abidÿsi qeydÿ almmûø, onlardan bir ÷oxu ÿòðàôëû, digÿr hissÿsi isÿ qismÿn þyrÿnilmiødir. Eneolit abidÿlÿri ilÿ zÿngin olan Azÿrbaycan mis eìaëûíûí ilk vÿtÿnëÿrindÿídir. Bunun ÿsas sÿbÿbëÿrindÿn biri burada tökÿnmÿz mis yataqlarûíûí olmasûdûr. Åneolit dþvrönön ýeniø arxeoloji tÿdqiqat iøëÿri aparûlan, ÿn mþhtÿøÿm abidÿbrindÿn biri Nax÷ûvan ÿrazisindÿki I Költÿpÿdir. Nax÷ûvan øÿhÿrindÿn 8 km aralûda yerëÿøÿn I Költÿpÿ yaøayûø yeri gþrkÿmli Azÿrbaycan arxeoloqu O.Hÿbibullayev tÿrÿfindÿn tÿdqiq edilmiødir. 1,5 ha ÿraziyÿ malik olan abidÿdÿ aparûlan arxeoloji qazûítûlar nÿticÿsindÿ ömumi qalûílûüû 22,2 m olan mÿdÿni tÿbÿqÿlÿr aøkar edilmiødir. Abidÿnin 9 m qalûílûüûídakû alt tÿbÿqÿsi Åneolit dþvrönÿ aiddir. Tÿpÿ bötþvlökdÿ aøaüûdan yuxarûyadÿk köl, xûrda daø, tÿsÿrröfat vÿ mÿiøÿt qalûqlarû iëÿ þrtölmöødör. Eneolit tÿbÿqÿsindÿn tikinti qalûqlarû, tÿsÿrröfat quyularû, ocaq âÿ êöðÿëÿðèí ãàëûãëàðû, möxtÿlif heyvan sömökëÿri, daødan, sömökdÿn vÿ gildÿn hazûrlanmûø ÿøyalar, buüda qalûqlarû, qÿbirëÿr vÿ s. tapûlmûødûr. Hÿmin arxeoloji materiallar Költÿpÿ sakinëÿrinin oturaq hÿyat tÿrzi yaøadûqlarûíû söbut edir. Binalar dairÿvi plana malik olub daødan vÿ mþhrÿdÿn tikilmiødir. I Költÿpÿnin Åneolit dþvrö materiallarû i÷ÿrisindÿ daø aëÿòlÿr ÷oxluq tÿøkil edir. Aëÿtëÿrin ÷oxu dÿvÿgþzu daøûndan hazûrlanmûødûr. ×axmaq daøûídan hazûrlanmûø aëÿtëÿr, ox ucluqlarû, 300-dÿn ÷ox oraq diøi ÿldÿ edilmiødir. Bazalt nþvlö daødan, ÿsasÿûû baltalar, pazlar, görzlÿr, cÿkicëÿr, toppuzlar vÿ s. hazûrlanmûødûr. Költÿpÿnin sömök mÿmulatû i÷ÿrisiûûdÿ qaramal sömöyöndÿn hazûrlanmûø qaøovlar, pardaxlayûcû alÿtlÿr ÷oxluq tÿøkil edir. Misdÿn hazûrlanmûø ÿøyalar isÿ sancaqlardan, möncöqlardan, tiyÿlÿrdÿn, nizÿ ucluqlarmdan vÿ s. ibarÿtdir. Költÿpÿdÿ yöksÿk texnoloji ösulla hazûrlanmûø, dþvrön gþzÿl sÿnÿt nömóíÿsi sayûlan boyalû qablar ÿldÿ edilmiødir. Eneolit dþvröíÿ aid ÿn möhöm mÿsÿlÿlÿrdÿn biri dÿfn adÿtinin þyrÿnilmÿsidir. I Költÿpÿnin Åneolit dþvrö tÿbÿqÿsindÿn 85 qÿbir aøkarlanmûødûr. Buradakû skeletlÿr þlölÿrin bökölö vÿziyyÿtdÿ, yaíû östdÿ vÿ yaxud arxasû östÿ, möxtÿlif istiqamÿtlÿrdÿ dÿfn edildiyini gþstÿrir. Bÿzi skeletlÿrin özÿrinÿ qûrmûzû oxra sÿpilmiødir. Eneolit dþvrönÿ aid

Babadÿrviø vÿ ßlikþmÿktÿpÿ abidÿlÿrindÿ vÿ qÿbirlÿrdÿn oxra tapûlmûødûr. Bu adÿt Azÿrbaycamn Åneolit dþvrö tayfalarûíûí dini dönyagþröøö ilÿ ÿlaqÿdar meydana ÷ûxmûødûr. Eneolit dþvrönön memarlûüû, onun möxtÿlif tÿsÿrröfat sahÿlÿri, gil vÿ digÿr mÿiøÿt ÿøyalarû haqqmda daha geniø tÿsÿvvör yaradan abidÿlÿrdÿn biri dÿ Qazax rayonu ÿrazisindÿki Øomutÿpÿ yaøayûø yeridir. Ömumi sahÿsi 0,5 hàdan artûq olan bu abidÿdÿ iki mÿdÿni tÿbÿqÿ özÿ ÷ûxarûlmûødûr. Onun Åneolit dþvrönÿ aid alt tÿbÿqÿsinin qalûílûüû 1,5 m-dir. Bu tÿbÿqÿdÿ sahÿsi 400 kv. m-ÿ yaxûn qairÿvi planlû yaøayûø binalarûíûí vÿ xeyli tÿsÿrröfat tikililÿrinin qalûqlarû aøkar edilmiødir. Øomutÿpÿdÿn tapûlmûø maddi mÿdÿniyyÿt qalûqlarû onun sakinlÿrinin oturaq hÿyatû vÿ tÿsÿrröfatû haqqmda ÿtrafh tÿsÿvvör yaradûr. Buradan tapûlan möxtÿlif nþv buüda qalûqlarû, sömökdÿn vÿ buynuzdan hazûrlanmûø toxalar, daø diøli oraqlar vÿ s. ÿkin÷ilik mÿdÿniyyÿtinin yöksÿk sÿviyyÿdÿ inkiøaf etdiyini gþstÿrir. Möxtÿlif heyvanlara ìÿxsus oñteoloji qalûqlar isÿ Øomutÿpÿ sakinlÿrinin inkiøaf etmiø maldarëûqla da mÿøüul îlmalarûía söbutdur. Aüdam rayoíu ÿrazisindÿki Leylatÿpÿ vÿ Cÿlilabad rayonu ÿrazisindÿki ßlikþmÿktÿpÿ Åneolit dþvrö abidÿlÿrinin qazmtûsû dulus÷uluq sÿnÿtinin tarixi haqqûída yeni faktlar verdi. Áu abidÿlÿrdÿ tapûlmûø saxsû qablarûí bir hissÿsiíèí sadÿ quruluølu dulus ÷arxûnda hazûrlandûüû ìöÿééÿí åäèëäè. Bu abidÿëÿrin tÿdqiqinÿ qÿdÿr dulus ÷arxûnûí Azÿrbaycanda yalíûz son Òunú dþvröndÿn tÿtbiq olunmasû mÿluì idi. Leylatÿpÿ vÿ ßlikþmÿktÿpÿ tapûítûlarû isÿ gþstÿrdi ki, dulus ÷arxû e.ÿ. 4-úö minilliyin ÿvvÿlindÿ meydana gÿlmiødir. Dulus ÷arxûíûn tÿtbiqi keramika istehsaëûíûí sonrakû inkiøafûna ÿsaslû tÿkan vermiødir. ßlikþmÿktÿpÿdÿ aparûlan arxeoloji qazûntûlar zamam ÷oxlu sayda ÿhiillÿødirilmiø at sömökbri aøkar edilmiødir. Bu tapûntû Azÿrbaycanda hÿëÿ e.ÿ. 5-úè minilliyin axûrlarmda atûí ÿhliëÿødirilmÿsini vÿ Azÿrbaycaíûn dönyada at÷ûlûüm ÿûû qÿdim mÿskÿnlÿrindÿn biri olmasmû maddi faktlarla söbut etmiødir. Àçÿðáàéúàíäà Åíåîëèò äþâðö àáèäÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ÿí ìöùöì íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè 2004 èëäÿ Àüñòàôà ðàéîíóíóí Áþéöê Êÿñèê ãÿñÿáÿñè éàõûíëûüûíäà Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íåôò êÿìÿðè ìàðøðóòóíäà Åíåîëèò éàøàéûø éåðèíèí ãàçûíòûñû îëìóøäóð. Ãàçûíòûëàðëà ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, Áþéöê Êÿñèê Åíåîëèò éàøàéûø éåðèíäÿí òàïûëìûø àðõåîëîúè ìàòåðèàëëàð åéíèëÿ Ëåéëàòÿïÿ àáèäÿñèíäÿ îëäóüó êèìè, áèëàâàñèòÿ Éàõûí Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèíèí, ãÿäèì Àçÿðáàéúàí âÿ Èêè÷àéàðàñû ìÿäÿíè-èãòèñàäè âÿ åòíèê ÿëàãÿëÿðèí ìÿùñóëóäóð. Tàrixdÿ Ånåolitdÿn sonra gÿëÿn mÿrhÿlÿ Òunc dþvrö adlanûr. Bu dþvr e.ÿ. 4-úö ìiíèlëèyèn îðòàëàðûíäàí áaølayaraq 2-úè mèíèllèyèn sonuna qÿdÿr davam etmûødûr. Mÿhz e.ÿ. 4-úö minillikdÿn baølayaraq daha mþhkÿm metal olan tunc qÿdim insanlarûn hÿyatûía daxil olmuø, ondan hazûrlanmûø ÿmÿk alÿtlÿri, mÿiøÿt ÿøyalarû, silahlar vÿ bÿzÿkbr daha keyfiyyÿtli olmuødur. Tÿdqiqatlar gþstÿrmiødir ki, Azÿrbaycan ÿrazisi Òunc dþvrö abidÿëÿri iëÿ zÿngindir. Tunc dþvrö ö÷ inkiøaf mÿrhÿëÿsinÿ ilk, ortà vÿ son Òunc dþvrëÿrinÿ ayrûlûr. Èlk Òuíc dþvðö tóícuí kÿøfi iëÿ baølanûr. Azÿrbaycanda ilk Òóíú dþvrö abidÿlÿri elmi ÿdÿbiyyata Kör-Araz mÿdÿniyyÿti adû iëÿ dÿ daxil olóímuødur. Hazûrda möÿyyÿn oluûûmuødur ki, Kör-Araz mÿdÿniyyÿti áötön Úÿíóáè Qafqaz, Øÿrqi Anadolu, Èranûn øimalqÿrb ÿraziëÿrèídÿ vÿ digÿr yerlÿrdÿ yayûëmûødlr, âÿ Azÿrbaycan Kör-Araz mÿdÿíiyyÿtinin tÿøÿkköl tapdûüû ilk ÿrazi olmuødur. Nax÷ûvanda I Költÿpÿnin 2-úè tÿbÿqÿsi, II Költÿpÿnin alt tÿbÿqÿsi, Øortÿpÿ, Aøaüû Daøarx, 1-úè âÿ 2-úè Maxta yaøayûø yerëÿri, Gÿmiqaya petroqlifëÿrinin ilk mÿrhÿlÿsi, Mingÿ÷evir abidÿbri kompleksinin ilk dþvrö, Qobustan abidÿëÿri kompleksiniûû mövafûq dþvrö, Xa÷mazda Sÿrkÿrtÿpÿ, Qazaxda Babadÿrviø, Qarabaüda Qarahacûlû, Boyÿhmÿdi, Qarakþpÿktÿpÿ, Gönÿøtÿpÿ vÿ Azÿrbaycanûí möxtÿlif bþlgÿëÿrindÿ onlarla digÿr abidÿlÿr Kör-Araz ìÿdÿniyyÿtini ÿks etdirir. Gþstÿrilÿn abidÿëÿrdÿ aparûlmûø arxeoloji qazûítûlar hÿmin dþvrdÿ mÿhsuldar qövvÿëÿrin inkiøaf sÿviyyÿsini, yaøayûø mÿskÿnëÿrinin xarakterik cÿhÿtëÿrini, ilk Tunú dþvrö ö÷ön sÿciyyÿvi olan bir sûra adÿt vÿ ÿnÿnÿlÿri, hÿm÷iíèn Kör-Araz mÿdÿniyyÿti sakinëÿrinin hÿyatûída baø vermiø iqtisadi, ictimai vÿ ideoloji dÿyiøiklikëÿri özÿ ÷ûxaðmûødûr. Áu dþvrdÿ Azÿrbaycanda ÿkin÷ilik vÿ maldarlûq inkiøaf edir, ÿhalinin bir hissÿsi ÿkin÷ilikdÿn uzaqlaøaraq yalíûz maldarlûq özrÿ ixtisas-

laøûr vÿ belÿëèkëÿ dÿ birinci bþyök ictimai ÿmÿk bþlgösö baø verir. Azÿrbaycanda o r t a Ò u n c d þ v r ö Qarabaüda Özÿrliktÿpÿ, Gþytÿpÿ, ×inartÿpÿ, Qarakþpÿktÿpÿ, Nÿrgiztÿpÿ, Aütÿpÿ, Toxmaqtÿpÿ yaøayûø mÿskÿnëÿri vÿ Borsunlu kurqanlaðû; Qîbustan, Gÿncÿ÷ay, Xa÷bulaq, Ködörlö kurqanlarû, Øÿmkir torpaq qÿbirëÿri; Muüanda Miøar÷ay - 1 vÿ Cÿfÿrxanlû yaøayûø mÿskÿnëÿri; Nax÷ûvanda I vÿ II Költÿpÿlÿrin mövaôiq tÿbÿqÿëÿri, Øahtaxö, Qûzûlburun, Øortÿpÿ, Nÿhÿcir yaøayûø mÿskÿnëÿri, Qülanqala, ×alxanqala, Vayxûr qalalarû vÿ s. arxeoloji abidÿëÿr ÿsasûnda ÿtraflû þyrÿnilmiødir. Eneolit vÿ Kör-Araz mÿdÿniyyÿti yaøayûø mÿntÿqÿëÿrindÿn fÿrqli olaraq orta Òunc dþvrönön yaøayûø mÿskÿnëÿri daha bþyök sahÿni ÿhatÿ etmiødir. Mÿsÿëÿn, Özÿrliktÿpÿ vÿ Gþytÿpÿ yaøayûø mÿskÿnëÿri 3 ha, ×inartÿpÿ 7 ha sahÿyÿ malik olmuødur. Nax÷ûvan bþlgÿsindÿ tÿdqiq olunmuø yaøayûø mÿskÿnëÿri mþhtÿøÿmliyi iëÿ fÿrqëÿnÿrÿk Qÿdim Øÿrqdÿki øÿhÿr dþvëÿtëÿrini xatûrladûrdû. Burada sahÿsi 10 ha-ya yaxûn olan II Költÿpÿ, Oülanqala vÿ s. abidÿlÿrin arxeoloji tÿdqiqi e.ÿ. 2-úè minilliyin 1-úè yarûsûída Azÿrbaycanda qÿdim øÿhÿr mÿdÿniyyÿtëÿðinin mþvcud olmasûíû sþyëÿmÿyÿ ÿsas verir. Orta Òóíc dþvröndÿ Azÿrbaycanda sÿnÿtkarlûq peøÿkar sahÿyÿ ÷evrilmiødir. Yaøayûø yerëÿrindÿ sÿnÿtkarlûq mÿhÿlëÿëÿrinin varlûüû xösusi sÿnÿtkar zömrÿëÿrinin formalaømasû iëÿ baülû olmuødur. Bu dþvrdÿ sÿnÿtkarlûq baøqa tÿsÿrröfat sahÿëÿrinäÿn ayrûlaraq möstÿqil inkiøaf edir: bununla da ikinci bþyök ictimai ÿmÿk áþëýöñö áàø âåðèð. Bu dþvrön sÿnÿt sahÿlÿri i÷ÿrisindÿ dulus÷uluq xösusiëÿ fÿrqëÿnirdi. Azÿrbaycanda monoxrom vÿ polixrom boyalarla bÿzÿdilmiø qablarûn istehsalû geniø yayûldûüûndan orta Òuíc dþvrö bÿzÿn “boyaëû qablar mÿdÿniyyÿt è ” adû iëÿ dÿ tanûímûødûr. Nþvbÿti tarixi mÿrhÿlÿ – s o n Ò u n ú - i l k Ä ÿ m i r d þ v r ö bir sûra xösusiyyÿtlÿri ilÿ ÿvvÿlki tarixi mÿrhÿlÿlÿrdÿn ÿhÿmiyyÿtli dÿrÿcÿdÿ fÿrqlÿnirdi. Azÿrbaycan tarixindÿ bu dþvr e.ÿ. 14-7 ÿsrëÿri ÿhatÿ edir. Bu dþvrdÿ hÿlÿ ilk Òóíú dþvröndÿ yaranmaüa baølayan tayfa ittifaqlarû yeni ictimaè-iqtisadi øÿraitdÿ daha da göclÿnir, ibtidai icma quruluøunuí ÿsasëarû daüûlûr, sinifli cÿmiyyÿt formalaøûrdû. Øimali Azÿrbaycan ÿrazisindÿ bu dþvrÿ aid ö÷ arxeoloji

mÿdÿniyyÿt þyrÿnilmiødir: Nax÷ûvan, Taëûø-Muüan vÿ Xocalû-Gÿdÿbÿy mÿdÿniyyÿtlÿri. Nax÷ûvan mÿdÿniyyÿti orta Òunc dþvröndÿ formalaømûø, son Òunú vÿ ilk Äÿmir äþvröídÿ yöksÿk inêèøaf sÿviyyÿsinÿ ÷atmûødûr. ×ox bþyök sahÿli (bÿzÿn 30-40 ùa-éa qÿdÿr), ÿtrafû mödafiÿ hasarlû, narûíqalasû olan yaøayûø mÿskÿnlÿrinin (II Költÿpÿ, Oülanqala, ×alxanqala, Øahtaxtû, Qalacûq, Sÿdÿrÿk qalasû, Nÿhÿcir qalasû vÿ s.) varlûüû bu mÿdÿniyyÿti fÿrqbndirir. Nax÷ûvan mÿdÿniyyÿtindÿ monoxrom vÿ polixrom boyalû saxsû qablar ÷oxluq tÿøkil edir. Qÿbir abidÿlÿri daø qutular, torpaq qÿbirbri, kromlex vÿ kurqaûûlardan ibarÿtdir. Yaxm Øÿrqin qabaqcûl mÿdÿniyyÿt mÿrkÿzbri ib coürafû yaxûnlûq Nax÷lvan mÿdÿniyyÿti tayfalarûíûí hÿyatûía ÷ox bþyök tÿsir gþstÿrimø, burada erkÿn øÿhÿr mÿdÿniyyÿti vÿ sinifli cÿmiyyÿtin önsörëÿri daha tez meydana gÿlmiødir. Talûø-Muüan mÿdÿniyyÿti Talûøm daülûq zonasû, cÿnubi Muüan vÿ Lÿnkÿran dözÿnliyindÿ yayûlmûødûr. Bu mÿdÿniyyÿt baølûca olaraq qÿbir abidÿëÿri (kurqan, daø qutu, sÿrdabÿëÿr) ÿsasûída þyrÿnimiødir. Bu mÿdÿniyyÿti fÿrqëÿndirÿn ÿsas cÿhÿtëÿrdÿn biri qÿbir abidÿëÿri nþvlÿrinin möxtÿlifliyidir. Bu, coürafi-tÿbii möhit vÿ tarixi ÿnÿnÿëÿrëÿ baülû olmuødur. Lakin bu xösusiyyÿtëÿrÿ baxmayaraq hÿm daülûq, hÿm dÿ dözÿnlik ÿrazibrin abidÿëÿrindÿ, dÿfn mÿrasimindÿ vÿ avadanlûüûn tÿrkibindÿ ÿsasÿn ömumilik vardûr. Talûø-Muüan mÿdÿniyyÿtinin fÿrqbndirici ÿlamÿtbri sûrasma arxeoloji abidÿlÿrin tipëÿri vÿ dÿfn mÿrasimi ib yanaøû, xösusi quruluølu (yÿhÿrvari dÿstÿkli, relyefli, aypara bÿzÿkli) tunc qûlûíc vÿ xÿncÿrëÿr (o cömëÿdÿn Þn Asiya tipli) yastû baltalar, ox vÿ nizÿ uclarû, qiymÿtli daølardan vÿ qûzûldan bÿzÿk ÿøyalarû, silindrik mþhöðëÿr, qara cilalû saxsû qablar vÿ s. daxildir. Azÿrbaycan ÿrazisindÿ arxeoloji tÿdqiqatlarla þyrÿnèëmiø, son Tunc - ilk Dÿmir dþvrönÿ aid digÿr arxeoloji mÿdÿniyyÿt – Xocalû-Gÿdÿbÿy mÿdÿniyyÿtinÿ mÿxsus abidÿëÿr Qarabaüda, Gÿncÿ÷ay hþvzÿsindÿ, Minýÿ÷evir, Daøkÿsÿn, Gÿdÿbÿy vÿ Qazax bþlgÿëÿrindÿ möÿyyÿn edilmiødir. Bu mÿdÿniyyÿti xarakterizÿ edÿn abidÿëÿr möxtÿlif tip qÿbir (daø qutu, torpaq qÿbri, kurqan vÿ kromlexëÿr) vÿ yaøayûø mÿskÿnëÿrindÿn ibarÿtdir. Yaøayûø mÿskÿnëÿri sûrasûía 599

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿtrafû mþhkÿmëÿndirilmiø (Qaratÿpÿ, Misir qûølaüû), mþvsömi xösusiyyÿtli (Ö÷tÿpÿ), ÿtrafû hasarsûz yaøayûø mÿskÿnëÿri (Bitdili, Sarûtÿpÿ, Xanlar, Mingÿ÷evir, Zÿrgÿrtÿpÿ vÿ s.) habeëÿ, siklop tikiliëÿri (Daøkÿsÿn, Gÿdÿbÿy) adû iëÿ mÿlum olan qala÷alar daxildir. Xocalû-Gÿdÿbÿy mÿdÿniyyÿtinÿ aid qÿbir abidÿëÿri daha ÿtraflû þyrÿnilmiødir. Burada kremasiya vÿ inqumasiya, kollektiv vÿ tÿk, bökölö vÿ ya uzadûlmûø vÿziyyÿtdÿ, bÿzÿn par÷alanûb hissÿëÿrÿ bþlönmöø halda dÿfnetmÿ kimi möxtÿlif adÿtëÿr mþvcud olmuødur. Antik dþvrö (e.ÿ. 4 – b.e. 3 ÿsrlÿri) þlkÿmizin tarixindÿ ictimai-iqtisadi, siyasi hÿyatûí yöksÿk inkiøaf sÿviyyÿsi ilÿ sÿciyyÿëÿnir. Mÿhz bu dþvrdÿ e.ÿ. 4 ÿsrdÿ Øimali Azÿrbaycan ÿrazisndÿ ilk dþvëÿt qurumu olan Qafqaz Albaniyasû dþvëÿti meydana ÷ûxmûødûr. Antik dþvrdÿ Azÿrbaycanûí beynÿlxalq ÿlaqÿëÿri daha da geniøëÿnmiø, qÿdim dönyaíûn ÿí bþyök magistral yolu – Bþyök Èpÿk yolunun þlkÿmiz ÿrazisindÿn ke÷ÿn marørutlarû östöndÿ mþhtÿøÿm øÿhÿrëÿr meydana ÷ûxûb inkiøaf etmiødir. Øimaldan Dÿrbÿnd ke÷idi, cÿnubdan Araz ÷ayû, øÿrqdÿn Xÿzÿr dÿnizi, qÿrbdÿn isÿ Gþy÷ÿ gþlö iëÿ sÿrhÿdëÿnÿn Qafqaz AÛbaniyasû baødan-baøa intensiv yaøayûø mÿskÿni olmuødur. Bu gönÿ qÿdÿr aparûlmûø arxeoloji tÿdqiqatlar Qafqaz Albaniyasûída möxtÿlif xarakterli yaøayûø mÿskÿnëÿri, qÿbir abidÿlÿri, þlkÿnin tÿsÿrröfat hÿyatû, ictimai quruluøu vÿ ideologiyasû barÿdÿ geniø tÿsÿvvör yaradûr. Alban yaøayûø mÿskÿnlÿrû Øàìàõûäà, Girdman, Aüsu vÿ Gþy÷ay vadilÿrindÿ þyrÿnilmiødir. Albaniyaíûn øÿhÿr tipli yaøayûø mÿskÿnëÿri i÷ÿrisindÿ Mingÿ÷evir xösusi yer tutur. Mingÿ÷evirin alban dþvrönÿ aid mÿdÿni tÿbÿqÿëÿrindÿn aøkara ÷ûxarûlan dini, ictimai binalar, yaøayûø evëÿrinin qalûqlarû vÿ zÿígin ìÿiøÿt avadanlûqlarû hÿmin dþvrdÿ cÿmiyyÿtin inkiøaf dinamikasmû izëÿmÿyÿ imkan verir. Mingÿ÷evir abidÿbri vasitÿsib yaøayûø mÿskÿnbriûûin formal aøma prosesini izlÿmÿk mömköndör. Arxeoloji cÿhÿtdÿn geniø þyrÿíilmiø alban abidÿlÿrindÿn biri dÿ bu þlkÿnií baø øÿhÿri olan Qÿbÿëÿdir. 25 ha-dan àðòûã bir ÿrazini ÿhatÿ edÿn bu øÿhÿrin xarabalûüû indiki Qÿbÿëÿ rayonunun ×uxur-Qÿbÿëÿ kÿndi ÿrazisindÿdir. Yöksÿk bir tÿpÿdÿ yerëÿøÿn øÿhÿr biømiø kÿrpicdÿn tikilmiø mþhtÿøÿm qala divarû 600

iëÿ ÿhatÿëÿímiødir. Øÿhÿr e.ÿ. 4 ÿsrdÿn b.e. 18 ÿsrinÿdÿk fasiëÿsiz yaøayûø mÿskÿni olmuødur. Arxeoloji tÿdqiqatlar antik dþvrdÿ Azÿrbaycanda yöksÿk øÿhÿr mÿdÿniyyÿtinin, ticarÿtin, dulus÷uluq, zÿrgÿrlik, daøiølÿmÿ, metaliøëÿmÿ vÿ s. sÿnÿtkarlûq sahÿëÿrinin inkiøaf etdiyini söbut edir. Qafqaz Albaniyasûíûn qÿbir abidÿëÿrindÿ geniø arxeoloji tÿdqiqatlar aparûlmûødûr. Albaniyada qÿbir tipëÿri torpaq, köp, gèë tÿknÿ, taxta quòó kàtàkomba, ÷iy kÿrpic, daø qutu vÿ quyulardan ibarÿtdir. Bunlardan bÿziëÿri möÿyyÿn coürafi rayon ö÷ön, bÿçilÿri isÿ bötön Albaniya ÿrazisi ö÷ön xarakterikdir. Azÿrbaycaída antik dþvr qÿbèr abidÿëÿri daha ÷ox Mingÿ÷evirdÿ, Yaloylutÿpÿ, Xûíûslûda, Qÿbÿëÿdÿ, Torpaqqalada (Qax), Nöydidÿ, Cÿfÿrxanda qazûlûb tÿdqèq edilmiødir. Qeyd ediëÿn qÿbir nþvëÿri Azÿrbaycanda Èslam dininin qÿbul oëunmasûía qÿdÿr xalqûí dÿfn adÿtëÿrindÿ ÿsaslû yer tutmuødur. Orta ÿsrëÿr dþvröndÿ (4–18 ÿsrëÿr) Azÿrbaycan bötön Øÿrq dönyasûída elmin, sÿnÿtkarlûüûí, memarlûüûn, ticarÿtií, øÿhÿr mÿdÿíiyyÿtinin, incÿsÿnÿtin yöksÿk inkiøaf sÿviyyÿsinÿ ÷atdûüû þlkÿlÿrdÿn biri olmuødur. Bu, hÿm yaçûlû mÿnbÿëÿr, hÿm dÿ Azÿrbaycaíûí orta ÿsr øÿhÿrlÿrindÿ aparûlan arxeoloji qazûítûlarla söbut olunmuødur. Azÿrbaycan ÿrazisindÿ øÿhÿrëÿrin inkiøafû ö÷ mÿrhÿëÿdÿn ke÷miødir. Èëk mÿrhÿëÿ e.ÿ. 1-úè miíèlliyin 2-úè yarûsûndan b.e. 3-4 ÿsrëÿrinÿdÿk olan dþvrö ÿhatÿ edir. Feodalizìin tÿøÿkkölöndÿn, yeni feodal dþvëÿtëÿrinin yaranmasûía qÿdÿrki dþvr (4-9 ÿsrëÿr) 2-úè mÿrhÿëÿ, 9 ÿsrdÿí feodalizmin sörÿtli inkiøafû vÿ ayrû-ayrû feodal dþvëÿtlÿrinin yarandûüû dþvr 3-úö mÿrhÿëÿdir. Qÿbÿlÿ, Nax÷ûvan, Øamaxû, Dÿrbÿnd kimi øÿhÿrëÿr hÿr ö÷ mÿrhÿëÿdÿ mþvcud olduüóídan onlarûí tarixi xösusi maraq doüurur. Bÿrdÿ, Beyëÿqan, Øabran, Bakû, Gÿncÿ kimi mþhtÿøÿm orta ÿsr øÿhÿrëÿrindÿ dÿ arxeoloji tÿdqiqatlar àïàðûëìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð àïàðûëìûø àðõåîëîúè òÿäãèãàòëàð Âÿòÿíèìèçèí çÿíýèí âÿ îëäóãúà ãÿäèì òàðèõè êå÷ìèøÿ ìàëèê îëäóüóíó ÿéàíè ôàêòëàðëà ñöáóòà éåòèðèëìèøäèð. Ã. Ãîøãàðëû, Í. Ìöñåéèáëè

Åòíîãðàôèéà Åòíîãðàôèéà (éóíàíúà «åòíîñ» – õàëã, «ãðàôî» – éàçûðàì, òÿñâèð åäèðÿì) ìöñòÿãèë åëì ñàùÿñè êèìè 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûøäûð. Çàìàí êå÷äèêúÿ áó åëìèí ìàðàã äàèðÿñè äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàñà äà, îíóí ÿñàñûíû úàíëû ìöøàùèäÿ éîëó èëÿ õàëãëàðûí ìÿäÿíè-ìÿèøÿò õóñöñèééÿòëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè þéðÿíìÿê òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàíäà åòíîãðàôèéà åëìèíèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíè øÿðòè îëàðàã 3 ÿñàñ ìÿðùÿëÿéÿ áþëìÿê îëàð: 1 – ãÿäèì çàìàíëàðäàí 19 ÿñðèí ñîíóíàäÿê îëàí äþâð; áó äþâð åòíîãðàôèéàíûí áèð ÷îõ ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åòìÿñè, ëàêèí òîïëàíàí çÿíýèí åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàðûí òÿñâèðè õàðàêòåð äàøûìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. 2-3-úö äþâðëÿð 20 ÿñðè ÿùàòÿ åäèð. 20 ÿñðèí 70 èëè ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñû êå÷ìèø ñîâåò åòíîãðàôèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ åòíîãðàôèéà åëìèíèí Àçÿðáàéúàíäà áó âÿ éà äèýÿð ñàùÿñèíèí íÿ äÿðÿúÿäÿ âÿ íåúÿ þéðÿíèëìÿñè ñîâåò ãóðóúóëóüóíóí òÿáèÿòèíäÿí, î úöìëÿäÿí àïàðûëàí ìèëëè ñèéàñÿòèí ìàùèééÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. Ñîíóíúó äþâð êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàíûð. Áó äþâð Àçÿðáàéúàíûí èñòèãëàëèééÿòè èëëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíäà ìÿùç áó çàìàíäàí áþéöê êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðèð. Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíà àèä èëê ìÿëóìàòëàðà àíòèê äþâð âÿ îðòà ÿñðëÿð ìöÿëëèôëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Ãÿðáè Àâðîïà âÿ áèð ñûðà Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø ñÿééàùëàð àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿíÿíÿâè ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè, òÿñÿððöôàò âÿ èúòèìàè ìÿèøÿòè ùàããûíäà ìàðàãëû ìàòåðèàëëàð òîïëàìûøëàð. 16-17 ÿñÿðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø Àâðîïà ñÿééàùëàðûíäàí À.Îëåàðèíèí, É.Ñòðåéñèí, À.Úåíêèíñîíóí, Ê.Ëåáðóèíèí âÿ á.íûí àäëàðûíû ÷ÿêìÿê îëàð. Áó ìöÿëëèôëÿðèí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàòû ìàðàã äîüóðóð. 1561-63 èëëÿðäÿ Øàìàõûäà Àáäóëëà õàí Ö÷òàúëûíûí ãîíàüû îëìóø, èíýèëèñ ñÿééàùû À.Úåíêèíñîí éàçûð êè, ãîíàãëûãäà 290 íþâ õþðÿê, éåìÿê âÿ ñ. âåðèëìèøäè. Àëìàí ñÿééàùû À.Îëåàðèíèí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìÿèøÿòè ùàããûíäà âåðäèéè ìÿëóìàò äà äèããÿòè úÿëá åäèð. Î, 1637 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëàðêÿí Íîâðóç áàéðàìûíûí òÿíòÿíÿëè êå÷èðèëäèéèíèí øàùèäè îëìóøäóð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíûí ñèñòåìàòèê þéðÿíèëìÿñè 18 ÿñðäÿí áàøëàíûð. Áó ùàë Ðóñèéàíûí Ãàôãàçäà àïàðäûüû ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòè èëÿ áàüëû èäè. Àçÿðáàéúàíû ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ þëêÿéÿ ìöõòÿëèô ïåøÿ ñàùèáëÿðè – ìÿìóðëàð, ùÿðáè ãóëëóã÷óëàð, àëèìëÿð ýþíäÿðèëèð. 1722-23 èëëÿðäÿ Û Ïéîòðóí Õÿçÿðñàùèëè ÿéàëÿòëÿðÿ éöðöøöíöí èøòèðàê÷ûëàðû – À.Ï.Âîëèíñêè, À.È.Ëîïóõèí, Ô.È.Ñîéìîíîâ, È.Ã.Ãåðáåð àçÿðáàéúàíëûëàðûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû, ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà ìàðàãëû ìÿëóìàòëàð òîïëàìûøëàð. 18 ÿñðèí ñîíëàðûíäà Ãàôãàçà ðóñ ýåíåðàëû Â.Çóáîâóí éöðöøöíöí èøòèðàê÷ûëàðû Ï.Ã.Áóòêîâ, È.Ã.Äðåíéàêèí, À.Ã.Ñåðåáðîâ âÿ Ô.Ì.Áèáåðøòåéí éåðëè ÿùàëèíèí ìÿøüóëèééÿòè, àäè ùöãóã íîðìàëàðû, äèíè ýþðöøëÿðè âÿ ñ. áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðìèøëÿð. 19 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíàí áèð ñûðà ãÿçåò âÿ ìÿúìóÿëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ àèä çÿíýèí ìàòåðèàëëàð íÿøð îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñû åëì êèìè 20 ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿ ñîâåò åëìèíèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè ôîðìàëàøìûøäûð. Åòíîãðàôèéàíûí åëìè ÿñàñëàð öçðÿ ôîðìàëàøìàñûíäà «Àçÿðáàéúàíû Þéðÿíÿí Úÿìèééÿòèí» («Àçÿðáàéúàíû Òÿäãèã âÿ Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòè»), Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí Øÿðãøöíàñëûã ôàêöëòÿñèíèí, «Àçÿðáàéúàíûí òàðèõèíè, èíúÿñÿíÿò âÿ òÿáèÿò àáèäÿëÿðèíè þéðÿíÿí Êîìèòÿíèí», Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Åëìè-Òÿäãèãàò Èíñòèòóòóíóí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Áó èëëÿðäÿ Èíñòèòóòäà òàðèõ-åòíîãðàôèéà øþáÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà 1926 èëäÿ Áàêûäà ÷àüûðûëìûø 1-úè Òöðêîëîæè ãóðóëòàé ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ áó åëì ñàùÿñèíäÿ ìèëëè êàäðëàðûí (ß.Ê.ßëÿêáÿðîâ, Ä.Øÿðèôîâ, Ù.Çåéíàëëû, Ð.ßôÿíäèéåâ, É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëè, Ì.Âÿëèéåâ) õèäìÿòè õöñóñèëÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. Ì.Áàùàðëû, Â.Â.Áàðòîëä, Í.É.Ìàðð, È.È.Ìåøøàíèíîâ, Ò.Áàéðàìÿëèáÿéîâ, Ä.Øÿðèôîâ «Àçÿðáàéúàíû þéðÿíÿí úÿìèééÿòèí» õÿòòè èëÿ áþéöê åëìè âÿ åëìè-òÿøêèëàòû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàðûí òîïëàíìàñû, þéðÿíèëìÿñè âÿ íöìàéèø åòäèðèëìÿñè èøèíäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìóçåéèíèí ôÿàëèééÿòè äÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. Í.É.Ìàððûí Òèôëèñäÿ òÿñèñ åòäèéè Ãàôãàç Òàðèõè-àðõåîëîæè Èíñòèòóòóíóí ìÿòáóàò îðãàíûíäà Ã.×óðñûíûí, À.Ù.Ãåíêîíóí Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè ùàããûíäà íÿøð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðè õöñóñèëÿ ãåéä

åäèëÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíà äàèð èëê öìóìèëÿøäèðèúè ÿñÿðëÿð éàçìûø ìöÿëëèôëÿð àðàñûíäà Ì.Ù.Âÿëèéåâèí, Ãàðàñàðëûíûí âÿ õöñóñèëÿ ß.Ê.ßëÿêáÿðîâóí àäëàðû ÷ÿêèëìÿëèäèð. Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ (1941-45) äÿ Àçÿðáàéúàíäà åòíîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Ð.Áàáàéåâà Àáøåðîíäà âÿ Ãóáà ðàéîíóíäà åòíîãðàôèê ñÿôÿðäÿ îëìóø âÿ ùÿìèí áþëýÿëÿðèí àèëÿ-ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ äàèð áèð ñûðà ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð. ß.ßëÿñýÿðçàäÿ Àáøåðîíóí éåìÿêëÿðè âÿ õàëã îéóíëàðûíà àèä çÿíýèí ÷þë åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàðû òîïëàìûøäûð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà íÿøð îëóíìóø ÿñÿðëÿð ÿñàñÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿíÿíÿâè ìàääè ìÿäÿíèééÿòè, òÿñÿððöôàò ìÿèøÿòè, àèëÿ-ìÿèøÿòè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð (È.Ìÿúèäîâà, Ä.Ñÿôÿðîâà, Ù.À.Ãóëèéåâ, Ì.Àòàêèøèéåâà). 1954 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè íÿçäèíäÿ åòíîãðàôèéà øþáÿñè òÿøêèë îëóíäó. 1958 èëäÿ áó øþáÿ Ðåñïóáëèêà ÅÀíûí Òàðèõ Èíñòèòóòóíóí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëäè. Êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ åòíîãðàôëàðûí ÿñàñ äèããÿòè ìöàñèð ìÿèøÿòèí ïðîáëåìëÿðèíÿ éþíÿëäèëäè. Î äþâðäÿ ìöàñèð ìÿäÿíè-ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíè þéðÿíìÿê ñîâåò åòíîãðàôëàðû ãàðøûñûíäà ÿí âàúèá ìÿñÿëÿ êèìè ãîéóëìóøäó. ×öíêè åòíîãðàôèéà ìþâúóä ãóðóìóí äàéàãëàðûíû ìþùêÿìëÿíäèðìÿéÿ õèäìÿò åòìÿëè èäè. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã êå÷ìèø ñîâåò åòíîãðàôèéàñûíûí àïàðûúû èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè «èíêèøàô åòìèø êîììóíèçì ãóðóúóëóüó øÿðàèòèíäÿ» õàëãëàðûí ìöàñèð ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ éþíÿëäèëìèøäè. Áó ìÿñÿëÿëÿðÿ Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñû äà úÿëá îëóíìóøäó. 60-70-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí êîëõîç÷óëàðûíûí âÿ ôÿùëÿëÿðèíèí ìöàñèð ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòèíÿ äàèð áèð ñûðà äèññåðòàñèéàëàð ìöäàôèÿ îëóíäó. (À.Àááàñîâ âÿ á.) Áóíóíëà éàíàøû àçÿðáàéúàíëûëàðûí òàðèõè, ÿíÿíÿâè åòíîãðàôèéàñûíûí áèð ñûðà ïðîáëåìëÿðèíÿ (ÿêèí÷èëèê, ìàëäàðëûã) àèä òÿäãèãàò èøëÿðè äÿ äàâàì åòäèðèëäè. (Ò.ß.Áóíéàäîâ, Ù.À.Ãóëèéåâ) Òÿñÿððöôàò ìÿèøÿòèíèí äèýÿð ñàùÿëÿðè èïÿê÷èëèê, àðû÷ûëûã, ÷ÿëòèê÷èëèê äÿ ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìèøäèð. 60-80-úè èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿíÿíÿâè ìàääè ìÿäÿíèééÿòèíÿ (ýåéèìëÿð, õàëã éàøàéûø åâëÿðè, éåìÿêëÿð, õàëã íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè âÿ ñÿíÿòêàðëûüà àèä ìöíòÿçÿì îëàðàã òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûë-

ìûøäûð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí àèëÿ-ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ìöõòÿëèô àñïåêòëÿðèíÿ äàèð òÿäãèãàòëàð äà äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè-äèíè åòèãàäëàð, õàëã áàéðàìëàðû, õàëã éàðàäûúûëûüû ñàùÿñèíäÿ (Ì.Àëëàùìàíëû, Ì.Äàäàøçàäÿ, Ð.Ãóëèéåâà) òÿäãèãàòëàð äà ãåéä îëóíìàëûäûð. Åòíîãðàôèéà åëìèíèí áèð ñûðà íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðèíèí (èúòèìàè ìÿèøÿò, êÿíä èúìàñûíûí åòíîãðàôèê àñïåêòëÿðè, Àçÿðáàéúàíäà åòíîãðàôèéà åëìèíèí þéðÿíèëìÿñè òàðèõè) àðàøäûðûëìàñûíà õöñóñè ôèêèð âåðèëìèøäèð. 1964 èëäÿ Ìîñêâàäà Åòíîãðàôëàðûí âÿ àíòðîïîëîãëàðûí 7-úè Áåéíÿëõàëã Êîíãðåñèíäÿ àçÿðáàéúàíëû åòíîãðàôëàðûí áþéöê áèð äÿñòÿñèíèí ôÿàë èøòèðàêû äà î èëëÿðèí åëìè óüóðó êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Êå÷ÿí ÿñðèí 80-90-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíûí ÿñàñ ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí åòíîñîñèîëîýèéà, î úöìëÿäÿí òàðèõè äåìîãðàôèéà âÿ åòíîäåìîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ äÿ ýåíèø åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð. Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö À.À.Àááàñîâóí áþéöê åëìè-òÿøêèëàòû ôÿàëèééÿòè âÿ ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ òÿñèñ îëóíìóø Åòíîñîñèîëîýèéà âÿ òÿòáèãè åòíîãðàôèéà øþáÿñèíèí ÿëäÿ îëóíìóø åëìè ìöâÿôÿãèééÿòëÿðäÿ ðîëó õöñóñèëÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. Åòíîìÿäÿíè, åòíîëèíãâèñòèê âÿ ìèãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíÿ, Ãàðàáàü ùàäèñÿëÿðèëÿ áàüëû îëàðàã ãà÷ãûíëàð âÿ êþ÷êöíëÿðèí, î úöìëÿäÿí äåïîðòàñèéà ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áèð ñûðà åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè íÿøð îëóíìóøäóð (À.À.Àááàñîâ). «Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñû»íûí (1-úè úèëä) íÿøðè äÿ áó äþâðöí åëìè íàèëèééÿòè ùåñàá îëóíóð. Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà þëêÿäÿ åòíîãðàôèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðäè. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ìöñòÿãèë þëêÿíèí ìöñòÿãèë åòíîãðàôèéà åëìè ôîðìàëàøäû. Èíäè Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôëàðû Ñîâåò äþâðöíäÿ îáéåêòèâ òÿäãèãè ìöìêöí îëìàéàí áèð ñûðà ìþâçóëàð ÿòðàôûíäà (äèíè èíàìëàð, î úöìëÿäÿí èñëàìàãÿäÿðêè àéèíëÿð âÿ ìÿðàñèìëÿð, ìöñÿëìàí áàéðàìëàðû, åòíîïñèõîëîýèéà, Àçÿðáàéúàí åòíîãðàôèéàñûíûí öìóìòöðê êîíòåêñòèíäÿ þéðÿíèëìÿñè) ÷àëûøûðëàð. Ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿ ìöàñèð åòíîãðàôèéàíûí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðèíè äÿ ìöàñèð åòíèê, åòíîëèíãâèñòèê âÿ êîíôåññèîíàë äóðóì, åòíèê-ìÿäÿíè âÿ ìèãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíè àðàøäûðìàã òÿøêèë åäèð. Ìöàñèð äþâð åòíîãðàôëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿñàñ ìàùèééÿòè ìèëëè èäåéà âÿ àçÿðáàéúàí÷ûëûã òÿøêèë åäèð. 601

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 1993 èëäÿ ÀÌÅÀ-íûí Àðõåîëîýèéà âÿ Åòíîãðàôèéà Èíñòèòóòó òÿñèñ åäèëäè âÿ áóíóíëà äà ðåñïóáëèêàäà åòíîãðàôèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàíäû. Èíñòèòóòà Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö À.Àááàñîâ ðÿùáÿðëèê åäèð. 1998 èëäÿ À.À.Àááàñîâóí öìóìè åëìè ðåäàêòÿñè èëÿ íÿøð îëóíìóø «Àçÿðáàéúàíëûëàð (òàðèõè-åòíîãðàôèê î÷åðê)» àäëû êîëëåêòèâ ìîíîãðàôèéàíû åòíîãðàôèéà åëìè ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñîí èëëÿðäÿ àïàðûëìûø åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí éåêóíó êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëàð. Ìîíîãðàôèéà Ïðåçèäåíò Ù.ß.ßëèéåâèí àíàäàí îëìàñûíûí 75 èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Èíñòèòóòóí êîëëåêòèâè Ãàðàáàüûí Åòíîëðàôèéàñû èëÿ áàüëû áèð íåúÿ èñòèãàìÿòäÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûø âÿ àïàðìàãäàäûð. Áó áàõûìäàí «Ãàðàáàã» (Áàêû, 2004 èë, À.Àááàñîâóí öìóìè ðåäàêòÿñè èëÿ)ìîíîãðàôèéàñû õöñóñèëÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. Êèòàáäà áþëýÿíèí åòíîãðàôèéàñûíà äàèð çÿíýèí ìÿëóìàò âåðèëèð. Èíñòèòóò ðåñïóáëèêàäà åòíîãðàôèéà åëìè ñàùÿñèíäÿ àïàðûúû ðîë îéíàéûð. Îíóí õàðèúè þëêÿëÿðëÿ åëìè ÿëàãÿëÿðè èëäÿí-èëÿ ýåíèøëÿíìÿêäÿäèð. Èíñòèòóò éöêñÿê èõòèñàñëû êàäðëàð ùàçûðëàíìàñû èøèíäÿ äÿ ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí Àðõåîëîýèéà àÿ åòíîãðàôèéà êàôåäðàñûíûí åòíîãðàôèéà åëìèíèí èíêèøàôû âÿ îíóí òÿäðèñè ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòè äÿ òÿãäèðÿ ëàéèãäèð. ßä: Ê î ñ â å í Ì . Î . Ìàòåðèàëû ïî èñòîðèè ýòíîãðàôèè Êàâêàçà â ðóññêîé íàóêå, Êàâêàçñêèé ýòíîãðàôè÷åñêèé ñáîðíèê, âûï. 1, Ì., 1955; âûï. 2, Ì., 1958; âûï. 3, Ì., 1962; Ê å ð è ì î â Ý . À . Î÷åðêè èñòîðèè ýòíîãðàôèè Àçåðáàéäæàíà è ðóññêî-àçåðáàéäæàíñêèõ ýòíîãðàôè÷åñêèõ ñâÿçåé. Á., 1985 Å.Êÿðèìîâ

Åïèãðàôèêà Åïèãðàôèêà òàðèõ åëìèíèí êþìÿê÷è ôÿííëÿðèíäÿí áèðèäèð. Î, äàø ëþâùÿ, ãàéà, ìÿðìÿð, áÿðê àüàú, ñöìöê, øöøÿ, ñàõñû, ìèñ, ýèë ìÿìóëàòû öçÿðèíäÿ ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð éàçûëàðûíäàí áÿùñ åäèð. «Åïèãðàôèêà» ñþçö éóíàí äèëèíäÿ «éàçû» äåìÿêäèð. Áóíà ÿðÿáúÿ «êèòàáÿ» äÿ äåéèëèð. Åïèãðàôèêàíûí ÿñàñëàðû, ùÿëÿ Èíòèáàù äþâðöíäÿ ãîéóëìóøäóð. Åïèãðàôèêàíûí áàíèëÿðèíäÿí áèðè Èòàëèéà àëèìè Êèðèàêè Àíêîíàëè (1391–1452) ñàéûëûð. Î èëê äÿôÿ áöòöí Ìèñèð âÿ Êè÷èê Àñèéàíû ýÿçèá ÷îõëó êèòàáÿëÿðèí öçöíö êþ÷öðìöøäö. Àëìà602

íèéàäà Ùåéäåëáåðã Óíèâåðñèòåòèíèí ïðîôåññîðó Ãðóòåð 17 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ êèòàáÿëÿðèí àéðû-àéðû òîïëóëàðëà íÿøð îëóíìàñû ñèñòåìèíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Ìèõè, ñàìè, ùèíä êèòàáÿëÿðè ìÿúìóÿñèíèí íÿøð îëóíìàñûíà 19 ÿñðäÿ áàøëàíìûøäûð. Ãàðà äÿíèçèí øèìàë ñàùèëëÿðèíäÿ òàïûëìûø ãÿäèì éàçûëàð 1885–1901 èëëÿðäÿ àêàäåìèê Â.Â.Ëàòûøåâ, Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèñèíäÿêè ìèõè êèòàáÿëÿð Ý.À.Ìåëèêøâèëè âÿ á. òÿðÿôèíäÿí íÿøð îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ àç äà îëñà ìèõè, ëàòûí, àëáàí, ïÿùëÿâè êèòàáÿëÿðè ãàëìûøäûð. Åïèãðàôèêà ìöñòÿãèë áèð åëì êèìè 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí ôîðìàëàøìûøäûð. Ùàçûðäà åïèãðàôèêàíûí âÿçèôÿëÿðè êèòàáÿëÿðè ãåéäÿ àëìàã, åñòàìïëàðûíû àõòàðìàã, ôîòîëàðûíû ÷ÿêìÿê, ìÿòíèíè îõóìàã, êèòàáÿëÿðèí òàðèõè ìÿíáÿ êèìè òàðèõ, ôèëîëîýèéà, èñëàì ôÿëñÿôÿñè-òÿñÿââöô, ìåìàðëûã, èíúÿñÿíÿò-áÿäèè äàøéîíìà ìÿêòÿáëÿðè, òàðèõè úîüðàôèéà-òîïîíèìèêà âÿ ñ. åëì ñàùÿëÿðè ãàðøûñûíäà ãîéäóüó ïðîáëåìëÿðè òÿäãèã åòìÿêäèð. Àçÿðáàéúàíäà êèòàáÿëÿðèí òÿäãèãèíÿ 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ïåòåðáóðã àêàäåìèéàñûíûí àêàäåìèêëÿðè Í.Â.Õàíûêîâ, Á.À.Äîðí áàøëàìûøäûð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿðÿá-ôàðñ-òöðê äèëëè êèòàáÿëÿðèí òÿäãèãè èëÿ òàðèõ åëìëÿðè íàìèçÿäëÿðè ß.ßëÿñýÿðçàäÿ âÿ Ñ.Êÿðèìçàäÿ ìÿøüóë îëìóøëàð. Ëàêèí áóíëàðûí òÿäãèãàò îáéåêòè ýåíèø îëìàìûø âÿ íÿøð åòäèðäèêëÿðè êèòàáÿëÿð ñàéúà àç îëìóøäóð, åïèãðàôèêàíûí ìöõòÿëèô åëì ñàùÿëÿðèíäÿ ãàðøûéà ãîéäóüó ïðîáëåìëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí âÿ îíóí òàðèõè ÿðàçèñèíäÿêè 1948 èëäÿí ÀÌÅÀ ìöõáèð öçâö Ì.Ñ.Íåìÿò 2500 êèòàáÿíè îõóéóá òÿäãèã åòìèøäèð. Î, 6 úèëääÿ “Àçÿðáàéúàíûí åïèãðàôèê àáèäÿëÿðè òîïëóñó”íó ùàçûðëàìûø âÿ 3 úèëäèíè ÷àï åòäèðìèøäèð: 1-úè úèëä – Áàêû-Àáøåðîí ÿðÿá-ôàðñ-òöðê äèëëè êèòàáÿëÿðè, 11–20 ÿñðèí ÿâ.; 2-úè úèëä – ØÿêèÇàãàòàëà áþëýÿñèíèí ÿðÿá-ôàðñ-òöðê äèëëè êèòàáÿëÿðè, (14–20 ÿñðèí ÿâ.; 3-úö úèëä – Íàõ÷ûâàí ÌÐ-èí ÿðÿá-ôàðñ-òöðê äèëëè êèòàáÿëÿðè, 12–20 ÿñðèí ÿâ. 4-úö úèëä – Ãóáà-Õà÷ìàç áþëýÿñèíèí (Úÿíóáè Äàüûñòàí äà áóðàéà äàõèëäèð) ßðÿá-ôàðñ-òöðê äèëëè êèòàáÿëÿðè, 11–20 ÿñðèí ÿâ.; 5-úè úèëä – Øèðâàí áþëýÿñèíèí, 6-úû úèëä Òàëûø áþëýÿñèíèí êèòàáÿëÿðè ÷àïà ùàçûðëàíûð. Åïèãðàôèê àáèäÿëÿð ÿí äÿãèã òàðèõè ìÿíáÿëÿðäèð. Áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûø îðòà ÿñð ÿëéàçìàëàðû, áèð íå÷ÿ äÿôÿ öçö êþ÷öðöëÿðêÿí òÿùðèô îëóíóð, åïèãðàôèê êèòàáÿëÿð èñÿ ùå÷ áèð ìÿçìóí äÿéèøêÿíëèéè-

íÿ óüðàìàìûø ÿí åòèáàðëû, áÿçÿí ùÿòòà éåýàíÿ ñÿíÿäëÿðäèð. Êèòàáÿëÿð ìÿòí òÿðòèáàòûíà ýþðÿ ö÷ éåðÿ áþëöíöð: 1. Ùþêìëÿðäÿí èáàðÿò äþâëÿò ñÿíÿäëÿðè, âÿãôíàìÿëÿð, õàòèðÿ êèòàáÿëÿðè, ìöõòÿëèô ñèéàñè ùàäèñÿëÿðäÿí áÿùñ åäÿí ñÿíÿäëÿð; 2. Èíøààò êèòàáÿëÿðè. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí òèêèíòè òàðèõèíè, òÿéèíàòûíû äÿãèãëÿøäèðèð. Áó êèòàáÿëÿðäÿ äþâðöí ùþêìäàðëàðûíûí àäû, áèíàíû òèêäèðÿí øÿõñèí, âÿçèôÿ ñàùèáëÿðèíèí, ìåìàðûí, èíøààò÷û óñòàëàðûí, õÿòòàò-ùÿêêàêëàðûí àäëàðû ãåéä îëóíóð; 3. Åïèòàôèéàëàð – ìÿçàð äàøëàðû öçÿðèíäÿêè êèòàáÿëÿðäèð. Áó êèòàáÿëÿðèí ìÿòíè Ãóðàí àéÿëÿðè, ùÿäèñëÿð, Àçÿðáàéúàí, ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçûëìûø ìÿíçóì êèòàáÿëÿð-øåðëÿð, ùèêìÿòëè ñþçëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áàêû úàìå ìÿñúèäèíäÿ Åëõàíè ùþêìäàðû Îëúàéòó Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíèí [1304–16] Áàêû ÿùàëèñèíè êîï÷óðè, ñÿðàíå, íåôò, èðñè âåðýèëÿðèíäÿí àçàä åòìÿñè ùàããûíäà ùþêìö âàð. Éåíÿ îðàäà Ñÿôÿâè ùþêìäàðû Û Øàù Òÿùìàñèáèí ù. 964/1557 èë òàðèõëè ùþêìöäöð; þëêÿäÿ èãòèñàäè-ñèéàñè áþùðàí áàø âåðìèøäè. Ìàëóúÿùàò âÿ âöúóùàò âåðýèëÿðè ùÿääèíäÿí àðòûã àëûíûðäû. Ùþêìäÿ áóíëàðûí ëÿüâ îëóíìàñû òÿëÿá îëóíóðäó. Ëàêèí áó âåðýèëÿð ëÿüâ îëóíñà äà, ìÿíáÿëÿðèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ, áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà éåíèäÿí äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿ áîðú êèìè òîïëàíìûøäû. Äàùà ñîíðà, Û Øàù Àááàñûí Áàêû úàìå ìÿñúèäè âÿ Îðäóáàä úàìå ìÿñúèäëÿðèíèí äèâàðëàðûíà ùþðöëìöø ùþêìëÿðè äÿ âàð. Áàêû ùþêìö Áàêûíûí øèÿ ÿùàëèñèíèí ìàëóúÿùàò âÿ âöúóùàò âåðýèëÿðèíèí ðàìàçàí àéûíà äöøÿí ùèññÿñèíäÿí àçàä îëóíìàñû ùàããûíäàäûð. Îðäóáàä úàìå ìÿñúèäèíäÿêè êèòàáÿäÿ äÿ îíëàðûí øèÿ îëìàñû, Îñìàíëû-Èðàí ìöùàðèáÿñèíäÿ øàùûí òÿðÿôèíäÿ äóðäóãëàðû ö÷öí ãÿñÿáÿíèí ñÿíÿòêàð ñåõëÿðèíäÿí, ÿêèí éåðëÿðèíäÿí, äÿéèðìàíëàðäàí àëûíàí ìàëóúÿùàò âÿ âöúóùàòûí èõðàúàò, èäõàë, íöçóë, ÿâàðèç, ãîíàëãà âåðýèëÿðèíè áàüûøëàéûá, Àçÿðáàéúàí áîíè÷ÿñèíäÿí àçàä åäèá. Îðäóáàäëû Ùàòÿì áÿéèí øàù Àááàñûí âÿçèðè îëìàñû äà àç ðîë îéíàìàìûøäû. Þëêÿäÿ ýåäÿí ñèéàñè áþùðàíëàðäàí áÿùñ åäÿí ñÿíÿä Îðäóáàä ðàéîíóíóí Âÿíÿíä êÿíäèíäÿêè úàìå ìÿñúèäèíäÿäèð. Áÿðê àüàú öçÿðèíäÿ òóøëà ÿðÿá-ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçûëìûø êèòàáÿ áèíàíûí øèìàë òÿðÿôèíäÿêè îðòà ñöòóíëàðû áèðëÿøäèðÿí òàüûí öçÿðèíäÿ ãîéóëìóøäóð. Êèòàáÿäÿ Èðàí-Òöðêèéÿ ìöùàðèáÿñè çàìàíû Àçÿðáàéúàíûí ùÿðá ìåéäàíûíà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÷åâðèëìÿñè, 1732 èëäÿ ÿùàëèíèí ãûðüûíà ìÿðóç ãàëìàñû, ÿñèð àëûíìàñû, äîüìà éóðäëàðûíäàí äèäÿðýèí äöøìÿëÿðè, ùÿääÿí àðòûã áàùàëûã îëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âàðäûð. ßðçàã ìÿùñóëëàðûíûí ãèéìÿòëÿðè ñàäàëàíûð. Äèýÿð èúòèìàè ñÿíÿäëÿð âÿãôíàìÿëÿðäèð. Øóøàäà úàìå ìÿñúèäèíäÿ Èáðàùèì õàíûí ãûçû Ýþâùÿð Àüàíûí âÿãôíàìÿñè (ù. 1282/1865–66), èêè äàøà (1,60 õ 0,70 ì) 17 ñÿòèðäÿ ôàðñ äèëèíäÿ íÿñòÿëèã õÿòòèëÿ éàçûëìûøäûð; è÷ÿðèäÿ ýèðèø ãàïûñûíûí ñàü âÿ ñîë òÿðÿôèíäÿ ùöíäöðëöêäÿ äèâàðà ùþðöëìöøäöð. Êèòàáÿäÿ Ýþâùÿð Àüàíûí èêè ìÿñúèäÿ âÿ èêè ìÿäðÿñÿéÿ âåðäèéè âÿãô ÿìëàêû ñàäàëàíûð âÿ âÿãôäÿí ýÿëÿí ìÿäàõèëèí íåúÿ õÿðúëÿíÿúÿéè ýþñòÿðèëèð. Øóøàäà èêè ìÿðòÿáÿëè êàðâàíñàðà áèíàñûíûí áàøòàüûíäà ãîéóëìóø äþðä áèíà äàøûíà ùÿêê îëóíìóø Ìÿøÿäè Ùöñåéíèí âÿãôíàìÿñèíäÿ äÿ (ù. 1306/1888–89) âÿãô ÿìëàêû ýþñòÿðèëìèø âÿ ýÿëèðëÿðèíèí íåúÿ õÿðúëÿíìÿñè ãàéäàëàðû ãåéä îëóíìóøäóð. Å ï è ò à ô è é à ë à ð ìöõòÿëèô ôîðìàëû – áàøäàøû, ñèíÿäàøû, ñÿíäóãÿ, ãî÷, àò ùåéêÿëè ìÿçàð äàøëàðû öçÿðèíäÿ ùÿêê îëóíìóø õàòèðÿ êèòàáÿëÿðèäèð. Õàòèðÿ àáèäÿëÿðèíèí êèòàáÿëÿðè ìÿòí úÿùÿòäÿí ÷îõ ðÿíýàðÿíýäèð. Áóðàäà ìöõòÿëèô èúòèìàè-èãòèñàäè, ñîñèàë-ñèéàñè, ìÿäÿíè-èäåîëîæè ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà ìöõòÿñÿð, ÷îõ îðèæèíàë, áÿçÿí ùÿòòà éåýàíÿ ìÿëóìàòëàðà, äèíè ìÿòíëÿðÿ, ìÿíçóì ïàð÷àëàðà ðàñò ýÿëìÿê îëóð âÿ Àçÿðáàéúàíäà áÿäèè äàøéîíìà óñòàëàðûíûí äöíéàýþðöøöíö âÿ éàðàäûúûëûüûíû þéðÿíìÿéÿ êþìÿê åäèð. Óñòàëàð ìÿçàð äàøëàðûíû Ùàôèç, Ñÿäè, Þìÿð Õÿééàì, Ìþùòÿøÿì Êàøàíè êèìè êëàññèêëÿðèí ùèêìÿòëè ñþçëÿðèíè, ãÿçÿë, ðöáàè, ìÿðñèéÿ âÿ íþâùÿëÿðèíè éàçìàãëà áÿðàáÿð Àçÿðáàéúàí, ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçäûãëàðû þç øåðëÿðèíè äÿ ùÿêê åòìèøëÿð. Òÿäãèãàò÷ûëàð àðàñûíäà èíäèéÿ êèìè áåëÿ áèð ôèêèð âàð èäè êè, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ìÿíçóì ïàð÷àëàðà åïèãðàôèêàäà àíúàã 19 ÿñðäÿí ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ëàêèí Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèñèíäÿ àïàðûëìûø ñîí 55 èëëèê òÿäãèãàòëàð 16 ÿñðèí ëàï ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí àáèäÿëÿð öçÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ øåðëÿð éàçûëìàñûíû àøêàð åòìèøäèð. 15–17 ÿñð àáèäÿëÿðèíäÿ ôàðñúà éàçûëìûø øåðëÿð äàùà ÷îõ ãàëìûøäûð. Äàøéîíìà ñÿíÿòè óñòàëàðû ìÿçàð äàøëàðûíû òÿòáèãè âÿ òÿñâèðè ñÿíÿòèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿí àëäûãëàðû ìîòèâëÿðëÿ áÿçÿäèêëÿðè êèìè îíëàðûí ìÿçìóí úÿùÿòäÿí äÿ çÿíýèíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûø âÿ àäè äàøäàí ýþçÿë ñÿ-

íÿò ÿñÿðëÿðè éàðàòìûøëàð. Îðòà ÿñð ãÿáðèñòàíëûãëàðûíà ýèðÿíäÿ åëÿ áèë à÷ûã ñÿìà àëòûíäà òàðèõè áèð ìóçåéÿ äàõèë îëóðñàí. Íÿããàø âÿ ùÿêêàêëàð ÿðÿá-ôàðñ ïîåçèéàñûíûí øàùêàðëàðû èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëìóøëàð. Óñòàëàð õàòèðÿ àáèäÿëÿðèíÿ åëÿ øåðëÿð éàçûðäûëàð êè, îíà ÿñàñÿí äÿôí îëóíàíëàðûí éàøûíû, ïåøÿñèíè, ñàüëûüûíäà úÿìèééÿòäÿ òóòäóüó ìþâãåéèíè âÿ ñ. ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëóð. Áó úÿùÿòäÿí 15–17 ÿñð àáèäÿëÿðèíäÿ òÿêðàð îëóíàí áåéò, ðöáàèëÿð ÷îõ ìàðàãëûäûð. Åïèòàôèéàëàðà éàçûëìûø ðöáàèëÿðäÿ þëöìöí âÿ ìàòÿìèí áÿäèè òÿñâèðèíäÿ èøëÿíÿí ïåññèìèñò ëèðèêà ÷îõ ìöòÿÿññèðåäèúè, òÿøáåùëÿð äÿ èíúÿëèêëÿ âåðèëìèøäèð. Þëöì êÿäÿðèíè áÿäèè ëèðèêà èëÿ èôà åäÿí øàèð òÿáèÿòèí þçöíäÿ áó ðÿíýëÿðè âÿ ôîðìàëàðû òàïìûø, úàíëû òÿøáåùëÿð âåðìèøäèð. Äàøéîíìà ñÿíÿòè óñòàëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäà àìàíñûç þëöìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ùèññëÿðè äÿ òÿðÿííöì åäèëìèøäèð. Åëåýèéà éàçàí øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ àíà ìÿùÿááÿòè, âàõòñûç þâëàä þëöìöíäÿí ñîíðà ùÿääèíäÿí àðòûã ìöòÿÿññèð îëìóø àíàíûí éåðëÿðÿ, ýþéëÿðÿ ñûüìàéàí äÿðäè, îíóí êå÷èðäèéè êÿäÿð, ùöçí, ìöñèáÿò ÷îõ äÿðèí, éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûã ùèññëÿðè èëÿ òÿðÿííöì åäèëìèøäèð. Éàäèýàð ÿñÿðëÿð éàðàäàí ñÿíÿòêàðëàðäàí éûüúàìëûã, àç ñþçëÿ ýåíèø âÿ äÿðèí ìÿíà èôà åòìÿê áàúàðûüû òÿëÿá îëóíóðäó. Äàøéîíìà ñÿíÿòè óñòàëàðûíûí éàðàäûúûëûüû Èñëàì äèíèíèí òÿñèðèíäÿí êÿíàðäà ãàëà áèëìÿìèøäèð. Äöíéà àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí åëìèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿêè éåíè êÿøôëÿðèí àðòûã 1400 èë áóíäàí þíúÿ Ãóðàíè Êÿðèìäÿ îëìàñû ãÿáóë åäèëìèøäèð. Îäóð êè, Ãóðàí àéÿëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà áöòöí úàíëûëàðûí þëöìÿ ìÿùêóì îëàúàüû, àíúàã «Àëëàùûí ÿáÿäèëèéè», Áó äöíéàíûí «úþâð-úÿôà äöíéàñû», î áèðè äöíéàíûí «ñÿôà äöíéàñû» îëäóüóíó, «áó äöíéà áèð êþðïöäöð êå÷èí, îðàäà ìÿñêóíëàøìàüà ÷àëûøìàéûí», «þëöì åëÿ áèð êàñàäûð, ùàìû îíäàí è÷ìÿëèäèð, ãÿáð åëÿ áèð ãàïûäûð, ùàìû îíäàí êå÷ìÿëèäèð» êèìè ùèêìÿòàìèç êÿëàìëàðû òÿðÿííöì åäÿí ðöáàè âÿ áåéòëÿð äÿ éàçûëûá, éàðàäûëìûøäûð. Ìÿíçóì ïàð÷àëàðà èíøààò êèòàáÿëÿðèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Áåëÿ áåéò âÿ ðöáàèëÿðäÿ áèíàëàðûí òèêèíòè òàðèõëÿðè, âÿçèôÿ ñàùèáëÿðèíèí, ùþêìäàðëàðûí, ìåìàð âÿ á.-íûí àäû âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ñóôè õàíÿýàùëàðû, ñîñèàë-ñèéàñè, èäåîëîæè ìÿðêÿçëÿð – çèéàðÿòýàù áèíàëàðû öçÿðèíäÿ ãàëìûø êèòàáÿëÿð îðòà ÿñð ôÿëñÿôÿ òàðèõèíèí – òÿñÿââöôöí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Èñëàìäàêû òÿðèãÿò âÿ úÿðÿéàíëàð, úÿìèééÿòëÿð, ýþðêÿìëè ñèéàñè âÿ äèí õàäèìëÿðè, úÿìèééÿòäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðäÿ Èñëàìûí ñèéàñè âÿ ñîñèàë ðîëó, îíóí èãòèñàäè-ñèéàñè êîíñåïñèéàñû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ éûüúàì, ëàêèí äÿãèã âÿ îðèæèíàë, áÿçÿí ùÿòòà éåýàíÿ ìÿëóìàòëàð ÷îõ âàõò êèòàáÿëÿðäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. Òÿêàëëàùëûã èäåéàëàðûíû òÿáëèü åäÿí, èíñàíëàðà éöêñÿê ÿõëàã íîðìàëàðû àøûëàéàí èñëàì åùêàìëàðû ìöõòÿëèô õîí÷àëàð, ùàøèéÿëÿð øÿêëèíäÿ ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè âÿ ìÿçàð äàøëàðû öçÿðèíäÿ ùÿêê îëóíìóøäóð. Êèòàáÿëÿðÿ ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíäà ñóôè úÿìèééÿòëÿðè, îíëàðûí ìÿðêÿçëÿðè, øåéõëÿðèí àäëàðû, äàâàì÷ûëàðû àøêàð åäèëìèø âÿ ùÿìèí ìÿðêÿçëÿðèí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí õðîíîëîæè ÷ÿð÷èâÿñè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Áóíëàðäàí «Ãÿëÿíäÿðèééÿ» (11–12 ÿñðëÿð), «Ãÿäèðèééÿ» (13–14 ÿñðëÿð), «Õÿëâÿòèééÿ» (15 ÿñð), «Áåêòàøèééÿ» (15 ÿñð), îíóí ãîëó «Áàáàèëÿð» âÿ «×ÿëÿáèëÿð» (16 ÿñð), «Íÿãøáÿíäèééÿ», ãîëó «ßëÿâèééÿ» (18–19 ÿñðëÿð) úÿìèééÿòëÿðèäèð. Òàðèõè úîüðàôèéà-òîïîíèìèêà ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð äÿ êèòàáÿëÿðäÿ ìàðàãëû ìÿëóìàòëàð âàð. 15–17 ÿñð êèòàáÿëÿðèíäÿ áèð ñûðà àëèì, øåéõ, ïèð, òÿðèãÿò áàø÷ûëàðû, ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè, âÿçèôÿ ñàùèáëÿðèíèí àäû ÷ÿêèëèð êè, áó äà áó âÿ äèýÿð êÿíä òîïîíèìèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû èëÿ ñûõ áàüëû îëäóüóíäàí ìàðàã äîüóðóð. Áàêû–Àáøåðîí ðàéîíó öçðÿ Õîúàñÿí (Õàúÿ Ùÿñÿí), Øûõëàð (øåéõëÿð), Ïèðøàüû (Ïèðè Øàùè), ßìèðúàí (ßìèðè Ùàú), Ãÿáÿëÿ ð-íóíäà Ãÿìÿðâàí (ðóñ ýåíåðàëû Êîìàðîâ); Øóøà ð-íóíäà Øûõ-Áàáàëû, Ïèð Úàìàë; Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíäà Øûõ Ìàùìóä, Ïèðàëû; Ýþé÷àé ðíóíäà Øûõ ßìèð, Øûõ Íÿñèð, Ïèðêÿíä; Ñàáèðàáàä ð-íóíäà Øûõ Ñàëàùëû, Øûõëàð, Ïèð Àááàñ; Øàìàõû ð-íóíäà Ïèð Äÿäÿýöíÿø; Ãóáà ð-íóíäà Ïèð Âàùèä; Èñìàéûëëû ðíóíäà Ïèð ßáöëãàñûì; Ôöçóëè ð-íóíäà Ïèð ßùìÿäëè, Áàáû; Ãóñàð âÿ Ãÿáÿëÿ ðíëàðûíäàêû åéíè àäëû Ùÿçðÿ êÿíäëÿðè Øåéõ Úöíåéä âÿ Øåéõ Ìÿíñóðóí «ùÿçðÿò» ëÿüÿáèíäÿí àëûíìûøäûð. Ëÿíêÿðàí ð-íóíäà Øûõàêÿðàí êÿíäèíèí àäû îðàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø âÿ ñîíðà äÿôí îëóíìóø Øåéõ Çàùèäëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Øåéõ Çàùèäèí ìöðøöäö Åéíÿççàìàí Úÿìàëÿääèí Ýèëàíè Àñòàðà ð-íóíóí Ïåíñàð (Áóòàñàð) êÿíäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Ïñèõîëîæè òÿñèð, þçöíö òÿëãèí åòìÿ âÿ ñ. ìöàëèúÿ ìåòîäëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíäà ãàëìûø Øÿôà îúàãëàðûíäàí Õó603

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàò ð-íóíäà ìåøÿíèí è÷ÿðèñèíäÿêè éåðëè ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí «Äÿëè ïèðè» àäëàíàí 15 ÿñðÿ àèä àáèäÿ, Ãÿáÿëÿ ð-íóíóí Ùÿçðÿ êÿíäèíäÿêè «Ãóäóç ïèðè» âÿ ñ. ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð. Àáøåðîíóí Ïèðøàüû êÿíäèíäÿêè Ïèðè Øàùè ïèðè õàëã àðàñûíäà ñþâäÿ (åãçåìà) ïèðè êèìè òàíûíûð. Îíóí ÿòðàôûíäàêû îòëàðäàí áó ýöí áåëÿ äÿðèá åãçåìàéà ñöðòÿíäÿ õÿñòÿëèê éàõøû îëóð. Øàìàõûíûí Äÿäÿýöíÿø êÿíäèíäÿ «Øÿôà îúàüû» àäëàíàí çèéàðÿòýàù âàðäûð. Çèéàðÿòýàùäà Äÿäÿýöíÿøèí íÿñëèíäÿí îëàí (ù. 1011/1602–03 èë) èëäÿ âÿôàò åòìèø âÿ øÿùèä îëìóø Øåéõ Ìÿùÿììÿä äÿôí îëóíìóøäóð. Äÿäÿýöíÿø ßôçÿëÿääèí Õàãàíèíèí ÿìèñè Êàôèÿääèíèí ëÿüÿáè îëìóøäóð. Î áèð ñûðà åëìëÿðÿ éèéÿëÿíäèéè êèìè òÿáàáÿòè äÿ ÷îõ éàõøû áèëèðäè. Îíóí éàøàäûüû Ìÿëùÿì êÿíäèíäÿ (Äÿäÿýöíÿø êÿíäèíäÿí àøàüûäàäûð) ìèíåðàë ñó âÿ ïàë÷ûã éàòàãëàðû îëìóøäóð. Êàôèÿääèí åë àðàñûíäà éàõøû ùÿêèì îëäóüóíà ýþðÿ Äÿäÿýöíÿø àäûíû àëìûøäû. Ùÿëÿ 9 ÿñðäÿ ÿðÿáëÿð íþãòÿñèç éàçûëàí êóôè õÿòòèíèí îõóíìàñû ÷îõ ÷ÿòèí îëäóüóíà ýþðÿ îíó ëÿüâ åäèá íÿñõ õÿòòèíÿ êå÷ìèøëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã Àçÿðáàéúàí åïèãðàôèêàñûíäà áó õÿòò 14 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíà êèìè äàâàì åäèá. Àçÿðáàéúàí åïèãðàôèêàñûíäà êóôè õÿòòèíèí ôîðìàëàøìàñûíû èêè äþâðÿ áþëìÿê îëàð. 1-úè äþâð 9–11 ÿñðëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ãàðíè ãàëàñûíäà (Èíäèêè Åðìÿíèñòàí), Øàìàõû–Äÿðáÿíä, Áàêûäà ìÿçàð äàøëàðû âÿ áàøãà àáèäÿëÿð öçÿðèíäÿ ãàëìûø êèòàáÿëÿð áó äþâðÿ àèääèð. Êèòàáÿëÿð ñàäÿ êóôè õÿòòè èëÿ äàøà úûçìà öñóëó èëÿ éàçûëìûøäûð. 2-úè äþâð 11–20 ÿñðëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè, ñàõñû, ìåòàë ìÿìóëàòëàðûíäà, áÿäèè òèêìÿëÿðäÿ âÿ ñ. ìÿèøÿò ÿøéàëàðûíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð. 12–14 ÿñðëÿðäÿ ÷è÷ÿêëè âÿ ùÿíäÿñè ôîðìàëû êóôè õÿòòè Íàõ÷ûâàí, Òÿáðèç ìåìàðëûã ìÿêòÿáè óñòàëàðûíûí éàðàòäûãëàðû àáèäÿëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Äåêîðàòèâ ìîòèâëÿðäÿ êóôè õÿòòè ùÿääèíäÿí àðòûã øÿðòèëÿøäèðèëèð, ùÿíäÿñè íàõûøëàðà óéüóíëàøäûðûëûðäû êè, áó äà éàçûëàðûí îõóíìàñûíû ÷îõ ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè. Åïèãðàôèêàäà áÿäèè úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø äàùà ñîíðàêû ìÿðùÿëÿ ñöëñ õÿòòèíÿ öñòöíëöê âåðèëìÿñè èëÿ ôÿðãëÿíèð. ßýÿð õÿòòèí íÿñõ ôîðìàñû éàçûíû àéäûíëàøäûðûðäûñà, ñöëñ åëåìåíòè àéðû-àéðû ùÿðôëÿðÿ åëàñòèêëèê âåðìÿêëÿ îíóí áÿäèè åñòåòèê ÿùÿìèééÿòèíè àðòûðûðäû. Íÿñõ, ñöëñ õÿòëÿðè äÿ êóôè õÿòòè êèìè ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ ìöÿééÿí áÿäèè ôîðìàéà ìàëèê îëìóø604

äóð. 13–14 ÿñð íÿñõ, ñöëñ õÿòëè êèòàáÿëÿðèí áÿäèè òÿðòèáàòû 15–17 ÿñð àáèäÿëÿðèíäÿí ôÿðãëèäèð. Äåêîðàòèâ áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Áàéûë êèòàáÿëÿðèíè ÷ûõìàã øÿðòèëÿ, åïèãðàôèê àáèäÿëÿð ö÷öí ÿí äîëüóí äþâð 15–16 ÿñðëÿðè ùåñàá åòìÿê îëàð. 18–19 ÿñð èíøààò âÿ õàòèðÿ êèòàáÿëÿðèíäÿ ÿñàñÿí äàùà ñÿðáÿñò èôàäÿ òÿðçèíÿ ìàëèê íÿñòÿëèã õÿòòè òÿòáèã åäèëìèøäèð. 15 ÿñðäÿ Òÿáðèç õÿòòàòëûã ìÿêòÿáèíäÿ éàðàíìûø, áöòöí ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèí äÿ ÿí ýåíèø éàéûëìûø íÿñòÿëèã õÿòòèíäÿ ùîðèçîíòàë úèçýèëÿð óçàíûð, âåðòèêàë õÿòëÿð ýþäÿëèð âÿ êÿëìÿëÿðèí, ùåúàëàðûí äöçöëöøöíäÿ àðäûúûëëûüà íÿçàðÿò îëóíìàéûá, êèòàáÿíèí áÿäèè õöñóñèééÿòèíäÿêè èôàäÿ ôîðìàñûíà ýþðÿ éàçû ñèììåòðèéàéà òàáå åäèëèðäè. Áó öñëóá éàçûëàðûí îõóíìàñûíû ùÿääèíäÿí àðòûã ÷ÿòèíëÿøäèðèð. 12–19 ÿñðëÿðèí ÿí éàõøû ìåìàð, èíøààò÷û óñòà, õÿòòàò, íÿããàø, ùÿêêàê, ùåéêÿëòÿðàø âÿ äèýÿð áÿäèè äàøéîíìà óñòàëàðûíûí àäëàðû êèòàáÿëÿð âàñèòÿñèëÿ åëì àëÿìèíÿ ÷àòäûðûëìûø âÿ «Àçÿðáàéúàíûí åïèãðàôèê àáèäÿëÿð òîïëóñó»íóí úèëäëÿðèíäÿêè úÿäâÿëëÿðäÿ âåðèëìèøäèð. Éåðëè èíøààò ìàòåðèàëëàðû áÿäèè äàøéîíìà ñÿíÿòè óñòàëàðûíûí öñëóáóíà, ùÿêêàêëûã òåõíèêàñûíà úèääè òÿñèð åòìèøäèð. Þëêÿíèí úÿíóá âèëàéÿòëÿðèíäÿ éàøàéûá-éàðàäàí óñòàëàðûí èíøààò ìàòåðèàëëàðû áèøìèø êÿðïèú èäè. Îíëàð áèíà äèâàðëàðûíûí ìåìàðëûã áÿçÿéèíäÿ âÿ áó áÿçÿêëÿðÿ ùÿìàùÿíý âåðèëÿí êèòàáÿ ìîòèâëÿðèíèí èøëÿíìÿñèíäÿ áëîêëàð öçðÿ òÿðòèá îëóíàí íàõûøëû êÿðïèú òåõíèêàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. 12 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã, áèð ñûðà Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ âÿ Àçÿðáàéúàíäà ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí áÿçÿêëÿðèíäÿ öçÿðèíäÿ êàøû ÷ÿêèëìèø ðÿíýáÿðÿíý êÿðïèúëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. 14–15 ÿñðëÿðäÿ êàøûëû êÿðïèúëÿðäÿí äöçÿëäèëìèø êèòàáÿëÿð áÿçÿí áöðúâàðû òöðáÿ áèíàëàðûíûí êþéíÿêëÿðèíäÿ âÿ ýöìáÿç þðòöêëÿðèíèí ñÿòùëÿðèíäÿ òÿêðàð îëóíàðàã, ÿñðàðÿíýèç ìÿíçÿðÿ éàðàäûðäû. Óñòàëàð öçÿðëÿðèíÿ êàøû ÷ÿêèëìèø áèøìèø êÿðïèúëÿðäÿí ìåìàðëûã áÿçÿéè êèìè ôèãóðëó ùèññÿëÿð âÿ ÿðÿá ÿëèôáàñûíûí îðíàìåíòÿ áÿíçÿð ùÿðôëÿðèíäÿí êèòàáÿ ìîòèâëÿðè äöçÿëòìÿê èøèíäÿ éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûã ìÿùàðÿòèíÿ ìàëèê èäèëÿð. Áó ìÿùàðÿò Íàõ÷ûâàíäàêû Ìþìèíÿ õàòóí òöðáÿñèíäÿ (12 ÿñð), Èìàìçàäÿ (18 ÿñð), Ãàðàáàüëàð àáèäÿñèíäÿ (13 ÿñð), Áÿðäÿ òöðáÿñèíäÿ (14 ÿñð), ßðäÿáèëäÿ Øåéõ Ñÿôè òöðáÿñèíäÿ (14–16 ÿñðëÿð) àøêàð ýþðöíìÿêäÿäèð.

Éåðëè ìàòåðèàëëàðûí áÿäèè äàøéîíìà óñòàëàðûíûí èøèíÿ òÿñèðè ìÿçàð äàøëàðûíäà äà íÿçÿðÿ ÷àðïìàãäàäûð. Øèðâàí–Àáøåðîí áÿäèè äàøéîíìà óñòàëàðû ÿùÿíý äàøû, øèìàë-ãÿðá áþëýÿñèíèí óñòàëàðû èñÿ ÷àéëàã äàøû öçÿðèíäÿ èøëÿéèðäèëÿð. ßùÿíý äàøû éóìøàã îëäóüó ö÷öí îíóí öçÿðèíäÿ èñòÿíèëÿí íàõûøû, êèòàáÿíè ùÿêê åäèá, àáèäÿéÿ èñòÿíèëÿí ôîðìàíû âåðìÿê îëóðäó. Óñòàëàð ñÿíäóãÿ ôîðìàñûíäà éàðàòäûãëàðû õàòèðÿ àáèäÿëÿðèíè êèòàáÿ ìîòèâëÿðè, íÿáàòû-ùÿíäÿñè íàõûøëàðëà áÿçÿäèêëÿðè êèìè ñõåìàòèê ñòàëàêòèòëÿð, ñöòóíëàð, òàü÷à êèìè ìåìàðëûã öíñöðëÿðè èëÿ äÿ áÿçÿéèðäèëÿð. (Êîðïóñ ýïèãðàôè÷åñêèõ ïàìÿòíèêîâ Àçåðáàéäæàíà, òîì 1, øÿêèë 158-164, 173, 190, 213; òîì 2, øÿêèë 451–491). Áó óñòàëàðûí èøëÿðèíÿ áàøäàøû, ñèíÿäàøû ôîðìàëû àáèäÿëÿð äÿ äàõèëäèð. ×àéëàã äàøû öçÿðèíäÿ èøëÿéÿí óñòàëàðûí äöçÿëòäèéè àáèäÿëÿð àíúàã áàøäàøû ôîðìàñûíäàäûð. ×àéëàã äàøûíà èñòÿíèëÿí ôîðìàíû âåðìÿê ãåéðè ìöìêöí èäè. Îíà ýþðÿ äàøûí öçÿðèíäÿ òàü÷àëàð úûçìàãëà êèòàáÿ âÿ ùÿíäÿñè-íÿáàòû íàõûøëàð ùÿêê åäèðäèëÿð. Áåëÿ àáèäÿëÿð òàü÷àëàðûí è÷ÿðèñèíÿ ãîéóëóð, ëàçûìñûç ùèññÿëÿð ùþðýö àëòûíà àëûíûðäû. Áó ÷ÿòèíëèéÿ áàõìàéàðàã, øèìàë-ãÿðá áþëýÿñèíèí óñòàëàðû ãåéðè àäè, ÷îõ ýþçÿë, íàäèð áÿäèè äàøéîíìà ñÿíÿòè ÿñÿðëÿðè éàðàäà áèëìèøëÿð (ÊÝÏÀ, òîì 2, øÿêèë 539, 540, 559, 560, 573, 583, 585, 601, 713, 714, 717). Ì.Ñ.Íåìÿò

Íóìèçìàòèêà Íóìèçìàòèêà-ñèêêÿøöíàñëûã (éóí. íoìèñìà – ãàíóí-àäÿò-ñèêêÿ ñþçöíäÿí) ìåòàë ïóëëàð–ñèêêÿëÿð ùàããûíäà åëì îëóá, ñèêêÿëÿð ÿñàñûíäà, áàøëûúà îëàðàã, ñèêêÿ çÿðáè âÿ ïóë äþâðèééÿñè òàðèõèíè òÿäãèã åäèð. Ñèêêÿ (ÿðÿáúÿ – çÿðá-ñèêêÿ) ìåòàë ïóëëàðûí ñîí òÿêàìöë ôîðìàñû êèìè ìöÿééÿí ÷ÿêè âÿ ÿéàðà ìàëèê, äÿéÿðè âÿ éà äþâðèééÿ ãàáèëèééÿòè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ÷åøèäëè ðÿìçëÿðëÿ (òÿñâèð, éàçû, íèøàí âÿ ñ.) òÿñäèã îëóíàí ìåòàë ïàð÷àñûäûð. ×îõ þíÿìëè âÿ ìöíàñèá äþâðèééÿ âàñèòÿñè êèìè ñèêêÿíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ñèêêÿíèí ñÿëÿôëÿðè-òÿáèè éîëëà äÿéÿð þë÷öñö, öìóìè åêâèâàëåíò ðîëóíó îéíàéàí ÷åøèäëè ÿìòÿÿ-ïóëëàðäàí (ùåéâàí, áàëûã ãóëàãúûãëàðû, êàóðè, õÿç äÿðè, áÿçÿê ÿøéàñû âÿ ñ.) ôÿðãëè îëàðàã, úÿìèééÿòèí éöêñÿê ñèéàñè-ñîñèàë èãòèñàäè äóðóìó äèýÿð òÿðÿôäÿí ýöíäÿëèê ïÿðàêÿíäÿ áàçàð òèúàðÿòèíèí ñàáèò äÿéÿðÿ ìàëèê äþâ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðèééÿ âàñèòÿëÿðèíÿ îëàí òÿëàáàòû âÿ áó òÿëàáàòûí èúðàñûíûí ãàäèð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí âàðëûüû èëÿ áàüëûäûð. Èëê ñèêêÿëÿð å.ÿ 8 ÿñðèí ñîíó–7 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, ñèéàñèèãòèñàäè áàõûìäàí äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìèø Åýåé âÿ Àðàëûã äÿíèçëÿðè àêâàòîðèéàñûíäà-Êè÷èê Àñèéà (Ëèäèéà ÷àðëûüû) âÿ Éóíàíûñòàíäà (Åýèíà, Êèìå àäàëàðû) êÿñèëìèøäèð. Å.ÿ. 7-5 ÿñðëÿðäÿ ñèêêÿ çÿðáè ÿòðàô ðåýèîíëàðà äà (Àäðèàòèê âÿ Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíÿ) éàéûëìûøäûð. Ìàêåäîíèéàëû Èñýÿíäÿðèí èìïåðèéàñû ñèêêÿ çÿðáèíÿ ýöúëö òÿêàí âåðäè: ñèêêÿ çÿðáè àðåàëû äàùà äà ýåíèøëÿíÿðÿê, èìïåðèéà ïàð÷àëàíäûãäàí ñîíðà éàðàíìûø Åëëèí äöíéàñûíûí (Ïòîëîìåéëÿð Ìèñèðè, Ñåëåâêèéà, Ïàðôèéà, Áàêòðèéà, Ïîíò, Êàïïàäîêèéà âÿ ñ.) òÿäðèúÿí áöòöí ìÿäÿíè äþâëÿòëÿðèí ìîíåòàð ïóë äþâðèééÿñè ñôåðàñûíà äàõèë îëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Ñèêêÿ èñòåùñàëûíäà çÿðá (äþéìÿ), ãèñìÿí äÿ ãÿëèáÿ òþêìÿ (èðè ìèñ, áöðöíú ñèêêÿëÿð ö÷öí) öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Ñèêêÿëÿð ÿñàñÿí ãûçûë, ýöìöø, ìèñ, åïèçîäèê îëàðàã åëåêòðà, äÿìèð, íèêåë, ïëàòèí âÿ ñ. ìåòàëëàðäàí êÿñèëèðäè. Ïóë äþâðèééÿñèíäÿ èøëÿäèëÿí ìåòàëëàðäàí àñûëû îëàðàã, ïóë-ñèêêÿ ñèñòåìëÿðè ìîíîìåòàëëèñò, éàõóä áèìåòàëëèñò îëà áèëèð. Ñèêêÿíèí öñò (àâåðñ) âÿ ÿêñ (ðåâåðñ) òÿðÿôèíäÿ ùÿêê îëóíàí òÿñâèð, éàçû, ÷åøèäëè íèøàí, ðÿìç âÿ ñ. ñèêêÿíèí òèïëÿðèíè òÿøêèë åäèð. Öñò òÿðÿô òèïëÿðè ùþêì, ìöùàôèçÿ, ÿêñ òÿðÿô òÿéèí, òÿôðèã ìàùèééÿòè äàøûéûð. Ñèêêÿíèí òÿðêèáèíäÿêè ãèéìÿòëè ìåòàë îíóí ÿéàðû, ãàòûøûã-ëèãàòóðà àäëàíûð. Íóìèçìàòèêàíûí ÿñàñ òÿäãèã ùÿäÿôè ñèêêÿäèð. Ëàêèí ÿíÿíÿâè îëàðàã, ôóíêñèîíàë ìàùèééÿòè âÿ åìàëû áàõûìûíäàí ñèêêÿéÿ éàõûí îëàí ìàääè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè–ìåäàë ñÿíÿòè (ìåäàë æåòîí), ôàëåðèñòèêà (îðäåí, íèøàí âÿ ñ.) âÿ áîíèñòèêà (êàüûç ïóëëàð) àáèäÿëÿðè äÿ íóìèçìàòèêàíûí òÿäãèã ùÿäÿôëÿðèíäÿí ñàéûëûð. Ñèêêÿ òåõíîëîýèéàñûíà, ñèêêÿ èñòåùñàëû, ìåòàë èøëÿìÿ âÿ ìåòðîëîæè (âÿçí âÿ ÿéàð úèùàçëàðû) àâàäàíëûüà, ïóë òàðèõèíÿ, ïóë òÿñÿððöôàòû âÿ ÿìòÿÿ-ïóë äþâðèééÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ, çÿðáõàíàëàðûí èíçèáàòè ñòðóêòóðó âÿ ùöãóãè ñòàòóñóíà, ñèêêÿ ìåòàëëàðû ìÿäÿíëÿðèíèí èñòèñìàðûíà, ñèêêÿ ìåòàëëàðûíûí ðàñèî âÿ ïàðèòåò þçÿëëèêëÿðèíÿ, ñèêêÿ åìèññèéàëàðû âÿ ñèêêÿ èñëàùàòëàðû ùàããûíäà äþâëÿò ôÿðìàíëàðûíà, þëêÿíèí ñîñèàëèãòèñàäè äóðóìó, äàõèëè âÿ õàðèúè òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíÿ äàèð ìÿëóìàò âåðÿí éàçûëû ãàéíàãëàðûí íóìèçìàòèê àõòàðûøëàðà úÿëá îëóíìàñû õöñóñè þíÿì êÿñá åäèð Òàðèõ åëìèíèí éàðäûì÷û ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëìàã äîëàéûñû èëÿ íóìèçìàòèêà äèý-

ÿð òàðèõè åëìëÿð (àðõåîëîýèéà, åïèãðàôèéà, õðîíîëîýèéà, òàðèõè úîüðàôèéà, åòíîãðàôèéà, ñôðàýèñòèêà-ãëèïòèêà, ùåðàëäèêà), ùóìàíèòàð (ëèíãâèñòèêà, ïàëåîãðàôèéà, ìåòðîëîýèéà, èíúÿñÿíÿò òàðèõè) âÿ òÿáèÿò åëìëÿðè (ýåîëîýèéà, úîüðàôèéà, êèìéà) èëÿ ñûõû èíòåãðàñèéà ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èíêèøàô åäèð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðäà õðîíîëîæè àìèë, åïèãðàôèê âÿ ïàëåîãðàôèê àáèäÿëÿðèí àðàøäûðûëìàñûíäà ãðàôèêà þðíÿéè, ìåòðîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ äÿãèã ìåòðîëîæè âÿçí ìåéàðû êèìè íóìèçìàòèê ôàêòëàðûí ðîëó ÿâÿçñèçäèð. Òàèõè úîüðàôèéàíûí áèð ñûðà ãàðàíëûã ñÿùèôÿëÿðèíèí-éàçûëû ãàéíàãëàðäà àäû ÷ÿêèëìÿéÿí âÿ éà éåðè áÿëëè îëìàéàí øÿùÿð-çÿðáõàíàëàðûí ëîêàëèçàñèéàñû âÿ àäëàðûíûí áÿðïàñû ñèêêÿëÿðèí êþìÿéè èëÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Àíòèê äþíÿìèí èíúÿñÿíÿò òàðèõèíè àíòèê ìÿñêóêàòñûç, éóíàí âÿ Ðîìà ñèêêÿëÿðèíäÿí êÿíàðäà òÿñÿââöð åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Íóìèçìàòèê àðàøäûðìàëàðäà êëàññèê òÿäãèãàò öñóëëàðû (èêîíîãðàôèê, åïèãðàôèê, ìåòðîëîæè) èëÿ éàíàøû éåíè öñóëëàðäàí – ñèêêÿ òàïûíòûëàðûíûí òîïîãðàôèê þçÿëëèêëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè, ñèêêÿ øòåìïåëëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè òÿäãèãèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. ×àüäàø íóìèçìàòèêà åëèìèíèí ãàçàíäûüû óüóðëàð áèëàâàñèòÿ áó öñóëëàðûí òÿòáèãè, àéðû-àéðû ñèêêÿ êîëëåêñèéàëàðûíûí êîìïëåêñ øÿêëèíäÿ, õðîíîëîæè âÿ òèïîëîæè òÿñíèôàòà óéüóí îëàðàã òÿùëèëè âÿ ÷îõ þíÿìëè òàðèõè ãàéíàã ðîëóíó îéíàéàí ïóë-ñèêêÿ äÿôèíÿëÿðè òÿðêèáèíèí ÷þçÿëÿíìÿñè èëÿ áàüëûäûð. ×åøèäëè ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí âàõòèëÿ éåðÿ áàñäûðûëìûø ñèêêÿ äÿôèíÿëÿðèíèí òÿðêèáè ùÿìèí äþâðäÿ óéüóí èãòèñàäè-úîüðàôè ðåýèîíäà ïóë äþâðèééÿñèíèí ìÿíçÿðÿñèíè ôîòî øÿêèë êèìè ÿêñ åòäèðèð. Òðàíçèò òèúàðÿò éîëëàðûíûí, èñòèãàìÿòèíè ìàíøûðëàéûð, õàðèúè èãòèñàäè-òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ñèêêÿ äÿôèíÿëÿðè õöñóñè ðîë îéíàéûð. Òîðïàüà ýþìöëìöø äèýÿð ìàääè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè (àðõåîëîæè, åïèãðàôèê âÿ. ñ) êèìè ñèêêÿ äÿôèíÿëÿðè äÿ õàëãà ìÿíñóá òàðèõè ñÿðâÿò îëàðàã ãîðóíóð,åëìè ìöÿññèñÿëÿð-ìóçåéëÿðäÿ òîïëàíûëûð ,òÿäãèã îëóíóð. Äÿôèíÿëÿð äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí äÿéÿðëÿíäèðèëèð, äÿôèíÿ òàïàíëàð ìöêàôàòëàíäûðûëûð. Ñèêêÿ èëê þíúÿ èãòèñàäè àìèëäèð. Ñèêêÿíèí òàðèõè-èãòèñàäè ôàêò êèìè òÿäãèãè ìîíåòàð ïóë äþâðèééÿñè äþíÿìèíäÿ áó âÿ éà áàøãà äþâëÿòèí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè èçëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ñèêêÿëÿðèí âÿçí âÿ ÿéàð àìïëèòóäàñû óéüóí äþíÿìèí (äþâëÿòèí) ñèéàñè-èãòèñàäè íÿáçèíè-òÿíÿççöë âÿ éà äèð÷ÿëèø äóðóìóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèð.

×ÿêè-ñèêêÿ ñèñòåìëÿðè ñòàíäàðòëàðûíû, ïóë äþâðèééÿñè âÿ ÿìòÿÿ ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äèíàìèê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíè, ïóë òÿñÿððöôàòû âÿ ñèêêÿ öçÿðèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðè (ñèêêÿ ãûòëûüû, ãÿëï ñèêêÿ çÿðáè âÿ ñ. ) éàëíûç ñèêêÿëÿð âàñèòÿñè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê âÿ øÿðù åòìÿê ìöìêöíäöð. Ñèêêÿ ÷îõ þíÿìëè ñèéàñè àìèëäèð. Äþâëÿò÷èëèéèí ÿí öìäÿ âÿ âàúèá ðÿìçëÿðèíäÿí áèðè êèìè ìåéäàíà ÷ûõäûüû èëêèí ÷àüëàðäàí ñèêêÿ çÿðáè ùöãóãó (ñèêêÿ ðåãàëèéàñû) ùÿìèøÿ àëè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíà ìÿíñóá îëìóø, áó îðãàíëàðûí òÿìñèë÷èëÿðè (áàçèëåâñ, ÷àð, èìïåðàòîð, øàù, êðàë, ïðåçèäåíò âÿ ñ.) àäûíäàí èúðà îëóíìóøäóð. ßðÿá õèëàôÿòèíäÿí ñîíðà ñèêêÿ âÿ õöòáÿ ùöãóãëàðû ìöñòÿãèë ùþêìäàðëàðûí ïðåðîãàòèâàñû ñàéûëûðäû. Ñèêêÿ òèïëÿðèñèêêÿëÿðèí öçÿðèíäÿ ùÿêê îëóíàí éàçû âÿ òÿñâèðëÿð ëàêîíèê, òÿêçèá îëóíìàç ðÿñìè èíôîðìàñèéà ãàéíàüû îëìàãëà, þëêÿíèí ñèéàñè-èúòèìàè, ìÿäÿíè èäåîëîæè-äèíè ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè (ñàðàé ÷åâðèëèøëÿðè, öñéàíëàð, äàõèëè ôåîäàë ÷ÿêèøìÿëÿðè, õàðèúè ìöäàõèëÿ âÿ ñ.) îáéåêòèâ øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèð, ñèêêÿ íîìèíàëëàðû, çÿðáõàíà-øÿùÿð àäëàðû ùàããûíäà äÿãèã áèëýèëÿð âåðèð. Ñèêêÿ öçÿðèíäÿêè ÷åøèäëè ùÿíäÿñè øÿêèëëÿð (êàðòóø, íèøàí âÿ ñ.) ñèêêÿ åìèññèéàëàðûíûí àðäûúûëëûüû âÿ ýÿðýèíëèéèíè, ïóë ñèêêÿ èñëàùàòëàðûíûí õðîíîëîýèéàñûíû äÿãèãëÿøäèðìÿê ö÷öí õöñóñè þíÿì êÿñá åäèð. Íóìèçìàòèê àðàøäûðìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ áèð ÷îõ äþâëÿò áàø÷ûñûíûí (Ïàðôèéà ÷àðëàðû,Ãûçûë Îðäà õàíëàðû, Øèðâàíøàùëàð-Ìÿçéÿäèëÿð âÿ á.) àäëàðû,ëÿãÿáëÿðè, ùàêèìèééÿò èëëÿðèíè èëê äÿôÿ åïîíèìëÿðèí ñèêêÿëÿðè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëìóøäóð. Ñèêêÿ åéíè çàìàíäà ÷îõ äÿéÿðëè ìÿäÿíèééÿò âÿ èíúÿñÿíÿò àáèäÿñè, ñÿíÿòêàðëûã âÿ òåõíèêè òÿðÿããè þðíÿéèäèð. Íóìèçìàòèêà åëìè àíòèê, Ãÿðáè Àâðîïà, Áèçàíñ âÿ Øÿðã íóìèçìàòèêàñû êèìè áþëöìëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Íóìèçìàòèêà åëìèíèí éàðàíìà òàðèõè ñèêêÿ êîëëåêñèéàëàðûíûí òîïëàíìàñû òàðèõèäèð. Ëàêèí óçóí ìöääÿò ñèêêÿëÿð èíñàíëàðû éàëíûç ïóë, àëûø-âåðèø, òÿäàâöë âÿ éûüûì âàñèòÿñè êèìè ìàðàãëàíäûðìûøäûð. Àíòèê äöíéàíûí áÿçè ìÿøùóð øÿõñëÿðèíèí (Ïîíò ÷àðû ÂÛ Ìèòðèäàò,Ïîìïåé âÿ á.) íàäèð âÿ íÿôèñ ìàääè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíäÿí (ùåéêÿëòàðàøëûã,òÿñâèðè èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè âÿ áàøãà «ÿíòèã» ÿøéàëàðäàí) èáàðÿò êîëëåêñèéàëàðëà éàíàøû éöêñÿê áÿäèè òÿðòèáàòà ìàëèê ñèêêÿëÿðè äÿ òîïëàìàëàðû âÿ ùÿòòà Éóëè Ñåçàðûí íóìèçìàòèê ÿñÿð éàçìàñû ùàãäà îëàí ìÿëóìàòëàðà áàõìàéàðàã, Ãÿðáè 605

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àâðîïà ðåíåññàíñûíà ãÿäÿð ùÿð ùàíñû áèð íóìèçìàòèê êîëëåêñèéàéà ðàñò ýÿëèíìÿìèø, ñèêêÿëÿðèí òàðèõè àáèäÿ âÿ éà þðíÿê êèìè òîïëàíûëìàñû âÿ þéðÿíèëìÿñè ãÿäèì âÿ îðòà÷àü áèëèê àëèìëÿðèíèí ìàðàã äàèðÿñèíäÿí êÿíàðäà ãàëìûøäûð. Ìÿøóì ñÿëèá éöðöøëÿðè äþâðöíäÿ Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ùþêì ñöðÿí ìöñÿëìàí ðåíåññàíñû èëÿ ãàðøûëàøàí Ãÿðáè Àâðîïàäà àíòèê èðñÿ, î ñûðàäàí, àíòèê ìÿñêóêàòà úàíëû ìàðàã îéàíûð, èëêèí ñèêêÿ êîëëåêñèéàëàðûíûí ÿñàñû ãîéóëóð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿøùóð ëèðèê øàèð Ïåòðàðêà (1304-74), Ôëîðåíñèéà ìàãíàòû Êîçìà Ìåäè÷è (1389-1464), èìïåðàòîð Û Ìàêñèìèëèàí [1493-1519] âÿ áèð ñûðà ðåíåññàíñ çèéàëûëàðû, çàäÿýàíëàðû âÿ ùþêìäàðëàðûíûí àíòèê ñèêêÿ êîëëåêñèéàëàðû âÿ áó êîëëåêñèéàëàð ÿñàñûíäà Ãÿðáè Àâðîïàíûí ïàéòàõò øÿùÿðëÿðèíäÿ ôîðìàëàøìûø äþâëÿò (êðàë) ñèêêÿ êîëëåêñèéàëàðû íóìèçìàòèê àðàøäûðìàëàð ö÷öí ôàêòîëîæè áàçà ðîëóíó îéíàäû âÿ íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, ýÿëÿúÿê íóìèçìàòèêà åëìèíèí òÿìÿë äàøûíû ãîéìóø îëäó. 16 ÿñðäÿ Èòàëèéà âÿ Ôðàíñàäà àíòèê ñèêêÿëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø áèð ñûðà ïîïóëéàð, èëëöñòðàòèâ ÿñÿðëÿð (Àíäðåé Ôóëâèî- «Èìàýèíåñ èëëóñòðèóì»-«Ìÿøùóð øÿõñëÿðèí òÿñâèðëÿðè», Ðîìà, 1517; Ýèëéîì Ðóëë -«Ïðîìôòóàèðå äåñ ìåäàèëëåñ äåñ ïëóñ ðåíîììåñ ïåðñîííåíñ…»- «… ÿí ìÿøùóð øÿõñëÿðèí ñèêêÿëÿðè», Ëèîí,1553) íÿøð îëóíóð, ôðàíñûç ùóìàíèñòè Ýèëéîì Áéóäå «Äå àññå åò ïàðòèáóñ åèóñ»-«Àñ âÿ îíóí ùèññÿëÿðè ùàããûíäà» àäëû òðàêòàòû ÷àï åòäèðèð. Åëìè íóìèçìàòèêàíûí éàðàíìàñû Âéàíà àááàòû Éîñèô-Éëëàðûû Åêêåëèí (1737-98) àäû èëÿ áàüëûäûð. Åêêåë áèð ñûðà Àâðîïà àíòèê ñèêêÿ êîëëåêñèéàëàðûíûí òÿäãèãè èëÿ ìÿøüóë îëìóø, óçóí ìöääÿò Âéàíàäà èìïåðàòîð ìöíòñ êàáèíÿñèíèí ìöùàôèçè âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøìûø âÿ áóðàäà ñàõëàíûëàí 70 ìèíäÿí ÷îõ àíòèê ñèêêÿíèí åëìè øÿðùèíè âåðìèøäèð; Îíóí 1792-98 èëëÿðäÿ Âéàíàäà ÷àïäàí ÷ûõìûø 8 úèëäëèê «Äîêòðèíà íóìîðóì âåòåðóì»-«Ãÿäèì ñèêêÿëÿð ùàããûíäà åëì» ÿñÿðè èëÿ íóìèçìàòèêà ñàùÿñèíäÿ ìöíòÿçÿì åëìè òÿäãèãàòëàðà éîë àëìûøäûð. Èíäèéÿ ãÿäÿð åëìè äÿéÿðèíè èòèðìÿéÿí áó ÿñÿðäÿ Åêêåë èëê äÿôÿ àíòèê ìÿñêóêàòû,òàðèõè äþâðëÿðÿ (àðõàèê ,êëàññèê,åëëèíèñò,èìïåðàòîð) áþëìöø , îíëàðû åìèòåòèíäÿí àñûëû îëàðàã ãðóïëàðà (øÿùÿð,óðáèóì,ÿùàëè (ïîïóëàðóì) âÿ ÷àð (ðåãèóì) ñèêêÿëÿðè êèìè àéûðìûøäûð. Î, èëê äÿôÿ àíòèê ñèêêÿëÿðè òèïîëîæè âÿ úîüðàôè òÿñíèôàòûíà ýþðÿ éåðëÿøäèðìèø, îíëàðûí àäëàðû, ÷ÿêèñè, òèïëÿðè, ñèêêÿ òåõíîëîýèéàñû ùàããûíäà äÿãèã áèëýè âåðìèøäèð. Åêêåëäÿí ñîíðà, Ïàðèñ ìåäàë êàáèíÿñèíäÿ èø606

ëÿéÿí íóìèçìàò Ò.Ìèîííå 20 ìèíäÿí ÷îõ àíòèê ñèêêÿíèí 6 úèëäëèê êàòàëîãóíà ÿëàâÿ îëàðàã 10 úèëäëèê «Ñóïïëåìåíò» («ÿëàâÿ») ÿñÿðèíè ÷àï åòäèðèð. 19 ÿñð íóìèçìàòèê àõòàðûøëàðûí çèðâÿ ÷àüûäûð. Áó äþâðäÿ àíòèê ìÿñêóêàòà ùÿñð îëóíìóø ÷îõñàéëû êàòàëîã, ìîíîãðàôèéàëàðûí íÿøðè èëÿ éàíàøû Ãÿðáè Àâðîïà ïàéòàõòëàðûíäà íóìèçìàòèê ìÿúìóÿëÿð-Ïàðèñäÿ «Ðåâóå Íóìèñìàòèãóå» (1836), Ëîíäîíäà «Íóìèñìàòèú Æîóðíàë» – «Òùå Íóìèñìàòèê Úùðîíèúëå» (1836-38), Âéàíàäà «Íóìèñìàòèñúùå Çåèòñúùðèôò», Áåðëèíäÿ «Çåèòñúùðèôò ôóð Íóìèñìàòèê» òÿñèñ îëóíóð. Ãÿðáè Àâðîïà âÿ Ðóñèéà íóìèçìàòèê ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ÷àëûøàí Ò. Ìîììçåí, Ô. Ëåíîðìàí, Å. Áàáåëîí, À. Êîåí (Ïàðèñ, Ëóâð ìóçåéè), Ð. Ïóë, Á.Ùåä, Ï.Ãàðäíåð, Â.Ðîñ, Ú.Ùèëë, Ù.Ìàòòèíãëè (Ëîíäîí,Áðèòàíèéà ìóçåéè)È. Èìùîô Áëóìåð (Èñâå÷ðÿ), Çàëëåò (Áåðëèí ìóçåéè) È.Øëîññåð (Âéàíà ìóçåéè), Â.Êåíå, À.Áåðòéå-Äåëàãàðä, À.Îðåøíèêîâ (Ïåòåðáóðã, Åðìèòàæ) âÿ áàøãà íóìèçìàòëàðûí àíòèê ìÿñêóêàòà ùÿñð îëóíìóø ñèêêÿ «Úîðïóñ»ëàðû âÿ êàòàëîãëàðû åëìè íóìèçìàòèêàíûí ôîðìàëàøìàñûíäà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìûøäûð. 19 ÿñð àíòèê ìÿñêóêàòëà éàíàøû íóìèçìàòèêàíûí äèýÿð ñàùÿëÿðèíèí-Ãÿðá (À.Àíæåë, Ð.Ñåðéöð), Áèçàíñ ñèêêÿëÿðèíèí (Ó. Ñàáàòéå, Ó. Óîðô, È. Òîëñòîé) òÿäãèãè âÿ Øÿðã íóìèçìàòèêàñûíà ìàðàüûí àðòìàñû èëÿ äÿ ÿëàìÿòäàðäûð. Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíèí áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ «áÿùðÿñè» êèìè, Àâðîïà ìóçåéëÿðèíäÿ òîïëàíûëìûø Øÿðã ñèêêÿëÿðè, î ñûðàäàí, ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíèí íóìèçìàòèê èðñè Àâðîïà íóìèçìàòëàðûíûí òÿäãèã ùÿäÿôèíÿ ÷åâðèëèð. Áó éþíäÿ Èíýèëòÿðÿ âÿ Ðóñèéà àëèìëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè õöñóñè äèããÿò ÷ÿêèð. Áðèòàíèéà ìóçåéèíèí Øÿðã ñèêêÿ êîëëåêñèéàëàðû êàòàëîãëàøäûðûëûð (Ð. Ïîîëå. Úàòàëîãóå îô òùå Úîèíñ îô òùå Ñùàùñ îô Ïåðñèàí èí òùå Áðèòèñù Ìóñåóì. Ëîíäîí, 1878; Ñ.Ëàíå-Ïîîëå Úàòàëîãóå îô Îðèåíòàë Úîèíñ èí òùå Áðèòèñù Ìóñåóì, Ëîíäîí,1876-96). Åðìèòàæûí íóìèçìàòèêà êàáèíÿñèíèí ìöùàôèçè À. Ìàðêîâóí «Èíâåíòàðíûé êàòàëîã ìóñóëüìàíñêèõ ìîíåò èìïåðàòîðñêîãî Ýðìèòàæà» (ÑÏá,1896) àäëû êàòàëîãó íÿøð îëóíóð. 8-10 éöçèëëèêëÿðäÿ ßðÿá Õèëàôÿòèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðëÿ Øèìàë þëêÿëÿðè àðàñûíäà ýåäÿí ãûçüûí òèúàðÿò íÿòèúÿñèíäÿ Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ äÿôèíÿëÿð øÿêëèíäÿ ãàëìûø Øÿðã êóôè ñèêêÿëÿðè ùåñàáûíà, åëÿúÿ äÿ ÷àð Ðóñèéàñûíûí Øÿðã åêñïàíñèéàñû ñàéÿñèíäÿ Ïåòåðáóðã Äþâëÿò Åðìèòàæû âÿ äèýÿð Ðóñèéà ìóçåé-

ëÿðèíäÿ òîïëàíûëìûø çÿíýèí Øÿðã ñèêêÿëÿðè êîëëåêñèéàëàðû Ðóñèéà íóìèçìàòèêà ìÿêòÿáèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè (Õ. Ôðåí, Ï. Ñàâåëéåâ, Â. Ãðèãîðéåâ, Â. Òèçåíùàóçåí, À. Ìàðêîâ, Ð. Ôàñìåð) òÿðÿôèíäÿí òÿäãèã âÿ íÿøð îëóíóð. Ðóñèéà Øÿðãøöíàñëûã åëìèíèí ÿñàñûíû ãîéàí, «Ðåñåíñèî íóìîðóì Ìóùàììåäàíîðóì»-«Ìÿùÿììÿäè ñèêêÿëÿðèíèí èúìàëû» (ÑÏá., 1826) âÿ Øÿðã (ìöñÿëìàí íóìèçìàòèêàñûíà àèä áèð ñûðà ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè àêàäåìèê Õ. Ôðåí Øÿðã íóìèçìàòèêàñûíûí äà áàíèñè ñàéûëûð. Â. Òèçåíùàóçåíèí «Ìîíåòû Âîñòî÷íîãî Õàëèôàòà» (ÑÏá, 1873), Ï. Ñàâåëéåâèí «Ìóõàììåäàíñêàÿ íóìèçìàòèêà â îòíîøåíèè ê ðóññêîé èñòîðèè» (ÑÏá, 1847) êèìè êëàññèê ÿñÿðëÿðèí ìöñÿëìàí íóìèçìàòèêàñûíûí èíêèøàôûíäà òàðèõè ðîëó äàíûëìàçäûð. 20 ÿñðÿ íóìèçìàòèêà ìöñòÿãèë áèð åëì ñàùÿñè êèìè äàõèë îëóð. Íóìèçìàòèê àðàøäûðìàëàðäà àéðû-àéðû ñèêêÿ êîëëåêñèéàëàðûíûí (Ñ-Ïåòåðáóðã Äþâëÿò Åðìèòàæûíäà 2 ìèëéîíäàí ÷îõ, Ìîñêâà äþâëÿò òàðèõ ìóçåéèíäÿ 2 ìèëéîíà éàõûí, ÍéóÉîðê Ìåòðîïîëèòåí ìóçåéèíäÿ 3 ìèëéîíà éàõûí ñèêêÿ-åêñïîíàò ñàõëàíûëûð) òèïîëîæè òÿñíèôàò ÿñàñûíäà êîìïëåêñ òÿäãèãèíÿ, ïóë ñèêêÿ äÿôèíÿëÿðèíèí òÿðêèáè âÿ òîïîãðàôèê þçÿëëèêëÿðèíèí éàçûëû âÿ äèýÿð íàððàòèâ ãàéíàãëàðëà ìöãàéèñÿëè òÿùëèëèíÿ öñòöíëöê âåðèëèð. Ñîí çàìàíëàð òÿñàäöôè ñèêêÿ òàïûíòûëàðûíûí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíà íÿçàðÿòèí ýöúëÿíìÿñè âÿ, öìóìèééÿòëÿ, ñèêêÿëÿðèí òîïëàíûëìàñûíà ãàéüûíûí àðòìàñû ñàéÿñèíäÿ íóìèçìàòèê òÿäãèãàòëàðûí ôàêòèêè áàçàñû çÿíýèíëÿøèð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, ÷àüäàø íóìèçìàòèê àõòàðûøëàð íóìèçìàòèê ìàòåðèàëûí òÿäãèãèíèí ÿíÿíÿâè ìÿíáÿøöíàñëûã ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí ÷ûõàðàã, óéüóí äþíÿìèí ñèéàñè, ñîñèàë-èãòèñàäè äóðóìóíóí, ïóë äþâðèééÿñè âÿ ÿìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí êîíêðåò-òàðèõè òÿùëèëèíÿ éþíÿëäèëìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. ÑÑÐÈ âÿ ÌÄÁ ìÿêàíûíäà éåòèøìèø íóìèçìàòèêà ìÿêòÿáèíÿ ìÿíñóá òÿäãèãàò÷ûëàðäàí À. Áûêîâ, Â. Ëóêîíèí, É. Çåéìàë (Ñ-Ïåòåðáóðã), Â. Ìàññîí (Äàøêÿíä), Ä. Êàïàíàäçå (Òáèëèñè), É. Äàâèäîâè÷ (Äöøÿíáÿ), Â. Ðéàáñåâè÷èí (Ìèíñê) Øÿðã íóìèçìàòèêàñûíà, Á. Øåëîâ, Ê. Ãîëåíêî (Ìîñêâà), Â. Ãàðèøêîâñêèíèí (Îäåññà) àíòèê íóìèçìàòèêàéà, Â. Éàíèíèí (Ìîñêâà) È. Ñïàññêè, Â. Êðîïîòêèíèí (Ñ-Ïåòåðáóðã) Ðóñèéà ñèêêÿëÿðèíÿ, Ñ. Éàíèíàíûí (Ìîñêâà) Ãûçûë Îðäà ìÿñêóêàòûíà ùÿñð îëóíìóø ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿðè íóìèçìàòèêà åëìèíèí íàèëèééÿòëÿðèíäÿíäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàíäà íóìèçìàòèêà åëìèíèí éàðàíìàñû âÿ òÿøÿêêöëö þòÿí éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíÿ àèä îëóá, Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö , ïðîô. É.À. Ïàõîìîâóí àäû èëÿ áàüëûäûð. Î, Àçÿðáàéúàíäà àøêàðà ÷ûõàðûëàí ñèêêÿ òàïûíòûëàðûíûí ãåéäÿ àëûíìàñû âÿ òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ ñÿéëÿ ÷àëûøìûø, íóìèçìàòèêà ôîíäóíóí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. ÀÌÅÀíûí Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéèíèí íóìèçìàòèêà âÿ åïèãðàôèêà øþáÿñèíèí íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áó ôîíä Àçÿðáàéúàíûí íóìèçìàòèê èðñèíèí òîïëàíûëûá ìöùàôèçÿ îëóíäóüó, òÿäãèã âÿ íÿøð åäèëäèéè ðåñïóáëèêà ìÿðêÿçèäèð. ßä.: Ò è ç å í ã à ó ç å í  . Ìîíåòû Âîñòî÷íîãî Õàëèôàòà, ÑÏá, 1873; Ì à ð ê î â À . À . Èíâåíòàðíûé êàòàëîã ìóñóëüìàíñêèõ ìîíåò Ãîñóäàðñòâåííîãî Ýðìèòàæà. ÑÏá, 1896; Ç î ã ð à ô À . Í . Àíòè÷íûå ìîíåòû. Ìàòåðèàëû è èññëåäîâàíèÿ ïî àðõåîëîãèè ÑÑÑÐ, 16, Ì-Ë, 1951. Ï à õ î ì î â Å . À . Ìîíåòíûå êëàäû Àçåðáàéäæàíà è äðóãèõ ðåñïóáëèê, êðàåâ è îáëàñòåé Êàâêàçà. Á. 1926-65; é å í ÿ î í ó í , Ìîíåòû Àçåðáàéäæàíà. Á. 1953-63; Äàâèäîâè÷ Å.À. Èñòîðèÿ ìîíåòíîãî äåëà Ñðåäíåé Àçèè ÕÂÛÛ-ÕÂI-ââ. Äóøàíáå, 1964; Íóìèçìàòèêà è åïèãðàôèêà. Âûï. 1-15. Ì., 1951-87. ß. Ðÿúÿáëè

Èãòèñàäèééàò Ãÿäèì çàìàíëàðäà áöòöí Èñëàì øÿðãèíäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà äà ìöÿééÿí èãòèñàäè-íÿçÿðè áèëèêëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. Ôÿðàáè (870–950 èëëÿð), Áèðóíè (973–1048 èëëÿð), Èáí Ñèíà (980–1037 èëëÿð), Áÿùìÿíéàð (993–1066 èëëÿð), Í.Ýÿíúÿâè (1141–1209 èëëÿð), Í.Òóñè (1201–1274 èëëÿð), Èáí Õÿëäóí (1332–1406 èëëÿð) êèìè àëèì âÿ øàèðëÿð äèýÿð åëì ñàùÿëÿðè èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ èãòèñàäè ùàäèñÿëÿð, ìöíàñèáÿòëÿð âÿ êàòåãîðèéàëàð áàðÿäÿ þç äþâðëÿðèíÿ ýþðÿ çÿíýèí ôèêèð ñàùèáè èäèëÿð. Úÿìèééÿòèí èãòèñàäè ùÿéàòûíûí ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðè ùàããûíäà äÿéÿðëè ôèêèð âÿ òÿñÿââöðëÿð òöðê äöíéàñûíûí ìþùòÿøÿì àáèäÿñè îëàí «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíëàðûíäà äà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Àíúàã Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäè ôèêèð òàðèõè íÿ ãÿäÿð ãÿäèìè îëñà äà, îíóí áèð åëì êèìè ôîðìàëàøûá èíêèøàô åòìÿñè 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíÿ òÿñàäöô åòìèøäèð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàä åëìè éàëíûç àëè òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ âÿ àéðû-àéðû åëìè-òÿäãèãàò îúàãëàðûíäà èíêèøàô åòäèðèëìèøäè, Ì.ßçèçáÿéîâ àä. Áà-

êû Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòóíóí (ÁÏÈ, 1920) Èãòèñàäèééàò ôàêöëòÿñè, îíóí íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø «Åëìè-èãòèñàäè úÿìèééÿò» âÿ Áàêû Äþâëÿò Äàðöëôöíóíóíäà (ÁÄÄ) «Ñèéàñè èãòèñàä», «Èãòèñàäè ñèéàñÿò», «Õàëã òÿñÿððöôàòû òàðèõè» âÿ ñ. êàôåäðàëàðû, ùàáåëÿ ùÿìèí Äàðöëôöíóíóí éàíûíäà òÿøêèë åäèëìèø «Èúòèìàè-èãòèñàäè âÿ Ïåäàãîæè åëìëÿðè þéðÿíÿí úÿìèééÿò»; «Àçÿðáàéúàíû þéðÿíÿí âÿ òÿäãèã åäÿí úÿìèééÿò» (1923); «Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ÅëìèÒÿäãèãàò Èíñòèòóòó» (1929) þëêÿäÿ èãòèñàäè ôèêðèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäû. 1932 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ÅëìèÒÿäãèãàò Èíñòèòóòóíóí áàçàñû ÿñàñûíäà ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Çàãàôãàçèéà ôèëèàëûíûí Àçÿðáàéúàí øþáÿñè òÿøêèë åäèëäè. 1935 èëèí îêòéàáðûíäà ùÿìèí øþáÿíèí áàçàñû ÿñàñûíäà ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëû éàðàäûëäû. Ùÿð èêè òÿñèñàò ðåñïóáëèêàìûçäà èãòèñàä åëìèíèí èíêèøàôûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðäè. 1937 èëèí àïðåëèíäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíäà Úîüðàôèéà áþëìÿñè, 1938 èëèí ôåâðàëûíäà èñÿ Èãòèñàäèééàò áþëìÿñè éàðàäûëäû. Ùÿìèí áþëìÿëÿð 1942 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíûí Úîüðàôèéà âÿ Èãòèñàäèééàò áþëìÿñè øÿêëèíäÿ áèðëÿøäèðèëäè âÿ 1942–45 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-äÿ õ.ò.-íûí èíêèøàôû èëÿ áàüëû îëàí áèð ñûðà èãòèñàäè âÿ úîüðàôè ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãè èëÿ ìÿøüóë îëäó. ÀÌÅÀ Èãòèñàäèééàò Èíñòèòóòó (ÈÈ). 1945 èëèí éàíâàðûíäà ÑÑÐÈ ÅÀ âÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí ãÿðàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí éàðàäûëìàñû ðåñïóáëèêàäà áöòöí åëìëÿðèí, î úöìëÿäÿí èãòèñàä åëìèíèí ùÿðòÿðÿôëè âÿ äèíàìèê èíêèøàôû ö÷öí éåíè ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûúû îëäó. Ùÿìèí âàõòäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí òÿðêèáèíäÿ áèð ñûðà åëìèòÿäãèãàò ìÿðêÿçëÿðè éàðàäûëäû êè, îíëàðäàí áèðè äÿ Èãòèñàäèééàò ñåêòîðó èäè. Ö÷ øþáÿíè – ñÿíàéå, ê.ò. âÿ õ.ò. òàðèõè øþáÿëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí áó ñåêòîðäà ÷àëûøàí èãòèñàä÷ûëàðûí áàøëûúà âÿçèôÿñè ðåñïóáëèêàäà èãòèñàäèééàòûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè ö÷öí éöêñÿêèõòèñàñëû åëìè êàäðëàð ùàçûðëàìàãäàí, åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìàãäàí, õ.ò.-íûí ïëàíëàøäûðûëìàñû âÿ ñàùÿ áàëàíñëàðûíûí òÿðòèá åäèëìÿñèíÿ êþìÿêëèê ýþñòÿðìÿêäÿí âÿ êöòëÿ àðàñûíäà èãòèñàäè íÿçÿðèééÿíè òÿáëèü åòìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Ùÿìèí ñåêòîðóí ÿìÿêäàøëàðû áó ñàùÿäÿ, õöñóñèëÿ èãòèñàä åëìèíèí èíêèøàôû, ñèéàñè èãòèñàäûí âÿ êîíêðåò èãòèñàäèééàò åëìëÿðèíèí áÿçè ïðîáëåìëÿðèíèí òÿäãèãè âÿ òÿáëèüèíäÿ ÷îõ áþéöê èøëÿð ýþðìöø, åëìè-íÿ-

çÿðè âÿ òÿúðöáè ÿùÿìèééÿòè îëàí òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðè éàçûá íÿøð åòäèðìèøäèëÿð. Èíñòèòóòäà àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè áöòöíëöêäÿ êå÷ìèø Èòòèôàã âÿ Ðåñïóáëèêàíûí ùþêóìÿò âÿ äþâëÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ìöùöì èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí âÿ äþâëÿò òàïøûðûãëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè èëÿ áàüëû òÿäãèãàòëàðà éþíÿëäèëìèøäè. Áóðàäà ùÿìèí ïðîáëåìëÿðèí ùÿð áèðè èëÿ áàüëû äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò îðãàíëàðûíà òÿãäèì åäèëìÿê ö÷öí éàçûëû ìÿðóçÿ âÿ òÿêëèôëÿð ùàçûðëàíûð âÿ îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô ïëàíëàðûíûí èøëÿíìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëëèðäè. Åéíè çàìàíäà Èíñòèòóòóí àëèìëÿðè: ß.Ñ.Ôÿðÿúîâ, Ù.ß.Äàäàøîâ, àêàäåìèêëÿð: ß.ß.Ñóìáàòçàäÿ, À.À.Íàäèðîâ, Ç.ß.Ñÿìÿäçàäÿ, ì. öçâëÿð: Á.É. Àõóíäîâ, ß.ß.Ìàùìóäîâ, Ì.Ì.Àëëàùâåðäèéåâ, Ò.Ñ.Âÿëèéåâ, À.Ê.ßëÿñýÿðîâ, Ø.Ì.Ìóðàäîâ áó äþâðäÿ áèð ñûðà ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿð äÿ éàçûá ÷àï åòäèðìÿêëÿ Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàä åëìèíèí èíêèøàôûíà áþéöê òþùôÿëÿð âåðìèøëÿð. 1991 èë îêòéàáðûí 18-äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïàñûíäàí âÿ 1993 èë èéóí àéûíûí 15-äÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí éåíèäÿí Ðåñïóáëèêàìûçûí ðÿùáÿðëèéèíÿ ýÿòèðèëìÿñè, ùÿð éåðäÿ îëäóüó êèìè, ÈÈ-íèí ùÿéàòûíäà áþéöê ùàäèñÿ îëäó. Àç ìöääÿò ÿðçèíäÿ Èíñòèòóòäà 1988–92 èëëÿðäÿ éàðàíìûø áþùðàíëû âÿçèééÿò àðàäàí ãàëäûðûëäû, îíóí åëìè èñòèãàìÿòè, ãóðóëóøó âÿ êàäð ïîòåíñèàëûíûí òÿðêèáè áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã äÿéèøäèðèëèá òÿêìèëëÿøäèðèëäè, áèð ñûðà ÌÄÁ þëêÿëÿðèíèí Èãòèñàäèééàò Èíñòèòóòóòëàðû èëÿ ÿââÿëêè ÿëàãÿëÿð áÿðïà åäèëäè, îíëàðûí áÿçèëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìàñûíà âÿ êîëëåêòèâ ÿñÿðëÿð éàçûëìàñûíà áàøëàíäû. 1993–2004 èëëÿð ÿðçèíäÿ ÀÌÅÀ ÈÈ-äÿ êå÷èä èãòèñàäèééàòû ìÿðùÿëÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìöñòÿãèë ìèëëè èãòèñàäèééàòûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ èíêèøàôû, îíóí èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, ÿùàëèíèí ìÿøüóëëóã âÿ ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíèí ùÿëëèíÿ éþíÿëäèëìèø êîìïëåêñ ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ äåìîãðàôèê èíêèøàô òÿäáèðëÿðè, ùÿì÷èíèí ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ äöíéàäà áàø âåðÿí èúòèìàè-èãòèñàäè âÿ ñîñèàë-äåìîãðàôèê äÿéèøèêëèêëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà, Àçÿðáàéúàíäà èúòèìàè òÿêðàð èñòåùñàëûí íÿçÿðè-ìåòîäîëîæè âÿ êîíñåïòóàë ÿñàñëàðû; éåíè èãòèñàäè, èñòåùñàë, áþëýö âÿ ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ èíêèøàôû; éàõûí âÿ óçàã õàðèúè âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðè èëÿ éåíè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñû, èíêèøàôû âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè éîëëàðû; ÿùàëèñàêèíëèéè, äå607

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìîãðàôèéà, ìÿøüóëëóã, ÿùàëè ìèãðàñèéàñû âÿ ñîñèàë ñèéàñÿòèí êîíñåïòóàë ÿñàñëàðû âÿ áàøëûúà èñòèãàìÿòëÿðè; ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðûíäà ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí ñÿìÿðÿëè éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ òÿáèè ñÿðâÿòëÿðäÿí êîìïëåêñ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè; ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðè, ñÿíàéå âÿ èíâåñòèñèéà ñèéàñÿòè; åëìè-òåõíèêè êàäð ïîòåíñèàëûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ îíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè; àãðàð ìöíàñèáÿòëÿðèí áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû; Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäè ôèêðèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàô òàðèõè; Àçÿðáàéúàíäà ìàëèééÿ âÿ âåðýè ñèéàñÿòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èñòèãàìÿòëÿðè; ìèëëè ñàùèáêàðëûüûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ èíêèøàôû ïðîáëåìëÿðè âÿ ñ. òÿäãèã åäèëìèøäè. Ñîí âàõòëàðäà ÈÈ àëèìëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíäà âÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ÷àï îëóíàí ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðèíèí ñàéû ýöíö-ýöíäÿí àðòûð. Áóíëàðûí àðàñûíäà àêàäåìèê À.À.Íàäèðîâóí ùÿììöÿëëèôëèéè èëÿ Àëìàíèéàäà íÿøð åäèëìèø «Àçÿðáàéúàíäà èñëàùàòëàð» (Áîíí, 1998); ÀÌÅÀ-íûí ì.öçâö À.Ê.ßëÿñýÿðîâóí ùÿììöÿëëèôëèéè èëÿ íÿøð åäèëìèø «Êå÷èä èãòèñàäèééàòûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðè – ÌÄÁ þëêÿëÿðèíèí òÿúðöáÿñèíäÿí»; ÀÌÅÀ-íûí ì.öçâö Ø.Ì.Ìóðàäîâ, Ð.Ø.Ìóðàäîâ âÿ À.Ã. Ýþçÿëîâàíûí ùÿììöÿëëèôëèéè èëÿ íÿøð åäèëìèø «Ïîñòñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíäÿ ñîñèàë ñèéàñÿò: âÿçèôÿëÿð, çèääèééÿòëÿð, ìåõàíèçìëÿð» ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóð. Êîëëåêòèâ Áåéíÿëõàëã ìîíîãðàôèéà (Ìîñêâà, 2001.); ÀÌÅÀíûí ì.öçâö Ø.Ì.Ìóðàäîâóí ÍéóÉîðêäà «Ñîñèîëîæè òÿäãèãàòëàð: ÿùàëè âÿ ìÿøüóëëóã» æóðíàëûíûí 2001 èë ìàé-èéóí ñàéûíäà èíýèëèñ äèëèíäÿ ÷àï åäèëìèø «Àçÿðáàéúàíûí äåìîãðàôèê èíêèøàôû ÕÕÛ ÿñðèí àñòàíàñûíäà: ÿñàñ ìåéëëÿð âÿ ïðîáëåìëÿð» àäëû ìÿãàëÿñè. Ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè äþâðäÿ Èíñòèòóòäà èãòèñàäè íÿçÿðèééÿ, Àçÿðáàéúàíûí õ.ò. òàðèõè, ÿìÿéèí èãòèñàäèééàòû, ÿùàëèñàêèíëèéè âÿ äåìîãðàôèéà, ñÿíàéå âÿ ê.ò. èãòèñàäèééàòû, ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ ðåýèîíàë èãòèñàäèééàò ñàùÿëÿðè öçðÿ åëìè ìÿêòÿáëÿð éàðàíìûø, ùÿìèí ñàùÿëÿð öçðÿ Èõòèñàñëàøäûðûëìûø Äîêòîðëóã âÿ Íàìèçÿäëèê Äèññåðòàñèéà Øóðàñûíäà 650-äÿí ÷îõ íàìèçÿäëèê âÿ 70-äÿí ÷îõ äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû ìöäàôèÿ îëóíìóøäóð. Èíñòèòóòóí àëèìëÿðè Àçÿðáàéúàíäà, éàõûí âÿ óçàã õàðèúè þëêÿëÿðäÿ êå÷èðèëÿí îíëàðúà Áåéíÿëõàëã âÿ þëêÿ ÿùÿìèééÿòëè åëìè ñåññèéà, ñèìïîçèóì, êîíãðåññ âÿ ñåìèíàðëàðäà èãòèñàä åëìè608

íèí ÿí àêòóàë âÿ ìöðÿêêÿá ïðîáëåìëÿðèíÿ äàèð ìÿðóçÿëÿðëÿ èøòèðàê åòìèøëÿð. ÀÌÅÀ ÈÈ þëêÿäÿ èãòèñàä åëìèíèí èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðèíè âÿ ñòðàòåýèéàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, îíóí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê âÿ ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàð àïàðìàã âÿçèôÿñèíè äàâàì åòäèðèð, îíóí ÌÄÁ äþâëÿòëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû, Óêðàéíà, Áåëîðóñ, Ìîëäîâà, Ýöðúöñòàí, Ãàçàõñòàí, Îðòà Àñèéà Ðåñïóáëèêàëàðûíûí, áèð ñûðà äèýÿð õàðèúè þëêÿ Åëìëÿð Àêàäåìèéàëàðûíûí Èãòèñàäèééàò Èíñòèòóòëàðû, ùÿì÷èíèí Áåéíÿëõàëã Òÿøêèëàòëàðëà, ÁÌÒ-íèí Òèúàðÿò âÿ Èíêèøàô öçðÿ Êîíôðàíñû èëÿ ýåíèø âÿ ÿùàòÿëè åëìè ÿìÿêäàøëûã ÿëàãÿëÿðè âàðäûð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èãòèñàä Óíèâåðñèòåòè (ÀÄÈÓ). 1930 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè ëÿüâ åäèëÿðêÿí îíóí ìöâàôèã ôàêöëòÿëÿðèíèí áàçàñû ÿñàñûíäà ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿð öçðÿ àëè ìÿêòÿáëÿð éàðàäûëûá. Èãòèñàäèééàò ôàêöëòÿñèíèí áàçàñûíäà èñÿ Òèúàðÿò-Êîîïåðàòèâ Èíñòèòóòó, 1933 èë éàíâàðûí 2-äÿ ùÿìèí Èíñòèòóòóí áàçàñûíäà Êàðë Ìàðêñ àäûíà Àçÿðáàéúàí Ñîñèàë-Èãòèñàä Èíñòèòóòó, 1936 èë äåêàáðûí 30-äà àäû äÿéèøäèðèëÿðÿê Êàðë Ìàðêñ àäûíà Àçÿðáàéúàí Õàëã Òÿñÿððöôàòû Èíñòèòóòó éàðàäûëìûø âÿ Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Òèúàðÿò Èíñòèòóòó îíà äàõèë åäèëìèøäè. Áó èíñòèòóòóò 1941 èëèí èéóëóíà êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá. 1941 èëäÿ Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ ýþðÿ áèð ñûðà àëè ìÿêòÿáëÿð, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí Õàëã Òÿñÿððöôàòû Èíñòèòóòó áàüëàíûá âÿ 1944 èëèí ñîíóíà ãÿäÿð éàëíûç Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí òÿðêèáèíäÿ èãòèñàäèééàò ôàêöëòÿñè êèìè ìþâúóä îëóá. 1944 èë ñåíòéàáðûí 16-äà Àçÿðáàéúàí Õàëã Òÿñÿððöôàòû Èíñòèòóòóíóí ôÿàëèééÿòèíèí áÿðïà îëóíìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð âåðèëèá âÿ Ê.Ìàðêñ àä. Àçÿðáàéúàí Õàëã Òÿñÿððöôàòû Èíñòèòóòó éàíâàðûí 1-äÿí ìöñòÿãèë èíñòèòóò êèìè ôÿàëèééÿòèíè áÿðïà åäèá âÿ áó 1959 èëÿäÿê äàâàì åäèá. 1959 èëèí ìàðò àéûíäà Ê.Ìàðêñ àäûíà Àçÿðáàéúàí Õàëã Òÿñÿððöôàòû Èíñòèòóòó áàüëàíûá âÿ î éåíèäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíÿ áèðëÿøäèðèëèá. 1966 èëèí ôåâðàë àéûíäà óíèâåðñèòåòèí ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿòè Äàäàø Áöíéàäçàäÿ àä. Àçÿðáàéúàí Õàëã Òÿñÿððöôàòû àäû èëÿ áÿðïà îëóíóá. 1987 èëèí îêòéàáð àéûíäà Ëåíèíãðàä Ìàëèééÿ-Èãòèñàä Èíñòèòóòóíóí Áàêû ôèëèàëû áàçàñûíäà éåíè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èíñòèòóòó éàðàäûëûá âÿ áó àäëà 2000 èëÿäÿê ìþâúóä îëóá. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí «Àçÿðáàéú-

àí Ðåñïóáëèêàñûíäà òÿùñèë ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà» 2000 èë 13 èéóí òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èãòèñàä Èíñòèòóòó âÿ Áàêû ßìòÿÿøöíàñëûã-Êîììåðñèéà Èíñòèòóòóíóí áàçàñûíäà ÀÄÈÓ éàðàäûëûá. Ùàçûðêû ìÿðùÿëÿäÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ãàðøûäà äóðàí ïðîáëåìëÿðèí àðàøäûðûëìàñû âÿ ÿìÿëè òÿêëèôëÿðèí âåðèëìÿñè ÀÄÈÓ àëèìëÿðèíèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá åäèëèð. Áó ýöí áóðàäà 1 íÿôÿð àêàäåìèê, 1 ÀÌÅÀ-íûí ì.öçâö, 56 íÿôÿð åëìëÿð äîêòîðó, 427 íÿôÿð åëìëÿð íàìèçÿäè ìöõòÿëèô åëìè èñòèãàìÿòëÿðäÿ òÿäãèãàò àïàðûð (2005). Þëêÿäÿ èãòèñàä åëìè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí áèð ùèññÿñè ÀÄÈÓ-äà éåðèíÿ éåòèðèëèð. Óíèâåðñèòåòäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èä øÿðàèòèíäÿ ðåñïóáëèêàäà áàø âåðÿí èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿð, áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû, ùàãñûç ðÿãàáÿòÿ éîë âåðèëìÿìÿñè, àçàä ñàùèáêàðëûüûí ôîðìàëàøìàñû, óüóðëó ìîíåòàð âÿ ôèñêàë ñèéàñÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, éîõñóëëóüóí àçàëäûëìàñû, ðåýèîíëàðûí èíêèøàôû, äöíéà òÿñÿððöôàò ñèñòåìèíÿ èíòåãðàñèéà ÿëàãÿëÿðèíèí ýöúëÿíìÿñè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñûíäà óíèâåðñèòåòäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Àçÿðáàéúàí ðåýèîíëàðûíûí èíêèøàô ïðîáëåìëÿðè öçðÿ åëìè àðàøäûðìà âÿ êîíñàëäèíã ìÿðêÿçè»íèí ôÿàëèééÿòè õöñóñè ðîë îéíàéûð. ÀÄÈÓ-äà åëìëÿ èñòåùñàëûí èíòåãðàñèéàñû ìÿñÿëÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèð. Áåëÿ êè, åëìèí ñÿìÿðÿñèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ àëèìëÿðèí àïàðäûãëàðû òÿäãèãàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè èñòåùñàëàòà òÿòáèã ö÷öí òÿãäèì åäèëèð. ÀÄÈÓ-äà 2000–2004 èëëÿðäÿ óíèâåðñèòåò ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí 62 ìîíîãðàôèéà, 136 äÿðñëèê, 307 äÿðñ âÿñàèòè, 212 ìåòîäèê ýþñòÿðèø, 1036 åëìè ìÿãàëÿ ÷àï åòäèðèëìèøäèð. Óíèâåðñèòåòèí ìþâúóä åëìè ïîòåíñèàëû ùåñàáûíà äöíéàíûí áèð ñûðà òàíûíìûø òÿùñèë ìÿðêÿçëÿðè èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð ãóðìàã ìöìêöí îëóá. Áó ñûðàäà Ôðàíñàíûí Ìîíïåëéå Û, Òöðêèéÿíèí «Ìÿðìÿðÿ», Ìîñêâà Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè, Ìîñêâà Õàëã Òÿñÿððöôàòû Àêàäåìèéàñû, Óêðàéíà âÿ Áåëîðóñóí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòëÿðè, Áîíí Óíèâåðñèòåòè âÿ Àìñòåðäàì Óíèâåðñèòåòèíèí àäëàðû âàð. ÀÄÈÓ «ÑÎÐÎÑ», «ÒÀÑÈÑ», «ÒÅÌÏÓÑ» êèìè áåéíÿëõàëã ïðîãðàìëàðûí ôÿàë èøòèðàê÷ûñûäûð. Õàðèúè þëêÿëÿðèí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ ìöÿëëèì-òÿëÿáÿ ùåéÿòè àðàñûíäà òÿúðöáÿ ìöáàäèëÿñèíèí àïàðûëìàñûíà, ãàðøûëûãëû êàäð ùàçûðëàíìàñûíà áþéöê þíÿì âåðèëèð. ÀÄÈÓ-äà Òöðêèéÿäÿí, Ëèâàíäàí, Ñóðèéàäàí, Èîðäàíèéàäàí, Éÿìÿíäÿí, Ðóñèéàäàí âÿ Òöðêìÿíèñòàíäàí õåéëè òÿëÿáÿ òÿùñèë àëûð. Azÿrbaycan Elmi-Tÿdqiqat Kÿnd Tÿsÿrröfatûnûí Iqtisadiyyatû vÿ Tÿøkili Ènstètutu (ÀÅÒÊÒÈÒÈ). Azÿrbaycan Kÿnd Tÿsÿrröfatû Akademiyasûíûn iqtisadiyyat bþlmÿsinin ÿsasûída yaradûlmûø (08.05.1962), qûsa bir zamanda éöêñÿêèõòèñàñëû ìöòÿõÿññèñëÿðäÿí èáàðÿò êîëëåêòèâÿ ÷åâðèëìèø, ðespublikaäà k.t.-nûn mþvcud durumunu araødûrmûø, áóðàäàêû ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèí inkiøaf etdirilmÿsinÿ dair elmitÿdqiqat iøëÿrini yerinÿ yetirmÿêëÿ, onlarûn tÿtbiqini tÿmin etmÿêëÿ, k.t. iqtisadiyyatûnûí aktual problemlÿri èëÿ áàüëû konfrans vÿ seminarlar ke÷irmÿêëÿ ìÿøüóë îëìóø nazirliklÿr, baø idarÿlÿr, elmitÿdqiqat institutlaðû, rayonlar, möÿssisÿlÿr, habelÿ ke÷miø ÑÑÐÈ-íèí mÿrkÿzi elmi-tÿdqiqat möÿssisÿlÿri ilÿ sûx ÿlaqÿäÿ ÿìÿêäàøëûã åòìèøäèð. Respublika k.t.-íûí ixtisaslaømasû problemiíèí hÿll edildiéè 1963–69 illÿrdÿ èíñòèòóò aqrar iqtisad elminin inkiøafû sahÿsindÿ þç éåðèíè òóòóá ìþâãåéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðäè vÿ îíóí hazûrladûüû tÿklif vÿ tþvsiyÿlÿr ÿsas gþtörölÿrÿk, k.t. mÿhsullarû istehsalû bþlgÿlÿr özrÿ ixtisaslaødû vÿ yerlÿødirildi. Heydÿr ßliyevin Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-ÿ rÿhbÿrëik etdiyi 1969–82 illÿrdÿ þëêÿäÿ k.t.-nûn aparûcû sahÿlÿriíèí – pambûq÷ûlûq, tÿrÿvÿz÷ilik, tötön÷ölök, taxûl÷ûlûq, quø÷uluq vÿ heyvandarlûüûí intensivlÿødirilmÿsi ö÷ön mövafiq tÿdbirlÿr proqramlarû hÿyata ke÷iriläè, bötþvlökdÿ aqrar sahÿnin infrastrukturu ùÿìèí äþâðöí möasir tÿlÿblÿrè sÿviyyÿsinÿ ÷atdûðûldû. Ùÿmin illÿrdÿ Ènstitut þlkÿnin ayrû-ayrû bþlgÿlÿrinin tÿbii-iqlim øÿraiti, istehsal xösusiyyÿti, òÿñÿððöôàò÷ûëûã ÿnÿnÿsi, infrastrukturu, k.t. xammalûnûn satûøû âÿ emal imkanlaðû da nÿzÿrÿ alûímaqla k.ò. istehsalûnûn ixtisaslaømasûíûí dÿrinlÿømÿsi, istehsal strukturunun formalaømûø kooperasiya vÿ inteqrasiyasûíûn inkiøaf etdirilmÿsi, meliorasiya-irriqasiya, tÿmirtexniki xidmÿtlÿri sÿviyyÿsinin yöksÿldilmÿsi, istehsal-iqtisadi ÿlaqÿlÿrin sÿmÿrÿli qurulmasû, ÿmÿyin tÿøkili vÿ stimullaødûðûlmasûnûn mötÿrÿqqi formaëarûnûn tÿtbiqi, xammalûí tÿdarök vÿ emalû iølÿrinin dözgön ÿlaqÿlÿndirilmÿsi

vÿ digÿr problemlÿrin hÿlli yollarûna dair elmi araødûrmalar aparmûø, ÿldÿ olunan nÿticÿëÿð ÿñàñûíäà tÿklif vÿ tþvsiyÿlÿr vermiødi. 90-cû ilëÿrdÿ þlkÿ iqtisadiyyatûída yaranmûø bþhran, ÿn baølûcasû iqtisadiyyatûn bötön sahÿlÿrinin, elÿcÿ dÿ aqrar bþlmÿnin bazar mönasibÿtlÿri øÿraitinÿ ke÷irilmÿsiíèí zÿruriliyi k.ò.-na dair dÿrin iqtisadi tÿdqiqatlarûn aparûlmasûnû, bazar mönasibÿtlÿrinÿ ke÷id prinsiplÿri nÿzÿrÿ alûímaqla sahÿnin inkiøafûnûn nÿzÿrimetodoloji mÿsÿlÿrinin araødûrûlmasûnû, yeni øÿraitdÿ fÿaliyyÿt gþstÿrÿn þlkÿëÿrdÿ k.t.-nûn idarÿ edilmÿsi tÿcröbÿsinin þyrÿnilmÿsini, qabaqcûl tÿcröbÿnin vÿ ÿëdÿ edilmiø åëmi nailiyyÿtlÿrin son nÿticÿlÿrinin aqrar sferaya tÿtbiq edilmÿsini âàúèá âÿçèôÿéÿ ÷åâèðäè. Heydÿr ßliyevèí ùàêèìèééÿòÿ ãàéûäûøûíäàí ñîíðà þëêÿ ùÿéàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ éàðàíìûø ñàáèòëèê øÿðàèòèíäÿ 1994 ildÿn áàøëàéàðàã ìÿãñÿäéþíëö øÿêèëäÿ àïàðûëàí aqrar islahatlar dÿrinlÿøäi vÿ ãûñà ìöääÿòäÿ þz sÿmÿrÿsini veräi. Respublikada aqrar islahatlaðûn aparûlmasûnda, sahÿnin bþhran vÿziyyÿtindÿí ÷ûxaðûlmasûnda vÿ son illÿrdÿ ÿldÿ edilmiø mösbÿt nailiyyÿtlÿrdÿ institutun elmi ÿmÿkdaølaðûíûn ñàíáàëëû xidmÿti olmóødór. Onlar aqrar islahatlarûn elmi tÿminatûnda, möxtÿlif qanunlaðûn, noðìativhöquqi sÿnÿdlÿrin, dþvlÿt vÿ mÿqsÿdli proqramlarûí hazûrlanmasûnda fÿalëûã ýþñòÿðìèø, aqrar islahatla ÿlaqÿdar möxtÿlif monoqrafiya, kitab, tþvsiyÿ vÿ ìÿqalÿlÿr nÿør etdirmiø, radio vÿ televiziyada, aqrar islahatûn tÿbliüi vÿ tÿøviqatû ilÿ daima mÿøüul olmuø, ayðûayðû bþlgÿlÿrdÿ torpaq islahatûíûí apaðûlmasû, ÿmlakûn þzÿllÿødirilmÿsi, möxtÿlif tÿsÿrröfat nþvlÿrinin yaradûlmasû prosesindÿ yaxûídan iøtirak etmiølÿr. Ènstitut tÿrÿfindÿn yerinÿ yetirilmiø tÿdqiqat iølÿri nÿticÿsindÿ, k-z–s-zlara, emal möÿssisÿlÿrinÿ, istehsal vÿ soial infrastðóktur obyektlÿrinÿ mÿxsus olan ÿmlakûí þzÿllÿødirilmÿsindÿ, torpaq mönasibÿtlÿrinin tÿnzimlÿnmÿsindÿ, kÿnddÿ mölkiyyÿt mönasibÿtlÿrinin formalaødûðûlmasûída vÿ sahibkarlûüûn inkiøafûída, ASK möÿssisÿlÿrinin kooperasiya vÿ inteqrasiya ÿlaqÿlÿrinin tÿkmillÿødirilmÿsindÿ, kompleksin idarÿ edilmÿsi vÿ proqnozlaødûðûlmasûnda, qiymÿtin ÿmÿlÿ gÿlmÿsindÿ, peøÿkar ixtisaslû kadr hazûrëûüûíûí vÿ mötÿrÿqqi ÿmÿyin tÿøkili formalarûíûí tÿtbiqindÿ, kÿndin sosial inkiøafûnà vÿ kÿnd ÿùalisinin sosial möda-

fiÿsinÿ dair kompleks xarakterli tÿdqiqatlarda bir sûra elmi yeniliklÿr ÿldÿ edildi. Hazûrda institut respublikada aqrar iqtisadi elmi tÿdqiqatlarûí mÿrkÿzi kimi formalaøûá, þlkÿnin ali tÿhsil ocaqlaðû, mövafûq dþvlÿt strukturlarû vÿ sahÿ institutlarû, xarici þlkÿlÿrin aqrar iqtisadi elmi araødûrmalar mÿrkÿzlÿri ilÿ sûx ÿmÿkdaøëûq ÿlaqÿlÿri saxlayûr âÿ þëêÿäÿ àïàðûëàí aqrar iqtisadi tÿdqiqatlaðû koordinasiya edir. Èíñòèòóòäà èíäèéÿäÿê 19 äîêòîðëóã âÿ 200-ÿ éàõûí íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàñû ùàçûðëàíìûø âÿ ìöäàôèÿ åäèëìèøäèð (2004). Èíñòèòóòóí ÌÄÁ ðåñïóáëèêàëàðûíûí k.t.nûn èãòèñàäèééàòû öçðÿ åëìè ìÿðêÿçëÿð èëÿ, Àëìàíèéà – Àçÿðáàéúàí Òåõíèêè ßìÿêäàøëûã Úÿìèééÿòè, Øîòëàíäèéàíûí Âàéíèíýåí Óíèâåðñèòåòè âÿ Òöðêèéÿíèí àãðàð åëìè ìÿðêÿçëÿðè èëÿ ôÿàë ÿìÿêäàøëûã ÿëàãÿëÿðè âàð. Áóðàäà íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàëàðûíûí ìöäàôèÿñè öçðÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø øóðà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Azÿrbaycan Respublikasû Èqtisadi Ènkiøaf Nazirliyinin Èqtisadi Èslahatlar Mÿrkÿzi (ÈÈÌ) – möstÿqil elmi-tÿdqiqat institutu kimi, Azÿrbaycan SSR Nazirlÿr Øurasûnûn 2 oktyabr 1964 il òàðèõëè, 685 saylû qÿrarû ÿsasûnda Dþvlÿt Èqtisadiyyat vÿ Planlaødûrma Komitÿsinin nÿzdindÿ yaradûlmûø Elmi-Tÿdqiqat Èqtisadiyyat Ènstitutunun (ETÈÈ) varisidir. O dþvrdÿ ETÈÈ-nin yaradûlmasû, mÿrkÿzlÿødirilmiø planlû idarÿetmÿ sisteminin tÿlÿblÿrinÿ uyüun olaraq, Azÿrbaycanda sosial-iqtisadi inkiøafûn planlaødûrûlmasûnûn elmi ÿsaslarûnûn göclÿndirilmÿsi mÿqsÿdinÿ xidmÿt edirdi. 1969 ildÿ Heydÿr ßliyevin respublika rÿhbÿrliyinÿ gÿliøi vÿ onun elmin inkiøafûna gþstÿrdiyi qayüû vÿ diqqÿt nÿticÿsindÿ ETÈÈ-nin dÿ fÿaliyyÿtindÿ göclö canlanma baø verdi. Hÿmin dþvrdÿ orta vÿ uzunmöddÿtli perspektiv ö÷öí Azÿrbaycan SSR-in sosial-iqtisadi inkiøaf proqnozlarûnûn vÿ mÿhsuldar qövvÿlÿrin inkiøafû vÿ sÿmÿrÿli yerlÿødirilmÿsinin Baø Sxeminin iølÿnilmÿsi ETÈÈ qaðøûsûnda ÿsas vÿzifÿ kimi qoyulmuødu. Ùÿmin sxemlÿrin iølÿnilmÿsi özrÿ áaø tÿøkilat kimi tÿsdiq olunàí ETÈÈ-dÿ iølÿnilmiø bu sxemlÿr vÿ proqnozlar x.t.-íäà mövafiq áåøillik inkiøaf planlarûnûn iølÿnilmÿsinin, o cömlÿdÿn x.t.-nûn inkiøafûnûn artûm sörÿtinin vÿ proporsiyalarûnûn möÿyyÿnlÿødirilmÿsinin elmi ÿsasû èäè. Ùÿmin dþvrdÿ Azÿrbaycan SSR Dþvlÿt Plan Komitÿsinin respublika iqtisadiyyatûnûn 609

AZßÐÁÀÉÚÀÍ inkiøafû özrÿ hazûrladûüû bötön planlar, proqramlar vÿ qÿrarlar ETÈÈ-dÿ elmi cÿhÿtdÿn ÿsaslandûrûldûqdan sonra qÿbul edilirdi. ETÈÈ-dÿ uzunmöddÿtli perspektiv ö÷öí Azÿrbaycan Respublikasûnda mÿhsuldar qövvÿlÿrin inkiøafû vÿ yerlÿødirilmÿsinin nÿzÿri vÿ praktiki problemlÿrinin iølÿnilmÿsi, x.t.-nûn inkiøafû planlarûnûn elmi ÿsaslandûrûlmasû, ùÿì÷èíèí onlarûn optimallaødûrûlmasû, x.t.-nûn idarÿetmÿ sisteminin tÿkmillÿødirilmÿsi, iqtisadi artûm sörÿtinin vÿ sÿmÿrÿliliyinin yöksÿldilmÿsi, x.t. sahÿlÿrinin proporsiyalarû arasûnda tarazlûüûn tÿmin olunmasû, sahÿlÿrarasû balanslarûn tÿrtibi, tÿbii ehtiyatlardan kompleks vÿ sÿmÿrÿli istifadÿ olunmasû, demoqrafik inkiøafûn proqnozlaødûrûlmasû vÿ s. bu kimi istiqamÿtlÿrdÿ dÿ fundamental vÿ tÿtbiqi tÿdqiqatlar aparûlìûødû. Áóðàäà ùÿì äÿ yözlÿrlÿ yöksÿkixtisaslû kadrlar yetiømiø, mötÿmadi olaraq iqtisadiyyat elminin vÿ respublika iqtisadiyyatûnûn aktual problemlÿrinÿ hÿsr olunmuø respublika, ömumittifaq vÿ beynÿlxalq sÿviyyÿli elmitÿcröbi konfranslar, simpoziumlar vÿ bu kimi digÿr elmi òÿäáèðëÿð kå÷èrilmiø, monoqrafiyalar vÿ elmi ÿsÿrlÿr toplusu nÿør olunmuø, respublika iqtisadiyyatûnûn inkiøafû vÿ yeni sahÿlÿrin yaradûlmasû istiqamÿtindÿ analitik tÿdqiqatlar aparûlmûø, mövafiq hesabatlar iølÿnilmiø, ÿmÿli tÿklif vÿ tþvsiyÿlÿr hazûrlanmûødû. 1993 ildÿ Heydÿr ßliyevin þlkÿ rÿhbÿrliyinÿ yenidÿn qayûdûøû, bötön sahÿlÿrdÿ olduüu kimi, elmi-tÿdqiqat iølÿrinin tÿøkili vÿ idarÿ olunmasûnda da, o cömlÿdÿn ETÈÈ-nin dÿ fÿaliyyÿtindÿ mösbÿt dÿyiøikliklÿrÿ ñÿáÿá îëäó. Belÿ ki, Azÿrbaycan Prezdentiíèí 17 yanvar 1994 il tarixli, 98 saylû Ôÿrmanû ilÿ, dþvlÿt möstÿqilliyinin bÿrpasû vÿ bazar mönasibÿtlÿrinÿ ke÷idlÿ, ETÈÈ-nin yenidÿnqurulmasû zÿrurÿti nÿzÿrÿ alûnaraq, ETÈÈnin bazasûnda Èqtisadi Èslahatlar Mÿrkÿzi (ÈÈM) yaradûldû. ÈÈM-in fÿaliyyÿti þëêÿäÿ èãòèñàäè èíêèøàô ñèéàñÿòèíèí éåíè øÿraitdÿ elmi ÿsaslar özÿrindÿ qurulmasûna, mþvcud problemlÿrin hÿlli yollarûnûn þyrÿnilmÿsinÿ, mötÿrÿqqi dönya tÿcröbÿsi nÿzÿrÿ alûnmaqla iqtisadi islahatlarûn strateji istiqamÿtlÿrinin vÿ hÿyata ke÷irilmÿsinin taktiki yollarûnûn möÿyyÿnlÿødirilmÿsinÿ, gediøinin izlÿnilmÿsinÿ vÿ sosial-iqtisadi inkiøafûn proqnozlaødûrûlmasûna yþnÿlmiødir. ÈÈM-in apardûüû elmi-tÿdqiqat iølÿri ùÿì iqtisadiyyatûn idarÿ olunmasû vÿ sÿmÿrÿliliyinin artûrûl610

masû yollarûnûn araødûrûlmasû, ùÿì äÿ þlkÿnin elmi potensialû, o cömlÿdÿn elmi kadrlarûn yetiømÿsi vÿ inkiøafû ö÷ön möhöm ÿhÿmiyyÿtÿ malikdir. Þz fÿaliyyÿti dþvröndÿ ETÈÈ-ÈÈM-dÿ 100 íÿôÿðÿ qÿdÿr iqtisad elmlÿri doktoru vÿ namizÿdlÿri yetiømiødir. Îíëàð Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezident Aparatû, Milli Mÿclisi, Hesablama Palatasû, Milli Bankû, möxtÿlif nazirliklÿri, Auditorlar Palatasû vÿ bu kimi digÿr qurumlarda yöksÿk dþvlÿti vÿzifÿlÿrdÿ vÿ bir ÷ox ali tÿhsil ocaqlarûnda ÷alûøûrlar. Mÿrkÿzin ÿmÿkdaølarûnûn elmi-tÿdqiqat iølÿrinin nÿticÿlÿri möxtÿlif beynÿlxalq mösabiqÿlÿrdÿ, beynÿlxalq konfrans vÿ dþvðè elmi nÿørlÿrdÿ layiqèíúÿ tÿmsil olunur. 2001 ildÿ ÈÈM, Èqtisadi Ènkiøaf Nazirliyininin tÿrkibinÿ daxil edilmÿsi ilÿ ÿlaqÿdar olaraq, þz fÿaliyyÿtindÿ yeni inkiøaf mÿrhÿlÿsinÿ qÿdÿm qoydu. Bu dþvrdÿn etibarÿn hÿyata ke÷irilÿn mÿqsÿdyþnlö tÿdbirlÿr nÿticÿsindÿ Mÿrkÿzdÿ tÿdqiqat bazasûnûn tÿkmillÿødirilmÿsi, elmi-tÿdqiqat iølÿrinin konkret iqtisadi vÿ idarÿ÷ilik mÿsÿlÿlÿri ilÿ ÿlaqÿlÿndirilmÿsi, onlarûn sÿviyyÿsinin yöksÿldilmÿsi vÿ alûnmûø nÿticÿlÿrin praktikada tÿtbiqi, yöksÿkixtisaslû kadr hazûrlûüû kimi proseslÿr ardûcûl vÿ davamlû xarakter almûødûr. ÈÈM iqtisadi siyasÿtin formalaødûrûlmasû vÿ reallaødûrûlmasûnûn elmi ÿsaslarûnûn iølÿnilmÿsi özrÿ Azÿrbaycan Respublikasûnda yöksÿk tÿdqiqat potensialûna malik îëàí àðàøäûðìàëàð mÿrkÿzinÿ ÷evrilmiødir âÿ àøàüûäàêû istiqamÿtlÿräÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð: bazar iqtisadiyyatû øÿraitindÿ sosial-iqtisadi inkiøaf siyasÿtinin formalaødûrûlmasûnûn metodoloji ÿsasû ola bilÿcÿk bazarlar (ÿmtÿÿ vÿ xidmÿtlÿr bazarû, kapital bazarû, pul bazarû, ÿmÿk bazarû, xarici bazarlar) vÿ sektorlar (real sektor, dþvlÿt sektoru, ev tÿsÿrröfatlarû sektoru, ictimai sektor, xarici sektor) kÿsimindÿ Azÿrbaycan Ðåñïóáëèêàñû ö÷öí makroiqtisadi tÿhlil vÿ proqnozlaødûrma modellÿrinin iølÿnilmÿsi (monetar, fiskal, qiymÿt, investisiya, mÿøüulluq vÿ xarici iqtisadi fÿaliyyÿt siyasÿtlÿrinin formalaødûrûlmasû, bödcÿ layihÿsi ilÿ birlikdÿ parlamentÿ tÿqdim edilÿn ortamöddÿtli dþvröí makroiqtisadi proqnozlarûnûí hazûrlanmasû, sosial-iqtisadi inkiøaf özrÿ indikativ planlarûn vÿ proqramlarûn hazûrlanmasû, neft gÿlirlÿrinin sÿmÿrÿli istifadÿsi istiqamÿtlÿrinin möÿyyÿnlÿødirilmÿsi vÿ bu kimi digÿr mÿqsÿdlÿr ö÷ön istifadÿ edilÿ bilÿr), Azÿrbaycan iqtisadiyyatûnûn dönya iqtisadiyyatûna sÿmÿ-

rÿli inteqrasiyasû, o cömlÿdÿn þlkÿnin beynÿlxalq ÿmÿk bþlýöñöíäÿ cari vÿ potensial östönlöklÿrinin möqayisÿli möÿyyÿnlÿødirilmÿsi, ixrac potensialûnûn inkiøafû vÿ diversifikasiyasû, Ömumdönya Ticarÿt Tÿøkilatûna (ÖTT-yÿ) özvlöklÿ ÿlaqÿdar problemlÿr, regional vÿ sosial inkiøaf, qeyri-neft sektorunun inkiøafû, þlkÿdÿ aparûlan struktur islahatlarûnûn sosial-iqtisadi nÿticÿlÿrinin izlÿnilmÿsi vÿ qiymÿtlÿndirilmÿsi, sahibkarlûüûn vÿ rÿqabÿtin inkiøafû, insan potensialûnûn inkiøafû, bazar infrastrukturunun inkiøafû, þlkÿdÿ dinamik sosial-iqtisadi inkiøafûn davamlûlûüûnûn tÿmin olunmasû ilÿ ÿlaqÿdar olan digÿr aktual problemlÿr. Ø.Ì. Ìóðàäîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ïåäàãîýèêà Àçÿðáàéúàí ïåäàãîæè ôèêðèíèí òàðèõè ÷îõ ãÿäèìäèð. Õàëãûí ùÿéàò ìöøàùèäÿëÿðèíÿ âÿ åìïèðèê äöíéàýþðöøöíÿ ÿñàñÿí ôîðìàëàøàí ïåäàãîæè áèëèêëÿð øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Õàëã Ï.-ñû åëìè ïåäàãîæè ôèêðèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èñëàì ìÿäÿíèééÿòè êîíòåêñòèíäÿ ôîðìàëàøàí ïåäàãîæè ôèêèð Ï.-íûí áèð åëì êèìè òÿøÿêêöë òàïìàñûíà øÿðàèò éàðàòäû. Èëê âàõòëàð òÿñâèðè õàðàêòåð äàøûéàí âÿ åìïèðèê ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí íÿçÿðèééÿëÿð 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà ñèñòåìëÿøÿðÿê, áèòêèí êîíñåïñèéàëàðà ÷åâðèëäè. Ìààðèô÷è ïåäàãîãëàð (À.À.Áàêûõàíîâ, Ì.Ø.Âàçåù, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ì.Ì.Íÿââàá, Ì.Ò.Ñèäãè, À.Ñÿùùÿò âÿ á.), Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàðäà àëè òÿùñèë àëìûø ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿð (Ù.Çÿðäàáè, Ì.Øàùòàõòëû, ß.Ùöñåéíçàäÿ âÿ á.), ùÿì÷èíèí Ãîðè Ìöÿëëèìëÿð ñåìèíàðèéàñûíûí ìÿçóíëàðû (Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ð.ßôÿíäèéåâ, Ñ.Âÿëèáÿéîâ, Ì.Ìàùìóäáÿéîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ô.Àüàçàäÿ, Í.Íÿðèìàíîâ âÿ á.) Ï. åëìèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäûëàð. Îíëàð ìÿêòÿá âÿ ìöÿëëèì, òÿùñèëèí ìÿçìóíó, òÿëèìèí ïðèíñèï âÿ öñóëëàðû, àíà äèëèíèí òÿäðèñè, åñòåòèê, ôèçèêè, çåùíè, äèíè òÿðáèéÿ, ãàäûí àçàäëûüû âÿ òÿùñèëè, àèëÿ òÿðáèéÿñè èëÿ áàüëû ìöòÿðÿããè ôèêèðëÿð èðÿëè ñöðäöëÿð. Àçÿðáàéúàíäà Ï.-íûí áèð åëì êèìè ôîðìàëàøìàñûíäà âÿ èíêèøàôûíäà îíëàðûí íÿçÿðè ôèêèðëÿðè, ìÿêòÿá òÿúðöáÿëÿðè èëÿ áàüëû öìóìèëÿøäèðìÿëÿðè ìöùöì ðîë îéíàäû. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (1918–20) äþâðöíäÿ õàëã ìààðèôèíèí ìèëëè ðóùäà, ìèëëè ìÿçìóíäà òÿøêèëèíÿ, ìÿêòÿáëÿðèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñèíÿ, Ï. åëìèíèí ìèëëè âÿ áÿøÿðè äÿéÿðëÿð çÿìèíèíäÿ èíêèøàôûíà áàøëàíûëäû (áàõ Òÿùñèë áþëìÿñèíÿ). Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí (1920) ñîíðà Ï. åëìè éåíè ìåòîäîëîæè ÿñàñäà – ìàðêñèçì-ëåíèíèçì èäåîëîýèéàñû ÿñàñûíäà èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Àçÿðáàéúàíäà òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí èíêèøàôû, öìóìè èúáàðè èáòèäàè, éåääèèëëèê âÿ äàùà ñîíðà îðòà òÿùñèëèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè Ï. åëìèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè. Àçÿðáàéúàíäà éåíè úÿìèééÿò ãóðóúóëóüó, èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòäà áàø âåðÿí êÿñêèí äÿéèøèêëèêëÿð Ï.-íûí éåíè ìåòîäîëîæè ïðèíñèïëÿð çÿìèíèíäÿ èíêèøàôûíäà ïðîáëåìàòèê áàõûøëàð, ìöõòÿëèô ôèêèð âÿ èäåéàëàð, íÿçÿðèééÿ âÿ êîíñåïñèéàëàð éàðàòäû. Ïåäàãîæè íÿçÿðèééÿíèí áÿçè ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðè (Ï.-íûí ïðåäìåòè âÿ ñÿð-

ùÿäëÿðè, ñèéàñÿò âÿ Ï. ôÿëñÿôÿ âÿ Ï.-íûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòè, øÿõñèééÿòèí ôîðìàëàøìàñûíäà òÿðáèéÿ âÿ ìöùèòèí ðîëó âÿ ñ.) åëìè-ïåäàãîæè äèñêóññèéàëàðûí ôèêèð ìàòåðèàëûíà ÷åâðèëäè. Ìåòîäîëîæè ïðèíñèïëÿðèí ìÿçìóíó Á.Á.Êîìàðîâñêè, Ì.Ðÿùèìëè, Â.Ìóñòàôàéåâ, ß.Êàçûìçàäÿ, ß.Ñåéèäîâ, Ñ.Õÿëèëîâ âÿ Ñ.Øàìèëîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿ øÿðù îëóíäó. 30-úó èëëÿðäÿ áàøëàíàí ðåïðåññèéà äàëüàñû, èôøà èúëàñëàðû Òöðêèéÿäÿí äÿâÿò îëóíìóø ïåäàãîãëàðû ïàíòöðêèñò, ïàíèñëàìèñò, êàìàëèçì òÿáëèüàò÷ûëàðû êèìè äàìüàëàäû, ìèëëè ïåäàãîãëàðûí áÿçèëÿðèíè (Ì.Ðÿùèìëè, Ì.Ãóëèéåâ âÿ á.) úèñìÿí ìÿùâ åòäè. Ï.-äà ìåòîäîëîæè ïðèíñèïëÿðèí äåôîðìàñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ ïåäàãîæè éàðàäûúûëûüû äåìîêðàòèêëÿøäèðÿí áèð ñûðà íîðìàòèâ àêòëàð ëÿüâ îëóíäó, Ïåäàëîýèéà áóðæóà åëìè àäëàíäûðûëàðàã ìÿíÿâè ðåïðåññèéàéà óüðàäû. 30-úó èëëÿðäÿ ìàðêñèñò ïåäàãîýèêà öñòöí ìþâãå ãàçàíäû. Êëàññèê ïåäàãîæè èðñèí òÿôòèøè, íÿçÿðè-ïåäàãîæè ïðîáëåìëÿðèí øÿðùèíäÿêè éàíëûøëûãëàð, òÿðáèéÿíèí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèíèí ìÿêòÿá òÿúðöáÿñè âÿ ïåäàãîæè åëìèí íàèëèééÿòëÿðè ÿñàñûíäà äåéèë, ìàðêñèçì-ëåíèíèçì òÿëèìè ÿñàñûíäà òÿäãèãè, ïåäàãîæè ïðîñåñèí þçöíÿìÿõñóñ èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè ïðîñåñèíè ìöðÿêêÿáëÿøäèðäè. Àçÿðáàéúàí ïåäàãîæè ôèêðèíèí ìþâúóä

ôàéåâà, ß.Ãÿäèìáÿéîâà, È.Èñàéåâ âÿ ß.Úÿëèëîâ âÿ á.-íûí tÿdqèqatlarû mÿktÿb vÿ pedaqojè fèkrèn ènkèøaf mÿrhÿlÿlÿrènè dþvrön èctèmaè-fÿlsÿfè tÿsèsatlar sèstemè zÿmènèndÿ, èctèmaè-sèyasè vÿ pedaqojè fèkèr konteêstèndÿ þyrÿnmÿyèn dÿyÿrlè nömunÿlÿrèdèr. Àçÿðáàéúàíäà ïåäàãîæè åëìèí èíêèøàôûíäà Ï. íÿçÿðèééÿñè âÿ òàðèõèíÿ äàèð åëìè-ïåäàãîæè òÿäðèñ ÿäÿáèééàòûíûí, äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíèí [Õ.Ôèêðÿò, «Òÿðáèéÿ âÿ òÿäðèñ òàðèõè» 1-2 ùèññÿ (1924-26), À.ßôÿíäèçàäÿ, “Ôÿííè òÿðáèéÿ” (1924); Á.Á.Êîìàðîâñêè, “Ïåäàãîýèêàíûí öìóìè ÿñàñëàðû” (1930); Ñ.Õÿëèëîâ, “Ïåäàãîýèêà òàðèõè”, 1-2 ùèññÿ (1939-40); Ì.Ìåùäèçàäÿ âÿ á., “Ïåäàãîýèêà”, 1-2 ùèññÿ (1940-41); Ì.Ìóðàäõàíîâ âÿ á. “Ïåäàãîýèêà” (1964)] íÿøðè ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Azÿrbaycanda pedaqojè elmèn ènkèøafûnû tÿmèn edÿn ÿsas amèllÿrdÿn bèrè dÿ elmè-pedaqojè kadrëàðûí hazûrlàíìàñû îëìóøäóð. Pedaqojè un-t vÿ èn-òlarûn pedaqogèka kafedralarûnû, Azÿrbàéúàí ETPEÈ-nèn mövafèq øþbÿlÿrènè elmèpedaqojè kadrlarla tÿchèz etmÿk dþvlÿt orqanlarûnûn dèqqÿt mÿrkÿzèndÿ olmuø, ïåäàãîæè åëìëÿð öçðÿ àñïèðàíòóðà éàðàäûëìûøäûð. 60-úû èëëÿðäÿí ðåñïóáëèêàäà ïåäàãîæè åëìëÿð öçðÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø

Azÿrbaycan xalqûnûn zÿngèn pedaqojè ôèêèð tarèxènèn èëê sèstemlè tÿdqèqat÷ûsû ß.Seyèdov olmuødur. O, mèllè pedaqojè fèkèr tarèxènèn bötþv bèr mÿrhÿlÿsènèn àðàøäûðûúûñûäûð. A.À. Bakûxanov, M.F.Axundov, M.Ø. Vazeh, S.ß.Øèrvanè, H.Zÿrdabè, M.Fözulè, F.Kþ÷ÿrlè, M.ß.Sabèr, C.Mÿmmÿdquluzadÿ haqqûnda fundamental tÿdqèqatlarûn möÿllèfèdèr. ß.Ñåéèäîâ Azÿrbaycan mÿktÿbè vÿ pedaqojè fèkèr tarèxèíèí tÿdqèqè sahÿsèndÿ åëìè mÿktÿb yaratmûødûr.

Àçÿðáàéúàíäà pedaqogèka åëìè ènkèøaf edÿrÿk øaxÿlÿnmèø, dèferensèasèyaya uüramûø, onun yenè sahÿlÿrè yaranmûø, mþvcud sahÿlÿrèn bÿzèlÿrènèn tÿrkèbèndÿ yenè èstèqamÿtlÿr tÿøÿkköl tapmûødûr. Azÿrbaycanda mÿktÿbÿqÿdÿr pedaqogèka (ß.Ãÿäèìáÿéîâà, Í.Ðöñòÿìîâà, Ç.Âÿëèéåâà, Ð.Ìóðñàãóëîâà, Á.Ïàøàéåâà, Ù.Úÿôÿðëè, Ñ.Àõóíäîâà âÿ á.), texnèkè peøÿ tÿhsèlè pedaqogèkasû (Ð.ßùìÿäîâ, Ð.Ðÿùìàíîâ, Í.Àõóíäîâ, Ç.Îðóúîâ âÿ.á), defektologèya (Å.Ãóëèéåâ, Ñ.Ãàñûìîâ, Ì.Àááàñîâ, Ê.Êÿðèìîâ âÿ á.), mÿktÿbøönaslûq (È.Ùàúûéåâ, Í.ßùìÿäîâ, ß.Êÿëáÿëèéåâ âÿ á.), androqogèka /yaølûlarûn tÿhsèlè mÿsÿlÿlÿrè/ (Ñ.Ùàúûéåâ, À.Åìèíîâ, ß.Èìàíîâ, Ð.Úàááàðîâ âÿ á.), alè mÿktÿb pedaqogèkasû (Ò.Ìÿììÿäîâ, Ì.Äàäàøîâà, Á.Áÿøèðîâ, Ý.Àõóíäîâà âÿ á.) èlÿ baülû sèstemlè vÿ ardûcûl tÿdqèqatlar aparûlmûø, hÿmèn sahÿnèn mötÿxÿssèslÿrè formalaømûø, elmè uüurlar qazanûlmûødûr.

òàðèõè ÿíÿíÿëÿðè éàíëûø áèð íÿçÿðèééÿíèí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëäû. Êå÷ìèøèí ÿxlaqè-pedaqojè èðñèíè þyrÿnmÿk, onó pedaqojè tÿfÿkkör sözgÿcèndÿn ke÷èrèb gÿnc íÿñëèí tÿrbèyÿsèndÿ èstèfadÿ etmÿk, mÿktÿb tÿcröbÿsènÿ gÿtèrmÿk 30-cu èllÿrèn 2-úè yarûsûndan Àçÿðáàéúàí ïåäàãîãëàðûíû cèddè döøöndörÿn ÿsas problemlÿrdÿn bèrè oldu. Bu elmè mÿktÿbèn íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ davam÷ûlarûíäàí M.Mehdèzadÿ, H.ßhmÿdov, M.Muradxanov, ß.Hÿøèmov, È.Mollayev, À.Ðçàéåâ, A.Kÿrèmov, ß.Aüayev, Ç.Àõóíäîâà, ß.Taüûyev, Ä.Ìóñòà-

611

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìöäàôèÿ øóðàëàðû òÿøêèë îëóíäó, Ï. åëìèíèí éåíè ñàùÿëÿðè éàðàíäû. Ïðàêòèêëÿð (îðòà ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðè) åëìè-òÿäãèãàò èøèíÿ úÿëá åäèëäè, þç òÿúðöáÿñèíè öìóìèëÿøäèðÿðÿê ÿñÿðëÿð éàçàí ìöÿëëèìëÿð éåòèøäè. Ï.-íûí íÿçÿðèééÿñè âÿ òàðèõè èëÿ áàüëû 50-cè èllÿrdÿ “Azÿrbaycanda pedaqojè fèkrèn ènkèøafû tarèxèndÿn” (ß.Seyèdov), “Azÿrbaycan sovet mÿktÿbènèn tarèxènÿ daèr xölasÿlÿr”, “Ömumtÿhsèl mÿktÿblÿrèndÿ tÿlèm-tÿrbèyÿ prosesènèn tÿkmèllÿødèrèlmÿsè yollarû” (M. Mehdèzadÿ), 60-cû èllÿrdÿ “A.S.Makarenkonun pedaqojè èrsè vÿ ondan Azÿrbaycanda èstèfadÿ edèlmÿsè tÿcröbÿlÿrè”, “Mÿktÿblèlÿrèn ÿxlaq tÿrbèyÿsènèn prènsèp vÿ ösullarû” (M.Muradxanov), “Pedaqojè döøöncÿlÿr” (T.ßfÿndèyev), “Azÿrbaécanda alè tÿhsèl tarèxèndÿn” (A.Rzayev), 70-cè èllÿrdÿ “Azÿðbaycan xalq pedaqogèkasû” (ß.Hÿøèmov), “Mÿktÿbdÿ möqayèsÿ özrÿ èøèn nÿzÿrèyyÿsè vÿ praktèkasû”, “Tÿrbèyÿnèn elmè-pedaqojè ÿsaslarû” (N.Kazûmov), “Í.Nÿrèmanovun pedaqojè fèkèrlÿrè” (H.ßhmÿdov), 80-cè èllÿrdÿ “19 ÿsr Azÿrbaycan mÿktÿbè” (Ù.ßùìÿäîâ), “Ô.Aüazadÿnèn pedaqojè gþröølÿrè” (ß.Aüayev), “Mÿktÿblèlÿrèn mÿnÿvè tÿrbèyÿsèndÿ aèlÿ, mÿktÿb vÿ èctèmaèyyÿtèn bèrgÿ fÿalèyyÿtè” (S.Qulèyev), “Mÿktÿbdÿ hÿrbè-vÿtÿnpÿrvÿrlèk tÿrbèyÿsè” (X.Fÿtÿlèyev) kètablarû ìåéäàíà ýÿëäè. Azÿrbaycanda pedaqojè elmèn tÿøÿkkölö vÿ ènkèøafû pedaqojè mÿtbuatûn yaranmasû («Éåíè ìÿêòÿá», ñîíðàëàð «Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáè», «Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìè» âÿ ñ. ã. âÿ é.) èlÿ sûx baülûdûr. Azÿrbaycan pedaqojè mÿtbuatû þlkÿdÿ tÿhsèl quruculuüunun gedèøènèí, tÿhsèl ocaqlarûnûn fÿalèyyÿtènèí ÿks etdèrèëmÿñèídÿ, pedaqojè kollektèvlÿr ö÷ön qûzûl fond hesab olunan qabaqcûl tÿcröbÿnèn ömumèlÿødèrèlmÿsèndÿ âÿ yayûlmasûnda, pedaqojè nÿzÿrèyyÿlÿrèn òÿáëèüèíäÿ elmèpedaqojè yenèlèklÿrèn hÿyata êå÷ìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà Ï. åëìèíèí èíêèøàôûíäàêû õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ß.Ñåéèäîâ, Ì.Ìåùäèçàäÿ, Ì.Ìóðàäõàíîâ, Í.Êàçûìîâ «ßìÿêäàð åëì õàäèìè», Ù.ßùìÿäîâ «ßìÿêäàð àëè ìÿêòÿá èø÷èñè», Ð.Ìóñòàôàéåâà, É.Êÿðèìîâ, É.Òàëûáîâ, ß.Àüàéåâ «ßìÿêäàð ìöÿëëèì» ôÿõðè àäëàðûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. Ì.Ìåùäèçàäÿ ÑÑÐÈ ÏÅÀ-íûí ùÿãèãè öçâö, À.Àáàñçàäÿ, Ñ.Èìàíîâ, Ù.ßùìÿäîâ ìöõáèð öçâëÿðè ñå÷èëìèøëÿð. Ù.ßùìÿäîâ ùÿì äÿ Ðóñèéà Òÿùñèë Àêàäåìèéàñûíûí ÿúíÿáè öçâöäöð. 612

20 ÿñðèí 90-úè èëëÿðè Àçÿðáàéúàíäà tÿhsèl èslahatlarûnûn aparûlmasû èlÿ sÿcèyyÿvèdèr. Ìèllè dþvlÿt quruculuüunun òÿðêèá ùèññÿñè îëàí Tÿhsèl Ãanununun âÿ Òÿùñèë Èñëàùàòû Ïðîãðàìûíûí òÿñäèãè mèllè tÿhsèlèn yenè mÿzmun vÿ mahèyyÿtdÿ qurulmasûíà éþíÿëìèøäèð. Òÿëèì-òÿðáèéÿ ïðîñåñèíèí ñòðàòåýèéàñû ìöÿééÿíëÿøäèðèëäè. Äþâëÿòèí òÿùñèë ñèñòåìèíÿ âåðäèéè ñîñèàë òÿëÿáëÿð çÿìèíèíäÿ òÿäãèãàòëàðà öñòöíëöê âåðèëäè (Í.Ìóõòàðîâà, Ù.ßëèçàäÿ, È.Ìóñàéåâ, Ô.Ñàäûãîâ, À.Èñìàéûëîâ, Ð.ßëèéåâ, Ì.Èëéàñîâ, Ê.Ãóëèéåâà âÿ á.). Tÿdqèqatlarda tÿhsèlèn mÿzmununun tÿkmèllÿødèrèlmÿsè, tÿhsèl sèstemènèn prènsèplÿrè, tÿlèm vasètÿlÿrè, mövÿffÿqèyyÿtèn qèymÿtlÿndèrèlmÿsè vÿ hesaba alûnmasû, tÿlèm zamanû möÿllèmèn þz psèxolojè vÿzèyyÿtènè tÿnzèm etmÿsè vÿ s. pedaqojè problemlÿrèn araødûrûlmasû (N.Kazûmov, B.ßhmÿdov, Z.Qaralov, ß.Aüayev, M.Èsmèxanov, B.Abdullayev, Ñ.Íÿáèéåâ, Ì.Ùÿñÿíîâ, Ø.Àçàäÿëèéåâà, À.Çåéíàëîâ vÿ b.) ÿsas yer tutdu. 90-cû èllÿrdÿ klassèk pedaqojè èrsèn vÿ mÿktÿb tarèxènèn tÿdrèsè, xarècè þlkÿlÿrèn mÿktÿb vÿ pedaqojè fèkrènèn þyrÿnèlmÿsè èstèqamÿtèndÿ tÿdqèqatlar davam etdèrèldè: (Ù.ßùìÿäîâ, ß.Òàüûéåâ, ß.Àüàéåâ, ß.Ïàøàéåâ, Ô.Ñåéèäîâ, Ô.Ðöñòÿìîâ, È.Èñàéåâ, ß.Ìÿùÿððÿìîâ, Ñ.Îðóúîâà âÿ á.). Ô.Á.Ñàäûãîâ «Óøàãëàðäà áÿäèè éàðàPedaqojè elmèn ènkèøafûnda pedaqojè tÿnqèd möhöm rol oynayûr. O, pedaqojè naèlèyyÿtlÿrè ömumèlÿødèrèr, saf-÷örök edèr, yenèlèklÿrè a÷ûqlayûr. Pedaqojè tÿnqèd pedaqojè prosesÿ obyektèv qèymÿtvermÿnèn qarantûäûð. Azÿrbaycanda pedaqojè tÿnqèdèn maraqlû nömunÿlÿrè vardûr. Tÿnqèdèn sÿvèyyÿsè pedaqojè ÿsÿrÿ verdèyè qèymÿtèn nÿ dÿrÿcÿdÿ tutarlû ÿsaslandûrûlmasû èlÿ möÿyyÿn edèlèr. B.B.Komarovskè, M.Rÿhèmlè, S.Xÿlèlov, V.Mustafayev, M.Muradxanov, ß.Seyèdov, N.Kazûmov, H.ßhmÿdov, ß.Ùÿøèìîâ, B.ßhmÿdov, Y.Talûbov, ß.Aüayev, Z.Qaralov, Ð.Ìóñòàôàéåâà, A.Emènov, ß.Paøayev, Ô.Ðöñòÿìîâ, ß.Àááàñîâ, V.Bÿøèrov âÿ Ø.Ìÿììÿäîâóí tÿnqèdè mÿqalÿlÿrè Azÿrbaycanda pedaqojè tÿnqèdèn ènkèøafû haqqûnda möÿyyÿn tÿsÿvvör yaradûr.

äûúûëûã ãàáèëèééÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû öçðÿ èøèí íÿçÿðèééÿñè âÿ ïðàêòèêàñû» (1992), Î.Ì.Ðÿúÿáîâ «Àçÿðáàéúàí öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðè øàýèðäëÿðèíèí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíûí ïðîáëåìëÿðè» (1992), ß.Õ.Ïàøàéåâ «19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãàôãàçäà èáòèäàè òÿùñèëèí èíêèøàôû» (1993), Â.Ú.Õÿëèëîâ «Àçÿðáàéúàí öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ åñòåòèê òÿðáèéÿíèí íÿçÿðèééÿñè âÿ òÿúðöáÿñè» (1994), À.Í.Àááàñîâ «Ìÿêòÿáëèëÿðè àèëÿ ùÿéàòûíà ùàçûðëàìàüûí íÿçÿðèééÿ âÿ òÿúðöáÿñè» (1995), Í.Ì.Ìóõòàðîâà «Ìÿêòÿáëèëÿðäÿ ìèëëè øöóðóí âÿ ìèëëè ëÿéàãÿòèí òÿðáèéÿñè öçðÿ èøèí ñèñòåìè» (1996), Ù.ß.ßëèçàäÿ «Òÿðáèéÿíèí äåìîãðàôèê ïðîáëåìëÿðè» (1996), ß.ß.Àüàéåâ «Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ïåäàãîæè ôèêðèíäÿ øÿõñèééÿòèí ôîðìàëàøìàñû ïðîáëåìè», (1996), Å.Ì.Ãóëèéåâà «19 ÿñð âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿìÿê òÿðáèéÿñèíèí íÿçÿðèééÿñè âÿ òÿúðöáÿñè» (1996), Ñ.Ì.ßñýÿðîâà «Àçÿðáàéúàí öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðè ìóñèãè ìöÿëëèìëÿðèíèí ïðîôåññèîíàë ùàçûðëûüûíûí åëìè-ïåäàãîæè ÿñàñëàðû» (1994), À.Ì.Ùÿñÿíîâ «Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòûíäà ÿêñ îëóíìóø ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðäÿí êè÷èê éàøëûëàðûí ÿõëàã òÿðáèéÿñèíäÿ èñòèôàäÿ öçðÿ èøèí ñèñòåìè» (1999), Ô.À.Ðöñòÿìîâ «Àçÿðáàéúàíäà ïåäàãîæè åëìèí èíêèøàô éîëëàðû” (2003) ìþâçóëàðûíäà äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàëàðû ìöäàôèÿ åòäèëÿð. Ï.-éà (Í.Êàçûìîâ, ß.Ùÿøèìîâ, Á.ßùìÿäîâ, À.Ðçàéåâ, É.Òàëûáîâ, ß.Àüàéåâ, À.Åìèíîâ, È.Èñàéåâ, Ð.Ìóñòàôàéåâà, ß.Ïàøàéåâ, À.Àááàñîâ, Ù.ßëèçàäÿ, Ô.Ðöñòÿìîâ, À.Ùÿñÿíîâ, Ë.Ãàñûìîâà, Ì.Èñìèõàíîâ) âÿ Ï. òàðèõèíÿ äàèð òàíûíìûø àëèìëÿðèí (ß.Ñåéèäîâ, Ù.ßùìÿäîâ, Ô.Ðöñòÿìîâ, Ô.Ñåéèäîâ) äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðè íÿøð îëóíäó. Øÿðã õàëãëàðûíûí, î úöìëÿäÿí òöðêëÿðèí òÿùñèë-òÿðáèéÿñèíèí èíêèøàô òàðèõè èëÿ áàüëû ìàðàãëû àðàøäûðìàëàð àïàðûëäû (Ô.Ñåéèäîâ, Ô.Ðöñòÿìîâ). Ôÿíëÿðèí òÿäðèñè ìåòîäèêàñû èëÿ áàüëû ß.ßôÿíäèçàäÿ, Ç.Ãàðàëîâ, Ñ.Èìàíîâ, É.Êÿðèìîâ, Á.ßùìÿäîâ, Ú.ßùìÿäîâ, Ø.Ìèêàéûëîâ, ×.Áÿäÿëîâ, À.Ñÿìÿäîâ, À.Ðÿùèìîâ, Ñ.Ùÿìèäîâ âÿ À.Àäûýþçÿëîâóí ñàíáàëëû ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿðè ìåéäàíà ýÿëäè. Ñîí èëëÿð Ï. åëìèíÿ éåíè òÿäãèãàò÷ûëàð (Ò.Ìÿììÿäîâ, Ù.Úÿôÿðîâ, Ð.Ùöñåéíçàäÿ, Ì.Èëéàñîâ, Î.Àááàñîâ, Ù.Áàéðàìîâ, Â.Áÿøèðîâ, Ì.ßëèéåâ âÿ á.) íÿñëèíèí ýÿëèøè èëÿ ñÿúèééÿâèäèð. ßä.: Ì å ù ä è ç à ä ÿ Ì. Ì.Àçÿðáàéúàí ñîâåò ìÿêòÿáèíèí òàðèõèíÿ äàèð õöëàñÿëÿð. Á.,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 1959; ß ù ì ÿ ä î â Ù. Ì. 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáè. Á., 1985; À á á à ñ î â À. Í., ß ë è ç à ä ÿ Ù. Ïåäàãîýèêà. Á., 2001; Ê à ç û ì î â Í. Ì. Ìÿêòÿá ïåäàãîýèêàñû. Á., 2002; Ð ö ñ ò ÿ ì î â Ô. À. Àçÿðáàéúàíäà ïåäàãîæè åëì: òÿøÿêêöëö, èíêèøàôû âÿ ïðîáëåìëÿðè (1920–91) Á., 1998. Ô.À.Ðöñòÿìîâ.

Ïñèõîëîýèéà Àçÿðáàéúàíäà èëê ïñèõîëîæè òÿñÿââöðëÿð äèýÿð Ãÿäèì Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè å. ÿ. òÿøÿêêöë òàïìûø, õàëãûí ãÿäèì àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè, ìÿðàñèì âÿ àéèíëÿðè, ÿéëÿíúÿ âÿ îéóíëàðû èëÿ áàüëû îëìóøäóð Å.ÿ. ÛÛ-Û ìèíèëëèêëÿðäÿ “Àâåñòà”-äà ðóù, ïñèõè ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó òÿñÿââöð âÿ èäåéàëàð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà èíñàíûí ìöõòÿëèô åìîñèîíàë ùàëÿòëÿðè òÿñâèð åäèëìèø, äàâðàíûø íîðìàëàðûíäà þçöíö áöðóçÿ âåðÿí õÿéàíÿò, ùÿñÿä, ãîðõàãëûã, ôÿðàðèëèê êèìè ìÿíôè ñèôÿòëÿð òÿíãèä åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ïñèõîëîãëàðû “Àâåñòà”äà âÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíäà ïñèõîëîæè èäåéàëàðûí èíêèøàôû ïðîáëåìèíè (À.Î.Ìàêîëåâñêè âÿ ß.Ñ. Áàéðàìîâ) òÿäãèã åòìèøëÿð. Àèëÿ âÿ ìÿèøÿò (òîé, éàñ âÿ ñ.) ìÿðàñèìëÿðèíäÿ, øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíäÿ, êöòëÿâè ïñèõè ùàäèñÿëÿðèí ìàðàãëû õàðàêòåðèñòèêëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Êå÷ÿë, êöïÿýèðÿí ãàðû, êîñà îáðàçëàðû óçóí ìöääÿò ùÿì äÿ õàëã äöøöíúÿñèíèí ìåíòàë õöñóñèééÿòëÿðèíè èôàäÿ åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ëÿòèôÿëÿðèíäÿ (õöñóñÿí, Ìîëëà Íÿñèðÿääèí ëÿòèôÿëÿðèíäÿ) õàëãûí ñîñèàë ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà èúòèìàè ðÿéè þçöíöí èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Ìîëëà Íÿñèðÿääèí, Áÿùëóë Äàíÿíäÿ åë-îáà è÷ÿðèñèíäÿ “èíñàí ñÿððàôû” êèìè ìÿøùóðëàøìûøäûëàð.. 11 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ïñèõîëîæè èäåéàëàð ôÿëñÿôè ðèñàëÿ âÿ áÿäèè ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðèíäÿ äàùà ýåíèø ÿêñèíè òàïûð. Íÿñèðÿääèí Òóñè, Áÿùìÿíéàð, Í.Ýÿíúÿâè, ß.Õàãàíè, Íÿñèìè, Ôöçóëè, À.Áàêûõàíîâ, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ç.Çÿðäàáè, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèð âÿ ñ. êèìè ôèëîñîô âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äþâðöí ïñèõîëîæè èäåéàëàðû þçöíÿìÿõñóñ øÿêèëäÿ èøûãëàíäûðûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàíûí ïñèõîëîãëàðû êëàññèê èðñèìèçèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ïñèõîëîæè èäåéàëàðûíû òÿäãèã åòìèøëÿð. Áÿùìÿíéàðûí ôÿëñÿôè èðñèíäÿ áó ýöí ö÷öí àêòóàëëûüûíû èòèðìÿéÿí ïñèõîëîæè èäåéàëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Î, ôèêðè èíñàí çåùíèíè “äÿðêåòìÿ ôÿàëèééÿòèíèí ùÿðÿêÿòè” àäëàíäûðìûø, èäðàêäà ùèññè âÿ

ðàñèîíàë (ìÿíòèãè) àíëàðûí ÿëàãÿñèíè, òÿôÿêêöð ôîðìàëàðûíûí (ìÿôùóì, ùþêì âÿ èñòèäëàëûí) ïñèõîëîæè ìàùèééÿòèíè ýåíèø øÿðù åòìèø, èíñàí ôèêðèíèí íÿòèúÿäÿí ñÿáÿáÿ äîüðó ùÿðÿêÿòèíÿ äèããÿò éåòèðìèøäèð. Äþâðöíöí åëìè áèëèêëÿðèíè éàðàäûúûëûüûíäà ñèíòåç åäÿí Í.Ýÿíúÿâè ðóùëà áÿäÿíèí âÿùäÿòèíè ãåéä åòìèø, èíñàíûí äàõèëè àëÿìèíÿ, ìÿíÿâè äöíéàñûíà äÿðèíäÿí íöôóç åäÿðÿê äÿãèã ïñèõîëîæè òÿñâèðëÿð âåðìèø, ìöùèòèí âÿ øÿõñèééÿòèí þç èðàäè ñÿéè èëÿ èíñàíäà áàø âåðÿí ïñèõîëîæè äÿéèøèêëèêëÿðè, äÿðèí ìÿùÿááÿò ùèññèíèí, åùòèðàñûí èíñàíû þçýÿëÿøäèðìÿñè, ìöìàðèñÿëÿð âàñòèòÿñèëÿ øÿõñèééÿòèí þç áàúàðûã âÿ ãàáèëÿééÿòëÿðèíè èíêèøàô åòäèðìÿñè âÿ ñ. êèìè ïñèõîëîæè ïðîáëåìëÿðÿ òîõóíìóø, îíëàðû êîíêðåò îáðàçëàðûí òèìñàëûíäà ÿêñ åòäèðìèøäèð. Íèçàìè ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿëãèí âÿ ùèïíîç ùàããûíäà, åòíîïñèõîëîýèéà âÿ ùÿðáè ïñèõîëîýèéàéà äàèð ôèêèð ñþëÿéèð, ýþçäÿéìÿ ùàããûíäà õàëã åòèãàäû èëÿ ðàçûëàøûð. Ìöòÿôÿêêèð ñîñèàë íîðìà âÿ ñòåðåîòèïëÿðèí, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèí øÿõñèééÿòèí, øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàäûüûíû ýþñòÿðìèø, èíñàíëàðûí ïñèõè ôÿàëèééÿòèíè ðÿíýëÿð âàñèòÿñèëÿ õàðàêòåðèçÿ åòìèøäèð. Ìöòÿôÿêêèð ÿñÿðëÿðèíäÿ èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ÿòðàôëû ñîñèàë-ïñèõîëîæè òÿùëèëèíè âåðìèøäèð. Ùÿìèí èäåéàëàð ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ïñèõîëîæè ôèêðèí èíêèøàôûíà ìöùöì òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. 13-16 ÿñðëÿðäÿ, Íÿñðÿääèí Òóñè, Íÿñèìè, Ôöçóëè éàðàäûúûëäûüûíäà ïñèõîëîæè èäåéàëàð äàùà ãàáàðûã þçöíö ýþñòÿðìèø, “ßõëàãè-Íàñèðè”, “Àëèúÿíàá èíñàíëàðûí õàðàêòåðè âÿ êåéôèééÿòëÿðè” (Í.Òóñè), “Ìÿòëÿöë-åòèãàä”, “Ùÿãèãÿòöñ-ñöÿäà”, “Ùÿäèñè-ÿðáÿèí” (Ôöçóëè) êèìè õöñóñè ôÿëñÿôè-ïñèõîëîæè ðèñàëÿëÿðäÿ çÿíýèí ïñèõîëîæè èäåéàëàð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Í.Òóñè ïñèõîëîýèéàíû – íÿôñ åëìèíè òÿáèÿò åëìëÿðè òÿñíèôàòûíà äàõèë åòìèø, ÿñàñ ïñèõîëîæè àíëàéûøëàðûí ìàùèééÿòèíè à÷ìûø, “íÿôñ” àíëàìû àëòûíäà ðóù, ïñèõèêà, ìÿíÿâèééàò, àüûë, øöóð âÿ èðàäÿíèí àùÿíýäàðëûüûíû çÿðóðè ñàéìûøäûð. Î, èíñàí õàðàêòåðèíèí èðàäè âÿ èõòèéàðè àøûëàìà (òÿðáèéÿâè òÿñèðëÿ) éîëó èëÿ äÿéèøäèéèíè ãåéä åòìèøäèð. È.Íÿñèìèéÿ ýþðÿ èíñàí ìöðÿêêÿá ñòðóêòóðà ìàëèê, ùÿì ýåíåòèê, ùÿì äÿ ñîñèàë úÿùÿòäÿí øÿðòëÿíìèø âÿ þç ôÿðäèééÿòè îëàí øöóðëó âàðëûãäûð. Îíóí ôèêðèíúÿ, øÿõñèééÿòèí ôîðìàëàøìàñûíäà öñòöí ìþâãåéè ùÿéàòäà ãàçàíûëàí êåéôèééÿòëÿð òÿøêèë åäèð. Ùÿìèí êåéôèééÿòëÿðèí ùÿð áèð ôÿðääÿ òÿøÿêêöëö ÿñàñÿí òÿðáèéÿ âÿ

þçöíöòÿðáèéÿäÿí àñûëûäûð. Íÿñèìè øÿùâÿò, ãÿçÿá, ùÿñÿä, òÿêÿááöð, ùÿðèñëèê âÿ ñ. èíñàíû àë÷àëäàí ùèññëÿðäÿí óçàã îëìàüû õöñóñè ãåéä åäèðäè. Ì.Ôöçóëèíèí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ïîåìàñûíäà ìÿúíóíëóã õöñóñè ïñèõîëîæè ôåíîìåíäèð. Ìÿúíóíóí àóòèçìè þçóíäÿí áèð íå÷ÿ ÿñð ñîíðà Àâðîïà åëìèíäÿ õöñóñè ïñèõîëîæè ùàëÿò êèìè þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Êöòëÿâè ïñèõîëîæè ùàäèñÿëÿðÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðÿí Ôöçóëè þç ïîåìàñûíäà ãðóïäàõèëè òÿëãèí ùàëëàðûíûí òÿñâèðèíè âåðìèø, ãðóïäàõèëè òÿëãèíèí ñÿâèééÿñèíè áèëàâàñèòÿ øÿõñèééÿòèí ÿãëè âÿ èðàäè êåéôèééÿòëÿðè, ìîòèâëÿð ñèñòåìè, åìîñèîíàë ùàëÿòëÿðèíèí õàðàêòåðè âÿ ñ. èëÿ áàüëàìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ïñèðõîëîæè ôèêðèí èíêèøàôûíäà 19 ÿñðèí ìààðèô÷èëÿðè ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. Ïñèõè ùàäèñÿëÿð áàðÿäÿ ìöëàùèçÿëÿð áó äþâðäÿ òÿáèÿòøóíàñëûüûí èíêèøàôûíà èñòèíàäÿí åëìè-íÿçÿðè ìöääÿàëàðëà ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð. À.Áàêûõàíîâóí “Íÿñèùÿòíàìÿ” âÿ “Òÿùçèáöë-ÿõëàã” ÿñÿðëÿðèíäÿ “ìÿíÿâèééÿò ôÿëñÿôÿñè” àäëàíäûðäûüû åòèêà âÿ òÿðáèéÿ íÿçÿðèééÿñèíäÿ òÿëèì- òÿðáèéÿ ñàéÿñèíäÿ èíñàíûí ÿõëàã âÿ ìÿíÿâèééàòûíû ìÿãñÿäÿóéüóí äÿéèøäèðìÿéèí ìöìêöíëöéö èäåéàñû ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð. Ùÿìèí èäåéà Ì.Ô. Àõóíäîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿ äàùà ãàáàðûã âåðèëìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäîâà ýþðÿ ðóù “úèñìèí ìöñòÿçèééàòûíäàäûð âÿ úèñèì èëÿ ãàèìäèð”; áÿäÿíèí àéðûëìàç õàññÿñè îëäóüóíäàí ìöñòÿãèë éàøàéà áèëìÿç. Òÿëãèíèí, øàéèÿëÿðèí ïñèõîëîýèéàñû, áèð ñûðà êöòëÿâè ïñèõîëîæè ùàäèñÿëÿð áàðÿäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí èñòÿð ôÿëñÿôè ðèñàëÿëÿðèíäÿ, èñòÿðñÿ áÿäèè ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñèíè òàïìûø ìààðèô÷èëèê âÿ ïñèõîëîæè èäåéàëàð 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñû âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí áÿäèè ñþç óñòàëàðû, éàçû÷û âÿ øàèðëÿðè ö÷öí ôàéäàëû þðíÿê îëìóøäóð. Ñ.ß.Øèðâàíè, Ì.ß.Ñàáèð, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ù.Çÿðäàáè, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ö.Ùàúèáÿéîâ êèìè ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ èíñàí ïñèõîëîýèéàñûíû äÿéèøäèðìÿê, îíó éåíèëÿøäèðìÿê, èíòåëëåêòóàë âÿ ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí êàìèëëÿøäèðÿðÿê äþâðöí òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìàã çÿðóðÿòè èëÿ áàüëû ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿð âàðäûð. Ì.ß.Ñàáèðèí ñàòèðàëàðûíäà àéðû-àéðû ãðóïëàðûí åòíèê õöñóñèééÿòëÿðèíèí ñîñèàë-ïñèõîëîæè áàõûìäàí õàðàêòåðèñòèêàñû âåðèëèð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà íåãàòèâ äàâðàíûø âÿ ðÿôòàð òÿðçèíè äÿéèøìÿê ÿñàñ ïñèõîëîæè ìþâçó îëìóøäóð. 19 ÿñðèí ñîíó-20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ïåäàãîãëàðûíûí, ìààðèô÷èëÿ613

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ éàø âÿ ïåäàãîæè ïñèõîëîýèéà ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ýåíèø éåð âåðèëñÿ äÿ, îíëàð ÿñàñÿí ïñèõîëîæè àñïåêòäÿ ìàðàã äîüóðìóøäóð. Ìÿùÿììÿä Òàüû Ñèäãèíèí “Íöìóíåéè ÿõëàã” ÿñÿðèíäÿ ìöõòÿëèô óøàã òèïëÿðè òÿñâèð åäèëìèøäèð. Ïñèõîëîýèéà åëìè þç òÿêàìöëöíöí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ôÿëñÿôÿíèí áèð ñàùÿñè êèìè èíêèøàô åäèðäè. Áó ïðîñåñäÿ òÿáèÿòøóíàñëûã åëìëÿðè äÿ ìöÿééÿí ðîë îéíàìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà èëê ïñèõîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñû 1926-úè èëäÿ Ô.ß.Èáðàùèìáÿéëè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èëê åêñïåðèìåíòàë ïñèõîòåõíèêà ëàáîðàòîðèéàñû Áàêûäà Àçÿðíåôò áèðëèéèíèí ïåøÿ-òåõíèêè òÿùñèë øþáÿñèíäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ëàáîðàòîðèéàäà ÿìÿéÿ ïñèõîëîæè ùàçûðëûüûí ïðîáëåìëÿðè, ïåøÿ ùàçûðëûüû, ïåøÿ ö÷öí ëàçûì îëàí áèëèê, áàúàðûã âÿ âÿðäèøëÿðèí òÿðáèéÿ åäèëìÿñè éîëëàðûíà àèä òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Ùÿìèí äþâðäÿ Áàêû Õàëã Ìààðèôè øþáÿñè íÿçäèíäÿ ïñèõîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñû òÿøêèë åäèëìèø, îðàäà ïñèõîëîã âÿ ïåäàãîãëàð (ß.Ê.Çÿêóéåâ, Ô.ß.Èáðàùèìáÿéîâ, Ì.ß.Ìóðàäõàíîâ, Ù.Øàùòàõòèíñêè, À.Î.Ìàêîâåëñêè âÿ á.) àêòóàë òÿäãèãàòëàð àïàðìûøëàð. 1928–29-úó èëëÿðäÿ Áàêûäà ïñèõîëîæè òÿúðöáÿëÿð âàñèòÿñèëÿ éåíèéåòìÿ âÿ ýÿíúëÿðäÿ ÿìÿê âÿðäèøëÿðèíèí òÿøÿêêöëöíöí ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû àðàøäûðìàã, ÿìÿéèí ïñèõîôèçèîëîæè èìêàíëàðûíû þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ òÿòáèãè ïñèõîòåõíèêà âÿ ïñèõîôèçèîëîýèéà úÿìèééÿòè éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà åêñïåðèìåíòàë ïñèõîëîýèéàíûí âÿ ïñèõîëîæè òÿäãèãàòëàðûí èíêèøàôû 1931 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Ïåäàãîæè Èíñòèòóòóíóí íÿçäèíäÿ ïñèõîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñûíûí éàðàäûëìàñû èëÿ õöñóñè ìÿðùÿëÿéÿ äàõèë îëìóøäóð. Áóðàäà 30-úó èëëÿðäÿ ïñèõîòåõíèêà âÿ ïñèõîëîýèéà øþáÿëÿðè òÿøêèë åäèëìèø, åêñïåðèìåíòàë ïñèõîëîýèéà öçðÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Ñîíðàëàð ïñèõîëîýèéà øþáÿñè ïåäàãîýèêà øþáÿñè èëÿ áèðëÿøìèø âÿ 1958 èëÿ êèìè ôÿàëèééÿò (Ô.ß.Èáðàùèìáÿéîâ, Ñ.Ù.Ùàúûéåâ, Ì.Ùàúûéåâ) ýþñòÿðìèøëÿð. Àëèìëÿð àíà äèëèíèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè âÿ òÿëèì ïñèõîëîýèéàñû, òÿôÿêêöðöí òÿëèì ïðîñåñèíäÿ èíêèøàôû, ÿìÿê ïñèõîëîýèéàñû âÿ ñ. ïðîáëåìëÿð öçðÿ åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. 1950 èëäÿí áàøëàéàðàã ìÿêòÿáëèëÿðèí èäðàê ôÿàëëûüûíûí àðòûðûëìàñûíà òÿëÿáàò, îíëàðûí øÿõñèééÿò êèìè ôîðìàëàøìàñû ïðîáëåìëÿðè, øàýèðäëÿðèí ÿãëè èíêèøàôûíäà òÿëèìèí ðîëóíóí àðòûðûëìàñû, òÿëèì ìàòåðèàëëàðûíû ñÿìÿðÿëè ìÿíèìñÿòìÿê èìêàí614

ëàðû, ìöÿëëèì-øàýèðä ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ïñèõîëîæè ÿñàñëàðû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð ïñèõîëîæè òÿäãèãàòëàðûí àíà õÿòòèíè òÿøêèë åòìèøäèð. 1990 èëëÿðÿ ãÿäÿð ðåñïóáëèêàíûí ïñèõîëîãëàðû ÿñàñÿí ìöõòÿëèô éàøëû øàýèðäëÿðäÿ èäðàê ïðîñåñëÿðèíèí èíêèøàôû ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ìöùöì äèããÿò éåòèðìèøëÿð. Ðåñïóáëèêàìûçäà êè÷èê ìÿêòÿá éàøëû øàýèðäëÿðèí öíñèééÿò âÿ íèòãèíèí èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðè, ëöüÿò åùòèéàòû, îíóí çÿíýèíëÿøäèðèëìÿñèíèí ïñèõîëîæè ìÿñÿëÿëÿðè, àíà äèëèíè ìÿíèìñÿéÿðêÿí ãàðøûéà ÷ûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð âÿ îíëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû éîëëàðû, èêèäèëëèëèéèí (áèëèíãèâèçìèí) ïñèõîëîæè ïðîáëåìëÿðè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð ýåíèø òÿäãèã åäèëìèøäèð. 1960 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã òÿäãèãàòëàðäà éåíèéåòìÿëÿðèí úèíñè òÿðáèéÿñè ìÿñÿëÿëÿðè õöñóñè éåð òóòóð. Ðåñïóáëèêà ïñèõîëîãëàðû ýÿíúëèê éàøû äþâðöíöí ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè, ýÿíúëÿðèí áÿäèè éàðàäûúûëûã ãàáèëèééÿòëÿðèíèí, áÿäèè âÿ ðèéàçè òÿôÿêêöðöíöí, òÿõÿééöëöíöí èíêèøàôû âÿ ôîðìàëàøìàñû ñïåñèôèêàñû öçðÿ òÿäãèãàòëàð àïàðìûøëàð. Ñîí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà àëè ìÿêòÿá ïñèõîëîýèéàñûíà àèä ìöÿééÿí òÿäãèãàò èøëÿðè ýþðöëìöøäöð. Òÿäãèãàòëàðäà òÿëÿáÿëÿðèí ãðóï øÿðàèòèíäÿ ìÿñÿëÿ ùÿëëè ïðîñåñèíäÿ òÿôÿêêöð êåéôèééÿòëÿðèíèí òÿçàùöð õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ùÿìèí êåéôèééÿòëÿðèí ñÿìÿðÿëè òÿøêèëè ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûëûð. Ïàòîëîæè ïñèõîëîýèéà ìÿñÿëÿëÿðèíèí 1930 èëëÿðäÿí áàøëàéàí òÿäãèãè ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ äàùà äà ýåíèøëÿíìèøäèð. Ùÿìèí òÿäãèãàòëàð ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà ìöòÿõÿññèñëÿðèí äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ïñèõîëîýèéà öçðÿ òÿäãèãàòëàð, ÿñàñÿí, Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí âÿ Àçÿðáàéúàí Ïåäàãîæè Óíèâåðñèòåòèíèí ïñèõîëîýèéà êàôåäðàñûíäà àïàðûëûð. ßä.: Á à é ð à ì î â ß . Ñ . , ß ë è ç à ä ÿ ß . ß . Ïñèõîëîýèéà, Á., 2003; Á à é ð à ì î â ß . Ñ . , ß ë è ç à ä ÿ ß . ß . Ñîñèàë ïñèõîëîýèéà, Á., 2003; ß ë è ç à ä ÿ ß . ß . Àçÿðáàéúàí åòíîïñèõîëîýèéàñûíà ýèðèø, Á., 2003. ß.Ñ.Áàéðàìîâ

Äèë÷èëèê Àçÿðáàéúàíäà èíêèøàô åòìèø åëì ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ä.-äèð. Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè àëèìëÿðè õàëãûí ìÿäÿíèééÿò âÿ ìààðèôè èëÿ ìþùêÿì áàüëû îëàí áó åëì ñàùÿñèíÿ áþéöê ìàðàã ýþñòÿðìèø, Øÿðãèí ýåíèø éàéûëìûø äèëëÿðèíèí òÿäãèãè èëÿ ìÿøüóë îëìóøëàð. 11 ÿñðèí ýþðêÿìëè àëèìëÿðèíäÿí Õÿòèá Òÿáðèçèíèí öñëóáèééàòà äàèð ÷îõ ñàéäà ÿñÿðè âàðäûð. Åëõàíèëÿð äþâëÿòè (13–14 ÿñðëÿð) äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ àèä ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçûëìàüà áàøëàíìûøäûð. Úÿìàëÿääèí èáí Ìöùÿííàíûí “Ùèëèéàòöë-ëèñàí âÿ ùÿëèáÿòöë-áÿéàí” (14 ÿñð) àäëû ìÿøùóð ÿñÿðè Àçÿðáàéúàíäà éàðàäûëìûøäû. Ùÿìèí äþâðëÿðäÿ Ùöñàìûí “Òþùôåéè-Ùöñàì” ÿñÿðèíäÿí ôàðñúààçÿðáàéúàíúà ëöüÿò êèìè èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ëöüÿò íÿçìëÿ éàçûëìûø, èëê äÿðñëèê êèìè ìÿäðÿñÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ä.-íèí èíêèøàôûíûí èêèíúè äþâðö 19–20 ÿñðëÿðÿ àèääèð. Ì.Êàçûì áÿéèí Êàçàíäà íÿøð åäèëìèø “Òöðê-òàòàð äèëèíèí öìóìè ãðàììàòèêàñû” (1839, ðóñ äèëèíäÿ) ÿñÿðè éàëíûç Àçÿðáàéúàí Ä.-íäÿ äåéèë, áöòöí òöðêîëîýèéàäà áþéöê ùàäèñÿ èäè. Ùÿìèí ÿñÿðäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè èëê äÿôÿ Àâðîïà ãðàììàòèêàëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ òÿãäèì åäèëìèøäè. ßôøàðûí “Ôÿííèñÿðô âÿ íÿùâ” àäëû ãèéìÿòëè ÿñÿðè äÿ ùÿìèí äþâðöí ãðàììàòèêà êèòàáëàðûíäàíäûð. 19 ÿñðäÿ ëåêñèêîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ äÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Ëàçàð Áóäàãîâóí “ßí ÷îõ èøëÿíÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè âÿ îíëàðûí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿñè èëÿ òöðê-òàòàð ëÿùúÿëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè ëöüÿòè” (Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 1869, 1871, ðóñ äèëèíäÿ) àäëû 1225 ñÿùèôÿëèê èðè ôîðìàòëû èêèúèëäëèê ÿñÿðè ãèéìÿòëè ëåêñèêîãðàôèê ìÿíáÿ îëóá, áó ýöí äÿ ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð. Ìèðçÿ ßëè Áàêûëûíûí “Òÿúðèä-öë-ëöüÿò” ÿñÿðè äÿ ùÿìèí äþâðäÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿðäÿíäèð. 19 ÿñð âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàçûëìûø äèýÿð ÿñÿðëÿð äÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíè þéðÿíìÿê èñòÿéÿíëÿð ö÷öí âÿñàèò êèìè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó. Ë.Áóäàãîâóí “Òöðêòàòàð Àçÿðáàéúàí ëÿùúÿñè äÿðñëèéè” (1857, ðóñ äèëèíäÿ), Ì.À.Âÿçèðîâóí “Òàòàð-Àçÿðáàéúàí ëÿùúÿñè äÿðñëèéè” (1861, ðóñ äèëèíäÿ), Ã.Ìàêàðîâóí “Ãàôãàç-òàòàð ëÿùúÿñèíèí ãðàììàòèêàñû” (1848, ðóñ äèëèíäÿ), Í.Íÿðèìàíîâóí “Òàòàð äèëèíèí ðóñëàð ö÷öí þçþéðÿíìÿ êèòàáû” (1908, ðóñ äèëèíäÿ) êèòàáëàðû áåëÿ äÿðñëèêëÿðäÿíäèð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áàøãà äèëëÿðÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàèð ÿñÿðëÿð äÿ éàðàíìûøäû. À.Áàêûõàíîâóí ôàðñ äèëèíèí ãðàììàòèêàñûíäàí áÿùñ åäÿí “Ãàíóíè-Ãöäñè” ÿñÿðè “Ýèðèø”äÿí âÿ “Ùÿðôëÿð”, “Êÿëìÿëÿð”, “Úöìëÿ” àäëàíàí ö÷ ôÿñèëäÿí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàíäà Ä. åëìè (1920–30 èëëÿð) 1923 èëäÿ Í.Íÿðèìàíîâóí òÿøÿááöñö èëÿ éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàíû Òÿäãèã âÿ Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòèíäÿ ìÿðêÿçëÿøèðäè. Ñîíðàëàð ÑÑÐÈ ÅÀ Çàãàôãàçèéà ôèëèàëûíûí Àçÿðáàéúàí øþáÿñè, äàùà ñîíðà Àçÿðáàéúàí ôèëèàëû ðåñïóáëèêàäà Ä.-èí èíêèøàôûíäà áþéöê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðìèøäèð. Áèðèíúè öìóìèòòèôàã òöðêîëîæè ãóðóëòàéûíûí èúëàñëàðûíäà (1926) ñàâàäñûçëûüûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû, òÿëèì-òÿäðèñ èøëÿðèíèí éöêñÿëäèëìÿñè, ÿëèôáà, îðôîãðàôèéà, òåðìèíîëîýèéà êèìè òÿòáèãè ìÿñÿëÿëÿð ÿñàñ éåð òóòóðäó. Î äþâðäÿ Ä. ñàùÿñèíäÿ Á.×îáàíçàäÿ, Õ.Ñÿèä, Ô.Àüàçàäÿ, À.Òàüûçàäÿ, È.Ùÿñÿíîâ, À.Øÿðèôîâ, Ã.Áàüûðîâ âÿ ß.Áàáàçàäÿ êèìè àëèìëÿð ÷àëûøûðäûëàð. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèêàñû, ëåêñèêîëîýèéàñû, ìîðôîëîýèéàñû âÿ ñèíòàêñèñè ìÿêòÿá ãðàììàòèêàëàðû ÿñàñûíäà éàðàíûðäû. 1924 èëäÿ àëòû ìöÿëëèô – Èñìàéûë Ùèêìÿò, À.Øàèã, Ñåéèä Ìèð Ãàñûìîâ, Úàâàä Àõóíäçàäÿ, Úàááàð ßôÿíäèçàäÿ, Ìóñòàôà Òîôèã òÿðÿôèíäÿí éàçûëûá íÿøð åäèëìèø “Òöðêúÿ ñÿðô-íÿùâ” (áó êèòàáà “Êîìèñéîí ñÿðôè” äÿ äåéèëèð), Á.×îáàíçàäÿ âÿ Ô.Àüàçàäÿíèí “Ãðàììåð” (1929), È.Ùÿñÿíîâ âÿ À.Øÿðèôîâóí “Ãðàììåð” (1930–36) êèòàáëàðû áó ãÿáèëäÿíäèð. Ì.Ùöñåéíçàäÿíèí “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè” äÿðñëèéè (1954, 2-úè òàìàìëàíìàìûø íÿøðè 1963, 3-úö íÿøðè 1973) Àçÿðáàéúàí Ä.-íèí áþéöê íàèëèééÿòèäèð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí þéðÿíèëìÿñè 1950–60 èëëÿðäÿ äàùà èíòåíñèâ îëìóøäóð. ÅÀ-íûí ßäÿáèééàò âÿ Äèë Èí-òó 3 úèëäëèê “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãðàììàòèêàñû” êèòàáëàðûíû íÿøð åòìèøäèð (1951–1960). Áó èëëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèê, ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê ãóðóëóøóíà îíëàðëà ìîíîãðàôèéà, äÿðñëèê âÿ èðè ùÿúìëè ìÿãàëÿëÿð ùÿñð åäèëìèøäèð. Ì.Øèðÿëèéåâèí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ àèä ÿñÿðëÿðèíè, ôîíåòèêà öçðÿ ðåñïóáëèêà ÅÀ-íûí ìöõáèð öçâëÿðè ß.Äÿìèð÷èçàäÿíèí “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèêàñû” (1960), À.Àõóíäîâóí “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåìëÿð ñèñòåìè” (1973), “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèêàñû” (1984), ß.Äÿìèð÷èçàäÿíèí “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè” (úöìëÿ öçâëÿðè) (1947), Ù.Áàéðàìîâóí “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òà-

áåñèç ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿð” (1958), ëåêñèêîëîýèéà öçðÿ Ñ.Úÿôÿðîâóí “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ëåêñèêàñû” (1958), “Èñèì òÿäðèñèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû “ (1959), “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñþç éàðàäûúûëûüû” (1960) äÿðñëèêëÿðèíè, Ô.Çåéíàëîâóí “Íèòã ùèññÿëÿðèíèí òÿñíèôàòû ïðèíñèïëÿðè” (1959, ðóñ äèëèíäÿ), Ç.Òàüûçàäÿíèí “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè” (1960), Ù.Çÿðèíÿçàäÿíèí “Ôàðñ äèëèíäÿ Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè” (1962) ìîíîãðàôèéàñûíû, Ç.Áóäàãîâàíûí “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñàäÿ úöìëÿ” (1962), ß.Àáäóëëàéåâèí “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òàáåëè ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿð” (1964), Í.Àüàçàäÿíèí “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíäÿ ôåë øÿêèëëÿðè ñèñòåìè” (1967, ðóñ äèëèíäÿ), Ã.Êàçûìîâóí “Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè” (2004) âÿ á. ìîíîãðàôèéà âÿ äÿðñëèêëÿðèíè áóíà ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàíäà äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìèø Ä. ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äèàëåêòîëîýèéàäûð. Ï.È.Àøìàðèíèí “Íóõà øÿùÿðè õàëã òöðê øèâÿëÿðèíèí öìóìè èúìàëû” (1926, ðóñ äèëèíäÿ) êèòàá÷àñû Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêòîëîýèéàñûíûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Àêàäåìèê Ì.Øèðÿëèéåâ Àçÿðáàéúàíäà äèàëåêòîëîýèéà åëìè ìÿêòÿáèíèí áàíèñèäèð. ÀÌÅÀ-íûí Äèë÷èëèê Èí-òó òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Ìóüàí ãðóïó øèâÿëÿðè” (1955), “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-èí äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðè” (1962) êèìè ìîíîãðàôèéàëàð, áèðúèëäëèê “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêòîëîæè ëöüÿòè”, Ì.Øèðÿëèéåâèí “Àçÿðáàéúàí äèàëåêòîëîýèéàñûíûí ÿñàñëàðû” (1962) âÿ äèýÿð ñàíáàëëû ÿñÿðëÿðè èëÿ éàíàøû, Ð.Ðöñòÿìîâ, À.Âÿëèéåâ, Á.Èáðàùèìîâ, Ì.Èñëàìîâ, Ê.Ðàìàçàíîâ, À.Ùÿñÿíîâ, À.Ùöñåéíîâ âÿ á.-íûí äèàëåêòîëîýèéà ñàùÿñèíäÿêè óüóðëàðû äÿéÿðëè íöìóíÿëÿðäèð. “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí 2 úèëäëèê äèàëåêòîëîæè ëöüÿòè” íÿøð åäèëìèøäèð (1999). Àçÿðáàéúàí Ä.-íèí äèë òàðèõè ñàùÿñèíäÿ ãàçàíäûüû íàèëèééÿòëÿð äÿ áþéöêäöð. 1928 èëäÿ Á.×îáàíçàäÿíèí “Ì.Ô.Àõóíäîâ âÿ àçÿðè ëÿùúÿñè”, À.Òàüûçàäÿíèí “Òöðê äèë÷èëèéè âÿ ÿñêè òöðê äèëëÿðè” ÿñÿðëÿðè äèë òàðèõè ñàùÿñèíÿ àèä èëê íöìóíÿëÿð îëìóøäóð. ß.Äÿìèð÷èçàäÿíèí “Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè õöëàñÿëÿðè (ÕÕ ÿñðÿ ãÿäÿð)” (1939), “Ì.Ô.Àõóíäîâ äèë ùàããûíäà âÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí äèëè” (1941), «“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíûí äèëè”» (1958) ìîíîãðàôèê òÿäãèãàòëàðû âÿ ìÿãàëÿëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèë òàðèõèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ áþéöê ðîë

îéíàìûøäûð. ßäÿáè äèë ñàùÿñèíäÿ Ò.Ùàúûéåâ, Ð.Ìÿùÿððÿìîâà, Í.Úÿôÿðîâ âÿ á.íûí äà ìàðàãëû òÿäãèãàòëàðû âàðäûð. Òàðèõè ãðàììàòèêà ñàùÿñèíäÿ Ù.Ìèðçÿçàäÿíèí õèäìÿòëÿðè õöñóñèëÿ ãåéä åäèëìÿëèäèð (“Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òàðèõè ìîðôîëîýèéàñû”, 1962; “Àçÿðáàéàí äèëèíèí òàðèõè ñèíòàêñèñè”, 1968). À.Àõóíäîâóí “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òàðèõè ôîíåòèêàñû” (1973), Ì.Ðÿùèìîâóí “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ çàìàí âÿ øÿêèë êàòåãîðèéàëàðûíûí èíêèøàôû” (1966) êèòàáëàðû äà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òàðèõè ñàùÿñèíäÿ ãèéìÿòëè ìÿíáÿëÿðäèð. Àçÿðáàéúàíäà áþéöê ÿíÿíÿñè âÿ òàðèõè îëàí ëåêñèêîãðàôèéà Àçÿðáàéúàí Ä.íèí ÿí ÷îõ èíêèøàô åòìèø ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ù.Ùöñåéíîâóí ðåäàêòîðëóüó èëÿ íÿøð îëóíìóø 4 úèëäëèê “Ðóñúà-àçÿðáàéúàíúà ëöüÿò” (1940–46) Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. 1928 èëäÿ Á.×îáàíçàäÿíèí “Ëöüÿò âÿ îíóí òÿøêèëè”, Â.Õóëóôëóíóí “Ëöüÿò èøè” ìÿãàëÿëÿðè èëÿ òÿøÿêêöë òàïàí ëåêñèêîãðàôèéà ß.Îðóúîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿ äàùà äà èíêèøàô åòìèøäèð. ß.Îðóúîâóí òÿðòèá åòäèéè 4 úèëäëèê “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” íÿøð îëóíìóøäóð (1964–1987). Öìóìè Ä. ñàùÿñèíäÿ (À.Àõóíäîâ, À.Ãóðáàíîâ, ß.Ðÿúÿáîâ âÿ á.) äÿ úèääè àðàøäûðìàëàð àïàðûëìûøäûð. À.Ãóðáàíîâ ÿñÿðëÿðèíäÿ («Öìóìè äèë÷èëèê», 1977; “Òóðêîëîæè äèë÷èëèê”, 1993) öìóìäèë÷èëèê ïðîáëåìëÿðèíäÿí áÿùñ åäèð. “Àçÿðáàéúàí îíîìàëîýèéàñûíûí ÿñàñëàðû” (2004, 2 úèëääÿ) êèòàáûíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí îíîìàñòèê ñèñòåìè ôóíäàìåíòàë øÿêèëäÿ øÿðù åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà öìóìè òöðêîëîýèéàíûí èíêèøàôûíäà Ô.Çåéíàëîâóí áþéöê õèäìÿòè îëìóøäóð. Î, “Òöðê äèëëÿðèíäÿ íèòã ùèññÿëÿðèíèí òÿñíèôè ïðèíñèïëÿðè” (1959, ðóñ äèëèíäÿ), “Ìöàñèð òöðê äèëëÿðèíäÿ êþìÿê÷è íèòã ùèññÿëÿðè” (1971), “Òöðêîëîýèéàíûí ÿñàñëàðû” (1981) âÿ á. ìîíîãðàôèéà, äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Àçÿðáàéúàí äèë÷èëèéè öñëóáèééàò, åòèìîëîýèéà, éàçû÷û äèëè, îíîìàñòèêà âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ äÿ óüóðëàð ãàçàíìûøäûð (ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, Ò.Ùàúûéåâ, Ò.ßôÿíäèéåâà âÿ á.). ß.Äÿìèð÷èçàäÿ 1962 èëäÿ íÿøð åòäèðäèéè “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí öñëóáèééàòû” êèòàáû Àçÿðáàéúàí Ä.-èíäÿ öñëóáèééàòûí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. 1970 èëäÿ “Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí öñëóáèééàòû” àäëû î÷åðêëÿð êèòàáû äà áóðàõûëìûøäûð. Éàçû÷û äèëè öçðÿ Ì.Àäèëîâ, É.Ñåéè615

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äîâ, Í.Àááàñîâà, Ò.Ùàúûéåâ, Ê.Âÿëèéåâ âÿ á. äèë÷èëÿðèí ÿñÿðëÿðè ìàðàã äîüóðóð. Àçÿðáàéúàíäà Ä. åëìè ñàùÿñèíäÿ ìÿíøÿéèíÿ âÿ òèïèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíÿí äèëëÿð äÿ ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëèð. Ðóñ, ýåðìàí, ðîìàí, ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðè ñàùÿñèíäÿ úèääè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Ì.Òàüûéåâ âÿ Ô.Ùöñåéíîâóí ðóñ äèëè ôðàçåîëîýèéàñûíà, Â.Ìÿììÿäÿëèéåâèí ÿðÿá äèëè ìîðôîëîýèéàñûíà, Ò.Ðöñòÿìîâàíûí, Ù.Ìàùìóäîâóí ôàðñ äèëè ñèíòàêñèñèíÿ, Ñ.Áàáàéåâ âÿ Ì.Ãàðàéåâàíûí èíýèëèñ, Ô.Âåéñÿëîâóí àëìàí, Ê. Äàäàøîâóí ôðàíñûç äèëè ôîíåòèêàëàðûíà ùÿñð åòäèêëÿðè ÿñÿðëÿð Àçÿðáàéúàíäà Ä.-èí ÷îõøàõÿëè èíêèøàôûíû ýþñòÿðèð. Â.Ìÿììÿäÿëèéåâèí “ßðÿá äèë÷èëèéè” (1985) êèòàáû Ä. òàðèõè ñàùÿñèíäÿ òÿãäèðÿëàéèã ÿñÿðäèð. Ç.Âåðäèéåâà, Ô.Àüàéåâà, Ì.Àäèëîâóí “Äèë÷èëèê ïðîáëåìëÿðè” (1982) àäëû ìîíîãðàôèéàëàðû äà ìàðàã äîüóðóð. 20 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ñîñèîëèíãâèñòèêà (“Ùåéäÿð ßëèéåâ äèë ùàããûíäà âÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí äèëè”, Í.Õóäèéåâ “Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí äèëè”, ß.Ðÿúÿáîâ “Äèë âÿ úÿìèééÿò” âÿ ñ.), ðèéàçè äèë÷èëèê âÿ ìöùÿíäèñ Ä.-è (À.Àõóíäîâ “Ðèéàçè äèë÷èëèê”, Ì.Ìàùìóäîâ “Ìÿòíèí ôîðìàë òÿùëèëè ñèñòåìè”, Ê.Âÿëèéåâà “Ìÿòíèí àâòîìàòèê-ñèíòàêòèê òÿùëèëè âÿ ñèíòåçè” âÿ ñ.) ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ä.-èí îíîìàñòèêà (À.Ãóðáàíîâ, Ò.ßùìÿäîâ), òåðìèíîëîýèéà (Ì. Ãàñûìîâ, Ñ. Ñàäûãîâà âÿ á.) ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ àðàøäûðìàëàð àïàðûëìûøäûð. ßä.: Í ÿ ð è ì à í î â Í . Òöðê-Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ìöõòÿñÿð ñÿðô-íÿùâè. Á., 1899; × î á à í ç à ä ÿ Á . Òöðê-òàòàð ëèñàíèééÿòèíÿ ìÿäõÿë. Á., 1924; Òöðêúÿ ñÿðô-íÿùâ, Á., 1924; Ä ÿ ì è ð ÷ è ç à ä ÿ ß . Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè, 1-úè ùèññÿ. Á., 1979; Ø è ð ÿ ë è é å â Ì. Àçÿðáàéúàí äèàëåêòîëîýèéàñûíûí ÿñàñëàðû. Á., 1968; à ó ð á à í î â À . Àçÿðáàéúàí îíîìàñòèêàñû. Á., 1986; Ù à ú û é å â Ò . Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. 2-úè ùèññÿ. Á., 1987. À.À.Àõóíäîâ

616

ßäÿáèééàòøöíàñëûã Àçÿðáàéúàíäà ß. åëìè ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ éàðàíìàüà áàøëàìûøäûð. Åðêÿí îðòà ÿñðëÿðèí íÿçÿðè-åñòåòèê ôèêðèíèí ÿêñ îëóíäóüó èëê Àçÿðáàéúàí ãàéíàãëàðû Õÿòèá Òÿáðèçèíèí «Ùÿìàñÿ»íèí øÿðùè», Áÿùìÿíéàð Ìÿðçáàí îüëóíóí «Ýþçÿëëèê âÿ ñÿàäÿò êèòàáû» (11 ÿñð), Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí «ßðóç âÿ ãàôèéÿ ùàããûíäà ðèñàëÿ» (13 ÿñð), Øÿðÿôÿääèí Ðàìèíèí «Àøèãëÿðèí ùÿìäÿìè» (14 ÿñð), Âÿùèä Òÿáðèçèíèí «Úÿìè-ìöõòÿñÿð» (15 ÿñð) ÿñÿðëÿðèäèð. ßäÿáèééàò òàðèõè äàùà ÷îõ Ñàäûã áÿé ßôøàðûí «Ìÿúìÿöë-õÿâàñ» (“Õàññÿëÿðèí ìÿúìóñó”; 16 ÿñð), ßùäè Áàüäàäèíèí «Ýöëøÿíöø-øöÿðà» (“Øàèðëÿð ýöëøÿíè”; 16 ÿñð), Ñàì Ìèðçÿíèí «Òþùôåéè-Ñàìè» (16 ÿñð), Ñàèá Òÿáðèçèíèí «Ñÿôèíåéè-Ñàèá» (“Ñàèá úöíýö”; 17 ÿñð), Ëöòôÿëè áÿé Àçÿðèí «Àòÿøýÿäÿ» (18 ÿñð), 19 ÿñðäÿ Ìèð Ìþùñöí Íÿââàáûí, Ñåéèä ßçèì Øèðâàíèíèí, 20 ÿñðäÿ èñÿ Ìöúòÿùèäçàäÿíèí, Ìÿùÿììÿäÿëè Òÿðáèéÿòèí òÿçêèðÿëÿðèíäÿ èçëÿíèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ß.-íûí èíêèøàôûíäà øàèð âÿ éàçû÷ûëàðûí õöñóñè ðîëó îëìóøäóð. Íèçàìè, Ôöçóëè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êèìè ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàðëàðûí áÿäèè ÿäÿáèééàò âÿ ÿäÿáè èíêèøàôûí õàðàêòåðè áàðÿäÿ èðÿëè ñöðäöêëÿðè ôèêèðëÿð èíäè äÿ þç ÿùÿìèééÿòèíè ñàõëàìàãäàäûð. Àçÿðáàéúàí íÿçÿðè-åñòåòèê ôèêðèíèí ÷àüäàø åëìè ñÿâèééÿäÿ ôîðìàëàøìàñû Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Îíóí «Íÿçì âÿ íÿñð ùàããûíäà», «Òÿíãèä ðèñàëÿñè», «Ôåùðèñòè-êèòàá», «Ìèðçÿ Àüàíûí ïéåñëÿðè ùàããûíäà» âÿ á. ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ïåøÿêàð ß.-ûí âÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí èëê ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èñè Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëèäèð (1863-1920). Îíóí “Àçÿðáàéúàí òàòàðëàðûíûí ÿäÿáèééàòû” (1903, Òèôëèñ, ðóñ äèëèíäÿ) ÿñÿðèíäÿ Ì.Ï.Âàãèô (1717–97) äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãûñà èúìàëû âåðèëìèøäèð. “Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè ìàòåðèàëëàðû” (èêè úèëääÿ, 1925–26) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÷àï åäèëìèø âÿ þçöíäÿí ñîíðà áöòþâ áèð íÿñèë ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëÿðèíèí éåòèøìÿñèíÿ òÿêàí âåðìèøäèð. Ñàëìàí Ìöìòàçûí (1884–1941) êëàññèê ÿäÿáèééàò ñàùÿñèíäÿ òîïëàäûüû þðíÿêëÿð, ßìèí Àáèäèí (1898–1938) âÿ ßëèÿæäÿð Ñåéèäçàäÿíèí òÿäãèãàòëàðû áó äþâð Àçÿðáàéúàí ß.-íûí ýþðêÿìëè íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí èêèíúè éàðûñûíäàí Ìóñòàôà Ãóëèéåâ (1893–1938), ßëè

Íàçèì (1906–41), Ùÿíÿôè Çåéíàëëû (1896–1938), Ìÿììÿäêàçûì ßëÿêáÿðëè (1905–38), Ìèêàéûë Ðÿôèëè (1905–58), Ìåùäè Ùöñåéí (1909–65), ßçèç Øÿðèô (1895–1988) âÿ á. Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè òÿíãèäèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíû èñòèãàìÿòëÿíäèðìèøëÿð. 20 ÿñðèí 30-úó âÿ ñîíðàêû èëëÿðèíäÿ Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëè (1887–1943), Ìÿììÿä Àðèô Äàäàøçàäÿ (1904–75), Àòàáàáà Ìóñàõàíëû (1905–41), Úÿôÿð Úÿôÿðîâ (1914–73), Ìÿììÿäúÿôÿð Úÿôÿðîâ (1909–92), Ìÿùÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ (1884–1955), ßêáÿð Àüàéåâ (1915–89), Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ (1911–93), Ùÿìèä Àðàñëû (1909–83), ßëè Ñóëòàíëû (1907–80), Ìèðçàüà Ãóëóçàäÿ (1907– 80), Ôåéçóëëà Ãàñûìçàäÿ (1898–1976), Ìèð Úÿëàë (1908–78), Úÿôÿð Õÿíäàí (1910–61), Àááàñ Çàìàíîâ (1911–93), Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèá (1907-82), Ìèðÿëè Ñåéèäîâ (1918–92), Ïÿíàù Õÿëèëîâ (ä. 1925), Êàìàë Òàëûáçàäÿ (ä. 1928), ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ (1920–2002), Àçàäÿ Ðöñòÿìîâà (1932–2005), Áÿêèð Íÿáèéåâ (ä. 1930), Êàìðàí Ìÿììÿäîâ (1922–89), Ìÿñóä ßëèîüëó (1928–73), Éàøàð Ãàðàéåâ (1936-2002), Èñà Ùÿáèááÿéëè (ä. 1950), Òåéìóð Êÿðèìëè (ä. 1953) âÿ á. Àçÿðáàéúàí ß.-íû âÿ ÿäÿáè òÿíãèäèíè éåíè ìÿðùÿëÿäÿ èíêèøàô åòäèðìèøëÿð. ×àüäàø Àçÿðáàéúàí ß.-û ö÷ ìöùöì èñòèãàìÿò öçðÿ èíêèøàô åòìèøäèð: ÿäÿáèééàò òàðèõè, ÿäÿáèééàò íÿçÿðèééÿñè, ÿäÿáè òÿíãèä. Àçÿðáàéúàí ß.-íäà Ñàëìàí Ìöìòàç, Ôåéçóëëà Ãàñûìçàäÿ, Ùÿìèä Àðàñëû âÿ á. ÿäÿáèééàò òàðèõè, Úÿôÿð Õÿíäàí, Ìèð Úÿëàë, Ìÿììÿä Úÿôÿð, Éàøàð Ãàðàéåâ ÿäÿáèééàò íÿçÿðèééÿñè, Ìÿììÿä Àðèô, Êàìàë Òàëûáçàäÿ, ßêáÿð Àüàéåâ, Áÿêèð Íÿáèéåâ ÿäÿáè òÿíãèä ñàùÿñèíè õåéëè èíêèøàô åòäèðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí ß.-íûí àéðûëìàç ùèññÿñè îëàí ôîëêëîðøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèá, Ìèðÿëè Ñåéèäîâ êèìè àëèìëÿðèí ôÿàëèééÿòè äàùà ñÿìÿðÿëè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ß.-íûí ôîðìàëàøìà âÿ èëê èíêèøàô äþâðöíäÿ ðóñ àëèìëÿðèíäÿí É.Å.Áåðòåëñ (1890–1957), À.É.Êðûìñêè (1871–1942) êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà ùÿñð åòäèêëÿðè ñàíáàëëû òÿäãèãàòëàðëà Àçÿðáàéúàí ß.-íû çÿíýèíëÿøäèðìèøëÿð. ßä.: À ð à ñ ë û Ù . ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Á., 1956; Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. 3 úèëääÿ. Á., 19571960; Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòû òàðèõè. 2

AZßÐÁÀÉÚÀÍ úèëääÿ. Á., 1967; Ò à ë û á ç à ä ÿ Ê . ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè òàðèõè. Á., 1978; Ê þ ÷ ÿ ð ë è Ô . Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû. 2 úèëääÿ. Á., 1981; Ì è ð ÿ ù ì ÿ ä î â ß . Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð (ÕIÕ– ÕÕ ÿñðëÿð). Á., 1983; Ì ö ì ò à ç Ñ . Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãàéíàãëàðû. Á., 1986; Ñ ÿ ô ÿ ð ë è ß . , É ó ñ è ô ë è Õ . Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Á., 1998; Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. 6 úèëääÿ, Á., 2004, 1-úè ú. Á.ß.Íÿáèéåâ, Ò.Ù.Êÿðèìëè

Ñÿíÿòøöíàñëûã Àçÿðáàéúàíäà ïðîôåññèîíàë Ñ. åëìè 20 ÿñðäÿ ôîðìàëàøñàäà, ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ éàøàéûá-éàðàòìûø øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðäÿí Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí “Õÿìñÿ”ñèíäÿ, Íÿñèìèíèí, Ôöçóëèíèí, Õÿòàèíèí, Âàãèôèí ïîåòèê ÿñÿðëÿðèíäÿ, 16–17 ÿñðëÿðäÿ éàøàìûø ðÿññàì âÿ ñÿíÿò íÿçÿðèééÿ÷èëÿðè Ãàçû ßùìÿäèí “Õÿòòàò âÿ ðÿññàìëàð ùàããûíäà òðàêòàò” (1597), Ñàäûã áÿé ßôøàðûí “Ãàíóí-öñ-ñöâÿð” (1602), Èñýÿíäÿð Ìöíøèíèí “Òàðèõ-è àëÿì àðàéè Àááàñè” (òÿãð. 1630) ðèñàëÿ âÿ òÿäãèãàòëàðûíäà áöòþâëöêäÿ õÿòòàòëûã, íÿããàøëûã, èíúÿñÿíÿò âÿ ìåìàðëûã ùàããûíäà ýåíèø âÿ ìàðàãëû íÿçÿðè ôèêèðëÿð, åëìè-åñòåòèê ìöääÿàëàð èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Àçÿðáàéúàíäà Èíòèáàù ìÿäÿíèééÿòèíè òÿìñèë åäÿí Íèçàìèíèí “Õÿìñÿ”ñèíäÿ ÿôñàíÿâè ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí ÿçÿìÿòèíäÿí, ñàðàéëàðûí äèâàðëàðûíû áÿçÿéÿí ìîíóìåíòàë ðÿñìëÿðäÿí, ðÿíýëÿðèí åñòåòèê ìÿçèééÿòëÿðèíäÿí, ×èí âÿ Ðóì ðÿññàìëàðûíûí éàðûøûíäàí ÿòðàôëû áÿùñ îëóíóð, ìåìàð Ñèìíàð, ùåéêÿëòÿðàø Ôÿðùàä, ðÿññàì Øàïóð êèìè ñÿíÿòêàðëàðûí ìÿùàðÿòè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. «Õÿìñÿ»äÿêè ôèêèðëÿð Íèçàìèíèí ìöàñèðè îëìóø äàùè ìåìàð ßúÿìè Íàõ÷ûâàíèíèí éàðàäûúûëûüû èëÿ ñÿñëÿøèð. Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí ùàêèìèééÿòè (1501–24) äþâðöíäÿ åñòåòèê ôèêèð éöêñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ÷àòìûøäû. Ñàäûã áÿé ßôøàðûí “Ãàíóí-öñ-ñöâÿð” (“Òÿñâèðèí ãàíóíëàðû”) ðèñàëÿñèíäÿ îðòà ÿñðëÿðèí Øÿðã ðÿíýêàðëûüûíûí íÿçÿðè âÿ ïðàêòèê ïðèíñèïëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìöÿëëèô ùÿéàòè ìöøàùèäÿëÿðÿ ÿñàñëàíìàüà, ñÿíÿòèí ñèðëÿðèíÿ äÿðèíäÿí éèéÿëÿíìÿéÿ, éàðàäûúûëûãäà òÿãëèäÿ, òÿêðàðà éîë âåðìÿìÿéÿ ÷àüûðûðäû. 17 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø áèð ñûðà ÿúíÿáè ñÿééàùëàð, ðÿññàì âÿ ìåìàðëàð – À.Îëåàðè, Øàðäåí, Þâëèéà ×ÿëÿáè, Á.Äîðí, Ã.Ãà-

ãàðèí, È.Áåðåçèí, Â.Âåðåøøàýèí âÿ á. Áàêû, Áÿðäÿ, Øàìàõû, Ýÿíúÿ, Øóøà, Øÿêè, Íàõ÷ûâàí, Äÿðáÿíä, Òÿáðèç, ßðäÿáèë âÿ äèýÿð ø.-ëÿðäÿêè ìèëëè ìåìàðëûã âÿ ðÿññàìëûã àáèäÿëÿðèíÿ ìàðàãëû éàçûëàð, õÿðèòÿëÿð, éîë ãåéäëÿðè ùÿñð åòìèøëÿð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà åñòåòèê ôèêðèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûø ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðäÿí À.Áàêûõàíîâ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Ì.Ì.Íÿââàá, Ñ.ß.Øèðâàíè, Ù.Çÿðäàáè âÿ á. Àâðîïà âÿ Ðóñèéàäà òÿøÿêêöë òàïìûø ìöòÿðÿããè ñîñèîëîæè âÿ êóëòóðîëîæè èäåéàëàðäàí ôàéäàëàíìûø, ñÿíÿòèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè ùàããûíäà ìàðàãëû ôèêèðëÿð èðÿëè ñöðìöøëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ñÿíÿò íÿçÿðèééÿñè âÿ áÿäèè òÿíãèäÿ äàèð òÿëèìèíäÿ åñòåòèê òÿëÿáàò âÿ çþâã, èíúÿñÿíÿòèí èúòèìàè âÿ òÿðáèéÿâè ðîëó, ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíäÿ ýþçÿëëèê, ìÿçìóí âÿ ôîðìà âÿùäÿòè, èñòåäàäûí ìàùèééÿòè ùàããûíäàêû ôèêèðëÿðè ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóð. Ù.Çÿðäàáèíèí ñÿíÿòëÿ áàüëû ìöëàùèçÿëÿðè äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úóìùóðèééÿòè äþâðöíäÿ (1918–20) ìÿäÿíèééÿò âÿ ñÿíÿò àáèäÿëÿðèíèí ãîðóíìàñû âÿ þéðÿíèëìÿñè èøèíÿ ãàéüû ýþñòÿðèëèðäè. Ìåìàð Çèâÿð áÿé ßùìÿäáÿéîâ ìöùÿíäèñ Þìÿð áÿé Àüàéåâëÿ áèðëèêäÿ «èñëàì èíúÿñÿíÿòèíè ñåâÿíëÿð âÿ ãîðóéàíëàð úÿìèééÿòè»íè éàðàòìûøäûëàð. Ç.ßùìÿäáÿéîâ, ìåìàð Íÿáèîüëó Ãàúàð, ìöùÿíäèñ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí Ùàúûíñêè âÿ Ùàúû áÿé Àõóíäîâ Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû êîìïëåêñèíèí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøìûøëàð. Ñÿíÿòøöíàñëàðäàí Ìÿùÿììÿä Àüàîüëó, Ùöñåéí áÿé Ìèðçÿúàìàëîâ, ìåìàð Íÿáèîüëó Ãàúàð èñëàì ìÿäÿíèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè, ìóçåéøöíàñëûã âÿ ãÿäèì ìàääè ìÿäÿíèééÿò

íöìóíÿëÿðèíè ãîðóìàã ñàùÿñèíäÿ ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí (1920) ñîíðà “Ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò” äÿðýèñèíäÿ (1923 èëäÿí íÿøð îëóíàí «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí èëêèí àäû), Àçÿðáàéúàí Àðõåîëîæè Êîìèòÿñèíèí âÿ ùÿð èêèñè Àçÿðáàéúàíû Òÿäãèã âÿ Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòèíèí (1923 èëäÿ òÿñèñ åäèëìèøäè) “Õÿáÿðëÿðè”íäÿ ìàääè ìÿäÿíèééÿò, àðõåîëîæè, ìåìàðëûã âÿ èíúÿñÿíÿò àáèäÿëÿðè ùàããûíäà àðäûúûë ìÿãàëÿëÿð äÿðú îëóíóðäó. Äþâðè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðûíûí èëê éàðàäûúûëûã òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè èøûãëàíäûðàí ìàòåðèàëëàðà äà ìöÿééÿí éåð âåðèëèðäè. Òàðèõ÷è âÿ ìÿäÿíèééÿòøöíàñ àëèìëÿðäÿí ß.ßëÿêáÿðîâ, Ä.Øÿðèôëè, Â.Çóììåð, Ï.Ôðèäîëèí, È.Øåáëûêèí, ðÿññàì âÿ ñÿíÿòøöíàñëàðäàí Ú.Ðÿôèáÿéëè, Ð.Ìóñòàôàéåâ, Ñ.Ñàëàìçàäÿ âÿ Î.Ùÿñÿíîâóí ìåìàðëûã âÿ òÿñâèðè ñÿíÿò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿ âÿ òÿäãèãàòëàðû áó ãÿáèëäÿíäèð. Í.Ýÿíúÿâèíèí éàðàäûúûëûüûíà âÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíäÿ èíòèáàù ïðîáëåìèíÿ ùÿñð îëóíìóø ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ Ì.Ðÿôèëèíèí òÿäãèãàòëàðû Ñ.-ûí èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿêàí âåðìèøäèð. Ìèëëè ìåìàðëûãäà êëàññèê èðñèí þéðÿíèëìÿñè, ìöàñèð ìåìàðëûüûí íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè ïðîáëåìëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû, òÿäãèãè âÿ òÿáëèüè ñàùÿñèíäÿ èëê úèääè òÿøÿááöñ ýþñòÿðÿí àêàäåìèêëÿðäÿí Ñ.Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâóí ôÿàëèééÿòè õöñóñèëÿ äèããÿòÿëàéèãäèð. 1938 èëäÿ Ìîñêâàäà Ñ.Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâóí “Áàêûäà Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû àáèäÿëÿðè” àäëû êèòàáû íÿøð îëóíìóø-

617

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äóð. 20 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí Àçÿðáàéúàí Ñ.-íûí èíêèøàôûíäà éåíè ìöùöì ìÿðùÿëÿ áàøëàíìûøäûð. 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí Ìåìàðëûã âÿ Èíúÿñÿíÿò Èíñòèòóòó òÿøêèë îëóíìóø, 1946 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñè íÿçäèíäÿ Ñ. øþáÿñè à÷ûëìûø, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéèíèí ôÿàëèééÿòè ýåíèøëÿíìèøäèð. Áó ñàùÿäÿ ÷àëûøàí éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàð éåòèøäèðèëìèø, ìåìàðëûã âÿ èíúÿñÿíÿò òàðèõèíÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðûí ñàéû àðòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí “Õÿáÿðëÿðè” âÿ “Ìÿðóçÿëÿðè”íäÿ, Ìåìàðëûã âÿ Èíúÿñÿíÿò Èíñòèòóòóíóí ùàçûðëàäûüû (1949–69) 13 úèëääÿí èáàðÿò “Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè” òîïëóëàðûíäà, ùÿì÷èíèí ðåñïóáëèêà âÿ öìóìèòòèôàã æóðíàë âÿ ìÿúìóÿëÿðèíäÿ êëàññèê âÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüûíà âÿ èíúÿñÿíÿòèíÿ äàèð ÷îõëó åëìè ìÿãàëÿ äÿðú îëóíìóøäó. Àçÿðáàéúàí Ñ.-û ìåìàðëûüûí, äåêîðàòèâ-òÿòáèãè âÿ òÿñâèðè ñÿíÿòèí òàðèõèíè éàðàòìàã èñòèãàìÿòèíäÿ áþéöê óüóðëàð ãàçàíìûøäûð: èíúÿñÿíÿòèí íþâ âÿ æàíðëàðû, ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà áèð ñûðà îðèæèíàë òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø, êèòàá âÿ ìîíîãðàôèéàëàð, åëÿúÿ äÿ íàìèçÿäëèê âÿ äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàëàðû, êàòàëîãëàð ùàçûðëàíìûøäûð. Àêàäåìèêëÿðäÿí Ì.Ùöñåéíîâ âÿ ß.Ñàëàìçàäÿíèí, ìåìàðëûã äîêòîðó Ã.ßëèçàäÿíèí, Ñ. äîêòîðó Ë.Áðåòàíèòñêèíèí âÿ á.-íûí Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüûíûí àéðû-àéðû òàðèõè èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ, ìåìàðëûã ìÿêòÿáëÿðèíÿ, òèïîëîæè ãðóïëàðûíà, íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèíÿ, ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüûíà äàèð òÿäãèãàòëàðû õöñóñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Áóíëàðäàí “Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè” (1946), “Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû Íèçàìè äþâðöíäÿ” (1947), “Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû” (1952), Ñ.Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâóí “Áàêûíûí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè” (1946), “Áàêûäà Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû êîìïëåêñè” (1956), Ì.Ùöñåéíîâóí “Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè” (Ì., 1951), ß.Ñàëàìçàäÿ âÿ ß.Ñàäûãçàäÿíèí “18-19 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûø áèíàëàðû” (1961), Ã.ßëèçàäÿíèí “Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû âÿ îíóí ïðîãðåññèâ ÿíÿíÿëÿðè” (1961), Ø.Ôÿòóëëàéåâèí “ÕIÕ ÿñðèí ñîíó ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿð éàøàéûø áèíàëàðû” (1963), Í.ßñýÿðîâàíûí “Àçÿðáàéúàíûí ìåìàðëûã îðíàìåíòëÿðè” (1961) ìîíîãðàôèéàëàðû, Í.Ðçàéåâèí “Ìåìàðëûã òåðìèíëÿðè ëöüÿòè” (2002), Ý.Ìÿììÿäîâàíûí “Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí äèíè ìåìàðëûüû” (1999) êèìè ìå618

ìàðëûã òàðèõèíÿ âÿ àáèäÿëÿðèíÿ àèä áèð ñûðà êèòàáëàðû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. ß.Ñàëàìçàäÿíèí “ÕVI–ÕIÕ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû” (1964) âÿ Ë.Áðåòàíèòñêèíèí “ÕII–Õ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû âÿ îíóí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíèí ìåìàðëûüûíäà ìþâãåéè” (1968) àäëû ñàíáàëëû ìîíîãðàôèéàëàðûíäà ìöÿëëèôëÿðèí ÷îõèëëèê ýÿðýèí àõòàðûøëàðû þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ì.Ùöñåéíîâ, ß.Ñàëàìçàäÿ âÿ Ë.Áðåòàíèòñêèíèí “Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû òàðèõè” (1963) ÿñÿðè ôàêòèê ìàòåðèàëûí çÿíýèíëèéè, åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿñè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Àçÿðáàéúàíûí çÿíýèí ìåìàðëûã èðñèíèí þéðÿíèëìÿñè àðäûúûë îëàðàã äàâàì åòäèðèëèð. Áó ñàùÿäÿ ýþðöëÿí èøëÿð ß.Ñàëàìçàäÿíèí “ßúÿìè ßáóáÿêð îüëó âÿ Íàõ÷ûâàí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè” (1976), Ø.Ôÿòóëëàéåâèí “ÕIÕ ÿñðèí ñîíó âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿðñàëûíìà âÿ ìåìàðëûã” (1986), “Áàêûíûí ìåìàðëûã åíñèêëîïåäèéàñû” (1998), “Àáøåðîí ìåìàðëûüû” (2003), “Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè øÿùÿðëÿðèíèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû âÿ éåíèäÿí áÿðïàñû ïðîáëåìëÿðè” (1979), Å.Àâàëîâóí “Øóøà øÿùÿðèíèí ìåìàðëûüû” (1977), ß.Ñàëàìçàäÿ, Ê.Ìÿììÿäçàäÿíèí “Àðàçáîéó àáèäÿëÿð” (1979), Ê.Ìÿììÿäçàäÿíèí “Àçÿðáàéúàíûí èíøààò ñÿíÿòè” (1978), Ä.Àõóíäîâóí “Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿð ìåìàðëûüû” (1986), Ú.Ãèéàñèíèí “Íèçàìè äþâðö ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè” (1994), À.Ìåùäèéåâèí “Àçÿðáàéúàíûí éàøàéûø áèíàëàðû” (2001), Ð.ßìÿíçàäÿíèí “Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüûíäà áàø òàüëàð” (1995), Ð.Ñàëàéåâàíûí “Íàõ÷ûâàí ìåìàðëûã èðñè” (2002) êèòàáëàðûíäà âÿ äèýÿð òÿäãèãàò÷ûëàðûí àðàøäûðìàëàðûíäà ÿêñ îëóíìóøäóð. Ñÿíÿòøöíàñ àëèìëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà Àçÿðáàéúàí ìöàñèð äþâð ìåìàðëûüûíûí èíêèøàôû, îíóí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíèí òÿäãèãè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. ß.Ñàëàìçàäÿ âÿ Ë.Áðåòàíèòñêèíèí “Àçÿðáàéúàí ñîâåò ìåìàðëûüû òàðèõè” (1952), ß.Ãàñûìçàäÿíèí “Ìöàñèð äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ñîâåò àðõèòåêòóðàñûíûí èíêèøàô ïðîáëåìëÿðè” (1967), À.Ùÿñÿíîâàíûí “Àçÿðáàéúàíûí áàü âÿ ïàðêëàðû” (1996), Ð.ßôÿíäèçàäÿíèí “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí ìåìàðëûüû” (1986) êèìè èúìàë ñÿúèééÿëè ÿñÿðëÿðè èëÿ éàíàøû, ìöàñèð ìåìàðëûüûí áèð ñûðà ìöùöì íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè ïðîáëåìëÿðèíÿ äàèð òÿäãèãàò èøëÿðè íÿøð îëóíìóøäóð. Ë.Áðåòàíèòñêè âÿ ß.Ñàëàìçàäÿíèí “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí ìåìàðëûüû” (1973) âÿ Ê.Ìÿììÿäçàäÿíèí “ÑÑÐÈ õàëã ìåìàðû àêàäåìèê Ì.Ùöñåéíîâ” (1989) àäëû ìîíîãðàôèéà-

ëàðû ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí (1939–45) ñîíðàêû äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí òÿñâèðè âÿ äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿòèíèí òàðèõèíè, èíêèøàô éîëëàðûíû, ìöùöì íàèëèééÿòëÿðèíè òÿäãèã âÿ òÿáëèü åòìÿê ñàùÿñèíäÿ úèääè ñÿéëÿð ýþñòÿðèëìèø, áèð ÷îõ èðèùÿúìëè ìîíîãðàôèê òÿäãèãàòëàð, î÷åðê âÿ åëìè-êöòëÿâè ÿñÿðëÿð íÿøð îëóíìóøäóð. Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòèíèí ìöõòÿëèô äþâðëÿðè, íþâ âÿ æàíðëàðû, õàë÷à÷ûëûã, êåðàìèêà, çÿðýÿðëèê, áÿäèè òèêìÿ, äàø âÿ ìåòàë áÿçÿêëÿðè, õàëã ñÿíÿòêàðëàðûíûí éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà ìîíîãðàôèéàëàð, î÷åðê âÿ ìÿãàëÿëÿð éàçûëìûøäûð. Ýþðêÿìëè ñÿíÿòøöíàñ À.Ãàçûéåâèí ÷îõèëëèê ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòè “Ñàäûã áÿé ßôøàð” (1963), “Íèçàìè “Õÿìñÿ”ñè 1539-1543 èëëÿð ÿëéàçìàñûíûí ìèíèàòöðëÿðè” (1964), “ÕIII–ÕÂII ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿëéàçìà êèòàáûíûí áÿäèè òÿðòèáè” (1977) âÿ äèýÿð òÿäãèãàòëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Í.Ðçàéåâèí “Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí èíúÿñÿíÿòè” (1976), Ê.Êÿðèìîâóí “Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä âÿ îíóí ìÿêòÿáè” (1970), “Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöðëÿðè” (1979), “Íèçàìè Ýÿíúÿâè. Õÿìñÿ. Ìèíèàòöðëÿð” (1983) êèòàáëàðû ìèëëè òÿñâèðè ñÿíÿòèí çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðè ùàããûíäà äîëüóí âÿ ùÿðòÿðÿôëè ìÿëóìàò âåðÿí îðèæèíàë òÿäãèãàòëàðäàíäûð. 20 ÿñð Àçÿðáàéúàí òÿñâèðè ñÿíÿòèíèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíè, îíóí íþâ âÿ æàíðëàðûíû, àéðû-àéðû ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüûíû þéðÿíìÿê âÿ òÿáëèü åòìÿê ñàùÿñèíäÿ õåéëè èø ýþðöëìöøäöð. Ê.Êÿðèìîâ, Ð.ßôÿíäèéåâ, Í.Ðçàéåâ, Í.Ùÿáèáîâ òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø “Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè” (1992) êèòàáû ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã 20 ÿñðÿ êèìè ìèëëè ñÿíÿò òàðèõèíè ÿùàòÿ åäÿí ñàíáàëëû òÿäãèãàò ÿñÿðèäèð. Ì.Íÿúÿôîâ, Ð.ßôÿíäèéåâ, Í.Ùÿáèáîâ, Ì.Òÿðëàíîâ, Ú.Íîâðóçîâà, Ï.Ùàúûéåâ âÿ á.-íûí ðÿññàìëûã, ùåéêÿëòÿðàøëûã, ãðàôèêà ñÿíÿòëÿðèíÿ äàèð áèð ñûðà ÿñÿðëÿðè, ìîíîãðàôèéà âÿ î÷åðêëÿðè ÷àï îëóíìóøäóð. Ð.ßôÿíäèéåâ âÿ Ì.Òÿðëàíîâóí “Àçÿðáàéúàíûí òÿñâèðè ñÿíÿòè” (1957), Í.Ùÿáèáîâ âÿ Ì.Íÿúÿôîâóí “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí èíúÿñÿíÿòè” (1960), “Àçÿðáàéúàí ñîâåò èíúÿñÿíÿòè” (1970), Í.Ùÿáèáîâ âÿ Ú.Íîâðóçîâàíûí “Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí òÿñâèðè ñÿíÿòè” (1978) êèòàáëàðû áó ãÿáèëäÿíäèð. Í.Ìèêëàøåâñêàéàíûí “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà ñîñèàëèñò ðåàëèçìè èíúÿñÿíÿòèíèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû” (1977), Ú.Íîâðóçîâàíûí “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí ìîíóìåíòàë ùåéêÿëòÿðàøëûüû” (1960), “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí ùåéêÿëòÿðàøëûüû” (1979), “Ôó-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àä ßáäöððÿùìàíîâ” (2004), Ï.Ùàúûéåâèí “Àçÿðáàéúàí ñîâåò ãðàôèêàñû” (1962), Ð.Êÿðèìîâàíûí “Àçÿðáàéúàí ñîâåò ïîðòðåò áîéàêàðëûüû” (1964), Ý.Ãàúàðûí “Î.Ñàäûãçàäÿ” (2000), “Åëìèðà Øàùòàõòèíñêàéà” (2001), É.Àõóíäîâàíûí “Àçÿðáàéúàí òÿñâèðè ñÿíÿòè” (1999) êèìè êèòàáëàðû, ùÿì÷èíèí È.Àõóíäçàäÿ, Ä.Âàùàáîâà, Ò.Èáðàùèìîâ âÿ Ç.ßëèéåâèí ìöàñèð àâàíãàðä ñÿíÿò òÿìàéöëëÿðèíÿ äàèð òÿäãèãàòëàðû Ñ. åëìèíèí íàèëèééÿòëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí òÿñâèðè ñÿíÿòèíèí íàèëèééÿòëÿðèíè òÿáëèü åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Áàêûäà âÿ Ìîñêâàäà íÿøð îëóíìóø ìöõòÿëèô ìîíîãðàôèéàëàð, àëáîìëàð, êàòàëîãëàð õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ýþðêÿìëè ôûð÷à óñòàëàðûíäàí ß.ßçèìçàäÿ, Á.Êÿíýÿðëè, Ñ.Ñàëàìçàäÿ, Ñ.Áÿùëóëçàäÿ, Ð.Ìóñòàôàéåâ, È.Ñåéèäîâà, Ò.Òàüûéåâ, Ì.Àáäóëëàéåâ, Á.Ìèðçÿçàäÿ, Â.Ñÿìÿäîâà, Í.ßáäöððÿùìàíîâ, À.Úÿôÿðîâ, Ð.Áàáàéåâ, Ò.Ñàëàùîâ, Ò.Íÿðèìàíáÿéîâ, ùåéêÿëòÿðàøëàðäàí Ï.Ñàáñàé, Ô.ßáäöððÿùìàíîâ, Ú.Ãàðéàüäû, Þ.Åëäàðîâ, Ò.Ìÿììÿäîâ, È.Çåéíàëîâ, ãðàôèêëÿðäÿí Ã.Õàëûãîâ, ß.Ðçàãóëèéåâ, Ì.Ðÿùìàíçàäÿ, Î.Ñàäûãçàäÿ, Íÿúÿôãóëó, Å.Øàõòàõòèíñêàéà, Ú.Ìöôèäçàäÿ âÿ á. ùàããûíäà ñàíáàëëû ìîíîãðàôèéàëàð éàçûëìûøäûð. Ñ. âÿ áÿäèè òÿíãèäèí ìöùöì íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè ñàùÿñèíäÿ ÑÑÐÈ õàëã ðÿññàìëàðû Ì.Àáäóëëàéåâ âÿ Ò.Ñàëàùîâóí õèäìÿòëÿðè õöñóñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Àçÿðáàéúàí äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿòèíèí ÷îõÿñðëèê òàðèõè, áÿäèè êåðàìèêà, õàë÷à÷ûëûã, áÿäèè òèêìÿ, çÿðýÿðëèê, ìåòàë, äàø âÿ àüàú öçÿðèíäÿ îéìà ñÿíÿòëÿðèíèí çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðè äàèì ñÿíÿòøöíàñëàðûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ÿí ýåíèø éàéûëìûø íþâëÿðèíäÿí îëàí õàë÷à÷ûëûã ñÿíÿòèíèí ìÿøùóð áèëèúèñè Ë.Êÿðèìîâóí òÿäãèãàòëàðû ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Îíóí ÷îõèëëèê àõòàðûøëàðûíûí íÿòèúÿñè îëàí “Àçÿðáàéúàí õàë÷àñû” (ú.1, 1961; ú. 2-3, 1983) àäëû ôóíäàìåíòàë ÿñÿðè Àçÿðáàéúàíäà, ùÿì÷èíèí áèð ñûðà õàðèúè þëêÿëÿðäÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. Áÿäèè òèêìÿ, ÿëáÿñÿ, áÿäèè ìåòàë, çÿðýÿðëèê, ïàð÷à, õàë÷à, äàø öçÿðèíäÿ îéìà êèìè ñÿíÿò íþâëÿðèíè àðàøäûðàí Ð.ßôÿíäèéåâèí Àçÿðáàéúàíäà âÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûø òÿäãèãàòëàðû “Àçÿðáàéúàí äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿòëÿðè” (1976), “Àçÿðáàéúàí áÿäèè ñÿíÿòêàðëûüû õàðèúè þëêÿ ìóçåéëÿðèíäÿ” (1980), “Àçÿðáàéúàí õàëã ñÿíÿòè” (1984), “Àçÿðáàéúàí äàø ïëàñòèêàñû” (1986), “Àçÿðáàéúàí äåêîðàòèâ-òÿòáèãè

ñÿíÿòè (XI–XVIII éöçèëëèêëÿð)” (1999) àäëû ìîíîãðàôèéà âÿ äèýÿð êèòàáëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Í.Íÿúÿôîâàíûí “XII-XV ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áÿäèè êåðàìèêàñû” (1964), Ò.ßôÿíäèéåâèí “Àçÿðáàéúàí äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿòè ÕÛÕ–ÕÕ éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ” (2003), Ñ.ßñÿäîâàíûí “XIÕ–ÕÕ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí çÿðýÿðëèê èíúÿñÿíÿòè” (1978) êèòàáëàðû, Ý.ßëèéåâàíûí “Àçÿðáàéúàíûí áÿäèè ïàð÷àëàðû âÿ òèêìÿëÿðè” (1990), Ê.ßëèéåâàíûí “XÂI–XÂII ÿñðëÿðäÿ Òÿáðèç õàë÷à ìÿêòÿáè” (1999), Ð.Òàüûéåâàíûí “Àçÿðáàéúàí õàë÷àñû” (1998), Ñ.Ñàëàìçàäÿíèí “Äèçàéíûí òàðèõè” (1995), “Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòøöíàñëûüû ÕÕ ÿñð” (2001) òÿäãèãàòëàðû ìèëëè áÿçÿê âÿ îðíàìåíò ñÿíÿòèíèí íþâëÿðè, ìàääèìÿíÿâè âÿ áÿäèè ñÿðâÿòëÿðèí ðÿíýàðÿíýëèéè ùàããûíäà äîëüóí òÿñÿââöð éàðàäûð.

äþâðè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ àðäûúûë îëàðàã ÷ûõûø åòìÿêëÿ áÿðàáÿð, áèð ñûðà áåéíÿëõàëã åëìè ñåññèéà, êîíôðàíñ âÿ êîíãðåñëÿðèí, ñèìïîçèóìëàðûí èøèíäÿ èøòèðàê åäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí Ñ.-ûíûí èíêèøàôûíäà Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ “Õÿáÿðëÿðè” (ÿäÿáèééàò, äèë âÿ èíúÿñÿíÿò ñåðèéàñû), “ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòè âÿ “Ãîáóñòàí” òîïëóñó ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà èíúÿñÿíÿòèí, ùàáåëÿ Ñ.-ûí èíêèøàôû, õöñóñèëÿ þëêÿ ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà áó ñàùÿäÿ áàø âåðÿí òÿêàìöë “Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè” (2000) òîïëóñóíäà ÿêñ îëóíìóøäóð. Ñ. åëìè ìöàñèð éàðàäûúûëûã ïðîñåñèíäÿ çàìàíûí ìÿíÿâè-åñòåòèê ïðîáëåìëÿðè èëÿ ñÿñëÿøÿí ìöõòÿëèô âÿ ðÿíýàðÿíý öñëóá âÿ òÿìàéöëëÿðèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíû èñòèãàìÿòëÿíäèðèð. ßä.: Ñ à ä û ã á ÿ é ß ô ø à ð . “Ãàíóí-öññöâÿð”, Á., 1971; Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí èíúÿñÿíÿòè. Òÿñâèðè èíúÿñÿíÿò. Áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúè. Á., 1986; Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòøöíàñëûüûíûí þíúöë èñòèãàìÿòëÿðè: Ìÿãàëÿëÿð òîïëóñó. Á., 1998; Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè, Á., 2000; Ñ . Ñ à ë à ì ç à ä ÿ . Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòøöíàñëûüû ÕÕ ÿñð. Á., 2001; Ê à ç è À õ ì å ä . Òðàêòàò î êàëëèãðàôèè è õóäîæíèêàõ. Ì. – Ë., 1947; Êàòàëîã èçäàíèé Èíñòèòóòà àðõèòåêòóðû è èñêóññòâà ÀÍ Àçåðá. ÑÑÐ. Á., 1966; À á ä ó ë ë à å â à Ð . Ã . , Ñ à ë à ì ç à ä å Ý . À . Ñîâðåìåííîå èñêóññòâîçíàíèå: èñòîêè, ïðîáëåìû è ìåòîäû. Á., 1997.

Àçÿðáàéúàí (ìåìàðëûã, òÿñâðè âÿ äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò òîðïëóñó). Áóäàïåøò. 1976 (ìàúàð äèëèíäÿ)

Í.Ä.Ùÿáèáîâ

Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ìöàñèð Ñ. åëìèíèí âÿ áÿäèè òÿíãèäèí èíêèøàôûíäà, áåéíÿëõàëã åëìè-òÿäãèãàò ïðîãðàìëàðûíäà, î úöìëÿäÿí ñàáèã ÑÑÐÈ Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí íÿøð åòäèéè 9 úèëäëèê “ÑÑÐÈ õàëãëàðûíûí èíúÿñÿíÿòè òàðèõè”, 12 úèëäëèê “Öìóìäöíéà ìåìàðëûã òàðèõè”, “Äöíéà þëêÿëÿðè âÿ õàëãëàðûíûí èíúÿñÿíÿòè” (1962) ìöõòÿñÿð áÿäèè åíñèêëîïåäèéàñûíûí âÿ ñ. ñàíáàëëû êîëëåêòèâ ÿñÿðëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿòèíèí êëàññèê ÿíÿíÿëÿðè äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðèëèð. 1983 èëäÿ Áàêûäà Øÿðã õàë÷à ñÿíÿòèíÿ ùÿñð îëóíìóø Áåéíÿëõàëã ñèìïîçèóì êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòøöíàñëàðû õàðèúè þëêÿëÿðèí, õöñóñèëÿ Ðóñèéàíûí, Òöðêèéÿíèí 619

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìóñèãèøöíàñëûã Àçÿðáàéúàíäà ìóñèãè åëìèíèí òàðèõè ãÿäèìäèð, Ì. èñÿ áèð òåðìèí êèìè äàùà ñîíðàëàð éàðàíìûøäûð. Ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíèí, èôà÷ûëûã ñÿíÿòèíèí èíêèøàôû èëÿ áÿðàáÿð ìóñèãè ùàãäà åëìè ÿñÿðëÿð-ðèñàëÿëÿð éàçûëûðäû. Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí íÿçÿðè âÿ åñòåòèê ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø ÿñÿðëÿð 13 ÿñðäÿ éàðàíìàüà áàøëàäû. Þç ÿñÿðëÿðèëÿ òÿêúÿ Øÿðãäÿ äåéèë, Ãÿðáäÿ äÿ øþùðÿò òàïìûø Àçÿðáàéúàí ìóñèãèøöíàñû Ñÿôèÿääèí Óðìÿâè (1230-1294) îëìóøäóð. Îíóí «Êèòàá ÿë-ÿäâàð» («Ìóñèãè äþâðëÿðè ùàããûíäà êèòàá», 1252) âÿ «Øÿðÿôèééÿ» ðèñàëÿëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ìóñèãè åëìèíèí ÿñàñûíû ãîéìóø âÿ îíóí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû ö÷öí çÿìèí éàðàòìûøäûð. Î, ìóñèãè åëìèíÿ «ñèñòåì÷èëèê» ìÿêòÿáèíèí éàðàäûúûñû, òàáóëàòóðàíûí áàíèñè êèìè äàõèë îëìóøäóð. Óðìÿâèíèí éàðàòäûüû ìóñèãè ñèñòåìè, íîò úÿäâÿëè î äþâðöí ÿí êàìèë íîò ñèñòåìè âÿ òàáóëàòóðàñû èäè. Óðìÿâè ùÿì äÿ ìóüíè âÿ íöçùÿ êèìè ìóñèãè àëÿòëÿðèíèí èõòèðà÷ûñû âÿ óä àëÿòèíèí ìàùèð èôà÷ûñû îëìóøäóð. Îíóí óä àëÿòèíäÿ åúàçêàð èôàñû, ùÿì÷èíèí õÿòòàòëûã, íÿããàøëûã áàúàðûüû âÿ ìÿùàðÿòè ùàããûíäà Øÿðãäÿ ìöõòÿëèô ðÿâàéÿòëÿð ýÿçèðäè. Óðìÿâè ìÿêòÿáèíèí äàâàì÷ûñû, 14-15 ÿñðëÿðäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí ìóñèãèñèíäÿ ïàðëàéàí áÿñòÿêàð, ìóñèãèøöíàñ, øàèð, ýþçÿë ñÿñÿ ìàëèê âÿ ìöõòÿëèô àëÿòëÿðäÿ ÷àëàí èôà÷û, ìàùèð õÿòòàò ßáäöëãàäèð Ìàðàüè îëìóøäóð (1353-1435). Î, «Êÿíç ÿë-ÿëùàí» («Ìåëîäèéàëàð õÿçèíÿñè»), «Úàìå ÿë-ÿëùàí» («Ìåëîäèéàëàð êöëëèéàòû»), «Êèòàá ÿë-ëÿùíèééÿ» («Ëÿùíëÿð ùàããûíäà êèòàá»), «Ìÿãàñèä ÿë-ÿëùàí» («Ìåëîäèéàëàðûí ìÿãñÿäëÿðè»), «Øÿðùöë êèòàá ÿë-ÿäâàð», «Ôÿâàèäè-ÿøÿðÿ» («Îí ôàéäà») êèìè ðèñàëÿëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Ðèñàëÿëÿðäÿ ìóñèãèíèí ìàùèééÿòè, ñÿñèí êåéôèééÿòè, óúàëûüû âÿ ñÿðòëèéè, òåòðàõîðäëàð, ïåíòàõîðäëàð, èíòåðâàëëàð, ëàäëàð, ìóüàì øþáÿëÿðè, ðèòìèê öñóëëàð, ìóñèãè àëÿòëÿðè âÿ äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð àðàøäûðûëûð. «Øÿðùöë êèòàá-ÿë-ÿäâàð» Óðìÿâèíèí ðèñàëÿñèíèí øÿðùèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Ìàðàüèäÿí ñîíðà éàðàíìûø ðèñàëÿëÿðäÿ Øÿðã ìóñèãè íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí áèð ÷îõ ìöðÿêêÿá íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãèíÿ ñÿé ýþñòÿðèëñÿ äÿ, áó ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðäà ÿââÿëêèëÿðèí òÿêðàðû îëìóøäóð. Ùÿìèí ðèñàëÿëÿðèí ÿñàñ äÿéÿðè èñÿ îíëàðûí òÿúðöáè ÿùÿìèééÿòèíäÿ èäè. (Ìàðàüèíèí êè÷èê îüëó ßáäöëÿçèç ×ÿëÿáèíèí «Íÿãàâÿòèë ßäâàð» âÿ îíóí îüëó

620

Ìàùìóä ×ÿëÿáèíèí «Ìÿãàñèä ÿë-ÿäâàð» ÿñÿðëÿðè). 17 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìûø ìàðàãëû ðèñàëÿëÿðäÿí áèðè äÿ Ìèðçÿ áÿéèí «Ìóñèãè ùàãäà» ðèñàëÿñèäèð. 17 ÿñðèí äèýÿð ìÿøùóð ðèñàëÿñè ßáäöëìþìèí Ñÿôèÿääèíèí Òåùðàíäà íÿøð åäèëìèø «Áåùúÿò öë-ðóù» ðèñàëÿñèäèð. Àíîíèì ðèñàëÿëÿðäÿí ðóñ òöðêîëîãó Â.Ä.Ñìèðíîâóí (1846–1922) Òöðêèéÿäÿ ÿëäÿ åòäèéè 18 ÿñðÿ àèä «ßäâàð» ÿñÿðèäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ «Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñèíèí ÿñàñëàðû» (1945) òÿäãèãàòûíäà Àçÿðáàéúàíûí äöíéàäà ìÿøùóð ìóñèãèøöíàñëàðû Óðìÿâè âÿ Ìàðàüèäÿí ñîíðà Ìèð Ìþùñöí Íÿââàáûí (1833–1918) àäûíû ÷ÿêìèø âÿ îíóí «Âöçóù öë-ÿðãàì» ðèñàëÿñèíäÿ Éàõûí Øÿðã õàëãëàðûíûí ìóñèãèñèíäÿí áÿùñ îëóíäóüóíó ãåéä åòìèøäèð. Ðèñàëÿäÿ ìóñèãèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè, îíóí òÿáàáÿòëÿ ÿëàãÿñè, øåðëÿ ìóüàìûí áàüëûëûüû, åñòåòèêà ìÿñÿëÿëÿðè, ñÿñèí àêóñòèêàñû, äÿñòýàùëàðûí òÿðêèáè, ìóüàìëàðäà ðÿãÿìëÿðèí èçàùû êèìè ìÿñÿëÿëÿð, ìóüàìëàðûí àäëàðû, ìóñèãè àëÿòëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàðàäûúûëûüà áàøëàéàí áþéöê áÿñòÿêàð Ö.Ùàúûáÿéîâ 1921 èëäÿí ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ Ì.-ûí ìöõòÿëèô ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿð äÿðú åòäèðìèøäèð. «Âÿçèôåéèìóñèãèééÿìèçÿ àèä ìÿñÿëÿëÿð», «Àçÿðáàéúàí ìóñèãè ùÿéàòûíà áèð íÿçÿð», «Øÿðã ìóñèãèñè âÿ Ãÿðá ìóñèãè àëÿòè», «Ìóñèãèäÿ òÿðúöìÿ», «Àçÿðáàéúàíäà ìóñèãè òÿðÿããèñè», «Àçÿðáàéúàí òöðê õàëã ìóñèãèñè ùàããûíäà», «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí»äàí «Êîðîüëó»éà ãÿäÿð», «×àéêîâñêè âÿ Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñè» âÿ ñ. ìÿãàëÿëÿðèíäÿ, áèð ñûðà ìÿðóçÿ âÿ ÷ûõûøëàðûíäà Àçÿðáàéúàí ìóñèãè äèëèíèí ëàä, ìåëîäèéà, ìåòðîðèòì, ñÿñ ñèñòåìè, ÷îõñÿñëèëèê, âîêàë ñÿíÿòè, åëÿúÿ äÿ ìóñèãè òàðèõè, íÿçÿðèééÿñè âÿ èíêèøàôû èëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ «Ñÿíàéåéè-íÿôèñÿ» (1921, ¹1) ìÿúìóÿñèíäÿ äÿðú åòäèðäèéè «Âÿçèôåéè-ìóñèãèééÿìèçÿ àèä ìÿñÿëÿëÿð» àäëû ïðîãðàì õàðàêòåðëè ìÿãàëÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíû ìöÿééÿí åòìèø, ïðîôåññèîíàë ìóñèãè êàäðëàðû éåòèøäèðìÿê, Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí ÿñàñëàðûíû òÿéèí åòìÿê, äöíéà ìóñèãèñèíè þéðÿíìÿê êèìè ìÿñÿëÿëÿðè èðÿëè ñöðìöøäöð. Óçóí èëëÿð õàëã ìóñèãèñèíèí òÿäãèãè èëÿ ìÿøüóë îëìóø, ñàéñûç-ùåñàáñûç ìÿãàëÿëÿð éàçìûø Ö.Ùàúûáÿéîâóí åëìè àõòàðûøëàðû «Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñèíèí ÿñàñëàðû» òÿäãèãàòûíäà òàìàì-

ëàíìûøäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ òÿäãèãàòûíäà õàëã ìóñèãèñèíèí íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèíèí äÿðèí åëìè òÿùëèëèíè âåðìèøäèð. Áèðèíúè ùèññÿäÿ ìèëëè ìóñèãèíèí ñÿñ ñèñòåìè, òåòðàõîðäëàðûí áèðëÿøìÿ öñóëëàðû, Àçÿðáàéúàí ëàäëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ ãàéäàëàðû êèìè ÿñàñ ìöääÿàëàð à÷ûãëàíûð. Èêèíúè ùèññÿ õàëã öñëóáóíäà Àçÿðáàéúàí ëàäëàðû ÿñàñûíäà ìóñèãè áÿñòÿëÿìÿê ãàéäàëàðûíäàí áÿùñ åäèð. Áó òÿäãèãàò Àçÿðáàéúàíäà Ì. ôèêðèíèí èíêèøàôûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûø, Øÿðã ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíèí Ãÿðá ìóñèãè ñèñòåìëÿðèëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ãîéóëäóüó ìöõòÿëèô áåéíÿëõàëã êîíãðåñ âÿ ñèìïîçèóìëàðäà áó ýöí äÿ þç àêòóàëëûüûíû ñàõëàìûøäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí Ì.íûí áàíèñèäèð. Î, Àçÿðáàéúàíäà áþéöê ìóñèãèøöíàñëàð îðäóñó éàðàòìûø, îíóí þçöíöí éàðàäûúûëûüû èñÿ Àçÿðáàéúàí Ì.íäà «Öçåéèðøöíàñëûã» êèìè ìöùöì ãîëóí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Õ.Àüàéåâà, Ã.Ãàñûìîâ, Õ.Ìÿëèêîâ, ß.Àááàñîâ, Å.Àáàñîâà, Ç.Ñÿôÿðîâà, È.Àáåçãàóç, Ç.Ãàôàðîâà âÿ á. ìóñèãèøöíàñëàð áÿñòÿêàðûí ùÿéàò éîëóíó, éàðàäûúûëûüûíûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíè, íÿçÿðèåñòåòèê ýþðöøëÿðèíè âÿ äèýÿð ïðîáëåìëÿðè àðàøäûðìûø, òÿäãèãàòëàð àïàðìûøëàð. Ç.Ñÿôÿðîâàíûí «Öçåéèð Ùàúûáÿéîâóí ìóñèãè-åñòåòèê ýþðöøëÿðè» (1973) âÿ È.Àáåçãàóçóí «Öçåéèð Ùàúûáÿéîâóí «Êîðîüëó» îïåðàñû» (1987) òÿäãèãàòëàðû Ìîñêâàäà ÷àï åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð áÿñòÿêàðëàðûíûí – Ì.Ìàãîìàéåâ, À.Çåéíàëëû, Ç.Ùàúûáÿéîâ, ß.Áÿäÿëáÿéëè, Ã.Ãàðàéåâ, Ô.ßìèðîâ, Ú.Ùàúûéåâ, Ñ.Ùàúûáÿéîâ, Ú.Úàùàíýèðîâ, Íèéàçè, Ñ.Ðöñòÿìîâ, Ò.Ãóëèéåâ, Ð.Ùàúûéåâ âÿ á.-íûí éàðàäûúû ïîðòðåòëÿðè Ã.Èñìàéûëîâà, Ä.Äàíèëîâ, Ë.Â.Êàðàýè÷åâà, Å.Àáàñîâà, À.Òàüûçàäÿ, Ð.Ôÿðùàäîâà, Ñ.Ãàñûìîâà, Ç.Áàêûõàíîâà, Â.Øÿðèôîâà, Ñ.Êÿðèìîâ, À.Ùöñåéíîâà êèìè ìóñèãèøöíàñëàð òÿðÿôèíäÿí èøëÿíìèøäèð. 1932 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êîíñåðâàòîðèéàñû íÿçäèíäÿ Áöëáöëöí òÿøÿááöñö èëÿ éàðàäûëàí åëìè-òÿäãèãàò ìóñèãè êàáèíÿñèíäÿ îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Àñÿô Çåéíàëëû, Ãàðà Ãàðàéåâ, Úþâäÿò Ùàúûéåâ, Íèéàçè, Ñÿèä Ðöñòÿìîâ, Òîôèã Ãóëèéåâ âÿ á. áÿñòÿêàðëàð Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãè íöìóíÿëÿðèíè òîïëàéûá, íîòà ñàëìûø âÿ ñèñòåìëÿøäèðìèøëÿð. Áöëáöëöí ðåäàêòÿñè èëÿ ÷àï åäèëìèø «50 Àçÿðáàéúàí åë ìàùíûñû» (1938) âÿ «Àçÿðáàéúàí õàëã ìàùíûëàðû» (1956, 1958) òîïëóëàðûíûí Àçÿðáàéúàí ìóñèãè ôîëêëîðøöíàñëûüûíûí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òàðèõèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Ñîíðàäàí Àçÿðáàéúàí õàëã ìàùíûëàðû, õàëã ðÿãñ ìåëîäèéàëàðû, òÿñíèôëÿð, Àçÿðáàéúàí ìóüàìëàðûíûí íîò êþ÷öðìÿëÿðè íÿøð åäèëìèøäèð. Ìóñèãè ôîëêëîðøöíàñëûüûíûí èíêèøàôûíäà Ì.Èñìàéûëîâ, Á.Ùöñåéíëè, ß.Èñàçàäÿ, ß.Åëäàðîâà, Í.Ìÿììÿäîâ ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñèíèí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíè Ñ.Àáäóëëàéåâà, Ñ.Ñåéèäîâà, Ò.Ìÿììÿäîâ âÿ á. òÿäãèã åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíûí èíêèøàôûíäà Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ìåìàðëûã âÿ Èíúÿñÿíÿò Èí-òó (èíñòèòóò 1945 èëäÿ Ö.Ùàúûáÿéîâ òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð âÿ þìðöíöí ñîíóíàäÿê îíóí äèðåêòîðó îëìóøäóð), õöñóñèëÿ îíóí Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí òàðèõè âÿ íÿçÿðèééÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí ìóñèãè ôîëêëîðó øþáÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êîíñåðâàòîðèéàñûíûí (ùàçûðêû Áàêû Ìóñèãè Àêàäåìèéàñû) âÿ Áÿñòÿêàðëàð Èòòèôàãûíûí ìóñèãè òàðèõè âÿ íÿçÿðèééÿñè öçðÿ åëìèòÿäãèãàò øþáÿ âÿ áþëìÿëÿðè ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. Àçÿðáàéúàíûí ìóñèãè òàðèõèíè, Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíû âÿ õàëã ìóñèãèñèíèí åëìè-íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèíè àðàøäûðàí òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø, «Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè» (Û ú., 1949), «Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè» (12 ú. 1968), «Ñîâåò Àçÿðáàéúàíû ìóñèãèñè èíúÿñÿíÿòèíèí î÷åðêëÿðè» (1920-56 èëëÿð) (Å.Àáàñîâà, Ã.Ãàñûìîâ, 1970), «Àçÿðáàéúàí õàëã ìàùíûëàðû âÿ îéóí ùàâàëàðû» (ß.Èñàçàäÿ, Í.Ìÿììÿäîâ, 1984), «Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñè» (î÷åðêëÿð, 1981), «Ñîâåò Àçÿðáàéúàíû ìóñèãè ùÿéàòûíûí ñàëíàìÿñè» (1920-25), (1965), «Ñîâåò Àçÿðáàéúàíû ìóñèãè ùÿéàòûíûí ñàëíàìÿñè» (1926, 1932), (1982) êèìè êîëëåêòèâ òîïëóëàð íÿøð åäèëìèøäèð. Å.Àáàñîâà, À.Òàüûçàäÿ, Ñ.Ãàñûìîâà, Í.Ìåùäèéåâà, Ò.Ùöñåéíîâà, Ö.Èìàíîâà, È.ßôÿíäèéåâà, Ù.Ãàøãàé, Ç.Äàäàøçàäÿ, Ô.ßëèéåâà êèìè ìóñèãèøöíàñëàðûí èøëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñèìôîíèê, îïåðà, áàëåò, õîð, êàìåðà-èíñòðóìåíòàë, êàìåðà-âîêàë, òåàòð âÿ êèíî ìóñèãèñè òÿùëèë âÿ òÿäãèã åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ì.-íäà ìóüàì ñÿíÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Í.Ìÿììÿäîâ, Ð.Çþùðàáîâ, Ñ.Áàüûðîâà, Ð.Ìÿììÿäîâà, Ð.Èìðàíè, Ø.Ìàùìóäîâà Àçÿðáàéúàí ìóüàìûíûí áèð ñûðà ïðîáëåìëÿðèíè òÿäãèãàòà úÿëá åòìèøëÿð. Áàêû Ìóñèãè Àêàäåìèéàñûíûí ìöÿëëèì âÿ ïðîôåññîð êîëëåêòèâè Àçÿðáàéúàí ìóñèãè òàðèõèíèí ìöÿééÿí äþâð âÿ ñàùÿ-

ëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí äÿðñ âÿñàèòëÿðè òÿðòèá åòìèøëÿð [«Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí òàðèõè», 1-úè ú., 1992 (Å.Àáàñîâà, Ë.Êàðàýè÷åâà, Ñ.Ãàñûìîâà, Í.Ìåùäèéåâà, À.Òàüûçàäÿ), «ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñè» (1996) òîïëóñó (òÿðòèá÷è, þí ñþçöí ìöÿëëèôè À.Òàüûçàäÿ)]. Ìóñèãè òàðèõèíèí òÿäãèãèíäÿ ìÿíáÿøöíàñëûã õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àçÿðáàéúàí Ì.-íäà ìÿíáÿøöíàñëûüûí ÿñàñû 19 ÿñð àëèìè Ìèð Ìþùñöí Íÿââàáûí «Âöçóùöë-ßðãàì» ðèñàëÿñèíèí 1989 èëäÿ íÿøðè èëÿ ãîéóëìóøäóð. Îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Óðìÿâèíèí, Ìàðàüèíèí, Íÿââàáûí ìóñèãè åëìè èðñè áàðÿäÿ ß.Áÿäÿëáÿéëè, Ã.Ãàñûìîâ, Ç.Ñÿôÿðîâà âÿ Ñ.Àüàéåâàíûí áèð ñûðà ÿñÿðëÿðè íÿøð îëóíìóøäóð. Îíëàðäàí ß.Áÿäÿëáÿéëèíèí «Ìóñèãè ëöüÿòè» (Áàêû, 1969), Ã.Ãàñûìîâóí «ÕÂÛ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòè» (Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè – ÂÛÛÛ ú., Áàêû, 1962), Ç.Ñÿôÿðîâàíûí «Ñÿôèÿääèí Óðìÿâè» (1995), «ßáäöëãàäèð Ìàðàüè» (1997), «Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ìóñèãè òåðìèíëÿðè ëöüÿòè» (1997), Ñ.Àüàéåâàíûí «ß.Ìàðàüè» (1983, ðóñ äèëèíäÿ). Îðòà ÿñðëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðäàí Ý.Àáäóëëàçàäÿíèí «Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðèí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòè», Ñ.Ñåéèäîâàíûí «Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ìÿðàñèì ìóñèãèñè» âÿ á. ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí ìóñèãè åëìèíèí ýåíèø ìÿíçÿðÿñè Ç.Ñÿôÿðîâàíûí «Àçÿðáàéúàíûí ìóñèãè åëìè» (13-20 ÿñðëÿð) àäëû ôóíäàìåíòàë ÿñÿðèíäÿ (1998) òÿäãèã åäèëìèøäèð. Ìåìàðëûã âÿ Èíúÿñÿíÿò Èíñòèòóòóíóí Ìóñèãèíèí òàðèõè âÿ íÿçÿðèééÿñè øþáÿñèíäÿ Ö.Ùàúûáÿéîâóí ÿñÿðëÿðèíèí àêàäåìèê íÿøðè ùàçûðëàíìûøäûð. Ìóñèãèøöíàñëàðëà éàíàøû ìóñèãè åëìèíèí èíêèøàôûíäà áÿñòÿêàðëàðäàí ß.Áÿäÿëáÿéëèíèí, Ã.Ãàðàéåâèí, Ô.ßìèðîâóí, Ô.ßëèçàäÿíèí ôÿàëèééÿòè õöñóñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Ìóñèãè èðñèíèí íÿøðè ñàùÿñèíäÿ Ö.Ùàúûáÿéîâóí ìóñèãè ÿñÿðëÿðèíèí àêàäåìèê íÿøðèíèí 3-úö úèëäèíèí 3-úö êèòàáû, «Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñèíèí àíòîëîýèéàñû»íûí 1-3-úö úèëäëÿðè íÿøð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ «Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ» åíñèêëîïåäèéàñû (2003), «Ãàðà Ãàðàéåâè àíàðêÿí» (ìÿãàëÿëÿð òîïëóñó, 2002) êèòàáëàðû ÷àï îëóíìóøäóð. Ð.Çþùðàáîâóí «Çÿðáè ìóüàìëàð» (2004), Ç.Ñÿôÿðîâàíûí «Ùÿìèøÿéàøàð ÿíÿíÿëÿð» (2000) âÿ «Áèëèê, õåéèðõàùëûã, ÿáÿäèëèê òîõóìëàðûíû ñÿïìÿê» (2002), Ñ.Àáäóëëàéåâàíûí «Àçÿðáàéúàíûí õàëã

ìóñèãè àëÿòëÿðè» (2000), Ð.Ìÿììÿäîâàíûí «Àçÿðáàéúàí ìóüàìû» (2002), òÿäãèãàòëàðûíäà Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí òàðèõè âÿ íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðû âÿ ìóñèãè õàäèìëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø ÿñÿðëÿð äÿðú åäèëìèøäèð (Ñ.Ãàñûìîâà «Òîôèã Ãóëèéåâ», Ç.Àáäóëëàéåâà «Ôèêðÿò ßìèðîâ», È ßôÿíäèéåâà «Âàñèô Àäûýþçÿëîâ» âÿ á.), Òöðêèéÿäÿ Ç.Ñÿôÿðîâàíûí «Áåáåêëåðèìèç ìàêàìëà àüëàð» êèòàáû ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð (2004). Àçÿðáàéúàí ìóñèãèøöíàñëàðû áó äþâðäÿ ðåñïóáëèêàäà âÿ áåéíÿëõàëã ìóñèãè åëìè êîíôðàíñëàðûíäà èøòèðàê åòìèøëÿð. Ïàðèñäÿ ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí òÿøêèë åòäèéè «Äÿäÿ Ãîðãóä-1300», Áÿðáÿäèí 1400 èëëèéèíÿ ùÿñð åäèëìèø åëìè ñèìïîçèóìëàðäà, ÀÁØ-äà, Àëìàíèéàäà, Òöðêèéÿäÿ, Èðàíäà êå÷èðèëÿí êîíôðàíñ âÿ êîíãðåñëÿðäÿ ìÿðóçÿëÿð åòìèøëÿð (Ç.Ñÿôÿðîâà, Å.Áàáàéåâ, Í.Àõóíäîâà, Ñ.Áàüûðîâà âÿ á.). Ì.-ûí èíêèøàôûíäà ìóñèãè æóðíàëëàðûíûí, èëê íþâáÿäÿ «Ìóñèãè äöíéàñû» æóðíàëûíûí ðîëó áþéöêäöð. Ìóñèãèìèçèí èíòåðíåò âàñèòÿñèéëÿ òÿáëèüèíäÿ æóðíàëûí ÿùÿìèééÿòëè ðîëó âàðäûð. Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíè âÿ Ì.-ûíû òÿáëèü åäÿí äèýÿð æóðíàëëàð «Øÿðãè», «Àçÿðáàéúàí ÈÐÑ» âÿ «Àçÿðáàéúàí èíòåðíåøèíë»äûð. Ìîñêâàíûí «Ìóçûêàëíàéà Àêàäåìèéà» æóðíàëûíäà Ðåñïóáëèêàíûí ìöñòÿãèëëèê äþâðöíÿ ùÿñð åäèëìèø «Àçÿðáàéúàí 10 èë ñîíðà» àäëû áþëìÿ âåðèëìèøäèð (Ì., 2002, ¹ 1). Ç.É. Ñÿôÿðîâà

621

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Òåàòðøöíàñëûã Àçÿðáàéúàíäà Ò. ÿñàñû 19 ÿñðäÿ ãîéóëìóøäóð. Ðåñïóáëèêàäà Ò. ìöñòÿãèë åëì ñàùÿñè êèìè 20 ÿñðäÿ ôîðìàëàøñà äà, èúòèìàè ôèêèð ñàùÿñè êèìè îíóí òÿøÿêêöëö Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí òåàòð âÿ äðàìàòóðýèéà ùàããûíäàêû ôèêèðëÿðè (“Ìèðçÿ Àüàíûí ïéåñëÿðè ùàããûíäà êðèòèêà”, “Ôåùðèñòè – êèòàá” ìÿãàëÿëÿðè) òåàòð ñÿíÿòè óüðóíäà ñîíðàêû ìöáàðèçÿëÿð ö÷öí òóòàðëû ÿñàñ, ìþùêÿì áèð çÿìèí îëìóøäóð. 1890– 1920 èëëÿð ÿðçèíäÿ Ìÿììÿäñàäûã Àõóíäîâ, Ñÿôÿðÿëè Âÿëèáÿéîâ, Åéíÿëè áÿé Ñóëòàíîâ, Àüàëàð Âÿçèðîâ (Ñàëÿääèí), Ùàøûì áÿé Âÿçèðîâ, Ðÿùèì áÿé Ìÿëèêîâ, Ãóðáàíÿëè Øÿðèôîâ, Ìåùäè áÿé Ùàúûíñêè, Ìèð Àááàñ Ìèðáàüûðîâ, Ñÿôÿð Ýÿéçèäÿ, Ùàúû Èáðàùèì Ãàñûìîâ, Õÿëèë Èáðàùèìîâ âÿ á. òåàòð òàìàøàëàðû, àéðû-àéðû àêòéîðëàð áàðÿäÿ ìÿãàëÿëÿðèíè ÷àï åòäèðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí Ò.-ûíûí èíêèøàôûíäà Í.Íÿðèìàíîâóí, Í.Âÿçèðîâóí, ß.Ùàãâåðäèéåâèí òåàòð ùàããûíäàêû ôèêèðëÿðè õöñóñèëÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. Îíëàð Ò. åëìèíè ýåíèø ìÿíàäà äÿðê åòìèøëÿð. Äþâðè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ òåàòðøöíàñëûã öçðÿ õöñóñè ðóáðèêàëàð à÷ûëìûø, “Òåàòð”, “Òåàòð âÿ ìóñèãè” áàøëûãëàðû àëòûíäà òåàòð ùÿéàòûíà àèä éàçûëàð äÿðú îëóíóðäó. 1913 èëäÿ Í.Âÿçèðîâóí ÿäÿáè âÿ òåàòð ôÿàëèééÿòèíèí 40 èëëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð íÿøð åäèëìèø êèòàá÷àäà èëê òåàòð òàìàøàëàðûíûí òàðèõè ùàããûíäà äà ìÿëóìàò âåðèëìèøäè. 1923 èëäÿ Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí 50 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ “Àçÿðáàéúàí òöðê òåàòðûíûí ìöõòÿñÿð òàðèõ÷ÿñè” (1873–1923) êèòàá÷àñû íÿøð îëóíìóøäóð. Áó ÿñÿðäÿ Àçÿðáàéúàí òåàòð òàðèõè èëê äÿôÿ îëàðàã õðîíîëîæè ãàéäàäà òÿäãèã åäèëìèøäèð. 1930 èëäÿ À.Øÿðèôîâóí “Àçÿðáàéúàíäà òöðê òåàòðû òàðèõè ìàòåðèàëëàðû”, 1931 èëäÿ Ì.ßôÿíäèéåâèí “Ïðîëåòàð òåàòðû óüðóíäà” êèòàáëàðû ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. 1930–50 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ò. åëìè èëÿ ßçèç Øÿðèô, Ì.Ðÿôèëè, Ì.Àðèô, Ù.Ìåùäè, ß.Ñóëòàíëû, Ì.Ú.Úÿôÿðîâ, ß.Àüàéåâ, Ú.Úÿôÿðîâ êèìè ÿäÿáèééàòøöíàñëàð ìÿøüóë îëìóøëàð. 1950 èëëÿðäÿ À.Áàáàéåâ, Ù.Àááàñçàäÿ, Ú.Úÿôÿðîâ, È.Êÿðèìîâ, Ò.Éóñèôáÿéëè, åëÿúÿ äÿ Ìîñêâàäà òÿùñèë àëìûø Ì.Ìÿììÿäîâ, ß.ßëèéåâà Ò. ñàùÿñèíäÿ úèääè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí Ìåìàðëûã âÿ Èíúÿñÿíÿò Èíñòèòóòóíäà “Òåàòð âÿ êèíî” øþáÿñèíèí òÿøêèëè òåàòðøöíàñëûã åëìèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí 622

âåðäè. Àçÿðáàéúàí Ò.-ûíûí èíêèøàôûíäà Ú.Úÿôÿðîâóí õèäìÿòè áþéöêäöð. Îíóí “Àçÿðáàéúàí Äðàì Òåàòðû” (1959), “Àçÿðáàéúàí òåàòðû” (1974) âÿ ñ. ÿñÿðëÿðè, åëÿúÿ äÿ Ì.Ìÿììÿäîâóí “Àçÿðè äðàìàòóðýèéàñûíûí åñòåòèê ïðîáëåìëÿðè” (1968), È.Êÿðèìîâóí “Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû” (1991), “Àçÿðáàéúàí ïåøÿêàð òåàòðûíûí òàðèõè âÿ èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè” (2002) Àçÿðáàéúàí òåàòðøöíàñëûüûíûí ìöùöì íàèëèééÿòëÿðèíäÿíäèð. Ðåñïóáëèêàäà Ò. ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ìåìàðëûã âÿ Èíúÿñÿíÿò Èíñòèòóòóíóí “Òåàòð, êèíî âÿ òåëåâèçèéà” øþáÿñè, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìÿäÿíèééÿò âÿ Èíúÿñÿíÿò Óí-òèíèí Ò. êàôåäðàñû, Àçÿðáàéúàí Òåàòð Õàäèìëÿðè Èòòèôàãû ìÿøüóë îëóð. Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí òàðèõè, ìöàñèð òåàòð ïðîáëåìëÿðè, ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð, ðåñïóáëèêàíûí àéðû-àéðû òåàòðëàðûíûí ôÿàëèééÿòè, àêòéîðëàðûí âÿ ðåæèññîðëàðûí éàðàäûúûëûüû âÿ ñ. Àçÿðáàéúàí òåàòðøöíàñëàðûíûí òÿäãèãàò îáéåêòèäèð. Ñîí 15–20 èë ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ò.-û õåéëè èíêèøàô åòìèø, È.Ðÿùèìëè, Ì.ßëèçàäÿ, Ð.Ñàäûõîâ, Í.Àüàéåâà, ß.Ìÿììÿäîâ, À.Òàëûáîâ, É.Ìÿììÿäîâ, À.Ùàúûáàáàéåâ âÿ á. èñòåäàäëû òåàòðøöíàñëàð éåòèøìèøëÿð. Í.Àüàéåâàíûí “Àçÿðáàéúàí òåàòð òÿíãèäè âÿ òåàòðøöíàñëûüûí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè” (1997), Ì.ßëèçàäÿíèí “Òåàòð: ñåéð âÿ ñåùð…” (1998), È.Ðÿùèìëèíèí “Àêàäåìèê Ìèëëè Äðàì Òåàòðû” (2002) ÿñÿðëÿðèíäÿ Ò. ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. ßä.: Ê ÿ ð è ì î â È . Àçÿðáàéúàí ïåøÿêàð òåàòðûíûí òàðèõè âÿ èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè, Á., 2002. È.Ñ.Êÿðèìîâ

Êèíîøöíàñëûã Àçÿðáàéúàíäà Ê. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Êèíîøöíàñëàðäàí ß.Ãóëóáÿéîâóí “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí êèíîñó” (1958), Í.Ñàäûãîâóí “Àçÿðáàéúàí áÿäèè êèíîñó” (1970), “Àçÿðáàéúàí êèíîðåæèññîðëàðû” (1988), Í.Ùàúûíñêàéàíûí “Îäëàð äèéàðûíûí êèíî ñÿíÿòè” (1971), Ì.Ðçàéåâàíûí “Àçÿðáàéúàíûí ñÿíÿäëè êèíîñó” (1971), Ò.Úóâàðëûíûí “Àçÿðáàéúàí êèíîñóíóí ñÿùèôÿëÿðè” (1980), “Àçÿðáàéúàí êèíîñó” (1981), È.Òàüûçàäÿíèí “Êèíî âÿ çàìàí” (1981), À.Êàçûìîâóí “Àçÿðáàéúàí êèíåìàòîãðàô÷ûëàðû” (1 êèòàá, 2001), À.Äàäàøîâóí “Ýåð÷ÿêëèéèí àñòàíàñûíäà” (1992), “Åêðàí äðàìàòóðýèéàñû” (1999) âÿ á.-íûí áó ñàùÿäÿ éàðàòäûüû ÿñÿðëÿð Àçÿðáàéúàí êèíî ñÿíÿòèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. Éåíè ôàêòëàðûí òÿäãèãàòëàðà úÿëá îëóíìàñû ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí êèíîñó éàøûíûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè, îíóí 1898 èëäÿí áàøëàéàðàã èíêèøàô åòìÿñèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè (À.Êàçûìîâ) Àçÿðáàéúàí Ê.-ûíûí áþéöê óüóðóäóð. Ð.Ù.Ìÿììÿäîâ

Êèòàáõàíàøöíàñëûã Àçÿðáàéúàíäà Ê. ôèêðèíèí òÿøÿêêöë òàïìàñû ùÿëÿ 5 ÿñðäÿ Àëáàíèéàäà (Ãàôãàç) ÿëèôáàíûí éàðàäûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð êèëñÿ âÿ ìÿêòÿáëÿðäÿ èëêèí êèòàáõàíàëàðûí òÿøêèëè èëÿ áàüëû îëìóøäóð. 7-10 ÿñðëÿðäÿ èñëàì äèíèíèí éàéûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìÿñúèä âÿ ìÿäðÿñÿëÿðèí íÿçäèíäÿ êèòàáõàíàëàðûí éàðàäûëìàñû, êèòàáëàðûí òîïëàíûá ìöâàôèã ãàéäàëàðà óéüóí ñóðÿòäÿ ìöùàôèçÿ åäèëìÿñè, ãðóïëàøäûðûëìàñû, èñòèôàäÿñè âÿ ñ. êèòàáõàíà èøèíèí òÿøêèëèíÿ äàèð ôèêèðëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. Áó äþâðäÿ ñàâàäëû äèí õàäèìëÿðèíèí êèòàáõàíàëàðû èäàðÿ åòìÿñè êèòàáõàíàëàðûí ãóðóëóøóíà, òåõíèêè òÿúùèçàòûíà, êèòàáõàíà ôîíäëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíà, ÿäÿáèééàòûí åëìè ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíÿ, ÿââÿëúÿ ñèéàùûëàøäûðûëìàñûíà, äàùà ñîíðàëàð èñÿ êàòàëîãëàøäûðûëìàñûíà äàèð íÿçÿðè ôèêèðëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí çÿìèí éàðàòìûøäûð. 11–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èúòèìàè, ñàðàé âÿ øÿõñè êèòàáõàíàëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ øÿáÿêÿéÿ ÷åâðèëìÿñè êèòàáõàíà èøèíèí úÿìèééÿòäÿêè ðîëóíó ìöÿééÿíëÿøäèðÿí åëìè ôèêèðëÿðè ôîðìàëàø-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äûðìûøäûð. 12 ÿñðäÿ êèòàáà âÿ êèòàáõàíàéà áàõûøûí éöêñÿê èíêèøàôû Íèçàìèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áåëÿ ôèêèðëÿðÿ ùÿì÷èíèí Õàãàíèíèí, Õÿòèá Òÿáðèçèíèí, Áÿùìÿíéàðûí, Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí, Õÿòàèíèí âÿ áàøãà îðòà ÿñð ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. 13 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìè Í. Òóñèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðàäûëìûø âÿ 400.000äÿí àðòûã íöñõÿäÿí èáàðÿò Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí êèòàáõàíàñû Ê. ùàããûíäà íÿçÿðè ôèêèðëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöùöì òàðèõè ðîë îéíàìûøäûð. 16 ÿñðäÿ Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí ôÿðìàíû èëÿ éàðàäûëìûø Òÿáðèç ñàðàé êèòàáõàíàñû Ê. èñòèãàìÿòèíäÿ éåíè íÿçÿðè ìöääÿàëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. 19 ÿñðäÿ ýþðêÿìëè àëèì, éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿð Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâ, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ âÿ Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿ, ìÿäÿíè-ìààðèô ïðîáëåìëÿðè èëÿ áàüëû ôÿàëèééÿòè Ê. íÿçÿðèééÿñèíèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿìÿðÿëè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. 1875 èëäÿ íÿøðÿ áàøëàìûø Àçÿðáàéúàíûí èëê ìÿòáó îðãàíû «ßêèí÷è» ãÿçåòèíèí âÿ 1906 èëäÿ ìåéäàíà ýÿëìèø «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ êèòàáõàíà èøèíÿ äàèð äÿðú åäèëÿí ïóáëèñèñòèê ìÿãàëÿëÿð, éåíè êèòàáõàíàëàðûí à÷ûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð åëàíëàð, êèòàáëàð ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð úÿìèééÿòäÿ êèòàáõàíà èøèíèí ñîñèàë ìàùèééÿòèíè à÷ûãëàìàã áàõûìûíäàí áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. 1894 èëäÿ Í.Íÿðèìàíîâóí Áàêûäà èëê èúòèìàè êèòàáõàíàãèðàÿòõàíà éàðàòìàñû, 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Íèúàò», «Íÿøðè-ìààðèô», «Ñÿàäÿò», «ßäÿáè éóðä», «Ñÿôà» êèìè úÿìèééÿòëÿðèí êèòàáõàíà âÿ ãèðàÿòõàíàëàðûíûí òÿøêèëè ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè Ê. åëìèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (1918–20) éàðàíäûüû ýöíäÿí Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè âÿ ùþêóìÿòè ñîñèàë-ìÿäÿíè ñàùÿíèí êþêëö èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ö÷öí ñèñòåìëè øÿêèëäÿ òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Áåëÿ êè, Úöìùóðèééÿò ùþêóìÿòè ðåñïóáëèêàäà êèòàáõàíà èøèíèí èíêèøàôûíà áþéöê äèããÿò éåòèðìèøäèð. 1919 èëäÿ Áàêûäà øÿùÿð èúòèìàè ìÿúëèñèíèí òåõíèêè úÿìèééÿòëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, øÿùÿð þçöíöèäàðÿñèíèí ãóëëóã÷óëàðûíà Áåëèíñêè àä. êèòàáõàíà õèäìÿò åäèðäè. “Èãëà” úÿìèééÿòè íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí êèòàáõàíà, “Êîîïåðàñèéàëàð” èòòèôàãûíûí êèòàáõàíàñû âÿ îíóí ø.-èí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿêè øþáÿëÿðè åéíè çàìàíäà Ê. ñàùÿ-

ñèíäÿ äÿ èøëÿð ýþðöðäöëÿð. 1920–92 èëëÿð Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò Ê.-ûí ôîðìàëàøìàñû äþâðöäöð. 20 ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà Ê. ôèêðèíèí èíêèøàôûíäà ß.Ñåéèäçàäÿíèí, Ì.Ðçàãóëóçàäÿíèí, Ù. Òàüûéåâèí, ùÿì÷èíèí 30-úó èëëÿðäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ àä. Ðåñï. Äþâëÿò Êèòàáõàíàñûíäàêû Ê. êàáèíÿñèíèí ôÿàëèééÿòè õöñóñèëÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. 1947 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí (èíäèêè Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè) ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñè íÿçäèíäÿ êèòàáõàíà÷ûëûã øþáÿñèíèí éàðàäûëìàñû ðå ñïóáëèêàäà àëèòÿùñèëëè êèòàáõàíàøöíàñ êàäðëàðûí éåòèøäèðèëìÿñèíäÿ âÿ Ê. åëìèíèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíäà òàðèõè ùàäèñÿ îëäó. 20 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí êèòàáõàíà÷ûëûã-èíôîðìàñèéà ôàêöëòÿñèíèí àëèìëÿðè, õöñóñèëÿ 1963 èëäÿí ôàêöëòÿíèí Ê. êàôåäðàñûíà ðÿùáÿðëèê åäÿí À.Õÿëÿôîâ, ùÿì÷èíèí Õ.Èñìàéûëîâ, Ò. Ãóëèéåâ, Ç. Áàõøÿëèéåâ, ß. Ðöñòÿìîâ, Ñ. Ðçàéåâ, Ð. Êàçûìîâ, À.Àááàñîâà, À. ßëèéåâ, Ì. Ùÿñÿíîâ, Å. ßùìÿäîâ, Ê. Àñëàí, Ì. Ìÿììÿäîâ âÿ á. Àçÿðáàéúàíäà êèòàáõàíà èøèíèí òàðèõè, íÿçÿðèééÿñè, êèòàáõàíà-èíôîðìàñèéà ôîíäóíóí ôîðìàëàøìàñû, èñòèôàäÿñè, îõóúóëàðà õèäìÿò, êèòàáõàíà èøèíèí òÿøêèëè âÿ èäàðÿ îëóíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðìûøëàð. 1970–80 èëëÿðäÿ óíèâåðñèòåòèí «Åëìè ÿñÿðëÿð»èíèí «Êèòàáõàíàøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéà» ñåðèéàñû, 1980-90 èëëÿðäÿ òåìàòèê ìÿúìóÿëÿð íÿøð åäèëìèøäèð. ÁÄÓíóí êèòàáõàíà÷ûëûã-èíôîðìàñèéà ôàêöëòÿñè òÿðÿôèíäÿí 1997 èëäÿí íÿøð åäèëÿí «Êèòàáõàíàøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéà» åëìèíÿçÿðè âÿ òÿúðöáè æóðíàëûíäà Àçÿðáàéúàíäà êèòàáõàíà èøèíèí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíè, þëêÿäÿ èíôîðìàñèéà úÿìèééÿòèíèí éàðàäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ýþðöëÿí èøëÿðè ÿêñ åòäèðÿí åëìè ìÿãàëÿëÿð äÿðú îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà Ê. ôèêðèíèí èíêèøàôûíäà Ì.Ô.Àõóíäîâ àä. Ìèëëè Êèòàáõàíà, ÌÅÀ-íûí Ìÿðêÿçè Åëìè Êèòàáõàíàñû, Ðåñïóáëèêà Åëìè-Òåõíèêè Êèòàáõàíàñû, äèýÿð åëìè êèòàáõàíàëàð äà ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà Ê. åëìè ñàùÿñèíäÿ 2 åëìëÿð äîêòîðó, ïðîôåññîð, 20-äÿí àðòûã åëìëÿð íàìèçÿäè, äîñåíò ÷àëûøûð. Áó ñàùÿäÿ åëìè-ïåäàãîæè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ ÁÄÓíóí êèòàáõàíà÷ûëûã-èíôîðìàñèéà ôàêöëòÿñèíäÿ 1960 èëäÿí àñïèðàíòóðà, 1997 èëäÿí èñÿ ìàýèñòðàòóðà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ßä.: Õ ÿ ë ÿ ô î â À . Àçÿðáàéúàíäà àëè

êèòàáõàíà÷ûëûã òÿùñèëè. Á., 1998; é å í ÿ î í ó í , Êèòàáõàíàøöíàñëûüà ýèðèø. 1-3 ù. Á., 2001–2003; é å í ÿ î í ó í, Àçÿðáàéúàíäà êèòàáõàíà èøèíèí òàðèõè. 1 ù. 2004; Ð ö ñ ò ÿ ì î â ß . Èíôîðìàòèêà: Êèòàáõàíàøöíàñëûã èíôîðìàòèêàñû: Äÿðñëèê. Á., 2002. À.À.Õÿëÿôîâ, Ð.ß.Êàçûìîâ

Áèáëèîãðàôèéàøöíàñëûã Àçÿðáàéúàíäà Á.-ûí èëê ðöøåéìëÿðèíÿ ÿëéàçìà êèòàáëàðûíûí òîïëàíäûüû êèòàáõàíàëàðäà òÿñàäöô åäèëèð. Àçÿðáàéúàíäàêû ìÿñúèä âÿ ìÿäðÿñÿ êèòàáõàíàëàðûíûí, 13 ÿñðäÿ éàðàíìûø Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí åëìè êèòàáõàíàñûíûí âÿ Òÿáðèçäÿêè Ðÿøèäèééÿ àêàäåìèéà øÿùÿðúèéè êèòàáõàíàëàðûíûí, Øàù Èñìàéûë Õÿòàè äþâðöíöí êèòàáõàíàëàðûíûí âÿ áèð ÷îõ áàøãàëàðûíûí þçöíÿìÿõñóñ êàòàëîãëàðû èëÿ áèáëèîãðàôèê èíôîðìàñèéàíûí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà áèáëèîãðàôèê ôÿàëèééÿòèí èíêèøàôû Á. åëìèíèí ôîðìàëàøìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí, Ìÿùÿììÿä Ôöçóëèíèí, Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâóí, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí, Ì.Êàçûì áÿéèí ÿñÿðëÿðèíäÿ êèòàá, ÿäÿáèééàò àõòàðûøû ùàããûíäà ÷îõ ãèéìÿòëè ôèêèð âÿ ìöääÿàëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Àçÿðáàéúàíäà Á. ôèêðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ, ÿñàñÿí, 20 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàìûøäûð. Áóíäàí ÿââÿë ùÿëÿ 40-úû èëëÿðäÿ àéðû-àéðû áèáëèîãðàôèê ìÿãàëÿëÿðäÿ áèáëèîãðàôèéàíûí ìàùèééÿòèëÿ ÿëàãÿäàð ôèêèðëÿð èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Áóíëàðäàí Ì.ßñÿäîâóí “Áèð áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúè ùàããûíäà”, ß.Ìèðÿùìÿäîâóí “Áèáëèîãðàôèê êèòàáëàðûìûç ùàããûíäà”, Ã.Ìÿììÿäëèíèí “Ì.Ô.Àõóíäîâ ùàããûíäà áèáëèîãðàôèéà” ìÿãàëÿëÿðèíè, Ì.Ñÿìÿäîâàíûí “Áèáëèîãðàôèéàíûí êöòëÿâè êèòàáõàíàíûí èøèíÿ êþìÿéè” (1956) ÿñÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Á. åëìèíèí ñèñòåìëè èíêèøàôû èëê íþâáÿäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí (èíäèêè Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè) êèòàáõàíàøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéà êàôåäðàñûíà ðÿùáÿðëèê åòìèø ß.Ù.Ãÿùðÿìàíîâóí àäû èëÿ áàüëûäûð. Î, “Öìóìè áèáëèîãðàôèéàäàí ìöõòÿñÿð ìÿëóìàò” (1954), “Öìóìè áèáëèîãðàôèéàíûí ÿñàñëàðû” (1958) äÿðñ âÿñàèòëÿðèíè ÷àï åòäèðìèø, áó ÿñÿðëÿðäÿ áèáëèîãðàôèéà, îíóí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè èëÿ áàüëû òàðèõè, íÿçÿðè âÿ ìåòîäèêè ìöëàùèçÿëÿðèíè öìóìèëÿøäèðìèøäèð. 623

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Á. ñàùÿñèíäÿ ÿñàñëû åëìè òÿäãèãàòëàð 1956 èëäÿí àïàðûëûð. Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè áèáëèîãðàôèéàñûíûí ìöùöì ïðîáëåìëÿðè öçðÿ åëìè òÿäãèãàòëàð, ìèëëè ÿíÿíÿëÿðèí, èíêèøàô ìåéëëÿðèíèí âÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàðûí åëìè öìóìèëÿøìÿñèíÿ äàèð èøëÿð àïàðûëûð. Áèáëèîãðàôèê èíôîðìàñèéà òÿìèíàòûíäà àðäûúûëëûüà, êîìïëåêñëèëèéÿ íàèë îëóíìàñûíäà êèòàáõàíà áèáëèîãðàôèéà ïðîñåñëÿðèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû, êèòàáõàíàëàðäà åëåêòðîí áèáëèîãðàôèê ìÿëóìàò áàçàëàðûíûí, åëåêòðîí êàòàëîãëàðûí éàðàäûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð íÿçÿðè âÿ òÿòáèãè õàðàêòåðëè òÿäãèãàòëàðà äèããÿò àðòûðûëìûøäûð. Á. ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí äÿðú îëóíìàñûíäà, éàéûëìàñûíäà âÿ ÿìÿëè òÿòáèãèíäÿ Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí åëìè ÿñÿðëÿðèíèí, “Êèòàáõàíàøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéà” ñåðèéàñûíûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð (1970–79). 1980 èëäÿí ùÿìèí ñåðèéàëàð åëìè ìÿãàëÿëÿðèí ìþâçó ìÿúìóÿëÿðè èëÿ ÿâÿç îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà åäèëäèêäÿí (1991) ñîíðà áèáëèîãðàôèê èíôîðìàñèéà ìÿíáÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà äèããÿò àðòìûøäûð. Ñîí èëëÿðèí ÿí ñàíáàëëû áèáëèîãðàôèê èíôîðìàñèéà íÿøðëÿðèíäÿí “Äöíéàíûí ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìëÿðè” ñåðèéàñûíäàí “Ùåéäÿð ßëèéåâ. Áèáëèîãðàôèê ìÿëóìàò êèòàáû”íû (2003) ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàíäà Á. åëìèíèí èíêèøàôûíäà Ì.Ô.Àõóíäîâ àä. Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Êèòàáõàíàñûíûí, Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ìÿðêÿçè Åëìè Êèòàáõàíàñûíûí õèäìÿòëÿðè áþéöêäöð. Áó êèòàáõàíàëàðäà åëìè-òÿäãèãàò øþáÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Êèòàáõàíà-áèáëèîãðàôèéà èøèíÿ äàèð òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè åëìè ìÿãàëÿëÿð òîïëóëàðûíäà äÿðú îëóíóð. ßä.: ß ë è é å â Ç . Ù . Öìóìè áèáëèîãðàôèéàøöíàñëûã: Äÿðñ âÿñàèòè. Á., 2001; È ñ ì à é û ë î â Í . È . Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí êèòàáõàíà, áèáëèîãðàôèéà âÿ èíôîðìàñèéà åùòèéàòëàðû: âÿçèééÿòè âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè éîëëàðû. Á., 2003; Õ ÿ ë ÿ ô î â À . À . Àçÿðáàéúàíäà êèòàáõàíà èøèíèí òàðèõè: Äÿðñëèê. 2 ùèññÿäÿ. 1 ùèññÿ. Á., 2004. Ç.Ù.ßëèéåâ

624

Øÿðãøöíàñëûã Àçÿðáàéúàí Ø.-û äÿðèí òàðèõè êþêëÿðÿ ìàëèêäèð. Îíóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû èñëàì ñèâèëèçàñèéàñû, òöðê äöíéàñû, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíèí ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ îëàí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí òàðèõè òÿêàìöëö èëÿ áàüëû îëóá. Àçÿðáàéúàíin bþéöê ìöòÿôÿêêèð âÿ àëèìëÿðè Áÿùìÿíéàð, Õÿòèá Òÿáðèçè, Øèùàáÿääèí Ñöùðÿâÿðäè, Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè, Ìÿùÿììÿä èáí Ùèíäóøàù Íàõ÷ûâàíè, Ñåéèä Éÿùéà Áàêóâè, Ùÿñÿí áÿé Ðóìëó, Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíè âÿ äèýÿðëÿðè þç ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿðè èëÿ Øÿðã õàëãëàðûíûí òàðèõ, ÿäÿáèééàò, ôÿëñÿôÿ, úîüðàôèéà âÿ åòíîãðàôèéàñûíûí èíêèøàôûíà âÿ öìóìèééÿòëÿ äöíéà åëìèíÿ ÿâÿçñèç òþùôÿëÿð âåðìèøëÿð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÷îõÿñðëèê ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí òÿìÿëèíäÿ âÿ Àâðîïà åëìèíèí òÿñèðèëÿ Ø.-ûí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìèø áèð ñûðà ïàðëàã àëèì âÿ ÿäèáëÿð – À.Áàêûõàíîâ, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ìèðçÿ Êàçûì áÿé, Ì.Ú.Òîï÷óáàøîâ êèìè øÿõñèééÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Îíëàðûí, åéíè çàìàíäà, Ðóñèéàäà âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ äÿ Ø. åëìèíèí òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Ñîâåò äþâðöíäÿ, 1935 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀíûí Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíûí, 1954 èëäÿ èñÿ Òàðèõ Èí-òó íÿçäèíäÿ Õàðèúè Øÿðã þëêÿëÿðè òàðèõè øþáÿñèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàíäà Ø.-à äàèð ñèñòåìëè òÿäãèãàò èøëÿðèíÿ áàøëàíûëäû. Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ–íûí Ø. Èí-òó (1967–84 èëëÿðäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðû Èí-òó) 1958 èëäÿ ÅÀ-íûí äèýÿð èíòëàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöâàôèã øþáÿ âÿ ãðóïëàðûí ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Ùÿìèí âàõòäàí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí Ø.íûí èíêèøàôûíäà ÿñàñ òÿäãèãàò èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäè. Èí-òóí ãàðøûñûíäà äóðàí áàøëûúà âÿçèôÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíèí èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôûíûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû âÿ õöñóñèééÿòëÿðèíè òÿäãèã âÿ òÿùëèë åòìÿê èäè. Åéíè çàìàíäà, Àçÿðáàéúàíûí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðè èëÿ ÷îõÿñðëèê ìÿäÿíè-òàðèõè ÿëàãÿëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, ðåñïóáëèêà ö÷öí êîíêðåò òÿòáèãè ÿùÿìèééÿòè îëàí àêòóàë òÿäãèãàòëàðà äà þíÿì âåðèëèðäè. Èí-òóí éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàðûíûí âÿ åëìè ïîòåíñèàëûíûí àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ êîëëåêòèâèí ñÿéè ÿñàñÿí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíèí òàðèõè, èãòèñàäèééàòû, èúòèìàè-ñèéàñè ôèêðè âÿ ôèëîëîýèéàñûíûí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíèí êîìïëåêñ øÿêèëäÿ þé-

ðÿíèëìÿñèíÿ, Øÿðã õàëãëàðûíûí éàçûëû àáèäÿëÿðèíèí òÿäãèãè âÿ íÿøðèíÿ, ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÿðÿáäèëëè âÿ ôàðñäèëëè àáèäÿëÿðèíèí òÿðúöìÿ âÿ àðàøäûðûëìàñûíà éþíÿëäè. Êå÷ÿí ÿñðèí 70-80-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ø. åëìè ÑÑÐÈ-äÿ àïàðûúû ìþâãåëÿðäÿí áèðèíè òóòìóøäó. Àçÿðáàéúàí Ø.ûíûí áåéíÿëõàëã íöôóçó àêàäåìèêëÿð ß.ßëèçàäÿ, ß.Ñóìáàòçàäÿ, Ù.Àðàñëû, Ç.Áöíéàäîâ, ïðîôåññîðëàð Ì. ßëèçàäÿ, Ð.ßëèéåâ, À.Èìàíãóëèéåâà âÿ áèð ÷îõ äèýÿð àïàðûúû àëèìëÿðèí éîðóëìàç ÿìÿéè èëÿ éàðàäûëìûøäûð. 50–80 èëëÿðäÿ øÿðãøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿêè áþéöê íàèëèééÿòëÿðèíäÿí àøàüûäàêûëàðû õöñóñè îëàðàã ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð: Èðàíøöíàñëûüà äàèð òÿäãàãàòëàðäà áþéöê èðÿëèëÿéèø åäèëìèøäèð. Éàçûëìûø áèð ñûðà ÿñÿðëÿðäÿ Èðàíäà àãðàð ìöíàñèáÿòëÿð, ñîñèàë-ñèéàñè ïðîñåñëÿð, 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðëÿðäÿ Èðàí úÿìèééÿòèíäÿ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðèí òÿùëèëè, ôÿùëÿ ùÿðÿêàòû, ñèéàñè òÿøêèëàòëàðûí éàðàíìàñû, Èðàíûí ãîíøó Øÿðã þëêÿëÿðè èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áèð ñûðà àêòóàë ïðîáëåìëÿðè ýåíèø âÿ ùÿðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ àðàøäûðûëìûø, þëêÿíèí èãòèñàäè èíêèøàôû, ùöãóãè ñèñòåìèíÿ äàèð òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð; Àçÿðáàéúàíûí òöðêîëîã àëèìëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ éåíè âÿ ÿí éåíè äþâðäÿ Òöðêèéÿíèí ñîñèàë-ñèéàñè èíêèøàôûíûí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìèø, Òöðêèéÿíèí 19–20 ÿñðëÿðäÿ ñîñèàë-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôûíûí ìöùöì àñïåêòëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø èøëÿð íÿøð îëóíìóøäóð. Ù.å.ä. Ô.Ø.Øàáàíîâóí, ò.å.ä. Ù.Ç.ßëèéåâèí, è.å.ä. È.Â. ßëèáÿéîâóí âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ Òöðêèéÿíèí äþâëÿò ãóðóëóøó âÿ ùöãóã ñèñòåìè, ýÿíú òöðêëÿð ùÿðÿêàòûíûí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû, Òöðêèéÿíèí Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè âÿçèééÿòè, Òöðêèéÿ – ÑÑÐÈ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû, Òöðêèéÿäÿ ìààðèô âÿ èúòèìàè ôèêèð, Òöðêèéÿäÿ äþâëÿò êàïèòàëèçìè âÿ ñ. ïðîáëåìëÿðèí òÿùëèëè ÿñàñ éåð òóòóð; ßðÿá þëêÿëÿðèíèí ñîñèàë-èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôûíûí òÿäãèãè Àçÿðáàéúàí ÿðÿáøöíàñëûüûíûí ÿí ýÿíú ñàùÿëÿðèíäÿíäèð. ßðÿá þëêÿëÿðè òàðèõè âÿ èãòèñàäèééàòû øþáÿñè Ø. Èí–òóíäà 1981 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áèð ñûðà ìöòÿõÿññèñëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Èðàã, Ìèñèð, Ñóðèéà âÿ ñ. êèìè ÿðÿá þëêÿëÿðèíäÿ ñîñèàë-ñèéàñè äóðóì, ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí ôÿàëèééÿòè êèìè ìÿñÿëÿëÿð íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà ÿðÿáøöíàñ-ìåäèéåâèñò ìÿêòÿáèíèí áàíèñè ùàãëû îëàðàã àêàäåìèê Ç.Ì.Áöíéàäîâ ùåñàá åäèëèð. 60–80-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ úè èëëÿðäÿ îðòà ÿñðëÿð ßðÿá Øÿðãèíäÿ èñëàì ìÿçùÿáëÿðèíÿ, õèëàôÿò äþâðöíäÿ õàëã ùÿðÿêàòëàðû, Àááàñèëÿð äþâëÿòèíèí ñöãóòó íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø äþâëÿòëÿðèí èúòèìàè-ñèéàñè âÿçèéÿòèíèí òÿùëèëèíÿ ùÿñð îëóíìóø áèð ñûðà ÿñÿðëÿð ìåéäàíà ýÿëäè. ßðÿáøöíàñ òàðèõ÷èëÿðäÿí ò.å.ä.ÀÌÅÀíûí ì. öçâö Í.Ì.Âÿëèõàíëûíûí âÿ á. ÿñÿðëÿðè èñëàìûí éàðàíìàñû âÿ éàéûëìàñû, Àááàñèëÿð õèëàôÿòèíäÿ öñéàíëàð, ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñ–ñÿééàùëàðûíûí Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðûíûí òÿäãèãèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Èíñòèòóòäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí òàðèõè øþáÿñèíèí éàðàäûëìàñû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè èíêèôàøû ïðîáëåìëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ éåíè òÿêàí âåðäè. Úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàðûí äà ôÿàë èøòèðàê åòäèéè 1978-79 èë èíãèëàáû ðåñïóáëèêàìûçûí øÿðãøöíàñ-àëèìëÿðèíèí äèããÿòèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿëÿðèíÿ éþíÿëìÿñè ö÷öí ÿëàâÿ áèð ñÿáÿá îëäó. Îíëàðûí òÿäãèãàòëàðûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè èíãèëàáû âÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòû ìÿñÿëÿëÿðè ÿñàñ éåð òóòóð. Áó èøëÿð ÿñàñÿí «1905–1911 èëëÿðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê âÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòû», «1917–1920 èëëÿðäÿ Èðàí Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòû», «1905–1911 èëëÿðäÿ Òÿáðèçäÿ èíãèëàáè ùÿðÿêàò» êèìè òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. 1945–46 èëëÿðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà Ìèëëè Ùþêóìÿòèí éàðàäûëìàñû âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ, äþâëÿò ãóðóëóøó âÿ ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿñð åäèëìèø áèð íå÷ÿ òÿäãèãàò èøè äÿ ùàçûðëàíìûøäûð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà äàèð òÿäãèãàòëàðäà ìöùöì éåð òóòàí äèýÿð ïðîáëåì áó þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè èíêèøàôû ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ïðîáëåì þçöíöí êîìïëåêñ øÿêèëäÿ èíèêàñûíû «Úÿíóáó Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí î÷åðêè 1828–1917» àäëû ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàò ÿñÿðèíäÿ òàïìûøäûð. Èðàí ÿäÿáèééàòûíûí òàðèõè âÿ áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðè, Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàí ÿäÿáèééàòëàðûíûí ÿëàãÿñè âÿ ãàðøûëûãëû òÿñèðè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðèí òÿäãèãèíäÿ èí–òóí ìöòÿõÿññèñëÿðè áþéöê íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åòìèøëÿð. Áó ñàùÿäÿ äöíéà øþùðÿòëè øÿðãøöíàñ ïðîô. Ð.Ì.ßëèéåâ êëàññèê âÿ ìöàñèð Èðàí ÿäÿáèééàòûíûí ìöõòÿëèô àñïåêòëÿðèíèí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ äÿéÿðëè òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäûð.Àçÿðáàéúàí ÿðÿáøöíàñ-ôèëîëîãëàðû äà îðòà ÿñðëÿð, éåíè âÿ ÿí éåíè ÿðÿá ÿäÿáèééàòûíû òÿäãèã åòìÿêëÿ áó ñàùÿíèí èíêèøàôû ö÷öí áþéöê èø ýþðìöøëÿð. ßðÿá ÿäÿáèééàòûíûí áèð ñûðà ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè-

íèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíûí òÿäãèãè ô.å.ä., ïðîô. À.Í.Èìàíãóëèéåâà, ô.å.ä., ïðîô. Ý.Á.Áàõøÿëèéåâà âÿ ñ. àëèìëÿðèí àðàøäûðìàëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ÿðÿá ÿäÿáèééàòûíûí òÿäãèãèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðÿáøöíàñëàðû òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø «ßðÿá ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè», «Øÿðã ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè» êèìè ìÿúìóÿëÿðè ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð. ßðÿá-Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðè äÿ ôÿàë ñóðÿòäÿ òÿäãèã îëóíóð. Òÿäãèãàòëàð äàèðÿñèíÿ òÿíãèäè ìÿòíëÿðèí òÿðòèáè, ÿðÿáäèëëè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû àáèäÿëÿðèíèí òÿðúöìÿ âÿ øÿðùëÿðè, ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàíëà áàüëû îëàí îðòà ÿñðëÿð ÿðÿá ÿäÿáèééàòûíûí âÿ ôîëêëîð ÿëàãÿëÿðèíèí òÿäãèãè àèääèð. Òöðê ôèëîëîýèéàñûíà äàèð òÿäãèãàòëàð ñàùÿñèíäÿ äÿ áþéöê óüóðëàð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Òÿäãèãàò÷ûëàðûìûç òöðê ÿäÿáèééàòûíûí íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ, îíóí ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèíÿ, Íàìèã Êàìàë, ßáäöëùÿãã Ùàìèä, Òîôèã Ôèêðÿò, Þìÿð Ñåéôÿääèí, Éàøàð Êàìàë, Íàçèì Ùèêìÿò, ßçèç Íåñèí âÿ á. òöðê ÿäÿáèééàòû êîðèôåéëÿðèíèí éàðàäûúûëûüûíà äàèð ÷îõëó ñàéäà ìîíîãðàôèéà âÿ ìÿãàëÿëÿð éàçìûøëàð. Ôèëîëîãëàðûí òÿäãèãàòëàðûíäà ìÿðêÿçè éåðëÿðäÿí áèðèíè íÿçÿðèééÿ âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿäãèãè òóòóð. Áó áàõûìäàí ô.å.ä., ïðîô. ß.Úÿôÿðèí «ßðóçóí íÿçÿðè ÿñàñëàðû» ìîíîãðàôèéàñû ãèéìÿòëè òÿäãèãàò ÿñÿðè êèìè áó ýöí äÿ þç åëìè ÿùÿìèééÿòèíè ñàõëàìàãäàäûð. Ìÿòíøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ äÿ àëèìëÿðèìèçèí íàèëèééÿòëÿðè äèããÿòÿëàéèãäèð. Ùèíä âÿ Èðàí ÿäÿáèééàòûíûí áèð ñûðà ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðè îëàí «Êÿëèëÿ âÿ Äèìíÿ», ßìèð Õîñðîâ Äÿùëÿâèíèí «Øèðèí âÿ Õîñðîâ» ïîåìàñû, Þìÿð Õÿééàìûí ðöáàèëÿðè, Ñÿäèíèí «Áóñòàí» âÿ «Ýöëöñòàí» ÿñÿðëÿðè, Ùàôèçèí ãÿçÿëëÿðè, Úàìèíèí «Éóñèô âÿ Çöëåéõà» ÿñÿðëÿðè, åéíè çàìàíäà Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèíèí «Úàìè öò-òÿâàðèõ», Ìÿùÿììÿä Ùèíäóøàù Íàõ÷ûâàíèíèí «Äÿñòóð ÿë-êàòèá ôè òÿéèí ÿë-ìÿðàòèá» êèìè áþéöê òàðèõè ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Ìÿòíøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ àêàäåìèêëÿð ß.ß.ßëèçàäÿíèí âÿ Ç.Ì.Áöíéàäîâóí, ÀÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö Í.Ì.Âÿëèõàíëûíûí âÿ á. òÿäãèãàòëàðû Àçÿðáàéúàí âÿ ãîíøó þëêÿëÿðèí òàðèõ, ÿäÿáèééàò âÿ ìÿäÿíèééÿòèíè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòëèäèð. Éàõûí Øÿðã õàëãëàðûíûí äèëëÿðèíÿ äàèð ëèíãâèñòèê òÿäãèãàòëàðäà Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ìöùöì óüóðëàð ÿëäÿ åòìèøëÿð. Àëèìëÿðèìèç ÿðÿá, òöðê âÿ ôàðñ äèëëÿðèíèí ëåêñèêà, ëåêñèêîãðàôèéà, ôîíåòèêà, ìîðôîëîýèéà, ñèíòàêñèñèíÿ äàèð ìöùöì åëìè

ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê òÿäãèãàòëàð àïàðìûø, ùàáåëÿ îðòà ÿñðëÿð äèäàêòèê àáèäÿëÿðèíè øÿðùëè øÿêèëäÿ ÷àïà ùàçûðëàìûøëàð. Èí–òäà èúòèìàè ôèêèð âÿ èñëàìøöíàñëûüà äàèð àïàðûëìûø åëìè òÿäãèãàòëàð Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðûíûí èúòèìàè, äèíè âÿ ôÿëñÿôè ôèêèð òàðèõèíè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòëèäèð. 1991 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí þç èñòèãëàëèééÿòèíè áÿðïà åòìÿñè âÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñû èí–òóí þíöíäÿ éåíè öôöãëÿð à÷äû âÿ ãàðøûñûíäà éåíè âÿçèôÿëÿð ãîéäó. Éåíè øÿðàèòäÿ Àçÿðáàéúàí øÿðãøöíàñëûüûíûí ìÿãñÿä âÿ ïðîáëåìàòèêàñû ÿñàñëû øÿêèëäÿ éåíèäÿí èøëÿíìèøäèð. Õàðèúè ñèéàñÿò õÿòòèíè ìöñòÿãèë ñóðÿòäÿ ìöÿééÿí

Ç.Ì.Áöíéàäîâóí “Õàðÿçìøàùëàðûí Àíóøòÿêèíëÿð äþâëÿòè” êèòàáû. (Ìîñêâà.1985)

åäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ö÷öí Øÿðã þëêÿëÿðè èëÿ èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ÿëÿãàëÿðèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ùàçûðäà îëäóãúà ìöùöì áèð ìÿñÿëÿäèð. Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿò ñòðàòåýèéàñû áàõûìûíäàí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíèí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ èãòèñàäè âÿçèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ úèääè åùòèéàú âàðäûð. Äàâàì åäÿí Èñðàèë-Ôÿëÿñòèí ãàðøûäóðìàñû, Èðàã ìöùàðèáÿñè, ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ åòíèê ìöíàãèøÿëÿð, äèíè-ôóíäàìåíòàëèñò úÿðÿéàíëàð, áåéíÿëõàëã òåððîðèçì òÿùëöêÿñè âÿ ñ. ïðîáëåìëÿð áöòöí äöíéàäà áó ðåýèîíà ìàðàüû àðòûðûð. Åéíè çàìàíäà, áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èä äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí èãòèñàäè èñëàùàòëàð âÿ þçÿëëÿøäèðìÿ, ùàáåëÿ áèð ñûðà òÿáèè åùòèéàòëàðûí èñòèñìàðû âÿ èñòåùñàëû ñàùÿñèíäÿ ãîíøó Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíèí òÿúðöáÿñèíäÿí þéðÿíèëìÿñèíÿ åùòèéàú äóéóëóð. Áó ñàùÿäÿ Àâðîïà èëÿ éàíàøû, ìåíòàëèòåò âÿ ìèëëè-äèíè äÿéÿðëÿð áàõûìûíäàí áèçÿ äàùà éàõûí îëàí Øÿðã þëêÿëÿðèíèí òÿúðöáÿñèíèí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè òÿðÿôëÿðèíèí òÿäãèãè àêòóàë ìÿñÿëÿäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, Òöðêèéÿ, Èðàí âÿ ÿðÿá þëêÿëÿðè èëÿ èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûüû ýåíèøëÿíäèðÿí ðåñïóáëèêàìûç ö÷öí áó ñàùÿíèí ïðèîðèòåò èñòèãàìÿòëÿðèíè àéäûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Ùàçûðäà èí-òäà åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè ÿñàñÿí: 625

AZßÐÁÀÉÚÀÍ – Øÿðã þëêÿëÿðèíèí èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè èíêèøàôûíûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû þéðÿíèëìÿñè; – Øÿðã õàëãëàðûíûí òàðèõè, ôèëîëîæè, äèíè-ôÿëñÿôè èðñèíèí àðàøäûðûëìàñû; éàçûëû àáèäÿëÿðèí òÿäãèãè, òÿðúöìÿñè âÿ íÿøðè; – Øÿðã-Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàëàðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí àðàøäûðûëìàñû; – Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã õàëãëàðûíûí òàðèõè-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèíèí òÿäãèãè; – Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Øÿðã þëêÿëÿðè àðàñûíäà ñèéàñè, èãòèñàäè, äèïëîìàòèê âÿ ìÿäÿíè ìöíàñèáÿòëÿðèí àðàøäûðûëìàñû, îíëàðûí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ àïàðûëûð. Èí-òóí êîëëåêòèâè þç åëìè ôÿàëèééÿòèíè Ø.-ûí ÿí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíè òÿäãèã åòìÿéÿ éþíÿëòìèøäèð. Òöðêèéÿ, Èðàí âÿ ÿðÿá þëêÿëÿðèíèí òàðèõè, èúòèìàè-ñèéàñè âÿ èãòèñàäè èíêèøàôû, Øÿðã õàëãëàðûíûí ôèëîëîýèéàñû, èñëàì òàðèõè, ìöàñèð Éàõûí Øÿðãäÿ äèí âÿ èúòèìàè ôèêèð úÿðÿéàíëàðû âÿ äèýÿð ñàùÿëÿð èí-ò ÿìÿêäàøëàðûíûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð. Ñîí èëëÿð õöñóñè àêòóàëëûã êÿñá åäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè, èúòèìàè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàô ïðîáëåìëÿðè, ùàáåëÿ èñëàì ôóíäàìåíòàëèçìè âÿ ñ. êèìè ìÿñÿëÿëÿðèí òÿäãèãè äàùà ýåíèø âöñÿò àëìûøäûð. Òÿêúÿ îíó ãåéä åòìÿê êèôàéÿòäèð êè, ñîí 15 èëäÿ èí-ò ÿìÿêäàøëàðûíûí 170-äÿí àðòûã åëìè ìîíîãðàôèéà âÿ êèòàáû íÿñð îëóíìóøäóð êè, áóíëàðûí ÿí ìöùöìëÿðè ñûðàñûíäà àøàüûäàêûëàðû ãåéä åòìÿê îëàð: Øèùàáÿääèí Ìÿùÿììÿä ÿí-Íÿñÿâè «Ñóëòàí Úÿëàëÿääèí Ìÿíãáóðíóíóí ùÿéàòû» (ùàçûðëàéàíû àêàä. Ç.Ì.Áöíéàäîâ); ßáóáÿêð èáí Õîñðîâ ÿë-Óñòàä «Ìóíèñíàìÿ» (ôàðñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ åäÿíè ïðîô. Ð.Ì.ßëèéåâ), À.Í.Èìàíãóëèéåâà. «Éåíè ÿðÿá ÿäÿáèééàòûíûí äöùàëàðû»; ßáöëôÿðÿú ÿë-Èñôàùàíè. «Íÿüìÿëÿð êèòàáû» (ÿðÿá äèëèíäÿí òÿðúöìÿ åäÿíè Ý.Á.Áàõøÿëèéåâà); Å.É.Ùÿñÿíîâà. «Ìöàñèð Òöðêèéÿäÿ äöíéÿâèëèê âÿ èñëàì» âÿ äèýÿð êèòàáëàð. Èí-òóí èëê äèðåêòîðó, ýþðêÿìëè ìÿíáÿøöíàñ âÿ ìÿòíøöíàñ àëèì, àêàä. ß.ß.ßëèçàäÿ (1958–63) îëìóøäóð. Ñîíðàëàð èí–òà àêàä. ß.Ñ.Ñóìáàòçàäÿ (1963–70), àêàäåìèê Ù.Ì. Àðàñëû (1970–81), àêàä. Ç.Ì.Áöíéàäîâ (1981–91, 1992–97), ïðîô. À.Í.Èìàíãóëèéåâà (1991–92) êèìè ýþðêÿìëè àëèìëÿð áàø÷ûëûã åòìèøëÿð. Ùàçûðäà èí–òóí äèðåêòîðó ïðîô. Ý.Á.Áàõøÿëèéåâàäûð. Àçÿðáàéúàíäà ìÿòíøöíàñëûã åëìèíèí éàðàíìàñû àêàä. ß.ß.ßëèçàäÿíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Î, Íèçàìè Ýÿíúÿâè, Ôÿçëóëëàù 626

Ðÿøèäÿääèí, Ìÿùÿììÿä èáí Ùèíäóøàù Íàõ÷ûâàíèíèí èðñèíè òîïëàìàã, ÿñÿðëÿðèíèí åëìè-òÿíãèäè ìÿòíëÿðèíè òÿðòèá åòìÿêëÿ Àçÿðáàéúàí åëìèíÿ ÿâÿçñèç õèäìÿò ýþñòÿðìèøäèð. Þçöíöí áöòöí éàðàäûúûëûã ãöââÿñèíè, ÷îõúÿùÿòëè èñòåäàäûíû Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí èíêèøàôûíà âÿ êëàññèê ÿäÿáè èðñèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ñÿðô åòìèø àêàä. Ù.Àðàñëûíûí åëìè ôÿàëèééÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã õàëãëàðû ÿäÿáèééàòûíûí îðòà ÿñðëÿð äþâðöíÿ àèä ïðîáëåìëÿðè ìÿðêÿçè éåð òóòìóøäóð. Îíóí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíèí éàðàäûëìàñûíäàêû õèäìÿòëÿðè õöñóñèëÿ äèããÿòÿëàéèãäèð. Àêàä. Ç.Ì.Áöíéàäîâóí åëìè ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíûí âÿ Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíèí ßðÿá Õèëàôÿòè âÿ ñîí îðòà ÿñðëÿð äþâðö òàðèõèíèí òÿäãèãèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Îíóí «Àçÿðáàéúàí VII-IX ÿñðëÿðäÿ» àäëû ìîíîãðàôèéàñû Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí åðêÿí îðòà ÿñðëÿð äþâðöíöí ùÿì éàçûëû àáèäÿëÿð, ùÿì äÿ àðõåîëîæè âÿ íóìèçìàòèê ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Àêàä.Ç.Ì.Áöíéàäîâóí «Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéëÿðè äþâëÿòè (1136–1225)» àäëû ÿñÿðè 12 ÿñð Àçÿðáàéúàí òàðèõèíè âÿ ãîíøó þëêÿëÿðèí òàðèõèíè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. ßñÿð 1980 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Òàíûíìûø ÿðÿáøöíàñ-ÿäÿáèééàòøöíàñ ô.å.ä., ïðîô. À.Í.Èìàíãóëèéåâà êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãûíäà ÿðÿá «ìÿùúÿð» ÿäÿáèééàòûíûí èëê òÿäãèãàò÷ûñû îëìóøäóð. Îíóí ôóíäàìåíòàë àðàøäûðìàëàðû Àçÿðáàéúàí ÿðÿáøöíàñëûüûíû õåéëè çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Ùàçûðäà èí-òà ðÿùáÿðëèê åäÿí ô.å.ä., ïðîô. Ý.Á.Áàõøÿëèéåâà ÿðÿá ÿäÿáèééàòûíûí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðèíÿ âÿ Àçÿðáàéúàí-ÿðÿá ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèíÿ äàèð 2 ìîíîãðàôèéà, 4 êèòàá âÿ 60-äàí àðòûã åëìè ìÿãàëÿíèí ìöÿëëèôèäèð. 1998 èëäÿ Ø. Èí–òóíà àêàä. Ç.Ì. Áöíéàäîâóí àäû âåðèëìèøäèð. Èí–òäà 9 øþáÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð: Òöðêèéÿ òàðèõè âÿ èãòèñàäèééàòû, Èðàí òàðèõè âÿ èãòèñàäèééàòû, ÿðÿá þëêÿëÿðèíèí òàðèõè âÿ èãòèñàäèééàòû, òöðê ôèëîëîýèéàñû, Èðàí ôèëîëîýèéàñû, ÿðÿá ôèëîëîýèéàñû, ìÿíáÿøöíàñëûã âÿ éàçûëû àáèäÿëÿðèí òÿäãèãè âÿ íÿøðè, äèí âÿ èúòèìàè ôèêèð òàðèõè, ØÿðãÃÿðá øþáÿëÿðè. Èí–ò ÿìÿêäàøëàðû Àçÿðáàéúàí Ø.–ûíû áèð ÷îõ áåéíÿëõàëã êîíãðåñ, êîíôðàíñ âÿ ñèìïîçèóìëàðäà, î úöìëÿäÿí, øÿðãøö-

íàñëàðûí 24, 25, 29, 31, 32 âÿ 37-úè áåéíÿëõàëã êîíðôàíñëàðûíäà (ÀÔÐ, ÑÑÐÈ, Àâñòðàëèéà, Ôðàíñà, Éàïîíèéà, Ðóñèéà), Òöðê Òàðèõ Ãóðóìóíóí ñîí îí ö÷ êîíãðåñèíäÿ âÿ ñ. òÿìñèë åòìèø, Àëìàíèéà, ×èí, Àâñòðèéà, Áþéöê Áðèòàíèéà, Òöðêèéÿ, Ðóñèéà, Èðàí, Ìèñèð, Ìàëàéçèéà, Èñðàèë, Ùîëëàíäèéà, Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðû, Þçáÿêèñòàí, Ãûðüûçûñòàí âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ êå÷èðèëÿí Ø.–ûí ìöõòÿëèô ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð åòìèø êîíôðàíñ âÿ ñèìïîçèóìëàðäà èøòèðàê åòìèøëÿð. Èí–òóí ùàçûðäà Òöðêèéÿ, Àëìàíèéà, Ùîëëàíäèéà, Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðû, Èðàí, Áèðëÿøìèø ßðÿá ßìèðëèêëÿðè, Ìèñèð ßðÿá Ðåñïóáëèêàñû âÿ ñ. þëêÿëÿðèíèí óí-ò âÿ åëìè ìÿðêÿçëÿðè, ùàáåëÿ Òöðê Òàðèõ Ãóðóìó èëÿ ñûõ åëìè ÿëàãÿëÿðè âàðäûð. Èíò ùÿì÷èíèí UNESCO–íóí äÿñòÿéè èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Áåéíÿëõàëã Ìÿðêÿçè Àñèéà Àðàøäûðìàëàð Èíñòèòóòóíóí Àçÿðáàéúàí öçðÿ ÿëàãÿëÿíäèðèúèñèäèð. Èí-ò áèð ñûðà ìöùöì áåéíÿëõàëã åëìè êîíðôàíñ âÿ ñèìïîçèóìëàðûí òÿøêèëàò÷ûñû îëìóøäóð: øÿðãøöíàñëàðûí 2-úè Öìóìèòòèôàã åëìè êîíôðàíñû (Áàêû, 1982); Ìóñòàôà Êàìàë Àòàòöðêöí àíàäàí îëìàñûíûí 110 èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã åëìè êîíôðàíñ (Áàêû, 1991); Ùîëëàíäèéàíûí Óòðåõò Óí–òè èëÿ áèðëèêäÿ «Àçÿðáàéúàí âÿ ãîíøó þëêÿëÿðäÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èúòèìàè-ñèéàñè ôèêèð âÿ èäåîëîæè ðåàëëûãëàð» ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã åëìè êîíôðàíñ (Áàêû 1997); Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñûíûí 75 èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã êîíôðàíñ (Áàêû, 1998); «Ãàôãàçäà èñëàì ñèâèëèçàñèéàñû» àäëû áåéíÿëõàëã ñèìïîçèóì (Áàêû, 1998); Îñìàíëû äþâëÿòèíèí éàðàíìàñûíûí 700 èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã åëìè êîíôðàíñ (Áàêû, 1999); Áþéöê Èðàí øàèðëÿðè Ùàôèç Øèðàçè âÿ Ñÿäè Øèðàçèéÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã åëìè-ÿäÿáè êîíôðàíñëàð (Áàêû, 2002; Áàêû, 2003), Ìèðçÿ Êàçûì áÿéèí 200 èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã åëìè êîíôðàíñ (UNESCO èëÿ áèðëèêäÿ, Áàêû, 2003) . «Ãëîáàëëàøìà âÿ èñëàì» ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã åëìè êîíôðàíñ (Áàêû, 2004; Áàêû, 2005), «Èðàíäà Ìÿøðóòÿ èíãèëàáûíûí 100 èëëèéèíÿ» ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã åëìè êîíôðàíñ âÿ ñ. Èí-ò àëèìëÿðèíäÿí áèð íÿôÿðè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ö÷ íÿôÿðÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿìÿêäàð åëì õàäèìè ôÿõðè àäû âåðèëìèøäèð. Ý.Á. Áàõøÿëèéåâà, Ø. Ìóñòàôàéåâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÅÀ-íûí Ø. Èí-òó èëÿ éàíàøû ÁÄÓíóí Ø. ôàêöëòÿñèíäÿ äÿ ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê ôèëîëîýèéàñû ñàùÿñèíäÿ ýåíèø åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð. Ø. ôàêöëòÿñè 1922 èëÿ ãÿäÿð Óíèâåðñèòåòèí òàðèõ-ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíäÿ øÿðã øþáÿñè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1922 èë èéóëóí 13-äÿ ðåñïóáëèêà ùþêóìÿòè «Óíèâåðñèòåòèí òàðèõ-ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñè Øÿðã øþáÿñèíèí Øÿðã ôàêöëòÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñè ùàããûíäà» ãÿðàð ãÿáóë åòäè, ôàêöëòÿíèí òÿøêèëè âÿ êèòàáõàíàíûí òÿúùèçàòû ö÷öí âÿñàèò àéðûëìàñûíû çÿðóðè ñàéäû. Ôàêöëòÿíèí éàðàäûëìàñûíäà ìÿãñÿä òÿäãèãàò÷û øÿðãøöíàñëàðûí åëìè ìÿêòÿáèíè éàðàòìàã, òöðê âÿ èðàí õàëãëàðûíûí òàðèõè, äèëè âÿ ÿäÿáèééàòû öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ùàçûðëàìàã èäè. Ôàêöëòÿíèí èëê äåêàíû ïðîô. Ï.Ê.Æöçå îëìóøäóð. 1957-60 èëëÿðäÿ ôàêöëòÿéÿ ïðîô. Ð.Ñóëòàíîâ ðÿùáÿðëèê åòìèøäèð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ ôàêöëòÿ äåêàíû âÿçèôÿñèíäÿ äîñ. É.Øèðâàí (1960-61), ïðîô. ß.×.Ìÿììÿäîâ (196162), ïðîô. Ì.ß.ßëèçàäÿ (1962-64), ïðîô. Ù.Ø. Ìàùìóäîâ (1964-77), ïðîô. Ø.Øèðÿëèéåâ (1977-81), ïðîô. Â.Ì.Ìÿììÿäÿëèéåâ (1981-91), äîñ. Å.Ç.ßçèçîâ (199199), äîñ. ß.È.Êÿðèìîâ (1999-2002) èøëÿìèøëÿð. 2002 èëäÿí äåêàí äîñ. Å.Ç.ßçèçîâäóð. Ø. ôàêöëòÿñèíäÿ ýþðêÿìëè àëèìëÿð — àêàäåìèêëÿð: Í.É.Ìàðð, È.È.Ìåøøàíèíîâ, Â.Â.Áàðòîëä, À.Í.Ñàìîéëîâè÷, ïðîôåññîðëàð: È.Í.Àøìàðèí, À.À.Ðîìàñêåâè÷, Ð.Øîð, Ï.Ê.Æóçå, Á.Â.×îáàíçàäÿ, À.Ñ.Ãóáàéäóëëèí, Â.Õóëóôëó âÿ á. áþéöê åëìè-ïåäàãîæè èø àïàðìûøëàð. Ôàêöëòÿäÿ óçóí ìöääÿò ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðè àïàðûëìûø, î, 1957 èëäÿ áÿðïà îëóíìóø, ö÷ êàôåäðà: ÿðÿá äèëè êàôåäðàñû, Éàõûí Øÿðã äèëëÿðè êàôåäðàñû âÿ Éàõûí Øÿðã õàëãëàðû ÿäÿáèééàòû êàôåäðàñû éàðàäûëìûøäûð. 1991 èëäÿ ùÿìèí êàôåäðàëàðûí áàçàñûíäà ñòàíäàðòëàðà óéüóí îëàðàã ÿðÿá ôèëîëîýèéàñû, Èðàí ôèëîëîýèéàñû âÿ òöðê ôèëîëîýèéàñû êàôåðäðàëàðû òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà ñàìèøöíàñëûüûí äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ 1993 èëäÿ ôàêöëòÿäÿ èáðè (éÿùóäè), 2000 èëäÿ éàïîí, 2001 èëäÿ óðäó, 2003 èëäÿ ×èí äèëè øþáÿëÿðè à÷ûëìûø, 2005 èëäÿ Óçàã Øÿðã äèëëÿðè âÿ ÿäÿáèééàòû êàôåäðàñû òÿñèñ åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà ôàêöëòÿíèí Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ áþëìÿëÿðèíäÿ 450 áàêàëàâð âÿ ìàýèñòð òÿùñèë àëûð. Ø. ôàêöëòÿñèíèí äþðä êàôåäðàñûíäà ÷àëûøàí ÿìÿêäàøëàðûí öìóìè ñàéû 90 íÿôÿðäèð. Áóíëàðäàí: 11 íÿôÿðè ïðîôåññîð, 14

íÿôÿðè äîñåíò, 10 íÿôÿðè åëìëÿð íàìèçÿäèäèð. ßðÿá ôèëîëîýèéàñû êàôåäðàñûíûí ìöäèðè ÀÌÅÀ-íûí ì. öçâö, ÿìÿêäàð åëì õàäèìè, ô.å.ä., ïðîô. Â.Ì.Ìÿììÿäÿëèéåâ íÿèíêè Àçÿðáàéúàíäà, îíóí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà äà òàíûíìûø àëèìäèð. Î, Èðàã Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí, Ìèñèð Äèë÷èëèê Àêàäåìèéàñûíûí ì. öçâö, Èñëàì Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòû Áåéíÿëõàëã Ôèãù Àêàäåìèéàñûíûí àêàäåìèêèäèð. Â.Ì. Ìÿììÿäÿëèéåâèí èíäèéÿäÿê 15 êèòàáû íÿøð åäèëìèøäèð. Îíëàðäàí «Áÿñðÿ ãðàììàòèêà ìÿêòÿáè», «Êóôÿ ãðàììàòèêà ìÿêòÿáè», «ßðÿá äèë÷èëèéè», «ßðÿá ÿäÿáè äèëèíäÿ ôåëèí çàìàí, øÿõñ âÿ øÿêèë êàòåãîðèéàëàðû» âÿ ñ. ìîíîãðàôèéàëàðûíû âÿ ÷îõñàéëû åëìè ìÿãàëÿëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. Â.Ì.Ìÿììÿäÿëèéåâèí àêàäåìèê Ç.Ì.Áöíéàäîâëà áèðëèêäÿ «Ãóðàí-è Êÿðèì»èí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ èçàùëû òÿðúöìÿñèíèí àðòûã éåääèíúè íÿøðè èøûã öçö ýþðìöøäöð. Àëèì áó òðÿúöìÿéÿ ýåíèø ìöãÿääèìÿ éàçìûøäûð. Ïðîô. Â.Ì.Ìÿììÿäÿëèéåâ ÿðÿá äèëèíÿ äÿ áèð ñûðà òÿðúöìÿëÿð åòìèøäèð. Ïðîô. Â.Ì.Ìÿììÿäÿëèéåâèí áèð ñûðà òÿäãèãàòëàðû ÿðÿá, ôàðñ, òöðê, èíýèëèñ, ðóñ âÿ ýöðúè äèëëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿìÿêäàð åëì õàäèìè, ïåäàãîãèêà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîô. ß.Ú.Ìÿììÿäîâ 196390 èëëÿðäÿ ÿðÿá äèëè êàôåäðàñûíûí ìöäèðè îëìóøäóð. Áó ýþðêÿìëè àëèì âÿ ïåäàãîã, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà, Àçÿðáàéúàíäà ÿðÿáøöíàñëûüûí éåíèäÿí òÿøÿêêöë òàïìàñûíûí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Ùàçûðäà ùÿì îðòà, ùÿì äÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿäðèñ îëóíàí ÿðÿá äèëè äÿðñëèêëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí ìöÿëëèôè ïðîô. ß.Ú.Ìÿììÿäîâäóð. Êàôåäðà Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿðèí ùÿéàòûíà, êÿëàì âÿ ÿìÿëëÿðèíÿ, Àëëàùûí áèðëèéèíÿ, äóàëàðà, øÿðèÿòÿ, ìöñÿëìàí ìÿðàñèìëÿðèíÿ, ñóôèëèéÿ, èñëàì ÿõëàãûíà âÿ ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðÿ ùÿñð åäèëìèø áèð ÷îõ ìÿãàëÿ äÿðú åòäèðìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿðèí ìÿøùóð ëåêñèêîãðàôëàðûíäàí áèðè îëàí Çÿìÿõøÿðèíèí «ßëÌöôÿññÿë» òðàêòàòûíäà ùàë êàòåãîðèéàñû áöòöí èíúÿëèêëÿðè èëÿ òÿäãèã åäèëìèøäèð, Ñîí äþâðëÿðäÿ «Àâåñòà»íûí àçÿðáàéúàíúàéà ìöãÿääèìÿ âÿ øÿðùëÿðëÿ ÷åâðèëìÿñè õöñóñèëÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. ßñëÿí èðàãëû ôÿëñÿôÿ äîêòîðó, äîñ. ßëÀááàñè Õåéðè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ êå÷ìèø ÿðÿá ñþçëÿðèíèí ëåêñèê-ãðàììàòèê õöñóñèééÿòëÿðèíè ùÿðòÿðÿôëè àðàøäûðìûø, «Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÿðÿáèçìëÿðèí ìÿíèìñÿ-

íèëìÿñè» ìîíîãðàôèéàñûíû ÷àï åòäèðìèøäèð. Êàôåäðàíûí äîñåíòè Å.Ç.ßçèçîâ «9 ÿñð ÿðÿá ïîåçèéàñûíäà õöððÿìèëÿð ùÿðÿêàòûíûí ÿêñè» àäëû ÿñÿðèí âÿ ÿðÿá äèëèíÿ, ÿäÿáèééàòûíà âÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíÿ äàèð 40-äàí ÷îõ åëìè ìÿãàëÿíèí ìöÿëëèôèäèð. Ô.å.ä., äîñ. À.Ø.Ãàñûìîâà Áÿäèó-çÇÿìàí ÿë-Ùÿìÿäàíèíèí «Ìÿãàëÿëÿð»èíèí äÿðèí åëìè òÿùëèëèíè âåðìèø, «Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿðèí ìåðàúû» âÿ «Ôöçóëè éàðàäûúûëûüûíäà Ãóðàí ðÿâàéÿòëÿðè» àäëû ìîíîãðàôèéàëàðûíû íÿøð åòäèðìèøäèð. Îíóí «14-16 ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ Ãóðàí ãèññÿëÿðè» ìþâçóñóíäà ìîíîãðàôèéàñû ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Ôàðñ äèëè âÿ ÿäÿáèééàòû ñàùÿñèíäÿ ôàðñ äèëèíäÿ ñþçäöçÿëäèúè ñèíîìîðôåìëÿð ìþâçóñóíäà òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿí ôàðñ äèëèíÿ âÿ ÿêñèíÿ ìöõòÿëèô òÿðúöìÿëÿð îëóíìóøäóð. Ø. ôàêöëòÿñèíè ðåñïóáëèêàäà âÿ îíóí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà òàíûäàí àëèìëÿðäÿí áèðè äÿ ÿìÿêäàð åëì õàäèìè ïðîôåññîð Ð. Ñóëòàíîâäóð. Î, ôàêöëòÿäÿ ãÿäèì ìèõè ÿëèôáàñûíûí éåýàíÿ áèëèúèñè îëìàãëà éàíàøû, ôàðñ äèëè, ÿäÿáèééàòû âÿ ÿðóçó òÿäðèñ åäÿí òÿúðöáÿëè ïåäàãîãäóð. Îíóí «Ôàðñ äèëèíÿ äàèð îõó êòèòàáû», «Ñÿäè éàðàäûúûëûüûíäà «Ýöëöñòàí» » âÿ ñ. ÿñÿðëÿðè äèããÿòè úÿëá åäèð. Èðàí ôèëîëîýèéàñû êàôåäðàñûíûí ïðîôåññîðó Í.Ç.Ùàòÿìè îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öí 20-äÿí àðòûã ôàðñ äèëè äÿðñëèéè âÿ äÿðñ âÿñàèòè, èêè ìîíîãðàôèéà ÷àï åòäèðìèøäèð. Ïðîô. Í.Ç. Ùàòÿìèíèí 1999 èëäÿ Òåùðàíäà 60 ìèí ñþçö ÿùàòÿ åäÿí 2 úèëäëèê «Ôàðñúà – Àçÿðáàéúàíúà ëöüÿò»è íÿôèñ øÿêèëäÿ áóðàõûëìûøäôûð. Ø. ôàêöëòÿñèíèí ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí ýþðêÿìëè àëèì ïðîô. Ì.ß.ßëèçàäÿíèí ôàðñ ÿäÿáèééàòûíûí òÿäðèñè âÿ òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ õèäìÿòëÿðè ÿâÿçñèçäèð. Î, «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè» êèòàáûíäà Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð îëóíìóø áþëìÿíèí èëê ìöÿëëèôèäèð. Ì.ß.ßëèçàäÿ ôàðñ ÿäÿáèééàòûíûí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ÷åâðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ýþðêÿìëè ìöòÿðúèìäèð. Îíóí òÿðúöìÿñèíäÿ Ôèðäîâñèíèí «Øàùíàìÿ»ñè, ß.Úàìèíèí «Éóñèô âÿ Çöëåéõà» ïîåìàñû, Ì. Øÿùðèéàðûí, Ì. Åøãèíèí, Ñ. Áåùáÿùàíèíèí, ß. Ëàùóòèíèí âÿ á. ÿñÿðëÿðè àíà äèëèìèçäÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðûëìûøäûð. Ô.å.ä., ïðîô. ß.Øÿôàèíèí ôàðñ äèëèíäÿ òàáåëè ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿðÿ, ô.å.ä., ïðîô. Ù.Ø. Ìàùìóäîâóí ôàðñ äèëèíäÿ ñàäÿ úöìëÿ ñèíòàêñèñèíÿ äàèð àïàðäûãëàðû ôóí627

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàìåíòàë òÿäãèãèàòëàð ùÿì ÿñêè ñîâåò, ùÿì äÿ Èðàí àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. Ô.å.ä. ïðîô., Ì.Ø.Ðÿùèìîâóí ôàðñ òÿìàéöëëö îðòà ìÿêòÿáëÿð ö÷öí «Ôàðñ äèëè» äÿðñëèéè íÿøð îëóíìóøäóð.Î, «Ñîâåò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí ìèëëè äèëèíèí èíêèøàô òàðèõèíèí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû» (Ìîñêâà) êèòàáûíûí ìéÿëëèôëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ò.Ç.Ðöñòÿìîâà ôàðñ äèëè öçðÿ ðåñïóáëèêàäà èëê àçÿðáàéúàíëû ãàäûí åëìëÿð äîêòîðó, ïðîôåññîðóäóð. Îíóí ôàðñ äèëè âÿ ÿñêè ÿëèôáàéà äàèð 18 äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòè èøûã öçö ýþðìöøäöð. Ò. Ðöñòÿìîâàíûí ñîí èêè èë ÿðçèíäÿ Òåùðàíäà áèðèíúè âÿ èêèíúè êóðñëàð ö÷öí «Ôàðñ äèëè» äÿðñëèéè âÿ «Ôàðñ âÿ Àçÿðáàéúàí äèëëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè ãðàììàòèêàñû» êèòàáû íÿøð åäèëìèøäèð. Ô.å.ä., ïðîô. Ì.Ä.Êàçûìîâ êàôåäðàíûí àïàðûúû ÿìÿêäàøëàðûíäàíäûð. Îíóí «Íèçàìèíèí «Õÿìñÿ»ñè âÿ ôàðñäèëëè ÿäÿáèééàò», «Íèçàìèíèí äàâàì÷ûëàðû», «Íèçàìèíèí «Ùÿôò ïåéêÿð»è âÿ 14-15 ÿñðëÿð ôàðñäèëëè ÿäÿáèééàò» ìîíîãðàôèéàëàðû, îðòà ÿñðëÿð ìöÿëëèôëÿðèíèí ôàðñúàäàí ðóñ äèëèíÿ ö÷ èçàùëû òÿðúöìÿ êèòàáû áóðàõûëìûøäûð. Ùÿì÷èíèí, ôàðñ äèëèíäÿ çÿðôëèêëÿð ïðîáëåìèíÿ àèä ìÿãàëÿ âÿ ëöüÿòëÿð íÿøð îëóíìóøäóð. Áóíäàí ÿëàâÿ äèëäÿêè èäåîìëàð âÿ ãîøìàëàð, ñþç âóðüóëàðûíûí ôîíåòèê òÿáèÿòè âÿ éåðè ìÿñÿëÿëÿðè, ôàðñ äèëèíäÿ ìöÿééÿíëèê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿíëèê êàòåãîðèéàñû ùàããûíäà ÿùÿìèééÿòëè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Ïðîô. Ø.È.Øèðÿëèéåâ ôàðñ äèëèíäÿ ìîäàëëûã, àðà ñþçëÿð âÿ ñ. ãðàììàòèê èôàäÿëÿðè äÿðèíäÿí àðàøäûðàí áèð ìöòÿõÿññèñäèð. «Íèçàìè ÿñÿðëÿðèíèí ëöüÿòè» åëìè òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàñûíûí ìöäèðè ïðîô. Ð.Ú. Ñóëòàíîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Èðàí ôèëîëîýèéàñû êàôåäðàñûíûí àïàðûúû ÿìÿêäàøëàðû Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí áöòöí éàðàäûúûëûüûíû ÿùàòÿ åäÿí ñþçëÿðèí ìÿíàëàðûíû ùàçûðëàéûá ëöüÿò òÿðòèá åòìÿê èøèíè äàâàì åòäèðèðëÿð. Òöðê ôèëîëîýèéàñû êàôåäðàñûíûí ìöäèðè ïðîô. Ð.ß.Ðöñòÿìîâ Àçÿðáàéúàíäà òöðê äèëè ñàùÿñèíäÿ èëê åëìëÿð äîêòîðóäóð. Îíóí «Ìöàñèð òöðê äèëèíäÿ êþìÿê÷è íèòã ùèññÿëÿðè», «Ìöàñèð òöðê äèëèíäÿ òÿãëèäè ñþçëÿð» ìîíîãðàôèéàëàðû, èêè «Òöðê äèëè» äÿðñëèéè (øÿðèêëè), «Òöðêúÿðóñúà-àçÿðáàéúàíúà äèë÷èëèê òåðìèíëÿðè ëöüÿòè» (øÿðèêëè) âÿ «Òöðêúÿ-àçÿðáàéúàíúà-ðóñúà ñþçëöê» êèòàáëàðû íÿøð îëóí628

ìóøäóð. Ïðîô. À.Ã.Åéâàçîâ òöðê äèë÷èëèéè öçðÿ ðåñïóáëèêàìûçäà èëê åëìëÿð íàìèçÿäè åëìè äÿðÿúÿñè àëìûøäûð. Î, áèð ñûðà ìîíîãðàôèéà âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Ãàðàúàîüëàí, Àøûã Âåéñÿë, Äàäàëîüëó âÿ Íàìèã Êàìàëà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàò èøëÿðè ùÿì Àçÿðáàéúàíäà, ùÿì äÿ Òöðêèéÿäÿ ìàðàã äîüóðìóøäóð. Ñîí çàìàíëàð öìóìòöðê ìÿíáÿøöíàñëûüûíà, îñìàíëûúàéà àèä áèð ñûðà êèòàáëàð íÿøð îëóíìóøäóð. Áèð ãàéäà îëàðàã ùÿð èë ôàêöëòÿäÿ Òÿëÿáÿ Åëìè Úÿìèééÿòè õÿòòè èëÿ òÿëÿáÿ âÿ ìàýèñòðëàðûí ìàòåðèàëëàðû àéðû-àéðû åëìè æóðíàëëàðäà âÿ òåçèñëÿð òîïëóñóíäà þç ÿêñèíè òàïûð. Ø. ôàêöëòÿñèíäÿ òÿäðèñèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ àïàðûëìàñûíäà, âÿòÿíèìèç ö÷öí øÿðãøöíàñ êàäðëàðûí éåòèøäèðèëìÿñèíäÿ, ÿðÿáøöíàñëûã, èðàíøöíàñëûã âÿ òöðêîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ åëìè íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åäèëìÿñèíäÿ ìÿðùóì ïðîôåññîðëàðäàí Ì.ß. ßëèçàäÿíèí, ß.Øÿôàèíèí, Ù.Ø. Ìàùìóäîâóí, Ì.Ð.Ìàùìóäîâóí âÿ á. ÿâÿçñèç õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Ôàêöëòÿíèí ìÿçóíëàðû ðåñïóáëèêàíûí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ, Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Øÿðãøöíàñëûã, ßëéàçìàëàð, Òàðèõ, ßäÿáèééàò, Äèë÷èëèê, Ôÿëñÿôÿ âÿ Ùöãóã, Èíúÿñÿíÿò âÿ ñ. èí–òëàðûíäà, Íèçàìè ìóçåéèíäÿ, Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíäÿ, Ýþìðöê Êîìèòÿñèíäÿ, Õàðèúè Èãòèñàäè ßëàãÿëÿð Íàçèðëèéèíäÿ, Ìèëëè Òÿùëöêÿñèçëèê Íàçèðëèéèíäÿ, Àçÿðáàéúàí Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðëèøëÿðè Øèðêÿòèíäÿ, ìöõòÿëèô ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðûí ðåäàêñèéàëàðûíäà âÿ ñ. éåðëÿðäÿ ÷àëûøûðëàð. Ø. ôàêöëòÿñè èíäèéÿäÿê Òöðêèéÿ, Èðàí, Ìèñèð, Éÿìÿí, Âéåòíàì, Ëàîñ, Ìîíãîëóñòàí, Ìàúàðûñòàí, Áîëãàðûñòàí, Àëìàíèéà, Ïîëøà, Ãàçàõûñòàí, Óêðàéíà, Ìîëäîâà âÿ ñ. äþâëÿòëÿð ö÷öí äÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ùàçûðëàìûøäûð. Ø. ôàêöëòÿñèíèí òÿëÿáÿëÿðè ñîí èëëÿðäÿ òÿúðöáÿ êå÷ìÿê ö÷öí Òöðêèéÿ, Èðàí, Èðàã, Ìèñèð, Êöâåéò, ×èí âÿ Èñðàèëäÿ åçàìèééÿòäÿ îëìóøëàð. Ìèñèð, Òöðêèéÿ, ×èí âÿ Èðàíäàí ýÿëÿí ìöÿëëèìëÿð Øÿðã äèëëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûðëàð. Ôàêöëòÿíèí áèð ñûðà ÿìÿêäàøëàðû Øÿðã þëêÿëÿðèíÿ åëìè åçàìèééÿòÿ ýþíäÿðèëìèøëÿð. Íàçûðäà ôàêöëòÿäÿ Òöðêèéÿ, Èðàí, Ìèñèð, Ñóðèéà, Ñóäàí, Áèðëÿøìèø ßðÿá ßìèðëèêëÿðè ö÷öí åëìè äèññåðòàíòóðà õÿòòè öçðÿ åëìè êàäðëàð ùàçûðëàíûð. 1995 èëäÿ ÁÄÓ-íóí Èëàùèééàò ôàêöëòÿñè íÿçäèíäÿ òÿøêèë îëóíìóø Äèëëÿð

êàôåäðàñûíûí ÿìÿêäàøëàðû äà áèð ñûðà ñÿìÿðÿëè åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìèøëÿð. Â. Ì. Ìÿììÿäÿëèéåâ, Å. Ç. ßçèçîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

629

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

630

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÒßÁÈÉÉÀÒ Âß ÒÅÕÍÈÊÀ ÅËÌËßÐÈ Ôèçèêà Àçÿðáàéúàíäà åëìè ôèêèð ùÿëÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿ éàðàíìûøäûð. Ìÿíáÿëÿðäÿ (å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèéèí 1-úè éàðûñûíäà, «Àâåñòà») Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òÿáèÿòäÿ áàø âåðÿí ôèçèêè ùàäèñÿëÿðè èçàù åòìÿê òÿøÿááöñëÿðè áàðÿäÿ ìÿëóìàò âàð. Ãÿäèì Øÿðã âÿ éóíàí ôèëîñîôëàðûíûí ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿëÿðäÿ éàéûëìûøäû. Áó ôèëîñîôëàðûí, õöñóñèëÿ Àðèñòîòåëèí èäåéàëàðû ìàääÿíèí ãóðóëóøó, ùÿðÿêÿò ãàíóíëàðû, êîñìîëîýèéà, ùèäðîñòàòèêà, åëåêòðèê ùàäèñÿëÿðè âÿ ñ.-íûí èçàùûíäà ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ éàøàéûá éàðàòìûø ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí àëèì, ôèëîñîô âÿ øàèðëÿðè Áÿùìÿíéàð (11 ÿñð), Õàãàíè, Íèçàìè (12 ÿñð), Íÿñèðÿääèí Òóñè, Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè (13 ÿñð) âÿ á.íûí ÿñÿðëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí åëìè èçàùûíà, ôèçèêè ùàäèñÿëÿðèí øÿðùèíÿ àèä ÷îõñàéëû íöìóíÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Áÿùìÿíéàðûí «Òÿùñèë êèòàáû»íà àéðûúà äàõèë åäèëìèø «Ôèçèêà» ÿñÿðèíäÿ âÿ Íèçàìèíèí «Õÿìñÿ»ñèíäÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí òÿáèè-åëìè èçàùû î äþâðöí èäåéàëàðûíû þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí ÷îõ ìàðàãëûäûð. Íèçàìèíèí «Èñýÿíäÿðíàìÿ» ÿñÿðèíäÿ èñòèëèê âÿ ùÿðÿêÿòèí âÿùäÿòè ôèêðè îëäóãúà îðèæèíàëäûð. Àçÿðáàéúàí åíñèêëîïåäèéà÷û àëèìè Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû îëàí Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí éàðàíìàñû (13 ÿñð) áöòöí Øÿðãäÿ åëìè ôèêðèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðäè. Àñòðîíîìèéà èëÿ éàíàøû, î, îïòèê âÿ ñÿñ ùàäèñÿëÿðè, èñòèëèê âÿ ñîéóãëóüóí òÿáèÿòè âÿ ñ. èëÿ äÿ ìÿøüóë îëìóøäóð. «ßõëàãè-Íàñèðè» ÿñÿðèíäÿ Íÿñèðÿääèí Òóñè ìàääÿíèí èòìÿìÿñè ùàããûíäà î äþâð ö÷öí ÷îõ úÿñàðÿòëè âÿ äÿðèí ôèçèêè ÿñàñû îëàí ôèêèð ñþéëÿìèøäèð. Ôèçèêà, ðèéàçèééàò, àñòðîíîìèéà âÿ ñ. öçðÿ áèëèêëÿðèí éàéûëìàñûíäà 14 ÿñðäÿ Òÿáðèç «Äàð öø-øÿôà»ñûíûí, åëÿúÿ äÿ Òÿáðèç, Øàìàõû, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿêè ìÿäðÿñÿëÿðèí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. 17 ÿñðèí ñîíóíäà Àâðîïàíûí áèð ñûðà þëêÿñèíäÿ âÿ Ðóñèéàäà ïðàêòèê òÿëÿáàò ôèçèêàíû ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäèðñÿ äÿ, Àçÿðáàéúàíäà 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê ôèçèêà ñàùÿñèíäÿ ñèñòåìëè åëìè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìàìûø âÿ åëìè ìöÿññèñÿ îëìàìûøäûð. 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óí-òèíèí (ÀÄÓ),

Àçÿðáàéúàí Ïåäàãîæè Èí-òóíóí, Àçÿðáàéúàí Ïîëèòåõíèê Èí-òóíóí ôèçèêà êàôåäðàëàðû ôèçèêà ñàùÿñèíäÿ ÿñàñ òÿäãèãàò ìÿðêÿçëÿðè èäè. Áóíëàðäà èëê àðàøäûðìàëàð, ÿñàñÿí, íåôòèí õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ âÿ áÿðê úèñìëÿð ôèçèêàñûíûí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿäãèãèíÿ ùÿñð îëóíìóøäó. 1920 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ôèçèêà-ðèéàçèééàò ôàêöëòÿñèíèí íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø ôèçèêà øþáÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Óçóí ìöääÿò ùÿìèí øþáÿíèí àïàðûúû ÿìÿêäàøëàðû Ðóñèéàäàí äÿâÿò åäèëìèø àëèìëÿð îëìóøëàð. Ïåòåðáóðã Óí-òèíèí ìÿçóíó Áÿùðàì Ìèðçÿéåâ 1928 èëäÿ óí-òäÿ ôèçèêà öçðÿ èëê àçÿðáàéúàíëû ìöÿëëèì îëìóøäóð. Ýþðêÿìëè íÿçÿðèééÿ÷è ôèçèê, Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû Ë.Ä.Ëàíäàó 1922–24 èëëÿðäÿ ôèçèêà øþáÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð. Ôèçèêà øþáÿñè 1958 èëäÿí äþðä êàôåäðà (íÿçÿðè ôèçèêà, òÿúðöáè ôèçèêà, ìîëåêóëéàð ôèçèêà, éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñû) ÿñàñûíäà ìöñòÿãèë ôàêöëòÿéÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÀÄÓ-äà áèð ñûðà åëìè-òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàëàðû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè êè, áóíëàðà ðåíòýåí âÿ ìàãíèò òÿäãèãàòëàðû ëàáîðàòîðèéàëàðûíû ìèñàë ÷ÿêìÿê îëàð. Ôèçèêà ôàêöëòÿñèíèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû Àçÿðáàéúàíûí òàíûíìûø ôèçèêïåäàãîãëàðû Ìåùäè ßëèéåâ, Ðÿùèì áÿé Ìÿëèêîâ, Ðÿùìè Ùÿñÿíîâ, Ìÿììÿä Àáäóëëàéåâ, Êÿðèø Êþ÷ÿðëè, Àáóçÿð Ðÿñóëîâ âÿ äèýÿðëÿðèíèí àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. 1932 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Çàãàôãàçèéà Ôèëèàëûíûí Àçÿðáàéúàí øþáÿñè âÿ îíóí òÿðêèáèíäÿ Àêàäåìèéà ñèñòåìèíèí âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðèí òÿäãèãàò÷û ãðóïëàðûíû áèðëÿøäèðÿí ôèçèêà áþëìÿñèíèí éàðàäûëìàñû ôèçèêàíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû. Áþëìÿíèí ÿñàñ âÿçèôÿñè éöêñÿêèõòèñàñëû

êàäðëàð ùàçûðëàìàã âÿ ìöàñèð òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàëàðû éàðàòìàã èäè. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí îðòàëàðûíäà íåôò ìÿùñóëëàðûíûí ôèçèêè õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè, ìîëåêóëéàð ôèçèêà, åìèññèéà âÿ àäñîðáñèéà ñïåêòðîñêîïèéàñû ñàùÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëäö. Éàðûìêå÷èðèúèëÿðèí èñòèëèê âÿ åëåêòðèê õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ äàèð òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëäû. 1941–1945 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ôèçèêëÿðèíèí äèããÿòè ìöùàðèáÿ äþâðöíöí åùòèéàúëàðû èëÿ áàüëû åëìè-òåõíèêè èøëÿðèí ùÿëëèíÿ éþíÿëäèëäè: éàðàëûëàðûí áÿäÿíèíäÿ îëàí ãÿëïÿëÿðèí ìàãíèò âàñèòÿñèëÿ àøêàð åäèëìÿñè öñóëó èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ òÿòáèã îëóíäó. Áàêû íåôò êîêñóíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðÿí òþâñèéÿëÿð èðÿëè ñöðöëäö, íåôòàéûðìà çàâîäëàðûíûí ìÿùñóëóíó àíàëèç åòìÿê ö÷öí úèùàçëàð éàðàäûëäû. Ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿë âÿ ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ ôèçèêàéà äàèð òÿäãèãàòëàð É.Á.Ëîïóõèí, Ð.Ì.Ìÿëèêîâ, É.Ã.Äîðôìàí, Ù.È.ßìèðõàíîâ, Ç.È.ßëèçàäÿ, À.À.Àáàñçàäÿ, Ç.È.Êàçûìçàäÿ, Ì.Ù.Ðàìàçàíçàäÿ âÿ á.-íûí àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. Ïðîô. À.À.Àáàñçàäÿ ÑÑÐÈ Ïåäàãîæè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí èëê àçÿðáàéúàíëû ìöõáèð öçâö îëìóøäóð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ òÿäðèñ ëàáîðàòîðèéàëàðûíûí âÿ êàáèíåòëÿðèí éàðàäûëìàñûíà, åëìè-ìåòîäèê ìÿñÿëÿëÿðèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíà, ôèçèêà òåðìèíîëîýèéàñûíûí âÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíèí òÿðòèáèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëìèøäèð. 1945 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí éàðàäûëìàñû åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ñöðÿòëÿíìÿñèíÿ, éåíè åëìè êàäðëàðûí éåòèøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. 1947 èëäÿ éàðàäûëàí Ôèçèêà-

ÀÌÅÀ-íûí Ôèçèêà Èíñòèòóòó

631

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðèéàçèééàò Èí-òó ôèçèêè òÿäãèãàòëàðûí ìÿðêÿçèíÿ úåâðèëäè. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí îðòàëàðûíäà èí-òóí ÿñàñ òÿäãèãàò ïðîáëåìëÿðè ôîðìàëàøìàüà áàøëàäû. Àëèìëÿðèí äèããÿòè éàðûìêå÷èðèúèëÿðèí åëì âÿ òåõíèêàñûíûí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíÿ éþíÿëäèëäè. Áó èñòèãàìÿòëÿð ñÿíàéåíèí åëåêòðîíèêà, åëåêòðîòåõíèêà, ðàäèîòåõíèêà, úèùàçãàéûðìà êèìè ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿðèíèí èíòåíñèâ èíêèøàôûíäà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäû. Ñåëåí, òåëëóð âÿ îíëàðûí ìöðÿêêÿá áèðëÿøìÿëÿðèíèí àëûíìàñû, ôèçèêè õàññÿëÿðèíèí êîìïëåêñ þéðÿíèëìÿñè, éåíè éàðûìêå÷èðèúè ÷åâèðèúèëÿðèí éàðàäûëìàñû âÿ òÿòáèãè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíÿ ýþðÿ èí-ò ãàáàãúûë åëìè ìÿðêÿçÿ ÷åâðèëäè. Îïòèê, ìàãíèò, èñòèëèê, ðåíòýåíîãðàôèê, ðàäèîñïåêòðîñêîïèê, ðåçîíàíñ âÿ ñ. òÿäãèãàò öñóëëàðû äàùà äà èíêèøàô åòäè. 50-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäà èíòóí áÿçè øþáÿëÿðè ìöñòÿãèë òÿäãèãàò ìÿðêÿçëÿðèíÿ àéðûëäû. 1956 èëäÿ àñòðîôèçèêà áþëìÿñè éàðàäûëäû (áó áþëìÿ ñîíðàäàí Øàìàõû Àñòðîôèçèêà Ðÿñÿäõàíàñûíà ÷åâðèëäè). Ùÿìèí èëäÿ ÀÄÓ-äà ÑÑÐÈ-äÿ èëê éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñû êàôåäðàëàðûíäàí áèðè éàðàíäû. 1959 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ Ôèçèêà-ðèéàçèééàò Èí-òó àêàäåìèéàíûí èêè ìöñòÿãèë èí-òóíà – Ôèçèêà Èí-òóíà âÿ Ðèéàçèééàò âÿ Ìåõàíèêà Èí-òóíà àéðûëäû. 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ Ôèçèêà Èí-òóíäà éàðàäûëàí êðèîýåí ñò. ðåñïóáëèêàíûí ôèçèêè åêñïåðèìåíòëÿ ìÿøüóë îëàí ìöÿññèñÿëÿðèíè ìàéå àçîò âÿ ùåëèóìëà òÿìèí åòäè âÿ ôèçèêè òÿäãèãàòëàðûí àøàüû òåìïåðàòóðëàðäà àïàðûëìàñûíà èìêàí éàðàòäû. Èí-òóí íÿçäèíäÿ áèð ñûðà åëìè-èñòåùñàëàò ìöÿññèñÿëÿðè, î úöìëÿäÿí «Ñåëåí» òÿúðöáÿ çàâîäó, «Òåëëóð» âÿ «Ðåýèñòð» õöñóñè êîíñòðóêòîð áöðîëàðû (ÕÊÁ), Ðàäèàñèéà òÿäãèãàòëàðû áþëìÿñè, Áèîëîæè úèùàçãàéûðìà ÕÊÁ, Êîñìèê Òÿäãèãàò Åëìè-Èñòåùñàëàò Áèðëèéèíèí áþëìÿëÿðè éàðàäûëäû. Øÿêè âÿ Íàõ÷ûâàíäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí åëìè áàçàëàðû âÿ ñ. òÿñèñ åäèëäè. Áèð ñûðà àëè ìÿêòÿáëÿðèí óéüóí êàôåäðà âÿ ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà ôèçèêàéà äàèð ãèéìÿòëè àðàøäûðìàëàð àïàðûëûðäû. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè åëìèí áöòöí èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ áèð ÷îõ ãàáàãúûë åëì ìÿðêÿçëÿðè (éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí À.Ô.Èîôôå àä. Ôèçèêà-Òåõíèêà Èí-òó, ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Ï.Í.Ëåáåäåâ àä. Ôèçèêà Èí-òó, ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Ñèáèð Øþáÿñèíèí Éàðûìêå÷èðèúèëÿð Ôèçèêàñû Èí-òó, ÑÑÐÈ Åëåêòðîí Ñÿíàéåñè Íàçèðëèéèíèí Ìîñêâàäàêû Ìîëåêóëéàð Åëåêòðîíèêà âÿ Ìàòåðèàëøöíàñëûã ÅÒ Èí632

òóëàðû, ìàãíèò ùàäèñÿëÿðè ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Óðàë Åëìè Ìÿðêÿçèíèí èí-òëàðû, åëåìåíòàð çÿððÿúèêëÿð ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ Áèðëÿøìèø Íöâÿ Òÿäãèãàòëàðû Èí-òó, Éöêñÿê Åíåðæèëÿð Ôèçèêàñû Èí-òó (Ñåðïóõîâ) âÿ Ì.Â.Ëîìîíîñîâ àä. ÌÄÓ, àøàüû òåìïåðàòóðëàð ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ Ôèçèêè Ïðîáëåìëÿð Èí-òó âÿ Õàðêîâ Ôèçèêà-Òåõíèêà Èí-òó âÿ ñ.) èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèðäèëÿð. Éàðàíäûüû èëäÿí ÀÌÅÀ-íûí Ôèçèêà Èí-òóíäà ðåñïóáëèêàíûí ôèçèêà ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ ôèçèêà ñåìèíàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 60 èëÿ éàõûí áèð ìöääÿòäÿ éöçëÿðëÿ òàíûíìûø ôèçèê (áèð ñûðà õàðèúè þëêÿëÿðäÿí

èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäè. Ðåñïóáëèêàäà áÿðê úèñìëÿð íÿçÿðèééÿñè åëìè èñòèãàìÿòèíèí ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö É.Ì.Ñåéèäîâ ãîéìóøäóð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà áÿçè ôåððèòëÿðèí ÿñàñ ùàëëàðû ýåíèø òÿùëèë åäèëìèø, ìàãíèò-ñÿòù ùàäèñÿëÿðèíèí íÿçÿðèééÿñè, ñïèí-ïëàçìîí ÿëàãÿëè ñèñòåìèí ñïèí-ïëàçìîí òåçëèêëè åëåìåíòàð îéàíìàëàðûíäà åëåêòðîìàãíèò ñàùÿñèíè õàðàêòåðèçÿ åäÿí êÿìèééÿòëÿðèí ôëóêòóàñèéàëàðû, íåéòðîíëàðûí âÿ èøûüûí áó ôëóêòóàñèéàëàðäàí ñÿïèëìÿñè, êÿíàð éöêëö çÿððÿúèêëÿð äÿñòÿñèíèí âÿ ìàääÿ äàõèëèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí éàðàòäûüû úÿðÿéàíëàð âàñèòÿñèëÿ ñïèí äàëüàëàðûíûí ÀÌÅÀ-íûí Ôèçèêà Èí-òóíäà ÿëäÿ åäèëìèø åëìè íÿòèúÿëÿðè ìöçàêèðÿ åòìÿê ö÷öí Áàêûéà äÿâÿò îëóíìóø Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû, ïðîô. Ðóäîëô Ìþññáàóåð (áèðèíúè úÿðýÿ, ñîëäàí èêèíúè) àçÿðáàéúàíëû ùÿìêàðëàðûíûí ÿùàòÿñèíäÿ

äÿâÿò îëóíàí àëèìëÿð äÿ äàõèë îëìàãëà) Ôèçèêà Èí-òóíäà îëìóø, àëèìëÿðëÿ åëìè ìöçàêèðÿëÿð êå÷èðìèø âÿ èí-òóí åëìè ñåìèíàðëàðûíäà ìÿðóçÿ èëÿ ÷ûõûø åòìèøäèð. Áó àëèìëÿð ñûðàñûíäà Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòëàðû, ôèçèêàíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ åëìè ìÿêòÿáëÿðÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí àêàäåìèêëÿð âÿ äèýÿð àïàðûúû àëèìëÿð îëìóøëàð. Ôèçèêà åëìè ñàùÿñèíäÿêè íàèëèééÿòëÿðèíÿ, éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíà ýþðÿ Ôèçèêà Èí-òó 1969 èëäÿ Ãûðìûçû ßìÿê Áàéðàüû îðäåíè èëÿ òÿëòèô åäèëäè. Áó íàèëèééÿòëÿðèí ãàçàíûëìàñûíäà ðåñïóáëèêàäà éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ åëìè ìÿêòÿáèí áàíèñè, Ôèçèêà Èí-òó éàðàíäûüû ýöíäÿí þìðöíöí ñîíóíàäÿê îíà ðÿùáÿðëèê åòìèø ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö, àêàä. Ù.Ì.Àáäóëëàéåâèí ÿâÿçñèç õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. 60-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôèçèêàéà äàèð òÿäãèãàòëàðûí áÿðê úèñìëÿð ôèçèêàñû, ÿñàñÿí, áÿðê úèñìëÿð íÿçÿðèééÿñè âÿ éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñû, ìîëåêóëéàð ôèçèêà âÿ ñïåêòðîñêîïèéà, åëåìåíòàð çÿððÿúèêëÿð âÿ àòîì íöâÿñè ôèçèêàñû êèìè ÿñàñ

îéàíìàñû êèìè ùàäèñÿëÿð íÿçÿðè îëàðàã þéðÿíèëìèøäèð. Êâàíòëàéûúû ìàãíèò ñàùÿñèíäÿ ìåòàë âÿ éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ òåðìîìàãíèò ùàäèñÿëÿðèíèí êâàíò íÿçÿðèééÿñè âåðèëìèøäèð. Êðèñòàëëàðäà åêñèòîí ùàëëàðûíûí äàéàíûãñûçëûüû èëÿ ÿëàãÿäàð åëåêòðîí ôàçà êå÷èäè íÿçÿðèééÿñè ãóðóëìóøäóð. Ìöõáèð öçâ Á.Ì.ßñýÿðîâ òÿðÿôèíäÿí ýöúëö êâàíòëàéûúû ìàãíèò ñàùÿñèíäÿ éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿêè òåðìîìàãíèò åôôåêòëÿðèíèí íÿçÿðèééÿñè ãóðóëìóøäóð. 1974 èëäÿ éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ êèíåòèê åôôåêòëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø êîìïëåêñ òÿäãèãàòëàðà ýþðÿ

Á.Ì.ßñýÿðîâóí Ñèíãàïóðäà íÿøð åäèëìèø “Éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ åëåêòðîí êþ÷öðìÿ ùàäèñÿëÿðè” ìîíîãðàôèéàñû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Á.Ì.ßñýÿðîâ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ åëåêòðîí êþ÷öðìÿ ùàäèñÿëÿðèíèí åêñïåðèìåíòàë âÿ íÿçÿðè òÿäãèãàòëàðûíûí ùÿì êëàññèê, ùÿì äÿ êâàíò íÿçÿðèééÿñè Á.Ì.ßñýÿðîâóí «Éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ åëåêòðîí êþ÷öðìÿ ùàäèñÿëÿðè» (1994, èíýèëèñ äèëèíäÿ) ìîíîãðàôèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Àêàä. Ô.Ì.Ùàøûìçàäÿíèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû âÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà áèð ñûðà ìàãíèò êðèñòàëëàðûíäà àøãàð àòîìëàðûíûí åíåðæè ñïåêòðëÿðèíèí âÿ îïòèê õàññÿëÿðèíèí íÿçÿðèééÿñè ãóðóëìóøäóð. Èôðàò éàðûìêå÷èðèúè ãÿôÿñëÿðäÿ åëåêòðîìàãíèò äàëüàëàðûíûí éàéûëìàñûíûí íÿçÿðèééÿñè ãóðóëìóø, äàð ãàäàüàíçîëàãëû éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ àøãàð âÿ ñÿòù ùàëëàðûíûí íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëìûøäûð. Êâàíò ÷óõóðëàðäà âÿ íàãèëëÿðäÿ ñÿïèëìÿ ìåõàíèçìëÿðè, ñèêëîòðîí – ôîíîí ðåçîíàíñ óäóëìàñûíûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìöõòÿëèô íÿçÿðè ìîäåëëÿð òÿòáèã îëóíìàãëà À3Á5 âÿ À2Á6 òèïëè ñôåðèê êâàíò íþãòÿëÿðèíäÿ åëåêòðîíëàðûí ñïåêòðèíèí ðåàë åíåðæè ñòðóêòóðó ùåñàáëàíìûø, Êåéí òèïëè éàðûìêå÷èðèúèëÿð âÿ íàíîêðèñòàëëàðäà êèíåòèê, îïòèê, òåðìîäèíàìèê õàññÿëÿðèí íÿçÿðèééÿñè ãóðóëìóøäóð. Éöêäàøûéûúûëàðûí âÿ ôîíîíëàðûí ãûçìàñûíû âÿ îíëàðûí ãàðøûëûãëû ñþâãöíö íÿçÿðÿ àëìàãëà ýöúëö åëåêòðèê âÿ ìàãíèò ñàùÿëÿðèíäÿ éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ âÿ éàðûììåòàëëàðäà ãåéðè-õÿòòè êèíåòèê ùàäèñÿëÿðèí íÿçÿðèééÿñè ãóðóëìóøäóð. Ìàãíèò êðèñòàëëàðäà îïòèê ùàäèñÿëÿðèí íÿçÿðè òÿäãèãèíÿ äàèð èøëÿðÿ ýþðÿ 1986 èëäÿ àêàä. Ô.Ì.Ùàøûìçàäÿ, ìöõáèð öçâ É.Ì.Ñåéèäîâ âÿ ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä. Ì.Í. Àáäóëëàéåâ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. Áÿðê úèñì íÿçÿðèééÿñè ñàùÿñèíäÿ åëìè ÿëàãÿëÿðèí éàðàíìàñûíäà 1962 èëäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ éàðûìêå÷èðèúèëÿðèí íÿçÿðèééÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø âÿ äåìÿê îëàð êè, ÑÑÐÈ-íèí íÿçÿðè ôèçèêà ñàùÿñèíäÿ ÿí òàíûíìûø àëèìëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ êå÷èðèëìèø öìóìèòòèôàã ìöøàâèðÿñèíèí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñû èñòèãàìÿòèíèí éàðàíìàñûíäà âÿ èíêèøàôûíäà Ù.Ì.Àáäóëëàéåâèí õèäìÿòëÿðè õöñóñè èëÿ ãåéä åäèëìÿëèäèð. Áó èñòèãàìÿòäÿêè òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñ ìÿãñÿäè éåíè ìöðÿêêÿá éàðûìêå÷èðèúèëÿðèí àëûíìàñû, îíëàðûí ôèçèêè õàññÿëÿðèíèí êîìïëåêñ òÿäãèãè âÿ íÿòèúÿäÿ õöñóñè òÿéèíàòëû úèùàçëàðûí ùàçûðëàíìàñû îëìóøäóð.

Ù.Ì.Àáäóëëàéåâèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû âÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ñåëåíäÿ êþ÷öðìÿ ùàäèñÿëÿðèíèí, ìöõòÿëèô ãåéðè-òàðàç åëåêòðîí ïðîñåñëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí àìîðô, êðèñòàë, øöøÿâàðû âÿ ìàéå ñåëåíèí åëåêòðèê, ôîòîåëåêòðèê, îïòèê, èñòèëèê, ìåõàíèêè õàññÿëÿðèíÿ òåðìèê åìàëûí, àøãàðëàðûí, åëåêòðèê ñàùÿñèíèí, åëåêòðîìàãíèò äàëüàëàðûíûí âÿ èîíëàøäûðûúû øöàëàðûí òÿñèð ìåõàíèçìëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Ñåëåíäÿ îêñèýåíèí ùàëû âÿ êîíñåíòðàñèéàñû, ôèçèêè õàññÿëÿðèíäÿêè ðîëó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó íÿòèúÿëÿð ñåëåíèí õàññÿëÿðèíè ìÿãñÿäéþíëö äÿéèøìÿê éîëëàðûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñåëåí úèùàçëàðûíûí ïàðàìåòðëÿðèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿêëèôëÿð âåðìÿéÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Ñåëåí äèîäëàðûíäà ï-í ùåòåðîêå÷èäèí îëäóüó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Èëê äÿôÿ îëàðàã ñåëåí úèùàçëàðû ö÷öí ùÿúìè éöêëÿð îáëàñòûíäà (íàùèéÿñèíäÿ) èîíëàøìûø äîíîð âÿ àêñåïòîð ìÿðêÿçëÿðèíèí êîíñåíòðàñèéàñûíûí òåìïåðàòóð àðòäûãúà àçàëìàñû, åëàñòèê äåôîðìàñèéà îáëàñòûíäà òåíçîðåçèñòèâ åôôåêòèí çÿèôëÿìÿñè, ðåàêòèâëèéèí èøàðÿñèíèí äÿéèøìÿñè, áàðéåð òóòóìóíóí òåçëèê àñûëûëûüûíûí ìþâúóäëóüó, íÿìëèê åëåêòðèê ùÿðÿêÿò ãöââÿñèíèí éàðàíìàñû, ~ 0,7 ÷ 1 ìêì èíòåðâàëûíäà åëåêòðîëöìèíåññåíñèéà âÿ ñ. ùàäèñÿëÿð ìöøàùèäÿ îëóíàðàã ìåõàíèçìëÿðè àéäûíëàøäûðûëìûø, íÿòèúÿäÿ éåíè, ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû úèùàçëàð ùàçûðëàíìûøäûð. Áó èøëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã éåíè éöêñÿê åôôåêòëèéÿ ìàëèê ñåëåí äöçëÿíäèðèúèëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû öçðÿ õöñóñè èñòåùñàë ñàùÿñè éàðàäûëìûøäûð. Ñåëåí âÿ îíóí ÿñàñûíäà úèùàçëàðûí òÿäãèãèíÿ äàèð èøëÿðèí éöêñÿê ñÿâèééÿñè íÿçÿðÿ àëûíàðàã 1957 èëäÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí Ôèçèêà-ðèéàçèééàò Èí-òó ÑÑÐÈ-äÿ «Ñåëåí, òåëëóð âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà úèùàçëàðûí ôèçèêàñû âÿ òåõíèêàñû» ìöðÿêêÿá áèðëÿøìÿëÿðèíèí òÿäãèãè öçðÿ áàø ìöÿññèñÿ âÿ «Ñåëåí ÿñàñûíäà úèùàçëàðûí ôèçèêàñû âÿ òåõíèêàñû» èñòèãàìÿòè öçðÿ àïàðûúû òÿøêèëàò òÿñäèã åäèëìèøäèð. Ìöàñèð ôèçèêè öñóëëàðëà ýþçöí ýþðìÿ àíàëèçàòîðóíóí èøûüà ùÿññàñëûüûíûí àðòûðûëìàñûíäà ñåëåíèí ìöñáÿò ðîëó ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. 1972 èëäÿ «Ôîòîðåçèñòîðëàðûí ôóíêñèîíàë àêòèâëèéèíÿ ñåëåíèí òÿñèðè» ìþâçóñó öçðÿ àïàðûëàí èøëÿðÿ ýþðÿ àêàä. Ù.Ì.Àáäóëëàéåâ áèð ãðóï àëèìëÿ áèðëèêäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ìèêðîåëåêòðîíèêàíûí èíêèøàôûíà èëê âÿ ÿí úèääè ìàíåÿ éàðàäàí éàðûìêå÷èðèúèëÿðèí êðèñòàëëèê ãÿôÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí äåôåêòëÿðèí ìèêðîñõåìëÿðèí åëåêòðîôèçèêè ïàðà-

ìåòðëÿðèíÿ òÿñèðèíè âÿ îíëàðäà éàðàòäûüû äåãðàäàñèéà ïðîñåñëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ äåôåêòëÿðèí èíòåãðàë ìèêðîñõåìëÿðäÿ äåãðàäàñèéà âÿ ï-í ñòðóêòóðëàðäà åëåêòðîí ïðîñåñëÿðÿ òÿñèðèíèí ìèêðîìåõàíèçìè, õöñóñèééÿòëÿðè àéäûíëàøäûðûëàðàã áó ùàäèñÿëÿðèí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Àëûíàí íÿòèúÿëÿð ÿñàñûíäà éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñûíäà «Ï-í ñòðóêòóðëàðäà åëåêòðîí ïðîñåñëÿðèíÿ äåôåêòëÿðèí òÿñèðè» àäëû éåíè åëìè èñòèãàìÿòèí ÿñàñû ãîéóëìóø, åëìè ôóíäàìåíòàëëûã âÿ òÿòáèã áàõûìûíäàí úèääè ïðîáëåì ñàéûëàí äèñëîêàñèéàíûí åëåêòðèê àêòèâëèéè âÿ îíà àøãàð àòìîñôåðèíèí òÿñèðè ïðîáëåìè ùÿëë åäèëìèøäèð. Òÿêëÿíìèø äèñëîêàñèéàíûí åëåêòðèê àêòèâëèéèíè òÿéèí åòìÿê ö÷öí öñóëëàð ùàçûðëàíìûø, òÿêëÿíìèø äèñëîêàñèéàíûí êå÷èðèúèëèéèíäÿ ìåòàë-äèåëåêòðèê êå÷èäè àøêàð åäèëìèø âÿ áó êå÷èäèí ìîäåëè âåðèëìèøäèð; ï-í ñòðóêòóðëàðûí äåøèëìÿ ýÿðýèíëèéèíèí ôÿçà éöê ãàòûíäàêû ãåéðèáèðúèíñëèëèéèí éöêöíäÿí âÿ þë÷öëÿðèíäÿí àñûëûëûüûíûí äöñòóðó àëûíìûøäûð; ÄËÒÑ (Äååï Ëåâåë Òðàíñèåíò Ñïåúòðîñúîïé) öñóëó âÿ åëåêòðîí ìèêðîñêîïó öñóëëàðû èëÿ ìèêðîñõåìëÿðäÿ åëåêòðîàêòèâ äåôåêòëÿðèí àøêàðëàíìàñû âÿ îíëàðûí ïàðàìåòðëÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè öñóëëàðûíûí ùÿññàñëûüû 100 äÿôÿäÿí ÷îõ àðòûðûëìûø âÿ áèð íå÷ÿ ïàòåíò àëûíìûøäûð; ìèêðîñõåìëÿðèí èñòåùñàëûíäà éàðàðëû ìÿìóëàòëàðûí ÷ûõûìûíû àðòûðìàüà èìêàí âåðÿí êîíòàêò éàðàäûëìàñûíûí éåíè öñóëó ùàçûðëàíìûø âÿ ïàòåíò àëûíìûøäûð. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ éàðûìêå÷èðèúèëÿðèí îïòèêàñû âÿ ñïåêòðîñêîïèéàñû ñàùÿñèíäÿ ñàíáàëëû åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû èëÿ ðåñïóáèëêàäà éåíè åëìè èñòèãàìÿò éàðàíìûø âÿ áó åëìè èñòèãàìÿòèí èíêèøàôûíäà àêàä. Å.É.Ñàëàéåâèí õöñóñè ðîëó îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí Ôèçèêà Èí-òó èëÿ ÐÅÀ-íûí Ï.Í.Ëåáåäåâ àäûíà Ôèçèêà Èí-òóíóí áèðýÿ àïàðäûüû òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðäè êè, ãàëëèóì ñåëåí ìîíîêðèñòàëûíäà ëàçåð åôôåêòè ìöøàùèäÿ îëóíóð âÿ ùÿìèí áèðëÿøìÿ ãåéðè-õÿòòè îïòèêàäà òÿòáèã îëóíìàã ö÷öí ÿí ïåðñïåêòèâëè ìàòåðèàëäûð. Ëàéëû âÿ àëìàçàáÿíçÿð êðèñòàë ãóðóëóøëó éåíè éàðûìêå÷èðèúè ìàòåðèàëëàð àëûíìûø âÿ ùÿìèí ìàòåðèàëëàðäà ñòèìóëëàøäûðûëìûø øöàëàíìà, áÿðê úèñì ôèçèêàñûíäà éåíè îáéåêò îëàí åëåêòðîí – äåøèê ìàéåñè, èêèþë÷öëö åëåêòðîí ãàçûíûí ìþâúóäëóüóíó ñöáóò åäÿí Ùîëë ìöãàâèìÿòèíèí êâàíòëàíìàñû àøêàð åäèëìèøäèð. Ö÷ãàò ëàéëû áèðëÿøìÿëÿð ÿñàñûíäà éåíè ñåãíåòîåëåêòðèê éàðûìêå÷èðèúè ìàòåðèàëëàð ñèíôè 633

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òàïûëìûø, íåéòðîíîãðàôèê òÿäãèãàòëàðëà îíëàðäà îðòàã þë÷öñöç ôàçàëàðûí ìþâúóäëóüó ýþñòÿðèëìèøäèð. Ìöðÿêêÿá éàðûìêå÷èðèúè áèðëÿøìÿëÿðèí àëûíìàñû, òÿäãèãè âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà ìöõòÿëèô ÷åâèðèúèëÿðèí éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿêè íàèëèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ 1972 èëäÿ àêàä. Å.É.Ñàëàéåâ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä. Ç.À.ßëèéàðîâà, òåõíèêà å.ä. À.Ç.Ãóëèéåâ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò åëìëÿðè íàìèçÿäè Â.Á.Àíòîíîâ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä. Ð.Íàíè, ôèçèêà-ðèéàçèééàò åëìëÿðè íàìèçÿäè É.Í.Íÿñèðîâ, éåíè éàðûìêå÷èðèúèëÿð âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà éàðàäûëàí ÷åâèðèúèëÿðÿ àèä èøëÿðÿ ýþðÿ 1976 èëäÿ ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä. Ù.Ú.Ùöñåéíîâ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. Èëê äÿôÿ îëàðàã ìèñ ùàëêîýåíèäëÿðè ÿñàñûíäà äèîä ãóðóëóøëàðûíäà èäàðÿ îëóíàí àøûðìà âÿ éàääàø åôôåêòëÿðè ìöøàùèäÿ îëóíàðàã èçàùû âåðèëìèøäèð. Èíäèóì âÿ ãàëëèóì àíòèìîíèäëÿðè ÿñàñûíäà ñöíè àíèçîòðîï éàðûìêå÷èðèúèëÿð–åâòåêòèêàëàð àëûíìûø, îíëàðäà êèíåòèê åôôåêòëÿðèí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû âÿ õöñóñèééÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, ùÿìèí åâòåêòèêàëàð ÿñàñûíäà éàðûìêå÷èðèúèèôðàòêå÷èðèúè-éàðûìêå÷èðèúè ãóðóëóøäà Úîçåôñîí åôôåêòè ìöøàùèäÿ îëóíìóøäóð. Éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ êþ÷öðìÿ ùàäèñÿëÿðèíèí òÿäãèãèíÿ ùÿñð îëóíìóø èøëÿð àêàä. Ì.È.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðàíìûø åëìè ìÿêòÿáèí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí îíóí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû èëÿ àïàðûëìûø, áó êîìïëåêñ òÿäãèãàòëàð ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿðÿ âÿ êàäð ùàçûðëûüûíà ýþðÿ î, àêàä. É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâ àäûíà ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ìöõáèð öçâ Â.È.Òàùèðîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðûìêå÷èðèúè âÿ éàðûììåòàëëàðûí áÿðê ìÿùëóëëàðûíäà éöê äàøûéûúûëàðûíûí åëåêòðîí ñïåêòðèíèí òÿäãèãèíÿ àèä èøëÿð îíëàðûí ãàëâàíîìàãíèò âÿ òåðìîåëåêòðèê õàññÿëÿðèíäÿêè àíîìàëëûãëàðû èçàù åòìÿéÿ èìêàí âåðäè. Èëê äÿôÿ îëàðàã ìöõòÿëèô åëåêòðîàêòèâ àøãàðëàð äàõèë åäèëìèø ýåðìàíèóì-ñèëèñèóì áÿðê ìÿùëóëëàðûíäà àøãàð ìÿðêÿçëÿðèíèí ÿñàñ ùàëëàðûíûí åíåðæè ñïåêòðèíèí äÿéèøìÿñèíèí õàðàêòåðè, åëåêòðèêêå÷èðìÿ ùàäèñÿëÿðè âÿ ñÿðáÿñò éöêäàøûéûúûëàðûí Ùîëë ôàêòîðó âèðòóàë êðèñòàë ìîäåëèíÿ, ãÿôÿñ ìàòðèñëÿðèíäÿ êîìïîíåíòëÿðèí õàîòèê ïàéëàíìàñû èñÿ çîíà ãóðóëóøóíóí òðàíñôîðìàñèéàñû âÿ Áðóêñóí «õÿëèòÿäÿí ñÿïèëìÿ» íÿçÿðèééÿñèíÿ óéüóí ýÿëìèøäèð. Èëê äÿôÿ êèíåìàòèê åëåêòðîíîãðàôèéà öñóëó òÿòáèã îëóíìàãëà À1Á6, À3Á6 âÿ À3Á3Ú6 áèðëÿøìÿëÿðèíèí íàçèê òÿáÿãÿëÿðèíäÿ ãàðøûëûãëû òÿñèðèí, ôàçàÿìÿëÿýÿëìÿñè634

íèí âÿ êðèñòàëëàøìàíûí áèð ñûðà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Èlk dÿôÿ éàðûìêå÷èðèúè ìàòåðèàëëàðûí ìöùöì åëåêòðîôèçèêè ïàðàìåòðëÿðèíè þë÷ìÿê ìÿãñÿäèëÿ éöêñÿê òåçëèêëè úÿðÿéàíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñûíäà àéðûúà áèð èñòèãàìÿò îëàí ìàòåðèàëû çÿäÿëÿìÿäÿí êîíòàêòñûç þë÷ö öñóëëàðûíûí åëìè ÿñàñëàðû èíêèøàô åòäèðèëÿðÿê éåíè öñóëëàð òÿêëèô îëóíìóø âÿ ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû ÷åâèðèúèëÿð éàðàäûëìûøäûð. Áó åëìè èñòèãàìÿòèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû àêàä. À.Ì.Ïàøàéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð.Àêàä. .Ì.Ïàøàéåâ, Àêàä. À.Ì.Ïàøàéåâ, À.Ø.Ìåùäèéåâ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä. À.Ù.Àáäóëëàéåâ âÿ á. àâòîíîì ùèäðîàêóñòèê èíôîðìàñèéà ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëû èøëÿðÿ ýþðÿ 1990 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíû àëìûøëàð. 2004 èëäÿ ôèçèêà åëìè ñàùÿñèíäÿêè íàèëèééÿòëÿðèíÿ, êàäð ùàçûðëûüûíà âÿ èõòèðà÷ûëûã ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ À.Ì.Ïàøàéåâ Ïàâëîâ àäûíà ãûçûë ìåäàëà âÿ Öìóìäöíéà ßãëè Ìöëêèééÿò Òÿøêèëàòûíûí ãûçûë ìåäàëûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ðåñïóáëèêàäà äèôôóçèéà âÿ åëåêòðîäèôôóçèéà ñàùÿñèíäÿ èøëÿðÿ äÿ áþéöê äèããÿò âåðèëìèø âÿ áó èøëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã ùàëêîýåíèä éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ àøãàðëàðûí ìèãðàñèéà ìåõàíèçìè àéäûíëàøäûðûëìûøäûð. Äèôôóçèéà ùàäèñÿëÿðè èëÿ áàüëû èøëÿðèí àïàðûëìàñûíäà ìöõáèð öçâ Ò.Ú.Úÿôÿðîâóí àïàðûúû ðîëó ãåéä åäèëìÿëèäèð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ ñèëèñèóì, ýåðìàíèóì, ñåëåí, òåëëóð, À1Á6, À3Á5, À3Á6 òèïëè éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ âÿ éàðûìêå÷èðèúè úèùàçëàðäà äåôåêòëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ àøãàð àòîìëàðûíûí äèôôóçèéà ìåõàíèçìëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Áó ïðîáëåìëÿ áàüëû íÿçÿðè âÿ åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè Ù.Ì.Àáäóëëàéåâ âÿ Ò.Ú.Úÿôÿðîâóí «Éàðûìêå÷èðèúè ñòðóêòóðëàðäà àòîì äèôôóçèéàñû» (1987, èíýèëèñ äèëèíäÿ) êèòàáûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Íàäèð òîðïàã âÿ ãÿëÿâè òîðïàã åëåìåíòëÿðè èëÿ àêòèâëÿøäèðèëìèø ö÷ãàò ùàëêîýåíèä éàðûìêå÷èðèúèëÿðèí ôèçèêàñû, òåõíèêàñû âÿ òåõíîëîýèéàñûíà äàèð ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàð ñàùÿñèíäÿ õàðèúè àìèëëÿðèí (åëåêòðèê ñàùÿñè, åëåêòðîí äÿñòÿñè, óëòðàáÿíþâøÿéè âÿ ðåíòýåí øöàëàðû âÿ ñ.) òÿñèðè àëòûíäà ýþðöíÿí îáëàñòäà (íàùèéÿäÿ) øöàëàíàí éöêñÿê åôôåêòèâëè ëöìèíåññåíò ìàòåðèàëëàð éàðàäûëìûøäûð. Éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ åëåêòðîëöìèíåññåíñèéà ùàäèñÿëÿðè èëÿ áàüëû èøëÿð ìöõáèð öçâ Á.Ù.Òàüûéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà àïàðûëìûøäûð. Ùàëêîýåíèä âÿ îêñèä éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ åëåê-

òðîí âÿ ðÿãñè ùàëëàðûí ñïåêòðîñêîïèéàñû ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàðà ýþðÿ ìöõáèð öçâ Á.Ù.Òàüûéåâ ÁÄÓ-íóí âÿ Ôèçèêà Èí-òóíóí áèð ãðóï àëèìëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ 1988 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Àêàä. Ì.Ù.Øàùòàõòèíñêèíèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû âÿ ðÿùáÿðëèéè èëÿ éåíè êîìïîçèò ìàòåðèàëëàð éàðàäûëàðàã, ïîëèìåð-ïéåçîåëåêòðèê âÿ ïîëèìåð-éàðûìêå÷èðèúè êèìè íèçàìñûç ñèñòåìëÿðäÿ ïèðîïéåçîåëåêòðèê, åëåêòðåò, âàðèñòîð, ïîçèñòîð, ïéåçîðåçèñòèâ, ôîòîåëåêòðåò, ôîòîðåçèñòèâ, ôîòîâîëòàèê âÿ åëåêòðîëöìèíåññåíñèéà åôôåêòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà àíèçîòðîïëóüóí àïàðûúû ðîëó ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà áèð ñûðà úèùàçëàð ùàçûðëàíìûøäûð. Àøàüû òåìïåðàòóðëàðäà ìàãíèò ãàâðàéûúûëûüûíû þë÷ìÿê ö÷öí õöñóñè ãóðüó, èñòèëèê òóòóìóíóí 2 ÷ 300îÊ òåìïåðàòóð èíòåðâàëûíäà þë÷öëìÿñèíÿ èìêàí âåðÿí âàêóóìëó àäèàáàòèê êàëîðèìåòð, éöêñÿê ùÿññàñëûüà ìàëèê äèëàòîìåòð ãóðüóëàðû éàðàäûëìûø, îíëàðûí êþìÿéèëÿ áÿçè À3Á6

Ù.Ì.Àáäóëëàéåâ âÿ Ò.Ú.Úÿôÿðîâóí ÍéóÉîðêäà íÿøð åäèëìèø “Éàðûìêå÷èðèúè ñòðóêòóðëàðäà àòîì äèôôóçèéàñû” êèòàáû

âÿ À2 Á32 Ú46 òèïëè áèðëÿøìÿëÿðèí 10÷300îÊ, àìîðô ñåëåíèí èñÿ 60 ÷ 330îÊ èíòåðâàëûíäà èñòèëèê òóòóìó âÿ òåðìîäèíàìèê ïàðàìåòðëÿðè, áèð ñûðà ùàëêîýåíèäëÿð âÿ îíëàðûí áÿðê ìÿùëóëëàðûíûí èñÿ èñòèäÿí ýåíèøëÿíìÿ ÿìñàëû òÿäãèã åäèëÿðÿê, ìåõàíèçìëÿðè àéäûíëàøäûðûëìûøäûð. Àøàüû òåìïåðàòóðëàðûí àëûíìàñû âÿ áó ñàùÿäÿ òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíäà ìöõáèð öçâ È.Ý.Êÿðèìîâóí õöñóñè ðîëó ãåéä îëóíìàëûäûð. Òÿêëèô îëóíìóø éåíè êàëîðèìåòðèê öñóë ÿñàñûíäà 100-äÿí àðòûã éàðûìêå÷èðèúè ìàääÿíèí òåðìîäèíàìèê ïàðàìåòðëÿðè âÿ ðàáèòÿ åíåðæèñè òÿéèí åäèëìèø, ãàäàüàí îëóíìóø çîíà èëÿ àòîìèçàñèéà åíåðæèëÿðè àðàñûíäà êîððåëéàñèéà ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, áó ìàääÿëÿðèí àëûíìà òåõíîëîýèéàñûíûí ôèçèêè-êèìéÿâè ÿñàñëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Áèð ñûðà 3ä-êå÷èä åëåìåíòëÿðèíèí ùàë-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êîýåíèäëÿðèíäÿ ìàãíèò íèçàìëûëûüûíûí åëåêòðèê õàññÿëÿðèíÿ òÿñèð ìåõàíèçìè àéäûíëàøäûðûëìûø, íöâÿ ãàììà-ðåçîíàíñ öñóëó èëÿ èëê äÿôÿ áèð ñûðà äÿìèð òÿðêèáëè ëàéëû âÿ çÿíúèðâàðû áèðëÿøìÿëÿðäÿ êâàçèàøàüûþë÷öëö ìàãíåòèêëÿðÿ ìÿõñóñ õàññÿëÿðèí îëäóüó àøêàðëàíìûø, äèàìàãíèò ãàëàé èîíëàðûíûí íöâÿëÿðèíäÿ ýÿòèðèëìèø ìàãíèò ñàùÿñè ìöøàùèäÿ îëóíìóø, äÿìèð èîíëàðûíûí âàëåíò ùàëû âÿ åëåêòðèê ñàùÿëÿðèíèí ãðàäèéåíòè òÿéèí åäèëìèøäèð. Éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñû èñòèãàìÿòèíèí éàðàíäûüû âàõòäàí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêàäà áó ñàùÿäÿ áèð ñûðà êîíôðàíñëàð êå÷èðèëìèøäèð. Áóíëàðäàí éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ çÿðáÿ èîíëàøìàñû âÿ òóíåë åôôåêòëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø öìóìèòòèôàã êîíôðàíñû (1960); À3Á5 âÿ À3Á6 éàðûìêå÷èðèúèëÿðèíèí ôèçèêè õàññÿëÿðèíÿ äàèð öìóìèòòèôàã êîíôðàíñû (1965); éöêñÿê òåìïåðàòóðëàðäà ìàääÿëÿðèí õàññÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø èñòèëèê ôèçèêàñû öçðÿ 3-úö áåéíÿëõàëã êîíôðàíñû (1968); ðåêîìáèíàñèéàëû øöàëàíìà âÿ éàðûìêå÷èðèúè èøûã ìÿíáÿëÿðè öçðÿ áåéíÿëõàëã êîíôðàíñû

ùàçûðëàìàüà âÿ îíëàðäàí ïðàêòèêàäà èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí òÿêëèôëÿð âåðìÿéÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Áåëÿ êè, ñåëåí, îíóí ìöðÿêêÿá áèðëÿøìÿëÿðè, ìöõòÿëèô øöøÿâàðû éàðûìêå÷èðèúè ñèñòåìëÿð, ïîëèìåðëÿð, êîìïîçèò ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà áèð ñûðà äöçëÿíäèðèúèëÿð, òåðìî- âÿ ãàëâàíîìàãíèò, àêóñòîîïòèê, òåíçîìåòðèê, ïéåçîåëåêòðèê ÷åâèðèúèëÿð, ãàëûíëûãþë÷ÿí, ïíåâìî-òåíçî-ðåçèñòîð êîìïëåêñè, ýöíÿø åëåìåíòëÿðè, øöà ìÿíáÿëÿðè âÿ ãÿáóëåäèúèëÿðè, éàääàø åëåìåíòëÿðè, ñïåêòðèí 3-5 âÿ 8-14 ìêì îáëàñòû ö÷öí ãóðüóøóí ùàëêîýåíèäëÿðè âÿ êàäìèóì-úèâÿ-òåëëóð áÿðê ìÿùëóëëàðûíûí åïèòàêñèàë òÿáÿãÿëÿðè ÿñàñûíäà òåðìîåëåêòðèê ñîéóäóúóëó ôîòîãÿáóëåäèúèëÿð, ñïåêòðèí 0,45–1,10 ìêì îáëàñòû ö÷öí ëàéëû éàðûìêå÷èðèúèëÿð ÿñàñûíäà ðàäèàñèéàéàäàâàìëû òåðìîåëåêòðèê ñîéóäóúóëó ôîòîãÿáóëåäèúèëÿð, áèñìóò-ñöðìÿ ñèñòåìèíèí áÿðê ìÿùëóëëàðû ÿñàñûíäà éöêñÿê åôôåêòëè òåðìî- âÿ ìàãíèòîòåðìîåëåêòðèê åêñòðóçèéà ìàòåðèàëû âÿ åëåêòðîí ñîéóäóúóëàðû, ïîëéàð ìîëåêóëëàðûí ñïåêòðëÿðèíè ýåíèø òåçëèê äèàïàçîíóíäà ÐÅÀ-íûí âèòñå-ïðåçèäåíòè, Íîáåë ìöêàôàòû ëàóåðàòû, àêàä. Æ.È.Àëôéîðîâ (ñàüäàí áèðèíúè), àêàä. Ù.Ì.Àáäóëëàéåâ (îðòàäà) âÿ àêàä. Í.À.Ãóëèéåâ îïòîåëåêòðîíèêà ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø áåéíÿëõàëã êîíôðàíñûí à÷ûëûøûíäà (Áàêû, 1989).

(1971); ùàëêîýåíèäëÿðèí êèìéàñû, ôèçèêàñû âÿ òåõíèêè òÿòáèãèíÿ äàèð 5-úè áåéíÿëõàëã êîíôðàíñû (1979); îïòîåëåêòðîíèêà ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã êîíôðàíñû (1989); ìÿíôè ìöãàâèìÿòëè úèùàçëàð âÿ îíëàð ÿñàñûíäà èíòåãðàë ñõåìëÿðèí éàðàäûëìàñû öçðÿ öìóìèòòèôàã êîíôðàíñû (1991); Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâèí 80 èëëèê (2003), àêàä. Ù.Ì.Àáäóëëàéåâèí 85 èëëèê (2003) éóáèëåéëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã åëìè êîíôðàíñëàðû âÿ ñ. ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áåëÿ ìþòÿáÿð êîíôðàíñëàðûí Áàêûäà êå÷èðèëìÿñè ðåñïóáëèêàäà éàðûìêå÷èðèúèëÿð ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí íÿòèúÿëÿðèí ÿëäÿ îëóíäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð. Ôèçèêà ñàùÿñèíäÿêè åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿêñÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè éåíè úèùàçëàð

éàçìàüà âÿ èäåíòèôèêàñèéà åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí éöêñÿê ùÿññàñëûãëû ðàäèîñïåêòðîìåòðëÿð, àøàüû åíåðæèëè èíòåíñèâ èîí ìÿíáÿéè ö÷öí èîíëàðûí ÷ûõàðûëìàñûíûí éåíè ïëàçìîîïòèê ñèñòåìè, ýåðìåòèê îïòîåëåêòðîí úèùàçëàðûíûí òàì äèàãíîñòèêàñû ö÷öí éåíè óíèâåðñàë çÿäÿñèç öñóëëàðûí âÿ ÿêñåòäèðìÿéÿí óäóúóëàðûí ùàçûðëàíìàñûíûí ôèçèêè ÿñàñëàðû èøëÿíìèø, ýþñòÿðèëÿí ìàòåðèàë âÿ ÷åâèðèúèëÿðèí òÿúðöáè íöìóíÿëÿðè ùàçûðëàíûá ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. Êàëñèóì-ãàëëèóì êöêöðäëö éàðûìêå÷èðèúè áèðëÿøìÿëÿð ÿñàñûíäà ñàðû, ìàâè, éàøûë âÿ ãûðìûçû ðÿíýëè ëöìèíåññåíò ëàìïàëàðûí ëàáîðàòîð íöìóíÿëÿðè ùàçûðëàíàðàã, áó áèðëÿøìÿëÿðèí òÿíçèìëÿíÿí éàøûë ðÿíýëè ëàçåðëÿð, îïòèê ðàáèòÿ, èíôðàãûðìûçû øöàëàðûí âèçóàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí ïåðñïåêòèâëè îëäóüó ýþñ-

òÿðèëìèøäèð. Ôîòîåëàñòèê ìàòåðèàë êèìè, íèñáÿòÿí äàùà ñàäÿ ùàçûðëàíìà òåõíîëîýèéàñûíà ìàëèê îëàí êðèñòàëëèê êâàðñ ÿñàñûíäà àêóñòîîïòèê ìîäóëéàòîð ùàçûðëàíìûøäûð. Îïòèê âÿ àêóñòèê äàëüàëàðûí ôîòîåëàñòèê ìöùèòëÿðäÿ ãàðøûëûãëû òÿñèðèíÿ ýþðÿ, ìöàñèð àíàëîãëàðà íèñáÿòÿí äàùà äÿðèí ìîäóëéàñèéà èíäåêñè âÿ õÿòòè ìîäóëéàñèéà õàðàêòåðèñòèêàñû àëìàüà èìêàí âåðÿí äöçáóúàãëû èìïóëñëàð àðäûúûëëûüûíûí åíèíÿ èìïóëñ ìîäóëéàñèéàñûíûí àêóñòîîïòèê öñóëó âÿ áó öñóëó ðåàëëàøäûðàí ãóðüóíóí ìÿðêÿçè òåçëèêëÿðè 56 ÌÙñ âÿ 80 ÌÙñ îëàí ïàðàëåë òÿñèðëè àêóñòîîïòèê ïàíîðàì ãÿáóëåäèúèñèíèí ìàêåòëÿðè âåðèëìèøäèð. Àêòèâ êîìïîçèòëÿð ÿñàñûíäà ÷îõôóíêñèéàëû ÷åâèðèúèëÿðèí ôèçèêè – òåõíîëîæè ÿñàñëàðû èøëÿíìèø, âèáðî- âÿ ñåéñìî÷åâèðèúèëÿð, åëåêòðîàêóñòèê, îïòîàêóñòèê ÷åâèðèúèëÿð, ùèäðîàêóñòèê ãÿáóëåäèúè – âåðèúè àíòåíàëàð, Êîðîòêîâ òîí ÷åâèðèúèëÿðè ùàçûðëàíàðàã áèð ñûðà çàâîä âÿ ìöÿññèñÿëÿðÿ òÿãäèì åäèëìèøäèð. ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã åëåêòðîí ñîéóäóúóëó õöñóñè òÿéèíàòëû ôîòîãÿáó-

ÁÔ-32Ó – ïèëîòñóç ó÷àí àïàðàòëàð ö÷öí äðîññåë ñîéóòìà ñèñòåìè (8-12 ìêì ñïåêòðàë äèàïàçîíó ö÷öí 4-êàíàëëû ôîòîãÿáóëåäèúè ãóðüó) .

ëåäèúèëÿðèí ñåðèéàëû èñòåùñàëû òÿøêèë îëóíìóø, ùÿìèí ôîòîãÿáóëåäèúèëÿð Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿêè Êóð÷àòîâ àäûíà Àòîì Åíåðæèñè Èíòóíäà èäàðÿ îëóíàí òåðìîíöâÿ ñèíòåç àïàðàòûíäà éöêñÿê òåìïåðàòóðëó ïëàçìàíûí ñûõëûã ôóíêñèéàñûíà íÿçàðÿò ãóðüóñóíäà, ëàçåð ÿëàãÿñè âÿ ìÿñàôÿäÿí þë÷ìÿäÿ, Éåðèí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíè òÿäãèã åäÿí «Êîñìîñ» ñåðèéàëû àïàðàòëàðäà, Ìàðñ ïëàíåòè âÿ îíóí Ôîáîñ ïåéêèíèí ñÿòùèíè òÿäãèã åäÿí «Ôîáîñ» àâòîìàòèê ñòàíñèéàñûíäà, éåðöñòö ãóðüóëàðû âÿ ìèíàëàíìûø ñàùÿëÿðè àøêàð åäÿí ïèëîòñóç àïàðàòëàðäà, Ìîñêâà øÿùÿðèíèí èëê èñòèëèê õÿðèòÿñèíèí ÷ûõàðûëìàñû âÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíäà òÿééàðÿäÿí õÿðèòÿ ÷ÿêèëèøèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áó ôîòîãÿáóëåäèúèëÿð âàñèòÿñèëÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Ìàðñûí ÿêñ òÿðÿôèíèí èñòèëèê õÿðèòÿñè ÷ûõàðûë635

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìûøäûð. Èëê äÿôÿ êîñìèê àïàðàòäà ÷ÿêèñèçëèê øÿðàèòèíäÿ áèð ñûðà éàðûìêå÷èðèúè áÿðê ìÿùëóëëàðûí ìîíîêðèñòàëëàðû àëûíìûøäûð. À2 Á6 òèïëè áèðëÿøìÿëÿðèí íàçèê òÿáÿãÿëÿðèíäÿ àøãàðëàðûí äèôôóçèéàñûíà ëàçåð øöàëàðû èëÿ òÿñèð åäÿðÿê éöêñÿê åôôåêòèâëè ôîòî÷åâèðèúèëÿð âÿ äåòåêòîðëàð ùàçûðëàíìûøäûð. Ìåòàë–ìÿñàìÿëè ñèëèñèóì ÿñàñûíäà Øîòòêè äèîäëàðûíäà íÿìëèê–âîëòàèê åôôåêòè ìöøàùèäÿ îëóíàðàã, îíóí ôèçèêè ìåõàíèçìè àéäûíëàøäûðûëìûø âÿ îíëàð ÿñàñûíäà éöêñÿê ùÿññàñëûãëû ðöòóáÿò ýþñòÿðèúèëÿðè, ùèäðîýåí âÿ êàðáîí ãàçû ñåíñîðëàðû âÿ ùèäðîýåí ìèíèáàòàðåéàëàðû ùàçûðëàíìûøäûð. Ëàéëû ìöðÿêêÿá éàðûìêå÷èðèúèëÿð ÿñàñûíäà ðåíòýåí âÿ ãàììà øöàëàðû äåòåêòîðëàðû, éöêñÿê ùÿññàñëûãëû òåíçîâåðèúèëÿð ùàçûðëàíìûøäûð.Ýåíèø òÿòáèã îëóíàí åëåêòðîí úèùàçëàðûíûí èñòåùñàë òåõíîëîýèéàñûíûí âÿ êîíñòðóêñèéàëàðûíûí åëìè ÿñàñëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû ñàùÿñèíäÿêè èøëÿðÿ ýþðÿ àêàä. ×.Ã.Ãàúàð, ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä. Ú.Ø.Àáäèíîâ, ôèçèêàðèéàçèééàò å.ä. Ê.ß.ßëèéåâ, ôèçèêàðèéàçèééàò åëìëÿðè íàìèçÿäè Å.Ì.ßëèéåâ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò åëìëÿðè íàìèçÿäè Ê.ß.ßùìÿäçàäÿ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä. Å.Ê.Ùöñåéíîâ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä. Ô.È.Èñìàéûëîâ 1982 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. Ôèçèêà Èí-òóíäà 50-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã àêàä. Ë.Ì.Èìàíîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà òÿøêèë îëóíìóø ðàäèîôèçèêà ëàáîðàòîðèéàñûíäà ìàääÿíèí ùÿì ãàç, ùÿì äÿ ìàéå ùàëû ìîëåêóëéàð ñÿâèééÿäÿ þéðÿíèëìèøäèð. Ñîíðàäàí áó åëìè èøòèãàìÿò àêàä. ×.Ã.Ãàúàð òÿðÿôèíäÿí äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Ãàç ðàäèîñïåêòðîñêîïèéàñû öñóëó èëÿ ìîëåêóëóí ãóðóëóøó âÿ äàéàíûãëû êîíôîðìåð ôîðìàëàðûíûí òÿñäèãè, äèïîë ìîìåíòè, äàõèëè ùÿðÿêÿò ïàðàìåòðëÿðèíèí òÿéèíè öçðÿ àëûíàí íÿòèúÿëÿð êèìéÿâè ðàáèòÿ íÿçÿðèééÿñèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðÿí äÿéÿðëè ÿëàâÿëÿð îëìàãëà äöíéà åëìè ÿäÿáèééàòûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Èëê äÿôÿ îëàðàã ïðîïèë ñïèðòè ìîëåêóëóíóí ö÷ åêâèâàëåíò îëìàéàí ðîòîìåð ùàëäà îëìàñû òÿñäèã îëóíìóøäóð. Åòèë âÿ èçîïðîïèë ñïèðòè ìîëåêóëëàðûíûí èéèðìè ìèíäÿí ÷îõ óäóëìà õÿòëÿðèíèí ðåçîíàíñ òåçëèêëÿðè éöêñÿê äÿãèãëèêëÿ þë÷öëÿðÿê, îíëàðûí åíåðæè ïàðàìåòðëÿðè ùåñàáëàíìûø, ñïåêòðàë êàòàëîãëàðû ùàçûðëàíìûø, ìîëåêóëëàðûí ôîòîùÿéÿúàíëàíìàñûíûí ÿí éöêñÿê åôôåêòèâëèê øÿðòè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèá òÿúðöáÿäÿ èñòèôàäÿ ö÷öí òÿêëèô åäèëìèøäèð. Ìàéåäÿ ìîëåêóëéàð âÿ ñóáìîëåêóëéàð ñÿâèééÿäÿ áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðÿ ÿñàñëà636

íàðàã ìèêðîñêîïèê ñÿâèééÿäÿ ìàääÿíèí ùàëûíû ìöÿééÿí åäÿí íÿçÿðèééÿ ùàçûðëàíìûø, éàðàäûëàí éåíè þë÷ö öñóëëàðû èëÿ ìàääÿíèí äèåëåêòðèê õàññÿëÿðè äàùà ýåíèø èíòåðâàëäà þéðÿíèëìèø, äèåëåêòðèê ðåëàêñàñèéàñû èëÿ ìàääÿíèí ãóðóëóøó àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿíèí îëìàñû àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ìåòàëëàð ôèçèêàñû, ôèçèêè ìåòàëøöíàñëûã, ìåòàëëàðäà ìàãíèò ùàäèñÿëÿðèíèí òÿäãèãè âÿ èíêèøàôû ïðîô. Ç.È.ßëèçàäÿíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Áó èøëÿðèí ÿñàñû 1951 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Òåõíèêè Óíèâåðñèòåòèíèí (êå÷ìèø Àç. Ïîëèòåõíèê Èíòóíóí) ôèçèêà êàôåäðàñûíäà ãîéóëìóøäóð. Àòîì âÿ ìàãíèò íèçàìëû Ôå-Íè òÿðêèáëè ÿðèíòèéÿ êå÷èä âÿ íàäèð òîðïàã åëåìåíòëÿðèíè ÿëàâÿ åòìÿêëÿ ìàãíèòéóìøàã ÿðèíòèëÿð àëûíìûø, îíëàðûí ñòðóêòóðó âÿ ôèçèêè õàññÿëÿðè òÿäãèã åäèëìèøäèð. Òåðìèê åìàëäàí àñûëû îëàðàã áó ìàòåðèàëëàðûí åëåêòðèê âÿ ìàãíèò õàññÿëÿðèíèí òåìïåðàòóð àñûëûëûüûíäà àíîìàëëûãëàð ìöøàùèäÿ åäèëÿðÿê ñÿáÿáëÿðè àéäûíëàøäûðûëìûø, îíëàðûí îïòèê âÿ ìàãíèòîîïòèê õàññÿëÿðèíè òÿäãèã åòìÿê ö÷öí àâòîìàòëàøäûðûëìûø óíèâåðñàë ãóðüó ùàçûðëàíàðàã ìàãíèòíèçàìëû ÿðèíòèëÿðèí óçàã âÿ éàõûí íèçàìëûëûã äÿðÿúÿñèíè òÿéèí åòìÿê ìöìêöí îëìóøäóð. Àêàä. Ì.Ê.Êÿðèìîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ äèåëåêòðèêëÿð ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ äÿ ìöùöì òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Áåëÿ êè, ïîëèìåð äèåëåêòðèêëÿðäÿ ýöúëö åëåêòðèê ñàùÿñèíèí òÿñèðèëÿ áàø âåðÿí åëåìåíòàð åëåêòðîí âÿ ìîëåêóëéàð ïðîñåñëÿð þéðÿíèëÿðÿê ïîëèìåð äèåëåêòðèêëÿðèí åëåêòðèê êþùíÿëìÿñè âÿ äàüûëìàñûíûí ìåõàíèçìëÿðè âåðèëìèøäèð. Ïîëèìåðëÿðäÿ åëåêòðèê ñàùÿñè èëÿ ñòèìóëëàøäûðûëìûø òåðìîëöìèíåññåíñèéà åôôåêòè àøêàð åäèëìèø âÿ ëîêàëëàøìûø éöêëÿðèí åíåðæè ñÿâèééÿëÿðèíÿ ýþðÿ ïàéëàíìàñûíà åëåêòðèê ñàùÿñèíèí òÿñèðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Ïîëèìåð äèåëåêòðèêëÿðäÿ åëåêòðèê ñàùÿñè èëÿ èíäóêñèéàëàøäûðûëàí ñÿðáÿñò ðàäèêàë ïðîñåñëÿð òÿäãèã åäèëÿðÿê, ýöúëö åëåêòðèê ñàùÿñèíèí òÿñèðè àëòûíäà áàø âåðÿí åëåìåíòàð äåñòðóêòèâëèéèí ìåõàíèçìè àøêàð åäèëìèø, ïîëèìåðëÿðèí ãóðóëóøó âÿ õàññÿëÿðèíèí ìîäèôèêàñèéàñûíäà ñÿðáÿñò ðàäèêàëëàðûí ðîëó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Åëåìåíòàð çÿððÿúèêëÿð âÿ íöâÿ ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ áèð ñûðà íÿçÿðè âÿ åêñïåðèìåíòàë ïðîáëåìëÿð þç ùÿëëèíè òàïìûøäûð. Íÿçÿðè òÿäãèãàòëàðäà àêñèîìàòèê, ñèììåòðèéà âÿ úÿáðè éàíàøìàëàð ýåíèø òÿòáèã îëóíìóø âÿ èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Ôÿçàíûí ìèêðîñêîïèê ñòðóêòóðóíó (ùÿíäÿñÿñèíè) õàðàêòåðèçÿ åäÿí ôóíäàìåíòàë óçóíëóüóí âàðëûüû ôÿðçèééÿñèíÿ ÿñàñëàíàí

ãåéðè-ëîêàë êâàíòëàíìûø ñàùÿ íÿçÿðèééÿñè ãóðóëìóøäóð. Áó íÿçÿðèééÿäÿ èìïóëñ òÿñâèðè ñàáèò ÿéðèëèéÿ ìàëèê 4 þë÷öëö ôÿçà êèìè ðåàëëàøûð âÿ ëîêàë êâàíò ñàùÿ íÿçÿðèééÿñèíèí áöòöí àêñèîìëàðû þäÿíèëèð. Èìïóëñ òÿñâèðèíèí ãóðóëóøóíóí íÿòèúÿñè êèìè, èôðàò éöêñÿê åíåðæèëÿðäÿ åëåìåíòàð çÿððÿúèêëÿðèí ñÿïèëìÿ êÿñèêëÿðè ö÷öí êîíêðåò äàâðàíûøëàð ãàáàãúàäàí õÿáÿð âåðèëìèøäèð. Èõòèéàðè ñïèíëè êâàíò ñàùÿëÿðè ö÷öí èøûã êîíóñó öçÿðèíäÿ ðåëéàòèâèñòèê êîâàðèàíò Ùàìèëòîí íÿçÿðèééÿñè èíêèøàô åòäèðèëìèø, Ñ-ìàòðèñ ö÷öí óíèòàðëûã øÿðòè âÿ ñÿáÿáèééÿò ïðèíñèïè èôàäÿ îëóíìóøäóð. Êîâàðèàíò 3-þë÷öëö äèàãðàì òåõíèêàñû âÿ äÿðèí ãåéðè-åëàñòèêè ëåïòîí-àäðîí ñÿïèëìÿ ïðîñåñëÿðèíè òÿñâèð åäÿí öìóìè ôîðìàëèçì òÿêëèô åäèëìèøäèð. Àëûíàí íÿòèúÿëÿð åëìè ÿäÿáèééàòäà þç òÿñäèãèíè òàïìûøäûð. Ðåëéàòèâèñòèê ñÿïèëìÿ àìïëèòóäó âÿ èêèçÿððÿúèêëè äàëüà ôóíêñèéàñû ö÷öí êâàçèïîòåíñèàë òèïëè òÿíëèêëÿð àëûíìûøäûð. Ãåéðè-ðåëéàòèâèñòèê êâàíò ìåõàíèêàñûíûí áèð ñûðà ìöùöì õàññÿëÿðèíè þçöíäÿ ñàõëàéàí âÿ ðåëéàòèâèñòèê êîíôèãóðàñèéà ôÿçàñûíäà äàëüà ôóíêñèéàñû ñîíëó-ôÿðã òÿíëèéèíè þäÿéÿí êâàíò ñàùÿ íÿçÿðèééÿñèíäÿ êâàçèïîòåíñèàë éàíàøìà ÿñàñûíäà ðåëéàòèâèñòèê êâàíò ìåõàíèêàñûíûí ñîíëó-ôÿðã âàðèàíòû èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Ðåëéàòèâèñòèê êâàíò ìåõàíèêàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ñÿïèëìÿ íÿçÿðèééÿñè âÿ êâàíò ìåõàíèêàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí éàõûíëàøìàëàðûí àíàëîãëàðû ãóðóëìóø, êÿñèëìÿç àíàëèçèí ìöùöì ôóíêñèéàëàðûíûí ñîíëóôÿðã àíàëîãëàðû àëûíìûøäûð. Ñîíëó-ôÿðã òÿíëèêëÿðèíèí õàññÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàðàã, êâàðêëàðûí êîíôàéíìåíò (òóòóëóá ñàõëàíìà) ìåõàíèçìè òÿêëèô îëóíìóøäóð. Ýåíèø òÿòáèãÿ ìàëèê áèð ÷îõ äèíàìèê ñèñòåìëÿðèí äÿãèã ùÿëë îëóíàí ñîíëó-ôÿðã ìîäåëëÿðè ãóðóëìóø âÿ òÿäãèã îëóíìóøäóð. Îíëàðûí äàëüà ôóíêñèéàëàðû, åíåðæè ñïåêòðëÿðè âÿ äèíàìèê ñèììåòðèéà ãðóïëàðû òàïûëìûø, êîùåðåíò ùàëëàðû, ñòàñèîíàð âÿ òåðìîäèíàìèê òàðàçëûã ùàëëàðûíûí Âèãíåð ïàéëàíìà ôóíêñèéàëàðû òÿéèí îëóíìóøäóð. Ôàêòîðëàøìà, î úöìëÿäÿí, ã-ôàêòîðëàøìà öñóëóíóí êþìÿéèëÿ ãùàðìîíèê îññèëéàòîðóí ìöõòÿëèô ìîäåëëÿðè ãóðóëìóø âÿ òÿäãèã åäèëìèøäèð. Àñûëû îëìàäàí ã-êîììóòàòîð àíëàéûøû äàõèë åäèëìèø, Ùåéçåíáåðã-Âåéë úÿáðèíèí ãàíàëîãóíóí ñîíëó-ôÿðã îïåðàòîðëàðû èëÿ ðåàëëàøäûðûëìûøäûð. Êëàññèê âÿ ã-îðòîãîíàë ÷îõùÿäëèëÿð ñèíôèíèí òÿäãèãè öçðÿ äÿ ñàíáàëëû íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè, ã-îðòîãîíàë ÷îõùÿäëèëÿð ñèíôè ö÷öí îðòîãîíàëëûã øÿðòèíèí áöòöí ÿäÿä îõóíäà ñàäÿ âÿ éåíè ôîðìàñû àëûíìûø,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÷îõùÿäëèëÿð àðàñûíäà Ôóðéå ÷åâèðìÿñèíèí êþìÿéèëÿ ìöõòÿëèô ÿëàãÿëÿð òàïûëìûøäûð. Îðòîãîíàë ÷îõùÿäëèëÿðèí éåíè ñèíôè äàõèë åäèëìèøäèð. Ñàäàëàíàí åëìè íÿòèúÿëÿð ìöõáèð öçâ Ð.Ì.Ìèðãàñûìîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ àïàðûëìûøäûð. Àêàä. Í.À.Ãóëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ åëåêòðîçÿèô ãàðøûëûãëû òÿñèðèí ñòàíäàðò âÿ ñóïåðñèììåòðèê íÿçÿðèééÿëÿðèíèí ìöõòÿëèô ýåíèøëÿíäèðèëìèø ìîäåëëÿðè òÿêëèô îëóíìóøäóð. Áó ìîäåëëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ëåïòîí-ëåïòîí, ëåïòîí-àäðîí, ôîòîí-ëåïòîí, ôîòîí-àäðîí âÿ ôîòîí-ôîòîí ñÿïèëìÿ ïðîñåñëÿðè âÿ ñêàëéàð Ùèããñ áîçîíëàðû èëÿ áàüëû åôôåêòëÿð òÿäãèã åäèëìèøäèð. Åëåêòðîí-íóêëîí äÿðèí ãåéðè-åëàñòèêè òîããóøìà ùàäèñÿëÿðèíÿ éöêñÿê òÿðòèáëè êâàíò åëåêòðîäèíàìèê äöçÿëèøëÿð ùåñàáëàíìûøäûð. Éåíè ñöðÿòëÿíäèðèúèëÿðÿ àèä ëàéèùÿëÿð ÿòðàôëû òÿùëèë åäèëìèø âÿ òÿê íöâÿëÿðäÿ ïîëéàðëàøìà åôôåêòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè êîëëåêòèâ íöâÿ ùàëëàðûíûí õàññÿëÿðèíè òÿñâèð åäÿí ìîäåëëÿð ãóðìàüà èìêàí âåðìèøäèð. Ýþñòÿðèëìèøäèð êè, äåôîðìàñèéà îëóíìóø úöò íöâÿëÿðäÿ ñïèí ãàðøûëûãëû òÿñèðëÿð ìîíîïîë ùÿéÿúàíëàøìàëàðûí éåíè êîëëåêòèâ ãîëóíó éàðàäûð. Îíëàð òÿúðöáÿäÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí ìàãíèò äèïîë âÿ Ãàìîâ-Òåëëåð ðåçîíàíñëàðûíûí éàðàíìàñûíà úàâàáäåùäèðëÿð. Ùàðìîíèê àíàëèç ÿñàñûíäà ñïèðàë ñÿïèëìÿ àìïëèòóäóíóí Ëîðåíñ ãðóïóíóí òÿñâèðëÿðè öçðÿ ñûðàéà àéðûëûøû àëûíìûøäûð. Áó, êèíåìàòèê ìÿõñóñèééÿòëÿðè àéûðìàüà âÿ áþéöê åíåðæèëÿðäÿ ñÿïèëìÿ àìïëèòóäóíóí ìîäåëèíè ãóðìàüà èìêàí âåðìèøäèð. Êâàçèîðòîãîíàë ÑÎ (ï, ã) (ï ≥ ã = 1,2,3…) ãðóïóíóí èíâàðèàíòëàðûíûí íÿçÿðèééÿñè èíêèøàô åòäèðèëìèø, èõòèéàðè ñïèí ö÷öí ðåãóëéàðëàøìà öñóëó èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Åëåìåíòàð çÿððÿúèêëÿð âÿ íöâÿ ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ åêñïåðèìåíòàë àðàøäûðìàëàð Áèðëÿøìèø Íöâÿ Òÿäãèãàòëàðû Èí-òóíóí (ÁÍÒÈ; Äóáíà ø., Ðóñèéà), Éöêñÿê Åíåðæèëÿð Ôèçèêàñû Èí-òóíóí (Ñåðïóõîâ ø., Ðóñèéà), ÔÍÀË (Áàòàâèéà ø., ÀÁØ) âÿ ÚÅÐÍ (Úåíåâðÿ ø., Èñâå÷ðÿ) åëìè ìÿðêÿçëÿðèíèí ñöðÿòëÿíäèðèúèëÿðèíäÿ ùÿìèí ìÿðêÿçëÿðèí àëèìëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ àïàðûëìûøäûð. ÁÍÒÈ-íèí ÿìÿêäàøëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ñöðÿòëÿíäèðèúèëÿðäÿ àäðîí-íöâÿ âÿ íöâÿ-íöâÿ ãàðøûëûãëû òÿñèðëÿðèíäÿ êóìóëéàòèâ åôôåêò, ö÷ ïðîòîíëó ðåçîíàíñ, ÷îõñàéëû çÿððÿúèêëÿðèí éàðàíìàñû, íöâÿíèí òàì ïàð÷àëàíìàñû ïðîñåñëÿðè àøêàð åäèëìèø âÿ áó ïðîñåñëÿðäÿ éàðàíàí çÿððÿúèêëÿðèí õàññÿëÿðè þéðÿíèëìèøäèð. Ðåëéàòèâèñòèê íöâÿ-íöâÿ ãàðøûëûãëû òÿñèðëÿðè èëê äÿôÿ ñèñòåìëè òÿäãèã åäèëìèøäèð. Íöâÿ-

íöâÿ ãàðøûëûãëû òÿñèðèíäÿ éöêñÿê åíåðæèëÿðäÿ ìàääÿíèí ãàðûøûã ùàëëàðû (êâàðêãëöîí ïëàçìàñû) ìöøàùèäÿ åäèëìèøäèð. ÚÅÐÍ-äÿ ÀÒËÀÑ ëàéèùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãóðüóíóí éàðàäûëìàñûíäà, òåñò ñûíàãëàðûíûí êå÷èðèëìÿñèíäÿ, íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíäà âÿ òÿùëèëèíäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøëÿð. ÀÒËÀÑ ãóðüóñó ö÷öí ìöõòÿëèô ïðîñåñëÿð ÌîíòåÊàðëî ìîäåëè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùåñàáëàíìûøäûð. Áó çàìàí åëåêòðîìàãíèò âÿ êâàíò õðîìîäèíàìèê äöçÿëèøëÿð íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð. Êâàðêëàðûí êîìïîçèòèâëèéè òÿùëèë îëóíìóøäóð. Ìöõáèð öçâ Ñ.À.Ùàúûéåâ òÿðÿôèíäÿí ê-, π− âÿ µ− ìåçîíëàðûí ìöõòÿëèô êàíàëëàð öçðÿ ïàð÷àëàíìà ìåõàíèçìè âÿ êàëèáðëÿøìÿéÿ ýþðÿ èíâàðèàíò îëàí íÿçÿðèééÿ âåðèëìèøäèð. Ìöõáèð öçâ À.È.Ìóõòàðîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ åëåêòðîìàãíèò âÿ çÿèô ãàðøûëûãëû òÿñèðëÿðäÿ ïîëéàðëàøìà âÿ ñïèí åôôåêòëÿðèíèí ëîêàë âÿ ãåéðè-ëîêàë íÿçÿðèééÿëÿðäÿ òÿäãèãèíÿ äàèð èøëÿð àïàðûëàðàã, ôåðìèîíëàðûí ñïèðàëëûüûíû âÿ èõòèéàðè ïîëéàðëàøìàñûíû, åëÿúÿ äÿ ôîòîíëàðûí õÿòòè âÿ äàèðÿâè ïîëéàðëàøìàñûíû íÿçÿðÿ àëàí îðèæèíàë öñóë òÿêëèô åäèëìèøäèð. Ãàðøûëûãëû òÿñèðèí ãåéðèëîêàë õàðàêòåðè âÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëÿí éöêñÿê åíåðæèëè åëåêòðîí-ïîçèòðîí äÿñòÿëÿðèíèí òîããóøìàñû çàìàíû éàðàíàí ïðîñåñëÿðäÿ èøòèðàê åäÿí çÿððÿúèêëÿðèí ïîëéàðëàøìà ùàëëàðû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ÿëäÿ åäèëÿí íÿòèúÿëÿðèí òÿúðöáè íÿòèúÿëÿðëÿ äàùà éàõøû óéüóíëàøäûüû ýþñòÿðèëìèøäèð. Åíåðýåòèêàíûí ôèçèêè-òåõíèêè ïðîáëåìëÿðè åëìè èñòèãàìÿòè àêàä. ×.Ì.Úóâàðëûíûí èøëÿðè ÿñàñûíäà éàðàíìûø âÿ ö÷ ÿñàñ ãîëäàí èáàðÿò îëìóøäóð: éöêñÿê ýÿðýèíëèêëè øÿáÿêÿäÿ êå÷èä ïðîñåñëÿðè âÿ îíëàðûí éàðàòäûãëàðû èôðàò ýÿðýèíëèêëÿð; éöêñÿê åëåêòðèê ñàùÿëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà îëàí åëåêòðèê èçîëéàòîðëàðûíäà ýåäÿí ôèçèêè ïðîñåñëÿð âÿ íÿùàéÿò, òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðäÿ éöêñÿê åëåêòðèê ñàùÿëÿðèíäÿí âÿ áîøàëìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè. Äèåëåêòðèêëÿ ìÿùäóäëàøàí àðàëûãäà åëåêòðèê áîøàëìàëàðûíûí òÿäãèãèíÿ àèä èøëÿð àïàðûëìûø, àäýåçèéà, àäñîðáñèéà âÿ åëåêòðèê õàññÿëÿðèíè òÿíçèìëÿìÿê ö÷öí åëåêòðèê ãàçáîøàëìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ éåíè òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí èøëÿíìÿñèíèí ôèçèêè ÿñàñëàðû âåðèëìèøäèð. Åëåêòðîìÿíôè ãàçëàðäà òàúâàðû åëåêòðèê ãàçáîøàëìàñûíûí þðòöéöíöí éàðàíìàñû þéðÿíèëìèø âÿ àêòèâ ìÿíôè èîíëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ ïàð÷àëàíìàñûíûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìàòåðèàëëàðûí ñÿòù òÿáÿãÿëÿðèíäÿ ãóðóëóø âÿ åíåðæè äÿéèøìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá îëàí ôèçèêè-êèìéÿâè ïðîñåñëÿðèí ìåõ-

àíèçìè àøêàðëàíìûøäûð. Ïîëèìåðäÿ åëåêòðèê éöêëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíûí ìåõàíèçìè ýþñòÿðèëìèø, áÿðê äèåëåêòðèêëÿðèí åëåêòðèê ìþùêÿìëèéèíèí åíåðýåòèê àíàëèçèíèí ìöàñèð íÿçÿðèééÿñè èíêèøàô åòäèðèëìÿêëÿ ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. 2002 âÿ 2004 èëëÿðäÿ àêàä. ×.Ì. Úóâàðëûíûí õàòèðÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø «Åíåðýåòèêàíûí òåõíèêè âÿ ôèçèêè ïðîáëåìëÿðè» öçðÿ áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàð áó ñàùÿäÿ åëìè ÿëàãÿëÿðèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíäÿ áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Ôèçèêà âÿ òåõíèêà ñàùÿñèíäÿ òÿòáèãè õàðàêòåðëè èøëÿðèí èíêèøàôûíäà 1968 èëäÿ Ôèçèêà Èí-òóíóí íÿçäèíäÿ òÿúðöáÿ çàâîäó îëàí Õöñóñè Êîíñòðóêòîð Áöðîñóíóí éàðàäûëìàñû ìöùöì ðîë îéíàäû. ÕÊÁíóí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòè òåðìîåëåêòðèê éàðûìêå÷èðèúè ìàòåðèàëëàðûí àëûíìàñû, îíëàðûí ÿñàñûíäà õàëã òÿñÿððöôàòûíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ òÿòáèãèíè òàïàí õöñóñè òÿéèíàòëû éàðûìêå÷èðèúè ñîéóäóúó âÿ ãûçäûðûúû ãóðüóëàðûí ùàçûðëàíìàñû èäè. Ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ìöääÿòäÿ ÕÊÁ ðåñïóáëèêàíûí âÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíûí áèð ñûðà ìöÿññèñÿëÿðè ö÷öí íàäèð õàññÿëÿðÿ ìàëèê òåðìîåëåêòðèê ÷åâèðèúèëÿðè ùàçûðëàìûø âÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí ãÿðàðû èëÿ þëêÿäÿ òèáá òÿéèíàòëû òåðìîåëåêòðèê ÷åâèðèúèëÿðèíèí èñòåùñàëû öçðÿ áàø ìöÿññèñÿ òÿéèí åäèëìèøäè. 1981 èëäÿí Ôèçèêà Èí-òóíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «Ðåýèñòð» ÕÊÁ-ñè þç òåõíîëîýèéàñû ÿñàñûíäà àëûíìûø éöêñÿê åôôåêòèâëè êîìïîçèò ìàòåðèàëëàðäàí áèð ñûðà åëåêòðîàêóñòèê, àêóñòî-åëåêòðîí, åëåêòðîìåõàíèêè, àêóñòîîïòèê âÿ îïòîàêóñòèê ÷åâèðèúèëÿð ùàçûðëàìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà ôèçèêà ñàùÿñèíäÿ áèð ñûðà äþâðè æóðíàëëàð íÿøð îëóíóð. Áóíëàðäàí ÀÌÅÀ Ôèçèêà Èí-òóíäà ÷ûõàí «Ôèçèêà», ÀÌÅÀ-íûí «Õÿáÿðëÿð»èíèí ôèçèêà-ðèéàçèééàò âÿ òåõíèêà åëìëÿðè ñåðèéàñû, ôèçèêà âÿ àñòðîíîìèéà, ÀÌÅÀ-íûí «Ìÿðóçÿ»ëÿðè, «Áàêû Óíèâåðñèòåòèíèí Õÿáÿðëÿðè»íèí ôèçèêà-ðèéàçèééàò åëìëÿðè ñåðèéàñûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ éàçûëìûø áèð ñûðà ìîíîãðàôèéàëàð õàðèúäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. ßä.: Àêàäåìèÿ Íàóê Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ. «Åëì», Á., 1975; Ðàñöâåò íàóêè Ñîâåòñêîãî Àçåðáàéäæàíà. «Åëì», Á., 1980. Ñ.È.Ìåùäèéåâà

637

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ðèéàçèééàò Àçÿðáàéúàíäà ðèéàçèééàò åëìè ãÿäèì âÿ çÿíýèí òàðèõÿ ìàëèêäèð. 13 ÿñðäÿ éàøàìûø äàùè àëèì Íÿñèðÿääèí Òóñè ðèéàçèééàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ (úÿáð, ùÿíäÿñÿ, òðèãîíîìåòðèéà, ÿäÿäëÿð íÿçÿðèééÿñè) àèä 30-äàí àðòûã ÿñÿð éàçìûøäûð. Áóíëàðäàí «Åâêëèäèí øÿðùè» («Òÿùðèðè–Þãëèäèñ»), «Òàì äþðäòÿðÿôëè ùàããûíäà ÿñÿð» âÿ éà «Êÿñèøìÿëÿð øÿêëè» («Êèòàá ÿø-øÿêë ÿë-ãèòà»), «Òîçëó ëþâùÿíèí êþìÿéèëÿ ùåñàá ìÿúìóÿñè» («Úÿìè ÿë-ùåñàá áè-ò-òàõò âÿò-òóðàá»), «Ïàðàëåë õÿòëÿð ùàããûíäà øöáùÿíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû» («ßð-Ðèñàëÿ ÿø-øÿôèéÿ ÿí øÿêê ôè-ÿë-õöòóò ÿë-ìöòÿâÿçèééÿ»), «Âóðìà âÿ áþëìÿ ùàããûíäà êèòàá» («Êèòàá ÿä-äÿðá âÿ-ÿë-ãèñìÿ»), «Ùåñàá âÿ úÿáð ÿñÿðè» («Ðèñàëÿ ôè-ÿë-ùåñàá âÿ-ÿë-úÿáð»), «Èêè òÿê ÿäÿäèí êâàäðàòëàðû úÿìèíèí êâàäðàò ÿäÿä îëìàìàñû ùàããûíäà ÿñÿð» («Ðèñàëÿ ôè àííàùè ëà éóíêèíè ÿí éàúòàìè à ìèí ÿäÿäàóí ìöðÿááà àéí ôÿðäàéí ÿäÿä ìöðÿááà»), «Äàèðÿíèí êâàäðàòurañû» («ßò-Òÿðáè ÿäÄàèðà») êèìè ÿñÿðëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. Í.Òóñè ãÿäèì éóíàí àëèìëÿðè Åâêëèäèí, Àðõèìåäèí, Òåîäîñèíèí, Ìåíåëàéûí âÿ á.-íûí ÿñÿðëÿðèíÿ ÿëàâÿëÿð âÿ éåíè øÿðùëÿð âåðìèøäèð. Î, èëê äÿôÿ ö÷áóúàüûí äàõèëè áóúàãëàðûíûí úÿìèíèí 180î îëìàñû èëÿ Åâêëèäèí 5-úè ïîñòóëàòûíûí åêâèâàëåíòëèéèíè èñáàò åòìèøäèð. «Òàì äþðäòÿðÿôëè ùàããûíäà ÿñÿð»äÿ Í.Òóñè ñôåðèê ö÷áóúàãëàðûí ìöôÿññÿë òÿñíèôàòûíû âåðìèøäèð. Îíóí ùÿãèãè ÿäÿäÿ âåðäèéè òÿðèô 19 ÿñðèí ñîíóíà ãÿäÿð áöòöí äöíéà ðèéàçèééàò÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿí äöçýöí òÿðèô êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. «Òîçëó ëþâùÿíèí êþìÿéè èëÿ ùåñàá ìÿúìóÿñè» ÿñÿðèíäÿ Í.Òóñè ðèéàçèééàò òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ èõòèéàðè äÿðÿúÿäÿí êþêàëìàíûí âÿ áèíîì ùÿäëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñûíûí àëãîðèòìèíè âåðìèøäèð. Í.Òóñèíèí «Åâêëèäèí øÿðùè» ÿñÿðèíäÿ 5-úè ïîñòóëàòû áàøãà ïîñòóëàòëà ÿâÿç åòìÿñè 19 ÿñðäÿ Ëîáà÷åâñêè âÿ Ðèìàí ùÿíäÿñÿëÿðèíèí éàðàíìàñûíà òÿêàí âåðìèøäèð. Î, áó ÿñÿðäÿ ðèéàçèééàò òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ ùàçûðäà «âàðëûã àêñèîìó» âÿ «ñå÷ìÿ àêñèîìó» àäëàíäûðûëàí àêñèîìëàðû âåðìèøäèð. Îíóí ÿñÿðëÿðèíèí («Åâêëèäèí øÿðùè», «Òàì äþðäòÿðÿôëè ùàããûíäà ÿñÿð» âÿ ñ.) 16 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ íÿøð åäèëìÿñè Àâðîïàäà ðèéàçèééàò åëìèíèí èíêèøàôûíäà ÿâÿçñèç ðîë îéíàìûø, î äþâðöí ýþðêÿìëè àëèìëÿðè È.Íéóòîíóí, À.Ì.Ëåæàíäðûí, Ú.Âàëëèñèí, Ñàêêåðèíèí òÿäãèãàòëàðûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. 638

Í.Òóñèíèí ÿñÿðëÿðè ñàéÿñèíäÿ ìöñòÿâè âÿ ñôåðèê òðèãîíîìåòðèéà ìöñòÿãèë ðèéàçèééàò ôÿííè îëìóøäóð. Í.Òóñèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ñôåðèê ïîëéàð ö÷áóúàã ùàããûíäà àíëàéûø âåðèëìèøäèð. 14–16 ÿñðëÿðäÿ Àáäàëëàù Àëà-éè Òÿáðèçè Øàù Ôÿòóëëàù Øèðâàíè, Ñåéèä Éÿùéà Áàêóâè, Áÿäðÿääèí ßìèð Ñåéèä Ëÿëÿâè, Ãèéàñÿääèí Øèðâàíè, 17 ÿñðäÿ Íÿñðóëëàù Õàëõàëèíèí ðèéàçèééàò, àñòðîíîìèéà, ìÿíòèã âÿ ôÿëñÿôÿéÿ äàèð ÿñÿðëÿðè ìÿëóìäóð. Í.Òóñèäÿí ñîíðà ðèéàçèééàòûí èíêèøàôû Ìÿùÿììÿä èáí Ùÿñÿí Øèðâàíè, Ìÿùÿììÿä Ðÿùèì Áàäêöáè, Ìÿùÿììÿä Áÿêèð Òÿáðèçè, ßëè Ìÿùÿììÿä Áàäêöáè êèìè àëèìëÿðèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Øöêðóëëàù Ìÿùÿððÿìçàäÿ Ãàðàáàüûíûí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçäûüû «Ðèñàëåéè ùöðóô âÿ õöòóò» ÿñÿðèíèí Àçÿðáàéúàíäà ðèéàçè áèëèêëÿðèí èíêèøàôûíäà áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Áó ÿñÿðäÿ ìöÿëëèô ÿäÿäëÿðëÿ ôèãóðëàðûí àäëàðûíû âÿ õöñóñèééÿòëÿðèíè, ñàùÿëÿðèí âÿ ùÿúìëÿðèí þë÷öëìÿñèíè áèð ñûðà äèëëÿðäÿ øÿðù åòìèøäèð. Ùÿìèí øÿðù ìöõòÿëèô äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èëê ùåñàá êèòàáûíû 1884 èëäÿ Ú.Àõóíäîâ éàçìûø âÿ áóðàäà ùåñàáà âÿ ÿäÿäëÿðÿ òÿðèô âåðìèøäèð. Ùåñàáà àèä ìöêÿììÿë êèòàáû À.Ãàñûìîâ éàçìûøäûð («Åëì-è ùåñàá», Òèôëèñ, 1904). Îíóí êèòàáûíà ÷îõ éàõûí îëàí «Ðÿùáÿðè-ùåñàá» êèòàáûíû Èñëàì áÿé Ãÿáóëîâ ùàçûðëàìûøäûð (1910). Áó äþâðäÿ ùåñàáà äàèð ÿí ìöêÿììÿë äÿðñëèéè áþéöê áÿñòÿêàð Ö.Ùàúûáÿéîâ éàçìûøäûð. Ïåòåðáóðã Óíèâåðñèòåòèíè áèòèðìèø (1913) èëê àëè òÿùñèëëè àçÿðáàéúàíëû ðèéàçèééàò÷û Ì.Ð.ßôÿíäèéåâ îëìóøäóð. Î, óçóí ìöääÿò Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíòèíäÿ (èíäèêè ÁÄÓ) äÿðñ äåìèø âÿ ìèëëè êàäðëàðûí éåòèøäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð ýþðìöøäöð. 20 ÿñðèí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà åëìè òÿäãèãàòëàð àïàðûëñà äà, ÿñàñ ìÿãñÿä éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàð ùàçûðëàìàã èäè. 1935 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëû òÿñèñ îëóíäóãäàí ñîíðà ðåñïóáëèêàíûí àëè ìÿêòÿáëÿðèíèí äèýÿð åëì âÿ òÿäðèñ ìÿðêÿçëÿðè èëÿ ÿëàãÿñè ýöúëÿímèø, éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ òÿäãèãàò àïàðàí àëèìëÿð éåòèøìèøäèð (Ç.È.Õÿëèëîâ, È.È.Èáðàùèìîâ, ß.È.Ùöñåéíîâ, Ì.ß.Úàâàäîâ). Ðåñïóáëèêàäà 1945 èëäÿ ÅÀ-íûí éàðàäûëìàñû ðèéàçèééàòûí èíêèøàôûíà ýöúëö òÿêàí âåðäè. Ìöàñèð ñÿâèééÿäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðàí Ðèéàçèééàò âÿ Ìåõàíèêà èíñòèòóòó (1959), Êèáåðíåòèêà Èí-òó (1965) âÿ ùåñàáëàìà ìÿðêÿçè éàðàäûëäû. 20 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàé-

úàíäà ðèéàçèééàòûí ôóíêñèîíàë àíàëèç, ðèéàçè àíàëèç, äèôåðåíñèàë âÿ èíòåãðàë òÿíëèêëÿð, ðèéàçè ôèçèêà òÿíëèêëÿðè, ôóíêñèéàëàð íÿçÿðèééÿñè, úÿáð âÿ òîïîëîýèéà, ðèéàçè ìÿíòèã, ùåñàáëàìà ðèéàçèééàòû, ðèéàçè êèáåðíåòèêà âÿ åùòèìàë íÿçÿðèééÿñè ñàùÿëÿðèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø âÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ôóíêñèîíàë àíàëèç ìÿêòÿáèíèí éàðàäûúûñû àêàä. Ç.È.Õÿëèëîâ îëìóøäóð. Î íîðìàëëàøäûðûëìûø ùàëãàëàðäà àáñòðàêò ñèíãóëéàð îïåðàòîðëàð íÿçÿðèééÿñè éàðàòìûø âÿ èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Ç.È.Õÿëèëîâ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ ôóíêñèîíàë àíàëèç öçðÿ èëê ìîíîãðàôèéàíûí («Ôóíêñèîíàë àíàëèçèí ÿñàñëàðû», 1949, ðóñ äèëèíäÿ) ìöÿëëèôèäèð. Î, ôóíêñèîíàë àíàëèçèí öñóëëàðûíû ñÿðùÿä ìÿñÿëÿëÿðèíèí âÿ îïòèìàë èäàðÿåòìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òÿòáèã åòìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà ôóíêñèîíàë àíàëèçèí ñîíðàêû èíêèøàôûíäà àêàäåìèêëÿð Ú.Å. Àëëàùâåðäèéåâèí, Ô.Ã.Ìàãñóäîâóí, Ì.Ý.Ãàñûìîâóí ðîëó áþéöêäöð. Ú.Å.Àëëàùâåðäèéåâèí ôóíêñèîíàë àíàëèç, îïòèìàë èäàðÿåòìÿ, ôèëòðàñèéà âÿ åêñòðåìàë ìÿñÿëÿëÿðÿ àèä àëäûüû ôóíäàìåíòàë íÿòèúÿëÿðèí þç-þçöíÿ ãîøìà îëìàéàí îïåðàòîðëàðûí ñïåêòðàë íÿçÿðèééÿñèíèí èíêèøàôûíäà õöñóñè ðîëó îëìóøäóð. Òàìàì êÿñèëìÿç îïåðàòîðóí ñèíãóëéàð ÿäÿäëÿðèíèí àïðîêñèìàòèâ õàññÿëÿðèíèí âÿ íîðìàë îïåðàòîðóí ðåçîëâåíòàñûíûí òÿäãèãè èñòèãàìÿòèíäÿ àëäûüû íÿòèúÿëÿð äöíéà åëìè ÿäÿáèééàòûíäà äà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Àêàä. Ô.Ã.Ìàãñóäîâ êÿñèëìÿç ñïåêòðÿ ìàëèê ýåíèø ñèíèô îïåðàòîð äÿñòÿëÿðèíèí ñïåêòðàë íÿçÿðèééÿñèíè ùàçûðëàìûø, àçàëàí ïîòåíñèàëëû Øðåäèíýåð îïåðàòîðóíóí ìöñáÿò ìÿõñóñè ÿäÿäëÿðèíèí îëìàìàñû ùàããûíäà éåíè ìåéàð âåðìèøäèð. Àêàä. Ì.Ý.Ãàñûìîâ ðåãóëéàð Øòóðì-Ëèóâèëë îïåðàòîðó ö÷öí èêè ñïåêòðÿ ýþðÿ òÿðñ ìÿñÿëÿíè òàì ùÿëë åòìèø, ïîòåíñèàëûí áÿðïàñû ö÷öí åôôåêòèâ öñóë âåðìèø, ñèíãóëéàð ùàëäà íþâáÿëÿøÿí èêè àðäûúûëëûüûí åéíè áèð îïåðàòîðóí ìÿõñóñè ÿäÿäëÿðè îëìàñû ö÷öí ìåéàð òàïìûøäûð. Î, Äèðàê òèïëè äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ñèñòåìè ö÷öí ñïåêòðàë àíàëèçèí òÿðñ ìÿñÿëÿñèíè, ùÿì÷èíèí åêñïîíåíñèàë àçàëàí ïîòåíñèàëëû þç-þçöíÿ ãîøìà îëìàéàí ÷îõþë÷öëö Øðåäèíýåð îïåðàòîðó ö÷öí ñÿïèëìÿ ìÿñÿëÿñèíèí ùÿëëèíÿ ýþðÿ àéðûëûø ìÿñÿëÿëÿðèíè òàì ùÿëë åòìèøäèð. Âåðäèéè öñóëëàð äöíéà åëìè ÿäÿáèééàòûíäà îíóí àäûíû äàøûéûð. Ì.Ý.Ãàñûìîâ òÿðÿôèíäÿí èêèíúè òÿðòèá ïåðèîäèê ïîòåíñèàëëû ýåíèø ñèíèô àäè äèôåðåíñèàë îïåðàòîðëàðûí ñïåêòðàë àíàëèçè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãóðóëìóøäóð. Áåëÿ ïîòåíñèàëëàð àðòûã äöíéà ðèéàçè ÿäÿáèééàòûíäà Ãàñûìîâ ïîòåíñèàëû àäëàíûð. Î, Êåëäûø îïåðàòîð äÿñòÿëÿðèíèí ìÿõñóñè âÿ ãîøóëìóø ôóíêñèéàëàð ñèñòåìèíèí ÷îõãàò òàìëûüûíû âÿ áó äÿñòÿëÿðèí ôàêòîðëàøäûðìàñûíû ýþñòÿðìèøäèð. Î, ìöÿééÿí ñèíèô òèïñèç îïåðàòîð- äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ö÷öí Êîøè ìÿñÿëÿñèíèí êîððåêòëèéèíè ýþñòÿðìèøäèð. Ç.È.Õÿëèëîâ «Ôóíêöèîíàëüíûé àíàëèç è åãî ïðèëîæåíèÿ» («Ôóíêñèîíàë àíàëèç âÿ îíóí òÿòáèãè», Ìîñêâà) , Ô.Ã.Ìàãñóäîâ «Turkish journal of mathematics» («Òöðê ðèéàçèééàò æóðíàëû», Àíêàðà), Ì.Ë.Ðÿñóëîâ «Äèôôåðåíöèàëüíûå óðàâíåíèÿ» («Äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð», Ìèíñê) æóðíàëëàðûíûí ðåäàêñèéà ùåéÿòëÿðèíèí öçâö îëìóøëàð, Ì.Ý.Ãàñûìîâ «Journal of Spectral Mathematics and its Applications» («Ñïåêòðàë ðèéàçèééàò âÿ îíóí òÿòáèãè æóðíàëû», Íéó-Éîðê) æóðíàëûíûí ðåäàêñèéà ùåéÿòèíèí öçâöäöð. Àçÿðáàéúàíäà äèñêðåò âÿ ãåéðè-äèñêðåò ñïåêòðëè îïåðàòîð äÿñòÿëÿðèíèí ñïåêòðàë íÿçÿðèééÿñè èíêèøàô åòäèðèëìèø, ðèéàçè ôèçèêàíûí ìöõòÿëèô òÿíëèêëÿðè ö÷öí ñïåêòðàë àíàëèçèí âÿ ñÿïèëìÿ íÿçÿðèééÿñèíèí äöç âÿ òÿðñ ìÿñÿëÿëÿðè þéðÿíèëìèøäèð. Òàìëûã, áàçèñëèê, ìèíèìàëëûã ìÿñÿëÿëÿðè òÿäãèã åäèëìèø, ìÿõñóñè âÿ ãîøóëìóø ôóíêñèéàëàð öçðÿ àéðûëûø òåîðåìëÿðè èñáàò åäèëìèøäèð. Èíâàðèàíò àëò ôÿçàëàðûí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÷îõ ìöùöì íÿòèúÿëÿð àëûíìûøäûð. Ñîíñóç þë÷öëö Áàíàõ ôÿçàñûíäà èñòÿíèëÿí Âîëòåððà îïåðàòîðëàðû éàðûìãðóïóíóí ãåéðè-òðèâèàë èíâàðèàíò àëò ôÿçà òÿøêèë åòäèéè ýþñòÿðèëìèøäèð. Ìöõáèð öçâ À.Ù.Ùàúûéåâ òÿðÿôèíäÿí úèùàçëàðû ùÿðÿêÿòäÿ îëàí êöòëÿâè õèäìÿò ñèñòåìëÿðè ö÷öí õöñóñè ýåúèêìÿëÿð ñèíôèíäÿ èäàðÿåòìÿ íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëìûøäûð. Áóðàäà àëûíàí íÿòèúÿëÿðäÿí áèðè åùòèìàë íÿçÿðèééÿñè âÿ ðèéàçè ñòàòèñòèêàíûí ïàðàäîêñó êèìè ãÿáóë îëóíìóø âÿ Ñçåêåëèíèí «Ïàðàäîêñ èí òùåîðé îô Ïðîáàáèëèòé Àíä Ìàòùåìàòèúàë Ñòàòèñòèúñ» («Åùòèìàë íÿçÿðèééÿñèíäÿ ïàðàäîêñëàð âÿ ðèéàçè ñòàòèñòèêà») êèòàáûíäà íÿøð åäèëìèøäèð. Âåðèëÿíëÿðèí ñòàòèñòèê àíàëèçè ö÷öí éåíè óíèâåðñàë öñóë éàðàäûëìûøäûð. Äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã áó öñóë íàìÿëóì äèñïåðñèéàëû ðåãðåññèéà ìîäåëëÿðèíäÿ éàðàíàí ïðîáëåìëÿðèí âÿ ýåíèø ñèíèô ïðàêòèêè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíÿ íàèë îëìàüà èìêàí âåðèð. Ñèíãóëéàð èíòåãðàë îïåðàòîðëàð âÿ òÿíëèêëÿð íÿçÿðèééÿñèíèí Àçÿðáàéúàíäà éàðàäûúûñû àêàä. ß.È.Ùöñåéíîâäóð. À÷ûã êîíòóð öçðÿ Êîøè íöâÿëè ñèíãóëéàð èíòåã-

ðàë îïåðàòîðëàðà íÿçÿðÿí èíâàðèàíò Áàíàõ ôÿçàëàðûíûí ãóðóëìàñû îíóí àäû èëÿ áàüëûäûð âÿ Ùöñåéíîâ ôÿçàëàðû êèìè òàíûíûð. ß.È.Ùöñåéíîâ åëìè ìÿêòÿáèíèí ÷îõñàùÿëè èíêèøàôû ìöõáèð öçâ À.ß.Áàáàéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð âÿ îíóí òÿëÿáÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí äàâàì åòäèðèëèð. À.ß.Áàáàéåâ Ùöñåéíîâ ôÿçàëàðû èäåéàñûíû èíêèøàô åòäèðÿðÿê ôóíêñèéàëàðûí âÿ ùàìàð îëìàéàí ÿéðèëÿðèí ìåòðèê õàðàêòåðèñòèêàëàðûíû äàõèë åòìèø âÿ ñèíãóëéàð èíòåãðàë îïåðàòîðëàðûí ñòðóêòóð õàññÿëÿðèíè þéðÿíìÿê ö÷öí óíèâåðñàë öñóë âåðìèøäèð. Î, «Äèñêðåò ñèíãóëéàð èíòåãðàë îïåðàòîðëàð» àíëàéûøûíû äàõèë åòìèø, õÿòòè âÿ ãåéðè-õÿòòè ñèíãóëéàð èíòåãðàë îïåðàòîðëàðûí òÿãðèáè ùÿëëÿðèíèí ãóðóëìàñûíà òÿòáèã åòìèøäèð. Áó ìÿêòÿáèí äàâàì÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí äöçëÿíäèðèëÿáèëÿí Æîðäàí ÿéðèñè öçðÿ Ïðèâàëîâ òåîðåìèíèí äîüðóëóüó ö÷öí ìåéàð òàïûëìûø, Ðèìàí ñÿðùÿä ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèëìèø, Êîøè òèïëè èíòåãðàëûí ñÿðùÿä ãèéìÿòëÿðèíèí âàðëûüû ýþñòÿðèëìèø, Íþòåð òåîðåìëÿðèíèí äîüðó îëäóüó ôÿçàëàð ãóðóëìóøäóð. Êîøè òèïëè èíòåãðàëûí ôÿçà àíàëîãëàðû ö÷öí Ñîõîòñêè-Ïëåìåë äöñòóðëàðû èñáàò îëóíìóø, àíàëèòèê ôóíêñèéàëàð ö÷öí Ðèìàí ìÿñÿëÿñèíÿ àíàëîæè îëàí ôÿçà ñÿðùÿä ìÿñÿëÿñè ùÿëë îëóíìóøäóð. Àêàä. È.È.Èáðàùèìîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éåíè èíòåðïîëéàñèéà ïðîñåñëÿðè ãóðóëìóø, îíëàð ö÷öí éûüûëìà ìåéàðëàðû âåðèëìèø âÿ èêè íþãòÿ ïðîáëåìè ùÿëë åäèëìèøäèð. ×îõäÿéèøÿíëè ôóíêñèéàëàðûí äÿéèøÿíëÿðèíèí ñàéû àç îëàí ôóíêñèéàëàûðí úÿìëÿðè èëÿ ÿí éàõøû éàõûíëàøìàñû äÿãèã ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø, äÿãèã àííóëéàòîð òàïûëìûøäûð. ×îõäÿéèøÿíëè äèôôåðåíñèàëëàíàí ôóíêñèéàëàð ñèíèôëÿðè ö÷öí éåíè ÷ÿêèëè èíòåãðàë ýþñòÿðèøëÿð, ÷ÿêèëè ôÿçàëàðäà äàõèë îëìà òåîðåìëÿðè âÿ èç ùàããûíäà òåîðåìëÿð èñáàò åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ðèéàçè àíàëèç âÿ ôóíêñèéàëàð íÿçÿðèééÿñèíèí èíêèøàôûíäà àêàä. À.Ú.Ùàúûéåâèí õöñóñè ðîëó âàðäûð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ñôåðà öçÿðèíäÿ Íèêîëñêè-Áåñîâ öìóìèëÿøìèø ôÿçàëàðû ãóðóëìóø, îíëàð ö÷öí äàõèë îëìà òåîðåìëÿðè èñáàò îëóíìóøäóð. ×îõþë÷öëö ñèíãóëéàð èíòåãðàëëàðûí ñèìâîëëàðûíûí ùàìàðëûã íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëìûø, îíóí Ôóðéå ìóëòèïëèêàòîðëàðû íÿçÿðèééÿñèíäÿ òÿòáèãè þéðÿíèëìèøäèð. ×îõäÿéèøÿíëè òàì ôóíêñèéàëàðûí èíäèêàòîð äèàãðàìëàðû âàñèòÿñèëÿ Áåðíøòåéí âÿ Íèêîëñêè áÿðàáÿðñèçëèêëÿðè ö÷öí äàùà äÿãèã ãèéìÿòëÿíäèðìÿëÿð àëûíìûøäûð. Ôîëëàíä-Ñòåéí òèïëè áèðúèíñ ãðóïëàðäà ùàìàð Áàíàõ ãèéìÿòëè Áåñîâ-Íèêîëñêè ôÿçàñûíäà äöç âÿ òÿðñ

äàõèëîëìà òåîðåìëÿðè èñáàò åäèëìèø, Ìîððè ôÿçàëàðûíäà ñèíãóëéàð èíòåãðàëëàðûí âÿ ïîòåíñèàëëàðûí õàññÿëÿðè òÿäãèã îëóíìóø, ìàêñèìàë ôóíêñèéàëàð þéðÿíèëìèø, îíëàðûí òÿòáèãè âåðèëìèøäèð. Ìöõáèð öçâ Ì.ß.Úàâàäîâ ùÿíäÿñÿ âÿ ðèéàçèééàòûí òÿäðèñè ìåòîäèêàñû ñàùÿñèíäÿ íöôóçëó ìöòÿõÿññèñ îëìóøäóð. Î, èõòèéàðè ôèíñëåð ìåòðèêàñûíûí òÿñâèðè, îíóí úÿáðëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëàí ùÿíäÿñÿëÿðÿ ìöõòÿëèô òÿòáèãè, ùÿãèãè ùÿíäÿñÿëÿðèí ùÿðÿêÿòëÿðè ãðóïóíóí ñïèí òÿñâèðè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð àëìûøäûð. Ì.ß.Úàâàäîâ éàðûìñàäÿ úÿáðëÿð, õöñóñè ùàëäà àëòåðíèîíëàð âÿ êâàäðàò ìàòðèñëÿð úÿáðè öçÿðèíäÿ àôèí, ïðîéåêòèâ âÿ ãåéðè-Åâêëèä ôÿçàëàðû ãóðìóø, îíëàðûí ìöõòÿëèô òÿòáèãèíè âåðìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ÿíÿíÿâè èíêèøàô åòäèðèëÿí ñàùÿëÿðäÿíäèð. Àêàä. Ì.Ë.Ðÿñóëîâ áó ñàùÿíèí Àçÿðáàéúàíäà éàðàäûúûëàðûíäàí áèðèäèð. Î, õöñóñè òþðÿìÿëè äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿðèí ùÿëëè ö÷öí èêè éåíè öñóë – êîíòóð èíòåãðàëû âÿ ÷ûõûãëàð öñóëëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Îíóí áó ñàùÿäÿ ÿëäÿ åòäèéè íÿòèúÿëÿð áèð íå÷ÿ ìîíîãðàôèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ì.Ë.Ðÿñóëîâóí «Êîíòóð èíòåãðàëû öñóëëàðû» (1964, ðóñ äèëèíäÿ),

Ì.Ë.Ðÿñóëîâóí 1967 èëäÿ Ùîëëàíäèéàäà íÿøð åäèëìèø «Êîíòóð èíòåãðàëû öñóëëàðû» ìîíîãðàôèéàñû

«Êîíòóð èíòåãðàëû öñóëóíóí òÿòáèãè» (1975, ðóñ äèëèíäÿ) àäëû ìîíîãðàôèéàëàðû äöíéà åëìè èúòèìàééÿòè òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. Ôóíêñèéàëàðûí àäè äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ö÷öí ãîéóëàí ñïåêòðàë ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè ÷ûõûãëàðû öçðÿ ÷îõãàò àéðûëûø äöñòóðó èñáàò åäèëìèøäèð. Êîíòóð èíòåãðàëû öñóëó èëÿ ïàðàáîëèê ñèñòåìëÿð ö÷öí Êîøè ìÿñÿëÿñè, ñîíëó âÿ ñîíçóñ îáëàñòëàðäà (íàùèéÿëÿðäÿ), ñÿðùÿä øÿðòëÿðèíäÿ çàìàíà ýþðÿ éöêñÿê òÿðòèáëè òþðÿìÿëÿð äàõèë îëàí âÿ Çàðåìáà òèïëè ñÿðùÿä øÿðòëè ãàðûøûã ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëìèøäèð. Åëàñòèêëèê íÿçÿðèééÿñè, þçöëö-ïëàñòèê ìöùèòèí ùÿðÿêÿò òÿíëèêëÿðè ñèñòåìëÿðè ö÷öí Êîøè ìÿñÿëÿëÿðèíèí åôôåêòèâ ùÿëëÿðè òàïûëìûøäûð. ×ûõûãëàð öñöëó èëÿ áèðþë÷öëö ãàðûøûã ìÿñÿëÿëÿðèí êîððåêò639

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëèéè þéðÿíèëìèø, êëàññèê òèïëÿðÿ ìÿíñóá âÿ ùå÷ áèð òèïÿ àèä îëìàéàí òÿíëèêëÿð ö÷öí ãàðûøûã ìÿñÿëÿëÿðèí ÷ûõûãëàð ñûðàñû øÿêëèíäÿ ùÿëëÿðè òàïûëìûøäûð. Ì.Ë.Ðÿñóëîâ ìÿêòÿáèíèí äàâàì÷ûñû, ìöõáèð öçâ É.ß.Ìÿììÿäîâ òÿðÿôèíäÿí àäè äèôåðåíñèàë îïåðàòîðëàðûí ðàñèîíàë äÿñòÿñè ö÷öí «ðåãóëéàðëûã», «ñàíêè ðåãóëéàðëûã» âÿ «íîðìàëëûã» àíëàéûøëàðû âåðèëìèø, áåëÿ îïåðàòîðëàðûí ìÿõñóñè âÿ ãîøìà åëåìåíòëÿðè öçðÿ ÷îõãàò àéðûëûø äöñòóðó òàïûëìûøäûð. ×ûõûãëàð öñóëó èëÿ áèðþë÷öëö ãàðûøûã ìÿñÿëÿëÿðèí êîððåêòëèéè ö÷öí ÿìñàëëàðëà èôàäÿ îëóíàí çÿðóðè âÿ êàôè øÿðò òàïûëìûøäûð. Èêèòÿðòèáëè àäè äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ö÷öí ñïåêòðàë ìÿñÿëÿíèí èñòÿíèëÿí äÿðÿúÿäÿí ñàíêè ðåãóëéàðëûüûíûí ÿìñàëëàðëà èôàäÿ îëóíàí ìåéàðû âåðèëìèøäèð. Êîìïëåêñ ãèéìÿòëè ñûõëûã ôóíêñèéàëû Øòóðì-Ëèóâèëë îïåðàòîðóíóí ìÿõñóñè ãèéìÿòëÿðèíèí àñèìïòîòèêàñû ùàããûíäà ìÿñÿëÿ ùÿëë åäèëìèøäèð. Ìöõáèð öçâ Ã.Ò.ßùìÿäîâ ãåéðè-õÿòòè òÿíëèêëÿðèí ùÿëëè âÿ îíëàðûí ùÿëëÿðèíèí áóäàãëàíìàñû âÿ äàâàìû ìåéë åäÿí àðãóìåíòëè òÿíëèêëÿð íÿçÿðèééÿñèíèí ðèéàçè ïðîáëåìëÿðè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð àëìûøäûð. Îíóí ùÿëëèí àíàëèòèê âÿ éà úÿáðè äàâàìû ùàããûíäà àëäûüû êàôè øÿðòëÿð áèð ÷îõ ïðàêòèê ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. Îïòèìàëëûã ö÷öí çÿðóðè øÿðòëÿð, êàôè øÿðòëÿð, îïòèìàë èäàðÿíèí âàðëûüû ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ àëäûüû íÿòèúÿëÿð ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Î, ðåñïóáëèêàäà îïòèìàë èäàðÿ öçðÿ åëìè ìÿêòÿáèíèí éàðàäûúûñûäûð. Ðåñïóáëèêàäà äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ñàùÿñèíèí ñîíðàêû èíêèøàôûíäà ìöõáèð öçâëÿð Á.À.Èñýÿíäÿðîâ, È.Ò.Ìÿììÿäîâ âÿ É.ß.Ìÿììÿäîâóí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Ìöõáèð öçâ Á.À.Èñýÿíäÿðîâ âÿ îíóí òÿëÿáÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí Ïåòðîâñêè ìÿíàäà êîððåêò ìöÿééÿí ñèíèô äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ö÷öí Ùööýåíñ ïðèíñèïè àëûíìûø, ñèëèíäðèê îáëàñòëàðäà (íàùèéÿëÿðäÿ) åëëèïòèê òÿíëèêëÿð ö÷öí øöàëàíìà ïðèíñèïëÿðè èñáàò îëóíìóø, ìöâàôèã ãåéðè ñòàñèîíàð ìÿñÿëÿ ö÷öí ðåçîíàíñ åôôåêòè àøêàð åäèëìèøäèð. Ñîáîëåâ òèïëè òÿíëèêëÿð ö÷öí ãàðûøûã ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíèí êåéôèééÿò õàññÿëÿðèíÿ àèä ìöùöì íÿòèúÿëÿð àëûíìûøäûð. Ãàóññ þë÷öëö õÿòòè ôÿçàëàðäà ÔóðéåÂèíåð ÷åâèðìÿñè äàõèë åäèëìèø âÿ îíóí êþìÿéèëÿ 1-úè òÿðòèá âàðèàñèéà òþðÿìÿëè òÿíëèêëÿð ùÿëë åäèëìèøäèð. Êâàçèåëëèïòèê òÿíëèêëÿð íÿçÿðèééÿñèíäÿ ýåíèø òÿòáèã îëóíàí Õàðäè âÿ Ïóàíêàðå òèïëè áÿðàáÿðñèçëèêëÿð èñáàò åäèëìèø, êâàçèåëëèïòèê îïåðàòîðëàðûí ñïåêòðè òÿäãèã åäèëìèøäèð. 640

Ãåéðè-õÿòòè àíàëèç âÿ ùåñàáëàìà ðèéàçèééàòûíûí ðåñïóáëèêàäà éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû ìöõáèð öçâ É.Ú.Ìÿììÿäîâóí àäû èëÿ áàüëûäûð. É.Ú.Ìÿììÿäîâ àáñòðàêò ãåéðè-õÿòòè Âîëòåððà òèïëè îïåðàòîðòÿíëèêëÿð ñàùÿñèíäÿ áèð ñèíèô òÿíëèêëÿðèí òÿãðèáè ùÿëëè ö÷öí éåíè öñóëëàð âåðìèøäèð. Î, áèð íå÷ÿ äÿðñëèê âÿ ìîíîãðàôèéàíûí ìöÿëëèôèäèð. Ìöõáèð öçâ Ì.Ã.Úàâàäîâ àäè äèôåðåíñèàë îïåðàòîðëàðûí ìÿõñóñè âÿ ãîøóëìóø ôóíêñèéàëàðûíûí áèð ùèññÿñèíèí òàìëûã ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìèøäèð. Ìöõáèð öçâ È.Ò.Ìÿììÿäîâ ýåíèø ñèíèô õÿòòè âÿ êâàçèõÿòòè èêèíúè òÿðòèá êÿñèëÿí ÿìñàëëû åëëèïòèê âÿ ïàðàáîëèê òÿíëèêëÿðèí ùÿëëèíèí êåéôèééÿò õàññÿëÿðèíè þéðÿíìèøäèð. Î, áó ìÿñÿëÿëÿðèí ðåãóëéàðëûüû ö÷öí òóòóì òåðìèíèíäÿ çÿðóðè âÿ êàôè øÿðò âåðìèøäèð. Ñÿðùÿäèí ðåãóëéàð íþãòÿëÿðèíäÿ ñÿðùÿä ìÿñÿëÿñèíèí ùÿëëèíèí êÿñèëìÿçëèê ìîäóëóíóí äÿãèã ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè àëìûøäûð. Êÿñèëÿí ÿìñàëëû, èêè òÿðòèáëè äèâåðýåíò ñòðóêòóðó îëìàéàí êâàçèõÿòòè ïàðàáîëèê òÿíëèêëÿðèí ùÿëëèíèí îáëàñòûí äàõèëèíäÿ Ùþëäåð íîðìàñûíûí àïðèîð ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè ýþñòÿðìèøäèð. Áó ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè ö÷öí àðàäàí ãàëäûðûëà áèëÿí ìÿõñóñèééÿòëÿð, ñòàáèëëÿøìÿ ùàããûíäà Ëèóâèëë âÿ Ôðàãìåí-Ëèíäåëéîô òèïëè òåîðåìëÿðè èñáàò åòìèøäèð. Ð.À.Áàéðàìîâ úÿáðèí ÿñàñ áþëìÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí óíèâåðñàë úÿáð ñàùÿñèíäÿ êÿñèøìÿéÿ àéðûëìàéàí éàðûìãðóï ÷îõîáðàçëûëàðûí ñèíòàêòèê òÿñâèðèíè âåðìèø (Åâàíñ ïðîáëåìè), úÿáðè ñèñòåìëÿðèí àêñèîìëàøäûðûëìûø ñèíèôëÿðèíäÿ ö÷ íþâ ãåéðèñòàíäàðò àëò äåêàðò òÿñâèðëÿðè ö÷öí àéðûëûøëàðà àèä êëàññèê Áèðêùîô òåîðåìèíèí àíàëîãóíó èñáàò åòìèø, áöòöí éàðûìãðóï ÷îõîáðàçëûëàðûí òåðìàë âÿ ïîëèíîìèàë ðàíãëàðûíû òàïìûø, ñîíëó ãðóïîèäëÿðèí ìîíîóíàð ïðèìàëëàøìàñû ùàããûíäà Êíþáåë ïðîáëåìèíè ùÿëë åòìèøäèð. Èñáàòëàð íÿçÿðèééÿñèíèí êþìÿéèëÿ áèãàïàëû âÿ ñèììåòðèê ìîíîèäàë ãàïàëû êàòåãîðèéàëàðäà êàíîíèê ìîðôèçìëÿðèí áÿðàáÿðëèéè ö÷öí àëãîðèòìëÿð âåðèëìèø, äåêàðòãàïàëû âÿ áèãàïàëû êàòåãîðèéàëàð ö÷öí Ìàêëåéí ìÿíàäà êîùåðåíòëèê òåîðåìëÿðè èñáàò åäèëìèøäèð. Òîïîëîæè ôÿçàëàðûí âÿ íèçàìëû ÷îõëóãëàðûí ìîðôèçìëÿð úÿáðëÿðè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíìàñû ùàããûíäà Êîëìîãîðîâ-Ãåëôàíä òèïëè òåîðåìëÿð èñáàò åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàäà ðèéàçèééàò âÿ ìåõàíèêà öçðÿ áèð íå÷ÿ íöôóçëó æóðíàë, «ÀÌÅÀ-íûí Õÿáÿðëÿðè», Ðèéàçèééàò âÿ Ìåõàíèêà Èíñòèòóòóíóí «Åëìè ÿñÿðëÿðè», «ÀÌÅÀ-íûí Ìÿðóçÿëÿðè» âÿ Áàêû Äþâ-

ëÿò Óí-òèíèí «Åëìè õÿáÿðëÿðè» íÿøð îëóíóð. Ðèéàçèééàò âÿ Ìåõàíèêà Èí-òóíäà 1965 èëäÿí áàøëàéàðàã ìöòÿìàäè îëàðàã ðèéàçèééàò âÿ ìåõàíèêàíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ àèä ìÿãàëÿëÿð òîïëóñó íÿøð åäèëèð. Ùÿð èë ÀÌÅÀ-íûí Ðèéàçèééàò âÿ Ìåõàíèêà Èíñòèòóòóíäà âÿ Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ áåéíÿëõàëã âÿ ðåñïóáëèêà ÿùÿìèééÿòëè åëìè êîíôðàíñëàð êå÷èðèëèð: Àçÿðáàéúàíäà ðèéàçèééàò ìÿêòÿáëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíäà âÿ èíêèøàôûíäà ðóñ àëèìëÿðè – àêàäåìèêëÿð Ì.Â.Êåëäûø, È.Ã.Ïåòðîâñêè, Ñ.Ì.Íèêîëñêè, Ì.À.Ëàâðåíòéåâ, È.Ì.Ãåëôàíä, Å.È.Ìîèñåéåâ, À.È.Ìàëòñåâ, Ñ.Ë.Ñîáîëåâ, Î.À.Ëàäûæåíñêàéà, Î.À.Îëåéíèê, É.Ì.Áðåçàíñêè, Ì.Ë.Ãîâáà÷óê, Á.Â.Ãíåäåíêî, À.Â.Ïðîõîðîâ, À.Â.Ñêîðîõîä, ïðîôåññîðëàð Ì.À.Íàéìàðê, Ã.Å.Øèëîâ, À.Ã.Êîñòéó÷åíêî, Ë.Ï.Íèæíèê, Å.Ì.Ëàíäèñ, Ã.Å.Ìèíòñ, Ë.Ì.Ãëóñêèí âÿ á.-íûí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. ßä.: Ô.Ã.Ì à ã ñ ó ä î â . Íÿñèðÿääèí Òóñè. Áàêû, 1981; Ã.Ï.Ì à ò â å å â ñ ê à ÿ , Á.À.Ð î ç å í ô å ë ü ä . Ìàòåìàòèêè è àñòðîíîìû ìóñóëüìàíñêîãî ñðåäíåâåêîâüÿ è èõ òðóäû. Ìîñêâà, 1983, ò.2; Á.À.Ðîçåíôåëüä, À.Ï.Þøêåâè÷. Òåîðèÿ ïàðàëëåëüíûõ ëèíèé íà ñðåäíåâåêîâîì âîñòîêå IXXIV â.â. Ìîñêâà, 1983. Á.À.Èñýÿíäÿðîâ, Á.Ò.Áèëàëîâ, Í.Ø.Èñýÿíäÿðîâ, ß.ß.Áàáàéåâ

Ìåõàíèêà Àçÿðáàéúàíäà ìåõàíèêàíûí òÿøÿêêöëö íåôò, ìàøûíãàéûðìà, òèêèíòè âÿ ñ. ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Áó åëìèí ìÿãñÿäëè èíêèøàôû 1844 èëäÿ Áèáèùåéáÿòäÿ äöíéàäà èëê íåôò ãóéóñóíóí ãàçûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ãàç âÿ íåôò-ìÿäÿí ìåõàíèêàñûíûí ÿñàñëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèëÿ áàøëàéûð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óí-òèíèí (èíäèêè Áàêû Äþâëÿò Óí-òè), Àçÿðáàéúàí ÍåôòÊèìéà Èí-òóíóí (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû) âÿ äèýÿð òåõíèêè èí-ò âÿ óí-òëÿðèí, Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí éàðàíìàñû (1945) ìåõàíèêàíûí èíêèøàôûíà õöñóñè òÿêàí âåðäè. Àêàäåìèéàäà ÿââÿëëÿð ìåõàíèêà ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàò àïàðàí øþáÿ âÿ ëàáîðàòîðèéàëàð, ñîíðàëàð èñÿ Ðèéàçèééàò âÿ Ìåõàíèêà Èíñòèòóòó éàðàäûëäû (1959). 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ìåõàíèêà åëìè ìÿãñÿäéþíëö øÿêèëäÿ èíêèøàô

AZßÐÁÀÉÚÀÍ åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìåõàíèêàíûí ìàéå, ãàç, ïëàçìà, äåôîðìàñèéà îëóíàí áÿðê úèñì ìåõàíèêàñû ñàùÿëÿðèíäÿ ìöùöì åëìè íÿòèúÿëÿð àëûíìûøäûð. Íåôò-ìÿäÿí ìåõàíèêàñû, ãåéðè-õÿòòè ìåõàíèêà, éåðàëòû ùèäðîäèíàìèêà âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ òÿäãèãàòëàð ÿñàñÿí ìåõàíèêà öñóëëàðûíûí òÿòáèãè, ðèéàçè ñòàòèñòèêà, ðèéàçè ìîäåëëÿøäèðìÿ, ãåéðè-ñÿëèñ ÷îõëóãëàð íÿçÿðèééÿñè, ìåõàíèêè ïðîñåñëÿðèí åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ àïàðûëìûøäûð. Êëàññèê ñöçöëìÿ íÿçÿðèééÿñèíèí íåôò÷ûõàðìàäà òÿòáèãèíÿ äàèð ìöùöì ìÿñÿëÿëÿð (ñó-íåôò êîíòàêòûíûí ùÿðÿêÿòè, ãàçëû ìàéåëÿðèí ñöçöëìÿñè, ãåéðè-áèðúèíñ ëàéëàðäà ñöçöëìÿ, èøëÿíìÿäÿ áàø âåðÿí ìöðÿêêÿáëÿøìÿëÿðè àðàäàí ãàëäûðìà âÿ ñ.) ùÿëë åäèëìèøäèð. Ãàç-êîíäåíñàò ñèñòåìëÿð âÿ ãåéðè-Íéóòîí ñèñòåìëÿð ö÷öí ñöçöëìÿ íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëìûø âÿ áóíóí ÿñàñûíäà ãàç-êîíäåíñàò âÿ ãåéðèÍéóòîí éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû âåðèëìèøäèð. Íåôò åùòèéàòû ÷ÿòèí ÷ûõàðûëàí éàòàãëàðûí èøëÿíìÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíè éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿäáèðëÿð ùàçûðëàíìûøäûð. Ôèçèêè (òÿçéèã, òåìïåðàòóð, åëåêòðèê, ìàãíèò, ìÿíôè òÿçéèã, àêóñòèê âÿ ñ.) ñàùÿëÿðèí âÿ ìöõòÿëèô ÿëàâÿëÿðèí ìöõòÿëèô õàññÿëè íåôòëÿðÿ òÿñèðè òÿäãèã åäèëìèø âÿ ïðàêòèêè òÿêëèôëÿð ùàçûðëàíìûøäûð. ÃåéðèÍéóòîí ñèñòåìëÿðÿ (íåôòëÿðÿ) òÿçéèãëÿ òÿñèð åòäèêäÿ ùÿúìè-ñòðóêòóð âÿ öñò ãàò äÿéèøìÿëÿðè êèìè áèðýÿ åôôåêòëÿðèí àëûíäûüû ýþñòÿðèëìèø âÿ îíëàðûí äà ïàðàìàãíèò âÿ åëåêòðîêèíåòèê õöñóñèééÿòëÿðëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíäóüó ñöáóò îëóíìóøäóð. Íåôò âåðèìèíèí ìàêñèìàë îëìàñûíû òÿéèí åäÿí äèàãíîñòèê öñóëëàð èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ãåéðè-Íéóòîí ñèñòåìëÿðèí ñöçöëìÿñèíäÿ ðåæèìëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñè âÿ ëîêàëëàøìàñû òÿäãèã îëóíìóø âÿ áó ìÿñÿëÿëÿðèí äÿãèã âÿ òÿãðèáè ùÿëëè òàïûëìûøäûð. Áîðó âÿ ìÿñàìÿëè ìöùèòëÿðäÿêè ìöõòÿëèô ìàéå àõûíëàðûíäà åëåêòðîêèíåòèê ïðîñåñëÿð òÿäãèã îëóíìóø, äèñïåðñ ñèñòåìëÿðäÿ êâàçèïåðèîäèê âÿ õàîòèê ðÿãñëÿð íÿçÿðè îëàðàã ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð. Òÿíçèìëÿíÿí éåíè þçëö åëàñòèê êîìïîçèò ñèñòåìëÿð éàðàäûëìûøäûð. Òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðäÿ ìàéåëÿðèí þçëö åëàñòèê-ïëàñòèê õöñóñèééÿòëÿðèíè òÿéèí åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí öñóëëàð èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ùåòåðîýåí ñèñòåìëÿðèí ìÿñàìÿëè ìöùèòëÿðäÿ ñöçöëìÿñè ïðîñåñèíèí ìåõàíèçìè âåðèëìèøäèð. Íåôòèí ëàéëàðäàí ñûõûøäûðûëìàñû ïðîñåñè òÿäãèã îëóíìóø, ìöõòÿëèô

ìàéåëÿðèí áèð-áèðè èëÿ ñûõûøäûðûëìà ïðîñåñèíèí, ñóñïåíçèéàëàðäà âÿ ÷îõôàçàëû ìöùèòëÿðäÿ ãåéðè-õÿòòè äàëüàëàðûí éàéûëìàñûíûí ðèéàçè ìîäåëëÿðè âåðèëìèøäèð. Ìÿíôè òÿçéèã åôôåêòè éàðàòìàãëà òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí ñÿìÿðÿëÿøäèðèëìÿñè öñóëëàðû, ìàéåëÿðèí ëàìèíàð âÿ òóðáóëåíò ðåæèìëÿðäÿ ùÿðÿêÿòèíèí ìÿñàìÿëè ìöùèòÿ âÿ ìöõòÿëèô ôîðìàëû êàíàëëàðûí åí êÿñèêëÿðèíÿ íÿçÿðÿí èíâàðèàíòëûã öñóëó èøëÿíìèøäèð. Ãåéðè-Íéóòîí ãàç-ìàéå ñèñòåìëÿðèíèí íÿãëèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã òÿðñ ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëìèøäèð. Þçëö åëàñòèê àéûðûúû èëÿ íåôò-ãàç êÿìÿðëÿðèíèí äàõèëè ñÿòùèíèí òÿìèçëÿíìÿñè öñóëëàðû èøëÿíìèøäèð. Íåôòèí, þçëö ìàéåëÿðèí, ýèëëè ìÿùëóëëàðûí íàñîñëàðëà íÿãë îëóíìàñûíûí íÿçÿðè ÿñàñëàðû ùàçûðëàíìûøäûð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíèí íåôò-ìÿäÿí èøëÿðèíäÿ òÿòáèãè íåôò ñÿíàéåñèíèí òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàñûíûí ñÿìÿðÿëè îëìàñûíà âÿ òåõíîëîæè èäàðÿåäèëìÿñèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà õèäìÿò åòìèø, éöêñÿê èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèí àëûíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Äåôîðìàñèéà îëóíàí áÿðê úèñìëÿð ìåõàíèêàñû ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Äåôîðìàñèéà îëóíàí áÿðê úèñìëÿð ìåõàíèêàñû ñàùÿñèíäÿ èëêèí òÿäãèãàòëàð 20 ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ ãàëûí åëàñòèê ëþâùÿíèí ýÿðýèíëèê âÿçèééÿòèíèí òÿéèíè, äþâðè ãöââÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà îëàí åëëèïòèê ëþâùÿíèí äàéàíûãëûüû, ñûõûëàí ëþâùÿëÿðèí ðÿãñè ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèëìèøäèð. Áó ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè ñîíðàêû òÿäãèãàòëàðà òÿêàí âåðìèøäèð. 20 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà äåôîðìàñèéà îëóíàí áÿðê úèñì ìåõàíèêàñû ñàùÿñèíäÿ äöíéà ìèãéàñëû ìöùöì íÿòèúÿëÿð àëûíìûøäûð. Èõòèéàðè äåôîðìàñèéà ãàíóíó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òîðóí äèíàìèêàñûíûí íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëìûøäûð. Äåôîðìàñèéà îëóíàí áÿðê úèñìëÿðèí äèíàìèêàñûíûí èêèþë÷öëö ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, èõòèéàðè åí êÿñèéÿ ìàëèê êîíóñëà ÷åâèê ìåìáðàíà çÿðáÿ ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèëìèø, ïðèçìàòèê ìèëÿ çÿðáÿíèí ö÷þë÷öëö ìÿñÿëÿñè àðàøäûðûëìûø âÿ èëê äÿôÿ îëàðàã äöçáóúàãëû åëàñòèêè ìèëèí äèíàìèê ìÿñÿëÿñèíèí àíàëèòèê ùÿëëè àëûíìûøäûð. Íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûãëàðûíûí êèïëèê òÿëÿá åäÿí äöéöíëÿðèíäÿ èøëÿäèëÿí ðåçèí êèïëÿíäèðèúèëÿðèí èø ãàáèëèééÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñûíûí öìóìèëÿøäèðèëìèø òåõíîëîýèéàñû òÿêëèô åäèëìèøäèð. Íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûãëàðûíûí äèíàìèêàñû, ìþùêÿìëèéè, îïòèìàëëàøäûðûëìàñû âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûø öñóëëàðëà ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè ÿñàñûíäà áèð ñûðà àâàäàíëûãëàðûí éåíè êîíñò-

ðóêòèâ íöìóíÿëÿðè ùàçûðëàíìûøäûð. Ùèññÿ-ùèññÿ áèðúèíñ åëàñòèê úèñìëÿðèí ýÿðýèíëèê-äåôîðìàñèéà âÿçèééÿòè âÿ åëàñòèêëèê íÿçÿðèééÿñèíèí êîíòàêò ìÿñÿëÿëÿðèíèí àíàëèòèê âÿ ÿäÿäè ùÿëëè öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ö÷þë÷öëö ìÿñÿëÿëÿðäÿí èêèþë÷öëö ìÿñÿëÿëÿðÿ ëèìèò êå÷èäè òÿäãèã åäèëìèø, ïëèòÿëÿðèí âÿ þðòöêëÿðèí öìóìè íÿçÿðèééÿñè ÿñàñûíäà áó êîíñòðóêñèéà åëåìåíòëÿðèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìèø íÿçÿðèééÿëÿðè ãóðóëìóøäóð. Áó íÿçÿðèééÿëÿðèí õöñóñè ÷ÿòèíëèêëÿ ôÿðãëÿíÿí ùÿíäÿñè ãåéðè-õÿòòè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ñÿìÿðÿëè ùÿëëè öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Èðñè õàññÿëè çÿäÿëÿíÿí èçîòðîï âÿ àíèçîòðîï úèñìëÿðèí äåôîðìàñèéàñû âÿ äàüûëìàñûíûí íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëìûø, îíóí êîìïîçèò ìàòåðèàëëàðûí óçóíìöääÿòëè ìþùêÿìëèéèíèí ùåñàáëàíìàñûíà òÿòáèãè âåðèëìèø, áîðó êÿìÿðëÿðèíèí ùåñàáàòûíà òÿòáèã åäèëìèø, çÿäÿëÿíÿí êîíñòðóêñèéà åëåìåíòëÿðèíèí èøëÿìÿ åùòèéàòûíûí òÿéèíè öñóëó òÿêëèô åäèëìèøäèð. Èõòèéàðè þë÷öëö úèñìëÿð ö÷öí ãîéóëìóø þçëöåëàñòèêëèê âÿ òåðìîþçëöåëàñòèêëèê íÿçÿðèééÿëÿðèíèí ñòàòèê âÿ äèíàìèê ìÿñÿëÿëÿðèíèí ñÿìÿðÿëè ùÿëëè öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ìàòåðèàëû èðñè åëàñòèêè-ïëàñòèê îëàí, èõòèéàðè îëàðàã (î úöìëÿäÿí òÿêðàðëàíàí) éöêëÿíÿí êîíñòðóêñèéàëàðäà éàðàíàí ýÿðýèíëèê-äåôîðìàñèéà âÿçèééÿòèíè âÿ áó êîíñòðóêñèéàëàðûí åëåìåíòëÿðèíèí äàüûëìà ìöääÿòèíè òÿéèí åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí ñÿìÿðÿëè ðèéàçè íÿçÿðèééÿ éàðàäûëìûøäûð. Áÿðê éàíàúàãëà èøëÿéÿí ðàêåò ìöùÿððèêëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ãöââÿ âÿ òåìïåðàòóð òÿñèðëÿðèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ýÿðýèíëèê âÿçèééÿòèíèí òÿäãèãèíÿ äàèð èøëÿð àïàðûëìûø, áó ìöùÿððèêëÿðèí òÿùëöêÿñèç èøëÿìÿñèíèí ùÿíäÿñè âÿ ìåõàíèêè øÿðòëÿðè òàïûëìûøäûð. Ìåòàëëàðûí êîððîçèéàäàí äàüûëìàñû ìÿñÿëÿñèíèí ðèéàçè ÿñàñëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ìåõàíèêàíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ àèä äÿðñëèêëÿð («Íÿçÿðè ìåõàíèêà», Ç.È.Õÿëèëîâ, 1955; «Åëàñòèêëèê íÿçÿðèééÿñè», É.ß.ßìÿíçàäÿ, ðóñ äèëèíäÿ, 1971; «Íåôò ëàéûíûí ôèçèêàñû», À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ, Ç.Ì.ßùìÿäîâ, Ð.Ñ.Ãóðáàíîâ, 1990) éàçûëìûøäûð. Àëûíàí åëìè íÿòèúÿëÿð ùÿì Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí ìîíîãðàôèéàëàðûíäà («Íåôò ùàñèëàòûíäà þçëö-ïëàñòèê âÿ þçëö ìàéåëÿðèí ùèäðîäèíàìèêàñû ìÿñÿëÿëÿðè», À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ, ðóñ äèëèíäÿ, 1959; «Ôèçèêè ïðîñåñëÿð ìåõàíèêàñû», À.Õ. Ìèðçÿúàíçàäÿ, Ï.Ì.Îýèáàëîâ, ðóñ äèëèíäÿ, 1976; «Ãàçûìàäà ùèäðîäèíàìèêà», À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ, Â.Ì.Éåíòîâ, ðóñ äèëèíäÿ, 1985; «Ãåéðè-áèðþë÷öëö 641

AZßÐÁÀÉÚÀÍ åëàñòèêè-ïëàñòèê ìÿñÿëÿëÿð», Â.Ì.Ìèðñÿëèìîâ, ðóñ äèëèíäÿ, 1987; «Åëàñòèêëèê íÿçÿðèééÿñèíèí èêèþë÷öëö ìÿñÿëÿëÿðè», Ñ.À.Ãóëèéåâ, ðóñ äèëèíäÿ, 1991) úÿìëÿøäèðèëìèø, ùÿì äÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô àïàðûúû åëìè íÿøðëÿðèíäÿ äÿðú åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ìåõàíèêà ñàùÿñèíäÿ àëûíàí áèð ÷îõ åëìè íÿòèúÿëÿð ýþðêÿìëè õàðèúè àëèìëÿðèí ÷îõëó ñàéäà äÿðñëèêëÿðèíäÿ, ìîíîãðàôèéàëàðûíäà âÿ åëìè ìÿãàëÿëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Àëûíìûø íÿòèúÿëÿðèí áèð ÷îõó íåôò âÿ ãåéðè-íåôò ñÿíàéåñèíäÿ òÿäáèã îëóíìóø âÿ ñÿìÿðÿëè èãòèñàäè åôôåêò âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà 1994 èëäÿí áàøëàéàðàã ìåõàíèêà ñàùÿñèíäÿ ìöòÿìàäè îëàðàã áåéíÿëõàëã âÿ ðåñïóáëèêà åëìè êîíôðàíñëàðû, ñèìïîçèóìëàðû âÿ êîíãðåñëÿðè êå÷èðèëèð. Ðåñïóáëèêàäà ìåõàíèêà ñàùÿñèíäÿ áèð ÷îõ äþâðè åëìè íÿøðëÿð («Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ßñÿðëÿðè», «Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Õÿáÿðëÿðè», «Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí Õÿáÿðëÿðè», «Ðèéàçèééàò âÿ Ìåõàíèêà Èíñòèòóòóíóí ßñÿðëÿðè», «Íåôòãàç» âÿ ñ.) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð êè, áóíëàðäà Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí áàøãà äèýÿð þëêÿëÿðèí (Ðóñèéà, Òöðêèéÿ, Èðàí, Àëìàíèéà âÿ ñ.) àëèìëÿðèíèí äÿ åëìè ÿñÿðëÿðè ÷àï îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà ìåõàíèêà åëìèíèí èíêèøàôûíäà àêàä.-ëÿð Ç.È.Õÿëèëîâóí, À.Õ. Ìèðçÿúàíçàäÿíèí, Ã.Í.Úÿëèëîâóí, ìöõáèð öçâ É.ß.ßìÿíçàäÿíèí ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðèíè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Éöêñÿê åëìè íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíäà ùÿì÷èíèí ìöõáèð öçâëÿð Ð.ß.Áÿäÿëîâóí, Ð.Ñ.Ãóðáàíîâóí, Ñ.Ú.ßêáÿðîâóí, Ù.Ù. Ãóëèéåâèí, Ì.Ô.Ìåùäèéåâèí âÿ áàøãà àëèìëÿðèí äÿ áþéöê ÿìÿéè îëìóøäóð. Ð.Ñ.Ãóðáàíîâ, Ë.Õ.Òàëûáëû

Àñòðîíîìèéà Àçÿðáàéúàíäà àñòðîíîìèéà èëÿ ãÿäèìäÿí (11–12 ÿñðëÿð) ìàðàãëàíìûøëàð. Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíèí (Õàãàíè, Ôÿëÿêè Øèðâàíè, Íèçàìè) ÿñÿðëÿðèíäÿ Êàèíàòûí éàðàíìàñû, ïëàíåòëÿðèí ùÿðÿêÿòè âÿ ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû áèð ñûðà ìöëàùèçÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Àñòðîíîìèéàéà àèä ÿñàñëû òÿäãèãàòëàð èñÿ îðòà ÿñðëÿðèí àñòðîíîìó, ðèéàçèééàò÷ûñû, ôèëîñîôó âÿ äþâëÿò õàäèìè Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí (1201–74) àäû èëÿ áàüëûäûð. Í.Òóñèíèí òèêäèðäèéè (1259) Ìàðàüà Àñòðîíîìèéà Ðÿñÿäõàíàñû àñòðîíîìèê 642

âÿ ðèéàçè òÿäãèãàòëàð àïàðìàã ö÷öí äþâðöí ÿí áþéöê åëì ìÿðêÿçè èäè. Áóðàéà ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿí 100 íÿôÿðäÿí ÷îõ ìÿøùóð àëèì úÿëá åäèëìèøäè. Îíëàðûí àðàñûíäà Òóñèíèí îüóëëàðû Ñÿäðÿääèí âÿ ßñèëÿääèí, ùÿì÷èíèí Ãöòáÿääèí Øèðàçè, Ìöâÿéèÿääèí Îðäè, Íÿúìÿääèí Äÿáèðàíè, Øåéõ Êàìàë, Ùöñàìÿääèí Øàìè, Ôÿõðÿääèí Ìàðàüè, ßáöë Ôÿðÿú, ÷èíëè Ôàî Ìóí÷è, ìîíãîë Èñà, òèôëèñëè Ôÿõðÿääèí Èõëàòè âÿ á. ýþðêÿìëè àëèìëÿð âàð èäè. Ðÿñÿäõàíà î äþâðöí ÿí ùÿññàñ àñòðîíîìèê àëÿòëÿðè èëÿ òÿúùèç åäèëìèøäè: áþéöê äèâàð êâàäðàíòû, àðìèëëéàð ñôåðà, ôûðëàíàí êâàäðàíò, èêè ñöòóí àëÿòè âÿ ñ. Áóðàäà éàðàäûëìûø çÿíýèí êèòàáõàíàäà 400000-ÿ éàõûí ÿëéàçìà âàð èäè. Í. Òóñèíèí éàçäûüû ÿñÿðëÿð, ìÿñ., «Çèú Åëõàíè» («Åëõàíè úÿäâÿëëÿðè»), «Øÿêëöë-ãèòà» («Òàì äþðäòÿðÿôëè ùàããûíäà ÿñÿð» âÿ éà «Êÿñèøìÿëÿð øÿêëè»), «Öñòöðëàá» («Àñòðîëéàáèéà»), «Úàâàùèðíàìÿ», «ßõëàãè-Íàñèðè», «Òÿùðèðè-Þãëèäèñ» («Åâêëèäèí øÿðùè»), «Òÿùðèð ÿë-Ìÿúÿñòè» (Ïòîëåìåéèí «Ìÿúÿñòèíèí øÿðùè») âÿ ñ. åëìäÿ ìöùöì éåð òóòìóøäóð. Ðÿñÿäõàíàäà Àé âÿ Ýöíÿø òóòóëìàëàðûíû ãàáàãúàäàí õÿáÿð âåðìÿê ö÷öí õöñóñè úÿäâÿëëÿð òÿðòèá åäèëìèøäè. Áóðàäà äöçÿëäèëìèø Óëäóç êàòàëîãó Äðåçäåí ãàëåðåéàñûíûí «Ðèéàçèééàò-ôèçèêà» ñàëîíóíäà ñàõëàíûëûð. «Çèú Åëõàíè» ÿñÿðèíäÿ ñèíóñ âÿ òàíýåíñèí 60-ëûã ñàé ñèñòåìèíäÿ ö÷ðÿãÿìëè òðèãîíîìåòðèéà úÿäâÿëëÿðè, 13 ÿñðäÿ ìÿøùóð îëàí 256 øÿùÿðèí úîüðàôè êîîðäèíàòëàðûíûí úÿäâÿëè âåðèëìèøäèð. Áó úÿäâÿë Ëîíäîíäà (1652) âÿ Îêñôîðääà (1711) ÿðÿá âÿ ëàòûí äèëëÿðèíäÿ ÷àï åäèëìèøäèð. Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí åëìè èðñè ñîíðàëàð Þçáÿêèñòàí, Ùèíäèñòàí, ×èí, Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ðÿñÿäõàíàëàðûí éàðàäûëìàñûíà âÿ åëìè ôÿàëèééÿòèíÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. 15–16 ÿñðëÿðäÿ Ñåéèä Éÿùéà Áàêóâè, Áÿäðÿääèí ßìèð Ñåéèä Ëÿëÿâè, Ãèéàñÿääèí Øèðâàíè, 17 ÿñðäÿ Íÿñðóëëàù Õàëõàëèíèí àñòðîíîìèéà, ìÿíòèã âÿ ôÿëñÿôÿéÿ äàèð ÿñÿðëÿðè ìÿëóìäóð. 19 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ À.À. Áàêûõàíîâ Êàèíàòûí ãóðóëóø íÿçÿðèééÿñèíè þéðÿíìÿê ö÷öí ãÿäèì éóíàí âÿ ÿðÿá àñòðîíîìëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíè ìöòàëèÿ åòìèøäèð. Î, Í.Êîïåðíèê, Ã.Ãàëèëåé, È.Êåïëåð, È.Íéóòîí âÿ áàøãà àëèìëÿðèí íÿçÿðèééÿëÿðè èëÿ òàíûø îëìóø, äöíéàíûí ùåëèîñåíòðèê ñèñòåìè òÿëèìèíè ìöäàôèÿ åäÿí «ßñðàð öë-Ìÿëÿêóò» ÿñÿðèíè éàçìûøäûð. 20 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí Àçÿðáàéúàíäà àñòðîíîìèéàíûí èíêèøàôûíà ÿëâåðèøëè çÿìèí éàðàíäû. Î âàõòëàð ÀÄÓ âÿ ÀÏÈ-äÿ èëê åëìè òÿäãèãàòëàð àïàðûëñà äà, ÿñàñ ìÿ-

ñÿëÿ ìèëëè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí øÿðàèò éàðàòìàã èäè. Åëìè òÿäãèãàòëàðûí òÿêìèëëÿøìÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí òÿøêèëèíèí ùÿëëåäèúè ðîëó îëäó. Àñòðîíîìèéàéà äàèð òåðìèíëÿð òÿäðèúÿí éàðàäûëäû âÿ ãÿðàðëàøäû (Ì.Ó.Ùàøûìçàäÿ, Ù.Ú. Ìÿììÿäáÿéëè, Ð.ß.Ùöñåéíîâ). 194653 èëëÿðäÿ ðÿñÿäõàíà òèêìÿéÿ éàðàðëû ÿðàçè ñå÷ìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô ðàéîíëàðûíà åêñïåäèñèéàëàð òÿøêèë îëóíäó. 1953 èëäÿ àêäåìèéàíûí Ôèçèêà-ðèéàçèééàò Èí-òó íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø àñòðîíîìèéà åêñïåäèñèéàñû ÿââÿëêè àõòàðûøëàðû äà íÿçÿðÿ àëìàãëà Øàìàõû Ðÿñÿäõàíàñûíûí èíäèêè éåðèíè ðÿñÿäõàíà ö÷öí òÿñäèã åòäè. Åêñïåäèñèéà 1954 èëäÿ åëìè øþáÿéÿ, 1956 èëäÿ èñÿ ìöñòÿãèë àñòðîôèçèêà áþëìÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Áóðàäà åëìè òÿäãèãàòëàð äàùà ñÿìÿðÿëè àïàðûëûðäû. Òåëåñêîïëàð ãóðóëóð, ÀÄÓ-äà ýÿíú àñòðîíîìëàð ùàçûðëàíûð, éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàð ùàçûðëàìàã ö÷öí ãàáàãúûë àñòðîíîìèéà ìÿðêÿçëÿðèíÿ àñïèðàíòóðàéà ìöòÿõÿññèñëÿð ýþíäÿðèëèðäè. ØÀÐ ö÷öí éåðèí ñå÷èëìÿñèíäÿ âÿ áóðàäà òÿäãèãàò èøëÿðèíèí òÿøêèëèíäÿ àêàä. Ù. Ô.Ñóëòïíîâóí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Øàìàõû Àñòðîôèçèêà Ðÿñÿäõàíàñû (ØÀÐ) Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ Àñòðîôèçèêà Áþëìÿñè (1956-60) âÿ îíóí Øàìàõû àñòðîíîìèéà ìöøàùèäÿ ñò. (1956-60, Ïèðãóëó) ÿñàñûíäà 1960 èëäÿ éàðàíìûøäûð. ØÀÐ ÿëâåðèøëè àñòðîèãëèì øÿðàèòèíÿ ýþðÿ äöíéà ðÿñÿäõàíàëàðû ñûðàñûíäà õöñóñè öñòöíëöéÿ ìàëèê îëìàãëà òåëåñêîï âÿ åëìè úèùàçëàðëà òÿúùèçèíÿ ýþðÿ äöíéàíûí ÿí áþéöê åëìè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûð. Áàêûäàí 144 êì ìÿñàôÿäÿ, Øàìàõû ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ Ïèðãóëó äàüûíûí øèìàë âÿ øèìàë-øÿðã éàìàúûíäà, äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 1435 ì éöêñÿêëèêäÿ éåðëÿøèð. 24,9 ùà ñàùÿíè ÿùàòÿ åäèð. ØÀÐ-ûí ÿñàñ òÿäãèãàò èñòèãàìÿòëÿðè: óëäóçëàð, Ýöíÿø âÿ ïëàíåòëÿð ôèçèêàñû; àñòåðîèä, êîìåò âÿ ñöíè ýþé úèñìëÿðè äèíàìèêàñû âÿ ñ. ØÀÐ ÿí ìöàñèð àëÿòëÿðëÿ òÿúùèç åäèëìèøäèð. 1957 èëäÿ ØÀÐ-äà èëê òåëåñêîï (Õðîìîñôåð-Ôîòîñôåð Ýöíÿø òåëåñêîïó) ãóðóëìóøäóð. 1959 èëäÿ ðÿñÿäõàíàäà 200 ìì-ëèê ÀÇÒ-7 ôîòîåëåêòðèê òåëåñêîïó ãóðóëìóø âÿ îíóí âàñèòÿñèëÿ ÿðàçèíèí àñòðîèãëèìèíèí þéðÿíèëìÿñè ìÿñÿëÿñè þç ùÿëëèíè òàïìûøäûð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ öôöãè Ýöíÿø (1962), ÀÑÒ-452 (1964), ÀÇÒ-8 (1970), Ñåéñ-600 (1980) òåëåñêîïëàðû èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Ýöíÿøèí ìöøàùèäÿëÿðèíäÿ îïòèê òåëåñêîïëàðëà éàíàøû, ðàäèîòåëåñêîïëàð äà èøëÿäèëäè. ØÀÐ-äà 2ìåòðëèê òåëåñêîïóí [êå÷ìèø Àëìàíèéà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñûíûí «Êàðë Ñåéñ Éåíà» («Úàðë Çåèññ Æåíà») ôèðìàñûíäà èñòåùñàë îëóíìóøäóð] àëûíìàñû âÿ 1966 èëèí ñåíòéàáðûíäà èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿñèíèí õöñóñè ðîëó îëìóøäóð. Áàòàáàò ìöøàùèäÿ ñò. äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 2300 ì éöêñÿêëèêäÿ òàú òåëåñêîïëàðûíäàí îëàí 535 ìì-ëèê êîðîíîãðàô, 60 ñì-ëèê ðåôëåêòîð ãóðóëìóøäóð. Øàìàõû Àñòðîôèçèêà Ðÿñÿäõàíàñûíäà Ëåíèíãðàä (Ñ.-Ïåòåðáóðã) Îïòèêà – Ìåõàíèêà Áèðëèéèíäÿ èñòåùñàë åäèëìèø Øìèäò ñèñòåìëè 90 ñì-ëèê ÀÇÒ-15 òåëåñêîïóíóí ãóðàøäûðûëìàñû ö÷öí ùàçûðëûã èøëÿðè àïàðûëûð. Áóíäàí áàøãà ðÿñÿäõàíàíûí ÿðàçèñèíäÿ ÀÔÐ-ÿ ìÿõñóñ 350 ìì-ëèê ôîòîåëåêòðèê òåëåñêîïó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ÀÄÓ-äà àñòðîôèçèêëÿð ùàçûðëàìàã ìÿãñÿäèëÿ 1975 èëäÿ éàðàäûëìûø àñòðîôèçèêà êàôåäðàñû ýÿíú êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà âÿ ðåñïóáëèêàäà àñòðîíîìèéàíûí èíêèøàôûíäà ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿ îëäó. Àçÿðáàéúàí àñòðîíîìëàðû òÿðÿôèíäÿí Ýöíÿø ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ õðîìîñôåð àëûøìàëàðûíà äàèð éåíè äÿãèã ìöøàùèäÿ ôàêòëàðû àøêàð åäèëìèø, àëûøìà ùàäèñÿñèíÿ ýöúëö ãàç-äèíàìèê ïàðòëàéûø íÿçÿðèééÿñè òÿòáèã åäèëÿðÿê îíëàðûí áèð ÷îõ ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿðè èçàù îëóíìóø, àëûøìà áàø âåðÿí éåðèí ùöíäöðëöéö èëÿ îíóí ýöúö, ùÿì÷èíèí àëûøìà ïëàçìàñûíûí èëêèí êöòëÿñè èëÿ îðàäà éûüûëàí åíåðæè àðàñûíäà àñûëûëûãëàð òàïûëìûø, àëûøìàëàðäà âÿ Ýöíÿøäÿí ìàääÿ àòûëìàñûíäà êè÷èê ñöðÿòëè ìàãíèò ùèäðîäèíàìèê çÿðáÿ äàëüàëàðûíûí ÷îõ áþéöê òÿñèðè îëäóüó ýþñòÿðèëìèøäèð. Ýöíÿø ñïåêòðèíäÿêè õÿòëÿðèí øÿðã-ãÿðá àñèììåòðèéàñû, Ýöíÿøèí ôûðëàíìàñûíûí áóúàã ñöðÿòèíèí ôîòîñôåðèí äÿðèíëèéè áþéöäöêúÿ àðòìàñû, Ýöíÿø äÿíÿúèêëÿðèíèí, ôëîêêóëëàðûí, ñïèêóëëàðûí, ìÿøÿëëÿðèí, òàú ïðîòóáåðàíñëàðûíûí éåíè õöñóñèééÿòëÿðè èçàù åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Ýöíÿøè ðàäèîäàëüàëàðëà àðàøäûðàðàã ïðîòîí àëûøìàëàðû âÿ Ýöíÿø òóòóëìàñû çàìàíû (1976) áèð ñûðà éåíè, äÿãèã åëìè íÿòèúÿëÿð àëìûø, ìöõòÿëèô äàëüàëàðäà èøëÿéÿ áèëÿí, éöêñÿê ùÿññàñëûüà ìàëèê ðàäèîñïåêòðîãðàô ùàçûðëàéàðàã Ýöíÿøäÿ ìöõòÿëèô äàëüàâàðû äÿéèøìÿëÿð îëäóüóíó òàïìûø, îíëàðûí èíúÿ ãóðóëóøëó îëìàëàðûíû àøêàð åòìèøëÿð. Ýöíÿø ñïåêòðèíäÿêè áèð ÷îõ õÿòëÿðèí ôèçèêè ïàðàìåòðëÿðè ÷îõ äÿãèã þë÷öëìöø âÿ ùåñàáëàíìûøäûð. Ñîí çàìàíëàð Ýöíÿø-Éåð ÿëàãÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ äÿ êèôàéÿò ãÿäÿð òÿäãèãàò èøëÿðè ùÿñð îëóíìóøäóð. Áèð ñûðà ôèçèêè âÿ áèîëîæè ïðîñåñëÿðèí Ýöíÿø ôÿàëëûüûíäàí àñûëûëûüû ìÿñÿëÿñè þéðÿíèëìèøäèð. Ýöíÿø ôÿàëëûüû âÿ ìàãíèò ôûðòûíàëàðûíûí

èíñàíûí áàø áåéíèíèí ôèçèîëîæè äóðóìóíà, êàðäèîëîæè õÿñòÿëèêëÿðÿ, éîë-íÿãëèééàò ùàäèñÿëÿðèíèí äèíàìèêàñûíà âÿ ñ. ìöìêöí òÿñèðè þéðÿíèëìèøäèð. Ýöíÿø ñèñòåìè úèñìëÿðèíèí ñïåêòðîôîòîìåòðèéàñûíà äàèð ØÀÐ-äà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ïëàíåòëÿð âÿ îíëàðûí ïåéêëÿðèíäÿêè ôèçèêè øÿðàèòÿ, îíëàðûí àòìîñôåðëÿðèíèí êèìéÿâè òÿðêèáè âÿ ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ àèääèð. 1971 èëäÿ Ìàðñ ïëàíåòèíèí áþéöê ãàðøûäóðìàñû çàìàíû èíòåðôåðåíñèéà ñöçýÿúëÿðè âàñèòÿñèëÿ ÷ÿêèëìèø áþéöêìèãéàñëû øÿêèëëÿð ïëàíåò ñÿòùèíèí ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðèíè äÿãèã þéðÿíìÿéÿ âÿ Ìàðñûí òîïîãðàôèê õÿðèòÿñèíèí ùàçûðëàíìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. 1976 èëäÿ Éóïèòåðèí Èî ïåéêèíèí ñïåêòðèíäÿ øöàëàíìà õÿòëÿðè àøêàð îëóíìóø âÿ îðàäà ôÿàë ïðîñåñëÿðèí ýåòäèéè ãåéä åäèëìèøäèð. 1979 èëäÿ «Âîéàúåð» êîñìèê ýÿìèñè âàñèòÿñèëÿ ùÿãèãÿòÿí Èî ïåéêèíäÿ

ìåò àèëÿëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðè, îíëàðûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñè òÿäãèã îëóíìóøäóð. Éóïèòåð, Ñàòóðí, Óðàí êîìåò àèëÿëÿðèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè áàðÿäÿ íÿçÿðèééÿ éàðàäûëìûøäûð. Áèð ñûðà êîìåò ãðóïëàðûíûí öìóìè êöëëèééàòäàí ñå÷èëìÿñè, îíëàðûí ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñè äÿ þéðÿíèëìèøäèð. Éåðèí ñöíè ïåéêëÿðèíèí çàìàíëàðû äÿãèã îëìàéàí (öìóìè ùàëäà íàìÿëóì îëàí) íàòàìàì âÿ òàì îïòèê ìöøàùèäÿëÿðè ÿñàñûíäà îíëàðûí äàèðÿâè âÿ åëëèïòèê îðáèòëÿðèíèí òÿéèíè íÿçÿðèééÿñè ãóðóëìóøäór. Óëäóçëàð âÿ äóìàíëûãëàð ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ àü úûðòäàíëàð âÿ íåéòðîí óëäóçëàðûí ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿðè àðàøäûðûëìûø, èôðàò éåíè óëäóçëàðûí, ïóëñàðëàðûí, ðåíòýåí ìÿíáÿëÿðèíèí, ãàðà äÿëèêëÿðèí, êîëëàïñ ùàäèñÿñèíèí áèð ÷îõ õóñöñèééÿòè ñòàòèñòèê öñóëëà þéðÿíèëìèø, èêèãàò âÿ ñûõ ãîøà, ýå-

Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ìÿùÿììÿä Íÿñèðÿääèí Òóñè àäûíà Øàìàõû Àñòðîôèçèêà Ðÿñÿäõàíàñû (ØÀÐ).

âóëêàí ïöñêöðìÿñèíèí áàø âåðäèéè ìöÿééÿí îëóíìóøäóð. Ñîí èëëÿð àñòåðîèäëÿðèí äÿ ñïåêòðàë ìöøàùèäÿñè àïàðûëûð âÿ îíëàðûí éàøû âÿ ìèíåðàë òÿðêèáè þéðÿíèëèð. 1970-2001 èëëÿðäÿ òàïûëìûø éåíè àñòåðîèäëÿðÿ «ØÀл, «Àçÿðáàéúàí», «Íèçàìè», «Úàâèä», «Ìöñëöì Ìàãîìàéåâ», «Òóñè», «Ñîðèí» àäëàðû âåðèëìèøäèð. Àéäàêû áèð êðàòåðÿ èñÿ Í.Òóñèíèí àäû âåðèëìèøäèð. Ìàðñ ïëàíåòèíèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìè Í.Á. Èáðàùèìîâóí ìöùöì åëìè íàèëèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã Áåéíÿëõàëã Àñòðîíîìèéà Èòòèôàãû ïëàíåòèí ñÿòùèíäÿêè áþéöê êðàòåðëÿðäÿí áèðèíè «Èáðàùèìîâ êðàòåðè» àäëàíäûðìûøäûð (1982). Ýþé ìåõàíèêàñû âÿ àñòðîäèíàìèêà ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Ýöíÿø ñèñòåìèíäÿ àñòåðîèäëÿðèí áèð íå÷ÿ èëêèí áþéöê úèñìèí òÿäðèúÿí ïàð÷àëàíìàñûíäàí éàðàíäûüû ðèéàçè ñöáóòà éåòèðèëìèøäèð. Òÿðïÿíìÿç ìÿðêÿç ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèëìèø âÿ îíóí õöñóñè ùàëû îëàí ö÷ òÿðïÿíìÿç ìÿðêÿç ìÿñÿëÿñèíèí ïðàêòèê òÿòáèãè âåðèëìèøäèð. Ïåðèîäèê êîìåòëÿðèí Éóïèòåð âÿ Ñàòóðí àèëÿëÿðèíÿ àéðûëìàñû èñáàò åäèëìèøäèð. Êî-

íèø þðòöêëö, ìàãíèò, ãåéðè-ñòàñèîíàð, éåíè óëäóçëàðûí, ñåôåèäëÿð âÿ áàøãà äÿéèøÿí óëäóçëàðûí òÿäãèãèíÿ àèä ìöùöì íÿòèúÿëÿð àëûíìûø âÿ ÷îõëó åëìè ÿñÿð éàçûëìûøäûð. ØÀÐ-äà óëäóçëàð ñïåêòðàë, ôîòîìåòðèê, ïîëéàðèìåòðèê âÿ åëåêòðîñïåêòðîôîòîìåòðèê öñóëëàðëà ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ñûõ ãîøà óëäóç ñèñòåìëÿðèíäÿ ìàääÿ àõûíû, éåíè óëäóçëàðäàí àòûëàí þðòöêëÿðèí ãóðóëóøó âÿ ùÿðÿêÿòè, òåðìèê þðòöêëö óëäóçëàðäà ìàêðî-ìèêðîòóðáóëåíò ñöðÿòëÿð, ìàãíèò óëäóçëàðäà äÿéèøêÿíëèê, ãåéðèñòàñèîíàð óëäóçëàðäà áÿðàáÿð ñöðÿòëè ìàääÿ àòûëìàñû âÿ áàøãà ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð éåíè íÿòèúÿëÿð àëûíìûøäûð. Ñïåêòðîôîòîìåòðèê öñóëëà 425 ïàðëàã óëäóçóí ñïåêòðëÿðèíäÿ åíåðæèíèí ìöòëÿã ïàéëàíìàñû àëûíìûøäûð. ØÀÐ-äà óëäóç âÿ äóìàíëûãëàð ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ åëìè òÿäãèãàòëàð àïàðìàã ö÷öí âàõòèëÿ êå÷ìèø ÀÄÐ ÅÀ Ìÿðêÿçè Àñòðîôèçèêà Èí-òóíóí äàèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí àñòðîíîìèéà ìöøàùèäÿ ñò. òÿøêèë åäèëìèøäè. Øàìàõû Àñòðîôèçèêà Ðÿñÿäõàíàñû ùàçûðäà Ðóñèéà ÅÀ Õöñóñè Àñòðîôèçèêà Ðÿñÿäõàíàñû, Óêðàéíà, Ýöðúöñòàí, Òöðêèéÿ, Íèäåðëàíä, Ôðàíñà, ÀÁØ, Éàïîíèéà, Àëìàíèéà âÿ ñ. 643

AZßÐÁÀÉÚÀÍ þëêÿëÿðèí àñòðîíîìèéà òÿøêèëàòëàðû âÿ àñòðîíîìëàðû èëÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã åäèð, áèðýÿ òÿäãèãàò èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Ãàëàêòèêàëàðûí ôûðëàíìà ñöðÿòëÿðèíÿ äàèð äöíéàäà àïàðûëìûø äÿãèã þë÷ìÿëÿðèí õåéëè ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíÿ ìÿõñóñäóð. ØÀÐ-ûí ôÿàëèééÿòè äþâðöíäÿ àñòðîíîìèéà öçðÿ 40-äàí ÷îõ ìîíîãðàôèéà, êèòàá, äÿðñëèê, êàòàëîã âÿ åëìèêöòëÿâè áðîøöðëÿð íÿøð åäèëìèøäèð. Áóíëàðûí àðàñûíäà Ù.Ú.Ìÿììÿäáÿéëèíèí «Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí áàíèñè Íÿñèðÿääèí Òóñè» (1961, ðóñ äèëèíäÿ), Ð.ß. Ùöñåéíîâóí «Ýöíÿø àëûøìàëàðûíäà äèíàìèê ïðîñåñëÿð» (1975, ðóñ äèëèíäÿ), äöíéà åëìè ÿäÿáèééàòûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã ØÀÐ-äà éàðàäûëìûø ðåíòýåí ìÿíáÿëÿðèíèí òàì êàòàëîãó (1979), Å.Ñ.Áàáàéåâèí «Èîíîñôåðäÿí êå÷ÿí ðàäèî äàëüàëàðûí ññèíòèëéàñèéàñû» (2000, èíýèëèñ äèëèíäÿ), Ð.Õ.Ñàëìàíçàäÿíèí «Óëäóç ñïåêòðëÿðèíäÿ ôðàóíùîôåð õÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíûí îïòèê äÿðèíëèêëÿðè áàðÿäÿ» (1998, ðóñ äèëèíäÿ), Â.ß.Ìÿùÿððÿìîâóí «Êîñìèê îáéåêòëÿðèí èíôðàãûðìûçû ìöøàùèäÿëÿðè òåõíèêàñû» (2002) âÿ ñ. êèòàá âÿ ìîíîãðàôèéàëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Í.Òóñèíèí «Òÿùðèðè-Þãëèäèñ» ÿñÿðè (2001), «Íÿñèðÿääèí Òóñè âÿ ìöàñèð àñòðîíîìèéà» (Òóñè-800 - Áåéíÿëõàëã êîíôðàíñûíûí ìàòåðèàëëàðû), ß.Ñ. Ãóëèéåâèí «Àçÿðáàéúàí àñòðîíîìèéàñû ÕÕ ÿñðäÿ» (2002), Í.Ç. Èñìàéûëîâóí «Óëäóç àòìîñôåðëÿðèíäÿ ãåéðè-ñòàñèîíàð ïðîñåñëÿð: úàâàí âÿ êèìéÿâè ïåêóëéàð óëäóçëàð» (2002, ðóñ äèëèíäÿ), Ì.Á.Êÿðèìáÿéîâ âÿ áàøãàëàðûíûí «Ýöíÿø ñÿòùèíèí èíúÿ ãóðóëóøóíóí òÿäãèãè âÿ éåðöñòö ìöøàùèäÿëÿðèí áÿçè ÷ÿòèíëèêëÿðè» (2003, ðóñ äèëèíäÿ) âÿ ñ. ÷àï îëóíìóøäóð. 35 èëëèê òàðèõÿ ìàëèê îëàí «ØÀÐ ñèðêóëéàðû» æóðíàëûíûí 120 ñàéû ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. ØÀÐ-ûí ÿìÿêäàøëàðû 1500-äÿí àðòûã ìÿãàëÿ ÷àï åòäèðìèø, îíëàðûí åëìè íÿòèúÿëÿðèíÿ äöíéà ÿäÿáèééàòèíäà 800-äÿí ÷îõ èñòèíàä åäèëìèø, áó íÿòèúÿëÿðèí áèð ÷îõó äÿðñëèêëÿðÿ âÿ êöòëÿâè êèòàáëàðà äöøìöøäöð. Îí ö÷ Àçÿðáàéúàí àñòðîíîìó Áåéíÿëõàëã Àñòðîíîìèéà Èòòèôàãûíà, 10-äàí àðòûã àñòðîíîì èñÿ Àâðîïà Àñòðîíîìèéà Úÿìèééÿòèíÿ öçâ ñå÷èëìèøëÿð. ØÀÐ-äà Í.Òóñè éàðàäûúûëûüûíûí òÿäãèãè ùÿìèøÿ äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí çÿíýèí åëìè èðñè âÿ îíóí éàðàäûúûñû Í.Òóñèíèí äöíéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà ìèñèëñèç ðîëó òÿôñèëàòû èëÿ þéðÿíèëìèøäèð. Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè ÿñàñûíäà ìîíîãðàôèéàëàð ùàçûðëàíûá íÿøð îëóíìóøäóð. 1951 âÿ 1981 èëëÿðäÿ Í.Òóñèíèí 750 âÿ 780 èëëèê 644

éóáèëåéëÿðè ðåñïóáëèêàäà ãåéä îëóíìóøäóð. Éóáèëåé òÿäáèðëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ 1998 èëäÿí áàøëàéàðàã ØÀÐ-äà «Òóñè800» Ìÿúëèñèíèí ñÿêêèç (èêè áåéíÿëõàëã âÿ àëòû ðåñïóáëèêà ñÿâèééÿëè) êîíôðàíñû êå÷èðèëìèøäèð. ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí ãÿðàðû èëÿ 2001 èë áöòöí äöíéàäà «Íÿñèðÿääèí Òóñè èëè» åëàí åäèëìèø âÿ îíóí 800 èëëèê éóáèëåéè äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ ãåéä îëóíìóøäóð. Í.Òóñè àäûíà Øàìàõû Àñòðîôèçèêà Ðÿñÿäõàíàñûíûí ÿìÿêäàøëàðû ö÷öí É.Ìÿììÿäÿëèéåâ ãÿñÿáÿñè ñàëûíìûø, áóðàäà ÿìÿêäàøëàð ö÷öí ùÿð úöð øÿðàèò éàðàäûëìûøäûð. Ãÿñÿáÿäÿ ìåùìàíõàíà, ÿìÿêäàøëàð ö÷öí èø îòàãëàðû, åìàëàòõàíàëàð, ìÿêòÿá, óøàã áàü÷àñû, ïî÷ò âÿ ñ. îáéåêòëÿð ìþâúóääóð. Íàõ÷ûâàí ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ ØÀÐ-ûí Áàòàáàò ìöøàùèäÿ ñò. (1972) âÿ Àüäÿðÿ àñòðîíîìèéà ñò. (1997) éàðàäûëìûø, 2003 èëäÿ ùÿð èêèñè Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Íàõ÷ûâàí øþáÿñèíèí òÿðêèáèíÿ êå÷èðèëìèøäèð. ßä.: Ì ÿ ì ì ÿ ä á ÿ é ë è Ù . Ú . «Íÿñèðÿääèí Òóñè», Á., 1957; Ù ö ñ å é í î â Ð . ß . Àñòðîíîìèéà, Á., 1997; à ó ë è é å â ß . Ñ . «Àçÿðáàéúàí àñòðîíîìèéàñû XX ÿñðäÿ», Á., 2001. Ù.Ô.Ñóëòàíîâ, Ð.ß.Ùöñåéíîâ, ß.Ñ.Ãóëèéåâ, Ð.À.Çåéíàëîâ

Eíåðýåòèêà Azÿrbaycanûn zÿngin ôèëèç âÿ neft yataqlarûna malik olmasû, áó ñÿðâÿòëÿðèí sÿnaye ösulu ilÿ ÷ûxarûlmasû, nÿqli, hÿm÷inin emalû elektrik enerjisindÿn geniø øÿkildÿ istifadÿ olunmasû çÿðóðÿòèíè yaratmûødû. 1883 ildÿ “Ñèìåíñ ãàðäàøëàðû” øèðêÿòè Ýÿäÿáÿéäÿêè Ãàëàêÿíä ìèñÿðèòìÿ ç-äóíäà ñóéóí åíåðæèñèíè åëåêòðèê åíåðæèñèíÿ ÷åâèðÿí 2 òóðáèí ãóðàøäûðäû. Ùÿìèí èëäÿ “Nobel qardaølarû” firmasû Áàêûäà ilk istilik elektrik st.-nû istismara verdi. “Elektrosila” sÿhmdar cÿmiyyÿti 1901 ildÿ Bibiheybÿtdÿ, 1902 ildÿ Aüøÿhÿrdÿ sÿnaye tipli elektrik st.larûnû iøÿ saldû. 1913 ildÿ Azÿrbaycanûn elektrik st.-larû göcönÿ gþrÿ ÷àð Rusiyasûnda ö÷öncö yerdÿ (Moskva vÿ Peterburqdan sonra) idi. 20 ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ Bakûda ömumi göcö 55 ÌVt olan 2 istilik elektrik stansiyasû, neft mÿdÿnlÿrinin vÿ neft ÷ûxarûlan ÿrazilÿrdÿêè èñòåùëàê÷ûëàðûí ehtiyacûnû þdÿmÿk mÿqsÿdilÿ ömumi göcö 12 ÌVt olan ki÷ik elektrik st.-larû fÿaliyyÿt gþstÿrirdi.

Azÿrbaycanda elektrik st.-larûnûn inøasû ilÿ yanaøû enerji sistemlÿrinèí, hÿm÷inin enerji paylayûcû øÿbÿkÿlÿrin yaranmasû, onlarûn vahid mÿrkÿzdÿn idarÿ olunmasû prosesi gedirdi. Azÿrbaycanûn energetika sÿnayesi aøaüûdakû ÿsas inkiøaf mÿrhÿlÿlÿrini ke÷miødir. 1883 èëäÿ Áàêûäà ýöúö 126 êÂò îëàí èëê èñòèëèê åëåêòðèê ñò.-ñû èøÿ ñàëûíäû. 1901 ildÿ Áàêûäà 1400 êÂò göcöndÿ istilik elektrik st.-sû (sonralar Krasin ad. Äþâëÿò Ðàéîí Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñû – DRES) istismara verildi. 1902 ildÿ Aüøÿhÿrdÿ 4600 êÂò göcöndÿ elektrik st.-sû (1923 ildÿn “Qûrmûzû Ulduz” DRES; èíäèêè 1 ¹-ëè Áàêû ÈÅÌ) iøÿ salûndû. 1906 ildÿ Rusiyada ilk dÿfÿ Krasin ad. DRES-dÿ buxar turbini quraødûrûldû. 1924 ilin fevralûnda SSRÈ-dÿ ilk dÿfÿ olaraq Bakûda elektrik intiqallû tramvay istifadÿyÿ verildi. 1926 il èéóëóí 6-äà SÑÐÈ-äÿ ilk elektriklÿødirilmiø Bakû-Sabun÷u-Suraxanû dÿmir yolu istifadÿyÿ verildi (uz. 20 km). 1926 ildÿ Sovetlÿr Birliyindÿ ilk dÿfÿ Krasin ad. DRES-in qazanxanasû tÿbii qazla iølÿmÿyÿ baølamûødû. 1932 ildÿ “Qûrmûzû Ulduz” ÄÐÅÑ-è ilÿ Ramanû neft mÿdÿnlÿrini birlÿødirÿn 8,5 km uz.-äa 110 kV-luq ilk elektrik þtörmÿ xÿtti (EÞX) tikilib istifadÿyÿ verildi. 1941 ildÿ 1 ¹-ëè Sumqayût Èstilik Elektrik Mÿrkÿzi (ÈEM) istifadÿyÿ veðiläè. 1954 ildÿ 359 MVt göcöndÿ Mingÿ÷evir ñó-åëåêòðèê ñòàíñèéàñû (SES; Sovet Èttifaqûnda Dnepr SES-dÿn sonra ÿn bþyök SES) tikilib istifadÿyÿ verildi. 1954 ildÿ 110 kV-luq EÞX vasitÿsilÿ Azÿrbaycan vÿ Görcöstan ånerji sistemlÿri arasûnda ÿlaqÿ yaradûldû. 1960 ildÿ “Øimal” ÄÐÅÑ-äÿ (1954 èëäÿ èøÿ ñàëûíìûøäûð) Avropada ilk dÿfÿ áóõàðûí òÿçéèãè 140 atm., òåìïåðàòóðó 570°C olan 150 MVt ýöúöíäÿ enerji bloku istifadÿyÿ verildi. 1962 ildÿ 220 kV-luq EÞX vasitÿsilÿ Úÿíóáè Ãàôãàç vahid energetika sistemi yaradûldû. 1962 ildÿ Avropada ilk dÿfÿ ßliBayramlûda 150 MVt-ëûã a÷ûã tipli eneræi bloku iøÿ salûndû. 1964 ildÿ Azÿrbaycanda ilk 330 kVluq EÞX istifadÿyÿ verildi. 1969 ildÿ Úÿíóáè Ãàôãàçûí energetika sistemi ilÿ SSRÈ-nin Avropa

AZßÐÁÀÉÚÀÍ hissÿsinin energetika sistemi birgÿ fÿaliyyÿt gþstÿrmÿyÿ baøladû. 1971 ildÿ “Araz” SES istifadÿyÿ verildi. 1977 ildÿ Tÿrtÿr ÷àéû öçÿðèíäÿ “Ñÿðñÿíý” SES tikilib istifadÿyÿ verildi. 1981 ildÿ “Azÿrbaycan” DRES-èí (2400 MVt) áèðèíúè åíåðæè áëîêó èñòèñìàðà âåðèëäè. 1983 ildÿ 380 MVt göcöndÿ Øÿmkir SES tikilib istifadÿyÿ verildi. 1985 ildÿ “Azÿrbaycan” DRES vÿ Abøeron yarûmstansiyasûnû birlÿødirÿn 500 kV-luq EÞX istifadÿyÿ verildi. 2000 ildÿ göcö 150 MVt olan Yenikÿnd SES tikilib istifadÿyÿ verildi. 2000 ildÿ 2 ¹-ëè Bakû ÈEM-dÿ hÿr birinin göcö 55 MVt olan 2 buxar qurüusu tikilib istifadÿyÿ verildi. 2001 ildÿn etibarÿn Azÿrbaycanûn enerji sistemi Rusiya vÿ Görcöstan enerji sistemëÿði ilÿ yanaøû, Törkiyÿ vÿ Èran enerji sistemlÿri ilÿ dÿ ÿlaqÿlÿndirilmiø øÿkildÿ iølÿmÿyÿ baøladû. Þlkÿnin elektrik enerjisinÿ olan tÿlÿbatûnûn tamamilÿ þdÿnilmÿsi, beynÿlxalq enerji sistemlÿri ilÿ ÿlaqÿlÿrin daha da geniølÿndirilmÿsi, enerji sektorunda yeni texnika vÿ texnologiyalardan istifadÿ olunmasû, hÿm÷inin möasir idarÿetmÿ ösullarûnûn tÿtbiqè mÿqsÿdilÿ Azÿrbaycan Respóáëèêàñûnûn enerji sektorunun 2004–15 illÿr ÿrzindÿ inkiøaf proqramû, åëÿúÿ äÿ bÿðïà olunan enerji mÿnbÿlÿrindÿn istifadÿ öçrÿ milli proqram iølÿnib hazûrlanìûødûð. Energetika elminin Azÿrbaycanda ÿsaslû inkiøafû 1920 ildÿn baølanmûødûr. 1920 ildÿ a÷ûlmûø Bakû Politexnik Èntunda (indiki Azÿrbaycan Dþvlÿt Neft Akademiyasûnda) energetika faköltÿsi

yaradûldû. Burada energetika özrÿ möhÿndis kadrlarû hazûrlamaqla yanaøû, elmi tÿdqiqat iølÿri dÿ aparûlûrdû. Sonralar SSRÈ EA Zaqafqaziya filialûnûn Azÿrbaycan øþbÿsindÿ energetika bþlmÿsi yaradûldû (1935). Bþlmÿdÿ elektrotexnika, istilik texnikasû, hidrotexnika vÿ neft texnikasû qruplarû fÿaliyyÿt gþstÿrirdi. Bþlmÿ, ÿsasÿn, respóáëèêànûn enerji ehtiyatlarûnûn aøkara ÷ûxarûlmasû, mþvcud enerji mÿnbÿlÿrindÿn sÿmÿrÿli istifadÿ ösullarûnûn hazûrlanmasû, neft sÿnayesinin vÿ xalq tÿsÿrröfatûnûn energetika mÿsÿlÿlÿrinin hÿlli ilÿ mÿøüul olurdu. Energetika elminin sonrakû inkiøafû 1945 ildÿ bu bþlmÿnin ÿsasûnda yaradûlmûø Azÿrbàéúàí EA Elmi Tÿdqiqat Energetika Èn-tu (indiki Elmi Tÿdqiqat Energetika vÿ Enerjilayihÿ Èntu) ilÿ baülûdûr. Èn-tdakû ildûrûm hadisÿlÿri vÿ ondan möhafizÿ öñóëëàðûíû þyrÿnÿn laboratoriya SSRÈ-dÿ yeganÿ laboratoriya idi. 1960 ildÿ Energetika Èn-tundakû hidroenergetika vÿ hidravlika mÿsÿlÿlÿri ilÿ mÿøüul olan laboratoriyalarûn ÿsasûnda Su Problemlÿri Èntu yaradûldû. 1920-35 illÿrdÿ energetika tÿsÿrröfatûnûn bÿrpañû vÿ inkiøafû, enerji avadanlûüûnûn texniki gþstÿricilÿrinin yöksÿldilmÿsi, respóáëèêàdakû ÷aylarûn enerji ehtiyatûnûn möÿyyÿn edilmÿsi, elektrik stansiyalarûnûn, elektrik øÿbÿkÿlÿrinin lahiyÿlÿndirilmÿsi, yaradûlmasû vÿ s. ÿsas mÿsÿlÿlÿr idi. 20 ÿñðèí 30-cu illÿrinèí ÿvvÿllÿrindÿ neft quyularûnûn qazûlmasû vÿ neft÷ûxarma sÿnayesi, demÿk olar ki, tàmamilÿ elektriklÿødirildi. Neft mÿdÿnlÿrinin elektrik enerjisi ilÿ tÿchizinin sÿmÿrÿli sisteminin iølÿnib hazûrlanmasû, enerji itkilÿrinin azaldûlmasû, dÿrinlik

nasosu qurüularûnûn elektrik intiqallarûnûn f.i.ÿ.-nûn yöksÿldilmÿsi mÿsÿlÿlÿri hÿll edildi (K.N. Quluzadÿ vÿ b.). 193741 illÿrdÿ Azÿrbaycanûn energetika sisteminin statik vÿ dinamik dayanûqlûüûnû artûrmaq mÿqsÿdilÿ avtomatik tÿsirlÿnmÿ tÿnzimlÿyicilÿri, avtomatik tÿkrarqoøulma, elektrikþtörmÿ xÿtlÿrinin (EÞX) rele möhafizÿsinin vÿ a÷arlarûn iøini sörÿtlÿndirÿn avtomatlar, maøûnlarûn yenidÿn sinxronlaødûrûlmasû avadanlûüû vÿ s. tÿtbiq edildi. Qûsaqapanmûø rotorlu asinxron möhÿrriklÿr tÿtbiq îëóíäó vÿ qûsaqapanma cÿrÿyanlarûnûn qiymÿtini möÿyyÿnlÿødirÿn bir sûra hesablamalar aparûldû. 1944-54 illÿrdÿ generatorlarûn tÿsirlÿnmÿsi itÿn hallarda, qeyri-simmetrik yöklÿr øÿraitindÿ onlarûn iø rejimlÿrinin nÿzÿri vÿ tÿcröbi tÿdqiqi sahÿsindÿ iølÿr aparûldû, ùÿì÷èíèí generatorlarûn þz-þzönÿ sinxronlaøma ösulu ilÿ iøÿ salûnmasû imkanû þyrÿnildi (P.B.Röstÿmzadÿ, M.N.ßliyev, F.M.Axundov, Y.ß.Rzaquliyev, ß.B.Bayramzadÿ, ×.M.Cuvarlû, ß.B. Axundov, M.È.Sÿttarzadÿ). Ki÷ik göclö su vÿ dizel elektrik st.-larû ÿsasûnda yeni generasiya göclÿrinin yaradûlmasû, èñòåùëàê÷ûëàðûí enerji ilÿ tÿchizi ö÷ön aparûlan nÿzÿri vÿ tÿcröbi tÿdqiqatlarûí àïàðûëìàñû (È.Q.Yesman, B.ß.Gölmÿmmÿdov vÿ á.), ålektoenergetika sistemlÿrinin ekvivalentlÿødirilmÿsi, sistemlÿrin dayanûqlûüûnûn þyrÿnilmÿsi özrÿ kompleks tÿdqiqatlarûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè, elektroenergetika sistemlÿrinin etibarlûlûüû mÿsÿlÿsiíèí iølÿnib hazûrlanmàñû da bu dþvrÿ tÿsadöf edir. 1950-56 illÿrdÿ respóáëèêànûn sÿnaye sahÿlÿrindÿ sinxron möhÿrriklÿrin, statik kompensatorlarûn, kondensator batareyalarûnûn vÿ bunun-

Ìèíýÿ÷åâèð Ñó Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñû

645

AZßÐÁÀÉÚÀÍ la ÿlaqÿdar olaraq yök döyönlÿrinin statik vÿ dinamik dayanûqlûüûnû artûrmaq ö÷ön xösusi tÿdbirlÿrin iølÿnmÿsi zÿrurÿti yarandû. Mingÿ÷evir SES-in iøÿ salûnmasû (1954) ilÿ ÿlaqÿdar enerji sisteminin yeni iø rejimlÿri, EÞX-nèn dayanûqlûüû, istilik vÿ su elektrik stansiyalarû arasûnda aktiv göclÿrin qÿnaÿtli paylanmasû vÿ s. mÿsÿlÿlÿrin tÿdqiqiíè òÿëÿá åòäè. Bu SES-in tikilmÿsi vÿ respóáëèêàda qÿrb elektrik øÿbÿkÿsinin inkiøafû nÿticÿsindÿ Azÿrbaycan vÿ Görcöstanûn, sonralar isÿ Ermÿnistanûn ånergetika sistemlÿri vahid sistemdÿ birlÿødirildi.

ðèí 30-cu illÿrèídÿ ildûrûm hadisÿlÿrinin vÿ ondan möhafizÿ ösullarûnûn þyrÿnilmÿsi sahÿsindÿ òÿäãèãàòëàð aparmûø, ekspedisiyalar (Gþy÷ÿ gþlöndÿ, Zaqatalada, Øuøada vÿ s.) òÿøêèë åòìèøëÿð. Èldûrûm boøalmasû vÿ onun parametrlÿrinin inkiøaf mexanizmi kompleks tÿdqiq ediëmiø, EÞX-ÿ vÿ höndör obyektlÿrÿ ildûrûm döøÿrkÿn ildûrûm boøalmasûnûn parametrlÿri þl÷ölmöø, obyektlÿrin ildûrûmdan möhafizÿsi, èldûrûm cÿrÿyanûnûn amplitudu vÿ dikliyi arasûndakû ÿlaqÿ mÿsÿlÿlÿri araødûrûlìûø, EÞXnin ildûrûma davamlûüûnûn tÿyini ö÷ön

“Øèìàë” Äþâëÿò Ðàéîí Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñû

EÞX-nin þtörmÿ qabiliyyÿtinin artûrûlmasû, ehtiyat hidroaqreqatlarûn elektromexaniki iøÿ qoøulmasû, sistem avtomatikasûnûn sazlanmasû vÿ onlarûn iø rejimlÿrinin optimallûüû mÿsÿlÿlÿri þyrÿnilmÿyÿ baølanûldû. Elektrik sisteminin möxtÿlif iø rejimlÿri ö÷ön ÿvÿzetmÿ sxemlÿrinin sadÿlÿødirilmÿsi ilÿ ÿlaqÿdar respóáëèêàda geniø tÿdqiqat iølÿri aparûldû (F.H.Höseynov, Z.È.Kazûmzadÿ vÿ b.). Alûnmûø nÿticÿlÿr elektrik sistemlÿrinin rejim mÿsÿlÿlÿrinin hÿllindÿ tÿtbiq edilmiødir. Azÿrbàéúàíûn energetik balansû hesablanmûø vÿ enerji ehtiyatlarûndan sÿmÿrÿli istifadÿ edilmÿsi ö÷ön elmi ösullar yaradûlmûødûr (B.ß.Gölmÿmmÿdov vÿ b.). ßsas enerji èñòåùëàê÷ûëàðû ö÷ön elektrik enerjisinin keyfiyyÿtinin þyrÿnilmÿsi vÿ yaxøûlaødûrûlmasû ösullarû, sistemdÿ göc itkilÿrinin hesablanmasû vÿ s. hÿyata ke÷irildi, bir sûra sÿnaye iølÿdicilÿrinin yök döyönlÿrindÿêè statik vÿ dinamik xarakteristikalar tÿcröbi yolla tÿdqiq edildi. Azÿrbaycan energetiklÿri hÿlÿ 20 ÿñ646

ildûrûm paramåtrlÿrinin optimal qiymÿtlÿri möÿyyÿnlÿødirilmiødir. Èldûrûm boøalmasû qeydedicisi, xÿbÿrvericisi vÿ baøqa avtomatik qurüular hazûrlanûb tÿtbiq edilmiødir. Òðopik øÿraètdÿ ildûrûmdan möhafizÿyÿ dair elmi tþvsiyÿlÿr iølÿnmiødir. Vyetnam Sosialist Respublikasûnda enerýetika obyektlÿrini ildûrûmdan möhafizÿ etmÿk vÿ ildûrûmûn yerli xösusiyyÿtlÿrini þyrÿnmÿk sahÿsindÿ dÿ iølÿr aparûlmûødûr (A.ß.ßlizadÿ vÿ b.). 1932-48 illÿrdÿ dÿniz suyunun øirinlÿødirilmÿsiíÿ, dÿniz suyundan qiymÿtli komponentlÿrin ayrûlmasûna dair kompleks tÿdqiqatlar aparûlmûø vÿ baraban tipli stasionar buxar generatorlarûnûn yumøaldûlmûø (øirinlÿødirilmiø) dÿniz suyu ilÿ qidalandûrûlmasûíûí ìöìêöíëöéö söbut olunmuødur (Z.È.Makinski vÿ b.). Tÿdqiqatûn nÿticÿlÿrindÿn Èêèíúè dönya möharibÿsi illÿrindÿ þlkÿíin elektrik st.-larûnda geniø istifadÿ edilmiødir. Azÿrbaycan Elmi Tÿdqiqat Energetika Èn-tu (Az.ETEÈ) vÿ Azÿrbàéúàí Neft vÿ Kimya Èn-tunun (indiki

Azÿrbaycan Dþvlÿt Neft Akademiyasû) elektroenergetika faköltÿsindÿ elektrik øÿbÿkÿlÿrindÿ ardûcûl qoøulmuø kondensatorlar vasitÿsilÿ gÿrginliyin avtomatik tÿnzimi mÿsÿlÿsi vÿ bununla baülû olaraq qeyri-xÿtti elektrik dinamik sistemlÿrdÿ ke÷id proseslÿri, onlarûn dayanûqlûüû mÿsÿlÿlÿri möasir riyazi ösullarla tÿdqiq îëóíìóø, kompensasiya edilmiø elektrik øÿbÿkÿlÿrindÿ baø verÿ bilÿúÿê qeyri-normal hadisÿlÿrin qarøûsûnû almaq ö÷ön tÿdbirlÿr iølÿnmiødir (È.ß.Èbrahimov). Avtomatlaødûrûlmûø elektrik intiqalû sahÿsindÿ 1960-70 illÿrdÿ aparûlan tÿdqiqatlar nÿticÿsindÿ avtomat gÿrginlik invertoru olan vÿ tezliyÿ gþrÿ tÿnzimlÿnÿn elektrik intiqallarû sistemindÿki ke÷id proseslÿrinin ömumi nÿzÿriyyÿsi iølÿnib hazûrlanìûøäûð. Sistemin riyazi modeli qurulmuø vÿ sÿmÿrÿli parametrlÿrinin se÷ilmÿsi metodikasû iølÿnib hazûrlanmûø, habelÿ möhÿrriklÿrdÿki itkilÿr minimuma endirilÿn hallarda tezliyÿ gþrÿ tÿnzimlÿnÿn asinxron elektrik möhÿrriklÿrinin optimal idarÿedilmÿsinÿ dair tÿdqèqatlar aparûlmûødûr (A.ß.ßfÿndizadÿ vÿ b.). Èmpuls sistemlÿri vÿ diskret Laplas ÷evirmÿlÿrindÿn istifadÿ etmÿklÿ paylanmûø parametrli elektrik intiqallarû sistemlÿrinin analiz vÿ sintezinin bir sûra yeni ösullarû tÿklif edilmiødir (Y.B.Qÿdimov, Z.Y.Quliyev vÿ b.). Èôðàò ýÿðýèíëèêäÿí ìöùàôèçÿ, ãûñà ãàïàíìà úÿðÿéàíëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ éàðàäûëàí éåíè òåõíèêè òÿäáèðëÿðèí ëàáîðàòîðèéà øÿðàèòèíäÿ ùÿðòÿðÿôëè àðàøäûðûëìàñû âÿ ìöðÿêêÿá åëåêòðèê øÿáÿêÿëÿðèíäÿ äàëüà ïðîñåñëÿðèíèí ÿäÿäè ùåñàáëàíìàñû ö÷öí, éåðäÿ âÿ ìÿôòèëëÿðäÿ ñÿòù åôôåêòè, åëåêòðèêþòöðìÿ õÿòëÿðèíäÿ òàúëàíìà ïðîñåñëÿðè êèìè äèññèïàòèâ àìèëëÿðè òàì íÿçÿðÿ àëìàãëà, ðèéàçè èôàäÿëÿð òÿêëèô åäèëìèøäèð êè, áóíëàð äà ïàéëàíìûø ïàðàìåòðëè ãåéðè-õÿòòè åëåêòðèê äþâðÿëÿðèíèí íÿçÿðèééÿñè ñàùÿñèíäÿ éåðèíÿ éåòèðèëÿí ÿí ÿùÿìèééÿòëè èøëÿðäÿíäèð. Energetikanûn fiziki-texniki problemlÿrinÿ aid elmi iølÿr ö÷ istiqamÿtdÿ aparûlìûøäûð: yöksÿk gÿrginlikli øÿbÿkÿdÿ ke÷id proseslÿri vÿ onlarûn yaratdûqlarû ifrat gÿrginliklÿr; yöksÿk elektrik sahÿlÿrinin tÿsiri altûnda olan elektrik izolyasiyasûnda gedÿn fiziki proseslÿr; texnoloji proseslÿrdÿ yöksÿk elektrik sahÿlÿrindÿn vÿ boøalmalarûndan istifadÿ ìÿñÿëÿëÿðè. Azÿðáàéúàí ETEÈ bu sahÿdÿ apardûüû tÿdqiqatlarû 1962 ildÿn Azÿrbàéúàí EA-nûn Fizika Èn-tu ilÿ birgÿ davam etdirmiødir. Elektrik ener-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ jisi istehsalûnûn inkiøafû vÿ EÞX-íèí þòöðìÿ ýöúöíöí daim artûrûlmasû daha yöksÿk gÿrginliklÿrin mÿnimsÿnilmÿsini tÿlÿb edirdi. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíin sonunda 500-750 kV vÿ daha yöksÿk gÿrginlikli EÞX-nin modellÿødirilmÿ dÿqiqliyinin artûrûlmasû çÿðóðÿòè éàðàíäû. Aparûlan araødûrmalar vÿ iølÿnilmiø hesablama ösullarû yöksÿkgÿrginlikli EÞX-ni modellÿødirmÿyÿ vÿ onlarda baø verÿn bir sûra hadisÿlÿri òÿäãèã åòìÿéÿ imkan verdi. Ålektrik øÿbÿkÿlÿri vÿ transformatorlarda elektromaqnit dalüa proseslÿrinin hesablanmasû ö÷ön

øimov, X.H.Èsmayûlov, M.N.ßliyev, T.ß.Nurmÿmmÿdov Azÿrbàéúàí SSR Dþvlÿt mökafatûna layiq gþrölmöølÿr (1978). Èôðàò yöksÿkgÿrginlikli øÿbÿkÿlÿrdÿ qûsaqapanma cÿrÿyanlarûnû mÿhdudlaødûrmaq ö÷ön Azÿrbaycan EA Fizika Èn-tunda cÿrÿyanûn mÿhdudlaødûrûlmasûnûn yeni ösullarû iølÿnib hazûrlanmûødûr (íeytralûn reaktor vasitÿsilÿ yerlÿ birlÿødirilmÿsi, göclö bloklarûn transformator dolaqlarûnûn “ulduz-ulduz” birlÿødirilmÿsi vÿ s. Èzolyasiya yaülarûnda gedÿn fiziki-kimyÿvi proseslÿr tÿdqiq edilmiødir. Yöksÿk gÿrginlikli

“Àçÿðáàéúàí” ÄÐÅÑ-èí åëåêòðîòåõíèêè ãóðüóëàðû

ösullar, alqoritm vÿ proqramlar iølÿnib hazûrlandû. Mörÿkkÿb elektrik øÿbÿkÿlÿrindÿki qeyri-xÿtti amillÿri nÿzÿrÿ almaqla dalüa proseslÿrinin tÿhlili vÿ hesablanmasû ösullarûnûn iølÿnib hazûrlanmasû vÿ onlarûn elektron hesablama maøûnlarûnda hÿllinÿ gþrÿ ×.M.Cuvarlû vÿ Y.V.Dmitriyev SSRÈ EA-nûn Ï.Í.Yablo÷kov ad. mökafatûna layiq gþröldölÿr (1973). Birfazalû qûsaqapanma cÿrÿyanlarûnû mÿhdudlaødûrmaq ö÷ön neytralûn qismÿn yerlÿ birlÿømÿ ösulu iølÿnib hazûrlandû. Betil rezistorlarû vasitÿsilÿ qismÿn yerlÿbirlÿømÿ øÿbÿkÿdÿ qûsaqapanma cÿrÿyanlarûnû âÿ aøaüû sÿviyyÿli izolyasiyasû olan transformatorlarûn neytralûnda ifrat gÿrginliyi mÿhdudlaødûrûr, enerji sisteminin dayanûqlûüûnû artûrûr vÿ s. Neytralûn rejiminin tÿdqiqi elektrik øÿbÿkÿlÿrindÿ yolverilmÿç ifrat gÿrginliklÿrin qarøûsûnû almaüa, øÿbÿkÿnin parametrlÿri arasûnda optimal nisbÿti möÿyyÿn etmÿyÿ vÿ s. imkan verdi. Íeytralûí éeni rejimi ilk dÿfÿ Azÿrbaycanûn enerji sistemindÿ tÿtbiq edildi. Áó sahÿdÿki iølÿrÿ vÿ onlarûn nÿticÿlÿrinin geniø tÿtbiqinÿ gþrÿ ×.M.Úuvarlû, Y.V.Dmitriyev, A.M.Hÿ-

elektrik sahÿlÿrinin vÿ boøalmalarûnûn tÿtbiqi ilÿ bir sûra effektiv proseslÿrin nÿzÿri ÿsaslarû þyrÿnilmiødir. Elektrik izolyasiyasûndakû hissÿ-hissÿ boøalmalar, onlarûn izolyasiyanûn istismar xassÿlÿrinÿ tÿsiri möÿyyÿn edilmiødir. Dielektrik arakÿsmÿlÿrlÿ mÿhdudlaødûrûlmûø hava boøluüunda elektrik boøalmasûnûn tÿtbiqi texnologiyasû iølÿnmiø, polimer dielektriklÿrinin tÿrkibi ilÿ onlarûn mexaniki vÿ elektrik xassÿlÿrinin dÿyiøilmÿsi arasûndakû ÿlaqÿnií þéðÿíèëìÿñè ö÷öí òÿdqiqatlar aparûlmûøäûð. Atmosfer tÿsirindÿn ÷irklÿnÿn izolyatorlarûn koordinasiyasû vÿ hesabatû ö÷ön ösul iølÿnib hazûrlanmûø vÿ tÿtbiq edilmiødir (T.ß.Nurmÿmmÿdov vÿ b.). Sistemi tÿøkil edÿn yöksÿkgÿrginlikli vÿ ifrat yöksÿkgÿrginlikli øÿbÿkÿlÿrin qovøaqlarûndakû gÿrginliklÿrin fluktuasiya rÿqslÿrinin sÿbÿblÿri tÿdqiq edilmiø, ÿsas EÞX-nin vÿ transformatorlarûn yöklÿrinÿ gþrÿ giriø gÿrginliyi, hÿm÷inin göc vÿ cÿrÿyanlarûn rejim parametrlÿrinin fluktuasiyasû haqqûnda eksperimental mÿlumatlar (gþstÿricilÿr) alûnmûø, óéüóí möhafizÿ ösulu iølÿnib hazûrlanmûødûr. Mörÿkkÿb elektrik sistemlÿrinin ekviva-

lentlÿødirilmÿsi, qÿzadan sonrakû rejimlÿrin stabillÿødirilmÿsi, sistemin statik vÿ dinamik dayanûqlûüûnûn tÿdqiqi, mörÿkkÿb sistemlÿrin idarÿolunmasû sahÿsindÿ möhöm nÿticÿlÿr ÿldÿ edilmiødir (F.H. Höseynov, A.M.Höseynov, N.P.Rÿhmanov vÿ b.). Elektrik stansiyalarûnda turbogenerator vÿ hidrogeneratorlarûn etibarlû iøini tÿmin etmÿk mÿqsÿdilÿ onlardakû vibrasiyanûn sÿviyyÿsini vÿ xarakterini möÿyyÿn etmÿk ö÷ön elektrokinetik informasiya ÷eviricilÿri dözÿldilmiødir (M.S.Qasûmzadÿ vÿ b.). Elektrik maøûnlarûnda (generator vÿ möhÿrriklÿrdÿ) maqnit sahÿsinin dÿyiømÿsi tÿdqiq edilmiø vÿ bu amil nÿticÿsindÿ elektrik maøûnlarûnda baø verÿn nasazlûqlarûí diaqnostikañû qurüularû yaradûlmûødûr (A.M.Hÿøimov). Elektrik sistemlÿrinèí vÿ onlarûn elementlÿrinin avtomatik idarÿolunmasû sahÿsindÿ analitik vÿ stoxastik ösullardan istifadÿ metodlarû iølÿnib hazûrlanmûø vÿ istehsalata tÿtbiq olunmuødur (N.D.Abdullayev vÿ b.). 1975–90 vÿ 2000 illÿr ÿrzindÿ Azÿðáàéúàí ETEÈ-dÿ tÿnzimlÿnÿn asinxron elektrik intiqallarû nÿzÿriyyÿsinin ÿsaslarû iølÿnib hazûrlanmûødûr. ×evirici texnikanûn inkiøafû vÿ tristorlu tezlik ÷eviricilÿrinin, idarÿolunan dözlÿndiricilÿrin yaradûlmasû tÿnzimlÿnÿn sabit vÿ dÿyiøÿn cÿrÿyan elektrik intiqallarûnûn tÿcröbÿdÿ tÿtbiqinÿ imkan verdi (A.ß. ßfÿndizadÿ, R.È. Mustafayev, B.A.Listenqarten, M.M. Rÿsulov vÿ b.). Elektroenergetika sistemlÿrinin modellÿødirilmÿsi metodlarûnûn iølÿnib hazûrlanmasû, elektrik tÿchizatû sistemlÿrinin optimal strukturu, elektrik enerjisinin keyfiyyÿtinin yöksÿldilmÿsi, enerjinin þtörölmÿsi zamanû yaranan itkilÿrin azaldûlmasû, elektrik tÿchizi sistemlÿrinin iøinin etibarlûlûüûnûn yöksÿldilmÿsi vÿ s. elmi mÿsÿlÿlÿr hÿll olunmuødur. Yeni texniki vasitÿlÿrin iølÿnib hazûrlanmasû ö÷ön alqoritm vÿ hesablama proqramlarû yaradûlmûødûr (F.H.Höseynov, O.S. Mÿmmÿdyarov, ß.M.Quliyev vÿ b.). Ånergetikanûn inkiøafûnûn riyazi modellÿri tÿrtib olunmuø, enerji sistemëÿðèíèí vÿ onun ÿsas elementlÿrinin modellÿødirilmÿsi vÿ yenilÿrinin inøa olunmasû sahÿsindÿ optimal strategiya iølÿnib hazûrlanmûødûr (K.Í.Ramazanov vÿ b.). Elektrik øÿbÿkÿlÿrindÿ enerji itkilÿrinin sÿviyyÿsini optimal idarÿ etmÿk ö÷ön avtomatlaødûrûlmûø idarÿetmÿ sistemlÿri yaradûlmûø vÿ istehsalata tÿtbiq edilmiødir (O.S.Mÿmmÿdyarov, ß.B.Bala647

AZßÐÁÀÉÚÀÍ metov vÿ b.). Azÿrbaycan Dþvlÿt Neft Ñÿnayesi Elmi Òÿdqiqat âÿ Ëàéèùÿ Ènòunda (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò âÿ Ãàç Ñÿíàéåñè Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òó) íeft-qazûma qurüularûnûn elektrik avadanlûüûnûn yeni sistemlÿrinin, az göclö sinxron möhÿrriklÿr, mancanaq dÿzgahlarû âÿ avtonom qidalanan mexanizmlÿr ö÷ön tÿnzimlÿnÿn dÿyiøÿn cÿrÿyan intiqallarûnûn yaradûlmasû ñàùÿñèíäÿ möhöm tÿdqiqatlar aparûlmûødûr. Diskli elektromaqnit söröømÿ muftalû mancanaq dÿzgahlarûnûn elektrik intiqallarû iølÿnib hazûrlanmûø vÿ Abøeronun neft sÿnayesindÿ tÿtbiq edilmiødir. Èri sinxron maøûnlarû iø rejimlÿrinin idarÿ edilmÿsi vÿ onlarà nÿzarÿt vasitÿlÿri nÿzÿri vÿ tÿcröbi tÿdqiq edilmiødir (B.ß.ßzimov vÿ b.). Azÿrbàéúàí Neft vÿ Kimya Èn-tunäà sinxron vÿ asinxron maøûnlarûn parametrlÿri tÿdqiq edilmiø, massiv maqnitke÷iricili elektrik maøûnlarûnûn hesablanmasû vÿ layihÿlÿndirilmÿsi ösullarû tÿklif olunmuødur (F.H.Höseynov, T.Q.Qasûmova). 1975–90 illÿrdÿ istilik energetikasû sahÿsindÿ su-mazut emulsiyasûnûn alûnmasû ösulu iølÿnib hazûrlanmûø vÿ tÿtbiq edilmiødir. Karbohidrogenlÿrin, onlarûn ÷oxkomponentli qarûøûqlarûnûn, duz mÿhlullarûnûn, minerallaødûrûlmûø dÿniz suyu, sÿnaye vÿ geotermal sularûn istilik xassÿlÿrinin vÿ aqreqat halûnûn dÿyiømÿsi zamanû istilik-kötlÿ möbadilÿsi, qaz vÿ maye yanacaqlarûn ÈES-dÿ yandûrûlmasû prosesëÿðè òÿäãèã îëóíìóø (V.C.Yusifova, R.È.Pepinov, N.A.Aüayev vÿ b.), nÿticÿlÿr bir ÷ox milli vÿ beynÿlxalq (ABØ, Yaponiya, SSRÈ, AFR vÿ s.) standartlara daxil edilmiødir. Èøi dissosèàsiyaedici qazlara ÿsaslanan turbinlÿrin axar hissÿsinin aerodinamikasûna hÿsr olunmuø nÿzÿri tÿdqiqatlar aparûlmûødûr. Alûnmûø analitik asûlûlûqlar vÿ dösturlaräàí texnikanûn möxtÿlif sahÿlÿrindÿ istifadÿ olunur. Real qazûn bþyök sörÿtlÿ hÿrÿkÿti zamanû istilik möbadilÿsi nÿzÿrÿ alûnmaqla bir sûra asûlûlûqlar, istilik möbadilÿsi mþvcud olarkÿn real qazûn axûnûnûn sÿsdÿn sörÿtli (transsÿs) sahÿsindÿ bir sûra nisbÿtlÿr, istilik möbadilÿsi olduqda vÿ olmadûqda yöksÿk tÿzyiqli axûnlar ö÷ön asûlûlûqlar vÿ s. möÿyyÿn olóímuødur (ß.ß.Orucÿliyev vÿ b.). Gÿncÿdÿki ÈEM-dÿ, ßli-Bayramlû DRES-indÿ, Sumqayûtdakû 1 âÿ 2 ¹-ëè ÈEM-ëÿðdÿ vÿ baøqa elektrik stansiyalarûnda su rejimlÿrinin tÿkmillÿødirilmÿsinÿ aid tÿdqiqatëàð aparûlmûødûr 648

(K.M.Abdullayev). Mayelÿrin, elÿcÿ dÿ benzol, toluol, etilbenzol vÿ s. karbohidrogenlÿrin termodinamik istilik xassÿlÿri òÿäãèã åäèëìèøäèð (ß.M.Mÿmmÿdov, T.S.Axundov vÿ b.). Íÿòèúÿëÿðèí baølanüûc parametrlÿri yöksÿk olan turbinlÿrin, yöksÿktÿzyiqli turbin aqreqatlarûnûn vÿ s.-íèí èøèíÿ tÿtbiqi elektrik stansiyalarûíäà iqtisadi gþstÿricilÿrin yöksÿläèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìèøäèð. Enerji sisteminèí regional vÿ beynÿlxalq enerji sistemlÿri ilÿ qarøûlûqlû fÿaliyyÿtinin ÿsas prinsiplÿri iølÿnib hazûrlanmûødûr (K.Í. Ramazanov, A.M. Höseynov, N.A.Yusifbÿyli vÿ b.). Bÿrpa olunan ånerji åùòèéàòlarûndan (gönÿø, kölÿk, ki÷ik su elektrik stansiyalarû, bioqaz, geotermal sular vÿ s.) istifadÿ olunmasû sahÿsindÿ kompleks tÿdqiqatlar aparûlmûødûr. Gönÿø, kölÿk, ki÷ik su elektrik stansiyalarû, bioqaz, geotermal sular vÿ s. áÿðïà îëóíàí enerji mÿnbÿlÿrindÿn istifadÿ sahÿsindÿ AMEA-nûn Radiasiya Problemlÿri Èn-tu, Fizika Èn-tu, Geologiya Èn-tu, Energetika vÿ Enerjilayihÿ Èn-tu âÿ Bakû Hidrolayihÿ Èn-tunäà kompleks tÿdqiqat iølÿri aparûlmûø vÿ möhöm nÿticÿlÿr ÿldÿ edilmiødir. Energetika sahÿsindÿ ÷alûøan alimlÿrèí energetikanûn möxtÿlif sahÿlÿri özrÿ onlarëa kitab, dÿrslik, monoqrafiya vÿ mÿqalÿlÿrè dÿrc edilmiødir. “Azÿrenerji” Ñÿhmdar Úÿmiyyÿti, Azÿrbàéúàí Elmi Òÿdqiqat Energetika vÿ Enerjilayihÿ Èn-tu ÀMEA-íûí Fizika Èn-tu ilÿ birgÿ “Energetikanûn problemlÿri” jurnalûnû nÿør edir. 2000 ildÿn “Energetikanûn kompleks problemlÿri” adlû beynÿlxalq ålmi-texniki jurnal íÿøð olunur. Jurnalda mÿqalÿlÿr Àzÿrbaycan, ingilis vÿ rus dillÿrindÿ ÷àï îëóíóð. Ê.Í.Ðàìàçàíîâ

Àâòîìàòëàøäûðìà. Êèáåðíåòèêà. Èíôîðìàòèêà Àâòîìàòèêà âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûø èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðè (ÀÈÑ). Àçÿðáàéúàíäà àâòîìàòëàøäûðìà ñàùÿñèíäÿêè åëìè èøëÿðÿ 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàíûëìûøäûð. Áó èñòèãàìÿòäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè Àçÿðáàéúàí Íåôò âÿ Êèìéà Èí-òóíäà (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñûíäà), «Íåôòêèìéààâòîìàò» ÅÒËÈ-äÿ (èíäèêè Àçÿðáàéúàí «Íåôòãàçàâòîìàò» Åëìè Èñòåùñàëàò Áèðëèéèíäÿ –

ÅÈÁ-äÿ), Àçÿðáàéúàí Ïîëèòåõíèê Èí-òóíäà (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Òåõíèêè Óíèâåðñèòåòèíäÿ), Òÿáèè Åùòèéàòëàðûí Êîñìèê Òÿäãèãàòëàðû Èí-òóíäà (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Àåðîêîñìèê Àýåíòëèéèíäÿ), Ñóìãàéûò Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ âÿ ñ. ìöÿññèñÿëÿðäÿ àïàðûëûá âÿ èíäè äÿ äàâàì åòäèðèëèð. Éàíàúàã-åíåðæè êîìïëåêñèíäÿ èñòåùñàë ïðîñåñëÿðèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûø èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí èíêèøàôû Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñûíûí (ÀÄÍÀ) òàíûíìûø àëèìëÿðè – È.ß.Èáðàùèìîâ, Ò.Ì.ßëèéåâ âÿ È.ß.Íÿáèéåâèí àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. Áóðàäà 1934 èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ ãàçûìàäà ãóéóíóí ÿéðèëèéèíè âÿ ìàèëëèéèíèí èñòèãàìÿòèíè þë÷ÿí èìïóëñ èíêëèíîìåòðëÿðè, äÿðèíëèê ïàðàìåòðëÿðèíÿ íÿçàðÿò úèùàçëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ùÿì÷èíèí éàí êàðîòàæûí äÿðèíëèê þë÷ìÿ ãóðüóëàðûíûí îðèæèíàë ìîäèôèêàñèéàñû èøëÿíìèøäèð. Àêàäåìèéàäà éàðàäûëìûø ÀÁÊ-3, ÒÁÊ-3 éàí êàðîòàæ úèùàçëàðû áèð ñûðà õàðèúè þëêÿëÿðäÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. Äÿéèøÿí úÿðÿéàí àâòîêîìïåíñàñèéà öñóëëàðû âÿ ìöõòÿëèô þë÷ìÿ ãóðüóëàðû èøëÿíìèø (Ò.Ì.ßëèéåâ âÿ á.), íåôò âÿ ãàçûí ÷ûõàðûëìàñû, íÿãëè âÿ ñàõëàíûëìàñû îáéåêòëÿðèíèí òåõíîëîæè ïàðàìåòðëÿðèíÿ íÿçàðÿò ö÷öí êîíòàêòñûç âÿ êîíòàêòëû àâòîýåíåðàòîðëó ÷åâèðèúèëÿðèí ùàçûðëàíìàñû ñàùÿñèíäÿêè òÿòãèãàòëàð ÿñàñûíäà áèð ñûðà òÿçéèã âåðèúèëÿðè (È.ß.Íÿáèéåâ âÿ á.) éàðàäûëìûøäûð. Àâòîìàòèêà âÿ èäàðÿåòìÿ ñàùÿñèíäÿ èøëÿð, ÿñàñÿí, 2 èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëìûøäûð: èíòåãðàñèéà îëóíìóø ÀÈÑ-íèí ñèíòåçè, éàðàäûëìàñû âÿ òÿòáèãè (È.ß.Èáðàùèìîâ, Ð.ß.ßëèéåâ, È.Ð.ßôÿíäèéåâ, Ñ.Ê.Êÿðèìîâ âÿ á.) âÿ áó ñèñòåìëÿð ö÷öí òåõíèêè âàñèòÿëÿðèí èøëÿíìÿñè (Ò.Ì.ßëèéåâ, Í.Ù.Ôÿðçàíÿ âÿ á.). Íåôò åìàëû ìöÿññèñÿëÿðèíèí èíòåãðàñèéà îëóíìóø ÀÈÑ-èíèí äþðäñÿâèééÿëè ñòðóêòóðó òÿêëèô îëóíìóø âÿ ùÿð áèð ñÿâèééÿ ö÷öí èãòèñàäè-ðèéàçè âÿ èìèòàñèéà ìîäåëëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Àëûíàí åëìè âÿ òÿúðöáè íÿòèúÿëÿð, ÿñàñÿí, íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. 1970 èëäÿí áàøëàéàðàã ÀÄÍÀ-äà ñòîõàñòèê âÿ ãåéðè-ñÿëèñ ìîäåëëÿðëÿ òÿñâèð îëóíìóø ìöðÿêêÿá ñòðóêòóðëó òåõíîëîæè êîìïëåêñëÿðèí îïòèìàëëàøäûðûëìàñû ìåòîäëàðû èøëÿíìèøäèð. Äÿéèøÿí ñòðóêòóðëó ñèñòåìëÿð âÿ åòàëîí ìîäåëëè àäàïòèâ ñèñòåìëÿðèí ãóðóëìàñûíûí éåíè ìåòîä âÿ àëãîðèòìëÿðè èøëÿíìèø, òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí èäàðÿ îëóíìàñû ö÷öí êÿñèëìÿç òÿñèðëè âÿ ðÿãÿìëè èíâàðèàíò èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðè èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Êàòàëèòèê êðåêèíã ïðîñåñèíèí àâòîìàòèê èäàðÿ åäèëìÿñè ö÷öí èêèãàò

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èíâàðèàíòëûüà ìàëèê àäàïòèâ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ Éåíè Áàêû Íåôòàéûðìà ç-äóíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð. Íåôòèí èëêèí åìàëû âÿ êàòàëèòèê ðèôîðìèíã òåõíîëîæè êîìïëåêñè ö÷öí ÀÈÑ ãóðóëìóø, ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô ç-äëàðûíäà òÿòáèã îëóíìóøäóð (Ð.ß.ßëèéåâ âÿ á.). 1974 èëäÿí àñèíõðîí ìöùÿððèêëÿðèí êöòëÿâè èñòåùñàëûíäà êåéôèééÿòÿ íÿçàðÿò âÿ îíóí èäàðÿ åäèëìÿñèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû ö÷öí ðÿãÿìëè úèùàçëàðûí âÿ ñèñòåìëÿðèí éàðàäûëìàñû âÿ òÿòáèãè ñàùÿñèíäÿ åëìè òÿäãèãàò âÿ êîíñòðóêòîð-ëàéèùÿ èøëÿðèíèí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. 20 ÿñðèí 8090 èëëÿðèíäÿ ÀÄÍÀ-äà «Àçÿðåëåêòðîìàø» Èñòåùñàëàò Áèðëèéè (ÈÁ) âÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Åëåêòðîòåõíèêà Èí-òó èëÿ áèðëèêäÿ ñÿíàéåäÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûø ñûíàã-äèàãíîñòèêà ñèñòåìëÿðè, ñÿíàéå ñóëàðûíûí òÿìèçëÿíìÿñè êîìïëåêñëÿðèíäÿ òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí àâòîìàòèê íÿçàðÿò âÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûø âÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð (È.Ì.Àáäóëëàéåâ âÿ á). 1983 èëäÿ «Ñÿíàéåíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí éöêñÿëäèëìÿñè ö÷öí èäàðÿåòìÿ âÿ èíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû âÿ òÿòáèãè» èøèíÿ ýþðÿ ÀÄÍÀíûí áèð ãðóï àëèìè (È.ß.Èáðàùèìîâ, Ò.Ì.ßëèéåâ, Ð.ß.ßëèéåâ, È.Ð.ßôÿíäèéåâ, Â.Ï.Êðèâîøåéåâ âÿ á.) ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ãåéðèñÿëèñ èíôîðìàñèéà øÿðàèòèíäÿ èøëÿéÿí íåôò åìàëû òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèíèí îïòèìàë èäàðÿ åäèëìÿñè ö÷öí àíàëîãó îëìàéàí ðèéàçè ìîäåëëÿð, ìåòîäëàð âÿ àâòîìàòèê èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí åëìè ÿñàñëàðû èøëÿíìèø, «Ñèíòåçêàó÷óê» ÈÁ-äÿ, «Öçâè ñèíòåç» ÈÁ-äÿ, «Áàëàõàíûíåôò» Íåôò-Ãàç÷ûõàðìà Èäàðÿñèíäÿ (ÍÃ×È-äÿ), Ùåéäÿð ßëèéåâ àä. Áàêû Íåôò Åìàëû ç-äóíäà áèð ñûðà òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí íÿçàðÿò âÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðè òÿòáèã åäèëìèøäèð (È.Ð.ßôÿíäèéåâ âÿ á.). 1989-2003 èëëÿðäÿ ìöõòÿëèô ñàùÿëÿð öçðÿ áèð ñûðà åêñïåðò ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûøäûð (Ñ.Ê.Êÿðèìîâ âÿ á.). 1985-2003 èëëÿðäÿ ïàéëàíìûø ñèñòåìëÿðèí áèðáàøà ðÿãÿìè èäàðÿ åäèëìÿñèíèí, ãðàôèê èíôîðìàñèéàíûí åìàëûíûí, òåõíèêè ýþðìÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ òÿñâèðëÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè äÿãèãëèéèíèí àðòûðûëìàñû ïðèíñèïëÿðè èøëÿíìèø, ñèñòåìàòèê õÿòàëàðû èòåðàñèéà öñóëó èëÿ òÿñùèù åäÿí þë÷ö ñèñòåìëÿðèíèí âÿ ãóðüóëàðûíûí íÿçÿðè ÿñàñëàðû âÿ èøëÿìÿ àëãîðèòìëÿðè éàðàäûëìûø âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà úèùàçëàð ùàçûðëàíìûøäûð. Äàðàëäûúû ãóðüóëàð áàçàñûíäà ìàääÿëÿðèí ñÿðôèíèí þë÷öëìÿñè ö÷öí éöêñÿê äÿãèãëèêëè ãóðüóëàð òÿêëèô åäèëìèø âÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ àä. Áàêû Íåôò Åìàëû ç-äóíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð (Ò.Ì.ßëèéåâ, Ð.Ì.Ìèðñÿëè-

ìîâ âÿ á.). Àíàëèòèê úèùàçãàéûðìà òÿúðöáÿñèíäÿ àíàëèç åäèëÿí ìàääÿëÿðèí ôèçèêè-êèìéÿâè õàññÿëÿðèíÿ èíâàðèàíò îëàí, éåíè ïðèíñèïëè áÿðàáÿð ùÿññàñëûãëû ùÿúìè êîíñåíòðàñèéà äåòåêòîðëàðû éàðàäûëìûø, ìàääÿëÿðèí ôèçèêè-êèìéÿâè õàññÿëÿðèíèí ìöõòÿëèô þë÷ìÿ ñèñòåìëÿðè (àâòîìàòèê êàëîðèìåòð, àâòîìàòèê äèôôóçèéàëû ãàç ñûõëûãþë÷ÿíè, òåðìîêèìéÿâè îçîíîëèçëè èëêèí þë÷ìÿ ÷åâèðèúèñè, ãàç õðîìàòîãðàôèéàñû ö÷öí ìàääÿëÿðèí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿòúÿ èäåíòèôèêàñèéàñûíûí àâòîìàòèê ñèñòåìè) èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, èëê äÿôÿ îëàðàã ìàääÿëÿðèí ôèçèêè-êèìéÿâè ýþñòÿðèúèëÿðèíèí àíàëèçàòîðëàðûíûí óíèôèêàñèéà ïðèíñèïè òÿêëèô åäèëìèøäèð êè, áó äà òÿêúÿ äåòåêòîðóí äÿéèøäèðèëìÿñè éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó úèùàç «ãàçûí ñûõëûüûíû þë÷ÿí» âàðèàíòûíäà èøëÿíÿðÿê («Íåôòãàçàâòîìàò» ÅÈÁ èëÿ) ÑÑÐÈ-äÿ èñòåùñàë åäèëÿí úèùàçëàðûí Äþâëÿò ðåéåñòðèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð (Í.Ù.Ôÿðçàíÿ âÿ á.). Ñîñèàë-èãòèñàäè ïðîñåñëÿðè ïðîãíîçëàøäûðìàã ö÷öí ùèáðèä ñèñòåì, èíòåëëåêòóàë ñèñòåìëÿðäÿ ìÿëóìàòëàðûí âÿ âåðèëÿíëÿðèí ìöáàäèëÿ ïðîòîêîëëàðû ö÷öí òÿíçèìëÿìÿ âÿ èäåíòèôèêàñèéà ìÿñÿëÿëÿðè, ðåàë çàìàíäà èøëÿéÿí åêñïåðò ñèñòåìëÿðè, íåéðîí øÿáÿêÿëÿðè Àçÿðáàéúàíäà íåôò ãóéóëàðûíûí ùàñèëàòûíû àâòîìàòèê þë÷ìÿéÿ, èø ðåæèìëÿðèíÿ íÿçàðÿò åòìÿéÿ âÿ îíëàðûí òåõíèêè äèàãíîñòèêàñûíà èìêàí âåðÿí, ãóéóëàðû ìÿñàôÿäÿí èäàðÿ åäÿí àâòîìàòèêà âÿ òåëåìåõàíèêà ãóðüóëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. 1959 èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíûí úèùàçãàéûðìà çàâîäëàðûíäà èëê òåëåþë÷ö âÿ òåëåíÿçàðÿò ñèñòåìëÿðè èñòåùñàë îëóíìàüà áàøëàìûøäûð. ÿñàñûíäà èíòåëëåêòóàë ñèñòåìëÿð, õàîñ íÿçÿðèééÿñè ÿñàñûíäà èäàðÿåòìÿ âÿ ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûøäûð (Ð.ß.ßëèéåâ âÿ á.). Èíôîðìàòèêà âÿ àâòîìàòëàøäûðìà èñòèãàìÿòèíäÿ ÀÄÍÀ-äà éåðèíÿ éåòèðèëìèø åëìè òÿäãèãàò âÿ ëàéèùÿêîíñòðóêòîð èøëÿìÿëÿðèíäÿí ÿëäÿ îëóíàí íÿòèúÿëÿð Ð.ß.ßëèéåâèí, Ñ.Ã.Êÿðèìîâóí, È.Ð.ßôÿíäèéåâèí, Í.Ù.Ôÿðçàíÿíèí âÿ á.íûí àäû èëÿ áàüëûäûð. Íåôò âÿ ãàç÷ûõàðìà îáéåêòëÿðèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìûø èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí éàðàäûëìàñû èëê íþâáÿäÿ Àçÿðáàéúàí «Íåôòãàçàâòîìàò» ÅÈÁ-íèí àäû èëÿ áàüëûäûð. 1957 èëäÿ ÿñàñû ãîéóëìóø áèðëèéèí éàðàäûëìàñûíäà âÿ èíêèøàôûíäà 35 èëäÿí àðòûã îíà ðÿùáÿðëèê åòìèø ß.ß.Àáäóëëàéåâèí õöñóñè õèäìÿòè îëìóøäóð. Íåôò ãóéóëàðûíûí ùàñèëàòûíû äèñïåò÷åð ìÿíòÿ-

ãÿñèíäÿí àâòîìàòèê þë÷ìÿéÿ èìêàí âåðÿí, åëÿúÿ äÿ äÿðèíëèê íàñîñó âÿ ãàçëèôò öñóëó èëÿ èñòèñìàð îëóíàí ãóéóëàðûí èø ðåæèìëÿðèíÿ íÿçàðÿò âÿ îíëàðû óçàã ìÿñàôÿäÿí èäàðÿ åäÿí òåëåìåõàíèêà ãóðüóëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû «Íåôòãàçàâòîìàò»ûí èëê ÷îõ ìöùöì èøëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Íåôò ãóéóëàðûíû äèñïåò÷åð ìÿíòÿãÿñèíäÿí èäàðÿ åòìÿéÿ, àâàäàíëûüûí âÿ ãóéóëàðûí âÿçèééÿòèíèí òåõíèêè äèàãíîñòèêàñûíà èìêàí âåðÿí ÀÃÌ âÿ ×ÒÏ òèïëè èëê òåëåþë÷ö âÿ íÿçàðÿò ñèñòåìëÿðè 1959 èëäÿí Àçÿðáàéúàíûí úèùàçãàéûðìà ç-äëàðûíäà èñòåùñàë îëóíìàüà áàøëàíìûø âÿ îíëàðûí òÿòáèãè èëÿ íåôò÷ûõàðìàäà èñòåùñàë ïðîñåñëÿðèíèí êîìïëåêñ àâòîìàòëàøäûðûëìàñû èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí äèñïåò÷åðëÿøäèðèëìÿñè, àâòîìàòëàøäûðûëìàñû âÿ òåëåìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñèíèí âàñèòÿ âÿ ñèñòåìëÿð êîìïëåêñèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû âÿ òÿòáèãèíÿ ýþðÿ ß.ß.Àáäóëëàéåâ, Ò.Ì.ßëèéåâ, È.ß.Íÿáèéåâ, ß.Ú.ßìèðîâ, ß.Á.Ñöëåéìàíîâ, Ì.Ì.Àñëàíîâ âÿ á. ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð (1969). Ñîíðàêû èëëÿðäÿ (1965-70) èêèíúè íÿñë åëåêòðîí åëåìåíòëÿðè ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø «ÒÌ-600», «ÒÌ-600Ì» âÿ «Êàñïè» àâòîìàòèêà âÿ òåëåìåõàíèêà ãóðüóëàðû íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ óüóðëà òÿòáèã åäèëäè. Íåôò âÿ ãàç ñÿíàéåñèíèí òÿëÿáàòûíû òàì þäÿìÿê ö÷öí 1970 èëäÿí áàøëàéàðàã éåíè íÿñë àâòîìàòèêà, òåëåìåõàíèêà ãóðüóëàðû âÿ êîìïëåêñëÿðè éàðàäûëäû: ìÿñ., «ÒÌ620» (íåôò ãóéóëàðûíûí ìÿùñóëäàðëûüûíû þë÷ìÿê ö÷öí), «ÒÌ-620-01» (ëàé òÿçéèãèíèí ñàõëàíìàñû âÿ åëåêòðèê òÿúùèçàòû îáéåêòëÿðè ö÷öí), èäàðÿåäèúè ùåñàáëàìà ìàøûíûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ «ÓÂÊÃàçëèôò» (ãàçëèôò öñóëó èëÿ íåôò÷ûõàðìàäà ãóéóëàðûí èø ðåæèìèíèí èäàðÿ åäèëìÿñè âÿ íÿçàðÿòè ö÷öí) âÿ ñ. 20 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ òåõíîëîæè îáéåêòëÿð ö÷öí «ÓÂÒÊ600», «ÒÌ-620-ìèêðî» ÷îõñÿâèééÿëè òåëåêîìïëåêñëÿðè, äÿíèçäÿ ãàçûìà âÿ íåôò÷ûõàðìà îáéåêòëÿðè ö÷öí «ÒÌ-Øåëô» ãóðüóñó, ãàç÷ûõàðìà îáéåêòëÿðè ö÷öí «ÒÌ-Ãàç» ãóðüóñó, «Âèêèíã» ãóðüóñó, 90-úû èëëÿðäÿ «Õÿçðè», «Ýèëàâàð» âÿ «Àðàç» òåëåêîìïëåêñëÿðè éàðàäûëìûø, «Íåôò Äàøëàðû» ÍÃ×È-äÿ, Ðóñèéàíûí Óðåíãîé Ãàç÷ûõàðìà èäàðÿñèíäÿ, Òöìåíèí, Òàòàðûñòàíûí íåôòãàç÷ûõàðìà îáéåêòëÿðèíäÿ âÿ ñ. òÿòáèã åäèëìèøäè. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí íåôò ð-íëàðûíûí àâòîìàòèêà, òåëåìåõàíèêà ñèñòåìëÿðè âÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ òÿìèíàòûíûí 80%-ÿ ãÿäÿðè «Íåôòãàçàâòîìàò» ÅÈÁ-èí ïàéûíà äöøöðäö. Áèðëèê ÑÑÐÈ Úèùàçãàéûðìà Íàçèðëèéèíèí íåôò÷ûõàðìàäà àâòîìàòëàøäûðìà öçðÿ 649

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áàø òÿøêèëàòûíà ÷åâðèëìèøäè. Áóíëàðäàí áàøãà, ùÿì ëîêàë ðåæèìäÿ, ùÿì äÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø þë÷ö-íÿçàðÿò ñèñòåìëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ èøëÿéÿ áèëÿí äÿðèíëèê íàñîñëó ãóéóëàð ö÷öí òåçëèê äèíàìîìåòðëÿìÿ ãóðüóñó, ãàçëèôò ãóéóëàðû ö÷öí àâòîìàòèê ëîêàë òÿíçèìëÿéèúè, ìöõòÿëèô òèïëè òÿçéèãþë÷ÿíëÿð, òÿíçèìëÿéèúè âåíòèëëÿð, èúðà ìåõàíèçìëÿðè âÿ ñ. èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäû. 1978-86 èëëÿðäÿ öçÿí ãàçìà ãóðüóëàðûíûí éàðàäûëìàñû èøèíäÿ «Íåôòãàçàâòîìàò» ÅÈÁ ôÿàë èøòèðàê åäÿðÿê «Éàêîð», «Êàëìàð» òèïëè ñèñòåìëÿðè èøëÿéèá ùàçûðëàìûø âÿ èñòèôàäÿéÿ âåðìèøäè. Íåôò÷ûõàðìà ñàùÿñè èëÿ éàíàøû íåôò ñÿíàéåñèíèí äèýÿð ìöùöì ñàùÿëÿðè, î úöìëÿäÿí, íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí íÿãëè, ñàõëàíìàñû âÿ åìàëû ñàùÿëÿðè ö÷öí äÿ éöêñÿê ìåòðîëîæè õàðàêòåðèñòèêàëàðà ìàëèê «Ðàäèóñ», «Êâàíò», «Âåðòèêàë», «Ùîðèçîíòàë», «Ó÷îò» íÿçàðÿò-þë÷ö ñèñòåìëÿðè âÿ âàñèòÿëÿðè éàðàäûëìûøäû. Áèðëèéèí ÿñàñ òÿäãèãàò ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ àíàëèòèê úèùàç âÿ ãóðüóëàðûí éàðàäûëìàñû îëìóøäóð. Áó úèùàçëàð íåôò-êèìéà ìÿùñóëëàðûíûí ñûõëûüûíû, íÿìëèéèíè âÿ áàøãà ïàðàìåòðëÿðèíè ÷ÿòèí èãëèì øÿðàèòèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ùÿññàñëûã âÿ äÿãèãëèêëÿ þë÷ìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. ÅÈÁ êèìéà âÿ íåôò-êèìéà ñÿíàéåñè ö÷öí äÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê 200-ÿ ãÿäÿð åëìè-òåõíèêè èø éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Íèæíåêàìñê øÿùÿðèíäÿ åòèë-áåíçîëóí àëûíìàñûíûí àâòîìàòëàøäûðûëìàñûíà ýþðÿ Ô.Ì.Àáäóëëàéåâ âÿ Ã.Ù.Ùÿñÿíëè ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð (1981). ÅÈÁ-äÿ ñîí èëëÿðäÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø éåíè ïðîãðàì-òåõíèêè êîìïëåêñëÿð äàùà ýåíèø ñÿâèééÿäÿ àâòîìàòëàøäûðìà-èäàðÿåòìÿ èøëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ, “Ýöíÿøëè” éàòàüûíû ÿùàòÿ åäÿí ñòàñèîíàð äÿðèí äÿíèç þçöëëÿðèíèí òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèíÿ, ÍÃ×È-ëÿðèí êîìïðåññîð ñò.-ëàðûíûí èøèíÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø íÿçàðÿò âÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. Ðåñïóáëèêàíûí ýåîôèçèêëÿðè èëÿ åëìè ÿìÿêäàøëûã íÿòèúÿñèíäÿ «Íåôòãàçàâòîìàò» ÅÈÁäÿ éåíè êàðîòàæ úèùàçëàðû âÿ «Òóðàí» òèïëè éåðöñòö òÿäãèãàò ñò.-ñû éàðàäûëìûøäûð. Ãåéä åäèëÿí åëìè-òåõíèêè íàèëèééÿòëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíäÿ ÅÈÁ-ÿ ñîí îí èëäÿ ðÿùáÿðëèê åòìèø ß.Ì.ßìèðîâóí, àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñëÿðäÿí Ô.Ì.Àáäóëëàéåâ, ß.È.Êÿðáÿëèéåâ, Ò.Ù.Ðçàéåâ, Ì.Ì. Ìóñòàôàéåâ âÿ á.-íûí äà áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Òåõíèêè Óíèâåðñèòåòèíäÿ (ÀçÒÓ-äà) äÿ àâòîìàòèêà, àâòîìàòèê èäàðÿåòìÿ âÿ èíôîðìàòèêà ñàùÿëÿðèíäÿ ýåíèø åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Áóðàéà íåôò-êèìéàäà ùèäðîäèíàìèê 650

ïðîñåñëÿðèí îïòèìàë èäàðÿåòìÿ öñóëëàðûíûí èøëÿíìÿñè (ß.Ì.Íÿúÿôîâ âÿ á.); éàðûìêå÷èðèúè ýöú ÷åâèðèúèëè âÿ ìèêðîïðîñåññîð èäàðÿëè ñèñòåìëÿðèí íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè (À.À.Àáäóëëàéåâ, Ñ.Ì.Áàüûðîâ); àâòîìàòèê èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí éàðàäûëìàñû, îíëàðûí ñòðóêòóð åòèáàðëûëûüûíûí òÿäãèãè, äÿéèøÿí ñòðóêòóðëó èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí ãóðóëìàñû, àíàëèçè, äèíàìèêàñû, êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, íåôòãàç ìÿùñóëëàðûíûí íÿãëè ñèñòåìëÿðèíèí äÿéèøÿí ñòðóêòóðëó îïòèìàë èäàðÿåäèëìÿñèíèí ðèéàçè ìîäåëëÿðèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ àâòîìàòèê òîðìîç ñèñòåìèíèí ãóðóëìàñû âÿ ðèéàçè ìîäåëèí èøëÿíìÿñè âÿ ñ. åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè (É.Á.Ãÿäèìîâ, Ì.Â.Ãàúàðîâ, Ù.ß.Ìÿììÿäîâ, Ñ.Ì.Áàüûðîâ âÿ á.) äàõèëäèð. Óíèâåðñèòåòäÿ ðîáîòëàðûí âÿ àâòîìàò ìàíèïóëéàòîðëàðûí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðè, îíëàðûí ìåõàíèêàñû âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûø èñòåùñàë òåõíîëîýèéàñûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñû, àâòîìàòèêàíûí éåíè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà ãóðóëàí áèð ñûðà ìöàñèð åëåìåíòëÿðè (ïéåçîåëåêòðèê èúðà ìåõàíèçìëÿðè âÿ ÷åâèðèúèëÿðè, ìèêðîåëåêòðîíèêà åëåìåíòëÿðè öçÿðèíäÿ éûüûëìûø òèááè úèùàçëàð âÿ ñ.) éàðàäûëìûøäûð (Ç.ß. Èñýÿíäÿðçàäÿ, Å.Ã.Èñìèáÿéëè, Ò.Á.Ãóðáàíîâ âÿ á.). Ïàéëàíìûø ïàðàìåòðëè àâòîìàòèê èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ áàø âåðÿí êå÷èä ïðîñåñëÿðèíèí òÿäãèãè ö÷öí éåíè ÿäÿäè öñóëëàð âÿ àëãîðèòìëÿð èøëÿíìèøäèð (Ù.ß.Ìÿììÿäîâ). Éöêñÿê ìÿùñóëäàðëûãëû ëîêàë øÿáÿêÿëÿð âÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëè à÷ûã ñèñòåìëÿðèí åòàëîí ìîäåëè áàçàñûíäà òåëåêîììóíèêàñèéàíûí ïàéëàíìûø èäàðÿ ñèñòåìè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, Ëàïëàñ âÿ Ç-÷åâèðìÿëÿðè ÿñàñûíäà ôàñèëÿñèç âÿ äèñêðåò çàìàíëàðäà ìöõòÿëèô ïðîòîêîëëó áèðúèíñ âÿ ãåéðè-áèðúèíñ ëîêàë øÿáÿêÿëÿðèí óéüóí áàçà ìîäåëëÿðè âÿ îíëàðûí åùòèìàëëûã – çàìàí õàðàêòåðèñòèêàëàðûíûí ùåñàáëàíìàñû ìåòîäèêàñû òÿêëèô îëóíìóøäóð (Ô.Ù.Ìÿììÿäîâ). Ðàáèòÿ êàíàëëàðû âàñèòÿñèëÿ ìÿëóìàòûí þòöðöëìÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ ñîí ãóðüóëàðûí åôôåêòèâëèéèíèí àðòûðûëìàñû öñóëëàðûíûí òÿäãèã åäèëìÿñèíäÿ èëê äÿôÿ ñòàðò-ñòîï ðåæèìäÿ èøëÿéÿí òåðìèíàë ãóðüóëàðûí ðèéàçè ìîäåëëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Îïòèê äèàïàçîíäà ÷îõêàíàëëû âåðèëèø ñèñòåìëÿðè òÿäãèã åäèëìèøäèð (Ã.Ì. Èìàìâåðäèéåâ âÿ á.). Øÿáÿêÿ ñòðóêòóðëó ðÿãÿìè èíôîðìàñèéàëàðûí ïàéëàíìà ñèñòåìëÿðèíèí âàùèä ñòðóêòóð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãîâøàãëàðäàêû ðåàë òÿëÿáëÿð ñåëèíèí íÿçÿðÿ àëûíìàñûíû òÿìèí åäÿí êîíêðåò ìîäåëëÿð âÿ ùåñàáàò öñóëëàðû èøëÿíìèøäèð (À.Í.Ùÿñÿíîâ âÿ á.). 1998 èëäÿ ÀçÒÓ-

äà ÒÀÑÈÑ ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Òåëåêîììóíèêàñèéà Òÿäðèñ Ìÿðêÿçè éàðàäûëìûøäûð (Ô.Ù.Ìÿììÿäîâ âÿ á.). 1975 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû òÿðêèáèíäÿ «Êàñïè» Åëìè Ìÿðêÿçè éàðàäûëäû. 1978 èëäÿ Ìÿðêÿçèí òÿðêèáèíäÿ Òÿáèè Åùòèéàòëàðûí Êîñìèê Òÿäãèãàòëàðû Èí-òó, 1981 èëäÿ èñÿ îíóí ÿñàñûíäà Êîñìèê Òÿäãèãàòëàð (ÊÒ) ÅÈÁ éàðàäûëäû. 1992 èëäÿ ÅÈÁ-èí áàçàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Àåðîêîñìèê Àýåíòëèéè (ÀÌÀÊÀ) éàðàäûëìûøäûð. 1993-2003 èëëÿðäÿ ÀÌÀÊÀ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Õöñóñè Ìàøûíãàéûðìà âÿ Êîíâåðñèéà Êîìèòÿñèíèí òÿðêèáèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, 2003 èëäÿí èñÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí òàáåëèéèíÿ âåðèëìèøäèð. Òÿøêèëàòûí éàðàäûúûñû âÿ áóðàäà åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿñàñûíû ãîéàí ýþðêÿìëè àëèì Ò.Ê.Èñìàéûëîâ îëìóøäóð. Ñîíðàêè èëëÿðäÿ åëìè èøëÿð À.Ø.Ìåùäèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Àýåíòëèêäÿ õöñóñè êîñìèê úèùàçãàéûðìà, èíôîðìàñèéà âÿ èíôîðìàñèéà-þë÷ìÿ ñèñòåìëÿðè öçðÿ ìöùöì òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð. Áó èøëÿð «èäåéà-åêñïåðèìåíò-òåõíîëîýèéà-òåõíèêà» äþâðÿñè öçðÿ éåðèíÿ éåòèðèëèð. ßñàñ åëìè èñòèãàìÿò Éåðèí êîñìèê òÿäãèãàòëàðû ñèñòåìè íÿçÿðèééÿñèíèí âÿ òÿúðöáÿñèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëûäûð. Áó ñèñòåì ìåòðîëîæè, ãàðøûëûãëû óçëàøäûðûëìûø âàñèòÿëÿðè, ÷îõøàõÿëè øÿáÿêÿëÿðè ìöõòÿëèô ùöíäöðëöêäÿêè ñòàñèîíàð (êîñìîñäà, ùàâàäà, éåðäÿ âÿ äÿíèçäÿ) âÿ ùÿðÿêÿò åäÿí ïëàòôîðìàëàðäà éåðëÿøäèðìÿêëÿ éåðèíÿ éåòèðèëèð. Àýåíòëèêäÿ ùàçûðëàíìûø ìåòîäèêà âÿ úèùàçëàð Øÿêè-Çàãàòàëà ñûíàã ìåéäàíûíäà êå÷èðèëìèø «Ýöíÿø-84» áåéíÿëõàëã àåðîêîñìèê åêñïåðèìåíòèíäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Òÿúðöáÿíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè àòìîñôåðèí âÿ Éåð ñÿòùèíèí óçàã ìÿñàôÿäÿí çîíäëàøäûðûëìàñû ìåòîäëàðûíûí éàðàäûëìàñû âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè îëìóøäóð. Áó ìÿãñÿäëÿ åëåêòðîìàãíèò äàëüàëàðû äèàïàçîíóíäà ìöõòÿëèô õàðàêòåðèñòèêàëàð, åëÿúÿ äÿ Éåðàòìîñôåð, îêåàí-àòìîñôåð ñèñòåìèíèí õöñóñè èñòèëèê øöàëàíìàñû þë÷öëìöø, ïåéêàëòû àåðîêîñìèê åêñïåðèìåíòëÿðèí òÿøêèëè öçðÿ èøëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, «Ñàëéóò7» âÿ «Ñîéóç Ò-11» îðáèòàë ñòàíñèéàëàðûíäà óüóðëà èøëÿìèø ðåíòýåí ñïåêòðîìåòðëÿðè, ùÿì÷èíèí «Êâàíò» àñòðîôèçèêè ìîäóëóíóí ùèññÿñè îëàí âÿ «Ìèð» îðáèòàë ñòàíñèéàñûíûí áîðòóíäà èøëÿìèø «Ïóëñàð Õ-1» òåõíèêè ãóðüóñó ùàçûðëàíìûøäûð. Êîñìèê øÿêèëëÿð ÿñàñûíäà èëê äÿôÿ ðåñïóáëèêàíûí áèòêè þðòöéöíöí âÿ òîðïàãäàí èñòèôàäÿíèí õÿðèòÿëÿøäèðèëìÿñè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, ðåñïóáëèêàíûí ëàíäøàôòû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ÿí ìöùöì ñèíèôëÿð îðàäà ÿêñèíè òàïìûøäûð (1:50000 ìèãéàñûíäà áöòöí ðåñïóáëèêà ÿðàçèñè ö÷öí òîðïàãäàí èñòèôàäÿ õÿðèòÿñè, áèòêè þðòöéöíöí ðÿãÿìëè ìîäåëè âÿ âåðèëÿíëÿð áàçàñû ôîðìàëàøäûðûëìûøäûð). Ñóìãàéûò Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ (ÑÄÓ-äà) íåôò÷ûõàðìà, íåôò áàçàñû, íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí íÿãëè, éàíàúàãäîëäóðìà ìÿíòÿãÿëÿðèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû ö÷öí èíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûø âÿ ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðäÿ (Áàêû, Íàë÷èê, Ãðîçíû, Æèòîìèð âÿ ñ.) êöòëÿâè èñòåùñàëû òÿøêèë åäèëìèø, ÌÄÁ ìÿêàíûíäà âÿ áèð ñûðà õàðèúè þëêÿëÿðäÿ (Ùèíäèñòàí, Ìèñèð, ÊÕÄÐ, Áîëãàðûñòàí, Èðàã âÿ ñ.) òÿòáèã åäèëìèøäèð (Í.Ì.Êàçûìîâ, Ì.À. ßùìÿäîâ). Äÿíèç ãóðüóëàðû äàéàãëàðûíûí êàòîä ìöùàôèçÿñèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû, Ñóìãàéûò øöøÿ èñòåùñàëû ç-äóíäà øöøÿíèí ãàëûíëûüûíûí àâòîìàòèê âÿ ôàñèëÿñèç þë÷öëìÿñè, íåôò ñÿíàéåñèíäÿ äÿðèíëèê íàñîñëàðûíûí òåõíîëîæè ïàðàìåòðëÿðèíèí þë÷öëìÿñè, ñÿíàéå èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí èëêèí âåðèúèëÿðèíèí áþéöê äèàïàçîíëó òåìïåðàòóð øÿðàèòèíäÿ õàðàêòåðèñòèêàëàðûíûí ñòàáèëëÿøäèðèëìÿñè, õëîð èñòåùñàëûíäà âÿ ñàõëàíûëìàñûíäà àãðåññèâ ìöùèòäÿ òåõíîëîæè ïàðàìåòðëÿðèí þë÷öëìÿñè, åëåêòðîëèç ïðîñåñèíäÿ øèíëÿðäÿ éöêñÿê úÿðÿéàíëàðûí þë÷öëìÿñè, åëåêòðèê åíåðæèñèíèí èñòèôàäÿñè âÿ ãåéäèééàòû ðåæèìëÿðèíèí îïòèìàëëàøäûðûëìàñû, Øÿêè èïÿê êîìáèíàòûíäà èñòåùñàë ãóðüóëàðûíäà òåìïåðàòóðóí þë÷öëìÿñè âÿ òÿíçèì îëóíìàñû, òåõíîëîæè õÿòëÿðäÿ ìÿìóëàòû ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿí àë÷àã òåçëèêëè åëåêòðîìàãíèò òèïëè âèáðîòÿñèðëÿíäèðèúè ãóðüóëàðûí òÿäãèãè, éàðàäûëìàñû âÿ ñ. ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð (Ð.ß. ßëèéåâ, Ô.È.Ìÿììÿäîâ, Ì.À.ßùìÿäîâ, Ð.Á.Äàäàøîâà âÿ á.). Êèáåðíåòèêà. Èíôîðìàòèêà. Àçÿðáàéúàíäà êèáåðíåòèêà åëìè 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí èíêèøàôà áàøëàìûøäûð. Î çàìàí ðåñïóáëèêàäà åëåêòðîí ùåñàáëàìà ìàøûíëàðû (ÅÙÌ) âÿ àíàëîã ìîäåëëÿðè íåôò÷ûõàðìàíûí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè ö÷öí òÿòáèã åäèëèðäè. Èëê òÿäãèãàòëàð 1953 èëäÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí Ôèçèêà âÿ Ðèéàçèééàò Èí-òóíäà âÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Íåôò Åêñïåäèñèéàñûíûí åëåêòðèê ìîäåëëÿøäèðìÿ ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Íåôò-Ãàç Ñÿíàéåñè Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òó) àïàðûëûðäû. 1960 èëäÿ ÅÀ-íûí Ùåñàáëàìà ìÿðêÿçè (ÙÌ), 1965 èëäÿ èñÿ ÙÌ ÿñàñûíäà Êèáåðíåòèêà Èí-òó éàðàäûëäû. Êèáåðíåòèêà Èí-òóíóí òÿøêèëè, èí-òóí åëìè èñòèãàìÿòëÿðèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìöùöì åë-

ìè íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñû ß.È.Ùöñåéíîâóí, Ñ.ß.ßëÿñýÿðîâóí, Ú.Å.Àëëàùâåðäèéåâèí, É.À.Ìàùìóäîâóí, Ú.ß.Áàáàéåâèí, Ò.À.ßëèéåâèí àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. 1970 èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí (èíäèêè Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè – ÁÄÓ) Åëìè Òÿäãèãàò Ùåñàáëàìà Ìÿðêÿçèíäÿ àëè ìÿêòÿáëÿðèí ôÿàëèééÿòèíèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè ö÷öí ÀÈÑ éàðàäûëìûøäûð. 1972 èëäÿ ÁÄÓäà òÿòáèãè ðèéàçèééàò âÿ êèáåðíåòèêà ôàêöëòÿñè éàðàäûëäû, 1991 èëäÿ èñÿ ôàêöëòÿíèí áàçàñû ÿñàñûíäà Òÿòáèãè Ðèéàçèééàò Åëìè Òÿäãèãàò Èí-òó ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Àçÿðáàéúàí ÅÀ Êèáåðíåòèêà Èí-òóíóí íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Àâòîìàòëàøäûðûëìûø Èäàðÿåòìÿ Ñèñòåìëÿðè øþáÿñè 1982 èëäÿ ÅÀ-íûí ìöñòÿãèë åëìè ãóðóìóíà ÷åâðèëäè, áàø òÿøêèëàò ñòàòóñó àëäû. 1997 èëäÿ îíóí ÿñàñûíäà Èíôîðìàñèéà-Òåëåêîììóíèêàñèéà Åëìè Ìÿðêÿçè (ÈÒÅÌ), 2002 èëäÿ èñÿ ÈÒÅÌ-èí áàçàñûíäà ÀÌÅÀ-íûí Èíôîðìàñèéà Òåõíîëîýèéàëàðû Èí-òó (ÈÒÈ) éàðàäûëäû. Êèáåðíåòèêà âÿ èíôîðìàòèêà ñàùÿñèíäÿ, ÿñàñÿí, àøàüûäàêû èñòèãàìÿòëÿðäÿ åëìè èøëÿð àïàðûëûð (2005): èäàðÿåòìÿ íÿçÿðèééÿñè; èäåíòèôèêàñèéàíûí íÿçÿðè âÿ òÿòáèãè ïðîáëåìëÿðè; èíôîðìàñèéà-êîììóíèêàñèéà òåõíîëîýèéàëàðû ïðîáëåìëÿðè; ðèéàçè ìîäåëëÿøäèðìÿ âÿ îïòèìàë èäàðÿåòìÿ, èéåðàðõèê èíòåëëåêòóàë èäàðÿåòìÿ-èíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðèíèí éàðàäûëìàñû âÿ ðèéàçè öñóëëàðûí èãòèñàäèééàòäà òÿòáèãè. Èäàðÿåòìÿ íÿçÿðèééÿñè âÿ ù å ñ à á ë à ì à ð è é à ç è é é à ò û ñàùÿñèíäÿ ñïåêòðàë ïàðàìåòðäÿí ìåðîìîðô àñûëû îëàí òàì êÿñèëìÿç îïåðàòîðóí ìÿõñóñè ãèéìÿòëÿðèíèí, ùÿìèí îïåðàòîðà ìöíòÿçÿì éûüûëàí îïåðàòîðëàðûí ìÿõñóñè ãèéìÿòëÿðè èëÿ èñòÿíèëÿí äÿãèãëèêëÿ àïïðîêñèìàñèéàñû ýþñòÿðèëìèøäèð. Ãåéðèõÿòòè àðäûúûë ìàøûíëàðûí çàìàí âÿ òåçëèê òÿñâèðè èøëÿíìèø, Ãàëóà ìåéäàíû öçÿðèíäÿ ìîäóëéàð äÿéèøÿí ìàòðèñëè õöñóñè îïåðàòîð úÿáðèíèí êþìÿéèëÿ ãåéðè-ñòàñèîíàð âÿ ãåéðè-õÿòòè ìàøûíëàð àðäûúûëûüûíûí ñèíòåçè öñóëó òÿêëèô îëóíìóøäóð. Äèîôàíò òÿíëèêëÿð ñèñòåìèíèí áèð åêâèâàëåíò òÿíëèéÿ ýÿòèðèëìÿñèíèí éåíè öñóëëàðû, Áóë ïðîãðàìëàøäûðìà ìÿñÿëÿñèíèí ùÿëëè ö÷öí ùèïåðñôåð, ìöìêöí ùÿëëÿð âÿ ñîíëó èòåðàñèéà öñóëëàðû âåðèëìèøäèð. Òàìãèéìÿòëè ïðîãðàìëàøäûðìà ìÿñÿëÿñèíèí ñóáîïòèìàë ùÿëëèíèí òàïûëìà öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Õöñóñè òþðÿìÿëè äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ñèñòåìè ö÷öí éåíè ìöòÿùÿððèê øÿáÿêÿëè ôÿðã-èòåðàñèéà öñóëëàðû òÿêëèô åäèëìèø âÿ îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ éåðàëòû ãàç âÿ ìàéå ìåõàíèêàñûíûí áèð ñûðà ãåéðè-õÿòòè

ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèëìèøäèð. Ìöðÿêêÿá äèíàìèê èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ ìÿõñóñè èäàðÿëÿðèí îïòèìàëëûã øÿðòëÿðè òàïûëìûø, ìöõòÿëèô äèñêðåò ñèñòåìëÿðäÿ Ïîíòðéàýèíèí ìàêñèìóì ïðèíñèïèíèí úûðëàøäûüû ùàëëàð þéðÿíèëìèø âÿ îïòèìàëëûã ö÷öí éåíè çÿðóðè øÿðòëÿð ìöÿééÿí åäèëìèø, áþéöê þë÷öëö ãåéðè-õÿòòè øÿáÿêÿ ñòðóêòóðëó îïòèìàëëàøäûðìà ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè öñóëó èøëÿíìèøäèð. Ïðèíñèïúÿ éåíè îïòèê åëåìåíòëÿð éàðàòìàüà èìêàí âåðÿí ëàçåð øöàëàíìàñûíû õÿòäÿ ôîêóñëàøäûðìà íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëìûøäûð. Õèäìÿòèí áàøëàíìà àíûíûí ëÿíýèìÿñèíèí õöñóñè ñèíôèíäÿ êöòëÿâè õèäìÿò ñèñòåìëÿðèíèí èäàðÿåòìÿ íÿçÿðèééÿñè âåðèëìèø, àñûëû ýåíèøçîëàãëû, ëÿíýèìÿéÿ âÿ àü êöéëÿðÿ ìàëèê ãèñìÿí ìöøàùèäÿ îëóíàí ñèñòåìëÿð ö÷öí èäàðÿåòìÿ âÿ ôèëòðàñèéà íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëìûøäûð (Êèáåðíåòèêà Èí-òó).

Ò.À.ßëèéåâèí ñèãíàëëàðûí àíàëèçèíÿ äàèð éåíè òåõíîëîýèéàëàð íÿçÿðèééÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø êèòàáû. (Íéó-Éîðê, 2003)

Ïàéëàíìûø ïàðàìåòðëè õÿòòè âÿ êâàçèõÿòòè äèôåðåíñèàë, äèôåðåíñèàë-îïåðàòîð òÿíëèêëÿðèí ÿìñàëëàðû âÿ îáëàñòûí ñÿðùÿääè èäàðÿåäèúè îëäóãäà, àêòóàë èãòèñàäèòåõíèêè ïðîáëåìëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿí êåéôèééÿò êðèòåðèëÿðû èëÿ îïòèìàë èäàðÿåòìÿ ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûëìûø, ùÿëëè ö÷öí îïòèìàëëûã âÿ êîððåêòëèê øÿðòëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèø, èòåðàòèâ âÿ ÿäÿäè ðåãóëéàðëàøäûðìà öñóëëàðû ÿñàñëàíäûðûëìûø, àëûíìûø áèð ñûðà íÿòèúÿëÿð òÿòáèã îëóíìóøäóð. Íàòàìàì èíôîðìàñèéà øÿðàèòèíäÿ õÿòòè îïòèìàë èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí ñèíòåç ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ôóíêñèîíàëûí ãðàäèéåíòèíèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí àíàëèòèê äöñòóð àëûíìûøäûð. Åòèáàðëû ñòàáèëëÿøäèðìÿ ìÿñÿëÿñèíèí ùÿëë àëãîðèòìè ãóðóëìóø âÿ Ùàìèëòîí ìàòðèñèíäÿ ñòàíäàðò øÿðòëÿð ïîçóëàí ùàëäà ôàêòîðëàøäûðìà ïðîáëåìè àðàøäûðûëìûøäûð. Õÿòòè êâàäðàòèê äèôåðåíñèàë îéóíëàðäà òÿðñ ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè âåðèëìèø, èäàðÿ âÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí äàéàíûãëû õÿòòè äèíàìèê ñèñòåìëÿðèí ãðàìèàíëàðûíûí áëîê äèàãîíàë ôîðìàñûíà ýÿòèðèëìÿñè ö÷öí ÿäÿäè àëãîðèòì òÿéèí åäèëìèøäèð. Ïîëèíîì ìàòðèñëÿðèí ðåãóëéàð âÿ ãåéðè-ðåãóëéàð ùàëûíäà J ñïåêòðàë 651

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ôàêòîðëàøäûðûëìàñû ö÷öí éåíè öñóë òÿêëèô îëóíìóøäóð. Îïåðàòîð òÿíëèêëÿðèí òÿãðèáè ùÿëëè ö÷öí ìöõòÿëèô õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê àíàëèòèê öñóëëàð âåðèëìèøäèð. Àäè âÿ õöñóñè òþðÿìÿëè äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ö÷öí ñÿðùÿä âÿ Êîøè ìÿñÿëÿëÿðèíèí éöêñÿê òÿðòèáÿ ìàëèê äàéàíûãëû ùÿëëè öñóëëàðû èøëÿíìèøäèð. Ãåéðè-õÿòòè èíòåãðàë òÿíëèêëÿðèí ùÿëëè ö÷öí ìöõòÿëèô öñòöíëöêëÿðÿ ìàëèê öñóëëàð âåðèëìèøäèð. Ãåéðè-ñÿëèñ ÿäÿäëÿð àðàñûíäà éåíè ìåòðèêà äàõèë åäèëìèø âÿ àëûíàí ìåòðèê âÿ Áàíàõ ôÿçàëàðûíûí òàìëûüû âÿ ñåïàðàáåëëèéè èñáàò åäèëìèøäèð. Òÿêëèô åäèëÿí ìåòðèêàëàð ãÿðàð ãÿáóë åòìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ âÿ ÿäÿäè öñóëëàðà òÿòáèã îëóíìóøäóð (Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè). Ñóìãàéûò Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ èäàðÿåòìÿ íÿçÿðèééÿñè âÿ îíóí òÿòáèãè èñòèãàìÿòèíäÿ ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ áèðáàøà ðÿãÿìëè òÿíçèìëÿìÿ ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûø âÿ íåôòàéûðìà ç-äëàðûíäà òÿòáèã îëóíìóø (Ô.Ù.ßëÿêáÿðîâ), äÿéèøÿí ñòðóêòóðëó ôèíèò òÿíçèìëÿìÿ ñèñòåìè èøëÿíìèø âÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð (Ã.ß.Ðöñòÿìîâ). Ðèéàçè ìîäåëëÿøäèðìÿ âÿ è ä å í ò è ô è ê à ñ è é à ñàùÿñèíäÿ Êèáåðíåòèêà Èí-òóíäà íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ìàèëè ãóéóëàðëà îïòèìàë ãàçûëìàñû âÿ ãàçûìà ìåéäàí÷àëàðûíûí îïòèìàë éåðëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ðèéàçè ìîäåëëÿðè âÿ ùÿëëè öñóëëàðû éàðàäûëìûøäûð. Ãåéðè-ñÿëèñ ðèéàçè ïðîãðàìëàøäûðìà ìÿñÿëÿëÿðè äåêîìïîçèñèéàéà ÿñàñëàíàí èíòåðàêòèâ âÿ áèðáàøà öñóëëàðëà ùÿëë åäèëìèøäèð. Íåôò éàòàãëàðûíäà éåíè ãóéóëàðûí îïòèìàë éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ èñòèñìàðû ìÿñÿëÿëÿðèíèí ÿäÿäè ùÿëë öñóëó (îáéåêò ùàããûíäà ìÿëóìàò òàì îëìàäûüû ùàëäà), ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðûíûí îïòèìàë èøëÿíìÿñèíè òÿñâèð åäÿí ìöõòÿëèô âàðèàñèéà öñóëëàðû òÿêëèô îëóíìóøäóð. Éåíè Áàêû Íåôòàéûðìà ç-äóíóí (èíäèêè Ùåéäÿð ßëèéåâ àä. Íåôò Åìàëû ç-äó) êàòàëèòèê-êðåêèíã ïðîñåñèíèí ðèéàçè ìîäåëè âÿ îïòèìàë èäàðÿåäèëìÿñèíèí àëãîðèòì âÿ ïðîãðàì âàñèòÿñè éàðàäûëìûøäûð. Åêðàíëû éàðûììàðêîâ ïðîñåñëÿðè ö÷öí åðãîäèê òåîðåìëÿð èñáàò îëóíìóø, éàðûììàðêîâ ïðîñåñëÿðèíèí âÿ îíëàðûí ÿñàñ ñÿðùÿä ôóíêñèîíàëëàðûíûí ïàéëàíìàëàðû òàïûëìûøäûð. ÁÄÓ-äà íåôòãàç ñÿíàéåñèíäÿ åùòèéàòëàðäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ îëóíìàñûíûí ðèéàçè ìîäåëè ãóðóëìóø, îíëàðûí îïòèìàë èñòèôàäÿ ðåæèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, ãàçûí âÿ íåôòèí ÷ûõàðûëìàñûíûí âÿ íÿãëèíèí èäàðÿ îëóíìàñû ïðîñåñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ãåéðè-õÿòòè äèôåðåíñèàë òÿíëèêëÿð ö÷öí ãàðûøûã ìÿñÿëÿëÿð òÿäãèã åäèëÿðÿê, îíëàðûí ùÿëëè öñóëëàðû âåðèëìèø âÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø, òÿñÿððöôàò ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿðèí ÿäÿäè ùÿëëè òàïûë652

ìûø, ñèëèíäðèê þðòöêëÿðèí ðÿãñè ìÿñÿëÿñè âÿ ñ. ùÿëë åäèëìèøäèð. ÑÄÓ-äà ðèéàçè ìîäåëëÿøäèðìÿ âÿ îïòèìàë èäàðÿåòìÿ èñòèãàìÿòè öçðÿ åêñòðàêñèéà ïðîñåñëÿðèíèí èøÿáóðàõûëìà ðåæèìëÿðèíèí òÿòãèãè âÿ îíëàðûí èäàðÿ åäèëìÿñè ïðîáëåìèíèí ùÿëëè âÿ «Öçâè Ñèíòåç» ÈÁ-äÿ òÿòáèãè (Í.Ñ.Ìÿììÿäîâ), ðåàêòîð-ðåýåíåðàòîð ñèñòåìëÿðèíäÿ áþùðàí ùàëëàðû àðàøäûðûëìûø âÿ íÿòèúÿëÿðè òÿòáèã åäèëìèøäèð (ß.Ù.Íàüûéåâ). ×îõ ýèðèøëè-÷ûõûøëû äèíàìèê ìîäóëéàòîðëó ñèñòåìëÿðèí îïòèìàëëàøäûðûëìàñûíûí íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ìÿñÿëÿëÿðè èøëÿíìèøäèð (Ô.Ý.Ôåéçèéåâ). Èíôîðìàñèéà-êîììóíèêàñ è é à ò å õ í î ë î ý è é à ë à ð û ñàùÿñèíäÿ ýþðöëÿí èøëÿðÿ ÿíýÿëëÿðèí èíôîðìàñèéà äàøûéûúûëàðû êèìè òÿùëèëè íÿçÿðèééÿñè âÿ óéüóí òåõíîëîýèéàëàðûí éàðàäûëìàñû, òåõíîÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà êèáåðíåòèêà âÿ èíôîðìàòèêà ñàùÿñèíäÿ ùàçûðäà àïàðûëàí åëìè èøëÿðäÿ èäàðÿåòìÿ íÿçÿðèééÿñè, èäåíòèôèêàñèéàíûí íÿçÿðè âÿ òÿòáèãè ïðîáëåìëÿðè, èíôîðìàñèéà-êîììóíèêàñèéà òåõíîëîýèéàëàðû ïðîáëåìëÿðè, ðèéàçè ìîäåëëÿøäèðìÿ âÿ îïòèìàë èäàðÿåòìÿ, èíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðè âÿ èíôîðìàòèêàíûí òåõíèêè âàñèòÿëÿðè, ðèéàçè öñóëëàðûí èãòèñàäèééàòäà òÿòáèãè, èíôîðìàñèéà åìàëû ñèñòåìëÿðèíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ ñ. èñòèãàìÿòëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. ëîæè ïðîñåñëÿðèí ñòàòèñòèê ðèéàçè ìîäåëëÿðèíèí èäåíòèôèêàñèéàñûíûí àäåêâàòëûüûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñû íÿçÿðèééÿñè âÿ óéüóí èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàñûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû, ìþâãåëè ñèãíàëëàð íÿçÿðèééÿñèíèí èøëÿíìÿñè âÿ îíóí ÿñàñûíäà äþâðè ïðîñåñëÿðèí àíàëèçè âÿ äèàãíîñòèêàñû ö÷öí ìþâãåëè – áèíàð èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàñû éàðàäûëìàñû, áþéöê þë÷öëö òåëåêîììóíèêàñèéà ãîâøàãëàðûíäà áóôåð ôÿçàñûíûí îïòèìàë áþëöøäöðöëìÿñè öñóëëàðûíûí èøëÿíìÿñè äàõèëäèð (Êèáåðíåòèêà Èí-òó). ÑÄÓ-äà éåíè èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàëàðûíûí ìöàñèð àâòîìàòëàøäûðìà âÿ ìîäåëëÿøäèðìÿ åëåìåíòëÿðèíäÿí – Ïåòðè âÿ íåéðîí øÿáÿêÿëÿðè âÿ Ñîôò-úîìïóòèíã – òåõíîëîýèéàëàðû åëåìåíòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÷åâèê èñòåùñàë ñèñòåìëÿðèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû èøëÿíìèøäèð. Àëûíìûø åëìè íÿòèúÿëÿð Ñóìãàéûò àëöìèíèóì ç-äóíóí áóõàðëàíäûðûúûëàð èñòåùñàëûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ÷åâèê èñòåùñàë ñèñòåìëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíäà, Ñóìãàéûò áîðóéàéìà çäóíäà áîðóëàðûí àõûí õÿòòèíäÿ âÿ ñèíòåòèê êàó÷óê ç-äóíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð

(Ð.ß.ßëèéåâ, Ô.È.Ìÿììÿäîâ, Ì.À.ßùìÿäîâ, Í.Ì. Êàçûìîâ). Èíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðè âÿ èíôîðìàòèêàíûí òåõíèêè âàñ è ò ÿ ë ÿ ð è ñàùÿñèíäÿ äÿðèíëèê íàñîñëó íåôò ãóéóëàðûíûí èäàðÿ åäèëìÿñè ö÷öí àëãîðèòìëÿð âÿ èíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Äÿíèç íåôò÷ûõàðìà îáéåêòëÿðèíèí ñåéñìèê äàéàíûãëûüûíà íÿçàðÿò åäÿí âÿ îíëàðäà áàø âåðÿ áèëÿúÿê ãÿçàëàðûí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñûíû òÿìèí åäÿí ùèáðèä, èíòåëëåêòóàë èíôîðìàñèéà ñèñòåìè, êîìïðåññîð ñò.-ëàðûíûí âÿçèééÿòèíÿ íÿçàðÿò, äèàãíîñòèêà âÿ îíëàðäà ãÿçàëàðûí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû ö÷öí ðîáàñò èíôîðìàñèéà ñèñòåìè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Àíàëîã ñèãíàëëàðûí äåëòà-ìîäóëéàñèéàñû, ñûõûëìàñû, þòöðöëìÿñè âÿ áÿðïà åäèëìÿñè ö÷öí öñóëëàð âÿ òåõíèêè âàñèòÿëÿð éàðàäûëìûøäûð (Êèáåðíåòèêà Èí-òó). Èãòèñàäè-ðèéàçè öñóëëàðûí òÿòáèãè èëÿ ðåñïóáëèêàäà ìöõòÿëèô êÿíä òÿñÿððöôàòû âÿ ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíèí, èãòèñàäè âÿ èíçèáàòè ð-íëàðäà êÿíä òÿñÿððöôàòû èñòåùñàëûíûí îïòèìàë éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìàñû, ñÿíàéå âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàë ïðîãðàìûíûí âÿ äåôèñèò åùòèéàòëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí, ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðäà ñó åùòèéàòëàðûíûí ïàéëàíìàñûíûí îïòèìàëëàøäûðûëìàñû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíû òÿäãèã åòìÿê âÿ ïðîãíîçëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ èãòèñàäè-ðèéàçè ìàêðîìîäåëëÿð, èìèòàñèéà åêñïåðèìåíòëÿðè àïàðìàüà èìêàí éàðàäàí ñòðóêòóð ôóíêñèîíàë ìîäåëëÿð ñèñòåìè éàðàäûëìûøäûð. Ôóççó òåõíîëîýèéà âÿ íåéðîí øÿáÿêÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÿñàñ èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèí òÿùëèëè âÿ ïðîãíîçëàøäûðûëìàñûíûí ðèéàçè ìîäåëè éàðàäûëìûø, ãåéðè-ìöÿééÿíëèê âÿ êå÷èä èãòèñàäèééàòû ðèñê øÿðàèòèíäÿ êîãíèòèâ ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ ö÷öí ìîäåëëÿøäèðìÿ öñóëëàðû òÿêëèô îëóíìóøäóð (Êèáåðíåòèêà Èí-òó). Ðåñïóáëèêàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíûí òÿùëèëèíäÿ èãòèñàäè èíêèøàôûí úàðè ñÿâèééÿñè íÿçÿðÿ àëûíàðàã, ðåýèîíëàð öçðÿ ÿùàëèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí àðàøäûðûëìàñû ö÷öí ìöâàôèã åêîíîìåòðèê ìîäåëëÿð ãóðóëìóø, èãòèñàäè ñÿìÿðÿëèëèêëÿ áàüëû åêîëîæè-èãòèñàäè éþíöìëö ìÿñÿëÿëÿðäÿ ãåéðè-ñÿëèñ òÿáèÿòëè ôàêòîðëàðûí èäåíòèôèêàñèéàñû ö÷öí ðèéàçè àïàðàò òÿêëèô îëóíìóøäóð (ÁÄÓ). Êîìïöòåð øÿáÿêÿëÿðè âÿ è í ô î ð ì à ñ è é à ñ è ñ ò å ì ë ÿ ð è ñàùÿñèíäÿ ÁÄÓ-äà êîìïöòåð øÿáÿêÿëÿðèíäÿ òÿòáèãè ïðîñåñëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè òÿäãèã åäèëìèø, ïàéëàíìûø ñèñòåìëÿðäÿ òðàíçàêñèéàëàðûí èäàðÿ îëóíìàñû ö÷öí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìîäåë âÿ öñóëëàð òÿêëèô åäèëìèø, ïàéëàíìûø âåðèëÿíëÿð áàçàñûíûí áöòþâëöéöíö òÿìèí åäÿí, îíóí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðàí ïðîòîêîëëàð èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, íàñàçëûüà äàâàìëû ïàéëàíìûø ñèñòåìëÿðèí ãëîáàë âÿçèééÿòèíè òÿéèí åäÿí àëãîðèòìëÿð èøëÿíìèøäèð. Øòàíãëû ãóéó äÿðèíëèê íàñîñëàðûíûí èø ðåæèìèíèí èíôîðìàñèéà-àõòàðûø ñèñòåìëÿðè èøëÿíìèø, éàðàíàí íàñàçëûãëàðûí éàðûìàâòîìàòèê ðåæèìäÿ òÿéèí åäèëìÿñèíèí êîìïöòåð òåõíîëîýèéàñû ùàçûðëàíìûøäûð. ÁÄÓ-äà ýþñòÿðèëÿí åëìè èñòèãàìÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà, åëìè íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíäà, êàäð ùàçûðëûüûíäà âÿ åëìè èøëÿðèí òÿøêèëèíäÿ Ì.Ë.Ðÿñóëîâóí, Ú.Å.Àëëàùâåðäèéåâèí, Ì.Ý.Ãàñûìîâóí, Ô.ß.ßëèéåâèí, É.ß.Ìÿììÿäîâóí, É.ß.ßìÿíçàäÿíèí, É.Ú.Ìÿììÿäîâóí, Ì.Ô.Ìåùäèéåâèí, ß.Ò.Íàüûéåâèí âÿ á.-íûí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Êèáåðíåòèêà Èí-òóíäà àëûíìûø åëìè íÿòèúÿëÿð ÿñàñûíäà ùàâà ëèìàíëàðûíûí àâòîìàòëàøäûðûëìûø èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðè ö÷öí èíôîðìàñèéàíû ÿêñ åòäèðÿí êîìïöòåðëÿøäèðèëìèø êîìïëåêñ, íåôò ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñûíäà áàø âåðÿ áèëÿí ãÿçàëàðûí àøêàðëàíìàñûíà âÿ ïðîãíîçëàøìàñûíà èìêàí âåðÿí äèàãíîñòèêà ãóðüóñó, ìöðÿêêÿá ðàäèîòåõíèêè ëîêàñèéà ñèñòåìëÿðèíèí îïòèìàë èäàðÿ åäèëìÿñè, àç äåáèòëè íåôò ãóéóëàðûíûí èø ðåæèìèíèí èäàðÿ îëóíìàñû âÿ òåõíèêè äèàãíîñòèêàñû, àëãîðèòìëÿð âÿ ãóðüóëàð, ÷îõôàçàëû ìàéåëÿðèí ñöçöëìÿ ïðîñåñëÿðèíèí ÿäÿäè ìîäåëëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí öñóëëàð âÿ «Éàòàã» ïðîãðàì äÿñòè, ôèçèîëîæè åêñïåðèìåíòëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíèí òÿùëèëèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû ö÷öí ãóðüóëàð êîìïëåêñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê ñèñòåìè ö÷öí êîðïîðàòèâ èíôîðìàñèéà ñèñòåìè, Éàìáóðããàç÷ûõàðìà Èñòåùñàëàò Áèðëèéèíèí äèñïåò÷åð èäàðÿñè ö÷öí àâòîìàòëàøäûðûëìûø èíôîðìàñèéà ñèñòåìè, ãóéóëàðäà íåôò ùàñèëàòûíûí îïòèìàë ðåæèìëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí ïðîãðàì äÿñòè, Àçÿðáàéúàí äÿìèð éîëóíóí ÷åøèäëÿìÿ ñòàíñèéàëàðû ö÷öí ÀÈÑ, ñòàñèîíàð äÿíèç ïëàòôîðìàëàðûíûí þçöëëÿðèíèí ìþùêÿìëèê âÿ äàéàíûãëûüûíûí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí ðèéàçè öñöë âÿ óéüóí ïðîãðàì òÿìèíàòû, âèáðîòÿñèð âàñèòÿñèëÿ íåôò ãóéóëàðû áîðóëàðûíûí òûõàúëàðäàí òÿìèçëÿíìÿñè öñóëëàðû âÿ âàñèòÿëÿðè âÿ ñ. èøëÿíèá òÿòáèã åäèëìèøäèð. Ýþñòÿðèëÿí íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíäà À.Ù.Ùàúûéåâèí, À.Ç.Ìÿëèêîâóí, Ê.Ð. Àéäàçàäÿíèí, Ã.Ú.Èìàíîâóí, À.ß.Áÿøèðîâóí âÿ á.-íûí áþéöê ÿìÿéè îëìóøäóð. Èí-òóí àëèìëÿðèíèí èøëÿðè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà (1972 èëäÿ Ú.Å.Àëëàùâåðäèéåâ; 1984 èëäÿ

Ú.ß.Áàáàéåâ, Ã.Ú.Èìàíîâ, Ì.ß.Ìóñòàôàçàäÿ, É.À.Ìàùìóäîâ), Ðåñïóáëèêà Ëåíèí êîìñîìîëó ìöêàôàòûíà (1980 èëäÿ À.Ù.Ùàúûéåâ), Ì.Â.Êåëäûø àä. ìåäàëà (1991 èëäÿ Ò.À.ßëèéåâ) ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò-Ãàç Ñÿíàéåñè Åëìè-Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òóíäà (ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ) 1953 èëäÿí áàøëàéàðàã ÅÙÌ âÿ àíàëîã ùåñàáëàìà ìàøûíëàðûíûí êþìÿéèëÿ íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí ùèäðîãàçîäèíàìèêàñûíà, íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñè âÿ èñòèñìàðûíà, íåôò÷ûõàðìàíûí èíòåíñèâëÿøäèðèëìÿñèíÿ, íåôò-ãàç åëåêòðîåíåðýåòèêàñûíà àèä áèð ÷îõ íÿçÿðè âÿ òÿúðöáè ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëìèøäèð (Á.ß.ßçèìîâ, Ã.ß.Ìÿììÿäîâ âÿ á.). Ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø öñóëëàðëà (øòàíãëû äÿðèíëèê âÿ åëåêòðèê äàëìà íàñîñëàðû, êîìïðåññîð âÿ ñ. èëÿ) èñòèñìàð

ëàð áàçàñûíûí òÿøêèëè ÿñàñëàðû, îíóí ãóðóëóøó, éàçûëàúàã èíôîðìàñèéàíûí òÿðêèáè, ìèãäàðû âÿ ôîðìàòëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, éàçûëûø âÿ ñîðüó ãàéäàëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Áóíëàðûí ÿñàñûíäà Íåôò äàøëàðû éàòàüûíûí àâòîìàòëàøäûðûëìûø ìÿëóìàòëàð áàçàñû éàðàäûëàðàã èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Ìþâúóä èñòèñìàð öñóëëàðûíäàí áó âÿ éà äèýÿðèíèí ÅÙÌ-äÿ àâòîìàòëàøäûðûëìûø ñå÷èëìÿñèíè òÿìèí åäÿí ìåòîäèêà éàðàäûëìûø âÿ ÀËÑ-èøëÿíìÿ ñèñòåìèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ìàèëè âÿ öôöãè ãóéóëàðëà èøëÿíìÿñèíèí ùèäðîãàçîäèíàìèê ÿñàñëàðûíûí éàðàäûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð, òåõíîëîæè ýþñòÿðèúèëÿðèí îïåðàòèâ ùåñàáëàíìàñûíû òÿìèí åäÿí ðèéàçè ìîäåëëÿð, ùÿëë àëãîðèòìëÿðè âÿ ôÿðäè êîìïöòåðëÿð ö÷öí ïðîãðàìëàð êîìïëåêñè éàðàäûëìûøäûð. Èñòèñìàð êÿìÿðèíäÿêè ïåðôîðàñèéàëàðûí ñàéûíûí, þë÷öëÿðèíèí, Àêàä. ß.Àááàñîâ, àêàä. À.Ìåùäèéåâ, ÍÀÒÎ-íóí Åëì êîìèòÿñèíèí ðÿùáÿðè äð. Â.Êàôôåíáåðýåð ÀÌÅÀíûí Èíôîðìàñèéà Òåõíîëîýèéàëàðû Èíñòèòóòó èëÿ ÍÀÒÎ-íóí ìÿíçèë-ãÿðàðýàùû àðàñûíäà òÿøêèë îëóíìóø âèäåîêîíôðàíñäà

åäèëÿí ãóéóëàðûí èø ðåæèìëÿðèíèí âÿ àâàäàíëûãëàðûí îïòèìàë ñå÷èëìÿñèíèí àâòîìàòëàøäàðûëìûø ñèñòåìè éàðàäûëìûø âÿ èñòåùñàëàòäà ýåíèø òÿòáèã åäèëìèøäèð. Íåôò÷ûõàðìàíûí èíòåíñèâëÿøäèðèëìÿñèíÿ àèä áèð ñûðà ìÿñÿëÿëÿð ðèéàçè ñòàòèñòèêà öñóëëàðûíûí òÿòáèãè èëÿ ÅÙÌ-ëÿðäÿ ùÿëë åäèëìèøäèð. Íåôò ãóéóëàðûíûí ãóéóäèáè çîíàñûíà òÿñèð öñóëëàðûíûí âÿ òÿñèð îáéåêòëÿðèíèí îïòèìàë ñå÷èëìÿñè ìåòîäèêàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ëàéëàðûí íåôòâåðèìèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿòáèã åäèëÿí ìöòÿðÿããè öñóëëàðûí ðèéàçè ìîäåëëÿðè, ùÿëë àëãîðèòìëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ìàøûí ïðîãðàìëàðû âÿ ãóðóäà îëàí áèð ÷îõ éàòàãëàð ö÷öí òåõíîëîæè ñõåìëÿð òÿðòèá åäèëìèøäèð. Íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìûø ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿ ñèñòåìèíèí (ÀËÑ-èøëÿíìÿ) áèðèíúè âÿ èêèíúè íþâáÿëÿðè âàùèä ñèñòåìëè ÅÙÌ-ëÿðèí ÿñàñûíäà èëê äÿôÿ ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ-äÿ éàðàäûëìûøäûð. Áó ñèñòåìèí éàðàäûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ýåîëîæè-ýåîôèçèêè âÿ òåõíîëîæè ýþñòÿðèúèëÿðèí àâòîìàòëàøäûðûëìûø ìÿëóìàò-

äöçöëöø ãàéäàñûíûí âÿ ëàé ãàëûíëûüûíûí à÷ûëìà äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ìÿùñóëäàðëûüûí äÿéèøìÿñè ãàíóíàóéüóíëóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëìèøäèð. Ñîí èëëÿð ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ-äÿ íåôòãàç éàòàãëàðûíûí ñÿìÿðÿëè èøëÿíìÿñè ïðîñåñëÿðèíèí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû âÿ èäàðÿ îëóíìàñû ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè èëÿ ÿëàãÿäàð, äèíàìèêè òÿùëèë, àäàïòèâ èäàðÿåòìÿ, ãåéðè-ñÿëèñ ÷îõëóãëàð íÿçÿðèééÿñèíèí âÿ ñèíåðýåòèê ìîäåëëÿðèí éàðàäûëìàñû èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàãëà ëàéëàðà ñóâóðìà ïðîñåñèíèí, áèð íå÷ÿ ëàéûí áèð ãóéó èëÿ èñòèñìàðûíûí ñÿìÿðÿëèëèéè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëìèøäèð. ÀÌÅÀ Èíôîðìàñèéà Òåõíîëîýèéàëàðû Èí-òóíäà ÿñàñÿí ß.Ì.Àááàñîâ, Ð.Ì.ßëèãóëèéåâ âÿ Ì.Ù.Ìÿììÿäîâàíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ïàéëàíìûø èíôîðìàñèéà åìàëû ñèñòåìëÿðèíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè ìîäåëëÿðè âÿ ìåòîäëàðû, î úöìëÿäÿí, êîðïîðàòèâ øÿáÿêÿëÿðèí èíôîðìàñèéà òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åäÿí àäàïòèâ ñèñòåìëÿðèí ñèíòåçèíèí åëìè-íÿçÿðè ÿñàñëàðû 653

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿ îíëàðûí ãóðóëìàñûíûí àðõèòåêòóð ïðèíñèïëÿðè, ãåéðè-ñÿëèñ ðåëéàñèéîí ñòðóêòóðëó áèëèêëÿðèí åìàëû òåõíîëîýèéàñûíûí ìåòîäëàðû èøëÿíèëìèøäèð. Ïeering (áÿðàáÿðùöãóãëó èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè) òåõíîëîýèéàñû ÿñàñûíäà ãëîáàë øÿáÿêÿ ìöùèòèíäÿ èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñèíèí îïòèìàë èäàðÿ åäèëìÿñè âÿ ÚÄÍ (Content Delivery Network – êîíòåíòëÿðèí èíôîðìàñèéà åùòèéàòëàðûíûí ÷àòäûðûëìàñû øÿáÿêÿñè) òåõíîëîýèéàñûíûí êþìÿéèëÿ äèíàìèêè ôîðìàëàøàí èíòåëëåêòóàë êîíòåíòñåðâåðëÿð øÿáÿêÿñèíèí ñèíòåçè ìåòîäó âÿ àëãîðèòìëÿðè òÿêëèô îëóíìóøäóð. Ìöõòÿëèô íþâ ôóíêñèéàëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ øÿáÿêÿ ìöùèòèíäÿ éàðàäûëìàñû çÿðóðè îëàí áþéöê èíôîðìàñèéà ìàññèâëÿðèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû, îïòèìàë ïàéëàíìàñû âÿ èäàðÿ îëóíìàñû [ÑÀÍ (Storage Area Network – âåðèëÿíëÿðèí ñàõëàíìàñû øÿáÿêÿñè)] ïðîáëåìëÿðè òÿäãèã îëóíìóø âÿ îíëàðà ãîéóëàí òÿëÿáëÿðÿ ìöâàôèã òåõíîëîæè ïðèíñèïëÿð èøëÿíìèøäèð. CRM (Customer Relationship Manaýe – ìöøòÿðèëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí èäàðÿ îëóíìàñû) òåõíîëîýèéàñû ÿñàñûíäà ãóðóëàí èíòåëëåêòóàë èíôîðìàñèéà õèäìÿòè ñèñòåìèíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí àðõèòåêòóð ïðèíñèïëÿð èøëÿíìèø âÿ ðåàëëàøäûðûëìûøäûð. Èí-ò åëìè-íÿçÿðè èøëÿðëÿ éàíàøû ïðàêòèêè âÿ ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòëÿ äÿ ìÿøüóëäóð. Áóðàäà Èíòåðíåòèí I âÿ II Àçÿðáàéúàí ãîâøàãëàðûíà, îíëàðûí ÀÌÅÀ öçðÿ Èíòåðíåò øÿáÿêÿ èíôðàñòðóêòóðóíà õèäìÿòè äàèì ýåíèøëÿíäèðèëèð âÿ êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ àðàøäûðìàëàð àïàðûëûð. Ìöõòÿëèô ÿíýÿëëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí àóäèîèíôîðìàñèéàíûí ïàéëàíìûø åìàëû ñèñòåìëÿðèíèí ñèíòåçè ö÷öí ïðèíñèïëÿð èøëÿíìèø âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà õöñóñèëÿøäèðèëìèø êîðïîðàòèâ àóäèîèíôîðìàñèéà øÿáÿêÿñè ëàéèùÿëÿíäèðèëìèøäèð. WAN (WideArea-Network) – ãëîáàë ùåñàáëàìà øÿáÿêÿñè âÿ LAN (Ëocal Area Network) – ëîêàë ùåñàáëàìà øÿáÿêÿñè òåõíîëîýèéàëàðû òÿäãèã îëóíìóø âÿ ðåàë ïðàêòèêè íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ îëóíìóøäóð. ÀÌÅÀ Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí êîðïîðàòèâ øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûø, åëåêòðîí ðÿãÿì èìçàñû òåõíîëîýèéàñû âÿ ñÿíÿäëÿðèí åëåêòðîí äþâðèééÿñè ñèñòåìè èøëÿíìèø âÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. Êîðïîðàòèâ øÿáÿêÿ ìöùèòèíäÿ ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíó äÿñòÿêëÿéÿí èíòåëëåêòóàë ñèñòåìèí åêñïåðèìåíòàë âàðèàíòû èøëÿíìèø âÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, Èíòåðíåò àóäèîêîíôðàíñ âÿ âèäåîêîíôðàíñëàðû òÿøêèë îëóíìóø âÿ áèð ñûðà äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè èøëÿð ýþðöëìöøäöð. ÍÀÒÎíóí «Âèðòóàë Èïÿê Éîëó» ëàéèùÿñè ùÿéàòà 654

êå÷èðèëèð âÿ ôàñèëÿñèç îëàðàã ðåñïóáëèêàíûí áèð ñûðà àëè òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíÿ øÿáÿêÿ õèäìÿòëÿðè ýþñòÿðèëèð. Êèáåðíåòèêà âÿ èíôîðìàòèêà ñàùÿñèíäÿ ÀÌÅÀ-íûí Êèáåðíåòèêà Èí-òóíäà ÷îõëó ñàéäà ìîíîãðàôèéà âÿ äÿðñëèêëÿð éàçûëìûø, õàðèúè äèëëÿðäÿí òÿðúöìÿëÿð åäèëìèøäèð. Èí-ò àëèìëÿðèíèí áèð ñûðà åëìè ìÿãàëÿëÿðè Ðóñèéàíûí âÿ Ãÿðá þëêÿëÿðèíèí ÿí íöôóçëó æóðíàëëàðûíäà äÿðú îëóíìóøäóð. Êèáåðíåòèêà Èí-òóíäà éåòèøäèðèëìèø 30-äàí ÷îõ åëìëÿð äîêòîðó âÿ 300-äÿí àðòûã åëìëÿð íàìèçÿäè ùàçûðäà Ðåñïóáëèêàíûí ÿñàñ åëìè ïîòåíñèàëûíû òÿøêèë åäèð. ÁÄÓ-äà èíýèëèñúÿ-ðóñúà-àçÿðáàéúàíúà «Èíôîðìàòèêà, òåëåêîììóíèêàñèéà, ðàäèîåëåêòðîíèêà öçðÿ òåðìèíîëîæè ëöýÿò» ùàçûðëàíûá íÿøð åäèëìèøäèð. Áåéíÿëõàëã «Applied and Computation Mathematics» («Òÿòáèãè âÿ ùåñàáëàìà ðèéàçèééàòû») åëìè æóðíàëû òÿñèñ åäèëìèø âÿ íÿøð îëóíóð. Ò.À.ßëèéåâ, Ð.Ò.Ùöìáÿòîâ, ß.Ì.ßìèðîâ, Ñ.Ì.Áàüûðîâ , Ð.Ì.ßëèãóëèéåâ

Èíøààò åëìè âÿ òåõíèêàñû Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñè ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð òèêèíòè àáèäÿëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Äþâðöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûø âÿ þç èíøààò-ìåìàðëûã ôóíêñèéàëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàìûø àáèäÿëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíè âÿ õöñóñèééÿòëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ èìêàí âåðèð (áàõ Ìåìàðëûã). Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ áèð ÷îõ øÿùÿðèí (ìÿñ., Ãÿáÿëÿ, Áåéëÿãàí, Þðÿíãàëà, Ñÿáàéûë, Øàáðàí âÿ ñ.) ãàëûãëàðû òàïûëûá öçÿ ÷ûõàðûëìûøäûð. Äÿâÿ÷è ð-íóíóí ÿðàçèñèíäÿ ñîí äþâðëÿðäÿ òàïûëìûø Øàáðàí ø.-íèí ãàëûãëàðû òÿäãèã åäèëèð. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíè îëìàñûíà Ôöçóëè ð-íóíóí ÿðàçèñèíäÿ öçÿ ÷ûõàðûëìûø Àçûõ ìàüàðàñû, Ãàðàêþïÿêòÿïÿ ãàçûíòûñûíäàêû òàïûíòûëàð, Ãîáóñòàíäàêû ãàéà òÿñâèðëÿðè âÿ ñ. ñöáóòäóð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ àïàðûëìûø àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòëàð áóðàäà ùÿëÿ åðàìûçäàí ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿí èíñàíëàðûí ñàêèí îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ îëàí ìàüàðàëàðäàí áÿçèñèíèí Òóíú äþâðöíäÿí äÿ ÿââÿëëÿðÿ àèä îëäóüó åùòèìàë îëóíóð. Ýÿíúÿ÷àé àðõåîëîæè àáèäÿëÿðèíäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð áó ìàüàðàëàðûí Íåîëèò äþâðöíÿ àèä îëäóüóíó ñöáóò åòìèøäèð. Ñîíðàëàð ñöíè ìàüàðà òèïëè ìÿñêÿíëÿð – ãàðàäàìëàð éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàíäà èíøààò åëìèíèí, òÿúðöáÿñèíèí âÿ òèêèíòè ñÿíÿòèíèí ãÿäèìëèéè áàõûìûí-

äàí å.ÿ. 12–13 ÿñðëÿðè ÿùàòÿ åäÿí Õîúàëû àáèäÿëÿðè êîìïëåêñè ìöùöì éåð òóòóð. Êîìïëåêñ éàøàéûø éåðëÿðèíäÿí, äàø ãóòó ãÿáèðëÿðäÿí âÿ ñ. òèêèëèëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Õîúàëû-Ýÿäÿáÿé ìÿäÿíèééÿòèíÿ àèä àáèäÿëÿðèí áþéöê áèð ãèñìèíè ñèêëîï (ùåë) òèêèëèëÿð òÿøêèë åäèð. Ùöíäöð äàøëàðäàí ñóâàãñûç âÿ ùå÷ áèð ïëàíà ðèàéÿò îëóíìàäàí ãóðàøäûðûëìûø ñèêëîï òèêèëèëÿð åë àðàñûíäà «ãàëà÷à», «þðòöê äàøû», «äöçöëö äàø», éàõóä «ùþðöêäàø» àäëàíûðäû. Àçÿðáàéúàíäà äàø ùþðýöíöí ìåéäàíà ÷ûõìàñû âÿ òÿêìèëëÿøìÿñè èëÿ åâëÿð éåðèí öñòöíäÿ òèêèëìÿéÿ áàøëàäû. Àçÿðáàéúàíûí èíøààò óñòàëàðû ìèñ èëÿ ãàëàéû ãàðûøäûðìàãëà òóíú ìåòàëûíûí àëûíìàñû ñèððèíÿ áÿëÿä èäèëÿð. Å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèêäÿ èíøà åäèëìèø òèêèëèëÿðäÿ ìèñ âÿ äÿìèð åëåìåíòëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ äàø âÿ êÿðïèúäÿí òèêèëìèø ìÿñúèä, ùàìàì, òöðáÿ, çîðõàíà âÿ ñ. áèíàëàðäà þðòöê êèìè ýöíáÿç êîíñòðóêñèéà ñèñòåìèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Òàü ñèñòåìëè ýöíáÿç èíøààò êîíñòðóêñèéàëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðìèøäèð êè, äèêëèéè ÷îõ îëàí òàü êîíñòðóêñèéàëàðû ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ìåìàðëûã åëåìåíòëÿðèíäÿíäèð. Ãÿäèì øÿùÿðëÿðèìèç ãàëàëû éàðàäûëìûø, ìöäàôèÿ ãóðüóëàðû èëÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìèøäèð. Øÿùÿðëÿð ÿñàñÿí ö÷ ùèññÿäÿí: è÷ÿðèøÿùÿðäÿí, è÷ãàëàäàí âÿ áàéûðøÿùÿðäÿí èáàðÿò îëóðäó. Ãàëà øÿùÿðëÿðèìèç äÿ îëìóøäóð. Áàêûíûí È÷ÿðèøÿùÿðè, Øóøà ãàëàñû (åë àðàñûíäà Øóøàéà èíäè äÿ Ãàëà äåéÿíëÿð âàð) ãàëà öñëóáóíäà éàðàäûëìûøäûð. È÷ÿðèøÿùÿðäÿ áèíàëàð òèïèê ÿíóá øÿùÿðè êèìè áèð-áèðèíÿ éàõûí òèêèëìèø âÿ êöëÿêäÿí ãîðóíìàã ö÷öí êö÷ÿëÿð äîëàíáàú ñàëûíìûøäûð. Áàêûäàêû Ãûç ãàëàñû âÿ ñ. áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûø îðòà ÿñð àáèäÿëÿðè òèêèíòè ñÿíÿòèíèí ãÿäèìëèéèíè âÿ ìöêÿììÿëëèéèíè áèð äàùà ñöáóò åäèð. 10-15 ÿñð òàðèõ÷èëÿðèíèí, úîüðàôèéàøöíàñëàðûíûí, ñÿééàùëàðûíûí (Êèðàêîñ Ýÿíúÿëè, Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíè, Ðÿøèäÿääèí Ôÿçëóëëàù, ßáäöððÿøèä Áàêóâè âÿ á.) éàçûëàðûíäà îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí ìåìàðëûã ñèìàñû âÿ ïëàíëàøäûðûëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âàðäûð. Áþéöê Èïÿê Éîëóíóí Àçÿðáàéúàíäàí êå÷ìÿñè äÿ þëêÿìèçèí ÿðàçèñèíäÿ îðèæèíàë, òèêèíòè íöìóíÿëÿðèíèí, ãàëàëàðûí, õÿáÿðäàðåäèúè ãóðüóëàðûí éàðàäûëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áþéöê Èïÿê Éîëóíóí áÿðïà åäèëìÿñè áó àáèäÿ-ãóðüóëàðûí þçëÿðèíèí âÿ éà ãàëûãëàðûíûí öçÿ ÷ûõìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà òèêèíòè íþâëÿðè ÷îõ÷åøèäëèäèð. Ìÿñ., þëêÿ ÿðàçèñèíäÿêè òèêèíòèëÿðäÿ 90-à éàõûí òàü êîíñòðóêñèéàñû íþâö

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àøêàð åäèëìèøäèð. Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíäàêû ìöõòÿëèô òàüëàð áó àáèäÿéÿ ìþùòÿøÿìëèê âåðèð. 11–12 ÿñðèí áó ýöíÿ ãÿäÿð ñàëàìàò ãàëìûø àáèäÿëÿðèíäÿí Õóäàôÿðèí êþðïöëÿðè 11 òàüäàí (àøûðûìäàí) âÿ 15 òàüäàí, Ñûíûã êþðïö (èíäèêè Ãàçàõ ðíóíäàêû Ãûðìûçû êþðïö) èñÿ 4 òàüäàí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàíäà 6 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ýöíáÿçëÿðäÿí äàùà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì øÿùÿð âÿ ãÿñÿáÿëÿðèíäÿ (ìÿñ., Øóøàäà, Ëàùûúäà) ñó òÿúùèçàòû ñèñòåìè äÿ ãóðóëìóøäó. Ëàùûúäà êåðàìèê áîðóëàðäàí äöçÿëäèëìèø ñó êÿìÿðè, éîíìà âÿ ñàë äàøëàðäàí éàðàäûëìûø êàíàëèçàñèéà ñèñòåìè âÿ ãÿñÿáÿíèí äàøëà äþøÿíìèø êö÷ÿëÿðè î äþâðäÿêè èíøààò ñÿíÿòèíèí âÿ áöòþâëöêäÿ òèêèíòè ìÿäÿíèééÿòèíèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðèð. È÷ÿðèøÿùÿðèí åíèøëè êö÷ÿëÿðèíäÿ äþøÿìÿ êèìè ãðàíèò äàøëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ìàòåðèàëëàðûí þéðÿíèëìÿñè ýþñòÿðèð êè, òèêèëèëÿðäÿ àíòèñåéñìèê òÿäáèðëÿð äÿ ýþðöëìöøäöð. Ìÿñ., áèð ÷îõ áèíàëàðäà, õöñóñèëÿ Øàìàõûíûí ãÿäèì áèíàëàðûíäà, ïàëûääàí àíòèñåéñìèê êÿìÿð éàðàäûëìûøäûð. Èñìàéûëëû âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ «êÿòèë» (àüàú êàðêàñëàðäàí äöçÿëäèëìèø àíòèñåéñìèê êÿìÿð) èøëÿäèëìèøäèð. 1981 èëäÿ Èñìàéûëëûäà áàø âåðìèø çÿëçÿëÿ (8 áàë) çàìàíû «êÿòèë» êÿìÿðëè áèíàëàð çÿëçÿëÿéÿ äàùà äàâàìëû îëìóøëàð. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí èíøààò÷ûëàðû áèíà åëåìåíòëÿðèíèí ãàðøûñûíà áèð íå÷ÿ ôóíêñèîíàë òÿëÿá ãîéóðäó. Ìÿñ., ßúÿìèíèí éàðàòäûüû Íàõ÷ûâàí àáèäÿëÿðèíäÿ êàøû ùÿì þðòöê âÿ êèòàáÿ ðîëóíó îéíàìûø, ùÿì ýþçÿëëèê òÿëÿáèíÿ úàâàá âåðìèø, ùÿì äÿ ãóðüóíó ÿòðàô ìöùèòèí àøûíäûðûúû òÿñèðèíäÿí ãîðóìóøäóð. Ãóáàäëûäà âÿ îíóí Äÿìèð÷èëÿð ê.-íäÿ òöðáÿëÿðèí ýöíáÿç þðòöéöíöí è÷ÿðèñèíÿ áîø ýèë êöïëÿðèí ãîéóëìàñû ùÿìèí áèíàëàðûí ÷ÿêèñèíè àçàëäûð, àêóñòèê êåéôèééÿòèíè âÿ çÿëçÿëÿéÿ äàâàìëûëûüûíû àðòûðûðäû. Çàìàí êå÷äèêúÿ òèêèëèëÿðèí ÷åøèäè äÿ çÿíýèíëÿøèðäè. 17–18 ÿñðëÿðäÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð Øàìàõû, Ýÿíúÿ, Áàêû, ßðäÿáèë, Òÿáðèç âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ êàðâàíñàðàëàð, áàçàðëàð, ùÿì÷èíèí äèíè áèíàëàð, éàøàéûø åâëÿðè âÿ ùàìàìëàð èíøà åäèëäè. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà øÿùÿðëÿðèíäÿ õÿñòÿõàíàëàð, òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðè, òåàòðëàð òèêèëìÿéÿ áàøëàäû. Êàïèòàëèçìèí èíêèøàôû äþâðöíäÿ èñÿ íåôò ç-äëàðû, ìèñÿðèòìÿ, ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ç-äëàðû, áàðàìàà÷ìà âÿ èïÿê÷èëèê êàðõàíàëàðû òèêèëäè. Àçÿðáàéúàíäà òèêèíòè ñÿíÿòè ùÿì äÿ ÿðàçèíèí ðåëéåôèíèí, úîüðàôè ëàíäøàôòûí, ÿòðàô ìöùèòèí òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Áó áàõûìäàí äà èãëèìúÿ äöíéàäà ÿí çÿíýèí

þëêÿ îëàí Àçÿðáàéúàíäà òèêèíòè ôîðìàëàðû ÷îõ÷åøèäëèäèð. Áó ùÿì äàì þðòöéöíöí ôîðìàñûíà, ùÿì äèâàðûí ãàëûíëûüûíûí ìöõòÿëèôëèéèíÿ, ùÿì äÿ ïÿíúÿðÿ áîøëóüóíóí ôîðìàñûíà âÿ ñ.-éÿ òÿñèð åòìèøäèð. Ìÿñ., ÷îõëó ãàð éàüàí ð-íëàðäà, î úöìëÿäÿí Çàãàòàëà, Ãàçàõ, Ãóñàð âÿ ø. øÿùÿðëÿðäÿ äàìëàðûí äèêëèéè ÷îõ ýþòöðöëìöøäöð. Àðàí ð-íëàðûíäà äàìëàð íèñáÿòÿí éàòûã, Áàêûäà èñÿ éàñòûäûð. Áó, ùÿì êöëÿêëÿð øÿùÿðè îëàí Áàêûäà äàìûí ÿí ñÿìÿðÿëè ôîðìàñûäûð, ùÿì äÿ íåôò øÿùÿðèíäÿ èíøààò ìàòåðèàëû êèìè ãûðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèðäè. Áèð ÷îõ ð-íëàðäà áèíàíûí êöëÿéÿ ñÿìò îëàí äèâàðëàðûíäà éà ïÿíúÿðÿ ãîéóëìàìûø, éà äà àç ñàéäà, êè÷èê þë÷öäÿ ïÿíúÿðÿëÿð ãîéóëìóøäóð. Éàüûíòû ÷îõ îëàí ÿðàçèëÿðäÿ åâèí êöðñöñö ùöíäöð äöçÿëäèëìèø, éàõóä Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì øÿùÿðëÿðè ãàëàëû éàðàäûëìûø, ìöäàôèÿ ãóðüóëàðû èëÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìèøäèð. Øÿùÿðëÿð ÿñàñÿí ö÷ ùèññÿäÿí: è÷ÿðèøÿùÿðäÿí, è÷ãàëàäàí âÿ áàéûðøÿùÿðäÿí èáàðÿò îëóðäó. Ãàëà øÿùÿðëÿðèìèç äÿ îëìóøäóð. Áàêûíûí È÷ÿðèøÿùÿðè, Øóøà ãàëàñû (åë àðàñûíäà Øóøàéà èíäè äÿ Ãàëà äåéÿíëÿð âàð) ãàëà öñëóáóíäà éàðàäûëìûøäûð. êÿðïèú âÿ éà àüàú ñöòóíëàð öçÿðèíäÿ òèêèëìèøäèð. Ãÿäèì àáèäÿëÿðäÿ, ìÿñ., Øÿêèäÿêè Õàí ñàðàéûíäà, Íàõ÷ûâàí àáèäÿëÿðèíäÿ øÿáÿêÿëÿðèí èøëÿäèëìÿñè áèíàëàðà ìèëëè êîëîðèò âåðèðäè. Ìöàñèð òèêèëèëÿðäÿ, ìÿñ., Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí (Ýÿíúÿ ø.) âÿ Âàãèôèí (Øóøà ø.) ìÿãáÿðÿëÿðèíäÿ âÿ ñ.-äÿ øÿáÿêÿ èøëÿòìÿêëÿ ôàéäàëû ÿíÿíÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí èíøààò÷ûëàðû äÿìèð-áåòîí øÿáÿêÿëÿðäÿí éàøàéûø áèíàëàðûíûí åéâàí âÿ ôàñàäëàðûíäà äà èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áèíàëàðäà ðÿìçëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìÿñ., Àçÿð-

áàéúàí Äþâëÿò Àêàäåìèê Äðàì òåàòðûíûí áèíàñûíäàêû äàø áÿçÿêëÿð Àáøåðîí ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí áèòêèëÿð (ìÿñ., ÿíúèð éàðïàüû) øÿêëèíäÿäèð. Áÿçÿêëÿð, åëÿúÿ äÿ ìîçàèêàëàð («Àçÿðáàéúàí» íÿøðèééàòûíûí ýèðèøèíäÿ, ìåòðîíóí «Íèçàìè» ñò.-äà âÿ á.) äàø áèíàëàðû äàùà áàõûìëû åäèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè äàø, ýèë, ÿùÿíý, ãóì, ÷ûíãûë, àüàú âÿ ñ. èíøààò ìàòåðèàëëàðû èëÿ çÿíýèíäèð. Éåðëè ìàòåðèàëëàð ìèëëè ìåìàðëûüû âÿ òèêèíòè êîíñòðóêñèéàëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Äàø öçëöêëÿð ùÿì ãÿäèì, ùÿì äÿ ìöàñèð áèíàëàðûí áÿçÿéèäèð. Äàø îëìàéàí éåðëÿðäÿ îíó ýèëëÿ ÿâÿç åòìèøëÿð. Òÿáèè ýèëäÿí îëàí èíøààò ìàòåðèàëëàðûíûí ìþùêÿìëèéèíè àðòûðìàã ö÷öí îíà ëèôëè áèòêèëÿð – ãàìûø, êÿòàí, êÿíäèð, ñàìàí ãàòìûøëàð. Ýèëäÿí þðòöê âÿ èçîëÿåäèúè ìàòåðèàë êèìè äþøÿìÿëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ êîíñòðóêñèéàëàðäà (äèâàðëàðäà âÿ ñ.), õöñóñèëÿ èñèòìÿ ãóðüóëàðûíäà èñòèôàäÿ åäèëèð. Áèøìèø ýèëäÿí êÿðïèú, êèðÿìèò, ñó êÿìÿðè âÿ êàíàëèçàñèéà áîðóëàðû, äåêîðàòèâ èíøààò ìÿìóëàòëàðû äà ùàçûðëàíûð. Ãÿáÿëÿäÿ, Þðÿíãàëàäà âÿ îðòà ÿñð òèêèíòèëÿðèíäÿ, ÿñàñÿí, íàçèê, êâàäðàòøÿêèëëè êÿðïèú äàùà ýåíèø éàéûëìûøäû. Êâàäðàòøÿêèëëè êÿðïèúëÿðèí ùþðýöñöíäÿ øàãóëè òèêèøëÿðèí ñàéû äöçáóúàãëû êÿðïèúëÿ òèêèëÿí ùþðýöéÿ íèñáÿòÿí àçäûð. Áóíóí èñÿ àíòèñåéñìèê òÿäáèð êèìè ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Êèðÿìèòäÿí ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áóíó Ãÿáÿëÿ âÿ Õûíûñëûäà àïàðûëàí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð òÿñäèã åäèð. Ãÿáÿëÿäÿ àøêàð åäèëÿí êèðÿìèò å.ÿ. 4-5 ÿñðëÿðÿ âÿ åðàìûçûí 1 ÿñðèíÿ àèääèð. Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ èíäè äÿ êèðÿìèò âÿ êÿðïèú ùàçûðëàéàí ç-äëàð âàð. Àçÿðáàéúàíäà äàø åùòèéàòûíûí ÷îõ îëìàñûíà áàõìàéàðàã, òèêèíòèäÿ äàøäàí íèñáÿòÿí ýåú èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíûëìûøäûð. Êå÷ìèøäÿ äàøà èíäèêè êèìè äöçýöí ôîðìà âåðèëìèðäè. Ùàçûðäà äàø ùÿì éöêñàõëàéàí êîíñò-

Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè àáèäÿëÿðèíäÿ âÿ òèêèíòèëÿðèíäÿ 90-à éàõûí ìöõòÿëòô íþâ òàü êîíñòðóêñèéàëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. 6 ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ýöíáÿçëÿðäÿí äàùà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð.

655

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðóêñèéà êèìè, ùÿì êàðêàñëàðûí äîëäóðóúóñó êèìè, ùÿì äÿ öçëöê ìàòåðèàëû êèìè èøëÿäèëèð. Öçëöê ìàòåðèàëû êèìè Àçÿðáàéúàí ìÿðìÿðèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Éàïûøäûðûúû âÿ áÿðêèäèúè ìàòåðèàë êèìè èøëÿäèëÿí ýÿú àäè ýèïñäÿí éöêñÿê ïëàñòèêëèéè, ìþùêÿìëèéè âÿ ñóéàäàâàìëûëûüû èëÿ ñå÷èëèð. Ýÿú ìÿùëóëó éöêñÿê ïëàñòèêëèéÿ ìàëèê îëäóüó ö÷öí ñåéñìèê áþëýÿëÿðäÿ éàïûøäûðûúû ìàääÿ êèìè èøëÿäèëèð. Ðÿíý, øöøÿ, êàøû, ìîçàèêà, àüàú âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíäà èøëÿäèëÿí áÿçÿê-èíøààò ìàòåðèàëëàðûíà àèääèð. Òèêèíòèäÿ ìåòàëäàí äà èíøààò ìàòåðèàëû êèìè èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Äÿìèð-áåòîí òèêèíòè òåõíèêàñûíà éåíèëèêëÿð ýÿòèðìèø, îíóí êöòëÿâè èñòåùñàëûíà òÿêàí âåðìèøäèð. Äÿìèð-áåòîíóí éöêñàõëàéàí êîíñòðóêñèéà êèìè àüàú êîíñòðóêñèéàëàðà íèñáÿòÿí áèð ñûðà öñòöíëöêëÿðè (îäàäàâàìëûëûüû âÿ ñ.) âàðäûð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíÿ ãÿäÿð, òèêèíòèäÿ, ÿñàñÿí, ìîíîëèò äÿìèð-áåòîí êîíñòðóêñèéàëàð èøëÿäèëèðäè. 2-úè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ÿââÿëêè áåøèëëèêëÿðäÿ ñÿíàéåëÿøäèðìÿ èëÿ áàüëû òèêèíòèíèí ùàçûð êîíñòðóêñèéà åëåìåíòëÿðèíäÿí áèëàâàñèòÿ òèêèíòè ìåéäàí÷àñûíäà ìîíòàæ åäèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ (1941–45) ìåòàë âÿ äÿìèð-áåòîíóí òèêèíòèäÿ òÿòáèãèíèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû èëÿ áàüëû, éåíèäÿí àüàú âÿ äàø ìàòåðèàëëàð ýåíèø èøëÿäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñè òÿáèè èíøààò ìàòåðèàëû îëàí ÿùÿíýäàøû èëÿ äÿ çÿíýèíäèð. ßùÿíýäàøû èñòÿíèëÿí ôîðìàéà ñàëûíà áèëèð, àòìîñôåð òÿñèðëÿðèíÿ äàâàìëûäûð âÿ äèýÿð èíøààò ìàòåðèàëëàðûíà íèñáÿòÿí óúóç áàøà ýÿëèð. Äàø áèíàëàðäà ìöõòÿëèô öçëöêëÿðäÿí (ìÿñ., «Àçÿðáàéúàí» äàø öçëöê òàâàñû) èñòèôàäÿ åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàí èíøààò÷ûëàðûíûí éåíèëèêëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó öçëöêëÿðèí êÿñèëìÿñè, ùàçûðëàíìà âÿ òèêèíòèäÿ òÿòáèãîëóíìà òåõíîëîýèéàñû ðåñïóáëèêàíûí àëèì âÿ ìöùÿíäèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí èøëÿíìèøäèð. 1949 èëäÿ Õÿçÿðäÿ íåôò éàòàãëàðûíûí àøêàð åäèëìÿñè èëÿ áàüëû îëàðàã äöíéàäà èëê äÿôÿ ïîëàä äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ «Íåôò äàøëàðû» øÿùÿðúèéèíèí ñàëûíìàñû Àçÿðáàéúàí èíøààò÷ûëàðûíûí ÿí áþéöê óüóðëàðûíäàíäûð. Äÿíèç øÿùÿðèíäÿ éàøàéûø åâëÿðè, êèòàáõàíà, ìÿêòÿá, ìÿäÿíè-ìÿèøÿò ìöÿññèñÿëÿðè òèêèëìèø âÿ ÷îõ îðèæèíàë êö÷ÿ-åñòàêàäà ñèñòåìè éàðàäûëìûøäû. Òèêèíòèäÿ òÿòáèã îëóíàí éåíèëèêëÿðäÿí áèðè äÿ èíøààò÷ûëàðûìûçûí êàðêàñ, äàø âÿ ïàíåëëÿðäÿí êîìáèíàñèéàëû áèíàëàðûí éàðàäûëìàñû ìÿñÿëÿñèíè èøëÿéèá ùÿéàòà êå÷èðìÿñèäèð. ×îõìÿðòÿáÿëè áèíàëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ äÿìèð-áåòîí êàðêàñëàð èøëÿäèëìèøäèð. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéà656

ðàã, ðåñïóáëèêàäà, ÿââÿëúÿ èðèáëîêëó, ñîíðà èñÿ èðèïàíåëëè åâòèêìÿ ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè ýåíèøëÿíäè. Éûüìà äÿìèð-áåòîí òèêèíòèëÿðèíèí ñÿíàéåëÿøäèðèëìÿñèíèí ÿñàñû ãîéóëäó. Áó ñàùÿäÿ ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè åâòèêìÿ êîìáèíàòëàðûíûí éàðàäûëìàñû îëäó. Àðòûã 1960 èëäÿ Áàêûäà åâòèêìÿ êîìáèíàòëàðû ÿñàñûíäà èðèïàíåëëè åâëÿð òèêèëèðäè. Úÿíóáè Ãàôãàçäà èëê åâòèêìÿ êîìáèíàòû îëàí Áàêû Åâòèêìÿ Êîìáèíàòû 1960 èëäÿ Ôðàíñàíûí «Êàìéó» òèêèíòè ôèðìàñû ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ éàðàäûëìûøäûð. Ö÷ èë ñîíðà èêèíúè, 1984 èëäÿ èñÿ ö÷öíúö åâòèêìÿ êîìáèíàòû èøÿ ñàëûíìûøäûð. 70-úè èëëÿðäÿí áÿðè åâòèêìÿ êîìáèíàòëàðûíäà àâòîìàòëàøäûðûëìûø áåòîíãàðûøäûðàí ãîâøàãëàðûí éàðàäûëìàñû, áåòîíóí êàñåò ãóðüóñóíà âåðèëìÿñèíèí ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè, äèâàð ïàíåëëÿðèíèí ðÿíýëÿíìÿñè, êàñåòëÿðèí òÿìèçëÿíìÿñè, àðìàòóð òîðëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû, ãàéíàãëàíìàñû âÿ ñ. éåíèëèêëÿð òÿòáèã åäèëìèøäèð. Åâòèêìÿ êîìáèíàòëàðû èëÿ éàíàøû Áàêûäà âÿ ðåñïóáëèêàíûí äèýÿð øÿùÿðëÿðèíäÿ òèêèíòèíèí ñÿíàéåëÿøäèðèëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí äÿìèð-áåòîí ç-äëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ Áàêûäà éåíè øÿùÿðäàõèëè íÿãëèééàò éîëóíûí – ìåòðîïîëèòåíèí òèêèíòèñèíÿ áàøëàíäû. 1967 èëäÿ Áàêû ìåòðîïîëèòåíèíèí 6 ñò.-ñû à÷ûëäû âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ ñò.-ëàðûí ñàéû 19-à ÷àòäû. Ìåòðîïîëèòåíèí âåñòèáöë âÿ ñò.-ëàðûíûí áÿçÿäèëìÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ìåìàðëûã îðíàìåíòëÿðè âÿ íàõûøëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. 60–80 èëëÿðäÿ îðèæèíàë êîíñòðóêñèéàëû ìöõòÿëèô áèíàëàð òèêèëìèøäèð (Áàêûäà Ìèëëè Ïàðêäàêû) ãàáûã êîíñòðóêñèéàëû þðòöéö îëàí ñÿðýè ñàëîíó, «Ìèðâàðè» êàôåñè, Ùåéäÿð ßëèéåâ àä. Ñàðàé, «Ýöëöñòàí» ñàðàéû âÿ ñ.). Áó äþâðäÿ ñÿíàéå òèêèíòèñè ôîðìàëàøìûø, ñÿíàéå òèêèíòè ìåìàðëûüû éàðàíûá èíêèøàô åòìèøäèð

(Áàêû ìÿèøÿò êîíäèñèîíåðëÿðè ç-äóíóí áèíàñû). 310 ì ùöíäöðëöéö îëàí Áàêû òåëåâèçèéà ãöëëÿñè þç êîíñòðóêñèéàñû, òèêèëìÿ òåõíîëîýèéàñû âÿ ìåìàðëûã ñèìàñûíûí îðèæèíàëëûüû èëÿ ñå÷èëèð. Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ ãÿäèì ÷àüëàðäàí áþéöê òèêèíòè óñòàëàðû âÿ ìåìàðëàð îëìóøäóð. ßúÿìè (12 ÿñð), ìåìàð ßùìÿä èáí ßééóá ÿë Ùàôèç Íàõ÷ûâàíè (14 ÿñð; Áÿðäÿ òöðáÿñèíèí ìöÿëëèôè), ìåìàð ßëè (15 ÿñð), ìåìàð Êÿðáÿëàéè Ñÿôè Õàí Ãàðàáàüè (19 ÿñð), ìåìàð Ãàñûì áÿé Ùàúûáàáàáÿéîâ (1811–1874) âÿ á. àäÿòÿí ùÿì ëàéèùÿëÿíäèðèð, ùÿì äÿ òèêèíòèéÿ ðÿùáÿðëèê åäèðäèëÿð. Ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàíäà èõòèñàñëû èíøààò÷û ìöùÿíäèñëÿð âÿ èíøààò÷û àëèìëÿð éåòèøìÿéÿ áàøëàäû. Ùÿìèí äþâðäÿ èíøààò ñàùÿñèíäÿ àëèìëÿð Õóäàäàò áÿé Ìÿëèêàñëàíîâ, Ìÿììÿä áÿé ßëèéåâ, Íÿñèá áÿé Ìèðçÿéåâ, ìöùÿíäèñëÿð Ìÿììÿäùÿñÿí Ùàúûíñêè, Çèâÿð áÿé ßùìÿäáÿéîâ, Èìðàí Ùàúûãàñûìîâ, èíøààò÷û Ùàúû Íÿúÿôãóëó Êÿðáÿëàéû îüëó ßëèéåâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1920 èëÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà èõòèñàñëû èíøààò÷û ùàçûðëàéàí àëè ìÿêòÿá éîõ èäè. Àçÿðáàéúàíûí òÿùñèëëè ìöùÿíäèñëÿðè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ âÿ Ðóñèéàíûí áþéöê øÿùÿðëÿðèíäÿ òÿùñèë àëûðäûëàð. 1920 èëäÿ Áàêû Ïîëèòåõíèê Ìÿêòÿáè ÿñàñûíäà Ïîëèòåõíèê Èí-òó éàðàäûëäû. Èíòóí áåø ôàêöëòÿñèíäÿí áèðè èíøààò ôàêöëòÿñè èäè. 1975 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà èëê âÿ ùÿëÿëèê éåýàíÿ îëàí Àçÿðáàéúàí Èíøààò Ìöùÿíäèñëÿðè Èíñòèòóòó – ÀÈÌÈ (ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ìåìàðëûã âÿ Èíøààò Óíèâåðñèòåòè – ÀÈÌÓ) éàðàäûëìûøäûð. ÀÈÌÓ-íóí áÿçè êàôåäðàëàðû Àçÿðáàéúàíûí òèêèíòè èñòåùñàëû èëÿ ñûõ áàüëûäûð, ðåñïóáëèêàíûí âÿ õàðèúè þëêÿëÿðèí áèð ñûðà àëè ìÿêòÿáëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð. Èí-òóí åëìè òÿäãèãàò áþëìÿñè, áèð íå÷ÿ ïðîáëåì âÿ ñàùÿ ëàáîðàòîðèéàëàðû, àñïèðàíòóðàñû âàðäûð. Áóðàäà èíøààò êîíñòðóêñèéàëàðûíûí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ ùåñàáëàíìàñû, òè-

Íåôò äàøëàðû. Äÿíèçäÿ ïîëàä äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ òèêèëìèø éàøàéûø åâëÿðè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìöàñèð áèíàëàðäà øÿáÿêÿëðèí èøëÿäèëìÿñè îíëàðà ìèëëè êîëîðèò âåðèð.

êèíòèíèí òåõíîëîýèéàñû, èãòèñàäèééàòû, ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ òÿøêèëè ñàùÿñèíäÿ, èíøààò ìàòåðèàëëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè, áöíþâðÿëÿðèí ùåñàáëàíìàñû, ÿñàñûí òÿäãèã åäèëìÿñè, áàòàí (÷þêÿí) ãðóíòëàðûí òèêèíòè õöñóñèééÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð. Èí-ò àëèìëÿðèíèí àïàðäûüû òÿäãèãàò èøëÿðèíèí áèð ÷îõó áèðáàøà èñòåùñàëàòëà áàüëûäûð. Èíøààò÷û àëèìëÿðäÿí Ì.É.Àõóíäçàäÿ – ãàáûã êîíñòðóêñèéàëàðûí ùåñàáëàíìàñû; À.ß.Ìóñòàôàéåâ – ãðóíòëàð ìåõàíèêàñû; Ã.Ì.Õàíìÿììÿäîâ – èíøààò ìàòåðèàëëàðû; Ù.Ñ.Ìóðàäõàíîâ – ìèë ñèñòåìëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû; Ç.Ì. Øàáàíáÿéîâ – äÿìèðáåòîí ìîíîëèò þðòöê êîíñòðóêñèéàëàðûíûí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè; Ã.Ì.Ìÿììÿäîâ – äÿìèð-áåòîí êîíñòðóêñèéàëàðû; Ù.Ì.Úÿôÿðîâ âÿ À.ß. ßëèéåâ – èíøààò òåõíîëîýèéàñû, áåòîí âÿ äÿìèð-áåòîí òåõíîëîýèéàñû ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàò àïàðìûøëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè ñåéñìèê õÿðèòÿéÿ ÿñàñÿí áöòþâëöêäÿ çÿëçÿëÿ ð-íóäóð. Îíóí àéðû-àéðû ÿðàçèëÿðè 8-9 áàëëûã ñåéñìèê ð-í ñàéûëûð. Îíà ýþðÿ äÿ àëèìëÿðèí áèð ãðóïó àíòèñåéñìèê ìöùÿíäèñ ãóðüóëàðûíûí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøûðëàð (Ù.ß. ßëèéåâ, Ò.Õ.ßëèéåâ. Ú.Ù.ßééóáîâ, À.Í.Ùÿñÿíîâ âÿ á.). Ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè áèíà âÿ ãóðüóëàðûí çÿëçÿëÿéÿäàâàìëûëûüûíû àðòûðàí èõòèðàëàðûíà ýþðÿ ïàòåíòëÿð àëìûøëàð (Ò.Õ.ßëèéåâ âÿ á.). Èíòóí àëèìëÿðè ðåñïóáëèêàíûí åëìè òÿäãèãàò âÿ ëàéèùÿ èí-òëàðû (Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ñÿ-

íàéå Ìöÿññèñÿëÿðèíè Ëàéèùÿëÿíäèðìÿ Èíòó, Àçÿðá. Äþâëÿò Ëàéèùÿ Èí-òó, Äþâëÿò Øÿùÿð Ëàéèùÿëÿøäèðìÿ Èí-òó âÿ ñ.) òèêèíòè èëÿ ÿëàãÿäàð ãàðøûéà ÷ûõàí åëìè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíÿ êþìÿê åäèðëÿð. Èíøààò÷û àëèìëÿðèìèç ãðóíòëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíè òÿäãèã åòìèø, Áàêû ìåòðîðîëèòåíèíèí çÿëçÿëÿéÿäàâàìëûëûüûíû âÿ îíóí òèêèëìÿêäÿ îëàí òóíåëëÿðèíèí êîíñòðóêñèéàëàðûíûí ñûíàã öñóëó èëÿ äèíàìèê âÿ ñåéñìèê òÿñèðëÿðÿ äàâàìëûëûüûíû þéðÿíìèøëÿð. Áàêûäà 1930 èëäÿí Ñ.ß.Äàäàøîâ àä. Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Êîíñòðóêñèéà Òèêèíòè Ìàòåðèàëëàðû Èí-òó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Èí-òäà àïàðûëàí èëê òÿäãèãàòëàð áåòîí âÿ äÿìèð-áåòîí êîíñòðóêñèéàëàðà, îíëàðûí áÿðïà âÿ èñòèñìàðûíà ùÿñð îëóíìóøäó. Áåòîí âÿ äÿìèð-áåòîí êîíñòðóêñèéàëàðûí ùàçûðëàíìà òåõ-

íîëîýèéàñû, îíëàðûí èñòèñìàð ìöääÿòèíèí óçàäûëìàñû, áÿðêèìÿ ïðîñåñëÿðèíèí, äÿìèð-áåòîí áîðóëàðûí èñòèëèê åìàëû ïðîñåñëÿðèíèí èíòåíñèâëÿøäèðèëìÿñè, éåðëè äîëäóðóúóëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ äàùà êåéôèééÿòëè ìÿìóëàòëàð àëûíìàñû öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð (Ô.Ì.Îðóúîâ, Ô.É.Ìÿììÿäîâ âÿ á.). Ùèäðîôîá âÿ ìîíîìåð ùèäðîôèë ìÿíøÿëè ÿëàâÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû ñåìåíò âÿ áåòîíëàð àëûíìûøäûð (ß.Ù.ßëèéåâ, Í.Í.Îñìàíîâ, Å.Ù.Ñÿìÿäîâà âÿ á.). Èí-òäà êåðàìèê ìàòåðèàëëàðûí ùàçûðëàíìàñû (Ì.ß.Èñìàéûëîâ âÿ á.), äèâàð âÿ öçëöê äàøëàðûíûí ÷ûõàðûëìà òåõíîëîýèéàñû, áó ïðîñåñëÿðèí ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ èøëÿð àïàðûëìûøäûð. Äàø êàðõàíàëàðûíäà ýåíèø òÿòáèã åäèëÿí ïèëëÿöñòö äàø èñòåùñàëû ö÷öí õöñóñè äàøêÿñÿí êîìáàéí, ñòàíäàðò äàøëàðû éûüàí, ÷åøèäëÿéÿí âÿ áèð éåðÿ òîïëàéàí ìàøûí, éåíè àëìàç àëÿòëÿð âÿ ñ. èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð (À.Ì.Ðÿñóëçàäÿ, Ê.È. Ùàúûéåâ âÿ á.). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà, õöñóñÿí Àáøåðîí é-à-íäà ñòàíäàðò äèâàð äàøëàðûíûí èñòåùñàëû, îíëàðûí ôèçèêè-êèìéÿâè õàññÿëÿðè, èíøààò ìÿùëóëó èëÿ áèðëÿøìÿñè, ùþðýöíöí áÿðêëèê âÿ äåôîðìàñèéà õàññÿëÿðè, çÿëçÿëÿéÿäàâàìëûëûüû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð þéðÿíèëìèøäèð (Ù.ß.ßëèéåâ, ß.Ù.Ôèãàðîâ, Ô.Ì.Îðóúîâ âÿ á.). Ñöíè áåòîí äîëäóðóúóëàðû âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà éöíýöë áåòîíóí àëûíìà òåõíîëîýèéàñû, éåðëè õàììàëëàðäàí âÿ ìöõòÿëèô ñÿíàéå òóëëàíòûëàðûíäàí èñòÿð àäè, èñòÿðñÿ äÿ õöñóñè áåòîí äîëäóðóúóëàðûíûí àëûíìà òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð (Ñ.À.Ôÿòÿëèéåâ, ß.ß.Ùöñåéíîâ, Ì.ß. Ñÿìÿäîâ âÿ á.). Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíÿ øþùðÿò ãàçàíäûðìûø «Àçÿðèò» éöíýöë áåòîí äîëäóðóúóñóíóí ùàçûðëàíìà òåõíîëîýèéàñû èëÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíäà äà ç-äëàð òèêèëìèøäèð. Èí-òäà éöêñÿêêåéôèééÿòëè éöíýöë ñåìåíò-áåòîí, ñèëèêàò êÿðïèú, îäàäàâàìëû áåòîí âÿ èñòèëèê èçîëéàñèéà

Áàêû ìåòðîïîëèòåíèíèí òèêèíòèñèíäÿ úèëàëàíìûø ãðàíèò âÿ ìÿðìÿð ëþâùÿëÿðäÿí, ìåòàëäàí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð.

657

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìåòàëëóðýèéà

“Ýöëöñòàí” ñàðàéû

ìàòåðèàëëàðûíûí òåõíîëîýèéàñû ñàùÿñèíäÿ äÿ åëìè àðàøäûðìàëàð àïàðûëìûøäûð (È.Ì.Ìèðèéåâ, Ù.Á.Ãóëèéåâ âÿ á.). Ñîí äþâðëÿðäÿ èí-òäà þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø òþðÿìÿ êâàðñèòëÿð ÿñàñûíäà ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû ñàõñû, ÷èíè, îäàäàâàìëû ìÿìóëàòëàðûí àëûíìà ïàðàìåòðëÿðè òÿäãèã åäèëìèø, îäàäàâàìëû êàîëèí ýèëèíèí àëòåðíàòèâ ñöõóðëàðëà ÿâÿç îëóíìàñûíûí ìöìêöíëöéö ýþñòÿðèëìèøäèð (Å.Â. Àâàëîâà). Èí-òäà ùàçûðëàíìûø ñóïåðïëàñòèôèêàòîðëàðûí òÿòáèãè òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíûí âÿ îíëàðûí èñòåùñàë ïðîñåñëÿðèíèí êåéôèééÿò âÿ ñÿìÿðÿñèíè éöêñÿëòìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð (Ô.Ù.Áàéðàìîâ âÿ á.). Àáøå-

Áàêû òåëåâèçèéà ãöëëÿñè þç êîíñòðóêñèéàñû, òèêèëìÿ òåõíîëîýèéàñû âÿ ìåìàðëûã öñëóáó èëÿ ñå÷èëèð. 658

ðîí, Øèðâàí âÿ áèð ñûðà áàøãà ÿðàçèëÿðèí òåõíèêè-ýåîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè, ñöðöøìÿ ðíëàðû þéðÿíèëìèø, èíøààò èøëÿðè àïàðìàã ö÷öí åëìè òÿêëèôëÿð âåðèëìèøäèð (Ò.Ó.Áàüûðîâ, Ò.ß.Èñìàéûëîâ âÿ á.). Ðåñïóáëèêàíûí ÿðàçèñèíäÿ áèð ñûðà éåíè ìèíåðàë õàììàë ìÿíáÿëÿðè àøêàð åäèëìèø âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà èëê äÿôÿ éåíè, éöêñÿêêåéôèééÿòëè òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû àëûíìûøäûð. Ùàçûðäà èí-òóí àëèìëÿðè þëêÿ ÿðàçèñèíäÿêè ìèíåðàë õàììàë åùòèéàòëàðû ÿñàñûíäà éåíè ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíäà, òèêèíòèãóðàøäûðìà èøëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ Èïÿê éîëó, íåôòèí ÷ûõàðûëìàñû âÿ íÿãëè ëàéèùÿëÿðèíèí åëìè ìöøàéèÿòèíäÿ èøòèðàê åäèð. 1944 èëäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèêèíòè âÿ Àðõèòåêòóðà Êîìèòÿñè òèêèíòè, àðõèòåêòóðà, øÿùÿðñàëìà âÿ ìÿíçèë-êîììóíàë òÿñÿððöôàòû ñàùÿñèíäÿ òåõíèêè-èãòèñàäè ñèéàñÿòè ôîðìàëàøäûðûð âÿ áó ñàùÿëÿð öçðÿ ìÿãñÿäëè åëìèòåõíèêè ïðîãðàìëàðû ùÿéàòà êå÷èðèð. 1984 èëäÿ Áàêûäà Ìåìàðëûã-Èíøààò Åëìè Òÿäãèãàò Èí-òó éàðàäûëìûøäûð. ßä.: Ñ à ë à ì ç à ä ÿ ß.Â., Ñ à ä û ã ç àä ÿ ß.ß. XIII-XIX ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûø áèíàëàðû. Á., 1961; Ì ÿ ì ì ÿ ä î â Ã.Ì. Òèêèíòè ìöùÿíäèñ êîíñòðóêñèéàëàðû. Á., 1964; ß ë è é å â Ò.Õ. Çÿëçÿëÿ âÿ çÿëçÿëÿéÿäàâàìëûã. Á., 1973; È ñ ì à é û ë î â ß.ß. Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí ïëàí ãóðóëóøó. Á., 1974; Ì ÿ ì ì ÿ ä ç à ä ÿ Ê.Ì. Àçÿðáàéúàíäà èíøààò ñÿíÿòè. Á., 1978; Ð ç à é å â Í.Ã., ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì î â Ð.Ù. Ìöëêè áèíàëàðûí ìåìàðëûã êîíñòðóêñèéàëàðû. Á., 1981; ß ë è é å â Ò.Õ. Ìöàñèð àíòèñåéñìèê òÿäáèðëÿð ùàããûíäà. Á., 1987; à è ÿ ñ á å é ë è Î.Í. Êðóïíîïàíåëüíîå äîìîñòðîåíèå â Áàêó. Á., 1982; Ô à ò ó ë ë à å â Ø.Ñ. Ãðàäîñòðîèòåëüñòâî è àðõèòåêòóðà Àçåðáàéäæàíà XIX–íà÷àëà XX ââ. Ë., 1986.

Ò.Õ.ßëèéåâ.

Àçÿðáàéúàíäà (Ìèíýÿ÷åâèðäÿ, Êèëèêäàüäà, ×îâäàðäà, Çóðíàáàääà, Íàõ÷ûâàíäà, Õàíëàðäà, Õàíêÿíäèäÿ) àïàðûëìûø àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû Íåîëèò äþâðöíÿ àèä àáèäÿëÿðäÿí àøêàð åäèëìèø ìåòàë ìÿìóëàòëàð – áÿçÿê ÿøéàëàðû, ñèëàù, òÿñÿððöôàò âÿ ìÿèøÿò àëÿòëÿðè áóðàäà ìåòàëëóðýèéàíûí ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Êöëòÿïÿ (Íàõ÷ûâàí) âÿ Õàíêÿíäèäÿ òàïûëìûø ÿðèíòè ìÿùñóëóíóí, òþêìÿ ãÿëèáëÿðèíèí âÿ ïîñà ãàëûãëàðûíûí ñïåêòðàë àíàëèçè îíëàðûí òÿðêèáèíèí ìèñäÿí âÿ àç ìèãäàðäà ìÿðýìöøäÿí (àðñåí) èáàðÿò îëìàñûíû àøêàð åòìèøäèð. Å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèéèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàíäà ìåòàëëóðýèéàíûí èíêèøàôû Ýÿäÿáÿéäÿ ìèñèí èñòåùñàëû èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Î äþâðäÿ ôèëèçäÿí ìèñ àëìàã ö÷öí îâàëøÿêèëëè äàéàç ãóéóäàí, ìåòàëÿðèäÿí ÷àëàñîáàëàðäàí, òåõíîëîæè êîìïîíåíò êèìè èñÿ Äàøêÿñÿíèí äÿìèð îêñèäèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ñîíðàëàð (Òóíú äþâðöíäÿ, å.ÿ. 3-2-úè ìèíèëëèêëÿð) ìèñèí áÿðêëèê âÿ ìþùêÿìëèéèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ îíà ãàëàé, ñòèáèóì âÿ ñ. àøãàðëàð ãàòìàãëà áöðöíú ÿðèíòèñè àëûíìûøäûð. Ìÿìóëàòû àëìàã ö÷öí ÿðèíòèíè ýèë âÿ ãóìóí ãàðûøûüûíäàí âÿ éà äàøäàí äöçÿëäèëìèø îäàäàâàìëû õöñóñè ãÿëèáëÿðÿ òþêöðäöëÿð. Øÿìêèðäÿ âÿ Ìèíýÿ÷åâèðäÿ àïàðûëàí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû áåëÿ ãÿëèáëÿð òàïûëìûøäûð. Å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áöðöíú äÿìèð èëÿ ÿâÿç îëóíìàüà áàøëàíäû. Àëáàí (Ãàôãàç) òàðèõ÷èñè Ìîèñåé Êàëàíêàòêëû (7 ÿñð) áóðàäà ãûçûë, ýöìöø, ãóðüóøóí âÿ îõðà ÷ûõàðûëäûüûíû éàçìûøäûð. Ìåòàëëóðýèéàíûí 17 ÿñðÿäÿê îëàí èíêèøàôû ùàããûíäà ìÿëóìàò, ÿñàñÿí, ìàääè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíèí òÿäãèãè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèøäèð. 17 ÿñðäÿí ñîíðà èñÿ éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ ìÿëóìàòëàð ÷îõäóð. ß ë â à í ì å ò à ë ë ó ð ý è é à . 163539 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø àëìàí ñÿééàùû âÿ àëèìè Àäàì Îëåàðè Ýÿäÿáÿé âÿ Äàøêÿñÿí éàòàãëàðûíäà ìèñ âÿ äÿìèð ôèëèçè ÷ûõàðûëäûüû áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Àêàä. Ý.Â.Àáèõ (1806-86) Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿêè ïîëèìåòàë ôèëèç éàòàãëàðûíûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíà äàèð ÿñÿð éàçìûøäûð. 1850-60 èëëÿðäÿ Ýÿäÿáÿé ÿðàçèñèíäÿêè ìèñÿðèòìÿ ç-äóíäà èëäÿ 160 òäÿê ìèñ èñòåùñàë åäèëèðäè. 1865 èëäÿ ùÿìèí ìöÿññèñÿ ÿñàñûíäà èðè ìèñÿðèòìÿ ç-äó òèêèëäè âÿ 1867 èëäÿ «Ñèìåíñ ãàðäàøëàðû» ôèðìàñûíûí ìèñÿðèòìÿ ñîáàñû èøÿ ñàëûíäûãäàí ñîíðà Äàøêÿñÿí âÿ Ýÿäÿáÿé ÿðàçèëÿðèíäÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ êèìè èëäÿ 2350

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ò-äÿê ãÿäÿð ìèñ èñòåùñàë åäèëèðäè. 1883 èëäÿ òèêèëìèø Ãàëàêÿíä ìèñÿðèòìÿ ç-äóíäà åëåêòðîëèç öñóëó èëÿ ãàðà ìèñäÿí òÿìèç ìèñ, ùàáåëÿ òÿðêèáèíäÿ ýöìöø âÿ ãûçûë îëàí îâóíòó àëûíûðäû. Ðóñèéàäà èñòåùñàë îëóíàí ìèñèí 25 ôàèçäÿí ÷îõó Ýÿäÿáÿé ç-äëàðûíûí ïàéûíà äöøöðäö. 1887 èëäÿ Ýÿäÿáÿé ìèñ èñòåùñàëûíà ýþðÿ Ðóñèéàäà áèðèíúè éåðÿ ÷ûõìûøäû. 1908-16 èëëÿðäÿ Ýöìöøëö (Íàõ÷ûâàí) éàòàãëàðûíäàí 60 ìèí ïóä ôèëèç ÷ûõàðûëìûø âÿ 3 ìèí ïóä ãóðüóøóí ÿëäÿ åäèëìèøäè. Ðåñïóáëèêàäà ìåòàëëóðýèéàíû èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí 1923 èëäÿí áàøëàéàðàã ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàë ôèëèçè éàòàãëàðû ÿòðàôëû þéðÿíèëäè (Ø.À.ßçèçáÿéîâ âÿ á.), öìóìè ôèëèç åùòèéàòû ìöÿééÿí åäèëäè. ßëâàí ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíÿ Çÿéëèê ôèëèç (àëóíèò) èäàðÿñè (Äàøêÿñÿí), Ýÿíúÿ àëöìèíèóì îêñèäè ç-äó, Ñóìãàéûò àëöìèíèóì ç-äó, áèð ñûðà äèýÿð àëöìèíèóì çäëàðû (ùàçûðäà áó ç-äëàð «Àçÿðàëöìèíèóì» à÷ûã ñÿùìäàð úÿìèééÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð) âÿ Ôèëèç÷àé êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë éàòàüû ôèëèçëÿðèíè åìàë åäÿí ç-äëàð äàõèëäèð. Àçÿðàëöìèíèóì øèðêÿòè èëäÿ 400000 ò-à ãÿäÿð àëöìèíèóìîêñèä, 30000 ò àëöìèíèóì ìåòàëû èñòåùñàë åäèð (2005). Çÿéëèê àëóíèò éàòàüûíäàí õàììàëûí ÷ûõàðûëìàñû âÿ åìàëû áàðÿäÿ èëê ìÿëóìàò Ðóñèéàäà íÿøð îëóíàí «Ãîðíû æóðíàë»äà (1825) âåðèëìèøäèð. Ìåòàëëóðãëàðûí Û Öìóìðóñèéà ãóðóëòàéûíäà (1920) þëêÿäÿ àëöìèíèóì ñÿíàéåñèíèí éàðàäûëìàñû ìÿñÿëÿñè ãàëäûðûëäû. 1930 èëäÿ Çÿéëèê àëóíèò éàòàüûíûí äÿãèã õÿðèòÿñè òÿðòèá åäèëäè (Ì.Ñ.Ãàøãàé). Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè Çÿéëèê àëóíèòè ÿñàñûíäà àëöìèíèóì ñÿíàéåñèíè éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ 1930 èëäÿ Ýÿíúÿ àëöìèíèóì îêñèäè òÿúðöáÿ ç-äóíó èñòèôàäÿéÿ âåðäè. Áóðàäà Çÿéëèê àëóíèò éàòàüûíûí éàðûìñÿíàéå ìèãéàñûíäà èøëÿíèëìÿ òåõíîëîýèéàñû ùàçûðëàíäû. 1932 èëäÿ àëóíèòäÿí åìàë åäèëìèø 100 êã éöêñÿê êåéôèééÿòëè àëöìèíèóì îêñèäèíäÿí Ëåíèíãðàäûí òÿúðöáÿ ç-äóíäà 21 êã õàëèñ àëöìèíèóì àëûíäû. 1935 èëäÿ Çÿéëèê àëóíèòèíäÿí ãÿëÿâè öñóëó èëÿ àëöìèíèóì îêñèäè åìàë îëóíäó. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàíäà àëöìèíèóì ñÿíàéåñè êîìïëåêñèíèí éàðàäûëìàñûíà áàøëàíûëäû. Ëàêèí Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè (1939-45) àïàðûëàí òèêèíòèëÿðè éàðûì÷ûã ãîéäó. Ñîíðàëàð (1954) àëóíèò ôèëèçèíè ÷ûõàðûá èëêèí åìàëäàí êå÷èðÿí Çÿéëèê àëóíèò ìÿäÿí èäàðÿñè éàðàäûëäû. Àëóíèòäÿí «áÿðïà-ãÿëÿâè» öñóëó èëÿ àëöìèíèóì îêñèäè âÿ äèýÿð ìÿùñóëëàð (ñóëôàò òóðøóñó âÿ êàëñèóì-ñóëôàò) ÿëäÿ åäÿí ìöÿññèñÿ èñÿ

Ýÿíúÿäÿ òèêèëäè (1955-66). Òèêèíòèñèíÿ 1949 èëäÿí áàøëàíìûø Ñóìãàéûò àëöìèíèóì ç-äóíäà 1955 èëäÿ àëöìèíèóì îêñèäèíäÿí èëê àëöìèíèóì ìåòàëû àëûíäû. 1965 èëäÿ Êèðîâàáàä àëöìèíèóì ç-äóíäà (èíäèêè Ýÿíúÿ àëöìèíèóì îêñèäè çäó) Çÿéëèê àëóíèòèíäÿí ñÿíàéå ìèãéàñûíäà èëê àëöìèíèóì îêñèäè èñòåùñàë îëóíäó. Áó ìÿùñóëäàí Ñóìãàéûò àëöìèíèóì çäóíäà õàììàë êèìè èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. 1951 èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà Ïàðàüà÷àé Ìîëèáäåí Ôèëèç-Ìÿäÿí Èäàðÿñè éàðàäûëäû âÿ ôèëèçñàôëàøäûðìà ôàáðèêè èøÿ ñàëûíäû. 1952 èëäÿí èñÿ Íàõ÷ûâàíûí Àüäÿðÿ, Ýöìöøëö ãóðüóøóí-ñèíê éàòàãëàðûíäà ôèëèç åìàë åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Ðåñïóáëèêàäà ÿëâàí ìåòàëëóðýèéàíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ìÿðêÿçëÿðäÿí áèðè Ôèëèç÷àé êîë÷åäàí ïîëèìåòàë ôèëèç éàòàüûäûð. Òÿðêèáèíäÿêè ìåòàëëàðûí âÿ ìèêðîåëåìåíòëÿðèí ÷îõëóüóíà, äÿéÿðëèëèéèíÿ âÿ öìóìè åùòèéàòûíûí áîëëóüóíà ýþðÿ áó éàòàã ýåíèø ïåðñïåêòèâÿ ìàëèêäèð. Êÿëáÿúÿðèí Øîðáóëàã, Àüéàòàã âÿ Ëåâ÷àé ôèëèç ñàùÿëÿðèíäÿ èñÿ úèâÿ éàòàüû éåðëÿøèð. Êÿëáÿúÿð, Äàøêÿñÿí âÿ ñ. ÿðàçèëÿðäÿ ãûçûë äà âàðäûð. ßëâàí ìåòàëëóðýèéàíûí èíêèøàôûíäà ïîëèìåòàë ôèëèçëÿðèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ àïàðûëàí åëìè èøëÿð ùÿëëåäèúè ðîë îéíàäû. ßñðëÿð áîéó àíúàã àäè çÿéäàøû êèìè òàíûíìûø àëóíèòè ìöàñèð åëì âÿ òåõíèêà àðòûã ìöùöì êèìéà âÿ ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà õàììàëûíà ÷åâèðäè. Àëóíèò ôèëèçèíèí êîìïëåêñ þéðÿíèëìÿñèíÿ 1930 èëäÿ áàøëàíûëìûøäûð (Ý.Â.Ëàáóòèí, Ñ.Ï.Êàìåòñêè, Í.Ã.Íàóì÷èê). Ý.Â.Ëàáóòèíèí èøëÿéèá ùàçûðëàäûüû «áÿðïà-ãÿëÿâè» öñóëó 1950 èëäÿ Ýÿíúÿ àëöìèíèóì îêñèäè òÿúðöáÿ ç-äóí-

äà òÿòáèã îëóíäó. Àëóíèòèí «ãàéíàð òÿáÿãÿ»äÿ éàíäûðûëìàñû âÿ áÿðïàñû ö÷öí ëàçûì îëàí ÿñàñ ãóðüóíóí ëàéèùÿñè ùàçûðëàíäû (Â.Ñ.ßëèéåâ âÿ á.) âÿ òÿòáèã îëóíäó. Çÿéëèê àëóíèòè òÿäãèã åäèëäè, òÿðêèáèíäÿêè èñòåùñàëàò òóëëàíòûëàðû êèìè àòûëàí íàäèð åëåìåíòëÿð, îíëàðûí ôèçèêè-êèìéÿâè õàññÿëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëäè (Ù.Õ.ßôÿíÌåòàëëóðýèéàíûí 17 ÿñðÿäÿê îëàí èíêèøàôû ùàããûíäà ìÿëóìàò, ÿñàñÿí, ìàääè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíèí òÿäãèãè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèøäèð. 17 ÿñðäÿí ñîíðà èñÿ éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ ìÿëóìàòëàð ÷îõäóð. 1635-39 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø àëìàí ñÿééàùû âÿ àëèìè Àäàì Îëåàðè Ýÿäÿáÿé âÿ Äàøêÿñÿí éàòàãëàðûíäà ìèñ âÿ äÿìèð ôèëèçè ÷ûõàðûëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. äèéåâ). Àçÿðá. ÅÀ-íûí Ãåéðè-öçâè âÿ Ôèçèêè Êèìéà Èí-òóíäà (1962 èëÿäÿê Êèìéà Èí-òó) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí «ìèíåðàë ìàääÿëÿð òåõíîëîýèéàñû» ëàáîðàòîðèéàñûíäà ÷îõ íàðûí öéöäöëìöø àëóíèòè ó÷óá äàüûëìàüà ãîéìàìàã ö÷öí îíó äÿíÿâÿðëÿøäèðìÿê (ãðàíóëéàñèéà åòìÿê), èñòåùñàëàò ïðîñåñèíè àüûðëàøäûðäûüûíà âÿ ñóëôàò òóðøóñóíó êîðëàäûüûíà ýþðÿ àëóíèòèí éàíäûðûëûá áÿðïà îëóíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñîëéàð éàüûíû êîíâåðñèéà îëóíìóø òÿáèè ãàçëà ÿâÿç åòìÿê (Ù.Á.Øàõòàõòèíñêè), àëóíèòèí òÿðêèáèíäÿêè âàíàäèóì, ãàëëèóì êèìè íàäèð åëåìåíòëÿðè ÿëäÿ åòìÿê, ÿëâàí ìåòàëëóðýèéà ç-äó ñîáàëàðûíäàí ÷ûõàí ãàçäàí ðåäóêñèéà éîëó èëÿ ñÿðáÿñò êöêöðä àëìàã ö÷öí ñÿìÿðÿëè òåõíîëîýèéà èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. ÀÌÅÀ-íûí

Äàøêÿñÿí ôèëèçñàôëàøäûðìà êîìáèíàòû

659

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Êèìéà Ïðîáëåìëÿðè Èí-òóíäà (2002 èëÿäÿê Ãåéðè-öçâè âÿ Ôèçèêè Êèìéà Èí-òó) âÿ Ôèçèêà Èí-òóíäà Ôèëèç÷àé ïîëèìåòàë éàòàüû ôèëèçëÿðèíè êîìïëåêñ åìàë åòìÿêëÿ áèð ñûðà ãèéìÿòëè åëåìåíòëÿðèí (Úó, Çí, Ïá, Úä, Áè âÿ ñ.) àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñûíûí åëìè ÿñàñëàðû èøëÿíèëèð, éàðûìêå÷èðèúè ìàòåðèàëëàð àëìàã ö÷öí òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð. 2000 èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí Òåõíèêè Óíèâåðñèòåòèíèí ìåòàëëóðýèéà âÿ ìåòàëøöíàñëûã êàôåäðàñûíäà «áÿðïà-ãÿëÿâè» öñóëóíäàêû ãöñóðëàðû àðàäàí ãàëäûðàí éåíè «ïîòàø-ãÿëÿâè» òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, Ýÿíúÿ àëöìèíèóì îêñèäè ç-äóíäà òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëìèøäèð. Ùàçûðäà éåíè òåõíîëîýèéà èëÿ àëöìèíèóì îêñèäèíäÿí áàøãà êàëèóì-ñóëôàò (ýöáðÿ), òóëëàíòûäàí ñó êîàãóëéàíòû, ñîäà, åëåìåíòàð êöêöðä, òþêìÿäÿ âÿ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàëûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí

êàäà ÿðèäèëìèø ÷óãóíäàí) 5000 ò ÷óãóí òþêìÿëÿð àëûíìûøäû. 1922 èëäÿí ôÿàëèééÿòäÿ îëàí «Òÿêðàðãàðàìåòàë» Èñòåùñàëàò Áèðëèéè (ÈÁ) ãàðà ìåòàëëàðû âÿ ìåòàë ãûðûíòûëàðûíû òÿêðàð òÿäàðöê âÿ åìàë åäèð. ÈÁ ìåòàëû äîüðàéàí, ñûíäûðàí, ïðåñëÿéÿí ýöúëö ìàøûíëàðëà òÿúùèç åäèëìèøäèð. 1925 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçèíè ÷ûõàðûá èëêèí åìàëà ùàçûðëàéàí ìöÿññèñÿ âÿ îíóí éàõûíëûüûíäà ìåòàëëóðýèéà ç-äóíóí òèêèëìÿñè ãÿðàðà àëûíäû (×.Èëäûðûì). 1948 èëäÿ Äàøêÿñÿíäÿ ôèëèçñàôëàøäûðìà êîìáèíàòû èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 1954-70 èëëÿðäÿ Äàøêÿñÿíäÿ äÿìèð ôèëèçè ìÿùñóë èòêèñè ÷îõ îëàí åëåêòðîìàãíèò öñóëó èëÿ, ãóðó ùàëäà çÿíýèíëÿøäèðèëèðäè. 1970-72 èëëÿðäÿ ùÿì ãóðó, ùÿì äÿ íÿì ùàëäà, 1973 èëäÿí èñÿ íÿì ùàëäà (åëåêòðîìàãíèò öñóëó èëÿ) äÿìèð êîíñåíòðàòû èñòåùñàë îëóíìàüà áàøëàíäû. Ãóðó öñóëäà

Ñóìãàéûò áîðóéàéìà çàâîäóíäà èñòåùñàë îëóíàí ìöõòÿëèô ÷åøèäëè, éöêñÿê êåéôèééÿòëè áîðóëàð Àçÿðáàéúàíûí âÿ áàøãà þëêÿëÿðèí íåôò ñÿíàéåñèíäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó.

êâàðñ ãóìó äà àëûíûð. Åëìè Òÿäãèãàò Òèêèíòè Ìàòåðèàëëàðû Èí-òóíäà àïàðûëàí èøëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Ýÿíúÿ ç-äóíóí ÷îõëó èñòåùñàëàò òóëëàíòûñûíûí ÿëâåðèøëè òèêèíòè ìàòåðèàëû êèìè âÿ ñ. ìÿãñÿäëÿð ö÷öí éàðàðëû îëäóüó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. à à ð à ì å ò à ë ë ó ð ý è é à ñÿíàéåñèíÿ Äàøêÿñÿí ôèëèçñàôëàøäûðìà êîìáèíàòû, «Òÿêðàðãàðàìåòàë» Èñòåùñàëàò Áèðëèéè (Áàêû), Àçÿðáàéúàí áîðóéàéìà ç-äó (Ñóìãàéûò) âÿ áèð ñûðà ìàøûíãàéûðìà çäëàðûíûí ìåòàëóðæè ñåõëÿðè àèääèð. Äàøêÿñÿí äÿìèð âÿ êîáàëò éàòàüûíäàêû éöêñÿê íþâëö äÿìèð ôèëèçèíèí 63%-è, àøàüû íþâëö ôèëèçèí èñÿ 37%-è äÿìèðäÿí èáàðÿòäèð. 1860 èëäÿí áàøëàéàðàã Ýÿäÿáÿé ìèñÿðèòìÿ ç-äëàðûíäà ôëöñ ìàòåðèàëû êèìè Äàøêÿñÿíèí äÿìèð ôèëèçèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ìèñÿðèòìÿ ç-äëàðûíûí åùòèéàúûíû þäÿìÿê ö÷öí äÿìèð ôèëèçèíäÿí (âàãðàí660

äÿìèðèí ìèãäàðû êîíñåíòðàòäà 53,5 ôàèçÿ, èêèíúè öñóëäà èñÿ 61,3 ôàèçÿ ÷àòûð. Äàøêÿñÿíèí äÿìèð ôèëèçèíè Ãàðàäàüûí òÿáèè ãàçû èëÿ ðåäóêñèéà åòìÿêëÿ îíó áèðáàøà ìÿñàìÿëè (ñöíýÿðâàðû) äÿìèðÿ ÷åâèðìÿéèí òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðè ùàçûðëàíäû (1967). Áó òÿêäþâðÿëè ïðîñåñ êîêñóí èøòèðàêû èëÿ äîìíà âÿ áàøãà ñîáàëàðäà ýåäÿí èêèäþâðÿëè ÷ÿòèí âÿ áàùà áàøà ýÿëÿí ïîëàäàëìà ïðîñåñèíäÿí öñòöí âÿ ôàéäàëûäûð. Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçèíèí çÿíýèí êîíñåíòðàòëàðûíû âÿ Ëÿíêÿðàí òèòàí-ìàãíåòèò êîíñåíòðàòûíû êîìïëåêñ åìàë åòìÿêëÿ äÿìèð îâóíòóñó âÿ ñöíýÿðâàðû äÿìèðëÿ éàíàøû áèð ñûðà ãèéìÿòëè åëåìåíòëÿðèí àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Äàøêÿñÿíèí êîáàëòû óçóí ìöääÿò àíúàã áîéà ö÷öí èøëÿäèëèðäè. 1867 èëäÿ Â.Ñèìåíñ Äàøêÿñÿíäÿ êåéôèééÿòëè êîáàëò ôèëèçèíèí îëìàñûíû àøêàð åòäè âÿ Ðóñèéàäà

éåýàíÿ îëàí Äàøêÿñÿí êîáàëò ç-äó éàðàäûëäû. 1915 èëÿäÿê êîáàëò ôèëèçè éàòàüûíäàí 613 ò «êîáàëò ïàðûëòûñû» ÷ûõàðûëäû. Àëìàíèéàäà áó êîáàëòäàí áîéà âÿ ëåýèðëÿíìèø ïîëàä èñòåùñàë åäèðäèëÿð. 1936 èëäÿ Äàøêÿñÿíäÿ êîáàëò ôèëèçèíè çÿíýèíëÿøäèðìÿê ö÷öí ôàáðèê òèêèëäè. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ ÑÑÐÈ-íèí ìöäàôèÿ ñÿíàéåñèíèí êîáàëò êîíñåíòðàòûíà îëàí òÿëàáàòûíû Äàøêÿñÿí ìåòàëëóðãëàðû þäÿéèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ Áàêû ç-äëàðûíûí ìåòàëëóðýèéà ñåõëÿðèíäÿ äþéöø ñóðñàòû âÿ ùÿðáè òåõíèêà ùàçûðëàíìàñû ö÷öí 50-äÿí àðòûã éåíè ïîëàä íþâöíöí (ëåýèðëÿíìèø âÿ éöêñÿê ëåýèðëÿíìèø, ïàñëàíìàéàí, îäàäàâàìëû âÿ òóðøóéàäàâàìëû ïîëàäëàð, òåçêÿñÿí ïîëàäëàð âÿ îíëàðûí ÿâÿçåäèúèëÿðè âÿ ñ.) èñòåùñàëû ìÿíèìñÿíèëäè. Íåôò êîêñóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ñêðàï-êàðáîí ïðîñåñèíèí òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèëäè âÿ èñòåùñàëàòà òÿòáèã îëóíäó (Ù.Ì.Àááàñîâ). Øèõòÿ, ãÿëèá ìàòåðèàëëàðû âÿ ìàðòåí ñîáàñûíûí ùþðýö ìàòåðèàëëàðû ýèëàáû âÿ ñ. éåðëè ìàòåðèàëëàðëà ÿâÿç åäèëäè. 1946-50 èëëÿðäÿ êàðáîíëó âÿ ëåýèðëÿíìèø ïîëàäëàðäàí ùàçûðëàíìûø ôîíòàí àðìàòóðëàðûíûí, íàñîñ øòàíãëàðûíûí âÿ ñ. ìöùöì íåôò àâàäàíëûãëàðûíûí àõûíëû èñòåùñàëûíûí îðèæèíàë òåõíîëîýèéàñû ùàçûðëàíäû. Éöêñÿê÷åøèäëè ïîëàä àëìàã ö÷öí èëê åëåêòðèê-ãþâñ ÿðèòìÿ ñîáàñû ãóðàøäûðûëäû. Ãàç éàíàúàüû èëÿ ïîëàä âÿ ÷óãóíóí ñÿíàéå öñóëó èëÿ ÿðèäèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. 1950 èëäÿ Ðóñòàâèäÿ Äàøêÿñÿíèí äÿìèð ôèëèçè èëÿ èøëÿéÿí Çàãàôãàçèéà ìåòàëëóðýèéà êîìáèíàòû òèêèëäè. 1952 èëäÿ Ñóìãàéûòäà ìåòàë òóëëàíòûëàðû (ñêðàï) èëÿ èøëÿéÿí 6 ìàðòåí ñîáàñû, áëéóìèíã ñåõè, ìöõòÿëèô íþâëö éàéìà ñòàíëàðû îëàí Àçÿðáàéúàí áîðóéàéìà ç-äóíóí èøÿ ñàëûíìàñû èëÿ Äàøêÿñÿíèí äÿìèð ôèëèçè ùåñàáûíà èêèíúè íÿùÿíý ãàðà ìåòàëëóðýèéà ç-äó éàðàíäû. Áó ç-ä èëäÿ 1 ìëí. ò-äÿê ïîëàä èñòåùñàë åäèðäè. ÑÑÐÈäÿ èëê äÿôÿ áó ç-ääà áîðó óúëàðûíû ãàëûíëàøäûðìà ñåõè èøÿ ñàëûíìûøäûð (1967). Ðåñïóáëèêàéà ðÿùáÿðëèê åäÿí Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ 1970-úè èëëÿðäÿ ç-ääà éåíèäÿíãóðìà èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Ç-äóí íåôò ñÿíàéåñè ö÷öí èñòåùñàë åòäèéè ìöõòÿëèô ÷åøèäëè éöêñÿêêåéôèééÿòëè áîðóëàð ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà âÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. 1960 èëäÿ ÷óãóí òþêöêëÿð ùàçûðëàéàí Ìÿðêÿçè ÅëåêòðèêÒþêìÿ Ç-äó èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 1969 èëäÿ èøÿ ñàëûíàí Áàêû Ïîëàäòþêìÿ Ç-äó íåôò àâàäàíëûüû ùàçûðëàìàã ö÷öí èëäÿ 25 ìèí òîí ïîëàä òþêöêëÿðè âåðèðäè. 1960-70 èëëÿðäÿ ìåòàëÿðèòìÿäÿ ìöòÿðÿããè äóïëåêñïðîñåñ âÿ òþêöêëÿðèí ìàéå øòàìïëàìà öñóëëàðû, éöêñÿê òÿçéèã àëòûíäà èøëÿéÿí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íåôò÷ûõàðìà àâàäàíëûãëàðûíûí (ôîíòàí àðìàòóðëàðû, ïðåâåíòåðëÿð âÿ ñ.) éöêñÿê ìþùêÿìëèêëè ÿðèíòèëÿðäÿí ùàçûðëàíìà òåõíîëîýèéàñû (Ô.Ì.Ìÿììÿäîâ) èøëÿíèá òÿòáèã åäèëäè. Ùÿìèí äþâðäÿ ö÷øàðîøêàëû áàëòà ùèññÿëÿðûíûí øòàìïëàíìàñûíûí ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø àõûí õÿòòè âÿ ëåýèðëÿíìèø ÷óãóíäàí êîêèëäÿ òþêìÿ èñòåùñàëûíûí àõûí õÿòëÿðè éàðàäûëäû. Êè÷èê äèàìåòðëè óçóíþë÷öëö ùèññÿëÿðèí äåôîðìàñèéà òåìïðóíäà ìþùêÿìëÿíìÿ òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá èñòåùñàëàòà òÿòáèã åäèëäè (ÀçÒÓ, ìåòàëëóðýèéà âÿ ìåòàëøöíàñëûã êàôåäðàñû). Ñïåêòðàë àíàëèç öñóëó èëÿ àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû òàïûëìûø ìåòàë ìÿìóëàòëàðûí êèìéÿâè òÿðêèáèíè òÿéèí åòìÿêëÿ ìåòàëëóðýèéàíûí èíêèøàô òàðèõè þéðÿíèëäè (È.Ð.Ñÿëèìõàíîâ). 2001 èëäÿ Áàêûäà èñòåùñàë ýöúö èëäÿ 350 ìèí ò. îëàí ìöàñèð «Áàêû Ïîëàä èñòåùñàë øèðêÿòè» (Áàêó Ñòååë Úîìïàíé) èøÿ ñàëûíäû. Ç-ääà 60 ò.-ëóã åëåêòðèê-ãþâñ ñîáàñûíäà ïîëàä àëûíûð. Ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ áóðàäà ãóðàøäûðûëàí 3 àõàðëû ôàñèëÿñèç òþêìÿ ãóðüóñóíäà àëûíìûø ïîëàä êöíäÿëÿðèíè 15 ãÿôÿñëè éàéìà äÿçýàùûíäàí (õÿòòèíäÿí) êå÷èðìÿêëÿ òèêèíòè ö÷öí ìöõòÿëèô ÷åøèäëè éöêñÿêêåéôèééÿòëè àðìàòóð èñòåùñàë åäèëèð. Ìÿùñóë áèð ÷îõ õàðèúè þëêÿëÿðÿ äÿ ñàòûëûð. Ñîí èëëÿðäÿ áóúàã ïðîôèëëè ìÿìóëàò èñòåùñàë åäÿí äàùà áèð ç-ä (ìÿùñóëäàðëûüû èëäÿ 250 ìèí ò) èøÿ äöøìöøäöð. Áóðàäà 2 ÿäÿä 6 òîíëóã èíäóêñèéà ñîáàñû èøëÿéèð. Ìåòàëëóðýèéà ñàùÿñèíäÿêè íÿçÿðè âÿ òÿúðöáè ÿùÿìèééÿòëè åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè, ÿñàñÿí, óçóíþìöðëö, äàéàíûãëû ìÿäÿíôèëèç÷ûõàðìà àâàäàíëûüû âÿ íåôò àâàäàíëûüû ö÷öí éöêñÿê ìþùêÿìëèêëè, êîððîçèéàéàäàâàìëû ïîëàäëàð éàðàòìàã, àëöìèíèóì èñòåùñàëû, éåíè ãàéíàã âÿ òþêìÿ öñóëëàðûíûí èøëÿíìÿñè, îâóíòó âÿ êîìïîçèñèéà ìàòåðèàëëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ àïàðûëûð. 1960 èëäÿ íåôò êèìéàñû ç-äëàðû àâàäàíëûüûíûí êîððîçèéàéà äàâàìëûëûüûíû àðòûðàí ñèëèñèóì ÿëàâÿëè áèð ñûðà éåíè àóñòåíèò ïîëàäëàðû èñòåùñàëàòäà òÿòáèã îëóíäó (Í.Ù.Ãàñûìçàäÿ). Íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðûíûí àüçûíû êèïëÿøäèðÿí (400-1000 àòì. òÿçéèãÿ äàâàì ýÿòèðÿ áèëÿí) àâàäàíëûã íþâëÿðèíèí àéðûàéðû ùèññÿëÿðèíè ùàçûðëàìàã ö÷öí éåíè ïîëàä íþâëÿðè (õðîì, ìàíãàí âÿ ñèëèñèóìëó, íèêåë âÿ ìîëèáäåí ÿëàâÿëè) âÿ îíëàðäàí òþêìÿ ùèññÿëÿðèí àëûíìàñûíûí òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðè êîìïëåêñ øÿêèëäÿ òÿäãèã åäèëäè âÿ èñòåùñàëàòäà òÿòáèã îëóíäó (1976). Àëûíàí íÿòèúÿëÿðÿ ýþðÿ 1980 èëäÿ Ñ.Ð. Ìÿììÿäîâ, È.Ì.Ìÿììÿäîâ, Ú.Ú. Ìÿììÿäîâ âÿ á. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ

Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð. 1980-úè èëëÿðäÿ ïîëàäûí êèìéÿâè ìèêðî ãåéðè-áèðúèíñëèéèíèí éàðàíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ éà îíó àçàëòìàã ìÿãñÿäèëÿ ïîëàäà õðîì âÿ ìàíãàí ÿâÿçèíÿ àç ìèãäàðäà äàùà ýöæëö êàðáèäÿìÿëÿýÿòèðÿí åëåìåíòëÿð (Ìî, Â) âåðèëìÿñè ïðèíñèïè èøëÿíèëäè. Íÿòèúÿäÿ åòèáàðëû íàñîñ øòàíãëàðû, òóðáîáóð äåòàëëàðû âÿ ãàçìà éàòàãëàðû ùàçûðëàìàã ö÷öí äàâàìëû, àçëåýèðëÿíìèø ïîëàä ìàðêàëàðû, îíëàðûí òåðìèêè åìàë öñóëëàðûíûí òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ èñòåùñàëàòäà òÿòáèã åäèëäè (Ð.È.Øöêöðîâ). Áó èëëÿðäÿ èëê äÿôÿ éöêñÿê äèñïåðñ ñòðóêòóð ùàëû éàðàòìà ïðèíñèïëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê éåíè âîëôðàìñûç àëÿò ïîëàäëàðû âÿ îíëàðûí òåðìèêè åìàëëà ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè öñóëëàðû èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. Òåçêÿñÿí ïîëàäëàðäàí ùàçûðëàíàí êÿñèúè àëÿòëÿðèí ìþùêÿìëÿíäèðèë-

ìàòåðèàëëàðûí ãåéðè-ìåòàë þðòöêëÿðëÿ korrozèyaya äàâàìëûëûüûíûí artûrûlmasûíû (B.Y.Eyvazov), íåôò-êèìéà àâàäàíëûãëàðû ö÷öí ïÿñòàù òþêöêëÿðèíèí ìàéå ïðåñëÿíìÿ èëÿ àëûíìàñûíû (Ù.Ä.Íîâðóçîâ) ýþñòÿðìÿê îëàð. Ðåñïóáëèêàäà ìåòàëëóðýèéà öçðÿ èõòèñàñëû ìöùÿíäèñ-ìåòàëëóðã êàäðëàðû áèð ìöääÿò Ïåòåðáóðã Ïîëèòåõíèê Èí-òóíäà, Ìîñêâà Ïîëàä âÿ ßðèíòèëÿð Èí-òóíäà, Äíåïðîïåòðîâñê Ìåòàëëóðýèéà Èí-òóíäà âÿ ñ. ùàçûðëàíûðäû (Àçÿðáàéúàí áîðóéàéìà ç-äóíóí ðÿùáÿðëèéè âÿ ìöùÿíäèñ êàäðëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè Ìîñêâà Ïîëàä âÿ ßðèíòèëÿð Èí-òóíóí ìÿçóíëàðû èäû). Ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàí Ïîëèòåõíèê Èí-òóíäà (èíäèêè Àçÿðá. Òåõíèêè Óíèâåðñèòåòèíäÿ) ìåòàëëóðýèéà ôàêöëòÿñè (1964), åëÿúÿ äÿ «ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàëëàðûí ìåòàëëóðýèéàñû» êàôåäðàñû (1967) òÿøêèë åäèëäè.

2001 èëäÿ Áàêûäà èñòåùñàë ýöúö èëäÿ 350 ìèí òîí îëàí ìöàñèð ”Áàêû Ïîëàä èñòåùñàë øèðêÿòè” (Áàêó Ñòååë Úîìïàíé) èøÿ ñàëûíìûøäûð.

ìÿñè òåõíîëîýèéàñû éàðàäûëäû, âîëôðàìñûç òåçêÿñÿí àëÿò ïîëàäëàðûíûí éåíè íþâëÿðè àëûíäû âÿ ÑÑÐÈ, Èòàëèéà, Òöðêèéÿ, ÀÔÐ âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ ýåíèø òÿòáèã åäèëäè (Í.Ì. Ñöëåéìàíîâ). Ùÿìèí äþâðäÿ òóíú îâóíòóñóíäàí ìÿèøÿò êîíäèñèîíåðëÿðèíèí âåíòèëéàòîð ìîòîðëàðûíäà èøëÿäèëÿí ñöðöøìÿ éàòàãëàðûíûí òóëëàíòûñûç ùàçûðëàíìàñû òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèëäè âÿ èñòåùñàëàòäà òÿòáèã åäèëäè. Áó èøÿ ýþðÿ áèð ãðóï àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñ (Õ.È.Èìàíîâ, À.È.Áàáàéåâ, Ô.Õ.Ãóëèéåâ âÿ á.) 1986 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëäö. Ñîí èëëÿðäÿ ìåòàëëóðýèéàíûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè öçðÿ ýåíèø åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûø âÿ éåíè ùàçûðëàíìûø òåõíîëîýèéàëàð Àçÿðáàéúàíäà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíäÿ èñòåùñàëàòäà òÿòáèã åäèëìèøäèð. Áóíëàðäàí éöêñÿêäàéàíûãëû øòàìï ïîëàäëàðûíû (Ç.Ã.Ìÿììÿäîâ), áèøèðèëìèø

Ôàêöëòÿäÿ «ÿëâàí âÿ íàäèð ìåòàëëàðûí ìåòàëëóðýèéàñû», «ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí çÿíýèíëÿøäèðèëìÿñè», «ìåòàëøöíàñëûã âÿ ìåòàëëàðûí òåðìèêè åìàëû», «ìåòàëëàðûí òÿçéèãëÿ åìàëû», «ãàðà âÿ ÿëâàí ìåòàëëàðûí òþêìÿ èñòåùñàëû», «ãàéíàã èñòåùñàëûíûí ìåòàëëóðýèéàñû âÿ àâàäàíëûüû», «êîìïîçèñèéà âÿ îâóíòó ìàòåðèàëëàðû» èõòèñàñëàðû öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ùàçûðëàíûð. Ùàçûðäà ôàêöëòÿäÿ ìåòàëëóðýèéà âÿ ìåòàëøöíàñëûã, òþêìÿ âÿ ãàéíàã èñòåùñàëû, êîíñòðóêñèéà âÿ êîìïîçèñèéà ìàòåðèàëëàðû òåõíîëîýèéàñû èõòèñàñ êàôåäðàëàðû âÿ éöêñÿê ìþùêÿìëèêëè ÿðèíòèëÿðèí ìåòàëøöíàñëûüû, îâóíòó ìåòàëëóðýèéàñû âÿ êîððîçèéà åëìè-òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ôàêöëòÿäÿ òÿäðèñ îëóíàí èõòèñàñ ôÿíëÿðè öçðÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ 25 äÿðñëèê íÿøð åäèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà 1992-96 èëëÿðäÿ Ìåòàëëóðýèéà 661

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Êîìèòÿñè âÿ îíóí òàáåëèéèíäÿ Ìåòàëëóðýèéà Åëìè-Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òó ôÿàëëèéÿò ýþñòÿðìèøäèð. ßä.: Àçÿðáàéúàí òàðèõè. 7 úèëääÿ. 4 ú., Á., 2000; Ø ö ê ö ð î â Ð . È . Àçÿðáàéúàí ìåòàëëóðýèéàñû òàðèõèíäÿí. Òåõíèêà (æóðíàë), Á., 2004; Ñ å ë è ì õ à í î â È . Ð . Ê èñòîðèè ðàçâèòèÿ ìåòàëëîîáðàáîòêè è ãîðíîãî äåëà â Àçåðáàéäæàíå, «Âåñòè ÀÍ ÑÑÑл, 1958, ¹ 9. Ð.È.Øöêöðîâ

Íåôò ìàøûíãàéûðìàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí íåôò÷ûõàðìà ñÿíàéåñèíäÿ ÿñàñëû éåíèäÿíãóðìà èøëÿðè 1922 èëäÿí àïàðûëìàüà áàøëàíûëäû. 1923 èëäÿ Áàêûäà íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðû ö÷öí ðåäóêòîðëó òóðáîáóð éàðàäûëäû âÿ ñÿíàéå øÿðàèòèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëäè. Áàêûäàêû Øìèäò àä. (èíäèêè Ñÿòòàðõàí àä.) ç-ääà èëê äÿôÿ ðîòîðëà ãàçûìà ö÷öí èêèñöðÿòëè áóúóðãàäû îëàí äÿçýàù ùàçûðëàíäû. Èëê äÿðèíëèê ãóéó íàñîñóíóí (1924) èñòåùñàëûíà áàøëàíûëäû. 1927 èëäÿ íåôò ãóéóëàðûíûí 70%-è äÿðèíëèê íàñîñëàðû èëÿ èñòèñìàð îëóíóðäó. Ãàçûìà áàëòàëàðûíûí éåéèëìÿéÿ äàâàìëûëûüûíû àðòûðìàã ö÷öí îíëàðûí òèéÿëÿðè áÿðê ÿðèíòèëÿðëÿ («Âîêàð» òèïëè) çèðåùëÿíäè. 1938 èëäÿ ãàçûìàäà áàëòà âåðèøè ö÷öí èëê òÿíçèìëÿéèúè òÿêëèô åäèëäè, ãàçûëàí ãóéóíóí ÿéðèëèéèíè þë÷ÿí õöñóñè òÿðòèáàò éàðàäûëäû, äàùà ìöêÿììÿë àâòîìàòèê òÿíçèìëÿéèúè (ÁÀÐ-150) âÿ áàëòà âåðèøè ìåõàíèçìè (ÌÏÄ-I) ìåéäàíà ýÿëäè. 1928 èëäÿ Áàêûäà íåôò ñÿíàéåñè ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ÿìÿéèí ìöùàôèçÿñè âÿ òÿùëöêÿñèçëèê òåõíèêàñû ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí Öìóìèòòèôàã Íåôò Åëìè Òÿäãèãàò Òÿùëöêÿñèçëèê Òåõíèêàñû Èí-òó (1945 èëÿäÿê Áàêû Äþâëÿò Åëìè Òÿäãèãàò Òÿùëöêÿñèçëèê Òåõíèêàñû Èí-òó àäëàíûðäû) òÿñèñ åäèëäè. Áóðàäà íåôò ñÿíàéåñèíäÿ ÿìÿéèí òÿùëöêÿñèçëèê òåõíèêàñûíà äàèð âàùèä ãàéäàëàð, íîðìàëàð, íîðìàòèâëÿð âÿ ñ. éàðàäûëûðäû. 1931 èëäÿ Áàêûäà íåôò âÿ ìÿäÿí àâàäàíëûüû èñòåùñàëû ñàùÿñèíäÿ èõòèñàñëàøìûø, êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ éåýàíÿ îëàí åëìè òÿäãèãàò âÿ ëàéèùÿ êîíñòðóêòîð ìÿðêÿçè (1933 èëäÿí Äþâëÿò Åëìè Òÿäãèãàò Íåôò Ìàøûíãàéûðìà Èí-òó, 1938 èëäÿí èñÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Íåôò Ìàøûíãàéûðìà Èí-òó) éàðàäûëäû. Íåôò-ìÿäÿí òåõíèêàñûíûí èíêèøàôû ö÷öí éöêñÿêèõòèñàñëû ìöùÿíäèñ-ìåõàíèêëÿð ùàçûðëàìàã ìÿãñÿäèëÿ 1936 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èí-òóíäà (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäå662

ìèéàñûíäà) ÑÑÐÈ-äÿ áó ñàùÿäÿ èëê õöñóñè èõòèñàñ êàôåäðàñû – íåôò-ìÿäÿí ìàøûíãàéûðìà (èíäèêè íåôò-ìÿäÿí ìåõàíèêàñû, ìàøûí âÿ ìåõàíèçìëÿð) êàôåäðàñû òÿøêèë åäèëäè. Áó äþâðäÿ àïàðûëàí åëìè òÿäãèãàòëàð äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà úàâàá âåðÿí éåíè íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûüû éàðàòìàã âÿ îíëàðûí àéðû-àéðû íþâëÿðèíèí õàðèúäÿí èäõàëûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäè äàøûéûðäû. Òåçëèêëÿ àüûð ãàçûìà àâàäàíëûüûíû (äþðäñöðÿòëè ãàçûìà áóúóðãàäû, ãàïàëû òèïëè ðîòîð, 130 ò-ëóã òàë ñèñòåìè, èêèìîòîðëó ðåäóêòîð, ýöúëö ëåùìÿ íàñîñëàðû) ëàéèùÿëÿíäèðìÿíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû èøëÿíèëäè. 1932 èëäÿ èëê ñåðèéàëû ëåùìÿ íàñîñó, ìåòàë âûøêà, êàðîòàæ áóúóðãàäû âÿ åëåêòðèê ãàëäûðûúûñû éàðàäûëäû, ôîíòàí àðìàòóðó, ñåìåíòëÿìÿ àãðåãàòû, úàðè âÿ ÿñàñëû òÿìèð ö÷öí ñÿééàð ãàëäûðûúû ãóðüóëàð, ëèãðîèí òðàêòîðóíà ãóðàøäûðûëàí (ËÒ2-60) ñåðèéàëû ãàëäûðûúû âÿ éóéóúó àãðåãàò èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. Áèð ñûðà ãàçûìà àëÿòëÿðè (êÿñèúè àëÿò, òóòóúó àëÿò, åëåâàòîð, ìöõòÿëèô à÷àðëàð, áàëòàëàð âÿ ñ.) éàðàäûëäû. Èëê ö÷øàðîøêàëû áàëòà òÿòáèã åäèëäè (1937). 1939 èëäÿ ÷îõïèëëÿëè ðåäóêòîðñóç òóðáîáóð âÿ øàðîøêà òèïëè ñöõóðäàüûäàí àëÿò èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. 1940 èëäÿ ôûðëàíìà èëÿ ãàçûìà ö÷öí ñÿééàð äÿçýàù (ÏÒÑ800), êÿøôèééàò ãàçûìàñû ö÷öí ñÿééàð ãàçûìà àãðåãàòû éàðàäûëäû. Òÿçéèã àëòûíäà ãàçûìà ö÷öí àâàäàíëûã, êîìáèíÿëè ïðåâåíòîð (ß.Ù.Ìåùäèéåâ), ìÿùñóëäàð ëàéû à÷ìàã ö÷öí ãóðüó, ìàèëè ãàçûìà ö÷öí éåðöñòö ãóðüó âÿ ñ. èøëÿíèëäè. Òÿçéèã àëòûíäà ôîíòàí áîðóëàðûíû åíäèðìÿ ãóðüóñóíóí òåõíèêè ëàéèùÿñè ùàçûðëàíäû, åëåêòðîáóð êîíñòðóêñèéàëàðû éàðàäûëäû. Ùÿìèí äþâðäÿ èñòèñìàð îëóíàí äÿðèí íåôò ãóéóëàðûíäà òÿìèð èøëÿðè ö÷öí òðàêòîðà ãóðàøäûðûëàí ãàëäûðûúû (ËÒ2Ì-65), ãóéóëàðà ìöõòÿëèô úèùàçëàð åíäèðìÿê ö÷öí äÿðèíëèê áóúóðãàäû (ÃÏÍÍ), ãóéóëàðûí éå-

ðàëòû òÿìèðè ö÷öí ñÿééàð äîð, íàñîñ-êîìïðåññîð áîðóëàðû ö÷öí ñïàéäåð, äÿðèíëèê êèïýÿúè âÿ ñ. èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. Íåôò àâàäàíëûüûíûí ñòàíäàðòëàøäûðûëìàñûíà âÿ íîðìàëëàøäûðûëìàñûíà äàèð òÿäãèãàòëàð èíêèøàô åòäèðèëäè. 20 ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíäÿ íåôò-ìÿäÿí êîìïðåññîðëàðû, î úöìëÿäÿí ïèëëÿâàðû ñûõûúû êîìïðåññîð, èøëÿê òÿçéèãè ÷îõ âÿ ìÿùñóëäàðëûüû éöêñÿê îëàí êîìïðåññîðëàð, ãóéóëàðûí òÿìèðè ö÷öí àãðåãàò (ÍÁÀ-800) èøëÿíäè. Ö÷øàðîøêàëû áàëòàëàðûí êîíñòðóêñèéàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ åëìè èøëÿð àïàðûëäû (Ð.ß.Áÿäÿëîâ). 1946-50 èëëÿðäÿ ñöòóíúóãëó áàëòà éàðàäûëäû. Éåíè äÿðèíëèê íàñîñëàðû (ÍÃÍÇ-33, ÍÃÍÇ-70), áîðó (ÍÃÍ-I, ÍÃÍ-2), ìàíæåò òèïëè (4ÍÃÍ130) âÿ ñ. äÿðèíëèê íàñîñëàðû, ãàïàëû ðåäóêòîðëó ìåòàë ìàíúàíàã äÿçýàùëàðû (ÑÊÍ-3, ÑÊÍ-5, ÑÊÍ-7) âÿ ñ. èøëÿíèëäè. Áåëÿëèêëÿ, äÿðèíëèê íàñîñó èëÿ èñòèñìàð òåõíèêàñû êþêöíäÿí òÿêìèëëÿøäèðèëäè (Ê.Ñ.ßëèâåðäèçàäÿ, Ä.ß.Ìÿììÿäîâ, À.Â.Êðàñíîáàéåâ, Ì.À.Àáäóëëàéåâ, ß.Á.Ñöëåéìàíîâ, Ì.ß.Ìþâñöìçàäÿ; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1950). Åíäèðìÿãàëäûðìà ÿìÿëèééàòëàðûíäà ìöõòÿëèô êàòåãîðèéàëû ãóéóëàðà õèäìÿò ö÷öí ãàëäûðûúû àãðåãàò («Áàêûëû»), äÿíèçäÿ øóðô ãàçûìàã âÿ ìåòàë äèðÿê áàñäûðìàã ö÷öí öçÿí àãðåãàò, äÿíèç ãóéóëàðû ö÷öí ãàëäûðûúû-éóìà àãðåãàòû éàðàäûëäû. Ñÿééàð ãàçûìà (800 ì-äÿê) àãðåãàòû, ñöðÿòëÿíäèðèëìèø ãàçûìà ö÷öí ðîòîð, ãàëäûðìà-åíäèðìÿ ÿìÿëèééàòëàðûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí áîðóòóòàí à÷àð âÿ åëåâàòîðëàð, ìåòàë ùèññÿëÿðè ãóéóäà òóòìàã ö÷öí ìàãíèò ôðåçëÿð âÿ ñ. èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. Éåðöñòö íåôò-ìÿäÿí ãóðüóëàðûíûí òèêèíòèñè èíêèøàô åòäèðèëäè; áîðó âÿ ïðîôèëëè ïðîêàòäàí ìåòàë ãàçûìà áóðóãëàðûíûí éåíè êîíñòðóêñèéàëàðû (ÂÌ-51, ÁÌÂÁ-200 âÿ ñ.) èøëÿíèëäè. ÂÀÇ-42 ãàçûìà áóðóüó èëê äÿôÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëäè. Äÿðèí ãàçûìàäà ÷îõ

Ñÿòòàðõàí àäûíà ìàøûíãàéûðìà çàâîäóíäà íàñîñ øòàíãëàðûíû èñòåùñàë åäÿí àâòîìàòèê õÿòò

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èøëÿäèëÿí ãàçûìà áóðóüó (ÂI-300-53), ôûðëàíüûú, ðîòîð ãóðüóñó ëàéèùÿëÿíäèðèëäè (1946-52). 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ íåôò ìàøûíãàéûðìà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû èëÿ íåôò ìàøûíãàéûðìàñûíûí íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè ÿñàñëàðû éàðàäûëäû. Áó äþâðäÿ íàñîñëà íåôò÷ûõàðìà ö÷öí áàëàíñèðñèç ìåõàíèêè òÿñèðëè äÿçýàùëàð, ñîíðàëàð ìöõòÿëèô øòàíãëàð (Ê.Ñ.ßëèâåðäèçàäÿ, È.Ê.Ãàðàéåâ), ùÿì÷èíèí éåíè áóúóðãàä òèïëÿðè éàðàäûëäû, ëàéëàðûí ùèäðàâëèê éàðûëìàñû (ËÙÉ) ö÷öí ïðèíñèïúÿ éåíè àãðåãàòëàð («ÀçÈÍÌÀØ32», «ÀçÈÍÌÀØ-35») èøëÿíèëäè. ËÙÉ ö÷öí èøëÿäèëÿí íàñîñ àãðåãàòëàðûíûí êîíñòðóêñèéàëàðû òÿêìèëëÿøäèðèëäè. Ãàçûìà ìÿùëóëëàðûíû ùàçûðëàéàí, òÿìèçëÿéÿí âÿ ðåýåíåðàñèéà åäÿí àâàäàíëûã äÿñòè éàðàäûëäû, ãàçûìà ìÿùëóëóíó àüûðëàøäûðìàã ö÷öí ùèäðîãàðûøäûðûúû, àüûðëàøäûðûúûíû òÿìèçëÿìÿê, ãàçñûçëàøäûðìàã âÿ ðåýåíåðàñèéà åòìÿê ö÷öí ùèäðîñèêëîí ãóðüóñó éàðàäûëäû, ãàçûìà ìÿùëóëëàðûíûí ãóéóäà ñèðêóëéàñèéàñûíûí ñÿìÿðÿëè ñõåìè ùàçûðëàíäû. Ìàíúàíàã äÿçýàùëàðûíû âÿ ãàçûìà àâàäàíëûüûíû ãóðàøäûðìàã ö÷öí êðàí («ÀçÈÍÌÀØ-5»), åëåêòðîìåõàíèêëÿøäèðèëìèø áîðóäàøûéûúû («ÀçÈÍÌÀØ-2 Ì») âÿ ñ. éàðàäûëäû. 1951-60 èëëÿðäÿ ñåêñèéàëû òóðáîáóðëàð (ÒÑ4-8) éàðàäûëäû âÿ èñòåùñàëû òÿøêèë åäèëäè. Áó äþâðäÿ íåôò òåõíèêàñûíûí áèð ÷îõ éåíèëèêëÿðè èñòèñìàð öñóëëàðûíû âÿ ãóéóëàðûí éåðàëòû òÿìèðè ìåòîäëàðûíû òÿêìèëëÿøäèðìÿéÿ éþíÿëäèëìèøäè: èêèëöëÿëè ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû âÿ èñòèñìàðû ö÷öí áóðóã, ãóéóäà ïöñêöðìÿëÿð ÿëåéùèíÿ éåíè àâàäàíëûã èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. Ãóéóëàðûí éåðàëòû òÿìèðè ñàùÿñèíäÿ àâàäàíëûã âÿ éöíýöë êîíñòðóêñèéàëû àëÿò-òàë ñèñòåìè, âåðèø ìåõàíèçìè (ÀÄ-25, ÀÏÐ2, ÌÑÏÐ), ËÙÉ ö÷öí íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûãëàðûíûí éåíè íþâëÿðè – ïàêåðëÿð, ëþâáÿðëÿð éàðàäûëäû. 20 ÿñðèí 60-70-úè èëëÿðèíäÿ éàðàäûëìûø âÿ ÿñàñëû ñóðÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìèø ãàçûìà ãóðüóëàðû, ãóéóëàðûí ñåìåíòëÿíìÿñè âÿ ìÿíèìñÿíèëìÿñè ö÷öí àâàäàíëûã, ãóéóëàðûí òÿìèðè ö÷öí àëÿòëÿð, íåôò âÿ ãàçûí ôîíòàí öñóëó èëÿ ùàñèëàòû ö÷öí ãóéóöñòö àâàäàíëûã, ãàçëèôò öñóëó èëÿ íåôò÷ûõàðìà ö÷öí àâàäàíëûã âÿ ãóéó áóúóðãàäëàðû âÿ ñ. íåôò ìàøûíãàéûðìà òåõíèêàñûíûí êþêöíäÿí òÿçÿëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Éåíè ñÿìÿðÿëè íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûüû éàðàòìàã, éåíè ãàáàãúûë òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí, ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø àõûí õÿòëÿðèíèí òÿäãèãè, èøëÿíìÿñè âÿ òÿòáèãè, àâàäàíëûüûí ôÿðäè âÿ êè÷èêñåðèéàëû èñòåùñàëûíäàí èðèñåðèéàëû âÿ êöòëÿâè èñòåùñàëûíà êå÷ìÿê ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè ö÷öí 1961 èëäÿ Áàêûäà Öìóìèòòèôàã Åë-

ìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Òåõíîëîýèéàñû Íåôò Ìàøûíãàéûðìà Èí-òó (ÖÅÒËÒÈÍÌÀØ; èíäèêè Ìàøûíãàéûðìà Òåõíîëîýèéàëàðû Èí-òó – ÌÒÈ) òÿñèñ åäèëäè. Ýåíèø íÿçÿðè âÿ åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà ìöõòÿëèô èñòèñìàð øÿðàèòëÿðèíÿ óéüóí ýÿëÿí ôîíòàí àðìàòóðëàðû (ö÷áîüàç âÿ õà÷ òèïëè êîíñòðóêñèéàëàðû, 1961), êîìïðåññîð àâàäàíëûüû ñàùÿñèíäÿ äþðäïèëëÿëè ÑÃ-100, áèðïèëëÿëè ÄÃÑ-100 êîìïðåññîðëàðû, ìàíúàíàã äÿçýàùëàðûíûí éåíè þë÷ö ñûðàñû, äàâàìëû ìåòàë áëîê þçöëëÿðèí òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðè èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. 1964 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ íåôò-ìÿäÿí ìàøûíãàéûðìàñûíûí èõòèñàñëàøäûðûëìàñûíûí áàø ïëàíû èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. Áèð íå÷ÿ ëàéûí áèð ãóéó èëÿ åéíè âàõòäà ÿëàùèääÿ èñòèñìàðûíäà òÿòáèã åäèëÿí àâàäàíëûüûí èøëÿíèëèá ùàçûðëàíìàñû âÿ èñòåùñàëû ö÷öí íåôò ìàøûíãàéûðìàñûíûí

(1968), 210 àòì òÿçéèãÿ ùåñàáëàíìûø ôîíòàí àðìàòóðó (1970), éåðàëòû âÿ ÿñàñëû òÿìèð ö÷öí þçöýåäÿí àãðåãàò, ëàéà ñó âóðìàãëà ëàé òÿçéèãèíè ñàõëàìàã ö÷öí àâàäàíëûã, êîìïëåêñ ãàçûìà ãóðüóëàðû âÿ ãóéóäà ïöñêöðìÿëÿð ÿëåéùèíÿ àâàäàíëûã (À.Ò.Ðàñèçàäÿ âÿ á., ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1971) êîíñòðóêñèéàëàðû éàðàäûëäû. 1967 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà íåôò ìàøûíãàéûðìà ç-äëàðûíäà ÿí éöêñÿê èõòèñàñëàøäûðìà ôîðìàñû – áÿíäëÿð âÿ òåõíîëîæè èõòèñàñëàøäûðìàíûí òÿòáèãèíÿ àèä òåõíèêè òÿêëèôëÿð èðÿëè ñöðöëäö, áóíà óéüóí îëàðàã áöòöí ìàøûíãàéûðìà ç-äëàðûíäà ìöòÿðÿããè òåõíîëîýèéà èøëÿíèëäè. Íåôò ìàøûíãàéûðìàñûíûí áöòöí ÿñàñ ìÿìóëàòëàðûíûí (øàðîøêàëû âÿ ïÿðëè áàëòàëàð, ãàçûìà áîðóëàðû ö÷öí ãûôûë, äÿðèíëèê íàñîñëàðû, äÿðèíëèê íàñîñó øòàíãëàðû, ôîíòàí àðìàòó-

Ñàáóíúó Åëìè Èñòåùñàëàò Áèðëèéèíäÿ èñòåùñàë åäèëÿí íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûüû

ìöñòÿãèë ñàùÿñè ìåéäàíà ýÿëäè. Áó ñàùÿäÿ îðòàéà ÷ûõàí ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè, ùÿì÷èíèí íåôò ãóéóëàðûíûí ìöñòÿãèë èñòèñìàðû àâàäàíëûüûíûí äöçÿëäèëìÿñè, ñûíàãäàí êå÷èðèëìÿñè âÿ èñòåùñàëàòäà òÿòáèãè ìÿãñÿäèëÿ Õöñóñè Êîíñòðóêòîð Áöðîñó (ÍÅÔÒÌÀØ ÕÊÁ) òÿøêèë åäèëäè (1966). ÀçÅÒÍÌÈ òÿðÿôèíäÿí äÿðèíëèéè 3000 ì-äÿê îëàí ãóéóëàðûí éåðàëòû òÿìèðè ö÷öí 1962 èëäÿí òðàêòîð ýåäèøëè, þçöýåäÿí ÀÊ-50, «ÀçÈÍÌÀØ-33», «ÀçÈÍÌÀØ34», «ÀçÈÍÌÀØ-36») àãðåãàòëàðû éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàí ÅÒ Íåôò Ìàøûíãàéûðìà Èí-òóíäà ãóéóëàðûí õëîðèä òóðøóñó èëÿ åìàëû ö÷öí àãðåãàò («ÀçÈÍÌÀØ-30 À»), ãóéóëàðûí ÿñàñëû âÿ úàðè òÿìèðè ö÷öí ãàëäûðûúû ãóðüóëàðûí éåíè íþâëÿðè («ÀçÈÍÌÀØ-43 Ï», «ÀçÈÍÌÀØ-37», «ÀçÈÍÌÀØ-43À») èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû, ãóì òûõàúëàðûíû éóìàã ö÷öí íàñîñ àãðåãàòëàðû («ÀçÈÍÌÀØ-32 Ì», «ÀçÈÍÌÀØ-35»), ìàíúàíàã äÿçýàùëàðû (ÑÊ9), áàüëàéûúû ãóðüóëàð âÿ ñ.-íèí éåíè êîíñòðóêñèéàñûíû èøëÿìÿê ö÷öí òÿäãèãàòëàð àïàðûëäû, ôëàíñ áèðëÿøìÿëÿðèíèí ñàùÿ ñòàíäàðòëàðû (1968) éàðàäûëäû, ôîíòàí àðìàòóðëàðûíûí ïàðàìåòð âÿ ñõåìëÿðè èøëÿíèëäè

ðó âÿ ñ.) èñòåùñàëû ö÷öí ñòàíäàðò òåõíîëîæè ïðîñåñëÿð (ÖÅÒËÒÈÍÌÀØ), 1965-74 èëëÿðäÿ áèð ñûðà ãóéó íàñîñó òèïëÿðè èøëÿíèëäè, ãóéóäàõèëè êëàïàíëàðà õèäìÿò ö÷öí ãóðüóëàð ëàéèùÿëÿíäèðèëäè. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ ãóéóëàðûí ÿñàñëû òÿìèðèíèí òàì òåõíîëîæè äþâðöíö òÿìèí åäÿí àâàäàíëûã äÿñòè (ÊÎÐÎ-80) èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû. Ãóéóëàðûí èñòèñìàðûíûí åòèáàðëûëûüûíû àðòûðìàã, íåôò, ãàç âÿ âóðóúó ãóéóëàðûí åéíè âàõòäà ìöñòÿãèë èñòèñìàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí áèð ñûðà õöñóñè éåðàëòû âÿ ãóéó àâàäàíëûüû (Ø.Ò.Úÿôÿðîâ, Ô.ß.ßëèéåâ, Î.È.ßôÿíäèéåâ âÿ á.) éàðàäûëäû (ÍÅÔÒÌÀØ ÕÊÁ). Òÿìèð èøëÿðèíèí ñïåñèôèêëèéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã áèð ñûðà éöíýöëëÿøäèðèëìèø àçãàáàðèòëè àâàäàíëûã êîíñòðóêñèéàëàðû (î úöìëÿäÿí ðîòîð, íàñîñ, ôûðëàíüûú) éàðàäûëäû. À÷ûã ôîíòàíëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ ëÿüâ åòìÿê ö÷öí àâàäàíëûã ñàùÿñèíäÿ åëåêòðèê èíòèãàëëû ïðåâåíòîð ãóðüóëàðû (èøëÿê òÿçéèãè 32 ÌÏ-äÿê), íåôò ãóéóëàðûíäà ïöñêöðìÿëÿðÿ ãàðøû àâàäàíëûã äÿñòè (ùèäðàâëèê èäàðÿëè óíèâåðñàë âÿ ïàôòàëû ïðåâåíòîðëàð, ùèäðàâëèê èäàðÿ ãóðüóñó âÿ ìàíèôîëäëàð) éàðàäûëäû âÿ ñåðèéàëû èñòåùñàëûíà áàøëàíûëäû; 663

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áëîêëó ìàíèôîëäëàð ÌÏÁ-100õ350 (1976), ãîéìà ôðåçëÿð, íàñîñ-êîìïðåññîð âÿ ãîðóéóúó êÿìÿð áîðóëàðûíû êÿñìÿê ö÷öí ùèäðàâëèê áîðóêÿñèúèëÿð äÿñòè (1974), èêè âÿ ö÷ïÿðëè áàëòàëàðûí äàùà ìöêÿììÿë êîíñòðóêñèéàëàðû èøëÿíèëäè. 1972-75 èëëÿðäÿ åíäèðìÿ-ãàëäûðìà àëÿòëÿðè äÿñòè (ÒÀ âÿ ÒÀÄ òèïëè åëåâàòîðëàð), ìåõàíèêè ñïàéäåðëÿð, êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê ãàïàëû òèïëè ìåõàíèêè à÷àð (ÊÌÏÒ) éàðàäûëäû. Ìàíúàíàã äÿçýàùëàðûíäà, íåôò ãóéóëàðûíäàêû ïöñêöðìÿëÿðÿ ãàðøû àâàäàíëûã ö÷öí äþâëÿò ñòàíäàðòëàðû, ìöõòÿëèô ôðåç òèïëÿðè ö÷öí öìóìèòòèôàã ñòàíäàðòëàðû èøëÿíèëäè âÿ èñòåùñàëàòà òÿòáèã åäèëäè (ÀçÅÒÍÌÈ). Ãÿðáè Ñèáèð íåôò÷ûõàðìà ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ËÙÉ âÿ ëàéëàðûí ñó-ãóì øûðíàüû èëÿ ïåðôîðàñèéàñû ö÷öí àâàäàíëûã äÿñòè, ñÿðò èãëèìëè øì. ð-íëàðûíäà ãóéóëàðû ñå-

(Ç.Ù.Êÿðèìîâ) éåíè íåôò àâàäàíëûüûíûí äàùà ìöòÿðÿããè öñóëëàðëà ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñèíè òÿìèí åòäè. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ ìàøûí ùèññÿëÿðèíäÿ ýÿðýèíëèéèí ëÿíýèòìÿêëÿ òÿéèíè öñóëó èøëÿíèëäè âÿ òÿòáèã åäèëäè, äàëüàâàðû ðåäóêòîð, ãóéóäèáè âèáðàòîð, áàëòàöñòö âèáðîñþíäöðöúö âÿ ïàçëû àñãûñû îëàí êÿìÿð áàøëûãëàðû éàðàäûëäû, íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûüûíûí äèíàìèê ùåñàáëàíìàñû öñóëó èøëÿíèëäè. 1972-81 èëëÿð ÿðçèíäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ ðåñïóáëèêàíûí íåôò ìàøûíãàéûðìà ç-äëàðûíäà éåíèäÿíãóðìà èøëÿðè àïàðûëäû âÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí çäëàð éåíè èñòåùñàëàò áèíàëàðû, òåõíîëîæè àâàäàíëûãëà òÿúùèç åäèëäè. Áó ïðîãðàìûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ íåôò-ãàç àâàäàíëûüûíûí èñòåùñàëû èêè äÿôÿäÿí ÷îõ àðòäû. ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû èëÿ íåôò ìàøûí-

“Áàêû ôÿùëÿñè” ìàøûíãàéûðìà çàâîäóíäà èñòåùñàë åäèëÿí éöêãàëäûðìà ãóðüóñó

ìåíòëÿìÿ àâàäàíëûüû äÿñòè, ãóì òûõàúëàðûíû éóìàã ö÷öí 1972 èëäÿí ñåðèéàëû áóðàõûëàí íàñîñ àãðåãàòû (ÀÍÃ-100Ñ) èøëÿíèëäè. Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ùèäðîýåí-ñóëôèäÿ äàâàìëû, èøëÿê òÿçéèãè 21 ÌÏà îëàí ôîíòàí àðìàòóðó âÿ ãîðóéóúó êÿìÿðëÿðè áàüëàìà àâàäàíëûüû, Ãÿðáè Ñèáèðèí âÿ Òöðêìÿíèñòàíûí éöêñÿê ìÿùñóëäàð ãàç ãóéóëàðû ö÷öí àâàäàíëûã éàðàäûëäû (1974-75), ôîíòàí àðìàòóðëàðû èëê äÿôÿ îëàðàã ìÿñÿôÿäÿí èäàðÿåäèëÿí âÿ àâòîìàòèê à÷ûëàí áàüëàéûúû ãóðüóëàðëà òÿúùèç åäèëäè. Íåôò ìàøûíãàéûðìà àâàäàíëûüûíûí êåéôèééÿòè, åòèáàðëûëûüû âÿ óçóíþìöðëöëöéö ìÿñÿëÿëÿðè ìöíòÿçÿì øÿêèëäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð, òåõíèêàíûí ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿñè ö÷öí ÿí éåíè ùåñàáëàìà ìåòîäëàðû, òÿúðöáè òÿäãèãàòëàð âÿ ñ. òÿòáèã åäèëèð, òåõíèêè-èãòèñàäè ÿñàñëàíäûðìàëàð ñàùÿñèíäÿ åëìè èøëÿð àïàðûëûðäû. Éöêñÿê òÿçéèã éàðàäà áèëÿí íàñîñëàðûí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ èøëÿíèëèá ùàçûðëàíìàñû (Ð.Ò.Òàëûáçàäÿ) ñöõóðëàðûí ìåõàíèêàñûíûí òÿäãèãè âÿ ËÙÉ èøèíè ñöðÿòëÿíäèðäè. 70-80-úè èëëÿðäÿ íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûüûíûí äèíàìèêàñû, ìþùêÿìëèéè, åòèáàðëûëûüû âÿ îïòèìàë ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè 664

ãàéûðìà ñÿíàéåñè äÿ òÿíÿççöë åòäè. 2001 èëèí ìàðòûíäà ðåñïóáëèêàíûí íåôò ìàøûíãàéûðìà ç-äëàðû òþðÿìÿ à÷ûã ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðè ñòàòóñó èëÿ «Àçíåôòêèìéàìàø» À÷ûã Ñÿùìäàð Úÿìèééÿòèíèí (ÀÑÚ) òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëäè. «Àçíåôòêèìéàìàø» ÀÑÚ ÿñàñ äèããÿòèíè èñòåùñàë åäèëÿí àâàäàíëûüûí êåéôèééÿòèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ éþíÿëòäè. Ùÿëÿ 2001 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà èëê äÿôÿ Áàêû Ìàøûíãàéûðìà Çàâîäó èêèèëëèê ìöðÿêêÿá ïðîãðàìû ùÿéàòà êå÷èðÿðÿê Àìåðèêà Íåôò Èíñòèòóòóíóí (American Petrol Institute – ÀÏÈ) ìîíîãðàìûíû àëìàüà íàèë îëäó. 2002 èëäÿí áàøëàéàðàã 4 ç-ääà (Ñÿòòàðõàí àä., Ñóðàõàíû âÿ Çàáðàò ìàøûíãàéûðìà, Áàêû íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûüû ç-äëàðû) âÿ 2 èíòäà («ÀçÅÒÍÌÈ» âÿ «ÍÅÔÒÌÀØ» Õöñóñè Êîíñòðóêòîð Áöðîñó) «êåéôèééÿòèí ìåíåúìåíòè» ñèñòåìèíèí òÿòáèãè öçðÿ èø àïàðûëäû. Ïðîãðàì Éàïîíèéà äþâëÿòèíèí ãðàíòû ùåñàáûíà âÿ éàïîí åêñïåðòëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè. 2005 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ «Àçíåôòêèìéàìàø» ÀÑÚ-íèí àðòûã 10 ìöÿññèñÿñè ÈÑÎ-90012000 ñåðòèôèêàòûíû àëìûø, î úöìëÿäÿí 5 çäóí 7 àääà ìÿùñóëó ÀÏÈ ìîíîãðàìûíû ãàçàíìûøäûð. 2004 èëèí ñîíëàðûíäà «Àçíåôòêèìéàìàø» ÀÑÚ-íèí ìöÿññèñÿëÿðè

(14 ç-ä, 4 èí-ò) éåíè òèï àâàäàíëûüûí èñòåùñàëûíà öñòöíëöê âåðÿðÿê 127 àääà, 623 òèï þë÷öäÿ íåôò-ãàç àâàäàíëûüûíûí èñòåùñàëûíû ìÿíèìñÿìèøäèð. 2004 èëäÿí «ÀçÈÍÌÀØ»-ûí ëàéèùÿëÿðè ÿñàñûíäà íåôò ãóéóëàðûíûí òÿìèðè âÿ ãàçûëìàñû ö÷öí 60, 80, 100, 125 âÿ 160 ò éöêãàëäûðìà ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí ãóðüóëàðûí éàðàäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ èøëÿð ýþðöëöð. Áó ãÿáèëäÿí éöêãàëäûðìà ãàáèëèééÿòè 60 ò îëàí ãóðüó «Áàêû ôÿùëÿñè» ìàøûíãàéûðìà çäóíäà èñòåùñàë åäèëìèø âÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð (2004). Ô.Ò.ßìèðáÿéîâ

Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ýåîëîýèéàñû, àõòàðûøû âÿ êÿøôèééàòû Íåôò-ãàç ýåîëîæè ðàéîíëàøäûðìà. Àçÿðáàéúàíûí ãóðóäà âÿ äÿíèçäÿêè ïåðñïåêòèâëè íåôòëè-ãàçëû ÿðàçèëÿðèíèí ñàùÿñè 100 ìèí êì2-äÿí ÷îõäóð. Áó ÿðàçèëÿðäÿ ãàëûíëûüû 22 êì-ÿ ÷àòàí, Ìåçîçîéäàí (Àëò Éóðàäàí) áàøëàìûø Äþðäöíúö äþâðÿ êèìè áþéöê ñòðàòèãðàôèê äèàïàçîíà ìàëèê ÷þêìÿ ñöõóðëàð êîìïëåêñè èíòèøàð òàïìûøäûð. Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû Ïëèîñåí (Ìÿùñóëäàð ãàò), Ìèîñåí-Ïàëåîýåí âÿ Ìåçîçîé éàøëû ñöõóðëàðäàí èáàðÿò êîìïëåêñëÿðèí ùàìûñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíäàí Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûíäà ÷þêìÿ ñöõóðëàðûí êÿñèëèøè ÷îõìÿðòÿáÿëèäèð âÿ ðåýèîíàë íåôò-ãàçëûëûãëà õàðàêòåðèçÿ îëóíóðëàð. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíèí ìöàñèð ñÿâèééÿäÿ þéðÿíèëìÿñè íåôò-ãàç ýåîëîæè ð-íëàøìàíûí àïàðûëìàñûíà, íåôò-ãàç åùòèéàòëàðûíûí âÿ ðåñóðñëàðûíûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ âÿ íåôòãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûø-êÿøôèééàòûíûí ïåðñïåêòèâ èñòèãàìÿòëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìèøäèð. Ðåñïóáëèêàíûí áöòöí äÿíèç âÿ êîíòèíåíòàë ñàùÿëÿðè ÿñàñ íåôòëè-ãàçëû ÿéàëÿòëÿðÿ (ÍÃß), âèëàéÿòëÿðÿ (ÍÃÂ) âÿ ðàéîíëàðà (ÍÃÐ) áþëöíìöøäöð. Àêàä. È.Ì.Ãóáêèí 18-úè Áåéíÿëõàëã ýåîëîæè êîíãðåñäÿêè (Ìîñêâà, 1937) ìÿðóçÿñèíäÿ ÑÑÐÈ-íèí öìóìè ñõåìèíäÿ èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôò-ãàçëûëûüà ýþðÿ ðàéîíëàøäûðûëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. 1958 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí ðàéîíëàøäûðûëìàñû «Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû âÿ ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿð» õÿðèòÿñèíäÿ 1:500 000 ìèãéàñûíäà äÿðú åäèëìèøäèð (Ì.Â. Àáðàìîâè÷, Á.Ã.Áàáàçàäÿ âÿ Ø.Ô.Ìåùäèéåâ). Êå÷ÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø àõòàðûø-êÿøôèééàò,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàíûí íåôò-ãàç ýåîëîæè ðàéîíëàøäûðûëìàñûíûí ñõåìè: 1–íåôòëè-ãàçëû ÿéàëÿòëÿðèí (ÍÃß) ñÿðùÿäëÿðè; 2–íåôòëè-ãàçëû âèëàéÿòëÿðèí (ÍÃÂ) ñÿðùÿäëÿðè; 3–íåôòëè-ãàçëû ðàéîíëàðûí (ÍÃÐ) ñÿðùÿäëÿðè; 4–äàüëûã-ãûðûøûãëàð ñèñòåìè. À–Úÿíóáè Õÿçÿð–Êöð ÍÃß, Á–Òåðåê–Õÿçÿð ÍÃß; Û–Õÿçÿðéàíû–Ãóáà ÍÃÂ; ÛÛ–Àáøåðîí-Ãîáóñòàí ÍÃÂ:2.1–Àáøåðîí ÍÃÐ, 2.2–Øàìàõû–Ãîáóñòàí ÍÃÐ; ÛÛÛ–Êöð ÍÃÂ; 3.1–Àøàüû Êöð ÍÃÐ; 3.2–Êöð–Ãàáûððû ÷àéàðàñû ÍÃÐ, 3.3–Éåâëàõ–Àüúàáÿäè ÷þêÿêëèéèíèí ÍÃÐ; 3.4–Àúûíîùóð ÍÃÐ; 3.5–Úÿëèëàáàä ÍÃÐ; 3.6–Ìèë–Ìóüàí ÍÃÐ; 3.7–Ñààòëû–Ýþé÷àé ãàëõûìëàð çîíàñûíûí ÍÃÐ; 3.8–Àðàçéàíû ÍÃÐ; Û–Àáøåðîí–Áàëõàíéàíû ÍÃÂ; 4.1–Àáøåðîí àðõèïåëàãû ÍÃÐ, 4.2–Øèìàëè Àáøåðîí ãàëõûìëàð çîíàñûíûí ÍÃÐ; Â-Áàêû àðõèïåëàüû ÍÃÂ; ÂÛ–Úÿíóáè Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíóí (äÿðèí ñóëó) ÍÃÂ; ÂÛÛ–Îðòà Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíóí ÍÃÂ; 7.1–Éàëàìà–Ñàìóð ÍÃÐ; 7.2–Øèìàëè Àáøåðîí ÿéèíòèñè ÍÃÐ; ÂÛÛÛ–Íàõ÷ûâàí ÍÃÂ

ýåîëîæè-ýåîôèçèêè, åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûø, íåôò-ãàç éàòàãëàðû âÿ ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàð àøêàð åäèëìèøäèð. Áó äþâð ÿðçèíäÿ òîïëàíìûø êöëëè ìèãäàðäà ýåîëîæè-ýåîôèçèêè ìàòåðèàëëàðûí ìöõòÿëèô âàõòëàðäà òÿùëèëè ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí íåôò-ãàçëûëûã õÿðèòÿñè, íåôò-ãàçëûëûüûíà ýþðÿ ýåîëîæè ðàéîíëàøäûðûëìà ñõåìëÿðè, àòëàñëàðû âÿ ñ. òÿðòèá åäèëìèøäèð (Ø.Ô. Ìåùäèéåâ, Õ.Á.Éóñèôçàäÿ, Ô.Ì.Áàüûðçàäÿ, Ñ.Ù.Ñàëàéåâ, Ô.Ù.Äàäàøîâ, À.È. ßëèéåâ, À.ß. Íÿðèìàíîâ, ß.Í.Ùöñåéíîâ, Ç.ß. Áöíéàòçàäÿ, Ê.Ì.Êÿðèìîâ, È.Ù.Ùÿñÿíîâ âÿ á.). Íåôò âÿ ãàçëûëûüà ýþðÿ ýåîëîæè ðàéîíëàøäûðûëìà ñõåìè ñàäÿëÿøäèðèëìèø âÿ öìóìè ìÿëóìàò õàðàêòåðè äàøûéûð. Òÿãäèì îëóíìóø íåôò-ãàç ýåîëîæè ðàéîíëàøäûðûëìà ñõåìèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí äÿíèç âÿ ãóðó ÿðàçèëÿðè öìóìèëÿøäèðèëìèø âÿ èðèëÿøäèðèëìèø øÿêèëäÿ ÿñàñÿí Úÿíóáè Õÿçÿð–Êöð (À) âÿ Òåðåê–Õÿçÿð (Á) íåôòëè-ãàçëû ÿéàëÿòëÿðè èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Áóðà 8 íåôò-

ëè-ãàçëû âÿ ïåðñïåêòèâëè íåôòëè-ãàçëû âèëàéÿòÿ, 14 íåôòëè-ãàçëûëûüû òÿñäèã îëóíìóø âÿ íåôòëè-ãàçëûëûüû åùòèìàë îëóíàí ð-íà àéðûëìûøäûð. Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðó äþðä èðè ÍÃÂ-ÿ àéðûëûð: Àáøåðîí-Áàëõàíéàíû, Áàêû àðõèïåëàãû, Úÿíóáè Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíóí äÿðèí ñóëó ùèññÿñè âÿ Îðòà Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíà àèä ùèññÿñè. Ãóðó ÿðàçèëÿðè èñÿ Õÿçÿðéàíû–Ãóáà, Àáøåðîí–Ãîáóñòàí, Êöð âÿ Íàõ÷èâàí ÍÃÂ-ëÿðèíÿ àéðûëûð. Áóíëàðûí ùÿð áèðèíèí äàõèëèíäÿ áèð íå÷ÿ íåôòëè-ãàçëû ð-í ìþâúóääóð. Àçÿðáàéúàíûí êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðû âÿ ðåñóðñëàðû. Êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðû âÿ ðåñóðñëàðûíûí ñòðóêòóðóíäà íåôòëè-ãàçëû ðåýèîíëàðûí þéðÿíèëìÿ äÿðÿúÿñèíäÿí (01.01.2004) àñûëû îëàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò Íåòô Øèðêÿòèíèí (ÀÐÄÍØ-íèí) ìöòÿõÿññèñëÿðè åùòèéàòëàð âÿ ðåñóðñëàðû áöòöí êàòåãîðèéàëàð

öçðÿ òàì øÿêèëäÿ ñÿúèééÿëÿíäèðìèø âÿ éåíèäÿí ãèéìÿòëÿíäèðìèøëÿð. 2005 èëèí éàíâàðûíàäÿê ùàñèë îëóíìóø íåôò âÿ êîíäåíñàòûí ìèãäàðû 1450 ìëí.ò (ãóðóäà 941,4 ìëí.ò, äÿíèçäÿ 477,5 ìëí.ò, ÀÁßØ öçðÿ 31,1 ìëí.ò), ãàçûí ìèãäàðû èñÿ 483,2 ìëðä.ì3 (ãóðóäà 130,7 ìëðä.ì3, äÿíèçäÿ 346,1 ìëðä.ì3, ÀÁßØ öçðÿ 6,4 ìëðä.ì3 îëìóøäóð). Ùàñèë îëóíìóø áöòöí íåôò, ãàç âÿ êîíäåíñàò öìóìè ñàéû 71 îëàí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí 68-èíäÿí (43 ãóðó âÿ 25 äÿíèç) ÷ûõàðûëìûøäûð. Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû, êÿøôèééàòû âÿ ïåðñïåêòèâëÿðè. Àçÿðáàéúàíäà íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøëÿðè èëê äÿôÿ Àáøåðîí é-à-äà àïàðûëìûøäûð. 1827 èëäÿí áàøëàéàðàã áóðàäà ýåîëîãëàðäàí Å.È.Åéõâàëä, Ý.Â.Àáèõ, Ë.Ô. Áàñåâè÷, Ã.È. Ñîðîêèí, À.Ã.Ëåáåäåâ, Å.Ì.Éóøêèí, Í.Áàðáîò äå Ìàðíè, Ã.È. Ëèòåðñêè, Â.È. Ìèëëåð, À.Ì. Êîíøèí âÿ á. íåôò ãóéóëàðûíûí âÿ íåôò éàòàãëàðûíûí êÿñèëèøëÿðèíèí òÿñâèðèíè, é-à-äà éàéûëìûø ÷þêöíòöëÿðè, Õÿçÿðÿ áèòèøèê øåëô çîíàñûíûí íåôò-ãàç òÿçàùöðëÿðèíè, Àáøåðîíóí ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíû þéðÿíìèø, Ñóðàõàíû, Áèíÿãÿäè, Áèáèùåéáÿò, Áàëàõàíû-Ñàáóí÷óÐàìàíà éàòàãëàðûíûí èëê õÿðèòÿëÿðèíè òÿðòèá åòìèø âÿ áÿçè éàòàãëàðûí åùòèéàòëàðûíû ùåñàáëàìàüà ñÿé ýþñòÿðìèøëÿð. 1897 èëäÿ Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí 7-úè Áåéíÿëõàëã ýåîëîæè êîíãðåñëÿ ÿëàãÿäàð Ãàôãàç ðåýèîíó öçðÿ ñîðàã êèòàá÷àñû äÿðú åäèëìèøäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àáøåðîí, Ãîáóñòàí, Õÿçÿðéàíû – Ãóáà íåôòëè-ãàçëû ð-íëàðûíäà àïàðûëàí ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð ñöðÿòëÿíäèðèëäè. 1913 èëäÿ Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâóí âÿ È.Ì.Ãóáêèíèí ýåíèø ýåîëîæè õÿðèòÿàëìà èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Ìÿùñóëäàð ãàòûí ñòðàòèãðàôèê éàøû âÿ êÿñèëèøäÿ ñÿâèééÿñè òÿéèí îëóíäó, áèð íå÷ÿ éàòàüûí äÿãèã ýåîëîæè õÿðèòÿëÿðè òÿðòèá åäèëäè, Ïîíò ÷þêöíòöëÿðèíèí ðåïåð-ìàðêåð ùîðèçîíòóíóí ðîëó ìöÿééÿíëÿøäèðèëäè, áÿçè éàòàãëàðûí èëê ñòðóêòóð õÿðèòÿëÿðè ãóðóëäó. 1920-26 èëëÿðäÿ íåôòëè-ãàçëû ð-íëàðû þéðÿíìÿê ö÷öí ýåíèø ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð (ãðàâèìåòðèê, ìàãíèòîìåòðèê, åëåêòðèê, ñåéñìèê êÿøôèééàò öñóëëàðû èëÿ) àïàðûëìàüà áàøëàíäû. Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àáøåðîí ñàùèëëÿðèíèí øåëô çîíàëàðû áàðêàçëàðäàí äàéàç ãóéóëàð ãàçûëìàãëà þéðÿíèëäè. Àðòûã 1920 èëäÿ 7 íåôò éàòàüû – Áàëàõàíû-Ñàáóí÷ó-Ðàìàíà, Áèáèùåéáÿò, Íàôòàëàí (ìöàëèúÿ íåôòè), Áèíÿãÿäè, Ïèðàëëàùû à., Ñóðàõàíû, Øóáàíû àøêàð åäèëìèøäèð. Áó èëäÿí áàøëàéàðàã Àçíåôòèí ýåîëîæè áöðîñóíóí, Áàêû Ïîëèòåõíèê Èí-òó (1920 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Íåôò Èí-òó; èíäè665

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Åëìè Òÿäãèãàò Èí-òó (1929), ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Çàãàôãàçèéà ôèëèàëûíûí Àçÿðáàéúàí áþëìÿñèíèí, 1933 èëäÿí èñÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí ýåîëîýèéà áþëìÿñèíèí (èíäèêè ÀÌÅÀ-íûí Ýåîëîýèéà Èí-òó) éåðëè ýåîëîãëàðû äà èøÿ úÿëá åäèëäèëÿð. 1930 èëäÿ Áàêûíûí íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ ãóéóëàðäà íåôòëè ëàéëàðû þéðÿíìÿê ö÷öí åëåêòðèê êàðîòàæû öñóëó òÿòáèã åäèëäè. 1920–40 èëëÿðäÿ äàùà 14 íåôò éàòàüû (Ïóòà, Íåôò÷àëà, Ãàðà÷óõóð, Ñóëóòÿïÿ, Ãàëà, Ëþêáàòàí, Êîðýþç-Ãûçûëòÿïÿ, Çûü, Ãóøõàíà, Øîíãàð, ×àõíàãëàð, Éàñàìàë äÿðÿñè, Ãàðàäàü, Ñèéÿçÿí) êÿøô îëóíäó. 1931 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà «Åëåêòðèê êÿøôèééàòû» äþâëÿò ìöÿññèñÿñè éàðàäûëäû, 1935–36 èëëÿðäÿ «ÿêñ îëóíàí äàëüà» ñåéñìèê êÿøôèééàò öñóëó èëÿ úÿíóá-øÿðãè Øèðâàíäà âÿ Àáøå-

éîâ, À.Ë.Ïóòêàðàäçå âÿ á.) ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ïåðñïåêòèâëè íåôòëèãàçëû ð-íëàðûíäà ýåíèø àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðìàãëà 18 éåíè íåôò âÿ ãàç éàòàüû (ãóðóäà – Êöðîâäàü, Ãàðàäàü, Ìèøîâäàü, Ãàëìàç âÿ ñ., äÿíèçäÿ – Íåôò Äàøëàðû, Ãóì àäàñû, Ïàë÷ûã ïèëïèëÿñè, Äàðâèí êöïÿñè âÿ ñ.) àøêàð åäèëäè. 1958 èëäÿ íåôò ùàñèëàòû 16,5 ìëí.ò-à ÷àòäûðûëäû. «Íåôò Äàøëàðû» éàòàüûíûí êÿøô îëóíìàñû Àçÿðáàéúàíäà äÿíèçäÿ ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû ö÷öí ìþùêÿì áàçà éàðàòäû. Áó äþâðäÿ «Ñÿíýÿ÷àë-äÿíèç–Äóâàííû-äÿíèç–Õÿðÿ-Çèðÿ àäàñû», ãóðóäà èñÿ Ãàðàáàüëû, Êöðñÿíýè êèìè éàòàãëàð àøêàð åäèëäè. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí ãóðó ñàùÿëÿðèíäÿ Ìÿùñóëäàð ãàò ÷þêöíòöëÿðèíèí åùòèéàòëàðû âÿ ðåñóðñëàðû äåìÿê îëàð êè, òàì þéðÿíèëìèøäè. Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûø-êÿøôèé-

Úÿíóáè Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðó öçðÿ íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðûíûí àðòûìûíûí äèíàìèêàñû âÿ ñÿìÿðÿëèëèéè

ðîí é-à-äà àéðû-àéðû ñòðóêòóðëàð þéðÿíèëäè, 1940 èëäÿ Áóçîâíà éàòàüûíûí ýåîëîæè ñòðóêòóðó àøêàð åäèëäè, 1941 èëäÿ èñÿ ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà èëê äÿôÿ Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà äÿíèç ñåéñìèê êÿøôèééàòûíà áàøëàíûëäû. 1941–45 èëëÿðäÿ ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøëÿðè àçàëìûøäû âÿ íåôò ùàñèëàòû 11,5 ìëí.ò-à äöøìöøäö (1945). Éåíè íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí êÿøô åäèëìÿñè âÿ àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ 6 êÿøôèééàò òðåñòèíäÿí èáàðÿò «Àçíåôòêÿøôèééàò» Èñòåùñàëàò Áèðëèéè (áèðëèéèí ðÿèñè Ñ.À.Îðóúîâ, áàø ýåîëîãó Á.Ã.Áàáàçàäÿ) éàðàäûëäû (1948). Ãûñà ìöääÿòäÿ ýþðêÿìëè ýåîëîãëàðûí (ß.ß.ßëèçàäÿ, Ø.Ô.Ìåùäèéåâ, ß.ß.Éàãóáîâ, Á.Ã.Áàáàçàäÿ, Ù.ß.ßùìÿäîâ, À.Ã.ßëèéåâ, ß.Ì.ßùìÿäîâ, È.Ì.ßëèéåâ, Å.À.Òàüûéåâ, Ì.Ù.Àüàáÿ666

éàòûíûí ïåðñïåêòèâëèêëÿðè äàùà äÿðèíäÿ éàòàí âÿ ìöðÿêêÿá ýåîëîæè, ñòðóêòóðòåêòîíèê ãóðóëóøà ìàëèê îëàí Ìÿùñóëäàð ãàòûí àøàüû ùîðèçîíòëàðû, ÌèîñåíÏàëåîýåí âÿ Ìåçîçîé éàøëû ÷þêöíòöëÿðëÿ áàüëû èäè. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí íåôò-ãàçëûëûã ïîòåíñèàëûíû àøêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ß.ß.ßëèçàäÿíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Íåôò÷ûõàðìà Èí-òóíäà (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò-Ãàç Ñÿíàéåñè Åëìè Òÿäãèãàò Ëàéèùÿ Èí-òóíäà) ýåíèø òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð (Ù.ß.ßùìÿäîâ, À.Ã.ßëèéåâ, Ì.Ì.Çåéíàëîâ, Ä.ß.Àüàëàðîâà, Å.À.Äàèäáÿéîâà, Ì.ß.Ðçàéåâ, Ñ.Ù.Íàäèðîâ, Ì.Á. Õåéèðîâ, ×.ß.Òàùèðîâ, Ù.ß.ßëèéåâ, Õ.Ì.Éóñèôîâ, ß.Ì.Ñöëåéìàíîâ âÿ á.). 1968 èëäÿ Úàðëû, Ãàðàúàëëû âÿ á. áó êèìè

ñòðóêòóðëàðäà êÿøôèééàò ãàçûìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Ìåçîçîéóí äÿðèí éóéóëìàñû, ÷þêìÿ ñöõóðëàðûí êÿñèëèøèíäÿ áþéöê ñòðàòèãðàôèã âàùèäëÿðèí, î úöìëÿäÿí þðòöê ðîëóíó îéíàéàí, íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí ñàõëàíûëìàñûíû òÿìèí åäÿí Ìèîñåí-Ïàëåîýåí ÷þêöíòöëÿðèíèí èõòèñàð îëìàëàðû Ñààòëû-Ýþé÷àé ÍÃÐ-äà éàòàã à÷ìàã èìêàíûíû ãåéðè-ìöìêöí åòäè. 1970 èëÿ ãÿäÿðêè äþâðäÿ Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà 40 ì äÿðèíëèéèíäÿ îëàí ñàùÿëÿðäÿ ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðûëûðäû âÿ áó äÿðèíëèêëÿðäÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû êÿøô îëóíìóøäó. Äàùà ïåðñïåêòèâëè âÿ çÿíýèí åùòèéàòëàðà ìàëèê îëàí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû èñÿ äÿíèçèí áþéöê äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éåðëÿøèðäè. Äÿíèç íåôòèíèí ùàñèëàòûíûí àðòûðûëìàñû ö÷öí ñóéóí äàùà äÿðèí ãàòëàðûíäà éåðëÿøÿí ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðäà äÿðèí ãóéóëàð ãàçûëìàëû èäè. 1970-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ùÿì äÿíèç, ùÿì äÿ ãóðóäà íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð áèëàâàñèòÿ Ù.ßëèéåâèí íÿçàðÿòè âÿ ùèìàéÿñè àëòûíäà èäè. Àçÿðáàéúàí Íåôò Ñÿíàéåñè Íàçèðëèéèíèí ÿâÿçèíäÿ «Àçÿðíåôò» âÿ «Õÿçÿðäÿíèçíåôòãàçñÿíàéå» (áàø ýåîëîãó âÿ ðÿèñ ìöàâèíè Õ.Á.Éóñèôçàäÿ) Èñòåùñàëàò Áèðëèêëÿðè éàðàäûëäû. Õÿçÿðäÿ – áöòöí ñåêòîðëàð öçðÿ ùÿì øèìàëäà âÿ ùÿì äÿ úÿíóáäà êîìïëåêñ èøëÿðÿ áàøëàíäû. Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíà éåíè òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàëàðûí ýÿòèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áþéöê äÿðèíëèêëÿðäÿ èøëÿìÿê âÿ éåíè ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿðÿ ÷ûõìàã èìêàíû éàðàíäû âÿ èëê äÿôÿ îëàðàã àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðè éàðûìäàëìà ãàçûìà ãóðüóñó èëÿ àïàðûëäû. Úÿíóáè Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà «Íåôò Äàøëàðû» èëÿ áèð òåêòîíèê õÿòò öçÿðèíäÿ éåðëÿøÿí ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðäà àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðè ýöúëÿíäèðèëäè. Íÿòèúÿäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ÷îõëàéëû íåôò éàòàãëàðû îëàí «Ýöíÿøëè» (1979), «×ûðàã» (1984), «Àçÿðè» (1987) âÿ äèýÿð éàòàãëàð àøêàð åäèëäè. Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíäà ÷îõëàéëûëûã, Ìÿùñóëäàð ãàò ÷þêöíòöëÿðèíèí áþéöê ãàëûíëûüà ìàëèê îëìàñû, Õÿçÿð äÿíèçèíèí áþéöê äÿðèíëèêëÿðèíäÿêè íåôòëèëèê-ãàçëûëûã äèàïîçîíóíóí 5000-6000 ìÿ ÷àòìàñû, áåëÿ éàòàãëàðäà àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí ÿíÿíÿâè öñóëëàðëà àïàðûëìàñûíû ñÿìÿðÿëè åòìèðäè. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí ìÿðòÿáÿëè êÿøôèééàò ñèñòåìè èøëÿíèá ùÿéàòà êå÷èðèëäè (Õ.Á.Éóñèôçàäÿ). Áåëÿ öñóëëà «Ñÿíýÿ÷àëäÿíèç–Äóâàííû-äÿíèç–Õÿðÿ-Çèðÿ à-ñû», «Áàùàð», «Áóëëà-äÿíèç» (èíäèêè «ÕÿðÿÇèðÿ-äÿíèç»), «8 Ìàðò», «Ýöíÿøëè» âÿ ñ. éàòàãëàðûí êÿøôèééàòûíäà èêè âÿ éà ö÷

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êÿøôèééàò ìÿðòÿáÿëÿðè àéðûëìûøäûð. Éàòàüûí èëê ãóéó èëÿ àøêàð åäèëìÿñèíèí õöñóñèëÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäàêû «Ýöíÿøëè», «×ûðàã», «Àçÿðè» âÿ ñ. èëê ãóéó èëÿ àøêàð åäèëÿí éàòàãëàðäûð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã èëê ãóéóíóí éåðèíèí ñå÷èëìÿñè ïðèíñèïè (òàüäàí óçàãëàøìà ïðèíñèïè) õöñóñè ðîë îéíàéûð. Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèéèíèí áþéöê äÿðèíëèêëÿðèíäÿ àõòàðûøêÿøôèééàò èøëÿðèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðìàã ö÷öí Ìÿùñóëäàð ãàòûí êÿñèëèøèíäÿ èñòèíàä ùîðèçîíòëàðû 3 êÿøôèééàò ìÿðòÿáÿñèíÿ («Ôàñèëÿ», «Ãûðìÿêèàëòû» âÿ «Ãàëà») àéðûëìûøäûð. Ùÿð ìÿðòÿáÿíèí èñòèíàä ùîðèçîíòóíóí åéíè çàìàíäà éàòàüûí èøëÿíèëìÿñèíäÿ äÿ èíñòèíàä ùîðèçîíòó êèìè ãÿáóë åäèëìÿñè íåôò-ãàçëû ëàéëàðûí êÿøôèééàòû èëÿ ñûíàã-ñÿíàéå èñòèñìàðûíû áèðëÿøäèðìÿéÿ èìêàí éàðàäûð. Áåëÿëèêëÿ, àøêàð åäèëìèø íåôò-ãàçëû ëàéëàðûí êÿøôèééàòû ãàáàãëàéûúû èñòèñìàð ãàçûìàñû èëÿ àïàðûëäû âÿ éàòàãëàðûí ãûñà ìöääÿòäÿ èøëÿíèëìÿéÿ ùàçûðëàíìàñû òÿìèí åäèëäè. Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíäÿ éåíè-èíãèëàáè äþâðóí áàøëàíìàñû Ù.ßëèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð (áàõ «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»). Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ áèðýÿ 12 ñàçèø öçðÿ 18 ñàùÿäÿ àõòàðûø-êÿøôèééàò ãàçûìàñû àïàðûëìûø (1996), 5 ñàùÿäÿ («Ãàðàáàü», «Øàù-äÿíèç», «Èíàì», «Éàíàí Òàâà», «Àòÿøýàù») âÿ 3 éàòàãäà («Àçÿðè», «×ûðàã», «Ýöíÿøëè») ÀÐÄÍØ òÿðÿôèíäÿí áàøëàíìûø àõòàðûø-êÿøôèééàò ãàçûìàñû äàâàì åòäèðèëìèø, 10 ñàùÿ (“Ùÿìäÿì”, “ßøðÿôè”, “Äàí Óëäóçó”, “Òàëûø-äÿíèç”, “Íàõ÷èâàí”, “Àáøåðîí”, “Îüóç”, “Êöðäàøû”, “Àðàç-äÿíèç”, “Çÿôÿð”) éåíè ñòðóêòóðëàð êèìè êÿøôèééàòà äàõèë åäèëìèø, 17 ñòðóêòóðäà ãàçûìà (23 ãóéóäà) âÿ òèêèíòè èøëÿðè áàøà ÷àòäûðûëìûøäûð. «Èíàì»äà ãàçûìà äàéàíäûðûëìûø, áèð ñòðóêòóðäà èñÿ (Éàëàìà ñàùÿñè) êÿøôèééàò ãàçûìàñû äàâàì åòäèðèëèð. ÀÐÄÍØ èëÿ õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè àðàñûíäà áàüëàíìûø 26 íåôò ñàçèøèíäÿí 14-öíäÿ 23 ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóð (14-ö äÿíèçäÿ âÿ 9-ó ãóðóäà) öçðÿ êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðû ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø, ìöõòÿëèô äÿðÿúÿäÿ ýåîëîæè, ýåîôèçèêè, ìöùÿíäèñè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø, áèð ÷îõ ñòðóêòóð äÿðèí êÿøôèééàò ãàçûìàñûíà ùàçûðëàíìûø, ëàêèí ãàçûìàéà ùÿëÿ áàøëàíûëìàìûøäûð. Áèð íå÷ÿ ñòðóêòóðäà èñÿ äÿðèí êÿøôèééàò ãàçûìàñû àõûðà ÷àòäûðûëìàìûøäûð. Àïàðûëàí àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ èêè îðòà íåôò-ãàçêîíäåíñàò (“ßøðÿôè”, “Ãàðàáàü”) âÿ áèð íÿùÿíý (“Øàù-äÿíèç” ãàç-êîíäåíñàò éà-

òàüû êÿøô åäèëìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ ãàçûìà èøëÿðè ñöðÿòëÿíìèø, äèýÿð äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ íåôò, ãàç âÿ êîíäåíñàò åùòèéàòëàðû àðòûìûíà íàèë îëóíìóø âÿ àõòàðûøêÿøôèééàò ãàçûìàñûíäà éöêñÿê ñÿìÿðÿ ÿëäÿ åäèëìèøäèð. ßñàñ íåôò àðòûìû (6 êÿøôèééàò-ãèéìÿòëÿíäèðèúè ãóéóíóí ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ) «Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíäà, «Øàù-äÿíèç», «ßøðÿôè» âÿ «Ãàðàáàü» éàòàãëàðûíäàí àëûíìûøäûð. Õàðèúè øèðêÿòëÿðëÿ áèðýÿ èøëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ íåôòëÿ áèðëèêäÿ ÿëäÿ åäèëìèø êîíäåíñàò âÿ ñÿðáÿñò ãàç åùòèéàòëàðû àðòûìû 1 ì ãàçûìàéà 12203 ò (øÿðòè éàíàúàãëà) ñÿìÿðÿ âåðìèøäèð. Áó èñÿ Ñîâåòëÿð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí ÿí éöêñÿê ýþñòÿðèúèäÿí 16 äÿôÿ ÷îõäóð. «Øàù-äÿíèç» éàòàüûíûí êÿøôèíäÿí ñîíðà êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðû äàùà äà àðòìûøäûð. «Øàù-äÿíèç» éàòàüûíûí êÿø-

Ìÿøÿë», «Íàõ÷èâàí», «Èíàì», «Öìèä», «Áàáÿê», «Àðàç», «Àëîâ», «Øÿðã» âÿ ñ. ñòðóêòóðëàðûí ãàç-êîíäåíñàò âÿ íåôòãàçëûëûã áàõûìûíäàí ïåðñïåêòèâëèéè áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ãóðóäà éåðëÿøÿí ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðûí Ìÿùñóëäàð ãàò öçðÿ äþðä åëåìåíòëè ñòðóêòóð ôîíäó àðòûã òöêÿíìèøäèð âÿ áó ñÿùÿëÿðäÿ íåôò-ãàçëûëûã áàõûìûíäàí êÿøôèééàò îáéåêòëÿðèíè ãåéðè-àíòèêëèíàë òÿëÿëÿð (Ùÿøèìõàíëû, Àçàäêÿíä âÿ á.) òÿøêèë åäèð. Åéíè çàìàíäà ãóðó ÿðàçèëÿðèíäÿ èêèíúè íåôòëèãàçëû ðåýèîíàë êîìïëåêñ Ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðèäèð. Áó êîìïëåêñäÿ óçóí ìöääÿò íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøêÿøôèééàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð, ëàêèí àéðûàéðû íåôò-ãàç àõûíëàðûíûí âÿ êè÷èê íåôò éàòàãëàðûíûí (Áÿéèìäàü-Òÿê÷àé, Ìóðàäõàíëû, Çàüëû-Çåéâÿ âÿ á.) àøêàð îëóíìàñûíà áàõìàéàðàã, èðè íåôò-ãàç éàòàã-

Ñàçèø ñàùÿëÿðèíèí éåðëÿøìÿ ñõåìè

ôèééàòû èëÿ Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøÿí ñòðóêòóðëàðûí ïåðñïåêòèâëèêëÿðèíÿ éåíèäÿí áàõìàã èìêàíû éàðàíìûøäûð. Õöñóñèëÿ «Øàù-äÿíèç» éàòàüûíäàí úÿíóáäà âÿ ãÿðáäÿ éåðëÿøÿí «Çÿôÿð-

ëàðû êÿøô îëóíìàìûøäûð. Àïàðûëìûø ýåîëîæè-ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð âÿ êÿøôèééàò ãàçûìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíàí ìàòåðèàëëàðëà Ìåçîçîé íåôòëè-ãàçëû êîìïëåêñ ÷þêöíòöëÿðèíèí éàëíûç ñÿòùè þéðÿ667

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íèëìèøäèð, ëàêèí îíóí äàõèëè ñòðóêòóðòåêòîíèê õöñóñèééÿòèëÿðè, õöñóñèëÿ ìöðÿêêÿá ãóðóëóøà ìàëèê îëàí êîëëåêòîðëàðû êèôàéÿò ãÿäÿð þéðÿíèëìÿìèøäèð. ßí ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿðèí Øàìàõû-Ãîáóñòàí âÿ Õÿçÿðéàíû-Ãóáà íåôòëè-ãàçëû âèëàéÿòëÿðèíäÿ éåðëÿøìÿëÿðè ïðîãíîçëàøäûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ñîí 10 èë ÿðçèíäÿ àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí ìåòîäèêàñûíûí âÿ ñÿìÿðÿëè èñòèãàìÿòëÿðèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ Õ.Á. Éóñèôçàäÿíèí, Í.À.ßëèéåâèí, À.ß.Íÿðèìàíîâóí, Ã.À.Èñìàéûëîâóí, ß.Â. Ìÿììÿäîâóí, ß.Í.Ùöñåéíîâóí, À.Ø. Øûõëèíñêèíèí, Ì.Ì.Âÿëèéåâèí, À.É.Íÿçÿðîâóí, Ì.ß.Ðçàéåâèí, À.È.ßëèéåâèí, Í.É.Õÿëèëîâóí, Ì.ß.ßñÿäîâóí, Ù.É. Ùÿñÿíîâóí, Ò.ß.ßñýÿðîâóí, ×.À.Õÿëèëáÿéëèíèí, Ç.Ù.Äèëáàçèíèí âÿ á. áþéöê ðîëó îëìóøäóð. ßä.: Àçÿðáàéúàíäà íåôò (1920–1970). Û ùèññÿ. Íåôò éàòàãëàðûíûí ýåîëîýèéàñû: Áèáëèîãðàôèéà. Á., 1985; Á à á à ç à ä å Á . Ê . Êëàññèôèêàöèÿ çàëåæåé è ìåñòîðîæäåíèé íåôòè è ãàçà Àçåðáàéäæàíà è ðàöèîíàëüíàÿ ìåòîäèêà èç ðàçâåäêè. Ì.,1964; Þ ñ è ô ç à ä å Õ . Á . Ðàçðàáîòêà è ðàçâåäêà ìîðñêèõ íåôòåãàçîâûõ ìåñòîðîæäåíèé. Á., 1979; Âîïðîñû ãåîëîãèè è ðàçðàáîòêè íåôòÿíûõ è ãàçîâûõ ìåñòîðîæäåíèé Àçåðáàéäæàíà. Á., 1987. Õ.Á.Éóñèôçàäÿ, À.È.ßëèéåâ, Ì.ß.Ðçàéåâ

Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí êÿøôèééàòû âÿ èøëÿíèëìÿñèíäÿ ýåîôèçèêè öñóëëàð Àçÿðáàéúàíäà éàòàãëàðûí ýåîôèçèêè öñóëëàðëà êÿøôèééàòû âÿ èøëÿíèëìÿñè öçðÿ ÀÐÄÍØ-èí Ýåîôèçèêà âÿ Ìöùÿíäèñ Ýåîëîýèéàñû Èñòåùñàëàò Áèðëèéè íÿçäèíäÿ “Àçÿðíåôòýåîôèçèêà” âÿ “Õÿçÿðäÿíèçíåôòýåîôèçèêàêÿøôèééàò” òðåñòëÿðè, “Àçÿðýåîôèçèêà” Åëìè Òÿäãèãàò Èíñòèòóòó âÿ “Êàñïèàí ýåîôèçèêàë” Àçÿðáàéúàí-Ôðàíñà ìöøòÿðÿê ìöÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýîñòÿðèð. Àçÿðáàéúàíäà ýåîôèçèêàíûí éàðàíìàñûíäà âÿ èíêèøàôûíäà ß.ß.ßëèçàäÿ, Ù.ß. ßùìÿäîâ, Õ.Á.Éóñèôçàäÿ, Ê.Ì.Êÿðèìîâ âÿ á.-íûí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð êÿøôèééàò ýåîôèçèêàñûíà (ñåéñìèê, åëåêòðèê âÿ ãðàâèìàãíèò êÿøôèééàòû) âÿ ìÿäÿí-ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàðà àéðûëûð. Àçÿðáàéúàíäà êÿøôèééàò ýåîôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ èëê ñ å é ñ ì è ê ê ÿ ø ô è é é à ò èøëÿðè 1935-36 èëëÿðäÿ ÿêñ îëóíàí äàëüà668

ëàðëà àïàðûëìûøäûð. Ãûñà äþâð ÿðçèíäÿ ñåéñìèê ÷þë ìöøàùèäÿëÿðèíèí òåõíèêà âÿ ìåòîäèêàñû, àëûíàí ñåéñìèê ìÿëóìàòëàðûí åìàë âÿ èíòåðïðåòàñèéà ãàéäàëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ÿââÿëúÿ Àçÿðáàéúàíûí ãóðó ÿðàçèëÿðèíäÿ, 1941 èëäÿí èñÿ Õÿçÿð àêâàòîðèéàñûíäà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Äÿíèçäÿ áàøëàíìûø áó èøëÿð òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí äåéèë, î âàõòêû ÑÑÐÈ ìÿêàíû ö÷öí äÿ äÿíèç ñåéñìèê èøëÿðèíèí áàøëàíüûúû èäè. 1947 èëäÿ äÿíèçäÿ ñåéñìèê èøëÿðèí àïàðûëìàñûíäà áþéöê õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèð ãðóï ìöòÿõÿññèñ ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð (Í.È.Øàïèðîâñêè, Â.Í.Ðóäíåâ, Ñ.É.Ðàïîïîðò, Â.È.Êóëèêîâ). Ñåéñìèê êÿøôèééàòûí áöòöí öñóëëàðû (ÿêñ îëóíàí äàëüà öñóëó – ßÄÖ, öìóìè äÿðèíëëèê íþãòÿñè öñóëó – ÖÄÍÖ, ñûíàí äàëüà öñóëó – ÑÄÖ, ñûíàí äàëüàëàðûí êîððåëéàñèéà öñóëó – ÑÄÊÖ, äÿðèí ñåéñìèê çîíäëàìà – ÄÑÇ, øàãóëè ñåéñìèê ïðîôèëëÿìÿ – ØÑÏ), õöñóñÿí äÿíèç ýåîôèçèêè êÿøôèééàò öñóëëàðû èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàíäà òÿòáèã åäèëìèø âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìèøäèð. Ñåéñìèê êÿøôèééàò èøëÿðè 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ìÿðùÿëÿëÿðëÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ (1935-67) ñåéñìèê ñèãíàëëàð – ÿêñ îëóíàí âÿ ñûíàí äàëüàëàð îññèëëîãðàôèê öñóëëà áèðäÿôÿëèê ãûñà ñèãíàëëàð øÿêëèíäÿ ãåéäÿ àëûíûðäû. Èêèíúè ìÿðùÿëÿ (1967-71) ñåéñìèê ñèãíàëëàðûí ìàãíèò ëåíòèíÿ éàçûëìàñû, àíàëîãëó åìàë ìàøûíëàðûíû òÿòáèã åòìÿêëÿ çàìàí êÿñèëèøëÿðèíèí ãóðóëìàñû âÿ Õÿçÿð äÿíèçè àêâàòîðèéàñûíäà ñåéñìèê êÿøôèééàò èøëÿðè çàìàíû ãåéðè-ïàðòëàéûø (ïíåâìàòèê) äàëüà ìÿíáÿëÿðèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ 1971 èëäÿ áàøëàíûá âÿ ÷îõäÿôÿëè ÷þë ìöøàùèäÿ ñèñòåìëÿðèíèí (öìóìè äÿðèíëèê íþãòÿñè öñóëóíóí) âÿ åìàëåäèúè åëåêòðîí ùåñàáëàìà ìàøûíëàðûíûí (ÅÙÌ) ýåíèø òÿòáèãè äþâðöäöð. 20 ÿñðèí 80-úû èëëÿðèíäÿ ñåéñìèê ñèãíàëëàðûí ðÿãÿìëè ãåéäèééàòûíà êå÷èä ÖÄÍÖ-íöí èíêèøàôûíäà êåéôèééÿòúÿ éåíè éöêñÿëèø ìÿðùÿëÿñè îëäó. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí ñåéñìèê êÿøôèééàòûí êþìÿéèëÿ ñòðóêòóð ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè èëÿ éàíàøû, ÿëâåðèøëè ñåéñìîýåîëîæè øÿðàèòäÿ ýåîëîæè êÿñèëèøèí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû, î úöìëÿäÿí éàòàã òèïëè àíîìàëèéàëàðûí (ÉÒÀ) ìöÿééÿí åäèëìÿñè ìöìêöí îëäó. Áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà ïåðñïåêòèâëè îáéåêòëÿðèí àéðûëìàñûíà, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ áó àíîìàëèéàëàðäà éàòàãëàðûí à÷ûëìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. Áó äþâð ÿðçèíäÿ, ýåîôèçèêëÿð Õÿçÿðèí áþëìÿëÿðèíäÿ ñàùÿâè ñåéñìèê õÿðèòÿàëìà èøëÿðè àïàðìûøëàð. Àçÿðáàéúàíûí ìöðÿêêÿá

ãóðóëóøëó (Ãîáóñòàí, Êöð-Ãàáûððû ÷àéëàðàðàñû, Ãÿðáè Àáøåðîí âÿ á.) íåôòëèãàçëû ð-íëàðûíäà, Êöð ÷þêÿêëèéèíèí Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç äàüëàðû èëÿ òÿìàñ çîíàëàðûíäà Õÿçÿð ùþâçÿñèíèí ãÿðá áîðòóíóí ãóðó-äÿíèç êå÷èä çîíàñûíûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíóí âÿ íåôòëè-ãàçëûëûüûíûí òÿäãèãè ö÷öí ãåéðè-ñòàíäàðò ñåéñìèê êÿøôèééàò ìöøàùèäÿ ñèñòåìëÿðè, åìàë âÿ èíòåðïðåòàñèéà öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Àïàðûëìûø ñåéñìèê òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äåïðåññèéà çîíàëàðûíäà Ìåçîêàéíîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí äÿðèíëèê ãóðóëóøó þéðÿíèëìèø, áèð ñûðà íåôòëè-ãàçëû ùþâçÿëÿð àéðûëìûø, êÿøôèééàò ãàçûìàñû ö÷öí éöçëÿðëÿ ñòðóêòóð ùàçûðëàíìûøäûð. Áó ñòðóêòóðëàðäàí áèð ÷îõóíäà (ãóðóäà – “Ãàëà”, “Êöðñÿíýè”, “Ãàðàáàüëû”, “Ìóðàäõàíëû” âÿ ñ.; äÿíèçäÿ – “Áàùàð”, “Õÿðÿ-ÇèðÿÊÿøôèééàò ýåîôèçèêàñû (÷þë ýåîôèçèêàñû) ñåéñìèê, ãðàâèìàãíèò âÿ åëåêòðèê êÿøôèééàòû öñóëëàðûíäàí èáàðÿò îëóá, íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû ìÿãñÿäèëÿ éåð ãàáûüûíûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíóí þéðÿíèëìÿñè, êÿøôèééàò ãàçûìàñû ö÷öí ñåéñìèê êÿøôèééàò öñóëëàðû èëÿ ëîêàë ñòðóêòóðëàðûí ùàçûðëàíìàñû âÿ îíëàðûí êàðáîùèäðîýåíëÿðëÿ äîéìà åùòèìàëûíûí äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñè (ýåîëîæè êÿñèëèøèí ïðîãíîçó) âÿ êàðáîùèäðîýåí ðåñóðñëàðûíûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè èëÿ ìÿøüóëäóð. äÿíèç”, “Ýöíÿøëè”, “×ûðàã”, “Àçÿðè”, “Êÿïÿç”, “Øàù-äÿíèç” âÿ ñ.) ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè éàòàãëàð à÷ûëìûø âÿ èøëÿíèëìÿéÿ âåðèëìèøäèð. Äþðäöíúö ìÿðùÿëÿ 1994 èëäÿí áàøëàíûð âÿ íåôò ñÿíàéåñèíÿ õàðèúè ñÿðìàéÿëÿðèí âÿ òåõíîëîýèéàëàðûí òÿòáèãè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ðåñïóáëèêàíûí äÿíèç âÿ ãóðó ñàùÿëÿðèíäÿ èêèþë÷öëö (2Ä) ñåéñìèê èøëÿð èëÿ éàíàøû ñàçèø ñàùÿëÿðèíäÿ ö÷þë÷öëö (3Ä) ñåéñìèê èøëÿð äÿ àïàðûëûð âÿ “Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè” éàòàãëàðûíäà òÿúðöáè ìåòîäèê ðåæèìäÿ äþðäêîìïîíåíòëè (4Ú) âÿ äþðäþë÷öëö (4Ä) ñåéñìèê èøëÿð òÿòáèã åäèëèð. Àïàðûëàí èøëÿð íÿòèúÿñèíäÿ êåéôèééÿòúÿ éåíè ýåîëîæè-ýåîôèçèêè ìàòåðèàëëàð àëûíìûø, ñàùÿëÿðèí âÿ éàòàãëàðûí ö÷þë÷öëö ìîäåëëÿðè ãóðóëìóø âÿ áóíóí ÿñàñûíäà êÿøôèééàò èøëÿðèíèí èñòèãàìÿòè äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. Áó ìÿðùÿëÿ ÿðçèíäÿ êÿøôèééàò ãàçûìàñû ö÷öí äÿíèç ÿðàçèñèíäÿ áèð ñûðà ñòðóêòóðëàð ùàçûðëàíìûø âÿ îíëàðäàí áèð íå÷ÿñèíäÿ (“Øàù-äÿíèç”, “Ãàðàáàü” âÿ ñ.) íåôò-ãàç éàòàãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ñåéñìèê òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíäà âÿ èíêèøà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ôûíäà áèð ñûðà àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð (Ð.ß.Àáäóëëàéåâ, Ì.Ì.Ðÿúÿáîâ, ß.Ì.Øÿêèíñêè, Ã.À.Ìóñòàôàéåâ, Ì.À.Àüàéåâ, Ô.Ù. Ðÿùèìõàíîâ, É.Ù.Ãÿíáÿðîâ, Á.Ì.Ãàðàéåâ, Ä.Õ.Áàáàéåâ, Í.Ï.Éóñóáîâ, À.É.Íÿçÿðîâ, Ï.Ç.Ìÿììÿäîâ, Ô.Í. Áàõøûéåâ, Ø.Ø.Êþ÷ÿðëè, À.Í.Ùàúûéåâ, Ô.Ù. Ùàúûéåâ âÿ á.). Àçÿðáàéúàíûí íåôò÷è ýåîôèçèê-ñåéñìîëîãëàðû ãàðøûñûíäà äàùà ìöàñèð òåõíîëîýèéàëàðûí òÿòáèã îëóíìàñû, ÷îõäàëüàëû âÿ ÷îõêîìïîíåíòëè ìöøàùèäÿ ñèñòåìëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí ö÷þë÷öëö, äþðäþë÷öëö âÿ äþðäêîìïîíåíòëè ñåéñìèê êÿøôèééàòû ìàòåðèàëëàðûíûí åìàë âÿ èíòåðïðåòàñèéà öñóëëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, äÿðèíäÿ éàòàí (ýþìöëìöø) ñòðóêòóðëàðûí, ýåîäèíàìèê-òåêòîíèê ïðîñåñëÿðèí âÿ ñöõóðëàðûí ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè, ãåéðè-àíòèêëèíàë òèïëè òÿëÿëÿðèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè äóðóð. Å ë å ê ò ð è ê ê ÿ ø ô è é é à ò û í à äàèð èøëÿð 1931-32 èëëÿðäÿ øàãóëè åëåêòðèê çîíäëàìà (ØÅÇ) öñóëó èëÿ àïàðûëìûø, ÷îõ äà áþéöê îëìàéàí äÿðèíëèêëÿðäÿ éàòàí ÷þêöíòöëÿðèí òåêòîíèê ãóðóëóøó ùàããûíäà ìöÿééÿí ìÿëóìàòëàð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. 1933-37 èëëÿðäÿ Àøàüû Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ áèð ÷îõ ãàëõûìëàð àøêàð åäèëìèø, áóíëàðûí áÿçèëÿðè ñîíðàäàí ñåéñìèê êÿøôèééàò âÿ ãàçûìà èëÿ òÿñäèãëÿíìèøäèð. 1966-67 èëëÿðäÿ Öìóìèòòèôàã Åëìè Òÿäãèãàò Ýåîôèçèêà Èí-òóíóí Àçÿðáàéúàí áþëìÿñè òÿðÿôèíäÿí ìàãíåòèê-òåëëóðèê çîíäëàìà (ÌÒÇ) âÿ ìàãíåòèê-òåëëóðèê ïðîôèëëÿìÿ (ÌÒÏ) öñóëëàðû èëÿ Éåð ãàáûüûíûí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí èêè ðåýèîíàë ïðîôèë (Àüúàáÿäè-Ñàðûúàëàð-Áÿíäîâàí, Àüñó-Ñàáèðàáàä-Ìàñàëëû èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ) èøëÿíìèø âÿ Ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí ñÿòùèíÿ òÿãðèáÿí óéüóí ýÿëÿí éöêñÿê ìöãàâèìÿòëè åëåêòðèê ùîðèçîíò (ÉÌÅÙ) èøëÿíìèøäèð. “Àçÿðíåôòýåîôèçèêà” òðåñòè 1971 èëäÿí áàøëàéàðàã åëåêòðèê êÿøôèééàòû (ÌÒÏÌÒÇ âÿ ÌÒÇ) öñóëëàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ (Êè÷èê Ãàôãàç âÿ Òàëûø äàüÿòÿéè âÿ Àðàçéàíû çîíàëàðäà, Ãàáûððû-Àúûíîùóð ÷þêÿêëèêëÿðèíäÿ) ñàùÿâè ïðîôèë ìöøàùèäÿëÿðè àïàðìûø, íÿòèúÿäÿ ÉÌÅÙ öçðÿ (Ìåçîçîé ñÿòùè) ñõåìàòèê ñòðóêòóð õÿðèòÿëÿðè ãóðóëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà åëåêòðèê êÿøôèééàòûíûí òÿòáèãèíäÿ âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ Ñ.É.Ëèòâèíîâóí, Ù.Ú.Úÿôÿðîâóí, Å.Ñ.Ôÿðÿúîâóí, ß.À.Àáäóëëàéåâèí, À.È.Ìàíàôëûíûí âÿ á.-íûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Ãðàâèìàãíèò êÿøôèééàò ãðàâèìåòðèê âÿ ìàãíèòîìåòðèê êÿøôèééàò

öñóëëàðû èëÿ àïàðûëûð. Ãðàâèìåòðèê êÿøôèééàò èøëÿðè Àçÿðáàéúàíûí ãóðó ÿðàçèñèíäÿ (1926 èëäÿí) âÿ äÿíèç àêâàòîðèéàñûíäà (1929 èëäÿí) éåðèíÿ éåòèðèëèð. Áó èøëÿðè ìèãéàñû âÿ ìöêÿììÿëëèéèíÿ ýþðÿ 5 ìÿðùÿëÿéÿ àéûðìàã îëàð:1) 1:1000000 ìèãéàñëû ðÿããàñ âÿ âàðèîìåòðèê ïëàíàëìà (1929-36); 2) 1:500000 ìèãéàñëû öìóìè (1ìÃàë) ïëàíàëìà (1948-49); 3) 1:100000 ìèãéàñëû öìóìè(1ìÃàë) ïëàíàëìà(1950-65); 4) 1:50000 ìèãéàñëû ìöêÿììÿë (0,5 ìÃàë) ïëàíàëìà (19651997, ôàñèëÿëÿðëÿ); 5) 1:25000 ìèãéàñëû éöêñÿê äÿãèãëèêëè (0,25ìÃàë) ïëàíàëìà (1978-2001, ôàñèëÿëÿðëÿ). Èëê 3 ìÿðùÿëÿäÿêè èøëÿðèí íÿòèúÿëÿðè èðè ðåýèîíàë ýåîñòðóêòóð åëåìåíòëÿðÿ óéüóí ýÿëÿí àíîìàëèéàëàðûí àøêàð îëóíìàñûíà, Àçÿðáàéúàíûí íåôòëè-ãàçëû ÿéàëÿòëÿðèíèí äÿðèíëèê-òåêòîíèê ñõåìèíèí òÿðòèá åäèëìÿñèíÿ èìêàí

äûì÷û îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà ãðàâèìåòðèê òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíäà âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ Â.Â. Ôåäèíñêèíèí, È.Î.Òñèìåëçîíóí, Ð.Ì. Ùàúûéåâèí, Ò.Ú. ßìèðàñëàíîâóí, Ú.Ã. Ìÿììÿäîâóí âÿ á.-íûí ìöùöì ôÿàëèééÿòè îëìóøäóð. Ìÿäÿí-ýåîôèçèêè òÿäãèã à ò ë à ð û äöíéàäà èëê äÿôÿ 1908-13 èëëÿðäÿ Àáøåðîí éàòàãëàðûíäà, ãóéóëàðäà òåìïåðàòóð þë÷ö èøëÿðè øÿêëèíäÿ àïàðûëìûøäûð (Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ). Áó ìåòîäëà íåôòëè-ãàçëû ùîðèçîíòëàðû, ãóéó ëöëÿñèíÿ ìàéåíèí àõûíû âÿ êÿìÿð àðõàñûíäà ëàé ñóéóíóí ùÿðÿêÿòè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. 1926 èëäÿ Øëöìáåðæå ãàðäàøëàðû (Ôðàíñà) òÿðÿôèíäÿí ÿñàñû ãîéóëìóø åëåêòðèê êàðîòàæû 1930 èëäÿ èëê äÿôÿ Ñóðàõàíûäà òÿòáèã åäèëìèøäóð. 1931 èëäÿí “Àçÿðíåôò” Áèðëèéèíèí ãóéóëàðûíäà “Øëöìáåðæå” ôèðìàñû òÿðÿôèíäÿí ãóéó ïî-

ßí ìöàñèð àâàäàíëûãëà òÿúùèç îëóíìóø «Áàêû» åëìè-òÿäãèãàò ýÿìèñè âàñèòÿñèëÿ, «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íÿ äàõèë îëàí éàòàãëàðûí òåêòîíèê ãóðóëóøó äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð.

âåðìèøäèð. 4-úö ìÿðùÿëÿíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ ýþðÿ ãðàâèòàñèéà ñàùÿñèíèí äàùà ìöêÿììÿë áþëýöñö àïàðûëìàãëà, Îðòà Êöð úþêÿêëèéèíäÿ Ìåçîçîé ãàëõûìëàðûíûí òÿñèðèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëÿí ÷îõñàéëû ìàêñèìóìëàð, äÿðèí éàòàãëàð, äèçéóêòèâ ãûðûëìàëàð âÿ ôëåêñóðàëàðëà ÿëàãÿëÿíäèðèëÿí ãðàâèòàñèéà ïèëëÿëÿðè âÿ êÿñêèí ãðàäèéåíò çîíàëàðû àøêàð åäèëìèøäèð. Àëûíàí íÿòèúÿëÿð Îðòà Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ Ïàëåîýåí-Ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðè öçðÿ òåêòîíèê ñõåìèí òÿðòèá åäèëìÿñèíÿ, ñåéñìèê êÿøôèééàò èøëÿðèíèí èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ éàðäûì åòìèøäèð. 5-úè ìÿðùÿëÿíèí íÿòèúÿëÿðèíèí ñåéñìèê êÿøôèééàòû èëÿ êîìïëåêñ òÿùëèëè ÿñàñûíäà êÿøôèééàò èøëÿðèíèí ñîíðàêû èñòèãàìÿòëÿðè äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. Ìàãíèòîìåòðèê êÿøôèééàò èøëÿðè ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíèí ÿêñÿð ùèññÿëÿðèíäÿ 1:25000-äÿí 1:100000-ÿ ãÿäÿð ìèãéàñëà ãðàâèìåòðèê ìöøàùèäÿëÿðëÿ (4-úö âÿ 5-úè ìÿðùÿëÿëÿðäÿ) àïàðûëìûø âÿ ãðàâèìåòðèê àíîìàëèéàëàðûí òÿáèÿòèíèí, ÿñàñÿí, ýþìöëìöø ìàññèâ êöòëÿëÿðèí àéäûíëàøäûðûëìàñûíäà éàð-

òåíñèàëûíûí þéðÿíèëìÿñèíÿ áàøëàíûëìûøäûð. 1931 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà “Åëåêòðèê êÿøôèééàòû” äþâëÿò ýåîôèçèêà êîíòîðó éàðàäûëäû. Ùÿìèí èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ ýöëëÿëè ïåðôîðàòîðëàð ñûíàãäàí êå÷èðèëäè (É.Ê.Òèäåìàí). 1938 èëäÿ éöêñÿê äàüûäûúûëûüà ìàëèê ýöëëÿëè ïåðôîðàòîðëàð (òîðïåäî) ùàçûðëàíäû. Ìÿäÿí-ýåîôèçèêè èøëÿðè èíêèøàô åòäèêúÿ, êàðîòàæ ïåðôîðàñèéà âÿ òîðïåäëÿìÿ èøëÿðè äÿ òÿêìèëëÿøäèðèëÿðÿê þçöíöí èíäèêè ìÿðùÿëÿñèíÿ ÷àòìûøäûð. Â.À.Ñîêîëîâ òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô îëóíìóø ãàç êàðîòàæû èøëÿðè 1933 èëäÿ Áàêûíûí íåôò éàòàãëàðûíäà ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. 1933-57 èëëÿðäÿ ãóéó êàðîòàæû èøëÿðèíèí éåíè ìîäèôèêàñèéàëàðû – ãàììà-êàðîòàæ, èçîòîïëàð öñóëó, íåéòðîí ãàììà-êàðîòàæû, íåéòðîí êàðîòàæûíûí èñòèëèê öñóëó, èìïóëñ-íåéòðîí êàðîòàæû, ãàììà-ãàììà-êàðîòàæ öñóëëàðû òÿêëèô åäèëìèø âÿ óüóðëà ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. Ùàçûðäà áó ìåòîäëàðûí ùàìûñû ãóéóëàðûí ýåîôèçèêè òÿäãèãàòû (ÃÝÒ) êîìïëåêñèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. 1947 èëäÿ “Àçÿðíåôòýåîôèçèêà” 669

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè

“Ýèëàâàð” åëìè òÿäãèãàò ýÿìèñè

òðåñòè íÿçäèíäÿ ýåîôèçèêè úèùàç âÿ àâàäàíëûãëàð ç-äó òÿøêèë îëóíäó. 1950 èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ðàäèîàêòèâ êàðîòàæûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè âÿ åëåêòðèê êàðîòàæûíûí éåíè ìîäèôèêàñèéàëàðû (éàí êàðîòàæ, èíäóêñèéà êàðîòàæû, ìöãàâèìÿò öñóëóíà ÿñàñëàíàí ìèêðîêàðîòàæ çîíäëàðû ÔÕÌ-ÌÇ, ÉÊ-ÌÇ) èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ àêóñòèê êàðîòàæ öñóëó òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàíäû. 1970 èëäÿ íöâÿ ìàãíèò êàðîòàæû öñóëó òÿòáèã îëóíäó, îíóí íÿçÿðè ÿñàñëàðû, àëûíàí íÿòèúÿëÿðèí èíòåðïðåòàñèéàñû ìåòîäèêàñû ùàçûðëàíäû. 1970 èëäÿí áàøëàéàðàã èìïóëñ-íåéòðîí êàðîòàæû íÿòèúÿëÿðèíÿ âÿ èìïóëñ ÃÝÒ-íà ÿñàñÿí íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò ìåòîäèêàñû ùàçûðëàíäû, ãàçûëàí ãóéóëàðäà òåõíîëîæè âÿ ýåîëîæè ïàðàìåòðëÿðèí þë÷öëìÿñè ö÷öí ýåîëîæè-òåõíîëîæè òÿäãèãàò ñòàíñèéàëàðû òÿòáèã åäèëäè. 1971–78 èëëÿðäÿ ãàçûìà ïðîñåñè çàìàíû êàðîòàæ èøëÿðè àïàðìàüà èìêàí âåðÿí èêèêàíàëëû àâòîíîì úèùàç èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Îêñèýåí êàðîòàæû ìåòîäèêàñûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû (1987) èëÿ øèðèí ñóëó íåôò éàòàãëàðû êÿñèëèøèíäÿ èøëÿíèëìÿéÿ íÿçàðÿò ìÿñÿëÿñèíÿ äÿ áàõûëìûøäûð. Ýåîôèçèêàíûí éåíè íþâ úèùàçëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíäà âÿ òÿòáèãèíäÿ Ñ.Ì.Àêñåëðîäóí, Ç.Ç. Ìÿäÿí-ýåîôèçèêè tÿdqèqaòëàðû ãóéóíóí ýåîôèçèêè òÿäãèãàòû öñóëëàðû èëÿ àïàðûëûð. Áó öñóëëàðëà ãóéó êÿñèëèøèíäÿ îëàí ñöõóðëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíèí äÿðèíëèêäÿí, ëèòîëîæè òÿðêèáèíäÿí, íåôòãàçëûëûüûíäàí âÿ ñ. àñûëû îëàðàã äÿéèøìÿñè, ôèçèêè ñàùÿäÿí àñûëû îëàðàã êÿñèëèøäÿêè ëàéëàðûí õöñóñè ìöãàâèìÿòè, ðàäèîàêòèâëèéè, åëàñòèê äàëüàëàðûí éàéûëìà ñöðÿòè, íöâÿ ìàãíèò ðåçîíàíñû âÿ ñ. þéðÿíèëèð. 670

ßôÿíäèéåâèí, À.Ë.Ïóòêàðàäçåíèí, Ä.Ì. Ñàäûãîâóí, Â.Æ.Äàíåâè÷èí, Ñ.ß.Ùàúûéåâèí âÿ á.-íûí ìöùöì õèäìÿòè îëìóøäóð. Èñòåùñàëàòäà ìÿäÿí-ýåîôèçèêè èøëÿðèí àïàðûëìàñû èëÿ éàíàøû ãóéóíóí ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàðû öñóëëàðûíûí òÿòáèãèíèí ìåòîäèêàñû, éåíè íåôòëè-ãàçëû ðàéîíëàðäàí àëûíìûø ìàòåðèàëëàðûí èíòåðïðåòàñèéà ìåòîäèêàñû (õöñóñèëÿ ãóéó êÿñèëèøè öçðÿ àíîìàë éöêñÿê ëàé òÿçéèãèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà), íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðûíûí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí ýåîôèçèêè ýþñòÿðèúèëÿðèí òÿéèíè ìåòîäèêàñû “Àçÿðýåîôèçèêà” Åëìè Òÿäãèãàò Èí-òóíóí (Ã.Ê.Ëîãîâñêàéà, Ñ.Ì.Èáðàùèìîâ) âÿ ÀÌÅÀ-íûí åëìè òÿäãèãàò èí-òëàðûíûí ìÿäÿí ýåîôèçèêàñû öçðÿ ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà (Ë.À. Áóðéàêîâñêè, Ð.Ñ.Úàâàíøèð, Ð.É. ßëèéàðîâ, È.Ñ.Úÿôÿðîâ) èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ìÿäÿí-ýåîôèçèêè èøëÿðèíèí èñòåùñàëàòäà òÿòáèãèíäÿ Ì.À.Àüàéåâèí, É.À. Âîðîáéîâóí, Ð.Ù. Ìÿììÿäîâóí âÿ á.íûí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Ìÿäÿí ýåîôèçèêàñûíà äàèð òÿäãèãàòëàð ÿñàñÿí ÀÐÄÍØíèí Ýåîôèçèêà âÿ Ìöùÿíäèñ ýåîëîýèéàñû ÈÁ-íèí “Õÿçÿðäÿíèçíåôòýåîôèçèêà”, “Àçÿðíåôòìÿäÿíýåîôèçèêà” òðåñòëÿðè âÿ “Àçÿðýåîôèçèêà” Åëìè Òÿäãèãàò Èí-òóíäà éåðèíÿ éåòèðèëèð. ßä.: Ãåîôèçè÷åñêîå èçó÷åíèå ãåîëîãè÷åñêîãî ñòðîåíèÿ íåôòåãàçîíîñíûõ îáëàñòåé Àçåðáàéäæàíà. Ïîä ðåä. àêàä. À . À . À ë è - ç à ä å . Á., 1963; Ãåîôèçè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â Àçåðáàéäæàíå. Ïîä ðåä. Ê . Ì . Ê å ð è ì î â à . Á., 1996. Ê.Ì.Êÿðèìîâ, À.É.Íÿçÿðîâ, Ä.Ì.Ñàäûãîâ

Íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñèíè òÿêìèëëÿøäèðìÿê âÿ ýåîëîæè-ìÿäÿí ìàòåðèàëëàðûíûí òîïëàíìàñûíäà Áàêû Ïîëèòåõíèê Èí-òóíóí (1920; èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû) “íåôò ñÿíàéåñè” ôàêöëòÿñèíèí, “Àçÿðíåôò” Èñòåùñàëàò Áèðëèéèíèí íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø èëê åëìè òÿäãèãàò ìöÿññèñÿëÿðèíèí – ñûíàã ñòàíñèéàëàðûíûí, ìÿðêÿçè êèìéà ëàáîðàòîðèéàñûíûí, ýåîëîæè-êÿøôèééàò áöðîñóíóí, íåôò ùèäðàâëèêàñû ëàáîðàòîðèéàñûíûí, åíåðýåòèêà áöðîñóíóí âÿ ñ. áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Êå÷ÿí ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿ ñèñòåìëÿðèíèí òÿñíèôàòû éàðàäûëäû. 1927 èëäÿ ÷ûõàðûëàí íåôò åùòèéàòëàðûíûí ùåñàáëàíìàñû âÿ íåôòëè ëàéëàðûí èøëÿíèëìÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíèí òÿéèíèíäÿ ðèéàçè ñòàòèñòèêàíûí òÿòáèãè òÿêëèô åäèëäè. Ìÿäÿíëÿðäÿ éåíèäÿíãóðìà âÿ éåíè íåôòëè ñàùÿëÿðèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ïðîáëåìëÿðè èëÿ Áàêûäà (1929) éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàí Íåôò Òÿäãèãàò Èí-òó (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò-Ãàç Ñÿíàéåñè Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òó – ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ) éàõûíäàí ìÿøüóë îëìàüà áàøëàäû. 1933 èëèí àâãóñòóíäà Áàêûäà êå÷èðèëìèø Íåôò÷èëÿðèí I Öìóìèòòèôàã ãóðóëòàéûíäà – ãóéóëàðàðàñû ìÿñàôÿëÿðèí åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø öñóëëà ñå÷èëìÿñè âÿ ãóéóëàðûí ñàéûíûí ëàéèùÿëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíè èðÿëè ñöðöëäö. Áó, Àáøåðîí é-à-íûí íåôò éàòàãëàðûíäà éåíè äÿðèí ùîðèçîíòëàðûí èñòèñìàðà âåðèëìÿñèíäÿ àêòóàë ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Íåôò ëàéëàðûíûí âåðèìèíèí àðòûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ îíëàðà ñöíè òÿñèð öñóëëàðûíûí ñûíàüû èëê äÿôÿ Àáøåðîí é-à-íûí éàòàãëàðûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. 1928–31 èëëÿðäÿ Ðàìàíû, Ñóðàõàíû âÿ Áèáèùåéáÿò éàòàãëàðûíäà ìÿùäóä ñàùÿëÿðäÿ ëàéëàðà ñûõûëìûø ùàâà âóðóëìàñûíà áàøëàíûëìûøäûð. 1945–46 èëëÿðäÿ áó öñóëëàðûí íèñáÿòÿí ýåíèø ìèãéàñäà òÿòáèãè Áèíÿãÿäè (Ãûðìàêèàëòû ëàé äÿñòÿñè), Áèáèùåéáÿò ( ùîðèçîíò), Ðàìàíà (ÛÛ ùîðèçîíò) éàòàãëàðûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ âÿ 40-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñèíèí íÿçÿðè åëìè ÿñàñû – éåðàëòû ùèäðîäèíàìèêà âÿ ëàéëàðûí ôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãàòëàð àïàðûëìàüà áàøëàíäû, êîëëåêòîðëàðûí ôèçèêè õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ìåòîäèêàñû éàðàäûëäû. Èëê äÿôÿ öìóìè ôèëòðàñèéà (ñöçöëìÿ) íÿçÿðèééÿñèíèí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè ïðîñåñëÿðèíÿ òÿòáèãèíÿ àèä òÿäãèãàòëàð àïàðûëäû. Ùÿìèí äþâðäÿ ãóéóëàðàðàñû îïòèìàë ìÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñàôÿëÿðèí òÿéèíè âÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñèíèí ñÿìÿðÿëè ñèñòåìëÿðèíèí ñå÷èëìÿñè ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè èëÿ áàüëû îëàí ýåîëîæè-èñòèñìàð ìàòåðèàëëàðûíûí òÿùëèëèíÿ âÿ öìóìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ äàèð èëê åëìè èøëÿð éåðèíÿ éåòèðèëäè. Íåôòãàç éàòàãëàðûíûí ñÿìÿðÿëè èøëÿíèëìÿñè îíëàðûí ýåîëîæè-òåõíîëîæè ëàéèùÿëÿðè ÿñàñûíäà àïàðûëìàüà áàøëàíìûøäûð (1943 èëäÿí). ÀÄÍÃÑÅÒËÈ-äÿ éàòàãëàðäà íåôòèí ìÿñàìÿëè ìöùèòäÿ ñó èëÿ ñûõûøäûðûëûá ÷ûõàðûëìàñûíûí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ èëê àääûìëàð àòûëäû (1945–47). Ñûõûøäûðûëûá ÷ûõàðûëìà ïðîñåñèíèí ïàðàìåòðëÿðè, íåôòèí ñûõûøäûðûëìà ñöðÿòè, þçëöëöéö âÿ ôÿàëëûüû, ñûõûøäûðàí ñóéóí òèïè, êîëëåêòîð ñöõóðëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè, ëàé ìîäåëèíèí óçóíëóüó âÿ ñ. òÿéèí åäèëäè (Ë.Ñ.Ìÿëèêàñëàíîâ, Ç.Ô. Ðçàáÿéîâ, ß.È.Èáðàùèìîâ). Àïàðûëìûø íÿçÿðè âÿ åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà 1946 èëäÿ Ïèðàëëàùû à.íäà, 1947 èëäÿ Áàëàõàíû-Ñàáóí÷ó-Ðàìàíà éàòàãëàðûíäà óüóðëó ñÿíàéå òÿúðöáÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Ìöùàðèáÿäÿí (1941–45) ñîíðàêû èëëÿðäÿ éåðàëòû ãàç ùèäðîäèíàìèêàñû ñàùÿñèíäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñèíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè ïðèíñèïëÿðè éàðàäûëäû, áó ñàùÿäÿ íÿçÿðè âÿ åêñïåðèìåíòàë èøëÿð èíêèøàô åòäèðèëäè. Éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿñè ñèñòåìëÿðèíèí ñå÷èëìÿñè, ãóéóëàðàðàñû îïòèìàë ìÿñàôÿëÿðèí òÿéèíè, ñòàòèñòèê öñóëëàð ÿñàñûíäà ìöõòÿëèô ðåæèìëè éàòàãëàð ö÷öí íåôò ùàñèëàòûíûí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëäè. Àáøåðîí é-à-äà éàòàãëàðûí þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðèíè (÷îõëàéëûëûüû, ëàéëàðûí ëèòîëîæè úÿùÿòäÿí ìöõòÿëèôúèíñëèéè, áþéöê äðåíàæëàìà ãàáèëèééÿòè âÿ ñ.-íè) íÿçÿðÿ àëàðàã, áó éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿ òåõíîëîýèéàñû âÿ ñèñòåìëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíÿ äàèð òÿêëèôëÿð èðÿëè ñöðöëäö (ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ). ßí áþéöê íåôòâåðìÿ ÿìñàëû ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ Àçÿðáàéúàí íåôò éàòàãëàðû ö÷öí ãóéóëàð øÿáÿêÿñèíèí ñûõëûüû ìÿñÿëÿñè òÿäãèã åäèëäè. Íåôò éàòàãëàðûíäà ùàñèëàòû èíòåíñèâëÿøäèðìÿê âÿ íåôò âåðèìèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäèëÿ Ïèðàëëàùû à. éàòàüûíûí ãóðó ñàùÿñèíäÿ ëàéëàðà ìöõòÿëèô öñóëëàðëà òÿìèçëÿíìèø âÿ êèìéÿâè ùàçûðëàíìûø ñó âóðóëìàñûíà áàøëàíäû (1948). 1950 èëäÿ íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè öñóëëàðû âÿ ñèñòåìëÿðèíè òÿêìèëëÿøäèðìÿê, òÿêðàð íåôò÷ûõàðìà íÿçÿðèééÿñèíè èíêèøàô åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ íÿçäèíäÿ Íåôò Åêñïåäèñèéàñû éàðàäûëäû (ðÿèñè Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí ìöõ. öçâö ß.Ù.ßëèéåâ, ìÿñóë âÿçèôÿëÿðäÿêè àëèìëÿð Ì.Ò.Àáàñîâ âÿ À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ). 1960 èëäÿ Íåôò Åêñ-

ïåäèñèéàñûíûí ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÅÀíûí Äÿðèí Íåôò âÿ Ãàç Éàòàãëàðû Ïðîáëåìëÿðè Èí-òó (ÄÍÃÉÏÈ) òÿøêèë åäèëäè. Íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè, ãàçûìà, íåôò÷ûõàðìà âÿ ñ. èëÿ áàüëû åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè éóõàðûäàêû åëìè òÿäãèãàò èí-òëàðû èëÿ éàíàøû, “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” Äþâëÿò Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òóíäà (ÄÅÒËÈ), Àçÿðáàéúàí Íåôò âÿ Êèìéà Èí-òóíóí óéüóí êàôåäðà âÿ ïðîáëåì ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà, Òÿáèè Ãàçûí Íÿãëÿ Ùàçûðëàíìàñû âÿ Åìàëû öçðÿ Öìóìèòòèôàã Åëìè-Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òóíäà âÿ ñ.-äÿ àïàðûëäû. À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿíèí þçëö-ïëàñòèê ñèñòåìëÿðèí ìÿñàìÿëè ñèñòåìäÿ ñöçöëìÿñèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿí àëäûüû íÿòèúÿëÿð (1953) ãàçûìà ùèäðîäèíàìèêàñû ñàùÿñèíäÿ áèð ñûðà ÿùÿìèééÿòëè åëìè òÿäãèãàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ îëäó. Áàøëàíüûú òÿçéèã ãðàäèéåíòè Äÿíèçäÿ íåôò-ãàç÷ûõàðìà òÿúðöáÿñèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Õÿçÿðèí ñÿðò øÿðàèòèíäÿ åñòàêàäà òèïëè ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàð âàñèòÿñèëÿ éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿñè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð âÿ áèð ìåéäàí÷àäàí 32-éÿ ãÿäÿð êóò-ìàèëè èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìèø ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû âÿ èñòèñìàðû òåõíîëîýèéàñûíû òÿòáèã åäÿðÿê, éöêñÿê íÿòèúÿëÿðÿ íàèë îëóíìóøäóð. òÿçàùöðëö íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè ïðîáëåìëÿðèíÿ äàèð òÿäãèãàòëàð àïàðûëäû, ýèëëè ìÿùëóëóí ëàéà ùîïìàñû ùàëëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí þçëö-ïëàñòèê ìàéåëÿðèí ñöçöëìÿñèíèí ôåíîìåíîëîæè íÿçÿðèééÿñè èðÿëè ñöðöëäö. Íåôòèí ãåéðè-Íéóòîí õàññÿëè îëìàñû ìöÿééÿí åäèëäè âÿ áó ñàùÿäÿ àëûíìûø åëìè íÿòèúÿëÿðèí íåôò÷ûõàðìàäà òÿòáèãè ÿñàñëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè, òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðìàã ö÷öí ôèçèêè ñàùÿëÿðèí òÿòáèãè, åëÿúÿ äÿ ãóéó âÿ ëàéëàðûí òÿäãèãèíèí êèáåðíåòèê ÿñàñëàðûíûí éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿ õåéëè èø ýþðöëäö. Êå÷ÿí ÿñðèí 50–60 èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà éåðàëòû ùèäðîäèíàìèêàíûí ñöðÿòëÿ èíêèøàôû, íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñèíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ òÿùëèëèíäÿ åëìè íàèëèééÿòëÿðèí ýåíèø òÿòáèãè áàøëàíäû, äÿíèçäÿ àøêàð åäèëìèø Íåôò Äàøëàðû éàòàüûíûí èøëÿíèëìÿ ëàéèùÿñè òÿðòèá îëóíäó, èëê Ãàðàäàü ãàç-êîíäåíñàò éàòàüû àøêàð åäèëäè. Áó éàòàãëàðäà áàø âåðÿí ìöðÿêêÿá ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèø åëìè òÿäãèãàòëàð àïàðûëäû âÿ éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿ ëàéèùÿñè òÿðòèá åäèëäè. Ãóéóëàðûí ùèäðîòåðìîäèíàìèê òÿäãèãàòû íÿòèúÿëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñûíûí éöêñÿê åôôåêòëè ìåòîäëàðû èøëÿíèëäè, ëàé-

ëàðäà ñöçöëìÿ, îíëàðûí ùÿíäÿñè âÿ åíåðýåòèê ïàðàìåòðëÿðèíè, åëÿúÿ äÿ ôëöèäèí ëàéäà áèðôàçàëû ùàë òÿçéèãèíè òÿéèí åòìÿê ö÷öí éåíè öñóëëàð âåðèëäè âÿ íåôò-ãàç ñÿíàéåñèíäÿ ýåíèø òÿòáèã åäèëäè. Äÿíèç íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí êîìïëåêñ ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ ýþðÿ ß.Í.ßëèõàíîâ, À.À.Áèëÿíäÿðëè, Á.À.Ùàúûéåâ, Ú.Ñ.Ãàñûìçàäÿ, È.Ï.Ãóëèéåâ, Ì.Ê.Ìÿììÿäîâ, Ô.È.Ñÿìÿäîâ âÿ á. Ëåíèí ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð (1961). Ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðûíûí åùòèéàòëàðûíûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ âÿ éàòàãëàðûí èøëÿíìÿñèíèí íÿçÿðè âÿ òÿúðöáè ÿñàñëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíäà õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Ì.Ò. Àáàñîâ, Õ.Á.Éóñèôçàäÿ, Ô.Ù .Îðóúÿëèéåâ, É.Ì. Êîíäðóøêèí, Í.ß. ßêáÿðîâ, À.À. Ñèðàúîâ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð (1982). ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ-äÿ àïàðûëìûø íÿçÿðè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ åëàñòèê ìàéåëÿðèí åëàñòèê ìÿñàìÿëè ìöùèòÿ ñöçöëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíè òÿãðèáè ùÿëë åòìÿê ö÷öí áèð ñûðà ìåòîäëàð, ìÿñ., – “îðòàãëàøäûðìà ìåòîäó”, “ãÿðàðëàøìûø âÿçèééÿòëÿðèí àðäûúûë (ïàðàáîëèê) éàõûíëàøìàëàðû ìåòîäó” âÿ ñ. èøëÿíèëäè (Ù.Ï.Ùöñåéíîâ âÿ á.). Äÿíèçäÿ íåôò-ãàç÷ûõàðìà òÿúðöáÿñèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Õÿçÿðèí ñÿðò øÿðàèòèíäÿ åñòàêàäà òèïëè ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàð âàñèòÿñèëÿ éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿñè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð âÿ áèð ìåéäàí÷àäàí 32-éÿ ãÿäÿð êóò-ìàèëè èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìèø ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû âÿ èñòèñìàðû òåõíîëîýèéàñûíû òÿòáèã åäÿðÿê, éöêñÿê íÿòèúÿëÿðÿ íàèë îëóíìóøäóð. Åëìè-òÿäãèãàò èíñòèòóòëàðû èëÿ áèðëèêäÿ, Ô.È.Ñÿìÿäîâ, Õ.Á.Éóñèôçàäÿ, ß.ß. Ìÿììÿäîâ òÿðÿôèíäÿí ÷îõëàéëû âÿ áþéöê íåôòëè-ãàçëû èíòåðâàëà ìàëèê îëàí éàòàãëàðäà áàçèñ âÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè èøëÿíìÿ îáéåêòëÿðè ñå÷èëäè, ÿñàñëàíäûðûëäû âÿ áåëÿ ùàëëàðäà ãóéóëàðûí éåðëÿøäèðèëìÿñèíèí îïòèìàë ñûõëûüû ýåîëîæè-èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëäû, èñòèñìàð ãóéóëàðûíäà îáéåêòëÿðèí à÷ûëìà èíòåðâàëëàðû îïòèìàëëàøäûðûëäû âÿ èøëÿíèëìÿíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñèíäÿ òÿòáèã åäèëäè. Äÿíèç éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè òÿúðöáÿñèíäÿ, äöíéàäà èëê äÿôÿ áèðúèíñ îëìàéàí âÿ ÷îõ áþéöê äÿðèíëèêëÿðäÿ éàòàí (4500-5000 ì) ëàéëàðà ñóâóðìà ïðîñåñè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð (“Ñÿíýÿ÷àë-Äóâàííû-Õÿðÿ-Çèðÿ à-ñû” éàòàüû). Éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿ ìöääÿòèíè ãûñàëòìàã, áó ìöääÿòè ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûí äàéàíûãëûã ìöääÿòèíÿ óéüóíëàøäûðìàã, èøëÿíèëìÿíèí òåìïèíè àðòûðìàã âÿ ëàéëàðûí íåôò âåðèìèíè éöêñÿëòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îíëàðà ñöíè òÿñèð öñóëëàðûíûí (êîíòóðàðõàñû, êîíòóðäàõèëè, áþéöê ñà671

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùÿëè éàòàãëàðûí ñóâóðóúó ãóéóëàðëà àéðûàéðû ñàùÿëÿðÿ áþëöíìÿñè âÿ ñ.) òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ èøëÿíèëìÿäÿ éöêñÿê èãòèñàäèòåõíèêè íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Åëìèòÿäãèãàò èíñòèòóòëàðû èëÿ áèðëèêäÿ êÿøô åäèëìèø éåíè éàòàãëàðûí íåôò-ãàç åùòèéàòëàðûíûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè, îíëàðûí èøëÿíèëìÿñèíèí ýåîëîæè-òåõíîëîæè ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ ñ. ö÷öí ëàçûì îëàí ýåîëîæè-ýåîôèçèêè, ùèäðîäèíàìèêè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû ñÿùÿñèíäÿ áþéöê ùÿúìäÿ èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿ òåìïèíè àðòûðìàã, ëàéëàðûí âåðèìèíè éöêñÿëòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îíëàðà âóðóëàí äÿíèç ñóéó òÿìèçëÿíìèø âÿ íåôòñûõûøäûðìà ãàáèëèééÿòèíè éöêñÿëòìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô ôèçèêè-êèìéÿâè öñóëëàðëà òÿñèð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí (1991) ñîíðà íåôò-ãàç ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíäà éåíè äþâð áàøëàíäû. “Éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñû”íûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð “ßñðèí ìöãàâèëÿñè” ñàçèøèíÿ óéüóí îëàðàã Àçÿðáàéúàí Áåéíÿëõàëã ßìÿëèééàò Øèðêÿòè (ÀÁßØ) éàðàäûëäû. ÀÁßØ òÿðÿôèíäÿí 1995 èëäÿí áàøëàéàðàã “Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè” ñàùÿëÿðèíäÿ éåíèäÿí ìöàñèð ýåîôèçèêè öñóëëàðëà òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëäû, ìÿùñóëäàð ëàéëàðûí âÿ ôëöèäëÿðèí ôèçèêè-êèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè þéðÿíèëäè âÿ èøëÿíèëìÿ ö÷öí ïðîãðàì ùàçûðëàíäû. Òÿðòèá åäèëìèø ïðîãðàìà ÿñàñÿí éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿñè “èëêèí íåôò” âÿ 3-úö Ôàçà äþâðëÿðèíÿ áþëöíìöøäöð. “Èëêèí íåôò” ëàéèùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿñàñÿí “×ûðàã” éàòàüûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áóðàäà Àçÿðáàéúàí íåôò÷èëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãóðàøäûðûëìûø 1 ñàéëû þçöëäÿí (24 ãóéóíóí ãàçûëìàñûíà èìêàí âåðèð) ùàñèëàò ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñûíà áàøëàíìûøäûð (1995 èëäÿí). Éàòàãäà ÿñàñ èøëÿíèëìÿ îáéåêòè êèìè “ìÿùñóëäàð ãàòûí” Ôàñèëÿ ëàé äÿñòÿñè âÿ Áàëàõàíû ëàé äÿñòÿñèíèí 10-úó ùîðèçîíòó ãÿáóë åäèëìèøäèð. Éóõàðû ùîðèçîíòëàð èñÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè îáéåêòëÿð êèìè ãÿáóë åäèëèá âÿ îíëàðûí åùòèéàòëàðû ÿñàñ ãóéóëàðäàí áèð íå÷ÿ éàí ëöëÿëÿðèí ãàçûëìàñû òåõíîëîýèéàñû èëÿ ÷ûõàðûëàúàãäûð. Éàòàã ìöàñèð òåõíèêà-òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè èëÿ èøëÿíèëèð. ×îõ áþéöê ìàèëëèéè îëàí âÿ öôöãè ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû òåõíèêà-òåõíîëîýèéàñûíûí òÿòáèãè, éàòàãëàðûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ö÷öí äÿðèí þçöëëÿðèí, ùàñèëàò ãóéóëàðûíûí ìèãäàðûíûí õåéëè àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð âÿ íÿòèúÿäÿ éàòàãëàðà ãîéóëàúàã ñÿðìàéÿ õåéëè àçàëìûø, èøëÿíèëìÿíèí ñÿìÿðÿëèëèéè éöêñÿëäèëìèøäèð. Ãóéóëàðûí èñòèñìàðû çàìàíû îáéåêòëÿðèí áþéöê èíòåðâàëëà à÷ûëìàñû, èøëÿíèëìÿíèí ÿââÿëèíäÿí îáéåêòèí àéðû-àéðû 672

ëàéëàðûíà åéíè çàìàíäà áèð ãóéó âàñèòÿñèëÿ éóêñÿê òÿçéèã (300 àòì.) àëòûíäà ìåõàíèêè ãàðûøûãëàðäàí âÿ îêñèýåíäÿí òÿìèçëÿíìèø äÿíèç ñóéóíóí âóðóëìàñû òåõíîëîýèéàñûíûí òÿòáèãè äÿ ëàéûí íåôò âåðèìèíè õåéëè éöêñÿëòìèø âÿ èøëÿíèëìÿíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðìûøäûð. Ãóéóëàðûí ùàñèëàòûíûí éöêñÿê îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã ãóì òûõàúëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ãóéóäà õöñóñè ñöçýÿúëÿðäÿí âÿ àâòîìàòèê úèùàçëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Ñàçèøèí 1 âÿ 2-úè Ôàçàëàðû “Àçÿðè” éàòàüûíû, 3-úö Ôàçàñû èñÿ “Ýöíÿøëè” éàòàüûíûí úÿíóáèøÿðã (ñóéóí äÿðèí ùèññÿñè), “×ûðàã” éàòàüûíûí ãÿðá ùèññÿëÿðèíèí èøëÿíèëìÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. Èêèíúè áþéöê ñàçèø íÿùÿíý Øàù-äÿíèç ãàç-êîíäåíñàò éàòàüûíûí êÿøÀçÿðáàéúàí Áåéíÿëõàëã ßìÿëèééàò Øèðêÿòè 1995 èëäÿí áàøëàéàðàã “Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè” ñàùÿëÿðèíäÿ éåíèäÿí ìöàñèð ýåîôèçèêè öñóëëàðëà òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðäû, ìÿùñóëäàð ëàéëàðûí ôèçèêè-êèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè þéðÿíèëäè âÿ èøëÿíèëìÿ ö÷öí ïðîãðàì ùàçûðëàíäû. Òÿðòèá åäèëìèø ïðîãðàìà ÿñàñÿí éàòàãëàðûí èøëÿíèëìÿñè «èëêèí íåôò» âÿ 3 Ôàçà äþâðëÿðèíÿ áþëöíìöøäöð. ôèééàòû, èøëÿíèëìÿñè âÿ ìÿùñóëóí ïàé áþëýöñö öçðÿ áàüëàíìûøäûð. Ñàçèøÿ ÿñàñÿí áó éàòàãäà 3 àõòàðûø-êÿøôèééàò ãóéóñó ãàçûëìûø, 6000-6500 ì äÿðèíëèêäÿ “ìÿùñóëäàð ãàòûí” Ôàñèëÿ ëàé äÿñòÿñèíäÿ âÿ Áàëàõàíû ëàé äÿñèòÿñèíèí 10-úó, 8-úè ùîðèçîíòëàðûíäà éöêñÿê ìÿùñóëäàðëûãëû ãàçêîíäåíñàò éàòàüû àøêàð åäèëìèøäèð. Ñûíàã-ìÿíèìñÿíèëìÿ çàìàíû ãóéóëàðûí ýöíäÿëèê ùàñèëàòû 1,5-1,8 ìëí. ì3 ãàç, 400-450 ò êîíäåíñàò îëìóøäóð. Èøëÿíèëìÿ ëàéèùÿñèíèí èëêèí Ôàçàñûíà ÿñàñÿí áó éàòàãäà äÿíèçèí 100 ì äÿðèíëèéèíäÿ ôÿðäè þçöëöí òèêèëìÿñè âÿ îðàäàí 9 ùàñèëàò ãóéóñóíóí ãàçûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áóíëàðäàí 3 ùàñèëàò ãóéóñó àðòûã ãàçûëìûøäûð. Èëêèí ùàñèëàòûí åìàëû âÿ õàðèúè áàçàðëàðà ÷àòäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ Ñÿíýÿ÷àë òåðìèíàëûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè âÿ Áàêû–Òáèëèñè–ßðçóðóì ãàç êÿìÿðèíèí òèêèíòèñè ëàéèùÿëÿíäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîí èëëÿðäÿ íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ñÿìÿðÿëè èøëÿíèëìÿñèíäÿ ÀÐÄÍØ-íèí ìöòÿõÿññèñëÿðèíäÿí À.ß. Íÿðèìàíîâóí, ß.ß.Ãàñûìîâóí, Ù.È. Íÿáèéåâèí, Å.Á.Âÿëèéåâàíûí, Ñ.Ì.Ñåéèäîâóí, Ð.Ì.Êÿðèìîâóí, Ù.À.Ùÿìèäîâóí, Ð.Ð.Úÿôÿðîâóí, Ï.È.Íèêèòèíèí, Ë.Ëèñòåíãàðòåíèí âÿ á. áþéöê ðîëó îëìóøäóð.

ßä.: À á à ñ î â Ì . Ò . , Ê ó ë è å â À . Ì ., Ìåòîäû ãèäðîãàçîäèíàìè÷åñêèõ ðàñ÷åòîâ ðàçðàáîòêè ìíîãîïëàñòîâûõ ìåñòîðîæäåíèé íåôòè è ãàçà, Á., 1976, Þ ñ è ô ç à ä å Õ . Á ., Ðàçðàáîòêà è ðàçâåäêà ìîðñêèõ íåôòåãàçîâûõ ìåñòîðîæäåíèé, 1979; Ìèðçàäæàíçàäå À.Õ., Êóçíåöîâ Î.Ë., Áàñíèåâ Ê . Ñ . , À ë è å â Ç . Ñ ., Îñíîâû òåõíîëîãèè äîáû÷è ãàçà, Ì., 2003. Õ.Á.Éóñèôçàäÿ, À.ß.Íÿðèìàíîâ, Í.ß.ßêáÿðîâ

Íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ 8 ÿñðäÿ íåôò ãóéóëàðûíûí ãàçûëäûüû ùàãäà ìÿëóìàòëàð âàð. 1594 èëäÿ Áàëàõàíûäà 35 ì äÿðèíëèéèíäÿ íåôò ãóéóñó ãàçûëìûøäû. 1683 èëäÿ Áàëàõàíû, Áèíÿãÿäè, Ñóðàõàíû ìÿäÿíëÿðèíäÿ îëìóø àëìàí ñÿééàùû âÿ òÿáèÿòøöíàñû Å.Êåìïôåð áóðàäà ãàçûëàí ãóéóëàðûí äèâàðëàðûíûí äàøëà ùþðöëäöéöíö âÿ éà àüàúëà áÿðêèäèëäèéèíè ãåéä åäèðäè. Ãóéóëàðûí ìåõàíèêè öñóëëà ãàçûëìàñû Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè. 1847 èëäÿ äöíéàäà èëê äÿôÿ Áèáèùåéáÿòäÿ ìåõàíèêè öñóëëà íåôò ãóéóñó ãàçûëäû. 1871 èëäÿ Áàëàõàíûäà ìåõàíèêè öñóëëà ãàçûëìûø íåôò ãóéóñó (äÿðèíëèéè 64 ì) ôîíòàí âóðäó. 1873 èëäÿ ãàçûìàäà áóõàð ìàøûíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. 1884 èëäÿ íåôò ãóéóëàðûíûí øòàíãëà âóðìà öñóëó èëÿ ãàçûëìàñû òÿêëèô åäèëäè; ñîíðàëàð (1893 èëäÿí) áó öñóë “Áàêû ãàçûìà öñóëó” àäû èëÿ áèð ÷îõ þëêÿëÿðÿ éàéûëäû. 1901 èëäÿ Ñóðàõàíûäà Êîêîðåâ ç-äó (Â.À.Êîêîðåâ, Ï.È.Ãóáîíèí âÿ àëìàí áàðîíó Í.É.Òîðíàóíóí 1859 èëäÿ òèêäèðäèéè êåðîñèí ç-äó) ÿðàçèñèíäÿ ãàç ãóéóñó ãàçûëäû. 207 ì äÿðèíëèêäÿí ÷ûõàðûëàí ãàç ç-äóí ãûçäûðûúû ñèñòåìëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. 1901-11 èëëÿðäÿ íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ áóõàð ìàøûíëàðû ÿâÿçèíÿ åëåêòðèê ìöùÿððèêëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. 1911 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà (Ñóðàõàíûäà) èëê äÿôÿ ðîòîð (ôûðëàíìà) öñóëó èëÿ ãàçûìà òÿòáèã åäèëäè. 1920 èëÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà áó öñóëëà úÿìè 35 íåôò ãóéóñó ãàçûëìûøäû. 1920 èëäÿí áàøëàéàðàã ðîòîð ãàçûìà öñóëó òÿêìèëëÿøäèðèëäè âÿ ýåíèø éàéûëäû. 1934 èëäÿ àðòûã áöòöí ãóéóëàð ðîòîð öñóëó èëÿ ãàçûëûðäû. 1922 èëäÿ äöíéàäà èëê ãóéóäèáè ìöùÿððèêè – áèðïèëëÿëè ðåäóêòîðëó ãàçûìà òóðáèíè (òóðáîáóð) éàðàäûëäû âÿ 1924 èëäÿ Ñóðàõàíû ìÿäÿíëÿðèíäÿ òÿòáèã åäèëäè. 1920-32 èëëÿðäÿ ãàçûìà ñàùÿñèíäÿ ãÿíàÿòëè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èêèêÿìÿðëè ãóéó êîíñòðóêñèéàëàðû, äÿðèíëèéè 2000 ì-äÿê îëàí ãóéóëàðû áÿðêèòìÿê ö÷öí ãóéó ñåìåíòè, ãóéóëàðûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè òåõíîëîýèéàñû, ãàçûëìûø ñöõóðëàðûí ãóéó äèáèíäÿí ãàçûìà ìÿùëóëëàðû èëÿ ÷ûõàðûëìàñûíûí íÿçÿðè ÿñàñëàðû âÿ ñ. èøëÿíèëäè. Ãàçûìàäà òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí ðåæèìëÿðèíèí åëìè ÿñàñëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà íÿçÿðè âÿ òÿúðöáè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìàüà áàøëàíäû. 1928 èëäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã øàãóëè ãàçûëàí ãóéóëàðûí ÿéðèëèéèíè þë÷ÿí úèùàç éàðàäûëäû âÿ Áèíÿãÿäèäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëÿðÿê áàøãà ìÿäÿíëÿðäÿ äÿ ýåíèø òÿòáèã åäèëäè. 192930 èëëÿðäÿ àïàðûëàí åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàäûëìûø “÷ÿêè èíäèêàòîðó” ãàçûìà ðåæèìèíèí òÿíçèìèíè àñàíëàøäûðäû. Éåíè, äàùà ìöêÿììÿë (÷îõïèëëÿëè) òóðáîáóð òèïëÿðèíèí éàðàäûëìàñû (1936) éöêñÿê åôôåêòèâ òóðáèí ãàçûìàñûíûí òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàñûíûí èíêèøàôûíà èìêàí âåðäè. Áó ìÿãñÿäëÿ áèð ñûðà òåõíîëîæè ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëäè, ñöðÿòëÿ ãàçûìàíûí åëìè ÿñàñëàðû éàðàäûëäû. Ðîòîðëà ãàçûìà öñóëóíäà ãàçûìà àëÿòèíèí èø øÿðàèòè þéðÿíèëäè. 20 ÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíäÿ èëê äÿôÿ íåôò ñÿíàéåñèíäÿ ãàçûìà âÿ ãîðóéóúó êÿìÿðëÿðèí ùåñàáëàíìàñû ìåòîäèêàñûíûí ÿñàñû ãîéóëäó, ùåñàáëàìàëàðûí àíàëèòèê âÿ ãðàôèê öñóëëàðû èøëÿíèëäè. Ãóéó ëöëÿñèíäÿ ãàçûìà ìÿùëóëëàðûíûí ùÿðÿêÿòèíèí ìöêÿììÿë ùèäðîäèíàìèê íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëäû (Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò ñÿíàéåñè Åëìè Òÿäãèãàò Ëàéèùÿ Èí-òó – ÀçÄÍÑÅÒËÈ). Ùÿìèí äþâðäÿ ðåäóêòîðñóç îõëó òóðáîáóðëàðûí éàðàäûëìàñû âÿ òÿòáèãè ìàèëè ãóéóëàðûí ãàçûëìàñûíà èìêàí âåðäè. Ðîòîð öñóëó èëÿ èëê ìàèëè ãóéó 1933 èëäÿ Ïèðàëëàùû à.-íäà ãàçûëäû. 1941 èëäÿ Áàêûäà Áèáèùåéáÿò ñàùÿñèíäÿ äöíéàäà èëê äÿôÿ òóðáèíëÿ ìàèëè (ìàêñ. ÿéðèëèéè 22°) ãóéó ãàçûëäû. Òóðáèí âÿ ðîòîðëà ìàèëè ãàçûìà öñóëëàðûíûí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëäû, ìàèëè ãàçûìàäà èøëÿäèëÿí úèùàç âÿ àëÿòëÿð éàðàäûëäû, ìàèëè ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèëäè. Ãóéóäèáè ìöùÿððèêëÿðëÿ áþéöê èíùèðàôëû ìàèëè ãóéóëàð ãàçûëìàñû ïðèíñèïëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíäû (Ì.Ï.Ãóëóçàäÿ, Í.Ñ.Òèìîôåéåâ, Ì.À. Ýåéìàí, À.Í.Ïàíêèí âÿ á.). Ùÿìèí äþâðäÿ åëåêòðèêëÿ ãàçûìà öñóëó éàðàäûëäû âÿ áó öñóëëà èëê ãóéó 1940 èëäÿ Áàêûäà Ãàëà ñàùÿñèíäÿ ãàçûëäû. Ìöùàðèáÿäÿí (1941–45) ñîíðàêû èëëÿðäÿ áèð ÿñàñäàí áèð íå÷ÿ ãóéó ãàçûìà (êóò ãàçûìà) öñóëó èøëÿíäè êè, áó äà áóðóãëàðûí òóòäóüó òîðïàã ñàùÿëÿðèíè õåéëè àçàëòìàüà, äÿíèç þçöëëÿðè âÿ åñòàêàäàéàíû ñàùÿëÿðäÿí ñÿ-

ìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðäè (Ñ.À.Îðóúîâ âÿ á.). Ùàçûðäà äÿíèç íåôò éàòàãëàðûíäà áó öñóëëà áèð þçöëäÿí 30-à ãÿäÿð ãóéó ãàçûëûð. Àçÿðáàéúàíûí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíäà ìöðÿêêÿá ýåîëîæè øÿðàèòëÿðäÿ äÿðèí âÿ ÷îõ äÿðèí ãóéóëàðûí ãàçûëìàñûíûí åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø òåõíîëîýèéàñû, êîìáèíÿëè ðîòîð-òóðáèí ãàçûìàñûíûí òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèëäè. 1954 èëäÿ òóðáîáóðëàðûí ñûíàüû ö÷öí èëê äÿôÿ íàäèð ñòåíä éàðàäûëäû. Ãàçûìà äÿðèíëèéèíèí àðòìàñû èëÿ áàüëû îëàí òåõíîëîæè ÷ÿòèíëèêëÿðèí ùÿëëè ö÷öí íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðû ãàçûëìàñûíûí ùèäðîäèíàìèê ÿñàñëàðû èøëÿíèëäè. Ãàçûìà àëÿòëÿðèíèí âÿ ãîðóéóúó êÿìÿðëÿðèí òóòóëìàñûíûí òÿáèÿòè þéðÿíèëäè, áóíóíëà áàüëû áàø âåðÿí ãÿçà âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðèí ãàðûøûñûíû àëìàã âÿ îíëàðû ëÿüâ åòìÿê ö÷öí òåõíèêè âàñèòÿëÿð âÿ òåõÁàêû ãàçûìà öñóëó íåôò ãóéóëàðûíûí ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø øòàíãëà âóðìà öñóëó èëÿ ãàçûëìàñûäûð. Èëê äÿôÿ 1884 èëäÿ Áàêûäà òÿòáèã åäèëìèøäèð. Áó öñóë èëÿ 1893 èëäÿ Ãðîçíûäà, ñîíðàëàð èñÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ãóéóëàð ãàçûëìûøäûð. íîëîæè òÿäáèðëÿð ùàçûðëàíäû. 1950 èëäÿí áàøëàéàðàã äÿíèçäÿ àïàðûëàí àõòàðûø-êÿøôèééàò ãàçûìà èøëÿðèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðìàã ö÷öí öçÿí ãàçûìà ãóðüóëàðûíûí éàðàäûëìàñû ìÿñÿëÿñè ãàðøûéà ãîéóëäó. 1958 èëäÿ “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” Èí-òóíóí ëàéèùÿñè öçðÿ èíøà åäèëìèø äàëäûðûëàí èëê öçÿí ãàçûìà ãóðüóñó èñòèñìàðà âåðèëäè. Ãóðüóäàí 7 ì ñó àëòûíäà 850 ì-ëèê ñòðóêòóð-àõòàðûø ãóéóëàðû ãàçûìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿðèí ãóéóëàð (3500 ì-äÿí ÷îõ) 1938 èëäÿ ãàçûëìûøäûð. Àâðîïàäà ÿí äÿðèí (3904 ì) ãóéó 1941 èëäÿ Áèíÿ-Ùþâñàí ñàùÿñèíäÿ, 1953-55 èëëÿðäÿ èñÿ Çèðÿäÿ (4350 ì) ãàçûëûá èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà íåôò ãóéóñóíóí äÿðèíëèéè 1962 èëäÿ 5044 ì-ÿ, 1968 èëäÿ èñÿ 6522 ì-ÿ (“Õÿðÿ-Çèðÿ äÿíèç”) ÷àòäûðûëäû. Àçÿðáàéúàíäà äÿðèí âÿ ÷îõ äÿðèí ãóéóëàðûí ãàçûëìàñûíäà 1960 èëäÿí ñûíàãäàí êå÷èðèëÿí àëìàç áàëòàëàðûí òÿòáèãè âÿ áó áàëòàëàðëà ãàçûìà òåõíîëîýèéàñû òÿêìèëëÿøäèðèëäè. Èëê äÿôÿ 1964 èëäÿ äÿíèçäÿ èíùèðàôû 1150 ì (ãóéóäèáè 3391 ì) îëàí ìàèëè ãóéó ãàçûëäû. Ìöõòÿëèô òèïëè øàðîøêàëû áàëòàëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëäèêäÿ ãóéóëàðûí ÿéðèëèéèíèí ãàíóíàóéüóíëóüó àøêàð åäèëäè. Àçÿðáàéúàí Íåôò âÿ Êèìéà Èí-òóíóí (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû – ÀÄÍÀ) “Íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû” êàôåäðàñûíäà àïàðûëàí àõòàðûøëàð âÿ òÿäãèãàòëàð íÿ-

òèúÿñèíäÿ ìàèëè ãàçûìà íÿçÿðèééÿñèíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ èøëÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ íöôóçëó åëìè ìÿêòÿá éàðàäûëäû. ×ÿòèí øÿðàèòäÿ êè÷èê äèàìåòðëè ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû òåõíîëîýèéàñûíûí ÿñàñëàðû èøëÿíäè (ÀçÄÍÑÅÒËÈ; èíäèêè Àçÿðá. Äþâëÿò Íåôò-Ãàç Ñÿíàéåñè Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òó – Àç.ÄÍÃÑÅÒËÈ). Ìàèëè ãóéóëàðûí ãàçûëìàñûíûí ðèéàçè ìîäåëëÿðè, ùåñàáëàíìàñû ìåòîäèêàñû âÿ òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèíè îïåðàòèâ èäàðÿåòìÿ, ùàáåëÿ íåôò, ãàç âÿ ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðûíäà êóò ìàèëè ãàçûìàíûí ìåòîäèêàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Åíäèðìÿ-ãàëäûðìà ÿìÿëèééàòëàðûíäà éàðàíàí ìöãàâèìÿò ãöââÿëÿðèíè ìèíèìóìà åíäèðìÿéÿ èìêàí âåðÿí ìàèëè ãóéó ïðîôèëèíèí ùåñàáëàíìàñû ìåòîäèêàñû éàðàäûëäû, éþíÿëäèúè-ñàïäûðûúû èøëÿòìÿäÿí ìàèëè ãóéóëàð ãàçûëìàñûíûí éåíè öñóëó òÿêëèô åäèëäè, áþéöê èíùèðàôëû ìàèëè ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû ëàéèùÿëÿðè ùàçûðëàíûá ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Õÿçÿð äÿíèçè àêâàòîðèéàñûíäà ÷ÿòèí øÿðàèòäÿ ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû çàìàíû ãóéó äèâàðëàðû ñöõóðëàðûíûí äàâàìëûëûüûíûí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíà àèä êîìïëåêñ òÿäãèãàò èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëäè. Ãóéó äèâàðëàðûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíèí êèìéÿâè ìåòîäëàðû èøëÿíèëäè âÿ îíëàðûí ãàçûìà äþâðöíäÿ äàâàìëûëûüûíû âÿ ñ. òÿìèí åäÿí àìèëëÿð þéðÿíèëäè. Éóéóúó ìàéåíèí óäóëìàñûíûí âÿ ïèëïèëÿ éàðàíìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ãàéäàëàðû, êîíäóêòîðóí âÿ áèðèíúè àðàëûã êÿìÿðèí áóðàõûëìà äÿðèíëèéèíè òÿéèíåòìÿ ìåòîäèêàñû èøëÿíèëäè; ãàçûìà ìÿùëóëóíóí óäóëìàñûíà ãàðøû òÿòáèã åäèëÿí òÿñèðñèç äîëäóðóúó ìàääÿëÿðèí èøëÿäèëìÿ

“Äÿäÿ Ãîðãóä” öçÿí ãàçûìà ãóðüóñó

673

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí ìîäåðíëÿøäèðèëìèø “Èñòèãëàë” (êå÷ìèø Øåëô-5) éàðûìäàëìà öçÿí ãàçûìà ãóðüóñó

øÿðàèòè âÿ òûõàúéàðàòìà ãàáèëèééÿòè þéðÿíèëäè; ìöõòÿëèô ýèëëÿðèí, êèìéÿâè ðåàýåíòëÿðèí, áàñãûíûí (òÿçéèãèí), òåìï-ð äöøêöëÿðèíèí, åëÿúÿ äÿ ñöðòêö éàüëû ÿëàâÿëÿðèí ãàçûìà àëÿòèíèí òóòóëìàñûíà òÿñèðè àðàøäûðûëäû. Ãóéóéà ãîðóéóúó êÿìÿð áóðàõûëìàçäàí ÿââÿë ãóéó ëöëÿñèíèí ùàçûðëàíìàñûíûí éåíè òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèëèá ìÿíèìñÿíèëäè. Ãàçûìà çàìàíû ÷ûõàðûëàí ñöõóðëàðû àðàøäûðàðàã àíîìàë éöêñÿê ìÿñàìÿ òÿçéèãëÿðèíèí òÿéèíè âÿ ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû ìåòîäèêàñû éàðàäûëäû (ÀçÄÍÑÅÒËÈ). Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí ãàçûìà ñàùÿñèíäÿ èøëÿéèá ùàçûðëàäûãëàðû òåõíèêè âàñèòÿëÿðäÿí (ãàçûìà êÿìÿðëÿðèíèí àøàüû ùèññÿñèíèí êîìïàíîâêà åëåìåíòëÿðè, àðàëûã âÿ ôûðëàíìà äàéàãëàðû, åëàñòèê ñòàáëèçàòîðëàð, ãàçûìà ãûôûëëàðû, ÿêñ êëàïàíëàð âÿ ñ.) Íåôò ñÿíàéåñè, Ãàç Ñÿíàéåñè âÿ Ýåîëîýèéà íàçèðëèêëÿðè òàáåëèêëÿðèíäÿêè ìöÿññèñÿëÿðäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðû ãàçûëìàñûíäà ëàéûí ùèäðàâëèê éàðûëìàñû òÿçéèãèíèí ãèéìÿòè òÿéèí åäèëìèø, ãàçûìà ïðîñåñèíäÿ ãóéó äèâàðëàðûíûí äàâàìëûëûüû ïðîãíîçëàøäûðûëìûø âÿ òÿìèí åäèëìèø; óäóëìàëàðûí ãàðøûñû àëûíìûø, àðàëûã êÿìÿðëÿðèí åíäèðèëìÿ äÿðèíëèêëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, ÷ÿòèí øÿðàèòäÿ äÿðèí ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû ö÷öí ãàçûìà êÿìÿðëÿðèíèí àøàüû ùèññÿñèíèí êîìïîíîâêàñû ëàéèùÿëÿíäèðèëìèø âÿ ñ. Íåôò ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñûíûí åëìè ÿñàñëàðûíûí éàðàäûëìàñûíäà, òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàñûíûí èíêèøàôûíäà Ñ.Ì .Ãóëèéåâ, À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ, Ì.Ï.Ãóëóçàäÿ, Ñ.À.Îðóúîâ, ß.É.Òàüûéåâ, Í.Õ.Áàáàéåâ, Ì.Ê.Ñåéèäðçà, À.À. Ìþâñóìîâ âÿ á.-íûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. ßëäÿ 674

îëóíìóø åëìè âÿ òåõíèêè íàèëèééÿòëÿðèí èñòåùñàëàòäà òÿòáèã åäèëìÿñèíäÿ Ñ.À.Îðóúîâóí, ß.Ô.Ðöñòÿìáÿéîâóí, Ú.Ñ.Ãàñûìçàäÿíèí, Ã.À.Àááàñîâóí, Ì.É. Ñàëàìîâóí, Ò.Ù.Âÿêèëîâóí, Ï.Ù.Íÿçÿðîâóí, É.À.Ñÿôÿðîâóí, Ú.Ã. Èáðàùèìîâóí, Ú.Ù.Ìÿììÿäîâóí, Ñ.Ù. Ìÿùÿððÿìîâóí, Õ.Ñ.Òàòëûéåâèí, À.ß. Ãàñûìîâóí, Ù.Í.Ìÿúèäîâóí, Ø.Õ.Áÿêèðîâóí, Ì.Ì. Ìÿììÿäîâóí, É.Õ.Êÿðèìîâóí, Ù.ß. Õàäèêîâóí, ß.ß.Ãàñûìîâóí, Ô.Á.Ìÿììÿäîâóí âÿ á. õèäìÿòëÿðè ãåéä åäèëìÿëèäèð. Íåôò-ãàç ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñûíäàêû õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ À.Íåìÿòóëëà, Ð.ß. Ðöñòÿìîâ, Ì.À. Ýþé÷àéåâ, Ì.Ï.Êàâåðî÷êèí, À.Êÿðáàëàéûîüëó, Ã.À.Àááàñîâ, É.Õ.Êÿðèìîâ, Ã.È.ßìèðîâ, È.Ñ.Ùöñåéíîâ, Ì.Ì. Ãÿìáÿðîâ, ß.È.Äöíéàìàëûéåâ, Ñ.À.Íàüûéåâ, À.ßìÿíîâ Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû àäûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. 1966-70 èëëÿðäÿ èëê äîìêðàòëû (þçöãàëõàí) öçÿí ãàçûìà ãóðüóëàðûíûí (“Àáøåðîí”, “Àçÿðáàéúàí”) ëàéèùÿëÿðè éàðàäûëäû (“Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” ÄÅÒËÈ) âÿ èíøà åäèëäè. Áó ãóðüóëàðëà äÿíèçäÿ 15-20 ì ñó ãàòû àëòûíäà 1800-3000 ì äÿðèíëèêäÿ àõòàðûø-êÿøôèééàò ãóéóëàðû ãàçûëûðäû. 1975 èëäÿ äÿíèçèí 70 ì-ÿäÿê ñó ãàòû àëòûíäà äÿðèíëèéè 6000 ì-ÿäÿê îëàí êÿøôèééàò ãóéóñó ãàçà áèëÿí “Áàêû” þçöãàëõàí öçÿí ãàçûìà ãóðüóñó èñòèñìàðà âåðèëäè. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ Õÿçÿðäÿ “Áàêû” òèïëè ÿëàâÿ 4 ãóðüó èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. 1975-76 èëëÿðäÿ íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðûíûí ñåìåíòëÿíìÿñèíèí êåéôèééÿòèíèí éöêñÿëäèëìÿñè ùÿääè òàïûëäû (À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ). Ãóéóíóí ñèðêóëéàñèéà ñèñòåìèíèí åëåìåíòëÿðèíäÿ (ùèäðîìîíèòîð áàëòà, ãàçûìà ãûôûëû âÿ ñ.-äÿ) ãàçûìà ìÿùëóëëàðûíûí òóðáóëåíò ðåæèìèíäÿ ùÿðÿ-

êÿòè çàìàíû ùèäðàâëèê áàñãû èòêèëÿðèíè àçàëäàí åôôåêòèâ ÿëàâÿëÿð – éöêñÿêìîëåêóëëó ïîëèìåðëÿð ìöÿééÿí åäèëäè âÿ îíëàðûí ÿí ÿëâåðèøëè ãàòûëûüû òàïûëäû. Éóéóúó ìàéåëÿðÿ ìöõòÿëèô íåôò ÿëàâÿëÿðèíèí òÿñèðèíèí þéðÿíèëìÿñè, ùÿìèí ÿëàâÿëÿðèí òóðáóëåíòëèéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí ÿí ÿëâåðèøëè ãàðûøûãëàðûíû àøêàð åòìÿéÿ øÿðàèò éàðàòäû. Ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû ïðîñåñèíäÿ ðèéàçè äèàãíîñòèêà öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ãàç òÿçàùöðëÿðèíèí à÷ûã íåôò-ãàç ôîíòàíûíà êå÷ìÿñèíè ïðîãíîçëàøäûðìà âÿ ãàðøûñûíû àëìà öñóëó èøëÿíèëèá òÿòáèã åäèëäè, à÷ûã ãàç ôîíòàíûíû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ÅÙÌ ÿñàñûíäà àâòîìàòëàøäûðûëìûø èíôîðìàñèéà-àõòàðûø ñèñòåìè èøëÿíèëèá ñûíàãäàí êå÷èðèëäè. Õÿçÿðèí 100 ìäÿí àðòûã äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðäà àõòàðûø-êÿøôèééàò ãàçûìàñû àïàðìàã ö÷öí 1974-80 èëëÿðäÿ éàðûìäàëìà òèïëè èëê öçÿí ãàçûìà ãóðüóñóíóí (“Øåëô-1”) ëàéèùÿñè èøëÿíèëäè âÿ èíøà åäèëäè (1980). “Øåëô-1”-ëÿ 200 ì ñó ãàòû àëòûíäà 6000 ì-äÿê äÿðèíëèêäÿ êÿøôèééàò ãóéóñó ãàçûìàã ìöìêöí îëäó. Õÿçÿðäÿ áó òèïëè 5 ãóðüó èøëÿéèðäè (“Øåëô-1”, “Øåëô-2”, “Øåëô-3”, “Êàñïìîðíåôò”, “Øåëô-5”). Ñÿðò äÿíèç ìöùèòèíäÿ äÿðèí êÿøôèééàò ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû ö÷öí áåëÿ ãàçûìà ãóðüóëàðûíäà õöñóñè òÿíçèìëÿìÿ ñèñòåìè, ñóàëòû ãàçûìà, äàëüûú âÿ ñ. àâàäàíëûüû ãóðàøäûðûëäû. 1979 èëäÿ Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà êÿøô åäèëìèø “Ýöíÿøëè” éàòàüûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð äÿíèçèí 100 ì-äÿí äÿðèí ñàùÿëÿðèíäÿ ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûí, î úöìëÿäÿí äÿðèí äÿíèç ñòàñèîíàð þçöëëÿðèí éàðàäûëìàñû çÿðóðÿòè ãàðøûéà ÷ûõäû. 1981 èëäÿ èëê äÿôÿ “Êàñïìîðíåôò” ãàçûìà ãóðüóñóíäàí “Ýöíÿøëè” éàòàüûíäà 9 ñàéëû ãóéó, 1983 èëäÿ èñÿ Õÿçÿðèí 50–60 ì äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí “Öìèä” ñàùÿñèíäÿ 3 äÿðèí êÿøôèééàò ãóéóñó ãàçûëäû. “Àçÿðáàéúàí” þçöãàëõàí ãàçûìà ãóðüóñóíäàí ãàçûëàí 4 ñàéëû ãóéóíóí äÿðèíëèéè 6715 ì-ÿ ÷àòäûðûëäû. 1985 èëäÿ “×ûðàã” (Øåëô-2), 1987 èëäÿ “Àçÿðè” (“Øåëô-1”) âÿ “Êÿïÿç” éàòàãëàðûíäà (Øåëô3) èëê êÿøôèééàò ãóéóëàðû ãàçûëäû âÿ áó éàòàãëàð êÿøô îëóíäó. Áó ãóéóëàðûí ôàêòèêè äÿðèíëèêëÿðè 2930–3730 ì-ÿäÿê, äÿíèçèí äÿðèíëèêëÿðè èñÿ 94–123 ì îëìóøäóð. “Éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñûíûí” ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Õÿçÿð äÿíèçèíèí 200 ì-äÿí äÿðèí ñàùÿëÿðèíäÿ êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðìàã ö÷öí ãûñà ìöääÿòäÿ (1996-98) “Äÿäÿ Ãîðãóä” (“Êàñïìîðíåôò”) âÿ “Èñòèãëàë” (“Øåëô-5”) éàðûìäàëìà öçÿí ãàçûìà ãóðüóëàðû äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí ìîäåðíëÿøäèðèëäè âÿ äÿíèçèí 475 âÿ 700 ì äÿðèíëèêëÿðèíäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ùåéäÿð ßëèéåâ àä. “Ëèäåð” éàðûìäàëìà öçÿí ãàçûìà ãóðüóñó

7620 ì-ÿäÿê ãàçûìà èøëÿðèíèí àïàðûëìàñûíà èìêàí éàðàäûëäû. Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí äàùà èêè éåíè öçÿí ãàçûìà ãóðüóñó – þçöãàëõàí “Ãóðòóëóø” âÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ àä. éàðûìäàëìà “Ëèäåð” ãóðüóñó (äÿíèçèí 1000 ì äÿðèíëèéèíäÿ 9140 ì-ÿäÿê ãàçûìà èøëÿðè àïàðà áèëèð) èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Õÿçÿðèí 740 ì äÿðèíëèéèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã öìóìè äÿðèíëèéè 7087 ì îëàí Çÿôÿð-Ìÿøÿë ñòðóêòóðóíäà êÿøôèééàò ãóéóñó äà “Ëèäåð” ãóðüóñó èëÿ ãàçûëìûøäûð (2004). Õàðèúè øèðêÿòëÿðèí “×ûðàã-1” þçöëöíäÿ ãóðàøäûðäûüû ãàçûìà ãóðüóñóíäàí 7442 ì äÿðèíëèêäÿ (èíùèðàôû 6300 ì) À-19 ñàéëû ãóéó ãàçûëìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ ãàçûìà ñàùÿñèíäÿ òÿòáèã åäèëÿí äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí òåõíèêè âàñèòÿëÿð âÿ òåõíîëîæè ïðîñåñëÿð (éåíè åôôåêòèâ ãàçûìà ìÿùëóëëàðû ñèñòåìëÿðè âÿ îíëàðûí òÿìèçëÿíìÿñè ö÷öí àâàäàíëûãëàð, éåíè ñåìåíò ìÿùëóëëàðû âÿ ñåìåíòëÿìÿ àâàäàíëûüû, éöêñÿê åòèáàðëû íÿçàðÿò-þë÷ö úèùàçëàðû âÿ íÿçàðÿò ñèñòåìèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû, 5000 ì-äÿí àðòûã äÿðèíëèêëÿðäÿêè à÷ûã ãóéóëàðäà éàí ëöëÿíèí êÿñèëìÿñè òåõíîëîýèéàñû âÿ ñ.) 21 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí íåôò ñÿíàéåñèíèí äèð÷ÿëìÿñèíÿ çÿìèí éàðàòäû. Õ.Ñ.Òàòëûéåâ, Ù.Í.Ìÿúèäîâ, Ô.É.Çåéíàëîâ

“Ãóðòóëóø” þçöãàëõàí ãàçûìà ãóðüóñó

Íåôò-ãàç÷ûõàðìàíûí òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàñû 19 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíÿ ãÿäÿð íåôò ãóéóëàðäàí éà ôîíòàí öñóëó, éà äà ñàäÿ ìåõàíèêè öñóëëàðëà ÷ûõàðûëûðäû. 1876 èëäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Áàêû ìÿäÿíëÿðèíäÿ äÿðèíëèê íàñîñó èëÿ íåôò÷ûõàðìà öñóëó òÿòáèã åäèëäè. 1897 èëäÿ èñÿ êîìïðåññîðëà (ùàâà ãàëäûðûúûñû) íåôò÷ûõàðìà öñóëó ñûíàãäàí êå÷èðèëäè. 1923-40 èëëÿðäÿ äÿðèíëèê íàñîñó èëÿ âÿ êîìïðåññîðëó íåôò÷ûõàðìà öñóëëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ èøëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Áó öñóëëàðëà èñòèñìàð ö÷öí éåíè êîíñòðóêñèéàëû íåôò-ìÿäÿí àâàäàíëûãëàðû éàðàäûëäû, äÿðèíëèê íàñîñó ãóðüóëàðûíûí èøèíèí íÿçÿðè àñïåêòëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíäû, íÿçàðÿò âÿ òÿäãèãàò ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí õöñóñè úèùàçëàðûí òÿòáèãèíÿ áàøëàíûëäû. Ëàéà ìàéå, éàõóä ãàç (ùàâà) âóðìàãëà ëàé åíåðæèñèíè ñöíè ñóðÿòäÿ ñàõëàìàã ö÷öí 1928 èëäÿ èëê äÿôÿ Áàëàõàíû-Ñàáóí÷ó-Ðàìàíû éàòàüûíäà ñÿíàéå-òÿúðöáÿ èøëÿðèíèí áàøëàíüûúû ãîéóëäó. 1934-1941 èëëÿðäÿ íåôòèí ñûõûëìûø ùàâà âÿ éà ãàç èëÿ ãóéóäàí ÷ûõàðûëìàñû íÿçÿðèééÿñè, ùÿìèí ãóéóëàðûí èøèíèí òÿäãèãè âÿ èø÷è ïàðàìåòðëÿðèí ùåñàáëàíìàñû ãàéäàëàðû, åëÿúÿ äÿ ãóéóëàðûí ñó-ùàâà ãàðûøûüûíûí êþìÿéè èëÿ ìÿíèìñÿíèëìÿñè öñóëó èøëÿíèá ùàçûðëàíäû (Ù.Ì.ßñÿäîâ, Ò.À.Òàùèðîâà âÿ á.). Åéíè çàìàíäà, ëàéëàðûí ùÿëëîëìóø

ãàç ðåæèìëÿðèíäÿ ôîíòàí öñóëó èëÿ ñÿìÿðÿëè èñòèñìàð ìöääÿòëÿðèíèí, ãóéóäàõèëè èñòèñìàð àâàäàíëûãëàðûíûí îïòèìàë êîíñòðóêñèéàëàðûíûí, ãóéóäèáè âÿ ëàé òÿçéèãëÿðèíèí òÿéèíè öçðÿ ýåíèø òÿäãèãàò âÿ òÿúðöáÿ-ñûíàã èøëÿðè àïàðûëäû. Íåôò÷ûõàðìà ïðîñåñëÿðèíè èíòåíñèâëÿøäèðìÿê âÿ äàùà äà ñÿìÿðÿëÿøäèðìÿê ö÷öí õöñóñè ãóéóäàõèëè êîíñòðóêñèéàëàð, î úöìëÿäÿí ãàç-ãóì ñåïàðàòîðëàðû èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû (Ú.ß.Úàááàðçàäÿ, È.Ì.Ìóñàéåâ âÿ á.). 1937-1941 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Íåôò Òÿäãèãàò Èí-òóíäà (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò-Ãàç Ñÿíàéåñè Åëìè Òÿäãèãàò Ëàéèùÿ Èí-òó – ÀçÄÍÃÅÒËÈ-äÿ) íåôò ãóéóëàðûíûí ìÿùñóëäàðëûãëàðûíäàí àñûëû îëàðàã, îíëàðûí èñòèñìàðû ö÷öí ëàçûì îëàí áöòöí àâàäàíëûãëàðû ñÿìÿðÿëè ãàéäàäà ñå÷ìÿéÿ èìêàí âåðÿí íîìîãðàì éàðàäûëäû. 1930-45 èëëÿðäÿ éöêñÿê ìþùêÿìëèéÿ ìàëèê øòàíãëàðûí èñòåùñàë òåõíàëîýèéàñû, éåíè ìàíæåò ïëóíæåðëè âÿ äèýÿð êîíñòðóêñèéàëû íàñîñëàð éàðàäûëäû âÿ òÿòáèã åäèëäè. 1939 èëäÿí íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ Ñ.À.Âÿçèðîâ âÿ á.-íûí òÿêëèô åòäèêëÿðè ãàïàëû ùåðìåòèê òåõíîëîæè ñõåìèí íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ òÿòáèãèíÿ áàøëàíäû. Íåôò÷ûõàðìàíûí áèð ÷îõ òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðè àâòîìàòëàøäûðûëäû. 1945-1960 èëëÿðäÿ áèð ãðóï òÿäãèãàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí (ß.Ì. Ðöñòÿìîâ, Ì.ß. Àáäóëëàéåâ, Ú.ß. Úàááàðçàäÿ, Ê.Ñ.ßëèâåðäèçàäÿ) äÿðèíëèê íàñîñëàðûíûí íîðìàë ñûðàñû, ìàíúàíàã äÿçýàùëàðû, èñòèñìàð ãöëëÿëÿðè âÿ äèýÿð 675

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àâàäàíëûãëàð éàðàäûëìûøäûð. 20 ÿñðèí 50úè èëëÿðèíäÿ íåôò ãóéóëàðûíûí ôîíòàíëà èñòèñìàðû öñóëó õåéëè òÿêìèëëÿøäèðèëäè, îíóí íÿçÿðè ÿñàñëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû, ãóéóäàõèëè àâàäàíëûãëàðûí ñÿìÿðÿëè êîíñòðóêñèéàëàðûíûí ñå÷èëìÿñè, éàòàãëàðûí ôîíòàíëà èøëÿíìÿ äþâðëÿðèíèí óçàäûëìàñû âÿ äèýÿð íÿçÿðè-ïðàêòèêè ìÿñÿëÿëÿð äÿðèíäÿí èøëÿíèëäè. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ, ß.Ô.Ãàñûìîâ, Ç.Ì.Àúàëîâ òÿðÿôèíäÿí ìàéå-ãàç ãàðûøûüûíûí øàãóëè ëèôò áîðóëàðûíäà ùÿðÿêÿòèíèí íÿçÿðè âÿ òÿúðöáè ÿñàñëàðû éàðàäûëìûøäûð. Êîìïðåññîðëà (åðëèôòëÿ) èñòèñìàð öñóëóíóí òåõíèêèòåõíîëîæè úÿùÿòäÿí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ, ïðîñåñëÿðèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ õåéëè èø ýþðöëäö. Øòàíãëû äÿðèíëèê íàñîñëàðûíûí èøèíÿ êåéôèééÿòëè íÿçàðÿòè òÿìèí åòìÿê ö÷öí äèíàìîãðàô ãóðüóñó, èñòèñìàð êÿìÿðèíäÿ ìàéåíèí äèíàìèê

ñèíäÿ ìöõòÿëèô êîíñòðóêñèéàëû ôàñèëÿëè âÿ êè÷èê ãàáàðèòëè ãàçëèôò ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûø, ãàçëèôò ãóéóëàðûíûí îïòèìàë èñòèñìàð ðåæèìëÿðèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí “êîìïöòåð ïðîãðàì ïàêåòëÿðè” èøëÿíèëìèøäèð. 1951 èëäÿí Àçÿðáàéúàíûí íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ êþùíÿ ãîðóéóúó êÿìÿðëÿðäÿ éàí ëöëÿíèí ãàçûëìàñû öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíäû (èíäèêè ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ). 1953-80 èëëÿðäÿ ãóéóäèáè ñàùÿíèí êå÷èðèúèëèéèíè àðòûðìàã ö÷öí ëàéëàðûí ùèäðàâëèê éàðûëìàñû, ëàéëàðà ìöõòÿëèô òóðøóëàðëà òÿñèð åäèëìÿñè, ãóì òÿçàùöðëÿðèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, ãóéóäèáè çîíàíûí ìöõòÿëèô êèìéÿâè êîìïîçèñèéàëàðëà ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè öñóëëàðû èøëÿíèëèá òÿòáèã åäèëäè. Ãàëäûðûúû áîðóëàðäà ïàðàôèíèí ÷þêìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí áîðóëàðûí äàõèëè ñÿòùèíÿ ïîëèìåð âÿ êèìéÿâè ìàääÿëÿð ãàðûøûüûíäàí þðòöê ÷ÿêèëìÿ-

ìåòèê éûüûì ñèñòåìè, äÿíèçäÿêè ìÿäÿíëÿðäÿ èñÿ “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” ÄÅÒËÈ òÿðÿôèíäÿí ëàéèùÿëÿíäèðèëìèø áàñãûëû ùåðìåòèê éûüûì ñèñòåìè òÿòáèã îëóíóð. Ùàñèë îëóíàí íåôò ÿñàñÿí õàðèúäÿí àëûíàí Äèññîëâàí4411 âÿ éåðëè èñòåùñàë îëàí “Àëêàí” òèïëè äååìóëèãàòîðëàðûí òÿòáèãè èëÿ òåðìîêèìéÿâè öñóëëà ùàçûðëàíûá òÿùâèë âåðèëèð. Ì.Ê.Ñåéèäðçà, À.À.ßëèéåâ, ß.Á.Ñöëåéìàíîâ, Ì.Ú.Íÿñèðîâ Ò.Á. Ýþé÷àéåâ âÿ á.-íûí òÿêëèô åòäèêëÿðè éåíè òèïëè ïàíòîíóí âÿ õöñóñè þðòöéöí òÿòáèãè íåôò ÷ÿíëÿðèíäÿ áàø âåðÿí èòýèëÿðèí 90-95% àçàëìàñûíà èìêàí âåðìèøäè. Áèð íå÷ÿ ëàéûí áèð ãóéó âàñèòÿñè èëÿ åéíè âàõòäà-àéð û ë û ã ä à è ñ ò è ñ ì à ð û ìÿãñÿäè èëÿ “Íåôòìàø” Õöñóñè Êîíñòðóêòîð Áöðîñóíäà “ôîíòàí-ôîíòàí”, “íàñîñ-íàñîñ”, “ãàçëèôò-ãàçëèôò” âÿ äèýÿð ñõåìëÿð öçðÿ

Ôîíòàí öñóëó èëÿ íåôò÷ûõàðìàäà ìàéå âÿ ãàçûí ãóéóäèáèíäÿí íåôò éûüûì ìÿíòÿãÿñèíÿ ãÿäÿð ùÿðÿêÿòè ëàéûí òÿáèè åíåðæèñè ùåñàáûíà îëäóüó ö÷öí áó öñóë ùÿì òåõíîëîæè, ùÿì äÿ èãòèñàäè úÿùÿòäÿí äàùà ñÿìÿðÿëèäèð. Áó áàõûìäàí ãóéóëàðûí ôîíòàí äþâðöíöí àðòûðûëìàñû íåôò-ãàç÷ûõàðìàäà ÿí ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð.

Äÿðèíëèê íàñîñó èëÿ íåôò÷ûõàðìà öñóëó õÿðúëÿðèíèí àç îëìàñû, àâàäàíëûüà ãóëëóüóí ñàäÿëèéè, àç ùàñèëàòëû ãóéóëàðûí èñòèñìàðûíûí èãòèñàäè úÿùÿòäÿí äàùà ñÿìÿðÿëè îëìàñû ñÿáÿáëÿðèíäÿí ÷îõ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áó öñóëäà ÿñàñÿí øòàíãëû âÿ éà øòàíãñûç íàñîñ ãóðüóëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Êîìïðåññîð öñóëó èëÿ íåôò÷ûõàðìàäà ëàé åíåðæèñè ìàéåíè éåð ñÿòùèíÿ ãàëäûðìàüà êèôàéÿò åòìÿäèêäÿ, ãóéóäàêû ìàéåíèí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí êîìïðåññîðëà ñûõûëìûø èø÷è àýåíòèí (ãàç âÿ éà ùàâà) åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Ñûõûëìûø ùàâà èñòèôàäÿ åäèëÿí öñóë "åðëèôò", ñûõûëìûø ãàç èñòèôàäÿ åäèëÿí öñóë èñÿ "ãàçëèôò" èñòèñìàð öñóëó àäëàíûð.

ñÿâèééÿñèíè þë÷ìÿê ö÷öí èñÿ “åõîëîò” ãóðüóñó èøëÿíèëäè. 1950 èëäÿ êîìïðåññîð ãóéóëàðûíû àøàüû òÿçéèãäÿ èøÿ ñàëìàã ö÷öí èëê äÿôÿ òÿêëèô âÿ òÿòáèã åäèëìèø áóðàõûëûø êëàïàíû ÑÑÐÈ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäö (Ì.ß.Àáäóëëàéåâ). Èëê äÿôÿ ãåéðè-íéóòîí õàññÿëè íåôòëÿðèí êîìïðåññîð öñóëó èëÿ èñòèñìàðû ìÿñÿëÿëÿðèíèí ýåíèø òÿäãèãè ùÿéàòà êå÷èðèëäè (À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ). Êîìïðåññîð ñèñòåìèíèí èøèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí àðòûðûëìàñû, ãóéóäàõèëè êîíñòðóêñèéàëàðûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ãóéóëàðûí èñòèñìàðûíäà éàðàíàí ìöðÿêêÿáëÿøìÿëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ õåéëè åëìèïðàêòèê òÿäãèãàò, ëàéèùÿ âÿ òÿúðöáÿ-ñûíàã èøëÿðè àïàðûëìûø, éåíè òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéà èøëÿíèëìèøäèð. Éàòàãäà éöêñÿê òÿçéèãëè ãàç ãóéóëàðû èñòèñìàð åäèëÿí çàìàí, îíëàðäàí ùàñèë îëóíàí ãàçëà ãàçëèôò ãóéóëàðû èøëÿäèëèð êè, áó äà êîìïðåññîðñóç ãàçëèôò öñóëó àäëàíûð. Áó öñóëäàí “Ýöíÿøëè”, Ãóì àäàñû, Áàùàð, Ñÿíýÿ÷àëÄóâàííû-Õÿðÿ, Çèðÿ à., Ïèðàëëàùû à. âÿ ñ. éàòàãëàðäà èñòèôàäÿ åäèëèð. “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” Äþâëÿò Åëìè-Òÿäãèãàò Ëàéèùÿ Èí-òóíäà (ÄÅÒËÈ) ñîí âàõòëàðäà àïàðûëìûø åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè íÿòèúÿ-

ñè öñóëó èøëÿíèëäè. Éåðàëòû âÿ éåðöñòö ìÿäÿí àâàäàíëûüûíûí êîððîçèéàéà óüðàìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí èíùèáèòîðëàð (ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ) èøëÿíèëäè. Äÿðèíëèê íàñîñ èëÿ èñòèñìàð öñóëóíäà ÿñàñÿí øòàíãëû âÿ éà øòàíãñûç íàñîñ ãóðüóëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. ÀÐÄÍØ-èí “Äàëìà ãóðüóëàðûíûí òÿìèðè âÿ êèðàéÿñè öçðÿ åêñïåðèìåíòàë èñòåùñàëàò ìöÿññèñÿñè”íäÿ ìÿðêÿçäÿíãà÷ìà âÿ äèàôðàãìàëû åëåêòèðèê äàëìà íàñîñ ãóðüóëàðû ùàçûðëàíìûø, òÿêìèëëÿøäèðèëìèø âÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. Íåôòãàç÷ûõàðìàíûí èíòåíñ è â ë ÿ ø ä è ð è ë ì ÿ ñ è ìÿãñÿäèëÿ ùàçûðäà ãóéóäèáè çîíàéà àøàüûäàêû öñóëëàðëà òÿñèð åäèëèð: ãóéóäèáè çîíàíûí áÿðêèäèëìÿñè, ëàéûí ùèäðàâëèê éàðûëìàñû, ãóéóäèáè çîíàíûí òóðøó, ñÿòùè àêòèâ ìàääÿ âÿ ùÿëëåäèúèëÿðëÿ èøëÿíìÿñè, ñó àõûíëàðûíûí òÿúðèäè âÿ ñ. Áó ñàùÿäÿ éåíè òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàëàð ÀçÄÍÃÑÅÒËÈ âÿ “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” ÄÅÒËÈ òÿðÿôèíäÿí ìöòÿìàäè îëàðàã èøëÿíèëìèøäèð. Íåôòèí éûüûëìàñû, ùàçûðë à í ì à ñ û â ÿ í ÿ ã ë è . Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ãóéóëàðûí ìÿùñóëóíóí éûüûëìàñû ö÷öí ãóðóäàêû ìÿäÿíëÿðäÿ Ñ.À.Âÿçèðîâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô îëóíìóø ùåð-

676

àâàäàíëûãëàð éàðàäûëìûø âÿ íåôò éàòàãëàðûíäà ýåíèø òÿòáèã åäèëìèøäèð (Ø.Ò.Úÿôÿðîâ, Â.Ùàúûéåâ, Î.ßôÿíäèéåâ). Ãóéóëàðûí èñòèñìàðûíûí, àâàäàíëûüûíûí âÿ èø ðåæèìèíèí ñå÷èëìÿñèíè òÿìèí åäÿí àâòîìàòëàøäûðûëìûø ñèñòåì èøëÿíìèø, Àçÿðáàéúàíûí âÿ á. ðåýèîíëàðûí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð (Á.ß.ßçèìîâ, Ã.ß.Ìÿììÿäîâ âÿ Ø.Ì.Ðÿùèìîâ). Íåôò âÿ ãàç ãóéóëàðûíûí èñòèñìàðûíûí òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ èíêèøàôûíäà ß.Ú.ßìèðîâóí, Ë.Ñ.Ìÿëèêàñëàíîâóí, Ø.Í.ßëèéåâèí, ß.Ì.Ðöñòÿìîâóí, À.Ì.Õàñàéåâèí, Ê.Ñ.ßëèâåðäèçàäÿíèí, Ì.Ê.Áàüûðîâóí, Í.Á.Íóðèéåâèí, Ô.ß.Áàáàçàäÿíèí, À.Ì.Ðÿñóëîâóí, ß.Ì.Øèðèíîâóí, Ð.Ñ. Ãóðáàíîâóí, Ô.ß.Ùöñåéíîâóí, Ê.Ã. Ìÿììÿäîâóí, Ê.Ð.Áàüûðîâóí, Ð.Ú. Áàáàéåâèí, Ì.ß.Ìöðñÿëîâàíûí, Ì.Ú. Íÿñèðîâóí, È.É. ßôÿíäèéåâèí, É.Ì. ßëèéåâèí, Ø.Ñ.Ìþâëàìîâóí, Í.À.Ðçàçàäÿíèí, Á.È.Ñóëòàíîâóí, Ð.Ï.Ãóëèéåâèí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. 1994 èëèí ñåíòéàáðûíäà “Àçÿðè-×ûðàãÝöíÿøëè” éàòàãëàðûíûí áèðýÿ èøëÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ èìçàëàíìûø “ßñðèí ìöãàâèëÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñè” ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ íåôò÷ûõàðìàäà ãàáàãúûë òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéà òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíäû êè, áó äà 2004 èëäÿ ×ûðàã-1 þçöëöíäÿí ýöí ÿðçèíäÿ 20 ìèí ò-à ãÿäÿð íåôò, 3,5 ìëí. ì3 ãàç ùàñèë åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðäè. “Ýöíÿøëè” éàòàüûíäàí ùàñèë åäèëÿí ñÿìò ãàçûíûí íÿãëè ö÷öí 1994 èëäÿ ÀÁØ-ûí “Ïåííçîéë” øèðêÿòè ñûõûúû êîìïðåññîð ñòàíñèéàñû òèêèá èñòèôàäÿéÿ âåðìèøäèð. Ñîíðàäàí ÀÐÄÍØ-íèí àïàðäûüû éåíèäÿíãóðìà âÿ ýåíèøëÿíäèðìÿ èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ýöúëÿíäèðèëìèø áó ñòàíñèéà ýöíäÿ 47,4 ìëí ì3 ãàçûí òÿëàáàò÷ûéà ÷àòäûðûëìàñûíà èìêàí éàðàòìûøäûð. Ãóéóëàðäà ëàé-ãóéó ñèñòåìèíèí äàèìè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàíûëìàñû âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè ö÷öí õöñóñè íÿçàðÿò ñèñòåìëÿðèíèí èñòèôàäÿñè, ãóéóëàðûí ìöõòÿëèô êîíñòðóêñèéàëû ñöçýÿúëÿðëÿ òàìàìëàíìàñû, î úöìëÿäÿí èñòèñìàð ãóéóëàðûíäà ýåíèøëÿíÿí ñöçýÿú òÿòáèã åäèëìÿñè êèìè ìöàñèð òåõíèêè-òåõíîëîæè éåíèëèêëÿð ãóéóëàðûí äàùà éöêñÿê ùàñèëàòëà âÿ óçóí ìöääÿò, ìöðÿêêÿáëÿøìÿëÿðÿ éîë âåðèëìÿäÿí, èñòèñìàðûíà èìêàí âåðìèøäèð. “Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè” éàòàãëàðûíäàí ñÿìò ãàçûíûí éûüûëìàñû âÿ éöêñÿê òÿçéèãëè êîìïðåññîð àãðåãàòëàðû âàñèòÿñèëÿ ñûõûëàðàã òÿêðàð ëàéà âóðóëìàñû ìÿãñÿäèëÿ õöñóñè òåõíîëîæè þçöë òèêèëèð. Áó ëàéèùÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàòàã öçðÿ äàùà éöêñÿê íåôòâåðìÿ ÿìñàëûíà íàèë îëóíàúàãäûð. ßä.: Á à ü û ð î â Ì . Ê . â ÿ á . Íåôò÷ûõàðìàíûí òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéàñû, Á., 1999; ßëèéåâ Ô.ß., Ãóðáàíîâ Ð.ß., Àááàñîâ ß.Í., Íóðèéåâ Í.Á. Ãóéóëàðûí øòàíãëû íàñîñ ãóðüóëàðûíûí íÿçàðÿò âÿ äèàãíîñòèêàñû, Á., 2002; Ê à ì è ë î â Ì.À., Íÿñèðîâ Ì.Ú., Ìÿììÿä î â Ì . Ð ., Íåôò âÿ ãàç ãóðüóëàðû âÿ òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðè, Á, 2003.

ãàòû áàðêàñäà áèðëÿøäèðèëÿðÿê, êè÷èê äÿðèíëèêëÿðäÿ ãàçûìà èøëÿðè àïàðûëäû. Ùÿìèí äþâðäÿ äÿíèç íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè ö÷öí åñòàêàäà òèïëè ãóðüóëàðäàí èñòèôàäÿ ìÿñÿëÿñè äÿ èðÿëè ñöðöëäö. 20 ÿñðèí 40úû èëëÿðèíèí èêèíúè éàðûñûíäà ìåòàë þçöëëÿðèí êîíñòðóêñèéàñû òÿêìèëëÿøäèðèëäè âÿ îíëàðûí ñóöñòö ùèññÿñè àðòûã èðè áëîêëàðäàí ãóðàøäûðûëìàüà áàøëàíäû. À÷ûã äÿíèçäÿ íåôò éàòàãëàðûíûí êÿøôèééàòû ö÷öí éåíè òèïëè èðèáëîêëó ìåòàë þçöëëÿð, 10 ìÿäÿê äÿðèíëèêëÿðäÿ òèêèíòè-ãóðàøäûðìà èøëÿðèíè ñÿíàéåëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðÿí ËÀÌ âÿ ÌÎÑ (Ñ.À.Îðóúîâ, É.À.Ñÿôÿðîâ âÿ á.) òèïëè èðèáëîêëó ñòàñèîíàð þçöëëÿðèí ëàéèùÿëÿðè èøëÿíèëèá ùàçûðëàíäû (1946). Ýöðýàí éàòàüûíäà àøûðûìû 14 ì îëàí èëê åñòàêàäà òèêèëäè (1948). Äÿíèç éàòàãëàðûíûí èøëÿíèëìÿñè ö÷öí äÿíèç åñòàêàäàëàðû êîíñòðóêñèéàëàðû âÿ îíëàðûí ãóðàøäûðûëìà öñóëëàðûíûí éàðàäûëìàñû (1947) ãàçûìà, íåôò÷ûõàðìà, íåôòèí òîïëàíìàñû âÿ íÿãëè ìÿñÿëÿëÿðèíèí êîìïëåêñ ùÿëëèíÿ èìêàí éàðàòäû. Ñîíðàêû ìÿðùÿëÿäÿ äÿíèçèí 30 ì-ÿäÿê äÿðèíëèêëÿðè ö÷öí èðè áëîêëàðäàí ãóðàøäûðûëàí âÿ êóò ãàçûìàéà èìêàí âåðÿí “Øèò”, “Ýèïðîìîðíåôò-I” (1955), “Ýèïðîìîðíåôò-IM” âÿ “ÝèïðîÌÎÑ” ìåòàë þçöëëÿðèí ëàéèùÿëÿðè èøëÿíäè. Èðèáëîêëó þçöëëÿðäÿí Íåôò Äàøëàðû, Ãóì àäàñû, Äàðâèí êöïÿñè, Çèðÿ âÿ äèýÿð èðè íåôò éàòàãëàðûíäà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Äÿíèçèí 60 ì-ÿäÿê äÿðèíëèêëÿðè ö÷öí éàðàäûëàí éåíè òèïëè þçöë áîðóëàðûíäàí ãàéíàã åäèëìèø ïèðàìèäàøÿêèëëè äþðä äàéàã áëîêóíäàí âÿ áó áëîêëàðà èñòèíàä åäÿí þçöëëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Þçöëöí ùèññÿëÿðèíèí

84 ì ñó ãàòû àëòûíäà êóò (6 ãóéó) ãàçûìàã ö÷öí î äþâðäÿ ÿí äÿðèí ñòàñèîíàð þçöëöí ëàéèùÿñè èøëÿíÿðÿê (Ô.Ì.Ùàúûéåâ âÿ È.Ì.Ùàúûéåâ) òèêèíòèñè áàøà ÷àòäûðûëäû. 1979 èëèí àïðåëèíäÿ ùÿìèí þçöëäÿí ãàçûëàí èëê ìàèëè ãóéó èëÿ áþéöê íåôò åùòèéàòûíà ìàëèê Ýöíÿøëè éàòàüû àøêàð åäèëäè. Éàòàüûí èøëÿíèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí 97,5 ì äÿðèíëèêäÿ äàéàã áëîêëàðû îëàí èêèíúè ñòàñèîíàð þçöë èñòèñìàðà âåðèëäè. Ùÿìèí ëàéèùÿíèí èøëÿíèëìÿñèíäÿ èëê äÿôÿ ãàçûìà âÿ èñòèñìàð àâàäàíëûüûíûí ìîäóëëàðäà èðèáëîêëó ãóðàøäûðûëìàñû, áÿíäëÿðèí ãàëûíäèâàðëû, áþéöê äèàìåòðëè áîðóëàðäàí ùàçûðëàíìàñû ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèëäè. Ýöíÿøëè éàòàüûíûí èøëÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð äÿðèí äÿíèç íåôò-ìÿäÿí ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûíûí, î úöìëÿäÿí äàéàã áëîêëàðûíûí âÿ òåõíîëîæè àâàäàíëûã ìîäóëëàðûíûí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ òèêèíòèñèíèí éåíè êîíñòðóêñèéà âÿ òåõíîëîýèéàñû, îíëàðûí äÿíèçäÿ äàøûíìàñû âÿ ãóðàøäûðûëìàñû öñóëëàðû äà ãûñà ìöääÿòäÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ òÿòáèã åäèëäè. Ñòàñèîíàð äÿðèí äÿíèç þçöëëÿðèí (ÄÄÞ) òèêèíòèñè èëÿ ÿëàãÿäàð äàéàã áëîêëàðûí ñóéà áóðàõûëìàñû, äÿíèçäÿ þç ÷ÿêèñè ùåñàáûíà öçìÿ ãàáèëèééÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê äàøûíìàñû âÿ ãóðàøäûðûëìàñûíûí éåíè ñÿìÿðÿëè (“ãóéó äîãëàðû” âÿ áóíóíëà éàíàøû äÿðèí êàíàëëàðûí òèêèëìÿñèíÿ åùòèéàúûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû, þçöëëÿðèí ìåòàë òóòóìóíóí 16-20% àçàëìàñû âÿ ñ.) òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ùÿéàòà êå÷èðèëäè. “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” Äþâëÿò Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èí-òóíäà (ÄÅÒËÈ-äÿ) èøëÿíìèø äàéàã áëîêëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû âÿ äà-

Äÿíèçèí äÿðèíëèéèíäÿí àñûëû îëàðàã ñòàñèîíàð þçöëëÿðèí òèêèëìÿ äèíàìèêàñû

Í.Á.Íóðèéåâ, ß.Ù.Àñëàíî â

Äÿíèç ùèäðîòåõíèêè âÿ ìÿäÿí ãóðüóëàðû Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ íåôò ãóéóëàðû ãàçûìàã ö÷öí ñöíè þçöëëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê èäåéàñû ùÿëÿ 19 ÿñðèí àõûðëàðûíäà ìåéäàíà ýÿëñÿ äÿ, èëê òàõòà äèðÿêëè ñöíè þçöë 1924 èëäÿ Áèáèùåéáÿò áóõòàñûíäà ãóðàøäûðûëäû. 1935 èëäÿ Ïèðàëëàùû à-íûí øì. ùèññÿñèíäÿ èëê ìåòàë þçöëëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Þçöëëÿðèí äèðÿêëÿðè äÿíèçèí äèáèíÿ ãàçûìà âÿ ñåìåíòëÿìÿ öñóëó èëÿ áÿðêèäèëèðäè. 1936 èëäÿ ãàçûìà àãðå-

ñòàíäàðòëàøäûðûëìàñû îíëàðûí ìöõòÿëèô äÿðèíëèêëÿð ö÷öí íîðìàë ñûðàñûíû éàðàòìàüà èìêàí âåðèðäè. Õÿçÿðäÿ áþéöê äÿðèíëèêëÿðäÿ ãóðàøäûðûëàí ñòàñèîíàð þçöëëÿð ïðèçìà, ïèðàìèäà âÿ éà ïàçøÿêèëëè äàéàã áëîêëàðû öçÿðèíäÿ ãóðóëóðäó. 1974-76 èëëÿðäÿ äÿíèç íåôò-ãàç ìÿäÿí âÿ ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûí éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿ

øûíìàñû öñóëó ñîíðàëàð Áàëòèê äÿíèçèíäÿ (“Êàëèíèíãðàäìîðíåôòãàç” ÈÁ) âÿ Úÿíóáè ×èí äÿíèçèíèí Âéåòíàì øåëôèíäÿ òÿòáèã åäèëäè. Õÿçÿðèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ àøêàð åäèëìèø ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðûí íåôòãàç åùòèéàòëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Áàêû Äÿðèí Þçöëëÿð Ç-äó (2003 èëäÿí Ù.ßëèéåâ àä.) òèêèëäè (áàõ Íåôò 677

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

“Ìÿðêÿçè Àçÿðè” éàòàüûíäà ãóðàøäûðûëìûø þçöëöí äàéàã áëîêëàðû

ùàñèëàòû). 1985 èëäÿ èëê äàéàã áëîêó ùàçûðëàíûá Ýöíÿøëè éàòàüûíäà ãóðàøäûðûëäû. Ùàçûðäà Ýöíÿøëè éàòàüûíäà äÿíèçèí 84158 ì äÿðèíëèêëÿðèíäÿ 15 þçöë òèêèëìèøäèð (2005). Þçöëëÿðèí öñò ùèññÿñè 2-3 ìÿðòÿáÿëèäèð. ÄÄÞ-íöí òåõíîëîæè ìîäóëëàðûíûí, êîíñòðóêòîð èøëÿðèíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ òèêèëìÿñèíäÿ Ã.À.Àááàñîâóí, ß.Á. Ñöëåéìàíîâóí, Ì.À.Ìÿììÿäîâóí, ß.ß. Çåéíàëîâóí, À.Ä.ßëèéåâèí, À.Ì. Úÿôÿðîâóí, Í.ß.ßëèéåâèí Ô.ß.Ìÿììÿäîâóí, Ñ.Ú.Èáðàùèìîâóí, Ô.Ì.Ùàúûéåâèí, È.Ì.Ùàúûéåâèí, Í.Ì.Ùöñåéíîâóí, Ê.Ñ.ßëèâåðäèçàäÿíèí, Ð.Ù.Ùÿñÿíîâóí, È.Ô.Ñìàýèíèí âÿ á.-íûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà àøêàð åäèëìèø éàòàãëàðûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ö÷öí òèêèëìèø åñòàêàäàëàðûí âÿ åñòàêàäàéàíû ìåéäàí÷àëàðûí öìóìè óç. 420 êì-ÿ, þçöëëÿðèí ñàéû èñÿ 870-ÿäÿêäèð. Äÿíèçèí äÿðèíëèéèíäÿí àñûëû îëàðàã íåôò-ìÿäÿí ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûíûí òèêèëìÿ äèíàìèêàñû äèàãðàìäà âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äÿíèç íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí òèêèëìÿñè âÿ éà àáàäëàøäûðûëìàñû êîìïëåêñèíÿ äàõèë îëàí áöòöí òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèí âÿ ãóðüóëàðûí (ùàñèë îëóíàí ìÿùñóëëàðûí éûüûëìàñû, ùàçûðëàíìàñû âÿ íÿãëè, íåôò òåðìèíàëëàðû âÿ ãàç éûüûì ìÿíòÿãÿëÿðè, áîðó êÿìÿðëÿðè, ëàé òÿçéèãèíèí ñàõëàíûëìàñû ñèñòåìè âÿ ñ.) ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ÿñàñÿí “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” ÄÅÒËÈ-äÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Äÿíèç íåôò éàòàãëàðûíûí àáàäëàøäûðûëìàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàíäà ñòàñèîíàð äÿðèí äÿíèç þçöëëÿðèíèí äàéàã áëîêëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû, äàøûíìàñû âÿ äÿíèçäÿ ãóðàøäûðûëìàñû öçðÿ ÷îõøàõÿëè òèêèíòè ñÿíàéåñè éàðàäûëìûøäûð. Åñòàêàäà678

ëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éàòàãëàðûí àáàäëàøäûðûëìàñû èëê äÿôÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìèø âÿ 1950-70 èëëÿðäÿ ýåíèø èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Áó öñöëëà ñàùèëÿ éàõûí âÿ äÿíèçèí äÿðèíëèéè 40 ì-ÿ ãÿäÿð îëàí éàòàãëàð àáàäëàøäûðûëûð. “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” ÄÅÒËÈ-íèí ëàéèùÿëÿðè ÿñàñûíäà Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäà îëàí “Ýöðýàí-äÿíèç”, “Àáøåðîí êöïÿñè”, “Äàðâèí êöïÿñè”, “Ãóì-äÿíèç”, “Ñÿíýÿ÷àë-äÿíèç–Äóâàííû-äÿíèç–Õÿðÿ-Çèðÿ à.-ñû”, “Ïàë÷ûã ïèëïèëÿñè”, “Íåôò Äàøëàðû” éàòàãëàðû åñòàêàäàëàðäàí âÿ åñòàêàäàéàíû ìåéäàí÷àëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ àáàäëàøäûðûëìûøäûð. Ùàñèëàò ãóéóëàðû åñòàêàäàéàíû ìåéäàí÷àëàðäà ëàéèùÿëÿíäèðèëèð. “Íåôò Äàøëàðû” éàòàüûíäà, ÷îõøàõÿëè åñòàêàäàëàðäà, åñòàêàäàéàíû âÿ ñöíè àäàëàðäà èðè ñÿíàéå îáéåêòëÿðè ëàéèùÿëÿíäèðèëìèø âÿ òèêèëìèøäèð. Íåôò Äàøëàðûíäà ñöíè àäàäà òèêèëìèø 48 ÌÂò ýöúöíäÿ ãàç-òóðáèí èíòèãàëëû åëåêòðèê ñòàíñèéàñû “Íåôò Äàøëàðû”, “Ïàë÷ûã ïèëïèëÿñè” éàòàãëàðûíû, ùÿì÷èíèí “Ýöíÿøëè” éàòàüûíû åëåêòðèê åíåðæèñè èëÿ òÿìèí åäèð. Åëåêòðèê åíåðæèñè “Ýöíÿøëè” éàòàüûíà 2 ÿäÿä ñóàëòû êàáåëëÿ âåðèëèð. Íåôò Äàøëàðûíäà, äöíéàäà èëê äÿôÿ, ïîëàä äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ 5 âÿ 9 ìÿðòÿáÿëè áèíàëàð òèêèëìèøäèð. Äÿíèçèí äÿðèíëèéè àðòäûãúà, ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàðûí òèêèëìÿñèíÿ âÿ òÿìèðèíÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð äÿ àðòûð âÿ éàòàãëàðûí àáàäëàøäûðûëìàñûíäà åñòàêàäà öñóëóíóí ñÿìÿðÿëèëèéè àçàëûð. Äÿðèí äÿíèç þçöëëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ äÿíèçèí 60 ì-äÿí ÷îõ äÿðèíëèéèíäÿêè éàòàãëàð àáàäëàøäûðûëûð. “Ýåíåðàë Øûõëèíñêè” âÿ “Àçÿðáàéúàí” êðàí-ýÿìèëÿðè, “Ñöëåéìàí Âÿçèðîâ” áîðóäöçÿí ýÿìèñè (äÿíèçèí 195 ì äÿðèíëèéèíäÿ äèàì.

219-820 ìì îëàí áîðóëàðû äèáÿ äöçÿ áèëèð) âÿ “Èñðàôèë Ùöñåéíîâ” áîðóäöçÿí ýÿìèñè (äÿíèçèí 300 ì äÿðèíëèéèíäÿ äèàì. 219-820 ìì îëàí áîðóëàðû äöçÿ áèëèð) èëÿ àïàðûëàí èøëÿð äÿíèçèí 60 ì-äÿí ÷îõ äÿðèíëèéèíäÿ îëàí íåôò, ãàç-êîíäåíñàò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ ýöúëö òÿêàí âåðäè. “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” ÄÅÒËÈ-äÿ 1974 èëäÿí áàøëàéàðàã áèð íå÷ÿ òèïëÿøäèðèëìèø ñõåì öçðÿ (áèð, èêè, äþðä áëîêëó, ïèðàìèäà âÿ ïðèçìàøÿêèëëè) ñòàñèîíàð ÄÄÞ-ëÿðè ëàéèùÿëÿíäèðèëäè. ÄÄÞíöí öñò òèêèëèñè 2 ìÿðòÿáÿëè îëóð âÿ – ãàçìà, òåõíîëîæè, éàøàéûø, åíåðæè âÿ äèýÿð éàðäûì÷û áëîêëàðû þçöíäÿ úÿìëÿøäèðèð. Ëàéèùÿëÿíäèðèëÿí ÄÄÞ-ëÿðäÿêè âåðòîëéîò ìåéäàí÷àëàðû èø÷èëÿðèí ÄÄÞ-éÿ ýåäèáýÿëìÿñèíè âÿ åùòèéàò ùèññÿëÿðèí äàøûíìàñûíû àñàíëàøäûðûð. Àëòû ÿäÿä ãóéó ãàçûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí èëê ÄÄÞ 1978 èëäÿ “Ýöíÿøëè” éàòàüûíäà äÿíèçèí 84 ì äÿðèíëèéèíäÿ ãóðàøäûðûëäû âÿ ùàñèë îëóíàí ÷îõôàçàëû ãóéó ìÿùñóëó ñóàëòû áîðó êÿìÿðè âàñèòÿñèëÿ Íåôò Äàøëàðû ð-íóíà – ñåïàðàñèéà ìÿíòÿãÿñèíÿ íÿãë îëóíäó. Èí-ò òÿðÿôèíäÿí “Ýöíÿøëè” éàòàüûíäà 14 ÿäÿä ÄÄÞ ëàéèùÿëÿíäèðèëäè (4 ÿäÿä ãîâøàã þçöë îëìàã øÿðòè èëÿ) âÿ òèêèëäè. Ùÿð ÄÄÞ-äÿ 12-32 ùàñèëàò ãóéóñó ãàçûëûð, ãóéó ìÿùñóëó ÄÄÞ-äÿ þë÷öëöð, ÷îõôàçàëû ìÿùñóë ùàëûíäà ãîâøàã þçöëÿ éþíÿëäèëèð, îðàäà ñåïàðàñèéà îëóíóð, ìàéå-íàñîñëàð âàñèòÿñèëÿ, ãàç èñÿ þç òÿçéèãè ùåñàáûíà Íåôò Äàøëàðû ð-íóíà íÿãë åäèëèð. “Ýöíÿøëè” éàòàüûíäà ùàñèë îëóíàí íåôòèí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí Íåôò Äàøëàðû ð-íóíäà èðèëÿøäèðèëìèø íåôòòîïëàìà éûüûì ìÿíòÿãÿñè, ãàçûí ñàùèëÿ íÿãëè ö÷öí èñÿ ìÿùñóëäàðëûüû ýöíäÿ 7,6 ìëí. ì3 âÿ ÷ûõûø òÿçéèãè 5,5 ÌÏà îëàí êîìïðåññîð ñò. òèêèëìèøäèð. “Ýöíÿøëè” éàòàüûíäà ëàé òÿçéèãèíè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñàõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ èêè þçöëäÿ ãóðàøäûðûëìûø ìÿùñóëäàðëûüû ýöíäÿ 4000 ì3, òÿçéèãè 19 ÌÏà îëàí íàñîñ ñò. âàð. Éàòàãäà êîìïðåññîðñóç ãàçëèôò èñòèñìàðû ëàéèùÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Àøàüû òÿçéèãëè ãàçëàðûí éûüûëìà ñèñòåìè éàðàäûëìûø âÿ îíó Íåôò Äàøëàðû ð-íóíà íÿãë åòìÿê ö÷öí 4 ñàéëû ÄÄÞ-äÿ ìÿùñóëäàðëûüû ýöíäÿ 4,0 ìëí ì3, ÷ûõûø òÿçéèãè 1,9 ÌÏà îëàí êîìïðåññîð ñò. òèêèëìèøäèð. Éàòàãäà ùàñèëàòû àðòûðìàã ö÷öí ö÷ þçöëöí (4, 11 âÿ 14 ñàéëû ÄÄÞ-ëÿð) òåõíîëîæè ùèññÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ëàéèùÿñè èøëÿíìèøäèð âÿ òèêèíòèñè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Äÿíèç íåôò éàòàãëàðûíäàí ùàñèë îëóíàí êàðáîùèäðîýåí ìÿùñóëó ñàùèëÿ ñóàëòû áîðó êÿìÿðëÿðè âàñèòÿñèëÿ íÿãë îëóíóð. Ñóàëòû áîðó êÿìÿðëÿðè äÿíèçèí äèáèíÿ ñÿðáÿñò äîëäóðìà öñóëó èëÿ âÿ áîðóäöçÿí ýÿìè âàñèòÿñèëÿ äöçöëöð. 1994 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí “Éåíè íåôò ñòðàòåýèéàñû”íûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð “Àçÿðè”, “×ûðàã” âÿ “Ýöíÿøëè” éàòàãëàðûíäà äÿíèçèí äÿðèíëèéèíèí 200 ìäÿí àðòûã ùèññÿñè ìÿíèìñÿíèëìÿéÿ, áöòöí íåôò ÿìÿëèééàòëàðûíäà äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí éåíè òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéà òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíûëäû. Ìÿäÿíëÿðèí òèêèëìÿñèíäÿ àøàüûäàêû øÿðòëÿð ÿñàñ ýþòöðöëöð: þçöëëÿðäÿí íåôòëè ëàé áîéó öôöãè ãàçûëàí èñòèñìàð ãóéóëàðû âàñèòÿñèëÿ éöêñÿê íåôò ùàñèëàòû ÿëäÿ åäèëèð âÿ áóíóíëà äà éàòàüûí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíäÿ èñòèñìàð ãóéóëàðûíûí ñàéû àçàëûð (äðåíàæ ñàùÿñèíèí áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðòìàñû ùåñàáûíà); ëàé òÿçéèãèíè ñàõëàìàã ö÷öí èñòèñìàðûí èëê ýöíëÿðèíäÿí ëàéà ñó âóðóëìàñû òÿìèí åäèëèð; ùàñèë åäèëÿí íåôòèí âÿ ãàçûí òîïëàíìàñû, íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð áöòöí òåõíîëîæè ïðîñåñëÿð àéðûëûãäà òèêèëìèø òåõíîëîæè þçöëëÿðäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. “Àçÿðè-×ûðàã-Ýöíÿøëè” éàòàãëàðûíäà õàðèúè ñÿðìàéÿ ùåñàáûíà ×ûðàã-1 þçöëöíäÿí ÿëàâÿ 4 íåôò ùàñèëàòû þçöëöíöí (ùÿð þçöëäÿí 48 ãóéó ãàçûëìàãëà) âÿ 2 òåõíîëîæè þçöëöí òèêèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. ßä.: Õÿçÿðèí íåôò-ãàç åùòèéàòëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè âÿ ïåðñïåêòèâëÿðè. “Äÿíèçíåôòãàçëàéèùÿ” ÄÅÒËÈíèí åëìè ÿñÿðëÿð òîïëóñó. Á., 1999; Ì à ì å ä î â Ô . À . Îáóñòðîéñòâî ìîðñêèõ íåôòÿíûõ è ãàçîâûõ ìåñòîðîæäåíèé. Á., 1997; à ó ñ å é í î â × . Ñ . è äð. Îáóñòðîéñòâî ìîðñêèõ íåôòåãàçîâûõ ìåñòîðîæäåíèé. Ì., 2003. Ô.ß.Ìÿììÿäîâ, Ù.Ì.ßëèéåâ, Í.Ì.ßùìÿäîâ

Íåôòèí åìàëû Áàêû íåôòèíèí åìàëû ùàããûíäà èëê äÿôÿ 13 ÿñðäÿ úîüðàôèéàøöíàñ Áÿêðàí ÿë-Ùÿìäàíè ìÿëóìàò âåðìèøäèð. 1733 èëäÿ Áàêûäà îëìóø àëìàí ùÿêèìè âÿ ñÿééàùû È.Ëåðõ áóëàíûã ðÿíýëè íåôòèí åìàë îëóíäóãäàí ñîíðà øÿôôàôëàøäûüûíû âÿ äàùà òåç àëûøäûüûíû ãåéä åòìèøäè. ßââÿëëÿð íåôòèí åìàëûíäàí áåíçèí, êåðîñèí, ìàçóò âÿ àç ìèãäàðäà (2-3%) ñöðòýö éàüëàðû àëûíûðäû. 1837 èëäÿ Áàêû éàõûíëûüûíäà (Áàëàõàíûäà) íåôò åìàëû («ôîòîýåí»-êåðîñèí) ç-äó òèêèëìèøäè. 1859 èëäÿ Ñóðàõàíûäà Â.À.Êîêîðåâ òÿðÿôèíäÿí Ä.È. Ìåíäåëåéåâèí òÿêëèôè èëÿ òèêèëìèø êåðîñèí (àü íåôò) ç-äó 1861 èëäÿ èøÿ ñàëûíäû. 1863 èëäÿ Úàâàä Ìÿëèêîâ Áàêûäà íåôò åìàëû ç-äó òèêäèðìèø âÿ èëê äÿôÿ íåôò åìàëû ïðîñåñèíäÿ ñîéóäóúó ãóðüóëàðäàí èñòèôàäÿ åòìèøäè. 1866 èëäÿ Áàêûäà òÿãð. 100 ìèí ïóä êåðîñèí èñòåùñàë îëóíóðäó. 1868 èëäÿ Áàêûäà 23 êè÷èê íåôò åìàëû ç-äó èøëÿéèðäè. 1872 èëäÿ íåôò ñÿíàéåñèíäÿ èúàðÿ ñèñòåìèíèí ëÿüâè Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòäû. 1873 èëäÿ Áàêûäà «Íîáåë ãàðäàøëàðû»íûí ç-äóíäà íåôò ñÿíàéåñè ñàùèáêàðëàðûíäàí À.À.Òÿáðèçîâóí òÿêëèô åòäèéè íåôòèí ôàñèëÿñèç åìàëû ö÷öí àïàðàò ãóðóëäó. Ñîíðàëàð íåôò åìàëû ç-äëàðûíûí ñàéû âÿ ìÿùñóëäàðëûüû, ùàáåëÿ àëûíàí ìÿùñóëëàðûí ÷åøèäè àðòûðûëäû. 1873 èëäÿ Áàêûäà àü íåôòè åìàë åäÿ áèëÿí 80 ç-ä èøëÿéèðäè. 1883 èëäÿ Ä.È.Ìåíäåëåéåâèí òÿêëèôè èëÿ èëê êóá áàòàðåéàñû èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè âÿ ç-äëàð äà òÿäðèúÿí áó öñóëëà íåôò åìàëûíà êå÷äè. Àðòûã 1900 èëäÿ Áàêûäà 66 êåðîñèí, 18 êåðîñèí-éàü, 3 éàü, 4 áåíçèí, 1 ñóððîãàò, 2 ãóäðîí ç-äó âàð èäè. 1920 èëäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà áöòöí íåôò åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè ìèëëèëÿøäèðèëäè, íåôò åìàëû ìöÿññèñÿ-

ëÿðèíèí áÿðïàñûíà, òåõíèêè úÿùÿòäÿí éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà áàøëàíûëäû. Áó äþâðäÿ àïàðûëàí èøëÿð âÿ òÿäãèãàòëàð íåôòàéûðìà ç-äëàðûíäà íåôòèí äååìóëãàñèéàñû âÿ òåðìèê êðåêèíã áåíçèíèíèí òÿìèçëÿíìÿñè ïðîñåñëÿðèíè òÿòáèã åòìÿéÿ, éàüëàðûí ôóðôóðîëëà ñåëåêòèâ òÿìèçëÿíìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ èìêàí âåðäè. Ìöùÿðèáÿ èëëÿðèíäÿ (1941-45) þí âÿ àðõà úÿáùÿíèí íåôò éàíàúàãëàðû âÿ ñöðòýö éàüëàðû èëÿ òÿúùèçèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìöùöì ðîë îéíàäû. Áàêûäà ìöäàôèÿ ÿùÿìèééÿòëè îáéåêòëÿð (ùèäðîýåí èñòåùñàëû ö÷öí ãóðüó, òðîòèë, ñóëôàò òóðøóñóíóí èñòåùñàëû ö÷öí ñåõ, àâèàñèéà áåíçèíëÿðèíèí éöêñÿêîêòàíëû êîìïîíåíòëÿðèíè àëìàã ö÷öí êöêöðä òóðøóñóíóí èøòèðàêû èëÿ àëêèëëÿøìÿ ãóðüóñó âÿ ñ.) òèêèëäè. Áó äþâðäÿêè ìöùöì èøëÿðäÿí áèðè äÿ òåðìèê êðåêèíã ãóðüóñóíóí ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñè îëäó. Áàêû Íåôòàéûðìà ç-äóíäà ãóäðîíóí ìàéå ïðîïàíëà àñôàëòñûçëàøäûðûëìàñû ãóðüóëàðû (1953, 1970), òðàíñôîðìàòîð éàüëàðûíûí êàðáàìèäëÿ ïàðàôèíñèçëÿøäèðìÿ ãóðüóñó (1964), éàüëàðûí ùèäðîýåíëÿ òÿìèçëÿíìÿñè ãóðüóñó (1981) èñòèñìàðà âåðèëìèøäè. Íåôò åìàëû ñàùÿñèíäÿ èëê åëìè òÿäãèãàò ìöÿññèñÿñè 1945 èëäÿ Áàêûäà òÿøêèë åäèëìèø Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí Íåôò Èí-òó îëìóøäóð. Áóðàäà íåôòèí ñÿìÿðÿëè åìàëû, íåôòàéûðìà òåõíîëîýèéàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñ. èøëÿð àïàðûëûðäû. 1959 èëäÿ Íåôò Èí-òó Â.Â.Êóéáûøåâ àä. Åëìè Òÿäãèãàò Íåôò Èí-òó èëÿ áèðëÿøäèðèëÿðÿê Íåôò Êèìéàñû Ïðîñåñëÿðè Èí-òó éàðàäûëäû. Èí-òäà ìöõòÿëèô êàòàëèòèê ñèñòåìëÿð, òÿêìèëëÿøäèðèëìèø êðåêèíã öñóëëàðû, éàíàúàã âÿ ñöðòýö éàüëàðûíûí ïàðàôèíñèçëÿøäèðìÿ öñóëëàðû âÿ ñ. èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. 1953 èëäÿ Éåíè Áàêû Íåôòàéûðìà ç-äó (ÉÁÍÇ) òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè, äèýÿð

Ãàðàøÿùÿðäÿêè èëê íåôòàéûðìà çàâîäëàðûíäàí áèðè

679

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìöàñèð ÅËÎÓ-ÀÂÒ-6 ãóðüóñó

íåôòàéûðìà ç-äëàðû éåíèäÿí ãóðóëäó, ìöàñèð òåõíèêà èëÿ òÿúùèç åäèëäè. «Ýèïðîàçíåôò» ëàéèùÿ ìöÿññèñÿñèíäÿ òîçâàðû êàòàëèçàòîðëó êàòàëèòèê êðåêèíã ãóðüóñóíà îõøàð 1-À òèïëè ãóðüó ëàéèùÿëÿíäèðèëäè âÿ áåëÿ ãóðüóëàð ÉÁÍÇ-äà òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè (1964, 1967). ÉÁÍÇ-äÿ 1966 èëäÿ èñòèñìàðà âåðèëìèø àòìîñôåð-âàêóóì áîðóëó ãóðüóäà äóçñóçëàøäûðìà, àòìîñôåð âÿ âàêóóì ãîâóëìà, ãàçëàðûí àáñîðáñèéàñû âÿ áåíçèíèí ñòàáèëëÿøìÿñè ïðîñåñëÿðè êîìáèíÿ îëóíìóøäóð. Ç-ääà ùÿìèí èëäÿ åëåêòðîä êîêñó àëìàã ö÷öí êîêñëàøäûðìà ãóðüóñó òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. 70-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíà ðÿùáÿðëèê åäÿí Ù.ßëèéåâèí íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíäÿ àïàðäûüû ÿìÿëè èøëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ ÉÁÍÇ-äÿ (èíäèêè Ùåéäÿð ßëèéåâ àä. Áàêû Íåôò Åìàëû ç-äó) ìÿùñóëäàðëûüû èëäÿ 6 ìëí. ò íåôò îëàí ÅËÎÓ-ÀÂÒ êîìïëåêñè – íåôòèí èëêèí åìàëû ãóðüóñó èøÿ ñàëûíäû (1976). Äàùà ñîíðà (1980) êàòàëèòèê ðèôîðìèíã öñóëó èëÿ éöêñÿêîêòàíëû áåíçèí èñòåùñàë åäÿí ãóðüó, 21-10/5 òèïëè ãóäðîíóí òÿäðèúÿí êîêñëàøìàñû ãóðüóñó (1986), Ã-43107Ì òèïëè êàòàëèòèê êðåêèíã ãóðüóñó èøÿ ñàëûíäû (1993). Áàêû Íåôòàéûðìà ç-äóíäà 1981 èëäÿ ÅËÎÓ-ÀÂÒ-6 êîìïëåêñè, 1994 âÿ 1995 èëëÿðäÿ 2 ÿäÿä ÅËÎÓ-ÀÂÒ2 íåôòèí èëêèí åìàëû ãóðüóëàðû (ìÿùñóëäàðëûüû èëäÿ 2,0 ìëí. ò), 1999 èëäÿ áèòóì (àñôàëò) ãóðüóñó èøÿ ñàëûíìûøäû. Íåôò åìàëû ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí íàèëèééÿòëÿðÿ ýþðÿ Ð.Ù.Èñìàéûëîâ, Ç.Ð.Øöêöðîâ, ß.Ð.Áàüûðîâà, Î.Ï.Ñàâêèíà, Ì.Àáóòàëûá îüëó Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû àäûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. 20 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã íåôòàéûðìà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíäà É.Ù. Ìÿììÿäÿëèéåâèí, Ì.Ô. Íàüûéåâèí, ß.Ú. 680

Ëÿìáÿðàíñêèíèí, Ð.Ù.Èñìàéûëîâóí, ß.Ì.Ãóëèéåâèí, Ì.ß.Ìÿììÿäîâóí, Ù.Ù.Ùàøûìîâóí, È.Ì.Îðóúîâàíûí, Â.Ñ. ßëèéåâèí, Á.È.Ùöñåéíîâóí, Ì.À.Äàëèíèí, Ê.ß.Ùÿêèìîâóí, Í.Ì. ßëèéåâèí, Ò.Ø. Ñÿôÿðÿëèéåâèí, Ô.È.Çåéíàëîâóí, Ô.Ì.Ðÿùèìîâóí âÿ á.-íûí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Íåôò ìÿùñóëëàðûíûí òÿäãèãèíäÿ âÿ ñÿìÿðÿëè åìàë òåõíîëîýèéàëàðûíûí èøëÿíèá ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ Ì.È.Ðöñòÿìîâóí, Ð.Ø.Ãóëèéåâèí, Ò.Í. Øàõòàõòèíñêèíèí, Ð.ß.Àüàñûéåâèí, Â.Ì. Ôÿðçÿëèéåâèí, Ô.È.Ñÿìÿäîâàíûí, Â.Ì. Àááàñîâóí, Ì.Ì.Ñåéèäîâóí, Â.Á. Ùöñåéíîâóí, Ð.Ø.Ìèðçÿéåâèí, Ð.È.Àáäóëëàéåâèí, Ä.Í. Ìÿììÿäîâóí, ×.Â. Àõóíäîâóí âÿ á.íûí õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. ßä.: Àçÿðáàéúàíäà íåôò (1920-1970). V ùèññÿ. Íåôò åìàëû âÿ íåôò êèìéàñû. Á., 1990. Ð.ß.Àüàñûéåâ, Â.Á.Ùöñåéíîâ

Ãàçûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû âÿ åìàëû Àçÿðáàéúàíäà ãàç ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû ÿñàñ åòèáàðèëÿ íåôò éàòàãëàðûíäàí ÷ûõàðûëàí ñÿìò ãàçûíûí ìèãäàðûíûí àðòìàñû âÿ éåíè ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðûíûí êÿøô îëóíìàñû èëÿ áàüëûäûð. Ãàðàäàü ãàçêîíäåíñàò éàòàüûíûí êÿøô îëóíìàñû (1955) âÿ èøëÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Áàêû–Òáèëèñè ìàýèñòðàë ãàç êÿìÿðè èøÿ ñàëûíäû (1960). Ñîíðàëàð äÿíèçäÿ çÿíýèí íåôò âÿ ãàç-êîíäåíñàò åùòèéàòëàðûíà ìàëèê îëàí “Ñÿíýÿ÷àë-äÿíèç–Äóâàííû-äÿíèç–Õÿðÿ-Çèðÿ à.-ñû” (1963), “Áàùàð” (1968) âÿ “Õÿðÿ-Çèðÿ-äÿíèç” (1973) éàòàãëàðûíûí êÿøôè âÿ èñòèñìàðà âåðèëìÿñè èëÿ

ãàç ñÿíàéåñèíèí äèíàìèê èíêèøàô äþâðö áàøëàíäû. Èøëÿíìÿíèí ÿââÿëèíäÿí 2005 èëèí éàíâàð àéûíàäÿê Àçÿðáàéúàíäà ùàñèë åäèëìèø 481,2 ìëðä.ì3 ãàçûí 350,2 ìëðä.ì3-è äÿíèç ãàç-êîíäåíñàò éàòàãëàðûíûí ïàéûíà äöøöð. Èíòåíñèâ ãàç÷ûõàðìà äþâðöíäÿí 2005 èëèí éàíâàð àéûíàäÿê “Áàùàð” éàòàüûíäàí 127,6 ìðëä.ì3 [î úöìëÿäÿí, 120,5 ìëðä.ì3 ñÿðáÿñò ãàç (ñ.ã.)], “Õÿðÿ-Çèðÿ-äÿíèç”äÿí 60,5 ìëðä.ì3 (59,8 ìëðä.ì3 ñ.ã.), “Ñÿíýÿ÷àëäÿíèç–Äóâàííû-äÿíèç–Õÿðÿ-Çèðÿ à.-ñû” éàòàüûíäàí 56,6 ìëðä.ì3 (34 ìëðä.ì3 ñ.ã.) ãàç ùàñèë åäèëìèøäèð. Áó éàòàãëàðûí ùåñàáûíà äÿíèçäÿ èëëèê ãàç ùàñèëàòû 1982 èëäÿ 14,9 ìëðä.ì3-ÿ ÷àòìûøäûð. Áó éàòàãëàðäà ñÿðáÿñò ãàç åùòèéàòëàðûíûí òöêÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 1990 èëäÿí ðåñïóáëèêàäà èëëèê ñÿðáÿñò ãàç ùàñèëàòû àçàëìàüà áàøëàäû. 1999 èëäÿ áþéöê ìèãäàðäà ñÿðáÿñò ãàçà âÿ êîíäåíñàòà ìàëèê íÿùÿíý “Øàùäÿíèç” éàòàüûíûí êÿøô îëóíìàñû ãàç åùòèéàòëàðûíû àðòûðäû. Ãàçûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû. Ãàðàäàü éàòàüûíäàí ùàñèë îëóíàí ãàç èêè-ö÷ ïèëëÿëè ñåïàðàñèéàäàí êå÷äèêäÿí ñîíðà ÁàêûÒáèëèñè ÌÃÊ èëÿ íÿãë åäèëèðäè (1960). Êÿìÿðäÿ ùèäðàò ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ ãàðøû ìåòèë ñïèðòèíäÿí (ìåòàíîë) èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Óçóí èëëÿð èñòèñìàðäà îëàí “Áàùàð”, “Ñÿíýÿ÷àë-äÿíèç–Äóâàííû-äÿíèç–ÕÿðÿÇèðÿ à.-ñû” âÿ “Õÿðÿ-Çèðÿ äÿíèç” ãàçêîíäåíñàò éàòàãëàðûíäàí ñÿðáÿñò ãàçûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû ïðîñåñèíäÿ ùèäðàò ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ ãàðøû ìåòàíîëäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã òÿáèè ãàçëàðûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñûíäà îíëàðûí ãóðóäóëìà òåìï-ðóíóí õàðèúè ìöùèòèí òåìï-ðóíà (-20î+20îÚ) óéüóíëàøäûðûëìàñû âÿ ãàç êîíäåíñàòûíûí òÿìèçëÿíìÿñè ìÿñÿëÿñè ãàðøûéà ãîéóëìóøäó. Áó ìÿãñÿäëÿ Áàêûäà 1965 èëäÿ ÑÑÐÈ Ãàç Ñÿíàéåñè Íàçèðëèéè òÿáèè ãàçûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû âÿ åìàëû öçðÿ Öìóìèòòèôàã Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Ãàç Èí-òóíóí Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíû (1974 èëäÿí Öìóìèòòèôàã ÅÒ âÿ Ëàéèùÿ Ãàç Èíòó – ÖÈÅÒË Ãàç Èí-òó) éàðàòäû. Àéðû-àéðû ðåýèîíëàðäà ãàçëàðûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí áèð ñûðà éåíè òåõíîëîæè ïðîñåñëÿð èøëÿíèá ùÿéàòà êå÷èðèëäè. 20 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí ß.Ì.Ãóëèéåâèí, À.Ì.Ðÿñóëîâóí, Ð.Ì.Ìóñàéåâèí àïàðäûãëàðû åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ ñÿðáÿñò ãàçûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñûíäà ñóéà ýþðÿ øåù íþãòÿñè øì. ð-íëàðûíäà –23îÚ, úÿíóá ð-íëàðûíäà 0î–2îÚ ãÿáóë åäèëäè êè, áó äà ãàçëàðûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû òåõíîëîýèéàñûíû õåéëè ñÿìÿðÿëè åòäè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Éåðàëòû ãàç àíáàðëàðû (ÉÃÀ). Àçÿðáàéúàíäà ÉÃÀ-íûí éàðàäûëìàñûíûí åëìè ÿñàñëàðû ÖÈÅÒË Ãàç Èí-òóíäà (1993 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ãàç Ïðîáëåìëÿðè Èí-òó; 1997 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Ãàç Èí-òó – ÀÅÒËÃÈ) ß.Ì.Ãóëèéåâ, Ô.Ò.Àüàéåâ, Â.Ä.Àñëàíîâ òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Èëê ÉÃÀ 1976-78 èëëÿðäÿ Áàêû ø.-äÿí 100 êì ú.-ã.-äÿ éåðëÿøÿí åùòèéàòëàðû òöêÿíìèø Ãàëìàç ãàç éàòàüûíäà éàðàäûëìûø âÿ 1979 èëäÿí èñòèñìàðà âåðèëìèøäûð. 2005 èë ö÷öí Ãàëìàç ÉÃÀ-íûí öìóìè ùÿúìè 1,1 ìëðä. ì3, ôÿàë ãàç ùÿúìè 0,4 ìëðä. ì3, ìàêñèìàë ëàé òÿçéèãè 9,5 ÌÏà, ìèíèìàë ëàé òÿçéèãè 5,5 ÌÏà, ýöíäÿëèê îðòà ìÿùñóëäàðëûüû ãàçâóðìà ïðîñåñèíäÿ 3,0 ìëí. ì3, ãàçýþòöðìÿ ïðîñåñèíäÿ 3,5 ìëí. ì3-äèð. Åùòèéàòëàðû òöêÿíìèø Ãàðàäàü ãàç-êîíäåíñàò éàòàüûíäà Àçÿðáàéúàíäà èêèíúè ÉÃÀ éàðàäûëìûø âÿ èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð (1989). 2005 èë ö÷öí Ãàðàäàü ÉÃÀ-íûí öìóìè ùÿúìè 1,0 ìëðä. ì3, ôÿàë ãàç ùÿúìè 0,2 ìëðä.ì3, ìàêñèìàë ëàé òÿçéèãè 8,5 ÌÏà, ìèíèìàë ëàé òÿçéèãè 7,4 ÌÏà, ýöíäÿëèê îðòà ìÿùñóëäàðëûüû ãàçâóðìà ïðîñåñèíäÿ 1,0 ìëí. ì3, ãàçýþòöðìÿ ïðîñåñèíäÿ 1,2 ìëí. ì3äèð. ÀÅÒËÃÈ òÿðÿôèíäÿí Íàõ÷ûâàí ÌÐíûí Íåùðÿì äóç éàòàüûíäà äóç ëàéëàðûíûí éóéóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí éåðàëòû êàìåðàëàðäà ãàç àíáàðëàðûíûí éàðàäûëìàñû òÿêëèô åäèëìèø âÿ 1981-84 èëëÿðäÿ áó éàòàãäà 9 äÿðèí êÿøôèééàò ãóéóñó ãàçûëìûøäûð. 1985 èëäÿ ãàç àíáàðëàðû ö÷öí éåðàëòû òóòóìëàðûí âÿ äóç÷ûõàðìà èñòåùñàëû êîìïëåêñèíèí òåõíîëîæè ñõåìè, 1991-92 èëëÿðäÿ èñÿ òåõíèêè-èãòèñàäè ÿñàñëàíäûðûëìàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ãàçûí åìàëû. Ðóñ àëèìè Ý.È.Ýåññ (1802-50) Áàêûäà ùàñèë îëóíàí íåôò ãàçûíûí òÿðêèáèíäÿ ÿñàñÿí ìåòàíûí, àç ìèã-

äàðäà íåôò áóõàðëàðûíûí, 1-5 ôàèçÿ ãÿäÿð êàðáîí ãàçûíûí îëäóüóíó, äîéìàìûø êàðáîùèäðîýåíëÿðèí èñÿ îëìàäûüûíû ãåéä åòìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà èëê ãàç åìàëû çäó 1939 èëäÿ Áàêûäà (Áàéûëäà) òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Áó ç-ä àøàüû òÿçéèãëè íåôò ãàçëàðûíäàí àáñîðáñèéà öñóëó èëÿ ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿ ö÷öí ìàéå ùàëäà ïðîïàí-áóòàí ôðàêñèéàñû âÿ ãàç áåíçèíè èñòåùñàë åäèðäè. Àáñîðáåíò êèìè àü íåôòäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíäà ãàç åìàëû ñàùÿñèíäÿ ÿñàñëû åëìè-òÿäãèãàò âÿ ëàéèùÿ èøëÿðè ãàçëàðûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû âÿ åìàëû öçðÿ Öìóìèòòèôàã Åëìè Òÿäãèãàò Ãàçëàð Èí-òóíóí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíäà (èíäèêè ÀÅÒËÃÈ) àïàðûëìûøäûð. Õðîìàòîãðàôèéà, ñïåêòðàë àíàëèç âÿ ñ. öñóëëàðëà Àçÿðáàéúàíäà ùàñèë îëóíàí òÿáèè âÿ íåôò (ñÿìò) ãàçëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ ùèäðîýåí ñóëôèäèí, ùåëèóìóí, áåíçèí êàðáîùèäðîýåíëÿðèíèí, îêñèýåíèí, àçîòóí, ùÿòòà ñöëá ïàðàôèíëÿðèí âÿ ñ. êîìïîíåíòëÿðèí îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð (ß.Ì.Ãóëèéåâ, Ð.ß.Áàüûðîâ, Ã.Ç.ßëÿêáÿðîâ, ß.Ð.Ñàäûãçàäÿ âÿ á.). Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, ìöðÿêêÿá òÿðêèáëè ãàçëàðûí êîìïëåêñ åìàëû ö÷öí ìöõòÿëèô ôèçèêè âÿ êèìéÿâè òåõíîëîæè ïðîñåñëÿð èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ñÿíàéå ìèãéàñûíäà òÿòáèã îëóíìóøäóð. Ãàç åìàëû ç-äó 1990 èëÿ ãÿäÿð òàì ýöúö èëÿ èøëÿìèø, èëäÿ 2400 ò ìàéå ãàç, 3500 ò ãàç áåíçèíè, 215 ìëí. ì3 ãóðó ãàç èñòåùñàë åòìèøäèð. 1996 èëäÿ ç-äóí èëëèê èñòåùñàë ýöúö ìàéå ãàçà ýþðÿ 124 òà åíìèø âÿ ôÿàëèééÿòè äàéàíäûðûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà íåôò ãàçëàðû ÿñàñûíäà ìàéå ãàç âÿ ãàç áåíçèíè èñòåùñàëûíû ýåíèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 1958-61 èëëÿðäÿ Ñèéÿçÿí ð-íó íåôò éàòàãëàðû ãàçûíûí åìàëû ö÷öí Ñèéÿçÿí ãàç-áåíçèí ç-äó âÿ Ãàðàäàü ãàç-êîíäåíñàò éàòàüû ãàçûíûí åìàëû ö÷öí Àçÿðáàéúàí ãàç åìàëû ç-äó (Àç-

ÃÅÇ) òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëäè. Ñèéÿçÿí ãàç-áåíçèí ç-äó áèð ìöääÿò èøëÿìèø âÿ õàììàë ÷àòûøìàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðìûøäûð. ÀçÃÅÇ èñòèñìàðà áóðàõûëàíà ãÿäÿð Ãàðàäàü éàòàüûíäà ãàç ùàñèëàòû êÿñêèí àøàüû äöøìöø, ç-ääà òÿðêèáèíäÿ àç ìèãäàðäà ïðîïàí-áóòàí ôðàêñèéàñû âÿ ãàç êîíäåíñàòû îëàí òÿáèè ãàç åìàë åäèëìèøäèð. Èëê ëàéèùÿ ýöúö èëäÿ 4,5 ìëðä. ì3 ãóðó ãàç, 675 ìèí ò ãàç êîíäåíñàòû îëìóøäóð. Ç-äóí ÿñàñ õàììàë ìÿíáÿéè “Áàùàð” éàòàüûíäà ùàñèë îëóíàí ñûõûëìûø íåôò ãàçëàðû (èëäÿ 1,3-1,5 ìëðä. ì3) âÿ “Õÿðÿ-Çèðÿ-äÿíèç” ãàç-êîíäåíñàò éàòàüûäûð (èëäÿ 1,1-1,2 ìëðä. ì3). 1965-70 èëëÿðäÿ Öìóìèòòèôàã Åëìè Òÿäãèãàò Ãàçëàð Èí-òóíóí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëû òÿðÿôèíäÿí éåíè ãàç åìàëû ïðîñåñëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ÀçÃÅÇ-èí òÿúðöáÿ ñàùÿñèíäÿ éàðûìñÿíàéå ìèãéàñûíäà ñûíàãäàí ÷ûõàðûëìûø âÿ êå÷ìèø Ñîâåòëÿð Èòòèôàãûíûí áèð íå÷ÿ ãàç-êîíäåíñàò éàòàüûíäà ñÿíàéå ìèãéàñûíäà òÿòáèã îëóíìóøäóð. 1970-80 èëëÿðäÿ ÖÅÒË Ãàç Èí-òó äèýÿð ìöâàôèã èí-òëàðëà áèðëèêäÿ çäóí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíèí ëàéèùÿñèíè âåðìèø âÿ íÿòèúÿäÿ ç-äóí èñòåùñàë ýöúö èëäÿ 6,5 ìëðä. ì3-ÿ ÷àòäûðûëìûøäûð. Ùàçûðäà ÀçÃÅÇ-äÿ èëäÿ 2,5 ìëðä. ì3-ÿäÿê ãàç åìàë îëóíóð (2005). “Øàù-äÿíèç” éàòàüûíûí èñòèñìàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã 2004 èëèí àâãóñò àéûíäà Úÿíóáè Ãàôãàç Ãàç Êÿìÿðèíèí (Áàêû-Òáèëèñè-ßðçóðóì) òèêèëìÿñèíÿ áàøëàíìûøäûð. Óç. 970 êì îëàí áó êÿìÿðèí èëëèê ãàçþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè 20 ìëðä ì3-äûð. Áóíóíëà ùÿì Àçÿðáàéúàíûí, ùÿì äÿ áèð íå÷ÿ õàðèúè þëêÿíèí ãàç èñòåùëàê÷ûëàðû òÿìèí îëóíàúàãëàð. ßä.: Ê ó ë è å â À . Ì ., Á à ã è ð î â Ð . À ., Àäñîðáöèîííî-õðîìàòîãðàôè÷åñêèå ìåòîäû î÷èñòêè è ðàçäåëåíèÿ óãëåâîäîðîäîâ. Á., 1977; Á à ã è ð î â Ð . À ., Ì å ë è ê î â À . Ñ ., à à á è á î â È . À ., Ïóòè ðàçâèòèÿ ãàçîâîé ïðîìûøëåííîñòè Àçåðáàéäæàíà. Á., 2004. À.Ì.Ðÿñóëîâ, Â.Ä.Àñëàíîâ, Ð.À.Áàüûðîâ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû öçðÿ ãàç ùàñèëàòûíûí äèíàìèêàñû (2000-2010)

681

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

682

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Kèìéà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿêè ÷îõñàéëû àðõåîëîæè òàïûíòûëàð – ÷èíè âÿ ñàõñû, ùÿì÷èíèí ìåòàëäàí âÿ ìåòàë ÿðèíòèëÿðèíäÿí ùàçûðëàíìûø ÿøéà âÿ ìÿìóëàòëàð, ðÿíýëè øöøÿëÿð, áèøìèø êÿðïèú, çÿé, áîéàéûúû âÿ ÿòèðëè ìàääÿëÿð âÿ ñ. ýþñòÿðèð êè, áóðàäà ùÿëÿ áèçèì åðàäàí ÷îõ ÿââÿëëÿð éåðëè òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèí êèìéÿâè åìàëû ïðîñåñè ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíäà êèìéàíûí èíêèøàôûíà àèä èëê éàçûëû ìÿëóìàòëàðà 19 ÿñðäÿ òÿñàäöô åäèëèð. Áåëÿ êè, 19 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà ìèñ, ýöìöø, ãóðüóøóí, êöêöðä, äÿìèð ôèëèçè, àëóíèò ôèëèçè (çÿé), ñîäà, øîðà, áèòêè âÿ ìèíåðàë ìÿíøÿëè áîéàã ìàääÿëÿðè, õþðÿê âÿ Ãëàóáåð äóçëàðû èñòåùñàë îëóíóðäó. Ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäàí õàðèúÿ íåôòëÿ éàíàøû çÿé, ñîäà, øîðà âÿ áîéàéûúû ìàääÿëÿð äÿ àïàðûëûðäû. 19 ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ êèìéÿâè ìÿùñóëëàðûí èñòåùñàëû êóñòàð õàðàêòåð äàøûéûðäû. Êèìéà èñòåùñàëûíûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè ãåéðè-ñòàáèë èäè: èñòåùñàëûí áèð ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò äàéàíäûüû ùàëäà, äèýÿð ñàùÿäÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿ áàø âåðèðäè. Áöòþâëöêäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàíäà êèìéàíûí âÿ êèìéà ñÿíàéåñèíèí òÿøÿêêöë òàïìàñû âÿ èíêèøàôû éàëíûç 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí ñîíðà ìåéäàíà ýÿëÿí âÿ èíêèøàô åäÿí íåôò âÿ íåôò åìàëû ñÿíàéåñè èëÿ áàüëûäûð. Ðóñèéàíûí êåðîñèí âÿ ñöðòêö éàüëàðû èëÿ òÿìèí îëóíìàñûíäà Áàêû êåðîñèí âÿ éàü íåôòàéûðìà çàâîäëàðû õàðèúè çàâîäëàðëà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ðÿãàáÿò àïàðûðäû. Àçÿðáàéúàí ìöùÿíäèñëÿðèíèí òåõíèêè èõòèðàëàðû, éåíè íåôòàéûðìà çàâîäëàðûíûí òèêèíòèñè, äöíéàäà èëê äÿôÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí Áàêû–Áàòóì (1897– 1907) íåôò êÿìÿðèíèí âÿ ùÿì÷èíèí Áàêû–Òèôëèñ (1883), Áàêû–Äÿðáÿíä (1900) äÿìèðéîë õÿòëÿðèíèí ÷ÿêèëìÿñè íåôò ùàñèëàòûíûí êÿñêèí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Áåëÿ êè, 1872 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 23 ìèí. ò íåôò ÷ûõàðûëäûüû ùàëäà, 1901 èëäÿ 10,7 ìëí. ò íåôò ùàñèë îëóíìóøäóð êè, áó äà î äþâðäÿ Ðóñèéàäà ÷ûõàðûëàí íåôòèí 95%íè, äöíéàäà ÷ûõàðûëàí áöòöí íåôòèí èñÿ éàðûäàí ÷îõóíó òÿøêèë åäèðäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Áàêû íåôòëÿðèíè äèñòèëëÿ éîëó èëÿ àéûðìàãëà éàíàøû ùÿì äÿ èøûã ãàçû âÿ àðîìàòèê êàðáîùèäðîýåíëÿð (áåíçîë, òîëóîë, êñèëîë âÿ ñ.) àëìàã ìÿãñÿäè èëÿ îíëàðûí ïèðîýåí ïàð÷àëàíìàñû ïðîñåñè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàíäû. Áàêû íåôòëÿðèíèí äèñòèëëÿñè âÿ ïàð÷àëàíìàñû öñóëëàðûíûí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ Ä.È.Ìåíäåëåéåâ, Â.Â.Ìàðêîâíèêîâ, Ê.Â.Õàðè÷êîâ, À.À.Ëåòíè, Â.Ã.Øóõîâ âÿ á. ýåíèø òÿäãèãàò èøëÿðè

àïàðìûøëàð. Íåôò-êèìéà ñèíòåçèíèí åëìè ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí íÿçÿðè òÿäãèãàò èøëÿðè èñÿ À.Ì.Áóòëåðîâ, Í.Ä.Çåëèíñêè, Ñ.Â. Ëåáåäåâ, Á.Â.Áûçîâ âÿ êèìéà ñàùÿñèíäÿ èëê àëè òÿùñèëëè àçÿðáàéúàíëû Ìþâñöì Áÿé Õàíëàðîâ òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Áàêûäà íåôò åìàëû ñÿíàéåñèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû, ìöòÿõÿññèñëÿðèí âÿ ôÿùëÿëÿðèí ñàéûíûí àðòìàñû, Ðóñèéàäàí âÿ õàðèúäÿí êàïèòàëûí þëêÿéÿ úÿëá îëóíìàñû 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàíäà öçâè ìàääÿëÿðëÿ éàíàøû ÷îõëó ñàéäà ãåéðè-öçâè ìàääÿëÿð èñòåùñàë åäÿí êèìéà çàâîäëàðûíûí, î úöìëÿäÿí åëåêòðîëèç öñóëó èëÿ ìèñ èñòåùñàë åäÿí Ýÿäÿáÿé – Ãàëàêÿíä ìèñÿðèòìÿ çàâîäëàðû, Äàøêÿñÿíäÿ êîáàëò âÿ çÿé çàâîäëàðû, Áàêûäà øîðà, ñîäà, ñóëôàò òóðøóñó, ãÿëÿâè, äóäà, ìèñ âÿ äÿìèð êóïîðîñëàðû èñòåùñàë åäÿí çàâîäëàð, Íàõ÷ûâàíäà øîðà, õþðÿê âÿ Ãëàóáåð äóçëàðû èñòåùñàë åäÿí çàâîäëàð, Îðäóáàääà øöøÿ çàâîäó, Ñàëéàíäà ñîäà çàâîäó âÿ ñ. éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áèð ÷îõ íåôòàéûðìà çàâîäëàðûíûí ëàáîðàòîðèéàëàðû èëÿ éàíàøû, éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí çàâîäëàðûí ÷îõóíóí ëàáîðàòîðèéàëàðû ëàçûìè úèùàç âÿ ïðåïàðàòëàðëà òÿúùèç îëóíìóøäó. Áó ëàáîðàòîðèéàëàðûí ìþâúóä îëìàñû Àçÿðáàéúàíäà áó äþâðäÿ êèìéà åëìèíèí òÿøÿêêöë òàïäûüûíû âÿ îíóí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðÿí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí àïàðûëäûüûíû ñöáóò åäèðäè. Ãàáàãúûë ðóñ âÿ àçÿðáàéúàíëû àëèìëÿðè áèðëÿøäèðÿí Ðóñ-Òåõíèêè Úÿìèééÿòèíèí Áàêû Øþáÿñèíèí (1879) éàðàäûëìàñû äà Àçÿðáàéúàíäà êèìéàíûí âÿ êèìéà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿêàí âåðìèøäèð. Îíóí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí êåéôèééÿòèíèí éöêñÿëäèëìÿñè, íåôòàéûðìà âÿ íåôò÷ûõàðìà òåõíîëîýèéàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöø, íåôòàéûðìà ñàùÿñèíäÿ äöíéàäà èëê äÿôÿ ôàñèëÿ èëÿ èøëÿéÿí äèñòèëëÿ ãóðüóëàðûíäàí ôàñèëÿñèç èøëÿéÿí äèñòèëëÿ ãóðüóëàðûíà êå÷èëìèø, áóðóã-íåôò ñóëàðûíûí éîä, áðîì âÿ õþðÿê äóçó èñòåùñàëû ö÷öí ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè îëäóüó èðÿëèúÿäÿí ñþéëÿíèëìèø, àëóíèò ôèëèçè ÿñàñûíäà êèìéà èñòåùñàëûíûí èíêèøàôû èäåéàñû èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Ðóñ-Òåõíèêè Úÿìèééÿòèíèí Áàêû Øþáÿñèíäÿ ðóñ àëèìëÿðè èëÿ éàíàøû àçÿðáàéúàíëû àëèìëÿðäÿí Ì.Á. Õàíëàðîâ, Ñ.Ãÿìáÿðîâ, È.ßìèðîâ, À.Áàáàéåâ, À.Íÿçÿðîâ, Ì.ßëèáÿéîâ, Ô.Ðöñòÿìáÿéîâ, Í.Ìÿäÿòîâ, Â.Ìÿëèêîâ, Ì.ßùìÿäîâ âÿ á. àëèìëÿð äÿ ÷àëûøûðäû. Áåëÿëèêëÿ, 19 ÿñðèí ñîíëàðû Àçÿðáàéúàíäà êèìéà ñÿíàéåñèíèí òÿøÿêêöë òàïìàñû, þëêÿíèí ìèíåðàë åùòèéàòëàðûíûí

åìàëû éîëëàðûíûí èëêèí àõòàðûøëàðû, êèìéàíûí âÿ êèìéà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê ðîëó îëàí åëìè-òåõíèêè úÿìèééÿòëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè äþâðö ùåñàá îëóíóð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà êèìéà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàô òåíäåíñèéàñû äàâàì åäèðäè: çàâîäëàðûí òåõíèêè ñÿâèééÿñè éöêñÿëèð, Áàêûéà äàùà ÷îõ ìöòÿõÿññèñ ýÿëèð, ñóëôàò òóðøóñó, êàëñèóì-êàðáèä, àììîíéàê, îêñèýåí, áîéà âÿ ñ. èñòåùñàë åäÿí éåíè çàâîäëàð éàðàäûëûðäû. Áó äþâðäÿ íåôòàéûðìà çàâîäëàðûíûí ñàéû 105-ÿ, êèìéà ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñàéû èñÿ 30-à ÷àòìûøäû. Íåôòàéûðìà çàâîäëàðû 100-ÿ éàõûí ìöõòÿëèô àääà ìÿùñóë èñòåùñàë åäèðäè. Áàêû çàâîäëàðûíäà àëè òÿùñèëëè 60–70 ìöòÿõÿññèñ èøëÿéèðäè. Îíëàðûí àðàñûíäà Ðóñèéàäà âÿ õàðèúäÿ ìàýèñòð âÿ äîêòîð äÿðÿúÿñè àëìûø 16 íÿôÿð àçÿðáàéúàíëû êèìéà÷û ÷àëûøûðäû. Ñóëôàò òóðøóñó èñòåùñàëûíäà êîíòàêò öñóëóíóí òÿòáèãè (1904) íÿèíêè ñóëôàò òóðøóñóíóí, ùÿì÷èíèí íàòðèóì-ñóëôàòûí, ñöíè çÿéëÿðèí, áîéàëàðûí, äÿìèð êóïîðîñóíóí, õëîðèä òóðøóñóíóí èñòåùñàëûíûí àðòìàñûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. 1900 èëÿ íÿçÿðÿí 1910 èëäÿ êèìéà çàâîäëàðûíûí ìÿùñóëäàðëûüû èêè äÿôÿ àðòìûøäû. Áó äþâðäÿ éåðëè õàììàëäàí Ãëàóáåð äóçó, ìàãíåçèóì-ñóëôàò, äÿìèð âÿ ìèñ êóïîðîñëàðû, çÿé, ñîäà, éîä, áðîì âÿ ñ. êèìè êèìéÿâè-ÿúçà÷ûëûã ìàääÿëÿðè èñòåùñàë åäèëèðäè. Íåôò, êîáàëò ôèëèçè, áîéàã îòó, áèéàí êþêö, íÿúèá ìåòàëëàð, áàðèò âÿ ñ. ìàääÿëÿð èõðàú îëóíóðäó. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà êèìéà ñÿíàéåñèíäÿ ÿëäÿ îëóíàí íàèëèééÿòëÿðèí ìöùöì ýþñòÿðèúèñè êèìè öìóìäöíéà ñÿíàéå ñÿðýèëÿðèíäÿ “Èíäèãî áîéàñûíûí éöêñÿê êåéôèééÿòèíÿ ýþðÿ” (Ïàðèñ, 1855, Ëîíäîí, 1862), Öìóìðóñèéà ñÿðýèëÿðèíäÿ “Êåéôèééÿòëè êöêöðä èñòåùñàëûíûí òÿøêèëèíÿ ýþðÿ” (Ïåòåðáóðã, 1870) âÿ “Ìèñèí ñàôëàøäûðûëìàñûíäà åëåêòðîëèçèí òÿòáèãèíÿ ýþðÿ” (Íèæíè Íîâãîðîä, 1896), äèýÿð áåéíÿëõàëã ñÿðýèëÿðäÿ (Ãëàçãî, 1901, Ìèëàí, 1906 âÿ ñ.) ìöõòÿëèô ìöêàôàòëàðûí, î úöìëÿäÿí ãûçûë ìåäàëëàðûí àëûíìàñûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Áèðèíúè Äöíéà Ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ êèìéà ñÿíàéåñè ÿñàñÿí ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿðèí èñòåùñàëû ö÷öí ëàçûì îëàí èëêèí ìàääÿëÿðèí (áåíçîë, òîëóîë, êñèëîë, ôåíîë, ñóëôàò âÿ íèòðàò òóðøóëàðû) ñèíòåçè èñòèãàìÿòèíäÿ èíêèøàô åòìèøäè. Áó éîëëà òîëóîëóí èñòåùñàëûíûí òÿøêèëèíäÿ Í.Ä.Çåëèíñêèíèí, Â.Í.Èïàòéåâèí, Ë.È.Ãóðâè÷èí âÿ Ñ.Â.Ëåáåäåâèí òÿäãèãàòëàðû áþéöê ðîë îéíàìûø683

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äûð. Íåôòèí êðåêèíãè éîëó èëÿ áåíçîë, òîëóîë âÿ äèýÿð àðîìàòèê êàðáîùèäðîýåíëÿðèí àëûíìàñû ö÷öí 1915–1917 èëëÿðäÿ Áàêûäà 4 çàâîä ãóðóëìóøäó. Áåíçîë èñòåùñàëûíûí èíêèøàôû þç íþâáÿñèíäÿ àíèëèí áîéàëàðûíûí, ìöõòÿëèô àðîìàòèê êàðáîùèäðîýåíëÿðèí, õëîð-öçâè ìàääÿëÿðèí âÿ ñ. íåôò-êèìéà ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëûíûí òÿøêèëèíÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Áöòöí áó èøëÿð Àçÿðáàéúàíûí èíäèêè íåôò-êèìéà ñÿíàéåñèíèí áàøëàíüûúûíû òÿøêèë åäèðäè. Áó äþâðäÿ ùÿì÷èíèí çÿé èñòåùñàëû èíêèøàô åòìèø, êàëñèóì-êàðáèäèí èñòåùñàëûíà áàøëàíûëìûø, Òîâóç ñåìåíò çàâîäó èøÿ áóðàõûëìûø, áîéà (äÿìèð ñöëöýÿíè) èñòåùñàëû àðòìûø, áèð ñûðà øöøÿ çàâîäëàðûíûí òèêèíòèñèíÿ áàøëàíìûøäûð. 1915 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 36 êèìéà ìöÿññèñÿñè âàð èäè âÿ ùÿìèí ìöÿññèñÿëÿðäÿ 46 íÿôÿð êèìéà÷û, ìöùÿíäèñ âÿ òåõíèêëÿ éàíàøû 1012 íÿôÿð ôÿùëÿ ÷àëûøûðäû. Áàêû íåôòàéûðìà âÿ êèìéà çàâîäëàðûíäà âÿ çàâîäëàðûí íÿçäèíäÿêè ëàáîðàòîðèéàëàðäà 83 íÿôÿð êèìéà÷û ÷àëûøûðäû êè, îíëàðäàí 58 íÿôÿðè Ðóñèéàäà, 25 íÿôÿðè èñÿ äèýÿð õàðèúè þëêÿëÿðäÿ àëè òÿùñèë àëìûøäû. Ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿð ö÷öí éàðûììÿùñóëëàðûí ñèíòåçèíäÿêè óüóðëàðà áàõìàéàðàã Áèðèíúè Äöíéà Ìöùàðèáÿñè íåôò ùàñèëàòûíûí âÿ íåôò åìàëûíûí, ùÿì÷èíèí êèìéà ìÿùñóëëàðû èñòåùñàëûíûí ùÿúìèíèí êÿñêèí àçàëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäû. Àç ñîíðà âÿçèééÿò äàùà äà ïèñëÿøìèøäèð. Áåëÿ êè, 1919 èëäÿ íåôò åìàëû çàâîäëàðûíäàí éàëíûç 18-è èøëÿéèðäè, 1920 èëèí àïðåëèíäÿ èñÿ êèìéà ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëû 1913 èë èñòåùñàëûíûí 10%-íè òÿøêèë åäèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ 1920 èëäÿí íåôò âÿ êèìéà ñÿíàéåñè éåíèäÿí ãóðóëìàëû îëäó. Àçÿðáàéúàíûí íåôò ñÿíàéåñè ìèëëèëÿøäèðèëäèêäÿí âÿ ÑÑÐÈ éàðàäûëäûãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà íåôò âÿ êèìéà ñÿíàéåñèíÿ äèããÿò àðòûðûëäû. ×îõëó ñàéäà åëìè-òÿäãèãàò ìöÿññèñÿëÿðèíèí âÿ òÿùñèë îúàãëàðûíûí éàðàäûëìàñû, äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíèí ðóñ äèëèíäÿí àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìàñû, îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ ðóñ äèëèíèí þéðÿíèëìÿñè, êèìéàäàí àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èëê òåðìèíîëîýèéà ëöüÿòèíèí íÿøðè (Ñ.Ú.Ùöñåéíîâ, 1931), àñïèðàíòóðàéà ãÿáóëóí ñàéûíûí êÿñêèí àðòûðûëìàñû éöêñÿê èõòèñàñëû éåðëè êèìéà÷û êàäðëàðûí éåòèøìÿñèíÿ âÿ Àçÿðáàéúàíäà êèìéà åëìèíèí ñöðÿòëÿ èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëäó. Áöòöí áóíëàð, êþùíÿ çàâîäëàðûí áÿðïàñû, çàâîäëàðûí õàðèúäÿí ýþíäÿðèëìèø äèñòèëëÿ ãóðüóëàðû èëÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, íåôòèí òåðìèêè êðåêèíãè ïðîñåñèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè, íåôò ìÿùñóëëàðûíûí ïèðîëèçè ãóðüóëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èëÿ éàíàøû 1930 èëäÿ áåíçèí, 684

êåðîñèí, ñöðòêö éàüëàðû, ìàçóò, àðîìàòèê êàðáîùèäðîýåíëÿð âÿ ñ. ìàääÿëÿðèí èñòåùñàëû ñàùÿñèíäÿ íåôò åìàëû âÿ êèìéà ñÿíàéåñèíèí áÿðïàñûíà âÿ èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áåëÿ êè, 1913 èëÿ íÿçÿðÿí 1930 èëäÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí èõðàúû 5 äÿôÿ àðòìûøäû. Ýþñòÿðèëÿí áó ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèí ÿëäÿ îëóíìàñûíäà 1920 èëäÿ “Àçíåôò”èí íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø âÿ Ë.Ã.Ãóðâè÷èí ðÿùáÿðëèê åòäèéè Ìÿðêÿçè Êèìéà Ëàáîðàòîðèéàñû (ÌÊË) äà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Ñîíðàëàð áó ëàáîðàòîðèéàíûí áàçàñûíäà Àçÿðáàéúàí Íåôò Òÿäãèãàò Èíñòèòóòó òÿñèñ åäèëäè (ÀçÍÒÈ, 1929). 1945 èëäÿ áó Èíñòèòóò (1930 èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿí Â.Â.Êóéáûøåâèí àäûíû äàøûéûðäû) èêè Èíñòèòóòà àéðûëäû: Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Íåôò Åìàëû Èíñòèòóòó (ÀçÅÒÍÅÈ) âÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Íåôò÷ûõàðìà Èíñòèòóòó (ÀçÅÒÍ×È). 1959 èëäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Íåôò Åìàëû Èíñòèòóòó Àçÿðáàéúàí ÅÀ Íåôò Èíñòèòóòó èëÿ áèðëÿøäèðèëÿðÿê èíäèêè Íåôò-Êèìéà Ïðîñåñëÿðè Èíñòèòóòó (ÍÊÏÈ) éàðàäûëìûøäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àçÿðáàéúàíäà íåôò åìàëû âÿ íåôò-êèìéà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû, ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàí Íåôò Òÿäãèãàò Èíñòèòóòó âÿ îíäàí àéðûëàí èíñòèòóòëàðäà àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàòëàðûí âÿ òåõèíêè èøëÿìÿëÿðèí ñàéÿñèíäÿ áàø âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, ùÿëÿ 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Íåôò Òÿäãèãàò Èíñòèòóòó âÿ çàâîä ëàáîðàòîðèéàëàðûíûí òÿäãèãàòëàðû ÿñàñûíäà òÿëÿá îëóíàí êåéôèééÿòäÿ à÷ûã ðÿíýëè íåôò ìÿùñóëëàðûíûí âÿ ñóëôîòóðøóëàðûí èñòåùñàëû òÿøêèë îëóíìóø, åìóëñèéàëàøìûø íåôòèí äååìóëñèéàëàøìàñû âÿ òåðìèêè êðåêèíã áåíçèíëÿðèíèí òÿìèçëÿíìÿñè ïðîñåñëÿðè ñÿíàéåäÿ òÿòáèã åäèëìèø, éàüëàðûí ôóðôóðîëëà ñå÷èúè òÿìèçÊðåêèíã (Èíã. úðàúêèíý, úðàúê - ïàð÷àëàíìà) ÿñàñÿí, ìîòîð éàíàúàüû âÿ êèìéà ñÿíàéåñè ö÷öí õàììàë àëìàã ìÿãñÿäè èëÿ íåôò âÿ îíóí ôðàêñèéàëàðûíûí äåñòðóêòèâ åìàëû. ëÿíìÿñè öñóëó ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Áó äþâðäÿ, ùÿì÷èíèí, éàíàúàã âÿ éàüëàðûí ïàðàôèíñèçëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð êè, îíóí äà êþìÿéè èëÿ õàëã òÿñÿððöôàòû ÿùÿìèééÿòëè èêè ìÿñÿëÿ ùÿëë åäèëìèøäèð: à) ïàðàôèíëè íåôòëÿðäÿí àøàüû òåìïåðàòóðäà äîíàí éàíàúàüûí âÿ êè÷èê þçëöëöéÿ ìàëèê éàüëàðûí àëûíìàñû; á) éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ òÿìèçëèéÿ ìàëèê ïàðàôèíëÿðèí àëûíìàñû. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã

òÿòáèãè êèìéà èëÿ éàíàøû íÿçÿðè êèìéàíûí âÿ èëê ÿââÿë êèìéà òåõíîëîýèéàñûíûí íÿçÿðè ÿñàñëàðû èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Áó èêè èñòèãàìÿòäÿ êèìéàäà ÿëäÿ îëóíàí óüóðëàð ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí êèìéà åëìèíèí êîðèôåéëÿðè – àêàäåìèêëÿð É.Ù. Ìÿììÿäÿëèéåâ âÿ Ì.Ô.Íàüûéåâèí åëìèïðàêòèê ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû èäè. Áåëÿ êè, É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâèí òÿáèè âÿ ñÿíàéå íåôò ãàçëàðûíûí åìàëû âÿ êàðáîùèäðîýåíëÿðèí êàòàëèòèê ÷åâðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàðû, Ì.Ô.Íàüûéåâèí èñÿ êèìéà òåõíîëîýèéàñûíûí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíûí éàðàäûëìàñû èñòèãÿìÿòèíäÿ àïàðäûüû èøëÿð Àçÿðáàéúàí êèìéà åëìèíè äöíéà åëìèíèí þí ñûðàëàðûíà ÷ûõàðòìûøäûð. Öìóìèééÿòëÿ ðåñïóáëèêàìûçäà íåôò êèìéàñûíûí âÿ öçâè êèìéàíûí èíêèøàôûíäà É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâèí ìöñòÿñíà ðîëó âàðäûð. Èêèíúè Äöíéà Ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâ èëê äÿôÿ îëàðàã áåíçîëó àëöìèíèóì-õëîðèä êàòàëèçàòîðóíóí èøòèðàêû èëÿ ìåòèëõëîðèäëÿ àëêèëëÿøäèðÿðÿê éöêñÿê ÷ûõûìëà òîëóîëó ñèíòåç åòìèø âÿ îíóí ñÿíàéåäÿ òÿòáèãèíÿ íàèë îëìóøäóð. Áóíóíëà äà, ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí òðîòèë ïàðòëàéûúû ìàääÿñèíèí àëûíìàñû ö÷öí èëêèí õàììàëûí – òîëóîëóí ñÿíàéå ìèãéàñûíäà èñòåùñàëû ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Áó äþâðäÿ î, ùÿì÷èíèí, áåíçîëóí îëåôèíëÿðëÿ àëêèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ êàòàëèçàòîð êèìè èëê äÿôÿ ñóëôàò òóðøóñóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, éöêñÿê îêòàí ÿäÿäëè áåíçèíèí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí èçîïðîïèëáåíçîëóí (àëêèëáåíçîëëàðûí) ñÿíàéå èñòåùñàëûíûí ÿñàñëàðûíû éàðàòìûø âÿ Èêèíúè Äöíéà Ìöùàðèáÿñèíäÿ Ñîâåò ùÿðáè òåõíèêàñûíûí áåëÿ áåíçèíëÿ òÿìèí îëóíìàñû ïðîáëåìèíè ùÿëë åòìèøäèð. É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâèí àâèàéàíàúàãëàðûí àëûíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ àïàð-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äûüû èøëÿðèí ÿùÿìèééÿòè ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà äöíéà øþùðÿòëè àâèàêîíñòðóêòîðëàð – Éàêîâëåâ âÿ Ìèêóëèíèí èøëÿðè èëÿ åéíè ñÿâèééÿäÿ äÿéÿðëÿíäèðèëèðäè. Áó èøëÿðÿ ýþðÿ É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâ Ëåíèí îðäåíè èëÿ òÿëòèô åäèëìèø (1944) âÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò (Ñòàëèí) Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð (1946). É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâèí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ñàùÿäÿ àïàðäûüû òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñ íÿòèúÿëÿðè îíóí “Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè”íäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð.

É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâèí èêè úèëäëèê “Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè” (1964–65)

É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâèí àëêèëëÿøìÿ ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàðûíûí íÿòèúÿëÿðè íÿèíêè ïðàêòèê áàõûìäàí, ùÿì äÿ íÿçÿðè áàõûìäàí ÷îõ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè. 1946 èëäÿ Àìåðèêàíûí “Íåôò òåõíîëîýèéàñûíûí èúìàëëàðû” æóðíàëûíäà îíóí áó ñàùÿäÿ ýþðäöéö èøëÿðÿ áåëÿ ãèéìÿò âåðèëìèøäèð: “É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâèí òÿäãèãàòëàðû áþéöê íÿçÿðè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Õöñóñèëÿ, É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâèí “Àëêèëëÿøìÿ ðåàêñèéàëàðû àâèàñèéà éàíàúàãëàðûíûí èñòåùñàëûíäà” àäëû ìîíîãðàôèéàñû åëìèí áó ñàùÿñèíèí íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð”. É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè èëÿ éàíàøû ùÿì äÿ ìààðèô÷è âÿ òÿøêèëàò÷û êèìè ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Îíóí òÿøÿááöñö èëÿ 1945 èëäÿ ÅÀ-íûí íÿçäèíäÿ Íåôò Èíñòèòóòó, ÁÄÓ-äà «Íåôò êèìéàñû» êàôåäðàñû, 1959 èëäÿ èñÿ ÍåôòÊèìéà Ïðîñåñëÿðè Èíñòèòóòó éàðàäûëìûøäûð êè, áó äà íåôò êèìéàñûíûí èíêèøàôûíà äàùà ýåíèø øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Êèìéà åëìèíäÿ âÿ ñÿíàéåñèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äåìÿê îëàð êè, É.Ù.Ìÿì-

ìÿäÿëèéåâ Àçÿðáàéúàíäà íåôò êèìéàñû âÿ öçâè ñèíòåç ñÿíàéåñèíèí áàíèñèäèð. 19 ÿñðèí ñîíó, 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí äþâðäÿ êèìéà åëìèíèí èíêèøàôûíûí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè, ðåñïóáëèêàìûçûí âÿ Ðóñèéàíûí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí ïðàêòèêè òÿëÿáàòëàðû Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíè þç ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ èëê ÿââÿë êèìéà åëìèíèí òÿòáèãè èñòèãàìÿòèíè èíêèøàô åòäèðìÿéÿ ñþâã åòìèøäèð. Îíëàðûí òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè çÿðóðè êèìéÿâè ìÿùñóëëàðûí àëûíìàñûíûí ëàáîðàòîðèéà öñóëëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìàã âÿ áó öñóëëàðûí òåõíîëîæè úÿùÿòäÿí ñÿíàéå ãóðüóëàðûíäà òÿòáèãèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ êèìéà òåõíîëîýèéàñû ùÿëÿ éàðàíìà ìÿðùÿëÿñèíäÿ îëäóüóíäàí îíóí ðèéàçè ìîäåëëÿøäèðèëìÿñèíèí íÿçÿðè ïðèíñèïëÿðèíèí – àõàð ñèñòåìëÿðèí êèíåòèêàñûíûí, ìàêðîêèíåòèêàíûí, êèìéÿâè ïðîñåñëÿðèí âÿ ðåàêòîðëàðûí ùåñàáëàíìà öñóëëàðûíûí, ùÿì÷èíèí ðåñèðêóëéàñèéà íÿçÿðèééÿñèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû çÿðóðÿòè ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ìöðÿêêÿá âÿ ïðàêòèêè áàõûìäàí ÷îõ àêòóàë îëàí áó ïðîáëåì ìÿðùÿëÿëè âÿ ñèñòåìëè øÿêèëäÿ àêàä. Ì.Ô.Íàüûéåâèí ôóíäàìåíòàë åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿ þç ùÿëëèíè òàïäû. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí îðòàëàðûíäà Ì.Ô. Íàüûéåâ àõàð ñèñòåìëÿðäÿ ùîìîýåí âÿ ùåòåðîýåí-êàòàëèòèê ïðîñåñëÿðèí êèíåòèê ìîäåëèíè èøëÿéèá ùàçûðëàäû âÿ ðåàêñèéà ãîâøàãëàðûíûí ùåñàáëàíìàñûíäà êèíåòèê òÿíëèêëÿðèí áèð ñûðà òÿòáèã îëóíìà ïðèíñèïëÿðèíè ìöÿééÿí åòäè. Áó òÿäãèãàòëàð ñàéÿñèíäÿ Ì.Ô. Íàüûéåâ ðåàêñèéàéà äàõèë îëàí ãàðûøûãëàðûí ùÿúìèíèí äÿéèøìÿñè èëÿ ýåäÿí ïðîñåñëÿð ö÷öí ðåàêòîðëàðûí ùåñàáëàíìàñû öñóëëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàäû. Áó òÿäãèãàòëàðûí áèð ùèñ-

Ì.Ô.Íàüûéåâèí Ïåêèíäÿ (×ÕÐ) íÿøð îëóíìóø “Ìîòîð éàíàúàãëàðûíûí êèìéàñû, òåõíîëîýèéàñû âÿ ñèíòåçè ïðîñåñëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû” (1959) àäëû ìîíîãðàôèéàëàðû

ñÿñè Ì.Ô. Íàüûéåâèí 1959 èëäÿ Ïåêèíäÿ íÿøð îëóíìóø “Ìîòîð éàíàúàãëàðûíûí êèìéàñû, òåõíîëîýèéàñû âÿ ñèíòåçè ïðîñåñ-

ëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû” àäëû ìîíîãðàôèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ëàêèí êèìéà òåõíîëîýèéàñû ñàùÿñèíäÿ Ì.Ô. Íàüûéåâèí ÿëäÿ åòäèéè áþéöê íàèëèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îíóí 30-úó èëëÿðèí ñîíóíäà ðåñèðêóëéàñèéà ïðîñåñëÿðè íÿçÿðèééÿñèíè éàðàòìàñû îëìóøäóð. Ðåñèðêóëéàñèéà ïðîñåñëÿðè íÿçÿðèééÿñè âàùèä áèð ñèñòåì êèìè êèìéàäà éåíè áèð èñòèãàìÿòèí – ðåñèðêóëéàñèéà ïðîñåñëÿðè ùàããûíäà òÿëèìèí èíêèøàôûíûí áàøëàíüûúû îë-

Ì.Ô.Íàüûéåâèí Ëîíäîíäà íÿøð îëóíìóø “Êèìéà òåõíîëîýèéàñûíäà ðåñèðêóëéàñèéà ïðîñåñëÿðè ùàããûíäà òÿëèì” (1964) àäëû ìîíîãðàôèéàñû

ìóøäóð. Ì.Ô. Íàüûéåâ þçöíöí 20 èëëèê òÿäãèãàòëàðûíûí íÿòèúÿëÿðèíè «Êèìéà òåõíîëîýèéàñûíäà ðåñèðêóëéàñèéà ïðîñåñëÿðè ùàããûíäà òÿëèì» àäëû ìîíîãðàôèéà øÿêëèíäÿ 1958 èëäÿ Ìîñêâàäà, 1964 èëäÿ èñÿ Ëîíäîíäà (Ïåðãàìîí Ïðåññ) íÿøð åòäèðìèøäèð. Áó íÿçÿðèééÿíèí áèð ñûðà êèìéÿâè Êèìéÿâè ðåñèðêóëéàñèéà Áàøëàíüûú ìàääÿëÿðèí âÿ ðåàêñèéàíûí ñîí ìÿùñóëëàðû ãàðûøûüûíûí òåõíîëîæè ïðîñåñÿ ÷îõñàéëû òÿêðàð ãàéòàðûëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Íÿçÿðèééÿñèíè àêàä. Ì.Ô.Íàüûéåâ âåðìèøäèð. Ðåàêñèéàíûí êèíåòèê âÿ òåðìîäèíàìèêè ìÿùäóäèééÿòëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàüà, ðåàêñèéàíû ìàêñèìóì ñöðÿòëÿ àïàðìàüà, áàøëàíüûú ìàääÿëÿðèí ñîí ìÿùñóëà òàì ÷åâðèëìÿñèíÿ âÿ ñ. èìêàí âåðèð. ïðîñåñëÿðÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òÿòáèãè îíäàí äàùà ýåíèø ìèãéàñäà èñòèôàäÿ îëóíìàñû âÿ íÿçÿðèééÿíèí äàùà äà ìöêÿììÿëëÿøäèðèëìÿñè òÿëÿáàòûíû éàðàòìûøäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ 1965 èëäÿ Íåôò–Êèìéà Ïðî685

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñåñëÿðè Èíñòèòóòóíóí íåôò âÿ êèìéà ïðîñåñëÿðè íÿçÿðèééÿñè ñåêñèéàñû ÿñàñûíäà Ì.Ô. Íàüûéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Êèìéà Òåõíîëîýèéàñûíûí Íÿçÿðè Ïðîáëåìëÿðè Èíñòèòóòó (ÊÒÍÏÈ) éàðàäûëìûøäûð. Ðåñèðêóëéàñèéà íÿçÿðèééÿñèíèí ñîíðàêû èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ Ì.Ô. Íàüûéåâ èðè êèìéà êîìïëåêñëÿðèíèí îïòèìàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí ãëîáàë îïòèìàëëàøäûðìà öñóëóíó âåðìèøäèð. Áó íÿçÿðèééÿ 1978 èëäÿ Ìîñêâàäà íÿøð îëóíìóø “Êèìéÿâè ðåñèðêóëéàñèéà” àäëû ìîíîãðàôèéàäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó öñóë ÿñàñûíäà åòàíûí òåðìèêè äåùèäðîýåíëÿøäèðèëìÿñè, ïðîïèëåíèí ùèäðîýåíõëîðëàøäûðûëìàñû, àììîíéàêûí ñèíòåçè ö÷öí òåõíîëîæè ãàçûí èñòåùñàëû êèìè êîíêðåò ïðîñåñëÿð òÿäãèã îëóíìóø âÿ îíëàðûí áÿçèëÿðèíè ñÿíàéåäÿ òÿòáèã åòìÿê ö÷öí éåíè òåõíîëîýèéà èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Êèìéà òåõíîëîýèéàñû íÿçÿðèééÿñèíÿ Ì.Ô.Íàüûéåâ òÿðÿôèíäÿí ñóïåðîïòèìàëëûã ïðèíñèïèíè äàõèë åäèëìÿñè êèìéà-òåõíîëîýèéàñûíûí èíêèøàôûíà éåíè áèð òÿêàí âåðäè. Áó ïðèíñèïÿ ýþðÿ êèìéÿâè ïðîñåñèí àïàðûëìà øÿðàèòèíè âÿ îíóí êàòàëèçàòîðóíó åëÿ ñå÷ìÿê ìöìêöíäöð êè, ïðîñåñäÿ êÿíàð ìÿùñóëëàðûí ìèíèìóì ÿìÿëÿýÿëìÿñèíÿ âÿ ðåàêòîðóí ìàêñèìóì ìÿùñóëäàð èøëÿìÿñèíÿ íàèë îëìàã îëóð. Áåëÿëèêëÿ, êèìéà ñÿíàéå êîìïëåêñëÿðèíèí ðèééàçè ìîäåëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ñèñòåìëè éàíàøìàäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èëê äÿôÿ Ì.Ô.Íàüûéåâèí òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿí áàøëàíäû. Êèìéà òåõíîëîýèéàñû íÿçÿðèééÿñèíèí ôóíäàìåíòàë ÿñàñëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàäûüûíà âÿ èíêèøàô åòäèðäèéèíÿ ýþðÿ Ì.Ô. Íàüûéåâ 1969 èëäÿ Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû àäûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Êèìéà òåõíîëîýèéàñûíûí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíûí ñîíðàêû èíêèøàôû Ì.Ô.Íàüûéåâ åëìè ìÿêòÿáèíèí òàíûíìûø íöìàéÿíäÿëÿðèíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Àêàä. Ò.Í.Øàùòàõòèíñêèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ÅÙÌ-ëÿ ÿëàãÿäàð îëàí òåõíîëîæè ãóðüóëàðäà êèíåòèê òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû ìåòîäèêàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, îíó ùÿéàòà êå÷èðÿí òåõíèêè âÿ ïðîãðàì òÿìèíàò ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûø, êèìéÿâè ðåàêòîðëàðûí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíà, ùÿì÷èíèí èøëÿê êèìéÿâè èñòåùñàëàòëàðûí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñè âÿ îïòèìàëëàøäûðûëìàñûíà àèä òÿäãèãàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Î, öçâè âÿ íåôò êèìéà ñèíòåçè ñàùÿñèíäÿ äÿ áèð ñûðà êàòàëèòèê ïðîñåñ èøëÿéèá ùàçûðëàìûø, ïðàêòèê áàõûìäàí ìöùöì êèìéÿâè ðåàêñèéàëàðûí êèíåòèêà âÿ ìåõàíèçìèíè þéðÿíìèøäèð. Áåëÿ êè, Ò.Í.Øàùòàõòèíñêèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà îêñèä òÿðêèáëè êàòàëèòèê ñèñòåìëÿðèí èøòèðàêû èëÿ êàðáîùèä686

ðîýåíëÿðèí õëîðëó òþðÿìÿëÿðèíèí ùåòåðîýåí-êàòàëèòèê îêñèäëÿøäèðèëìÿñè, ùÿì÷èíèí àëèôàòèê êàðáîùèäðîýåíëÿðèí îêñèäëÿøäèðèúè àììîíîëèçè ïðîñåñëÿðèíèí åëìè ÿñàñëàðû, áó êàòàëèçàòîðëàðûí àêòèâëèéè âÿ ñå÷èúèëèéèíèí éåíè íèçàìëàíìà öñóëëàðû, íáóòèëåíëÿðèí âÿ í-áóòàíûí ìàëåèí àíùèäðèäèíÿ, èçîáóòèëåíèí ìåòàêðèë òóðøóñóíà, ïðîïàíûí ñèðêÿ òóðøóñóíà áèðáàøà îêñèäëÿøìÿñè ïðîñåñëÿðè èøëÿíèëìèøäèð. Î, ùÿì÷èíèí êàòàëèçàòîðóí ãåéðè-ñòàñèîíàð èø øÿðàèòèíäÿ àïàðûëàí ïðîñåñëÿðèí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñè âÿ îïòèìàëëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ èøëÿéèá ùàçûðëàäûüû áèð ñûðà íÿçÿðè ïðèíñèïëÿðè áóòèëåíëÿðèí äèâèíèëÿ âÿ èçîàìèëåíëÿðèí èçîïðåíÿ äåùèäðîýåíëÿøäèðèëìÿñè êèìè èðèòîííàæëû ñÿíàéå ïðîñåñëÿðèíäÿ óüóðëà òÿòáèã åòìèøäèð. Àêàä. À.Ì.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ãåéðè-ñòàñèîíàð êàòàëèòèê ïðîñåñëÿðèí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñè âÿ îïòèìàëëàøäûðûëìàñûíûí íÿçÿðèééÿñè, ïðèíñèïëÿðè, öñóëëàðû âÿ òåõíîëîæè òÿðòèáàòû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ïðàêòèêè áàõûìäàí ìöùöì êèìéÿâè ðåàêñèéàëàðûí êèíåòèêàñû âÿ ìåõàíèçìèíèí òÿäãèãè àïàðûëìûø, ÷îõìÿðùÿëÿëè ðåàêñèéàëàð ö÷öí éöêñÿê åôôåêòèâ ÷îõôóíêñèéàëû ìåòàëñåîëèò êàòàëèçàòîðëàðûíûí ñèíòåçèíèí åëìè ÿñàñëàðû éàðàäûëìûøäûð. Ìöõáèð öçâ É.È.Ðöñòÿìîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ñÿïÿëÿíÿí ìàòåðèàëëàðûí, î úöìëÿäÿí ýöáðÿëÿðèí íÿìëÿøäèðèëìÿñè, äÿíÿâÿðëÿøäèðèëìÿñè, ãóðóäóëìàñû, ñóäà ùÿëë îëàí âÿ áèîëîæè ïàð÷àëàíàí ïîëèìåð ìàòåðèàëëàðëà êàïñóëëàøäûðûëìàñû ïðîñåññëÿðèíèí åëìè ÿñàñëàðû éàðàäûëìûø âÿ òàì ðèéàçè ìîäåëëÿðè òÿðòèá îëóíìóøäóð. É.È.Ðöñòÿìîâóí áàø÷ûëûã åòäèéè êîëëåêòèâ òÿðÿôèíäÿí íàòðèóìêàðáîêñèìåòèëñåëëöëîçàíûí ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ çàâîäëàðûíûí òóëëàíòûëàðûíäàí ñèíòåçè ïðîñåñèíèí òåõíîëîýèéàñû éàðàäûëìûø âÿ ñÿíàéåäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Ìöõüèð öçâ Ã.Êÿëáÿëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ êèìéà òåõíîëîýèéàñû àïàðàòëàðûíûí èñòèëèêäÿéèøìÿ ñÿòùèíäÿ áÿðê ôàçàíûí ÷þêäöðöëìÿñèëÿ ÷îõôàçàëû ñèñòåìëÿðèíèí àõûí ïðîñåñëÿðèíèí åëìè ÿñàñëàðû èøëÿíèëìèø âÿ àüûð íåôòëÿðèí åìàëû ïðîñåñëÿðèíèí èäàðÿ îëóíìàñû ö÷öí çÿìàíÿòëÿð éàðàäûëìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, àçÿðáàéúàí êèìéà÷û-òåõíîëîãëàðû ðåñïóáëèêàìûçäà êèìéà òåõíîëîýèéàñû åëìèíèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ äöíéà êèìéà÷û-òåõíîëîãëàðûíûí þí ñûðàëàðûíäà éåð òóòìóøëàð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã éöêñÿê èñòèñìàð õàññÿëÿðèíÿ ìàëèê éåíè íþâ éàüëàðûí éàðàäûëìàñû ïðîáëåìè áöòöí äöíéàäà îëäóüó êèìè Àçÿðáàéúàíäà äà éàüëàðûí òÿðêèáèíÿ õöñóñè àøãàðëàðûí ÿëàâÿ îëóíìàñû éîëó èëÿ ùÿëë åäèëèðäè. Àøãàðëàðûí ñèíòåçè âÿ õàññÿëÿðèíèí

þéðÿíèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ 1948 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Íåôò Åìàëû Èíñòèòóòóíóí òÿðêèáèíäÿ àøãàðëàð ëàáîðàòîðèéàñû à÷ûëìûø âÿ 1965 èëäÿ ùÿìèí ëàáîðàòîðèéàíûí áàçàñûíäà ÀçÑÑÐ ÅÀ-íûí Àøãàðëàð Êèìéàñû Èíñòèòóòó (ÀÊÈ) éàðàäûëìûøäûð. 1940 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ßëè Ì.Ãóëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà áèð ñûðà àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñ òÿðÿôèíäÿí ÀçÍÈÈ, ÀçÍÈÈ-4, ÀçÍÈÈ-7, ÀçÍÈÈ-8ó, ÁÔÊ, ÈÕÏ-101, ÈÕÏ-103, ÈÕÏ-21, ÑÁ-3ó âÿ ñ. ÷îõôóíêñèéàëû àøãàðëàð àëûíìûø âÿ ñÿíàéåäÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. Ùÿìèí àøãàðëàð ÿñàñûíäà òðàíñôîðìàòîð, òóðáèí âÿ ìöùÿððèêëÿðäÿ èøëÿäèëÿí ÷îõëó ñàéäà Ì8Á1, Ì-10Á2, Ì-2ÈÕÏ âÿ ñ. éàüëàð àëûíìûøäûð. Áó èøëÿðÿ ýþðÿ ßëè Ì.Ãóëèéåâ âÿ îíóí ðÿùáÿðëèê åòäèéè êîëëåêòèâèí áèð ãðóï öçâö 1948 âÿ 1951 èëëÿðäÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà, 1970 èëäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà (àêàä. È.Ì.Îðóúîâà èëÿ áèðëèêäÿ) ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Àøãàð Ñöðòêö éàüëàðû âÿ ìîòîð éàíàúàãëàðûíûí èñòèñìàð õàññÿëÿðèíè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí îíëàðà àç ìèãäàðäà (àäÿòÿí, 0,01-15%) ÿëàâÿ åäèëÿí ìöðÿêêÿá öçâè ìàääÿ. 20 ÿñðèí 60-70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã àøãàðëàðûí ìÿãñÿäéþíëö ñèíòåçè ïðîáëåìèíèí ùÿëëè ö÷öí Àøãàðëàð Êèìéàñû Èíñòèòóòóíäà ßëè Ì.Ãóëèéåâèí äàâàì÷ûëàðû – È.Ì.Îðóúîâà, àêàä. Ê.È.Ñàäûõîâ, ìöõáèð öçâ Â.Ì.Ôÿðçÿëèéåâ âÿ á-íûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ àøãàðëàðûí òÿðêèáè, ãóðóëóøó âÿ õàññÿëÿðè àðàñûíäàêû ÿëàãÿ, ãàðûøûãëàðäà àøãàðëàðûí óéüóíëóüó âÿ áèð-áèðèíèí òÿñèðèíè ýöúëÿíäèðìÿñè ùàããûíäà åëìè íÿòèúÿëÿðèí öìóìèëÿøäèðèëìÿñè èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áóíóí íÿòèúÿñè êèìè ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðÿí éàüëàð âÿ éàíàúàãëàð ö÷öí ÷îõôóíêñèéàëû àøãàðëàð, íåôò ìÿùñóëëàðûíû áèîëîæè çÿäÿëÿíìÿäÿí ãîðóéàí àíòèìèêðîá õàññÿëè àøãàðëàð, êîððîçèéàéà ãàðøû èíýèáèòîðëàð, éàüëàéûúûñîéóäóúó õàññÿëè ìàéåëÿð ùàçûðëàíìûø âÿ ñÿíàéåäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. 1972 èëäÿ ßëè Ì.Ãóëèéåâ 40-úû èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêàäà àøãàðëàð ñàùÿñèíäÿ ýþðöëìöø èøëÿðè “Éàüëàðà âÿ éàíàúàãëàðà ÿëàâÿ åäèëÿí àøãàðëàðûí êèìéàñû âÿ òåõíîëîýèéàñû” àäëû ìîíîãðàôèéàñûíäà öìóìèëÿøäèðìèøäèð. Áó êèòàáûí ÷îõ ãûñà âàõòäà Ìîñêâàäà (1972), Ìàúàðûñòàíäà (1976), ×åõîñëîâàêèéàäà (1977) âÿ Ëåíèíãðàääà (1985) ÷àï îëóíìàñû ßëè Ì.Ãóëèéåâèí áó ñàùÿäÿ àëäûüû åëìè íÿòèúÿëÿðèíèí ùÿì âàúèáëèéèíè, ùÿì äÿ äöíéà êèìéà÷ûëàðû òÿðÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ß.Ì.Ãóëèéåâèí Ìàúàðûñòàíäà íÿøð îëóíìóø “Éàüëàðà âÿ éàíàúàãëàðà ÿëàâÿ åäèëÿí àøãàðëàðûí êèìéàñû âÿ òåõíîëîýèéàñû” (1976) àäëû ìîíîãðàôèéàñû

ôèíäÿí òàíûíìàñûíû áèð äàùà ñöáóò åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òàì ÿñàñëà äåìÿê îëàð êè, ßëè Ì.Ãóëèéåâ Àçÿðáàéúàíäà ùÿì éåíè åëìè èñòèãàìÿòèí – àøãàðëàð êèìéàñûíûí, ùÿì äÿ àøãàðëàð êèìéàñû åëìè ìÿêòÿáèíèí éàðàäûúûñûäûð. Áó èñòèãàìÿòäÿ ùÿì÷èíèí ìöõáèð öçâ Ô.È.Ñÿìÿäîâàíûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ñöðòêö éàüëàðûíûí èñòåùñàëû ö÷öí íåôò åìàëûíûí ñÿìÿðÿëè êîìïëåêñ ñõåìè éàðàäûëìûø, ìþâúóä òåõíîëîæè ïðîñåñëÿð òÿêìèëëÿøäèðèëìèø âÿ Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë åäèëÿí ñöðòêö éàüëàðûí êåéôèééÿòè éàõøûëàøäûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà íåôò-êèìéà âÿ êèìéà ñÿíàéåëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí öçâè êèìéà åëìèíèí éàðàäûëìàñû âÿ èíêèøàôûíäà Íåôò-Êèìéà Ïðîñåñëÿðè Èíñòèòóòóíóí àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí õöñóñèëÿ äÿ, É.Ù. Ìÿììÿäÿëèéåâëÿ éàíàøû, àêàäåìèêëÿð – Â.Ñ.ßëèéåâ, Ì.È.Ðöñòÿìîâ, Ñ.Ú.Ìåùäèéåâ, Á.Ã.Çåéíàëîâ, Ñ.Ì.ßëèéåâ, ìöõáèð öçâ Ì.ß.Ìÿðäàíîâ âÿ áàøãàëàðûíûí ÿìÿéè áþéöê îëìóøäóð. Áåëÿ êè, Èêèíúè Äöíéà Ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Áàêû êðåêèíã çàâîäëàðûíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû äþâðöíäÿ Â.Ñ.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ «ãàéíàð» ëàé òåõíîëîýèéàñûíûí íÿçÿðè ÿñàñëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ èëê äÿôÿ Éåíè-Áàêû íåôò åìàëû çàâîäóíäà, ñîíðà-

ëàð èñÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí Ïîëøà âÿ Ðóìûíèéàäà ñÿíàéåäÿ òÿòáèã îëóíäó. Áèð ñûðà ñèíòåòèê êàó÷óê çàâîäëàðûíäà í-áóòàíûí äèâèíèëÿ äåùèäðîýåíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ, ùÿì÷èíèí Ýÿíúÿ àëöìèíèóì çàâîäóíäà Çÿéëèê àëóíèòèíèí éàíäûðûëìàñû âÿ ðåäóêñèéàñû ïðîñåñëÿðèíäÿ äÿ áó òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Â.Ñ.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ùÿì÷èíèí êàòàëèçàòîðóí âÿ èñòèëèêäàøûéûúûíûí ìöõòÿëèô íþâ àõûíûíäà êðåêèíã ïðîñåñèíèí àïàðûëìàñû ö÷öí éåíè ðåàêòîðëàð âÿ òåõíîëîæè ñèñòåìëÿð éàðàäûëìûøäûð êè, áó äà ðåàêòîðóí ìÿùñóëäàðëûüûíû áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðòûðìàüà èìêàí âåðìèøäèð. Áó ñàùÿäÿêè ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ Â.Ñ.ßëèéåâ áèð ãðóï èø÷èëÿðëÿ 1948 èëäÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà, 1976 âÿ 1982 èëëÿðäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ì.È. Ðöñòÿìîâóí õûðäà äèñïåðñëè êàòàëèçàòîð ñÿòùèíäÿ ýåäÿí êàòàëèòèê ïðîñåñëÿðÿ äàèð àïàðäûüû òÿäãèãàòëàð áóòàíûí áóòèëåíÿ äåùèäðîýåíëÿøäèðèëìÿñèíèí, îêñèëîëóí ôòàë àíùèäðèäèíÿ îêñèäëÿøäèðèëìÿñèíèí âÿ íåôò ìÿùñóëëàðûíûí êàòàëèòèê êðåêèíãèíèí ìöòÿðÿããè òåõíîëîæè ñèñòåìëÿðèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Îíóí Â.Ñ.ßëèéåâëÿ áèðëèêäÿ èøëÿéèá ùàçûðëàäûüû “áèðáàøà (à÷ûã) âÿ éàðûìà÷ûã àõûíëû” ðåàêòîð ñèñòåìëÿðèíèí ìöõòÿëèô ìîäèôèêàñèéàëàðûíûí òÿòáèãè áåëÿ ðåàêòîðëàðûí ìÿùñóëäàðëûüûíûí, «ãàéíàð» ëàéëû ñèñòåìÿ íÿçÿðÿí 8–10 äÿôÿ àðòìàñûíà, êàòàëèòèê êðåêèíã ïðîñåñèíèí ñå÷èúèëèéèíèí èñÿ õåéëè äÿðÿúÿäÿ éöêñÿëäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìèøäèð. “Éàðûìà÷ûã àõûíëû” ðåàêòîð àïàðàòëàðûíäàí Éåíè-Áàêû, Ðéàçàí âÿ Éàðîñëàâë íåôò åìàëû çàâîäëàðûíäà êàòàëèòèê êðåêèíã ãóðüóëàðûíûí éåíèäÿí ÿñàñëû ãó-

ÀÌÅÀ-íûí Íåôò-Êèìéà Ïðîñåñëÿðè Èíñòèòóòó

ðóëìàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Ì.È. Ðöñòÿìîâ ùÿì÷èíèí èêèïèëëÿëè êàòàëèê êðåêèíãèí éöêñÿê ìÿùñóëäàðëûãëû òåõíîëîæè ÷åâèê ñèñòåìëÿðèíè Àçÿðáàéúàí ñÿíàéåñèíÿ òÿòáèã åòìèø âÿ áó èøëÿðÿ ýþðÿ 1982 èëäÿ (Â.Ñ.ßëèéåâëÿ áèðëèêäÿ) Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ðóñèéàíûí åëìè-òÿäãèãàò èíñòèòóòëàðû èëÿ áèðýÿ ÿìÿêäàøëûã ñàéÿñèíäÿ Ì.È.Ðöñòÿìîâ éöêñÿê ìÿùñóëäàðëûãëû âÿ àç ìåòàëòóòóìëó Ã-43-107 êàòàëèòèê êðåêèíã êîìïëåêñèíè èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Áó ãóðüóëàð ùàçûðäà Ìîñêâà, Ãðîçíû, Ìîæåêéàé, Áóðãàñ (Áîëãàðûñòàí), Óôà, Ïàâëîäàð, Àíãàðñê, Ëèñè÷àíñê âÿ Áàêû íåôò åìàëû çàâîäëàðûíäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èñòèñìàð îëóíóð. Ì.È. Ðöñòÿìîâ êàòàëèòèê êðåêèíã ïðîñåñèíèí ýåäèøèíäÿ ÀÈ–93 àâòîìîáèë áåíçèíèíèí àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñûíû, ùÿì÷èíèí äåñòðóêòèâ èçîìåðëÿøìÿ âÿ ùèäðîèçîìåðëÿøìÿ ïðîñåñëÿðèíè èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèìèç ìöàñèð àâèàñèéà ö÷öí õöñóñè éàíàúàãëàðûí éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿ äÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åòìèøëÿð. 1951 èëäÿ àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè èñòåùñàëàò÷ûëàðëà áèðëèêäÿ Ò-1 ìàðêàëû ðåàêòèâ éàíàúàüûí àëûíìàñû âÿ ñÿíàéåäÿ òÿòáèãèíÿ ýþðÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. Ìöõáèð öçâ Ì.ß. Ìÿðäàíîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà Àçÿðáàéúàí íåôòèíäÿí èëê éåíè Ò-5, Ò-8Á, Ò-6 âÿ ÐÒ ðåàêòèâ éàíàúàãëàðûíûí èñòåùñàë òåõíîëîýèéàëàðû éàðàäûëûá ñÿíàéåäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Ì.ß.Ìÿðäàíîâ ùÿì÷èíèí, ìöõáèð öçâ Â.Ì.Àááàñîâëà áèðëèêäÿ, áó éàíàúàãëàðûí òåðìèêè ñòàáèëëèéèíè âÿ äèýÿð õàññÿëÿðèíè éàõøûëàøäûðàí àøãàðëàðûí ñèíòåçèíè äÿ ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Ùàçûðäà éöêñÿê ñöðÿòëè àâèàñèéà ëàéíåðëÿðè ö÷öí óíèâåðñàë ðåàêòèâ éàíàúàüûíûí àëûíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð. Àçÿðáàéúàíäà íåôò êèìéàñûíûí èíêèøàôûíäà Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Îëåôèíëÿð Èíñòèòóòóíóí (1992 èëÿ ãÿäÿð Öìóìèòòèôàã Åëìè-Òÿäãèãàò Îëåôèíëÿð Èíñòèòóòó) ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Áóðàäà àêàä. Ì.À.Äàëèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ïèðîëèç ãàçëàðûíäàí åòèëåí âÿ ïðîïèëåíèí àéðûëìàñû, ùÿì÷èíèí åòèë âÿ èçîïðîïèë ñïèðòëÿðèíèí, åòèëáåíçîë âÿ èçîïðîïèëáåíçîëóí, éöêñÿê ñûõëûãëû ïîëèåòèëåíèí, ïðîïèëåí âÿ ñòèðîë îêñèäëÿðèíèí, ïðîïèëåíèí òðè- âÿ òåòðàìåðëÿðèíèí àëûíìàñû ïðîñåñëÿðè èøëÿíèá ñÿíàéåäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Áó èøëÿðèí ùÿð áèðè êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìèãéàñûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ Èêèíúè Äöíéà Ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ éöêñÿêîêòàíëû àâèàéàíàúàüûí êîìïî687

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íåíòè îëàí åòèëáåíçîëóí âÿ èçîïðîïèëáåíçîëóí ñèíòåçèíè âÿ òÿòáèãèíè ùÿéàòà êå÷èðìèø Ì.À.Äàëèí þç èø÷è ãðóïóíóí áèð íå÷ÿ öçâö èëÿ 1946 èëäÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà, 1981 èëäÿ èñÿ åòèëáåíçîëóí ýåíèø ìèãéàñäà èñòåùñàëûíûí éàðàäûëìàñûíà ýþðÿ ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ïèðîëèç ãàçûíûí òÿðêèáèíäÿí àéðûëàí åòèëåíè ñóëôàò òóðøóñó èøòèðàêè èëÿ ùèäðàòëàøäûðàðàã åòèë ñïèðòèíÿ ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñèíèí òåõíîëîýèéàñûíûí èøëÿíìÿñè äÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Áó ïðîñåñ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Ñóìãàéûò ñèíòåòèê êàó÷óê çàâîäóíäà ñÿíàéå ìèãéàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, ñîíðàëàð èñÿ Óôà, Ñàðàòîâ, Íîâîêóéáûøåâñê âÿ Ãðîçíû øÿùÿðëÿðèíèí çàâîäëàðûíäà òÿòáèã îëóíìóøäóð. Áó èøëÿðÿ ýþðÿ Ì.À.Äàëèí âÿ îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà èøëÿéÿí áèð ñûðà àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñ èêèíúè äÿôÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð (1952). ÑÑÐÈ ÅÀ ìöõáèð öçâö Â.Ñ.Ãóòûðéàíûí Àçÿðáàéúàíäà íåôò åìàëû âÿ íåôòêèìéà ñàùÿñèíäÿ àïàðäûüû òÿäãèãàòëàðäàí ñÿíàéå ìèãéàñûíäà åòèëåíäÿí åòèë ñïèðòèíèí àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñûíûí (Ì.À.Äàëèíëÿ áèðëèêäÿ) âÿ ìèêðîñôåðèê àëöìîñèëèêàò êàòàëèçàòîðó öçÿðèíäÿ êàòàëèòèê êðåêèíãèí éåíè òåõíîëîýèéàñûíûí (Â.Ñ.ßëèéåâëÿ áèðëèêäÿ) ùàçûðëàíìàñûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Ïèðîëèç ìÿùñóëëàðûíûí åìàëû ÿñàñûíäà áåíçîëóí âÿ äèýÿð ãèéìÿòëè ìàääÿëÿðèí (äèôåíèë, íàôòàëèí, ïîëèìåð-íåôò ãàòðàíëàðû) àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñû ìöõáèð öçâ É.Ù.Ãÿìáÿðîâ òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Áó öñóëëà «Ãîðêíåôòöçâèñèíòåç» èñòåùñàë áèðëèéèíäÿ âÿ Ëèñè÷àíñê íåôò åìàëû çàâîäóíäà áåíçîëóí èñòåùñàëû ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Íåôò âÿ ãàçûí êèìéÿâè åìàëû íÿçÿðèééÿñè âÿ òåõíîëîýèéàñû ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàð àêàä. ßëÿä.Ì.Ãóëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ “Òÿáèè ãàçûí íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû âÿ åìàëû öçðÿ Öìóìèòòèôàã ÅëìèÒÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èíñòèòóòóíäà” ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Î, ìàéå êàðáîùèäðîýåíëÿðäÿí íîðìàë ïàðàôèíëÿðèí àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñûíû, ÷îõêîìïîíåíòëè ãàç ñèñòåìëÿðèíèí ôàñèëÿñèç àäñîðáñèéà-õðîìàòîãðàôèéà öñóëó èëÿ àéðûëìàñûíûí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíû, òÿáèè êàðáîùèäðîýåí ãàçëàðûíûí ãóðóäóëìàñû, òÿìèçëÿíìÿñè, åìàëû âÿ íÿãëÿ ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ôàñèëÿñèç àäñîðáñèéà öñóëóíó èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Àêàä. Ð.Ù.Èñìàéûëîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Áàêû òåðìèêè êðåêèíã ãóðüóëàðûíûí ðåêîíñòðóêñèéàñû, àøàüû îêòàí ÿäÿäëè áåíçèí-ëèãðîèí ôðàêñèéàëàðûíûí êàòàëèòèê 688

àðîìàòèêëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ òÿäãèãàòëàð, íåôò õàììàëûíûí ïèðîëèçè òåõíîëîýèéàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ ÿñàñëû èøëÿð àïàðûëìûøäûð. Íåôòèí åìàëû öñóëëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿêè õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Ð.Ù.Èñìàéûëîâ Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû àäûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð (1948). 20 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà íåôò åìàëû, íåôò êèìéàñû âÿ êèìéà òåõíîëîýèéàñû èëÿ éàíàøû êèìéà åëìèíèí öçâè êèìéà, ãåéðèöçâè êèìéà, àíàëèòèê êèìéà, ôèçèêè-êèìéà, èðèìîëåêóëëó áèðëÿøìÿëÿð êèìéàñû èñòèãàìÿòëÿðè äÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Ðåñïóáëèêàìûçäà öçâè êèìéàíûí åëìè ïðèíñèïëÿðÿ ÿñàñëàíìûø øÿêèëäÿ èíêèøàôû É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâ âÿ ÑÑÐÈ ÅÀ ìöõáèð öçâö Ê.À.Êðàñóññêèíèí èøëÿðèíäÿí áàøëàìûø âÿ Ñ.Ú.Ìåùäèéåâ, ìöõáèð öçâ Ø.ß.Ìÿììÿäîâ âÿ äèýÿð àëèìëÿðèí òÿäãèãàòëàðûíäà äàâàì åòäèðèëìèøäèð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ É.Ù. Ìÿììÿäÿëèéåâ òÿáèè ãàçû õëîðëàøäûðàðàã êàðáîí IV-õëîðèä, õëîðîôîðì, ìåòèëõëîðèä âÿ ñ. ãèéìÿòëè ìÿùñóëëàðûí àëûíìàñûíûí ñÿíàéå òåõíîëîýèéàñûíû ùàçûðëàéûá ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Òÿëÿáÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ “ãàéíàð” ëàéäà õëîðëàøìà ïðîñåñèíèí ãàíóíàóéüóíëóüóíó òÿäãèã åäÿðÿê òåòðàõëîðåòèëåíèí, ùåêñàõëîðáóòàäèåíèí, ùåêñàõëîðòñèêëîïåíòàäèåíèí âÿ ùåêñàõëîðáåíçîëóí àëûíìàñû öñóëëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûø. Áó ïðîñåñëÿðäÿí ÿí ìöùöìëÿðè òÿúðöáÿ ãóðüóëàðûíäà ñûíàãäàí êå÷èðèëìèø âÿ ñÿíàéåäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí ñîíóíäà ùÿì÷èíèí îëåôèíëÿðÿ âÿ öçâè îêñèäëÿðÿ ïîëéàð ìîëåêóëëó ìàääÿëÿðèí áèðëÿøìÿñè ãàéäàëàðû Ê.À.Êðàñóññêè òÿðÿôèíäÿí ùÿðòÿðÿôëè òÿäãèã åäèëèá öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Àç ñîíðà Ø.ß.Ìÿììÿäîâ âÿ îíóí òÿëÿáÿëÿðè ãëèêîë åôèðëÿðèíèí ìÿãñÿäéþíëö ñèíòåçè íÿòèúÿñèíäÿ éöêñÿê åôôåêòëè ìöàñèð ïåñòèñèä (àêàðàñèä, ùåðáèñèä âÿ ôóíýèñèä) ïðåïàðàòëàðû ùàçûðëàìûø, íåôò-êèìéà ìÿùñóëëàðû ÿñàñûíäà äèáóòèëôòàëàò, ýÿíÿýÿð÷ÿê éàüû êèìè áàùàëû ïëàñòèôèêàòîðëàðû ÿâÿç åäÿí áèð ñûðà éåíè òèïëè ïëàñòèôèêàòîðëàð éàðàòìûøëàð. ßñàñëû øÿêèëäÿ öçâè êèìéàíûí èíêèøàôû Ñ.Ú.Ìåùäèéåâèí òÿäãèãàòëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Áàêû íåôòèíèí ìöùöì êîìïîíåíòè îëàí íàôòåí êàðáîùèäðîýåíëÿðè âÿ îíëàðûí òþðÿìÿëÿðèíèí èçîìåðëÿøìÿ ðåàêñèéàñûíûí ìåõàíèçìè òÿäãèã îëóíìóø, õëîðëàøìà âÿ îêñèäëÿøäèðèúè àììîíîëèç ðåàêñèéàëàðûíûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìèø, Áàêû áåíçèíëÿðè ÿñàñûíäà íèòðîòîëóîëóí, èçîáóòèëåíäÿí èçîîêòèëåíèí, ÿòðèééàò èñòåùñàëûíäà èøëÿäèëÿí ùåïòèëòñèêëîïåíòàíîíóí âÿ ñ. ìàääÿëÿðèí

àëûíìà ïðîñåñëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ ñÿíàéåäÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. Ùÿì÷èíèí àðîìàòèê âÿ íàôòåí êàðáîùèäðîýåíëÿðèíèí îêñèäëÿøäèðèúè àììîíîëèçèíäÿí áåíçîíèòðèë, òåðå-, îðòî- âÿ èçîôòàëîíèòðèëëÿð, åëÿúÿ äÿ ôòàëèìèä êèìè ãèéìÿòëè ìÿùñóëëàðûí áèðìÿðùÿëÿëè àëûíìà öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ñ.Ú.Ìåùäèéåâ ìÿêòÿáèíèí íàèëèééÿòëÿðèíäÿ àêàä. Ð.Ù.Ðèçàéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ êàðáîùèäðîýåíëÿðèí âÿ îíëàðûí ôóíêñèîíàë òþðÿìÿëÿðèíèí äåùèäðîýåíëÿøäèðèëìÿñè, îêñèäëÿøäèðèëìÿñè âÿ îêñèäëÿøäèðèúè àììîíîëèç ðåàêñèéàëàðû ö÷öí éöêñÿê åôôåêòèâëè êàòàëèçàòîðëàðûí éàðàäûëìàñû âÿ áó ïðîñåñëÿðèí ñÿíàéåäÿ òÿòáèãè ñàùÿñèíäÿ àïàðäûãëàðû òÿòãèãàòëàð ìöùöì ïðàêòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèøäèð. Áåëÿ êè, Ð.Ù.Ðèçàéåâèí èøëÿéèá ùàçûðëàäûüû ïðîñåñ ÿñàñûíäà ÑÑÐÈ-íèí áèð ÷îõ çàâîäëàðû àðîìàòèê íèòðèëëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îäàäàâàìëû ìàòåðèàëëàð, áîéàëàð, ñòàáèëèçàòîðëàð, ñèíòåòèê ãàòðàíëàð âÿ ìöäàôèÿ ÿùÿìèééÿòëè äèýÿð ìàòåðèàëëàð èñòåùñàë åäèðäè. Áó èñòèãàìÿòäÿ ìöõáèð öçâ É.Ù.Ëèòâèøêîâ äà ìöùöì òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäûð. Î, àìèíëÿðäÿí àìèäëÿðèí, àëèôàòèê âÿ àðîìàòèê êàðáîùèäðîýåíëÿðäÿí îêñèäëÿøäèðèúè àììîíîëèç ðåàêñèéàñû öçðÿ íèòðèëëÿðèí àëûíìàñû öñóëëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûø âÿ áó áèðëÿøìÿëÿðèí èíýèáèòîð, ôëîòîðåàýåíò, çÿðÿðëè ùÿøÿðàòëàðà ãàðøû ðåïåëëåíòëÿð êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëìÿñèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèø âÿ íÿòèúÿäÿ áÿçèëÿðèíèí áèîñèä êèìè òÿòáèãèíÿ íàèë îëìóøäóð. Öçâè áèðëÿøìÿëÿðèí îêñèäëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ äÿ ìöùöì ïðàêòèê íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè, Á.Ã.Çåéíàëîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà íåôòèí îêñèäëÿøäèðèúè åìàëû çàìàíû îêñèýåíëè öçâè áèðëÿøìÿëÿðèí àëûíìàñûíûí åëìè ÿñàñëàðû âåðèëìèø, éàü, íàôòåí, íàôòåíàðîìàòèê òóðøóëàðûíûí àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíäà òÿòáèã åäèëìÿê ö÷öí òþâñèéÿ îëóíìóø-

Ì.ß.Ìÿììÿäéàðîâóí Ëåíèíãðàääà (Ñàíê-Ïåòåðáóðã) íÿøð îëóíìóø “Ñèíòåòèê éàüëàðûí êèìéàñû” (1989) àäëû ìîíîãðàôèéàñû

äóð. Àêàä. Ì.ß.Ìÿììÿäéàðîâ åòèëåíèí éöêñÿê òåìïåðàòóðäà õëîðëàøäûðìà ïðîñåñèíè òÿäãèã åòìèø, âèíèëõëîðèäèí àëûíìà òåõíîëîýèéàñûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûø, ìöàñèð òåõíèêà ö÷öí éåíè íþâ ñèíòå-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òèê ñöðòêö éàüëàðûíûí àëûíìàñûíû ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Îíóí òÿäãèãàòëàðûíûí íÿòèúÿëÿðè “Ñèíòåòèê éàüëàðûí êèìéàñû” àäëû ìîíîãðàôèéàäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð (Ëåíèíãðàä, 1989). Ì.ß.Ìÿììÿäéàðîâ íåôò ìèêðîáèîëîýèéàñû âÿ áèîòåõíîëîýèéàñû, ìèêðîá ìÿíøÿëè ñÿòùè àêòèâ ìàääÿëÿðèí àëûíìàñû, ìèêðîá ôåðìåíòëÿðèí ñèíòåçè ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ áèð ÷îõ ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åòìèøäèð. Ìöõáèð öçâ Ì.Ñ.Ñàëàùîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà òñèêëîïåíòàäèåí âÿ îíóí ïîëèõëîðòþðÿìÿëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ àïàðûëàí «äèåí» âÿ «éåí» êîíäåíñàñèéàñû ðåàêñèéàëàðûíûí ñòåðåîêèìéàñû, êèíåòèêàñû âÿ ìåõàíèçìè þéðÿíèëìèø, îíëàðûí ñòåðåîñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðè òàïûëìûøäûð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ áèð ñûðà åôôåêòèâ àíòèïèðåí âÿ ùÿìèí àíòèïèðåíëÿðèí èñòèôàäÿñè èëÿ éöêñÿê òåðìîñòàáèëëèéÿ ìàëèê, îäàäàâàìëû ñòåðåîìöíòÿçÿì ïîëèìåðëÿðèí àëûíìàñûíûí éåíè éîëëàðû ýþñòÿðèëìèøäèð. Möõáèð öçâ Ù.Ì.Ìÿììÿäÿëèéåâ áåíçîë âÿ ìåòèëáåíçîëëàðûí àëûíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ àðîìàòèê áèðëÿøìÿëÿðèí àëêèëëÿøäèðèëìÿñè, äåàëêèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ èçîìåðëÿøäèðèëìÿñè ðåàêñèéàëàðûíû ùÿðòÿðÿôëè òÿäãèã åòìèø, êàðáîùèäðîýåíëÿðèí ïèðîëèç ìÿùñóëëàðûíäàí þðòöê ÿìÿëÿýÿòèðÿí ïîëèìåð ãàòðàíëàðûí àëûíìàñûíûí éåíè òåõíîëîýèéàñûíû èøëÿìèø âÿ òÿòáèã ö÷öí òþâñèéÿ åòìèøäèð. Äîéìàìûø ùåòåðîôóíêñèîíàë éåíè öçâè áèðëÿøìÿëÿðèí ñèíòåç éîëëàðûíû, îíëàðûí ãóðóëóøóíó, êèìéÿâè õàññÿëÿðèíè âÿ ïðàêòèêàäà òÿòáèã ñàùÿëÿðèíè ìöõáèð öçâ Ñ.Ô.Ãàðàéåâ ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Áó òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà éåíè èíýèáèòîðëàð, ôëîòîðåàýåíòëÿð, äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû, áèòêè ñòèìóëéàòîðëàð éàðàäûëìûø âÿ îíëàðûí àëûíìà öñóëëàðû âåðèëìèøäèð. Îíóí òÿðÿôèíäÿí ôóíêñèîíàë ÿâÿçëÿíìèø àëêèíëÿðèí êàòàëèòèê ÷åâðèëìÿëÿðèíèí, ìîëåêóëäàõèëè ãðóïëàøìàëàðûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû òàïûëìûø, ìîëåêóëäàõèëè òñèêëëÿøìÿíèí éåíè þçöíÿìÿõñóñ ðåàêñèéàëàðû êÿøô åäèëìèøäèð. Ìöõáèð öçâ À.Ì.Ìÿùÿððÿìîâ “äîïèíã” øÿðàèòèíäÿ çÿèô åëåêòðîôèë ðåàýåíòëÿðèí áèðëÿøìÿ ðåàêñèéàëàðûíà äàõèë åäèëìÿñè âÿ áåëÿ ðåàêñèéàëàðûí ãöââÿòëè åëåêòðîëèò âÿ îíëàðà óéüóí ïîëéàð ùÿëëåäèúèëÿðèí èøòèðàêûíäà éåíè ñèíòåòèê èñòèãàìÿòèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Áóíóíëà äà î, àëûíìàñû ÷ÿòèí âÿ ïðàêòèêè úÿùÿòäÿí ìöìêöí îëìàéàí áÿçè ñèíèô öçâè áèðëÿøìÿëÿðèí ñèíòåçèíè ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Ñèíòåòèê ïîëèìåðëÿðèí âÿ íåôò-êèìéà ñèíòåçè ìÿùñóëëàðûíûí àëûíìàñû âÿ òÿòáèãè ñàùÿñèíäÿ àêàä. Í.È.Ñåéèäîâ ìöùöì òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäûð. Î, åòèëåí-ïðîïèëåí âÿ äèýÿð êàó÷óêëàðûí àëûíìàñûíûí ñóñïåíçèéà öñóëóíó òÿêëèô åòìèø âÿ áó ïðî-

ñåñëÿð ö÷öí éåíè êàòàëèòèê ñèñòåìëÿð èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ìîòîð éàüëàðûíûí õàññÿëÿðèíè éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ éåíè àøãàðëàð àëûíìûø âÿ áó àøãàðëàð ÿñàñûíäà ìöõòÿëèô ÷åøèäëè éàüëàð ùàçûðëàíûá ñÿíàéåäÿ òÿòáèã ö÷öí òþâñèéÿ îëóíìóøäóð. Ðåñïóáëèêàäà öçâè êèìéàíûí èíêèøàôûíäà îêñèðàíëàðûí ðàäèêàë ÷åâðèëìÿëÿðèíèí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ (ìöõáèð öçâ Ì.Ì. Ìþâñöìçàäÿ), ìöùöì õëîðöçâè áèðëÿøìÿëÿðèí ñèíòåçè ñàùÿñèíäÿ (ìöõáèð öçâ Ì.Ì.Ùöñåéíîâ), áèîëîæè àêòèâ ìàääÿëÿðèí ñèíòåçè âÿ òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ (ìöõáèð öçâ Ð.ß.Áàáàõàíîâ), ìîòîð éàíàúàãëàðû âÿ éàüëàéûúû-ñîéóäóúó ìàéåëÿðèí êåéôèééÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ ( àêàä. Ê.È.Ñàäûõîâ) âÿ á. ñàùÿëÿðäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí äà ðîëó áþéöê îëìóøäóð. 20 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà ïîëèìåð ìàääÿëÿðÿ áþéöê òÿëÿáàòûí îëìàñû âÿ íåôò åìàëû çàìàíû ÷îõëó ñàéäà äîéìàìûø êàðáîùèäðîýåíëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè Àçÿðáàéúàíäà èðèìîëåêóëëó áèðëÿøìÿëÿð êèìéàñû ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ òÿêàí âåðäè. Áó òÿäãèãàòëàð ÿñàñÿí ÀÌÅÀ-íûí Ïîëèìåð Ìàòåðèàëëàðû Èíñòèòóòóíäà (1966–78 èëëÿðäÿ Íåôò-Êèìéà Ïðîñåñëÿðè Èíñòèòóòóíóí Ñóìãàéûò Ôèëèàëû, 1978–91 èëëÿðäÿ Õëîð Öçâè Ñèíòåç Èíñòèòóòó) éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Áóðàäà ïîëèìåðëÿðèí ñèíòåçè âÿ ìîäèôèêàñèéàñû, îíëàðûí ÿñàñûíäà ãèéìÿòëè êîìïëåêñ òåõíèêè õàññÿëÿðÿ ìàëèê ïîëèìåð ìàòåðèàëëàðûí âÿ êîìïîçèòëÿðèí àëûíìàñû âÿ õöñóñè òÿéèíàòëû êè÷èêòîííàæëû åëì òóòóìëó ìàòåðèàëëàðûí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ôóíêñèîíàë ìîíîìåðëÿð, îëèãîìåðëÿð âÿ ïîëèìåðëÿðèí àëûíìàñû öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ïîëèìåð âÿ îëèãîìåðëÿð ÿñàñûíäà ìöùàôèçÿäåêîðàòèâ âÿ ñ. õàññÿëè ëàê-áîéà ìàòåðèàëëàðûíûí àëûíìàñû öñóëëàðû âåðèëìèøäèð. Ïîëèìåð ìàòåðèàëëàðûíà ìöõòÿëèô ÿëàâÿëÿðèí (ïëàñòèôèêàòîðëàðûí, ñòàáèëëÿøäèðèúèëÿðèí, àíòèïèðåíëÿðèí âÿ ñ.) àëûíìàñûíà äàèð ýåíèø òÿäãèãàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Èíñòèòóòäà àïàðûëìûø èøëÿðèí áèð ÷îõó, î úöìëÿäÿí äîéìàìûø åïîêñèîëèãîìåðëÿðèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû, «Õëîðîïëàñò-300» ïëàñòèôèêàòîðóíóí àëûíìà ïðîñåñè, òðèõëîðñèðêÿ òóðøóñó èëÿ ìîäèôèêàñèéà îëóíìóø áóòèëêàó÷óêóí àëûíìàñû, ìàíæåò âÿ êèïëÿøäèðèúèëÿð èñòåùñàëû ö÷öí éåéèëìÿéÿ ãàðøû äàâàìëû êîìïîçèñèéà ìàòåðèàëëàðûíûí âÿ ñ. ïîëèìåð ìàääÿëÿðèí àëûíìàñû ïðîñåñëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ ñÿíàéå ìèãéàñûíäà òÿòáèã îëóíìóøäóð. Áó èøëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ìöõáèð öçâëÿð Ì.Ì.Ùöñåéíîâ âÿ À.À.ßôÿíäèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. 20 ÿñðèí 70 èëëÿðèíäÿí áà-

øëàéàðàã À.À.ßôÿíäèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ùÿì÷èíèí ñóáñòðàòà ãàðøû éàääàøû îëàí ïîëèìåð êîìïëåêñÿìÿëÿýÿòèðèúèëÿðèí éåíè éàðàíìà ïðèíñèïè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ áó ïðèíñèïÿ ÿñàñëàíàðàã áèð ñûðà éöêñÿê àêòèâëèéÿ âÿ ñåëåêòèâëèéÿ ìàëèê éåíè ïîëèìåð ñîðáåíòëÿð âÿ êàòàëèçàòîðëàð àëûíìûøäûð. Ùîìîýåí âÿ ùåòåðîýåí êàòàëèçàòîðëàðûí ìöñáÿò õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ úÿìëÿøäèðÿí ùåëèììîáèëèçÿ îëóíìóø áó éåíè êàòàëèçàòîðëàðûí ñèíòåçè âÿ òÿäãèãè ùàçûðäà êèìéàíûí ïåðñïåêòèâëè åëìè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ïîëèôóíêñèîíàë ìîíîìåðëÿðèí, ðåàêñèéà ãàáèëèééÿòëè îëèãîìåðëÿðèí âÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà ëàê-áîéà, ìöùàôèçÿ âÿ åëåêòðîèçîëéàñèéà þðòöêëÿðè êèìè èñòèôàäÿ îëóíàí ìöùöì ïîëèìåðëÿðèí àëûíìàñûíû àêàä. Ñ.Ì.ßëèéåâ ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ãåéðè-öçâè âÿ àíàëèòèê êèìéàíûí èíêèøàôû îíóí ìèíåðàë ñÿðâÿòëÿðèíèí êèìéÿâè åìàëû èëÿ ñûõ áàüëûäûð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíÿäÿê íåôò åìàëû âÿ íåôò-êèìéà ñÿíàéåëÿðèíèí óüóðó ìèíåðàë ñÿðâÿòëÿðèí åìàëû èøëÿðèíè àðõà ïëàíà êå÷èðìèøäèð. Éàëíûç 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ íàäèð åëåìåíòëÿðèí (ãàëëèóì, âàíàäèóì, âîëôðàì, êîáàëò, ìîëèáäåí) éàòàãëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè, áóðóã ñóëàðûíäàí éîä âÿ áðîìóí àëûíìàñû, Çÿéëèê àëóíèòèíèí äàùà äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ Àç. Äþâëÿò Åëìè-Òÿäãèãàò Èíñòèòóòóíäà (ÀçÄÅÒÈ) êèìéà ëàáîðàòîðèéàëû ñåêòîð éàðàäûëäû (1932). ÀçÄÅÒÈ ÿñàñûíäà ÑÑÐÈ ÅÀ Çàãàôãàçèéà Ôèëèàëûíûí Àçÿðáàéúàí Øþáÿñèíèí òÿøêèëè âÿ îðàäà êèìéà âÿ òÿòáèãè êèìéà ñåêòîðëàðûíûí éàðàäûëìàñû èëÿ ðåñïóáëèêàíûí ìèíåðàë ñÿðâÿòëÿðèíèí êèìéÿâè åìàëû öçðÿ òÿäãèãàò èøëÿðè ñöðÿòëÿíäè. Ì.Å.ßôÿíäè âÿ Â.Ô.Íåãðåéåâ Çÿéëèê àëóíèòèíäÿí 98% ÷ûõûìëà çÿéèí àëûíìàñû öñóëóíó èøëÿéèá ùàçûðëàäûëàð. Ùÿìèí äþâðäÿ àçÿðáàéúàí õðîìèòëÿðèíèí åìàëû öñóëëàðû, Äàøêÿñÿí ôèëèçèíèí òÿáèè íåôò ãàçû èëÿ ðåäóêñèéà åäèëìÿñè ïðîñåñè âÿ íåôò êîêñóíäàí àêòèâëÿøäèðèëìèø êþìöðöí àëûíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð èíêèøàô åòäèðèëäè. Ôèëèç Èãòèñàäè úÿùÿòúÿ òÿðêèáèíäÿí ìåòàëëàðûí àëûíìàñû ìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàá åäèëÿí òÿáèè ìèíåðàë áèðëÿøìÿ. Ýþñòÿðèëÿí èêè ñåêòîðóí ÿñàñûíäà 1935 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíûí òÿðêèáèíäÿ Êèìéà Èíñòèòóòóíóí [1965 èëäÿí Ãåéðè-Öçâè âÿ Ôèçèêè Êèìéà Èíñòèòóòó (ÃÖÔÊ), 2002 èëäÿí Êèìéà Ïðîáëåìëÿðè Èíñòèòóòó (ÊÏÈ) ] éàðàäûëìà689

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñû êèìéà åëìèíèí äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàôûíà çÿìèí éàðàòäû. ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíûí 1937 èëäÿ ñÿäðè îëìóø ÑÑÐÈ ÅÀ àêàä. È.Ì.Ãóáêèíèí àçÿðáàéúàíëû êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà, 1939 èëäÿ áó âÿçèôÿíè èúðà åäÿí ÑÑÐÈ ÅÀ àêàä. Ñ.Ñ.Íàìåòêèíèí Àçÿðáàéúàíäà êèìéàíûí èíêèøàôûíäà íÿçÿðÿ÷àðïàúàã ðîëó îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ ïðàêòèêè òÿäãèãàòëàðëà éàíàøû íÿçÿðè õàðàêòåðëè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíà áàøëàíäû. Êèìéà Èíñòèòóòóíäà ìîòîð éàíàúàãëàðûíûí âÿ ñöðòêö éàüëàðûíà ÿëàâÿëÿðèí àëûíìàñû, àëôà-íàôòîë òèïëè èíýèáèòîðëàðûí ñèíòåçè, êðåêèíã ìÿùñóëó îëàí éöíýöë éàüäà êàðáîùèäðîýåíëÿðèí òÿðêèáèíèí òÿéèíè, àðîìàòèê êàðáîùèäðîýåíëÿðèí àëûíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ êàðáîùèäðîýåíëÿðèí òåðìèêè ïàð÷àëàíìàñûíûí ìåõàíèçìèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ñóëôàò òóðøóñó

òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 30-äàí ÷îõ êèìéÿâè åëåìåíòèí òÿéèíè öñóëëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàäû. Áóíóíëà äà àíàëèòèê êèìéàäà “Àðñåíàò–éîäîìåòðèéà” àäëàíàí ìöùöì áèð ñàùÿ éàðàäûëäû âÿ áó öñóë “Ù.Á.Øàùòàõòèíñêè öñóëó” êèìè òàíûíäû. 1937 èëäÿ îíóí ìèãäàðè êèìéÿâè àíàëèçÿ àèä àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èëê äÿðñëèéèíèí íÿøð åäèëìÿñè äÿ ðåñïóáëèêàäà ùÿì àíàëèòèê êèìéàíûí èíêèøàôûíäà, ùÿì äÿ áó ñàùÿäÿ ìèëëè êàäðëàðûí éåòèøìÿñèíäÿ áþéöê ðîë îéíàäû. Àíàëèòèê êèìéà åëìè Êèìéà Èíñòèòóòóíóí äèýÿð ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà, ÁÄÓ, Àçÿðá. Íåôò-Êèìéà Èíñòèòóòó, Àçÿðá. Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòó âÿ Àçÿá. Ïåäàãîæè Èíñòèòóòóíóí ìöâàôèã êàôåäðàëàðûíäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ñàéÿñèíäÿ äÿ èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð: íàäèð, ñÿïÿëÿíìèø, íÿú-

ÀÌÅÀ-íûí Êèìéà Ïðîáëåìëÿðè Èíñòèòóòó

èñòåùñàëûíäà èñòèôàäÿ îëóíìóø âàíàäèóìëó êàòàëèçàòîðóí éåíèäÿí áÿðïàñû öñóëëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû ö÷öí òÿäãèãàòëàð àïàðûëûðäû. Áó èøëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ÑÑÐÈ ÅÀ ìöõáèð öçâö Ê.À.Êðàñóññêè âÿ ìöõáèð öçâ Ø.À.Ìÿììÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Íåôò åìàëû âÿ íåôò-êèìéàñûíûí ïðîáëåìëÿðè ýåò-ýåäÿ Íåôò-Êèìéà Ïðîñåñëÿðè Èíñòèòóòó âÿ Àøãàðëàð Êèìéàñû Èíñòèòóòóíäà ìÿðêÿçëÿøäèéèíäÿí, Êèìéà Èíñòèòóòóíäà àïàðûëàí òÿòäèãàãàòëàð ÿñàñÿí ðåñïóáëèêàíûí ìèíåðàë ñÿðâÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëäè. Áó èñòèãàìÿòäÿ ýþðöëÿí èøëÿð ðåñïóáëèêàäà ãåéðè-öçâè âÿ àíàëèòèê êèìéàíûí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè. Ìöðÿêêÿá òÿðêèáëè ìèíåðàë õàììàëûí êîìïëåêñ åìàëû ìÿãñÿäè èëÿ Ù.Á.Øàùòàõòèíñêè 20 ÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíäÿ àðñåíàò–éîäîìåòðèéà ñàùÿñèíäÿ àïàðäûüû 690

èá âÿ ÿëâàí ìåòàëëàðûí ãåéðè-öçâè äóçëàðû âÿ áèð ÷îõ öçâè ëèãàíäëàðëà êîìïëåêñëÿðèíèí òÿäãèãè íÿòèúÿñèíäÿ áó åëåìåíòëÿðèí éöêñÿê ùÿññàñëûã âÿ ñå÷èúèëèéÿ ìàëèê ñïåêòðîôîòîìåòðèê âÿ åêñòðàêñèéàëû–ôîòîìåòðèê òÿéèíè öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Áó öñóëëàð ìöõòÿëèô çàâîäëàðäà âÿ åëìè-òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà ùÿìèí åëåìåíòëÿðèí ìöðÿêêÿá òÿðêèáëè òÿáèè âÿ ñÿíàéå íöìóíÿëÿðèíèí òÿéèíèíäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ãåéðè-öçâè êèìéàíûí ìöùöì ñàùÿëÿðè – ãåéðè-öçâè ìàääÿëÿð òåõíîëîýèéàñû, ãàðà, ÿëâàí âÿ íàäèð ìåòàëëàðûí êèìéà âÿ ìåòàëëóðýèéàñûíûí òÿøÿêêöë òàïìàñû âÿ èíêèøàôû äà Ù.Á.Øàùòàõòèíñêèíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Îíóí âÿ ìöõáèð öçâ Ì.Ù.ßùìÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà àëóíèòèí äÿíÿâÿðëÿøäèðèëìÿñè, éàíäûðûëìàñû âÿ êîíâåðñèéà ãàçû èëÿ ðå-

äóêñèéàñû öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ òÿúðöáÿ ãóðüóëàðûíäà ñûíàãäàí ÷ûõàðûëìûø, Ôèëèç÷àé ïîëèìåòàëëèê êîë÷åäàí ôèëèçèíäÿí àëûíìûø ñåëåêòèâ êîíñåíòðàòëàðûí (ìèñ, ñèíê, ãóðüóøóí, ïèðèò), ùÿì÷èíèí çÿíýèíëÿøäèðèëìèø ôèëèçèí àâòîêëàâ öñóëó èëÿ ïðèíñèïèàë éåíè êîìïëåêñ åìàëû öñóëëàðû éàðàäûëìûøäûð. Äöíéà ïðàêòèêàñûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã êöêöðä IV-îêñèäèí àøàüû òåìïåðàòóðäà êîíâåðñèéà ãàçû èëÿ êàòàëèòèê ðåäóêñèéàñûíûí åëìè ÿñàñëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ ñÿíàéåäÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. Ù.Á.Øàùòàõòèíñêèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùÿì÷èíèí Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçèíè âÿ òèòàí-ìàãíåòèò êîíñåíòðàòëàðûíû òÿáèè ãàçëà áèðáàøà ðåäóêñèéà åòìÿêëÿ ïîëàäÿðèòìÿ âÿ îâóíòó ìåòàëëóðýèéàñû ö÷öí ðåàêòèâ òÿìèçëèéÿ ìàëèê ÷îõ ãèéìÿòëè õàììàëëàðûí (äÿìèð, òèòàí IV-îêñèä, âàíàäèóì V-îêñèä, õðîì áèðëÿøìÿëÿðè) àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà ãåéðè-öçâè êèìéàíûí èíêèøàôûíäà ìöõáèð öçâëÿð – Ï.Ù.Ðöñòÿìîâ, Õ.Ñ.Ìÿììÿäîâ, Ò.Õ.Ãóðáàíîâ, ß.ß.Ìÿúèäîâ âÿ á-íûí äà òÿäãèãàòëàðû ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Áåëÿ êè, ÃåéðèÖçâè âÿ Ôèçèêè Êèìéà Èíñòèòóòóíäà ðåñïóáëèêàíûí íåôò-ëàé, ìèíåðàë, òåðìàë âÿ äÿíèç ñóëàðûíäàí éîä, ëèòèóì, àðñåí, óðàí, áðîì, áîð âÿ ñ. êèìè íàäèð âÿ ñÿïÿëÿíìèø åëåìåíòëÿðèí, ùÿì÷èíèí èøëÿíìèø ñÿíàéå ìÿùëóëëàðûíäàí ìèñ âÿ íèêåë êóïîðîñëàðûíûí àëûíìàñûíûí òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ îíëàðûí áÿçèëÿðè òÿúðöáè-ñÿíàéå ãóðüóëàðûíäà ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. Äàðûäàü òåðìàë ñóéóíäàí òÿìèç êàðáîí IV-îêñèäèí àëûíìàñû òåõíîëîýèéàñû èøëÿíèá ïðàêòèêàäà òÿòáèã îëóíìóøäóð. Ñîíóíúó íÿòèúÿéÿ ýþðÿ èíñòèòóòóí áèð ãðóï àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñè (Ì.ß.Ìÿììÿäéàðîâ èëÿ áèðëèêäÿ) Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Éàðûìêå÷èðèúèëÿð êèìéàñû ñàùÿñèíäÿ Ï.Ù.Ðöñòÿìîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà òÿðêèáèíäÿ ó÷óúó êîìïîíåíòè îëàí èêèëè âÿ ö÷ëö áèðëÿøìÿëÿðèí ñèíòåçèíèí éåíè îðèæèíàë öñóëó èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, íàäèð âÿ íàäèð-òîðïàã åëåìåíòëÿðèí õàëêîýåíèäëÿðè ÿñàñûíäà 200-äÿí àðòûã éåíè áèðëÿøìÿ ñèíòåç îëóíìóø, îíëàðûí ìîíîêðèñòàëëàðûíûí éåòèøäèðèëìÿñè öñóëëàðû âÿ ÷îõêîìïîíåíòëè ñèñòåìëÿðèí éåíè ñÿìÿðÿëè òÿòãèãè öñóëëàðû ùàçûðëàíìûøäûð. Áÿðê ìÿùëóëëàðûí ÿìÿëÿýÿëìÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàðû èçàù åäèëìèø âÿ ãåéðè-öçâè éàðûìêå÷èðèúèëÿðèí éåíè òÿñíèôàòû âåðèëìèøäèð. Ìàãíèò ñàùÿñèëÿ èäàðÿ îëóíàí éàðûìêå÷èðèúè ãóðüóëàðûí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ìîíîêðèñ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òàëëàð, íàçèê þðòöêëÿð, øöøÿâàðè ìàòåðèàëëàð ùàçûðëàíìûø, 30-äàí àðòûã ìàòåðèàëäàí òåðìî- âÿ ôîòî÷åâèðèúèëÿðèí, ðåíòýåíâÿ ôîòîðåçèñòîðëàðûí, ùÿì÷èíèí àêóñòîîïòèê ãóðüóëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëìÿñè òþâñèéÿ îëóíìóøäóð. Õ.Ñ.Ìÿììÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ãóðóëóø êèìéàñû ñàùÿñèíäÿ ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð: ñåìåíò ñèëèêàòëàðûíûí ãóðóëóøóíóí þéðÿíèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áöòöí ìÿëóì ñèëèêàòëàðûí òÿñíèôàòû âåðèëìèø, ñåìåíòèí áÿðêèìÿñè âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿ éåíè òèïëè ñèëèñèóìîêñèýåí ðàäèêàëëàðûíûí ìöùöì ðîëó ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. 40-à éàõûí òÿáèè ñåîëèò, áîðàò âÿ õàëêîýåíèäëÿðèí ãóðóëóøëàðû à÷ûëìûø âÿ äÿãèãëÿøäèðèëìèø, íÿòèúÿäÿ ñåìåíò ñèëèêàòëàðû èëÿ áèð ñûðà ãåéðè-öçâè áèðëÿøìÿëÿð (áîðàòëàð, õàëêîýåíèäëÿð, ñóëôàòëàð âÿ ñ.) àðàñûíäà ýåíèø àíàëîýèéàíûí îëäóüó âÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ñåîëèòëÿðèí âÿ ñèëèêàò øöøÿëÿðèíèí àëûíìàñû ö÷öí òÿáèè àëöìîñèëèêàòëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíûí ìöìêöíëöéö ýþñòÿðèëìèøäèð. Ãåéðè-öçâè êèìéàíûí êîîðäèíàñèéà áèðëÿøìÿëÿðè ñàùÿñèíäÿ êå÷èä ìåòàëëàðûí òñèêëîïåíòàäèåíèë, òñèêëîïåíòàäèåíèëêàðáîíèë âÿ áåòà-äèêåòîíàòëàðëà êîìïëåêñëÿðèíèí (Ò.Õ.Ãóðáàíîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ), ùÿì÷èíèí áó ìåòàëëàðûí õåëàòÿìÿëÿýÿòèðèúè ëèãàíäëàðëà êîìïëåêñëÿðèíèí (ß.ß. Ìÿúèäîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ) ñèíòåçè âÿ òÿäãèãè íÿòèúÿñèíäÿ äÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð àëûíìûøäûð. Áåëÿ êè, áó òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ÷îõìÿðêÿçëè ìåòàë – Úï ðàáèòÿñèíèí, Úï-ùÿëãÿñèíäÿ éåðëÿøìèø àëêèë ãðóïëàðûíûí Úï–ìåòàë–ÚÎ ðàáèòÿëÿðèíÿ åëåêòðîí ãàðøûëûãëû òÿñèðèíèí, ùÿì÷èíèí ìîëåêóëäàõèëè âÿ ìîëåêóëàðàñû åëåêòðîí êå÷èäëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëèá öìóìèëëÿøäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà êèìéàíûí ôèçèêèêèìéà ñàùÿñè, õöñóñèëÿ ñÿòù ùàäèñÿëÿðèíèí ôèçèêè-êèìéàñû, êîððîçèéà, êàòàëèç âÿ åëåêòðîêèìéà èñòèãàìÿòëÿðè äÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Áåëÿ êè, äèñïåðñ ñèñòåìëÿð ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ñÿòù ùàäèñÿëÿðè, íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ãàçûëìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí éóéóúó ýèë ñèñòåìëÿðèíèí âÿ äèñïåðñèéàëàðûí êîëëîèä êèìéàñûíûí åëìè ÿñàñëàðû éàðàäûëìûøäûð. Áèòêè åùòèéàòëàðû, íåôò ìÿùñóëëàðû âÿ éåðëè ìèíåðàë ñÿðâÿòëÿð (ìåðýåë, äîëîìèò, ñåîëèò âÿ ñ.) ÿñàñûíäà ìöàñèð ãàçìà òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí éåíè ñÿòùè àêòèâ ìàääÿëÿðèí àëûíìà òåõíîëîýèéàëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, íÿòèúÿäÿ ãóðóëóø-ðåîëîæè, ñîðáñèéà âÿ äèýÿð õàññÿëÿðÿ ìàëèê äèñïåðñèéàëàðûí àëûíìà ìåéàðëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Íåôò áóðóãëàðû âÿ íåôò åìàëû ãóðüó-

ëàðûíûí àãðåññèâ ìöùèòëÿ äàèìè òÿìàñäà îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ îíëàðûí äàüûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí êîððîçèéà èíýèáèòîðëàðûíûí éàðàäûëìàñû ïðîáëåìè èëÿ êèìéà÷ûëàðûìûç ùÿëÿ Èêèíúè Äöíéà Ìöùàðèáÿñèíäÿí ÿââÿë ìÿøüóë îëìàüà áàøëàìûøäûëàð. Áó ñàùÿäÿ ìöõáèð öçâ Â.Ô.Íåãðåéåâ âÿ îíóí òÿëÿáÿëÿðè øîðàí òîðïàãëàðäà âÿ äÿíèç ñóëàðûíäà áàø âåðÿí êîððîçèéà ïðîñåñëÿðèíèí þéðÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ öçâè áèðëÿøìÿëÿð ÿñàñûíäà éöêñÿê åôôåêòèâ êîððîçèéà èíùèáèòîðëàðû – ÈÊÑÃ-1, ÈÍÔÕ-3, ÈÊÍÕÏ-1ì âÿ ñ. èøëÿéèá ùàçûðëàìûø âÿ òÿòáèãÿ òþâñèéÿ åòìèøëÿð. Áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí èøëÿðèí áèð ãèñìèíèí íÿòèúÿëÿðè Â.Ô.Íåãðåéåâèí “Äÿíèç íåôò-ìÿäÿí ãóðüóëàðûíûí êîððîçèéàäàí ãîðóíìàñû” àäëû ìîíîãðàôèéàñûíäà (Ìîñêâà, 1964) þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Òÿäãèãàò÷ûëàðûìûçûí òÿêëèô åòäèêëÿðè éåíè åëåêòðîêèìéÿâè âÿ áèðýÿ ìöùàôèçÿ öñóëëàðû ñåëëöëîç-êàüûç êîìáèíàòëàðûíäà, íåôò âÿ ãàç ìÿäÿíëÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí íåôòäàøûéàí òàíêåðëÿðäÿ óüóðëà òÿòáèã åäèëìèøäèð. Íåôò-ãàç-ìÿäÿí àâàäàíëûãëàðûíûí ùèäðîýåí-ñóëôèä êîððîçèéàñûíäàí, ïàðàôèí- âÿ äóç÷þêìÿ ùàäèñÿëÿðèíäÿí ìöùàôèçÿ åäèëìÿñèíäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíàí èíýèáèòîðëàð Â.Ì.Àááàñîâ òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð. Íåôò åìàëû, íåôò-êèìéà âÿ êèìéà ìÿùñóëëàðûíûí àëûíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ìöõòÿëèô êèìéÿâè ïðîñåñëÿðèí èíòåíñèâëÿøäèðèëìÿñè ïðîáëåìè äÿ Àçÿðáàéúàí êèìéà÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí óüóðëà ùÿëë îëóíóðäó. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâ âÿ äèýÿð òàíûíìûø àëèìëÿðèí àïàðäûãëàðû òÿäãèãàòëàðûí éóõàðûäà áàõûëàí âÿ àøàüûäà ãåéä îëóíàí íÿòèúÿëÿðè ýþñòÿðèð êè, ðåñïóáëèêàäà êèìéà åëìèíèí ÿí óüóðëà èíêèøàô åòìèø ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè êèìéÿâè êèíåòèêà âÿ êàòàëèç ñàùÿñèäèð. Áåëÿ êè, àêàä. Ò.Ì.Íàüûéåâ êèìéÿâè âÿ áèîêèìéÿâè ñèíõðîí ðåàêñèéàëàðûí ãàðøûëûãëû òÿñèðèíèí ìàêðîêèíåòèê íÿçÿðèééÿñèíè âåðìèø, áóíóíëà äà î, ùÿì ôèçèêè êèìéàíûí ìöùöì áþëìÿñè – êèìéÿâè êèíåòèêà íÿçÿðèééÿñèíèí èíêèøàôûíà íàèë îëìóø, ùÿì äÿ ìåõàíèçìè àç þéðÿíèëìèø ìöðÿêêÿá ðåàêñèéàëàðûí êèíåòèê àíàëèçèíèí éåíè öñóëóíó òÿêëèô åòìèøäèð. Ìîíîîêñèýåíàç, ïåðîêñèäàç, êàòàëàç, äåùèäðîýåíëÿøìÿ, åïîêñèäëÿøìÿ âÿ àòìîñôåð àçîòóí îêñèäëÿøäèðèúè ôèêñàñèéàñû ðåàêñèéàëàðûíûí òÿäãèãè íÿòèúÿñèíäÿ éåíè áèîèìèòàñèîí êàòàëèç åëìè èñòèãàìÿòèíè èíêèøàô åòäèðìèø âÿ áó èñòèãàìÿòèí áèîòåõíîëîýèéàäà òÿòáèãè ñàéÿñèíäÿ áèîèìèòàñèîí ñåíñîðëàð èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Áó òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñ íÿòèúÿëÿðè 1989 èëäÿ Ìîñêâàäà íÿøð îëóíìóø “

Ò.Ì.Íàüûéåâèí Ìîñêâàäà íÿøð îëóíìóø “Êèìéÿâè ÿëàãÿ (ãîøóëìà)” (1989) àäëû ìîíîãðàôèéàñû

Êèìéÿâè ÿëàãÿ (ãîøóëìà)” àäëû ìîíîãðàôèéàäà ÿêñ îëóíìóøäóð. Ò.Ì.Íàüûéåâèí ôóíäàìåíòàë íàèëèééÿòëÿðè ñûðàñûíäà ìöõòÿëèô ñèíèô öçâè áèðëÿøìÿëÿðèí ãàç ôàçàñûíäà ùèäðîýåí-ïåðîêñèäëÿ îêñèäëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ ùèäðîïåðîêñèä (ÙÎ2* ) ðàäèêàëëàðûíûí ìöùöì ðîëóíóí ìöÿééÿí åòìÿñè îëìóøäóð. Î, ýþñòÿðèëìèø øÿðàèòäÿ ùèäðîïåðîêñèä ðàäèêàëëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ áàø âåðÿí éåíè åëåìåíòàð ðåàêñèéàëàðû ìöÿééÿí åäÿðÿê îíëàðû ìöâàôèã êèíåòèê ïàðàìåòðëÿðëÿ õàðàêòåðèçÿ åòìèøäèð. Ìöõáèð öçâ Ç.Ù.Çöëôöãàðîâ ðåñïóáëèêàìûçûí õàììàëëàðû ÿñàñûíäà íåôò ôðàêñèéàëàðûíûí åìàëûíûí àïàðûëìàñû ö÷öí êàòàëèçàòîð âÿ àäñîðáåíòëÿðèí ùàçûðëàíìàñû öñóëëàðûíû èøëÿìèø, îíëàðûí ôèçèêè-êèìéÿâè õàññÿëÿðè, ñÿòùëÿðèíèí êèìéÿâè òÿáèÿòè èëÿ êàòàëèòèê âÿ óäóúóëóã ãàáèëèééÿòëÿðè àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíè þéðÿíèá îíëàð àðàñûíäà êîððåëéàñèéà ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿí åòìèøäèð. Òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ áèð ñûðà òÿáèè ñîðáåíòëÿð ñÿíàéåäÿ èñòèôàäÿ ö÷öí òþâñèéÿ îëóíìóøäóð. Ìöõáèð öçâ Á.À.Äàäàøîâ ïàðàôèíëÿðèí äåùèäðîýåíëÿøäèðèëìÿñè âÿ èçîìåðëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí éåíè ñåîëèòòÿðêèáëè êàòàëèçàòîðëàðûí âÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàí íåôòèíäÿí åôôåêòèâ ðàêåò éàíàúàüûíûí àëûíìàñû ïðîñåñèíè èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Ìöõáèð öçâ Ò.Ù.Àëõàçîâ èëê äÿôÿ îëàðàã áóòèëåíèí äèâèíèëÿ, èçîàìèëåíèí èçîïðåíÿ âÿ åòèëáåíçîëóí ñòèðîëà îêñèäëÿøäèðèúè äåùèäðîýåíëÿøäèðèëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð, áó ïðîñåñëÿðèí ìåõàíèçìèíè âÿ êàòàëèçàòîðëàðûíûí ñå÷èëìÿ ãàíóíàóéüóíëóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìèø, ñÿðáÿñò êöêöðä àëìàã ö÷öí ùèäðîýåí-ñóëôèäèí êàòàëèòèê îêñèäëÿøäèðèëìÿñè öñóëóíó ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Áó öñóë áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ þç òÿòáèãèíè òàïìûøäûð. Ìöõáèð öçâ À.Ù.ßçèçîâ äîéìàìûø êàðáîùèäðîýåíëÿðèí (åòèëåí, áóòàäèåí âÿ ñ.) äèìåðëÿøìÿ, îëèãîìåðëÿøìÿ, ïîëèìåðëÿøìÿ, îêñèäëÿøìÿ âÿ ñ. ïðîñåñëÿðè ö÷öí éöêñÿê ñÿìÿðÿëèéÿ ìàëèê íèêåë, êîáàëò âÿ ñ. ìåòàëòÿðêèáëè éåíè êàòàëèçàòîðëàðûí éàðàäûëìàñûíû ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Ðåýèî- âÿ ôÿçàñå÷èúèëèéèíÿ ìàëèê áó êàòàëèçàòîðëàðûí áÿçèëÿðè ñÿíàéå 691

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèãéàñûíäà ñûíàãäàí êå÷ìèø âÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. Ìöõáèð öçâ Î.Íÿðèìàíáÿéîâ áèîöçâè ñèñòåìëÿðèí èøòèðàêû èëÿ éàâàø ñöðÿòëÿ áàø âåðÿí ÷åâðèëìÿëÿðè òÿäãèã åäÿðÿê áèð ñûðà ðàäèîïðîòåêòîð õàññÿëè ïðåïàðàòëàð ñèíòåç åäèá ñûíàãäàí êå÷èðìèøäèð. Ìöõáèð öçâ Í.Ì. Ùöñåéíîâ åòèëåí âÿ ïðîïèëåí îêñèäëÿðè, ìàëåèí àíùèäðèäè, ôîðìàëäåùèä âÿ àëëèë-õëîðèäèí àëûíìàñû ïðñåñ-

Àçÿðáàéúàíäà ÷îõëó ñàéäà ìöùöì ôèëèç éàòàãëàðûíûí éåðëÿøìÿñè ýåîêèìéà åëìèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìèøäèð. Áó ñàùÿäÿ ìöõáèð öçâ Ù.Õ.ßôÿíäèéåâ ðåñïóáëèêàíûí ìèíåðàë âÿ íåôò-ëàé ñóëàðûíäà, ìöõòÿëèô òèï ñöõóðëàðäà íàäèð âÿ ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèí éàéûëìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû þéðÿíìèø, Êè÷èê Ãàôãàçûí øèìàë-øÿðã ùèññÿñèíäÿêè ôèëèç êîìïëåêñèíèí ìèíåðàëîýèéàñûíûí

Ñàüäàí: àêàä. É.Ù.Ìÿììÿäÿëèéåâ, ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö Í.È.Øóéêèí, àêàä. Ø.Ô. Ìåùäèéåâ, àêàä. Ì.Ô. Íàüûéåâ

ëÿðèíè èøëÿéèá òÿòáèãÿ ùàçûðëàìûøäûð. 20 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêàäà ôèçèêè-êèìéàíûí åëåêòðîêèìéà ñàùÿñèíäÿ äÿ äöíéà ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð. Áåëÿ êè, åëåêòðîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ñåëåí âÿ òåëëóðóí èñòåùñàëàò òóëëàíòûëàðûíäàí ÷ûõàðûëìàñû âÿ òÿìèçëÿíìÿñè, ñåëåí òóðøóñóíóí âÿ íàòðèóì-òåëëóðèäèí, éàðûìêå÷èðèúè (CdTe, Cd-Hg-Te), òåðìîåëåêòðèê (BiTe, Sb-Te) âÿ åëåêòðèê éàääàøà ìàëèê

âÿ ýåîêèìéàñûíûí éåíè ñõåìèíè èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Ìöõáèð öçâ Ú.È.Çöëôöãàðëû íåôòäÿ, ëàé ñóëàðûíäà, òîðïàãäà, ÷þêìÿ âÿ ïöñêöðìÿ ñöõóðëàðûíäà ìèêðîåëåìåíòëÿðèí éàéûëìàñûíûí õàðàêòåðèíè, îíëàðûí áèðëÿøìÿ ôîðìàñûíû âÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Î, ùÿì÷èíèí àíà äèëèíäÿ êèìéà òåðìèíîëîýèéàñûíûí éàðàäûëìàñû, êèìéà åëìèíèí òÿäðèñè âÿ òÿáëèüè ñàùÿñèíäÿ äÿ ìöùöì èøëÿð ýþðìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàíäà êèìéà åëìè

Ìÿììÿäÿëèéåâ àäûíà Áåéíÿëõàëã Íåôòêèìéà êîíôðàíñû (1998)

(Cu-Te, Re-Te, Re-Se) ìàòåðèàëëàðûí åëåêòðîëèòèê éîëëà àëûíìàñû öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Éîäóí àëûíìàñûíûí âÿ ÷îõ äóðó àëöìèíàò ìÿùëóëëàðûíäà ãàëëèóìóí ãàòûëàøäûðûëìàñû, ÷ûõàðûëìàñû âÿ òÿìèçëÿíìÿñèíèí òåõíîëîæè ñõåìëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ ìöâàôèã çàâîäëàðäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. 692

ÿñàñÿí íåôò-êèìéàñû, öçâè êèìéà, ãåéðèöçâè âÿ àíàëèòèê êèìéà, êèìéà òåõíîëîèéàñû, èðèìîëåêóëëó áèðëÿøìÿëÿð êèìéàñû, ôèçèêè êèìéà âÿ ýåîêèìéà ñàùÿëÿðèíäÿ óüóðëà èíêèøàô åòìèø âÿ äöíéà êèìéà åëìèíäÿ þí éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòìóøäóð. Ñîí 35 èë ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà êèìéà åëìèíèí âÿ ñÿíàéåñèíèí áó óüóðëó èíêèøà-

ôûíäà Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ýþñòÿðèëÿí ñàùÿëÿðäÿ ÿâÿçåäèëìÿç õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí êèìéà åëìèíèí äöíéàäà íóôóçó ðåñïóáëèêàìûçäà ÷îõëó ñàéäà áåéíÿëõàëã êîíôðàíñ, ýþðöø, ñèìïîçèóì, ñåìèíàð âÿ äèýÿð èúëàñëàðûí êå÷èðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, ÉÓÍÈÄÎíóí (ÁÌÒ-íèí ñÿíàéåèíèí èíêèøàôû öçðÿ òÿøêèëàòû) íåôò-êèìéà ñÿíàéåñèíèí ïðîáëåìëÿðèíÿ äàèð II Áåéíÿëõàëã ñèìïîçèóìó (1969, îêòéàáð), ñîñèàëèñò þëêÿëÿðèíèí íåôò êèìéàñû öçðÿ I ñèìïîçèóìó (1978, íîéàáð), öìóìè âÿ òÿòáèãè êèìéà öçðÿ ÕII Ìåíäåëåéåâ ãóðóëòàéû (1981, ñåíòéáàð), êàòàëèç öçðÿ (1978) Ñîâåò-Àìåðèêà ñèìïîçèóìó, Ìÿììÿäÿëèéåâ àäûíà Áåéíÿëõàëã Íåôòêèìéà êîíôðàíñëàðû (1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004) âÿ ñ. ýþðöøëÿð Áàêûäà êå÷èðèëìèøäèð. ÃÈÉØ öçâö îëàí þëêÿëÿðèí ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ êèìéà ñÿíàéåñèíèí ìöõòÿëèô ïðîáëåìëÿðè öçðÿ Áàêûäà äÿôÿëÿðëÿ èøýöçàð ýþðöøëÿð òÿøêèë åäèëìèøäèð (1968, ìàðò – íåôò-êèìéà ñèíòåçè; 1978, èéóí – ñÿòùè-àêòèâ ìàääÿëÿð; 1982, ìàé – íåôò ìÿùñóëëàðûíûí âÿ îíëàðûí àíàëèç öñóëëàðûíûí ñòàíäàðòëàøäûðûëìàñû; 1985 – ñÿíàéå êàòàëèçàòîðëàðû). Àçÿðáàéúàí êèìéà÷ûëàðûíûí àïàðäûãëàðû òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè «Àçÿðáàéúàí êèìéà æóðíàëû», «Àçÿðáàéúàí Ìèëëè ÅÀ ìÿðóçÿëÿðè», ÁÄÓ-íóí «Åëìè ÿñÿðëÿðè» (êèìéà åëìëÿðè ñåðèéàñû), «Àçÿðáàéúàí íåôò òÿñÿððöôàòû», “Êèìéà Ïðîáëåìëÿðè”, Íåôò âÿ ãàç æóðíàëëàðû, åëìè-òÿäãèãàò èíñòèòóòëàðûíûí âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðèí åëìè òîïëóëàðûíäà, êå÷ìèø ÑÑÐÈ âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíèí ìöâàôèã åëìè æóðíàëëàðûíäà, ùàáåëÿ äèýÿð õàðèúè þëêÿëÿðèí äþâðè åëìè ìÿòáóàòûíäà, áåéíÿëõàëã êîíôðàíñ, ñèìïîçèóì, ãóðóëòàé âÿ á. ìàòåðèàëëàðûíäà äÿðú åäèëìèøäèð. ßä: Àêàäåìèÿ Íàóê Àç. ÑÑÐ. 20 ëåò. Á., 1966; È ñ ì à è ë î â Ð . à . Î÷åðêè ðàçâèòèÿ íåôòåïåðåðàáàòûâàþùåé, íåôòåõèìè÷åñêîé è õèìè÷åñêîé ïðîìûøëåííîñòè Àçåðáàéäæàíà. Ì., 1968; À ì è ð ê ó ë è å â à . Ä . Èñòîðèÿ õèìè÷åñêîé ïðîìûøëåííîñòè Àçåðáàéäæàíà. ÕIX – íà÷àëî ÕÕ â. Á., 1990;  î ë ê î â  . À . ,  î í ñ ê è é Å .  . , Ê ó ç í å ö î â à à . È . Âûäàþùèåñÿ õèìèêè ìèðà. Ì., 1991; Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì î â À ., À ë ë à ù â å ð ä è é å â Ì., ß ë è é å â à Ð. Àçÿðáàéúàí êèìéà÷ûëàðû. Á., 1998; ß ë è é å â Ð. Àçÿðáàéúàíûí êèìéà ñÿíàéåñè âÿ ýþðêÿìëè êèìéà÷ûëàðû. Á., 2002. È.Ó. Ëÿòèôîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áèîëîýèéà Àçÿðáàéúàíûí çÿíýèí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðè, ðÿíýàðÿíý èãëèìè, äàèì áîë ýöíÿø èøûüû èëÿ òÿìèí îëóíàí ìöíáèò òîðïàãëàðû ùÿëÿ åðàìûçäàí ÿââÿëêè ìèíèëëèêëÿðäÿ ÿêèí÷èëèéèí, ìàëäàðëûüûí âÿ áóíëàðëà áàüëû áèð ñûðà åìàë ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ çÿìèí éàðàòìûø, áó ñàùÿëÿðèí èíêèøàôû èñÿ èíñàíëàðäà ÿòðàô àëÿì ùàããûíäà éàðàäûúû ôèêèðëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ òÿêàí âåðìèøäèð. «Àâåñòà», «Êÿëèëÿ âÿ Äèìíÿ», «Ãàáóñíàìÿ», «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» êèìè ìÿíáÿëÿðäÿ åðàìûçäàí ÿââÿëêè èêèíúè ìèíèëëèêäÿí åòèáàðÿí èíñàíëàðäà áèòêèëÿð, ùåéâàíëàð âÿ èíñàí îðãàíèçìè ùàããûíäà ôèêèðëÿðèí ôîðìàëàøìàñû áàðÿäÿ ÷îõëó ìÿëóìàòëàð âàðäûð. Åðàìûçûí 11 ÿñðèíäÿí åòèáàðÿí àéðû-àéðû àëèì âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ åëìè-áèîëîæè äöíéàýþðöøö ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûøäûð. ßáäöë Ùÿñÿí èáí Ìÿðçáàí Áÿùìÿíéàð (?–1066) þçöíöí «Ìåòàôèçèêà» ÿñÿðèíäÿ òÿáèÿòèí ùÿìèøÿ äÿéèøìÿêäÿ âÿ èíêèøàô åòìÿêäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. Îíóí ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíäà òÿêàìöë èäåéàëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ìöÿééÿí òàðèõè ðîë îéíàìûøäûð. ßôçÿëÿääèí Õàãàíè (1120–1199), Íèçàìè Ýÿíúÿâè (1141–1209), Íÿñèðÿääèí Òóñè (1201–1274), Èìàäÿääèí Íÿñèìè (1369–1417), Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè (1494–1556), Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ (1812–1878) âÿ á. ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ÿñÿðëÿðè äÿ òÿáèÿòèí òÿêàìöë éîëó èëÿ èíêèøàôûíà äàèð ãèéìÿòëè ôèêèðëÿðëÿ çÿíýèíäèð. Ùÿñÿí Áÿé Çÿðäàáè (1842–1907) î äþâðäÿ òÿáèÿòøöíàñëûüûí ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿðëÿ, õöñóñÿí äÿ ×. Äàðâèíèí òÿêàìöë òÿëèìè èëÿ äÿðèíäÿí òàíûø îëìóø, öçâè àëÿì âÿ îíóí èíêèøàôû ùàããûíäà èäåàëèñò áàõûøëàðû òÿíãèä åòìèøäèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, èíñàíûí þçö äÿ òÿáèè ñå÷ìÿäÿí êÿíàðäà ãàëìàìûøäûð. Ù.Çÿðäàáè áèîëîýèéàíûí éàëíûç íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèíèí èçàùû èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿìèø, åéíè çàìàíäà áèð ñûðà áèòêè ñîðòëàðû âÿ ùåéâàí úèíñëÿðè äÿ éåòèøäèðìèøäèð. 1889 èëäÿ Òèôëèñäÿ à÷ûëìûø ñÿðýèäÿ íöìàéèø åòäèðäèéè éåíè áóüäà âÿ àðïà ñîðòëàðûíà ýþðÿ ôÿõðè äèïëîìà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ù.Çÿðäàáè «Îðãàíèçìèí éîëóõóúó ìèêðîáëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿñè» ÿñÿðèíäÿ È.È. Ìå÷íèêîâóí ôàãîñèòîç íÿçÿðèééÿñèíè, ùÿì äÿ èðñèééÿò âÿ äÿéèøêÿíëèê íÿçÿðèééÿñèíè ýåíèø òÿùëèë åäÿðÿê ÿëàìÿòëÿðèí èðñÿí êå÷ìÿñè õöñóñèééÿòëÿðèíèí èçàùûíû âåðìèøäèð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà áèîëîýèéà åëìèíèí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè öçðÿ ýåíèø åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè

àïàðûëìûø, íöôóçëó àëèìëÿð éåòèøìèø, îíëàðûí ÿìÿéè ñàéÿñèíäÿ áó åëì èíêèøàô åòìèøäèð. Áîòàíèêà. Azÿrbàéúàíûn zÿngin ôëîðà âÿ bitki þrtöyö åëìè úÿùÿòäÿí 18 ÿsrdÿn åòèáàðÿí oyrÿnilmÿyÿ baølaíûëmûødûr. K.Meyer, F.Hohenakker, Q.Radde, V.Lipski, X.Steven vÿ b. Azÿrbàéúàíûí áèòêèëÿð àëÿìè öçðÿ muxtÿlif r-nëàðdan herbarilÿr toplamûølar. Àçÿðáàéúàíäà áîòàíèêà åëìè ÿñàñÿí ôëîðà, áèòêèëèê âÿ áèòêè åùòèéàòëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. 20 ÿsrin 30-úó èëëÿðèíäÿí baølayaraq bitêèëÿð àëÿìèíèí þyrÿnilmÿsi iølÿri Qafqaz, o cömlÿdÿn Azÿrbàéúàí florasûíûí gþrkÿmli tÿdqiqat÷ûsû akad. A.A.Qrossheymin (1889–1948) rÿhbÿrliyi ilÿ àïàðûëìûøäûð. Áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè îíóí 3 úèëäëèê «Àçÿðáàéúàí ôëîðàñû» (1934-36, ðóñ äèëèíäÿ), 7 úèëäëèê «Ãàôãàç ôëîðàñû» (1936-64, ðóñ äèëèíäÿ), «Ãàôãàç áèòêèëÿðèíèí òÿéèíåäèúèñè» (1949, ðóñ äèëèíäÿ) âÿ «Òàëûø ôëîðàñû» (1926, ðóñ äèëèíäÿ) ÿñÿðëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ñîíðàëàð È.È.Karyagin (1894–1966), L.È. Prilipko (1906–1983), Y.M.Èsayev (1904–1982), Ð.É.Ðçàçàäÿ (1909-1970), Ø.Þ.Áàðõàëîâ (1913-1992), Q.F.Axóídov (1914– 2003), ß.X.Xÿlilov (1913–1986) vÿ b. tÿrÿfûndÿn aparûlmûø tÿdqiqatlar ÿsasûída Àçÿðáàéúàíûí ôëîðàñû âÿ áèòêèëèéè þéðÿíèëìèø, çÿíýèí herbari fondu yaradûlmûødûr. Áèòêè àëÿìèíèí þéðÿíèëìÿñè, ôëîðàíûí íþâ òÿðêèáèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Ãàôãàç, Çàãàôãàçèéà âÿ Àçÿðáàéúàí ôëîðàñûíà àèä îíëàðúà éåíè úèíñ âÿ íþâëÿð òàïûëìûø, àéðû-àéðû áîòàíèêè-úîüðàôè ð-íëàð ö÷öí îíëàðûí éåíè éàéûëìà ÿðàçèëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Áó òÿäãèãàòëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ 1936 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí Áîòàíèêà áþëìÿñè ÿñàñûíäà òÿøêèë åäèëìèø Áîòàíèêà Èí-òóíóí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí áèòêè þðòöéöíöí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ Ë.È.Ïðèëèïêîíóí «Àçÿðáàéúàíûí áèòêè þðòöéö» (1970, ðóñ äèëèíäÿ) ìîíîãðàôèéàñû âÿ îðàäà âåðèëìèø áèòêè þðòöéö õÿðèòÿñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Ñonralar àêàäåìèê V.C.Hacûyev òÿðÿôèíäÿí áó õÿðèòÿíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìèø éåíè âàðèàíòû ùàçûðëàíìûøäûð. É.Ì Èñàéåâ, V.C. Hacûyev âÿ á. àëèìëÿð ðåñïóáëèêàíûí qûø vÿ yay otlaqlarûíû pasportlaødûrmûø, àéðû-àéðû áèòêè òèïëÿðèíè òÿäãèã åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíûí ìåøÿ áèòêèëèéè öçðÿ òÿäãèãàòëàð ìåøÿëÿðèí ìÿùñóëäàðëûüûíûí àðòûðûëìàñûíà âÿ éåíè ìåøÿ çîëàãëàðûíûí ñàëûíìàñûíà ùÿñð åäèëìèøäèð (ìöõáèð öçâ È.Ñ.Ñÿôÿðîâ âÿ á.).

Áîòàíèêà Èí-òóíóí ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí 1950–60-cû illÿrdÿ 8 cildliê «Azÿrbaycan florasû» (ðóñ äèëèíäÿ), È.È.Êàðéàýèíèí «Àáøåðîí ôëîðàñû» (1952, ðóñ äèëèíäÿ), Â.Õ. Òóòàéóãóí «Áèòêè àíàòîìèéà âÿ ìîðôîëîýèéàñû» (1967) âÿ ñ. ÿñÿðëÿð íÿøð edilmiødir. Ðåñïóáëèêàäà èáòèäàè áèòêèëÿð âÿ ýþáÿëÿêëÿð þéðÿíèëìèø, Õÿçÿð äÿíèçèíèí éîñóíëàðû òÿäãèã åäèëìèøäèð. Áó íàèëèééÿòëÿð Ø.Þ.Áàðõàëîâóí «Ãàôãàçûí øèáéÿ ôëîðàñû» (1983; ðóñ äèëèíäÿ), Â.È.Óëéàíèøøåâèí 3 úèëäëè «Àçÿðáàéúàí ìèêîôëîðàñû» (1960–1962, ðóñ äèëèíäÿ), «ÑÑÐÈ-íèí ïàñ ýþáÿëÿêëÿðèíèí òÿéèíåäèúèñè» (1978, ðóñ äèëèíäÿ), Í.È.Ãàðàéåâàíûí «ÑÑÐÈ-íèí äèàòîì éîñóíëàðû» (1988; ðóñ äèëèíäÿ) âÿ äèýÿð åëìè ÿñÿðëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Bundan ÿlavÿ ðåñïóáëèêàäà meøÿ áèòêèëÿðè (L.È.Prilipko), relikt ìåøÿ bitkilÿrè (I.S.Sÿfÿrov), éöêñÿê äàü âÿ cÿmÿn áèòêèëèéè (V.C.Hacûyev), yem bitkilÿri (V.C.Hacûyev, S.H. Musayev), ñÿùðà âÿ éàðûìñÿùðà áèòêèëèéè (É.Ì. Èñàéåâ), su-bataqlûq bitkilÿri (C.ß.ßliyev), vitaminli, kitrÿli, efûryaülû, kau÷uk-lu, alkaloidli vÿ dÿrman bitkilÿrinÿ (Í.Ì.Èñìàéûëîâ) aid ÿsÿrlÿr nÿør edilmiødir. Ðåñïóáëèêàäà àïàðûëàí ýåîáîòàíèêè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè «Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ-äÿ áèòêè ìöíàñèáÿòëÿðè ùàããûíäà» (Ë.È.Ïðèëèïêî, 1939, ðóñ äèëèíäÿ), «Áþéöê Ãàôãàçûí éöêñÿê äàü áèòêèëèéè» (Â.Ú.Ùàúûéåâ, 1970), «Àçÿðáàéúàíûn òàõûëëàðû» (Ñ.Ù. Ìóñàéåâ, 1991, ðóñ äèëèíäÿ) âÿ á. ÿñÿðëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ðåñïóáëèêàíûí çÿíýèí áèòêè åùòèéàòëàðû þéðÿíèëìèø (Ð.É.Ðçàçàäÿ, Í.Ì.Èñìàéûëîâ, Í.Ë.Ãóðâè÷ âÿ á.), î úöìëÿäÿí 1000-ÿ ãÿäÿð äÿðìàí, 900-äÿí ÷îõ åôèðéàüëû, 200-äÿê àøûìàääÿëè âÿ 500-äÿê âèòàìèíëÿðëÿ çÿíýèí áèòêè íþâëÿðè òÿäãèã åäèëìèø, îíëàðäàí áèîëîæè-ôÿàë ìàääÿëÿðèí àëûíìà öñóëëàðû èøëÿíìèøäèð. Áèð ÷îõ ôàéäàëû áèòêèëÿðèí àðåàëëàðû âÿ îíëàðûí åùòèéàòû ìöÿééÿí åäèëìèø, éåíè ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè áèòêèëÿð àøêàðà ÷ûõàðûëìûøäûð. Îíëàðäàí àëûíàí áèð íå÷ÿ äÿðìàí ïðåïàðàòû, ÿòèðëÿéèúè âÿ áîéàéûúû ìàääÿëÿð ñÿíàéåíèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Áó ñàùÿäÿêè íàèëèééÿòëÿð Í.Ì.Èñìàéûëîâóí 2 úèëäëèê «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí àëêàëîèäëè áèòêèëÿðè» (1975, 1985) ìîíîãðàôèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. ÀÌÅÀ-íûí Áîòàíèêà Èí-òóíäà Ìÿðêÿçè Ùåðáàðè Ôîíäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóðàäà àëè ñïîðëó, ÷ûëïàãòîõóìëó âÿ ÷è÷ÿêëè áèòêèëÿðèí, ùÿì÷èíèí èáòèäàè áèòêèëÿðèí, éîñóíëàðûí êîëëåêñèéà íöìóíÿëÿðè ñàõëàíûëûð. Ðåñïóáëèêàäà áîòàíèêà ñàùÿñèíäÿ 693

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òÿäãèãàò èøëÿðè ÀÌÅÀ-íûí Ýåíåòèê Åùòèéàòëàð Èí-òóíäà (ÝÅÈ), Ìÿðêÿçè Íÿáàòàò Áàüûíäà (ÌÍÁ), Ìÿðäÿêàí Äåíäðàðèñèí-

1

2

3

Ìÿðêÿçè Íÿáàòàò áàüûíäà éåòèøäèðèëìèø éåíè ãûçûëýöë ñîðòëàðû: 1. «Íàçïÿðè», 2. «ßñðèí ìöãàâèëÿñè», 3. «Ñàðû ýÿëèí »

äÿ (ÌÄ), Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êÿíä òÿñÿððöôàòû íàçèðëèéèíèí ßêèí÷èëèê Èí-òóíäà âÿ ñ. åëìè òÿäãèãàò èí-òëàðûíäà, àëè ìÿêòÿáëÿðèí ìöâàôèã êàôåäðàëàðûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. ÀÌÅÀ-íûí Ýåíåòèê Åùòèéàòëàð Èíñòèòóòó 2003 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ùazûrda èí-ò ýenetik ehtiyatlarûí saxlaíûlmasû özrÿ beynÿlxalq tÿøki-

qorunmasû vÿ sÿmÿrÿli istifadÿ olunmasû naminÿ “Azÿrbaycan Respublikasûíûí Bitki Genetik Ehtiyatlarûíûí Milli Proqramû” (2001) iølÿnib hazûrlanmûødûr. Áó Ïðîãðàìûí ðåñïóáëèêà öçðÿ ìèëëè ÿëàãÿëÿíäèðèúè òÿøêèëàòû êèìè Ýåíåòèê Åùòèéàòëàð Èíñòèòóòó òÿñäèã åäèëìèøäèð. Ìÿðêÿçè Íÿáàòàò áàüûíäà (1934 èëäÿ éàðàäûëûá, 41 ùà ñàùÿñè âàð) áèòêèëÿðèí èíòðîäóêñèéàñû âÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû, éàøûëëàøäûðìà âÿ ñ. êèìè ôóíäàìåíòàë èøëÿð àïàðûëûð. ÌÍÁ-äÿ ðåñïóáëèêàíûí âÿ õàðèúè þëêÿëÿðèí íàäèð âÿ íÿñëè êÿñèëìÿêäÿ îëàí áèòêèëÿðèíèí êîëëåêñèéàñû òîïëàíûëìûø, ÿêñÿðèééÿòèíèí áèîìöõòÿëèôëèéè âÿ áèîåêîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè þéðÿíèëìèøäèð (Î.Èáàäëû). Áèòêè åùòèéàòëàðûíû þéðÿíìÿê âÿ õàììàë áàçàñûíû çÿíýèíëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ áóðàäà ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèí áÿçÿê, äÿðìàí, åôèðéàüëû âÿ ñ. ôàéäàëû áèòêèëÿðèí èíòðîäóêñèéàñû, èãëèìëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ

Ìÿðêÿçè Íÿáàòàò áàüûíäà íÿðýèç ñîðòëàðûíûí êîëëåêñèéàñû

øûëëàøäûðìà òÿñÿððöôàòëàðûíà ýþíäÿðèëèð. 1966 èëäÿ ÀÌÅÀ-íûí Áîòàíèêà èíòóíóí ôèëèàëû îëàí Ìÿðäÿêàí Äåíäðàðèñè 1996 èëäÿí ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ñàùÿñè 18 ùà-äûð. ßñàñ åëìè òÿäãèãàòëàð áèòêèëÿðèí èíòðîäóêñèéàñû, èãëèìëÿøäèðèëìÿñè, ëàíäøàôò åêîëîýèéàñû, ëàíäøàôò ìåìàðëûüû öçðÿ àïàðûëûð. Áóðàäà 1800 íþâ áèòêè áåúÿðèëèð. Áèòêèëÿðèí ÿñàñ ùèññÿñè ýÿòèðèëìÿäèð. 2004 èëäÿí ÌÄ Äöíéà Áîòàíèêà Áàüëàðû àññîñèàñèéàñûíûí öçâö ñå÷èëìèøäèð. Ñîí èëëÿðäÿ ÌÄ-äÿ ðåñïóáëèêàíûí éàøûëëàøäûðûëìàñûíäà, ïåðñïåêòèâëè îëàí áèòêèëÿðèí áèîåêîëîýèéàñû âÿ ëàíäøàôò ìåìàðëûüûíäà îíëàðûí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿñèíèí åëìè ÿñàñëàðû þéðÿíèëìèøäèð (Ò.Ñ.Ìÿììÿäîâ). Råñïóáëèêàda yaradûlmûø «Azÿrbaycan Botaniklÿr cÿmiyyÿti», áîòàíèêàya aid elmi biliklÿri yaymaq vÿ botaniklÿrin tÿdqiqat iøiíÿ elmi-metodiki kþmÿk mÿqsÿdilÿ fÿaliyyÿt gþstÿrir. Azÿrbaycan botaniklÿri dönyanûí mövafûq elm sahÿsi ilÿ mÿøüul olan bir sûra þlkÿlÿrin aparûcû elmi-tÿdqiqat in-tlarû ilÿ ÿìÿêäàøëûã åäèðëÿð. ßä.: à ð î ñ ñ ã å é ì À.À., Ôëîðà Àçåðáàéäæàíà, â 8 òîìàõ, Á., 1950-60; Ù à ú û é å â Â.Ú., Áþéöê Ãàôãàçûí éöêñÿê äàü áèòêèëèéè, Á., 1970 V.C.Hacûyev

latlarûn (IPRGI, FAO) iøindÿ fÿal iøtirak edir, hÿmin tÿøkilatlarûn qlobal informasiya øÿbÿkÿsinÿ qoøularaq ömumdönya mÿlömat bazasûíû Azÿrbaycanda bitki nþvlÿrinin yayûlmasû haqqûída

åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð. Èëê äÿôÿ îëàðàã ÌÍÁ-äÿ 3 éåíè ãûçûëýöë – “Íàçïÿðè”, “ßñðèí ìöãàâèëÿñè” âÿ “Ñàðû ýÿëèí” ñîðòó éåòèøäèðèëìèøäèð (À.Èñêÿíäÿðîâ). Áàüäà þðòöëö âÿ à÷ûã ñàùÿëÿðäÿ

Ìÿðäÿêàí äåíäðàðèñèíäÿ Àìåðèêà àãàâàñû. Àðõàäà åùðàìâàðè ñÿðâëÿð

mÿlömatlarla zÿnginlÿødirið (Ç.È.ßêáÿðîâ). Akad. C.ß.ßliyevin tÿøÿbbösö ilÿ ðespublikada bitkilÿrin biomöxtÿlifliyinin 694

2500 íþâ, ôîðìà âÿ ñîðòäàí èáàðÿò êîëëåêñèéà òîïëàíìûøäûð. Þéðÿíèëÿí áèòêèëÿð ýåíèø ìèãéàñäà áåúÿðèëìÿê ö÷öí éà-

Áèòêè ôèçèîëîýèéàñû, áèîêèìéàñû, áèîôèçèêàñû, ìîëåêóëéàð áèîëîýèéà. Ðåñïóáëèêàìûçäà áèòêè ôèçèîëîýèéàñûíûí èíêèøàôûíäà àêàäåìèêëÿð Ì.Ù. Àáóòàëûáîâ âÿ Ú.ß.ßëèéåâèí ðîëó áþéöê îëìóøäóð. Ì.Ù. Àáóòàëûáîâ (1908–1984) áèòêèëÿðèí äóçàäàâàìëûëûüûíû, ìèíåðàë åëåìåíòëÿðëÿ ãèäàëàíìàñûíû, ñó ðåæèìèíè, áþéöìÿ âÿ èíêèøàô ôèçèîëîýèéàñûíû äÿðèíäÿí þéðÿíìèø âÿ áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíè ê. ò.-íà òÿòáèã åòìèøäèð. Î, ùÿì÷èíèí áó íÿòèúÿëÿðè «Áèòêèëÿðèí ùÿéàòûíäà âÿ ìÿùñóëäàðëûüûíûí éöêñÿëäèëìÿñèíäÿ ìèêðîåëåìåíòëÿðèí ÿùÿìèééÿòè» (1959), «Ìèêðîåëåìåíòëÿðèí áèòêè îðãàíèçìèíäÿ ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòè» (1962), «Áèòêèëÿðèí ìèíåðàë ãèäàëàíìàñû» (1962) âÿ ñ. ÿñÿðëÿðäÿ øÿðù åòìèøäèð. Áó ñàùÿíèí èíêèøàôûíäà ùÿì÷èíèí, ß.ß.Ìÿðäàíîâ (1928–1995), À.Õ.Òàüûçàäÿ (1908-1978), Ç.Ñ.ßçèçáÿéîâà (1915–1985), Ð.Ì.Ìåùäèçàäÿ (1911–1995), ß.Õ.Õÿëèëîâ (1913-1986), Í.À.Ãàñûìîâóí äà õèäìÿòè âàðäûð. Àçÿðáàéúàíäà áèòêè áèîêèìéàñû, áèîôèçèêàñû, ìîëåêóëéàð áèîëîýèéà ñàùÿëÿðè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäèðèëèð. Áó èñòèãàìÿòëÿðèí èíêèøàôûíäà àêàä. Ú.ß.ßëèéåâèí õöñóñè õèäìÿòëÿðè âàðäûð. Î, 20 ÿñðèí 6070-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã äöíéàíûí ìöõòÿëèô åëì âÿ òÿùñèë ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàìûç ö÷öí éöêñÿêèõòèñàñëû ìèëëè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíà, ÌÅÀ-íûí ÅÒ Èí-òëàðûíûí íÿçäèíäÿ éåíè èñòèãàìÿòëÿðÿ óéüóí ëàáîðàòîðèéàëàðûí à÷ûëìàñûíà, éàðàíàí éåíè ëàáîðàòîðèéàëàðûí ìöàñèð àâàäàíëûãëà òÿúùèç îëóíìàñûíà õöñóñè ãàéüû ýþñòÿðìèøäèð. Áóíóí íÿòèúÿñè êèìè ÷îõ ãûñà âàõò ÿðçèíäÿ éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí åëì ñàùÿëÿðèíäÿ íÿçÿðÿ÷àðïàúàã íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åäèëäè âÿ áó íàèëèééÿòëÿð äöíéà áèîëîãëàðû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíäó.

Ú.ß.ßëèéåâ âÿ Í.Ì. Ãóëèéåâèí Ìîñêâàäà 1990 èëäÿ íÿøð îëóíìóø «Áèòêè êàðáîàíùèäðàçàñû» ìîíîãðàôèéàñû

Êàðáîí ãàçû ìöáàäèëÿñèíèí òÿäãèãèíäÿ õàëèñ ôîòîñèíòåçëÿ ôîòîòÿíÿôôöñ àðàñûíäà ìöñáÿò ÿëàãÿíèí îëäóüóíó èëê äÿôÿ àêàä. Ú.ß.ßëèéåâ ìöÿééÿí åòìèøäèð. Ôîòîñèíòåçèí ÿñàñ ôåðìåíòëÿðèíèí òÿäãèãè çàìàíû áèòêèëÿðèí ôîòîñèíòåç ôÿàëèééÿòèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéàí êàðáîàíùèäðàçàéà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìèøäèð. Íîõóä (Cicer arietinum) éàðïàüûíäàí àëûíìûø áèòêè êàðáîàíùèäðàçàñû êðèñòàëûíûí ñòðóêòóðôóíêñèîíàë òÿøêèëèíèí òÿäãèãè ýþñòÿðìèøäèð êè, èêèëÿïÿëè áèòêèëÿðèí êàðáîàíùèäðàçà

Áåéíÿëõàëã åëìè ìÿðêÿçëÿðèí àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñëÿðè ùÿð èë àêàä. Ú.ß.ßëèéåâèí òÿúðöáÿ ñàùÿëÿðè èëÿ òàíûø îëóðëàð. (ÈÚÀÐÄÎ-íóí Áàø äèðåêòîðó ïðîô. Àäåë ÅëÁåëòàãè âÿ íöìàéÿíäÿ öçâëÿðè)

Ú.ß.ßëèéåâ âÿ Í.Ì.Ãóëèéåâèí «Áèòêè êàðáîàíùèäðàçàñû» (1990, ðóñ äèëèíäÿ) àäëû ôóíäàìåíòàë ÿñÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ôîòîñèíòåçèí èëêèí ïðîñåñëÿðèíèí òÿäãèã îëóíìàñûíäàí àëûíàí íÿòèúÿëÿð ÿñàñûíäà éöêñÿê ôîòîêèìéÿâè ôÿàëëûüà ìàëèê áèð ñûðà ýåíîòèïëÿð àøêàð îëóíìóø âÿ îíëàðûí ôîòîñèíòåç ÿëàìÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè éåíè ïåðñïåêòèâëè ñîðòëàð éàðàäûëìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. Áó òÿäãèãàòëàðäà ùÿì÷èíèí ôîòîñèíòåòèê åëåêòðîí íÿãëè, ÚÎ2-íèí àññèìèëéàñèéàñû âÿ ìÿùñóëäàðëûã àðàñûíäà ÿëàãÿíèí îëìàñû òÿñäèã åäèëìèøäèð. Ú.ß.ßëèéåâèí áèòêèëÿðèí ôîòîñèíòåç ôÿàëèééÿòèíÿ àèä òÿäãèãàòëàðûíûí åëìè âÿ ïðàêòèêè íÿòèúÿëÿðè îíóí «Áèòêèëÿðèí ôîòîñèíòåç ôÿàëèééÿòè, ìèíåðàë ãèäàëàíìàñû âÿ ìÿùñóëäàðëûüû» (1974, ðóñ äèëèíäÿ), ùÿì÷èíèí ”Ôîòîñèíòåç âÿ ñîéàíûí ìÿùñóëäàðëûüû” (Êèøèíéîâ, 1998, ìîëäàâ äèëèíäÿ) àäëû ìîíîãðàôèéàëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Ú.ß.ßëèéåâ âÿ Ç.È.ßêáÿðîâóí Êèøèíéîâäà,1998 èëäÿ ìîëäàâ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø «Ôîòîñèíòåç âÿ ñîéàíûí ìÿùñóëäàðëûüû» ìîíîãðàôèéàñû

ìîëåêóëó îëèãîìåð çöëàëäûð âÿ ùÿð áèðè áèð ñèíê àòîìó ñàõëàìàãëà 8 èäåíòèê ñóáâàùèääÿí òÿøêèë îëóíìóø îêòàìåðäèð. Áóíóí ÿñàñûíäà áó ôåðìåíòèí äþðäöíúö ãóðóëóøóíóí ìîëåêóëéàð ìîäåëè òÿêëèô îëóíìóøäóð. Áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè

íîòèïëÿðèíèí ðåàë âÿ ïîòåíñèàë èìêàíëàðûíûí õàðèúè ìöùèòèí àìèëëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ þéðÿíèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ «Èäåàë» áóüäà òèïèíèí éöêñÿê ìÿùñóëäàðëûüûíû òÿéèí åäÿí ïðèíñèïëÿð èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ôàéäàëû ÿëàìÿòëÿðèí èðñÿí êå÷ìÿñèíèí ìöìêöíëöéö Ú.ß.ßëèéåâèí àïàðäûüû ñåëåêñèéà èøëÿðèíèí åëìè ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Ú. ß.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ áèòêè áèîôèçèêàñû âÿ ôîòîñèíòåçèí ìîëåêóëéàð áèîëîýèéàñû öçðÿ òÿäãèãàòëàð ùàçûðäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ äàâàì åòäèðèëèð. Áåëÿ êè, àëè áèòêèëÿðèí õëîðîïëàñò ýåíîìóíóí ñòðóêòóð-ôóíêñèîíàë òÿøêèëè òÿäãèã åäèëìèøäèð. Èëê äÿôÿ îëàðàã åóêàðèîò îðãàíèçì ñàéûëàí Chlamydomonas reinhardtii éàøûë éîñóíóíäà ôîñôîãëèêîëàò ôîñôàòàçàíûí íóêëåîòèä âÿ àìèíòóðøó àðäûúûëëûãëàðû òÿéèí åäèëìèøäèð. Ùöúåéðÿ êóëòóðàñû ìîäåëè ÿñàñûíäà ýåí ìöùÿíäèñëèéè èøëÿðè ö÷öí ìàðêåð ÿëàìÿòëÿðèí äàøûéûúûñû êèìè éàä ýåíëÿðèí êþ÷öðöëìÿñè ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, ùÿì÷èíèí ùöúåéðÿ áèîòåõíîëîýèéàñû

Àêàäåìèê Ú.ß.ßëèéåâèí âÿ îíóí ÿìÿêäàøëàðûíûí éåòèøäèðäèéè éåíè ñîðòëàð äàèìà ðåñïóáëèêàäà âÿ õàðèúè þëêÿ ñÿðýèëÿðèíäÿ íöìàéèø åòäèðèëèð.

Ôîòîñèíòåç ôÿàëèééÿòèíèí ýþñòÿðèúèëÿðèíèí âÿ ÿëàìÿòëÿðèíèí, ìîðôîôèçèîëîæè âÿ àãðîíîìèê õöñóñèééÿòëÿðèíèí, áóüäà ýå-

öñóëó èëÿ ìöõòÿëèô ê. ò. áèòêèëÿðèíèí êëîíàë ÷îõàëìà ñõåìè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ú.ß.ßëèéåâèí rÿhbÿrliyi altûnda aparûlan 695

AZßÐÁÀÉÚÀÍ fóndamental elmi-tÿdqiqat iølÿri bóüda sortlarûíûí yöksÿk mÿhsóldarlûüûíûí molekólyar-genetik ÿsaslarûíûn iølÿnib hazûrlanmasûía, ekstremal möhit amillÿrinÿ qarøû davamlû bitki sortlarûíûn yaradûlmasûíà, bötov bitkidÿ yöksÿk mÿhsóldarlûüûí nÿzÿri ÿsaslarûíûí iølÿnìÿñèíÿ vÿ fotosintezin molekólyar biologiyasûíûí þyrÿnilmÿsinÿ yþnÿldilmiødir. Bó tÿdqiqatlarûn nÿticÿsindÿ 7–8 t/hà mÿhsóldaðëûüa vÿ yöksÿk dÿn keyfûyyÿtinÿ malik, Azÿrbaycanûí taxûl ÿkini sahÿlÿrinin bþyök hissÿsinäÿ ÿêèëÿí Törkmÿnistan, Þzbÿkistan vÿ Görcöstanda yaxøû nÿticÿlÿr verÿn Qaraqûl÷ûq-2, Mirbÿøir-50, elÿcÿ dÿ Vöqar, Øiràslan-23, Tÿrtÿr, Bÿrÿkÿtli-95, ßlincÿ-84, Qiymÿtli2/17, ßkin÷i-84 vÿ s. kimi bir sûra bóüda âÿ áàøãà äÿíëè áèòêè sortlarû yaradûlmûødûr. Óçóíþìöðëö íóêëèäëÿðèí òîðïàã- áèòêè þðòöéöíäÿ ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ Ú. ß. ßëèéåâ áó åëåìåíòëÿðèí òîðïàã-áèòêè ñèñòåìèíäÿ ìèãðàñèéà òñèêëèíèí àíàëèçè ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí òîðïàã-áèòêè þðòöéöíäÿ ñòðîíñèóì-90 âÿ ñåçèóì-137 ðàäèîíóêëåîòèäëÿðèíèí äþâðàíûíûí öìóìè áèîýåîêèìéÿâè õÿðèòÿñèíè âåðìèø, áèòêèëÿðèí ìöìêöí ÷èðêëÿíìÿ ïðîãíîçëàðûíû ìöÿééÿí åòìèø âÿ áó ùàëëàðäà êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ëàçûì îëàí ïðàêòèêè òÿêëèôëÿðè èøëÿéèá ùàçûðëàìûø, áàøãà ñþçëÿ, ðàäèàñèéà òÿùëöêÿñèçëèéè òÿäáèðëÿðèíèí ÿñàñëàíäûðûëìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí áöòöí èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. ÀÌÅÀ-íûí Áîòàíèêà èí-òóíóí Áèîèíôîðìàòèêà ëàáîðàòîðèéàñûíûí ÿìÿêäàøëàðû àëè îðãàíèçìëÿðèí áöòþâ ýåíîìëàðûíûí òÿøêèëè âÿ òÿêàìöë ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè, ýåíëÿðèí òðàíñêðèïñèéàñûíû òÿíçèìëÿéÿí åëåìåíòëÿð öçðÿ êîìïöòåð ìÿëóìàò áàçàëàðûíûí âÿ àõòàðûø ìåòîäëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû, ìöõòÿëèô ýåí ãðóïëàðûíûí åêñïðåññèéàñûíûí òÿíçèìëÿíìÿñè ìåõàíèçìëÿðèíè þéðÿíèðëÿð. Òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíè ìöòÿìàäè îëàðàã íöôóçëó õàðèúè æóðíàëëàðäà äÿðú åòäèðèðëÿð. Ñîí èëëÿð ÁÄÓ-íóí Áèîëîýèéà ôàêöëòÿñèíäÿ “Áèîèíôîðìàòèêà” êóðñó òÿäðèñ îëóíóð. ßä.: Ù ÿ ñ ÿ í î â ß . Ñ . , Ñ ÿ ô ÿ ð î â Ù . Í . , Áèîëîæè êèìéà, 1933; À ë è å â Ä . À . , Ôîòîñèíòåòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü, ìèíåðàëüíîå ïèòàíèå è ïðîäóêòèâíîñòü ðàñòåíèé, Á. 1974; Ó î ò ñ î í Ä æ ., Ìîëåêóëÿðíàÿ áèîëîãèÿ ãåíà (ïåð. ñ àíãë.), Ì.,1978; À ë è å â Ä . À . , Ì . À . À á ä ó ë ë à å â , Ñòðîíöèé-90 è Öåçèé -137 â ïî÷âåííî-ðàñòèòåëüíîì ïîêðîâå Àçåðáàé-

696

äæàíà, Ì., Íàóêà, 1983; À ë è å â Ä . À . , Ã ó ë è å â Í . Ì ., Êàðáîàíãèäðàçà ðàñòåíèé, Ì., Íàóêà, 1990; Ôðåíäñ ýóèäå òî áèîèíôîðìàòèêñ (Åäèòîðñ: Ï à ò ò å ð ñ î í Ì . àíä Ù à í ä å ë Ì .), Åëñåâèåð Ñúèåíúå, 1998; Í.Ì.Ãóëèéåâ

Çîîëîýèéà. Àçÿðáàéúàíäà çîîëîýèéà åëìè Çîîëîýèéà Èí-òóíóí éàðàäûëìàñûíäàí (1936) ñîíðà èíêèøàôà áàøëàäû. Èíòóí ÿìÿêäàøëàðû ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô

Ðåñïóáëèêàíûí áÿçè çîíàëàðûíäà ê.ò. ùåéâàíëàðûíûí êîêñèäîç õÿñòÿëèêëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ äàèð òþâñèéÿëÿð ùàçûðëàíìûø (Ì.ß.Ìóñàéåâ, É.É.Éîë÷èéåâ âÿ á.), ìöõòÿëèô ùåéâàíëàðûí ïàðàçèòîñåíîçëàðû òÿäãèã åäèëìèø âÿ íÿòèúÿëÿð «×þë ñè÷àíûíûí ïàðàçèò ôàóíàñû âÿ îíóí ïàðàçèòîñåíîçóíóí ãóðóëóøó» (1961) ìîíîãðàôèéàñûíäà øÿðù îëóíìóøäóð. Íåôò âÿ íåôò ìÿùñóëëàðû, àüûð ìåòàëëàð, èíñåêòèñèäëÿð âÿ ñ. èëÿ ÷èðêëÿíìÿíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ñó âÿ òîðïàã èáòèäàèëÿðèíäÿí áèîèíäèêàòîð êèìè

ÀÌÅÀ-íûí Çîîëîýèéà Èíñòèòóòó

ÿðàçèëÿðèíÿ åêñïåäèñèéàëàð òÿøêèë åäÿðÿê çÿíýèí êîëëåêñèéà ôîíäó éàðàòìûø, áó ôîíäóí âàñèòÿñèëÿ Àçÿðáàéúàíûí ùåéâàíëàð àëÿìèíè þéðÿíìèø âÿ ÿëäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòëàðû òÿùëèë åòìèøëÿð. Çîîëîýèéà Èí-òóíäà 1957 èëäÿ Ïðîòèñòîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñû éàðàäûëäû (àêàä. Ì.ß.Ìóñàéåâ). Ëàáîðàòîðèéàäà òÿäãèãàòëàð ö÷ èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëìûøäûð: 1) êîêñèäèëÿðèí íþâ òÿðêèáèíèí âÿ áèîëîæè ìöõòÿëèôëèéèíèí þéðÿíèëìÿñè, 2) êîêñèäèëÿðèí ùÿéàò äþâðö âÿ ñèòîêèìéàñû, 3) “ïàðàçèò-ñàùèá” ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áèîêèìéÿâè àñïåêòëÿðè. Áó ñàùÿäÿ òÿäãèãàòëàð ýåíèøëÿíäèðèëìèø âÿ ùàçûðäà äàâàì åòäèðèëèð. 1986 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø Ïðîòîçîîëîýèéà øþáÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã 1500-äÿí ÷îõ èáòèäàè íþâö (30 %-äÿí ÷îõó ïàðàçèò èáòèäàèëÿðäèð) ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Åëì ö÷öí éåíè îëàí 80-äÿí àðòûã êîêñèäè íþâö òÿñâèð åäèëìèø, Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ, Àçÿðáàéúàíûí òîðïàãëàðûíäà âÿ øèðèí ñóëàðûíäà 900-äÿê òÿêùöúåéðÿëè ùåéâàíûí éàøàäûüû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð (Ô.Ã.Àüàìàëûéåâ, È.Õ.ßëÿêáÿðîâ, À.Ð.ßëèéåâ âÿ á.). Áóíëàðûí 130-ó èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàí çîîëîãëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèøäèð.

èñòèôàäÿíèí òÿòáèã öñóëëàðû ùàçûðëàíìûøäûð (È.Õ.ßëÿêáÿðîâ, Å.Ñ.ßñÿäóëëàéåâà, Í.ß. ßùìÿäîâà, Å.ß.ßëèéåâ). Ýÿìèðèúè ùåéâàíëàðäà òàïûëìûø âÿ òÿñâèð îëóíìóø 16 éåíè åéìåðèéà íþâöíöí ùÿéàò òÿðçè þéðÿíèëìèøäèð. Ïàðàçèò-ñàùèá ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áèîêèìéÿâè àñïåêòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàð åâ ãóøëàðûíûí êîêñèäèîçëàðû çàìàíû ïàðàçèò-ñàùèá ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áèîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñûíà (Ì.ß.Ìóñàéåâ, É.É.Éîë÷èéåâ, À.Ì.Ñóðêîâà) ùÿñð îëóíìóø, àëûíìûø íÿòèúÿëÿð èñÿ åéíèàäëû ìîíîãðàôèéàäà øÿðù åäèëìèøäèð. Ïðîòîçîîëîýèéà øþáÿñèíäÿ êîêñèäè êóëòóðàëàðûíûí òÿìèçëÿíìÿñè öñóëó, êîêñèäèîçà ãàðøû òÿòáèã åäèëÿí ïðåïàðàòëàðûí òåðàïåâòèê (ìöàëèúÿâè) ôÿàëëûüûíûí òÿéèí åäèëìÿñè öñöëö òàïûëìûø, àíòèáàêòåðèàë âÿ àíòèïàðàçèòàð «Áåîð–49» ïðåïàðàòû àëûíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ñó ùþâçÿëÿðèíäÿ áàëûã ïàðàçèòëÿðè âÿ õÿñòÿëèêëÿðè þéðÿíèëìèø âÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð öìóìèëëÿøäèðèëÿðÿê “Àçÿðáàéúàíûí ñó ùþâçÿëÿðèíèí áàëûã ïàðàçèòëÿðè” (Ò.Ê.Ìèêàéûëîâ, 1975) ìîíîãðàôèéàñûíäà øÿðù åäèëìèøäèð. Ëÿíêÿðàí òÿáèè âèëàéÿòè ñó ùþâçÿëÿðèíèí äÿ áàëûã ïà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðàçèòëÿðè þéðÿíèëìèøäèð (Ñ.Ð.Èáðàùèìîâ) Àçÿðáàéúàíäà 1944 èëäÿí ùåëìèíòîëîæè òÿäãèãàòëàðà áàøëàíäû. Êöð-Àðàç äöçÿíëèéè, Øÿêè-Çàãàòàëà âÿ ÀáøåðîíÃîáóñòàí òÿáèè çîíàëàðû öçðÿ ê.ò. ùåéâàíëàðûíûí ôàñèîëéîç, äèêðîñåëèéîç, ïðîòîñòðîíýèëèäîç, åõèíîêîêêîç, ùåìîíõîç, áóíîñòîìîçóí òþðÿäèúèëÿðèíèí åêîëîýèéàñû òÿäãèã åäèëìèø, Àçÿðáàéúàíûí îâ-ñÿíàéå ãóøëàðûíûí ùåëìèíò ôàóíàñû, ãóøëàðûí ùåëìèíòëÿðè âÿ ñ. þéðÿíèëìèøäèð. Ùåëìèíòëÿðèí áÿçè òàêñîíëàðû òÿôòèø åäèëìèø, ïàðàçèòèçìèí éåíè ôîðìàñû îëàí «ìåçîïàðàçèòèçì» òåðìèíè ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð (ìöõáèð öçâ Í.À.Ôåéçóëëàéåâ (1932–2001) âÿ á.). Áèòêèëÿðäÿ ïàðàçèòëèê åäÿí 400-äÿí ÷îõ íåìàòîä (áóíëàðäàí 95-è áèòêè÷èëèéÿ úèääè çÿðÿð âóðàí ïàòîýåí íþâëÿðäèð) ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. «Àçÿðáàéúàíäà õÿçäÿðèëè ùåéâàíëàðûí ùåëìèíòîôàóíàñû» (È.ß.Ñàäûãîâ, 1981), «Àçÿðáàéúàíûí Àáøåðîí-Ãîáóñòàí éàðûìñÿùðà âÿ Áþéöê Ãàôãàç çîíàëàðû ãîéóíëàðûíûí ùåëìèíòîçëàðû» (É.ß.Ìÿëèêîâ, 1966) ÿñÿðëÿðè éàçûëìûø, èëê äÿôÿ îëàðàã 22 íþâ ùåëìèíò òÿñâèð îëóíìóøäóð (Ñ.ß.ßñÿäîâ, È.ß.Ñàäûãîâ). Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô åêîëîæè çîíàëàðûíäà 14 íþâ âÿùøè âÿ åâ ýþâøÿéÿíëÿðèíèí, 17 íþâ éûðòûúûíûí, 16 íþâ ýÿìèðèúèíèí, 2 íþâ äîâøàíêèìèíèí, 10 íþâ éàðàñàíûí âÿ ñ. ùåëìèíòîëîýèéàñû, åêîëîýèéàñû, àðàëûã ñàùèáëÿðè, ïàðàçèòëÿðèí éåòêèí âÿ ñöðôÿ ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ õàðèúè ìöùèò àìèëëÿðèíèí òÿñèðè þéðÿíèëìèøäèð. Àðàõíîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ èëê òÿäãèãàòëàð èêñîäèä ýÿíÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Áóíóíëà éàíàøû ãàìàçèä ýÿíÿëÿðè äÿ þéðÿíèëìèø, ÷îõ àç àðàøäûðûëìûø ãûðìûçûáÿäÿí ýÿíÿëÿðèí ôàóíàñû, åêîëîæè âÿ áèîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè òÿäãèã åäèëìèø, Øÿðãè Çàãàôãàçèéàäà 90 íþâ ýÿíÿíèí îëìàñû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð (Ë.Â.Ìóëéàðñêàéà). Ñîíðàêû òÿäãèãàòëàðäà 60-äàí ÷îõ òåòðàíèõèä ýÿíÿñèíèí òàì òÿðêèáè þéðÿíèëìèø, ãóðó õåëèñåðëÿðèíèí 13 äÿñòÿñèíäÿí 9-íóí íöìàéÿíäÿëÿðè ãåéäÿ àëûíìûø, ïîëèìîðô íþâ îëàí ÿëâàí ÿãðÿáèí 14 éàðûìíþâö ìöÿééÿí åäèëìèø, éàëàí÷û ÿãðÿáëÿðèí 52 íþâö, áþâëÿð äÿñòÿñèíèí 12 íþâö, îòáè÷ÿíëÿð äÿñòÿñèíèí 10 íþâö òàïûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ôàóíàñûíäà 319 íþâ èëáèç ãðóïóíóí 119 íþâö Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ àøêàð åäèëìèøäèð. 35 íþâ èêèòàéëû, 84 íþâ ãàðûíàéàãëû, 63 íþâ øèðèíñó èëáèçëÿðè þéðÿíèëìèøäèð (ìöõáèð öçâ ß.Ù.Ãàñûìîâ). Àçÿðáàéúàíäà ïàðàçèò ãóðäëàð âÿ îíëàðûí òþðÿòäèéè õÿñòÿëèêëÿðè (ùåëìèíòîçëàðû) àêàäåìèêëÿð Ê.È.Ñêðéàáèí (1878-1972), Ñ.Ì. ßñÿäîâ (19101974), ìöõáèð öçâ È.ß.Ñàäûãîâ âÿ á. òÿä-

ãèã åòìèøëÿð. Áó òÿäãèãàòëàð ùÿøÿðàòëàðûí åêîëîýèéà âÿ ôèçèîëîýèéàñûíûí, ôàéäàëû úöúöëÿðèí èíòðîäóêñèéàñûíûí âÿ áèîëîæè ìöáàðèçÿíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð (ìöõáèð öçâëÿð Í.Ù. Ñÿìÿäîâ (1915–1989), Ñ.Â.ßëèéåâ). Àçÿðáàéúàíäà 21 ìèíäÿí ÷îõ ùÿøÿðàò íþâö ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Åíòîìîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñûíäà áèòêè ìöùàôèçÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíìóø íÿòèúÿëÿð «Òàõûë áþúÿêëÿðè âÿ îíëàðëà ìöáàðèçÿ òÿäáèðëÿðè» (Í.Ù.Ñÿìÿäîâ, 1954), “Àçÿðáàéúàíûí áðàêîíèäëÿðè” (À.ß.Àáäèíáÿéîâà (1929–1998), 1975), «Àçÿðáàéúàí ñîâêàëàðû» (Ñ.Â.ßëèéåâ, 1984) ìîíîãðàôèéàëàðûíäà øÿðù åäèëìèøäèð. Ñó åêîñèñòåìëÿðè âÿ îíëàðëà ãàðûøìûø êîìïîíåíòëÿð, ñóäàêû îðãàíèçìëÿðèí íþâ òÿðêèáè (ùèäðîáèîíòëàð) âÿ éàøàéûø øÿðàèòèíäÿí àñûëû îëàðàã îíëàðûí ïàéëàíìàñû, ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè âÿ ÿñàñÿí ñó ùþâçÿëÿðèíèí áèîëîæè ìÿùñóëäàðëûüû þéðÿíèëìèøäèð. Ùÿëÿ 1932–61 èëëÿðäÿ ùèäðîáèîëîýèéà åëìè öçðÿ àêàä. À.Í.Äåðæàâèí (1878–1963) ìöùöì òÿäãèãàòëàð àïàðìûø, 18 íþâ âÿ éàðûìíþâ éàíöçÿí õÿð÷ÿíý òÿñâèð åòìèøäèð. Î, «Õÿçÿðèí ìèçèäëÿðè» (1933, ðóñ äèëèíäÿ) êèòàáûíû éàçìûøäûð. 1935–51 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí øèðèí ñó ùþâçÿëÿðèíèí ùèäðîáèîëîæè ðåæèìèíè ß.Í.ßëèçàäÿ òÿäãèã åòìèø âÿ áó òÿäãèãàòëàðûí áèð ùèññÿñè îíóí «Àçÿð-

“Àçÿðáàéúàí ôàóíàñû” ñåðèéàñûíäàí «Õÿð÷ÿíýëÿð» (1976), «Õÿçÿðèí ìöàñèð áèîëîýèéàñû» (1983), «Ðîòàòîðèëÿð» (1984) ìîíîãðàôèéàëàðûíäà ÿêñ åòäèðìèøäèð. Õÿçÿðäÿ ñÿðáÿñò éàøàéàí 439 íþâ èíôóçîð òàïûëìûø âÿ îíëàð «Õÿçÿð äÿíèçèíèí èíôóçîðëàðû» (Ô.Ù.Àüàìàëûéåâ; 1983) ìîíîãðàôèéàñûíäà ÿêñ îëóíìóøëàð. Ùèäðîáèîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñûíûí ÿñàñ òÿäãèãàò èñòèãàìÿòè Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè ñó ùþâçÿëÿðèíèí, Õÿçÿð äÿíèçè (Àçÿðáàéúàí ñåêòîðó) ôàóíàñûíûí âÿ îíëàðûí áèîëîæè ìÿùñóëäàðëûüûíûí þéðÿíèëìÿñè, áóðàäà áàëûã åùòèéàòûíû áÿðïà åòìÿê öñóëëàðû âÿ ùÿìèí ùþâçÿëÿðè ÷èðêëÿíìÿ òÿùëöêÿñèíäÿí ãîðóìàã òÿäáèðëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Èëáèçëÿð ôàóíàñû äà þéðÿíèëìèøäèð (ß.Ù.Ãàñûìîâ). Àçÿðáàéúàíäà èõòèîëîæè òÿäãèãàòëàð 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí àïàðûëûð (1912). À.Í.Äåðæàâèíèí «Óçóíáóðóí: áèîëîæè èúìàë» (1932), «Íÿðÿ áàëûãëàðûíûí åùòèéàòûíûí àðòûðûëìàñû» (1947) ÿñÿðëÿðè ðåñïóáëèêàäà èõòèîëîæè òÿäãèãàòëàðûí áöíþâðÿñèíè ãîéìóøäóð. Ñîíðàëàð ìöõáèð öçâ É.ß.ßáäöððÿùìàíîâ (1912–1977) Àçÿðáàéúàíäà áàëûãëàðûí íþâ òÿðêèáè, åêîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ÷îõàëìà áèîëîýèéàñûíû þéðÿíìèø âÿ íÿòèúÿëÿðè «Àçÿðáàéúàí áàëûãëàðû» (1955), «Àçÿðáàéúàíûí øèðèíñó áàëûãëàðû» (1962) êèòàáëàðûíäà

Çîîëîýèéà èíñòèòóòóíóí ìóçåéèíäÿí åêñïîíàòëàð

áàéúàíûí éöêñÿê äàü çîíàñû ñó ùþâçÿëÿðèíèí ôàóíàñû» (1940) àäëû ÿñÿðèíäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. ß.Ù.Ãàñûìîâ (1929-2005) óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ Õÿçÿðèí âÿ ñó ùþâçÿëÿðèíèí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè íÿòèúÿëÿðè «Àøàüû Êöðöí âÿ Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðûíûí ùèäðîôàóíàñû» (1965), «Ãàôãàçûí øèðèíñó ôàóíàñû» (1972),

øÿðù åòìèøäèð. Îíóí òÿäãèãàòëàðû 40 èëëèê áèð äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Èí-òóí àïàðäûüû òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Ðåñïóáëèêàìûçäà 97 íþâ âÿ éàðûìíþâ áàëûã ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíà èãëèìëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýÿòèðèëìèø 20 íþâ áàëûãäàí 7 íþâö èõòèîôàóíàìûçà äàõèë åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà èõòèîëîýèéà åëìèíèí äÿéÿðëè òÿäãèãàòëàðûíûí 697

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íÿòèúÿñè Ù.Ñ.Àááàñîâóí «Àçÿðáàéúàíûí ÿñàñ âÿòÿýÿ áàëûãëàðû (õàíûêèìèëÿð, ÷ÿêèêèìèëÿð) êþðïÿëÿðèíèí áèîëîýèéàñû» (1972), Ç.Ì.Ãóëèéåâèí «Õÿçÿðèí Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãûçûëàüàú êþðôÿçëÿðèíèí áàëûãëàðû» (1989, ðóñ äèëèíäÿ) , ÐÀ.Ãàéûáîâà âÿ Ù.Ñ.Àááàñîâóí «Áèçèì áàëûãëàð» (1966) ÿñÿðëÿðèíäÿ òîïëàíìûøäûð. 1945 èëäÿí áàøëàíàí ùåðïåòîëîýè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè À.Ì.ßëÿêáÿðîâóí «Àçÿðáàéúàíûí ñóäà-ãóðóäà éàøàéàíëàðû âÿ ñöðöíÿíëÿðè» (1978) àäëû ìîíîãðàôèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ùàçûðäà ùåðïåòîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñûíûí ÿìÿêäàøëàðû ðåñïóáëèêàíûí áàòðàõîùåðïåòîëîæè ôàóíàñûíûí òÿäãèãèíè óüóðëà äàâàì åòäèðèðëÿð. Áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöàñèð ãóðó îíóðüàëûëàðû ôàóíàñûíà 52 íþâ ñöðöíÿí äàõèë åäèëìèøäèð âÿ èëàí çÿùÿðèíèí êèìéÿâè òÿðêèáè þéðÿíèëìèøäèð. Ùåðïåòîëîýèéà ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíäà È.Ñ.Äàðåâñêè âÿ Í.Í.Øåðáàêûí (1927-1998) õèäìÿòè îëìóø, îíëàðûí áèëàâàñèòÿ êþìÿéè èëÿ áó ñàùÿäÿ àëûíàí íÿòèúÿëÿð «Çàãàôãàçèéàíûí ññèíê êÿðòÿíêÿëÿëÿðè» (Ñ.Á.ßùìÿäîâ, 1991), «×þë ýöðçÿñèíèí éàéûëìàñû âÿ åêîëîæè-ìîðôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè» (Ò.Ð.ßëèéåâ, Ô.Ð.Ãÿíèéåâ, 1985), «Îíëàð éàøàìàëûäûð» (Ñ.Á.ßùìÿäîâ, 1987) àäëû ÿñÿðëÿðäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàäà îðíèòîëîýèéà öçðÿ ìöòÿõÿññèñ îëìàäûüûíà ýþðÿ 1930 èëäÿ Ðóñèéàäàí À.É.Òóãàðèíîâ âÿ Å.Â.Êîçëåâà-Ïóøêàðéîâà êèìè òÿúðöáÿëè îðíèòîëîãëàðû Àçÿðáàéúàíà äÿâÿò îëóíìóøëàð. Îíëàð Òàëûøäà âÿ Ãûçûëàüàú êþðôÿçèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðìûø, åëìè èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíè «Òàëûøäà éàøàéàí ãóøëàð» (1935) âÿ «Ãûçûëàüàú ãîðóüóíäà ãûøëàéàí ãóøëàð» (1938) ÿñÿðëÿðèíäÿ øÿðù åòìèøëÿð. Îðíèòîëîã Ê.Ã.Ãÿìáÿðîâ «Àçÿðáàéúàíûí ãóøëàðû (ñÿð÷ÿêèìèëÿð) » (1941) êàòàëîãóíó ÷àï åòäèðìèø, À.È. Õàíìÿììÿäîâ èñÿ «Àçÿðáàéúàíûí òîéóãêèìèëÿðè» (1971) ìîíîãðàôèéàñûíû éàçìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí àâûôàóíàñûíà äàèð ãèéìÿòëè òÿäãèãàòëàð 1971 èëäÿ éàðàäûëìûø Îðíèòîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñûíäà àïàðûëìûø, ñó-áàòàãëûã ãóøëàðû þéðÿíèëìèø âÿ Àçÿðáàéúàí ãóøëàðûíûí éåíè êàòàëîãó òÿðòèá åäèëìèøäèð (1996). Ùÿìèí èëäÿ Ãóðó îíóðüàëûëàðû çîîëîýèéàñû ëàáîðàòîðèéàñû ÿñàñûíäà “Çîîëîýèéà ìóçåéè” éàðàäûëìûøäûð. ÁÄÓ-íóí Îíóðüàëûëàð çîîëîýèéàñû êàôåäðàñûíûí âÿ ìóçåéèí ÿìÿêäàøëàðû ãóøëàð ôàóíàñûíûí ìöàñèð åêîëîæè âÿçèééÿòè, ãîðóíìàñû âÿ áèîìöõòÿëèôëèéèíèí ñàõëàíìàñû, áÿçè íàäèð âÿ òÿùëöêÿäÿ îëàí íþâëÿ698

ðèí ñöíè ÷îõàëäûëàðàã òÿáèÿòÿ áóðàõûëìàñû ïðîáëåìè èëÿ ìÿøüóëäóðëàð. Ã.Ò.Ìóñòàôàéåâèí “Àçÿðáàéúàíûí ãóðó åêîñèñòåìëÿðèíèí ãóøëàðû” (1985), ×.À.Àüàéåâàíûí “Òàëûø äàüëàðûíûí îðíèòîôàóíàñû” (1974) ÿñÿðëÿðè áó ïðîáëåìëÿðÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà 363 íþâ ãóø ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Áóíëàðûí 40%è îòóðàã, 27 %-è ãûøëàéàí âÿ 10%-äÿí ÷îõó ìèãðàñèéà çàìàíû ãåéäÿ àëûíìûø íþâëÿðäèð. Ùÿð èë Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿí 20 ìëí-à éàõûí ñó-áàòàãëûã ãóøó ó÷óá êå÷èð. Åíäåìèê íþâëÿð îëàí Ãàôãàç òåòðàñû, Ãàôãàç óëàðû âÿ Ãàôãàç éàðïàãýöäÿíè ãëîáàë òÿùëöêÿäÿ îëäóüóíäàí Àçÿðáàéúàíäà ãîðóíóð. 45 íþâ ãóøóí ãîðóíìà ñòàòóñó ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Çîîëîýèéà Èí-òó àëèìëÿðèíèí ÷îõèëëèê òÿäãèãàòëàðûíûí íÿòèúÿëÿðè Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ ö÷úèëäëèê «Àçÿðáàéúàíûí ùåéâàíëàð àëÿìè» (2002, 2004, 2005) ôóíäàìåíòàë ÿñÿðèíäÿ öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. ßä.: «Àçÿðáàéúàíûí ùåéâàíëàð àëÿìè». 3 úèëääÿ. Á., Åëì, 2002, 2004, 2005. Ì.ß.Ìóñàéåâ, Ñ.Ì.Ãóëèéåâ

Èíñàí âÿ ùåéâàí ôèçèîëîýèéàñû. Àçÿðáàéúàíäà èíñàí âÿ ùåéâàí ôèçèîëîýèéàñû åëìèíèí ôîðìàëàøìàñû Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè (1919 èë) âÿ Àçÿðáàéúàí Ïåäàãîæè Èíñòèòóòóíóí (1921 èë) òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëûäûð. Î çàìàí Ðóñèéàíûí åëì ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ðåñïóáëèêàéà äÿâÿò åäèëìèø ýþðêÿìëè àëèìëÿðäÿí Ï.É.Ðîñòîâñåâèí (1877-1951) ôèçèîëîýèéà åëìè ìÿêòÿáèíèí éàðàäûëìàñûíäà õèäìÿòè áþéöêäöð. Ôèçèîëîæè-òèááè òÿäãèãàò èñòèãàìÿòëÿðèíèí, åêñïåðèìåíòàë ôèçèîëîýèéà ìÿêòÿáèíèí éàðàäûëìàñûíäà À.ßìèðîâóí (1883-1939) òÿëÿáÿñè âÿ ýÿëÿúÿê àêàäåìèê À.È.Ãàðàéåâèí (1910–1968) äÿ ðîëó ÿâÿçåäèëìÿçäèð. Îíëàðûí èëê òÿäãèãàòëàðû Àçÿðáàéúàíûí êóðîðò âÿ áàëíåîëîæè ñÿð-

âÿòëÿðèíèí ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Áó ñàùÿäÿêè òÿäãèãàòëàð ðåñïóáëèêàäà åêñïåðèìåíòàë ôèçèîëîýèéà èëÿ êëèíèêè ïðàêòèêàíûí ÿëàãÿñèíè ìþùêÿìëÿíäèðäè. Íàôòàëàí íåôòèíèí öðÿê ôÿàëèééÿòèíÿ ìöñáÿò èîíîòðîï òÿñèðè èëÿ èçàù åäèëÿí ìöàëèúÿ êåéôèééÿòè ìöÿééÿí åäèëäè. Îíóí Íàôòàëàí íåôòèíèí òÿñèð ìåõàíèçìè áàðÿäÿ åëìè ôèêèðëÿðè âÿ áó ìåõàíèçìèí ÿñàñ ìöääÿàëàðû «Íàôòàëàí, îíóí áèîëîæè òÿñèðè âÿ ìöàëèúÿâè òÿòáèãè» êèòàáûíäà (À.Ãàðàéåâ, Ð.ßëèéåâ, À.Áàáàéåâ, 1959, Ìîñêâà) øÿðù åäèëìèøäèð. Áó èøëÿðèí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòè îðãàíèçìÿ çÿèô òÿñèð åäÿí õàðèúè ìöùèò àìèëëÿðèíèí çÿðÿðëè íÿòèúÿëÿðèíèí ïðîôèëàêòèêàñû âÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ïðèíñèïëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Íàôòàëàí íåôòèíèí ðåýåíåðàñèéàåäèúè õàññÿëÿðè àøêàð åäèëäè. Áó öñóëäàí èíäè äÿ ìöàëèúÿ âàñèòÿñè êèìè ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. À.È.Ãàðàéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ 1952 èëäÿ ÀÅÀ-íûí Çîîëîýèéà Èí-òóíäà Ôèçèîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñû, 1956 èëäÿ Ôèçèîëîýèéà ñåêòîðó, 1968 èëäÿ èñÿ áó ñåêòîðóí ÿñàñûíäà Ôèçèîëîýèéà èíò-òó éàðàäûëäû. Î çàìàíëàðäà åëìè òÿäãèãàòëàð ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíäÿ äàõèëè àíàëèçàòîð ñèñòåìëÿðèíèí òÿíçèìåäèúè ðîëóíóí þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Èëê äÿôÿ ïàòîëîæè ïðîñåñëÿðäÿ ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí þçöíöòÿíçèìëÿìÿ ìåõàíèçìèíäÿ éåíè äÿëèëëÿð ÿëäÿ åäèëÿðÿê «Áåéèí ãàáûüû – âèññåðàë îðãàíëàð» ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëäû (À.È.Ãàðàéåâ âÿ á.). Àçÿðáàéúàíäà êèìéà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð ìöõòÿëèô êèìéÿâè âÿ ñèíòåòèê ìàääÿëÿðèí èíñàí îðãàíèçìèíÿ, õöñóñÿí áåéèí ïðîñåñëÿðèíÿ òÿñèðèíè þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿëÿ 1963 èëäÿ Èí-òäà áèð ñûðà éåíè ëàáîðàòîðèéàëàð à÷ûëäû. Áóðàäà ñèíèð òîõóìàñûíäà çöëàë âÿ ëèïèä àúëûüû çà-

ÀÌÅÀ-íûí À.È.Ãàðàéåâ àäûíà Ôèçèîëîýèéà Èíñòèòóòó

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìàíû øÿðòè ðåôëåêòîð ôÿàëèééÿòèí éàðàíìàñû, ñþíìÿñè âÿ èíòåðîñåïòèâ ìöáàäèëÿ ðåôëåêñëÿðèíèí áèîêèìéÿâè ÿñàñëàðû, ïàòîëîæè ùàëëàðäà ôèçèêè-êèìéÿâè àìèëëÿðèí ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìè öçâëÿðèíèí ÿëàãÿëÿðèíÿ òÿñèðè þéðÿíèëìèø, îíòîýåíåòèê àñïåêòäÿ èíòåðîñåïòèâ ìöáàäèëÿ ðåôëåêñëÿðèíèí éàðàíìàñû âÿ îíëàðûí íåéðî-ùóìîðàë òÿíçèìëÿíìÿ ïðîñåñëÿðè àðàøäûðûëìûø, ìöáàäèëÿ ìåõàíèçìëÿðèíäÿ ôèçèîëîæè-ôÿàë ìàääÿëÿðèí ðàäèîïðîòåêòîð õàññÿëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. 1969–95 èëëÿðäÿ àêàä. Ù.Ù.Ùÿñÿíîâóí èøòèðàêû èëÿ ìöÿëëèìè àêàä. À.Ãàðàéåâ òÿðÿôèíäÿí ÿñàñû ãîéóëàí îðãàíèçìèí âåýåòàòèâ ôóíêñèéàëàðû âÿ äàõèëè ìöùèòèíèí ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìè òÿðÿôèíäÿí òÿíçèìëÿíìÿñè ìåõàíèçìëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ êîìïëåêñ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. «Áåéèí» âÿ «Ùîìåîñòàç» Áåéíÿëõàëã ïðîãðàìëàðäà èí-òóí àêòóàë åëìè ìþâçóëàðû þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. ÀÅÀ-íûí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí âÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿùèééÿ Íàçèðëéèíèí êîëëåýèéàñûíûí áèðýÿ ãÿðàðû èëÿ (1979) Ôèçèîëîýèéà Èí-òóíäà (àêàä. Ç.ß.ßëèéåâà) «Ýþç õÿñòÿëèêëÿðèíèí ïðîôåññèîíàë ïàòîëîýèéàñû» ëàáîðàòîðèéàñû éàðàäûëäû. Áóðàäà ïåøÿ ýþç õÿñòÿëèêëÿðèíèí éöêñÿê ñÿâèééÿëè òÿäãèãè ÿñàñûíäà éåíè ìöàëèúÿ öñóëëàðû êÿøô åäèëäè. Áó, ùÿì äöíéà îôòàëìîëîýèéàñûíà áèð òþùôÿ, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí ôèçèîëîýèéà ìÿêòÿáèíèí ïàðëàã ãÿëÿáÿñè èäè. Õÿçÿðäÿ íåôò ùàñèëàòûíûí àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð íåôòèí ñóäà ìöõòÿëèô ãàòûøûãëàðûíûí íÿðÿêèìèëÿðèí íÿñèëâåðìÿ õàññÿëÿðèíÿ òÿñèðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, õàì íåôòèí ñóäà ìèãäàðû 30-50 ìã/ë îëäóãäà áàëûãëàðûí ìöõòÿëèô îðãàíëàðûíäà ùöúåéðÿ ñÿâèééÿñèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëóð âÿ ìèãðàñèéàäà ïîçóíòóëàð áàø âåðèð (ìöõáèð öçâ Ð.É.Ãàñûìîâ). Èí-òäà 1995 èëäÿí ýþðìÿ ôóíêñèéàñûíûí ïîçóëìàñû øÿðàèòèíäÿ ñåíñîð èíôîðìàñèéàíûí äàøûíìàñû âÿ àíàëèçàòîðëàðûí ïëàñòèêëèéèíèí áÿðïàñûíäà íåéðîìåäèàòîðëàðûí ðîëó, éàø õöñóñèééÿòëÿðè þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÷îõñàéëû íÿøðëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð (ìöõáèð öçâ Ò.Ì.Àüàéåâ). Òèááè-ïðàêòèê èñòèãàìÿòëè òÿäãèãàòëàð óøàãëàðäà ñèíèð ïîçüóíëóãëàðûíûí íåéðîôèçèîëîæè ìåõàíèçìëÿðè, îíòîýåíåçäÿ éóõó-àéûãëûã òñèêëèíäÿ âåýåòàòèâ-äàìàð äèñòîíèéàëàðû îëàí õÿñòÿëÿðäÿ áåéèí ôóíêñèéàëàðûíûí éàø õöñóñèééÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ, ìöàëèúÿ êîìïëåêñèíÿ äàõèë åäèëÿúÿê ïðîãíîç âÿ òÿêëèôëÿð âåðèëìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Óçóíþìöðëöëéöí ïîïóëéàñèéà, åêîëîæè âÿ ôèçèîëîæè ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí åêñïåðèìåíòàë ìîäåëäÿ þé-

ðÿíèëìÿñè áèéàí êþêö åêñòðàêòûíûí áó ïðîñåñëÿðäÿ ìöñáÿò òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó òÿñäèã åòìèøäèð. Ôèçèîëîýèéà Èí-òóíóí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ñòðàòåæè ïðîáëåìèíè èíñàí âÿ îíóí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû, îðãàíèçìèí èíêèøàôûíûí íåéðîôèçèîëîæè, ìîëåêóëéàð-íåéðîêèìéÿâè ìåõàíèçìëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ åêîëîæè-ñîñèàë àìèëëÿðèí òÿñèðèíèí àðàøäûðûëìàñû òÿøêèë åäèð. ßä.: À . È . Ã à ð à é å â . Bibliografiya, B. 1974; Azÿðáàéúàíäà ôèçèîëîýèéà åëìèíèí èíêèøàô òàðèõè, ÕÕ ÿñð, (ðåä. Ò.Ì.Àüàéåâ), Á. 1999; Àêàäåìèê Ø.Ê. Òàüûéåâèí àíàäàí îëìàñûíûí 80 èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóø êîíôðàíñ ìàòåðèàëëàðû, Á. 2002. Ò. Ì. Àüàéåâ

Ìèêðîáèîëîýèéà. Àçÿðáàéúàíäà ìèêðîáèîëîýèéà åëìèíèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû Ï.Ô.Çäðîäîâñêè, Ë.À.Çèëáåð, Í.Í.Æóêîâ-Âåðåæíèêîâ, åëÿúÿ äÿ Ì.È.Ëóðéå, Ô.ß.Éàãóáîâ, Í.Ú.ßëèéåâ, Ñ.É.Áåðìàí, Ì.Ô.Ìàùìóäáÿéîâà âÿ á.-íûí àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíèí Â.Àõóíäîâ àä. ÌÅÒ Òèááè Ïðîôèëàêòèêà Èí-òóíäà ñîí èëëÿðäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿí, åëìÿ ìÿëóì îëìàéàí äÿðè ìèêîçëàðûíûí áèð ÷îõ íþâëÿðèíèí òÿìèç êóëòóðàñûíû ÿëäÿ åäèëìÿñèíè âÿ áèîëîæè àêòèâëèéÿ ìàëèê áèð ñûðà éåíè ìèêðîá íþâëÿðèíèí (Íîúàðäèà ðóáðóì, Àúòèíîìéúåñ àóðàíòèúóì âÿ ñ.) àøêàðà ÷ûõàðûëìàñûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Èí-òäà, ùÿì÷èíèí áèð ñûðà ãèäàëû ìöùèòëÿð (íîêàðäèí, àóðàíòèí âÿ ñ.) ÿëäÿ îëóíìóø âÿ îíëàð òÿòáèã åäèëìèøäèð. Êîñìèê òÿäãèãàòëàð àìèëè êèìè ìàãíèò ñàùÿñèíèí áèð ñûðà ìèêðîîðãàíèçìëÿðèí ìîðôîýåíåòèê âÿ ýåíåòèê-áèîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ òÿñèðè òÿäãèã åäèëìèø âÿ áó àìèëèí ìèêðîîðãàíèçìëÿðÿ áàêòåðèñèä âÿ áàêòåðèîñòàòèê ñòèìóëÿåäèúè òÿñèð åòäèéè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð (ìöõ. öçâ Í.Í.ßëèéåâ). Òèááè ìèêðîáèîëîæè òÿäãèãàòëàð ÀÒÓíóí ìöâàôèã êàôåäðàñûíäà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíèí ñàùÿ èí-òëàðûíäà àïàðûëûð. Àçÿðáàéúàíäà íÿçÿðè âÿ òÿòáèãè ìèêðîáèîëîýèéàíûí ýþáÿëÿêëÿðëÿ ìèêðîñêîïèê ùåéâàíëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿ, äàõèëè ñó ùþâçÿëÿðèíäÿ ìèêðîîðãàíèçìëÿðèí ÿìÿëÿýÿëìÿ âÿ ïàð÷àëàíìàñûíûí òÿäãèãè, íåôò âÿ ìÿäÿí áèîòåõíîëîýèéàñû, áèîëîæè çÿäÿëÿíìÿëÿð, áèòêè ñóáñòðàòëàðûíûí áèîêîíâåðñèéàñû êèìè ìöùöì ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, Àáøåðîíóí íåôòëÿ ÷èðêëÿíìèø òîðïàãëàðûíûí ìèêðîôëîðàñû þéðÿ-

íèëìèø, íåôò ëàéëàðûíäà ýåäÿí ìèêðîáèîëîæè ïðîñåñëÿðèí ìîäåëè ùàçûðëàíìûø âÿ ìöÿééÿí ãðóï ìèêðîîðãàíèçìëÿðèí íåôòèí ñûõûøäûðûëûá ÷ûõàðûëìàñûíäà ðîëó ýþñòÿðèëìèøäèð. Èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø ìèêðîáèîëîæè öñóëëàðûí òÿòáèãè Àáøåðîíóí áèð ÷îõ íåôò éàòàãëàðûíäà îí ìèí òîíëàðëà ÿëàâÿ íåôò ùàñèë åòìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. Íåôòëÿ ÷èðêëÿíìèø òîðïàãëàðûí áÿðïàñû ö÷öí òÿêëèô åäèëÿí ìèêðîáèîëîæè öñóë ÑÑÐÈ ÕÒÍ Ñÿðýèñèíèí ýöìöø âÿ áöðöíú ìåäàëëàðûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Àáøåðîíóí ëàé ñóëàðûíûí âÿ ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñó òÿúùèçàòû ñèñòåìëÿðè àâàäàíëûüûíûí áèîëîæè çÿäÿëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ áèîêîððîçèéà òþðÿäèúèëÿðè âÿ áèîêöòëÿ ÿìÿëÿýÿòèðÿí ìèêðîîðãàíèçìëÿð àéðûëìûø âÿ ìéÿééÿí åäèëìèøäèð. Ùÿìèí ìèêðîîðãàíèçìëÿðèí ôèçèîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè áó àâàäàíëûãëàðûí ãîðóíìàñûíû òÿìèí åäÿí áàêòåðèîñèä-èíýèáèòîð êîìïëåêñ ïðåïàðàòëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Êöð–Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðûíäà àïàðäûüû ìèêðîáèîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí âÿ éàðàäûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí ñó àíáàðëàðûíûí (Øÿìêèð, Éåíèêÿíä, Õóäàôÿðèí, Ãûç ãàëàñû) ìÿãñÿäéþíëöëöéö âÿ îðàäà òîïëàíàí ñóëàðûí ìèêðîáèîëîæè ïðîãíîçóíó âåðìèø, òÿáèè ñóòóòàðëàðûí, ÷àéëàðûí åêîëîæè âÿçèééÿòèíè, îíëàðûí ìöùàôèçÿñèíè, áèîëîæè ìÿùñóëäàðëûüûíû âÿ äèýÿð õöñóñèééÿòëÿðèíè åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðìûøäûð (ìöõ.öçâ Ì.ß.Ñàëìàíîâ). Àüàúïàð÷àëàéàí ãîâ ýþáÿëÿêëÿðèíèí òÿäãèãè çöëàë âÿ ôèçèîëîæè àêòèâ ìàääÿëÿðëÿ çÿíýèí éåì èñòåùñàëûíûí áèîòåõíîëîæè ïðîñåñèíèí éàðàäûëìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. Áó òóëëàíòûñûç òåõíîëîæè ïðîñåñ Áåéíÿëõàëã ñÿðýèäÿ áèðèíúè äÿðÿúÿëè äèïëîìà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ôèëèç ìÿäÿíëÿðèíäÿ îëàí ìèêðîôëîðàíûí þéðÿíèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àç ÿùÿìèééÿòëè ôèëèç éàòàãëàðûíäàí ÿëâàí ìåòàëëàðûí àëûíìàñûíûí áàêòåðèàë-êèìéÿâè öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. ßëäÿ îëóíìóø åëìè íÿòèúÿëÿð «Íåôòëÿ ÷èðêëÿíìèø òîðïàã åêîñèñòåìëÿðèíèí áÿðïàñû», «Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ÷ûõàðûëìàñû âÿ òÿáèè åêîñèñòåìëÿðèí ýåîêèìéàñû» âÿ áèð ÷îõ áàøãà ìîíîãðàôèéàëàðäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. ßä.: Ñ à ë ì à í î â Ì . À ., Ýêîëîãèÿ è áèîëîãè÷åñêàÿ ïðîäóêòèâíîñòü Êàñïèéñêîãî ìîðÿ, Á.; 1999 Í.Í.ßëèéåâ, Êÿñêèí ðåñïèðàòîð âèðóñ èíôåêñèéàëàðûíûí äèôôåðåíñèàë äèàãíîñòèêàñû öçðÿ ðÿùáÿðëèê, Á., 2004 Í.Í.ßëèéåâ, Ì.ß.Ñàëìàíîâ

699

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

700

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Òèáá Àçÿðáàéúàíäà òèáá åëìè ÷îõ ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèêäèð. Áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ òèááÿ âÿ òèáá åëìèíÿ ýåíèø éåð âåðèëäèéè ãåéä îëóíóð. Çÿíýèí ìöàëèúÿâè ñó ìÿíáÿëÿðèíèí, øÿôàâåðèúè áèòêè þðòöéöíöí, ÿëâåðèøëè èãëèì øÿðàèòèíèí îëìàñû òà ãÿäèìäÿí áèð ñûðà õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ õàëãûí áó ãàéíàãëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿñè ö÷öí çÿìèí éàðàòìûøäûð. Õàëã àðàñûíäàí ÷ûõìûø ýöúëö ëîüìàíëàð, ñûíûã÷ûëàð, ìàìà÷àëàð õàëã òÿáàáÿòèíèí ÿí ýþçÿë áèëèúèëÿðè èäèëÿð. 11 ÿñðäÿ éàøàìûø Þìÿð Îñìàíîüëó Øàìàõûäà èëê òèáá ìÿêòÿáè – «Ìÿäðÿñåéè-òèáá» à÷ìûø, àíàòîìèéà âÿ ôèçèîëîýèéà åëìëÿðèíè ìöêÿììÿë ìÿíèìñÿìèø, úèääè ãàäàüàëàðà áàõìàéàðàã ìåéèò éàðìûøäûð. Ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí àëèìè Ìàùìóä Èáí Øèðâàíè «Åëìè òÿáàáÿò êèòàáû» àäëû ÿñÿð éàçàðàã òèáá åëìèíè çÿíýèíëÿøäèðìèø, âÿçèð Ô. Ðÿøèäÿääèíëÿ (1247– 1318) áèðëèêäÿ Àçÿðáàéúàíäà «Äàð öøøÿôà» («Øÿôà åâè») éàðàäûëìàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Èêèíúè ìèíèëëèéèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òÿáðèçäÿ Ìÿðêÿçè Òèáá Ìÿêòÿáèíèí âÿ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí éàðàäûëìàñû ßáäöë Ìÿúèä Òÿáèá («Êèòàá öò-òèáá» ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôè), Ðàìàçàí èáí Øåéõ ßëè Ëÿíêÿðàíè («Ôÿððóùíàìÿ Úàìàëè» àäëû òèáá ðèñàëÿñèíèí ìöÿëëèôè), Ìÿíñóð èáí Ìÿùÿììÿä èáí Éóñèô èáí Èëéàñ, Ìÿùÿììÿä Áÿðýöøàäè, Éóñèô Ìÿùÿììÿä èáí Éóñèô Òÿáèáè êèìè ýþðêÿìëè òèáá àëèìëÿðèíèí éåòèøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. 16–17 ÿñðëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø Ìÿùÿììÿä Éóñèô Øèðâàíè, ßëè ßùìÿä ×ÿëÿáè, Èáí Ìÿùÿììÿä Êàìàë Òÿáðèçè, Èáðàùèì èáí Çåéíàëàáäèí Íàõ÷ûâàíè, Ùàúû Ñöëåéìàí èáí Ñöëåéìàí Èðÿâàíè, Àüà Ñÿèä Òÿáèá Òÿáðèçè âÿ á.-íûí àäëàðû Àçÿðáàéúàíûí òèáá åëìè òàðèõèíÿ ñàëûíìûøäûð. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Òÿáðèçèíèí (Ãîáîëëè) (1805–85) éàçäûüû ö÷úèëäëèê «Ìöôÿññÿëå-òÿøðèù» («ßùàòÿëè àíàòîìèéà») êèòàáûíäà àíàòîìèéà, ôèçèîëîýèéà, ïàòîëîæè ôèçèîëîýèéà âÿ ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿ öñóëëàðû ýåíèø øÿðù åäèëìèøäèð. Î, èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òèáá òåðìèíëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà ñÿé ýþñòÿðìèøäèð. Í.Í.Íÿðèìàíîâ (1870– 1925), À.ß.Ñÿùùÿò (1874–1918), Ô.Ì. Âÿêèëîâ (1916–87), Ê.Ì.Ìåùìàíäàðîâ (1854–1929) âÿ á. Àçÿðáàéúàí òèáá åëìèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð.

Àçÿðáàéúàíäà òèáá åëìèíèí èíêèøàôû Áàêû Äþâëÿò Óí-òèíäÿ òèáá ôàêöëòÿñèíèí (1919), Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Èí-òóíóí (1930), Ùÿêèìëÿðè Òÿêìèëëÿøäèðìÿ Èí-òóíóí (1935) âÿ Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíèí áèð ÷îõ åëìè òÿäãèãàò èí-òóíóí éàðàäûëìàñû èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Òèáá åëìèíèí òÿøÿêêöëöíäÿ Â.È.Ðàçóìîâñêè, È.È.Øèðîêîãîðîâ èëÿ éàíàøû õàðèúè þëêÿëÿðäÿ òÿùñèë àëìûø Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí Ì.Ì. Ìèðãàñûìîâóí, Ì.À. Òîï÷óáàøîâóí âÿ á.-íûí äà áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Èíñàí àíàòîìèéàñûíûí ÿñàñûíû 1919 èëäÿ Â.È.Ðàçóìîâñêè, Ê.ß.Áàëàêèøèéåâ âÿ á. ãîéìóøëàð. Îíëàðûí åëìè àõòàðûøëàðûíûí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè ïåðèôåðèê ñèíèðëÿðèí ìèåëîýåíåçè âÿ ìèåëîàðõèòåêòîíèêàñû, îíëàðûí ìîðôî-ôóíêñèîíàë àíàòîìèéàñûíûí éàø õöñóñèééÿòëÿðè, ìîðôîýåíåç âÿ ðåýåíåðàñèéàíûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, äà-

äû. Îíëàðûí èëê òÿäãèãàòëàðû Àçÿðáàéúàíûí êóðîðò âÿ áàëíåîëîæè ñÿðâÿòëÿðèíèí ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Áó ñàùÿäÿêè òÿäãèãàòëàð ðåñïóáëèêà åêñïåðèìåíòàë ôèçèîëîýèéà èëÿ êëèíèêè ïðàêòèêàíûí ÿëàãÿñèíè ìþùêÿìëÿíäèðäè. Íàôòàëàí íåôòèíèí öðÿê ôÿàëèééÿòèíÿ ìöñáÿò èîíîòðîï òÿñèðè èëÿ îíóí ìöàëèúÿ êåéôèééÿòè ìöÿééÿí åäèëäè (À.È.Ãàðàéåâ, Ò.Ù.Ïàøàéåâ). Íàôòàëàí íåôòèíèí òÿñèð ìåõàíèçìèíèí ÿñàñ ìöääÿàëàðû «Íàôòàëàí, îíóí áèîëîæè òÿñèðè âÿ ìöàëèúÿâè òÿòáèãè» êèòàáûíäà (À.È.Ãàðàéåâ, Ð.ßëèéåâ, À.Áàáàéåâ, 1959, Ìîñêâà, ðóñ äèëèíäÿ) øÿðù åäèëìèøäèð. Áó èøëÿðèí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòè îðãàíèçìÿ çÿèô òÿñèð ýþñòÿðÿí õàðèúè ìöùèò àìèëëÿðèíèí çÿðÿðëè íÿòèúÿëÿðèíèí ïðîôèëàêòèêàñû âÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ïðèíñèïëÿðèíèí èëê äÿôÿ ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿäèð.

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Óíèâåðñèòåòèíèí Àíàòîìèéà êàôåäðàñûíûí òÿäðèñ ìóçåéè

ìàðëàðûí âÿ âÿçèëè îðãàíëàðûí, ùÿì÷èíèí äàõèëè îðãàíëàðûí ñåëèêëè ãèøà âÿçèëÿðèíèí âÿ ëèìôà ñèñòåìè õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè òÿøêèë åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà àíàòîìèéà åëìèíèí áàíèñè ñàéûëàí Ê.ß.Áàëàêèøèéåâèí ÿí áþéöê õèäìÿòëÿðèíäÿí áèðè îíóí àíà äèëèíäÿ òèáá òåðìèíëÿðè êèòàáûíûí âÿ äþðäúèëäëèê «Èíñàíûí íîðìàë àíàòîìèéàñû» àäëû äÿðñëèéèíèí íÿøðè, ùÿì÷èíèí çÿíýèí åêñïîíàòëàðëà, íàäèð ïðåïàðàòëàðëà òÿúùèç îëóíìóø òÿäðèñ ìóçåéèíèí éàðàäûëìàñû îëìóøäóð. Ïàòîëîæè àíàòîìèéàíûí ÿñàñû àêàäåìèêëÿð È.È.Øèðîêîãîðîâ, Ú.É.Ùöñåéíîâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Ú.É.Ùöñåéíîâ òðîïèê ìàëéàðèéà, ãàðàéàðà âÿ ñÿïýèëè éàòàëàã õÿñòÿëèêëÿðèíèí ïàòîýåíåçèíè âÿ ïàòîìîðôîëîýèéàñûíû äÿðèíäÿí þéðÿíìèø, àëûíìûø íÿòèúÿëÿðè èñÿ «Ïàòîëîæè àíàòîìèéà» êèòàáûíäà øÿðù åòìèøäèð. Íîðìàë ôèçèîëîýèéà Àçÿðáàéúàíäà 1919 èëäÿí Ï.É.Ðîñòîâòñåâ, Ñ.Ð.Îúàãâåðäèçàäÿ, À.È.Ãàðàéåâ âÿ á.-íûí åëìè òÿäãèãàòëàðû èëÿ ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûø-

Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð Íàôòàëàíûí ðåýåíåðàñèéàåäèúè õàññÿëÿðèíè éåíè êÿøô êèìè àøêàð åòäè. Áó öñóë èíäè äÿ ìöàëèúÿ âàñèòÿñè êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Ùàçûðäà ôèçèîëîýèéà åëìèíè àêàäåìèêëÿð Ø.Ê.Òàüûéåâ, Ã.Ì. Ãÿùðÿìàíîâ, ì. öçâëÿð Ò.Ì.Àüàéåâ, Ô.È.Úÿôÿðîâ âÿ á. óüóðëà èíêèøàô åòäèðèð. Ïàòîëîæè ôèçèîëîýèéà èëê äÿôÿ 1919–21 èëëÿðäÿ ÁÄÓ-íóí òèáá ôàêöëòÿñèíäÿ òÿäðèñ åäèëìèøäèð. Ìÿøùóð ïàòîôèçèîëîã Í.Ã.Óøèíñêèíèí éàðàòäûüû öìóìè ïàòîëîýèéà êàôåäðàñû, 1925 èëäÿí ôèçèîëîýèéà êàôåäðàñû àäëàíäûðûëäû (1932–52). 1952 èëäÿ áó ëàáîðàòîðèéàíûí ðÿùáÿðè ïðîô. Ì.Ì.Ìèðñÿëèìîâóí òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ùÿêèìëÿðè Òÿêìèëëÿøäèðìÿ Èí-òóíäà öìóìè ïàòîëîýèéà êàôåäðàñû éàðàäûëìûøäûð.Òÿäãèãàòëàð Íàôòàëàí íåôòèíèí áèîëîæè òÿñèðèíèí òÿäãèãèíÿ, îíóí ÿñàñûíäà éàðàäûëàí ïðåïàðàòëàðûí òÿòáèãèíèí íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìàñûíà (Ò.Ù.Ïàøàéåâ), ãàíûí âÿ ëèìôàíûí ëàõòàëàíìà, ÿêñ-ëàõòàëàíìà âÿ ôèáðèíîëèç ñèñ701

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òåìëÿðèíèí ïàòîëîýèéàñûíûí òÿäãèãèíÿ (ìöõáèð öçâ É.Ú.Ìÿììÿäîâ), ìèêðîåëåìåíòëÿðèí áèîëîæè ðîëóíà, ïàòîëîýèéà øÿðàèòèíäÿ ëèìôàíûí åëåìåíò òÿðêèáèíèí êîððåêñèéàñû öñóëëàðûíûí èøëÿíìÿñèíÿ âÿ ñ. ùÿñð åäèëìèøäèð (Ñ.Ú.ßëèéåâ). Ôàðìàêîëîýèéàíûí òÿøÿêêöë òàïìàñûíäà À.Ì.×åðíèêîâ, ß.Ì.ßëèéåâ, Ä.É.Ùöñåéíîâ âÿ á.-íûí áþéöê õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Ù.Á.Àëëàùâåðäèáÿéîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Àçÿðáàéúàí ôëîðàñûíäàí àëûíìûø áÿçè ïðåïàðàòëàð ÑÑÐÈ ôàðìàêîïåéàñûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Áèð ñûðà åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãàòëàðäà Íàôòàëàí íåôòèíèí ìöàëèúÿâè òÿñèðè þéðÿíèëìèøäèð. Ì.Í.ßëèéåâ åëìè òÿäãèãàòëàðûíû ãóéðóãëó íöâÿíèí íåéðîïàòîëîæè ñèíäðîìëàðûíûí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñèíÿ âÿ åêñïåðèìåíòàë ìöàëèúÿñèíÿ ùÿñð åòìèøäèð. Áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíÿ ýþðÿ î, 1980 èëäÿ ÖËÊÝÈ ìöêàôàòû ëàóðåàòû îëìóøäóð. Êëèíèê ôàðìàêîëîýèéà (1992 èëäÿ ÀÒÓíóí Êëèíèê ôàðìàêîëîýèéà êàôåäðàñû éàðàäûëäûãäàí ñîíðà) À.Á.Áàõøÿëèéåâèí ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ äàùà èíòåíñèâ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. ßúçà÷ûëûã êèìéàñû öçðÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿñàñûíû È.Ê.Ãîëáåðã âÿ á. ãîéìóøäóð. Îíëàð òÿäãèãàòëàðûíû òèáäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí âàçåëèí éàüûíûí íåôò ìÿùñóëëàðûíäàí àëûíìàñûíà, áÿçè éåðëè äÿðìàí áèòêèëÿðèíèí êèìéÿâè òÿðêèáèíèí âÿ ôàðìàêîëîæè õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð åòìèøëÿð. Äÿðìàí ôîðìàëàðûíûí òåõíîëîýèéàñû öçðÿ àðàøäûðìàëàðûí ÿñàñû Ð.Ã.ßëèéåâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Îíëàðûí òÿäãèãàòëàðû ðåñïóáëèêàíûí òÿáèè äÿðìàí ñÿðâÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Ð.Ã.ßëèéåâ 50-äÿí ÷îõ áèòêè âÿ ìèíåðàë ìÿíøÿëè äÿðìàí õàììàëûíû åëìè úÿùÿòäÿí òÿäãèã åòìèø, îíëàðäàí ìöõòÿëèô äÿðìàí ôîðìàëàðû âÿ ïðåïàðàòëàðû ùàçûðëàìûøäûð. Áó ïðåïàðàòëàðäàí áÿçèëÿðè (çèðèíú òèíêòóðàñû, øàùòÿðÿ åêñòðàêòû, êöíúöò éàüû, «ýèëàáû» ìèíåðàëû âÿ ñ.) ÑÑÐÈ Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíèí ôàðìàêîëîæè êîìèòÿñèíèí ðàçûëûüû èëÿ òèááè ïðàêòèêàéà äàõèë åäèëìèøäèð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ñàéÿñèíäÿ éîäëà çÿíýèí îëàí ôåéõîà âÿ éàïîí õóðìàñûíäàí ãàëõàíàáÿíçÿð âÿçèíèí äèñôóíêñèéàëàðûíûí, ÷óüóíäóðäàí âÿ êàðòîôäàí ùàçûðëàíìûø øèðÿëÿðäÿí áàáàñèëèí, úÿôÿðè âÿ éåðêþêö åêñòðàêòûíûí ñèäèêãîâóúó õàññÿñèíäÿí èñÿ áþéðÿê âÿ öðÿê-äàìàð ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê èäåéàñû èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè íåôò ñÿíàéåñè òóëëàíòûëàðûíäàí àíòèáàêòåðèàë òÿñèðëè äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíûí àëûíìàñû, 702

Íàôòàëàí íåôòèíèí äÿðìàí ôîðìàëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû ñàùÿñèíäÿ åëìè àõòàðûøëàð àïàðàðàã 46 áèòêè íþâöíöí ëèìôîòðîï òÿñèðèíè þéðÿíìèø, øèðèí áèéàí áèòêèñèíäÿí ôàðìàêîëîæè àêòèâ ìàääÿëÿðèí àëûíìàñû öñóëëàðûíû òÿêìèëëÿøäèðìèøäèð. Ðåíòýåíîëîýèéà âÿ ðàäèîëîýèéà ñàùÿñè öçðÿ àêàä. Ð.Í.Ðÿùèìîâóí ìÿäÿ-áàüûðñàã ñèñòåìè øèøëÿðè çàìàíû «ö÷ëö êîíòðàñòëàøäûðìà öñóëó» ùÿëÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈäÿ áþéöê ìàðàã äîüóðìóø âÿ òèááè ïðàêòèêàäà ýåíèø òÿòáèã îëóíìóøäóð. Ùàçûðäà êàôåäðàäà ãàëõàíàáÿíçÿð âÿçè âÿ ãûðòëàã õÿñòÿëèêëÿðèíèí ðåíòýåíîëîæè âÿ ðàäèîëîæè, þä êèñÿñèíèí ðåíòýåíî-åõîãðàôèê, øÿêÿðëè äèàáåòè îëàí õÿñòÿëÿðäÿ àøàüû ÿòðàôëàðûí àíýèîïàòèéàëàðûíûí òåðìîãðà-

Úÿððàùèééÿíèí ÿñàñû Àçÿðáàéúàíäà À.È.Îêèíøåâè÷, À.À.Îøìàí, Á.Ê.Ôèíêåëøòåéí, È.Ñ.Ýèíçáóðã (1898–1974), àêàäåìèêëÿð Ì.Ì.Ìèðãàñûìîâ (1883–1958), Ì.À.Òîï÷óáàøîâ (1895–1981), Ç.Ì.Ìÿììÿäîâ (1903–71), ì. öçâ Ô.ß.ßôÿíäèéåâ (1909–63) âÿ á. òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Ì.Ì.Ìèðãàñûìîâóí òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿñàñûíû ñèäèêäàøû õÿñòÿëèéèíèí Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìàñû, ïàòîýåíåçè, êëèíèêàñû, ìöàëèúÿ öñóëëàðû, ñèäèê êèñÿñè, èðèíëè ïåðèòîíèò, ïðîñòàò âÿçè âÿ äèýÿð õÿñòÿëèêëÿðèí úÿððàùè ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè òÿøêèë åòìèøäèð. Îíóí íÿøð åòäèðäèéè «Ãûñà öìóìè úÿððàùëûã êóðñó» (1933), «Ãàðûí éàòàëàüûíûí úÿððàùèééÿñè» (1957–58) âÿ ñ. äÿðñëèêëÿðè ùÿì Àçÿðáàéúàí ùÿêèìëÿðè Àëìàíèéàäà åëìè åçàìèééÿòäÿ. Áèðèíúè ñûðàäà ñîëäàí ñàüà: àêàä. Ì.À.Òîï÷óáàøîâ, àêàä. Ì.Ì.Ìèðãàñûìîâ, ïðîô. È.ß.Àõóíäîâ, Èêèíúè ñûðàäà É.Ñàëàùîâ, É.À.Ãàñûìîâ 1926.

ôèê-àíýèîãðàôèê ìöàéèíÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèð. Äàõèëè õÿñòÿëèêëÿð öçðÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿñàñû À.Ì.Ëåâèí, ß.Ì.ßëèéåâ, Ò.ß.ßëèéåâ, àêàä. Ú.Ì.Àáäóëëàéåâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. ß.Ì.ßëèéåâèí (1897–1962) «Êëèíèê àíàëèçëÿð» êèòàáûíäà (1934) äàõèëè õÿñòÿëèêëÿðèí òÿñíèôè, ãðóïëàøäûðûëìàñû, òÿäãèãè, èëêèí àíàëèçëÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè, ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû ìÿñÿëÿëÿðè ÿêñ îëóíìóøäóð. Îíóí «Åêñïåðèìåíòàë íåôðèò» ÿñÿðè ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ú.Ì.Àáäóëëàéåâèí (190173) åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè, ÿñàñÿí, öðÿê-äàìàð ñèñòåìè ïàòîëîýèéàñûíûí åòèîëîýèéàñûíà, ïàòîýåíåçèíÿ, êëèíèêàñûíà, ïðîôèëàêòèêà âÿ ìöàëèúÿñèíÿ àèä îëìóøäóð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ ùÿêèìëÿðèí èø ïðàêòèêàñûíäà åëåêòðîêàðäèîãðàô òÿòáèã åäèëìèøäèð. Î, íåôò ñÿíàéåñè èø÷èëÿðèíèí ïåøÿ õÿñòÿëèêëÿðè ïðîáëåìëÿðèíè òÿäãèã åòìèø âÿ íåôò êàðáîùèäðîýåíëÿðèíèí öðÿê-äàìàð ñèñòåìèíÿ âÿ ãàíûí ëàõòàëàíìàñûíà òÿñèðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð.

ìèëëè êàäðëàðûí éåòèøìÿñèíäÿ, ùÿì äÿ óðîëîýèéà, úÿððàùëûã âÿ ñ. òèáá ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû. Ì.À.Òîï÷óáàøîâóí òÿêëèô åòäèéè àáäîìèíîòîðàêîòîìèéà, ëóìáàë äèàôðàãìîòîìèéà, ïåðèôåðèê ñèíèð çÿäÿëÿíìÿëÿðèíèí úÿððàùè ìöàëèúÿ ìåòîäó, òåíäîïëàñòèêà âÿ êðàíèîïëàñòèêà öñóëëàðû, åôèð-éàü èíéåêñèéàëàðû âàñèòÿñèëÿ óçóíìöääÿòëè àíåñòåçèéà, ýöëëÿ âÿ ãÿëïÿëÿðèí éåðèíè äÿãèã ìöÿééÿí åòìÿê âÿ îíëàðûí áÿäÿíäÿí ÷ûõàðûëìàñûíû àñàíëàøäûðìàã ö÷öí õöñóñè úèùàçûí òÿòáèãè òÿõèðÿñàëûíìàç úÿððàùëûã ïðàêòèêàñûíû éåíè âÿ äàùà åôôåêòèâ öñóëëàðëà çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Áó öñóëëàðäàí íÿèíêè êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ, ùÿì äÿ õàðèúäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Î, úÿððàùëûã åëìèíÿ âÿ ïðàêòèêàñûíà ýÿòèðäèéè éåíèëèêëÿðÿ ýþðÿ Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû àäûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ô.ß.ßôÿíäèéåâèí òÿäãèãàò èøëÿðèíèí èñòèãàìÿòè äþø ãÿôÿñè úÿððàùëûüûíà éþíÿëìèøäèð. Áó êîíòåêñòÿ äþø ãÿôÿñè éàðàëàíìàëàðûíûí ôÿñàäëàðûíûí åëìè àðàøäûðìàëàðû èëÿ éàíàøû, àü úèéÿð âÿðÿìèíèí, ïëåâðà åìïèéåìàñûíûí, àü úèéÿðëÿðèí èðèíëè èëòè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùàáûíûí úÿððàùè ìöàëèúÿñè äÿ äàõèë èäè. Îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ öðÿéèí ìàýèñòðàë äàìàðëàðûíäà ðåêîíñòðóêòèâ ÿìÿëèééàòëàð àïàðûëìûø, úÿððàùè êàðäèîëîýèéà âÿ ùåìàòîëîýèéàíûí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. Î, ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ ùåìîòîðàêñûí äèôåðåíñèàë äèàãíîñòèêàñû ö÷öí îðèæèíàë ñûíàã (áó ñûíàã êå÷ìèø ÑÑÐÈ äþâðöíäÿêè åëìè ÿäÿáèééàòà «Ô.ß.ßôÿíäèéåâ ñûíàüû» êèìè äàõèë îëóíìóøäóð) òÿòáèã åòìèøäèð. Ç.Ì.Ìÿììÿäîâ ðåñïóáëèêàäà úÿððàùè åíäîêðèíîëîýèéàíûí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Î, åíäîêðèí ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíèí úÿððàùè ìöàëèúÿñè, åëÿúÿ äÿ öìóìè úÿððàùëûüûí äèýÿð ïðîáëåìëÿðèíÿ àèä àðàøäûðìàëàð àïàðìûøäûð. 20 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà úÿððàùëûã åëìèíèí áàíèëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ù.Ê.ßëèéåâ îëìóøäóð. Î, ñèíèðèí îéàíìàíû èêè èñòèãàìÿòäÿ íÿãë åòìÿñè ôåíîìåíèíè òÿäãèã åòìèø, ãàðûí, äþø áîøëóüó âÿ ïåðèòîíàðõàñû îðãàíëàðûí õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû íåâðîëîæè ñèìïòîìàòèêàíûí ìåõàíèçìèíèí àéäûíëàøäûðûëìàñûíäà áó ôåíîìåíèí áþéöê ðîëó îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Åéíè çàìàíäà î, ãèäà áîðóñóíóí äèâåðòèêóëó, ìÿäÿ âÿ îíèêèáàðìàã áàüûðñàüûí õîðà õÿñòÿëèéè, õîëåñèñòèò, ñòåíîêàðäèéà, ìèîêàðä èíôàðêòû, áþéðÿêäàøû âÿ á. õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû àíòèäðîì (àêñîí-ðåôëåêñ) íåâðîëîæè ñèìïòîìàòîëîýèéàñûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûøäûð. Àêàä. Á.À.Àüàéåâ õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèíèí úÿððàùè ìöàëèúÿñèíäÿ áþéðÿêöñòö âÿçèëÿðèí âÿçèééÿòè âÿ ñó-äóç ìöáàäèëÿñè, ìÿäÿ-áàüûðñàã îðãàíëàðûíûí õðîíèêè õÿñòÿëèêëÿðèíèí åïèäåìèîëîýèéàñû, ðåêîíñòðóêòèâ âÿ áÿðïàåäèúè úÿððàùè ÿìÿëèééàòëàðûí òÿòáèãè âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, ïåðèòîíèòèí åðêÿí äèàãíîñòèêàñû âÿ úÿððàùè òàêòèêàñû ïðîáëåìëÿðèíÿ àèä éåíè òÿêëèôëÿð èðÿëè ñöðìöøäöð. Óøàã úÿððàùèééÿñè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð óøàã òðàâìàòèçìè, éàíûãëàð, èðèíëè ïëåâðèòëÿð, ìàëéàðèéà âÿ ñêàðëàòèíàíûí àüûðëàøìàëàðû, ñóëó õÿð÷ÿíý (íîìà), éåíèäîüóëìóøëàðûí èíêèøàô ãöñóðëàðû âÿ ñ. ïðîáëåìëÿðèí þéðÿíèëìÿñè îëìóøäóð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ìþâçóñó îñòåîõîíäðèò âÿ ïåðèõîíäðèòëÿðÿ, äþø âÿ ãàðûí áîøëóüó îðãàíëàðûíûí îäëó ñèëàùëà éàðàëàíìàëàðûíûí íÿòèúÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. ß.Ì.ßëèçàäÿíèí åëìè èøëÿðèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè ñêàðëàòèíàíûí úÿððàùè àüûðëàøìàëàðû, áÿçè úÿððàùè õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû ãàí ïëàçìàñûíäà çöëàë äÿéèøèêëèêëÿðè òÿøêèë åòìèøäèð. Òðàâìàòîëîýèéà, îðòîïåäèéà âÿ ùÿðáè-ñÿùðà úÿððàùèééÿñèíèí èíêèøàôûíäà Ú.Í.Ëÿìáÿðàíñêèíèí, Í.Í.Áöíéàäîâóí, ß.Ì.ßëè-

éåâèí âÿ á.-íûí áþéöê õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè óçóí ìöääÿò ñàüàëìàéàí éàðàëàð, ñöìöêîéíàã âÿðÿìè, òðàâìàòèçìèí ïðîôèëàêòèêàñû, òðàâìàëàðûí íÿòèúÿëÿðè, îðòîïåäèéà ïðîáëåìëÿðè âÿ ñ. òÿøêèë åòìèøäèð. 1936 èëäÿ Ð.ßëèçàäÿ èëê õàðèúè ôèêñÿ àïàðàòû èõòèðà åäÿðÿê äöíéàäà èëê äÿôÿ ñûíûãëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ ôðàãìåíòëÿðèí õàðèúè ôèêñàñèéàñû ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí ôóíêñèîíàë ìöàëèúÿ öñóëóíó éàðàòìûøäûð. Ì.Úàááàðîâ 1980 èëäÿ ñûíûãëàðûí ìöàëèúÿñè ö÷öí éåíè êîìïðåññèîí-äèñòðàêñèîí àïàðàò èõòèðà åòìèøäèð. Áó àïàðàò áèð íå÷ÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ïðàêòèê òÿòáèãèíè òàïìûøäûð. Óðîëîýèéàíûí ÿñàñû àêàäåìèêëÿð Ì.Ìèðãàñûìîâ âÿ Ì.À.Òîï÷óáàøîâ òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Ñîíðàëàð áó åëìèí èíêèøàôû àêàä. Ì.Ì.Úàâàäçàäÿ, ì. öçâ Ñ.Á.Èìàìâåðäèéåâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Ì.Ì.Úàâàäçàäÿ Ðåñïóáëèêà Óðîëîæè Õÿñòÿõàíàñûíûí éàðàäûëìàñûíà áþéöê ÿìÿê ñÿðô åòìèø,

äÿ áèð ñûðà ìöðÿêêÿá úÿððàùèééÿ öñóëëàðû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàäû. Àêàä. ß.Ò.ßìèðàñëàíîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ äèç, áóä-÷àíàã âÿ áàçó îéíàãëàðûíûí ðåçåêñèéàñû âÿ åíäîïðîòåçëÿøäèðèëìÿñè, ãàë÷àãàðûíàðàñû àéûðìà, êöðÿê-äþøàðàñû àìïóòàñèéà âÿ ñ. ÿìÿëèééàòëàðûí éöêñÿê ïåøÿêàðëûãëà àïàðûëìàñûíà áàøëàíûëìûøäûð. Èëê äÿôÿ îëàðàã «Íîðä» èñòåùñàëàò áèðëèéèíäÿ îíóí êîíñòðóêñèéàñû ÿñàñûíäà áàçó âÿ äèç îéíàãëàðû åíäîïðîòåçëÿðè èñòåùñàëûíà áàøëàíûëìûø âÿ áó åíäîïðîòåçëÿð ðåçåêñèéà ÿìÿëèééàòëàðûíäàí ñîíðà êëèíèê ïðàêòèêàéà òÿòáèã åäèëìèøäèð. ß.Ò.ßìèðàñëàíîâ Àçÿðáàéúàíäà ñöìöê ñàðêîìàñûíûí ïðîôèëàêòèêàñû, äèàãíîñòèêàñû, ìöàëèúÿñè, õÿñòÿëÿðèí ðåàáèëèòàñèéàñû öçðÿ åëìè ìÿêòÿá éàðàòìûøäûð. Îíóí åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿñàñûíû äàéàã-ùÿðÿêè àïàðàòûíûí áÿäõàññÿëè øèøëÿðèíÿ ýþðÿ îïåðàñèéà åäèëìèø õÿñòÿëÿðèí áÿðïà ìöàëèúÿñè (ðåàáèëèòàñèéàñû), ñöìöê ñàðêîìàëàðûíûí

Ðåñïóáëèêà Îíêîëîýèéà Ìÿðêÿçè (ÿñàñ áèíà)

ìöðÿêêÿá úÿððàùè ÿìÿëèééàòëàðûí àïàðûëìàñûíà íàèë îëìóø, óðîëîýèéà åëìèíè éåíè ôàêòëàðëà çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Ñ.Á.Èìàìâåðäèéåâ áþéðÿêëÿðèí âÿ ñèäèê éîëëàðû îðãàíëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ ïðîñòàò âÿçèíèí ìöõòÿëèô ïàòîëîýèéàëàðûíûí úÿððàùè ìöàëèúÿñèíè òÿêìèëëÿøäèðìèøäèð. Áó åëìè àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñè êèìè 2005 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû àëèìëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ áþéðÿêêþ÷öðìÿ ÿìÿëèééàòû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Îíêîëîýèéàíûí ÿñàñû 1946 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ùÿêèìëÿðè Òÿêìèëëÿøäèðìÿ Èí-òóíóí ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Áèð åëì êèìè òàì ôîðìàëàøìàñû èñÿ 1967–73 èëëÿðÿ òÿñàäöô åäèð. 20 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí Òèáá Óí-òèíèí îíêîëîýèéà êàôåäðàñûíäà âÿ Ðåñïóáëèêà Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéè íÿçäèíäÿêè Îíêîëîýèéà Åëìè Ìÿðêÿçèí-

éåíè ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû, áÿäõàññÿëè ñöìöê øèøëÿðèíèí ïðîãíîçó, ñöìöêëÿðèí âÿ ãàäûí úèíñèééÿò îðãàíëàðûíûí áÿäõàññÿëè øèøëÿðè çàìàíû ùîðìîíàë-ìåòàáîëèê ïîçóíòóëàð òÿøêèë ß.Ò.ßìèðàñëàíîâ, Í.Ô.Ìèñòàêîïîóëî, Ú.Ú.Êíûðîâ âÿ Ô.Í.Ìèñòàêîïîóëîíóí “Ãèäà áîðóñó âÿ ìÿäÿ õÿð÷ÿíýè îëàí õÿñòÿëÿðäÿ êàõåêñèéà” êèòàáû. Àíêàðà. 1999

åäèð. Áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè ß.Ò. ßìèðàñëàíîâóí «Áÿäõàññÿëè ñöìöê øèøëÿðèíèí ïðîãíîçó» (1995), «Ñöìöê øèøëÿ703

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Í.Í.Áëîõèí, Í.Í.Òðàïåçíèêîâ âÿ Ú.ß.ßëèéåâèí “Äÿðèíèí áÿäõàññÿëè øèøëÿðèíäÿ ïëàñòèê ÿìÿëèééàòëàð» êèòàáû. Ìîñêâà. 1979

ðè» (1999), åëÿúÿ äÿ ùÿììöÿëëèôè îëäóüó «Ãèäà áîðóñó âÿ ìÿäÿ õÿð÷ÿíýè îëàí õÿñòÿëÿðäÿ êàõåêñèéà» (Àíêàðà, 1999), «×èéèí ãóðøàüû ñöìöêëÿðèíèí áèðèíúèëè øèøëÿðèíäÿ ãîðóéóúó-áÿðïàåäèúè ÿìÿëèééàòëàð» (Ìîñêâà, 2005) àäëû ÿñÿðëÿðäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Òèáäÿ ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Îíêîëîýèéà Åëìè Ìÿðêÿçèíäÿ àêàä. Ú.ß.ßëèéåâèí òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñ èñòèãàìÿòè ñöä âÿçèñè, äÿðè, éóìøàã òîõóìàëàðûí áÿä âÿ õîøõàññÿëè éåíèòþðÿìÿëÿðèíèí åïèäåìèîëîýèéàñû, ìöàëèúÿ âÿ ðåàáèëèòàñèéàñûäûð. Îíóí åëìè òÿäãèãàòëàðû ñöä âÿçèñè õÿð÷ÿíýè îëàí õÿñòÿëÿðèí úÿððàùè ìöäàõèëÿ çàìàíû âåíàäàõèëè íàðêîçëà ìöàëèúÿ öñóëóíóí éåíè âàðèàíòûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíà, úÿððàùè ÿìÿëèééàòäàí ñîíðàêû ôÿñàäëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà âÿ ñ.-éÿ éþíÿëäèëìèøäèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ ÿëäÿ åäèëìèø íÿòèúÿëÿð Ú.ß.ßëèéåâèí ùÿììöÿëëèôëÿðëÿ áèðýÿ éàçäûüû «Äÿðèíèí áÿäõàññÿëè øèøëÿðèíäÿ ïëàñòèê ÿìÿëèééàòëàð» (1979), «Ñöä âÿçèñè øèøëÿðèíèí ìöàëèúÿñè» (1989) âÿ «Treatment of Breast Tumours» (Ìîñêâà, 1990) àäëû êèòàáëàðäà þç ÿêñèíè òàïìûøëàð. Ú.ß. ßëèéåâ Àçÿðáàéúàíäà ìöàñèð êëèíèê îíêîëîýèéà âÿ ñöä âÿçèñè õÿðúÿíýèíèí äèàãíîñòèêà âÿ ìöàëèúÿñè öçðÿ åëìè ìÿêòÿáèí áàíèñèäèð. Ïåäèàòðèéàíûí èíêèøàôû Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Èí-òóíäà Ïåäèàòðèéà ôàêöëòÿñè, åëÿúÿ äÿ Åëìè Òÿäãèãàò Àíà âÿ Óøàãëàðû Ìöùàôèçÿ Èí-òó (èíäèêè Ê.É. Ôÿðÿúîâà àäûíà Åëìè Òÿäãèãàò Ïåäèàòðèéà Èí-òó) éàðàäûëäûãäàí (1927) ñîíðà ìöìêöí îëìóøäóð. Áó òèáá îúàãëàðûíäà Î.À.Êàðíèòñêè, É.É.Ýèíäåñ, Ñ.Ã.Øòåéí, ß.Ô.Ãàðàéåâ, Ê.É.Ôÿðÿúîâà, àêàä. À.ß.Íàìàçîâà âÿ äèýÿð àëèìëÿð òÿäãèãàò èøëÿðèíè, ÿñàñÿí, ðåâìàòèçì ïðîáëåìèíÿ âÿ ðåýèîíàë ïàòîëîýèéàéà (õöñóñÿí, ìàëéàðèéàéà), óøàãëàðäà ãàí õÿñòÿëèêëÿðè âÿ áàüûðñàã èíôåêñèéàëàðûíà ùÿñð åòìèøëÿð. Èëê èëëÿðäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿñàñûíû ìàìà-ýèíåêîëîýèéà, 704

óøàãëûã äþâðöíöí ôèçèîëîýèéà âÿ ïàòîëîýèéàñû ïðîáëåìëÿðè òÿøêèë åòìèøäèð. Ñîíðàëàð ãèäàëàíìà ïîçóíòóëàðûíûí ïàòîýåíåçè âÿ ìöàëèúÿñè, âÿðÿìèí, äèôòåðèéàíûí, ãûçûëúàíûí, ýþéþñêöðÿéèí êöòëÿâè ñïåñèôèê ïðîôèëàêòèêàñû âÿ èðñè ùåìîëèòèê àíåìèéàëàð ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. Àðàøäûðìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Êö ãûçäûðìàñû, õëàìèäèîç, òîêñîïëàçìîç, ëèñòåðèîç, áðóñåëëéîç êèìè èíôåêñèéàëàðûí éåíèäîüóëìóøëàðûí ïàòîëîýèéàñûíäà ðîëó ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. 1965–70 èëëÿðäÿ À.ß.Íàìàçîâàíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Ðåñïóáëèêà Êàðäèîðåâìàòîëîýèéà Ìÿðêÿçè éàðàäûëìûø âÿ áó ìÿðêÿçäÿ ðåâìàòèçìäÿí ÿëàâÿ óøàãëàðäà äàìàð äèñòîíèéàëàðûíûí êëèíèê õöñóñèééÿòëÿðè äÿ òÿäãèã åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà óøàãëàð àðàñûíäà àðòåðèàë òÿçéèãèí íîðìàòèâëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèø, ùèïåðòîíèéà, ùèïîòîíèéà âÿ öðÿê õÿñòÿëèêëÿðèíèí ïàòîýåíåçèíäÿ áèð ñûðà áèîëîæè ôÿàë àìèëëÿðèí, î

Àìåðèêà êàðäèîúÿððàùû Ìàéêë Äåáåéêè Ïðåçèäåíò Ùåéäÿð ßëèéåâèí ãÿáóëóíäà. Àâãóñò, 1998

úöìëÿäÿí ùîðìîíëàðûí âÿ êàëëèêðåèí-êèíèí ñèñòåìèíèí ìöõòÿëèô êîìïîíåíòëÿðèíèí ðîëó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. À.À.ßééóáîâà âÿ îíóí ÿìÿêäàøëàðû óøàãëàðäà òÿíÿôôöñ ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíèí âÿ àëëåðýèê ïðîñåñëÿðèí åòèîëîýèéàñû, ïàòîýåíåçè, êëèíèêàñû, ìöàëèúÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíè þéðÿíìèøëÿð. Áàêûäà òÿøêèë îëóíìóø ïóëìîíîëîæè âÿ àëëåðãîëîæè ìÿðêÿçëÿðäÿ äèñïàíñåðèçàñèéà, ñïåñèôèê ùèïîñåíñèáèëèçàñèéà ìåòîäëàðû òÿòáèã åäèëìèøäèð. Óøàã õÿñòÿëèêëÿðèíèí ïðîïåäåâòèêàñû åëìèíèí áàíèëÿðèíäÿí îëàí ß.Ì.Úàááàðçàäÿ áÿçè èðñè äÿðè õÿñòÿëèêëÿðèíèí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ìÿ ìåõàíèçìèíè òÿäãèã åòìèø, óøàãëàðäà áèð ñûðà ùåëìèíòîç (àñêàðèäîç, àíêèëîñòîìèäîç) âÿ ïðîòîçîé (ëéàìáëèîç) õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíè òÿêìèëëÿøäèðìèø, Ì.È.Ëèâàíîâ âÿ á. èñÿ ðåâìàòèçìèí ïðîôèëàêòèêàñûíà äàèð àðàøäûðìàëàð àïàðìûø-

ëàð. Òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ñöáóò åäèëìèøäèð êè, Á15 âèòàìèíè óçóí ìöääÿò ïðîôèëàêòèê ìÿãñÿäëÿ òÿòáèã åäèëÿí áèòñèëëèíèí êÿíàð òÿñèðëÿðèíè õåéëè àçàëäûð. Ëèìôàòèê äèàòåçëè óøàãëàðäà àïàðûëàí òÿäãèãàò èøëÿðè ÿñàñûíäà èëê äÿôÿ òèìîìåãàëèéàíûí ïàòîëîæè ïðîñåñ îëäóüó àøêàðà ÷ûõàðûëìûø âÿ áó ïðîñåñ çàìàíû îðãàíèçìèí èììóí ðåàêòèâëèéèíèí êîððåêñèéàñûíà èìêàí âåðÿí êîìïëåêñ ìöàëèúÿ öñóëëàðû ùàçûðëàíìûøäûð. Ùàçûðäà ìöàñèð êàðäèîëîýèéàíûí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíäÿí îëàí öðÿéèí èøåìèéàñû çàìàíû ðèñê àìèëëÿðèíèí óøàã îðãàíèçìèíÿ òÿñèð ìåõàíèçìëÿðè þéðÿíèëèð. Ìàìàëûã âÿ ýèíåêîëîýèéàíûí èíêèøàôûíäà Ô.Í.Èëéèí, Ñ.Õ.Íÿçÿðëè (1903–66), À.È.Øàùòàõòèíñêàéà (1894–1951), Ì.Ê. Ìàùìóäáÿéîâà (1902–76), Ò.Ú.Ìåùäèéåâà (1928–91) âÿ á. áþéöê ÿìÿê ñÿðô åòìèøëÿð. Òÿäãèãàòëàð ýèíåêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðÿ, óøàãëûã ôèáðîìèîìàñû âÿ óøàãëûãäàíêÿíàð ùàìèëÿëèéÿ, èììóí óéüóíñóçëóãëà êå÷ÿí ùàìèëÿëèê âÿ àèëÿ ñîíñóçëóüóíà, ùàìèëÿëèê òîêñèêîçëàðûíûí ïðîôèëàêòèêàñûíà, «ðèñê ãðóïóíäàí» îëàí ãàäûíëàðäà ùàìèëÿëèéèí ýåäèøèíÿ, äîüóøóí âÿ çàùûëûã äþâðöíöí õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ïåðèíàòàë ïàòîëîýèéàíûí ïðîôèëàêòèêàñûíà âÿ ñ. ïðîáëåìëÿðÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà ýåúèêìèø ùàìèëÿëèê òîêñèêîçëàðû – åêëàìïñèéà, ùàìèëÿëèê òîêñèêîçëàðûíûí ïðîôèëàêòèêàñû, ãàäûí ñàüëàìëûüûíûí ìöùàôèçÿñè, áÿòíäàõèëè èíêèøàô ïàòîëîýèéàñûíûí âÿ éåíèäîüóëìà äþâðöíäÿ þëöì ùàëëàðûíûí àçàëäûëìàñû âÿ ñ. ïðîáëåìëÿð öçðÿ àðàøäûðìàëàð àïàðûëûð. Éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí òÿäãèãèíäÿ Á.Ð.Ãàéûáîâ, Ì.Õ.Ñÿôÿðÿëèáÿéîâ âÿ á.íûí õöñóñè õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Îíëàðûí åëìè àðàøäûðìàëàðû, ÿñàñÿí, âèðóñ èíôåêñèéàëàðûíà âÿ ðèêêåòñèîçëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ öñóëëàðûíà ùÿñð îëóíìóøäóð. 1924 èëäÿí ðåñïóáëèêàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Òèááè Ïàðàçèòîëîýèéà âÿ Òðîïèê Õÿñòÿëèêëÿð Èí-òóíäà È.È.Øèðîêîãîðîâ, Â.É.Àõóíäîâ êèìè àëèìëÿðèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ÑÑÐÈäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã áðóñåëëéîç ïðîáëåìè

È.ß. Àõóíäîâóí «Àçÿðáàéúàíäà Ìàëéàðèéà âÿ Úóëèúèäàå» ìîíîãðàôèéàñû. Áàêû. 1940

AZßÐÁÀÉÚÀÍ þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà òàóíóí åïèçîîòîëîýèéàñû âÿ åïèäåìèîëîýèéàñûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ì. öçâ Á.Ô.Ìÿúèäîâóí, äÿðè âÿ âèññåðàë ëåéøìàíèîçëàðûí, ùåëìèíòîç õÿñòÿëèêëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ Ð.Ø.Úàâàäîâóí, òîêñîïëàçìîçóí òÿäãèãèíäÿ Á.Ã.Ìÿùÿððÿìîâóí õöñóñè ðîëó îëìóøäóð. Ì. öçâ Í.Í.ßëèéåâ éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí éåíè äèàãíîñòèêà, ìöàëèúÿ, ïðîôèëàêòèêà öñóëëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûø, ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ ìàãíèòîòåðàïèéà, ëàçåðîòåðàïèéà âÿ ñåíñîèíäóêñèéà öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäûð. È.ß.Àõóíäîâ, Ñ.À.Èìàìÿëèéåâ âÿ á. åïèäåìèîëîýèéà åëìèíèí èíêèøàôû ö÷öí áþéöê ÿìÿê ñÿðô åòìèøëÿð. Îíëàðûí òÿäãèãàòëàðû, ÿñàñÿí, ëåïòîñïèðîç, ìàëéàðèéà, ùåëìèíòîçëàð âÿ ñàëìîíåëéîçóí ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêàñûíà ùÿñð åäèëìèøäèð. Ò.ß.Òàüûçàäÿíèí òÿøÿááöñö èëÿ éàðàäûëàí Ëåïòîñïèðîç ëàáîðàòîðèéàñû Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Îðòà Àñèéà ðåñïóáëèêàëàðû ö÷öí ìåòîäèê ìÿðêÿç ðîëóíó îéíàéûð. Íåâðîëîýèéà âÿ ïñèõèàòðèéà åëìèíèí ðåñïóáëèêàäà ôîðìàëàøìàñû 1920 èëäÿ Ñ.Í.Äàâèäåíêîâóí Ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíû éàðàòìàñû èëÿ áàøëàíìûøäûð. Î âàõòëàð ñèíèð õÿñòÿëèêëÿðè öçðÿ åëìè àðàøäûðìàëàðà Ì.Ì.Àìîñîâ, ïñèõèàòðèéà öçðÿ èñÿ À.À.Ïåðåëìàí ðÿùáÿðëèê åòìèøäèð. Ñîíðàëàð íåâðîëîýèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà À.Â.Ôåéçóëëàéåâ, Ç.Ì.Ñàëàéåâà, Ò.Ò. Ãÿäèðîâà âÿ á.-íûí õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Îíëàðûí òÿäãèãàòëàðû áàø áåéèíèí èëòèùàáè âÿ áàø áåéèí äàìàðëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðèíÿ, ìàëéàðèéà çàìàíû ñèíèð ñèñòåìèíäÿ òþðÿíÿí äåýåíåðàòèâ ïðîñåñëÿðèí ùèñòîïàòîëîýèéàñûíà, áåéèíèí òðàâìàòèê çÿäÿëÿíìÿëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ, íåéðîèíôåêñèéàéà, åïèëåïñèéàéà, íåéðîúÿððàùëûã âÿ íåéðîîíêîëîýèéà ïðîáëåìëÿðèíÿ, éåðëè êóðîðò àìèëëÿðè èëÿ ìöàëèúÿéÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéà åëìèíèí èíêèøàôû âÿ êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû èëÿ Ä.Ñ.Îçåðåòñêîâñêè, ß.ß.Àááàñãóëèéåâ, Õ.ß. Ùÿñÿíîâ âÿ á.-íûí õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. ß.ß.Àááàñãóëèéåâèí òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñ åëìè èñòèãàìÿòè øèçîôðåíèéà, îíóí êëèíèêàñû âÿ òåðàïèéàñû, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí äàìàð ïàòîëîýèéàñû, ïñèõèàòðèéà âÿ èììóíîëîæè òÿäãèãàòëàðà âÿ ñ. ïðîáëåìëÿðÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Ôòèçèàòðèéà åëìèíèí ÿñàñû 20-úè èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ãîéóëìóøäóð. 1923 èëäÿ Áàêûäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí èëê âÿðÿì äèñïàíñåðèíÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí É.Ì.Ãàçûéåâ îëìóøäóð. Îíóí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ

«Àü úèéÿð âÿðÿìè» äÿðñëèéè âÿ «Ùàìèëÿëèê âÿ âÿðÿì» ìîíîãðàôèéàñûíûí íÿøðè áó åëìèí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèøäèð. 1948 èëäÿí áàøëàéàðàã ì. öçâ Ô.ß.ßôÿíäèéåâ âÿðÿìÿ òóòóëìóø õÿñòÿëÿðäÿ òîðàêîïëàñòèêà ÿìÿëèééàòëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. 1985 èëäÿí Åëìè Òÿäãèãàò Àü úèéÿð Õÿñòÿëèêëÿðè Èí-òóíäà âÿ ÀÒÓ-íóí Àü úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðè êàôåäðàñûíäà àêàä. ß.Á.Èíñàíîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ âÿðÿì õÿñòÿëèéèíèí îðãàíèçìäÿ òþðÿòäèéè èììóíîëîæè äÿéèøèêëèêëÿðèí âÿ îíëàðûí êîððåêñèéà öñóëëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ïóëìîíîëîýèéàíûí èíêèøàôûíà

Åëìè Òÿäãèãàò Àü úèéÿð Õÿñòÿëèêëÿðè Èíñòèòóòó

ýöúëö òÿêàí âåðäè. Àïàðûëàí åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ ùÿì âÿðÿìèí, ùÿì äÿ àü úèéÿð âÿ áðîíõ õÿñòÿëèêëÿðèíèí ðåñïóáëèêàäà éàéûëìàñû, ïðîôèëàêòèêàñû, äèàãíîñòèêàñû, ìöàëèúÿñè ö÷öí åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø òÿêëèôëÿð ùàçûðëàíìûøäûð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð òèááè ïðàêòèêàäà èëê äÿôÿ îëàðàã àäà äîâøàíëàðûíûí àü úèéÿðëÿðèíäÿ õðîíèêè êàâåðíàíûí ìîäåëè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð âÿ áó ìîäåë öçÿðèíäÿ ìöàëèúÿ ìöääÿòèíè ö÷ àéà ãÿäÿð àçàëäà áèëÿí éåíè ìöàëèúÿ öñóëó òÿòáèã åäèëìèøäèð. ß.Á. Èíñàíîâ áðîíõèàë àñòìàíûí ìöàëèúÿñèíäÿ åôôåêòèâ òÿñèðëè èëê âÿòÿí ïðåïàðàòû «Èíñàíîâèí» âÿ áðîíõàü úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ñåêðåòîìîòîð âÿ ñåêðåòîëèòèê åôôåêòëè éåíè ïðåïàðàò «Èíñàíîâ áðîíõîëèòèêè» èõòèðà åòìèøäèð. 2002 èëäÿ Ìîñêâàäà îíóí ðåäàêòîðëóüó èëÿ «Ïðàêòèê ùÿêèìëÿð ö÷öí êëèíèêè òþâñèééÿëÿð» (ðóñ äèëèíäÿ) àäëû êèòàá ÷àï îëóíìóøäóð. Áó âÿñàèò ÷îõ ãûñà âàõòäà ùÿêèìëÿðèí ñòîëöñòö êèòàáûíà ÷åâðèëäè. ß.Á. Èíñàíîâóí àïàðäûüû òÿäãèãàòëàðûíûí íÿòèúÿëÿðè «Êëèíèêè òþâñèééÿëÿð âÿ

ôàðìàêîëîæè ìÿëóìàò» (Ìîñêâà, 2004, ðóñ äèëèíäÿ), «Âÿðÿì» (Áàêû, 2004), «Ïíåâìîíèéà», «Áðîíõèàë àñòìà», «Õðîíèêè àü úèéÿð âÿðÿìèíèí èììóíîêèìéÿâè ìöàëèúÿñè» âÿ ñ. àäëû ìîíîãðàôèéàëàðûíäà ÿêñ îëóíìóøäóð. Îòîðèíîëàðèíãîëîýèéà (ãóëàã-áóðóíáîüàç õÿñòÿëèêëÿðè) åëìèíèí èíêèøàôûíäà È.È.Ëóêîâ, Ì.Ú.Ùöñåéíîâ, À.Î.Øûõëèíñêè, É.ß.Ãàñûìîâ âÿ á. ìöÿééÿí ðîë îéíàìûøëàð. Îíëàðûí ÿñàñ åëìè èñòèãàìÿòè Àçÿðáàéúàíûí ðåýèîíàë ïàòîëîýèéàñûíà âÿ áÿçè ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàëàò àìèëëÿðèíèí éóõàðû òÿíÿôôöñ éîëëàðûíà òÿñèðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ, óäëàüûí ëèìôîèä àïàðàòûíûí ïàòîëîýèéàñûíà, îðòà ãóëàüûí èðèíëè-èëòèùàáè ïðîáëåìëÿðèíÿ âÿ ñ. ùÿñð åäèëìèøäèð. Îôòàëìîëîýèéàíûí (ýþç õÿñòÿëèêëÿðè) òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàôûíäà Ñ.È. Âÿëèõàí, À.È.Òðóáèí, É.Ê.Âàðøàâñêè, àêàä. Ç.ß.ßëèéåâà, ì. öçâ Ó.Ñ.Ìóñàáÿéîâà, ïðîô. Ç.Ò.Ãóëèéåâà, Ê.Ò.Êÿðèìîâ âÿ á. ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. Ñ.È.Âÿëèõàíûí (1883–1960) áó ñàùÿäÿ ÿëäÿ åòäèéè åëìè íÿòèúÿëÿð äöíéà òèáá àëÿìèíäÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø âÿ «Åíäîôòàëìèòèí ïàòîëîæè àíàòîìèéàñûíà äàèð» (1931) ÿñÿðèíäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Ñ.Àõóíäîâà–Áàüûðáÿéîâà èëê äÿôÿ îëàðàã Úÿíóáè Ãàôãàçäà êåðàòîïëàñòèêà âÿ òîõóìà òåðàïèéàñû öñóëëàðûíû òÿòáèã åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí îôòàëìîëîýèéà ìÿêòÿáèíèí íöôóçëó òÿìñèë÷èëÿðèíäÿí îëàí Ó.Ñ.Ìóñàáÿéîâà åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíè òðàõîìàíûí ïðîôèëàêòèêàñû, äèàãíîñòèêàñû, êëèíèêà âÿ ìöàëèúÿñèíÿ, ãÿëïÿ çÿäÿëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëìûø ýþç àëìàñûíûí ìöàëèúÿ öñóëëàðûíà, ãëàóêîìà õÿñòÿëèéèíèí åòèî-ïàòîýåíåçèíÿ ùÿñð åòìèøäèð. Ç.ß.ßëèéåâà äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã ýþðìÿ îðãàíûíûí ïåøÿ ïàòîëîýèéàñûíû àðàøäûðàí åëìè òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàñû éàðàòìûø âÿ åëì àëÿìèíäÿ

Ç.ß.ßëèéåâà àäûíà Åëìè Òÿäãèãàò Ýþç Õÿñòÿëèêëÿðè Èíñòèòóòó

éåíè áèð èñòèãàìÿòèí – «ïåøÿ îôòàëìîëîýèéàñû»íûí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Åéíè çàìàíäà î èðèäîäèàãíîñòèêà âÿ èðèäîòåðàïèéà ñàùÿñèíäÿ íÿçÿðè âÿ ïðàêòèê ÿùÿ705

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ìÿðêÿçè Êëèíèê Õÿñòÿõàíà

ìèééÿòëè åëìè òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäûð. Ç.Ò.Ãóëèéåâàíûí åëìè ôÿàëèééÿòè ýþðìÿíèí ôèçèîëîýèéàñû âÿ ìöùàôèçÿñè, ýþçöí ðÿíýñå÷ìÿ ãàáèëèééÿòèíèí õöñóñèééÿòëÿðè, êàòàðàêòà çàìàíû àïàðûëàí úÿððàùè ìöäàõèëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ýþçöí ðåôðàêñèéàñûíûí äÿéèøèêëèêëÿðèíèí âÿ ñ. ïðîáëåìëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ñîí äþâðëÿð èí-òäà ñöíè áöëëóðóí èìïëàíòàñèéàñûíäà, ìöõòÿëèô òèïëè ëàçåðëÿðèí ýþç õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ, õöñóñèëÿ äèàáåòèê ðåòèíîïàòèéàäà, ãëàóêîìàäà âÿ êàòàðàêòàëû áöëëóðóí õàðèú åäèëìÿñèíäÿ ôàêîåìóëñèôèêàñèéà ìåòîäóíóí òÿòáèãèíÿ àèä òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð. Äåðìàòîëîýèéà åëìèíèí ÿñàñûíû Ì.À.×ëåíîâ, È.Ì.Èñìàéûëçàäÿ, Á.ß.Åéâàçîâ âÿ á. ãîéìóøëàð. Îíëàð àðàøäûðìàëàðûíäà äÿðè ëåéøìàíèîçó, úöçàì, äÿðè âÿðÿìè, äÿðè õÿñòÿëèêëÿðèíèí Íàôòàëàí íåôòè âàñèòÿñèëÿ ìöàëèúÿñè, Àçÿðáàéúàíäà äÿðè ëåéøìàíèîçóíóí åíäåìèê îúàãëàðûíûí òÿäãèãè, ñèôèëèñèí âÿ åïèäåðìîôèòèéàíûí ìöàëèúÿñè, äåðìàòîìèêîçëàð âÿ ôàâóñ õÿñòÿëèéèíÿ äàèð òÿäãèãàòëàð àïàðìûø, ðåñïóáëèêàäàêû êóðîðò àìèëëÿðèíèí äÿðè õÿñòÿëèêëÿðèíÿ òÿñèðèíè þéðÿíìèøëÿð. Äåðìàòîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí èøëÿð, ÿñàñÿí, äÿðèíèí ïðîëèôåðàòèâ ïðîñåñëÿðèíèí éàðàíìàñûíäà ãåéðè-ãÿíàÿòáÿõø åêîëîæè, òÿáèè èãëèì àìèëëÿðèíèí ðîëó, úèíñè éîëëà êå÷ÿí èíôåêñèéàëàðûí åïèäåìèîëîýèéàñû, êëèíèêàñû, äèàãíîñòèêàñû âÿ ìöàëèúÿñè èñòèãàìÿòèíÿ éþíÿëäèëìèøäèð. Ìÿùêÿìÿ òèááèíèí ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàíäà È.Ì.Ëåôëèíñêè, ß.ß.Ñóëòàíîâ âÿ á. ãîéìóøëàð. ß.ß.Ñóëòàíîâóí åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè áåéèíÿ ãàíñûçìà íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðÿí ãÿôèë þëöì âÿ îíóí ìÿùêÿìÿ òèááè áàõûìûíäàí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Ñòîìàòîëîýèéà åëìèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíäÿ Ý.Ð.Ãóðáàíîâóí, ß.À.ßùìÿäîâóí âÿ á.-íûí ðîëó îëìóø706

äóð. Ý.Ð.Ãóðáàíîâóí òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè «Öç ñêåëåòè ñöìöêëÿðèíèí òðàâìàòèê çÿäÿëÿíìÿëÿðè» ïðîáëåìè òÿøêèë åäèðäè. ß.À.ßùìÿäîâ îðòîïåäèê ñòîìàòîëîýèéàäà òÿòáèã åòäèéè ãèñìÿí ïðîòåçëÿìÿ öñóëóíà ýþðÿ ìöÿëëèôëèê ùöãóãó àëìûøäûð. Ñîñèàë ýèýèéåíà âÿ ñÿùèééÿíèí òÿøêèëèíÿ ðåñïóáëèêàäà Þ.ß.Áàéðàøåâñêè, ß.Ã. ßëèáÿéîâ âÿ á. áþéöê ÿìÿê ñÿðô åòìèøëÿð. Øÿùÿð âÿ êÿíä ÿùàëèñèíèí õÿñòÿëÿíìÿ ýþñòÿðèúèëÿðè òÿäãèã åäèëìèø, äîüóøà éàðäûìûí òÿøêèëè âÿ áèçèì ðåýèîí ö÷öí äèýÿð ñïåñèôèê ñÿùèééÿ ïðîáëåìëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. Àïàðûëàí òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè íåôò ñÿíàéåñè èø÷èëÿðèíÿ òèááè âÿ ñîñèàë éàðäûìûí òÿøêèëèíèí åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìàñûíà àèä îëìóøäóð. Ñîíðàëàð ß.Ò.Àüàéåâ, Ì.Ñ.Úàááàðîâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè «Éåíè ñîñèàë èãòèñàäè øÿðàèòäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà êÿíä ÿùàëèñèíÿ òèááè õèäìÿòèí ÿñàñëàðû» âÿ ñ. ìþâçóëàð òÿøêèë åòìèøäèð Öìóìè ýèýèéåíà öçðÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíÿ êå÷ÿí ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Þ.ß.Áàéðàøåâñêè, Ì.Ì.ßôÿíäèçàäÿ âÿ á. ðÿùáÿðëèê åòìèøëÿð. Ì.Ì.ßôÿíäèçàäÿ ãèäàëàíìà ýèýèéåíàñû âÿ êîììóíàë ýèýèéåíà, óøàã âÿ éåíèéåòìÿëÿð ýèýèéåíàñûíà àèä åëìè àðàøäûðìàëàð äà àïàðûá. Îíóí ñàéÿñèíäÿ óøàã âÿ éåíèéåòìÿëÿðèí ôèçèêè èíêèøàôûíûí þéðÿíèëìÿñè, àòìîñôåð ùàâàñûíûí ÷èðêëÿíìÿñè âÿ ìöùàôèçÿñèíèí ýèýèéåíèê ïðîáëåìëÿðè, ñó òÿúùèçàòû, éàøàéûø éåðëÿðèíèí ïëàíëàøäûðûëìàñû âÿ ìÿíçèë ýèýèéåíàñû, Àçÿðáàéúàíûí êóðîðò çîíàëàðûíäà ìèêðîèãëèì øÿðàèòèíèí èíñàí îðãàíèçìèíÿ òÿñèðè êèìè åëìè ïðîáëåìëÿð öçðÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Ôàðìàêîãíîçèéà åëìèíèí ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàíäà 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýþðêÿìëè àëèì È.À.Äÿìèðîâ ãîéìóøäóð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà àïàðûëàí èøëÿðèí

ñàéÿñèíäÿ ïðàêòèê òÿáàáÿòäÿ èñòèôàäÿ ö÷öí 10-à ãÿäÿð áèòêè ìÿíøÿëè äÿðìàí ïðåïàðàòû òþôñèéÿ åäèëìèø, áèîëîæè ôÿàë ôèòîïðåïàðàòëàðûí èñòåùñàëû ö÷öí éåíè áèòêè õàììàëû íþâëÿðè àøêàðà ÷ûõàðûëìûøäûð. Ñîí èëëÿðäÿ òèáäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àðäûú áèòêèñèíè ÿâÿç åòìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàí ôëîðàñûíà äàõèë îëàí èêè éåíè àðäûú íþâö àøêàð åäèëìèøäèð. Òèáá åëìèíèí èíêèøàôûíäà ÀÒÓ-íóí Åëìè Òÿäãèãàò Ìÿðêÿçè äÿ ìöùöì èøëÿð ýþðìöøäöð. ÀÄÒÈ-íèí òÿðêèáèíäÿ Ìÿðêÿçè Åëìè Òÿäãèãàò Ëàáîðàòîðèéàñû (ÌÅÒË) êèìè éàðàíìûø (1962) áó ìÿðêÿçäÿ åêñïåðèìåíòàë, êëèíèê âÿ ôóíäàìåíòàë åëìè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Ùàçûðäà áó ïðîñåñ äàâàì åòäèðèëèð âÿ àïàðûëàí åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè ìöòÿìàäè îëàðàã «Ñàüëàìëûã» æóðíàëûíäà ÷àï îëóíóð. Á.ß.Åéâàçîâ àä. Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Ùåìàòîëîýèéà âÿ Òðàíñôóçèîëîýèéà Èí-òóíóí òÿøêèëè þòÿí ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ùåìàòîëîýèéà âÿ òðàíñôóçèîëîýèéàíûí èíêèøàôû ö÷öí çÿìèí éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí àëèìè Ä.Áåëåíýè 1929 èëäÿ 3%-ëè íàòðèóì-ñèòðàò äóçó èëÿ êîíñåðâëÿøäèðèëìèø ãàíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí ìöìêöíëöéöíö ñöáóòà éåòèðìèøäèð. 1939 èëäÿ Ô.ß.ßôÿíäèéåâ ãàíû êàëñèóì-õëîðèä èëÿ ñòàáèëëÿøäèðìÿê òÿêëèôèíè âåðìèøäèð. Î, äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã êàëñèóì-õëîðèäèí àíòèêîàãóëéàñèîí õöñóñèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèø âÿ áó éîëëà ñòàáèëëÿøäèðèëìèø ãàíäàí õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. Èí-òäà èðñè àíåìèéàëàðûí, êÿñêèí ëåéêîçëó õÿñòÿëÿðäÿ ìöàëèúÿéÿ ðåçèñòåíòëèéèí, õðîíèêè ìèåëîëåéêîçëó õÿñòÿëÿðäÿ èíôåêñèîí ôÿñàäëàðûí ïàòîýåíåçèíäÿ èììóíîëîæè ïîçóíòóëàðûí ðîëóíóí þéðÿíèëìÿñè âÿ äèýÿð àêòóàë ïðîáëåìëÿðèí àðàøäûðûëìàñû äàâàì åòäèðèëèð. Åëìè Òÿäãèãàò Òèááè Áÿðïà Èí-òóíäà (1935) àïàðûëàí åëìè èøëÿðèí ìþâçóëàðûíû, ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàíûí çÿíýèí êóðîðò ñÿðâÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè, òÿáèè àìèëëÿðèí îðãàíèçìÿ òÿñèð ìåõàíèçìèíèí àðàøäûðûëìàñû, ìöàëèúÿ âÿ ðåàáèëèòàñèéà ìÿãñÿäèëÿ ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðèí éåíè ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí òÿòáèãè òÿøêèë åäèð. Áóðàäà Íàôòàëàí íåôòèíèí îðãàíèçìÿ ùîðìîíàë, èììóíîëîæè òÿñèðè þéðÿíèëìèø, ãàíûí ëàõòàëàíìà âÿ àãðåãàñèéàñûíà, èëòèùàá, àüðû, ðåãåíåðàñèéà âÿ äèýÿð ïðîñåñëÿðÿ êîððåêñèéàåäèúè åôôåêòè èñáàò åäèëìèø, îíóí ìöõòÿëèô ôèçèêè àìèëëÿðëÿ áèðýÿ òÿòáèãè ö÷öí îðèæèíàë öñóëëàð èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí ìèíåðàë ñóëàðûíûí ìÿíáÿëÿðèíÿ àèä äîëüóí ìÿëóìàò-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàðû úÿìëÿøäèðÿí êàäàñòð äà ùàçûðëàíûá. Ñîí èëëÿð ðåàáèëèòàñèéà ïðîáëåìèíÿ àèä àðàøäûðìàëàð àïàðûëûð, îäëó ñèëàù òðàâìàëàðûíûí, áåéèí, äàìàð õÿñòÿëèêëÿðèíèí, ùèïåðòîíèéà âÿ äèýÿð õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿ-áÿðïà ïðîãðàìëàðû éàðàäûëûð. Ðåñïóáëèêà Ìÿðêÿçè Êëèíèê Õÿñòÿõàíàñûíäà åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí, ÿí ìöðÿêêÿá úÿððàùè ÿìÿëèééàòëàðûí, êåéôèééÿòëè ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà óéüóí øÿðàèò éàðàäûëìûøäûð. Áó õÿñòÿõàíàäà ïëàñòèê úÿððàùèééÿ, öðÿê-äàìàð úÿððàùèééÿñè (àîðòà-êîðîíàð øóíòëàìà) ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ àïàðûëûð, ñöíè ìàéàëàíìàíûí òÿòáèãèíÿ áàøëàíìûøäûð, ñöìöê èëèéè êþ÷öðöëöð âÿ äèýÿð ìöðÿêêÿá ÿìÿëèééàòëàð éåðèíÿ éåòèðèëèð. Äöíéà øþùðÿòëè òèáá àëèìëÿðè - Ì.Äåáåéêè, Ú.Ùåééÿò âÿ á.íûí ðåñïóáëèêàìûçûí ùÿêèìëÿðèëÿ äÿôÿëÿðëÿ ãàðøûëûãëû öíñèééÿòäÿ îëìàñû Àçÿðáàéúàí òèáá åëìèíèí àðòàí íöôóçóíó òÿñäèã åäèð. Áöòöí áóíëàð 35 èëÿ éàõûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ðÿùáÿðëèê åòìèø Öìóììèëëè ëèäåð Ù.ß.ßëèéåâèí ìöäðèê ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Áöíþâðÿñè ìèíèëëèêëÿðèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ãîéóëìóø Àçÿðáàéúàí òèáá åëìè 21 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã óüóðëà èíêèøàô åòäèðèëèð. ßä.: ß ì è ð à ñ ë à í î â ß.Ò., È ñ ë à ì ç à ä ÿ Ô. Àçÿðáàéúàí Òèáá Óíèâåðñèòåòè., Á., 2000; È í ñ à í î â ß . Á . Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñèíèí òàðèõè. Á., 2002; é å í ÿ î í ó í «Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñè»., Á., 2002. ß.Ò. ßìèðàñëàíîâ

707

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

708

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Êÿíä òÿñÿððöôàòû Àçÿðáàéúàíäà ê.ò. åëìëÿðèíèí òÿøÿêêöë òàïìàñû âÿ èíêèøàôû 1894 èëäÿ Ãàðàéàçû òÿúðöáÿ-áàõûø ñàùÿñèíèí ÿñàñûíûí ãîéóëìàñû èëÿ áàøëàíìûøäûð. 1914 èëÿäÿê þëêÿìèçäÿ 8 ÿéàëÿòè ÿùàòÿ åäÿí 24 òÿúðöáÿ-áàõûø ñàùÿñè éàðàäûëìûøäû. Áóíëàðäàí ê.ò.-íûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíäÿ Ñàðûòÿïÿ, Ãàðàéàçû âÿ Úÿôÿðõàí òÿúðöáÿ ñòàíñèéàëàðû ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. 20 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà ê.ò.íûí èíòåíñèâ èíêèøàôû öìóììèëëè ëèäåð Ù.ß.ßëèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Òîðïàãøöíàñëûã. Ýþðêÿìëè òÿáèÿòøöíàñ àëèì Ù.Çÿðäàáè 1875–77 èëëÿðäÿ “ßêèí÷è” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åòäèðäèéè âÿ 1899–1903 èëëÿðäÿ éàçäûüû “Òîðïàã, ñó âÿ ùàâà” ÿñÿðèíäÿêè åëìè ôèêèðëÿðè èëÿ Àçÿðáàéúàí òîðïàãøöíàñëûã åëìèíèí òÿìÿëèíè ãîéìóøäóð. Áó åëìèí òÿøÿêêöë òàïìàñûíäà þëêÿìèçÿ 1898 èëäÿ ñÿéàùÿò åòìèø Â.Â.Äîêó÷àéåâèí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà òîðïàãøöíàñëûã åëìèíèí èíêèøàôû èëê òîðïàãøöíàñëûã øþáÿñèíèí òÿñèñèíäÿí (1875) ñîíðà áàøëàìûøäûð. Áó äþâðäÿ È.É.Êîâàëåâñêè, Ï.Ñ. Êîññîâè÷, Â.Â.Äîêó÷àéåâ, Ñ.À.Çàõàðîâ, Â.À.Ðîìàíîâ, É.À.Êàìåíñêè âÿ á. Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû òÿäãèã åäèáëÿð. Áåëÿ êè, È.É.Êîâàëåâñêè Åëäàð äöçöíäÿ âÿ Ñàìóõäà îëìóø, îðàíûí òîðïàã þðòöéö ùàããûíäà åëìè ãåéäëÿð åòìèøäèð (1869–1870). Ï.Ñ.Êîññîâè÷ Ìóüàíäà ñóâàðûëàí òîðïàãëàðûí øîðàíëàøìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàò èøè àïàðìûøäûð (1890). Â.Â.Äîêó÷àéåâ Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà éåðëÿðèíäÿ îëìóø, øàãóëè òîðïàã ãóðøàãëàðûíûí ìþâúóäëóüóíó ñöáóò åòìèøäèð. Ñ.À.Çàõàðîâ, Â.À.Ðîìàíîâ âÿ É.À.Êàìåíñêè Ìèë âÿ Øèðâàí äöçëÿðèíäÿ ðåëéåô, øîðëàøìà âÿ ãðóíò ñóéóíóí ñÿâèééÿñèëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã òîðïàãëàðûí ìöõòÿëèôëèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèøëÿð (1911–1914). Áó òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà 1915 èëäÿ Ìóüàíäà Úÿôÿðõàí òÿúðöáÿ ñòàíñèéàñû òÿøêèë îëóíìóøäóð. 1920 èëäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà èëê òîðïàã òÿäãèãàòëàðû Ïîëèòåõíèê Èí-òó íÿçäèíäÿ îëàí Òîðïàãøöíàñëûã êàôåäðàñûíûí ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûø (1920–1924), Â.Ï.Ñìèðíîâ-Ëîýèíîâóí àïàðäûüû ýåíèø òÿäãèãàòëàðûí (1926–1930) âÿ îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ òÿðòèá îëóíàí èðèìèãéàñëû òîðïàã õÿðèòÿëÿðèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Â.Â.Àêèìòñåâ äÿ ðåñïóáëèêà òîðïàãëàðûíû òÿäãèã åòìèøäèð (1927). Òîðïàã-åêîëîæè ïðîáëåìëÿðèí åëìè ÿñàñëàðû, ìöíáèòëèéèí, òîðïàã åùòèéàòëàðûíûí áÿðïàñû âÿ ìöùàôèçÿñè, áèòêèëÿðèí ìè-

ÀÌÅÀ-íûí Òîðïàãøöíàñëûã âÿ Àãðîêèìéà Èíñèòóòó

íåðàë ãèäàëàíìàñûíûí îïòèìàëëàøäûðûëìàñû èøëÿðè Òîðïàãøöíàñëûã âÿ Àãðîêèìéà Èí-òóíäà àïàðûëûð. Èí-ò 1945 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíûí Òîðïàãøöíàñëûã Ñåêòîðó ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Òÿäãèãàòëàðûí åëìè èñòèãàìÿòè òîðïàã ÿìÿëÿýÿëìÿíèí åíåðýåòèêàñû âÿ òîðïàã ìåëèîðàñèéàñû, àãðîêèìéà, òîðïàãëàðûí ìÿíøÿéè, äèàãíîñòèêàñû âÿ òÿñíèôàòûíäàí èáàðÿò èäè. Òîðïàã úîüðàôèéàñû, ìåøÿ òîðïàãÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñè, ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè âÿ äèýÿð éåíè åëìè èñòèãàìÿòëÿðè ðåñïóáëèêàäà àêàä. Ù.ß.ßëèéåâ (1907–1993) èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Òîðïàã ìåëèîðàñèéàñû, òîðïàãëàðûí åêîëîýèéàñû êèìè éåíè èñòèãàìÿòëÿð àêàä. Â.Ð.Âîëîáóéåâ (1909–1987) òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ùÿì÷èíèí ðåñïóáëèêà òîðïàãëàðûíûí úîüðàôèéàñû, ýåíåçèñè, òÿñíèôàòû âÿ õÿðèòÿ÷èëèéè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì òÿäãèãàòëàð ìöõáèð öçâ Ì.Ì.Ñàëàéåâ (1909–2000) òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûø, ðåñïóáëèêàíûí èëê òîðïàã-åðîçèéà õÿðèòÿñè ìöõáèð öçâ Ê.ß.ßëÿêáÿðîâ (1909–1987) òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèø ðåñïóáëèêà òîðïàãëàðûíûí àãðîåêîëîýèéàñû, òîðïàã êàäàñòðûíûí åëìè ÿñàñëàðû þéðÿíèëìèø, òîðïàãëàðûí áîíèòèðîâêàñû àïàðûëìûø âÿ òîðïàãëàð åêîëîæè úÿùÿòäÿí ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø (ìöõáèð öçâ Ã.Ø.Ìÿììÿäîâ), òîðïàãëàðûí ìöàñèð òÿñíèôàòû, òîðïàã äåãðàäàñèéàñû, àíòðîïîýåí òîðïàãÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñèíèí åëìè âÿ íÿçÿðè ÿñàñëàðûíà àèä òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð (ìöõáèð öçâ Ì.Ï.Áàáàéåâ). Èí-òäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè 40-äàí àðòûã ìîíîãðàôèéàäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áóíëàðäàí Ù.ß.ßëèéåâèí “Ãÿùâÿéè ìåøÿ òîðïàãëàðû” (1965),

“Ùÿéÿúàí òÿáèëè” (1983), “Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû”, Â.Ð.Âîëîáóéåâèí “Ýêîëîãèÿ ïî÷â” (1963), “Ââåäåíèå â ýíåðãåòèêó ïî÷âîîáðàçîâàíèÿ” ( Ì., Íàóêà, 1974), Ì.Ñàëàéåâèí “Êè÷èê Ãàôãàçûí òîðïàãëàðû” (1966) âÿ á. ýþñòÿðìÿê îëàð. Èí-ò ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè äþâðäÿí áóðàäà àêàäåìèêëÿð Ù.ß.ßëèéåâ, Â.Ð.Âîëîáóéåâ, Ú.Ì.Ùöñåéíîâ (1913-1974), ìöõáèð öçâëÿð Ê.ß.ßëÿêáÿðîâ, ß.Í.Ýöëÿùìÿäîâ (1908–89), Ì.Å.Ñàëàéåâ, Ã.Ø. Ìÿììÿäîâ, Ì.Ð.Áàáàéåâ êèìè àëèìëÿðèí âÿ á.íûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ áèð íå÷ÿ åëìè ìÿêòÿá éàðàäûëìûø, òîðïàãøöíàñëûã, àãðîêèìéà âÿ

Èíñòèòóòóí Òîðïàã ìóçåéèíäÿ “òîðïàãáèòêè” áèîìöõòÿëèôëèéèíè ýþñòÿðÿí ìàêåò.

709

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìåëèîðàñèéà åëìè ñàùÿëÿðèíäÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà èí-òäà òîðïàãëàðûí ìèíåðàëîæè òÿðêèáèíèí, áèîëîæè ôÿàëëûüûíûí, ùóìóñëóëóüóíóí âÿ ìöíáèòëèéèíèí áÿðïàñûíûí åêîëîæè âÿ àãðîêèìéÿâè ÿñàñëàðû öçðÿ óüóðëó òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð. Òîðïàãøöíàñëûã âÿ Àãðîêèìéà Èíòóíäà 2003 èëäÿ “Òîðïàã ìóçåéè” òÿøêèë îëóíìóøäóð. Áóðàäà òîðïàã íöìóíÿëÿðè, ñöõóðëàð, Àçÿðáàéúàíûí áöòöí òîðïàã-èãëèì çîíàëàðûíû ÿùàòÿ åäÿí 50-äÿê òîðïàã ìîíîëèòè éûüûëûá ñàõëàíûëûð, òîðïàãøöíàñëûã âÿ àãðîêèìéà åëìëÿðèíèí ñîí 60 èëäÿêè íàèëèééÿòëÿðè ñèñòåìëÿøäèðèëèá íöìàéèø åòäèðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà åðîçèéà ïðîñåñè áàðÿäÿ Ù.Çÿðäàáè ùÿëÿ 1876–1877 èëëÿðäÿ ìåøÿëÿðèí ìöùàôèçÿ îëóíìàñû ìÿñÿëÿñèíè ìöùöì áèð âÿçèôÿ êèìè ãàðøûéà ãîéìóøäóð. Ðåñïóáëèêàäà åðîçèéà ïðîñåñèíèí ýåíèø éàéûëìàñûíû íÿçÿðÿ àëàðàã 20 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíäà òîðïàã-åðîçèéà òÿäãèãàòëàðû àïàðûëûð. Ïðîñåñèí èëê åëìè òÿäãèãèíÿ 1945 èëäÿí Ê.ß.ßëÿêáÿðîâ òÿðÿôèíäÿí ÀÅÀ Òîðïàãøöíàñëûã âÿ Àãðîêèìéà Èí-òóíäà áàøëàíûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ åðîçèéà íÿòèúÿñèíäÿ òîðïàãëàðûí, ìåøÿëÿðèí âÿ öìóìèééÿòëÿ, òÿáèÿòèí äàüûëìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíûí åëìè ÿñàñëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíäà âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ Ù.ß.ßëèéåâèí õèäìÿòè áþéöê îëìóøäóð. ÀÅÀ íÿçäèíäÿ 1950 èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø Òîðïàã-Åðîçèéà ñò-ñû ÿñàñûíäà 1961 èëäÿ ÅÒ Åðîçèéà áþëìÿñè éàðàäûëìûø âÿ 1969 èëäÿ Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Íàçèðëèéèíèí òàáå÷èëèéèíÿ âåðèëìèøäèð. 1989 èëäÿ ðåñïóáëèêàìûçäà “Ðàäóãà” Åëì Èñòåùñàëàò Áèðëèéèíèí (ÅÈÁ) Áàêû ôèëèàëû òÿøêèë åäèëìèø, 1992 èëäÿ áó ôèëèàëûí áàçàñûíäà “Èìïóëñ” ÅÈÁ, 1997 èëäÿ èñÿ “Èìïóëñ” ÅÈÁ âÿ “Àãðîåêîëîýèéà” Åëì Ìÿðêÿçèíèí áàçàëàðûíäà “Åðîçèéà âÿ ñóâàðìà” Åëì Èñòåùñàëàò Ìÿðêÿçè éàðàäûëìûøäûð. Äàùà ñîíðà áó ÅÈÌ Àçÿðáàéúàí ÅÒ Åðîçèéà âÿ Ñóâàðìà Èí-òó àäëàíäûðûëìûøäûð. Àãðîêèìéà. Àçÿðáàéúàíäà àãðîêèìéàéà àèä èëê òÿúðöáÿ èøëÿðè 1912 èëäÿí áàøëàìûøäûð. Áó äþâðäÿ êè÷èê áèð ãðóï Áàêû âÿ Ýÿíúÿ ãóáåðíèéàëàðûíäà öçâè ýöáðÿëÿðèí ïàìáûüûí ìÿùñóëäàðëûüûíà òÿñèðèíè éîõëàìûø, áó ìÿãñÿäëÿ ïàìáûã òàðëàëàðûíà ìÿùäóä ìèãäàðäà ìèíåðàë ýöáðÿ âåðìÿêëÿ òÿúðöáÿ àïàðìûøëàð. Àãðîêèìéà öçðÿ àðäûúûë òÿäãèãàò òÿúðöáÿëÿðè èñÿ 1925 èëäÿ áàøëàìûøäûð. 1926–32 èëëÿðäÿ Ïàìáûã÷ûëûã Èí-òóíóí Àãðîêèìéà øþáÿñèíèí êîëëåêòèâèíèí ïàìáûã áèòêèñèíÿ âåðèëÿí öçâè âÿ ìèíåðàë ýöáðÿëÿðèí ñÿìÿ710

ðÿëè íîðìàëàðûíûí, ôîðìàëàðûíûí âÿ öñóëëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ àïàðäûãëàðû ýåíèø òÿúðöáÿëÿðäÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, àçîò âÿ ôîñôîð ýöáðÿëÿðèíÿ íèñáÿòÿí êàëèóì ýöáðÿñè àç ñÿìÿðÿ âåðèð. 1934–35 èëëÿðäÿ èëê äÿôÿ òîðïàãëàðûí ãèäà ìàääÿëÿðè èëÿ òÿìèíîëóíìà ñÿâèééÿñèíè ýþñòÿðÿí òîðïàã-àãðîêèìéÿâè õÿðèòÿëÿð òÿðòèá åäèëìèøäèð (Ê.ß.ßëÿêáÿðîâ, Ì.Ö.Àüàìèðîâ). Ðåñïóáëèêàäà àãðîêèìéà ñàùÿñèíäÿ èëê åëìè ìÿêòÿá àêàä. Ú.Ì.Ùöñåéíîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðàäûëìûøäûð. Îíóí òÿêëèôè èëÿ ñóïåðôîñôàò ýöáðÿñèíèí àëûíìàñûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã ñóëôàò òóðøóñó ÿâÿçèíÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí òóëëàíòûñû îëàí òóðø ãóäðîíäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ùÿìèí äþâðäÿí ðåñïóáëèêàäà íåôò ñÿíàéåñè òóëëàíòûëàðûíäàí öçâè ìèíåðàë ýöáðÿëÿð àëûíìàüà áàøëàíìûøäûð. Áó èøÿ ýþðÿ îíóí ìöÿëëèôëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Ìöêàôàòû èëÿ òÿëòèô åäèëìèøëÿð. ß.Í.Ýöëÿùìÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ íåôò åìàëû âÿ äèýÿð ñÿíàéå òóëëàíòûëàðûíäàí ìèêðîåëåìåíòëè ýöáðÿëÿð (áîðëó ñóïåðôîñôàò, ìàíãàíëû ñóïåðôîñôàò, éîäëó öçâè ìèíåðàë ýöáðÿëÿð) àëûíìûø âÿ ê. ò.-íäà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áó èøèí äÿ ìöÿëëèôëÿðè Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. Ðåñïóáëèêà òîðïàãëàðûíûí àçîò, ôîñôîð âÿ êàëèóìëà òÿìèí åäèëìÿ ñÿâèééÿñè, áó ýöáðÿëÿðèí ðåñïóáëèêàäà áåúÿðèëÿí ÿñàñ áèòêèëÿðèí ìÿùñóëäàðëûüûíà âÿ îíóí êåéôèééÿòèíÿ òÿñèðè äÿãèã þéðÿíèëìèøäèð (ß.Í.Ýöëÿùìÿäîâ âÿ á.). Ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ êàðáîíàòëû òîðïàãëàðà âåðèëÿí àçîò ýöáðÿñèíèí òÿðêèáèíäÿí àçîòóí 15–25%-íèí àììîíéàê øÿêëèíäÿ èòìÿñè (ó÷ìàñû) ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, îíóí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð òÿêëèô åäèëìèøäèð (Ú.Ì.Ùöñåéíîâ âÿ á.). ßêèí äþâðèééÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ê.ò. áèòêèëÿðèíÿ ìèíåðàë âÿ öçâè ýöáðÿëÿðèí òÿòáèãè, Òîðïàãøöíàñëûã âÿ Àãðîêèìéà Èíòóíäà, åëÿúÿ äÿ Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Àêàäåìèéàñûíäà, Åëìè-Òÿäãèãàò ßêèí÷èëèê, Ïàìáûã÷ûëûã âÿ Òÿðÿâÿç÷èëèê èí-òëàðûíäà ýåíèø þéðÿíèëèð. Ìöÿééÿí îëóíìóøäóð êè, ìèíåðàë ýöáðÿëÿðèí ëîêàë öñóëëà, åëÿúÿ äÿ îíëàðûí öçâè ýöáðÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ âåðèëìÿñè îíëàðûí òÿðêèáèíäÿí ÿñàñ ãèäà åëåìåíòëÿðèíèí (Í, Ï, Ê) ìÿíèìñÿíèëìÿ ÿìñàëûíû éöêñÿëäèð, âàùèä ýöáðÿ ìèãäàðûíäàí äàùà ÷îõ ìÿùñóë àëìàüà øÿðàèò éàðàäûð. Òîðïàãøöíàñëûã âÿ Àãðîêèìéà Èí-òóíóí ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí áèòêè ìÿùñóëëàðûíäà íèòðàòëàðûí òîïëàíìàñû âÿ àéðû-àéðû îðãàíëàðäà ïàéëàíìàñû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø âÿ áó ïàéëàíìàíûí àòëàñû òÿðòèá åäèëÿðÿê íÿøð îëóíìóøäóð.

Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû ö÷öí ìèêðîýöáðÿëÿðèí ñÿìÿðÿëèëèéè âÿ áó òîðïàãëàðûí àüûð ìåòàëëàðëà ÷èðêëÿíìÿ ñÿâèééÿñè äÿ äÿðèíäÿí þéðÿíèëèð. Ýöáðÿëÿðäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ö÷öí òîðïàãäà ãèäà åëåìåíòëÿðèíèí (Í, Ï, Ê) áàëàíñû äÿãèãëÿøäèðèëèð âÿ ýöáðÿ íîðìàëàðû áàëàíñ ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ òÿòáèã åäèëèð. Ìåëèîðàñèéà. Àçÿðáàéúàí ãÿäèì ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéè äèéàðûäûð. Îíóí ÿñàñ ÿêèí÷èëèê áþëýÿñè îëàí Êöð-Àðàç îâàëûüû ñóâàðûëàí òîðïàãëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè áàõûìûíäàí ÿí ãÿäèì ðåýèîíëàðäàí áèðè ùåñàá îëóíóð. Àðõåîëîãëàð ùåñàá åäèðëÿð êè, ùÿëÿ åðàìûçäàí ÿââÿë áèðèíúè ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäàí Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà éàøàéàí ÿùàëèíèí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéè àïàðûúû ðîë îéíàìûøäûð. Ìèë äöçöíäÿ 5-6 ÿñðëÿðäÿ òèêèëìèø èðè ñóâàðìà êàíàëëàðûíûí èçëÿðè ùÿëÿ äÿ ãàëìàãäàäûð. 6-7 ÿñðëÿðäÿ ÷ÿêèëìèø Ýîâóðàðõ, Ùàúû Ùöñåéíàðõ, Äàø÷àéàðõ êàíàëëàðû äà Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ ãÿäèì çàìàíëàðäàí ñóâàðìà èøëÿðèíèí àïàðûëäûüûíäàí õÿáÿð âåðèð. Àçÿðáàéúàíûí öìóìè òîðïàã ôîíäóíóí 4,75 ìëí ùà-û, éÿíè òÿõìèíÿí 55%-è ê.ò-íà éàðàðëû òîðïàãëàðäûð. Ðåñïóáëèêà òîðïàãëàðûíûí ö÷äÿ áèðè äöçÿíëèê ÿðàçèäÿ éåðëÿøÿðÿê ñóâàðìà ÿêèí÷èëèéèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Òîðïàã-èãëèì øÿðàèòè ñóâàðûëàí òîðïàã ñàùÿëÿðèíè 3,0-3,2 ìëí ùà-éà ÷àòäûðìàüà èìêàí âåðèð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíäà ñó åùòèéàòëàðûíûí ìÿùäóäëóüó áóíó ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ èìêàí âåðìèð. Þëêÿìèçäÿ 20 ÿñðèí ñîí 35 èëèíäÿ ìåëèîðàñèéà èøëÿðèíÿ âÿñàèò ãîéóëóøó àðòûðûëìûø, ñóâàðûëàí òîðïàãëàðûí öìóìè ñàùÿñè 1,453 ìëí ùà-éà ÷àòäûðûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà èñòåùñàë îëóíàí ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí 85-90 %-è áó òîðïàãëàðäàí ÿëäÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàíäà óçóí èëëÿð áîéó áþéöê çÿùìÿò âÿ âÿñàèò ùåñàáûíà ñó àõûíëàðûíû áþëöøäöðÿí âÿ òÿíçèìëÿéÿí ñóâàðìà ñèñòåìëÿðè, êîëëåêòîð-äðåíàæ øÿáÿêÿëÿðè, íàñîñ ñòàíñèéàëàðû, ñó àíáàðëàðûíäàí èáàðÿò ýöúëö èñòåùñàë áàçàñû, òèêèíòè âÿ èñòèñìàð òÿøêèëàòëàðû, åëìè-òÿäãèãàò âÿ ëàéèùÿ-àõòàðûø èí-òëàðû îëàí èõòèñàñëàøìûø ìåëèîðàñèéà âÿ ñó òÿñÿððöôàòû êîìïëåêñè éàðàäûëìûøäûð. Áó êîìïëåêñÿ öìóìè ñó òóòóìó 21,5 ìëðä ì3 îëàí 135 ñó àíáàðû, 14 ùèäðîãîâøàã, óçóíëóüó 49054 êì îëàí ñóâàðìà êàíàëëàðû, 30328 êì êîëëåêòîðäðåíàæ øÿáÿêÿñè, 876 íàñîñ ñòàíñèéàñû, 109888 ìöõòÿëèô ùèäðîòåõíèêè ãóðüó, óçóíëóüó 1700 êì îëàí ñåë âÿ äàøãûíëàðäàí ìöùàôèçÿ áÿíäëÿðè âÿ äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè äèýÿð ñó òÿñÿððöôàòû ñèñòåìëÿðè âÿ ãóðüóëàðû äàõèëäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ðåñïóáëèêàäà ñóâàðûëàí òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí 43,8 %-è, éÿíè 635,8 ìèí ùà ìöõòÿëèô äÿðÿúÿäÿ, î úöìëÿäÿí 429,8 ìèí ùà çÿèô (68 %), 139,8 ìèí ùà îðòà (22 %), 66,2 ìèí ùà (10 %) èñÿ øèääÿòëè äÿðÿúÿäÿ øîðëàøìûøäûð. Åéíè çàìàíäà ãðóíò ñóëàðû 897,3 ìèí ùà ñàùÿäÿ éåð ñÿòùèíÿ éàõûí (1-3 ì), 252,3 ìèí ùà-äà 3-5 ì äÿðèíëèêäÿ, 298,0 ìèí ùà-äà èñÿ 5 ì-äÿí äÿðèíäÿ éåðëÿøèð. Ãðóíò ñóëàðûíûí ìèíåðàëëàøìà äÿðÿúÿñè 410,3 ìèí ùà-äà 3,0 ã/ëäÿí àðòûã, 536,1 ìèí ùà-äà 1-3 ã/ë, 498,5 ìèí ùà-äà èñÿ 1 ã/ë-äÿí àøàüûäûð. Ñóâàðûëàí ñàùÿëÿðèí 266,5 ìèí ùà-û ìåëèîðàòèâ úÿùÿòäÿí ãåéðè-ãÿíàÿòáÿõø âÿçèééÿòäÿäèð, 74,9 ìèí ùà ñàùÿäÿ òîðïàãëàðûí øîðëàøìàñû, 95,6 ìèí ùà-äà ãðóíò ñóëàðûíûí éåð ñÿòùèíÿ éàõûíëàøìàñû, 96,0 ìèí ùà-äà èñÿ øîðëàøìà èëÿ ãðóíò ñóëàðû ñÿâèééÿñèíèí ãàëõìàñûíûí áèðýÿ òÿñèðè ìöøàùèäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà ìåëèîðàñèéà âÿ ñó òÿñÿððöôàòû îáéåêòëÿðèíèí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñèíèí, òèêèíòèñèíèí âÿ èñòèñìàðûíûí åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìàñû ùÿìèøÿ ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Þëêÿìèçäÿ ìåëèîðàñèéà âÿ ñó òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôû îíóí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò èí-òëàðûíûí âÿ ëàéèùÿ-àõòàðûø òÿøêèëàòëàðûíûí ÿëäÿ åòäèêëÿðè åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà ìåëèîðàñèéà âÿ ñó òÿñÿððöôàòû îáéåêòëÿðèíèí òèêèíòèñèíäÿ âÿ èñòèñìàðûíäà, äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ñèñòåì âÿ òåõíîëîýèéàëàðûí èøëÿíèëìÿñèíäÿ âÿ èñòåùñàëàòà òÿòáèã åäèëìÿñèíäÿ ìåëèîðàñèéà åëìèíèí ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðè âàðäûð. Öìóìèééÿòëÿ, ðåñïóáëèêàäà ìåëèîðàñèéà âÿ ñó òÿñÿððöôàòû ñàùÿñèíäÿ ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíèí åëìè úÿùÿòäÿí êîìïëåêñ øÿêèëäÿ ÿñàñëàíäûðûëìàñû ö÷öí ýöúëö êàäð ïîòåíñèàëûíà ìàëèê åëìè-òÿäãèãàò âÿ ëàéèùÿ èíòëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ùå÷ äÿ òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ÑÑÐÈ-íèí øîðëàøìûø òîðïàãëàðûí ìåëèîðàñèéàñû ïðîáëåìèíÿ ðåñïóáëèêàíûí àïàðûúû àëèìëÿðè ðÿùáÿðëèê åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ìåëèîðàñèéà ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèø íàèëèééÿòëÿðèí âÿ ìèëëè ìåëèîðàñèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà Ù.ß.ßëèéåâ, Ú.ß.ßëèéåâ, Â.Ð.Âîëîáóéåâ, Ã.Ø.Ìÿììÿäîâ, Ì.È.Úÿôÿðîâ, Ì.Ï.Áàáàéåâ âÿ áàøãàëàðûíûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Àãðîôèçèêà. Àãðîôèçèêàíûí áèð åëì êèìè èíêèøàôû 20 ÿñðèí îðòàëàðûíà òÿñàäöô åäèð. Áó äþâðäÿ “òîðïàã-áèòêè-àòìîñôåð“ áèð ñèñòåì øÿêëèíäÿ þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíûð. Ðåñïóáëèêàìûçûí òîðïàãëàðû ìöõòÿëèô ôèçèêè õàññÿëÿðèíÿ ýþðÿ ñèñòåìëÿøäèðèëèð. Òîðïàãëàðûí éàéûëìàñûíà àèä èëê

õÿðèòÿ-ñõåìëÿð 1970 âÿ 1989 èëëÿðäÿ òÿðòèá åäèëìèøäèð. Èëê äÿôÿ îëàðàã òîðïàãäà èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò àõûíëàðû áèðýÿ òÿäãèã åäèëìèø, îíëàðûí àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿð à÷ûãëàíìûø âÿ ðèéàçè äöñòóðëàð øÿêëèíäÿ èôàäÿ îëóíìóøäóð. Èñòèëèê àõûíû èëÿ òîðïàüûí åëåêòðèê ìöãàâèìÿòè, òîðïàüûí íÿìëèéè èëÿ åëåêòðèê íöôóçëóüó àðàñûíäàêû àñûëûëûãëàð àøêàð åäèëìèø âÿ îíëàðûí ðèéàçè ìîäåëëÿðè âåðèëìèøäèð. Òîðïàüûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí ùèññÿúèêëÿðèí þë÷öëÿðèíÿ ÿñàñÿí òîðïàã ñÿòùè ñàùÿñèíèí ùåñàáëàíìàñû ìîäåëè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Òîðïàã þðòöéö ìÿñàôÿäÿí àëûíàí ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Ýöíÿø åíåðæèñèíèí “òîðïàã-áèòêè-àòìîñôåð” ñèñòåìèíäÿ ïàéëàíìàñû âÿ ùÿì÷èíèí áèòêèëÿðèí åíåðæèòîïëàìà ãàáèëèééÿòèíÿ ÿñàñÿí îíëàðûí ñóéà îëàí òÿëÿáàòûíûí îïòèìàë ìèãäàðûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè ìîäåëëÿðè äÿ òÿðòèá åäèëìèøäèð. Áó äà ñóâàðìà ñóéóíà 10–15% ãÿíàéÿò åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûð. Éåðãóðóëóøó. Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò éåðãóðóëóøó õèäìÿòèíèí 150 èëëèê áèð òàðèõè âàðäûð. Ùÿìèí õèäìÿò ÿââÿëëÿð ßäëèééÿ Íàçèðëèéè, ßêèí÷èëèéèí Õàëã Êîìèññàðëûüû, ñîíðàëàð Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Íàçèðëèéè âÿ Äþâëÿò Àãðàð Ñÿíàéå Êîìèòÿñèíèí òÿðêèáèíäÿ îëìóøäóð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Òîðïàã âÿ Õÿðèòÿ÷ÿêìÿ Êîìèòÿñèíèí òÿðêèáèíäÿäèð.

Àçÿðáàéúàíäà éåðãóðóëóøó òîðïàãëàðûí åëìè-ïðàêòèêè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø ñÿìÿðÿëè øÿêèëäÿ èñòèôàäÿñèíèí òÿøêèëèíÿ, ÿëâåðèøëè åêîëîæè ìöùèòèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíà, òÿáèè âÿ àíòðîïîýåí ëàíäøàôòëàðûí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà âÿ îíóí äàéàíûãëûëûüûíûí àðòûðûëìàñûíà éþíÿëäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí éåðãóðóëóøó õèäìÿòèíÿ áöòöí äþâðëÿðäÿ åùòèéàú îëìóøäóð. Ùÿëÿ 1861 èëäÿ Çàãàôãàçèéà áþëýÿñèíäÿ “Ìÿðç÷ÿêèëìÿ áàðÿäÿ ßñàñíàìÿ”éÿ óéüóí Àçÿðáàéúàíûí éåðãóðóëóøó õèäìÿòè òîðïàã ìöëêèééÿò÷èëÿðèíèí òîðïàã ñàùÿëÿðèíèí ñÿðùÿäëÿðèíè íàòóðàäà (éåð öçÿðèíäÿ) äÿãèãëÿøäèðìèøäèð. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 1918–20 èëëÿðäÿ äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðèíèí ìöÿééÿí îëóíìàñûíäà, 1930 èëëÿðäÿ êîëõîçëàðûí éàðàíìàñûíäà âÿ 1970 èëëÿðäÿ öçöì÷öëöê âÿ øÿðàá÷ûëûüûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ öçöì÷öëöê ñîâõîçëàðûíûí òÿøêèëèíäÿ âÿ éåíè öçöì áàüëàðûíûí ñàëûíìàñûíäà éåðãóðóëóøó õèäìÿòèíèí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ðàäèêàë òîðïàã èñëàùàòûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí ùöãóãè-íîðìàòèâ àêòëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà, îíóí ðåàëëàøäûðûëìàñûíäà éåðãóðóëóøó õèäìÿòèíèí õöñóñè ðîëó âàð. Éåðãóðóëóøó õèäìÿòèíè ùÿéàòà êå-

Ñàëéàí ðàéîíó Ãàðà÷àëà òÿñÿððöôàòûíûí þçÿëëÿøÿúÿê òîðïàãëàðûíûí êîìïëåêñ éåðãóðóëóøó ëàéèùÿñè Ìèãéàñ 1: 25 000

711

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÷èðÿí êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà ìöõ. öçâ Ã.Ø.Ìÿììÿäîâóí ÿìÿéè áþéöêäöð. Áèòêè÷èëèê. Àïàðûëàí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí îëóíìóøäóð êè, ùÿëÿ åðàìûçäàí 3-4 ìèí èë ÿââÿë Ìèíýÿ÷åâèð, Õàíëàð, Ýöëòÿïÿ (Íàõ÷ûâàí), Õîúàëû, Áèíÿãÿäè (Àáøåðîí), Àëîâëóòÿïÿ, Ãîáóñòàí âÿ Àüäàì ÿðàçèëÿðèíäÿ éóìøàã âÿ áÿðê áóüäà, ïÿðèíú, äàðû âÿ àðïà áåúÿðèëèðäè. Ñîíðàëàð ÷ÿëòèê, âÿëÿìèð, ãàðûüäàëû âÿ ÷îâäàð äà áåúÿðèëìÿéÿ áàøëàíäû. Àçÿðáàéúàíäà áèòêè÷èëèê 19 ÿñðèí ÛÛ éàðûñûíäàí èíêèøàôà áàøëàìûøäûð. Áó äþâðäÿ ê.ò.-íûí áèð ÷îõ ñàùÿëÿðè òèúàðÿò-ÿìòÿÿ ñÿúèééÿñè äàøûìûø âÿ Àçÿðáàéúàí áöòöí Ãàôãàçûí ÿí áþéöê òàõûë÷ûëûã, ïàìáûã÷ûëûã, èïÿê÷èëèê âÿ òöòöí÷öëöê ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà áèòêè÷èëèéèí ÿñë èíêèøàôû 20 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíÿ àèääèð. Áåëÿ êè, 1969 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí òàõûë òÿñÿððöôàòëàðûíäà ùÿð 1 ùàäàí 6 ñ-ÿ éàõûí òàõûë èñòåùñàë îëóíäóüó ùàëäà, 1976 èëäÿ èíòåíñèâ ìåòîäëàðûí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ, òàõûëûí ìÿùñóëäàðëûüû àðòàðàã ùÿð ùà-äàí 18,9 ñ-ÿ ÷àòìûøäûð. Ñîí äþâëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ãÿðàðëàðûíà ÿñàñÿí ïàéûçëûã áóüäàíûí ÿêèí ñàùÿñè àðòûðûëìûøäûð: 1997 èëäÿ ðåñïóáëèêà öçðÿ 690,0 ìèí ùà ñàùÿäÿ äÿí ö÷öí áóüäà âÿ àðïà ñÿïèíè àïàðûëìûøäû.

Ùèíäèñòàíäàí êå÷ìèøäèð. Òÿõì. 10-14 ÿñðëÿðäÿ Áÿðäÿ, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Øÿìêèð, Øàáðàí øÿùÿðëÿðèíäÿ ùàçûðëàíàí ïàð÷àëàð õàðèúÿ èõðàú åäèëèðäè. 15-17 ÿñðëÿðäÿ àðòûã Øàìàõûäàí âÿ Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð áþëýÿëÿðèíäÿí Ðóñèéàéà ïàìáûã ìàëëàð àïàðûëûðäû. 18 ÿñðäÿ Ãàðàáàüäà (ÌèëÌóüàí) âÿ Øèðâàí õàíëûüûíäà ïàìáûã ÿêèíè ñàùÿëÿðè àðòûðûëûá òÿõìèíÿí 10 ìèí äåñéàòèíÿ ÷àòäûðûëìûøäû. Ùÿìèí äþâðäÿ éàëíûç úîä âÿ ãûñà ëèôëè ùèíä íþâö âÿ “ãàðà ãîçà” àäëàíàí ïàìáûã éåòèøäèðèëèðäè. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãóáà âÿ Áàêû ÿéàëÿòëÿðèíäÿ äÿ ïàìáûã÷ûëûã èíêèøàô åòäèðèëäè. 19 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà Ìèñèð âÿ Àìåðèêà, ùÿì÷èíèí éåðëè Ìàçàíäàðàí âÿ Åðèâàí ïàìáûüû, 90-úû èëëÿðèíäÿí èñÿ Äàøêÿíä ïàìáûüû áåúÿðèëèðäè. Ïàìáûã÷ûëûüûí ÿñàñ èíêèøàôû 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà, Îðòà Àñèéàíûí Ðóñèéà èëÿ áèðëÿøìÿñèíäÿí ñîíðà áàøëàíûð. Áó äþâðäÿ ïàìáûã÷ûëûã àðòûã ÿìòÿÿ õàðàêòåðè äàøûìàüà áàøëàäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéàíûí òîõóúóëóã ñÿíàéåñèíèí ìàùëûúà åùòèéàúû àðòäûãúà, Àçÿðáàéúàíäà äà ïàìáûã ÿêèëÿí ñàùÿëÿð ýåíèøëÿíäèðèëèðäè. 1913 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 100 ìèí ùà-äàí ÷îõ ñàùÿäÿ ïàìáûã ÿêèëìèø, 65 ìèí òîí ïàìáûã èñòåùñàë åäèëìèøäè. Ðóñèéà ßêèí÷èëèê Äåïàðòàìåíòèíèí ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ 1908 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà

Ïàìáûã òàðëàñûíäàí ýþðöíöø

Àçÿðáàéúàíûí ÿêèí÷èëèéèíäÿ ïàìáûã áèòêèñè õöñóñè éåð òóòóð. Òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðà âÿ àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðà ÿñàñÿí äåìÿê îëàð êè, åðàìûçûí 1-8 ÿñðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äöçÿíëèê ùèññÿëÿðèíäÿ ÿí ÷îõ áåúÿðèëÿí áèòêè ïàìáûã îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíà ïàìáûã Ãÿäèì Øÿðã þëêÿëÿðè, ÿñàñÿí Èðàí âàñèòÿñèëÿ 712

Ïàìáûã÷ûëûã âÿ áàøãà ê.ò. áèòêèëÿðè öçðÿ – Ãàðàéàçû òÿúðöáÿ òàðëàñû; Ìóüàí ïàìáûã ïëàíòàñèéàñû; Ñÿôèêöðä êÿíäèíäÿ íöìóíÿâè ïàìáûã ïëàíòàñèéàñû; Ýþé÷àé íöìóíÿâè ïàìáûã òàðëàñû; Ñàðûòÿïÿ òÿúðöáÿ ìÿíòÿãÿñè, Àüñòàôà òÿúðöáÿ ìÿíòÿãÿñè; Ùèíäàðõ íöìóíÿâè ïàìáûã òàðëàñû êèìè áèð ñûðà òÿúðöáÿ ìöÿññèñÿëÿðè

éàðàäûëìûøäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ çàâîäëàðû äà èøÿ äöøìÿéÿ áàøëàéûð. 1901 èëäÿ ìÿøùóð ñÿíàéå÷è Ù.Ç.Òàüûéåâ òÿðÿôèíäÿí èëê ïàìáûã ôàáðèêè òèêèëìèøäèð. 1918 èëäÿí ñîíðà ïàìáûã÷ûëûãäà åëìè âÿ òÿúðöáè èøëÿðèí àïàðûëìàñû Ãàðàéàçû òÿúðöáÿ òàðëàñûíûí âÿ 1925 èëäÿ Ýÿíúÿ ñåëåêñèéà áàçàñû ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Ïàìáûã÷ûëûã Èí-

Çÿôÿðàí

òóíóí (Àç.ÅÒÏÈ) ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëûäûð. 1929 èëäÿí áó Èí-òóí éåòèøäèðäèéè ñîðòëàðûí, 1930 èëäÿí èñÿ Àçÿðáàéúàíûí èñòè ðíëàðûíäà çÿðèôëèôëè éöêñÿêêåéôèééÿòëè Ìèñèð ïàìáûã ñîðòëàðûíûí ÿêèëìÿñèíÿ áàøëàíûð. Àç.ÅÒÏÈ-íèí ñòðóêòóðóíà Ýÿíúÿ ÒÁ, Øèðâàí ÒÑ, Ìèë ÒÑ, Ñàëéàí ÒÒÑ âÿ Ïàìáûãòÿìèçëÿìÿ ôèëèàëû äàõèëäèð. Èí-òäà 40-à éàõûí ïàìáûã, åéíè çàìàíäà 4 éîíúà, 2 øàáäàð âÿ 1 ïàéûçëûã íîõóä ñîðòó éàðàäûëàðàã ð-íëàøäûðûëìûøäûð. Î äþâðäÿ ïàìáûã÷ûëûüûí èíêèøàôûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè âÿ íÿòèúÿäÿ 1970 èëäÿ ðåñïóáëèêà öçðÿ ðåêîðä íÿòèúÿ ýþñòÿðèëäè âÿ 1 ìëí. òîí ïàìáûã èñòåùñàë åäèëäè. 1976 èëäÿ Àç.ÅÒÏÈ ïàìáûã áèòêèñèíèí ñåëåêñèéàñû âÿ òîõóì÷óëóüóíäà, îíóí áåúÿðèëìÿñèíèí, éöêñÿê ñÿìÿðÿëè òåõíîëîýèéàñûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíäà âÿ òÿòáèã åäèëìÿñèíäÿ õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ “Ãûðìûçû ßìÿê Áàéðàüû” îðäåíè èëÿ òÿëòèô åäèëìèøäèð. Ùÿëÿ 1920 èëäÿ èãòèñàä÷û Ì.Ù.Âÿëèéåâ (Áàùàðëû) Àçÿðáàéúàíûí òîðïàã âÿ èãëèì øÿðàèòèíèí øÿêÿð ÷óüóíäóðó áåúÿðèëìÿñèíÿ òàìàìèëÿ èìêàí âåðäèéèíè ñþéëÿìèøäèð. Øÿêÿðëèëèéè éöêñÿê îëàí ÿí éàõøû øÿêÿð ÷óüóíäóðó Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí øîðàí òîðïàãëàðûíäà áåúÿðèëèð. 1969 -79 èëëÿðäÿ òöòöí èñòåùñàëû 2,1 äÿôÿ àðòìûøäû (1969 èëäÿ 24,5 ìèí òîí òöòöí èñòåùñàë åäèëìèøäè, 1979 èëäÿ èñÿ áó 50,4 ìèí òîíà ÷àòìûøäû). Ùàçûðäà áó èøëÿðÿ “Åóðîïåàí Òîáàúúà-Áàêó” ÀÑÚ õàðèúè øèðêÿòèíèí úÿëá åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàíäà òöòöí÷öëöéöí èíêèøàôûíà õåéëè òÿêàí âåðèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàíûí ÿëâåðèøëè òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèòè áóðàäà êöíúöä, õàøõàø âÿ çÿôÿðàí áèòêèñèíèí áåúÿðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð. Ùÿëÿ 9 ÿñðäÿ çÿôÿðàí Àçÿðáàéúàíäàí õàðèúè þëêÿëÿðÿ èõðàú îëóíóðäó. ßùàëè îíóí òÿðêèáèíäÿ ôàéäàëû ìàääÿëÿð îëäóüóíó áèëèðäè âÿ îíäàí õàëã òÿáàáÿòèíäÿ, êóëèíàðèéàäà (ÿäâèééàò) âÿ ñÿíàéåäÿ (ñàðû áîéà êèìè) èñòèôàäÿ åäèðäè. Çÿôÿðàí ÿñàñÿí Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà (Áèëýÿù ãÿñ.-íäÿ) áåúÿðèëèðäè. 19 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Áàêû ÿðàçèñèíäÿ 1000 ïóäà ãÿäÿð çÿôÿðàí èñòåùñàë îëóíìóøäó. Àçÿðáàéúàí çÿôÿðàíûíûí àëûúûëàðû îëàí Ùèíäèñòàí âÿ Èðàí þç òîðïàãëàðûíäà çÿôÿðàí áåúÿðìÿéÿ áàøëàéàíäàí ñîíðà áó ðÿãÿì õåéëè àçàëìûøäûð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ öìóìè çÿôÿðàí éûüûìû 600 ïóä îëìóøäó. Àçÿðáàéúàíûí ÿëâåðèøëè òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèòè, áóðàäà ùÿì÷èíèí äÿíëè-òàõûë, äÿíëè-ïàõëàëû áèòêèëÿðèí áåúÿðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Àêàä. È.Ä.Ìóñòàôàéåâ (1910-1997) éåðëè áóüäà, àðïà, ÷îâäàð âÿ åýèëîïñ íöìóíÿëÿðèíè òîïëàìûø âÿ þéðÿíìèø, éåíè ìÿùñóëäàð ñîðòëàð éàðàòìûøäûð (Ñåâûèíú, ×ÿôÿðè, Àðçó, Çîüàë áóüäà, Ãûçûë áóüäà, Ýöðýÿíÿ-1, Òóðàíèêóì-186, Òóðýèäóì-7). Àðàíäÿíè, Áîëáóüäà, Øÿðã áóüäà ñîðòëàðû äà ìÿùñóëäàð ñîðòëàð êèìè éåòèøäèðèëèð. ×ÿëòèê (àü ÿíáÿðáó, ãûðìûçû ÿíáÿðáó âÿ ñ.), àðïà (Íàõ÷ûâàíäÿíè, àü àðïà, Ïàëëèäóì-596, Øèðâàíäÿíè âÿ ñ. éàðàäûëìûøäûð. Áó ñîðòëàð éàçëûã âÿ ïàéûçëûã áèòêè êèìè äÿìéÿ âÿ ñóâàðûëàí ñàùÿëÿðäÿ áåúÿðèëèð. Äÿíëè-ïàõëàëû áèòêèëÿðäÿí íîõóä, ëîáéà, ìÿðúèìÿê, ëÿðýÿ âÿ ïàõëà çöëàë èëÿ, êîìïëåêñ âèòàìèíëÿðëÿ çÿíýèíäèð. Êþê ñèñòåìëÿðèíäÿêè áàêòåðèéàëàð òîðïàüû

Çåéòóí

àçîòëà òÿìèí åäèð. Áó áèòêèëÿð çöëàëëû äÿí àëìàã ö÷öí áåúÿðèëèð. Áÿçèëÿðè (àúû ïàõëà) éàøûë ýöáðÿ êèìè èøëÿäèëèð. Àçÿðáàéúàíäà éàüëû áèòêèëÿðäÿí ýöíÿáàõàí, çåéòóí, áàäàì, ãîç, ôûíäûã, ÷àéòèêàíû âÿ ñ. áèòêèëÿð áåúÿðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà ìþùêÿì éåì áàçàñû éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿñÿððöôàò-

ëàðäà éåì îòëàðû, øàëüàì, éåìëèê éåðêþêö, éåì ÷óüóíäóðó, òóðíåïñ, êàðòîô (éåìëèê ñîðòëàð), éåðàðìóäó, ãàðüûäàëû, ãàðïûç, êÿëÿì âÿ ýöíÿáàõàíûí éåìëèê ñîðòëàðû áåúÿðèëèð. Éàøûë éåì ö÷öí äÿíëèïàõëàëû âÿ äÿíëè áèòêèëÿð ÿêèëèð. Áèòêè÷èëèéè äàùà ñöðÿòëÿ âÿ ìÿãñÿäéþíëö èíêèøàô åòäèðìÿê, áó ñàùÿíè éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàðëà òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýåíèø òÿøêèëàòè èøëÿð àïàðûëìûøäû.

×àéòèêàíû

Áåëÿ êè, Ýÿíúÿäÿ 1925 èëäÿ Ìÿðêÿçè Òÿúðöáÿ âÿ Ñåëåêñèéà Ñò-ñû, 1929 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Èí-òó, 1933 èëäÿ Òÿðòÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ñåëåêñèéà Ñò-ñû òÿøêèë îëóíäó. 1945 èëäÿ, ÀÅÀ òÿñèñ åäèëäèêäÿí ñîíðà, ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ îíóí äþðä áàçàñû, 1950 èëäÿ ÅÒ ßêèí÷èëèê Èí-òó, 1956 èëäÿ Ýåíåòèêà âÿ Ñåëåêñèéà øþáÿñè ÿñàñûíäà ÀÅÀ-íûí Ýåíåòèêà âÿ Ñåëåêñèéà áþëìÿñè, 1965 èëäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êÿíä Òÿñÿððöôàòû íàçèðëèéè òÿðêèáèíäÿ ÅÒ Òÿðÿâÿç÷èëèê Èí-òó éàðàäûëäû. Àêàä. Ú.ß.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè âÿ áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû èëÿ ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíÿ óéüóí àïàðûëàí êîìïëåêñ åëìè èøëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ òÿúðöáè ñåëåêñèéà ìÿñÿëÿëÿðè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿëë îëóíàðàã ìöõòÿëèô êÿíä òÿñÿððöôàòû áèòêèëÿðèíèí 80äÿí àðòûã ñîðòó éàðàäûëìûø âÿ Ñåëåêñèéà Íàèëèééÿòëÿðèíèí Ñûíàüû âÿ Ìöùàôèçÿñè öçðÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíà òÿãäèì åäèëìèøäèð. Î úöìëÿäÿí ïàéûçëûã áóüäàíûí 15 ñîðòó (Ìóüàí, Øèðâàí-3, Ìèðáÿøèð-50, Ãàðàãûë÷ûã-2, Òÿðòÿð, Øèðàñëàí-23, Áÿðÿêÿòëè-95, Òóðàí, ßëèíúÿ-84 âÿ ñ.), éóìøàã áóüäàíûí 8 ñîðòó (Ïÿðçèâàí-1, Ìèðáÿøèð-128, Òÿðÿããè, Àçÿðè, ßêèí÷è-84, Ãèéìÿòëè 2/17, ßçÿìÿòëè-95, Íóðëó-99), àðïàíûí 4 ñîðòó (Ãàðàáàü-7, Ãàðàáàü21, Ãàðàáàü-22, Úÿëèëàáàä-19), òðèòèêàëåíèí “Ñàìóð”, âÿëÿìèðèí “Àçÿðáàéúàí60”, ÷îâäàðûí “Ìèðáÿøèð-46” ñîðòëàðû, ãàðüûäàëûíûí 3 ñîðòó (éàõøûëàøäûðûëìûø

Çàãàòàëà, Çàãàòàëà-514, Çàãàòàëà-68), íîõóäóí 3 ñîðòó (ÀçÍÈÈÇ-303, ÀçÍÈÈÇ304, Íàèë), ìÿðúèìÿéèí “Àçÿðè”, ëîáéàíûí “ÀçÍÈÈÇ-352” ñîðòëàðû, òöòöíöí 3 ñîðòó (Çàãàòàëà-67, Çàãàòàëà èðèéàðïàãëûñû, Çàãàòàëà-1) ð-íëàøäûðûëìûøäûð. 1977 èëäÿ éàðàäûëìûø Ðåñïóáëèêà Ñîðò Òîõóì÷óëóã Èñòåùñàëàò Áèðëèéè òîõóì÷óëóüóí èõòèñàñëàøäûðûëìàñûíû, îíóí ñÿíàéå òÿìÿëè öçÿðèíäÿ ãóðóëìàñûíû òÿìèí åòìÿêëÿ, ð-íëàøäûðûëìûø éåíè ñîðòëàðû àðòûðìàãëà âÿ èñòåùñàëàòà òÿòáèã åòìÿêëÿ ìÿøüóë èäè. Áóðàäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ñàéÿñèíäÿ äÿíëè áèòêèëÿðèí ñåëåêñèéàñû âÿ òîõóì÷óëóüóíäàêû íþãñàíëàð àðàäàí ãàëäûðûëìûø, ìÿùñóëäàð ñîðòëàð éàðàäûëìûø âÿ ÿêèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò ßêèí÷èëèê Èí-òóíóí áó èøëÿðäÿ ðîëó áþéöêäöð. Ùàçûðäà àêàä. Ú.ß.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éåíè ñîðòëàðûí àëûíìàñû äàâàì åäèð. Áåëÿ èíòåíñèâ ñîðòëàðäàí ùÿð ùåêòàðäàí 40-80 ñ ìÿùñóë àëìàã îëóð. Àçÿðáàéúàíäà òÿðÿâÿç÷èëèéèí èíêèøàôû 19 ÿñðäÿ õàëã ñåëåêñèéàñû èëÿ ñîðòéàðàäàíëàðûí âÿ Ù.Çÿðäàáèíèí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàøëàíûð. 1883 èëäÿ Áàêû–Òèôëèñ äÿìèðéîë õÿòòèíèí ÷ÿêèëìÿñè Àçÿðáàéúàíäà òÿðÿâÿç÷èëèê ñàùÿñèíèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿêàí âåðäè, ÷öíêè äÿìèðéîëó Ýÿíúÿ, Øÿìêèð, Ãàçàõ, Ãóáà, Ëÿíêÿðàí âÿ á. ãÿçàëàðäà áåúÿðèëÿí òÿðÿâÿçëÿðè ãûñà ìöääÿòäÿ Çàãàôãàçèéàíûí 2 ÿí áþéöê øÿùÿðèíèí áàçàðëàðûíà ÷àòäûðìàüà èìêàí âåðèðäè (Ô.Ä.Ëèõîíîñ). Ëàêèí òÿðÿâÿç÷èëèéèí åëìè ÿñàñëàðëà èíêèøàôû ÿñàñÿí 20 ÿñðèí 30úó èëëÿðèíäÿí ñîíðà áàøëàíäû. Áåëÿ êè, 1930–31 òÿäðèñ èëèíäÿ èíäèêè Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Àêàäåìèéàñûíäà èëê Òÿðÿâÿç÷èëèê êàôåäðàñû éàðàäûëäû. 1933 èëäÿ òÿðÿâÿç÷èëèê ìöÿëëèìè Ì.Ïåïèíà “Ìöõòÿñÿð äèððèê÷èëèê” àäëû èëê äÿðñ âÿñàèòèíè ÷àï åòäèðäè. 1934 èëäÿ Ìÿðäÿêàíäà Öìóìèòòèôàã Áèòêè÷èëèê Èí-òóíóí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëû éàðàäûëäû. Áóðàäà ÿñàñÿí òÿðÿâÿç áèòêèëÿðèíèí äöíéà êîëëåêñèéàëàðû þéðÿíèëèðäè. 1964 èëäÿ ÅÒ ßêèí÷èëèê Èí-òóíóí Òÿðÿâÿç-áîñòàí áèòêèëÿðè âÿ Êàðòîô÷óëóã øþáÿñè ðåñïóáëèêàìûçûí ìöõòÿëèô çîíàëàðûíäà òÿúðöáÿëÿð àïàðìàã ìÿãñÿäèëÿ èëê àãðîòåõíèêà ãàéäàëàðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàäû. 1965 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Òÿðÿâÿç÷èëèê Èí-òóíóí áèð ÷îõ øþáÿëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ Ãóñàð÷àé, Ëÿíêÿðàí, Òîâóç çîíàë òÿúðöáÿ ñò-ëàðûíäà òÿðÿâÿç áèòêèëÿðèíèí áåúÿðèëìÿ àãðîòåõíèêàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû, ïîìèäîð, êÿëÿì, ãàðïûç, éåìèø âÿ äèýÿð áèòêèëÿðèí éåíè ñîðòëàðû éàðàäûëäû. Òÿðÿâÿç÷èëèê Èí-òóíóí àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí 80-äÿí ÷îõ òÿðÿâÿç, áîñòàí âÿ 713

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ëÿíêÿðàíäà ÷àé ïëàíòàñèéàñû

Àâàñè ãîéóí úèíñèíèí òþðÿäèúè ãî÷ó

êàðòîô ñîðòëàðû éàðàäûëìûøäûð êè, îíëàðäàí 36-ñû ð-íëàøäûðûëìûø, 10 ñîðò èñÿ Ñåëåêñèéà Íàèëèééÿòëÿðèíèí Ñûíàüû âÿ Ìöùàôèçÿñè öçðÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíäà ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. 30-äàí ÷îõ ñÿìÿðÿëÿøäèðèúè òÿêëèô âÿ èõòèðà ö÷öí ìöÿëëèôëèê øÿùàäÿòíàìÿñè àëûíìûøäûð. Ùÿëÿ 1896 èëäÿ Áàêûíûí éàõûíëûüûíäàêû Ìÿðäÿêàí êÿíäèíäÿ âÿ 1902 èëäÿ Ãóáàäà èõòèñàñëû áàüáàíëàð ùàçûðëàìàã ö÷öí Áàü÷ûëûã ìÿêòÿáëÿðè à÷ûëäû, ãûñàìöääÿòëè êóðñëàð òÿøêèë îëóíäó. 1926 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Óìóìèòòèôàã Òÿòáèãè Áîòàíèêà âÿ Éåíè Áèòêèëÿð Èí-òóíóí Øÿðãè Çàãàôãàçèéà øþáÿñè òÿøêèë åäèëìèø, øþáÿíèí áàçàñûíäà 1944 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò ×îõèëëèê Áèòêèëÿð Èí-òó éàðàäûëìûø âÿ 1956 èëäÿ èñÿ Ðåñïóáëèêà ÊÒÍ Åëìè Òÿäãèãàò Áàü÷ûëûã, Öçöì÷öëöê âÿ Ñóáòðîïèê Áèòêèëÿð Èíòóíà ÷åâðèëìèøäèð. Èí-ò 1964 èëäÿ Áàêûäàí Ãóáàéà êþ÷öðöëìöøäöð. Èí-òóí Ëÿíêÿðàí ×àé ôèëèàëû, Àáøåðîí òÿúðöáÿ ñò.-ñû, 4 äàéàã ìÿíòÿãÿñè (Ýþé÷àé, Çà-

Ãûçûëÿùìÿäè àëìà ñîðòó

ãàòàëà, Îðäóáàä âÿ Ãÿáÿëÿ) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Èíäèéÿäÿê áóðàäà îíëàðëà ìåéâÿ ñîðòëàðû, î úöìëÿäÿí àëìàíûí 8, àðìóäóí 4, ôûíäûüûí 2, íàðûí 7, èííàáûí 3, ÷àéûí 2, çåéòóíóí 1 ñîðòó éàðàäûëìûø âÿ ð-íëàøäûðûëìûøäûð. Åéíè çàìàíäà ùÿìèí ñîðòëàðûí áåúÿðèëìÿ òåõíîëîýèéàëàðû èøëÿíìèø âÿ òþâñèéÿëÿð ùàçûðëàíìûøäûð. Ãÿäèì Ãûçûëÿùìÿäè àëìà ñîðòó èíäèéÿ 714

ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíûí ìåéâÿ èõðàúûíäà ìöùöì éåð òóòóð. Ùåéâàíäàðëûã. Ùÿëÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã èíñàíëàð Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ àò, äÿâÿ, éàüëûãóéðóã ãîéóí, êå÷è âÿ ãóøëàðû ÿùëèëÿøäèðìèø âÿ îíëàðäà éåíè êåéôèééÿò ÿëàìÿòëÿðè, éåíè õàññÿëÿð éàðàäûá ôîðìàëàøäûðìûøëàð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ùåéâàíäàðëûüûí âÿ îíóíëà áàüëû çîîòåõíèéàíûí èíêèøàôû ÿñàñÿí Øÿðã þëêÿëÿðè ùåéâàíäàðëûüû èëÿ ÿëàãÿëè èíêèøàô åòìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Ãàôãàçäà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà àò÷ûëûã éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ 8 ÿñðäÿ ÿðÿá èñòèëàñû çàìàíû ÿðÿáëÿð Àçÿðáàéúàíäàí 60 ìèí áàø àòû ãÿñá åäÿðÿê ßðÿáèñòàíà àïàðìûøëàð. Ðóñèéàäà Û Ïéîòðóí âàõòûíäà Îðëîâ ëþùðÿìè, ñöäëöê ãàðàìàë (Ãûðìûçû Êàðïàò, Áåñòóæåâ ãàðàìàëû) úèíñëÿðè éàðàäûëäû, Ñèììåíòàë, øâèñ úèíñè áàøãà ãàðàìàëëàðëà ÷àðïàçëàøäûðûëäû. Áó úèíñëÿð Ãàôãàçà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíà äà ýÿòèðèëäè. 17-19 ÿñðëÿðäÿ Ðóñèéàäà çÿðèôéóíëó ãîéóí÷óëóã èíêèøàô åäèðäè. Áó äþâðäÿ ÷àð ùþêöìÿòèíèí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ ñöðýöí åòäèéè àäàìëàðûí ýÿòèðäèéè çÿðèôéóíëó ãîéóíëàð ùÿì àéðûëûãäà éåòèøäèðèëìèø, ùÿì äÿ éåðëè ãîéóíëàðëà éàõøûëàøäûðûëìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà çÿðèôéóíëó ãîéóí úèíñëÿðè éàðàäûëìûø, ìÿùñóëäàð éåðëè ãîéóí úèíñëÿðè (ýåíîôîíäó) áÿðïà åäèëìèø, ãîðóíóá ñàõëàíìûø, Àçÿðáàéúàí äàü ìåðèíîñó ãîéóí úèíñè éåòèøäèðèëìèøäèð (àêàä. Ô.ß.Ìÿëèêîâ). Àçÿðáàéúàíûí ãîéóí÷óëóã òÿñÿððöôàòëàðûíäà éåíè òèïëè ëÿçýè ãîéóíëàðû, éöêñÿê ìÿùñóëäàð, ÿñàñÿí ÿêèç áàëà äîüàí Àâàñè ãîéóí úèíñè ÿò, ñöä àëìàã ìÿãñÿäèëÿ àðòûðûëûð. Àçÿðáàéúàíäà 18-19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí òÿáèÿò åëìëÿðèíèí áàøãà ñàùÿëÿðè èëÿ éàíàøû ùåéâàíäàðëûã åëìè äÿ òÿøÿêêöë òàïäû. Áó ïðîñåñäÿ Ùÿñÿí Áÿé Çÿðäàáèíèí (1837–1907) áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Î, éåíè úèíñëÿð éàðàäûëìàñûíäà âÿ àç ìÿùñóëäàð úèíñëÿðèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ñå÷ìÿ âÿ ÷àðïàçëàøäûðìàíûí ÿùÿìèé-

éÿòèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèðäè. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ Àçÿðáàéúàíäà çîîòåõíèéà åëìèíèí èíêèøàôû îíóí àäû èëÿ áàüëûäûð. 20 ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà èðè ñîâõîç-êîëõîç ùåéâàíäàðëûüû èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Äàìàçëûã èøèíÿ äàèð êèòàáëàð éàçûëäû, ùåéâàíäàðëûã ïëàíëû èíêèøàô åòäè, ê.ò. íàèëèééÿòëÿðè ñÿðýèëÿðè ùåéâàíäàðëûüûí êåéôèééÿòëè èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè, çàâîä úèíñëÿðè àðòûðûëäû, Öìóìèòòèôàã Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Åëìëÿðè Àêàäåìèéàñûíûí (ÖÈÊÒÅÀ) òÿøêèëè èëÿ ÿëàãÿäàð åëìè èí-òëàð, òÿúðöáÿ ñòàíñèéàëàðû éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàíäà ùåéâàíäàðëûã ñàùÿñèíäÿ èëê òÿäãèãàò èøëÿðè 1926 èëäÿ Ùåéâàíäàðëûã Òÿúðöáÿ Ñòàíñèéàñûíäà (È.È.Êàëóýèí) àïàðûëìûøäûð. Àëèì Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû ð-íëàðûíäà éàéûëàí âÿ éåòèøäèðèëÿí ìöõòÿëèô ùåéâàíëàð áàðÿäÿ òîïëàäûüû ìÿëóìàòëàðû Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíìóø “Àçÿðáàéúàíäà ùåéâàíäàðëûüûí ìöàñèð âÿçèééÿòèíèí òÿòáèãè” (1929, ðóñ äèëèíäÿ) àäëû äþðäúèëäëèê ÿñÿðèíäÿ ÿêñ åòäèðìèøäèð.

Àâàñè àíà ãîéóíó

Ô.ß.Ìÿëèêîâ (1902-1965) ùåéâàíäàðëûüûí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè èëÿ éàíàøû 1947 èëäÿ Àçÿðáàéúàí äàü ìåðèíîñó ãîéóí úèíñè éåòèøäèðìèøäèð. Ùåéâàíäàðëûã òÿúðöáÿ ñò-íûí áàçàñûíäà 1949 èëäÿ Ùåéâàíäàðëûã Èí-òó (1979 èëäÿí Ô.ß.Ìÿëèêîâ àä. Àç. ÅÒÙÈ) òÿøêèë åäèëäè. 1952 èëäÿ èñÿ ùåéâàíäàðëûã ñàùÿñèíäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíè áó âàùèä ìÿðêÿçäÿ úÿìëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ýÿíúÿ âÿ Õàíêÿíäè ùåéâàíäàðëûã òÿúðöáÿ ñò-ëàðû îíà áèðëÿøäèðèëäè. Òÿúðöáÿ òÿñÿððöôàòëà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí äàü ìåðèíîñó

ðûíäà òÿäãèãàòëàð ìÿãñÿääÿí àñûëû îëàðàã àïàðûëûðäû, éÿíè éåòèøäèðìÿ éþíöìöíäÿ îëàí òÿäãèãàòëàð ìàë-ãàðàíûí èíâåíòàðèçàñèéàñûíäàí, ùåñàáàò èøëÿðèíèí ãàéäàéà ñàëûíìàñûíäàí, ÿúäàäû ìÿëóì îëàí âàëèäåéíëÿðèí ñå÷ìÿ âÿ òàéëàøäûðìà èëÿ áèð-áèðèíÿ òÿùêèìèíäÿí, ñöíè ìàéàëàíìàäàí âÿ çîîòåõíèéàíûí ÿñàñ åëåìåíòè ñàéûëàí áîíèòèðÿ àïàðìàãäàí èáàðÿò èäè. Òåõíîëîæè õàðàêòåðëè òÿäãèãàò èñòåùñàë îëóíàí ìÿùñóëóí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Áóðàäà ùåéâàíëàðûí éåìëÿìÿ âÿ ñàõëàìà øÿðàèòèíèí ìöõòÿëèôëèéè, âåðèëÿí éåìëÿðèí ãèäàëûëûã äÿéÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã éåìèí äÿéÿðèíèí ìÿùñóëëà þäÿíèëìÿñè âÿ ñÿìÿðÿëèëèê äÿðÿúÿñè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð, ôèçèîëîæè òÿúðöáÿëÿðäÿ òÿòáèã îëóíàí ùÿð ùàíñû éåìëÿìÿ òèïèíèí ùåéâàí îðãàíèçìèíäÿ äÿéèøèêëèéÿ óüðàéàðàã ùÿçì îëóíìà äÿðÿúÿñè àðàøäûðûëûð âÿ íÿòèúÿëÿðèí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòè ðèéàçè, ñòàòèñòèê, èãòèñàäè òÿùëèëëÿð èëÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà úàìûøëàðûí òÿñÿððöôàò ÿùÿìèééÿòëè ÿëàìÿòëÿðèíèí, ôèçèîëîýèéàñû-

Ãîíóð Ãàôãàç ãàðàìàëû (1960) âÿ Àü Àçÿðáàéúàí ãóíäóçó úèíñëÿðè äÿ éàðàäûëäû. Ãàðàáàü àò úèíñè òÿêìèëëÿøäèðèëäè, çåáó èëÿ ãàðàìàë ùèáðèäëÿðè òþðÿäèëäè. Øèðâàí ãîéóí úèíñèíèí, Ãàëà âÿ Ãàðàáàü úèíñèíèí Ãàðàäîëàã ãîëóíóí (õÿòòèíèí) éöêñÿê ìÿùñóëäàð ñöðöëÿðè éàðàäûëäû. Äàìàçëûã èøëÿðèíäÿ ùåéâàíëàðûí áîíèòèðÿñè, úèíñëÿðèí ðàéîíëàøäûðûëìàñû òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Àçÿðáàéúàíäà ùåéâàíäàðëûüûí âÿ äàìàçëûã èøèíèí, çîîòåõíèéàíûí èíêèøàôûíäà Ô.ß.Ìÿëèêîâóí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Éåì áèòêèëÿðèíèí, ãàðàäîëàã ãîéóíëàðûíûí úàíëû íöìóíÿâè åêñïîíàòëàðû ÖÊÒÑ-äÿ, ÕÒÍÑ-äÿ äèïëîìëàðà, ïàòåíòëÿðÿ ëàéèã ýþðöëìöøäöð (1958). Ùåéâàíäàðëûüûí ýþñòÿðèëÿí ñàùÿëÿðèíäÿ ÿëäÿ îëóíàí íàèëèééÿòëÿð Ì.Ñàäûõîâóí “Àçÿðáàéúàíäà úàìûø âÿ îíóí ìÿùñóëäàðëûüû” (1936) âÿ “Ãîéóí÷óëóã” (1965), Ô.ß.Ìÿëèêîâóí “Ãîéóí÷óëóã” (1953), À.ß.Àüàáÿéëèíèí “Úàìûø÷ûëûã” (1948, 1959, 1967, Áàêûäà âÿ 1977 Âéåòíàìäà), “Áóéâîëû” (Ì., 1967), “Êÿíä òÿñÿððöôàòû ùåéâàíëàðûíûí éåòèøäèðèëìÿñè” (1975), “Àçÿðáàéúàí úàìûøëàðû” (1980), “Çåáó âÿ îíóí ãàðàìàë èëÿ ùèáðèäëÿøäèðèëìÿñè” (1981), Ç.Ã.Âåðäèéåâèí “Ìàëäàðëûã” 3 úèëääÿ (1965, 1969, 1975) “Çåáó÷óëóã” (1978), Ì.Â.Àáäóëëàéåâèí “Àçÿðáàéúàí ãîéóí÷óëóüó âÿ îíóí èíêèøàô éîëëàðû” (1978) âÿ “Àçÿðáàéúàíûí ÿòëèê-éóíëóã ãîéóíó” (1983), ìöÿëëèô êîëëåêòèâèíèí “Àçÿðáàéúàíäà ìàëäàðëûã” (1994) âÿ ñ. ìîíîãðàôèéàëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïäû. Èí-ò 3 úèëääÿ “Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí èäàðÿ îëóíìàñû”, “Éåìëÿìÿ

èëÿ áàüëû Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Éåì÷èëèê, ×ÿìÿí÷èëèê âÿ Îòëàãëàð Èí-òó éàðàäûëìûø (1969) âÿ îíóí íÿçäèíäÿ Àüñòàôà âÿ Êöðäÿìèð òÿúðöáÿ òÿñÿððöôàòëàðû, Øÿêè âÿ Ýÿäÿáÿé äàéàã ìÿíòÿãÿëÿðè âÿ Àáøåðîí éàðäûì÷û òÿúðöáÿ òÿñÿððöôàòû òÿøêèë åäèëìèøäèð. Èí-ò àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí 2 éîíúà ñîðòó (Àáøåðîí, Àðàí), 1 ÷ÿìÿí éóëàôû (ÀçÍÈÈÊËÈÏ-1), 1 ÷îáàíòîïïóçó ñîðòó (Àç.ÍÈÈÊËÈÏ3), 1 ÿçýÿí (Ãîáóñòàí) ñîðòó éàðàäûëìûø âÿ ð-íëàøäûðûëìûøäûð. Éåì áàçàñû éàðàòìàã ìÿãñÿäè èëÿ òÿñÿððöôàòëàðäà éåì ÷óüóíäóðó, êàðòîô âÿ ýöíÿáàõàíûí éåìëèê ñîðòëàðû âÿ ñ. áåúÿðèëèð. Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Öçöì÷öëöê âÿ Øÿðàá÷ûëûã Èí-òóíóí òÿðêèáèíÿ 1976 èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø Ýÿíúÿ òÿúðöáÿ ñò-ñû, Øàìàõû òÿúðöáÿ ñò-ñû, Úÿëèëàáàä äàéàã ìÿíòÿãÿñè äàõèë åäèëìèøäèð. Èí-òäà 6 éåíè öçöì ñîðòó éàðàäûëìûøäûð. 1958 èëäÿ Ýÿíúÿ ø.-íäÿ Àçÿðáàéúàí Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû éàðàäûëìûø âÿ îíóí òÿðêèáèíäÿ Åëìè Òÿäãèãàò Êÿíä Òÿñÿððöôàòûíûí Èãòèñàäèééàòû âÿ Òÿøêèëè áþëìÿñè òÿñèñ åäèëìèøäèð. 1960 èëäÿ Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Ýÿíúÿäÿí Áàêûéà êþ÷öðöëìöø âÿ 1961 èëäÿ èñÿ ëÿüâ åäèëìèøäèð. Àêàäåìèéàíûí íÿçäèíäÿêè áþëìÿ èñÿ 1962 èëäÿí ÅÒ Èí-òó êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí èí-òóí èãòèñàä÷û àëèìëÿðè ê.ò.-íäà òÿñÿððöôàò÷ûëûüûí èãòèñàäè ìåõàíèçìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíÿ, ê.ò. ìöÿññèñÿëÿðèíèí þçöíöìàëèééÿëÿøäèðìÿ ïðèíñèïè èëÿ èøëÿìÿñèíÿ, èúàðÿ öñóëëàðûíûí òÿòáèãè ãàéäàëàðûíà äàèð åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðìèø âÿ

À.À.Àüàáÿéëèíèí 1977 èëäÿ Âéåòíàìäà Âéåòíàì äèëèíäÿ íÿøð åäèëìèø “Úàìûø÷ûëûã” ìîíîãðàôèéàñû “Ãàôãàç” àäëû Àçÿðáàéúàí úàìûøû

íûí, áèîêèìéàñûíûí, èðñèééÿòèíèí âÿ ñ. áèîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø, úàìûø÷ûëûã éåíè áèð åëì ñàùÿñè êèìè ôîðìàëàøìûøäû. Òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùñóëäàð éàüëû-ñöäëö “Ãàôãàç” àäëû Àçÿðáàéúàí úàìûøû úèíñè éàðàäûëäû (ÖÊÒÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö À.ß.Àüàáÿéëè, 1970). ×îõ ãûñà âàõòäà ðåñïóáëèêàìûçäà

íîðìàëàðûíûí èøëÿíìÿñè áàðÿäÿ íîðìàòèâëÿð” âÿ ñ. ÿñÿðëÿð íÿøð åòäèðìèøäèð. Éåì÷èëèê.Éåì÷èëèéÿ äàèð åëìèòÿäãèãàò èøëÿðè ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ ÅÒ Ïàìáûã÷ûëûã Èí-òóíäà âÿ Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Àêàäåìèéàñûíäà àïàðûëìûøäûð. Áóðàäà éåì áèòêèëÿðèíèí ìöõòÿëèô ñîðòëàðû éàðàäûëìûø âÿ éàéûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà ùåéâàíäàðëûüûí èíêèøàôû

Éåì ÷óüóíäóðó ñîðòëàðû

òþâñèéÿëÿð ùàçûðëàìûøäûð. 1986 èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà «Àðàç» Åëì Èñòåùñàëàò Áèðëèéè éàðàäûëìûøäûð. Áóðàäà Ìóõòàð ðåñïóáëèêàíûí áöòöí ê.ò. ñàùÿëÿðèíÿ äàèð òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð. Ðåñïóáëèêàäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àãðàð 715

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èñëàùàòëàðà óéüóí îëàðàã êÿíä òÿñÿððöôàòû ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíèí èñòåùñàëàòà òÿòáèãèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû, åëìè òÿäãèãàò èí-òëàðûíûí, òÿúðöáÿ-ñûíàã òÿñÿððöôàòëàðûíûí âÿ äàéàã ìÿíòÿãÿëÿðèíèí èøëÿðèíè òÿáèè èãòèñàäè áþëýÿëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà áàçàð èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ óéüóí òÿøêèë åòìÿê âÿ ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðìàã ö÷öí 1999 èëäÿ «Àçÿðáàéúàí Àãðàð Åëì Ìÿðêÿçè» éàðàäûëäû. Áó Ìÿðêÿçèí ñòðóêòóðóíäà 2000 èëäÿ Òÿðòÿð âÿ Áåéëÿãàí, 2001 èëäÿ Ýÿíúÿ, Ãóáà, Ñàëéàí, Êöðäÿìèð âÿ Øÿêè, 2002 èëäÿ èñÿ Ëÿíêÿðàí Ðåýèîíàë Àãðàð Åëì Ìÿðêÿçëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Áàéòàðëûã. Áàéòàðëûã òåðìèíè Àçÿðáàéúàíäà å.ÿ. 3 ÿñðäÿ èøëÿäèëìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ èñÿ “Ðèñàëåéè-áàéòàðèééÿ”, “Ôÿðÿñíàìÿ” âÿ “Ìèçìàð-Äàíåø” àäëû ÿëéàçìàëàðäà Àçÿðáàéúàíäà áàéòàðëûüûí òàðèõèíÿ äàèð ìÿëóìàòëàð âàðäûð. Áó ìÿíáÿëÿð Àçÿðáàéúàíäà áàéòàðëûüûí òàðèõèíèí àò÷ûëûüûí èíêèøàôû èëÿ ñûõ áàüëû îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Áóðàäà àòëàðûí àíàòîìèéàñû, èøÿ ýþðÿ ñå÷èëìÿñè èëÿ áÿðàáÿð, îíëàðûí áÿçè õÿñòÿëèêëÿðè, áó õÿñòÿëèêëÿðèí ñèíèð ñèñòåìè èëÿ ÿëàãÿñè, áîüàçëûã, ìöõòÿëèô äÿðìàí ìàääÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìà òåõíîëîýèéàñû áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðèëèð. ßðÿá ìÿõÿçëÿðèíäÿ èñÿ 7-10 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìàë-ãàðàíû ìöàëèúÿ åäÿí òÿúðöáÿëè áàéòàð, ÿòòàð, íàëáÿíä âÿ ñûíûã÷ûëàðûí îëäóüó äà ýþñòÿðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà áàéòàðëûã 20 ÿñðèí 2030-úó èëëÿðèíäÿ äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëäè, áàéòàðëûã òÿäáèðëÿðè ïëàíëû ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàíäû, åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè ýåíèøëÿíäèðèëäè, òÿùëöêÿëè ùåéâàí õÿñòÿëèêëÿðèíÿ ãàðøû òÿñèðëè äÿðìàíëàð èñòåùñàë îëóíäó. Ðåñïóáëèêàìûçäà áàéòàðëûüûí èíêèøàôûíäà ÅÒ Áàéòàðëûã Èí-òóíóí, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áàéòàðëûã Ïðåïàðàòëàðûíà Åëìè Íÿçàðÿò Èí-òóíóí, Çóðíàáàä (Õàíëàð ð-íó) áèîêîìáèíàòûíûí, Àçÿðáàéúàí Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Àêàäåìèéàñûíûí ðîëó áþéöêäöð. Àçÿðáàéúàíäà áàéòàðëûã ñàùÿñèíäÿ èëê åëìè ìöÿññèñÿ 1901 èëäÿ Ýÿíúÿ ãóáåðíèéàñûíäà, Òàóí ÿëåéùèíÿ Çóðíàáàä ñòàíñèéàñû îëìóøäóð. Äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã ãàðàìàë òåéëåðèîçóíóí òþðÿäèúèñè 1903 èëäÿ Å.×óíêîâñêè âÿ È.Ëóñ òÿðÿôèíäÿí Àáøåðîí ñòàíñèéàñûíäà òàïûëìûøäûð. 1930 èëäÿ áó ñòàíñèéàíûí ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Áàéòàðëûã Èí-òó òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ãàðàìàëûí âÿ õöñóñÿí úàìûøûí ïàñòåðåëëéîçóíà ãàðøû èëê âàêñèí 1946 èëäÿ àêàä. Ì.Ã.Ãÿíèéåâ (1907-1978) òÿðÿôèí716

äÿí ùàçûðëàíìûøäûð. 1963 èëäÿ ß.À.ßííàüûéåâ âÿ Ì.Ã.Ãÿíèéåâ ê.ò. ùåéâàíëàðûíûí ëèñòåðèéîçóíà ãàðøû âàêñèí àëìûøëàð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ ãóøëàðûí ÷è÷ÿê õÿñòÿëèéèíÿ ãàðøû âèðóñ-âàêñèí ùàçûðëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ê.ò ùåéâàíëàðûíûí, ãóøëàðûí âÿ áàëûãëàðûí áàøëûúà ïàðàçèòàð õÿñòÿëèêëÿðèíèí ïðîôèëàêòèêàñûíûí åëìè ÿñàñëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû âÿ òÿòáèãèíÿ ýþðÿ ÀçÅÒÁÈ-íèí ÿìÿêäàøëàðû àêàäåìèêëÿð É.Ù.Ùàúûéåâ, Ì.ß.Ìóñàéåâ, ìöõáèð öçâëÿð Í.Ì.Øèðèíîâ, È.ß.Ñàäûãîâ âÿ á. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð (1990). Èïÿê÷èëèê. Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëè èïÿê÷èëèêëÿ 5 ÿñðäÿí ìÿøüóë îëìàüà áàøëàìûøäûð. Ùÿëÿ 12–13 ÿñðëÿðäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí èïÿéèíèí øþùðÿòè áöòöí äöíéàéà éàéûëìûøäû. 1925 èëäÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàìûçûí Èïÿê÷èëèê öçðÿ èëê åëìè ìöÿññèñÿñè – Èïÿê÷èëèê òÿúðöáÿ ñò-ñû éàðàäûëäû âÿ 1958 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Èïÿê÷èëèê Èí-òóíà ÷åâðèëäè. Áó åëìè ìöÿññèñÿíèí éàðàäûëìàñû âÿ ñîíðàêû ôÿàëèééÿòè Àçÿðáàéúàí èïÿê÷èëèéèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàäû. Áó èí-òäà àïàðûëàí ñåëåêñèéà èøëÿðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ 50-éÿ éàõûí éåíè òóò èïÿêãóðäó úèíñè âÿ òóò ñîðòëàðû éàðàäûëìûøäûð; áó ñîðòëàð è÷ÿðèñèíäÿ òóòóí 4 ñîðòó (Çÿðèôòóò, Õàíëàðòóò, Ýþçÿëòóò, ÀçÍÈÈØ-7), òóò èïÿêãóðäóíóí 15 úèíñè âÿ ñ. ðàéîíëàøäûðûëìûøäûð. Éåíè úèíñëÿðèí âÿ ùèáðèäëÿðèí éöêñÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí ðåàëèçÿ îëóíìàñûíû òÿìèí åäÿí ìöòÿðÿããè àãðîòåõíèêè ãàéäàëàð, éåìëÿìÿ ñàùÿñè, éåì íîðìàñû, ñöíè øàõ íþâëÿðè, áàðàìàíûí èëêèí åìàë ðåæèìè âÿ ñ. òÿðòèá åäèëìèøäèð. Èí-òóí àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí èïÿê÷èëèêäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã èïÿêãóðäó òóòëàðûíûí ïåáðèí ñïîðëàðû èëÿ ñöíè éîëóõäóðóëìàñû öñóëó èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Áàüäàä-2000 ñÿðýèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí èïÿéèíèí ÿëà êåéôèééÿòèíÿ âÿ éöêñÿê åëìè òÿìèíàòûíà ýþðÿ Àç.ÅÒ Èïÿê÷èëèê Èí-òó áåéíÿëõàëã “Áðèëéàíò Óëäóç” ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Àçÿðáàéúàíäà áåúÿðèëÿí ê.ò. áèòêèëÿðèíèí çÿðÿðâåðèúèëÿðèíÿ, õÿñòÿëèêëÿðèíÿ âÿ àëàã îòëàðûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ òÿäáèðëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû, òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ òÿòáèãè ñàùÿñèíäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ 1959 èëäÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ ÅÒ Áèòêè Ìöùàôèçÿñè Èí-òó éàðàäûëäû. Áó äþâðäÿ èí-òäà 120-éÿ éàõûí òÿäáèðëÿð ñèñòåìè ùàçûðëàíìûø, 15 èõòèðàéà ìöÿëëèôëèê øÿùàäÿòíàìÿñè àëûíìûøäûð. Êÿíä òÿññÿðöôàòûíûí ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè âÿ åëåêòðèêëÿøäèðèëìÿñè. 20 ÿñðèí 20úè èëëÿðèíäÿ ê.ò.-íäà òåõíèêàíûí òÿòáèãèíÿ âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàíäû.

ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà ê.ò. ìàøûíãàéûðìà ñÿíàéåñè èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. 1923 èëäÿ èëê òðàêòîð (Ôîðäçîí-Ïóòèëîâåòñ) áóðàõûëäû, 1925 èëäÿí Îäåññàäà êîòàí, 1926 èëäÿ Êðàñíû Àêñàé çàâîäóíäà êóëòèâàòîð, ìöõòÿëèô ýöúÿ ìàëèê äèçåë ìöùÿððèêëÿðè êöòëÿâè ñóðÿòäÿ èñòåùñàë åäèëäè. Ðóñèéàäà èñòåùñàë åäèëÿí òðàêòîðëàðûí ðåñïóáëèêàéà ýÿòèðèëìÿñè èëÿ ê.ò.-íèí êöòëÿâè ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñèíèí ÿñàñû ãîéóëäó. Áàêûäà ìåõàíèêè òÿìèð çàâîäóíäà òðàêòîð ùèññÿëÿðè ùàçûðëàíìàñûíà áàøëàíäû. Ðåñïóáëèêàäà òàõûë èñòåùñàëûíäà ÿëè èëÿ ýþðöëÿí áöòöí èøëÿð ìåõàíèêëÿøäèðèëäè. Ùÿð éûüûì ìþâñöìöíäÿ ñàùÿëÿðäÿ 4000äÿê êîìáàéí èøëÿéèðäè. Ê.ò.-íûí ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ 1958 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Êÿíä Òÿñÿððöôàòûíûí Ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè âÿ Åëåêòðèêëÿøäèðèëìÿñè Èí-òó (ÀçÅÒÊÒÌÅÈ) éàðàäûëìûø, 1997 èëäÿ “Àãðîìåõàíèêà” Åëìè-Èñòåùñàëàò Ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèø, 1999 èëäÿí èñÿ Åëìè Òÿäãèãàò “Àãðîìåõàíèêà” Èí-òó àäëàíäûðûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàíûí äàüëûã âÿ äöçÿíëèê ð-íëàðûíäà òàðëà÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûüûí ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè, åëåêòðèêëÿøäèðèëìÿñè âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ äÿ èíòóí õöñóñè õèäìÿòè îëìóøäóð. Èí-òäà 70 àääà éåíè ìàøûí âÿ ãóðüó, 5 éåíè òåõíîëîýèéà âÿ ìàøûíëàð êîìïëåêñè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. 28 éåíè êîíñòðóêñèéàëû ê.ò. ìàøûíû ÑÑÐÈ-íèí ìàøûíëàð ñèñòåìèíÿ äàõèë åäèëìèø, îíëàðäàí 8-è ÑÑÐÈ-íèí ìàøûíãàéûðìà çàâîäëàðûíäà ñåðèéà øÿêëèíäÿ áóðàõûëìûøäûð. Ùÿìèí êîíñòðóêñèéàëàð 7 áåéíÿëõàëã ñÿðýèäÿ 3 ãûçûë, 7 ýöìöø âÿ 7 áöðöíú ìåäàë àëìûøäûð. Ùàçûðäà èí-òóí êþìÿéè èëÿ ÿêèí ñàùÿëÿðèíäÿ éöêñÿê òåõíèêè-èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðè îëàí “Êëàññ” (Àëìàíèéà), “Ñàìïî” (Éàïîíèéà), “Äîìèíàòîð” (Ùîëëàíäèéà) ôèðìàëàðûíûí êîìáàéíëàðû äà èøëÿäèëèð âÿ òàõûëû èòêèñèç éûüûð. Òàõûë÷ûëûãäà èøëÿð 100% ìåõàíèêëÿøäèðèëìèøäèð. 1970–80 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ïàìáûã÷ûëûã òÿñÿðöôàòëàðû éåíè ìàøûíëàðûí òÿòáèãè ñàéÿñèíäÿ 70–75% ìåõàíèêëÿøäèðèëìèøäè. 70-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê ïàìáûã ÿë èëÿ éûüûëûðäû âÿ áó ÿìÿëèééàòûí âàõòûíäà éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí êöòëÿíè èø÷è ãöââÿñè úÿëá îëóíóðäó. 80-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà ìÿùñóëóí 55–60%-è ìåõàíèêè öñóëëà òîïëàíäû. Àçÿðáàéúàíäà èëê ÈÅÑ-è (550 êâò ýöúöíäÿ) 1897 èëäÿ Áàêûäà òèêèëìèøäèð. Ñîíðàëàð ßëè-Áàéðàìëû ÄÐÅÑ-è, Øèìàë ÄÐÅÑ-è (Áàêû), Ìèíýÿ÷åâèð, Âàðâàðà, Øÿìêèð, Éåíèêÿíä âÿ ñ. ÑÅÑ-ëÿð òèêèëìèø âÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ðåñïóáëèêà ðÿùáÿðëèéè 1969–82 èëëÿðäÿ ÿêèí÷èëèéèí ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè èëÿ éàíàøû ùåéâàíäàðëûüûí äà àüûð çÿùìÿò òÿëÿá åäÿí ñàùÿëÿðèíèí êîìïëåêñ ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè, åëåêòèðèêëÿøäèðèëìÿñè âÿ àâòîìàòëàøäûðûëìàñû èøëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ ùåéâàíäàðëûã êîìïëåêñëÿðè, ãóø÷óëóã ôàáðèêëÿðè, éåì ñîâõîçëàðû éàðàäûëäû âÿ èñòåùñàëàò ïðîñåñëÿðè ìåõàíèêëÿøäèðèëäè, åëåêòèðèêëÿøäèðèëäè âÿ àâòîìàòëàøäûðûëäû. Àçÿðáàéúàíäà éåíè ê.ò. ìàøûíëàðûíûí èñòåùñàëûíà âÿ òÿìèðèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðèëäè. Øÿìêèð ð-íóíóí Çÿéÿì ãÿñÿáÿñèíäÿ èëê ê.ò. ìàøûíãàéûðìà çàâîäó òèêèëäè. Áóðàäà êàðòîôáîøàëäàí âÿ éöêëÿéÿí òðàíñïîðòéîðëàð ñèñòåìè, ñîüàí÷ûõàðàí ìàøûí, ê.ò. ìàøûíëàðû ö÷öí åùòèéàò ùèññÿëÿðè ùàçûðëàìàüà áàøëàíäû. Ìèíýÿ÷åâèð éîë ìàøûíëàðû çàâîäó, Áàêûäàêû ìåõàíèêè òÿìèð çàâîäëàðû äà áó èøëÿ ìÿøüóë îëìàüà áàøëàäû. Ðåñïóáëèêàäà èëê ÌÒÑ 1930 èëäÿ Áÿðäÿ âÿ Ýîðàíáîé ðàéîíëàðûíäà éàðàäûëäû. ÌÒÑ-ëÿð 1958 èëäÿ Òÿìèð Òåõíèêè Ñòàíñèéàëàð êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû. Àçÿðáàéúàíà äàõèë îëàí ê.ò. òåõíèêàñû 1991 èëäÿ àçàëäû âÿ 1994 èëäÿí èñÿ òàìàìèëÿ äàéàíäûðûëäû. Ê.ò.-íäà àïàðûëàí èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ êîëõîç, ñîâõîç âÿ ñ. ëÿüâ åäèëäè, áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí éåíè òÿñÿððöôàòëàð éàðàíäû. Ê.ò. òåõíèêàëàðû äà ÿìëàê ïàéû êèìè ôåðìåðëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëäö. 2003 èëäÿ áèð ÷îõ ê.ò. òåõíèêàñû þçÿëëÿøäèðèëäè. Ëàêèí òåõíèêàíûí âÿçèééÿòè ýþñòÿðèð êè, 15 èëäÿí ÷îõ èñòèñìàð îëóíäóüóíà ýþðÿ îíëàðûí éàðàðñûç ùàëà äöøìÿê åùòèìàëû âàðäûð. Ê.ò.-íè éåíè òåõíèêà èëÿ òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàíëà Éàïîíèéà àðàñûíäà Íîòëàð ìöáàäèëÿñè ùåñàáûíà 1998 èëäÿí 786 àääà ê.ò. ìàøûíû èúàðÿéÿ âåðèëìèøäèð. 2004-08 èëëÿðäÿ Ðåñïóáëèêà ïðåçèäåíòè È.Ù.ßëèéåâ «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàô»ûí Äþâëÿò Ïðîãðàìûíäà ùÿð áèð èãòèñàäè ð-íäà «Àãðîòåõñåðâèñ» ìÿðêÿçè éàðàäûëìàñû ìÿñÿëÿñèíè ãàðøûéà ãîéäó. 2004 èëèí îêòéàáðûíäà «Àãðàð áþëìÿäÿ ëèçèíýèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿëàâÿ òÿäáèðëÿð ùàããûíäà»êû ñÿðÿíúàìäà «Àãðîëèçèíã» À÷ûã Ñÿùìäàð Úÿìèééÿòèíèí éàðàäûëìàñû âÿ ê.ò. òåõíèêàñûíûí èúàðÿéÿ âåðèëìÿñè âÿ ñàòûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð âåðäè. Ì.Ð.Áàáàéåâ, Ì.Ã.Áàëàêèøèéåâ, Ñ.Ï.Áåùáóäîâà, ×.ß.ßùìÿäîâ, Ê.Ù.Ôÿòÿëèéåâ, À.Ï.Ýÿðàéçàäÿ, À.Ú.Ùÿøèìîâ, Ã.Ø.Ìÿììÿäîâ, Ç.Ð.Ìþâñöìîâ, ß.Ú.Ìóñàéåâ, Ò.ß.Îñìàíîâ, Ë.Ñàäûõîâà, Í.ß.Ñÿôÿðîâ

717

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

718

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Úîüðàôèéà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí úîüðàôèéàñû ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòëàðà åðàìûçäàí ÿââÿëêè ÿñðëÿðÿ àèä ìÿíáÿëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ñòðàáîíóí (å.ÿ. 64/63 – á.å. 23/24) “Úîüðàôèéà” ÿñÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îëìóø äþâëÿòëÿðèí úîüðàôè ìþâãåéè, ñÿðùÿäëÿðè, ÿùàëèñè âÿ ñ. ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí úîüðàôèéàøöíàñû ßáäöððÿøèä Áàêóâè (òÿãð. 14 ÿñðèí èêèíúè éàðûñû, 15 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñû) ãîíøó þëêÿëÿðëÿ éàíàøû Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà øÿùÿðëÿðè ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðìÿêëÿ îíëàðäàí áÿçèëÿðèíèí òÿáèè øÿðàèòèíè òÿñâèð åòìèøäèð. Úîüðàôèéàøöíàñ-ñÿééàù Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíè (1780–1837) Àçÿðáàéúàíûí úîüðàôèéàñû, áèð ñûðà úîüðàôè àäëàðûí ìÿíøÿéè, åòíîãðàôèéàñû âÿ ñ. ùàããûíäà äÿéÿðëè ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè ñöðìöøäöð. Úîüðàôèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà âÿ áó ñàùÿäÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí éåòèøäèðèëìÿñèíäÿ Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáè (1842–1907), Ãàôóð Ðÿøàä (1884– 1943), Ìÿììÿäùÿñÿí Áàùàðëû (1896– 1943) âÿ á. ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. 20 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà ðóñ-ñîâåò àëèìëÿðèíäÿí òîðïàãøöíàñ Ñ.À.Çàõàðîâ, çîîëîã Ã.É.Âåðåøøàýèí, áîòàíèê À.À.Ãðîññùåéì, èãëèìøöíàñëàð È.Â.Ôèãóðîâñêè âÿ á. åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøëàð âÿ ðåñï.-íûí òÿáèÿòèíèí âÿ òÿáèè åùòèéàòëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ, îíóí ÿðàçèñèíèí ôèçèêè-úîüðàôè ðàéîíëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ ìöùöì óüóðëàð ÿëäÿ åòìèøëÿð. 1937 èëäÿ ÑÑÐÈ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëû òÿðêèáèíäÿ Úîüðàôèéà áþëìÿñèíèí, 1945 èëäÿ èñÿ ùÿìèí ôèëèàë âÿ áþëìÿíèí ÿñàñûíäà ìöâàôèã îëàðàã Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí âÿ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíóí éàðàäûëìàñû, ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ èíäèêè ÁÄÓ-äà âÿ ÀÄÏÓ-äà Úîüðàôèéà ôàêóëòÿëÿðèíèí òÿøêèëè, Àçÿðáàéúàí Úîüðàôèéà Úÿìèééÿòèíèí òÿñèñ åäèëìÿñè úîüðàôèéà åëìèíèí èíêèøàôûíà ýåíèø èìêàíëàð éàðàòäû. Áó ñàùÿäÿ Àçÿðáàéúàí úîüðàôèéà ìÿêòÿáèíèí éàðàäûúûëàðûíûí (Ù.ß.ßëèéåâ, Á.ß.Áóäàãîâ, ß.Ì.Øûõëèíñêè, Ã.Ýöë) âÿ ùÿìèí ìÿêòÿáèí áèð ñûðà ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí (ß.Ìÿäÿòçàäÿ, Ñ.Ðöñòÿìîâ, Í.Ø.Øèðèíîâ, Á.Íÿçèðîâà, ß.Â.Ìÿììÿäîâ, Ì.À.Ìöñåéèáîâ, ß.Ùàúûçàäÿ âÿ á.) õöñóñè õèäìÿòè îëìóøäóð. Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ úîüðàôèéà åëìè ñàùÿñèíäÿ áöòþâëöêäÿ âÿ îíóí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè öçðÿ ìöùöì óüóðëàð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Á.ß.Áóäàãîâ

Ëàíäøàôòøöíàñëûã. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà úîüðàôèéà åëìèíèí ÿí éåíè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí îëàí ëàíäøàôòøöíàñëûüûí ñöðÿòëè èíêèøàôû 1965 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíäà àêàä. Á.ß.Áóäàãîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ‘’Ëàíäøàôòøöíàñëûã’’ øþáÿñèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó ñàùÿäÿ èíäèêè ÁÄÓ-íóí ‘’Ôèçèêè úîüðàôèéà’’ êàôåäðàñûíûí ÿìÿêäàøëàðûíûí äà (Ì.À.Ìöñåéèáîâ, Ì.À.Ñöëåéìàíîâ âÿ á) ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ ìöàñèð ëàíäøàôòëàðûí ôîðìàëàøìàñûíäà âÿ äèíàìèêàñûíäà àïàðûúû ðîë îéíàéàí éåíè òåêòîíèê (íåîòåêòîíèê) ùÿðÿêÿòëÿðèí áó ïðîñåñëÿðÿ òÿñèðèíèí ÿñàñ ãàíóíàóéüóíëóãëàðû àøêàð îëóíìóø âÿ îíëàðûí ìÿêàí âÿ çàìàí äàõèëèíäÿ äèôåðåíñèàñèéàñûíûí õàðàêòåðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð (Áóäàãîâ, Ìèêàéûëîâ, 1977, 1985 âÿ ñ.). Òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðìèøäèð êè, íåîòåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðèí ãàëõìà çîíàëàðûíäà êÿñêèí äèôåðåíñèàë ñÿúèééÿ äàøûìàñû ëàíäøàôò ãóðøàãëàðûíûí ñÿðùÿäëÿðèíèí äèíàìèêàñûíû, ëàíäøàôòëàðûí çîíàë âÿ äàõèëè ñòðóêòóðóíóí ìöðÿêêÿáëÿøìÿñèíè âÿ èíêèøàôûíûí èñòèãàìÿòèíè ìöÿééÿí åäèð. Áóíóíëà éàíàøû öìóìãàôãàç (óçóíóíà) âÿ ÿêñãàôãàç (êþíäÿëÿí) èñòèãàìÿòëè ìîðôîòåêòîíèê ïèëëÿëÿðëÿ ëàíäøàôò òèïëÿðèíèí âÿ éàðûìòèïëÿðèíèí ÿëàãÿñè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó ÿñàñäà òÿðòèá îëóíìóø ïàëåîëàíäøàôò âÿ ïàëåîúîüðàôè õÿðèòÿëÿð Úÿíóá-Øÿðãè Ãàôãàçäà ëàíäøàôòëàðûí ìöõòÿëèô ýåîëîæè äþâðëÿð ÿðçèíäÿ èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû âÿ ýÿëÿúÿêäÿ îíëàðûí èíêèøàô òÿìàéöëöíö àøêàð åòìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. Ðåñï.-äà ëàíäøàôòøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ ãàçàíûëìûø ÿí áþéöê íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ ðåëéåôëÿ ëàíäøàôòëàðûí èíêèøàôû àðàñûíäà ÿëàãÿíèí òÿäãèãèäèð. Ìöÿééÿí îëóíìóøäóð êè, åéíè áèð ëàíäøàôò ýóðøàüû äàõèëèíäÿ ëàíäøàôòûí öôöãè ñòðóêòóðó ðåëéåôèí ìîðôîýåíåòèê õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ïîçóëóð âÿ ìöðÿêêÿáëÿøèð. Ëàíäøàôòäàõèëè äèôåðåíñèàñèéà, íþâäàõèëè òÿêðàðëàíìà òåçëèéè âÿ ëàíäøàôò ãóðøàãëàðûíûí ñòðóêòóðó ðåëéåôèí ëèòîñòðóêòóð ÿñàñû, îíóí ïàð÷àëàíìà äÿðÿúÿñè âÿ éàìàúëàðûí åêñïîçèñèéàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿ èñÿ ëàíäøàôòûí ñòðóêòóð äèôåðåíñèàñèéàñûíû ðåëéåôèí ñÿòù ãóðóëóøó èëÿ éàíàøû ÿñàñÿí ãðóíò ñóëàðûíûí ñÿâèééÿñè íèçàìëàéûð. Àøêàð åäèëìèøäèð êè, áóðàäà éàëíûç ìàêðîðåëéåô ôîðìàëàðû äåéèë, åéíè çàìàíäà ìåçî âÿ ìèêðîðåëéåô ôîðìàëàðû (ýÿòèðìÿ êîíóñëàðû, êîíóñëàðàðàñû ÷þêÿêëèêëÿð, éàòàãáîéó òè-

ðÿëÿð, òèðÿëÿðàðàñû ÷þêÿêëèêëÿð, áàñäûðûëìûø ãàëõìàëàð âÿ ñ.) äà ìöùöì ðîë îéíàéûð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ëàíäøàôòûí ìîðôîëîæè äèôåðåíñèàñèéàñûíäà ðîëó þéðÿíèëìèø âÿ îíëàðûí éàéûëäûüû ÿðàçèëÿðèí ëàíäøàôòëàðûíûí òÿñíèôàòû âåðèëìèøäèð. Ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, àðèä èãëèì øÿðàèòèíäÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòè øîðàí ëàíäøàôò êîìïëåêñëÿðèíèí èíêèøàôûíû ñöðÿòëÿíäèðèð. Ëàíäøàôòøöíàñëûüûí ÿí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí ëàíäøàôòëàðûí ýåîôèçèêàñû âÿ ýåîêèìéàñû èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ ìöùöì íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Úÿíóá-Øÿðãè Ãàôãàçäà èñòèëèê âÿ ðöòóáÿòèí ÿðàçè öçðÿ ïàéëàíìàñû õöñóñèééÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã áóðàäà éàðàíàí ëàíäøàôò ãóðøàãëàðûíûí ÿñàñ ãàíóíàóéüóíëóãëàðû êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøäèð. ßðàçèíèí ýåîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè àðàøäûðûëìàãëà Àçÿðáàéúàíûí ëàíäøàôò-ýåîêèìéÿâè õÿðèòÿñè òÿðòèá îëóíìóøäóð (Á.Áóäàãîâ âÿ á., 2002). Äàüëûã ÿðàçèëÿðèí ëàíäøàôòëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà òÿáèè-àíòðîïîýåí ïðîñåñëÿðèí ðîëó, îíëàðûí òÿáèè-äàüûäûúû ùàäèñÿëÿðèí òåçëèéèíèí àðòìàñûíà òÿñèðè ëàíäøàôòåêîëîæè úÿùÿòäÿí òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Êîñìèê øÿêèëëÿðèí äåøèôðëÿíìÿñè öñóëó ÿñàñûíäà þëêÿíèí àéðû-àéðû ÿðàçèëÿðèíèí ëàíäøàôò-åêîëîæè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ùÿéàòà êå÷èðèëìèø âÿ ïðîãíîç èñòèãàìÿòëè íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ îëóíìóøäóð. Áó úÿùÿòäÿí ñÿùðàëàøìà ïðîáëåìè èëÿ áàüëû òÿäãèãàòëàð äàùà ñÿìÿðÿëè îëìóøäóð. Íÿòèúÿäÿ áó ïðîñåñèí ìöàñèð èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèëÿ éàíàøû îíóí éàõûí 15–20 èë ÿðçèíäÿ èíêèøàôûíû ÿêñ åòäèðÿí ïðîãíîç èøëÿíèá-ùàçûðëàíìûøäûð (Áóäàãîâ âÿ á., 2002, 2003). Á.ß.Áóäàãîâ, Ñ.É.Ãóëèéåâà

Ïàëåîúîüðàôèéà. Ïàëåîúîüðàôèéà ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàð 1961 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíäà Ð.Ù.Ñóëòàíîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Ïàëåîúîüðàôèéà øþáÿñèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ïëàíëû âÿ ìÿãñÿäéþíëö øÿêèëäÿ àïàðûëìàüà áàøëàíìûø, âÿ áó úîüðàôèéàíûí ùÿìèí åëìè èñòèãàìÿòèíèí èíêèøàôûíà ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàíìûøäûð. Ïàëåîúîüðàôè òÿäãèãàòëàðûí èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñ èñòèãàìÿòè Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðèíäÿ Ïëåéñòîñåí ÷þêöíòöëÿðèíèí éàéûëìàñûíà, îíëàðûí ñòðàòèãðàôèê áþëýöñöíÿ, ÷þêöíòöëÿðèí òîïëàíìà øÿðàèòèíÿ äàèð çÿíýèí ìàòåðèàëëàð òîïëàíìûø âÿ ùÿìèí äþâðöí ïàëåîúîüðàôè øÿðàèòè áÿðïà îëóíìóøäóð. 719

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Êå÷ÿí ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ß.Â.Ìÿììÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ïàëåîúîüðàôèéàíûí ÿíÿíÿâè öñóëëàðû (ýåîìîðôîëîæè, ýåîëîæè, àðõåîëîæè) èëÿ éàíàøû, ÿí éåíè öñóëëàðäàí (ïàëèíîëîæè, ïàëåîìàãíèò, òðåê) èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ ïàëåîúîüðàôèéà åëìè äàùà äÿãèã ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà èíêèøàô åòäèðèëäè. Òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äÿíèç âÿ êîíòèíåíòàë ìÿíøÿëè Äþðäöíúö äþâð ÷þêöíòöëÿðèíèí éåíè, äàùà äÿãèãëÿøäèðèëìèø ñòðàòèãðàôèê øêàëàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Ùÿìèí øêàëà Øÿðãè Àâðîïà, Ãàðà äÿíèç âÿ Ðóñ äöçÿíëèéèíèí áóçëàã ÷þêöíòöëÿðèíèí ñòðàòèãðàôèê áþëýöëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿðÿê, âàùèä ñõåì ùàçûðëàíìûøäûð. Äþðäöíúö äþâðöí àéðû-àéðû õðîíîëîæè êÿñèìëÿðè öçðÿ Àçÿðáàéúàíûí èëê ïàëåîúîüðàôè, ïàëåîèãëèì âÿ ïàëåîëàíäøàôò õÿðèòÿëÿðè òÿðòèá îëóíìóø, òîïëàíìûø çÿíýèí ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà Ù.ß.ßëèéåâ, ß.Â.Ìÿììÿäîâ, Í.Ø.Øèðèíîâ, Ñ.ß.ßëèçàäÿ âÿ ß.ß.Áàéðàìîâ òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí 1:500 000 ìèãéàñëû Äþðäöíúö äþâð ÷þêöíòöëÿðèíèí õÿðèòÿñè âÿ ùÿìèí ÷þêöíòöëÿðèí ýåîëîýèéàñûíà àèä ìîíîãðàôèéà íÿøð åäèëìèøäèð. Äþðäöíúö äþâðöí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿêè ÿí ìöùöì óüóðëàðûíäàí áèðè Õÿçÿð äÿíèçèíèí áó äþâðäÿêè èíêèøàô òàðèõèíèí áÿðïàñûäûð. Òÿäãèãàò íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, ñîí 750–700 ìèí èë ÿðçèíäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñÿâèééÿñè 5 äÿôÿ àøàüû äöøìöø âÿ 5 äÿôÿ ãàëõìûøäûð. Ñöáóò îëóíìóøäóð êè, ñÿâèééÿíèí áåëÿ òÿðÿääöäö ïëàíåòèí ãëîáàë èãëèì äÿéèøìÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ãëîáàë ñîéóãëàøìà (áóçëàøìà) ìöääÿòëÿðèíäÿ Õÿçÿðèí ñÿâèééÿñè àøàüû äöøìöø (ðåãðåññèéà) âÿ ÿêñèíÿ, áóçëàãàðàñû èñòèëÿøìÿ çàìàíû èñÿ ñÿâèééÿ ãàëõìûøäûð (òðàíñãðåññèéà). Ïàëåîúîüðàôèéà ñàùÿñèíäÿêè ÿí áþéöê íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ þéðÿíèëìÿñèíèí ÿñàñû Á.ß.Áóäàãîâ (1905) òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø Øÿðãè Ãàôãàçûí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí äàüëûã ÿðàçèëÿðèíèí Äþðäöíúö äþâð áóçëàøìàëàðûíûí áÿðïàñûäûð. Ïàëèíîëîæè òÿäãèãàò öñóëóíóí òÿòáèãè èëÿ éàíàøû àïàðûëìûø êîìïëåêñ òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ùÿìèí äþâðöí áóçëàøìàëàðû âÿ îíëàðûí ñòðàòèãðàôèê âÿçèééÿòè äÿãèãëÿøäèðèëìèø, Øÿðãè Ãàôãàçûí äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ äþðä ìöñòÿãèë áóçëàøìàíûí (Òöðêÿí ÿñðè, Áàêû ÿñðèíèí èêèíúè éàðûñû, Àøàüû Õÿçÿðèí ñîíó âÿ Õâàëûí ÿñðèíèí ÿââÿëè) áàø âåðìÿñè âÿ ùÿð áèð íþâáÿòè áóçëàøìàíûí þçöíäÿí ÿââÿëêèíÿ íèñáÿòÿí àç ñàùÿ òóòìàñû âÿ ãûñà ìöääÿòëè îëìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áóçëàøìà çàìàíû þëêÿìèçèí äàüëûã 720

ÿðàçèëÿðèíäÿ ìåøÿ þðòöéöíöí éóõàðû ñÿðùÿäè 1000–1200 ì àøàüû åíìèø, àë÷àã âÿ îðòà äàüëûãäà ñîéóã èãëèì øÿðàèòèíÿ äàâàìëû áèòêè íþâëÿðè (òîçàüàúû, úûðòäàí òîçàüàúû, ãöòá ñîéöäö âÿ ñ.) öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð. Ïàëåîúîüðàôèéà ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðäà ïàëåîèãëèìèí áÿðïàñû ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè ÿíÿíÿâè öñóëëàðëà éàíàøû ôàóíà (õöñóñèëÿ îíóðüàëû ôàóíà) âÿ ôëîðàíûí (éàðïàã âÿ ñïîð-òîçúóãëàð) òÿùëèëè ÿñàñûíäà éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, Äþðäöíúö äþâðäÿ ãëîáàë èãëèì Àáøåðîí ÿñðèíäÿ Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà ìþâúóä îëìóø ùÿìèøÿéàøûë âÿ Ö÷öíúö äþâð áèòêèëÿðè, ùàáåëÿ ñàâàííà ùåéâàíëàðû (úÿíóá ôèëëÿðè, êÿðýÿäàí, äÿâÿãóøó âÿ ñ.) äÿéèøèëìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ òàìàìèëÿ ìÿùâ îëìóø âÿ ùÿìèí äþâðöí ÿââÿëèíäÿí åòèáàðÿí ìöàñèð ùåéâàíëàð àëÿìèíèí âÿ áèòêè þðòöéöíöí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. Ïàëåîúîüðàôè òÿäãèãàòëàð ñûðàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì èíñàí äöøÿðýÿëÿðèíèí, õöñóñèëÿ äöíéàíûí ÿí ãÿäèì äöøÿðýÿëÿðèíäÿí îëàí Àçûõ ìàüàðàñûíûí þéðÿíèëìÿñè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, Àçûõàíòðîïóí ìàüàðàäà ìÿñêóíëàøìàñû 1,2 ìëí. èë áóíäàí ÿââÿë áàø âåðìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû ìÿëóì îëìóøäóð êè, èíñàí Äþðäóíúó äþâð áóçëàøìàñûíäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë (Åîïëåéñòîñåíäÿ) ìåéäàíà ýÿëìèø âÿ à÷ûã äöøÿðýÿëÿðäÿ éàøàìûø, ñîíðàëàð èñÿ ñîéóãäàí âÿ òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðäÿí ìöùàôèçÿ ìÿãñÿäè èëÿ ìàüàðàëàðäà ñûüûíàúàã òàïìûøëàð. Òÿäãèãàòëàð Øÿðãè Ãàôãàçûûí èëê èíñàíûí ìåéäàíà ýÿëäèéè ìÿðêÿçëÿðäÿí áèðè îëäóüóíó âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, ñîí èëëÿðÿ ãÿäÿð ùþêì ñöðìöø Ìîíîñåíòðèçì íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàññûçëûüûíû ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð. Úÿíóáè Ãàôãàçäà Ïëèîñåí äþâðöíöí ðàäèîìåòðèê øêàëàñûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû ùÿìèí äþâðäÿ áàø âåðìèø òÿáèè ïðîñåñëÿðèí âÿ ùàäèñÿëÿðèí ãëîáàë êîððåëéàñèéàñûíäà âÿ åëÿúÿ äÿ éåðèí èíêèøàôûíûí öìóìè ãàíóíëàðûíûí àéäûíëàøäûðûëìàñûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áåéíÿëõàëã åêñïåðòëÿðèí ðÿéèíÿ ýþðÿ 21 ÿñðèí îðòàëàðûíäà àòì. êàðáîí ãàçûíûí ìèãäàðû èêè äÿôÿ àðòàúàãäûð êè, áó äà Éåð êöðÿñèíèí îðòà ãëîáàë òåìï-ðóíóí 3–4îÚ àðòìàñûíà ñÿáÿá îëàúàãäûð. Ýþçëÿíèëÿí âÿçèééÿò Ïëèîñåí äþâðöíöí èãëèì îïòèìóíó çàìàíû áàø âåðäèéèíäÿí Àçÿðáàéúàí ïàëåîúîüðàôèéà÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí ùÿìèí äþâðäÿ þëêÿìèçèí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îëìóø òÿáèè øÿðàèò áÿðïà åäèëìèø âÿ èëêèí íÿòèúÿëÿðÿ ýþðÿ äàüÿòÿéè âÿ

äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðäÿ òåìï-ðóí 3–4îÚ àðòàúàüû, éàüûíòûëàðûí ìèãäàðûíûí ÷îõàëàúàüû, Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñÿâèééÿñèíèí õåéëè (1,5–2 ì) ãàëõàúàüû ïðîãíîçëàøäûðûëûð. Ïàëåîúîüðàôèéà ñàùÿñèíäÿ ÿñàñ íàèëèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ 1992 èëäÿ Ëîíäîíäà èêèúèëäëèê «Àâðàñèéà Øëåéôëÿðè Ìåçîçîéäà âÿ Êàéíîçîéäà» àäëû ïàëåîúîüðàôè õÿðèòÿëÿð àòëàñûíûí íÿøð åäèëìÿñèäèð. Áó àòëàñäàêû 129 õÿðèòÿäÿí 19-ó Õÿçÿð äÿíèçèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð âÿ îíëàð Àçÿðáàéúàí ïàëåîúîüðàôèéà÷ûëàðû (ß.Â.Ìÿììÿäîâ, Á.Ú.ßëÿñýÿðîâ) òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóøäóð. Ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí Äþðäöíúö äþâðöí àéðû-àéðû ýåîõðîíîëîæè êÿñèìëÿðè öçðÿ ðåëéåôè, èãëèì øÿðàèòè, ùåéâàíëàð àëÿìè, áèòêè þðòöéö, èíñàíûí ïàëåîåêîëîýèéàñû, Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñÿâèééÿ òÿðÿääöäëÿðè, Ãàôãàçûí äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ áàø âåðìèø áóçëàøìàëàð ÿòðàôëû òÿùëèë åäèëìèø (2002) âÿ Ïëåéñòîñåíäÿ ìþâúóä îëìóø òÿáèè øÿðàèòè ÿêñ åòäèðÿí êîìïëåêñ ïàëåîúîüðàôè àòëàñ òÿðòèá îëóíìóøäóð (2003). Áóíóíëà éàíàøû ïàëåîúîüðàôèéà øþáÿñèíèí ÿìÿêäàøëàðû ñîí âàõòëàð áèð ñûðà õàðèúè þëêÿ (Ôðàíñà, ÀÁØ, Òöðêèéÿ âÿ ñ.) àëèìëÿðè èëÿ ïàëåîúîüðàôèéàíûí ÿí âàúèá ïðîáëåìëÿðè öçðÿ áèðýÿ òÿäãèãàòëàð àïàðìûø âÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà Ïàëåîúîüðàôèéàíûí èíêèøàôûíäà Ð.Ù.Ñóëòàíîâ âÿ ß.Â.Ìÿììÿäîâëà éàíàøû Á.Ú.ßëÿñýÿðîâóí. Ñ.Ñ.Âÿëèéåâèí âÿ á.-íûí äà ìöùöì õèäìÿòè îëìóøäóð. Á.Ú.ßëÿñýÿðîâ

Ýåîìîðôîëîýèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ðåëéåôèíÿ äàèð èëêèí ìÿëóìàòëàð Ý.Â.Àáèõèí (1859), Ê.È. Áîãäàíîâè÷èí (1902, 1906), À.Ë.Ðåéíùàðäûí (1917, 1926, 1932) ÿñÿðëÿðèíäÿ âåðèëìèøäèð. Îíëàð áóðàäà ðåëéåôèí áÿçè õöñóñèééÿòëÿðèíèí, îíëàðûí ìÿíøÿéèíèí, ýåîëîæè ãóðóëóøëà ÿëàãÿñèíèí, åëÿúÿ äÿ åêçîýåí ïðîñåñëÿðèí âÿ çÿëçÿëÿëÿðèí òÿçàùöðöíöí ÿí öìóìè ìÿñÿëÿëÿðèíè àðàøäûðìûøëàð. 20 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíûí ýåîìîðôîëîæè ãóðóëóøó ùàããûíäà èëê åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Áóíëàðäàí À.È.Ñïèðèäîíîâóí (1937) âÿ À.Ë.Ðåéíùàðäûí (1941) ìöâàôèã îëàðàã Àáøåðîíóí øì.-ø. ñàùèëëÿðèíèí ýåîìîðôîëîýèéàñûíà âÿ Ãàôãàçûí ýåîìîðôîëîæè ðàéîíëàøäûðûëìàñûíà ùÿñð îëóíìóø èøëÿðèíè õöñóñè èëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Åëÿ áó äþâðäÿ Á.À.Ãðîññùåé-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèí (1948, 1950) ýåîìîðôîëîæè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðëÿðè ýåîìîðôîëîæè ìÿíáÿ êèìè ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàíäà ýåîìîðôîëîýèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíóí éàðàäûëìàñû âÿ áóðàäà ýåîìîðôîëîýèéà øþáÿñèíèí òÿøêèë åäèëìÿñè ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Áó, þëêÿìèçäÿ éöêñÿê èõòèñàñëû ìèëëè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíûí âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, Àçÿðáàéúàí ýåîìîðôîëîýèéà ìÿêòÿáèíèí òÿøÿêêöëöíöí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Ùÿìèí ÿðÿôÿäÿ Á.À.Àíòîíîâóí (1947), Â.Ð.Âîëîáóéåâèí (1953), Ì.À.Ìöñåéèáîâóí (1954), Ì.ß.Àááàñîâ (1955), Á.ß.Áóäàãîâóí (1956) éåðèíÿ éåòèðäèêëÿðè åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè Àçÿðáàéúàí ýåîìîðôîëîýèéà åëìèíèí èëêèí âÿ ìöùöì íàèëèééÿòëÿðè èäè. Ñîíðàäàí ùÿìèí íàèëèééÿòëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíèí êå÷ìèø Ñîâåò Ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí ýåîìîðôîëîæè õÿðèòÿñè» (1:500 000, 1956) âÿ «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐèí ýåîìîðôîëîýèéàñû» ìîíîãðàôèéàñû (1959) øÿêëèíäÿ öìóìèëÿøäèðèëìÿñè ýåîìîðôîëîýèéà åëìèíèí þëêÿìèçäÿ èíêèøàôûíûí ìöùöì ìÿðùÿëÿñè îëäó. Áóíäàí åòèáàðÿí Øÿðãè Ãàôãàçäà (Í.Â.Äóìèòðàøêî, Ä.À.Ëèëèéåíáåðã, Á.ß.Áóäàãîâ, 1961), Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ (Ì.Ä.Ãàâðèëîâ, 1962), Áþéöê Ãàôãàçäà (Á.ß.Áóäàãîâ, 1965, 1969), Àáøåðîí é-à-íäà (Í.Ø.Øèðèíîâ, 1965), Íàõ÷ûâàí ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ (Ì.ß.Àááàñîâ, 1970), Êè÷èê Ãàôãàçäà Á.À.Àíòîíîâ (1971) ýåîìîðôîëîæè (Á.À.Àíòîíîâ, 1971) òÿäãèãàòëàð äàùà äà ýåíèøëÿíèð. Áó ôóíäàìåíòàë åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿ ðåëéåôèí ðåýèîíàë ýåîìîðôîëîæè òÿùëèëè èëÿ éàíàøû ðåëéåô òèïëÿðèíèí, ôîðìàëàðûíûí, äÿíèç âÿ ÷àé òåððàñëàðûíûí, ýÿòèðìÿ êîíóñëàðûíûí, äöçëÿíìÿ ñÿòùëÿðèíèí, ó÷ãóí âÿ ñöðöøìÿëÿðèí, ãÿäèì âÿ ìöàñèð áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðûíûí ÿìÿëÿýÿëìÿ ñÿáÿáëÿðè, ÿðàçè öçðÿ ïàéëàíìàñû ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, ýåíåòèê òÿñíèôàòëàðû, ðåëéåôÿìÿëÿýÿòèðèúè ïðîñåñëÿðèí ýåîëîæè ãóðóëóø âÿ éåíè òåêòîíèêà èëÿ ÿëàãÿñè, ðåëéåôèí èíêèøàô òàðèõè àðàøäûðûëìûø, ýåîìîðôîëîæè ðàéîíëàøäûðìà ñõåìëÿðè òÿêëèô åäèëìèøäèð. Þòÿí ÿñðèí 70úè èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëìûø ýåîìîðôîëîæè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè éöêñÿê åëìè ñÿâèééÿäÿ öìóìèëÿøäèðèëìèø, áèð ñûðà ôóíäàìåíòàë ÿñÿðëÿðäÿ (Á.ß.Áóäàãîâ, 1973; Í.Ø.Øèðèíîâ, 1973, 1975; Ì.À.Ìöñåéèáîâ, 1975 âÿ ñ.) þç ÿêñèíè òàïûð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ àðòûã ðåëéåôèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿùëèëè ìîðôîñòðóêòóð ÿñàñäà âåðèëìèøäèð êè, áó

äà Àçÿðáàéúàíûí ðåëéåôèíèí ýåîëîæè ñòðóêòóðëàðëà âÿ éåíè òåêòîíèêà èëÿ ÿëàãÿñèíè ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí àòûëìûø ÷îõ óüóðëó àääûì èäè. Àçÿðáàéúàí ýåîìîðôîëîãëàðû ñòðóêòóð âÿ åêçîýåí ýåîìîðôîëîýèéàíûí áèð ñûðà íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðè ùàããûíäà äÿéÿðëè ôèêèðëÿð ñþéëÿìèø âÿ åëìèí éåíè ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ö÷öí åëìè-ìåòîäèê ïëàòôîðìà ùàçûðëàìûøëàð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ýåîìîðôîëîãëàðûíûí ÿëäÿ åòäèéè ìöùöì íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ Õÿçÿð äÿíèçè äèáèíèí âÿ ñàùèëëÿðèíèí äèíàìèêàñûíûí èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí òÿäãèãèäèð (Î.Ê.Ëåîíòéåâ, À.È.Õÿëèëîâ, Õ.Â.Âÿëèéåâ âÿ á.). Ìîðôîñòðóêòóð òÿùëèë èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðèí ðåëéåô ÿìÿëÿýÿëìÿäÿ öñòöí ðîëóíó ãÿáóë åòìÿêëÿ Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç, Òàëûø äàüëàðû âÿ Êöð-Àðàç ÷þêÿêëèéèíèí ðåëéåôèíèí òåêòîíèê ñòðóêòóðëàðëà âÿ ýåîëîæè ãóðóëóøëà ÿëàãÿñè þéðÿíèëìèø, áó ÿðàçèëÿð ö÷öí ìîðôîñòðóêòóðëàðûí èíêèøàô òàðèõè, ìÿíøÿéè, ìÿêàíúà éåðëÿøìÿ õöñóñèééÿòëÿðè âÿ òÿñíèôàòû âåðèëìèøäèð (Á.ß.Áóäàãîâ, 1973; Í.Ø.Øèðèíîâ, 1975; Ù.À.Õÿëèëîâ, 1980, 1999; Â.Ä.Ùàúûéåâ, 1980, 1999 âÿ á.). Ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, ÿðàçèíèí ìîðôîñòðóêòóðëàðûíûí ÿñàñûíûí Ìåçîçîé åðàñûíäà ãîéóëìàñûíà áàõìàéàðàã, ìöàñèð ôîðìàëàðû ÿñàñÿí Íåîýåí-Äþðäöíúö äþâðäÿ òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Áÿçè ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí, ÿñàñ åòèáàðèëÿ ñÿïèíòè éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû, ùÿì÷èíèí ìåëèîðàñèéà ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí Áþéöê Ãàôãàç âÿ Êè÷èê Ãàôãàç äàüëàðûíûí, Êöð-Àðàç ÷þêÿêëèêëÿðèíèí àéðû-àéðû ùèññÿëÿðèíäÿ èðèìèãéàñëû ýåîìîðôîëîæè õÿðèòÿëÿðèí òÿðòèáè ìÿãñÿäèëÿ äÿãèã ýåîìîðôîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Ýåîìîðôîëîæè òÿäãèãàòëàðäà ÿíÿíÿâè öñóëëàðëà éàíàøû, àåðîêîñìèê öñóëëàðûí òÿòáèãèíÿ áàøëàíûëûð âÿ ÿòðàô ÿðàçèëÿð äÿ äàõèë îëìàãëà Áþéöê Ãàôãàçûí ø. âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñèíèí (Á.ß.Áóäàãîâ âÿ á. 1984, 1985, 1988, 1990, 1991, 1995, 1998, 1999, 2001) ìîðôîñòðóêòóðëàðû òÿäãèã åäèëèð. Òÿáèè-äàüûäûúû ùàäèñÿëÿðèí (Á.ß.Áóäàãîâ âÿ á.) þéðÿíèëìÿñè, ÷àé ïëàíòàñèéàëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè (Á.À.Àíòîíîâ âÿ á.) Õÿçÿðèí (À.È.Õÿëèëîâ, Í.Ø.Øèðèíîâ, Õ.ß.Âÿëèéåâ âÿ á.) âÿ Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðûíûí (Ì.À.Àáàñîâ âÿ á.) ñàùèëëÿðèíèí äèíàìèêàñûíûí òÿäãèãè, íåôò-ãàç éàòàãëàðû ö÷öí ïåðñïåêòèâëè ñàéûëàí áàñäûðûëìûø ãàëõìàëàðûí àøêàð åäèëìÿñè (Í.Ø.Øèðèíîâ âÿ á.), êàðñò ðåëéåô ôîðìàëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè (Ô.Ú.ßééóáîâ âÿ ñ.)

èððèãàñèéà-ìåëîðàñèéà ìÿãñÿäè èëÿ õÿðèòÿëÿøäèðìÿ (Áóäàãîâ, Øèðèíîâ, Ìöñåéèáîâ âÿ á.) âÿ ñ. ÿìÿëè èñòèãàìÿòëè òÿäãèãàòëàð Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíäà Í.Ø.Øèðèíîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà “Òÿòáèãè ýåîìîðôîëîýèéà” ëàáîðàòîðèéàñûíûí òÿøêèëè èëÿ ÿëàãÿäàð äàùà äà ýåíèøëÿíèð. Áó ñàùÿäÿ òÿäãèãàòëàð ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí àõòàðûøûíûí ýåîìîðôîëîæè ÿñàñëàðûíûí èøëÿíèëèá-ùàçûðëàíìàñû ìÿñÿëÿëÿðèíè äÿ ÿùàòÿ åòìÿêëÿ äàâàì åòäèðèëèð (Ù.À.Õÿëèëîâ âÿ á.) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí èíêèøàô åòäèéè êëàññèê ÿðàçè îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàí òÿäãèãàò÷ûëàð (Á.ß.Áóäàãîâ, Í.Ø.Øèðèíîâ, À.À.Ìèêàéûëîâ âÿ á.) îíëàðûí òÿçàùöðö èëÿ ðåëéåôèí èíêèøàôû àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè þéðÿíìèø, áèð ñûðà áþéöê ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí èðèìèãéàñëû (1:25 000) ýåîìîðôîëîæè õÿðèòÿëÿðèíè òÿðòèá åòìèøëÿð. Ñîí èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà àïàðûëàí ïàëåîýåîìîðôîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ äàüëûã âÿ äöçÿíëèê ÿðàçèëÿðèíèí ìöàñèð ðåëéåôèíèí èíêèøàôû þéðÿíèëìèø, Ìåçîçîé âÿ Êàéíîçîéóí àéðû-àéðû åïîõàëàðû öçðÿ ãÿäèì ðåëéåô áÿðïà îëóíìóø âÿ ïàëåîýåîìîðôîëîæè õÿðèòÿëÿð òÿðòèá îëóíìóøäóð (Í.Ø.Øèðèíîâ, Õ.Ê.Òàíðûâåðäèéåâ, Í.À.Õÿëèëîâ, Â.Ä.Ùàúûéåâ âÿ á.). Òöðêìÿíèñòàí àëèìëÿðè èëÿ áèðýÿ ùàçûðëàíìûø Úÿíóáè Õÿçÿð íåôòëè-ãàçëû âèëàéÿòèíèí ìîðôîñòðóêòóðëàðû, éåíè òåêòîíèêàñû âÿ èíêèøàô òàðèõèíÿ (1992) âÿ Àçÿðáàéúàíûí ðåëéåôèíÿ (1993) ùÿñ îëóíìóø ìîíîãðàôèéàëàð äèããÿòÿëàéèã åëìè ùàäèñÿëÿðäèð. Òîïëàíìûø çÿíýèí ôàêòèê ìàòåðèàëëàðû, ýåîìîðôîëîýèéà åëìèíèí íÿçÿðè âÿ ìåòîäèêè ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿêìèëëÿøìÿñèíè âÿ áóíëàðëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ýåîìîðôîëîýèéàíûí áèð ñûðà ìÿñÿëÿëÿðèíÿ áàõûøëàðûí äÿéèøìÿñè âÿ éåíèëÿøìÿñèíè íÿçÿðÿ àëàðàã Àçÿðáàéúàíûí 1:500 000 ìèãéàñûíäà éåíè ýåîìîðôîëîæè õÿðèòÿñè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ýåîìîðôîëîýèéà åëìèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð ÿëäÿ åäèëìèø ôóíäàìåíòàë åëìè íÿòèúÿëÿð âÿ ùàçûðëàíìûø éöêñÿê èõòèñàñëû êàäðëàð åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí ìöàñèð òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ ýåîìîðôîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðìàüà èìêàí âåðèð. Á.ß.Áóäàãîâ, Å.Ê.ßëèçàäÿ

Èãëèìøöíàñëûã. Àçÿðáàéúàíäà èãëèì âÿ ìåòåîðîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ èëê, íèñáÿòÿí ýåíèø ìèãéàñëû ìöøàùèäÿëÿð âÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè 19 ÿñðèí àõûðëàðûíà òÿñàäöô åäèð. Ùÿìèí äþâðäÿí áàøëàéàðàã ðåñ721

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ïóáëèêàíûí áÿçè ÿðàçèëÿðèíäÿ ñèñòåìëè ìåòåîðîëîæè ìöøàùèäÿëÿð òÿøêèë åäèëìèø âÿ èëêèí íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. 1922 èëäÿ Ðåñïóáëèêà Òîðïàã Êîìèññàðëûüû éàíûíäà ïðîôåññîð È.Â.Ôèãóðîâñêèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Ìåòåîðîëîæè áþëìÿíèí éàðàäûëìàñû èëÿ ìåòåîðîëîæè ìöøàùèäÿëÿð äàùà ñèñòåìëè âÿ ìöòÿìàäè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Áó èëëÿðäÿ ÿëäÿ åäèëìèø ôàêòèê ìàòåðèàëëàð öìóìèëÿøäèðèëèð âÿ Àçÿðáàéúàíûí èãëèì ðàéîíëàøäûðûëìàñû ùÿéàòà êå÷èðèëèð (Ôèãóðîâñêè, 1926). Áóíäàí åòèáàðÿí Áàêû ùèäðîìåòåîðîëîæè áöðîñóíäàí ýöíäÿëèê, ùÿôòÿëèê âÿ àéëûã ùàâà ïðîãíîçëàðûíûí âåðèëìÿñèíÿ áàøëàíûëûð. Ñîíðàëàð ìèëëè êàäëàðûí äà èøòèðàêû èëÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð (Øûõëèíñêè, Êîïåëèîâè÷, 1973) Àçÿðáàéúàíûí èãëèìè ùàããûíäà äîëüóí ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûð. 1937 èëäÿ àêàäåìèéà ñèñòåìèíäÿ Úîüðàôèéà áþëìÿñèíèí éàðàäûëìàñû, 1945 èëäÿ èñÿ îíóí Úîüðàôèéà èíñòèòóòóíà ÷åâðèëìÿñè âÿ 1954 èëäÿ èíñòèòóòäà ß.Ì.Øûõëèíñêèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà èãëèìøöíàñëûã øþáÿñèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ ðåñïóáëèêàäà èãëèìøöíàñëûüûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí àòìîñôåð éàüûíòûëàðûíûí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèø íÿòèúÿëÿð ß.Ì.Øûõëèíñêè (1949) òÿðÿôèíäÿí öìóìèëÿøäèðèëèð âÿ îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà éàëíûç öìóìè èãëèìøöíàñëûã äåéèë, ñèíîïòèê ìåòåîðîëîýèéà, òÿòáèãè èãëèìøöíàñëûã (êÿíä òÿñÿððöôàò èãëèìøöíàñëûüû, êóðîðò èãëèìøöíàñëûüû, òèááè ìåòåîðîëîýèéà âÿ ñ.), ìèêðîèãëèìøöíàñëûã èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ äÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ ðåñï. èãëèìèíèí ýåíåçèñè þéðÿíèëìèø, èãëèì, àãðîèãëèì, èãëèììåëèîðàñèéà ðàéîíëàøäûðûëìàñû, ùàáåëÿ àéðû-àéðû áèòêèëÿðèí àãðîèãëèì ðàéîíëàøäûðûëìàëàðû àïàðûëìûø ìöâàôèã õÿðèòÿëÿð òÿðòèá åäèëìèøäèð. Àïàðûëìûø ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ èãëèì ïàðàìåòðëÿðèíèí äàüëûã ÿðàçè öçðÿ ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí èãëèìèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìîíîãðàôèéà ìöÿëëèôëÿðè (ß.Ì.Øûõëèíñêè, ß.À.Ìÿäÿòçàäÿ, ß.Ú.ßééóáîâ) 1971 èëäÿ åëì ñàùÿñèíäÿ èëê Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. 1960 èëëÿðäÿ ß.Ì.Øûõëèíñêèíèí ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ýöíÿø ðàäèàñèéàñû, ðàäèàñèéà áàëàíñû âÿ èñòèëèê áàëàíñû ñàùÿñèíäÿ àïàðäûüû òÿäãèãàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè 1978 èëäÿ íÿøð åäèëìèø «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí èñòèëèê áàëàíñû àòëàñû»íäà öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Àòëàñ 1981 èëäÿ ÑÑÐÈ Õàëã Òÿñÿððöôàòû Íàèëèééÿòëÿðè Ñÿðýèñèíèí 722

äèïëîìóíà ëàéèã ýþðöëìöø, ìöÿëëèôëÿð èñÿ (ß.Ì.Øûõëèíñêè, Ã.ß.Ùàúûéåâ) ìåäàëëà òÿëòèô åäèëìèøëÿð. Þëêÿäÿ ñèíîïòèê ìåòåîðîëîýèéà èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðäà ùàâà ïðîñåñëÿðèíèí îðîãðàôèê øÿðàèòëÿ ÿëàãÿñè, áóðàäà èãëèìè éàðàäàí ìàêðîàòìîñôåð ïðîñåñëÿðèíèí íþâáÿëÿøìÿñè, òÿáèè ñèíîïòèê èãëèì ôÿñèëëÿðèíèí ÿìÿëÿýÿëìÿ ìåõàíèçìè âÿ òÿêðàðëàíìàñû ìÿñÿëÿëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëìèø âÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà áàø âåðÿí ýöúëö êöëÿêëÿð, òóôàí, äîëó, ëåéñàí éàüûøëàðû, øèääÿòëè øàõòàëàð, ãóðàãëûã êèìè ìöùöì àòìîñôåð ùàäèñÿëÿðèíèí ýåíåçèñè, òÿêðàðëàíìàñû âÿ ñ. ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêà èãòèñàäèééàòûíà áþéöê çèéàí âóðàí ñåëëÿðèí éàðàíìàñûíûí ñèíîïòèê èãëèì øÿðàèòè àðàøäûðûëìûø, Àâðàñèéà öçÿðèíäÿ áàø âåðÿí ìàêðîàòìîñôåð ïðîñåñëÿðè èëÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà áàø âåðÿí ïðîñåñëÿð àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð, ñåë ùàäèñÿëÿðèíäÿí ÿââÿë âÿ ñåë êå÷ÿí ýöí òðîïîñôåðäÿ ùàâàíûí òåðìîùèãðîãðàôèê õöñóñèééÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèø, ñåë ùàäèñÿëÿðè èëÿ Ýöíÿø ôÿàëëûüû àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð àðàøäûðûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàíûí àãðîèãëèì åùòèéàòëàðû ÿòðàôëû þéðÿíèëìèø, äàüëûã ÿðàçèëÿð ö÷öí àãðîèãëèì ðàéîíëàøäûðûëìàñûíûí ìåòîäèêàñû âÿ ñèñòåìè èøëÿíìèø, áèîèãëèì ïîòåíñèàëû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, èãëèìèí ìÿùñóëäàðëûüû ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø, áèð èëäÿ èêè äÿôÿ ìÿùñóë ýþòöðìÿéèí ìöìêöí îëäóüó ÿðàçèëÿð äÿãèãëÿøäèðèëìèø, èãëèì åùòèéàòëàðûíäàí äàùà ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿéèí éîëëàðû ýþñòÿðèëìèøäèð. Áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã ß.Ú.ßééóáîâóí «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí àãðîèãëèì ðàéîíëàøäûðûëìàñû» õÿðèòÿñè ÑÑÐÈ ÕÒÍÑ-íèí áöðöíú ìåäàëûíà, «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí èãëèìèíèí áîíèòèðîâêàñû» ìîíîãðàôèéàñû èñÿ ÑÑÐÈ Úîüðàôèéà Úÿìèééÿòèíèí Ð.Ô.Ëèòêå àäûíà Ãûçûë ìåäàëûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Áó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø âÿ ðåñïóáëèêàíûí èãòèñàäèééàòûíäà áþéöê ðîëó îëàí áèð ñûðà áèòêèëÿðèí (ïàìáûüûí, òàõûë, öçöì, òöòöí, ÷àé âÿ ñ.) áåúÿðèëìÿñèíèí àãðîèãëèì øÿðàèòè âÿ åùòèéàòëàðû òÿäãèã åäèëìèø, õöñóñè àãðîèãëèì ðàéîíëàøäûðûëìàëàðû àïàðûëìûø, ìöâàôèã õÿðèòÿëÿð òÿðòèá åäèëìèøäèð. Àãðîèãëèì òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñûíäà 1993 èëäÿ «Àçÿðáàéúàíûí àãðîèãëèì àòëàñû» ÷àï åäèëìèøäèð (ß.Ú.ßééóáîâ, Õ.Ø.Ðÿùèìîâ). Êóðîðò âÿ òèááè èãëèìøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ ýåíèø òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø, êóðîðòëàðäà èãëèìëÿ ìöàëèúÿíèí èìêàíëàðû àðàøäûðûëìûø, ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíèí êó-

ðîðò ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èãëèì-ëàíäøàôò ðàéîíëàøäûðûëìàñû àïàðûëìûø, éåíè âÿ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëè êóðîðò-èãëèì éåðëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà àòìîñôåðäÿ áàø âåðÿí ïðîñåñëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ùàâà äóðóìóíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí êÿñêèí äÿéèøèêëèêëÿðèí áèð ñûðà õÿñòÿëèêëÿðÿ, õöñóñèëÿ öðÿêäàìàð õÿñòÿëèêëÿðèíÿ òÿñèðèíèí þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ èøëÿð àïàðûëìûø, òèááèìåòåîðîëîæè ïðîãíîçëàð âåðèëìÿñèíèí ìåòîäèêàñû èøëÿíìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ìèêðîèãëèìøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ ñèñòåìëè òÿäãèãàòëàðà 1950 èëëÿðäÿ áàøëàíìûøäûð. Ìöõòÿëèô ðåëéåô ôîðìàëàðûíäà éåðëÿøÿí àãðîëàíäøàôòëàðûí (áèðèëëèê âÿ ÷îõèëëèê ÿêèíëÿð, òàðëà âÿ áàüëàð) âÿ òÿáèè ëàíäøàôòëàðûí (ìåøÿ, òàëà, äÿíèç ñàùèëëÿðè, òåððàñëàðû, éàé âÿ ãûø îòëàãëàðû âÿ ñ.) ìèêðîèãëèìè (ôèòîèãëèìè) þéðÿíèëìèø, ðàäèàñèéà âÿ èñòèëèê áàëàíñëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà áèòêèëÿðèí ðîëó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ñîí èëëÿðèí ÿí àêòóàë åëìè ïðîáëåìëÿðèíäÿí îëàí èãëèì äÿéèøìÿëÿðè èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 2050 èëÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà ýþçëÿíèëÿí èãëèì äÿéèøìÿëÿðèíèí ññåíàðèñè ùàçûðëàíìûø, áó äÿéèøìÿëÿðèí Àçÿðáàéúàí òÿáèÿòèíÿ âÿ òÿñÿððöôàòûíà òÿñèðè ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø âÿ ìöâàôèã óéüóíëàøìà òÿäáèðëÿðè òÿêëèô åäèëìèøäèð. Õ.Ø. Ðÿùèìîâ, Ì.Ñ.Ùÿñÿíîâ

Ùèäðîëîýèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÷àéëàðû ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòëàðà ùÿëÿ åðàìûçäàí ÿââÿëêè ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Î çàìàíëàð ñó ìÿíáÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð õöñóñè ùèäðîëîæè ìöøàùèäÿëÿð àïàðûëìûðäûñà äà ñóâàðìàéà îëàí åùòèéàúûí þäÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ àéðû-àéðû ñó ìÿíáÿëÿðèíèí (÷àéëàð, áóëàãëàð) þéðÿíèëìÿñè çÿðóðÿòè éàðàíûðäû. Áÿçè ÷àéëàðûí öìóìè úîüðàôèéàñûíà, ñóëàðûí èñòèôàäÿñèíÿ äàèð ìÿëóìàòëàðà Àôàíàñè Íèêèòèí (?–1474/ 1475), Âàõóøòè Áàãðàòèîíè (òÿãð. 1696– 1784), Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíè (1780–1838), Íàäèð Ìèðçÿ Ãàúàð (1827–1885) âÿ áàøãà ñÿééàù âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ëàêèí áó ìÿíáÿëÿðäÿ èðè ÷àéëàðûí ùèäðîëîæè ðåæèìè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð âåðèëñÿ äÿ, îíëàð åëìè öìóìèëÿøäèðìÿ âÿ òÿùëèë ö÷öí êèôàéÿò äåéèëäè. 19 ÿñðèí ñîíó âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéàíûí, Ãàôãàç äà äàõèë îëìàãëà, áèð ñûðà ú. ãóðàãëûã ðàéîíëàðûíäà ñó åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ âÿ ñöíè ñóâàðìà ïðîáëåìëÿðèíèí îðòàéà ÷ûõìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ùèäðîëîæè òÿäãèãàòëàð ýåíèøëÿíèð. 1890 èëäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ãàôãàçäà òÿøêèë åäèëìèø Ñó Èäàðÿñè ìöôÿòòèøëèéèíèí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ñó ìÿíáÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ùèäðîìåòðèê èøëÿðèí àïàðûëìàñû õåéëè èíêèøàô åäèð. 1925 èëäÿ ÃÎÅËÐÎ ïëàíûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà áó âàõòäàí åòèáàðÿí ðåæèìè òÿäãèã åäèëìÿìèø äàü ÷àéëàðûíûí ÿòðàôëû þéðÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ùèäðîëîæè ìöøàùèäÿ ìÿíòÿãÿëÿðè øÿáÿêÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ áàøëàíûëûð. 1929 èëäÿ Ëåíèíãðàääà Äþâëÿò Ùèäðîëîæè Èíñòèòóòóíóí éàðàíìàñû äà Àçÿðáàéúàíäà ñó ìÿíáÿëÿðèíèí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. 1933 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ùèäðîìåòåîðîëîæè Õèäìÿò Èäàðÿñèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ðåñï.-äà ùèäðîëîæè èøëÿð âàùèä ïðîãðàì âÿ öñóëëàð ÿñàñûíäà àïàðûëûð, ÷àé àõûìëàðûíû âÿ ÷àé ýÿòèðìÿëÿðèíè þéðÿíÿí ìÿíòÿãÿëÿðèí ñàéû ÷îõàëûð. Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà «Ùèäðîëîæè èëëèê» ìÿëóìàòëàð ìÿúìóÿëÿðè íÿøð åäèëèð. Áöòöí áóíëàð ùèäðîëîæè òÿäãèãàòëàðûí âÿ ìöøàùèäÿ ìàòåðèàëëàðûíûí öìóìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð (Ñ.Ù.Ðöñòÿìîâ, É.Ñ.Ïàíòéóõîâ, 1940). Äàü ÷àéëàðûíûí ðåæèìèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ñó îáéåêòëÿðèíèí êîìïëåêñ úîüðàôè-ùèäðîëîæè òÿäãèãàò öñóëëàðûíûí òÿòáèãè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó òÿäãèãàòëàð 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí éàðàíìàñû âÿ îíóí òÿðêèáèíäÿ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíóí òÿøêèëèíäÿí ñîíðà äàùà äà ýåíèøëÿíèð. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí ùèäðîëîýèéàíûí Àçÿðáàéúàíäà áèð åëì êèìè èíêèøàôû âÿ áó ñàùÿäÿ éöêñÿê èõòèñàñëû êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû óçóí ìöääÿò ùÿìèí èíñòèòóòóí ùèäðîëîýèéà øþáÿñèíÿ ðÿùáÿðëèê åòìèø Ñ.Ù.Ðöñòÿìîâóí àäû èëÿ áàüëûäûð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Òàëûøûí, Áàø Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíûí Øÿêè-Çàãàòàëà ùèññÿñèíèí, Øèìàë-Øÿðãè Àçÿðáàéúàíûí, Íàõ÷ûâàí ÌÐ ÷àéëàðûíà àèä ùèäðîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. 1952 èëäÿí áó èøëÿð Àçÿðáàéúàí Ùèäðîìåòåîðîëîýèéà Êîìèòÿñè èëÿ áèðýÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ñîíðàëàð áó èøëÿðèí íÿòèúÿñè äþðäúèëäëèê ìîíîãðàôèéà øÿêëèíäÿ íÿøð îëóíìóøäóð. ×àé àõûìûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ îíà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðèí òÿäãèãè ìöðÿêêÿá äàüëûã øÿðàèòäÿ ùèäðîëîæè öíñöðëÿðèí äÿéèøêÿíëèéèíèí ÿðàçèíèí éöêñÿêëèéèíäÿí, áèòêè âÿ òîðïàã þðòöéöíäÿí àñûëû îäëóüóíó ýþñòÿðèð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã Àçÿðáàéúàíûí äàü ÷àéëàðûíäà, Òàëûø ñèëñèëÿñèíäÿí àõàí ÷àéëàð èñòèñíà îëóíìàãëà, àõûì éöêñÿêëèéÿ äîüðó àðòûð. Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà ÷àéëàðûí ãèäàëàíìà ìÿíáÿéèíÿ ýþðÿ òÿñíèôàòû âåðèëìèø,

îíëàðûí ìàéå âÿ ñöëá àõûìûíû, êèìéÿâè òÿðêèáèíè, ñåëëèéèíè ýþñòÿðÿí ùèäðîëîæè õÿðèòÿëÿð òÿðòèá åäèëìèø (Àçÿðáàéúàí ÑÑÐèí Àòëàñû, 1963), àõûìûí èë ÿðçèíäÿ ïàéëàíìàñû (Úÿôÿðîâ Á.Ñ., 1963), ìàêñèìàë ñó ñÿðôëÿðèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè (Í.À.Âÿëèéåâ, 1960), ãàð þðòöéö âÿ îíóí ÷àé àõûìûíäàêû ðîëó (Ñ.Ù.Ðöñòÿìîâ, Ð.Ì. Ãàøãàé, 1974), ñåë ùàäèñÿëÿðè (Ñ.Ù.Ðöñòÿìîâ, Á.ß.Áóäàãîâ, È.Å.Ìÿðäàíîâ, 1972), ìÿúðà ïðîñåñëÿðè (Ó.À.Èáàäçàäÿ, 1966), ìàêñèìàë (Ì.À.Ìÿììÿäîâ, 1970), ìèíèìàë (Ô.À.Èìàíîâ, 2000) àõûìëàð âÿ ñ. þéðÿíèëìèøäèð. Ñó áàëàíñû öíñöðëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè öñóëó ÿñàñûíäà áàëàíñûí òÿäãèãè éåðàëòû ñóëàðûí âÿ öìóìè ðöòóáÿòëÿíìÿíèí êÿìèééÿòèíè ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí éàðàòäû (Ãàøãàé Ð.Ì., 1966, 1973). Ùÿìèí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ àéðû-àéðû ÷àé ùþâçÿëÿðèíèí âÿ Àçÿðáàéúàíûí áöòþâëöêäÿ ñó åùòèéàòëàðû ùåñàáëàíìûøäûð (Ñ.Ù.Ðöñòÿìîâ, Ð.Ì.Ãàøãàé, 1979, 1989; Ì.ß.Òåéìóðîâ, 1999). Ðåñïóáëèêà ÷àéëàðûíûí ñöëá (àñûëû ýÿòèðìÿëÿð) àõûìû öçÿðèíäÿêè ñòàñèîíàð ìöøàùèäÿ ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ òîïëàíìûø ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí Ñ.Ù.Ðöñòÿìîâ (1952) áóëàíëûãëûã, àñûëû ýÿòèðìÿëÿðèí ãðàíóëîìåòðèê òÿðêèáè âÿ ÷àé ùþâçÿëÿðèíäÿêè ñÿòùè éóéóëìà èíòåíñèâëèéèíè òÿäãèã åòìèø âÿ õÿðèòÿëÿøäèðìèøäèð. Ñîíðàëàð áó èøëÿð Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúû (Ã.Ç. Êóëèêîâ, 1955), Øèðâàí (Ñ.À.Àõóíäîâ, 1963) âÿ Øÿêè-Áàëàêÿí (Í.À.Èìàíîâ, 1971) ÷àéëàðûíäà äà àïàðûëìûøäûð. 1973 èëäÿ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíäà «×àé ýÿòèðìÿëÿðè” ëàáîðàòîðèéàñûíûí òÿøêèëè ýÿòèðìÿëÿð àõûìûíûí äàùà äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñèíÿ òÿêàí âåðäè (Àõóíäîâ Ñ.À., 1978; Ô.Ø.ßééóáîâà, 1983; Ã.Â.Áàõøàëûéåâ, 1983; Ù.É. Ñÿìÿäîâ, 1983; Ú.Í.Ìÿììÿäîâ, 1987; Ì.À.Àáäóéåâ, 1995 âÿ ñ.). Àçÿðáàéúàíûí ýþëëÿðè (Õ.Ä. Çàìàíîâ, 1969) âÿ èðè ñó àíáàðëàðû (Ðöñòÿìîâ Ñ.Ù., 1959; Òàðâåðäèéåâ Ð.Á., 1974; Õÿëèëîâ Ø.Á., 2003) òÿäãèã åäèëìèø, îíëàðûí ùèäðîôèçèêè õàññÿëÿðè, ëèëëÿíìÿñè àìèëëÿðè âÿ ñó àíáàðëàðûíûí ÿòðàô ìöùèòÿ òÿñèðè þéðÿíèëìèø âÿ êàäàñòðû òÿðòèá åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ùèäðîëîýèéà åëìèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ äàü ÷àéëàðûíäà áàø âåðÿí ñåë ùàäèñÿëÿðèíèí òÿäãèã åäèëìÿñèäèð. Áó èøëÿð õöñóñèëÿ Êèø, Êöðìöê ÷àéëàðû âÿ Ãàôãàçûí äèýÿð ñåë ÷àéëàðû ùþâçÿëÿðèíäÿ àïàðûëìûø âÿ ñåëëÿðèí ôîðìàëàøìà õöñóñèééÿòëÿðè, ÿðàçèíèí ñåë òÿùëöêÿëèëèéèíèí òÿñÿððöôàò áàõûìûíäàí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè, ñåëëÿðèí âÿ ñåë

òÿùëöêÿëè ùþâçÿëÿðèí òÿñíèôàòû âÿ ðàéîíëàøäûðûëìàñû âåðèëìèøäèð. Ð.Ì.Ãàøãàé

Îêåàíîëîýèéà. Îêåíîëîýèéà åëìèíèí Àçÿðáàéúàíäà èíêèøàôû Õÿçÿð äÿíèçèíèí òÿäãèãè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó ñàùÿéÿ àèä èëêèí ìÿëóìàòëàðà ãÿäèì äþâð ìÿíáÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ùåðîäîò (á.å.ÿ. 490–425) âÿ Àðèñòîòåëèí (á.å.ÿ. 384–322) âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ Õÿçÿðèí ñÿâèééÿñè î çàìàí èíäèêèíäÿí õåéëè àøàüû îëìóøäóð. Ïòîëîìåéèí (òÿãð. 90–òÿãð.160) õÿðèòÿñèíÿ ýþðÿ èñÿ Õÿçÿðèí ñÿâèééÿñè èíäèêèíäÿí 40 ì éóõàðû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Éåíè åðàíûí 10–15 ÿñðëÿðèíäÿ Õÿçÿð äÿíèçè ùàããûíäà áèð ñûðà ñÿééàù âÿ òÿáèÿòøöíàñëàð (ßáäöððÿøèä Áàêóâè, Àôàíàñè Íèêèíòèí âÿ á.) ìàðàãëû ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíäà îêåàíîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ñèñòåìëè ìöøàùèäÿëÿðèí òàðèõè 1830 èëäÿ Å.Õ.Ëåíòñèí Áàêûäà Õÿçÿðèí ñÿâèééÿñèíè þë÷ìÿê ö÷öí ôóòøòîêäàí èñòèôàäÿ åòìÿñèëÿ áàøëàíûð. 1874–76 èëëÿðäÿ Î.À. Ãðèìì äÿíèçèí äàùà äÿðèí ñàùÿëÿðèíäÿ òåìï-ð ìöøàùèäÿëÿðè àïàðûð. 1904 èëäÿ Ðóñèéà Úîüðàôèéà Úÿìèééÿòèíèí êþìÿêëèéè èëÿ Õÿçÿðèí ùèäðîìåòåîðîëîæè øÿðàèòèíèí þéðÿíèëìÿñèíèí ÿñàñû ãîéóëóð. 1912–15 èëëÿðäÿ Í.Ì.Êíèïîâè÷èí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Õÿçÿðäÿ ùèäðîìåòåîðîëîæè ìöøàùèäÿëÿð õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëèð âÿ ùÿìèí òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè ìîíîãðàôèéà øÿêëèíäÿ öìóìèëÿøäèðèëèð (1921). Åïèçîäèê ìöøàùèäÿëÿðäÿí ñèñòåìëè ìöøàùèäÿëÿðÿ êå÷ìÿê ìÿëóìàòëàðûí áèð ìÿðêÿçäÿ òîïëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ 1922 èë-

1972-86 èëëÿðäÿ Õÿçÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø äÿíèç îáñåðâàòîðèéàñ û

äÿ Áàêû Äÿíèç ðÿñÿäõàíàñû éàðàäûëûð, ñàùèë âÿ àäàëàðäà éåðëÿøÿí ñòàíñèéàëàð Áàêû Ùèäðîìåòåîðîëîæè Õèäìÿò Èäàðÿñèíÿ òàáå åäèëèð. Àçÿðáàéúàíäà Õÿçÿð äÿíèçèíèí òÿäãèãè öçðÿ èõòèñàñëû ùèäðîëîã-îêåàíîëîãëàðûí ùàçûðëàíìàñû 1942 èëäÿí åòèáàðÿí ÿââÿëúÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ôèçèêà-ðèéàçèééàò ôàêóëòÿñèíèí ýåîôè723

AZßÐÁÀÉÚÀÍ À.Êÿðèìîâ Èíñòèòóòóí èëê äèðåêòîðó òÿéèí îëóíäó). Öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàíäà îêåàíîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ñèñòåìëè åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí Úîüðàôèéà Èíñòèòóòó èëÿ áàüëûäûð. Éàðàíäûüû èëê ýöíëÿðäÿí áóðàäà Õÿçÿð äÿíèçèíèí òÿäãèãèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìèø âÿ 1953 èëäÿ “Õÿçÿð øþáÿñè” éàðàäûëìàñû âÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Îêåàíîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí Ïèðàëëàùû àäàñûíäàêû “Õÿçÿð Åëìè-Òÿäãèãàò Ñòàíñèéàñû”íûí áó øþáÿéÿ âåðèëìÿñè âÿ íÿùàéÿò îíóí Õÿçÿð Äÿíèçè Ïðîáëåìëÿðè Áþëìÿñèíÿ ÷åâðèëìÿñè ùÿìèí òÿäãèãàòëàðûí äàùà äà äÿðèíëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýåíèø èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. ÁÌÒ-íèí ÉÓÍÅÏ Ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ 1972 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí Úîüðàôèéà, ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Îêåàíîëîýèéà âÿ Àòìîñôåðèí Ôèçèêàñû, Óêðàéíà ÅÀíûí Ðàäèîôèçèêà Èíñòèòóòëàðûíûí áèðýÿ ñÿéè

Õÿçÿð äÿíèçè ñÿòù ãàòûíûí îðòà èëëèê òåìïåðàòóðó

çèêà êàôåäðàñûíäà, ñîíðàëàðäàí èñÿ úîüðàôèéà ôàêóëòÿñèíèí ùèäðîìåòåîðîëîýèéà êàôåäðàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àçÿðáàéúàíäà Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ìèëëè îêåàíîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñû Ã.Ê.Ýöë òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Î, Õÿçÿð äÿíèçèíèí ã. ñàùèëëÿðèíèí ùèäðîìåòåîðîëîýèéàñûíà ùÿñð îëóíìóø èëê ìîíîãðàôèê ÿñÿðèíè 1956 èëäÿ ÷àï åòäèðìèøäèð. Áó ÿñÿðäÿ àéðû-àéðû ùèäðîìåòåîðîëîæè åëåìåíòëÿðèí, õöñóñèëÿ äÿíèç íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ òÿñèð åäÿí àìèëëÿðèí ÿòðàôëû ñÿúèééÿñè âåðèëèð. Ùÿìèí èëäÿ Ã.Ê.Ýöëöí “Õÿçÿð äÿíèçè” ÿñÿðè äÿ èøûã öçö ýþðìöøäöð. Áóíëàðäàí áàøãà, àëèì Õÿçÿðèí ñÿâèééÿ òÿðÿääöäö èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã õàëã òÿñÿððöôàòûíäà áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿ, àéðû-àéðû ùèäðîìåòåîðîëîæè àìèëëÿðèí ñÿúèééÿñèíÿ äàèð áèð ñûðà ÿñÿðëÿð éàçûá íÿøð åòäèðìèøäèð. Õÿçÿðäÿ îêåàíîëîæè òÿäãèãàòëàðû ýåíèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 1952 èëäÿ äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã äÿíèçäÿ (Íåôò Äàøëàðûíäà) õöñóñè òÿéèíàòëû ùèäðîìåòåîðîëîæè ñòàíñèéà, îíóí äà íÿçäèíäÿ Ãóì àäàñû, Õÿðÿ-Çèðÿ, ø. ñàùèëäÿ ×èëÿêÿí ìöøàùèäÿ ñòàíñèéàëàðû âÿ “Äÿíèç ùèäðîìåòåîðîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñû” éàðàäûëäû. Ùÿìèí òÿøêèëàò ÿââÿëúÿ Àçÿðáàéúàí ùèäðîìåòåîðîëîýèéà èäàðÿñèíÿ ñîíðàëàð èñÿ Ùèäðîìåòåîðîëîýèéà Èíñòèòóòóíà ÷åâðèëäè (Ùèäðîìåòåîðîëîæè Ñòàíñèéàíûí ðÿèñè 724

Áàêû ñÿâèééÿ þë÷ìÿ ìÿíòÿãÿñèíÿ ýþðÿ Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí ÷îõèëëèê äÿéèøìÿñè

íÿòèúÿñèíäÿ Õÿçÿðäÿ à÷ûã äÿíèçäÿ äöíéàäà èëê äÿíèç îáñåðâàòîðèéàñû éàðàäûëäû âÿ áóíóíëà äà ðåñïóáëèêàäà îêåàíîëîæè òÿäãèãàòëàðûí éåíè ìÿðùÿëÿñè áàøëàíäû. Õÿçÿð Áþëìÿñè ÿìÿêäàøëàðûíûí (Ð.Ì.Ìÿììÿäîâ, Ò.Ì.Òàòàðàéåâ, À.È.Ùöìáÿòîâ, ß.Ñ.ßëèéåâ, É.Ã.Ùàúûéåâ, Í.È.ßùìÿäîâ) îáñåðâàòîðèéàäà àòìîñôåðëÿ äÿíèçèí ãàðøûëûãëû òÿñèðèíèí, äàëüà âÿ êöëÿê ðåæèìèíèí, òóðáóëåíòëèê âÿ òóðáóëåíò äèôôóçèéàíûí ñòàòèñòèê âÿ ñïåêòðàë öñóëëà òÿäãèãè, îíëàðûí éàðûìåìïèðèê ìîäåëëÿðèíèí èøëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì óüóðëàð ãàçàíìûøëàð. Õÿçÿðèí öìóìè ùèäðîìåòåîðîëîýèéàñû, ùèäðîôèçèêàñû, ñó äþâðàíû âÿ àõûíëàð ñèñòåìè, òóðáóëåíòëèéè âÿ òóðáóëåíò äèôôóçèéàñû, ñó ìöáàäèëÿñè, òåìïåðàòóð ðåæèìè, ðàäèàñèéàñû, êöëÿê, äàëüà âÿ áóç ðåæèìëÿðè, äÿíèçëÿ àòìîñôåðèí ãàðøûëûãëû òÿñèðè, ãîâóëìà-ýÿòèðìÿ ùàäèñÿëÿðè, åêîúîüðàôèéàñû ñàùÿñèíäÿ ìöùöì òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð.

1990 èëäÿí áÿðè Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíóí Õÿçÿð äÿíèçè øþáÿñèíäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè ÿñàñÿí Õÿçÿðèí åêîúîüðàôèéàñûíà, ñÿâèééÿñèíèí äÿéèøìÿñè ïðîáëåìèíÿ âÿ ÷èðêëÿíäèðèúèëÿðèí éàéûëìàñûíûí êîìïëåêñ ôèçèêè-úîüðàôè ìîäåëèíèí éàðàäûëìàñûíà ùÿñð îëóíìóøäóð. Õÿçÿð äÿíèçèíÿ òþêöëÿí ÷èðêëÿíìÿ ìÿíáÿëÿðè, îíëàðûí ýöúö, êèìéÿâè òÿðêèáè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, ÷èðêëÿíìÿíèí äÿíèçäÿ éàéûëìàñûíûí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò àíàëèçè àïàðûëìûøäûð. Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí äÿéèøìÿñèíèí ñÿáÿáè þéðÿíèëèá, ñÿâèééÿ äÿéèøìÿëÿðèíèí ìîäåë-ñõåìè òÿðòèá îëóíóá âÿ ïðîãíîçó âåðèëèá. Ð.Ì. Ìÿììÿäîâ

Ãëéàñèîëîýèéà. Àçÿðáàéúàíäà ãëéàñèîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñû 19 ÿñðèí àõûðëàðû – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿðàçèíèí ýåîëîæèýåîìîðôîëîæè þéðÿíèëìÿñèíÿ áàøëàíûëìàñû èëÿ ãîéóëìóøäóð. Áó ñàùÿäÿ Ðóñèéà Úîüðàôèéà Úÿìèééÿòèíèí (1845) Ãàôãàç ôèëèàëûíûí òÿøêèë åäèëìÿñè ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Þëêÿìèçèí áóçëàãëàðû ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòëàðà ðóñ ýåîëîãëàðû Ý.Â.Àáèõ (1873), Ê.È.Áîãäàíîâè÷ (1902), Ä.Ì.Ìóøêåòîâ (1903), ðóñ ùÿðáè òîïîãðàôû À.Â.Ïàñòóõîâ (1894) âÿ áàøãàëàðûíûí èøëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ Á.Ãàôãàçäà Øàùäàü ïëàòîñóíóí, Áàçàðäöçö âÿ Òóôàí çèðâÿëÿðèíèí áóçëàãëàðû ùàããûíäà öìóìè ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð. 20 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà ãëéàñèîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ìèãéàñû ýåíèøëÿíìèø âÿ Àçÿðáàéúàíäà áóçëàøìàéà äàèð äàùà ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Áó ñàùÿäÿ Á.Ãàôãàçäà À.Ë.Ðåéíùàðäûí (1926, 1927, 1931), Ê.Í.Ïàôôåíùîëñóí (1931), Ñ.À.Êîâàëåâñêèíèí (1936), Ë.È.Ìàðóàøâèëèíèí (1939), Ë.Í.Ëåîíòéåâèí (1940), Ê.Ãàôãàçäà Á.À.Êëîïîòîâñêèíèí (1942), Í.Â.Äóìèòðàøêîíóí (1949) âÿ áàøãàëàðûíûí àïàðäûãëàðû èøëÿð ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. À.Ë.Ðåéíùàðä âÿ Ê.Í.Ïàôôåíùîëñ òÿäãèãàòëàðûíäà áóçëàøìàíûí Àëï ñõåìèíÿ òÿðÿôäàð ÷ûõàðàã, Äþðäöíúö äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà 4, Ñ.À.Êîâàëåâñêè èñÿ Ñàðìàò ÿñðèíäÿí åòèáàðÿí 11 áóçëàøìàíûí, îíëàðäàí äà ö÷öíöí Äþðäöíúö äþâðäÿ áàø âåðäèéèíè ñþéëÿìèøëÿð. È.Ï.Ýåðàñèìîâ âÿ Ê.Ê.Ìàðêîâ (1939) èñÿ áóçëàøìàíûí Àëï ñõåìèíèí Ãàôãàçà, î úöìëÿäÿí äÿ Àçÿðáàéúàíà øàìèë åòìÿéèí ìöìêöí âÿ äîüðó îëìàäûüûíû, Àëï äàüëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã áóðàäà áóçëàãëàðûí äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõìàäûüûíû ýþñòÿðìèøëÿð. Ëàêèí áó

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿðùÿëÿäÿ Àçÿðáàéúàíäà ãëéàñèîëîæè òÿäãèãàòëàðà ìàðàüûí àðòìàñûíà âÿ áó ñàùÿäÿ ìöÿééÿí íàèëèééÿòëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áóðàäà áóçëàøìàíûí éàøû, ñàéû, òÿçàùöðö ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, îíó òþðÿäÿí àìèëëÿðèí ìàùèééÿòè, Àëï áóçëàøìàñûíà ìöíàñèáÿòè, Õÿçÿðèí ñÿâèééÿñèíèí òÿðÿääöäöíÿ òÿñèðè âÿ ñ. áó êèìè ïðîáëåì ìÿñÿëÿëÿðè àõûðàäÿê ùÿëë îëóíìàìûø ãàëûðäû. Îíëàðûí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ ÷þçöëìÿñè 20 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã, Àçÿðáàéúàíäà Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû âÿ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíóí éàðàäûëìàñû (1945) èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ãëéàñèîëîæè òÿäãèãàòëàðûí äàùà äà ýåíèøëÿíìÿñè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Áó ìÿðùÿëÿäÿí åòèáàðÿí Ðåñïóáëèêàíûí äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ ãëéàñèîëîæè òÿäãèãàòëàðäà Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíóí âÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ÿìÿêäàøëàðû éàõûíäàí èøòèðàê åòìÿéÿ áàøëàìûøëàð. Áóðàäà ìèëëè ãëéàñèîëîýèéàíûí ÿñàñûíû ãîéìóø âÿ áó ñàùÿäÿ ìèëëè ìöòÿõÿññèñëÿðèí éåòèøäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûø àêàäåìèê Á.ß.Áóäàãîâóí õèäìÿòëÿðè õöñóñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Î, áóçëàøìàéà äàèð ìþâúóä íÿçÿðè ìöääÿàëàðûí äÿðèíäÿí òÿùëèëèíÿ âÿ êëàññèê àêòóàëèçì âÿ êîððåëéàòèâëèê ïðèíñèïëÿðèíÿ, åëÿúÿ äÿ ÿëäÿ åòäèéè ôàêòèê ìàòåðèàëëàðà ÿñàñëàíàðàã Á.Ãàôãàçûí áóçëàøìàñûíûí áèð ñûðà ïðîáëåì ìÿñÿëÿëÿðèíÿ àéäûíëûã ýÿòèðìèøäèð. Áóðàäà ìöÿééÿí ãàíóíàóéüóíëóãëàðûí àøêàð åäèëìÿñèíäÿ Ãàôãàç âÿ áóçëàøìàíûí èëêèí þéðÿíèëäèéè Àëï äàüëàðûíûí ðåëéåôèíèí èíêèøàôûíûí âÿ òÿáèè øÿðàèòëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëèíèí ìöùöì ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Ùÿìèí êîìïëåêñ òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Á.Ãàôãàçûí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñèíèí èêè äÿôÿ áóçëàøìàéà ìÿðóç ãàëäûüû òÿñáèò åäèëìèøäèð. Á.ß.Áóäàãîâ Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéèíäÿ âÿ Àúûíîùóð þíäàüëûüûíäà àøêàð åäèëìèø êîáóä äÿíÿëè ãûðûíòûëû ÷þêöíòöëÿðèí áóçëàã ìÿíøÿëè îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìèø âÿ ùÿìèí ÷þêöíòöëÿðèí Àáøåðîí éàøëû îëäóüóíà ÿñàñëàíàðàã áóðàäà áèðèíúè áóçëàøìàíûí ìÿùç ùÿìèí ÿñðäÿ áàø âåðäèéèíè ñöáóò åòìèøäèð. Ìöÿëëèô Àçÿðáàéúàíûí ìÿðóç ãàëäûüû áó ÿí ãÿäèì áóçëàøìàíû ÿòðàôëû òÿäãèã åòìèø âÿ îíó Ãóñàð áóçëàøìàñû àäëàíäûðìûøäûð. Î, Á.Ãàôãàçûí Áàø âÿ Éàí ñèëñèëÿëÿðèíäÿ àøêàð åòäèéè áóçëàã ðåëéåô ôîðìàëàðûíà ÿñàñÿí áóðàäà áóçëàøìàíûí Éóõàðû Õÿçÿð – Àøàüû Éåíèêàñïè ýåîëîæè çàìàí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áàø âåðäèéèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Òÿäãèãàò÷û Øàùíàáàä áóçëàøìàñû àäû àëòûíäà àéûðäûüû ùÿìèí èêèíúè âàùèä áóçëàøìàíûí Ëÿçÿ (Éó-

õàðû Õÿçÿð), Øàùäöçö (Éóõàðû Õâàëûí) âÿ Øàùéóðäó (Éåíèêàñïè) êèìè ö÷ ñÿðáÿñò ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó ÿñàñëàíäûðìûøäûð. Á.ß.Áóäàãîâóí òÿäãèãàòëàðûíäà Á.Ãàôãàçäà Øàùäàü âÿ Ãûçûëãàéà ïëàòîëàðû èñòèñíà îëóíìàãëà áóçëàøìàíûí äàüäÿðÿ òèïëè îëìàñû âÿ îíóí áàø âåðìÿñèíäÿ èãëèìèí, îðîãðàôèéàíûí, ùèïñîìåòðèéàíûí âÿ éåíè òåêòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðèí ìöùöì ðîë îéíàìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áóðàäà áóçëàøìàíûí áàøãà ìÿðùÿëÿëÿðèíèí àéðûëìàìàñû òÿäãèãàò÷û òÿðÿôèíäÿí îíëàðûí èçëÿðèíèí ñîíðàëàðäàí åðîçèéà-äåíóäàñèéà ïðîñåñëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ òàìàìèëÿ ìÿùâ îëìàñû âÿ éà äàùà úàâàí ÷þêöíòöëÿðëÿ áàñäûðûëìàñû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Á.ß.Áóäàãîâóí Õÿçÿðèí ñÿâèééÿñèíèí òÿðÿääöäöíöí áóçëàøìàëàðëà ÿëàãÿñè, ìöàñèð áóçëàãëàðûí ãÿäèì áóçëàøìàëàðûí ãàëûüû îëìàñû ùàããûíäàêû ôèêèðëÿðèíè äÿ îíóí áó ñàùÿäÿêè íàèëèééÿòëÿðèíäÿí ùåñàá åòìÿê îëàð. Ãëéàñèîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ Á.Ãàôãàçäà ÿëäÿ åäèëìèø íàèëèééÿòëÿð Ê.Ãàôãàçäà äà áó èñòèãàìÿòäÿ òÿäãèãàòëàðà òÿêàí âåðìèø âÿ îíëàðûí õåéëè ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áàøãà ñîâåò òÿäãèãàò÷ûëàðû èëÿ éàíàøû Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí Ì.À.Ìöñåéèáîâóí, Á.À.Àíòîíîâóí, Ì.ß.Àáàñîâóí âÿ Ð.É.Ãóëóéåâèí áó ñàùÿäÿ àïàðäûüû èøëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Ê.Ãàôãàçûí äàüÿòÿéè ñàùÿëÿðèíäÿ (Íàôòàëàí, Àøàüûàðàç ìàèëè äöçÿíëèêëÿðè, Äóçäàü, Äàøáàøû âÿ Ãûâðàã ïëàòîëàðû) àøêàð åäèëìèø êîáóä äÿíÿëè ÷þêöíòöëÿðèí, Á.Ãàôãàçûí ÿòÿêëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àáøåðîí ÿñðèíäÿ áàø âåðìèø áóçëàøìàíûí ôëöâèîãëéàñèàë ìÿùñóëó îëìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû Ìóðîâäàü, Øàùäàü, Çÿíýÿçóð, Øÿðãè Ýþé÷ÿ ñèëñèëÿëÿðèíäÿ âÿ Ãàðàáàü âóëêàíèê éàéëàñûíäàêû âóëêàí ìàññèâëÿðèíäÿ, áóçëàüûí åêçàðàñèîí (ñèðêëÿð, êàðëàð, òðîã äÿðÿëÿðè) âÿ àêêóìóëéàòèâ (ìîðåí òÿïÿ âÿ òèðÿëÿðè) ðåëéåô ôîðìàëàðû àøêàð åäèëìèø âÿ þéðÿíèëìèøäèð. Òÿäãèãàò÷ûëàð ùÿìèí ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà Ê.Ãàôãàçûí Àáøåðîí ÿñðèíäÿ âÿ Éóõàðû Äþðäöíúö äþâðäÿ áóçëàøìàéà ìÿðóç ãàëäûüû ôèêðèíè òÿñáèò åòìèøëÿð. Îíëàð Àáøåðîí ÿñðè áóçëàøìàñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã Éóõàðû Äþðäöíúö äþâð áóçëàøìàñûíäà áóçëàãëàðûí ýåðèéÿ ÷ÿêèëìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí (5-äÿí 8-ÿ ãÿäÿð) ìÿðùÿëÿ àéûðûðëàð. Àçÿðáàéúàíäà ãëéàñèîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, áóçëàøìàíûí ÿñàñ ñÿáÿáè èãëèìèí ïëàíåòàð ìèãéàñäà äþâðè îëàðàã ñîéóãëàøìàñû îëìóøäóð. Îäóð êè, Ê. âÿ Á.Ãàôãàçäà Àëï äàüëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí áóçëàø-

ìà ìÿðùÿëÿëÿðèíèí ùàìûñûíûí èçëÿðèíèí àøêàð åäèëìÿìÿñè ùå÷ äÿ áóðàäà èãëèìèí ãëîáàë ñîéóãëàøìàìàñûíà âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, áóçëàøìàíûí áàø âåðìÿìÿñèíÿ äÿëàëÿò åòìèð. Áó, ãèñìÿí ùÿìèí äàüëûã ñèñòåìëÿðèí ôÿðãëè úîüðàôè ìþâãåäÿ éåðëÿøìÿñè, õèîíîñôåðèí àøàüû ñÿðùÿäèíèí ñÿâèééÿñè, àòìîñôåð ÷þêöíòöëÿðèíèí ìèãäàðûíûí âÿ áóçëàøìà ðåæèìëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéè âÿ ñ. àìèëëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Ýþðöíäöéö êèìè Àçÿðáàéúàíûí ãëéàñèîëîæè òÿäãèãàòëàðûíäà áóçëàøìàëàðûí âàõòû âÿ ìèãäàðû, åëÿúÿ äÿ îíëàðûí Àëï áóçëàøìàñû ñõåìèíÿ óéüóíëóüó ïðîáëåìëÿðè ùÿëÿ êè, òàì ùÿëë îëóíìàìûø ãàëûð. Áèçèì ôèêðèìèçúÿ ùÿìèí ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè áó ñàùÿäÿêè òÿäãèãàòëàðûí òÿùëèëè èëÿ éàíàøû õöñóñè ïàëåîúîüðàôè âÿ ïàëåîýåîìîðôîëîæè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð. Áóíóíëà äà Àëïëàðäà îëäóüó êèìè Ýöíñ (800–900 ìèí èë ÿââÿë – Àáøåðîí ÿñðè), Ìèíäåë (400–500 ìèí èë ÿââÿë – Áàêû ÿñðè), Ðèññ (110–230 ìèí èë ÿââÿë – Õÿçÿð ÿñðè) âÿ Âöðì (11–70 ìèí èë ÿââÿë – Õâàëèí ÿñðè) áóçëàøìà åïîõàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäà äà áóçëàøìàíû øÿðòëÿíäèðÿí îïòèìàë øÿðàèòèí ìþâúóä îëäóüó ìöÿééÿí åäèëÿðñÿ, àðòûã îíëàðûí èçëÿðèíèí ìöàñèð ðåëéåôäÿ ñàõëàíûëûá-ñàõëàíûëìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ÿðàçèíèí ùÿìèí ÿñðëÿðäÿ áóçëàøìàéà ìÿðóç ãàëìàñû ñöáóò åäèëìèø îëàð. Á.ß.Áóäàãîâ, Ù.ß.Õÿëèëîâ

Òîðïàã úîüðàôèéàñû. Àçÿðáàéúàí òîðïàãøöíàñëàðû ðåñïóáëèêàìûçûí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûíäà òîðïàãëàðûí òÿäãèãè íÿòèúÿëÿðèíè òÿùëèë åäÿðÿê, îíëàðûí ÿðàçèäÿ úîüðàôè ïàéëàíìàñû ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû àøêàð åòìèøëÿð. Ìöÿééÿí îëóíìóøäóð êè, þëêÿìèçèí ÿðàçèñèíäÿ äöçÿíëèêëÿðäÿ éàéûëìûø òîðïàãëàð öôöãè çîíàëëûã ãàíóíóíà, äàüëûã áþëýÿëÿðäÿ éàéûëìûø òîðïàãëàð èñÿ øàãóëè çîíàëëûã ãàíóíóíà óéüóí îëàðàã éàéûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàìûçûí ÿðàçèñèíäÿ òîðïàãëàðûí úîüðàôè éàéûëìàñû àøàüûäàêû êèìè òÿñíèô îëóíìóøäóð: Äàü-÷ÿìÿíòîðïàãëàðû Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí éöêñÿê äàüëûã çîíàñûíûí 1800–3000 ì éöêñÿêëèêëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûð âÿ ðåñï. ÿðàçèñèíèí 15%-íè òÿøêèë åäèð; Ãîíóðäàü-ìåøÿòîðïàãë à ð û Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ìåøÿ çîíàñûíûí 900 ì-äÿí 2000 ì-äÿê éöêñÿêëèêëÿðè àðàñûíäà éàéûëìûø âÿ ÿñàñÿí ôûñòûã ìåøÿëÿðè àëòûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Áó íþâ òîðïàãëàð ðåñï. ÿðàçèñèíèí 4,8%-íè òÿøêèë åäèð; 725

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ãÿùâÿéèäàü-ìåøÿòîðïàã ë à ð û Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí âÿ Ëÿíêÿðàí áþëýÿñèíèí îðòà äàüëûã, àë÷àã äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè ãóðøàãëàðûíûí 600–1200 ì éöêñÿêëèêëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûð; ÿñàñÿí ïàëûä ìåøÿëÿðè àëòûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Áó òîðïàãëàð ðåñï. ÿðàçèñèíèí 14%-íè òÿøêèë åäèð; Ä à ü ã à ð à ò î ð ï à ã ë à ð û Îðòà äàüëûã çîíàäà, 800–1600 ì éöêñÿêëèêëÿðäÿ éàéûëìûøäûð. Áó òîðïàãëàð ðåñï. ÿðàçèñèíèí 1%-ÿ ãÿäÿðèíè òÿøêèë åäèð; Ñ à ð û ò î ð ï à ã ë à ð Ëÿíêÿðàí áþëýÿñèíèí äàüÿòÿéè âÿ îâàëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûð, ðåñï. ÿðàçèñèíèí 1,8%-ÿ ãÿäÿðèíè òÿøêèë åäèð; Ø à á à ë û ä û ò î ð ï à ã ë à ð Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí âÿ Òàëûø äàüëàðûíûí äàüÿòÿéè âÿ àë÷àã äàüëûã ãóðøàãëàðûíäà éàéûëìûøäûð. Ðåñï. ÿðàçèñèíèí 25,5%-íè òÿøêèë åäèð; Áîçâÿáîç-ãîíóðòîðïàãë à ð Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà ýåíèø ñàùÿäÿ, éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñóáòðîïèê èãëèì øÿðàèòèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Ðåñï. ÿðàçèñèíèí 28,9%-íè òÿøêèë åäèð; × ÿ ì ÿ í - á î ç ò î ð ï à ã ë à ð áîç âÿ áîç-ãîíóð òîðïàãëàð êèìè ãóðó âÿ éàðûìñÿùðà èãëèì øÿðàèòèíäÿ éàéûëìûøäûð. Ðåñï. ÿðàçèñèíèí 5,5%-íè òÿøêèë åäèð; Ø î ð à í ë à ð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí îâàëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ ëîêàë ëÿêÿëÿð øÿêëèíäÿ éàéûëìûøäûð. Ã.Ø.Ìÿììÿäîâ

Áèîúîüðàôèéà. Àçÿðáàéúàíäà áèîúîüðàôèéà ( á î ò à í è ê è - ú î ü ð à ô è é à âÿ éà ô è ò î ú î ü ð à ô è é à â ÿ ç î î ú î ü ð à ô è é à ) ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðûí òàðèõè î ãÿäÿð äÿ ãÿäèì äåéèëäèð. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíà áèð ñûðà òÿäãèãàò÷ûëàð ýÿëìèø (Ê.À.Ìåéåð, 1829–30; Å.Ê.Åéõâàëä, 1820; Ô.Ãîãåíàýåð, 1834–35); Êàðë Êîõ, 19 ÿñðèí îðòàëàðû) âÿ áóðàäà ô è ò î ú î ü ð à ô è òÿäãèãàòëàð àïàðìûøëàð. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäà òîïëàíìûø ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà òÿäãèãàò÷ûëàð Ãàôãàçûí àéðû-àéðû âèëàéÿòëÿðè èëÿ éàíàøû, Àçÿðáàéúàíûí ú î ü ð à ô è - á î ò à í è ê è ðàéîíëàøäûðûëìàñûíà òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèøëÿð. Áó òÿäãèãàò÷ûëàðäàí Ã.È.Ðàääå, É.Ñ. Ìåäâåäéåâ âÿ Í.È.Êóçíåòñîâ áó âÿ éà äèýÿð ïðèíñèïëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã Àçÿðáàéúàíû äà ÿùàòÿ åòìÿêëÿ Ãàôãàçäà áèð ñûðà áîòàíèêè-úîüðàôè âèëàéÿò âÿ ÿéàëÿòëÿð àéûðìûøëàð. Àçÿðáàéúàíäà ô è ò î ú î ü ð à ô è é à í û í èíêèøàôûíäà àêàäåìèê À.À.Ãðîññ726

ùåéìèí (1888– 1948) õöñóñè ðîëó îëìóøäóð. 1919–47 èëëÿðäÿ áóðàäà àïàðäûãëàðû òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñûíäà À.À.Ãðîññùåéì âÿ É.È.Ïðèëèïêî òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí 1:1 000 000 ìèãéàñûíäà ýåîáîòàíèêè (áîòàíèêè-úîüðàôè) õÿðèòÿñè òÿðòèá îëóíóð. Àçÿðáàéúàí ÅÀ, àêàä. Ù.ß.ßëèéåâ àäûíà Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíäà áèîúîüðàôèéà ëàáîðàòîðèéàñû éàðàíäûüû âàõòäàí (1982) áèîúîüðàôèéàíûí ôèòîúîüðàôèéà áþëìÿñè öçðÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè õåéëè ýåíèøëÿíìèøäèð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ àéðû-àéðû ìåøÿ åäèôèêàòîðëàðûíûí âÿ ãèéìÿòëè àüàú úèíñëÿðèíèí åêîëîæè àðåàëëàðû, îíëàðûí éàðàòäûüû ôèòîñåíîçëàðûí éàéûëìàñû ãàíóíàóéüóíëóãëàðû âÿ àíòðîïîýåí äèíàìèêàñûíûí èñòèãàìÿòëÿðè þéðÿíèëìèøäèð. ßëäÿ åäèëìèø íÿòèúÿëÿð áèîúîüðàôèéàíûí òÿòáèãè èñòèãàìÿòèíÿ éþíÿëäèëìèøäèð: ðåýèîíëàð öçðÿ áèòêè þðòöéöíöí (õöñóñèëÿ ìåøÿíèí) èëêèí âÿ ìöàñèð âÿçèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí õÿðèòÿëÿð, ìöõòÿëèô úîüðàôè çîíàëàðäà áèòêè þðòöéöíöí ìÿùñóëäàðëûüûíûí éöêñÿëäèëìÿñè, áÿðïàñû âÿ ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿñè öçðÿ òÿäáèðëÿð ùàçûðëàíìûøäûð. Ìÿùâ îëìàã òÿùëöêÿñè îëàí ãèéìÿòëè ìåøÿ îáéåêòëÿðè àøêàð åäèëìèø, îíëàðûí ìöùàôèçÿñè ìÿãñÿäèëÿ éåíè ãîðóã âÿ éàñàãëûãëàðûí éàðàäûëìàñû òþâñèééÿ îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð çîîúîüðàôè òÿäãèãàòëàð éàëíûç ÿúíÿáè àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûøäûð. 1930 èëäÿí ñîíðà èñÿ áó òÿäãèãàòëàð ÀÅÀ-íûí Çîîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Áóðàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ãóðó ôàóíàñû ñåêñèéàñûíäà ìÿìÿëèëÿð, ãóøëàð, èëàíëàð, ñóäà-ãóðóäà éàøàéàíëàð, îíóðüàñûçëàð, ãàíñîðàí ùÿøÿðàòëàð, ãóðäëàð, òÿðÿâÿç âÿ áîñòàí çÿðÿðâåðèúèëÿðè, ñó ôàóíàñû ñåêñèéàñûíäà èñÿ Õÿçÿðèí áàëûãëàðû, àëè õÿð÷ÿíýêèìèëÿð âÿ ñ. þéðÿíèëìèøäèð. Ì.É.Õÿëèëîâ

Èúòèìàè úîüðàôèéà. Àçÿðáàéúàíäà úîüðàôèéà åëìèíèí ÿí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí èúòèìàè úîüðàôèéà 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí åòèáàðÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ðåñï.-äà èúòèìàè úîüðàôèéàíûí èãòèñàäè, ñîñèàë, ñèéàñè úîüðàôèéà âÿ ÿùàëè úîüôèéàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø âÿ ìöùöì íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. È ã ò è ñ à ä è ú î ü ð à ô è é à í û í èíêèøàôûíäà 1923 èëäÿ éàðàäûëìûø “Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè øÿðàèòè âÿ ñÿðâÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ òÿäãèãè úÿìèééÿòè” ìöÿééÿí ðîë îéíàìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà èúòèìàè-

úîüðàôè èäåéà âÿ ôèêèðëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà È.Ãóòãàøûíëû, Ù.Çÿðäàáè, Ã.Ð. Ìèðçÿçàäÿ âÿ Ì.Áàùàðëûíûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû 1923 èëäÿ “Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè øÿðàèòè âÿ ñÿðâÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ òÿäãèãè úÿìèééÿòèíèí” éàðàäûëìàñû þëêÿìèçäÿ èãòèñàäè úîüðàôèéàíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. 1925–32 èëëÿðäÿ áó úÿìèééÿòèí òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí èëê äÿôÿ îëàðàã òÿáèè-èãòèñàäè ðàéîíëàøäûðûëìàñû àïàðûëìûøäûð. Ëàêèí Açÿðáàéúaí Ðåñïóáëèêàñûíäà èãòèñàäè úîüðàôèéà åëìè èñòèãàìÿò êèìè 1937 èëäÿ ÑÑÐÈ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëû éàðàäûëäûãäàí ñîíðà äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Èãòèñàäè-úîüðàôè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíäà, àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ ìöâàôèã êàôåäðàëàðûíûí òÿøêèë åäèëìÿñèíäÿ ïðîô. Ùàäû ßëèéåâèí ìöñòÿñíà ðîëó îëìóøäóð. 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí òÿðêèáèíäÿ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòó éàðàäûëäûãäàí ñîíðà èãòèñàäè úîüðàôèéà ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ùÿúìè âÿ èñòèãàìÿòè äÿ ýåíèøëÿíìèø, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ áèð ñûðà èãòèñàäè-úîüðàôè ÿäÿáèééàò âÿ òÿäðèñ âÿñàèòëÿðè íÿøð îëóíìóøäóð. Ñîâåò äþâðöíäÿ èãòèñàäè úîüðàôèéàíûí èíêèøàôû úÿìèééÿòèí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèíèí ïëàíëû ÿðàçè òÿøêèëèíÿ ÿñàñëàíìûø âÿ òÿäãèãàòëàð ÿñàñÿí ðàéîíëàøäûðìàéà ùÿñð åäèëìèøäèð. Áó äþâðäÿ ß.Ì.Ùàúûçàäÿ ýåíèø ìèãéàñëû èãòèñàäèúîüðàôè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Îíóí òÿøÿááöñö èëÿ èíäèêè ÁÄÓ-äà “ÑÑÐÈ-íèí èãòèñàäè úîüðàôèéàñû” êàôåäðàñûíûí éàðàäûëìàñû, “Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè ðàéîíëàðû”, “Àçÿðáàéúàíûí ñÿíàéå êîìïëåêñè”, “Ñÿíàéåíèí òÿáèè åùòèéàò ïîòåíñèàëû” ìîíîãðàôèéàëàðûíûí ÷àï åäèëìÿñè èãòèñàäè úîüðàôèéà åëìèíèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿêàí âåðìèøäèð. Èãòèñàäè úîüðàôèéàíûí ñÿíàéå, êÿíä òÿñÿððöôàòû, íÿãëèééàò âÿ ñ. êèìè èõòèñàñëàøìûø èñòèãàìÿòëÿðè éàðàíìûøäûð âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð ìöùöì íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäè úîüðàôèéàíûí ÿí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áèðè èãòèñàäèúîüðàôè ðàéîíëàøäûðìà ìÿñÿëÿñèäèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ òÿäãèãàòëàð 1920 èëëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëìàüà áàøëàìûøäûð. Èãòèñàäè ðàéîíëàøäûðìà áèð ñûðà õàðèúè âÿ äàõèëè àìèëëÿð ÿñàñûíäà þçöíÿìÿõñóñ ÿðàçè ñèñòåìëÿðèíèí áèðëÿøäèðèëìÿñè éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Õàðèúè àìèëëÿðÿ áóðàäà èãòèñàäè ðàéîíóí úîüðàôè ÿìÿê áþëýöñöíäÿ òóòäóüó éåð âÿ îíóí èãòèñàäè âÿ íÿãëèééàò úîüðàôè ìþâãåéè àèääèð. Äàõèëè àìèëëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èñÿ èãòèñàäè ðàéîíóí èíêèøàôûíäà ìöùöì éåð òóòàí òÿáèè âÿ èãòèñàäè àìèëëÿðè, ÿùàëèíèí ìèëëè âÿ åòíèê òÿðêèáèíè ÿùàòÿ åäèð. Ðàéîíëàøäûðìàäà ÿðàçèíèí èõòèñàñëàøäûðûëìàñû èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí êîìïëåêñ èíêèøàôû íÿçÿðÿ àëûíûð. Íèñáÿòÿí èíêèøàô åòìèø èãòèñàäè ðàéîíëàðäà ÿðàçè èñòåùñàë êîìïëåêñëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû äàùà àéäûí íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áó ïðîñåñ Àáøåðîí èãòèñàäè ðàéîíóíäà Áàêû-Ñóìãàéûò, Àðàí èãòèñàäè ðàéîíóíäà ßëèáàéðàìëû-Ñàëéàí, Ìèíýÿ÷åâèð-Éåâëàõ, Ýÿíúÿ-Ãàçàõ èãòèñàäè ðàéîíóíäà Ýÿíúÿ-Äàøêÿñÿí ÿðàçè-èñòåùñàë êîìïëåêñëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíäà òÿñäèãèíè òàïûð. Áàøãà éåääè èãòèñàäè ðàéîíäà èñÿ ÿðàçè-èñòåùñàë êîìïëåêñëÿðè ùÿëÿ ôîðìàëàøìàìûøäûð. Ùÿð áèð èãòàñäè ðàéîí õöñóñè ÿðàçè ãóðóëóøóíà ìàëèêäèð. Èãòèñàäè ðàéîíëàðûí ñÿðùÿäëÿðè îíëàðûí èõòèñàñëàøäûðûëìàñû èëÿ éàíàøû ìþâúóä òÿáèè, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã øÿðòè õàðàêòåð äàøûéûð. Òÿáèè øÿðàèòè, ÿùàëè ìÿñêóíëàøìàñûíû, òÿñÿððöôàòûí èõòèñàñëàøäûðûìàñûíû âÿ éåðëÿøäèðèìÿñèíè, ìöàñèð èíçèáàòè ÿðàçè áþëýöñöíö íÿçÿðÿ àëàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ Àáøåðîí, ÃóáàÕà÷ìàõ, Äàüëûã Øèðâàí, Øÿêè-Çàãàòàëà, Ýÿíúÿ-Ãàçàõ, Êÿëáÿúÿð-Ëà÷ûí, Éóõàðû Ãàðàáàü, Àðàí, Ëÿíêÿðàí âÿ Íàõ÷ûâàí êèìè 10 èãòèñàäè ðàéîí àéðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñ î ñ è à ë - ú î ü ð à ô è é à èñòèãàìÿòèíäÿ èëê òÿäãèãàòëàð Ì.À.Àáðàìîâ âÿ À.Ù.Ñàëìàíîâ òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûøäûð. Òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿìèçäÿ èíñàíëàðûí ùÿéàò âÿ òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèí òÿøêèëè ôîðìàëàðû èúòèìàè èñòåùñàëû, èíñàíûí ÿìÿê, ìÿèøÿò âÿ èñòèðàùÿòè, øÿõñèééÿòèí èíêèøàôû âÿ ùÿéàòûí èíêèøàô øÿðàèòè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðè ÿòðàôëû þéðÿíìèøäèð. Áóðàäà òÿäãèãàòûí ÿñàñûíû èíñàí úÿìèééÿòèíèí òàðèõè èíêèøàôû õöñóñèééÿòëÿðè, äàõèëè ãóðóëóøó, èñòåùñàëëà âÿ ÿòðàô ìöùèòëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè, ÿðàçè áèðëèêëÿðè, åëÿúÿ äÿ áó áèðëèêëÿð äàõèëèíäÿ ìöõòÿëèô ÿùàëè ãðóïëàðû (òÿáÿãÿ, ìèëëè, ñÿíÿò õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèðëÿøÿí) àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð âÿ ñ. òÿøêèë åòìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû ñîñèàëúîüðàôè òÿäãèãàòëàðäà ðåñïóáëèêàäà èíñàíëàðûí ùÿéàò øÿðàèòèíäÿêè ðåýèîíàë ôÿðãëÿð (òÿáèè, èãòèñàäè, ñîñèàë) âÿ ìöõòÿëèô ðàéîí, åëÿúÿ äÿ éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè àðàñûíäà ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí áÿðàáÿðëÿøäèðèëìÿñè éîëëàðû àðàøäûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ÿ ù à ë è ú î ü ð à ô è é à ñ û í à ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàð óçóí ìöääÿò èãòèñàäè âÿ ñîñèàë úîüðàôèéàíûí òÿðêèáèíäÿ àïàðûëìûø, ÿñàñÿí äÿ ÿìÿê åù-

òèéàòëàðûíûí òÿäãèãèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ÅÀ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíäà àêàäåìèê Ù.ß.ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ 1977 èëäÿ éàðàäûëìûø “ßùàëè úîüðàôèéàñû” øþáÿñè áó òÿäãèãàòëàðûí ñèñòåìëè øÿêèëäÿ àïàðûëìàñûíäà, îíëàðûí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿñèíäÿ âÿ ðåñï.-äà ìöâàôèã åëìè àðàøäûðìàëàðûí èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Àïàðûëàí òÿäãèãàò íÿòèúÿñèíäÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû ãàíóíàóéüóíëóãëàðû þéðÿíèëìèø, ýåîäåìîãðàôèê òÿêàìöëöí ðåýèîíàë õöñóñèééÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. ßùàëèíèí ôîðìàëàøìà ìÿíáÿëÿðè îëàí òÿáèè âÿ ìåõàíèêè àìèëëÿð ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôëà ÿëàãÿäàð òÿäãèã åäèëìèø âÿ îíëàðûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. ßìÿê åùòèéàòëàðûíûí èñòåùñàë ñàùÿëÿðè öçðÿ áþëýöñö, ìÿøüóëëóãëà ùÿéàò ñÿâèééÿñè þéðÿíèëìèø âÿ ñîñèàë øÿðàèòèí äåìîãðàôèê ïðîñåñëÿðÿ òÿñèðè ÿñàñûíäà äåìîãðàôèê èíêèøàôûí ðåýèîíàë òÿíçèìëÿíìÿñèíèí èãòèñàäè-úîüðàôè éîëëàðû èøëÿíèëèá ùàçûðëàíìûøäûð. ßí ìöùèì ðåýèîíàë ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè êèìè Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè-úîüðàôè ðàéîíëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿ, äåìîãðàôèê âÿ ìÿñêóíëàøìà õöñóñèééÿòëÿðè òÿäãèã åäèëìèø, òÿáèè-úîüðàôè âÿ ñîñèàë-èãòèñàäè øÿðàèòèí áó ïðîñåñÿ òÿñèðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Áóðàäà äàüëûã ð-íëàðûí äåìîãðàôèê èíêèøàô õöñóñèééÿòèíèí, ìÿñêóíëàøìàñûíûí êîìïëåêñ òÿäãèãèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëìèøäèð. Øÿùÿð ìÿñêóíëàøìàñû ïðîáëåìëÿðè òÿäãèã îëóíìóø, óðáàíèçàñèéà ïðîñåñèíèí íîðìàë ýåäèøè ö÷öí äåìîãðàôèê äóðóìëà ñîñèàë-èãòèñàäè ñÿâèééÿíèí òàðàçëû èíêèøàôûíûí òÿìèí îëóíìàñûíûí âàúèáëèéè âÿ èñòåùñàëûí ÿðàçè òÿøêèëèíÿ ìóâàôèã èäàðÿ îëóíìàñûíûí èãòèñàäè-úîüðàôè ìåõàíèçìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâèí 2004 èë 11 ôåâðàë òàðèõëè “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûíûí Äþâëÿò ïðîãðàìû (2004–08)” ôÿðìàíûíà ìöâàôèã îëàðàã þëêÿíèí àéðû-àéðû èãèñàäè-úîüðàôè ðàéîíëàðû ÿùàëèñèíèí ÿðàçè òÿøêèëè ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàð ýåíèøëÿíìèø, ÿùàëèíèí ñÿìÿðÿëè ÿðàçè òÿøêèëèíèí èãèòñàäè-úîüðàôè èñòèãàìÿòëÿðèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëÿí åëìè àðàøäûðìàëàðà äèããÿò äàùà äà àðòûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëè úîüðàôèéàñû åëìè èñòèãàìÿòèíèí èíêèøàôûíäà À.À.Íàäèðîâ, Ø.É.Ýþé÷àéëû, Í.À.Áàáàõàíîâ, Å.Ã.Ìåùðÿëèéåâ, Â.ß. ßôÿíäèéåâ âÿ á.

ìöùöì õèäìÿòè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñ è é à ñ è ú î ü ð à ô è é à í û í èíêèøàôûíûí ÿñàñû 1986 èëäÿ Áàêûäà èíäèêè ÁÄÓ-íóí Úîüðàôèéà ôàêóëòÿñèíèí ÿìÿêäàøëàðûíûí (À. Èáðàùèìîâ âÿ ×. Èñìàéûëîâ) òÿøÿááöñö èëÿ ùÿìèí åëìè èñòèãàìÿòèí íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø åëìè ìöçàêèðÿ-ñåìèíàðûí êå÷èðèëìÿñè èëÿ ãîéóëìóøäóð. Ñîíðàëàð ðåñïóáëèêàìûçäà ñèéàñè úîüðàôèéà èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàðëà Á.Áóäàãîâ, Â.Ãóëóçàäÿ, ×.Èñìàéûëîâ, À.Ñàëìàíîâ, Ô.Ãóëèéåâ âÿ á. ìÿøüóë îëìàüà áàøëàìûøëàð. ×.Èñìàéûëîâ 1987 èëäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíûí ýåîïîëèòèê ñèñòåìäÿ èãòèñàäè ñèéàñÿòèíèí èãòèñàäè-úîüðàôè àìèëëÿðè (1987), ñÿðùÿä òîõóíóëìàçëûüû (1994), ýåîñèéàñè ìþâãåéèíèí äÿéèøèëìÿñèíäÿ íåôò àìèëè (1998), ýåîñèéàñè ìÿêàíäà éåðè (2001) âÿ ñ. ìöùöì ïðîáëåìëÿðëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøäûð. Ô. Ãóëèéåâèí (2001) òÿäãèãàòëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí ýåîïîëèòèê ìþâãåéèíÿ òÿñèð åäÿí ÿñàñ àìèëëÿð àðàøäûðûëìûøäûð. Â.Ãóëóçàäÿíèí òÿäãèãàòëàðûíäà ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí öçëÿøäèéè ìöùöì ýåîïîëèòèê ïðîáëåìëÿðèí ÿòðàôëû òÿùëèë âåðèëèð. Á.Áóäàãîâ âÿ Ú.ßëèéåâèí “Òöðêëÿð, àçÿðáàéúàíëûëàð, åðìÿíèëÿð: Òàðèõè ùÿãèãÿòèí ñîéãûðûìû” (Áàêû 2003) ÿñÿðè Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàíûí öçëÿøäèéè ÿí êÿñêèí ïðîáëåì – åðìÿíè òÿúàâöçêàðëûüûíûí èôøàñûíà éþíÿëìèøäèð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàäà ýåîïîëèòèê ìîäåëëÿøäèðìÿ, ñÿðùÿäëÿðèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè (î úöìëÿäÿí Õÿçÿðèí áåéíÿëõàëã ùöãóãè ñòàòóñóíóí òÿéèíè), ÿùàëèíèí åòíèê-äèíè òÿðêèáèíèí ñèéàñè-úîüðàôè ôÿðãëÿðè, ñèéàñè ãöââÿëÿðèí, î úöìëÿäÿí ïàðòèéàëàðûí, ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí, èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí úîüðàôèéàñû âÿ îíëàðûí ñèéàñè ùÿéàòà òÿñèðè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàò èøëÿðè äàâàì åòäèðèëèð. Í.ß.Ïàøàéåâ, Í.Ù.ßééóáîâ, Â.Â. Ùÿìèäîâ

Êàðòîãðàôèéà. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ àèä êàðòîãðàôèéà èëÿ ÿëàãÿäàð àíëàéûøëàðà 13 ÿñð ìÿíáÿëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëñÿ äÿ îíóí èíêèøàôû 17 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí áàøëàéûð. Ëàêèí î çàìàí òÿðòèá îëóíìóø õÿðèòÿëÿð èñòèíàä ìÿíòÿãÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíìàäûüûíäàí ÷îõ äà äÿãèã îëìàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ðåëéåôèíè ùîðèçîíòàëëàðëà ÿêñ åòäèðèëìÿêëÿ õöñóñè âÿ 727

AZßÐÁÀÉÚÀÍ öìóìúîüðàôè õÿðèòÿëÿðè èëê äÿôÿ îëàðàã 1847–54 èëëÿðäÿ òÿðòèá åäèëìèøäèð. 1971 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí øÿõñè òÿøÿááöñö èëÿ ïåøÿêàð ýåîäåçèéà âÿ õÿðèòÿ÷èëèê èñòåùñàëàòûíûí éàðàíìàñû þëêÿìèçäÿ ÿñàñëû õÿðèòÿ÷èëèê ìÿùñóëëàðû îëàí ïëàí, õÿðèòÿ âÿ àòëàñëàðûí òÿðòèáàòû âÿ íÿøðèíèí ÿñàñûíû ãîéäó. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ðÿãÿìñàë õÿðèòÿ÷èëèê êèìè èíêèøàô åòäèðèëÿí õÿðèòÿ÷èëèê òîïîãðàôèéà âÿ úîüðàôèéà õÿðèòÿëÿðèíèí êåéôèééÿòèíè âÿ äÿãèãëèéèíè õåéëè éöêñÿëäèð âÿ ãûñà ìöääÿòäÿ áàøãà êîîðäèíàò ñèñòåìèíÿ êå÷ìÿéÿ, ìÿëóìàòëàðûí ÷åâèê èäàðÿ îëóíìàñûíà, ãûñà ìöääÿòäÿ áþéöê áèð ÿðàçèíèí ïëàí âÿ éà õÿðèòÿñèíèí éåíèëÿøäèðèëìÿñè âÿ éåíèäÿí òÿðòèá åäèëìÿñèíè ùÿéàòÿ êå÷èðìÿéÿ ýåíèø èìêàí éàðàäûð. Ìöàñèð òåõíîëîýèéàëàðûí òÿòáèãè ñàéÿñèíäÿ (ïåéê ìþâãåìöÿééÿíåòìÿ ñèñòåìëÿðè, åëåêòðèîí òàõåîìåòðëÿð, ïðîãðàì òÿìèíàòû) ðÿãÿìñàë ôîðìàòäà ïëàíëàðûí âÿ õÿðèòÿëÿðèí ÷þë øÿðàèòèíäÿ òÿðòèá åäèëìÿñèíè âÿ áóíóíëà äà ðÿãÿìñàë õÿðèòÿ òÿðòèáàòû èøëÿðèíèí ÷åâèê ùÿëë îëóíìàñûíû âÿ ÷àï èøëÿðèíèí ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Õÿðèòÿ÷èëèê ñàùÿñèíäÿ ðÿãÿìñàë ùåñàáëàìà âÿ èíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðèíèí ýåíèø òÿòáèãè èñòÿð òÿùñèëäÿ, èñòÿðñÿ äÿ èñòåùñàëäà ÿñàñëû äþíöø éàðàòìûøäûð. Ýåîäåçèéà þë÷ìÿëÿðèíäÿ Éåðèí ñöíè ïåéêëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ ÿí éåíè úèùàçëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû, ùÿì äÿãèãëèéè, ùÿì äÿ îïåðàòèâëèéè àðòìûøäûð. Õÿðèòÿ÷èëèê ñàùÿñèíäÿ êîìïöòåð ïðîãðàìëàðûíûí ýåíèø òÿðòèáè áèð ñûðà ÿíÿíÿâè èñòåùñàë ïðîñåñëÿðèíèí àðàäàí ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ñîí äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí 1:50 000 ìèãéàñëû ðÿãÿìñàë öìóìúîüðàôè õÿðèòÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû ðåñïóáëèêàìûçäà õÿðèòÿ÷èëèê ñàùÿñèíäÿ ìöùöì íàèëèééÿò îëìóøäóð. Àðòûã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 60% ÿðàçèñèíèí éåíèëÿøäèðèëìèø õÿðèòÿëÿðè ùàçûðëàíìûøäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ 1:50 000 ìèãéàñëû òîïîãðàôèê õÿðèòÿëÿðèí øÿðòè èøàðÿëÿðèíäÿí 1:50 000 ìèãéàñëû öìóìúîüðàôè õÿðèòÿëÿðèí øÿðòè èøàðÿëÿðèíÿ êå÷ìÿê ö÷öí õöñóñè òÿëèìàò òÿðòèá åäèëìèøäèð. Òîïîãðàôèê õÿðèòÿ âÿ ïëàíëàðäà èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùàçûðëàíìûø 15 íþâ ëàòûí ãðàôèêàëû øðèôòëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òîïîãðàôèê âÿ ðÿãÿìñàë õÿðèòÿëÿðäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Ã.Ø.Ìÿììÿäîâ

Åêîëîæè úîüðàôèéà. Àçÿðáàéúàíäà åêîëîæè úîüðàôèéà ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëà728

ðûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè âÿ ìöñòÿãèë åëìè èñòèãàìÿò êèìè èíêèøàôû 1969 èëäÿ àêàäåìèê Ùÿñÿí ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Úîüðàôèéà Èíñòèòóòóíäà Òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ øþáÿñèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëûäûð. Áóðàäà, ñîíðàëàðäàí Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíÿ âåðèëìèø Òÿáèÿòè ìöùàôèçÿ êîìèòÿñèíèí, ÀÌÀÀ Åêîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí, àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ ìöâàôèã êàôåäðàëàðûí, áèð ñûðà åêîëîæè úÿìèééÿòëÿðèí òÿøêèëèíèí äÿ ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Åêîëîæè úîüðàôèéà ñàùÿñèíäÿ ðåñïóáëèêàäà àïàðûëìûø èëê òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè 1:600 000 ìèãéàñûíäà òÿðòèá îëóíìóø “Àçÿðáàéúàíûí òîðïàã åðîçèéàñû âÿ òîðïàãëàðûí ìöùàôèçÿñè” õÿðèòÿñèíäÿ öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð (Ê.ß.ßëÿêáÿðîâ, 1980). Áóíóíóëà éàíàøû ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí êÿøôèééàòû âÿ èñòèñìàðû ñàùÿëÿðèíäÿ òîðïàãëàðûí ðåêóëòèâàñèéàñû ïîçóëìóø ìåøÿ ñàùÿëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ áÿðïàñû, ÿòðàô ìöùèòèí òÿáèè ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿðëÿ âÿ ñÿíàéå òóëëàíòûëàðû èëÿ ÷èðêëÿíìÿñè, àíòðîïîýåí àìèëëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ñÿòù ñóëàðûíäà áàø âåðÿí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, ñó àíáàðëàðûíûí òèêèíòèñè íÿòèúÿñèíäÿ òÿáèÿòäÿ áàø âåðÿí àðçóîëóíìàç ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñè, éåíè ùèäðîãóðüóëàðûí èíøàñû âÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð ýåíèø òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ ðåñïóáëèêàíûí ÿñàñÿí äàüëûã áþëýÿëÿðèíäÿ òÿáèè ñòðóêòóðó ìöõòÿëèô äÿðÿúÿäÿ ïîçóëìóø ôûñòûã âÿ ïàëûä ìåøÿëÿðèíäÿ òÿáèè áÿðïàíûí âÿçèééÿòè þéðÿíèëìèø, ìåøÿ òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôûíûí áàø ñõåìè òÿðòèá îëóíìóø, Ùèðêàí òÿáèè êîìïëåêñèíèí ãîðóíìàñû âÿ áóðàäà ìèëëè ïàðêûí éàðàäûëìàñû åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø, Àçÿðáàéúàí ìåøÿëÿðèíèí 1:600 000 ìèãéàñäà õÿðèòÿñè òÿðòèá åäèëìèøäèð (Í.Ù.Àõóíäîâ, 1986). Ñàùÿñè òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ êÿñêèí àçàëìûø Òóãàé ìåøÿëÿðèíèí áÿðïàñû ìÿãñÿäèëÿ òîðïàüûí êåéôèééÿòèíäÿí âÿ ãðóíò ñóéóíóí ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ìöõòÿëèô àüàú úèíñëÿðè òþâñèééÿ åäèëìèøäèð (Ù.ß.ßëèéåâ, Ì.É.Õÿëèëîâ, 1976). Äàøêÿñÿí âÿ Ýÿäÿáÿé áþëýÿëÿðèíäÿ äàü-ìÿäÿí òóëëàíòûëàðûíûí ðåêóëòèâàñèéàñû ìÿãñÿäèëÿ îíëàðûí àãðîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè, ìèêðîåëåìåíòëÿðè (Ìí, Ï, Çí, Úó, Ìî), ìåõàíèêè òÿðêèáè þéðÿíèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ ðàäèîàêòèâëèéèí ñÿâèééÿñè þéðÿíèëìèø âÿ ãàììà øöàëàíìàíûíû øèääÿòè, òîðïàãëàðûí øóì ùîðèçîíòóíäà ðàäèîàêòèâ åëå-

ìåíòëÿðèí ìèãäàðû õÿðèòÿ-ñõåìëÿðè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Àðàç âÿ îíóí ñîë ãîëëàðû èëÿ ñóâàðûëàí òîðïàãëàðäà àüûð ìåòàëëàðûí (ìèñ, ìîëèáäåí, ìàíãàí, ãóðüóøóí, êîáàëò, ñèíê âÿ ñ.) ìèãäàðûíûí íîðìàäàí õåéëè éöêñÿê îëäóüó àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ÿí èðè ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíèí (Áàêû, Ñóìãàéûò, Ýÿíúÿ, ßëè Áàéðàìëû) ÿòðàô ìöùèòèí åêîëîæè âÿçèééÿòèíÿ òÿñèðè âÿ ÷èðêëÿíìÿ ìÿíáÿëÿðèíèí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðè þéðÿíèëìèøäèð. Á.ß.Áóäàãîâóí âÿ Ø.Á.Õÿëèëîâóí þëêÿìèçäÿ ùàâàíûí, ñóéóí, ìåøÿíèí, áèòêè âÿ òîðïàã þðòöéíöí, úàíëû àëÿìèí, íàäèð ëàíäøàôò ýóøÿëÿðèíèí, òÿáèÿò àáèäÿëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè òÿáèè-äàüûäûúû ïðîñåñëÿð (ñåëëÿð, ñöðöøìÿëÿð, äåôëéàñèéà, àáðàçèéà), ÿòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû, ñÿùðàëàøìà, òÿáèÿòÿ àíòðîïîýåí òÿñèð âÿ áèð ÷îõ áàøãà ïðîáëåìëÿðëÿ ÿëàãÿäàð àïàðäûãëàðû òÿäãèãàòëàðûí åêîëîæè úîüðàôèéàíûí òÿøÿêêöëöíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Ø.Á.Õÿëèëîâ

Ýåîëîýèéà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýåîëîýèéà åëìèíèí òÿøÿêêöëö þëêÿíèí ìöõòÿëèô ôàéäàëû ãàçûíòûëàðëà (õöñóñèëÿ íåôò âÿ ãàçëà) õåéëè çÿíýèíëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèêäèð. Áóðàäà ýåîëîæè òþðÿìÿëÿð âÿ ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòëàðà (ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí òÿáèè ÷ûõûøëàðû, ïàë÷ûã âóëêàíëàðû, çÿëçÿëÿëÿð âÿ ñ.) ùÿëÿ ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðèíäÿ, î äþâðöí ìÿøùóð àëèì, ñÿééàù âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí (Ñòðàáîí, Èñòÿõðè, Ìÿñóäè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè, Ìàðêî Ïîëî âÿ á.) ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ëàêèí ýåîëîýèéà ìöñòÿãèë åëì ñàùÿñè êèìè áóðàäà 18 ÿñðèí èêèíúè – 19 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäàí åòèáàðÿí ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûøäûð. Áó äþâðäÿ þëêÿ ÿðàçèñèíèí, õöñóñèëÿ äÿ îíóí íåôò-ãàç âÿ áàøãà ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí äàùà ýåíèø éàéûëäûüû ñàùÿëÿðèíèí áèð ñûðà òàíûíìûø ñÿééàù âÿ òÿáèÿòøöíàñ àëèìëÿð (À.Îëåàðè, É.Êåìïôåð, Å.Åéõâàëä, Í.Âîñêîáîéíèêîâ âÿ á.) òÿðÿôèíäÿí ýåîëîæè úÿùÿòäÿí þéðÿíèëìÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð ìÿãñÿäéþíëö âÿ ïëàíëû øÿêèëäÿ àïàðûëìûø âÿ îíëàðûí ÿùàòÿ äàèðÿñè õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. 1851–1900 èëëÿðäÿ àïàðûëìûø ýåîëîæè ìöøàùèäÿ ìàòåðèàëëàðûíäà áèð ñûðà ôèëèç, ãåéðè-ôèëèç âÿ éàíàð ôàéäàëû ãàçûíòû éûüûìëàðû âÿ òÿçàùöðëÿðèíèí ýåîëîæè ãóðóëó-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ øóíóí òÿñâèðè âåðèëìèø, îíëàðûí ìÿíøÿéè âÿ ïåðñïåêòèâëèéè þéðÿíèëìèø âÿ åëÿúÿ äÿ ìöõòÿëèô ýåîëîæè ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà íÿçÿðè ôèêèðëÿð ñþéëÿíìèøäèð (Ý.Â.Àáèõ, Í.À.Àíäðóñîâ, Í.Í.Áàðáîò-äå-Ìàðíè, Ë.Ô.Áàòñåâè÷, Ê.È.Áîãäàíîâè÷, Â.Ê. Çãëåíèòñêè, À.Ì.Êîíøèí âÿ á.). Ý.Â.Àáèõ Ãàôãàçûí î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí ýåîëîæè ãóðóëóøóíó, ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûíû òÿäãèã åòìèø, èëê äÿôÿ îëàðàã Àáøåðîí é-à-íû òÿøêèë åäÿí ÷þêöíòöëÿðèí ñòðàòèãðàôèê ñõåìèíè èøëÿìèø, ëèòîëîýèéàñûíû òÿñâèð åòìèø âÿ îíëàðäà èêè ìÿðòÿáÿ àéûðìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû î, íåôò éûüûìëàðûíûí êàðáîùèäðîýåí ìÿùëóëëàðûíûí Éåðèí äÿðèí ãàòëàðûíäàí ìèãðàñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ôèêðèíè ñþéëÿìèø, îíëàðûí àíòèêëèíàë ãûðûøûãëàðûí òàü ùèññÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿñèíè àøêàð åòìèøäèð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè ãóðóëóøó ùàããûíäà èëê ÿñÿðëÿð íÿøð îëóíìóøäóð (Ý.Â.Àáèõ, Í.À.Àíäðóñîâ). Íåôòèí ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè îëìàñû ôÿðçèééÿñè ñþéëÿíèëìèø (Ä.È.Ìåíäåëåéåâ), Ýÿäÿáÿéäÿ, Äàøêÿñÿíäÿ âÿ Íàõ÷ûâàíäà ìÿäÿí-ôèëèç ñÿíàéåñè éàðàíìûø, ÿìÿêäàøëàðûíûí Àçÿðáàéúàíäà äà áþéöê èøëÿð àïàðäûüû Ãàôãàç Ìÿäÿí Èäàðÿñè (1871) âÿ Ðóñèéà Ýåîëîýèéà Êîìèòÿñè òÿøêèë îëóíìóø (1882), òàõòà äèðÿê þçöëëÿðäÿí ãóéóëàðûí ãàçûëìàñû éîëó èëÿ äÿíèç íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñè èäåéàñû èðÿëè ñöðöëìöøäöð (Â.Ê.Çãëåíèòñêè). 1901–20 èëëÿðäÿ ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð äàùà äà ýåíèøëÿíìèø, éàíàð, ôèëèç âÿ ãåéðè-ôèëèç ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí éàéûëäûüû ÿðàçèëÿðèí ýåîëîýèéàñû þéðÿíèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí íåôò ð-íëàðûíûí, õöñóñèëÿ Àáøåðîí é-à-íûí ýåîëîæè ãóðóëóøó (Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ, Í.À.Àíäðóñîâ, È.Ì.Ãóáêèí âÿ á.), Äàøêÿñÿí äÿìèð âÿ êîáàëò ôèëèçëÿðè (À.Åðí, Ð.Áåêêå, À.Â.Øòîëòñíåð, Ë.É.Éà÷åâñêè, Ñ.À.Äîêòîðîâè÷-Ãðåáíèòñêè âÿ á.), Ýÿäÿáÿé ìèñ ôèëèçè (Ã.À.Ýåéí, Ë.Ê.Êîíéóøåâñêè, Í.Íåñòåðîâñêè, Í.Ñ.Óñïåíñêè, É.Ñ.Ôéîäîðîâ, Ï.Í.×èðâèíñêè âÿ á.) âÿ Íàõ÷ûâàí äóç (À.Ì.Ìàðãîëèóñ) éàòàãëàðû íèñáÿòÿí ÿòðàôëû þéðÿíèëìèø, Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíóí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè àøêàð åäèëìèø âÿ òåêòîíèê ÿñàñûíûí ãîéóëìàñû ùàããûíäà òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð (Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ, Ô.Ô.Îñâàëä, Ï.Áîííå, Ê.È.Áîãäàíîâè÷, ß.ßôÿíäèéåâ âÿ á.). Öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè úÿùÿòäÿí ÿòðàôëû þéðÿíèëìÿñèíÿ 1920 èëäÿí ñîíðà áàøëàíûëìûøäûð. «Àçÿðíåôò» íÿçäèíäÿ äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã ðåñï.-

íûí íåôòëè-ãàçëû ñàùÿëÿðèíèí òÿêèíèí ïëàíëû ñóðÿòäÿ þéðÿíèëìÿñè, àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, íåôò éàòàãëàðû åùòèéàòëàðûíûí ùåñàáëàíìàñû âÿ ñÿìÿðÿëè èñòèñìàðû ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ õöñóñè ýåîëîæè áöðî éàðàäûëìûøäûð (1920). Àâðîïà âÿ Àñèéàäà íåôò ïðîôèëëè èëê àëè ìÿêòÿáëÿðäÿí áèðè Áàêûäà òÿøêèë îëóíìóø (1921, Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èí-òó) âÿ éöêñÿêèõòèñàñëû íåôò÷èëÿð ùàçûðëàéàí áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè åëì âÿ òÿùñèë îúàüûíà ÷åâðèëìèøäèð (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû). Ýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ àïàðûëìàñû öçðÿ ÿñàñ åëìè ìÿðêÿç îëàí ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí Ôèëèàëûíûí Ýåîëîýèéà Èí-òó (1938), Çàãàôãàçèéà êÿøôèééàò òðåñòèíèí Ýåîëîýèéà Èí-òó (1938), îíóí 1931 èëäÿ éàðàäûëìûø Úÿíúÿ ýåîëîæè áàçàñû (1932 èëäÿí Àçÿðáàéúàí ýåîëîæè áàçàñû) ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýåîëîýèéà âÿ Ìèíåðàë Åùòèéàòëàðû Êîìèòÿñè (èíäèêè Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíèí òÿðêèáèíäÿ), 1943 èëäÿ èíäèêè ÁÄÓäà ýåîëîýèéà-úîüðàôèéà ôàêöëòÿñè (ýåîëîýèéà âÿ ïàëåîíòîëîýèéà, êðèñòàëëîãðàôèéà âÿ ìèíåðàëîýèéà, ïåòðîãðàôéà âÿ úîüðàôèéà êàôåäðàëàðû ÿñàñûíäà) éàðàäûëìûøäûð. 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÅÀíûí éàðàíìàñû ðåñï.-äà Éåð åëìëÿðè ñàùÿñèíäÿ äÿ òÿäãèãàòëàðûí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíÿ, ïëàíëû âÿ êîìïëåêñ øÿêèëäÿ àïàðûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Ìÿùç áó äþâðäÿí åòèáàðÿí ýåîëîýèéàíûí ïàëåîíòîëîýèéà, ñòðàòèãðàôèéà, ðåýèîíàë ýåîëîýèéà, òåêòîíèêà, ëèòîëîýèéà, ïàëåîúîüðàôèéà, ýåîõðîíîëîýèéà, íåôò-ãàç ýåîëîýèéàñû âÿ ýåîêèìéàñû, ìèíåðàëîýèéà, êðèñòàëëîãðàôèéà, ïåòðîëîýèéà, âóëêàíîëîýèéà, ìåòàëëîýåíèéà, ýåîêèìéà, ãåéðè-ôèëèç ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ýåîëîýèéàñû, ùèäðîýåîëîýèéà âÿ ìöùÿíäèñè ýåîëîýèéà, ýåîäèíàìèêà, äÿíèçèí ýåîëîýèéàñû êèìè ÿñàñ åëì ñàùÿëÿðè éàðàíìûø âÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ìöàñèð ýåîëîýèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà ß.Ú.Ñóëòàíîâ, ß.ß.ßëèçàäÿ, Ì.Ì. ßëèéåâ, Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, ß.Ø.Øûõÿëèáÿéëè, Ì.ß.Ãàøãàé, ß.ß.Éàãóáîâ, Ø.Ô.Ìåùäèéåâ, ß.Â.Ìÿììÿäîâ, À.À.ßëèçàäÿ âÿ á.-íûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Ô.Ñ.ßùìÿäáÿéëè

Ñòðàòèãðàôèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ýåîëîæè ãóðóëóøóíäà èøòèðàê åäÿí ñöõóð âÿ ÷þêöíòöëÿðèí ñòðàòèãðàôèéàñûíûí þéðÿíèëìÿñèíÿ 19 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàíûëìûøäûð. Ðåñï.-äà áó ñàùÿäÿ òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñûíû ðóñ òÿáèÿòøöíàñ-àëèì âÿ ýåîëîãëàðûíäàí Å.È.Åéõ-

âàëä, Ý.Â.Àáèõ, Ô.Ôðåõ âÿ á. ãîéìóøëàð. 20 ÿñðèí 20–30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ðåñï.-äà ìèëëè êàäðëàðûí éåòèøìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð ñòðàòèãðàôèéà èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð ýåíèøëÿíèðäè. Áóðàäà Â.Å.Õàèí, Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, ß.ß.ßëèçàäÿ, ß.Ø.Øûõÿëèáÿéëè, Ã.ß.ßëèçàäÿ, ß.Ú.Ñóëòàíîâ, Ã.Ì.Ñóëòàíîâ, ß.Â.Ìÿììÿäîâ, Ò.À. Ùÿñÿíîâ âÿ á. áþéöê õèäìÿòè îëìóøäóð. Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ÿðàçèäÿ ÷îõ éàéûëìûø ìöõòÿëèô âÿ ìöðÿêêÿá òÿðêèáëè ÷þêöíòö âÿ ñöõóð êîìïëåêñëÿðè ÿòðàôëû þéðÿíèëìèø âÿ ìöâàôèã ñòðàòèãðàôèê âàùèäëÿðÿ (åîíîòåì, åðàòåì, ñèñòåì âÿ ñ.) áþëöíìöøëÿð. Ï ð î ò å ð î ç î é å ð à ò å ì è . Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ ÿí ãÿäèì ñöõóðëàð Áþéöê Ãàôãàçäà Ãàéíàð÷àé, Øèí÷àé, Ôèëôèëè÷àé, Êè÷èê Ãàôãàçäà Ùÿñÿíñó, Àõûíúà, ßñðèê÷àé, Çÿíýÿçóð âÿ Ïÿçìÿðÿ ìàññèâëÿðèíäÿ àøêàð åäèëìèøäèð. Ìöõòÿëèô òÿðêèáëè ìåòàìîðôèê øèñòëÿðäÿí òÿøêèë îëóíìóø ùÿìèí ÷þêöíòöëÿð Ã.Ì.Ñìèðíîâ (1910), Ê.Í.Ïàôôåíãîëòñ (1929), Ï.Ñ.Áåðíøòåéí (1935), Â.Â.Âåáåð (1936), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ (1952), ß.Ø.Øûõÿëèáÿéëè (1956), Ò.Àá.Ùÿñÿíîâ (1967) âÿ á. òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìèøäèð. Îíëàðûí éàøû Ýöðúöñòàí âÿ Èðàí ÿðàçèëÿðèíäÿêè ìÿëóì àíàëîãëàðûíà ÿñàñÿí, Ðèôåé âÿ Âåíä ùåñàá îëóíóð. Ï à ë å î ç î é å ð à ò å ì è . Áó ñòðàòèãðàôèê áþëýöíöí Êåìáðè âÿ Ñèëóð ñèñòåìëÿðèíèí ÷þêöíòöëÿðè ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ àøêàð åäèëìÿìèøäèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ Äÿùíÿ äàüû ñàùÿñèíäÿ áóðóã ãóéóñóíóí êÿñèëèøèíäÿ àøêàð åäèëìèø ãðàôèòëÿøìèø ÿùÿíýäàøûëàð, ýèëëè øèñòëÿð âÿ ãóìäàøûëàð åðàòåìèí ÿí ãÿäèì ÷þêöíòöëÿðè ùåñàá îëóíóð êè, áóíëàð äà Òöðêèéÿ âÿ Èðàí ÿðàçèëÿðèíäÿêè àíàëîãëàðû ÿñàñûíäà øÿðòè îëàðàã Îðäîâèê ñèñòåìèíÿ àèä åäèëèð. Ïàëåîçîé åðàòåìèíèí áàøãà ñèñòåìëÿðèíÿ ìÿõñóñ ÷þêöíòöëÿð äÿ ùÿì÷èíèí Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ Øÿðóð-Úóëôà àíòèêëèíîðèóìóíóí ÷àé äÿðÿëÿðè èëÿ êÿñèëìèø àíòèêëèíàë ãóðóëóøëó ãûðûøûãëàðûíäà ìóøàùèäÿ îëóíìóøäóð. Äåâîí ñèñòåìè ÷þêöíòöëÿðè áóðàäà ùÿìèí àíòèêëèíîðèóìóí Äÿùíÿ–Âÿëèäàü, Éàéúû–Ñÿäÿðÿê, Éóõàðû Äàíçèê âÿ Ìåùðèäàü àíòèêëèíàë ñòðóêòóðëàðûíûí ãóðóëóøóíäà èøòèðàê åäèðëÿð. Ñèñòåìèí îðòà âÿ öñò øþáÿëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóø ÷þêöíòöëÿðè äÿíèç ôàñèéàëû îëóá, ÿñàñÿí, ãóìäàøûëû âÿ àðýèëëèòëè êðèñòàëëèê ÿùÿíäàøûëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Îíëàð Ý.Â.Àáèõ (1873), Ï.Áîííå (1924), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ (1968) âÿ á. òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìèø, ñòðàòèãðàôèê áþëýöñö èñÿ À.Á.Ìÿììÿäîâ (1999) òÿðÿôèíäÿí äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. 729

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Êàðáîí ñèñòåìè ÷þêöíòöëÿðè áóðàäà éàëíûç àëò øþáÿ (Òóðíåé, Âèçåé ìÿðòÿáÿëÿðè) èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. ßñàñÿí, êðèñòàëëèê ÿùÿíýäàøûëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø ùÿìèí ÷þêöíòöëÿð Ý.Â.Àáèõ (1878), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ (1961), À.Ì.Ñàäûãîâ (1954) âÿ á. òÿðÿôèíäÿí òÿäãèã åäèëìèø, îíëàðûí ñòðàòèãðàôèê âÿçèééÿòèíè èñÿ ß.Á.Ìÿììÿäîâ (1999) äÿãèãëÿøäèðìèøäèð. Ïåðì ñèñòåìè ÷þêöíòöëÿðèíè èëê äÿôÿ Â.È.Ìåëëåð (1879) ìöÿééÿí åòìèøäèð. Øÿðãè Àðïà÷àé ùþâçÿñèíäÿ âÿ Àðàçûí Úóëôà äÿðÿñèíäÿ éàéûëìûø âÿ ÿñàñÿí, ÿùÿíýäàøûëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø ùÿìèí ÷þêöíòöëÿð ñîíðàëàð À.Ì.Ñàäûãîâ (1954), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ (1961) âÿ á. òÿðÿôèíäÿí ÿòðàôëû þéðÿíèëìèø âÿ áóðàäà Àëò âÿ Öñò Ïåðì øþáÿëÿðè àéðûëìûøäûð. Ì å ç î ç î é å ð à ò å ì è ÷þêöíòöëÿðè Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà ýåíèø éàéûëàðàã, îíëàðûí áèð ñûðà ñòðóêòóð âàùèäëÿðèíèí ñòðàòèãðàôèê ÿñàñûíû òÿøêèë åäèðëÿð. Åéíè çàìàíäà îíëàð Êöð äåïðåññèéàñûíäà (Ñààòëû, Ìóðàäõàíëû, Ñîðñîð âÿ ñ.), Õÿçÿðéàíû ÿéàëÿòëÿðäÿ âÿ á. ñàùÿëÿðäÿ ãàçûëìûø ãóéóëàðäà äà àøêàð îëóíìóøäóð. Ìàãìàòèê, ÷þêìÿ, âóëêàíîýåí-÷þêìÿ, ìåòàìîðôèê âÿ á. ìöðÿêêÿá ñöõóð êîìïëåêñëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Òðèàñ ñèñòåìè ÷þêöíòöëÿðè Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ Øÿðóð–Úóëôà àíòèêëèíîðèóìóíóí ãóðóëóøóíäà èøòèðàê åäèðëÿð. ßñàñÿí, ìöõòÿëèô òÿðêèáëè ÿùÿíýäàøûëàðäàí âÿ äîëîìèòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Èëê äÿôÿ Ý.Â.Àáèõ (1878) àøêàð åòìèøäèð. À.Ì.Ñàäûãîâ (1952), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ (1961) âÿ á. òÿðÿôèíäÿí ÿòðàôëû þéðÿíèëìèø âÿ Àëò, Îðòà, Öñò Òðèàñ øþáÿëÿðèíÿ áþëöíìöøäöð. Éóðà ñèñòåìè ÷þêöíòöëÿðè Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ñòðàòèãðàôèê êÿñèëèøèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð. Åéíè çàìàíäà îíëàð Ñààòëû, Ìóðàäõàíëû âÿ Õÿçÿðéàíû ÿéàëÿòëÿðäÿ ãàçûëìûø êÿøôèééàò ãóéóëàðûíäà äà àøêàð åäèëìèøäèð. Áþéöê Ãàôãàçäà ùÿìèí ÷þêöíòöëÿð, ÿñàñÿí, øèñòëÿðäÿí, ãóìäàøûëàðäàí, ÿùÿíýàøûëàðäàí âÿ äîëîìèòëÿðäÿí, Êè÷èê Ãàôãàçäà èñÿ áàøëûúà îëàðàã âóëêàíèê, âóëêàíèê-÷þêìÿ âÿ ÷þêìÿ ìÿíøÿëè ñöõóðëàðäàí èáàðÿòäèð. Éóðà ñèñòåìèíèí ãÿáóë îëóíìóø ñòðàòèãðàôèê áþëýöñö Ò.À.Ùÿñÿíîâ, Â.Á.Àüàéåâ, Ð.Ã. Áàáàéåâ, Ý.Ã.Ãàñûìîâà âÿ á. òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèøäèð. Àëò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè Áþéöê Ãàôãàçûí øì. éàìàúûíäà, ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíäà, Êè÷èê Ãàôãàçûí äàüÿòÿéè çîíàëàðûíäà ýåíèø éàéûëàðàã òåððèýåí, ïèðîêëàñòèê, êàðáîíàòëû ôàñèéàëàðëà òÿìñèë îëóíìóøäóð. Îíëàðûí ñòðàòèãðàôèê áþëýöñö ß.É.Õÿëèëîâ, Ã.À.ßëèéåâ, Õ.ßëèéóëëà òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèøäèð. Öñò 730

Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè Áþéöê Ãàôãàçûí ú.ø. ãóðòàðàúàüûíäà, Êè÷èê Ãàôãàçûí ÿñàñ ñòðóêòóð-ôàñèàë çîíàëàðûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Òÿðêèáè, ÿñàñÿí, äÿíèç, ÷þêìÿ âÿ ïöñêöðìÿ ìÿíøÿëè ñöõóðëàðäàí èáàðÿòäèð. Ñòðàòèãðàôèê áþëýöñö Ì.Ì. ßëèéåâ, Ã.À.ßëèéåâ, Õ.ßëèéóëëà òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóøäóð. Ê à é í î ç î é å ð à ò å ì è ÷þêöíòöëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûøäóð. Ïàëåîýåí ñèñòåìè ÷þêöíòöëÿðè Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíäà, Îðòà Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ, Êè÷èê Ãàôãàçûí äàüÿòÿéè âÿ ìÿðêÿç ùèññÿëÿðèíäÿ âÿ ñ. ÿðàçèëÿðäÿ ýåíèø èíòèøàð åòìèøäèð. Áó ÷þêöíòöëÿð, ÿñàñÿí, ýèë, ìåðýåë, ÿùÿíýäàøû âÿ îíëàðûí íþâáÿëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Íåîýåí ñèñòåìè ÷þêöíòöëÿðè Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíäà, Õÿçÿðéàíû ÿéàëÿòäÿ, Íàõ. ÌÐ-äÿ, Òàëûøäà âÿ ñ. ÿðàçèëÿðäÿ ýåíèø éàéûëàðàã äàéàç äÿíèç âÿ êîíòèíåíòàë ìÿíøÿëè ãóìëó-ýèë, äîëîìèò, âóëêàí êöëö, àëåâðîëèòëÿðèí íþâáÿëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Êàéíîçîé åðàòåìèíèí àéðû-àéðû ñèñòåìëÿðè ö÷öí ñòðàòèãðàôèê ñõåìëÿð Ã.ß.ßëèçàäÿ, ß.Â.Ìÿììÿäîâ, ß.ß. ßëèçàäÿ, Ã.Ì.Ñóëòàíîâ, Ú.Ì.Õÿëèëîâ, Ä.ß.Àüàëàðîâà âÿ á. òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèøäèð. Äþðäöíúö äþâð ñèñòåìè ÷þêöíòöëÿðè ðåñï.-íûí ø. ð-íëàðûíäà äÿíèç, ã.-äÿ èñÿ êîíòèíåíòàë ôàñèéàëàðäà ìÿëóìäóð. Ëèòîëîæè áàõûìäàí ýèë, ãóì, ÷ûíãûë, ÿùÿíýäàøû âÿ ñ. èáàðÿòäèð. Ñòðàòèãðàôèê áþëýöñö Á.Ý.Âÿêèëîâ, ß.Â.Ìÿììÿäîâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ñòðàòèãðàôèéà ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè «Àçÿðáàéúàíûí ñòðàòèãðàôèéà êîäåêñè» (1998) ÿñÿðèíäÿ öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Ò.À.Ùÿñÿíîâ

Ýåîõðîíîëîýèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ñöõóðëàðûí íèñáè éàøûíûí òÿéèí åäèëìÿñè ùàããûíäà èëêèí ìÿëóìàòëàðà Ý.Â.Àáèõèí òÿäãèãàòëàðûíäà (1844–70) ðàñò ýÿëèíèð. Î, òÿðòèá åòìèø îëäóüó Àáøåðîí é-à-íûí ýåîëîæè õÿðèòÿñèíäÿ ýþñòÿðäèéè ñõåìàòèê ñòðàòèãðàôèê êÿñèëèøëÿðè âÿ åëÿúÿ äÿ Íàõ÷ûâàíäà èëê äÿôÿ îëàðàã àøêàð åòäèéè Äåâîí, Êàðáîí âÿ Ïåðì ÷þêóíòöëÿðèíèí ïàëåîíòîëîæè áàõûìûíäàí ñÿúèééÿëÿíäèðìèøäèð. Áóðàäà ïàëåîíòîëîæè-ñòðàòèãðàôèê òÿäãèãàòëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí ýåîëîæè ïëàíàëìà èøëÿðè Ý.Â.Àáèõëÿ éàíàøû Å.È.Åéõâàëä, Ô.Ôðåõ âÿ Ã.Àðòãàáåð òÿðÿôèíäÿí äÿ àïàðûëìûøäûð. Ðóñ àëèìëÿðè Í.È.Àíäðóñîâ (1895) Êàéíîçîé äþâðöíöí ñòðàòèãðàôèéàñûíû, Ê.È.Áîãäàíîâè÷ (1902–06)

âÿ Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ (1904) Ìåçîçîé âÿ Ö÷öíúö äþâð ÷þêöíòö êîìëåêñëÿðèíèí ñòðàòèãðàôèê ñõåìëÿðûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûøëàð. È.Ì.Ãóáêèí (1914–16), Ä.Â.Íàëèâêèí (1962) Àçÿðáàéúàíûí ÌåçîçîéÊàéíîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí ñòðàòèãðàôèéàñûíà äöçÿëèøëÿð âÿ ÿëàâÿëÿð åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ïëàíëû øÿêèëäÿ ýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû ýåîõðîíîëîæè èøëÿðèí äÿ âöñÿò àëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Â.Ï.Ï÷åëèíñåâ, Ã.Ó.Êðûìãîëñ, Ò.À.Ùÿñÿíîâ, Ì.Ð.ßáäöëãàñûìçàäÿ âÿ á. Àçÿðáàéúàíûí Éóðà ÷þêöíòöëÿðèíèí, À.Ù.Õÿëèëîâ, Â.Ï.Ðåíãàðòåí, Ì.Ì. ßëèéåâ, Àê.À.ßëèçàäÿ, Ã.ß.ßëèéåâ âÿ á. Òàáàøèð ñèñòåìèíèí äÿãèã ïàëåîíòîëîæèñòðàòèãðàôèê ñõåìèíè òÿðòèá åòìèøëÿð. Ñöõóðëàðûí ÿìÿëÿýÿëìÿ âàõòûíû, î úöìëÿäÿí ñòðàòèãðàôèê áþëýöëÿðèí äàâàìèééÿò ìöääÿòèíè òÿéèí åòìÿê ö÷öí ìèíåðàëûí òÿðêèáèíäÿêè ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèí (èçîòîïëàðûí) ïàð÷àëàíìàñûíà ÿñàñëàíàí ðàäèîëîæè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìöòëÿã ýåîõðîíîëîýèéà (ðàäèîýåîõðîíîëîýèéà) àäëàíàí âÿ ýåîêèìéàíûí ìöùöì áèð áþëìÿñè îëàí áó åëì ñàùÿñè 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. ÀÌÅÀ-íûí Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà ïðîô. Ð.Í.Àáäóëëàéåâèí òÿøÿááöñö âÿ áèëàâàñèòÿ ðÿùáÿðëèéè èëÿ ñöõóðëàðûí ìöòëÿã éàø ëàáîðàòîðèéàñû òÿøêèë åäèëìÿñèëÿ (1957) ÿëàãÿäàð îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà íöâÿ ýåîõðîíîëîýèéàñû (ðàäèîýåîõðîíîëîýèéà) ñàùÿñèíäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìàüà áàøëàíäû. Òÿäãèãàòëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ÿñàñ ñòðóêòóð-ôîðìàñèéà çîíàëàðûíû (Áþéóê Ãàôãàçûí Ú. éàìàúû, Êöð äàüàðàñû ÷þêÿêëèéè, Êè÷èê Ãàôãàçûí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñè, Òàëûø) ÿùàòÿ åòìèøäèð. Áþéöê Ãàôãàçûí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñèíäÿ èðè Ôèëèç÷àé ïîëèìåòàë éàòàüûíûí êÿøôè èëÿ ÿëàãÿäàð áóðàäà ìàãìàòèçìèí òÿêàìöëö âÿ ôèëèçëÿøìÿ âàõòûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ àïàðûëìûø ðàäèîýåîõðîíîëîæè òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà Áþéöê Ãàôãàçûí ìàãìàòèê òþðÿìÿëÿðè éàø åòèáàðèëÿ èêè ãðóïà áþëöíìöøäöð. Áèðèíúè ãðóï Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ñóàéðûúû ùèññÿñèíäÿ éàéûëìûø àëáèòëÿøìèø äèàáàç âÿ äîëåðèò þðòöê âÿ ëàéëàðûíûí Àëò Éóðà (180 ìëí. èë), èêèíúè ãðóï ñóáâóëêàíèê ñöõóðëàðûí (àíäåçèòäÿí ðèîäàñèòÿ ãÿäÿð) èñÿ Îðòà Éóðà (160 ìëí. èë) éàøëû îëìàëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ôèëèç÷àé âÿ Êàòñäàü éàòàãëàðûíûí òþðÿìÿ ñåðèñèò ìèíåðàëûíäàí ýþòöðöëìöø íöìóíÿëÿðèí ðàäèîëîæè ìöàéèíÿñè ôèëèçÿìÿëÿýÿëìÿíèí Áàéîñ ÿñðèíäÿ (165 ìëí. èë) áàø âåðäèéèíè ñöáóò åäèð. Ú. éàìàúäà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Âÿíäàì àíòèêëèíîðèóìó ñàùÿñèíäÿ àïàðûëìûø ðàäèîëîæè òÿäãèãàòëàð îíóí ýåîòåêòîíèê èíêèøàôû âÿ ìàãìàòèçìèíèí òÿêàìöëöíÿ äàèð ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðÿ òàì àéäûíëûã ýÿòèðìèøäèð. Êè÷èê Ãàôãàçäà àïàðûëìûø êîìïëåêñ ïåòðîëîæè-ðàäèîõðîíîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìàãìàòèê âÿ ôèëèç ôîðìàñèéàëàðûíûí éàøà ýþðÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ ìàãìàòèçìèí òÿêàìöëö ãàíóíàóéüóíëóãëàðû þéðÿíèëìèøäèð. Áóðàäà Îðòà Éóðà ïëàýèîïîðôèðëÿðè âÿ ïëàýèîãðàíèòëÿðèíèí ïåòðîëîæè îõøàðëûüû èëÿ éàíàøû, îíëàðûí ðàäèîìåòðèê öñóëëà ìöÿééÿí åäèëìèø ñèíõðîíëóüó (164 ìëí. èë; 162 ìëí. èë) ùÿìèí ìàãìàòèê ñöõóðëàðûí âàùèä âóëêàíïëóòîíèê àññîñèàñèéàéà àèä îëìàñûíû òÿñäèã åòìÿéÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Ðàäèîõðîíîëîæè òÿäãûãàòëàð íÿòè÷ÿñèíäÿ ðåýèîíóí ýåîëîýèéàñûíà àèä áèð ÷îõ ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðèëìèøäèð. Î úöìëÿäÿí, Ãàçàõ ÷þêÿêëèéèíäÿ òðàõèáàçàëòëàðûí, Øàùäàü ñèíêëèíîðèóìóíäà èñÿ äàñèòëÿðèí ÿìÿëÿýÿëìÿ òàðèõëÿðè äÿãèãëÿøäèðèëìèø âÿ êàëèóì-àðãîí öñóëó èëÿ îíëàðûí éàøû ìöâàôèã îëàðàã 44 ìëí. èë (Àëò Åîñåí), 42 ìëí. èë (Îðòà Åîñåí) ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, áóðàäà Áåéíÿëõàëã ñòðàòèãðàôèê øêàëà ö÷öí éàðàðëû èñòèíàä êÿñèëèøëÿðèíèí íèñáè ýåîõðîíîëîýèéà ÿñàñûíäà ìöÿééÿí îëóíìóø éàøëàðû ðàäèîýåîõðîíîëîæè öñóëëàðëà äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, Àüúàêÿíä âÿ Ãàçàõ ñèíêëèíîðèóìëàðûíäà éàéûëìûø âÿ Öñò Òàáàøèðèí ìöâàôèã îëàðàã Ñàíòîí âÿ Êîíéàê ÿñðëÿðèíÿ àèä åäèëÿí òóðø òÿðêèáëè âóëêàíèê ñöõóð òÿáÿãÿëÿðèíèí èçîòîï éàøëàðû 88 ìëí. èë âÿ 84 ìëí. èë ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ùÿìèí òàðèõëÿð ìöâàôèã îëàðàã Êîíéàê âÿ Ñàíòîí ìÿðòÿáÿëÿðèíèí ìöòëÿã éàøëàðû êèìè 1975 èëäÿ òÿðòèá åäèëìèø Áåéíÿëõàëã Ôàíåðîçîéóí ýåîõðîíîëîæè øêàëàñûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Ðàäèîëîæè òÿäãèãàòëàð åéíè çàìàíäà ÿââÿëëÿð Ö÷öíúó äþâðÿ âÿ Òàáàøèðÿ àèä åäèëÿí ãðàíèòîèä èíòðóçèâëÿðèíèí ìöòëÿã éàøëàðûíûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Ìöòëÿã éàøùåñàáëàìà ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ Ëþê-Ãàðàáàü çîíàñûíûí ãðàíèòîèäëÿðèíäÿí ïëàýèîãðàíèò ôîðìàñèéàñû Îðòà Éóðà (162 ìëí. èë, Áàò), ãàááðî-äèîðèò-ãðàíîäèîðèò ôîðìàñèéàñû èñÿ Öñò Éóðà (137 ìëí. èë, Òèòîí) éàøëûäûð. Àéäûí îëìóøäóð êè, Ìèñõàíà-Ãàôàí çîíàñûíäàêû Øÿëâÿ-Ëà÷ûí èíòðóçèâè ö÷ ìöõòÿëèô éàøëû ìöñòÿãèë èíòðóçèâäÿí èáàðÿòäèð: Ëà÷ûí èíòðóçèâè (151 ìëí. èë, Êèìëðèú) , Øÿëâÿ èíòðóçèâè (75 ìëí. èë, Êàìïàí) , Çîðêåøèø èíòðóçèâè (44 ìëí. èë, Ïàëåîýåí). Áàçàëò êîíãëîìåðàòëàðûíäà àøêàð

åäèëìèø ãðàíèòîèä òÿðêèáëè ñöõóð ãûðûíòûëàðûíûí ðàäèîëîæè òÿäãèãè âÿ îíëàðûí ìöòëÿã éàøûíûí 250–330 ìëí. èë àðàñûíäà ìöÿééÿí åäèëìÿñè Êè÷èê Ãàôãàçûí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñèíäÿ Ùåðòñèí òåêòîíîìàãìàòèê òñèêëèíèí ìþâúóäëóüóíó áèð äàùà òÿñäèã åòìèøäèð. Êöð ÷þêÿêëèéèíèí äÿðèíëèê ãóðóëóøóíóí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ãóéóëàðäàí ÿëäÿ åäèëìèø êåðí ìàòåðèàëûíûí ðàäèîýåîõðîíîëîæè òÿäãèãè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àëûíìûø ðàäèîëîæè íÿòèúÿëÿð åéíè çàìàíäà ðåýèîíäà àïàðûëàí ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðûð âÿ ïðîãíîç ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíÿ áèëàâàñèòÿ éàðäûì åäèð. Õÿçÿðéàíû ðåýèîíäà Ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðèíäÿ íåôò àøêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ãàçûëàí àõòàðûø-êÿøôèééàò ãóéóñóíóí (Àüçûáèð÷àëà) êåðí ìàòåðèàëûíûí ðàäèîëîæè òÿùëèëè íÿòèúÿñèíäÿ ãàçûìà èøèíèí èñòèãàìÿòè äÿéèøèëìèø âÿ áóíóíëà äà áþéöê èãòèñàäè ñÿìÿðÿ ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Àðàç ñòðóêòóð-ôîðìàñèéà çîíàñûíäà Îðòà âÿ Éóõàðû Ïàëåîçîé ÷þêöíòöëÿðèíÿ èíéåêñèéà åòìèø áàçàëòîèäëÿðèí ðàäèîëîæè òÿäãèãè îíëàðûí ìöòëÿã éàøûíûí 170–185 ìëí. èë (Àëò Éóðà) àðàñûíäà äÿéèøèëäèéèíè ìöÿééÿí åòìèø âÿ ÿââÿëëÿð ñþéëÿíìèø ìöõòÿëèô ôèêèðëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðìèøäèð. Ðåñï.-äà ðàäèîýåîõðîíîëîæè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíäÿí ñåäèìåíòàëîæè àðàøäûðìàëàðäà äà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. Áåëÿ êè, áóðàäà ÷þêìÿ ñöõóðëàðûí òåððèýåí êîìïîíåíòëÿðèíèí áó áàõûìäàí þéðÿíèëìÿñè Ìÿùñóëäàð ãàò ÷þêöíòöëÿðèíèí òîïëàíìàñûíûí ïàëåîúîüðàôè øÿðàèòèíè ÿòðàôëû áÿðïà åòìÿéÿ ýåíèø èìêàí éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðàäèîýåîõðîíîëîãëàðû äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã àëóíèò ìèíåðàëûíûí ìöòëÿã éàøûíûí òÿéèí åäèëìÿñè ìåòîäèêàñûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûø, áóíóí ÿñàñûíäà àëóíèò éàòàãëàðûíûí ÿìÿëÿýÿëìÿ âàõòûíû äÿãèãëÿøäèðìèøëÿð. Ñîí 35–40 èëäÿ àïàðûëàí ðàäèîýåîõðîíîëîæè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýåîëîæè, òåêòîíèê âÿ äèýÿð õöñóñè õÿðèòÿëÿðèíèí òÿðòèáèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. È.À.Àáäóëëàéåâ

Òåêòîíèêà (Ýåîòåêòîíèêà). Àçÿðáàéúàíäà òåêòîíèêàéà àèä èëê ìÿëóìàòëàð 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà áóðàäà åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûø ðóñ ýåîëîãó Ý.È.Àáèõèí ÿñÿðëÿðèíäÿ âåðèëìèøäèð. Áóíëàð ÿðàçèíèí ýåîëîæè ãóðóëóøó, ñòðàòèãðàôèéàñû, ïàë÷ûã âóëêàíëàðû âÿ ñ. èëÿ éàíàøû,

òåêòîíèê ãóðóëóø, ïîçóëìàëàð âÿ ãûðûøûãëàð ùàããûíäà öìóìè âÿ ñÿòùè ìÿëóìàòëàð èäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôòëÿ çÿíýèí ÿðàçèëÿðèíäÿ íåôò éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû âÿ êÿøôèééàòû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Ðóñèéà Ýåîëîæè Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí òåêòîíèêà ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàð õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëäè. Áó çàìàí áèð ñûðà àíòèêëèíàë ñòðóêòóðëàð àøêàð åäèëäè, îíëàðûí ôîðìàñû, þë÷öëÿðè âÿ òåêòîíèê ÷àòëàðëà ìöðÿêêÿáëÿøìÿëÿðè òÿäãèã åäèëäè. Àçÿðáàéúàíûí òåêòîíèêàñûíûí àðäûúûë âÿ ìÿãñÿäéþíëö þéðÿíèëìÿñè 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÅÀ éàðàäûëäûãäàí ñîíðà äàùà ýåíèøëÿíèðäè. Þòÿí èëëÿð ÿðçèíäÿ àïàðûëìûø åëìè òÿäãèãàò âÿ ÷þë-åêñïåäèñèéà èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿðàçèíèí ÿñàñ òåêòîíèê âàùèäëÿðè îëàí Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí, Òàëûøûí, Êöð ÷þêÿêëèéèíèí âÿ Ãàôãàçãàáàüû ÷þêÿêëèéèíèí ýåîëîæè ñÿðùÿäëÿðè âÿ òåêòîíèê ãóðóëóøó õåéëè äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. Ùÿìèí òåêòîíèê âàùèäëÿðèí ýåîëîæè èíêèøàô øÿðàèòèíèí âÿ ìàãìàòèçìèí ìöõòÿëèôëèéèíÿ, áóðàäà éàéûëìûø ñöõóðëàðûí òÿðêèáèíÿ, éàøûíà, äèñëîêàñèéà ôîðìàñûíà âÿ áàøãà õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ îíëàðûí áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí áèð ñûðà ñòðóêòóð-ôîðìàñèéà êîìïëåêñëÿðèíäÿí èáàðÿò îëäóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Òîïëàíàí ôàêòèêè ìàòåðèàëëàð âàõòàøûðû öìóìèëÿøäèðèëìÿêëÿ Àçÿðáàéúàíûí òåêòîíèê õÿðèòÿëÿðè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Èëê õÿðèòÿ (1:500 000) 1956 èëäÿ, õåéëè òÿêìèëëÿøäèðèëìèø èêèíúè õÿðèòÿ (1:500 000) èñÿ 1980 èëäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Ýåîäèíàìèê ÿñàñëàðäà éåíè òåêòîíèê õÿðèòÿ òÿðòèá åäèëìèøäèð (1:500 000). 1948 èëäÿ òåêòîíèêàíûí éåíè âÿ ìöùöì áèð èñòèãàìÿòè – íåîòåêòîíèêà ôîðìàëàøäû. Àçÿðáàéúàíäà áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð 1955 èëäÿ Ô.Ñ.ßùìÿäáÿéëè òÿðÿôèíäÿí áàøëàíìûøäûð. Èëê ìÿðùÿëÿäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè Àçÿðáàéúàíûí Áþéöê Ãàôãàç ùèññÿñèíäÿ àïàðûëìûø, ñîíðàëàð èñÿ áó ýþðöëìöø èøëÿð ýåíèøëÿíÿðÿê áöòöí òåêòîíèê ñòðóêòóðëàðû ÿùàòÿ åòìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, ñòðóêòóðôîðìàñèéà êîìïëåêñëÿðèíèí, åëÿúÿ äÿ éåíè (ýÿíú) òåêòîíèê ñòðóêòóðëàðûí âÿ ðåëéåôèí ôîðìàëàøìàñûíäà ÿêñèíè òàïàí ùÿðÿêÿòëÿð ýåîëîæè, ýåîìîðôîëîæè âÿ àåðîêîñìèê êîìïëåêñ öñóëëàðëà þéðÿíèëìèøäèð. 1972 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí èëê íåîòåêòîíèê õÿðèòÿñè (1:600 000) íÿøð åäèëäè. Áóíäàí ñîíðà èñÿ áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèëèð âÿ 1991 èëäÿ ìåòîäèêàñû, äîëüóíëóüó, íåîòåêòîíèê ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûúû âÿ äèýÿð ýþñòÿðèúè731

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿðèíÿ ýþðÿ èëê õÿðèòÿäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíÿí èêèíúè íåîòåêòîíèê õÿðèòÿ (1:500 000 ì) íÿøð åäèëäè. 20 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà ýåîëîýèéà åëìèíäÿ «éåíè ãëîáàë òåêòîíèêà» (ëèòîñôåð ïëèòÿëÿðèíèí òåêòîíèêàñû) ôÿðçèééÿñè èðÿëè ñöðöëäö. Àçÿðáàéúàí ýåîëîãëàðûíûí áèð ãèñìè ðåýèîíóí òåêòîíèêàñûíû, öìóìèééÿòëÿ, Éåð ãàáûüûíûí ãóðóëóøóíó âÿ èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðèíè ëèòîñôåð ïëèòÿëÿðèíèí òåêòîíèêàñû ÿñàñûíäà éåíèäÿí òÿùëèë åòäè âÿ ìàðàãëû íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ îëóíäó. Àçÿðáàéúàíäà òåêòîíèêà âÿ íåîòåêòîíèêàíûí èíêèøàôûíäà ß.Ø.Øûõÿëèáÿéëè, Â.Å.Õàèí, Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, Ì.Ù.Àüàáÿéîâ, Ô.Ñ.ßùìÿäáÿéëè, ß.Â.Ìÿììÿäîâ, Á.ß.Áóäàãîâ, Í.Ø.Øèðèíîâ, Ì.Ì. Ìöñåéèáîâ, Ò.Í.Êÿíýÿðëè âÿ á. ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. Ô.Ñ.ßùìÿäáÿéëè

Ýåîäèíàìèêà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýåîäèíàìèêàíûí èíêèøàôû 20 ÿñðèí 80-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàíìûøäûð. Áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ÿñàñÿí Éåð ãàáûüûíäà áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñèëÿ ìÿùäóäëàøìûø âÿ þëêÿíèí ñåéñìèêëèéèíèí Àëï êîëëèçèéà ãóðøàüûíûí ìÿðêÿçè áþëýÿñè èëÿ ÿëàãÿñè, îôèîëèò àññîñèàñèéàñû ñöõóðëàðûíûí ìöàñèð ñòðóêòóð-òåêòîíèê ìþâãåéè âÿ îíëàðûí ïëèòÿëÿðèí ãëîáàë òåêòîíèêàñû êîíñåïñèéàñû áàõûìûíäàí îêåàí òèïëè Éåð ãàáûüûíà ìÿõñóñóëóüó, íåîòåêòîíèê ìÿðùÿëÿäÿ ýåîäèíàìèê øÿðàèòèí çàìàí âÿ ìÿêàí äàõèëèíäÿ äÿéèøèëìÿñè, ìàãìàòèê ïðîñåñëÿðèí ýåîäèíàìèê àêòèâëèêäÿí àñûëûëûüû ìÿñÿëÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Èëêèí åëìè àðàøäûðìàëàðûí íÿòèúÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ Éåð ãàáûüûíûí òÿêàìöëöíöí ÌåçîçîéÊàéíîçîé ìÿðùÿëÿñèíäÿ ýåîäèíàìèê ïðîñåñëÿðèí òÿçàùöðöíöí ëîêàë âÿ ðåýèîíàë ñÿúèééÿ äàøûäûüûíû âÿ áèðèíúè ùàëäà îíëàðûí ìÿùäóä, èêèíúè ùàëäà èñÿ äàùà ýåíèø ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åòäèéèíè ýþñòÿðìèøäèð. Îäóð êè, ðåñï.-äà ýåîäèíàìèêà ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ãëîáàë ñÿâèééÿäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðëà óçëàøäûðûëûð, 0ðåýèîíàë âÿ ëîêàë ìèãéàñäà éåðèíÿ éåòèðèëèð. Ô.Ñ.ßùìÿäáÿéëè

Õÿçÿð äÿíèçèíèí ýåîëîýèéàñû. Õÿçÿð äÿíèçè ùÿëÿ ãÿäèì çàìàíëàðäàí òÿäãèãàò÷ûëàðûí íÿçÿðèíè úÿëá åòìèøäèð. Áóðàäàêû íåôò òÿçàùöðëÿðèíèí ìþâúóäëóüó áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð 13 ÿñðÿ àèääèð. Ùÿìèí äþâðäÿ Ìàðêî Ïîëî Ïèðàëëàùû àäàñûíäà 732

íåôòèí îëäóüóíó õÿáÿð âåðìèøäèð. Õÿçÿðèí ýåîëîæè þéðÿíèëìÿñè òàðèõè 19 ÿñðäÿí áàøëàíìûøäûð. Å.È.Åéõâàëä (1820) Áàêûÿòðàôû íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí ãûñà òÿñâèðèíè âåðìèø, Ý.Â.Àáèõ (1863) Àáøåðîíäà âÿ õöñóñèëÿ Áàêû àðõèïåëàãûíäà ýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí, ùÿì÷èíèí ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Áóíóíëà âóëêàíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè, éåðëÿøìÿ ãàíóíàóéüóíëóüó, ãûðûëìà ñòðóêòóðëàðû âÿ çÿëçÿëÿëÿðëÿ ÿëàãÿñè àéäûíëàøäûðûëìûøäûð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ Áàêû àêâàòîðèéàñûíûí ýåîëîæè ãóðóëóøó èëÿ Â.Àðõèïîâ, Ï.Êðàôò âÿ Ã.Ñóëóêèäçå (1872) ìÿøüóë îëìóøëàð. Õÿçÿðèí òåêòîíèê ñòðóêòóðóíóí ÿñàñ ìöääÿàëàðû èñÿ Ý.Â.Àáèõ, À.Ï.Êàðïèíñêè âÿ Í.È.Àíäðóñîâ òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. 1875 èëäÿ Í.È.Ëåáåäåâ Õÿçÿð äÿíèçèíèí Áàêû ëèìàíûíà éàõûí ñàùÿëÿðèíèí òÿñâèðèíè âåðìèøäèð. 1892 èëäÿ Í.Øåãðåí Ïèðàëëàùû à-íûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíó òÿñâèð åòìèøäèð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Í.È.Ëåáåäåâ (1902) èëê äÿôÿ îëàðàã Àáøåðîí àðõèïåëàãûíûí ãóðóëóøóíäà àíòèêëèíàë ãûðûøûãëàðûí ìþâúóäëóüóíó ãåéä åòìèøäèð. Äÿíèç ñàùÿëÿðèíèí èñòèñìàðà úÿëá îëóíìàñûíäà Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ (1914) òÿðÿôèíäÿí Áèáèùåéáÿò éàòàüûíûí þéðÿíèëìÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Ê.Ï.Êàëèòñêè (1916) Áàêû àðõèïåëàãû à-ðûíûí ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíû þéðÿíìèøäèð. Ñîíðàëàð (1922–23) Ñ.Ð.Çóáåð áó âóëêàíëàðûí àíòèêëèíàë çîíàëàð áîéó èíòèøàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. 1926 èëäÿ Ñ.À.Êîâàëåâñêè èíäèêè Íåôò Äàøëàðû ñàùÿñèíèí þéðÿíèëìÿñèíèí çÿðóðèëèéèíè âóðüóëàìûø âÿ áóðàäà äÿðèí êÿøôèééàò ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñûíû òþâñèéÿ åòìèøäèð. Î, ñîíðàëàð (1933) Õÿçÿð äÿíèçè ùþâçÿñèíèí ýåîëîæè òÿêàìöëöíÿ ùÿñð îëóíìóø «Õÿçÿðèí ñèìàñû» êèòàáûíû íÿøð åòäèðìèøäèð. Õÿçÿðèí ýåîëîæè þéðÿíèëìÿñè, ùÿì÷èíèí È.Ì.Ãóáêèíèí àäû èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Î, Àáøåðîí é-à-íûí ïåðñïåêòèâèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìÿêëÿ éàíàøû, Õÿçÿð äÿíèçèíèí äèáèíè ÷îõ áþéöê íåôò õÿçèíÿñè ùåñàá åäèðäè. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã Õÿçÿð àêâàòîðèéàñûíäà ýåîôèçèêè öñóëëàð òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàìûø âÿ 1934 èëäÿ õÿðèòÿëÿøäèðìÿ ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Úÿíóáè Õÿçÿðèí ãðóíò õÿðèòÿñè (Â.Ï.Áàòóðèí âÿ á.) òÿðòèá åäèëìèø, Áàêû àðõèïåëàãûíûí íåôò-ãàçëûëûüû èëÿ ÿëàãÿäàð àç äÿðèíëèêëè ñàùÿëÿðèí ýåîëîæè ãóðóëóøó âÿ äèá ÷þêöíòöëÿðè òÿäãèã îëóíìóøäóð (Ú.Ì.Ñöëåéìàíîâ).

Úÿíóáè Õÿçÿðèí, õöñóñèëÿ, Àáøåðîí âÿ Áàêû àðõèïåëàãëàðûíûí íåôò-ãàçëûëûüûíû þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Àáøåðîí é-à-íäàí Íåôò÷àëà ð-íóíà ãÿäÿð Õÿçÿðèí ñàùèëéàíû àêâàòîðèéàñû ñåéñìèê òÿäãèãàòëàðëà (1944–49) ÿùàòÿ îëóíìóø, Áàêû àðõèïåëàãû âÿ Àáøåðîí àðõèïåëàãûíûí ú. ùèññÿñè ãðàâèìåòðèê ìåòîäëà þéðÿíèëìèø, 1956–60 Áàêû àðõèïåëàãû öçÿðèíäÿ àåðîìàãíèò õÿðèòÿëÿøäèðìÿ èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð (1969–71). Êå÷ÿí ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ñòðóêòóð-àõòàðûø âÿ êÿøôèééàò ãóéóëàðûíûí ãàçûëìàñû âÿ ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Ãÿðáè Õÿçÿðèí øåëô çîíàñûíûí ýåîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ áóðàäà àåðîýåîëîæè ïëàíàëìà èøëÿðè (Â.Â.Øàðêîâ âÿ á.) ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, Áàêû àðõèïåëàãûíûí íåôòãàçëûëûüû ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð (À.Ë.Ïóòêàðàäçå, À.Ã.ßëèéåâ âÿ á.). 1961 èëäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿêè íåôò éàòàãëàðûíûí êîìïëåêñ èñòèôàäÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð áèð ãðóï ìöòÿõÿññèñ (ß.Í.ßëèõàíîâ, À.Ä.Áèëÿíäÿðëè, Á.À.Ùàúûéåâ, Ì.Ê.Ìÿììÿäîâ, Ô.È.Ñÿìÿäîâ âÿ á.) Ëåíèí ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ýåîëîýèéàñû âÿ íåôòãàçëûëûã ìÿñÿëÿëÿðè ß.Í.ßëèõàíîâóí «Õÿçÿð äÿíèçèíèí íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû» ìîíîãðàôèéàñûíäà (1964) èøûãëàíäûðûëìûø, èëê äÿôÿ îëàðàã äÿíèç äèáèíèí òåêòîíèê øÿðàèòè òÿùëèë îëóíìóø âÿ ýÿëÿúÿê àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Äÿíèç äèáè ñòðóêòóðëàðûíûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíóí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ òÿäãèãàòëàð äàâàì åòäèðèëìèø âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. Õÿçÿðèí ñóëàðûíäà êàðáîùèäðîýåí ãàçëàðûíûí éåíè âÿ ìöàñèð öñóëëàðëà þéðÿíèëìÿñèíÿ (Ô.Ù.Äàäàøîâ âÿ á.) áàøëàíìûøäûð. Îíóí ýåîëîýèéàñû âÿ íåôò-ãàçëûëûüû ìÿñÿëÿëÿðè ÿòðàôëû àðàøäûðûëìûøäûð (Ë.È.Ëåáåäåâ, 1979). Úÿíóáè Õÿçÿðäÿ åëìè òÿäãèãàòëàð êîìïëåêñ øÿêèëäÿ ÅÀ-íûí êîëëåêòèâè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð (ß.ß.Éàãóáîâ âÿ á.) Õÿçÿðèí ã. éàìàúûíûí íåôòãàçëûëûã ïåðñïåêòèâëèéèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ áóðàäà èíòèøàð åòìèø ïàë÷ûã âóëêàíëàðû òÿäãèã îëóíìóøäóð. Êàðáîùèäðîýåí ãàçëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíÿ, Àëò Ïëèîñåí éàøëû Ìÿùñóëäàð ãàòûí ãàçëûëûã ìÿñÿëÿëÿðèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ âÿ ãàç éûüûìëàðûíûí àøêàð åäèëìÿñèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðèëìèø, ãàç-ùèäðàò éûüûìëàðû (õöñóñèëÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðû èëÿ ÿëàãÿëè îëàíëàð) òÿäãèã îëóíìóøäóð (Ô.Ù. Äà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàøîâ). Ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí éåíè, òÿêìèëëÿøäèðèëìèø òÿñíèôàòû âåðèëìèø, îíëàðûí íåôòãàçëûëûã áàõûìûíäàí òåêòîíèê ìþâãåéè âÿ ÿðàçèäÿ éåðëÿøìÿñè ãàíóíàóéüóíëóãëàðû òÿäãèã îëóíìóø âÿ ñóàëòû ïàë÷ûã âóëêàíëàðûí ýåîêèìéÿâè àõòàðûøûí öñóëó èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð (Àä.À.ßëèéåâ). Õÿçÿðäÿ àïàðûëìûø êîìïëåêñ ýåîëîæèýåîêèìéÿâè âÿ ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð Õÿçÿðèí ã. øåëô çîíàñûíäà, õöñóñèëÿ Áàêû àðõèïåëàãûíäà çÿíýèí íåôò, íåôò-ãàç, ãàçêîíäåíñàò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí à÷ûëìàñû âÿ áþéöê íåôò ìöãàâèëÿëÿðè èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Àä.À. ßëèéåâ

Ðåýèîíàë ýåîëîýèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ýåîëîæè âÿ åëÿúÿ äÿ ðåýèîíàë ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð òàðèõèíè 4 ìÿðùÿëÿéÿ áþëìÿê îëàð: 1844 èëÿ ãÿäÿð; 1844–70 èëëÿð; 1870–1920 èëëÿð âÿ 1920 èëäÿí ñîíðàêû äþâð. Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð òàðèõèíèí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ðåýèîíàë ýåîëîýèéàéà àèä ìÿëóìàòëàð ÷îõ ñÿòùèäèð âÿ äåìÿê îëàð êè, éîõ äÿðÿúÿñèíäÿäèð. Áó ñàùÿäÿ èëêèí ãÿíàÿòáÿõø òÿäãèãàòëàð “Ãàôãàç ýåîëîýèéàñûûíí àòàñû” ñàéûëàí Ý.Â.Àáèõÿ ìÿõñóñäóð. Îíóí òÿäãèãàòëàðû Àçÿðáàéúàíûí ðåýèîíàë ýåîëîýèéàñûíûí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí îëàí ñòðàòèãðàôèéàíû, ïàëåîíòîëîýèéàíû, òåêòîíèêàíû, ñåéñìèêëèéè, ïàë÷ûã âóëêàíèçìèíè, íåôòëèëèê-ãàçëûëûüû âÿ ñ. ÿùàòÿ åäèð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíäà ðåýèîíàë ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð ñèñòåìàòèê, ïëàíëû øÿêèëäÿ àïàðûëìàüà áàøëàéûð (Ê.È.Áàãäàíîâè÷, Í.È.Àíäðóñîâ, Ä.Â.Íàëèâêèí, Ï.Å.Âîëàðîâè÷, È.Ì.Ãóáêèí, Ë.È.Ëåáåäåâ âÿ ñ.). Áóíóíëà éàíàøû 1920 èëÿ ãÿäÿðêè äþâðäÿ ùÿìèí òÿäãèãàòëàð ðöøåéì ùàëûíäà èäè. Ýåîëîæè ïëàíàëìà èøëÿðè, ÿñàñÿí, íåôò ñÿíàéåñè ö÷öí ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿðäÿ âÿ íåôò éàòàãëàðû èñòèñìàð îëóíàí ðàéîíëàðäà àïàðûëûðäû. 1920 èëäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ðåýèîíàë ýåîëîýèéà ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàð áþéöê âöñÿò àëûðäû. Íåôò âÿ ôèëèç éàòàãëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè èëÿ áÿðàáÿð Àçÿðáàéúàíûí ùàë-ùàçûðäà òàðèõè ìàðàã äîüóðàí ýåîëîæè õÿðèòÿñè òÿðòèá îëóíäó (Â.Â.Áîãà÷éåâ, 1924). Áó èëëÿðäÿ ß.À.ßëèçàäÿ, Â.Å.Õàèí, Ð.À.Êîâàëåâñêè, Â.Ë.Áàòóðèí, Â.Â.Âåáåð, Ê.Í.Ïàôôåíùîëñ, À.Í.Ñîëîâêèí, Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, Ì.Ì.ßëèéåâ âÿ ñ. òÿðÿôèíäÿí ýåíèø ìèãéàñäà ðåýèîíàë ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëûðäû. Ýåîëîæè èøëÿð îíëàðûí éåðèíÿ éåòèðèë-

ìÿñèíèí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿñèíè âÿ òÿäãèãàòëàðà åëìè éàíàøìàíû òÿëÿá åäèðäè. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã 1938 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòó âÿ Àçÿðáàéúàí Ýåîëîýèéà Èäàðÿñè òÿñèñ îëóíäó. Áó òÿøêèëàòëàð “Àçÿðíåôòêÿøôèééàò”, “Àçÿðáàéúàí Íåôò Òÿäãèãàò Èíñòèòóòó” âÿ “Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èíñòèòóòó” (èíäèêè “Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû”) èëÿ áèðëèêäÿ Àçÿðáàéúàíûí ðåýèîíàë ýåîëîýèéàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàðûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè âÿ îíëàðûí íÿòèúÿëÿðèíèí öìóìèëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ñÿìÿðÿëè åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûðëàð (Â.À.Ãîðèí, ß.ß.Éàãóáîâ, Ñ.À.Êîâàëåâñêè, Ø.Ô.Ìåùäèéåâ, Ì.Ù. Àüàáÿéîâ, Â.Å.Õàèí, Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, Ð.Í.Àáäóëëàéåâ, ß.Ø.Øûõÿëèáÿéëè, À.Í. Ñîëîâêèí, Í.Á.Âàññîéåâè÷, Ô.Ñ.ßùìÿäáÿéëè âÿ ñ.). 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí òÿøêèëè âÿ òÿðêèáèíäÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí äà îëìàñû ðåýèîíàë ýåîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðûí äàùà äà ýåíèøëÿíìÿñèíÿ, êåéôèééÿòúÿ éåíèëÿøìÿñèíÿ âÿ îíëàðûí íÿòèúÿëÿðèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíÿ èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ ðåýèîíàë ýåîëîýèéàéà ùÿñð îëóíìóø ìîíîãðàôèéàëàð, ìöõòÿëèô õÿðèòÿëÿð (ýåîëîæè, òåêòîíèê, ïàëåîúîüðàôè, ïàëåîòåêòîíèê âÿ ñ.), äÿðñëèêëÿð âÿ ÿñÿðëÿð íÿøð îëóíìóøäóð. Ð.Ã.Áàáàéåâ

Ìöùÿíäèñè ýåîëîýèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà òÿòáèãè ýåîëîýèéàíûí ÿí éåíè ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí èëê ìöùÿíäèñèýåîëîæè òÿäãèãàòëàð 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ðóñ ñîâåò àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûø âÿ áó òÿäãèãàòëàð åïèçîäèê ñÿúèééÿ äàøûìûøäûð. Ñîíðàëàð áóðàäà ìöùÿíäèñè òèêèíòè îáéåêòëÿðèíèí (ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàð, êîììóíèêàñèéà, èððèãàñèéà âÿ áîðó êÿìÿðëÿðè øÿáÿêÿñè, éöêñÿêýÿðýèíëèêëè åëåêòðèê, ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè, éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè âÿ ñ.) ëàéèùÿëÿøäèðèëìÿñè âÿ èíøàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ìöùÿíäèñè ýåîëîýèéà èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð ýåíèøëÿíäè âÿ áóíóíëà äà åëìèí èíêèøàôûíûí ÿñàñû ãîéóëäó. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè èøëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ìöòÿõÿññèñëÿðè äàùà éàõûíäàí èøòèðàê åòìÿéÿ áàøëàäû âÿ àïàðûúû ðîë îéíàäû. Áóðàäà Ìîñêâà Äàü-Ìÿäÿí Àêàäåìèéàñûíûí ìÿçóíó (1930) Ú.Ì.Ñöëåéìàíîâóí òÿøÿááöñö âÿ ðÿùáÿðëèéè èëÿ Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà “Ùèäðîýåîëîýèéà âÿ ìöùÿíäèñè ýåîëîýèéà” ëàáîðàòîðèéàñûíûí éàðàäûëìàñûíûí (1945) õöñóñè ðîëó îë-

ìóøäóð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíäÿ âÿ åëìè ÿñàñëàðëà èøëÿíèá-ùàçûðëàíìàñûíäà ìöùöì èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Áó èñòèãàìÿòäÿ äàùà ÿùàòÿëè ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðûíûí âÿ åíåðýåòèêà ñèñòåìèíèí èíøàñû âÿ Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà êîìïëåêñ ùèäðîýåîëîæè âÿ ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè ïëàíàëìà èøëÿðè (1:200 000 ìèãéàñäà) èëÿ ÿëàãÿäàð éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Äàùà ñîíðàëàð ýåíèø ìèãéàñëû ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè ïëàíàëìà, åêçîýåí ýåîëîæè ïðîñåñëÿðèí (ñöðöøìÿëÿð, ñåëëÿð, ó÷ãóíëàð, åðîçèéà, àáðàçèéà, áàòàãëàøìà, øîðàíëàøìà âÿ ñ.) èíòèøàð òàïäûüû ñàùÿëÿðè àøêàð åòìÿê, îíëàðûí äèíàìèêàñûíû þéðÿíìÿê âÿ ïðîãíîçëàøäûðìàã ìÿñÿëÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Ùÿìèí òÿäãèãàòëàð Ìèíýÿ÷åâèð, Ñóìãàéûò, ßëè Áàéðàìëû êèìè éåíè ñàùÿëÿðëÿ éàíàøû Áàêû ø.-íèí ýåíèøëÿíìÿñè, éåíè ìèêðîðàéîíëàðûí ñàëûíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áþéöê âöñÿò àëûð. Áöòöí òèêèíòè èøëÿðèíèí ÿñàñûíû ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð òÿøêèë åòäèéèíäÿí ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ 1:200 000 ìèãéàñëû ìöùÿíäèñèýåîëîæè ïëàíàëìà èøëÿðè (À.Ù.ßëèéåâ, È.À.Èñðàôèëáÿéîâ, Í.Õ.Õàèìîâ, À.Ù. Ðÿñóëîâ) 1963–76 èëëÿðäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Áàêû ø.-íèí áàø ïëàíûíûí òÿðòèáèëÿ ÿëàãÿäàð Àáøåðîí é-à-íûí 1:10 000 ìèãéàëû ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè õÿðèòÿñè (Ê.Áèéà÷óéåâ, 1958) âÿ 1:50 000 ìèãéàñëû ùèäðîýåîëîæè-ìöùÿíäèñè àòëàñû (È.À.Èñðàôèëáÿéîâ, À.Ñ.Øàùñóâàðîâ, Â.À.Ëèñòåíãàðòåí, 1980), Õÿçÿðéàíû ÿðàçèëÿðèí èñÿ 1:25 000 ìèãéàñëû ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè õÿðèòÿëÿðè (1967–1969) òÿðòèá åäèëäè. Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè 1992 èëäÿ íÿøð îëóíìóø 1:500 000 ìèãéàñëû “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè õÿðèòÿñè”íäÿ (À.Ñ. Øàùñóâàðîâ) öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø åêçîýåí-ýåîëîæè ïðîñåñëÿð äþâðö îëàðàã õ.ò.íà áþéöê ìàääè çèéàí âóðóð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíèí Ùèäðîýåîëîæè Åêñïåäèñèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðäèéè ìöòÿìàäè ìöøàùèäÿëÿð ÿñàñûíäà ùÿìèí ïðîñåñëÿðè þéðÿíìÿê âÿ ïðîãíîçëàøäûðìàãà, ùÿì÷èíèí Äþâëÿò îðãàíëàðûíû ìöâàôèã ìÿëóìàòëàðëà òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ðåæèì-ìîíèòîðèíã øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûøäûð. Áó øÿáÿêÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà åêçîýåí ýåîëîæè ïðîñåñëÿð, îíëàðûí þéðÿíèëìÿñè ìåòîäó âÿ ïðîãíîçó ïðèíñèïëÿðè” (Ô.Ø. ßëèéåâ, 2002) ìîíîãðàôèéàñû ÿñà733

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñûíäà òÿêìèëëÿøäèðèëèð. Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ ìöùÿíäèñè ýåîëîýèéàíûí òÿäðèñè Àçÿðáàéúàí Íåôò Àêàäåìèéàñû èëÿ éàíàøû Àçÿðáàéúàí Èíøààò Ìöùÿíäèñëÿðè Óíèâåðñèòåòèíäÿ, ñîí èëëÿð, ùÿì÷èíèí Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ñöõóðëàðûí ôèçèêè-ìåõàíèêè õöñóñèééÿòëÿðè èñÿ ÀÌÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà, Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíäÿ, Àçÿðäþâëÿòëàéèùÿ Èíñòèòóòóíóí “Ãðóíòëàð ìåõàíèêàñû” ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà âÿ ñ. òÿøêèëàòëàðäà þéðÿíèëèð. Ðåñï.-äà ñîí èëëÿð éåíè òèêèíòè ñàùÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ Áàêû ø. ÿðàçèñèíäÿ ÷îõìÿðòÿáÿëè áèíàëàðûí èíøàñûíû ÿñàëàíäûðìàã ö÷öí ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð þçÿë ãóðóìëàð òÿðÿôèíäÿí äÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû âÿ åêçîýåí ýåîëîæè ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñè öçðÿ èøëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè” ùàããûíäà ãÿðàðû ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè òÿëÿáèíè ãàðøûéà ãîéìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà ìöùÿíäèñè ýåîëîýèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà ý.-ì. å.ä., ïðîô. Ú.Ì.Ñöëåéìàíîâóí, ý.-ì. å.ä., ïðîô. Ø.À.Ïÿíàùèíèí, ò.å.ä., ïðîô. À.ß.Ìóñòàôàéåâèí âÿ á.-íûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìøäóð. Ô.Ø.ßëèéåâ

Íåôò-ãàç ýåîëîýèéàñû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ íåôòèí âÿ éàíàð ãàçëàðûí Éåð ñÿòùèíÿ òÿáèè ÷ûõûøëàðû ùàããûíäà ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ áèð ñûðà àëèì âÿ ñÿééàùëàðûí (Ñòðàáîí, Èñòÿõðè, Ìÿñóäè, Ìàðêî Ïîëî âÿ ñ.) ÿñÿðëÿðèíäÿ ìÿëóìàò âåðèëèð. Ùÿìèí äþâðöí ñîíëàðûíäà àëìàí òÿáèÿòøöíàñ-ñÿééàùû Å.Êåìïôåð (1683) òÿðÿôèíäÿí Àáøåðîíäà íåôòëè ëàéëàðûí ãàëûíëûüû âÿ éàòûì õöñóñèééÿòëÿðè, íåôòèí êåéôèééÿòè âÿ éàòàãëàðûí áàøãà ýþñòÿðèúèëÿðèíèí òÿñâèðè âåðèëìÿêëÿ íåôò âÿ ãàç ùàããûíäà åëìè àðàøäûðìàëàðûí ÿñàñû ãîéóëóð. Áóíóíëà éàíàøû íåôòãàç ýåîëîýèéàñû þëêÿ+äÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Àáøåðîí é-à-íûí ýåîëîæè ãóðóëóøó âÿ íåôòëèëèéè èëê äÿôÿ îëàðàã À.Ùóìáîëò (1829), Ý.Â.Àáèõ (1844–77), Ë.Ô.Áàòñåâè÷ (1881–85), Í.È.Àíäðóñîâ (1895), Ê.È.Áîãäàíîâè÷ (1902–06), Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ (1904–27), È.Ì.Ãóáêèí (1914–16), Ì.Â.Àáðàìîâè÷ (1919–28), Â.Â.Âåáåð (1924–28) âÿ äèýÿð ýåîëîãëàð òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìèøäèð. 1827 èëäÿ 734

Í.È.Âîñêîáîéíèêîâ èëê äÿôÿ Áàêû ð-íóíóí íåôò ãóéóëàðûíûí ýåíèø òÿñâèðèíè âåðìèøäèð. 1863 èëäÿ Ý.Â.Àáèõ Àáøåðîí éà-íûí 1:168000 ìèãéàñëû ýåîëîæè õÿðòèòÿñèíè íÿøð åòäèðìèøäèð. Î äþâðöí àçÿðá. òÿäãèãàò÷ûëàðûíäàí îëàí ìÿäÿí ìöùÿíäèñëÿðè ßáäöëãÿäèð ßôÿíäèéåâè âÿ Ôÿððóõ áÿé Úàâàíøèðè ýþñòÿðìÿê îëàð. ß.ßôÿíäèéåâ 1911 èëäÿ Àáøåðîíóí Ôàòìàéû íåôòëè ðàéîíóíóí ýåîëîæè ãóðóëóøóíó þéðÿíìèø èëê àçÿðá. òÿäãèãàò÷û îëìóøäóð. 1938 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòó (ÝÈ) òÿøêèë îëóíäóãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ýåîëîýèéàñû âÿ íåôòëèëèéè åëìè úÿùÿòäÿí ïëàíëû ñóðÿòäÿ þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíäû. Áó çàìàí íåôòëè ãàòëàðûí ôàñèàë ñÿúèééÿñèíÿ, ñöõóðëàðûí êîëëåêòîð õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, éàòàãëàðûí ëàé ñóëàðûíûí òÿäãèãèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðèëèðäè. 1940 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà àïàðûëàí ýåîëîæè-êÿøôèééàò èøëÿðè ÿñàñ åòèáàðèëÿ Ìÿùñóëäàð ãàò (ÌÃ) âÿ Ìàéêîï ÷þêöíòöëÿðèíÿ éþíÿëäèëìèøäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ íåôò ýåîëîýèéàñûíûí íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèíÿ àèä éåíè åëìè ìÿëóìàòëàð äà ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, Àáøåðîí é-à éàòàãëàðûíûí ýåîòåðìèéàñû, ÌÃ-ûí íåôò éàòàãëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð èçàù îëóíìóøäóð. Äöíéà åëìè ÿäÿáèééàòûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã íåôòëè ãàòûí ðèòìèê ãóðóëóøó ùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿíèëìèøäèð. 1954 èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí ÝÈ-äÿ (Ø.Ô.Ìåùäèéåâ âÿ á.) âÿ Àçÿðáàéúàí íåôò÷ûõàðìà öçðÿ ÅÒÈ-äÿ (ß.ß.ßëèçàäÿ, Ù.ß.ßùìÿäîâ âÿ á.) ÷þêìÿ ñöõóðëàðûí öçâè ìàääÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ýåîêèìéÿâè öñóëëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìåçîêàéíîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí êÿñèëèøèíäÿ íåôò-ãàç ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ñöõóð âÿ ãàòëàð (Îðòà Éóðà, Àëò Òàáàøèð, Ïàëåîýåí-Ìèîñåí) àéðûëìûøäûð êè, áó äà íåôòèí ìÿíøÿéè, íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè áàõûìûíäàí ìöùöì åëìè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè áèð úîõ ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿðäÿ âÿ åëìè ìÿãàëÿëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. 1954 èëäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø éåääè úèëäëè ê“Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîýèéàñû” êèòàáûíûí äþðäöíúö úèëäèíäÿ íåôò-ãàç éàòàãëàðû ÿòðàôëû òÿñâèð îëóíìóøäóð. Áèð íå÷ÿ èë ñîíðà íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí õÿðèòÿñè íÿøð åäèëìèøäèð. 1955 èëäÿ Àáøåðîíóí Ãàðàäàü ñàùÿñèíäÿ áþéöê åùòèéàòà ìàëèê ãàç éàòàýû àøêàð îëäóãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû âÿ êÿøôèééàòûíûí éåíè ìÿðùÿëÿñè áàøëàíûð. 1956 èëäÿ Çè-

ðÿ ñàùÿñèíäÿ äÿðèíäÿ éàòàí çÿíýèí ãàç éàòàüû àøêàð åäèëäè. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð, å.ò. èí-òëàðûíûí òåìàòèêàñû ãàç éàòàãëàðû àõòàðûøûíûí åëìè ÿñàñëàðûíûí èøëÿíèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ìåçîçîé íåôòè ïðîáëåìè ìÿñÿëÿñè äÿ èðÿëè ñöðöëäö, êîìïëåêñ òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëäû, ìöõòÿëèô ðàéîíëàðäà àõòàðûø ãóéóëàðû ãàçûëäû. Àøàüû Êöð ð-íóíäà ÌÃ-äà éåíè íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí (Êöðîâäàü, Ìèøîâäàü, Ãàðàáàüëû âÿ ñ.) êÿøô åäèëìÿñè 50-úè èëëÿðëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàíäà Ïëèîñåí (ÌÃ) âÿ Îëèãîñåí-Ìèîñåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿ íåôò âÿ ãàç éûüûìëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí âÿ êÿñèëèø áîéó ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿðòÿðÿôëè åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû, ìÿøùóð ÷îõëàéëû “Íåôò Äàøëàðû” éàòàüû êÿøô åäèëäèêäÿí ñîíðà (1949), äÿíèç íåôòãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû âÿ êÿøôèééàòûíà ÷èääè ôèêèð âåðèëèð âÿ èíñòèòóòëàðäà ýåíèø ìèãéàñäà ýåîëîæè-ýåîêèìéÿâè ìåòîäëàð öçðÿ òÿòãèãàòëàð àïàðûëûðäû. 1960 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ÝÈ (Ñ.Ù.Ñàëàéåâ âÿ á.) èñòåùñàëàò÷ûëàðëà áèðëèêäÿ ðåñïóáëèêàíûí êàðáîùèäðîýåí (ÊÙ) ïîòåíñèàëû àéðû-àéðû ð-íëàð, ñòðàòèãðàôèê èíòåðâàëëàð ö÷öí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Áó èøëÿð 70-úè èëëÿðäÿ äÿ äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Áóíëàðëà éàíàøû, ãàçýåîêèìéÿâè âÿ ùèäðîýåîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàðà äà öñòöíëöê âåðèëìèø, ñóäà ùÿëë îëìóø ãàçëàð ÿòðàôëû þéðÿíèëìèø, äÿðèíëèê ãàçïëàíàëìà èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà òåêòîíèê àìèëëÿðëÿ éàíàøû éåðàëòû ñóëàðûí äà àïàðûúû ðîë îéíàìàñû ãåéä îëóíìóøäóð âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ 1:500 000 ìèãéàñëû ùèäðîêèìéÿâè õÿðèòÿëÿð òÿðòèá åäèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà Ìåçîçîé íåôòè ïðîáëåìèíèí þéðÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàò èøëÿðè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. 1978 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôòëè-ãàçëû ð-íëàðûíäàêû ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí 1:500 000 ìèãéàñëû õÿðèòÿñè (ðåäàêòîðëàð ß.ß.ßëèçàäÿ, ß.ß.Éàãóáîâ) íÿøð îëóíìóøäóð. 1981 èëäÿí åëìè òÿäãèãàòëàðûí éåíè ìÿðùÿëÿñè áàøëàíäû. Õÿçÿðèí íåôò-ãàçëûëûüû èëÿ ÿëàãÿäàð ýåîëîæè, ýåîôèçèêè âÿ ýåîêèìéÿâè áàõûìäàí þéðÿíèëìÿñèíè âÿ Àçÿðáàéúàíäà àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí åôôåêòèâëèéèíè àðòûðìàã òÿäáèðëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòàí åëìè òÿäãèãàò èøëÿðèíèí óçóíìöääÿòëè êîìïëåêñ ïðîãðàìû èøëÿíìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Õÿçÿð äÿíèçè ñóëàðûíäà êàðáîùèäðîýåí ãàçëàðûíûí ïàéëàíìàñû ãàíóíàóéü-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ óíëóãëàðû ìöÿééÿí åäèëäè. Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû èëÿ éàíàøû àëòåðíàòèâ ìÿíáÿëÿð (òÿáèè áèòóìëàð, éàíàð øèñòëÿð, ãàç-ùèäðàòëàð) þéðÿíèëäè, îíëàðûí åùòèéàòëàðû ùåñàáëàíäû (Ø.Ô.Ìåùäèéåâ âÿ á.). Ãåéðè-ñòðóêòóð “òÿëÿëÿðèí” (ãàçëàøìûø çîíàëàð) êîìïëåêñ òÿäãèãè, èñòèñìàð îëóíìóø êþùíÿ ñàùÿëÿðèí (Àáøåðîí é-à, Àøàüû Êöð ð-íó) éåíèäÿí àõòàðûø ãàçìàñûíà úÿëá îëóíìàñû ìÿñÿëÿëÿðè ãîéóëäó. 1983 èëäÿ ðåñï.-íûí íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðûíûí éåíè ïðîãíîç ãèéìÿòè âåðèëäè. ßí ÷îõ ïåðñïåêòèâëè ñòàòèãðàôèê êîìïëåêñëÿð (Ïàëåîýåí-Ìèîñåí öçðÿ) âÿ ðàéîíëàð (Éåâëàõ-Àüúàáÿäè ÷þêÿêëèéè, Êöð âÿ Ãàáûððû ÷àéàðàñû, Úÿíóáè Ãîáóñòàí, Úÿíóáè Àáøåðîí) àéðûëûð. Èëê äÿôÿ îëàðàã Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèéèíäÿ 9 êì-ÿ ãÿäÿð äÿðèíëèêäÿ ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè íåôòèí òîïëàíìàñû åùòèìàëû, Ìóüàí ìîíîêëèíàëûíûí Ùÿøèìõàíëû, Ñÿðõàíáÿéëè ñàùÿëÿðèíäÿ ãåéðè-àíòèêëèíàë éàòàãëàðû àõòàðûøû íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðäû (Ø.Ô.Ìåùäèéåâ âÿ á.). Áó èëëÿðäÿ ÀÅÀ ÝÈ àëèìëÿðèíèí ïðàêòèêè òÿêëèôëÿðèíèí èëê íÿòèúÿëÿðè àëûíìûøäûð. 2 ñàéëû ãóéó âàñèòÿñèëÿ “Úÿíóá–2” éåíè êîíäåíñàò éàòàüû êÿøô åäèëìèøäèð. Ýöçäÿê–äÿíèç ñàùÿñèíäÿ 205 ñàéëû ãóéóäà Ãèðìàêû ëàé äÿñòÿñèíäÿí íåôò àëûíìûøäûð âÿ ñ. 1985 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí âÿ ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðûíûí 1:500 000 ìèãéàñëû õÿðèòÿñè (ðåäàêòîðëàð Ø.Ô.Ìåùäèéåâ, Ô.Ì.Áàüûðçàäÿ) ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. 1987 èëäÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòó “Àçÿðíåôò”, “Õÿçÿðäÿíèçíåôòãàç” ÈÁ-éè, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí íåôò öçðÿ ÅÒËÈ èëÿ áèðëèêäÿ Àçÿðáàéúàíûí âÿ Úÿíóáè Õÿçÿðèí íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðûíû ùåñàáëàìûø, ýåîëîæè àõòàðûø âÿ êÿøôèééàò èøëÿðèíèí èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. 1990 èëäÿí áàøëàéàðàã íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí ýåîêèìéÿâè öñóëëàðëà àõòàðûøû ìÿñÿëÿñèíÿ äàùà úèääè ôèêèð âåðèëèð. Úÿíóáè Õÿçÿð éàòàãëàðûíûí ëàé ñóëàðûíûí êîìïëåêñ þéðÿíèëìÿñè ÿñàñûíäà ÊÙ éûüûìëàðûíûí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñûíûí ùèäðîêèìéÿâè ìåéàðëàðû ìöÿééÿí îëóíìóøäóð (È.Ñ.Ãóëèéåâ âÿ á.). Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû ð-íëàðûíäà Ïëèîñåíäÿí àøàüûäà éàòàí ÷þêöíòöëÿðÿ àèä ýåîëîæè-ýåîôèçèêè ìàòåðèàëëàð ùÿðòÿðÿôëè àíàëèç îëóíìóøäóð. Ãîáóñòàíûí áÿçè ñàùÿëÿðèíäÿ Ìåçîçîéóí ýþìöëìöø ñòðóêòóðëàðûíûí íèñáÿòÿí äàéàç (3–5 êì) éàòìàñû åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð. 1992 èëäÿ âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ÝÈ áèð ñûðà õàðèúè þëêÿëÿðèí íåôò øèð-

êÿòëÿðèëÿ (ÁÏ, Ñòàòîéë, Ýåîõèìãðóï âÿ á.) âÿ åëìè ìÿðêÿçëÿðèëÿ (ÀÁØ, Òöðêèéÿ, Ôðàíñà âÿ á.) áèðëèêäÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôò-ãàç ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí Ïàëåîýåí-Ìèîñåí ÷þêöíòöëÿðèíÿ, ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíà, öìóìèééÿòëÿ, íåôòëè-ãàçëû êîìïëåêñëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû Úÿíóáè Õÿçÿð ÷þêÿêëèéèíèí íåôò ýåîëîýèéàñûíà, Àçÿðáàéúàíûí íåôòëÿðèíÿ, êîëëåêòîð ñöõóðëàðûíà àèä àòëàñëàð ùàçûðëàíìûø, Ìåçîêàéíîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí ñðàòèãðàôèê âàùèäëÿðè ö÷öí ïàëåîúîüðàôè õÿðèòÿëÿð, Àçÿðáàéúàíûí íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí ðàéîíëàøäûðûëìàñû âÿ íåôòãàçëûëûã ïåðñïåêòèâëÿðè õÿðèòÿñè òÿðòèá îëóíìóøäèð. Àä.À. ßëèéåâ

Ìèíåðàëîýèéà. Àçÿðáàéúàíäà èëê ìèíåðàëîæè òÿäãèãàòëàð 19 ÿñðèí îðòàëàðûäàí åòèáàðÿí àïàðûëìûøäûð. Ëàêèí î åëì êèìè áóðàäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà âÿ ÿñàñÿí 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Áó áàõûìäàí ðåñï.-äà ìèíåðàëîýèéàíûí èíêèøàô òàðèõèíè øÿðòè îëàðàã èêè ìÿðùÿëÿéÿ áþëìÿê îëàð: ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíäà Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí òÿøêèëèíÿ (1938) ãÿäÿðêè äþâð âÿ îíäàí ñîíðàêû äþâð. Èëê ìÿðùÿëÿäÿ, ÿñàñÿí, ÿúíÿáèëÿð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ñÿòùè èäè âÿ ìàùèééÿòúÿ òÿñâèðè ñÿúèééÿ äàøûéûðäû. Áó èøëÿð ùÿëÿêè áèð ñûðà ìèíåðàëëàðûí éàëíûç êèìéÿâè òÿðêèáèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ áÿçè êðèñòàë ôîðìàëàðûíûí òÿéèíè èëÿ ìÿùäóäëàøûðäû. Ùÿìèí ìÿðùÿëÿäÿ Ã.Ðîçåíèí (1868) Äàøêÿñÿí ôèëèç éàòàãëàðûíäà êîáàëòèí ìèíåðàëû êðèñòàëûíûí ìîðôîëîýèéàñû, Ì.Âåáñêèíèí (1879) Íàõ÷ûâàí äèéàðûíäà ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðû ôèëèçëÿðèíäÿ ïèðèò ìèíåðàëû êðèñòàëëàðûíûí òÿñâèðè, Î. Êîðùóí (1883) Ýÿäÿáÿé éàõûíëûüûíäà âåçóâèàí ìèíåðàëû êðèñòàëëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð. Ñîíðàëàð áèð ñûðà ñîâåò àëèìè (Êðóòîâ, Êðåì÷óêîâ, Áîðèñåâè÷, 1935), ÿñàñÿí, Äàøêÿñÿí ôèëèç ðàéîíóíäà ìèíåðàëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ìöùöì åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûð. Ã.À.Êðóòîâ Äàøêÿñÿí éàòàüûíäà àøêàð åòäèéè éåíè ìèíåðàëû îíóí øÿðÿôèíÿ «äàøêÿñÿíèò» àäëàíäûðäû (Êðóòîâ, 1937). Àçÿðáàéúàíäà ýåîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò âÿ èñòåùñàëàò ìöÿññèñÿëÿðèíèí – Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí (1938) âÿ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí éàðàäûëìàñû (1945) ìèíåðàëîýèéà ñàùÿñèíäÿ åëìè òÿäãèãàòëàðûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè áàøëàíäû âÿ îíóí òÿøêèëèíÿ ýåíèø èìêàíëàð à÷äû.

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ (èíäèêè ÁÄÓ) ýåîëîýèéà-úîüðàôèéà (èíäèêè ýåîëîýèéà) ôàêóëòÿñèíèí âÿ îíóí äà íÿçäèíäÿ «Êðèñòàëëîãðàôèéà, ìèíåðàëîýèéà âÿ ïåòðîãðàôèéà» êàôåäðàñûíûí Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èíñòèòóòóíäà (èíäèêè ÀÄÍÀ) ýåîëîæè-êÿøôèééàò ôàêóëòÿñèíèí, îíóí äà íÿçäèíäÿ «Êðèñòàëëîãðàôèéà âÿ ìèíåðàëîýèéà» êàôåäðàñûíûí âÿ á. åëìè òÿäãèãàò ñòðóêòóðëàðûíûí òÿøêèëèíèí äÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿòèíè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áó çàìàí Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè (Ì.ß.Ãàøãàé, À.Ç.Âÿçèðçàäÿ, Ø.ß. ßçèçáÿéîâ, Ù.Õ. ßôÿíäèéåâ âÿ á.) ìèíåðàëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ìöùöì òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøëàð. Ùÿìèí èøëÿðèí íÿòèúÿëÿðè áèð ñûðà åëìè ÿñÿðëÿðäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð (Ãàøãàé, 1939; Ãàøãàé, ßçèçáÿéîâ, 1939; ßôÿíäèéåâ, 1945 âÿ ñ.). Èíñòèòóò ëàáîðàòîðèéàëàðûíûí âÿ àëè ìÿêòÿá êàôåäðàëàðûíûí òåõíèêè òÿúùèçàòûíûí âÿ àíàëèòèê áàçàëàðûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, ìöàñèð ìèíåðàëîæè-àíàëèòèê ìåòîäëàðûí (ðåíòýåíîãðàôèéà, òåðìèê àíàëèç, åëåêòðîí ìèêðîñêîïèéàñû, èçîòîï àíàëèçè âÿ á.) òÿòáèãè ýåíèø ìèãéàñëû ìèíåðàëîæè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíû òÿìèí åòìèø îëäó. Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ óëòðàÿñàñè âÿ ÿñàñè ñöõóðëàðûí (Ãàøãàé, 1947), îíóí øì.-ø. ùèññÿñèíäÿ èñÿ ùèäðîòåðìàë ôèëèç êîìïëåêñè éàòàãëàðûíûí ìèíåðàëîýèéàñû þéðÿíèëäè (ßôÿíäèéåâ, 1957). Ìèíåðàëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìèíåðàëëàðûí éàéûëìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, îíëàðûí êèìéÿâè âÿ ôèçèêè õàññÿëÿðè, êðèñòàëëîïòèê âÿ ñïåñèôèê òèïîìîðô õöñóñèééÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëäè. Ìèíåðàëëàðûí òåðìîáàðîìåòðèê ïàðàìåòðëÿðèíèí òÿéèíè âÿ ïàðàýåíåòèê àññîñèàñèéàëàðûíûí òÿäãèãè ñàéÿñèíäÿ îíëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ôèçèêè-êèìéÿâè øÿðàèòëÿðè âÿ ñ. þéðÿíèëäè. Äàøêÿñÿíèí ôèëèç éàòàãëàðûíûí ìèíåðàëîýèéàñûíà äàèð òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ñêàðí-ìàãíåòèò, êîáàëò-ñóëôîàðñåíèä ôèëèçëÿðèíèí, åëÿúÿ äÿ îêñèäëÿøìÿ çîíàñûíûí ìèíåðàëëàðû (òÿãð. 110 ìèíåðàë) ìöàñèð ñÿâèééÿäÿ þéðÿíèëìèø, ùÿòòà éåíè ìèíåðàë (òóñèèò-êàëñèêîïèàïèò) àøêàð åäèëìèøäèð (Ì.ß.Ãàøãàé, Ð.Ì. ßëèéåâ,1960). Áóðàäà ñêàðí äÿìèð-êîáàëò éàòàüûíäà 8 éåíè ìèíåðàë – ñêàðíëàðäà æàäåèò, ïéåìîíòèò, òóëèò, àëôà-ñîèçèò, áåòà-ñîèçèò, ëåéêîêñåí ìèíåðàëëàðû, ñêàðíéàíû ìåòàñîìàòèòëÿðäÿ èñÿ ìàðèàëèò-ìåéîíèò ñûðàëû òèïîìîðô ñêàïîëèò ìèíåðàëû àøêàð åäèëìèø, ñêàïîëèòëÿøìÿ ïðîñåñèíèí ôèçèêè-êèìéÿâè âÿ ìèíåðàëîæè-ýåíåòèê ìàùèééÿòè àéäûíëàøäûðûëìûøäûð (Ú.ß.Àçàäÿëèéåâ, 1965, 1967). Ìèíåðàë ïàðàýåíåçèñëÿðèíèí âÿ àññîñèàñèéàëàðûíûí ìöàñèð ìåòîäëàðëà þéðÿ735

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìèíåðàë ÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñèíèí ýåíåòèê ìîäåëèíè éàðàòìàã ìöìêöí îëìóø, èëê äÿôÿ îëàðàã êàëñèóìëó ñêàðíëàðûí êîíâåðýåíòëèéè ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ òÿìàñ-òåðìàë áóéíóçäàøûëàøìà âÿ ñêàðíëàøìà ïðîñåñëÿðèíèí ìèíåðàëîæè ñÿðùÿäè ìöÿééÿí îëóíìóøäóð (Ú.ß.Àçàäÿëèéåâ, 1964–1998). Úÿíóáè Äàøêÿñÿí êîáàëò ôèëèçè éàòàüûíûí ìèíåðàëîýèéàñû þéðÿíèëìèøäèð (ß.È.Ìàùìóäîâ, 1968). Äÿëèäàü èíòðóçèâèíèí ïåòðîãðàôèéàñûíûí, òÿìàñ-ìåòàñîìàòèê ñöõóðëàðûí ìèíåðàëîýèéàñûíûí âÿ Èñòèñó ìèíåðàë ñó éàòàüûíûí þéðÿíèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ, éåíè ìèíåðàë – èñòèñóèò – êàëñèóìëó àìôèáîë àøêàð åäèëìèøäèð (Ì.ß.Ãàøãàé, À.È.Ìÿììÿäîâ,1955). Êè÷èê Ãàôãàçûí óëòðàÿñàñè èíòðóçèâëÿðèíèí òÿìàñÿòðàôû çîíàëàðûíäà éàéûëìûø ëèñòâåíèòëÿðèí ìèíåðàëîæè çîíàëëûüû, ìöðÿêêÿá ìèíåðàëîæè òÿðêèáè âÿ ìèíåðàë ïàðàýåíåçèñëÿðè, îíëàðûí àøûíìà ãàáûüû ìÿùñóëëàðûíûí ìèíåðàëîæè òÿðêèáè òÿäãèã åäèëìèøäèð (Ì.ß.Ãàøãàé, Ñ.È.Àëëàùâåðäèéåâ, 1965; Ø.È.Àëëàùâåðäèéåâ, 1967). Êÿëáÿúÿð ð-íóíäà Òóòãóí ÷àéû ùþâçÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ìåòàñîìàòèòëÿðèí âÿ îíëàðëà ÿëàãÿäàð ôèëèçëÿðèí ìèíåðàëîýèéàñû (Ì.ß.Ãàøãàé âÿ á., 1967), âåçóâèàí ìèíåðàëûíûí õöñóñè ÷ÿêèñè, êèìéÿâè òÿðêèáè, êðèñòàëëîïòèê êîíñòàíòëàðû, ðåíòýåíîìåòðèê ïàðàìåòðëÿðè âÿ òåðìîãðàôèê ÿéðèëÿðè, êðèñòàëëîìîðôîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè þéðÿíèëìèøäèð (Ì.ß.Ãàøãàé, Ú.ß.Àçàäÿëèéåâ, Ð.Ì.ßëèéåâ, 1974). ×ûðàãäÿðÿñèÒîüàíàëû ôèëèç ñàùÿñèíèí ìèíåðàëëàðû âÿ ìèíåðàë àññîñèàñèéàëàðû òÿñâèð åäèëìèø âÿ åëÿúÿ äÿ êîë÷åäàí ôèëèçëÿðèíèí ìèíåðàëîýèéàñû àðàøäûðûëìûøäûð (Â.È.ßëèéåâ, 1965). Ýÿäÿáÿé ð-íó ñêàðíëàðûíûí ìèíåðàëîæè òÿäãèãè íÿòèúÿñèíäÿ áóðàäà éåíè ìèíåðàëëàð - øÿôôàô ÷ÿùðàéû ãðàíàò, àïîôèëëèò, ïðåíèò, ñåîëèò âÿ ìàâè øïèíåë ìöÿééÿí åäèëìèøäèð (Ñ.ß.Ìàùìóäîâ, 1970). Êè÷èê Ãàôãàçäà ïóìïåëèèò ìèíåðàëûíûí àøêàð åäèëìÿñè âÿ þéðÿíèëìÿñè áþéöê ìàðàã äîüóðóð (Ð.Í.Àáäóëëàéåâ, Ú.ß.Àçàäÿëèéåâ, 1967, 1968). Àçÿðáàéúàíûí áåíòîíèò ýèëëÿðè (À.Ì.Ñåéèäîâ, Õ.À.ßëèçàäÿ, 1970), Ìåùìàíàíûí ãóðüóøóí-ñèíê (Ò.À.Õÿëèëîâà,1972), Ýÿäÿáÿé ðàéîíóíóí ôèëèç (Å.Ñ.Ñöëåéìàíîâ, 1973), Ýþé÷ÿ-Ãàðàáàü çîíàñûíûí úèâÿ (Ñ.Ì.Ñöëåéìàíîâ, Â.Ì.Áàáàçàäÿ, 1974) âÿ Çÿéëèê àëóíèò éàòàãëàðûíûí (Ì.ß.Ãàøãàé, 1970; Ì.ß.Ãàøãàé, È.ß.Áàáàéåâ, 1976), åëÿúÿ äÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ìöõòÿëèô ïåòðîêèìéÿâè òÿðêèáÿ ìàëèê ìåçîêàéíîçîé èíòðóçèâëÿðèíèí èëê äÿôÿ àøêàð åäèëìèø òÿìàñòåðìàë äÿéèøèëìÿëÿðèíèí ìèíåðàëîýèéàñû (Ú.ß.Àçàäÿëèéåâ, 1993) þéðÿíèëìèøäèð. 736

Áþéöê Ãàôãàçûí úÿíóá éàìàúûíäà êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë âÿ ìèñ-ïèððîòèí ôèëèç ôîðìàñèéàëàðûíà ìÿíñóá Ôèëèç÷àé ãðóïó éàòàãëàðäà ôèëèçéàíû äÿéèøèëìÿëÿðèí âÿ ôèëèçëÿðèí ìèíåðàëîýèéàñû âÿ ýåîêèìéàñû þéðÿíèëìèø, ö÷ éàòàãäà 80-äÿí ÷îõ ìèíåðàë òÿäãèã åäèëìèø, î úöìëÿäÿí ðåýèîíäà 20 ìèíåðàë àøêàð åäèëìèøäèð (Ì.ß.Ãàøãàé âÿ á., 1979). Öìóìèééÿòëÿ, 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, ìèíåðàëîýèéà åëìèíÿ áþéöê òþùôÿëÿð âåðìèø ìöòÿõÿññèñëÿð îðäóñóíóí éåòèøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ðåñï.-äà ìèíåðàëîæè òÿäãèãàòëàð ýåíèø âöñÿò àëìûøäûð. Ìèíåðàëîýèéàíûí èíêèøàôûíäà âÿ ìèíåðàëîæè òÿäãèãàòëàðûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíäÿ 1956 èëäÿ àêàäåìèê Ì.ß.Ãàøãàéûí áèëàâàñèòÿ òÿøÿááöñö âÿ ðÿùáÿðëèéè èëÿ Öìóìèòòèôàã Ìèíåðàëîýèéà Úÿìèééÿòèíèí Àçÿðáàéúàí øþáÿñèíèí òÿøêèëè ÷îõ áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Øþáÿ Àçÿðáàéúàí ìèíåðàëîýèéàñûíûí áöòöí íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø 4 òîïëó (1974, 1981, 1991, 1997) íÿøð åòäèðìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô òèï ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí âÿ ñöõóð êîìïëåêñëÿðèíèí ìèíåðàëîýèéàñûíà äàèð 1827–1985 èëëÿð ÿðçèíäÿ ÷àï îëóíìóø 745 èøèí áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúèñèíèí òîïëó øÿêëèíäÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòó òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìàñû (Ñ.ß.Ìàùìóäîâ, 1989) ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ìèíåðàëîýèéàíûí äöíéà åëìè ñÿâèééÿñèíäÿ èíêèøàôûíû òÿìèí Àçÿðáàéúàíäà çÿíýèí ìèíåðàëîæè òÿäãèãàò îáéåêòëÿðèíèí (÷îõñàéëû ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðû âÿ ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè ñöõóð êîìïëåêñëÿðè), ìöàñèð åëìè-òåõíèêè áàçàíûí âÿ éöêñÿê èõòèñàñëû ìöòÿõÿññèñ-àëèìëÿðèí ìþâúóäëóüó áóðàäà ìèíåðàëîýèéàíûí ìöàñèð åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí ñÿâèééÿäÿ èíêèøàôûíà ýåíèø èìêàíëàð éàðàäûð. Ú.ß.Àçàäÿëèéåâ

Ïåòðîëîýèéà. Àçÿðáàéúàíäà áó ñàùÿäÿ èëê òÿäãèãàòëàð 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ åïèçîäèê ñÿúèééÿ äàøûìàãëà éàëíûç àéðûàéðû èíòðóçèâëÿðèí ïåòðîãðàôèê þéðÿíèëìÿñèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ Íàõ÷ûâàí ëàêêîëèòëÿðèíèí ïåòðîãðàôèê òÿäãèãàòëàðû Â.Ì.Äåðâèñ âÿ Ô.É.Ëåâèíñîí-Ëåññèíãèí èøëÿðè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. 1920–40 èëëÿðäÿ ðåñï.-íûí èíòðóçèâ âÿ åôôóçèâ ñöõóðëàðûíûí ïåòðîãðàôèê òÿðêèáè âÿ éàøëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ Ê.Í.Ïàôôåíãîëòñ (1941), È.À.Ïðåîáðàæåíñêè (1934), Ï.Ñ.Áåðí (1934), À.À.Ôëîðåíñêè âÿ Å.Ê.Óñòèéåâ (1935), Ï.Ï.Àâäóñèí (1931) âÿ á. åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè

àïàðìûøëàð. Ðåñï. ðåýèîíëàðûíûí ýåîëîæè âÿ ïåòðîãðàôèê úÿùÿòäÿí èëêèí òÿäãèãè Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí À.Ç.Âÿçèðçàäÿ (1928), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ (1935) âÿ Ì.ß.Ãàøãàéûí (1939) àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè ïåòðîãðàôëàð ìÿêòÿáèíèí éàðàíìàñûíäà ýþðêÿìëè ðóñ àëèìëÿðèíäÿí Ô.É.Ëåâèíñîí-Ëåññèíã, Ä.Ñ.Áåëéàíêèí âÿ Ï.È.Ëåáåäåâèí õöñóñè õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Îíëàð éöêñÿê èõòèñàñëû ìöòÿõÿññèñëÿðèí (Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, Ì.ß.Ãàøãàé, Ð.Í.Àáäóëëàéåâ) éåòèøäèðèëìÿñèëÿ éàíàøû, ýÿëÿúÿê ïåòðîëîæè òÿäãèãàòëàðûí òÿìÿëèíè ãîéìóøëàð. 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû éàðàäûëäûãäàí ñîíðà ðåñï.-íûí ìàãìàòèê ÿìÿëÿýÿëìÿëÿðèíèí ýåîëîæè âÿ ïåòðîãðàôèê òÿäãèãàòëàðû ñèñòåìàòèê ñÿúèééÿ äàøûéûð. Áó òÿäãèãàòëàð ìàãìàòèê êîìïëåêñëÿðèí éàøû, ãóðóëóøó âÿ ìàääè òÿðêèáèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ âÿ îíëàðûí åíäîýåí éàòàãëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿêè ðîëóíà ùÿñð åäèëìèøäèð. Ìàãìàòèê ñöõóðëàðûí ïåòðîãðàôèéàñû öçðÿ èëê ìîíîãðàôèéàëàð Ø.ß.ßçèçáÿéîâà (1947) âÿ Ì.ß.Ãàøãàéà (1947) ìÿõñóñäóð. Ýåîëîãëàðûí áó èëëÿðäÿêè òÿäãèãàòëàðû «Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîýèéàñû» éåääèúèëäëèê íÿøðèíèí «Ïåòðîãðàôèéà» (1952) âÿ «Ôèëèç ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû» (1961) úèëäëÿðèíäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã êîìïëåêñ ïåòðîëîæè òÿäãèãàòëàð ìàãìàòèê ôîðìàñèéàëàð ÿñàñûíäà àïàðûëûðäû. Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí, Òàëûøûí òåêòîíèê çîíàëàðûíäà âóëêàíîýåí âÿ èíòðóçèâ ôîðìàñèéàëàð àéðûëìûø âÿ Àçÿðáàéúàíûí Ìåçîêàéíîçîé ìàãìàòèçìèíèí òÿêàìöëöíöí éåíè ñõåìè èøëÿíèëìèøäèð. Êè÷èê Ãàôãàçûí, Íàõ÷ûâàíûí, ñîíðàëàð èñÿ Òàëûøûí ôèëèç-ìÿäÿí ñàùÿëÿðèíäÿ äÿãèã ïåòðîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè Ì.ß.Ãàøãàé, À.È.Ìÿììÿäîâ (1960), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ (1961), Ð.Í.Àáäóëëàéåâ (1963), Ù.È.Êÿðèìîâ (1963), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, Ò.Ù. Ùàúûéåâ, É.Í.Éåìåëéàíîâà, Ì.È. Ðöñòÿìîâ (1964), Ì.ß.Ãàøãàé (1965), Ì.ß.Ãàøãàé, Â.È.ßëèéåâ, Ñ.À. Ìàùìóäîâ âÿ á. (1967), Ì.È.Ðöñòÿìîâ (1972), Ð.Í.Àáäóëëàéåâ âÿ á. (1976), Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, Å.À.Áàüûðîâ, Ì.Ì.Âÿëèéåâ, À.Ú.Èñìàéûëçàäÿ âÿ á. (1979), Ô.À. Àõóíäîâ âÿ á. (1978,1988), Ì.Í.Ìÿììÿäîâ (1999) âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Êè÷èê Ãàôãàç îôèîëèò àññîñèàñèéàñûíûí þéðÿíèëìÿñè, î úöìëÿäÿí îôèîëèòëÿðèí ýåîëîýèéàñû âÿ ïåòðîëîýèéàñû (Ì.ß.Ãàøãàé,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 1952), àøûíìà ãàáûüû âÿ ëèñòâåíèòëÿðèí ìèíåðàëîýèéàñû (Ø.È.Àëëàùâåðäèéåâ, 1967), ôèëèçëèëèéè (Â.Ì.Áàáàçàäÿ, 1975) öçðÿ èëêèí òÿäãèãàòëàð ñîíðàäàí îíëàðûí îêåàí òèïëè Éåð ãàáûüûíà ìÿíñóáëóüó èëÿ ÿëàãÿäàð ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè (À.Ë.Êíèïïåð, 1975; Ñ.Ä.Ñîêîëîâ, 1977; Ò.Àá.Ùÿñÿíîâ, 1979; À.Ú. Èñìàéûëçàäÿ, 1979, 1982, 1989), Îðäóáàä ñèíêëèíîðèóìóíóí Ìåçîçîé þçöëöíöí ãóðóëóøóíäà îôèîëèò þðòöéöíöí ìþâúóäëóüóíóí ìöÿééÿí åäèëìÿñè (Ì.È.Ðöñòÿìîâ, 1979) ñàùÿñèíäÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Ôèëèç÷àé êîë÷åäàí-ïîëèìåòàëëèê ôèëèç éàòàüû êÿøô åäèëäèêäÿí ñîíðà Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúëàðûíäà äÿãèã ïåòðîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð êè, áóíëàð äà Ð.Í.Àáäóëëàéåâ (1971), Í.Ê.Ãóðáàíîâ (1975), Ù.È.Êÿðèìîâ âÿ á. (1987) âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ñîí èëëÿðäÿ ïåòðîëîýèéà ñàùÿñèíäÿêè òÿäãèãàòëàð òåêòîíèêà, ìàãìàòèçì, ìåòàëëîýåíèéà âÿ ôèçèêè êèìéà èëÿ áèðýÿ êîìïëåêñ øÿêëèíäÿ áèð íå÷ÿ èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëûð: ìöõòÿëèô ýåîäèíàìèêè ðåæèìëÿðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø ìàãìàòèê ñöõóðëàðûí ïåòðîëîýèéàñû (Ì.È.Ðöñòÿìîâ, 1980–2000; Ì.À. Ìóñòàôàéåâ, 1983; À.Ú.Èñìàéûëçàäÿ, 1989, 2001); ìöõòÿëèô ñöõóðëàðûíûí ôèçèêè-êèìéÿâè êðèñòàëëàøìà øÿðàèòëÿðè (Ì.Í. Ìÿììÿäîâ, Í.À.Èìàìâåðäèéåâ, 1987); îôèîëèò ãûçûë ôèëèçè òèïèíèí ïåòðîëîæè ìîäåëèíèí èøëÿíèëìÿñè âÿ ìàãìàòèê êîìïëåêëÿðèí ñèñòåìëè òÿùëèëè (À.Ú.Èñìàéûëçàäÿ âÿ á., 1988); êîíòàêò-òåðìàë-ìåòàìîðôèê âÿ ìåòàñîìàòèê ÿìÿëÿýÿëìÿëÿð (Ú.À. Àçàäÿëèéåâ, 1993, 1998). Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíûí ìàãìàòèê êîìïëåêñëÿðèíèí ýåîëîæè âÿ ïåòðîëîæè òÿäãèãàòëàðû «Ìàãìàòèçì» àäëû ìîíîãðàôèéàäà (÷îõúèëäëèê «Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîýèéàñû»íûí ÛÛÛ úèëäè, 2001) öìóìèëÿøäèðèëìèø âÿ ìöõòÿëèô ìèãéàñëû ýåîëîæè õÿðèòÿëÿðäÿ: «Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè õÿðèòÿñè» (1972, 1975); «Àçÿðáàéúàíûí ìàãìàòèê âÿ ìåòàìîðôèê ôîðìàñèéàëàð õÿðèòÿñè» (1979); «Ãàôãàçûí ýåîëîæè õÿðèòÿñè» (1976) ÿêñ îëóíìóøäóð. 2005 èëäÿ ýåîëîýèéà âÿ ìàãìàòèçì ñàùÿñèíäÿ áöòöí ìöàñèð íàèëèééÿòëÿðèí ñèíòåçèíè âÿ îíóí ìöõòÿëèô ñòðóêòóð çîíàëàðû äàõèëèíäÿ ìàãìàòèê ôîðìàñèéàëàðûí ïàéëàíìà õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí éåíè «Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè õÿðèòÿñè» ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. À.Ú.Èñìàéûëçàäÿ, Ì.È.Ðöñòÿìîâ

Ëèòîëîýèéà. Àçÿðáàéúàíäà 20 ÿñðèí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿ ëèòîëîæè òÿäãèãàòëàð ðóñ àëèìëÿðèíèí (Ñ.Çóáåðèí, Á.Ï.Áàòóðèíèí, Ï.Ï.Àâäóñèíèí, Ï.Â.Ïóñòîâàëîâóí, Ñ.Ì.Øâåäñîâóí âÿ á.) àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. 1940 èëëÿðäÿ ëèòîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ìèãéàñû õåéëè ýåíèøëÿíäè âÿ áó òÿäãèãàòëàðû àðòûã ìèëëè êàäðëàð (ß.Ú.Ñóëòàíîâ, ß.Ù.ßëèéåâ, Å.À.Äàèäáÿéîâà, Í.Â.Ïàøàëû, À.Ù.Ñåéèäîâ, Ú.Ú.Ìàçàíîâ âÿ á.) àïàðûðäû. 40-úû èëëÿðäÿ ß.Ú.Ñóëòàíîâ Àáøåðîí é-à-íûí Ìÿùñóëäàð Ãàòûíûí (Ì.Ã.) ëèòîëîýèéàñûíû òÿäãèã åòìèø âÿ áó ãàòûí ëèòîëîæè-ïåòðîãðàôèê ñÿúèééÿñèíè õåéëè ýåíèøëÿíäèðìèøäèð. Áó èëëÿðäÿ Ï.Ï.Àâäóñèí òÿðÿôèíäÿí ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ïöñêöðìÿ ìÿùñóëëàðûíûí ëèòîëîæè àíàëèçè âåðèëìèøäèð. 50-úè èëëÿðäÿ äÿíèçäÿ íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû êÿøô åäèëäèêäÿí ñîíðà Ìÿùñóëäàð ãàòûí ëèòîëîýèéàñû (Íåôò äàøëàðûíûí âÿ á.) À.Ë.Ïóòêàðàäçå, ß.Ú.Ñóëòàíîâ, Í.Â.Ïàøàëû âÿ á. òÿðÿôèíäÿí õöñóñè äÿãèãëèêëÿ þéðÿíèëìèøäèð: êÿñèëèøëÿðèí ìöãàéèñÿñè âåðèëìèø, ïàëåîúîüðàôè ìÿñÿëÿëÿðÿ áàõûëìûø, àéðû-àéðû òåððèýåí ìàòåðèàë ìÿíáÿëÿðèíèí ðîëó ìöÿééÿí åäèëìèø, ùþâçÿëÿðäÿ ÷þêöíòö òîïëàíìà øÿðàèòëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. Áó äþâðäÿ ëèòîëîæè òÿäãèãàòëàðëà éàíàøû ìåòîäèê õàðàêòåðëè èøëÿð äÿ àïàðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí àëèìëÿðè (Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, Ì.ß.Ãàøãàé, ß.Ú.Ñóëòàíîâ, ß.Ù.ßëèéåâ) Ìîñêâàëû ùÿìêàðëàðû èëÿ (Ã.Ô.ÔóêñÐîìàíîâà, À.Â.Ïóñòîâàëîâ) áèðëèêäÿ ÷þêìÿ ñöõóðëàðûí òÿñíèôàò ñõåìèíè òÿêëèô åòìèøëÿð. 50-úû èëëÿðäÿ Ìà âÿ Ìàéêîï ÷þêöíòöëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè èëÿ éàíàøû Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí Éóðà, Òàáàøèð, Ïàëåîýåí, Öñò Ïëèîñåí âÿ Ïëåéñòîñåí, ùÿì÷èíèí Íàõ÷ûâàíûí Ïàëåîçîé éàøëû ÷þêìÿ êîìïëåêñëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ áàøëàíûëäû (ß.Ú.Ñóëòàíîâ, ß.Ù.ßëèéåâ, Å.À.Äàèäáÿéîâà, Í.Â.Ïàøàëû, À.Ù.Ñåéèäîâ). ×þêöíòöòîïëàíìàíûí ýåîêèìéÿâè, ôàñèàë-äèíàìèê âÿ òÿáèè èãëèì øÿðàèòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè. 1959 èëäÿ À.Ù.Ñåéèäîâ ãóìäàøû-àëåâðèò âÿ ýèëëè ñöõóðëàðûí îíëàðäà êàðáîíàòëûã íÿçÿðÿ àëûíìàãëà éåíè òÿñíèôàòûíû òÿðòèá åòìèøäèð. 1961 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí 1:600 000 ìèãéàñûíäà ëèòîëîæè õÿðèòÿñè òÿðòèá åäèëìèøäèð (ß.Ú.Ñóëòàíîâ, ß.Ù.ßëèéåâ, À.Ù.Ñåéèäîâ, Í.Â.Ïàøàëû, Ú.Ú.Ìàçàíîâ). 1960 èëëÿðäÿ À.Ù.Ñåéèäîâ âÿ Ýåîëîýèéà èíñòèòóòóíóí ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí Ãîáóñòàí ÿðàçèñèíäÿ Åîñåí éàøëû áåíòî-

íèò òÿçàùöðëÿðè àøêàð åäèëìèø, ìöàñèð ôèçèêè-êèìéÿâè òÿäãèãàò öñóëëàðû òÿòáèã îëóíìàãëà ñåîëèòëÿð, êàîëèí (îäàäàâàìëû), ÷èíè ìÿìóëàòëàð, ïàëûãîðñêèò ýèëëÿð þéðÿíèëìèøäèð. Àïàðûëàí ëèòîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ îíëàðûí ìèíåðàë òÿðêèáè, éàòàãëàðûí éåðëÿøìÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, ýåîëîæè ôîðìàñèéàëàðëà âÿ ñòðàòèãðàôèê ùîðèçîíòëàðëà áàüëûëûüû òÿéèí îëóíìóø, àõòàðûø-êÿøôèééàò èøëÿðèíèí èñòèãàìÿòèíè ñå÷ìÿê ìÿãñÿäèëÿ åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø ìèíåðàëîæè ìåéàðëàð èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. 1962 èëäÿ «Àçÿðáàéúàíûí Ìàéêîï äÿñòÿñèíèí ëèòîëîýèéàñû» (À.Ù.Ñåéèäîâ), 1964 èëäÿ «Øÿðãè Àçÿðáàéúàíûí äþðäöíúö äþâð ÷þêöíòöëÿðèíèí ëèòîëîýèéàñû âÿ ÿìÿëÿýÿëìÿ øÿðàèòè» (Í.Â.Ïàøàëû), 1969 èëäÿ «Á.Ãàôãàçûí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñèíäÿ Éóðà ÷þêöíòöëÿðèíèí ëèòîëîýèéàñû âÿ ìÿíøÿéè» (Ú.Ú.Ìàçàíîâ), 1970 èëäÿ «Àçÿðáàéúàíûí áåíòîíèò ýèëëÿðèíèí ìèíåðàëîýèéàñû âÿ ÿìÿëÿýÿëìÿ øÿðàèòè» (À.Ù. Ñåéèäîâ, Õ.À.ßëèçàäÿ) ìîíîãðàôèéàëàðû ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. 90 èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ Ð.Í.Àáäóëëàéåâ, À.Å.Áàüûðîâ, Ò.Ì. Ãàäèéåâà âÿ á. ëèòîëîãëàðûí èøòèðàêû èëÿ 1:500 000 ìèãéàñëû Àçÿðáàéúàíûí ÷þêìÿ, âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ôîðìàñèéàëàðû õÿðèòÿñè òÿðòèá îëóíìóøäóð. 1982 èëäÿ ×.Õÿëèôÿçàäÿíèí «Ëèòîëîýèéà âÿ ôàñèéà òÿëèìè» ìîíîãðàôèéàñû, 1998 èëäÿ èñÿ «Àçÿðáàéúàíûí Ýåîëîýèéàñû», 2-úè úèëä – «Ëèòîëîýèéà» ÷àïäàí ÷ûõûá. Â.Ð. Çþùðàáîâà

Ýåîêèìéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýåîêèìéà åëìè 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áó ñàùÿäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíäà . òÿøêèë îëóíìóø ýåîêèìéà ëàáîðàòîðèéàñûíûí âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà Ìåùìàíà ïîëèìåòàë éàòàãëàðûíûí ýåîêèìéàñûíà ùÿñð îëóíìóø èëê òÿäãèãàòëàðûí (Ãàøãàé, ßôÿíäèéåâ, 1938) áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ Ù.Õ.ßôÿíäèéåâèí ôèëèç ÿìÿëÿýÿëìÿ âÿ ïåòðîýåíåçèí áèð ñûðà ìÿñÿëÿëÿðèíèí àéäûíëàøäûðûëìàñûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí êèìéÿâè åëåìåíòëÿðèí ìàãìàòèê ñöõóðëàðäà ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí âÿ óëòðàÿñàñè ñöõóðëàðûí íèêåëëèéèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ âÿ åëÿúÿ äÿ íàäèð åëåìåíòëÿðèí âÿ ùèäðîòåðìàë éàòàãëàðûí ýåîêèìéÿâè òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿð ðåñïóáëèêàäà ýåîêèìéà åëìèíèí òÿøÿêêöëöíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð. Êè÷èê Ãàôãàçûí îôèîëèò àññîñèàñèéàñûíûí áàçèò-ùèïåðáàçèò êîìïëåêñëÿðèíäÿ 737

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ç.Á. Àáäóëëàéåâèí àïàðäûüû ìöãàéèñÿëè ïåòðîëîæè-ýåîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàð ùÿìèí êîìïëåêñëÿðèí ùÿãèãÿòÿí äÿ ãÿäèì îêåàí ãàáûüûíûí ôðàãìåíòëÿðè îëìàñû ùàããûíäà ôèêðè òÿñäèã åòìèøäèð. Ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëìèø çÿíýèí àíàëèòèê ìàòåðèàë òÿäãèã îëóíàí ñöõóðëàðûí ìöôÿññÿë íîìåíêëàòóðóíó âÿ òÿñíèôàòûíû òÿðòèá åòìÿéÿ âÿ îíëàðûí ùåòåðîýåíëèéè ùàãäà èëê äÿôÿ ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. Òÿúðöáè éîëëà ñöáóò åäèëìèøäèð êè, àëïèíîòèï ùèïåðáàçèòëÿðèí ñåðïåíòèíëÿøìÿñè éàëíûç èçîêèìéÿâè éîëëà áàø âåðèð. Äÿìèð ãðóïó åëåìåíòëÿðèíèí ýåîêèìéÿâè òÿäãèãè îíëàðûí ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, ðàñò ýÿëìÿ ôîðìàëàðû, ïîòåíñèàë ôèëèçÿìÿëÿýÿòèðìÿ èìêàíëàðû âÿ ñ. ùàãäà äÿãèã èíôîðìàñèéà àëìàüà èìêàí âåðìèøäèð. Õðîìèò éàòàãëàðûíûí àøêàð åäèëìÿñè ö÷öí òÿêëèô îëóíàí ýåîêèìéÿâè ìåéàðëàð ÿñàñëû íàèëèééÿòëÿðäèð. Ñîí èëëÿðäÿ àïàðûëìûø òÿúðóáè èøëÿð èëê äÿôÿ îëàðàã ïåðëèò-ñåðïåíòèíèò êîìïîçèñèéàñû ÿñàñûíäà ìàãíåçèóìñàõëàéàí ñåîëèòÿáÿíçÿð àäñîðáåíòëÿð àëìàüà èìêàí âåðìèøäèð (Ç.Á.Àáäóëëàéåâ âÿ á.) Ìöõòÿëèô òèï ñöõóðëàðäà ðàäèîàêòèâ âÿ ãÿëÿâè åëåìåíòëÿðèí ñèñòåìëè øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿñèíÿ Ù.Õ. ßôÿíäèéåâèí òÿøÿááöñè èëÿ áàøëàíûëìûø âÿ îíóí øàýèðäëÿðè òÿðÿôèíäÿí óüóðëà äàâàì åòäèðèëìèøäèð. ß.Ñ. Ùåéäÿðîâ ìöÿééÿí åòìèøäèð êè, ðåýèîíóí äèýÿð òóðø èíòðóçèâëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Äÿëèäàü ãðàíèòîèä ìàññèâè ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèí éöêñÿê ìèãäàðû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð âÿ ïîòåíñèàë ôèëèçëè ñàéûëà áèëÿð. Ìàãìàòèê ñöõóðëàðäà ãÿëÿâè (âÿ èëê íþâáÿäÿ íàäèð ãÿëÿâè) âÿ íàäèð-òîðïàã åëåìåíòëÿðèí ïàéëàíìàëàðûíûí ýåîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíèí èøûãëàíäûðûëìàñûíà áþéöê äèããÿò âåðèëìèøäèð (Ù.Õ. ßôÿíäèéåâ, ß.Ñ. Ùåéäÿðîâ, Ù.Â. Ìóñòàôàéåâ, À.Ú. Èñìàéûëçàäÿ, Ì.Í. Ìÿììÿäîâ, Ì.È. Ðöñòÿìîâ âÿ á.). Òóðø òÿðêèáëè ìàãìàòèê ñöõóðëàðäà àçéàéûëìûø, íàäèð âÿ ñÿïÿëÿíìèø åëåìåíòëÿðèí (Mo, Zn, Pb, Cu âÿ ñ.) ïàéëàíìàñû âÿ îíëàðûí òàïûëìà ôîðìàëàðû ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìèø (ß.Ñ. Ùåéäÿðîâ, Ù.Â. Ìóñòàôàéåâ, Ñ.ß. Áÿêòàøè), âóëêàí øöøÿëÿðè âÿ øöøÿâàðè ñöõóðëàðäà ïåòðîýåí, íàäèð âÿ ìåòàëëîýåí åëåìåíòëÿðèí ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð (Ù.È. Ìàùìóäîâ). Àïàðûëìûø ìèíåðàëîæè-ýåîêèìéÿâè àíàëèç íÿòèúÿñèíäÿ êàëñèóìëó ãÿëÿâè âÿ ñóáãÿëÿâè ñåðèéàëàðûí âóëêàíèê ñöõóðëàðäà ìèíåðàëëàð öçðÿ ìèêðîåëåìåíòëÿðèí ïàéëàíìàñûíûí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðè 738

ìöÿééÿí åäèëìèøäèð (Í.À. Èìàìâåðäèéåâ, 1989–2002). Ñêàðí ìåòàñîìàòèòëÿðèíèí ìèíåðàëëàðûíäà áèð ñûðà íàäèð âÿ ñÿïÿëÿíìèø åëåìåíòëÿðèí ïàéëàíìà õöñóñèééÿòëÿðè, òàïûëìà ôîðìàëàðû âÿ äàâðàíûøû àøêàðëàíìàãëà Îðäóáàä ð-íóíäà Ãûçûë÷ûíãûëëû – Êèëèò ñàùÿñè ãàëàé âÿ äèýÿð íàäèð åëåìåíòëÿðÿ ïåðñïåêòèâëè ùåñàá åäèëìèøäèð (Ú.ß. Àçàäÿëèéåâ, 1998). Ðåñï.-íûí íåôòëè-ãàçëû ÿéàëÿòëÿðèíäÿ ÷þêìÿ ñöõóðëàðäà öçâè ìàääÿ, áèòóì âÿ óðàí àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ, ýèëëè ñöõóðëàðäà óðàíûí àðòìàñû ìöÿééÿíëÿøìèøäèð (Ù.Õ. ßôÿíäèéåâ, Ï.Ô. Ðçàçàäÿ, 1953; Ø.Ô. Ìåùäèéåâ âÿ á., 1970). Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäàêû Éóðà éàøëû ãóìëó-ýèëëè ÿìÿëÿýÿëìÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí ôèëèç ñàõëàíàí ñöõóðëàðäà ôèëèç, ñÿïÿëÿíìèø, ãÿëÿâè åëåìåíòëÿðèí, ùÿì÷èíèí áèð ñûðà äèýÿð êîìïîíåíòëÿðèí ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû þéðÿíèëìèøäèð (Ì.Ú. Ìàçàíîâ, 1969; Ì.ß. Ãàøãàé, ß.Ñ. Ùåéäÿðîâ, Í.ß. Íîâðóçîâ, 1974, 1979; Ç.Ì. ßëèçàäÿ, 1980). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ìöõòÿëèô ÷þêìÿ ñöõóðëàðûíäà ÿí ÷îõ þéðÿíèëÿí äÿìèð ãðóïó åëåìåòëÿðèäèð (Ú.È. Çöëôöãàðëû, Í.Ú. Çöëôöãàðëû, 1972; À.Ú. Èñìàéûëçàäÿ âÿ á., 1982). Åíäîýåí ÿìÿëÿýÿëìÿëÿðèí ýåîêèìéàñû âÿ ìèíåðàëîýèéàñû ñàùÿñèíäÿ Ù.Õ. ßôÿíäèéåâèí óçóí èëëÿð àïàðäûüû òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè àëèìèí “Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. ùèññÿñèíèí ùèäðîòåðìàë ôèëèç êîìïëåêñè” àäëû ìîíîãðàôèéàñûíäà (1957) òîïëàíìûøäûð. Òÿõìèíÿí éàðûì ÿñð áóíäàí ÿââÿë ÷àïäàí ÷ûõìûø áó åëìè ÿñÿð áó ýöí äÿ íàäèð âÿ ñÿïÿëÿíìèø åëåìåíòëÿð ïðîáëåìè èëÿ ìÿøüóë îëàí ÷îõñàéëû ìöòÿõÿññèñëÿðèí – ýåîëîãëàðûí, ýåîêèìéà÷ûëàðûí âÿ ìèíåðàëîãëàðûí ñòîëöñòö êèòàáûäûð. Ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí 10 èëëèéèíÿ ùÿñð åäèëìèø åëìè ñåññèéàäà Ù.Õ. ßôÿíäèéåâèí “Ìèíåðàë õàììàë åùòèéàòëàðû âÿ îíëàðûí þéðÿíèëìÿñè âÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíäà èñòèôàäÿñèíÿ äàèð âÿçèôÿëÿð ùàããûíäà” ìþâçóñóíäà ýåíèø ìÿðóçÿñè ìöùöì åëìè âÿ ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿò äàøûéûðäû âÿ ýåîêèìéà÷û àëèìèí èðÿëè ñöðäöéö áèð ñûðà ìöääÿàëàð áó ýöí äÿ þç àêòóàëëûüûíû èòèðìÿìèøäèð. Êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ Ù.Õ. ßôÿíäèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô ôèëèç éàòàãëàðûíäà íàäèð åëåìåíòëÿðèí ýåîêèìéàñûíà äàèð áèð íå÷ÿ äèññåðòàñèéà èøè éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð (Á.À. Áàëàêèøèéåâà, 1965; Í.Ú. Çöëôöãàðëû, 1966; Í.ß. Íîâðóçîâ, 1968; Ç.Ù. Áàáàéåâà, 1970). Ùÿìèí èëëÿðäÿ Ô.È. Âÿêèëîâàíûí “Êîáàëòûí ýåîêèìéà-

ñû” ìîíîãðàôèéàñû (1966) âÿ Ù.Õ. ßôÿíäèéåâëÿ ß.Ñ. Ùåéäÿðîâóí ðåäàêòîðëóüó àëòûíäà “Íàäèð åëåìåíòëÿðèí ýåîêèìéàñû” (1966) ìÿãàëÿëÿð òîïëóñó ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Ñîíóíúó êèòàáäàêû ìÿãàëÿëÿðäÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà éåðëÿøÿí ìöõòÿëèô òèï éàòàãëàðäà íàäèð âÿ ñÿïÿëÿíìèø åëåìåíòëÿðèí äàâðàíûøûíû ÿêñ åòäèðÿí àéðû-àéðû íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðëÿ éàíàøû áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ïðàêòèêè òþâñèééÿëÿð äÿ âåðèëìèøäèð. Ñîí èëëÿðäÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. âÿ ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøÿí éàòàãëàðûí (Ãûçûëáóëàã, Ãîøà, Ãàðàäàü-Õàðõàð, Ãàøãà÷àé, Áèòòèáóëàã âÿ ñ.) áàø ìèíåðàëëàðûíäà âÿ ôèëèçëÿðèíäÿ íàäèð åëåìåíòëÿðèí, ãûçûë âÿ ýöìöøöí ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, ùÿì÷èíèí ñóëôèäëÿðèí èçîòîï-ýåîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè þéðÿíèëìèøäèð (ß.ß. Ìÿüðèáè âÿ Ï.Ñ. Ãàâðèëéóê, 1983–1997). Ãàðàäàü âÿ Ýþéäàü ìèñïîðôèð éàòàãëàðû òèìñàëûíäà àïàðûëìûø ýåîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ (Ú.ß. Àçàäÿëèéåâ, 1998) äÿðèíëèéÿ âÿ úèíàùëàðà äîüðó ìèñ âÿ ìîëèáäåí ôèëèçëÿøìÿñèíèí ïðîãíîçó ö÷öí èíäèêàòîð åëåìåíòëÿð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäà êå÷ÿí ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí àõûðëàðûíäà àøêàð åäèëìèø êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë éàòàãëàðûíûí ýåîêèìéàñûíûí òÿäãèãèíÿ Ù.Õ. ßôÿíäèéåâèí òÿøÿááöñö âÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà áàøëàíûëìûø (1962) âÿ ñîíðàêû îíèëëèêëÿðäÿ îíóí øàýèðäëÿðè òÿðÿôèíäÿí äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Áó èøëÿðèí ÿñàñ íÿòèúÿëÿðè Í.ß. Íîâðóçîâóí ùÿì ìöÿëëèôëÿðëÿ áèðýÿ äÿðú åòäèðäèéè èêè ìîíîãðàôèéàäà (1979, 1984) âÿ ÷îõñàéëû åëìè ìÿãàëÿëÿðèíäÿ (1965–2003) þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìöÿëëèôèí ýåîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàðûíäà Ôèëèç÷àé, Êàòåõ, Êàñòäàü âÿ Úèõèõ-Ñàãàòîð éàòàãëàðûíûí ôèëèç òèïëÿðèíäÿ âÿ ÿñàñ ñóëôèä ìèíåðàëëàðûíäà íàäèð âÿ àç éàéûëìûø åëåìåíòëÿðèí ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû âÿ òàïûëìà ôîðìàëàðû, ôèëèç ÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñèíäÿ âÿ îêñèäëÿøìÿ çîíàñûíäà îíëàðûí äàâðàíûøû, ôèëèç éàòûìëàðèíäà êîìïîíåíòëÿðèí ìÿêàíúà ïàéëàíìàñû ìÿñÿëÿëÿðè èøûãëàíäûðûëìûø, ôèëèç ÿìÿëÿýÿëìÿíèí ôèçèêè-êèìéÿâè øÿðàèòëÿðèíèí àéäûíëàøäûðûëìàñû ö÷öí íàäèð åëåìåíòëÿðäÿí ìåéàð êèìè èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ñÿé ýþñòÿðèëìèøäèð. Ìþâúóä àíàëèòèê ìàòåðèàëëàðûí èøëÿíèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Êè÷èê âÿ Áþéöê Ãàôãàçûí ùèäðîòåðìàë ñóëôèä éàòàãëàðûíäà íàäèð åëåìåíòëÿðèí ïàéëàíìàñûíäàêû ôÿðãëè âÿ îõøàð úÿùÿòëÿð âÿ ÿñàñ ñóëôèä éàòàãëàðûíûí íàäèð åëåìåíòëèëèéè ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð (Í.ß. Íîâðóçîâ, 2003).

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áèð ñûðà òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ýåîêèìéÿâè ìåòîäëàðëà ôèëèç éàòûìëàðûíûí àõòàðûøû ö÷öí êðèòåðèëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð (Ô.Ã.Äàäàøîâ âÿ á., 1971–82; Ì.ß. Ãàøãàé âÿ á., 1979; Ã.À. Ðÿùèìîâ, 1986; Í.ß. Íîâðóçîâ, 2002; Ú.ß. Àçàäÿëèéåâ âÿ á., 2003). Ìèíåðàë ñóëàð öçðÿ àïàðûëàí ÷îõèëëèê òÿäãèãàòëàð ýåîêèìéàíûí ìöùöì åëìè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿíäèð. Áó ñàùÿäÿ ÿí äÿéÿðëè èøëÿð Ì.ß. Ãàøãàéûí“Àçÿðáàéúàíûí ìèíåðàë áóëàãëàðû” (1952) âÿ Ù.Õ. ßôÿíäèéåâèí “Àçÿðáàéúàíûí ìèíåðàë ñóëàðûíûí ðàäèîàêòèâëèéè” (1953) ìîíîãðàôèéàëàðûäûð. Íåôò éàòàãëàðûíûí ëàé ñóëàðûíäà ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèí êîíñåíòðàñèéàñûíûí þéðÿíèëìÿñèíÿ äàèð ÷îõèëëèê òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè Ù.Õ. ßôÿíäèéåâ, Ð.ß. ßëÿêáÿðîâ âÿ ß.Í. Íóðèéåâèí “Íåôò éàòàãëàðûíûí ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèíèí ýåîêèìéàñû ìÿñÿëÿëÿðè” (1964) ìîíîãðàôèéàñûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Áó ÿñÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ íåôòëÿðäÿ, áèòóìëàðäà, ëàé ñóëàðûíäà âÿ íåôòëè ñöõóðëàðäà ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèí ýåîêèìéàñûíûí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè øÿðù åäèëìèøäèð. Ú.È. Çöëôöãàðëûíûí “Êàóñòîáèîëèòëÿðäÿ, îðãàíèçìëÿðäÿ, ÷þêìÿ ñöõóðëàðäà âÿ ëàé ñóëàðûíäà ìèêðîåëåìåíòëÿðèí éàéûëìàñû” êèòàáû (1960) òÿäãèãàò÷ûëàð àðàñûíäà áþéöê ìàðàã äîüóðìóøäóð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ýåîêèìéÿâè õóñóñèééÿòëÿðèíèí ÷îõèëëèê òÿäãèãàòû Àä.À. ßëèéåâèí äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñûíäà (1992) öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè êîìïëåêñëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí áðåê÷èéàëàðûíäà áîð åëåìåíòèíèí ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû âÿ àõòàðûø ïåðñïåêòèâëÿðè Í.È.Áàáàéåâ òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìèøäèð (2000). Ðåñï.-íûí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûíûí ìöõòÿëèô êèìéÿâè åëåìåíòëÿðèí ïàéëàíìàñûíû ÿêñ åòäèðÿí ìîíîåëåìåíò ýåîêèìéÿâè õÿðèòÿëÿðè òÿðòèá åäèëìèøäèð (Ì.ß. Ãàøãàé âÿ á.; À.Ú. Èñìàéûëçàäÿ âÿ ß.Ñ. Ùåéäÿðîâ; Ê.À. Ïÿíàùè). Àçÿðáàéúàíûí ýåîêèìéÿâè õÿðèòÿñèíèí òÿðòèá åäèëìÿñèíÿ úÿùä ýþñòÿðèëìèøäèð (Ì.ß. Ãàøãàé, 1977). Êå÷ÿí ÿñðèí 60–70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ýåîêèìéàíûí èíêèøàôûíûí ñÿúèééÿâè úÿùÿòè ìöàñèð àíàëèòèê áàçàëàðûí éàðàäûëìàñû âÿ ôàêòèêè ìàòåðèàëëàðûí èøëÿíèëìÿñèíäÿ ðèéàçè ñòàòèñòèêà ìåòîäëàðûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíìàñûäûð. Ýåîêèìéÿâè ïðîñåñëÿðèí ìîäåëëÿøìÿñèíÿ äàèð èøëÿð àïàðûëìûø (Ú.Ì. Ãàøãàé, Ò.Í. Ðÿøèäîâà), ýåîêèìéÿâè àõòà-

ðûø ö÷öí öñóëëàð âÿ àâàäàíëûãëàð èøëÿíèëèá ùàçûðëàíìûøäûð (Ú.Ì. Ãàøãàé). Ýåîêèìéà ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè, ýåîêèìéÿâè àõòàðûø öñóëëàðû, ìèíåðàëîýèéà, ìåòàëëîýåíèéà âÿ ïåòðîëîýèéàíûí ìöõòÿëèô âÿ àêòóàë ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø ÷îõñàéëû áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë êîíãðåñëÿðäÿ âÿ ñèìïîçèóìëàðäà, ðåñï.-äà êå÷èðèëÿí åëìè êîíôðàñëàðäà ìöçàêèðÿ åäèëìèø, õàðèúäÿ ìöùöì íÿøðèééàòëàðäà ÷àï îëóíìóøäóð. Ýåîêèìéà÷û êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíà áþéöê äèããÿò âåðèëìèøäèð. Ì.ß.Ãàøãàé âÿ Ù.Õ. ßôÿíäèéåâ óçóí ìöääÿò Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ âÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èíñòèòóòóíäà ýåîêèìéà âÿ ìèíåðàëîýèéàíûí ôèçèêè-êèìéÿâè ÿñàñëàðû ôÿíëÿðèíè òÿäðèñ åòìèøëÿð. Ùàçûðäà ÁÄÓ-íóí Ýåîëîýèéà ôàêóëòÿñèíäÿ “Êðèñòàëëîãðàôèéà, ìèíåðàëîýèéà âÿ ýåîêèìéà” êàôåäðàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, òÿòáèãè ýåîêèìéà èõòèñàñû öçðÿ áàêàëàâðëàð âÿ ýåîêèìéà èõòèñàñû öçðÿ ìàýèñòðëàð ùàçûðëàíûð. Îíëàðà öìóìè ýåîêèìéà ôÿííè èëÿ éàíàøû ôèëèç éàòàãëàðûíûí ýåîêèìéàñû, òÿòáèãè ýåîêèìéà, ìàãìàòèê ôîðìàñèéàëàðûí ýåîêèìéàñû, ôèçèêè ýåîêèìéà, ïðîñåñëÿðèí ýåîêèìéàñû êèìè ìöàñèð ôÿíëÿðäÿí ìóùàçèðÿëÿð îõóíóð (ïðîôåññîðëàð Ñ.ß. Áÿêòàøè, ß.È. Ìàùìóäîâ, Ù.È. Ìàùìóäîâ, Ì.È. ×ûðàãîâ, äîñåíòëÿð ß.Á. Øèðÿëèéåâ, Ê.Ã. Ðÿùèìîâ, Í.ß.Íîâðóçîâ, Ì.À. Ìóñòàôàéåâ âÿ á.) Ýåîêèìéàéà äàèð àíà äèëèìèçäÿ äÿðñëèêëÿðèí òÿðòèáèíäÿ Ñ.ß. Áÿêòàøèíèí õèäìÿòëÿðè õöñóñèëÿ òÿãäèðÿëàéèãäèð. Ç.Á. Àáäóëëàéåâ, Í.ß. Íîâðóçîâ

Måòàëëîgeniya. Açÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ êöëëè ìèãäàðäà ìöõòÿëèô ìåòàë (ãûçûë, äÿìèð, ìèñ, ãóðüóøóí, ñèíê, âÿ ñ.) âÿ ãåéðè-ìåòàë (äàøäóç, ñåîëèò, áåíòîíèò âÿ ñ.), äàü-ìÿäÿí (êèìéÿâè âÿ àãðîêèìéÿâè õàììàë) éàòàãëàðû ìþâúóääóð. Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû éàòàãëàðûíûí ñàéû èñÿ 200äÿí ÷îõäóð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð ýþñòÿðèð êè, ìåòàë éàòàãëàðûíûí èñòèñìàðû èáòèäàè äþâðëÿðäÿí áèð íå÷ÿ ìèí èë ÿââÿëÿ òÿñàäöô åäèð. Òàðèõè ìÿíáÿëÿðÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíäà ìåòàë õàììàëûí òåõíîëîæè èñòèñìàðû 19 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí Ýÿäÿáÿé ìèñ éàòàüûíûí èñòèñìàðû èëÿ áàøëàíìûøäûð. Éàòàüû èëê þéðÿíÿíëÿð âÿ èñòèñìàð åäÿíëÿð Àëìàíèéàíûí Ñèìåíñ ôèðìàñûíûí ìöòÿõÿññèñëÿðè âÿ Ñàíêò-Ïåòåðáóðãóí ðóñ àëèìëÿðè îëìóøäóð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíûí ìèñ, äÿìèð, ìîëèáäåí, ïîëèìåòàë âÿ ñ. éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû âÿ òÿäãèãàòû áþéöê áèð ãðóï

àçÿðá. âÿ éåðëè ðóñ àëèìëÿðèíèí èøòèðàêû íÿòèúÿñèíäÿ ñèñòåì õàðàêòåðè àëìûøäûð. Îíëàðûí àðàñûíäà – Àáäóëëàéåâ Ð.Í., Ãàøãàé Ì.ß., ßçèçáÿéîâ Ø.ß., Êÿðèìîâ Ù.È., Êóõìàí Í.Å., Ñèòêîâñêè È.Í., Ñöëåéìàíîâ Ñ.Ì. õöñóñè éåð òóòóðëàð. Ýåîëîýèéà åëìèíèí ìåòàëëîýåíèéà èñòèãàìÿòè éàòàãëàðûí åëìè òÿäãèãàò âÿ ýåîëîæèêÿøôèééàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Áó äþâðäÿ Àøàüû Äàøêÿñÿí êîáàëò éàòàüû àøêàð åäèëìèø âÿ èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Áó éàòàã 1941–45 èëëÿðäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí àüûð ñÿíàéåñèíè ùÿðáè òåõíèêà èñòåùñàëû ö÷öí âàúèá îëàí êîáàëò ìåòàëû èëÿ òÿìèí åäÿí ìöùöì ìÿäÿíëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Åëÿ áó äþâðäÿ – 1946 èëäÿ Äàøêÿñÿí äÿìèð éàòàüû èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Äàøêÿñÿí äÿìèð éàòàüûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ àêàäåìèê Ì.ß.Ãàøãàéûí, Ä.Ì.ßùìÿäîâóí, Ã.Ï. Êîðíéåâèí, È.Ð.Ìþâñöìîâóí áþéöê ÿìÿéè îëìóøäóð. ×îõ éöêñÿê àëöìèíèóì õàììàëû åùòèéàòû èëÿ ôÿðãëÿíÿí Çÿéëèê àëóíèò éàòàüû, Ìåùìàíà ïîëèìåòàë, Ïàðàüà÷àé ìîëèáäåí éàòàãëàðû âÿ ñ.-äÿ áó èëëÿðäÿí äÿãèã þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Ìåòàë éàòàãëàðûíûí òÿäãèãè, ìöÿééÿí îëóíìóø éàòàãëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ éåðëÿøìÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàðû áàðÿäÿ ôàêòèêè ìàòåðèàëëàð Àáäóëëàéåâ Ð.Í., ßçèçáÿéîâ Ø.ß., Ãàøãàé Ì.ß., Êÿðèìîâ Ù.Ù., Ìóñòàôàáÿéëè Ì.À., Ñèòêîâñêè È.Í., Øûõÿëèáÿéëè ß.Ø. òÿðÿôèíäÿí öìóìèëÿøäèðèëìèø âÿ 1962 èëäÿ «Àçÿðáàéúàíûí ìåòàëëîýåíèéàñû» àäû àëòûíäà ðóñ äèëèíäÿ ìîíîãðàôèéà íÿøð îëóíìóøäóð. ßñÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìåòàëëîýåíèéàñû ÿðàçèíèí òåêòîíèê èíêèøàôû íþãòåéèíÿçÿðèíäÿí èøûãëàíäûðûëìûø, Áþéöê Ãàôãàçûí, Êè÷èê Ãàôãàçûí âÿ Òàëûøûí ÿðàçèëÿðèíäÿ ìåòàëëîýåíèê çîíàëàð âÿ ôèëèç ð-íëàðû àéðûëìûøäûð. Áóðàäàêû éàòàãëàðûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíóí øÿðùè âåðèëìèø âÿ îíëàð ìöâàôèã ôèëèç ôîðìàñèéàëàðûíäà ãðóïëàøäûðûëìûøäûð. Êèòàáäà, ùÿì÷èíèí ìàãìàòèçìèí ìåòàë éàòàãëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿêè ðîëó âÿ ôÿàëèééÿòè äÿ èøûãëàíäûðûëìûøäûð. 1960 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ìåòàëëîýåíèê òÿäãèãàòëàðûí èñòèãàìÿòè ýåíèøëÿíäèðèëìèø, âóëêàíîýåí ñöõóðëàðûí ìÿùñóëäàðëûüûíà, îíëàðûí ìöõòÿëèô ìåòàë éàòàãëàðûíûí éàðàíìàñûíäàêû ðîëóíà õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Áó áàõûìäàí Ì.ß.Ãàøãàéûí, Ù.Õ.ßôÿíäèéåâèí âÿ Ð.Í.Àáäóëëàéåâèí þç ÿìÿêäàøëàðû èëÿ áèðëèêäÿ àïàðäûãëàðû òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðìèøäèð êè, Êè÷èê Ãàôãàçäà êîë÷åäàí ìèñ éàòàãëàðû Éóõàðû Áàéîñ éàøëû ðèîëèò âóëêàíèçìèíèí, áàðèò, áàðèò-ïîëèìåòàë, ùåìàòèò éàòàãëàðû èñÿ 739

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áàò éàøëû âóëêàíèçìèí ùèäðîòåðìàë ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Àëûíàí ãàíóíàóéüóíëóãëàðëà ÿëàãÿäàð ìèñ-êîë÷åäàí éàòàãëàðûíûí àõòàðûø ñàùÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. Êå÷ÿí ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà âÿ 60-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ýåîëîãëàðû áþéöê ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðÿ íàèë îëìóøëàð. Áåëÿ êè, Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúëàðûíäà, Áàëàêÿí-Çàãàòàëà çîíàñûíäà ÷îõ èðè ìèãéàñëû Ôèëèç÷àé êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë éàòàüû, (Ò.Ì. Ìÿììÿäîâ, Ñ.Þ.Èñìàéûëîâ), ñîíðàêè èëëÿðäÿ èñÿ áèð ñûðà éåíè, ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè, îðòà ìèãéàñëû ìèñ-ïèððîòèí âÿ êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë éàòàãëàðû (Êàñäàü, Êàòåõ, ÚèõèõÑàãàòîð âÿ ñ.) êÿøô åäèëìèøäèð. Áó éåíèëèêëÿð íÿèíêè Àçÿðáàéúàíäà, ùÿòòà êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí áöòöí ÿðàçèñèíäÿêè ìåòàëëîýåíèê òÿäãèãàòëàðà éåíè òÿêàí âåðäè, áåëÿ êè, áó éàòàãëàðûí êÿøôèíÿ ãÿäÿð îíëàðûí éåðëÿøäèéè øèñòëè ñöõóðëàð éàòàã éåðëÿøìÿñè áàõûìûíäàí ÷îõ äà ïåðñïåêòèâëè ñàéûëìûðäû. Àçÿðáàéúàí ýåîëîãëàðûíûí ìöÿééÿí åòäèéè áó ãàíóíàóéüóíëóãëàð Äàüûñòàí ÿðàçèñèíäÿ äÿ áèð ñûðà éàòàãëàðûí êÿøô åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúëàðûíäà à÷ûëàí êîë÷åäàí éàòàãëàðûíûí ýåîëîæè êÿøôèééàòû âÿ òÿäãèãàòûíäà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ýåîëîýèéà âÿ Ìèíåðàë Åùòèéàòëàð Êîìèòÿñè ýåîëîãëàðûíûí (Ñ.Àüàéåâ, Ñ.Çöëôöãàðîâ âÿ á.), Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòó ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí (Í.Íîâðóçîâ âÿ á.), ùÿì÷èíèí Ìîñêâà èíñòèòóòëàðûíäàí ÑÍÈÃÐÈ ÿìÿêäàøëàðûíûí (Í.Ãóðáàíîâ, À.Çëîòíèê-Õîòêåâè÷ âÿ á.) ðîëó áþéöêäöð. Áó éàòàãëàðûí ìÿíøÿéèíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí ùÿìèí ÿðàçèäÿ éàéûëìûø ìàãìàòèê ñöõóðëàð ìöêÿììÿë þéðÿíèëÿðÿê (Ù.Ù.Êÿðèìîâ âÿ á.) éàòàãëàðûí áèð ãèñìèíèí áèëàâàñèòÿ ìöÿééÿí ìàãìàòèê ôîðìàñèéàëàðëà ÿëàãÿäàð éàðàíäûüû èøûãëàíäûðûëìûøäûð. Ìèñ-ïîëèìåòàë âÿ ìèñïèððîòèí êîë÷åäàí éàòàãëàðûíûí ìÿíøÿéè àéäûíëàøäûðûëìûø, îíëàðûí ÿìÿëÿýÿëìÿ âÿ éàéûëìà ãàíóíàóéüóíëóüó ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðìèøäèð êè, Áþéöê Ãàôãàçäà éåíè éàòàãëàðûí êÿøôè âÿ ìþâúóä ìèñ, ãóðüóøóí, ñèíê òÿçàùöðëÿðè ðåñóðñëàðûíûí àðòûðûëìàñû ïåðñïåêòèâëèéè òöêÿíìÿìèøäèð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè Ù.Õ.ßôÿíäèéåâèí (1957), Ì.ß.Ãàøãàéûí (1965, 1970), Ù.Ù.Êÿðèìîâóí (1963) ìîíîãðàôèéàëàðûíäà öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. 1970 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ìåòàëëîýåíèê òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñûíû òåêòîíèêà âÿ ìàãìàòèçìëÿ éàíàøû ýåîêèìéÿâè òÿäãè740

ãàòëàð òÿøêèë åäèð (Ñ.Áÿêòàøè, Ù.Ìóñòàôàéåâ âÿ á.). Áó èøëÿðèí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ îíëàðäà ðèéàçè ìåòîäëàðûí òÿòáèãè Àçÿðáàéúàíäà ìåòàëëîýåíèê òÿäãèãàòëàðà éåíè èìïóëñ âåðìèøäèð. Êàéíîçîé éàøëû (Ñ.Áÿêòàøè) âÿ Ìåçîçîé éàøëû (Ù.Ìóñòàôàéåâ) ãðàíèòîèäëÿðèí ìåòàëëîýåíèéàñûíäà ýåîêèìéàíûí âÿ ðèéàçè öñóëëàðûí ýåíèø òÿòáèãè, Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíäà Ìåçîçîé éàøëû ãðàíèò ìàññèâëÿðèíèí ôèëèçëèëèéè ïðîãíîçóíóí âåðèëìÿñè áóíà ìèñàë îëà áèëÿð. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð âÿ àõòàðûøëàð íÿòèúÿñèíäÿ Ýÿäÿáÿé ðíóíäà Ìåçîçîé éàøëû ãðàíèòîèäëÿðëÿ ÿëàãÿäÿð áó ôèëèç ð-íóíà õàñ îëìàéàí éåíè ýåíåòèê éàòàã òèïè – ìèñ-ìîëèáäåí-ïîðôèð éàòàãëàðû (Õàðõàð, Ãàðàäàü) êÿøô åäèëìèø, ñîíðà Ìåùìàíà âÿ Ìóðîâäàü ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ éåíè ìèñ-ìîëèáäåí-ïîðôèð îáéåêòëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Ìèíåðàýåíèê òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 1977 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí 1:500 000 ìèãéàñëû õÿðèòÿñè (ìöÿëëèôëÿð ßëèçàäÿ, ß.Áàéðàìîâ, Ò.Ùàúûéåâ, À.Íàüûéåâ, Å.Ñöëåéìàíîâ), 1980 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìàãìàòèê âÿ ôèëèç ôîðìàñèéàëàðû õÿðèòÿñè (ìöÿëëèôëÿð Ò.Ùàúûéåâ, Ì.Ìÿììÿäîâ, Å.Ïîòàïîâà, Å.Ñöëåéìàíîâ), ùÿìèí èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí 1:500 000 ìèãéàñëû Ìåòàëëîýåíèê õÿðèòÿñè (áàø ðåäàêòîð ß.Øÿêèíñêè, ìöÿëëèô êîëëåêòèâè) íÿøð åäèëìèøäèð. 1980 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ìåòàëëîýåíèê òÿäãèãàòëàðäà (Â.Áàáàçàäÿ, Ù.Ìóñòàôàéåâ âÿ á.) éàòàãëàðûí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñè ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíèð. Éàòàãëàðûí ðèéàçè, ýåîëîæè-ýåíåòèê, ýåîêèìéÿâè ìîäåëëÿðè òÿðòèá åäèëèð, îíëàðûí äÿãèã ñòðóêòóðó, ìèíåðàë òÿðêèáè âÿ ýîåêèìéàñûíà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð. 1990 èëäÿ ìèñ-ìîëèáäåí éàòàãëàðûíà ùÿñð îëóíìóø ìîíîãðàôèéà äÿðú îëóíóð (Â.Áàáàçàäÿíèí, Ù.Ìàùìóäîâ, Â.Ðàìàçàíîâ). Ñîí èëëÿð áèð-áèðèíèí àðäûíúà ìåòàëëîýåíèéàéà àèä áèð ñûðà ÿñÿðëÿð íÿøð åäèëèð (Ù.Â. Ìóñòàôàéåâ, 2002; Â.Ì.Áàáà-çàäÿ, Ø.Ä.Ìóñàéåâ, Ò.Í.Íÿñèáîâ âÿ Â.Ã.Ðàìàçàíîâ, 2003). 2003 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí, Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíèí, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñûíûí âÿ Áàêè Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí èøòèðàêû âÿ àêàäåìèê Àê.À.ßëèçàäÿíèí áàø ðåäàêòîðëóüó èëÿ «Àçÿðáàéúàíûí Ýåîëîýèéàñû» ÷îõúèëäëèéèíèí 6-úû – «Ôàéäàëû ãàçûíòûëàð» úèëäè, ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Éàòàãëàðûí éåðëÿøìÿ ãàíóíàóéüóíëóüóíäà ýåîäèíàìèê øÿðàèòèí ðîëó ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð, ÿââÿëëÿð éàòàãëàðûí

ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ àíúàã ýåîñèíêëèíàë íÿçÿðèééÿ ÿñàñ ýþòöðöëöðäöñÿ, ñîí èëëÿðäÿ ìåòàëëîýåíèê òÿäãèãàòëàðûí ýåîäèíàìèê ÿñàñûíû ïëèòÿëÿðèí ãëîáàë òåêòîíèêàñû ôÿðçèééÿñè òÿøêèë åäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, òÿäãèãàòëàðäà öìóìè ìåòàëëîýåíèéà èëÿ éàíàøû, áó èëëÿðäÿ àéðû-àéðû ìåòàëëàðûí – ãûçûëûí, ïîëèìåòàëëàðûí, úèâÿíèí ìåòàëëîýåíèéàñû äà (Å.Ñöëåéìàíîâ, Í.Ãóðáàíîâ, Ò.Íÿñèáîâ âÿ á.) ýåíèø éåð òóòóð. Ãûçûë éàòàãëàðûíûí òÿäãèãè èëÿ ÿëàãÿäàð ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ãàíóíàóéüóíëóãëàð ×îâäàð ãûçûë éàòàüûíûí êÿøôè èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð (Ø.Ä Ìóñàéåâ âÿ á.). ßââÿëÿð þéðÿíèëìèø áèð ñòðóêòóðäà áåëÿ áèð éàòàüûí àøêàð åäèëìÿñè ýþñòÿðèð êè, éåíè ìåòîäèê öñóëëàðûí òÿòáèãè âÿ òÿäãèã îëóíìóø ÿðàçèëÿðÿ éåíè íþãòåéè-íÿçÿðëÿ éàíàøûëìàñû éåíè éàòàãëàð àøêàð åäèëìÿñè èìêàíûíû õåéëè ýåíèøëÿíäèðèð. Áó áàõûìäàí, ñîí èëëÿðäÿ ïëàòèí âÿ ïëàòèí ãðóïó ìåòàëëàðûíûí ýåîêèìéàñûíà âÿ àõòàðûøûíà éþíÿëìèø òÿäãèãàòëàð õöñóñè éåð òóòóð. Ùÿëÿ 1961 èëäÿ àêàä. Ì.ß.Ãàøãàé Àçÿðáàéúàíûí óëòðàÿñàñè ñöõóðëàðûíäà ïëàòèí âÿ ïëàòèí ãðóïó ìåòàëëàðûíûí ìèãäàðûíûí Óðàëûí ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè éàòàãëàðû ñöõóðëàðûíäàêû ìèãäàðûíà óéüóí îëäóüó ùàãäà ôèêèð ñþéëÿìèøäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ðåñï.-äà ñîí âàõòëàðàäÿê ïëàòèí éàòàüû àõòàðûøû òÿøêèë îëóíìàìûøäû; Ñÿáÿá – äöíéà ýåîëîæè ÿäÿáèééàòûíäà ãûðûøûãëûã çîíàëàðûí óëòðàÿñàñè ñöõóðëàðûíäà ïëàòèí éàòàãëàðûíûí éàðàíà áèëìÿìÿñè ôèêðèíèí ìþâúóäëóüó èäè. Ýÿëÿúÿê òÿäãèãàòëàð áó àíëàéûøûí íÿ ãÿäÿð éàíëûø îëäóüóíó áèð äàùà òÿñäèã åäÿúÿêäèð. H.V.Mustafayev

Êðèñòàëëîãðàôèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ àèä èëê êðèñòàëëîãðàôèê ìÿëóìàòëàð ãÿäèì äþâðëÿðè ÿùàòÿ åòñÿ äÿ î, áèð åëì êèìè 20 ÿñðäÿí åòèáàðÿí ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûøäûð. Åëìèí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíèí èíêèøàôû 1920 èëèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéûð. Áó, Ôðàíñàíûí Ñàðáîííà Óíèâåðñèòåòèíè êðèñòàëëîãðàôèéà, ìèíåðàëîýèéà èõòèñàñû öçðÿ áèòèðìèø âÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èíñòèòóòóíäà (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Íåôò Àêàäåìèéàñû) ïåäîãîæè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø ÀñëàíÂÿçèðçàäÿíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. 1935 èëäÿí þìðöíöí ñîíóíà êèìè ùÿìèí èíñòèòóòäà êàôåäðà ìöäèðè èøëÿìèø ïðîô. À.Âÿçèðçàäÿ êðèñòàëëîìîðôîëîýèéà èñòèãàìÿòèíäÿ åëìè òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäûð. 1950 èëëÿðèí ñîíëàðûíäà îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Ù.Àáäóëëàéåâ, Ð.Ùÿìèäîâ, Ð.ßëèéåâ íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàëàðû ìöäàôèÿ åòìèøëÿð. Ñîíðàëàð áó åëìè èñòèãàìÿò Ú.Úÿôÿðîâóí ðÿù-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áÿðëèéè èëÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà êðèñòàëëîãðàôèéà åëìèíèí èíêèøàôûíûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè äèôðàêñèéà öñóëëàðû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó åëìè èñòèãàìÿò áèëàâàñèòÿ Õóäó Ìÿììÿäîâóí àäû èëÿ áàüëûäûð. 1952 èëäÿ Ìîñêâàäà Êðèñòàëëîãðàôèéà Èíñòèòóòóíäà àñïèðàíò îëàí Õ.Ñ.Ìÿììÿäîâ äöíéàíûí àïàðûúû åëìè-òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàëàðûíûí òÿäãèãàò îáéåêòè îëàí Úà ñèëèêàòëàðû – êñîíîòëèò âÿ âîëëàñòîíèò ìèíåðàëëàð êðèñòàëëîãðàôèê ãóðóëóøóíó òÿéèí åäèð. Àêàä. À.Â.Øóáíèêîâ, àêàä. Í.Â.Áåëîâ âÿ ýþðêÿìëè èíýèëèñ àëèìè Úîí Áåðíàë áó íÿòèúÿëÿðè êðèñòàëëîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ äþâðöí ÿí ôóíäàìåíòàë íàèëèééÿòëÿðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøëÿð. Êðèñòàëëîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ èëê åëìè òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàñû Õ.Ñ.Ìÿììÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ 1956 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí Êèìéà Èíñòèòóòóíäà éàðàäûëìûø ìèíåðàëëàðûí âÿ ìöðÿêêÿá òÿðêèáëè îêñèä êðèñòàëëàðûíûí ãóðóëóøó (Ì.×ûðàãîâ, Ñ.ßìèðîâ, Ù.Àáäóëëàéåâ, Í.Ìóñòàôàéåâ, ß.Õÿëèëîâ); éàðûìêå÷èðèúè êðèñòàëëàðûí ãóðóëóøó (Ð.Ùÿìèäîâ, Ã.Àüàéåâ, Ã.Ùöñåéíîâ, Â.Ãàñûìîâ, È.ßìèðàñëàíîâ), êîìïëåêñ âÿ öçâè êðèñòàëëàðûí ãóðóëóøó (Ù.Àìàíîâ, Ì.Ùöñåéíîâà, Ò.Ãóëèéåâà) èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ìöðÿêêÿá òÿðêèáëè ìèíåðàëëàðûí – êàíàñèò, äåëõàéåëèò (Õ.Ìÿììÿäîâ, Ì.×ûðàãîâ), ëîìîíòèò (Õ.Ìÿììÿäîâ, Ñ.ßìèðîâ), ìóðìàíèò, ëîìîíîñîâèò (Õ.Ìÿììÿäîâ, ß.Õÿëèëîâ) âÿ äèýÿð ìèíåðàëëàðûí êðèñòàëëèê ãóðóëóøëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó òÿäãèãàòëàð äöíéà êðèñòàëëîãðàôèéà åëìè ñàùÿñèíäÿ ÿí éöêñÿê íÿòèúÿëÿð èäè. Àðòûã 1970 èëëÿðäÿ êðèñòàëëîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ äöíéàíûí áèð ñûðà òàíûíìûø åëìè ìÿêòÿáëÿðè èëÿ éàíàøû «Áàêû Êðèñòàëëîãðàôèéà Ìÿêòÿáè»íèí äÿ àäû ÷ÿêèëèðäè. 1960 èëëÿðäÿí Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí Êèìéà âÿ Ôèçèêà èíñòèòóòëàðûíäà åëåêòðîíîãðàôèéà âÿ ðåíòýåíîãðàôèéà öñóëëàðû èëÿ éàðûìêå÷èðèúè íàçèê òÿáÿãÿëÿðèí, êðèñòàëëàðûí ãóðóëóøó âÿ ôÿçà ÷åâðèëìÿëÿðè ñàùÿñèíäÿ åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûðäû (Ù.ßôÿíäèéåâ, À.Òàëûáîâ, Ã.Àüàéåâ, Ð.Øÿðèôçàäÿ, Ù.Íóðèéåâ, Ô.ßëèéåâ, Â.Ãàñûìîâ, É.ßñÿäîâ, Â.Íÿñèðîâ, Ã.Ùöñåéíîâ, Ã.Úÿôÿðîâ âÿ ñ.). 1970 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí Ãåéðè öçâè âÿ ôèçèêè êèìéà âÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòëàðûíäà ôèçèêè-êèìéÿâè õàññÿëè ìîíîêðèñòàëëàðûí ùèäðîòåðìàë øÿðàèòäÿ ñèíòåçèíÿ áàøëàíäû âÿ óüóðëó íÿòèúÿëÿð

ÿëäÿ åäèëäè (È.Èñìàéûëçàäÿ, Ú.Úÿôÿðîâ, Í.Ìóñòàôàéåâ, Ê.Ðÿùèìîâ). 1970 èëèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäà äèýÿð åëìè ñàùÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè êðèñòàëëîãðàôèéà åëìèíèí äÿ èíêèøàôû ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè Ùåéäÿð ßëèéåâèí äèããÿòèíäÿí êÿíàðäà ãàëìûð. Îíóí úèääè ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ, Ìîñêâàäàí ñîíðà èêèíúè îëàðàã, êðèñòàëëèê ìàääÿëÿðèí ãóðóëóøóíó òÿéèí åòìÿê ö÷öí åêñïåðèìåíòàë ìàòåðèàëëàðûí àëûíìàñûíäà ÿâÿçñèç âÿ éöêñÿê ãèéìÿòëè, ÀÁØ-äà èñòåùñàë îëóíìóø «Ñèíòåêñ» úèùàçû Àçÿðáàéúàí êðèñòàëëîãðàôëàðûíà áþéöê òþùôÿ îëóð. Áó úèùàçûí àëûíìàñû þëêÿìèçäÿ êðèñòàëëîãðàôèéàíûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíà ýåíèø èìêàí éàðàäûð. Îäóð êè, 1974–90 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí êðèñòàëëîãðàôëàðûíûí éöçëÿðëÿ åëìè ìÿãàëÿëÿðè õàðèúè þëêÿëÿðèí íöôóçëó åëìè æóðíàëëàðûíäà äÿðú îëóíóð âÿ áåéíÿëõàëã êîíãðåñ âÿ ñèìïîçèóìëàðäà ìÿðóçÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ êðèñòàëëîãðàôèéàéà äàèð äÿðñëèêëÿðèí âÿ åëìè íÿòèúÿëÿðèí íÿøðè áàðÿäÿ úèääè èøëÿð àïàðûëûð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èëê äÿôÿ êðèñòàëëîãðàôèéà äÿðñëèêëÿðè âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðè íÿøð åäèëèð (Ì.È.×ûðàãîâ, 1985; Ì.È.×ûðàãîâ, Ì.Á.Áàáàíëû, 1997; Ã.À.Àüàéåâ, 2001). «Áàêû êðèñòàëëîãðàôèéà ìÿêòÿáè»íèí èíêèøàô éîëó ïðîô. Ì.È.×ûðàãîâóí «Çèðâÿ» (Áàêû, 2001 èë) ÿñÿðèíäÿ ÿòðàôëû òÿùëèë îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà êðèñòàëëîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ àëûíàí åëìè íÿòèúÿëÿðÿ Ãÿìáÿðîâ Ä.Ì., ßìèðîâ Ñ.Ò., (2001); ×ûðàãîâ Ì.È. (2002) ìîíîãðàôèéàëàðûíäà éöêñÿê åëìè ñÿâèééÿäÿ àéäûíëûã ýÿòèðèëèð. Ì.È. ×ûðàãîâ Ïàëåîíòîëîýèéà. Àçÿðáàéúàíäà èëê ïàëåîíòîëîæè òÿäãèãàòëàð 19 ÿñðèí áàøëàíüûúûíäàí Äàøêÿñÿí, Çÿéëèê, Ýÿäÿáÿé âÿ äèýÿð ôèëèç, Àáøåðîí é-à-íäà èñÿ íåôò éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû âÿ ýåîëîýèéàñûíûí þéðÿíèëìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Òÿäãèãàòëàð õàðèúè ýåîëîãëàð (Å.È.Åéõâàëä, Ý.Â.Àáèõ, Ê.È.Áîãäàíîâè÷ âÿ á.) òÿðÿôèíäÿí àïàðûëûðäû. 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà ðåñï.äà íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ìèêðîïàëåîíòîëîæè òÿäãèãàòëàð ïðîô. Â.Â.Áîãà÷îâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Àçÿðáàéúàí Íåôò Åëìè Òÿäãèãàò âÿ Ëàéèùÿ Èíñòèòóòóíäà áàøëàíûð. Èëê ïàëåîíòîëîæè ìÿãàëÿíèí íÿøðè äÿ ìÿùç áó äþâðÿ àèääèð (Â.Å.Ëèâåíòàë, Ú.È.Õÿëèëîâ, Ä.ß.Àüàëàðîâà).

Àçÿðáàéúàíäà ïàëåîíòîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ÿñë èíêèøàôû 1950 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà àêàä. Ì.Ì.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ïàëåîíòîëîýèéà âÿ ñòðàòèãðàôèéà øþáÿñèíèí éàðàíìàñû èëÿ áàüëûäûð. Òÿøêèë îëóíìóø “Ìåçîçîé”, “Êàéíîçîé” âÿ “Ìèêðîôàóíà” ëàáîðàòîðèéàëàðûíà ýþðêÿìëè ïàëåîíòîëîãëàð àêàä. Ì.Ì.ßëèéåâ, Ã.ß.ßëèçàäÿ âÿ ïðîô. ×.Ì.Õÿëèëîâ ðÿùáÿðëèê åäèðëÿð. Îíóðüàëûëàð ôàóíàñûíûí òÿäãèãàòû ïðîô. Ð.Ú.Úÿôÿðîâóí ðÿùáÿðëèê åòäèéè Òÿáèÿò òàðèõè ìóçåéèíäÿ àïàðûëûðäû. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã ðåñï.-äà ýåîëîýèéàíûí ïàëåîíòîëîýèéà áþëìÿñè öçðÿ êàäðëàð ùàçûðëàìàã ìÿãñÿäèéëÿ Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä, Òáèëèñè, Õàðêîâ ø.-ëÿðèíÿ ýÿíú ìöòÿõÿññèñëÿð åçàì îëóíóðëàð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áþéöê ïàëåîíòîëîæè ìÿêòÿá éàðàíûð. Ìöòÿõÿññèñëÿð ñòðàòèãðàôèéà åðàòåìëÿðè (Ïàëåîçîé, Ìåçîçîé, Êàéíîçîé, Äþðäöíúö äþâð) âÿ åéíè çàìàíäà ôàóíàíûí òàêñîíîìèê âàùèäëÿðè (èáòèäàèëÿð, éóìøàãáÿäÿíëèëÿð, äÿðèñèòèêàíëûëàð òèïëÿðè, ìÿðúàíëàð ñèíôè, ôëîðà, ñïîð-òîçúóãëàð âÿ á.) öçðÿ èõòèñàñëàøûðëàð. Êå÷ÿí ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà àøêàð åäèëìèø îíóðüàëûëàð òèïèíÿ àèä îëàí ôàóíà ãàëûãëàðûíûí àéðûàéðû ñèíèô âÿ äÿñòÿëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíè òÿéèí åäÿ áèëÿí ìöòÿõÿññèñëÿð ùàçûðëàíûð. Ä.Â.Ùàúûéåâ, Ò.Ì.Ùåéáÿòîâ, Í.ß. ßëÿêáÿðîâà, Ô.Ì.Àõóíäîâ, Ñ.Ì.Àñëàíîâà âÿ áàøãàëàðûíûí Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìûø îíóðüàëûëàð ôàóíàñûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ðîëëàðû áþéöêäöð. Áåëÿ òÿäãèãàòëàð Áèíÿãÿäè ãûð ýþëöíäÿ, Àçûõ ìàüàðàñûíäà, Ïèðÿêèøêöë êÿíäè ÿòðàôûíäà (Ñóìãàéûò ÷àéû äÿðÿñèíäÿ), Ìèíýÿ÷åâèð ýþëöíäÿ, Ãóðó÷àé äÿðÿñèíäÿ, Äóçäàü ÿòðàôûíäà àïàðûëìûø âÿ ÷îõëó ïàëåîíòîëîæè ãàëûãëàð àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà îíóðüàñûçëàð ôàóíàñûíûí òÿéèíè èëÿ ìÿøüóë îëàí âÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà òàíûíàí ïàëåîíòîëîãëàð íÿñëè éåòèøìèøäèð. Áóíëàðûí ñûðàñûíäà Ì.Ì.ßëèéåâ, Ã.ß.ßëèçàäÿ, ß.ß.ßëèçàäÿ, Àê.À. ßëèçàäÿ, Ã.Ì.Ñóëòàíîâ, ß.É.Õÿëèëîâ, Ú.Ì.Õÿëèëîâ, Á.Ý.Âÿêèëîâ, Ò.À.Ùÿñÿíîâ, Â.Á.Àüàéåâ, Ð.Ã.Áàáàéåâ, À.Á. Ìÿììÿäîâ, Ò.ß.Ìÿììÿäîâ, Õ.ßëèéóëëà, ×.ß.Òàùèðîâ, Ø.ß.Áàáàéåâ, Ý.Ã. Ãàñûìîâà, Ã.ß.ßëèéåâ, À.Ä.Áàáàçàäÿ, Ì.À.Áàüìàíîâ, ß.Á.Àááàñîâ, Î.Á. ßëèéåâ âÿ áàøãàëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð. Àïàðûëàí ìàêðî-ìèêðîôàóíà, ôëîðà ãàëûãëàðûíûí òÿéèíèíÿ ÿñàñëàíàðàã Àçÿð741

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áàéúàíûí Êè÷èê âÿ Áþéöê Ãàôãàç ùèññÿëÿðèíäÿ, Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ ýåíèø èíòèøàð òàïìûø Äåâîí, Òðèàñ, Éóðà, Òàáàøèð, Ïàëåîýåí, Íåîýåí âÿ Äþðäöíúö äþâð ñöõóð âÿ ÷þêöíòöëÿðèíèí ñòðàòèãðàôèê áþëýöëÿðè âåðèëìèøäèð. Ôëîðà ãàëûãëàðû, ñïîðòîçúóã àíàëèçèíèí íÿòèúÿëÿðè ñöõóðëàðûí éàøûíû òÿéèí åòìÿêäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðëÿð. Ïàëåîôëîðà íöìóíÿëÿðèíèí òÿéèíè èëÿ Ý.Ì.Ãàñûìîâà, Õ.Ú.Úàááàðîâà, Â.Ù.Øàùáàçîâà ìÿøüóë îëìóøëàð. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí òÿäãèãàòëàðûíû êîîðäèíàñèéà åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ 1956 èëäÿ Öìóìèòòèôàã Ïàëåîíòîëîýèéà Úÿìèééÿòèíèí Àçÿðáàéúàí øþáÿñè (ïðåçèäåíòè Ã.ß.ßëèçàäÿ), 1992 èëäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí Ïàëåîíòîëîæè Úÿìèééÿòè òÿñèñ îëóíìóøäóð. ÀÏÚ þç ñûðàëàðûíäà ðåñï.äà ÷àëûøàí 50-äÿí ÷îõ ïàëåîíòîëîãó áèðëÿøäèðèð (ïðåçèäåíòè Ò.À.Ùÿñÿíîâäóð). ÀÏÚ-íèí ôÿõðè âÿ ùÿãèãè öçâëÿðè ÌÄÁ âÿ óçàã õàðèúè þëêÿëÿðäÿ êå÷èðèëÿí ñèìïîçèóì âÿ åëìè ñåññèéàëàðäà èøòèðàê åäèðëÿð. Ò.À.Ùÿñÿíîâ

Ùèäðîýåîëîýèéà. Ùèäðîýåîëîýèéà áèð åëìè èñòèãàìÿò êèìè ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê îëìàñà äà, áóðàäà éåðàëòû ñóëàðäàí ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè õåéëè ãÿäèì äþâðÿ – 3500–5000 èë áóíäàí ÿââÿëëÿðÿ ýåäèá ÷ûõûð. Áóðàäà 1000äÿí ÷îõ êÿùðèçèí (Íàõ. ÌÐ-äÿ, Úÿáðàéûë, Ãàðàáàü-Ìèë âÿ Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿðèíäÿ), 30 ìèíäÿí ÷îõ ÿë ãóéóñóíóí (Àáøåðîí, Ìàñàëëû, Ëÿíêÿðàí, Àñòàðà áþëýÿëÿðèíäÿ) ÿñàñ ñó òÿúùèçàòû ìÿíáÿéè îëìàñû àçÿðá.-ëàðûí éåðàëòû ñóëàðäàí èñòèôàäÿñèíèí ñèððèíè ÷îõ ãÿäèì çàìàíëàðäàí áèëäèêëÿðèíè ýþñòÿðèð, õàëãûí ãÿäèì òàðèõè âÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Ùèäðîýåîëîýèéà äöíéàíûí áèð ñûðà þëêÿñèíäÿ îëäóüó êèìè Àçÿðáàéúàíäà äà ìöñòÿãèë åëìè èñòèãàìÿò êèìè ÷îõ ýåú èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áàêû ø. ÿùàëèñèíèí è÷ìÿëè ñó òÿúùèçàòû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ÿââÿëëÿð Àáøåðîíäà âÿ Ñàìóð-Ãóñàð ÷àéëàðû àðàñû ñàùÿäÿ 1893–1907 èëëÿðäÿ ìöùÿíäèñ-ùèäðîýåîëîã Â.Ã.Ëèíäëåé, 1930–34 èëëÿðäÿ èñÿ Í.Ê.Èãíàòîâè÷, âÿ Â.Ï.Áàòóðèí, åëÿúÿ äÿ ïàìáûã÷ûëûüûí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð Ìóüàí âÿ ÃàðàáàüÌèë äöçëÿðèíäÿ 1929–30 èëëÿðäÿ ñîâåò àëèìëÿðè Ô.Ï.Ñàâàðåíñêè, Â.À.Ïðèêëîíñêè ùèäðîýåîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðìûøëàð. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã ìèëëè êàäðëàðûí éåòèøìÿñèíäÿ âÿ Àçÿðáàéúàí ùèäðîýåîëîæè ìÿêòÿáèíèí òÿøÿêêöëöíäÿ 1951 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà 742

“ùèäðîýåîëîýèéà âÿ ìöùÿíäèñè ýåîëîýèéà” ëàáîðàòîðèéàñûíûí, èíäèêè Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíäÿ ùèäðîýåîëîýèéà åêñïåäèñèéàñûíûí òÿøêèëè âÿ åëÿúÿ äÿ èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñûíäà âÿ Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ áó ñàùÿäÿ èõòèñàñ ôÿííëÿðèíèí òÿäðèñè âÿ ìöâàôèã êàôåäðàëàðûí éàðàíìàñû ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ùÿìèí êàôåäðàëàðäà ùèäðîýåîëîýèéà ôÿííèíèí òÿäðèñèíäÿ Á.È.Ñóëòàíîâ, Ú.È.Ñöëåéìàíîâ, ß.Ù.ßñýÿðîâ, Ù.É.Èñðàôèëîâ, Ø.À.Ïÿíàùè, Ô.Ø. ßëèéåâ âÿ áàøãàëàðûíûí áþéöê ÿìÿéè îëìóøäóð. Öìóìè ùèäðîýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí åëìè ìåòîäèê ÿñàñëàðûíûí èøëÿíèëèá ùàçûðëàíìàñûíäà Ú.Ì.Ñöëåéìàíîâ, Ô.Ø.ßëèéåâ, Ð.Ù.Èñðàôèëîâ, éåðàëòû ñóëàðûí ðåæèìèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ Ù.É.Èñðàôèëîâ, íåôò éàòàãëàðû ñóëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ Ì.Ñ.Àüàëàðîâ, Á.È.Ñóëòàíîâ, À.Ð. Àõóíäîâ, ìèíåðàë âÿ òåðìàë ñóëàðûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ àêàä. Ì.ß.Ãàøãàé âÿ ß.Ù.ßñýÿðîâóí õöñóñè ðîëó îëìóøäóð. Ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ùèäðîýåîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ óçóíëóüóíà ýþðÿ (180 êì) äöíéàäà àíàëîãó îëìàéàí Øîëëàð (1909–17 âÿ 1926) âÿ Õà÷ìàç (1934–56) ñó êÿìÿðëÿðè ñèñòåìëÿðè éàðàäûëìûø, ñó òÿúùèçàòû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã èñòèñìàð ãóéóëàðû ãàçûëìûø âÿ 1948–52 èëëÿðäÿ Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ ìåëèîðàòèâ ìÿãñÿäëÿð ö÷öí 1:200 000 ìèãéàñëû êîìïëåêñ ùèäðîýåîëîæè, ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè ïëàíàëìà (õÿðèòÿëÿìÿ) èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ùÿìèí òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñûíäà Éóõàðû Ãàðàáàü, Øèðâàí, Ìèë, Ìóüàí êàíàëëàðû âÿ êîëëåêòîð-äðåíàæ øÿáÿêÿëÿðè èíøà åäèëìèøäèð. Ì.ß.Ãàøãàé (1952) âÿ ß.Ù.ßñýÿðîâ (1954) òÿðÿôèíäÿí ìèíåðàë ñó ÷ûõûøëàðûíûí (áóëàãëàðûí) ÿìÿëÿýÿëìÿ âÿ éàéûëìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, êèìéÿâè òÿðêèáè âÿ ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð àïàðûëìûø âÿ Ú.Ì.Ñöëåéìàíîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ðåñï. ÿðàçèñèíèí ùèäðîýåîëîæè øÿðàèòè ìîíîãðàôèéàäà öìóìèëÿøäèðèëäè (1969). 1957–64 èëëÿðäÿ âÿ ñîíðàëàð 1988–2002 èëëÿðäÿ ùèäðîýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ìöõòÿëèô ìèãéàñëû (1:200 000–1:50 000 âÿ äàùà áþéöê) ùèäðîýåîëîæè ïëàíàëìà èøëÿðè õåéëè ýåíèøëÿíäè (À.Ù.ßëèéåâ, Ø.À.ßëèéåâ, Ò.Ã.Ùÿñÿíîâ, À.À.Íÿúÿôîâ, È.À.Èñðàôèëáÿéîâ, Ê.Ìÿùÿððÿìîâ, Á.ß.Ùàúûéåâ, Â.À.Ëèòñåíãàðòåí, Ä.Í.Àáäóëëàéåâ, Ô.Ø.ßëèéåâ, Á.Ì.Ñÿìÿäîâ, À.Ù.Ðÿñóëîâ). Ðåñï. ÿùàëèñèíèí è÷ìÿëè ñóéà, ñÿíàéåäÿ òåõíèêè ìÿãñÿäëÿðÿ âÿ ê.ò.-íäà ñóâàðìàéà îëàí òÿëÿáàòû þäÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ éåðàëòû ñóëà-

ðûí èñòèñìàð åùòèéàòëàðû ìöÿééÿí åäèëìèø (À.Ï.Ïîíîâ, ß.Õ.Áàáàéåâ, Á.Ì.Ñÿìÿäîâ, Ù.À.Ùöñåéíîâ, Ô.Ø.ßëèéåâ, Ù.Ò.Ñöëåéìàíîâ, Â.À.Ëèñòåíãàðòåí, Ï.Ì.Êÿðèìîâ, À.Á. ßëÿêáÿðîâ, Ð.Ø.Ùàúûéåâ, Ô.Ì.Ìÿììÿäîâà, Ï.Ò.Øöêöðîâ âÿ ñ.) âÿ áó ÿñàñäà 15 ìèíäÿí ÷îõ èñòèñìàð ãóéóñó ãàçûëìûø âÿ îíëàðûí ùåñàáûíà 46-éà ãÿäÿð øÿùÿðèí, ÷îõëó ñàéäà êÿíäèí ñóéà îëàí òÿëÿáàòû þäÿíèëìèøäèð. Ùàçûðäà è÷ìÿëè, åêîëîæè òÿìèç ñó åùòèéàòëàðûíûí éàëíûç 35–40%-èíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà ìèíåðàë ñóëàðûí èñòèñìàð åùòèéàòëàðû (Ì.Ì.Ìþâñöìîâ, Ð.È.ßëèãóëèéåâ, Ð.È. Õàêèéåâ âÿ ñ.) 20 ìèí ì3/ýöí, îíóí äà 9,3 ìèí ì3/ýöíöí äàõèëè, ãàëàíû èñÿ äÿðè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñè ö÷öí éàðàðëûäûð. Ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø àëòåðíàòèâ åíåðæè ìÿíáÿéè îëàí éåðàëòû òåðìàë ñóëàð àêàä. Ì.ß.Ãàøãàéûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ÿòðàôëû þéðÿíèëìèø, îíëàðûí èñòèñìàð åùòèéàòëàðû ýöíäÿ 265 ìèí ì3 ùÿúìäÿ ùåñàáëàíìûø âÿ 1:500 000 ìèãéàñëû õÿðèòÿñè òÿðòèá åäèëìèøäèð (Ã.Á.Êÿíýÿðëè, 1970). Õàììàë (Æ, Áð, Á2Î3 âÿ ñ.) ìÿíáÿéè îëàí áèð ñûðà ñÿíàéå ñóëàðû éàòàãëàðû àøêàð åäèëìèø (É.Á.Ýèíèñ, È.Ë.Àíòîíéåâà, Í.À.Íÿúÿôîâ, Ê.Ì.ßëèéåâ, Ò.Ä.Ìóðàäîâ âÿ ñ.) âÿ îíëàðûí äà ÿñàñûíäà “Áàêû” âÿ “Íåôò÷àëà” éîä ç-äëàðû èíøà åäèëìèøäèð. Ðåñï.-íûí äàüÿòÿéè âÿ äöçÿíëèê ñàùÿëÿðèíäÿ òîðïàãëàðûí ìÿùñóëäàðëûüûíû éöêñÿëòìÿê, îíëàðûí ùèäðîýåîëîæè-ìåëèîðàòèâ øÿðàèòèíè éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ êîìïëåêñ ùèäðîýåîëîæè âÿ ìöùÿíäèñè-ýåîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø (Ç.À.Àáäóëëàéåâ, Ñ.Ñàäÿääèíîâ, Ê.Ìÿùÿððÿìîâ, À.Ñ.Ñàäûõîâà âÿ ñ.) âÿ îíëàðûí íÿòèúÿëÿðè ÿñàñûíäà ëàéèùÿ èíñòèòóòëàðû òÿðÿôèíäÿí Ìóüàí, Øèðâàí âÿ Ãàðàáàü-Ìèë äöçÿíëèêëÿðèíäÿ êîìïëåêñ ìåëèîðàòèâ òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ùèäðîýåîëîæè ïðîñåñëÿðèí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñè âÿ áó ÿñàñäà Áàêû, Ñóìãàéûò âÿ áöòþâëöêÿ Àáøåðîí é-à ÿùàëèñèíèí è÷ìÿëè ñóéà îëàí òÿëÿáàòûíû þäÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ñàìóð-Ãóñàð÷àé âÿ Ãàíûõ-ßéðè÷àé àðòåçèàí ùþâçÿëÿðèíäÿ ñó åùòèéàòëàðûíûí ìöâàôèã îëàðàã 9 ì3/ñ âÿ 15 ì3/ñ îëäóüó âÿ 3-úö Áàêû ñó êÿìÿðèíèí ÷ÿêèëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð (Å.Ê.ßñýÿðáÿéëè, Ñ.Ì.Êàçûìîâ âÿ ñ.). Éåðàëòû ñóëàðûí ðåæèìèíÿ íÿçàðÿò (ìîíèòîðèíã) ãðóíò ñóëàðûíà 1939 èëäÿ Àáøåðîíäà, 1948–52 èëëÿðäÿ Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ (Ù.É.Èñðàôèëîâ, Â.Ì.Âàùèäîâ, Ã.Á.Êÿíýÿðëè âÿ ñ.), 1965 èëäÿ Ñàìóð-Äÿâÿ÷è âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ëÿíêÿðàí äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿðèíäÿ (Â.Ì.Âàùèäîâ, Å.È.ßùìÿäîâ, ß.ß. ßëèðçàéåâ, É.Ð.Ýþé÷àéëû), ãðóíò âÿ òÿçéèãëè ñóëó ùîðèçîíòëàð ÿùàòÿ îëóíìàãëà áöòöí äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿðäÿ 1967 èëäÿí (Ô.Ø.ßëèéåâ, ß.ß.ßëèðçàéåâ, Ò.Ð. Ìóñòàôàéåâ, Ð.Ò.Øöêöðîâ, Í.À.Ìóñàéåâ âÿ ñ.) ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ùÿìèí øÿáÿêÿ ùàçûðäà õåéëè òÿêìèëëÿøäèðèëìèø âÿ ìîíèòîðèíã èíäè äÿ äàâàì åòäèðèëèð. Åéíè çàìàíäà 1963 èëäÿí áàøëàéàðàã Ìóüàí, Øèðâàí, Ìèë âÿ Ñàìóð–Äÿâÿ÷è äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿðèíäÿ “ëèçèìåòðèê öñóëëà” (Ô.Ø. ßëèéåâ, ß.ß.ßëèðçàéåâ, Í.À.Ìóñàéåâ) þéðÿíèëìèøäèð. Éåðàëòû ñóëàðûí ÷èðêëÿíìÿñè, åùòèéàòëàðûíûí òöêÿíìÿñè, ÿòðàô ìöùèòÿ òÿñèðè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðÿ òÿäãèãàòëàðäà ýåíèø éåð âåðèëìèø, õöñóñè ìîíèòîðèíã øÿáÿêÿñè (Ô.Ø.ßëèéåâ, Í.À.Ìóñàéåâ) éàðàäûëìûø âÿ îíëàðûí ÷èðêëÿíìÿäÿí òÿáèè ìöùàôèçÿ èìêàíëàðû ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð (Ô.Ø. ßëèéåâ, Á.Ì.Ñÿìÿäîâ, Ì.À. Ìÿììÿäîâà). Ùàçûðäà ùÿéàòà êå÷èðèëìèø êîìïëåêñ ùèäðîýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí (éåðàëòû ñóëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ éàéûëìàñû ãàíóíàóéüóíëóãëàðû, èñòèñìàð åùòèéàòëàðû, ôèçèêè-êèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè, åêîëîæè âÿçèééÿòè, èñòèôàäÿíèí ïåðñïåêòèâëèéè âÿ ñ.) ÿêñ åòäèðÿí âÿ ùÿì÷èíèí ýÿëÿúÿêäÿ ùÿëë åäèëìÿñè ãàðøûäà äóðàí ïðîáëåìëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø ÷îõúèëäëèéèíèí “Àçÿðáàéúàí ýåîëîýèéàñû” “Ùèäðîýåîëîýèéà” úèëäè ÀÌÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòó òÿðÿôèíäÿí (Ô.Ø.ßëèéåâ, Ð.Ù.Èñðàôèëîâ, À.Ì. Ïÿíàùîâ, Í.À.Ìóñàéåâ, Ò.Ä.Ìóðàäîâ) àêàä. À.À.ßëèçàäÿíèí ðåäàêòîðëóüó èëÿ ÷àïà ùàçûðëàíìûøäûð. Ô.Ø.ßëèéåâ

Ïåòðîêèìéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ïåòðîêèìéà åëìè ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàð 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí àïàðûëìàüà áàøëàíûëìûøäûð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ À.Ç.Âÿçèðçàäÿ (1928), Ê.Í.Ïàôôåíùîëòñ (1928), Í.Ä.Ñîáîëåâ (1930), Ì.Í.Ñîëîâêèí (1934), Ì.Å.Åôÿíäè (1934), Ã.À.Êðóòîâ (1936), Ò.Ë.Ïðåîáðàæåíñêè (1936) âÿ á. ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûø áÿçè ñöõóð íöìóíÿëÿðèíèí âÿ ôèëèç ìèíåðàëëàðûíûí òàì àíàëèòèê-êèìéÿâè àíàëèçëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìèøëÿð. Áó äþâðÿ ãÿäÿð èñÿ ùÿì ñöõóð âÿ ùÿì äÿ ìèíåðàë íöìóíÿëÿðèíèí àíàëèçëÿðè, ÿñàñÿí, ìàêðîñêîïèê âÿ ìèêðîñêîïèê öñóëëàðëà ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí

ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èíñòèòóòóíóí (èíäèêè Íåôò Àêàäåìèéàñû) ïåòðîãðàôèéà êàôåäðàñûíûí ýÿðýèí ÿìÿéè ñàéÿñèíäÿ ðåñï.-äà èëê ìèëëè ïåòðîãðàô-ìöòÿõÿññèñëÿðèí (Ø.ß.ßçèçáÿéîâ, À.Ç. Âÿçèðçàäÿ, Ì.ß.Ãàøãàé, Ì.Í.Ñîëîâêèí, Ð.Í.Àáäóëëàéåâ, Ì.Í.Ðÿúÿáîâ âÿ á.) éåòèøìÿñè ïåòðîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàðûí ýåíèø âöñÿò àëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìèëëè ïåòðîãðàô-òÿäãèãàò÷ûëàðûí èëê íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëàí Ø.ß.ßçèçáÿéîâ âÿ Ì.ß.Ãàøãàé 1939 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà éàéûëìûø ëèñòâèíèò ñöõóðëàðûíûí ïåòðîêèìéÿâè ìÿíñóáèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åòìèø âÿ îíëàðûí êèìéÿâè àíàëèçëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìèøëÿð. 1928 èëäÿ À.Ç.Âÿçèðçàäÿ Òàëûø ä-íäà Åîñåí éàøëû àíäåçèò-áàçàëò ñöõóðëàðûíû âÿ îíëàðûí òÿðêèáèíäÿ èøòèðàê åäÿí èðè ïëàýèîêëàç ìþùòÿâèëÿðèíèí òàì ñèëèêàò àíàëèçèíè éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Äàøêÿñÿí ôèëèç ðàéîíóíäàêû ÷îõôàçàëû ãàááðî, ãàááðî-äèîðèò, ãðàíèò èíòðóçèâ êöòëÿëÿðèíèí òÿìàñ çîíàëàðûíäà ÿìÿëÿ ýÿëìèø ñêàðí òèïëè ìåòàñîìàòèê äÿéèøìÿ çîíàñûíûí ìèíåðàë âÿ ñöõóðëàðû êèìéÿâè áàõûìäàí Ì.ß.Ãàøãàé âÿ Ô.È.Âÿêèëîâà (1940) òÿðÿôèíäÿí òÿäãèã îëóíìóøäóð. Ì.ß.Ãàøãàé Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûø ÿñàñè âÿ óëòðàÿñàñè ãÿëÿâè âÿ ñóáãÿëÿâè ìàãìàòèê ñöõóðëàðûí ïåòðîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè òÿäãèã åòìèøäèð (1947). Ø.ß.ßçèçáÿéîâ (1947) Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíäà éàéûëìûø Éóðà âÿ Òàáàøèð éàøëû èíòðóçèâëÿðèí ïåòðîãðàôèéàñûíà âÿ ïåòðîêèìéàñûíà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàò ìàòåðèàëëàðûíûí òÿùëèëè âÿ àðàøäûðûëìàñû ÿñàñûíäà ùÿìèí ÿðàçèíèí ýåîëîýèéàñû âÿ ñöõóðëàðûí ïåòðîãðàôèéàñû ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðû õåéëè äÿãèãëÿøäèðìèøäèð. Ì.ß.Ãàøãàéûí âÿ Ø.ß.ßçèçáÿéîâóí òÿäãèãàòëàðûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã Ô.É.Ëåâèíñîí-Ëåññèíãèí ïåòðîêèìéÿâè ùåñàáëàìà öñóëó ÿñàñûíäà ñöõóð ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí êîìïîíåíòëÿð êèìéÿâè åëåìåíòëÿðèí âàëåíòëèêëÿðèíÿ óéüóí (RO2, R2O3, RO, R2O) îëàðàã áþëöíöð. Àçÿðáàéúàíäà Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí âÿ åëÿúÿ äÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí òÿøêèëè (1945) áóðàäà ýåîëîýèéà åëìëÿðèíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè ïåòðîêèìéà èñòèãàìÿòèíäÿ äÿ òÿðÿããèéÿ ýåíèø èìêàí éàðàòìûøäûð. Ùÿìèí èëäÿí áàøëàéàðàã Ø.ß.ßçèçáÿéîâ Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûø ìàãìàòèê âÿ ÷þêìÿ ñöõóð êîìïëåêñëÿðèíèí ýåîëîæè âÿ ïåòðîãðàôèê òÿäãèãè èøëÿðèíÿ áàøëàìûøäûð. Òÿäãèãàò ñàùÿñèíäÿ éàéûëìûø ìàãìàòèê ñöõóðëàðûí ïåòðîêèìéÿâè àíàëèçè À.Í.Çàâàðèòñêè öñóëó èëÿ

ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð (1950). Ñîíðàäàí áó öñóë ÿñàñûíäà ùÿìèí ÿðàçèäÿ éàéûëìûø ìàãìàòèê ñöõóðëàðûí ïåòðîêèìéÿâè ìÿíñóáèééÿòèíÿ ýþðÿ íîðìàë ãÿëÿâè âÿ ãÿëÿâè, Òàëûø ñòðóêòóð-ôîðìàñèéîí çîíàñûíäà éàéûëìûø Åîñåí éàøëû åôôóçèâ âÿ èíòðóçèâ ñöõóðëàðûí èñÿ ñèëèñèóì îêñèäè èëÿ äîéìàìûø ãÿëÿâè âÿ ñóáãÿëÿâè ñåðèéàëàðà àèä îëäóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð (1979). Êè÷èê Ãàôãàçäà èíêèøàô åòìèø Éóðà éàøëû åôôóçèâëÿðèí âÿ èíòðóçèâëÿðèí ïåòðîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè Ð.Í.Àáäóëëàéåâ (1963) âÿ Ì.ß.Ãàøãàé (1965) òÿðÿôèíäÿí àðàøäûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûø èíòðóçèâ âÿ åôôóçèâ ñöõóðëàðûí ìöàñèð ïåòðîêèìéÿâè ñÿâèééÿäÿ òÿäãèãè Ù.Â.Ìóòñàôàéåâ, Ì.È.Ðöñòÿìîâ, Ì.À. Ìóñòàôàéåâ, Ì.Í.Ìÿììÿäîâ, Í.ß.È ìàìâåðäèéåâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Áóðàäà ïåòðîêèìéàíûí ìöàñèð íàèëèééÿòëÿðè ÿñàñûíäà, ìàãìàòèê ñöõóðëàðûí îêñèäëÿøìÿ ÿìñàëëàðû, ãÿëÿâèëèê ýþñòÿðèúèëÿðè, ñèëèñèóì îêñèäè èëÿ äîéìà äÿðÿúÿñè, íîðìàòèâ âÿ ìîäàë ìèíåðàëîæè òÿðêèáè âÿ îíóí ÿðèìÿ ïàéû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Ì.Í.Ìÿììÿäîâóí ñîí èëëÿð àïàðäûüû ïåòðîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà ñöáóò îëóíìóøäóð êè, Òàëûø çîíàñû âÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà Õîúàâÿíä ÿéèëìÿñè ñàùÿëÿðèíäÿ öñò ìàíòèéà þçöëö ìåòàñîìàòèê éîëëà äÿéèøèëÿðÿê áèð-áèðèëÿ óçëàøìàéàí êèìéÿâè åëåìåíòëÿðëÿ çÿíýèíëÿøìèøëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ éàéûëìûø èíòðóçèâ âÿ åôôóçèâ ñöõóðëàðûí ïåòðîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ìöàñèð ïåòðîëîýèéàíûí âÿ ýåîäèíàìèêàíûí áèð ñûðà àêòóàë ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëë îëóíìàñûíà èìêàí éàðàäûð. Ì.Í. Ìÿììÿäîâ Âóëêàíîëîýèéà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ýåîëîæè ãóðóëóøóíäà ìöõòÿëèô éàøëû âÿ òÿðêèáëè ìàãìàòèê ñöõóðëàð èøòèðàê åäèð. Áó ñöõóðëàðû òþðÿòìèø âóëêàíèçì, ÿñàñÿí, Àëï ìÿðùÿëÿñèíèí Ìåçîçîé âÿ Êàéíîçîé åðàëàðûíäà áàø âåðìèøäèð. Âóëêàíèê ïðîñåñëÿðè âÿ îíëàðëà áàüëû ìÿñÿëÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíè áóðàäà øÿðòè îëàðàã áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿéÿ áþëìÿê îëàð: 1 8 1 0 – 1 9 1 7 è ë ë ÿ ð . Âóëêàíèçì ùàããûíäà èëê íàòàìàì ìÿëóìàòëàðà áÿçè òÿáèÿòøöíàñëàðûí âÿ ñÿééàùëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Å.Åéõâàëä Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. ùèññÿñèíäÿ, Í.Âîñêîáàéíèêîâ âÿ À.Ãóðîâ èñÿ Øÿìêèð ãàëõûìûíäà ßñðèê ÷àéû ùþâçÿñèíäÿ áàø âåðìèø âóëêà743

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íèçì ùàããûíäà áÿçè ìÿëóìàòëàð âåðìèøëÿð. Íàõ÷ûâàí ãûðûøûãëûã ðåýèîíóíäà – Äÿðÿëÿéÿç ÿðàçèñèíäÿ Òàáàøèð âÿ Ïàëåîýåí âóëêàíèçìè ùàããûíäà íàòàìàì ìÿëóìàòëàðà èñÿ Ã.Ñóëèêèäçåíèí, Â. Àðõèïîâóí âÿ Ã.Õàëàòîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ý.Àáèõ Êè÷èê Ãàôãàçûí âóëêàíèçìèíèí ìöõòÿëèôëèéè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿêëÿ èëê äÿôÿ îëàðàã òðàõèò ñöõóðëàðûíû õöñóñè íþâ êèìè àéûðìûø âÿ îíó «òóôëó ëàâà» àäëàíäûðìûøäûð. Âóëêàíèçì ùàäèñÿñèíè âÿ âóëêàíèê ñöõóðëàðûí ïåòðîãðàôèéàñûíû òÿäãèã åòìèø Å.Ôéîäîðîâ èñÿ Ýÿäÿáÿé ìèñ éàòàüû ÿðàçèñèíäÿêè àíäåçèòëÿðè «ýÿäÿáÿéèò» àäëàíäûðìàüû òÿêëèô åòìèøäèð. Ôèëèç ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíû âÿ îíëàðûí ýåîëîýèéàñûíû òÿäãèã åòìèø Í.Óñïåíñêè âóëêàíèçìèí äàéêà ôîðìàñûíû, Ë.Êîíéóøåâñêè èñÿ ïöñêöðìÿ ìÿùñóëëàðûíû þéðÿíìèøëÿð. Áåëÿëèêëÿ, âóëêàíîëîýèéà åëìèíèí èíêèøàôûíûí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí âóëêàíèçì ìÿñÿëÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ÿñàñ ìÿãñÿäè îëìàìûø âÿ îíëàðûí ìÿëóìàòëàðû ïÿðàêÿíäÿëèéè âÿ íàòàìàìëûüû èëÿ ôÿðãëÿíìèøäèð. Ìöÿëëèôëÿðèí òÿäãèãàòëàðû âóëêàíèê ìÿùñóëëàðûí, ÿñàñÿí, éàéûëìà ñàùÿëÿðèíè, ãèñìÿí èñÿ îíëàðûí òÿðêèáè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðû ÿùàòÿ åòìèøäèð. 1 9 1 7 – 4 5 è ë ë ÿ ð . Áó ìÿðùÿëÿäÿ âóëêàíèçì ðåñï.-íûí ÿðàçèñèíäÿ ïëàíëû ñóðÿòäÿ þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. 1920–41 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí âóëêàíèçìèíÿ àèä ìÿñÿëÿëÿð ×ûðàãäÿðÿñè, Äàøêÿñÿí, Ýÿäÿáÿé, Áàëàêÿí ôèëèç ðàéîíëàðûíûí òèìñàëûíäà àðàøäûðûëìûøäûð. Ê.Ïàôôåíùîëòñ Êè÷èê Ãàôãàçà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí âóëêàíèê ñöõóðëàðûí ïåòðîãðàôèê âÿ ïåòðîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ õöñóñè éåð âåðìèøäèð. Âóëêàíèê ñöõóðëàðûíûí ïåòðîãðàôèéàñûíà ùÿñð îëóíìóø èëê åëìè ÿñÿðèí ìöÿëëèôè èñÿ È.Ïðåîáðàæåíñêè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí Éóðà âóëêàíèçìèíè Êè÷èê Ãàôãàçäà Çÿéÿì âÿ ßñðèê ÷àéëàðû ùþâçÿëÿðèíäÿ Ï.Áåðíøòåéí, Ýÿíúÿ âÿ Øÿìêèð ÷àéëàðû ùþâçÿëÿðèíäÿ èñÿ Ø.ßçèçáÿéîâ þéðÿíìèøäèð. Áóðàäà Àüúàêÿíä ÷þêÿêëèéèíäÿ äîëåðèò âóëêàíèçìè ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòà Ì.Çàùèðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñàäöô îëóíóð. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ Òàëûøûí âóëêàíèçìèíè âÿ âóëêàíèê ñöõóðëàðûíû À.Âÿçèðçàäÿ, Ì.Ãàøãàé, Ï. Àâäóñèí, Êè÷èê Ãàôãàçûí Êÿëáÿúÿð ÷þêÿêëèéèíèí Äþðäöíúö äþâð âóëêàíèçìèíè èñÿ Ì.Ãàøãàé þéðÿíìèøäèð. 1 9 4 5 – 6 3 è ë ë ÿ ð . Áó ìÿðùÿëÿ ðåñï.-íûí ýåîëîýèéàñûíûí, î úöìëÿäÿí âóë744

êàíèçìèíèí ÿòðàôëû âÿ ìÿãñÿäéþíëö øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàìÿòäàðäûð. Â.Ñëàâèí Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. ùèññÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ãÿäèì (Ýåú Òàáàøèð éàøëû) âóëêàíëàðûí, âóëêàí îúàãëàðûíûí áîüàç ôàñèéàñû âóëêàíèòëÿðèíèí òÿñâèðèíè âåðìèøäèð. Áó èëëÿð Ìåçîçîé âÿ Êàéíîçîé âóëêàíèçìèíèí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðèíè âÿ âóëêàíèê ñöõóðëàðûí ïåòðîãðàôèéàñûíû Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. âÿ ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ, Íàõ÷ûâàí ãûðûøûãëûã çîíàñûíäà Ø.ßçèçáÿéîâ, Ì.Ãàøãàé, ïðîô. Ð.Àáäóëëàéåâ, ß.Øûõÿëèáÿéëè, Ù.Êÿðèìîâ, Ñ.Ñöëåéìàíîâ, Ì.Ðöñòÿìîâ, Ò.Ùàúûéåâ, Ù.Ìóñòàôàéåâ, À.Áàéðàìîâ, Ô.Àõóíäîâ þéðÿíìèøëÿð. Áó ìÿðùÿëÿíèí ýåîëîæè òÿäãèãàòëàðûíûí ìÿðêÿçèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí âóëêàíèçì ìÿñÿëÿëÿðè äàéàíìûø âÿ áó äà ñîíðàëàð ðåñï.-íûí ÿðàçèñèíäÿ ùÿìèí ïðîñåñëÿðèí ýåíèø ìèãéàñäà þéðÿíèëìÿñèíÿ òÿêàí âåðìèø, àëûíìûø íÿòèúÿëÿð ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿðäÿ àéðû-àéðû åëìè ìÿãàëÿëÿðäÿ âÿ äèññåðòàñèéà èøëÿðèíäÿ öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Âóëêàíîëîýèéàíûí èíêèøàôûíûí áàõûëàí ìÿðùÿëÿñè áèð äÿ îíà ýþðÿ ÿëàìÿòäàðäûð êè, áó çàìàí ðåñï. ÿðàçèñèíèí Ð.Àáäóëëàéåâ, ß.Øûõÿëèáÿéëè, Ø.ßçèçáÿéîâ, Ì.Àüàáÿéîâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø ìöõòÿëèô ìèãéàñëû ýåîëîæè õÿðèòÿëÿðèíäÿ Ìåçîêàéíîçîé âóëêàíèçìèíèí éàéûëäûüû ñàùÿëÿð âÿ ñöõóðëàðûí òÿðêèáè éàø áþëýöëÿðè öçðÿ âåðèëìèøäèð. 1 9 6 3 – 8 0 è ë ë ÿ ð . Àçÿðáàéúàíäà âóëêàíèçìèí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñè ìÿùç áó ìÿðùÿëÿéÿ òÿñàäöô åäèð. Ðåñï.-íûí èëê ìèëëè âóëêàíîëîãó Ð.Àáäóëëàéåâ 1963 èëäÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. ùèññÿñèíèí Ìåçîçîé âóëêàíèçìèíÿ ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðèíè íÿøð åòäèðìèø, 1967 èëäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà Ïàëåîâóëêàíîëîýèéà ëàáîðàòîðèéàñûíû éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà àðòûã âóëêàíîëîýèéà áèð åëì êèìè ôîðìàëàøûð. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ Ð.Àáäóëëàéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Ìåçîçîé, ãèñìÿí Êàéíîçîé âóëêàíèçìè áöòöí ñòðóêòóð-ôîðìàñèéà çîíàëàðûíäà þéðÿíèëìèø, ïàëåîâóëêàíîëîæè áÿðïà èøëÿðè àïàðûëìûø âÿ Ìåçîçîé åðàñûíûí äþðä êÿñèëèøè öçðÿ (Åðêÿí– Îðòà Éóðà, Îðòà Éóðà, Ýåú Éóðà– Åðêÿí Òàáàøèð âÿ Ýåú Òàáàøèð) ïàëåîâóëêàíîëîæè õÿðèòÿëÿð òÿðòèá åäèëìèøäèð. Áóðàäà âóëêàíèçìèí áàø âåðäèéè òåêòîíèê øÿðàèò ÿêñ îëóíìóø, âóëêàí îúàãëàðûíûí çàìàí âÿ ìÿêàí äàõèëèíäÿ ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðû þéðÿíèëìèø, âóëêàíëàðûí òÿñíèôàòû âåðèëìèø âÿ íÿùàéÿò, âóëêàíèê ïðîñåñëÿðèí ôèëèç éàòàãëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿêè ðîëó àé-

äûíëàøäûðûëìûøäûð. Áó èëëÿðäÿ Ýåú Éóðàíûí Îêñôîðä-Êèìåðèú âÿ Êèìåðèú âóëêàíèçìè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðà àêàä. Ì.Ãàøãàéûí Äàøêÿñÿíèí ïåòðîëîýèéàñûíà âÿ ìåòàëëîýåíèéàñûíà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðûíäà ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ðåñï.-äà Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ, Íàõ÷ûâàí âÿ Òàëûø ãûðûøûãëûã çîíàëàðûíäà Êàéíîçîé âóëêàíèçìèíèí þéðÿíèëìÿñè àêàä. Ø.ßçèçáÿéîâ âÿ îíóí òÿëÿáÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Êàéíîçîé âóëêàíèçìè õöñóñèëÿ Íàõ÷ûâàí ãûðûøûãëûã çîíàñûíäà âÿ Òàëûøäà äàùà ÿòðàôëû òÿäãèã îëóíìóøäóð. Ø.ßçèçáÿéîâ Íàõ÷ûâàíûí Éóðà, Òàáàøèð, Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí âóëêàíèçìèíè ÿòðàôëû þéðÿíìèø, âóëêàíèê ñöõóðëàðûí ñòðàòèãðàôèê áþëýöñöíö âåðìèø, ïåòðîãðàôèê òÿðêèáèíè âÿ ïàëåîúîüðàôèéàñûíû àéäûíëàøäûðìûøäûð. Îíóí âÿ òÿëÿáÿëÿðèíèí Òàëûøûí ýåîëîýèéàñûíà âÿ âóëêàíèçìèíÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðûíäà Ïàëåîýåí âóëêàíèçìèíÿ âÿ îíóíëà áàüëû âóëêàíîëîæè ìÿñÿëÿëÿðÿ åëìèí ìöàñèð òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ áàõûëìûøäûð. Ìöÿëëèôëÿð ïàëåîýåí âóëêàíèçìèíèí ãÿëÿâè òÿðêèáëè îëìàñûíû ÿñàñëû äÿëèëëÿðëÿ èñáàò åòìèøëÿð. À.Èñìàéûëçàäÿ Òàëûøäà âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ Êàéíîçîé áàçàëò âóëêàíèçìèíè, îíóí ÿìÿëÿýÿëìÿ øÿðàèòèíè, âóëêàíèòëÿðèí ïåòðîëîýèéàñûíû, òÿðêèáèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíè, ùÿì÷èíèí áàçàëòëàðûí ìàãíèòëèê, åëàñòèêëèê, åëåêòðèê õàññÿëÿðèíè âÿ ñ. òÿäãèã åòìèøäèð. Ì.Ðöñòÿìîâ Íàõ÷ûâàí ãûðûøûãëûã çîíàñûíäà Êàéíîçîé åðàñûíûí Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí êÿñèëèøèíèí ïàëåîâóëêàíîëîæè õÿðèòÿñèíè òÿðòèá åòìèø, áóðàäà âóëêàíèçìëÿ áàüëû áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè (âóëêàíèçìèí ñÿúèééÿñè, íþâëÿðè, ôàñèéàñû, ôèëèçëèëèéè âÿ ñ.) þéðÿíèëìèøäèð. Î, èëê äÿôÿ îëàðàã êàëäåð òèïëè âóëêàíèê ñòðóêòóðëàðû âÿ ðèôò çîíàëàðûíû àéûðìûø âÿ îíëàðûí âóëêàíèçìèíè ìöêÿììÿë òÿùëèë åòìèøäèð. Ì.Ìÿììÿäîâ âÿ Ñ.Ìàùìóäîâ Êÿëáÿúÿð ÷þêÿêëèéèíèí Äþðäöíúö äþâð áàçàëò âóëêàíèçìèíèí ïåòðîëîýèéàñûíû, ìèíåðàëîæè-ýåîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè, Ù.Ùàãâåðäèéåâ èñÿ áó âóëêàíèçìèí éàéûëìàñû âÿ ïöñêöðìÿ ìÿðêÿçëÿðèíèí éåðëÿøìÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû þéðÿíìèøäèð. Ù.Ìàùìóäîâ Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíèí (Êÿëáÿúÿð ÷þêÿêëèéè) Êàéíîçîé, øì.-ø. ùèññÿñèíèí (Ãàçàõ ÷þêÿêëèéè) èñÿ Ìåçîçîé âóëêàíèçìèíèí ìÿùñóëëàðûíûí (ïåðëèò, îáñèäèàí) ôèçèêèêèìéÿâè, ýåîêèìéÿâè âÿ ìèíåðàëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíè, îíëàðûí òÿòáèã ñàùÿëÿðèíè þéðÿíìèøäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Áåëÿëèêëÿ, 1963–80 èëëÿðäÿ ðåñï.-íûí ÿðàçèñèíäÿ Ìåçîêàéíîçîé âóëêàíèçìè âÿ âóëêàíèçìëÿ ÿëàãÿäàð íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè ìÿñÿëÿëÿð þéðÿíèëìèø, ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ îëóíìóøäóð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ âóëêàíèçì ìÿñÿëÿëÿðè, ÿñàñÿí, ýåîñèíêëèíàë íÿçÿðèééÿéÿ (ôèêñèçìÿ) ÿñàñëàíìàãëà þéðÿíèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà âóëêàíèçìèí þéðÿíèëìÿñèíèí ì ö à ñ è ð ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è ñ î í 20 – 25 è ë è ÿùàòÿ åäèð. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ âóëêàíîëîýèéà éåíè ãëîáàë òåêòîíèêà ôÿðçèééÿñè ÿñàñûíäà èíêèøàô åòäèðèëìèø âÿ âóëêàíîëîæè òÿäãèãàòëàðäà ùþêì ñöðÿí ýåîñèíêëèíàë íÿçÿðèééÿ (ôèêñèçì) éåíè ãëîáàë òåêòîíèêà ôÿðçèééÿñè (ìîáèëèçì) èëÿ ÿâÿç îëóíìóøäóð. Ìåçîçîé âóëêàíèçìèíèí þéðÿíèëìÿñèíèí áó ìÿðùÿëÿñèíäÿ Ð.Àáäóëëàéåâèí, Ù.Ìóñòàôàéåâèí, Ì.Ìóñòàôàéåâèí, Ô.Àõóíäîâóí, Ò.Ùàúûéåâèí òÿäãèãàòëàðû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áóíóíëà éàíàøû Ìåçîçîé âóëêàíèçìèíèí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ (âóëêàí-òåêòîíèê ñòðóêòóðëàð, îíëàðäà ôèëèçëÿøìÿíèí çîíàëëûüû âÿ ñ.) õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìèøäèð. Áó áàõûìäàí Â.Áàáàçàäÿ, ß.Ìàùìóäîâ âÿ Â.Ðàìàçàíîâóí Àçÿðáàéúàíûí ìèñ âÿ ìîëèáäåí-ïîðôèð éàòàãëàðûíà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ìöÿëëèôëÿð áóðàäà Ìåçîçîé âÿ Êàéíîçîé âóëêàíèê ñòðóêòóðëàðû èëÿ ôèëèç éàòàãëàðûíûí áèðáàøà ÿëàãÿñèíè þéðÿíìèøëÿð. Ò.Ùàúûéåâ ãëîáàë òåêòîíèêà íÿçÿðèééÿñè áàõûìûíäàí Ñîìõèò-Ãàôàí ñòðóêòóð-ôîðìàñèéà çîíàñûíäà Ìåçîçîé âóëêàíèçìèíèí àäàëàð ãþâñö ýåîäèíàìèê øÿðàèòèíäÿ áàø âåðìÿñèíè àéäûíëàøäûðìûøäûð. Ì.Ìóñòàôàéåâèí Ìåçîçîé âóëêàíèçìèíÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðûíà, ÿñàñÿí, Éóðà âóëêàíèçìè Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíäà áöòöí ÷àëàðëàðû èëÿ òÿçóùöð åòìèøäèð. Âóëêàíèòëÿð ÿðàçèäÿ ÿñàñè, îðòà âÿ òóðø òÿðêèáëè îëìàãëà àðäûúûë (áàçàëò-àíäåçèò-äàñèò-ðèîëèò) âÿ êîíòðàñò (áàçàëò-ðèîëèò) ñûðàëû ôîðìàñèéàëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð. Îðòà Éóðà âóëêàíèçìèíèí áóðàäà öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè îíóí ñóáäóêñèéà ýåîäèíàìèê øÿðàèòèíäÿ åíñèàëèê âÿ åíñèìàòèê àäàëàð ãþâñö èëÿ ÿëàãÿñèíÿ, ÿñàñÿí, èçàù åäèëèð. Åðêÿí Éóðà âóëêàíèçìèíèí èçëÿðèíÿ, ÿñàñÿí, Èðàí-Íàõ÷ûâàí Ìèêðîêîíòèíåíòèíèí øì. ãåéðè-ôÿàë êÿíàðûíäà Øÿðóð-Úóëôà ãàëõûìû èëÿ Îðäóáàä ÷þêÿêëèéèíèí ãîâóøìà çîíàñûíäà âÿ Ñêèô ïëèòÿñèíèí ú. ôÿàë êÿíàðûíäà Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíûí Òóôàí çîíàñûíäà òÿñàäöô åäèëèð. Ùÿð èêè ùàëäà âóëêàíèçì ìÿùñóëëàðûíûí, ÿñàñÿí, áàçàëò òÿðêèáëè îë-

ìàñû ìöÿééÿí îëóíìóøäóð. Áóðàäà Åðêÿí Éóðà âóëêàíèçìè áèðèíúè ùàëäà ìàòåðèê ðèôòè, èêèíúè ùàëäà èñÿ îêåàí ðèôòè, ìöâàôèã îëàðàã ðèôòîýåíåç (ðèôòèíã) âÿ ñïðåäèíã ýåîäèíàìèê øÿðàèòäÿ áàø âåðìèøäèð. Åðêÿí Éóðà âóëêàíèçìè Òóôàí ðèôòèíäÿ Ð.Êÿðèìîâ òÿðÿôèíäÿí äàùà ÿòðàôëû þéðÿíèëìèø âÿ îíóí ìÿùñóëëàðûíûí áóðàäà íàòðèóìëó áàçàëòëàðäàí èáàðÿò îëäóüó ýþñòÿðèëìèøäèð. Ýåú Éóðà – Åðêÿí Òàáàøèð âÿ Ýåú Òàáàøèð âóëêàíèçìèíèí ìÿùñóëëàðû Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. éàìàúûíäà Îðòà Éóðà âóëêàíèê ñàùÿñèíè øì.-äàí ÿùàòÿ åäèð âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ àäàëàð ãþâñö ñèñòåìè éàðàäûð. Ì.Ìóñòàôàéåâ Îðòà Éóðà âóëêàíèòëÿðèíèí áó ñèñòåìèí þí úÿáùÿñèíäÿ àäàëàð ãþâñö øÿðàèòèíäÿ, Ýåú Éóðà– Åðêÿí Òàáàøèð âÿ Ýåú Òàáàøèð âóëêàíèòëÿðèíèí èñÿ îíóí àðõà úÿáùÿñèíäÿ ëîêàë ýÿðèëìÿ çîíàëàðûíäà éàéûëäûüûíû ÿñàñëàíäûðìûøäûð. Î, Ìåçîçîé âóëêàíèçìèíèí éàéûëìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû, âóëêàíèòëÿðèí ïåòðîãðàôèéàñûíû, ïåòðîêèìéàñûíû âÿ ýåîêèìéàñûíû þéðÿíìÿêëÿ, îíëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí èëêèí ìàãìàíûí öñò ìàíòèéà ñóáñòðàòûíäàí òÿêðàð-òÿêðàð ÿðèéèá àéðûëìàñûíû ìöÿééÿí åòìèø âÿ âóëêàíèçìèí èíêèøàôûíäà îêåàí, àäàëàð ãþâñö âÿ ðèôò ýåîäèíàìèê øÿðàèòëÿðèíè áÿðïà åòìÿêëÿ ýåîäèíàìèê øÿðàèòèí þçöíÿìÿõñóñ âóëêàíèçì âÿ ìåòàëëîýåíèéàéà ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Ýåú Òàáàøèð âóëêàíèçìè Òðàíñãàôãàç ìèêðîêîíòèíåíòèíèí øì. ñÿðùÿäèíäÿ – Âÿíäàì ãàëõûìûíäà äàùà ôÿàë îëìóø âÿ èêè ìÿðùÿëÿäÿ – Åðêÿí Ñåíîìàíäà âÿ Ýåú Ñåíîíäà áàø âåðìèøäèð. Ð.Ñÿìÿäîâà òÿðÿôèíäÿí âóëêàíèçìèí ôîðìàñèéà âÿ ñåðèéà ìÿíñóáèééÿòè, ïåòðîýåîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè, ïåòðîãðàôèê âÿ ìèíåðàëîæè òÿðêèáè þéðÿíèëìèø, Âÿíäàì çîíàñûíû Ýåú Òàáàøèð äþâðóíäÿ àäàëàð ãþâñó âÿ ôÿàë ãèòÿêÿíàðû ýåîäèíàìèê øÿðàèòèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ åùòèâà åäÿí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøëó ñòðóêòóð êèìè àéûðìûøäûð. Ìåçîçîé âóëêàíèçìè Êöð äàüàðàñû ÷þêÿêëèéèíäÿ ãàçûëìûø äÿðèíëèê ãóéóëàðûíäàí (Ñààòëû èôðàò äÿðèíëèêëè 8324 ì âÿ äèýÿð êÿøôèééàò ãóéóëàðû) ÷ûõàðûëìûø êåðí ìàòåðèàëëàðû ÿñàñûíäà Ð.À.Àáäóëëàéåâ, ß.Øûõÿëèáÿéëè, Í.Ùàãâåðäèéåâ, Ð.Ñÿìÿäîâà, Õ.Øÿôèéåâ, À.Îñòðîóìîâà, À. Êðåìåíåòñêè, ß.Ñàëàùîâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìèøäèð. Êàéíîçîé âóëêàíèçìè ðåñï.-íûí ÿðàçèñèíäÿ Êÿëáÿúÿð ÷þêÿêëèéèíäÿ, ÈðàíÍàõ÷ûâàí ìèêðîêîíòèíåíòèíèí øì. êÿíàðûíäà âÿ Òàëûø ðèôò çîíàñûíäà èíêèøàô åòìèøäèð. Íàõ÷ûâàí ãûðûøûãëûã çîíàñûíäà

Ì.Ðöñòÿìîâ Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí âóëêàíèçìèíèí ôÿàëèééÿòèíèí ïàëåîòåêòîíèê âÿ ýåîäèíàìèê øÿðàèòèíè áÿðïà åòìèø, Ïàëåîýåí âóëêàíèçìèíèí èñÿ áóðàäà ãóðøàãëàð øÿêëèíäÿ éàéûëìàñû ôèêðèíè ñþéëÿìèø âÿ îíóí, ÿñàñÿí, ðèôò-êîëëèçèéà ýåîäèíàìèê øÿðàèòè èëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. À.Èñìàéûëçàäÿ Êè÷èê Ãàôãàçäà Êàéíîçîé âóëêàíèçìèíèí òÿêàìöëöíö ìîáèëèçì êîíñåïñèéàñû ìþâãåéèíäÿí ìöõòÿëèô ýåîäèíàìèê øÿðàèòëÿðëÿ ÿëàãÿäÿ òÿäãèã åäÿðÿê âóëêàíèê ôîðìàñèéàëàðû ñèñòåìëÿøäèðìèø Êàéíîçîé áàçàëòëàðûíûí ìöàñèð áàçàëòëàðëà ìöãàéèñÿñèíè âåðìèø, âóëêàíèçìèí èíêèøàôûíäà ëàòåðàë çîíàëëûüûí ìþâúóäëóüóíó ìöÿééÿí åòìèø, îíóí ôèëèçëèëèéèíè ÿñàñëàíäûðìûøäûð âÿ ñ. Òàëûø çîíàñûíûí Êàéíîçîé âóëêàíèçìèíèí þéðÿíèëìÿñè Ì.Ìÿììÿäîâóí òÿäãèãàòëàðûíäà äà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Î, Òàëûøà àèä ýåîëîæè âÿ ýåîôèçèêè ìàòåðèàëëàðûí òÿùëèëè âÿ øÿõñè òÿäãèãàòëàðû ÿñàñûíäà Åîñåí âóëêàíèçìèíèí ýåîäèíàìèê øÿðàèòèíè àéäûíëàøäûðàðàã, îíóí ðèôò âóëêàíèçìè îëìàñû ùàããûíäàêû ôèêðè òÿñäèãëÿìèø, ðèéàçè àìèë òÿùëèëèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ âóëêàíèçìèí áèð ñûðà ïåòðîëîæè ìÿñÿëÿëÿðèíè, âóëêàíèòëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ôèçèêè-êèìéÿâè øÿðàèòèíè, èëêèí ìàãìàíûí òÿðêèáèíè âÿ òÿêàìöëöíö þéðÿíìèøäèð. Êè÷èê Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ, õöñóñèëÿ Êÿëáÿúÿð ÷þêÿêëèéèíäÿ Ýåú Êàéíîçîé âóëêàíèçìèíè òÿäãèã åòìèø Í.Èìàìâåðäèéåâ âóëêàíèòëÿðè ö÷ ôîðìàñèéàäà àíäåçèò-äàñèò-ðèîëèò (Ýåú ÑàðìàòÌåîòèñ-Ïîíò– Åðêÿí Ïëèîñåí), òðàõèðèîëèò (Ýåú Ïëèîñåí – Åðêÿí Äþðäöíúö äþâð) âÿ òðàõèáàçàëò-òðàõèàíäåçèò (Ýåú Ïëèîñåí – Äþðäöíúö äþâð) áèðëÿøäèðÿðÿê, îíëàðû ãèòÿäàõèëè êîëëèçèéà çîíàëàðûíûí òèïèê âóëêàíèòëÿðè ùåñàá åòìèø âÿ Ýåú Êàéíîçîé âóëêàíèçìèíèí ãèòÿ ðèôòè ýåîäèíàìèê øÿðàèòèíäÿ áàø âåðäèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Î, Ýåú Êàéíîçîé âóëêàíèòëÿðèíèí ýåîêèìéàñûíû, ìèêðîåëåìåíòëÿðèí öìóìè ìàãìàòèê ïðîñåñäÿ ìþâãåéèíè àðàøäûðìûø âóëêàíèçìèí ãûçûë-ýöìöø, úèâÿ, úèâÿ-ñöðìÿ-ìÿðýöìöø ôèëèçëÿøìÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Åîñåí âóëêàíèçìèíèí òèïè, òÿçàùöðöíöí ýåîäèíàìèê øÿðàèòè, âóëêàíèòëÿðèí òÿðêèáè, ôîðìàñèéà âÿ ñåðèéà ìÿíñóáèééÿòè, ïåòðîãðàôèéàñû, ïåòðîêèìéàñû, ýåîêèìéàñû âÿ ôèëèçëèëèéè êèìè ìÿñÿëÿëÿð Êè÷èê Ãàôãàçûí Øàùäàü ñèëñèëÿñèíäÿ Ì.Ìóñòàôàéåâ âÿ Ò.ßùìÿäîâà òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìèøäèð. Îíóí áóðàäà áàçàëò-àíäåçèòäàñèò-ðèîëèò àðäûúûë ñûðàëû ñóáãÿëÿâè ñöõóð 745

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ôîðìàñèéàñû ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéèíè âÿ îíëàðûí àäàëàð ãþâñö (ñóáäóêñèéà) âÿ ëîêàë ðèôò ýåîäèíàìèê øÿðàèòäÿ ôîðìàëàøäûüûíû àøêàð åòìèøëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà âóëêàíîëîýèéà èëê íàòàìàì ìÿëóìàòëàðäàí ìöàñèð äþâðöí ìöêÿììÿë àðàøäûðìàëàðûíà êèìè óçóí èíêèøàô éîëó êå÷ìèøäèð âÿ ùàçûðäà Ìåçîêàéíîçîé âóëêàíèçìèíèí éåíè ãëîáàë òåêòîíèêà áàõûìûíäàí þéðÿíèëìÿñè ïðîáëåìè Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí òÿäãèãàò ïëàíûíäà àïàðûúû èñòèãàìÿòëÿðäÿí áèðè ñàéûëûð âÿ áó ñàùÿäÿ åëìè èøëÿð äàâàì åòäèðèëìÿêäÿäèð. Ì.À.Ìóñòàôàéåâ

Ïàë÷ûã âóëêàíèçìè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ïàë÷ûã âóëêàíëàðû ùàããûíäà èëê öìóìè ìÿëóìàòëàðà 5 ÿñð ìÿíáÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Îíëàðûí åëìè úÿùÿòäÿí þéðÿíèëìÿñè òàðèõè èñÿ 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéûð. Áó äþâðäÿ Ãàìáà âÿ Äåéõìàí (1927) ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ïöñêöðìÿñè, Âîñêîáîéíèêîâ âÿ Ãóðéåâà (1932) îíëàðûí ìÿíøÿéè âÿ íåôòãàçëûëûãëà ÿëàãÿñè, Ý.Â.Àáèõ (1861) òåêòîíèê ãûðûëìàëàðëà, çÿëçÿëÿëÿðëÿ âÿ íåôòëèãàçëûãëà ÿëàãÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøëÿð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ê.Â.Õàð÷èêîâ (1903), À.Í.Êðàñíîâ (1905), Øòåáåð Å.À. (1913–15) ïàë÷ûã âóëêàíëàðû ãàçëàðûíûí ìÿíøÿéèíè, Ãîëóáéàòíèêîâ Ä.Â. (1904), Ãóáêèí È.Ì. (1914–15) èñÿ ýåîëîýèéàñûíû þéðÿíìèøëÿð. 1920 èëäÿí áàøëàéàðàã àêàä. È.Ì.Ãóáêèí (1934), àêàä. ß.ß.Éàãóáîâ (1940) âÿ á.-íûí àïàðäûãëàðû òÿäãèãàòëàðäà âóëêàíèçìèí íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðè èøûãëàíäûðûëìûøäûð. Ñîíðàêû èëëÿäÿ (1941–65) ß.ß.Éàãóáîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí éàéûëäûüû ÿðàçèëÿðèí (Àáøåðîí é-à, Ãîáóñòàí, Àøàüû Êöð ÷þêÿêëèéè) òåêòîíèêàñû, âóëêàíëàðûí ïöñêöðìÿ ìÿùñóëëàðûíûí, õöñóñèëÿ êàðáîùèäðîýåí ãàçëàðûíûí òÿðêèáè, âóëêàíëàðûí ìÿíøÿéè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð þéðÿíèëìèøäèð. 1966 èëäÿ à. ß.ß.Éàãóáîâóí òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà (ÝÈ) êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ éåýàíÿ îëàí ïàë÷ûã âóëêàíèçìè ëàáîðàòîðèéàñû éàðàäûëûð âÿ 1971 èëäÿ äöíéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàíûí ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí àòëàñû ÷àï îëóíóð. 1972 èëäÿ ÝÈ-íäà ïàë÷ûã âóëêàíèçìè áþëìÿñè òÿøêèë åäèëèð âÿ Àçÿðáàéúàíëà éàíàøû äèýÿð ðåýèîíëàðûí äà (Êåð÷ âÿ Òàìàí é-à-ëàðû, Ãÿðáè 746

Êóáàí, Øÿðãè Ýöðúöñòàí, Úÿíóá-Ãÿðáè Òöðêìÿíèñòàí, Ñàõàëèí) ïàë÷ûã âóëêàíëàðû þéðÿíèëèð. Áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿñè «Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ïàë÷ûã âóëêàíëàðû âÿ îíëàðûí íåôò-ãàçëûëûãëà ÿëàãÿñè» ÿñÿðèíäÿ öìóìèëÿøäèðèëèð. 1978 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí 1:500 000 ìèãéàñëû èëê ïàë÷ûã âóëêàíëàðû õÿðèòÿñè íÿøð îëóíóð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ ÝÈ ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè öçðÿ ÑÑÐÈ-äÿ áàø åëìè ìöÿññèñÿ òÿñäèã îëóíìóø âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíè êîîðäèíàñèéà åòìèøäèð. 1990 èëäÿí áàøëàéàðàã ïàë÷ûã âóëêàíëàðû õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ þéðÿíèëèð. Èëê äÿôÿ îëàðàã ïàë÷ûã âóëêàíû íåôòèíèí ýåîêèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðè òÿäãèã îëóíìóø, îíëàðûí Ïàëåîýåí-Ìèîñåí ÷þêöíòöëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð èêè íþâö ìöÿééÿí åäèëìèø, êîñìèê øÿêèëëÿðèí äåøèôðÿñèíÿ ÿñàñÿí äÿãèã õÿðèòÿñè òÿðòèá îëóíìóøäóð. 1995 èëäÿ 1:500 000 ìèãéàñëû «Úÿíóáè Õÿçÿðèí ïàë÷ûã âóëêàíëàðû» õÿðèòÿñè (ðåäàêòîðëàð Õ.Á.Éóñèôçàäÿ, È.Ñ.Ãóëèéåâ) ÷àï åäèëìèøäèð. 2002 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí 1810– 2001 èëëÿðäÿ ãåéäÿ àëûíìûø ïöñêöðìÿëÿðèíèí êàòàëîãó (ðóñ âÿ èíýèëèñ äèëëÿðèíäÿ) íÿøð îëóíìóøäóð. 2003 èëäÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí 1:500 000 ìèãéàñëû éåíè, ýåîäèíàìèê ÿñàñäà õÿðèòÿñè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Ñîí èëëÿðäÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàò ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àä.À.ßëèéåâ

Ýåîôèçèêà Àçÿðáàéúàíäà ìöàñèð ýåîôèçèêàíûí òÿäãèãàò ñàùÿñèíÿ àèä îëàí ùàäèñÿ âÿ ïðîñåñëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðà ùÿëÿ îíóí áèð åëì êèìè ôîðìàëàøìàñûíäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿðÿ àèä ìÿíáÿëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Áó ãÿáèëäÿí îëàí àðàøäûðìàëàð ÿñàñÿí ìàêðîñåéñìèê (çÿëçÿëÿëÿðèí úèùàçñûç òÿñâèðè) òÿäãèãàò ñÿúèééÿëè îëìóø âÿ çÿìàíÿìèçÿ ãÿäèì çÿëçÿëÿëÿð ùàããûíäà ìàðàãëû ìÿëóìàòëàð ÷àòäûðìûøëàð. Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí «Èñýÿíäÿðíàìÿ» ÿñÿðèíäÿ 1139 èëäÿ áàø âåðìèø Ýÿíúÿ çÿëçÿëÿñèíèí ýåíèø òÿñâèðè áó áàõûìäàí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðìèø çÿëçÿëÿëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëñÿ äÿ, áóðàäà ïëàíëû ìàêðîñåéñìèê òÿäãèãàòëàðà 19 ÿñðèí ñîíó, 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàøëàíûëìûø âÿ èëê ñåéñìèê ñò. 1902 èëäÿ Øàìàõû, 1903 èëäÿ èñÿ Áàêû ø.ëÿðèíäÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ùÿìèí âàõò-

äàí åòèáàðÿí þëêÿìèçèí ÿðàçèñèíäÿ áàø âåðìèø ñåéñìèê ùàäèñÿëÿð ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ ãåéäÿ àëûíìàüà áàøëàíìûøäûð. Ìöàñèð ýåîôèçèêàíûí ýåîòåðìèéà ñàùÿñèíäÿ èëê òÿäãèãàòëàð 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àáøåðîí íåôò éàòàãëàðûíû òÿäãèã åòìèø Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâà ìÿõñóñäóð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ ýåîòåðìèê òÿäãèãàòëàð Ì.Àáðàìîâè÷, È.Ñòðè÷êîâ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà êÿøôèééàò ýåîôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ ìàãíèòîìåòðèê òÿäãèãàòëàð èëê äÿôÿ îëàðàã 1923–24 èëëÿðäÿ Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè éàòàüûíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð (Ä.Í.Îðòåíáåðã, Í.È.Ñàôðîíîâ). 1926 èëäÿ îíóí ìöõòÿëèô öñóëëàðûíäàí (ãðàâèìåòðèê âÿ ìàãíèòîìåòðèê) íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû âÿ êÿøôèééàòûíäà èñòèôàäÿ îëóíìóø âÿ Àáøåðîí é-à-íûí Ïóòà âÿ Áèíÿãÿäè ñàùÿëÿðèíäÿ îíëàðûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíóí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ùÿìèí öñóëëàðûí êÿøôèééàò èìêàíëàðû òÿñáèò åäèëìèøäèð. 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ àéðûàéðû íåôòëè-ãàçëû ð-íëàðäà åëåêòðèê âÿ ñåéñìèê êÿøôèééàò öñóëëàðû òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. 1930 èë îêòéàáðûí 15-äÿ Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ îëàðàã ãóéó åëåêòðèê êàðîòàæû öñóëó òÿòáèã åäèëìèø âÿ ùÿìèí òàðèõ Àçÿðáàéúàí ýåîôèçèêàñûíûí éàðàíìàñû ýöíö êèìè òàðèõÿ äöøìöøäöð. 30-úó èëëÿðèí ñîíó – 40-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èñòÿð êÿøôèééàò, èñòÿðñÿ äÿ ìÿäÿí ýåîôèçèêàñû ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàð äàùà äà ýåíèøëÿíìèøäèð. Ùàçûðäà ðåñï.íûí áöòöí äàüÿòÿéè âÿ äåïðåññèéà çîíàëàðû ýåîôèçèêè öñóëëàðëà òÿäãèã åäèëìèø, Éåð ãàáûüûíûí äÿðèíëèê ãóðóëóøó áàçàëò òÿáÿãÿñèíÿ ãÿäÿð þéðÿíèëìèøäèð. Áöòöí ãóéóëàðäà åëåêòðèê êàðîòàæû âÿ éà êîìïëåêñ ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð éåðèíÿ éåòèðèëìèø âÿ íåôò òÿñÿððöôàòûíäà ýåîëîæè-ùèäðîäèíàìèê ìÿëóìàòëàðûí 80 %-äÿí ÷îõó ýåîôèçèêè öñóëëàðëà àëûíìûøäûð. Ìöõòÿëèô ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû, êÿøôèééàòû âÿ èøëÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ëèòîñôåðèí ãóðóëóøóíóí âÿ îíó òÿøêèë åäÿí ñöõóðëàðûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ýåîôèçèêà ìöõòÿëèô òÿäãèãàò öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèð. Ùÿìèí öñóëëàð êÿøôèééàò (ñåéñìèê, ãðàâèìàãíèò, åëåêòðèê, ðàäèîìåòðèê âÿ ñ.) âÿ ìÿäÿí (åëåêòðèê, àêóñòèê, ðàäèîàêòèâ êàðîòàæû) íþâëÿðèíÿ áþëöíöð âÿ ìöõòÿëèô íþâ, ùÿì òÿáèè, ùÿì äÿ ñöíè éàðàäûëìûø ôèçèêè ñàùÿëÿðèí (ãðàâèòàñèéà, ìàãíèò, åëåêòðèê, ñåéñìèê, òåðìèê, íöâÿ øöàëàíìàñû âÿ ñ.) þéðÿíèëìÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ê.Ì.Êÿðèìîâ, Ø.Ñ.Êþ÷ÿðëè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ñåéñìîëîýèéà. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ÷îõëó ñàéäà ýöúëö âÿ äàüûäûúû çÿëçÿëÿëÿð áàø âåðìèøäèð. Îíëàðäàí ÿí ôÿëàêÿòëèëÿðè Ýÿíúÿ âÿ Øàìàõû áþëýÿëÿðèíäÿ îëìóøäóð. 1139 èë çÿëçÿëÿñè çàìàíû Ýÿíúÿ øÿùÿðè äàüûëìûø, Êÿïÿç ä.-íûí ó÷ìàñû âÿ Àüñó ÷àéûíûí ãàáàüûíû êÿñìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Ýþéýþë ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Øàìàõû çÿëçÿëÿëÿðè äÿôÿëÿðëÿ Øàìàõû øÿùÿðèíè âÿ ÿòðàô êÿíäëÿðè éåðëÿ éåêñàí åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà ñåéñìîëîæè òÿäãèãàòëàðà 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà áàøëàíûëìûøäûð. Ý.Â.Àáèõ âÿ Ã.Ã.Ñóëóêèäçåíèí Øàìàõû áþëýÿñèíäÿ 1859,1861,1872 èëëÿðäÿ áàø âåðìèø ýöúëö çÿëçÿëÿëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿ áó çÿëçÿëÿëÿðèí íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèø âÿ îíëàðûí áàøâåðìÿ ñÿáÿáëÿðèíè ÿðàçèíèí ýåîëîæè ãóðóëóøó èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ úÿùä åäèëìèøäèð. 1902 èë äàüûäûúû Øàìàõû çÿëçÿëÿñèíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí ñåéñìèêëèéèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ìàðàã àðòìûø âÿ áóðàäà þëêÿäÿ èëê «Øàìàõû» ñåéñìèê ñò.-ñû à÷ûëìûøäûð. Ñîíðàëàð «Áàêû» âÿ «Áàëàõàíû» (1903) âÿ «Çóðíàáàä» (1908) ñò.-ëàðû éàðàäûëìûø âÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð. Î çàìàí îíëàð ìöíòÿçÿì èøëÿìÿäèéèíäÿí ñåéñìîëîæè òÿäãèãàòëàð ÿñàñÿí ìàêðîñåéñìèê ìÿëóìàòëàðà ÿñàñëàíìûøäûð. 20 ÿñðèí 20–30-úó èëëÿðèíäÿ ñò.-ëàðûí ôÿàëèééÿòè áÿðïà åäèëìèø âÿ ñåéñìîëîæè òÿäãèãàòëàð ìöíòÿçÿì îëàðàã àïàðûëìûøäûð. 1948 èë ôÿëàêÿòëè Àøãàáàä çÿëçÿëÿñèíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà ñåéñìîëîæè ìöøàùèäÿëÿðèí øÿáÿêÿñè õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëìèø âÿ «Ëÿíêÿðàí» (1949), «Ýÿíúÿ» (1950), «Íàõ÷ûâàí» (1951) ñåéñìèê ñò.ëàðû ãóðàøäûðûëàðàã ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð. Ñåéñìîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ìèãéàñûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíèí íþâáÿòè ìÿðùÿëÿñè «×èëîâ àäàñû», «Ìèíýÿ÷åâèð» âÿ «Ïèðãóëó» (1966–68 èëëÿð), «Øÿêè», «Çàãàòàëà» âÿ «Ãóáà» (1973–79 èëëÿð) ñåéñìèê ñò.ëàðûí éàðàäûëìàñû èëÿ äàâàì åòäèðèëìèøäèð. 1979 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí Òÿúðöáè-Ìåòîäèêè Ýåîôèçèêè Åêñïåäèñèéàñûíûí (èíäèêè ÀÌÅÀ Ðåñïóáëèêà Ñåéñìîëîæè Õèäìÿò Ìÿðêÿçè) éàðàäûëìàñû Àçÿðáàéúàíäà ñåéñìîëîæè òÿäãèãàòëàðûí äàùà äà ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. 1980–86 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äàùà áèð íå÷ÿ ñåéñìèê ñò. («Ëþêáàòàí», «Ñóìãàéûò», «Úÿáðàéûë», «Êÿëáÿúÿð», «Úÿëèëàáàä» âÿ «Íàðäàðàí») ãóðóëìóø âÿ îíëàð çÿëçÿëÿëÿðèí ãåéä îëóíàí òåçëèê-äèíàìèê äèàïàçîíó-

íóí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ éàíàøû, àøàüû ìàãíèòóäëó (Ì?3) çÿëçÿëÿëÿðèí ãåéä îëóíìàñûíà èìêàí âåðÿí ãûñàïåðèîäëó âÿ ýåíèøçîëàãëû ñåéñìîìåòðëÿð êîìïëåêòè âÿ ýöúëö çÿëçÿëÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè ãåéäÿ àëàí úèùàçëàðëà òÿúùèç åäèëìèøëÿð. 2000 èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí ðåñï.-äà ñåéñìèê ñò.-ëàðûí ñàéû àðòûðûëìûø, òåõíèêè úÿùÿòäÿí ìöàñèðëÿøäèðèëìèø, ìöøàùèäÿ øÿáÿêÿñèíÿ ðÿãÿìëè âÿ òåëåìåòðèê ðàáèòÿ êàíàëëû ñò.-ëàð äàõèë åäèëìèøäèð. 2000 èë 25 íîéàáð çÿëçÿëÿñèíäÿí ñîíðà ðåñï.-íûí ñàáèã ïðåçèäåíòè Ù.ß.ßëèéåâèí ñåéñìèê ñò.-ëàðûí éåíè, ÿí ìöàñèð úèùàçëàðëà òÿúùèç îëóíìàñû áàðÿäÿ âåðäèéè ñÿðÿíúàìà ÿñàñÿí þëêÿíèí ìöõòÿëèô ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ ÀÁØ-ûí «Êèíåìåòðèúñ» øèðêÿòèíèí èñòåùñàëû îëàí 14 êîìïëåêòäÿí èáàðÿò ìöàñèð òåëåìåòðèê ðàáèòÿ êàíàëëû ñåéñìèê ìîíèòîðèíã ñèñòåìè ãóðàøäûðûëìûøäûð. Áó ìîíèòîðèíã ñèñòåìè äàùà çÿèô (Ì=2,0) çÿëçÿëÿëÿðè äÿ ãåéäÿ àëìàüà âÿ îíëàðûí êîîðäèíàòëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè äÿãèãëèéèíè õåéëè éöêñÿëòìÿéÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. 1980 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã À.Ù.Ùÿñÿíîâ òÿðÿôèíäÿí Éåð ãàáûüûíûí äþðäãàòëû ñöðÿò ìîäåëè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø ïðîãðàì ÿñàñûíäà ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ çÿëçÿëÿëÿðèí ïàðàìåòðëÿðè äàùà äÿãèã ùåñàáëàíàðàã êàòàëîã øÿêèëèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. ×îõñàéëû çÿëçÿëÿ ìÿëóìàòëàðûíûí òÿùëèëè ÿñàñûíäà þëêÿ ÿðàçèñèíèí çÿèô ñåéñìèêëèéè ÿòðàôëû àðàøäûðûëìûø âÿ ñåéñìèê úÿùÿòäÿí ÿí òÿùëöêÿëè ñàùÿëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû 12 áàëëûã ÌÑÊ-64 ñåéñìèê øêàëàñû ÿñàñûíäà ýöúëö âÿ ùèññ îëóíàí çÿëçÿëÿëÿðèí Éåð ñÿòùèíäÿ òÿçàùöðö õöñóñèééÿòëÿðè àðàøäûðûëìûø âÿ îíëàðûí ìàêðîñåéñìèê ñõåìëÿðè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Çÿëçÿëÿëÿð ùàããûíäà òîïëàíìûø ÷îõñàéëû èíñòðóìåíòàë âÿ ìàêðîñåéñìèê ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà 1989 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí éåíè ñåéñìèê ðàéîíëàøäûðìà õÿðèòÿ-ñõåìè (Ì 1:2 500 000) ùàçûðëàíìûøäûð. ßââÿëêè õÿðèòÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã áó õÿðèòÿäÿ ðåñï. ÿðàçèñèíèí ôîí ñåéñìèêëèéè 8 áàë ãÿáóë åäèëìèø, Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúû, Õÿçÿðéàíû, Ýÿíúÿ-Ýþéýþë âÿ Íàõ÷ûâàí áþëýÿëÿðè 9 áàëëûã çîíà êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. Ùàçûðäà ÀÌÅÀ ÐØÕÌ-äÿ ðåñï. ÿðàçèñèíäÿ áàø âåðÿí çÿëçÿëÿëÿðèí ãåéäèééàòû âÿ ñåéñìèêëèéèí þéðÿíèëìÿñè èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ ýöúëö çÿëçÿëÿëÿðèí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ñåéñìîëîæè, ýåîôèçèêè âÿ ýåîêèìéÿâè ìåòîäëàðëà ñåéñìèê-ïðîãíîç ìåéàðëàðûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð.

À.Ù.Ùÿñÿíîâ

Ïåòðîôèçèêà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ïåòðîôèçèêè òÿäãèãàòëàð ñèñòåìëè øÿêèëäÿ 1965 èëäÿí Öìóìèòòèôàã (êå÷ìèø ÑÑÐÈ) Åëìè Òÿäãèãàò Ýåîôèçèêà Èíñòèòóòóíóí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíäà àïàðûëìàüà áàøëàíìûøäûð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿââÿëëÿð ÷þëýåîôèçèêè öñóëëàðëà òÿäãèã îëóíìóø ñàùÿëÿðèí (Êöð ÷þêÿêëèéè, Ãîáóñòàí) ÷þêìÿ ñöõóðëàðûíûí ïåòðîôèçèêè õàññÿëÿðè þéðÿíèëìèø, îíëàðûí ñûõëûüû, ìàãíèò âÿ åëåêòðèê êå÷èðèúèëèéè ùàããûíäà ìÿëóìàò òîïëàíìûø âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè “ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíèí ÷þêìÿ þðòöéöíöí ôèçèêè õàññÿëÿðè” ìÿúìóÿñèíäÿ (1967) öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. 1971–73 èëëÿðäÿ Ò.Ì. Ñàëåùëè âÿ á. òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí ãóðó ùèññÿñèíèí íåôòëè-ãàçëû ñàùÿëÿðèíäÿ âÿ Õÿçÿð äÿíèçè àêâàòîðèéàñûíäà ÷þêìÿ ñöõóðëàðûí ôèçèêè ïàðàìåòðëÿðèíèí ñõåìàòèê õÿðèòÿëÿðè òÿðòèá îëóíìóø âÿ ÑÑÐÈ-íèí ú. ÿðàçèëÿðèíèí 1:500 000 ìèãéàñëû ñõåìàòèê õÿðèòÿëÿð òîïëóñóíà äàõèë åäèëìèøäèð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ ïåòðîôèçèêè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè ÑÑÐÈ-äÿêè íåôòëè-ãàçëû ÿéàëÿòëÿðèí ÷þêìÿ ñöõóð þðòöéöíöí ïåòðîôèçèêè (1985) âÿ Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè ôîðìàñèéàëàðûíûí ïåòðîôèçèêè âÿ ïåòðîñûõëûã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ (1985) ùÿñð îëóíìóø ìîíîãðàôèê ÿñÿðëÿðäÿ öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû 70-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Äÿðèí Íåôò-Ãàç Éàòàãëàðû Ïðîáëåìëÿðè Èíñòèòóòóíäà (èíäè Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòó òÿðêèáèíäÿ áþëìÿ) À.À. Èìàíîâ òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê òÿçéèã âÿ òåìïåðàòóð øÿðàèòèíäÿ ÷þêìÿ ñöõóðëàðûí äåôîðìàñèéà-äàâàìëûëûã âÿ êîëëåêòîð õàññÿëÿðè þéðÿíèëìèøäèð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí Ñöõóðëàðûí ôèçèêè õàññÿëÿðè ëàáîðàòîðèéàñûíäà Ø.À.Áàëàêèøèáÿéëèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðàäûëìûø åêñïåðèìåíòàë áàçà ÿñàñûíäà ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ îëàðàã éöêñÿê òÿçéèã âÿ òåìï-ð øÿðàèòèíäÿ ìàãìàòèê âÿ ìåòàìîðôèê ñöõóðëàðûí ôèçèêè õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ áàøëàíûëìûøäûð. Áó òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà ëèòîñôåðèí âÿ öñò ìàíòèéàíûí äÿðèíëèê ãóðóëóøó âÿ òÿêàìöëö ùàããûíäà áèð ñûðà íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðèëìèø, ñöõóðëàðûí ôèçèêè õàññÿëÿðèíÿ ýþðÿ òÿñíèôàòû âåðèëìèø âÿ îíëàðûí àðàñûíäàêû ïåòðîôèçèêè ÿëàãÿëÿð àøêàð åäèëìèøäèð. Ñîíðàëàð åëàñòèêè äàëüàëàðûí àíèçîòðîïëóüó âÿ õöñóñè åëåêòðèê ìöãàâèìÿòè, ñöõóðëàðûí òåðìîáàðèê ïàðàìåòðëÿðè âÿ ñ. ùàããûíäà äàùà äÿãèã ïåòðîôèçèêè ìÿëóìàòëàðûí ÿë747

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äÿ åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ éåíè éöêñÿê òÿçéèã âÿ òåìï-ð ãóðüóëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí ìàãìàòèê âÿ ìåòàìîðôèê ñöõóðëàðûíûí ôèçèêè õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ÿñàñûíäà îôèîëèò ãóðøàüûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ìöøàéèÿò åäÿí ïàëåîýÿðýèíëèê ñàùÿëÿðèíèí íèñáè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà Éåð ãàáûüû äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ìàääÿëÿðèí òåðìîäèíàìèê äàéàíûãëûüûíûí ïîçóëìàñû ïðîñåñè ýåîôèçèêè ñÿðùÿä ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àìèë êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèø âÿ ëèòîñôåðèí ôèçèêè õàññÿëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ö÷þë÷öëö ïåòðîôèçèêè ìîäåëè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Åëàñòèêè äàëüàëàðûí ìöõòÿëèô òèï ìàãìàòèê âÿ ìåòàìîðôèê ñöõóðëàðäà éöêñÿê òÿçéèã âÿ òåìï-ð øÿðàèòèíäÿ åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãè äàëüàëàðû ñöðÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðìàüà èìêàí âåðìèø âÿ òÿçéèãäÿí àñûëû îëàðàã ñöðÿò àðòûìûíûí ìöõòÿëèô ãèéìÿòëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíäèéè àøêàð åäèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû óëòðàáàçèòëÿðèí ñåðïåíòèíèòëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ îíëàðäà åëàñòèê äàëüàëàðûí éàéûëìà ñöðÿòëÿðèíèí àçàëìàñû, ñó èëÿ äîéìóø ñöõóðëàðäà (ãðàíèòîèäëÿð, ãàááðîèäëÿð, ñåðïåíòèíèòëÿð) èñÿ àðòìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìöõòÿëèô ñöõóðëàðäà òåìï-ðóí éöêñÿëìÿñè äåùèäðîòàñèéà ùàäèñÿñèíÿ, êîíñòèòóñèîí ñóéóí èòèðèëìÿñè âÿ ìèíåðàëëàðäà ôàçà êå÷èäè èñÿ õöñóñè ìöãàâèìÿòèí éöêñÿëìÿñèíÿ âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, àêòèâëÿøìÿ åíåðæèñèíèí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, ãàðûøûã êå÷èðèúèëèê èíòåðâàëûíäà åëåêòðèê ìöãàâèìÿòèíèí ãèéìÿòè ñöõóð íöìóíÿëÿðèíäÿ ôèëèç ìèíåðàëëàðûíûí ìþâúóäëóüó âÿ ïàéëàíìà õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ, ìÿõñóñè êå÷èðèúèëèê èíòåðâàëûíäà èñÿ îíëàðäà ñöõóð ÿìÿëÿýÿòèðÿí ìèíåðàëëàðûí êèìéÿâè òÿðêèáè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ñöõóðëàðûí åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãè ÿñàñûíäà óçóíóíà äàëüàëàðûí ñöðÿòè âÿ ñûõëûüû àðàñûíäà ùèäðîñòàòèê òÿçéèãèí òÿñèðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ÷ûõàðûëìûø ðåãðåññèéà òÿíëèéè Àçÿðáàéúàíäà Éåð ãàáûüûíäà ùÿìèí äàëüàëàðûí êÿñèëèø öçðÿ ñöðÿòèíèí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áóðàäà Àñòàðà-Áàêû-Ìàõà÷ãàëà ýåîäèíàìèê ïðîôèëè öçðÿ ìîäåëèí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, ëèòîñôåðèí êÿñèëèøèíäÿ àéðûëìûø áèðèíúè òÿáÿãÿíè òÿøêèë åäÿí ñöõóðëàð ÷þêìÿ ìÿíøÿëèäèð, èêèíúè òÿáÿãÿ, åùòèìàë êè, òóðø âÿ îðòà, ö÷öíúö òÿáÿãÿ ÿñàñû, ñöðÿò äÿéèøìÿñèíèí ÿí àç ãðàäèéåíòè èëÿ ñÿúèéÿëÿíÿí äþðäöíúö òÿáÿãÿ èñÿ óëòðàÿñàñû òÿðêèáëè ñöõóðëàðäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Àéðûëìûø òÿáÿãÿëÿðèí ñûõëûüû ìöâàôèã 748

ñöõóðëàðäà óçóíóíà äàëüà ñöðÿòè èëÿ îíëàðûí ñûõëûüû àðàñûíäà êîððåëéàñèéàéà ÿñàñÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúû öçðÿ Éåð ãàáûüûíûí êÿñèëèøèíèí ïåòðîôèçèêè ìîäåëè Ïàäàð-Ëàùûú âÿ Ìÿðÿçÿ-Îüóç ïðîôèëëÿðè öçðÿ ñûíàí äàëüàëàðûí êîððåëéàñèéàñû öñóëó èëÿ àëûíìûø íÿòèúÿëÿð âÿ Øàìàõû-Èñìàéûëëû çîíàñû ñöõóðëàðûíäà åëàñòèêè äàëüàëàðûí ñöðÿòè âÿ îíëàðûí ñûõëûüû ìÿëóìàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàãëà òÿðòèá åäèëìèøäèð. Áó ïåòðîôèçèêè ìîäåë ÿñàñûíäà Øàìàõû áëîêóíäà Éåð ãàáûüûíûí 12 êì äÿðèíëèéÿ ãÿäÿð êÿñèëèøè þéðÿíèëìèøäèð. Ø.À. Áàëàêèøèáÿéëè Òåêòîíîôèçèêà. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà òåêòîíîôèçèêà èñòèãàìÿòèíäÿ åëìè òÿäãèãàòëàðûí ÿñàñû 20 ÿñðèí 80-úû èëëÿðèíèí èêèíúè éàðûñûíäà ãîéóëìóøäóð. Î äþâðäÿ Ì.Ò. Àáàñîâ, Ù.Ù.Ãóëèéåâ, Ð.Ú.Úàâàíøèð âÿ Ë.À.Áóðéàêîâñêè òÿðÿôèíäÿí Éåð ãàáûüûíäà ãûðûøûãëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí äåôîðìàñèéà ïðîñåñëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø âÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ùÿìèí ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíèí ãåéðè-êëàññèê õÿòòèëÿøäèðèëìèø ö÷þë÷öëö íÿçÿðèééÿñè âÿ éà ýåîäèíàìèêàíûí äàéàíûãñûçëûã êîíñåïñèéàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ùÿìèí êîíñåïñèéàéà ýþðÿ ýåîëîæè êèíåìàòèê òÿñíèôàòäà ÿêñèíè òàïìûø ãûðûøûã ôîðìàëàðû èëÿ éàíàøû ëèòîñôåð ãàòëàðûíäà íÿçÿðè îëàðàã ïëàíåòàð ìèãéàñëû ãûðûøûãëàðûí äà ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöíëöéö ýöìàí åäèëèð. Áó áàõûìäàí òÿêëèô îëóíìóø ìîäåëèí òÿíëèêëÿð ñèñòåìèíèí êåéôèééÿò íÿçÿðèééÿñè ÿñàñûíäà ëèòîñôåðäÿ ùÿì øàãóëè, ùÿì äÿ ëàòåðàë (öôöãè) ñÿòùëÿð öçðÿ òåêòîíèê ãûðûëìàëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ëàáöäëöéö âÿ ìåõàíèçìè, åëÿúÿ äÿ ëèòîñôåðèí ùÿìèí ãûðûëìàëàðëà ìÿùäóäëàøìûø ìöõòÿëèô ìèãéàñëû ïëèòÿëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñû íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ñöáóò åäèëìèøäèð (Ãóëèéåâ, 1995). Òÿäãèãàòëàð ÿñàñûíäà ëèòîñôåðäÿ éàëíûç øàãóëè âÿ öôöãè ùÿðÿêÿòëÿðèí äåéèë, èñòÿíèëÿí èñòèãàìÿòäÿ ùÿðÿêÿòëÿðèí äÿ áàø âåðìÿñè, îíëàðûí âåêòîðóíóí ùÿì øàãóëè, ùÿì äÿ öôöãè òîïëàíàíëàðûíûí ìþâúóäëóüó âÿ ìöÿééÿí øÿðàèòäÿ áó òîïëàíàíëàðûí ðîëóíóí ìöõòÿëèô îëìàñû ôèêðè èðÿëè ñöðöëìöø âÿ åëÿúÿ äÿ äàüÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñèíèí éåíè ìåõàíèçìèíèí ìöìêöíëöéö íÿçÿðè îëàðàã ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð. Ýåîëîýèéàíûí öìóìè ôóíäàìåíòàë ïðîáëåìëÿðè èëÿ éàíàøû Ù.Ãóëèéåâ, Ì.Úàááàðîâ, Å.ßëèéåâ, Ñ.Ãàñûìîâà, Ý.Ãóëèéåâà òÿðÿôèíäÿí ýåîäèíàìèêè äàéàíûãñûçëûã êîíñåïñèéàñû áàõûìûíäàí

÷þêìÿ ùþâçÿëÿðèíèí ñöðÿòëÿ ýþìöëìÿñè çàìàíû éàðàíìûø áþùðàíëû ýÿðýèíëèê øÿðàèòèíäÿ ìöùèòèí áèð òàðàçëûã ùàëûíäàí äèýÿðèíÿ êå÷èäè íÿòèúÿñèíäÿ ãûðûøûãëàðëà ñÿúèééÿëÿíÿí äàõèëè ñòðóêòóðëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ìöõòÿëèô ìåõàíèçìè èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Åéíè çàìàíäà ýåîëîæè ñòðóêòóðëàðûí ìöõòÿëèô ñÿòùëÿðèíäÿ ãûðûøûã ÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñèíèí íÿçÿðè ìîäåëëÿðè ùàçûðëàíìûø âÿ áÿçè ÷þêìÿ ùþâçÿëÿðèíèí (î úöìëÿäÿí Úÿíóáè Õÿçÿð ùþâçÿñèíèí) ñòðóêòóðëàðûíûí îíëàðûí àâòîíîì äàõèëè åíåðæèñè ùåñàáûíà éàðàíìàñû ìåõàíèçìèíèí ìþâúóäëóüó ýþñòÿðèëìèøäèð. Ìöõòÿëèô ñöðÿòëÿ áàø âåðÿí òÿáèè ïðîñåñëÿð çàìàíû ýåîëîæè ñòðóêòóðëàðäà ãöââÿëÿðèí ãÿáóëó, þòöðöëìÿñè âÿ òÿñèðè õàðàêòåðèíèí (êîíñåðâàòèâ, ãåéðè-êîíñåðâàòèâ) ìöÿééÿí åäèëìÿñèíèí âÿ òÿñíèôàòûíûí ùÿìèí ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ âÿ ìöõòÿëèô ïðîñåñëÿðèí áàøâåðìÿ ìåõàíèçìèíèí âÿ òÿçàùöð ôîðìàëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ëèòîñôåðèí òÿêàìöëöíöí âÿ îíóí ìÿðùÿëÿëÿðèíèí éåíè íÿçÿðè ìîäåëè òÿêëèô åäèëìèø, ãåéðè-êëàññèê õÿòòèëÿøäèðèëìèø íÿçÿðèééÿéÿ ÿñàñÿí áöòöí ïðîñåñ âÿ ùàäèñÿëÿðÿ ÿíÿíÿâè ýåîëîæè ìöùèòäÿ äåéèë, éåíè “ýåîôèçèêè ìöùèòäÿ” áàõûëìûøäûð. Áóðàäà þéðÿíèëÿí ïðîñåñ âÿ ùàäèñÿëÿðèí ìöòÿùÿððèêëèéè îíëàðûí ôîí ýþñòÿðèúèëÿðèíèí ùÿéÿúàíëàíìàëàðû ùåñàá îëóíàðàã áàõûëàí íÿçÿðèééÿíèí ÿñàñ òÿíëèêëÿðè ùÿìèí ùÿéÿúàíëàíìàëàðà ýþðÿ òÿðòèá åäèëìèøäèð (ôîí ùÿðÿêÿòè, ÿíÿíÿâè ýåîëîæè ìöùèòèí õÿòòè âÿ ãåéðèõÿòòè ôèçèêè-ìåõàíèêè õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ñòðóêòóðó ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð òÿíëèêëÿðèí ÿìñàëëàðû êèìè ìöÿééÿí åäèëèð). Àðàøäûðûëàí êîíñåïñèéàëàð áàõûìûíäàí çÿëçÿëÿ îúàãëàðûíûí âÿ îíëàðûí ôîðìàëàøìàñûíûí äèíàìèêè ìåõàíèçìèíèí ìîäåëëÿðè èøëÿíèëìèø âÿ íÿçÿðè îëàðàã çÿëçÿëÿ ïðîñåñèíÿ ñöíè éîëëà ìöäàõèëÿ åòìÿêëÿ îíóí ýöúöíöí çÿèôëÿäèëìÿñèíÿ íàèë îëìàüûí ìöìêöíëöéö ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû ñåéñìèê äàëüàëàðûí êèíåìàòèê âÿ äèíàìèê ïàðàìåòðëÿðèíèí ýåîäèíàìèêàñû òÿäãèã åäèëìèø âÿ ãåéðè-õÿòòè äåôîðìàñèéàéà óüðàéàí àíèçîòðîï ìöùèòäÿ åëàñòèêè äàëüàëàðûí éàéûëìàñû ýåîäèíàìèêè äàéàíàãñûçëûã êîíñåïñèéàñû áàõûìûíäàí àðàøäûðûëàðàã ñåéñìèê àíèçîòðîïèéà ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíèí íÿçÿð ÿñàñû éàðàäûëìûøäûð. Àëûíìûø íÿòèúÿëÿð ÿñàñûíäà ÿêñ îëóíàí äàëüà ùîäîãðàôëàðûíûí ãåéðè-ùèïåðáîëèêëèéè ùàëëàðûíäàêû ñåéñìèê ìÿëóìàòëàðûí ýåîëîæè òÿôñèðèíèí âÿ åëÿúÿ äÿ îíëàðûí ìöùèòèí õÿòòè âÿ ãåéðè-õÿòòè ôèçèêè-ìåõàíèêè âÿ ïåòðîôèçèêè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ õöñóñèééÿòëÿðèíèí “åôôåêòèâ” âÿ “ùÿãèãè” ãèéìÿòëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíèí éåíè öñóëëàðû òÿêëèô åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà òåêòîíîôèçèêà ñàùÿñèíäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ëèòîñôåð ïëèòÿëÿðèíèí ýåîäèíàìèêè òÿêàìöëö ìåõàíèçìèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè èëÿ éàíàøû áèð ñûðà áàøãà ôèçèêè ïðèíñèï âÿ êîíñåïñèéàëàðûí èðÿëè ñöðöëìÿñè âÿ îíëàðëà ÿëàãÿäàð ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíèí àðàøäûðûëìàñû áó ñàùÿäÿ ÿëäÿ îëóíìóø ÿñàñ íàèëèééÿòëÿðäÿíäèð âÿ ðåñï.-äà òåêòîíîôèçèêàíûí èíêèøàôûíà ìöùöì òþùôÿäèð. Ù.Ù.Ãóëèéåâ Paleîìàãíåòèçì. Àçÿðáàéúàíäà ïàëåîìàãíèòçì ñàùÿñèíäÿ èëê òÿäãèãàòëàð À.Í.Õðàìîâ 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûø âÿ áóíóí äà ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí ø. âÿ Òöðêìÿíèñòàíûí ã. ùèññÿëÿðèíèí Ïëèîñåí ÷þêöíòöëÿðè êîððåëéàñèéà îëóíìóø âÿ îíëàðûí ïàëåîìàãíèòñòðàòèãðàôèê øêàëàñû ùàçûðëàíìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû ðåñï.-äà ñèñòåìëè ïàëåîìàãíèò òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñû 1958 èëäÿ Ò.ß.Èñìàéûëçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø âÿ áóðàäà áèð ñûðà åëìè òÿäãèãàò âÿ èñòåùñàëàò ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ìöâàôèã ãóðóìëàðûí éàðàäûëìàñû îíëàðûí äàùà äà ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ âÿ ùÿìèí åëìè èñòèãàìÿòèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ïàëåîìàãíåòèçìèí òÿøÿêêöëöíöí øÿðòè îëàðàã àéðûëìûø áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ (1960–70 èëëÿð) ÷þêöíòö òÿáÿãÿëÿðèíèí ìàãíèò âÿ ïàëåîìàãíèò õöñóñèééÿòëÿðè íèí þéðÿíèëìÿñè ÿñàñûíäà Àáøåðîí é-àíûí ã.-íäÿ Ìÿùñóëäàð ãàòûí êÿñèëèøèíäÿ ïàëåîìàãíèò êîððåëéàñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ 6 ïàëåîìàãíèò çîíà àøêàð åäèëìèø, Úåéðàíêå÷ìÿç âÿ Àøàüû Êöð ÷þêÿêëèêëÿðèíèí Ìÿùñóëäàð ãàòû ëàéëàðû èëÿ Ýöðúöñòàí ÿðàçèñèíäÿêè Øèðàê ëàéû êîððåëéàñèéà îëóíìóøäóð. Èêèíúè ìÿðùÿëÿäÿ (1970–80 èëëÿð) ïàëåîìàãíèò òÿäãèãàòëàðû Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ëèòîñôåðèí òÿêàìöëöíöí ìöõòÿëèô ýåîëîæè çàìàí èíòåðâàëëàðûíû ÿùàòÿ åòìÿêëÿ, ÿñàñÿí, ñòðàòèãðàôèê, òåêòîíèê, ïàëåîúîüðàôè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíÿ éþíÿëäèëìèøäèð. Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí Ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí ïàëåîìàãíèò øêàëàñû òÿðòèá îëóíìóø, îíëàðûí ïàëåîìàãíèò êÿñèëèøëÿðèíèí Òöðêìÿíèñòàí âÿ Øèìàë-Ãÿðáè Àñèéàíûí ïàëåîìàãíèò ìÿëóìàòëàðû èëÿ êîððåëéàñèéàñû àïàðûëìûø âÿ ðåñï.-íûí ïåòðîìàãíèò õÿðèòÿñè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Ñààòëû èôðàò äÿðèíëèê ãóéóñóíäà âóëêàíîý-

åí ñöõóðëàðûí ìàãíèò õöñóñèééÿòëÿðèíèí êîìïëåêñ òÿäãèãè áóðàäà Éóðà âóëêàíîýåí ãàòûíûí àéðûëìàñûíà, ìèíåðàëëàðûí ôåððîìàãíèò òÿðêèáè âÿ êîíñåíòðàñèéàñûíûí äÿéèøèëìÿñèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ, ôåððîìàãíèò äÿíÿëÿðèíèí êðèñòàëëàøìà äÿðÿúÿñèíèí ìöÿééÿí åäèìÿñèíÿ ýåíèø èìêàí éàðàòìûøäûð. Öúöíúö ìÿðùÿëÿ 1980 èëäÿí ñîíðàêû äþâðö ÿùàòÿ åäèð âÿ ÿñàñÿí Êàéíîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí ïàëåîìàãíèò òÿäãèãàòëàðûíà ùÿñð îëóíìóøäóð. Ïëèîñåí ÷þêöíòöëÿðèíèí ÿòðàôëû ïàëåîìàãíèò òÿäãèãàòëàðû ðåýèîíëàðàðàñû êîððåëéàñèéà àïàðûëìàñûíà âÿ îíëàðûí ìàãíèò-ñòðàòèãðàôèê øêàëàñûíûí òÿðòèá îëóíìàñûíà èìêàí éàðàòìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû Àçÿðáàéúàíûí êîíòèíåíòàë âÿ äÿíèç ÷þêöíòöëÿðèíèí ðåýèîíàë èñòèíàä ïàëåîìàãíèò øêàëàñû òÿðòèá îëóíìóø, ñòðóêòóðëàðûí íåôò-ãàç ïåðñïåêòèâëèëèéèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ìàãíèò âÿ ïàëåîìàãíèò ìåéàðëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Êè÷èê Ãàôãàçûí âóëêàíîýåí ñöõóðëàðûíûí ìàãíèò õöñóñèééÿòëÿðè, òèòàíìàãíåòèò ìèíåðàëëàðûíûí òÿðêèáèíèí âÿ ôàèç ìèãäàðûíûí þéðÿíèëìÿñè ÿñàñûíäà ìàãìàòèê î÷àãëàðûí äÿðèíëèéè ìöÿééÿí åäèëìèø, Ïàëåîýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿ ðåýèîíàë ñòðàòèãðàôèê ðåïåðëÿð àéðûëìûø âÿ áèð ñûðà òÿáÿãÿëÿðèí ñÿðùÿäëÿðè äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà Úÿíóáè Õÿçÿðèí Ïëèîñåí-Ïëåéñòîñåí ÷þêöíòöëÿðèíèí ïàëåîìàãíèò ñòðàòèãðàôèéàñûíûí òÿðòèá åäèëìÿñè ÷þêöíòöòîïëàíìàíûí ñöðÿòèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí Àçÿðáàéúàí ùèññÿñèíèí ïëèòÿëÿðàðàñû áëîêëàðûíûí ýåîëîæè êå÷ìèøäÿêè âÿçèééÿòèíèí ïàëèíñïàñòèê áÿðïàñû âÿ ãîíøó ÿðàçèëÿðëÿ ìöãàéèñÿñè àïàðûëìûø, îíëàðûí ýåîäèíàìèêàñûíäà ñààò ÿãðÿáè èñòèãàìÿòèíäÿ, ñààò ÿãðÿáèíèí ÿêñ èñòèãàìÿòèíäÿ äþíìÿëÿð âÿ øì. èñòèãàìÿòèíäÿ éåðäÿéèøìÿëÿð èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí êèíåìàòèê ïàðàìåòðëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðèíäÿ ïàëåîìàãíèò ãöòáëÿðèí ïàéëàíìàñû ÿñàñûíäà ìèêðîïëèòÿëÿðèí âÿ áëîêëàðûí ëîêàë âÿ ðåýèîíàë äþíìÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëìàñû âÿ ùÿìèí äþíìÿëÿðèí ÿðàçèíèí øì.-à äîüðó éåðäÿéèøìÿñè èëÿ åéíè âàõòäà áàø âåðìÿñè âÿ åëÿúÿ äÿ Êè÷èê âÿ Áþéöê Ãàôãàçûí ñààò ÿãðÿáè èñòèãàìÿòèíäÿ 20–30î äþíìÿñè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ×îõëó ñàéäà ýåîëîæè êÿñèëèøëÿðèí ïàëåîìàãíèò òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíèí òÿùëèëè âÿ ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè ÿñàñûíäà Ôàíåðîçîé äþâðöíöí èñòèíàä ìàãíèò-ñòðàòèãðàôèê øêàëàñû òÿðòèá åäèëìèø âÿ áóíóíëà äà Àçÿðáàéúàíûí ñòðàòèãðàôèéàñûíûí âÿ

òåêòîíèêàñûíûí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ àéäûíëûã ýÿòèðèëìèøäèð. Êè÷èê Ãàôãàçûí îôåîëèò ãóðøàüûíûí ìàãíåòèçìè þéðÿíèëìèø âÿ ðåýèîíóí ýåîäèíàìèê òÿêàìöëö àðàøäûðûëìûøäûð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ àèä ïàëåîìàãíèò ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà Éåð ãàáûüûíûí ìàãíèò ìîäåëèíèí ãóðóëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ïàëåîìàãíåòèçì èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð äàâàì åòäèðèëèð. Ì.È. Èñàéåâà Ýåîòåðìèéà. Àçÿðáàéúàíäà ýåîòåðìèéà ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàð 1881–1885 èëëÿðäÿ Ë.Ô.Áàñåâè÷èí Ñàáóí÷óíóí íåôò ãóéóëàðûíäà òåìï-ð þë÷ìÿëÿðè èëÿ áàøëàíìûøäûð. Î, íåôò ãóéóëàðûíäà ìöõòÿëèô äÿðèíëèêëÿðäÿ ìàêñèìàë òåðìîìåòð âàñèòÿñèëÿ þë÷ìÿëÿð àïàðìûø âÿ äÿðèíëèéèí àðòìàñûíà ìöâàôèã îëàðàã òåìïåðàòóðóí àðòìàñûíû òÿñäèã åòìèøäèð. Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ 1904 èëäÿ Îòìàí-Áîçäàü ïàë÷ûã âóëêàíûíûí ïöñêöðìÿñèíäÿí (1904) ö÷ ýöí ñîíðà âóëêàíûí êðàòåðèíäÿí ÷ûõàí ãàç øûðíàüûíûí éöêñÿê (53îÚ) òåìï-ðà ìàëèê îëìàñûíû àøêàð åòìèø, Àáøåðîíóí íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ ýåíèø ýåîòåðìèê ìöøàùèäÿëÿð àïàðìàãëà ãóéóëàðäà òåìï-ðóí äÿðèíëèéÿ ýþðÿ àðòìàñû èëÿ éàíàøû ýåîòåðìèê ïèëëÿíèí ãèéìÿòèíè (16,5–48,3 ì) ìöÿééÿí åòìèøäèð. 1908 èëäÿí áàøëàéàðàã Ì.Â.Àáðàìîâè÷ Áàëàõàíû-Ñàáóí÷ó-Ðàìàíà ñàùÿñèíèí áèð ñûðà ãóéóëàðûíäà òåìï-ð þë÷ìÿëÿðè àïàðìûø âÿ Ðàìàíà ñàùÿñèíäÿ ýåîòåðìèê ïèëëÿíèí 21–35 ì àðàñûíäà äÿéèøäèéèíè ýþñòÿðìèøäèð. Î, áÿçè ãóéóëàðäà àíîìàë òåìïåðàòóðëàðûí ìþâúóäëóüóíó àøêàðà ÷ûõàðìûø âÿ áóíó íèñáÿòÿí àç ìèíåðàëëàøìàéà ìàëèê ñóëàðûí äÿðèí ëàéëàðäàí ãóéóéà àõìàñû èëÿ èçàù åòìèøäèð. Áó äþâäÿ ýåîòåðìèê òÿäãèãàòëàðäàí àíúàã ëàé ñóëàðûíûí ãóéóéà ñûçìà ìÿíáÿëÿðèíè òÿéèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ âÿ Ì.Â.Àáðàìîâè÷äÿí ñîíðà ýåîòåðìèê òÿäãèãàòëàð ðåñï.-äà1932 èëäÿ “Àçíåôòèí” Åëåêòðèê Êÿøôèééàòû Êîíòîðó òÿðÿôèíäÿí íåôò ãóéóëàðûíäà åëåêòðîòåðìîìåòðëÿðèí êþìÿéè èëÿ òåìï-ð þë÷ìÿëÿðè àïàðìàüà áàøëàìàñû èëÿ áÿðïà îëóíìóøäóð. Í.Êóõàðåíêî âÿ Ë.À.Ãîðáåíêî ùÿìèí þë÷ìÿëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ýåîòåðìèê ïèëëÿíèí ãèéìÿòëÿðèíè ùåñàáëàìûø âÿ Ä.Â.Ãîëóáéàòíèêîâ âÿ Ì.Â.Àáðàìîâè÷äÿí ôÿðãëè ðÿãÿìëÿð àëìûøëàð. Áóíóíëà éàíàøû Àáøåðîí é-à-íûí áÿçè íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ È.Ô.Ñàìîéëîâ, À.Í. Ñíàðñêè âÿ Ï.È.Íèêèòèí òÿðÿôèíäÿí 1800 ì-ÿ ãÿäÿð äÿðèíëèéè îëàí íåôò ãóéóëàðûíäà òåìï-ð 749

AZßÐÁÀÉÚÀÍ þë÷ìÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. 1940 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà íåôò-ìÿäÿí ýåîòåðìèéàñû ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðà Ø.Ô.Ìåùäèéåâ áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Î, 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ îëàðàã Àáøåðîí é-à-íûí íåôò éàòàãëàðûíûí ýåîòåðìèêàñûíà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàð àïàðìûø âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí âÿ Ãÿðáè Òöðêìÿíèñòàíûí ÷þêöíòöòîïëàìà çîíàëàðûíûí òåêòîíèêàñû, ñòðóêòóð õöñöñèééÿòëÿðè âÿ íåôò-ãàçëûëûüû èëÿ ÿëàãÿäàð òåìï-ðóí ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû þéðÿíìèøäèð. Ø.Ô. Ìåùäèéåâèí ýåîòåðìèéà ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòè áó èëëÿðäÿêè áèð ñûðà ìîíîãðàôèéà âÿ õÿðèòÿëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ø.Ô. Ìåùäèéåâ, À.Õ.Ìèðçÿúàíçàäÿ, Ñ.À. ßëèéåâ, Ý.À.Áàüáàíëû âÿ Â.È.Ìîòéàêîâóí íåôò âÿ ãàç ìÿäÿíëÿðèíèí èñòèëèê ðåæèìèíÿ ùÿñð åòäèêëÿðè ÿñÿðëÿðèíäÿ 1960 èëÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà òîïëàíìûø òåìïåðàòóð ìÿëóìàòëàðûíûí òÿùëèëè èëÿ éàíàøû ýåîòåðìèéàíûí áèð ñûðà íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðè äÿ àðàøäûðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ýåîòåðìèéà ñàùÿñèíäÿ éöêñÿê èõòèñàñëû êàäðëàðûí éåòèøäèðèëìÿñè äÿ Ø.Ô.Ìåùäèéåâèí àäû èëÿ áàüëûäûð. 1968 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà îíóí òÿëÿáÿëÿðèíäÿí Ñ.À. ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðàäûëìûø “Ýåîòåðìèéà” ëàáîðàòîðèéàñûíäà íåôò ìÿäÿíëÿðè âÿ àõòàðûø-êÿøôèééàò ñàùÿëÿðèíäÿêè ãóéóëàðäà òåìï-ð þë÷ìÿëÿðè èëÿ éàíàøû ñöõóð íöìóíÿëÿðèíèí äÿ èñòèëèê õàññÿëÿðè þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíûð. Òÿäãèãàòëàðäà Êîíäðàòéåâèí “ðåãóëéàð ðåæèì”, “èéíÿâàðè çîíä” öñöëëàðûíäàí âÿ ñöõóðëàðû ëàçåð øöàñû èëÿ ãûçäûðìàãëà “êîíòàêòñûç þë÷ìÿ” öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ñîí èëëÿðäÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí “Ýåîòåðìèéà” ëàáîðàòîðèéàñûíäà éàðàäûëìûø éöêñÿê äÿãèãëèêëè âÿ ýåíèø ÿìÿëèééàò èìêàíëàðûíà ìàëèê ìöàñèð ãóðüó ñöõóðëàðûí èñòèëèê õàññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ýåíèø èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. Áó äþâðäÿ Éåð ãàáûüûíûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðèí ôèçèêè ìàùèééÿòèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ Àáøåðîí âÿ Ýÿíúÿ íåôòëè-ãàçëû ð-íëàðûíäà èñòèëèê ñåëè òÿäãèã îëóíìóø âÿ 1:500 000 ìèãéàñëû “Àçÿðáàéúàí ÑÑÐÈ-èí äåïðåññèéà çîíàëàðûíûí èñòèëèê ñåëè õÿðèòÿñè” òÿðòèá åäèëìèøäèð (Ñ.À. ßëèéåâ, 1982). 1970 èëëÿðäÿí åòèáàðÿí ðåñï.-äà äÿíèç ýåîòåðìèéàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàðà áàøëàíûëìûø âÿ áó ìÿãñÿäëÿ áèð ñûðà éåíè úèùàçëàðûí éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí óüóðëàð ÿëäÿ îëóíìóøäóð. 1980 èëëÿðäÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ýåîôèçèêè Úèùàçãàéûð750

ìà Õöñóñè Êîíñòðóêòîð Áöðîñóíäà “Ýåîòåðìèéà” ëàáîðàòîðèéàñû èëÿ áèðýÿ éåíè äÿíèç-ýåîòåðìèê þë÷ö úèùàçû éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí òÿúðöáè-ìåòîäèê èøëÿð ýþðöëìöø âÿ ùÿìèí ëàáîðàòîðèéàäà äÿíèç “Òåðìîçîíä”óíóí ìàêåòè ùàçûðëàíìûøäûð. Ýåîòåðìèéàíûí ïåðñïåêòèâëè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ òåðìàë ñóëàð âÿ ýåîòåðìàë åíåðæèäÿí èñòèôàäÿ ìÿñÿëÿñèäèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ Ì.ß.Ãàøãàé âÿ ß.Ã.ßñýÿðîâ ìöùöì òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøëàð. Ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåîòåðìèê òÿäãèãàòëàðûí ñïåêòðè äàùà äà ýåíèøëÿìèø âÿ Éåðèí äàõèëè èñòèëèê ìÿíáÿëÿðèíèí, ðàäèîàêòèâ ïàð÷àëàíìà ùåñàáûíà éàðàíàí èñòèëèéèí, ëèòîñôåðèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ýåäÿí âÿ èñòèëèê ìöáàäèëÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí ìöõòÿëèô ïðîñåñëÿðèí (íåôòèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ ñ.) þéðÿíèëìÿñèíÿ âÿ îíëàðûí ðèéàçè ìîäåëëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíà áàøëàíûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ýåîòåðìèéàíûí èíêèøàôûíäà Êÿðèìîâ Ê.Ì., Êðàâ÷èíñêè Ç.É., Ðöñòÿìîâ Ð.È., Ðà÷èíñêè Ì.Ç., Øàáàíîâ Ñ.Ô. âÿ áàøãà òÿäãèãàò÷ûëàðûí äà áþéöê ðîëó îëìóøäóð. À.Ø. Ìóõòàðîâ

Qravimetriya. Azÿrbaycan Ðåñïóáëèêàñûíäà qravimetriéà ñàùÿñèíäÿ èëê òÿäãèãàòëàð 19 ÿñðèí 70-ci illÿrindÿ aparûlmûøäûð. Î çàìàí ãðàâèìåòðèê þl÷ìÿlÿrin nÿticÿlÿrini òÿôñèð edÿn Stebnitski belÿ nÿticÿyÿ gÿlmiødi ki, ya Øamaxûdan c.-da sûxlûüû ÷ox olan kötlÿ toplanmûødûr, ya da îíäàí øm.-da daxili boøluüó ÷îõ vÿ ya sûxlûüû az olan kötlÿ ìþâúóääóð. Yalnûz 1929–30 illÿrdÿ aparûlan tÿdqiqatlar (V.V. Fedûnski) íÿòèúÿñèíäÿ Øamaxû, Kördÿmir, Muüan vÿ Qûzûlaüac çîëàüû áîéó qravitasiya maksimumunun ìþâúóäëóüó aøkar eäèëmiø vÿ belÿliklÿ bu maksimumun kötlÿ artûqlûüû èëÿ ÿëàãÿäàð olduüu tÿsdiqlÿnmiødir. Azÿrbaycanûn qravitasiya anomaliyalarûnûn qismÿn ÿsaslandirilmiø izahû ilk dÿfÿ Ë. Ñîðîêèí vÿ V.V.Fedûnskinin rÿqqaslû qravimetrlÿrlÿ apardûqlarû þl÷ìÿlÿrdÿn sonra mömkön olmuødur. Bu þl÷ìÿlÿr Azÿrbaycan ÿrazisinin Fayà vÿ Buqe qravitasiya anomaliyaëàðûíûí ÿñàñ öíñöðëÿðèíè àøêàð åòìÿéÿ âÿ îíëàðûí xÿritÿlÿrini hazûrlamaüa imkan éàðàòìûøäûð. Íåôò àõòàðûøû èëÿ áàüëû èëê âàðèîìåòðèê qravitasiya þl÷ìÿlÿri 1926 èëäÿ Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà Ïóòà âÿ Áèíÿãÿäè ñàùÿëÿðèíäÿ àïàðûëìûøäûð (Ë.Â.Ñîðîêèí). 1927– 34 èëëÿðäÿ ãðàâèìåòðèê þë÷ìÿëÿð Íåôò÷àëà, Áàáàçÿ-

íÿí, Êöðñÿíýè, Ãàëìàç âÿ Õûäûðëû íåôòëèãàçëû ñàùÿëÿðèíäÿ äàâàì åòäèðèëìèøäèð (Ë.Â.Ñîðîêèí, È.Í.Äðóãîâ). 1932 ildÿ A.D.Arxangelskè vÿ V.V.Fedûnskè Azÿrbaycan ÿrazisinin Fayà qravitasiya anomaliyalarûnûn geoloji izahûnû vermiølÿr. Îíëàð Fayà anomaliya xÿritÿlÿrindÿ daüëûq ÿrazilÿrè mösbÿt anomaliya èëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðìèø, îíóí ñûôûð õÿòòèíè èñÿ äàüëûã áþëýÿëÿðèí ñÿðùÿäè êèìè òÿôñèð åòìèøëÿð. Depressiya zonalarûnda möøahidÿ edilÿn mÿnfi anomaliyalar Éer ãabûüûnûn vÿ burada toplanan ÷þêöíòöëÿðèí az sûxlûqlû âÿ mÿsamÿli olmasû ilÿ izah edilmisdir. 1947 ildÿ V.V.Âåáåð vÿ Â.Â. Fedûnski Úÿíóá-Øÿðãè Qaôqazûn Buqe ãravitasiya anomaliyalarûnûn izahûnû vermÿyÿ ÷alûømûølar âÿ orogenik prosesëÿð nÿticÿsindÿ Yer qabûüûnûn ÷þêìÿñèíèí daülûq regionlarda mÿnfi anomaliyanûn yaranmasûna sÿbÿb oläóüóíó ýþñòÿðìèøëÿð. 1941 èëäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàíäà Èñâå÷ èñòåùñàëû îëàí ñòàòèê ãðàâèìåòðëÿð òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíûëìûøäûð. 1947–51 illÿrdÿ Àçÿðáàéúàíäà SAQO tipëè daha bir xarici qravimetr, 1947 ildÿn isÿ SSRÈ-dÿ èñòåùñàë îëóíàí qravimetrlÿrdÿn (QKM, Delta, QAK, QNUK, QAQ) istifadÿ åäèëìèøäèð. Éåíè, äàùà äÿãèã ãðàâèìåòðëÿðèí ùàçûðëàíìàñû Àçÿðáàéúàíäà ãðàâèìåòðèê þë÷ìÿëÿðèí íåôò-ãàç àõòàðûøûíäà òÿòáèãè ö÷öí éåíè èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. Íåôò-ãàç àõòàðûøû èëÿ ÿëàãÿäàð ùÿì ãóðóäà âÿ ùÿì äÿ äÿíèçäÿ “Àçíåôò” òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí ãðàâèìåòðèê þë÷ìÿëÿðèí ÿñàñ ìÿãñÿäè íåôòëè-ãàçëû ð-íëàðûí ýåîëîæè ãóðóëóøóíó þéðÿíìÿê âÿ ïåðñïåêòèâëè ñòðóêòóðëàðû àøêàð åòìÿê îëìóøäóð. Áó þë÷ìÿëÿð 1960 èëäÿí àðòûã äàüëûã áþëgÿëÿðè äÿ ÿùàòÿ åòìèøäèð. 1953 ildÿ SSRÈ-dÿ dÿniz dibindÿ òÿäãèãàò aparìàüà imkan verÿn DQPE qravimetri hazûrlanmûø (A.M. Lozinskaya, P.Û.Lukav÷enko, K.E. Beselov, R.A.Yudina vÿ b.) vÿ ilk sûnaq þë÷ìÿlÿri 1957 ildÿ Xÿzÿr dÿnizinèí Àçÿðáàéúàí ñàùèëëÿðèíäÿ aparûlmûødûr. Ñonraëàð dÿniz dibi þl÷ìÿlÿrindÿ daha yeni qravimetrlÿräÿí (KDQ, QDK-EFT, QAK-7DT, QD-K) istifadÿ olunmuødur. Azÿrbaycanäà ÿsas qravimetrik þl÷ìÿlÿr î âàõòëàð Azÿrbaycan Dÿniz Geofiziki Kÿøfiyyat Kontoru, Azÿrbaycan Neft÷ûxarma Ålmi Òÿdqiqat Ènstitutu, Ömumittifaq Ålmi Òÿdqiqat Geofizika Ènstitutunun Azÿrbaycan øþbÿsinin ãravimetrik dÿstÿlÿri tÿrÿfindÿn ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð (Ä.Ë.Òåðåøêî, Â.À. Áîëøàêîâ, È.Î.Ñèìåëçîí, Ð.Ì .Ùàúûéåâ, Ð.À. Ôÿòòàùõîâ, Í.À.Ìîíèíà, È.Ñ.Ùÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñÿíîâ, È.Ì.Èñýÿíäÿðîâ, À.À.Ïèøíàìàçîâ âÿ á.). Aparûlan þl÷mÿlÿri ömumilÿødirÿrÿk È.O.Ñimelzon 1962 ildÿ aralûã tÿbÿqÿ sûxlûüûnûn iki qiymÿti ö÷ön (q/ñì3 vÿ q/ñì3) Azÿrbaycanûí Buqe qravitasiya anomaliyañû xÿritÿñini òÿðòèá åòìèøäèð. R.M. Hacûyev daülûq ÿrazilÿr ö÷ön ñûõëûüû q/ñì3, depressiyà bþlgÿlÿrè ö÷ön isÿ q/ñì3 ãðàâèòàñèéà ãèéìÿòëÿðèíè gþtörÿrÿk Buqe anomaliyañû xÿritÿñiíè òÿðòèá åòìèøäèð. Bu xÿritÿlÿr ÿsasûnda È.O.Ñimelzon, R.M Hacûyev vÿ V.Û.Kulikov ðåñï. ÿrazisinäÿ Buqe qravitasiya anomaliyalarûíûí øÿðùèíè âåðìèø, R.M. Hacûyev èñÿ ø.-dÿn ã.-ÿ äîüðó îíëàðûí aøaüûdakû âàðèàñèéàëàðûíûí ayûrmûødûr: Cÿnubi Xÿzÿr minimumu, Talûø-Vÿndam maksimumu, Alazan-Orta Kör minimumu, Ki÷ik Qafqaz ìàêñèìóìó. Àøêàð åäèëìèø regional anomaliyalarûn ýåîëîæè òÿôñèðè ÿñàñûíäà îíëàðûí Moxorovi÷i÷ sÿðùÿäè sÿviyyÿsinin dÿyiøêÿíëèéè, Ìezokaynozoy ÷þkÿêëèêëÿri þë÷öëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéè, kristalëik bönþvrÿäÿ áèð ñûðà ÷þkÿklik âÿ ãàëõìàëàðëà ÿëàãÿäàð îëäóüó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Daha dÿqiq qravimetrlÿrlÿ 80-cû illÿrdÿ aparûlan þl÷ìÿlÿrin nÿticÿlÿri dÿ nÿzÿrÿ alûnìàãëà 1990 ildÿ Azÿrbaycan ÿrazisinin yeni dÿqiqlÿødirilmiø ãravitasiya xÿritÿsi òÿðòèá îëóíìóøäóð. Éeni mÿlumatlar ÿsasûnda ÿdÿdi metodlardan istifadÿ edilÿrÿk Qafãaz-Xÿzÿr regionunun qravitasiya modeli hazûrlanmûø, neftëè-qazëû ríëarûnûn ãravitasiya anomaliyalarûíûí ýåîëîæè òÿôñèðè âåðèëìèø vÿ kristaëlik bönþvrÿíèí dÿrinliyi hesablanmûødûr. Hazûrda ðåñï. neft-qaz axtarûøû ilÿ ÿëàãÿäàð ãravimetrik òÿäãèãàòëàð Äþvlÿt Neft Øirkÿtinin Azÿrgeofizika Elmi Tÿdqiqat Ènstitutunda (QNU–K tip qravimetrlÿrlÿ) âÿ ÀÌÅÀ Geologiya Ènstitutunda (ABØ istehsalû olan BURRÛSZLS vÿ QNU–K tip qravimetrlÿrlÿ) aparûlûr. Åyni zamanda áóðàäà qravitasiya sahÿsinin qabaran vÿ qabarmayan varèasiyalarû da tÿdqiq edilir: ãabarmayan varèasiyalarûn tÿdqiqi ÿsasÿn AMEA Geologiya Ènstitutunda (avtomatik BURRÛS-ZLS tip qravimetrëÿðlÿ) vÿ Respublika Seysmik Xidmÿt Ìÿrkÿzindÿ (QNU–K tip qravimetrlÿrlÿ), qabaran varèasiyalarûnûn monitorinqi isÿ Azÿrbaycan Milli Ãravitasiya øÿbÿkÿsinin Geologiya Ènstitutunda yerlÿøÿn fundamental ãravitasiya baza ìÿíòÿãÿsindÿ (BURRÛS-ZLS tip qravimetri ilÿ) ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ô.ß.Ãÿäèðîâ

Ðàäèîìåòðèéà. Àçÿðáàéúàíäà ðàäèîìåòðèéàíûí ÿñàñû 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ãîéóëìóø âÿ îíóí èíêèøàôûíûí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ (1900–40 èëëÿð) òÿäãèãàòëàð åïèçîäèê ñÿúèééÿ äàøûìûøäûð. 1914 èëäÿ Áèáèùåéáÿò ñàùÿñèíäÿ þëêÿäÿ áèðèíúè íåôòìÿäÿí ëàáîðàòîðèéàñû éàðàäûëìûø âÿ Áàêû íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ íåôò ëàé ñóëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ ðàäèóìóí òÿðêèáèíèí þéðÿíèëìÿñè öçðÿ ìöøàùèäÿëÿð àïàðûëìàüà áàøëàíìûøäûð. 1930–31 èëëÿðäÿ ðàäèóì ìåòàëûíûí éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû ìÿãñÿäèëÿ Áàëàõàíû, Ñàáóí÷ó, Ðàìàíà, Ñóðàõàíû, Ïèðàëëàùû íåôò éàòàãëàðûíûí ëàé ñóëàðû, Ãàðà÷óõóð âÿ Õûðäàëàíäà ãàçûëàí êÿøôèééàò ãóéóëàðûíäàí ÷ûõàðûëàí ñöõóð íöìóíÿëÿðè àíàëèç åäèëìèø, áóðóã ñóëàðûíäà ðàäèóìóí ìèãäàðû þéðÿíèëìèøäèð (Íèêèòèí, Ìåðêóëîâà, 1933). Áèáèùåéáÿò éàòàüûíäà Ìÿùñóëäàð ãàòûí èêè ùîðèçîíòóíóí ñóëàðûíäà ðàäèóìóí àøêàð îëóíìóø (Ëîïóõèí, Ïîïîâ, 1935) âÿ îíóí éöêñÿê êîíñåíòðàñèéàñû ìèãäàðûíûí äÿðèíëèêäÿí àñûëû îëàðàã àçàëäûüû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Íåôòëè ñàùÿëÿðèí ñóëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè èëÿ éàíàøû Êè÷èê Ãàôãàçûí Èñòèñó ÿðàçèñèíäÿ ìèíåðàë áóëàãëàðûí ñóëàðû äà òÿäãèã îëóíìóø (ßôÿíäèéåâ, 1936,1939) âÿ ðàäóìëó ñóëàðûí, ùÿì äÿ òóðø ìàãìàòèê ñöõóðëàðûí èíêèøàô åòäèéè ÿðàçèëÿðäÿ äÿ éàéûëäûüû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ðàäèîìåòðèéàíûí ðåñïóáëèêàäà òÿøÿêêöëöíöí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèíè (1940–60 èëëÿð) îíóí ñöðÿòëè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìÿê îëàð. Áó äþâðäÿ áóðàäà ðàäèîàêòèâ ôèëèçëÿðèí ñèñòåìëè àõòàðûøûíà áàøëàíûëìûø âÿ áöòöí ýåîëîæè-ýåîôèçèêè èøëÿð ðàäèîàêòèâëèéèí þë÷öëìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíìàãëà ðàäèîàêòèâ õàììàëûí éîëöñòö âÿ êöòëÿâè àõòàðûøû ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð (È.È.Ëèáåðçîí, Â.Ï.Ìàðèí÷åíêî, Ò.À.Çîëîòîâèòñêàéà, À.Ð.Èñìÿò, Ð.Ì. Øàùìàëèéåâ âÿ á.); ðåñïóáëèêàíûí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûíûí óðàíëûëûã ñÿúèééÿñè þéðÿíèëèð, ýåîëîæè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ ðàäèîìåòðèê öñóëëàðûí ïåðñïåêòèâëèéè ÿñàñëàíäûðûëûð âÿ íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ, éîä çàâîäëàðûíûí ÿòðàôëàðûíäà éöêñÿê ðàäèîàêòèâëè ñàùÿëÿð ìöÿééÿí åäèëèð. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ (1960–70 èëëÿð) áàøëûúà îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà ðàäèîìåòðèê öñóëëàðäàí åëìè-íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èìêàíëàðûíûí àðàøäûðûëìàñûíû ÿùàòÿ åòìèøäèð. Áóðàäà íåôò-ãàç ýåîëîýèéàñû ñàùÿñèíäÿ ðàäèîìåòðèê öñóëëàðûí òÿòáèãè (Àëåêñåéåâ, 1959, Àëåêñåéåâ âÿ áàøãàëàðû, 1960–62) âÿ íåôò-ãàç éàòàãëàðûíûí àõòàðûøûíäà îíëàðûí èìêàíëàðû þéðÿíèëìèø âÿ áÿçè ðàéîíëàð àåðîãàììà ïëàíàëìà

öñóëó èëÿ òÿäãèã îëóíìóøäóð. Ñîíðàëàð àëûíìûø íÿòèúÿëÿð éåðöñòö ðàäèîìåòðèê öñóëëàðëà äÿãèãëÿøäèðèëìèø âÿ íåôòëè-ãàçëû ñòðóêòóðëàðûí ãàììà ñàùÿëÿðèíäÿ ìÿíôè àíîìàëèéàëàðëà ÿêñ îëóíìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð (Ùÿñÿíîâ, Ùöñåéíîâ, 1963). 1961 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà íåôòëè ñòðóêòóðëàð öçÿðèíäÿ ðàäèîýåîêèìéÿâè àíîìàëèéàëàðûí òÿáèÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Êàéíîçîéóí ÷þêìÿ ñöõóðëàðûíäà ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèí ïàéëàíìà ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Éåð òÿêèíèí ñòðóêòóð ïëàíû âÿ òåêòîíèê ïîçóëìà çîíàëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îíóí ñÿòùèíèí ãàììà-ñàùÿëÿðèíèí ìÿêàí âàðèàñèéàëàðûíûí ñÿúèééÿñè þéðÿíèëìèø âÿ ïîçóëìàëàðûí ãàììà-ñàùÿëÿðäÿ ìöñáÿò, íåôòëè-ãàçëû ñòðóêòóðëàðûí èñÿ ìÿíôè àíîìàëèéàëàðëà ÿêñ îëóíìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. 1964 èëäÿí åòèáàðÿí ðàäèîìåòðèê òÿäãèãàòëàðäàí áèð ñûðà ñåéñìîëîæè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ, î úöìëÿäÿí çÿëçÿëÿëÿðèí ïðîãíîçëàðûíäà èñòèôàäÿ îëóíìàüà áàøëàíûëìûøäûð. Ðàäèîàêòèâëèéèí ìÿêàíúà ïàéëàíìàñû ãàíóíàóéüóíëóüóíóí úàâàí äåïðåññèéà çîíàëàðûíäà þéðÿíèëìÿñè âÿ ðàäèîìåòðèê öñóëëàðûí áàøãà ýåîôèçèêè âÿ ýåîêèìéÿâè òÿäãèãàòëàðëà áèðýÿ òÿòáèãè íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû àõòàðûøûíûí ñÿìÿðÿëèëèéèíè õåéëè àðòûðìàüà èìêàí éàðàòìûøäûð. Äþðäöíúö ìÿðùÿëÿ (1970–90 èëëÿð) ñåéñìèê-àêòèâ çîíàëàðäà ðàäèîàêòèâ ñàùÿëÿðèí âàðèàñèéàëàðûíûí òÿäãèãè âÿ ðàäèîìåòðèê ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà Éåð ãàáûüûíûí äÿðèíëèê ãóðóëóøóíóí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñèëÿ éàíàøû ðàäèîåêîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ âÿ Áàêû øÿùÿðèíèí àéðû-àéðû ñÿíàéå îáéåêòëÿðèíäÿ èîíëàøäûðûúû ìÿíáÿëÿðèí èñòèôàäÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã éàðàíàí ðàäèîàêòèâ ñàùÿëÿðèí ÿòðàôëû þéðÿíèëìÿñè òåõíèêè ìÿíøÿëè ðàäèîíóêëèäëÿðëÿ ÷èðêëÿíìèø ñàùÿëÿðèí àøêàð åäèëìÿñèíÿ ýåíèø èìêàí éàðàòìûøäûð. Ùÿìèí äþâðäÿ «Éåð ãàáûüûíûí ðàäèîàêòèâëèéè» ëàáîðàòîðèéàñû éåð ñÿòùèíäÿ àëôàøöàëàíìàíûí âàðèàñèéàñûíû þéðÿíìÿê ìÿãñÿäè èëÿ éåíè úûùàç êîìïëåêñè èøëÿéèá ùàçûðëàìûø âÿ «Ýåîôèçèêà» Åëìè Ìÿðêÿçè èëÿ áèðëèêäÿ êîìïöòåð òåõíèêàñû áàçàñûíäà ãàììà-ñïåêòðîìåòðèê àíàëèç ãóðüóñó – ÑÀÐÈ–1 (ðàäèîìåòðèê þë÷ìÿëÿðèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû, ìîäåë–1) éàðàäûëìûøäûð. Áåøèíúè ìÿðùÿëÿ (1990 èëäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð) ÿñàñ äèããÿòèí ðàäèîåêîëîæû òÿäãèãàòëàðà éþíÿëäèëìÿñè âÿ ÿòðàô ìöùèòèí 751

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìîíèòîðèíãèíèí ÿñàñûíûí ãîéóëìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. 1989 èëèí ñîíóíäà ×.Ñ. ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí ÿòðàô ìöùèòèí ðàäèàñèîí âÿçèééÿòèíÿ íÿçàðÿòèí òÿøêèëè öçðÿ ìåòîäèê èøëÿð àïàðûëìûø âÿ Àáøåðîí é-àíûí ðàäèàñèîí âÿçèééÿòè âÿ ðàäèîíóêëèäëÿðëÿ ÷èðêëÿíìèø àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè òÿäãèã åäèëìèøäèð. 1990 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìöõòÿëèô åêîëîæè, î úöìëÿäÿí ðàäèîåêîëîæè ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ «Ýöíÿø» Åëìè-Èñòåùñàëàò ñàùÿëÿðàðàñû Àññîñèàñèéàñû (1994 èëäÿí Áåéíÿëõàëã Åêîåíåðæè Àêàäåìèéàñû) éàðàäûëìûø âÿ îíóí èøòèðàêè èëÿ Àáøåðîí é-à íåôò ìÿäÿíëÿðè ñàùÿëÿðèíäÿ ðàäèîåêîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûøäûð. Òîïëàíìûø ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí äåïðåññèéà çîíàëàðûíûí (Êöð ÷þêÿêëèéè, Õÿçÿðéàíû-Ãóáà çîíàñû, Àáøåðîí é-à) 1:200 000 ìèãéàñûíäà ãàììà-ñàùÿëÿð õÿðèòÿëÿðè òÿðòèá îëóíìóø âÿ ñÿòùèí ãàììà-ñàùÿëÿðèíèí òåêòîíèê àêòèâëèê âÿ ýåîëîæû ãóðóëóø ùàããûíäà èíôîðìàñèéà äàøûéûúû ôóíêñèéàñû òÿñáèò åäèëìèøäèð. 1993 èëäÿ Ýåîëîýèéà Èíñòèòóòóíäà ðàäèìåòðèéàíûí ðàäèîñòðàòèãðàôèéà âÿ ïàë÷ûã âóëêàíëàðûíûí ðàäèîìåòðèê þéðÿíèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø âÿ ìöâàôèã îëàðàã ñòðàòèãðàôèê êÿñèëèøëÿðäÿ èñòèíàä ùîðèçîíòëàðû âÿ ãóðó âÿ äÿíèç âóëêàíëàðûíäà ðàäèàñèéà ôîíóíóí ìöõòÿëèôëèéè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ×.Ñ.ßëèéåâ

Êÿøôèééàò ýåîôèçèêàñû (÷þë ýåîôèçèêàñû). Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû ìÿãñÿäèëÿ ñåéñìèê, åëåêòðèê âÿ ãðàâèìàãíèò êÿøôèééàò öñóëëàðûíû ÿùàòÿ åäÿí êÿøôèééàò ýåîôèçèêàñû èíêèøàô åòäèðèëèð. Áóðàäà èëê ñ å é ñ ì è ê ê ÿ ø- ô è é é à ò èøëÿðè (ÿêñ îëóíàí äàëüàëàðëà) 1935–36 èëëÿðäÿ àïàðûëìûø âÿ ôàéäàëû ãàçûíòûëàð ö÷öí ïåðñïåêòèâëè ñàùÿëÿðèí ýåîëîæè ãóðëóøóíóí þéðÿíèëìÿñèíäÿ áó öñóëóí ýåíèø èìêàíëàðà ìàëèê îëäóüó àøêàð åäèëìèøäèð. Ñåéñìèê ÷þë ìöøàùèäÿëÿðèíèí òåõíèêà âÿ ìåòîäèêàñû, àëûíàí ñåéñìèê ìÿëóìàòëàðûí åìàëû âÿ òÿôñèðè ãàéäàëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, îíëàðûí íÿòÿúÿëÿðèíäÿí ÿââÿëúÿ Àçÿðáàéúàíûí ãóðó ñàùÿëÿðèíäÿ, 1941 èëäÿí èñÿ Õÿçÿðèí øåëôèíäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Ñåéñìèê êÿøôèééàò öñóëëàðû (ÿêñ îëàí äàëüà öñóëó – ßÄÖ, öìóìè äÿðèíëëèê íþãòÿñè öñóëó – ÖÄÍÖ, ñûíàí äàëüà öñóëó – ÑÄÖ, ñûíàí äàëüàëàðûí êîððåëéàñèéà öñóëó – ÑÄÊÖ, äÿðèí ñåéñìèê çîíäëàìà öñóëó – ÄÑÇÖ, øàãó752

ëè ñåéñìèê ïðîôèëëÿìÿ öñóëó – ØÑÏÖ) èëêèí òÿòáèãèíè Àçÿðáàéúàíäà òàïìûøäûð (õöñóñÿí äÿíèç ýåîôèçèêè êÿøôèééàò öñóëëàðû). Ñåéñìèê êÿøôèééàòûí èíêèøàôûíûí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñè (1935–67) ñåéñìèê ñèãíàëëàðûí – ÿêñ îëóíàí âÿ ñûíàí äàëüàëàðûí îññèëëîãðàôëà áèðäÿôÿëèê ãûñà ñèãíàëëàð øÿêèëèíäÿ ãåéäÿ àëûíìàñû; Èêèíúè ìÿðùÿëÿ (1967–71) ñåéñìèê ñèãíàëëàðûí ìàãíèò ëåíòèíÿ éàçûëìàñû âÿ àíàëîãëó åìàë ìàøûíëàðûíûí òÿòáèãèëÿ çàìàí êÿñèëèøëÿðèíèí ãóðóëìàñû âÿ áèðäÿôÿëèê ìöíòÿçÿì èçëÿíÿí ñåéñìèê ùîðèçîíòëàðûí ãåéäÿ àëûíìàñû; Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ (1971–93) ÷þë ìöøàùèäÿëÿðèíèí ÷îõäÿôÿëè ìöøàùèäÿ ñèñòåìëÿðèíèí (öìóìè äÿðèíëèê íþãòÿñè – ÖÄÍ öñóëóíóí) âÿ åìàëåäèúè åëåêòðîí ùåñàáëàìà ìàøûíëàðûíûí (ÅÙÌ) ýåíèø òÿòáèãèëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Êå÷ÿí ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ ñåéñìèê ñèãíàëëàðûí ðÿãÿìëè ãåéäèééàòûíà êå÷èä ÖÄÍ öñóëóíóí èíêèøàôûíäà êåéôèééÿòúÿ éåíè éöêñÿëèø ìÿðùÿëÿñè îëìóøäóð. Ñåéñìèê êÿøôèééàò ÿëâåðèøëè ñåéñìîýåîëîæè øÿðàèòäÿ ýåîëîæè êÿñèëèøèí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñûíà, î úöìëÿäÿí éàòàã òèïëè àíîìàëèéàëàðûí (ÉÒÀ) ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí âÿ äèýÿð áþëìÿëÿðèíäÿ ñàùÿâè ñåéñìèê õÿðèòÿàëìà èøëÿðè õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. Ñåéñìèê êÿøôèééàòûí öìóìè ãÿáóë îëóíìóø öñóë âÿ ãàéäàëàðû èëÿ éàíàøû ãåéðèñòàíäàðò ñåéñìèê êÿøôèééàò ìöøàùèäÿ ñèñòåìëÿðè, åìàë âÿ òÿôñèð öñóëëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð. Àïàðûëìûø ñåéñìèê òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äåïðåññèéà çîíàëàðûíäà Ìåçîêàéíîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí äÿðèíëèê ãóðóëóøó þéðÿíèëìèø, áèð ñûðà íåôòëè-ãàçëû ùþâçÿëÿð ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ êÿøôèééàò ãàçûìàñû ö÷öí éöçëÿðëÿ ñòðóêòóð àéðûëìûøäûð. Áó ñòðóêòóðëàðäàí áèð ÷îõóíäà (ãóðóäà – Ãàëà, Êöðñÿíýÿ, Ãàðàáàüëû, Ìóðàäõàíëû âÿ ñ.; äÿíèçäÿ – Áàùàð, Áóëëà-äÿíèç, Ýöíÿøëè, ×ûðàã, Àçÿðè, Êÿïÿç, Øàùäÿíèç âÿ ñ.) ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè éàòàãëàð êÿøô îëóíìóø âÿ èñòèñìàðà âåðèëìèøäèð. Ñåéñìèê òÿäãèãàòëàðûí äþðäöíúö ìÿðùÿëÿñè 1993 èëäÿí áàøëàíûð âÿ ÿñàñÿí íåôò òÿñÿððöôàòûíà õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí ãîéóëóøó âÿ òåõíîëîýèéàëàðûí òÿòáèãè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí ãóðó âÿ õöñóñèëÿ äÿ äÿíèç ñàùÿëÿðèíäÿ íåôòëè-ãàçëû ñòðóêòóðëàðûí òåêòîíèê ãóðóëóøó âÿ ÿââÿëëÿð òÿêëèô îëóíìóø ãóéóëàðûí éåðëÿðè äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí ñåéñìèê öñóëëàðëà àõòàðûø âÿ êÿøôèééàòû öçðÿ ÀÐÄÍØ-íèí Ýåî-

ôèçèêà âÿ Ìöùÿíäèñ Ýåîëîãèéàñû ÈÁ-íèí «Àçÿðíåôòýåîôèçèêà» âÿ «Õÿçÿðäÿíèçíåôòýåîôèçêÿøôèééàò» òðåñòëÿðè, Àçÿðýåîôèçèêà ÅÒ Èíñòèòóòó âÿ «Êàñïèàí ýåîôèçèêë» ÁÌ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áó ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ìþâúóä òåõíèêè òÿúùèçàòû (àâàäàíëûã, úèùàç, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè âÿ ñ. ) âÿ éöêñÿê èõòèñàñëû ìöòÿõÿññèñ ïîòåíñèàëû äÿíèç âÿ ãóðó ñàùÿëÿðèíäÿ ÷þë ñåéñìèê êÿøôèééàò èøëÿðèíèí, àëûíàí ìàòåðèàëëàðûí åìàë âÿ òÿôñèðèíèí ìöàñèð ñÿâèééÿëÿðäÿ àïàðûëìàñûíà ýåíèø èìêàí éàðàäûð. Àçÿðáàéúàíäà ñåéñìèê òÿäãèãàòëàðûí òÿøÿêêöëöíäÿ Ð.ß.Àáäóëëàéåâ, Õ.Á.Éóñèôçàäÿ, Ê.Ì.Êÿðèìîâ âÿ á. áþéöê õèäìÿòè îëìóøäóð. Å ë å ê ò ð è ê ê ÿ ø ô è é é à ò û öñóëó èëÿ èëê òÿäãèãàòëàð 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ýÿíúÿ, Àáøåðîí, Àøàüû Êöð, Àúûíîùóð-Ãàáûððû íåôòëè-ãàçëû ðàéîíëàðûíäà âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ àïàðûëìûøäûð. 1932–37 èëëÿðäÿ «Àçíåôò» Ýåîëîæèêÿøôèééàò êîíòîðó òÿðÿôèíäÿí þë÷öëÿðè äÿéèøÿí äþðä åëåêòðîäëó ãóðüóíóí òÿòáèãè èëÿ òÿäãèãàò äÿðèíëèéèíèí õåéëè àðòûðûëìàñûíà íàèë îëóíìóøäóð. 50-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêàíûí åëìè-òÿäãèãàò âÿ èñòåùñàëàò òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê êÿøôèééàòûíûí áèð ñûðà ìåòîäèê ïðîáëåìëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð (ôàñèëÿñèç îõáîéó-äèïîë çîíäëàìàñû âÿ ïðîôèëëÿìÿñè âÿ ñ.). 1958–60 èëëÿðäÿ òåëëóðèê úÿðÿéàí (ÒÚ) öñóëó èëÿ Õÿçÿðéàíû-Ãóáà íåôòëèãàçëû ðàéîíóíäà òÿúðöáè-ìåòîäèê, Ýÿíúÿ ðàéîíóíäà èñÿ èëê èñòåùñàëàò èøëÿðè àïàðûëìûø, òÿáèè äÿéèøÿí òåëëóðèê úÿðÿéàíëàðûí ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð ö÷öí áþéöê ïåðñïåêòèâëèéÿ ìàëèê îëìàñû àøêàð åäèëìèøäèð. 1961–65 èëëÿðäÿ Ýÿíúÿ íåôòëèãàçëû ðàéîíóíäà äàéàíûãëû úÿðÿéàí öñóëó èëÿ òÿúðöáè-ìåòîäèê âÿ èñòåùñàëàò èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. «Àçÿðíåôòýåîôèçèêà» òðåñòè 1969 èëäÿí áàøëàéàðàã Øàìàõû-Ãîáóñòàíäà, Àúûíîùóðäà, Êöð-Ãàáûððû ÷àéëàðàðàñû çîíàäà, Êè÷èê Ãàôãàçûí äàüÿòÿéè çîíàëàðûíäà, Éåâëàõ-Àüúàáÿäè ÷þêÿêëèéèíèí ú.-ã. éàìàúûíäà, Úÿëèëàáàä ðàéîíóíäà âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ Ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí òåêòîíèêàñûíû þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà åëåêòðèê êÿøôèééàòû öñóëóíóí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ òÿòáèã åäèëìÿñèíäÿ Ñ.É.Ëèòâèíîâóí, Ù.Ú.Úÿôÿðîâóí, Å.Ú.Ôÿðÿúîâóí, Å.Ñ.Íîâðóçîâóí, ß.À.Àáäóëëàéåâèí, À.È.Ìàíàôëûíûí âÿ á. áþéöê ðîëó îëìóøäóð. à ð à â è ì å ò ð è ê âÿ ì à ã í è ò î ì å ò ð è ê ê ÿ ø ô è é é à ò öñóëëàðû. Àçÿðáàéúàíäà Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ðÿããàñëû úèùàçëàðëà èëê òÿúðöáè äÿíèç ãðàâèìåòðèê èø-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿðè 1925 èëäÿ àïàðûëìûøäûð. Ãóðóäà ãðàâèìåòðèê (âàðèîìåòðèê) âÿ ìàãíèòîìåòðèê òÿúðöáè èøëÿð èëê äÿôÿ 1926 èëäÿ Àáøåðîí é-à-íûí Ïóòà, Áèíÿãÿäè ñàùÿëÿðèíäÿ àïàðûëìûø, Ö÷öíúö äþâð éàøëû ñòðóêòóðëàð þéðÿíèëìèøäèð. 1927–34 èëëÿðäÿ âàðèîìåòðèê èøëÿð Íåôò÷àëà, Áàáàçÿíÿí, Êöðñÿíýÿ, Ãàëìàç âÿ á. ñàùÿëÿðäÿ äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ Àøàüû âÿ Îðòà Êöð ÷þêÿêëèêëÿðèíäÿ ðÿããàñëû ïëàíàëìà èøëÿðè àïàðûëìûø, íÿòèúÿäÿ Òàëûø-Âÿíäàì ãðàâèòàñèéà ìàêñèìóìó àøêàð åäèëìèøäèð. 1935–36 èëëÿðäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí Áàêû-Ùÿøòÿðõàí-Ãóðéåâ-Ðàêóøà ïðîôèëè öçðÿ àüûðëûã ãöââÿñèíèí ãèéìÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. 1941 èëäÿí áàøëàéàðàã ñòàòèê ãðàâèìåòðëÿðèí òÿòáèãèíÿ áàøëàíûëìûøäûð. Àáøåðîí é-à-äà, Ìóüàí âÿ Ñàëéàí äöçëÿðèíäÿ, Ýÿíúÿ ðàéîíóíäà, Êöð-Ãàáûððû ÷àéëàðàðàñû çîíàäà, Éåâëàõ-Àüúàáÿäè ÷þêÿêëèéèíèí ú.-ø. ùèññÿñèíäÿ, Øàìàõû-Ãîáóñòàí, Õÿçÿðéàíû-Ãóáà âÿ á. áþëýÿëÿðäÿ ãðàâèìåòðèê âÿ áÿçè éåðëÿðäÿ ìàãíèòîìåòðèê ïëàíàëìà èøëÿðè àïàðûëìûø, ùÿìèí ÿðàçèëÿðèí òåêòîíèêàñûíûí âÿ äÿðèíëèê ãóðóëóøóíóí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ìöùöì íÿòèúÿëÿð àëûíìûø âÿ ÷îõëó ñàéäà ñòðóêòóðëàð àøêàð åäèëìèøäèð. 1950–60 èëëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí ðàéîíëàðäà äÿãèã ãðàâèìåòðèê ïëàíàëìà âÿ ÿñàñÿí íåôòëè-ãàçëû ñòðóêòóðëàðûí àõòàðûøû èøëÿðè àïàðûëìûø âÿ òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè 1962 èëäÿ öìóìèëÿøäèðèëÿðÿê (È.Î.Ñèìåëçîí), àüûðëûã ãöââÿñèíèí Áóýå ðåäóêñèéàñû öçðÿ èúìàë õÿðèòÿëÿðè òÿðòèá åäèëìèøäèð. 1965–70 èëëÿðäÿ Àøàüû Êöð ÷þêÿêëèéèíèí Ãàëìàç, Êöðîâäàü, Áàáàçÿíÿí, Êöðñÿíýÿ ñàùÿëÿðèíäÿ ãðàâèìåòðèê èøëÿð àïàðûëìûø, Ö÷öíúö äþâð éàøëû ñòðóêòóðëàðûí ãðàâèòàñèéà ñàùÿñèíäÿ ÿêñ îëóíìàñû âÿ àéðûëìàñû ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûëìûøäûð. Îðòà Êöð ÷þêÿêëèéèíèí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíäÿ (Ìóðàäõàíëû, Ñîð-Ñîð, Ãàðàúàëû, Çÿðäàá, Úÿôÿðëè, Ñààòëû-Êöðäÿìèð) éöêñÿê äÿãèãëèêëè ãðàâèìåòðèê âÿ ìàãíèòîìåòðèê þë÷ìÿëÿð àïàðûëìûø, ñàùÿëÿðèí ýåîëîæè ãóðóëóøó äÿãèãëÿøäèðèëìèø, ÷îõëó ñàéäà éåíè áàñäûðûëìûø ãàëõìàëàð àøêàð åäèëìèø âÿ îíëàðûí íåôòëèëèê-ãàçëûëûã áàõûìûíäàí ïðîãíîçó âåðèëìèøäèð. 1968–80 èëëÿðäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí ã. âÿ ø. øåëôèíäÿ «Õÿçÿðäÿíèçíåôòýåîôèçêÿøôèééàò» òðåñòè ìöíòÿçÿì îëàðàã äÿíèçäèáè ãðàâèìåòðèê ïëàíàëìà èøëÿðè àïàðìûø âÿ ãðàâèòàñèéà ñàùÿñèíèí õöñóñèééÿòëÿðè þéðÿíèëìÿêëÿ Ìåçîçîé ÷þêöíòöëÿðèíèí äÿðèíëèê ãóðóëóøó âÿ òåêòîíèêàñû áàðÿäÿ éåíè ìÿëóìàòëàð àëûíìûøäûð. 1983 èëäÿí ýÿìèöñòö ãðàâèìåòðëÿðèí òÿòáèãè èëÿ Õÿçÿðèí äÿðèí ùèññÿëÿðèíèí ãðàâèìåòðèê ïëà-

íàëìà èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. 1969–71 èëëÿðäÿ Áàêû àðõèïåëàãû âÿ îíà éàõûí ãóðó ÿðàçèëÿðäÿ ëîêàë ñòðóêòóðëàðû þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ àåðîìàãíèò ïëàíàëìà èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. 1971–80 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ãóðó âÿ äÿíèç, 1979–80 èëëÿðäÿ èñÿ Àáøåðîí ñàéû âÿ Áàùàð íåôò-ãàç éàòàüû ñàùÿëÿðèíäÿ àåðîãðàâèìåòðèê êÿøôèééàò èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí ýåîëîæè ãóðóëóøóíóí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñè, éåíè íåôòëè-ãàçëû ñòðóêòóðëàðûí, î úöìëÿäÿí ãåéðè-àíòèêëèíàë òÿëÿëÿðèí àøêàð åäèëìÿñè âÿ ñ. ãðàâèìàãíèò êÿøôèééàòûí ãàðøûñûíäà äóðàí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Àçÿðáàéúàíäà ãðàâèìåòðèê òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñûíäà Â.Â.Ôåäûíñêèíèí, È.Î.Ñèìåëçîíóí, Ð.Ì.Ùàúûéåâèí, Ò.Ú. ßìèðàñëàíîâóí, Ú.Ã.Ìÿììÿäîâóí, Â.Ã.Ãÿäèðîâóí, Ô.À.Ãÿäèðîâàíûí, Á.Ú. Àñëàíîâóí âÿ á. áþéöê ÿìÿéè îëìóøäóð. Ì ÿ ä ÿ í ý å î ô è ç è ê è òÿäãèãàòëàðû Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ 1908–13 èëëÿðäÿ Àáøåðîí é-à-íäà àïàðûëìûøäûð. Áóðàäà ãóéóëàðäà òåìï-ð þë÷ìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ íåôòëè-ãàçëû ùîðèçîíòëàð, ãóéó ëöëÿñèíÿ ìàéåíèí ñûçäûüû éåð âÿ êÿìÿð àðõàñûíäà ëàé ñóéóíóí ùÿðÿêÿòè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. 1930 èëäÿ åëåêòðèê êàðîòàæû äöíéàäà èëê äÿôÿ Ñóðàõàíû íåôò ìÿäÿíèíäÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. 1931 èëäÿí «Àçíåôò» Èñòåùñàëàò áèðëèéè íåôò ãóéóëàðûíäà ãóéó ïîòåíñèàëûíûí þéðÿíèëìÿñèíÿ áàøëàìûøäûð. 1931 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà «Åëåêòðèêêÿøôèééàòû» äþâëÿò ýåîôèçèêà êîíòîðó éàðàäûëìûø âÿ èëê äÿôÿ ýöëëÿëè ïåðôîðàòîðëàð ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. 1933 èëäÿ Áàêûíûí íåôò éàòàãëàðûíäà, ãàç êàðîòàæû, 1933–57 èëëÿðäÿ èñÿ ãàììà êàðîòàæ, íåéòðîí ãàììà êàðîòàæû, íåéòðîí êàðîòàæû, èìïóëñíåéòðîí êàðîòàæû, ãàììà-ãàììà êàðîòàæ öñóëëàðû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìèø, åëåêòðèê êàðîòàæûíûí éåíè ìîäèôèêàñèéàëàðû (éàí, èíäóêñèîí, ìèêðîêàðîòàæ çîíäëàðû) èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. 1950 èëëÿðäÿí åòèáàðÿí ñöõóðëàðûí ìÿñàìÿëèéè, ëèòîëîæè òÿðêèáè âÿ ôèçèêè-ìåõàíèêè õöñóñèééÿòëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ àêóñòèê êàðîòàæ öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíûëìûø âÿ îíóí áÿçè ìîäèôèêàñèéàëàðû (äàëüàëàðûí éàéûëìà ñöðÿòèíÿ ýþðÿ àêóñòèê êàðîòàæ, åëàñòèê äàëüàëàðûí àìïëèòóäàñûíûí ñþíìÿ öñóëó, ãóéó àêóñòèê òåëåâèçîðó öñóëó) ãóéóëàðäà òÿòáèã îëóíìàãäàäûð. 1970 èëäÿ ìàãíèò ñàùÿñèíäÿ íöâÿ ìàãíèò ðåçîíàíñû åôôåêòèíÿ ÿñàñëàíàí âÿ ôëöèäÿ ÷îõ ùÿññàñ îëàí íöâÿ ìàãíèò êàðîòàæû öñóëó èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàø-

ëàíìûøäûð. Èìïóëñ ãóéó ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàðûíà ÿñàñÿí íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñèíÿ íÿçàðÿò ìåòîäèêàñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ ãóéóëàðäà òåõíîëîæè âÿ ýåîëîæè ïàðàìåòðëÿðèí þë÷öëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ýåîëîæè-òåõíîëîæè òÿäãèãàò ñòàíñèéàëàðû òÿòáèã åäèëìèøäèð. 1971–78 èëëÿðäÿ Ð.Ì. Ùàúûéåâ âÿ áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí ãàçûìà ïðîñåñè çàìàíû êàðîòàæ èøëÿðè àïàðìàüà èìêàí âåðÿí èêèêàíàëëû àâòîíîì úèùàç èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. 1987 èëäÿ øèðèí ñóëó íåôò éàòàãëàðû êÿñèëèøëÿðèíÿ íÿçàðÿò ìÿãñÿäèëÿ îêñèýåí êàðîòàæûíûí ìåòîäèêàñû èøëÿíìèøäèð. 1994 èëäÿí Àçÿðáàéúàíäà èëê íåôò êîíòðàêòû áàüëàíäûãäàí ñîíðà – ðåñïóáëèêàíûí íåôòëè-ãàçëû ñàùÿëÿðèíäÿ ìÿäÿí ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàðû éåðëè øèðêÿòëÿðëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ õàðèúè øèðêÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìàüà áàøëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ô è ë è ç ý å î ô è ç è ê à ñ û ñàùÿñèíäÿ èëê êÿøôèééàò öñóëó ìåòîäó èëê äÿôÿ 1923–24 èëëÿðäÿ Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè éàòàüûíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð. 1930–31 èëëÿðäÿ äÿãèã ýåîôèçèêè èøëÿð Ýÿäÿáÿé, ×ûðàãäÿðÿ âÿ Ìåùìàíà êîë÷åäàí âÿ ïîëèìåòàëëèê éàòàãëàðûíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð. 50-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Äàøêÿñÿí, Ýÿäÿáÿé, Ëà÷ûí âÿ Îðäóáàä ðàéîíëàðûíäà áèð ñûðà ìàãíèò, ãðàâèìåòðèê âÿ åëåêòðèê àíîìàëèéàëàðû ìöÿééÿí åäèëìèø, áóíëàðäàí áÿçèëÿðèíäÿ äÿìèð ôèëèçè âÿ á. éàòàãëàð àøêàð åäèëìèøäèð. 1959 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ýåîëîýèéà Èäàðÿñèíäÿ ýåîôèçèêè åêñïåäèñèéà éàðàäûëäûãäàí ñîíðà ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ïëàíëû øÿêèëäÿ êîìïëåêñ ýåîôèçèêè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø âÿ êàðîòàæ âÿ øàõòàãóéó öñóëëàðëà Ôèëèç÷àé, Êàñäàü, Êàòåõ êîë÷åäàí-ïîëèìåòàë éàòàãëàðûíûí, Ãûçûëáóëàã ãûçûë-ñóëôèä âÿ Ãàðàäàü ìèñ-êîë÷åäàí éàòàãëàðûíûí åùòèéàòëàðû ùåñàáëàíìûøäûð. Ê.Ì.Êÿðèìîâ, Ø.Ñ.Êþ÷ÿðëè

Ýåîäåçèéà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýåîäåçèéà åëìèíèí ÿñàñû Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èëê ýåîäåçèéà äÿðñëèéèíèí ìöÿëëèôè (1928) Ì.Ù.ßëèéåâ (1881–1967) òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû ýåîäåçèéàíûí ðåñïóáëèêàäà ìöñòÿãèë áèð åëì ñàùÿñè êèìè èíêèøàôû ñîí 30 èëäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. 1969 èëäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè ùàêèìèééÿòÿ ýÿëèøè èëÿ ýåîäåçèéà, òîïîãðàôèéà âÿ õÿòèðÿ÷èëèéèí èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàíìûøäûð. Áó èëëÿðäÿ îíóí òÿøÿááöñö âÿ òÿêèäè 753

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èëÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåîäåçèéà, òîïîãðàôèéà âÿ õÿðèòÿ÷èëèê öçðÿ èõòèñàñëàøìûø ìöÿññèñÿñèíèí éàðàäûëìàñû ýåîäåçèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð. Ùÿìèí ìöÿññèñÿäÿ àïàðûëàí èøëÿð, ÿñàñÿí, þëêÿíèí èãòñàäè éöêñÿëèøè èëÿ ÿëàãÿäàð îëñà äà áó ñàùÿäÿ òÿäãèãàòëàðûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ýåîäåçèéà, òîïîãðàôèéà âÿ õÿðèòÿ÷èëèê ñàùÿñèíäÿ êàäð ùàçûðëûüûíäà âÿ ýåîäåçèéà èñòåùñàëàòû èëÿ ìÿøüóë îëàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí ìèëëè äèëäÿ îëàí ÿäÿáèééàòà åùòèéàúûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ìÿììÿäîâ Ã.Ø. âÿ ßùìÿäîâ È.Ù. òÿðÿôèíäÿí «Ýåîäåçèéà» (2002) âÿ «Ùÿðáè òîïîãðàôèéà âÿ ýåîäåçèéàíûí ÿñàñëàðû» (2004) ÿñÿðëÿðè íÿøð åäèëìèøäèð. Áó âÿñàèòëÿðäÿ ìöàñèð åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ éåðèíÿ éåòèðèëÿí òîïîãðàôèéà, ýåîäåçèéà âÿ õÿðèòÿ÷èëèê èøëÿðèíèí òåõíîëîýèéàñû þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Äþâëÿò Ýåîäåçèéà Ìÿíòÿãÿëÿðè Øÿáÿêÿñèíèí éàðàäûëìàñû âÿ îíëàðûí ëàçûìè âÿçèééÿòäÿ ñàõëàíûëìàñûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñîí âàõòëàð Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà ìöâàôèã òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ìöàñèð òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Ïåéê ÝÏÑ (Ãëîáàë Ìþâãå Ìöééÿíåòìÿ Ñèñòåìè) âàñèòÿñè èëÿ ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ 0-úû âÿ 1-úè ñèíèô ýåîäåçèéà ìÿíòÿãÿëÿðèíèí éåíèäÿí âÿ éöêñÿê äÿãèãëèêëÿ êîîðäèíàòëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ùÿìèí ìÿíòÿãÿëÿðèí ìöàñèð âÿçèééÿòäÿ ñàõëàíûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ Äþâëÿò Ýåîäåçèéà Øÿáÿêÿñè Áåéíÿëõàëã Ýåîäåçèéà Øÿáÿêÿñè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìèøäèð. Éåðöñòö, àåðî âÿ êîñìèê ôîòîïëàíàëìà âàñèòÿñè èëÿ ÿëäÿ îëóíìóø øÿêèëëÿðèí ìöàñèð òåõíîëîýèéàéà óéüóí îëàðàã õÿðèòÿ òÿðòèáàòû ö÷öí åìàë åäèëìÿñè ÿíÿíÿâè èñòåùñàë ïðîñåñèíè õåéëè ãûñàëòìûø âÿ òÿðòèá åäèëÿí õÿðèòÿëÿðèí äÿãèãëèéèíè éöêñÿëòìèøäèð. Éöêñÿê äÿãèãëèêëè ìöùÿíäèñè-ýåîäåçèéà èøëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ìöàñèð ýåîäåçèéà àëÿòëÿðèíäÿí (ÝÏÑ, Òîòàëñòàòèîí, Ëàçåð íèâåëèðëÿðè âÿ è.à.) èñòèôàäÿ îëóíóð. Áó àëÿòëÿð âàñèòÿñè èëÿ éåðèíÿ éåòèðèëÿí èøëÿð éöêñÿê äÿãèãëèéè, èíôîðìàñèéàíûí ÷åâèê âÿ ãûñà ìöääÿòäÿ èñòèôàäÿ÷èëÿðÿ þòöðöëìÿñè, ìÿëóìàòëàðûí ðÿãÿìñàë øÿêëèíäÿ îëìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Òîïîãðàôèéà. Àçÿðáàéúàíäà òîïîãðàôèéàíûí èíêèøàôû òîïîãðàô-ýåíåðàë Èáðàùèì àüà Ïàøà àüà îüëó Âÿêèëîâóí (1853–1934) àäû èëÿ áàüëûäûð. Áåø èë Ãàôãàç Ùÿðáè Äàèðÿñèíèí Òîïîãðàôèéà øþáÿñèíÿ áàø÷ûëûã åòìèø Èáðàùèì àüà Âÿêèëîâ Àçÿðáàéúàíëà éàíàøû Ðóñèéàíûí, Òöðêè754

éÿíèí, Èðàíûí âÿ áèð ñûðà áàøãà äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèëÿðèíäÿ âÿ ñÿðùÿäëÿðèíäÿ àïàðûëàí òîïîãðàôèéà-ïëàíàëìà èøëÿðèíèí òÿøêèëàò÷ûñû îìóø âÿ ùÿìèí þëêÿëÿðèí ùÿðáè õÿðèòÿëÿðèíè òÿðòèá åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà àïàðûëàí ìöàñèð òîïîãðàôèéà èøëÿðè ðÿãÿìñàë òåõíîëîýèéàéà ÿñàñëàíàí éöêñÿê äÿãèãëèêëè òîïîãðàôèéà èøëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ùàçûðäà áó èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ ìöàñèð åëåêòðîí òàõåîìåòðëÿðèíäÿí ÝÏÑ-äÿí (Ãëîáàë Ìþâãå Ìöÿééÿíåòìÿ Ñèñòåìëÿðè), Ëàçåð íèâåëèðëÿðèíäÿí âÿ äèýÿð ìöàñèð àëÿòëÿðäÿí, ïëàíàëìà ìÿëóìàòëàðûíû åìàë åòìÿê ö÷öí èñÿ êîìïöòåð ïðîãðàìëàðûíûí ÿí ñîí íàèëèééÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Ã.Ø.Ìÿììÿäîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÒßÙÑÈË Azÿrbaycanda òarixi kþklÿri qÿdimlÿrÿ vÿ erkÿn orta ÿsrlÿrÿ ýedib ÷ûxan milli mÿktÿb Ò.-inin tÿøÿêkölö, formalaømasû vÿ inkiøafû õàëãûí maddi vÿ mÿnÿvi mÿdÿniyyÿtinèí tÿkamölö, dinin yayûlmasû, nÿhayÿt, dþvlÿt÷ilik ÿnÿnÿsinin mþvcudluüu ilÿ baülû olmuødur. Ìÿktÿb Ò.-inin meydana ÷ûxmasûnda yazûnûn yaranmasû vÿ xalqûn yazû mÿdÿniyyÿtinin formalaømasû möstÿsna rol oynamûødûr. Tarixi qaynaqlar ýþstÿrir ki, þlkÿdÿ mÿktÿb Ò.-inin tÿkamölönö øÿrtlÿndirÿn bu amillÿr e.ÿ. 4 ÿsrin sonlarûnda Azÿrbaycanûn c.-unda Atropatena, øì.-ûnda isÿ Albaniya (Ãàôãàç) dþvlÿtlÿrinin yaranmasû ilÿ reallaømaüa baølamûødûr. 5 ÿsrdÿ arami qrafikalû Alban (Ãàôãàç) ÿlifbasû meydana ÷ûxìàãëà, 5–7 ÿsrlÿrdÿ kilsÿ yanûnda ibtidai mÿktÿblÿr yaranmaüa baøladû. Atropatenada isÿ arami mÿnøÿli pÿhlÿvi (orta fars) ÿlifbasûndan istifadÿ olunurdu. 6 ÿsrdÿn baølayaraq Atropatenada ilkin yazû, oxu vÿ ilahiyyat þyrÿdÿn ibtidai mÿktÿblÿr yaranäû. Bötön ibtidai mÿktÿblÿr dini mÿbÿdlÿrin tÿrkibindÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Áóðàäà dini biliklÿrlÿ yanaøû, tarix, ÿdÿbiyyat, astronomiya, bÿlaüÿt (ritorika), idman oyunlarû vÿ s. dönyÿvi elmlÿr dÿ tÿdris edilirdi. Azÿrbaycan tÿhsili 8–12 ÿsrlÿrdÿ. 7 ÿsrin ortalarûnda Azÿrbaycanûn ßrÿb Xilafÿti tÿrÿfindÿn iøüalû, onun hÿr iki hissÿsinin – Albaniya (Ãàôãàç) vÿ Atropatenanûn Xilafÿtin tÿrkibinÿ qatûlmasû þlkÿdÿ islam dininin yayûlmasû ilÿ nÿticÿlÿndi. Èøüàëàãÿäÿðêè äþâðäÿ äÿ Ò. ñèñòåìè xeyli inkiøaf etmiø Azÿrbaycanda islam mÿdÿniyyÿtinin daøûyûcûlarû olan yeni Ò. möÿssisÿlÿri – mÿktÿb vÿ mÿdrÿsÿlÿr øÿbÿkÿsi yaranmaüa baøladû. Baüdad, Bÿsrÿ, Kufÿ, Qahirÿ, Dÿmÿøq øÿhÿrlÿrindÿ Ò. alan azÿrbaycanlûlarûn sayû artdû. Õèëàôÿòèí íöôóç åòäèéè áöòöí ÿðàçèëÿðäÿ îëäóüó êèìè, Azÿrbaycanäà äà mÿktÿb vÿ mÿdrÿsÿlÿrdÿ tÿdris ÿðÿá diliíäÿ àïàðûëûð, dini elmlÿrlÿ yanaøû, tÿbabÿt, dil, fÿlsÿfÿ, höquq, mÿntiq, riyaziyyat, ritorika vÿ s. dönyÿvi elmlÿr dÿ þyrÿdilirdi. Orta ÿsrlÿrdÿ Azÿrbaycanûn mÿktÿb tarixindÿ ÿùÿìèééÿòëè yer tutan mösÿlman Ò. sistemi 3 mÿrhÿlÿdÿn – mÿktÿb (èáòèäàè Ò.), mÿdrÿsÿ (îðòà Ò.) vÿ mÿzhÿrdÿn (ôÿðäè àëè Ò.) ibarÿt idi. Mÿktÿbin tÿdris planû vÿ

proqramlarûnda ÿsas yeri Quranûn þyrÿdilmÿsi tuturdu. Îrta Ò. verÿn ilk mÿdrÿsÿlÿr 10–11 ÿsrlÿrdÿ Azÿrbaycanûn Maraüa, Tÿbriz, Xoy, Øamaxû øÿhÿrlÿrindÿ tÿsis edilmiødi. Orta ÿsrlÿrdÿ Ò.-in mÿzhÿr (fÿrdi ali Ò.) formasû da Azÿrbaycanda ýeniø yayûlmûødû. Áåëÿ êè, «ßt- tÿhsil» ÿsÿrinin möÿllifi ßbölhÿsÿn Bÿhmÿnyar (11 ÿsr) ßbu ßli Èbn Sinanûn, ÿdÿbiyyatøönas alim Xÿtib Tÿbrizi (11 ÿsr) isÿ ÿrÿb alimi ßböl-ßla Mÿÿrrinin yanûnda ali mÿzhÿr Ò.-i almûødûlar. 11–12 ÿsrlÿr bötön Èslam Øÿrqindÿ olduüu kimi, Azÿrbaycanda da elmin, Ò.-in, maarifin, bötþvlökdÿ mÿdÿniyyÿtin inkiøafûnda ÿsl intibah mÿrhÿlÿsi olmuødu. Áó äþâðäÿ ßbölhÿsÿn Bÿhmÿnyar, Xÿtib Tÿbrizi, Qÿtran Tÿbrizi, Xaqani Øirvani, ßböl-Öla Gÿncÿvi, Nizami Gÿncÿvi kimi bþyök mötÿfÿkkirlÿr éàøàéûá éàðàòìûøëàð. Ìÿktÿb vÿ mÿdrÿsÿlÿr, ÿsasÿn, Tÿbriz, Øamaxû, Bakû, Gÿncÿ, Nax÷ûvan, Beylÿqan, Hÿmÿdan kimi iri øÿhÿrlÿrdÿ cÿmlÿømiødi. Azÿrbaycan bu dþvrdÿ Bþyök Sÿlcuq imperatorluüunun tÿrkibindÿ idi. Èmperatorluüun hÿr yerindÿ olduüu kimi, Azÿrbaycanda da maarif vÿ mÿdÿniyyÿtin inkiøafû ö÷ön ÿlveriøli øÿrait yaradûlmûødû. Áó äþâðäÿ àëè Ò. âåðÿí ìÿäðÿñÿëÿð äÿ òÿñèñ åäèëìèøäè.

torluüunun xÿzinÿsi hesabûna idi. Øÿrqin ÿn mÿøhur alimlÿri Nizamiyyÿ mÿdrÿsÿsinÿ dÿvÿt edilirdi. Orta ÿsrlÿrdÿ Azÿrbaycan alimlÿrinin bötþv bir nÿslinin yetiømÿsi bu elm-tÿhsil mÿrkÿzinin adû ilÿ baülû olmuødu. Ìÿäðÿñÿëÿð, adÿtÿn, onlarûn ÿsasûnû qoyanûn adû ilÿ adlandûrûlûrdû. Ìÿnbÿlÿräÿ 11–12 ÿsrlÿrdÿ Maraüada ßhmÿdaüa, Atabÿkiyyÿ vÿ ÿë-Ãazi, Xoyda ÿl-Fÿrÿc ÿl-Xöveyyi mÿdrÿsÿlÿrinin a÷ûldûüû qeyd edilèr. Bu tipli mÿdrÿsÿlÿrdÿn èêèsi dÿ Azÿrbaycan Atabÿylÿri dþvröndÿ (1136–1225) Nax÷ûvanda tÿsis edilmiødi. Mÿnbÿlÿr ýþstÿrir ki, hÿmin mÿdrÿsÿlÿr Atabÿylÿrin ikinci hþkmdarû Atabÿy Mÿhÿmmÿd Cahan Pÿhlÿvanûn hakimiyyÿti illÿrindÿ (1175–1186) tÿsis olunmuø vÿ Mþmönÿ õatûn törbÿsi (1186) kompleksinÿ daxil edilmiødi. Nax÷ûvan mÿdrÿsÿlÿri Mþmönÿ õatûn törbÿsi vÿqflÿrinin ýÿliri hesabûna idarÿ olunmuødu. Nax÷ûvan mÿdrÿsÿlÿri 13 ÿsrdÿ dÿ fÿaliyyÿtini davam etdirìèøäè. 11–12 ÿsrlÿrdÿ Gÿncÿ, Tÿbriz, Nax÷ûvan, Øamaxû øÿhÿrlÿrindÿ «Hikmÿt evlÿri», «Øÿfa ocaqlarû» fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi ki, onlar da birbaøa elm-tÿdris iøinÿ, xalqûn maariflÿnmÿsinÿ xidmÿt edirdi.

«Øÿrqdÿ ÿn mökÿmmÿl universitetlÿrin birincisi» sayûlan Nizamiyyÿ mÿdrÿsÿsindÿ Azÿrbaycan alimlÿrindÿn Xÿtib Tÿbrizi, Èsmayûl Tÿbrizi, Tacÿddin Urmÿvi, Mahmud ßrdÿbili, Qivamÿddin Øirvani, Ziyaÿddin Söhrÿvÿrdi, Mahmud Zÿncani, ßbölfÿzl ßrdÿbili vÿ b.-nûn mödÿrris kimi bþyök xidmÿtlÿri olmuø, yözlÿrlÿ azÿrbaycanlû hÿmin mÿdrÿsÿni bitirmiødi.

11–12 ÿsrlÿrdÿ Azÿrbaycanda tÿbabÿt sahÿsindÿ dÿ mÿdrÿsÿlÿr vÿ «Øÿfa evlÿri» olmuødur. Onlardan biri 12 ÿsrdÿ Øamaxû yaxûnlûüûndakû Mÿlhÿm kÿndindÿ Xaqani Øirvaninin ÿmisi Þmÿr Ibn Osman Kafiÿddin (1080–1150) tÿrÿfindÿn a÷ûlmûø, Azÿrbaycanûn elm-tÿhsil tarixinÿ Mÿlhÿm Tibb Akademiyasû kimi daxil olmuø «Mÿdrÿseyi-tibb» («Tibb mÿdrÿsÿsi») tÿdris-möalicÿ möÿssisÿsi idi. Buðàäà hÿm tibbi tÿhsil verilir, elmi araødûrmalar aparûlûr, hÿm dÿ äÿðìàíëàð ùàçûðëàíûð, xÿstÿlÿr möalicÿ edilirdi.

Øÿrqdÿ vÿ törk-islam dönyasûnda dþvlÿt ali Ò. möÿssisÿñè îëàí Nizamiyyÿ mÿdrÿsÿñè 22 ñåíòéàáð 1067 ildÿ Áàüäàääà Bþyök Sÿlcuq imperatoru Alp Arslanûn áàø vÿziri îëìóø (1063–92) Nizamÿlmölkön tÿøÿbbösö ilÿ éàðàäûëìûøäû. Áàüäàääà à÷ûëàí Íèçàìèééÿ ìÿäðÿñÿñè äþâðöí åëì-òÿùñèë ìÿðêÿçè èäè. Bu mÿdrÿsÿdÿ tÿdris prosesinin maliyyÿlÿømÿsi tamamilÿ Bþyök Sÿlcuq impera-

Azÿrbaycan tÿhsili 13–18 ÿsrlÿrdÿ. Áu mÿrhÿlÿdÿ dÿ èbtidai Ò. verÿn mÿktÿblÿr øÿbÿkÿsinÿ 13 ÿsrdÿn etibarÿn mÿscidlÿr yanûnda fÿaliyyÿt ýþstÿrÿn «Yetimlÿr evi», «Tÿlim evlÿri» deyilÿn xeyriyyÿ möÿssisÿlÿri daxil edilmiødi. 13–15 ÿsrlÿrdÿ Tÿbrizdÿ Rÿøidiyyÿ, Qiyasiyyÿ, Qazaniyyÿ, Fÿlÿkiyyÿ, Dÿmÿøqiyyÿ, Mÿqsudiyyÿ, Mözÿffÿriyyÿ, Nÿsriyyÿ mÿdrÿsÿlÿri, Bakûda Øirvanøahlar sa755

AZßÐÁÀÉÚÀÍ rayûnûn «Øah mÿscidi» yanûndakû mÿdrÿsÿ vÿ Seyid Yÿhya mÿdrÿsÿsi, ßrdÿbildÿ Daröl-Èrøad, Dÿrbÿnddÿ mÿhÿllÿ mÿscidi yanûndakû mÿdrÿsÿ, Nax÷ûvanda Mþmönÿ õatûn törbÿsi kompleksindÿki mÿdrÿsÿlÿr fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Bu mÿdrÿsÿlÿrdÿ Nÿsirÿddin Tusinin «ßdÿb ÿl-mötÿllimin vÿ ÿl-möhÿssilin» («Möÿllimlÿr vÿ tÿlÿbÿlÿr ö÷ön ÿdÿb qaydalarû») ÿsÿrindÿn tÿdris vÿsaiti kimi istifadÿ olunurdu. Nizamiyyÿ ali mÿdrÿsÿsindÿn (11 ÿsr) sonra mösÿlman Øÿrqindÿ ikinci darölfönun hesab edilÿn, Tÿbriz yaxûnlûüûndakû Rÿbi-Rÿøidi øÿhÿrciyindÿ yerlÿøÿn Rÿøidiyyÿ mÿdrÿsÿsi 14 ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ (tÿãð. 1300–1304 illÿr arasûnda) tÿsis edilmiødi. 14 ÿsrdÿ Yaxûn vÿ Orta Øÿrqin ÿn bþyök ali Ò. möÿssisÿsi sayûlan bu akademiya tipli darölfönunun ÿsasû ýþrkÿmli Azÿrbaycan tarix÷isi, dþvlÿt xadimi Fÿzlullah Rÿøidÿddin tÿrÿfindÿn 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà èëê äàðöëôöíóí êèìè ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíÿ äàõèë îëàí Ðÿøèäèééÿ ìÿäðÿñÿñèíäÿ 500-ÿ ãÿäÿð alim-mödÿrris ÷alûøûr, 7000 tÿlÿbÿ tÿhsil alûrdû. Ålmi kadrlar hazûrlamaq ö÷ön yerli mödÿrris-alimlÿrlÿ yanaøû, ×indÿn, Hindistandan, Misirdÿn, Suriyadan dÿvÿt olunmuø 50 nÿfÿr alim vÿ hÿkim ÷alûøûrdû. qoyulduüu ö÷ön Rÿøidiyyÿ adlandûrûlmûø, 100 ilÿ yaxûn þz fÿaliyyÿtini davam etdirmiødi. Bu elm-tÿhsil möÿssisÿsindÿ tÿbiÿtøönaslûq, fÿlsÿfÿ, tarix, tÿbabÿt, nöcum, mÿntiq, ilahiyyat øþbÿlÿri fÿaliyyÿt ýþstÿriräè. Ò. möddÿti 5 il idi. Rÿøidiyyÿ darölfönununun kitabxanañûíäà elmin möxtÿlif sahÿlÿrinÿ dair ×in, Misir, Bizans, Hindistan vÿ baøqa þlkÿlÿrdÿn ýÿtirilmiø 60.000 nösxÿdÿn artûq kitab saxlanûlûrdû. Bundan ÿlavÿ, Fÿzlullah Rÿøidÿddinin möxtÿlif elm sahÿlÿrinÿ dair yazdûüû ÿsÿrlÿrdÿn, xösusÿn astronomiya, ÿkin÷ilik, baü÷ûlûq, memarlûq vÿ diýÿr elm sahÿlÿrini ÿhatÿ edÿn 24 cildlik «ßl-ÿhya vÿ-l asar», elÿcÿ dÿ, tarix vÿ cîürafiyadan bÿhs edÿn «Camiÿt-tÿvarix» («Tarixlÿr toplusu») ÿsÿrlÿrindÿn dÿrs vÿsaiti kimi istifadÿ edilirdi. 13–15 ÿsrlÿrin Ò. tarixindÿ iz qoymuø tÿäðèñ ocaqlarûndan biri dÿ bþyök Azÿrbaycan alimi Nÿsirÿddin Tusi (1201–1274) tÿrÿfindÿn éàðàäûëìûø, Yaxûn vÿ Orta Øÿrqin ÿn mÿøhur rÿsÿdxanasû kimi 50 ilÿ yaxûn fÿaliyyÿt ýþstÿrmiø Maraüa ðÿsÿdxanasûnûn (1259) nÿz756

dindÿki mÿdrÿsÿ idi. «Bþyök riyaziyyat mÿktÿbi» adlandûrûlan Maraüa ðÿsÿdõanasûnûn mÿdrÿsÿsindÿ bir ÷ox þlkÿlÿrdÿn ýÿlmiø mödavimlÿr Ò. alûr, elmi araødûrmalar aparûrdûlar. Áóðàäà N.Tusinin «Zici- Elxani» («Elxani astronomik cÿdvÿllÿri»), «Tÿhriri þqlidis» («Evklidin øÿrhi»), «ßxlaqi-nasiri» vÿ b. ÿsÿrlÿrindÿn dÿrs vÿsaiti kimi dÿ istifadÿ edilirdi. Azÿrbaycan Sÿfÿvilÿr dþvlÿtinin (1501–1736) yaranmasû þlkÿdÿ maarif vÿ mÿdÿniyyÿtin inkiøafûna ýöclö tÿkan verdi. Bu dþvrdÿ dÿ mÿktÿb vÿ mÿdrÿsÿlÿr daha ÷ox ÿsas mÿdÿniyyÿt mÿrkÿzlÿri sayûlan Tÿbriz, Maraüa, ßrdÿbil, Gÿncÿ vÿ Øamaxûda cÿmlÿømûødû. Òÿdris ÿrÿb vÿ fars dillÿri ilÿ yanaøû, Azÿrbaycan diliíäÿ («Azÿrbaycan törkcÿsi»íäÿ) dÿ àïàðûëûðäû. ßrÿb vÿ fars dillÿrindÿ olan bir sûra elmi ÿsÿrlÿr ana dilinÿ tÿrcömÿ edilirdi. Yazû vÿ oxu þyrÿdilÿn mÿktÿblÿrdÿ ilkin dÿrslÿr ana dilindÿ èäè. Mÿktÿb vÿ mÿdrÿsÿlÿrdÿ ÿsas tÿdris vÿsaiti kimi Qurandan, hÿm÷inin S.Øirazinin «Gölöstan» vÿ «Bustan», Hafizin «Divan», N.Gÿncÿvinin «Xÿmsÿ», N.Tusinin «ßxlaqi-nasiri» vÿ M.Fözulinin «Leyli vÿ Mÿcnun» ÿsÿrlÿrindÿn istifadÿ edilirdi. 17 ÿsrin ortalarûnda tÿkcÿ Tÿbrizdÿ 600 mÿhÿllÿ mÿktÿbi vÿ 47 mÿdrÿsÿ, Øamaxûda isÿ 40 mÿktÿb vÿ 7 mÿdrÿsÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Sÿfÿvilÿr dþvröndÿ Tÿbrizdÿ tÿsis edilmiø Sadiqiyyÿ, Talibiyyÿ mÿdrÿsÿlÿri ÷ox nöfuzlu maarif ocaqlarûndan sayûlûrdû. 18 ÿsrdÿ maarif vÿ mÿdÿniyyÿtin

inkiøafûnda bir ýerilÿmÿ vÿ tÿnÿzzöl baø verdi. 1736 ildÿ Nadir øah ßføar òÿrÿfindÿn maarif möÿssisÿlÿrinin ÿsas maliyyÿ mÿnbÿyi olan vÿqf torpaqlarûndan mÿhrum edilmÿsi mÿktÿb vÿ mÿdrÿsÿlÿrin normal fÿaliyyÿtini pozdu. Bununla da nizamû tÿdris möÿssisÿlÿrinin bþyök ÿksÿriyyÿti qapandû. Azÿrbaycan tÿhsili 19 ÿsr vÿ 20 ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéà–Èðàí ìöùàðèáÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí èêè éåðÿ ïàð÷àëàíìàñû âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàëû ìÿêòÿá Ò.-ÿ äÿ òÿñèð åòäè. ×àð Ðóñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàíäà Ò. ñàùÿñèíäÿ éåðèòäèéè ñèéàñÿò ìàùèééÿòúÿ îíóí ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñè èäè. 19 ÿñðèí 1-ci éàðûñû Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáèíèí èíêèøàôûíäà èêè áàøëûúà òåíäåíñèéà þçöíö ýþñòÿðèðäè: ÿíÿíÿâè ìöñÿëìàí Ò. ôîðìàëàðûíûí ñàõëàíûëìàñû âÿ éåíè èáòèäàè ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíèí yaranmasû. 1842 èëäÿ Áàêû, Ãóáà, Ãàðàáàü, Øÿêè, Øèðâàí âÿ Ëÿíêÿðàí ãÿçàëàðûíäà ìÿñúèäëÿðèí íÿçäèíäÿ îëàí 502 ìÿêòÿáäÿ 5242 øàýèðä Ò. àëûðäû êè, îíëàðûí òÿëèì-òÿðáèéÿñè èëÿ 534 ìöÿëëèì ìÿøüóë îëóðäó. Áó äþâðäÿ ìÿñúèäëÿðèí íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàðäà äà èáòèäàè ìÿêòÿáëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áóíóíëà éàíàøû, Àçÿðáàéúàíäà ÿíÿíÿâè ìèëëè ìÿêòÿáëÿðèí ìþâúóäëóüó, îíëàðûí èäàðÿ÷èëèéèíèí ðóùàíèëÿðèí èõòèéàðûíäà îëìàñû ôàêòûíäàí íàðàùàò îëàí ÷àð ùþêóìÿòè ðóñ òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíèí yaradûlmasû âÿ éàéûëìàñûíà õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, äèéàðûí èäàðÿ îëóíìàñûíäà éåðëè ìÿìóð êàäðëàðûíà

Bakû «Möqÿddÿs Nina» ãàäûí ìÿktÿbi (1888; ìåìàð Ä.Ä.Áóéíîâ). Èíäèêè 132 âÿ 134 ¹-ëè îðòà ìÿêòÿáëÿð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Bakûäà Ìàðèéà ãadûn ýimnaziyasû (1885–87; ìåìàð Ì.Ä.Áîòîâ). Èíäèêè Àçÿðáàéúàí Èíúÿñÿíÿò ìóçåéè.

îëàí åùòèéàú äà ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíèí òÿøêèëè ïðîñåñèíè ñöðÿòëÿíäèðèðäè. Àçÿðáàéúàíäà «ãÿçà ìÿêòÿáëÿðè» àäëàíäûðûëàí èëê ðóñ äþâëÿò ìÿêòÿáëÿðè 1829 vÿ 1835 èëlÿräÿ òÿñäèã îëóíìóø «Çàãàôãàçèéà ìÿêòÿáëÿðè ùàããûíäà ßñàñíàìÿ»lÿrÿ óéüóí îëàðàã Øóøà (1830), Nuxa (Øÿki, 1831), Áàêû (1832), Ýÿíúÿ (1833), Øamaxû (1838) vÿ Íàõ÷ûâàíäà (1838) à÷ûëìûøäû. Àðòûã 19 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà 9 ðóñ ìÿêòÿáè ôÿàëèéyÿò ýþñòÿðèðäè. Áóíëàðäàí 5-è ö÷ñèíèôëè èáòèäàè «ãÿçà ìÿêòÿáè», 3-ö áèðñèíèôëè àøàüû èáòèäàè ìÿêòÿá (áóíëàðà «ïðèõîä ìÿêòÿáëÿðè» äåéèëèðäè) âÿ 1-i äþðäñèíèôëè àëè èáòèäàè ìÿêòÿá èäè. 1829 èë «ßñàñíàìÿñè»íÿ ýþðÿ, ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òÿäðèñèíÿ, àç äà îëñà éåð âåðèëèðäè. Ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ÿââÿëëÿð éàëíûç ðóñ ìÿìóðëàðûíûí óøàãëàðû Ò. àëñàëàð äà, òÿäðèúÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí äà sayû àðòûðäû. Belÿ ki, tÿkcÿ 1857 èëäÿ

Bakû ìösÿlman ãadûn ìÿktÿbi («H. Z.Taüûyevin ãûz ìÿktÿbi») (1898–1901; ìåìàð È.Â.Ãîñëàâñêè). Èíäèêè ÀÌÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòó

ìàðàüûí àðòìàñûíûí áàøëûúà ñÿáÿáè Àçÿðáàéúàí äèëè âÿ èñëàì äèíèíèí òÿäðèñèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿñè èäè. Qÿçà ìÿêòÿáëÿðèíäÿ éàëíûç îüëàíëàð Ò. àëà áèëÿðäè. Àçÿðáàéúàíäà ðóñ äèëèíäÿ èëê ãàäûí òÿùñèëèíÿ 1848 èëäÿ Øàìàõûäà åéíèàäëû õåéðèééÿ úÿìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí òÿñèñ åäèëìèø «Ìöãÿääÿñ Íèíà ãàäûí ìÿêòÿáè» èëÿ áàøëàíäû. Ãÿçà ìÿêòÿáëÿðèíèí òÿäðèñ ïðîãðàìëàðûíäà ðóñ äèëè, ùåñàá, ùöñíõÿò, èëàùèééàò, òàðèõ, úîüðàôèéà, ùÿíäÿñÿ ÿñàñ éåð òóòóðäó. Ðóñèéàéà ñÿäàãÿòëè ðóùàíèëÿðèí ùàçûðëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäà éåíè òèïëè òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðè – «Ìöñÿëìàí ìÿêòÿáëÿðè» òÿñèñ ådildi. Ò. ìöääÿòè 6 èë îëàí áó ìÿêòÿáëÿðèí ìöñÿëìàí âÿ ðóñ øþáÿëÿðè âàðäû. 1853 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 8 ìöñÿëìàí ìÿêòÿáèíäÿ 468 øàýèðä Ò. àëûrdû. 19 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ Ðóñèéàäà àïàðûëàí ìÿêòÿá èñëàùàòû, î úöìëÿäÿí,

Bakû I ðealnû ìÿktÿbi (1901–04; ìåìàð Ä.Ä.Áóéíîâ). Èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èãòèñàä Óíèâåðñèòåòè

áöòöí ãÿçà ìÿêòÿáëÿðèíäÿ áöòþâëöêäÿ 148 àçÿðáàéúàíëû Ò. àëìûøäû. Àçÿðáàéúàíëûëàð arasûnda ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ Ò.-ÿ

Cÿnubi Qafqazda ìÿêòÿáëÿðèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû èëÿ áàüëû 1867 èë «ßñàñíàìÿñè»íÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíäàêû ìÿêòÿáëÿðèí

äÿ èìïåðèéà äàõèëèíäÿêè òÿäðèñ ñèñòåìèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàñûíà áàøëàíäû. Àçÿðáàéúàí äèëè òÿäðèñ ïðîãðàìëàðûíäàí ÷ûõàðûëäû, Ò.-èí ìÿçìóíóíäà ðóñëàøäûðìà ñèéàñÿòè äàùà äà ñÿðòëÿøäèðèëäè. Áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã, öìóìòÿùñèë ñèñòåìèíäÿ àïàðûúû éåðè ðóñ èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðè òóòìàüà áàøëàäû. 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ãÿçà ìÿêòÿáëÿðè 6 èëëèê òÿùñèë ìöääÿòè îëàí øÿùÿð ìÿêòÿáëÿðèíÿ ÷åâðèëäè. Áóíóíëà éàíàøû, Àçÿðáàéúàíäà kÿnd mÿktÿblÿri äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 19 ÿñðèí 2-ci éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû âÿ èãòèñàäèééàòûí ñöðÿòëè èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ ñÿíàéåäÿ, êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà èõòèñàñëû ôÿùëÿëÿðÿ, ìöòÿõÿññèñëÿðÿ îëàí òÿëÿáàò ìþâúóä öìóìòÿùñèë âÿ ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðè øÿáÿêÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ òÿêàí âåðäè. Áó ïðîñåñ Øàìàõûäà áàø âåðÿí çÿëçÿëÿ (1859) ilÿ áàüëû ãóáåðíèéà ìÿðêÿçèíèí oradan Áàêûéà êþ÷öðöëìÿ19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà íåôò, äàü-ìÿäÿí ñÿíàéåñè âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàô åòìÿñè èõòèñàñëû ôÿùëÿëÿðÿ úèääè òÿëÿáàò äîüóðóðäó. Áó òÿëÿáàò ìöõòÿëèô ïåøÿ éþíöìëö ñÿíÿò ìÿêòÿáëÿðèíèí – èëê ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðèíèí éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ìÿðäÿêàí âÿ Ãóáà ìÿêòÿáëÿðèíèí éàðàíìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàíäà êÿíä òÿñÿððöôàòû ïðîôèëëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí áöíþâðÿñè ãîéóëäó. ñèíäÿí ñîíðà äàùà äà èíòåíñèâëÿøäè. Þlkÿdÿ ìÿêòÿá øÿáÿêÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè éåðëè ìöÿëëèìëÿðÿ úèääè åùòèéàú äîüóðóðäó. Buna ýþrÿ dÿ 1876 èëäÿ Ãîðè øÿùÿðèíäÿ Çàãàôãàçèéà Ìöÿëlèìëÿð ñåìèíàðèéàñû òÿñèñ ådiläè. 1879 èëäÿ èñÿ ùÿìèí 757

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñåìèíàðèéàíûí òàòàð (Àçÿðáàéúàí) øþáÿñèíèí éàðàíìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàíûí ìÿêòÿá òàðèõèíäÿ ìèëëè ìöÿëëèì êàäðëàðû ùàçûðëûüûíûí áöíþâðÿñè ãîéóëäó. Hÿmin øþáÿ ìþâúóä îëäóüó 40 èë ìöääÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáè ö÷öí 250-éÿ éàõûí ìöÿëëèì (R.ßfÿndiyev, F.Kþ÷ÿrli, Ö.Hacûbÿyov, C.Mÿmmÿdquluzadÿ, N.Nÿrimanov, M.Maqomayev, S.S.Axundov vÿ b.) ùàçûðëàìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà ýåíèøëÿíÿí ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí þçÿéèíäÿ àíàäèëëè ìÿêòÿáëÿðèí éàðàäûëìàñû, éåíèëèê÷èëèê, ìöàñèðëèê óüðóíäà ìöáàðèçÿ ÿñàñ éåð òóòóðäó. Áó ùÿðÿêàòûí ÿñàñ èäåîëîãëàðû Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ù.Çÿðäàáè, Í.Íÿðèìàíîâ, R.ßfÿndiyev, A.O.×ernyayevski, Ù.Ìàùìóäáÿéîâ, Ì.Ìàùìóäáÿéîâ, Ô.Êþ÷ÿðëè,

ðÿò èäè. Ðóñ–Azÿrbaycan ìÿêòÿáëÿði Àçÿðáàéúàíûí ìÿêòÿá Ò.-è òàðèõèíäÿ, ìèëëè çèéàëûëàðûí éåòèøäèðèëìÿñèíäÿ, ìààðèô÷èëèéèí èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà õèäìÿò ýþñòÿðìèøäè. 19 ÿñðèí 2-ci éàðûñûíäà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà éàðàäûëàí ðóñ–Azÿrbaycan ìÿêòÿáëÿðèíèí ãàáàãúûë òÿúðöáÿñè òåçëèêëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà äà òÿñèð åòäè. Ýþðêÿìëè ìààðèô÷è Ìèðçÿ Ùÿñÿí Ðöøäèééÿ Òÿáðèçè Èðàíäàí Cÿnubi Qafqaza ýÿëÿðÿê Èðÿâàíäà éåíè öñóëëó ìÿêòÿá à÷ûá (1883) áèð ìöääÿò îðàäà èøëÿäè. 1888 èläÿ Òÿáðèçÿ ãàéûäàí Ìèðçÿ Ùÿñÿí ùÿìèí èëäÿ îðàäà «Ìÿäðÿñåéè-Ðöøäèééÿ» àäëû éåíè òèïëè ìÿêòÿá à÷äû. Áó ìÿêòÿá Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿí ñîíðà Úÿnubda èëê Àçÿðáàéúàí milli ìÿêòÿáè êèìè Ò. òàðè-

êëàññèê êèøè ýèìíàçèéàñû òÿñèñ åäèëìèøäè. 19 ÿñðèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàíäà êèøèëÿð ö÷öí 7 íàòàìàì îðòà âÿ îðòà ìÿêòÿá ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè êè, îíëàðäà 2366 øàýèðä Ò. àëûðäû. 1874 èëäÿ Áàêûäà èëê ãàäûí ýèìíàçèéàñû à÷ûëäû âÿ Àçÿðáàéúàíûí ìÿêòÿá Ò.-è òàðèõèíÿ Ìàðèéà ãàäûí ýèìíàçèéàñû àäû èëÿ äàõèë îëäó. Bakûdakû «Ìöãÿääÿñ Íèíà» ãàäûí ìÿêòÿáè 1897 èëäÿ îðòà ìÿêòÿáÿ ÷åâðèëäè. 1899 èëäÿ èñÿ åéíèàäëû èáòèäàè ìÿêòÿá ÿñàñûíäà Ýÿíúÿäÿ äÿ ãàäûí ïðîýèìíàçèéàñû éàðàäûëäû âÿ ñîíðàëàð (1902) ýèìíàçèéàéà ÷åâðèëäè. 19 ÿñðèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ãàäûí îðòà ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 1283 øàýèðä Ò. àëûðäû. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíûí ìÿêòÿá Ò.-è òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã

Bakû I êiøi ýimnaziyasû (1912–13; ìåìàð Ê.À.Áîðèñîãëåáñêè). Èíäèêè 4¹-ëè Êëèíèêè õÿñòÿõàíà Bakû Kommersiya ìÿktÿbè (1912) Èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ïåäàãîæè Óíèâåðñèòåòè

Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ âÿ á. èäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí áÿùðÿëÿðèíäÿí áèðè éåíè ðóñ–òàòàð (ðóñ–Àçÿðáàéúàí) ìÿêòÿáëÿðèíèí éàðàíìàñû îëäó. Bu tipli ilk mÿktÿb 1875 ildÿ Qazaüûn Salahlû kÿndindÿ T.Mamlayev tÿrÿfindÿn a÷ûlsa da, o, Azÿrbaycan mÿktÿbinin sonrakû inkiøafûnda elÿ bir ÿhÿmiyyÿtli èç qoymadû. Rus–Azÿrbaycan mÿktÿblÿrinin yaradûlmasûnûn hÿqiqi tarixi vÿ ýÿlÿcÿk inkiøafû Òèôëèñ Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòóíóí ìÿçóíëàðû Ùÿáèá áÿé Ìàùìóäáÿéîâ (1864–1928) âÿ Ñóëòàíìÿúèä Ãÿíèçàäÿnin (1866–1937) adlarû ilÿ baülûdûr. Îíëàðûí 1887 èëäÿ Áàêûäà òÿñèñ åòäèêëÿðè ðóñ–Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáèíäÿ ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òÿäðèñè ìÿúáóðè ôÿíëÿð ñûðàñûíà äàõèë åäèëìèøäè. Òåçëèêëÿ Áàêûäà ðóñ–Azÿrbaycan ìÿêòÿáëÿðèíèí ñàéû 6-éà ÷àòäû. Íàõ÷ûâàí (1894), Øÿêè (1894), Øóøà (1896), Ñàëéàí (1896) vÿ Ýÿíúÿäÿ (1899) dÿ ðóñ–Azÿrbaycan ìÿêòÿáëÿðè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. 19 ÿñðèí ñîíóíäà (1899) bötön ðóñ–Azÿrbaycan ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 837 øàýèðä Ò. àëûðäû. Ìÿêòÿáëÿðèí øàýèðä âÿ ïåäàãîæè êîíòèíýåíòi, ÿsasÿn, àçÿðáàéúàíëûëàðäàí èáà758

õènÿ äàõèë îëäó vÿ ñîíðàëàð áèð ñûðà «Ðöøäèééÿ ìÿêòÿáëÿðè»íèí à÷ûëìàñûíà òÿêàí âåðäè. 19 ÿñðèí 2-ci éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà èëê îðòà ìÿêòÿáëÿð – «ðåàëíû ìÿêòÿá», «ýèìíàçèéà» âÿ «ïðîýèìíàçèéà»ëàð éàðàíäû. Èëê ïðîýèìíàçèéà 1865 èëäÿ Áàêûäà òÿñèñ åäèëäè, 1867 èëäÿ isÿ ðåàënû ýèìíàçèéàéà ÷åâðèëäè. «Ýèìíàçèéà âÿ ïðîýèìíàçèéàëàðûí Íèçàìíàìÿñè»íÿ ýþðÿ (1871) áöòöí ýèìíàçèéàëàð êëàññèê éþíöìëö îëäó, ðåàënû ýèìíàçèéàëàð èñÿ ðåàëíû ìÿêòÿáëÿðÿ ÷åâðèëäè. Áàêûäàí ñîíðà «ðåàëíû ìÿêòÿáëÿð» Ýÿíúÿ (1867) âÿ Øóøàäà (1881) à÷ûëìûøäû. 1896 èëäÿ Áàêûäà Àçÿðáàéúàíûí ìààðèô÷è çèéàëûëàðûíûí ýÿðýèí ìöáàðèçÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 1879 èëäÿ Çàãàôãàçèéà (Ãîðè) Ìöÿëëèìëÿð ñåìèíàðèéàñûíûí Àçÿðáàéúàí øþáÿñèíèí à÷ûëìàñû èëÿ ìèëëè ìÿêòÿá òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ìöÿëëèì êàäðëàðûíûí ùàçûðëûüûíûí áöíþâðÿñè ãîéóëäó. Áó øþáÿ ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè äþâðöíäÿ Ãàçàõ Ìöÿëëèìëÿð ñåìèíàðèéàñû (1918) òÿñèñ åäèëìèøäè.

òåõíèêè-ïåøÿ Ò.-è ìöÿññèñÿëÿðè ìåéäàíà ÷ûõäû. Ùÿëÿ 1843 èëäÿ Øÿêèäÿ «Òÿúðöáè èïÿê÷èëèê ìÿêòÿáè» a÷ûlmûødû. 1881 èëäÿ Áàêû äÿíèç÷èëèê ñèíôè (1905 ildÿ Áàêû äÿíèç÷èëèê ìÿêòÿáèíÿ ÷åâðèëäè), 1888 èëäÿ Áàêû ñÿíÿò ìÿêòÿáè (1897 èëäÿ Áàêû àøàüû òåõíèêè ìÿêòÿáÿ, 1905 èëäÿ èñÿ Áàêû îðòà òåõíèêè ìÿêòÿáÿ ÷åâðèëäè) òÿñèñ åäèëäè. Çàãàòàëà (1882) âÿ Ýÿíúÿ (1884) sÿíÿò mÿêòÿáëÿðè éàðàäûëäû. Áåëÿëèêëÿ, 19 ÿñðèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàíäà 1 òåõíèêè, 3 ñÿíÿò ìÿêòÿáè âÿ 1 äÿíèç÷èëèê ñèíôè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè êè, 1900 èëäÿ îíëàðäà 416 øàýèðä Ò. àëûðäû. Áó äþâðäÿ õöñóñè êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿêòÿáëÿðè äÿ à÷ûëìàüà áàøëàäû. 1896 èë îêòéàáðûí 27-äÿ Ìÿðäÿêàíäà Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâèí ìàëèééÿ âÿñàèòè ùåñàáûíà áàüáàíëàð ùàçûðëàéàí áèðèíúè õöñóñè ìÿêòÿá à÷ûëäû. Èêèíúè áåëÿ áàü÷ûëûã ìÿêòÿáè 1899 èëäÿ Ãóáàäà òÿñèñ åäèëäè. 19 ÿñðäÿ Ò.-äÿ áàø âåðÿí éåíèëèêëÿðäÿí áèðè äÿ 80-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã äÿìèðéîë ãóëëóã÷óëàðû âÿ ôÿùëÿëÿðèíèí óøàãëàðû ö÷öí à÷ûëàí äÿìèðéîëó ìÿêòÿáëÿðè èäè. Èëê äÿìèðéîëó ìÿêòÿáëÿðè Ýÿíúÿ (1888), Hacûãàáóë (1893), Áàêû (1896) âÿ Àüñòàôàäà (1901) à÷ûëìûøäû.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 19 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ìóñèãè, ðÿññàìëûã, ìöùàñèáàòëûã, òèúàðÿò, òèáá, äèçàéí âÿ ñ. ïåøÿ âÿ èõòèñàñëàð öçðÿ õöñóñè èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðè âÿ êórñëàðû éàðàíäû. Áàêûäà èëê ìóñèãè ìÿêòÿáè 1896 èëäÿ, èëê ðÿññàìëûã ìÿêòÿáè 1897 èëäÿ tÿsis edilmiødi. 19 ÿñðin 80-úè èëëÿðinäÿ Áàêû, Øàìàõû vÿ Ýÿíúÿäÿ êèøè âÿ ãàäûíëàð ö÷öí «Áàçàðýöíö ìÿêòÿáëÿðè», ùÿì÷èíèí àõøàì ñàâàä êóðñëàðû à÷ûëmaüa baøladû. Bó òÿäðèñ îúàãëàðû éàøëûëàðûí ñàâàäëàíìàñûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàäû. Éàøëûëàðûí òÿùñèëèíäÿ Áàêûäà òÿøêèë îëóíàí êèòàáõàíà vÿ ãèðàÿòõàíàëàð, õöñóñÿí, 1894 èëäÿ Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí òÿøÿááöñö âÿ áèð ãðóï çèéàëûíûí éàõûíäàí èøòèðàêû èëÿ Áàêûäà òÿñèñ åäèëÿí Íÿðèìàíîâ ãèðàÿòõàíàñû20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èáòèäàè, öìóìè îðòà âÿ òåõíèêè ïåøÿ òÿùñèëè, îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðè, ìÿêòÿáäÿíêÿíàð òÿùñèë, éàøëûëàðûí òÿùñèëè öçðÿ ìþâúóä øÿáÿêÿíèí ýåíèøëÿíìÿñè ïðîñåñè èíòåíñèâëÿøäè. Milli mÿêòÿá òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ àçÿðáàéúàíëû ãàäûíëàð ö÷öí äöíéÿâè òÿùñèë âåðÿí ìààðèô möÿssisÿlÿri ìåéäàíà ÷ûõäû. íûí ìöñòÿñíà ðîëó îëìóøäó. 19 ÿñðèí 2-ci éàðûñûíäàí Àçÿðáàéúàíäà áàøëàíàí ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí òÿñèðè èëÿ ìÿêòÿá, ìààðèô, åëì, Ò., ìÿäÿíèééÿò èøè ÿñðèí ñîíëàðûíäà âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûí aparûcû milli ìÿñÿëÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Bó äþâðäÿ éåòèøÿí ìèëëè áóðæóàçèéà íöìàéÿíäÿëÿðè, éåðëè ñàùèáêàðëàð äà ìèëëÿòèí ìààðèôëÿíìÿñè, ñàâàäëàíìàñû, ìÿäÿíè vÿ intellektual ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëìÿñè éîëóíäà ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìèðäèëÿð. Ù.Ç.Òàüûéåâ, Ø.ßñÿäóëëàéåâ, Ì.Ìóõòàðîâ, Ì.Íàüûéåâ, È.Ùàúûíñêè êèìè îíëàðúà ñàùèáêàð ìèëëè çèéàëû nÿslinin éåòèøìÿñèíäÿ, Ò. ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûødû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ò.-èíèí èíêèøàôûída ìààðèô÷è çèéàëûëàðäàí Ù.Çÿðäàáè, ß.Ùöñåéíçàäÿ, ß.Òîï÷óáàøîâ, ß.Àüàéåâ, Í.Íÿðèìàíîâ, Ö.Ùàúûáÿéîâ, S.M.Qÿnizadÿ, F.Kþ÷ÿrli âÿ áaøqalarûnûn ÿvÿzsiz xidmÿtlÿri olmuødur. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Azÿrbaycanda áàø âåðÿí ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè éöêñÿëèø ìààðèô ñèñòåìèíèí äÿ èíêèøàôûíà ýöúëö tÿkan verdi. Þlkÿdÿ ÷ox sayda éåíè öñóëëó, Avropa modelli òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðè à÷ûëäû. Ìilli Ò.-äÿ éåíèëèê÷èëèê òÿðÿôäàðû Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáèíèí òþâñèéÿñè èëÿ hÿëÿ 19 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿí ãàäûí Ò.-

Ìöñÿëìàí ãàäûí ìÿêòÿáèíèí øàýèðä âÿ ìöÿëëèìëÿðè. 2-úè ñûðàäà ñîëäàí 5-úè Ñîíà õàíûì Òàüûéåâà (Ù.Ç.Òàüûéåâèí ùÿéàò éîëäàøû), 6-úû Ù.Ç.Òàüûéåâ , 7-úè Ùÿíèôÿ õàíûì Ìÿëèêîâà (ìÿêòÿáèí ìöäèðè, Ù.Çÿðäàáèíèí ùÿéàò éîëäàøû), 8-úè Ìÿðéàì õàíûì Ñóëêåâè÷ (ìöÿëëèìÿ), 9-úó Ù.Çÿðäàáè, 10-úó Ïÿðè õàíûì Ìÿëèêîâà (Ù.Çÿðäàáèíèí ãûçû, ß.Òîï÷óáàøîâóí ùÿéàò éîëäàøû), 11-úè ß.Òîï÷óáàøîâ (1903–04 èëëÿðäÿ ÷ÿêèëèá).

è âåðÿí ìÿêòÿá à÷ìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí Ù.Ç.Òàüûéåâèí ýÿðýèí ÿìÿéè âÿ âÿñàèòè ùåñàáûíà 1901 èë îêòéàáðûí 7äÿ Áàêûäà ìèëëè Ò. òàðèõènÿ «Ù.Ç.Òàüûéåâèí ãûç ìÿêòÿáè» êèìè äàõèë îëàí èëê Ìöñÿëìàí ãàäûí ìÿêòÿáè à÷ûëäû. Ìÿêòÿáèí èëê ìöäèðè Ùÿíèôÿ õàíûì Ìÿëèêîâà (Ù.Çÿðäàáèíèí àðâàäû) èäè. Ãàïàëû ïàíñèîí òèïëè hÿmin ìÿêòÿáÿ éàëíûç àçÿðáàéúàíëû ãûçëàð ãÿáóë åäèëèðäè. Ãàäûí ìÿêòÿáè ÿââÿëëÿð 4 èëëèê, àç ñîíðà 5 èëëèê, áèð ãÿäÿð ñîíðà 6 èëëèê îëäó. Ìÿêòÿáÿ èëê äÿôÿ 58 íÿôÿð ãÿáóë åäèëìèøäè êè, îíëàðäàí 35-è ïóëñóç Ò. àëûðäû. 1916 èëäÿ àëè èáòèäàè ìÿêòÿáÿ, ñîíðà èñÿ ñåìèíàðèéàéà ÷åâðèëÿí áó ìÿêòÿáèí ôÿàëèééÿòè 1918 èëèí ìàðòûíäà daønak-áîëøåâèê ãóëäóð äÿñòÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí azÿrbaycanlûlara qarøû òþðÿäèëÿí Áàêû ãûðüûíû çàìàíû äàéàíäûðûëäû. “Ù.Ç.Òàüûéåâèí ãûç ìÿêòÿáè”íäÿí ñîíðà Ýÿíúÿ, Øÿêè, Àüäàø, Áàêû, Ãóáà, Íàõ÷û-

âàí, Àüäàì, Øóøà âÿ ñ. éåðëÿðäÿ äÿ áó òèïëè ìÿêòÿáëÿð à÷ûëìûøäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ò. èøèíäÿ ÿí úèääè ïðîáëåì ìöÿëëèì ÷àòûøìàçëûüû èäè. Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìëÿðèíèí 1-ci (1906) âÿ 2-ci (1907) ãóðóëòàéëàðûíäà áó ìÿñÿëÿ ýåíèø ìöçàêèðÿ åäèëìèø, Ãîðè Ìöÿëëèìëÿð ñåìèíàðèéàñûíûí tatar (Àçÿðáàéúàí) øþáÿñèíèí Àçÿðáàéúàíûn øÿhÿrlÿrindÿn birinÿ êþ÷öðöëìÿñè ìÿñÿëÿñè ãàëäûðûëñà äà, áóíó î äþâðäÿ ùÿëë åòìÿê ìöìêöí îëìàìûøäû. Zèéàëûëàðûí áó èñòèãàìÿòäÿ apardûqlarû ýÿðýèí ìöáàðèçÿ sayÿsindÿ 1914 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ, 1916 èëäÿ Áàêûäà möÿëëèì såìèíàðèéàëàðû à÷ûëäû. Oðòà Ò. ìÿêòÿáëÿðè øÿáÿêÿñè äÿ ýåíèøëÿídiriläè. 1914 èëèí ñòàòèñòèêàñûíà ýþðÿ, Àçÿðáàéúàíäàêû 5 êèøè ýèìíàçèéàñûíäà 2422, 3 ðåàëíû ìÿêòÿáèíäÿ 1433, 7 ãàäûí ýèìíàçèéàñûíäà 3158 øàýèðä Ò. àëûðäû. Ùÿìèí ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿäðèñ éåíÿ äÿ ðóñ äèëèíäÿ

«Íÿøðè-ìààðèô» úÿìèééÿòèíèí à÷äûüû ìÿêòÿá. 1-úè ñûðàäà îðòàäà ìÿêòÿáèí äèðåêòîðó Ùàúû Ñÿëèì Ãàñûìçàäÿ (Ñÿééàù) (1907).

759

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ùÿáèá áÿé Ìàùìóäáÿéîâ Áàêû Û ðóñ–Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáèíèí øàýèðäëÿðè àðàñûíäà (ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó–ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè).

àïàðûëûðäû. Öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí tÿhsil möÿssisÿlÿrinin millilÿødirilmÿsinÿ dair 28 àâãóñò 1918 il òàðèõëè ãÿðàðûíà ãÿäÿð þëêÿäÿêè îðòà ìÿêòÿáëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿ òÿäðèñ àíà äèëèíäÿ àïàðûëìûðäû. Hÿmin dþvr òåõíèêè-ïåøÿ âÿ îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðè øÿáÿêÿñèíèí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ äÿ ñÿúèééÿëÿíèðäè. 1901 èëäÿ Áàêûäà Êîììåðñèéà ìÿêòÿáè, 1905 èëäÿ èñÿ Áàêû àøàüû òåõíèêè ìÿêòÿáènin áàçàñûíäà Áàêû îðòà òåõíèêè ìÿêòÿáè éàðàäûëdû. Ù.Ç.Òàüûéåâèí ìàëèééÿ äÿñòÿéè èëÿ ùÿð èêè ìÿêòÿá ö÷öí Ãÿðá ìåìàðëûüû öslóbunda ìþùòÿøÿì tÿdris áèíàëàðû äà òèkèëìèøäè. Èõòèñàñ éþíöìöíÿ ýþðÿ Ãàôãàçäà éåýàíÿ îëàí Áàêû îðòà òåõíèêè ìÿêòÿáè äèéàðûí äèýÿð øÿùÿðëÿðè ö÷öí äÿ õåéëè ïåøÿêàð òåõíèêëÿð ùàçûðëàìûøäû. Òÿñàäöôè äåéèë êè, áó ìÿêòÿáèí áàçàñûíäà ñîíðàëàð Áàêû Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòó (1921, indiki Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû) éàðàäûëìûøäû. 19 ÿñðäÿí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø Áàêû, Ýÿíúÿ, Çàãàòàëà ñÿíÿò ìÿêòÿáëÿðè, åëÿúÿ äÿ ìóñèãè âÿ ðÿññàìëûã ìÿêòÿáëÿðè áó äþâðäÿ äÿ þç ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðèðäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìààðèô÷èëèê ôÿàëèéyÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí áèð ñûðà õåéðèééÿ

úÿìèééÿòëÿðè éàðàíäû. «Íÿøðè-ìààðèô» (1906), «Íèúàò» (1906), «Ñÿàäÿò» (1907), «Ñÿôà» (1910) âÿ äèýÿð õåéðèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíèí à÷äûðäûüû ìÿêòÿáëÿð, ñàâàä êóðñëàðû àçÿðáàéúàíëû ÿùàëèíèí ìààðèôëÿíìÿñèíäÿ ìöñòÿñíà ðîë îéíàäû. Ùÿìèí úÿìèééÿòëÿðèí ôÿõðè ñÿäðè, ãÿééóìó îëàí Àçÿðáàéúàí ìåñåíàòëàðû Ù.Ç.Òàüûéåâ, Ì.Ìóõòàðîâ, Ì.Íàüûéåâ, Ø.ßñÿäóëëàéåâ, È.Ùàúûíñêè âÿ áàøãàëàðû bu ìÿêòÿáëÿðèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìèñèëñèç õèäìÿòëÿð ýþñòÿðìèøäèëÿð. Áó èëëÿðäÿ Ù.Ç.Òàüûéåâ Áàêûäà ÿùàëèíèí ìààðèôëÿí27 èéóí 1918 èëäÿ Azÿrbaycan Xalq Cömhuriyyÿti törk (“Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè”) dilini dþvlÿt dili elan etdi. Bu tarixi addûm tÿhsil möÿssisÿlÿrinin millilÿødirilmÿsi âÿ tÿdrisin ana dilindÿ aparûlmasûna ke÷id ö÷ön ÿëâåðèøëè øÿrait vÿ höquqi zÿmin yaratdû. ìÿñèíÿ êþìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàëíûç ìÿêòÿátÿdris ëÿâàçèìàòû ñàòûøû èëÿ ìÿøüóë îëàí õöñóñè ïàññàæ äà òèêäèðìèøäè. Belÿliklÿ, 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí

«Ñÿàäÿò» úÿìèééÿòèíèí à÷äûüû «Ñÿàäÿò» ìÿêòÿáèíèí ìöÿëëèì âÿ øàýèðäëÿðè: 2-úè ñûðàäà ñîëäàí 5-úè Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ (1909).

760

Ìöñÿëìàí ãàäûí ìÿêòÿáèíäÿ àíà äèëè äÿðñè. Ìöÿëëèì Øÿôèãÿ õàíûì ßôÿíäèçàäÿäèð (òÿõì. 1907–08 èëëÿð).

Õàëã Úöìùóðèééÿòè ÿðÿôÿñèíäÿ ñòàòèñòèêàya (1914) ýþðÿ, Àçÿðáàéúàíäà áöòöí òèïëÿðäÿí îëàí 976 tÿhsil möÿssisÿsiíäÿ 73,1 ìèí íÿôÿð øàýèðä (tÿlÿbÿ) Ò. àëûðäû. Azÿrbaycan òÿùñèëè Xalq Cömhuriyyÿti illÿrindÿ (1918–20). Øÿðãäÿ èëê äåìîêðàòèê, ùöãóãè äþâëÿò îëàí Azÿrbaycan Xalq Cömhuriyyÿti hþkumÿti xalq maarifinin, elm vÿ mÿdÿniyyÿtin inkiøafûna möstÿsna ÿhÿmiyyÿt verÿrÿk bu sahÿni mÿdÿni quruculuüun prioritet istiqamÿti, milli dþvlÿt siyasÿtinin tÿmÿl prinsiplÿrindÿn biri elan etdi, Ò. sahÿsindÿ islahatlara vÿ Ò. quruculuüuna baøladû. Hþkumÿt Ò. sisteminÿ vahid rÿhbÿrlik vÿ þlkÿdÿ Ò. siyasÿtini tÿnzimlÿmÿk ö÷ön 1918 ilin iyununda Xalq Maarifi vÿ Dini Etiqad Nazirliyinin strukturu vÿ øtat vahidlÿrini tÿsdiq etdi. Qori Ìöÿllimlÿr ñåminariyasûnûn Azÿrbaycan øþbÿsi ÿsasûnda Qazax Ìöÿllimlÿr ñeminariyasûnûn yaradûlmasû (ilk direktoró Firèdón bÿy Kþ÷ÿrli idi) haqqûnda (22.06.1918) qÿrar ãÿáóë åòäè. Ùþkumÿtin «Èbtidai, ali ibtidai vÿ ömumi orta tÿhsil möÿssisÿlÿrinin millilÿødirilmÿsi haqqûnda» 28 avqust 1918 il tarixli qÿrarû ilÿ Ò. möÿssisÿlÿri millilÿødirildi, tÿlimèí baøqa

“Ñÿàäÿò” ìÿêòÿáè (1912–13; ìåìàð Ç.ßùìÿäáÿéîâ). Èíäèêè Ù.Ìàùìóäáÿéîâ àäûíà òåõíèêè âÿ ùóìàíèòàð ëèñåé

AZßÐÁÀÉÚÀÍ dillÿrdÿ aparûläûüû mÿktÿblÿr vÿ siniflÿr lÿüv edildi. Ãÿrara ÿñàñÿí, bötön tÿdris möÿssisÿlÿrindÿ tÿlim istisnasûz olaraq yalnûz dþvlÿt dili olan anà dilinäÿ àïàðûëìàëû idi. Lakin 1918/19 dÿrs ilinin baølanmasû bu sahÿdÿ ciddi problemlÿr yaratdû. Tezliklÿ Ò.-äÿ millilÿødirmÿ ilÿ áàüëû ÷oxlu sayda uøaüûn Ò.-äÿí kÿnarda qalìàñû ôàêòû mÿlum oldu. Hþkumÿt 28 avqust 1918 il tarixli qÿrarûna möÿyyÿn dÿyiøikliklÿr etmÿklÿ, 1918 il noyabrûn 13-dÿ xösusi qÿrar qÿbul etdi. Yeni qÿrara ÿsasÿn, bir orta Ò. möÿssisÿsi îëàí øÿùÿðëÿðäÿ Xalq Maarifi Nazirliyinin xösusi razûlûüû ilÿ yuxarû hazûrlûq siniflÿrindÿn baølayaraq, rus bþlmÿlÿriíèí dÿ a÷ûëìàñûíà icazÿ verilirdi. Bir ne÷ÿ eynitipli ömumtÿhsil möÿssisÿsi îëàí øÿùÿðëÿðäÿ Ò. ìöÿññèñÿëÿðèíèí bir hissÿsi millilÿødiriläèêäÿí ñîíðà ãàëàíûíäà tÿdris bötön sini-

fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi ki, mövafiq olaraq onlarda 48070 vÿ 9611 øaýird tÿhsil alûrdû. Bu sahÿdÿ 1914 ilëÿ möqayisÿdÿ ìÿêòÿá ñèñòåìè êÿìèééÿò áàõûìûíäàí àøàüû äöøìöø, þlkÿdÿki ictimai-siyasi ïðîñåñëÿðëÿ áàüëû Ò. sistemiíäÿ bþhranlû vÿziyyÿt éàðàíìûøäû. Belÿ bir øÿraitdÿ hþkumÿt möharibÿ vÿ diýÿr sÿbÿblÿrdÿn fÿaliyyÿtini dayandûrmûø mÿktÿblÿri bÿrpa etmÿk, yeni tÿhsil möÿssisÿlÿri yaratmaq, onlarûn maddi-texniki bazasûnû mþhkÿmlÿndirmÿk ö÷ön ciddi addûmlar atdû. 1914 ildÿ tÿkcÿ Øamaxû vÿ Gþy÷ay qÿzalarûnda xalq mÿktÿblÿri möfÿttiøliyinèí u÷otóída olan 108 mÿktÿbdÿn 1918 ildÿ éàëíûç 10-u fÿaliyyÿt ýþstÿrirdisÿ, 1919/20 dÿrs ilindÿ belÿ mÿktÿblÿrin sayû 70-ÿ ÷atdûrûlmûødû. T. sahÿsindÿ hÿyata ke÷irilÿn islahatlar i÷ÿrisindÿ realnû

Ù.Ç.Òàüûéåâèí Ìÿðäÿêàíäà à÷äûüû Êÿíä òÿñÿððöôàòû (áàüáàíëàð) ìÿêòÿáèíäÿ äÿðñ (1907). flÿrdÿ rus dilindÿ aparûla bilÿrdi. Ùÿmin qÿrarla tÿlimèí rus dilindÿ aparûläûüû mÿktÿblÿrdÿ dþvlÿt dili mÿcburi fÿnn kimi tÿdris olunmalû, azÿrbaycanlû uøaqlar yalnûz millilÿødirilmiø mÿktÿblÿrdÿ Ò. almalû èäè. Möstÿsna hallarda îílar Xalq Maarifi Nazirliyinin xösusi icazÿsi ilÿ rus bþlmÿsindÿ Ò. almaüa buraxûlûrdûlar. Bu qÿrarla milli hþkumÿt Azÿrbaycanûí Ò. tarixindÿ möstÿsna rolu olan tarixi bir addûm atdû. Azÿrbaycan dili dþvlÿt dili statusu qazandû, þlkÿnin tÿlim-tÿrbiyÿ, Ò. dilinÿ ÷evrildi. 1919 ilin statistik mÿlumatlarûna ýþrÿ, Bakû îrta òexniki vÿ êommersiya ìÿktÿblÿri, iki kiøi vÿ ö÷ qadûn ýimnaziyasû istisna olmaqla, þlkÿdÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrÿn bötön Ò. möÿssisÿlÿri millilÿødirilmiødi. 1919/20 dÿrs ilinin ÿvvÿllÿrindÿ Azÿrbaycanda 643 ibtidai vÿ 23 orta mÿktÿb

hazûrlamaq mÿqsÿdilÿ hþkumÿt Bakûda 10 ýönlök Möÿllimlÿr qurultayû (1919) ke÷irdi, 1919 il noyabrûn 7-dÿ Xalq Maarifi Nazirliyi yanûnda nazir möavini Hÿmid bÿy Øahtaxtinskinin sÿdrliyi ilÿ Hþkumÿt Èslahat Komissiyasû yaratdû. Êomissiya qûsa möddÿtdÿ xeyli iølÿr ýþrdö. Ömumtÿhsil sahÿsindÿ islahat aparmaq, milli proqram vÿ dÿrsliklÿr hazûrlamaq mÿqsÿdilÿ hþkumÿt tÿrÿfindÿn xösusi fÿnn komissiyalarû da tÿsis edildi. Ôÿnn komissiyalarû tÿrÿfindÿn hazûrlanmûø bir sûra yeni dÿrsliklÿr hþkumÿtin ayûrdûüû vÿsait hesabûna 1919 ildÿ nÿør edilib mÿktÿblilÿrin istifadÿsinÿ verildi. Bundan ÿlavÿ, hþkumÿt möÿllimlÿrÿ metodik kþmÿklik ýþstÿrmÿk mÿqsÿdilÿ pedaqoji-metodiki jurnallar tÿsis etmiø, Törkiyÿdÿn möÿyyÿn dÿrsliklÿrin alûnmasûna da vÿsait ayûrmûødû.

Ñóëòàíìÿúèä Ãÿíèçàäÿ, Ùÿíèôÿ Ìÿëèêîâà âÿ á. Áàêû ÛÛÛ ðóñÀçÿðáàéúàí ãàäûí ìÿêòÿáèíèí øàýèðäëÿðè èëÿ (ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè).

mÿktÿblÿrin, kiøi vÿ qadûn ýimnaziyalarûnûn, möÿllim seminariyalarûnûn øÿbÿkÿsinin ýeniølÿndirilmÿsi möhöm yer tuturdu. Milli hþkumÿt ÿvvÿlcÿ þlkÿdÿ hamûlûqla icbari ibtidai tÿhsilÿ, sonra isÿ ömumi icbari Ò.-ÿ ke÷idi Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí mþvcudluüu dþvröndÿki iki tÿdris ilindÿ Àçÿðáàéúàí äèëè milli øöur vÿ ideya sÿviyyÿsinÿ yöksÿldi, anadilli mÿktÿblÿrin sistemli øÿbÿkÿsi yarandû, ana dilindÿ milli proqram vÿ dÿrsliklÿr hazûrlandû. Azÿrbaycan dilindÿ òÿùñèë xalqûn milli mÿnlik, milli þzönödÿrk øöurunun formalaømasûna ýöclö tÿkan verdi. þzönön Ò. siyasÿtindÿ prioritet istiqamÿt hesab edirdi. Þlkÿdÿ mÿktÿb islahatû sahÿsindÿ dþvlÿt proqramû ö÷ön tÿkliflÿr

Þlkÿdÿ mÿktÿb islahatûnû lÿnýidÿn ÿsas sÿbÿblÿrdÿn biri peøÿkar möÿllim kadrlarûnûn azlûüû idi. Bu ÷ÿtinliyi aradan qaldûrmaq ö÷ön hþkumÿtin qÿrarû ilÿ Qazaxda Möÿllimlÿr ñeminariyasûíäàí áàøãà 1919 ilin sentyabrûnda Bakûda Kiøi Ìöÿllimlÿr ñeminariyasû fÿaliyyÿtÿ baøladû. Eyni zamanda 1914 ildÿn Gÿncÿdÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrÿn Möÿllimlÿr ñeminariyasû milli ÿsaslarla yenidÿn quruldu. Bundan ÿlavÿ, hþkumÿtin qÿrarû ilÿ (1919, 17 èéóë) Qazax, Øÿki, Øuøa, Quba, Zaqatala, Salyan, Bakû vÿ Gÿncÿdÿ 2 aylûq pedaqoji kurslar a÷ûldû. Azÿrbaycana Törkiyÿdÿn dÿ möÿllimlÿr dÿvÿt edildi. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè hþkumÿtinin Ò. sahÿsindÿki tÿdbirlÿrindÿn biri dÿ möasir tipli mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿlÿrinin ilk nömunÿsini yaratmasû oldu. Azÿrbay761

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè Ïàðëàìåíòèíèí ãÿðàðû èëÿ àëè òÿùñèë àëìàã ö÷öí õàðèúè þëêÿëÿðÿ ýþíäÿðèëìèø 100 òÿëÿáÿäÿí áèð ãðóïó (1919).

can Parlamentinin qÿrarû ilÿ (1919, 1 ñåíòéàáð) Bakûäàêû 1-ci ãadin ýimnaziyasû nÿzdindÿ dþvlÿt tÿminatûnda olan Avropa modelli uøaq baü÷asû tÿsis edildi. Ò.-dÿn yayûnmûø êèìñÿñèç uøaqlar ö÷ön dþvlÿt hesabûna «Uøaq evi» vÿ «Uøaqlara yardûm börosu» tÿøkil olundu. Éeni peøÿ-ixtisas mÿktÿblÿrinin yaradûlmasû, yaxud mþvcud Ò. möÿssisÿlÿrinin inkiøaf etdirilmÿsi sahÿsindÿ dÿ möÿyyÿn òÿäáèðëÿð ýþðöëäö. Äÿmiryol, bank, rabitÿ, po÷t, teleqraf özrÿ èõòèñàñëû milli kadrlarûn hazûrlanmasû ö÷ön tÿdris kurslarû a÷ûldû. Àzÿrbaycanlû ýÿnclÿrin texniki-peøÿ mÿktÿblÿrèíÿ qÿbulunda möÿyyÿn ýözÿøtlÿr edildi. Àli tÿhsilli milli mötÿxÿssislÿrin hazûrlanmasû Ò. ãóðóúóëóüóíäà möhöm yer tuturdu. Bu vÿzifÿnin iki istiqamÿtdÿ: 1) azÿrbaycanlû ýÿnclÿrin dþvlÿt hesabûna xarici þlkÿlÿrin tanûnmûø ali mÿktÿblÿrinÿ tÿhsil almaüa ýþndÿrilmÿsi; 2) þlkÿdÿ ali Ò.

Áàêû îðòà òåõíèêè ìÿêòÿáè. (1898–1900; ìåìàð È.Â.Ãîñëàâñêè). Èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû

möÿssisÿlÿrinin tÿsis edilmÿsi yolu ilÿ hÿlli nÿzÿrdÿ tutulurdu. Birinci istiqamÿtdÿ milli hþkumÿtin ilk tÿdbiri xösusi Parlament Komissiyasû (ñÿdr M.ß.Rÿsulzadÿ idi) tÿrÿfindÿn 762

se÷ilmiø 100 nÿfÿr azÿrbaycanlû ýÿncin 1919 ildÿ xaricdÿ oxumaüa ýþndÿrilmÿsi oldu. Onlardan 10 nÿfÿri Ènýiltÿrÿyÿ, 23 nÿfÿri Ètaliyaya, 45 nÿfÿri Fransaya, 9 nÿfÿri Törkiyÿyÿ ali Ò. almaüa yola salûnsa da, 13 nÿfÿriíè Ðóñèéàäà vÿtÿndaø möharibÿsi áàøëàíäûüûíà ýþðÿ îðàéà ýþndÿrmÿk mömkön olmadû. Èkinci istiqamÿtdÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè hþkumÿti Bakû Dþvlÿt UniverÀçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè Ïàðëàìåíòèíèí ãÿðàðû èëÿ 1919 èëäÿ 100 íÿôÿð àçÿðáàéúàíëû ýÿíú õàðèúÿ àëè òÿùñèë àëìàüà ýþíäÿðèëäè. Hþkumÿtin bu addûmû ilÿ Azÿrbaycanûn òÿùñèë tarixindÿ dþvlÿt sÿviyyÿsindÿ azÿrbaycanlûlarûn xaricdÿ tÿhsil àëìàñû sahÿsindÿ mötÿrÿqqi ÿnÿnÿnin tÿmÿli qoyuldu. siteti, Kÿnd Tÿsÿrröfatû Ènstitutu, Pedaqoji Ènstitut vÿ Dþvlÿt Konservatoriyasûnûn a÷ûlmasû özrÿ möÿyyÿn tÿøkilati iølÿr aparsa da, o dþvrdÿ yaranmûø tarixi-siyasi øÿrait éàëíûç Bakû Dþvlÿt Universitetini tÿsis etmÿyÿ imkan verdi. Azÿrbaycan Parlamenti 1919 il sentyabrûn 1-dÿ Bakû Dþvlÿt Daröëfönununóí (Universitetinií) tÿsis edilmÿsi haqqûnda qÿrar qÿbul etdi. Universitet 1919 il noyabrûn 15-dÿ 2 faköltÿ (tibb vÿ tarixfiloloýiya), 44 professor-möÿllim heyÿti, 877 tÿlÿbÿ vÿ 217 azad dinlÿyici ilÿ dÿrslÿrÿ baøladû. «Azÿrbaycan þz ali tÿhsil ocaüûnû yaratdû. Törk (Azÿrbaycan) xalqûnûn tarixinÿ yeni parlaq sÿhifÿ yazûldû. Avropa ilÿ Asiyanûn qovuøuüunda yeni ÷ûraq yandû» (V.È.Razumovski). Áóíóíëà Azÿrbaycanda ÷aüdaø dönyÿvi ali Ò.-in tÿmÿli qoyuldu, 20 ÿsr Azÿrbaycan elmi vÿ ali tÿhsili bu tÿmÿl özÿrindÿ yöksÿldi... Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè

dþvröndÿ þlkÿdÿ ilk dÿfÿ hÿrbi Ò. möÿssisÿlÿri dÿ yaradûldû. 1918 ildÿ Gÿncÿdÿ praporøiklÿr (yunkerlÿr) mÿktÿbi tÿsis edildi, 1919 ildÿ isÿ hÿmin mÿktÿb ö÷øþbÿli Hÿrbiyyÿ ìÿktÿbinÿ ÷evrildi. Hÿmin il Bakûda yunker, unter-zabit hazûrlayaí ö÷ hÿrbi mÿktÿb dÿ a÷ûldû. 1919 ilin sonu–20-úè ilin ÿvvÿllÿrindÿ artûq þlkÿdÿ sövari, artilleriya, istehkam, aviasiya vÿ hÿrbi feldøer mÿktÿblÿri dÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Belÿliklÿ, bu dþvrdÿ Azÿrbaycanda hÿrbi Ò.-in tÿmÿli qoyuldu. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè dþvröndÿ Ò. vÿ mÿdÿniyyÿt ö÷ön tarixi ÿhÿmiyyÿtli ÿlifba islahatû sahÿsindÿ dÿ möÿyyÿn addûmlar atûldû. Parlamentin 21 mart 1919 il tarixëi qÿrarû ilÿ þlkÿdÿ ÿlifba islahatû èëÿ baülû xösusi êomissiya yaradûldû. Ëatûn qrafikalû Azÿrbaycan ÿlifbasûnûn ilkin layihÿsi bÿyÿnildi, latûn qrafikasûnda «ßlifba» dÿrsliyi (möÿllifi A.ßfÿndizadÿ idi) nÿør edildi. Lakin àïðåë èøüàëû (1920) íÿòèúÿñèíäÿ söquta uürayan Azÿrbaycan Xalq Cömhuriyyÿti milli Ò. quruculuüu sahÿsindÿ nÿzÿrdÿ tutduüu ÿsaslû islahatlarû axûra ÷atdûra bilmÿdi. Azÿrbaycan òÿùñèëè Ñovet hakimiyyÿti illÿrindÿ (1920–91). Azÿrbaycanda Ñovet hakimiyyÿti qurulduqdan sonra xalq maarifi sisteminin éåíè prinsiplÿr ÿsasûnda tÿøkili ilÿ Ò. tarixindÿ yeni dþvr baølandû. Bu iødÿ ñovet Rusiyasûnûn Ò. modeli ÿsas ýþtöröldö, vahid, dönyÿvi ÿmÿk mÿktÿbi, birýÿ Ò., Ò.-dÿ höquq bÿrabÿrliyi prinsiplÿri þn plana ÷ÿkildi. Xalq Maarif Komissarlûüû (1920, àïðåë) tÿsis edildi. Azÿrbaycan mÿktÿbi 20–30-cu illÿrdÿ. Azÿrbaycanda sovet maarif sisteminin qurulmasûnûn höquqi ÿsaslarûnû möÿyyÿn edÿn «Kþhnÿ orta vÿ ibtidai mÿktÿb tiplÿrini politexnik mÿktÿblÿrlÿ ÿvÿz

AZßÐÁÀÉÚÀÍ etmÿk haqqûnda» dekret (1920) verildi, «Azÿrbaycan SSR vahid ÿmÿk mÿktÿblÿrinin ßsasnamÿsi» (1920, ìàé) tÿsdiq edildi. Hÿmin ßsasnamÿyÿ ýþrÿ ömumtÿhsil mÿktÿblÿri iki pillÿyÿ (I pillÿ 5 illik Ò. möddÿti ilÿ 1–5 siniflÿri, II pillÿ 4 illik Ò. möddÿti ilÿ 6–9 siniflÿri ÿhatÿ edirdi) bþlöndö. Hÿr iki sÿnÿdlÿ tÿlimin ana dilindÿ vÿ pulsuz aparûlacaüû, mÿktÿbin zÿhmÿtkeø balalarûnûn özönÿ a÷ûq olacaüû, din vÿ dini qurumlarûn tÿsirindÿn uzaqlaødûrûlacaüû, cinsi fÿrq qoyulmadan hamûnûn birýÿ tÿhsil alacaüû tÿsbit edildi. Yeni mÿktÿblÿrÿ «vahid ÿmÿk mÿktÿblÿri» adû verildi. Az sonra Azÿrbaycan Ènqilab Komitÿsinin xösusi dekreti (1920, dekabr) ilÿ Azÿrbaycan dili I vÿ II pillÿ mÿktÿblÿrindÿ ÿsas òÿäðèñ dili kimi tÿsdiq olundu. 20-ci illÿrdÿ I vÿ II pillÿ mÿktÿblÿri ilÿ yanaøû, 7 illik ( 1924/25) vÿ 9 illik (1926/ 27) mÿktÿblÿr dÿ a÷ûlmûødû. 7 illik mÿktÿblÿr ömumi Ò. vermÿklÿ, ýÿnclÿri orta ixtisas mÿktÿblÿrinÿ daxil olmaüa hazûrlayûr, 9 illik mÿktÿb èñÿ mahiyyÿtcÿ I vÿ II pillÿ mÿktÿblÿrin áèðëÿøìÿñèíäÿí ibarÿt idi. 1920–22 illÿrdÿ ùþêóìÿò möxtÿlif øÿhÿrlÿrdÿ möÿllim hazûrlayan semi20-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìàãäà îëàí ñîâåò ìÿêòÿáèíäÿ òÿhsilin mÿzmununda milli-mÿnÿvi dÿyÿrlÿrin yerini «beynÿlmilÿl÷ilik» tutdu. Azÿrbaycan sovet mÿktÿbinin tÿmÿli qoyuldu, uøaqlarûn mÿktÿblÿrÿ kötlÿvi øÿkildÿ cÿlb edilmÿsi ö÷ön øÿrait yaradûldû, ellikcÿ savadlanma uürunda mÿdÿni-ideoloji hÿrÿkat baølandû. nariyalar (sonralar «texnikum» adlandûrûldû), 3 aylûq möÿllim hazûrlûüû kurslarû a÷dû. Tÿkcÿ 1925/26 tÿdris ilindÿ Azÿrbaycanda 2 min nÿfÿrÿdÿk tÿlÿbÿsi olan 16 pedaqoji texnikum fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Ðespublikada möÿllimlÿrin sayû 1920/21 tÿdris ilindÿki 2.611 nÿfÿrdÿn 1925/26 tÿdris ilindÿ 5.232-yÿ yöksÿldi. 1920–30 illÿrdÿ maarifin tÿmÿl prinsiplÿrindÿn biri ÿhali arasûnda savadsûzlûüû lÿüv etmÿk sayûlûrdû. Bu hÿrÿkat Xalq Maarifi Komissarlûüû nÿzdindÿ yaradûlmûø (1920, sentyabr) Savadsûzlûüû Lÿüvetmÿ özrÿ Mÿrkÿzi Komissiya tÿrÿfindÿn hÿyata ke÷irilirdi. ßhalinin bötön tÿbÿqÿlÿrini ÿhatÿ edÿn savadsûzlûüû lÿüvetmÿ mÿktÿb vÿ kurslarû a÷ûldû, «Savadsûzlûqla Möbarizÿ Komitÿsi»

(1923, dekabr) vÿ «Rÿdd olsun savadsûzlûq» úÿmiyyÿti (1924, iyul) tÿsis edildi. 20-ci illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ hÿlÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè dþvröndÿ (1919) baølanmûø ÿlifba islahatû sahÿsindÿ iølÿr yenidÿn canlandûrûldû, Xalq Maarifè Komissarlûüû yanûnda ßlifba Èslahatû özrÿ Komissiya (1921, yanvar), az sonra Yeni Törk ßlifbasû Komitÿsi (1922, may) yaradûldû. Rÿsmi yazûømalarda ÿski ÿrÿb ÿlifbasû ilÿ yanaøû, yeni latûn qrafikalû ÿlifbadan da istifadÿyÿ (1923, oktyabr) icazÿ verildi. ßlifba islahatû latûn qrafikalû Azÿrbaycan ÿlifbasûna ke÷idlÿ baülû hþkumÿt qÿrarû ilÿ (1928, iyul) baøa ÷atdû. 1929 il yanvarûn 1-dÿn yeni ÿlifbaya ke÷id rÿsmÿn elan edildi, mÿktÿblÿrdÿ tÿdrisin hÿmin ÿlifba ilÿ aparûlmasûna baølanûldû. 30-cu illÿrdÿ latûn qrafikalû ÿlifba ilÿ dÿrsliklÿrin hazûrlanmasû vÿ nÿøri tam reallaøsa da, SSRÈ-dÿ aparûlan ruslaødûrma siyasÿtinÿ uyüun olaraq bu ÿlifba tezliklÿ lÿüv edildi (1939, iyun) vÿ he÷ bir hazûrlûq iøi aparûlmadan 1940 il yanvarûn 1-dÿn bötön Ò. möÿssisÿlÿrindÿ Êirilë (rus) ÿlifbasûnûn tÿtbiqinÿ baølandû. Yeni qrafikalû latûn ÿlifbasûna ke÷id ömumi icbari ibtidai Ò.-ÿ ke÷ilmÿsi prosesini sörÿtlÿndirdi. Respublikada 10 il ÿrzindÿ ömumi icbari ibtidai Ò.-ÿ ke÷ilmÿsi haqqûnda qÿrar ( 1928, fevral) qÿbul edildi. 1933/34 dÿrs ili áó sahÿdÿ hÿlledici mÿrhÿlÿ oldu. Èbtidai mÿktÿblÿrin sayû 1930 ildÿki 1779-dan 2383ÿ yöksÿldi. Bu mÿktÿblÿrdÿ Ò. alan 383.470 øaýirddÿn 99.242-sini qûzlar tÿøkil edirdi. 1932/33 dÿrs ilindÿn ibtidai mÿktÿblÿrin tÿhsil möddÿti 5 ildÿn 4 ilÿ endirildi. 1934 ildÿn respublikada ömumi icbari 7 illik Ò.-ÿ ke÷ilmÿsi qÿrara alûndû âÿ ömumi Ò.-in strukturu äÿéèøäèðèëäè: 1) èbtidai mÿktÿblÿr (1-4 siniflÿr); 2) 7 illik mÿktÿblÿr (1-7 siniflÿr); 3) îrta mÿktÿblÿr (1-10 siniflÿr). Bu dþvrdÿ hþkumÿt tÿrÿfindÿn «ßmÿkdar ibtidai vÿ orta mÿktÿb möÿllimi» fÿxri adû (1936) tÿsis edildi. Ömumi icbari ibtidai Ò.-in tam yerinÿ yetirilmÿsi, ömumi icbari 7 illik Ò.-ÿ ke÷ilmÿsinÿ baølanmasû, nÿhayÿt, orta Ò. øÿbÿkÿsinin ýeniølÿndirilmÿsi özrÿ dþvlÿt tÿhsil strateýiyasû à÷ûãëàíäû. 30-cu èëëÿðäÿ Ò.-in mÿzmunu tamamilÿ sovet ideoloýiyasûna tabe etdirildi. Azÿrbaycanda vahid sovet Ò. sistemi yaradûldû. 1940/41 dÿrs ilindÿ respublikanûn 1668 ibtidai mÿktÿbindÿ 406.153, 1240 yeddillik mÿktÿbindÿ 192.825, bötþvlökdÿ isÿ 3.575 ömumtÿh-

sil mÿktÿbindÿ 653.071 øaýird Ò. alûrdû. Azÿrbaycanda mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿlÿri bu mÿrhÿlÿdÿ dþvlÿt Ò. sisteminin tÿrkib hissÿsinÿ ÷evrildi. 20-ci illÿrdÿ respublikada uøaq baü÷alarû vÿ uøaq evlÿrindÿn baøqa, fabrik-zavod fÿhlÿlÿrinin uøaqlarû ö÷ön «uøaq ocaqlarû» da tÿøkil edildi, mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿéÿ äàèð vahid proqram qÿbul (1932) îëóíäó. Peøÿ-ixtisas tÿhsili 20–30-cu illÿrdÿ. Azÿrbaycanda Ò.-èí qarøûsûnda duran vÿzifÿlÿrdÿn biri dÿ sÿnaye vÿ kÿnd tÿsÿrröfatûnû ixtisaslû iø÷i qövvÿsi ilÿ tÿmin etmÿk, xösusilÿ dÿ fÿhlÿ vÿ kÿndlilÿrdÿn ziyalû kadrlar – sovet mötÿxÿssislÿri yetiødirmÿk idi. Bu mÿqsÿdlÿ mþvcud peøÿ-ixtisas Ò.-i mÿktÿblÿrinin sovet ideoloýiyasûnûn prinsiplÿri ÿñàñûíäà tÿøkilinÿ baølandû. Xalq Maarifè Komissarlûüû yanûnda TexnikiPeøÿ Tÿhsili Komitÿsi (1920, avqust) yaradûldû. Azÿrbaycanda bu dþvrdÿ 3 tip texniki-peøÿ Ò.-i möÿssisÿsi fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi: 1) fabrik-zavod øaýirdliyi ( FZØ) mÿktÿblÿri; 2) peøÿ vÿ sÿnÿt mÿktÿblÿri; 3) peøÿ kurslarû. Èlk fabrik-zavod øaýirdliyi mÿktÿblÿri Bakûda möxtÿlif fabrik vÿ zavodlarûn nÿzdindÿ (1921, dekabr) yaradûldû. Belÿ mÿktÿblÿr respublikanûn diýÿr bþyök øÿhÿrlÿrindÿ dÿ a÷ûldû. Áó äþâðäÿ ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinÿ yaxûn, lakin eyni zamanda möÿyyÿn ÿmÿk sahÿsindÿ iølÿmÿk ö÷ön kadr hazûrlayan êÿndli-ýÿnclÿr ìÿktÿblÿri dÿ yaradûldû. Hþkumÿtin «Dþvlÿt ßmÿk Ehtiyatlarû haqqûnda» qÿrarûna (1940, oktyabr) uyüun olaraq texniki-peøÿ Ò.-inin yeni sistemi yaradûldû, mþvcud FZØ ÿvÿzinÿ, 3 tipli (sÿnÿt mÿktÿblÿri, dÿmiryol mÿktÿblÿri vÿ fabrik-zavod tÿlimi mÿktÿblÿri) texniki-peøÿ mÿktÿblÿri tÿøkil edildi. 1940 ilin sonunda Azÿrbaycanda artûq 18 fabrik-zavod tÿlimi, 12 sÿnÿt, 2 dÿmiryol mÿktÿbi, bötþvlökdÿ isÿ 32 texniki-peøÿ Ò.-i möÿssisÿsi fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. 1940 ildÿ texniki-peøÿ Ò.-inÿ rÿhbÿrlik mÿqsÿdilÿ Nazirlÿr Kabineti yanûnda ßmÿk Ehtiyatlarû Baø Èdarÿsi tÿsis edildi. Ali vÿ orta ixtisas tÿhsili 20–30-cu illÿrdÿ. Hþkumÿtin ali Ò. sahÿsindÿ ÿsas mÿqsÿdi Ò. alanlarûn «proletarlaødûrûlmasû»na yþnÿldilmiødi. Áó ìÿãñÿäëÿ Bakû Dþvlÿt Universitetinin nÿzdindÿ fÿhlÿ faköltÿsi (1920, dekabr) a÷ûlìûødû. Bir-birinin ardûnca yeni ali mÿktÿblÿr – Bakû îrta òexniki ìÿktÿbin bazasûnda Bakû Politexnik Ènstitutu (1921), 763

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Azÿrbaycan Kiøi Pedaqoji Ènstitutu (1921), Azÿrbaycan Mÿktÿbÿqÿdÿr Tÿrbiyÿ Ènstitutu (1921; 1922/23 tÿdris ilindÿ Ali Qadûn Pedaqoji Ènstitutuna ÷evrildi, 1923 ildÿ isÿ Kiøi Pedaqoji Ènstitutu ilÿ birlÿøÿrÿk vahid Azÿrbaycan Ali Pedaqoji Ènstitutu yaradûldû), Dþvlÿt Konservatoriyasû (1921), Ali Èncÿsÿnÿt Mÿktÿbi (1921) tÿsis edildi. 1926/27 tÿdris ilindÿ respublikada fÿaliyyÿt ýþstÿrÿn 5 ali mÿktÿbdÿ 5360 tÿlÿbÿ Ò. alûrdû. 20-ci illÿrin ÿvvÿlëÿðindÿn Azÿrbaycanûn ali mÿktÿblÿrindÿ tÿdris rus dilindÿ, sonundan baølayaraq hÿm rus, hÿm dÿ Azÿrbaycan dilindÿ aparûlûrdû. Bu illÿrdÿ hÿm xarici þlkÿlÿrdÿ, hÿm dÿ Moskva âÿ Ïåòðîãðàäûí qabaqcûl ali mÿktÿblÿrindÿ xeyli azÿrbaycanlû Ò. alûrdû. Tÿkcÿ 1925/26 dÿrs ilindÿ Rusiyanûn ali mÿktÿblÿrindÿ 120 azÿrbaycanlû tÿlÿbÿ oxuyurdu. Azÿrbaycan SSR-in dþvlÿt tÿqaöd÷ösö olan 129 azÿrbaycanlû tÿlÿbÿ isÿ Almaniya, Fransa, Ètaliya vÿ Törkiyÿdÿ ali Ò. alûrdû. 1929/30 tÿdris ilindÿ Azÿrbaycandan Rusiya vÿ Èttifaqûn diýÿr respublikalarûnûn ali mÿktÿblÿrindÿ 249 tÿlÿbÿ oxuyurdusa, 1930/31 dÿrs ilindÿ onlarûn sayû 492-yÿ ÷atmûødû. Ali mÿktÿblÿrÿ qÿbulda fÿhlÿ faköltÿlÿrini bitirÿnlÿrÿ östönlök verilir, ÿsasÿn, fÿhlÿ vÿ kÿndlilÿrin uøaqlarû ali mÿktÿblÿrÿ qÿbul olunurdu ki, bu, nÿticÿ etibarilÿ yeni «sovet ziyalûsû»nûn yetiødirilmÿsinÿ xidmÿt edirdi. ßùàëèíèí ziyalû hissÿsinin, imkanlû vÿtÿndaølarûn uøaqlarûnûn ali mÿktÿblÿrÿ daxil olmaq höquqlarû mÿhdudlaødûrûlûrdû. 30-cu illÿrdÿ þlkÿnin ali mÿktÿblÿrindÿ Ò. alan tÿlÿbÿlÿrin 70 %-i fÿhlÿlÿr, fÿhlÿ faköltÿsindÿ oxuyanlarûn isÿ 90%-i fÿhlÿ vÿ muzdurlar èäè. 20-ci illÿrin sonunda Bakû Politexnik Ènstitutunun kÿnd tÿsÿrröfatû faköltÿsi ÿsasûnda Gÿncÿdÿ Azÿrbaycan Kÿnd Tÿsÿrröfatû Ènstitutu (1929) tÿsis edildi. 30-có illÿrdÿ Azÿrbaycanda ali Ò. sistemi «eksperimentlÿr» meydanûna ÷evrildi. Hþkumÿtin «Azÿrbaycan SSR ali vÿ ali texniki mÿktÿblÿrinin yenidÿn qurulmasû vÿ rayonlaødûrûlmasû, onlarûn mövafiq tÿsÿrröfat orqanlarûnûn vÿ xalq komissarlûqlarûnûn sÿrÿncamûna verilmÿsi haqqûnda» qÿrarûna (1930) uyüun olaraq Bakû Politexnik Ènstitutu Azÿrbaycan Neft Ènstitutuna (1930) ÷evrildi, sonralar isÿ hÿmin institutun möhÿndisinøaat faköltÿsi ÿsasûnda möstÿqil Ènøaat Ènstitutu (1932) tÿsis edildi. 1930 ildÿ Azÿrbaycan Dþvlÿt Uni764

versiteti 4 möstÿqil ali mÿktÿbÿ (Tibb Ènstitutu, Pedaqoji Ènstitut, Sovet Quruculuüu vÿ Höquq Ènstitutu, Kooperativ-Ticarÿt Ènstitutu) àéðûëdû. Bununla yanaøû, Bakûda Zaqafqaziya Bÿdÿn Tÿrbiyÿsi Ènstitutu (1930) vÿ bir sûra yeni ali mÿktÿb vÿ filiallar tÿsis edildi. Artûq 1932/33 tÿdris ilindÿ respublikada 19 ali mÿktÿb fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi ki, onlarda 10,6 min tÿlÿbÿ Ò. alûrdû. Ali mÿktÿblÿrÿ vahid rÿhbÿrlik yox idi. Az ke÷mÿdi ki, ali Ò.-dÿ «eksperiment»lÿrin þzönö dîürultmadûüû bÿlli oldu. 1934/35 tÿdris ilindÿ Azÿrbaycan Dþvlÿt Universiteti yenidÿn bÿrpa olundu, Neft Ènstitutu ilÿ Ènøaat Ènstitutu birlÿødirilÿrÿk Azÿrbaycan Sÿnaye Ènstitutu, Sosial-Èqtisad Ènstitutu ilÿ Sovet Ticarÿtè Ènstitutu bazasûnda isÿ Azÿrbaycan Xalq Tÿsÿrröfatû Ènstitutu tÿøkil edildi. 30-cu illÿrin sonunda Bakûda rus dili möÿllimlÿri hazûrlayan 2 illik Azÿrbaycan Möÿllimlÿr Ènstitutu (1938), Gÿncÿ, Øuøa, Nax÷ûvan, Xankÿndi vÿ Øÿkidÿ 2 illik Möÿllimlÿr Ènstitutlarû yaradûldû. Bu illÿrdÿ bir ÷ox ali mÿktÿbdÿ qiyabi vÿ axøam øþbÿlÿri a÷ûlmûø, hÿtta Bakûda Qiyabi Pedaqoji Ènstitut (1936) tÿsis edilmiødi. 1940/41 dÿrs ilindÿ respublikaíûí 16 ali mÿktÿbèídÿ 14,6 min tÿlÿbÿ ãèéàáè Ò. alûrdû. Belÿliklÿ, bu mÿrhÿlÿdÿ Azÿrbaycanda ali Ò. möÿssisÿlÿrinin ýeniø øÿbÿkÿsi yaradûldû. Azÿrbaycan sovet Ò. sistemindÿ orta ixtisas Ò.-i möÿssisÿlÿrini, ÿsasÿn, texnikumlar tÿøkil edirdi. 20-ci illÿrin sonunda respublikada fÿaliyyÿt ýþstÿrÿn pedaqoji, sÿnaye-iqtisad, sÿnaye-texniki, nÿqliyyat, tibb, kÿnd tÿsÿrröfatû, vokalmusiqi, teatr vÿ mÿdÿni-maarif ixtisas yþnömlö 39 texnikumda 7.137 tÿlÿbÿ Ò. almûødû. 30-cu illÿrdÿ orta ixtisas Ò.-i möÿssisÿlÿrinin yenidÿn qurulmasûna baølandû. Bakûda vÿ Gÿncÿdÿ bir sûra yeni texnikumlar a÷ûldû. Ömumi tÿhsil 40–60-cû illÿrdÿ. Èkinci Äönya möharibÿsi illÿri Ò.-in inkiøafûnda ÿn ÷ÿtin, bþhranlû mÿrhÿlÿ oldu. Ìÿktÿblÿrdÿ iø ahÿnýi pozuldu, möÿllimlÿrin bir qismi sÿfÿrbÿrliyÿ alûndû, tÿdris binalarûnûn hÿrbi mÿqsÿd ö÷ön istifadÿsi sÿbÿbindÿn mÿktÿb øÿbÿkÿsi ixtisar olundu. Ìöùàðèáÿíèí âóðäóüó çÿðáÿ íÿòèúÿñèíäÿ 1941/42 dÿrs ilindÿ 3463 ömumtÿhsil mÿktÿbindÿ 569.850 øaýird Ò. alûrdûsa, 1944/45 dÿrs ilindÿ onlarûn sayû mövafiq olaraq 3233 vÿ 482.720-éÿ åíìèøäè. Möharibÿ ömumi icbari 7 illik Ò.-ÿ ke÷id prosesini dÿ

lÿnýitdi, ömumi Ò.-in sÿviyyÿsi aøaüû döødö. Möharibÿdÿn sonrakû illÿrdÿ (1949) ömumi icbarû 7 illik Ò.-ÿ ke÷id kursu sörÿtlÿndirildi vÿ bu proses 50-ci illÿrdÿ, ÿsasÿn, baøa ÷atdû. 50-ci illÿrin sonunda (1959) ömumi icbari 8 illik Ò.ÿ ke÷iläè vÿ 60-cû illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ áàøà ÷àòäû. Ò. möÿssisÿlÿrinin maddi-texniki bazasû mþhkÿmlÿndirildi. 1950/51 dÿrs ilindÿ respublikada 4233 ömumtÿhsil mÿktÿbi vardûsa, 1970/71 dÿrs ilindÿ onlarûn sayû 5115-ÿ yöksÿldi. 40-cû illÿrin sonunda ömumtÿhsil mÿktÿblÿrindÿ 660.000 øaýird Ò. alûrdûsa, 60-cû illÿrin sonunda îíëàðûí ñàéû 1.444.000 nÿfÿrÿ ÷atdû. Yaølûlarûn istehsalatdan ayrûlmadan Ò. almasû ö÷ön 1970/71 dÿrs ilindÿ 772 ömumtÿhsil qiyabi (axøam) mÿktÿbi fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Bu mÿrhÿlÿnin sonunda (1970) Azÿrbaycanûn ömumtÿhsil mÿktÿblÿrindÿ 73,4 min nÿfÿr möÿllim ÷alûøûrdû. 60-cû illÿrin ortalarûnda (1966) ömumi icbari orta Ò.-ÿ ke÷idÿ baølandû. Ömumi Ò.-in «internat» formasû yarandû, politexnik tÿlimÿ östönlök verildi, 7 illik mÿktÿblÿr 8 illiyÿ, 10 illik mÿktÿblÿr isÿ istehsalat tÿlimli 11 illik orta mÿktÿblÿrÿ (1959) ÷evrildi. 60-cû illÿrin ortalarûnda (1966) 11 illik Ò. möddÿti éåíèäÿí 10 illiklÿ ÿvÿzlÿndi. Bu mÿrhÿlÿdÿ mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿlÿri äÿ möÿyyÿn inkiøaf yolu ke÷di. 1970 ildÿ Azÿrbaycanda 111 min uøaüû ÿhatÿ edÿn 1600 mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ vÿ 172 mÿktÿbdÿnkÿnar Ò. möÿssisÿsi fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Peøÿ-ixtisas tÿhsili 40–60-cû illÿrdÿ. Èkinci Äönya möharibÿsi peøÿ-ixtisas Ò.i sahÿsindÿ dÿ inkiøafû xeyli lÿnýitdi. Bu 20–30-cu illÿrdÿ dinÿ qarøû möbarizÿ adû altûnda minillik tarixi ÿnÿnÿsi olan klassik mösÿlman tÿhsil möÿssisÿlÿri – mÿktÿb vÿ mÿdrÿsÿlÿr tamamilÿ lÿüv edilìèødi. illÿrdÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrÿn sÿnÿt, dÿmiryol vÿ FZT (ôàáðèê-çàâîä òÿëèìè) mÿktÿblÿri xalq tÿsÿrröfatû ö÷ön 43 min ixtisaslû fÿhlÿ yetiødirmiødi. Möharibÿdÿn sonrakû bÿrpa illÿrindÿ isÿ 95,5 min ixtisaslû fÿhlÿ hazûrlanmûødû. 50-ci illÿrdÿ bu sahÿdÿ islahatlar aparûldû, texniki-peøÿ mÿktÿblÿriíèí øÿbÿkÿsi yenidÿn quruldu. 1959 ildÿ Dþvlÿt ßmÿk Ehtiyatlarû sistemi bazasûnda Texniki Peøÿ Tÿhsili özrÿ Dþvlÿt Komitÿsi yaradûldû. Bu mÿrhÿlÿnin baølanüûcûnda (1940) respublikada 32 texniki-peøÿ Ò.-i möÿs-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ sisÿsi vardûsa, 1970 ildÿ bu rÿqÿm 76-ya yöksÿldi ki, orada 150 ixtisas özrÿ 40,9 min øaýird Ò. alûðdû. Möharibÿ illÿrindÿ ali tÿhsil sistemindÿ yenidÿn dÿyiøikliklÿr edildi. 1941 ildÿ Pedaqoji Ènstitut, Xalq Tÿsÿrröfatû Ènstitutu, Qiyabi Pedaqoji Ènstitut vÿ Bÿdÿn Tÿrbiyÿsi Ènstitutu Azÿrbaycan Dþvlÿt Universitetinÿ (ADU) birlÿødirildi. Az sonra (1943) Pedaqoji Ènstitut ADU-dan ayrûlaraq möstÿqil instituta, 2 illik Gÿncÿ Möÿllimlÿr Ènstitutu isÿ Pedaqoji Ènstituta (1943) ÷evrildi. Bir qÿdÿr sonra (1944) Xalq Tÿsÿrröfatû Ènstitutu ADU-dan ayrûldû. Yeni Teatr Ènstitutu (1945) tÿsis edildi. Bu cör «birlÿømÿ» vÿ «ayrûlmalar» möharibÿdÿn sonra vÿ 50-ci illÿrdÿ dÿ davam etdirildi. Nÿticÿdÿ 1945/46 tÿdris ilindÿ respublikada 17 ali mÿktÿb olduüu halda, 1950/51 dÿrs ilindÿ onlarûn sayû 20-yÿ ÷atdûrûldû. Azÿrbaycan Pedaqoji Xarici Dillÿr Ènstitutu (1948), Azÿrbaycan Politexnik Ènstitutu (1950) yaradûldû, 2 illik Möÿllimlÿr Ènstitutlarû lÿüv (1953) edildi. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Nazirlÿr Soveti yanûnda Ali vÿ Orta Èxtisas Tÿhsili Komitÿsi (1959) yaradûldû, az sonra (1962) isÿ möstÿqil Ali vÿ Orta Èxtisas Tÿhsili Nazirliyinÿ ÷evrildi. 40–60-cû illÿrdÿ ali mÿktÿblÿrèí øÿbÿkÿsi ýeniølÿnmÿklÿ yanaøû, tÿlÿbÿ kontinýenti dÿ artmûødû. 1945/46 dÿrs ilindÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ 19,6 min tÿlÿbÿ Ò. alûrdûsa, 1970/71 dÿrs ilindÿ bu rÿqÿm 101 minÿ yöksÿlmiødi. Ali mÿktÿb möÿllimlÿrinin sayû 1950 ildÿki 2 min nÿfÿrdÿn 1970 ildÿ 5 min nÿfÿrÿdÿk artmûødû. Bu dþvrdÿ respublikadan kÿnarda yözlÿrlÿ ýÿnc SSRÈ-nin tanûnmûø ali mÿktÿblÿrindÿ Ò. alûrdû. Tÿkcÿ 1950 ildÿ Moskva vÿ Ëåíèíãðàäûí (èíäèêè Ñ.Peterburq) ali mÿktÿblÿrindÿ 800-dÿn ÷ox azÿrbaycanlû oxuyurdu. 1956 ildÿn baølayaraq xarici þlkÿlÿrdÿn ÿcnÿbi tÿlÿbÿlÿrin Azÿrbàéúànûn ali mÿktÿblÿrindÿ Ò.-inÿ baølandû. Bu proses 60-cû illÿrdÿ daha da ýeniølÿndi âÿ respublika Ali vÿ Orta Èxtisas Tÿhsili Nazirliyindÿ xösusi øþbÿ (1962) yaradûldû. Tÿkcÿ 1961–71 illÿrdÿ respublikanûn ali mÿktÿblÿrindÿ 300 ÿcnÿbi tÿlÿbÿ vÿ aspirant Ò. almûødû. Azÿrbaycan òÿùñèëè 70–80-ci illÿrdÿ. Azÿrbàéúàíûn sosial-iqtisadi vÿ mÿdÿni hÿyatûnda möhöm mÿrhÿlÿ sayûlan bu illÿrdÿ Ò., elm vÿ mÿdÿniyyÿtin inkiøafûnda da bþyök tÿrÿqqi, yöksÿliø baø verdi. Azÿrbàéúàída ömumi icbari orta Ò.ÿ ke÷idÿ 60-cû illÿrin ortalarûndan baø-

lansa da, bu ideyanûn tam ýer÷ÿklÿømÿsi 70-ci illÿrdÿ mömkön oldu. Ömumi orta Ò. mÿktÿblÿrinin øÿbÿkÿsi 1965 illÿ möqayisÿdÿ 3 dÿfÿdÿn ÷ox artaraq, 765dÿn 2117-yÿ yöksÿldi, 1145 ibtidai vÿ natamam orta mÿktÿb ömumi orta mÿktÿbÿ ÷evrildi, respublika tabeliyindÿ olan internat mÿktÿblÿrin sayû 1979 ildÿ 22-yÿ, mÿktÿbyanû internatlarûí øÿbÿkÿsi isÿ 215-ÿ ÷atdûrûldû. 70–80-ci illÿrdÿ respóáëèêàda aparûlan ýeniømiqyaslû mÿktÿb tikintisi ömumtÿhsil mÿktÿblÿrindÿ tÿdris øÿraitinin yaxøûlaødûrûlmasûna, tÿdrisin sÿviyyÿsinin yöksÿldilmÿsinÿ sÿbÿb oldu. 1970 ildÿ 28300 yerlik 90, 1975 ildÿ isÿ 48.200 yerlik 100 möasir tipli mÿktÿb binasû inøa edildi. Bötþvlökdÿ 70–80-ci illÿrdÿ 703 min yerlik 1058 ömumtÿhsil mÿktÿb binasû tikilib istifadÿyÿ verildi ki, bu, 1946–70 illÿrdÿki mövafiq ýþstÿricidÿn (169 mÿktÿb) 6 dÿfÿdÿn ÷ox idi. Nÿticÿdÿ 70-ci illÿrin sonunda ýöndöz ömumtÿhsil mÿktÿblÿrindÿ Ò. alanlarûn sayû 1.098.434 nÿfÿrÿ yöksÿldi ki, bu da respublikada ömumi icbari orta Ò.-ÿ tam ke÷idÿ imkan verdi. Bu dþvrdÿ mÿktÿblÿrin tÿdris, maddi-texniki vÿ kadr tÿminatû da ÿsaslû øÿkildÿ yaxøûlaødû. Ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin fizika vÿ kimya kabinetlÿri ilÿ tÿminatû 92,2%-ÿ, kitabxana vÿ dÿrsliklÿrlÿ tÿminatû isÿ 97,9 %-ÿ yöksÿldi. 1978 ildÿ ömumtÿhsil mÿktÿblÿrindÿ ÷alûøan 108 min möÿllimdÿn 1970 ildÿki 51,7 % möqabilindÿ 65,3%-nin, 5–10 siniflÿrdÿ ÷alûøan möÿllimlÿrin isÿ 83,7%-nií ali Ò.-i îëìóøäó. Bu dþvrdÿ SSRÈ-nin orden vÿ medallarûna layiq ýþrölmöø ðåñïóáëèêà maarif iø÷ilÿrinin sayû 8718-ÿ

1987) vÿ Ò. islahatlarûna (1984) rÿhbÿrlik etmÿsi Azÿrbaycanda ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin inkiøafûna âÿ mÿktÿb islahatû aparmaüa zÿmin yaratdû. 1984 ildÿ SSRÈ-dÿ aparûlan ömumtÿhsil vÿ peøÿ mÿktÿbëÿðè özrÿ islahatûn ÿsas istiqamÿtlÿri vÿ strateýiyasûnûn möÿyyÿnlÿødirilmÿsi, hÿmin islahatûn iúra mexanizminin iølÿnib hazûrlanmasû mÿhz Èslahat Komissiyasûnûn sÿdri Heydÿr ßliyevin adû ilÿ baülûdûr. Êîìèññèéàíûí ùàçûðëàäûüû «Ömumtÿhsil vÿ peøÿ mÿktÿbi islahatûnûn ÿsas istiqamÿtlÿri»íäÿ nÿzÿrdÿ tutulan bir ÷ox mÿsÿlÿlÿr (6 yaødan Ò., 11 illik icbari orta Ò., «Bilik ýönö»nön tÿsis edilmÿsi, ömumi orta Ò.dÿ tÿdrisin tÿmayöllÿr vÿ dÿrinlÿømiø siniflÿr ÿsasûnda qurulmasû vÿ s.) hÿyata ke÷irilsÿ dÿ, sonrakû siyasi proseslÿr qarøûya qoyulan mÿktÿb islahatûnûn tam reallaømasûna imkan vermÿäi. Áó ìÿðùÿëÿíèí ñîíóíäà (1990) ðåñïóáëèêàäàêû 4356 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáèíäÿ ùÿð èë îðòà ùåñàáëà 1,4 ìèëéîí øàýèðä Ò. àëûðäû, ìöÿëëèìëÿðèí ñàéû 1970 èëäÿêè 66 ìèíäÿí 132 ìèí íÿôÿðÿ ÷àòìûøäû. 70–80-úè illÿrdÿ mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿlÿri øÿbÿkÿsi dÿ sörÿtlÿ inkiøaf etdi. Onlarûn sayû 1969–82 illÿrdÿ 1600-dÿn 1875-ÿ, orada tÿrbiyÿ alanlarûn sayû isÿ mövafiq olaraq 110,3 mindÿn 147 min nÿfÿrÿ yöksÿldi. 80-ci illÿrin sonunda hÿmin Ò. möÿssisÿlÿrindÿ 181 min uøaq tÿrbiyÿ edilirdi ki, onlarla 19,1 min tÿrbiyÿ÷i mÿøüul olurdu. Bu illÿrdÿ mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿlÿrinin maddi-texniki bazasû da mþhkÿmlÿndi. Ùÿìèí äþâðäÿ Azÿrbàéúàíäa mÿktÿbdÿnkÿnar tÿdris-tÿrbiyÿ möÿssisÿlÿ-

40–60-úû illÿrdÿ orta ixtisas tÿhsili möÿssisÿlÿriíèí øÿbÿkÿsi dÿ xeyli inkiøaf etmiødi. 1970 /71 dÿrs ilindÿ respóáëèêàda 79 orta ixtisas tÿhsili möÿssisÿsi fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Bu mÿrhÿlÿnin sonunda orta ixtisas tÿhsili mÿktÿblÿrini bitirmiø mötÿxÿssislÿrin sayû 274 min nÿfÿrÿ ÷atmûøäû.

Ömummilli lider Heydÿr ßliyevin respublika rÿhbÿrliyinÿ ýÿliøi ilÿ (1969) respublikanûn sosial-iqtisadi vÿ mÿdÿni hÿyatû xeyli zÿnýinlÿødi, tÿhsil möÿssisÿlÿrinin maddi-texniki bazasû mþhkÿmlÿndirildi, éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàð ùàçûðëàíìàñûíà äèããÿò äàùà äà àðòûðûëäû, mÿktÿb tikintisi intensiv xarakter aldû, tÿhsilin inkiøafûnda yöksÿliøÿ nail olundu.

yöksÿlmiø, o cömlÿdÿn, 3 möÿllimÿ Sosialist ßmÿyi Qÿhrÿmanû, 817 möÿllimÿ isÿ ÿmÿkdar möÿllim adû âåðèëìèøäèð. 1982 ildÿ respóáëèêàda 4267 ömumtÿhsil mÿktÿbi fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. Hÿmin ilin sonunda Heydÿr ßliyevin SSRÈ-nin ali rÿhbÿrliyinÿ irÿli ÷ÿkilmÿsi, dþvlÿtin ùÿì äÿ Ò. siyasÿtinÿ (1982–

riíèí øÿbÿkÿsi formalaødû. 80-ci illÿrin sonunda respóáëèêàda 2185 mÿktÿbdÿnkÿnar ÿlavÿ Ò. möÿssisÿsi fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. 70–80-ci illÿrdÿ Azÿrbàéúàída texniki-peøÿ, ali vÿ orta ixtisas Ò.-i möÿssisÿlÿriíèí øÿbÿkÿsi dÿ sörÿtlÿ inkiøaf etdi. Ïeøÿ Ò.-i sahÿsindÿ yeni inkiøaf 765

AZßÐÁÀÉÚÀÍ strateýiyasû vÿ proqramû hazûrlanûb hÿyàta ke÷irildi. 35 øÿhÿr vÿ 54 rayonda yeni texniki-peøÿ mÿktÿblÿri yaradûldû. 1970 ildÿ respóáëèêàda 76 texniki-peøÿ mÿktÿbi fÿaliyyÿt ýþstÿriräèñÿ, 80-úè èëëÿðèí ñîíóíäà (1990) áó ðÿãÿì 184-ÿ ÷àòìûøäû. Belÿliklÿ, 70–80-ci illÿrdÿ texnikipeøÿ mÿktÿblÿrinin sayû 2,5 dÿfÿ, Ò. alanlarûn sayû isÿ 2,5 dÿfÿdÿn ÷ox artdû. Áó èëëÿðäÿ 5276 yerlik texniki-peøÿ Ò.-i komplekslÿri, 2400 yerlik tÿdris binalarû, 2800 yerlik laboratoriyatÿcröbÿ korpuslarû, ömumi sahÿsi 15559 m2 olan yataqxana binalarû tikilmiø, 194 tÿdris-istehsalat emalatxanasû, 786 tÿdris kabineti, 22 tÿlim tÿsÿrröfatû, bötþvlökdÿ 108 yeni texniki-peøÿ mÿktÿbi yaradûlmûødû. 70–80-ci illÿrdÿ respóáëèêàda ali Ò. möÿssisÿlÿrinin øÿbÿkÿsi daha da ýeniølÿndi, 5 yeni ali mÿktÿb (Azÿrbaycan Pedaqoji Rus dili vÿ ßdÿbiyyatû Èn-tu, Nax÷ûvan Pedaqoji Èn-tu, Xankÿndi Pedaqoji Èn-tu, Azÿrbaycan Ènøaat Möhÿndislÿri Èn-tu, Gÿncÿ Texnoloýiya Èn-tu) yaradûldû. Ali Ò. möÿssisÿlÿrinin sayû 1969 illÿ möqayisÿdÿ 12-dÿn 17-yÿ, òÿëÿáÿëÿðèí sayû isÿ 70 mindÿn 100 minÿ yöksÿldi. Bu illÿrdÿ ali mÿktÿblÿrdÿ faköltÿ, kafedra vÿ ixtisaslarûn sayû da sörÿtlÿ inkiøaf etmiødi. ßýÿr 1970 ildÿ respóáëèêàda 12 ali mÿktÿb, bunlarda 105 faköltÿ, 450 kafedra mþvcud idisÿ vÿ 139 ixtisas özrÿ kadr hazûrlûüû aparûlûrdûsa, 1982 ildÿ artûq 136 faköltÿni vÿ 530 kafedranû birlÿødirÿn 17 ali mÿktÿbdÿ 158 ixtisas özrÿ mötÿxÿssis hazûrlanûrdû. 90-úû èëäÿ èñÿ ìþâúóä 17 àëè ìÿêòÿáäÿ 172 èõòèñàñ öçðÿ êàäð ùàçûðëûüû àïàðûëûðäû. Bundan ÿlavÿ, Bakûda SSRÈ-nin 5 ali mÿktÿbinin filiallarû da fÿaliyyÿt ýþstÿrirdi. 70–80-ci illÿrdÿ respublikadan kÿnarda, SSRÈ-nin 50-dÿn artûq bþyök øÿhÿrinin 135 mölki, 105 hÿrbi ali mÿktÿbindÿ 250-dÿn ÷ox nadir ixtisas özrÿ 17 mindÿn artûq azÿrbaycanlû mötÿxÿssis hazûrlanmûødû. 1969/70 dÿrs ilindÿ respóáëèêàdan kÿnara íÿçÿðäÿ òóòóëìóø 60 nÿfÿr ÿâÿçèíÿ 47 nÿfÿr (onun da ÿksÿriyyÿti qeyri-azÿrbaycanlû idi) ýþndÿrilmiødisÿ, bu rÿqÿm 70-ci illÿrin sonunda ildÿ 800–900-ÿ, 80-ci illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ 1000–1400 nÿfÿrÿ yöksÿlìèødi. Áó ìÿðùÿëÿäÿ respublikadan kÿnarda Ò. alan azÿrbàéúàíëûlarûn real òÿðêèáè 1970 ilÿdÿk 40% idisÿ, 1976 ildÿ 85%-ÿ, 1980 illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ 97,6%-ÿ ÷àòìûøäû. 1972 ildÿn baølayaraq hÿr il 300–400, 70-ci illÿrin sonu–80-ci illÿrin ÿvvÿl766

lÿrindÿn isÿ ildÿ 800–900 azÿrbaycanlû ýÿnc ÑÑÐÈ-íèí àïàðûúû àëè ùÿðáè ìÿêòÿáëÿðèíÿ Ò.-ÿ ýþndÿrilmiødi. 1973 ildÿ Bakûda C.Nax÷ûvanski adûna ixtisaslaødûrûlmûø orta hÿrbi mÿktÿb tÿsis edilmiødi. Bu ýön möstÿqil Azÿrbaycan Respublikasû ordusunun àëè zabit korpusunun ÿsasûnû þtÿn ÿsrin 70–80-úè illÿrindÿ ÑÑÐÈ-íèí ali hÿrbi mÿktÿblÿrèídÿ vÿ respóáëèêàdakû hÿrbi mÿktÿbdÿ Ò. alan azÿrbaycanlûlar tÿøkil edir. Bu, Azÿrbaycanûn möasir tarixindÿ bþyök nailiyyÿt idi vÿ bu tarixi uüurlar ömummilli lider Heydÿr ßliyevin adû ilÿ baülûdûr. 70–80-ci illÿrdÿ Azÿrbaycanûn ali mÿktÿblÿrindÿ Ò. alan ÿcnÿbi vÿtÿndaølarûn sayû artmûø vÿ ÿhatÿ etdiyi ixtisaslarûn cîürafiyasû ýeniølÿnmiødi. Ðespublika Ali vÿ Orta Èxtisas Tÿhsili Nazirliyi yanûnda ÿcnÿbi tÿlÿbÿlÿrin Ò.-i özrÿ iø÷i orqan da (1972) yaradûlmûødû. 1971 ildÿ respublikanûn ali mÿktÿblÿrindÿ 43 þlkÿdÿn 943 ÿcnÿbi tÿlÿbÿ oxuyurdusa, 1979 ildÿ 70 þlkÿdÿn 1915 tÿlÿbÿ Ò. alûrdû. 70-80-úè èëëÿðäÿ ali tÿhsil sahÿsindÿ bþyök uüurlara ýþrÿ respublikanûn 5 ali mÿktÿbi SSRÈ-nin yöksÿk ordenlÿri ilÿ tÿltif olunmuødu. «Azÿrbaycan SSR-in ÿmÿkdar ali mÿktÿb iø÷isi» adû (1980) tÿsis edilìèø, yözlÿrlÿ ali mÿktÿb iø÷isi bu fÿxri ada layiq ýþrölmöødö. 80-ci illÿrin sonlarûna dair statistikaya ýþrÿ, yaøû 15-dÿn éóõàðû olan ÿhalinin hÿr min nÿfÿrindÿn 129-ó ali, 146-sû orta ixtisas, 425-i ömumi orta, 190-û natamam orta tÿhsilli èäè. Bötön bu uüurlara baxmayaraq, 80-ci illÿrin sonlarûndan (1988) baølanan proseslÿr, Ermÿnistan–Azÿrbaycan mönaqiøÿsi vÿ Qarabaü möharibÿsi, nÿhayÿt, SSRÈ-nin söqutu (1991), dþvlÿt idarÿ÷iliyindÿ teztez baø verÿn dÿyiøikliklÿr Ò. sistemindÿ bþhranûn yaranmasûna ýÿtirib ÷ûxardû. Azÿrbaycan òÿùñèëè möstÿqillik illÿrindÿ. 20 ÿsrin sonunda dþvlÿt möstÿqilliyinin bÿrpasû (1991, 18 îêòéàáð) ilÿ Azÿrbaycanûn möasir tarixindÿ ikinci dÿfÿ Ò. sisteminin milli ÿnÿnÿlÿr, ömumbÿøÿri dÿyÿrlÿr ÿsasûnda yenidÿn qurulmasû ö÷ön tarixi øÿrait vÿ imkan yarandû. Lakin möstÿqillik ÿrÿfÿsindÿ (1988–91) Ò.-dÿ baølanmûø bþhranlû vÿziyyÿt möstÿqilliyin ilk illÿrindÿ (1991–93) daha da dÿrinlÿødi. Mÿktÿb tikintisi tamamilÿ dayandû. Èqtisadiyy-

atûn möxtÿlif sahÿlÿrindÿ baø verÿn bþhranlû proseslÿr peøÿ-ixtisas Ò.-i möÿssisÿlÿrinÿ maraüû azalòäû. Ali mÿktÿblÿrin texniki yþnömlö ixtisaslarûna tÿlÿbÿ qÿbulu ÿhÿmiyyÿtli dÿrÿcÿdÿ, ibtidai peøÿ vÿ orta ixtisas Ò.-i möÿssisÿlÿrinÿ isÿ 2 dÿfÿdÿn ÷ox azaldû. Mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿlÿrinÿ uøaqlarûn cÿlb olunma sÿviyyÿsi aøaüû döødö. Ò.-in maliyyÿlÿødirilmÿsi minimuma endi âÿ Ò. sistemindÿn kadr axûnû baølandû. Bu illÿrdÿ Ermÿnistanûn þlkÿmizÿ hÿrbi tÿcavözö nÿticÿsindÿ 242 uøaq baü÷asû, 616 ömumtÿhsil mÿktÿbi, 11 texniki-peøÿ mÿktÿbi, 1 ali mÿktÿb, 2 ali mÿktÿb filialû, 3 orta ixtisas mÿktÿbi daüûdûldû. Ömummilli lider Heydÿr ßliyevin yenidÿn Azÿrbaycan rÿhbÿrliyinÿ qayûdûøû (15.06.1993) ilÿ bötön sahÿlÿrdÿ olduüu kimi, Ò.-äÿ, elm vÿ mÿdÿniyyÿtdÿ äÿ bþhranûn qarøûsû alûndû, tezliklÿ þlkÿdÿ siyasi vÿ iqtisadi sabitlik tÿmin olundu. Möstÿqil Azÿrbaycan Respublikasûnûn Konstitusiyasû (12.11.1995) qÿbul edildi, orada Ò.-in dþvlÿtin strateji sahÿsi olìàñû bir daha tÿsdiqlÿndi, pulsuz icbari ömumi orta tÿhsilÿ dþvlÿt tÿminatû verildi. Þlkÿdÿ ÿsaslû islahatlara baølamaq ö÷ön iqtisadi vÿ höquqinormativ baza yaradûldû. Azÿrbaycan Respublikasûnda Ò. sahÿsindÿ islahatlar özrÿ Dþvlÿt Komissiyasû (1998) tÿrÿfindÿn «Azÿrbaycan Respublikasûnûn tÿhsil sahÿsindÿ èslahat ïroqramû» ùàçûðëàíûá tÿsdiq (1999) olundu. Dþvlÿt Proqramûnda milli Ò. sistemindÿ aparûlacaq islahatlarûn konsepsiyasû, uzunmöddÿtli inkiøaf strateýiyasû vÿ prioritet istiqamÿtlÿri möÿyyÿnlÿødirildi. Àçÿðáàéúàí Ò.-äÿ Èñëàùàò Ïðîãðàìûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè 3 mÿrhÿlÿ öçðÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð: 1) 1999 il (hazûrlûq mÿrhÿlÿsi); 2) 2000–03 illÿr; 3) 2004-cö ildÿn sonrakû dþvr. Azÿrbaycan Ò.-i 21 ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ þzönön beynÿlxalq ÿlaqÿlÿrini daha da ýeniølÿndirÿrÿk dönya Ò. sisteminÿ sörÿtlÿ inteqrasiya olunmaqdadûr. Azÿrbaycan Respublikasûnda milli Ò. quruculuüu sahÿsindÿ islahatlar: 1) «Azÿrbaycan Respublikasûnûn tÿhsil sahÿsindÿ Èslahat Proqramû» vÿ bu Proqramûn komponent vÿ alt-komponentlÿri özrÿ tÿsdiq olunmuø Ènkiøaf Proqramlarû; 2) Azÿrbaycan ùþkumÿti ilÿ Dönya Bankû arasûnda imzalanmûø Áèðèíúè (1999, 12 èéóë) vÿ Èêèíúè êredit (2003, 19 ñåíòéàáð) ñaziølÿri ÿsasûnda hazûrlanmûø Tÿhsil Sektorunun Ènkiøaf

AZßÐÁÀÉÚÀÍ layihÿlÿri; 3) Beynÿlxalq qurumlarla Tÿhsil Nazirliyi arasûnda baülanmûø Saziølÿr özrÿ hÿyata ke÷irilÿn layihÿlÿr, – ÿsasûnda àïàðûëûð. Azÿrbaycan Respublikasûnäà Ò. sisteminin aøaüûdakû quruluøu mþvcuddur: Mÿktÿbÿqÿdÿr Ò., öìóìè Ò., ïåøÿ-

möÿssisÿlÿri øÿbÿkÿsi bu dþvrdÿ inkiøaf etmiø, ömumi Ò.-in dþvlÿt standartlarû vÿ bazis tÿdris planû hazûrlanmûø, mÿzmunca yenilÿødirilmÿsi istiqamÿtindÿ möhöm èøëÿð ýþðöëìöøäöð. 1991/92 dÿrs ilindÿ 4311 ýöndöz ömumtÿhsil mÿktÿbindÿn 2710-u orta

tÿhsil möÿssisÿsi, internat tipli 39 ömumtÿhsil mÿktÿbi dÿ mþvcuddur. Bundan ÿlavÿ, þlkÿdÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrÿí 13 þzÿl ömumtÿhsil möÿssisÿsiídÿ 4 minÿ yaxûn øaýird Ò. alûr. Ömumtÿhsil mÿktÿblÿrindÿn 692-si qa÷qûn vÿ mÿcburi kþ÷kön øaýirdlÿr ö÷ön tÿøkil

èõòèñàñ Ò.-è, àëè Ò.-äÿí ñîíðàêû Ò. Mÿktÿbÿqÿdÿr tÿhsil. Möstÿqillik ÿrÿfÿsindÿ (1990) respóáëèêàda 2195 mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿñèíäÿ 190 min uøaq tÿrbiyÿ olunurdusa, bu rÿqÿmlÿr mövafiq olaraq 1991 ildÿ 2185 vÿ 180 min nÿfÿr, 1999 ildÿ 1854 vÿ 161 min nÿfÿr tÿøkil etmiødi. Þëêÿäÿêè 1777 mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿsindÿ (2005) 111 min uøaq âàð âÿ onlarëà 14725 tÿrbiyÿ÷i mÿøüuldur. Bötþvlökdÿ þlkÿ özrÿ uøaqlarûn ictimai tÿrbiyÿ ilÿ ÿhatÿ olunma ýþstÿricisi 19,9%-dir (2004). Azÿrbàéúàída fÿaliyyÿt ýþstÿrÿn beynÿlxalq qurumlarûn (YUNÈSEF, Asiya Ènkiøaf Bankû vÿ b.) maliyyÿ dÿstÿyi ilÿ mÿktÿbÿqÿdÿr Ò. sahÿsindÿ bir sûra proqramlar hÿyata ke÷irilir. Tÿhsil Nazirliyinèí Àñèéà Èíêèøàô Áàíêû èëÿ ùàçûðëàäûüû 5 illik Ènkiøaf Proqramûíäà (2005–09) mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿlÿrinin ÿsaslû tÿmiri, avadanlûq, tÿdris lÿvazimatû ilÿ tÿchizatû, hÿm÷inin kadr tÿminatû özrÿ øÿbÿkÿsinin tÿkmillÿødirilmÿsi vÿ optimallaødûrûlmasû nÿzÿrdÿ tutulmuødur. Ömumi tÿhsil. Azÿrbaycan Ò.-èíèí tÿmÿlini, ÿsasûnû tÿøkil edÿn ömumtÿhsil

mÿktÿb (62, 8%) idisÿ, 2003/04 tÿdris ilindÿ 4521 ýöndöz mÿktÿbindÿn 3187sini (70%) orta mÿktÿblÿr tÿøkil etmiødir. Îrta mÿktÿblÿrin sayû bu illÿrdÿ 477 ÿdÿd artmûødûr. Bötþvlökdÿ isÿ ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin sayû 1991/92 tÿdris ilindÿki 4332-dÿn 2004/

edilmiødir. Ömumtÿhsil mÿktÿblÿrindÿ øàýèðäëÿðèí tÿlim-tÿrbiyÿsi ilÿ 166.856 nÿfÿr pedaqoji iø÷i (2004/05 dÿrs ili) mÿøüuldur. Èslahat ïroqramûna uyüun olaraq, Azÿrbàéúàí Ò.-è tarixindÿ ilk dÿfÿ ömumi Ò.-èí dþvlÿt standartlarû vÿ bazis tÿdris planû hazûrlanaraq 4 dÿrs ili möddÿtindÿ (1999/2000–2003/04) hÿyata ke÷irilmiødir. Umumi orta Ò.-in yeni dþvlÿt standartlarû vÿ bazis tÿdris planûnûn tÿtbiq edilmÿsi ilÿ øÿxsiyyÿt yþnömlö inkiøafû ÿsas tutan variativ milli tÿdris proqramlarû vÿ dÿrsliklÿrin yaradûlmasûna, tÿdrisin Ò. alanûn meyèl, maraq vÿ bacarûüû ÿsasûnda qurulmasûna, 1–11 siniflÿr özrÿ hÿftÿlik dÿrs yökönön ÿvvÿlki illÿrlÿ möqayisÿdÿ 330 saatdan 271 saata endirilmÿsinÿ, bötþvlökdÿ isÿ ömumi Ò.-in sÿviyyÿsinin yöksÿlmÿsinÿ imkan yaraäûëmûødûr. Bunun nÿticÿsidir ki, tÿkcÿ ÿsaslû islahat illÿrindÿ Azÿrbaycanûn ömumtÿhsil mÿktÿb øaýirdlÿri bir sûra beynÿlxalq fÿnn olimpiadalarûnda fÿal iøtirak etmiø, kimya, riyaziyyat, informatika, fizika, bioloýiya fÿnlÿri özrÿ 10 qûzûl, 14 ýömöø, 44 börönc medal qazanmûølar.

Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà 1777 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 4542 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 110 òåõíèêèïåøÿ òÿùñèëè ìöÿññèñÿñè, 63 îðòà èõòèñàñ òÿùñèëè ìöÿññèñÿñè, 47 àëè ìÿêòÿá, 376 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð òÿùñèë ìöÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 05 dÿrs ilindÿ 4542-yÿ, orada Ò. alanlarûn sayû isÿ mövafiq olaraq 1.375 min nÿfÿrdÿn 1.620 min nÿfÿrÿ yöksÿlmûødûr. Èslahat ïroqramûna uyüun olaraq, þlkÿdÿ èstedadlû øaýirdlÿrin cÿlb edildiyi yeni tipli ömumtÿhsil möÿssisÿlÿrinin dÿ øÿbÿkÿsi ýeniølÿndirilmiødir. 1998/99 tÿdris ilindÿ 36 ëèñåé âÿ ýèìíàçèéàäà 11.422 øaýird òÿùñèë àëûðäûñà, 2004/05 äÿðñ èëèíäÿ îíëàðûí ñàéû ìöâàôèã îëàðàã 47-yÿ âÿ 22.087-yÿ ÷atmûødûr. Saülamlûq imkanlarû mÿhdud olan uøaqlar ö÷ön 20

767

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Möstÿqillik illÿrindÿ ömumi Ò.-in mÿzmunu milli dþvlÿt÷ilik prinsiplÿri vÿ àzÿrbaycan÷ûlûq ideoloýiyasûna uyüun yenilÿødirilmûø, tÿlim ïðîñåñè Azÿrbaycan vÿ rus dillÿrindÿ àïàðûëàí mÿktÿblÿr öcön 200-dÿn ÷ox adda yeni dÿrslik âÿ dÿrs vÿsaitlÿri hazûrlanmûødûr. 1995/96 dÿrs ilindÿn ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin 1–4 sinif øaýirdlÿri dÿrsliklÿrlÿ dþvlÿt vÿsaiti hesabûna tÿmin edilir. «Azÿrbaycan Respublikasûnda yoxsulluüun azaldûlmasû vÿ iqtisadi inkiøaf özrÿ Dþvlÿt Proqramû»na uyüun olaraq ö÷ il möddÿtindÿ (2003–05) ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin 5–11 sinif øaýirdlÿrinin dÿ dÿrsliklÿrlÿ pulsuz tÿminatûna ke÷ilmÿsi prosesi 2005 ildÿ basa ÷atmûødûr. Dÿrslik islahatû variativ proqramlara uyüun alternativ ÿsasda aparûlûr. Tÿhsilin mÿzmunu – kurrikulum, dÿrslik vÿ ÿlavÿ oxu materiallarû özrÿ islahat davam etdirilir. «Azÿrbaycan Respublikasû ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin maddi-texniki bazasûnûn mþhkÿmlÿndirilmÿsi haqqûnda» Prezident Sÿrÿncamûna (2002, 4 îêòéàáð) ÿsasÿn hazûrlanmûø vÿ 2003–07 illÿri ÿhatÿ edÿn Dþvlÿt Mÿktÿb Tikintisi Proqramûíäà (2003, 17 ôåâðàë) 44698 yerlik 149 yeni mÿktÿb binasûnûn inøasû, 26500 yerlik 175 mÿktÿbdÿ 1328 ÿlavÿ sinif otaüûnûn tikilmÿsi, 164690 yerlik 408 mÿktÿbdÿ ÿsaslû tÿmir iølÿrinin aparûlmasû planlaødûrûlmûødûr. 2005–07 illÿrè ÿùàòÿ åäÿí «Azÿrbaycan Respublikasûnda ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin informasiya vÿ kommunikasiya texnoloýiyalarû ilÿ tÿminatû ïroqramû»nûn (2004, 21 àâãóñò) hÿyata ke÷irilmÿsi Ò.-in bu pillÿsindÿ tÿdrisin keyfiyyÿtinin yöksÿlmÿsinÿ, dönya tÿhsil sisteminÿ inteqrasiyasûna, vahid informasiya mÿkanû yaratmaüa imkan verÿcÿk, tÿdris prosesindÿ Azÿrbaycan 2003 ildÿ þlkÿdÿ 19.358 yerlik 97 yeni mÿktÿb binasû, 522 ÿlavÿ sinif otaüû tikilmiø, 442 mÿktÿbdÿ ÿsaslû tÿmir aparûlmûødûsa, 2004 ildÿ 14685 yerlik 50 yeni mÿktÿb binasû, 451 ÿlavÿ sinif otaüû tikilmiø, 400 mÿktÿbdÿ isÿ ÿsaslû tÿmir islÿri ýþrölmöødör. Þlkÿdÿ mÿktÿb tikintisi hÿm dÿ qa÷qûn vÿ mÿcburi kþ÷könlÿr özrÿ Dþvlÿt Proqramû ÷ÿr÷ivÿsindÿ dÿ hÿyata ke÷irilir. dilindÿ istifadÿ olunan möasir elektron tÿdris-metodiki materiallarûn, elektron dÿrsliklÿrin, elektron kitabxanalarûn 768

Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè

yaradûlmasû, yayûlmasû vÿ tÿtbiqinÿ, Ò. sisteminin informasiya infrastrukturunun formalaømañûnà, informasiya texnoloýiyalarûna uyüun Ò.-in möasir metodoloýiyasû iølÿnib hazûrlanmûøäûð. Ò.-dÿ informasiya vÿ kommunikasiyadan istifadÿ yeni sÿviyyÿyÿ yöksÿlÿcÿk, Proqramûn tÿtbiqi èëÿ bötön ömumtÿhsil mÿktÿblÿrindÿ ö÷ il ÿrzindÿ hÿr 33 øaýirdÿ bir möasir kompéóter döøÿcÿkdir. «Azÿrbaycan Respublikasûnûn ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin avadanlûqlarla tÿminatû özrÿ Ènkiøaf ïroqramû»na (2005–09 illÿr) uyüun olaraq bötön ömumtÿhsil mÿktÿblÿri zÿruri avadanlûqlarla tÿmin edilÿcÿkdir. 2005–09 illÿr ö÷öí «Azÿrbaycan Respublikasûnûn ömumtÿhsil mÿktÿblÿri øÿbÿkÿsindÿ pedaqoji kadr tÿminatû özrÿ ènkiøaf ïroqramû»íäà (2004, 4 íîéàáð) respóáëèêànûn bötön ömumtÿhsil mÿktÿblÿrini, xösusÿn kÿnd rayonlarûndakû Ò. möÿssisÿlÿrini pedaqoji kadrlarla tam tÿmin etmÿê, ömumi Ò.-i keyfiyyÿtcÿ yöksÿlòìÿê, øÿbÿkÿ özrÿ möÿllim-øaýird nisbÿtini beynÿlxalq standartlara (1:12) uyüunlaødûrmaã, qeyri-ixtisaslû kadr korpusunu yenidÿnhazûrlanmaya aktiv cÿlb eòmÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ömumiyyÿtlÿ, Azÿrbàéúàída ömumi Ò.-in hÿrtÿrÿfli inkiøafûnûn tÿmin edilmÿsi tÿkcÿ Èslahat Proqramûnda deyil, beynÿlxalq tÿøkilatlarla, o cömlÿdÿn, Dönya Bankû ilÿ birýÿ hÿyata ke÷irilÿn Tÿhsil Èslahatû Layihÿlÿrindÿ dÿ aparûcû yer tutur. Peøÿ-ixtisas tÿhsili. Nazirlÿr Kabinetinin «Azÿrbaycan Respublikasûnda peøÿ Ò.-inin tÿkmillÿødirilmÿsi tÿdbirlÿri haqqûnda» qÿrarû (1996) ilÿ bir-birini tÿkrarlayan, maddi-texniki bazasû zÿif olan bir sûra mÿktÿblÿr lÿüv edildi vÿ bir-

lÿødirildi. Èbtidai peøÿ Ò.-indÿ yeni struktur-peøÿ mÿktÿblÿri vÿ peøÿ liseylÿri yaradûldû. Þlkÿdÿêè 110 iátidai peøÿ tÿhsili möÿssisÿsi, o cömlÿdÿn 49 peøÿ liseyi vÿ 61 peøÿ mÿktÿbiíäÿ 100 peøÿ özrÿ 22.458 øaýird Ò. (2004) alûr. Onlarûn Ò.-i ilÿ 4.100 möhÿndis-pedaqoji iø÷i mÿøüuldur. Orta ixtisas tÿhsili sahÿsindÿ dÿ islahatlar, ÿsasÿn, þlkÿnin bazar iqtisadiyyatû infrastrukturuna uyüun olaraq øÿbÿkÿnin optimallaødûrûlmasû vÿ tÿkmillÿødirilmÿsi istiqamÿtindÿ aparûlûr. Þlkÿdÿêè 58 dþvlÿt orta ixtisas Ò.-i möÿssisÿsiíäÿ 51.400 tÿlÿbÿ Ò. alûr âÿ 6.300 möÿllim ÷alûøûr (2005). Þëêÿäÿ Èslahat Ïroqramûna uyüun olaraq yeni tipli tÿdris möÿssisÿlÿri – kolleclÿr éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà 1998 ildÿ bu tipli 6 Ò. möÿssisÿsi vardûsa, 2004 ildÿ onlarûn sayû 35-ÿ ÷atmûødûr. «Orta ixtisas tÿhsili möÿssisÿlÿri øÿbÿkÿsinin tÿkmillÿødirilmÿsi haqqûnda» hþkumÿt qÿrarû (2002, 26 àâãóñò) ilÿ bir sûra orta ixtisas Ò.-i möÿssisÿlÿri lÿüv edilmiø, 17 yeni kollec yaradûlmûødûr. Bundan ÿlavÿ, þëêÿäÿ 5 þzÿl orta ixtisas Ò.-i möÿssisÿsi dÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrir. Bötþvlökdÿ orta ixtisas Ò.-i möÿssisÿlÿrindÿ 150 ixtisas özrÿ mötÿxÿssis hazûrlanûr. Statistik (2001) mÿlumatlara ýþrÿ, hazûrda respóáëèêànûn ÿmÿk qabiliyyÿtli ÿhalisinin hÿr 1000 nÿfÿrindÿn 122-si orta ixtisas tÿhsillidir. Èqtisadiyyatûn möxtÿlif sahÿlÿrindÿ, o cömlÿdÿn, sosial sahÿdÿ ÷alûøanlarûn 12,2%-ni orta ixtisas Ò.-li mötÿxÿssislÿr tÿøkil edir. Azÿrbaycanûn ali Ò. sistemi hÿm dþvlÿt, hÿm dÿ qeyri-dþvlÿt (þzÿl) Ò. möÿssisÿlÿrindÿn ibarÿtdir. Þlkÿdÿ 32-si dþvlÿt (6-sû xösusi tÿyinatlû vÿ hÿrbi ali

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè.

Ò. möÿssisÿsi), 15-i qeyri-dþvlÿt olmaqla, 47 ali Ò. möÿssisÿsi (2004/05 äÿðñ èëè) fÿaliyyÿt ýþstÿrir ki, bunlarda 130 mindÿn artûq (xösusi tÿyinatlû vÿ hÿrbi Ò. möÿssisÿlÿri istisna olmaqla) tÿlÿbÿ Ò. alûr. Onlarûn tÿhsili ilÿ 12 mindÿn artûq professor-möÿllim heyÿti mÿøüuldur. Dþvlÿt ali mÿktÿblÿrinin sayû möstÿqilliyin ilk illÿrindÿki 17-dÿn 32-yÿ yöksÿlmiødûr. Qeyri-dþvlÿt ali Ò. möÿssisÿlÿrinin hamûsû, ÿsasÿn, möstÿqillik illÿrindÿ (1992–98) yaranmûødûr. Ali Ò. sistemindÿ bu dþvrdÿ ÷oxpillÿli (bakalavriat vÿ maýistratura) ali Ò. modelinÿ (incÿsÿnÿt, mÿdÿniyyÿt, tibb vÿ idman ixtisaslarû istisna olmaqla) ke÷ilmiødir. 4 illik bakalavriat (1993/94) vÿ 2 illik maýistratura (1997/98) pillÿlÿrinÿ ke÷idlÿ baülû ali Ò.-èí dþvlÿt standartlarû vÿ baza Ò. proqramlarûíûí tÿtbiqinÿ baølanmûødûr. Àli Ò. sisteminin strukturunun tÿkmillÿødirilmÿsi vÿ optimallaødûrûlmasûnda «Azÿrbaycan Respublikasûnda tÿhsil sisteminin tÿkmillÿødirilmÿsi haqqûnda» Ïðåçèäåíò ôÿðìàíû (2000) ìöùöì rol oynadû. Hÿmin qÿrarla bÿzi nazirlik vÿ dþvlÿt qurumlarûnûn tabeliyindÿki áèð ñûðà ali Ò. möÿssisÿlÿri Tÿhsil Nazirliyinin tabeliyinÿ verildi, ali mÿktÿblÿrin filiallarû lÿüv edildi, bir sûra yeni ali mÿktÿblÿr (Rÿssamlûq Akademiyasû, Milli Konservatoriya) vÿ onlarûn nÿzdindÿ kolleclÿr yaradûldû, 7 ali mÿktÿbin statusu artûrûlmaqla âÿ profili dÿyiødirilÿrÿk un-tÿ (Azÿrbàéúàí Dþvlÿt Èqtisad Un-òi, Sumqayût Dþvlÿt Un-òi, Bakû Slavyan Un-òi, Azÿrbàéúàí Dillÿr Un-òi, Gÿncÿ Dþvlÿt Un-òi, Azÿrbàéúàí Texnoloýiya Un-òi, Azÿrbàéúàí Memarlûq vÿ Ènøaat Un-òi) ÷evrildi, Azÿrbàéúàí Möÿllimlÿr Èn-òu vÿ onun

möxtÿlif reýionlarda 12 filialû (2003 ildÿ Nax÷ûvan filialû möstÿqil Möÿllimlÿr Èn-òuna ÷evrildi) tÿsis edildi. 6 ali Ò. möÿssisÿsinÿ (Bakû Dþvlÿt Un-òi, Azÿrbàéúàí Dþvlÿt Neft Akademiyasû, Azÿrbàéúàí Tibb Un-òi, Azÿrbàéúàí Kÿnd Tÿsÿrröfatû Akademiyasû, Azÿrbàéúàí Dþvlÿt Èqtisad Un-òi, Nax÷ûvan Dþvlÿt Un-òi) þzönöidarÿetmÿ prinsipi ÿsasûnda fÿaliyyÿt ýþstÿrmÿk höquqó verildi. Ali Ò.-in tÿøkilindÿki yeniliklÿrdÿn biri ali vÿ orta ixtisas mÿktÿblÿrinÿ tÿlÿbÿ qÿbulunun test ösulu ilÿ (1992/93) aparûlmasû idi. Qÿbulda yöksÿk bal toplayan tÿlÿbÿlÿr ö÷ön xösusi Prezident tÿqaödö tÿsis (2001) edildi vÿ 25 nÿfÿr bu ada layiq ýþröldö. Ïðåçèäåíò Ôÿðìàíû èëÿ 2004 ilin sentyabrûnda tÿqaöd÷ölÿrin sayû 4 dÿfÿ, tÿqaödön miqdarû isÿ 2,5 dÿfÿ artûrûldû. Bu dþvrdÿ dþvlÿt ali tÿhsil möÿssisÿlÿrindÿ þdÿniøli ÿsaslarla (1994/95) Ò. formasû tÿtbiq edildi. 2004/05 òÿäðèñ èëèíäÿ dþvlÿt ali mÿktÿblÿrindÿ Ò. alan tÿlÿbÿlÿrin tÿxminÿn yarûsûnû (48%) þdÿniøli ÿsaslarla Ò. alanlar tÿøkil edir. Statistik mÿlumatlara ýþrÿ, 21 ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ (2001) Azÿrbàéúàída ÿhalinin 2 milyon 901 min nÿfÿri ömumi orta, 694 min nÿfÿri orta ixtisas, 612 min nÿfÿri tam ali Ò.-li idi. Yaøû 15-dÿn yuxarû olan hÿr min nÿfÿrÿ 908 Ò.-li, o cömlÿdÿn, 108-i ali, 122-si orta ixtisas, 520-i ömumi orta, 158-i natamam orta Ò.-li øÿxs döøördö. Àçÿðáàéúàíäà ìÿäÿíè ãóðóúóëóã âÿ Ò. ñàùÿñèíäÿ ìöùöì àääûìëàðäàí áèðè ëàòûí ãðàôèêàëû ÿëèôáàéà êå÷èä ùàããûíäà ãÿðàð (1991, äåêàáð) îëäó. 1992/93 òÿäðèñ èëèíäÿí öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 1 ñèíôèíäÿí, 1993/94 äÿðñ èëèíäÿí èñÿ áöòöí ñèíèôëÿðäÿ òÿäðèñèí ëàòûí ãðàôèêàñûíäà àïàðûëìàñûíà êå÷èëäè.

Diplomdansonrakû tÿhsil. Azÿrbaycanûn bu Ò. sistemi øÿbÿkÿsinÿ 94 struktur bþlmÿ, o cömlÿdÿn, 4 institut, 11 filial, 68 baza kafedrasû, 11 ixtisasartûrma vÿ yenidÿnhazûrlanma faköltÿsi daxildir (2005). Bötþvlökdÿ þlkÿ özrÿ diplomdansonrakû Ò.-lÿ 26 Ò. möÿssisÿsi mÿøüul olur ki, burada ildÿ 15-20 min Ò. iø÷isinin ixtisasartûrma vÿ yenidÿnhazûrlanmasû prosesi hÿyata ke÷irilir. Èslahat ïroqramûnda nÿzÿrdÿ tutulan 130-a yaxûn tÿdbirdÿn 45-i bilavasitÿ ixtisasartûrma vÿ yenidÿnhazûrlanma mÿsÿlÿlÿri ilÿ baülûdûr vÿ hÿmin tÿdbirlÿrin hÿyata ke÷irilmÿsi sahÿsindÿ iølÿk model vÿ mexanizmlÿr yaradûlmûødûr. Möÿllimlÿrin ilkin hazûrlûüû, ixtisasartûrma vÿ yenidÿnhazûrlanma, möÿllimlÿrin tÿkmillÿødirilmÿsi iøindÿ yeni yaradûlmûø Azÿrbaycan Möÿllimlÿr Èn-òó (2000) vÿ onun bþlýÿlÿrdÿki filiallarû (11), Bakû Pedaqoji Kadrlarûn Èxtisasartûrma vÿ Yenidÿnhazûrlanmasû Èn-òu vÿ Nax÷ûvan Möÿllimlÿr Èn-òu ÿsas baza roluíó oynayûr. Diplomdansonrakû Ò. sahÿsindÿ xarici þlkÿlÿrlÿ ÿmÿkdaølûq vÿ qabaqcûl dönya tÿcröbÿsinin þyrÿnilmÿsi prioritet istiqamÿtlÿrdÿn sayûlûr. Azÿrbaycanda diplomdansonrakû Ò.-in ÿlaqÿlÿndirilmÿsi vÿ tÿnzimlÿnmÿsi özrÿ Respublika Tÿdris-Koordinasiya Øurasû fÿaliyyÿt ýþstÿrir. Mÿktÿbdÿnkÿnar tÿhsil möÿssisÿlÿri uøaq vÿ ýÿnclÿrin estetik, ekoloji vÿ fiziki tÿrbiyÿsindÿ, onlarûn yaradûcûlûq tÿlÿbatûnûn þdÿnilmÿsindÿ, intellektual «Äþâëÿò äèëèíèí òÿòáèãè èøèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà» Ïðåçèäåíò Ôÿðìàíûíà (18.06.2001) óéüóí îëàðàã ùÿìèí èëèí àâãóñò àéûíûí 1-äÿí ñîñèàë-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñûíà òàì êå÷èä òÿìèí îëóíäó. Áóíà ýþðÿ, õöñóñè Ïðåçèäåíò Ôÿðìàíû èëÿ (09.08.2001) ùÿð èë àâãóñò àéûíûí 1-è «Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñû âÿ Àçÿðáàéúàí äèëè» ýöíö êèìè ãåéä îëóíóð. sÿviyyÿsinin artûrûlmasûnda, ailÿ, mÿktÿb vÿ ictimaiyyÿtin qarøûlûqlû ÿlaqÿlÿrinin yaradûlmasûnda möstÿsna rol oynayûr. 2004/05 äÿðñ èëèíäÿ þlkÿdÿ 376 mÿktÿbdÿnkÿnar Ò. möÿssisÿsi, o cömlÿdÿn, 61 Uøaq-Gÿnclÿr Øahmat Mÿktÿbi, 65 Texniki Yaradûcûlûq Mÿrkÿzi, 59 Ekoloji Tÿrbiyÿ vÿ Tÿcröbÿ÷ilik Mÿrkÿzi, 10 Gÿnc Turistlÿr vÿ Diyarøönaslûq Mÿrkÿzi, 89 Uøaq-Gÿnclÿr Èdman Mÿktÿbi vÿ 92 Uøaq Yaradûcûlûq Mÿrkÿzi fÿaliy769

AZßÐÁÀÉÚÀÍ yÿt ýþstÿrir. Bu möÿssisÿlÿrÿ 300 minÿ yaxûn øaýird cÿlb edilmiødir ki, onlarûn ÿlavÿ Ò.-i ilÿ 11 mindÿn ÷ox pedaqoji iø÷i mÿøüuldur. Qeyri-dþvlÿt tÿhsil möÿssisÿlÿri möstÿqilliyin ilk illÿrindÿn (1992) yaranmaüa baølasa da, onlarûn dþvlÿt tÿrÿfindÿn qeydiyyatûna 1995 ildÿn baølanmûødûr. 2004 èëèí ñòàòèñòèêàñûíà ýþðÿ Azÿrbaycanda 15 qeyri-dþvlÿt ali («Azÿrbaycan», «Qÿrb», «Xÿzÿr» Un-òlÿri, Bakû Asiya Un-òi, «Odlar Yurdu» Un-òi vÿ b.), 5 orta ixtisas (Loüman Tibb Mÿktÿbi, Sumqayût Þzÿl Orta Èxtisas Kolleci vÿ b.), 13 ömumi orta Ò. (Bakûda Möasir Tÿhsil Kompleksi, Bakû Þzÿl Törk Liseyi, «Odlar Yurdu» Un-òi nÿzdindÿki Bakû Oksford mÿktÿbi vÿ b.), 3 mÿktÿbÿqÿdÿr tÿrbiyÿ möÿssisÿsi fÿaliyyÿt ýþstÿrir. Dini tÿhsil möÿssisÿlÿri, ÿsasÿn, möstÿqillik illÿrindÿ formalaømûødûr. Möstÿqillik ÿrÿfÿsindÿ Azÿrbaycanda Bakû Èslam Mÿdrÿsÿsi (1989) tÿsis edilmiø, sonralar (1992) onun bazasûnda Bakû Èslam Èn-òu (hazûrda ón-ò) yaradûlmûødûr. 2004/05 äÿðñ èëèíäÿ þlkÿdÿ 1 ali mÿktÿb (Bakû Èslam Un-òi), 1 èlahiyyat faköltÿsi (Bakû Dþvlÿt Un-òindÿ) vÿ áèð íå÷ÿ ìÿäðÿñÿ fÿaliyyÿt ýþstÿrir. Dönya Bankû ilÿ êredit ñaziøi ÷ÿr÷ivÿsindÿ islahatlar. Milli tÿhsil quruculuüunun aparûcû istiqamÿtlÿrindÿn olan Dönya Bankû ilÿ birýÿ layihÿlÿr ÿsasûnda islahatlara 1999 ildÿn baølanmûødûr. Azÿrbaycan hþkumÿti ilÿ Beynÿlxalq Ènkiøaf Assosiasiyasû arasûnda imzalanmûø (1999) Áèðèíci êredit ñaziøi mahiyyÿtcÿ þyrÿdici vÿ innovasiya xarakteri daøûyûrdû. Layihÿni hÿyata ke÷irmÿk ö÷ön 27 pilot möÿssisÿ (o cömlÿdÿn, 20ñi pilot mÿktÿbi) möÿyyÿn edilmiødi vÿ islahatlarûn ö÷ istiqamÿtdÿ aparûlmasû nÿzÿrdÿ tutulmuødu: 1) tÿdris planû, proqramlar vÿ tÿdris-metodik tÿminat; 2) möÿllimlÿrin ixtisasartûrmasû; 3) layihÿnin monitorinqi vÿ qiymÿtlÿndirilmÿsi. Ò. èslahatû ëayihÿsindÿ nÿzÿrdÿ tutulan bötön ìöääÿàëàð (1999–2003) tam hÿyata ke÷irilmiødi. Dönya Bankûnûn ekspertlÿri tÿrÿfindÿn Áèðèíúè êredit ñaziøinin yekunlarûna dair monitorinq vÿ qiymÿtlÿndirmÿ aparûlmûø, islahatûn nÿticÿlÿri qÿnaÿtbÿxø hesab edilmiø, bu istiqamÿtdÿ Dönya Bankû ilÿ birýÿ layihÿlÿr ÿsasûnda islahatlarûn davam etdirilmÿsi mÿqsÿdÿuyüun sayûlmûødû. 2003 èëäÿ Azÿrbaycan Respublikasû ilÿ Beynÿlxalq Ènkiøaf Assosiasiyasû arasûnda Èêèíúè êredit ñaziøi imzalandû. 770

Tÿhsil Nazirliyindÿ Ò. islahatûnûn 10 illik (2003–13) strateýiyasû hazûrlandû, prioritet istiqamÿtlÿr möÿyyÿnlÿødirildi. Yeni Tÿhsil Èslahatû Layihÿsinin mÿqsÿdi 3 mÿrhÿlÿdÿ (1. 2003–07 illÿr; 2. 2007–09 illÿr; 3. 2010–13 illÿr) ömumi Ò.-in keyfiyyÿtinin yöksÿldilmÿsini tÿmin etmÿkdÿn ibarÿtdir. Ò. èslahatû ëayihÿsinin 1-ci mÿrhÿlÿsindÿ (2003–07) islahatlar aøaüûdakû istiqamÿtlÿri ÿhatÿ edir: 1. Ömumi Ò.-in keyfiyyÿti vÿ real tÿlÿbatlara uyüunluüu; 2. Ò.-dÿ sÿmÿrÿlilik vÿ maliyyÿëÿøìÿ; 3. Mÿktÿb qrantû ïroqramû; 4. Èdarÿetmÿ, ïlanlaødûrma vÿ ìonitorinq; 5.Layihÿnin ÿlaqÿlÿndirilmÿsi vÿ monitorinqinin tÿøkili. Ò. èslahatû ëayihÿsinin 1-ci mÿrhÿlÿsindÿ (2003–07) nÿzÿrdÿ tutulan tÿdbirlÿrin bir hissÿsi þlkÿ miqyasûnda (kurrikulumun hazûrlanmasû, möÿllim hazûrlûüû, dÿrslik vÿ oxu materiallarû vÿ s.), bir Tÿhsil Nazirliyi dönyanûn inkiøaf etmiø 24 þlkÿsi ilÿ ikitÿrÿfli saziø vÿ möqavilÿlÿr ÷ÿr÷ivÿsindÿ birbaøa ÿlaqÿlÿr qurmuødur. Azÿrbaycanûn ali mÿktÿblÿri Avropa Èttifaqûnûn maliyyÿlÿødirdiyi TEMPUS//TASÈS ïroqramlarûna qoøulmuø, 2004 ilÿdÿk bu proqram ÷ÿr÷ivÿsindÿ respublikanûn ali tÿhsil möÿssisÿlÿrinÿ 4 mln-à yaxûn àvro dÿyÿrindÿ maliyyÿ-texniki yardûm ýþstÿrilmiødir. hissÿsi isÿ yalnûz Èsmayûllû vÿ Ucar rayonlarûíäà, ßli Áayramlû øÿhÿriíäÿ hÿyata ke÷irilÿcÿkdir. Azÿrbaycanda Èêèíúè êredit ñaziøinin icrasûna artûq baølanmûødûr. Òÿùñèëèí iqtisadiyyatû vÿ maliyyÿlÿødirilmÿsi. Bu istiqamÿtdÿ aparûlan islahatlar Ò. sisteminin mþvcud bazasûnûn daha da mþhkÿmlÿndirilmÿsi ilÿ yanaøû, bazar iqtisadiyyatû øÿraitindÿ yeni iqtisadi-tÿøkilati vÿ idarÿetmÿ mexanizminin formalaødûrûlmasûna, Ò. sistemi iø÷ilÿrinin sosial mödafiÿsinin ýöclÿndirilmÿsinÿ ýeniø tÿminat vermiødir. Ò. sektoruna dþvlÿt bödcÿsindÿn ayrûlan vÿsaitin mÿblÿüi möstÿqillik illÿrindÿ ilbÿil artmàãäàäûð. Ò. sektoruna ayrûlan vÿsait 1995 ildÿ 375 milyard 800 milyon manat (äþâëÿò bödcÿñènin 17,5%-i) tÿøkil edirdisÿ, 2004 ildÿ 1 trilyon 497 milyard 259 milyon (bödcÿnin 20,6%-i) manata yöksÿlmiødir. 2005 ilin dþvlÿt bödcÿsindÿn Ò. sektoruna 1 trilyon 782 milyard manat vÿsait ayrûlmûødûr ki, bu 2004 illÿ möqayisÿdÿ (1.541.249 milyon

man.) 15,4% ÷oxdur. Èslahat illÿrindÿ adambaøûna döøÿn Ò. xÿrclÿri dÿ tÿxminÿn 2 dÿfÿ artmûødûr. Ò.-èí iqtisadiyyatûnda àïàðûëàí islahatlaräà bödcÿdÿnkÿnar maliyyÿ resurslarûnûn yaradûlmasû vÿ onlardan sÿmÿrÿli istifadÿ mexanizminin formalaømasû tÿdbirlÿri ÿùÿìèééÿòëè yer tutur. Bödcÿdÿnkÿnar maliyyÿ resurslarûnûn formalaømasûnda baølûca yeri dþvlÿt Ò. möÿssisÿlÿrindÿ þdÿniøli Ò.-dÿn ÿldÿ edilÿn ýÿlirlÿr tutur. Azÿrbaycan tÿhsilinin beynÿlxalq ÿlaqÿlÿri möstÿqillik illÿrindÿ daha da ýeniølÿnmiøäèð. Áeynÿlxalq ÿmÿkdaølûq sayÿsindÿ Azÿrbaycan Respublikasû Avropa (Paris Konvensiyasû, 1979) vÿ Cÿnub-Øÿrqi Asiya (Banqkok Reýional Konvensiyasû, 1983) reýionlarû, hÿm÷inin YUNESKO-nun Avropa Øurasû ilÿ birýÿ hazûrladûüû (Lissabon Konvensiyasû, 1997) tÿhsil sÿnÿdlÿri, diplomlar vÿ elmi dÿrÿcÿlÿrin qarøûlûqlû tanûnmasû haqqûnda Konvensiyalara, Qara Dÿniz Hþvzÿsi Þlkÿlÿri Universitetlÿri Øÿbÿkÿsinÿ dÿ qoøulmuødur. Azÿrbaycanûn Ò. sistemi hazûrda YUNESKO, YUNÈSEF, ÈSESKO, YUNEVOK, Avropa Tÿhsil Fondu, Dönya Bankû, Avropa Øurasû, Avropa Èttifaqû kimi nöfuzlu beynÿlxalq tÿøkilatlarûn ìöâàôèã qurumlarû ilÿ ÿmÿkdaølûq edir. 2004/05 äÿðñ èëèíäÿ Azÿrbaycanûn 23 ali mÿktÿbindÿ dönyanûn 41 þlkÿsini tÿmsil edÿn 3,5 min nÿfÿr ÿcnÿbi tÿlÿbÿ vÿ maýistr, 15 xarici þlkÿdÿ isÿ Azÿrbaycandan dþvlÿt vÿ qeyri-dþvlÿt xÿttilÿ 2 ìèíäÿí ÷îõ tÿlÿbÿ vÿ maýistr Ò. alûr. Azÿrbaycan tÿhsilinin möasir inkiøaf tendensiyalarû. Azÿrbaycanäà Ò. äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí prioritet sahÿlÿrèídÿn biridir. Ò.-dÿ humanizm, demokratiya, idarÿetmÿnin dþvlÿt-ictimai ñÿúèééÿñè, tÿdrisin øÿxsiyyÿtyþnömlölöyö, milli vÿ ömumbÿøÿri dÿyÿrlÿrÿ hþrmÿt, vÿtÿndaølûq tÿrbiyÿsi, øÿxsiyyÿtin azad inkiøafû, insan vÿ vÿtÿndÿø höquq vÿ azadlûqlarûna hþrmÿt vÿ s. bu kimi konseptual prinsiplÿr ÿsasûnda þlkÿdÿ möasir, dönyÿvi milli Ò. sisteminin qurulmasû ìöstÿqil Azÿrbaycanûn Ò. siyasÿtinin ÿsasûnû tÿøkil etmiødir. 21 ÿsri «Tÿhsil ÿsri» elan etmiø YUNESKO tÿrÿfindÿn dönya Ò. sistemi qarøûsûnda dþrd tÿmÿl prinsip: 1) bir yerdÿ yaøamaüû þyrÿtmÿk; 2) bilik ÿldÿ etmÿyi þyrÿtmÿk; 3) iølÿmÿyi þyrÿtmÿk; 4) yaøamaüû þyrÿtmÿk – möÿyyÿn edilmiødir. Azÿrbaycanda milli Ò. quruculuüu vÿ Ò. siyasÿtinin dÿ baølûca mÿqsÿdi vÿ strateji xÿtti mÿhz bu konseptual prinsiplÿr

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿsasûnda möasir, dönyÿvi Ò. sisteminin tam formalaødûrûlmasûnû, beynÿlxalq Ò. sisteminÿ inteqrasiyasûnû tÿmin etmÿkdÿn ibarÿtdir. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ò. ñàùÿñèíäÿ, õöñóñÿí àëè Ò. ñèñòåìèíäÿ áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûüà öñòöíëöê âåðèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû «Àâðîïà ìÿêàíûíäà àëè òÿùñèë ùàããûíäà Áîëîíèéà Êîíâåíñèéàñû»íà (1999) ãîøóëìóøäóð (19.05. 2005). Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ Êîíâåíñèéà Àçÿðáàéúàíûí àëè Ò. ñèñòåìèíèí 2010 èëÿäÿê Àâðîïà Ò. ìÿêàíûíà èíòåãðàñèéàñûíà, àëè Ò.-èí äàùà äà ìîäåðíëÿøìÿñèíÿ, àëè Ò. ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ òÿäðè-

ñèí êåéôèééÿòèíÿ íÿçàðÿòèí (àêêðåäèòàñèéà) éåíè ìåõàíèçìëÿðèíèí òÿòáèãèíÿ, àëè Ò.-äÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí êðåäèò ñèñòåìèíÿ êå÷èëìÿñèíÿ, àëè Ò. ñÿíÿäëÿðèíèí Àâðîïàäà ãàðøûëûãëû òàíûíìàñûíà éàðäûì åäÿúÿêäèð. ßä.: S e y i d o v F .ß. Qori seminariyasû vÿ onun mÿzunlarû. B., 1988; ß h m ÿ d o v H.Ì. Azÿrbaycan mÿktÿb vÿ pedaqoji fikir tarixi. B., 2001; Ùåéäÿð ßëèéåâ. Òÿùñèë ìèëëÿòèí ýÿëÿúÿéèäèð /Òÿðòèá åäÿí.: Ì.Ú.Ì ÿ ð ä à í î â , ß.Ã.à ó ë è é å â , Á., 2002; M ÿ r d a n o v M.Ú.Q u l i y e v ß .Ã.Azÿrbaycan tÿhsili Xalq Cömhuriyyÿti illÿrindÿ (1918–20) B., 2003; Ì å õ ò è ç à ä å Ì.Ì.,

Abdullayev Hÿsÿn Mÿmmÿdbaüûr îülu (1918–1993) Allahverdèyev Cÿlal Åéâàç îülu (1929) Úuvarlû ×èngèz Mehdè îülu (1913–2000) ßfÿndèzadÿ Azad ßlè îülu (1907–1996) ßlèyev Fèkrÿt ßhmÿdÿlè îülu (1949) ßlèyev Maqsud Èsfÿndèyar îülu (1924) ßlèyev Telman Abbas îülu (1935) ßlèyev Tofèq Mÿmmÿd îülu (1928–1993) ßmèrxanov Hÿbèbulla Èbrahèm îülu (1907–1986) Hacûyev Akèf Cÿfÿr îülu (1937) Hàøûmzadÿ Fèrudèn Mÿmmÿdÿlè îülu (1935) Höseynov ßørÿf Èskÿndÿr îülu (1907–1980) Xÿlèlov Zahèd Èsmayûl îülu (1911–1974) Èbrahèmov Èárahèm Èbèø îülu (1912–1994) Èbrahèmov Èsmayûl ßlè îülu (1915) Èmanov Lÿtèf Muxtar îülu (1922–1980) Kÿrèmov Mahmud Kÿrèm îülu (1948) Qacar ×èngèz Öveys îülu (1929) Qasûmov Mèrabbas Gþy÷ÿ îülu (1939) Qulèyev Nÿrèman Aüaqulu îülu (1926) Maqsudov Fÿramÿz Qÿzÿnfÿr îülu (1930–2000) Mehdèyev Arèf Øÿfayÿt îülu (1934) Mèrzÿcanzadÿ Azad Xÿlèl îülu (1928) Paøayev Arèf Mèr Cÿlal îülu (1934) Rÿsulov Mÿcèd Lÿtèf îülu (1916–1993) Salayev Eldar Yunus îülu (1933) Sultanov Hacûbÿy Fÿrÿculla îülu (1921) Øahtaxtènskè Mÿhÿmmÿdÿmèn Hÿbèbulla îülu (1932) Yesman Èosèf Qavrèlovè÷ (1868–1955) Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí möxbèr özvlÿrè: Abdullayev ßsgÿr ßlÿkbÿr îülu (1927–1998) Babayev Arèf ßlèheydÿr îülu (1934–1998) Bÿdÿlov Rza ßbdöl îülu (1915–1987) Cavadov Maès Hÿbèb îülu (1929–1992) Cavadov Maqsud ßlèsèmran îülu (1902–1972) Cÿfÿrov Tÿyyar Cömøöd îülu (1939) ßhmÿdov Qoøqar Teymur îülu (1917–1975) ßkbÿrov Surxay Cabbar îülu (1954) ßlèyev Rafèq ßzèz îülu (1942) ßlèzadÿ Aüasÿmÿd ßbdölhöseyn îülu (1909–1990)

À ë ë à õ â å ð ä è å â Ò.À., À ë è å â Ã.Ê. Ðàñöâåò íàðîäíîãî îáðàçîâàíèÿ â Àçåðáàéäæàíå. Á., 1980. Ì.Ú.Ìÿðäàíîâ, ß.Ã.Ãóëèéåâ.

Àçÿðáàéúàíûí åëìè åëèòàñû Ôèçèka-rèyazèyyat vÿ texnèka elmlÿrè bþlmÿsè Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí hÿqèqè özvlÿrè: Abbasov ßlè Mÿmmÿd îülu (1953)

ßmÿnzadÿ Yusèf ßmÿn îülu (1914–1982) ßsgÿrov Bÿhram Mehrÿlè îülu (1933) ßzèmov Bþyökaüa ßlèqulu îülu (1924–1986) Hacûyev Asÿf Hacû îülu (1951) Hacûyev Sabèr ßbdulmanaf îülu (1928) Höseynov Fèrudèn Hÿmzÿ îülu (1918–1984) Höseynov Rÿhèm ßyyub îülu (1924) Èsýÿndÿrov Bala Aüahöseyn îülu (1936) Kÿrèmov Sabèt Qÿhrÿman îülu (1940) Qÿdèmov Yaqub Bala îülu (1917–1983) Qulèyev ßyyub Salah îülu (1954) Qurbanov Ramèz Seyfulla îülu (1934) Mehdèyev Mÿmmÿd Fÿrman îülu (1941) Mÿlèkov Aüasû Zÿrbÿlè îülu (1957) Mÿmmÿdov Fèrudèn Èbrahèm îülu (1936) Mÿmmÿdov Èlham Òîôèã îülu (1955–2003) Mÿmmÿdov Yÿhya Cÿfÿr îülu (1930–2000) Mÿmmÿdov Yusèf ßbölfÿt îülu (1950) Mèrqasûmov Röfÿt Mèrÿsÿdulla îülu (1940) Muxtarov Abdulla Èbrahèm îülu (1918) Ramazanov Kÿrèm Nÿzèr oülu (1947) Ramazanzadÿ Malèk Heydÿr oülu (1912–1987) Seyèdov Yöhÿnnÿs Mèrhÿsÿn oülu (1927–1996) Söleymanov Nèzamè Mÿmmÿd oülu (1945) Taüûyev Bahadór Höseyn oülu (1934) Tahèrov Vladèmèr Èsmayûl oülu (1932) Âÿlèyev Zþhrab ßhmÿd oülu (1953–2003) Êèmya elmlÿrè bþlmÿsè Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí hÿqèqè özvlÿrè: Dalèn Mark Aleksandrovè÷ (1906–1996) ßlèyev Aüadadaø Mahmud oülu (1940) ßlèyev Sahèb Möseyèb oülu (1933–1990) ßlèyev Vahab Sÿfÿr oülu (1908–1993) Èsmayèlov Röstÿm Hacûÿlè oülu (1909–1972) Qulèyev ßlÿddèn Musa oülu (1927–1983) Qulèyev ßlè Musa oülu (1912–1989) Qutûrya Vèktor Stepanovè÷ (1910–1983) Mehdèyev Soltan Cÿfÿr oülu (1914–1985) Mÿmmÿdÿlèyev Yusèf Heydÿð oülu (1905–1961) 771

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Mÿmmÿdyarov Mÿhÿrrÿm ßlè oülu (1924) Naüûyev Murtuza Fÿtulla oülu (1908–1975) Naüûyev Tofèq Murtuza oülu (1941) Orucova Èzzÿt Mèrzÿaüa ãûçû (1909–1983) Rèzayev Ramèz Hÿsÿnqulu oülu (1939) Röstÿmov Musa Èsmayûl oülu (1930) Sadûxov Kamèl Èsmayûl oülu (1927) Seyèdov Nadèr Mèrèbrahèm oülu (1932) Øahtaxtènskè Hÿbèbulla Baxøÿlè oülu (1900–1986) Øahtaxtènskè Toürul Nemÿt oülu (1925) Zeynalov Bahadur Qasûm oülu (1917–1995)

ßlèzadÿ Qambay ßsgÿr oülu (1899–1990) ßzèzbÿyov Øamèl ßbdörðÿhèm oülu (1906–1976) Qaøqay Mèrÿlè Seyèd–ßlè oülu (1907–1977) Qulèyev Sÿftÿr Mehdè oülu (1908–1973) Quluzadÿ Mÿmmÿdpaøa Pèrè oülu (1914–1994) Mehdèyev Øÿfaÿt Fÿrhad oülu (1910–1993) Mÿmmÿdov ßlèÿørÿf Veysÿl oülu (1931–2003) Mÿmmÿdov Øèrÿlè Nÿsèr oülu (1904–1984) Salayev Söbhè Hÿøèm oülu (1927–1990) Sultanov ßzÿë Cÿfÿr oülu (1905–1990) Øûxÿlèbÿylè ßdhÿm Øahlarbÿy oülu (1911–1996) Yaqubov ßhÿd ßlÿkbÿr oülu (1908–1979)

Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí möxbèr özvlÿrè: Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí möxbèr özvlÿrè: Abbasov Vaqèf Mÿhÿrrÿm oülu (1952) Alxazov Tofèq Hÿsÿn oülu (1932) Babaxanov Rauf ßlèmÿmmÿd oülu (1929–1992) Dadaøov Bèlal Atÿø oülu (1915) ßfÿndèyev Ayaz Adèl oülu (1938) ßfÿndèyev Heydÿr Xÿlèl oülu (1907–1967) ßhmÿdov Möbarèz Mÿcèd oülu (1945) ßzèzov Akèf Hÿmèd oülu (1943) Fÿrzÿlèyev Vaqèf Mÿcèd oülu (1939) Höseynov Mustafa Mÿmmÿd oülu (1928–1991) Höseynov Nazèm Möseyèb oülu (1929) Kÿlbÿlèyev Qödrÿt Èsfÿndèyar oülu (1946) Kÿrèmov Èsa Gölmÿmmÿd oülu (1919–1983) Qarayev Sèyavuø Fÿrhad oülu (1942) Qÿmbÿrov Yunès Heydÿr oülu (1928–1991) Qurbanov Telman Xudam oülu (1936–1990) Lètvèøkov Yuðè Nèkolayevè÷ (1946) Mÿcèdov ßædÿr ßkbÿr oülu (1938) Mÿhÿrrÿmov Abel Mÿmmÿdÿlè oülu (1950) Mÿmmÿdÿlèyev Hÿbèb Mehdè oülu (1912–1975) Mÿmmÿdov Øamxal ßlèmÿmmÿd oülu (1910–1984) Mÿrdànov Mÿcèd ßhÿd oülu (1913–1982) Mþvsömzadÿ Mÿhÿmmÿd Mèrzÿ oülu (1908–1984) Neqreyev Vsevolod Fyodorovè÷ (1903–1967) Nÿrèmanbÿyov Oleq Ayaz oülu (1938) Röstÿmov Paøa Hÿbèb oülu (1920–1997) Röstÿmov Yavuz Èsmayûl oülu (1933) Salahov Mustafa Sÿttar oülu (1931) Sÿmÿdova Fÿzèlÿ Èbrahèm ãûçû (1929) Zölföqarlû Cömøöd Èñìàéûë oülu (1905–1982) Zölföqarov Zölföqar Höseynqulu oülu (1913–1992) Éer haqqinda elmlÿr bþlmÿsè Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí hÿqèqè özvlÿrè: Abasov Mèdhÿt Teymur oülu (1926) Abramovè÷ Mèxaèl Vladèmèrovè÷ (1884–1965) Baüûrzadÿ Faèq Mÿmmÿd oülu (1926–1988) Budaqov Budaq ßbdölÿlè oülu (1928) Cÿlèlov Qurban Nèzamÿddèn oülu (1927–2000) ßhmÿdov Hÿsÿn ßbdölÿlè oülu (1906–1981) ßlèyev Hÿsÿn ßlèrza oülu (1907–1993) ßlèyev Musa Mèrzÿ oülu (1908–1985) ßlèzadÿ Akèf Aüa Mehdè oülu (1934) ßlèzadÿ ßlè ßørÿf ßbdölhöseyn oülu (1911–1985) 772

Abbasov Zþhhak Yaqub oülu (1939) Áàáàéåâ Ñÿôÿðÿëè Éàãóá îüëó (1923–2003) Babazadÿ Baba Qurbanqulu oülu (1911–1962) Babazadÿ Vasèf Mÿmmÿdaüa oülu (1938) Baüûrov Baüûr ßlè oülu (1936) Calalov Qÿrèb Èsaq oülu (1937) Cavanøèrîâ Rÿøèd Cÿmèl oülu (1951) Cÿfÿrov Èsýÿndÿr Sadûx oülu (1948) ßhmÿdbÿylè Fÿrhad Soltan oülu (1923) ßlèyev Abdul Hacû ßlè oülu (1911–1965) Göl Qasûm Kazûm oülu (1909–1972) Hÿsÿnov Arèf Hÿsÿn oülu (1939) Ùÿñÿíîâ Èëéàñ Ñàëåù îüëó (1927–2002) Hÿsÿnov Tofèq Abdulla oülu (1921) Xeyèrov Mÿmmÿd Bÿy oülu (1925) Xÿlèlov Øahvÿlÿd Bènnÿt oülu (1939) Èsmayûlzadÿ Arèf Cÿfÿr oülu (1937) Kÿrèmov Kÿrèm Mÿmmÿdxan oülu (1933) Qulèyev Arèf Mehdè oülu (1933) Qulèyev Hÿtÿm Hèdayÿt oülu (1947) Qulèyev Èbrahèm Sÿèd oülu (1947) Qulèyev Rafèq Èsrafèl oülu (1945) Mÿmmÿdov Xudu Surxay oülu (1927–1988) Mÿmmÿdov Pÿrvèz Zèya oülu (1937) Mÿmmÿdov Ramèz Mahmud oülu (1950) Mustafayev Hÿmèd Veysÿl oülu (1932) Orucÿlèyev Faèq Hacû Murad oülu (1934–1998) Orucov Sabèt Atababa oülu (1912–1981) Seyèd-Rza Mèr-Kÿrèm oülu (1925–1996) Sultanov Qÿdèr Mÿmmÿd oülu (1918–1995) Øûxlènskè ßnvÿr Mamay oülu (1911–1992) Tahèrov Nÿrèman Cÿfÿr oülu (1928–1992) Áèologèya elmlÿrè bþlmÿsè Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí hÿqèqè özvlÿrè: Abdullayev Cahangèr Mÿmmÿd oülu (1901–1973) Abdullayev Èlyas Kÿrèm oülu (1913–1985) Abutalûbov Mözÿffÿr Heydÿr oülu (1908–1984) Aüayev Bþyökkèøè Aüa oülu (1926) Axundov Vÿlè Yusèf oülu (1916–1986) Cavadzadÿ Mèrmÿmmÿd Cavad oülu (1927) Cÿfÿrov Mÿmmÿdtaüû Èbrahèm oülu (1936) Deræavèn Aleksandr Nèkolayevè÷ (1878–1963)

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ßlÿkbÿrov Urxan Kazûm oülu (1943) ßlèyev Cÿlal ßlèrza oülu (1928) ßlèyev Cÿmèl ßzèz oülu (1946) ßlèyeva Zÿrèfÿ ßzèz ãûçû (1923–1985) ßlèzadÿ Mèrzÿaüa Ùàúûáàëà îüëó (1910–1982) ßmèraslanov ßhlèman Tapdûq oülu (1947) ßsÿdov Sÿttar Mÿcèd oülu (1910–1974) Hacûyev Vahèd Cÿlal oülu (1928) Hacûyev Yaqub Höseyn oülu (1929) Hÿsÿnov Höseyn Heydÿr oülu (1932–1996) Höseynov Cÿbrayûl Muxtar oülu (1913–1974) Höseynov Cÿlèl Yusèf oülu (1896–1979) Ènsanov ßlè Bènnÿt oülu (1946) Qarayev Abdulla Èsmayûl oülu (1910–1966) Qÿnèyev Mÿmmÿdtaüû Qasûm oülu (1907–1979) Qrossheym Aleksandr Alfonsovè÷ (1888–1948) Qulèyev ßlÿkbÿr Mÿmmÿd oülu (1911–1983) Mÿlèkov Fèruz ßlè oülu (1902–1965) Mÿmmÿdov Zölföqar Mehdè oülu (1903–1971) Mÿmmÿdova Sèddèqÿ Rza ãûçû (1925) Mèrqasûmov Mèr ßsÿdulla Mèr ßlÿsgÿr oülu (1883–1958) Musayev Musa ßbdörrÿhman oülu (1921) Mustafayev Èmam Daødÿmèr oülu (1910–1997) Namazova ßdèlÿ ßvÿz ãûçû (1926) Nÿzèrov Mèrzÿ Rza Mèrzÿ Mÿsè oülu (1903–1979) Rÿhèmov Rÿhèm Nurmÿmmÿd oülu (1923) Øèrokoqorov Èvan Èvanovè÷ (1869–1946) Taüûyev Øamxal Kÿrèm oülu (1922) Top÷ubaøov Mustafa Aüabÿy oülu (1895–1981) Tutayuq Valèdÿ Xasbulat ãûçû (1919–1980) Ulyanèøøev Valerè Èvanovè÷ (1898–?) Volobuyev Vladèmèr Rodèonovè÷ (1909–1987) Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí möxbèr özvlÿrè: Abasov Èsmayûl Teymur oülu (1922) Aüayev Telman Mÿmmÿdÿlè oülu (1935) Babayev Mÿhÿrrÿm Pèrverdè oülu (1937) Cÿfÿrov Faèq Èlahè oülu (1940) ßbdörrÿhmanov Yusèf ßlÿkbÿr oülu (1912–1977) ßfÿndèyev Fuad ßlÿddèn oülu (1909–1963) ßlÿkbÿrov Kazûm ßbdölmanaf oülu (1909–1987) ßlèyev Namèq Nÿrèman oülu (1940) ßlèyev Seyfÿddèn Vÿlè oülu (1930) ßlèyev Spartak ßsgÿr oülu (1930) ßzèzov Èbrahèm Vahab oülu (1947) Ôåéçóëëàéåâ Íèúàò Çÿêè îüëó (1932–2001) Gölÿhmÿdov ßbdörrÿhman Nèyazè oülu (1908–1989) Hacûyev Dÿmèr Vahèd oülu (1929–1992) Hÿsÿnov ßbdölÿhÿd Sÿftÿr oülu (1900–1972) Höseynov Rÿhèm Allahverdè oülu (1914–1971) Èmaìverdèyev Södeyèf Bÿøèr oülu (1938) Karyagèn Èvan Èvanovè÷ (1894–1966) Qarayeva Nènel Èsrafèl ãûçû (1932) Qasûmov ßbdöl Höseynÿlè oülu (1929) Qasûmov Rafèq Yónèsÿlè oülu (1931) Qasûmov Xÿlèl Mÿmmÿdÿlè oülu (1942) Qulèyev Novruz Mÿhÿmmÿd oülu (1952) Qurbanov Maqsud Röstÿm oülu (1941) Mÿcèdov Balababa Fÿrÿc oülu (1912–1975)

Mÿmmÿdov Qÿrèb Øamèl oülu (1947) Mÿmmÿdov Yaqub Cavad oülu (1941) Musabÿyova Ömnèsÿ Suleyman ãûçû (1902–1974) Musayev Sÿlèm Höseynpaøa oülu (1937) Rÿhèmov Mèkayèl Èsmayûl oülu (1930) Sadûqov Èsmayûl ßlÿkbÿr oülu (1928) Salayev Mÿmmÿdÿmèn Mÿmmÿdÿlè oülu (1909–2000) Salmanov Mÿmmÿd ßhÿd oülu (1932) Sÿfÿrov Èbrahèm Sÿfÿr oülu (1913–1999) Sÿmÿdov Nèyazè Hÿmèd oülu (1915–1989) Øèrènov Nÿrèman Mèkayûl oülu (1929) Yol÷uyev Yaqub Yamèn oülu (1938) Ùumanètar vÿ èctèmaè elmlÿr bþlmÿsè Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí hÿqèqè özvlÿrè: Araslû Hÿmèd Mÿmmÿdtaüû oülu (1909–1983) Aslanov Aslan Mÿmmÿd oülu (1926–1995) Bönyadov Teymur ßmèraslan oülu (1928) Bönyadov Zèya Musa oülu (1923–1997) Cÿfÿrov Mÿmmÿdcÿfÿr Zeynalabdèn oülu (1909–1992) Dadaøov Sadèq ßlÿkbÿr oülu (1905–1946) Dadaøzadÿ Mÿmmÿd Arèf Mÿhÿrrÿm oülu (1908–1975) Daødÿmèrov ßfrand Fèrudèn oülu (1942) Eldarov Þmÿr Hÿsÿn oülu (1927) ßfÿndèyev Ðàñèì Sÿmÿd oülu (1928) ßlèyev Èqrar Hÿbèb oülu (1924–2004) ßlèzadÿ ßbdölkÿrèm ßlè oülu (1906–1979) ßzèzbÿyova Pöstÿ ßzèzaüa ãûçû (1929–1998) Hacûbÿyov Özeyèr ßbdölhöseyn oülu (1885–1948) Hacûyev Èsmayûl Muxtar oülu (1951) Hÿbèbbÿylè Èsa ßkbÿr oülu (1949) Höseynov Heydÿr Nÿcÿf oülu (1908–1950) Höseynov Mèkayûl ßlÿsýÿr oülu (1905–1992) Èbrahèmov Mèrzÿ ßædÿr oülu (1911–1993) Kÿrèmov Cahangèr ßlèabbas oülu (1923) Kþ÷ÿrlè Fèrudèn Qasûm oülu (1920) Kþ÷ÿrlè Tofèq Qasûm oülu (1929) Qarayev Qara ßbölfÿz oülu (1918–1982) Qasûmzadÿ Feyzulla Sÿmÿd oülu (1908–1976) Qasûmzadÿ Fuad Feyzulla oülu (1929) Qulèyev Cÿmèl Bahadur oülu (1927) Mahmudov ßhmÿd ßkbÿr oülu (1923–1989) Makovelskè Aleksandr Osèpovè÷ (1884–1969) Nadèrov Asÿf Abbasqulu oülu (1930) Nÿbèyev Bÿkèr ßhmÿd oülu (1930) Salamzadÿ ßbdölvahab Rÿhèm oülu (1916–1983) Sÿmÿdzadÿ Zèyad ßlèabbas oülu (1940) Sumbatzadÿ ßlèsohbÿt Sumbat oülu (1907–1992) Øèrÿlèyev Mÿmmÿdaüa Øèrÿlè oülu (1909–1991) Talûbzadÿ Kamal Abdulla Øaèq îüëó (1923) Vahabzadÿ Bÿxtèyar Mahmud oülu (1925) Vÿkèlov Sÿmÿd Vurüun Yusèf oülu (1906–1956) Áþlmÿ özrÿ ÌÅÀ-íûí möxbèr özvlÿrè: Abasov Arèf Akèm oülu (1937–2005) Aslanov Sÿlvÿr Rèza oülu (1930–2000) Axundov Aüamusa Aüasû oülu (1932) 773

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Axundov Bÿhmÿn Yusèf oülu (1910–1980) Budaqova Zÿrèfÿ Èsmayûl ãûçû (1929–1989) Cÿfÿrov Cÿfÿr Haøûm oülu (1914–1973) Cÿfÿrov Nèzamè Qulu oülu (1959) Dÿmèr÷èzadÿ ßbdölÿzÿl Mÿmmÿd oülu (1909–1979) ßfÿndèyev Oqtay ßbdölkÿrèm oülu (1926) ßùìÿäîâ Ãàðà Ìÿììÿä îüëó (1928–2003) ßlÿsgÿrov Aüasÿlèm Kÿrèm oülu (1928) ßlèyev Aqèl ßlèrza oülu (1926) ßlèyev Vÿlè Höseyn oülu (1936) ßmèrov Fèkrÿt Mÿøÿdè Cÿmèl oülu (1922–1984) Fÿtullayev Øamèl Seyfulla oülu (1926) Gþyöøov Zèyÿddèn Bahadur oülu (1920–1985) Hacûyev Tofèq Èsmayûl oülu (1936) Höseynov Bþyökaüa Murtuza oülu (1926–1983) Höseynov Èsmayûl Abbas oülu (1910–1969) Èbrahèmov Zölfÿlè Èmamÿlè oülu (1910–1972) Èsmayûlov Mahmud ßlèabbas oülu (1920–2001) Kÿrèmov Ènqèlab Saleh oülu (1931) Kÿrèmov Kÿrèm Cabbar oülu (1921–1995) Ãàðàéåâ Éàøàð Çàùèä îüëó (1936–2002) Qasûmzadÿ ßnvÿr ßlè oülu (1912–1969) Qÿhrÿmanov Vahèd Pÿnah oülu (1900–1978) Qèyasè Cÿfÿr ßlè oülu (1942) Qulèyev ßlþvsÿt Nÿcÿfqulu oülu (1922–1969) Qurbanov Afad Mÿmmÿd oülu (1929) Mÿdÿtov Qaraø ßlè oülu (1928–1993) Mÿlèkov Arèf Cahangèr oülu (1933) Mÿlèkova Mÿsumÿ Fazèl ãûçû (1929)

774

Mÿmmÿdÿlèyev Vasèm Mÿmmÿdÿlè oülu (1942) Mÿmmÿdÿlèyeva Sevda Yusèf ãûçû (1946) Ìÿììÿäîâ Àéäûí Èñðàôèë îüëó (1941–2003) Ìÿììÿäîâ Çàêèð Úàááàðáÿé îüëó (1937–2003) Mÿmmÿdova Fÿrèdÿ Cÿfÿr ãûçû (1938) Mÿmmÿdova Rÿna Azÿr ãûçû (1950) Mèrÿhmÿdov ßzèz Mèrfeyzulla oülu (1920–2002) Muradov Øahbaz Musa oülu (1938) Musayev Akèf Fÿrhad oülu (1947) Nemÿtova Mÿøÿdèxanèm Sÿdulla ãûçû (1924) Nÿbèyev Azad Mþvlud oülu (1945) Nÿrèmanov Èdeal Hÿmèd oülu (1927) Nurèyev ßlè Xudu oülu (1939) Orucov ßlèheydÿr ßlèabbas oülu (1905–1987) Röstÿmova Azadÿ Cÿfÿr qûzû (1932–2005) Sÿfÿrlè ßlèyar Qurbanÿlè oülu (1937) Sÿttarov Mÿqsÿd Mÿhÿmmÿdÿlè oülu (1925–2000) Verdèyeva Zemfèra Nadèr ãûçû (1935) Vÿlèyev Teymur Suleyman oülu (1928–2002) Vÿlèxanlû Naèlÿ Mÿmmÿdÿlè qûzû (1940) Zamanov Abbas Fÿttah oülu (1911–1993) Zÿrgÿrov ßbdölqafur ßmènulla oülu (1929–1997)

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÌßÄßÍÈÉÉßÒ. ÈÍÚßÑßÍßÒ

ÊÈÒÀÁÕÀÍÀËÀÐ Àçÿðáàéúàíäà Ê.-ûí òàðèõè ãÿäèìäèð. Ùÿëÿ 5 ÿñðäÿ Àëáàíèéàäà (Ãàôãàç) ÿëèôáà ýåíèø éàéûëìûø, ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿäðèñ åäèëìèø áó ÿëèôáà èëÿ äèíè, åëìè âÿ áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçûëìûøäûð. Êèòàáëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð êèëñÿ âÿ ìÿêòÿáëÿðäÿ èëêèí Ê. òÿøêèë åäèëìèøäèð. 7 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíûí Õèëàôÿòèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëìàñû âÿ èñëàì äèíèíèí éàéûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìÿñúèäëÿðäÿ Ãóðàíûí ìöõòÿëèô ÿëéàçìàëàðûíû, äèýÿð äèíè êèòàáëàðû ùèôç åäÿí êè÷èê Ê., ìÿäðÿñÿëÿðäÿ èñÿ òÿëèì-òÿäðèñ èøèíÿ êþìÿê ìÿãñÿäèëÿ õöñóñè Ê. òÿøêèë îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàíäà èëê ìÿñúèä âÿ ìÿäðÿñÿ Ê.-û Áÿðäÿäÿ, Ýÿíúÿäÿ, Øàìàõûäà, Íàõ÷ûâàíäà, ßðäÿáèëäÿ, Òÿáðèçäÿ, Áåéëÿãàíäà âÿ ñ. ø.-ëÿðäÿ éàðàäûëìûøäûð. 11-13 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí èðè ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿùñèë ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ñàðàé Ê.-û òÿøêèë åäèëìèøäèð. Áåëÿ Ê.-ûí Ýÿíúÿäÿ, Øàìàõûäà, Òÿáðèçäÿ âÿ ñ. øÿùÿðëÿðäÿ îëìàñû áàðÿäÿ Íèçàìèíèí, Õàãàíèíèí, äèýÿð àëèì âÿ øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ìÿëóìàòëàð âàðäûð. 12 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíäà çÿíýèí êèòàáõàíà îëìóø, ìèíëÿðëÿ êèòàáû îëàí áó êèòàáõàíàäàí äþâðöí ýþðêÿìëè àëèì âÿ øàèðëÿðèíäÿí ßáöë-Öëà Ýÿíúÿâè, ßôçÿëÿääèí Õàãàíè, Ôÿëÿêè Øèðâàíè âÿ áàøãàëàðû èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. 8 ÿñðäÿ Òÿáðèçäÿ Ãàçàí õàíûí ñàðàéûíäà çÿíýèí êèòàáõàíà éàðàäûëìûø, áó ìÿãñÿäëÿ õöñóñè áèíà òèêèëìèøäèð. Äþâëÿò êèòàáõàíàñû ñòàòóñóíà ìàëèê îëàí ùÿìèí êèòàáõàíàäà ãèéìÿòëè åëìè âÿ äèíè êèòàáëàðëà éàíàøû äþâëÿò ôÿðìàíëàðû, äèïëîìàòèê ìÿêòóáëàð, äèýÿð ðÿñìè ñÿíÿäëÿð äÿ òîïëàíìûøäûð. Êèòàáõàíàíûí èäàðÿ åäèëìÿñè õöñóñè êèòàáäàðëàð òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ñàðàé êèòàáõàíàñû èëÿ éàíàøû Òÿáðèçèí Ãàçàí àäëàíàí ùèññÿñèíäÿ äàùà èêè áþéöê äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè – “Áåéòöë-êöòöá” (“Êèòàá åâè”) âÿ “Áåéòöë-ãàíóí” (“Ãàíóí åâè”) Ê. îëìóøäóð. 1300 èëäÿ ýþðêÿìëè àëèì Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèí òÿðÿôèíäÿí Òÿáðèçäÿ ñàëûíìûø

“Ðÿáè-Ðÿøèäè” øÿùÿðúèéèíäÿêè óíèâåðñèòåò êèòàáõàíàñûíäà áèð ÷îõ Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿí ýÿòèðèëìèø âÿ ìöõòÿëèô åëì ñàùÿëÿðèíÿ äàèð 60 ìèíäÿí àðòûã ÿäÿáèééàò ñàõëàíûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ìÿøùóð åëìè Ê.-äàí áèðè 13 ÿñðäÿ Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðàäûëìûø Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñûíûí êèòàáõàíàñû îëìóøäóð. Êèòàáõàíàäà Èðàãäàí, Èðàíäàí, Ñóðèéàäàí, Ìÿðêÿçè Àñèéàäàí, Òöðêèéÿäÿí ýÿòèðèëìèø ðèéàçèééàò, àñòðîíîìèéà, ôÿëñÿôÿ, ìÿíòèã, òàðèõ âÿ ñ. åëì ñàùÿëÿðèíÿ äàèð êèòàáëàð, î úöìëÿäÿí, Í.Òóñèíèí þçöíöí 100-äÿí àðòûã ÿñÿðè âàðäû. Êèòàáõàíà ôîíäóíóí öìóìè ùÿúìè 400 ìèí íöñõÿäÿí àðòûã èäè. 14-16 ÿñðëÿðäÿ Ãàðàãîéóíëóëàð, Àüãîéóíëóëàð âÿ Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà ùþêìäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí çÿíýèí ñàðàé Ê.-û éàðàäûëìûøäûð. Úàùàíøàùûí (Ùÿãèãè), Óçóí Ùÿñÿíèí, Ñóëòàí Õÿëèëèí âÿ Ñóëòàí Éàãóáóí ñàðàé Ê.ûíäà î äþâðöí ìÿøùóð àëèì, øàèð, õÿòòàò, ðÿññàì âÿ äèýÿð ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû I Øàù Èñìàéûë (Õÿòàè) òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø Òÿáðèç ñàðàé êèòàáõàíàñûíäà Øÿðãèí áþéöê êëàññèêëÿðèíäÿí Íèçàìèíèí, Ôèðäîâñèíèí, Ñÿäèíèí, Ùàôèçèí, ßññàð Òÿáðèçèíèí âÿ áàøãàëàðûíûí ãèéìÿòëè ÿëéàçìàëàðû ñàõëàíûëìûøäûð. Êèòàáõàíàíûí íÿçäèíäÿ ÿëéàçìà êèòàáëàðûíû ùàçûðëàéàí, êþ÷öðÿí, ìèíèàòöðëÿðëÿ áÿçÿéÿí, úèëäëÿéÿí, áÿäèè òÿðòèáàòûíû òÿìèí åäÿí åìàëàòõàíà äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1522 èëäÿ Øàù Èñìàéûë (Õÿòàè) òÿðÿôèíäÿí êèòàáõàíàíûí ôÿàëèééÿòèíÿ äàèð õöñóñè ôÿðìàí èìçàëàíìûø, ýþðêÿìëè ðÿññàì Êÿìàëÿääèí Áåùçàä îíóí ðÿèñè òÿéèí îëóíìóøäó. Øàù Èñìàéûë òÿðÿôèíäÿí èêèíúè êèòàáõàíà ßðäÿáèëäÿ, áàáàñû Øåéõ Ñÿôèíèí øÿðÿôèíÿ òèêäèðäèéè ìÿãáÿðÿíèí íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø âÿ äöíéà êèòàáõàíà÷ûëûã òàðèõèíäÿ Øåéõ Ñÿôè êèòàáõàíàñû êèìè ìÿøùóðëàøìûøäûð. 300 èë ÿðçèíäÿ Øÿðãèí ÿí çÿíýèí Ê.-ûíäàí

áèðè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí åëìè ìÿðêÿçÿ I Øàù Èñìàéûëäàí ñîíðà áöòöí Ñÿôÿâè ùþêìäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí ãèéìÿòëè êèòàáëàðûí ùÿäèééÿ åäèëìÿñè ÿíÿíÿéÿ ÷åâðèëìèøäè. 17–19 ÿñðëÿðäÿ êèòàáõàíàäà îëìóø áèð ñûðà Àâðîïà àëèìëÿðè, ñÿééàùëàðû âÿ åë÷èëÿðè îðàäà ñàõëàíûëàí ãèéìÿòëè ÿëéàçìàëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøëÿð. 1852 èëäÿ ßðäÿáèëÿ äàõèë îëàí ðóñ ãîøóíëàðûíûí áàø÷ûñû ýåíåðàë Ñóõòåëåí Øåéõ Ñÿôè êèòàáõàíàñûíûí áöòöí êèòàáëàðûíû À.Ñ.Ãðèáîéåäîâóí êþìÿéèëÿ Ñàíêò-Ïåòåðáóðã Èìïåðàòîð Êèòàáõàíàñûíà (èíäèêè Ì.É.Ñàëòûêîâ-Øåäðèí àä. Ðóñèéà Ìèëëè Êèòàáõàíàñû) ýþíäÿðìèø âÿ îíëàð ùÿìèí êèòàáõàíàíûí Øÿðã ôîíäóíóí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäè (ÿëéàçìàëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè èíäè äÿ îðàäà ñàõëàíûëìàãäàäûð). Îðòà ÿñðëÿðäÿ øÿõñè Ê. ýåíèø éàéûëìûøäû. ßáöë-Öëà Ýÿíúÿâèíèí, Õÿòèá Òÿáðèçèíèí, Áÿùìÿíéàðûí, Õàãàíèíèí, Íèçàìèíèí, Ôÿëÿêè Øèðâàíèíèí, Ìöúèðÿääèí Áåéëÿãàíèíèí, Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí âÿ á.-íûí áþéöê Ê.-û îëìóøäóð. 17–18 ÿñðëÿðäÿ Ê. ÿñàñÿí, ñàðàéëàðäà, ìÿñúèäëÿðäÿ âÿ ìÿäðÿñÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ñàèá Òÿáðèçèíèí, Ãþâñè Òÿáðèçèíèí, Íèøàò Øèðâàíèíèí, Òÿáðèçëè Øÿðÿôÿääèíèí, Ìÿììÿäðçà Ìÿúçóáóí, 18 ÿñð øÿõñè Ê.-û è÷ÿðèñèíäÿ èñÿ Àüà Ìÿñèù Øèðâàíèíèí, Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèôèí, ßáäöððÿççàã Äöìáóëè Ìÿôòóíóí çÿíýèí øÿõñè Ê.-û îëìóøäóð. Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâ Øÿðã ÿäÿáèééàòûíà âÿ òàðèõèíÿ äàèð êèòàáëàðäàí èáàðÿò ìöêÿììÿë êèòàáõàíà éàðàòìûøäû. Êèòàáõàíàíûí ÿêñÿð ùèññÿñè íàäèð ÿëéàçìàëàðûíäàí èáàðÿò èäè. Ïðîô. È.Áðåç À.Áàêûõàíîâóí êèòàáõàíàñûíäà îëàí ÿëéàçìàëàðûíûí êàòàëîãóíó ùàçûðëàìûø âÿ 1849 èëäÿ Ãàçàíäà íÿøð îëóíàí “Äàüûñòàíà âÿ Çàãàôãàçèéàéà ñÿéàùÿò” ÿñÿðèíèí ÿëàâÿëÿðèíÿ äàõèë åòäèðìèøäè. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí øÿõñè êèòàáõàíàñûíäà ôÿëñÿôÿéÿ, ñèéàñÿòÿ, òÿáàáÿòÿ, èãòèñàäèééàòà, òàðèõÿ, úîüðàôèéàéà, ÿäÿáèééàòøöíàñëûüà, äèë÷èëèéÿ, òåõíèêàéà, ðèéàçèééàòà, ôèçèêàéà âÿ ñ. åëìëÿðÿ àèä êè775

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òàáëàð îëìóøäóð. 1901 èëäÿ ãûçëàð ö÷öí ñåìèíàðèéà à÷ìûø Ìÿììÿäãóëó áÿé Êÿíýÿðëèéÿ ìÿõñóñ ö÷ áþëìÿäÿí èáàðÿò øÿõñè êèòàáõàíàäà ìöÿëëèìëÿð ö÷öí 41 àääà, øàýèðäëÿðèí èñòèôàäÿñèíäÿí þòðö 247 àääà êèòàá, 10 àääà 70 íöñõÿ äÿðñëèê âàð èäè. 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà èëê èúòèìàè-êöòëÿâè êèòàáõàíà âÿ ãèðàÿòõàíàëàð éàðàíìàüà áàøëàäû. 1859 èëäÿ Øóøàäà, 1868 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ, 1887 èëäÿ Áàêûäà èúòèìàè Ê. à÷ûëìûøäû. 1887 èëäÿ Áàêûäà ö÷ êèòàáõàíà âàð èäè. Áó Ê. áèðëÿøäèðèëÿðÿê 1890 èëäÿ Áàêû øÿùÿð áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíÿ âåðèëìèøäè. 1887 èëäÿ ùÿì÷èíèí Ãóáàäà, Ëÿíêÿðàíäà âÿ Íàõ÷ûâàíäà èúòèìàè-êöòëÿâè Ê.-ûí ÿñàñû ãîéóëäó. Ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè, éàçû÷û Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâ 1894 èë àâãóñòóí 1-äÿ Áàêûäà èëê èúòèìàè êèòàáõàíà-ãèðàÿòõàíà éàðàòäû. Êèòàáõàíà 1898 èëäÿ ÷àð ñåíçóðàñû òÿðÿôèíäÿí áàüëàíäû. 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà ôÿùëÿëÿðÿ âÿ ìöùÿíäèñ-òåõíèêè èø÷èëÿðÿ õèäìÿò åòìÿê ö÷öí Íåôò Ñÿíàéå÷èëÿðè Ãóðóëòàéû Øóðàñûíûí ãÿðàðû âÿ ìàëèééÿ êþìÿéè èëÿ Áàëàõàíûäà, Ãàðà øÿùÿðäÿ, Àü øÿùÿðäÿ âÿ Áàéûëäà áèð ñûðà Ê. à÷ûëìûøäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí êÿíä âÿ øÿùÿðëÿðèíäÿ êöòëÿâè Ê. òÿøêèë åäèëìÿéÿ áàøëàíûëûð. Áåëÿ Ê. Ñàëéàíäà (1903), Áàêûäà (Ìàøòàüà ê., 1906), Îðäóáàääà (1906), Ýÿíúÿäÿ (1906), Øÿêèäÿ (1906), Ãàõäà (1906), Çàãàòàëàäà (1906), Øàìàõûäà (1907), Àüäàìäà (1907) âÿ ñ. éåðëÿðäÿ à÷ûëìûøäû. Ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, 1913 èëäÿ Àçÿðáàéú-

1918 èëäÿ éàðàíìûø Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè ùþêóìÿòè õàëãûí ìààðèôëÿíìÿñè âÿ åëìè áèëèêëÿðÿ éèéÿëÿíìÿñè èøèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí êèòàáõàíà øÿáÿêÿñèíèí èíêèøàôûíà áþéöê äèããÿò ýþñòÿðèðäè. Áàëàõàíû – Ñàáóí÷ó, Áèáèùåéáÿò âÿ Àüøÿùÿð ôÿùëÿëÿðè ö÷öí 1919 èëäÿ Ê. à÷ûëìûøäû. Áàêûäà ìÿòáÿÿ èø÷èëÿðè ùÿìêàðëàð èòòèôàãûíûí íÿçäèíäÿ êèòàá ôîíäó 2000 úèëääÿí èáàðÿò êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áàêûäà Ìèëëè Êèòàáõàíà éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿ äÿ Úöìùóðèééÿò ùþêóìÿòè õåéëè èø ýþðìöø, Àçÿðáàéúàíà àèä ãàéíàãëàðû òîïëàìàã ìÿãñÿäèëÿ Èñòàíáóë, Ãàùèðÿ, Áåéðóò, ùÿì÷èíèí Àâðîïàíûí áèð ñûðà ïàéòàõò øÿùÿðëÿðèíÿ ìöòÿõÿññèñëÿð åçàì åòäèðìèøäè. Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí òÿñèñ îëóíìàñû (1919) èëÿ ÿëàãÿäàð óíèâåðñèòåòèí êèòàáõàíàñû éàðàäûëäû. Ìöõòÿëèô íàçèðëèêëÿð äÿ (ìÿñ., Õàëã Ìààðèôè Íàçèðëèéè, ßäëèééÿ Íàçèðëèéè, Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéè âÿ ñ.) þç ÿìÿêäàøëàðû ö÷öí Ê. à÷ûðäûëàð. Úöìùóðèééÿò ïàðëàìåíòèíèí 1919 èë ñåíòéàáðûí 18-äÿ ãÿáóë åòäèéè ãàíóíà ýþðÿ õàëã ìÿêòÿáëÿðè êèòàáõàíàñûíà éåíè êèòàáëàð àëìàã ö÷öí Õàëã Ìààðèôè Íàçèðëèéèíèí ñÿðÿíúàìûíà äþâëÿò õÿçèíÿñèíäÿí 1 ìëí. ìàíàò âåðèëìèøäè. Àïðåë èøüàëûíà (1920) ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà 965 ìÿêòÿá êèòàáõàíàñû (äèíè ìÿêòÿáëÿðèí äÿ Ê.-û äàõèë îëìàãëà), êÿíä âÿ øÿùÿðëÿðäÿ èñÿ 100-äÿí àðòûã êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Ê. õàëãûí ìààðèôëÿíìÿñèíäÿ, ñàâàäñûçëûüûí ëÿüâ åäèëìÿñèíäÿ, åëì âÿ èãòèñàäèééàòûí, õàëãûí ìÿäÿíè-ìÿíÿâè ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëìÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøëàð. 20

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Êèòàáõàíàñû. Áàêû. 1960. Ìåìàð Ì. Ùöñåéíîâ

àíäà 18 ìèí êèòàá ôîíäóíà ìàëèê 25 êèòàáõàíà îëìóøäóð. Áó Ê. 1920 èëÿ ãÿäÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, õàëãûí ìÿäÿíè èíêèøàôûíà, òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí èëê êöòëÿâè ìÿäÿíè-ìààðèô ìöÿññèñÿëÿðè èäè. 776

ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà êöòëÿâè Ê., åëÿúÿ äÿ ìöõòÿëèô òèïëè èõòèñàñëàøäûðûëìûø êèòàáõàíà øÿáÿêÿñè èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. 1920 èëäÿ Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòó (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñû) êèòàáõàíàñûíûí,

1921 èëäÿ “Àçÿðíåôò”èí Ìÿðêÿçè åëìè êèòàáõàíàñûíûí (èíäèêè Ðåñïóáëèêà åëìèòåõíèêè êèòàáõàíàñû), 1923 èëäÿ Àçÿðáàéúàíû Òÿäãèã âÿ Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòè êèòàáõàíàñûíûí (èíäèêè ÀÌÅÀ Ìÿðêÿçè åëìè êèòàáõàíàñû), 1923 èëäÿ Äþâëÿò Êöòëÿâè Êèòàáõàíàñûíûí (èíäèêè Ì.Ô. Àõóíäîâ àä. Ìèëëè Êèòàáõàíà) âÿ 1925 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êèòàá Ïàëàòàñûíûí éàðàäûëìàñû Àçÿðáàéúàíäà êèòàáõàíà èøèíèí èíêèøàôû ö÷öí ÿñàñëû çÿìèí éàðàòäû. 1926 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà 905.100 íöñõÿ êèòàá ôîíäóíà ìàëèê îëàí 108 êöòëÿâè êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Êèòàáõàíàñû ðåñïóáëèêàäà ÿí áþéöê êèòàá ñàõëàéûúûñû, êèòàáõàíàøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéà öçðÿ åëìè-ìåòîäèêè ìÿðêÿçäèð. Êèòàáõàíàíûí íàäèð êèòàáëàð ôîíäóíäà ìöùöì åëìèòàðèõè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê ÿñÿðëÿð, î úöìëÿäÿí, Ñàíêò-Ïåòåðáóðãäà íÿøð îëóíìóø èëê Àçÿðáàéúàí ÷àï êèòàáû (1720), ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí êëàññèêëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíèí íàäèð íÿøðëÿðè ñàõëàíûëûð. Êèòàáõàíàäà Àçÿðáàéúàíäà ÷àï îëóíàí ìÿòáóàòûí ïóëñóç ìÿúáóðè íöñõÿëÿðè ÿñàñûíäà Ìèëëè Àðõèâ Ôîíäó éàðàäûëìûøäûð. Êèòàáõàíàíûí ôîíäóíäà 5 ìèëéîí íöñõÿ ÷àï âàùèäè ìöùàôèçÿ îëóíóð (2005). 30-úó èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà áàø âåðÿí ìÿäÿíè éöêñÿëèø, åëìè-òåõíèêè òÿðÿããè Ê.-ûí èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðìèøäè. 1934 èëäÿ Ê.-ûí öìóìèòòèôàã ñèéàùûéààëûíìàñûíûí íÿòèúÿñèíÿ ýþðÿ, Àçÿðáàéúàíäà 2.037 êèòàáõàíà îëìóøäóð. Áóíëàðäàí 788-è øÿùÿðëÿðäÿ, 1.249-ó êÿíäëÿðäÿ éåðëÿøèðäè. Áöòöí Ê.-äà 4.485.907 íöñõÿ êèòàá âàð èäè. 1941-45 èëëÿð ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ ðåñïóáëèêàäà êèòàáõàíà èøèíèí èíêèøàôû ÿââÿëúÿ õåéëè ýåðèëÿñÿ äÿ, 1943 èëäÿí áó ïðîñåñ éåíèäÿí úàíëàíäû. Ê. ñöðÿòëÿ áÿðïà îëóíìàüà áàøëàäûëàð. Àðòûã 1945 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà 2.828.499 íöñõÿ êèòàá ôîíäó îëàí 765 êöòëÿâè êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1946-50 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìÿäÿíè-ìààðèô ìöÿññèñÿëÿðèíèí áÿðïà âÿ èíêèøàôûíà äàèð áåøèëëèê ïëàí òóòóëäó. Áåøèëëèê äþâðöíäÿ 50-äÿí àðòûã ùÿìêàðëàð èòòèôàãû êèòàáõàíàñû, 20-äÿí ÷îõ åëìè êèòàáõàíà, ìÿêòÿá êèòàáõàíàñû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäû. 1947 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíèí íÿçäèíäÿ êèòàáõàíà÷ûëûã øþáÿñèíèí à÷ûëìàñû èëÿ ðåñïóáëèêàäà àëèòÿùñèëëè ìöòÿõÿññèñ êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíûí ÿñàñû ãîéóëäó.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà åëìè âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø Ê. ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìèøäèð. 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìöñòÿãèë Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí, åéíè çàìàíäà áó äþâðäÿ áèð ñûðà éåíè àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðàíìàñû, îíëàðûí íÿçäèíäÿ Ê.-ûí òÿøêèë åäèëìÿñè åëì âÿ òÿùñèëèí êèòàáõàíà-èíôîðìàñèéà òÿìèíàòûíûí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Ê.-ûí ìàääèòåõíèêè áàçàñû õåéëè ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø, Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Êèòàáõàíàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿí áþéöê êèòàáõàíà, ðåñïóáëèêàäà ÷àï îëóíàí ÿñÿðëÿðèí äþâëÿò êèòàá ñàõëàéûúûñû, êèòàáõàíàøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéà öçðÿ åëìè-ìåòîäèê ìÿðêÿç. 1939 èëäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àäû âåðèëìèøäèð. Íàäèð êèòàáëàð áþëìÿñèíäÿ òàðèõ âÿ åëìè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð ñàõëàíûëûð. Ñ.-Ïåòåðáóðãäà íÿøð îëóíìóø èëê Àçÿðáàéúàí ÷àï êèòàáû (1720), Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû êëàññèêëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíèí íàäèð íöñõÿëÿðè, Òÿáðèç, Èñòàíáóë, Ãàùèðÿ, Òåùðàí âÿ á. éåðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ áóðàõûëìûø áèð ÷îõ ÷àï ìÿùñóëëàðû êèòàáõàíàíûí ãûçûë ôîíäóíà äàõèëäèð. ôîíäëàðû ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ÷îõàëäûëìûøäû. 1955 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 9.614,2 ìèí íöñõÿ êèòàá ôîíäóíà ìàëèê 2.394 êöòëÿâè êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áåø èë ìöääÿòèíäÿ 104 éåíè êèòàáõàíà à÷ûëìûø, îíëàðûí êèòàá ôîíäó 5.811,1 ìèí íöñõÿ àðòìûøäû. 1958 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 20 ìèëéîíäàí àðòûã êèòàá ôîíäóíà ìàëèê 5.776 êèòàáõàíà âàð èäè. Áóíëàðûí 2.583-ö êöòëÿâè êèòàáõàíà èäè. Òÿêúÿ Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéèíèí 7.921,1 ìèí íöñõÿ êèòàá ôîíäó îëàí 1.115 êöòëÿâè êèòàáõàíàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áóíäàí ÿëàâÿ, ùÿìêàðëàð èòòèôàãûíûí 222,9 ìèí íöñõÿ êèòàá ôîíäó îëàí 157, êîëëåêòèâ òÿñÿððöôàòëàðûí (êîëõîçëàðûí) èñÿ 887,3 ìèí íöñõÿ êèòàá ôîíäó îëàí 492 êöòëÿâè êèòàáõàíàñû âàð èäè. Ðåñïóáëèêàíûí àëè âÿ îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 56 êèòàáõàíà, öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ èñÿ 2.667 êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1959-65 èëëÿðäÿ éåíè ìÿäÿíè-ìààðèô ìöÿññèñÿëÿðèíèí òèêèíòèñèíÿ 5 ìèëéîí ìàíàòäàí àðòûã âÿñàèò àéðûëìûø, ðåñïóáëèêàíûí 45 ðàéîíóíäà 78 éåíè êèòàáõàíà áèíàñû òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà 1970-80 èëëÿðäÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðè èëÿ éàíàøû

ìÿäÿíèééÿò, åëì âÿ òÿùñèë äÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìèøäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà êöòëÿâè êèòàáõàíà øÿáÿêÿñèíèí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿñè âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, Ê.-ûí èíôîðìàñèéà ôÿàëèééÿòèíèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îíëàðûí ôóíêñèéàëàðûíûí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, êèòàáõàíà ôîíäëàðûíûí ÿñàñëû øÿêèëäÿ éàõøûëàøäûðûëìàñû, äåïîçèòàð êèòàá ôîíäëàðûíûí éàðàäûëìàñû, êèòàáõàíàøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè âÿ ñ. äèããÿòè úÿëá åäèð. 80-úè èëëÿðèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàíäà 114.9 ìèëéîí íöñõÿ êèòàá ôîíäó îëàí 9.548 êèòàáõàíà, î úöìëÿäÿí, 40,4 ìèëéîí íöñõÿ êèòàá ôîíäóíà ìàëèê 4.293 êöòëÿâè êèòàáõàíà âàð èäè. 70-80-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí åëìè, åëìè-òåõíèêè, èõòèñàñëàøäûðûëìûø âÿ òÿùñèë Ê.-û ñûðàñûíäà Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò Êèòàáõàíàñûíû, 6 èõòèñàñëàøäûðûëìûø ðåñïóáëèêà êèòàáõàíàñûíû, 17 àëè ìÿêòÿá êèòàáõàíàñûíû âÿ Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ê. øÿáÿêÿñèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. 80-úè èëëÿðèí ñîíó – 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíÿ õèäìÿò åäÿí òÿêìèëëÿøìèø êèòàáõàíà ñèñòåìè ôîðìàëàøìûøäû. Ðåñïóáëèêàäà 120 ìèëéîíäàí àðòûã êèòàá ôîíäó îëàí 10.000-ÿ éàõûí êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ê. 4 ìèëéîíà éàõûí îõóúóéà õèäìÿò åäèðäè. Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí êèòàáõàíà-èíôîðìàñèéà ôàêöëòÿñè 1947 èëäÿí 2003 èëÿäÿê 6.000-äÿí àðòûã éöêñÿêèõòèñàñëû, àëèòÿùñèëëè êèòàáõàíà÷û êàäðëàð ùàçûðëàìûøäûð. Ýþñòÿðèëÿí äþâðäÿ êèòàáøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéàøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ áþéöê åëìè-òÿäãèãàò ïîòåíñèàëû éàðàíìûø, Àçÿðáàéúàí êèòàáøöíàñëûüû åëìè ìÿêòÿáè ôîðìàëàøìûøäûð. Êèòàáøöíàñëûã âÿ áèáëèîãðàôèéàøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ îíëàðëà íàìèçÿäëèê âÿ äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû ìöäàôèÿ åäèëìèø, éöçëÿðëÿ ìîíîãðàôèéà, äÿðñëèê, äÿðñ âÿñàèòè âÿ åëìè ìÿãàëÿ íÿøð îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà åäèëäèêäÿí (1991) ñîíðà êèòàáõàíà èøèíèí èíêèøàôû ö÷öí ìöùöì èøëÿð ýþðöëñÿ äÿ, Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèäÿ éåðëÿøÿí 1000-äÿí àðòûã êèòàáõàíà âÿ îíëàðûí ôîíäóíäàêû 4 ìèëéîíäàí àðòûã êèòàá åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí äàüûäûëìûø, âÿùøèúÿñèíÿ éàíäûðûëìûøäûð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà 38.8 ìèëéîí êèòàá ôîíäóíà ìàëèê 4374 êöòëÿâè êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ê. 2984 ìèí îõóúóéà õèäìÿò åäèð (2004).

1999 èëäÿ “Êèòàáõàíà èøè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíó” ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ãàíóí êèòàáõàíà èøè ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìèø, þëêÿäÿ êèòàáõàíà÷ûëûã ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè áàçàñûíû éàðàòìûøäûð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàíûí 10-äàí ÷îõ êèòàáõàíàñûíäà êîìïöòåðëÿøìÿ èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëèð êè, áó äà äöíéà Ê.-û èëÿ åëåêòðîí èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, þëêÿíèí äöíéà èíôîðìàñèéà ìÿêàíûíà äàõèë îëìàñû, äöíéà èíôîðìàñèéà äàøûéûúûëàðûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûð. Àçÿðáàéúàíäà èëê åëåêòðîí êèòàáõàíà 2004 èëäÿ Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ à÷ûëìûøäûð. ßä.: È ñ ì à é û ë î â Õ. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà êèòàáõàíà èøèíèí ìåòîäèê òÿìèíàò ñèñòåìèíèí èíøà òàðèõè (1918-2000). Á., 2000; Õ ÿ ë ÿ ô î â À. Êèòàáõàíàøöíàñëûüà ýèðèø: 1-3 ù. Á., 2001-2003; é å í ÿ î í ó í, Àçÿðáàéúàíäà êèòàáõàíà èøèíèí òàðèõè. Á., 2004. À.È. ßëèéåâà-Êÿíýÿðëè

Áèáëèîãðàôèéà. Àçÿðáàéúàíäà áèáëèîãðàôèéàíûí èëê íöìóíÿëÿðèíÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí òÿñàäöô åäèëèð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Éàõûí Øÿðãäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø òÿçêèðÿëÿð, 19 ÿñðÿ àèä ÿäÿáè ìÿúìóÿëÿð ìöÿééÿí ìÿíàäà áèáëèîãðàôèê ìÿíáÿëÿð ùåñàá îëóíóð. 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöõòÿëèô êèòàáõàíàëàðûí ôîíäëàðûíûí áèáëèîãðàôèê òÿñâèðè îëàí êàòàëîãëàð íÿøð åäèëìèøäè. Áàêû Èúòèìàè Éûüûíúàãëàð Êèòàáõàíàñûíûí (1887), Ðóñèéà Òåõíèêè Úÿìèééÿòè Áàêû øþáÿñè êèòàáõàíàñûíûí (1911), Õÿçÿðäÿ ýÿìè÷èëèê èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí “Ãàôãàç âÿ Ìåðêóðè” ñÿùìäàð úÿìèééÿòè Áàø øþáÿñè êèòàáõàíàñûíûí (1913) êàòàëîãëàðû, “Áàêû áÿðàäÿðàí Îðóúîâ êèòàáõàíàñûíûí ÿñàìèöë-êöòöáö” (1913) íÿøð îëóíìóø èëê áèáëèîãðàôèê íöìóíÿëÿðäèð. 1905–07 èëëÿðäÿ “Áàêû ìÿòáóàòû” (1907–09), “Íåôò èøè” æóðíàëûíûí ñèñòåìëè áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúèñè (1909) âÿ ñ. íÿøð åäèëìèøäèð. 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà åëìèí, òÿñÿððöôàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ, ìþâçó âÿ ïðîáëåìëÿðèíÿ äàèð áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúèëÿð íÿøð åäèëäè, ðåñïóáëèêà êèòàáõàíàëàðûíäà îõóúóëàðà áèáëèîãðàôèéà õèäìÿòè ÿñàñëû ñóðÿòäÿ éàõøûëàøäû, áèáëèîãðàôèéàëàøäûðìà âÿ áèáëèîãðàôèê õèäìÿò ñàùÿñèíäÿ çÿíýèí òÿúðöáÿ ÿëäÿ îëóíäó. 777

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí áèáëèîãðàôèéàñûíûí èíêèøàôûíäà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êèòàá Ïàëàòàñû, Ì.Ô.Àõóíäîâ àä. Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Êèòàáõàíàñû, Àçÿðáàéúàí ÌÅÀíûí Ìÿðêÿçè Åëìè Êèòàáõàíàñû, Ô.Êþ÷ÿðëè àä. Ðåñïóáëèêà Óøàã Êèòàáõàíàñû, Ðåñïóáëèêà Åëìè-Òåõíèêè Êèòàáõàíàñû, Ðåñïóáëèêà Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Êèòàáõàíàñû, Ðåñïóáëèêà Åëìè-Òèáá Êèòàáõàíàñû, ÁÄÓ-íóí Åëìè Êèòàáõàíàñû âÿ á. Áèáëèîãðàôèéà ìÿðêÿçëÿðè ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. Ðåñïóáëèêàäà áèáëèîãðàôèéàíûí åëìè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ èíêèøàôû áèáëèîãðàôèê ÿñÿðëÿðèí íÿøðè âÿ èõòèñàñëû êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà À.Â.Áàãðè, ß.Ãÿùðÿìàíîâ, À.Ëåðìàí, Ù.Òàüûéåâ, Ù.Ðçàãóëèéåâ, ß.ßëèéåâ, Í.Àõóíäîâ, À.Ãóëèéåâ, Ç.ßëèéåâ, Ì.Íÿúÿôîâ, Ù.Áàáàéåâ, ß.Õÿëÿôîâ, Ù.Ùÿñÿíîâ, Á.Àëëàùâåðäèéåâ âÿ á.-íûí õèäìÿòëÿðè âàð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÕÊÑ-íèí 1925 èë 5 ôåâðàë òàðèõëè ãÿðàðûíà ÿñàñÿí éàðàäûëìûø Äþâëÿò Êèòàá Ïàëàòàñû Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè ìÿòáóàòûí äþâëÿò ãåéäèééàòû âÿ îíóí úàðè áèáëèîãðàôèéàñû èëÿ ìÿøüóë îëàí ìÿðêÿçÿ ÷åâðèëäè. Êèòàá Ïàëàòàñû 2002 èëèí äåêàáðûíäà ëÿüâ îëóíìóø, ôîíäó Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Êèòàáõàíàñûíà âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà áèáëèîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ ýþðöëÿí ÿí ìöùöì èøëÿðäÿí áèðè ÷àï ìÿùñóëóíóí öìóìè ðåòðîñïåêòèâ áèáëèîãðàôèéàñûíûí – ðåïåðòóàð õàðàêòåðëè áèáëèîãðàôèê ìÿíáÿëÿðèí éàðàäûëìàñûäûð. Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèôëÿðèíèí íÿøð îëóíìóø ÿñÿðëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí “Àçÿðáàéúàí êèòàáû” ýþñòÿðèúèñèíèí 1-úè âÿ 2-úè úèëäëÿðè (1780–1940 èëëÿð, ú. 1, 1963; ú. 2, 1 êèòàá, 1982), À.Â.Áàãðèíèí “Àçÿðáàéúàí áèáëèîãðàôèéàñû ö÷öí ìàòåðèàëëàð” (ö÷ áóðàõûëûøäà, 1924–25), Ì.ßôÿíäèéåâèí “Àçÿðáàéúàíûí èãëèì âÿ áàëíåîãðàôèéàñû ùàããûíäà áèáëèîãðàôèê ìÿëóìàò” (1932), ß.Ãÿùðÿìàíîâóí “Ðóñ ÿäÿáèééàòû áèáëèîãðàôéàñû” (1953), “Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû áèáëèîãðàôèéàñû” (1954) àäëû ÿñÿðëÿð, Íèçàìè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèð, Ì.Ñ.Îðäóáàäè, Ñ.Âóðüóí, Ú.Úàááàðëû, Ù.Ìåùäè, Ñ.Ðÿùèìîâ, Ñ.Ðöñòÿì, Ç.Áöíéàäîâ âÿ á. ùàããûíäà áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúèëÿð íÿøð åäèëìèøäèð. 20 ÿñðèí 60–80-úè èëëÿðè Àçÿðáàéúàíäà áèáëèîãðàôèéàíûí èíòåíñèâ èíêèøàôû

778

äþâðöäöð. Ùÿìèí äþâðäÿ “Àçÿðáàéúàí íåôò òÿñÿððöôàòû” æóðíàëûíäà 1932–57 èëëÿð ÿðçèíäÿ áóðàõûëàí ìÿãàëÿëÿðèí áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúèñè (ö÷ áóðàõûëûøäà, 1965), “Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Åëìëÿð Àêàëåìèéàñû íÿøðëÿðèíèí áèáëèîãðàôèéàñû” (1962), “Àçÿðáàéúàí òàðèõè” (1970), “Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äàèð àííîòàñèéàëû áèáëèîãðàôèê ìÿëóìàò êèòàá÷àñû”, “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà åëìèí èíêèøàôû” (1970), “ÑÑÐÈ õàëãëàðû ÿäÿáèééàòû Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ” Áèáëèîãðàôèéà "Áèáëèîãðàôèéà" òåðìèíè Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà ìåéäàíà ýÿëìèø âÿ ÿââÿëëÿð "êèòàá éàçûëìàñû" ìÿíàñûíû âåðìèøäèð. Éóíàí àëèìè âÿ øàèðè Êîëëèìàõûí (å.ÿ. 310-240) "Ìöõòÿëèô åëìëÿðäÿ ôÿðãëÿíÿíëÿðèí ùàìûñûíûí âÿ îíëàðûí éàçäûãëàðû ùÿð øåéèí úÿäâÿëëÿðè" èëê áèáëèîãðàôèê ÿñÿð ùåñàá îëóíóð. Êèòàá ÷àïûíäàí ñîíðà áèáëèîãðàôèéà ÷àï ÿñÿðëÿðèíèí ó÷îò âÿ ãåéäèíè àïàðàí, îíëàðû ñèñòåìëÿøäèðÿí, òÿñâèð, òþâñèéÿ âÿ òÿáëèü åäÿí åëì âÿ ÿìÿëè ôÿàëèééÿò ñàùÿñè êèìè ôîðìàëàøìàüà áàøëàäû. Àçÿðáàéúàíäà èëê áèáëèîãðàôèê òîïëóëàð êèòàáèééàò àäëàíäûðûëûðäû. Áèð ñûðà òÿçêèðÿëÿð, àäëàð ëöüÿòëÿðè áèáëèîãðàôèê ôóíêñèéà äà äàøûéûðäû. 20 ÿñðèí 10-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà áèáëèîãðàôèéà åëìè ÿñàñëàðëà èíêèøàô åäèð. (1973), “Àçÿðáàéúàíûí ïàë÷ûã âóëêàíëàðû” (1976), “Àçÿðáàéúàí äþâðè ìÿòáóàòû. 1920–1970 èëëÿð” (1979) àäëû ÿñÿðëÿð, “Àçÿðáàéúàíûí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè” ñåðèéàñûíäàí “Ì.Ìèðãàñûìîâ” (1964), “É.Ìÿììÿäÿëèéåâ” (1965), “Ñ.Âóðüóí” (1965), “Í.Íÿðèìàíîâ” (1972), “Ö.Ùàúûáÿéîâ” (1985, 2-úè íÿøðè) âÿ ñ. áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúèëÿð, “Àçÿðáàéúàíäà ñÿùèééÿ âÿ òèáá” (äþðä êèòàá, 1977–80) âÿ ñ. áèáëèîãðàôèê ÿñÿðëÿð íÿøð îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà ìöàñèð òåõíèêè âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàãëà éåíè òèïëè áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúèëÿðèí äÿ éàðàäûëìàñûíà õöñóñè äèããÿò âåðèëèð. Áèáëèîãðàôèê ìÿëóìàòûí ÿí ìöùöì

èúòèìàè ôóíêñèéàëàðûíäàí áèðè ÷àï ÿñÿðëÿðèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿ îíëàðûí òÿáëèüèäèð. Ãèéìÿòëÿíäèðìÿ ôóíêñèéàñûíû ùÿéàòà êå÷èðÿí òþâñèéÿ áèáëèîãðàôèéàñûíà ÷îõ ÿùÿìèééÿò âåðèëèð. Ðåñïóáëèêàíûí áþéöê êèòàáõàíàëàðû, èëê íþâáÿäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ àä. Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Êèòàáõàíàñû òþâñèéÿ áèáëèîãðàôèéàñûíûí ÿñàñ ìÿðêÿçëÿðèäèð. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã òþâñèéÿ âàñèòÿëÿðè ñèñòåìè, åëìè áèáëèîãðàôèéà èøëÿðèíèí òÿðòèáè âÿ íÿøðè ýåíèøëÿíäè. Áó äþâðäÿ “Òÿáèÿò åëìèíÿ äàèð íÿ îõóìàëû” (1950), “Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòû” (1954), “Íåôò÷èéÿ êþìÿê” (1966), “Ñèéàñè èãòèñàäà äàèð íÿ îõóìàëû” (1977) âÿ ñ. ýþñòÿðèúèëÿð íÿøð îëóíìóøäóð. Åëìè-òåõíèêè òÿðÿããè äþâðöíäÿ, õöñóñÿí îíóí èíòåíñèâ èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð áèáëèîãðàôèéàíûí éåíè íþâëÿðè éàðàíûð. Áèáëèîãðàôèê ìàòåðèàëëàð ùàããûíäà ôàñèëÿñèç èíôîðìàñèéà âåðÿí áèáëèîãðàôèéàíûí áèáëèîãðàôèéàñû íþâö áó ýöí ïåðñïåêòèâëè ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. 1948 èëäÿí àðäûúûë ÷àï îëóíàí âÿ 1946 èëäÿí êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãû ÿðàçèñèíäÿ ÷ûõàí áöòöí áèáëèîãðàôèê ìÿùñóëó ÿêñ åòäèðÿí, îíëàðûí ùàããûíäà úàðè ìÿëóìàò âåðÿí “Ñîâåò áèáëèîãðàôèéàñûíûí áèáëèîãðàôèéàñû èëëèéè” íÿøð îëóíìóøäóð. 20 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿí áèáëèîãðàôèéàíûí áèð íþâö êèìè èíòåðíåò ñàéòëàðûíûí ñèéàùûñûíû ÿêñ åòäèðÿí âåáëèîãðàôèéàëàð ùàçûðëàíûð. Âåáëèîãðàôèéà ÿñàñÿí åëåêòðîí ôîðìàäà äÿðú åäèëèð. Áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ áó ìÿíáÿíèí êàüûç ôîðìàñûíäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàíäà áó ñàùÿäÿ èëê èøëÿðè Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ìÿðêÿçè Åëìè Êèòàáõàíàñû ùÿéàòà êå÷èðìèø, “Âåáëèîãðàôèéà êèòàáõàíàñû” ñåðèéàñûíäàí “Äöíéà êèòàáõàíàëàðûíûí ñàé òëàðû” àäëû áèðèíúè áóðàõûëûøûíûí êàüûç âÿ åëåêòðîí âåðñèéàëàðûíû ùàçûðëàìûøäûð (2004). ßä.: ß ë è é å â Ç. Àçÿðáàéúàí áèáëèîãðàôèéàñûíûí òàðèõè (1920–1970). Äÿðñ âÿñàèòè. Á., 1978. Ç.Ù.ßëèéåâ, À.È.ßëèéåâà-Êÿíýÿðëè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÌÓÇÅÉËßÐ Àçÿðáàéúàíäà ÷îõëó ñàéäà òàðèõ, ÿäÿáèééàò, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã, õàòèðÿìåìîðèàë Ì.-è, ùÿì÷èíèí áÿäèè Ì., ìóçåé-ãîðóãëàð, ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòè, òåàòð, òèáá âÿ ñÿùèééÿ òàðèõè Ì.-è âÿ îíëàðûí ôèëèàëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿñì ãàëåðåéàëàðû âÿ ñÿðýè ñàëîíëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 19 ÿñðèí àõûðëàðûíäà, Íàõ÷ûâàíûí Íåùðÿì ê. ìÿêòÿáèíäÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí òÿøÿááöñö âÿ éàõûíäàí èøòèðàêû èëÿ ìóçåé éàðàäûëìàñû ôàêòû ìÿëóìäóð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà, õàëã ìÿêòÿáëÿðè ìöäèðèééÿòè íÿçäèíäÿ ïåäàãîæè Ì., ùÿì÷èíèí Öìóìðóñèéà Òåõíèêè Úÿìèééÿòèíèí Áàêû øþáÿñè íÿçäèíäÿ ãàïàëû Ì. îëìóøäóð. Áó Ì., Íåùðÿì ê.-íäÿêè ìóçåé èñòèñíà îëóíìàãëà, ÷àð öñóë-èäàðÿñèíÿ õèäìÿò åòäèêëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðèíè çÿèô èøûãëàíäûðìûøëàð. Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ

äûëäû. 1924 èëäÿ Äþâëÿò Ìóçåéèíäÿ ö÷ øþáÿ – òàðèõ-åòíîãðàôèéà, ýåîëîýèéà-ìèíåðàëîýèéà âÿ çîîëîýèéà-òÿáèééàò øþáÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1925 èëäÿ èíúÿñÿíÿò øþáÿñè éàðàäûëäû. 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Áàêûäà Èíãèëàá âÿ ßìÿê Ìóçåéè, 1923 èëäÿ Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Ìóçåéè, ùÿì÷èíèí Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Øÿêè, Ëÿíêÿðàí âÿ áàøãà ø.ëÿðäÿ òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã Ì.-è òÿøêèë îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Ìóçåéèíèí ìöâàôèã øþáÿëÿðè ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òåàòð Ìóçåéè (1934), Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéè (1936) âÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òÿáèÿò Òàðèõè Ìóçåéè éàðàäûëäû. Äþâëÿò Ìóçåéè èñÿ ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè àäëàíûð. 1935 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëû íÿçäèíäÿ Äèí Òàðèõè âÿ Àòåèçì

Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè. Øÿðã çàëû.

èëê ðÿñìè ìóçåé Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (1918–20) äþâðöíäÿ éàðàäûëìûø Èñòèãëàë Ìóçåéèäèð. 1919 èëèí äåêàáðûíäà Áàêûäà òÿøêèë åäèëìèø áó ìóçåé èíäèêè Èñòèãëàëèééÿò êö÷ÿñèíäÿ, Úöìùóðèééÿò Ïàðëàìåíòèíèí áèíàñûíäà éåðëÿøèðäè. Ìóçåéäÿ Ãóðàíûí íàäèð íöñõÿëÿðè, ìöõòÿëèô ÿëéàçìàëàðû, äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò ÿøéàëàðû ñàõëàíìûøäûð. Ìóçåé áåø àéàäÿê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí (1920) ñîíðà ùÿìèí èë èéóíóí 15-äÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Ìààðèôè Êîìèññàðëûüûíäà ìóçåé-åêñêóðñèéà øþáÿñè à÷ûëìûø âÿ îíóí èëê èúëàñûíäà õöñóñè òÿäðèñ Ì.-èíèí òÿøêèë åäèëìÿñè ãÿðàðà àëûíìûøäû. 1920 èëèí îêòéàáðûíäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Ìóçåéè éàðà-

ëàð Øàìàõûäà Ì.ß.Ñàáèðèí, Îðäóáàääà Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí, Ãàçàõäà Ñ.Âóðüóíóí, Õûçûäà Ú.Úàááàðëûíûí, åëÿúÿ äÿ Áàêûäà Í.Íÿðèìàíîâ, Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ñ.Âóðüóí, Ú.Úàááàðëû, Áöëáöë, Ì.Ñ.Îðäóáàäè, ß.ßçèìçàäÿ, À.Øàèã, Íèéàçè, Â.Ìóñòàôàçàäÿ, Ñ.Áÿùëóëçàäÿ, Ù.Úàâèä âÿ áàøãàëàðûíûí åâ-ìóçåéëÿðè òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàíûí ÿêñÿð ð-íëàðûíäà òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã òÿìàéöëëö Ì. éàðàäûëìûøäûð. Áàêû, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Ãóáà, Øÿêè, Øàìàõû, Ëÿíêÿðàí âÿ áàøãà ø.ëÿðäÿ, ìöõòÿëèô ð.-íëàðûí ÿðàçèñèíäÿ òàðèõè-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè áÿðïà åäèëìèø, áó àáèäÿëÿðäÿ ìàðàãëû åêñïîçèñèéàëàð ãóðóëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéèíèí Ìóçåéëÿð Èäàðÿñèíäÿ, Ìóçåé èøè öçðÿ Ðåñïóáëèêà Åëìè-Ìåòîäèêè Êàáèíåòèíäÿ, Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí Ìåìàðëûã âÿ Èíúÿñÿíÿò Èí-

Àçÿðáàéúàí Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéè. Áàêû. 1888–90. Ìåìàð Í.À.Ôîí Äåð Íîííå

Ìóçåéè òÿøêèë îëóíäó. 1939 èëäÿ Í.Ýÿíúÿâèíèí àíàäàí îëìàñûíûí 800 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ Áàêûäà Íèçàìè Ýÿíúÿâè àä. Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéèíèí éàðàäûëìàñû ãÿðàðà àëûíäû. Ùÿìèí ìóçåé 1945 èëèí ìàé àéûíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 1940 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Ìààðèôè Ìóçåéè éàðàäûëäû. 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 22 ìóçåé âàð èäè. 50-60-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà õåéëè éåíè Ì. éàðàäûëäû. Ðåñïóáëèêàäà ýþðêÿìëè èúòèìàè-ñèéàñè, äþâëÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíèí, òàíûíìûø éàçû÷û, àëèì, áÿñòÿêàð âÿ ðÿññàìëàðûí åâ-ìóçåéëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí õàòèðÿ-ìåìîðèàë êîìïëåêñëÿðèíèí ýåíèø øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà èëê õàòèðÿ ìóçåéè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí 1938 èëäÿ Øÿêèäÿ à÷ûëìûø åâ-ìóçåéèäèð. Ñîíðà-

òóíäà, äèýÿð èí-ò âÿ òÿøêèëàòëàðäà Ì.-èí òàðèõè âÿ íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðè, ùÿì÷èíèí ìóçåéøöíàñëûã åëìèíèí öìóìè ïðîáëåìëÿðè þéðÿíèëèð. Áèð ÷îõ ÿñàñëû Ì.-äÿ åëìè øþáÿëÿð, ìÿðêÿçëÿð, ìåòîäèêè êàáèíåòëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìÿäÿíèééÿò âÿ Èíúÿñÿíÿò Óí-òèíäÿ 1991 èëäÿ ìóçåéøöíàñëûã êàôåäðàñû éàðàäûëìûøäûð. Åðìÿíèñòàíûí òÿúàâöçêàð îðäóñó òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóø âÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð ýåòìèø Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíäÿ òàðèõè-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè, õàòèðÿ-ìåìîðèàë êîìïëåêñëÿð âÿ ìóçåé-ãîðóãëàð òàìàìèëÿ äàüûäûëìûøäûð. Øóøà ø.-íäÿ Íàòÿâàíûí, Áöëáöëöí, ß.Ùàãâåðäèéåâèí âÿ á.-íûí åâ-ìóçåéëÿðè ìÿùâ åäèëìèø, øÿêèë ãàëåðåéàñû, Øóøà òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, Õàíêÿíäè äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 779

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Òóíú äþâðöíÿ àèä 100-äÿí ÷îõ Õîúàëû êóðãàíû, Àüäàì ×þðÿê Ìóçåéè (êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ éåýàíÿ îëìóøäóð), áèð ÷îõ áàøãà Ì. äàüûäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ìóçåé øÿáÿêÿñè 20 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí äàùà èíòåíñèâ èíêèøàô åòìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà 1945 èëäÿ 22, 1969 èëäÿ 29 ìóçåé îëäóüó ùàëäà, 1969–99 èëëÿð àðàñûíäà 100-äÿí àðòûã éåíè ìóçåé éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè. ÀÌÅÀíûí òÿðêèáèíäÿäèð. 1920 èëäÿ Èñòèãëàë ìóçåéèíèí áàçàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Ìÿøùóð õåéðèééÿ÷è Ù.Ç.Òàüûéåâèí 1895-96 èëëÿðäÿ òèêäèðäèéè áèíàäà éåðëÿøèð. 192136 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Ìóçåéè àäëàíìûøäûð. Ìóçåéèí ôîíäëàðû ÿñàñûíäà 20 ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿ òÿáèÿòòàðèõ, èíúÿñÿíÿò, òåàòð, ÿäÿáèééàò, äèí âÿ àòåèçì òàðèõè Ì.-è, Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû ãîðóã-ìóçåéè, ßëéàçìàëàð Ôîíäó âÿ ñ. éàðàäûëìûøäûð. Ìóçåéäÿ Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð, éåíè âÿ ÿí éåíè òàðèõèíè ÿêñ åòäèðÿí åëìè-åêñïîçèñèéà øþáÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìóçåéèí 10 ôîíäóíäà ìöõòÿëèô äþâðëÿðÿ àèä 250 ìèíäÿí àðòûã ìàääè-ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè ñàõëàíûëûð. Àðõåîëîæè ôîíääà ãîðóíàí åêñïîíàòëàð Àçÿðáàéúàíûí Ïàëåîëèò äþâðöíäÿí òóòìóø ñîí îðòà ÿñðëÿðÿäÿê îëàí òàðèõèíÿ àèääèð. Áóðàäà äàøäàí äöçÿëäèëìèø ÿìÿê àëÿòëÿðè, ìèñäÿí, òóíúäàí, äÿìèðäÿí ùàçûðëàíìûø òÿñÿððöôàò âÿ ìÿèøÿò ÿøéàëàðû, ñàõñû âÿ ýèë ãàáëàð, áÿçÿê øåéëÿðè ñàõëàíûëûð. Ìöõòÿëèô äþâðëÿðÿ àèä 150 ìèí ÿäÿäÿäÿê ñèêêÿ âÿ ïóë ìóçåéèí íóìèçìàòèêà ôîíäóíäà ãîðóíóð. Ôîíääà ùÿì÷èíèí îðäåí, ìåäàë, ìöõòÿëèô íèøàíëàð, ìþùöðëÿð, êàüûç ïóë íèøàíëàðû, ïî÷ò ìàðêàëàðû äà ñàõëàíûëûð. Ìóçåéèí åòíîãðàôèéà ôîíäóíäà ìöõòÿëèô ìèñ ãàáëàð, Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðèíÿ ìÿõñóñ êèøè âÿ ãàäûí ýåéèìëÿðè, õàë÷à âÿ õàë÷à ìÿìóëàòû âÿ ñ. ìöùàôèçÿ îëóíóð. Àçÿðáàéúàí çÿðýÿðëÿðèíèí åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿí òóòìóø ìöàñèð äþâðÿäÿê ùàçûðëàäûãëàðû ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè ìóçåéèí ãèéìÿòëè ìåòàëëàð ôîíäóíäà ñàõëàíûëûð. Ìóçåéèí éåíè òàðèõ ôîíäóíäà ñàõëàíûëàí Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíà, 19 ÿñðäÿ ÷àð îðäóñóíóí òÿðêèáèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí àéðû-àéðû ùÿðáè áèðëÿøìÿëÿðÿ ìÿõñóñ áàéðàãëàð, 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þëêÿíèí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàëû çàìàíû ÿëÿ êå÷èðèëÿí à÷àðëàð, ìöõòÿëèô ÿñëÿùÿ íþâëÿðè íàäèð åêñïîíàòëàðäûð. Ìóçåéäÿ ñÿíÿäëè ìÿíáÿëÿð ôîíäóíäà ìöõòÿëèô ñÿíÿä, ôîòîøÿêèë, àëáîì, àôèøà, 780

ãÿçåò, à÷ûã÷à âÿ ñ. ãîðóíóð. ßí éåíè òàðèõ ôîíäóíäà õåéëè ñÿíÿä, åëÿúÿ äÿ áÿäèè ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè, ìöõòÿëèô õàðèúè þëêÿëÿðäÿí Àçÿðáàéúàíà áàüûøëàíìûø ùÿäèééÿëÿð ñàõëàíûëûð. Ìóçåéèí êèòàáõàíàñûíäà, ÿñàñÿí, 19–20 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíà àèä 80 ìèíäÿí ÷îõ êèòàá, íàäèð ãÿçåò âÿ æóðíàë íöñõÿëÿðè òîïëàíìûøäûð. Ìóçåéèí çÿíýèí íåãàòèâëÿð ôîíäó âàðäûð. Ìóçåéäÿ àðõèâ, åëìè áÿðïà âÿ êîíñåðâàñèéà ëàáîðàòîðèéàñû, ôîòîëàáîðàòîðèéà, áÿäèè-òÿðòèáàò âÿ åëìè-ìààðèô øþáÿëÿðè äÿ ôÿàëèééò ýþñòÿðèð. Ìóçåéèí çÿíýèí êîëëåêñèéàñû ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ íÿøð åäèëìèø áóêëåò, êàòàëîã, òîïëó, êèòàá, àëáîì âÿ ìÿãàëÿëÿðèí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Ð.Ìóñòàôàéåâ àä. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéè. 1936 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìóçåéèíèí èíúÿñÿíÿò øþáÿñè ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø, 1937 èëäÿ à÷ûëûøû îëìóøäóð. Áàêûäàäûð. 1943 èëäÿí ìóçåé òàíûíìûø òåàòð ðÿññàìû Ð.Ìóñòàôàéåâèí àäûíû äàøûéûð. Ìóçåéäÿ 16 ìèíäÿí àðòûã áÿäèè ñÿíÿò íöìóíÿñè, ðÿñì âÿ ùåéêÿëòÿðàøëûã ÿñÿðè, äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò ÿøéàëàðû òîïëàíìûøäûð. Áóðàäà, ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàí, Ãÿðáè Àâðîïà, ðóñ âÿ Øÿðã ðÿññàìëàðûíûí ÿñÿðëÿðè ãîðóíóá ñàõëàíûëûð. Ìóçåéäÿ Àçÿðáàéúàí, ðóñ, Ãÿðáè Àâðîïà âÿ Øÿðã èíúÿñÿíÿòè öçðÿ äþðä ÿñàñ øþáÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìóçåéäÿ Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòèíèí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðèíèí ýåíèø êîëëåêñèéàñû òîïëàíìûøäûð. Áóðàäà Ì.Ã.Èðÿâàíè, Ì.Ì.Íÿââàá, Óñòà Ãÿíáÿð Ãàðàáàüè, Àááàñ Ùöñåéíè, Áÿùðóç Êÿíýÿðëè, ßçèì ßçèìçàäÿ èëÿ éàíàøû,

Â.Â.Âåðåøøàýèí, Â.À.Ñåðîâ, È.Å.Ãðàáàð, Ñ.Â.Ýåðàñèìîâ, À.À.Äåéíåêà âÿ á.-íûí òàáëîëàðû èëÿ òÿìñèë îëóíóð. Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéèíäÿ ýåíèø åëìè-ìåÀçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéè Àçÿðáàéúàíûí ÿí çÿíýèí ìóçåéëÿðèíäÿí áèðè. Åêñïîçèñèéàñûíäà 5 ìèíäÿí ÷îõ åêñïîíàò íöìàéèø åòäèðèëèð. Íèçàìèíèí "Èñêÿíäÿðíàìÿ" ïîåìàñûíûí 1413 èëÿ, Ôöçóëèíèí "Áÿíýö Áàäÿ" ÿñÿðèíèí 1569 èëÿ àèä ÿëéàçìà íöñõÿëÿðè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí "À.Ñ. Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû"íûí àâòîãðàôû âÿ ñ. ìóçåéèí ãèéìÿòëè åêñïîíàòëàðûíäàíäûð. Åëìè ôîíäëàð øþáÿñèíäÿ 70 ìèíäÿí ÷îõ ãèéìÿòëè ÿñÿð ãîðóíóá ñàõëàíûëûð. òîäèêè èø àïàðûëûð. Ìóçåéèí åêñïîíàòëàðû äÿôÿëÿðëÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ (Ôðàíñà, Áþéöê Áðèòàíèéà, ×åõèéà, Ñëîâàêèéà, ßëúÿçàèð, Ñóðèéà, Êàíàäà, Êóáà âÿ ñ.) íöìàéèø åòäèðèëìèø, ìöõòÿëèô ñÿðýèëÿð, õàðèúè þëêÿ ìóçåéëÿðèíèí åêñïîíàòëàðûíûí íöìàéèøè, äèýÿð ìÿäÿíè-êöòëÿâè òÿäáèðëÿð òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ìóçåéèí áÿðïà åìàëàòõàíàñû, êèòàáõàíàñû, ëàáîðàòîðèéà âÿ ôîíäëàðû âàð. 1938 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí èêèíúè áþéöê øÿùÿðè îëàí Ýÿíúÿäÿ ìóçåéèí ôèëèàëû à÷ûëìûøäûð. Ìóçåé åëìè ÿñÿðëÿð, êàòàëîãëàð, áóêëåòëÿð âÿ àëáîìëàð íÿøð åòäèðèð. Í.Ýÿíúÿâè àä. Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéè. ÕÊÑ-íèí ñÿðÿíúàìû èëÿ 1939 èëäÿ éàðàäûëìûø, 1945 èëèí ìàéûíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí

Íèçàìè àä. Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéè. Áàêû. 1940. Ìåìàðëàð Ñ.Äàäàøîâ, Ì.Ùöñåéíîâ

ß.Ðçàãóëèéåâ, Ã.Õàëûãîâ, È.Àõóíäîâ, Ñ.Ñàëàìçàäÿ, Ì.Àáäóëëàéåâ, Á.ßëèéåâ, Ò.Ñàëàùîâ, Ò.Íÿðèìàíáÿéîâ, Ñ.Áÿùëóëçàäÿ, Â.Ñÿìÿäîâà, Ô.Õÿëèëîâ, Ò.Àüàáàáàéåâ, Ô.ßáäöððÿùìàíîâ, Ò.Ìÿììÿäîâ, Þ.Åëäàðîâ, È.Çåéíàëîâ êèìè ðÿññàì âÿ ùåéêÿëòÿðàøëàðûí ÿñÿðëÿðè ñàõëàíûëûð. Ìóçåéäÿ ðóñ èíúÿñÿíÿòè À.Ã.Âåíåñèàíîâ,

òÿðêèáèíäÿäèð. Áàêûäà éåðëÿøèð. 1959, 1967 âÿ 2003–05 èëëÿðäÿ õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëìèø âÿ éåíèäÿí ãóðóëìóøäóð. Áóðàäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí ìöàñèð äþâðÿ ãÿäÿð êå÷ìèø îëäóüó éîë èøûãëàíäûðûëûð. Ìóçåéäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíè ÿêñ åòäèðÿí ìöõòÿëèô ñÿíÿäëÿð, ÿëéàçìàëàð, êèòàáëàð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿ ñ. èëÿ éàíàøû, ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðÿ àèä ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè, ðÿñì âÿ ùåéêÿëòÿðàøëûã ÿñÿðëÿðè, õàë÷àëàð âÿ ñ. ãèéìÿòëè åêñïîíàòëàð íöìàéèø åòäèðèëèð. Ìóçåéèí 30 çàëû, 8 åëìè, 3 òåõíèêè øþáÿñè, 3 ôèëèàëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Åêñïîçèñèéà çàëëàðûíäà Íèçàìè, Õàãàíè, Ìÿùñÿòè, Í.Òóñè, Íÿñèìè, Ôöçóëè, Õÿòàè, Ì.Â.Âèäàäè, Ì.Ï.Âàãèô, Ì.Ø.Âàçåù, Ã.Çàêèð, À.Áàêûõàíîâ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèð, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ù.Úàâèä, Ñ.Ìöìòàç, Ú.Úàááàðëû, Ñ.Âóðüóí, Ì.Èáðàùèìîâ, Ì.Úÿôÿð, Ìèð Úÿëàë, Ì.À.Äàäàøçàäÿ, Ð.Ðçà, È.ßôÿíäèéåâ êèìè òàíûíìûø øàèð âÿ éàçû÷ûëàðà, ÿäÿáèééàòøöíàñëàðà ùÿñð îëóíìóø ñòåíäëÿð, ôîòîìàòåðèàëëàð, ðÿñì ÿñÿðëÿðè, ñÿíÿäëÿð, êèòàáëàð, ùÿì÷èíèí øÿõñè ÿøéàëàð òîïëàíìûøäûð. Ìóçåé ìöõòÿëèô åëìè ÿñÿðëÿð, ìîíîãðàôèéàëàð, áóêëåò âÿ áÿëÿä÷èëÿð íÿøð åòäèðèð. Ìóçåéäÿ àðäûúûë îëàðàã åëìè-êöòëÿâè òÿäáèðëÿð, êîíôðàíñ âÿ ñåìèíàðëàð, ìöùàçèðÿëÿð, òàíûíìûø èúòèìàè, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè èëÿ ýþðöøëÿð êå÷èðèëèð. Ë.Êÿðèìîâ àä. Àçÿðáàéúàí Õàë÷àñû âÿ Äåêîðàòèâ-Òÿòáèãè Ñÿíÿòè Äþâëÿò Ìóçåéè. 1967 èëäÿ òÿñèñ åäèëìèø, 1972 èëäÿ à÷ûëûøû îëìóøäóð. Áàêûäàäûð. Äöíéàäà èëê õàë÷à ìóçåéèäèð. Ìóçåéäÿ Òóíú äþâðöíäÿí áàøëàìûø áó ýöíÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí õàëã òÿòáèãè ñÿíÿòèíèí ÿí íàäèð íöìóíÿëÿðè ñàõëàíûëûð. Êîëëåêñèéàñûíûí ÿñàñûíû 17–20 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ òîõóíìóø íÿôèñ õàë÷àëàð òÿøêèë åäèð. Áóðàäà Ãóáà–Øèðâàí (î úöìëÿäÿí Àáøåðîí), Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ–Ãàçàõ, Òÿáðèç õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáëÿðèíèí íöìóíÿëÿðè îëàí õîâëó âÿ õîâñóç, ñöæåòëè âÿ ñöæåòñèç õàë÷àëàð, õàë÷à ìÿìóëàòëàðû (÷óë, ìÿôðÿø, ùåéáÿ, õóðúóí, éÿùÿðöñòö âÿ ñ.) èëÿ éàíàøû õåéëè ñàéäà áÿäèè òèêìÿëÿð, Òóíú äþâðöíÿ àèä êåðàìèêà âÿ áöðöíú ÿøéàëàð, åëÿúÿ äÿ äóëóñ÷óëóã, ìèñýÿðëèê, çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòëàðû âÿ ñ. íöìàéèø åòäèðèëèð. Ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ìóçåéèí åêñïîíàòëàðû áèð ÷îõ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí Àëìàíèéà, Ôðàíñà, Èòàëèéà, Íîðâå÷, Äàíèìàðêà, Ñóðèéà, Èîðäàíèéà, Øðè-Ëàíêà âÿ á. þëêÿëÿðäÿ íöìàéèø åòäèðèëìèøäèð. 1985 èëäÿí Ýÿíúÿ ø.-íäÿ ìóçåéèí ôèëèàëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ú.Úàááàðëû àä. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òåàòð Ìóçåéè. 1927 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø, 1928-34 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìóçåéèíèí øþáÿñè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1934 èëäÿ ìöñòÿãèë ìóçåéÿ ÷åâðèëìèøäèð. 1935 èëäÿí Ú.Úàááàðëûíûí àäûíû äàøûéûð. Áàêûäàäûð. Òåàòð Ìóçåéèíäÿ,

ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàí ìèëëè òåàòð ñÿíÿòèíèí êå÷äèéè éîëó èøûãëàíäûðàí åêñïîíàòëàð – ñÿíÿä âÿ ìàòåðèàëëàð, ôîòîëàð, ðÿñì ÿñÿðëÿðè, êèòàáëàð, àôèøà íöìóíÿëÿðè âÿ ñ. íöìàéèø îëóíóð. Ôîíäóíäà 70 ìèíäÿí àðòûã åêñïîíàò âàðäûð. Òåàòð Ìóçåéèíäÿ èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíèí ñÿðýèëÿðè, ìöùàçèðÿ âÿ äèñïóòëàð òÿøêèë åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ìóñèãè Ìÿäÿíèééÿòè Äþâëÿò Ìóçåéè. 1967 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áàêûäàäûð. Ìóçåéèí ôîíäóíäà 35 ìèíäÿí ÷îõ åêñïîíàò òîïëàíìûøäûð. Åêñïîíàòëàð è÷ÿðèñèíäÿ ìèëëè ìóñèãè àëÿòëÿðèíäÿí òàð, êàìàí÷à, ñàç, äÿô, ãîøàíàüàðà, ùÿì÷èíèí ãÿäèì ãðàììîôîí âÿ ïàòåôîíëàð, Àçÿðáàéúàí ïåøÿêàð ìóñèãè ñÿíÿòèíèí éàðàäûúûñû Öçåéèð Ùàúûáÿéîâóí, ìèëëè ïðîôåññèîíàë âîêàë ñÿíÿòèíèí áàíèñè Áöëáöëöí, ýþðêÿìëè áÿñòÿêàðëàðäàí Ãàðà Ãàðàéåâèí, Ôèêðÿò ßìèðîâóí, Ñöëåéìàí ßëÿñýÿðîâóí, Àðèô Ìÿëèêîâóí, Úþâäÿò Ùàúûéåâèí ìöÿëëèô íîò ÿëéàçìàëàðû, ÿñÿðëÿðèíäÿí ñå÷ìÿëÿð, ìóñèãè õàäèìëÿðèíèí øÿõñè ÿøéàëàðû, àôèøàëàð, êîíñåðò ïðîãðàìëàðû, ìóñèãè ñÿíÿòèíÿ ùÿñð îëóíìóø êèòàáëàð âÿ áàøãà ìàòåðèàëëàð äèããÿòè úÿëá åäèð. Ìóçåéèí ôèëèàëëàðû – Íèéàçèíèí åâ-ìóçåéè, Âàãèô Ìóñòàôàçàäÿíèí åâ-ìóçåéè äàèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè ñÿðýèñè âàðäûð. Àçÿðáàéúàí Èñòèãëàë Ìóçåéè. 1991 èëäÿ ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. Áàêûäàäûð. 1919 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø Èñòèãëàë Ìóçåéèíèí àäûíû äàøûéûð. Åêñïîíàòëàðûí öìóìè ñàéû 20 ìèíÿ éàõûíäûð. Ìóçåéèí åêñïîçèñèéà çàëûíäà ìöùöì òàðèõè ñÿíÿäëÿð, ôîòîëàð, áÿäèè ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè âÿ ñ. âàðäûð. Åêñïîíàòëàð Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí (1918–20) 23 àéëûã øÿðÿôëè òàðèõèíè, 20 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðèíè, ìöàñèð äþâðäÿ ìöñòÿãèëëèéèí èíàìëû éîëóíó ÿêñ åòäèðèð. Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ áþëýÿëÿðèíäÿ, ø.-ëÿðèíäÿ òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã Ì.-è ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ì.-äÿ, ÿñàñÿí, ðåýèîíàë

ÿùÿìèééÿò äàøûéàí àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð, ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè, ìöõòÿëèô ÿøéàëàð, ôîòî âÿ ñÿíÿäëÿð, äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò ìÿìóëàòëàðû, èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè âÿ ñ. åêñïîíàòëàð ñàõëàíûëûð. Í.Ýÿíúÿâè àä. Ýÿíúÿ òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè. 1924 èëäÿ òÿñèñ åäèëìèøäèð. Ýÿíúÿäÿäèð. Ìóçåéèí åêñïîçèñèéàñûíäà Ýÿíúÿ ø.-íèí âÿ îíóí éåðëÿøäèéè òàðèõè-úîüðàôè ÿðàçèíèí ãÿäèì òàðèõè âÿ ìÿäÿíèééÿòè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìóçåéäÿ 20 ìèíäÿí àðòûã åêñïîíàò òîïëàíìûøäûð. Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò Òàðèõ Ìóçåéè. 1924 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Íàõ÷ûâàí ø.-èíäÿäèð. Ìóçåéäÿ Íàõ÷ûâàíûí êå÷ìèøèíè âÿ áóýöíöíö ÿêñ åòäèðÿí åêñïîíàòëàð íöìàéèø åòäèðèëèð. Ôîíä âÿ åêñïîçèñèéàëàðäàêû íöìóíÿëÿðèí ñàéûíà, áÿäèè âÿ òàðèõè ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿí çÿíýèí Ì.-èíäÿí áèðèäèð. Åêñïîçèñèéà çàëëàðûíäà ìóõòàð ðåñï.-íûí òÿñÿððöôàò, èãòèñàäè èíêèøàô âÿ ìÿäÿíè ãóðóúóëóã ñàùÿñèíäÿêè íàèëèééÿòëÿðè áàðÿäÿ ñòåíäëÿð, ãðàôèêëÿð âÿ ôîòîøÿêèëëÿð âàñèòÿñèëÿ ýåíèø ìÿëóìàò âåðèëèð. Ù.Çÿðäàáè àä. Òÿáèÿò Òàðèõè Ìóçåéè. 1930 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìóçåéèíèí áèîëîýèéà øþáÿñè ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. 1937 èëäÿí ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí òÿðêèáèíäÿ îëìóø, 1945 èëäÿí Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ Ýåîëîýèéà Èí-òóíóí òÿðêèáèíäÿäèð. 7 àïðåë 1944 èëäÿ ìóçåéÿ Ù.Çÿðäàáèíèí àäû âåðèëìèøäèð. Ìóçåé 2 ÿñàñ øþáÿäÿí – ýåîëîýèéà âÿ çîîëîýèéà øþáÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ýåîëîýèéà øþáÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ýåîëîæè âÿ òåêòîíèê ãóðóëóøó áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð, ìöõòÿëèô õÿðèòÿ âÿ äèàãðàìëàð, ýåíèø ìèãéàñäà éàéûëìûø ôèëèç âÿ ãåéðè-ôèëèç éàòàãëàðûíäàí ÿëäÿ îëóíìóø ìèíåðàëëàð âÿ äàü ñöõóðëàðû, ùÿì÷èíèí ÷þêìÿ ñöõóð íöìóíÿëÿðè íöìàéèø åòäèðèëèð. Çîîëîýèéà øþáÿñèíäÿ ìöàñèð âÿ ýåîëîæè êå÷ìèøäÿ éàøàìûø îíóðüàñûç âÿ

Ù.Çÿðäàáè àä. Òÿáèÿò Òàðèõè Ìóçåéèíèí åêñïîçèñèéà çàëû

781

AZßÐÁÀÉÚÀÍ îíóðüàëû ùåéâàíëàðûí ñêåëåòëÿðè, ìöãÿââàëàðû, èçëÿðè, õöñóñè ìÿùëóëëàðäà ñàõëàíûëàí úÿñÿäëÿðè, Àçÿðáàéúàí ôëîðàñûíû ÿêñ åòäèðÿí òàáëîëàð íöìàéèø åòäèðèëèð. Îíóðüàñûç ùåéâàíëàð êîëëåêñèéàñûíäà ñöíýÿðëÿð, áàüûðñàãáîøëóãëóëàð, äÿðèñè òèêàíëûëàð, éóìøàãáÿäÿíëèëÿð, áóüóìàéàãëûëàð âÿ ñ. òÿìñèë îëóíìóøëàð. Ìóçåéäÿ îíóðüàëûëàð éàðûìòèïèíèí áèð íå÷ÿ ñèíôè: ñóäàãóðóäà éàøàéàíëàð, ñöðöíÿíëÿð, áàëûãëàð, ãóøëàð, ìÿìÿëèëÿð âÿ ñ. ýåíèø íöìàéèø åòäèðèëèð. Ãîðóã øÿðàèòèíäÿ ñàõëàíûëàí âÿ àäû “Ãûðìûçû êèòàá”à äöøÿí 20 ùåéâàíûí ìöãÿââàñû ìóçåéèí ãûçûë ôîíäóíà äàõèëäèð. Ìóçåéäÿ Äþðäöíúö äþâðÿ àèä îëàí Áèíÿãÿäè, Ïèðÿêÿøêöë, Åëäàð ùèïïàðèîí, Ìèíýÿ÷åâèð âÿ ñ. êîëëåêñèéàëàð âàðäûð. Åâ ìóçåéëÿðè. Õàòèðÿ-ìåìîðèàë ìóçåéëÿð. Àçÿðáàéúàíäà åâ-ìóçåéëÿðèí âÿ õàòèðÿ-ìåìîðèàë ìóçåéëÿðèí ýåíèø øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûøäûð. Áó òèïëè Ì. ùÿì Áàêûäà, ùÿì äÿ ðåñï.-íûí àéðû-àéðû éåðëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ú.Úàááàðëûíûí åâ-ìóçåéè. 1969 èëäÿ Õûçûäà, 1982 èëäÿ Áàêûäà éàðàäûëìûøäûð. Ìóçåéäÿ Ú.Úàááàðëûíûí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíû ÿêñ åòäèðÿí ìöõòÿëèô åêñïîíàòëàð, ôîòîøÿêèëëÿð, ÿäèáèí ïéåñëÿðèíèí òàìàøàëàðû ö÷öí ùàçûðëàíìûø ìàêåòëÿð ñàõëàíûëûð. Ñîí èëëÿðäÿ ùÿð èêè ìóçåé ÿñàñëû øÿêèëäÿ éåíèäÿí ãóðóëìóø, îíëàðûí åêñïîçèñèéàñû ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâóí åâ-ìóçåéè. 1975 èëäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áàêûäàäûð. Ìóçåéèí åêñïîçèñèéàñû 6 îòàãäà (çàëäà) éåðëÿøìèøäèð. Ìóçåéäÿ Ö.Ùàúûáÿéîâà ìÿõñóñ ìöõòÿëèô ÿøéàëàð, áÿñòÿêàðûí øÿõñè êèòàáõàíàñû, éàçû ñòîëó, ñòîëóí öçÿðèíäÿ (øöøÿ þðòöê àëòûíäà) éàðûì÷ûã ãàëìûø “Àçÿðáàéúàí” ñèìôîíèê ïîåìàñûíûí ïàðòèòóðàñû, èø îòàüûíäà ðîéàë âÿ ñêðèïêà, êèòàá âÿ ãÿçåòëÿð ñàõëàíûëûð. Ìóçåéäÿ ýåíèø åëìè òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûëûð, Ö.Ùàúûáÿéîâóí ÿñÿðëÿðèíèí ÿí éàõøû èôàñû ö÷öí éàðàäûúûëûã ýåúÿëÿðè âÿ ìöñàáèãÿëÿð òÿøêèë åäèëèð. Ì.ß.Ñàáèðèí õàòèðÿ ìóçåéè. Øàìàõû ø.-íäÿ éåðëÿøèð. Ìóçåéäÿ Ì.ß.Ñàáèðèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíû ÿêñ åòäèðÿí åêñïîíàòëàð – ðÿñì ÿñÿðëÿðè, êèòàáëàð, ìöõòÿëèô ñÿíÿäëÿð íöìàéèø åòäèðèëèð, ìöòàìàäè îëàðàã Ñàáèð èðñèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿäÿíèêöòëÿâè òÿäáèðëÿð, éàðàäûúûëûã ýåúÿëÿðè, Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí õÿòòè èëÿ ÿíÿíÿâè Ñàáèð ïîåçèéà ýöíëÿðè âÿ ñ. êå÷èðèëèð. Ñ.Âóðüóíóí åâ-ìóçåéè. 1975 èëäÿ à÷ûëìûøäûð. Áàêûäà éåðëÿøèð. Åêñïîçèñèéàäà øàèðèí èø îòàüûíäàêû éàçû ñòîëó, ðîéàë, îíóí øÿõñè ÿøéàëàðû, îâ òöôÿíýè, ñàçû, ñîí ÿëéàçìàëàðû, ùÿì÷èíèí êèòàáëàð, ôîòîëàð, ñÿíÿäëÿð, Ñ.Âóðüóíà ùÿñð îëóíìóø ìÿ782

ãàëÿëÿð âÿ ñ. íöìàéèø åòäèðèëèð. Ìóçåéäÿ õàòèðÿ ýöíëÿðè, ýþðöøëÿð, ïîåçèéà ñààòû âÿ áàøãà òÿäáèðëÿð òÿøêèë åäèëèð. Ñ.Âóðüóíóí Ãàçàõäà äà õàòèðÿ-ìóçåéè éàðàäûëìûøäûð. Í.Íÿðèìàíîâóí õàòèðÿ ìóçåéè. 1977 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áàêûäàäûð. Ìóçåéäÿ ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ äþâëÿò õàäèìè Í.Íÿðèìàíîâóí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíû ÿêñ åòäèðÿí ñÿíÿäëÿð, ôîòîëàð, êèòàáëàð òîïëàíìûøäûð. Ìóçåéèí åêñïîçèñèéà çàëûíäà 2 ìèíÿ éàõûí åêñïîíàò íöìàéèø åòäèðèëèð. Ùöñåéí Úàâèäèí åâ-ìóçåéè. 1981 èëäÿ éàðàäûëìûø, 1991 èëäÿí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð. 1995 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû òÿðêèáèíäÿäèð. Åêñïîçèñèéà âÿ ôîíäëàðûíäà 5000-äÿí àðòûã åêñïîíàò ñàõëàíûëûð (2004). Ìóçåéäÿ Úàâèäèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíû ÿêñ åòäèðÿí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿð – îíóí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ íÿøð îëóíìóø ÿñÿðëÿðè, ÿëéàçìàëàðû, ìÿêòóáëàðû, àèëÿ øÿêèëëÿðè, ðÿññàìëûã èøëÿðè, øÿõñè ÿøéàëàðû âÿ ñ. òîïëàíìûøäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí åâ-ìóçåéè. 1981 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áàêûäà éåðëÿøèð. Ìóçåéäÿ ÿäèáèí éàçû ñòîëó, ïèàíèíî, øÿõñè ÿøéàëàðû, ÿëéàçìàëàðû, êèòàáëàðû, ùÿì÷èíèí ÷îõëó ñàéäà ôîòîëàð, ìöõòÿëèô ñÿíÿäëÿð, àôèøàëàð, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð íöìàéèø åòäèðèëèð. Áöëáöëöí åâ-ìóçåéè. 1982 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áàêûäàäûð. Åêñïîçèñèéà çàëëàðûíäà (îòàã âÿ äÿùëèçëÿðäÿ) 6 ìèíäÿí ÷îõ åêñïîíàò ñàõëàíûëûð. 1982 èëäÿ ìóçåéèí Øóøà ø.-íäÿ à÷ûëìûø ôèëèàëû 1992 èëäÿ åðìÿíè èøüàë÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí âÿùøèúÿñèíÿ äàüûäûëìûøäûð. Ùÿìèí ôèëèàëûí ìàêåòè Áöëáöëöí Áàêûäàêû åâ-ìóçåéèíäÿ ñàõëàíûëûð. É.Ìÿììÿäÿëèéåâèí ìåìîðèàë ìóçåéè. 1985 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. ÀÌÅÀíûí Íåôò-Êèìéà Ïðîñåñëÿðè Èí-òóíäà éåðëÿøèð. Ìóçåéäÿ ýþðêÿìëè êèìéà÷û àëèì, àêàäåìèê Éóñèô Ùåéäÿð îüëó Ìÿììÿäÿëèéåâèí (1905–61) ùÿéàòûíû âÿ åëìè ôÿàëèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ôîòîñÿíÿäëÿð, äèïëîìëàð, ìöõòÿëèô ðÿñìè ñÿíÿäëÿð, É.Ìÿììÿäÿëèéåâèí åëìè êÿøôëÿðèíÿ äàèð ñõåìëÿð íöìàéèø åòäèðèëèð. Ìóçåéäÿ àëèìèí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí ïðåçèäåíòè, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòè âÿ ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí äåïóòàòû, ðåñïóáëèêà “Áèëèê” úÿìèééÿòèíèí ñÿäðè êèìè ôÿàëèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ôîòîëàð äà ñàõëàíûëûð. Ôîòîëàðûí áèð ãèñìè É.Ìÿììÿäÿëèéåâèí ÀÁØ, Èòàëèéà, Ôðàíñà, Èñïàíèéà, Éóíàíûñòàí âÿ Ïîëøàäà êå÷èðèëÿí êîíãðåñ, ãóðóëòàé âÿ ñèìïîçèóìëàðäà èøòèðàêûíà ùÿñð îëóíìóøäóð.

Àáäóëëà Øàèãèí åâ-ìóçåéè. 1990 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áàêûäàäûð. Ìóçåé åêñïîíàòëàðû 4 åêñïîçèñèéà îòàüûíäà òîïëàíìûøäûð. Ìóçåéäÿ ÷îõëó ñàéäà ôîòîøÿêèëëÿð, À.Øàèãèí ðÿíýêàðëûã ïîðòðåòëÿðè, øÿõñè ÿøéàëàðû âÿ ñ. ãîðóíóá ñàõëàíûëûð. Åêñïîíàòëàð è÷ÿðèñèíäÿ éàçû÷ûíûí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ íÿøð åäèëìèø êèòàáëàðû, ìÿãàëÿëÿðè, ùÿì÷èíèí îíóí éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðè, ìîíîãðàôèéàëàð íöìàéèø åòäèðèëèð. Ìóçåéäÿ 4000-ÿ éàõûí åêñïîíàò âàðäûð (2004). Ì.Íàüûéåâèí ìåìîðèàë ìóçåéè. 1998 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÌÅÀíûí Êèìéà Ïðîáëåìëÿðè Èí-òóíäà éåðëÿøèð. Ìóçåéäÿ ýþðêÿìëè êèìéà÷û-òåõíîëîã, àêàäåìèê, Ñîñèàëèñò ßìÿéè Ãÿùðÿìàíû, ÿìÿêäàð åëì õàäèìè Ìóðòóçà Ôÿòóëëà îüëó Íàüûéåâèí (1908–75) ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ìàòåðèàëëàð – àëèìèí ôóíäàìåíòàë ÿñÿðëÿðè, òÿëòèôëÿðè, ñÿíÿäëÿð, ôîòîëàð, àëáîìëàð òîïëàíìûøäûð. Åêñïîíàòëàð Ì.Íàüûéåâèí ìöùÿíäèñëèê âÿ åëìè ôÿàëèééÿòè èëÿ éàíàøû, àëè ìÿêòÿáëÿðäÿêè ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòèíè, ìöõòÿëèô åëìè-òÿäãèãàò èí-òëàðûíûí äèðåêòîðó, ÅÀíûí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíäÿ ìÿñóë âÿçèôÿëÿðäÿ îëàðêÿí àïàðäûüû òÿøêèëàò÷ûëûã èøëÿðè èëÿ òàíûø îëìàüà èìêàí âåðèð. Ìóçåéäÿ Ì.Íàüûéåâèí ýþðêÿìëè ñîâåò àëèìëÿðè, àêàäåìèêëÿð Í.Í.Ñåìéîíîâ, Í.Ì.Åìàíóåë, À.Í.Íåñìåéàíîâ, À.Â.Òîï÷èéåâ âÿ Ì.Â.Êåëäûøëà, Àìåðèêà àëèìè Å.Ãóäðè âÿ á. èëÿ ýþðöøëÿðèíè, áåéíÿëõàëã êîíãðåñëÿðäÿ ÷ûõûøëàðûíû, áåéíÿëõàëã ñÿðýèëÿðäÿ (Ôèëàäåëôèéà, Ëîíäîí, Ïàðèñ, Áðöññåë, Ïðàãà âÿ ñ.) èøòèðàêûíû ÿêñ åòäèðÿí ôîòîñÿíÿäëÿð íöìàéèø åòäèðèëèð. Ìóçåéäÿ àëèìèí áöñòö (ùåéêÿëòÿðàø À.Ìóñòàôàéåâ) ãîéóëìóøäóð. Möÿññèñÿ ìóçåéëÿðè. Àçÿðáàéúàíäà ÷îõëó ñàéäà ìöÿññèñÿ Ì.-è äÿ ìþâúóääóð. Ìöÿññèñÿ Ì.-è, áèð ãàéäà îëàðàã, òÿìñèë åòäèêëÿðè ìöÿññèñÿíèí òàðèõèíè, îíóí ïðîôèëèíè, èìêàíëàðûíû, íàèëèééÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð âÿ îíóí íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìöÿññèñÿ Ì.-è ÿñàñëû Ì.-äÿí âÿ åâ-ìóçåéëÿðèíäÿí ñîñèàë-èúòèìàè ôóíêñèéàñûíûí äàùà ìÿùäóä îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ìöÿññèñÿ Ì.-èíèí õèäìÿòëÿðèíäÿí ýåíèø ÿùàëè êöòëÿñè äåéèë, ìöÿññèñÿ ÿìÿêäàøëàðû, àéðû-àéðû øÿõñëÿð, åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã àëèìëÿð, ìöÿññèñÿíèí ãîíàãëàðû âÿ áàøãàëàðû èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ùàçûðäà ðåñï.-íûí ìöõòÿëèô øÿùÿð âÿ ð-íëàðûíäà îíëàðëà èðè ìöÿññèñÿ Ì.-è ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóíëàðûí áèð ÷îõó åêñïîíàòëàðûíûí ñàéûíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ äþâëÿò Ì.-èíäÿí ýåðè ãàëìûð. Áèð ÷îõ íàçèðëèêëÿðèí, áàø èäàðÿëÿðèí, êî-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèòÿ âÿ øèðêÿòëÿðèí, åëÿúÿ äÿ àëè, òåõíèêè ïåøÿ âÿ îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðèíèí íÿçäèíäÿ çÿíýèí åêñïîíàò ôîíäó èëÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí ìöÿññèñÿ Ì.-è éàðàäûëìûøäûð. Õÿçÿð Äÿíèç Ýÿìè÷èëèéè Èäàðÿñèíèí Òàðèõè Ìóçåéè. Õÿçÿð Äÿíèç Ýÿìè÷èëèéè Èäàðÿñè íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áàêûäàäûð. 1980 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ìóçåéèí åêñïîçèñèéàñûíäà Õÿçÿð Äÿíèç Ýÿìè÷èëèéè Èäàðÿñèíèí êå÷äèéè òàðèõè èíêèøàô éîëó ìöõòÿëèô ìàêåòëÿð, ôîòîøÿêèëëÿð, ñÿíÿäëÿð, äèýÿð åêñïîíàòëàð âàñèòÿñèëÿ èøûãëàíäûðûëûð. Ìóçåéäÿ 300-äÿí àðòûã åêñïîíàò òîïëàíìûøäûð (2004). Åêñïîçèñèéà 10 áþëìÿäÿí èáàðÿòäèð. 9 ýÿìè ìàêåòè, äöíéàäà èëê òåïëîõîä “Âàíäàë”ûí âÿ èëê òàíêåð “Çîðîàñòð”ûí (ùÿð èêè ýÿìè Õÿçÿðäÿ öçìöøäöð) ìàêåòëÿðè íöìàéèø åòäèðèëèð. Ìóçåéèí åêñïîçèñèéàëàðûíäà Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ (1939– 45) Õÿçÿð Äÿíèç Ýÿìè÷èëèéè Èäàðÿñèíèí ðÿøàäÿòëè ÿìÿéè, þëêÿ èãòèñàäèééàòûíäà, íåôò ñÿíàéåñèíäÿ, òèúàðÿò äþâðèééÿñèíäÿ, éöêäàøûìàëàðäà ðîëó ÿêñ îëóíìóøäóð. Ìóçåéèí áþëìÿëÿðèíäÿí áèðè 1990 èëèí ãàíëû éàíâàðûíäà ñîâåò îðäóñóíóí Áàêûéà ùöúóìó çàìàíû øÿùèä îëìóø äÿíèç÷èëÿðèí õàòèðÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Äÿìèð Éîëó Òàðèõè Ìóçåéè. 1982 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. 1989 èëèí ìàðò àéûíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Äÿìèð Éîëó Èäàðÿñèíÿ òàáåäèð. Áàêûäàäûð. Ìóçåéäÿ Àçÿðáàéúàíäà äÿìèð éîëó øÿáÿêÿñè éàðàäûëìàñûíûí âÿ èíêèøàôûíûí òàðèõèíè ÿêñ åòäèðÿí åêñïîíàòëàð – ìàêåòëÿð, ãðàôèêëÿð, ôîòî âÿ ñÿíÿäëÿð, ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóø äÿìèð éîëó èø÷èëÿðèíèí ôîòîëàðû, îíëàðûí ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð íöìàéèø åòäèðèëèð. Åêñïîçèñèéàëàð ö÷ çàëäà éåðëÿøäèðèëìèøäèð. Áóðàäà 300-ÿ éàõûí åêñïîíàò âàðäûð. Ìóçåéäÿ êþùíÿ Áàêûíûí ýþðöíòöëÿðè, 1912 èëäÿ èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø ìÿøùóð Áàêû êîíêàñûíûí (øÿùÿðäàõèëè èúòèìàè íÿãëèéàòûí), ìàêåòè âÿ áàøãà åêñïîíàòëàð ìàðàã äîüóðóð. Ñÿùèééÿ Òàðèõè Ìóçåéè. Èëê ñÿùèééÿ ìóçåéè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Èí-òóíäà éàðàäûëìûøäûð (1952-53). 1986 èëäÿ éåíèäÿí òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ñÿùèééÿ íàçèðëèéè ñèñòåìèíäÿäèð. Ìóçåéäÿ 8 ìèíäÿí àðòûã åêñïîíàò òîïëàíìûøäûð (2003). Åêñïîíàòëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè ôîòîøÿêèëëÿð, òàðèõè ñÿíÿäëÿð, àðõèâ ìàòåðèàëëàðû, Àçÿðáàéúàíûí ñÿùèééÿ èø÷èëÿðèíèí òÿëòèôëÿðè, äèïëîìëàð âÿ ñ. òÿøêèë åäèð. Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Òàðèõè Ìóçåéè. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðèëèøëÿðè Øèðêÿòèíèí íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 1999 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ìó-

çåéäÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè ðàäèî âÿ òåëåâèçèéà òàðèõèíÿ àèä 100-äÿí àðòûã åêñïîíàò òîïëàíìûøäûð (2004). Ôîíäóíäà ÷îõëó ñàéäà àðõèâ ìàòåðèàëû ñàõëàíûëûð. Àëè ìÿêòÿáëÿðèí ìóçåéëÿðè. Áàêû Äþâëÿò Óí-òèíèí ìöõòÿëèô ôàêöëòÿ âÿ êàôåäðàëàðûíûí íÿçäèíäÿ áèð ñûðà èõòèñàñ ïðîôèëëè òÿäãèãàò âÿ òÿäðèñ Ì.-è ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ÁÄÓ-íóí íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø Ì.-äÿí áèðèíúèñè òàðèõ ìóçåéèäèð. Ìóçåé 1919 èëäÿí – ÁÄÓ éàðàäûëäûüû äþâðäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìóçåéäÿ ÁÄÓ-íóí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè ýåíèø øÿêèëäÿ èøûãëàíäûðûëûð. ÁÄÓ-íóí áèîëîýèéà ôàêöëòÿñè íÿçäèíäÿ òÿêàìöë òÿëèìè ìóçåéè éàðàäûëìûøäûð (1937). Áèð íå÷ÿ øþáÿäÿí èáàðÿò ìóçåéäÿ áèîëîæè àëÿìèí òÿêàìöë òàðèõèíè ÿêñ åòäèðÿí åêñïîíàòëàð ñàõëàíûëûð. “Ôàéäàëû ãàçûíòûëàð” ìóçåéè. 1945 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. ÁÄÓ-íóí ýåîëîýèéà–ìèíåðàëîýèéà ôàêöëòÿñèíèí íÿçäèíäÿäèð. Ìóçåéäÿ “Àçÿðáàéúàíûí ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû”, “Ìèíåðàëëàðûí òÿñíèôàòû”, “Ìèíåðàëëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè”, “Äàü ñöõóðëàðû” êèìè áþëìÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Åëìè-òÿäãèãàò âÿ òÿäðèñ õàðàêòåðëèäèð. Ìóçåéäÿ 5 ìèíäÿí àðòûã åêñïîíàò òîïëàíìûøäûð. Åòíîãðàôèéà ìóçåéè. 1989 èëäÿ à÷ûëìûøäûð. Çÿíýèí åêñïîíàòëàðà ìàëèêäèð. Ìóçåéäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìàääè ìÿäÿíèééÿòèíè, ýåéèì âÿ ìÿèøÿòèíè, àäÿòÿíÿíÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ìöõòÿëèô åêñïîíàòëàð, ùÿì÷èíèí àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð ìöùàôèçÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñûíûí òàðèõè ìóçåéè. 1960 èëäÿ ìöÿññèñÿäàõèëè “Äþéöø øþùðÿòè” âÿ “ßìÿê øþùðÿòè” õàòèðÿ-ìåìîðèàë êîìïëåêñëÿðè êèìè éàðàäûëìûøäûð. 1985 èëäÿ ùÿð èêè êîìïëåêñ áèðëÿøäèðèëÿðÿê ìóçåéÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ìóçåéäÿ 13 áþëìÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìèíÿ éàõûí åêñïîíàò – ôîòîëàð, ñÿíÿäëÿð, õàòèðÿ ìàòåðèàëëàðû, åëìè ÿñÿðëÿð, èõòèðà ïàòåíòëÿðè, êèòàá âÿ æóðíàëëàð òîïëàíìûøäûð. Åêñïîíàòëàðûí ìöùöì ùèññÿñèíè Íåôò Àêàäåìèéàñûíûí òÿëòèôëÿðè (õàòèðÿ âÿ äþø íèøàíëàðû, ìåäàëéîíëàð, ôÿõðè êóáîêëàð, ñóâåíèðëÿð, ùÿì÷èíèí íåôò ñÿíàéåñèíäÿ òÿòáèã åäèëìèø ìöõòÿëèô ìàøûí, úèùàç, ìåõàíèçì, ãóðüó âÿ àâàäàíëûãëàðûí îðèæèíàëëàðû âÿ éà ìàêåòëÿðè òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Óíèâåðñèòåòèíèí ìóçåéëÿðè. Òèáá óíèâåðñèòåòèíèí èëê ìóçåéè îëàí “Àíàòîìèéà ìóçåéè” 191922 èëëÿðäÿ, èíäèêè ÁÄÓ-íóí òèáá ôàêöëòÿñè íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûøäû. Ùàçûðäà Òèáá Óí-òèíèí àíàòîìèéà êàôåäðàñûíûí òÿäðèñ-

òÿäãèãàò ìóçåéè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 10 øþáÿñèíäÿ 6 ìèíÿ éàõûí íöìóíÿ òîïëàíìûøäûð. “Ñÿùèééÿ ìóçåéè” 195253 òÿäðèñ èëèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áóðàäà Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñèíèí èíêèøàôûíû ÿêñ åòäèðÿí ìöõòÿëèô ìàòåðèàëëàð òîïëàíìûøäûð. Ùàçûðäà Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéè íÿçäèíäÿ Ñÿùèééÿ Òàðèõè ìóçåéè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ïåäàãîæè Óíèâåðñèòåòèíèí òàðèõè ìóçåéè. 1971 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ìóçåéäÿ âàõòûèëÿ óí-òäÿ ïåäàãîæè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûí – éàçû÷û âÿ ïóáëèñèñòëÿðèí, òàðèõ÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûí, äþâëÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíèí ôîòîøÿêèëëÿðè, ìîíîãðàôèéàëàð, äÿðñëèêëÿð, ïðîãðàìëàð, àéðû-àéðû êàôåäðàëàðûí òÿëòèôëÿðè ãîðóíóá ñàõëàíûëûð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èãòèñàä Óíèâåðñèòåòèíèí ìóçåéè. 1985 èëäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìóçåéäÿ óí-òèí áöòöí ôàêöëòÿ âÿ ãóðóìëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí 1000-ÿ éàõûí ôîòîøÿêèë, ñÿíÿä âÿ àðõèâ ìàòåðèàëëàðû òîïëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìÿäÿíèééÿò âÿ Èíúÿñÿíÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ìóçåéè. 1998 èëäÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð. 6 øþáÿñè âàð. Ìóçåéäÿêè åêñïîíàòëàð, ÿñàñÿí, ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ áóðàäà òÿùñèë àëìûø èñòåäàäëû òÿëÿáÿëÿðèí éàðàäûúûëûã íöìóíÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Áóðàäà ðÿíýêàðëûã, ùåéêÿëòÿðàøëûã âÿ ãðàôèêà ÿñÿðëÿðè, òåàòð-äåêîð ñÿíÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ðÿñì âÿ ìàêåòëÿð, õàë÷à÷ûëûã, áÿäèè êåðàìèêà ìÿìóëàòëàðû, ùÿì÷èíèí óí-òèí òàðèõèíè ÿêñ åòäèðÿí ôîòîëàð, Èøüàë 1988 èëäÿí ñîíðà Åðìÿíèñòàí òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóø Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíäÿ 600-äÿí ÷îõ òàðèõè-ìåìàðëûã àáèäÿñè, 22 ìóçåé, 4 øÿêèë ãàëåðåéàñû, 927 êèòàáõàíà, 85 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 4 äþâëÿò òåàòðû ãàëìûøäûð. Èøüàë îëóíìóø éåðëÿðäÿêè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè âÿ îáéåêòëÿðè - õàòèðÿìåìîðèàë êîìïëåêñëÿð, ìóçåé-ãîðóãëàð, ìÿñúèäëÿð, ìÿãáÿðÿëÿð, ìÿáÿäëÿð, òàðèõè ÿùÿìèééÿò äàøûéàí éàøàéûø áèíàëàðû âÿ ñ. òàëàí åäèëÿðÿê äàüûäûëìûøäûð. ñÿíÿäëÿð, äÿðñëèêëÿð âÿ ñ. ñàõëàíûëûð. Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿñèíäÿ Ì. éàðàäûëìûøäûð. Àëè ìÿêòÿáëÿðèí Ì.-èíèí ôÿàëèééÿòèíÿ Òÿùñèë Íàçèðëèéè éàíûíäà éàðàäûëìûø (1987) Åëìè-Ìåòîäèêè Øóðà íÿçàðÿò åäèð.

783

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèí ìóçåéëÿðè Êÿëáÿúÿð òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè. 1982 èëèí ñåíòéàáðûíäà éàðàäûëìûøäûð. Åðìÿíèñòàíûí èøüàë÷û îðäóñó òÿðÿôèíäÿí äàüûäûëìûø Ì. è÷ÿðèñèíäÿ éöêñÿê áÿäèè âÿ òàðèõè ñÿúèééÿ äàøûéàí åêñïîíàòëàðûíà ýþðÿ ÿí çÿíýèí ìóçåéëÿðäÿí áèðè èäè. Ìóçåéäÿ ýåîëîýèéà, àðõåîëîýèéà ìàòåðèàëëàðû, ìàääè-ìÿäÿíèééÿò, èíúÿñÿíÿò ÿøéàëàðû òîïëàíìûøäû. Ìóçåéèí ùÿéÿòè 900 ì2-äÿí àðòûã ñàùÿíè òóòóðäó. Áóðàäà íàäèð àüàú âÿ áèòêè íöìóíÿëÿðè, ìöõòÿëèô ãàéà òÿñâèðëÿðè, ãî÷ âÿ àò ôèãóðëàðû, àðõåîëîæè ÿùÿìèééÿò äàøûéàí íöìóíÿëÿð òîïëàíìûøäû. Ìóçåéèí ôîíäóíäà 30 ìèíäÿí àðòûã åêñïîíàò ñàõëàíûëûðäû. Ìóçåéäÿ Ãàíëûêÿíä èñòèãàìÿòèíäÿ éåðëÿøÿí ìÿøùóð Ëþê ãàëàñûíûí ìàêåòè, Êÿëáÿúÿð äàüëàðûíäà éàøàéàí áèð ÷îõ âÿùøè ùåéâàíûí ìöãÿââàñû, 150 ìèëéîí éàøû

îëàí, Òÿðòÿð÷àé ãóìëóüóíäà àøêàð åäèëìèø äàøëàøìûø èëáèç íöìóíÿëÿðè, èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó äþâðöíÿ àèä îëàí îõëàð, áû÷àãëàð, áàëòàëàð, äÿìèð íèçÿ óúëóãëàðû âÿ ñ. íöìàéèø åòäèðèëèðäè. Ìóçåéäÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí âÿñô åòäèéè êÿëáÿúÿðëè Ýöëÿíäàìûí øÿêëè, îíóí øÿõñÿí òîõóäóüó 100äÿí àðòûã ýÿáÿ âÿ êèëèì ñàõëàíûëûðäû. Êÿëáÿúÿð òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè 1993 èëèí àïðåë àéûíà ãÿäÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø âÿ åðìÿíè èøüàë÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ åäèëìèøäèð. Øóøà øÿùÿðèíèí òàðèõè ìóçåéè. Øóøàäà éåðëÿøèðäè. Òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ïðîôèëëè ìóçåéäÿ Øóøà øÿùÿðèíèí òàðèõèíè ÿêñ åòäèðÿí íàäèð ôîòîøÿêèëëÿð, 19 ÿñð–20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ àèä ñÿíÿäëÿð, Øóøàäà 18-19 ÿñðëÿðäÿ èíøà åäèëìèø, òàðèõè ÿùÿìèééÿò äàøûéàí éàøàéûø åâëÿðèíèí ñõåìëÿðè, ìàêåòëÿðè âÿ ôîòîøÿêèëëÿðè, Øóøàäà éàøàìûø Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû, ìààðèô÷èëÿðè, õàíÿíäÿëÿðè, ìóñèãèøöíàñëàðû âÿ éàçû÷ûëàðû

ùàããûíäà ìàðàãëû ñòåíäëÿð, åêñïîíàòëàð íöìàéèø åòäèðèëèðäè. Äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò áþëìÿñèíäÿ ãèéìÿòëè èíúÿñÿíÿò ÿøéàëàðû, äîë÷àëàð, ãàçàí äÿñòëÿðè, äóëóñ÷óëóã ìÿìóëàòëàðû, Øóøàäà âÿ ÿòðàô ê-ëÿðäÿ òîõóíìóø õàë÷àëàð, ýÿáÿëÿð, áÿäèè òîõóúóëóã íöìóíÿëÿðè ñàõëàíûëûðäû. 1992 èëèí ìàé àéûíà ãÿäÿð ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðìèøäèð. Åêñïîíàòëàðûí õåéëè ùèññÿñèíè åðìÿíè òÿúàâöçöíäÿí õèëàñ åòìÿê ìöìêöí îëìàìûøäûð. ßä.: Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéè. Á., 1959; Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ ìóçåéëÿðèìèç. Á., 1999; Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè /Ðåä. Í .  ÿ ë è õ à í ë û . Á., 2002; ßñðëÿðäÿí éàäèýàð. Á., 2004; Ãîñóäàðñòâåííûé Ìóçåé Àçåðáàéäæàíñêîãî êîâðà è íàðîäíî-ïðèêëàäíîãî èñêóññòâà. Á., 1977. À.Ò.ßùìÿäîâà, Ç.Ù.Àáäóëëàéåâ

ÀÐÕÈÂËßÐ 20 ÿñðèí ÿââÿëÿðèíÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíèí ÿñàñ àòðèáóòëàðûíäàí îëàí àðõèâ îëìàìûøäûð. Þëêÿìèçäÿ àðõèâ èøèíèí ÿñàñû éàëíûç 1920 èë äåêàáð àéûíûí 6-äà Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Í.Íÿðèìàíîâóí èìçàëàäûüû "Âàùèä äþâëÿò àðõèâ ôîíäóíóí éàðàäûëìàñû âÿ Õàëã Ìààðèô Êîìèññàðëûüû éàíûíäà ìÿðêÿçè äþâëÿò àðõèâèíèí òÿøêèëè ùàããûíäà" äåêðåòëÿ ãîéóëìóøäóð. 1921 èëèí éàíâàðûíäàí Áàêûäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Àðõèâè Ãàôãàçäà èëê äþâëÿò àðõèâè îëäó. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí àðõèâ÷èëÿðè ÷àð ùþêöìÿòè îðãàíëàðûíûí Áàêû âÿ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàëàðûíäàêû èäàðÿëÿðèí, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø õöñóñè ôèðìàëàðûí, èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí, ùàáåëÿ 1918-20 èëëÿðäÿ éàðàíìûø èëê ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè ùþêöìÿòèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ àèä ñÿíÿäëÿðèí òîïëàíûëìàñû âÿ ãàéäàéà ñàëûíìàñû ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1922 èëèí àâãóñòóíäà ìÿðêÿçè äþâëÿò àðõèâèíÿ ðÿùáÿðëèê áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí Ðÿéàñÿò (ÌÈÊ) Ùåéÿòèíÿ ùÿâàëÿ îëóíóð. 20-úè èëëÿðäÿ éåðëÿðäÿ äÿ àðõèâ òÿøêèëàòëàðû éàðàäûëìàüà áàøëàéûð. 1925 èë äåêàáðûí 13-äÿ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíäà Ìÿðêÿçè Àðõèâ, 1928 èëäÿí èñÿ Àçÿðáàéúàíûí 784

ãÿçàëàðûíäà ãÿçà àðõèâ áöðîëàðû éàðàäûëìûøäûð. 1930 èëäÿ àðõèâëÿðèí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè ýåíèøëÿíäèðèëèð. Áóíóíëà áàüëû Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÌÈÊ Ðÿéàñÿò Ùåéÿòè Ðåñïóáëèêà Ìÿðêÿçè Àðõèâ Èäàðÿñèíèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèð âÿ îíóí ßñàñíàìÿñèíè òÿñäèãëÿéèð. ßñàñíàìÿéÿ ýþðÿ, Ìÿðêÿçè Àðõèâ Èäàðÿñèíÿ éàëíûç ñÿíÿäëÿðèí êîìïëåêòëÿøäèðèëìÿñè, ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìöùàôèçÿñè äåéèë, ùÿì÷èíèí ñèéàñè, õàëã òÿñÿððöôàòû âÿ ìÿäÿíè ãóðóúóëóã èøëÿðèíÿ êþìÿê ìÿãñÿäèëÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿ àðõèâ ñÿíÿäëÿðèíäÿí èñòèôàäÿíèí òÿøêèëè èøè äÿ òàïøûðûëûð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÌÈÊ Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí ãÿðàðû èëÿ ùÿìèí èëèí àïðåëèíäÿ 1920 èëäÿ éàðàäûëìûø ìÿðêÿçè àðõèâèí áàçàñûíäà Ðåñïóáëèêàäà èêè ìÿðêÿçè äþâëÿò àðõèâè: Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Îêòéàáð Èíãèëàáû Àðõèâè (êèíî-ôîòî øþáÿñè èëÿ) âÿ Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Òàðèõ Àðõèâè éàðàäûëûð. Îòóçóíúó èëëÿðäÿ àðõèâ ñÿíÿäëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè âÿ èñòèôàäÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ðåñïóáëèêàíûí áèð ñûðà øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðûíäà àðõèâ áöðîëàðû éàðàäûëäû êè, îíëàð äà ñîíðàëàð øÿùÿð âÿ ðàéîí äþâëÿò àðõèâëÿðèíÿ ÷åâðèëäèëÿð. 1938 èëäÿ áöòöí Àçÿðáàéúàíäà àðõèâ òÿøêèëàòëàðû õàëã äàõèëè èøëÿð êîìèññàðëûüûíûí òàáå÷èëèéèíÿ âåðèëèð. 1960 èëÿ ãÿäÿð àðõèâëÿðèí äàõèëè èøëÿð êîìèññàðëûüû îðãàíëàðûíà òàáå åäèëìÿñè äåìÿê îëàð êè, àðõèâëÿðè ãàïàëû òÿøêèëàòëàðà ÷åâèðèð, áó äà àð-

õèâëÿðäÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñûíà âÿ àðõèâ ñÿíÿäëÿðèíäÿí èñòèôàäÿéÿ áþéöê ÿíýÿëëÿð òþðÿäèð. 1960 èëäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí áàøãà ðåñïóáëèêàëàðûíäà îëäóüó êèìè àðõèâ òÿøêèëàòëàðû ðåñïóáëèêàäà äàõèëè èøëÿð íàçèðëèéèíèí òàáåëèéèíäÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí òàáåëèéèíÿ âåðèëèð. Áóíäàí ñîíðà àðõèâ èøèíÿ âÿ àðõèâ ñÿíÿäëÿðèíäÿí èòñèôàäÿéÿ äèããÿò àðòûðûëûð, äþâëÿò àðõèâëÿðè øÿáÿêÿñèíèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èøèíÿ áàøëàíûð. 1966 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Äþâëÿò ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò Àðõèâè, 1968-69 èëëÿðäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Ñÿñ Éàçûëàðû Àðõèâè âÿ Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Åëì, Òåõíèêà âÿ Òèáá Ñÿíÿäëÿðè Àðõèâè, 15 øÿùÿð âÿ ðàéîí ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ìÿðêÿçè Äþâëÿò Îêòéàáð Èíãèëàáû Àðõèâèíèí ôèëèàëëëàðû éàðàäûëûð, 50 ðàéîí äþâëÿò àðõèâè èñÿ ñÿíÿäëÿðèí ìöâÿããÿòè ìöùàôèçÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí äÿéèøÿí òÿðêèáëè àðõèâëÿðÿ ÷åâðèëèð. ÑÑÐÈ äàüûëäûãäàí ñîíðà êå÷ìèø ïàðòèéà àðõèâè Áàø Àðõèâ Èäàðÿñèíèí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëèð âÿ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðû èëÿ îíóí áàçàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñèéàñè Ïàðòèéàëàð âÿ Èúòèìàè Ùÿðÿêàòëàð Àðõèâè éàðàäûëûð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àðõèâ ñèñòåìèíÿ áèëàâàñèòÿ Ìèëëè Àðõèâ Èäàðÿñèíÿ òàáå îëàí ðåñïóáëèêà ÿùÿìèééÿòëè 7 äþâëÿò àðõèâè, Äþâëÿò Àðõèâèíèí 15 ôèëèàëû, Íàõ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Àðõèâè, ùàáåëÿ 55 ðàéîí âÿ øÿùÿð äþâëÿò àðõèâëÿðè äàõèëäèð. Ìèëëè Àðõèâ Èäàðÿñè ñèñòåìèíäÿ ñÿíÿäëÿðèí áÿðïàñû, úèëäëÿíìÿñè, ãèéìÿòëè âÿ íàäèð ñÿíÿäëÿðèí ñûüîðòà ôîíäóíóí éàðàäûëìàñû ö÷öí õöñóñè ëàáîðàòîðèéà äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí õàëãû àðõèâëÿðèíÿ éàëíûç 1991 èëäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ äàüûëäûãäàí ñîíðà ñàùèá îëäó. Ðåñïóáëèêàíûí ÿðàçèñèíäÿ áöòöí àðõèâëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ùÿãèãè ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíÿ ÷åâðèëäè, ñÿíÿäëÿð öçÿðèíäÿ ñàùèáëèê ùöãóãó Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ìÿõñóñ îëäó. Àðõèâëÿð áåéíÿëõàëã àðõèâ òÿøêèëàòëàðû âÿ àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí àðõèâ õèäìÿòè îðãàíëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿð éàðàòäû. 1996 èëäÿ Áàø Àðõèâ Èäàðÿñè ÉÓÍÅÑÊÎ éàíûíäà Áåéíÿëõàëã Àðõèâ Øóðàñûíà òàì ùöãóãëó öçâ ãÿáóë åäèëäè. Àðõèâëÿð Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí àðõèâëÿðè èëÿ éàíàøû áèð ñûðà ãîíøó þëêÿëÿðèí àðõèâëÿðè, õöñóñèëÿ Òöðêèéÿ âÿ Èðàí àðõèâëÿðè èëÿ ýåíèø ÿëàãÿëÿð éàðàòäû. Áó ýöí ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñà, Àëìàíèéà, Òöðêèéÿ, Èðàí, Áåë÷èêà, Ïîëøà âÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿí îëàí òÿäãèãàò÷ûëàð ðåñïóáëèêàíûí àðõèâëÿðèíäÿ ñàõëàíûëàí åëìèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ àèä ñÿíÿäëÿðäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áó þëêÿëÿðèí àðõèâëÿðèíäÿ õàëãûí òàðèõèíÿ àèä ñÿíÿäëÿðèí òîïëàíìàñû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàíìûøäûð. "Ìèëëè àðõèâ ôîíäó ùàããûíäà" Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó áó èøèí òÿøêèëèíÿ òÿêàí âåðäè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè 1998 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà Ìèëëè Àðõèâ Ôîíäó ùàããûíäà Ãàíóí ãÿáóë åòìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà àðõèâ ãóðóúóëóüóíóí ýÿëÿúÿê èñòèãàìÿòëÿðèíè, éÿíè àðõèâëÿðèìèçèí ñòðàòåýèéàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí áó Ãàíóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Ìèëëè Àðõèâ Ôîíäóíóí ôîðìàëàøäûðûëìàñû, ìöùàôèçÿñè, èñòèôàäÿñè âÿ àðõèâëÿðèí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 1999 èë 27 èéóë òàðèõëè ôÿðìàíûíà óéüóí îëàðàã Ìèëëè Àðõèâ Ôîíäóíóí êîìïëåêòëÿøäèðèëìÿñè, ìöùàôèçÿñè âÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿ ãàéäàëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëÿí ÿñàñíàìÿ èëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Ìèëëè Àðõèâ Ôîíäóíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òÿøêèëàòëàðûí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû, èäàðÿåòìÿ ñÿíÿäëÿðè, ìÿùêÿìÿ âÿ ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðûíûí ñÿíÿäëÿðè; ñòàòèñòèêà, òåõíîëîýèéà, íîðìàòèâ-òåõíèêè, ëàéèùÿ, êîíñòðóêòîð, ïàòåíò, êàðòîãðàôèéà ñÿíÿäëÿðè, êèíî, ôîòî, ôîíî (ñÿñ éàçûëàðû), âèäåî ìà-

èåðèàëëàðû, äèçàéí èøëÿìÿëÿðè âÿ ìåìàðëûã ëàéèùÿëÿðè: ÿëéàçìàëàðû, õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê êèòàáëàð âÿ êèòàá÷àëàð, äþâðè ìÿòáóàò ìàòåðèàëëàðû, åëìè, ÿäÿáè âÿ ìóñèãè ÿñÿðëÿðè; ïàðòèéà, èúòèìàè âÿ ãåéðèäþâëÿò òÿøêèëàòëàðûíûí ñÿíÿäëÿðè; ýöíäÿëèêëÿð, ìåìóàðëàð, ìÿêòóáëàð âÿ øÿõñè õàðàêòåðëè äèýÿð ñÿíÿäëÿð äàõèëäèð. Áó ãàíóí ÿñàñûíäà ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, àðõèâëÿðèí, àðõèâ ôîíäëàðûíûí âÿ ñÿíÿä êîëëåêñèéàëàðûíûí Ìèëëè Àðõèâ Ôîíäóíóí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìÿñè, áó òÿðêèáäÿí ÷ûõàðûëìàñû âÿ éà ìÿùâ åäèëìÿñè ãàéäàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí òÿñäèã åòäèéè ãàéäàëàð ÿñàñûíäà Ìèëëè Àðõèâ Èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð. Áó ãàíóíëà Ìèëëè Àðõèâ Ôîíäóíóí õöñóñè òàðèõè-ìÿäÿíè äÿéÿðè îëàí àðõèâ ñÿíÿäëÿðè âÿ ñÿíÿä êîëëåêñèéàëàðû íàäèð ñÿíÿä àáèäÿëÿðè ùåñàá îëóíóð. Àðõèâ èøëÿðèíèí äàùà äà èðÿëèëÿìÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâèí 2002 èë äåêàáð àéûíûí 2-äÿ èìçàëàäûüû "Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àðõèâ èøèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà"êû 816 ¹-ëè ôÿðìàíû ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Äþâëÿò àðõèâëÿðè ùÿì äÿ ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí, ùàáåëÿ ÿââÿëëÿð þëêÿìèçäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø ùàçûðäà Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéèíèí äèýÿð ðåñïóáëèêàëàðûíäà éàøàéàíëàðû èø ñòàæûíà äàèð âÿ áàøãà ñîñèàë-ùöãóã õàðàêòåðëè ñÿíÿäëÿðëÿ òÿìèí åòìÿê ñàùÿñèíäÿ äÿ áþéöê èøëÿð ýþðöð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Àðõèâè. Àðõèâèí ÿñàñû Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Ìààðèô Êîìèñàðëûüû éàíûíäà ìÿðêÿçè Äþâëÿò Àðõèâèíèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí 1920 èë 6 äåêàáð òàðèõëè äåêðåòè èëÿ ãîéóëìóøäóð. "Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Àðõèâ Èäàðÿñè ùàããûíäà ÿñàñíàìÿéÿ" ýþðÿ 1930 èë àïðåëèí 19-äà ùÿìèí àðõèâèí òàðèõè-èíãèëàá øþáÿñè ëÿüâ åäèëìèø âÿ îíóí ÿñàñûíäà Îêòéàáð èíãèëàáû àðõèâè éàðàäûëìûø, 1938 èëäÿí àðõèâ Îêòéàáð èíãèëàáû âÿ ñîñèàëèçì ãóðóúóëóüó ìÿðêÿçè Äþâëÿò Àðõèâè àäëàíäûðûëìûøäûð. 1992 èëäÿí Àçÿðáàéàí Ðåñïóáëèêàñû Ìÿðêÿçè Äþâëÿò ßí Éåíè Òàðèõ Àðõèâè, 1994 èëäÿí èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Àðõèâè àäëàíûð. Àðõèâèí èëê ôîíäëàðû Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè ùþêóìÿòèíèí âÿ Áàêû Êîììóíàñûíûí, åëÿúÿ äÿ Õàëã Úöìùóðèééÿòè Ïàðëàìåíòèíèí ôÿàëèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ñÿíÿäëÿðäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Ùÿìèí ôîíäëàðäà ùþêóìÿòèí äàõèëè èøëÿð, ùÿðáè, äþâëÿò íÿçàðÿòè, ÿìÿê, òîðïàã âÿ äþâëÿò ÿìëàêû, ÿäëèééÿ, éîëëàð,

ìàëèééÿ, òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå íàçèðëèêëÿðèíèí ñÿíÿäëÿðè òîïëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñû âÿ ñîíðàêû äþâðëÿðèíè èøûãëàíäûðàí íàäèð ñÿíÿäëÿð Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ôîíäëàðûíäà úÿìëÿøìèøäèð. Áó ôîíäëàðäà Èíãèëàá Êîìèòÿñè èúëàñëàðûíûí ïðîòîêîëëàðû, äåêðåòëÿðè, ãÿðàðëàðû âÿ ÿìðëÿðè, ïðîòîêîëëàðà ÿëàâÿëÿð, Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Í.Íÿðèìàíîâóí éàçûøìàëàðû ñàõëàíûëûð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòè ôîíäóíóí ñÿíÿäëÿðè ðåñïóáëèêàäà àëè äþâëÿò ùàêèìèééÿòè îðãàíûíûí ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàèëèééÿòèíè ÿêñ åòäèðèð. Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí ôîíäóíäà ðåñïóáëèêà ùþêóìÿòèíèí èãòèñàäèééàòûí éöêñÿëèøèíÿ, äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíÿ, ñîñèàë-ìÿäÿíè ãóðóúóëóüà éþíÿëäèëìèø ôÿàëèééÿòè ÿêñèíè òàïìûøäûð. Àðõèâèí 20-úè èëäÿí ñîíðàêû äþâðöíö ÿùàòÿ åäÿí ôîíäëàðûíäà ìöùàôèçÿ îëóíàí ìÿðóçÿëÿðäÿ, ïðîòîêîëëàðäà, åòíîãðàôèê ùåñàáàòëàðäà Àçÿðáàéúàí íåôò ñÿíàéåñèíèí, íåôòàéûðìà ñÿíàéåñèíèí, ñàùÿíèí åëåêòðèêëÿøäèðèëìÿñèíèí âÿçèééÿòè âÿ èíêèøàôû ìÿñÿëÿëÿðèíèí èòòèôàã îðãàíëàðûíäà ìöçàêèðÿñè èëÿ áàüëû ìàòåðèàëëàð òîïëàíìûøäûð. Ðåñïóáëèêà êÿíä òÿñÿððöôàòû, ñîâõîçëàð, òÿäàðöê, ìåøÿ òÿñÿððöôàòû, õàëã êîìèññàðëûãëàðûíûí (íàçèðëèêëÿðèí), ñó òÿñÿððöôàòû èäàðÿñèíèí, ãÿçà ñîâåòëÿðè èúðàééÿ êîìèòÿñèíèí òîðïàã øþáÿëÿðèíèí, ïàìáûãúûëûã òðåñòëÿðèíèí, êÿíä òÿñÿððöôàòû êîëëåêòèâëÿðè èòòèôàãûíûí, ðàéîí èòòèôàãëàðûíûí, êðåäèò âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû êîîïåðàñèéàñû úÿìèééÿòëÿðèíèí ôîíäëàðûíäàêû ñÿíÿäëÿð Àçÿðáàéúàíäà êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàô òàðèõèíäÿí áÿùñ åäèð. Àðõèâäÿ õåéëè ìèãäàðäà øÿõñè ìÿíøÿëè ôîíäëàð äà âàðäûð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Àðõèâè ùàçûðäà éåíè äþâðö ÿêñ åòäèðÿí ñÿíÿäëÿðèí êîìïëåêòëÿøäèðèëìÿñè èøèíè äàâàì åòäèðèð âÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òàðèõèíÿ àèä ìàòåðèàëëàðëà äàùà äà çÿíýèíëÿøèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Òàðèõè Àðõèâè, Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Àðõèâèíèí 1805-1920 èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí ñÿíÿäëÿðè ÿñàñûíäà 1930 èëäÿí ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àðõèâ 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíÿ ãÿäÿð Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí éåðëè äþâëÿò èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòè çàìàíû Àçÿðáàéúàíûí î äþâðäÿêè ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäÿí ñÿíÿäëÿðè ìöùàôèçÿ åäèð. Çàãàôãàçèéà ìöñÿëìàí ÿéàëÿòëÿðèíèí ùÿðáè äàèðÿ ðÿèñèíèí, ãóáåðíèéà âåðýè èäà785

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðÿñèíèí, ÿêèí÷èëèê âÿ äþâëÿò ÿìëàêû èäàðÿëÿðèíèí äÿôòÿðõàíà ôîíäëàðûíäà, Ãóáà õàíëàðûíûí ýþñòÿðèøëÿðè êîëëåêñèéàëàðûíäà âÿ äèýÿðëÿðèíäÿ ìöëêÿäàðëûüûí èíêèøàô òàðèõèíÿ äàèð ñÿíÿäëÿð âàðäûð. Áó ñÿíÿäëÿðäÿ êÿíäëèëÿðèí âÿçèééÿòè, âåðýè ñèñòåìè, ÿðàçè þë÷öñö, ÿùàëèíèí ñàéû, õàíëàðûí, áÿéëÿðèí âÿ äèýÿð èìòèéàçëû ñèëêÿ ìÿõñóñ øÿõñëÿðèí òîðïàã ìöëêèééÿòè ÿêñ îëóíìóøäóð. Àðõèâèí ôîíäëàðûíäà Àçÿðáàéúàí ìèëéîí÷óëàðû Ù.Ç.Òàüûéåâèí, Ì.Íàüûéåâèí, Ø.ßñÿäóëëàéåâèí, Ì.Ìóõòàðîâóí, À.Ãóëèéåâèí âÿ á. ùÿéàò âÿ õåéðèééÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû ñÿíÿäëÿð òîïëàíìûøäûð. Áóðàäà Àçÿðáàéúàíäà ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû òàðèõè-õàëã èø÷èëÿðèíèí, ìÿêòÿáëÿðèí, ýèìíàçèéàëàðûí, êèòàáõàíàëàðûí, ìÿäÿíè-ìààðèô úÿìèééÿòëÿðèíèí, Ãàôãàç òÿùñèë èäàðÿñèíèí, Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñû õàëã ìÿêòÿáëÿðè ìöäèðèééÿòèíèí, ýèìíàçèéàëàðûí, ãÿçà âÿ øÿùÿð ìÿêòÿáëÿðèíèí òàðèõèíÿ äàèð ñÿíÿäëÿð òîïëàíìûøäûð. Àðõèâäÿ ìåìàðëûã âÿ øÿùÿðñàëìà òàðèõèíÿ âÿ àðõèòåêòóðàéà, Àçÿðáàéúàíûí òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíèí ãîðóíìàñûíà äàèð ñÿíÿäëÿð äÿ ìöùàôèçÿ îëóíìàãäàäûð. Àðõèâèí ôîíäëàðûíäà èíãèëàáàãÿäÿðêè ìöõòÿëèô òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðè ùàããûíäà ýåíèø ìÿëóìàòëàð úÿìëÿíìèøäèð. Áóðàäà Ù.Çÿðäàáèíèí Í.Âÿçèðîâóí, Ñ.ß.Øèðâàíèíèí, Ö. Ùàúûáÿéîâóí, Ì. Ìàãîìàéåâèí, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí, Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿíèí, Ã. Ìàùìóäáÿéîâóí, Ô. Êþ÷ÿðëèíèí âÿ á. éàðàäûúûëûüû áàðÿäÿ ñÿíÿäëÿð äÿ âàðäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Òàðèõ Àðõèâèíäÿ ìöùàôèçÿ îëóíàí ñÿíÿäëÿð Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè òàðèõèíè òÿäãèã åòìÿê ö÷öí ãèéìÿòëè ìÿíáÿäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Åëì âÿ Òåõíèêà Ñÿíÿäëÿðè Àðõèâè. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Åëìè-Òåõíèêè âÿ Òèááè Ñÿíÿäëÿð Àðõèâè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí 1969 èë 24 èéóë òàðèõëè 338 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ éàðàäûëìûøäûð. Ñîíðàäàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè éàíûíäà Áàø Àðõèâ Èäàðÿñèíèí òÿêëèôè íÿçÿðÿ àëûíàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 1994 èë 11 ìàðò òàðèõëè 107 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ àðõèâäÿ ñàõëàíûëàí òåõíèêàéà àèä ñÿíÿäëÿðè úÿìëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ òèáá ñÿíÿäëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Àðõèâèíÿ âåðèëìèø âÿ ùàçûðäà àðõèâ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Åëì âÿ Òåõíèêà Ñÿíÿäëÿðè Àðõèâè êèìè ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðèð. 786

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Åëì âÿ Òåõíèêà Ñÿíÿäëÿðè Àðõèâèíäÿ ìöùàôèçÿ åäèëÿí åëì âÿ òåõíèêà ñÿíÿäëÿðèíèí ôîíäëàðû ðåñïóáëèêàäà õàëã òÿñÿððöôàòûíûí àøàüûäàêû ñàùÿëÿðè öçðÿ ãðóïëàøäûðûëìûøäûð: 1. Íåôò ùàñèëàòû âÿ íåôò ìàøûíãàéûðìà ñÿíàéåñè; 2. Íåôòàéûðìà âÿ íåôò êèìéà ñÿíàéåñè; 3. Åíåðýåòèêà; 4. Íÿãëèééàò òèêèíòèñèíèí èíêèøàôû; 5. Ñó òÿñÿððöôàòû; 6. Òèêèíòè èøëÿðè; 7. ßðçàã ñÿíàéåñè; 8. Òåõíèêà åëìëÿðè; Íåôò-êèìéà ïðîññåñëÿðè âÿ íåôòàéûðìà åëìëÿðè ñàùÿñè. Äþâëÿò Àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëàí øÿõñè ôîíäëàðûí ÷îõñàéëû ñÿíÿäëÿðè òÿñäèã åäèð êè, þòÿí èëëÿð ÿðçèíäÿ ýåíèø ìÿçìóíëó åëìè èøëÿð àïàðìûø ùÿð áèð àëèì þç ôÿàëèééÿòè çàìàíû ìöõòÿëèô åëì õàäèìëÿðè âÿ åëìè ìöÿññèñÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ þëêÿ ö÷öí úèääè ñûíàã èëëÿðèíäÿ ãèéìÿòëè åëìè èøëÿð àïàðìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ áöòþâ áèð åëìè ìöÿññèñÿíè éàðàäàðàã îíà ðÿùáÿðëèê åòìèø, ñàùÿ öçðÿ òàìàìèëÿ éåíè åëìè èñòèãàìÿòëÿðèí éàðàäûúûñû êèìè ÷ûõûø åòìèø àëèì âÿ ìöùÿíäèñëÿðèí øÿõñè ôîíäëàðûíäà úÿìëÿøìèø ñÿíÿäëÿð Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø åëìè èäåéàëàðûí ìöàñèð òÿëÿáëÿð áàõûìûíäàí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ âåðèð. Àðõèâèí åëìè-ìÿëóìàò àïàðàòû ÿñàñÿí ìþâçó âÿ àííîòàñèéàëû êàðòî÷êàëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèëäèéè êàòàëîãäàí, ñèéàñè, õàëã òÿñÿððöôàòû, òàðèõè âÿ åëìè ÿùÿìèééÿòëè åëìè-òåõíèêè âÿ áóíóíëà áàüëû îëàí èäàðÿ÷èëèê ñÿíÿäëÿðèíèí ñèéàùûëàðûíäàí, ôîíä âÿ ìþâçó õöëàñÿëÿðèíäÿí, ìþâçó ñèéàùûëàðûíäàí èäàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñèéàñè Ïàðòèéàëàð âÿ Èúòèìàè Ùÿðÿêàòëàð Àðõèâè. 1991 èëèí àõûðëàðûíäà Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí ëÿüâè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíèí Ïàðòèéà Òàðèõè Èíñòèòóòó (ñîí àäû Àçÿðáàéúàí ÊÏ ÌÊ-íûí Òàðèõè-Ñèéàñè Òÿäãèãàòëàð Èíñòèòóòó) 1991 èëèí îêòéàáðûíäà ëÿüâ îëóíàðêÿí Èíñòèòóòóí éàíûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø Ïàðòèéà Àðõèâè âÿ ÿñàñëû êèòàáõàíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè éàíûíäà Áàø Àðõèâ Èäàðÿñèíèí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëìèøäèð. Ëÿüâ îëóíìóø Ïàðòèéà Òàðèõè Èíñòèòóòó éàíûíäàêû Ðåñïóáëèêà Ïàðòèéà Àðõèâèíäÿ âÿ èíñòèòóòóí ÿñàñëû êèòàáõàíàñûíäà ìöùàôèçÿ îëóíàí ñÿíÿäëÿðèí òàðèõ ö÷öí ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, ùàáåëÿ ðåñïóáëèêàäà ýÿëÿúÿêäÿ éàðàíàúàã Ñèéàñè Ïàðòèéàëàð âÿ Èúòèìàè ùÿðÿêàòëàðûí ñÿíÿäëÿðèíèí ìöùàôèçÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè

ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè 1991 èë 18 äåêàáð òàðèõëè 277 íþìðÿëè ãÿðàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè éàíûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñèéàñè Ïàðòèéàëàð âÿ Èúòèìàè ùÿðÿêàòëàð Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Àðõèâèíè éàðàòìàã ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäèð. Àðõèâäÿ ñàõëàíûëàí ñÿíÿäëÿð òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, Ãàôãàçäà, ùàáåëÿ Éàõûí Øÿðãäÿ ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòëàðûíû, ñèíôè ìöáàðèçÿëÿðè, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí 1991 èëÿ ãÿäÿðêè èúòèìàè, ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíû ÿêñ åòäèðèð. Àðõèâäÿ Íîáåë ãàðäàøëàðû ôîíäó, Ãàôãàçäà 1898-1907 èëëÿðäÿ ñîñèàë-äåìîêðàò ùÿðÿêàòû, 1905-07 èëëÿð ðóñ èíãèëàáû, 1903-08 èëëÿðäÿ ýÿíúëÿð àðàñûíäà èíãèëàáè ùÿðÿêàò, 1905-20 èëëÿðäÿ Õÿçÿð äîíàíìàñû äÿíèç÷èëÿðè àðàñûíäà èíãèëàáè èø, Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà, 1894-1904 èëëÿðäÿ íåôò ÷ûõàðûëìàñû, Èðàíäà êîììóíèñò ùÿðÿêàòû, "Ùöììÿò", "Ðóñèéà Ñîñèàë-Äåìîêðàò Ôÿùëÿ Ïàðòèéàñû Áàêû Êîìèòÿñè", "ßäàëÿò" ïàðòèéàñû, 1 ñåíòéàáð 1920 èëäÿ Øÿðã õàëãëàðûíûí Áàêûäà êå÷èðèëÿí Û ãóðóëòàéû, åëÿúÿ äÿ Èðàí, Òöðêèéÿ Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñà, Àëìàíèéà, ßôãàíûñòàíäà î äþâðäÿ áàø âåðìèø ñèéàñè âÿçèééÿò ùàããûíäà äà ÷îõëó ìàòåðèàëëàð âàðäûð. Áóíëàðäàí áàøãà Àçÿðáàéúàíäà èíãèëàáè ìöáàðèçÿ ùÿðÿêàòûíà, ýþðêÿìëè äþâëÿò âÿ èúòèìàè õàäèìëÿðèí øÿõñè èøëÿðèíÿ àèä ôîíäëàð âàðäûð. Áó ôîíäëàðûí àðàñûíäà Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí ôîíäó õöñóñè éåð òóòóð. Àðõèâäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ àèä ìàòåðèàëëàð äà âàðäûð. Àðõèâäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíÿ àèä äèýÿð ãèéìÿòëè ìàòåðèàëëàð, ïàðëàìåíò èúëàñëàðûíûí ïðîòîêîëëàðû, "Ìöñàâàò" ïàðòèéàñûíûí ïðîãðàìû, Àçÿðáàéúàíäà èëê ìöñòÿãèë ãÿçåòèí íÿøðè èëÿ áàüëû ñÿíÿä ëàéèùÿëÿðè, Àçÿðáàéúàíäàí õàðèúäÿ íÿøð îëóíàí ãÿçåòëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð âàðäûð. Àðõèâäÿ 1937-38-úè èëëÿðèí ðåïðåññèéàñû èëÿ ÿëàãÿäàð õåéëè ìàòåðèàëëàð äà ñàõëàíûëûð. Àðõèâäÿ Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí òàáåëèéèíäÿ îëàí øÿùÿð âÿ ðàéîí ïàðòèéà êîìèòÿëÿðè ö÷öí õöñóñè ôîíä àéðûëìûøäûð. Áó ôîíäëàðäà ïàðòèéà êîìèòÿëÿðèíèí, îíëàðûí èëê ïàðòèéà òÿøêèëàòëàðûíûí ìöõòÿëèô ñÿíÿäëÿðè, ðàéîí âÿ øÿùÿð ïàðòèéà êîìèòÿëÿðèíèí ÿìÿê ùàããû úÿäâÿëëÿðè âÿ ñ. ñàõëàíûëûð. Óçóí èëëÿð Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíÿ áàø÷ûëûã

AZßÐÁÀÉÚÀÍ åòìèø Ù.ß.ßëèéåâèí ôÿàëèééÿòè äþâðöíÿ àèä ñÿíÿäëÿð õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. 1969 èëäÿí ðåñïóáëèêàäà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø Ù.ßëèéåâèí éîðóëìàã áèëìÿéÿí Àçÿðáàéúàíûí ÷è÷ÿêëÿíìÿñèíÿ, ãàáàãúûë ðåñïóáëèêàëàðäàí áèðèíÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí ôÿàëèééÿòè, îíóí ìèëëè ìÿäÿíèééÿòÿ, åëìÿ, òÿùñèëÿ ýþñòÿðäèéè ãàéüûñû, áöòöí ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ ýþðöëÿí àáàäëûã âÿ ãóðóúóëóã èøëÿðè, éåíè âÿ ÷îõëó èíçèáàòè áèíàëàðûí, ñÿíàéå, ìÿäÿíèééÿò, åëì, ñÿùèééÿ, èäìàí, òÿùñèë îáéåêòëÿðèíèí, åëåúÿ äÿ àáèäÿëÿðèí éàðàäûëìàñûíà, éàøàéûø áèíàëàðûíûí óúàëäûëìàñûíà, ìàññèâëÿðèí ñàëûíìàñûíà ùÿñð îëóíìóø ÷îõñàéëû ïàðòèéà ãÿðàðëàðû, ñÿðÿíúàìëàðû âÿ äèýÿð ìàòåðèàëëàð àðõèâèí ãèéìÿòëè ñÿíÿäëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñèéàñè Ïàðòèéàëàð âÿ Èúòèìàè Ùÿðÿêàòëàð Àðõèâè Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí òÿäãèãè ö÷öí ýåíèø ñÿíÿä áàçàñûíà ìàëèêäèð. Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Àðõèâè. Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Àðõèâè 1925 èë 13 äåêàáð Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí ãÿðàðû èëÿ éàðàäûëìûøäûð. 1930 èëäÿ Àçÿðáàéúàí àðõèâ îðãàíëàðûíûí éåíèäÿí òÿøêèëè èëÿ ÿëàãÿäàð Íàõ÷ûâàíäà Ìÿðêÿçè Àðõèâ Èäàðÿñè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð êè, îíóí äà òÿðêèá ùèññÿñè Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ Ìóõòàð Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò Àðõèâè îëìóøäóð. 1941 èëäÿí èñÿ î, Íàõ÷ûâàí ÌÐ Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Àðõèâè àäëàíäûðûëìûøäûð. Íàõ÷ûâàí ÌÐ Äþâëÿò Àðõèâèíäÿ 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã áó ýöíö äÿ ÿùàòÿ åäÿí ãèéìÿòëè ñÿíÿäëÿð âàðäûð. 19 âÿ 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ àèä ñÿíÿäëÿð è÷ÿðèñèíäÿ Èðÿâàí ãóáåðíèéà èäàðÿñèíèí, Èðÿâàí ãóáåðíèéà âÿ Ãàðñ âèëàéÿòè òîðïàã âÿ ÿìëàê èäàðÿñèíèí, ùÿðáè ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðèí, øÿùÿð âÿ êÿíä èøëÿðè öçðÿ èäàðÿëÿðèí, Íàõ÷ûâàí âÿ Øÿðóð-Äÿðÿëÿéÿç ïîëèñ èäàðÿëÿðèíèí, Íàõ÷ûâàí íîòàðèàòûíûí, ìöâÿããÿòè ùþêöìÿòèí Èðÿâàí êîìèññàðëûüûíûí, Úóëôà âÿ Øàùòàõòû ýþìðöêõàíàëàðûíûí, Ãûâðàã, Òÿçÿêÿíä, Úàíàíàá, Úÿùðè, Øàùòàõòû êðåäèò úÿìèééÿòëÿðèíèí, Íàõ÷ûâàí øÿùÿð õÿçèíÿäàðëûüûíûí àðõèâäÿ ñàõëàíûëàí ôîíäëàðûíäà êÿíäëè èõòèøàøëàðûíäàí âÿ öñéàíëàðûíäàí, äÿéèðìàíëàðäàí, ñóäàí, îòëàãëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ èúàçÿ âåðèëìÿñè ùàããûíäà êÿíäëèëÿðèí ìöðàúèÿòëÿðèíäÿí, êÿíäëè òîðïàãëàðûíûí áÿéëÿð òÿðÿôèíäÿí çîðëà ÿëÿ êå÷èðèëìÿñèíäÿí, êÿíäëèëÿðèí öçÿðèíÿ ìöõòÿëèô âåðýè âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðèí ãîéóëìàñûí-

äàí, ýþìðöê, ïóë-êðåäèò ÿìÿëèééàòëàðûíäàí áÿùñ åäÿí õåéëè ñÿíÿäëÿð âàðäûð. Àðõèâäÿ ùÿì÷èíèí øÿõñè ìÿíøÿëè ôîíäëàð äà ìöùàôèçÿ îëóíóð. Àðõèâèí êèíî-ôîòî ñÿíÿäëÿðè Íàõ÷ûâàíäà éåíèäÿíãóðìà èøëÿðèíèí âöñÿòèíè, ñàâàäñûçëûüûí ëÿüâèíè, ñÿíàéå îáéåêòëÿðèíèí, éîëëàðûí òèêèëìÿñèíè, øÿùÿð, ãÿñÿáÿ âÿ êÿíäëÿðèí èíêèøàôûíû èøèãëàíäûðûð. À.ß.Ðàøàéåâ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò Àðõèâè, Ñ. Ìöìòàç àä. – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 17 èéóë 1965 èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ éàðàäûëìûøäûð. 1966 èëèí éàíâàð àéûíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ïðåçèäåíò Ù.ßëèéåâèí 13 ñåíòéàáð 1996 èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ àðõèâÿ ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ Ñàëìàí Ìöìòàçûí àäû âåðèëìèøäèð. Àðõèâ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè òàðèõèíÿ àèä ñÿíÿäëÿðèí àøêàðà ÷ûõàðûëìàñû, òîïëàíûëìàñû, åëìè-òåõíèêè úÿùÿòäÿí èøëÿíèá ãàéäàéà ñàëûíìàñû, ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè, ìöùàôèçÿñè âÿ ùÿðòÿðÿôëè èñòèôàäÿñèíèí òÿøêèëè, ùÿì÷èíèí áóíëàðà äàèð åëìè-ìåòîäèê âÿñàèòëÿðèí, åëìèìÿëóìàò àïàðàòûíûí ùàçûðëàíìàñû èëÿ ìÿøüóë îëóð. Àðõèâäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè õàäèìëÿðèíèí, ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿêè äþâëÿò èäàðÿëÿðèíèí, òÿøêèëàòëàðûíûí ñÿíÿäëÿðè òîïëàíûð âÿ ìöùàôèçÿ îëóíóð. Áóðàäà 19 ÿñðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿðêè äþâðö ÿùàòÿ åäÿí òÿãð. 660 ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìèíèí, î úöìëÿäÿí, ÿäÿáèééàò (Þ.Ô.Íåìàíçàäÿ, Ù.Çÿðäàáè, Ì.Ñèäãè, Ì.ß.Ñàáèð, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, À.Øàèã, Ù.Úàâèä, Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ, Ú.Ùàúûáÿéëè, ß.Øÿðèô, ß.Àáèä, Ú.Úàááàðëû, ß.Àõóíäîâ, Ñ.Âóðüóí, ß.Ñóëòàíëû, À.Èëäûðûì, À.Çàìàíîâ, Ì.Äèëáàçè âÿ á.), òåàòð (À.À.Òóãàíîâ, Ì.À.ßëèéåâ, Ñ.Ðóùóëëà, À.Ýÿðàéáÿéëè, Ð.ßôãàíëû, Ì.Äàâóäîâà, ß.Ñåéôè, È.Îñìàíëû, ß.ßëÿêáÿðîâ, Ø.Áÿäÿëáÿéëè, ß.Çåéíàëîâ, ß.Àüàéåâ, Ñ.Áÿñèðçàäÿ, Ì.Ìÿììÿäîâ, Í.Ìÿëèêîâà, Á.Ñÿôÿðîüëó âÿ á.), ìóñèãè (Ì.Ìàãîìàéåâ, Ô.Ìóõòàðîâà, Õ.Øóøèíñêè, ß.Áÿäÿëáÿéëè, Ñ.Ðöñòÿìîâ, Ù.Ðçàéåâà, À.Çåéíàëëû, Á.Ìàíñóðîâ, Íèéàçè, Ð.Áåùáóäîâ, À.Áöíéàäçàäÿ, Ã.Ùöñåéíëè, Ò.Ãóëèéåâ, Ñ.Ùàúûáÿéîâ, Ô.ßìèðîâ, Ñ.Ãÿäèìîâà, Ø.ßëÿêáÿðîâà, Ù.ßëèéåâ, Ð.Ìóðàäîâà, Ê.Úÿëèëîâ âÿ á.), ìåìàðëûã âÿ òÿñâèðè ñÿíÿò (Ì.Ùöñåéíîâ, Ñ.Áÿùëóëçàäÿ, Á.ßôãàíëû, Ê.Êàçûìçàäÿ, Ô.ßáäöððÿùìàíîâ, Ì.Ðÿùìàíçàäÿ, Ì.Íÿúÿôîâ, Ì.Àáäóëëàéåâ, Ò.Ñàëàùîâ

âÿ á.), êèíî (Ð.Òÿùìàñèá, À.Ãóëèéåâ, Ù.Ñåéèäçàäÿ, È.ßôÿíäèéåâ, Ë.Ñÿôÿðîâ, Ù.Ñåéèäáÿéëè âÿ á.) õàäèìëÿðèíèí øÿõñè ôîíäëàðû, 50-äÿí ÷îõ éàðàäûúû òÿøêèëàò, ðåäàêñèéà âÿ úÿìèééÿòëÿðèí ôîíäëàðû âàðäûð. Áó ôîíäëàðäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Í.Íÿðèìàíîâ, À.Ñÿùùÿò, Ù.Úàâèä, Ì.Ìöøôèã, ùÿì÷èíèí Ì.Ãîðêè, Í.Ùèêìÿò âÿ á. ñÿíÿò àäàìëàðûíûí àâòîãðàôëàðû, îíëàðûí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûãëàðûíà äàèð íàäèð ñÿíÿäëÿð, ßçèç Øÿðèôèí 1910-87 èëëÿð àðàñûíäà éàçäûüû ýöíäÿëèêëÿð, åëÿúÿ äÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, “Äÿáèñòàí”, “Ýÿëÿúÿê”, “Ïëàìéà”, “Äàí óëäóçó” âÿ ñ. ãÿçåò, æóðíàë êîìïëåêòëÿðè ñàõëàíûëûð. Ìöùàúèðÿòäÿ éàøàéûá-éàðàòìûø ß.Ùöñåéíçàäÿ, Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ, Ú.Ùàúûáÿéëè, Öìáöëáàíó, À.Èëäûðûì, Ñÿëèì Òóðàí âÿ á.-íûí ñÿíÿäëÿðè êîìïëåêòëÿøäèðèëìèø, øÿõñè ôîíäëàðû à÷ûëìûøäûð. Àðõèâäÿ ñàõëàíûëàí ñÿíÿä âÿ ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà áèð ñûðà êèòàáëàð âÿ òîïëóëàð ùàçûðëàíûá íÿøð åäèëìèøäèð. Ì.À.Òåéìóðîâ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Êèíî-ôîòî Ñÿíÿäëÿðè Àðõèâè. 1938 èëäÿ Îêòéàáð Èíãèëàáû Àðõèâèíèí ôîòî øþáÿñè âÿ ôîòî ëàáîðàòîðèéàñû ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø âÿ 1939 èëäÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Äþâëÿò Êèíî Ôîòî Ñÿíÿäëÿðè Àðõèâè (ÌÄÊÔÑÀ) êèìè ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð (1968 èëÿ ãÿäÿð áóðàéà ñÿñ éàçûëàðû àðõèâè äÿ äàõèë èäè). 1994 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò ÊèíîÔîòî Ñÿíÿäëÿðè Àðõèâè (ÀÐ ÄÊÔÑÀ) àäëàíûð. Áàêûäàäûð. Àðõèâèí ôîíäóíäà 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí áó ýöíÿäÿê Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíà äàèð 20 000 êèíî âÿ 315 000 ôîòî ñÿíÿäè ñàõëàíûëûð. ßí èëêèí ñÿíÿäëÿð (1861–1879) Áàêû øÿùÿðèíèí òàðèõèíÿ (øÿùÿðèí öìóìè ýþðöíöøöíöí, àéðûàéðû áèíàëàðûí ôîòîøÿêèëëÿðè) âÿ íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôûíà (íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí ýþðöíòöëÿðè, íåôòèí åìàëû ïðîñåñèíè ÿêñ åòäèðÿí êàäðëàð âÿ ñ.) àèääèð. Àðõèâäÿ Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí èíãèëàáè ùÿðÿêàòà (1905—1907 èëëÿðäÿêè íöìàéèøëÿðèí ôîòîøÿêèëëÿðè), Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíÿ, Àïðåë èøüàëûíà (1920) âÿ Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñûíà, ñîíðàêû äþâðëÿðÿ äàèð ôîòî-ñÿíÿäëÿð, êèíîõðîíèêà, êèíîî÷åðê, ñÿíÿäëè ôèëìëÿð ìöùàôèçÿ îëóíóð. Áóðàäà ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè ìÿäÿíèééÿò âÿ åëì õàäèìëÿðèíèí øÿõñè àðõèâëÿðèíäÿí àëûíìûø 1000äÿí àðòûã ôîòî-ñÿíÿä òîïëàíûëìûøäûð. Ç.Ê.Ìÿììÿäîâà 787

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ñÿñ Éàçûëàðû Àðõèâè. 1968 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áàêûäàäûð. Àðõèâäÿ ðåñïóáëèêàíûí äþâëÿò âÿ èúòèìàè, åëì âÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðèíèí, ìöùàðèáÿ âÿ ÿìÿê âåòåðàíëàðûíûí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûãëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿãð. 50 ìèíÿ ãÿäÿð ôîíîñÿíÿä ñàõëàíûëûð. Ôîíäëàðäà õàëã éàðàäûúûëûüû íöìóíÿëÿðè, îïåðà âÿ äðàì ÿñÿðëÿðèíèí ëåíò éàçûëàðû, äèýÿð ôîíîñÿíÿäëÿð ãîðóíóð. “Àøûã éàðàäûúûëûüû” ôîíäóíäà ìöõòÿëèô èôàëàðäà 2 ìèíäÿí àðòûã àøûã ìóñèãèñè âÿ ôîëêëîð íöìóíÿñè òîïëàíûëìûøäûð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ äàèð ôîíîñÿíÿäëÿðèí ÿñàñûíû î äþâðäÿ ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí “Ñïîðò-Ðåêîðä”, “Ãðàììîôîí”,

“Ïàòå”, “Ðåòå”, “Åêñòðàôîí” âÿ á. ñÿñéàçìà øèðêÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëìûø ãðàììîôîí âàëëàðû òÿøêèë åäèð. Ùÿìèí âàëëàðà ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí ìóñèãè èôà÷ûëàðû âÿ õàíÿíäÿëÿðèíèí (Ú.Ãàðéàüäû îüëó, Ì.Ôÿðçÿëèéåâ, Ñ.Ìèðáàáàéåâ, ß.Àáäóëëàéåâ, Ì.Áåùáóäîâ, È.Àáäóëëàéåâ, Êå÷ÿ÷è Ìÿùÿììÿä, Ìèðçÿ Ýöëëÿð, Ñ.Øóøèíñêè, Ù.Ìàëûáÿéëè, Ìÿøÿäè Ãàôàð, Ìèðçÿ Ôÿðÿú, ß.Úàááàðîâ, Ú.ßìèðîâ, Ø.Àõóíäîâ, Ã.Ïèðèìîâ, Õ.Øóøèíñêè âÿ á.) èôàñûíäà 500-ÿ ãÿäÿð ìóüàì, òÿñíèô âÿ õàëã ìàùíûñû éàçûëìûøäûð. ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè ôîíäóíäà Ö.Ùàúûáÿéëè, ß.Âàùèä, Áöëáöë, Ú.Úàááàðëû, Í.Ùèêìÿò, Ñ.Âóðüóí, Ñ.Ðöñòÿì,

Ð.Ðçà, Ã.Ãàðàéåâ, Á.Âàùàáçàäÿ âÿ á.íûí ÷ûõûøëàðû, ýþðêÿìëè òåàòð õàäèìëÿðèíäÿí À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, Ù.Ñàðàáñêè, Ù.Àááàñîâ, Ì.À.ßëèéåâ, Ñ.Ðóùóëëà, Ø.Ìÿììÿäîâà, Ö.Ðÿúÿá, Ð.Òÿùìàñèá, Ô.Ãÿäðè, Ê.Çèéà, ß.ßëÿêáÿðîâ, À.Èñýÿíäÿðîâ, Ù.Ãóðáàíîâà âÿ á.-íûí ñÿñëÿðè ñàõëàíûëûð. Àðõèâäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø õàðèúè ãîíàãëàðûí, ñèéàñè âÿ äþâëÿò õàäèìëÿðèíèí ÷ûõûøëàðû äà ìöùàôèçÿ îëóíóð. É.ß.Ìÿäÿòîâ ßä.: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Àðõèâëÿðè. Á., 2003.

ßÄßÁÈÉÉÀÒ Ôîëêëîð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãàéíàüûíäà çÿíýèí âÿ äÿðèí ìÿçìóíëó ôîëêëîð äóðóð. Õàëãûí øèôàùè ïîåòèê éàðàäûúûëûüû êèìè ìÿíàëàíäûðûëàí ôîëêëîðóí òàðèõè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èëê èíñàí ìÿñêÿíëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû äþâðöíÿ ýåäèá ÷àòûð.Ìèôîëîæè-áÿäèè äöíéàýþðöøöíöí èçëÿðè ôîëêëîðäà âÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòäà èíäè äÿ þçöíö áöðóçÿ âåðìÿêäÿäèð. Àçÿðáàéúàí ìèôîëîýèéàñû Ãÿäèì ùèíä, Ãÿäèì éóíàí ìèôîëîýèéàñû ãÿäÿð ñèñòåìëè âÿ áöòþâ õàðàêòåð äàøûìûð. Àíúàã Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà ìèôîëîýèéàíûí èçëÿðèíè àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð. Áóíëàð äàùà ÷îõ êîñìîãîíèê âÿ ìþâñöìè, åëÿúÿ äÿ åòíîãîíèê ìèôëÿðèí ìöÿééÿí äåòàëëàðûäûð. Èíñàí úÿìèééÿòèíèí èëêèí ôîðìàëàøìà äþâðöíöí áÿäèè òÿôÿêêöð ìÿùñóëëàðû îëàí áó ìèôèê öíñöðëÿðäÿ êîñìîñëà õàîñ, éÿíè äöíéà äöçÿíè èëÿ ãàðìàãàðûøûãëûã, íèçàìñûçëûã, äöíéà äöçÿíèíèí áó íèçàìñûçëûãäàí éàðàíìàñû âÿ åéíè ìöíàñèáÿòëÿðèí èíñàí úÿìèééÿòèíäÿ ÿêñ îëóíìàñû þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Ìèôèê äöíéàýþðöøöíäÿ èíñàí úÿìèééÿòèíäÿ êîñìîñ, éÿíè ÿêñÿð èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ãàéäà-ãàíóíëàð òîïëóñó ÿñàñ åòèáàðèëÿ úÿìèééÿòèí àïàðûúû íèçàìûíû – àèëÿ, ìÿèøÿò, èíñàíëà òÿáèÿò àðàñûíäà ùàðìîíèéà ïðîñåñëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Ìèôîëîæè äöíéàýþðöøöíöí àéðû-àéðû öíñöðëÿðè èíäèéÿ ãÿäÿð ôîëêëîðóí îâñóí, àëãûø, ãàðüûø, ðÿâàéÿò, ãîäó âÿ ñàéà÷û ìÿðàñèìè èëÿ èëýèëè ìÿòíëÿðäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ìèôîëîæè ìÿòíëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ãÿäèì òöðê ìèôîëîæè äöøöíúÿñè àïàðûúû ìîòèâ êèìè ÷ûõûø åäèð. Áóíó èñòÿð äöíéàíûí éà788

ðàíìàñû èëÿ áàüëû îëàí êîñìîãîíèê ìèôëÿðäÿ, èñòÿð åòíîñóí ìÿíøÿéè èëÿ áàüëû îëàí åòíîãîíèê ìèôëÿðäÿ, èñòÿðñÿ äÿ ìþâñöìè ïðîñåñëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí òÿãâèì ìèôëÿðèíäÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ìèôîëîæè ìÿòíëÿðèí éàðàíìàñû âÿ îíëàðûí ôîëêëîð ìÿòíëÿðèíäÿ öíñöðëÿð øÿêëèíäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìàñû èáòèäàè èíñàíûí òÿáèÿòÿ âÿ òÿáèÿò ãöââÿëÿðèíÿ áàõûøû èëÿ ñûõ ÿëàãÿäàðäûð. Ñþç, ùÿðÿêÿò âÿ îéóí âàñèòÿñèëÿ òÿáèÿò ãöââÿëÿðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê àðçóñó èáòèäàè èíñàíäà ðèòìèê ìÿòíëÿð éàðàòìàã âÿ èôà åòìÿê åùòèéàúû äîüóðìóøäóð. Áóíëàðûí ñûðàñûíäà “Êîñà-Êîñà”, “Ãîäó-Ãîäó”, “Íîâðóç”, “Õûäûð Íÿáè” âÿ á. ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðèíè âÿ áóíëàðû ìöøàéèÿò åäÿí ðÿãñëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí þçÿëëèêëÿðèíäÿí áèðèíè îíóí áàøãà òöðê õàëãëàðûíûí ôîëêëîðó èëÿ îðòàã úÿùÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàñû òÿøêèë åäèð. Áó õàëãëàðûí øèôàùè ñþç ñÿíÿòèíäÿ áèð ÷îõ ìÿòíëÿðèí öñò-öñòÿ äöøìÿñè ùÿìèí þðíÿêëÿðèí âàùèä åòíîúîüðàôè ìÿêàíäà ìåéäàíà ýÿëìÿñèíè ýþñòÿðèð. Îðòàã òöðê ôîëêëîðóíà àèä îëàí äàñòàíëàð àðàñûíäà “Îüóçíàìÿ”ëÿð õöñóñè áèð ñèëñèëÿ òÿøêèë åäèð. “Êþ÷”, “Åðýåíåêîí”, “Øó”, “Ãàéûäûø” êèìè äàñòàíëàðäà èñÿ áöòþâ øÿêèëäÿ ïðîòîòöðêëÿðèí ìöùöì ïðîáëåìëÿðè þç áÿäèè-ìèôîëîæè ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ùÿìèí äàñòàíëàðûí ÷îõó õöëàñÿ øÿêëèíäÿ 11 ÿñðäÿ éàøàéûáéàðàòìûø òöðê àëèìè Ìàùìóä Êàøüàðèíèí “Äèâàíó ëöüÿò-èò-òöðê” (“Òöðê äèëèíèí äèâàíû”) ÿñÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó äàñòàíëàð õàëãëàðûí áþéöê ùèúðÿòè äþâðöíöí áÿäèè-ìèôèê äöíéàýþðöøöíö

þçöíäÿ ñàõëàìàãäàäûð. Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí òàðèõèíäÿ áèð íå÷ÿ èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíè àéûðä åòìÿê îëàð. Ãÿáèëÿ-òàéôà ãóðóëóøóíóí áÿäèè òÿôÿêêöð èçëÿðèíè þçöíäÿ ñàõëàéàí ôîëêëîð þðíÿêëÿðè àðàñûíäà àíèìèñò âÿ òîòåìèñò äöíéàýþðöøö èëÿ áàüëû îëàí îâñóíëàð, àëãûøëàð, ãàðüûøëàð âÿ ñ. öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Äàùà ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ åïîñ, äàñòàí, íàüûë, ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò êèìè åïèê ôîëêëîð æàíðëàðû ìåéäàíà ÷ûõûð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó æàíð çÿíýèíëèéèÀòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿð Õàëãûí óçóí ÿñðëÿð áîéó ÿëäÿ åòäèéè òÿúðöáÿëÿðèí öìóìèëÿøìèø éåêóíó, íÿòèúÿñè îëàí àòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿð òöðê õàëãëàðû àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø, áèð ÷îõ ùàëëàðäà úÿìèééÿòäÿ ÿõëàã êîäåêñèíè ÿâÿç åòìèøäèð. Áó æàíðûí èëê þðíÿêëÿðè Ìàùìóä Êàøüàðèíèí "Äèâàíó ëöüÿò-èò-òöðê", "ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä" êèìè êëàññèê éàçûëû àáèäÿëÿðäÿ þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Îüóç òàéôàëàðûíûí ìöäðèêëèéèíè èôàäÿ åäÿí õöñóñè àòàëàð ñþçö òîïëóëàðû "Îüóçíàìÿ"ëÿð äÿ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ãèéìÿòëè àáèäÿëÿðèíäÿíäèð. íÿ ìàëèêäèð. Åïèê ôîëêëîð æàíðëàðûíäàí íàüûë âÿ äàñòàíëàð, õàëã ìöäðèêëèéèíèí èôàäÿñè îëàí àòàëàð ñþçëÿðè âÿ çÿðáè-ìÿñÿëëÿð òàðèõ áîéó ãîíøó õàëãëàðûí ôîëêëîð âÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ëèðèê æàíðëàðäàí áàéàòûëàðäà õàëã ùÿéàòûíûí âÿ ìÿèøÿòèíèí ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðè áÿäèè-åìîñèîíàë øÿêèëäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Ãÿäèì òöðê õàëãëàðûíûí þçöíÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿõñóñ ïîåçèéàñû îëìóø âÿ áó ïîåçèéà òöðêëÿðèí ìèëëè âÿçíè îëàí ùåúà âÿ éà “áàðìàã” âÿçíèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ìöõòÿëèô øåèð øÿêèëëÿðèíäÿ ùåúàëàðûí ñàéû ìöõòÿëèô îëñà äà, åïèê ñöæåòëè óçóí øåèðëÿð âÿ äàñòàíëàð ÿñàñ åòèáàðèëÿ éåääèùåúàëûã ôîðìàäà éàðàäûëìûøäûð. Áó úöð øåèðëÿð èíñàíûí éàääàøûíäà äàùà éàõøû ãîðóíóá ñàõëàíûð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ÿí çÿíýèí æàíðëàðûíäàí îëàí áàéàòûëàðûí äà ùÿð ìèñðàñû éåääè ùåúàäàí èáàðÿò îëóð. Ôîëêëîð æàíðëàðû àðõàèê âÿ ÷àüäàø æàíðëàð êèìè èêè éåðÿ áþëöíöð. Àðõàèê ôîëêëîð æàíðëàðûíäà ñûíàìàëàð, îâñóíëàð, ôàëëàð, àíäëàð, äóàëàð, àëãûøëàð âÿ ãàðüûøëàð ýåíèø éåð òóòóð. Ôîëêëîðóí éàðàíìà ïðîñåñè áöòöí òàðèõ áîéó ýåòäèéèíäÿí, áó æàíðëàðà äà ìöíòÿçÿì îëàðàã éåíèéåíè þðíÿêëÿð ÿëàâÿ îëóíóð. Áàüëû îëäóüó ùàäèñÿ âÿ éà ïðîñåñ áàõûìûíäàí ìÿðàñèì ôîëêëîðó, ÿìÿê íÿüìÿëÿðè àéûðä åäèëèð. Ìÿðàñèì ôîëêëîðóíóí þçö äÿ ìþâñöì ìÿðàñèìëÿðèíè, ìöõòÿëèô òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè èëÿ áàüëû îëàí ìÿðàñèìëÿðè, ìÿèøÿò ìÿðàñèìèíè, î ñûðàäàí òîé âÿ éàñ ìÿðàñèìëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ÿí çÿíýèí æàíëàðûíäàí áèðèíè áàéàòûëàð òÿøêèë åäèð. Áàéàòûëàð ÿñàñÿí èíñàíûí ëèðèê-ôÿëñÿôè äóéüóëàðûíû éûüúàì ïîåòèê øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìÿéÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð. Áó ïîåòèê ôîðìàíûí ìÿçìóí íþâëÿðè àðàñûíäà ëàéëà, íàçëàìà, àüû, ñàéà÷û ñþçö, ùîëàâàð, âÿñôè-ùàë âÿ ñ. þðíÿêëÿð âàðäûð. Áóíäàí áàøãà, áàéàòû-áàüëàìà, áàéàòû-äåéèøìÿ, áàéàòû-òàïìàúà êèìè þðíÿêëÿð äÿ áó ïîåòèê ôîðìàíûí äàõèëèíäÿ þçöíÿ éåð òóòóð. Áàéàòûëàð äþðä ìèñðàäàí, ùÿð ìèñðà éåääè ùåúàäàí èáàðÿò îëóð. Ãàôèéÿëÿíìÿ ñèñòåìè ÿñàñÿí à-à-á-à øÿêëèíäÿäèð. Òàðèõÿí òöðêäèëëè ïîåçèéàäà úèíàñà ÷îõ ôèêèð âåðèëäèéèíäÿí, ãàôèéÿëÿðè úèíàñ òÿøêèë åäÿí áàéàòû þðíÿêëÿðè äÿ ÷îõäóð. Áàéàòûíûí ôîðìà íþâëÿðèíäÿí áèðè äÿ èëê ìèñðàñû àíúàã ãàôèéÿäÿí èáàðÿò îëàí íþâäöð. Áó úöð áàéàòûëàðà äàùà ÷îõ Êÿðêöê ôîëêëîðóíäà ðàñò ýÿëèíèð. Áàéàòûäà àäÿòÿí áèðèíúè âÿ èêèíúè ìèñðàëàð ÿñàñ ìÿíàíû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí ùàçûðëûã ðîëóíó îéíàéûð. Ýåíèø éàéûëìûø ëèðèê ôîëêëîð æàíðëàðûíäàí áèðèíè äÿ õàëã ìàùíûëàðû òÿøêèë åäèð. Áóíëàð êîíêðåò ìóñèãè ìîòèâèíÿ áàüëû îëàí ìöõòÿëèô ôîðìàëû ïîåòèê ìÿòíëÿðäèð. “Àìàí íÿíÿ”, “Àé ëîëî”, “Ñîíà áöëáöëëÿð”, “Ñöñÿí ñöíáöë” âÿ ñ. õàëã ìàùíûëàðû èíäè äÿ ìöüÿííèëÿðèí ðåïåðòóàðûíäà ãàëìàãäàäûð. Èôà òÿðçèíÿ ýþðÿ õàëã ìàùíûëàðû àðàñûíäà ñîëî, õîð âÿ äåéèøìÿ-ìàùíûëàð ñå÷èëèð.

Õðîíîëîæè áàõûìäàí åïèê ôîëêëîð æàíðëàðûíäàí ÿôñàíÿëÿð èëê þíúÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð. ßôñàíÿëÿðè áàøãà åïèê æàíðëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí áàøëûúà ÿëàìÿò – îíäà ôàíòàñòèê åëåìåíò âÿ ùàäèñÿëÿðèí èøòèðàê åòìÿñèäèð. Åéíè ÿëàìÿòèí äàøûéûúûñû îëàí ñåùèðëè íàüûëëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, ÿôñàíÿëÿðäÿ ñöæåò áèòêèí õàðàêòåð äàøûìàéûá, éàëíûç áèð ôðàãìåíò øÿêëèíäÿ îëóð. Òÿñâèð åòäèéè îáéåêò âÿ ùàäèñÿíèí ìÿçìóíóíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà ÿôñàíÿëÿð êîñìîãîíèê, çîîíèìèê, òîïîíèìèê, åòíîãðàôèê, äèíè, òàðèõè, ãÿùðÿìàíëûã âÿ ñ. õàðàêòåðè äàøûéûð. ßí ãÿäèì ÿôñàíÿëÿð êàèíàò, äöíéà âÿ ñÿìà úèñèìëÿðèíèí éàðàíìàñû èëÿ áàüëû îëàí þðíÿêëÿðäèð. Ùåéâàíëàð âÿ ãóøëàð ùàããûíäà ÿôñàíÿëÿð äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Øàíàïèïèê, ýþéÿð÷èí, ãàðàíãóø, èëàí, àéû, úàíàâàð âÿ ñ. ãóø âÿ ùåéâàíëàðäàí áÿùñ åäÿí ÿôñàíÿëÿð âàðäûð. Òîïîíèìèê ÿôñàíÿëÿð èñÿ ìöõòÿëèô úîüðàôè îáéåêòëÿðäÿí áÿùñ åäèð. Ôîëêëîðóí åïèê æàíðëàðûíäàí îëàí ðÿâàéÿòëÿð êå÷ìèøäÿ áàø âåðìèø ìöõòÿëèô ÿùâàëàòëàðäàí âÿ éà êå÷ìèøäÿ éàøàìûø øÿõñèééÿòëÿðèí áàøûíà ýÿëÿí èáðÿòàìèç ùàäèñÿëÿðäÿí áÿùñ åäèð. Ñöæåò õÿòòè íèñáÿòÿí äàð, ùàäèñÿëÿðèí èøòèðàê÷ûëàðû èñÿ ìÿùäóä îëóð. Ðÿâàéÿòëÿð åòèìîëîæè, èçàùëû, òàðèõè øÿõñèééÿòëÿðëÿ áàüëû íþâëÿðÿ àéðûëûð. Íàüûëëàð, ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿí ñîíðà åïèê íþâöí ÿí ýåíèø éàéûëìûø þðíÿêëÿðèíè òÿøêèë åäèð. Íàüûëëàð ö÷ áþéöê ãðóïà àéðûëûð: 1) ñåùèðëè íàüûëëàð; 2) ùåéâàíëàð àëÿìèíäÿí áÿùñ åäÿí íàüûëëàð; 3) ìÿèøÿò íàüûëëàðû. Áèòêèí ñöæåòÿ ìàëèê îëìàñû, ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôûíäà êàçóèñòèêàíûí – ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿëÿðèíèí ýþçëÿíèëìÿñè íàüûëëàðûí ÿñàñ æàíð ÿëàìÿòèäèð. Ñàéúà öñòöíëöê òÿøêèë åäÿí ñåùèðëè íàüûëëàðäà ãåéðè-ðåàë, ôàíòàñòèê åëåìåíòëÿð àïàðûúû ìþâãåäÿ äàéàíûð, ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôûíäà ýöúëö øÿðòèëèê þçöíö ýþñòÿðèð. Íàüûëëàðûí ñöæåòè ÿñàñ åòèáàðèëÿ õåéèðëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñè öçÿðèíäÿ ãóðóëóð âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ õåéèð ìöòëÿã ãàëèá ýÿëèð. Íàüûëëàðäà èøòèðàê åäÿí îáðàçëàð ñõåìàòèê îëàðàã èêè éåðÿ áþëöíöð: ìöñáÿò ãÿùðÿìàíûí þç êþìÿê÷èëÿðè, ìÿíôè ãÿùðÿìàíûí äà þç êþìÿê÷èëÿðè îëóð. Íàüûë÷ûíûíñþéëÿéèúèíèí âÿ äèíëÿéèúèíèí ùöñí-ðÿüáÿòè ìöñáÿò ãöââÿëÿðèí òÿðÿôèíäÿ îëäóüóíäàí, îíëàðûí ãàëèá ýÿëìÿñè ö÷öí ÿí ìöõòÿëèô âàñèòÿ âÿ éîëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Åïèê ôîëêëîð æàíðëàðûíäàí êè÷èê ùÿúìëè þðíÿêëÿð àðàñûíäà ëÿòèôÿëÿð äÿ âàðäûð. Ëÿòèôÿëÿðè èíúÿ éóìîð, ìöäðèê ñþç, êÿñêèí èñòåùçà ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà Ìîëëà Íÿñðÿääèí âÿ

Áÿùëóë Äàíÿíäÿíèí àäû èëÿ áàüëû ëÿòèôÿëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ëÿòèôÿëÿðèí ïîåòèê þçÿëëèéè îíëàðûí ñÿððàñò, òóòàðëû úàâàá, ýþçëÿíèëìÿç ñîíëóãëà áèòìÿñèíäÿäèð. Àòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿð Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí åïèê æàíðëàðû àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Éåíè íÿñèë òÿðáèéÿñè, óøàãëàðäà òÿôÿêêöð ÷åâèêëèéè ôîðìàëàøäûðìàã ìÿãñÿäè ýöäÿí ôîëêëîð æàíðëàðûíäàí áèðè äÿ òàïìàúàëàðäûð. Òàïìàúàëàð ìöÿééÿí ÿøéà âÿ ùàäèñÿíèí áÿçè ÿëàìÿòëÿðèíè ñàäàëàìàãëà àññîñèàòèâ äöøöíúÿ éîëó èëÿ ùÿìèí ÿøéà âÿ éà ùàäèñÿíèí òàíûíìàñû öçÿðèíäÿ ãóðóëóð. Òàïìàúàëàðûí éàðàäûëìàñûíäàí ÿñàñ ìÿãñÿä – óøàãëàðûí äöíéàýþðöøöíö èíêèøàô åòäèðìÿê, àññîñèàòèâ äöøöíúÿ ãàáèëèééÿòèíè ÷åâèêëÿøäèðìÿê âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàô åòìèø øÿõñèééÿò òÿðáèéÿ åòìÿêäèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí äðàìàòèê æàíðëàðû õàëã îéóíëàðû âÿ ìåéäàí òàìàøàëàðû èëÿ òÿìñèë åäèëìèøäèð. Áóíëàðûí ÿí ñÿúèééÿâè þðíÿéè “Êîñà-Êîñà” äðàìûäûð. Èñëàìûí ãÿáóëóíäàí ñîíðà ïåéüÿìáÿð àèëÿñèíÿ ìÿõñóñ ìöãÿääÿñëÿðèí ôàúèÿñè ìþâçóñóíäà õàëã àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø øÿáèùëÿð äÿ õàëã äðàìëàðûíà äàõèëäèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíèí áþéöê áèð ãðóïó õöñóñè îëàðàã óøàãëàð ö÷öí éàðàäûëìûøäûð. Áóíëàð ùÿì ëèðèê, ùÿì åïèê, ùÿì äÿ äðàìàòèê íþâëÿðÿ ìÿõñóñ þðíÿêëÿðäèð. Ëèðèê íþâÿ àèä æàíðëàð: ëàéëà, îõøàìà, íàçëàìà, óøàã ìàùíûëàðû; åïèê íþâÿ: òàïìàúà, éàíûëòìàú, ãàðàâÿëëè, óøàã íàüûëëàðû; äðàìàòèê íþâÿ èñÿ óøàã îéóíëàðû âÿ òàìàøàëàð äàõèëäèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè àðàñûíäà îðòà ÿñðëÿðèí õöñóñè éåðè âàðäûð. 16–18 ÿñðëÿðäÿ äàñòàí æàíðû õöñóñèëÿ ýåíèø èíêèøàô åòìèø, Ãóðáàíè, Òóôàðãàíëû Àááàñ, Ñàðû Àøûã, Õÿñòÿ Ãàñûì êèìè ãöäðÿòëè ñÿíÿòêàðëàð ÿðñÿéÿ ýÿëìèøäè. ßñàñÿí èðôàíëà áàüëû îëàí îðòà ÿñð ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðû – “Ãóðáàíè”, “Àøûã Ãÿðèá-Øàùñÿíÿì”, “ßñëè-Êÿðÿì”, “Àááàñ-Ýöëýÿç”, “Øàù ÈñìàéûëÝöëçàð”, “Òàùèð-Çþùðÿ”, “Àëûõàí-Ïÿðè”, “Àðçó-Ãÿìáÿð”, ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû “Êîðîüëó” áó äþâðöí ìÿùñóëóäóð. Ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, “Êîðîüëó” ìöõòÿëèô ãîëëàðûí òîïëóñó îëìàãëà “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíûí ÿíÿíÿñèíè äàâàì åòäèðèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ åïîñ àäëàíûð. “Êîðîüëó” åïîñóíóí ñöæåòèíäÿ êîíêðåò òàðèõè ùàäèñÿ – 16–17 éöçèëëèêëÿðäÿ Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðìèø úÿëàëèëÿð öñéàíû äóðñà äà, ôîð789

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìàëàøìà ïðîñåñèíäÿ àáèäÿéÿ áèð ñûðà ÿëàâÿ ñöæåòëÿð àðòûðûëìûø, áÿçè ùàëëàðäà ìèôèê ìîòèâëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. “Êîðîüëó” ñöæåòè òöðêìÿí, þçáÿê, òàúèê, åðìÿíè, ýöðúö ôîëêëîðóíà äà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèø âÿ àíàëîæè äàñòàíëàðûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ôîëêëîð þðíÿêëÿðè ÿñàñ åòèáàðèëÿ àíîíèì – ìöÿëëèôñèç îëäóüóíäàí, êîíêðåò ìöÿëëèôè îëàí àøûã ÿäÿáèééàòûíûí Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà õöñóñè éåðè âàðäûð. Àøûã ñÿíÿòèíèí ÿí áþéöê íöìàéÿíäÿëÿðè “óñòàä àøûãëàð” òåðìèíè èëÿ èôàäÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà èëê óñòàä àøûã êèìè Ãóðáàíèíèí àäû ÷ÿêèëèð. Ñÿôÿâèëÿðèí òàðèõèíäÿí âÿ “Ãóðáàíè” äàñòàíûíäàí áó õàëã ñÿíÿòêàðû ùàããûíäà ìöÿééÿí ìÿëóìàòëàð àëìàã ìöìêöíäöð. Ãàéíàãëàðäà ùÿì äÿ “Äèðèëè Ãóðáàí” êèìè òàíûíàí áó àøûã èíäèêè Úÿáðàéûë ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿêè Äèðè êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóø, ñîíðà ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ñöðýöí åäèëìèø âÿ Òÿáðèçäÿ Øàù Èñìàéûëûí ñàðàéûíà äöøÿðÿê øàùûí ðÿüáÿòèíè ãàçàíìûø, áèð ìöääÿò ñàðàéäà éàøàìûøäûð. Áàøãà áèð óñòàä àøûã – Òóôàðãàíëû Àááàñ èñÿ Û Øàù Àááàñûí (1587-1629) ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ éàøàéûá éàðàòìûø, ñàðàéëà ìöÿééÿí èõòèëàôëàðäà îëìóøäóð. Ëàêèí õàëãûí áÿäèè òÿõÿééöëö åë ñÿíÿòêàðûíûí ñàðàé ãöââÿëÿðèíäÿí äàùà ýöúëö îëäóüóíó “Àááàñ-Ýöëýÿç” äàñòàíûíäà èôàäÿ åòìèøäèð. Àøûã ÿäÿáèééàòû Àøûã ñÿíÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð. Ìÿçìóíúà çÿíýèí, ôîðìàúà ðÿíýàðÿíý, ñàç ùàâàëàðû èëÿ ñûõ áàüëû îëóð. Áàéàòû, ýÿðàéëû, ãîøìà, ìöõÿììÿñ, òÿúíèñ, äàñòàí âÿ ñ. àøûã ÿäÿáèééàòûíûí ÿñàñ æàíðëàðûäûð. ßñàñÿí øèôàùè øÿêèëäÿ éàðàäûëìûø âÿ éàéûëìûøäûð. Éàçûëû ÿäÿáèééàòà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèø, áèð ÷îõ øàèðëÿð àøûã ÿäÿáèééàòû ðóùóíäà øåðëÿð éàçìûøëàð. 17 ÿñðäÿ ïîåòèê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø Ñàðû Àøûã äàùà ÷îõ áàéàòû ìöÿëëèôè êèìè ìÿøùóðëàøìûøäûð. Îíóí Éàõøû àäëû áèð ãûçà àøèã îëäóüó, àíúàã áó ìÿùÿááÿòèí ôàúèÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäèéè 17 ÿñð ãàéíàãëàðûíäàí àéäûí îëóð. 18 éöçèëëèéèí ãöäðÿòëè õàëã ñÿíÿòêàðëàðûíäàí áèðè äÿ Õÿñòÿ Ãàñûìäûð. Áó óñòàä àøûã äàùà ÷îõ þç óñòàäíàìÿëÿðè – èíñàí âÿ úÿìèééÿò ùÿéàòûíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ àèä ìöäðèê ãîøìàëàðû èëÿ ìÿøùóðäóð. Àøûã ñÿíÿòèíèí ÿíÿíÿëÿðè 18 ÿñðèí ñîíó – 19 ÿñðäÿ äàùà ÷îõ Ãóçåé Àçÿð790

áàéúàíäà äàâàì åòìèø, áó çàìàí “Âàëåù-Çÿðíèýàð” äàñòàíûíûí ãÿùðÿìàíû Àøûã Âàëåù êèìè óñòàä àøûã éåòèøìèøäèð. Àçÿðáàéúàí àøûã ñÿíÿòèíèí ö÷ éöç èëëèê ÿíÿíÿëÿðè 19 ÿñðäÿ Àøûã ßëÿñýÿð (1821–1926) êèìè ãöäðÿòëè õàëã ñÿíÿòêàðûíûí éåòèøìÿñèíÿ òÿêàí âåðìèøäèð. Àøûã ßëÿñýÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà ëèðèê ìîòèâëÿ ÿõëàãè-äèäàêòèê ìîòèâ öçâè øÿêèëäÿ áèðáèðèíÿ ãîâóøìóøäóð. Áó åë ñÿíÿòêàðû þçöíäÿí ñîíðàêû àøûã ÿäÿáèééàòûíûí, åëÿúÿ äÿ éàçûëû øåèðèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüû, õöñóñÿí àøûã ñÿíÿòè ãîíøó õàëãëàðûí ÿäÿáèééàòëàðûíà äà äÿðèí òÿñèð ýþñòÿðìèø, áèð ñûðà ýöðúö âÿ åðìÿíè øàèðëÿðè òöðê äèëèíäÿ éàçûá-éàðàòìûøëàð. 18 ÿñð åðìÿíè øàèðè Ñàéàò Íîâà øåèðëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè òöðê (Àçÿðáàéúàí) äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëìûøäû. Èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàò òÿðçèíèí äÿéèøìÿñè âÿ ñÿíàéå-òåõíèêà åïîõàñûíûí áàøëàíìàñû èëÿ ìèôîëîýèéà êèìè, ôîëêëîð þðíÿêëÿðè äÿ òîïëàíûá éàçûéà àëûíäûãäàí ñîíðà èòèá-áàòìàãäàí õèëàñ åäèëèð. Àíúàã áó ýöí ÿëèìèçäÿ îëàí ôîëêëîð þðíÿêëÿðè ÷îõ çÿíýèí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíû ùå÷ äÿ òàì ÿêñ åòäèðìèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí èëê þðíÿêëÿðè éàçûëû øÿêèëäÿ ãÿäèì éóíàí òàðèõ÷èñè Ùåðîäîòóí “Òàðèõ” ÿñÿðèíäÿ (å.ÿ. 5 ÿñð) áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè Ìèäèéàíûí ñöãóòóíóí âÿ Èðàí äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí èøüàëûíûí ñÿáÿáëÿðè ùàããûíäà õàëã áÿäèè òÿôÿêêöðöíöí ìÿùñóëëàðû îëàí ÿôñàíÿëÿð “Àñòèéàã”, “Òîìðèñ” âÿ áàøãà àäëàðëà éàçûéà àëûíìûøäûð. Èíäèêè ìÿíàäà òàðèõ ÿñÿðè äåéèë, ùÿì äÿ áÿäèè ÿñÿð ãÿëÿìÿ àëìûø Ùåðîäîò, Àçÿðáàéúàí ÿôñàíÿëÿðèíè äÿ éöêñÿê áÿäèèëèêëÿ èøëÿìèø âÿ òÿñèðëè ïñèõîëîæè ñÿùíÿëÿð éàðàòìàüà ìöâÿôôÿã îëìóøäóð. “Òîìðèñ” ÿôñàíÿñè áó áàõûìäàí äàùà äèããÿòÿëàéèãäèð. Èøüàë÷ûëûã ìÿãñÿäè èëÿ Ìèäèéàéà ùöúóì åäèá, þëêÿíè âèðàí ãîéàí Èðàí øàùûíû ìÿüëóá åòìèø Ìèäèéà ùþêìäàðû ãÿùðÿìàí ãàäûí Òîìðèñ îíóí áàøûíû êÿñèá áèð ãàí òóëóüóíà ñàëûð êè, ñóñàäûüû ãàíäàí “äîéóíúà è÷ñèí...”. “Àñòèàã” ÿôñàíÿñèíäÿ ìèôîëîæè ãàò äàùà ýöúëöäöð. Áóðàäà ÿñàñ ùàäèñÿëÿð éóõóýþðìÿ âÿ òàëåéèí ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäèëìÿñè öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Èëàùè ãöââÿëÿðèí òÿéèí åòäèéè òàëåéèí äÿéèøäèðèëìÿñèíäÿ èíñàíûí íÿ ãÿäÿð ýöúñöç îëäóüó – Àñòèàãûí ôàúèÿñè þðíÿéèíäÿ òÿãäèì åäèëèð. Åéíè ìîòèâëÿð ãÿäèì äöíéàíûí áèð ÷îõ ÿäÿáèééàòëàðûíäà, î ñûðàäàí àíòèê éóíàí ÿäÿáèééàòûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð.

Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí éàçûëû ùàëäà áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø ÿí áþéöê àáèäÿñè “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóäóð. Áó åïîñóí ìöõòÿëèô îáðàç âÿ ìîòèâëÿðè ñîíðàêû Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíà âÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòûíà òÿñèð ýþñòÿðñÿ äÿ, áöòþâëöêäÿ øèôàùè ÿíÿíÿäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìàìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû éàçûëû ÿäÿáèééàò þðíÿéè êèìè äÿ òÿäãèãàòà úÿëá åäèëèð. Ãÿäèì ÿäÿáèééàò. Àçÿðáàéúàí éàçûëû ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ãÿäèì íöìóíÿñè å.ÿ. 6 ÿñðäÿ Ìèäèéà äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø âÿ ìöÿëëèôëèéè Çÿðäöøòÿ àèä åäèëÿí “Àâåñòà”äûð. Áóðàäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìîíîòåèñò äöíéàýþðöøö èëÿ éàíàøû èáòèäàè èíñàíûí õåéèðëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñè ùàããûíäàêû òÿñÿââöðëÿðè äÿ þç áÿäèè ÿêñèíè òàïìûøäûð. ßñÿð Çÿðäöøòöí õåéèð ãöââÿëÿðèí áàø÷ûñû – òàíðû Àùóðà Ìàçäàéà (Ùþðìöçä) ìöðàúèÿòëÿðè øÿêëèíäÿ éàçûëìûøäûð. “Àâåñòà”íûí áÿäèè úÿùÿòäÿí ÿí ýþçÿë ùèññÿñè îëàí “Ãàòëàð”äà Çÿðäöøòöí èíñàí âÿ úÿìèééÿò, òÿáèÿò âÿ ôÿðä ùàããûíäà ôÿëñÿôè-ÿõëàãè äöøöíúÿëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. “Àâåñòà” èëêèí ùàëûíäà, áöòþâ øÿêèëäÿ áèçÿ ýÿëèá ÷àòìàìûøäûð. Áó ÿñÿð å.ÿ. 4 ÿñðäÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð òÿðÿôèíäÿí éàíäûðûëìûø âÿ îíóí ìÿòíèíäÿí éàëíûç àéðû-àéðû ôðàãìåíòëÿð àòÿøïÿðÿñò êàùèíëÿðèí éàääàøûíäà ãîðóíóá ñàõëàíàðàã ñîíðàëàð áèð éåðÿ òîïëàíìûø âÿ ïÿùëÿâè äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. “Àâåñòà”äà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèôîëîæè äöíéàýþðöøöíöí ìöùöì úÿùÿòëÿðè ÿêñ îëóíìóøäóð. Õöñóñÿí, äöíéàíûí éàðàíìàñû, èëê èíñàíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû, áÿøÿðèééÿòèí “ãûçûë äþâðö”, èëê ýöíàù

"Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñòàíûíûí Äðåçäåí íöñõÿñèíèí òèòóë ñÿùèôÿñè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âÿ Òàíðûíûí ãÿçÿáëÿíÿðÿê èíñàíëàðà íàðàùàòëûã, õÿñòÿëèê, áÿëà ýþíäÿðìÿñè ùàããûíäà ìèôîëîæè ìîòèâëÿð äöíéà õàëãëàðûíûí ìèôîëîýèéàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø öíñöðëÿðäÿíäèð. Êþêëÿðè ìèôîëîæè äöíéàýþðöøöíÿ ýåäèá ÷ûõàí Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðû åðàìûçûí 11 ÿñðèíäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä” àäû àëòûíäà éàçûéà àëûíìûø, ÿëèìèçäÿ îëàí íöñõÿëÿð èñÿ 16 ÿñðäÿ öçö êþ÷öðöëìöø ÿëéàçìàëàðûäûð. Àáèäÿíè èëê äÿôÿ òÿäãèãàòà úÿëá åòìèø àëìàí øÿðãøöíàñû Ôðèäðèõ ôîí Äèòñèí ôèêðèíÿ ýþðÿ, áóðàäàêû áÿçè ìèôîëîæè ñöæåòëÿð, ìÿñÿëÿí,

ðûí ÿñàñ ñöæåòè îí èêè áîéäà ÿêñ îëóíìóøäóð. Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðûíûí áèð ñûðà áîéëàðûíäà ìèôîëîæè äöíéàýþðöøöíöí èçëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, “Äÿëè Äîìðóë” áîéóíäà þëöá-äèðèëÿí òàíðû êóëòóíóí ÿñêè ãàëûãëàðû âÿ áóíóí äàñòàíûí éàçûéà àëûíäûüû äþâðöí äèíè ýþðöøëÿðèíÿ ýþðÿ ìÿíàëàíäûðûëìàñû þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Áóðàäàêû ßçðàéûë îáðàçû, äàñòàíûí áèð ÷îõ áàøãà áîéëàðûíäà îëäóüó êèìè, ÿñÿðÿ èñëàìûí ãÿáóëóíäàí ñîíðà àðòûðûëìûø âÿ åïîñóí öìóìè ðóùóíà óéüóíëàøäûðûëìûøäûð. Áó úÿùÿòè-

Äÿäÿ Ãîðãóä Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ÿí óëó äàñòàíû "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"óí éàðàäûúûñû âÿ áÿäèè îáðàçû. 7 ÿñðäÿ, Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí çàìàíûíäà éàøàäûüû åùòèìàë åäèëèð. Äÿäÿ Ãîðãóä "îüóçóí òàìàì áèëèúèñèéäè. Íÿ äåðñÿ îëóðäó. Ãàéèáäÿí äöðëö õÿáÿðëÿð ñþéëÿðäè. Ùàãã Òààëàíûí êþíëöíÿ èëùàì åäÿðäè. Îüóç ãþâìèíèí ìöøêèëèíè ùÿëë åäÿðäè. Ùÿð íÿ èø îëñà, Ãîðãóä àòàéà äàíûøìàéûíúà èøëÿìÿçëÿðäè. Ùÿð íÿ êè áóéóðñà, ãÿáóë åäÿðëÿðäè". Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçëàðûí ÷ÿòèíëèêëÿðèíè ùÿëë åäÿð, èýèäëÿðÿ àä ãîéàð, øàäëûãëàðà ðþâíÿã âåðÿðäè. Äÿäÿ Ãîðãóä ðåàëëûãëà áÿäèè ôàíòàçèéàíûí ñèíòåçèäèð. Òÿïÿýþç ñöæåòè ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà éàðàíìûø àíàëîæè ñöæåòëÿðÿ ãèäà âåðìèøäèð. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äàêû Òÿïÿýþç îáðàçû Ùîìåðèí “Îäèññåéà” äàñòàíûíäàêû Ïîëèôåì îáðàçû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà ãÿäèìäèð. Èíäèéÿäÿê “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí èêè ÿëéàçìàñû ìÿëóìäóð. Áóíëàðäàí áèðè – àëìàí øÿðãøöíàñû Ô. ôîí Äèòñ òÿðÿôèíäÿí Èñòàíáóëäàí Àëìàíèéàéà àïàðûëìûø âÿ Äðåçäåí øÿùÿðèíèí êèòàáõàíàñûíà áàüûøëàíìûø áèð ìöãÿääèìÿ âÿ îí èêè áîéäàí (äàñòàíäàêû àéðûàéðû ÿùâàëàòëàð áîé àäëàíûð) èáàðÿò îëàí íöñõÿ, î áèðè èñÿ 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Âàòèêàíäà òàïûëìûø áèð ìöãÿääèìÿ âÿ àëòû áîéäàí èáàðÿò íöñõÿäèð. ßíÿíÿéÿ ýþðÿ, äàñòàíëàðûí ìöÿëëèôëèéè Äÿäÿ Ãîðãóäà àèä åäèëèð. 14 ÿñð òàðèõ÷èëÿðèíäÿí Àéáÿê ÿä-Äÿâàäàðè âÿ Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèí Äÿäÿ Ãîðãóäóí Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð çàìàíûíäà éàøàäûüûíû âÿ òöðêëÿð òÿðÿôèíäÿí åë÷è ñèôÿòèëÿ îíóí éàíûíà ýþíäÿðèëäèéèíè éàçìûøëàð. Äàñòàíûí ìöãÿääèìÿñèíäÿ äÿ Äÿäÿ Ãîðãóäóí Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð çàìàíûíäà éàøàäûüû ãåéä åäèëèð. Äàñòàíëà-

"Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíäûüû áîé". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"à èëëöñòðàñèéà. Ðÿññàì Ì.Àáäóëëàéåâ

íÿ ýþðÿ ùÿìèí áîé þëöá-äèðèëÿí òàíðûëàð ùàããûíäà ãÿäèì øóìåð, áàáèë, ìèñèð ÿôñàíÿ âÿ ìèôëÿðè èëÿ ñÿñëÿøèð. “Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä” áîéëàðûíäà îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðû êèìè, íÿñð âÿ øåèð ïàð÷àëàðû íþâáÿëÿøñÿ äÿ, ùÿìèí øåèð ïàð÷àëàðû îðòà ÿñðëÿðèí ïîåòèêà ãàíóíëàðûíà àç óéüóí ýÿëèð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, “Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä”äà âàõòèëÿ áÿçè äèýÿð ãÿäèì òöðê äàñòàíëàðû êèìè áàøäàí-áàøà øåèðëÿ éàðàäûëìûø, ñîíðà èñÿ éàääàøëàðäà éàëíûç ÿñàñ ìîòèâëÿðè ãàëäûüûíäàí, éàçûéà êþ÷öðöëÿðêÿí íÿñðëÿ áÿðïà åäèëìèøäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíûí ÿñàñ ìàùèééÿòèíè éóðäóí âÿ õàëãûí ãîðóíìàñû, õåéèð ãöââÿëÿðè òÿìñèë åäÿí ãÿäèì îüóçëàðûí éàäåëëè èøüàë÷ûëàðà – øÿð ãöââÿëÿðÿ ãàðøû þëöì-äèðèì ñàâàøû, þç ÿùÿìèééÿòèíè èíäè äÿ èòèðìÿéÿí áèð ÷îõ ÿõëàãè-äèäàêòèê ýþðöøëÿð òÿøêèë åäèð. Êå÷ÿí éöçèëëèéèí 50úè èëëÿðèíäÿ ñîâåò òîòàëèòàð ðåæèìèíèí èäåîëîæè áàñãûñû àëòûíäà “Äÿäÿ Ãîðãóä” åïî-

ñó ìèëëè ÿäàâÿòè ãûçûøäûðàí áèð ÿäÿáè àáèäÿ êèìè ãàäàüàí åäèëìèø, éàëíûç 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ “áÿðàÿò” àëà áèëìèøäèð. Áèð ñûðà äöíéà õàëãëàðûíûí ÿäÿáèééàòû êèìè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû äà èêè ïðèíñèïëÿ þéðÿíèëèð. Áóíëàðäàí áèðèíúèñè ÿðàçè ïðèíñèïè, èêèíúèñè èñÿ åòíèê ïðèíñèïäèð. ßðàçè ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òàðèõ áîéó éàøàìûø âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíîýåíåçèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà èøòèðàê åòìèø åòíèê ãðóïëàðûí éàðàòäûüû áöòöí ÿäÿáè-ìÿäÿíè àáèäÿëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà àèääèð. Åòíèê ïðèíñèïÿ ýþðÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí àèä îëäóüó òöðê äèëëÿðèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø ìèôîëîýèéà âÿ ôîëêëîðäà, åëÿúÿ äÿ å.ÿ. 4 ÿñðäÿí 13 ÿñðèíÿ ãÿäÿð éàðàíìûø îðòàã éàçûëû àáèäÿëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äà ïàéû âàðäûð. “Àâåñòà”äàí ñîíðà öìóìòöðê êîíòåêñòèíäÿ Àçÿðáàéúàí éàçûëû ÿäÿáèééàòûíûí þðíÿêëÿðè å.ÿ. 328 èëäÿ ×èí ãàéíàãëàðûíäà âåðèëìèø áèð òöðêúÿ àòàëàð ñþçö âÿ îðòàã òöðê ÿäÿáèééàòëàðû ñòàòóñóíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø, åðàìûçûí 6–8 ÿñðëÿðèíÿ àèä îëàí äàø öçÿðèíäÿ éàçûëàðäûð. Áó éàçûëàð ùþêìäàðëàðà åïèòàôèéà-ñàëíàìÿ õàðàêòåðè äàøûñà äà, îíëàðûí áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðè äÿ éöêñÿêäèð âÿ ùÿìèí äþâðäÿ òöðê ÿäÿáè äèëèíèí èíêèøàôû, îáðàçëàð ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñû ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð éàðàäûð. Ùÿìèí íöìóíÿëÿðèí ïîåòèê úÿùÿòëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñûíà Àâðîïàäà, åëÿúÿ äÿ Ðóñèéà, Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàíäà õöñóñè òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðè ùÿñð åäèëìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, Óçàã Øÿðãäÿ 8–11 ÿñðëÿðäÿ éàçûéà êþ÷öðöëìöø áèð ñûðà òÿðúöìÿ âÿ îðèæèíàë ïîåòèê ÿñÿðëÿð äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áàøãà òöðê õàëãëàðû èëÿ áþëöøäöéö ÿäÿáè àáèäÿëÿðäÿíäèð. Åéíè ñþçö 11 ÿñðäÿ èíäèêè Îðòà Àñèéà ÿðàçèñèíäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø Áàëàñàãóíëó Éóñèô Õàñ Ùàúèáèí “Êóòàäãó áèëèý”, Ìàùìóä Êàøüàðèíèí “Äèâàíó ëöüÿò-èòòöðê”, ßùìÿä Éÿñÿâèíèí “Äèâàíè-ùèêìÿò”, ßùìÿä Éöãíÿêèíèí “ßòÿáÿòöë-ùÿãàéèã” ÿñÿðëÿðè áàðÿñèíäÿ äÿ ñþéëÿìÿê îëàð. Áóíëàðûí àðàñûíäà “Òöðê Øàùíàìÿñè” àäëàíäûðûëàí “Ãóòàäãó áèëèý” ÿñÿðèíèí õöñóñè éåðè âÿ ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Èðàí øàèðè Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ” åïîñóíà úàâàá êèìè éàçûëìûø áó ÿñÿðäÿ ãÿùðÿìàíëûã ìîòèâëÿðè þç éåðèíè òöðê ìåíòàëèòåòèíèí àéðûëìàç ùèññÿñè îëàí ìöäðèêëèê, ñöëùñåâÿðëèê âÿ äèäàêòèêàéà âåðèð. Ôèðäîâñè “Øàùíàìÿ”ñè êèìè ÿðóç âÿçíèíèí ìöòÿãàðèá áÿùðèíäÿ éàçûëàí áó ÿñÿðäÿ òöðê ÿäÿáè ÿíÿíÿñèíÿ óéüóí îëàðàã áèð ÷îõ ùåúà âÿçíëè äþðäëöêëÿð äÿ þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Øàèð ñèìâîëèê îáðàçëàðûí êþ791

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿéè èëÿ äþâëÿòèí âÿ õàëãûí èäàðÿ åäèëìÿñèíèí îïòèìàë éîëëàðûíû ýþñòÿðèð, ùþêìäàðëàðû ùàããà âÿ ÿäàëÿòÿ, õàëãûí ãàéüûñûíà ãàëìàüà, þëêÿíèí ÿìèí-àìàíëûüûíû òÿìèí åòìÿéÿ ÷àüûðûð. Àõûúû âÿ éöêñÿê ïîåòèê áèð äèëëÿ éàçûëìûø ÿñÿðäÿ ýþçÿë òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè äÿ þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Ìàùìóä Êàøüàðèíèí ÿñÿðè òöðê ìèôîëîýèéàñû âÿ ôîëêëîðóíóí áèð ÷îõ þðíÿêëÿðèíè éàçûéà àëûá ñàáèòëÿøäèðìÿñè èëÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ìÿñÿëÿí, å.ÿ. 7–6 ÿñðëÿðäÿ éàøàìûø òöðê ùþêìäàðû Àëï ßð Òîíãàíûí þëöìöíÿ ùÿñð îëóíìóø àüû ãÿäèì òöðê áÿäèè òÿôÿêêöðöíöí áöòöí èíúÿëèê âÿ ýþçÿëëèéèíè ÿêñ åòäèðèð. Áóðàäà åéíè çàìàíäà, ñÿìèìè ìÿùÿááÿò äóéüóëàðûíû èôàäÿ åäÿí ëèðèê ïàð÷àëàð, ïîåòèê òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè äÿ âàðäûð. Òöðê òàéôà âÿ ãÿáèëÿëÿðèíèí àäëàðûíûí èçàùû ùàããûíäà ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿð äÿ áþéöê ìàðàã äîüóðàðàã ÿäÿáè ãàéíàãëàð ñûðàñûíäà íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð. ßëâåðèøëè úîüðàôè ìþâãåéèíÿ ýþðÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíèí èãòèñàäè-òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí êÿñèøìÿ íþãòÿñèíäÿ äóðàí Àçÿðáàéúàí åéíè çàìàíäà éöçèëëèêëÿðäÿí áÿðè äöðëö ìÿäÿíèééÿòëÿðèí, ÿäÿáèééàòëàðûí ãîâóøìà éåðè îëìóøäóð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, çÿíýèí ôîëêëîð ÿíÿíÿëÿðè èëÿ ñå÷èëÿí áó þëêÿ 10 ÿñðèí ñîíó, 11 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿí áàøëàéàðàã éàçûëû ÿäÿáèééàò ñàùÿñèíäÿ äÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ðåýèîíëàðûíäà àïàðûúû éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòìàüà, þç îðèæèíàë èäåéà-åñòåòèê õöñóñèééÿòëÿðèíè áàøãà ÿäÿáèééàòëàðà òÿëãèí åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. 11–12 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàíûíäàêû ÿäÿáè éöêñÿëèøè ÷îõ ìöðÿêêÿá èãòèñàäè-èúòèìàè âÿ ìÿäÿíè øÿðàèò, ùÿìèí øÿðàèòèí éåòèðìÿñè îëàí èñòåäàäëû øÿõñèééÿòëÿð éàðàòìûøëàð. Áó ïîåçèéà ìÿêòÿáè ÿñðëÿð áîéó Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìûø çÿíýèí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíà, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã èñëàì ÿäÿáèééàòëàðûíà, ùàáåëÿ àíòèê ÿäÿáèééàò ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñþéêÿíèðäè. Ùÿìèí äþâðÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éàðàíìûø âÿ éàçûñûíûí òàðèõè 5 éöçèëëèéÿ ýåäèá ÷àòàí àëáàí ÿäÿáèééàòû äà êëàññèê éàçûëû ÿäÿáèééàòûí ãàéíàãëàðûíäàí ñàéûëìàëûäûð. Àëáàí ùþêìäàðû Úàâàíøèðèí þëöìöíÿ øàèð Äÿâäÿêèí éàçäûüû àüû áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãÿäèì òöðê ùþêìäàðû Àëï ßð Òîíãàéà ùÿñð åäèëìèø àüûéà áÿíçÿéèð. 7–8 ÿñðëÿðäÿ èñëàì õèëàôÿòèíèí ìÿðêÿçè øÿùÿðëÿðè îëàí Ìÿäèíÿäÿ âÿ Ìÿêêÿäÿ éàøàéûá éàðàòìûø Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíäÿí ßáó Ìÿùÿììÿä èáí Áÿøøàð, Ìóñà Øÿùÿâàò âÿ Èñìàéûë èáí Éÿñàðûí øåèðëÿðè ìöáàðèç òÿíãèäè ðóùó, îðèæèíàë ñÿíÿòêàð792

ëûã õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ î äþâð ÿðÿá ïîåçèéàñûíäàí ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ñå÷èëèð. ßðÿá äèëèíäÿ áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçìàã ÿíÿíÿñè Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðè àðàñûíäà 11–12 ÿñðëÿðÿ ãÿäÿð äàâàì åäèð, Õÿòèá Òÿáðèçè, Ìÿñóä èáí Íàìäàð êèìè ñÿíÿòêàðëàð áó äèëäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû çÿíýèíëÿøäèðÿí áÿäèè þðíÿêëÿð ÿðñÿéÿ ýÿòèðèðëÿð. Äþâðöíöí áþéöê ôèëîëîãó îëàí Õÿòèá Òÿáðèçèíèí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ ýþðêÿìëè õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Îíóí “Øÿðùöë-Ùÿìàñÿ” àäëû ÿñÿðè ìèí èëÿ éàõûíäûð êè, øÿðãøöíàñ âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàð àðàñûíäà þç áþéöê íöôóçóíó ñàõëàìàãäàäûð. ßñëÿí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿí ÷ûõìûø øàèðëÿðèí ÿðÿá äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûãëàðû âÿ èñëàì ìÿäÿíèééÿòè êîíòåêñòèíÿ äàõèë îëàí ÿñÿðëÿðèíäÿ ìåòðîïîëèéàíûí ìÿðêÿçèíÿ àïàðûëìûø áó ñÿíÿòêàðëàðûí âÿòÿí âÿ éóðä ùÿñðÿòè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Éàõûí Øÿðã ÿäÿáèééàòëàðû àðàñûíäà þçöíÿìÿõñóñ ïîåòèê ùàäèñÿ âÿ úÿðÿéàí îëàí 12 ÿñð Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáèíèí èëê ôÿðãëÿíäèðèúè ÿëàìÿòëÿðè ìÿùç ÿðÿáäèëëè ïîåçèéàäà þçöíö áöðóçÿ âåðìÿéÿ áàøëàéûð. Áóíëàð – ðÿíýàðÿíý òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè, èúòèìàè ùÿéàòà òÿíãèäè ìöíàñèáÿò, ãàäûí ùöãóãó ïðîáëåìëÿðèíäÿ ÿäàëÿòëè ýþðöøëÿð, äÿðèí äåìîêðàòèçì, èíñàí øÿõñèééÿòèíÿ ùþðìÿò, ùóìàíèçì ìþâãåéèíäÿ ãÿòèééÿò âÿ ñ.-äèð. 11 ÿñðäÿí Ãÿòðàí Òÿáðèçèíèí (10121088) éàðàäûúûëûüû èëÿ Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáè áàøãà áèð äèëäÿí – äÿðè äèëèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéóð. Ãÿòðàíûí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø “Äèâàí”û ÿñàñ åòèáàðèëÿ äþâðöí ùþêìäàðëàðûíà éàçûëìûø ìÿäùèééÿ-ãÿñèäÿëÿðäÿí èáàðÿò îëñà äà, áóíëàðûí ýèðèø-íÿñèá ùèññÿëÿðèíäÿ ùåéðàíåäèúè òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè þçöíÿ éåð òàïìûø âÿ Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáèíèí ñîíðàêû èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ãÿòðàí Òÿáðèçè áèð ëèðèê øàèð êèìè äÿ þç ðöáàèëÿðè âÿ ãÿçÿëëÿðè èëÿ êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà, îíóí ïîåòèê úÿùÿòäÿí êàìèëëÿøìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. 1054 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí îüóç òöðêëÿðèíèí éàðàòäûüû Ñÿëúóãèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëìàñû åëìèí, èíúÿñÿíÿòèí âÿ ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìÿêëÿ éàíàøû, òöðêäèëëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ôîðìàëàøìàñûíû äà áàøà ÷àòäûðìûø îëäó. 11 ÿñðèí ÿí áþéöê Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíäÿí îëàí Ãÿòðàí Òÿáðèçèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí-òöðê ðóùó, Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ õàñ îëàí áèð ÷îõ ñþç âÿ ðåàëèëÿð þç äÿðèí èçëÿðèíè ãîéìóøäóð. “×óâàë”, “úèíàü”, “áÿêìÿç”, “òàü”, “éóí”, “àéàü”

âÿ á. òöðê ñþçëÿðèíè Ãÿòðàíûí áÿäèè ëåêñèêîíóíäà òåç-òåç ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Øàèð áÿçÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ ëàçûì îëàí ãàôèéÿíè òàïìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿðêÿí þç àíà äèëèíÿ ìöðàúèÿò åäèð. Ìöáàëèüÿñèç äåìÿê îëàð êè, Ãÿòðàí Òÿáðèçè ïîåçèéàñûíûí äèëè – àçÿðáàéúàíúà (òöðêúÿ) äöøöíöá ôàðñúà éàçàí áèð ñÿíÿòêàðûí äèëèäèð âÿ áó õöñóñèééÿò, öìóìèééÿòëÿ, ôàðñäèëëè Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Áóíó Ãÿòðàí Òÿáðèçè äþâðöíäÿ éàøàìûø âÿ øàèðëÿ øÿõñÿí òàíûø îëìóø ìÿøùóð Èðàí øàèðè âÿ àëèìè Íàñèð Õîñðîâ äà åòèðàô åòìèø âÿ Ãÿòðàíûí ôàðñ äèëèíè î ãÿäÿð äÿ éàõøû áèëìÿäèéèíè þçöíöí “Ñÿéàùÿòíàìÿ” ÿñÿðèíäÿ ãåéä åòìèøäèð. 12 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà áöòþâëöêäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã, åëÿúÿ äÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ñîíðàêû èíêèøàôûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèø, Õàãàíè Øèðâàíè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè êèìè äöíéà øþùðÿòëè êîðèôåéëÿðè ìåéäàíà ýÿòèðìèø Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáè ÿñàñëû øÿêèëäÿ ôîðìàëàøûð. Äàùà ÷îõ àðõàèê ñþçëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿí âÿ áóíà ýþðÿ äÿ äÿðèí ôÿëñÿôè ìÿçìóí âÿ ìöíäÿðèúÿ èôàäÿñèíäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿí ôàðñäèëëè Õîðàñàí ÿäÿáè ìÿêòÿáèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿðè äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûãëàðû ïîåòèê ÿñÿðëÿðè ÿðÿá ñþç âÿ èôàäÿëÿðè ùåñàáûíà çÿíýèíëÿøäèðìÿêëÿ îíó éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ãàëäûðìûø, ÿí èíúÿ ïîåòèê ìÿòëÿáëÿðèí âÿ äÿðèí ôÿëñÿôè ôèêèðëÿðèí èôàäÿñè ö÷öí ìöêÿììÿë áèð ùàëà ñàëìûøëàð. Ñàðàé ÿäÿáè ìöùèòèíäÿ – 12 ÿñð Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿðèíäÿí Øèðâàíøàùëàð âÿ Àòàáÿéëÿðèí ìåñåíàòëûüû àëòûíäà ßáöë-öëà Ýÿíúÿâè (1096-1159), Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè (1089-1183), Õàãàíè Øèðâàíè (1126-99), Ôÿëÿêè Øèðâàíè (112660), Ìöúèðÿääèí Áåéëÿãàíè (?-1190), Èççÿääèí Øèðâàíè (?–?) êèìè ÿñÿðëÿðè èíäè äÿ þç éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèø ñÿíÿòêàðëàð éåòèøìèøäèëÿð. Áóíëàð þç ÿñÿðëÿðè èëÿ øàùëàðà ìÿäùèééÿëÿð éàçûá, ùÿéàòà ñåéð÷è ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèð, ÿòðàôäà áàø âåðÿí çöëì âÿ ùàãñûçëûãëàðû èôøà åäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áàøëàðû ìöñèáÿòëÿð ÷ÿêèðäè. Áó äþâð øàèðëÿðèíèí äåìÿê îëàð êè, ÿêñÿðèééÿòè ùÿéàòäà ìöõòÿëèô ôàúèÿëÿðëÿ öçëÿøìèø, þç ùóìàíèñò ôèêèðëè øåèðëÿðèíÿ ýþðÿ áó âÿ éà äèýÿð úÿçàíû àëìûøäû. Áó äþâðäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø õöñóñè ïîåòèê æàíðëàð – øèêàéÿòíàìÿ âÿ ùÿáñèééÿëÿð îíëàðûí ìöÿëëèôëÿðèíèí íÿ êèìè ÿçàá-ÿçèééÿòëÿð ÷ÿêäèêëÿðèíè ÷îõ éàõøû èôàäÿ åäèð. Ùå÷ øöáùÿñèç øàèðëÿðèí ÿçàá âÿ ìÿùðóìèééÿòëÿðÿ ìÿðóç ãàëìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáêàðû éöêñÿê ìÿíñÿáëè ñàðàé õàäèìëÿðè îëìóøëàð. Ôÿëÿêèíèí âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Õàãàíèíèí ùÿáñ îëóíìàñû, ßáöë-öëàíûí èñÿ áåëÿ áèð òÿùëöêÿéÿ ìÿðóç ãàëìàñû ôåîäàë ñàðàéëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâè ùàäèñÿ èäè âÿ òÿçêèðÿëÿðäÿ éàçûëäûüûíà ýþðÿ, áåëÿ áèð ãîðõóíó âàõòèëÿ Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè äÿ êå÷èðìèøäè. Ñàðàéëàðäà éàðàíàí ïîåçèéàíûí íöìàéÿíäÿëÿðè þç ùþêìäàðëàðûíû øàèðëÿðèí ýöíàùñûçëûãëàðûíà èíàíäûðìàã ö÷öí áàøäàí-áàøà àíäëàðäàí èáàðÿò îëàí “ãÿñÿìíàìÿ” æàíðûíû äà éàðàòìûøäûëàð. Õàãàíèíèí “ùÿáñèééÿ”ëÿðèíè îõóäóãúà îðòà ÿñðëÿð ôåîäàë ìöùèòèíèí èíñàí àçàäëûüûíà ãàðøû ÷åâðèëìèø ìàùèééÿòè ýþç þíöíäÿ úàíëàíûð, ñàíêè øàèð éöçèëëèêëÿðèí àðõàñûíäàí áîéëàíàðàã îõóúóíó èáðÿò ýþòöðìÿéÿ, âÿùøè èíñòèíêòëÿðèí îéàíìàñûíà éîë âåðìÿìÿéÿ ñÿñëÿéèð. Èëê ýÿíúëèêäÿ ñàðàé äÿáäÿáÿëÿðèíèí ýþçãàìàøäûðûúû ïàðûëòûñû ãàðøûñûíäà äàâàì ýÿòèðìÿéÿí ñÿíÿòêàðëàð, éàøà äîëäóãúà áöòöí áóíëàðûí þòÿðè âÿ ìöâÿããÿòè îëäóüóíó, ÿáÿäè äÿéÿðëÿðèí àíúàã ùóìàíèçì âÿ ìÿùÿááÿòäÿí èáàðÿò îëäóüóíó àíëàäûãúà îíëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà êÿñêèí êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè áàø âåðèð, ÿñÿðëÿðèíèí èúòèìàèôÿëñÿôè ñèãëÿòè ýöúëÿíèðäè. 12 ÿñð Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ éöêñÿê øàèð ïðîôåññèîíàëëûüû, ñþçöí ïîåòèê èìêàíëàðûíäàí ìàêñèìóì èñòèôàäÿ áàúàðûüû, ïîåòèê âàùèäëÿðäÿ þçöíÿ ìþùêÿì éåð òóòìóø ôèêèð ÷îõìÿíàëûëûüû õàñ èäè. Áóíóíëà éàíàøû, õàëã ñÿíÿòèíÿ, ôîëêëîð îáðàçëàðûíà, úàíëû õàëã äèëèíäÿí ýÿëÿí ñþç âÿ èôàäÿëÿðÿ, àôîðèçìëÿðÿ ìåéë äÿ ýöúëö èäè. Äþâðöí ÿí áþéöê øàèðëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàíûíàí ßôçÿëÿääèí Õàãàíè Øèðâàíè éàðàäûúûëûüûíäà äèããÿòè ÿí ÷îõ ÷ÿêÿí úÿùÿò ÿñÿðëÿðèíäÿêè äÿðèí îáðàçëûëûã âÿ åëìèëèêäèð. Èñëàì Øÿðãèíèí áèð ÷îõ åëìëÿðèíÿ âàãèô îëàí ñÿíÿòêàð áöòöí áóíëàðû øèðèí, úàçèáÿäàð, ùåéðàíåäèúè ïîåçèéà äèëè èëÿ òÿãäèì åäèð. Õàãàíè áÿçÿí èíúÿ áèð åéùàìëà áöòþâ ÿñÿðÿ ñûüà áèëÿí ôèêèð èôàäÿ åòìèø îëóð. Áÿçÿí èñÿ îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ äþâðöíöí øÿðèÿò õàäèìëÿðèíèí ìöÿééÿí åòäèéè åùêàìëàðëà óéóøìàéàí åçîïäèëëè ãÿíàÿòëÿð äÿ èðÿëè ñöðöëöð, ïîåòèê ñèìâîëëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà èëê åïèñòîëéàð ìÿñíÿâè ñàéûëàí “Òþùôÿòöë-Èðàãåéí” (“Èêè Èðàãûí òþùôÿñè”) (1156) ïîåìàñûíäà äà Õàãàíè áèð ñûðà ñèìâîë âÿ åéùàìëàðûí êþìÿéè èëÿ þçö èëÿ ìöùèòè àðàñûíäà îëàí äÿðèí çèääèééÿòëÿðè à÷ûá ýþñòÿðìÿéÿ íàèë îëìóøäóð. Áó áàõûìäàí èñòÿð Õàãàíè, èñòÿðñÿ äÿ Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíà äèàëåêòèê èíêèøàô ìåéëè õàñäûð. Áó øàèðëÿð òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿòÿ äîíìóø ùàëäà äåéèë, äàèì èíêèøàô âÿ éöêñÿëèøäÿ áàõìàüà

ýöúëö ìåéë íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Õöñóñÿí Íèçàìè éàðàäûúûëûüû áó áàõûìäàí áöòþâëöêäÿ äöíéà ÿäÿáèééàòëàðûíäà þçöíÿìÿõñóñ ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäèð. Õàãàíè Øèðâàíè Øàìàõûäàêû ñàðàé ìöùèòèíèí ÿçèúè òÿñèðèíÿ äþçìÿìèø, Ìÿêêÿéÿ çèéàðÿòÿ ýåòäèêäÿí ñîíðà áèð äàùà ñàðàéà ãàéûòìàéàðàã Òÿáðèçäÿ ìÿñêÿí ñàëìûø âÿ îðàäà äà âÿôàò åòìèøäèð. Øàèðèí ìÿçàðû Òÿáðèçèí Ñöðõàá ãÿáèðèñòàíëûüûíäàêû “Øàèðëÿð ìÿãáÿðÿñè” àäëàíàí éåðäÿäèð. "Õÿìñÿ" Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã êëàññèê ÿäÿáèééàòûíäà áåø ïîåìàäàí èáàðÿò ÿñÿðëÿð òîïëóñó. "Õÿìñÿ"íèí èëê íöìóíÿñèíè Íèçàìè Ýÿíúÿâè (11411209) éàðàòìûøäûð. Äàùà ñîíðà ùèíä øàèðè ßìèð Õîñðîâ Äÿùëÿâè (12531325), þçáÿê øàèðè ßëèøèð Íÿâàè (14411501) âÿ áàøãà øàèðëÿð äÿ Íèçàìè ñöæåòëÿðèíÿ éàõûí "Õÿìñÿ" éàçìûøëàð. "Õÿìñÿ"éÿ äàõèë îëàí ïîåìàëàð åéíè, éàõóä ìöõòÿëèô âÿçí âÿ áÿùðäÿ éàçûëà áèëÿð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ "Õÿìñÿ" éàðàòìàã áèð íþâ ñÿíÿòêàðëûã èìòàùàíû âåðìÿê ùåñàá îëóíìóøäóð. Õàãàíèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ êàèíàò, äöíéà, èíñàí, úÿìèééÿò, ùÿéàò âÿ þëöì ùàããûíäà ôÿëñÿôè äöøöíúÿëÿð àïàðûúû éåð òóòóð. Áó áàðÿäÿ îíóí áèð ÷îõ ôèêèðëÿðè èíäèíèí þçöíäÿ äÿ þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð âÿ òÿðáèéÿâè òÿñèðèíè ñàõëàìàãäàäûð. Áöòöí ãàôèéÿëÿðè “ø” ùÿðôè èëÿ áèòäèéèíäÿí “øèíèééÿ ãÿñèäÿñè” àäëàíàí “Ìèðàòöñ-ñÿôà” (“Ñàôëûã àéíàñû”) àäëû ÿñÿðÿ Øÿðãèí áèð ÷îõ ãöäðÿòëè øàèðëÿðè íÿçèðÿ éàçìûøëàð. Øàèðèí “Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿðè” àäëû ôÿëñÿôè-äèäàêòèê ãÿñèäÿñè ùÿéàòûí ôàíèëèéè, äöíéàíûí âÿôàñûçëûüû ôèêèðëÿðèíè òÿëãèí åòìÿêëÿ, èíñàíëàðûí áèð-áèðèíÿ ãàðøû ìåùðèáàí, ÿäàëÿòëè äàâðàíìàëàðû, áèðáèðèíÿ ãàéüû âÿ ùþðìÿò ýþñòÿðìÿëÿðè ôèêðèíè îáðàçëû øÿêèëäÿ òÿáëèü åäèð. Õàãàíè ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ÿí áþéöê ëèðèê øàèðëÿðäÿí áèðè êèìè òàíûíûð. Îíóí ãÿçÿë âÿ ðöáàèëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáèíèí ÿí éàõøû ÿíÿíÿëÿðèíèí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. Õàãàíè éàðàäûúûëûüûíäà Àçÿðáàéúàí ïîåòèê ìÿêòÿáèíèí þç ÿêñèíè òàïìûø þçÿëëèêëÿðèíäÿí áèðè äÿ òöðêëöéÿ äÿðèí ìÿùÿááÿòäèð. Ñîíðàëàð Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíäà áó õöñóñèééÿò þçöíöí çèðâÿñèíÿ ÷àòìûøäûð. 12 ÿñð Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà Ýöíåé Àçÿðáàéúàíäà ÿðñÿéÿ ýÿëìèø Øèùàáÿääèí Ñöùðÿâåðäè (1154-92) êèìè ôèëîñîô øàèðëÿð äÿ îëìóøäóð. Ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôó Ïëà-

òîíóí åìàíàñèéà ôÿëñÿôÿñè ÿñàñûíäà þçöíöí “èøðàãèééÿ” ôÿëñÿôÿñèíè éàðàòìûø âÿ áóíó áÿäèè øÿêèëäÿ ÿñàñëàíäûðìûø Øèùàáÿääèí Ñöùðÿâåðäè ÿäÿáè-ôÿëñÿôè ôèêèð òàðèõèíäÿ Øåéõ Èøðàã àäû èëÿ ìÿøùóð îëìóø âÿ þçöíäÿí ñîíðà áèð ñûðà àðäûúûëëàðûíûí éåòèøìÿñèíÿ çÿìèí éàðàòìûøäûð. 38 èë þìöð ñöðìöø áó øàèð âÿ ôèëîñîô ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿáëèü åòäèéè èíñàí àüëûíûí òÿíòÿíÿñè, ùóìàíèçì, èúòèìàè ÿäàëÿò èäåéàëàðûíà ýþðÿ äþâðöíöí ìöðòÿúå ðóùàíèëÿðèíäÿ íàðàçûëûã äîüóðìóø âÿ îíëàðûí ôèòâàñû èëÿ åäàì îëóíìóøäóð. Îíóí ìöõòÿëèô åëìèÿäÿáè òðàêòàòëàðû, õöñóñÿí “Èøûã ùåéêÿëëÿðè” àäëû ÿñÿðè èíäè äÿ èñëàì Øÿðãèíäÿ áþéöê íöôóçà ìàëèêäèð. 12 ÿñð øàèðè Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè Øÿðãäÿ Þìÿð Õÿééàìäàí ñîíðà ðöáàè æàíðûíûí ÿí áþéöê óñòàäëàðûíäàí áèðè êèìè òàíûíûð. Àíúàã Õÿééàìäàí ôÿðãëè îëàðàã, Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðèíäÿ êîíêðåò èíñàí ýþçÿëëèéèíÿ, àüëûíà âÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìèñðà âÿ áåéòëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí-òöðê ÿäÿáè-ìÿäÿíè âÿ èúòèìàè ìöùèòèíèí áÿäèè èíèêàñûíû ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿùñÿòèíèí áèð ìöääÿò Ñóëòàí Ñÿíúÿðèí ñàðàéûíäà éàøàäûüûíû áó òöðê ùþêìäàðûíà ùÿñð åäèëìèø ðöáàèëÿðè ñöáóò åäèð. Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâèíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíûí õàëã àðàñûíäà áþéöê ïîïóëéàðëûã ãàçàíìàñûíû îíóí ùàããûíäà éàðàäûëìûø “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíû äà ñöáóò åäèð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí äàùà áèð ýöúëö ãîëó äà ñàðàéëàðäàí êÿíàðäà éàðàíûð âÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòÿ ýåò-ýåäÿ äàùà ÷îõ òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Ãèâàìè Ìöòÿððèçè (?-1190), Íèçàìè Ýÿíúÿâè (1141-1209) êèìè ñþç ñÿíÿòêàðëàðû ìÿùç áó äþâð ÿäÿáèééàòûíûí äåìîêðàòèê ãîëóíó òÿøêèë åäèðäèëÿð. Áóíëàð ö÷öí ÿäÿáèééàò, ïîåçèéà ýöíäÿëèê ÷þðÿêïóëó âàñèòÿñè äåéèë, öðÿéèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí, ïàòðèîòèê âÿ ùóìàíèñò äóéüóëàðûí òÿñèðèíäÿí ýÿëÿí èäåéà-áÿäèè èôàäÿ âàñèòÿñè, èíñàí ùÿéàòûíû âÿ ìÿèøÿòèíè éöíýöëëÿøäèðìÿê, éàðàäûëûøûí òàúû îëàí èíñàíû ùÿéàòäà õîøáÿõò ýþðìÿê ö÷öí áèð òÿáëèüàò âàñèòÿñè èäè. Íèçàìè Ýÿíúÿâè þç þëìÿç áåø ïîåìàñû (“Ñèðëÿð õÿçèíÿñè”, “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Éåääè ýþçÿë”, “Èñêÿíäÿðíàìÿ”) èëÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíà òàìàìèëÿ éåíè áèð ïîåòèê ñÿñ, íÿôÿñ ýÿòèðìèøäèð. Øàèð þçö äÿ ÿäÿáè-ôÿëñÿôè äöùàñû èëÿ áóíó ýþçÿë áàøà äöøöð âÿ þç ñÿíÿòèíèí þëìÿçëèéè áàðÿñèíäÿ ïåéüÿìáÿðúÿñèíÿ þíýþðöëÿð âåðèðäè. Ñîíðàëàð òà áèçèì ýöíëÿðÿ ãÿäÿð Íèçàìè èðñè øàèðëÿðèí ùÿð çàìàí èëùàì ìÿíáÿéè îëàðàã ãàëìûø âÿ îíóí ÿñÿðëÿðèíÿ Øÿðãäÿ âÿ Ãÿðáäÿ 793

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ 500-ÿ ãÿäÿð øàèð íÿçèðÿ éàçìûøäûð. Áöòöí äöíéàíûí “Ýÿíúÿëè äàùè” êèìè òàíûäûüû Íèçàìèíèí éàðàäûúûëûüû áèð äÿ îíà ýþðÿ ãëîáàë ùàäèñÿäèð êè, Àçÿðáàéúàí øàèðèíèí èðñèíäÿ òÿêúÿ Øÿðã ÿäÿáè-ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðè äåéèë, åéíè çàìàíäà î äþâðöí Ãÿðáè îëàí àíòèê ÿäÿáè-ìÿäÿíè äÿéÿðëÿð þç êàìèë ñèíòåçèíè òàïìûøäûð. ßñëèíäÿ, Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíû òàì ìÿíàñèëÿ êëàññèê äþâðöí éåíè ìÿðùÿëÿñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëàð. ×öíêè ìÿùç Íèçàìèíèí éöêñÿê ùóìàíèñò ôèêèðëÿðèíäÿ îðòà ÿñðëÿðèí ìèñòèêàñûíäàí îéàíûá ñàüëàì âÿ àéûã òÿôÿêêöðëÿ ùàäèñÿ âÿ ïðåäìåòëÿðÿ, èíñàíà, úÿìèééÿò ùÿéàòûíûí ìÿíà âÿ ìàùèééÿòèíÿ ðàñèîíàë, ìÿíòèãè éàíàøìà òÿðçèíèí øàùèäè îëóðóã. Èíñàí õîøáÿõò éàøàìàã ö÷öí éàðàäûëìûøäûð âÿ áó èëàùè ãÿäÿðè, òàíðûñàë òàëåéè ùå÷ áèð øÿð ãöââÿ äÿéèøäèðÿ áèëìÿç. Íèçàìèíèí áöòöí éàðàäûúûëûüûíà õàñ ÿñàñ èäåéà ìÿùç áóäóð. Ùÿìèí èäåéà áèð äÿ àç ñîíðà äöíéà ÿäÿáèééàòëàðûíäà þçöíö Àâðîïà Ðåíåññàíñû ñÿíÿòêàðëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäà áöðóçÿ âåðèð. Íèçàìè íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð ôèêèð íÿùÿíýè, òÿôÿêêöð äàùèñè îëñà äà, þç äþâðöíöí þâëàäû èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Íèçàìèíèí ýóéà áèð ÷îõ àñòðîíîìèê, ôèçèêè, òèááè âÿ áàøãà òÿáèÿò åëìëÿðèíÿ õàñ îëàí êÿøôëÿðè áèð íå÷ÿ éöçèë ãàáàãëàìàñû ùàããûíäà øèðíèêëÿíäèðèúè ôèêèðëÿðÿ äÿ åùòèéàòëà éàíàøìàã ëàçûìäûð. Íèçàìèíèí ìþúöçÿñè – îíóí ñÿíÿòèíèí úèääèëèéèíäÿ, ÿáÿäèéàøàð ùóìàíèñò ôèêèð âÿ èäåéàëàðûíäà, òÿðàâÿòè ùå÷ âàõò ñîëìàéàí îðèæèíàë áÿäèè îáðàçëàðûíäàäûð. Íèçàìè ñÿíÿòèíèí þëìÿçëèéè áèð äÿ þçöíö èíñàí ïñèõîëîýèéàñûíûí ÿáÿäè ïðîáëåìëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðìÿñèíäÿ âÿ áó ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè éîëëàðûíû ýþñòÿðìÿñèíäÿäèð. ßäÿáèééàòûí áÿøÿð ùÿéàòûíäà âÿ áÿøÿðèééÿòèí ìÿäÿíè èíêèøàôûíäà îéíàäûüû ðîëó äà áÿëêÿ åëÿ áóíäà àõòàðìàã ëàçûìäûð. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí âÿ áàøûíäà Íèçàìè êèìè äöùàëàð äóðàí éàçûëû ÿäÿáèééàòûí óçóí éöçèëëèêëÿð áîéó àïàðäûüû åòèê-äèäàêòèê òÿáëèüàò îëìàñàéäû, äöíéà ñÿâèééÿñèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí áó ãÿäÿð çöëì âÿ çîðàêûëûãëàð, ùàãñûçëûã âÿ ÿäàëÿòñèçëèêëÿð èíäèêèíäÿí äàùà àðòûã îëàð, ñèâèëèçàñèéàíûí ÿëäÿ åòäèéè ÷àüäàø íàèëèééÿòëÿð ùàããûíäà àíúàã àðçóëàìàã ëàçûì ýÿëÿðäè. Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíûí çèðâÿñèíÿ äîüðó äàáàíáàñìà ýÿëÿí ãëîáàë ôÿëàêÿòèí - ìîíãîë áàñãûíëàðûíûí áó áþéöê äàùèíèí ÿñÿðëÿðèíè þç òîíãàëëàðû àëòûíäà ìÿùâ åòìÿìÿñè áó ýöí áÿçÿí òÿôÿêêöð òÿðçèìèçè ùóìà794

íèçì áàõûìûíäàí õåéëè ãàáàãëàéàí Íèçàìè èðñèíäÿí áÿùðÿëÿíìÿéèìèçÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíûí þëìÿçëèéèíè òÿìèí åäÿí ñÿáÿáëÿðäÿí áèðè äÿ – îíóí ãîéóá áÿäèè øÿêèëäÿ ùÿëë åòäèéè èúòèìàè ïðîáëåìëÿðäèð. Øàèðÿ ýþðÿ, úÿìèééÿòèí

"Ñóëòàí Ñÿíúÿð âÿ ãàðû". "Õÿìñÿ"íèí 153943 èë ÿëéàçìàñûíà ÷ÿêèëìèø ìèíèàòöð. Ðÿññàì Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä. Áðèòàíèéà ìóçåéè. Ëîíäîí.

áàøûíäà àüûëëû, ìààðèôïÿðâÿð ùþêìäàð äóðìàëû, áóíóíëà äà èíñàíëàðûí úÿìèééÿòäÿêè àùÿíýäàð ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿìèí åòìÿëèäèð. Ùþêìäàð èúòèìàè ìöùèòèí áàøûíäà äóðàí áèð øÿõñ îëäóüóíäàí, ùÿìèí ìöùèòèí ñàüëàìëûüû áèð ÷îõ úÿùÿòäÿí îíóí øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíäÿí àñûëûäûð. Øàèðèí áöòöí ÿñÿðëÿðèíäÿ ãîéóëàí áàøëûúà ïðîáëåì áóíäàí èáàðÿòäèð êè, äþâëÿò áàø÷ûñû Òàíðû ãàðøûñûíäà ýþòöðäöéö þùäÿëèêëÿðÿ ÿìÿë åòìÿëè, òàáåëèéèíäÿ îëàí èíñàíëàðûí õîøáÿõòëèéè âÿ ðàùàòëûüû óüðóíäà ÷àëûøìàãäàí áèð àí áåëÿ ýåðè äóðìàìàëûäûð. Éàëíûç áó ùàëäà úÿìèééÿòäÿ ôÿðäëÿðèí àùÿíýäàð èíêèøàôû òÿìèí åäèëÿ áèëÿð, Òàíðûíûí èíñàíû éàðàäàðêÿí ãàðøûéà ãîéäóüó ìÿãñÿäëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿð. Éàðàäûúûëûüà äþâðöíöí ÿäÿáè ÿíÿíÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ëèðèê øåèðëÿð – ãÿñèäÿ, ãÿçÿë âÿ ðöáàèëÿðëÿ áàøëàéàí Íèçàìè ãûñà áèð çàìàí ÿðçèíäÿ þç “Äèâàí”ûíû òÿðòèá åòìèø âÿ áèð øàèð êèìè ìÿøùóðëàøìûøäû. Ëèðèê øåèð éàðàäûúûëûüû þìðöíöí ñîíóíà êèìè øàèðè ìÿøüóë åòìèø âÿ î, èðèùÿúìëè ïîåìàëàðûíäà âåðìÿäèéè ìöõòÿëèô àüðûëû, ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðè ëàêîíèê øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìèøäèð. Íèçàìè èëê ïîåìàñû “Ñèðëÿð õÿ-

çèíÿñè”íäÿí (1174) áàøëàìûø ñîí ÿñÿðè “Èñêÿíäÿðíàìÿ”éÿ (òÿãð. 1203) ãÿäÿð äþâðöíöí àêòóàë, åëÿúÿ äÿ áÿøÿðèééÿòèí ÿáÿäè ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíè áèð àí áåëÿ íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàìûø, ÿñÿðäÿí-ÿñÿðÿ áó èøè äàùà äà òÿêìèëëÿøäèðìèøäèð. Áó, þëìÿç Íèçàìè ñÿíÿòèíèí ùóìàíèñò êîíñåïñèéàñûíû òÿøêèë åäèð. Íèçàìèíèí áåø ïîåìàñû ñîíðàëàð “Õÿìñÿ” (“Áåøëèê”) àäû àëòûíäà áèðëÿøäèðèëìèø âÿ áó àäëà äà Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðûíûí ÿäÿáèééàòëàðûíäà ìÿøùóð îëìóøäóð. Íèçàìè ìÿêòÿáèíèí áèð ÷îõ àðäûúûëëàðû þëìÿç óñòàä êèìè “Õÿìñÿ” éàðàòìàã àðçóñóíäà îëìóø, àíúàã áó àðçóéà àç øàèð ÷àòìûøäûð. Íèçàìèíèí èëê ïîåìàñû “Ñèðëÿð õÿçèíÿñè” “Õÿìñÿ”íèí áàøãà ùèññÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã âàùèä ñöæåò õÿòòèíÿ ìàëèê äåéèëäèð. Àíúàã áóðàäà þç ÿêñèíè òàïàí áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿðèí òÿãäèìèíäÿ ìöõòÿëèô ùåêàéÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿí óñòàëûãëà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áóíóí ö÷öí þç äþâðöíöí ìöõòÿëèô ãàéíàãëàðûíà, åëÿúÿ äÿ ôîëêëîðà ìöðàúèÿò åäÿí øàèð, áöòöí áó ìàòåðèàëûí éöêñÿê áÿäèè ñÿâèééÿäÿ òÿãäèìèíÿ íàèë îëìóøäóð. Ïîåìà ÿíÿíÿâè ýèðèø ùèññÿñèíäÿí ÿëàâÿ 20 ìÿãàëÿò âÿ ùåêàéÿòè ÿùàòÿ åäèð. Íèçàìè áó èëê ïîåìàñû èëÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ÿäÿáèéàòûíäà òàìàìèëÿ éåíè áèð åïèê ÿíÿíÿíèí, áöòþâ áèð ÿäÿáè ìÿêòÿáèí áöíþâðÿñèíè ãîéìóøäóð. Íèçàìèéÿ ãÿäÿð áó ôîðìàäà Èðàí øàèðè Ñÿíàè äÿ ÿñÿð éàðàòñà äà, Íèçàìè ïîåìàñûíûí ôîðìà ñÿëÿôè îëàí ùÿìèí ÿñÿð ñûðô ñóôè ìÿçìóí äàøûäûüûíäàí, îðàäà Íèçàìèíèí ãàëäûðäûüû éöêñÿê áÿøÿðè ïðîáëåìëÿðÿ ðàñò ýÿëìèðèê. “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” (1180) ïîåìàñû Íèçàìèíèí ðîìàíòèê ÿñÿðëÿðèíèí, éÿíè ÿñàñûíäà ðîìàí ñöæåòè äóðàí áèòêèí îáðàçëàð ãàëåðåéàñûíà ìàëèê ïîåìàëàðûíûí áèðèíúèñèäèð. ßñÿðèí ìþâçóñó Èðàí Ñàñàíè ùþêìäàðëàðû ñöëàëÿñèíèí òàðèõèíäÿí ýþòöðöëñÿ äÿ, øàèðèí áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿðèí òÿãäèìèíäÿ þç äîüìà ìöùèòèíèí ùàäèñÿ, øÿõñèééÿò âÿ ïðîáëåìëÿðèíäÿí ÷ûõûø åòìÿñè øöáùÿ äîüóðìóð. Íèçàìè þç ñÿëÿôè – Èðàí øàèðè Ôèðäîâñè êèìè òàðèõè-ÿôñàíÿâè ÿñÿð éàðàòìûð, þç ïîåìàñûíûí æàíðûíû “ùÿâÿñíàìÿ” êèìè ìöÿééÿí åäèð âÿ îíó ìÿùÿááÿòèí òÿðÿííöìöíÿ ùÿñð åäèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíû Õîñðîâ Ïÿðâèçèí ùÿéàòûíûí àíúàã Àçÿðáàéúàí øàùçàäÿñè Øèðèíëÿ áàüëû ìÿãàìëàðûíà äàùà ÷îõ äèããÿò éåòèðèëèð, øàèðÿ äîüìà îëàí áó ýþçÿë àç ãàëà áàø ãÿùðÿìàí êèìè òÿãäèì åäèëèð. Ïîåìàíûí ìÿçìóí æàíðû øàèðèí þçö òÿðÿôèíäÿí “ùÿâÿñíàìÿ” êèìè ìöÿééÿí åäèëñÿ äÿ, Íèçàìè þçöíäÿí ÿââÿëêè øàèðëÿð êèìè ñàäÿúÿ þòÿðè ùÿâÿñ âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ éöíýöë åùòèðàñà äåéèë, èíñàíû ìÿíÿí çÿíýèíëÿøäèðÿí âÿ êàìèëëÿøäèðÿí, îíó èëàùè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëäûðàí, îíóí õàðàêòåðèíè ìÿíôèäÿí ìöñáÿòÿ äîüðó äÿéèøäèðÿí öëâè ìÿùÿááÿòÿ ùèìí éàðàòìûøäûð. Ïîåìàäàêû ìîíóìåíòàë îáðàçëàðäàí áèðè îëàí Ôÿðùàä ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ áèð ÷îõ Íèçàìè àðäûúûëëàðûíû èëùàìëàíäûðìûø âÿ î, áèð ñûðà ïîåìàëàðûí áàø ãÿùðÿìàíû êèìè òÿãäèì åäèëìèøäèð. Ãÿùðÿìàí õàðàêòåðèíèí äèíàìèê èíêèøàôûíû ðîìàíòèê ñÿíÿò òèïèíèí òÿëÿáëÿðè áàõûìûíäàí ÿêñ åòäèðÿí Íèçàìè, ïîåìàíûí ñîíóíäà þç ãÿùðÿìàíûíûí ìÿùÿááÿòèí òÿñèðè àëòûíäà ùåéðÿòàìèç äÿðÿúÿäÿ äÿéèøÿðÿê èäåàë áèð øÿõñèééÿòÿ ÷åâðèëäèéèíè ýþñòÿðìèøäèð. Øàèð Õîñðîâóí ôàúèÿñèíè èñëàì òàðèõèíäÿí ýþòöðäöéö áàøãà áèð òàðèõè ùàäèñÿ – Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí Õîñðîâà ìÿêòóá éàçûá îíó èñëàì äèíèíÿ äÿâÿò åòìÿñè âÿ øàùûí ùÿìèí ìÿêòóáà åòèíàñûçëûã ýþñòÿðèá îíó úûðìàñû èëÿ áàüëàéûð. Áó ñöæåò ïîåìàíûí ñîíóíäà ÿëàâÿ êèìè âåðèëìèøäèð. Èíñàíû óúàëäàí, îíóí àäûíû ÿáÿäèëÿøäèðÿí öëâè ìÿùÿááÿòèí òÿñâèð âÿ òÿðÿííöìö “Õÿìñÿ” ñèëñèëÿñèíèí ö÷öíúö ÿñÿðè îëàí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”äà (1188) þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Øèðâàíøàù Àõñèòàíûí ñèôàðèøè èëÿ éàçûëìûø áó ÿñÿðèíäÿ Íèçàìè þç ñÿíÿòèíèí åúàçû èëÿ þëìÿç áèð ìÿùÿááÿò äàñòàíû éàðàòìàüà íàèë îëìóøäóð. Ùÿì äÿ î, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà áó ìþâçóäà ïîåìà ãÿëÿìÿ àëàí èëê ñÿíÿòêàð êèìè ìÿøùóðäóð. Ïîåìàíûí áàø ãÿùðÿìàíëàðû – èíñàí àçàäëûüû èäåéàñûíû ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿéÿí úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí “ìÿúíóí” (äÿëè) àäëàíäûðûëìûø Ãåéñ âÿ Ëåéëè èíñàíûí àçàä ñåâèá-ñåâèëìÿê àðçóëàðûíûí òÿúÿññöìöíÿ ÷åâðèëìèøäèð. ßñÿðäÿ áàøëûúà ïðîáëåìëÿðäÿí áèðèíè äÿ ãàäûí àçàäëûüûíà òàìàìèëÿ éåíè áàõûø òÿøêèë åäèð. Øàèð úÿìèééÿòèí âÿ øÿõñèééÿòèí àçàäëûã âÿ èíêèøàôûíà ìàíå îëàí ÷öðöê àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûð, èíñàíûí úÿìèééÿòäÿ ðàñèîíàë àçàäëûüû ôèêðèíè èðÿëè ñöðöð âÿ ÿñàñëàíäûðûð. Ñöæåòèí ôàúèÿ èëÿ ñîíà ÷àòìàñûíäà Íèçàìè èíñàíû ÿùàòÿ åäÿí èúòèìàè ìöùèòè, áó ìöùèòäÿ ùþêì ñöðÿí ãåéðè-ñàüëàì àäÿòëÿðè, âÿùøè èíñòèíêòëÿðè ýöíàùëàíäûðûð, áöòöí áóíëàðà ãàðøû èíñàíûí ìöäàõèëÿ åòìÿäèéè òÿáèè ìöùèòè, âÿùøè ùåéâàíëàð àëÿìèíè ãîéóð. Øàèð ýþñòÿðèð êè, èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿñèð ýþñòÿðìÿäèéè ñàô âÿ òÿìèç ùåéâàíëàð Ìÿúíóíóí éöêñÿêëèéèíè âÿ öëâèëèéèíè äàùà éàõøû àíëàéûð âÿ îíóí áàøûíà òîïëàøûðëàð. Áó ïîåìàíûí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ äÿ Íèçàìè èíñàí úÿìèééÿòèíäÿ ýþðäöéö áèð ñûðà íþãñàí âÿ åéáÿúÿðëèêëÿðèí áÿäèè èôøà-

ñûíû âåðìèøäèð. Íèçàìèíèí ñîí ïîåìàëàðû îëàí “Éåääè ýþçÿë” (1197) âÿ “Èñêÿíäÿðíàìÿ” øàèðèí óçóí èëëÿðäÿí áÿðè êèòàáõàíàëàðäà àïàðäûüû åëìè àõòàðûøëàðûí, åòäèéè ìöøàùèäÿëÿðèí ìÿíòèãè íÿòèúÿñèäèð. Ùÿð èêè ÿñÿðèí ìþâçóñóíó øàèð þçö ìöÿééÿíëÿøäèðìèø âÿ îíëàðäàí èúòèìàè èäåàëûíûí áÿäèè ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñè éîëóíäà áèð ôÿëñÿôè-ïîåòèê âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ùÿð èêè ÿñÿð òàðèõè ìþâçóäà éàçûëñà äà, Íèçàìè òàðèõäÿí éàëíûç áèð ôîí êèìè èñòèôàäÿ åòìèø, ÿêñÿð ùàëëàðäà ðåàë òàðèõè þç åñòåòèê èäåàëûíà óéüóíëàøäûðìûøäûð. Áó áàõûìäàí ïîåìàëàð ìàùèééÿòúÿ áèð-áèðèíèí ìÿíòèãè äàâàìû êèìè äÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð. Íèçàìèíèí áèð ùóìàíèñò ñÿíÿòêàð êèìè ãàðøûéà ãîéóá ùÿëë åòìÿê èñòÿäèéè ÿñàñ èäåéà èñÿ èíñàíûí õîøáÿõòëèéè âÿ áó õîøáÿõòëèê éîëëàðûíûí òàïûëìàñûäûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ áóíóí ö÷öí ÿñàñ ìÿñóëèééÿò úÿìèééÿòèí äåéèë, ùþêìäàðëàðûí öçÿðèíÿ äöøäöéöíäÿí, ôÿëñÿôè âÿ áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ ÿñàñ òÿëÿáëÿð äÿ ìÿùç îíëàðûí ãàðøûñûíäà ãîéóëóðäó. Õöñóñÿí Èñêÿíäÿð îáðàçû èëÿ Íèçàìè ìààðèôïÿðâÿð âÿ ÿäàëÿòëè áèð øàùûí úÿìèééÿòèí ðèôàùû âÿ àùÿíýäàð èíêèøàôû ö÷öí íåúÿ áþéöê ôÿàëèééÿò èìêàíëàðûíà ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Áó áàõûìäàí Íèçàìèíèí éàðàòäûüû ùþêìäàð îáðàçëàðû ÿñÿðäÿí-ÿñÿðÿ êàìèëëÿøèð âÿ úÿìèééÿòèí àðçó âÿ òÿëÿáëÿðèíÿ äàùà ÷îõ úàâàá âåðèð. Õîñðîâäàí (“Õîñðîâ âÿ Øèðèí”) Áÿùðàì Ýóðà (“Éåääè ýþçÿë”) âÿ Èñêÿíäÿðÿ (“Èñêÿíäÿðíàìÿ”) äîüðó éöêñÿëÿí õÿòëÿ ýåäÿí ùþêìäàð îáðàçëàðû ÿí íÿùàéÿòäÿ “Èãáàëíàìÿ”äÿ (“Èñêÿíäÿðíàìÿ”íèí èêèíúè ùèññÿñè) ñàäÿúÿ áèð ùþêìäàð äåéèë, áèð ÷îõ õàëãëàðû äîüðó éîëà éþíÿëäÿí, òÿêúÿ þç þëêÿñè Éóíàíûñòàíäà éîõ, áöòöí ìÿäÿíè äöíéàäà ùàããû âÿ ÿäàëÿòè áÿðïà åäÿí ïåéüÿìáÿð ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëèð. Íèçàìè ñÿíÿòèíèí áþéöêëöéö âÿ îíóí åñòåòèê èäåàëûíûí öëâèëèéè ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíà ýöúëö òÿêàí âåðìèø, áó áþéöê äàùè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ùóìàíèçì âÿ äåìîêðàòèçì ïðèíñèïëÿðè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí äåéèë, áöòþâëöêäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã, åëÿúÿ äÿ áèð ñûðà Ãÿðá ÿäÿáèééàòûíäà ùóìàíèñò ìåéëëÿðèí èíòèøàðûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Îðòà ÿñðëÿð ÿäÿáèééàòû. 13 ÿñðäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà äîüìà äèëäÿ éàçàí øàèð âÿ ñÿíÿòêàðëàðûí ñàéû ýåò-ýåäÿ àðòûð. Áó çàìàíäàí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãÿäèì äþâðö áèòèð âÿ îðòà ÿñðëÿð äþâðö áàøëàéûð. Èççÿääèí Ùÿñÿíîüëó âÿ Øåéõ Ñÿôèÿä-

äèí ßðäÿáèëè êèìè ëèðèê øàèðëÿð ãîíøó õàëãëàðäà îëäóüó êèìè, ñóôè-ìèñòèê èäåéàëàðû è÷èíÿ àëàí ëèðèê âÿ åïèê ïàð÷àëàðäàí äàùà ÷îõ, úàíëû ùÿéàòëà áàüëû îëàí äöíéÿâè ïîåçèéà íöìóíÿëÿðè éàðàòìàüà öñòöíëöê âåðèðëÿð. Ùÿñÿíîüëóíóí òöðêúÿ ö÷, ôàðñúà áèð ãÿçÿëè, Øåéõ Ñÿôèíèí êè÷èê áèð äèâàíû áó äþâðöí àíàäèëëè ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà äîëüóí òÿñÿââöð éàðàäûð. Ùÿñÿíîüëóíóí ãÿçÿëëÿðèíäÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí ñóôè-ìèñòèê èäåéà âÿ îáðàçëàð áó èñòèãàìÿòèí àðòìàüà äîüðó äåéèë, àçàëìàüà äîüðó èíêèøàô åòäèéèíäÿí õÿáÿð âåðèð. ßëäÿ îëàí ïîåòèê þðíÿêëÿðè øàèðèí ãöäðÿòëè áèð ñÿíÿòêàð, çÿíýèí éàðàäëûúûëûã òÿúðöáÿñèíÿ ìàëèê îëäóüóíäàí õÿáÿð âåðèð. Çöëôöãàð Øèðâàíè (1190-1304) ïîëèãëîò øàèð êèìè òàíûíìûø, þçöíöí ãåéä åòäèéè êèìè, àëòû äèëäÿ ëèðèê ÿñÿðëÿð éàðàòìûøäûð. Àíúàã øàèðèí òÿêúÿ ôàðñúà “Äèâàí”û áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Èíýèëòÿðÿäÿ íÿøð åäèëìèø áó äèâàíäàêû øåèðëÿðèí ÿñàñûíû ìÿùÿááÿò ëèðèêàñû òÿøêèë åäèð. Øàèð, Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáèíèí ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñàäèã ãàëàðàã äàùà ÷îõ äöíéÿâè ìÿùÿááÿòèí, ðåàë ýþçÿëèí òÿðÿííöìöíÿ öñòöíëöê âåðìèøäèð. Çöëôöãàð Øèðâàíèíèí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû àéðû-àéðû ìèñðà âÿ áåéòëÿð äÿ ùÿìèí äèâàíûí òÿðêèáèíäÿ áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð êè, áóíëàðûí äà áÿäèè ñÿâèééÿñè øàèðèí àíà äèëèíäÿ ÷îõ ýþçÿë ÿñÿðëÿð éàðàòìàñûíû äåìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. 13 ÿñðèí åïèê ïîåçèéà þðíÿêëÿðèíäÿí àíîíèì “Äàñòàíè-ßùìÿä Ùÿðàìè” âÿ Ãóë ßëèíèí “Ãèññåéè-Éóñèô” ïîåìàëàðûíäà èñëàì äèíèíèí éöêñÿê ùóìàíèñò äÿéÿðëÿðè áÿäèè òÿãäèìàò îáéåêòèíÿ ÷åâðèëèð, ìöÿëëèôëÿð îõóúóíó èñëàì øÿðèÿòèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí õåéèðÿ, ÿäàëÿòÿ, èíñàíñåâÿðëèéÿ, äöçëöéÿ, èíñàô âÿ åòèãàäà äÿâÿò åäèð, èíñàíà éàðàøìàéàí ìÿíôè ñèôÿòëÿðäÿí ÷ÿêèíäèðèðëÿð. Ùÿçÿú áÿùðèíäÿ, ìÿñíÿâè øÿêëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø, åéíè çàìàíäà ãÿçÿëäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëìèø “Äàñòàíè-ßùìÿä Ùÿðàìè” ïîåìàñûíäà èíñàí õàðàêòåðèíèí ÿí àðçóåäèëìÿç õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îëàí êèí-êöäóðÿò òÿíãèä åäèëèð, áóíóí éàëíûç êèí ñàùèáèíèí þçöíÿ çèéàí ýÿòèðÿúÿéè ôàêòû áÿäèè øÿêèëäÿ òÿñáèò åäèëèð. Îðòà ÿñðëÿðèí Àâðîïà úÿíýàâÿð ðîìàíëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, áóðàäà ÿñàñ ìÿãñÿä ùàäèñÿëÿðèí úÿëáåäèúèëèéèíè òÿìèí åòìÿê äåéèë, ïîåìàíûí ñöæåòèíäÿ äóðàí ÿõëàãè èäåéàíûí îõóúóéà äàùà òÿñèðëè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Ãóðàíäàêû “Éóñóô” ñóðÿñè èëÿ áàüëû îëàí “Ãèññåéè-Éóñèô” ÿñÿðèíäÿ èñÿ äîüðóëóã âÿ ñÿìèìèëèê êèìè èíñàíè êåéôèééÿòëÿð 795

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òÿáëèü åäèëèð, ñîí íÿòèúÿäÿ áóíëàðûí èíñàíà ýÿòèðÿúÿéè õåéèð à÷ûëûá ýþñòÿðèëèð. “Àñòèàã”äà ýþðäöéöìöç éóõóýþðìÿ ìîòèâè áóðàäà äà ñöæåòèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Ïîåìàíûí ôàáóëàñûíû Ãóðàí ñóðÿñè òÿøêèë åòñÿ äÿ, îíà ìöõòÿëèô ãàéíàã âÿ òÿôñèðëÿðäÿí áèð ÷îõ éåíè ÿùâàëàò âÿ ðÿâàéÿòëÿð äàõèë åäèëìèø, ñöæåòèí áèòêèíëèéè òÿìèí åäèëìèøäèð. Ïîåìàíûí áèð ìÿçèééÿòè äÿ äþâðöí áàøãà åïèê ÿñÿðëÿðè êèìè ÿðóç âÿçíèíäÿ âÿ ìÿñíÿâè ôîðìàñûíäà äåéèë, ùåúà âÿçíèíèí 12-ëèê áþëýöñöíäÿ äþðäëöêëÿðëÿ éàçûëìàñûäûð. Áó ôîðìà ïîåìàíû òöðê ìèëëè áÿäèè òÿôÿêêöðöíÿ, îíäàí èêè ÿñð þíúÿ Øÿðãè Òöðêöñòàíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø “Êóòàäãó áèëèý” ïîåìàñûíà äàùà äà éàõûíëàøäûðûð. Ïîåìàíûí éàçûëûøû ïðîñåñèíäÿ ìöÿëëèô Ãóðàí ìîòèâëÿðè âÿ ðÿâàéÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ, Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäàêû ôàíòàñòèê ìîòèâëÿðäÿí äÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ýöíåé Àçÿðáàéúàí øàèðè Ùöìàì Òÿáðèçè (1201-1314) äÿ äþâðöíöí ýþðêÿìëè èúòèìàè-ñèéàñè õàäèìè âÿ èñòåäàäëû øàèðëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Ùöìàì Òÿáðèçèíèí ôàðñ äèëèíäÿ “Äÿùíàìÿ” (“Îí ìÿêòóá”) ïîåìàñû, “Äèâàí”û ìÿëóìäóð. Î þç éàðàäûúûëûüûíäà ñÿëÿôè Íèçàìè Ýÿíúÿâè ñÿíÿòèíäÿí õåéëè áÿùðÿëÿíìèø, îíó õîø ñþçëÿðëÿ éàä åòìèøäèð. Íèçàìè Ýÿíúÿâè êèìè Ùöìàì Òÿáðèçèíèí äÿ éàðàäûúûëûüûíûí áàøëûúà àïàðûúû èñòèãàìÿòèíè òöðê ìèëëè ìåíòàëèòåòèíèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí îëàí ùóìàíèçì âÿ èíñàí ýþçÿëëèéèíèí òÿðÿííöìö òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà äàùà ÷îõ ñóôèçì úÿðÿéàíûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè êèìè òàíûíìûø Øåéõ Ìàùìóä Øÿáöñòÿðèíèí (1287-1320) íÿñð âÿ íÿçìëÿ éàçäûüû áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðè àðàñûíäà “Ýöëøÿíè-ðàç” ïîåìàñû äèããÿòè äàùà ÷îõ úÿëá åäèð. Ôÿëñÿôè ñóàëëàð âÿ úàâàáëàð øÿêëèíäÿ éàçûëìûø áó ÿñÿðäÿ äþâðöí ìöòÿðÿããè äöíéàýþðöøëö çèéàëûëàðûíû, ãàáàãúûë åëì õàäèìëÿðèíè äöøöíäöðÿí áèð ÷îõ åëìè-èúòèìàè ïðîáëåìëÿð ãîéóëìóø âÿ ìöòÿôÿêêèð øàèðèí áèëèê äàèðÿñèíäÿ îíëàðà úàâàá âåðìÿê úÿùäè åäèëìèøäèð. 14 ÿñðäÿ Ñóëè Ôÿãèù âÿ Ìóñòàôà Çÿðèð êèìè Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðè äÿ Ãóðàí ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà ãóðóëìóø “Éóñèô âÿ Çöëåéõà” ìþâçóñóíäà àíà äèëèíäÿ ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð. Åëÿ ùÿìèí éöçèëèí ñÿíÿòêàðû Éóñèô Ìÿääàùûí “Âÿðãà âÿ Ýöëøà” ïîåìàñû äà àíàäèëëè åïèê øåèðèí ýþçÿë þðíÿêëÿðèíäÿí ñàéûëìàëûäûð. Áöòöí áó ÿñÿðëÿð åïèê ïîåçèéàìûçûí ñîíðàêû èíêèøàôûíäà ìöÿééÿí ðîë îéíàìûøëàð. Áó äþâð ÿäÿáèééàòûíûí öìóìè èíêèøàô éîëóíà íÿçÿð ñàëäûãäà 13-16 ÿñðëÿðè âàùèä ÿäÿáè 796

ïðîñåñ êèìè àëûá þéðÿíìÿê ëàçûì ýÿëèð. Áó çàìàí êÿñèéèíäÿ àíàäèëëè ÿäÿáèééàò ñàéúà âÿ ñàíáàëúà ýåò-ýåäÿ ýöúëÿíèð âÿ êÿìèééÿòúÿ ôàðñäèëëè ïîåçèéàíû öñòÿëÿéèðäèñÿ äÿ, ôàðñ äèëèíäÿ éàçûá-éàðàòìàã ÿíÿíÿñè ùÿëÿ ÿäÿáè øÿõñèééÿòëÿðèí ìöÿééÿí áèð ãèñìèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Ôàðñ äèëèíäÿ éàçûá-éàðàòìûø ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðè – Íÿñèðÿääèí Òóñè (1201-74), ßâùÿäè Ìàðàüàéè (12741338), Àðèô ßðäÿáèëè (1311-?) äàùà ÷îõ Íèçàìè ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñþéêÿíÿðÿê îíëàðûí ÷àïûíäà ÿñÿðëÿð éàðàòìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Àðèô ßðäÿáèëèíèí “Ôÿðùàäíàìÿ” ïîåìàñû Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” äàñòàíûíûí òÿñèðè àëòûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûøäû. “ßõëàãè-Íàñèðè” êèìè ôóíäàìåòàë ÿõëàãè-äèäàêòèê ÿñÿðèí ìöÿëëèôè Íÿñèðÿääèí Òóñèíèí åëìè-ôÿëñÿôè èðñè èëÿ éàíàøû, ÿäÿáè-áÿäèè ÿñÿðëÿðè äÿ âàð èäè. ßùâÿäè Ìàðàüàéèíèí “Úàìè-Úÿì”, “Äÿùíàìÿ” ïîåìàëàðû Àçÿðáàéúàí åïèê øåèðèíèí ëàéèãëè þðíÿêëÿðè ñûðàñûíäà äóðóðäó. Áó ÿñÿðëÿðäÿêè áèð ÷îõ ôÿëñÿôè âÿ ùóìàíèòàð ïðîáëåìëÿð èíäè äÿ ìöõòÿëèô úÿìèééÿòëÿð ö÷öí þç àêòóàëëûüûíû èòèðìÿìèøäèð. Àíúàã Íèçàìèäÿí ñîíðà èúòèìàè ùÿéàòäà þçöíö ýþñòÿðÿí âÿ ìöÿééÿí îáéåêòèâ ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëû îëàí äóðüóíëóã, öìèäñèçëèê áèð ÷îõ ñÿíÿòêàðëàðûí, î ñûðàäàí Àðèô ßðäÿáèëèíèí äÿ éàðàäûúûëûã ïñèõîëîýèéàñûíà òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Íèçàìè ÷àïûíäà áèòêèí, ìîíóìåíòàë ÿñÿð âÿ îáðàçëàðûí ÿðñÿéÿ ýÿëìÿìÿñèíè áèð òÿðÿôäÿí äÿ èúòèìàè-ìÿäÿíè ùÿéàòäà áàø âåðìèø ýåðèëÿìÿ ïðîñåñëÿðè èëÿ èçàù åòìÿê îëàð. ßññàð Òÿáðèçèíèí (1325-90) ôàðñ äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû “Ìåùð âÿ Ìöøòÿðè” ïîåìàñûíäà Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ïîåìàëàðûíäà ñàô öëâè ìÿùÿááÿò ùèññëÿðèíÿ èêè ýÿíúèí áþéöê âÿ òÿìÿííàñûç äîñòëóüó ïðèçìàñûíäàí íÿçÿð ñàëûíûð. ×îõ ìöðÿêêÿá ñöæåòÿ ìàëèê îëàí ÿñÿðäÿ éåíÿ äÿ Íèçàìè ñÿâèééÿñèíäÿ ïîåòèê áöòþâëöéöí, àéäûíëûã âÿ áèòêèíëèéèí îëìàäûüûíû ýþðöðöê. Øàèð þçö äÿ ïîåìàíûí ÿââÿëèíäÿ Íèçàìè ñÿíÿòèíèí óúàëûüûíû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ îíóí ÿë÷àòìàç îëäóüóíó åòèðàô åäèð. ßùâÿäè Ìàðàüàéèíèí ÿí áþéöê ÿñÿðè “Úàìè-Úÿì” äàùà ÷îõ åíñèêëîïåäèê õàðàêòåð äàøûéûð âÿ î äþâðäÿ ÿäÿáè äàèðÿëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûø áèð ÷îõ ùóìàíèñò ôèêèðëÿðèí áÿäèè òÿãäèìèíè âåðèðäè. ßôñàíÿâè ùþêìäàð Úÿìøèäèí äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿí õÿáÿð âåðÿí úàìû êèìè, áó ïîåìà äà èíñàí âÿ úÿìèééÿò ùÿéàòûíûí, åëÿúÿ äÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðèíè ýöçýö êèìè îõóúóíóí ãàðøûñûíäà à÷ûð. Êå÷ÿí ÿñðëÿðäÿ îëäóüó êèìè, áó äþâðäÿ

äÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû äàùà ÷îõ äöíéÿâè èñòèãàìÿòäÿ èíèêèøàô åäèð, èúòèìàè âÿ ñèéàñè ùÿéàòûí úàíëû áèð ïàð÷àñû êèìè þçöíö ýþñòÿðèðäè. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, 14 ÿñðèí øàèð âÿ ùþêìäàðû Ãàçè Áöðùàíÿääèí éàðàäûúûëûüûíû (1314-98) èíýèëèñ øÿðãøöíàñû Åäóàðä Áðàóí òöðê ÿäÿáèééàòëàðûíäà äöíéÿâè ïîåçèéàíûí èëê þðíÿéè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð. Ñàðàé òàðèõ÷èñè Àñòðàáàäè Ãàçè Áöðùàíÿääèíèí ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿñð åòäèéè “Áÿçì âÿ ðÿçì” (“Ìÿúëèñ âÿ äþéöø”) àäëû ñàëíàìÿäÿ áó áþéöê èíñàíûí þç ùóìàíèñò èäåàëëàðûíû ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê óüðóíäà àïàðäûüû ýÿðýèí âÿ ãàíëû ìöáàðèçÿíè ïîåòèê éîëëà òÿñâèð åòìèøäèð. Ãàçè Áöðùàíÿääèíèí “Äèâàí”ûíäà Ùÿñÿíîüëó âÿ Øåéõ Ñÿôè éàðàäûúûëûüûíäà ôîðìàëàøìàüà áàøëàéàí Àçÿðáàéúàí áÿäèè äèëè éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòûð, áèð ÷îõ éåíè, òÿðàâÿòëè ïîåòèê îáðàçëàð âÿ èôàäÿëÿð ñàáèòëÿøèð. Ãàçè Áöðùàíÿääèíèí éàðàäûúûëûüûíäà èëê äÿôÿ ñûðô òöðê ïîåòèê æàíðëàðûíäàí îëàí òóéóãëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áó æàíð ñîíðàëàð Íÿñèìè éàðàäûúûëûüûíà âÿ îíóí âàñèòÿñèëÿ áþéöê þçáÿê øàèðè ßëèøèð Íÿâàèíèí “Äèâàí”ûíà êå÷èð. Áó äþâðäÿ ÿäÿáèééàòäà âÿ èúòèìàèñèéàñè ôèêèðäÿ ôîðìàëàøìûø ùóìàíèçì ïðèíñèïëÿðè õöñóñÿí Ñåéèä Èìàäÿääèí Íÿñèìè (1369-1417) éàðàäûúûëûüûíäà þç çèðâÿñèíÿ ÷àòûð. Áó áþéöê øàèðèí ÿñÿðëÿðè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí äåéèë, áöòþâëöêäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðû ÿäÿáèééàòûíäà äöíéÿâèëèéÿ âÿ ùóìàíèçìÿ, äåìîêðàòèçìÿ äîüðó èðè áèð àääûì êèìè íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Èìàäÿääèí Íÿñèìè – áþéöê ñÿëÿôè Íèçàìè Ýÿíúÿâèäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ùóìàíèçì, èíñàíñåâÿðëèê èäåéàëàðûíûí àëîâëó òÿáëèüàò÷ûëàðûíäàí, úàð÷ûëàðûíäàí áèðè êèìè òàíûíìûøäûð. Ìîíãîë ãàðÿòëÿðè çöëìÿòèíäÿí êå÷ÿí áèð íå÷ÿ îí èëäÿ õàëã äÿùøÿòëÿðäÿí áàøûíû òÿçÿ-òÿçÿ ãàëäûðìàã èñòÿðêÿí îðòà ÿñðëÿð Øÿðãèíèí ÿí çèääèééÿòëè ùþêìäàðëàðûíäàí áèðè êèìè òàíûíàí ßìèð Òåéìóðóí ùöúóìëàðû áàøëàíûð âÿ áó, äöøöíÿí áåéèíëÿðäÿ çöëìÿ âÿ çîðàêûëûüà ãàðøû íþâáÿòè åòèðàç äàëüàñûíûí ãàëõìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Íÿñèìè éàðàäûúûëûüû ìÿùç áåëÿ áèð ùóìàíèñò åòèðàçûí, çöëì âÿ çîðàêûëûüà ìöõàëèôÿòèí, èíñàí ùàãëàðû óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí ìÿùñóëó èäè. Øàèðèí èñòèôàäÿ åòäèéè ùöðóôèçì éàëíûç çàùèðè áèð âàñèòÿ ðîëóíó îéíàäûüûíäàí, ùÿìèí ãàáûãäàí ÷ûõàðûëìûø Íÿñèìè ÿñÿðëÿðè þç äÿðèí ùóìàíèñò ìÿçìóíó, èíñàíà îëàí ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿò ùèññëÿðèíèí çÿíýèíëèéè èëÿ ñå÷èëèð. Þç ÿñÿðëÿðèíè õöñóñè øèôðëÿíìèø áèð äèëëÿ éàçàí áàøãà ùöðóôèëÿðäÿí, èëê íþâ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áÿäÿ èñÿ ìöðøèäè Ôÿçëóëëàù Íÿèìèäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Íÿñèìè çöëì âÿ çîðàêûëûüà ãàðøû þç åòèðàçûíû à÷ûã àíà äèëèíäÿ ñàäÿ èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã, îíëàðäà ãåéðè-èíñàíè ùÿðÿêÿòëÿðÿ ãàðøû íèôðÿò îéàòìàã, åòðèàç äàëüàñûíû ýöúëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäè ýöäöðäö. Øàèðèí èëàùè ñÿâèééÿéÿ éöêñÿëìèø êàìèë èíñàí èäåéàñû äà ìÿùç þç ùàãëàðûíû àíëàìûø, èúòèìàè åéáÿúÿðëèêëÿðäÿí âÿ âÿùøè èíñòèíêòëÿðäÿí òÿìèçëÿíìèø, þçöíö èíñàí êèìè äÿðê åòìèø ñàäÿ àäàìëàðû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Íÿñèìèíèí òÿêúÿ éàðàäûúûëûüû äåéèë, ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿò ïÿðäÿñèíÿ áöðöíìöø ùÿéàòû äà íÿñèëëÿð ö÷öí èáðÿò, ìÿðäëèê, úÿñàðÿò, þç èäåéàñûíäàí äþíìÿìÿê, þëöìöí ýþçöíÿ äèê áàõìàã þðíÿéèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Øàèðèí àçàäëûãñåâÿð ùóìàíèñò ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ìöðòÿúå ðóùàíèëÿðèí îíà âåðäèéè äÿùøÿòëè úÿçà – äèðè-äèðè äÿðèñèíèí ñîéóëìàñû áó áþéöê ñÿíÿòêàðûí ñîíðàëàð ÿçàáêåø îáðàçûíûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà 15 ÿñð èñòÿð õðîíîëîæè, èñòÿðñÿ äÿ ñÿíÿòêàðëûã úÿùÿòäÿí Ãàçè-Íÿñèìè çèðâÿëÿðè èëÿ ÕÿòàèÔöçóëè çèðâÿëÿðè àðàñûíäà êå÷èä ìÿðùÿëÿñèäèð. Áó äþâðäÿ þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ìöñòÿãèë Ãàðàãîéóíëó âÿ Àüãîéóíëó äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû ÿäÿáè ùÿéàòäà äà ìöÿééÿí úàíëàíìàéà, àíàäèëëè øåèðèí èñòÿð ìþâçó, èñòÿðñÿ äÿ îáðàç áàõûìûíäàí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëóð. Õÿëèëè, Ùàìèäè, Êèøâÿðè, Ùÿãèãè, Ñöðóðè êèìè ÿñàñÿí àíà äèëèíäÿ, Øàù Ãàñèì ßíâàð, Áÿäð Øèðâàíè êèìè äàùà ÷îõ ôàðñ äèëèíäÿ éàçûá-éàðàäàí ñÿíÿòêàðëàð áó éöçèëëèéèí ÿäÿáè ìÿíçÿðÿñèíè ìöÿééÿí åäèðäèëÿð. Áó øàèðëÿð àðàñûíäà Ãàðàãîéóíëó ùþêìäàðû Úàùàíøàù Ùÿãèãèíèí (ùàêèìèééÿò èëëÿðè 1436-67) àäûíû õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ñÿëÿôè Ãàçè Áöðùàíÿääèí êèìè î äà ãàíëû äþéöøëÿð àðàñûíäà ôöðñÿò òàïûá ãûëûíú-ãàëõàíû ãÿëÿì-äàâàòëà ÿâÿç åòìèø, ýþçÿë áèð äèâàí áàüëàìàüà íàèë îëìóøäóð. Ãàçè Áöðùàíÿääèí êèìè îíóí äà òàëåéè ôàúèÿëè îëìóø, þç ñîéäàøëàðû îëàí òöðêëÿð – Àüãîéóíëó òöðê äþâëÿòèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí àìàíñûç äþéöøëÿðäÿ ãÿòëÿ éåòèðèëìèøäèð. Äþâðöíöí ýþðêÿìëè ìóñèãè íÿçÿðèééÿ÷èñè, Àçÿðáàéúàíûí îðòà ÿñðëÿðäÿ ÿí áþéöê ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ìàðàüà øÿùÿðèíèí éåòèðìÿñè Õàúÿ ßáäöëãàäèð ùÿì äÿ àíà äèëèíäÿ ýþçÿë øåèðëÿð éàçìûøäûð. 15 ÿñðèí ýþðêÿìëè øàèðè Õÿëèëè ëèðèê øåèðëÿð äèâàíû èëÿ éàíàøû, “Ôèðãÿòíàìÿ” àäëû ïîåìà äà éàðàòìûøäûð. Áó äþâð øàèðëÿðè ñèéàñè-èúòèìàè ùàäèñÿëÿðèí êåøìÿêåøëÿðè ñÿáÿáèíäÿí ÷îõ âàõò äàùà ñàêèò øÿðàèòè

îëàí Òöðêèéÿäÿ, îñìàíëû ñóëòàíëàðûíûí ñàðàéëàðûíäà éàøàéûá éàðàòìûøëàð. Õöñóñÿí ×àëäûðàí äþéöøöíäÿ (1514) Øàù Èñìàéûëûí Ñóëòàí Ñÿëèìÿ ìÿüëóá îëìàñûíäàí ñîíðà Òÿáðèç ñàðàéûíäà éàøàéàí áèð ÷îõ ñÿíÿòêàðëàð îñìàíëû ñàðàéûíà àïàðûëìûø, îðàäà äà ùþðìÿò âÿ èççÿò ñàùèáè îëìóøäóëàð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ýþçÿë ëèðèê øåèðëÿð ìöÿëëèôè îëàí Ñöðóðè, Áÿñèðè êèìè øàèðëÿð áó ãÿáèëäÿíäèð. 15 ÿñð Àçÿðáàéúàí øàèðè Áÿäð Øèðâàíè ÿñàñÿí ôàðñ äèëèíäÿ éàçñà äà, îíóí òöðêÀçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äÿ ýþçÿë øåèðëÿðè îëäóüóíó øàèðèí þçö åòèðàô åòìèøäèð. Áÿäðèí òöðê âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ ãàðûøûã éàçäûüû èêèäèëëè øåèðëÿðè – ìöëÿììÿëÿðè äÿ ìÿëóìäóð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ øàèð þçöíö Àçÿðáàéúàí-òöðê ÿäÿáè äèëèíèí âÿ øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ýþçÿë áèëèúèñè êèìè ýþñòÿðìèøäèð 1407 èëäÿ Ñÿôÿâè ùþêìäàðëàðûíûí ïàéòàõòû Èñôàùàí øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóø, 15 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Òöðêèéÿéÿ ìöùàúèðÿò åäÿðÿê Ôàòåù Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí ñàðàéûíäà 20 èëÿ éàõûí éàøàéûá éàðàòìûø, ëèðèê øåèðëÿð äèâàíû èëÿ éàíàøû “Òÿâàðèõè-àëè-Îñìàí” (“Îñìàí íÿñëèíèí òàðèõè”) àäëû òàðèõè ÿñÿð, ôàë à÷ìàüà ùÿñð îëóíìóø “Úàìè-ñöõÿíãóé” (“Äàíûøàí ïèéàëÿ”) âÿ àâòîáèîãðàôèê õàðàêòåðëè “Ùÿñáèùàëíàìÿ” ÿñÿðëÿðèíèí ìöÿëëèôè Ùàìèäè äÿ 15–16 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿíäèð. 15 ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí áþéöê íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè Íåìÿòóëëàù Êèøâÿðèäèð. Êèøâÿðè ÿñàñÿí Íÿâàè òÿñèðè èëÿ ëèðèê øåèðëÿð éàçñà äà, áó ñàùÿäÿ Àçÿðáàéúàí ïîåçèéà ìÿêòÿáèíÿ ìÿõñóñ îðèæèíàë öñëóá íöìàéèø åòäèðìÿéÿ íàèë îëìóøäóð. Õöñóñÿí øåèð äèëè ñàùÿñèíäÿ, îðèæèíàë ïîåòèê îáðàçëàð èøëÿòìÿêäÿ Êèøâÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà óíèêàë ìþâãå òóòóð. Î, Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Ñóëòàí Éàãóáóí ñàðàéûíäà éàøàìûø, Àüãîéóíëó ñàðàéûíûí ìÿëèêöøøöÿðàñû Ùÿáèáè èëÿ òàíûø îëìóøäóð. ßýÿð Êèøâÿðè ïîåçèéàñûíäà ùÿëÿ Íÿâàè ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí òÿñèðè äóéóëàðñà, 15 ÿñðèí ñîíó, 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàéûá éàðàòìûø Ùÿáèáèäÿ àðòûã Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ìèëëè áèð ìÿäÿíèééÿò ùàäèñÿñè êèìè áöòöí ÿëàìÿòëÿðè þçöíö ýþñòÿðèð. Ùÿáèáè, Øàùè, Ñöðóðè êèìè áó äþâð øàèðëÿðèíèí éàðàäûúûëûüû Õÿòàè âÿ Ôöçóëè ïîåçèéàñûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöíáèò çÿìèí ðîëóíó îéíàìûøäûð. Áþéöê Ôöçóëèíèí þçö Ùÿáèáè øåèðèíäÿí òÿñèðëÿíìèø âÿ îíóí áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðè áàõûìûíäàí ýþçÿë áèð ãÿçÿëèíÿ òÿõìèñ éàçìûøäûð.

15 ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà áó çàìàíà ãÿäÿð áàøãà òöðê õàëãëàðûíûí ÿäÿáè äèëè èëÿ áèð ÷îõ úÿùÿòäÿí ìöøòÿðÿê îëàí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè þç ôÿðãëÿíäèðèúè õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿëäÿ åäèð âÿ 16 ÿñðäÿí åòèáàðÿí ìöñòÿãèë áèð ÿäÿáèééàò êèìè þç ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðìÿéÿ áàøëàéûð. Õöñóñÿí 16 ÿñð Áàüäàä ÿäÿáè ìöùèòè ìèëëè ïîåçèéàíûí èíêèøàôûíà ýþñòÿðäèéè áþéöê òÿñèðëÿ ôÿðãëÿíèð. 16 ÿñð òÿçêèðÿ÷èñè ßùäè Áàüäàäèíèí “Ýöëøÿíè-øöÿðà” (“Øàèðëÿð ýöëøÿíè”), Øàù Àááàñûí êèòàáäàðû Ñàäèã áÿé Ñàäèãèíèí “Ìÿúìÿöëõÿâàñ” (“Ñå÷èëìèøëÿð ìÿúëèñè”) òÿçêèðÿëÿðèíäÿ î äþâðöí Áàüäàä ÿäÿáè ìöùèòèíäÿ éåòèøìèø áèð ñûðà øàèðëÿðèí àäëàðû ÷ÿêèëèð êè, áóíëàðûí äà Ôöçóëè äöùàñûíûí éåòèøìÿñíäÿ îéíàäûüû áþéöê ðîëó èíêàð åòìÿê îëìàç. Ðóùè, Øàùè, Òöôåéëè, Õÿçàíè, Çåùíè, Åëìè, Êàëàè, Ñÿùàáè, Áèäàðè, Ôöçóëèäÿí ÿââÿë “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ïîåìàñû éàðàòìûø Çÿìèðè âÿ á. øàèðëÿð áó ãÿáèëäÿíäèð. 16 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Ñÿôÿâè ñàðàéûíäà éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëàí øàèðëÿðäÿí èñÿ Øàùãóëó áÿé, Ñóñÿíè áÿé, Ïÿðè Ïåéêÿð, 1525 èëäÿ, éÿíè Ôöçóëèäÿí îí èë ÿââÿë “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ïîåìàñû éàçìûø Ùÿãèðè Òÿáðèçè êèìè ñÿíÿòêàðëàðûí àäëàðûíû ÷ÿêìÿê îëàð. Áó ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüû áöòþâ øÿêèëäÿ áèçÿ ýÿëèá ÷àòìàìûø, éàëíûç îíëàðäàí àéðû-

Ôöçóëè äèâàíû. 1569-72. Àçÿðáàéúàí ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòó. Áàêû.

797

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àéðû þðíÿêëÿð òÿçêèðÿëÿðäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð. Øàù Èñìàéûë Õÿòàè (1487–1524) Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè òàðèõèíäÿ ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûø ùþêìäàðëàð ñöëàëÿñèíèí áàíèñèäèð. Õÿòàè øàèð-ùþêìäàð êèìè þç ñÿëÿôëÿðè Ãàçè Áöðùàíÿääèí âÿ Ìèðçÿ Úàùàíøàù Ùÿãèãèíèí ïîåòèê ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðìèø, ãûñà þìðö ÿðçèíäÿ éåíè áèð ìþùòÿøÿì Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè ãóðóá ýåíèøëÿíäèðìèø, ùÿì äÿ àíàäèëëè ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàéàðàã, Ôöçóëè çèðâÿñèíÿ êå÷èäè áèëàâàñèòÿ ùàçûðëàìûøäûð. Õÿòàèíèí áþéöê ÿäÿáè èðñè ùÿì ëèðèê íþâöí ìöõòÿëèô æàíðëàðûíäà, ùÿì äÿ ìÿñíÿâèïîåìà æàíðûíäàäûð. Õÿòàè äàùà ÷îõ ñàäÿ õàëã äèëèíäÿ ÿñÿðëÿð éàçìàüà öñòöíëöê âåðìèø, ùÿòòà õàëã øåèðè öñëóáóíäà ãîøìà, ýÿðàéëû, âàðñàüû, áàéàòû êèìè, êëàññèê ïîåçèéà ö÷öí èêèíúè äÿðÿúÿëè ñàéûëàí ïîåòèê þðíÿêëÿð äÿ éàðàòìûøäûð. Øàèðèí “Äÿùíàìÿ” (“Îí ìÿêòóá”) ïîåìàñû áó ìþâçóäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëìûø èëê ÿñÿðäèð. Ïîåìàäà Àøèãèí Ìÿøóãÿéÿ ýþíäÿðäèéè îí ìÿêòóá åïèê-ëèðèê òÿùêèéÿ âàñèòÿñèëÿ òÿñâèð åäèëèð. Ìÿòíèí è÷ÿðèñèíäÿ âåðèëìèø ãÿçÿëëÿð ãÿùðÿìàíëàðûí îâãàòûíû ÷îõ èíúÿëèêëÿ à÷ûãëàìàüà õèäìÿò ýþñòÿðèð. Õÿòàèíèí” “Íÿñèùÿòíàìÿ” ïîåìàñû ýÿíú íÿñëèí òÿëèì-òÿðáèéÿñèíÿ öíâàíëàíìûøäûð. Õÿòàèíèí ñèéàñè ôÿàëèééÿòè, ùÿéàòû âÿ éàðàäûúûëûüû òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, áöòöí äöíéà øÿðãøöíàñëûüûíäà äÿðèí ìàðàã äîüóðìóøäóð. 12–16 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà Ðåíåññàíñûí Íèçàìèäÿí ñîíðàêû çèðâÿñè Ìÿùÿììÿä Ôöçóëèäèð (1494– 1556). Îíóí éàðàäûúûëûüûíû ÷îõ âàõò Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòèíäÿ Áàðîêêî èëÿ ìöãàéèñÿ åäèðëÿð; áóðàäà ÿí êè÷èê ïîåòèê äåòàëëàð áåëÿ òàì éåðèíäÿ îëóá, ùå÷ íÿ àðòûã, éàä ýþðöíìöð, ùÿòòà àäè ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ïîåòèê öíñöðëÿð äÿ áèð-áèðèíÿ óéüóíëàøàðàã, áèð-áèðèíè òóòàðàã “ìîíîëèò” áÿäèè îðãàíèçì éàðàäûð. Ôÿðäè ñÿíÿòêàðëûã åúàçëàðûíà ýþðÿ Ôöçóëè éàðàäûúûëûüûíû Äàíòå, Øåêñïèð, Ïóøêèí êèìè ñþç óñòàëàðûíûí ñÿíÿòè èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Íèçàìèäÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí ãëîáàëèçì Ôöçóëèäÿ þçöíö – âàùèä èñëàì ìÿäÿíèééÿòèíèí ùÿð ö÷ àïàðûúû-èøëÿê äèëèíäÿ – ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðèíäÿ þëìÿç ÿñÿðëÿð éàðàòìàñû èëÿ ýþñòÿðèð. Øàèðèí ùÿð ö÷ äèëäÿ “Äèâàí”ëàðû, ÿðÿáúÿ “Ìÿòëÿöë-åòèãàä” àäëû ôÿëñÿôè òðàêòàòû âàðäûð. Ñàéúà ôàðñ “Äèâàí”û, ñàíáàëúà òöðê “Äèâàí”û äàùà öñòöíäöð. Àíà äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àë798

äûüû ãÿñèäÿëÿðè îðòà ÿñðëÿð ÿäÿáèééàòëàðûíäà áó æàíðûí ïàðëàã èíúèëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿäèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëìûø “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” (1536) ïîåìàñû èñÿ áó æàíðäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø óíèêàë þðíÿêëÿðäÿí áèðèäèð. Äîüðóäóð, Ôöçóëèéÿ ãÿäÿð áþéöê Íèçàìè ôàðñ äèëèíäÿ, Íÿâàè, Çÿìèðè âÿ Ùÿãèðè òöðê äèëèíäÿ áó ìþâçóäà ÿñÿðëÿð ãÿëÿìÿ àëìûøäûëàð. Àíúàã áó ïîåìàëàðûí ùå÷ áèðèíäÿ ìÿùÿááÿòèí Ôöçóëè èíòåðïðåòàñèéàñû íÿçÿðÿ ÷àðïìûð, éÿíè Ôöçóëè áóíëàðûí ùàìûñûíäàí ôÿðãëè áèð ÿñÿð éàðàòìàüà ìöâÿôôÿã îëìóøäóð. Ïîåìàíûí ÿââÿëèíäÿ ÿñÿðèí èëàùè åøãÿ áèð ìÿúàç îëäóüóíó ýþñòÿðñÿ äÿ, Ôöçóëè ÿñÿð áîéó úàíëû, ðåàë, áöòöí çèääèééÿòëÿðè èëÿ ãÿáóë åäèëÿí èíñàí îáðàçëàðû éàðàòìûøäûð. Ôöçóëè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí ñîíðàêû èíêèøàôûíäà âÿ áöëëóðëàøûá ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ øåèð äèëèíÿ ÷åâðèëìÿñèíäÿ ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûøäûð. Íÿñð äèëèíèí èíêèøàôûíäà äà áþéöê õèäìÿòëÿðè îëàí øàèð, þëìÿç “Øèêàéÿòíàìÿ” ÿñÿðè èëÿ ÿäÿáèééàòûí áó ñàùÿñèíÿ þçöíöí ëàéèãëè òþùôÿñèíè âåðìèøäèð. Øàèðèí ÿçàáêåø èìàìëàðûí ìöñèáÿòèíÿ ùÿñð åòäèéè ùÿúìúÿ ÿí áþéöê “Ùÿäèãÿòöñ-ñöÿäà” (“Õîøáÿõòëÿð áàü÷àñû”) ÿñÿðèíèí äÿ ÿñàñ ìÿòíè íÿñðëÿ éàçûëìûø, éåðè ýÿëäèêúÿ Ôöçóëè êîíòåêñòèí îâãàòûíà óéüóí øåèð ïàð÷àëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ãÿçÿë Êëàññèê Øÿðã øåðè íþâö. ßðóç âÿçíèíèí ìöõòÿëèô áÿùðëÿðèíäÿ éàçûëûð. Ùÿúìè 5-9 áåéò, áÿçÿí äàùà ÷îõ îëóð. Èëê áåéòè ìÿòëÿ, ñîí áåéòè ìÿãòÿ àäëàíûð. Ñîí áåéòäÿ ìöÿëëèôèí òÿõÿëëöñö âåðèëèð. Äàùà ÷îõ ëèðèê ìÿçìóíëó îëóð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ãÿçÿëèí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíè Íèçàìè, Íÿñèìè, Ôöçóëè, Ñ.ß.Øèðâàíè âÿ ß.Âàùèä éàðàòìûøëàð. Ôöçóëè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, òöðê äèëèíèí, õöñóñÿí îüóç òöðêúÿñèíèí àíëàøûëäûüû áþéöê áèð úîüðàôè-åòíèê ìÿêàíäà èíäèéÿ ãÿäÿð äÿ ñåâèëÿ-ñåâèëÿ îõóíàí ñÿíÿòêàðëàðäàí áèðèäèð. Èðàã, Òöðêèéÿ, Òàòàðûñòàí, Þçáÿêèñòàí, Òöðêìÿíèñòàí, ùÿòòà óçàã Óéüóðñòàíäà áåëÿ Ôöçóëèíèí ÿñÿðëÿðè èíäèéÿ ãÿäÿð ïîïóëéàð îëàðàã ãàëìàãäàäûð. 16–17 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ùÿì äÿ îðòà ÿñð ìÿùÿááÿò âÿ ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíûí ôîðìàëàøìàñû äþâðö êèìè òàíûíûð. Áó äþâðäÿ õàëã øåèðè øÿêèëëÿðèíäÿí ãîøìà, ýÿðàéëû, âàðñàüû, áàéàòû äàùà äà òÿêìèëëÿøèð. 17–18 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèé-

éàòû øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ÿñàñÿí àøûã íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà úàíëû ùÿéàòà, õàëã äèëèíÿ äàùà äà éàõûíëàøûð, Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíäà ðåàëèçìÿ êå÷èä äþâðöíöí òÿìÿëè ãîéóëìóø îëóð. Ùÿìèí äþâðäÿ ïîåçèéàäà Ôöçóëè ÿíÿíÿëÿðè ùÿëÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ýöúëö îëñà äà, àðòûã áó úàçèáÿäÿí ÷ûõìàã úÿùäëÿðè Ñàèá Òÿáðèçè, Ãþâñè Òÿáðèçè, Ìÿùÿììÿä ßìàíè êèìè ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà ýþðöíöð. 18 ÿñðäÿ Øèðâàí ÿäÿáè ìöùèòèíèí éåòèðäèéè øàèðëÿðäÿí Øàêèð, Íèøàò âÿ Ìÿùúóðóí ÿñÿðëÿðèíäÿ äàùà ÷îõ äþâðöí êîíêðåò àüðûëû ïðîáëåìëÿðèíäÿí áÿùñ îëóíóð, ñàäÿ õàëãûí àüûð ýöçÿðàíû, íàðàùàò÷ûëûüû þç áÿäèè èôàäÿñèíè òàïûð. Ìîëëà Âÿëè Âèäàäè (1707-1808), õöñóñÿí Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèô (1717-97) êèìè ñÿíÿòêàðëàð ñàäÿ, úàíëû äèëäÿ éàçäûãëàðû ÿñÿðëÿðëÿ ïîåçèéàíû õàëãà äàùà äà éàõûíëàøäûðìûøëàð. Âèäàäèíèí “Ìöñèáÿòíàìÿ” ïîåìàñûíäà äþâðöí áèð ñûðà òàðèõè ùàäèñÿ âÿ øÿõñèééÿòëÿðè éöêñÿê ïîåòèê-îáðàçëû ñÿâèééÿäÿ òÿñâèð îëóíìóøäóð. Áó äþâðäÿ ïîåçèéà ñÿíÿòè õöñóñè àäàìëàðà õèäìÿò åòìÿêäÿí “áîéóí ãà÷ûðàðàã” áèð íþâ ùàìûíûí ìàëûíà ÷åâðèëèð, äàùà äà ïîïóëéàðëàøûð. Êöòëÿëÿðèí åñòåòèê äÿéÿðëÿðÿ éàõûíëàøìàñû âÿ ãîâóøìàñû ïðîñåñè ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéèð. Õöñóñÿí Âàãèô éàðàäûúûëûüû áó áàõûìäàí ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûøäûð. Î, éàðàòäûüû ñàäÿ, ðåàëèñò, äöíéÿâè ýþçÿë îáðàçëàðû èëÿ êëàññèê ðîìàíòèê ñÿíÿò òèïèíäÿí ðåàëèçìÿ äîüðó èðè áèð àääûì àòìûø âÿ þçöíäÿí ñîíðàêû ÿäÿáèééàòûí èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Âàãèô ùÿì äÿ þç äþâðöíöí ýþðêÿìëè ñèéàñè õàäèìè îëìóø, Ãàðàáàü õàíëûüûíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíè óçóí ìöääÿò ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. 18 ÿñð – Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà îðòà ÿñðëÿðèí ñîí, éåíè äþâðöí èñÿ áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñè êèìè êå÷èä õàðàêòåðè äàøûéûð. 19 ÿñð ÿäÿáèééàòû. 19 ÿñðèí èëê ðöáöíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè òàëåéèíäÿ áàø âåðÿí ìöùöì ùàäèñÿ – Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìÿñè èëÿ áöòþâëöêäÿ ìÿäÿíèééÿòäÿ îëäóüó êèìè, ÿäÿáèééàòäà äà ãÿðáéþíöìëö ìåéëëÿð îëäóãúà ýöúëÿíèð. Áóíóí òÿñèðè àëòûíäà ÿäÿáèééàòäà ìèëëè âÿ ðåàëèñò-äöíéÿâè ìîòèâëÿð àïàðûúû ìþâãåéÿ ÷ûõûð. Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèô éàðàäûúûëûüûíûí áèëàâàñèòÿ òÿñèðè àëòûíäà Ãàðàáàü ÿäÿáè ìöùèòèíäÿ òÿíãèäè-ðåàëèñò ñàòèðàíûí Ãàñûì áÿé Çàêèð (1784-1857) êèìè íöìàéÿíäÿñè éåòèøÿðÿê óçóí ìöääÿò ïîåòèê èíêèøàôûí èñòèãàìÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ëàêèí ùÿì Çàêèðèí þç éàðàäûúûëûüûíäà, ùÿì äÿ îíóíëà ÷àüäàø îëàí øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Ôöçóëè ÿíÿíÿëÿðè äÿ éåíè ñÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âèééÿäÿ äàâàì åòäèðèëèð. Áóíóí ÿí áþéöê íöìàéÿíäÿëÿðè Ýöíåéäÿ Ñåéèä ßáöëãàñûì Íÿáàòè (1812-73), Ãóçåéäÿ èñÿ Ñåéèä ßçèì Øèðâàíè (1835-88) âÿ Õóðøóä Áàíó Íàòÿâàíäûð (1830-97). Ñåéèä ßçèì Àçÿðáàéúàíäà ùÿì äÿ áþéöê ìààðèô÷è êèìè òàíûíûð âÿ î, ÿñÿðëÿðèíèí áöòþâ áèð ùèññÿñèíè ýÿíú íÿñëèí òÿëèì-òÿðáèéÿñèíÿ ùÿñð åòìèøäèð. Îíóí Ãàñûì áÿé Çàêèð ðóùóíäà ãÿëÿìÿ àëäûüû ñàòèðàëàðû èñÿ äþâðöí áèð ñûðà èúòèìàè åéèáëÿðèíè, ìÿíôè èíñàí ñèôÿòëÿðèíè èôøà åòìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. ßêñÿð ìÿäÿíè äöíéà õàëãëàðûíäà îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà äà 19 ÿñð ýþðöíìÿìèø ñöðÿòëè èíêèøàô, ùóìàíèñò èäåàëëàðà, ìààðèô÷èëèéÿ äîüðó äþíìÿç áèð éöðöø, àüûëûí ùàêèìèééÿòèíè ÿñàñëàíäûðìàüà èëê úèääè úÿùä äþâðö êèìè þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Õöñóñÿí Àçÿðáàéúàíûí Øèìàë ùèññÿñèíèí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí ñîíðà, áó òàðèõè ïðîñåñèí áöòþâëöêäÿ ìöðòÿúå, ìöñòÿìëÿêÿ÷è ìàùèééÿòèíÿ áàõìàéàðàã, ÿäÿáè-ìÿäÿíè èíêèøàôäà Úÿíóáëà ìöãàéèñÿäÿ ìöÿééÿí èðÿëèëÿéèøëÿð ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áó äþâðäÿ ðóñ âÿ Ãÿðá øÿðãøöíàñëàðû, øàèðëÿðè èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëàí, îíëàðäàí ãàáàãúûë ùóìàíèñò ôèêèðëÿðè ÿõç åäÿí Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâ (1794-1847), Ìèðçÿ Øÿôè Âàçåù (1792-1852), Èñìàéûë áÿé Ãóòãàøûíëû (1801-61) êèìè ñÿíÿò âÿ ôèêèð àäàìëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäàí ôàéäàëàíàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû Ðóñèéà âÿ Ãÿðá èëÿ äàùà ñûõ áàüëàéûð, îíó ÷àüäàø äöíéà ÿäÿáèééàòëàðû ñûðàñûíà ÷ûõàðûð. À.Áàêûõàíîâ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ãÿðá÷èëèê èäåéàëàðûíû ÿíÿíÿâè Øÿðã ñÿíÿòè èëÿ öçâè øÿêèëäÿ áèðëÿøäèðìÿéÿ íàèë îëìóø áþéöê èúòèìàè õàäèì, àëèì âÿ øàèðäèð. Îíóí Àçÿðáàéúàí ýåð÷ÿêëèéèíÿ ùÿñð åòäèéè áÿäèè âÿ åëìè ÿñÿðëÿðè ùÿëÿ þç ñàüëûüûíäà ðóñ âÿ àëìàí äèëëÿðèíäÿ íÿøð îëóíìóø, ùàããûíäà Àâðîïà ìÿòáóàòûíäà òÿðèôëè ñþçëÿð äåéèëìèøäè. Àëìàí øÿðãøöíàñû Ôðèäðèõ Áîäåíøòåäò èñÿ þç ìöÿëëèìè Ìèðçÿ Øÿôèíèí øåèð äÿôòÿðèíè Àâðîïàéà àïàðìûø, àëìàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ âÿ íÿøð åòäèðìèøäè. ×îõ áþéöê ïîïóëéàðëûã ãàçàíàðàã ãûñà ìöääÿòäÿ ÿêñÿð Àâðîïà äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí “Íÿüìÿëÿð”è ñîíðàëàð Ô.Áîäåíøòåäò þç àäûíà ÷ûõìûø âÿ Ìèðçÿ Øÿôèíèí ìöÿëëèôëèéèíè èíêàð åòìèøäè… Éåíè Àçÿðáàéúàí ðåàëèñò íÿñðèíèí èëê óüóðëó þðíÿêëÿðèíäÿí ñàéûëàí È.Ãóòãàøûíëûíûí “Ðÿøèä áÿé âÿ Ñÿàäÿò õàíûì” ùåêàéÿñè èñÿ Âàðøàâàäà ôðàíñûç äèëèíäÿ èøûã öçö ýþðìöøäö. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí (1812-

78) ìààðèô÷è-ðåàëèñò ýþðöøëÿðè ñþç ñÿíÿòèíèí ñîíðàêû èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàéàðàã, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ÷àüäàø Ãÿðá ÿäÿáèééàòû æàíðëàðûíûí – äðàì, ðîìàí, ùåêàéÿ, íîâåëëà, ïîâåñò, ïîåìà âÿ ñ. îòóðóøìàñûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Îíóí 1850-1855 èëëÿð àðàñûíäà éàðàòäûüû àëòû äðàì ÿñÿðè þçöíäÿí ñîíðà Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ÿäÿáèééàòëàðûíäà ÿäÿáè ìÿêòÿá ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû õàðàêòåðèçÿ åäÿí äÿðèí åòèê áàøëàíüûú, ùóìàíèçì, ÿäàëÿòñåâÿðëèê, ñÿìèìèééÿò âÿ äîüðó÷óëóã ìîòèâëÿðè Àõóíäçàäÿ éàðàäûúûëûüûíäà äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðèëÿðÿê ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ òþâñèéÿ åäèëèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ òÿêúÿ áèð ÿäèá êèìè äåéèë, ùÿì äÿ àëèì, ôèëîñîô, èúòèìàè õàäèì êèìè ÷ûõûø åäèð, áöòöí éàðàäûúûëûüûÌîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿð Éàðàäûúûëûã ïðèíñèïëÿðèíÿ ýþðÿ áèðáèðèíÿ éàõûí îëàí, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí òÿñèñ åòäèéè âÿ ðåäàêòîðó îëäóüó "Ìîëëà Íÿñðÿääèí" (1906-31) æóðíàëû ÿòðàôûíäà áèðëÿøìèø øàèð, éàçû÷û, æóðíàëèñò âÿ ðÿññàìëàð. Þ.Ô.Íåìàíçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèð, ß.Ùàãâåðäèéåâ, ß.Íÿçìè, ß.Ãÿìêöñàð, Ì.Ñ. Îðäóáàäè, Ì.Ìþúöç, ß.ßçèìçàäÿ âÿ á. ôÿàë âÿ òàíûíìûø ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿðäè. Éàðàäûúûëã ìåòîäóíà ýþðÿ ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿð òÿíãèäè ðåàëèñòëÿð èäè. Îíëàðûí áàøëûúà ìþâçóñó âÿ òÿíãèä ùÿäÿôè äþâðöí èúòèìàè-ñèéàñè, èäåîëîæè ïðîáëåìëÿðè, úÿùàëÿò, ôàíàòèçì, ãàäûí ùöãóãñóçëóüó, ìÿèøÿòäÿêè âÿ äöøöíúÿëÿðäÿêè åéáÿúÿðëèêëÿð âÿ ñ. îëìóøäóð. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû æàíð, öñëóá âÿ äèë áàõûìäàí çÿíýèíëÿøäèðìèøëÿð. íûí ãàéÿñèíè õàëãûíûí õîøáÿõò ùÿéàòûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ýþðöðäö. Õàëãûí ìààðèôëÿíìÿñèíäÿ, ÷àüäàø ÿäÿáè-ìÿäÿíè, åëìè äÿéÿðëÿðÿ ãîâóøìàñûíäà ñÿíÿòèí âÿ ÿäÿáèééàòûí ðîëóíà éöêñÿê ãèéìÿò âåðÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Øÿðãäÿ èëê äÿôÿ äðàì æàíðûíäà ÿñÿðëÿð éàðàòìûøäûð. Îíóí “Òÿìñèëàò” àäû àëòûíäà áèðëÿøäèðèëìèø àëòû êîìåäèéàñû (“Ùåêàéÿòè-Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð, “Ùåêàéÿòè-Ìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ Äÿðâèø Ìÿñòÿëèøàù úàäóêöíè-ìÿøùóð”,”“Ùåêàéÿòè-õûðñ ãóëäóðáàñàí, “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíèËÿíêÿðàí”, “Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ” (“Ùàúû Ãàðà), “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùåêàéÿòè”) 1859 èëäÿ Òèôëèñäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùå÷ äÿ ðóñ ÷àðèçìè-

íèí àïîëîýåòè êèìè ÷ûõûø åòìÿìèø, ëàçûì ýÿëäèêäÿ öñòöþðòöëö øÿêèëäÿ, åçîï äèëè èëÿ Ðóñèéà èìïåðèàëèçìèíèí ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòèíè êÿñêèí òÿíãèä åòìèøäèð. Îíóí “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” (1865), “Àëäàíìûø êÿâàêèá” (1857) êèìè íÿñð ÿñÿðëÿðè òÿêúÿ ãîíøó Èðàíûí òàðèõè êå÷ìèøèíè âÿ äþâëÿò ãóðóëóøóíäàêû íþãñàíëàðû äåéèë, åéíè çàìàíäà, ÿäèáèí þçöíöí äÿ è÷ÿðèñèíäÿ éàøàäûüû èúòèìàè ìöùèòèí âÿ ñèéàñè ãóðóëóøóí åéèáëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèðäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè ö÷öí ìöÿééÿí åòäèéè ÿäÿáèåñòåòèê èíêèøàô èñòèãàìÿòè 19 ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Ñ.ß.Øèðâàíè (1835-88), Í.Âÿçèðîâ (1854-1926), ß.Ùàãâåðäèéåâ (1870-1933) êèìè ìààðèô÷è-ðåàëèñò ñÿíÿòêàðëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà âÿ òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí äåéèë, åéíè çàìàíäà ãîíøó õàëãëàðûí ÿäÿáè-ìÿäÿíè éöêñÿëèøèíÿ õèäìÿò åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Õöñóñÿí, Ù.Çÿðäàáè (1837-1907) êèìè òÿáèÿòøöíàñ-àëèìèí íÿøð åòäèéè ÷îõéþíëö “ßêèí÷è” ãÿçåòè (1875-77) áó äþâðäÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè ùÿéàòûí úîøüóí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðèðäè. Áóðàäà þçöíÿ éåð òàïàí áèð ñûðà ÿäÿáè-èúòèìàè ìöçàêèðÿ âÿ ìöáàùèñÿëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ùóìàíèñò ÿíÿíÿëÿðèíèí äàùà äà ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ âÿ èíêèøàô åòìÿñèíÿ éàðäûì ýþñòÿðèðäè. 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ìààðèô÷è-ðåàëèñò òÿìàéöëëÿ éàíàøû, äèíèäèäàêòèê ïîåçèéà äà èíêèøàô åäèðäè. Áóíóí ÿñàñ íöìàéÿíäÿëÿðè Ýöíåé Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûá éàðàäàí ìÿðñèéÿ øàèðëÿðèíäÿí Ðàúè, Äèëñóç, Äÿõèë, Ãóìðè âÿ á. èäè. Ëàêèí Ãóçåéäÿ ýåäÿí ãàáàãúûë ÿäÿáè ïðîñåñèí òÿñèðè àëòûíäà Ýöíåé ñÿíÿòêàðëàðû äà äöíéÿâè ÿñÿðëÿð éàðàòìàüà ìåéë åäèðäèëÿð. Ìÿùÿììÿä Áàüûð Õàëõàëèíèí (1829-1900) “Ñÿëÿáèééÿ” (“Òöëêöíàìÿ”) (1893), ßáäöððÿùèì Òàëûáîâóí “Êèòàá éöêëö åøøÿê” (1888), Çåéíàëàáèäèí Ìàðàüàéèíèí (1838–1910) “Èáðàùèì áÿéèí ñÿéàùÿòíàìÿñè” (1892) ÿñÿðëÿðè ðåàëèñò-äöíéÿâè ÿäÿáèééàòûí êàìèë þðíÿêëÿðèäèð. 19 ÿñðäÿ ÿäÿáèééàòûí äàùà ÷îõ Øÿðã éàðàäûúûëûã òèïèíÿ ìåéë ýþñòÿðÿí áèð ãîëó äà ÿäÿáè ìÿúëèñëÿðäÿ ôîðìàëàøûðäû. Ãóáàäàêû “Ýöëöñòàí” ÿäÿáè ìÿúëèñèíÿ Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâ Ãöäñè, Îðäóáàääàêû “ßíúöìÿíè-øöÿðà”éà (“Øàèðëÿð ìÿúëèñè”) Ùàúû àüà Ôÿãèð Îðäóáàäè, Ëÿíêÿðàíäàêû “Ôþâúöë-ôöñÿùà”éà (“Ýþçÿë äàíûøàíëàð äÿñòÿñè”) Ìèðçÿ Èñìàéûë Ãàñèð, Øàìàõûäàêû “Áåéòöñ-Ñÿôà”éà (“Ñÿôàíûí åâè”) Ñåéèä ßçèì Øèðâàíè, Áàêûäàêû “Ìÿúìÿ öø-øöÿðà”éà (“Øàèðëÿð 799

AZßÐÁÀÉÚÀÍ éûüûíúàüû”) Ìÿùÿììÿä àüà Úöìðè, Ýÿíúÿäÿêè (ñîíðàëàð Òèôëèñäÿ) “Äèâàíèùèêìÿò”ÿ Ìèðçÿ Øÿôè Âàçåù, Øóøàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí “Ìÿúëèñè-öíñ” ïîåòèê ìÿúëèñèíÿ Õóðøóä Áàíó Íàòÿâàí, “Ìÿúëèñè-ôÿðàìóøàí”à (“Óíóäóëìóøëàð ìÿúëèñè”) èñÿ Ìèðçÿ Ìþùñöí Íÿââàá áàø÷ûëûã åäèðäè. Ïîåòèê ìÿúëèñëÿð àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿ ìþâúóä èäè. Áöòþâëöêäÿ 19 éöçèëëèéèí ÿäÿáèééàòû, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèéàòûíûí éåíè éöêñÿê ìÿðùÿëÿñè ñàéûëàí 20 ÿñð ÿäÿáèééàòûíà êå÷èä ö÷öí ìþùêÿì çÿìèí ùàçûðëàìûøäûð. 20 ÿñð ÿäÿáèééàòû. Âàõòèëÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëìóø ÿêñÿð õàëãëàð êèìè, 20 ÿñðèí èëê îíèëëèêëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà äà õöñóñè áèð ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäèð. Áó äþâðäÿ Àâðîïà âÿ Ðóñèéà þðíÿéè ÿñàñûíäà ðåàëèñò âÿ ðîìàíòèê ÿäÿáèééàòûí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1866-1932), Ì.ß.Ñàáèð (1862-1911), Ù.Úàâèä (1884-1944), Ì.Ùàäè (1880-1920), À.Ñÿùùÿò (18741918), À.Øàèã (1881-1959) êèìè ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè þç éàðàäûúûëûãëàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû äöíéà ÿäÿáèìÿäÿíè ôèêðèíèí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûðäûëàð. Áþéöê ÿäèá âÿ èúòèìàè õàäèì Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ðåäàêòîðëóüó èëÿ 1906 èëäÿ Òèôëèñäÿ íÿøðÿ áàøëàéàðàã, èéèðìè áåø èëÿ éàõûí áèð äþâð ÿðçèíäÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòäà ìþùòÿøÿì ðîë îéíàìûø “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû âÿ îíóí ðåàëèñò-éóìîðèñòèê ñÿíÿò öñëóáó èëÿ ïàðàëåë îëàðàã ýþðêÿìëè ïóáëèñèñò, ôèëîñîô âÿ èúòèìàè õàäèì ß.Ùöñåéíçàäÿíèí (1864-1940) ðåäàêòîðëóüó èëÿ 1906-07 èëëÿðäÿ úÿìè 32 ñàéû ÷àïäàí ÷ûõìûø “Ôöéóçàò” æóðíàëû úèääè âÿ ðîìàíòèê öñëóáëà õàëãà õèäìÿò, ìèëëÿòèí ìààðèôëÿíìÿñèíÿ âÿ èíêèøôàûíà ãóëëóã ìþâãåéèíäÿ äóðìóøäóëàð. Áó äþâðöí ÿäÿáè ñèìàëàðû àðàñûíäà Ôöéóçàò÷ûëàð ß.Ùöñåéíçàäÿíèí ðåäàêòîðëóüó, Ù.Ç.Òàüûéåâèí ìàëèééÿ éàðäûìû èëÿ ÷ûõàí "Ôöéóçàò" (1906-07) æóðíàëû ÿòðàôûíäà áèðëÿøÿí éàçû÷û âÿ æóðíàëèñòëÿð. Éàðàäûúûëûãëàðûíäà ðîìàíòèê ìåòîäó ÿñàñ ýþòöðöðäöëÿð. Ìèëëèìÿäÿíè ñÿðâÿòèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíäà, ÿäÿáè-áÿäèè äöøöíúÿíèí, èúòèìàè øöóð âÿ ìèëëè þçöíöäÿðêèí, ÿõëàãè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿ ôÿàë ðîë îéíàìûøëàð. ßí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè ß.Ùöñåéíçàäÿ, Ì.Ùàäè, Ù.Úàâèä, À.Ñÿùùÿò, À.Øàèã, Ú.Úàááàðëû, ß.Úàâàä âÿ á. èäè. 800

Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, “Ùîïùîïíàìÿ” ìöÿëëèôè Ì.ß.Ñàáèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èäåéà-åñòåòèê èíêèøàôûíäà äàùà ÷îõ õèäìÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Úÿùàëÿò, ìþâùóìàò, õóðàôàò, íàäàíëûã ÿëåéùèíÿ îíëàðûí éàçäûãëàðû ðåàëèñò ñàòèðèê ÿñÿðëÿð áó ýöí äÿ þç ÿùÿìèééÿò âÿ àêòóàëëûüûíû ãîðóéóá ñàõëàéûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿíÿíÿëÿðèíèí äàâà-

Ì.ß.Ñàáèðèí "Ùîïùîïíàìÿ" ÿñÿðèíèí èëê íÿøðèíèí òèòóë âÿðÿãè. 1912

ìû èëÿ èíêèøàô åäÿí ìààðèô÷è äðàìàòóðýèéà Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí (1854-1926) ùÿëÿ 19 ÿñðèí ñîíëàðûíäà ãÿëÿìÿ àëäûüû êîìåäèéàëàð âÿ “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” (1894) ôàúèÿñè, ßáäöððÿùèìáÿé Ùàãâåðäèéåâèí (1870-1933) êîìåäèéàëàðû âÿ

“Äàüûëàí òèôàã” (1896), “Áÿõòñèç úàâàí” (1900), “Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð” (1907) ôàúèÿëÿðè, Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí (1870-1925), “Íàäàíëûã” (1894),”Øàìäàí áÿé, (1895 “Íàäèð øàù” (1899), Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Þëöëÿð” (1909), “Àíàìûí êèòàáû” (1920) ÿñÿðëÿðè èëÿ çÿíýèíëÿøäè. Äðàìàòóðýèéàäà ðîìàíòèê-òàðèõè ìþâçóäà èñÿ Ùöñåéí Úàâèä 1910-18 èëëÿð àðàñûíäà “Àíà”, “Ìàðàë”, “Øåéõ Ñÿíàí”, “Øåéäà”, “Ó÷óðóì”, “Èáëèñ” êèìè þëìÿç ÿñÿðëÿðèíè éàðàòäû. Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàø âåðìèø ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿñè Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñûíûí ãóðóëìàñû îëäó (1918-20). ÀÄÐ úÿìè èéèðìè ö÷ àé äàâàì åäÿí ãûñà áèð þìöð ñöðñÿ äÿ ùÿìèí äþâð þçöíÿìÿõñóñ ÿäÿáè ìÿùñóëëà ÿëàìÿòäàð îëìóøäóð. Òàíûíìûø ãÿëÿì ñàùèáëÿðè îëàí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, À.Øàèã, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ö.Ùàúûáÿéîâëà éàíàøû áó çàìàí Ú.Úàááàðëû, ß.Úàâàä, Öììèýöëñöì êèìè ýÿíú ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíèí äÿ ìàðàãëû ÿñÿðëÿðè ìåéäàíà ýÿëèðäè. Áó ÿñÿðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè, þëêÿìèçÿ õèëàñêàðëûã ìèññèéàñû èëÿ ýÿëìèø òöðê îðäóñóíóí çÿôÿðëÿðè, Àçÿðáàéúàí ÿñýÿðëÿðèíèí ðÿøàäÿòè, ö÷ðÿíýëè ìèëëè áàéðàã ùÿðàðÿòëÿ òÿðÿííöì îëóíóðäó. Áó ñàùÿäÿ õöñóñè ôÿàëëûüû èëÿ ñå÷èëÿí ßùìÿä Úàâàä (1892-1937) Áèðèíúè Ðåñïóáëèêàíûí äþâëÿò ùèìíèíèí ìÿòíèíè éàçìûøäûð. Ìóñèãèñè äàùè Ö.Ùàúûáÿéîâ òÿðÿôèíäÿí áÿñòÿëÿíìèø ùÿìèí ÿñÿð áó ýöí äÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ùèìíèäèð. Ñîâåò äþâðö ÿäÿáèééàòû. Áîëøåâèê Ðóñèéàñû ãûðìûçû èìïåðèéàíûí úÿíóá ñÿðùÿä-

1929 èëäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç ðåñïóáëèêàëàðûíäà ýþðöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìèø Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû: Á è ð è í ú è ñ û ð à ä à, ñîëäàí: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ùöñåéí Úàâèä, ßáäöðÿùèì áÿé Ùàãâåðäèéåâ, Úàááàð ßôÿíäèçàäÿ, Ñöëåéìàí Ñàíè Àõóíäîâ, Èáðàùèì ßìèíáÿéëè, Ùàúû Êÿðèì Ñàíûëû. È ê è í ú è ñ û ð à ä à: Õÿëèë Èáðàùèì, Úÿôÿð Úàááàðëû, Ñåéèä Ùöñåéí, Ñöëåéìàí Ðöñòÿì, Ìèêàéûë Ìöøôèã, Àáäóëëà Øàèã, ßùìÿä Úàâàä, Ìÿììÿä Ðàùèì.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿðèíäÿ, Èðàí âÿ Òöðêèéÿ êèìè ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ ãîíøóëóüóíäà ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí òàðèõ ñÿùíÿñèíÿ ÷ûõìàüûíà áèýàíÿ ãàëà áèëìÿçäè. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ èøüàë÷û 11-úè ãûðìûçû îðäóíóí çÿðáÿëÿðèíÿ äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéÿí Àçÿðáàéúàíûí èëê äåìîêðàòèê ùþêóìÿòè ñöãóò åòäè. Þëêÿäÿ ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäó. Áó çàìàí Àçÿðáàéúàíûí éàðàäûúû çèéàëûëàðûíûí áèð ãèñìè áÿäèè èíêèøàô ïðîñåñèíèí àðäûúûë îëàðàã äàâàì åäÿúÿéèíÿ èíàíûðäû. Áîëøåâèçìèí ñàõòà, ïÿðäÿëè âÿ óòîïèê âÿäëÿðèíÿ èíàíàíëàð ýþðêÿìëè ÿäèá âÿ èúòèìàè õàäèì Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâ (1870-1925) áàøäà îëìàãëà Àçÿðáàéúàíäà ñîâåòëÿðèí èëê àéëàðûíäàí åòèáàðÿí áó éàíëûø èíàìû ãÿáóë åòìèøäèëÿð. Ùå÷ øöáùÿñèç, “ïðîëåòàð äèêòàòóðàñû” âÿ “êîììóíèçì úÿííÿòè” ïÿðäÿñè àðõàñûíäàêû ÿñèë ùÿãèãÿòè Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ Ù.Úàâèä âàõòûíäà ýþðìöø, îíóí ìöðòÿúå àíòèàçÿðáàéúàí ìàùèééÿòèíè áàøà äöøìöøäöëÿð. Îíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã éåíè ñèéàñè-èäåîëîæè äèðåêòèâëÿðëÿ ÿäÿáèééàòûí éåíè íÿñëèíèí – î âàõòûí ýÿíú “êîìñîìîë” øàèðëÿðèíèí ÿùâàë-ðóùèééÿñè àðàñûíäà áèð óéüóíëóã ìöøàùèäÿ îëóíóðäó. “Êþùíÿ äöíéàíû òÿìÿëèíäÿí éûõìàã”, õàðàáàëàð âÿ ìÿçàðëàð öçÿðèíäÿ “éåíè äöíéà” ãóðìàã ùÿì ðÿñìè èäåîëîýèéà, ùÿì äÿ ýÿíú ãÿëÿì ñàùèáëÿðè ö÷öí îðòàã òÿëèì èäè. Ñ.Ðöñòÿì, Ñ.Âóðüóí, Ì.Ðàùèì, Î.Ñàðûâÿëëè, Ð.Ðçà, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ Ì.Äèëáàçè, Í.Ðÿôèáÿéëè, ß.Úÿìèë, Ç.Õÿëèë âÿ áàøãàëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíûí èëê ìÿðùÿëÿñè ìÿùç áó úöð ñàïäûðûúû òÿëèìèí òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøûðäû. Îíëàðûí äþíÿ-äþíÿ ìöðàúèÿò åòäèêëÿðè ìþâçóëàð ÷ûëïàã øÿêèëäÿ àêòóàë, ãÿñäÿí ïóáëèñèñòëÿøäèðèëìèø, ãàáà èíãèëàá÷û âÿ ìèòèíã äåìîêðàòèéàñû ñÿâèééÿñèíäÿ ñèíôè èäè. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, Àçÿðáàéúàíäà äöíéà òÿúðöáÿñèíÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø ùÿð ùàíñû áèð ìåéë êîñìîïîëèòèçì êèìè, ìèëëè ÿíÿíÿéÿ ýöâÿíìÿê èñÿ ìèëëÿò÷èëèê êèìè äàìüàëàíäû. Ìèëëè äèë, ìèëëè ÿëèôáà, ìèëëè éàääàø ñöðÿêëè âÿ çîðàêû òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëäû. Òàðèõäÿ ýþðöíìÿìèø þë÷öëÿðäÿ èôðàò òîòàëèòàð ùàäèñÿ áàø âåðäè: ÿäÿáèééàò áöñáöòöí ñèéàñè-èäåîëîæè äèðåêòèâëÿðÿ, êîììóíèñò ïàðòèéàñû ãÿðàðëàðûíäàêû ìöòëÿã “íîðìàëàðà” òàáå òóòóëäó. Áó ãàäàüàëàðà ìÿùÿë ãîéìàéàíëàð òÿãèá âÿ ðåïðåññèéà îëóíäó. 30-úó èëëÿðèí ðåïðåññèéàñû þç áàøëàíüûúûíû ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëäóüó èëê àéëàðäàí ýþòöðìöøäö. Îíóí èëê çèéàëû ãóðáàíû åðìÿíè äàøíàêëàðûíûí Ýÿíúÿ ùÿáñõàíàñûíäà ýöëëÿëÿäèêëÿðè Ãàçàõ Ìöÿëëèìëÿð Ñåìèíàðèéàñûíûí äèðåêòîðó,

ýþðêÿìëè àëèì âÿ ÿäÿáèééàò òÿíãèä÷èñè, èëê ÷îõúèëäëèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíèí ìöÿëëèôè, áþéöê ìààðèôïÿðâÿð Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè (1863-1920) îëìóøäóð. Áó çàìàí ÿñàññûç òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëàíëàð àðàñûíäà ýöíàùñûç ôÿùëÿ âÿ êÿíäëèëÿð äÿ ÷îõ èäè. Ëàêèí áîëøåâèê-äàøíàê òÿãèáëÿðèíäÿí ÿí ÷îõ çÿðÿð ÷ÿêÿí çèéàëûëàð îëìóøäóð. Áóíóí äà ñÿáÿáè àéäûí èäè. Ñòàëèí÷èëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí çèéàëû þâëàäëàðûíû ãûðìàã, éàõóä ìÿùáÿñëÿðäÿ âÿ ñöðýöíëÿðäÿ ÷öðöòìÿêëÿ ìèëëÿòèí þçöíöäÿðê ïðîñåñèíÿ ìàíå îëìàã, îíó þç ìÿíÿâè êþêëÿðèíäÿí àéûðìàã, êîììóíèñò åùêàìëàðûíûí êîð-êîðàíÿ èúðà÷ûñûíà ÷åâèðìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Õàëãûí òàðèõèíè, ôÿëñÿôÿñèíè, äèëèíè, ÿëèôáàñûíû, ìÿäÿíèééÿòèíè, ïñèõîëîýèéàñûíû, ìåíòàëèòåòèíè éàõøû áèëÿí, áóíëàðû òÿäãèã åäèá ñîéÌåéõàíà Àçÿðáàéúàí õàëã øåðèíèí ýåíèø éàéûëìûø íþâö. ßñàñÿí ãàôèéÿ áåéòè èëÿ áàøëàéûð. Ãàôèéÿëÿíìÿ ñèñòåìè äàùà ÷îõ àà, ááááà, àààá âÿ ñ. îëóð. Ìöõòÿëèô ìÿúëèñëÿðäÿ áÿäàùÿòÿí ñþéëÿíèëÿí ìåéõàíàëàðäà òèïèê ùÿéàò ùàäèñÿëÿðè ýþñòÿðèëèð, èíñàíëàðûí õàñèééÿòèíäÿ îëàí íþãñàí âÿ ÷àòûøìàçëûãëàð òÿíãèä åäèëèð. äàøëàðû àðàñûíäà òÿáëèü åäÿí àëèìëÿð, þç äîüìà äèëèíäÿ âÿ õàëã ðóùóíà éàõûí îëàí ôîðìàëàðäà éàçûëìûø áÿäèè ÿñÿðëÿðè èëÿ ìèëëè òÿôÿêêöðöí þëÿçèìÿñèíÿ ìàíå îëàí éàçû÷û, øàèð âÿ äðàìàòóðãëàð, áöòöíëöêäÿ éàðàäûúû çèéàëûëàð “éóõàðû”äàí âåðèëìèø ñÿðò âÿ àìàíñûç “õöñóñè” òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ãîðõäóãëàðû, áóíà ýþðÿ äÿ ÿí àìàíñûç ðÿôòàð åòäèêëÿðè àäàìëàð èäèëÿð. Î äÿùøÿòëè èëëÿðäÿ ðåïðåññèéàéà ìÿðóç ãàëìûø ñÿíÿòêàðëàð àðàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòèíèí, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã âÿ äèë÷èëèê åëìëÿðèíèí ÷îõ ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè îëìóøëàð: äðàìàòóðã Ù.Úàâèä, øàèð Ì.Ìöøôèã, íàñèð âÿ ÿäÿáèééàò òÿíãèä÷èñè Ñ.Ùöñåéí, øàèð ß.Úàâàä, ÿäèá âÿ àëèì É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëè, ôèëîëîýèéà ïðîôåññîðó, ïîëèãëîò àëèì Á.×îáàíçàäÿ, Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ðåêòîðó, éàçû÷û Ò.Ø.Ñèìöðü, Áàêûäà èëê Øÿðã êîíñåðâàòîðèéàñûíû à÷ìûø Õÿäèúÿ õàíûì Ãàéûáîâà, òåîëîã-àëèì, Áàêû ãàçèñè Ìèð Ìÿùÿììÿä Êàçûì àüà, ôîëêëîð÷ó-àëèì Ù.Çåéíàëëû, àêòéîðëàð À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, Ö.Ðÿúÿá âÿ áàøãàëàðû... Ñöðýöíäÿ ùÿëàê îëìóø É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëè âÿ Ù.Úàâèääÿí áàøãà áó éàðàäûúû çèéàëûëàðûí ùàìûñû ýöëëÿëÿíìèøäè. Ãóðàíè-

Êÿðèìèí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ èëê òÿðúöìÿ÷èëÿðèíäÿí îëàí Áàêû ãàçèñè Ìèð Ìÿùÿììÿä Êàçûì àüàíû 83 éàøûíäà, Ì.Ìöøôèãè èñÿ 29 éàøûíäà ýöëëÿëÿìèøäèëÿð. Ìèêàéûë Ìöøôèã (1908-37) ìöðÿêêÿá âÿ çèääèééÿòëè èúòèìàè ãóðóëóø øÿðàèòèíäÿ ìèëëè ïîåçèéàíû þëìÿç ÿñÿðëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Îíóí ãûñà ìöääÿòäÿ íÿøð åòäèðäèéè ÿñÿðëÿð ÿäÿáèééàòäà ñèëèíìÿç èçëÿð áóðàõìûøäûð. ×îøüóí ùèññ âÿ äóéüóëàð, çÿìàíÿñèíÿ ìåéäàí îõóéàí ðîìàíòèê îâãàò, ðÿâàí âÿ îéíàã äèë Ìöøôèã ñÿíÿòèíèí áÿäèè äÿéÿðèíè, óçóíþìöðëöëöéöíö òÿìèí åäÿí éàðàäûúûëûã õöñóñèééÿòëÿðèäèð. 20 ÿñðèí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿêè ãëîáàë ùàäèñÿëÿð âÿ ðåýèîíäàêû èúòèìàè ñàðñûíòûëàðëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, õöñóñÿí äÿ ÀÄÐèí äåâðèëìÿñèíäÿí ñîíðà, ùàáåëÿ 30-úó èëëÿðèí ðåïðåññèéàëàðû çàìàíû Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ éàðàäûúû çèéàëûëàðû äÿôÿëÿðëÿ ñèéàñè òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûø, õèëàñ îëìàã âÿ ÿäÿáè ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñîí ÷ûõûø éîëó êèìè ìöùàúèðÿòÿ öç òóòìóøäóëàð. Àëìàí ôàøèçìèíÿ ãàðøû ìöùàðèáÿäÿ ÿñèð àëûíìàñûíà ýþðÿ âÿòÿíÿ äþíìÿñè éàñàã åäèëäèéè ö÷öí äàâàäàí ñîíðà õàðèúäÿ ñûüûíàúàã òàïàíëàð, øàùëûã ðåæèìèíèí òÿãèáèíäÿí âÿòÿíè òÿðê åäÿíëÿð, éàõóä îíëàðûí þâëàäëàðû áó ýöí þëêÿäÿí óçàãëàðäà – Àñèéà, Àôðèêà, Àâðîïà, Àìåðèêà, ùÿòòà Àâñòðàëèéà ãèòÿëÿðèíäÿ éàøàéûðëàð. Ìöùàúèð çèéàëûëàðû áèð úÿùÿò áèðëÿøäèðìèøäèð: îíëàð ìÿñêóí îëäóãëàðû þëêÿëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ìèëëè ÿäÿáè, ìÿäÿíè ìåíòàëèòåòèíè, àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåàëëàðûíû éîðóëìàã áèëìÿäÿí ãîðóìóø, ëÿéàãÿòëÿ òÿìñèë âÿ òÿáëèü åòìèø, ñîâåò èìïåðèéàñû ìÿíýÿíÿñèíäÿ ñûõûëàí Àçÿðáàéúàíûí äÿðäèíè ùÿìèøÿ ùàêèì äàèðÿëÿðèí âÿ èúòèìàèééÿòèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàìàã ö÷öí ñÿéëÿ ÷àëûøìûøëàð. Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðëÿðèíèí ÷îõ ýåíèø, ñàíáàëëû ÿäÿáè, åëìè-ôèëîëîæè, ïóáëèñèñò èðñè ìþâúóääóð. Áó ìöÿëëèôëÿðèí àðàñûíäà ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿ, ßùìÿäáÿé Àüàîüëó, Ìÿùÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ, Ìèðçÿ Áàëà Ìÿùÿììÿäçàäÿ, ßëèìÿðäàíáÿé Òîï÷óáàøîâ, Úåéùóí Ùàúûáÿéëè, Ñÿìÿä Àüàîüëó, ßùìÿä Úÿôÿðîüëó, ßáäöëâàùàá Éóðäñåâÿð, Àëìàñ Èëäûðûì, Áÿíèí (Öììöëáàíó), Íàüû Øåéõçàìàíëû, Ìÿììÿä Ñàäûã Àðàí, Ùöñåéí Úàìàë Éàíàð, Òåéìóð Àòÿøëè, Ìóñà Çÿéÿì, Èáðàùèì Àðñëàí, ßëè Àçÿðòÿêèí âÿ îíëàðëà áàøãàëàðû âàðäûð. Àçÿðáàéúàí þç äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà Öììöëáàíóíóí “Ãàôãàç ýöíëÿðè” ðîìàíû, À.Èëäûðûìûí “Ãàðà äàñòàí” øåèðëÿð òîïëóñó, ß.Ùöñåéíçàäÿíèí “Ñèéàñÿòè-ôöðóñÿò”, 801

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿíèí “Àçÿðáàéúàí øàèðè Íèçàìè” ìîíîãðàôèéàëàðû, Ú.Ùàúûáÿéëèíèí ùåêàéÿëÿðè, Ì.Á.Ìÿùÿììÿäçàäÿíèí ïóáëèñèñòèêàñû Áàêûäà àéðûúà êèòàáëàð øÿêëèíäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðëÿðèíäÿí áèð ãèñìè áó ýöíäÿ þç éàðàäûúûëûãëàðûíû äàâàì åòäèðèð. ßäÿáèééàòûí ñÿðò äèðåêòèâëÿðäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿ ãàëìàñû, ñþç àçàäëûüûíûí ïîçóëìàñû, ÿäÿáèééàòûí äþâëÿò ñèéàñÿòèíÿ òàáå åäèëìÿñè âÿ ñ. íåãàòèâ ùàëëàð óçóí èëëÿð áîéó ÿäÿáè-ìÿäÿíè ùÿéàòäà ìöÿééÿí ìÿéóñëóüà, ðóù äöøêöíëöéöíÿ, äóðüóíëóüà ñÿáÿá îëäó. Ñîâåò äþâðö Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè ìöíòÿçÿì îëàðàã èäåîëîæè îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëìÿñè, ÿäÿáè ôÿàëèééÿòÿ äèðåêòèâëÿðëÿ èñòèãàìÿò âåðèëìÿñè îëìóøäóð. Áóíëàðäàí ÿí áàøëûúàëàðû êèìè ÐÊ(á)Ï ÌÊ-íûí “Ïàðòèéàíûí áÿäèè ÿäÿáèééàò ñàùÿñèíäÿêè ñèéàñÿòè ùàããûíäà” (1925) ãÿòíàìÿñèíè, “ßäÿáèáÿäèè òÿøêèëàòëàðûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû ùàããûíäà” (1932), “Çâåçäà” âÿ “Ëåíèíãðàä” æóðíàëëàðû ùàããûíäà” ÖÈÊ(á)Ï ÌÊ-íûí (1946) ãÿðàðëàðûíû Àçÿðáàéúàí ÊÏ ÌÊ-íûí “Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòûíûí âÿçèééÿòè âÿ îíó éàõøûëàøäûðìàã òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà” (1948) ãÿðàðûíû, Ñîâ.ÈÊÏ ÌÊ-íûí “ßäÿáè-áÿäèè òÿíãèä ùàããûíäà” (1972) ãÿðàðûíû âÿ áèð ñûðà áàøãà ñèéàñè äèðåêòèâëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. Õöñóñÿí 1934 èëäÿ êå÷èðèëÿí ñîâåò éàçû÷ûëàðûíûí Áèðèíúè Öìóìèòòèôàã ãóðóëòàéû ÿñàñ éàðàäûúûëûã ìåòîäó êèìè ìöÿééÿí åäèëìèø ñîñèàëèñò ðåàëèçìè éàðàäûúû ñÿíÿòêàðëàðû ìöÿééÿí ãÿëèáëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éàçìàüà ìÿúáóð åäèðäè. “Çâåçäà” âÿ “Ëåíèíãðàä” æóðíàëëàðûíäà ñîâåò ùÿéàò òÿðçèíèí ýóéà òÿùðèô åäèëìÿñèíèí, èúòèìàè ùÿéàòäàêû íþãñàíëàðûí ãàáàðäûëìàñûíûí òÿíãèäèíäÿí ñîíðà èñÿ, áàøãà ÑÑÐÈ õàëãëàðû ÿäÿáèééàòû èëÿ éàíàøû, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà äà “êîíôëèêòñèçëèê” öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø áÿäèè þðíÿêëÿð éàðàíìàüà áàøëàäû. Àììà áó äþâðäÿ Ú.Úàááàðëû, Ì.Ìöøôèã, Ñ.Âóðüóí, Î.Ñàðûâÿëëè, Ð.Ðçà êèìè éöêñÿê èñòåäàäëû âÿ ÷îõ çàìàí åçîï äèëè èëÿ èäåîëîæè ÷ÿð÷èâÿëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí ñÿíÿòêàðëàð äà ìåéäàíà ÷ûõûðäû êè, áóíóí þçö äÿ áöòþâëöêäÿ ÿäÿáèééàòûí èúòèìàè-ñèéàñè øÿðàèòäÿí ìöòëÿã àñûëûëûüû ùàããûíäà èôðàò íÿçÿðèééÿëÿðèí ÿëåéùèíÿ áèð ôàêò èäè. Âàõòèëÿ “Ãûçûë ãÿëÿìëÿð” áèðëèéèíèí èäåîëîýèéàñû àëòûíäà êîìñîìîë øàèðè êèìè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø Ñöëåéìàí Ðöñòÿìèí (1906-1989) ÿñèë âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà éàçûëìûø “Úÿíóá øåèðëÿðè” ñèëñèëÿñè, “Àíà âÿ ïî÷òàëéîí” øåèðè, ñàô ìÿùÿááÿò äóé802

Ì.Òóðñóíçàäÿ, Ñ.Âóðüóí, Ì.Øîëîõîâ. 1954

üóëàðûíûí òÿðÿííöìöíÿ ùÿñð åäèëìèø ãÿçÿëëÿðè äÿ áóíó òÿñäèã åäèð. Ãÿçÿëèí ðÿñìè äàèðÿëÿðäÿ âàõòû êå÷ìèø, ìÿùäóä æàíð ùåñàá åäèëäèéè î èëëÿðäÿ ýþðêÿìëè øàèð ßëèàüà Âàùèäèí (1895-1965) äÿðèí ìÿíàëû çÿðèô ãÿçÿëëÿðèíè äÿ ìÿùç õàëãûí ìÿùÿááÿòè éàøàòìûøäû. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ðîìàí, õöñóñÿí òàðèõè ðîìàí æàíðûíû èíêèøàô åòäèðÿí òàíûíìûø ñÿíÿòêàðëàðäàí áèðè Ì.Ñ.Îðäóáàäè (1872-1950) îëìóøäóð. Îíóí Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéëÿð äþâëÿòè âÿ ùÿìèí äþâðäÿ éàøàìûø áþéöê ñÿíÿòêàð Íèçàìè Ýÿíúÿâè ùàããûíäà éàçäûüû “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì”, åëÿúÿ äÿ Úÿíóáäàêû àçàäëûã ùÿðÿêàòûíà ùÿñð åäèëìèø “Äóìàíëû Òÿáðèç” ðîìàíëàðû áó ýöí äÿ þç òàðèõè-åñòåòèê ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð. Òÿõìèíÿí åéíè äþâðöí íÿñðèíäÿ “Èêè îä àðàñûíäà” (“Ãàí è÷èíäÿ”), “Ãûçëàð áóëàüû” êèìè ðîìàíëàðûí ìöÿëëèôè É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëèíèí (1887–1943), “Øàìî” åïîïåéàñû âÿ “Ñà÷ëû” ðîìàíûíûí ìöÿëëèôè Ñöëåéìàí Ðÿùèìîâóí (1900-83), “À÷ûã êèòàá” ðîìàíû âÿ ëàêîíèê ùåêàéÿëÿð éàçàðû Ìèð Úÿëàëûí (1908-78), “Äîñòëóã ãàëàñû” åïîïåéàñû âÿ “Éîõóøëàð” ðîìàíûíûí ìöÿëëèôè ßáöëùÿñÿí ßëÿêáÿðçàäÿíèí (1904-86), “Ýÿëÿúÿê ýöí” âÿ “Ïÿðâàíÿ” ðîìàíëàðûíûí ìöÿëëèôè Ìèðçÿ Èáðàùèìîâóí (1911-93) äà õöñóñè õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Ñîâåò äþâðö äðàìàòóðýèéàñû Ùöñåéí Úàâèä, Ñöëåéìàí Ñàíè Àõóíäîâ, Úÿôÿð Úàááàðëû, Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ, Ñÿìÿä Âóðüóí, Ñàáèò Ðÿùìàí, ßíâÿð Ìÿììÿäõàíëû, Èëéàñ ßôÿíäèéåâ, Øûõÿëè Ãóðáàíîâ âÿ á. àäû èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Ù.Úàâèä Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû ùÿì æàíð, ùÿì äÿ ìÿçìóíúà çÿíýèíëÿøäèðìèø ãöäðÿòëè äðàìàòóðã âÿ øàèðäèð. Îíóí ÿñÿðëÿðè èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ìþâçóñó õåéëè ýåíèøëÿíìèø, äðàìàòóðýèéàéà áÿøÿðè êîíôëèêòëÿð âÿ äÿðèí äöøöíúÿëè, ùÿññàñ

öðÿêëè, áþéöê åùòèðàñëû ïàðëàã õàðàêòåðëÿð ýÿëìèøäèð. “Àíà”, “Øåéõ Ñÿíàí” âÿ “Èáëèñ” ÿñÿðëÿðè èëÿ äðàìàòóðã Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ìÿíçóì ôàúèÿ æàíðûíûí ÿñàñûíû ãîéìóøãäóð. Ñîâåò äþâðöíäÿ ÿäèáèí éàðàäûúûëûüû “Ïåéüÿìáÿð” (1922), “Òîïàë Òåéìóð” (1925), “Êíéàç” (1929), “Ñÿéàâóø” (1933), “Õÿééàì” (1935), “Èáëèñèí èíòèãàìû” (1936) ïéåñëÿðè, “Àçÿð” (1923-32) ïîåìàñû èëÿ äàùà äà çÿíýèíëÿøäè. Úÿôÿð Úàááàðëû (1899-1934) Ì.Ô. Àõóíäçàäÿ èëÿ òÿìÿëè ãîéóëàí ìèëëè äðàìàòóðýèéàíû “Îãòàé Åëîüëó”, “Îä ýÿëèíè”, “Ñåâèë”, “Àëìàñ” ÿñÿðëÿðèíäÿêè ïðîáëåì âÿ ãÿùðÿìàíëàðëà çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Ñÿìÿä Âóðüóí (1906-56) ñîâåò äþâðöíäÿ éåòèøìèø ÿí ýþðêÿìëè øàèð-äðàìàòóðãëàðäàí áèðèäèð. Àçÿðáàéúàí òÿáèÿòèíèí åúàçêàð ýþçÿëëèêëÿðèíè, õàëãûí ãÿùðÿìàíëûã òàðèõèíè, ùóìàíèñò äÿéÿðëÿðèíè ôÿëñÿôè äÿðèíëèêëÿ ãàâðàéûá ðîìàíòèê âöñÿòëÿ ìÿíàëàíäûðìàã îíóí øåèð âÿ ïîåìàëàðûíûí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèäèð. Ñ.Âóðüóíóí éàðàäûúûëûüû, õöñóñèëÿ äÿ îíóí “Àçÿðáàéúàí” øåèðè, “Àéýöí”, “Ìóüàí” êèìè åïèê ïîåìàëàðû, “Âàãèô”, “Èíñàí” ìÿíçóì äðàìëàðû êå÷ÿí ÿñðèí Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíà, îíóí äèëèíèí õÿëãèëèéèíÿ, àùÿíýäàðëûüûíà âÿ îáðàçëûëûüûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ñîâåò ðåæèìèíèí ùÿð úöð òÿçéèãëÿðèíÿ áàõìàéàðàã Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëè þçöíöäÿðêè ïðîñåñèíäÿ “Âàãèô”èí îéíàäûüû ðîëó àíúàã äàùè Ö.Ùàúûáÿéîâóí “Êîðîüëó” îïåðàñûíûí áó ñàùÿäÿêè áþéöê ðîëó èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Ñîâåò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí ïîåòèê ôèêðèíèí èíêèøàôûíäà Ðÿñóë Ðçàíûí (1910-81) ÿñàñÿí ñÿðáÿñò âÿçíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû øåèð âÿ ïîåìàëàðûí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Íîâàòîð øàèð îëàí Ð.Ðçàíûí ïîåçèéàñû ôÿëñÿôè ëèðèçìè, ôèêèð âÿ åìîñèé-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí éàçû÷û âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñë àðûíäàí áèð ãðóïó. Áàêû. 1959

àëàðûí úàíëûëûüû, îðèæèíàë ïîåòèê îáðàçëàðû èëÿ ñå÷èëèð. Îíóí “Ðÿíýëÿð” ñèëñèëÿñèíäÿí ôÿëÿñôè øåèðëÿðè, “Ôöçóëè”, “Ãûçûëýöë îëìàéàéäû” âÿ á. ëèðèê ïîåìàëàðû Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí ÿí éàõøû þðíÿêëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí úàíëû, òÿðàâÿòëè, áÿäèè ñóðÿòëÿð âÿ ÿëâàí òÿñâèð âàñèòÿëÿðè èëÿ çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ, äðàìàòóðýèéàíûí ëèðèê-ïñèõîëîæè öñëóáóí èíêèøàôûíäà Èëéàñ ßôÿíäèéåâèí (1914-96) áþéöê éàðàäûúûëûã õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Éàðûì ÿñð ÿðçèíäÿ îíóí 15 ïéåñè (“Ñÿí ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿñÿí”, “Ìÿùâ îëìóø ýöíäÿëèêëÿð”, “Ìàùíû äàüëàðäà ãàëäû”, “Áöëëóð ñàðàéäà”, “Õóðøèäáàíó Íàòÿâàí” âÿ ñ.) ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø òàìàøàëàðäà àêòéîð âÿ ðåæèññîð êàäðëàðûí áöòþâ áèð íÿñëè éåòèøèá ïöõòÿëÿøìèø, “Èëéàñ ßôÿíäèéåâ òåàòðû” áÿðãÿðàð îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí éåíè ìþâçó âÿ ãÿùðÿìàíëàðëà çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ ßëè Âÿëèéåâ, Ùöñåéí Èáðàùèìîâ, Ùöñåéí Àááàñçàäÿ, Áàéðàì Áàéðàìîâ, Úÿìèë ßëèáÿéîâ, Âèäàäè Áàáàíëû, ßëÿâèééÿ Áàáàéåâà, Ñöëåéìàí Âÿëèéåâ, ßçèçÿ ßùìÿäîâà, ßôãàí ßñýÿðîâ, Ýöëùöñåéí Ùöñåéíîüëó, ßëèáàëà Ùàúûçàäÿ âÿ áàøãàëàðûíûí äà õèäìÿòëÿðè âàðäûð. 60-úû èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã, ãëîáàë èúòèìàè-ñèéàñè àòìîñôåðèí áèð ãÿäÿð èëûãëàøìàñû, ÑÑÐÈ-äÿ èäåîëîæè áóõîâëàðûí çÿèôëÿäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Èñà Ùöñåéíîâ, Ìÿììÿä Àðàç, Ñàáèð ßùìÿäîâ, Àíàð, ßêðÿì ßéëèñëè, Åë÷èí, Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû, ßëÿêáÿð Ñàëàùçàäÿ, Ôÿðìàí Êÿðèìçàäÿ êèìè ýÿíú èñòåäàäëû íàñèð âÿ øàèðëÿð ìþâúóä èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøà òÿíãèäè éàíàøàí ÿñÿðëÿð éàðàòìàüà áàøëàäûëàð. Áÿäèè éàðàäûúûëûüà äàùà þíúÿ áàøëàìûø Èñìàéûë Øûõëûíûí (1919-94) “Äÿëè Êöð” (1957–67) ðîìàíû éåíè ÿäÿáè äöøöíúÿíèí ìÿùñóëó èäè. ßëáÿòòÿ, áó ñÿíÿòêàðëàð äà ñÿëÿôëÿðè êèìè áèð ÷îõ ùàëëàðäà ñèìâîëëàð-

äàí, åçîï äèëèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Àíúàã áó ïðîñåñèí þçö àðòûã äþíìÿç áèð èñòèãàìÿò àëìûøäû âÿ “ñîíóí áàøëàíüûúû” êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿðäè. 60-úû èëëÿðÿ êå÷èä ùÿëÿ 40-50 èëëÿðäÿ âÿ îíäàí äà ÿââÿë ÿäÿáèééàòà ýÿëÿí íÿñëèí èøòèðàêû èëÿ áàøëàìûø âÿ äàâàì åòäèðèëìèøäè. Áó áàõûìäàí íîâàòîð ñÿíÿòêàð Ðÿñóë Ðçàíûí (1910-81) áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðè, õöñóñÿí äÿ “Ãûçûëýöë îëìàéàéäû” âÿ “Ðÿíýëÿð” öìóìè áàøëûüû àëòûíäà ìÿøùóð îëàí øåèðëÿð ñèëñèëÿñè, “Ñàðû äàíà”, “Êåôëè Èñêÿíäÿð”, “Ìÿí òîðïàüàì” ãÿáèëèíäÿí îëàí ÿñÿðëÿðè èëê þðíÿêëÿðäÿí ñàéûëìàëûäûð. Ýþðêÿìëè íàñèð, äðàìàòóðã âÿ òÿíãèä÷è êèìè òàíûíàí Ìåùäè Ùöñåéíèí (1909-65) “Éåðàëòû ÷àéëàð äÿíèçÿ àõûð” ðîìàíû äà åéíè îâãàòûí ùÿéàòè áÿäèè îáðàçëàðûí òàëåëÿðè ÿñàñûíäà èíàíäûðûúû òÿñâèðèíÿ ñþéêÿíèð. Áóíóíëà áåëÿ, 60-90 èëëÿðèí ÿí ìöùöì ÿäÿáè ùàäèñÿñè “60-úûëàðûí” éàðàäûúûëûã àëÿìèíÿ ýÿëèøè îëäó. Ìÿùç áó ýÿëèøäÿí ñîíðà ÿäÿáèééàò þç ðóùó, ìàùèééÿòè èëÿ òîòàë ùÿðáè ðåæèìÿ ãàðøû ýåð÷ÿê áèð ìÿíÿâè ìöõàëèôÿòÿ ÷åâðèëäè âÿ áó ýöíöí ìèëëè èñòèãëàë âÿ äåìîêðàòèéà ùÿðÿêàòûíûí ôèêðè-ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí ùàçûðëàíìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åòäè. “60-úûëàðûí” èíñàíà, îíóí ìÿíÿâè àëÿìèíÿ äàùà äÿðèíäÿí íöôóç åäèðäèëÿð. Èíñàí ùÿð çàìàí ÿäÿáèééàòûí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð âÿ òÿñàäöôè äåéèë êè, ÿäÿáèééàò éöêñÿê ìÿíàÃîøìà Àçÿðáàéúàí øåðèíèí ÿí ãÿäèì âÿ ýåíèø éàéûëìûø ôîðìàëàðûíäàí áèðè. ßñàñÿí, 4 ìèñðàëû, 5-6 áÿíääÿí, 11 ùåúàäàí èáàðÿò, ãàôèéÿëÿíìÿ ñèñòåìè àáàá, úúúá âÿ ñ. îëóð. Ùÿì éàçûëû ÿäÿáèééàòäà, ùÿì äÿ àøûã ÿäÿáèééàòûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìÿçìóíúà ìöõòÿëèô îëóð. Ñîí áÿíääÿ ìöÿëëèôèí àäû, éàõóä òÿõÿëëöñö âåðèëèð.

äà “èíñàíøöíàñëûã” àäëàíäûðûëìûøäûð. Àíúàã “60-úûëàð” “èíñàí” ìþâçóñóíó î äþâðöí ÿäÿáèééàòûíà éåíè ìþâçó, òÿçÿ ïðîáëåì îëàðàã ÿñàñëû øÿêèëäÿ éåíèäÿí äàõèë åòäèëÿð. Áóíóíëà îíëàð þçëÿðèíäÿí ÿââÿëêè ìÿðùÿëÿäÿ äèããÿòè úÿëá åòìÿéÿí, éàõóä äà áèëÿðÿêäÿí àðõà ïëàíäà ñàõëàíûëàí ìÿòëÿáëÿðè þí ïëàíà ÷ûõàðäûëàð. Îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ áÿäèè ìàðàã øÿõñèééÿòÿ, ôÿðäÿ, ÿí ñàäÿ, ñûðàâè úÿìèééÿò öçâëÿðèíèí ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè àëÿìèíÿ, äÿðèíëèéÿ, è÷ÿ éþíÿëäèëìèøäè. Õöñóñÿí îíëàðûí ïîâåñò âÿ ùåêàéÿëÿðèíäÿ äþâð, ìÿíÿâè ýåð÷ÿêëèê “èúòèìàè ñèñòåì âÿ ãóðóëóø” êèìè äåéèë, îíäàí äàùà þíúÿ âèúäàíè, åòèê ñÿëòÿíÿò êèìè, áèð ÿõëàã âÿ ìÿíÿâèééàò ìåéàðû êèìè ãàâðàíûð âÿ áÿäèè òÿùëèëèí ïðåäìåòèíÿ ÷åâðèëèðäè. Áó ÿñÿðëÿðäÿêè ãÿùðÿìàí òèïèíèí äöøöíúÿ âÿ òÿñÿââöðëÿðè ÿäÿáèééàòäàêû “ñîâåò àäàìû” àíëàéûøû âÿ åùêàìû èëÿ ùå÷ úöð óéüóí ýÿëìèðäè. Ãÿðèáÿëèêëÿðè áÿçÿí ÷ûëüûíëûã êèìè ãÿáóë åäèëÿí ñàô öðÿêëè ùÿãèãÿò äèâàíÿëÿðè, ùÿéàòäà éåðèíè òàïìàéàí, áóíóí ö÷öí äÿ áÿçÿí àâàðà ýÿçÿí, áóíà áàõìàéàðàã ÿñèë èíñàí âÿ áÿøÿðè ùèññëÿð ãàðøûñûíäà ùåéðÿòÿ ýÿëÿí ãåéðè-àäè àäàìëàð “60-úûëàð” ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ïîïóëéàð ãÿùðÿìàíëàðû èäè. Òàðèõè ìþâçóäà éàçûëìûø ðîìàí âÿ ïîâåñòëÿðäÿ ñîñèàëèñò ìÿíýÿíÿñèíäÿ þç ìèëëè êþêëÿðèíäÿí, äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèíäÿí óçàãëàøìàüà ìÿùêóì åäèëìèø õàëãûí äþâëÿò÷èëèê òàðèõèíÿ, ãÿùðÿìàíëûãëà çÿíýèí êå÷ìèøèíÿ ñûõ-ñûõ ìöðàúèÿò îëóíóð, àçàäëûã âÿ ñÿðáÿñòëèê ùàããûíäà íèñýèë âÿ àðçóëàðû þç ÿêñèíè òàïûðäû. Ù.Àááàñçàäÿíèí (1918) íÿñðèíäÿ, Íÿáè Õÿçðè (1924), Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿ (1925), Íÿðèìàí Ùÿñÿíçàäÿ (1931) êèìè ñÿíÿòêàðëàðûí ïîåçèéà âÿ äðàìàòóðýèéàñûíäà äàùà ÷îõ õàëã òàðèõèíèí èáðÿòàìèç ñÿùèôÿëÿðè, áó ôîíäà ëèðèê-ïñèõîëîæè éàøàíòûëàð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áó øàèðëÿðèí, åëÿúÿ äÿ Ãàáèëèí (1926) ùÿìèøÿ àêòóàëëûüû èëÿ ñå÷èëÿí øåðëÿðè, “Íÿñèìè” ïîåìàñû, Àäèë Áàáàéåâ, Èñëàì Ñÿôÿðëè, Ùöñåéí Àðèô, Ãàñûì Ãàñûìçàäÿ, ßëèàüà Êöð÷àéëûíûí áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Ñþç âÿ ôèêèð àçàäëûüû, ñèéàñè äöøöíúÿ ñÿðáÿñòëèéè, ïëöðàëèçì, ìèëëè èñòèãëàë, èúòèìàè ÿäàëÿò óüðóíäà ÿäÿáèééàòäà áàøëàìûø áó ùÿðÿêàò – 70-90 èëëÿðäÿ äàâàì åòäèðèëÿðÿê, ÿí íÿùàéÿò, Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ñóâåðåíëèê, äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ÿëäÿ åòìÿñè èëÿ þç ïåðñïåêòèâ ìÿãñÿäëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìèø îëäó. Áó ìÿðùÿëÿäÿ áàøãà äèëäÿ ìèëëè ÿäÿáèééàò éàðàòìàã ÿíÿíÿñè äàâàì åòäèðè803

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëèð. Èìðàí Ãàñûìîâ, Ìàãñóä Èáðàùèìáÿéîâ, Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâ, ×èíýèç Àáäóëëàéåâ, ×èíýèç Ùöñåéíîâ, Âëàäèìèð Ãàôàðîâ, Íàòèã Ðÿñóëçàäÿ, Àëëà Àõóíäîâà âÿ á. ðóñ äèëèíäÿ éàçàí ñÿíÿòêàðëàðäûð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éåíè ìÿðùÿëÿñè ö÷öí áÿäèè çÿìèí ùàçûðëàéàíëàð âÿ þçëÿðè äÿ áó ïðîñåñäÿ ôÿàë èøòèðàê åäÿíëÿð àðàñûíäà Ôèêðÿò Ñàäûã (1930), ßëè Êÿðèì (1931-69), Õÿëèë Ðçà (1932-94), Úàáèð Íîâðóç (1933-2002), Ìÿììÿä Àðàç (1933-2004), Ôàìèë Ìåùäè (1934-2002), Òîôèã Áàéðàì (1934-91), Ùöñåéí Êöðäîüëó (1934-2003), Èëéàñ Òàïäûã (1934), Ôèêðÿò Ãîúà (1935), Ìóñà Éàãóá (1937), Àðèô Àáäóëëàçàäÿ (19402002), ßëÿêáÿð Ñàëàùçàäÿ (1941), Èñà Èñìàéûëçàäÿ (1941), ×èíýèç ßëèîüëó (1944), Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû (1946), Ðàìèç Ðþâøÿí (1946), Íöñðÿò Êÿñÿìÿíëè (19462001), Çÿëèìõàí Éàãóá (1950) âÿ á. øàèðëÿð ñå÷èëèðëÿð. ßêðÿì ßéëèñëè (1937) 60-úû èëëÿðäÿ ìèëëè íÿñðèí éåíè îáðàç àõòàðûøëàðûíû ýåð÷ÿêëÿøäèðÿí èëê éàçû÷ûëàðäàí áèðèäèð. Îíóí “Ìÿíèì íÿüìÿêàð áèáèì” ïîâåñòè, “Êöð ãûðàüûíûí ìåøÿëÿðè”, “Áöëëóð êöëãàáûíûí íàüûëû” êèìè ÿñÿðëÿðèíäÿ ùÿéàòûí ðåàë òÿñâèðè âåðèëèð. Éåíè Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëàí Àíàðûí (1938) éàðàäûúûëûüûíûí èëê âÿ óüóðëó þðíÿêëÿðèíäÿí áèðè “Àü ëèìàí” ïîâåñòèäèð. Àíàð ùÿì äÿ ýþðêÿìëè äðàìàòóðã âÿ êèíîññåíàðè÷è êèìè òàíûíûð. Òàðèõè ìþâçóäà “Äÿäÿ Ãîðãóä”, “Óçóí þìðöí àêêîðäëàðû” êèìè ññåíàðèëÿðè, “Øÿùÿðèí éàé ýöíëÿðè”, “Òÿùìèíÿ âÿ Çàóð” äðàìëàðû Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû çÿíýèíëÿøäèðÿí áÿäèè þðíÿêëÿðäèð. ×îõøàõÿëè éàðàäûúûëûüû èëÿ ñå÷èëÿí Åë÷èí (1943) äÿ åéíè ÿäÿáè íÿñëÿ ìÿíñóáäóð. “Äîë÷à”, “Áàëàäàäàøûí èëê ìÿùÿááÿòè”, “Øóøàéà äóìàí ýÿëèð” ïîâåñòëÿðè, áèð ñûðà ùåêàéÿëÿðè, “Ìàùìóä âÿ Ìÿðéÿì”, “Àü äÿâÿ”, “Þëöì ùþêìö” êèìè ðîìàíëàðû, “Ìÿíèì ÿðèì äÿëèäèð”, “Ìÿíèì ñåâèìëè äÿëèì” êèìè ïéåñëÿðè Åë÷èíè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè ñûðàñûíà ãîéìóøäóð. Åéíè çàìàíäà ìÿùñóëäàð ÿäÿáèééàòøöíàñ âÿ òÿíãèä÷è îëàí Åë÷èí “Òÿíãèä âÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí ïðîáëåìëÿðè”, “Êëàññèêëÿð âÿ ìöàñèðëÿð”, “Úàçèáÿ ñàùÿñè” êèìè ãèéìÿòëè åëìè ìîíîãðàôèéàëàðûí ìöÿëëèôèäèð. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿäÿáèééàò. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ÿëäÿ åòìÿñèíäÿí âÿ äöíéà 804

äþâëÿòëÿð áèðëèéè ñûðàñûíà áÿðàáÿðùöãóãëó öçâ êèìè ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû òÿúàâöçêàð Åðìÿíèñòàí òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëìèø òîðïàãëàðûí ãàéòàðûëìàñû, õàëãûí èíêèøàô åòìèø òîïëóìëàð ñÿâèééÿñèíäÿ éàøàìàñû, ýÿíú íÿñëèí âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà òÿðáèéÿ åäèëìÿñè, éàõûí âÿ óçàã õàëãëàðëà äîñòëóã âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí òÿáëèüè, èíñàíïÿðâÿðëèê âÿ èúòèìàè ÿäàëÿò êèìè öìóìáÿøÿðè èäåéàëàðûí éåíè – ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ïðîáëåìëÿðè ìÿøüóë åòìÿêäÿäèð. Ùÿð úöð èäåîëîæè éàñàãëàðäàí àçàä îëìóø âÿ áó ñàùÿäÿ ãàðøûäóðìàéà áèð ÿñàñ ýþðìÿéÿí áÿäèè òÿôÿêêöð ñàùèáëÿðè ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíû äàùà ÷îõ íÿçÿðè-åñòåòèê ðÿãàáÿòëÿ øÿðòëÿíäèðèðëÿð. Áó áàõûìäàí ñîí äþâð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ïîñòìîäåðíèñò ìåéëëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áóíóíëà áåëÿ, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí áàøëûúà èíêèøàô ìåéëëÿðè àçÿðáàéúàí÷ûëûã ìÿôêóðÿñèíèí òÿðÿííöìöíÿ âÿ òÿíòÿíÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. 20 ÿñðèí ñîíó, 21 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ úàðè ÿäÿáè ïðîñåñèí úàíëàíìàñûíäà, éàðàäûúûëûã àëÿìèíÿ éåíè èñòåäàäëû ìöÿëëèôëÿðèí ýÿëìÿñèíäÿ ÿäÿáè îðãàíëàðûí: “Àçÿðáàéúàí”, “Ëèòåðàòóðíû Àçÿðáàéúàí”, “Óëäóç”, “Ãîáóñòàí” æóðíàëëàðûíûí âÿ “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”íèí ùþêóìÿòèí õöñóñè ãÿðàðû èëÿ äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíèí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. "Àçÿðáàéúàí" ßäÿáè-áÿäèè æóðíàë. Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí îðãàíûäûð. 1923 èëäÿí ìöõòÿëèô àäëàðëà íÿøð îëóíóð. Èíäèêè àäû èëÿ 1953 èëäÿí ÷ûõûð. Æóðíàëäà Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí éåíè ÿñÿðëÿðè, ùàáåëÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíäàí òÿðúöìÿëÿð äÿðú îëóíóð. Ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ÿäÿáè-òÿíãèäè, ïóáëèñèñòèê âÿ ñ. ìàòåðèàëëàðà äà éåð âåðèëèð. Ñèìóðü (Òàüû Øàùáàçè), Ð.Àõóíäîâ, Ì.Ãóëèéåâ, Ù.Íÿçÿðëè, Ì.ßëÿêáÿðëè, Ì.Èáðàùèìîâ, Ìÿììÿä Àðèô, Ìåùäè Ùöñåéí, ßáöëùÿñÿí, Ðÿñóë Ðçà, ß.Âÿëèéåâ, ßùìÿä Úÿìèë, Ã.Ìóñàéåâ (Èëêèí), Ú.Ìÿììÿäîâ, È.Øûõëû, ß.ßéëèñëè, Úàáèð Íîâðóç, É.Ñÿìÿäîüëó ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ æóðíàëûí ðåäàêòîðó îëìóøëàð. Ùàçûðäà æóðíàëûí áàø ðåäàêòîðó È.Ãàñûìçàäÿäèð. Äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿðïà åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàíäà êëàññèê èðñèí éåíè ìåéàðëàðëà äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòäû. Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí òÿøÿááöñö âÿ áèëàâàñèòÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà

Ì.Ôöçóëèíèí 500 èëëèê, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóíóí 1300 èëëèê éóáèëåéëÿðèíèí ýåíèø ìèãéàñäà êå÷èðèëìÿñè âÿ ùÿð èêè òÿäáèðèí çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà äöíéàíûí áèð ñûðà äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí èøòèðàêû àçàä Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáèééàòûí, ìÿíÿâèééàòûí, áöòöí ìÿäÿíèééÿòèí ïàðëàã òÿíòÿíÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Ôöçóëèíèí 500 èëëèéè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, Òöðêèéÿ, Èðàí, Èðàã, Ðóñèéà, Þçáÿêèñòàí, ×èí âÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ äÿ ýåíèø ãåéä îëóíäó. Ùÿìèí òÿäáèðëÿð Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèíèí èíêèøàôûíà äà éåíè òÿêàí âåðäè. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí åëìè-òÿíãèäè ìÿòíè âÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðè, áó ìþùòÿøÿì îüóçíàìÿ ùàããûíäà éåíè ìîíîãðàôèê òÿäãèãàòëàð èøûã öçö ýþðäö. Ôöçóëèíèí 6 úèëääÿ ÿñÿðëÿðè (êöëëèééàòû), ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíà äàèð ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòëàðûí éåíè áèð ñèëñèëÿñè íÿøð åäèëäè. Áó èøäÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíäà, î ñûðàäàí Íèçàìè àä. ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíäà ÷àëûøàí àëèìëÿðèí áþéöê õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. 2004 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíèí ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè òèðàæëà éåíèäÿí íÿøð åäèëìÿñèíÿ âÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñûíûí éàðàäûëìàñûíà äàèð ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâèí ñÿðÿíúàìëàðû âÿ áó ìöíàñèáÿòëÿ þëêÿäÿ ýåíèø ìèãéàñäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð äÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèíèí èíêèøàôûíà, éåíè óüóðëàð ãàçàíìàñûíà áþéöê òÿìèíàòäûð. ×àüäàø Ýöíåé ÿäÿáèééàòû. 19 ÿñðèí èëê ÷ÿðÿéèíäÿ Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí Ðóñèéà âÿ Èðàí àðàñûíäà áþëöøäöðöëìÿñèíäÿí ñîíðà åéíè ÿäÿáè-ìÿäÿíè èíêèøàô éîëó êå÷ìèø Øèìàë âÿ Cÿíóáäà ÿäÿáè ïðîñåñ äÿ ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿð êÿñá åòìÿéÿ áàøëàéûð. Óçóí îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ Úÿíóáäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òÿùñèë âÿ éàçû îëìàäûüûíäàí, ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôû äà Øèìàëäàêûíäàí, òÿáèè êè, õåéëè ýåðèéÿ ãàëìûø îëóð. Éàëíûç ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòëàðû äþâðöíäÿ ãûñà ìöääÿòÿ àçàäëûüà ÷ûõìûø Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè-ìÿäÿíè ùÿéàò ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð, ñîíðà èñÿ éåíÿ äÿ óçóí ìöääÿòÿ èíêèøàô äàéàíûð. Áåëÿ ãûñàìöääÿòëè îéàíìà ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí áèðè 1918-20 èëëÿðäÿ Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíèíèí, äèýÿðè èñÿ 1945–46 èëëÿðäÿ Ñåéèä Úÿôÿð Ïèøÿâÿðèíèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà ùÿéàòà êå÷ìèøäèð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ àíà äèëèíäÿ êèòàáëàð, äÿðñëèêëÿð íÿøð åäèëèð, ìèëëè ìÿòáóàòäà ÿñàñÿí âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà éàçûëìûø ÿäÿáè íöìóíóëÿð ýåíèø éåð àëûðäû. Êå÷ÿí ÿñðèí ãûðõûíúû èëëÿðèíèí îðòàëàðûíäà èëê äÿôÿ ÿëèíÿ ãÿëÿì àëìûø ýÿíú èñòåäàäëàð èñëàì èíãèëàáûíûí ãÿ-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿáÿñèíäÿí (1979) ñîíðà – Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí “Âàðëûã” æóðíàëûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ þç éàðàäûúûëûãëàðûíû äàâàì åòäèðìÿéÿ èìêàí òàïäûëàð. Úÿíóáëó ñÿíÿòêàðëàðäàí Ùàììàë, Êÿðèìè, Íèòãè, Áèðèéà, Øåéäà, Ñþíìÿç, Ñÿùÿíä, Ñàùèð, Îõòàé, Ñàâàëàí, Ôÿðçàíÿ êèìè éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèí àäëàðûíû ÷ÿêìÿê îëàð. ×àüäàø Úÿíóá ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà ÿñàñû Àçÿðáàéúàíûí áþéöê àëèì âÿ èúòèìàè õàäèìè Úàâàä Ùåéÿò òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø “Âàðëûã” æóðíàëûíûí ìöñòÿñíà ðîëó âàðäûð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèéyàòûíûí ÷îõñàéëû íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà Ìÿùÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàðûí (1904-88) õöñóñè éåðè âÿ ðîëó âàðäûð. Îðòà âÿ àëè òÿùñèëèíè ôàðñ äèëèíäÿ àëàí Øÿùðèéàð èëê ýÿíúëèéèíäÿí áþéöê Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí, Ùàôèç Øèðàçèíèí, Ñ.ß.Øèðâàíèíèí ÿñÿðëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà áÿäèè éàðàäûúûëûüà áàøëàìûø, ÷àüäàø Èðàí âÿ Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàíûíìûøäûð. Ñÿíÿòäÿ èúòèìàè ëèðèêàéà öñòöíëöê âåðÿí Øÿùðèéàð ÷àüäàø äöíéàíûí àüðûëû ïðîáëåìëÿðèíäÿí ýåíèø áÿùñ åäèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÿí áþéöê ÿñÿðè èêè ùèññÿäÿí èáàðÿò “Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì” ïîåìàñûäûð. Áó ÿñÿðÿ èñòÿð Úÿíóáè, èñòÿð Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà, èñòÿðñÿ äÿ Òöðêèéÿäÿ îíëàðëà úàâàá éàçûëìûøäûð. Ùàçûðäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè ïðîñåñ ýåò-ýåäÿ èíêèøàô åòìÿêäÿäèð. Éàðàäûúûëûüûíû Øèìàëäà äàâàì åòäèðÿí Á.Àçÿðîüëó, ß.Òóäÿ, Ì.Ýöëýöí, Ù.Áöëëóðè, Ñ.Òàùèð êèìè ñÿíÿòêàðëàð ùÿð èêè òàéäà éàðàíàí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû ãèéìÿòëè íöìó-

íÿëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè-íÿçÿðè åñòåòèê ôèêðè ãÿäèì òàðèõÿ, çÿíýèí ÿíÿíÿéÿ âÿ èðñÿ ìàëèêäèð (áàõ ßäÿáèééàòøöíàñëûã ìÿãàëÿñèíÿ). ×àüäàø Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ùå÷ äÿ èäåàë áèðúèíñëè âÿ âàùèä èäåéà-åñòåòèê ÿñàñà ìàëèê îëàí áèð ùàäèñÿ äåéèëäèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè-èúòèìàè ìöùèòèíäÿ ùþêì ñöðÿí ïëöðàëèçì âÿ ÿãèäÿ àçàäëûüû øÿðàèòèíäÿ ÿí ìöõòÿëèô ÿäÿáè úÿðÿéàí âÿ ãðóïëàøìàëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí ìÿðàìû âÿ ìÿãñÿäè Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí èíêèøàôû, áöòöí ìöòÿðÿããè áÿøÿðèééÿòëÿ áèðëèêäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí õîøáÿõòëèéèäèð. Áó ìÿíÿâè éåêäèëëèéè Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí 2004 èëäÿ êå÷èðèëìèø îí áèðèíúè ãóðóëòàéûíûí ãÿðàðëàðû äà áèð äàùà òÿñäèã åòìèøäèð. ßä.: Ù à ú û é å â Ú . ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Á., 1955; À ð à ñ ë û Ù. ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Á., 1956; À ð à ñ ë û Ù. Áþéöê Àçÿðáàéúàí øàèðè Ôöçóëè. Á., 1958; Ìèð Úÿëàë. Ôöçóëè ñÿíÿòêàðëûüû. Á., 1958; Á å ð ò å ë ñ É . Å . Áþéöê Àçÿðáàéúàí øàèðè Íèçàìè. Á., 1958; Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. úèëä 1–3. Á., 19601961; Ä à ä à ø ç à ä ÿ Ì . À. ßñÿðëÿðè. úèëä 1–3. Á., 1965; à ó ë ó ç à ä ÿ Ì. Ôöçóëèíèí ëèðèêàñû. Á., 1965; Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòû òàðèõè. úèëä 1–2. Á., 1967; Ì è ð Ú ÿ ë à ë , Ù ö ñ å é í î â Ô . ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Á., 1973; À ç à ä ÿ Ð. Àçÿðáàéúàí åïèê øåèðèíèí èíêèøàô éîëëàðû (ÕÛÛ-ÕÂÛ ÿñðëÿð). Á., 1975; à à ñ û ì ç à ä ÿ Ô. ÕÛÕ ÿñð

Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Á., 1975; Ñ à ë ì à í î â Ø. Àçÿðáàéúàí ñîâåò øåðèíäÿ ÿíÿíÿ âÿ íîâàòîðëóã ïðîáëåìè (1920-1930-úó èëëÿð). Á., 1980; Ä à ä à ø ç à ä ÿ À. ÕÂÛÛÛ ÿñð Àçÿðáàéúàí ëèðèêàñû. Á., 1980; Ê þ ÷ ÿ ð ë è Ô. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû. úèëä 1–2. Á., 1981; Ì ÿ ì ì ÿ ä Ú ÿ ô ÿ ð. Íèçàìèíèí ôèêèð äöíéàñû. Á., 1982; Ì è ð ÿ ù ì ÿ ä î â ß. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð (ÕÛÕÕÕ ÿñðëÿð). Á., 1983; Ñ ÿ ô ÿ ð ë è ß. ÕÂÛÛÕÂÛÛÛ ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí åïèê øåðè. Á., 1983; Ì ö ì ò à ç Ñ. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãàéíàãëàðû. Á., 1986; Í ÿ á è é å â Á. Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû; Á., 1977; Í ÿ á è é å â Á. Ðîìàí âÿ ìöàñèð ãÿùðÿìàí. Á., 1987; Ò ÿ ð á è é ÿ ò Ì. Äàíèøìÿíäàíè-Àçÿðáàéúàí. Á., 1987; Ð ÿ ñ ó ë ç à ä ÿ Ì . ß. ×àüäàø Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû. Á., 1991; Ù ÿ á è á á ÿ é ë è È. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ: ìöùèòè âÿ ìöàñèðëÿðè. Á., 1996; Ñ ÿ ô ÿ ð ë è ß . , É ó ñ è ô ë è Õ. Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Á., 1998; Å ë ÷ è í. ßäÿáèééàòûìûçûí éàðàäûúûëûã ïðîáëåìëÿðè. Á., 1999; Ò.Êÿðèìëè. Íèçàìè âÿ òàðèõ. Á., 2002; à à ð à é å â É. ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Á., 2003; à à ñ û ì î â Ù. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. 1998; à à ñ û ì ë û Ì. Îçàí àøûã ñÿíÿòè. Á., 2003; Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. úèëä 1–6. ú. 1. Á., 2004; Ì è ð Ú ÿ ë à ë. Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè ìÿêòÿáëÿð. Á., 2004; À ð à ò Ð . Ð. ßñêè òöðê øåèðè. Àíêàðà, 1991; Ì å í ý è Ì. ßñêè òöðê ÿäÿáèééàòû òàðèõè. Àíêàðà, 2000. Á.ß.Íÿáèéåâ, Ò.Ù.Êÿðèìëè

ÌÅÌÀÐËÛÃ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè Ì. àáèäÿëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Ãÿäèì èíñàíëàðûí áÿäèè éàðàäûúûëûüû Íåîëèò âÿ Åíåîëèò äþâðëÿðèíÿ àèä àáèäÿëÿðäÿí ìÿëóìäóð. Òÿáèè-úîüðàôè âÿ èãëèì øÿðàèòèíèí ìöõòÿëèôëèéè ëàï ãÿäèì äþâðëÿðäÿí Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðûíû ìöÿééÿí òèêèíòè-ìåìàðëûã ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíÿ ñþâã åäèðäè. Ìöõòÿëèô Ì. òèêèëèëÿðèíèí éàðàíìàñû âÿ éàéûëìàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí òàðèõÿí èíêèøàô åòìèø âèëàéÿòëÿðèíèí þíÿìëè ðîëó îëìóøäóð. Áàøëàíüûúûíû ìàüàðà éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí àëàí ãàçìà äàìëàðûí òÿêìèëëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ñîíðàëàð àüàúäàí ïèëëÿâàðû þðòöêëö åâ òèïè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì åâ òèïëÿðèíäÿí îëàí ãàðàäàìëàðûí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè îíëàðûí

þðòöê êîíñòðóêñèéàñûíäà èäè. È÷ÿðèñèíäÿ îúàã éàíäûðûëäûüûíäàí äèâàðëàðûíû ùèñ áàñìûø (àäû äà áóðàäàíäûð) ãàðàäàìëàðäà òöñòö ÷ûõìàñû âÿ èøûã äöøìÿñè ö÷öí áàúà ãîéóëóðäó. Ãîáóñòàíäà ÿí ãÿäèì éàøàéûø éåðëÿðè (ìàüàðàëàð, ìöõòÿëèô ïðèìèòèâ ñûüûíàúàãëàð âÿ ñ.) èëÿ éàíàøû, ìåãàëèòèê Ì. àáèäÿëÿðè – êðîìëåõëÿð, ìåíùèðëÿð (÷îáàí äàøû), äîëìåíëÿð âÿ ñèêëîï òèêèëèëÿðè äÿ àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ òåç-òåç òÿñàäöô åäèëÿí ñèêëîï òèêèëèëÿð õöñóñèëÿ ìàðàã äîüóðóð. Ùöíäöð äàøëàðäàí ãóðàøäûðûëìûø ãóðüóëàð åë àðàñûíäà “ãàëà÷à”, éàõóä “ùþðöêäàø” àäëàíûð. Íàõ÷ûâàí ø. éàõûíëûüûíäàêû ×àëõàíãàëà (Òóíú äþâðö) âÿ Àðïà÷àé ñàùèëèíäÿ Ãàðàòÿïÿ äàüûíäà-

êû Îüëàíãàëà (å.ÿ. 2–1-úè ìèíèëëèêëÿð) ìöäàôèÿ òèêèëèëÿðè ñèêëîï òèêèëèëÿðÿ àèä åäèëèð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, Àðàç éàõûíëûüûíäà äà áó òèïëè ãàëà òèêèëèëÿðè (Áàñòàì, Äàíàëû, Ãàëàîüëó âÿ ñ.) àøêàð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Ìàííà äþâëÿòèíèí òÿøÿêêöëö (å.ÿ. 9–7 ÿñðëÿð), äàùà ñîíðàëàð Úÿíóáäà Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû èëÿ ø.-ëÿð ñàëûíìûø, ìöäàôèÿ òèêèëèëÿðè, ÿçÿìÿòëè ãàëà äèâàðëàðû èíøà åäèëìèøäèð. Ùÿñÿíëó ð-íóíäàêû àáèäÿëÿð êîìïëåêñè, åëÿúÿ äÿ Óðìèéà ýþëö ñàùèëèíäÿêè ãàéàëàðäà ÷àïûëìûø ñÿðäàáàëàðûí òÿäãèãè ýþñòÿðèð êè, 7 ÿñðäÿí Àçÿðáàéúàíäà åéâàíëû åâ òèïè òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Ùÿìèí äþâðöí äèýÿð Ì. ãóðüóëàðûíäàí 805

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ãûç ãàëàñû È÷ÿðèøÿùÿðäÿäèð (Áàêû). 12 ÿñðäÿ òèêèëìèøäèð, ìåìàð Ìÿñóä Äàâóä îüëóäóð. Ùöíäöðëöéö 28 ì, äèàìåòðè 16-16,5 ì.-äèð. Àáèäÿíèí "Ãûç ãàëàñû" àäëàíäûðûëìàñû ùàããûíäà ìöõòÿëèô ÿôñàíÿëÿð ìþâúóääóð. "Éåíèëìÿç", "ôÿòù åäèëìÿìèø" ìÿíàñûíû áèëäèðìÿñè åùòèìàë åäèëèð. Îðèæèíàë ìåìàðëûã ãóðóëóøóíà ìàëèêäèð. éåýàíÿ äèíè òèêèëè îëàí îä ìåùðàáëàðû (ìöãÿääÿñ îäóí ñàõëàíäûüû éåð) çÿìàíÿìèçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Áó äþâðäÿ éàðàíìûø òèêèëèëÿð Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíûí ñîíðàêû èíêèøàôûíà, åëÿúÿ äÿ ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí äÿ Þí Àñèéàíûí äèýÿð þëêÿëÿðèíèí Ì.-ûíà ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Àòÿøïÿðÿñòëèéèí éàéûëìàñû èëÿ áàüëû éàðàíàí èáàäÿòýàùëàð (àòÿøýÿäÿëÿð) èñëàìäàí þíúÿ òèêèëìèø ÿñàñ äèíè áèíàëàð îëìóøäóð. Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíäà (å.ÿ. 4 ÿñð – åðàìûçûí 7 ÿñðè) øÿùÿðñàëìà õåéëè èíêèøàô åòìèøäè. Ãÿáÿëÿ ø.-íèí ìþùêÿì ãàëà äèâàðëàðû, ñàõñû áîðóëàðäàí ÷ÿêèëìèø ñó êÿìÿðè, Äÿìèðãàïû (Äÿðáÿíä) êå÷èäèíäÿ äàøäàí òèêèëìèø ìöäàôèÿ ñèñòåìè (“óçóí äèâàðëàð”), ×ûðàããàëà (6 ÿñð), Ëÿêèò ê.-íäÿêè äàèðÿâè õðèñòèàí ìÿáÿäè (5-6 ÿñðëÿð), Ãóì ê.-íäÿêè áàçèëèêà (òÿãð. 6 ÿñð), Ìèíýÿ÷åâèðäÿêè ìÿáÿäëÿð êîìïëåêñè (7 ÿñð) âÿ ñ. øÿùÿðñàëìà ìÿäÿíèééÿòèíèí éöêñÿê ñÿâèééÿñèíè ýþñòÿðèð. Ñàñàíèëÿð äþâðö Ì. àáèäÿëÿðèíäÿí ìöäàôèÿ òèêèëèëÿðè õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ñàùèëèíäÿí áàøëàéàðàã, Áàáàäàüûí ÿòÿéèíäÿ ãóðòàðàí Ýèëýèë÷àé ñÿääè, Áåøáàðìàã ñÿääè (Äÿâÿ÷è ð-íó ÿðàçèñèíäÿ) Àçÿðáàéúàíäà èñòåùêàì òèêèëèëÿðèíèí èíêèøàôû ùàããûíäà ýåíèø òÿñÿââöð éàðàäûð. ßðÿá èñòèëàñûíäàí (7 ÿñð) ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà èñëàì äèíèíèí éàéûëìàñû èëÿ áàüëû Ì.-ûí äà èíêèøàô éþíö äÿéèøäè. Éåíè òèïëè áèíàëàð – ìÿñúèä, ìÿäðÿñÿ, òöðáÿ, êàðâàíñàðà âÿ ñ. òèêèëìÿéÿ áàøëàäû. Áÿðäÿ, ßðäÿáèë, Ìàðàüà, Óðìèéà, Øàìàõû, Øÿìêóð (Øÿìêèð), Øàáðàí, Áåéëÿãàí, Ýÿíúÿ âÿ Íàõ÷ûâàí áó äþâðäÿ Àçÿð806

áàéúàíûí ÿí þíÿìëè ø.-ëÿðè èäè. Øàìàõû, Ýÿíúÿ âÿ Áåéëÿãàíûí áþéöê ø.-ëÿðÿ ÷åâðèëìÿñè äÿ ìÿùç áó äþâðÿ àèääèð. Åðêÿí ôåîäàë ø.-èíèí ôîðìàëàøìàñûíäà ìþùòÿøÿì ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿëÿíìèø è÷ãàëàëàðûí ìöùöì ÿùÿìèééÿòè âàðäû. Ôåîäàë ùàêèìëÿðèíèí ñàðàéëàðû éåðëÿøÿí è÷ãàëàëàðûí ÿòðàôûíäà “øÿùðèñòàí” àäëàíàí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè ñàëûíûð, èðè èíçèáàòè âÿ èúòèìàè áèíàëàð òèêèëèðäè. Áó äþâðäÿ èñëàì äèíè èëÿ áàüëû òèêèëèëÿðëÿ éàíàøû, Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí áÿçè ÿéàëÿòëÿðèíäÿ õðèñòèàí ìÿáÿäëÿðè, ìöäàôèÿ èñòåùêàìëàðû èíøà åäèëèðäè. Áóíëàðäàí èíäèêè Èñìàéûëëû ðíóíóí ÿðàçèñèíäÿêè Úàâàíøèð ãàëàñû (òÿãð. 7 ÿñð) âÿ Ãàçàõ ð-íóíóí Éóõàðû ßñêèïàðà ê. éàõûíëûüûíäàêû ãàëà êîìïëåêñè (5-8 ÿñðëÿð) äèããÿòè úÿëá åäèð. Èñëàìäàí ÿââÿëêè âÿ ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èíøà åäèëìèø àëáàí òèêèëèëÿðè Ì.-ûí èíêèøàôûíäà þíÿìëè ðîë îéíàìûøäûð. Áó àáèäÿëÿðäÿí Çàãàòàëà ð-íóíäàêû Ïàøàí âÿ Ìóõàõ ê.-äÿ 4-5 ÿñðëÿðÿ àèä òèêèëè ãàëûãëàðû, Øÿêè ð-íóíóí Áþéöê Ýÿëäÿê ê.-íäÿ Ýîâóðãàëà (6 ÿñð), Ãÿáÿëÿ ð-íóíäàêû Áþéöê ßìèðëè ê.-íäÿ (4-8 ÿñð) àëáàí ìÿáÿäëÿðè, Îüóç ø.-íäÿ àëáàí êèëñÿñè (îðòà ÿñðëÿð), Äàüëûã Ãàðàáàüûí Õîúàâÿíä ð-íóíóí Ãàðàêÿíä ê.íäÿ Àëáàí êèëñÿñè (1 ÿñð), Ñîñ ê-íäÿ (4 ÿñð), Èàòñè ê-íäÿ (5, 7 âÿ 8 ÿñðëÿðÿ àèä 4 ìÿáÿä), Òàãàâåðä ê-íäÿ (675), Ýöíåé÷àðòàð ê.-íäÿ (1236) àëáàí ìÿáÿäëÿðè, Àüäÿðÿ ð-íóíóí Àòåðê (5 ÿñð), Êîëàòàü (614), Ãî÷îãîò (672, 698), êå÷ìèø Äîñòàùèð (713), Ãàñàïåò (718), ×ûëäûðàí (12 ÿñð) êÿíäëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ Éóõàðû Ãàðà-

áàüûí Ñóñàíëûã (4-6 ÿñðëÿð), Âàíã (9 ÿñð), Òðàõòèê (1094), Òñàêóðè (1131), Ìÿììÿäàäçîð (1147), Òóü (1197) êÿíäëÿðèíäÿ, ßñýÿðàí ð-íóíóí Øóøèêÿíä (905), ×àíàã÷û (1065 âÿ 1100), Õà÷ìà÷ (1100), Õàíòñê (1122), Õûíäûðûñòàí (1202) ê.-ëÿðèíäÿ àëáàí ìÿáÿäëÿðè äþâðöìöçÿäÿê ìöùàôèçÿ îëóíìóøäóð. ßðÿá õèëàôÿòèíèí éöêñÿëèøè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíûí èíêèøàô ìÿðêÿçè Áÿðäÿ ø.-è èäè. Ìÿíáÿëÿðäÿ “áó éåðëÿðèí Áàüäàäû” àäëàíäûðûëàí Áÿðäÿäÿ ýåíèø òèêèíòè èøëÿðè àïàðûëìûø, ÷îõëó ìÿñúèä âÿ áàøãà äèíè áèíàëàð, êàðâàíñàðà, áàçàð, ùàìàì âÿ ñ. òèêèëìèøäè. Õèëàôÿòèí çÿèôëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà êè÷èê ôåîäàë äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû èëÿ áàüëû 10–12 ÿñðëÿðäÿ ìöõòÿëèô Ì. ìÿêòÿáëÿðè ôîðìàëàøäû (Àððàí, Òÿáðèç, Íàõ÷ûâàí, Øèðâàí–Àáøåðîí). Àçÿðáàéúàí Ì. ìÿêòÿáëÿðè àðàñûíäà öìóìè öñëóá éàõûíëûüû âàð èäè. Àððàí Ì. ìÿêòÿáèíÿ (Ýÿíúÿ, Áÿðäÿ, Áåéëÿãàí) ìÿíñóá ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàòäûüû áèíàëàðûí ÿêñÿðèééÿòè Ýÿíúÿ çÿëçÿëÿñè (1139) âÿ ìîíãîë ùöúóìëàðû (13 ÿñð) çàìàíû äàüûëìûøäûð. Ýÿíúÿ âÿ Áåéëÿãàíäà àïàðûëàí àðõåîëîæè òÿäãèãàòëàð áèð ñûðà òèêèëè ãàëûãëàðûíû àøêàðà ÷ûõàðìûøäûð. Ýÿíúÿ ÷àéû öçÿðèíäÿêè 3 êþðïö (12 ÿñð), Áåéëÿãàíäàêû éàøàéûø åâëÿðè, ùàìàì âÿ ñ. ãàëûãëàðû Àððàí ìåìàðëûã

Ìþìöíÿ Õàòûí òöðáÿñè Íàõ÷ûâàí ø.-íäÿäèð. Ìåìàð ßúÿìè ßáó Áÿêð îüëó Íàõ÷ûâàíèäèð. Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéëÿð äþâëÿòèíèí áàíèñè Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí àðâàäû Ìþìöíÿ Õàòûíûí ãÿáðè öçÿðèíäÿ òèêèëìèøäèð (àïðåë, 1186). ßñàñ òèêèíòè ìàòåðèàëû áèøìèø êÿðïèúäèð. Êîìïîçèñèéà ùÿëëèíÿ, èíúÿ, çÿðèô íàõûøëàðûíà ýþðÿ îðòà ÿñðëÿð ìåìàðëûã ñÿíÿòèíèí íàäèð èíúèëÿðèíäÿíäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿêòÿáèíèí öñëóá þçÿëëèêëÿðè ùàããûíäà àéäûí òÿñÿââöð éàðàäûð. Àððàí ìåìàðëàðû áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûø, áàøãà þëêÿëÿðÿ äÿâÿò îëóíìóøëàð. Àìàñéàäàêû (Òöðêèéÿ) ìÿñúèäèí ìèíàðÿñè öçÿðèíäÿ ãàëìûø êèòàáÿäÿ îíóí 1236-46 èëëÿðäÿ àððàíëû ìåìàð Ìÿùÿììÿä èáí Ìàùìóä òÿðÿôèíäÿí òèêèëäèéè éàçûëìûøäûð. Íàõ÷ûâàí ìåìàðëûã ìÿêòÿáèíèí àáèäÿëÿðè ìöõòÿëèô ðÿíýëè êàøûäàí îðíàìåíòëè áàøòàü êîìïîçèñèéàëàðûíûí òÿòáèãè, ØèðâàíÀáøåðîí ìÿêòÿáèíÿ ìÿíñóá òèêèëèëÿð ñàäÿ Ì. áþëýöëÿðè âÿ äåêîðàòèâ îéìà áÿçÿêëÿðè èëÿ ñå÷èëèð. Òÿáðèç ìÿêòÿáèíèí ÿí éàõøû àáèäÿëÿðè ö÷öí äÿáäÿáÿëè ãóðóëóø, äåêîðëàðûí ìöõòÿëèôëèéè ñÿúèééÿâèäèð. Áó Ãàðàäàì Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì éàøàéûø åâè òèïè. Å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèêäÿí ìÿëóìäóð. Ãàðàäàìëàðûí äèâàðëàðû ìþùðÿïàë÷ûãäàí, ÷èé êÿðïèúäÿí, äàøäàí, òîðïàãäàí, ãàéàëàðäàí, áÿçÿí äÿ òàõòàäàí îëóðäó. Òöñòö ÷ûõìàñû âÿ èøûã äöøìÿñè ö÷öí äàìäà áàúà ãîéóëóðäó. äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èíêèøàô åòìèø Ì. ãóðüóëàðûíäàí ìèíàðÿëÿð äèããÿòè úÿëá åäèð. Äþâðöìöçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûø àáèäÿëÿðäÿí ìÿëóì îëóð êè, Àçÿðáàéúàíäà ìèíàðÿëÿðèí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè ñöðÿòëÿ êå÷ìèø, àðòûã 11 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ àäè ìèíàðÿ òèïëÿðè ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíàäÿê ìþâúóä îëìóø Øÿìêóð (Øÿìêèð) ìèíàðÿñè (12 ÿñð) ìÿëóì ìèíàðÿëÿðèí ÿí êàìèë þðíÿéè îëìóøäóð. Áèøìèø êÿðïèúäÿí òèêèëìèø ìèíàðÿíèí ùöíäöðëöéö 60 ì èäè. Îíóí ôèðóçÿéè ìèíà èëÿ èøëÿíìèø ùÿíäÿñè îðíàìåíòëè áÿçÿêëÿðè, ìèíèìàë äèàìåòðè Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðûíûí éöêñÿê óñòàëûüûíû íöìàéèø åòäèðèðäè. 12 ÿñðèí áàøëàíüûúû Àçÿðáàéúàíäà ôåîäàë äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû âÿ ýöúëÿí-

ìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéè éåðëè ìÿäÿíèééÿò ÿíÿíÿëÿðèíèí èíêèøàôû ö÷öí èìêàí éàðàòäû. Þëêÿíèí ÿêñÿð âèëàéÿòëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñû èíúÿñÿíÿò âÿ Ì.-ûí èíêèøàôûíà, ìåìàðëûã-èíøààò ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà éåðëè Ì. ìÿêòÿáëÿðèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Àððàí ìåìàðëûã ìÿêòÿáèíè òÿìñèë åäÿí Ýÿíúÿ, Áåéëÿãàí âÿ Áÿðäÿäÿí ñîíðà Íàõ÷ûâàí (Íàõ÷ûâàí ìåìàðëûã ìÿêòÿáè), Øàìàõû (Øèðâàí-Àáøåðîí ìåìàðëûã ìÿêòÿáè), Òÿáðèç âÿ Ìàðàüà (Òÿáðèç ìåìàðëûã ìÿêòÿáè) ø.-ëÿðè Àçÿðáàéúàí Ì.ûíûí ìÿðêÿçëÿðè îëäó. Íàõ÷ûâàí ìåìàðëûã ìÿêòÿáèíÿ ìÿíñóá òèêèëèëÿðäÿ ÿñàñ èíøààò ìàòåðèàëû êÿðïèú èäè. Áóðàäà ìöõòÿëèô êîìïîçèñèéàëû èíøààò âÿ áÿçÿê öñëóáëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíûðäû. Áó ìÿêòÿáèí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíè Íàõ÷ûâàíäàêû Éóñèô èáí Êöñåéèð (1162) âÿ Ìþìöíÿ õàòûí (1186) òöðáÿëÿðèíèí, åëÿúÿ äÿ ùàçûðäà ìþâúóä îëìàéàí äèíè òèêèëèëÿð êîìïëåêñèíèí ìöÿëëèôè ìåìàð ßúÿìè ßáóáÿêð îüëó Íàõ÷ûâàíèíèí éàðàäûúûëûüû òÿøêèë åäèð. ßúÿìèíèí éàðàäûúûëûüû ö÷öí îáðàçûí ìîíóìåíòàëëûüû, êîìïîçèñèéàíûí ìöòÿíàñèáëèéè âÿ äåêîðëàðûí çÿðèôëèéè, þç äþâðöíÿ ýþðÿ ðàñèîíàë êîíñòðóêñèéàëàðûí òÿòáèãè, îðíàìåíò áÿçÿêëÿðèíèí îéíàãëûüû ñÿúèééÿâèäèð. Îíóí îðíàìåíò êîìïîçèñèéàëàðû áÿäèèëèêëÿ ðèéàçè òÿôÿêêöðöí öçâè áèðëÿøìÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. ßúÿìèíèí éàðàòäûüû êîìïîçèñèéà âÿ äåêîðàòèâ áÿçÿê öñëóáó Àçÿðáàéúàíûí, åëÿúÿ äÿ áèð ñûðà þëêÿëÿðèí òöðáÿ òèêèëèëÿðèíÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ìàðàüàäàêû Ýþé ýöíáÿç òöðáÿñè (1196, ìåìàð ßùìÿä Ìÿùÿììÿä îüëó) ßúÿìè öñëóáóíà õöñóñèëÿ éàõûíäûð. Ìàðàüà àáèäÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíûí èíêèøàôûíäà ÿñàñ éåð òóòìóøäóð. Áóíëàðäàí äþâðöìöçÿäÿê ÷àòìûø ÿí ãÿäèìè Ãûðìûçû ýöíáÿç òöðáÿñèäèð (1148, ìåìàð Áÿêèð Ìÿùÿììÿä). Óðìèéàäà

Ìÿðäÿêàí ãàëàñû. Äàèðÿâè ãàëà. 1232. Ìåìàð ßáäöëìÿúèä

òèêèëìèø “Ö÷ ýöíáÿç” òöðáÿñè (1185, ìåìàð ßáó Ìÿíñóð Ìóñà îüëó) Ì. ãóðóëóøóíà ýþðÿ Ìàðàüà àáèäÿëÿðèíÿ éàõûíäûð. Íàõ÷ûâàí ìÿêòÿáèíèí êÿðïèú òèêèëèëÿðèíäÿ ôîðìàëàøìûø Ì. öñëóáëàðû äàøäàí òèêèëìèø òöðáÿëÿðäÿ – Úóëôà ð-íóíóí Úóüà ê. éàõûíëûüûíäàêû Ýöëöñòàí òöðáÿñèíäÿ (13 ÿñðèí ÿââÿëè), Ôöçóëè ð-íóíóí Áàáû ê.-íäÿêè Øåéõ Áàáû Éÿãóáè òöðáÿñèíäÿ (1273-74, ìåìàðûíûí ßëè Ìÿúèäÿääèí îëìàñû ýöìàí åäèëèð) âÿ Àøàüû Âåéñÿëëè ê.íäÿêè Ìèðÿëè òöðáÿñèíäÿ (13-14 ÿñðëÿð) ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áÿðäÿäÿ (1322, ìåìàð ßùìÿä èáí ßééóá ÿë-Ùàôèç Íàõ÷ûâàíè) âÿ Øÿðóð ð-íóíóí Ãàðàáàüëàð ê.-íäÿ (ãîøà ìèíàðÿëè òöðáÿ; ìèíàðÿëÿð 12 ÿñð – 13 ÿñðèí ÿââÿëè, òöðáÿ 14 ÿñðèí ÿââÿëè) ãàëìûø òöðáÿëÿðèí îõøàðëûüûíà, ùÿð èêèñèíèí 14 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ òèêèëìÿñèíÿ ÿñàñÿí áó

Õóäàôÿðèí êþðïöëÿðè. 15 àøûðûìëû (12 ÿñð) âÿ 11 àøûðûìëû (13 ÿñð)

807

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àáèäÿëÿðèí åéíè ìåìàð òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû åùòèìàë îëóíóð. 12 ÿñð Àçÿðáàéúàí Ì.-û Êè÷èê Àñèéàäà Ñÿëúóãëàð äþâëÿòèíèí õàòèðÿ òèêèëèëÿðèíÿ õöñóñè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Áÿçè ùàëëàðäà áó òÿñèð ìöÿééÿí áèð áèíàíûí òèêèíòèñè ö÷öí Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðûíûí áàøãà þëêÿëÿðÿ äÿâÿò åäèëìÿñè èëÿ áàüëû îëìóøäóð. 10-12 ÿñðëÿðäÿ éàøàéûá éàðàòìûø áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí ìåìàðû, áÿííà âÿ áÿçÿê óñòàëàðûíûí àäëàðû ìöõòÿëèô òèêèëèëÿðèí êèòàáÿëÿðèíäÿ, äàø ïëèòÿëÿðèíäÿ, äåêîð åëåìåíòëÿðèíäÿ âÿ ñ.-äÿ äþâðöìöçÿäÿê ÷àòìûøäûð. Áóíëàðäàí Ìÿùÿììÿä èáí Úÿôÿð (Áåéëÿãàí ð-íóíóí “Ïåéüÿìáÿð” ãÿáèðèñòàíëûüûíäàêû êèòàáÿëè ïëèòÿ, 10 ÿñð), Èáðàùèì èáí Îñìàí (Ýÿíúÿ äàðâàçàñû, 1063), Ìÿùÿììÿä ßáóáÿêð îüëó (Áàêûäà Ñûíûããàëà ìÿñúèäè, 1078), Ìþùñöí (11 ÿñð; ÿñÿðëÿðè ìÿëóì äåéèë), îíóí îüëó Áÿíäàí èáí Ìþùñöí (12 ÿñð; ÿñÿðëÿðè ìÿëóì äåéèë), íÿâÿñè Áÿêèð Ìÿùÿììÿä, ßúÿìè ßáóáÿêð îüëó Íàõ÷ûâàíè, Àøóð Èáðàùèì îüëó (È÷ÿðèøÿùÿðäÿêè Èáðàùèì ìÿñúèäèíèí äàø ìåùðàáû, 1171), ßìèðÿääèí Ìÿñóä (12 ÿñð; ÿñÿðëÿðè ìÿëóì äåéèë), ßáó Ìÿíñóð Ìóñà îüëó, ßùìÿä Ìÿùÿììÿä îüëó, Ìÿñóä Äàâóä îüëó (Áàêûäà Ãûç ãàëàñû, 12 ÿñð), Úÿìàëÿääèí (Îðäóáàä ð-íóíóí Õàíàüà ê.-íäÿêè ßëèíúÿ÷àé õàíÿýàùûíäà òöðáÿ, 12 ÿñðèí ñîíó – 13 ÿñðèí ÿââÿëè), ßùìÿä ßáóáÿêð îüëó (13 ÿñð, Ìÿðÿíä; ÿñÿðëÿðè áÿëëè äåéèë), ßáäöëìÿúèä Ìÿñóä îüëó (Ìÿðäÿêàíäà äàèðÿâè ãÿñð, 1232), Çåéíÿääèí ßáóðÿøèä îüëó Øèðâàíè (Áàêû ëèìàíûíäà Øèðâàíøàùëàðûí “Áàéûë ãÿñðè” èãàìÿòýàùû, 1235), Áÿäðÿääèí Òÿáðèçè (Òöðêèéÿíèí Êîíéà ø.-äÿ Úÿëàëÿääèí Ðóìèíèí òöðáÿñè, 1273), Ìÿùÿììÿä èáí Ìàùìóä (Àððàí; Òóðêèéÿíèí Àìàñéà ø.-íäÿ ìÿñúèä ìèíàðÿñè, 1236-46), Ìàùìóä èáí Ìàãñóä (Ïèðñààò÷àé õàíÿýàùûíûí ìèíàðÿñè, 1256), Ìàùìóä èáí Ìÿñóä (Áàêûäàêû Øÿôèóëëà ìÿñúèäè, 14 ÿñð), íÿããàø ßáäöëìþìèí Øÿðÿôøàù îüëó (Òÿáðèç; Óðìèéàäà ìÿñúèä ìåùðàáûíûí îéìà íàõûøëàðû, 1277), Ìàùìóä Ñÿä îüëó (Áàêû éàõûíëûüûíäà Íàðäàðàí ê.-íäÿêè ãÿñð, Áèáèùåéáÿò ìÿñúèäèíèí ìèíàðÿñè, 1305-13), ßùìÿä èáí ßééóá ÿë-Ùàôèç Íàõ÷ûâàíè (Áÿðäÿ òöðáÿñè, 1322), ýÿúòÿðàø Íèçàì Áÿíäýèð (Ìÿðÿíä ø.-íäÿêè Úöìÿ ìÿñúèäèíèí ýÿúäÿí îéìà áÿçÿêëÿðè, 1329), Ùàúû Ìÿùÿììÿä (Òÿáðèç; Èñôàùàíäà êàðâàíñàðà, 1331), Øàùáÿíçÿð (Àüäàì ð-íóíóí Õà÷ûíäÿðáÿòëè ê.-íäÿ òöðáÿ, 1314), Êÿøòàñèô Ìóñà îüëó (Íàðäàðàí Õàí ùàìàìû, 1388) âÿ á. 10-14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíûí ÿí äÿéÿðëè 808

íöìóíÿëÿðèíè éàðàòìûøëàð. 12-13 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà ìþùòÿøÿì êþðïöëÿð ñàëûíìûøäûð. Áóíëàðäàí Àðàç ÷àéû öçÿðèíäÿêè 15 àøûðûìëû âÿ 11 àøûðûìëû (13 ÿñð) Õóäàôÿðèí êþðïöëÿðè, èíäèêè Ãàçàõ ð-íóíäàêû 4 àøûðûìëû Ñûíûã êþðïö (Ãûðìûçû êþðïö, 12 ÿñð), Ýÿíúÿ÷àéûí öçÿðèíäÿí ñàëûíìûø 3 êþðïö (ãàëûãëàðû; 12–13 ÿñðëÿð), Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Ìèéàíÿ ø. éàõûíëûüûíäà Ãûçûëöçÿí ÷àéû öçÿðèíäÿêè êþðïö (Ãûç êþðïöñö, 12 ÿñð) âÿ á. õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Øèðâàí-Àáøåðîí Ì. àáèäÿëÿðè ö÷öí äàø êîíñòðóêñèéàëàð, ùÿúì-ìÿêàí ùÿëëè-

Úöíåéä òöðáÿñè (1544) âÿ Áàêûäà Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû êîìïëåêñèíäÿ (1420-60) Øèðâàí-Àáøåðîí ìåìàðëûã ìÿêòÿáèíèí éåòêèí äþâðö ÿêñèíè òàïìûøäûð. ßñàñ ñàðàé áèíàñû (1420-úè èëëÿð), îíà áèòèøèê Äèâàíõàíà (1450-úè èëëÿð), òöðáÿ (1435, ìåìàð ßëè), ìÿñúèä (1442) âÿ ñ. êîìïëåêñèí ÿí ìàðàãëû òèêèëèëÿðèíäÿíäèð. Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû àíñàìáëûíûí êîìïîçèñèéà àùÿíýäàðëûüû, áèíàëàðûí ìèãéàñûíûí ìÿùàðÿòëÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû, éåýàíÿ èíøààò ìàòåðèàëû – ùàìàð éîíóëìóø éåðëè ÿùÿíýäàøûíûí òÿòáèãè, ÿçÿìÿòëè áàøòàü ãóðóëóøó, äàø öçÿðèíäÿ çÿðýÿð äÿãèãëèéè èëÿ èøØèðâàíøàùëàð ñàðàéû êîìïëåêñè È÷ÿðèøÿùÿðäÿäèð (Áàêû). 1420-60-úè èëëÿðäÿ òèêèëìèøäèð. Àíñàìáëûíûí àùÿíýäàðëûüû, áèíàëàðûíûí ìèãéàñûíûí ìÿùàðÿòëÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû, éåýàíÿ èíøààò ìàòåðèàëû îëàðàã éåðëè ÿùÿíýäàøûíûí òÿòáèãè, êîìïîçèñèéàñûíûí òàìëûüû, ÿçÿìÿòëè áàøòàü ãóðóëóøó, äàø öçÿðèíäÿ îéìà íàõûøëàð âÿ ìåìàðëûã åëåìåíòëÿðèíèí óéüóí øÿêèëäÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè êîìïëåêñÿ òÿíòÿíÿëè ýþðêÿì âåðèð.

íèí ëàêîíèêëèéè, äàø öçÿðèíäÿ îéìà íÿáàòè íàõûøëàð ñÿúèééÿâèäèð. Áàêûäàêû Ñûíûããàëà ìÿñúèäèíèí ìèíàðÿñè (1078, Ìÿùÿììÿä ßáóáÿêð îüëó), Ãûç ãàëàñû (12 ÿñð, ìåìàð Ìÿñóä Äàâóä îüëó), Ìÿðäÿêàí ãàëàëàðû (Äàèðÿâè ãàëà, 1232, ìåìàð ßáäöëìÿúèä Ìÿñóä îüëó; Äþðäêöíú ãàëà, 14 ÿñð), Íàðäàðàí ãàëàñû (1301, ìåìàð Ìàùìóä Ñÿä îüëó), Ðàìàíà ãàëàñû (14 ÿñð) âÿ ñ. áó ìÿêòÿáèí ÿí éàõøû àáèäÿëÿðè ñûðàñûíà äàõèëäèð. 13 ÿñðäÿ Áàêû ëèìàíûíäà òèêèëìèø âÿ ùàçûðäà ñóéóí àëòûíäà ãàëìûø Øèðâàíøàùëàðûí “Áàéûë ãÿñðè” àäëû èãàìÿòýàùû äà áó äþâðöí ìàðàãëû òèêèëèëÿðèíäÿíäèð. Áöðúëö äèâàðëàðëà ÿùàòÿ îëóíìóø áó áèíàëàð êîìïëåêñè (1235, óñòàä Çåéíÿääèí ßáóðÿøèä îüëó Øèðâàíè âÿ åùòèìàë êè, ìåìàð ßáäöëìÿúèä Ìÿñóä îüëó) öçÿðèíäÿêè äàø îéìàëàð, éàçû âÿ òÿñâèðëÿð ãóðøàüû èëÿ áèðëèêäÿ íàäèð Ì. àíñàìáëûäûð. ØèðâàíÀáøåðîí ìåìàðëûã ìÿêòÿáèíÿ ìÿíñóá îëàí òèêèëèëÿðäÿí áèðè äÿ 13-14 ÿñðëÿðäÿ ôîðìàëàøìûø Ïèðñààò÷àé õàíÿýàùûäûð. Ïèð Ùöñåéí òöðáÿñèíèí ÿòðàôûíäà ñàëûíìûø áó äèíè êîìïëåêñäÿêè ìèíàðÿíèí öçÿðèíäÿ îíóí òèêèëìÿ òàðèõè (1256) âÿ ìåìàðûí àäû (Ìàùìóä èáí Ìàãñóä) ãàëìûøäûð. Ìÿðÿçÿäÿêè Äèðèáàáà òöðáÿñè (1402), Ãóñàð ð-íóíóí Ùÿçðÿ ê.-íäÿêè Øåéõ

ëÿíìèø îéìà íàõûøëàð âÿ Ì. åëåìåíòëÿðèíèí óéàðëûüû Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíûí øàù ÿñÿðëÿðèíäÿí îëàí áó êîìïëåêñÿ òÿíòÿíÿëè ýþðêÿì âåðèð. 13 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Åëõàíèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû Ì. ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí úàíëàíìàéà ñÿáÿá îëäó. Åëõàíèëÿð ñöëàëÿñèíèí áàíèñè Ùöëàêö õàíûí [1256-65] ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Ìàðàüà ðÿñÿäõàíàñû òèêèëäè. Äþâëÿòèí ïàéòàõòûíûí Òÿáðèçÿ êþ÷öðöëìÿñè èëÿ ø.-ëÿð ÿñàñ Ì. – ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäè. Òÿáðèçèí ÿòðàôûíäà Àðãóíèééÿ, Ãàçàíèééÿ, Ðÿøèäèééÿ êèìè øÿùÿðúèêëÿð ñàëûíäû. Ãàçàí õàíûí âÿçèðè Ðÿøèäÿääèíèí òèêäèðäèéè Ðÿøèäèééÿ õöñóñèëÿ ìÿøùóð èäè. Àêàäåìèéà øÿùÿðúèéè êèìè òàíûíàí Ðÿøèäèééÿäÿ 24 êàðâàíñàðà, 1500 äöêàí, òÿãð. 30 ìèí éàøàéûø åâè, 60 ìèí êèòàá ôîíäó îëàí 2 êèòàáõàíà, 2 úöìÿ ìÿñúèäè, ìÿäðÿñÿëÿð, ùàìàìëàð, áàüëàð, äÿéèðìàíëàð, éóí ïàð÷à âÿ êàüûç êàðõàíàëàðû, áîéàãõàíà, çÿðáõàíà âÿ ñ. òèêèëèëÿð îëìóøäóð. Ðÿøèäèééÿíèí ÿñàñ Ì. þçÿéèíè Ýöíáÿíä Ðÿøèäÿääèíèí òöðáÿñè, Äàð öø-Øÿôà (Øÿôà åâè) õÿñòÿõàíàñû, Àáàäñàðàé áàü-ñàðàé êîìïëåêñè òÿøêèë åäèðäè. 14 ÿñðèí ìþùòÿøÿì òèêèëèëÿðèíäÿí Òÿáðèçäÿêè ßëèøàù ìÿñúèäè âÿ Ñóëòàíèééÿäÿêè Óëúàéòó Õóäàáÿíäÿ òöðáÿñè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ (1305-13) äèããÿòè úÿëá åäèð. Ùÿð èêè àáèäÿíè Åëõàíè ùþêìäàðû Óëúàéòó Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíèí âÿçèðè Òàúÿääèí ßëèøàù Òÿáðèçè òèêäèðìèøäèð (ßëèøàù ùÿì äÿ áó àáèäÿëÿðèí ìåìàðû ñàéûëûð). Ñîíðàëàð ßðê ãàëàñû àäû èëÿ òàíûíàí ìþùòÿøÿì ßëèøàù ìÿñúèäè âÿ ÿçÿìÿòëè Ñóëòàíèééÿ òöðáÿñè áèð ñûðà àáèäÿëÿðèí òèêèíòèñèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Òåéìóðóí Ñÿìÿðãÿíääÿ òèêäèðäèéè ìÿñúèä âÿ ìÿäðÿñÿëÿðèí Ì. ãóðóëóøó ö÷öí ßëèøàù ìÿñúèäè þðíÿê îëìóø, Óëúàéòó Õóäàáÿíäÿ òöðáÿñèíèí òèêèëìÿñèíäÿí éöç èë ñîíðà èòàëéàí ìåìàðû Ô.Áðóíåëëåñêèíèí Ôëîðåíñèéàäà óúàëòäûüû Ñàíòà-Ìàðèéà äåë Ôéîðå êèëñÿñèíèí ýöíáÿçèíäÿ Ñóëòàíèééÿ òöðáÿñèíèí êîíñòðóêòèâ öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. 15 ÿñð Òÿáðèç ìåìàðëûã ìÿêòÿáèíèí ÿí ýþçÿë àáèäÿëÿðèíäÿí áèðè Òÿáðèçäÿêè Ýþé ìÿñúèääèð (1465, ìåìàð Õàúÿ ßëè Ýöúÿúè, íÿããàø Íåìÿòóëëà Áåââàá). “Èñëàìûí ôèðóçÿñè” àäëàíäûðûëàí Ýþé ìÿñúèäèí Ì. ãóðóëóøó, ìîíóìåíòàë ýöíáÿçè, êâàäðàò áè÷èìëè áþéöê ñàëîíó, ðóìè âÿ èñëèìè íàõûøëàðû, êàøû âÿ îéìà áÿçÿêëÿðè, íÿñòÿëèã, êóôè, ñöëñ âÿ ðöãÿ õÿòëÿðè èëÿ èøëÿíìèø êèòàáÿëÿðè 15 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûã-èíøààò ñÿíÿòèíèí éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíè ýþñòÿðèð. 15 ÿñðèí ñîíó – 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû âÿ Òÿáðèçèí ïàéòàõò åëàí åäèëìÿñè, åëÿúÿ äÿ Øèðâàíûí èíçèáàòè ìÿðêÿç êèìè ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ùÿéàòû þëêÿíèí úÿíóáóíäà ìÿðêÿçëÿøäè. Àçÿðáàéúàí Ì.ûíäà Òÿáðèçèí ìþâãåéè õöñóñèëÿ ýöúëÿíäè. Òèêèëèëÿðèí òÿáèè øÿðàèòëÿ öçâè øÿêèëäÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè, áèòêèí êîìïîçèñèéàñû âÿ ÿçÿìÿòëè áàøòàü ãóðóëóøó, êÿñìÿ êàøûäàí çþâãëÿ òÿðòèá åäèëìèø êèòàáÿ âÿ îðíàìåíòëÿðèí òÿòáèãè Ì. àáèäÿëÿðèíäÿ áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðÿ ÷åâðèëäè. 15-16 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ìåìàð âÿ íÿããàøëàðû áàøãà þëêÿëÿðäÿ äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðäÿ ìàðàãëû ñÿíÿò þðíÿêëÿðè éàðàòìûøëàð. Áóðñà, Ãàùèðÿ, Áàüäàä, Äÿìèðãàïû (Äÿðáÿíä), Ùåðàò, Ñÿìÿðãÿíä âÿ ñ. ø.-ëÿðäÿêè áèð ñûðà Ì. àáèäÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðûíûí “èìçàëàðû” ãàëìûøäûð. Áóðñà ø.íäÿêè Éàøûë òöðáÿíèí (1420-21) íÿôèñ íàõûøëàðëà áÿçÿäèëìèø ãàïûëàðûíû àçÿðáàéúàíëû óñòà ßùìÿä Òÿáðèçëè ùàçûðëàìûøäûð. Òöðáÿíèí éàõûíëûüûíäàêû Éàøûë úàìåíèí (1424) ìåùðàáûíû Òÿáðèç óñòàëàðû þçëÿðèíèí ùàçûðëàäûãëàðû ìöõòÿëèô áîéàëû êàøû öçëöêëÿðëÿ áÿçÿìèøëÿð. ×àëäûðàí âóðóøìàñûíäàí (1514) ñîíðà Û Ñóëòàí Ñÿëèì òÿðÿôèíäÿí Èñòàíáóëà àïàðûëìûø àçÿð-

áàéúàíëû ìåìàð ßëè Òÿáðèçëè (ßñèð ßëè, ßúÿì ßëè òÿõÿëëöñëÿðè èëÿ äÿ òàíûíìûøäûð) Èñòàíáóëäàêû Òîïãàïû ñàðàéûíûí áàøòàüûíû âÿ Ñóëòàí Ñÿëèì ìÿñúèäèíè (1522) òèêìèøäèð. 16-17 ÿñðëÿð Ì.-û ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ êå÷ìèø äþâð ÿíÿíÿëÿðèíèí äàâàìû îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿðñàëìà èøëÿðè ýåíèø âöñÿò àëìûøäû. Àçÿðáàéúàíûí Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Áàêû, Ýÿíúÿ, Øàìàõû âÿ Íàõ÷ûâàí êèìè èðè ø.ëÿðè ùàããûíäà òàðèõè ãàéíàãëàðäà ýåíèø ìÿëóìàò âåðèëèð. Øÿùÿðñàëìà ìÿäÿíèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ Áàêû, Ýÿíúÿ, Øà-

Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíäà (Áàêû) Äèâàíõàíàíûí ïîðòàëû. 15 ÿñð

ìàõû, Íàõ÷ûâàí âÿ Øÿêèíèí 18 ÿñð–19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ðóñ ùÿðáè ìöùÿíäèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèø ïëàíëàðû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. 16 ÿñðäÿ äèíè áèíàëàðûí òèêèíòèñè, ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá âèëàéÿòëÿðèíäÿ àïàðûëìûøäûð. Þëêÿíèí øèìàëûíäà (õöñóñèëÿ Øèðâàíäà) áó úöð òèêèëèëÿð ìÿùäóä õàðàêòåð äàøûìûø, äèíè áèíàëàð ÿñàñÿí Àáøåðîíäà òèêèëìèøäèð. Àáøåðîíóí ÿñêè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿ (Áóçîâíà, Ìàøòàüà, Ìÿðäÿêàí, Íàðäàðàí, Êåøëÿ âÿ ñ.) 17 ÿñðÿ àèä ìÿñúèäëÿð ãàëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí ÿí ãÿäèì ø.-ëÿðèíäÿí îëàí ßðäÿáèëäÿ Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí íåêðîïîëó – Øåéõ Ñÿôèÿääèí êîìïëåêñè äèããÿòè úÿëá åäèð. 16 ÿñðäÿ áóðàäàêû Øåéõ Ñÿôè òöðáÿñèíèí ÿòðàôûíäà ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû áèíàëàðäàí (òöðáÿëÿð, ìÿñúèä, çÿââàðëàð ö÷öí îòàãëàð âÿ ñ.) èáàðÿò èðè êîìïëåêñ éàðàäûëìûøäûð. Êîìïëåêñèí ÿí ãÿäèì òèêèëèñè Úÿííÿòñàðà ìÿñúèäèäèð (13 ÿñð). Úÿííÿòñàðà ìÿñúèäèíäÿí ñîíðà àíñàìáëûí ÿñàñ áèíàñû îëàí Øåéõ Ñÿôè òöðáÿñè òèêèëìèø (14 ÿñð, ìåìàð ßçèç Ìÿùÿììÿä îüëó), 16-17 ÿñðëÿðäÿ áàøãà áèíà âÿ òèêèëèëÿð êîìïëåêñè òàìàìëàìûøäûð. Ýÿíúÿäÿêè Èìàìçàäÿ òöðáÿñè (14-17 ÿñðëÿð) äÿ Àçÿðáàéúàíûí þíÿìëè äèíè òèêè-

ëèëÿðèíäÿíäèð. Öçÿðèíäÿêè êèòàáÿäÿ òöðáÿíèí èìàì Ìÿùÿììÿä Áàüûðûí îüëó Èáðàùèìèí ãÿáðè öçÿðèíäÿ òèêèëäèéè ýþñòÿðèëèð. Êÿðïèúäÿí òèêèëìèø òöðáÿíèí ÿòðàôûíäà êè÷èê ìÿñúèäëÿð, òÿêéÿëÿð, êàðâàíñàðà òèïëè åâëÿð, àëàãàïû âÿ êþìÿê÷è áèíàëàðäàí èáàðÿò äèíè êîìïëåêñ éàðàäûëìûøäûð. Ì. ãóðóëóøóíà ýþðÿ òöðáÿíèí 14 ÿñðèí ñîíó – 15 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, ÿòðàôûíäàêû êîìïëåêñèí èñÿ 17 ÿñðäÿ òèêèëäèéè åùòèìàë åäèëèð. Ýÿíúÿíèí Úöìÿ ìÿñúèäè (1606, ìåìàð Øåéõ Áÿùàÿääèí) þçöíÿìÿõñóñ Ì. ãóðóëóøó, áàéûðà à÷ûëàí äÿðèí òóòóìëó áàøòàü-åéâàíëàðû, äþâðöíÿ ýþðÿ áþéöê äèàìåòðëè ýöíáÿçè (17 ì) èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ìÿñúèäèí ýèðÿúÿéèíäÿ ãîøà ìèíàðÿ óúàëäûëìûø, ãàðøûñûíäà ýåíèø ìåéäàí ñàëûíìûøäûð. Õàëã àðàñûíäà Øàù Àááàñ ìÿñúèäè êèìè òàíûíàí áó àáèäÿíèí ìèíáÿðèíèí öçÿðèíäÿêè îéìà áÿçÿêëè àüàú øÿáÿêÿëÿðè øÿáÿêÿ÷èëèê ñÿíÿòèíèí íàäèð íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Íàðäàðàí ê.-íäÿêè Ùàúû Áàõûø ìÿñúèäèíäÿ (1663, ìåìàð Ìóðàä ßëè) 17 ÿñð Àáøåðîí äèíè òèêèëèëÿðèíèí þçÿëëèêëÿðè ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áÿðäÿäÿêè Èìàìçàäÿ ìÿñúèäè äþâðöìöçÿäÿê ÷àòìûø íàäèð àáèäÿëÿðäÿíäèð. Òöðáÿ âÿ ìÿñúèääÿí èáàðÿò îëàí áó àáèäÿíèí òöðáÿñèíèí 14 ÿñðäÿ òèêèëäèéè, 18 ÿñðäÿ èñÿ áÿðïà åäèëäèéè åùòèìàë îëóíóð. Ðóñ øÿðãøöíàñû Á.À.Äîðíóí ôèêðèíúÿ, ÿââÿëúÿ áóðàäà Èìàìçàäÿ òöðáÿñè îëìóø, ñîíðàëàð îíóí ÿòðàôûíäà ìÿñúèä (1868, ìåìàð Êÿðáÿëàéû Ñÿôèõàí Ãàðàáàüû) òèêèëìèøäèð. 12-15 ÿñðëÿðäÿ ÿñàñ åòèáàðèëÿ 4 òöðáÿ òèïè ìöÿééÿíëÿøìèøäè: ãöëëÿâàðû, ñÿêêèçöçëö, ýöíáÿçëè âÿ ãöëëÿâàðû-ýöíáÿçëè. 16-17 ÿñðëÿðäÿ èñÿ, ÿñàñÿí, ñÿêêèçöçëö òöðáÿëÿð òèêèëìèøäèð. Áåëÿ òöðáÿëÿðèí éåðàëòû ñÿðäàáà áþëìÿñè îëìóðäó. Äÿôí éåðè öñòö ïëèòÿëè àäè ãÿáèð õàðàêòåðè äàøûéûðäû. Áó äþâðäÿ äàùà àç þìöðëö òöðáÿ òèïè ýöíáÿçëè ñÿðäàáàëàð îëìóøäóð. Îíëàðûí ñôåðèê ýöíáÿçëÿ þðòöëÿí çàëëàðû äþðäêöíú ïëàíëû èäè. Íàõ÷ûâàíäàêû Èìàìçàäÿ òöðáÿñè, èíäèêè Ýîðàíáîé ð-íóíóí Ðÿùèìëè ê.-íäÿêè Àäûýþçÿë áÿéèí àèëÿ òöðáÿñè, Ãóñàð ð-íóíóí Ùÿçðÿ ê.-íäÿ Øåéõ Úöíåéä òöðáÿñè, Àáøåðîí ê.-íäÿêè êè÷èê òöðáÿëÿð ýöíáÿçëè òöðáÿëÿð ãðóïóíà äàõèëäèð. ßðäÿáèë éàõûíëûüûíäàêû Êÿëõîðàí (Êÿùðÿëàí) ê.-íäÿ Øåéõ Úÿáðàéûë (Øåéõ Ñÿôèÿääèíèí àòàñû) òöðáÿñè éåðëÿøèð. Òöðáÿíèí ÿñàñ äÿôí éåðè ýöíáÿçëÿ þðòöëìöø ñÿêêèçöçëö çàëäàí èáàðÿòäèð. Òöðáÿ ïëàí ãóðóëóøóíà âÿ òóòóì-ìÿêàí ùÿëëèíÿ ýþðÿ Ùÿçðÿ ê.-íäÿêè Øåéõ Úöíåéä òöðáÿñèíÿ óéüóíäóð âÿ 14–17 ÿñðëÿðäÿ òèêèëäèéè åùòèìàë åäèëèð. Øàìàõû 809

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ð-íóíóí Êÿëÿõàíà ê.-íäÿêè òöðáÿëÿð ãðóïó 17 ÿñð Àçÿðáàéúàí ãöëëÿâàðû òöðáÿëÿðèíèí ÿí áèòêèí íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð (9 òöðáÿäÿí 8-è ãàëìûøäûð). Ãÿáÿëÿ ðíóíóí Ùÿçðÿ ê.-íäÿêè Øåéõ Áÿäðÿääèí òöðáÿñè (1446), Øåéõ Ìÿùÿììÿä òöðáÿñè (15 ÿñð), Øåéõ Ìÿíñóð òöðáÿñè (1572), Òîâóç ð-íóíóí Éàíûãëû ê.-íäÿêè òöðáÿëÿð êîìïëåêñè (3 òöðáÿ; 17 ÿñð) âÿ ñ. àáèäÿëÿð 15-17 ÿñðëÿðÿ àèä òöðáÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ìàðàãëû Ì. ãóðóëóøó èëÿ ñå÷èëèðëÿð. 17-18 ÿñðëÿðäÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû, ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû áèíàëàðûí òèêèíòèñè ýåíèøëÿíäè. Øàìàõû, Ýÿíúÿ âÿ Áàêûäà êàðâàíñàðàëàð, ßðäÿáèë (Ãåéñÿðèééÿ áàçàðû) âÿ Òÿáðèçäÿ þðòöëö áàçàðëàð, åëÿúÿ äÿ äèíè áèíàëàð âÿ éàøàéûø åâëÿðè èíøà åäèëäè. Êàðâàíñàðàëàð Øÿðãäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø èúòèìàè òèêèëè îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíèí ñòðóêòóðóíäà éàøàéûø åâëÿðè, ìÿñúèäëÿð, êàðâàíñàðàëàð âÿ ñ. òèúàðÿò òèêèëèëÿðè áàøëûúà éåð òóòóðäó. Êàðâàíñàðàëàð äàùà ÷îõ òèúàðÿò ÿùÿìèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí ø.-ëÿðäÿ, éàõóä êàðâàí éîëëàðûíûí öñòöíäÿ òèêèëèðäè. Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíäÿ äÿ ùàìàì áèíàëàðû ýåíèø éàéûëìûøäû. Ùàìàìëàð ñàíèòàðèéà-ýèýèéåíà ôóíêñèéàñû äàøûìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ èñòèðàùÿò, ýþðöø, ñþùáÿò âÿ ñòîëöñòö îéóíëàð, ùÿì÷èíèí ìÿðàñèìëÿð éåðè èäè. Àçÿðáàéúàí ùàìàìëàðûíûí ÿí éàõøû þðíÿêëÿðè Àáøåðîíóí Íàðäàðàí ê.-íäÿ (1388, ìåìàð Êÿøòàñèô Ìóñà îüëó), Áàêûíûí È÷ÿðèøÿùÿð áþëìÿñèíäÿ (Ãàñûì áÿé ùàìàìû, 14 ÿñð; Ùàúû Ãàéûá ùàìàìû, 15 ÿñð), Áàñãàëäà (17 ÿñð), Ýÿíúÿäÿ (×þêÿê ùàìàì, 17 ÿñð), Øóøàäà (Ìåðäèíëè ìÿùÿëëÿñèíèí ùàìàìû), Ãóáàäà (×óõóð ùàìàì), Øÿêèäÿ (Àüâàíëàð ùàìàìû; ùÿð ö÷ö 19 ÿñð), Àüäàìäà (Àáäàë Ýöëàáëû ê.-íèí ùàìàìû, 1900, ìåìàð Êÿðáÿëàéû Ñÿôèõàí Ãàðàáàüè) ãàëìûøäûð. Ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû Ì. àáèäÿëÿðè èëÿ éàíàøû, êþðïö òèêèëèëÿðè äÿ äþâðöìöçÿäÿê ÷àòìûøäûð. Êþðïöëÿð Áàêû, Øàìàõû, Ýÿíúÿ, ßðäÿáèë âÿ á. ø.-ëÿð àðàñûíäà, éàõóä ø.-ëÿðè áèðëÿøäèðÿí éîëëàðûí öñòöíäÿ òèêèëèðäè. 18 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû õàíëûãëàðà ïàð÷àëàíìàñû, þëêÿíèí èãòèñàäè úÿùÿòäÿí äàüûíûãëûüû Ì. âÿ èíøààòûí èíêèøàôûíäà äóðüóíëóüà ñÿáÿá îëäó. Àéðû-àéðû ùàëëàðäà êå÷ìèø ÿíÿíÿëÿð ÿñàñûíäà òèêèëìèø áèíàëàðûí Ì. ùÿëëèíäÿ èíøààò ñÿíÿòèíèí ýåðèëÿìÿñè þçöíö ýþñòÿðèð. Áóíóíëà éàíàøû, øÿùÿðñàëìà ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí äþíöø éàðàíäû. Èðè ø.-ëÿð âÿ éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè õàíëûãëàðûí èíçèáàòè âÿ ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçè êèìè ÿââÿëëÿð àç 810

ÿùÿìèééÿòëè éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè èñÿ õàíëûã ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäèêäÿí ñîíðà áþéöéöá ýåíèøëÿíèðäè. 18 ÿñð òèêèëèëÿðèíèí ÷îõó èôàäÿëèëèê áàõûìûíäàí çÿèô òÿñèð áàüûøëàéûð. Áó áèíàëàðûí Ì. ãóðóëóøó ôåîäàë ïÿðàêÿíäÿëèéè øÿðàèòèíäÿ ìîíóìåíòàë Ì.-ûí òÿíÿççöëöíö àéäûí èôàäÿ åäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ êÿíä éåðëÿðèíäÿ âÿ àéðû-àéðû øÿùÿðëÿðäÿ òèêèëìèø ìÿùÿëëÿ ìÿñúèäëÿðèíäÿ õàëã Ì.-ûíûí (õöñóñèëÿ éàøàéûø åâëÿðèíèí) áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó áàõûìäàí Îðäóáàääàêû Äèëáÿð ìÿñúèäè (18 ÿñðèí ñîíó) äàùà ñÿúèééÿâèäèð. Ì. õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ åéíèééÿò òÿøêèë åäÿí áó úöð ìÿñúèäëÿðÿ Øóøà, Çàãàòàëà, Ñàëéàí âÿ ñ. éåðëÿðäÿ òÿñàäöô îëóíóð. 18 ÿñðèí äèíè òèêèëèëÿðèíäÿí Ñóðàõàíûäàêû àòÿøïÿðÿñò ìÿáÿäè – Àòÿøüÿäÿ ìàðàãëû Ì. þðíÿéèäèð. Ïëàí ãóðóëóøóíà ýþðÿ ø. êàðâàíñàðàëàðûíà îõøàéàí àòÿøýÿäÿ áåøýóøÿëè äàõèëè ùÿéÿòè ÿùàòÿ åäÿí ùöúðÿëÿðäÿí âÿ ùÿéÿòèí îðòàñûíäà òèêèëìèø öñòö ýöíáÿçëè äþðäáóúàãëû “îä ìÿáÿäè”íäÿí (èáàäÿòýàùäàí) èáàðÿòäèð. Àáèäÿíèí ÿñàñû ãÿäèì äþâðëÿðäÿ ãîéóëìóø, èíäèêè áèíàñû èñÿ 1713 èëäÿ Ùèíäèñòàíûí Ìóëòàí âèëàéÿòèíäÿí ýÿëìèø àòÿøïÿðÿñò òàúèð âÿ çÿââàðëàð òÿðÿôèíäÿí òèêäèðèëìèøëÿð. 18 ÿñð Ì.-ûíäà ìöäàôèÿ òèêèëèëÿðè, ùÿì÷èíèí éåðëè ùàêèìëÿð ö÷öí òèêèëÿí è÷ãàëà âÿ õàí ñàðàéëàðû ÿñàñ éåð òóòóðäó. Áó äþâðöí ÿí ÿùÿìèééÿòëè Ì. àáèäÿñè õàëã òÿòáèãè ñÿíÿòèíèí áèð ÷îõ íþâö èëÿ öçâè øÿêèëäÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìèø Øÿêè õàíëàðûíûí ñàðàéûäûð (18 ÿñðèí 60-úû èëëÿðè). Ñàðàéûí íÿáàòè îðíàìåíò êîìïîçèñèéàëàðûíäàí, èíñàí âÿ ãóø ðÿñìëÿðèíäÿí, ìöùàðèáÿ âÿ îâ ñÿùíÿëÿðèíäÿí èáàðÿò äèâàð ðÿñìëÿðè 19–20 ÿñðëÿðäÿ äÿôÿëÿðëÿ áÿðïà åäèëìèøäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ Øÿêè õàíëàðûíûí ñàðàéû èëÿ éàíàøû, È÷ÿðèøÿùÿðäÿêè Áàêû õàíëàðûíûí åâè äÿ äèããÿòè úÿëá åäèðäè. Ãàðàáàü õàíû Ïÿíàùÿëè õàíûí èíøà åòäèðäèéè ßñýÿðàí ãàëàñû (ñîíðàäàí Èáðàùèì õàí òÿðÿôèíäÿí ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð)

18 ÿñðèí ÿí èðè ìöäàôèÿ òèêèëèñèäèð. Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûø áèíàëàðû ùàããûíäà àðäûúûë ìÿëóìàòà, ÿñàñÿí, 18 ÿñðäÿí òÿñàäöô åäèëèð. Þëêÿíèí òÿáèè úîüðàôè øÿðàèòè, ÿðàçèíèí îâàëûã, äöçÿíëèê âÿ éöêñÿê äàüëûã ð-íëàðäàí èáàðÿò îëìàñû, ÿùàëèíèí èñòåùñàë ôÿàëèééÿòè, åëÿúÿ äÿ éåðëè èíøààò ìàòåðèàëû õàëã éàøàéûø åâëÿðèíèí Ì. ãóðóëóøóíó ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Éàøàéûø åâëÿðèíäÿ åéâàíûí, éàõóä þðòöëö áàëêîíóí îëìàñû, îòàãëàðûí èíòåðéåðèíäÿ ÷îõëó éöê éåðè, òàõ÷à, éàõóä úàìàõàòàí, ðÿô, éàõóä ëÿìÿ (áÿçè éåðëÿðäÿ “çåù” äÿ àäëàíûð), áóõàðû âÿ ñ. äöçÿëäèëìÿñè Àçÿðáàéúàíûí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí áþëýÿëÿðè ö÷öí îðòàã úÿùÿò îëìóø, àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ Ì. ùÿëëèíè òàïìûøäûð. 18-19 ÿñðëÿð õàëã éàøàéûø åâëÿðèíèí ìàðàãëû þðíÿêëÿðè Çàãàòàëà, Øÿêè, Îðäóáàä, Øóøà, Ãóáà, Ãîíàãêÿíä, Ýÿíúÿ âÿ Àáøåðîíäà ãàëìûøäûð. 18 ÿñð Àçÿðáàéúàí òöðáÿëÿðèíèí àç áèð ãèñìè äþâðöìöçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð. 19 ÿñðèí èëê èëëÿðèíäÿ òèêèëìèø “Éåääè ýþçÿë” òöðáÿëÿð êîìïëåêñèíäÿí (Øàìàõû ãÿáèðèñòàíëûüûíäà) 4 òöðáÿ ãàëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí ñÿêêèçöçëö òöðáÿëÿð ãðóïóíà àèä åäèëÿí áó àáèäÿëÿð Øàìàõû ùàêèìè Ìóñòàôà õàíûí àèëÿ öçâëÿðè ö÷öí òèêèëìèøäèð. ßí åðêÿíè õàíûí àíàñûíûí äÿôí åäèëäèéè òöðáÿäèð (1810, ìåìàð Óñòàä Òàüû). 15-18 ÿñðëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëû ìåìàð, áÿííà âÿ óñòàëàðäàí Óñòàä Ùàúûíûí îüëó (ìåìàð; Ìÿðÿçÿäÿêè Äèðèáàáà òöðáÿñè, 1402), Ìÿùÿììÿä Ìÿúèä Òÿáðèçè (íÿããàø; Áóðñàäàêû Éàøûë úàìåíèí ìåùðàáû, 1424), ßëè èáí Ùàúû ßùìÿä (àüàú öçÿðèíäÿ îéìà óñòàñû; Áóðñàäàêû úàìåíèí ãàïûñû), Ìåìàð ßëè (Ìÿùÿììÿä ßëè; Áàêûäà Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû êîìïëåêñèíäÿ 1435 èë òàðèõëè òöðáÿ), Ùàúû ßùìÿä (ìåìàð; Äÿðáÿíääÿêè Ãûðõëàð äàðâàçàñû âÿ Áþéöê ìÿñúèä, 15 ÿñð), Éóñèô èáí Óñòàä Çàùèð (ìåìàð; Ãÿáÿëÿ ð-íóíóí Ùÿçðÿ ê.-íäÿêè Øåéõ Áÿäðÿääèí Ñóðàõàíû àòÿøïÿðÿñò ìÿáÿäè Áàêûíûí Ñóðàõàíû ãÿñÿáÿñèíäÿäèð. Ïëàí ãóðóëóøóíà ýþðÿ øÿùÿð êàðâàíñàðàëàðûíà îõøàéàí àòÿøýÿäÿ áåøýóøÿëè äàõèëè ùÿéÿòè ÿùàòÿ åäÿí ùöúðÿëÿðäÿí âÿ ùÿéÿòèí îðòàñûíäà òèêèëìèø öñòö ýöíáÿçëÿ þðòöëÿí äþðäáóúàãëû èáàäÿòýàùäàí èáàðÿòäèð. Àáèäÿíèí ÿñàñû ãÿäèì äþâðëÿðäÿ ãîéóëìóøäóð. Èíäèêè áèíàíû 1713 èëäÿ Ùèíäèñòàíûí Ìóëòàí âèëàéÿòèíäÿí ýÿëìèø àòÿøïÿðÿñò òàúèð âÿ çÿââàðëàð òèêäèðìèøëÿð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Øÿêè õàíëàðûíûí ñàðàéû. 18 ÿñðèí 60-úû èëëÿðè.

òöðáÿñè, 1446), Òàúÿääèí (ìåìàð; Ãóáà ð-íóíóí Àýáèë ê.-äÿ òöðáÿ; 1446, ãàëìûøäûð), Õîúà ßëè Ùàñèë Òÿáðèçè (ìåìàð; Ùåðàòäàêû Ìöñÿëëà àíñàìáëûíûí ìÿäðÿñÿñè, 15 ÿñð), Øÿìñÿääèí (ìåìàð; Ìÿøùÿääÿ Øàù ìÿñúèäè, 1451), Íåìÿòóëëà Áÿââàá èáí Ìÿùÿììÿä (õÿòòàò âÿ êàøû óñòàñû; Òÿáðèçäÿêè Ýþé ìÿñúèäèí êèòàáÿëÿðè, 1465), Øÿìñÿääèí Òÿáðèçè (ìåìàð; Èñôàùàíäàêû Àëè ìÿñúèä, 1522), Øÿìñÿääèí Øÿìàõè (ìåìàð; Ãÿáÿëÿ ð-íóíóí Ùÿçðÿ ê.-íäÿêè Øåéõ Ìÿíñóð òöðáÿñè, 1570), ßñèð ßëè (Òÿáðèç; 1515-37 èëëÿðäÿ Òöðêèéÿíèí Èñòàíáóë, Êîíéà, ßñêèøÿùÿð, ×îðëó, Òåêèðäàü, Ãÿáçÿ, Òðàáçîí, Ùàúû-

ëàð, Áîëãàðûñòàíûí Ñîôèéà, Áîñíèéà âÿ Ùåðñîãîâèíàíûí Ñàðàéåâî âÿ á. ø.-äÿ ÷îõëó áèíà òèêìèøäèð; ÿñàñ èøëÿðè – Èñòàíáóëäà Òîïãàïû ñàðàéûíûí 2-úè áàøòàüû, Ñóëòàí Ñÿëèì ìÿñúèäè, 1522; Ñîôèéàäà Ñåéôÿääèí Ãàçè ìÿñúèäè, Ñàðàéåâîäà èìàðÿò, êèòàáõàíà, ìÿñúèäëÿð êîìïëåêñè, 1532; Ãÿáçÿäÿ ×îáàí Ìóñòàôà ìÿñúèäè âÿ ñ.), ßìèðøàù Âÿëéÿíêóùè (ìåìàð; Áàêûäà Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû àíñàìáëûíûí Øÿðã äàðâàçàñûíûí äàøäàí îéìà áÿçÿêëè áàøòàüû, 1584), Øåéõ Áÿùàÿääèí (ìåìàð âÿ àëèì; Ýÿíúÿíèí Úöìÿ ìÿñúèäè âÿ ÿòðàôûíäàêû ìåéäàíûí Ì. àíñàìáëû, 1606), Íàäèð ßëè èáí Óñòàä Éàðÿëè (ìå-

Èñìàèëèééÿ. Áàêû. 1908-13. Ìåìàð È.Ê.Ïëîøêî

ìàð; Ìÿðäÿêàíäà òöðáÿ, 17 ÿñð), Ïÿðâèç (ìåìàð; Àáøåðîíóí Áóçîâíà ê.-íèí ãÿáèðèñòàíëûüûíäà òöðáÿ, 1641), Èñìàéûë Íÿããàø ßðäÿáèëè (õÿòòàò âÿ íÿããàø; ßðäÿáèëäÿêè Øåéõ Ñÿôèÿääèí êîìïëåêñèíèí Àëè ãàïû áàøòàüûíûí áÿçÿêëÿðè, 1647), Éóñèôøàù èáí Ìÿëèê Ñÿôèìàè (ìåìàð; Øåéõ Ñÿôèÿääèí êîìïëåêñèíèí Àëè ãàïû áàøòàüû, 1647), Áàáà Øåéõèúàí (ìåìàð; Ìÿðÿçÿ ê.-íäÿ êàðâàíñàðà, 1613), Ìóðàä ßëè (ìåìàð; Íàðäàðàíäà Ùàúû Áàõøû ìÿñúèäè, 1663), ßáäöëÿçèì Ñÿùêàð (ìåìàð; Øàìàõû ð-íóíóí Êÿëÿõàíà ê.íäÿêè òöðáÿëÿð êîìïëåêñè, 17 ÿñð), Áàáà ßëè (ìåìàð; Àáøåðîíóí Ìÿùÿììÿäëè ê.-íäÿ ùàìàì, 1663), Ìÿùÿððÿì (ìåìàð; Àáøåðîíóí Áèíÿ ê.-íäÿ ìÿñúèä, 1697), Áöíéàä (ìåìàð; Àáøåðîíóí Ìàøòàüà ê.-íäÿ ìÿñúèä, 1716), Àááàñãóëó (ìåìàð âÿ íÿããàø; Øÿêè õàíëàðû ñàðàéûíäà áþéöê ñàëîíóí òàâàíûíûí áÿçÿêëÿðè, 18 ÿñð) âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 19 ÿñð Àçÿðáàéúàí Ì.-û ðóñ øÿùÿðñàëìà ñÿíÿòè ÿñàñûíäà ø.-ëÿðèí áþéöìÿñè âÿ èíêèøàôû, Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Áàêû êèìè ø.-ëÿðèí áàø ïëàíëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áó ïðîñåñÿ óéüóí îëàðàã, ø. òèïëè éàøàéûø åâëÿðèíèí òèêèíòèñè ýåíèøëÿíäè. Ãóáåðíèéà âÿ ãÿçà ø.-ëÿðèíäÿ ãàïàëû äèâàðëàðû êö÷ÿéÿ áàõàí åéíèòèïëè åâëÿðèí éåðèíäÿ öçö êö÷ÿéÿ éþíÿëäèëìèø äÿáäÿáÿëè îòàãëàðû, áþéöê ïÿíúÿðÿëÿðè âÿ áàëêîíëàðû îëàí åâëÿð òèêèëìÿéÿ áàøëàíäû. Áåëÿ åâëÿðèí ùÿéÿò òÿðÿôèíäÿ èðè øöøÿáÿíäëè ãàëåðåéàëàð òèêèëèðäè. Èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôû ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè òèêèíòèñèíÿ ýåíèø òÿêàí âåðäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí ñîíðà éåíè òèïëè òèêèëèëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè Ì.-ûí èíêèøàôûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäè. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà òåàòð, ìÿêòÿá, õÿñòÿõàíà êèìè éåíè áèíàëàð, éàøàéûø åâëÿðè òèêèëäè. Êàïèòàëèñò èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû âÿ ýåíèøëÿíìÿñè Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíûí ñîíðàêû èíêèøàôûíà þíÿìëè òÿñèð ýþñòÿðäè. Àçÿðáàéúàí Ì.ûíäà ìöøàùèäÿ îëóíàí éåíè òÿçàùöðëÿð Áàêûíûí òèêèíòèñèíäÿ þçöíö äàùà àéäûí ýþñòÿðäè. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí Ì.-û èêè éþíäÿ – éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ìåìàðëûãïëàí ãóðóëóøóíäà ìöùöì éåð òóòàí áèíà êîìïîçèñèéàñû ïðèíñèïëÿðè âÿ Àâðîïà Ì.-û ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà èíêèøàô åäèðäè. Éåðëè ìåìàðëàð âÿ õàëã óñòàëàðûíûí èíøà åòäèêëÿðè áèíàëàðûí êîìïîçèñèéà ãóðóëóøóíóí ÿñàñûíû ÿíÿíÿâè Ì. ôîðìàëàðû òÿøêèë åäèðäè. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí ìèëëè Ì.-û äàùà ÷îõ äèíè âÿ ìÿäÿíè-ìÿèøÿò áèíàëàðû èëÿ òÿìñèë îëóíóðäó. 811

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Éåðëè ìåìàðëàðëà éàíàøû, Àâðîïà Ì. ìÿêòÿáëÿðèíèí (ÿñàñÿí, Ïåòåðáóðã Ìöëêè Ìöùÿíäèñëÿð Èí.-òóíóí âÿ Èìïåðàòîð Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí) éåòèøäèðìÿëÿðè äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíäà éàéûëìûø ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðëÿ éàíàøû, àéðû-àéðû éàøàéûø åâëÿðèíèí âÿ ìöëêè áèíàëàðûí òèêèíòèñèíäÿ ãîòèêàíûí öñëóáëàøäûðûëìàñû äà þçöíö ýþñòÿðèð. Áó éþíäÿ èëê áèíàëàð 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí Ýÿíúÿ éàõûíëûüûíäàêû êè÷èê àëìàí êîëîíèéàëàðûíäà – Éåëåíåíäîðô (èíäèêè Õàíëàð ø.) âÿ Àííåíôåëä (èíäèêè Øÿìêèð ø.) ãÿñÿáÿëÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí Ýÿäÿáÿé ìèñ ìÿäÿíëÿðèíäÿ (èíçèáàòè áèíàëàð) òèêèëìèøäèð. Áàêûäàêû ïîëéàê êîñòéîëó (1909-12, ìåìàð È.Ê.Ïëîøêî), Âîðîíñîâ (èíäèêè Ì. ßçèçáÿéîâ) êö÷ÿñèíäÿêè éàøàéûø åâè (1897, ìåìàð È.Â. Ãîñëàâñêè), ôðàíñûç ãîòèêàñû ðóùóíäà òèêèëìèø Ìóðòóçà Ìóõòàðîâóí ñàðàéû (èíäèêè Ñÿàäÿò Ñàðàéû, 1911-12), Âåíåñèéà ãîòèêàñû öñëóáóíäà èíøà åäèëìèø “Èñìàèëèééÿ” (èíäèêè Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí áèíàñû; 1908-13, ùÿð èêè áèíàíûí ìåìàðû È.Ê. Ïëîøêîäóð) âÿ ñ. áèíàëàð öñëóáëàøäûðûëìûø ãîòèêàíûí ìàðàãëû þðíÿêëÿðèíäÿíäèð. Éàøàéûø åâëÿðèíèí òèêèíòèñè èëÿ éàíàøû, èúòèìàè áèíàëàðûí èíøàñû äà õöñóñè éåð òóòóðäó. Áó áàõûìäàí Áàêûäàêû èíäèêè Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéèíèí (188890, ìåìàð Í.À. ôîí äåð Íîííå), Øÿùÿð äóìàñûíûí (èíäèêè Áàêû Øÿùÿð Èúðà Ùàêèìèééÿòè; 1900-04, ìåìàð È.Â. Ãîñëàâñêè), Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñûíûí (1911-12) áèíàëàðû äèããÿòè úÿëá åäèð. 19 ÿñðäÿ, éàøàéûø åâëÿðè èñòèñíà îëìàãëà, ÿí õàðàêòåðèê òèêèëèëÿð òèúàðÿò áèíàëàðû èäè. Áåëÿ áèíàëàðäàí ÷îõ âàõò ùÿì òèúàðÿò ìöÿññèñÿñè, ùÿì äÿ ñÿíÿòêàðëûã åìàëàòõàíàñû êèìè èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áàêû, Ýÿíúÿ, Øóøà âÿ Ãóáàäàêû òèúàðÿò äöêàíëàðû áåëÿ òèêèëèëÿðèí ÿí áèòêèí þðíÿêëÿðèíäÿíäèð. Èêèìÿðòÿáÿëè òèúàðÿò áèíàñûíûí ìàðàãëû Ì. ùÿëëè Øàìàõû ìåìàðû Êÿðáÿëàéû ßëè Ðÿúÿá îüëóíóí ëàéèùÿñèíäÿ (1832) ÿêñèíè òàïìûøäûð. Øÿêèäÿêè Éóõàðû âÿ Àøàüû êàðâàíñàðàëàð ïëàíëàøäûðìà âÿ Ì.-ûíà ýþðÿ ÿí èðè âÿ êëàññèê êàðâàíñàðàëàðäûð. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí ùàìàì áèíàëàðû ìåìàðëûã-ïëàíëàøäûðìà õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ éåðëè âÿ Àâðîïà òèïëÿðèíÿ àéðûëûðäû êè, áóíëàðäàí äà áèðèíúèëÿð äàùà öñòöí èäè. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà õÿñòÿõàíà, ø.-ëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ êè÷èê òèáá ìöÿññèñÿëÿðè, Áàêûäà òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðè ö÷öí áèíàëàð èíøà åäèëìèøäèð [Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâèí òèêäèðäèéè ãûçëàð 812

ìÿêòÿáè (èíäèêè Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàðû Èí.-òóíóí áèíàñû, 1898-1901, ìåìàð È.Â. Ãîñëàâñêè), “Ñÿàäÿò” ìÿêòÿáè (èíäèêè Åëìè-Òÿäãèãàò Îôòàëìîëîýèéà Èí.-òó, 1911-12, ìåìàð Ç. ßùìÿäáÿéîâ)]. Àçÿðáàéúàíäà èëê òåàòð áèíàñû Øàìàõûäà òèêèëìèø (1858, ìåìàð Ã. Ùàúûáàáàáÿéîâ), ñîíðàëàð èñÿ Áàêûäà Òàüûéåâ òåàòðû (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìóñèãèëè Êîìåäèéà Òåàòðû, 1883, ìåìàð Ï.È.Êîãíîâèòñêè) âÿ Ìàéûëîâ òåàòðû (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðû; 1911, ìåìàð Í.Ý. Áàéåâ; 1985 èëäÿ òåàòðûí áèíàñû éàíìûø, 1986-87 èëëÿðäÿ ùÿìèí ëàéèùÿ öçðÿ éåíèäÿí áÿðïà åäèëìèøäèð) èíøà îëóíìóøäóð. 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí ø.-ëÿðèí èãòèñàäè èíêèøàôû èëÿ áàüëû èðè äèíè áèíàëàð èíøà åäèëäè. Áàêûäàêû Áÿé ìÿñúèäè (È÷ÿðèøÿùÿðäÿ, 1895, ìåìàðëàð Ìÿùÿììÿä Ùàøèì ÿë-Áàêóâè âÿ Ìèðÿëè ÿí-Íàãè áèí Ñåééèä Ùöñåéí), Ãàñûì áÿé ìÿñúèäè (1896, ìåìàð Ìÿøÿäè Ìèðçÿ Ãàôàð Èñìàéûëîâ), Òÿçÿïèð ìÿñúèäè (1905-14), “Èòòèôàã”, éàõóä Ýþé ìÿñúèä (1912-13), ßìèðúàíäà Ì. Ìóõòàðîâ ìÿñúèäè (1909; ùÿð ö÷ ìÿñúèäèí ìåìàðû Ç. ßùìÿäáÿéîâäóð) êàïèòàëèçì äþâðö ö÷öí ÿí õàðàêòåðèê òèêèëèëÿðäèð. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ãàðàáàüäà þçöíÿìÿõñóñ Ì. ìÿêòÿáè éàðàíìûø âÿ îíóí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè éåðëè ÿíÿíÿ âÿ ïðèíñèïëÿðÿ àõûðàäÿê ñàäèã ãàëàí Êÿðáÿëàéè Ñÿôèõàí îëìóøäóð. Î, Áÿðäÿäÿ Èìàìçàäÿ êîìïëåêñèíè éåíèäÿí ãóðìóø (1868), Àüäàìäà ìÿñúèä (186870), Øóøàäà Àøàüû ìÿñúèä (1874-75), Éóõàðû ìÿñúèä, éàõóä Úöìÿ ìÿñúèäèíè (1883) âÿ ìÿùÿëëÿ ìÿñúèäëÿðèíè, èíäèêè Ôöçóëè ø.-äÿ Ùàúû ßëÿêáÿð ìÿñúèäèíè

Òÿçÿïèð ìÿñúèäè. Áàêû. 1905-14. Ìåìàð Ç.ßùìÿäáÿéîâ

(1890), ùÿìèí ð-íóí Ùîðàäèç (18911908) âÿ Ãî÷ÿùìÿäëè (1906) ê. ìÿñúèäëÿðèíè, Îäåññàäà Òàòàð ìÿñúèäèíè (1870-úè èëëÿð), Àøãàáàääà “Ãàðàáàüëûëàð” ìÿñúèäèíè (1880-úè èëëÿð) âÿ ñ. òèêìèøäèð. 19 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà ñÿíàéåíèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû ñÿíàéå Ì.-û ôîðìàëàøìàüà áàøëàäû. Ù.Ç. Òàüûéåâèí òîõóúóëóã ôàáðèêèíèí òèêèíòèñè (1898-1902, ìåìàð È.Â. Ãîñëàâñêè) ñÿíàéå Ì.-ûíûí èíêèøàôûíäà õöñóñè éåð òóòäó. Áàêû ä.é. ñàùÿñèíäÿ éîëóí ÷ÿêèëèøè âÿ ñò.-ëàðûí éåðëÿøäèðèëìÿñè ëàéèùÿñè 1881 èëäÿ Ïåòåðáóðãäà òÿðòèá îëóíäó. Áàêû, Ýÿíúÿ, Ùàúûãàáóë êèìè ìöùöì ñò.-ëàð ö÷öí ùÿìèí éåðëÿðèí ôÿðäè

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñû. Áàêû. 1911-12

AZßÐÁÀÉÚÀÍ õàðàêòåðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ìöñòÿãèë âàüçàë áèíàëàðûíûí ëàéèùÿëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí (1918–20) ìþâúóä îëäóüó ãûñà çàìàí êÿñèéèíäÿ Ì. ñàùÿñèíäÿ äÿ ìöÿééÿí òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäè. Åðìÿíè-äàøíàê ãóëäóðëàðû òÿðÿôèíäÿí Áàêûíûí 1918 èëäÿ éàíäûðûëìûø ìþùòÿøÿì áèíàëàðû – Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâèí ãûçëàð ìÿêòÿáè, “Èñìàèëèééÿ” Úöìùóðèééÿò äþâðöíäÿ ø.-èí áàø ìåìàðû âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøàí ýþðêÿìëè ìåìàð Çèâÿð áÿé ßùìÿäáÿéîâóí ëàéèùÿëÿðè ÿñàñûíäà áÿðïà îëóíìóøäó. Åðìÿíè ãóëäóðëàðûíûí áàñãûíû íÿòèúÿñèíäÿ õàðàáàëûüà ÷åâðèëìèø Øàìàõû ø.-èíè áÿðïà åòìÿê ö÷öí Ç.ßùìÿäáÿéîâóí òÿøÿááöñö èëÿ “Éåíè Øèðâàí” úÿìèééÿòè éàðàäûëìûøäû. Ñîâåò äþâðö Àçÿðáàéúàí Ì.-ûíûí èëê ìÿðùÿëÿñè Áàêû ÿòðàôûíäà ôÿùëÿ ãÿñÿáÿëÿðèíèí [Áèíÿãÿäè (èíäèêè Ì.ß. Ðÿñóëçàäÿ), Áàêûõàíîâ, Ìîíòèí, Ìÿììÿäéàðîâ] ñàëûíìàñû èëÿ áàüëûäûð. 1924-27 èëëÿðäÿ À.Ï. Èâàíèòñêèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Áàêûíûí áàø ïëàíû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. 1926 èëäÿ Áàêûíûí íåôò ð-ëàðûíû ø.-ëÿ áàüëàéàí åëåêòðèê ä.é. ÷ÿêèëäè. Áó êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ èëê åëåêòðèê ä.é. õÿòòè èäè. Éîë áîéó èíøà åäèëìèø òèêèëèëÿð êîìïëåêñè ìàðàãëû Ì. ùÿëëè èëÿ ñå÷èëèðäè. Ùÿìèí äþâðäÿ òèêèëìèø Ñàáóí÷ó âàüçàëûíûí áèíàñû (ìåìàð Í.Ý. Áàéåâ) òèêèëèëÿðèí ÿí áèòêèí íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Èëê éàøàéûø ìàññèâëÿðèíäÿí îëàí Ìÿììÿäéàðîâ ãÿñÿáÿñèíèí ñàëûíìàñû öìóìèòòèôàã ÿùÿìèééÿòè äàøûéûðäû. 1920úè èëëÿðäÿ èíøààò èøëÿðèíèí êîìïëåêñ øÿêèëäÿ ýþðöëìÿñè ìöàñèð øÿùÿðñàëìà ñÿíÿòè ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿ ÿñàñ òèêèíòè èøëÿðèíèí Áàêûíûí ôÿùëÿ ð-ëàðûíäà àïàðûëìàñûíà áàõìàéàðàã, ø.-èí þçöíäÿ áèð ñûðà áèíàëàð èíøà åäèëèð (Õÿçÿð ýÿìè÷èëèéè èø÷èëÿðè ö÷öí èíäèêè Íåôò÷èëÿð ïðîñïåêòèíäÿ éàøàéûø áèíàñû, ìåìàð À.À. Íèêèòèí; Ôöçóëè êö÷ÿñè èëÿ Ø.Ãóðáàíîâ êö÷ÿñèíèí êÿñèøäèéè éåðäÿ “Áåøìÿðòÿáÿ” àäëàíàí ÷îõñåêñèéàëû éàøàéûø åâè), ìèëëè Ì. ÿíÿíÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèëèðäè. Ì.-ûí éåíè ôóíêñèéàñû íåôò÷èëÿð ö÷öí ìÿäÿíèééÿò ñàðàéëàðûíûí òèêèíòèñèíäÿ þç ÿêñèíè òàïäû. Êîíñòðóêòèâèçì öñëóáóíäà òèêèëìèø Íåôò âÿ Êèìéà Ñÿíàéåñè Èø÷èëÿðè Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãûíûí Ìÿäÿíèééÿò Ñàðàéû (èíäèêè Õÿòàè àä. Ìÿäÿíèééÿò Ñàðàéû) òàíûíìûø ñîâåò ìåìàðëàðû Ë.À., À.À. âÿ Â.À. Âåñíèí ãàðäàøëàðûíûí ÿí ìàðàãëû èøëÿðèíäÿíäèð. Áàêûíûí ñîâåò äþâðö Ì. ñèìàñûíûí òÿøÿêêöëöíäÿ Ìÿòáóàò ñàðàéû (“Àçÿðíÿøð”èí êå÷ìèø áèíà-

ñû, ìåìàð Ñ. Ïåí), “Äèíàìî” èäìàí úÿìèééÿòèíèí ñàðàéû (ìåìàð Ê.È. Ñåí÷èõèí), “Èíòóðèñò” ìåùìàíõàíàñû (ìåìàð À.Â. Øóñåâ) âÿ á. òèêèëèëÿð ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ ôÿàë éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàéàí ýÿíú ìåìàðëàð Ñ. Äàäàøîâ âÿ Ì. Ùöñåéíîâ áèð ÷îõ áèíàëàðûí ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàäûëàð. Áóíëàðäàí Áàéûëäàêû ôàáðèê-ìÿòáÿõ (èíäèêè Ø.ßëÿñýÿðîâà àä. äîüóì åâè), Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èí.-òóíóí (èíäèêè Àçÿðáàéúàí Íåôò Àêàäåìèéàñû) éåíè òÿäðèñ êîðïóñó (ùÿð èêèñè 1932), Èíúÿñÿíÿò Èø÷èëÿðè Åâè, áèð ñûðà éàøàéûø áèíàëàðû êîìïëåêñè, Ãàçàõäàêû Ïåäàãîæè Òåõíèêóìóí áèíàñû (ùàìûñû 1933) äèããÿòè úÿëá åäèð. 20-úè èëëÿðèí áàøëàíüûúûíäàí Áàêûäà éàøûëëàøäûðìà âÿ áàü-ïàðê Ì.-û ñàùÿñèíäÿ ìöùöì èøëÿð ýþðöëäö. Áó èëëÿðäÿ Ñàáèð áàüû àíñàìáëû (ùåéêÿëòÿðàø É.È. Êåéëèõèñ, ìåìàð É.Ì. Ñûðûøøûå, 1922; 1958 èëäÿ Ì.ß. Ñàáèðèí ùåéêÿëè èíäèêè àáèäÿ èëÿ ÿâÿç åäèëäè, ùåéêÿëòÿðàø Ú.Ãàðéàüäû, ìåìàðëàð Ã.ßëèçàäÿ, ß. Èñìàéûëîâ) éàðàäûëäû. 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éåíè Äÿíèçêÿíàðû áóëâàðûí ñàëûíìàñû (ÿñêè áóëâàðûí òÿáèè äàâàìû) Áàêûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíèí öìóìè ìåìàðëûã-ïëàí ãóðóëóøóíóí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð ýþñòÿðäè. 1934 èëäÿ Áàêûäà Ñîâåòëÿð Ñàðàéû ëàéèùÿñè ö÷öí ìöñàáèãÿ êå÷èðèëäè. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ñîâåòëÿð Ñàðàéûíûí (èíäèêè Ùþêóìÿò Åâè) ëàéèùÿñè ö÷öí 1 ìöêàôàò Ë.Â. Ðóäíåâ, Â.Î. Ìóíòñ âÿ Ê. Òêà÷åíêîäàí (èøòèðàê÷û) èáàðÿò ìöÿëëèô êîëëåêòèâèíÿ âåðèëäè; áÿçè äöçÿëèøëÿðëÿ ùÿìèí ëàéèùÿ ÿñàñûíäà èíäèêè áèíà òèêèëäè (1936-52). Áó äþâðäÿ Áàêûíûí Ì. èíêèøàôû 1924-27 èëëÿðèí áàø ïëàíûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø áèð ñûðà èðè èúòèìàè áèíàëàðûí òèêèíòèñèíèí áàøà ÷àòäûðûëìàñû âÿ éàøûëëàøäûðûëìà èøëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áàø ïëàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì òÿäáèðëÿðäÿí áèðè äÿ èíäèêè 28 Ìàé êö÷ÿñè èëÿ Áöëáöë ïðîñïåêòèíèí áèðëÿøäèéè ÿðàçèíèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû èäè. Ñ.Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâóí ëàéèùÿëÿðè èëÿ ùÿìèí ÿðàçèäÿ òèêèëìèø “Íèçàìè” êèíîòåàòðû âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Éåéèíòè Ñÿíàéåñè Íàçèðëèéèíèí êå÷ìèø áèíàñû (ùÿð èêèñè 1937-39) ùÿúì-ìÿêàí ãóðóëóøóíà âÿ ìîíóìåíòàë òèêèëèëÿðèí Ì. ùÿëëèíÿ ýþðÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ñ.Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâ áóðàäà àíòèê éóíàí âÿ Èíòèáàù Ì.-û ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí öñóë âÿ ôîðìàëàðäàí éàðàäûúû øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. Ùöñö Ùàúûéåâ êö÷ÿñè èëÿ Èñòèãëàëèééÿò êö÷ÿñèíèí êÿñèøäèéè éåðäÿ óúàë-

äûëìûø âÿ áó ÿðàçèíèí àíñàìáëûíà öçâè øÿêèëäÿ äàõèë åäèëìèø “Ìîíîëèò” àäëàíàí áèíà (ìåìàð Ê.È.Ñåí÷èõèí) 30-úó èëëÿðèí ÿùÿìèééÿòëè òèêèëèëÿðèíäÿíäèð. 1933-36 èëëÿðäÿ Áàêûäà âÿ ðåñïóáëèêàíûí áàøãà ø.-ëÿðèíäÿ ýåíèø ìèãéàñäà ìÿêòÿá òèêèíòèñè èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. Áóíëàðäàí Ñ.Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâóí òèï ëàéèùÿëÿðè èëÿ Áàêûäà âÿ ðåñïóáëèêàíûí áàøãà ø.-ëÿðèíäÿ òèêèëÿí äþðäìÿðòÿáÿëè ìÿêòÿá áèíàëàðû Ì. ùÿëëèíèí èôàäÿëèëèéèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèð. Áó ëàéèùÿëÿð ö÷öí ìèëëè Ì. ÿíÿíÿëÿðè èëÿ éàíàøû, êëàññèê ôîðìàëàðûí òÿòáèãè õàðàêòåðèêäèð. 1935 èëäÿ Áàêû Øÿùÿð Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí éàøàéûø åâè êèìè ëàéèùÿëÿíäèðèëÿí, ñîíðàëàð èñÿ Àçÿðáàéúàí ÊÏ ÌÊ âÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Íàçèðëÿð Ñîâåòè ö÷öí éåíèäÿí ãóðóëàí áèíà (1938) ÿòðàô ìöùèòëÿ öçâè øÿêèëäÿ óéóøóð. 1937 èëäÿ ýþðêÿìëè ñîâåò ìåìàðû âÿ øÿùÿðñàëìà ìöòÿõÿññèñè Ë.À.Èëéèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Áàêûíûí áàø ïëàíû éåíè ðåäàêñèéàäà èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Þçöíäÿí ÿââÿëêèíè öìóìè øÿêèëäÿ òÿêðàð åäÿí áàø ïëàíûí éåíè ðåäàêñèéàñûíäà Áàêûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíèí èíäèêè Àçàäëûã ìåéäàíûíà êþ÷öðöëìÿñè èëÿ áàüëû ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿð åäèëäè. 30-úó èëëÿðèí îðòàñûíäà Äàüöñòö ïàðêûí ñàëûíìàñû (ìåìàð Ë.À. Èëéèí) Áàêûíûí Äàüëûã éàéëàñûíûí éàøûëëàøäûðûëìàñûíûí áàøëàíüûúû îëäó (1990 èëèí Ãàíëû Éàíâàð ôàúèÿñèíäÿí ñîíðà áóðàäà Øÿùèäëÿð Õèéàáàíû éàðàäûëûá). Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðûíûí éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàðû éåíè Ì. ôîðìàëàðûíû ìèëëè ÿíÿíÿëÿðÿ óéüóíëàøäûðìàã ìåéëëÿðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Áó èñòèãàìÿòèí èíêèøàôûíäà Ñ.Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâóí áèðýÿ ôÿàëèééÿòè àïàðûúû éåð òóòóðäó. 1939 èëäÿ Ìîñêâàäà à÷ûëìûø Öìóìèòòèôàã ê.ò. ñÿðýèñèíäÿêè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ïàâèëéîíó (ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1941) áó èêè ýþðêÿìëè ìåìàðûí áèðýÿ éàðàäûúûëûüûíûí ìÿùñóëó èäè. Ñ.Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâóí ëàéèùÿñè èëÿ òèêèëìèø Íèçàìè àä. Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéèíèí áèíàñû (1940) ìèëëè Ì. ðóùó, áÿçÿêëÿðèíèí íÿôèñëèéè âÿ ýþçÿëëèéè, ôàñàäûíäà åéâàíëîúèéàëàðûí òÿòáèãè, Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàò õàäèìëÿðèíÿ ãîéóëìóø àáèäÿëÿðèí êîìïîçèñèéà ùÿëëè âÿ áàøãà þçÿëëèêëÿðè èëÿ íÿçÿðè úÿëá åäèð. Ùÿìèí áèíà, åëÿúÿ äÿ Ìîñêâàäà Õàëã Òÿñÿððöôàòû Íàèëèééÿòëÿðè Ñÿðýèñèíäÿêè (ÕÒÍÑ) Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ïàâèëéîíó Ì., ùåéêÿëòÿðàøëûã âÿ ìîíóìåíòàë-äåêîðàòèâ ñÿíÿò íþâëÿðèíèí óüóðëó ñèíòåçèäèð. 30-40-úû èëëÿðèí àéðûúûíäà Áàêûäà èíçèáàòè áèíàëàðëà éàíàøû, éàøàéûø åâëÿðèíèí òèêèíòèñè äÿ ÿùÿ813

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ùþêóìÿò åâè. Áàêû. 1936-52. Ìåìàðëàð Ë.Â.Ðóäíåâ, Â.Î.Ìóíòñ, Ê.Òêà÷åíêî

ìèééÿòëè éåð òóòóðäó (î úöìëÿäÿí, À.Áàêûõàíîâ êö÷ÿñèíäÿêè “Àðòèñòëÿð åâè”, 1940, ìåìàðëàð Ñ.Äàäàøîâ, Ì. Ùöñåéíîâ, Â.Ì. Èâàíîâ, Ê.È. Ñåí÷èõèí). 30-úó èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàíûí äèýÿð øÿùÿðëÿðèíèí ïëàíëàøäûðûëìàñû âÿ òèêèíòèñè ñàùÿñèíäÿ äÿ èëêèí òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëäè; ùÿì äÿ øÿùÿðèí áàø ïëàíû éåðëè ìåìàð êàäðëàð òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíûðäû. Ýÿíúÿíèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû âÿ ñîíðàêû èíêèøàôûíûí 1939 èëäÿ òÿñäèã îëóíìóø ëàéèùÿñè (Ñ. Ãîúàìàíëû, À.Ï. Ñëîáîäéàíèê) ñîâåò äþâðöíäÿ Áàêûäàí ñîíðà ðåñïóáëèêàíûí èêèíúè áþéöê ø.-èíèí áàø ïëàíû èäè. Ýÿíúÿäÿ éåíè ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè, ìÿêòÿáëÿð, èí.-ò (ïåäàãîæè èí.-òóíóí áèíàñû, 1940, Ñ.Äàäàøîâ, Ì.Ùöñåéíîâ), êèíîòåàòðëàð, êëóá âÿ ìåùìàíõàíàëàð òèêèëäè, Ýÿíúÿ ÷àéûíûí öçÿðèíäÿí êþðïöëÿð ñàëûíäû. Í.Ýÿíúÿâèíèí 800 èëëèê éóáèëåéè èëÿ áàüëû øàèðèí àáèäÿñèíèí ëàéèùÿñè (ùåéêÿëòÿðàø Ô. ßáäöððÿùìàíîâ, ìåìàðëàð Ñ.Äàäàøîâ, Ì.Ùöñåéíîâ) ùàçûðëàíäû âÿ Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà óúàëäûëäû (1946; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1947). ßíÿíÿâè Àçÿðáàéúàí òöðáÿëÿðè òèïèíäÿ ëàéèùÿëÿíäèðèëìèø Íèçàìè òöðáÿñèíäÿ øàèðèí àíàäàí îëìàñûíûí 850 èëëèê éóáèëåéè èëÿ ÿëàãÿäàð 80-úè èëëÿðèí ñîíó – 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿñàñëû éåíèäÿíãóðìà èøëÿðè àïàðûëäû, òöðáÿíèí ãóðóëóøó õåéëè äÿéèøäèðèëäè (ìåìàð Ô. Èìàìãóëèéåâ). 30-úó èëëÿðèí ñîíóíäà, ùÿì÷èíèí Éåâëàõ, Õàíêÿíäè âÿ Øÿêè ø.-èí áàø ïëàíëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíà áàøëàíûëäû. 1944 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÕÊÑ éàíûíäà Ìåìàðëûã Èøëÿðè Èäàðÿñèíèí (èëê ðÿ814

èñè àêàä. Ñ. Äàäàøîâ) òÿøêèëè Ì. ôÿàëèééÿòèíÿ áþéöê òÿêàí âåðäè. Àçÿðáàéúàí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí ñîíðàêû èíêèøàôû ö÷öí éåíè ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíèí éàðàäûëìàñû çÿðóðÿòè ìåéäàíà ýÿëäè. 40-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí Ñóìãàéûò âÿ Äàøêÿñÿí ø.-ëÿðèíèí, ñîíðàëàð èñÿ Ìèíýÿ÷åâèð ø.-íèí ñàëûíìàñûíà áàøëàíûëäû. ßðàçèëÿðèí ìöõòÿëèô òÿáèè-èãëèì øÿðàèòèíäÿ îëìàñû øÿùÿðñàëìà ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ ôÿðäè éàíàøìà òÿëÿáèíè èðÿëè ñöðöðäö. Äàøêÿñÿí ø.-íèí ïëàíëàøäûðûëìàñû (Ñ. Âàùèäîâ) òÿúðöáÿñè äèããÿòè úÿëá åäèð. Ìåìàð ÿðàçèíèí äàüëûã ðåëéåôèíè íÿçÿðÿ àëàðàã ø.-èí ìåìàðëûãïëàí ãóðóëóøóíó òåððàñ øÿêëèíäÿ ùÿëë åòìèøäèð. Áàêûäàí 35 êì àðàëû, Õÿçÿðèí ñàùèëèíäÿ ñàëûíìûø Ñóìãàéûò ø.-íèí ìåìàðëûã-ïëàí ãóðóëóøó âÿ ùÿúì-ìÿêàí êîìïîçèñèéàñûíäà ÿðàçèíèí òÿáèè-èãëèì øÿðàèòèíèí íÿçÿðÿ àëûíìàñû âÿ ðåëéåô õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí ìàêñèìàë èñòèôàäÿ ÿñàñ éåð òóòóð. Ñóìãàéûòûí èëê ïëàíëàøäûðìà ëàéèùÿñè 1945–54 èëëÿðäÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ 85 ìèí íÿôÿð ÿùàëè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó. Ñÿíàéå òèêèíòèñèíèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû øÿùÿðèí áàø ïëàíûíûí éåíè ðåäàêñèéàñû ùàçûðëàíäû. ßùàëèíèí ýåòäèêúÿ àðòìàñû èëÿ (268,4 ìèí; 1 éàíâàð 1994) áàüëû äàùà áèð áàø ïëàíûí ùàçûðëàíìàñû çÿðóðÿòè éàðàíìûøäûð. Äöíéàäà èëê äÿôÿ à÷ûã äÿíèçäÿ, ïîëàä äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ ñàëûíìûø øÿùÿðúèê – Íåôò Äàøëàðûíûí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ òèêèíòèñè ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâð Ì.-ûíäà þçÿë éåð òóòóð. 1949 èëäÿ Õÿçÿðäÿ çÿíýèí íåôò éàòàüûíûí òàïûëìàñû èëÿ áàüëû éàðàíìûø Íåôò Äàøëàðû øÿùÿðúèéèíèí áÿ-

äèè-ìåìàðëûã ñèìàñûíû “àäè” éàøàéûø åâëÿðè, ìÿäÿíè-ìÿèøÿò ìöÿññèñÿëÿðè êîðïóñëàðû, îðèæèíàë êö÷ÿ-åñòàêàäà ñèñòåìè âÿ ñ. ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Áàêûíûí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû 1950 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðûíûí ìöùöì éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòè êèìè äàâàì åäèðäè. Øÿùÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ õåéëè ÿðàçèäÿ éåíèäÿíãóðìà èøëÿðè àïàðûëäû âÿ éåíè áèíàëàð òèêèëäè. 50-60-úû èëëÿðäÿ òèêèëìèø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéè âÿ êå÷ìèø Â.È.Ëåíèí Ìÿðêÿçè Ìóçåéè Áàêû ôèëèàëûíûí áèíàëàðû (1954; 1955; Ù. Ìÿúèäîâ), Ì.Ô. Àõóíäîâ àä. Ðåñïóáëèêà Êèòàáõàíàñû (1960, Ì.Ùöñåéíîâ), Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Äðàì Òåàòðûíûí áèíàñû (1960, Ã. ßëèçàäÿ; Ì. Ìÿììÿäîâóí èøòèðàêû èëÿ), Ìÿðêÿçè Óíèâåðìàã (1961, Í. Êÿíýÿðëè) âÿ ñ. òèêèëèëÿð Áàêûíûí Ì. ñèìàñûíû çÿíýèíëÿøäèðäè. Áó èëëÿðäÿ È÷ÿðèøÿùÿð îðòà ÿñð äèâàðëàðû âÿ Ñàáèð áàüû èëÿ Ýÿíúëÿð ìåéäàíû ùèññÿñèíäÿ éþíäÿìñèç òèêèëèëÿðäÿí òÿìèçëÿíÿðÿê áÿðïà åäèëäè; Íèçàìèíèí àáèäÿñè (1949, ùåéêÿëòÿðàø, Ô. ßáäöððÿùìàíîâ, ìåìàðëàð Ñ. Äàäàøîâ, Ì.Ùöñåéíîâ) óúàëäûëàí áàü âÿ Íèçàìè àä. ßäÿáèééàò Ìóçåéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÅÀ Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí áèíàñû èëÿ áèðëèêäÿ êîëîðèòëè Ì. ïàíîðàìûíà ÷åâðèëäè. Òèêèíòèäÿ ÿñàñ éåðè éàøàéûø åâëÿðè òóòóðäó. Áàêûäà âÿ ðåñïóáëèêàíûí áàøãà ø.-ëÿðèíäÿ éàøàéûø åâëÿðèíèí òèêèíòèñèíäÿ èãëèì õöñóñèééÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíûð, áèíàíûí Ì. ñèìàñû éåðëè øÿðàèòÿ óéüóíëàøäûðûëûðäû. Áàêûäà èëê ÷îõìÿðòÿáÿëè éàøàéûø åâëÿðè øÿùÿðèí Äàüëûã ùèññÿñèíäÿ – êå÷ìèø Ñîâåò êö÷ÿñèíäÿ (èíäèêè Í. Íÿðèìàíîâ ïðî-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñïåêòè) òèêèëìèøäèð. Èíäèêè Ù. Úàâèä ïðîñïåêòè ñàùÿñèíäÿêè òèêèëèëÿð 50-úè èëëÿðèí Ì. òÿúðöáÿñèíäÿ áþéöê òÿäáèðëÿðäÿí áèðè îëäó. Áóðàäà ñàëûíìûø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÅÀ øÿùÿðúèéè êîìïëåêñè (195166, Ì.Ùöñåéíîâ), éàøàéûø åâëÿðè, ÿââÿëëÿð òèêèëìèø Àçÿðáàéúàí Ïîëèòåõíèê Èí.òóíóí (èíäèêè Òåõíèêè Óí.-ò, 1931-33, Ñ. Äàäàøîâ âÿ Ì.Ùöñåéíîâ) éåíèäÿí ãóðóëìóø áèíàñû âÿ ñ. òèêèëèëÿð Áàêûäà éåíè áèð àáàä ð-íóí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ çÿìèí éàðàòäû. 50-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà Ðåñïóáëèêà ñòàäèîíóíóí òèêèíòèñè áàøà ÷àòäû (1952, Ë.È. Ãîíñèîðîâñêè, Ã.À. Ñåðýåéåâ, Î.Ì. Èñàéåâ). Ëàéèùÿ ìöÿëëèôëÿðè ÿðàçèíèí òÿáèè ðåëéåôèíäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäÿðÿê, äÿíèç òÿðÿôäÿí àìôèòåàòð øÿêëèíäÿ à÷ûëàí ùèññÿíè öìóìè êîìïîçèñèéàéà äàõèë åòìèøëÿð. Èúòèìàè âÿ ìÿäÿíè-ìÿèøÿò òÿéèíàòëû áèíàëàð ðåñïóáëèêàíûí áàøãà ø.-ëÿðèíäÿ äÿ òèêèëèðäè. Ñóìãàéûò, Äàøêÿñÿí, Ìèíýÿ÷åâèð êèìè éåíè ø.-ëÿðäÿ ìÿäÿíèééÿò åâëÿðè, ð-í ìÿðêÿçëÿðèíäÿ êèíîòåàòðëàð, òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðè, óøàã áàü÷àëàðû âÿ ìÿêòÿá áèíàëàðûíûí òèêèíòèñè êöòëÿâè øÿêèë àëäû. Íàõ÷ûâàíäà Ìóñèãèëè Äðàì Òåàòðûíûí (1961, ß. Èñìàéûëîâ, Ù. Ìÿúèäîâ) òèêèíòèñè èëÿ ø.-èí áàø ïëàíûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿðêÿçèí ÿñàñû ãîéóëäó. Ýÿíúÿíèí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ òèêèëìèø óçóíñîâ ãóðóëóøëó âÿ êâàäðàò ïëàíëû ìîíóìåíòàë èíçèáàòè áèíà (1960, ß. Èñìàéûëîâ, Ô. Ð. Ëåîíòéåâà) ø.-èí Ì.-ûíäà öñòöíëöê òÿøêèë åòäè. Áó äþâð ñÿíàéå òèêèëèëÿðèíäÿí Äàøêÿñÿí Ôèëèçñàôëàøäûðìà Êîìáèíàòû, Ìèíýÿ÷åâèð ÑÅÑ-èí áèíàñû (É.Ì. Ïîïîâ, Â.Ì. Ïåðëèí, Ï.Ë. Ðèæèê, Ù. Ìÿúèäîâ âÿ Ê.È. Ñåí÷èõèíèí èøòèðàêû èëÿ), Áàêû Øÿðàá çàâîäó (Å.È. Êàíóêîâ) âÿ ñ. áèíàëàð äèããÿòÿëàéèã Ì. ãóðóëóøó èëÿ ñå÷èëèð. 50-úè èëëÿðäÿ áèíàëàðûí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ òèêèíòèñèíäÿ èñðàô÷ûëûüûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû, òèêèíòèäÿ ñÿíàéå áàçàñûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èëÿ áàüëû òÿäáèðëÿð Àçÿðáàéúàí ñîâåò Ì.-ûíäà éåíè ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûúûíû ãîéäó. Ùÿìèí òÿäáèðëÿð áîø ñàùÿëÿðäÿ êöòëÿâè ìÿíçèë òèêèíòèñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Áó èñÿ ëàéèùÿ öñóëëàðûíûí êþêöíäÿí äÿéèøäèðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè. Ôÿðäè ëàéèùÿëÿðèí éåðèíè àéðû-àéðû ùèññÿëÿðè éåíè éàðàäûëìûø åâòèêìÿ êîìáèíàòëàðûíäà ùàçûðëàíàí ñÿíàéå ÿñàñëû åéíèòèïëè åâëÿðèí òèêèíòèñè òóòäó. Ìÿùç áó öñóëóí ñàéÿñèíäÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ èðè éàøàéûø ìàññèâëÿðè ñàëûíäû. Åéíè çàìàíäà, ìÿäÿíè-ìÿèøÿò êîìïëåêñëÿðè âÿ áàøãà õèäìÿò áèíàëàðû òèêèëèð, éàøûëëûã çîíàëàðû éàðàäûëûðäû. Áàêûäà èëê òÿúðöáÿ êèìè

êöòëÿâè ìÿíçèë òèêèíòèñè èíäèêè Ìóñàáÿéîâ ìàññèâèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè; áóíäàí ñîíðà øì.-ã. éàøàéûø ð-íó, Ðåñïóáëèêà ñòàäèîíóíóí ÿòðàôû, äàùà ñîíðàëàð èñÿ 8úè êì ñàùÿñè âÿ ßùìÿäëè éàéëàñû òèêèëìÿéÿ áàøëàäû. Áèíàëàð ÿñàñÿí èêè òèïäÿí – ìöÿééÿí ùèññÿëÿðè (ìÿðòÿáÿëÿðàðàñû þðòöêëÿð âÿ ñ.) çàâîääà ùàçûðëàíìûø áåøìÿðòÿáÿëè äàø åâëÿðäÿí âÿ éûüìà ïàíåë åâëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Åéíè þë÷öäÿ òèêèëÿí áåøìÿðòÿáÿëè åâëÿð èðè éàøàéûø ìàññèâëÿðèíÿ äàðûõäûðûúûëûã, éåêíÿñÿãëèê ýÿòèðäèéèíäÿí òèêèíòèäÿ äîããóçìÿðòÿáÿëè ãöëëÿâàðû áèíàëàð òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Ðåñïóáëèêàíûí Ñóìãàéûò, Ýÿíúÿ âÿ äèýÿð ø.ëÿðèíäÿ éåíè éàøàéûø ðíëàðû òèêèíòèñèíèí ñÿíàéå áàçàñû éàðàäûëäû. Ýÿíúÿ éàõûíëûüûíäà “Ãóðó ãîáó” àäëàíàí áîø ÿðàçèäÿ “Éåíè Ýÿíúÿ” èðè éàøàéûø ìàññèâè ñàëûíäû (Ô. Èìàìãóëóéåâ, Ë. Ðöñòÿìîâ). “Éåíè Ýÿíúÿ”íèí ÿñàñûíû áåø âÿ äîããóç ìÿðòÿáÿëè éàøàéûø åâëÿðè òÿøêèë åäèðäè. Áàêûäà êöòëÿâè ìÿíçèë òèêèíòèñè èëÿ éàíàøû, ø.-èí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ ôÿðäè ëàéèùÿëÿð öçðÿ ùöíäöð éàøàéûø áèíàëàðû äà óúàëìàüà áàøëàäû. Áÿäèè-ìåìàðëûã êåéôèééÿòëÿðè èëÿ ñå÷èëÿí áó úöð áèíàëàðûí ÿí éàõøû þðíÿêëÿðè Ì.Ùöñåéí êö÷ÿñèíäÿ, Àçàäëûã ìåéäàíûíäà, Ðåñïóáëèêà ñòàäèîíó ñàùÿñèíäÿ, Òáèëèñè ïðîñïåêòèíäÿ âÿ á. éåðëÿðäÿ òèêèëìèøäèð. 60-úû èëëÿðèí ñîíó – 80-úè èëëÿðäÿ Áàêûäà áèð ñûðà èðè èúòèìàè áèíà âÿ ãóðüóëàð òèêèëìèøäèð. Áóíëàðäàí Äþâëÿò Ñèðêè (ß. Èñìàéûëîâ, Ô. Ëåîíòéåâà), Ù.ßëèéåâ àä. Ðåñïóáëèêà Ñàðàéû (Â.Ñ. Øóëýèí, Á.È. Ýèíçáóðã, Å.Ð. Ìåëõèñåäåêîâ, ìöùÿíäèñ Ê.Êÿðèìîâ), “Áàêû” (Ù.Ìÿúèäîâ), “Ãàðàáàü” (Å.Ð.Ìåëõèñåäåêîâ), “Àçÿðáàéúàí”, “Ìîñêâà”, “Àáøåðîí” ìåùìàíõàíàëàðû, áàø ïî÷òàìòûí éåíè áèíàñû (ñîí 4 áèíàíûí ëàéèùÿñè Ì. Ùöñåéíîâóíäóð; Í. Àõóíäîâà âÿ À.Í. Îëòåòñèàíûí èøòèðàêû èëÿ), Ðåñïóáëèêà Ñòàòèñòèêà Èäàðÿñèíèí áèíàñû (Ò. Õàíëàðîâ âÿ á.), Áàêû Äÿìèðéîëó Âàüçàëû (Ø.Çåéíàëîâà, É.Í. Êîçëîâ, Õ. Ðÿùèìîâà), Íÿðèìàíîâ ð-í Èúðà Ùàêèìèééÿòèíèí áèíàñû (Ò. Õàíëàðîâ), Äþâëÿò Ñèéàñè Ïàðòèéàëàð âÿ Èúòèìàè Ùÿðÿêàòëàð Àðõèâèíèí áèíàñû (Ø.Çåéíàëîâà, É. Ãÿäèìîâ), “Ñÿàäÿò ñàðàéû” (È. ßëèéåâ), “Ýöëöñòàí” ñàðàéû (Ù. ßìèðõàíîâ, Í. Ùàúûáÿéîâ, Ò. Øàðèíñêè, Ô. Ðöñòÿìáÿéîâà, Í. Èñìàéûëîâ, Ê. Êÿðèìîâ; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1982), “Øÿðã áàçàðû” òèúàðÿò ìÿðêÿçèíèí 1-úè íþâáÿñè (Ó.Â. Ðåâàçîâ, Ï.È. Éàðèíîâñêè), ßë Îéóíëàðû Ñàðàéû (Ô.Éöçáàøîâ), Îëèìïèéà Úÿìèééÿòè (Ç. Ãóëèéåâà), Íèçàìè ð-í Èúðà Ùàêèìèééÿòèíèí áèíàñû

(Ò. Õàíëàðîâ, Ù. Ìóõòàðîâ), Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíò Ñàðàéû (Ò. Àáäóëëàéåâ) âÿ ñ. áèíàëàð øÿùÿðèí Ì. ýþðêÿìèíè äàùà äà ýþçÿëëÿøäèðìèøäèð. Áàêûäà èðè èúòèìàè òèêèëèëÿðäÿí Ù.ßëèéåâ àä. Èäìàí-Êîíñåðò Êîìïëåêñè (Ò. Àáäóëëàéåâ, Î. Èñàéåâ, É. Ãÿäèìîâ, Ò. Õàíëàðîâ), “Øÿðã áàçàðû” êîìïëåêñèíèí 2-úè íþâáÿñè (Ó. Ðåâàçîâ, Ï. Éàðèíîâñêè), 18 ìÿðòÿáÿëè Ùåñàáëàìà Ìÿðêÿçè (Ò. Õàíëàðîâ, Ù. Ìóõòàðîâ) âÿ ñ. òóòóì-ìÿêàí ãóðóëóøó âÿ øÿùÿðñàëìà ùÿëëè áàõûìûíäàí äèããÿòè úÿëá åäèð. Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Ñóìãàéûò, Õàíêÿíäè, Ìèíýÿ÷åâèð, Ëÿíêÿðàí, ßëè Áàéðàìëû, Øàìàõû, Øóøà, Ãàçàõ, Ìàñàëëû, Àüäàì âÿ á. éåðëÿðäÿ ìÿíçèë òèêèíòèñè ñàùÿñèíäÿ íàèëèééÿòëÿð ãàçàíûëìûø, èôàäÿëè, ìåìàðëûã-áÿäèè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí èíçèáàòè-èúòèìàè ìÿðêÿçëÿð, ìåéäàíëàð éàðàäûëìûøäûð. Áó áàõûìäàí 1971 èëäÿ Ñóìãàéûòäà òèêèëìèø Òèúàðÿò Ìÿðêÿçèíèí (À. Ñàëàìîâà, É.Ã. Òîëñòîíîãîâ) Ì. ùÿëëè äÿ ìàðàãëûäûð. Ýÿíúÿíèí ìÿðêÿçè ìåéäàíûíûí èíäèêè ýþðêÿìè Úöìÿ ìÿñúèäè âÿ “×þêÿê ùàìàì”û ÿùàòÿ åòìÿêëÿ êå÷ìèø ñÿðùÿäëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Ùÿëÿ 17 ÿñðäÿ ìåéäàíû äþâðÿëÿéÿí ÷èíàð àüàúëàðûíûí áèð ãèñìè èíäè äÿ ãàëûð. Áàøãà ìåéäàíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, Ýÿíúÿíèí ìÿðêÿçè ìåéäàíû ãàïàëûäûð, áóðàäà ùå÷ áèð íÿãëèééàò âàñèòÿñè èøëÿìèð. Áó äà áöòþâ ìÿêàí ñàùÿñè êèìè îíóí ìåìàðëûã-ìÿêàí èôàäÿëèëèéèíè ýöúëÿíäèðèð. 20 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Áàêûíûí éàøûëëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ù.ßëèéåâ àä. Ðåñïóáëèêà Ñàðàéûíûí ãàðøûñûíäà ñàëûíìûø ìåéäàí-áàü êîìïëåêñè (Ô. Ðöñòÿìáÿéîâà, À. Ðöñòÿìçàäÿ, Ý. Ìåùäèéåâà, 1973), Ëåðìîíòîâ êö÷ÿñèíäÿêè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè áèíàñû ãàðøûñûíäàêû øÿëàëÿ, êàñêàä âÿ ôÿââàðÿ èëÿ òàìàìëàíàí áàü (Ô. Ðöñòÿìáÿéîâà, Ý. Ãàñûìîâ, Ý. Ìåùäèéåâà, 1975) øÿùÿðèí ëàíäøàôòûíû çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Äÿíèçêÿíàðû áóëâàðûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû, îíóí àáàäëàøäûðûëìàñûíûí äàâàì åòäèðèëìÿñè âÿ èêèíúè òåððàñûí ñàëûíìàñû áàü-ïàðê èíúÿñÿíÿòèíèí ÿí éàõøû þðíÿêëÿðèíäÿíäèð. Ùþêóìÿò åâèíèí áàø ôàñàäû ãàðøûñûíäà ùîâóç ñàëûíìûø, ìàðàãëû Ì. ãóðóëóøó îëàí ôÿââàðÿ éàðàäûëìûøäûð. 2004–05 èëëÿðäÿ Ðåñïóáëèêà Ñàðàéûíûí ãàðøûñûíäàêû ïàðê éåíèäÿí ãóðóëìóø, îíóí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿ öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí àáèäÿñè óúàëäûëìûøäûð (ùåéêÿëòÿðàøëàð Ì.Íîýèí âÿ Ñ.Øåðáàêîâäóð). 815

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ñîí èëëÿð ðåñïóáëèêàíûí áàøãà ø.-ëÿðèíäÿ äÿ éàøûëëàøäûðìà èøëÿðè ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð. Ýÿíúÿäÿêè “Éåíè Ýÿíúÿ” éàøàéûø ìàññèâèíèí ìÿðêÿçèíäÿ 350 ùà ñàùÿñè îëàí Õàòèðÿ ïàðêû ñàëûíìûø, Ýÿíúëèê ñàðàéû òèêèëìèøäèð (1980). Íàõ÷ûâàí ø.íèí ìÿðêÿçè ìåéäàíû ôîðìàëàøäûðûëìûø, Ìóñèãèëè Äðàì Òåàòðû, Øÿùÿð Èúðà Ùàêèìèééÿòè âÿ Ðåñïóáëèêà Íàçèðëÿð Êàáèíåòè áèíàñû âÿ á. òèêèëèëÿðëÿ òàìàìëàíìûøäûð. 1982 èëäÿ Øóøàäà Ì.Ï. Âàãèôèí ìÿãáÿðÿñè à÷ûëìûøäûð (ìåìàðëàð ß. Ñàëàìçàäÿ, Å.È. Êîíèíîâ, ùåéêÿëòÿðàø À. Ìóñòàôàéåâ). Ìèëëè Ì. ÿíÿíÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ òèêèëÿí áó àáèäÿíè õàòèðÿ Ì.ûíûí óüóðëàðûíäàí ñàéìàã îëàð. Áàêû Ìÿèøÿò Êîíäèñèîíåðëÿðè çàâîäó (1973-75, É.Ñ. Òèøøåíêî), Åëåêòðîòåðìèê àâàäàíëûãëàð öçðÿ òÿúðöáÿ-ñûíàã çàâîäó (Ñ.Ñÿðäàðîâ, É.Ñ.Ãèøåíêî, Ñ.Àüàñûéåâ âÿ á.), Íàõ÷ûâàí éàõûíëûüûíäà Àðàç ÷àéû öçÿðèíäÿ ÑÅÑ (Î.Â. Òðèïîëñêè) îðèæèíàë âÿ èôàäÿëè Ì.-à ìàëèêäèð. Áàêû ìåòðîïîëèòåíè éöêñÿê áÿäèè-ìåìàðëûã ñÿâèééÿñè, èíøààò êåéôèééÿòè, Ì. âÿ òÿñâèðè ñÿíÿòèí óüóðëó ñèíòåçè èëÿ ìàðàã äîüóðóð. Àçÿðáàéúàí ñîâåò Ì.-ûíûí èíêèøàôûíäà ìöùöì àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ ìèëëè êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû îëìóøäóð. 1922 èëäÿ éåíèúÿ éàðàäûëìûø Áàêû Ïîëèòåõíèê Èí.òóíäà èíøààò ôàêöëòÿñè à÷ûëìûø, ùÿìèí ôàêöëòÿíèí áóðàõäûüû èõòèñàñëû êàäðëàð íÿèíêè Àçÿðáàéúàíäà, åëÿúÿ äÿ Ìîñêâà, Äíåïðîïåòðîâñê, Àøãàáàä, Ìàùà÷ãàëà âÿ á. øÿùÿðëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1975 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ïîëèòåõíèê Èí-òóíóí äþðä ôàêöëòÿñè âÿ áèð íå÷ÿ èõòèñàñ êàôåäðàñû ÿñàñûíäà ìåìàð âÿ ìöùÿíäèñ êàäðëàðû ùàçûðëàéàí Àçÿðáàéúàí Èíøààò Ìöùÿíäèñëÿðè Èí.-òóòó éàðàäûëìûøäûð. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ Ì. ñàùÿñèíäÿ åëìè êàäðëàð éåòèøìèø, Ì. òàðèõèíÿ âÿ ñÿíÿòøöíàñëûüà äàèð éöçëÿðëÿ åëìè ÿñÿð éàçûëìûøäûð. Ãÿäèì äþâðëÿðäÿí 19 ÿñðÿäÿê Àçÿðáàéúàí Ì.-û âÿ øÿùÿðñàëìà ñÿíÿòèíè èøûãëàíäûðàí ôóíäàìåíòàë “Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû òàðèõè” (Ì.Ùöñåéíîâ, Ë.Áðåòàíèòñêè, ß.Ñàëàìçàäÿ; Ìîñêâà, 1963) êèòàáû õöñóñè ãåéä åäèëìÿëèäèð. 50-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã, Àçÿðáàéúàí Ì. àáèäÿëÿðèíèí áÿðïàñû öçðÿ èøëÿð ýþðöëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. 1976 èëäÿ 850 èëëèê éóáèëåéè êå÷èðèëìèø ßúÿìè Íàõ÷ûâàíèíèí éàðàòäûüû Éóñèô èáí Êöñåéèð âÿ Ìþìöíÿ õàòûí òöðáÿëÿðè áÿðïà îëóíìóøäóð. Áÿðäÿ òöðáÿñè, Ìÿðÿçÿäÿêè Äèðèáàáà òöðáÿñè, Ùÿçðÿ âÿ Êÿëÿõàíà òöðáÿëÿðè èëêèí ýþðêÿìèíÿ ãàéòàðûëìûøäûð. Øóøà, 816

Øÿêè, Øàìàõû, Îðäóáàä, Áàêû âÿ ñ. ø.-ëÿðèí Ì. àáèäÿëÿðèíèí áÿðïàñû öçðÿ èíòåíñèâ âÿ ïëàíëû èø àïàðûëûð. Áó áàõûìäàí, Áàêûäàêû îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí äàø Ì.-ûíûí èíúèñè ñàéûëàí Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû àíñàìáëûíûí áÿðïàñû õöñóñèëÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ñîí èëëÿðäÿ Ýÿíúÿäÿêè Áàëà Áÿùìÿíëè, Ãûçûë Ùàúûëû, Îçàí, Çÿððàáû ìÿñúèäëÿðè, êàðâàíñàðà âÿ ñ. ãÿäèì àáèäÿëÿð ÿñàñëû ñóðÿòäÿ áÿðïà åäèëìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ, ñîí éöç èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí Ì. èðñè áþéöê èòêèëÿðÿ óüðàìûøäûð. Áó èøäÿ ÷àðèçì ñèéàñÿòè, åðìÿíè-äàøíàê ãóëäóð äÿñòÿëÿðèíèí ïëàíëû úèíàéÿòëÿðè âÿ áîëøåâèê âàíäàëèçìè áàøëûúà ðîë îéíàìûøëàð. Øÿìêèð ìèíàðÿñè (11 ÿñð), Íàõ÷ûâàí âÿ Áàêû ø.-äÿêè Úöìÿ ìÿñúèäëÿðè (ùÿð èêèñè 12 ÿñð), Ýÿíúÿ ø. ìåéäàíû (16-17 ÿñðëÿð) âÿ ñ. íàäèð Ì. ÿñÿðëÿðèíèí éàëíûç ðÿñìëÿðè, ôîòî òÿñâèðëÿðè áó ýöíÿ ÷àòìûøäûð. 1930-úó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ì. àáèäÿëÿðèíèí ó÷óðóëìàñû äàùà ãàáàðûã âÿ ïëàíëû øÿêèë àëìûøäû. Áàêû éàõûíëûüûíäàêû ìÿøùóð Áèáèùåéáÿò êîìïëåêñè, ðåñïóáëèêàíûí áàøãà ø. âÿ ê.-ëÿðèíäÿ îíëàðúà ìÿñúèä, òöðáÿ, ïèð äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àäû àëòûíäà äàüûäûëìûøäûð. Ì. àáèäÿëÿðèíÿ áåëÿ àìàíñûç ìöíàñèáÿò ÿñàñÿí ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ àðàäàí ãàëäûðûëäû. Áóíà áàõìàéàðàã, áàõûìñûçëûã âÿ þçáàøûíàëûã íÿòèúÿñèíäÿ Ì. àáèäÿëÿðèíèí ñàéû àçàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áÿðäÿäÿ Àõñàäàíáàáà òöðáÿñè, Ýÿíúÿäÿ Úîìÿðä ãÿññàá òöðáÿñè, Úàâàä õàíûí ãÿáðè âÿ áèð íå÷ÿ ýöíáÿçëè åâ, Áóçîâíàäà Ãóì ùàìàìû, Øÿìêèðäÿ Êîðîüëó ãàëàñû, Àáøåðîí ê.-íäÿ ÷îõëó ìÿñúèäëÿð, êàðâàíñàðàëàð, îâäàíëàð âÿ éàøàéûø åâëÿðè, Ëà÷ûíäà Êè÷èê òöðáÿ, îðòà ÿñð êþðïöñö âÿ ñ. ìÿùâ îëìóøäóð. 1990 èëäÿí áàøëàéàðàã Åðìÿíèñòàí òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóø Éóõàðû Ãàðàáàü âÿ ÿòðàô ð-íëàðûí (Ëà÷ûí, Êÿëáÿúÿð, Çÿíýèëàí, Ãóáàäëû, Úÿáðàéûë, Ôöçóëè, Àüäàì) ÿðàçèñèíäÿêè ÷îõñàéëû Àçÿðáàéúàí àáèäÿëÿðè åðìÿíè úàíèëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ åäèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà Ì. àáèäÿëÿðèíèí áÿðïàñû ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí èøëÿð ýþðöëñÿ äÿ, áèð ÷îõóíäà, î úöìëÿäÿí Íàõ÷ûâàíäà Ìþìöíÿ õàòûí òöðáÿñè, Èìàìçàäÿ âÿ Õàíÿýàù êîìïëåêñëÿðè, Øÿêè õàí ñàðàéû, Áÿðäÿ òöðáÿñè, Ýÿíúÿ ìÿñúèäè âÿ ùàìàìû, Ãóáàäà 19 ÿñðÿ àèä ùàìàì (×óõóð ùàìàì) âÿ ñ. àáèäÿëÿðäÿ àïàðûëàí èøëÿðäÿ ìöÿééÿí òÿùðèôëÿðÿ éîë âåðèëìèøäèð. Ñîí èëëÿðäÿ È÷ÿðèøÿùÿðäÿ òèêèíòè-àáàäëûã èøëÿðè ÷àüäàø åëìè-áÿðïà òÿëÿáëÿðè ÿñàñûíäà àïàðûëìàäûüûíäàí, áóðàäàêû àáèäÿëÿðèí ïëàí-ìÿêàí ãóðóëóøóíà, êö÷ÿ âÿ ìÿùÿë-

ëÿ ñèñòåìèíÿ úèääè çèéàí äÿéìèøäèð. Ñÿúèééÿâè îëìàéàí òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíûí (áåòîí, êö÷ÿ äþøÿìÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô äàø íþâëÿðè, ðÿíýëè ñóâàã âÿ ñ.) ÷îõ èøëÿäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áöòþâëöêäÿ ãÿäèì Áàêûíûí îðòà ÿñð õàðàêòåðè âÿ ðóùó çÿèôëÿìèøäèð. È÷ÿðèøÿùÿðèí àëòûíäàí ÷ÿêèëìèø ìåòðî òóíåëè áóðàäà ÷îõëó ãÿäèì ìÿùÿëëÿ âÿ éàøàéûø åâëÿðèíèí äàüûëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Àáøåðîíóí ãÿñÿáÿ âÿ ê.-ëÿðèíäÿêè Ì. àáèäÿëÿðèíèí áÿðïàñû äà, òÿê-òÿê ùàëëàð èñòèñíà îëóíìàãëà, ìöàñèð äþâðöí òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿí ÷îõ àøàüûäûð. 21 ÿñðäÿ òàðèõÿí ôîðìàëàøàí Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíèí, áöòþâëöêäÿ øÿùÿðñàëìà ñèñòåìëÿðèíèí ãîðóíìàñû ïðîáëåìëÿðè èëÿ áàüëû ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Äÿâÿ÷è ð-íäàêû Øàáðàí ø. (2002), Ãàõ ð-íäàêû Èëèñó ê. (2002), Îðäóáàä ð-íäàêû Àïàðûúû âàäèñè (2002), Äÿâÿ÷è ð-íäàêû ×ûðàããàëà (2002), Øÿêè ðíäàêû Êèø ê. (2003), Ùàúûãàáóë ð-íäàêû Ïèð Ùöñåéí õàíÿýàùû (2004) Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè-ìåìàðëûã ãîðóüó åëàí åäèëìèøäèð. È÷ÿðèøÿùÿðäÿ À.Çåéíàëëû àä. êö÷ÿíèí îðòà ÿñð ýþðêÿìè áÿðïà îëóíóð. Îðòà ÿñðëÿð Áàêûñûíûí ðÿìçè ñàéûëàí Ãûç ãàëàñû ÿòðàôû ñîí äþâðëÿðäÿ òèêèëìèø ýÿðÿêñèç òèêèëèëÿðäÿí òÿìèçëÿíäèêäÿí ñîíðà î, ùÿì ø.-èí òàðèõè ùèññÿñèíäÿ þç éåðèíè òàïìûø, ùÿì äÿ ÷àüäàø ø.-èí ñòðóêòóðóíà öçâè øÿêèëäÿ äàõèë îëìóøäóð. Øÿùÿðñàëìà: Àçÿðáàéúàíäà øÿùÿðñàëìà ñÿíÿòè ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áÿëëèäèð. Ùåðîäîò, Ñòðàáîí âÿ á. àíòèê ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí èíêèøàô åòìèø çÿíýèí ø.-ëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Ëàêèí ãÿäèì øÿùÿðëÿðèí àðõåîëîæè úÿùÿòäÿí çÿèô þéðÿíèëìÿñè îíëàðûí ìåìàðëûãïëàí ãóðóëóøóíó òÿñâèð åòìÿéÿ, ÿñàñ øÿùÿðñàëìà öíñöðëÿðè, àáàäëàøäûðìà èøëÿðè âÿ èíêèøàô ñöðÿòè áàðÿñèíäÿ ìöùàêèìÿ éöðöòìÿéÿ èìêàí âåðìèð. ßðÿá èøüàëû äþâðöíäÿ âÿ ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíèí þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðè – îíëàðû áèðëÿøäèðÿí òèúàðÿò éîëëàðû, ø.-ëÿðäÿ èñòåùñàë îëóíàí ìÿìóëàòëàð, àéðû-àéðû ùàëëàðäà èñÿ òèêèëèëÿðèí õàðàêòåðè ùàããûíäà ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñëàðû ìÿëóìàò âåðìèøëÿð. Êàðâàí éîëëàðûíäà éåðëÿøÿí Áÿðäÿ, Äÿðáÿíä, ßðäÿáèë, Ìàðàüà, Óðìèéà, Òÿáðèç, Øàìàõû, Øÿìêóð (Øÿìêèð), Øàáðàí, Áåéëÿãàí, Ýÿíúÿ âÿ Íàõ÷ûâàí êèìè øÿùÿðëÿð 7–11 ÿñðëÿðäÿ ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôûíäà ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóðäó. Âàõòèëÿ Áÿðäÿ, Ìàðàüà, ßðäÿáèë, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Òÿáðèç, Øàìàõû âÿ ñ. ø.-ëÿðäÿ çÿðá îëóíìóø ñèêêÿëÿðèí Ùèíäèñòàí, Ìèñèð, Èñâå÷, Ôèíëàíäèéà âÿ Èíýèëòÿðÿäÿ òàïûëìàñû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áó þëêÿëÿðëÿ ýåíèø òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíè ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðè åðêÿí ôåîäàëèçì äþâðöíöí Øÿðã ø.-ëÿðè ö÷öí öìóìè îëàí òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàô ïðîñåñè êå÷ìèøäèð. Áó äþâðäÿ ø.ëÿð 3 ÿñàñ ùèññÿäÿí èáàðÿò èäè: 1) è÷ãàëà; 2) ø.-èí ÿñàñ ùèññÿñè îëàí øÿùðèñòàí, éàõóä è÷ÿðèøÿùÿð; 3) Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ “ðàáàä” àäëàíàí áàéûðøÿùÿð. Òÿáèè òÿïÿëèê öçÿðèíäÿ òèêèëÿí âÿ ìþùòÿøÿì äèâàðëàðëà ÿùàòÿëÿíÿí ôåîäàë ãÿñðèíèí – è÷ãàëàíûí ÿòðàôûíäà èêèíúè ãàëà äèâàðëàðû èëÿ äþâðÿëÿíìèø øÿùðèñòàí éåðëÿøèðäè. Øÿùðèñòàíäà éàøàéûø ìÿùÿëëÿëÿðè, èðè èúòèìàè áèíàëàð âÿ äèíè òèêèëèëÿð, þðòöëö áàçàðëàð âÿ ñ. òèêèëèðäè. Áàéûðøÿùÿðäÿ (ðàáàääà) ñÿíÿòêàð åìàëàòõàíàëàðû, äöêàíëàð, öìóìèééÿòëÿ øÿùÿðèí èøýöçàð ùÿéàòû úÿìëÿøèðäè. Áÿçè ø.-ëÿðèí àéðû-àéðû ôåîäàë ñöëàëÿëÿðèíèí èãàìÿòýàùûíà ÷åâðèëìÿñè èëÿ áàüëû, áóðàäà òèêèíòè èøëÿðè ýåíèøëÿíèðäè. 12 ÿñðèí îðòàëàðûíäà áåëÿ ø.-ëÿðäÿí áÿçèëÿðè áþéöê ñÿíÿòêàðëûã âÿ èñòåùñàë ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèøäè. 12 ÿñð – 13 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òÿáðèç, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Ìàðàüà, Øàìàõû ø.-ëÿðè èíêèøàô åòìèø, ãàëûíëûüû áÿçÿí áèð íå÷ÿ ìåòðÿ ÷àòàí ìþùòÿøÿì ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäó. Ø.-ëÿð ãÿäèì äþâðëÿðäÿí éàðàíûá ôîðìàëàøìûø áÿäèèìåìàðëûã âÿ òåõíèêè-èíøààò ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà èíêèøàô åäèðäè. Ìîíãîë-òàòàð ùöúóìëàðûíäàí âÿ Åëõàíèëÿð äþâëÿòè èëÿ Ãûçûë Îðäà àðàñûíäà óçóí ñöðÿí ìöùàðè-

áÿëÿðäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá âèëàéÿòëÿðèíäÿêè áèð ÷îõ ø.-ëÿð (èëê íþâáÿäÿ Òÿáðèç âÿ Ìàðàüà) éåíèäÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. 14 ÿñðäÿ Ùèíäèñòàíäàí Ãÿðáÿ, Àðàëûã äÿíèçè þëêÿëÿðèíÿ ýåäÿí òèúàðÿò êàðâàíëàðûíûí áàøëûúà äàéàíàúàã ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿí áèðè Òÿáðèç îëìóøäóð. 15 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíûí þçöíÿìÿõñóñ ïëàí ãóðóëóøó âÿ ìåìàðëûã ýþðêÿìè âàð èäè. Ø.-ëÿðèí ïëàí ãóðóëóøóíäà ãàëà äèâàðëàðû þíÿìëè éåð òóòóðäó. Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðè, àäÿòÿí, ìÿùÿëëÿëÿðÿ áþëöíöð, áÿçè ø.-ëÿðäÿ (Òÿáðèç âÿ ñ.) ìÿùÿëëÿëÿð äàðâàçàëàðëà áèð-áèðèíäÿí àéðûëûðäû. Ìÿùÿëëÿëÿðäÿ éàøàéûø åâëÿðè èëÿ éàíàøû ìÿñúèä, ñó ãóðüóëàðû, ùàìàì âÿ ñ. òèêèëèðäè. Êö÷ÿëÿðèí ÷îõó ÿðàçèíèí åíèø-éîõóøëóüóíà óéüóíëàøäûðûëàðàã, äîëàíáàú áè÷èìäÿ øÿáÿêÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèðäè. Éàëíûç áàø êö÷ÿ âÿ ìåéäàíëàð ø.-èí ïëàí ãóðóëóøóíà ìöòÿíàñèáëèê âåðèðäè. 16 ÿñðäÿ ÿíÿíÿâè ïëàíëàøäûðìà ÿñàñûíäà èíêèøàô åäÿí øÿùÿðñàëìà ñÿíÿòè ìåéäàí àíñàìáëëàðûíûí ñàëûíìàñûíäà âÿ äèíè êîìïëåêñëÿðèí òèêèíòèñèíäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð. 16-17 ÿñðëÿðäÿ Òÿáðèçèí áàø ìåéäàíû îëàí Ñàùèáàáàä ìåéäàíû, ßðäÿáèëäÿêè Øåéõ Ñÿôèÿääèí êîìïëåêñè òàì ôîðìàëàøìûøäû. Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè ïàéòàõòûíûí Òÿáðèçäÿí Ãÿçâèíÿ êþ÷öðöëìÿñè èëÿ áàüëû éåíè øÿùÿðñàëìà òÿäáèðëÿðè ýþðöëìöø, ñàðàé êîìïëåêñëÿðè, èúòèìàè âÿ òèúàðÿò ìåéäàíëàðû ñàëûíìûøäû. Ø.-ëÿðèí

Íèçàìèíèí òöðáÿñè. Ýÿíúÿ. 20 ÿñð 80-úè èëëÿðèí ñîíó, 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëè. Ìåìàð Ô.Èìàìãóëèéåâ

ïëàí ãóðóëóøóíäà þíÿìëè éåð òóòàí áåëÿ òèêèëèëÿð Àçÿðáàéúàíûí Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Áàêû âÿ äèýÿð ø.-ëÿðèíäÿ àïàðûëàí øÿùÿðñàëìà òÿäáèðëÿðèíäÿ ýåíèø òÿòáèã åäèëìèøäèð. 17 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðè àðàñûíäà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ýöúëÿíìÿñè, áàøãà þëêÿëÿðëÿ òèúàðÿòèí ýåíèøëÿíìÿñè øÿðàèòèíäÿ ø.-ëÿðèí þíÿìëè äÿðÿúÿäÿ áþéöìÿñè ïðîñåñè áàøëàíäû. Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðè òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè îëìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçè èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ 17 ÿñðäÿ øÿùÿðñàëìàíûí èíêèøàôû ìöâàôèã èãòèñàäè øÿðàèòëÿ áàüëû îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ èðè äèíè òèêèëèëÿð, òèúàðÿò êîìïëåêñëÿðè, êàðâàíñàðàëàð, þðòöëö áàçàðëàð âÿ ñ. èíøà åäèëèð, ìöÿééÿí ùàëëàðäà äèíè òèêèëèëÿðëÿ òèúàðÿò áèíàëàðû âàùèä êîìïëåêñ ÿìÿëÿ ýÿòèðèðäè. Ø.-ëÿðèí ìÿðêÿçè ìåéäàíû úöìÿ ìÿñúèäè ÿòðàôûíäà ôîðìàëàøûðäû. Áåëÿ êîìïëåêñëÿð áàø ìåéäàíûí àíñàìáëûíû òÿøêèë åäèðäè. Áó àíñàìáëëàðûí ÿí ìÿøùóðó Ýÿíúÿíèí áàø ìåéäàíûäûð. Ôåîäàëèçì äþâðö Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíäÿ âÿ éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿ ÿùàëèíèí ïåøÿ, ñÿíÿòêàðëûã, òàéôàëàð âÿ ñ. öçðÿ ãðóïëàðà àéðûëìàñû ø.-èí àéðû-àéðû éåðëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ãðóïëàðûí éàøàäûüû ìÿùÿëëÿëÿðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. Ø.-èí ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðèíè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðìÿê ö÷öí ìöÿééÿí ìÿùÿëëÿéÿ îðàäà éàøàéàí ÿùàëèíèí ìÿøüóë îëäóüó ïåøÿíèí àäû ÿëàâÿ åäèëèðäè (ìÿñ., “Çÿðýÿðëÿð ìÿùÿëëÿñè”, “Áàüáàíëàð ìÿùÿëëÿñè” âÿ ñ.). È÷ÿðèøÿùÿð Áàêûíûí ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóíàí ãÿäèì ùèññÿñè. ßðàçèñè 22 ùà-äûð. È÷ÿðèøÿùÿð îðòà ÿñðëÿðäÿ Áàêûíûí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèø, 12 ÿñðäÿ ÿòðàôûíäà èëê ãàëà äèâàðëàðû ÷ÿêèëìèøäèð. Áó äèâàðëàð 25-30 ì äÿíèçèí è÷ÿðèñèíÿ äîüðó èðÿëèëÿìèøäèð. 15 ÿñðäÿ èíäèêè ñÿðùÿäëè ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. 19 ÿñðäÿ ãàëà äèâàðëàðûíûí èêèíúè ñûðàñû ñþêöëìöøäöð. È÷ÿðèøÿùÿðäÿêè Ñûíûããàëà (1078, ìåìàð Ìÿùÿììÿä ßáóáÿêð îüëó), Ãûç ãàëàñû (12 ÿñð, ìåìàð Ìÿñóä Äàâóä îüëó; áÿçè ìÿíáÿëÿðäÿ äàùà ãÿäèì äþâðÿ àèä åäèëèð), Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû êîìïëåêñè (15 ÿñð) ãèéìÿòëè ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèäèð. 195257 èëëÿðäÿ ãàëà äèâàðëàðû áÿðïà åäèëìèøäèð. 1977 èëäÿí òàðèõè ìåìàðëûã ãîðóüóäóð. È÷ÿðèøÿùÿð, ùÿì÷èíèí Ãûç ãàëàñû âÿ Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû êîìïëåêñè 2000 èë íîéàáðûí 30-äà ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí íàäèð ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí Öìóìäöíéà Ñèéàùûñûíà äàõèë åäèëìèøäèð. 817

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàêû. Ùåéäÿð ßëèéåâ àäûíà Ñàðàéûí ãàðøûñûíäàêû ïàðê êîìïëåêñè.

Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ éàøàéûø ìÿñêÿíèíèí îðòàã ïëàí ãóðóëóøóíà, àéðû-àéðû ìÿùÿëëÿëÿðäÿ èúòèìàè âÿ ìÿèøÿò áèíàëàðûíûí òèêèíòèñèíÿ ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Ùÿð ìÿùÿëëÿíèí àéðûúà ìÿñúèäè, ùàìàìû, ìÿêòÿáè âÿ ñ. òèêèëèëÿðè îëóðäó. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíèí ïëàí ãóðóëóøóíäà ìöäàôèÿ òèêèëèëÿðè áþéöê ðîë îéíàéûðäû. Ø. ÿðàçèñèíèí ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿëÿíìÿñè ìÿùäóä õàðàêòåð äàøûäûüûíäàí áèíàëàðûí òèêèíòèñèíäÿ ñûõëûã éàðàíûð âÿ áó ø.-èí ïëàí ãóðóëóøóíà òÿñèð ýþñòÿðèðäè. 17 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðè ìöÿééÿí ìöùÿíäèñ ãóðüóëàðûíà ìàëèê èäè. Ø.-èí ñó òÿúùèçàòûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè. Ñó òÿúùèçàòû êÿùðèç ñèñòåìè (Áàêû, Ýÿíúÿ, Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Îðäóáàä âÿ ñ.), éàõóä à÷ûã êàíàëëàðëà (àðõëàðëà) òÿìèí åäèëèðäè. Òÿáðèç, ßðäÿáèë âÿ Îðäóáàä øÿùÿðëÿðèíèí êÿùðèçëÿðè äàùà ìöðÿêêÿá âÿ ÷îõøàõÿëè èäè. ×èðêàá ñóëàðûí àõûäûëìàñû ö÷öí ñàõñû áîðóëàðäàí êöðÿáÿíäëÿð (Ýÿíúÿ âÿ ñ.) ãóðóëóðäó. ßùàëèíè éàé àéëàðûíäà áóçëà òÿúùèç åäÿí áóçõàíà âÿ ãàðõàíàëàð òèêèëèðäè. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàí ø.ëÿðèíèí ìåìàðëûã-ïëàíëàøäûðìà ãóðóëóøóíäà ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿëäè, ãóáåðíèéà ìÿðêÿçëÿðèíèí áàø ïëàíëàðû òÿðòèá åäèëäè (Øàìàõû, 1858; Ýÿíúÿ, 1873). 1810 èëäÿí áàøëàéàðàã, Áàêûíûí È÷ÿðèøÿùÿð ùèññÿñèíäÿí êÿíàðäà Áàéûðøÿùÿð ñàëûíäû. Ø.-èí ùÿðáè ìöùÿíäèñëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèø èëê ïëàíëàðû 19 ÿñðèí 70 èëëÿðèíäÿí éåíè áàø ïëàíëàðëà ÿâÿç îëóíäó. 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûíûí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ ìöíòÿçÿì ïëàí ÿñàñûíäà òèêèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ø. êàïèòàëèçì äþâðöíöí øÿùÿðñàëìà òÿçàäëàðûíû ãàáàðûã øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèðäè. Áó äþâðäÿ ãóáåðíèéà ìÿðêÿçëÿðèíäÿ 818

ìöùÿíäèñ âÿ ìåìàð, ø.-ëÿðäÿ èñÿ ìåìàð âÿçèôÿñè òÿñèñ îëóíäó. Ìöòÿøÿêêèë õàðàêòåð äàøûéàí ø. òèêèíòèñèíèí ïëàíëàøäûðìàñûíäà ÿðàçèíèí òàðèõè òîïîãðàôèéàñûíà, òèêèëèíèí õöñóñèééÿòèíÿ, ñó êÿìÿðè ñèñòåìèíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèëèðäè. Íÿòèúÿäÿ, ø.-ëÿð þç ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéûðäû. Êàïèòàëèçìèí èíêèøàôû äþâðöíäÿ òàðèõè ÿíÿíÿëÿðè ñàõëàìàã áàõûìûíäàí áó ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Ìÿùç áó äþâðäÿ Çàãàòàëà, Ãóñàð, Ýþé÷àé, Àüäàø, Àüäàì êèìè êè÷èê éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè áàø ïëàíà ÿñàñÿí ø.-ëÿðÿ ÷åâðèëäè. Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Øóøà, Øÿêè, Ãóáà, Ëÿíêÿðàí, Íàõ÷ûâàí âÿ ñ. ø.-ëÿð äàùà äà èíêèøàô åòäè, Áàêû èñÿ ÷àð Ðóñèéàñûíûí ÿí áþéöê ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëäó. Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíèí ïëàíëàøäûðûëìàñûíäà âÿ òèêèíòèñèíäÿ È.Â. Ãîñëàâñêè, Ê.Á. Ñêóðåâè÷, È.Ê. Ïëîøêî, Í.À. ôîí äåð Íîííå âÿ á. ÿúíÿáè ìåìàðëàðëà éàíàøû, Êÿðáàëàéû ßëè Ðÿúÿá îüëó, Ãàñûì áÿé Ùàúûáàáàáÿéîâ, Ìÿøÿäè Ìèðçÿ Ãàôàð Èñìàéûëîâ, Çèâÿð áÿé ßùìÿäáÿéîâ, Ìÿììÿäùÿñÿí Ùàúûíñêè, Ùàúû áÿé Àõóíäîâ êèìè Àçÿðáàéúàí ìåìàðëàðû äà ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà øÿùÿðñàëìà èøëÿðè éåíè ÿñàñëàð öçðÿ àïàðûëäû. Ãÿäèì ø.-ëÿðèí éåíèäÿí ãóðóëìàñû, éåíè ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíèí éàðàäûëìàñû, ð-íëàðûí ïëàíëàøäûðûëìàñû ìÿñÿëÿëÿðè þí ïëàíà ÷ÿêèëäè. Áó äþâðäÿ Áàêû, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí âÿ á. èðè ø.-ëÿð éåíèäÿí ãóðóëäó, Øÿêè, Éåâëàõ, Øàìàõû, Çàãàòàëà âÿ ñ. ø.-ëÿðèí ÿââÿëêè ñèìàñû äÿéèøäè, Ñóìãàéûò, Äàøêÿñÿí, ßëè Áàéðàìëû êèìè éåíè ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðè éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ø.-ëÿðèíäÿí îëàí Íàõ÷ûâàí ø. áþéöéÿðÿê Íàõ. ÌÐ-ûí ïàéòàõòûíà ÷åâðèëäè. Áèðìÿðòÿáÿëè ýèëìþùðÿ åâëÿðèí éåðèíäÿ èðè áèíàëàð òèêèëäè, éàøàéûø âÿ èúòèìàè áèíàëàðäàí èáàðÿò ýåíèø ìåéäàíëàð ñàëûíäû. Äàüëûã Ãàðàáàüûí ìÿðêÿçè Õàíêÿíäè ø.-íäÿ èúòèìàè áèíàëàð, ïåäàãîæè èíñòèòóò, êÿíä òÿñÿððöôàòû òåõíèêóìó, òèáá âÿ ìóñèãè ìÿêòÿáëÿðè, ìóçåéëÿð, êèòàáõàíàëàð òèêèëäè, ìÿðêÿçèíäÿ ìåéäàí – áàü àíñàìáëû ñàëûíäû. Øÿêè ø.-íäÿ èïÿê êîìáèíàòû (îíóí éàíûíäà èñÿ ôÿùëÿ ãÿñ. ñàëûíìûøäûð), ôàáðèêëÿð, ÑÅÑ, ìÿêòÿáëÿð, ìÿäÿíèééÿò åâëÿðè, óøàã ìöÿññèñÿëÿðè, éåíè éàøàéûø áèíàëàðû òèêèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí êÿíä ð-íëàðûíäà äà ýåíèø ìèãéàñäà èíøààò èøëÿðè àïàðûëûð, ìÿêòÿáëÿð, ìÿäÿíè-ìÿèøÿò áèíàëàðû òèêèëèð. Äàøêÿñÿí ø. ôèëèç ìÿäÿíëÿðèíèí éàõûíëûüûíäà, éöêñÿê äàüëûã éåðäÿ ñàëûíìûøäûð.

ßðàçèíèí ðåëéåôè øÿùÿðèí ïëàí ãóðóëóøóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð (ìåìàð Ñ. Âàùèäîâ). Ø.-èí èíçèáàòè áèíàëàðäàí èáàðÿò ìÿðêÿçè ÿðàçèíèí ÿí ùöíäöð ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøèð. Áóðàäàí åíèøÿ äîüðó àéðûëàí ìàèëè êö÷ÿëÿð òåððàñ ñèñòåìè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ìèíýÿ÷åâèð ø.-íèí ïëàí ãóðóëóøó äöçáóúàãëû êö÷ÿëÿð øÿáÿêÿñè, èúòèìàè ìÿðêÿç, éàøàéûø âÿ ñÿíàéå ñàùÿëÿðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Àáøåðîíóí úÿíóáóíäà, Áàêû éàõûíëûüûíäà ñàëûíìûø Ñóìãàéûòûí äà ìåìàðëûã ñèìàñûíäà ñÿíàéå ãóðüóëàðû ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóð. Àçÿðáàéúàíäà êóðîðò òèêèíòèñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Íàôòàëàí, Àáøåðîí âÿ ñ. êèìè ìöàëèúÿ ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ñàíàòîðèéàëàð, èñòèðàùÿò åâëÿðè, ìåùìàíõàíàëàð òèêèëìèø, áó éåðëÿð áåéíÿëõàëã ìöàëèúÿ îúàãëàðûíà ÷åâðèëìèøäèð. Õÿçÿðèí ñàùèëèíäÿ èðè êóðîðò êîìïëåêñèíèí òèêèíòè ëàéèùÿñè ùàçûðëàíûð. ßä.: Ä à ä à ø î â Ñ . , Ù ö ñ å é í î â Ì . Íèçàìè äþâðö Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû àáèäÿëÿðèíèí öìóìè èúìàëû //Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüû: Íèçàìè äþâðö. Á.-Ì., 1947; é å í ÿ î í ë à ð û í , Áàêûíûí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè. Á., 1955; Ñ à ë à ì ç à ä ÿ ß . Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè. Á., 1958; é å í ÿ î í ó í, ßúÿìè ßáóáÿêð îüëó âÿ Íàõ÷ûâàí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè. Á., 1976; Ñ à ë à ì ç à ä ÿ ß .  . , Ñ à ä û ã ç à ä ÿ ß . ß . ÕÂÛÛÛ-ÕÛÕ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûø áèíàëàðû. Á., 1961; È ñ ì à é û ë î â ß . ß . Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ øÿùÿðëÿðèíèí ïëàí ãóðóëóøó. Á., 1974; Ì ÿ ì ì ÿ ä ç à ä ÿ Ê . Ì . Àçÿðáàéúàíäà èíøààò ñÿíÿòè. Á., 1978; Ì ó ð à ä î â  . Îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè. Á., 1983; à à ð à á à ü ë û Ð . Ìåìàð Êÿðáàëàéè Ñÿôèõàí Ãàðàáàüè. Á., 1995; À ñ ê å ð î â à Í . Àðõèòåêòóðíûé îðíàìåíò Àçåðáàéäæàíà. Á., 1960; À ë è ç à ä å à . Ì . Íàðîäíîå çîä÷åñòâî Àçåðáàéäæàíà è åãî ïðîãðåññèâíûå òðàäèöèè. Á., 1963; Ó ñ å é í î â Ì . , Á ð å ò à í è ö ê è é Ë . , Ñ à ë à ì ç à ä å À . Èñòîðèÿ àðõèòåêòóðû Àçåðáàéäæàíà. Ì., 1963; Ñ à ë à ì ç à ä å À .  . Àðõèòåêòóðà Àçåðáàéäæàíà â XVI-XIX ââ. Á., 1964; Á ð å ò à í è ö ê è é Ë . Çîä÷åñòâî Àçåðáàéäæàíà XII-XX ââ. è åãî ìåñòî â àðõèòåêòóðå Ïåðåäíåãî Âîñòîêà. Ì., 1966; Ý ô å í ä è ç à ä å Ð . Ïëàíèðîâêà è çàñòðîéêà æèëûõ ðàéîíîâ Áàêó (1920–1967). Á., 1971, Áðåòàíèöêèé Ë., Ñàëàìçàäå À . Àðõèòåêòóðà Ñîâåòñêîãî Àçåðáàéäæàíà. Ì., 1973; À â à ë î â Å .  . Àðõèòåêòóðà ãîðîäà Øóøè. Á., 1977; À õ ó í ä î â Ä . Ì . Àðõèòåêòóðà äðåâíåãî è ðàííåñðåäíåâåêîâîãî Àçåðáàéäæàíà. Á., 1986; Ô à ò ó ë ë à å â Ø . Ñ . Ãðàäîñòðîèòåëüñò-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âî è àðõèòåêòóðà Àçåðáàéäæàíà XIX - íà÷àëî XX ââ. Ë., 1986; Ø.Ñ.Ôÿòóëëàéåâ, Ð.Ñ.Áàáàøîâ

ÒßÑÂÈÐÈ Âß ÄÅÊÎÐÀÒÈÂ-ÒßÒÁÈÃÈ ÑßÍßÒËßÐ Òÿñâèðè ñÿíÿò Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ÿí ãÿäèì ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè å.ÿ. 8-úè ìèíèëëèéÿ òÿñàäöô åäèð. Ìåãàëèòèê àáèäÿëÿð, ìåíùèðëÿð, äîëìåíëÿð, ìàüàðàëàð, ìöäàôèÿ òèêèëèëÿðè, êóðãàíëàð, ìåòàë àëÿòëÿð, äóëóñ÷óëóã, çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòû Àçÿðáàéúàíäàêû éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè ö÷öí õàðàêòåðèê îëìóøäóð. Ìîíóìåíòàë ãàéà ðÿñìëÿðèíäÿ õàëãûí ìÿäÿíèééÿòè âÿ åñòåòèê òÿñÿââöðëÿðè þç èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Ôöçóëè øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäàêû Àçûõ ìàüàðàñûíäàí ÿëäÿ îëóíìóø àðõåîëîæè òàïûíòûëàð Àçÿðáàéúàíûí äöíéàäà ÿí ãÿäèì èíñàí ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Ò.ñ.-èí ÿí ãÿäèì íöìóíÿëÿðè àðàñûíäà å.ÿ. 8–5 ÿñðëÿðÿ àèä Ãîáóñòàí ãàéà ðÿñìëÿðè, Êÿëáÿúÿð ð.-íóí Çàëõà ýþëö ÿòðàôûíäà Àéû÷ûíãûëû âÿ Ïÿðè÷ûíãûë ä.-íäàêû Òóíú äþâðöíöí ÿââÿëëÿðèíÿ (å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèê) àèä ðÿñìëÿð, Îðäóáàä øÿùÿðèíäÿí øì.-äà Ýÿìèãàéà ä.-íäàêû ãàéàöñòö òÿ-

ñâèðëÿð (å ÿ. 3–1-úè ìèíèëëèêëÿð) ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ãîáóñòàíûí “Áþéöêäàø”, “Êè÷èêäàø”, “Úèíýèðäàü”, “Øîíãàðäàü” âÿ äèýÿð ãàéàëàðûíäàêû ðÿñìëÿðäÿ, îðàäà éàøàìûø ãÿäèì èíñàíëàðûí ùÿéàò òÿðçè, ìÿèøÿòè, ÿìÿéè èëÿ áàüëû ìöõòÿëèô ñÿùíÿëÿð, èíñàí âÿ ùåéâàí òÿñâèðëÿðè äèíàìèê òÿðçäÿ ùÿêê îëóíìóøäóð. Ãîáóñòàí ãàéà ðÿñìëÿðè (ïåòðîãëèôëÿð) èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíäàí ôåîäàëèçì ìÿðùÿëÿñèíÿ êèìè ÷îõÿñðëèê óçóí òàðèõè äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Ò.ñ.-èí ãÿäèì íöìóíÿëÿðè àðàñûíäà äóëóñ÷óëóã, äàø âÿ ìåòàë ìÿìóëàòëàðûíû áÿçÿéÿí íàõûøëàð, ðÿñìëÿð, ãàáàðòìàëàð (ðåëéåô òÿñâèðëÿð), ùåéêÿëëÿð ìöùöì éåð òóòóð. Áóíëàðäàí êöðÿ ôîðìàëû ãàá (Íàõ÷ûâàí ÌÐ-íûí Øàùòàõòû ê.), èêèáàøëû ìàðàë ôèãóðó (Õîúàâÿíä ð.-íóí Äîëàíëàð ê.), öçÿðèíäÿ 5 ôàíòàñòèê ùåéâàí òÿñâèðè úûçûëìûø áöðöíú ãàá (Ýÿäÿáÿé), àéïàðà øÿêëèíäÿ ãûçûë éàõàëûã (Çèâèéÿ), ãûçûë úàì (Óðìèéà ýþëö éàõûíëûüûíäàêû Ùÿñÿíëó òÿïÿñè), Ìèë, Ãàðàáàü äöçëÿðèíäÿí

òàïûëìûø êåðàìèê ãàáëàð þç çÿðèôëèéè, áÿäèè êàìèëëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð (å.ÿ. 8–7 ÿñðëÿð). Ìèíýÿ÷åâèðäÿí, Øàìàõûäàí òàïûëìûø ìöõòÿëèô òèïëè âÿ ôîðìàëû áÿäèè øöøÿ íöìóíÿëÿðè – äåêîðàòèâ ãàáëàð, ïèéàëÿëÿð, ãàäûí áÿçÿêëÿðè Àçÿðáàéúàíäà øöøÿ èñòåùñàëûíûí äà ìþâúóä îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ùÿêêàêëûã âÿ ùåéêÿëòÿðàøëûã íöìóíÿëÿðè Àëáàíèéà (Ãàôãàç) äþâðö ñÿíÿòèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìèíýÿ÷åâèð ìÿáÿäèíèí (5–6 ÿñðëÿð) äàø êàïèòåëèíèí ñÿòùèíäÿ ìöãÿääÿñ äèðèëèê àüàúûíûí ñîëóíäà âÿ ñàüûíäà öç-öçÿ äàéàíìûø èêè òîâóç ãóøóíóí ãàáàðòìà òÿñâèðè Àëáàíèéà (Ãàôãàç) äþâðö ùåéêÿëòÿðàøëûüûíûí ÿí êàìèë íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Áÿäèè ìåòàë (òîðåâòèêà) ìÿìóëàòëàðûíûí òÿðòèáèíäÿ äÿ ïëàñòèê ôîðìàëàðà òåç-òåç òÿñàäöô îëóíóð. Ìèíýÿ÷åâèð, Òîðïàããàëà âÿ ñ. éåðëÿðäÿí òàïûëìûø ýöìöø úàìëàðûí, áöðöíúäÿí ùàçûðëàíìûø ñó ãàáëàðûíûí öçÿðèíäÿ ìàðàë, øèð, òîâóç ãóøó, áóòà òÿñâèðëÿðè âåðèëìèøäèð. Áó äþâðöí äàèðÿâè âÿ ãàáàðòìà ùåéêÿë-

Ãîáóñòàí ðÿñìëÿðè Áàêû ø.-íäÿí òÿãð. 55 êì ú.-äà Áþéöêäàø, Êè÷èêäàø âÿ Úèíýèðäàü çîíàñûíäà ãàéà âÿ àéðû-àéðû äàøëàð öçÿðèíäÿ ùÿêê îëóíìóø åðêÿí ìåçîëèòäÿí îðòà ÿñðëÿðèí ñîíóíàäÿê îëàí äþâðÿ àèä òÿñâèðëÿð. Èíäèéÿäÿê Ãîáóñòàíäà 6000-äÿí ÷îõ èáòèäàè èíúÿñÿíÿò àáèäÿñè àøêàð åäèëìèøäèð. Ðÿñìëÿð ãÿäèì èíñàíëàðûí ùÿì òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíè, ùÿì äÿ ìÿíÿâè àëÿìèíè ÿêñ åòäèðèð. Òÿñâèðëÿð àðàñûíäà êèøè âÿ ãàäûí, þêöç, úåéðàí, ìàðàë, ýÿìè ðÿñìëÿðè, êîëëåêòèâ ÿìÿéè, êîëëåêòèâ ðÿãñè, áàëûã îâó ñÿùíÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí ðÿñìëÿð äàùà ÷îõäóð. Áÿçè ðÿñìëÿð ãÿäèì èíñàíëàðûí ïÿðÿñòèø âÿ òîòåìèê ýþðöøëÿðèíè èôàäÿ åäèð. Ðÿñìëÿðèí áèð ãèñìè ãàéàëàðà áîéà èëÿ ÷ÿêèëìèøäèð. Ùåéâàíëàð áÿçÿí þç òÿáèè áþéöêëöéöíäÿ ÷ÿêèëìèøäèð.

819

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òÿðàøëûã íöìóíÿëÿðèíäÿ (òóíúäàí âÿ äàøäàí) èíñàí âÿ ùåéâàí òÿñâèðëÿðè, ìÿèøÿò, îâ âÿ äèíè àéèíëÿðëÿ áàüëû ñÿùíÿëÿð öñòöí éåð òóòóð. 7 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã èñëàì äèíèíèí éàéûëìàñû èëÿ áàüëû Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì òàðèõè øÿùÿðëÿðèíäÿí Ãÿáÿëÿ, Íàõ÷ûâàí, Øàìàõû, Áàêû, Áÿðäÿ, Ýÿíúÿ, Áåéëÿãàí, Òÿáðèç, Ìàðàüà âÿ ßðäÿáèëäÿ ìåìàðëûã êîìïëåêñëÿðè, ñàðàé, ãÿñð, ìÿñúèä âÿ òöðáÿëÿð èíøà åäèëèðäè. Ùÿìèí òèêèëèëÿðèí äåêîðàòèâ òÿðòèáàòûíäà õÿòòàòëûã, ãàáàðòìà åëåìåíòëÿðè, äàø öçÿðèíäÿ îéìà, ùÿíäÿñè âÿ íÿáàòè íàõûøëàð, øèðëè êÿðïèúäÿí âÿ êàøû áÿçÿêëÿðèíäÿí èáàðÿò îðíàìåíò ìîòèâëÿðè áàøëûúà éåð òóòóð. 13 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû áóõòàñûíäà òèêèëìèø Øèðâàíøàùëàðûí “Áàéûë ãÿñðè”, éàõóä “Ñÿáàéûë” àäëàíàí ìåìàðëûã àáèäÿñè öçÿðèíäÿêè êèòàáÿ âÿ ãàáàðòìà òÿñâèðëÿð òèêèëèíèí äåêîðàòèâ òÿðòèáàòûíäà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìûøäûð. Âàõòèëÿ ãóðóäà éåðëÿøÿí ìþùòÿøÿì ìåìàðëûã àáèäÿñèíèí äåêîðàòèâ åëåìåíòëÿðèíè òÿøêèë åäÿí “Áàéûë äàøëàðûíäà” éàçûëàðëà áèðëèêäÿ èíñàí âÿ ùåéâàí (ïÿëÿíý, äÿâÿ, àò, þêöç, ãóø) òÿñâèðëÿðè äÿðèí îéìà öñëóáóíäà èøëÿíìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ò.ñ.-è äåêîðàòèâ òÿòáèãè ñÿíÿòëÿ áèð ìÿúðàäà èíêèøàô åòìèøäèð. Ýÿíúÿ, Áåéëÿãàí âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿí òàïûëìûø êåðàìèêà íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ íÿáàòè âÿ ùÿíäÿñè íàõûøëàðëà éàíàøû, èòè úàéíàãëû ãóøó, éàõóä âÿùøè ùåéâàíû îõëà âóðàí úÿíýàâÿð òÿñâèð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ò.ñ.-è ìåìàðëûãëà äà öçâè ÿëàãÿäÿ îëìóøäóð. Øÿêè, Øóøà, Ãóáà, Îðäóáàä, Ëàùûú âÿ ñ. øÿùÿð âÿ éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ äþâðöìöçÿäÿê ÷àòìûø ìîíóìåíòàë äèâàð ðÿñìëÿðè õàëã éàðàäûúûëûüû ÿíÿíÿëÿðè èëÿ ñûõ áàüëû îëìóøäóð. 18–19 ÿñðëÿðäÿ Óñòà Àááàñãóëó, Óñòà Ãÿíáÿð Ãàðàáàüè, Óñòà ßëèãóëó, Óñòà Ãóðáàíÿëè, Óñòà Øöêöð Ãÿíáÿð îüëó âÿ á. ñÿíÿòêàðëàð òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø Øÿêè õàíëàðûíûí ñàðàéûíäàêû äèâàð ðÿñìëÿðè äåêîðàòèâ åëåìåíòëÿðèí ìþâçó úÿùÿòäÿí çÿíýèíëèéè, ðÿíýàðÿíýëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ñàðàéûí äàõèëè ñàëîí âÿ îòàãëàðûíäà ÿëâàí âÿ øóõ ðÿíýëÿðëÿ èøëÿíìèø ðÿñìëÿð, ñòèëèçÿ åäèëìèø íàõûøëàð, èíñàí, ùåéâàí âÿ ãóø òÿñâèðëÿðè, ìöùàðèáÿ âÿ îâ ñÿùíÿëÿðèíè úàíëàíäûðàí ÷îõôèãóðëó äèíàìèê êîìïîçèñèéàëàð áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø ðóñ ðÿññàìëàðûíäàí Ã.Ã.Ãàãàðèí âÿ Â.Â.Âåðåøøàýèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Áàêû, Øóøà, Èðÿâàí âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðèí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí òÿñâèðèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéú820

àí äÿçýàù áîéàêàðëûüûíûí òÿøÿêêöëö Ìèðçÿ Ãÿäèì Èðÿâàíèíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Î, ïîðòðåò æàíðû ñàùÿñèíäÿ äàùà ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, “Ðÿããàñÿ”, “Äÿðâèø”, “Ïÿùëÿâàí”, “Ñöâàðè” êèìè áÿäèè úÿùÿòäÿí êàìèë ÿñÿðëÿð éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ìîíóìåíòàë áîéàêàðëûüûíûí çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðè Èðÿâàíäà Ñÿðäàð ñàðàéûíûí (20 ÿñðèí îðòàëàðûíäà ñàðàé åðìÿíè âàíäàëëàðû òÿðÿôèíäÿí ó÷óðóëìóø, Ìèðçÿ Ãÿäèì Èðÿâàíèíèí ñàðàéûí äèâàðëàðûíäà ÷ÿêäèéè 4 èðè þë÷öëö ïîðòðåò äÿ ìÿùâ åäèëìèøäèð), Øóøàäà áèð ñûðà åâëÿðèí äèâàð ðÿñìëÿðèíäÿ äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè òàðèõèíäÿ èñòåäàäëû øàèð, ìóñèãè íÿçÿðèééÿ÷èñè âÿ õÿòòàò êèìè òàíûíìûø Ìèð Ìþùñöí Íÿââàá ðÿññàìëûã ñàùÿñèíäÿ äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿáèÿò ìîòèâëÿðè, ýöëëÿðèí, ãóøëàðûí òÿñâèðè ÿñàñ éåð òóòóð. Áó äþâðäÿ øàèð Õóðøèäáàíó Íàòÿâàíûí éàðàòäûüû ìÿíçÿðÿëÿð, ýöë-÷è÷ÿê òÿñâèðëÿðè âÿ äåêîðàòèâ òÿòáèãè ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. 19 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí Ò.ñ.-èíäÿ ðåàëèñò òÿìàéöëëÿð ýåòäèêúÿ ýöúëÿíäè, áÿäèè éàðàäûúûëûüûí éåíè ñàùÿëÿðè ìåéäàíà ýÿëäè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” âÿ äèýÿð æóðíàëëàðûí, åëÿúÿ äÿ êèòàá íÿøðè èëÿ áàüëû ñàòèðèê ãðàôèêà âÿ

Øÿêè õàíëàðû ñàðàéûíûí äèâàð ðÿñìëÿðè. 1797.

èëëöñòðàñèéà æàíðëàðû éàðàíäû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ðÿññàìëàðû Î.Øìåðëèíã, È.Ðîòòåð, ß.ßçèìçàäÿ âÿ Õ.Ìóñàéåâ äþâðöí èúòèìàè-ñèéàñè ïðîáëåìëÿðè èëÿ ñÿñëÿøÿí ðåàëèñò ãðàôèêà ñÿíÿòè ñàùÿñèíäÿ ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí ñàòèðèê ãðàôèêàñûíûí áàíèñè ß.ßçèìçàäÿ èúòèìàè áÿðàáÿðñèçëèéè, úÿùàëÿòè, ôàíàòèçìè, ÷àðèçì çöëìöíö èôøà åäÿí êÿñêèí êàðèêàòóðàëàð, øàðæëàð éàðàäûðäû. Ðÿññàìûí ìÿøùóð “Éöç òèï” ðÿñìëÿð ñåðèéàñû, ãàäûí àçàäëûüû âÿ ñèéàñè ìîòèâëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø àêâàðåëëÿðè àê-

òóàëëûüû, ìèëëè êîëîðèòè èëÿ ôÿðãëÿíèð. 1914 èëäÿ Ì.ß.Ñàáèðèí “Ùîïùîïíàìÿ” ÿñÿðèíÿ ÷ÿêäèéè èëëöñòðàñèéàëàð ß.ßçèìçàäÿíèí ÿí óüóðëó èøëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí ðåàëèñò äÿçýàù áîéàêàðëûüûíûí éàðàäûúûëàðûíäàí áèðè îëàí Á.Êÿíýÿðëèíèí “Èëàíëû äàü Àé èûøûüûíäà”, “Ýöíÿø áàòàðêÿí”, “Áàùàð” ìÿíçÿðÿëÿðè, “Åë÷èëèê”, “Òîé” êèìè ìÿèøÿò êîìïîçèñèéàëàðû Àçÿðáàéúàí Ò.ñ.-èíèí äÿéÿðëè þðíÿêëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè åëàí åäèëäèéè ýöíäÿí äþâëÿò ðÿìçëÿðèíèí éàðàäûëìàñû èøè ùþêóìÿòèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Äþâëÿò áàéðàüûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè èëê íþâáÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè. 1918 èë íîéàáðûí 9-äà “éàøûë, ãûðìûçû âÿ ìàâè ðÿíýëÿðäÿí, àü àéïàðà âÿ ñÿêêèçýóøÿëè óëäóçäàí èáàðÿò” áàéðàüûí ìèëëè áàéðàã êèìè òÿñäèã îëóíìàñû ùàããûíäà Úöìùóðèééÿò ùþêóìÿòè ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Ùþêóìÿò ùÿì÷èíèí äþâëÿò ýåðáèíèí âÿ ðÿñìè ñÿíÿäëÿðäÿ èñòèôàäÿ ö÷öí öçÿðèíäÿ äþâëÿòèí àäû âÿ ýåðáè òÿñâèð åäèëÿí äþâëÿò ìþùöðöíöí ëàéèùÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ 1919 èë ìàðòûí 23-äÿ ìöñàáèãÿ åëàí åòäè. Òÿãäèì îëóíìóø ëàéèùÿëÿð êå÷ìÿäèéèíäÿí, ùþêóìÿò ùÿðáè îðäåíëÿð, ìèëëè ùèìí, äþâëÿò ýåðáè âÿ ìþùöðö ëàéèùÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí òÿêðàð ìöñàáèãÿ ùàããûíäà ãÿðàð ÷ûõàðäû. Ìöñàáèãÿäÿ èëê ïåøÿêàð àçÿðáàéúàíëû ùåéêÿëòÿðàø Çåéíàë ßëèçàäÿ èøòèðàê åäèðäè. Îíóí åñêèçëÿðè ÿñàñûíäà áóðàõûëìûø äþø âÿ õàòèðÿ ìåäàëëàðûíäà ïàðëàìåíò áèíàñû, áàéðàã, àéïàðà, ñÿêêèçýóøÿëè óëäóç, ýöíÿøèí äîüìàñû, ýöë ÷ÿëÿíýè òÿñâèð îëóíìóøäó. Àïð åë èøüàëû (1920) íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí ñöãóòó ìöñàáèãÿíèí áàøà ÷àòäûðûëìàñûíà èìêàí âåðìÿäè. 1991 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà åäèëäèêäÿí ñîíðà Úöìùóðèééÿò äþâðöíäÿ ùàçûðëàíìûø ýåðá ëàéèùÿñè òÿêìèëëÿøäèðèëäè âÿ 1993 èë éàíâàðûí 19-äà äþâëÿò ýåðáèíèí ðÿíýëè âÿ àü-ãàðà òÿñâèðè, ôåâðàëûí 23-äÿ èñÿ ÿñàñíàìÿñè Êîíñòèòóñèéà ãàíóíó èëÿ òÿñäèã îëóíäó. Úöìùóðèééÿò äþâðöíäÿ ìèëëè ðÿíýêàðëûã ñÿíÿòè äÿ èíêèøàô åäèðäè. ßçèì ßçèìçàäÿíèí êàðèêàòóðàëàðû “Çÿíáóð” æóðíàëûíäà äÿðú îëóíóðäó. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ åðìÿíè-äàøíàê ãóëäóðëàðûíûí àüëàñûüìàç âÿùøèëèêëÿðè ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áÿùðóç Êÿíýÿðëè äÿ þç éàðàäûúûëûüûíäà áó ìþâçóéà ìöðàúèÿò åòìèø, ìÿøùóð “Ãà÷ãûíëàð” ñèëñèëÿñèíè éàðàòìûøäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ßçèì ßçèìçàäÿ “Îòåëëî”, “Àøûã Ãÿðèá”, “Äÿìèð÷è Ýàâÿ” òàìàøàëàðûíûí äåêîðàñèéà âÿ ýåéèì åñêèçëÿðèíè ùàçûðëà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìûø, Áÿùðóç Êÿíýÿðëè Íàõ÷ûâàí òåàòðûíäà “Ùàúû Ãàðà”, “Þëöëÿð”, “Äàüûëàí òèôàã”, “Ïÿðè-úàäó” âÿ ñ. òàìàøàëàðûí áÿäèè òÿðòèáàòûíû âåðìèøäèð. ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿíèí “Øåéõöëèñëàìûí ïîðòðåòè” âÿ “Áèáèùåéáÿò ìÿñúèäè” ÿñÿðëÿðè äÿ áó äþâðöí ìÿùñóëóäóð. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí (1920) ñîíðà ðåñïóáëèêàäà ìÿäÿíè ãóðóúóëóã âÿ éåíè òèïëè èíúÿñÿíÿòèí òÿøÿêêöëö ïðîñåñè áàøëàíäû. Áàêûäà èëê ðÿññàìëûã ìÿêòÿáè à÷ûëäû (1920), Ò.ñ.èí éåíè íþâ âÿ æàíðëàðû éàðàíäû. 30-úó èëëÿðäÿ ãðàôèêà ñàùÿñèíäÿ ß.ßçèìçàäÿ èëÿ éàíàøû Ã.Õàëûãîâ, È.Àõóíäîâ, ß.Ùàúûéåâ, Ì.À.Âëàñîâ, Ê.Êàçûìçàäÿ, ß.Ìÿììÿäîâ âÿ á. ðÿññàìëàð äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, Àçÿðáàéúàí âÿ õàðèúè þëêÿ éàçû÷ûëàðûíûí êèòàáëàðûíà èëëöñòðàñèéàëàð ÷ÿêèð, ìöõòÿëèô àêòóàë ìþâçóëàðäà ñèéàñè ïëàêàòëàð éàðàäûðäûëàð. Àçÿðáàéúàíûí ìöàñèð äÿçýàù áîéàêàðëûüûíûí òÿøÿêêöëö 20-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ðÿññàìëûã Ìÿêòÿáèíè áèòèðìèø ýÿíú ðÿññàìëàðûí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû îëìóøäóð. 1928 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ýÿíú Ðÿññàìëàð Úÿìèééÿòèíèí èëê éàðàäûúûëûã ñÿðýèñè, 30-úó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Èíãèëàáè Òÿñâèðè Èíúÿñÿíÿò Áèðëèéèíèí òÿøêèë åòäèéè ñÿðýè áþéöê óüóð ãàçàíäû. Áàêûäà âÿ Ìîñêâàäà íöìàéèø åòäèðèëÿí èëê ðÿññàìëûã ñÿðýèëÿðèíäÿ Ñ.Ñàëàìçàäÿ, Ã.Õàëûãîâ, ß.Ðçàãóëèéåâ âÿ á.-íûí ìöàñèð ìþâçóëàðà ùÿñð åòäèêëÿðè òàáëîëàð ìöùöì éåð òóòóðäó. 1932 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðûíûí òÿøêèëàò êîìèòÿñè éàðàäûëäû. Áîéàêàðëûã ñàùÿñèíäÿ áèð ñûðà óüóðëàð ãàçàíûëäû. Ñ.Øÿðèôçàäÿíèí “Öçöì éûüûìû”, Ù.Ùàãâåðäèéåâèí “ß.ßçèìçàäÿíèí ïîðòðåòè”, Ã.Õàäûãîâóí “Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ïîðòðåòè”, Ì.Àáäóëëàéåâ, Á.Ìèðçÿçàäÿ, Á.ßëèéåâ, Ñ.Áÿùëóëçàäÿ âÿ Ê.Õàíëàðîâóí ìÿèøÿò âÿ òàðèõè òàáëîëàðû êîëîðèò çÿíýèíëèéè, áîéàëàðûí àùÿíýäàðëûüû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ìöàñèð ïåøÿêàð ùåéêÿëòÿðàøëûüûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû èëÿ áàüëû Áàêûäà áèð ñûðà ìîíóìåíòàë àáèäÿëÿð ãîéóëìóø, ìèëëè ùåéêÿëòÿðàø êàäðëàðû éåòèøìèøäèð. 20–30-úó èëëÿðäÿ èëê àçÿðáàéúàíëû ùåéêÿëòÿðàøëàðäàí È.Ãóëèéåâ, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí Ñ.Ä.Åðçéà, É.Ð.Òðèïîëñêàéà, Ï.Â.Ñàáñàé âÿ äèýÿð ùåéêÿëòÿðàøëàðûí èøòèðàêû èëÿ Áàêûäà Ì.ß.Ñàáèðèí, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí âÿ á.-íûí àáèäÿëÿðè ãîéóëìóø, äåêîðàòèâ ùåéêÿëëÿð, ïîðòðåò âÿ áöñòëÿð éàðàäûëìûøäûð. 30-úó èëëÿðäÿ ñîâåò ùåéêÿëòÿðàøëûüûíûí áàíèëÿðèíäÿí îëàí Ô.ßáäöððÿùìàíîâ Àçÿðáàéúàíûí ÿäÿáèééàò âÿ ìÿ-

äÿíèééÿò õàäèìëÿðèíèí áöñò ïîðòðåòëÿðèíè (ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Ö.Ùàúûáÿéîâ, À.Çåéíàëëû âÿ á.) âÿ èëê ìîíóìåíòàë ÿñÿðè îëàí “Ôöçóëè” ùåéêÿëèíè (1939, Íèçàìè àä. Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéèíèí ëîúèéàñûíäà) éàðàòìûøäûð. Ú.Ãàðéàüäûíûí äåêîðàòèâ ùåéêÿë âÿ ïîðòðåòëÿðè, Ì.Ï.Âàãèôèí ùåéêÿëè (1939–40, Íèçàìè àä. Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéèíèí ëîúèéàñûíäà) 20 ÿñð Àçÿðáàéúàí ùåéêÿëòÿðàøëûüûíûí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. 1940 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðûíûí 1-úè ãóðóëòàéû êå÷èðèëäè. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ (1939–45) Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäà ñèéàñè ïëàêàò âÿ ñàòèðèê ãðàôèêà ÿñàñ éåð òóòóðäó. Ñèéàñè êàðèêàòóðàëàðûí éàðàäûëìàñûíäà ß.ßçèìçàäÿ,

ðû”, “Àçÿðáàéúàí ÷þëëÿðèíäÿ” (òðèïòèõ), “Ñåâèíú” âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿìÿê àäàìëàðû, ìÿèøÿò ñÿùíÿëÿðè ëèðèê ñÿïêèäÿ âåðèëìèøäèð. “Ùèíäèñòàí ñèëñèëÿñè”íÿ ýþðÿ Ì.Àáäóëëàéåâ áåéíÿëõàëã Íåùðó ìöêàôàòûíà (1969) ëàéèã ýþðöëìöøäöð. ÑÑÐÈ Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè öçâö õàëã ðÿññàìû Ò.Ñàëàùîâóí “Íþâáÿäÿí ãàéûäàíëàð”, “Ñÿùÿð ãàòàðû”, “Àáøåðîí ãàäûíëàðû”, “Éåíè äÿíèç” òàáëîëàðûíäà äþâðöí ãÿùðÿìàíëûã ïàôîñó, Õÿçÿðäÿ éöêñÿëÿí ïîëàä àäàëàðûí ÿçÿìÿòè äóéóëóð. Ò.Ñàëàùîâóí éàðàòäûüû “Áÿñòÿêàð Ãàðà Ãàðàéåâèí ïîðòðåòè”, “Áÿñòÿêàð Ä.Ä.Øîñòàêîâè÷èí ïîðòðåòè” áó æàíðûí êëàññèê íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ïîðòðåòè Àçÿðáàéúàí áîéàêàðëûüûíûí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðè ñûðàñûíà äàõèëäèð.

Ì.À á ä ó ë ë à é å â. "Ñåâèíú". 1956. Àçÿðáàéúàí Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéè. Áàêû.

Ã.Õàëûãîâ, È.Àõóíäîâ, ß.Ùàúûéåâ, Ñ.Øÿðèôçàäÿ âÿ á. ãðàôèêëÿðèí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà, 50-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàí Ò.ñ.-è áÿäèè êàìèëëèê äþâðöíÿ ãÿäÿì ãîéäó. Ãàçàíûëàí óüóðëàðäà êå÷èðèëÿí ñÿðýèëÿðèí ìöùöì ðîëó îëäó. ÑÑÐÈ Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè öçâö õàëã ðÿññàìû Ì.Àáäóëëàéåâèí òàáëîëàðûíäà ðåñïóáëèêàíûí ýåíèø, ðÿíýàðÿíý ïàíîðàìû òÿñâèð îëóíìóøäóð. Ðÿññàìûí “Àõøàì”, “Ìèíýÿ÷åâèð èøûãëà-

Îðèæèíàë éàðàäûúûëûüà ìàëèê Ò.Íÿðèìàíáÿéîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿ äîüìà éóðäóí òÿáèÿòè, ìöàñèðëÿðèíèí îáðàçû ÿëâàí äåêîðàòèâ áîéàëàðëà òÿñâèð åäèëèð. Ðÿññàìûí “Ñÿàäÿò”, “Ñåâèíú”, “Òîðïàüûí áÿðÿêÿòè”, “Áàçàð” âÿ ñ. òàáëîëàðû, íàòöðìîðò âÿ ìÿíçÿðÿëÿðè íèêáèí îâãàòû èëÿ ñå÷èëèð. Îíóí èìïðîâèçàñèéà ìÿùàðÿòè “Ïàðèñè õàòûðëàéàðêÿí”, “Áåòùîâåí äöíéàñû” òàáëîëàðûíäà, ñÿùíÿ äåêîðëàðûíäà àéäûí íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ò.Íÿðèìàíáÿéîâóí ìèëëè âÿ áåéíÿëìèëÿë ÿíÿíÿëÿðèí ñèíòåçèíÿ ÿñàñëàíàí éàðàäûúûëûüû äöíéà øþùðÿòè ãàçàí-

Ò.Ñ à ë à ù î â. "Áÿñòÿêàð Ã. Ãàðàéåâèí ïîðòðåòè". 1960. Òðåòéàêîâ ãàëåðåéàñû. Ìîñêâà.

821

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìûøäûð. Í.ßáäöððÿùìàíîâóí “×ÿëòèê áåúÿðÿíëÿð”, “Äàüëàðäà ãöðóá ÷àüû”, À.Úÿôÿðîâóí “Ñàáàùûí äöøöíúÿëÿðè”, “Ùÿéàò”, “Ìÿíèì Àçÿðáàéúàíûì” òàáëîëàðû, ëèðèê ìÿíçÿðÿëÿðè, øàèð ß.Âàùèäèí, áÿñòÿêàð À.Ìÿëèêîâóí ïîðòðåòëÿðè çÿíýèí êîëîðèòè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Á.Ìèðçÿçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíäà ÿìÿê àäàìëàðûíûí, ìÿäÿíèééÿò âÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðèíèí (ìöüÿííè Ç.Õàíëàðîâà, ðåæ. Ø.Áÿäÿëáÿéëè) ïîðòðåòëÿðè, ìÿíçÿðÿ âÿ íàòöðìîðòëàð ìöùöì éåð òóòóð. ßìÿê, ñÿíàéå ìþâçóëàðû Á.ßëèéåâ, Ë.Ôåéçóëëàéåâ, ß.Ìÿììÿäîâ, ß.Âåðäèéåâ âÿ á.-íûí òàáëîëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Õ.Ñÿôÿðîâà, Ù.Ìÿììÿäîâ, Ã.Ñåéôóëëàéåâ, ßáäöëõàëûã, À.Àáäóëëàéåâ, Ù.Ùàãâåðäèéåâ, Ä.Êàçûìîâ, Ú.Ðöñòÿìîâ, Ê.Õàíëàðîâ, Ò.Øûõÿëèéåâ, À.Ìåùäèéåâ, Ì.Àááàñîâ, Ô.Àüàéåâ, Ñ.Ìàíàôîâà âÿ á.-íûí éàðàäûúûëûüûíäà çÿùìÿò àäàìëàðûíà âÿ ìÿèøÿò ñÿùíÿëÿðèíÿ, Å.Ðçàãóëèéåâ, Â.Íÿðèìàíáÿéîâ, Ò.Ñàäûãçàäÿ, ß.Ùöñåíéîâ âÿ Ê.Íÿúÿôçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè êå÷ìèøè, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè, ìöùàðèáÿ, ñöëù ìþâçóëàðûíà ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. Ïîðòðåò æàíðûíäà Ñ.Ñàëàìçàäÿ, Ò.Òàüûéåâ, Â.Ñÿìÿäîâà, Ñ.Øÿðèôçàäÿ, Î.Ñàäûãçàäÿ, Íÿúÿôãóëó, À.Êÿðèìîâ, Ý.Ìóñòàôàéåâà, Î.Àüàáàáàéåâ, Ù.Çåéíàëîâ, Ù.Êÿðèìîâ, Ñ.Ìÿììÿäîâ, ×.Ôÿðçÿëèéåâ âÿ á. õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí òÿáèÿòèíèí ýþçÿëëèêëÿðè õàëã ðÿññàìû, ãöäðÿòëè ñÿíÿòêàð, äöíéà ìÿíçÿðÿ æàíðûíûí ÿí áþéöê óñòàäëàðûíäàí áèðè Ñ.Áÿùëóëçàäÿíèí “Ãûçáÿíþâøÿéÿ ýåäÿí éîë”, “Äîüìà äöçÿíëèêëÿð”, “Òîðïàüûí ùÿñðÿòè”, “Êÿïÿçèí ýþç éàøëàðû”, “Âÿòÿíèìèí áàùàðû”, “Àçÿðáàéúàí íàüûëû”, “Àáøåðîí òàúû” âÿ ñ. òàáëîëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Í.Ãàñûìîâ, Ê.Õàíëàðîâ, Ì.Òàüûéåâ, Ñ.Ùàãâåðäèéåâ, Ò.Úàâàäîâ, Ô.Õÿëèëîâ, Á.Ìàðàòëû, Í.Ðçàéåâ, ß.ßñýÿðîâ, Ó.Ùàãâåðäèéåâ âÿ á. ðÿññàìëàð äà ìÿíçÿðÿ æàíðûíäà îðèæèíàë òàáëîëàð éàðàòìûøëàð. Ô.Õÿëèëîâóí Àáøåðîí òÿáèÿòèíÿ ùÿñð îëóíìóø òàáëîëàðû ìöàñèðëèéèí ðèòì âÿ èíòîíàñèéàëàðû öñòöíäÿ êþêëÿíìèøäèð. Ú.Ìèðúàâàäîâ, Í.Ðÿùìàíîâ, Ê.ßùìÿäîâ, Ã.Éóíóñîâ, Ñ.Âåéñîâ, À.Èáðàùèìîâ, È.Ìÿììÿäîâ, Ñ.Ìèðçÿçàäÿ, Ô.Ùàøûìîâ, Ô.Ãóëàìîâ, À.Ñÿìÿäîâ âÿ á.-íûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ìèôîëîæè òÿñÿââöðëÿð èëÿ ìöàñèð áîéàêàðëûã àõòàðûøëàðû óçëàøìûøäûð. Òåàòð-äåêîðàñèéà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôû Àçÿðáàéúàí îïåðà, áàëåò, äðàì âÿ ìóñè822

ãèëè êîìåäèéà òàìàøàëàðûíûí ñÿùíÿ òÿúÿññöìö èëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàí ðåàëèñò òåàòð-äåêîðàñèéà ñÿíÿòèíèí éàðàäûúûëàðûíäàí áèðè îëàí Ð.Ìóñòàôàéåâèí 1920–30úó èëëÿðäÿ “Þëöëÿð” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Öñéàí” (Ä.Ôóðìàíîâ), “Äÿìèð÷è

“Êÿíä÷è ãûçû” (Ì.Èáðàùèìîâ) âÿ ñ. äðàì òàìàøàëàðûíà âåðäèêëÿðè áÿäèè òÿðòèáàòëàð õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. 60-úû èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ñÿùíÿ òÿðòèáàòû ñàùÿñèíäÿ éåíèëèê ìåéëëÿðè ýöúëÿíìèø, ðÿññàìëàð øÿðòèëèéÿ, ëàêîíèê âÿ ðÿìçè òÿñâèð

Þ.Åëäàðîâ. Åëåýèéà. Áàêû. 1989.

Ýàâÿ” (Ø.Ñàìè), “Ñåâèë”, “Îä ýÿëèíè”, “1905-úè èëäÿ” (Ú.Úàááàðëû), “Øåéõ Ñÿíàí” (Ù.Úàâèä), “Äàüûëàí òèôàã” (ß.Ùàãâåðäèéåâ), “Øàù Èñìàéûë” (Ì.Ìàãîìàéåâ), “Àðøûí ìàë àëàí”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Êîðîüëó”(Ö.Ùàúûáÿéîâ), “Àøûã Ãÿðèá” (Ç.Ùàúûáÿéîâ), “Ñîíàëàð ýþëö” (Ï.×àéêîâñêè) âÿ ñ. äðàì, îïåðà âÿ áàëåò òàìàøàëàðûíà âåðäèéè òÿðòèáàò áó ñÿíÿòèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Òåàòð ðÿññàìëûüû ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ðÿññàìëàðäàí È.Ñåéèäîâàíûí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” (Ö.Ùàúûáÿéîâ), “Ñåâèë” (Ô.ßìèðîâ), ß.Ôÿòÿëèéåâèí “Êîðîüëó” (Ö.Ùàúûáÿéîâ), “Èíñàíûí òàëåéè” (È.È.Äçåðæèíñêè), “Áàùàäûð âÿ Ñîíà” (Ñ.ßëÿñýÿðîâ) îïåðàëàðûíà, ß.Àëìàñçàäÿíèí “Ýöëøÿí” (Ñ.Ùàúûáÿéîâ), “Ãàðàúà ãûç” (ß.Àááàñîâ) áàëåòëÿðèíÿ, Í.Ôÿòóëëàéåâèí “Øÿðãèí ñÿùÿðè” (ß.Ìÿììÿäõàíëû), “Îòåëëî” (Ó.Øåêñïèð), “Âàãèô” (Ñ.Âóðüóí), “Ìàùíû äàüëàðäà ãàëäû” (È.ßôÿíäèéåâ), È.Àõóíäîâóí “Ñîëüóí ÷è÷ÿêëÿð” (Ú.Úàááàðëû), “Øåéõ Ñÿíàí” (Ù.Úàâèä), Ñ.Øÿðèôçàäÿíèí “Úàâàíøèð” (Ì.Ùöñåéí),

âàñèòÿëÿðèíÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèìèøëÿð. Áó ñàùÿäÿ èëê óüóðëó àääûì àòàí Ò.Ñàëàùîâ “Àíòîíè âÿ Êëåîïàòðà”, “Ùàìëåò” (Ó.Øåêñïèð), “Àéäûí” (Ú.Úàááàðûëû) ïéåñëÿðèíèí, õöñóñèëÿ “Êîðîüëó” îïåðàñûíûí (ß.Ôÿòÿëèéåâëÿ áèðýÿ) òàìàøàñûíà âåðäèéè áÿäèè òÿðòèáàòäà àéäûí êîíñòðóêñèéàëû, ÿçÿìÿòëè äåêîðëàð éàðàòìûøäûð. Ì.Àáäóëëàéåâ “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Êîðîüëó” (Ö.Ùàúûáÿéîâ) îïåðàëàðûíûí âÿ “×èòðà” (Íèéàçè) áàëåòèíèí òÿðòèáàòûíû øóõ âÿ ÿëâàí áîéàëàðëà ùÿëë åòìèøäèð. Ò.Íÿðèìàíáÿéîâóí “Ãîáóñòàí êþëýÿëÿðè” (Ô.Ãàðàéåâ), “Éåääè ýþçÿë” (Ã.Ãàðàéåâ), “Íÿñèìè äàñòàíû”, “1001 ýåúÿ” (Ô.ßìèðîâ) áàëåòëÿðèíèí òàìàøàëàðûíà âåðäèéè òÿðòèáàò ðîìàíòèê öñëóá òÿðçè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Òåàòð-äåêîðàñèéà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà Á.ßôãàíëû, Ù.Ìóñòàôàéåâ, Ñ.Ì.Éåôèìåíêî, É.À.Òîðîïîâ, ß.Àááàñîâ, Å.Àñëàíîâ, Á.ßôÿíäèéåâ, Ì.ßëèéåâ, À.Ñåéèäîâ, Å.Ìÿììÿäîâ, Ñ.Ùàãâåðäèéåâà, Ô.ßùìÿäîâ, Ã.Ìÿììÿäîâ, Ô.ß.Õÿëèëîâ, Ô.Ãàôàðîâ âÿ äèýÿð ðÿññàìëàðûí, êèíî ñàùÿñèíäÿ Ú.ßçèìîâ, Ê.Íÿúÿôçàäÿ, Í.Çåéíàëîâ, Ô.Áàüûðîâ,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ì.Ìèðãàñûìîâ. Ú.Úàááàðëûíûí àáèäÿñè. Áàêû. 1982.

Ð.Èñìàéûëîâ, Ì.Àüàáÿéîâ, Í.Áÿéêèøèéåâ âÿ á.-íûí ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà ìîíóìåíòàë âÿ äÿçýàù ùåéêÿëòÿðàøëûüû éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéäó. Í.Ýÿíúÿâèíèí Ýÿíúÿäÿ (1946; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1947) âÿ Áàêûäà (1949) àáèäÿëÿðè ÑÑÐÈ Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí ì. öçâö Ô.ßáäöððÿùìàíîâóí éàðàäûúûëûüûíäà ìöùöì ìÿðùÿëÿ èäè. Îíóí Áàêûäà ãîéóëìóø “Àçàä ãàäûí” ùåéêÿëè (1960), Ñ.Âóðüóíóí (1961), Ñîâåò Èòòèôàãû Ãÿùðÿìàíû Ìåùäè Ùöñåéíçàäÿíèí (1973), Äöøÿíáÿäÿ øàèð Ðóäÿêèíèí (1964, ÑÑÐÈ Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí Ãûçûë ìåäàëû) àáèäÿëÿðè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíûí äåéèë, ìöàñèð äöíéà

ìîíóìåíòàë ùåéêÿëòÿðàøëûüûíûí óüóðëó íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. ÑÑÐÈ Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè öçâö Ï.Â.Ñàáñàé ÿìÿê àäàìëàðûíûí, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíèí (“Íåôò÷è Ì.Ï.Êàâåðî÷êèí”, “Ðÿññàì Ñ.Áÿùëóëçàäÿ”, “Íåôò÷è Áàáàéåâ”, “Éàçû÷û Ñ.Ðÿùèìîâ”, Ñ.Âóðüóíóí ìÿíçèë-ìóçåéè ö÷öí øàèðèí ìîíóìåòàë ïîðòðåòè âÿ ñ.) ïîðòðåòëÿð ãàëåðåéàñûíû éàðàòìûøäûð. “Åëåýèéà” (À.Ñ.Ïóøêèíèí ïîðòðåòè) ùåéêÿëòÿðàøûí ÿí óüóðëó ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. Ú.Ãàðéàüäûíûí ìîíóìåíòàë-äåêîðàòèâ ùåéêÿëòÿðàøëûã ÿñÿðëÿðè áÿäèè èôàäÿëèëèéè âÿ äèíàìèêëèéè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ì.ß.Ñàáèðèí (1958), Í.Íÿðèìàíîâóí (1972) ùåéêÿëëÿðè, èêè äÿôÿ Ñîâåò Èòòèôàãû Ãÿùðÿìàíû ýåíåðàë Ù.Àñëàíîâóí àáèäÿñè (1983, Ëÿíêÿðàí) Àçÿðáàéúàí ùåéêÿëòÿðàøëûüûíûí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðè ñûðàñûíà äàõèëäèð. ÑÑÐÈ Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè öçâö Þ.Åëäàðîâ âÿ ÑÑÐÈ Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí ì. öçâö Ò.Ìÿììÿäîâóí áèðýÿ éàðàòäûãëàðû “Ôöçóëè” àáèäÿñè (1962, Áàêû) êàìèë ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. Ò.Ìÿììÿäîâóí Ö.Ùàúûáÿéîâ (1962), Ì.ßçèçáÿéîâ (1977), Íÿñèìè (1979; È.Çåéíàëîâëà áèðýÿ) âÿ ñ. ìîíóìåíòàë àáèäÿëÿðè Àçÿðáàéúàí ùåéêÿëòÿðàøëûüûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Þ.Åëäàðîâ “Õ.Íàòÿâàí” (1960), “Ù.Á.Çÿðäàáè” (1973, Çÿðäàá), “77-úè Àçÿðáàéúàí äèâèçèéàñûíà” (1975, ÑàïóíÃîðà, Ñåâàñòîïîë), “Ì.Ìàãîìàéåâ” (1987) âÿ “Ù.Úàâèä” (1993, Áàêû) àáèäÿëÿðèíäÿ ùåéêÿëòÿðàøëûãëà ìåìàðëûüûí ñèíòåçèíÿ íàèë îëìóøäóð. Îíóí “Íåôò÷èëÿð” (1963), “Ñ.Áÿùëóëçàäÿíèí ïîðòðåòè” (1966), “Þìðöí äþðä ÷àüû” (1974) êèìè êîìïîçèñèéà âÿ ïîðòðåòëÿðè ö÷öí îáðàçëàðûí éûüúàìëûüû âÿ ìèëëè êîëîðèò ñÿúèééÿâèäèð. Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí Íàõ÷ûâàíäà ãîéóëìóø àáèäÿ-áöñòö

Ñ.Áÿùëóëçàäÿ . "Íîâõàíû áàüëàðûíäà". 1965. Àçÿðáàéúàí Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéè. Áàêû.

(1983) âÿ Áàêûäà ãÿáèðöñòö àáèäÿñè (2004), àêàä. Çÿðèôÿ ßëèéåâàíûí õàòèðÿñèíè ÿáÿäèëÿøäèðÿí “Åëåýèéà” (1989) êîìïîçèñèéàñû, òöðê àëèìè È.Äîüðàìàúûíûí Áèëêÿíä ø.-íäÿ ãîéóëìóø àáèäÿñè (2002) Þ.Åëäàðîâóí áþéöê éàðàäûúûëûã óüóðëàðûäûð. Ìÿøùóð õåéðèééÿ÷è Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâèí áöñòö (éàøàäûüû åâäÿ, èíäèêè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè), Áàêûäà Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí àáèäÿñè (1993) ùåéêÿëòÿðàø È.Çåéíàëîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. Ìöàñèð ôîðìàëàðà ìåéë ýþñòÿðÿí Ô.Íÿúÿôîâ “Àíàëûã”, “Ãîúàìàí ùÿêèì”, Ô.Ñàëàéåâ “Ñ.Éåñåíèí”, À.ßñýÿðîâ “Àêàä. É.Ìÿììÿäÿëèéåâ”, Í.ßëèéåâ “ß.Âàùèä” êèìè ÿñÿðëÿðè èëÿ ùåéêÿëòÿðàøëûüûí ôîðìà ðÿíýàðÿíýëèéèíè íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Ì.Ìèðãàñûìîâóí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1974, Íàõ÷ûâàí), Ú.Úàááàðëû (1982, Áàêû) àáèäÿëÿðè âÿ “Óõóðó” (“Àçàäëûã”), “Íåôò÷è”, “Õÿçðè” êèìè ëèðèê ñÿïêèëè ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí ùåéêÿëòÿðàøëûüûíûí íàèëèééÿòëÿðèíäÿíäèð. Äàøêÿíä âÿ Ñ.-Ïåòåðáóðãäà äàùè Íèçàìèíèí (2002), Áðöññåëäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” (2004) àáèäÿëÿðèíèí ãîéóëìàñû Àçÿðáàéúàí ùåéêÿëòÿðàøëûüûíûí éåíè óüóðëàðûäûð. Èñòåäàäëû ãàäûí ùåéêÿëòÿðàøëàð Ù.Àáäóëëàéåâà (Øóøàäà Ì.Ï.Âàãèôèí àáèäÿñè, 1957, “Ëàéëàé” ùåéêÿë êîìïîçèñèéàñû, 1963), Å.Ùöñåéíîâà (“Àèëÿ”, 1960; “Àíà”, 1970; Áàêûäà Ù.Á.Çÿðäàáèíèí àáèäÿñè, 1983), Ì.Ðçàéåâà, Ç.ßëèâåðäèéåâà þç ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ìþâçóëàðà ìöðàúèÿò åòìèøëÿð. Å.Øàìèëîâ, Ã.Ñöúÿääèíîâ, À.Ìóñòàôàéåâ, Ô.Ñàëàéåâ, ß.Ñàëèêîâ, Ô.Íÿúÿôîâ, Ô.Áàêûõàíîâ, À.Ãàçûéåâ, Ì.Ðöñòÿìîâ, Ê.ßëÿêáÿðîâ, ß.Ìèðçÿéåâ, Ì.Ñàëàùîâ, À.Ðöñòÿìîâ, Ù.Ìóñàéåâ, Â.Øÿðèôîâ, Ý.Áàáàéåâ, Ø.Øÿðèôîâ, Ò. âÿ Å.Çåéíàëîâ ãàðäàøëàðû, À.ßñýÿðîâ, Õ.ßùìÿäîâ, Ç.Èñýÿíäÿðîâ, Ù.Ùàãâåðäèéåâ, Ñ.Çàêèðè, Í.Çåéíàëîâ âÿ á. ùåéêÿëòÿðàøëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ìèëëè ÿíÿíÿëÿðëÿ éàíàøû éåíèëèê, ôîðìà åìîñèîíàëëûüû ìÿñÿëÿëÿðè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àçÿðáàéúàí ãðàôèêà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà ìþâçó, æàíð, áÿäèè öñëóá ðÿíýàðÿíýëèéè ñàùÿñèíäÿ àõòàðûøëàð ùÿëëåäèúè éåð òóòóð. Äÿçýàù ãðàôèêàñû íþâëÿðèíäÿ ñèëñèëÿ ÿñÿðëÿð éàðàäûëìûøäûð. Õàëã ðÿññàìû Ì.Ðÿùìàíçàäÿíèí ÿìÿê âÿ ìÿèøÿò ìþâçóëàðûíà ùÿñð åòäèéè “Áèçèì Õÿçÿðäÿ” (1953–60), “Ñóìãàéûò-Ðóñòàâè” (1962), “Ìÿíèì áàúûëàðûì” (1965–82) ëèíîãðàâöðà âÿ ðÿñì ñèëñèëÿëÿëÿðè îáðàçëàðûí äîëüóíëóüó, ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áó êåéôèééÿòëÿð ðÿññàìûí Íè823

AZßÐÁÀÉÚÀÍ çàìè, Ôöçóëè, Ùåéðàí õàíûì, Ì.Ñ.Îðäóáàäè, ß.Úÿôÿðçàäÿ âÿ á.-íûí ÿñÿðëÿðèíÿ ÷ÿêäèéè èëëöñòðàñèéàëàð ö÷öí äÿ ñÿúèééÿâèäèð. ß.Ðçàãóëèéåâèí “Êþùíÿ Áàêû”, “Õàë÷à÷ûëàð”, Ð.Áàáàéåâèí “Ãîáóñòàí”, “Õûíàëûã” ëèíîãðâàâöðà ñèëñèëÿëÿðè õàëã ìÿèøÿòèíèí ðåàë ëþâùÿëÿðè, èôàäÿ éåòêèíëèéè èëÿ ñå÷èëèð. É.Ùöñåéíîâ êèòàá òÿðòèáàòû, äÿçýàù ãðàôèêàñû âÿ áîéàêàðëûã ñàùÿëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Îíóí “Õÿçÿðèí ÿíýèíëèêëÿðèíäÿ” ðÿíýëè ëèíîãðàâöðà ñèëñèëÿñè, “Õûíàëûã”, “Îäëàð éóðäó”, “Õÿçÿð áàëûã÷ûëàðû” ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí ãðàôèêà ñÿíÿòèíèí óüóðëàðûäûð. Ðÿññàìëàðäàí À.Ùàúûéåâ, Ð.Ìåùäèéåâ, ß.Ìÿììÿäîâ, Å.Àñëàíîâ, Ú.Ìöôèäçàäÿ, Í.Áàáàéåâ, Á.Ùàúûéåâà âÿ á.-íûí ëèíîãðàâöðà, îôîðò âÿ ðÿñì ñèëñèëÿëÿðè, èëëöñòðàñèéàëàðû îáðàçëàðûí ìöàñèðëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Îðòà íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí À.Ùöñåéíîâ, À.Ðöñòÿìîâ, À.ßëÿñýÿðîâ, ß.Ñÿëèìîâ âÿ Ð.Ùöñåéíîâóí éàðàäûúûëûüû ðÿñì âÿ êîìïîçèñèéà àùÿíýäàðëûüû, ôÿðäè öñëóá îðèæèíàëëûüû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ã.Õàëûãîâ, È.Àõóíäîâ, Ê.Êàçûìçàäÿ, ß.Ùàúûéåâ âÿ á. êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíÿ, õöñóñèëÿ Íèçàìè âÿ Õàãàíèíèí ÿñÿðëÿðèíÿ, Ì.Àáäóëëàéåâ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíà, Ôöçóëèíèí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ïîåìàñûíà, Ñ.Ðÿùèìîâóí “Øàìî” ðîìàíûíà ìàðàãëû èëëöñòðàñèéàëàð ÷ÿêìèøëÿð. Î.Ñàäûãçàäÿ Ãÿðáè Àâðîïà, ðóñ âÿ Àçÿðáàéúàí êëàññèêëÿðèíèí (Â.Ùöãî, È.Òóðýåíåâ, Ì.Ãîðêè, Íèçàìè, Õàãàíè, Íÿñèìè, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ á.) ÿñÿðëÿðèíÿ ñèëñèëÿ èëëöñòðàñèéàëàð ùÿñð åòìèøäèð. Ïëàêàò æàíðûíûí èíêèøàôû Ã.Õàëûãîâ, ß.Ùàúûéåâ, Ê.Êàçûìçàäÿ, Ù.ßëèéåâ âÿ É.Àüàéåâ, Å.Øàõòàõòèíñêàéà, Ù.Íÿçÿðîâ, Ú.Ãàñûìîâ, À.ßçèçîâ, Ì.Ãóìðèéåâ, Â.Àüàáàáàéåâà, Ã.Éîë÷óéåâ âÿ á.íûí àäëàðû èëÿ áàüëûäûð. Õàëã ðÿññàìû Å.Øàõòàõòèíñêàéà “Àçÿðáàéúàí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò äèéàðûäûð” ñèëñèëÿ ïîðòðåò-ïëàêàòëàðûíäà ýþðêÿìëè àëèì âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèí, êëàññèê øàèðëÿðèí, ñÿíÿò õàäèìëÿðèíèí îáðàçëàðûíû úàíëàíäûðìûøäûð. Íÿúÿôãóëó, Ã.Õàëûãîâ, È.Àõóíäîâ, Ê.Êàçûìçàäÿ, Ñ.Øÿðèôçàäÿ, Ù.Ùàãâåðäèéåâ, ùÿì÷èíèí Ç.Êÿðèìáÿéëè, À.Ãóëèéåâ, Ð.Ãÿäèìîâ, ß.Çåéíàëîâ âÿ äèýÿð ðÿññàìëàðûí êàðèêàòóðàëàðû ñàòèðèê æàíðûí èíêèøàôûíäà ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòìóøäóð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè 824

áÿðïà åòäèêäÿí (1991) ñîíðà ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí, î úöìëÿäÿí Ò.ñ.-èí èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàíìûøäûð. Í.Ä.Ùÿáèáîâ Ìèíèàòöð. Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðû èíúÿñÿíÿòèíèí ìàðàãëû âÿ çÿíýèí ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð ñÿíÿòè äöíéà èíúÿñÿíÿòè òàðèõèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòóð. Êèòàá èëëöñòðàñèéàñû êèìè éàðàíûá ôîðìàëàøàí Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí òÿøÿêêöë òàðèõè ãÿäèìäèð. 13 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ßáäöëìþìèí Ìÿùÿììÿä ÿëÕîéèíèí “Âÿðãà âÿ Ýöëøà” ÿëéàçìàñûíà ÷ÿêäèéè ìèíèàòöðëÿð (Òîïãàïû ìóçåéè, Èñòàíáóë) éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ áó ñÿíÿòèí ÿí ãÿäèì íöìóíÿëÿðèíäÿí ñàéûëûð. 13–14 ÿñðëÿðäÿ Ìàðàüà, Òÿáðèç âÿ Àçÿðáàéúàíûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ õÿòòàòëûã âÿ ìèíèàòöð ñÿíÿòè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìèø, Òÿáðèç øÿùÿðè Øÿðãäÿ áÿäèè éàðàäûúûëûüûí, êèòàá ñÿíÿòè, êàëëèãðàôèéà âÿ ìèíèàòöð áîéàêàðëûüûíûí ÿí ãöäðÿòëè ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèøäè. 14 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òÿáðèçèí Ðÿøèäèééÿ àêàäåìèéà øÿùÿðúèéèíèí êèòàáõàíàñûíäà éåðëè õÿòòàò âÿ ðÿññàìëàðëà éàíàøû Øÿðãè Òöðêöñòàí, Îðòà Àñèéà âÿ á. Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿí òîïëàíìûø ñÿíÿòêàðëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, äèíè, òàðèõè, åëìè âÿ ïîåòèê ÿñÿðëÿðèí áÿäèè ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíè ùàçûðëàéûð, îíëàðû ìèíèàòöðëÿðëÿ áÿçÿéèðäèëÿð. Áó äþâð ÿëéàçìàëàðûíäàí Áÿùòèøóíóí “Ìÿíàôè ÿë-ùåéâàí” ÿñÿðèíÿ (1297/98; Ìîðãàí êèòàáõàíàñû, Íéó-Éîðê), Ðÿøèäÿääèíèí “Úàìè ÿò-òÿâàðèõ” (1306 èë íöñõÿñè, Åäèíáóðã óí-òè, Øîòëàíäèéà; 1314 èë íöñõÿñè, Êðàë Àñèéà Úÿìèééÿòè, Ëîíäîí; 1318 èë íöñõÿñè, Òîïãàïû ìóçåéè, Èñòàíáóë) ÿñÿðèíèí ìÿëóì íöñõÿëÿðèíÿ ÷ÿêèëìèø ìèíèàòöðëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. “Úàìè ÿò-òÿâà-

"Õîñðîâ Øèðèíèí ãÿñðè þíöíäÿ". Ôèðäîâñèíèí "Õÿìñÿ" ÿñÿðèíèí ÿëéàçìàñûíà ìèíèàòöð. 1481. Òîïãàïû. Èñòàíáóë.

ðèõ” ÿëéàçìàëàðûíûí ìöõòÿëèô ðÿññàìëàð òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëìèø èëëöñòðàñèéàëàðû Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà õöñóñè ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäèð. 14 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Òÿáðèç ðÿññàìëàðû ãðàôèê âÿ áîéàêàðëûã öñëóáëàðûíûí óüóðëó ñèíòåçèíäÿí äîüàí áÿäèè öñëóá éàðàòäûëàð. Áó éåíè öñëóáóí ôîðìàëàøìàñû 1340-50 èëëÿðÿ àèä åäèëÿí “Áþéöê Òÿáðèç Øàùíàìÿñè”, éàõóä “Äåìîòò Øàùíàìÿñè” àäëàíàí ìÿøùóð ÿëéàçìàíûí ìèíèàòöðëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. ßêñÿðèééÿòè äþâðöí ýþðêÿìëè ðÿññàìëàðû ßùìÿä Ìóñà âÿ Øÿìñÿääèí òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëìèø áó ìèíèàòöðëÿð ùàçûðäà äöíéàíûí áèð ÷îõ ìóçåé âÿ êèòàáõàíàëàðûíäà ñàõëàíûëûð. ßëéàçìàíûí ìèíèàòöðëÿðèíäÿí ùÿëÿëèê 58-è ìÿëóìäóð. Áóíëàðäàí “Ôèðóäèí îüëóíóí úÿíàçÿñèíè ãàðøûëàéûð”, “Èðÿúèí þëöì õÿáÿðè” (Ôðèð ãàëåðåéàñû,

"Âÿðãà ßäÿí äþéöø÷öñöíö þëäöðöð". ßééóãèíèí "Âÿðãà âÿ Ýöëøà" ÿñÿðèíèí ÿëéàçìàñûíà ìèíèàòöð. 1230. Óñòàä ßáä öë Ìþìèí Ìÿùÿììÿä ÿë-Õîéè. Òîïãàïû. Èñòàíáóë.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Âàøèíãòîí), “ßñèð àëûíìûø ßðäÿâàí ßðäÿøèðèí ùöçóðóíäà” (Âåâå êîëëåêñèéàñû, Ïàðèñ), “Ðöñòÿìèí äÿôíè”, “Èñýÿíäÿðèí úÿíàçÿñè öçÿðèíäÿ àüëàøìà” âÿ ñ. ìèíèòàöðëÿð ñöæåòèí äðàìàòèê ùÿëëè, îáðàçëàðûí äÿðèí åìîñèîíàë èôàäÿëèëèéè èëÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ìèíèàòöð ñÿíÿòèíäÿ ìöñòÿñíà éåð òóòóð. Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ èñòÿð Àçÿðáàéúàíäà, èñòÿðñÿ äÿ Èðàí âÿ Îðòà Àñèéàäà ùàçûðëàíìûø “Øàùíàìÿ” íöñõÿëÿðèíäÿ èëëöñòðàñèéàëàð ö÷öí ñöæåòëÿðèí ñå÷èëìÿñè âÿ îíëàðûí èêîíîãðàôèéàñûíûí éàðàíìàñûíäà “Äåìîòò Øàùíàìÿñè”íèí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ áèð ñûðà

15 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí õÿòòàòû Úÿôÿð Òÿáðèçè, áÿäèè úèëä óñòàñû Ãÿâàìÿääèí, ðÿññàìëàðäàí Õîúà ßëè âÿ Ãèéàñÿääèí êèìè ýþðêÿìëè Òÿáðèç ñÿíÿòêàðëàðûíûí Ùåðàòäà ýåíèø éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòè, Øÿðãèí áþéöê ðÿññàìû Êÿìàëÿääèí Áåùçàäèí Ùåðàòäà Ïèð Ñåéèä ßùìÿä Òÿáðèçèäÿí ðÿññàìëûã äÿðñè àëìàñû âÿ á. òàðèõè ôàêòëàð ýþñòÿðèð êè, Òÿáðèç óçóí ìöääÿò Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ø.ëÿðèíè éåòêèí ñÿíÿòêàðëàðëà òÿìèí åäÿí ãöäðÿòëè ñÿíÿò ìÿðêÿçè îëìóøäóð. Ìÿøùóð àëìàí ñÿíÿòøöíàñû Ô.Øóëòñ Òÿáðèç ìÿêòÿáèíè ãîíøó Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ìèíè-

áóäàã áèð íå÷ÿ íÿôèñ ÿëéàçìàëàð ñèôàðèø åòìèøäè. Îíëàðäàí ÿí ýþðêÿìëèñè 1460-úû èëëÿðäÿ ùàçûðëàíìûø “Êÿëèëÿ âÿ Äèìíÿ”íèí íöñõÿñèäèð (Òåùðàí, Ýöëöñòàí ñàðàéûíûí êèòàáõàíàñû). Ýþçÿë ìèíèàòöðëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø ÿëéàçìàíûí “Øèðëÿ þêöçöí äþéöøö”, “Ãàðüàëàð áàéãóøëàðûí éóâàëàðûíû éàíäûðûð”, “Úåéðàí, òûñáàüà âÿ ãàðüà” âÿ ñ. ðÿñìëÿðè ÿñðèí ÿí ýþçÿë àáèäÿëÿðèíäÿíäèð. Íèçàìè “Õÿìñÿ”ñèíèí 1481 èëäÿ Ñóëòàí Éàãóá ö÷öí ùàçûðëàíàí âÿ I Øàù Èñìàéûë äþâðöíäÿ òàìàìëàíàí Èñòàíáóë íöñõÿñèíÿ 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÷ÿêèëìèø Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáè Îðòà ÿñðëÿð Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí éàðàòäûüû ÿñÿðëÿð íàäèð ñÿíÿò íöìóíÿëÿðèäèð. Ìÿçìóí åòèáàðèëÿ äöíéÿâè ñÿúèééÿ äàøûéàí Òÿáðèç ìèíèàòöðëÿðè ÿñàñÿí êëàññèê Øÿðã ïîåçèéàñû, î úöìëÿäÿí Ôèðäîâñè, Íèçàìè, Ñÿäè, Ùàôèç, Úàìè, Íÿâàè êèìè øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíèí ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Éöêñÿê îáðàçëûëûã, äèíàìèêëèê, éûüúàìëûã, Øÿðã êîëîðèòè ùÿìèí ÿñÿðëÿðÿ õàñ îëàí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðäèð.

"Ðöñòÿìèí Ðÿõøè êÿìÿíäëÿ òóòìàñû". Ôèðäîâñèíèí "Øàùíàìÿ" ÿñÿðèíèí ÿëéàçìàñûíà ìèíèàòöð. 1520-30 èëëÿð. Ìåòðîïîëèòåí-ìóçåé. Íéó-Éîðê.

"Ìÿúíóí Ëåéëèíèí ÷àäûðû þíöíäÿí çÿíúèðëè êå÷èð". Íèçàìè "Õÿìñÿ"ñèíèí ÿëéàçìàñûíà ìèíèàòöð. 1520-30 èëëÿð.Ðÿññàì Ìèð Ñåéèä ßëè. Ìåòðîïîëèòåí-ìóçåé. Íéó-Éîðê.

àëèìëÿð ùàãëû îëàðàã Òÿáðèç ìÿêòÿáèíèí ãîíøó þëêÿëÿðäÿ ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðäèéèíè ãåéä åäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí áÿäèè öñëóá õöñóñèééÿòëÿðè 15 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ äàùà äà òÿêìèëëÿøìèøäèð. Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ïîåìàñûíà, ñîíóíúó Úÿëàèðè ùàêèìè Ñóëòàí ßùìÿäèí øåèðëÿð “Äèâàíû”íà äàùè ðÿññàì ßáä-ÿëÕàééèíèí ÷ÿêäèéè ðÿñìëÿðäÿ (1405–10, Ôðèð ãàëåðåéàñû, Âàøèíãòîí) âÿ ßññàð Òÿáðèçèíèí “Ìåùð âÿ Ìöøòÿðè” ÿñÿðèíÿ ÷ÿêèëìèø (1419) èëëöñòðàñèéàëàðäàêû (õÿòòàò Úÿôÿð Òÿáðèçè) öñëóá, áÿäèè ñÿíÿòêàðëûã ìÿçèééÿòëÿðè ÿêñ åòäèðèð.

àòöð ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíà ÿñàñëû òÿñèð ýþñòÿðìèø “àíà ìÿêòÿá” (“Ìóòòåð Ñúùóëå”) àäëàíäûðìûøäûð. 15 ÿñðäÿ Òÿáðèç ìÿêòÿáèíèí òÿñèðèëÿ Øàìàõû âÿ Áàêûäà ìèíèàòöð ñÿíÿòè èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áó äþâðäÿ “Øÿðã ïîåçèéàñû àíòîëîýèéàñû”, éàõóä “Øàìàõû àíòîëîýèéàñû” (1468, Áðèòàíèéà ìóçåéè, Ëîíäîí) âÿ á. ÿëéàçìàëàðûíà ÷ÿêèëìèø èëëöñòðàñèéàëàð, ßáäöëáàãè Áàêóâèíèí ÷ÿêäèéè òÿê âÿ èêèôèãóðëó ïîðòðåòëÿð (“Ìåùòÿð”, “Èêè ÿìèð”; Òîïãàïû ìóçåéè, Èñòàíáóë) Øàìàõû âÿ Áàêû ðÿññàìëàðûíûí ÿí éàõøû ìèíèàòöðëÿðè ñûðàñûíà äàõèëäèð. Ãàðàãîéóíëóëàð ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Úàùàíøàùûí îüëó Ïèð-

9 ìèíèàòöð áó úÿùÿòäÿí èñòèñíà òÿøêèë åäèð. Îáðàçëû èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíÿ, êîìïîçèñèéàíûí ìöðÿêêÿáëèéè âÿ òÿìòÿðàãëû äåêîðàòèâëèéèíÿ, êîëîðèò çÿíýèíëèéèíÿ ýþðÿ áó ìèíèàòöðëÿð (“Øèðèí ÷èìÿðêÿí Õîñðîâóí îíà òàìàøà åòìÿñè”, “Èñýÿíäÿð âÿ Äàðà”, “Èñýÿíäÿð âÿ ÷îáàí”, “Èñýÿíäÿð Íöøàáÿíèí ñàðàéûíäà” âÿ ñ.) 16 ÿñðÿ àèä åéíè ìÿçìóíëó ìèíèàòöðëÿðäÿí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèð. Áó ÿñÿðëÿðèí 16 ÿñðäÿ Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáèíèí áàíèñè Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä, îíóí ìöàñèðëÿðè âÿ òÿëÿáÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëìÿñè øöáùÿñèçäèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, áó äþâðäÿ âÿ äàùà ñîíðàëàð Òÿáðèçäÿ èøëÿíìèø, ëàêèí ìöÿëëèôëÿðè áÿëëè îëìàéàí ÿí äÿéÿðëè ìèíèàòöðëÿð àäÿòÿí Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä ìÿêòÿáèíÿ, éàõóä îíóí öñëóáóíà àèä åäèëèð. Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáèíèí èíêèøàô çèðâÿñè 16 ÿñðèí îðòàëàðûíà òÿñàäöô åäèð. Ìÿðêÿçëÿøìèø Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàíûí ïàéòàõòû Òÿáðèç éåíèäÿí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ ìÿäÿíèééÿòèí, åñòåòèê ôèêðèí, áÿäèè éàðàäûúûëûüûí ÿñàñ ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëèð. Òÿáðèçäÿ Øàù Èñìàéûë âÿ Òÿùìàñèáèí ñàðàé êèòàáõàíàñûíäà áþéöê óñòàä Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Ìèð Ìöñÿââèð, Ìèðçÿ ßëè Òÿáðèçè, Ìèð Ñåéèä ßëè, Ìöçÿôôÿð ßëè êèìè èñòåäàäëû éåðëè ðÿññàìëàðëà éàíàøû, Êÿìàëÿääèí Áåùçàä, Øåéõçàäÿ, Àüàìè825

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðÿê Èñôàùàíè, Øàù Ìàùìóä Íèøàïóðè, Äóñò Ìÿùÿììÿä êèìè Øÿðãèí ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðëàðû, õÿòòàò âÿ ðÿññàìëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáèíèí êëàññèê ÿäÿáèééàòëà ÿëàãÿñè äàùà äà ýåíèøëÿíìèøäè. Ôèðäîâñè, Íèçàìè, Ñÿäè, Ùàôèç, Úàìè, Íÿâàè, ßìèð Õîñðîâ Äÿùëÿâè âÿ á. êëàññèêëÿðèí ÿñÿðëÿðè, ïîåòèê ñöæåò âÿ îáðàçëàðû Òÿáðèç ðÿññàìëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäà ÿñàñ éåð òóòóðäó. Ò.ñ.-äÿ ÿí ÷îõ ÿí äÿéÿðëè ìèíèàòöðëÿð áó èêè ÿñÿðÿ – “Øàùíàìÿ” âÿ “Õÿìñÿ”éÿ ÷ÿêèëèðäè. Ñîí äÿðÿúÿ çÿðèô èøëÿíìèø 3 êè÷èê ìèíèàòöðëö “Øàù âÿ Äÿðâèø” (Ì.É.Ñàëòûêîâ-Øåäðèí àä. êèòàáõàíà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã), 258 ìèíèàòöðëÿ áÿçÿäèëìèø “Øàùíàìÿ” (1537; ìèíèàòöðëÿðèí áèð ãèñìè Íéó-Éîðêäàêû Ìåòðîïîëèòåí-ìóçåéäÿ, ãàëàí ùèññÿñè Íéó-Éîðêäà, Ùàóôòîí êîëëåêñèéàñûíäàäûð) âÿ 14 ÿäÿä íàäèð ìèíèàòöðö èëÿ äöíéà øþùðÿòè ãàçàíìûø “Õÿìñÿ” (1539–43, Áðèòàíèéà ìóçåéè, Ëîíäîí) ÿëéàçìàëàðû çÿíýèí áÿäèè òÿðòèáàòû, íÿôèñ äåêîðàòèâ áÿçÿéèíÿ ýþðÿ Øÿðãäÿ êèòàá ñÿíÿòèíèí âÿ ìèíèàòöð áîéàêàðëûüûíûí øàù ÿñÿðëÿðè ùåñàá åäèëèð. “Øàùíàìÿ”éÿ ÷ÿêèëìèø ìèíèàòöðëÿðäÿí Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí “Êåéóìÿðçèí ìÿúëèñè”, “Çþùùàêûí åäàì åäèëìÿñè”, Ìèðçÿ ßëè Òÿáðèçèíèí “Ùèíäèñòàí åë÷èëÿðèíèí ãÿáóëó”, Ìöçÿôôÿð ßëèíèí îâ âÿ äþéöø ñÿùíÿëÿðè, Ìèð Ñåéèä ßëèíèí ñàðàé ìÿúëèñëÿðè òÿñâèð îëóíàí ÿñÿðëÿðè, “Õÿìñÿ”éÿ ÷ÿêèëìèø ìèíèàòöðëÿðäÿí Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí “Ñóëòàí Ñÿíúÿð âÿ ãàðû”, “Øèðèí ÷èìÿðêÿí Õîñðîâóí îíà òàìàøà åòìÿñè”, “Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿðèí ìåðàúû”. Ìèð Ìöñÿââèðèí “ßíóøèðÿâàí âÿ áàéãóøëàðûí ñþùáÿòè”, Ìèðçÿ ßëè Òÿáðèçèíèí “Õîñðîâ Áÿðáÿäèí ìóñèãèñèíè äèíëÿéèð”, “Øàïóð Õîñðîâóí ïîðòðåòèíè Øèðèíÿ ýþñòÿðèð”, Ìèð Ñåéèä ßëèíèí “Äèëÿí÷è ãàðûíûí Ìÿúíóíó Ëåéëèíèí éàíûíà ýÿòèðìÿñè” âÿ ñ. ÿñÿðëÿð Øÿðã ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí çèðâÿñèíè òÿøêèë åäèð. Øÿðã ðÿññàìëàðûíûí ÿí ÷îõ ñåâäèéè “Øàùíàìÿ” âÿ “Õÿìñÿ” ñöæåòëÿðè ïàðëàã, êëàññèê èôàäÿñèíè ìÿùç áó èêè ÿëéàçìàäà – Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä âÿ îíóí ìöàñèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ òàïìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðû äèýÿð ïîåòèê ÿñÿðëÿðÿ äÿ îðèæèíàë ìèíèàòöðëÿð ÷ÿêìèøëÿð. Áóíëàðäàí Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí 1530-úó èëëÿðäÿ Ùàôèçèí “Äèâàí”ûíà ÷ÿêäèéè “Ñàì Ìèðçÿíèí êåô-ìóñèãè ìÿúëèñè”, “Ìåéõàíàäà”, íàìÿëóì ðÿññàìëàðûí ß.Úàìè, ßìèð Õîñðîâ Äÿùëÿâè âÿ á. êëàññèêëÿðèí ÿñÿðëÿðèíèí ÿëéàçìàëàðûíà, Ñÿäèíèí êöëëèéàòûíà (ùàìûñû Ì.É.Ñàëòû826

êîâ-Øåäðèí àä. êèòàáõàíà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã) âÿ á. ÿëéàçìàëàðûíà ÷ÿêäèêëÿðè ìèíèàòöðëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. Ìèíèàòöð ñÿíÿòèíäÿ 16 ÿñðÿäÿê òÿêòÿê òÿñàäöô îëóíàí äÿçýàù ìèíèàòöðëÿðè ÿñðèí îðòàëàðûíäàí èíêèøàô åäÿðÿê òåçëèêëÿ õöñóñè æàíð ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëäè. Êèòàá èëëöñòðàñèéàëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, áåëÿ ìöñòÿãèë ìèíèàòöðëÿðäÿ ÿñàñÿí àäè

Ê.Êÿðèìîâóí 1970 èëäÿ Ìîñêâàäà íÿøð îëóíìóø «Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä âÿ îíóí ìÿêòÿáè » êèòàáû

ùÿéàò ùàäèñÿëÿðè òÿñâèð åäèëèðäè. Ðóñèéà (Ñàíêò-Ïåòåðáóðã), Òöðêèéÿ (Èñòàíáóë), åëÿúÿ äÿ Àâðîïà âÿ ÀÁØ-ûí áèð ÷îõ ìóçåé âÿ êèòàáõàíàëàðûíäà ñàõëàíûëàí õöñóñè àëáîìëàðäà (ìöðÿêêÿëÿðäÿ) òîïëàíìûø, áÿçÿí äÿ ñûðô äåêîðàòèâ áÿçÿê ìÿãñÿäèëÿ ìöõòÿëèô ÿëéàçìà êèòàáëàðûíà ñîíðàëàð äàõèë åäèëìèø áåëÿ ìèíèàòöðëÿðäÿí Ìèðçÿ ßëè Òÿáðèçèíèí “Ñàðàéäà ìóñèãè ìÿúëèñè”, Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí “Îâ ñÿùíÿñè” òðèïòèõëÿðè, Ìèð Ñåéèä ßëèíèí “Êÿíä ùÿéàòû” âÿ “Øÿùÿð ùÿéàòû” òàáëîëàðû Øÿðã ìèíèàòöð ñÿíÿòèíäÿ ìöñòÿñíà éåð òóòóð. 16 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä, Ìèð Ìöñÿââèð, Äóñò Ìÿùÿììÿä âÿ á. ðÿññàìëàð áèð ñûðà ïîðòðåò ìèíèàòöðëÿðè éàðàòìûøëàð. Ìöÿééÿí êàíîíëàð ÿñàñûíäà éàðàäûëàí áó ïîðòðåòëÿðäÿ ÿñàñ ìÿãñÿä ùþêìäàðûí çàùèðè ýþçÿëëèéèíè òÿðÿííöì åòìÿê îëìóøäóð. 16 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòûíûí Òÿáðèçäÿí Ãÿçâèíÿ êþ÷öðöëìÿñè èëÿ áàüëû ñàðàé êèòàáõàíàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ðÿññàìëàðäàí áèð ãðóïó éåíè ìÿðêÿçÿ òîïëàøäû. Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðûíûí Ãÿçâèíäÿ 1575 èëÿ

ãÿäÿð ÷ÿêäèêëÿðè ìèíèàòöðëÿð áÿäèè öñëóá õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Òÿáðèç äþâðö ìèíèàòöðëÿðèíäÿí ÿñëà ñå÷èëìèð âÿ Òÿáðèç öñëóáóíóí ìÿíòèãè äàâàìûíû òÿøêèë åäèð. Ãÿçâèíäÿ éåíè öñëóáóí éàðàíûá ôîðìàëàøìàñû Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä ÿíÿíÿëÿðèíèí äàâàì÷ûëàðû Ñèéàâóø áÿé, Ìèð Çåéíàëàáäèí Òÿáðèçè, ßëè Ðçà Àááàñè Òÿáðèçè, õöñóñèëÿ äþâðöí ÿí ýþðêÿìëè óñòàä ðÿññàìëàðû Ìÿùÿììÿäè âÿ Ñàäûã áÿé ßôøàðûí éàðàäûúûëûüû èëÿ áàüëûäûð. Áó äþâðäÿ êèòàá èëëöñòðàñèéàëàðûíäàí äàùà ÷îõ ðåàë ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíè âÿ àäè ìÿèøÿò ñÿùíÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ìöñòÿãèë ìèíèàòöðëÿð ÷ÿêèëìèøäèð. Ðÿññàì, õÿòòàò, øàèð âÿ òÿçêèðÿ÷è Ñàäûã áÿé ßôøàðûí ÷ÿêäèéè ïîðòðåòëÿð (“Ñöâàðè äÿðâèø”, Ìèëëè êèòàáõàíà, Ïàðèñ; “Èñòèðàùÿò åäÿí äÿðâèø”, Ýöëöñòàí ìóçåéè, Òåùðàí), Ìÿùÿììÿäèíèí ñàäÿ àäàìëàðûí ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäÿí ðÿñìëÿðè (“Áàùàðûí ìöæäÿ÷èñè”, Ì.É.Ñàëòûêîâ-Øåäðèí àä. êèòàáõàíà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã; “Êÿíä ùÿéàòû”, 1578, Ëóâð, Ïàðèñ), ß.Úàìèíèí “Ñöáùÿò öë-ÿáðàð” (“Ìþìèíëÿðèí òÿñáåùè”) ÿñÿðèíèí 1613 èë òàðèõëè ÿëéàçìàñûíà ßëè Ðçà Àááàñè Òÿáðèçèíèí ÷ÿêäèéè ìèíèàòöðëÿð âÿ ñ. ÿñÿðëÿð áó ñÿíÿòèí ìÿçìóí âÿ ôîðìàñûíà ýþðÿ òàìàìèëÿ éåíè, îðèæèíàë ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéèíè ýþñòÿðèð. Áó äþâðäÿ ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí ìþâçó äàèðÿñè ýåíèøëÿíèð, ùÿéàòëà ÿëàãÿñè äàùà äà ìþùêÿìëÿíèð, èäåéà ìÿçìóíóíà ýþðÿ äåìîêðàòèêëÿøèð, áÿäèè ôîðìà úÿùÿòäÿí ñàäÿëÿøèð, ðåàëèñò òÿñâèð âàñèòÿëÿðè ãöââÿòëÿíèð. ßêñÿðèééÿòè “ñèéàù ãÿëÿì” òåõíèêàñû èëÿ ÷ÿêèëìèø ìîíîõðîì ðÿñìëÿðäÿí, éàõóä à÷ûã âÿ øÿôôàô ðÿíýëÿðëÿ èøëÿíìèø ìèíèàòöðëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áó ÿñÿðëÿð áèð òÿðÿôäÿí äåêîðàòèâ öñëóáóí, øóõ âÿ ÿëâàí ðÿíýëè êëàññèê êèòàá ìèíèàòöðëÿðèíèí òÿäðèúè òÿíÿççöëöíö ýþñòÿðèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ðåàëèñò òÿñâèð ìåòîäóíà éàõûíëàøàí äÿçýàù áîéàêàðëûüû âÿ ãðàôèêàñûíûí ýåòäèêúÿ èíêèøàôûíû ÿêñ åòäèðèð. Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð ñÿíÿòèíäÿ ýåäÿí áó ïðîñåñè ñöðÿòëÿíäèðÿí àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ Àâðîïà Ò.ñ.-èíèí Øÿðã èíúÿñÿíÿòèíÿ òÿñèðèíèí áàøëàíìàñû èäè. Òÿáðèç ìÿêòÿáè ãîíøó þëêÿëÿðëÿ éàðàäûúûëûã ÿëàãÿñè ñàõëàìûø, ìÿêòÿáèí íöìàéÿíäÿëÿðè ìöõòÿëèô âàõòëàðäà áèð ÷îõ Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ìÿøùóð ðÿññàì Ìèð Ñåéèä ßëè àòàñû Ìèð Ìöñÿââèðëÿ áèðëèêäÿ óçóí ìöääÿò Ùèíäèñòàíäà Ìîüîë ùþêìäàðëàðû Ùöìàéóí (1530–39, 1555–59) âÿ ßêáÿðèí (1556–1605) ñàðàéûíäà áàø ðÿññàì èøëÿìèø, éåíè ñÿíÿòêàðëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà, Ìîüîë ìèíèàòöð ìÿêòÿáèíèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìû-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ øëàð. Òöðêèéÿ ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíà Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðû ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð ýþñòÿðìèøëÿð. Øàùãóëó Íÿããàø, Âÿëèúàí Òÿáðèçè, Êàìàë Òÿáðèçè âÿ áèð ñûðà äèýÿð Òÿáðèç ðÿññàìëàðû ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ Èñòàíáóëäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, Øàùãóëó âÿ Âÿëèúàí ñàðàé åìàëàòõàíàñûíà ðÿùáÿðëèê åòìèøëÿð. Õàë÷à÷ûëûã, áÿäèè ïàð÷à, áÿäèè ìåòàëèøëÿìÿ âÿ êåðàìèêà ñàùÿñèíäÿ ìÿçìóíó, áÿäèè ôîðìàñû, îáðàçëû èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíÿ ýþðÿ ìèíèàòöð öñëóáóíó õàòûðëàäàí áèð ÷îõ äÿéÿðëè ÿñÿðëÿð éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð ñÿíÿòè 19 ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð. Ëàêèí 18–19 ÿñðëÿðäÿ ÿëéàçìà âÿ äàø ÷àïû êèòàáëàðûíà ÷ÿêèëìèø ìèíèàòöðëÿð àðòûã êëàññèê ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí òÿíÿççöëöíö ýþñòÿðèð. 20 ÿñðäÿ êëàññèê ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðèíäÿí, îíóí áÿäèè öñëóá õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí éàðàäûúû ñóðÿòäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Ùÿëÿ 1930–40 èëëÿðäÿ áèð ñûðà Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðû þç òàáëîëàðûíäà, õöñóñÿí êèòàá ãðàôèêàñûíäà ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí áÿäèè ôîðìà âÿ òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð (ß.ßçèìçàäÿ, Ã.Õàëûãîâ, ß.Ùàúûéåâ, Ð.Ìóñòàôàéåâ, È.Àõóíäîâ, Ê.Êàçûìçàäÿ âÿ á.). Áó áàõûìäàí ß.ßçèìçàäÿíèí àêâàðåëëÿðè, Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ïîåìàëàðûíûí éóáèëåé íÿøðèíÿ ÷ÿêèëìèø èëëöñòðàñèéàëàð, Íèçàìè ÿñÿðëÿðèíèí ìîòèâëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ñöæåòëè õàë÷àëàð ðÿññàìëàðûí áó ñàùÿäÿ éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàðûíûí óüóðëó íÿòèúÿëÿðèäèð. Êëàññèê ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí öñëóá õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàí Ò.ñ.-èíèí ñîíðàêû èíêèøàô äþâðëÿðèíäÿ äàùà äà ýåíèøëÿíèìèø, áîéàêàðëûã, ãðàôèêà, õöñóñÿí êèòàá èëëöñòðàñèéàñû ñàùÿëÿðèíäÿ áèð ñûðà ðÿññàìëàðûí éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàðû óüóðëó ÿñÿðëÿðëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Ì.Àáäóëëàéåâ áîéàêàðëûã, ãðàôèêà, ìîíóìåíòàë áîéàêàðëûã âÿ òåàòð òÿðòèáàòû ñàùÿëÿðèíäÿ áèð ñûðà äÿéÿðëè ÿñÿðëÿð éàðàòìûøäûð. Ðÿññàìûí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”à (1962 âÿ 1979 èë íÿøðëÿðè) ÷ÿêäèéè èëëöñòðàñèéàëàðû, Áàêû ìåòðîïîëèòåíèíèí “Íèçàìè” ñòàíñèéàñûíäà øàèðèí ÿñÿðëÿðèíèí ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà éàðàòäûüû ìîçàèêà ëþâùÿëÿðè äèããÿòè úÿëá åäèð. Ê.Êàçûìçàäÿ, Î.Ñàäûãçàäÿ, ßëè Ìèíàéè, Ô.Ìÿììÿäîâ âÿ á. ðÿññàìëàðûí êèòàá èëëöñòðàñèéàëàðû, Ì.Ðÿùìàíçàäÿ âÿ Å.Øàõòàõòèíñêàéàíûí ãðàôèê ëþâùÿëÿðè, Î.Øûõÿëèéåâ, Äÿðàáàäè, Ïàðèéàá ãàðäàøëàðû âÿ á. ðÿññàìëàðûí äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò ñàùÿñèíäÿ áèð ñûðà ÿñÿðëÿðè ìèíèàòöð

öñëóáóíäà èøëÿíìèø ìàðàãëû þðíÿêëÿðäÿíäèð. Ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí ìöòÿðÿããè ÿíÿíÿëÿðèíäÿí, öñëóá õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí éàðàäûúûëûãëà áÿùðÿëÿíÿí Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðû îíó ìöñòÿãèë áÿäèè éàðàäûúûëûã ñàùÿñè êèìè èíêèøàô åòäèðèðëÿð. Å.Øàõòàõòèíñêàéà, Á.Ùàúûéåâà, Å.Àñëàíîâ, Ñ.Ãóðáàíîâ, Ð.Íÿçèðîâ, Í.Ñóëòàíîâà, ß.Áàéðàìîâ, Ò.Ãîð÷èéåâ âÿ á. ðÿññàìëàðûí ãðàôèê ÿñÿðëÿðè, äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè ìöàñèð ìèíèàòöð ñÿíÿòèíèí éàëíûç êèòàá èëëöñòðàñèéàñû èëÿ áàüëû îëàí òÿñâèð íþâö êèìè äåéèë, äàùà ýåíèø ìÿíà êÿñá åòäèéèíè ýþñòÿðèð (áàõ ùÿì÷èíèí ßëéàçìà êèòàáû âÿ Êèòàá ñÿíÿòè áþëìÿëÿðèíÿ). ßä.: Ê ÿ ð è ì î â à Ð . Àçÿðáàéúàí ñîâåò ïîðòðåò áîéàêàðëûüû. Á., 1964; Ù ÿ á è á î â Í . Àçÿðáàéúàí ñîâåò ðÿññàìëûüû. Á., 1966; Êÿðèìîâ Ê. Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöðëÿðè. Á., 1980; é å í ÿ î í ó í, Íèçàìè “Õÿìñÿ”: Ìèíèàòöðëÿð. Á., 1983; Ì ÿ ì ì ÿ ä î â Ñ . Ò.ñ.äÿ ðÿñì. Á., 1999; Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè: Ìÿãàëÿëÿð òîïëóñó. Á., 2000; ß ô ÿ í ä è é å â Ð . Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè. Á., 2001; Ì ó ñ ò à ô à é å â à . Õàíëûãëàð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñÿíÿòêàðëûã. Á., 2002; à à á è á î â Í . , Í à ä æ à ô î â Ì . Èñêóññòâî Ñîâåòñêîãî Àçåðáàéäæàíà. Ì., 1960. Ê.Ú.Êÿðèìîâ, Í.Ä.Ùÿáèáîâ, Ú.É.Ùÿñÿíçàäÿ

Äåêîðàòèâ-òÿòáèãè ñÿíÿò Àçÿðáàéúàíäà Ä.-ò. ñ.-èí òàðèõè ÷îõ ãÿäèìäèð. Àçûõ ìàüàðàñûíäàí (Àøàüû Ïàëåîëèò äþâðö) òàïûëìûø ÿøéàëàð, Ãîáóñòàí (å.ÿ. 8-5-úè ìèíèëëèêëÿð) âÿ Ýÿìèãàéà òÿñâèðëÿðè (Òóíú äþâðö) Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éóðä ñàëìûø èíñàíëàðûí ùÿëÿ óçàã êå÷ìèøëÿðäÿ áÿäèè éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ãàçàõ ø.-è éàõûíëûüûíäàêû Áàáàäÿðâèø âÿ Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿêè Êöëòÿïÿ 1 ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí å.ÿ. 5-3-úö ìèíèëëèêëÿðÿ àèä áÿçÿêëè ìÿèøÿò ÿøéàëàðû, ùåéâàí ôèãóðëàðû, öçÿðèíäÿ ùÿíäÿñè íàõûøëàð âÿ ãóø òÿñâèðëÿðè îëàí úèëàëû ýèë ãàáëàð, ìèñ ìÿìóëàòëàð àøêàð åäèëìèøäèð. Äóëóñ÷óëóã, øöøÿ ìÿìóëàòû, îéìà íàõûøëû äàø, àüàú íöìóíÿëÿðè, áÿäèè ìåòàëèøëÿìÿ, êå÷ÿ÷èëèê, ùÿñèð, áÿäèè ïàð÷à âÿ òèêìÿëÿð, òîõóúóëóã, õàë÷à÷ûëûã, çÿðýÿðëèê âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíäà Ä.-ò. ñ.-èí ÿí ýåíèø éàéûëìûø ñàùÿëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí Ä.-ò. ñ. óñòàëàðûíûí ìÿùàðÿòè äàø öçÿðèíäÿ îéìà (ãÿáèð äàøëàðû, êè÷èê ïëàñòèêà âÿ ñ.), çÿðýÿðëèê (òþêìÿãÿëèá,

Áöðöíú þêöç áàøû. Å.ÿ. 9 ÿñð. Äàüëûã Ãàðàáàü. Äþâëÿò Åðìèòàæû. Ñ.-Ïåòåðáóðã.

êÿñìÿ øÿáÿêÿ, øÿáÿêÿ, ãàðàñàâàä âÿ ñ. öñóëëàðëà äöçÿëäèëÿí çèíÿò øåéëÿðè), òîõóúóëóã ñÿíÿòè, ïàð÷à âÿ òèêìÿëÿðäÿ, õöñóñèëÿ áó ñÿíÿòèí ÿí èíêèøàô åòìèø ñàùÿñè îëàí õàë÷à÷ûëûãäà áÿäèè øÿêèëäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ä.-ò. ñ.-è áèð ÷îõ èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè êå÷èðìèø, ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ èúòèìàè ãóðóëóøäàí àñûëû îëàðàã ìöõòÿëèô ôîðìà âÿ áÿäèè õöñóñèééÿòëÿð ÿëäÿ åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà, ãÿäèì àçÿðáàéúàíëûëàðûí ôÿëñÿôè âÿ äèíè ýþðöøëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí òîòåìèçì, àíèìèçì, øàìàíëûã, 7 óëäóçà ñèòàéèø âÿ áóíäàí éàðàíàí çÿðäöøòèëèê, Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíäà áèçèì åðàíûí 4 ÿñðèíäÿí õðèñòèàíëûã, 8 ÿñðäÿí èñëàì äèíè ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Îðòà ÿñðëÿðÿ àèä Àçÿðáàéúàí äóëóñ÷óëóã ñÿíÿòèíèí íöìóíÿëÿðè (øèðëè âÿ øèð-

Áöðöíú ìàðàë ôèãóðó. Å.ÿ. 1 ìèíèëëèê. Íàõ÷ûâàí. Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè

827

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñèç ñàõñû ãàáëàð, êàøû, êóçÿ, ïèéàëÿ, ìóíúóã, ñöðàùè âÿ ñ.), ìåòàë ìÿìóëàò (ãûçûë âÿ ýöìöø ãàáëàð, äÿìèð, ìèñ âÿ áöðöíúäÿí àôòàôà-ëÿéÿí, íèì÷ÿ, äîë÷à âÿ ñ.) îðèæèíàë ôîðìàñû, áÿçÿêëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéè, ùÿíäÿñè, íÿáàòè îðíàìåíòëÿðèíèí çÿíýèíëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Äóëóñ÷óëóã ìÿìóëàòëàðû þë÷öñö, ôîðìàñû, öçÿðèíäÿêè íàõûøëàðû, ìàòåðèàëû âÿ ùàçûðëàíìà òåõíîëîýèéàñûíà ýþðÿ áîéàëû, úèëàëû, ôèãóðëó, øèðÿëè, áàñìà-íàõûøëû, éàïûøìà íàõûøëû, ìèíàëû êåðàìèêà êèìè ãðóïëàøäûðûëìûøäûð.

Ãûçûë úàì. Å.ÿ. 9 ÿñð. Ùÿñÿíëó. Ýöíåé Àçÿðáàéúàí. Àðõåîëîæè ìóçåé. Òåùðàí.

Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñè ãûðìûçû êåðàìèêàíûí (Êöëòÿïÿ 1, Øàùòàõòû, Øîðòÿïÿ âÿ ñ., å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèê) ÿñàñ ìÿðêÿçè îëìóøäóð. Ãûðìûçû êåðàìèêà ìÿìóëàòûíûí öçÿðè ùÿíäÿñè íàõûøëàð, ùÿì÷èíèí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿí ãÿäèì ñèìâîëó îëàí ñÿêêèçýóøÿëè óëäóç (Íàõ÷ûâàí, Êöëòÿïÿ 2, å.ÿ. 3–1-úè ìèíèëëèêëÿð), ãóø, ùåéâàí âÿ ñòèëèçÿ åäèëìèø èíñàí òÿñâèðëÿðè èëÿ áÿçÿäèëèðäè. Íàõ÷ûâàí ÌÐ-ûí Øàùòàõòû ê.-íäÿí å.ÿ. 18–17 ÿñðëÿðÿ àèä ãûðìûçû êåðàìèêàíûí ìàðàãëû íöìóíÿñè òàïûëìûøäûð (Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè). Åíåîëèò äþâðöíäÿí ìÿëóì îëàí úèëàëû ãàðà êåðàìèêà íöìóíÿëÿðèíÿ Ìèíýÿ÷åâèð, Õàíëàð, Äàøêÿñÿí, Ãàçàõ âÿ ñ. ð-íëàðûí ÿðàçèñèíäÿ äàùà ÷îõ òÿñàäöô åäèëèð. Áó ìÿìóëàòëàðûí öçÿðèíäÿ ñïèðàë âÿ ãîøà åéíÿêâàðû ñïèðàë, éåðèéÿí ñâàñòèêàëàð, ïàõëàâà íàõûøëû òîð, ö÷áóúàã, ðîìá (Áàáàäÿðâèø, å.ÿ. 4–3-úö ìèíèëëèê) âÿ ñ. íàõûø åëåìåíòëÿðè òÿòáèã åäèëèðäè. Äóëóñ÷óëóã ñÿíÿòèíèí ìàðàãëû ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí ôèãóðëó êåðàìèêà íöìóíÿëÿðèíäÿ ãóø, ùåéâàí òÿñâèðëÿðèíÿ, åâ âÿ àðàáà ìîäåëëÿðèíÿ äàùà ÷îõ òÿñàäöô îëóíóð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû Ìèíýÿ÷åâèðäÿí òàïûëìûø 2 âÿ 4 òÿêÿðëè åâÿ îõøàð ìîäåëëÿð õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèêäÿ ôèãóðëó êåðàìèêà ìÿìóëàòëàðû äàùà ÷îõ çîîìîðô ãàáëàð ôîðìàñûíäà îëìóøäóð. Ãÿäèì äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìå828

òàë àç ìèãäàðäà èñòåùñàë åäèëäèéèíäÿí, îíäàí ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà àäè ìÿèøÿò ìÿìóëàòëàðû äöçÿëäèëèðäè. Ìåòàëäàí, ÿñàñÿí, äèíè ìÿçìóí äàøûéàí áÿäèè ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíèí äöçÿëäèëìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû Ãàðàáàü, Ãàçàõ, Ýÿäÿáÿé, Õàíëàð ðíëàðûíäàí òàïûëìûø òóíú ìÿìóëàòëàð, Ìèíýÿ÷åâèð, Éàëîéëóòÿïÿ, Õîúàëû, Ãÿáÿëÿ, Õûíûñëû, Èñìàéûëëû, Ãàðàòÿïÿ âÿ ñ. éåðëÿðäÿí àøêàð åäèëìèø ãèéìÿòëè áÿçÿê ÿøéàëàðû ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí ùÿëÿ ãÿäèìäÿí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ýåíèø éàéûëäûüûíû ýþñòÿðèð. Ìèíýÿ÷åâèð âÿ Õîúàëûäàí òàïûëìûø òóíú êÿìÿðëÿð (å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèê), Óðìèéà ýþëö éàõûíëûüûíäàêû Ùÿñÿíëó òÿïÿñèíäÿí àøêàð åäèëÿí ãûçûë úàì (å.ÿ. 9-8 ÿñðëÿð), Çèâèéÿ ìàùàëûíäàí òàïûëìûø ãûçûë äþøëöê (å.ÿ. 8 ÿñð) ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí þðíÿê íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿí ýåíèø éàéûëìûø ñÿíÿò ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äóëóø÷óëóã äÿçýàùûíäà äöçÿëäèëÿí ñàõñû ìÿìóëàòû (êåðàìèêà) îëìóøäóð. Ñàõñû ìÿìóëàòûí èñòè âÿ ñîéóüà äàâàìëû îëìàñû âÿ ýþçÿë ýþðöíìÿñè ö÷öí îíëàðûí öçÿðèíÿ øöøÿéÿáÿíçÿð øÿôôàô ðÿíýëè ìàéå – øèðÿ ÷ÿêèëèðäè. Øèðÿëè êåðàìèêàíûí èëê þðíÿêëÿðè Ãÿáÿëÿ, Ýÿíúÿ, Áåéëÿãàí, Ìèíýÿ÷åâèð âÿ Øàìàõûäà àøêàð åäèëìèøäèð. Éàõûí Øÿðãäÿ ìÿëóì îëàí áöòöí òåõíîëîæè öñóëëàð Àçÿðáàéúàí êåðàìèêà ìÿìóëàòûíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð. Áåëÿ ãàáëàðûí öçÿðèíäÿ àíãîáëà ðÿñì ÷ÿêèëìÿñè, éàõóä àíãîáëàíìûø éåðëèê öçÿðèíäÿ ìöõòÿëèô áîéàëàðëà òÿñâèðèí èøëÿíìÿñè, åëÿúÿ äÿ úûçìà íàõûøëû áÿçÿìÿ öñóëó ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ êåðàìèêà èëÿ éàíàøû, øöøÿ ìÿìóëàò äà ùàçûðëàíìûøäûð. Øàìàõû, Ýÿíúÿ, Ãÿáÿëÿ, Ìèíýÿ÷åâèð âÿ ñ. éåð-

Ìàðàë ôèãóðëó ýèë ãàá. Å.ÿ. 1 ÿñð. Ìèíýÿ÷åâèð. Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè. Áàêû

ëÿðäÿí øöøÿäÿí ìÿèøÿò ÿøéàëàðû (êóçÿ, ñöðàùè, ïèéàëÿ âÿ ñ.), ùÿòòà çÿðýÿðëèê íöìóíÿëÿðè äÿ àøêàð åäèëìèøäèð. Øöøÿ öçÿðèíäÿ ñÿòùè, éàõóä ãàáàðûã ôîðìàëû ùÿíäÿñè âÿ íÿáàòè îðíàìåíò ìîòèâëÿðè èëÿ éàíàøû, éàçû íöìóíÿëÿðèíÿ äÿ òÿñàäöô îëóíóð. Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿí òàïûëìûø áöðöíúäÿí àòëû ôèãóðó (Åðìèòàæ, ÑàíêòÏåòåðáóðã), Ìèíýÿ÷åâèð, Ëÿíêÿðàí, Ãàõ ð-íó âÿ ñ. éåðëÿðäÿí àøêàð åäèëìèø ýöìöø ìÿúìÿéèëÿð (Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè) åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ä.-ò. ñ.-èíèí èíêèøàôû ùàããûíäà àéäûí òÿñÿââöð éàðàäûð. 11–15 ÿñðëÿðäÿ èñòåùñàë îëóíàí ñàõñû ãàáëàðà ìÿìóëàòû äöçÿëäÿí óñòàíûí àäû ýþñòÿðèëìÿêëÿ åìàëàòõàíà äàìüàñû âóðóëóðäó. Ýÿíúÿäÿí òàïûëìûø áèð ñûðà ãàáëàðûí öçÿðèíäÿ “ßëè ßçèç îüëó”, “Íÿñèð”, “Ðöñòÿì”, “Ñåéèä ßëè” âÿ ñ. àäëàð éàçûëìûøäûð. Ñàõñû ãàáëàðûí îéìà, ãàáàðòìà, úûçìà âÿ ñ. öñóëëàðëà èøëÿíìèø áÿçÿêëÿðèíäÿ çÿðèô îðíàìåíòëÿð, èíñàí, ùåéâàí âÿ ãóø òÿñâèðëÿðè èëÿ éàíàøû, òÿáèÿò òÿñâèðëÿðèíÿ, ñöæåòëè êîìïîçèñèéàëàðà äà òÿñàäöô åäèëèð. 1950 èëäÿ Áåéëÿãàíäàí òàïûëìûø âÿ ùàçûðäà Åðìèòàæäà ñàõëàíûëàí ñàõñû íèì÷ÿ áó áàõûìäàí äèããÿòè úÿëá åäèð. Íèì÷ÿíèí öçÿðèíäÿ çàäÿýàíëàðà ìÿõñóñ ýåéèìäÿ îâà ÷ûõìûø àòëû ýÿíúèí òÿñâèðè âåðèëìèøäèð. Êîìïîçèñèéàíû àòûí òÿðêèíäÿ òÿñâèð åäèëìèø áÿáèð òàìàìëàéûð. Ñöæåòëè êîìïîçèñèéàëàðà áó äþâðäÿ, ÿñàñÿí, Áåéëÿãàí ñàõñû ìÿìóëàòëàðû öçÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. 11–15 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìöõòÿëèô ôîðìàëû áÿäèè êàøûëàð èñòåùñàë åäèëìèøäèð. Áó úöð ìÿìóëàòëàð, ÿñàñÿí, ìÿñúèä, ùàìàì, ñàðàé âÿ ñ. áèíàëàðûí ìåìàðëûã áÿçÿêëÿðèíäÿ èøëÿäèëìèøäèð. 11–15 ÿñðëÿðäÿ Ä.-ò. ñ.-èí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ äàø âÿ ýÿú öçÿðèíäÿ áÿäèè îéìà ñÿíÿòè îëìóøäóð. Îéìà áÿçÿêëÿð, ÿñàñÿí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿ âÿ ãÿáèð äàøëàðûíûí öçÿðèíäÿ òÿòáèã åäèëèðäè. Áàêû ëèìàíûíäàí àøêàð åäèëìèø Øèðâàíøàùëàðûí “Áàéûë ãÿñðè” (1235) àäëàíàí ìåìàðëûã àáèäÿñèíèí öçÿðèíäÿêè éàçû âÿ ðåëéåô òÿñâèðëÿðè áó äþâð áÿäèè îéìà ñÿíÿòèíèí íàäèð íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Äÿðèí îéìà öñóëó èëÿ áÿçÿäèëìèø “Áàéûë ãÿñðè”íèí ìàðàãëû úÿùÿòè áÿçÿêëÿðäÿ éàçûëàðëà áèðëèêäÿ úàíëû âàðëûãëàðû òÿñâèð åäÿí ÷îõëó ðÿñìëÿðèí îëìàñûäûð. Äàøëàðûí öçÿðèíäÿ èíñàí áàøûíûí òÿñâèðè îëàí õåéëè îéìàëàð àøêàð åäèëìèøäèð. Ïîðòðåò-áàðåëéåôëÿðèí áèðèíèí öçÿðèíäÿ Øèðâàíøàù Ôÿðèáöðçöí àäû, äèýÿðèíäÿ èñÿ “ýöðúö” ñþçö ùÿêê îëóíìóøäóð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè öçÿðèíäÿ úàíëûëàðûí òÿñâèðèíèí ùÿêê åäèëìÿñèíÿ òÿêúÿ Áàêûäà éîõ,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

"Øèðâàí ëöëÿéèíè". 1206. Åðìèòàæ, Ñ.Ïåòåðáóðã. Óñòà ßëè Ìÿùÿììÿä îüëó.

Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð éåðëÿðèíäÿêè àáèäÿëÿðäÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ëàêèí áó òÿñâèðëÿð “Áàéûë ãÿñðè”íäÿ îëäóüó êèìè ãàáàðòìà ñÿïýèñèíäÿ éîõ, õåéëè ñÿòùè, äàùà ÷îõ úûçìà öñóëó èëÿ èúðà åäèëìèøäèð. Àüäàì ðíóí Õà÷ûíäÿðáÿòëè ê.-íäÿêè òöðáÿíèí (1314) âÿ Ëà÷ûí ð-íóí Úèúèìëè ê.-íäÿêè Ìÿëèêÿæäÿð òöðáÿñèíèí (14 ÿñð) ìåìàðëûã áÿçÿêëÿðè áó öñóëëà èøëÿíìèøäèð. 11–15 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ä.-ò. ñ.-èí ìàðàãëû íþâëÿðèíäÿí áèðè îëàí ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòè äÿ éöêñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè êå÷ìèøäèð. Ìåòàëäàí ùàçûðëàíìûø ìöõòÿëèô ñèëàùëàð, åâ ÿøéàëàðû âÿ ñ. ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè äþâðöìöçÿäÿê ñàõëàíûëìûøäûð. Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Íàõ÷ûâàí âÿ Áàêû ø.-ëÿðè ùÿìèí ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìåòàëèøëÿìÿ ìÿðêÿçëÿðè èäè. Áÿäèè ìåòàë ìÿìóëàòëàðûíäàí Èáðàùèì èáí Îñìàíûí 1063 èëäÿ Ýÿíúÿ ø.-è ö÷öí äöçÿëòäèéè áÿäèè òÿðòèáàòëû äÿìèð äàðâàçà (áèð òàéû Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýåëàòè ìîíàñòûðûíäàäûð), Îñìàí Ñàëìàí îüëó Íàõ÷ûâàíèíèí ùàçûðëàäûüû áöðöíú äîë÷à (1190, Ëóâð, Ïàðèñ), ßëè Ìÿùÿììÿä îüëóíóí “Øèðâàí ëöëÿéèíè”, ñó ãàáû (1206, Åðìèòàæ, Ñ.-Ïåòåðáóðã), ßáäöëÿçèç èáí Øÿðÿôÿääèí Òÿáðèçèíèí (òóíú òèéàí, 1399, Åðìèòàæ, Ñ.-Ïåòåðáóðã), Øöêðöëëàù Ìöõëèñ Øèðâàíèíèí (áöðöíú öñòöðëàá, 1504, Ùàðàðèíèí øÿõñè êîëëåêñèéàñû, ÀÁØ) èøëÿðè áó ñÿíÿòèí ýþçÿë íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. ßáäöëÿçèç èáí Øÿðÿôÿääèíèí Òÿáðèçäÿ äöçÿëòäèéè òóíú òèéàíûí àüûðëûüû 2 ò, äèàìåòðè 2,5 ì-äèð. Áó íÿùÿíý òèéàí Òåéìóðóí ñèôàðèøè èëÿ Õîúà ßùìÿä Éÿñÿâè ìÿñúèäè ö÷öí ùàçûðëàíìûøäûð. Ýöë ôîðìàñûíäà äöçÿëäèëìèø 10 ãóëïëó áó ìÿìóëàò Øÿðãäÿ ÿí áþéöê òèéàí îëìàãëà éàíàøû, áÿäèè òÿðòèáàòûíà ýþðÿ äÿ íàäèð ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. 16–18 ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëûüû òàðèõèíèí ÿí çÿíýèí äþâðëÿðèíäÿíäèð. Øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ õåéëè òîõóúó, çÿðýÿð, ìèñýÿð, äóëóñ÷ó âÿ á. ñÿíÿòêàðëàð ôÿà-

ëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿñë ìÿíàäà áÿäèè ïàð÷à èñòåùñàëû ñÿíàéåñè òÿøêèë îëóíìóøäó. Î äþâðäÿ Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Øàìàõû, Ýÿíúÿ ñÿíÿòêàðëàðûíûí ùàçûðëàäûãëàðû èïÿê ïàð÷àëàðûí õåéëè íöìóíÿñè ùàçûðäà Áàêû, Ìîñêâà, Ñ.-Ïåòåðáóðã ìóçåéëÿðèíäÿ ñàõëàíûëûð. Àçÿðáàéúàí ïàð÷àëàðûíûí ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìàñûíà ñÿáÿá îíëàðûí èíúÿ òîõóíóøëó âÿ äàâàìëû îëìàñû èäè. Ïàð÷àëàð ìèëëè íàõûøëàðëà áÿçÿäèëèð âÿ ÷îõ âàõò íàõûøëàðûí àðàñûíäà êëàññèê øàèðëÿðèí, õöñóñèëÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè îáðàçëàð òÿñâèð åäèëèðäè. Áåëÿ ïàð÷àëàðûí áèð ñûðà íàäèð íöìóíÿëðè ùàçûðäà äöíéàíûí ÿí áþéöê ìóçåé âÿ øÿõñè êîëëåêñèéàëàðûíäà ñàõëàíûëûð (Ïàðèñèí Ëóâð, Ëîíäîíóí Âèêòîðèéà âÿ Àëáåðò, Èñòàíáóëóí Òîïãàïû ìóçåéè âÿ ñ.). Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Øàìàõû âÿ Áàêû ñÿíÿòêàðëàðûíûí ìåòàëäàí äöçÿëòäèêëÿðè ìÿèøÿò ÿøéàëàðû, ñèëàùëàð, áÿçÿê íöìóíÿëÿðè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè. Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðûíûí ùàçûðëàäûãëàðû ñèëàùëàð (õÿíúÿð, ãûëûíú, ãàëõàí) âÿ çèðåùëè ýåéèìëÿð (äÿáèëãÿ, äèðñÿêëèê âÿ ñ.) õöñóñèëÿ ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí ìöÿééÿí ñàùÿëÿðèíäÿ íÿèíêè àéðû-àéðû ñÿíÿòêàðëàðûí, ùÿòòà áöòþâ ø.-ëÿðèí èõòèñàñëàøìàñûíà ðÿâàú âåðèëìèøäèð. ßðäÿáèë ø.-íèí èíêèøàô åòìèø áÿäèè ìåòàë ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ñàéûëìàñûíà áàõìàéàðàã, Øåéõ Ñÿôè òöðáÿñèíèí ýöìöø áàðìàãëûüûíû áó ñàùÿäÿ äàùà ñÿðèøòÿëè îëàí Ýÿíúÿ ñÿíÿò-

êàðëàðûíà ñèôàðèø åòìèø, áàêûëûëàð èñÿ È÷ÿðèøÿùÿðèí äÿìèð äàðâàçàëàðûíû Íàõ÷ûâàí óñòàëàðûíà äöçÿëòäèðìèøäèëÿð. Áÿäèè ìåòàë ìÿìóëàòëàðûíûí öçÿðèíäÿ àäè ñÿíÿòêàðëàðëà éàíàøû, ìÿøùóð ðÿññàìëàð äà èøëÿìèøëÿð. Ìîñêâàäà Êðåìëèí Ñèëàù ïàëàòàñûíäà ñàõëàíûëàí áÿäèè ãàëõàí (òÿáðèçëè óñòà Ìÿùÿììÿä Ìþìèí, 16 ÿñð) Àçÿðáàéúàí ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí íàäèð íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. ßâÿçñèç ñÿíÿò ÿñÿðè îëàí áó ãàëõàí ãûðìûçû ïîëàääàí äþéöëÿðÿê öçÿðè äàø-ãàø âÿ ãûçûëëà áÿçÿäèëìèøäèð. Ñÿòùèíäÿ 42 äàèðÿâè úûüûð à÷ûëìûø, áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ìöõòÿëèô îâ, ìöùàðèáÿ ñÿùíÿëÿðè, ùåéâàíëàð àëÿìèíäÿí ñöæåòëÿð âÿ ñ. òÿñâèð îëóíìóøäóð. Ðÿñìëÿð è÷ÿðèñèíäÿ Íèçàìèíèí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ïîåìàñûíûí ìîòèâëÿðè èëÿ áàüëû êîìïîçèñèéàëàð äàùà ìàðàãëûäûð. 16–17 ÿñðëÿðäÿ Íàõ÷ûâàí, Ëà÷ûí, Àüäàì, Ýÿíúÿ, Ìèíýÿ÷åâèð, Ãàçàõ, Ëåðèê âÿ ñ. éåðëÿðäÿí òàïûëìûø äàøäàí ãî÷ âÿ àò ôèãóðëàðû, ñöæåòëè ãàáàðòìà ùåéêÿëëÿð Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòèíèí ìàðàãëû íöìóíÿëÿðèäèð. Äàø ôèãóðëàðà Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäàí òóòìóø øì.-ã. áþëýÿëÿðèíÿäÿê áèð ÷îõ éåðëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Åðìÿíèñòàí âÿ Ýöðúöñòàíûí àçÿðáàéúàíëûëàð éàøàìûø âÿ éàøàìàãäà îëäóüó ÿðàçèëÿðèíäÿ äÿ áó úöð ôèãóðëàðà òÿñàäöô îëóíóð. 16–17 ÿñðëÿðÿ àèä åäèëÿí, ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá ð-íëàðûíûí äàüÿòÿéè ê.-ëÿðèíäÿí òàïûëìûø ñöæåòëè ãàáàðòìàëàð-

“Àéïàðà ” ñèíÿáÿíä Øÿáÿêÿ öñóëó èëÿ, ÿñàñÿí ãûçûëäàí äöçÿëäèëÿí çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòûäûð. Áîüàçàëòû, ñûðüà âÿ ñ. çèíÿò øåéëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿí ÿñàñ áÿçÿê ôîðìàëàðûíäàí áèðèäèð.

“Àé-óëäóç”. Ñèíÿáÿíä ãóðàíãàáû Øÿáÿêÿ öñóëó èëÿ, ÿñàñÿí ãûçûëäàí äöçÿëäèëÿí çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòûäûð. Áîüàçàëòû, ñûðüà âÿ ñèíÿáÿíäëÿðèí àøàüû ùèññÿëÿðèíè áÿçÿéÿí áöòþâ àé, éàõóä àéïàðà è÷ÿðèñèíäÿ ÷îõýóøÿëè óëäóç òÿñâèðèíäÿí èáàðÿòäèð. 829

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëà áÿçÿäèëìèø îéìà íàõûøëû äàø ñÿíäóãÿëÿðèí (ãÿáèðöñòö äàøëàð) ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìÿðùóìóí øöúàÿò âÿ ìÿùàðÿòèíè ýþñòÿðÿí ñÿùíÿëÿð ùÿêê îëóíìóøäóð. Ìèíýÿ÷åâèð, Ëà÷ûí âÿ Çÿíýÿçóð ÿðàçèëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí ñÿíäóãÿëÿðäÿ øàìàíëàðûí äèíè ìÿðàñèìè, ãÿäèì òàéôàëàðäà çîîìîðô àíëàéûøëàðëà ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ýÿëìèø ãóø îíãîíóíóí (òîòåìèíèí) òÿñâèðè âÿ çÿðäöøòèëèêëÿ ÿëàãÿäàð àéèíëÿðèí òÿñâèðëÿðè äèããÿòè úÿëá åäèð. 17 ÿñðäÿ Ä.-ò. ñ.-èí õàë÷à÷ûëûã, øÿáÿêÿ÷èëèê âÿ ìèñýÿðëèê êèìè íþâëÿðè äàùà ÷îõ éàéûëìûøäû. 18–19 ÿñðëÿðäÿ Òÿáðèç, Ýÿíúÿ, Øÿêè, Øóøà, Øàìàõû âÿ Áàêû ø.-ëÿðèíäÿ õöñóñè ìèñýÿðëÿð ìÿùÿëëÿñè ìþâúóä èäè. Ìèñäÿí áÿçÿêëè, îðèæèíàë ôîðìàëû ãàá-ãàúàã äöçÿëäèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ìèñýÿðëèê ñÿíÿòèíèí ìÿðêÿçè Øàìàõû õàíëûüûíà äàõèë îëàí Ëàùûú èäè. 19 ÿñðäÿ Ëàùûúäà 200äÿê ìèñýÿðëèê åìàëàòõàíàñû îëìóø, Ëàùûú óñòàëàðû ìÿèøÿò ÿøéàëàðûíû (äîë÷à, ñàòûë, ñÿðíèú, ìÿúìÿéè, ñÿðïóø, ýöéöì, àôòàôà, àøñöçÿí, êÿôýèð, êàñà, úàì, ãàçàí, ÷ûðàã âÿ ñ.), åëÿúÿ äÿ îäëó (òöôÿíý, ìöõòÿëèô òèïëè òàïàí÷àëàð âÿ ñ.) âÿ ñîéóã (õÿíúÿð, áåùáóä, ãûëûíú, áû÷àã âÿ ñ.) ñèëàùëàðû éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûãëà äöçÿëäèð, áóíëàðûí öçÿðèíè èíúÿ, ìöðÿêêÿá îðíàìåíòëÿðëÿ áÿçÿéèðäèëÿð. Ñèëàùëàðà ñÿíÿòêàðëàðûí ìþùöðö âóðóëóðäó. Ùàçûðäà Ð. Ìóñòàôàéåâ àä. Àçÿðáàéúàí Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéèíäÿ âÿ Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéèíäÿ ñàõëàíûëàí Øèðâàí, Ãàðàáàü, Òÿáðèç âÿ Íàõ÷ûâàí äà ùàçûðëàíìûø ìÿìóëàòëàð ýþçÿë ìÿèøÿò ÿøéàëàðû îëìàãëà éàíàøû, Àçÿðáàéúàíäà ðÿñìèí, íàõûøûí èíêèøàôûíû ÿêñ åòäèðÿí íàäèð ñÿíÿò íöìóíÿëÿðèäèð. Áóíëàðûí öçÿðèíäÿ äöç, ÿéðè âÿ ñûíûã õÿòëÿðäÿí, îíëàðûí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ö÷áóúàã âÿ ðîìáäàí (ïàõëàâàäàí) èáàðÿò îëàí ãÿäèì ùÿíäÿñè íàõûøëàðëà éàíàøû, ìöðÿêêÿá éàðïàã, ýöë ðÿñìëÿðèíÿ, ìöõòÿëèô ôîðìàëû áóòàëàðà, ãóø, ùåéâàí âÿ èíñàí òÿñâèðëÿðèíÿ äÿ òÿñàäöô îëóíóð. ßðÿá ÿëèôáàñûíûí ìöðÿêêÿá ùÿðôëÿðè óñòàëàðûí ÿëèíäÿ îðíàìåíò åëåìåíòëÿðèíÿ ÷åâðèëÿðÿê ìÿìóëàòûí áÿäèè òÿðòèáàòûíû òàìàìëàìûøäûð. Áó éàçûëàð áÿçÿê åëåìåíòëÿðè îëìàãëà éàíàøû, òàðèõè ìÿõÿç êèìè äÿ ãèéìÿòëèäèð. Ä.-ò. ñ.-èí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí çÿðýÿðëèê ñÿíÿòè ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòìûøäû. Ãûçûë âÿ ýöìöø ñèêêÿëÿðèí òèúàðÿò äþâðèééÿñèíÿ äàõèë åäèëìÿñèíèí äÿ áó ñÿíÿòèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Çÿðýÿðëèéèí àéðû-àéðû òåõíèêè öñóëëàðûíäàí (áàñìà, ãàðàñàâàä, äþéìÿ, ìè830

íàñàçëûã, îéìà, ïàðäàõëàìà, ùàòÿìêàðëûã, ùÿêêàêëûã, ùþðìÿ, øÿáÿêÿ âÿ ñ.) èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ Ýÿíúÿ, Øàìàõû, Ãàçàõ, Ãóáà, Íàõ÷ûâàí âÿ ñ. éåðëÿðäÿ óñòàëàð òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô çèíÿò âÿ áÿçÿê ÿøéàëàðû ùàçûðëàíìûøäûð. ×àüäàø çÿðýÿðëèê ñÿíÿòè ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí óñòàëàðäàí Å. Ìÿììÿäîâ (Øÿêè), Ý. Ùöñåéíîâ, Ù. Ùàøûìîâ, Ù. Ãóëèéåâ (Áàêû), óñòà Ùàúûáàëà (Ëÿíêÿðàí), Ú. Åééóáîâ, Ð. Ìÿììÿäîâ, Ì.Èáðàùèìîâ âÿ á.-íûí èøëÿðè áèð ñûðà õàðèúè þëêÿ ìóçåéëÿðèíäÿ íöìàéèø åòäèðèëèð. Ìöàñèð äþâðäÿ çÿðýÿðëèê êå÷ìèøèí ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åèäèðÿðÿê ôîðìà âÿ ìÿçìóíúà çÿíýèíëÿøìèøäèð. Øÿáÿêÿ óñòàñû Ð. Ìÿììÿäîâóí ÿí

Ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø àéíàëû ýöìöø êÿìÿð. 19 ÿñð. Øóøà

ýþçÿë èøëÿðè Àçÿðáàéúàí Õàë÷àñû âÿ Õàëã Òÿòáèãè Ñÿíÿòè Äþâëÿò Ìóçåéèíäÿ ñàõëàíûëûð. Éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûãëà ùàçûðëàíìûø áÿäèè òàõòà þðíÿêëÿðèíÿ èúòèìàè áèíàëàðûí (ìóçåéëÿð âÿ ñ.) òÿðòèáàòûíäà äàùà ÷îõ òÿñàäöô îëóíóð. Íèçàìè àäûíà Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéèíèí ñàëîíëàðû ö÷öí ß.Áàáàéåâèí ùàçûðëàäûüû øÿáÿêÿëè àðàêÿñìÿëÿð, ìöõòÿëèô êöðñöëÿð, ðÿùèëëÿð ãèéìÿòëè Ä.-ò. ñ. þðíÿêëÿðèäèð. ß. âÿ Ù. Ïÿðèéàá ãàðäàøëàðûíûí “Êîðîüëó” äàñòàíû ìþâçóñóíäà ùàòÿìêàðëûã öñëóáóíäà èøëÿäèêëÿðè ìöúðö ýþçÿë ñÿíÿò ÿñÿðèäèð. Ùàçûðäà òÿêÿëäóç ñÿíÿòèíèí áèð ñûðà íþâëÿðè èíêèøàô åòäèðèëèð. Áó ñàùÿäÿ ÷àëûøàí õàëã ñÿíÿòêàðëàðûíäàí À. Ëÿòèôîâ, Ð. Òàüûçàäÿ, Ú. ßëèçàäÿ, Ì. Òàùèðîâà, Ñ. Ñÿëèìîâà, Ì. Àüàùöñåéíçàäÿ, Ö. Ìÿììÿäîâà âÿ á., åëÿúÿ äÿ ìîíóìåíòàë-äåêîðàòèâ ñÿíÿò ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ðÿññàìëàðûí (Î. Øûõÿëèéåâ, Ñ. Ìÿììÿäîâ, À. Àüàìàëîâ, Ì. Ãàôàðîâ, Ù. Ðÿúÿáîâ, Î. ßôÿíäèéåâ, Ø. Áóêñàéåâ âÿ á.) ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíäàí óçàãëàðäà äà òàíûíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà Ä.-ò. ñ. éåíè éöêñÿëèø äþâðöíö êå÷èðèð. Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðû âÿ õàëã ñÿíÿòêàðëàðû ìåòàë, ýèë, àüàú âÿ äàøäàí îðèæèíàë ÿñÿðëÿð éàðàäûð, Ä.ò. ñ.-äÿ ÿíÿíÿëÿðè éàøàòìàãëà áÿðàáÿð, éåíè áÿçÿê åëåìåíòëÿðè òÿòáèã åäèð, íàõûøëàðëà éàíàøû, ñöæåòëè ðÿñìëÿðÿ äÿ ýåíèø éåð âåðèðëÿð. Áó áàõûìäàí õàë÷à÷ûëûã

ñàùÿñèíäÿ õöñóñèëÿ áþéöê íàèëèééÿòëÿð ãàçàíûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðûíûí ìöõòÿëèô âàõòëàðäà éàðàòäûãëàðû íàäèð ñÿíÿò èíúèëÿðè äöíéàíûí ìÿøùóð ìóçåéëÿðèíè áÿçÿéèð. Øÿðã Õàëãëàðû Èíúÿñÿíÿòè Ìóçåéè (Ìîñêâà), Åðìèòàæ (Ñàíêò-Ïåòåðáóðã), Êèéåâ Ãÿðá âÿ Øÿðã Èíúÿñÿíÿòè Ìóçåéè, Ëóâð (Ïàðèñ), Âèêòîðèéà âÿ Àëáåðò Ìóçåéè (Ëîíäîí), Ìåòðîïîëèòåí-ìóçåé (ÍéóÉîðê), Òîïãàïû Ìóçåéè, Òöðê âÿ Èñëàì Èíúÿñÿíÿòè Ìóçåéè (Èñòàíáóë) âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíûí õàë÷à, òèêìÿ, ìåòàë, äóëóñ÷óëóã âÿ çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòëàðûíûí òîïëàíäûüû ÿí çÿíýèí ìóçåéëÿðäèð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ñàõñû âÿ ÷èíè ãàáëàð èñòåùñàëû õöñóñèëÿ ýåíèøëÿíìèø, Áàêû, Ýÿíúÿ, Øÿêè âÿ ñ. ø.-ëÿðäÿ ôîðìà âÿ íàõûø áàõûìûíäàí ìèëëè ÿíÿíÿëÿðÿ óéüóí êåðàìèêà íöìóíÿëÿðè êöòëÿâè èñòåùñàë åäèëèðäè. Ñàõñû, ÷èíè âÿ øöøÿäÿí äöçÿëäèëÿí ìÿèøÿò ÿøéàëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíäà ðÿññàìëàðäàí Ë. Àüàìàëîâà, Ñ. Øàùñóâàðîâà, Ç. Ùöñåéíîâ, Ú. Èáðàùèìîâ âÿ á.-íûí ôÿàëèééÿòè äèããÿòÿëàéèãäèð. Ñîí èëëÿðäÿ áó ñàùÿäÿ ÷àëûøàí Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðû ñàõñû âÿ ÷èíèäÿí ìàðàãëû êè÷èê ùåéêÿëëÿð éàðàòìûøëàð. Áóíëàðäàí Ã.Ãàðàéåâèí “Éåääè ýþçÿë” áàëåòè ÿñàñûíäà Ù.Àáäóëëàéåâàíûí ùàçûðëàäûüû ðÿããàñÿ ôèãóðëàðû, Ñ. Øàùñóâàðîâàíûí øöøÿ âÿ áöëëóðäàí éàðàòäûüû âÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíÿ (Ö. Ùàúûáÿéîâ, Ñ. Âóðüóí, Ú. Úàááàðëû âÿ á.) ùÿñð åòäèéè ôèãóðëó áÿäèè âàçàëàð, Ð. Õÿëÿôîâóí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí ëÿòèôÿëÿðè” âÿ “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû” öçðÿ ùàçûðëàäûüû ÿñÿðëÿð ìàðàãëûäûð. Ìîñêâàíûí Ãóðóëòàéëàð Ñàðàéûíäà èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí Ýÿíúÿäÿ íÿáàòè îðíàìåíòëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø ÷àé âÿ éåìÿê äÿñòëÿðè èñòåùñàë åäèëìèøäèð (ðÿññàì Ãàëèá Áàüûðîâ). Ùàçûðäà êåðàìèêà, ÷èíè ñàùÿñèíäÿ èõòèñàñëàøìûø ðÿññàìëàð ìöõòÿëèô öñóëëàðäà èøëÿéèðëÿð. Ç. Ùöñåéíîâ, Ì. ßôøàð, Ò. Ìÿììÿäîâ, Ø. Àááàñîâ àáñòðàêò ôèãóðàòèâ ôîðìàëàðà öñòöíëöê âåðèðëÿð. ß. Áàéðàìîâóí, Í. Ñóëòàíîâàíûí èøëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ áþéöê þë÷öëö áÿäèè âàçàëàðäà îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöð ñÿíÿòèíÿ õàñ îëàí ñöæåò âÿ îáðàçëàðûí ÷îõëóüó, ìèëëè êîëîðèò âÿ íàõûøëàðûí çÿíýèíëèéè äèããÿòè úÿëá åäèð. Ô. Ìóðàäÿëèéåâàíûí ÷èíèäÿí ùàçûðëàäûüû ñöæåòëè-ôèãóðëó êîìïîçèñèéàëàðû, ùÿì÷èíèí “Äÿäÿ Ãîðãóä” (11õ119 ñì) ìþâçóñóíà àèä äèíàìèê ñöæåòëè “Áàìñû Áåéðÿê”, “Áàíû ×è÷ÿê” (15õ14,5 ñì) (Ïàðèñäÿ ÉÓÍÅÑÊÎ-íûí ôîíäóíäàäûð) ìàðàãëû âÿ îðèæèíàë ñÿíÿò íöìóíÿëÿðèäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

"Øåéõ Ñÿôè" õàëûñû. 15 ÿñðèí ñîíó - 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðè. Âèêòîðèéà âÿ Àëáåðò ìóçåéè. Ëîíäîí.

íèêàñû èëÿ åéíèëèê òÿøêèë åäèð. Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ (3–7 ÿñðëÿð) Àçÿðáàéúàí õàë÷à ñÿíÿòè éöêñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè êå÷ìèøäèð. Àëáàí (Ãàôãàç) ñàëíàìÿ÷èñè Ìîèñåé Êàëàíêàòóêëó (7–8 ÿñðëÿð) Àçÿðáàéúàíäà òîõóíóëàí èïÿê ïàð÷àëàð âÿ ðÿíýàðÿíý õàë÷àëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Ãûçûë-ýöìöø ñàïëàðëà òîõóíóëàí âÿ ãàø-äàøëà áÿçÿäèëÿí õàë÷à èñòåùñàëû 17 ÿñðÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí õàë÷à ìÿìóëàòëàðû, îíëàðûí áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà îðòà ÿñðëÿð éàçûëû ìÿíáÿëÿðèíäÿ ìàðàãëû ìÿëóìàòëàðà ðàñò ýÿëèíèð. 10 ÿñðäÿ íàìÿëóì ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø “Ùöäóä-ÿëàëÿì” (“Äöíéàíûí ñÿðùÿäëÿðè”) ÿñÿðèíäÿ îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí ø.-ëÿðèíäÿí âÿ áóðàäà ÷àëûøàí ñÿíÿòêàðëàðäàí, Ìóüàíäà òîõóíóëàí ïàëàç âÿ ÷óâàëëàðäàí, Íàõ÷ûâàíûí çèëè òîõóíóøëó õàë÷àëàðûíäàí, äöíéàäà éàëíûç Øèðâàí, Õóðñàí (Àáøåðîí çîíàñû) âÿ Ëèçàí (èíäèêè Ëàùûúûí ÿðàçèñè) êèìè ö÷ ìàùàëäà èñòåùñàë åäèëÿí ìÿùôóðëàðäàí (õîâëó âÿ õîâñóç õàë÷à òåõíèêàñû"Øåéõ Ñÿôè" õàëûñû 15 ÿñðèí ñîíó 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òîõóíìóø, ñîíðàëàð ßðäÿáèë ìÿñúèäèíÿ âÿãô åäèëìèøäèð. 1893 èëäÿ ùÿìèí õàëûíû èíýèëèñëÿð àëàðàã Ëîíäîíà àïàðìûøëàð. 5,34õ10,51=56,12 ì2 ùÿúìèíäÿ îëàí õàëû äöíéà ìóçåéëÿðèíäÿ ñàõëàíûëàí ÿí íàäèð õàëã ñÿíÿòè íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Áÿçÿêëÿðè ýöë-÷è÷ÿê ðÿñìëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Çÿíýèí ðÿíý ÷àëàðëàðû âÿùäÿò òÿøêèë åäèð. Õàëûíûí ìÿðêÿçèíäÿ éåðëÿøÿí ãþí÷ÿ Ýöíÿøè, îíóí ÿòðàôûíäà äàèðÿ øÿêëèíäÿ äöçöëìöø õûðäà ýöëëÿð ùàëÿíè, éàøûë, ãûðìûçû, ñàðû ðÿíýëè 16 êè÷èê äàèðÿâè ãöááÿëÿð èñÿ Ýöíÿø øöàëàðûíû ÿêñ åòäèðèð. Ùÿìèí êîìïîçèñèéàíûí éóõàðû âÿ àøàüû ùèññÿëÿðèíäÿ çÿíýèí áÿçÿêëè, ãûðìûçû âÿ øÿêÿðè ðÿíýëè ãÿíäèë òÿñâèðè âàðäûð. ßòðàôäàêû ñàéñûç-ùåñàáñûç ÿëâàí íàõûøëàð êàèíàòäàêû óëäóçëàðû õàòûðëàäûð.

Õàë÷à÷ûëûã. Àçÿðáàéúàí õàëã ñÿíÿòèíèí ÿí ãÿäèì âÿ çÿíýèí ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè õàë÷à÷ûëûãäûð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ àøêàð åäèëìèø ìÿìóëàòëàðûí èçëÿðè âÿ òîõóúóëóã àëÿòëÿðè ÿéèðìÿ âÿ òîõóìà ñÿíÿòèíèí Íåîëèò äþâðöíäÿí, õàë÷à÷ûëûüûí èñÿ Òóíú äþâðöíäÿí (å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèê) ìÿëóì îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íàõ÷ûâàí ø.-è éàõûíëûüûíäàêû Êöëòÿïÿ 1 éàøàéûø éåðèíäÿí àøêàð åäèëìèø å.ÿ. 4–3-úö ìèíèëëèêëÿðÿ àèä òîõóúóëóã àëÿòëÿðè (èï ÿéèðìÿê ö÷öí ñöìöêäÿí ùàçûðëàíàí ÿë èéèíèí áàøû, òàüàëàã âÿ ñ.), Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Ìàêó ø.-íäÿí òàïûëìûø ýèë àò ôèãóðóíóí (å.ÿ. 2-úè ìèíèëëèê) öçÿðèíäÿ ÷è÷ÿê ðÿñìëÿðè èëÿ áÿçÿäèëìèø ÷óë òÿñâèðè, Óðìèéà ýþëö éàõûíëûüûíäàêû Ùÿñÿíëó òÿïÿñèíäÿí àø-

êàð åäèëìèø ãûçûë úàìûí (å.ÿ. 9-8 ÿñðëÿð) öçÿðèíäÿ öñòöíÿ ÷óë ñàëûíìûø øèð òÿñâèðè Àçÿðáàéúàí õàë÷à ñÿíÿòèíèí ãÿäèìëèéèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèéèí àõûðëàðûíà éàõûí Àçÿðáàéúàí õàë÷à ñÿíÿòè éöêñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ÷àòìûø, õàë÷à íöìóíÿëÿðè Ìèñèð, Ðîìà, Áèçàíñ âÿ äèýÿð þëêÿëÿðÿ èõðàú åäèëìèøäèð. Äàüëûã Àëòàéäàêû Ïàçûðûê êóðãàíëàðûíäàí (å.ÿ. 5–4 ÿñðëÿð) òàïûëìûø õîâëó âÿ õîâñóç Ìèäèéà õàë÷àëàðû (Åðìèòàæ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã), “ãèáòè ïàð÷àëàðû” àäëàíàí õîâñóç õàë÷à ìÿìóëàòëàðû (À.Ñ. Ïóøêèí àä. Òÿñâèðè Ñÿíÿò Ìóçåéè, Ìîñêâà) âÿ ñ. íöìóíÿëÿðèí òîõóíìà öñóëëàðû áó ýöí äÿ Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë åäèëìèø õîâëó âÿ õîâñóç õàë÷à òåõ-

íûí ãàðûøûüûíäà òîõóíóëàí õàë÷à) ìÿëóìàò âåðèëèð, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäà, ßáöë-öëà Ýÿíúÿâè, Íèçàìè, Õàãàíè, Ôÿëÿêè êèìè êëàññèêëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí õîâëó âÿ õîâñóç, èïÿê õàë÷àëàðû âÿñô åäèëèð. 13–14 ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäàí õàðèúè þëêÿëÿðÿ êöëëè ìèãäàðäà õàë÷à âÿ õàë÷à ìÿìóëàòû èõðàú åäèëèðäè. Ùÿìèí õàë÷àëàð ìÿøùóð Àâðîïà ðÿññàìëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Íèäåðëàíä ðÿññàìëàðûíäàí Ùàíñ Ìåìëèíãèí (15 ÿñð) “Ìÿðéÿì þç êþðïÿñè èëÿ” (Øèðâàí õàë÷àñû), Éàí âàí Åéêèí (15 ÿñð) “Ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì” (Çåéâÿ õàë÷àñû), àëìàí ðÿññàìû Ùàíñ Ùîëáåéíèí (15 ÿñð) “Ñÿôèðëÿð” (Øèðâàí õàë÷àñû), 15 ÿñð èòàëéàí ðÿññàìëà831

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ë.Ê ÿ ð è ì î â. "ßñðëÿðèí íÿüìÿñè" õàë÷àñû. 1985. Àçÿðáàéúàí Õàë÷àñû âÿ Õàëã Òÿòáèãè Ñÿíÿòè Äþâëÿò Ìóçåéè. Áàêû.

832

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðûíäàí Êàðëî Êðèâåëëèíèí “Ìöæäÿ” (Ýÿíúÿ-Ãàçàõ õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáè), Äîìèíèêî äè Áàðòîëîíóí “Ôèíäèëèíãèí òîéó”, Äîìèíèêî Ìîðîíåíèí “Ìöãÿääÿñ Ôîìàíûí òÿâÿëëöäö” âÿ Áàðòîëîìåî Åððèíèí “Ìöãÿääÿñ Âèíñåíò Ôåððåðèí ùÿéàòûíäàí ñÿùíÿëÿð” ÿñÿðëÿðè (áóðàäà Øèðâàí ìàùàëûíà àèä ÿæäàùà âÿ ñèìóðã ãóøó ðÿñìëè õàë÷àëàð òÿñâèð îëóíìóøäóð) âÿ ñ. òàáëîëàðäà Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðûíûí òÿñâèðè âåðèëìèøäèð. 17 ÿñð ùîëëàíä ðÿññàìû Ïèòåð Àíðåäòèí “ Àëòû ðåãåíò âÿ êèìñÿñèçëÿð åâèíèí ñàùèáè”, Ìèõåë âàí Ìóñòåðèí “Òîìàñ Ùèñ þç áàúûñû óøàãëàðû âÿ çÿíúè õèäìÿò÷èñè èëÿ”, Ïèòåð Ïàóåë Ðóáåíñèí “Ðîìàäà ãÿëÿáÿ”, Êàðàâàúèîíóí “Åììàóñäà øàì éåìÿéè” àäëû ðÿíýêàðëûã ÿñÿðëÿðèíäÿ Òÿáðèç õàë÷à ìÿêòÿáèíÿ àèä îëàí “ßôøàí” õàëûñûíûí òÿñâèðëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Àçÿðáàéúàí õàë÷à ñÿíÿòè úîüðàôè ìþâãåéèíÿ, íàõûø, êîìïîçèñèéà, ðÿíý âÿ òåõíîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ 4 ÿñàñ õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáèíÿ àéðûëûð: Ãàðàáàü, Ãóáà-Øèðâàí (î úöìëÿäÿí, Àáøåðîí), Ýÿíúÿ-Ãàçàõ âÿ Òÿáðèç õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáëÿðè. Öñëóáè úÿùÿòäÿí áèð-áèðè èëÿ áàüëû îëàí áó ìÿêòÿáëÿðèí ùÿð áèðè þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. 15 ÿñðèí ñîíó 16 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òÿáðèçäÿ òîõóíóëìóø, Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí áàíèñè Øåéõ Ñÿôèÿääèíèí ßðäÿáèëäÿêè ìÿñúèä-òöðáÿñèíÿ âÿãô åäèëìèø “Øåéõ Ñÿôè” õàëûñû (1539, Âèêòîðèéà âÿ Àëáåðò Ìóçåéè, Ëîíäîí) éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê êåéôèééÿòëÿðèíÿ âÿ þë÷öëÿðèíÿ (ñàù. 56,12 ì2äèð) ýþðÿ íàäèð ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. 16–17 ÿñðëÿðäÿ Òÿáðèç õàë÷à ìÿêòÿáèíèí ôîðìàëàøìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð “Ëÿúÿêòöðöíú”, “Àüàúëû”, “Áàü÷àëû”, “ßôøàí”, “Îâ÷óëóã”, “Äÿðâèø” âÿ ñ. êîìïîçèñèéàëû õàë÷àëàð ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ ãûçûë-ýöìöø ñàïëàðëà òîõóíóëàí õîâñóç õàë÷àëàðûí ÿñàñ ìÿðêÿçè Òÿáðèç, Øàìàõû âÿ Áÿðäÿ ø.-ëÿðè îëìóøäóð. 16 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø èíýèëèñ ñÿééàùû Àíòîíè Úåíêèíñîí Øàìàõûäà Àáäóëëà õàíûí éàé èãàìÿòýàùûíäà “çÿðáàô” àäëàíàí ãûçûë-ýöìöø ñàïëàðëà òîõóíóëìóø õàë÷à ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. 20 ÿñðèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð õîâñóç õàë÷à ìÿìóëàòûíûí (õóðúóí, ùåéáÿ âÿ ñ.) áÿäèè òÿðòèáàòûíäà ãûçûë, ýöìöø, éàõóä ðÿíýëè ìåòàë ñàïëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áåëÿ ìÿìóëàòëàðûí ÿí ýþçÿë íöìóíÿñè (Øèðâàí ãðóïóíà àèä õóðúóí, 20 ÿñð) Øÿðã Õàëãëàðû Èíúÿñÿíÿòè Ìóçåéèíäÿ (Ìîñêâà) ñàõëàíûëûð. 17–18 ÿñðëÿðäÿ Øèðâàí, Ãàðàáàü âÿ Àáøåðîíäà ñöæåòëè, íÿ-

Ê.ß ë è é å â. "Íèçàìè" õàë÷àñû. 1982. Àçÿðáàéúàí Õàë÷àñû âÿ Õàëã Òÿòáèãè Ñÿíÿòè Äþâëÿò Ìóçåéè. Áàêû.

áàòè âÿ ùÿíäÿñè íàõûø åëåìåíòëÿðè èëÿ áÿçÿäèëìèø õîâñóç èïÿê õàë÷àëàð òîõóíóëóðäó (áó úöð õàë÷àëàðûí 5-è Àëìàíèéàäà ñàõëàíûëûð). Õàíëûãëàð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà õàë÷à èñòåùñàëû õåéëè ýåíèøëÿíìèø, ùÿð õàíëûüûí õàë÷à÷ûëûã êàðõàíàñû îëìóøäóð. Öçÿðèíäÿ 1801 èë òàðèõè ýþñòÿðèëìèø âÿ “Êàðõàíà-å-Õèëÿ” ñþçëÿðè òîõóíóëìóø íÿôèñ áèð õàë÷à (Õèëÿ-ßìèðúàí) Ìîñêâàäàêû Òàðèõ Ìóçåéèíäÿ ñàõëàíûëûð. 18–19 ÿñðëÿðäÿ Ãóáà, Áàêû, Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ, Ãàçàõ õàë÷à÷ûëûã ìÿðêÿçëÿðèíäÿ òîõóíóëìóø õàë÷à âÿ õàë÷à ìÿìóëàòëàðû äþâðöìöçÿäÿê ãîðóíìóøäóð. Áóíëàð Áàêûäà Àçÿðáàéúàí Õàë÷àñû âÿ Õàëã Òÿòáèãè Ñÿíÿòè Äþâëÿò Ìóçåéèíäÿ, Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéèíäÿ, Ð.Ìóñòàôàéåâ àä. Àçÿðáàéúàí Èíúÿñÿíÿò Ìóçåéèíäÿ ñàõëàíûëûð. 19 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðûíûí Ðóñèéà áàçàðëàðûíà àõûíûíû àðòûðìàãëà îíëàðû äöíéà ÿìòÿÿ òÿäàâöëöíÿ úÿëá åòäè. 19 ÿñðèí îðòàëàðûíäàí Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë îëóíàí

ìöõòÿëèô ñÿíÿòêàðëûã ìÿìóëàòû, î úöìëÿäÿí õîâëó âÿ õîâñóç õàë÷àëàð Úÿíóáè Ãàôãàç, Ðóñèéàäà êå÷èðèëÿí áèð ñûðà ñÿðýèëÿðäÿ (Òèôëèñ, 1850, 1852, 1857, 1889; Ìîñêâà, 1872, 1882, 1912–13) íöìàéèø åòäèðèëìèøäèð. Áó ñÿðýèëÿðÿ Áàêû, Ãóáà, Øàìàõû, Ýÿíúÿ, Øóøà, Ãàçàõ, Øÿêè, Úàâàä ãÿçàñû âÿ ñ. éåðëÿðäÿí òîïëàíìûø õàë÷à âÿ õàë÷à ìÿìóëàòû, Õóðøèäáàíó Íàòÿâàíûí òîõóäóüó õàë÷àëàð âÿ òèêìÿëÿð ýþíäÿðèëìèøäè. Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðû õàðèúè þëêÿëÿðäÿ – Àâñòðèéà (Âéàíà, 1872), Èòàëèéà (Òóðèí, 1911), Ëîíäîí âÿ Áåðëèí ø.-ëÿðèíäÿ (1913) òÿøêèë îëóíìóø ñÿðýèëÿðäÿ äÿ óüóð ãàçàíìûøäû. Àçÿðáàéúàí õàë÷à ñÿíÿòèíèí ñîíðàêû èíêèøàôû ñîâåò äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèð. 1927 èëäÿ ðåñï.-äà “Àçÿðñÿíÿò áèðëèéè” òÿøêèë åäèëäè, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ îíóí íÿçäèíäÿ “Àçÿðõàë÷àèòòèôàã”ûí ìöõòÿëèô ð-íëàðäà éåðëÿøÿí õàë÷à àðòåëëÿðè âÿ ôàáðèêëÿðè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. 80-úè èëëÿðäÿ “Àçÿðõàë÷à”íûí Ãàçàõäàêû “Çèëè”, Ãîíàãêÿíääÿêè (Ãóáà ð-íó) “Ãóáà õàë÷àñû”, Ãóñàðäàêû “Ñóìàõ”, Äÿâÿ÷èäÿêè “Ïèðÿ833

AZßÐÁÀÉÚÀÍ áÿäèë”, Õàíêÿíäèíäÿêè “Ãàðàáàü”, Õà÷ìàçäàêû “Õàë÷à”, åëÿúÿ äÿ Àüäàì, Áÿðäÿ, Ãàçûìÿììÿä, Ãàëàúûã (Èñìàéûëëû ð-íó), Èñìàéûëëû, Ëàùûú, Úÿëèëàáàä âÿ Áàêûäàêû õàë÷à÷ûëûã ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ÿë èëÿ òîõóíóëàí õîâëó õàë÷àëàðûí èñòåùñàëû õåéëè ýåíèøëÿíäè. Õîâñóç õàë÷àëàðäàí èñÿ Ãîáó ê.-íäÿ êèëèì, ïàëàç, Ãóñàðäà èñÿ ñóìàõ òîõóíóðäó. Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðû òåõíèêè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ õîâëó âÿ õîâñóç îëóð. Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë åäèëìèø ÷óë, ìÿôðÿø, õóðúóí, éÿùÿð ãàøëûüû, þðòöê, äóç òîðáàñû, áàøàëòû, ÷óâàë, õàðàë âÿ ñ. ìÿèøÿò ÿøéàëàðûíûí òîõóíóøóíäà åéíèëÿ õîâñóç õàëûëàðäà òÿòáèã åäèëìèø òåõíèêè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Õàë÷à âÿ õàë÷à òèïëè ìÿìóëàòëàðûí òîõóíóøóíäà éóí, èïÿê, ïàìáûã èïëÿðëÿ éàíàøû, ùÿñèð (àüàú ãàáûüû), àüàú, ÷óáóã, ãàìûø-ãàðüû (÷ÿòÿí), àò ãóéðóüó òöêö, úûü (ëàé, êÿíäèðëàé), ãûçûë âÿ ýöìöø ñàïëàð, ãèéìÿòëè ãàø-äàøëàð, ãàäûí áàø òöêö âÿ ñ. òÿòáèã îëóíóð. ßðèø, àðüàú âÿ öç èïëÿðèíèí òîâëàíìàñûíäà (áóðóëìàñûíäà) Ñ âÿ Ç ôîðìàëû òîâäàí (áóðìàäàí) èñòèôàäÿ åäèëèð. Àçÿðáàéúàí õîâëó õàë÷àëàðû èëìÿ ñûõëûüûíà ýþðÿ ìöõòÿëèô îëóð (1 ì2-äÿ 60 ìèíäÿí 640 ìèíÿäÿê èëìÿ éåðëÿøèð). Õàë÷àíûí òîõóíóøóíäà ùåéâàíëàðûí òÿáèè ðÿíýäÿ éóíëàðûíäàí ùàçûðëàíàí âÿ ðÿíýëÿíìèø èïëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Õîâëó õàë÷àëàðäàí äàùà ÿââÿë èñòåùñàë åäèëìèø õîâñóç õàë÷àëàð (ïàëàç, êèëèì, øÿääÿ, âÿðíè, çèëè, úåúèì, ñóìàõ) âÿ õàë÷à ìÿìóëàòëàðû (õóðúóí, ùåéáÿ, éÿùÿð ãàøëûüû, ÷óâàë, ìÿôðÿø, ÷óë âÿ ñ.) ñàäÿ âÿ ìöðÿêêÿá öñóëëà òîõóíóëóð. Õîâñóç õàë÷à ìÿìóëàòû îëàí ïàëàç Àçÿðáàéúàíäà êå÷ìèø äþâðëÿðäÿí èíäèéÿäÿê èñòåùñàë åäèëèð. Ãÿäèì çàìàíëàðäà ïàëàçäàí ìöõòÿëèô ìÿðàñèìëÿðäÿ (èáàäÿò, éàñ), ùÿì÷èíèí ýåéèì, þðòöê êèìè èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ïàëàçëàðûí ÿñàñ áÿçÿêëÿðèíè áèð-áèðè èëÿ áÿäèè ñóðÿòäÿ óéóøàí ðÿíýàðÿíý åíëè âÿ åíñèç öôöãè çîëàãëàð òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí ïàëàçëàðûíûí ÿí ãèéìÿòëè íþâö “÷èéè” ïàëàçäûð. “×èéè” ïàëàçëàð ðÿíýëè çîëàãëàðëà áÿçÿäèëìÿêëÿ éàíàøû, ùÿð çîëàüûí öçÿðèíÿ “ñàíúìà” òåõíèêàñû èëÿ õûðäà âÿ èíúÿ íàõûøëàð äà ñàëûíûð. “×èéè” ïàëàçëàðûí ÿñàñ èñòåùñàë ìÿðêÿçëÿðè Ãàðàáàü âÿ Àáøåðîí çîíàëàðû îëìóøäóð (Êÿëáÿúÿð âÿ Áàêûíûí Ýöçäÿê êÿíäè). Úåúèìèí áÿçÿêëÿðè øàãóëè èñòèãàìÿòëè áÿäèè çîëàãëàðëà ôîðìàëàøûð, ÿêñÿð ùàëëàðäà áó çîëàãëàð ùÿíäÿñè ôîðìàëû íàõûøëàð “áóéíóç” àäëàíàí åëåìåíòëÿðëÿ çèíÿòëÿí834

äèðèëèð. ßñàñÿí, Øèðâàí, Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí âÿ Ëåðèêäÿ èñòåùñàë îëóíàí úåúèìëÿðäÿí äèâàð õàë÷àñû êèìè (Íàõ÷ûâàíäà), ìÿèøÿòäÿ éîðüàí-äþøÿê öçö, ïÿðäÿ, éöê þðòöéö, áîõ÷à, ÷àíòà âÿ ñ. êèìè èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Úåúèìëÿðèí åíè 30-35 ñì, óçóíëóüó 15-16 ì-ÿ ãÿäÿð îëóð. Úåúèìèí åí þë÷öñö òîõóúóíóí èêè àéàüûíûí àðàñûíäàêû þë÷öäÿí àñûëû îëàðàã äÿéèøèëèð. Íàäèð òîõóíóøëó, áÿäèè õöñóñèééÿòÿ ìàëèê “Ñûâàìà úåúèì” éàëíûç Éàðäûìëû âÿ îíóí êÿíäëÿðèíäÿ òîõóíóëóð. Áó úåúèìëÿðèí ùÿíäÿñè íàõûøëàðû òîõóíóø çàìàíû ÿëàâÿ êöúöëÿð âàñèòÿñèëÿ ñàëûíûð. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí õàë÷à÷ûëûã ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ òîõóíóëàí êèëèìèí áÿçÿêëÿðè ìöõòÿëèô þë÷öëö ýþëëÿðäÿí, ùÿíäÿñè íàõûøëàðäàí, ãóø âÿ ùåéâàí òÿñâèðëÿðèíäÿí èáàðÿò îëóð. Òÿáðèç, Øèðâàí âÿ Àáøåðîí êèëèìëÿðè èíúÿ âÿ ñûõ òîõóíóøóíà, Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ âÿ Ãàçàõ êèëèìëÿðè èôàäÿëè ùÿíäÿñè âÿ íÿáàòè ôîðìàëû áÿçÿê åëåìåíòëÿðèíÿ, ìîíóìåíòàë ýþëëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Õîâñóç õàë÷à ìÿìóëàòëàðûíäàí îëàí øÿääÿíèí ÿñàñ èñòåùñàë ìÿðêÿçëÿðè Ãàðà-

Ê.ß ë è é å â. "Íÿñèìè" õàë÷àñû. 1973. Àçÿðáàéúàí Õàë÷àñû âÿ Õàëã Òÿòáèãè Ñÿíÿòè Äþâëÿò Ìóçåéè, Áàêû.

áàü âÿ Ãàçàõ çîíàëàðûäûð. Øÿääÿëÿð äàìàëû âÿ ñöæåòëè îëóð. Ñöæåòëèëÿðèí ÿñàñ áÿçÿéèíè àðàñàùÿäÿêè àò, éàõóä äÿâÿ êàðâàíû ñûðàëàðûíûí òÿñâèðè òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàíäà øÿääÿëÿðèí áèð íå÷ÿ íþâö ìÿëóìäóð. Øàë-øÿääÿëÿð êå÷ìèøäÿ ãàäûí âÿ êèøè ýåéèìëÿðèíäÿ òÿòáèã îëóíìóøäóð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ òîõóíóëàí íèñáÿòÿí íàçèê äàìàëû øÿääÿëÿðäÿí Áàñãàë âÿ Øàìàõûäà ãàäûí ïàëòàðëàðû, õöñóñèëÿ ÷àðøàá ö÷öí, ãàëûí òîõóíóøëó øÿääÿëÿðäÿí èñÿ äèâàð âÿ éåð õàë÷àñû êèìè èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ñó, èøûã âÿ õîøáÿõòëèê ðÿìçè îëàí ÿæäàùà îáðàçûíûí ëàòûí ÿëèôáàñûíäàêû “Ñ” âÿ éà “Ç” ùÿðôèíÿ áÿíçÿð òÿñâèðè èëÿ áÿçÿäèëìèø âÿðíè õàë÷à íþâö éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë åäèëìèøäèð. Òÿðÿêÿìÿ òàéôàëàðû Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ å.ÿ. 5–4 ìèíèëëèêäÿí éàøàéûá ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëóáëàð. Âÿðíè õàë÷àëàðû ìÿùç Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëìóø òÿðÿêÿìÿ òàéôàëàðû àðàñûíäà õîøáÿõòëèê ýÿòèðÿí ãöââÿ ñàéûëìûø âÿ åâëÿðäÿ õöñóñè ùþðìÿòëÿ ñàõëàíûëìûøäû. Áó àäÿò “òÿðÿêÿìÿ” àäëàíàí ùÿìèí òàéôàëàðûí àðàñûíäà èíäè äÿ äàâàì åäèð. Âÿðíèëÿðèí èñòåùñàëû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àçÿðáàéúàí õàë÷àñû Ìàùèð ñÿíÿòêàðëàð òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê óñòàëûãëà òîõóíìóø Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðû äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð ìóçåéëÿðèíäÿ Ëîíäîíóí Âèêòîðèéà âÿ Àëáåðò, Âàøèíãòîíóí Òåêñòèë, Ïàðèñèí Ëóâð, Èñòàíáóëóí Òîïãàïû, Ñ.-Ïåòåðáóðãóí Åðìèòàæ ìóçåéëÿðèíäÿ ñàõëàíûëûð. Ôëàìàíä ñÿééàùû Ðóáðóê (13 ÿñð), Âåíåòñèéà ñÿééàùû Ìàðêî Ïîëî (13 ÿñð), èíýèëèñ ñÿééàùû Àíòîíè Úåíêèíñîí (16 ÿñð) âÿ á. þç éîë ãåéäëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðûíûí ýþçÿëëèéèíäÿí ñþç à÷ûðëàð. Àâðîïà ðÿññàìëàðûíäàí Ùàíñ Ùîëáåéí, Ùàíñ Ìåìëèíã âÿ á. þç ðÿñìëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðûíû òÿñâèð åòìèøëÿð. Êîìïîçèñèéà çÿíýèíëèéèíÿ, íàõûø åëåìåíòëÿðèíèí îðèæèíàëëûüûíà, ðÿíý êîëîðèòèíÿ, ÷åøèä ìöõòÿëèôëèéèíÿ âÿ òîõóíìà òåõíèêàñûíûí êàìèëëèéèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðû íàäèð ñÿíÿòêàðëûã íöìóíÿëÿðèäèð.

Àçÿðáàéúàí òÿðÿêÿìÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ Òöðêèéÿéÿ äÿ (Êàðñ) éàéûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíäÿ òîõóíóëìóø âÿ èíäè äÿ èñòåùñàëû äàâàì åòäèðèëÿí çèëèíèí áÿçÿêëÿðè ñòèëèçÿ åäèëìèø ùåéâàí âÿ ãóø ðÿñìëÿðè, ðÿìçè òÿñâèðëÿð, ìöõòÿëèô ôîðìàëû ýþëëÿð, ùÿíäÿñè âÿ íÿáàòè ìîòèâëè îðíàìåíòëÿðäÿí èáàðÿò îëóð. Àçÿðáàéúàí çèëèëÿðè çÿèôëèéèíÿ, ìöðÿêêÿá êîìïîçèñèéàñûíà (Àáøåðîí–Õûçû), îðèæèíàë íàõûø åëåìåíòëÿðèíÿ (Ãàðàáàü–Ãàçàõ) âÿ çÿíýèí êîëîðèòèíÿ ýþðÿ Îðòà Àñèéà âÿ Òöðêèéÿ çèëèëÿðèíäÿí öñòöíäöð. Èëêèí èñòåùñàë ìÿðêÿçè Øàìàõû ø. îëìóø ñóìàõ õàë÷à íþâö ñîíðàëàð ßùÿð, Ìÿðÿíä, Ãóáà, Ãóñàð, 19 ÿñðäÿí èñÿ Äàüûñòàí âÿ ñ. éåðëÿðäÿ éàéûëìûøäûð. ßñàñ áÿçÿéèíè õîâëó õàë÷àëàðäàí èãòèáàñ åäèëìèø íÿáàòè âÿ ùÿíäÿñè ýþëëÿð, ãóø âÿ ùåéâàí òÿñâèðëÿðè òÿøêèë åäèð. Èíäèéÿäÿê Ãóáà âÿ îíóí õàë÷à÷ûëûã ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ èñòåùñàë åäèëìÿêäÿäèð. ßí ýåíèø éàéûëìûø êîìïîçèñèéàñû 17 ÿñðÿ àèä “ßæäàùàëû-Õÿòàè”äèð. Áóíëàðûí ÿí ýþçÿë íöìóíÿëÿðè Âàøèíãòîíóí “Òåêñòèë” ìóçåéèíäÿ ñàõëàíûëûð. Àçÿðáàéúàíûí õîâëó õàë÷àëàðû öìóìè öñëóá úÿùÿòäÿí îõøàð îëñàëàð äà, ùÿð çîíàäà òîõóíóëàí õàë÷àëàð ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí àéðûëûð. Ãóáà–Øèðâàí (î úöìëÿäÿí, Àáøåðîí) õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëàí õàë÷àëàð ñûõëûüûíà âÿ ðÿíý êîëîðèòèíÿ ýþðÿ éàõûí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, íàõûøëàðûíûí öñëóá õöñóñèééÿòè âÿ êîìïîçèñèéà ùÿëëèíÿ ýþðÿ áèðè äèýÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Íàõûøëàðäàêû ðèòì âÿ ñèììåòðèéà àäÿòÿí ðÿíýëÿð

âàñèòÿñèëÿ òÿêðàð åäèëèð. Ãóáà, Øèðâàí âÿ Àáøåðîí õàë÷àëàðûíûí èëìÿ ñûõëûüû 1ì2-äÿ 200 ìèíäÿí 400 (áÿçÿí 500 ìèí) ìèíÿäÿêäèð. Èëìÿ ùöíäöðëöéö 2–7 ìì-äèð. Ýÿíúÿ–Ãàçàõ õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëàí ìÿìóëàòëàðäà êëàññèê õàëã íàõûø öñëóáó àïàðûúûäûð. Áó õàë÷àëàðûí áÿçÿéèíäÿ áþéöê þë÷öëö ùÿíäÿñè ýþëëÿð, òîòåì õàðàêòåðëè, ñòèëèçÿ îëóíìóø ùåéâàí âÿ ãóø ðÿñìëÿðè ÿñàñ éåð òóòóð; àðàñàùÿäÿ àñèììåòðèê øÿêèëäÿ ñÿïÿëÿíìèø áÿçÿê åëåìåíòëÿðè õàë÷àíûí ýþçÿëëèéèíè àðòûðûð. Ðÿíýëÿðè øóõ âÿ òÿçàäëûäûð. Ýÿíúÿ–Ãàçàõ õàë÷àëàðûíûí þë÷öëÿðè áþéöê, èëìÿ ñûõëûüû 1ì2-äÿ 90 ìèíäÿí 150 ìèíÿäÿê, èëìÿ ùöíäöðëöéö 8–12 ìì îëóð. Ãàðàáàü ìÿêòÿáèíÿ àèä õàë÷àëàð êëàññèê êîìïîçèñèéà âÿ íàõûøëàðëà éàíàøû, Òÿáðèç õàë÷à ìÿêòÿáèíèí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëàðàã, áÿçÿí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿí, Àâðîïà âÿ Ðóñèéàäàí ýÿëìÿ íàõûøëàðëà äà áÿçÿäèëèð. Áó õàë÷àëàðäà èðè þë÷öëö ùÿíäÿñè ýþëëÿð, íÿáàòè ìîòèâëè ýþë âÿ íàõûøëàð öñòöíäöð. Ðÿíýëÿðè òÿçàäëû, øóõ âÿ îéíàãäûð. Ãàðàáàü õàë÷àëàðûíûí èëìÿ ñûõëûüû 1ì2-äÿ 90 ìèíäÿí 160, áÿçÿí äÿ 200 ìèíÿ éàõûí, èëìÿ ùöíäöðëöéö 6–10 ìì îëóð. Òÿáðèç õàë÷àëàðû íàõûø öñëóáó, ìöðÿêêÿá êîìïîçèñèéàëàðû èëÿ ìÿøùóðäóð. 16–17 ÿñð Òÿáðèç õàë÷à ìÿêòÿáèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà ÿñàñ ðîë îéíàéàí ïåøÿêàð ñóôè ðÿññàìëàðûí éåíè ýöë-÷è÷ÿê öñëó-

áó èëÿ éàðàòäûãëàðû ìöðÿêêÿá îðíàìåíòàë âÿ ñöæåòëè ñàðàé õàë÷àëàðû, “Ëÿ÷ÿêòöðöíú”, “ßôøàí”, “Àüàúëû”, “Áàü÷àëû”, “Îâ÷óëóã” âÿ ñ. êîìïîçèñèéàëàðû èëÿ éàíàøû õàëã óñòàëàðûíûí áÿäèè éàðàäûúûëûüûíûí ìÿùñóëó îëàí áóòà âÿ éàðïàã íàõûøëàðëà ôîðìàëàøàí “Ñÿðàáè”, “Ìèðè”, “Áàëûã”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Äþðä ôÿñèë”, “Ùåðèñ”, “Ýîðàâàí” êèìè õàëû-õàë÷àëàð äà èñòåùñàë åäèëèð. Áó èêè èñòèãàìÿòäÿ òîõóíóëàí õàëû-õàë÷àëàð ðÿíýëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèðëÿð. Òÿáðèç òèïèíÿ äàõèë îëàí õàë÷àëàðäà ùÿì øóõ, ùÿì äÿ ñàêèò, éûüúàì êîëîðèòäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð, þë÷öëÿðè ìöõòÿëèô (1 ì2-äÿí 40ì2-äÿê, áÿçè ùàëëàðäà 50ì2), èëìÿ ñûõëûüû 1ì2-äÿ 60 ìèíäÿí 360 ìèíÿäÿê (áÿçÿí 400 ìèí), èëìÿ ùöíäöðëöéö 2–15 ìì (íàäèð ùàëëàðäà 40 ìì) îëóð. Àçÿðáàéúàí õàë÷à÷ûëàðûíäàí Àëëàùéàðîâà Ýöëÿíäàì Úÿìèë ãûçû (Àøûã ßëÿñýÿð ìÿøùóð “Ýöëÿíäàì” ãîøìàñûíû îíà ùÿñð åòìèøäèð), Àááàñîâà Ñîíà Ãàñûì ãûçû, Èáðàùèìîâà Ýöëñöì ßëÿêáÿð ãûçû, Ìÿìèøîâà Ìÿñìÿ Ìÿùÿììÿä ãûçû, Íÿáèéåâà Çåéíÿá Åéâàç ãûçû, Ïÿíàùîâà Ýöëñöì Ðÿùèì ãûçû, Ñÿëáè Èñà ãûçû, Øàùâåðäèéåâà Òöêÿçáàí Àëëàùâåðäè ãûçû (Êÿëáÿúÿð), ßôÿíäèéåâà Ýöëëÿð Åëäàð ãûçû, Øåéäàéåâà Çèáåéäÿ Ìèêàéûë ãûçû (Ãóáà), ßìèíÿ Øèðèí ãûçû (Õà÷ìàç), Àèøÿ Èáðàùèì ãûçû, Áàëàãûç Éóñèô ãûçû, Úàâàùèð Íÿáè ãûçû, Ñàéàëû Ñöëåéìàí ãûçû (Ãàçàõ),

Õóðúóí Ìÿèøÿò ÿøéàñû. Ìöõòÿëèô ðÿíýëè éóí èïäÿí (áÿçÿí èïëèêäÿí) õàë÷à òåõíèêàñû èëÿ òîõóíóð, ãîòàçëàðëà áÿçÿäèëèð, èêè ýþçäÿí âÿ øàë ùèññÿäÿí èáàðÿò îëóð. Àüûç ùèññÿñèíÿ ýþçÿê ñàëûíûð. Ìöõòÿëèô þë÷öäÿ îëóð. Äàùà ÷îõ êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû âÿ ñ. äàøûìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áèð ÷îõ Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûøäû.

Ùåéáÿ Õàë÷à ìÿìóëàòû. Ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Ôîðìàñûíà ýþðÿ õóðúóíà áÿíçÿéèð, àììà îíäàí èêè äÿôÿ êè÷èê îëóð. ßñàñÿí õîâñóç õàë÷à òåõíèêàñûíäà òîõóíóð. Áÿçÿí úåúèìäÿí ùàçûðëàíûð. Ùåéáÿ ÷èéèíÿ ñàëûíûð, è÷èíäÿ ÿðçàã âÿ õûðäà ÿøéàëàð äàøûíûð. Òöðêäèëëè õàëãëàðûí ìÿèøÿòèíäÿ ìöùöì éåð òóòìóøäóð.

835

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àôòàá Ãàñûì ãûçû, ßëèéåâà Çþùðÿ (Ìÿøÿäè Çÿùðà), Òåëëè Ùàúû Íÿñèá ãûçû (Øóøà), Áàüûðîâà Ãÿìÿð Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿä ãûçû (Àüäàì), Ãûíéàçîâà Éåòÿð Ìóñòàôà ãûçû (Áÿðäÿ), Õóðøóäáàíû Áÿéèì (Ýÿíúÿ), Êèøêèíÿ Ìÿúèä ãûçû (Àáøåðîí), Èáðàùèìçàäÿ Íàüû Áèíÿêäàðè (Òÿáðèç), Íàçëû Íÿáè ãûçû, Íÿíÿõàíûì Øèðÿëè ãûçû (Øàìàõû), Áàäàì Ôÿðçóëëàù ãûçû (Ìàñàëëû) âÿ áàøãàëàðûíûí òîõóäóãëàðû õîâëó âÿ õîâñóç õàë÷àëàðäà îðòà ÿñð õàë÷à÷ûëûã ÿíÿíÿëÿðè äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Õàë÷à ñÿíÿòèíèí èêèíúè áèð ãîëó ïåøÿêàð ðÿññàìëàð òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòäèðèëèð. Ë.Êÿðèìîâóí éàðàòäûüû îðíàìåíòàë âÿ ïîðòðåò õàë÷àëàðû õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Êëàññèê õàëã éàðàäûúûëûüûíû âÿ îðòà ÿñðëÿð Òÿáðèç õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáèíèí ïðîôåññèîíàë íàõûø öñëóáóíó äÿðèíäÿí ìÿíèìñÿéÿí Ë. Êÿðèìîâ Àçÿðáàéúàí äåêîðàòèâ ñÿíÿòèíè ìöàñèð îðíàìåíòëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìèø, ÿíÿíÿâè áÿçÿê åëåìåíòëÿðè ÿñàñûíäà éåíè äåêîðàòèâ ìîòèâëÿð éàðàòìûøäûð. Ë. Êÿðèìîâóí åñêèçëÿðè âÿ áàø÷ûëûüû èëÿ òîõóíóëìóø “ßôøàí” (1932), “Ôèðäþâñè” (1934), “Ñ. Âóðüóí” (1956), “Ôöçóëè” (1972), “Ñÿôèÿääèí Óðìÿâè” (1975), “ßúÿìè” (1976), “ßñðëÿðèí íÿüìÿñè” (1985) õàë÷àëàðû ãèéìÿòëè ñÿíÿò íöìóíÿëÿðèäèð. Ê. ßëèéåâèí éàðàäûúûëûüûíäà Òÿáðèç õàë÷àëàðûíûí íàõûø öñëóáóíà ìåéë ýöúëöäöð. ßéðè õÿòëÿðëÿ èøëÿíìèø ìöðÿêêÿá ôîðìàëû íÿáàòè ìîòèâëÿð, Òÿáðèç õàë÷àëàðûíà õàñ îëàí çÿíýèí êîëîðèò ðÿññàìûí ùÿì ïîðòðåò, ùÿì äÿ îðíàìåíòàë õàë÷àëàðûíäà ãàáàðûã ýþðöíöð. Ê. ßëèéåâ “Ôöçóëè” (1958), “Ëÿ÷ÿêòöðöíú” (1961), “Íÿñèìè” (1975), “Íèçàìè” (1979), “Áóòàëûã” (1983), “Èíäèðà Ãàíäè” (1986) âÿ ñ. õàë÷àëàðûíäà ÿíÿíÿâè íàõûø âÿ ÷åøíèëÿðäÿí óñòàëûãëà èñòèôàäÿ åäÿðÿê òàìàìèëÿ éåíè, îðèæèíàë êîìïîçèñèéàëàð éàðàòìûøäûð. Ê. ßëèéåâèí éàðàäûúûëûüûíäà Àçÿðáàéúàíûí öìóììèëëè ëèäåðè Ùåéäÿð ßëèéåâÿ ùÿñð åäèëìèø ïîðòðåò-õàë÷àëàð õöñóñè éåð òóòóð.

836

Òÿáðèç õàë÷à÷ûëûã ìÿêòÿáèíèí ÿíÿíÿëÿðè õàë÷à÷û-ñÿíÿòøöíàñ Ú.Ìöúèðèíèí éàðàäûúûëûüûíäà àéäûí èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Þçöíöí åñêèçëÿðè ÿñàñûíäà òîõóäóüó “Òÿáðèç-áóòà” (1957), “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” (1958), “Ëÿ÷ÿêòöðöíú” (1975), “Ôöçóëè” (1977), “Ýöëäàíëû” (1985) âÿ ñ. ñöæåòëè, îðíàìåíòàë âÿ ïîðòðåò õàë÷àëàðû ùÿì íàõûø åëåìåíòëÿðèíÿ, êîìïîçèñèéà ãóðóëóøóíà, ùÿì äÿ ðÿíý àùÿíýäàðëûüûíà ýþðÿ îðòà ÿñðëÿð Òÿáðèç ìÿêòÿáèíèí ìîòèâëÿðèíè âÿ õàëã éàðàäûúûëûüû öñëóáóíó ÿêñ åòäèðèð. Áó áàõûìäàí “Ñàèá Òÿáðèçè” (1958) õàë÷àñû äèããÿòè úÿëá åäèð. Ú. Ìöúèðè áóðàäà ìöàñèð Àçÿðáàéúàí õàë÷à÷ûëûüûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã, éóíóí àíúàã þç òÿáèè ðÿíýèíèí ìöõòÿëèô ÷àëàðëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. 60–úû èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí Àçÿðáàéúàí õàë÷à ñÿíÿòè éåíè èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Èíúÿñÿíÿòèí ìöàñèð òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã õàë÷à÷û ðÿññàìëàðûí éàðàòäûãëàðû ÿñÿðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí èñòÿð õîâëó, èñòÿðñÿ äÿ õîâñóç õàë÷àëàðûíûí áöòöí òåõíèêè öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëÿðÿê éåíè ôîðìà âÿ ìÿçìóíà ìàëèê “ãîáåëåí” òåêñòèë êîìïîçèñèéàëàðû éàðàäûëìûøäûð. Ãîáåëåíëÿðèí êîìïîçèñèéà, ðÿñì ùÿëëè âÿ êîëîðèòèíäÿ êëàññèê õàë÷à êàíîíëàðûíäàí êÿíàðà ÷ûõûëìàñûíà áàõìàéàðàã, ìöõòÿëèô áÿäèè âÿ òåõíèêè âàñèòÿëÿð ìþâçóíóí à÷ûëìàñûíà êþìÿê åäèð. Ãîáåëåí ñÿíÿòè òåêñòèëèí éåíè áèð ãîëó êèìè ðÿíýêàðëûã, ùåéêÿëòÿðàøëûã, ãðàôèêà âÿ õàë÷à÷ûëûã ñÿíÿòèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Òîõóíóøóíäà éóí, ïàìáûã, êÿíàô, èïÿê, ãûçûë âÿ éà ýöìöø ñàïëàð êèìè êëàññèê ìàòåðèàëëàðëà éàíàøû, àüàú ãàáûüû, ñàìàí, ñèíòåòèê ëèôëÿðäÿí ùàçûðëàíìûø èïëÿð äÿ òÿòáèã îëóíóð. Áÿçÿêëÿðäÿ èñÿ êëàññèê õàë÷àëàðäà òåç-òåç òÿñàäöô îëóíàí äöçáóúàãëû, êâàäðàò, óçóíñîâ ôîðìàëàðûí ÿâÿçèíÿ äÿéèðìè, ö÷áóúàã, ãàáàðûã ôîðìàëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. ßðèø èïèíè ìöÿééÿí öñóëëàðëà þðòÿí õàëã óñòàëàðûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã, ïåøÿêàð

ðÿññàìëàð ãîáåëåíäÿ îáðàçëàðûí âÿ ðÿñìëÿðèí ìàêñèìàë èôàäÿëèéè ö÷öí ÿðèø èïëÿðèíè ìöÿééÿí éåðëÿðäÿ à÷ûã ñàõëàéûðëàð. Ñîâåò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí õàë÷à ñÿíÿòèíèí èíêèøàôû ö÷öí ìöÿééÿí òÿáäèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. 1934–36 èëëÿðäÿ Ãóáàäà 2 èëëèê õàë÷à÷ûëûã òåõíèêóìó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, 1937–38 èëëÿðäÿ Áàêûäà 1 èëëèê õàë÷à÷ûëûã êóðñëàðû òÿøêèë åäèëìèøäè. 1972 èëäÿ Áàêûäà Àçÿðáàéúàí Õàë÷àñû âÿ Õàëã Òÿòáèãè Ñÿíÿòè Äþâëÿò Ìóçåéè à÷ûëìûø, 1981 èëäÿ ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí Ïàðèñäÿêè èãàìÿòýàùûíäà “Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðû” ñÿðýèñè íöìàéèø åòäèðèëìèøäèð. Ðåñï.äà õàë÷à÷ûëûüûí âÿ õàë÷à ñÿíÿòèíèí äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ùàããûíäà ùþêóìÿò ãÿðàðû ãÿáóë åäèëìèøäèð (1983). Ùÿìèí èëäÿ Ëîíäîíäà Øÿðã õàë÷àëàðûíà äàèð êå÷èðèëìèø 4-úö áåéíÿëõàëã êîíôðàíñäà Àçÿðáàéúàí õàë÷àëàðû íöìàéèø åòäèðèëìèøäèð. Áàêûäà Øÿðã õàë÷à ñÿíÿòè öçðÿ 1úè (1983), Àçÿðáàéúàí õàë÷à ñÿíÿòè öçðÿ 2-úè (1988) âÿ 3-úö áåéíÿëõàëã õàë÷à ñèìïîçèóìëàðû (2003) êå÷èðèëìèøäèð. Õàë÷à÷ûëûã ñÿíÿòè ðÿññàìëûã êîëëåúèíäÿ, 1979 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èíúÿñÿíÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ, 2000 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíäà òÿäðèñ åäèëèð, ñÿíÿòøöíàñëûã ñàùÿñè êèìè Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí Ìåìàðëûã âÿ Èíúÿñÿíÿò Èíñòèòóòóíäà þéðÿíèëèð. ßä.: Ê ÿ ð è ì î â Ë . Àçÿðáàéúàí õÿë÷ÿñè. Á. Ë., 1961, 1-úè ú.; ß ô ÿ í ä è é å â Ð . Àçÿðáàéúàí áÿäèè ñÿíÿòêàðëûüû äöíéà ìóçåéëÿðèíäÿ. Á., 1980; é å í ÿ î í ó í, Àçÿðáàéúàí äåêîðàòèâ ñÿíÿòè. Á., 1998; Ð ç à å â Í . Èñêóññòâî Êàâêàçñêîé Àëáàíèè IV â. äî í.ý.–VII â. í.ý., Á., 1976; À ë è å â à Ê . Òåáðèçñêàÿ êîâðîâàÿ øêîëà XVI-XVII ââ. è åãî ñâÿçè ñ êîâðîâûì èñêóññòâîì Áëèæíåãî è Ñðåäíåãî Âîñòîêà. Á., 1999. Ê.Ì.ßëèéåâà, Ð.Ñ.ßôÿíäèéåâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÌÓÑÈÃÈ Àçÿðáàéúàíûí Ì. ñÿíÿòè ÷îõÿñðëèê èíêèøàô òàðèõèíÿ ìàëèêäèð. Ì. ùàããûíäà ÿí ãÿäèì ìÿëóìàòëàð àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áèð ñûðà ìàòåðèàëëàðäàí, Ãîáóñòàí (å.ÿ. 8-3-úö ìèí èëëÿð) âÿ Ýÿìèãàéà (å.ÿ. 3-1-úè ìèí èëëÿð) ãàéà ðÿñìëÿðèíäÿí àëûíìûøäûð. “Êèòàáè ÄÿäÿÃîðãóä”äà (11–12 ÿñðëÿð), Íèçàìèíèí, Õàãàíèíèí, Ôöçóëèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ îðòà ÿñðëÿðèí Ì. ùÿéàòû, Ì. æàíðëàðû âÿ àëÿòëÿðè áàðÿäÿ çÿíýèí ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí Ñÿôèÿääèí Óðìÿâè (13 ÿñð), ßáäöëãàäèð Ìàðàüè (14 ÿñð), Ìèðçÿ áÿé (17 ÿñð), Ìèð Ìþùñöí Íÿââàá (19 ÿñð) êèìè åíñèêëîïåäèê áèëèéÿ ìàëèê àëèìëÿðèíèí ðèñàëÿëÿðèíäÿ îðòà ÿñð Ì. ìÿäÿíèééÿòèíèí, èôà÷ûëûüûíûí éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñè áàðÿäÿ äàíûøûëìûø, Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðè èøëÿíèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ì. ñÿíÿòèíèí àéðûëìàç âÿ þíÿìëè ùèññÿñèíè ãÿäèì ÿíÿíÿëÿðÿ, äÿðèí ìÿçìóíà, áÿäèè êàìèëëèéÿ, çÿíýèí æàíð ÷åøèäëèéèíÿ ìàëèê îëàí Ì. ôîëêëîðó òÿøêèë åäèð. Ì. ôîëêëîðó Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõèíè, ùÿéàòûíû, èñòÿê âÿ àðçóëàðûíû èôàäÿ åòìèø, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìèøäèð. Ì. ôîëêëîðóíóí ÿí ãÿäèì ñàùÿñè îëàí ìàùíûëàð ìþâçó ðÿíýàðÿíýëèéè èëÿ ñå÷èëìèø, èíñàíëàðûí ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíè ìöøàéèÿò åòìèø, ìÿèøÿòè èëÿ áàüëû îëìóø, ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ õàëãû ìöáàðèçÿéÿ ñÿñëÿìèøäèð. Ãÿäèì èíñàíëàðûí èëê íÿüìÿëÿðè ÿìÿê ïðîñåñèíäÿ éàðàíìûøäûð. ßìÿéè éöíýöëëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ îõóíàí íÿüìÿëÿð ñàäÿ, ãûñà ìàùíûâàðû èíòîíàñèéàëàðäàí, ÿìÿê ïðîñåñèíÿ óéüóí êè÷èê ìåëîäèê-ðèòìèê êÿñèêëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. ßìÿê íÿüìÿëÿðè ùîëàâàðëàð, ñàéà÷û íÿüÌóñèãè ôîëêëîðó Õàëãûí âîêàë, âîêàë-èíñòðóìåíòàë âÿ ìóñèãè-ðÿãñ éàðàäûúûëûüû. Õàëã ìóñèãèñè äÿ àäëàíäûðûëûð. Ìóñèãè ôîëêëîðóíóí ÿñàñ éàðàäûúûëàðû êþ÷ÿðè ìàëäàðëàð, ÷îáàíëàð, îâ÷óëàð, ÿêèí÷èëÿð, ñÿíÿòêàðëàð âÿ á. îëìóøëàð. Æàíð âÿ ìÿçìóíúà ðÿíýàðÿíýäèð (ÿìÿê íÿüìÿëÿðè, ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðè, ãÿùðÿìàíëûã íÿüìÿëÿðè, õàëã ìàùíûëàðû âÿ ñ.). Ìóñèãè ôîëêëîðó ö÷öí èìïðîâèçàñèéà âÿ ñèíòåòèêëèê õàðàêòåðèêäèð. Çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ âÿ éàéûëìàñûíäà àøûãëàð õöñóñè ðîë îéíàìûøëàð.

ìÿëÿðè, áàëûã÷û íÿüìÿëÿðè, ùàíà íÿüìÿëÿðè âÿ ñ. êèìè áèð íå÷ÿ ãðóïà áþëöíöð. “×îáàí”, “×îáàí àâàçû”, “Òóòó íÿíÿì”, “Ñàüûì ìàùíûñû”, “×ÿê, øóìëà éåðè”, “Øóì íÿüìÿñè” êèìè ãÿäèì ùîëàâàðëàðûí ñÿñ äèàïàçîíëàðû êè÷èê îëóá, ðå÷èòàòèâ òèïëè ìåëîäèéàëàðû àðà-ñûðà èøëÿ ÿëàãÿäàð äåéèëÿí íèäàëàðëà (“ùà-ùà-ùà”, “îùà”, “ùî-ùî-à”) êÿñèëèð. Áèð ÷îõ ÿìÿê íÿüìÿëÿðè êîëëåêòèâ øÿêèëäÿ îõóíóð âÿ áÿçÿí ðÿãñëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó (Ëÿíêÿðàí, Ìàñàëëû çîíàñû). Ìàùíûëàðûí ãÿäèì íþâëÿðèíÿ ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðè äÿ äàõèëäèð. Îíëàð ìþâñöì âÿ ìÿèøÿò ìÿðàñèìè íÿüìÿëÿðèíÿ áþëöíöðëÿð. Ìþâñöìè ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðèíäÿ àéðû-àéðû òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ èíàì âÿ åòèãàäëàð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó ìàùíûëàðûí áèð ãðóïó éàçûí ýÿëèøè, Íîâðóç áàéðàìû ìöíàñèáÿòèëÿ éàðàíìûø, Ýöíÿøèí ÷ûõìàñûíà, áàéðàì õîí÷àñûíà âÿ ñ. ùÿñð åäèëìèøäèð (“Ýöíÿø, ÷ûõ, ÷ûõ, ÷ûõ!”, “Ñÿìÿíè”, “Êîñ-êîñà” âÿ ñ.). Áó ìàùíûëàðûí ìÿòíèíè áàéàòûëàð òÿøêèë åäèðäè. “Õûäûð” âÿ “Ãîäó-ãîäó” ìþâñöìè ìÿðàñèìëÿðäÿ îõóíàí íÿüìÿëÿð äÿ ìÿøùóð èäè. Ìÿèøÿò ìÿðàñèìè íÿüìÿëÿðè õàëãûí òîé, äîüóì, éàñ ìÿðàñèìëÿðèíè ìöøàéèÿò åòìèøäèð. Òîé ìÿðàñèìëÿðè àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíèí ðÿíýàðÿíýëèéè, ìàùíû âÿ ðÿãñëÿðèíèí çÿíýèíëèéè èëÿ ñå÷èëèð. “Éîë à÷ûí, ýÿëèí ýÿëèð”, “Õîø ýÿëäèí”, “Õîí÷à ìàùíûñû”, “Âåðèí áèçèì ýÿëèíè”, “Àïàðìàüà ýÿëìèøèê” âÿ á. òîé ìàùíûëàðû ðÿíýàðÿíý èíòîíàñèéà ÷àëàðëàðûíà, ìöõòÿëèô áÿçÿêëÿðäÿí ùþðöëìöø ìåëîäèê õÿòòÿ âÿ àêòèâ ðÿãñâà-

ðû ðèòìÿ ìàëèêäèð. Éàñ âÿ äÿôí ìÿðàñèìëÿðèíäÿ àüûëàð, îõøàìàëàð, ìÿðñèéÿëÿð îõóíàðäû. Ãÿäèì àüûëàðûí ìÿòí ÿñàñëàðû îüóç äàñòàíëàðûíäàí ýþòöðöëìöø, ñîíðàëàð èñÿ àüûëàðûí áàéàòûøÿêèëëè ôîðìàëàðû éàðàíìûøäûð. Ìÿðñèéÿëÿðèí ìÿòíëÿðè ÿðóç âÿçíèíäÿ îëóá, êëàññèê ÿäÿáèééàòäàí ýþòöðöëöðäö (Ôöçóëè, Øöàè, Ðàúè, Ãöäñè âÿ á.). Ìàòÿì ìàùíûëàðû ãÿì, êÿäÿð èôàäÿ åäèá, àüëàøìà èëÿ áàüëû îëäóüóíäàí ìåëîäèéàëàðûíûí èíòîíàñèéà ÿñàñûíû “àüëàìà”, “èíèëòè”, “çàðûìà” òÿøêèë åäèðäè. Àçÿðáàéúàí Ì. ôîëêëîðóíäà òàðèõèãÿùðÿìàíëûã ìàùíûëàðû íèñáÿòÿí ýåú éàðàíìûø, îíëàðäà õàëãûí òàðèõè èëÿ áàüëû ìöõòÿëèô ùàäèñÿëÿð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Êîðîüëó, Ãà÷àã Íÿáè, Ãà÷àã Êÿðÿì, Ãàòûð Ìÿììÿä âÿ Ùÿúÿð ùàããûíäà íÿüìÿëÿð áó ãÿáèëäÿíäèð. “Ïèéàäà Êîðîüëó”, “Ãà÷àã Íÿáè”, “Àòëû Êîðîüëó”, “Ãà÷àã Êÿðÿì”, “Êÿðÿìõàí Ñÿðòèá” êèìè ìàùíûëàðäà òàðèõè–ãÿùðÿìàíëûã æàíðûíûí õöñóñèééÿòëÿðè ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëÿðäÿ òÿçàùöð åäèð. Îíëàðûí ìÿòí ÿñàñëàðûíû àøûã ÿäÿáèééàòûíûí ýÿðàéëû, ãîøìà, ìöõÿììÿñ êèìè ôîðìàëàðû òÿøêèë åäèð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éöêñÿëÿí èíãèëàáè ùÿðÿêàòëà áàüëû Ñÿòòàðõàíà, Ãàòûð Ìÿììÿäÿ ùÿñð îëóíìóø ìàùíûëàð éàðàíûð. Ìàùíû éàðàäûúûëûüûíûí ìÿçìóí, ìóñèãè äöçöìö áàõûìûíäàí çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý ùèññÿñèíè ëèðèê ìàùíûëàð òÿøêèë åäèð. Îíëàðäà õàëãûí ýöíäÿëèê ùÿéàòû, ùèññ-ùÿéÿúàíëàðû, àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìöõòÿëèô îáðàçëàðëà ÿëàãÿäàð

“Éàëëû” ðÿãñè

837

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ù.Ã. Ñàðàáñêè, Ö. Ùàúûáÿéîâ, Ù. Òåðåãóëîâ, Ì. Ìàãîìàéåâ. 1917

ìàùíûëàðûí ìåëîäèê èíêèøàôû äàùà ýåíèø âöñÿò àëìûø, íÿôèñ áÿçÿêëÿðëÿ àøûëàíìûøäûð. “Ñÿíäÿí ìÿíÿ éàð îëìàç”, “Îíó äåìÿ, çàëûì éàð”, “Ëà÷ûí”, “Êö÷ÿëÿðÿ ñó ñÿïìèøÿì”, “Àìàí îâ÷ó” âÿ ñ. ìÿùÿááÿòè, òÿáèÿòè âÿñô åäÿí ëèðèê ìàùíûëàðäûð. Éóìîðëó (“×àëïàïàã”) , (“Àìàí íÿíÿ”), ìàùíûëàð, ìåéõàíàëàð äà õàëã ùÿéàòûíäà ìöùöì éåð òóòóð. Õàëã ìàùíûëàðûíûí ìåëîäèêàñûíà âàðèàíò äÿéèøêÿíëèéè, ñåêâåíñèéà öñóëó èëÿ èíêèøàô, èñòèíàä ïÿðäÿëÿðè ÿòðàôûíäà ýÿçèøìÿ, çÿíýèí ìåëèçìàòèêà õàñäûð. 6/8, 3/4, 2/4 âÿçíëÿðè äàõèëèíäÿ ìÿòí ÿñàñû èëÿ áàüëûëûãäàí èðÿëè ýÿëÿí ìöõòÿëèô áþëýö ãðóïëàøìàëàðû ãåéä îëóíóð âÿ ñèíêîïàëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Õàëã ìàùíû éàðàäûúûëûüûíûí ìöùöì ãîëó îëàí óøàã Ì. ôîëêëîðó áþéöêëÿðèí óøàãëàð ö÷öí îõóäóãëàðû ëàéëàëàðû, îõøàìàëàðû, áåøèê íÿüìÿëÿðèíè âÿ ñ., ùÿì äÿ óøàãëàðûí èôà åòäèêëÿðè ìàùíûëàðû (“äöçýöëÿð”, “ñàíàìàëàð”, “óøàã ëèðèê ìàùíûëàðû”) þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Áÿçè ÿìÿê ìàùíûëàðû (“Çÿùìÿòèí èøûüû”, “Èø áàøûíà”, “Òóòó íÿíÿì” âÿ ñ.) òÿäðèúÿí áþéöêëÿðèí ôîëêëîðóíäàí óøàã éàðàäûúûëûüûíà êå÷ìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí äèýÿð ìöùöì ñàùÿñè øèôàùè ÿíÿíÿëè ïåøÿêàð Ì.-äèð. Âîêàë-èíñòðóìåíòàë àøûã éàðàäûúûëûüû áó Ì.-èíèí þíÿìëè ãîëóäóð. “Àøûã” òåðìèíè “åøã” ñþçöíäÿí éàðàíìûø, ñÿíÿòÿ, ÿñèë ýþçÿëëèéÿ âóðüóíëóã ìÿíàñû äàøûéûð. Òåðìèí êèìè òÿõìèíÿí 14-úö ÿñðäÿ éàðàíìûøäûð. Ùÿëÿ ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ àøûãëàðûí âàðñàã, äÿäÿ, îçàí êèìè ÿúäàäëàðû îëìóøäóð. Îíëàðûí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð åäèëìèø èëê éàçûëû ìÿí838

áÿ “Êèòàáè Äÿäÿ Ãîðãóä”äóð. Àøûã ìóñèãè-ïîåòèê éàðàäûúûëûüû ãÿùðÿìàíëûã âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê ìþâçóëàðû èëÿ çÿíýèí îëóá, õàëãûí èñòÿê âÿ àðçóëàðûíû, ïîåòèê ñåâýè ëèðèêàñûíû èôàäÿ åäèð. Îíóí òÿðêèáèíÿ ìÿçìóíúà çÿíýèí, ôîðìàúà ðÿíýàðÿíý äàñòàíëàð âÿ øåðëÿð äàõèëäèð. Ìöõòÿëèô àøûã ùàâàëàðû áó ôîðìàëàðûí ìóñèãè ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. ßíÿíÿâè êëàññèê àøûã ùàâàëàðû áàéàòû, ýÿðàéëû, ãîøìà, òÿúíèñ âÿ á. ïîåòèê ôîðìàëàðà ÿñàñëàíûð. 80-äÿí àðòûã (“Êÿðÿìè”, “ßôøàðû”, “Êöðäö”, “Äèëãÿìè”, “Éàíûã Êÿðÿìè” âÿ ñ.) àøûã ùàâàëàðûíûí àéðû-àéðû ÿðàçè âàðèàíòëàðû ìþâúóääóð. Äàñòàí àøûã ñÿíÿòèíèí þíÿìëè æàíðûäûð. ×îõùèññÿëè ÿäÿáè-áÿäèè ìóñèãèëè ÿñÿð îëàí äàñòàíäà øåð, íÿñð âÿ Ì. íþâáÿëÿøèð. Àøûã éàðàäûúûëûüûíûí êè÷èê ôîðìàëàðû äàñòàíà äàõèë îëóá, îíóí òÿðêèá ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Äàñòàíëàð ìþâçó åòèáàðèëÿ ìöõòÿëèôäèðëÿð: ãÿùðÿìàíëûã (“Êîðîüëó”), ñåâýè-ìÿùÿááÿò (“ßñëè âÿ Êÿðÿì”) äàñòàíëàðû âÿ á. Àøûãëàðûí ÿñàñ ìóñèãè àëÿòè ñàçäûð. Ñàçûí ÿñàñ ö÷ ãðóï ñèìè êâàðòà-êâèíòà íèñáÿòèíäÿ êþêëÿíèð; áàøãà èíòåðâàë íèñáÿòëÿðè äÿ âàð. Àøûã Ì.-ñèíèí ìåëîäèéà âÿ ôîðìà õöñóñèééÿòëÿðè ñàçûí áó ãóðóëóøó èëÿ áàüëûäûð. Àøûã ùàâàëàðûíäà Ì. èëÿ ïîåòèê ìÿòíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè îíëàðûí ìåëîäèêðèòìèê, ôîðìà õöñóñèééÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíà þíÿìëè òÿñèð ýþñòÿðèð. Àøûã ïîåçèéàñûíûí ÿñàñ âÿçíè ùåúà âÿçíèäèð. Ùàâàëàðûí ãóðóëóøó øåðèí ôîðìà âÿ ùåúà òÿðêèáè, áþëýö õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿäÿ éàðàíûð. Ãóðáàíè (16 ÿñð), Àááàñ Òóôàðãàíëû, Ñàðû Àøûã (17 ÿñð), Õÿñòÿ Ãàñûì, Àøûã Âàëåù, Àøûã Äèëãÿì (18 ÿñð), Àøûã Àëû, Àøûã ßëÿñýÿð, Àøûã Ùöñåéí Øÿìêèðëè (19 ÿñð) âÿ á. êå÷ìèøèí ýþðêÿìëè àøûãëàðûäûð. 20 ÿñð àøûãëàðû àðàñûíäà Àøûã Ùöñåéí Áîçàëãàíëû, Àøûã ßñÿä, Àøûã Ìèðçÿ, Àøûã Èñëàì, Àøûã Øÿìøèð, Ùöñåéí Ñàðàúëû, ßìðàù Ýöëìÿììÿäîâ, Ùöñåéí Úàâàí, Àøûã Êàìàíäàð, Èìðàí Ùÿñÿíîâ, Ìèêàéûë Àçàôëû, ßêáÿð Úÿôÿðîâ, ßäàëÿò Íÿñèáîâ âÿ á. ôÿðãëÿíèð. Àøûã ñÿíÿòè Àçÿðáàéúàíûí Ãàçàõ, Òîâóç, Øàìàõû ð.-íëàðûíäà, ùÿì÷èíèí òàðèõè Ýþé÷ÿ âÿ Áîð÷àëû ìàùàëëàðûíäà õöñóñèëÿ âöñÿò òàïìûøäûð. Ìóüàìëàð øèôàùè ÿíÿíÿëè ïåøÿêàð Ì.íèí éöêñÿê ñÿíÿò íöìóíÿñèäèð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ êëàññèê ïîåçèéà èëÿ áàüëû èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéàí ìóüàìëàð äÿðèí ìÿçìóí, éöêñÿê èäåéà, åìîñèîíàë ìÿíà äàøûéàí âîêàë âÿ èíñòðóìåíòàë êîìïîçèñèéàëàðäûð. Ôÿëñÿôè-ïñèõîëîæè ìÿçìóíëó ìóüàì ñÿíÿòèíäÿ èíñàíûí çÿíýèí ìÿíÿâè

àëÿìè, ùÿéàò ùàããûíäà äöøöíúÿëÿðè èôàäÿ åäèëìèøäèð. Ìóüàì Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí áèð ñûðà õàëãëàðûíûí Ì. æàíðûäûð. Êëàññèê Øÿðã Ì.-ñèíäÿ ìóüàìàò, 12 ìóüàìäàí (“Öøøàã”, “Íÿâà”, “ßáóñÿëèê”, “Ðàñò”, “Èðàã” (ßðàã), “Èñôàùàí”, “Çèðÿôêÿíä”, “Áöçöðê” (Áîçîðý), “Çÿíýóëÿ”, “Ðÿùàâè”, “Ùöñåéíè”, “Ùèúàç”), 24 øþáÿäÿí, 48 ýóøÿäÿí, 6 àâàçäàí, ðÿíý âÿ òÿñíèôëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàí ìóüàìëàðû ãóðóëóø, äðàìàòóðæè èíêèøàô, èìïðîâèçÿ õöñóñèééÿòëÿðè, èôà öñóëëàðûíà ýþðÿ äèýÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. ×àüäàø Àçÿðáàéúàí ìóüàì Ì.-ñèíäÿ 12 ÿñàñ ìóüàìäàí éàëíûç 7-ñè òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. ßñàñ ìóüàìëàðûí àäëàðû Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí ëàä ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí 7 ìÿãàìûí àäû èëÿ åéíèäèð (“Ðàñò”, “Øóð”, “Ñåýàù”, “Øöøòÿð”,”×àùàðýàù”, “Áàéàòû- Øèðàç”, “Ùóìàéóí”). Ùÿð áèð ìóüàì èñòèíàä åòäèéè ìÿãàìûí èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ îíóí èíòîíàñèéà òÿðêèáèíèí, èôàäÿ þçÿëëèêëÿðèíèí òÿúÿññöìö êèìè òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí áöòöí æàíð âÿ íþâëÿðèíäÿ ëàä, ìÿãàì ÿñàñû åéíèäèð. Ìÿùç ìóüàì ñÿíÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí ìÿãàì ÿñàñû þçöíöí ÿí éöêñÿê èíêèøàô çèðâÿñèíÿ ãàëõìûøäûð. Ìóüàì ôÿëñÿôè, ëèðèê ìÿçìóíëó ôèêèð âÿ ôîðìà áèòêèíëèéèíÿ ìàëèê áèð ÿñÿðäèðñÿ, ìÿãàì îíóí ÿñàñûíà ãîéóëìóø ëàä òÿðêèáè, ìöÿééÿí ãàéäà -ãàíóíà òàáå îëàí äöçöìöäöð. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿãàìûí ÿñàñûíäà òÿêúÿ îíóí àäûíà óéüóí ìóüàì äåéèë, áèð íå÷ÿ ìóüàì ñÿñëÿíÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, ðàñò ìÿãàìûíäà “Ðàñò” ìóüàìûíäàí áàøãà “Áàéàòû-Ãàúàð”, “Ìàùóð-ùèíäè”, “Îðòà-Ìàùóð”, “Äöýàù” âÿ ñ. ñÿñëÿíèð. Ìóüàì ìÿãàì-èíòîíàñèéà èíêèøàôûíûí âÿùäÿòèíÿ, ìöÿééÿí äðàìàòóðæè êîìïîçèñèéàéà ÿñàñëàíàí ÷îõùèññÿëè ñèëñèëÿ ÿñÿðäèð. Ìóüàì äÿñòýàùëàðûíäà ñÿðáÿñò âÿçíëè èìïðîâèçÿ ùèññÿëÿðè – øþáÿëÿð äÿñòýàùûí äÿãèã ìåòðîðèòìÿ ÿñàñëàíàí âîêàë òÿñíèôëÿðè âÿ èíñòðóìåíòàë ðÿíýëÿðè èëÿ íþâáÿëÿøÿðÿê òÿçàä éàðàäûð. Ìóüàìëàð ìöÿééÿí úèääè ãàéäà-ãàíóíëà äöçöìëÿíèð. Ìåëîäèê èíêèøàô ìÿãàìûí ìàéÿñèíäÿí áàøëàíàðàã, éóõàðû èñòèãàìÿòëÿíèð, ÿí éöêñÿê ùÿääÿ - êóëìèíàñèéàéà ÷àòûð âÿ éåíèäÿí ýåðèéÿ, ìàéÿéÿ ãàéûäûð. Èíêèøàôûí ðöøåéìèíè ìÿãàìûí ìàéÿñèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí êè÷èê ìåëîäèê äþíìÿ-òåçèñ òÿøêèë åäèð. Ìóüàì øþáÿëÿðèíèí àðäûúûëëûüû ïèëëÿâàðû èíêèøàô ãóðóëóøóíó éàðàäûð. Àçÿðáàéúàí ìóüàìëàðûíûí âîêàë-èíñòðóìåíòàë âÿ èíñòðóìåíòàë íþâëÿðè âàð. Õàíÿíäÿëÿð ìóüàìû êëàññèê Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí þðíÿêëÿðè, ëèðèê

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ôÿëñÿôè ìÿçìóíëó ãÿçÿëëÿðè öñòöíäÿ èôà åäèðëÿð. Ìóüàìûí áèð íþâö äÿ çÿðáè ìóüàìëàðäûð (ðèòìèê ìóüàìëàð). Áóíëàð “Ùåéðàòû”, “Àðàçáàðû”, “Îâøàðû”, “Ìÿíñóðèééÿ”, “Êÿñìÿ øèêÿñòÿ”, “Ãàðàáàü øèêÿñòÿñè” âÿ á.-äûð. Çÿðáè ìóüàìëàðäà õàíÿíäÿíèí èìïðîâèçÿñè äÿãèã âÿçíëè Ì. èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð, þë÷öñö äÿ ÷îõ âàõò èêè âóðüóëó îëóð. Çÿðáè ìóüàìëàðûí âîêàë ïàðòèéàñû ö÷öí éóõàðû ðåýèñòðäÿ áàøëàéàí çÿíýèí ìåëèçìàòèêàëû ìåëîäèéà õàñäûð. Àçÿðáàéúàí êëàññèê ìóüàìûíûí èíêèøàô òàðèõè õàíÿíäÿ èôà÷ûëûüû ñÿíÿòè èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Ýþðêÿìëè õàëã ñÿíÿòêàðëàðû þçÿë ìóüàì èôà÷ûëûüû ìÿêòÿáè éàðàòìûøëàð (Ùàúû Ùöñö, Ñÿòòàð, ßáöëùÿñÿí õàí Èãáàë, ßáäöëáàüû Çöëàëîâ, Úàááàð Ãàðéàüäû îüëó, Êå÷ÿ÷è Ìÿùÿììÿä âÿ á.). 19 ÿñðèí 2-úè éàðûñû – 20 ÿñð Àçÿðáàéúàí ìóüàì èôà÷ûëûüûíäà ìöõòÿëèô ìÿêòÿáëÿð ìþâúóä èäè (Ãàðàáàü, Áàêû, Øèðâàí ìÿêòÿáëÿðè). Õàíÿíäÿëÿðäÿí È.Àáäóëëàéåâ, ß.Àáäóëëàéåâ, Ñ.Øóøèíñêè, òàðçÿíëÿðäÿí Ì.Ô.Ðçàéåâ, Ã.Ïèðèìîâ, Ì.Ìÿíñóðîâ âÿ á.-íûí Àçÿðáàéúàí Ì. òàðèõèíäÿ ìöùöì õèäìÿòëÿðè âàð. Àçÿðáàéúàí õàëã Ì.-ñè 7 ÿñàñ âÿ 3 ÿëàâÿ (Øàùíàç, Ñàðÿíú, 2-úè íþâ ×àùàðýàù) öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Ìÿãàìëàðûí ñÿñ ñûðàñû áåø íþâ òåòðàõîðäóí äþðä öñóëëà áèðëÿøìÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Òåòðàõîðäëàðûí ñàéû âÿ áèðëÿøìÿ öñóëëàðûíäàí àñûëû îëàðàã ìÿãàì ïÿðäÿëÿðèíèí ñàéû ìöõòÿëèô îëóð. Ìÿãàìûí ÿñàñ ñàáèò ïÿðäÿñè – ìàéÿñè îëóð. Àçÿðáàéúàí õàëã Ì. àëÿòëÿðè ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ñå÷èëèð. Íÿôÿñ àëÿòëÿðèíäÿí òöòÿê, áàëàáàí, çóðíà, ñèìëè-ìèçðàáëû àëÿòëÿðäÿí ñàç, òàð, ãàíóí (êàíîí), óä, ñèìëèêàìàíëû àëÿòëÿðäÿí êàìàí÷à, çÿðá àëÿòëÿðèíäÿí äÿô, íàüàðà, ãîøàíàüàðà ýåíèø èíòèøàð òàïìûøäûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ãîïóç, ðöáàá, òÿíáóð, ñåòàð, ÷àùàðòàð, øåøòàð, áÿðáÿò, ÷ÿíý, ïàíäóð, ñàíòóð (ñèìëè), íÿôèð, øåéïóð, íåé, ÿðüÿíóí, ìóñèãàð, êÿððÿíàé (íÿôÿñ), òÿáèë, íàüàðà, êóñ, äÿô, äöìáÿê, õàëõàë, ñèíú, çÿíý, êàñÿ (çÿðá) âÿ ñ.ìóñèãè àëÿòëÿðè îëìóøäóð. 19 ÿñðèí àõûðëàðûíäàí Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà ø.-ëÿðèíäÿ Ì. ìÿúëèñëÿðè, úÿìèééÿòëÿðè, äÿðíÿêëÿðè òÿøêèë îëóíóð (Øàìàõûäà Ìàùìóä àüàíûí, Øóøàäà Õàððàò Ãóëó Ìÿùÿììÿä îüëóíóí, Ìèð Ìþùñöí Íÿââàáûí, Áàêûäà Ìÿøÿäè Ìÿëèê Ìÿíñóðîâóí). 19 ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ Ì.Ì.Íÿââàá ìÿøùóð õàíÿíäÿ Ùàúû Ùöñö èëÿ áèðýÿ éàðàòäûüû “Ìóñèãè÷èëÿð ìÿúëèñè”íäÿ Ì.-íèí åñòåòèê ïðîáëåìëÿðè, èôà÷ûëûã, ìóüàì ñÿíÿòè ìöçàêèðÿ îëóíóð-

äó. Ìÿúëèñÿ ìÿøùóð õàíÿíäÿ âÿ ñàçÿíäÿëÿð Ìÿøÿäè Úÿìèë ßìèðîâ, È.Àáäóëëàéåâ, Ñ.Øóøèíñêè, Ñàäûãúàí âÿ á. äàõèë èäè. Øóøà âîêàë ñÿíÿòèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí Ùàúû Ùöñö ìóüàìëàðû áèëÿí ìöñèãèøöíàñ âÿ àëèì îëìóø, áèð ñûðà ìóüàìëàðû òÿêìèëëÿøäèðìèø, éåíè ìóüàìëàð éàðàòìûøäûð. Ìèðçÿ Ñàäûã ßñÿä îüëó (Ñàäûãúàí) 19 ÿñðèí áþéöê òàð óñòàäû îëìóø, òàðû ðåêîíñòðóêñèéà åòìèø âÿ ìöàñèð òàðû éàðàòìûøäûð. Ìÿøÿäè Çåéíàë, Ìÿøÿäè Úÿìèë ßìèðîâ, Øèðèí Àõóíäîâ, Ãóðáàí Ïèðèìîâ áó ìÿêòÿáèí äàâàì÷ûëàðûäûð. 1897 èëäÿ Øóøàäà ß.Ùàãâåðäèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ “Ìÿúíóí Ëåéëèíèí ìÿçàðû öñòöíäÿ” àäëû ìóñèãèëè ñÿùíÿúèê ýþñòÿðèëäè (Ìÿúíóí – Ú.Ãàðéàüäû îüëó, Ëåéëè – ß.Àüäàìñêè). 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè éöêñÿëèø øÿðàèòèíäÿ Ö.Ùàúûáÿéîâ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïðîôåññèîíàë Ì. ìÿäÿíèééÿòèíèí þçöëöíö ãîéäó âÿ øèôàùè ÿíÿíÿëè ìèëëè ñÿíÿòëÿ áÿñòÿêàð éàðàäûúûëûüûíûí ñèíòåçèíè éàðàòìàãëà Øÿðã âÿ Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí ôÿàë ãàðøûëûãëû òÿñèðèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ö.Ùàúûáÿéîâóí éàðàäûúûëûüûíäà ìèëëè áÿñòÿêàð Ì.-ñèíèí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí æàíðëàðûíûí òÿìÿëè ãîéóëìóøäóð (îïåðà, ìóñèãèëè êîìåäèéà, ñèìôîíèê Ì., êàíòàòà, ðîìàíñ-ãÿçÿë, êöòëÿâè ìàùíû âÿ á.). Éåíè Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí ôîðìàëàøìàñû àçàäëûã èäåéàëàðûíû, éöêñÿê ìÿíÿâèééàòû òÿñäèã åäÿí ìóñèãèëè òåàòðäàí áàøëàíäû. Ö.Ùàúûáÿéîâ 1908 èëäÿ ýþñòÿðèëÿí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” îïåðàñû èëÿ ùÿì ìèëëè îïåðàíûí, ùÿì äÿ áöòöí ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ îïåðà ñÿíÿòèíèí, ìóüàì-îïåðà æàíðûíûí ÿñàñûíû ãîéäó. Ö.Ùàúûáÿéîâ Ôöçóëèíèí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ïîåìàñû âÿ õàëã Ì. æàíðëàðûíà (ìóüàì, ìàùíû, ðÿãñ) ìöðàúèÿò åòìèø, äþâðöí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè, õàëãûí ìÿíÿâè òÿëÿáëÿðè èëÿ ñÿñëÿøÿí ñÿùíÿ ÿñÿðè éàðàòìûøäûð. Áÿñòÿêàðûí áàøãà åðêÿí îïåðàëàðû – “Øåéõ Ñÿíàí” (1909), “Ðöñòÿì âÿ Ñþùðàá” (1910), “Øàù Àááàñ âÿ Õóðøèäáàíó” (1912), “ßñëè âÿ Êÿðÿì” (1912), “Ùàðóí âÿ Ëåéëà” (1915) îïåðàëàðû äà áó æàíðäàäûð. Áó îïåðàëàðäà ÿñàñ ìóñèãè-äðàìàòóðæè âÿçèôÿíè ìóüàìëàð äàøûéûð. Ìóüàìëàð ãÿùðÿìàíëàðûí îáðàçëàðûíû à÷ìàãëà ÿíÿíÿâè Ì. ñÿùíÿ ôîðìàëàðûíû ÿâÿç åäèð. Îïåðàëàðäà õîðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð (õîðëàðûí Ì.-ñè ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí áÿñòÿëÿíìèø âÿ éà õàëã ìåëîäèéàëàðû ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð). Ö.Ùàúûáÿéîâ ñîñèàë-ìÿèøÿò ìþâçóëó ìóñèãèëè êîìåäèéàëàðûíäà (“ßð âÿ àðâàä”, 1910; “Î îëìàñûí, áó îëñóí”,

1911; “Àðøûí ìàë àëàí”, 1913) õàëã ìàùíûëàðû âÿ ðÿãñ ìóñèãèñèíÿ ÿñàñëàíìûøäûð. Îíóí “Àðøûí ìàë àëàí” ìóñèãèëè êîìåäèéàñû èíýèëèñ, àëìàí, ×èí, ÿðÿá, ôàðñ, ïîëéàê, Óêðàéíà, Áåëàðóñ, ýöðúö âÿ ñ. äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëìèø, Ìîñêâà, Èñòàíáóë, Íéó-Éîðê, Ïàðèñ, Ëîíäîí, Òåùðàí, Ãàùèðÿ, Ïåêèí, Áåðëèí, Âàðøàâà, Ñîôèéà, Áóäàïåøò, Áóõàðåñò âÿ ñ. éåðëÿðäÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Éåíè Àçÿðáàéúàí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíäà Ì.Ìàãîìàéåâèí ìöùöì õèäìÿòè îëìóøäóð. Î, îïåðàëàð [“Øàù Èñìàéûë” (1916), “Íÿðýèç” (1935) âÿ ñ.], ñèìôîíèê ÿñÿðëÿð, êöòëÿâè ìàùíûëàðûí ìöÿëëèôè êèìè áó æàíðëàðûí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäûð. Êèíî âÿ äðàìàòèê ÿñÿðëÿðÿ Ì. éàçàí, õàëã Ì. ôîëêëîðóíó òîïëàéûá òÿäãèã åäÿí èëê áÿñòÿêàðëàðäàí îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà èëê ïåøÿêàð îïåðà äèðèæîðó êèìè îïåðà èôà÷ûëûüû ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ðîëà ìàëèêäèð. Èëê Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíäàí áèðè äÿ Ç.Ùàúûáÿéîâäóð. Î, “Àøûã Ãÿðèá” (1906) îïåðàñû, “ßëëè éàøûíäà úàâàí” (1909), “Åâëèéêÿí ñóáàé” (1911) ìóñèãèëè êîìåäèéàëàðûíûí ìöÿëëèôèäèð. Äåìîêðàòèê-èíãèëàáè ùÿðÿêàò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí ìóñèãèëè òåàòð ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà Ù.Ã.Ñàðàáñêè, ß.Àüäàìñêè, Ì.À.ßëèéåâ, Ì.Ù.Òåðåãóëîâ êèìè ýþðêÿìëè ìöüÿííè-àêòéîðëàðûí ôÿàëèééÿòè ìöñòÿñíàäûð. 1920 èëäÿ õöñóñè ãÿðàðëà òåàòðëàð äþâëÿò òåàòðëàðû ñòàòóñóíó àëäûëàð. 1925 èëäÿ Àçÿðáàéúàí îïåðà ùåéÿòè äðàìàòèê ùåéÿòäÿí àéðûëûá, ðóñ îïåðà ùåéÿòè èëÿ áèðëÿøäè. Áó äà Àçÿðáàéúàíäà îïåðà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè. Îïåðà òåàòðûíûí Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíÿ ãîúàìàí ñÿíÿòêàðëàð – Ù.Ã.Ñàðàáñêè, Ì.Ù.Òåðåãóëîâ, Ã.Ïèðèìîâ (òàð), Ù.Ùàúûáàáàáÿéîâ, ñîíðàäàí Áöëáöë, Ì.Áàüûðîâ, èëê àçÿðá. ïåøÿêàð ãàäûí ìöüÿííè Ø.Ìÿììÿäîâà äàõèë èäèëÿð. Äàùà ñîíðà îïåðà ñÿùíÿñèíÿ Ù.Ðçàéåâà, Õ.Ãàúàð, Ñ.Ãàúàð, Ú.Òàëûøûíñêàéà âÿ á. ýÿëäèëÿð. Éåíè Ì. òÿùñèë îúàãëàðû – Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êîíñåðâàòîðèéàñû (1921; 1949 èëäÿí Ö.Ùàúûáÿéîâ àä.), ðåñï.-íûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ Ì. òåõíèêóìëàðû âÿ ìÿêòÿáëÿðè òÿñèñ îëóíäó. Ö.Ùàúûáÿéîâóí òÿøÿááöñö èëÿ òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè øþáÿëÿðè à÷ûëäû. Àçÿðáàéúàíëûëàðëà éàíàøû Í.È.Ñïåðàíñêè, È.Ñ.Àéñáåðã, Ì.Ñ.Ïðåñìàí, Ë.Ì.Ðóäîëô, Ë.É.Àá, Á.Â.Êàðàãè÷åâ, Í.Ñ.×óìàêîâ, Á.È.Çåéäìàí, Â.À.Íèêîëñêè, Ý.Ý.Øàðîéåâ, Ë.Ðîñòðîïîâè÷ êèìè ìÿøùóð ìóñèãè÷è ïåäàãîãëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. 839

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 30-úó èëëÿð Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí éåíè éöêñÿëèø äþâðö êèìè ñÿúèééÿëÿíèð. Áó èëëÿðäÿ éåíè èôà÷ûëûã êîëëåêòèâëÿðè, ñèìôîíèê îðêåñòð (1920, ùàçûðäà Ö.Ùàúûáÿéîâ àä. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ñèìôîíèê Îðêåñòðè), õîð (1926), èëê íîòëó Õàëã ×àëüû Àëÿòëÿðè Îðêåñòðè (1931), ðÿãñ àíñàìáëû (1936) Ì.Ìàãîìàéåâ àä. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñûíäà úÿìëÿøäèðèëäè (1936), Àçÿðáàéúàí Áÿñòÿêàðëàð Èòòèôàãû (1934), Ìóñèãèëè Êîìåäèéà Òåàòðû (1938, ùàçûðäà Ø.Ãóðáàíîâ àä.), Õàëã Éàðàäûúûëûüû Åâè (1939), Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êîíñåðâàòîðèéàñû éàíûíäà Àçÿðáàéúàí õàëã Ì.-ñèíè òîïëàìàã âÿ òÿäãèã åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ åëìè -òÿäãèãàò Ì. êàáèíåòè (1931) òÿøêèë åäèëäè. Îïåðà ñÿíÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìèëëè Ì.-ñèíèí éåíè öñëóáó òÿøÿêêöë òàïìàüà áàøëàäû. Ð.Ì.Ãëèåð Àçÿðáàéúàí Ì. ôîëêëîðóíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäÿðÿê “Àøûã Ãÿðèá” äàñòàíû ÿñàñûíäà “Øàùñÿíÿì” (1925, òàìàøàñû 1927; 2-úè ðåäàêñèéàñû 1934) îïåðàñûíû éàçäû. Áó îïåðà äöíéà Ì. ìÿäÿíèééÿòè íàèëèééÿòëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíìÿêëÿ Àçÿðáàéúàí õàëã Ì.-ñè íöìóíÿëÿðè ÿñàñûíäà êëàññèê îïåðà éàðàäûëìàñû éîëóíäà èëê òÿøÿááöñ èäè. Ì. Ìàãîìàéåâ îïåðà æàíðûíûí êëàññèê ôîðìàëàðûíà ÿñàñëàíàðàã “Íÿðýèç” îïåðàñûíû (1935; éåíè ðåäàêñèéàñû 1938) áÿñòÿëÿäè. “Íÿðýèç” ìöàñèð ìþâçóéà ùÿñð åäèëìèø èëê Àçÿðáàéúàí îïåðàñû èäè. Ì.Ìàãîìàéåâ õàëã Ì.-ñèíèí ìöõòÿëèô æàíðëàðûíûí öñëóá þçÿëëèêëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê êëàññèê îïåðà ôîðìàëàðû îëàí àðèéà, õîð, ðå÷èòàòèâ âÿ ñ. éàðàäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ ìîíóìåíòàë õàëã ãÿùðÿìàíëûã åïîïåéàñû îëàí “Êîðîüëó”íó (1937; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1941) éàðàòäû. Áÿñòÿêàð îïåðàäà ìèëëè Ì.-íèí æàíð, êîìïîçèñèéà, ìÿãàì-èíòîíàñèéà ÿñàñû èëÿ êëàññèê îïåðà ñÿíÿòèíèí Ì. èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíèí êîìïîçèñèéà õöñóñèééÿòëÿðèíèí öçâè âÿùäÿòèíÿ íàèë îëìóø, ìèëëè îïåðà ñÿíÿòèíèí øàù ÿñÿðèíè éàðàòìûøäûð. 20-30 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà êöòëÿâè ìàùíû æàíðû òÿøÿêêöë òàïûð. Ö.Ùàúûáÿéîâóí “Ãûçûë ÿñýÿð ìàðøû”, “Êîìñîìîë÷ó ãûç”, “Ãàðàýþç”, “Ïèëîòëàð”, “Ñöâàðè”; Ì.Ìàãîìàéåâèí “Íåôò”, “Òàðëà”, “Áàùàð”, “Ìàçóò îðäóñó” áó æàíðûí èëê íöìóíÿëÿðèäèð. 20-40 èëëÿðäÿ éåíè áÿñòÿêàðëàð íÿñëè ìåéäàíà ýÿëäè. Èëê ïåøÿêàð áÿñòÿêàðëàðäàí À.Çåéíàëëû “Þëêÿì”, “Ñóàë”, “×àäðà”, “Ñåéðàí” âÿ á. ÿñÿðëÿðè èëÿ ìèëëè ðîìàíñ æàíðûíû éàðàòäû. Î, ðîìàíñëàðûíäà ÿíÿíÿâè ìàùíûâàðèëèêëÿ ðå÷èòàòèâ-äåêëîìàñèéà öñëóáóíó ñèíòåçëÿøäèðèá, ìèëëè 840

ëàä-èíòîíàñèéà ñèñòåìèíèí ÷ÿð÷èâÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìèø, èëê ìèëëè êàìåðà-èíñòðóìåíòàë (ôîðòåïèàíî ö÷öí “Óøàã ñöèòàñû”, èêè ôóãà, “×àùàðýàù”, ñêðèïêà âÿ ôîðòåïèàíî ö÷öí “Ìóüàìñàéàüû”) âÿ ñèìôîíèê (ñèìôîíèê îðê. ö÷öí “Ôðàãìåíòëÿð”, 1931) ÿñÿðëÿðèí äÿ éàðàäûúûñû îëìóøäóð. ß.Áÿäÿëáÿéëè èëê ìèëëè Àçÿðáàéúàí áàëåòèíè (“Ãûç ãàëàñû”, 1940; 2-úè ðåäàêñèéàñû 1959) éàðàòìûøäûð. 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ñèìôîíèê îðêåñòð ö÷öí (Ö.Ùàúûáÿéîâ, “Òÿíòÿíÿëè ìàðø”, Ì.Ìàãîìàéåâ, “Àçÿðáàéúàí ÷þëëÿðèíäÿ”, “Àçàä ãàäûíûí ðÿãñè”, “Àçÿðáàéúàí ðàäèî ìàðøû ÐÂ-8”), õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè îðêåñòðè ö÷öí (Ö.Ùàúûáÿéîâ, 1-úè âÿ 2-úè ôàíòàçèéàëàð) ÿñÿðëÿð éàçûëäû. 30-úó èëëÿðèí 2-úè éàðûñûíäà éåíè áÿñòÿêàð íÿñëèíèí éàðàäûúûëûüûíäà ñèìôîíèê Ì.-íèí íþâáÿòè þðíÿêëÿðè (Íèéàçè, Ú. Ùàúûéåâ, Ã.Ãàðàéåâ) éàðàíäû. Áó äþâðäÿ Ö.Ùàúûáÿéîâ èëê Àçÿðáàéúàí êàíòàòàëàðûíû áÿñòÿëÿäè (Ôèðäþâñèíèí 1000 èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóø, 1934; ìöàñèð ìþâçóéà ùÿñð îëóíìóø, 1939). Ì.Ìàãîìàéåâ, À.Çåéíàëëû, ß.Áÿäÿëáÿéëè, Íèéàçè, Ã.Ãàðàéåâ, Ú.Ùàúûéåâ òåàòð òàìàøàëàðûíà Ì. éàçäûëàð. Éåíè ìèëëè âîêàë ñÿíÿòè ìÿêòÿáèíèí áàíèñè Áöëáöëöí éàðàäûúûëûüû Àçÿðáàéúàí Ì. èôà÷ûëûüûíûí èíêèøàôûíäà þíÿìëè ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäèð. Èëê ïåøÿêàð ãàäûí ìöüÿííè Ø.Ìÿììÿäîâàíûí, åëÿúÿ äÿ õàëã àðòèñòëÿðè Ì.Áàüûðîâ, À.Áöíéàäçàäÿ, Ù.Ðçàéåâà, ß.Ñàäûãîâ, Ù.Ùàúûáàáàáÿéîâ, Ý.Ùÿñÿíîâà êèìè ìöüÿííèëÿðèí èôà÷ûëûã ñÿíÿòè ÷è÷ÿêëÿíìÿ äþâðö êå÷èðèðäè. Èëê àçÿðáàéúàíëû áàëåðèíà Ã.Àëìàñçàäÿ, îïåðà òàìàøàëàðûíûí ãóðóëóø÷óñó, ðåæ.È.Ùèäàéÿòçàäÿ âÿ äèðèæîð ß.Ùÿñÿíîâóí éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòè äÿ ìÿùç áó äþâðäÿ áàøëàíäû. Íèéàçè ìèëëè ñèìôîíèê äèðèæîðëóã ìÿêòÿáèíèí þçöëöíö ãîéäó. Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí íàèëèééÿòëÿðè Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè îíýöíëöéöíäÿ (1938) óüóðëà íöìàéèø åòäèðèëäè. 1941-45 èëëÿð ìöùàðèáÿñèíäÿ ãÿùðÿìàíëûã âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê ìþâçóñó ìàùíûëàðäà, õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè ö÷öí éàçûëìûø ÿñÿðëÿðäÿ (Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ñ.Ðöñòÿìîâ), Ã.Ãàðàéåâ âÿ Ú.Ùàúûéåâèí “Âÿòÿí” (1945; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1946) îïåðàñûíäà, Ã.Ãàðàéåâ, Ú.Ùàúûéåâ âÿ Ñ.Ùàúûáÿéîâóí Áèðèíúè ñèìôîíèéàëàðûíäà (Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíäÿ ñèìôîíèê æàíðûí èëê þðíÿêëÿðè) þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Âÿòÿíïÿðâÿðëèê ùèññëÿðè, äþâðöí ýÿðýèí, äÿðèí ìÿçìóíëó ïðîáëåìëÿðèíè ìöàñèð èôàäÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ éåíè ôîðìàëàðäà èôàäÿ

åòìÿê çÿðóðèééÿòè áÿñòÿêàðëàðû èðè ñèìôîíèê ôîðìàëàðà ìöðàúèÿò åòìÿéÿ ñþâã åäèðäè. 40-úû èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ñèìôîíèçì Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíûí éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàðûíäà àïàðûúû éåð òóòóðäó. Ã.Ãàðàéåâ, Ú.Ùàúûéåâ, Ñ.Ùàúûáÿéîâ, Íèéàçè, Ô.ßìèðîâ áèð ñûðà ÿñÿðëÿð éàðàòäûëàð. Äþâðöí àêòóàë ìþâçóñó îïåðà æàíðû ñàùÿñèíäÿ äÿ þç èôàäÿñèíè òàïäû. Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèø ÿñÿðëÿðäÿí (ß.Áÿäÿëáÿéëè, Á.Çåéäìàí, “Õàëã ãÿçÿáè”, 1941; Ì.Êðèøòóë, Ì.Âàéíøòåéí, “Ñèãíàë” 1941), õöñóñèëÿ Ã.Ãàðàéåâ âÿ Ú.Ùàúûéåâèí “Âÿòÿí” îïåðàñû ýåíèø èúòèìàèééÿò òÿðÿôèíäÿí ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíäû. ßñÿðäÿ õàëã Ì.-ñèëÿ (õàëã ìàùíûëàðû, àøûã âÿ ìóüàì ñÿíÿòè) êëàññèê îïåðà ôîðìàëàðûíûí öçâè âÿùäÿòè éîëóíäà àõòàðûøëàð äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Íèéàçèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” (1942) îïåðàñû, Ö.Ùàúûáÿéîâóí “Ñÿíñèç” âÿ “Ñåâýèëè úàíàí” ðîìàíñ-ãÿçÿëëÿðè äÿ ìöùàðèáÿ èëëÿðèíèí ìÿùñóëóäóð. Éåíè ðîìàíñ-ãÿçÿë æàíðûíûí éàðàäûúûñû Ö.Ùàúûáÿéîâ áó ÿñÿðëÿðäÿ íèòãè, øåðèééàòè Ì. äèëèíÿ ÷åâèðìèø, äåêëàìàñèéà èëÿ êàíòèëåíà òèïëè ìåëîäèéàíûí ñèíòåçèíè éàðàòìûøäûð. Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ êöòëÿâè ìàùíû æàíðû äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí õöñóñè èíêèøàô éîëó êå÷äè. Áó æàíðäà Ö.Ùàúûáÿéîâóí éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûãëà àøûëàíìûø ìàùíûëàðû (“Øÿôãÿò áàúûñû”, “Éàõøû éîë”, “×àüûðûø”, “Àíàíûí îüëóíà íÿñèùÿòè”) éàçûëäû. Îíóí “Âÿòÿí âÿ úÿáùÿ” êàíòàòàñû èñÿ äþâðöíöí ÿí ïàðëàã âÿòÿíïÿðâÿðëèê ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. Áó äþâðäÿí Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí æàíð ùöäóäëàðû ýåíèøëÿíäè, ìöàñèð ìþâçóëàðà ìåéë ýöúëÿíäè. Áÿñòÿêàð-äþéöø÷öëÿðäÿí Ì.Èñðàôèëçàäÿ, Ù.Íåìÿòîâ, Ñ.Ñðåáíèòñêè, ß.Úàâèä ìöùàðèáÿäÿ ùÿëàê îëäóëàð. Áó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ì.-ñè Úÿíóáè Ãàôãàç ðåñïóáëèêàëàðû ìóñèãè îíýöíëöéöíäÿ (1944, Òáèëèñè) ýåíèø òÿìñèë îëóíäó. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ ìèëëè Ì.-íèí áöòöí æàíðëàðû èíòåíñèâ èíêèøàô åòäèðèëäè. 50-úè èëëÿðèí Ì. éàðàäûúûëûüû ìþâçó ìöõòÿëèôëèéè âÿ æàíð ÷åøèäëèéèëÿ ôÿðãëÿíèð. Ã.Ãàðàéåâ, Ô.ßìèðîâ, Ú.Ùàúûéåâ, Ñ.Ùàúûáÿéîâ, Ð.Ùàúûéåâ, Ò.Ãóëèéåâ, Íèéàçè, Ñ.Ðöñòÿìîâ, Ú.Úàùàíýèðîâ êèìè áÿñòÿêàðëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà õàëãëàðûí àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿñè, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà éåíè ùÿéàò ãóðóúóëóüó âÿ á. éåíè ìþâçóëàð èíòèøàð òàïäû. Ìöàñèð èíñàí, îíóí äàõèëè àëÿìè ìþâçóñó Ú.Úàááàðëûíûí åéíèàäëû ïéåñè öçðÿ Ô.ßìèðîâóí áÿñòÿëÿäèéè “Ñåâèë” îïåðàñûíûí (1953) ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Ëèðèê-ïñèõîëîæè æà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íðà àèä îëàí áó ÿñÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ãàäûíû îáðàçû õàëãûí ùÿéàòû, òàðèõè èëÿ ÿëàãÿäàð âåðèëìèøäèð. “Ñåâèë” îïåðàñû ìèëëè êîëîðèòè, äÿðèí åìîñèîíàë èôàäÿëèëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ã.Ãàðàéåâèí “Éåääè ýþçÿë” áàëåòè (1952, Íèçàìèíèí åéíèàäëû ïîåìàñû öçðÿ, áàëåòìåéñòåð Ï.À.Ãóñåâ, Àçÿðáàéúàí Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðû; 2-úè ðåäàêñèéàñû 1959; 3-úö ðåäàêñèéàñû 1978; Àçÿðáàéúàí Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðû) èëÿ Àçÿðáàéúàí áàëåò ñÿíÿòèíäÿ éåíè Ì. äðàìàòóðýèéàñûíûí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð. 1958 èëäÿ Ã.Ãàðàéåâèí “Èëäûðûìëû éîëëàðëà” (Ëåíèí ìöêàôàòû, 1967; Ï.Àáðàùàìñûí åéíèàäëû ðîìàíû öçðÿ; áàëåòìåéñòåð Ê.Ì.Ñåðýåéåâ) áàëåòè Ëåíèíãðàä Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëäó. Áÿñòÿêàð áàø ãÿùðÿìàíëàðûí ôàúèÿëè ñåâýèñèíè êÿñêèí ìöíàãèøÿéÿ ãÿäÿð éöêñÿëäÿðÿê ìþâçó åòèáàðèëÿ ÷àüäàø, ìóñèãè ùÿëëèíÿ ýþðÿ þçýöí òàìàøà éàðàòìûøäûð. ßñÿð àéäûí Ì. êîíñåïñèéàñû, ïàðëàã õàðàêòåðëÿðè, Úÿíóáè Àôðèêà Ì. ôîëêëîðóíäàí áþéöê ñÿíÿòêàðëûãëà èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ñ.Ùàúûáÿéîâ ìöàñèð èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäÿí “Ýöëøÿí” (1950, ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1952) áàëåòèíè éàçäû. Ô.ßìèðîâóí “Ýþçöí àéäûí” (1946), Ñ.Ðöñòÿìîâóí “Äóðíà” (1947), Ñ.ßëÿñýÿðîâóí “Óëäóç” (1948) îïåðåòòàëàðû áó æàíðûí þðíÿêëÿðèäèð. 50-úè èëëÿðäÿ ñèìôîíèê Ì. ñàùÿñèíäÿ õöñóñè èíêèøàô íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Äþâðöí ìöùöì èúòèìàè-ñèéàñè ìþâçóëàðû áÿñòÿêàðëàðûí ìöõòÿëèô ñÿïýèëè ñèìôîíèê ÿñÿðëÿðèíäÿ þç èôàäÿñèíè òàïäû. Áÿñòÿêàðëàðûí ñèìôîíèê éàðàäûúûëûüûíûí æàíð âÿ öñëóá òÿðêèáè ÷åøèäëèéèëÿ ôÿðãëÿíèð. Áó äþâðäÿ Ã.Ãàðàéåâ (“Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ñèìôîíèê ïîåìàñû, ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1948), ñèìôîíèê ìóüàì (“Øóð”, “Êöðä îâøàðû”, ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû,1949) æàíðûíûí éàðàäûúûñû Ô.ßìèðîâ (èíñòðóìåíòàë êîíñåðòëÿð, ñèìëè îðêåñòð ö÷öí “Íèçàìè” ñèìôîíèéàñû), Ú.Ùàúûéåâ (“Ñöëù óüðóíäà” ñèìôîíèê ïîåìàñû, ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1952; 4-úö ñèìôîíèéà, 1956), Ñ.Ùàúûáÿéîâ (“Êàðâàí” ñèìôîíèê ëþâùÿñè, îðê. ö÷öí óâåðòöðà, 1956), Íèéàçè (“Ðàñò” ñèìôîíèê ìóüàìû, 1946), Ð.Ùàúûéåâ (ñêðèïêà èëÿ îðê. ö÷öí êîíñåðò, “Ýÿíúëèê” ñèìôîíèéàñû) ôÿàë éàðàäûúûëûã èøè àïàðûðäûëàð. Ã.Ãàðàéåâèí áó äþâð ÿñÿðëÿðèíäÿ áÿñòÿêàðûí ñèìôîíèçìèíÿ ìÿõñóñ ìöíàãèøÿëè äðàìàòóðýèéà, ìÿíòèãè èíêèøàô, ïàðëàã èíòîíàñèéà èôàäÿëèëèéè þçöíö ýþñòÿðèðäè (“Éåääè ýþçÿë” ñèìôîíèê ñöèòàñû, 1948; Àëáàí ðàïñîäèé-

Ö.Ùàúûáÿéîâ éåòèøäèðìÿëÿðè àðàñûíäà. Ñîëäàí ñàüà: Ã.Ãàðàéåâ, Ñ.Ðöñòÿìîâ, Íèéàçè, ß.Ùÿñÿíîâ

àñû). Ô.ßìèðîâ Ì. òàðèõèíäÿ ñèìôîíèê ìóüàì æàíðûíûí éàðàäûúûñû êèìè òàíûíûð. Áÿñòÿêàð ìóüàìëàðûí ìÿãàì, ìþâçó âÿ äèýÿð öñëóá õöñóñèééÿòëÿðèíè óñòàëûãëà ñèìôîíèê èíêèøàôà óéüóíëàøäûðìûøäûð. ßìèðîâ ñèìôîíèçìèíÿ õàñ îðêåñòð áîéàëàðûíûí ÿëâàíëûüû, æàíð ðÿíýàðÿíýëèéè, îáðàç çÿíýèíëèéè áó äþâðäÿ éàçûëàí ÿñÿðëÿðèíäÿ þç èôàäÿñèíè òàïäû. Ú.Ùàúûéåâ ñèìôîíèçìè îáðàçëàðûíûí äÿðèí ïñèõîëîæè ôèêèð éþíöìö, Ì. èíêèøàôûíûí ýÿðýèí äðàìàòèçìè, ìåëîäèêàñûíûí ýåíèø åïèêëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ñ.Ùàúûáÿéîâóí ñèìôîíèê éàðàäûúûëûüûíäà (2-úè ñèìôîíèéà, 1946) Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè ìþâçóñó äðàìàòèê ïëàíäà à÷ûëìûø, äèýÿð ñèìôîíèê ÿñÿðëÿðèíèí Ì.-ñè èñÿ ïàðëàã æàíð áîéàëàðû èëÿ àøûëàíìûøäûð. Ú.Úàùàíýèðîâ âîêàë-ñèìôîíèê ÿñÿðëÿð áÿñòÿëÿäè (“Àðàçûí î òàéûíäà” ïîåìàñû, ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1950; “Ôöçóëè” êàíòàòàñû). “Àðàçûí î òàéûíäà” âîêàë-ñèìôîíèê ïîåìàñû þçöíäÿ ùÿì ñèìôîíèê, ùÿì äÿ êàíòàòà-îðàòîðèàë ìóñèãèíèí þçÿëëèêëÿðèíè òîïëàéàí éåíè æàíð èäè. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà àçàäëûã ìöáàðèçÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèø áó ÿñÿð îáðàçëûëûüû, ñèéàñè àêòóàëëûüû, Ì. äèëèíèí ìèëëè êîëîðèòè èëÿ ôÿðãëÿíèð. “Ôöçóëè” êàíòàòàñûíäà èñÿ Ôöçóëè ïîåçèéàñûíûí îáðàç äàèðÿñè ïîëèôîíèê Ì. èíêèøàôûíà êå÷ÿðÿê õîð Ì.-ñè âàñèòÿñèëÿ èôàäÿ åäèëìèøäèð. Êàìåðà Ì.-ñèíÿ, õöñóñèëÿ èíñòðóìåíòàë Ì.-éÿ ìàðàã äàùà äà àðòäû (Ã.Ãàðàéåâ, Ô.ßìèðîâ, Ú.Ùàúûéåâ, Å.Íÿçèðîâà, À.Ðçàéåâ âÿ á.). Ìàùíû æàíðûíûí éöêñÿëèøè Ñ.Ðöñòÿìîâ, Ò. Ãóëèéåâ, Ð Ùàúûéåâ, Ú.Úàùàíýèðîâ, Ã.Ùöñåéíëè, À.Ðçàéåâàíûí éàðàäûúûëûüû èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Áó äþâðäÿ áèð ñûðà êèíîôèëìëÿðÿ âÿ äðàì òàìàøàëàðûíà Ì. áÿñòÿëÿíìèø, èôà÷ûëûã ñÿíÿòè

ïöõòÿëÿøìèøäèð. 1957 èëäÿ èëê Äþâëÿò ñèìëè êâàðòåòè [À.ßëèéåâ, Ì.Òàüûéåâ, Ð.Ñåéèäçàäÿ, Ñ.ßëèéåâ; òÿëÿáÿ âÿ ýÿíúëÿðèí 6-úû Öìóìäöíéà ôåñòèâàëû áåéíÿëõàëã ìöñàáèãÿñèíèí (1957, Ìîñêâà) ëàóðåàòû] éàðàäûëäû. ÑÑÐÈ õàëã àðòèñòëÿðè Ô.ßùìÿäîâà (ìöüÿííè), Ë.Âÿêèëîâà (áàëåðèíà), ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìè ×.Ùàúûáÿéîâ (äèðèæîð) âÿ á. èëÿ òÿìñèë îëóíìóø éåíè èôà÷ûëàð íÿñëè éåòèøäè. 1956 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Áÿñòÿêàðëàð Èòòèôàãûíûí 1-úè ãóðóëòàéû êå÷èðèëäè. 60–80-úè èëëÿð Àçÿðáàéúàí Ì.-ñè éàøëû íÿñèë áÿñòÿêàðëàðûíûí éàðàäûúûëûã ôÿàëëûüû, éåíè áÿñòÿêàð ãöââÿëÿðèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè, áöòöí æàíðëàðäà þíÿìëè óüóðëàð ãàçàíûëìàñû, áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ ñå÷èëèð. Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíûí ïåøÿêàðëûãëàðûíûí òÿêìèëëÿøìÿñè, éàçû òåõíèêàëàðûíûí ïöõòÿëÿøìÿñè éåíè ìóñèãè èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí, äðàìàòóðæè èíêèøàô ïðèíñèïëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ øÿðàèò éàðàòäû. Áó èëëÿðèí Ì. éàðàäûúûëûüûíäà îëàí íàèëèééÿòëÿð îíóí ìÿçìóí äàèðÿñèíèí çÿíýèíëÿøìÿñè, ÿäÿáè ìÿíáÿëÿðèíèí äèàïàçîíóíóí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ áàüëûäûð. 70–80-úè èëëÿðäÿ öìóìáÿøÿðè èúòèìàè ÿùÿìèééÿò äàøûéàí ìþâçóëàð ìöàñèð äþâðöí àêòóàë ôÿëñÿôè-åòèê ïðîáëåìëÿðè èëÿ ÿëàãÿäÿ âåðèëèðäè. Éåíè ôîðìà, èôàäÿ âàñèòÿëÿðè àõòàðûøëàðû àïàðûëûðäû. Ôîëêëîðëà ÿëàãÿ éåíè Ì. òÿôÿêêöðö ñèñòåìè ñÿâèééÿñèíäÿ òÿçàùöð åäèðäè. Áó òÿìàéöëëÿð Ã.Ãàðàéåâèí, Ú.Úàùàíýèðîâóí, À.ßëèçàäÿíèí, À.Ìÿëèêîâóí, Ð.Ìóñòàôàéåâèí âÿ á.-íûí ÿñÿðëÿðèíäÿ þç èôàäÿñèíè òàïûðäû. Îïåðà âÿ áàëåò Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíûí ÷îõ ìöðàúèÿò åòäèêëÿðè æàíðëàðà ÷åâðèëèðäè. À.Ìÿëèêîâóí “Ìÿùÿááÿò ÿôñàíÿñè” (1961), Ô.ßìèðîâóí “Íÿñèìè ùàã841

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ãûíäà äàñòàí” (1973; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1974), “Ìèí áèð ýåúÿ” (1979; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1980) áàëåòëÿðè ýåíèø øþùðÿò ãàçàíäû. Áó äþâðäÿ ß.Àááàñîâ (“Ãàðàúà ãûç”, 1965), Ð.Ùàúûéåâ (“Ëÿçýèùÿíýè”, “Éàëëû”, “Ö÷ èíãèëàá”, “Àëîâ”, “Ùöððèééÿ”, 1969, 1970, 1974,1975,1979), Ò.Áàêûõàíîâ (“Õÿçÿð áàëëàäàñû”, “Øÿðã ïîåìàñû”, 1968,1989), Ô.Ãàðàéåâ (“Ãîáóñòàí êþëýÿëÿðè”, “Êàëåéäîñêîï”, 1969,1971), Ë.Âàéíøòåéí (“Èëùàì”, 1977), Í.Ìÿììÿäîâ (“Ùóìàé”, 1981), À.ßëèçàäÿ (“Áàáÿê”, 1986) áàëåò ÿñÿðëÿðè éàðàòäûëàð. Ð.Ìóñòàôàéåâèí “Âàãèô” (1960), Ñ.ßëÿñêÿðîâóí “Áàùàäûð âÿ Ñîíà” (1961), È.Ìÿììÿäîâóí “Òöëêö âÿ àëàáàø” (1963), Â.Àäûýþçÿëîâóí “Þëöëÿð” (1963), Ç.Áàüûðîâóí “Àéýöí”, “Õîòòàáû÷” (1972,1979), ß.Áÿäÿëáÿéëèíèí “Ñþéöäëÿð àüëàìàç” (1971, 2-úè ðåäàêñèéàñû 1975), Ø.Àõóíäîâàíûí “Ýÿëèí ãàéàñû” (1972, òàìàøàñû 1974), Ì.Ãóëèéåâèí “Àëäàíìûø êÿâàêèá” (1977), Ú.Úàùàíýèðîâóí “Õàíÿíäÿíèí òàëåéè” (1978) îïåðàëàðû 60-70-úè èëëÿð Àçÿðáàéúàí îïåðà ñÿíÿòèíè òÿìñèë åäèðäè. Ð. Ùàúûéåâèí “Ðîìåî ìÿíèì ãîíøóìäóð” (1960;1963 èëäÿ åêðàíëàøäûðûëìûøäûð), “Êóáà, ìÿùÿááÿòèì ìÿíèì” (1963), “Òÿáÿññöìöíö ýèçëÿòìÿ” (1969), “Äþðäöíúö ôÿãÿðÿ” (1973), “Àíà, ìÿí åâëÿíèðÿì” (1976), “Éîëàéðûúû” (1981) îïåðåòòàëàðû ìöõòÿëèô ñÿùíÿëÿðäÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Ã.Ãàðàéåâèí “Úîøüóí ãàñêîíèéàëû” ìöçèêëèíäÿ (1973; Å.Ðîñòàíûí “Ñèðàíî äå Áåðæåðàê” ïéåñèíèí ìîòèâëÿðè öçðÿ) æàíðûí éåíè àñïåêòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõäû. Áó äþâðöí Àçÿðáàéúàí îïåðåòòàñû Ç.Áàüûðîâ (“Ãàéíàíà”, 1964), Ñ.ßëÿñêÿðîâ (“Ìèëéîí÷óíóí äèëÿí÷è îüëó”, 1966; Ö.Ùàúûáÿéîâ àä. ðåñïóáëèêà ìöêàôàòû, 1967), Ò.Ãóëèéåâ (“Ñÿíèí áèðúÿ ñþçöí”, “Ñàáàùûí õåéèð, Åëëà!”, 1967, 1973), À.Ìÿëèêîâ (“Äàëüàëàð”, 1967), À.Ðçàéåâ (“Ùàúû Êÿðèìèí àéà ñÿéàùÿòè”, 1967), Ò.Áàêûõàíîâ âÿ Í.Ìÿììÿäîâ (“Ìÿììÿäÿëè êóðîðòà ýåäèð”, 1969), Â.Àäûýþçÿëîâ (“Íÿíÿìèí øàùëûã ãóøó”, 1971), Å.Ñàáèòîüëó (“Ùèúðàí”, “Íÿüìÿëè Êþíöë”, 1973, 1983), Ú.Úàùàíýèðîâ (“Òÿçÿ ýÿëèí”, 1976), Ð.Ìèðèøëè (“Ãà÷ûðûëìûø ãûç”,1981) âÿ á.íûí ÿñÿðëÿðè èëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðû ñèìôîíèê ìóñèãèíèí ìöõòÿëèô æàíðëàðûíà ìöðàúèÿò åòìèøëÿð. Ã.Ãàðàéåâèí “Äîí Êèõîò” ñèìôîíèê ãðàâöðëÿðè (1960), êàìåðà îðê. ö÷öí 3-úö ñèìôîíèéàñû (1965) âÿ ñêðèïêà èëÿ îðê. ö÷öí êîíñåðòèíäÿ (1967) ÷àüäàø 842

äþâðöí ìöðÿêêÿá òÿçàäëàðû, áÿñòÿêàðûí ùÿéàò, èíñàí ùàããûíäà äöøöíúÿëÿðè ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ô.ßìèðîâóí “Àçÿðáàéúàí êàïðè÷÷èîñó” (1961), “Ýöëöñòàí-ÁàéàòûØèðàç” ñèìôîíèê ìóüàìû (1971), “Àçÿðáàéúàí ãðàâöðëÿðè” (1977) æàíð ðÿíýàðÿíýëèéè èëÿ ñå÷èëèð. Ù.Õàíìÿììÿäîâ, Ñ.Ùàúûáÿéîâ, Ú.Ùàúûéåâ, À.Ìÿëèêîâ, À.ßëèçàäÿ, Õ.Ìèðçÿçàäÿ, Ñ.Ðöñòÿìîâ, Â.Àäûýþçÿëîâ, Ð.Ìóñòàôàéåâ, Ì.Ìèðçÿéåâ, Í.Ìÿììÿäîâ, À.Ðçàéåâ, Ñ.ßëÿñêÿðîâ, Ô.Ãàðàéåâ, È.Ìÿììÿäîâ, Î.Çöëôöãàðîâ, È.Ùàúûáÿéîâ, À.Äàäàøîâ, Ú.Ãóëèéåâ âÿ á. ñèìôîíèê ìóñèãè ñàùÿñèíäÿ óüóðëà ÷àëûøìûøëàð. Âîêàë-ñèìôîíèê âÿ õîð ìóñèãèñè æàíðûíà Ú.Úàùàíýèðîâ, Ñ.Ðöñòÿìîâ, Ð.Ìóñòàôàéåâ, À.Ìÿëèêîâ, Ð.Ùàúûéåâ, Í.ßëèâåðäèáÿéîâ, À.ßëèçàäÿ, Í.Ìÿììÿäîâ, Ì.Ìèðçÿéåâ, È.Ùàúûáÿéîâ âÿ á. ìöðàúèÿò åòìèøëÿð. Êàìåðà-èíñòðóìåíòàë Ì. æàíðûíà Ã.Ãàðàéåâ, Ú.Ùàúûéåâ, Ô.ßìèðîâ, Õ.Ìèðçÿçàäÿ, Ò.Áàêûõàíîâ, À.Ðçàéåâ, Ì.Ãóëèéåâ âÿ á. ìàðàã ýþñòÿðìèøëÿð. Ô.ßëèçàäÿíèí âèîëîí÷åë âÿ ôîðòåïèàíî ö÷öí “Ùàáèëñàéàüû” êîìïîçèñèéàñû (1981) ýåíèø èôà îëóíóð. Êàìåðà-âîêàë ìóñèãèñè À.Ìÿëèêîâ, ß.Ùöñåéíçàäÿ, Ô.Ãóëèéåâà, Ñ.Èáðàùèìîâà âÿ á.-íûí éàðàäûúûëûüû èëÿ òÿìñèë îëóíóð. Ú.Úàùàíýèðîâ, Ô.ßìèðîâ, Ø.Àõóíäîâà, Ñ.ßëÿñêÿðîâ, Â.Àäûýþçÿëîâ, Å.Ñàáèòîüëó, Ï.Áöëáöëîüëó, Ò.Ùàúûéåâ, Î.Êàçûìîâ, Ð.Ìèðèøëè, À.Áÿáèðîâ âÿ á. ìàùíû æàíðûíäà äà äèããÿòÿëàéèã ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð. Ò.Ãóëèéåâ, Ð.Ùàúûéåâ, Ú.Úàùàíýèðîâ, À.Ìÿëèêîâ, Õ.Ìèðçÿçàäÿ, Â.Àäûýþçÿëîâ, Å.Ñàáèòîüëó, Ï.Áöëáöîüëó âÿ á. êèíî âÿ äðàì òàìàøàëàðíà ìóñèãè éàçìûøëàð. Óøàã ìóñèãèñè ñàùÿñèíäÿ Î.Çöëôöãàðîâ, Ñ.Èáðàùèìîâà, Î.Ðÿúÿáîâ, Ð.Øÿôÿã âÿ á. ôÿàë ÷àëûøûðëàð. Ìöüÿííèëÿð, õàëã àðòèñòëÿðè Ð.Áåùáóäîâ, Ç.Õàíëàðîâà, Ì.Ìàãîìàéåâ, Ô.ßùìÿäîâà, Ë.Èìàíîâ, Ð.Àòàêèøèéåâ, Ô.âÿ Õ.Ãàñûìîâàëàð, ïèàíî÷óëàð, õàëã àðòèñòëÿðè Ô.Áÿäÿëáÿéëè, Ò.Ìàùìóäîâà, ×.Ñàäûãîâ, Ç.Àäûýþçÿëçàäÿ, ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè Å.Íÿçèðîâà, Å.Ñÿôÿðîâà, ñêðèïêà÷àëàíëàð õàëã àðòèñòëÿðè Ñ.Ãÿíèéåâ, À.ßëèéåâ, àëò÷àëàíëàðäàí ×.Ìÿììÿäîâ, Ð.Ñåéèäçàäÿ, âèîëîí÷åë÷àëàíëàðäàí õàëã àðòèñòè Ñ.ßëèéåâ, êîíòðàáàñ÷àëàí È.Ùöñåéíîâ, íÿôÿñ àëÿòëÿðè èôà÷ûëàðûíäàí Ì.Àüàìàëûçàäÿ, Ð.Áàáàéåâ, ß.Èñêÿíäÿðîâ (ôëåéòà), Ì.Çåéíàëîâ, Ì.Îðóúîâ, Ê.Úÿëèëîâ (ãîáîé), ß.Ïàøàéåâ (âàëòîðí), Ê.Áàáàéåâ, Ù.Ùöñåéíîâ (òðóáà), îðãàí÷àëàíëàð

Ç.Úÿôÿðîâà, åëÿúÿ äÿ Ò.Éàãóáîâà, Ð.Èñìàéûëîâà, äèðèæîðëàð-õàëã àðòèñòëÿðè Ê.Àáäóëëàéåâ, Ð.Àáäóëëàéåâ, Í.Ðçàéåâ, ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè Í.ßçèìîâ, Ý.ßëèâåðäèáÿéîâ, Ð.Ìÿëèêàñëàíîâ, õîð äèðèæîðëàðû õàëã àðòèñòè Ð.Ìóñòàôàéåâ, ÿìÿêäàð èíúÿñÿíò õàäèìëÿðè Ë.Àòàêèøèéåâà, Ç.Áàüûðîâ, Å.Íîâðóçîâ, ß.Úàâàíøèðîâ âÿ á. ìöàñèð Àçÿðáàéúàí èôà÷ûëûüûíûí òàíûíìûø íöìàéÿíäÿëÿðèäèð. Àçÿðáàéúàí ìóüàì èôà÷ûëûã âÿ åë ñÿíÿòè ÿíÿíÿëÿðèíèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñû âÿ èíêèøàôûíäà õàíÿíÿäÿëÿðäÿí õàëã àðòèñòëÿðè Õ.Øóøèíñêè, Ð.Ìóðàäîâà, Ø.ßëÿêáÿðîâà, ß.ßëèéåâ, Ñ.Ãÿäèìîâà, Ô.Ìåùðÿëèéåâà, Ò.Èñìàéûëîâà, À.Áàáàéåâ, È.Ðçàéåâ, Ù.Ùöñåéíîâ, Ã.Ðöñòÿìîâ, Ú.ßêáÿðîâ, À.Ãàñûìîâ, ÿìÿêäàð àðòèñò Ç.Àäûýþçÿëîâ, òàðçÿíëÿðäÿí õàëã àðòèñòëÿðè ß.Áàêûõàíîâ, Ù.Ìÿììÿäîâ, Á.Ìÿíñóðîâ, ß.Ãóëèéåâ, Ð.Ãóëèéåâ, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð ß.Äàäàøîâ, Ì.Ìóðàäîâ, Ô.ßëÿêáÿðîâ, êàìàí÷à÷àëàíëàðäàí õàëã àðòèñòëÿðè Ù.ßëèéåâ, Ø.Åéâàçîâà, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ù.Ìèðçÿëèéåâ, Ô.Äàäàøîâ, Ò.Áàêûõàíîâ, íàüàðà÷àëàí ÿìÿêäàð àðòèñò ×.Ìåùäèéåâ, ãàðìîí÷àëàíëàðäàí Àáóòàëûá (À.Éóñèôîâ), Êîð ßùÿä, Êÿðáÿëàéè Ëÿòèô, Ò.Äÿìèðîâ, À.Èñðàôèëîâ, ñàç÷àëàí ß.Íÿñèáîâ âÿ á. õöñóñè õèäìÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ðåñïóáëèêàäà ùÿì÷èíèí êàìåðà îðêåñòðè (1964, ðÿùáÿðè Í.Ðçàéåâ), õîð êàïåëëàñû (1966, áÿäèè ðÿùáÿðè Å.Íîâðóçîâ), “Ìóüàì” òåàòðû (1989, áÿäèè ðÿùáÿðè È.Ðçàéåâ), Àçÿðáàéúàí òåëåâèçèéàñû âÿ ðàäèîñóíóí Íèéàçè àä. ñèìôîíèê îðê.-è, Ìóñèãè úÿìèééÿòè (1987–89 èëëÿðäÿ ñÿäðè Ð.Áåùáóäîâ, 1989 èëäÿí Ô.Áÿäÿëáÿéëè) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 1989 èëäÿ Äþâëÿò íÿôÿñ àëÿòëÿðè îðê. éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà åñòðàäà âÿ úàç ìóñèãèñè äÿ èíêèøàô åäèð. Ò.Ãóëèéåâ, Ù.Íåìÿòîâ, Ð.Ùàúûéåâ 1941 èëäÿ éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Úàç Îðêåñòðè (áÿäèè ðÿùáÿðè Íèéàçè, ìóñèãè ðÿùáÿðè Ò.Ãóëèéåâ) ö÷öí ÿñÿðëÿð áÿñòÿëÿìèøëÿð. Ï.Ðöñòÿìáÿéîâ (ñàêñàôîí), À.Áöíéàäçàäÿ, Ä.Áàüûðáÿéîâà âÿ á. îðê.-èí èëê èôà÷ûëàðû îëìóøëàð. 1956 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Åñòðàäà Îðêåñòðè (áÿäèè ðÿùáÿðè Ð.Ùàúûéåâ), 1957 èëäÿ “Áèç Áàêûäàíûã” åñòðàäà àíñàìáëû (áÿäèè ðÿùáÿðè Ò.ßùìÿäîâ), 1960 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèîñóíóí Åñòðàäà Îðêåñòðè (áÿäèè ðÿùáÿðè âÿ äèðèæîðó Ò.ßùìÿäîâ), 60-úû èëëÿðäÿ “Ãàéà” êâàðòåòè (ñîíðàëàð âîêàë-èíñòðóìåíòàë àíñàìáëû, áÿäèè ðÿùáÿðè ÿìÿêäàð àðòèñò Ò.Ìèðçÿéåâ), 1966

AZßÐÁÀÉÚÀÍ èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìàùíû Òåàòðû (áÿäèè ðÿùáÿð âÿ ñîëèñò Ð.Áåùáóäîâ), 1975 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ÅñòðàäàÑèìôîíèê Îðêåñòðè (ñîëèñòè âÿ áÿäèè ðÿùáÿðè Ì.Ìàãîìàéåâ) éàðàíìûø âÿ Àçÿðáàéúàí åñòðàäà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ åñòðàäà ñÿíÿòèíèí áÿäèè ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ îïåðà ìöüÿííèëÿðèíèí (Ð.Àòàêèøèéåâ, Ë.Èìàíîâ) òÿñèðè îëìóøäóð. Ð.Áåùáóäîâ âÿ Ì.Ìàãîìàéåâèí éàðàäûúûëûüû åñòðàäà ñÿíÿòèíè çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Õàëã àðòèñòëÿðè Ø.ßëÿêáÿðîâà, Ý.Ìÿììÿäîâ, Ì.Áàáàéåâ, Ô.Êÿðèìîâà, Å.Ðÿùèìîâà, É.Ðçàçàäÿ, Î.Àüàéåâ, È.Ãóëèéåâà, ÿìÿêäàð àðòèñò À.Ãÿíèéåâ, åëÿúÿ äÿ Ù.Ùàäûéåâ, À.Èñëàìçàäÿ âÿ á. åñòðàäà ìàùíûëàðûíûí òÿáëèüèíäÿ ôÿàë õèäìÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí úàç ìóñèãèñèíèí èíêèøàôûíäà áÿñòÿêàð âÿ ïèàíî÷ó Â.Ìóñòàôàçàäÿíèí ìöñòÿñíà ðîëó îëìóøäóð. Â.Ìóñòàôàçàäÿ òÿøêèë åòäèéè “Ñåâèë” âÿ “Ìóüàì” àíñàìáëëàðûíûí ðÿùáÿðè îëìóø, 8úè Áåéíÿëõàëã úàç ìöñàáèãÿñèíäÿ (Ìîíòå-Êàðëî, 1978) 1-úè ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ð.Áàáàéåâ, Â.Ñàäûãîâ, À.Ùöñåéíîâ, Ú.Çåéíàëëû, ß.Ìóñòàôàçàäÿ âÿ á. úàç èôà÷ûëàðû äà òàíûíìûøëàð. Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí óüóðëàðû ðåñï. áÿñòÿêàðëàðûíûí ãóðóëòàéëàðûíäà (1962, 1968, 1973, 1979, 1985, 1990), “Çàãàôãàçèéà áàùàðû” ôåñòèâàëëàðûíäà (1958, 1965, 1975), Àëìà-Àòà, Ñÿìÿðãÿíä ñèìïîçèóìëàðûíäà âÿ áèð ñûðà áàøãà õàðèúè þëêÿëÿðäÿ êå÷èðèëÿí ìèëëè èíúÿñÿíÿò îíýöíëöê âÿ ýöíëÿðèíäÿ íöìàéèø åòäèðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìóñèãè èôà÷ûëûüûíûí èíêèøàôûíäà ðåñï.-äà êå÷èðèëÿí ìöõòÿ-

Òöòÿê

Íàüàðà

ëèô ìöñàáèãÿ âÿ ôåñòèâàëëàðûí ÿùÿìèééÿòè áþéöêäöð. Ìóñèãèøöíàñëàð Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí ìöõòÿëèô æàíðëàðûíû âÿ ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûãëàðûíû òÿäãèã åòìèøëÿð. Ö.Ùàúûáÿéîâ òÿðÿôèíäÿí ÿñàñû ãîéóëìóø ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ìóñèãèøöíàñëûüû ÷îõ äÿðèí òàðèõè êþêëÿðÿ ìàëèêäèð. Èëê äÿôÿ Øÿðã Ì.-ñèíè ñèñòåìÿ ñàëìûø áþéöê Àçÿðáàéúàí àëèìè Ñÿôèÿääèí Óðìÿâè (13 ÿñð) ìóñèãè-åñòåòèê ïðîáëåìëÿðèíè, Ì. ñÿñëÿðè, èíòåðâàëëàð, ìÿãàìëàð, òîíàëëûã, âÿçí âÿ á. íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðìûøäûð. Îíäàí ñîíðà ýÿëÿí Àçÿðáàéúàí àëèìè ßáäöëãàäèð Ìàðàüè (14–15 ÿñð) Ì.-íèí åñòåòèê âÿ íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèíè èøëÿìèø, Óðìÿâèíèí ãîéäóüó åëìè èðñè äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ éàðàíàí ðèñàëÿëÿðäÿ äàùà ÷îõ Ì. èôà÷ûëûüûíà öñòöíëöê âåðèëìèøäèð. 19 ÿñð àëèìè Ì.Ì. Íÿââàáûí “Âöçóùöë ÿðãàì” (1884) ðèñàëÿñè äÿ ìöùöì íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ìóñèãèøöíàñëûüûíûí ÿñàñû Ö.Ùàúûáÿéîâ òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø, Ì.Ìàãîìàéåâ, Áöëáöë âÿ á. òÿðÿôèíäÿí äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð (áàõ Ìóñèãèøöíàñëûã áþëìÿñèíÿ). *** Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñï.-ñûíûí (1991–2004) èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð, ýÿðýèí ïðîñåñëÿð, çàìàíûí éåíè þçÿëëèêëÿðè Ì.-éÿ äÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèø, îíó éåíè ìþâçóëàðëà çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Áó äþâðöí Ì. ùÿéàòûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñï.-ñûíûí äþâëÿò áàø÷ûñû öìóììèëëè ëèäåð Ù.ßëèéåâèí ðîëó õöñóñè âóðüóëàíìàëûäûð. Î, ìÿäÿíèééÿò

Ñàç

âÿ èíúÿñÿíÿòèí èíêèøàô ïðîñåñëÿðèíèí ïàðëàã òÿøêèëàò÷ûñû, ìèëëè èíúÿñÿíÿòèí àëîâëó òÿáëèüàò÷ûñû êèìè Ì. õàäèìëÿðèíÿ äÿ äÿñòÿê îëìóø, îíëàðûí ãàðøûñûíäà ýåíèø éàðàäûúûëûã èìêàíëàðû à÷ìûøäûð. Ìÿùç îíóí ùèìàéÿ âÿ ãàéüûñû, ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿêè ìÿãñÿäéþíëö ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿíèí àüûð èúòèìàè-èãòèñàäè äóðóìó øÿðàèòèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿò âÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè ñÿíÿòëÿðèíè éàøàäûá èíêèøàô åòäèðÿ áèëèáëÿð. Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðû ÿñÿðëÿðè èëÿ þëêÿäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðìèø, äþâðöí ìÿíÿâè ÷àëàðëàðûíû ùÿññàñëûãëà èôàäÿ åòìèøëÿð. ßëäÿ åòäèéè ìöñòÿãèëëèê íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí äöíéàäà áàø âåðÿí ìöàñèð ìÿäÿíè úÿðÿéàíëàðà èíòåãðàñèéà åòìÿê èìêàíëàðû ýåíèøëÿíèð. Äöíéàäà ýåäÿí öìóìè ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíèí àõûíûíà äöøÿí Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðû áó øÿðàèòäÿ ìèëëè ÿíÿíÿëÿðèí, èðñèí ãîðóíìàñûíà õöñóñè ôèêèð âåðèð, ìèëëè Ì. èëÿ ìöàñèð òåíäåíñèéàëàðû éåíè ñÿâèééÿäÿ, éåíè ôîðìàëàðäà ñèíòåçëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Þëêÿíèí ùàçûðêû ñèéàñè äóðóìó, äàèì ìöùàðèáÿ òÿùëöêÿñè, Âÿòÿíè òÿðÿííöì åäÿí, Âÿòÿíè ìöäàôèÿéÿ ÷àüûðàí, Ãàðàáàü ìöùàðèáÿñèíÿ ùÿñð åäèëÿí ÿñÿðëÿð áÿñòÿêàð éàðàäûúûëûüûíûí ìöùöì ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Áó äþâðäÿ áÿñòÿêàðëàð òàðèõè-ÿäÿáè éàçûëû àáèäÿëÿðÿ, ôîëêëîð ìîòèâëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìèø, êëàññèê ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíìèøëÿð. Ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ áÿñòÿêàðëàðû ìàðàãëàíäûðàí éåíè ìþâçóëàðäàí áèðè äÿ óçóí èëëÿðèí ãàäàüàñûíäàí ÷ûõàí èñëàì äèíè, îíóí òàðèõè âÿ “Ãóðàí”äûð. Ô.Ãàðàéåâèí àíñàìáë âÿ ìàãíèòîôîí

Òàð

Êàìàí÷à

843

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áöëáöë âÿ Ð.Áåùáóäîâ. 1953

éàçûñû ö÷öí “Õöòáÿ, ìóüàì âÿ ñóðÿ”, Ð.Ùÿñÿíîâàíûí ñèìëè,íÿôÿñëè,âîêàë êâàðòåòëÿð âÿ ïèàíî ö÷öí “Ìÿðñèéÿ” (1993), îðãàí ö÷öí “Ãÿñèäÿ” (1991), À.Éóñèôîâàíûí “Ãóðàí, Áèáëèéà, Òîðà”, 3 “ÌöÀçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìàùíû Òåàòðû 1968 èëäÿ õàëã àðòèñòè Ð.Áåùáóäîâ òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð âÿ ùàçûðäà îíóí àäûíû äàøûéûð. Ìöõòÿëèô æàíðëàðûí õàëã ìàùíûñû âÿ åñòðàäàíûí, òåàòð, ìóñèãè âÿ êèíî åëåìåíòëÿðèíèí âÿùäÿòè òåàòðûí ÿñàñ ñïåñèôèê ÿëàìÿòèäèð. Ðåïåðòóàðûíûí ÿñàñûíû ãÿäèì õàëã ìàùíûëàðû, ìóüàì âÿ òÿñíèôëÿð, áÿñòÿêàð ìàùíûëàðû òÿøêèë åäèð. Éàðàäûúûëûüû ö÷öí èìïðîâèçàñèéà õàðàêòåðèêäèð. íàúàò” ÿñÿðè, Ô.Ùöñåéíîâóí “Ñòàáàò Ìàòåð”, Ð.Ìèðèøëèíèí ñîëèñò, õîð âÿ ñèìôîíèê îðê. ö÷öí “Ïåéüÿìáÿðèí òÿðèôè” âîêàë ïîåìàñû (1997), À.Àüàñûéåâèí ñîëèñò âÿ õîð ö÷öí “ßí óëó åøãèì” äèíè êîìïîçèñèéàñû (1997) áó ìþâçóéà ùÿñð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíûí ìöñòÿãèëëèê äþâðö éàðàäûúûëûüû æàíð áàõûìûíäàí çÿíýèíäèð. Ñîí èëëÿðäÿ ÿí ÷îõ ìöðàúèÿò îëóíàí ñàùÿëÿðäÿí áèðè õîð Ì.ñèäèð. Ð.Ìóñòàôàéåâèí “Ñàëàòûí” (1990), Â.Àäûýþçÿëîâóí “×àíàããàëà” (1998) îðàòîðèéàëàðû, Õ.Ìèðçÿçàäÿíèí à úàïåëëà õîðó ö÷öí 2 ìèíèàòöðö, Ñ.Èáðàùèìîâàíûí “ßçèçèéÿì” âîêàë ñèëñèëÿñè, Ã.Ìÿììÿäîâóí à úàïåëëà õîðó ö÷öí 52 âÿ 39 ñàéëû “Ïñàëìëàðû” (1995), Å.Äàäàøîâàíûí à úàïåëëà õîðó ö÷öí 2 ìèíèàòöðö (2000) âÿ ñ. áó äþâðÿ ìÿíñóáäóð. Æàíðûí ìöõòÿëèô èíòåðïðåòàñèéà ôîðìàëàðû ãåéä åäèëèð: êàíòàòà-ïëàêàò, êàíòàòà-àíä, êàíòàòà-àïîôåîç, êàíòàòà-åïèòàôèéà. Äà844

ùà ÷îõ êè÷èê ùÿúìëè ÿñÿðëÿðÿ ìåéë äóéóëóð. Õîð ÿñÿðëÿðè öñëóá áàõûìûíäàí ÷îõøàõÿëèäèð. Ñèìôîíèê Ì. ñàùÿñèíäÿ ùÿì èðè ùÿúìëè, ìîíóìåíòàë ìþâçóëó ñèìôîíèéàëàð, ùÿì äÿ íèñáÿòÿí êè÷èê ùÿúìëè ÿñÿðëÿð éàçûëìûøäûð. Öñòöíëöê ìèíèàòöð, éûüúàì ôîðìàëàðà âåðèëìèø, äöçöì âÿ öñëóá áàõûìûíäàí ôÿðãëè ÿñÿðëÿð – ñèìôîíèê ëþâùÿëÿð, ñèìôîíèê ðÿãñëÿð, ñèìôîíèê ìóüàìëàð, ñèìôîíèê ñöèòàëàð, ìöõòÿëèô àëÿòëÿð âÿ îðê. ö÷öí êîíñåðòëÿð âÿ ñ. éàðàíìûøäûð. Ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíûí êàìåðà-èíñòðóìåíòàë ÿñÿðëÿðè ìÿçìóí ðÿíýàðÿíýëèéè, ôîðìà âÿ öñëóá ìöõòÿëèôëèéè, àëÿòëÿðèí òÿðêèáèíèí îðèæèíàëëûüû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Éåíè ìþâçóëàðûí, ìöàñèð èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíèí, éåíè éàçû òåõíèêàëàðûíûí ñûíàíìàñû ö÷öí øÿðàèò éàðàíäûüûíäàí, áÿñòÿêàðëàð áó æàíðà äàùà ÷îõ ìöðàúèÿò åäèðëÿð (Â.Àäûýþçÿëîâ, Ò.Áàêûõàíîâ, À.Ðçàéåâ, Ì.Ìèðçÿéåâ,

Í.Ñÿôèéåâà, Ñ.Èáðàùèìîâà, È.Ùàúûáÿéîâ, Ô.Ãàðàéåâ, Ô.ßëèçàäÿ, Ð.Øÿôÿã, À.Äàäàøîâ, Í.Ãóëèéåâ, Ô.Ùöñåéíîâ, À.ßçèìîâ, Å.Äàäàøîâà, Ð.Ùÿñÿíîâà). Áÿñòÿêàðëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ìèëëè Ì.-äÿí, õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ ïðèíñèïëÿðè éåíèëÿøèð, õàëã Ì.-ñè èëÿ ìöàñèð Ì. ñèíòåçèíèí éåíè, ðÿíýàðÿíý ôîðìàëàðû éàðàíûð. ×àëüû àëÿòëÿðèíèí òÿðêèáè êå÷ìèø èëëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ ýåíèøëÿíèð, îðèæèíàë âÿ ýþçëÿíèëìÿç àíñàìáë òÿðêèáëÿðè éàðàíûð. Êàìåðà-âîêàë Ì.-ñè ñàùÿñèíäÿ À.Ìÿëèêîâ, Ø.Àõóíäîâà, Ò.Áàêûõàíîâ, Ù.Íÿúÿôîâà, Ñ.Èáðàùèìîâà, È.Ùàúûáÿéîâ, Ð.Ìèðèøëè, Ô.ßëèçàäÿ, À Äàäàøîâ, Å.Äàäàøîâà, À.ßçèìîâ, Ð.Ùÿñÿíîâà, Ô.Ñöúÿääèíîâ, À.Éóñèôîâà êèìè áÿñòÿêàðëàð ÿñÿðëÿð éàçìûøëàð. Ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ ìóñèãèëè òåàòðîïåðà âÿ áàëåò ñÿùíÿñè ö÷öí éàçûëàí ÿñÿðëÿð àçäûð. Þëêÿíèí ìþâúóä èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè äóðóìóíäàí ýÿëÿí îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí áó æàíðëàðûí èíêèøàôûíäà äóðüóíëóã íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Óçóí ôàñèëÿäÿí ñîíðà ñÿùíÿéÿ ãîéóëàí Â.Àäûýþçÿëîâóí “Õàí ãûçû Íàòÿâàí” (2003, äåêàáð) ÿñÿðè ìèëëè îïåðàíûí èíêèøàô òàðèõèíäÿ ëàéèãëè éåð òóòäó. Ô.Ùöñåéíîâóí “Êè÷èê øàùçàäÿ” (1990), ß.ßçèçëèíèí “Íÿáè” (1993), È.Ùàúûéåâèí “Îä ýÿëèíè” (1996), Å.Äàäàøîâàíûí “Ìÿùñÿòè” (1996), È.Ùàúûáÿéîâóí “Ôèðóçÿ” (1997), Ð.Ùÿñÿíîâàíûí “Úàâèäè äÿñòýàù” áó äþâðöí îïåðàëàðûíûí ãûñà ñèéàùûñûäûð. Î.Çöëôöãàðîâ, Ð.Øÿôÿã, À.Äàäàøîâ, Ð.Ùÿñÿíîâà, Ú.Àááàñîâ, Ô.Ùöñåéíîâ, Ñ.Ôÿðÿúîâ óøàã îïåðàëàðû éàçìûøëàð. Ø.Àõóíäîâà, Ñ.Èáðàùèìîâà, ß.Úàâàíøèðîâ, Ð.Øÿôÿã, Å.Äàäàøîâà, À.Îçàí Êÿðèìëè, È.Àáäóëëàéåâèí áèð ñûðà õîð, êàìåðà-èíñòðóìåíòàë, êàìåðà-âîêàë ÿñÿðëÿðè äÿ óøàãëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. 2002 èëäÿ À.ßëèçàäÿíèí À.Äöìàíûí

Ã. Ãàðàéåâèí "Éåääè ýþçÿë" áàëåòèíäÿí ñÿùíÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿñÿðè ÿñàñûíäà “Ãàôãàçà ñÿéàùÿò” áàëåòèíèí èëê òàìàøàñû îëäó. Áó èëëÿðäÿ Ò.Áàêûõàíîâóí “Õåéèð âÿ øÿð” (1990) áèðïÿðäÿëè áàëåòè, Ù.Ìÿììÿäîâóí “Øåéõ Ñÿíàí” (1990), Î.Çöëôöãàðîâóí “ßëèáàáà âÿ 40 ãóëäóð” (1990) áàëåòè éàçûëìûøäûð. Áÿñòÿêàðëàð ìóñèãèëè êîìåäèéà [À.ßçèìîâ “ßìàíÿò” (1993), Ñ.Ôÿðÿúîâ “Áàíêèð àäàõëû (2000)] âÿ îïåðåòòàéà [Í.Ìÿììÿäîâ “Ãóðáàíÿëè áÿé”, Ð.Øÿôÿã “Áèð ñààò õÿëèôÿëèê” (1998), Ð.Ìóñòàôàéåâ “Ìÿñìÿõàíûì äàéûìäûð” (2001), Ú.Ãóëèéåâ “Ìÿùÿááÿò îéóíó” (2001)] äàùà ÷îõ ìöðàúèÿò åòìèø, äþâðö ñÿúèééÿëÿíäèðÿí, ìöàñèð ìþâçóëó ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð. Áó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðû òåàòð âÿ òåëåâèçèéà òàìàøàëàðûíà, áÿäèè, ñÿíÿäëè, òåëåâèçèéà ôèëìëÿðèíÿ ìóñèãè éàçìûøëàð. Ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ àêàäåìèê òåàòðëàðëà éàíàøû áèð ÷îõ éåíè òåàòð êîëëåêòèâëÿðè éàðàíìûøäûð êè, îíëàð äà ÷îõëó ìàðàãëû, áÿçÿí äÿ åêñïåðèìåíòàë òàìàøàëàð ãîéìóøëàð. Ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíûí õàðèúäÿ ìöõòÿëèô Ì. ôåñòèâàëëàðûíäà, áåéíÿëõàëã ìöñàáèãÿëÿðäÿ, äöíéàíûí ìþòÿáÿð ìÿäÿíèééÿò, Ì. ëàéèùÿëÿðèíäÿ èøòèðàê åòìÿê, Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíè äöíéàäà òÿìñèë åäèá, îíó äàùà

äà éàõøû òàíûòäûðìàã èìêàíëàðû ýåíèøëÿíìèøäèð. À.Ìÿëèêîâóí, Â.Àäûýþçÿëîâóí, Õ.Ìèðçÿçàäÿíèí, À.ßëèçàäÿíèí, Ò.Áàêûõàíîâóí, Ô.Ãàðàéåâèí, È.Ùàúûáÿéîâóí, Ô.ßëèçàäÿíèí, Ú.Ãóëèéåâèí, Å.Äàäàøîâàíûí, Ð.Ùÿñÿíîâàíûí, Ã.Ìÿììÿäîâóí, Ô.Ùöñåéíîâóí ÿñÿðëÿðè Òöðêèéÿäÿ, Íîðâåúäÿ, Ùîëëàíäèéàäà, Êèïðäÿ, ÀÁØ-äà, Èñâå÷ðÿäÿ, Àëìàíèéàäà, Òàèëàíääà âÿ á. þëêÿëÿðäÿ ñÿñëÿíìèø, íöôóçëó ìöñàáèãÿëÿðèí ãàëèáëÿðè îëìóøëàð. À.Ãàñûìîâ 1999 èëäÿ ìóüàì ñÿíÿòèíèí èíêèøàôû âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè éîëóíäà íàèëèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ÉÓÍÅÑÊΖíóí ãûçûë ìåäàëû èëÿ òÿëòèô åäèëìèøäèð. Ôðàíñàäà êå÷èðèëÿí Áåéíÿëõàëã ôåñòèâàëäà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ñèìôîíèê Îðêåñòðè. (áÿäèè ðÿùáÿð âÿ äèðèæîð, õàëã àðòèñòè Ð.Àáäóëëàéåâ) òÿðÿôèíäÿí Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ã.Ãàðàéåâ âÿ Ô.ßìèðîâóí ÿñÿðëÿðè óüóðëà èôà åäèëìèøäèð. Àëìàíèéàäà “Åêñïî – 2000” Áåéíÿëõàëã ñÿðýèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êàìåðà Îðêåñòðèíèí, Äþâëÿò Ìàùíû Òåàòðûíûí, Äþâëÿò Ðÿãñ Àíñàìáëûíûí âÿ áèð ãðóï èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðèíèí ÷ûõûøû äà áó äþâðöí Ì. ùÿéàòûíûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Éåíè Àçÿðáàéúàí Ì.-ñèíèí äöíéàäà òàíûíìàñûíäà “ÑîÍîД àíñàìáëû (áÿäèè ðÿùáÿð Å.Ìèðçÿéåâ), ïèàíî÷ó Ð.Ðçàéåâà

ôÿàë èøòèðàê åòìèøëÿð. Áó äþâðäÿ Áàêûäà èðè áåéíÿëõàëã ôåñòèâàëëàð êå÷èðèëìèøäèð (“Þòÿí ÿñðäÿí éåíè ìóñèãè”, 2001 âÿ “ÑîÍîÐ Òåëëÿð… Ìÿäÿíèééÿòëÿð… Òÿìàñëàð…”, 2003). Ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí Ì. ìÿäÿíèééÿòèíèí ìèëëè ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðÿí, ìöàñèð Ì. éàçû òåõíèêàñû èëÿ ñèëàùëàíìûø, þëêÿäÿ âÿ äöíéàäà ýåäÿí èúòèìàè-ñèéàñè ïðîñåñëÿðè éàðàäûúûëûãëàðûíäà ÿêñ åòäèðìèø èñòåäàäëû úàâàí áÿñòÿêàðëàð éåòèøìèøäèð (Ú.Àëëàùâåðäèéåâ, Â.Àëëàùâåðäèéåâ, È.Àçìàíëû, Â.Úàìàëçàäÿ, Ð.Õÿëèëîâ, Ð.Èáðàùèìîâ, À.Ìÿììÿäîâà, Í.Ìèðèøëè, Å.Ìèðçÿéåâ, Ð.Ðàìàçàíîâ, Õ.Çåéíàëîâà âÿ á.). ßä.: È ì ð à í è Ð . Ìóüàì òàðèõè. 1 ú., Á., 1998; é å í ÿ î í ó í, Àçÿðáàéúàíûí ìóñèãè òàðèõè. 1 ú., Á., 1999; Àçÿðáàéúàí ìèëëè ìóñèãèñèíèí òÿäãèãè ïðîáëåìëÿðè / Òÿðò. åä. âÿ ðåä. à . À á ä ó ë ë à ç à ä ÿ . Á., 2001; Á à á à é å â à ß . Àçÿðáàéúàíäà èñëàì âÿ ìóñèãè. Á., 2001; ß ë è â å ð ä è á ÿ é î â À . Ðÿñèìëè ìóñèãè òàðèõè. Á., 2001; Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñèíèí àíòàëîýèéàñû. 10 úèëääÿ. 2 ú., Á., 2003; Ô à ð õ à ä î â à Ñ . Ò . Îáðÿäîâàÿ ìóçûêà Àçåðáàéäæàíà. Á., 1991. Ç.É. Ñÿôÿðîâà, Ö.Ê. Òàëûáçàäÿ

ÒÅÀÒÐ Àçÿðáàéúàíäà Ò. ñÿíÿòèíèí êþêëÿðè õàëãûí ÿìÿê ôÿàëèééÿòè, ìÿèøÿòè, øÿíëèê âÿ òîé ÿíÿíÿëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê “Ñàéà÷û”, “Íîâðóç”, “Ãÿâñÿ÷” êèìè ìÿðàñèìëÿðäÿ õîð, ðÿãñ âÿ äèàëîãëà éàíàøû, äðàìàòèê ñóæåòÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð. “Íîâðóç” ìÿðàñèìèíèí “Êîñà-êîñà” îéóíó õöñóñè ïàëòàð ýåéèíÿí, ìàñêà òàõàí àêòéîðóí èøòèðàêû èëÿ ÿñë òåàòð íöìóíÿñèäèð. “Õàí-õàí”, “Ýÿëèíëÿ ãàéûíàíàíûí äåéèøìÿñè” âÿ ñ. åïèçîäëàð, “Çîðõàíà” ñÿùíÿëÿðè, “Éóü” ìÿðàñèìèíäÿ äÿ ìåéäàí òåàòðû ÿëàìÿòëÿðè ýöúëö îëìóøäóð. Ìÿðàñèì, àéèí âÿ îéóíëàðäàêû òàìàøà åëåìåíòëÿðè ìöñòÿãèë õàëã òåàòðûíûí éàðàíìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûø, õàëã àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø “Êîñà-êîñà”, “Ãàðàâÿëëè” (ìåéäàí òåàòðû ôîðìàëàðûíäàí áèðè), “Êèëèìàðàñû”, “Øàù Ñÿëèì” (êóêëà òàìàøàëàðû) âÿ ñ. ñÿùíÿúèêëÿð Àçÿðáàéúàíäà õàëã òåàòðûíûí ìöñòÿãèë òàðèõÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðèð. “Êîñà–ýÿëèí”, “Òàïäûã ÷îáàí”, “Òÿíáÿë ãàðäàø” (ö÷ïÿðäÿëè êîìåäèéà) âÿ ñ. òà-

ìàøàëàðäà, ÿñàñÿí, êÿíäèí òÿñÿððöôàò âÿ ìÿèøÿò ùÿéàòû þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. “Øÿáèù” äèíè òàìàøàñû Àçÿðáàéúàíäà ïðîôåññèîíàë òåàòðûí éàðàíìàñûíà ýöúëö òÿñèð Õàëã òåàòðû Òåàòð áÿäèè þçôÿàëèééÿòèíèí áèð ôîðìàñû. Èëê íöìóíÿëÿðè ãÿäèì ìÿðàñèì âÿ àéèíëÿðëÿ áàüëû îëìóøäóð. Ñàäÿ ñöæåòÿ ìàëèê "Êîñà-êîñà", "Êèëèìàðàñû", "Òÿíáÿë ãàðäàø", "Óñòà-øàýèðä", "Õûäûð Íÿáè" âÿ ñ. õàëã òàìàøàëàðû þçöíäÿ õàëãûí òàðèõè äöíéàýþðöøöíö, òÿáèÿòÿ, úÿìèééÿòÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð. 19 ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø äèíè ìîòèâëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëàí "Øÿáèù"ëÿð äÿ òåàòðëàøäûðûëìûø ãóðóëóøà ìàëèê îëìóøäóð. 20 ÿñðäÿ éåíè òèïëè õàëã òåàòðëàðû ìåéäàíà ýÿëìèø âÿ îíëàðûí ðåïåðòóàðûíà êè÷èê ñÿùíÿúèêëÿð, âîäåâèëëÿð âÿ ïåøÿêàð äðàìàòóðãëàðûí ÿñÿðëÿðè äàõèë åäèëìèøäèð.

ýþñòÿðìÿêëÿ éàíàøû, áèð ÷îõ ñÿíÿò÷èëÿðèí ñÿùíÿéÿ ýÿëìÿñèíÿ äÿ ìöÿééÿí èìêàí éàðàòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí òàðèõè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí “Ëÿíêÿðàí õàíûíûí âÿçèðè” âÿ “Ùàúû Ãàðà” òàìàøàëàðûíäàí áàøëàíûð (10 ìàðò âÿ 17 àïðåë, 1873, Áàêû). Ù.Çÿðäàáèíèí òÿøÿááöñö, Í.Âÿçèðîâ âÿ ß.Àäûýþçÿëîâóí (Ýîðàíè) éàõûíäàí èøòèðàêû èëÿ ðåàëíû ìÿêòÿáèí øàýèðäëÿðè òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí áó èëê ùÿâÿñêàð òàìàøàëàð ìèëëè òåàòðûí éàðàíìàñû ö÷öí òÿêàí èäè. Áó òàìàøàëàðäàí ÿââÿë Øóøàäà (1854), Ëÿíêÿðàíäà (1856), Øàìàõûäà (1856), Òèôëèñäÿ (1872) âÿ ñîíðà Ãóáàäà (1875), Øÿêèäÿ (1879), Íàõ÷ûâàíäà (1882) òåàòð òàìàøàëàðû ýþñòÿðèëìÿéÿ áàøëàìûøäû. Ãàáàãúûë Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû, Ãîðè ñåìèíàðèéàñûíû áèòèðÿí ìöÿëëèìëÿð Øóøà, Íàõ÷ûâàí âÿ á. øÿùÿðëÿðäÿ òåàòð òàìàøàëàðû ùàçûðëàéûð (“Õûðñ ãóëäóðáàñàí”, “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù”, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ), åéíè çàìàíäà, áó òàìàøàëàðäà “àêòéîð” êèìè ÷ûõûø åäèðäèëÿð. 845

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ùÿáèá áÿé Ìàùìóäáÿéîâóí òåàòð òðóïïàñû. 1888 èë.

10 ìàðò 1873 èëäÿ ýþñòÿðèëÿí "Ëÿíêÿðàí õàíûíûí âÿçèðè" òàìàøàñûíûí àôèøàñû.

“Çèéàëûëàð úÿìèééÿòè” (1882, Íàõ÷ûâàí), “Ìöñÿëìàí èíúÿñÿíÿòè âÿ äðàì úÿìèééÿòè”íèí (1884) éàðàíäûüû èëäÿ äÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí èáàðÿò òàìàøàëàð âåðèëèðäè. 1887 èëäÿ Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Èðÿâàíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñû Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òàìàøàéà ãîéóëäó. Øóøàäà, Øÿêèäÿ, Ëÿíêÿðàíäà, Íàõ÷ûâàíäà, Òèôëèñäÿ, Èðÿâàíäà òåàòð òàìàøàëàðû ýþñòÿðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ãàáàãúûë çèéàëûëàðäàí Ù.Âÿçèðîâ, Á.Áÿäÿëáÿéîâ, ß.Âÿëèáÿéîâ, Ô.Êþ÷ÿðëè, Ù.Ñàðûúàëèíñêè, Ìóõòàð Ìóðàäîâ, È.Øÿôèáÿéîâ, ìÿøùóð õàíÿíäÿ Úàááàð Ãàðéàüäû îüëó, Ì.Ñèäãè, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ãàðäàøû Ìèðçÿ ßëÿêáÿð, äðàìàòóðã Å.Ñóëòàíîâ, Ð.ßôÿíäèéåâ âÿ á.-íûí ôÿàëèééÿòè õöñóñèëÿ ãåéä îëóíìàëûäûð. 70–80 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òåàòð ùÿâÿñêàðëàðû òÿäðèúÿí Áàêûäàêû òåàòð õàäèìëÿðè ÿòðàôûíäà òîïëàøäûëàð. 1887 èëäÿí Áàêûäàêû òåàòð äÿñòÿñèíÿ Ù.Ìàùìóäáÿéîâ, Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ âÿ Í.Âÿëèéåâ áàø÷ûëûã åòìèø, 1888 èëäÿí àðòûã ìöñòÿãèë òåàòð êîëëåêòèâè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 90-úû èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã, Í.Íÿðèìàíîâóí Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí èíêèøàô åòìÿñèíäÿ áþéöê õèäìÿòè îëìóøäóð. Í.Íÿðèìàíîâ çèéàëû ýÿíúëÿðè àêòéîð òðóïïàñûíà äÿâÿò åäèð, þçö äÿ áèð ÷îõ òàìàøàëàðäà áàø ðîëëàðû îéíàéûðäû. Ù.Çÿðäàáè “Áèðèíúè ìöñÿëìàí äðàì òðóïïàñû” àäëû èëê ïðîôåññèîíàë òåàòð êîëëåêòèâèíè òÿøêèë åòäè (1896, Áàêû). 1897 èëäÿ Áàêûäà èëê äÿôÿ “Àðòèñòëÿð èòòèôàãû” éàðàäûëäû. Èíãèëàáàãÿäÿðêè Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí ðåïåðòóàðû ìèëëè äðàìàòóðãëàðûí –Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Í.Âÿçèðîâ, Ù.Âÿ846

çèðîâ, Í.Íÿðèìàíîâ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ á.-íûí ïéåñëÿðèíäÿí òÿðòèá îëóíóð, ùÿì÷èíèí ðóñ (Í.Â.Ãîãîë, È.Ñ.Òóðãåíåâ, Ë.Í.Òîëñòîé) âÿ Ãÿðáè Àâðîïà (Ó.Øåêñïèð, Ô.Øèëëåð, Ù.Ùåéíå, Æ.Á.Ìîëéåð) êëàññèêëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè èëÿ çÿíýèíëÿøäèðèëèðäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû èëÿ éàíàøû, Í.Âÿçèðîâóí “Ìöñèáÿòè–Ôÿõðÿääèí”, “Éàüûøäàí ÷ûõäûã, éàüìóðà äöøäöê”, ß.Ùàãâåðäèéåâèí “Äàüûëàí òèôàã”, “Áÿõòñèç úàâàí”, “Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð”, Í.Íÿðèìàíîâóí “Íàäàíëûã”, “Íàäèð øàù” ïéåñëÿðè îéíàíûëûðäû. 1906 èëäÿ Áàêûäà “Ìöñÿëìàí äðàì àðòèñòëÿðè” øèðêÿòè éàðàäûëäû. “Øèðêÿò”ÿ ìÿøùóð òåàòð õàäèìè Ú.Çåéíàëîâ ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Áó èëëÿðäÿ Áàêûíûí ôÿùëÿ ðíëàðûíäà òàìàøàëàð ýþñòÿðÿí äðàì äÿðíÿêëÿðè âÿ òåàòð òðóïïàëàðû (“Áàëàõàíû äðàì äÿðíÿéè”, “Ùÿìèééÿò”) òÿøêèë åäèëäè. 1908 èëäÿ “Íèúàò” úÿìèééÿòè éàíûíäà Ù.ßðÿáëèíñêè, Ñ.Ðóùóëëà, ß.Âÿëè êèìè ïðîôåññèîíàë àêòéîðëàðû áèðëÿøäèðÿí äðàì òðóïïàñû éàðàäûëäû; îíóí äàèìè ãàðäåðîáó, ðåêâèçèòè âàð èäè. Òðóïïà ùÿôòÿäÿ áèðèêè äÿôÿ Òàüûéåâ òåàòðûíäà, ùÿì äÿ ôÿùëÿ

ð-íëàðûíäà òàìàøàëàð âåðèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâèí “Áÿõòñèç úàâàí”, “Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð”, Í.Íÿðèìàíîâóí “Íàäèð øàù”, Í.Âÿçèðîâóí “Ïÿùëÿâàíàíè-çÿìàíÿ”, Ø.Ñàìèíèí “Ãàâåéè-àùÿíýÿð”, Ô.Øèëëåðèí “Ãà÷àãëàð”, Ù.Ùåéíåíèí “ßëÌÿíñóð”, Ó.Øåêñïèðèí “Îòåëëî”, Æ.Á.Ìîëéåðèí “Çîðÿí òÿáèá”, Í.Â.Ãîãîëóí “Ìöôÿòòèø”, “Åâëÿíìÿ”, Ë.Í.Òîëñòîéóí “ßââÿëèíúè øÿðàá÷û” êèìè ïéåñëÿðè áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí ðåïåðòóàðûíäà ìöùöì éåð òóòóðäó. 1910 èëäÿ “Ñÿôà” ìÿäÿíè-ìààðèô úÿìèééÿòè éàíûíäà òåàòð øþáÿñè éàðàäûëäû. Úÿìèééÿòèí èøèíäÿ Ä.Áöíéàäçàäÿ, øàèð Ñÿìÿä Ìÿíñóð, àêòéîðëàðäàí Ú.Çåéíàëîâ, À.Ì.Øÿðèôçàäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèð, òåàòð òàìàøàëàðûíà “Íèúàò”äàí Ù.ßðÿáëèíñêè, Ì.À.ßëèéåâ, Ñ.Ðóùóëëà, Ù.Ñàðàáñêè âÿ á. âàõòàøûðû äÿâÿò îëóíóðäóëàð. “Ñÿôà” úÿìèééÿòèíèí òðóïïàñû òåàòðûí ùÿéàòû èëÿ áàüëû ìÿäÿíè-ìààðèô èøëÿðè èëÿ äÿ ìÿøüóë îëóðäó. 1910 èëäÿ òðóïïà Ú.Çåéíàëîâóí ñÿùíÿ ôÿàëèééÿòèíèí 25 èëëèéèíè, 1911 èëäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéèíè, 1913 èëäÿ èñÿ Í.Âÿçèðîâóí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíèí 40 èëëèéèíè òÿíòÿíÿ èëÿ ãåéä åòìèøäè.

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Äðàì Òåàòðû. 1960. Ìåìàðëàð Ã.ßëèçàäÿ, Ì.Ìÿììÿäîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí "Ùàúû Ãàðà" ÿñÿðèíèí òàìàøàñûíäàí ñÿùíÿ.

1916 èëäÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Þëöëÿð” êîìåäèéàñûíûí óüóðëó òàìàøàñû Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí èäåéàúà éåòêèíëÿøäèéèíè ýþñòÿðèðäè. 1917 èëäÿ Áàêûäà “Ìöñÿëìàí àðòèñòëÿðè èòòèôàãû” éàðàäûëäû. À.Ì.Øÿðèôçàäÿ èòòèôàãà ñÿäð ñå÷èëäè. Èòòèôàã 1918 èëèí ìàðò àéûíàäÿê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿ áèëäè. 1917–20 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèèãòèñàäè, ùÿì äÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí ìöðÿêêÿá áèð äþâð éàøàäû (2 íîéàáð 1917 èëäÿ Áàêûäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè éàðàíäûüûíûí åëàí åäèëìÿñè, “Ìÿðêÿçè Êàñïè äèêòàòóðàñû”íûí ãûñà ìöääÿòëè àüàëûüû, ìàðò ùàäèñÿëÿðè, Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàíìàñû). Áó ùàäèñÿëÿð þëêÿíèí ìÿäÿíèééÿòèíÿ, òåàòð ñàùÿñèíÿ äÿ òÿñèð ýþñòÿðäè. Ìàðò ùàäèñÿëÿðèíäÿí ñîíðà Èðàíà êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëìóø ìöòÿðÿããè ôèêèðëè Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû, î úöìëÿäÿí Öçåéèð âÿ Çöëôöãàð Ùàúûáÿéîâëàð Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòè äþâðöíäÿ Áàêûéà ãàéûäàðàã ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûëàð. 1918–20 èëëÿð àðàñûíäà Àçÿðáàéúàí òåàòðû ðåïåðòóàðûíäà îëàí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðëÿ ÷ûõûø åäèðäè. Áó òåàòð áèíàñû 1899, 1909 âÿ 1918 (Ìàðò ùàäèñÿëÿðè çàìàíû) èëëÿðäÿ åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí éàíäûðûëìûøäû. Ù.Ç.Òàüûéåâèí òåàòð áèíàñû Àçÿðáàéúàí òåàòð òðóïïàñûíûí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ, ìöíòÿçÿì òàìàøàëàð ýþñòÿðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìûøäû. 1910 èëäÿ Áàêûäà òèêèëìèø Ìàéûëîâ òåàòðûíûí àíòðåïðåíéîðëàðû áèíàäà Àçÿðáàéúàí àêòéîðëàðûíûí ÷ûõûø åòìÿñèíÿ èìêàí âåðìèðäèëÿð. Éàëíûç Ö. âÿ Ç.Ùàúûáÿéîâ ãàðäàøëàðûíûí òðóïïàñû íèñáÿòÿí ìöíòÿçÿì ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Òðóïïà þç òÿðêèáèíäÿ äðàì, îïåðà âÿ îïåðåòòà àðòèñòëÿðèíè áèðëÿøäèðèðäè. Ãàáàãúûë, äåìîêðàòèê èäåéàëàðëà ñûõ áàüëû îëàí Àçÿðáàéúàí òåàòðû õàëãûí ìÿäÿíè èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàñà äà, ùÿëÿ éöêñÿê ñÿùíÿ ìÿäÿíèééÿòè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõìàìûøäû. 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÕÊÑ-íûí 1920 èë 1 èéóë òà-

ðèõëè ãÿðàðû èëÿ Áèðëÿøìèø Äþâëÿò Òåàòðû éàðàäûëäû. Òåàòðäà Áàêûäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áöòöí òðóïïàëàð âÿ ùÿâÿñêàð àêòéîðëàð áèðëÿøäè. 1918 èëäÿ éàíäûðûëìûø Òàüûéåâ òåàòðûíûí áèíàñû ðåñïóáëèêà ùþêóìÿòèíèí ãÿðàðû èëÿ áÿðïà îëóíäó. 1922 èëäÿ äðàì òðóïïàñû Áèðëÿøìèø Äþâëÿò Òåàòðûíäàí àéðûëàðàã, ìöñòÿãèë òåàòðà ÷åâðèëäè. Ùÿìèí èë éàíâàðûí 17-äÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíûí éåíè ãóðóëóøäàêû òàìàøàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Äðàì Òåàòðûíûí (1933 èëäÿí Ì.ßçèçáÿéîâ àä.) òÿíòÿíÿëè à÷ûëûøû îëäó. Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí èíêèøàôûíäà, òåàòð ñÿíÿòèíèí òÿøÿêêöëöíäÿ áþéöê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí Í.Âÿçèðîâ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ êèìè ðåàëèñò-äåìîêðàò éàçû÷ûëàðûí ôÿàëèééÿòè, Í.Íÿðèìàíîâ, Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ì.Ìàãîìàéåâ, Ú.Úàááàðëû âÿ á. ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðèíèí, àêòéîð âÿ ðåæ.-ëàðûí ìÿòáóàòäà ÷ûõûøëàðû òåàòðûí èíêèøàô ïðèíñèïëÿðèíèí, ìèëëè âÿ äöíéà äðàìàòóðãëàðûíûí êëàññèê èðñèíÿ äöçýöí ìöíàñèáÿòèí ìöÿééÿíëÿøìÿñèíäÿ ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. 20-úè èëëÿðäÿ “Þëöëÿð” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Ëà÷ûí éóâàñû” (Ñ.Ñ.Àõóíäîâ), “Øåéõ Ñÿíàí”, “Êíéàç” (Ù.Úàâèä), “Àéäûí”, “Îãòàé Åëîüëó”, “Ñåâèë”, “Îä ýÿëèíè” (Ú.Úàááàðëû), “Ìöôÿòòèø” (Í.Â.Ãîãîë), “Ùÿéàòûí äèáèíäÿ” (Ì.Ãîðêè), “Ãà÷àãëàð” (Ô.Øèëëåð), “Îòåëëî” (Ó.Øåêñïèð), “Çàãìóê” (À.Ã. Ãëåáîâ), “Ëéóáîâ Éàðîâàéà” (Ê.À. Òðåíéîâ), “Ýöëÿí àäàì” (Â.Ùöãî) âÿ ñ. ÿñÿðëÿð òàìàøàéà ãîéóëìóøäó. 20-úè èë-

ëÿðäÿí òåàòðäà àêòéîðëàðäàí À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, Ö.Ðÿúÿá, Ì.À.ßëèéåâ, Ñ.Ðóùóëëà, Ì.Äàâóäîâà, È.Ùèäàéÿòçàäÿ, Ð.Òÿùìàñèá, Ê.Çèéà, Ì.Ìÿðäàíîâ, Ì.Âÿëèõàíëû, ß.Ãóðáàíîâ, Ñ.Ùàúûéåâà, ß.Ìÿììÿäîâà, Ì.Ñÿíàíè, Ã.Òîïóðèéà, Ì.Éåðìàêîâà (Ìÿõôóðÿ õàíûì) ðåæ. À.Òóãàíîâ, Áàêû Òåàòð Òåõíèêóìóíóí èëê ìÿçóíëàðûíäàí Ô.Ãÿäðè, Ð.ßôãàíëû, È.Äàüûñòàíëû âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèëÿð. 1930 èëäÿ êîëëåêòèâ Öìóìèòòèôàã òåàòð âÿ ñÿíÿò îëèìïèàäàñûíäà, Ëåíèíãðàä âÿ Êàçàí øÿùÿðëÿðèíäÿêè ãàñòðîëëàðäà “Ùàúû Ãàðà”, “Ñåâèë”, “Îä ýÿëèíè”, “Íàìóñ”, “Çàãìóê”, “Ùàìëåò” , “Ýöëÿí àäàì” òàìàøàëàðû èëÿ ÷ûõûø åòìèøäèð. Áó òàìàøàëàðäà À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, Ö.Ðÿúÿá, Ì.À.ßëèéåâ, Ñ.Ðóùóëëà, Ì.Äàâóäîâà âÿ á.-íûí ñÿíÿòêàðëûüû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäè. 1935–41 èëëÿð Àçÿðáàéúàí .Äþâëÿò Äðàì òåàòðûíûí éåòêèíëÿøìÿ äþâðöäöð. Áó äþâðäÿ òåàòð “Ùÿéàò” (1937, Ì.Èáðàùèìîâ), “Òîé” (1939, Ñ.Ðÿùìàí) ïéåñëÿðèíè, “Âàãèô”, “Õàíëàð” (1938, 1939, Ñ.Âóðüóí), “Ãà÷àã Íÿáè” (1940, Ñ.Ðöñòÿì) êèìè òàðèõè ãÿùðÿìàíëûã äðàìëàðûíû òàìàøàéà ãîéäó. “Âàãèô” ïéåñèíèí äÿðèí âÿòÿíïÿðâÿðëèê èäåéàñû òåàòðûí ñÿùíÿñèíäÿ ñÿíÿòêàðëûãëà úàíëàíäûðûëìûøäû. (ðåæ. À.Èñýÿíäÿðîâ). Ìèëëè âÿ êëàññèê äöíéà äðàìàòóðýèéàñû þðíÿêëÿðèíäÿí “Ìàãáåò” (1936, Ó.Øåêñïèð), “Ìÿêð âÿ ìÿùÿááÿò” (1938, Ô.Øèëëåð) , “Îä ýÿëèíè”, “Àéäûí”, (1939, 1940, Ú.Úàááàðëû), “Ìöñèáÿòè–Ôÿõðÿääèí” (1940, Í.Âÿçèðîâ), “Èêè ãàðäàø” (1941, Ì.É.Ëåðìîíòîâ) âÿ ñ. ÿñÿðëÿð óüóðëà òàìàøàéà ãîéóëäó. “Ìàãáåò” (Ó.Øåêñïèð; ðåæ. À.À.Òóãàíîâ, áàø ðîëëàðäà À.Ì.Øÿðèôçàäÿ âÿ Ì.Äàâóäîâà) òàìàøàñû Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿ ñÿíÿòè òàðèõèíÿ óíóäóëìàç ÿñÿð êèìè äàõèë îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ òåàòðûí ðåæ. ùåéÿòèíäÿ È.Ùèäàéÿòçàäÿ, Ð.Äàðàáëû, Ð.Òÿùìàñèá, É.Óëäóç, ß.Øÿðèôîâ âÿ á. èëÿ éàíàøû, À.Èñýÿíäÿðîâ, Ì.Ùàøûìîâ, ßëèùåéäÿð ßëÿêáÿðîâ, ß.À.ßëèéåâ, Ñ.Òóðàáîâ, Ø.Áÿäÿëáÿéëè âÿ á. ýÿíúëÿð äÿ

Ù.Úàâèäèí "Øåéõ Ñÿíàí" ÿñÿðèíèí òàìàøàñûíäàí ñÿùíÿ.

847

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ú.Úàááàðëûíûí "Îä ýÿëèíè" ÿñÿðèíèí òàìàøàñûíäàí ñÿùíÿ

÷àëûøûðäûëàð; òàìàøàëàðûí áÿäèè òÿðòèáàòû Ð.Ìóñòàôàéåâ, Í.Ôÿòóëëàéåâ, È.Àõóíäîâ, ß.Àááàñîâ, Á.ßôãàíëû, Ê.Êàçûìçàäÿ òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèøäèð. Áó èëëÿðäÿ òåàòðäà ß.Í.ßëÿêáÿðîâ, À.Ýÿðàéáÿéëè, È.Îñìàíëû, Ù.Ãóðáàíîâà, ß.Ìÿììÿäîâà, Á.Øÿêèíñêàéà, Ñ.È.Òàüûçàäÿ, À.Ðçàéåâ êèìè àêòéîðëàð éåòèøìèøäè. Øÿõñèééÿòÿ ïÿðÿñòèø äþâðöíöí òÿãèáëÿðè Àçÿðáàéúàí òåàòð ñÿíÿòèíÿ äÿ àüûð çÿðáÿ âóðäó. Ù.Úàâèä, À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, Ö.Ðÿúÿá êèìè ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðëàð ìÿùâ åäèëìèø, ðåïåðòóàðäà éåêíÿñÿãëèê éàðàíìûøäû. Áóíóíëà áåëÿ, Àçÿðáàéúàí òåàòðû ðåàëèñò âÿ ðîìàíòèê ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðìèø âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ äÿ áèð ñûðà óüóðëó òàìàøàëàð ùàçûðëàìûøäû. 1941–45 èëëÿð ìöùàðèáÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí òåàòðëàðûíûí ñÿùíÿñèíäÿ “Àñëàí éàòàüû” (1942, Ì.Òÿùìàñèá), “Èíòèãàì” (1942, Ç.Õÿëèë), “Ìÿùÿááÿò” (1942, Ì.Èáðàùèìîâ), “Âÿôà” (1943, Ð.Ðçà), “Èíòèçàð” (1944, Ì.Ùöñåéí âÿ È.ßôÿíäèéåâ), “Áèçèì øÿùÿðëè îüëàí” (1941, Ê.Ì.Ñèìîíîâ) âÿ ñ. ÿñÿðëÿð òàìàøàéà ãîéóëäó. Áó äþâðäÿ ýÿíú íàñèðëÿðäÿí ß.Ìÿììÿäõàíëû, È.ßôÿíäèéåâ, Ú.Ìÿúíóíáÿéîâ âÿ á. éåíè äðàì ÿñÿðëÿðè éàçûðäûëàð. 1946–55 èëëÿðäÿ òåàòðäà ìöõòÿëèô ìþâçóëó ÿñÿðëÿð òàìàøàéà ãîéóëóðäó. Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí 75 èëëèê éóáèëåéè ãåéä åäèëäè, Ñ.Ðóùóëëà, Ì.À.ßëèéåâ, Ì.Äàâóäîâà ÑÑÐÈ õàëã àðòèñòè àäûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð (1949). Àêòéîðëàðäàí Ì.ßëèéåâ, Ì.Äàâóäîâà, Ñ.Ðóùóëëà, Ð.ßôãàíëû, Ê.Çèéà, È.Äàüûñòàíëû, ðåæ. À.Èñýÿíäÿðîâ, ðÿññàì Í.Ôÿòóëëàéåâ “Øÿðãèí ñÿùÿðè” (ß. Ìÿììÿäõàíëû) òàìàøàñûíà ýþðÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð (1948). 1955–60 èëëÿðäÿ òåàòðäà êëàññèê âÿ ìöàñèð ìþâçóäà áèð ñûðà ìàðàãëû òàìàøàëàð ùàçûðëàíìûøäû: “Ýþç ùÿêèìè” (1955, È. Ñÿôÿðëè), “ßëèãóëó åâëÿíèð”, “Éàëàí” (1960, 1965, Ñ.Ðÿùìàí), 848

“Àëîâ” (1961, Ì.Ùöñåéí), “Êÿíä÷è ãûçû”, “Êþçÿðÿí îúàãëàð” (1962, 1967, Ì.Èáðàùèìîâ), “Ñÿí ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿñÿí”, “Óíóäà áèëìèðÿì”, “Ìÿùâ îëìóø ýöíäÿëèêëÿð” (1964, 1968, 1969, È.ßôÿíäèéåâ), “Þëöëÿð” (1966, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Ñÿíñèç” (1967, Ø. Ãóðáàíîâ), “Èêèíúè ñÿñ” (1969, Á. Âàùàáçàäÿ) âÿ ñ. Òåàòð 1959 èëäÿ Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè îíýöíëöéöíäÿ “Îòåëëî” (Ó.Øåêñïèð), “Àëìàñ” (Ú.Úàááàðëû), “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” (Ñ. Âóðüóí) âÿ ñ. òàìàøàëàð ýþñòÿðìèøäèð. 70-úè èëëÿðèí ðåïåðòóàðûíäà ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíà ýåíèø éåð âåðèëìèø, åéíè çàìàíäà êëàññèê ÿñÿðëÿð, õàðèúè þëêÿ äðàìàòóðãëàðûíûí ïéåñëÿðè òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð: “Õÿééàì” (1970, Ù.Úàâèä), “Íàçèðèí õàíûìû” (1970, Á.Íóøè÷), “Ìàùíû äàüëàðäà ãàëäû”, “Ãÿðèáÿ îüëàí” (1971, 1973, È.ßôÿíäèéåâ), “Éàüûøäàí ñîíðà” (1971, Á.Âàùàáçàäÿ), “Äàðûõìà, àíà” (1972, Í.Â.Äóìáàäçå), “Ñÿí éàíìàñàí” (1972, Í.Õÿçðè), “Àäñûç óëäóç” (1972, Ì.Ñåáàñòèàí), “Èíñàí (1974, Ñ.Âóðüóí), “Ôûðòûíà” (1974, Ó.Øåêñïèð), “Êðåìë ñààòû” (1975, Í.Ô.Ïîãîäèí), “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” (1976, Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí åéíèàäëû ðîìàíû ÿñàñûíäà), “Øÿùÿðèí éàé ýöíëÿðè”, “Àäàìûí àäàìû” (1977, 1979, Àíàð), “Äÿëè éûüûíúàüû” (1977, Ú.Ìÿììÿäãóëçàäÿ) âÿ ñ. 50–70-úè èëëÿðäÿ òåàòðäà õàëã àðòèñòëÿðè Ù.Ãóðáàíîâà, Ì.Äàâóäîâà, È.Äàüûñòàíëû, ß.ßëÿêáÿðîâ, È.Îñìàíëû, Ñ.Ðóùóëëà, ß.Àüàéåâ, Ë.Áÿäèðáÿéëè, Ñ.Áÿñèðçàäÿ, Ì.Âÿëèõàíëû, À.Ãóðáàíîâ, ß.Ãóðáàíîâ, Ì.Äàäàøîâ, Ù.Òóðàáîâ, À.Ïÿíàùîâà, Ð.ßôãàíëû, ß.Çåéíàëîâ, Ê.Çèéà, Í.Ìÿëèêîâà, Ù.Ìÿììÿäîâ, Ø.Ìÿììÿäîâà, Ì.Ñàäûãîâà, Ù.Ñàëàéåâ, Ì.Ñÿíàíè, ß.Ñóëòàíîâ, Ñ.Ùàúûéåâà, À.Úàâàäîâ, Ì.Øåéõçàìàíîâ, Á.Øÿêèíñêàéà, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ì.Àâøàðîâ,

Ù.Ãàôãàçëû, ß.ßëèéåâà, Ñ.Èáðàùèìîâà, Ù.Èñìàéûëîâ, Ë.Ìÿììÿäáÿéîâ, ß.Íàüûéåâà, Ì.Íîâðóçîâà, À.Ðçàéåâ, Ñ.Ðçàéåâ, Ì.Ñàäûãîâ, Ñ.Ñàëåù, Ô.Ôÿòóëëàéåâ, Ã.Ùÿããè, ðåæ.-ëàðäàí õàëã àðòèñòè Ì.Ìÿììÿäîâ, Ò.Êàçûìîâ, ß.Øÿðèôîâ, ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìè ß.Ãóëèéåâ, ðÿññàì, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ õàëã àðòèñòè Í.Ôÿòóëëàéåâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1974 èëäÿ Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí 100 èëëèê éóáèëåéè ãåéä îëóíäó. Ùÿìèí èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Àêàäåìèê Äðàì Òåàòðû Ëåíèí îðäåíè èëÿ òÿëòèô åäèëäè, òåàòðûí ö÷ ñÿíÿòêàðû – Ì.Ìÿììÿäîâ, È.Äàüûñòàíëû âÿ È.Îñìàíëû ÑÑÐÈ õàëã àðòèñòè àäûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð. Òåàòð Ñ.Âóðüóíóí “Èíñàí” (ðåæ. Ì.Ìÿììÿäîâ), È.ßôÿíäèéåâèí “Ìàùíû äàüëàðäà ãàëäû” (ðåæ. ß.ßëÿêáÿðîâ), Í.Ïîãîäèíèí “Çàìàíûí ùþêìö”, Ô.Øèëëåðèí “Ìÿêð âÿ ìÿùÿááÿò” (ðåæ. ß.Øÿðèôîâ), Íÿáè Õÿçðèíèí “Ñÿí éàíìàñàí” (ðåæ. ß.Ãóëèéåâ), Ó.Øåêñïèðèí “Ôûðòûíà”, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Þëöëÿð” (ðåæ .Ò.Êàçûìîâ) ÿñÿðëÿðèíè òÿãäèì åòäè (Ìîñêâà, 1974). 80-úè èëëÿðèí òàìàøàëàðû ìþâçó ðÿíýàðÿíýëèéè, ìàðàãëû àêòéîð îéóíó âÿ ðåæ. èøè èëÿ äèããÿòè úÿëá åòäè. “Íàòÿâàí”, “Áöëëóð ñàðàéäà”, “Áèçèì ãÿðèáÿ òàëåéèìèç”, “Ñåâýèëèëÿðèí úÿùÿííÿìäÿ âöñàëû” (1981, 1983, 1988, 1989, È.ßôÿíäèéåâ), “Ìåäåéà” (1982, Æ.Àíóé), “Èáëèñ” (1983, Ù.Úàâèä), “Ôÿðéàä” (1984, Á.Âàùàáçàäÿ), “Áèýàíÿëÿð îòåëè” (1984, Ð.Èáðàùèìáÿéîâ), “Òÿùìèíÿ âÿ Çàóð” (1985, Àíàð), “Îä ýÿëèíè” (1986, Ú.Úàááàðëû), “Êþëýÿëÿðèí îéóíó” (1986, É.Åäëèñ), “Ìÿíñèç äöíéà”, “Ýåúÿ äþéöëÿí ãàïûëàð” (1987, 1989, Í.Õÿçðè), “Òóôàíäàí ÿââÿë” (1987, À.Ñöëåéìàíîâ), “Êÿðýÿäàí áóéíóçó” (1988, Ì.Èáðàùèìáÿéîâ) âÿ ñ. Òåàòðûí êîëëåêòèâè “Àíòîíè âÿ Êëåîïàòðà” òàìàøàñûíà ýþðÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ àä. Ðåñïóáëèêà ìöêàôàòûíà (1959), “Ìàùíû äàüëàðäà ãàëäû” (1972), “Øÿùÿðèí éàé ýöíëÿðè” (1980) âÿ “Èáëèñ” (1984) òàìàøàëàðûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñï. Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. 70–80-úè èëëÿðäÿ òåàòðäà õàëã àðòèñòëÿðè À.Ïÿíàùîâà, Ø.Ìÿììÿäîâà, Ô.Ïîëàäîâ, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿðäÿí Ñ.Ðçàéåâ, Â.Ôÿòóëëàéåâà, Ù.Õàíûçàäÿ âÿ á. óüóðëà ÷ûõûø åòìèø, ðåæ.-ëàðäàí Ì.Ìÿììÿäîâ, Ò.Êàçûìîâ, Ù.Àòàêèøèéåâ, À.Êàçûìîâ, ðÿññàì Ñ.Ùàãâåðäèéåâà áèð ñûðà òàìàøàëàðà ìàðàãëû ãóðóëóø âåðìèøëÿð. 80-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäà òåàòðäà àêòéîðëàðäàí õàëã àðòèñòëÿðè Ñ.Áÿñèðçàäÿ, À.Ïÿíàùîâà ß.Ãÿäèðîâ, Í.Ìÿëèêîâà,

AZßÐÁÀÉÚÀÍ É.Íóðèéåâ, Ì.Ñàäûãîâà, Ñÿéàâóø Àñëàí, Ù.Òóðàáîâ, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ì.Àâøàðîâ, Ç.Àüàêèøèéåâà, À.Âÿëèõàíëû, Ù.Ãóðáàíîâ, Ð.Äàäàøîâ, Ð.ßçèìîâ, Í.ßëèéåâ, ß.ßëèéåâà, Á.ßñýÿðîâ, È.ßùìÿäîâ, Ñ.Èáðàùèìîâà, Ù.Èñìàéûëîâ, Ù.Ìåùáàëûéåâà, Ð.Ìÿëèêîâ, Ë.Ìÿììÿäáÿéîâ, Ì.Ìèðçÿéåâ, Ì.Íîâðóçîâà, Ì.Ñàäûãîâ, Ê.Õóäàâåðäèéåâ, Ì.Ùàúûáÿéîâ, Å.Ùàøûìçàäÿ, Á.Úÿôÿðîâà, ðåæ.-ëàðäàí ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè À.Êàçûìîâ, Ì.Ôÿðçÿëèáÿéîâ, ðÿññàìëàðäàí Åë÷èí, È.Èñìàéûëîâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Òåàòðûí éàíûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ýÿíúëÿð ñòóäèéàñû êè÷èê ñÿùíÿäÿ òàìàøàëàð ýþñòÿðèðäè (1982). 1988 èëäÿí Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí èãòèñàäè, èúòèìàè ñèéàñè âÿçèééÿò òåàòð ñÿíÿòèíÿ äÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðäè. Åðìÿíè èøüàë÷ûëàðû Ðåñïóáëèêàäà ýþðöíìÿìèø ôàúèÿëÿð òþðÿòäè. Áó ùàäèñÿëÿð ìèëëè òåàòð ñÿíÿòèíäÿ äÿ ñþíöêëöê éàðàòäû. 1991 èë îêòéàáðûí 18-äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäè. Éåíè éàðàíàí âÿ äþâëÿò òåàòðû ñòàòóñó àëàí Ïàíòîìèì, Áÿëÿäèééÿ, Éóü, Ýÿíúëÿð, Ìèíèàòöð, Êàìåðà òåàòðëàðû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Àêàäåìèê Ìèëëè Äðàì Òåàòðûíäà 1991–2003 èëëÿðäÿ “Òÿíùà èéäÿ àüàúû”, “Äÿëèëÿð âÿ àüûëëûëàð”, “Ùþêìäàð âÿ ãûçû” (1991, 1992, 1996; È.ßôÿíäèéåâ), “Ùàðà ýåäèð áó äöíéà”, “Þçöìöçö êÿñÿí ãûëûíú”, “Äàð àüàúû” (1991,1998, 2000; Á.Âàùàáçàäÿ), “Äèøè úàíàâàð” (1991, Ã.Ëîðêà), “Ãàðàüàú àëòûíäà ìÿùÿááÿò” (1994, É.Î’íèë), “Àüãîéóíëóëàð âÿ Ãàðàãîéóíëóëàð” (1995, ß.ßìèðëè), “Àù Ïàðèñ… Ïàðèñ”, “Ìÿíèì ñåâèìëè äÿëèì”, “Ìÿíèì ÿðèì äÿëèäèð”, “Ïî÷ò øþáÿ-

Ó.Øåêñïèð), “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” (1997, Ñ.Âóðüóí), “Àéäûí”, “ßäèðíÿ ôÿòùè” (2000, Ú.Úàááàðëû), “Åøã âÿ èíòèãàì” (2000, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ) âÿ ñ. òàìàøàëàð îéíàíûëäû. Áó òàìàøàëàðûí óüóðëó àëûíìàñûíäà Ì.Ôÿðçÿëèáÿéîâ, À.Êàçûìîâ, À.Íåìÿòîâ, Á.Îñìàíîâ êèìè ðåæèññîðëàðûí õèäìÿòëÿðè âàðäûð. Ðåñïóáëèêàíûí àéðû-àéðû òåàòðëàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Á.Õàíûçàäÿíèí (Ïàíòîìèì òåàòðû) , Ù.Àòàêèøèéåâèí (Ýÿíúëÿð òåàòðû), Ë.Êÿðèìîâóí (Ýÿíú òàìàøà÷ûëàð òåàòðû), À.Ïÿíàùîâàíûí (Áÿëÿäèééÿ òåàòðû), Ú.Ñÿëèìîâàíûí (Êàìåðà òåàòðû) ðåæèññîðëóã èøëÿðè òÿãäèðÿëàéèãäèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Àêàäåìèê Ìèëëè Äðàì Òåàòðû “Áèçèì ãÿðèáÿ òàëåéèìèç”, “Ñåâýèëèëÿðèí úÿùÿííÿìäÿ âöñàëû” (1990, È.ßôÿíäèéåâ, Òöðêèéÿ), “Ùàðà ýåäèð áó äöíéà” (1992, Á.Âàùàáçàäÿ, Òöðêèéÿ), “Ñåâýèëèëÿðèí úÿùÿííÿìäÿ âöñàëû” (1992, È.ßôÿíäèéåâ, Àëìàíèéà), “Êðàë Ëèð” (1996, Ó.Øåêñïèð, Ìîñêâà), “Ùþêìäàð âÿ ãûçû” (1998, È.ßôÿíäèéåâ, Òöðêèéÿ), “Þçöìöçö êÿñÿí ãûëûíú” (1998, Á.Âàùàáçàäÿ, Òöðêèéÿ), “Ìÿíèì ñåâèìëè äÿëèì” (1998, Åë÷èí, Òöðêèéÿ) òàìàøàëàðû èëÿ ãàñòðîëäà îëäó. Òåàòð – Àêàä. Äðàì Òåàòðû (1922–29), Áÿäàéå Òåàòðû (1929–35), Äðàì Òåàòðû (1935–50), Àêàä. Äðàì Òåàòðû (1950) àäû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá. 1991 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Àêàäåìèê Ìèëëè Äðàì Òåàòðû àäëàíäûðûëûá. Áàêû Àçàä Òÿíãèä-Òÿáëèü Òåàòðû (1920 – ðóñ, 1921 –Àçÿðá áþëìÿëÿðè èëÿ) Áàêûíûí òåàòð ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû. Òåàòðûí òÿøÿááöñ÷öëÿðèíäÿí áèðè âÿ èëê äèðåêòîðó Ù.Àááàñîâ, áàø ðÿññàìû ß.ßçèìçàäÿ èäè. Òåàòðäà Àçÿðáàéúàí

Ñ.Âóðüóíóí "Âàãèô" ÿñÿðèíèí òàìàøàñûíäàí ñÿùíÿ

ñèíäÿ õÿéàë”, “Ãàòèë” (1997, 1998, 1999, 2001, 2003; Åë÷èí), “Ïîìïåéèí Ãàôãàçà éöðöøö” (1997, Í.Ùÿñÿíçàäÿ), “Øàù Åäèï” (1999, Ñîôîêë), “Áóðëà õàòóí” (1999, Í.Õÿçðè), “Áó äöíéàíûí àäàìëàðû” (2000, Ùèäàéÿò), “Êðàë Ëèð” (1996,

äðàìàòóðãëàðûíûí êè÷èê ùÿúìëè, àêòóàë ìþâçóëó ÿñÿðëÿðè òàìàøàéà ãîéóëóð, ðåæ.ëàðäàí ß.Ñöùåéëè, Ñ.Ðóùóëëà, àêòéîðëàðäàí ß.Ãÿìÿðëèíñêè, Ì.Êàçûìîâñêè, À.Ýÿðàéáÿéëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Òàìàøàëàð Ç.Ùàúûáÿéîâ âÿ À.Çåéíàëëûíûí

ìóñèãèñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Òåàòð 1925–26 èëëÿðäÿ Òöðê Èø÷èÊÿíäëè Òåàòðû, 1927–32 èëäÿí èñÿ Áàêû Òöðê Èø÷è Òåàòðû àäëàíûðäû. Òåàòð áó àäëà 1932 èëÿäÿê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäè. Ðåïåðòóàðûíà “Þëöëÿð”, “Àíàìûí êèòàáû” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Ñåâèë” (Ú.Úàááàðëû) âÿ á. ìèëëè ïéåñëÿðëÿ éàíàøû, òÿðúöìÿ ÿñÿðëÿðè äÿ äàõèë èäè. Àêòéîðëàðäàí Êàçûì Çèéà, ß.Ù.ßëÿêáÿðîâ, ß.Ñóëòàíîâ, À.Úàâàäîâ, Ô.Ãÿäðè, È.Òàëûáëû, ß.Ñåéôè, ðåæ.-ëàðäàí Ð.Äàðàáëû, Ä.Ã.Ãóòìàí, ðÿññàì Ð.Ìóñòàôàéåâ ÷àëûøìûøëàð. 1932 èëäÿ òåàòð Ýÿíúÿ ø.-íÿ êþ÷öðöëìöø, îðàäà ïðîôåññèîíàë òåàòð ñÿíÿòèíèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Áàêû Àçàä Òÿíãèä-Òÿáëèü Òåàòðûíûí ðóñ òðóïïàñû 1923 èëäÿí Áàêû Èø÷è Òåàòðû àäû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, 1937 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ðóñ Äðàì Òåàòðû (1956 èëäÿí Ñ.Âóðüóí àä.) àäëàíûð. 1925–30 èëëÿðäÿ òåàòðûí ðåïåðòóàðûíäà ÷àüäàø äðàìàòóðýèéàéà õöñóñè éåð âåðèëìèøäèð. “Ëéóáîâ Éàðîâàéà” (1926, Ê.À.Òðåíéîâ), “Ôûðòûíà” (1926, Â.Í.Áèëë-Áåëîñåðêîâñêè), “Àíà” (1927, Ì.Ãîðêèíèí ðîìàíû öçðÿ), “Ïîðòôåëëè àäàì” (1928, À.Ì.Ôàéêî) âÿ ñ. ÿñÿðëÿðè òàìàøàéà ãîéìóøäóð. 1930–40 èëëÿðäÿ òåàòðûí ðåïåðòóàðû “Äöøìÿíëÿð”, “Ùÿéàòûí äèáèíäÿ”, (1932, 1933, 1936, 1937; Ì.Ãîðêè), “Ìÿêð âÿ ìÿùÿááÿò”, “Äîí Êàðëîñ” (1932, 1936; Ô.Øèëëåð), “Èêè àüàíûí áèð íþêÿðè”, “Ìåùìàíõàíà ñàùèáÿñè” (1933, 1938; Ê.Ãîëäîíè), “Îòåëëî”, “Ðîìåî âÿ Úöëéåòòà” (1933, 1937; Ó.Øåêñïèð) êèìè ÿñÿðëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäè. Òåàòðûí ðåïåðòóàðûíäà Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíà äà ýåíèø éåð âåðèëèðäè. “Ñåâèë”, “1905-úè èëäÿ”, “Îä ýÿëèíè” (1930,1934, 1935, Ú.Úàááàðëû), “Õûðñ ãóëäóðáàñàí” (1938, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ), “Âàãèô”, “Õàíëàð” (1940, 1941, Ñ.Âóðüóí) âÿ ñ. Ðåæ.-ëàðäàí Ñ.À.Ìàéîðîâ, À.Ë.Ãðèïè÷, àêòéîðëàðäàí Á.Ï.Áàéêîâ, Í.À.Ñîêîëîâ, À.Ë.Ñóâîðîâà, É.Â.Ãàðéåâà, Â.À.Àêèìîâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà òåàòðäà ñîâåò äðàìàòóðãëàðûíäàí Ê.Ì.Ñèìîíîâ, Á.À.Ëàâðåíéîâ, Ë.Ì.Ëåîíîâ, À.Â.Ñîôðîíîâ âÿ Ë.Í.Çîðèíèí, Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ õàðèúè þëêÿ äðàìàòóðãëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíÿ ýåíèø éåð âåðèëèðäè: “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” (1947, Ñ.Âóðüóí; éåíè ãóðóëóøäà, 1976), “Øÿðãèí ñÿùÿðè” (1947, ß.Ìÿììÿäõàíëû; éåíè ãóðóëóøäà, 1958), “Íàçèðèí õàíûìû” (1949, Á.Íóøè÷) âÿ á. 849

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

È.ßôÿíäèéåâèí "Áàùàð ñóëàðû" ÿñÿðèíèí òàìàøàñûíäàí ñÿùíÿ

È.Ãàñûìîâóí “Õÿçÿð öçÿðèíäÿ øÿôÿã” ïéåñèíèí òàìàøàñûíà (1950) ýþðÿ ðåæ. Ì.Ùàøûìîâ, ðÿññàì Ñ.Ì.Éåôèìåíêî, àêòéîðëàðäàí Ê.Ì.Ìéàêèøåâ, Ð.Á.Éóäèí, Â.Ï.Øàðëàõîâ, Á.Ì.×èíêèí ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð (1951). 60-úû èëëÿðäÿ òåàòðûí ðåïåðòóàðûíäà êëàññèê ïéåñëÿðëÿ éàíàøû, ÷àüäàø äðàìàòóðãëàðûí äà ÿñÿðëÿðèíÿ ýåíèø éåð âåðèëìèøäè. 1970–80 èëëÿðäÿ òåàòð Àçÿðáàéúàí âÿ õàðèúè þëêÿ äðàìàòóðãëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíè òàìàøàéà ãîéìóøäóð. “Êîìàíäîðóí àääûìëàðû” (1971,Â.Êîðîñòûëéîâ, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1972), “Úèíàéÿò âÿ úÿçà” (1972, Ô.Ì.Äîñòîéåâñêè), “Þç éîëóíëà”, “Óëòèìàòóì”, “Êàëèôîðíèéàäà äÿôí” (1973, 1980, 1982; Ð.Èáðàùèìáÿéîâ), “Áèçèì áîðúëàðûìûç” (1974, Å.É, Âîëîäàðñêè), “Þòÿí éàé ×óëèìñêäÿ” (1975, À.Â.Âàìïèëîâ), “Äàèðÿíè ýåíèøëÿíäèðèí” (1975, È.Ãàñûìîâ), “Øÿùÿðèí éàé ýöíëÿðè” (1978, Àíàð), “Øåéõ Ñÿíàí” (1983, Ù.Úàâèä), “Áàðáàðëàð” (1984, Ì.Ãîðêè), “Úàâàí ãàäûíà éàðàøàí êèøè” (1985, Ì.Èáðàùèìáÿéîâ), “Ãÿòë ýöíö” (1989, É.Ñÿìÿäîüëó ) “Øàùçàäÿ âÿ äèëÿí÷è” (1989, Ñ.Ìèõàëêîâ) âÿ á. Àéðû-àéðû èëëÿðäÿ òåàòðäà ðåæ.-ëàðäàí õàëã àðòèñòè Ì.Ìÿììÿäîâ, Ý.Ýöëÿùìÿäîâà-Ìàðòûíîâà, ÐÑÔÑÐ õàëã àðòèñòè ß.Áåùáóäîâ, àêòéîðëàðäàí õàëã àðòèñòëÿðè Ê.Ë.Áàáè÷åâà, À.Ñ.Ôàëêîâè÷, Í.Ä.Ñàðíàòñêàéà âÿ á. ÷àëûøìûøëàð. 80 èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí òåàòðäà àêòéîðëàðäàí õàëã àðòèñòëÿðè Ê.Ù.Àäàìîâ, Ë.È.Ãðóáåð, Ì.Äàäàøîâ, Ñ.È.Éàêóøåâ, Ù.Ì.Éàýèçàðîâ, Ã.Á.Êîëòóíîâà, Ð.Ñ.Ãèíçáóðã, Ô.Ïîëàäîâ, Ä.È.Òóìàðêèíà, Â.Ê.Øèðéå, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Í.Â.Áàüûðîâà, Ë.Ñ.Äóõîâíàéà, Â.Ï.Êîâòóí, È.À.Ïåðëîâà, Ì.Ã. Ñòåïàíîâà, À.É.Øàðîâñêè, Ú.Ñÿëèìîâà âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. 1928 èëäÿ ðåñï.-äà óøàã âÿ ýÿíúëÿð ö÷öí èëê Áàêû Óøàã Òåàòðû ðóñ (1928) âÿ Àçÿðáàéúàí (1929) áþëìÿëÿðè èëÿ éàðàäûëäû. Òåàòð Áàêû äÿíèç÷èëÿð êëóáó äðàì 850

äÿðíÿéèíèí ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø, èëê àêòéîðëàðû õàëã àðòèñòëÿðè À.Ãóðáàíîâ (ùÿì÷èíèí ðåæ.), Ì.Ùàøûìîâ, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð É.Äàäàøîâ, Ì.À.Äàäàøîâ, Ê.Ùÿñÿíîâ, Í.Â.Ñàçîíîâà, Ú.Èñýÿíäÿðîâà, àðòèñòëÿðäÿí Ã.Êîðíåëëè (ùÿì÷èíèí ðóñ áþëìÿñèíèí ðåæ.), Ì.Àáäóëëàéåâà, Ç.ßëèéåâà, À.ßçèìçàäÿ, Ç.Àááàñîâà, Ñ.Áàëàéåâ âÿ á. îëìóøëàð. 1936 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ýÿíú Òàìàøà÷ûëàð Òåàòðû, 1990 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ýÿíú Òàìàøà÷ûëàð Òåàòðû àäëàíûð. 1932 èëäÿí òåàòðûí ðåïåðòóàðûíà Àçÿðáàéúàí, ðóñ âÿ Àâðîïà êëàññèêëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè (“Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð”, “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù”, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ; “Ìöôÿòòèø”, “Åâëÿíìÿ”, Í.Ãîãîë; “Ãà÷àãëàð”, Ô.Øèëëåð âÿ ñ.) äàõèë åäèëäè. Áó èëëÿðäÿ òåàòðûí ðóñ áþëìÿñè “Ñÿíèí åâèí”, “Ãûçûë ìåäàë” (Â.À.Ëéóáèìîâà), “Ïàâëèê Ìîðîçîâ” (Â.Ý.Ãóáàðåâ), “Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè” (Í.À.Îñòðîâñêèíèí ÿñÿðè öçðÿ), “Ñîìáðåðî” (Ñ.Ì.Ìèõàëêîâ) âÿ ñ. òàìàøàëàðû ýþñòÿðìèøäèð. Õàëã àðòèñòëÿðè À.À.Òóãàíîâ, Ì.Ùàøûìîâ, ß.Àüàéåâ, É.Âÿëèéåâ, Ù.Ñàäûãîâ, À.Ò.Ëåæíéîâ, ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè Ç.Íåìÿòîâ, Ó.ßëèéåâà, Ù.Ñóëòàíîâ, Â.Ñ.Îâ÷èííèêîâ, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Î.Ùàúûáÿéîâ,ß.Ùÿñÿíçàäÿ, ß.Àòàéåâ, Ìÿõôóðÿ õàíûì (Ì.Éåðìàêîâà), À.Ñ.Âàðøàâñêè, Ê.Ùÿñÿíîâ âÿ á. ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ òåàòðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1960–80 èëëÿðèí ðåïåðòóàðûíäà “Ñÿíèí éàøûäëàðûí” (Ê.Ùÿñÿíîâ; Ã.Èëêèíèí ÿñÿðè öçðÿ), “Éàðûì÷ûã øÿêèë” (À.Áàáàéåâ), “Ðîìåî âÿ Úöëéåòòà” (Ó.Øåêñïèð), “Äàí óëäóçó” (Ú.Ìÿììÿäîâ), “Èíãèëàá íàìèíÿ” (Ì.Ô.Øàòðîâ), “Äîâøàíûí àä ýöíö” (Õ.ßëèáÿéëè), “Ãûðìûçû ïàïàã” (É.Ë.Øâàðòñ), “Ãàðàúà ãûç” (À.Øàèã; Ñ.Ñ.Àõóíäîâóí ÿñÿðè öçðÿ), “Îâîä” (Å.Âîéíè÷èí ÿñÿðè öçðÿ), “Ïèí âÿ Ãâèí” (Ê.Ìåøêîâ), “Ðöáàèëÿð àëÿìèíäÿ” (Ì.Òÿùìàñèá), “Àéäûíëûüà äîüðó” (Ñ.Äàüëû), “Íàäàí þâëàä” (Ä.È.Ôîíâèçèí), “Êå÷ÿí èëèí ñîí ýåúÿñè” (Àíàð),

“Ìÿíèì íÿüìÿêàð áèáèì” (ß.ßéëèñëè), “Ö÷ ìóøêåòéîð” (À.Äöìàíûí ÿñÿðè öçðÿ), “Éàäûíäàìû?” (À.Ìÿììÿäîâ), “Äàíàáàø êÿíäèíèí ìÿêòÿáè” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Ëîâüà äîâøàí” (Ñ.Ìèõàëêîâ), “Ãÿçÿéÿí ïèøèê” (Ð.Êèïëèíã), “Ïèëëÿëÿð” (ß.Êÿðèì) âÿ ñ. òàìàøàëàð ÿñàñ éåð òóòìóøäóð. 80-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí òåàòðäà õàëã àðòèñòëÿðè Ñ.ßëÿñýÿðîâ, Ý.Ã.Ñèãàíêîâ, Ô.Øÿðèôîâà, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ð.Àüàéåâà, Ò.Ãàñûìîâ, Ý.Ãóðáàíîâà, Ñ.Ãóðáàíîâà, Ì.À.Äàäàøîâ, À.È.Äîáðîíåòñêè, Ð.Ìÿëèêîâà, Ñ.Ìÿúèäîâà, Ô.Íàèáîâ, À.Ñàëìàíîâ, Õ.Ùàúûéåâà, Ò.É.Õàðèòîíîâà âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, Ì.Ùÿøèìîâ, Ç.Íåìÿòîâ áó òåàòðûí áàø ðåæèññîðó îëìóøëàð. Õàëã éàçû÷ûñû Åë÷èíèí “Þëöì ùþêìö”, “Ìàùìóä âÿ Ìÿðéÿì”, “Àü äÿâÿ” ðîìàíëàðû ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø òàìàøàëàð (ãóð.ðåæ.Ë.Êÿðèìîâ) äèããÿòÿëàéèãäèð. Ù.Ñóëòàíîâ, À.Íåìÿòîâ, À.Êàçûìîâ êèìè ðåæèññîðëàðëà éàíàøû Ù.ßáëó÷óí, Ó.ßëèéåâàíûí, Ú.Ñÿëèìîâàíûí ùàçûðëàäûãëàðû òàìàøàëàð èäåéà âÿ áÿäèè äÿéÿðè èëÿ ñå÷èëìèøëÿð. Áÿäèè òÿðòèáàò ñàùÿñèíäÿ À.Ñåéèäîâ, Ò.Òàùèðîâ, Ô.Õÿëèëîâ, Å.Ìÿììÿäîâ êèìè ðÿññàìëàð ÷àëûøìûøëàð. 1931 èëäÿ Áàêûäà óøàãëàð ö÷öí Àçÿðáàéúàí Êóêëà Òåàòðû éàðàäûëäû. Àéðû-àéðû èëëÿðäÿ (1931-41; 1946-50) ìöñòÿãèë òåàòð êèìè, ìöÿééÿí ÷àüëàðäà èñÿ Àçÿðáàéúàí Ýÿíú Òàìàøà÷ûëàð Òåàòðû (194146) âÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñû éàíûíäà (1950 èëäÿí) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1965 èëäÿí ìöñòÿãèë òåàòðäûð. Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ áþëìÿëÿðè âàð. Èëê äþâðëÿðäÿ òåàòðäà Àçÿðáàéúàí, ðóñ âÿ Ãÿðáè Àâðîïà äðàìàòóðãëàðûíûí ïéåñëÿðè (ñàäÿëÿøäèðèëìèø øÿêèëäÿ), Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà òÿðáèéÿâè ÿùÿìèééÿòëè ÿñÿðëÿð òàìàøàéà ãîéóëìóøäó. Òåàòðûí òÿøêèëàò÷ûñû, èëê áÿäèè ðÿùáÿðè âÿ áàø ðåæ. Ì.Áÿáèðëè îëìóøäóð. 1980-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí òåàòðûí òðóïïàñûíäà ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ø.Àõóíäîâà, Î.Äàäàøîâ, àðòèñòëÿðäÿí Ì.Ìàíñóðîâ, Ð.Ùÿñÿíîâ, Ù.Ùöñåéíîâ, Ë.À.Àäàìîâà, Â.Éåëàòàíñåâ, Ý.Ëóíéîâ, Ð.Ñàáèòîâ, Ò.Øåìåëéîâà âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Áàø ðåæ. Í.Àüàéåâ, áàø ðÿññàì Ñ.Ùàãâåðäèéåâà îëìóøäóð. Òåàòð êóêëà òåàòðëàðû áåéíÿëõàëã (Äàøêÿíä, 1979; Áîìáåé, 1980) âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç (Òáèëèñè, 1984) ôåñòèâàëëàðûíûí èøòèðàê÷ûñûäûð. 1974 èëäÿí À.Øàèã àäûíàäûð. 20 ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ òÿøÿêêöë òàïìûø ìóñèãèëè êîìåäèéà æàíðû òåàòð ñÿíÿòèíèí

AZßÐÁÀÉÚÀÍ íþâëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàì ôîðìàëàøäûüûíäàí 1938 èëäÿ ìöñòÿãèë ìóñèãèëè êîìåäèéà òåàòðû (Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìóñèãèëè Êîìåäèéà Òåàòðû, Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ áþëìÿëÿðè èëÿ) òÿøêèë åäèëäè. Òåàòðûí Àçÿðáàéúàí áþëìÿñèíäÿ “Áåø ìàíàòëûã ýÿëèí” (Ñ.Ðöñòÿìîâ), “ßð âÿ àðâàä” (Ö.Ùàúûáÿéîâ), “Åâëèéêÿí ñóáàé” (Ç.Ùàúûáÿéîâ), “Òîé êèìèíäèð” (À.Ìÿøÿäèáÿéîâ), “Ãûçûë ýöë” (Ñ.Ùàúûáÿéîâ), ðóñ áþëìÿñèíäÿ èñÿ “Ìàâè ìàçóðêà” (Ô.Ëåãàð), “Àðøûí ìàë àëàí” (Ö.Ùàúûáÿéîâ), “Ñèðê êðàëè÷àñû” (È.Êàëìàí), “Ìàëèíîâêàäà òîé” (Á.À.Àëåêñàíäðîâ) âÿ ñ. òàìàøàéà ãîéóëäó. 40-úû èëëÿðäÿ òåàòðûí ðåïåðòóàðû Ô.ßìèðîâóí “Öðÿê÷àëàíëàð” (1944) âÿ “Ýþçöí àéäûí” (1946), Ö.Ùàúûáÿéîâóí “Àðøûí ìàë àëàí” (1945) âÿ “Ìÿøÿäè Èáàä” (1946), Ñ.Ðöñòÿìîâóí “Äóðíà” (1947), Ñ.ßëÿñýÿðîâóí “Óëäóç”(1948) îïåðåòòàëàðû èëÿ çÿíýèíëÿøäè. 1956–80 èëëÿðäÿ òåàòðäà “Ãûçûëàõòàðàíëàð” (Ò.Ãóëèéåâ), “Åâ áèçèì, ñèðð áèçèì” (Ø.Àõóíäîâà), “Ãàéíàíà” (Ç.Áàüûðîâ), “Ùàúû Ãàðà” (Ð.Ìóñòàôàéåâ âÿ Â.Àäûýþçÿëîâ), “Ùàúû Êÿðèìèí Àéà ñÿéàùÿòè” (À.Ðçàéåâ), “Ñÿíäÿí ìÿíÿ éàð îëìàç” (ß.Àááàñîâ), “Àëòû ãûçûí áèðè Ïÿðè” (Ò.Áàêûõàíîâ âÿ Í.Ìÿììÿäîâ), “Áèð äÿãèãÿ” (Ù.Õàíìÿììÿäîâ), “Ìèëéîí÷óíóí äèëÿí÷è îüëó” (Ñ.ßëÿñêÿðîâ; Ö.Ùàúûáÿéîâ àä.ðåñï.ìöêàôàòû 1967) âÿ “Ùÿìèøÿõàíûì” (Ñ.ßëÿñýÿðîâ), “Íàçõàíûì íàç åëÿéèð” (Í.ßëèâåðäèáÿéîâ), “Ùèúðàí”, “Áèëäèð÷èíèí áÿéëèéè” (Å.Ñàáèòîüëó), “Òÿçÿ ýÿëèí” (Ú.Úàùàíýèðîâ), “Íÿíÿìèí øàùëûã ãóøó”, “Áîøàíàã, åâëÿíÿðèê” (Â.Àäûýþçÿëîâ), “Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” (Î.Êàçûìîâ), ðóñ áþëìÿñèíäÿ èñÿ “Ñåâàñòîïîë âàëñû” (Ê.Ëèñòîâ), “Éöç øåéòàí âÿ áèð ãûç” (Ò.Í.Õðåííèêîâ), “Ñèëâà” (È.Êàëìàí), “Êóáà, ìÿùÿááÿòèì ìÿíèì”, “Ãàôãàçëû ãàðäàøãûçû”, “Éîëàéðûúû”, “Àíà, ìÿí åâëÿíèðÿì” (Ð.Ùàúûéåâ). Àéðû-àéðû èëëÿðäÿ òåàòðäà ðåæ.-ëàð À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, Ù.ßëèéåâ, Ù.Èñìàéûëîâ, Ñ.Äàäàøîâ, Ø.Áÿäÿëáÿéëè, ßëèùåéäÿð ßëÿêáÿðîâ, Í.Øÿðèôîâ âÿ á., àêòéîðëàð Áöëáöë, Ù.Ùàúûáàáàáÿéîâ, À.Òåðåãóëîâà, ß.Ãÿìÿðëèíñêè, Å.Àõóíäîâà, Ä.Øàðàïëû, Ú.Òàëûøèíñêàéà, Í.Ìèðîíîâà, À.Úàâàäîâ, ß.Àíàòîëëó, ß.Ãàôàðëû, Ì.Êÿëÿíòÿðëè, Ë.Àáäóëëàéåâ, È.Ùöñåéíîâ, Á.Ñÿôÿðîüëó, Ê.Êÿðèìîâ, Ø.Ãàñûìîâà, Í.Áåùáóäîâà, Ù.È.Áàüûðîâ, Ñ.Àñëàí, Ù.Áàüûðîâ, äèðèæîðëàð ×.Ùàúûáÿéîâ, Ñ.ßëÿñýÿðîâ, ðÿññàìëàð ß.Àááàñîâ, Ù.Ìóñòàôàéåâ, Ô.Ãóñàê âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 80-úè èëëÿðèí ñîíëàðûí-

äàí òåàòðäà õàëã àðòèñòëÿðè Í.Çåéíàëîâà, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð À.Ò.Àáàëìàñîâ, Àôàã Áÿøèðãûçû, Ë.À.Âèíîãðàäîâà, À.Ãóëèéåâ, Î.Ìÿììÿäçàäÿ, Â.Ìàð÷åíêî, È.Í. Ïîäãîðíàéà âÿ á. ÷àëûøìûøëàð. 1967 èëäÿ òåàòðà Ø.Ãóðáàíîâóí àäû âåðèëìèøäèð. Òåàòðûí ðåïåðòóàðûíäà “Î îëìàñûí, áó îëñóí” (Ö.Ùàúûáÿéîâ), “Íÿüìÿëè Êþíöë”, “Áàíêèð àäàõëû” (Å.Ñàáèòîüëó), “Ìÿùÿááÿò îéóíó” (Ú.Ãóëèéåâ), “Òàëåëÿð ãîâóøàíäà” (Ð.Ùàúûéåâ), “Ùÿðÿíèí þç óëäóçó” (Ñ.ßëÿñýÿðîâ), “Ñÿùíÿäÿ ìÿùÿááÿò” (Ñ.Ôÿðÿúîâ), “Úîøüóí ãàñêîíèéàëû” (Ã.Ãàðàéåâ) âÿ ñ.ÿñÿðëÿð âàðäûð. Ô.Çþùðàáîâ, É.ßëÿêáÿðîâ âÿ á. ðåæ. ãóðóëóøëàðûíäà ýþñòÿðèëÿí òàìàøàëàðäà õàëã àðòèñòëÿðè Ù.Áàüûðîâ, À.Áÿøèðãûçû, Ô.Ìàùìóäîâà, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ð.Ìÿììÿäîâ, Õ.Ãàôàðîâà, Õ.Ìóðàäîâ, Ý.Ñàëìàíîâà, Ñ.Ìóñàéåâà, Å.ßùÿäçàäÿ, Ë.Ñÿôÿðîâà, àðòèñòëÿð Í.Ãàðòàë, Å.Ùÿìçÿéåâ âÿ á. áàúàðûãëà ÷ûõûø åäèðëÿð. Áó òàìàøàëàðûí ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ Å.Ñóëòàíîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ì.Õÿëèëîâ, Ã.Øÿðèôîâ, Ï.Ñóëòàíîâ, Ì.Ìèðçÿéåâ (Øöðáè), Ì.Ñèäãè âÿ á.-íûí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. 1922 èëäÿ âàùèä òðóïïàäà áèðëÿøìèø Íàõ÷ûâàí àêòéîðëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ ðÿñìè Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû éàðàäûëìûøäûð. Áóðàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí àêòéîðëàð Ð.Èñôÿíäèéàðëû, Ù.Ìàùìóäîâ, ß.Õÿëèëîâ, Ù.Ñÿôÿðëè, Ì.Ìèðèøëè, Ì.Áàüûðîâ, Ú.Çöëôöãàðëû, ß.Àááàñîâ, Ñ.Ñÿáðè, É.Øàùòàõòëû, Ñ.Ìþâëÿâè, È.Ìóñàéåâ, È.Ùÿìçÿéåâ, Ç.Ùÿìçÿéåâà, À.Øàùñóâàðîâ, ðåæ. Á.Ãÿëÿíäÿðëè, Â.Áàáàéåâ âÿ á.-íûí ôÿàëèééÿòè òåàòðûí òàðèõèíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäèð. Òåàòð êîëëåêòèâè Àçÿðáàéúàí âÿ äöíéà êëàññèêëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíè, î úöìëÿäÿí “Ìåùìàíõàíà ñàùèáÿñè” (Ê.Ãîëäîíè), “Ñåâèë” âÿ “Îä ýÿëèíè” (Ú.Úàááàðëû), “Îòåëëî” (Ó.Øåêñïèð), “Øåéõ Ñÿíàí” âÿ “Ñÿéàâóø” (Ù.Úàâèä), “Âàãèô” (Ñ.Âóðüóí), “Äÿëè éûüûíúàüû” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Íàüûë áàøëàíàíäà” (È.Ãàñûìîâ), “Ùÿéàò” (Ì.Èáðàùèìîâ), “Îíëàð äþðä íÿôÿð èäèëÿð” (Ê.Ì.Ñèìîíîâ), “Êîð ïàäøàù” (Í.Ùèêìÿò), “Êîñàîüëóíóí ñÿùâè” (È.Øûõëû), “Àñòàíà” (À.Äóäàðåâ), “Åëåêòðà” (Ñîôîêë), “Ãàðàüàú àëòûíäà ìÿùÿááÿò” (É.Î’íèë), “Äîäàãäàí ãÿëáÿ” (Ð.Í.Ýöíòÿêèí) âÿ ñ. ïéåñëÿðè òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Òåàòðûí ðåïåðòóàðûíäà éåðëè ìöÿëëèôëÿðäÿí Ê.Àüàéåâà, Ù.Èáðàùèìîâ, Ì.Òàðûâåðäèéåâ, ß.Éöñèôëè, Ù.Ðàçè âÿ á.-íûí ÿñÿðëÿðèíÿ äÿ ýåíèø éåð âåðèëèð. 80-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí òåàòðäà õàëã àðòèñòëÿðè ß.Ãàðäàøáÿéîâ, Ì.Ãóëèé-

åâ, Ç.ßëèéåâà, Ô.ßëèõàíîâà, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ñ.Ùöñåéíîâà, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ù.Àüàéåâ, Ê.Ãóëèéåâ, ß.Ìÿììÿäîâ, Ò.Ìÿììÿäîâà, Ñ.Ìèðçÿéåâà, Ò.Ìþâëÿâè, Ð.Ùöñåéíîâ, Ð.Úÿôÿðõàíîâà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1965 èëäÿ òåàòðà Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àäû âåðèëìèøäèð. Ýÿíúÿäÿ ïðîôåññèîíàë òåàòð ñÿíÿòèíèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôûíäà Áàêû Òöðê Èø÷è Òåàòðûíûí 1932 èëäÿ áóðàéà êþ÷öðöëìÿñèíèí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. 1933-41 èëëÿðäÿ òåàòðäà “Àëìàñ” (Ú.Úàááàðëû), “Ùÿéàò” (Ì.Èáðàùèìîâ), “Âàãèô” âÿ “Õàíëàð” (Ñ.Âóðüóí), “Êðåìë ñààòû” (Í.Ô.Ïîãîäèí), “Ãà÷àã Íÿáè” (Ñ.Ðöñòÿì), “Òîé” (Ñ.Ðÿùìàí), “Ãà÷àãëàð” (Ô.Øèëëåð) êèìè îðèæèíàë ãóðóëóøëó òàìàøàëàð ýþñòÿðèëìèøäèð. Òåàòðûí éàðàäûúûëûã èñòèãàìÿòèíèí ìöÿééÿíëÿøìÿñèíäÿ àêòéîðëàðäàí ß.Éóñèôçàäÿ, È.Òàëûáëû, Ñ.Îðëèíñêàéà, Ì.Úÿôÿðîâ, Ìÿõôóðÿ õàíûì (Ì.Éåðìàêîâà), Ñ.ß.Òàüûçàäÿ, Ð.Âåéñÿëîâà, Ì.Áöðúÿëèéåâ, Ì.Øåéõçàìàíîâ, Ì.Àâøàðîâ, Ñ.Ùÿñÿíçàäÿ, ß.Ñàëàùëû, ß.Ãàôàðëû, Ê.Ñóëòàíîâ, ðåæ.ëàð ß.Ñåéôè, Ù.Èñìàéûëîâ, È.ßôÿíäèéåâ, À.ß.Äàäàøîâ, ñîíðàëàð Ù.Àüàéåâ, Ù.Ñóëòàíîâ âÿ á. õèäìÿòè îëìóøäóð. Òåàòðäà áèð ìöääÿò õàëã àðòèñòëÿðè ß.Í.ßëÿêáÿðîâ, Ì.ß.Ìÿììÿäîâ, Êàçûì Çèéà, À.Ýÿðàéáÿéëè, ß.Ñóëòàíîâ, Á.Øÿêèíñêàéà âÿ á. èøëÿìèøëÿð. 1941–45 èëëÿð ìöùàðèáÿñèíäÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà éàçûëìûø ÿñÿðëÿðÿ ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. 50–60-úû èëëÿðäÿ “Þëöëÿð” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Êÿëëÿ” (Í.Ùèêìÿò), “Áþéöê öðÿê” (È.Ãàñûìîâ, Ù.Ñåéèäáÿéëè), “Õÿéàíÿò”, “Þýåé ãàðäàøëàð” (Ù.Áèúàðè, Ã.Úÿìøèäè), “Òöëêö âÿ öçöì” (Ý.Ôèýåéðåäó), “Ùÿìéåðëèëÿð” âÿ “Êèøèëÿð” (À.Ìÿììÿäîâ), “Êîìñîìîë ïîåìàñû” (È.Úîøüóí; Ñ.Âóðüóíóí åéíèàäëû ïîåìàñû öçðÿ) âÿ ñ. ÿñÿðëÿð îéíàíûëìûø, òÿúðöáÿëè àêòéîðëàðëà éàíàøû Ì.Úÿôÿðîâà, À.Ìÿììÿäîâ, Ð.Òàüûéåâà âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Òåàòðûí òàìàøàëàðû ìþâçó àêòóàëëûüû, ìàðàãëû ñÿùíÿ øÿðùè âÿ àêòéîð îéóíó èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. 70–80-úè èëëÿðäÿ òåàòðäà “Ìåäåéà” (Åâðèïèä), “Áóðàéà ýÿëèí” (ß.Íåñèí), “Àéäûí” âÿ “Éàøàð” (Ú.Úàááàðëû), “Ùÿìèøÿ òÿìèçëèêäÿ” (Å.À.Ðéàçàíîâ, Å.Â.Áðàãèíñêè), “Àéýöë äèéàðû” (Ì.Êÿðèì), “Àíòèãîíà” (Ñîôîêë), “Ãóäóç ïóëëàð” (À.Í.Îñòðîâñêè), “Èíñàí þìðö áèð íÿüìÿäèð” (Õ.Ùàñèëîâà) êèìè ÿñÿðëÿð òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Òåàòðäà õàëã àðòèñòëÿðè ß.Àááàñîâ, Ç.Áàðàòçàäÿ, Ì.Áöðúÿëèéåâ, Ð.Âåéñÿëîâà, Ñ.Ìóñòàôàéåâà, ðÿññàìëàð Á.ßôÿí851

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äèéåâ, Ð.Ìÿììÿäîâ, Ò.Ãàôàðîâ, Ò.Òàùèðîâ, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ã.Àááàñîâ, ß.Àëëàùâåðäèéåâ, Ò.ßëèéåâ, Ô.Áÿäèðáÿéëè, Ô.Ãàñûìîâ, À.Ìÿììÿäîâ, Ð.Íàäèðîâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1954 èëäÿ òåàòðà Ú.Úàááàðëûíûí àäû âåðèëìèøäèð. 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Øÿêèäÿ éåðëè çèéàëûëàð õåéðèééÿ ìÿãñÿäèëÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Í.Âÿçèðîâ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Í.Íÿðèìàíîâ, Ð.ßôÿíäèéåâ, Íàìèã Êàìàë âÿ á.-íûí ÿñÿðëÿðèíèí òàìàøàñûíû ùàçûðëàìûøëàð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà Øÿêèäÿ äðàì äÿðíÿêëÿðè éàðàíìûøäû. Õàëã àðòèñòëÿðè È.Îñìàíëû, È.Äàüûñòàíëû ñÿùíÿ ôÿàëèééÿòèíÿ áó äÿðíÿêëÿðäÿ áàøëàìûøëàð. 1933–50 èëëÿðäÿ Øÿêèäÿ ôàñèëÿëÿðëÿ Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû, 1959–75 èëëÿðäÿ õàëã òåàòðû ôàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Èíäèêè Øÿêè Äðàì Òåàòðû 1975 èëäÿ éàðàäûëìûø, 1976 èëäÿ “Êîìñîìîë ïîåìàñû” (È.Úîøüóí; Ñ.Âóðüóíóí åéíè àäëû ÿñÿðè öçðÿ) èëÿ à÷ûëûøû îëìóøäóð. Òàìàøàëàðû: “Àéäûí” (Ú.Úàááàðëû), “Íèøàíëû ãûç”, “Òîé”, “Éàëàí” (Ñ.Ðÿùìàí), “Àäàìûí àäàìû”, “Ñèçè äåéèá ýÿëìèøÿì” (Àíàð), “Åçîï” (Ý.Ôèýåéðåäó), “Áàùàëû îüëàí” (Ñ.Â.Ìèõàëêîâ), “Õûðñ ãóëäóðáàñàí”, “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ), “Ùÿðÿíèí áèð óëäóçó” (À.Ñÿìÿäîâ), “Ìåòåîð” (Ô.Äöððåíìàòò), “Àäñûç óëäóç” (Ì.Ñåáàñòèàí), “Ðîìåî âÿ Úöëéåòòà” (Ó.Øåêñïèð), “Áèð ñààòëûã õÿëèôÿëèê” (À.Øàèã), “Ñÿí ãàðà äåéèëñÿí” (ß.Íåñèí) âÿ á. Òåàòð “Óñòàëàð” (Ð.Ñòîéàíîâ), “Ïÿëÿíý âÿ êàôòàð” (Ø.Ïåòåôè) âÿ “Àðòóð Óèíèí êàðéåðàñû” (Á.Áðåõò) òàìàøàëàðûíà ýþðÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ êå÷èðèëÿí Áîëãàðûñòàí âÿ ÀÄÐ äðàì ñÿíÿòè ôåñòèâàëëàðûíûí äèïëîìóíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Òåàòðäà ðåæ.ëàð Â.Àááàñîâ, Ú.Íîâðóçîâ, ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìè Ù.Àòàêèøèéåâ ñÿìÿðÿëè ÷àëûøìûøëàð. Òåàòðûí òðóïïàñûíäà ÿìÿêäàð àðòèñò Ì.Èáàäîâ, àðòèñòëÿð Ô.Àáäóëëàéåâ, È.ßëèéåâ, Ì.ßìèðîâà, Ã.Ìÿììÿäîâà, Õ.Ùàøûìçàäÿ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Òåàòðûí áàø ðåæ. 80-úè èëëÿðäÿ Ì.Ôåéçóëëàéåâ îëìóøäóð. 1977 èëäÿ òåàòðà Ñ.Ðÿùìàíûí àäû âåðèëìèøäèð. Ù.ßðÿáëèíñêè àä. Ñóìãàéûò Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû 1969 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø, à÷ûëûøû “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ) ïéåñèíèí òàìàøàñû èëÿ îëìóøäóð. Òåàòðûí ðåïåðòóàðûíà êëàññèê âÿ ÷àüäàø Àçÿðáàéúàí âÿ õàðèúè þëêÿ äðàìàòóðãëàðûíûí ïéåñëÿðè äàõèëäèð. ßí éàõøû òàìàøàëàðû; “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” (Í.Âÿçèðîâ), “Ñÿí íÿ ö÷öí éàøàéûðñàí” (Ù.Ñåéèäáÿéëè, È.Ãàñûìîâ), “Ñîëüóí ÷è÷ÿêëÿð” âÿ “Âÿôàëû Ñÿðèééÿ” 852

(Ú.Úàááàðëû), “Ìÿêòóá” (Ï.Ïàí÷åâ), “Èëàùè êîìåäèéà” (È.Øòîê), “Àéûë, áàõ áó äöíéàéà, Ñàáèð”, (Ù.Íÿçÿðëè), “Áöòöí Øÿðã áèëñèí” (Í.Ùÿñÿíçàäÿ; òåàòð òàìàøàëàðûíà Öìóìèòòèôàã áàõûøûí äèïëîìó, 1981), “Àôÿò” (Ù.Úàâèä), “ßñðÿ áÿðàáÿð ýöí” (×.Àéòìàòîâ), “Äèðèáàø àäàìëàð” (Â.Øóêøèí), “Áàéðàìûí áèðèíúè ýöíö” (Í.Ùèêìÿò), “Äÿéèðìàí” (Ì.Ñöëåéìàíëû), “Ïîëàäÿðèäÿíëÿð” (Ã.Áîêàðåâ), “Ìàñêàðàä” (Ì.Ëåðìîíòîâ) âÿ ñ. Òåàòðäà ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ õàëã àðòèñòëÿðè Ð.ßôãàíëû, Á.Øÿêèíñêàéà, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Àôàã Áÿøèðãûçû, Ù.Ìåùáàëûéåâà, Í.Ñàäûãçàäÿ, Å.Ùàøûìçàäÿ, ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìè Ì.Ôÿðçÿëèáÿéîâ ÷àëûøìûøëàð. Òðóïïàäà 80-úè èëëÿðäÿ àðòèñòëÿðäÿí Ê.Àáäóëëàéåâ, Ý.Ãàôàðîâà, Â.Êÿðèìîâ, Ñ.Ñàäûãîâà, ß.Ùÿìèäîâ, È.Ùÿñÿíîâà âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1923 èëäÿí Àüäàìäà ôÿùëÿ êëóáó (1928 èëäÿí “áåéíÿëèòòèôàã” àäëàíìûøäûð, éàíûíäà äðàì, ñîíðàëàð èñÿ ìóñèãèëè äðàì êîëëåêòèâè) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Êîëëåêòèâ “Ùàúû Ãàðà” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ), “Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð” (ß.Ùàãâåðäèéåâ), “Íàäèð øàù” (Í.Íÿðèìàíîâ), “Èáëèñ” (Ù.Úàâèä), “Àéäûí”, “Ñåâèë”, “Àëìàñ” (Ú.Úàááàðëû) ïéåñëÿðèíè, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “ßñëè âÿ Êÿðÿì” (Ö.Ùàúûáÿéîâ), “Àøûã Ãÿðèá” (Ç.Ùàúûáÿéîâ) îïåðàëàðûíû, “ßð âÿ àðâàä”, “Î îëìàñûí, áó îëñóí”, “Àðøûí ìàë àëàí” (Ö.Ùàúûáÿéîâ), “Åâëèéêÿí ñóáàé”, “ßëëè éàøûíäà úàâàí” (Ç.Ùàúûáÿéîâ) ìóñèãèëè êîìåäèéàëàðûíû òàìàøàéà ãîéìóøäóð. ß.Àüäàìñêè, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ã.Ìóðàäîâ, Ù.Øÿìñèçàäÿ âÿ á. áóðàäà èøëÿìèøëÿð. 1937–50 èëëÿðäÿ Àüäàì Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû, 1950–68 èëëÿðäÿ äðàì êîëëåêòèâè âÿ õàëã òåàòðû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð; 1968 èëäÿí éåíÿ äà Äþâëÿò òåàòðûäûð. 1969 èëäÿ òåàòðà ß.Ùàãâåðäèéåâèí àäû âåðèëìèøäèð. Òåàòðûí ðåïåðòóàðûíäà êëàññèê ïéåñëÿð, åëÿúÿ äÿ òàðèõè âÿ ìöàñèð ÿñÿðëÿð ÿñàñ éåð òóòóð. “Çîðÿí òÿáèá” (Æ.Á.Ìîëéåð), “Õûðñ ãóëäóðáàñàí” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ), “Àüà Êÿðèì õàí ßðäÿáèëè” (Í.Âÿçèðîâ), “Äàüûëàí òèôàã” (ß.Ùàãâåðäèéåâ), “ßëèãóëó åâëÿíèð” (Ñ.Ðÿùìàí), “Ñîí ýþç éàøëàðû” (Ñ.Ðöñòÿì), “Ñÿí ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿñÿí” (È.ßôÿíäèéåâ), “Âèúäàí” (Á.Âàùàáçàäÿ), “Îäëàð è÷èíäÿ” (ß.Éóñèôîâ), “Òöëêö âÿ öçöì” (Ý.Ôèãåéðåäó), “Ãàðàãóì ôàúèÿñè” (Î.Áîäèêîâ), “Ùÿñðÿò” (Õ.Ùàñèëîâà), “Øàùçàäÿ õàíûì âÿ áàúà òÿìèçëÿéÿí” (Ë.Æóõîâèòñêè), “Ãûçûë ýöë îëìàé-

àéäû…” (Ð.Ðçà), “Òÿùìèíÿ âÿ Çàóð” (Àíàð), “Ùåðîñòðàòû óíóäóí” (Ã.Ãîðèí) âÿ ñ. 80-úè èëëÿðäÿ òåàòðäà ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Ò.Ãàðàéåâ, Ô.Ìàùìóäîâà, Í.Ìÿëèêîâà, àðòèñòëÿð Ñ.ßëèçàäÿ, Ñ.Ñóëòàíîâ, Ñ.Ñöëåéìàíîâà âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 30–40-úû èëëÿðäÿ Ëÿíêÿðàí ø-íäÿ õàëã òåàòðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Èíäèêè Í.Âÿçèðîâ àä. Ëÿíêÿðàí Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû 1973 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø, ôÿàëèééÿòÿ “Éàõøû àäàì” (Ì.Èáðàùèìîâ) òàìàøàñû èëÿ áàøëàìûøäûð. Òåàòðûí ðåïåðòóàðûíà Àçÿðáàéúàí âÿ õàðèúè þëêÿ äðàìàòóðãëàðûíûí ÿñÿðëÿðè äàõèëäèð. “Âàãèô” (Ñ.Âóðüóí), “Ëÿíêÿðàí õàíûí âÿçèðè”, “Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ), “Ãûø íàüûëû” (Ó.Øåêñïèð), “Ìÿùâ îëìóø ýöíäÿëèêëÿð”, “Ìàùíû äàüëàðäà ãàëäû”, “Áöëëóð ñàðàéäà” (È.ßôÿíäèéåâ), “Àëîâ” (Ì.Ùöñåéí), “Õîøáÿõòëÿð” (Ñ.Ðÿùìàí), “Éàøûë ãàïû àðõàñûíäàêû ãàäûí” (Ð.Èáðàùèìáÿéîâ), “Òîïàë Òåéìóð” (Ù.Úàâèä), “Úàçèáÿ ãöââÿñè” (À.Ñîôðîíîâ), “Þëöëÿð” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Íÿñèëëÿð, åøèäèí” (Ì.Ìóñèéåíêî; Àçÿðáàéúàí Ëåíèí êîìñîìîëó ìöêàôàòû, 1977), “Èíòèùàð” (ß.Íåñèí), “Ïóë ìÿíèì, éàð ìÿíèì” (Å.äå Ôèëèïïî), “Ìàùìóä âÿ Ìÿðéÿì” (Åë÷èí), “Òÿùìèíÿ âÿ Çàóð” (Àíàð). Òåàòðûí òðóïïàñûíäà 80-úè èëëÿðäÿ ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Á.ßëìèéåâà, Ã.Ãóëèéåâ, Ê.Íÿúÿôîâ, àðòèñòëÿð Å.Çåéíàëîâ, Ø.Ìåùäèéåâà âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ìèíýÿ÷åâèð Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû 1968 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð (1974 èëäÿí Ì.Äàâóäîâà àäûíàäûð). 1969 èëäÿ Ú.Úàááàðëûíûí “Àëìàñ” ïéåñè èëÿ à÷ûëûøû îëìóøäóð. Òåàòðûí ðåïåðòóàðûíäà êëàññèê âÿ ìöàñèð äðàìàòóðãëàðûí ïéåñëÿðè õöñóñè éåð òóòóð. ßí éàõøû òàìàøàëàðû: “Êÿíä÷è ãûçû” (Ì.Èáðàùèìîâ), “Ìàùíû äàüëàðäà ãàëäû”, “Óíóäà áèëìèðÿì” (È.ßôÿíäèéåâ), “Åøã âÿ èíòèãàì” (Ñ.Ñ.Àõóíäîâ), “Ìöôÿòòèø” (Í.Â.Ãîãîë), “Ùàúû Ãàðà” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ), “Àéäûí”, “Ñîëüóí ÷è÷ÿêëÿð” (Ú.Úàááàðëû), “Ùàðàé” (È.Ùöñåéíîâ), “Þëöëÿð” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ), “Éîë êÿíàðû” (Ì.Çàðóäíû), “Ãöòá óëäóçó” (Í.Õÿçðè), “Ñÿðò îéóíëàð” (À.Àðáóçîâ), “Äóìàí ÷ÿêèëèð” (Ñ.Àçÿðè), “Ïÿðè-úàäó” (ß.Ùàãâåðäèéåâ), “Ýöíÿøëè éåð” (Â.Âèííè÷åíêî) âÿ á. 80-úè èëëÿðäÿ òåàòðäà ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Â.Ìÿììÿäîâ, Í.Ðçàéåâà, àðòèñòëÿð Ê.ßëèéåâà, È.ßëèìîâ, Ù.Ùþðìÿòçàäÿ, Ò.Øÿðèôîâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. 1938 èëäÿ Ãàçàõäà êîëõîç-ñîâõîç òå-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àòðû éàðàäûëìûø, 1939 èëäÿ Ñ.Âóðüóí àäûíà àäëàíäûðûëìûøäûð. Äþâëÿò äðàì òåàòðû 1949 èëÿäÿê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, 1960 èëäÿí õàëã òåàòðû êèìè ìþâúóä îëìóø, 1988 èëäÿ Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû (Ì.Â.Âèäàäè àä.) Á.Âàùàáçàäÿíèí “Äàð àüàúû” ïéåñèíèí òàìàøàñû èëÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð (1989). Ðåïåðòóàðûíà “Âàãèô” (Ñ.Âóðüóí), “Ìîëëà Íÿñðÿääèí âÿ ßçðàéûë” (Ø.ßëèéåâ) âÿ ñ. òàìàøàëàð äàõèëäèð. 80-úè èëëÿðäÿ òåàòðäà àêòéîðëàð ß.ßùìÿäîâ, Ç.Ìóðàäîâ, Ñ.Òåéìóðîâà, Ù.Ùàúûéåâ, Ñ.Ùàúûÿëèéåâ, È.Ùàúûéåâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ýÿíúÿ Êóêëà òåàòðû 1981 èëäÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø, 1985 èëäÿ “Ñèìóðã” õàëã êóêëà òåàòðû àäëàíäûðûëìûøäûð. 1986 èëäÿí Ýÿíúÿ Äþâëÿò Êóêëà Òåàòðû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. “Õåéèð âÿ Øÿð” (Í.Ýÿíúÿâè), “Äîñòëóüóí ñèððè” (Ù.Ùÿñÿíîâ), “Ö÷ êå÷è áàëàñû âÿ éàëãóçàã úàíàâàð” (Ù.Ùÿñÿíîâ), “Ãóìðàë ãóçóíóí êÿëÿéè” (Ð.Ñÿìÿíäÿð), “ßùìÿäèí âÿôàëû õîðóçó” (ß.Ñÿìÿäîâ), “Ùàìûäàí ýöúëö” (È.Úîøãóí) âÿ ñ. ÿñÿðëÿð òåàòðûí ÿí éàõøû òàìàøàëàðûíäàíäûð. Ô.Àááàñîâ, Í.Àáäóëëàéåâà, Å.Áàáàéåâà, Õ.ßñýÿðîâ, À.Èáðàùèìîâà, Ì.Èñìàéûëîâ, Í.Ìÿììÿäîâ, Ô.Ñöëåéìàíîâà, É.Ñÿôÿðîâ òåàòðûí àïàðûúû àêòéîðëàðûäûð. Àçÿðáàéúàíäà èëê ïåøÿêàð òåàòð òÿùñèëè îúàüû 1923 èëäÿ îïåðà ìöüÿííèñè Ø.Ìÿììÿäîâàíûí (èëê äèðåêòîðó) òÿøÿááöñö èëÿ éàðàäûëìûø Áàêû Òåàòð òåõíèêóìóäóð. 1928 èëäÿ òåõíèêóìà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèíèí àäû âåðèëäè. Èëê èëëÿðäÿ äðàì âÿ îïåðà, ñîíðàëàð àêòéîðëóã, ðåæ.-ëóã âÿ êèíî ñÿíÿòè (1935 èëäÿí) øþáÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Òåõíè-

êóìäà ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ù.Úàâèä, À.Ì.Ìóðàäîâ, Â.Â.Ñëàäêîïåâòñåâ, Ï.Ï.Ôðèäîëèí, À.À.Òóãàíîâ, Ù.Àááàñîâ, À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, Êàçûì Çèéà, Ì.Ùàøûìîâ, Ð.Òÿùìàñèá, À.Ýÿðàéáÿéëè, Í.Í.Áîãîëéóáîâ, É.À.Ãðîññìàí, À.Ê.Øÿðèôîâ âÿ á. äÿðñ äåìèøëÿð. Òåõíèêóì Àçÿðáàéúàíûí òåàòð âÿ êëóáëàðû ö÷öí àêòéîð âÿ ðåæ. êàäðëàðû, ìÿäÿíè-ìààðèô èø÷èëÿðè ùàçûðëàéûðäû. Ú.Úàááàðëû, À.Èñýÿíäÿðîâ, È.Îñìàíëû, ß.Ù.ßëÿêáÿðîâ, ß.Áÿäÿëáÿéëè, Ô.Ãÿäðè, Ð.ßôãàíëû, Í.Çåéíàëîâà âÿ á. áóðàäà îõóìóøëàð. Òåàòð òåõíèêóìóíóí ÿñàñûíäà 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Òåàòð Èí-òó (1968 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èíúÿñÿíÿò Èíñòèòóòó, 1991 èëäÿí ß.Ùöñåéíçàäÿ àä.Ìÿäÿíèééÿò âÿ Èíúÿñÿíÿò Óíèâåðñèòåòè) éàðàäûëìûøäûð. Áóðàäà 14 èõòèñàñ öçðÿ ìöòÿõÿññèñ (òåàòð êàäðëàðû, ìÿäÿíè-ìààðèô èø÷èëÿðè, òåàòðøöíàñ, áÿäèè êîíñòðóêòèâëÿøäèðìÿ, êåðàìèêà-øöøÿ-ïëàñòèê êöòëÿ ìÿìóëàòû, ñÿíàéå ãðàôèêàñû âÿ ñ.) ùàçûðëàíûð. Áèð íå÷ÿ ôàêöëòÿñè (ìÿäÿíè-ìààðèô èøè, òåàòð ñÿíÿòè âÿ ðÿññàìëûã), ðåæèññîðëóã, ìöõòÿëèô èõòèñàñ êàáèíåòëÿðè, òÿäðèñ òåàòðû, ôîòî-êèíî ëàáîðàòîðèéàñû âÿ ñ. âàð. Èëê áóðàõûëûøû 1949 èëäÿ îëìóøäóð. Óí-òäÿ õàëã àðòèñòëÿðè À.Èñýÿíäÿðîâ, Ì.Ìÿììÿäîâ, Ð.Òÿùìàñèá, Ò.Êàçûìîâ, Ù.Ñàëàéåâ âÿ á., 80-úè èëëÿðäÿ èñÿ õàëã ðÿññàìëàðû Ò.Ìÿììÿäîâ, Ê.Êàçûìçàäÿ, õàëã àðòèñòè Ø.Ìÿììÿäîâà âÿ á. äÿðñ äåìèøëÿð. 1982 èëäÿ Ýÿíúÿäÿ “Íèçàìè”, Íàõ÷ûâàíäà “Ù.Úàâèä”, Àüäàìäà “Õ.Á.Íàòÿâàí” Ïîåçèéà òåàòðëàðûíûí, Øÿêèäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ àä. Ñàòèðà òåàòðûíûí à÷ûëûøû îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà 25 ïðîôåññèîíàë òåàòð,

Ðåñïóáëèêàíûí àéðû-àéðû ðàéîí âÿ øÿùÿðëÿðèíäÿ 64 õàëã òåàòðû, ìöõòÿëèô ìöÿññèñÿ âÿ ìÿêòÿáëÿðäÿ ùÿâÿñêàð òåàòð êîëëåêòèâëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ßä.: Úàùàíýèðîâ È. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäàéå Òåàòðû. Á., 1932; Êÿðèìîâ È. Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí ýÿíúëÿð òåàòðû. Á., 1969; é åí ÿ î í ó í, Ú.Úàááàðëû àäûíà Êèðîâàáàä Äðàì òåàòðû. Á., 1974; é å í ÿ î í ó í, Í.Íÿðèìàíîâ âÿ òåàòð, Á., 1983; é å í ÿ î í ó í, Øóøà-Àüäàì òåàòðû. Á., 2001; é å í ÿ î í ó í, Àçÿðáàéúàí ïåøÿêàð òåàòðûíûí òàðèõè âÿ èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè. Á., 2002; é å í ÿ î í ó í, Àçÿðáàéúàí òåàòðû – 125. Á., 2002; Úÿôÿðîâ Ú. Àçÿðáàéúàí òåàòðû. 1873-1973, Á., 1974; Õÿëèëîâ ß. Íàõ÷ûâàí òåàòðûíûí òàðèõè. Á., 1964; Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí ñàëíàìÿñè. 2 ùèññÿäÿ (1850-1920; 1920-1930)/Òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åä. Ã.Ìÿììÿäëè. Á., 1975–1983; Àëëàùâåðäèéåâ Ì. Àçÿðáàéúàí õàëã òåàòðû òàðèõè. Á., 1978; Àñëàíîâ Å. Åë-îáà îéóíó, õàëã òàìàøàñû. Á., 1984; Ùàúûéåâà À. Òèôëèñ –Àçÿðáàéúàí òåàòðû. Á., 1984; Ðÿùèìëè È. Øàèã àä. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êóêëà Òåàòðû. Á., 2002; é å í ÿ î í ó í, ßðÿáëèíñêè àä. Ñóìãàéûò Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû. Á., 2002; Àëèåâà À. Ì.ÔÀõóíäîâ è òåàòð. Á., 1966; é å í ÿ î í ó í, Í.Âåçèðîâ è àçåðáàéäæàíñêèé òåàòð. Á., 1967; Ñàðàáñêè À. Âîçíèêíîâåíèå è ðàçâèòèå àçåðáàéäæàíñêîãî ìóçûêàëüíîãî òåàòðà. Á., 1968; Á î ã ó ñ ë à â ñ ê è é  . Ðóññêèé äðàìàòè÷åñêèé òåàòð èì. Ñàìåäà Âóðãóíà. Á., 1971; Ø û õ ë è í ñ ê à ÿ Ë . Óçîðû õîðåîãðàôè÷åñêèõ ëåãåíä àçåðáàéäæàíñêîãî áàëåòà. Á., 1996. È.Ñ.Êÿðèìîâ

ÐßÃÑ Ð. Àçÿðáàéúàí õàëã èíúÿñÿíÿòèíèí ÿñàñ òÿðêèá ùèññÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Àçÿðáàéúàí Ð. ñÿíÿòèíèí éàðàíìà òàðèõè áàðÿäÿ ÿí ãÿäèì ìÿëóìàòû Ãîáóñòàíäàêû ãàéàöñòö ðÿñìëÿð (å.ÿ. 8–5-úè ìèíèëëèêëÿð) âÿ äèýÿð ìàääè-ìÿäÿíè àáèäÿëÿð, “Àâåñòà” (å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèéèí 1-úè éàðûñû), “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ á. ÿäÿáè ìÿíáÿëÿð âåðèð. Ãÿäèì Ð.-ëÿð ìöõòÿëèô àéèí âÿ ìÿðàñèìëÿðäÿ èíñàí äóéüóëàðûíûí èôàäÿ÷èñè îëìóø, ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíè éöíýöëëÿøäèðìÿê ôóíêñèéàñû äà äàøûìûøëàð. Îðòà ÿñð Ð.-ëÿðè õàëã âÿ ïðîôåññèîíàë íþâëÿðèíÿ áþëöíìöø, âîêàë, èíñòðóìåíòàë âÿ âîêàë-

èíñòðóìåíòàë ìöøàéèÿòëÿ êöòëÿâè (“Éàëëû”, “Úÿíýè”, “Îâ÷óëàð ðÿãñè”), éàõóä ôÿðäè ñóðÿòäÿ ãàäûíëàð, êèøèëÿð òÿðÿôèíäÿí èôà îëóíìóøäóð. ßíÿíÿâè Ð.-ëÿð õàëãûí ìÿèøÿòè, àäÿò âÿ àéèíëÿðè èëÿ áàüëû îëóá ìÿðàñèì, åòèãàä, òîé âÿ áàéðàì Ð.-ëÿðèíÿ áþëöíöðëÿð. Îíëàðäàí øÿáèù òàìàøàëàðûíäà, òÿãâèì ìÿðàñèìëÿðèíäÿ (“Íîâðóç áàéðàìû”, “Ñÿìÿíè ðÿãñè”), òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ (“Ãàéòàüû”, “Ãî÷ÿëè”, “Ãàçàüû”, “Óçóíäÿðÿ”, “Ëàëÿ”) èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Êöòëÿâè Ð.-ëÿðèí ÷îõó ÿìÿê ïðîñåñèíè, ìÿèøÿò ìÿðàñèìëÿðèíè ìöøàéèÿò åäèð.

“Ùàëàé”, “Éàëëû”, “Úÿíýè” áó ãÿáèëäÿíäèð. Êöòëÿâè Ð.-ëÿðèí ãÿäèì íþâö îëàí «Éàëëû»ëàð òîé âÿ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èíñòðóìåíòàë àíñàìáëûí (èêè çóðíà÷û âÿ íàüàðà÷ûäàí èáàðÿò), éàõóä ìàùíûíûí ìöøàéèÿòè èëÿ èôà îëóíóð, þíúÿ àüûð òåìïäÿ áàøëàíûð, ýåòäèêúÿ éåéèíëÿøèð. Âàõòèëÿ éöçäÿí àðòûã “Éàëëû” ùàâàñû îëìóøäóð: “Ãàçãàçû”, “Êþ÷ÿðè”, “ßë éàëëûñû” âÿ ñ. Õîðåîãðàôèéà, èíñòðóìåíòàë âÿ âîêàë ìóñèãèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí “Éàëëû”ëàð 2-3 ùèññÿäÿí èáàðÿò îëóð, àüûð, ìöëàéèì, èòè òåìïëÿðäÿ, áÿçè ùàëëàðäà âàðèàñèéà øÿêëèíäÿ èôà åäèëèð. 853

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ îðèæèíàë ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð. Àçÿðáàéúàíäà áàëåò æàíðûíûí éàðàíìàñûíäà õàëã Ð. ìóñèãèñèíèí þíÿìëè ðîëó îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí õàëã Ð.-ëÿðèíèí ìåëîäèéàñû ö÷öí ñèììåòðèêëèê, ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ ùÿðÿêÿò, äèàïàçîí äàèðÿñèíèí ÷åøèäëèéè, âàðèàñèéà, ñåêâåíñèéà, òÿêðàð éîëó èëÿ òÿäðèúè èíêèøàô ñÿúèééÿâèäèð. Ëàä ÿñàñû çÿíýèí îëóá, éåääè ÿñàñ äèàòîíèê âÿ õðîìàòèêëÿøìèø ìÿãàìëàðûí ñÿñ ñûðàëàðûÙàëàé Áèð íå÷ÿ ðÿãñ-ìàùíûäàí èáàðÿò âîêàë-õîðåîãðàôèê ôîðìà. "Ùàëàé"ûí ìàùíûëàðû ÿìÿê, ìÿèøÿò, ñåâýè ìþâçóñóíäà îëóð. Ìöàñèð äþâðäÿ "Ùàëàé" éàëíûç ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëèð. Ìàùíûëàðûí ìÿòíè ÿñàñÿí áàéàòûëàðäàí èáàðÿò îëóð. ß.Äèëáàçè "Âàüçàëû-Ìèðçÿéè" ðÿãñèíè èôà åäÿðêÿí

Êöòëÿâè ðÿãñ-ìàùíû æàíðû îëàí «Ùàëàé» áèð íå÷ÿ ðÿãñ-ìàùíûäàí èáàðÿò âîêàë-õîðåîãðàôèê ôîðìàäûð. «Ùàëàé»ûí ìàùíûëàðû ÿìÿê, ìÿèøÿò, ñåâýè ìþâçóñóíäà îëóð. Ìöàñèð äþâðäÿ «Ùàëàé» òîéëàðäà éàëíûç ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëèð. «Ùàëàé» ìàùíûëàðûíûí ìÿòíè, ÿñàñÿí, áàéàòûëàðäàí èáàðÿòäèð (“Ùÿñèðè áàñìà, äîëàí ýÿë”, “Àé ëî-ëî”, “Áàñìà, áàñìà òàüëàðû”). ßñàñÿí ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí èôà îëóíàí êöòëÿâè îéóí Ð.-è “Ùàõûøòà” Íàõ÷ûâàí áþëýÿñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. “Úÿíýè” êöòëÿâè Ð.-è ãÿùðÿìàíëûã, úÿíýàâÿðëèê ìþâçóñó èëÿ áàüëû îëóá, ÿñàñÿí, êèøèëÿð òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëèð. Ìÿèøÿò Ð.-ëÿðèíèí ìÿçìóíó èíñàíûí ìöõòÿëèô äóéüóëàðû, ÿìÿéè, ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëûäûð. Îíëàðûí ëèðèê, ìÿçÿëè, èäìàí, óøàã Ð.-ëÿðè êèìè íþâëÿðè âàð. Ëèðèê Ð.-ëÿð áó æàíðûí ÿí ýåíèø éàéûëìûø ãîëóäóð (“Âàüçàëû”, “Òóðàúû”, “Íàçåëÿìÿ”, “Óçóíäÿðÿ”, “Òÿðÿêÿìÿ”). Ãÿäèì õàëã ðÿãñè «Òóðàúû» ëèðèê âÿ èíúÿ ìåëîäèéàñû èëÿ ñå÷èëèð. «Âàüçàëû» ÿíÿíÿâè òîé ðÿãñèäèð, àüûð òåìïäÿ ýåäèð. Ëèðèê âÿ îéíàã ìåëîäèéàñû îëàí «Òÿðÿêÿìÿ» êèøè âÿ ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí ñîëî èôà åäèëèð. “Ãûòãûëûäà”, “Ãûä-ãûäû”, “Ìÿçùÿêÿëè ðÿãñ” – ìÿçùÿêÿëè, “Êîðîüëó úûüàòàéû”, “Úÿíýè”, “Ãûëûíúëà ðÿãñ”, “Ñöâàðèëÿð ðÿãñè”– ùÿðáè-ãÿùðÿìàíëûã, “Çîðõàíà”, “Úûäûð”, “Êÿíäèðáàçëàð îéóíó”, “Ýöëÿø” èñÿ èäìàí Ð.-ëÿðèíèí ìàðàãëû þðíÿêëÿðèäèð. Èôà òÿðçèíÿ ýþðÿ ãàäûí âÿ êèøè ðÿãñëÿðè ôÿðãëÿíèð. Ãàäûí ðÿãñëÿðè ö÷öí çÿðèô âÿ ïëàñòèê ÿë-ãîë ùÿðÿêÿòëÿðè, èíúÿ âÿ àùÿíý854

äàð éåðèø, ìóñèãèäÿí àñûëû îëàðàã ìèìèêàíûí äÿéèøìÿñè, òÿìêèíëèëèê, ìöëàéèìëèê, ùÿçèíëèê õàðàêòåðèêäèð. Áÿçè ðÿãñëÿðäÿ àéàã ùÿðÿêÿòëÿðè èòè âÿ éöíýöë îëóð. Êèøè Ð.-ëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ö÷öí àéàãëàðûí ÷åâèê âÿ ìöðÿêêÿá ùÿðÿêÿòè, áÿäÿíèí þçöíÿìÿõñóñ, úèääè âÿ øàõ äóðóøó, áàøûí ãöðóðëà òóòóëìàñû ñÿúèééÿâèäèð. “Èííàáû”, “Ìèðçÿéè” êöáàð êèøè ðÿãñëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí Ð.-ëÿðèíèí æàíð âÿ ìÿçìóíúà çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ ïåøÿêàð áÿñòÿêàðëàðûí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Ô.ßìèðîâ («Ñèìôîíèê ðÿãñëÿð»), Ú.Úàùàíýèðîâ («Ö÷ ðÿãñ»), Ò.Ãóëèéåâ (“Ãàéòàüû”) âÿ á. õàëã Ð. ìóñèãèñèíèí ôîðìà âÿ æàíðëà-

íà èñòèíàä åäèð. Õàëã Ð. ìåëîäèéàëàðûíà 4/4, 3/4, 2/4, 6/8, 3/8 ìóñèãè þë÷öëÿðè õàñäûð. Áó âÿçíëÿðäÿí ÿí ýåíèø éàéûëìûøû 6/8-äèð. Ð. ìåëîäèéàëàðû ôîðìà úÿùÿòäÿí çÿíýèí âÿ ìöõòÿëèôäèð. Îíëàðûí àðàñûíäà èêèùèññÿëè, ö÷ùèññÿëè ìóñèãè ôîðìàëàðûíûí ÷åøèäëè íþâëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéúàí õàëã Ð.-ëÿðèíèí òîïëàíûëìàñûíäà, ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíäà, òÿáëèüèíäÿ Ö.Ùàúûáÿéîâóí, ùàáåëÿ îíóí òÿøÿááöñö èëÿ 1936 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñûíûí íÿçäèíäÿ ìöñòÿãèë õîð âÿ ðÿãñ ãðóïó êèìè éàðàäûëàí, 1938 èëäÿ âàùèä êîëëåêòèâäÿ áèðëÿøäèðèëÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìàùíû âÿ Ðÿãñ Àíñàìáëûíûí (ùàçûðäà Ô.ßìèðîâóí àäûíû äàøûé-

Ð.Úÿëèëîâà "Ãàðàýþç" ðÿãñèíè èôà åäÿðêÿí

À.Ìÿëèêîâà "Óçóíäÿðÿ" ðÿãñèíè èôà åäÿðêÿí

ûð), 1970 èëäÿ éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ðÿãñ Àíñàìáëûíûí áþéöê õèäìÿòëÿðè âàð. Ýÿíúÿ Äþâëÿò «Ýþéýþë» Ìàùíû âÿ Ðÿãñ Àíñàìáëû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Õàëã Ð.-íèí ïîïóëéàðëûüûíäà þçôÿàëèééÿò êîëëåêòèâëÿðèíèí äÿ («×èíàð», «Éàëëû», «Øÿíëèê», «Ùàëàé» âÿ ñ.) ðîëó ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ã.Àëìàñçàäÿ, ß.Àáäóë-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàéåâ, Á.Ìÿììÿäîâ, ß.Äèëáàçè, À.Ìÿëèêîâà, Ð.Úÿëèëîâà, Ò.Ìóðàäîâà, Ú.Áàéðàìîâà âÿ ñ. òàíûíìûø Àçÿðáàéúàí ðÿããàñëàðûäûð. Àçÿðáàéúàíûí ïåøÿêàð âÿ þçôÿàëèééÿò Ð. êîëëåêòèâëÿðè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ äÿôÿëÿðëÿ ãàñòðîë ñÿôÿðëÿðèíäÿ îëìóø, ùÿìèí þëêÿëÿðèí òàìàøà÷ûëàðûíû õàë-

ãûí áó äÿéÿðëè ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè èëÿ òàíûø åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ìÿäÿíèééÿò âÿ Èíúÿñÿíÿò Èíñòèòóòóíäà õàëã Ð.-ëÿðè þéðÿíèëèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìÿäÿíèééÿò âÿ Èíúÿñÿíÿò Óí-òèíäÿ âÿ Áàêû Õîðåîãðàôèéà Ìÿêòÿáèíäÿ Ð. ñÿíÿòè òÿäðèñ îëóíóð.

ßä.: Àçÿðáàéúàí õàëã ðÿãñëÿðè, Á., 1959; Ãàñàíîâ Ê., Àçåðáàéäæàíñêèé íàðîäíûé òàíåö. Ì., 1978. Ç.É. Ñÿôÿðîâà

ÎÏÅÐÀ Âß ÁÀËÅÒ Àçÿðáàéúàí ïðîôåññèîíàë ìèëëè îïåðà ñÿíÿòèíèí áöíþâðÿñè Ö.Ùàúûáÿéîâóí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” (1908) ÿñÿðèíèí òàìàøàñû èëÿ ãîéóëìóøäóð. Èëê îïåðàíûí ðåæèññîðó Ù.ßðÿáëèíñêè, äèðèæîðó ß.Ùàãâåðäèéåâ èäè. Ìÿúíóí ðîëóíó Ù.Ñàðàáñêè, Ëåéëè ðîëóíó èñÿ ß.Ôÿðÿúîâ îéíàìûøëàð. ßñÿðèí ëèáðåòòîñó Ôöçóëèíèí åéíèàäëû ïîåìàñû ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûð. 1920 èëÿ ãÿäÿð Ö.Ùàúûáÿéîâ “Øåéõ Ñÿíàí” (1909), “Ðöñòÿì âÿ Ñþùðàá” (1910), “ßñëè âÿ Êÿðÿì” (1912), “Øàù Àááàñ âÿ Õóðøèä áàíó” (1912), “Ùàðóí âÿ Ëåéëà” (1915), Ç.Ùàúûáÿéîâ “Àøûã Ãÿðèá” (1916), Ì.Ìàãîìàéåâ “Øàù Èñìàéûë” (1916, òàìàøàñû 1919) îïåðàëàðûíû éàðàòìûøëàð. Ñöæåòè, ÿñàñÿí, êëàññèê ÿäÿáèééàò âÿ øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíäàí àëûíìûø ùÿìèí îïåðàíûí ìóñèãè ÿñàñûíû ìóüàìëàð òÿøêèë åäèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, éåðè ýÿëäèêúÿ, ÿíÿíÿâè Àâðîïà âîêàë ìóñèãè ôîðìàëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. 1920-úè èëëÿðäÿí Àçÿðáàéúàí îïåðà ñÿíÿòèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàäû. Éåíè èäåîëîæè ìöùèò èíúÿñÿíÿòäÿ äÿ áèð ñûðà ïðîáëåìëÿð éàðàòäû. Áèð ÷îõëàðû êîíñåðâàòèâ ìþâãåäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê õàëã ìóñèãèñèíè òîõóíóëìàç ùåñàá åäèð, éåíè ôîðìàëàðû, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí íîòà ñàëûíìàñûíû ìèëëè þçöíÿìÿõñóñëóüà ãÿñä êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð, äèýÿðëÿðè èñÿ êëàññèê Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñèíè, åëÿúÿ äÿ 20-úè èëëÿðÿ ãÿäÿð éàðàäûëìûø îïåðàëàðû äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðìèð, ÷àäðà èëÿ áèðëèêäÿ ìóçåéÿ âåðèëìÿñèíè ìÿñëÿùÿò ýþðöðäöëÿð. Ö.Ùàúûáÿéîâ âÿ Ì.Ìàãîìàéåâ ìóüàì îïåðàëàðûíûí òàðèõè ÿùÿìèééÿòèíÿ äöçýöí ãèéìÿò âåðìÿêëÿ, îïåðà ñÿíÿòèíäÿ éåíè ðóùóí, äöíéà îïåðà ñÿíÿòèíèí ìöàñèð òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿ áèëÿúÿê éåíè èñòèãàìÿòèí éàðàäûëìàñûíû âÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíè çÿðóðè ñàéûðäûëàð. 1924 èëäÿ ìöñòÿãèë îïåðà âÿ áàëåò òåàòðûíûí (Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ áþëìÿëÿðè) éàðàäûëìàñû îïåðà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíà éåíè, äàùà ýåíèø èìêàíëàð à÷äû. Òåàòðäà ìèëëè ÿñÿðëÿðëÿ éàíàøû, ñîâåò áÿñòÿêàðëàðû-

íûí “Ãàðòàë ãèéàìû” (1928, À.Ïàøøåíêî), “Øèìàë êöëÿéè” (1931, Ë.Êíèïïåð), “Ñàêèò Äîí” (1936, È.Äçåðæèíñêè), «“Ïîòéîìêèí” çèðåùëè ýÿìèñè» (1939, Î.×èøêî) âÿ ñ. îïåðàëàðû òàìàøàéà ãîéóëäó. Ðåïåðòóàðäà êëàññèê îïåðàëàðà äà [“Ãàðàòîõìàã ãàäûí”, “Ìàçåïà” (Ï.×àéêîâñêè), “Ñåâèëéà áÿðáÿðè” (Ú.Ðîññèíè), “Òîñêà” (Ú.Ïó÷÷èíè), “Äåìîí” (À.Ðóáèíøòåéí), “Êàðìåí” (Æ.Áèçå), “Áîðèñ Ãîäóíîâ” (Ì.Ìóñîðãñêè), “Àèäà”, Òðóáàäóð”, “Òðàâèàòà” (Ú.Âåðäè), “Êíéàç Èãîð” (À.Áîðîäèí), “Ãàð ãûç”, “×àð ýÿëèíè” (Í.Ðèìñêè-Êîðñàêîâ)] ýåíèø éåð âåðèëèðäè. Áó äþâðäÿ òåàòðäà ìöüÿííèëÿðäÿí Â.Íèêîëñêè, Í.Çóáàðåâ, Ï.Êàðïîâà, Å.Ñòàðîñòèíà, äèðèæîðëàðäàí À.Ïàâëîâ-Àðáåíèí, À.Ïàçîâñêè, Ñ.Ñòîëåðìàí, Á.Éåññ, Ì.Ìàãîìàéåâ, ðåæèññîðëàðäàí À.Âàðëàìîâ, Ù.Áîãîëéóáîâ âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. 20 ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàí îïåðà ñÿíÿòèíäÿ éåíè òàðèõè ìÿðùÿëÿ áàøëàäû. Ð.Ì.Ãëèåðèí Øÿðã ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà éàçäûüû “Øàùñÿíÿì” (1927) îïåðàñû éåíè ðåäàêñèéàäà òàìàøàéà ãîéóëäó. Ì.Ìàãîìàéåâ “Íÿðýèç” (1935) îïåðàñûíû éàçäû. Ìöÿëëèô èëê äÿôÿ îëàðàã ìóüàìûí èìïðîâèçàñèéàñû ôîðìàñûíäàí èìòèíà åäÿðÿê, ìèëëè öñëóáëà áÿñòÿêàð ñÿíÿòèíèí ñèíòåçèíè éàðàòäû. Áó õàðàêòåðëè èø Ö.Ùàúûáÿéîâ òÿðÿôèíäÿí äàâàì åòäèðèëäè. Íÿòèúÿäÿ “Êîðîüëó” (1937) êèìè þëìÿç ñÿíÿò ÿñÿðè ìåéäàíà ýÿëäè (îïåðàíûí ëèáðåòòîñó Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí âÿ Ã.Èñìàéûëîâóíäóð). “Êîðîüëó” õàëã ìóñèãèñè èëÿ êëàññèê îïåðà ñÿíÿòèíèí ðóùóíäàí äîüàí ìîíóìåíòàë ìóñèãèëè ñÿùíÿ ÿñÿðèäèð. “Êîðîüëó” ðîëóíóí èëê âÿ ÿâÿçåäèëìÿç èôà÷ûñû Áöëáöë îëìóøäóð. 1930–40-úû èëëÿðäÿ ìöüÿííèëÿðäÿí Áöëáöë, Ø.Ìÿììÿäîâà, Ô.Ìóõòàðîâà, Ù.Ñàðàáñêè, åëÿúÿ äÿ È.Àüàëàðîâ, Ì.Áàáàéåâà, Ì.Áàüûðîâ, Ñ.Áàüûðîâà, À.Áöíéàäçàäÿ, Ñ.Ãàúàð, Ñ.Ãóëèéåâà, À.À.Äðîçäîâ, ß. âÿ Ã.Çöëàëîâ ãàðäàøëàðû, Ã.Èñýÿíäÿðîâ, Ý.Èñýÿíäÿðîâà, Ê.Ë.Êíèæíèêîâ, Á.Ìóñ-

òàôàéåâ, Â.À.Íèêîëñêè, É.Ðçàéåâ, Ù.Ðçàéåâà, ß.Ñàäûãîâ, Ë.Òÿùìàñèá, Ù.Ùàúûáàáàáÿéîâ, Ø.Ùöñåéíîâ, òàðçÿíëÿð Õ.Ìÿëèêîâ, Á.Ìÿíñóðîâ, Ã.Ïèðèìîâ, äèðèæîðëàðäàí ß.Áÿäÿëáÿéëè, Íèéàçè, ß.Ùÿñÿíîâ, ðåæèññîðëàðäàí Ñ.Äàäàøîâ, À.Èñýÿíäÿðîâ, È.Ùèäàéÿòçàäÿ âÿ á. îïåðà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè (1939–45) äþâðöíäÿ âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ “Õàëã ãÿçÿáè” (1941, ß.Áÿäÿëáÿéëè âÿ Á.Çåéäìàí), “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” (1942, Íèéàçè), “Âÿòÿí” (1945, Ã.Ãàðàéåâ âÿ Ú.Ùàúûéåâ, ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1952), “Íèçàìè” (1947, ß.Áÿäÿëáÿéëè), “Àçàä” (1957, Ú.Úàùàíýèðîâ) îïåðàëàðû éàçûëäû. Âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ìöáàðèçÿ ðóùó áó ÿñÿðëÿð ö÷öí õàðàêòåðèêäèð. 20 ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðûíûí ñÿùíÿñèíäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç áÿñòÿêàðëàðûíûí ÿñÿðëÿðè òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Ùÿ-

Áöëáöë Êîðîüëó ðîëóíäà (Ö.Ùàúûáÿéîâóí "Êîðîüëó" îïåðàñûíäà)

855

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí îïåðà ñÿíÿòèíèí íàèëèééÿòè îëàí “Ñåâèë” (1953, Ô.ßìèðîâ), “Àçàä” (1957, Ú.Úàùàíýèðîâ) îïåðàëàðû òàìàøàéà ãîéóëäó. 1959 èëäÿ Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè îíýöíëöéöíäÿ “Êîðîüëó” âÿ “Ñåâèë” îïåðàëàðû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ýþñòÿðèëäè. 60-úû èëëÿðäÿ îïåðà âÿ áàëåò òåàòðûíäà æàíð âÿ öñëóá åòèáàðèëÿ ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè ÿñÿðëÿð òàìàøàéà ãîéóëäó [“Âàãèô” (1960, Ð.Ìóñòàôàéåâ), “Áàùàäûð âÿ Ñîíà” (1961, Ñ.ßëÿñýÿðîâ), “Òöëêö âÿ Àëàáàø” (1963, È.Ìÿììÿäîâ), “Þëöëÿð” (1963, Â.Àäûýþçÿëîâ), “Ìÿùÿááÿò øÿðáÿòè” (1965, Ã.Äîíèñåòòè), “Ãóðä âÿ éåääè ÷ÿïèø” (1967, Ì.Êîâàë), “Ìîíàñòûðäà íèøàíëàíìà” (1969, Ñ.Ïðîêîôéåâ)]. 50– 60-úè èëëÿðäÿ îïåðà ñÿùíÿñèíäÿ Ð.Áåùáóäîâ, Ð.Àòàêèøèéåâ, Ô.ßùìÿäîâà, Å.Àõóíäîâà, Ì.Áÿäèðîâ, ß.ßëèéåâ, Ù.ßëèéåâ, Ë.Èìàíîâ, È.Êàðàñéîâà, Ê.Ìÿììÿäîâ, Ô.Ìåùäèéåâ, Ð.Ìóðàäîâà, Ô.Ìóñòàôàéåâ âÿ á. ìöüÿííèëÿð ÷ûõûø åäèðäèëÿð. 70-úè èëëÿðäÿ “Ãûðìûçû ïàïàã” (1970, Ì.Ðàóõâåðýåð), “Íèêáèí ôàúèÿ” (1971, À.Õîëìèíîâ), “Ñþéöäëÿð àüëàìàç” (1971, ß.Áÿäÿëáÿéëè; éåíè ãóðóëóøäà – 1975), “Ýÿëèí ãàéàñû” (1972, Ø.Àõóíäîâà), “Àéýöí” (1973, Ç.Áàüûðîâ), “Êîðîüëó” (1975; éåíè ãóðóëóøäà), “Àëäàíìûø óëäóçëàð” (1977, Ì.Ãóëèéåâ), “Õàíÿíäÿíèí òàëåéè” (1978, Ú.Úàùàíýèðîâ) îïåðàëàðû òàìàøàéà ãîéóëäó. 80-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðûíäà áèð ñûðà éåíè ÿñÿðëÿð – “×ÿêìÿëè ïèøèê”, “Çîëóøêà” (1986, 1991, Ë.Âàéíøòåéí), “Âàí Ãîã” (1991, Í.Êîäàëëû), “Ñîëüóí ÷è÷ÿêëÿð” (1996, Ñ.ßëÿñýÿðîâ) òàìàøàéà ãîéóëìóø, “ßñëè âÿ Êÿðÿì”, “Àøûã Ãÿðèá” îïåðàëàðûíûí òàìàøàëàðû áÿðïà åäèëìèøäèð. Áó èëëÿðäÿ ìöüÿííèëÿðäÿí Ç.Õàíëàðîâà, Ì.Ìàãîìàéåâ, À.Áàáàéåâ, Õ.Ãàñûìîâà, Ã.Ãóëèéåâà, Ú.ßêáÿðîâ, Ñ.Èñìàéûëîâà, Á.Ìèðçÿéåâ âÿ á., äèðèæîð Ê.ßëèâåðäèáÿéîâ, õîðìåéñòåð Á.Âÿêèëîâà, ðÿññàì ß.Ôÿòÿëèéåâ îïåðà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà ôÿàë èøòèðàê åòìèøëÿð. 1995–2005 èëëÿðäÿ îïåðà ñÿùíÿñèíÿ èñòåäàäëû ýÿíúëÿð (Â.Ïàøàéåâà, Ì.Èáðàùèìîâ, Ý.Ìÿììÿäîâà, ß.Ïîëàäîâ, Í.Òåéìóðîâà) âÿ á. ýÿëäè. Ýþçÿë òåìáðëè, àõûúû ñÿñÿ ìàëèê Ô.Ùàúûéåâà äÿðèí ìóñèãè äóéóìó èëÿ ôÿðãëÿíèð. Îïåðà èíúèëÿðèíäÿí “Ñåâèë” (Ô.ßìèðîâ, 1998), “Êîðîüëó” (Ö.Ùàúûáÿéîâ, 2004) éåíè ãóðóëóøäà òàìàøà÷ûëàðà òÿãäèì åäèëäè. 856

À.Ìÿëèêîâóí "Ìÿùÿááÿò ÿôñàíÿñè" áàëåòèíäÿí ñÿùíÿ

“Êîðîüëó” îïåðàñûíäà ÿñàñ ïàðòèéàëàðû Ã.Êÿðèìîâà, È.ßôÿíäèéåâà (Íèýàð), Ö.Ãûëûíú (Êîðîüëó), Ñ.Ãóëèéåâ (Ùÿñÿí õàí) ìÿùàðÿòëÿ èôà åòìèøëÿð. Ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ îïåðà ñÿíÿòèíèí èíêèøàôû ö÷öí áèð ñûðà èøëÿð ýþðöëìöøäöð. ß.ßçèçëèíèí “Íÿáè” (1993), Å.Äàäàøîâàíûí “Ìÿùñÿòè” (1996), È.Ùàúûéåâèí “Îä ýÿëèíè” (1996), È.Ùàúûáÿéîâóí “Ôèðóçÿ” (1997), Â.Àäûýþçÿëîâóí “Íàòÿâàí” (2003; èëê òàìàøàñû 2005) âÿ ñ. îïåðàëàð éàçûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà áàëåò ÿñÿðëÿðèíèí òàðèõè 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéûð. Áó äþâðäÿ Áàêûäàêû òåàòðëàðäà êè÷èê õîðåîãðàôèê ñÿùíÿúèêëÿð ýþñòÿðèëèð, áàëåò ýåúÿëÿðè êå÷èðèëèðäè. Ìöñòÿãèë îïåðà âÿ áàëåò òåàòðû éàðàäûëäûãäàí ñîíðà îíóí íÿçäèíäÿ áàëåò ñòóäèéàñû òÿøêèë åäèëäè. 1933 èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø Õîðåîãðàôèéà ìÿêòÿáè (èíäèêè Áàêû õîðåîãðàôèéà ìÿêòÿáè) áàëåò ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà õöñóñè ðîë îéíàìûøäûð. ÑÑÐÈ õàëã àðòèñòëÿðè Ã.Àëìàñçàäÿ, Ë.Âÿêèëîâà, ðåñïóáëèêàíûí õàëã àðòèñòè Ê.Áàòàøîâ âÿ á. èëê ñÿíÿò òÿùñèëèíè áó ìÿêòÿáäÿ àëìûøëàð. Õîðåîãðàôèéà ìÿêòÿáè ùàçûðäà þç ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðÿðÿê ðåñïóáëèêàäà áàëåò ñÿíÿòè ñàùÿñèíÿ óüóðëàð ýÿòèðèð. Òåàòðäà “Ñîíàëàð ýþëö” (Ï.×àéêîâñêè), “Äîí Êèõîò” (Ë.Ìóíêóñ), “Áàü÷àñàðàé ôîíòàíû” (Á.Àñàôéåâ), “Ãûðìûçû ëàëÿ” (Ð.Ãëèåð) âÿ á. áàëåò ÿñÿðëÿðè òàìàøàéà ãîéóëäó. ßââÿëëÿð áàëåò òðóïïàñûíäà Â.Íåéäàíîâ, Ð.Ïîòàïîâà, Î.Ïîêðîâñêàéà, Ó.Óðîíñêè âÿ á. ÷àëûøûðäûëàð. 40-úû èëëÿðäÿ ñÿùíÿéÿ Ã.Àëìàñçàäÿ, È.Ìèõàéëè÷åíêî, Ë.Âÿêèëîâà, Ê.Áàòàøîâ, À.Àëìàñçàäÿ, Ñ.Ìèðçÿéåâà êèìè èñòåäàäëû áàëåðèíà âÿ ðÿããàñëàð ýÿëäè.

Àçÿðáàéúàí áàëåòèíèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðäèêäÿ îíóí æàíð åòèáàðèëÿ ðÿíýàðÿíý, ìóñèãèëè-õîðåîãðàôèéà èìêàíëàðûíûí ýåíèøëèéèíè òÿñäèã åäÿí ëèðèêäðàìàòèê ÿôñàíÿ (“Ãûç ãàëàñû”), êîëëåêòèâ ÿìÿéèí øöúàÿòèíè òÿðÿííöì åäÿí (“Ýöëøÿí”), ëèðèê-ôÿëñÿôè ÿôñàíÿ (“Ìÿùÿááÿò ÿôñàíÿñè”), åïèê ôàúèÿ ñÿïýèëè ðîìàíòèê íàüûë (“Éåääè ýþçÿë”) âÿ ïñèõîëîæè äðàì îëàí (“Èëäûðûìëû éîëëàðëà”) áàëåò òàìàøàëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Èëê ìèëëè Àçÿðáàéúàí áàëåòè “Ãûç ãàëàñû” (ß.Áÿäÿëáÿéëè) 1940 èëäÿ òàìàøàéà ãîéóëäó. “Ãûç ãàëàñû” áàëåòè ö÷öí áþéöê åìîñèîíàë òÿñèð ãöââÿñè âÿ äðàìàòóðæè êàìèëëèê, êëàññèê áàëåò ôîðìàëàðû èëÿ ìèëëè ìóñèãèíèí öçâè ÿëàãÿñè ñÿúèééÿâèäèð. 1950-úè èëëÿðäÿ áàëåò ñÿíÿòèíèí “Ýöëøÿí” (1950, Ñ.Ùàúûáÿéîâ; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1952), “Éåääè ýþçÿë” (1952, Ã.Ãàðàéåâ) êèìè äÿéÿðëè íöìóíÿëÿðè éàðàíäû. ×îõ ðèòìèê âÿ ðÿíýàðÿíý ìóñèãèñè èëÿ ñå÷èëÿí “Ýöëøÿí” Àçÿðáàéúàí áàëåò ñÿíÿòèíèí êëàññèê ÿñÿðèäèð. Ìóñèãèñèíèí ëàêîíèêëèéè âÿ àéäûíëûüû èëÿ ñå÷èëÿí “Ýöëøÿí” áàëåòèíäÿ éåíè äþâð àäàìëàðûíûí ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðè, êîëëåêòèâ ÿìÿê òÿðÿííöì åäèëèð. 1959 èëäÿ êå÷èðèëÿí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè îíýöíëöéöíäÿ “Ãûç ãàëàñû”, “Éåääè ýþçÿë” âÿ “Ýöëøÿí” áàëåòëÿðè óüóðëà íöìàéèø åòäèðèëäè. 1960-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Îïåðà âÿ Áàëåò òåàòðûíûí ðåïåðòóàðû õåéëè ýåíèøëÿíäè. “Õÿçÿð áàëëàäàñû” (1968, Ò.Áàêûõàíîâ), “×èòðà” (1961, éåíè ðåäàêñèéàñû 1972, Íèéàçè), “Ãàðàúà ãûç” (1965, ß.Àááàñîâ), “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” (1969, Ã.Ãàðàéåâ), “Ãîáóñòàí êþëýÿëÿðè” (1969, Ô.Ãàðàéåâ) âÿ ñ. áàëåò ÿñÿðëÿðè áó äþâðöí óüóðëàðû èäè. “Èëäûðûì-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëû éîëëàðëà” (1961, Ã.Ãàðàéåâ; Ëåíèí ìöêàôàòû, 1967) âÿ “Ìÿùÿááÿò ÿôñàíÿñè” (1962, À.Ìÿëèêîâ) ÿñÿðëÿðèíèí òàìàøàéà ãîéóëìàñû áàëåò ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû. Ã.Ãàðàéåâèí ÷îõñàùÿëè éàðàäûúûëûüûíäà áàëåò ìóñèãèñè õöñóñè éåð òóòóð. Îíóí “Éåääè ýþçÿë” áàëåòè (1952; Íèçàìèíèí åéíèàäëû ïîåìàñû öçðÿ) Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí éöêñÿê íàèëèééÿòè èäè. Áàëåòäÿ ìèëëè ìóñèãèíèí ìÿãàì-èíòîíàñèéà ñèñòåìè âÿ æàíð õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. “Èëäûðûìëû éîëëàðëà” áàëåòè (1958) Ã.Ãàðàéåâ éàðàäûúûëûüûíäà éåíè ìÿðùÿëÿäèð. Ã.Ãàðàéåâ Úÿíóáè Àôðèêà ìóñèãè ôîëêëîðóíäàí ñÿíÿòêàðëûãëà èñòèôàäÿ åòìèø, îíó ìöàñèð ìóñèãèíèí ìöðÿêêÿá èôàäÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ èøëÿìèøäèð. Ìåëîäèê äèëèíèí ñÿëèñëèéè âÿ èôàäÿëèëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” áàëåò òàìàøàñûíäà Íèçàìèíèí åéíèàäëû ÿñÿðèíèí ùóìàíèñò èäåéàñû óñòàëûãëà ÿêñ îëóíìóøäóð.

À.Ìÿëèêîâóí Í.Ùèêìÿòèí åéíèàäëû ïîåìàñû ÿñàñûíäà éàçäûüû “Ìÿùÿááÿò ÿôñàíÿñè” Àçÿðáàéúàí áàëåò ñÿíÿòèíÿ áèð äàùà óüóð ýÿòèðäè. Áàëåòèí ìóñèãèñè èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíèí ðÿíýàðÿíýëèéè, äðàìàòóðæè òÿñèðëèëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. 50– 60-úû èëëÿðäÿ òåàòðûí ñÿùíÿñèíäÿ Ð.Àõóíäîâà, Ú.Áàáàéåâà, Ë.Âÿêèëîâà, Ì.Ìÿììÿäîâ, Â.Ïëåòíéîâ, Ò.Øèðÿëèéåâà êèìè èñòåäàäëû áàëåò àðòèñòëÿðè ÷ûõûø åäèðäèëÿð. 70-úè èëëÿðäÿ “Êàëåéäîñêîï” (1971, Ô.Ãàðàéåâ), “Çîëóøêà” (1972, Ñ.Ïðîêîôéåâ), “Íÿñèìè äàñòàíû” õîðåîãðàôèê ïîåìàñû (1973, Ô.ßìèðîâ; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1974), “Äîí Êèõîò” (1973, Ë.Ìèíêóñ), “Èëäûðûìëû éîëëàðëà” (1974, éåíè ãóðóëóøäà), “Ìèí áèð ýåúÿ” (1979, Ô.ßìèðîâ; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1980) áàëåòëÿðè òàìàøàéà ãîéóëäó. 20 ÿñðèí¸ 80-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðûíäà “Ùóìàé” (1981, Í.Ìÿììÿäîâ),

“Áàáÿê” (1986, À.ßëèçàäÿ) áàëåò ÿñÿðëÿðè òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. 1990-úû èëëÿðäÿí áÿñòÿêàðëàð òÿðÿôèíäÿí àç äà îëñà, áàëåò ÿñÿðëÿðè éàçûëìûø âÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. À.ßëèçàäÿíèí “Ãàôãàçà ñÿéàùÿò” (1997) áàëåòèíèí 2002 èëäÿ èëê òàìàøàñû îëìóøäóð. Áó èëëÿðäÿ “Õåéèð âÿ øÿð” (1990, Ò.Áàêûõàíîâ), “ßëèáàáà âÿ ãûðõ ãóëäóð” (1990, Î.Çöëôöãàðîâ), “Ðöñòÿì âÿ Ñþùðàá” (1999, Ë.Úÿôÿðîâà) âÿ ñ. áàëåò ÿñÿðëÿðè éàçûëìûøäûð. ßä.: Å ë ä à ð î â à Å. Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ åíñèêëîïåäèéàñû. Á., 1996; À á å ç ã à ó ç È.Â. Îïåðà “Êåðîãëû” Óçåèðà Ãàäæèáåêîâà. Î õóäîæåñòâåííûõ îòêðûòèÿõ êîìïîçèòîðà. Ì., 1987; Ì à ã î ì à å â Ì. Î ìóçûêàëüíîì èñêóññòâå Àçåðáàéäæàíà. Á., 1987. È.Ñ.Êÿðèìîâ

ÊÈÍÎ Àçÿðáàéúàí Ê. ñÿíÿòèíèí òàðèõè 1898 èëäÿí áàøëàéûð. Ùÿìèí èë þëêÿäÿ õàðèúè ôèëìëÿðèí èëê íöìàéèøè (éàíâàðûí 8-íäÿ), Àçÿðáàéúàí ôèëìëÿðèíèí èëê ÷ÿêèëèøè (ìàéûí 31-íäÿ, èéóíóí 6-íäà) âÿ ýþñòÿðèëìÿñè (èéóíóí 21-íäÿ, àâãóñòóí 2-íäÿ) èëÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàí Ê.-ñó éàðàíìàñûíûí ñÿññèç äþâðö (1898–1935) äàùà ÷îõ õðîíèêà æàíðûíûí ôîðìàëàøìàñûíà éþíÿëìèøäè. Ôîòîãðàô-êèíîîïåðàòîð À.Ì.Ìèøîí òÿðÿôèíäÿí “Áèáèùåéáÿòäÿ íåôò ôîíòàíû éàíüûíû”, “Áàëàõàíûäà íåôò ôîíòàíû”, “Øÿùÿð áàüûíäà õàëã ýÿçèíòèñè”, “Ãàôãàç ðÿãñè” âÿ ñ. õðîíèêà ñöæåòëÿðè âÿ áèð áÿäèè êèíîñöæåòè (“Èëèøäèí”) ÷ÿêèëìèøäè. 1915 èëäÿ Áàêû, Òèôëèñ, Èðÿâàí øÿùÿðëÿðèíäÿ Ïèðîíå ãàðäàøëàðûíûí Ãàôãàçäàêû “Ôèëìà” ñÿùìäàð úÿìèééÿòèíÿ ìÿõñóñ ïðîêàò êîíòîðëàðû à÷ûëìûøäû. 1916 èëäÿ ùÿìèí úÿìèééÿò Áàêûíûí íåôò ñÿíàéå÷èëÿðèíèí ïóëó èëÿ È.Ìóñàáÿéîâóí “Íåôò âÿ ìèëéîíëàð ñÿëòÿíÿòèíäÿ” ÿñÿðè ÿñàñûíäà åéíèàäëû èëê Àçÿðáàéúàí áÿäèè ôèëìèíèí ÷ÿêèëèøèíè áàøà ÷àòäûðäû. Ôèëìè ÷ÿêìÿê ö÷öí Ïåòåðáóðãäàí ðåæèññîð Á.Í.Ñâåòëîâ âÿ îïåðàòîð Ã.Ëåìáåðã äÿâÿò îëóíìóøäó. Òÿáèÿò ìÿíçÿðÿëÿðè Áàêûäà âÿ ÿòðàô êÿíäëÿðäÿ, ïàâèëéîí ñÿùíÿëÿðè èñÿ Òèôëèñäÿ ÷ÿêèëìèøäè. Ôèëìäÿ Ëöòôÿëè áÿé ðîëóíó Ù.ßðÿáëèíñêè îéíàìûøäûð. 1916 èëäÿ Áàêûäà Ö.Ùàúûáÿéîâóí “Àðøûí ìàë àëàí”

îïåðåòòàñû ÿñàñûíäà èëê Àçÿðáàéúàí êèíîêîìåäèéàñû ÷ÿêèëäè. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí (1918–20) éàðàíìàñû þëêÿäÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûí úàíëàíìàñûíà áþéöê òÿêàí âåðäè. Úöìùóðèééÿòèí áèðèíúè èëäþíöìö ìöíàñèáÿòèëÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð áþëýÿëÿðèíäÿ åë øÿíëèêëÿðè, Áàêûäà èñÿ ìþùòÿøÿì òåàòðëàøäûðûëìûø òÿíòÿíÿëÿð êå÷èðèëäè. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð 1919 èëäÿ “Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí èëäþíöìö ìöíàñèáÿòèëÿ òÿíòÿíÿ” àäëû òàììåòðàæëû ñÿíÿäëè ôèëì ÷ÿêèëÿðÿê åêðàíëàðäà íöìàéèø åòäèðèëäè. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí (1920) ñîíðà àéðû-àéðû ñàùèáêàðëàðûí ôîòî, êèíîòåàòð âÿ ïðîêàò êîíòîðëàðûíûí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè âÿ áèðëÿøäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëäè. 20úè èëëÿðäÿ Áàêûäà éåðëè îïåðàòîðëàð âÿ õàðèúè Ê. øèðêÿòëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí øÿùÿðèí ùÿéàòûíäàí, íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí êèíîõðîíèêàëàð âÿ ñÿíÿäëè ôèëìëÿð ÷ÿêèëèðäè. 1920 èëäÿ “XI Ãûçûë Îðäó ùèññÿëÿðèíèí Áàêûéà ýÿëèøè”, “XI Ãûçûë Îðäó ùèññÿëÿðèíèí Áàêûäà ïàðàäû”, “Áàêûäà øÿðã õàëãëàðûíûí 1 ãóðóëòàéû”, “Ïéîòð ìåéäàíûíäà èìÿúèëèê” êèìè õðîíèêà ôèëìëÿðè ëåíòÿ àëûíäû. Ñÿíÿäëè ôèëìëÿðëÿ (“Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíûí 3-úö èëäþíöìö”, 1923; “Ñóðàõàíû íåôò ìÿäÿí-

ëÿðèíäÿ éàíüûí”, 1923; “Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí äÿôíè”, 1925; “Ôðóíçåíèí Áàêûéà ýÿëìÿñè”, 1925) éàíàøû, åëìè-êöòëÿâè ôèëìëÿðèí äÿ èñòåùñàëûíà áàøëàíûëäû. 1925 èëäÿ ðåæèññîð À.Ì.Øÿðèôçàäÿ ðåñïóáëèêàíûí ìÿäÿíè âÿ èãòèñàäè ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäÿí “Àçÿðáàéúàíà ñÿéàùÿò” ôèëìèíèí ÷ÿêèëèøèíè áàøà ÷àòäûðäû. Åëÿ ùÿìèí èëäÿí “Àçÿðáàéúàí åêðàíû” êèíîæóðíàëû (èëäÿ 4-5 íþìðÿ) áóðàõûëìàüà áàøëàíäû. Áó èëëÿð Àçÿðáàéúàí ñÿíÿäëè Ê.-ñóíäà Ì.Ìèêàéûëîâ, À.À.Ëèòâèíîâ, À.À.Ìàêîâñêè êèìè èñòåäàäëû ðåæèññîðëàð, Â.Ï.Ëåìêå, À.Éàëîâîé, À.Òîë÷àí, È.Ñ.Òàðòàêîâñêè, È.Ñ.Ìàíàêîâ êèìè îïåðàòîðëàð ÷àëûøûðäûëàð. 1923 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ôîòî-Êèíî Èäàðÿñè (ÀÔÊÈ) òÿñèñ îëóíäó. ÀÔÊÈ-íèí íÿçäèíäÿ Áàêûäà “Òÿééàðÿ”, “Åäèñîí”, “Ìèëéîí”, “Ëàäéà”, “Ìÿäÿí÷è” âÿ ñ. êèíîòåàòðëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. 1924 èëäÿ ÀÔÊÈ-íèí èñòåùñàëû îëàí èêèñåðèéàëû “Ãûç Ãàëàñû ÿôñàíÿñè” (ðåæ. Â.Â.Áàëëéóçåê) áÿäèè ôèëìè åêðàíëàðà ÷ûõäû. Ìèëëè ðåæèññîð âÿ àêòéîð êàäðëàðû ùàçûðëàìàã ö÷öí 1925 èëäÿ Ø.Ìàùìóäáÿéîâóí òÿøÿááöñö èëÿ ÀÔÊÈ-íèí íÿçäèíäÿ ñòóäèéà òÿøêèë åäèëìèøäè. Ú.Úàááàðëû, Ì.Ìèêàéûëîâ, À.Ãóëèéåâ âÿ á. áóðàäà îõóìóøëàð. Ôèëìëÿðèí áÿäèè êåéôèééÿòèíè éöêñÿëòìÿê, ìèëëè êàäðëàðûí èíêèøàôûíà êþìÿê ìÿãñÿäèëÿ Â.È.Ïóäîâêèí, 857

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

"Ñåâèë" (1929) ôèëìèíäÿí åïèçîä. È.Îðóúîâà Ñåâèë ðîëóíäà

È.À.Ñàâ÷åíêî, Í.Ì.Øåíãåëàéà, Ì.Å.×èàóðåëè êèìè ìÿøùóð êèíîðåæèññîðëàðû, Ã.Ì.Ëåìáåðã, Â.Ð.Ëåìêå, À.Â.Ãàëïåðèí, È.Ñ.Ôðîëîâ, Ä.Ì.Ôåëäìàí, Ë.Ë.Êîñìàòîâ, È.Ì.Øíåéäåð âÿ á. êèíîîïåðàòîðëàð Áàêûéà äÿâÿò îëóíìóø, Ú.Úàááàðëû, À.Ì.Øÿðèôçàäÿ âÿ á. Ê. éàðàäûúûëûüû èøèíÿ úÿëá åäèëìèøäè [ÀÔÊÈ ñîíðàëàð “Àçäþâëÿòêèíî” (1926–30), “Àçÿðêèíî” (1930–33), “Àçôèëì” (1933), “Àçäþâëÿòêèíîñÿíàéåñè” (1934), “Àçÿðôèëì” (1935–40), Áàêû êèíîñòóäèéàñû (1941–59) êèìè àäëàð äàøûìûøäûð. 1961 èëäÿí Ú.Úàááàðëû àä. “Àçÿðáàéúàíôèëì” êèíîñòóäèéàñû àäëàíûð]. Õóðàôàò âÿ úÿùàëÿòÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ, èíãèëàá, ãàäûí àçàäëûüû 20-úè èëëÿðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí Ê.-ñóíóí ÿñàñ ìþâçóñó èäè. “Áèñìèëëàù” (1925, ðåæ. À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, îïåð. À.Éàëîâîé), “Ùàúû Ãàðà” (“Ñîíà”) (1928, ðåæ. À.Ì.Øÿðèôçàäÿ, îïåð. È.Òàðòàêîâñêè), “Ñåâèë” (“Àçÿðáàéúàí ãàäûíû”) (1929, îïåð. È.Ôðîëîâ) êèìè Ê. ÿñÿðëÿðè áó äþâðäÿ éàðàäûëìûø óüóðëó ôèëìëÿðäÿíäèð. 30-úó èëëÿðäÿ ìöàñèð ùÿéàòäàí áÿùñ åäÿí, åëÿúÿ äÿ òàðèõè-èíãèëàáè ìþâçóëó ôèëìëÿð, î úöìëÿäÿí, “Ëÿòèô” (“Öç-öçÿ”), “Èñìÿò” (“Àäÿòèí ìÿùâè”) (1930, 1934, ðåæ. Ì.Ìèêàéûëîâ, îïåð.-ëàð È.Òàðòàêîâñêè, Ô.Íîâèòñêè), “Àëìàñ” âÿ “Éåíè ùîðèçîíò” (1936, 1940, ðåæ.-ëàð À.Ãóëèéåâ, Ã.Ì.Áðàãèíñêè, îïåð.-ëàð È.Ôðîëîâ, ß.Èñìàéûëîâ, Ô.Íîâèòñêè, Ì.Äàäàøîâ), “Áàêûëûëàð” (1938, ðåæ. Â.Â.Òóðèí, îïåð. Ë.Êîñìàòîâ), “Êÿíäëèëÿð” (1939, ðåæ. Ñ.Ìÿðäàíîâ, îïåð. Ä.Ôåëäìàí) âÿ ñ. ÷ÿêèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ê.-ñóíóí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿñè (1936–60) ñÿñëè Ê.-íóí éàðàíìàñû âÿ ýåíèø èíêèøàôû èëÿ áàüëûäûð. 1936 èëäÿ 858

“Àçÿðôèëì”èí “Ìåæðàáïîìôèëì” êèíîñòóäèéàñû (Ìîñêâà) èëÿ áèðýÿ éàðàòäûüû “Ìàâè äÿíèçèí ñàùèëèíäÿ” (ðåæ. Á.Â.Áàðíåò, Ñ.Ìÿðäàíîâ, áàø îïåð. Ì.Êèðèëëîâ) áÿäèè ôèëìè èëÿ Àçÿðáàéúàíäà ñÿñëè Ê. ÿñÿðëÿðèíèí èñòåùñàëûíà áàøëàíûëäû. Ôèëìäÿ áàø ðîëëàðäà òàíûíìûø ñîâåò êèíîàêòéîðëàðû Ë.Í.Ñâåðäëèí, Í.À.Êðéó÷êîâ, Â.À.Êóçìèíà âÿ á. ÷ÿêèëìèøëÿð. 1936–41 èëëÿðäÿ åêðàíëàðà 10-äàí ÷îõ ñÿñëè ôèëì áóðàõûëìûøäûð. Ñÿñëè Ê.-íóí éàðàíìàñû èëÿ ñÿíÿäëè Ê.-íóí äà éàðàäûúû èìêàíëàðû ýåíèøëÿíäè. 30-úó èëëÿðäÿ áó ñàùÿäÿ Ñ.Áÿäÿëîâ, ß.Ùÿñÿíîâ, ß.ßëÿêáÿðîâ, Ú.Èñìèõàíîâ âÿ á. ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûëàð. “Àäëû-ñàíëû Àçÿðáàéúàí” (1935, ññåíàðè ìöÿëëèôè âÿ ðåæ. Á.Â.Ïóìïéàíñêè, Â.Éåðåìåéåâ) áèð ùèññÿëè ñÿíÿäëè õðîíèêà êèíîàëìàíàõûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã äèêòîð ìÿòíè î÷åðêèí ãÿùðÿìàíëàðûíûí ÷ûõûøû èëÿ ñèíõðîí âåðèëìèøäè. 1939 èëäÿí “Àçÿðáàéúàí åêðàíû” êèíîæóðíàëû “Îðäåíëè Àçÿðáàéúàí” (èëäÿ 36 íþìðÿ) àäû àëòûíäà ÷ûõìàüà áàøëàäû. 30úó èëëÿðäÿ ÷ÿêèëìèø òàììåòðàæëû “Øÿðãÿ éîë” (1934, ðåæ. À.À.Ìàêîâñêè), “Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè” (1934, ðåæ. Ã.Áðàãèíñêè), “Òöðê ãàäûíûíûí áàùàðû” (1936, ðåæ. Ñ.Áÿäÿëîâ) âÿ ñ. ñÿíÿäëè õðîíèêà ôèëìëÿðè äèããÿòÿëàéèãäèð. 1940 èëäÿ ðåæèññîðëàð Ì.Ìèêàéûëîâ âÿ Â.Éåðåìåéåâ Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëìàñûíûí 20 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ “Èéèðìèíúè áàùàð” ñÿíÿäëè ôèëìèíè éàðàòäûëàð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ äàèð “Ñÿáóùè” (1941, ðåæ. Ð.Òÿùìàñèá, îïåð. Ä.Ôåëäìàí), âàùèä ñöæåò õÿòòè èëÿ áàüëû ö÷ êèíîíîâåëëàäàí èáàðÿò “Áèð àèëÿ” (1943, ðåæ.ëàð Ã.Â.Àëåêñàíäðîâ, Ð.Òÿùìàñèá, Ì.Ìèêàéûëîâ, îïåð.-ëàð ß.Àòàêèøèéåâ, ß.Èñìàéûëîâ, Ò.Ëåáåøåâ), ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ äÿíèç÷èëÿðèí ýþñòÿðäèêëÿðè èýèäëèêëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø “Ñóàëòû ãàéûã Ò–9” (1943, ðåæ. À.Ã.Èâàíîâ, îïåð. Í.Ðåíêîâ) áÿäèè ôèëìëÿðè ÷ÿêèëìèøäèð. 1945 èëäÿ Ö.Ùàúûáÿéîâóí “Àðøûí ìàë àëàí” ìóñèãèëè êîìåäèéàñû éåíèäÿí åêðàíëàøäûðûëäû. Ðåæèññîðëàð Ð.Òÿùìàñèá âÿ Í.Ëåøøåíêî, îïåðàòîðëàð ß.Àòàêèøèéåâ âÿ Ì.Äàäàøîâ ìèëëè êîëîðèòÿ ìàëèê ïàðëàã ðåàëèñò êèíîêîìåäèéà éàðàäà áèëäèëÿð. Ôèëì êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ, åëÿúÿ äÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿñèíäÿ óüóðëà íöìàéèø åòäèðèëìèøäèð. “Àðøûí ìàë àëàí” ôèëìèíÿ ýþðÿ Ö.Ùàúûáÿéîâ, ðåæèññîðëàð Ð.Òÿùìàñèá âÿ Í.Ëåøøåíêî, àêòéîðëàðäàí Ð.Áåùáóäîâ, Ë.Áÿäèðáÿéëè, ß.Ùöñåéíçàäÿ, Ì.Êÿëÿíòÿðëè âÿ Ë.Àáäóëëàéåâ 1946 èëäÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôà-

òûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð. 40-úû èëëÿðèí ñîíó – 50-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû êèíîñòóäèéàñûíûí ÿñàñ äèããÿòè áÿäèè-ñÿíÿäëè âÿ ïóáëèñèñòèê ôèëìëÿðèí ÷ÿêèëèøèíÿ éþíÿëäèëìèø, áó äþâðäÿ éàëíûç “Ôÿòÿëè õàí” (1947, ðåæ. É.È.Äçèãàí, îïåð. ß.Àòàêèøèéåâ; 1959 èëäÿ åêðàíà áóðàõûëìûøäûð) âÿ “Áàêûíûí èøûãëàðû” (1950, ðåæ.-ëàð È.Â.Õåéôèòñ, À.Ã.Çàðõè âÿ Ð.Òÿùìàñèá, îïåð.-ëàð Ã.Éåãèàçàðîâ, ÔÀ.Íÿðèìàíáÿéîâ) áÿäèè ôèëìëÿðè ÷ÿêèëìèøäèð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè (1939–45) èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ñÿíÿäëè Ê.-ñóíóí áèð ãðóï ðåæèññîðó (ß.Ùÿñÿíîâ âÿ á.) âÿ îïåðàòîðëàðû (Ì.Ìóñòàôàéåâ, Ì.Äàäàøîâ, Ñ.Áÿäÿëîâ, Â.É.Éåðåìåéåâ, ×.Ìÿììÿäîâ âÿ á.) úÿáùÿ õÿòòèíÿ ýåäÿðÿê ÿñýÿðëÿðèí ãÿùðÿìàíëûüûíû ëåíòÿ ÷ÿêèðäèëÿð. Ùÿìèí ìàòåðèàëëàð õöñóñè áóðàõûëûøëàð êèìè ÿñýÿðëÿðÿ ýþñòÿðèëìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô úÿáùÿëÿðÿ ýþíäÿðèëèðäè. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ ãÿùðÿìàí äþéöø÷öëÿð Êàìàë Ãàñûìîâ âÿ Áÿõòèéàð Êÿðèìîâà ùÿñð îëóíìóø “Âÿòÿí îüëó” âÿ “Áÿõòèéàð” (1941, 1942, ðåæ. À.Ãóëèéåâ, îïåð.-ëàð Ì.Äàäàøîâ, ß.Èñìàéûëîâ) êèíîíîâåëëàëàðû, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àðõà úÿáùÿäÿêè ðÿøàäÿòëè ÿìÿéèíè ÿêñ åòäèðÿí êèíîæóðíàëëàð, êèíîî÷åðêëÿð äÿ éàðàäûëûðäû: “Âÿòÿí óüðóíäà” (1943, ðåæ. ß.Ùÿñÿíîâ), “Ãàéüû” (1943, À.Ãóëèéåâ), “Ìÿêòóáà úàâàá” (1944, ðåæ. È.ßôÿíäèéåâ), “Ãàðäàøëûã êþìÿéè” (1944, ðåæ. Ì.Äàäàøîâ) âÿ ñ. 1944 èëäÿ Áàêû êèíîñòóäèéàñû Ìîñêâà ñÿíÿäëè ôèëìëÿð ñòóäèéàñû èëÿ áèðýÿ Õÿçÿð äÿíèç÷èëÿðèíèí ãÿùðÿìàíëûüûíäàí áÿùñ åäÿí “Õÿçÿðëèëÿð” (ðåæ.-ëàð Ã.Â.Àëåêñàíäðîâ âÿ Í.È.Áîëøàêîâ) òàììåòðàæëû ñÿíÿäëè ôèëìèíè ÷ÿêäè. 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëìàñûíûí 25 èëëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð ðåæèññîð Ù.Ñåéèäçàäÿ “ßáÿäè îäëàð äèéàðû” òàììåòðàæëû ñÿíÿäëè ôèëìèíè éàðàòäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíû” (èëäÿ 36 íþìðÿ; “Îðäåíëè Àçÿðáàéúàí” êèíîæóðíàëûíûí éåíè àäû) èëÿ éàíàøû “Ýÿíú íÿñèë” (èëäÿ 4 íþìðÿ) êèíîæóðíàëûíûí äà áóðàõûëûøûíà áàøëàíûëäû. 1945–50 èëëÿðäÿ ñÿíÿäëè Ê. ñàùÿñèíäÿ ññåíàðèñòëÿð È.Ãàñûìîâ, ß.Ãóëóáÿéîâ, ðåæ.ëàð Ç.Êàçûìîâà, Ë.Ñÿôÿðîâ, îïåð.-ëàð À.Íÿðèìàíáÿéîâ, Ò.Àõóíäîâ, Õ.Áàáàéåâ, áÿñòÿêàðëàð Ã.Ãàðàéåâ, Ò.Ãóëèéåâ âÿ á. ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûëàð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí 1945–46 èëëÿðäÿ àçàäëûã ìöáàðèçÿñèíäÿí áÿùñ åäÿí “Àðàçûí î òàéûíäà” (1947, ðåæ.-ëàð È.ßôÿíäèéåâ, Å.È.Øóá) òàììåòðàæëû ôèëìè äèããÿòè úÿëá åäèðäè. Ðåñï.-äà Ñîâåò ùàêè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìèééÿòèíèí ãÿëÿáÿñèíèí 30 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ 1950 èëäÿ “Ñîâåò Àçÿðáàéúàíû” (ðåæ.-ëàð Ì.Äàäàøîâ, Ô.Êèñåëéîâ) ðÿíýëè òàììåòðàæëû ñÿíÿäëè ôèëìè éàðàäûëäû. Ôèëì 1951 èëäÿ Êàíí (Ôðàíñà) áåéíÿëõàëã êèíîôåñòèâàëûíûí õöñóñè ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëäö. Àçÿðáàéúàí Ê.-ñóíóí èíòåíñèâ èíêèøàôû 50-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàìûøäûð. Áó äþâðäÿ ìèëëè ññåíàðèñò, ðåæèññîð, îïåðàòîð, ðÿññàì êàäðëàðû éåòèøìèøäèð. Îíëàðûí ÷îõó Öìóìèòòèôàã Äþâëÿò Êèíåìàòîãðàôèéà Èíñòèòóòóíäà (Ìîñêâà) òÿùñèë àëìûøäûëàð (È.Ãàñûìîâ, ß.Ìÿììÿäõàíëû, Ò.Òàüûçàäÿ, Ë.Ñÿôÿðîâ, Ù.Ñåéèäáÿéëè, ß.Èáðàùèìîâ, Ù.Èñìàéûëîâ, Ù.Ñåéèäçàäÿ, Ø.Ìàùìóäáÿéîâ, ß.Àòàêèøèéåâ, Õ.Áàáàéåâ, À.Íÿðèìàíáÿéîâ, Ò.Àõóíäîâ, Ð.Îúàãîâ, Ê.Íÿúÿôçàäÿ, Ú.ßçèìîâ, Å.Ðçàãóëèéåâ, Í.Çåéíàëîâ âÿ á.). Áó èëëÿðäÿ áÿäèè ôèëìëÿðèí ÷ÿêèëèøèíèí ñàéúà ÷îõàëìàñû îíëàðûí ìþâçó äàèðÿñèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó [“Ãàðà äàøëàð” (1956, ðåæ. À.Ãóëèéåâ, îïåð.-ëàð Õ.Áàáàéåâ âÿ ß.Èñìàéûëîâ), “Ãûçìàð ýöíÿø àëòûíäà” (1957, ðåæ. Ë.Ñÿôÿðîâ, îïåð. À.Íÿðèìàíáÿéîâ), “Êþëýÿëÿð ñöðöíöð” (1958, ðåæ.-ëàð È.ßôÿíäèéåâ âÿ Ø.Øåéõîâ, îïåð. ß.Èñìàéûëîâ), “Îíóí áþéöê öðÿéè” (1958, ðåæ. ß.Èáðàùèìîâ, îïåð. Ð.Îúàãîâ), “Þýåé àíà” (1958, ðåæ. Ù.Èñìàéûëîâ, îïåð. Õ.Áàáàéåâ), “ßñèë äîñò” (1959, ðåæ. Ò.Òàüûçàäÿ, îïåð. Ð.Îúàãîâ), “Îíó

Áàêû êèíîñòóäèéàñûíäà 1957 èëäÿ éàðàäûëìûø ”Áèð ìÿùÿëëÿëè èêè îüëàí” (Ìîñêâàíûí Ì.Ãîðêè àä. êèíîñòóäèéàñû èëÿ áèðëèêäÿ, ðåæ.-ëàð ß.Èáðàùèìîâ âÿ È.Â.Ãóðèí, îïåð. Ì.Ì.Ïèëèõèíà, áÿñòÿêàð Ã.Ãàðàéåâ) ôèëìè Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ õàëãûí àçàäëûã âÿ äåìîêðàòèéà óüðóíäà ìöáàðèçÿñèíäÿí áÿùñ åäèð. Úÿñóð ïàðòèçàí Ìåùäè Ùöñåéíçàäÿéÿ ùÿñð åäèëìèø “Óçàã ñàùèëëÿðäÿ” (1958, ðåæ. Ò.Òàüûçàäÿ, îïåð.-ëàð ß.Àòàêèøèéåâ, Ð.Îúàãîâ) ôèëìè Àçÿðáàéúàí, åëÿúÿ äÿ êå÷ìèø ñîâåò Ê.-ñóíóí íàèëèééÿòëÿðèíäÿíäèð. Äèíàìèê, ýÿðýèí ùàäèñÿëÿð, äÿãèãëèêëÿ âåðèëìèø õàðàêòåðëÿð, îïåðàòîð âÿ ðåæèññîð èøèíèí éöêñÿê ñÿâèééÿñè ôèëìÿ ýåíèø øþùðÿò ãàçàíäûðìûøäûð. Áó èëëÿðäÿ ìöàñèðëèê ìþâçóñó, õàëãûí ìÿèøÿòè, ÿìÿê íàèëèééÿòëÿðè ñÿíÿäëè Ê. óñòàëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäà áàøëûúà éåð òóòìóøäó: “Ñ.Ì.Êèðîâ àäûíà êþðôÿçäÿ”, (1954, Âåíåñèéà áåéíÿëõàëã êèíîôåñòèâàëûíûí ìöêàôàòû, 1955), “Àõòàðàí òàïàð”(1969, ðåæ. Ú.Ìÿììÿäîâ), “Õîøáÿõòëèê éîëó èëÿ”, “Áèçèì Àçÿðáàéúàí” (1957, 1959, ðåæ. Ì.Äàäàøîâ), “Áàêû âÿ áàêûëûëàð” (1957, ðåæ. Ë.Ñÿôÿðîâ), “Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí áàùàðû” (1960, ðåæ.-ëàð ×.Ìÿììÿäîâ, Õ.Áàáàéåâ), “Ì.Ô.Àõóíäîâ” (1962, ðåæ. Í.Áÿäÿëîâ) âÿ ñ. Ñîâåò Ê. ñÿíÿòèíèí ýþðêÿìëè íöìóíÿëÿðèíäÿí ñàéûëàí “Õÿçÿð íåôò÷èëÿðè ùàããûíäà äàñòàí” (1953) âÿ “Äÿíèçè ôÿòù åäÿíëÿð” (1959) ôèëìëÿðèíè ðåæ. Ð.Ë.Êàð-

"Î îëìàñûí, áó îëñóí" (1956) ôèëìèíäÿí åïèçîä

áàüûøëàìàã îëàðìû?” (1960, ðåæ. Ð.Òÿùìàñèá, îïåð. Ò.Àõóíäîâ), “Áèçèì êö÷ÿ” (1961, ðåæ. ß.Àòàêèøèéåâ, îïåð. Ð.Îúàãîâ), “Áþéöê äàéàã” (1962, ðåæ. Ù.Èñìàéûëîâ, îïåð. Õ.Áàáàéåâ), “Òåëåôîí÷ó ãûç”, “Ìþúöçÿëÿð àäàñû” (1962, 1963, ðåæ. Ù.Ñåéèäáÿéëè, îïåð.-ëàð É.Ôîýåëìàí, À.Íÿðèìàíáÿéîâ).

äèð÷ÿëèø äþâðö îëìóøäóð. 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà ðÿíýëè ôèëìëÿðèí ÷ÿêèëèøè ýåíèøëÿíäèðèëäè. “Êîðîüëó” (1960, ðåæ. Ù.Ñåéèäçàäÿ, îïåð.-ëàð Â.Ìåéáîì, Ô.Äîáðîíðàâîâ) áÿäèè ôèëìè ýåíèøåêðàíëû ðÿíýëè Àçÿðáàéúàí Ê.-ñóíóí èëê íöìóíÿñèäèð. “Ñÿùÿð” (1960, ðåæ. À.Ãóëèéåâ, îïåð. Ä.Ôåëäìàí) ôèëìè Áàêûäà 1905–07 èëëÿð èíãèëàáè ùàäèñÿëÿðèíäÿí áÿùñ åäèð. “Ìàùíû áåëÿ éàðàíûð” (1957, ðåæ.-ëàð Ð.Òÿùìàñèá âÿ Ì.Ìèêàéûëîâ, îïåð.-ëàð Ò.Àõóíäîâ, Ú.Ìÿììÿäîâ) ôèëìè Äàüûñòàíûí õàëã øàèðè Ñöëåéìàí Ñòàëñêèéÿ, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” (1962, ðåæ. Ë.Ñÿôÿðîâ, îïåð. À.Íÿðèìàíáÿéîâ) ÿáÿäè ìÿùÿááÿò ìþâçóñóíà ùÿñð åäèëìèøäèð. “Àðøûí ìàë àëàí” ôèëìèíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Ê.-ñóíäà ìóñèãèëè êîìåäèéà æàíðûíà ìåéë ýöúëÿíìèøäèð. “Ýþðöø” (1955, ðåæ. Ò.Òàüûçàäÿ, îïåð.ëàð Ò.Àõóíäîâ, Ú.Ìÿììÿäîâ), “Áÿõòèéàð”, (“Ñåâèìëè ìàùíû”, 1955, ðåæ. Ë.Ñÿôÿðîâ, îïåð. À.Íÿðèìàíáÿéîâ, áàø ðîëäà Ð.Áåùáóäîâ), “Î îëìàñûí, áó îëñóí” (1956, ðåæ. Ù.Ñåéèäçàäÿ, îïåð. ß.Àòàêèøèéåâ), “Ðîìåî ìÿíèì ãîíøóìäóð” (1963, ðåæ. Ø.Ìàùìóäáÿéîâ, îïåð. Ò.Àõóíäîâ), “Óëäóç” (1964, ðåæ. À.Ãóëèéåâ, îïåð. É.Ôîýåëìàí), “ßùìÿä ùàðàäàäûð?” (1965, ðåæ. À.Èñýÿíäÿðîâ, îïåð. É.Ôîýåëìàí), íþâáÿòè åêðàí òÿúÿññöìöíäÿ “Àðøûí ìàë àëàí” (1965, ðåæ. Ò.Òàüûçàäÿ, îïåð. È.Ìèíêîâåòñêè),

"Àõûðûíúû àøûðûì" (1971) ôèëìèíäÿí åïèçîä

ìåí Áàêû êèíîñòóäèéàñûíäà ÷ÿêìèøäèð. Ùÿìèí ôèëìëÿðäÿ äÿíèç íåôò÷èëÿðèíèí ôÿäàêàð ÿìÿéè âÿ ùÿéàòû ÿêñ îëóíìóøäóð. Áó ôèëìëÿðÿ ýþðÿ ðåæèññîð Ð.Ë.Êàðìåí, îïåðàòîðëàð ×.Ìÿììÿäîâ âÿ Ñ.É.Ìåäûíñêè Ëåíèí ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøëÿð (1960). 1960–80 èëëÿð Àçÿðáàéúàí Ê.-ñóíóí

“Ãàéûíàíà” (1978, ðåæ. Ù.Ñåéèäçàäÿ, îïåð. Ô.ßñýÿðîâ) âÿ ñ. ôèëìëÿðäÿ áó ÿíÿíÿ äàâàì åòäèðèëìèøäèð. 60-úû èëëÿðèí èêèíúè éàðûñû – 70-úè èëëÿð êèíåìàòîãðàôèéàéà ýÿíúëÿðèí áþéöê áèð ãðóïóíóí ýÿëìÿñè èëÿ ÿëàìÿòäàð îëìóøäóð (ññåíàðèñòëÿðäÿí Ð. âÿ Ì.Èáðàùèìáÿéîâ ãàðäàøëàðû, Àíàð, À.Àõóíäîâà, 859

AZßÐÁÀÉÚÀÍ È.Ùöñåéíîâ, Â.Ñÿìÿäîüëó, Ð.Ôÿòÿëèéåâ, ðåæèññîðëàðäàí À.Áàáàéåâ, Å.Ãóëèéåâ, Î.Ìèðãàñûìîâ, È.ßôÿíäèéåâ, Ò.Èñìàéûëîâ, Ý.ßçèìçàäÿ, îïåðàòîðëàð Ç.Ìÿùÿððÿìîâ, Ð.Èñìàéûëîâ, Ð.Ãÿìáÿðîâ, Â.Êÿðèìîâ, ðÿññàìëàð Ô.Áàüûðîâ, Ð.Èñìàéûëîâ, àêòéîðëàð Ù.Ìÿììÿäîâ, Ø.ßëÿêáÿðîâ, Ù.Òóðàáîâ, Ð.Áàëàéåâ, Ø.Ìÿììÿäîâà âÿ á.). Îíëàðûí îðòà âÿ éàøëû íÿñëÿ ìÿíñóá ñÿíÿò õàäèìëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûüû Àçÿðáàéúàí Ê.-ñóíóí ïðîôåññèîíàë ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ, ìèëëè þçöíÿìÿõñóñëóã, èäåéà äÿðèíëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí ôèëìëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áó äþâðöí ôèëìëÿðèíäÿ ìöàñèð ùÿéàòà ìöõòÿëèô áàõûøëàð, èíñàí õàðàêòåðëÿðèíèí òÿùëèëè, ýÿíú íÿñëèí ôîðìàëàøìàñû âÿ ñ. ìþâçóëàð áàøëûúà éåð òóòóð: [“Áèð úÿíóá øÿùÿðèíäÿ” (1969, ðåæ. Å.Ãóëèéåâ, îïåð. Ð.Îúàãîâ), “Óøàãëûüûí ñîí ýåúÿñè”, “Ýöí êå÷äè” (1969, 1971, ðåæ. À.Áàáàéåâ, îïåð.-ëàð Ç.Ìÿùÿððÿìîâ, Ð.Èñìàéûëîâ), “ßí âàúèá ìöñàùèáÿ”, “Âàð îëóí, ãûçëàð” (1971, 1973, ðåæ. Å.Ãóëèéåâ, îïåð.-ëàð Ð.Îúàãîâ, À.Íÿðèìàíáÿéîâ), “Ùÿéàò áèçè ñûíàéûð” (1972, ðåæ. Ø.Ìàùìóäáÿéîâ, îïåð. À.Íÿðèìàíáÿéîâ), “Õîøáÿõòëèê ãàéüûëàðû” (1976, Ù.Ñåéèäáÿéëè, îïåð. Ð.Èñìàéûëîâ) âÿ ñ.]. 1960–70 èëëÿð ñÿíÿäëè Ê.-ñóíäà Î.Ìèðãàñûìîâ, É.ßôÿíäèéåâ, Ð.Øàùìàëûéåâ, Ò.Áÿêèðçàäÿ, Í.Áÿêèðçàäÿ êèìè ýÿíúëÿð ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûëàð. Î.Ìèðãàñûìîâóí “Äÿíèç” (1965), “Ãîáóñòàí” (1966), “Áó ùÿãèãÿòèí ñÿñèäèð”, “Áÿñòÿêàð Ãàðà Ãàðàéåâ” (1967) ôèëìëÿðèíäÿ 60-úû èëëÿðèí èêèíúè éàðûñûíäà ñÿíÿäëè Ê.íóí öñëóáóíäàêû ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿð (äèêòîð ìÿòíèíèí îëìàìàñû, ïîåòèê ÿùâàëè-ðóùèééÿ, äÿãèã ìîíòàæ) þçöíö ýþñòÿðèð. Ùÿìèí ôèëìëÿðÿ ýþðÿ Î.Ìèðãàñûìîâ Àçÿðáàéúàí Ëåíèí êîìñîìîëó ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð (1967). Ðåæ. É.ßôÿíäèéåâÿ, ññåíàðè ìöÿëëèôè È.Øûõëûéà, îïåðàòîð Ç.Ìÿììÿäîâà “Íÿ éàõøû êè äöíéàäà Ñÿìÿä Âóðüóí âàðìûø” (1967), ðåæ. ×.Çåéíàëîâà Ú.Úàááàðëûíûí õàòèðÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø “Ñîëìàç áèð áàùàð êèìè” (1979) ôèëìëÿðèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ëåíèí êîìñîìîëó ìöêàôàòû âåðèëìèøäèð. 70–80 èëëÿðäÿ ìàðàãëû åëìè-êöòëÿâè Ê. íöìóíÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð: “Íàõûøëàðûí éàääàøû” (1973, ðåæ. È.ßôÿíäèéåâ), “Ãûçûë áàëûã” (1975, ðåæ. ×.Ôÿðÿúîâ), “Ùàðäàñàí, éàøûë ñàùèëèì” (1983, Â.Ìèêàéûëîâ), “Åñêóëàï ïèéàëÿñèíèí ñèððè” (1984, ðåæ. Ò.Áÿêèðçàäÿ), “Äèð÷ÿëìÿ” (1984, ðåæ. ×.Ôÿðÿúîâ), “Òîðïàã áîðúó” (1986, ðåæ. Ò.Ìöòÿëëèìîâ) âÿ ñ. Àçÿðáàéúàí ñÿíÿäëè 860

Ê.-ñóíäà àêòóàë ìþâçóëàðûí ñå÷èëìÿñè âÿ àðàøäûðûëìàñû ö÷öí éåíè éîëëàð àõòàðûëûð, ÷ÿêèëèø ìåòîäóíóí, ìîíòàæûí, ñÿñëÿíäèðèëìÿíèí ÿëàâÿ èìêàíëàðû òÿúðöáÿäÿ ñûíàíûëûð. Áó áàõûìäàí ðåæèññîð Ò.Áÿêèðçàäÿíèí “Äèññîíàíñ” (1977, Öìóìèòòèôàã âÿ áåéíÿëõàëã êèíîôåñòèâàëëàðûíûí ìöêàôàòû), “Øÿùèäëÿð” (1988), “Àáøåðîí ãàëàëàðû” (1989), Ç.Ìÿùÿððÿìîâóí “Áàùàðëà áèðýÿ” (1978), “Êþ÷” (1983), ×.Çåéíàëîâóí “Ñÿôèëëÿð” (1985), “Èíòèçàð” (1986), “ßáÿäèééÿòÿ ãîâóøàí þìöð” (1987), Ð.Íàüûéåâèí “Þëö çîíà” (1988), Â.Ìèêàéûëîâóí “Ãûøäàí ñîíðà ýÿëÿí áàùàð” (1989) ôèëìëÿðè äèããÿòÿëàéèãäèð. Ìîçàëàí Ñàòèðèê êèíîæóðíàë. 1970 èëäÿ "Àçÿðáàéúàíôèëì" êèíîñòóäèéàñûíûí íÿçäèíäÿ éàðàäûëìûø, 1980 èëäÿí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò Êèíåìàòîãðàôèéà Êîìèòÿñèíèí îðãàíû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Äþâðöí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè âÿ öñëóáóíäàêû èíêèøàôà ìàíå îëàí áöðîêðàòèçì, ñöðöíäöðìÿ÷èëèê, ñÿíàéåäÿ, êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà, òèêèíòèäÿ, òÿùñèëäÿ, ñÿùèééÿäÿ âÿ ñ. îëàí íåãàòèâ ùàëëàð êèíîæóðíàëäà êÿñêèí òÿíãèä îëóíóðäó. 1971-79 èëëÿðäÿ ðöáëèê, 1980 èëäÿí èñÿ èëäÿ 8 íþìðÿñè áóðàõûëìûøäûð. 1970 èëäÿí “Àçÿðáàéúàíôèëì” êèíîñòóäèéàñûíäà “Ìîçàëàí” ñàòèðèê êèíîæóðíàëû èñòåùñàë åäèëèð. Áó êèíîæóðíàëäà úÿìèééÿòèí àíòèïîäëàðû, ýöíäÿëèê ùÿéàòäà âÿ òÿñÿððöôàòäà ðàñò ýÿëèíÿí ãöñóð âÿ íþãñàíëàð òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóëóð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà úèçýè ôèëìëÿðèíèí ÷ÿêèëìÿñèíÿ éàëíûç òÿøÿááöñ ýþñòÿðèëìèøäèð. 1966 èëäÿ “Àçÿðáàéúàíôèëì”äÿ ðÿññàì âÿ ðåæèññîðìóëòèïëèêàòîð À.Àõóíäîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ èêèèëëèê ðÿññàì-ìóëòèïëèêàòîð êóðñëàðû à÷ûëìûøäû. 1969 èëäÿ “Àçÿðáàéúàíôèëì”äÿ éàðàäûëìûø ìóëòèïëèêàñèéà ñåõèíäÿ À.Àõóíäîâóí Àçÿðáàéúàí õàëã íàüûëëàðû ÿñàñûíäà éàçäûüû ññåíàðè öçðÿ áèðùèññÿëè ðÿíýëè “Úûðòäàí” (ðåæ. À.Àõóíäîâ, È.ßôÿíäèéåâ) ìóëòèïëèêàñèéà (úèçýè) ôèëìè ÷ÿêèëìèøäèð. 70-úè èëëÿðäÿ “Ôèòíÿ”, “Úöúÿëÿðèì” (1970, 1974, ðåæ. À.Àõóíäîâ), “Òöëêö Ùÿúúÿ ýåäèð”, “Úûðòäàíûí éåíè ñÿðýöçÿøòëÿðè” (1971, 1973, ðåæ. Í.Íÿðèìàíîâ), “×àããàë ÷àããàëûí îüëóäóð” (1973, ðåæ. Ì.Ðÿôèéåâ) âÿ ñ. ôèëìëÿð éàðàäûëìûøäûð. Ðåæ.-ëàð Ì.Ïÿíàùè (“Áóëóä íèéÿ àüëàéûð?”, 1974, 7-úè Öìóìèòòèôàã êèíîôåñòèâàëûíûí ìöêàôàòû, “Ñè÷àí áÿé âÿ Ïûñ-ïûñà õàíûì”, 1974, À.Àõóí-

äîâëà áèðýÿ; “Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ”, 1975; “Äûíãûë, ñàçûì, äûíãûë”, 1976; “Õîðóç”, 1977; “Ãûç ãàëàñû ùàããûíäà ÿôñàíÿ”, 1978 âÿ ñ.), À.Ìÿììÿäîâ (“Äàø”, 1978; “Òîðàë âÿ Çÿðè”, 1979; “Òàéà”, 1980; “Äÿúÿë äîâøàí”, 1981; “Ñåùðëè ëÿ÷ÿê”, 1982; “Ó÷àí ñöôðÿ”, 1983 âÿ ñ.), À.Ìÿùÿððÿìîâ (“Éàòìàã âàõòû ÷àòìûøäûð”, 1984), Â.Òàëûáîâ (“Òÿãèá”, 1984), Ð.Øàùìàëûéåâ (“Ñåùðëè íàõûøëàð”, 1984), Ù.ßêáÿðîâ (“Òàëàäà åâ”, 1986), Ô.Ãóðáàíîâà (“Áèð äÿôÿ àõøàì÷àüû”, 1985; “Àüàúäà îòóðìóø àíà”, 1986; “Ñåàíñ”, 1987 âÿ ñ.) âÿ á. ìàðàãëû úèçýè ôèëìëÿðè ÷ÿêìèøëÿð. 1981 èëäÿí “Úûðòäàíïÿùëÿâàí” úèçýè ôèëìëÿðè ñåðèéàñû ÷ÿêèëèð. 1972 èëäÿí Àçÿðáàéúàí òåëåâèçèéàñûíäà äà úèçýè ôèëìëÿðè èñòåùñàë îëóíóð. Ðåæèññîð Â.Áåùáóäîâóí “Èëùàì” (1972, èëê Àçÿðáàéúàí êóêëà-úèçýè ôèëìè), “Ýþé÷ÿê Ôàòìà” (1973) âÿ “Ìþúöçÿëÿð àäàñû” (1978) úèçýè ôèëìëÿðè Öìóìèòòèôàã òåëåâèçèéà ôèëìëÿðè ôåñòèâàëûíäà ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. “Àçÿðáàéúàíôèëì” êèíîñòóäèéàñû ñÿñëè (àü, ãàðà, ðÿíýëè), ýåíèøåêðàíëû, ïàíîðàì âÿ ýåíèøôîðìàòëû ôèëìëÿðäÿ ñÿñèí ñòåðåîôîíèê éàçûëûøûíû òÿìèí åäÿí éåíè êèíîàâàäàíëûüû èëÿ òÿúùèç îëóíìóøäóð. 70-úè èëëÿðèí ñîíó – 80-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ìöàñèð Àçÿðáàéúàí Ê.-ñóíäà ìÿíÿâè-ÿõëàãè ïðîáëåìëÿðÿ äèããÿò äàùà äà àðòìûøäûð. Ññåíàðèñò Ð.Èáðàùèìáÿéîâëà ðåæèññîð Ð.Îúàãîâóí ôèëìëÿðèíäÿ (îïåð. Ð.Ãÿìáÿðîâ) ùÿìèí ïðîáëåìëÿðèí òÿùëèëèíÿ ìåéë ýöúëöäöð [“Èñòèíòàã”, 1979, 13-úö Öìóìèòòèôàã êèíîôåñòèâàëûíûí áàø ìöêàôàòû, Äöøÿíáÿ, 1980; ÑÑÐÈ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1981), “Áàüëû ãàïû” (1981), “Ïàðê” (1983, “Ëåíôèëì” êèíîñòóäèéàñû èëÿ áèðëèêäÿ), “Þçýÿ þìöð” (1987), “Þëñÿì, áàüûøëà”, (1989)]. Åòèêïñèõîëîæè äÿðèíëèê “Äå êè, ñåâèðñÿí ìÿíè” (1976, ðåæ. Ì.Èáðàùèìáÿéîâ, îïåð. Â.Êÿðèìîâ), “Áèçè áàüûøëàéûí” (1978, ðåæ. À.Áàáàéåâ, îïåð. Ô.ßñýÿðîâ), “Àíûí ãóðóëóøó”, “Èøýöçàð ñÿôÿð” (1980, 1982, ðåæ. Ð.Èñìàéûëîâ, îïåð.-ëàð Ð.Èñìàéûëîâ, Ù.Ìåùäèéåâ), “Ýöìöøö ôóðãîí” (1982, ðåæ. Î.Ìèðãàñûìîâ, îïåð. ß.ßëÿêáÿðîâ), “Áàáàìûí áàáàñûíûí áàáàñû”, “Áàü ìþâñöìö” (1982, 1986, ðåæ. Ò.Òàüûçàäÿ, îïåð.-ëàð Ù.Ìåùäèéåâ, Å.ßëèéåâ), “Èëûã äÿíèçäÿ áóç ïàð÷àñû” (1982, ðåæ. É.Ñ.Ãóñìàí, îïåð. Â.Êÿðèìîâ), “Ýöìöøýþë ÿôñàíÿñè”, “Áóðóëüàí”, “Òÿõðèáàò” (1984, 1986, 1989, ðåæ. Å.Ãóëèéåâ, îïåð.-ëàð Ð.Ãÿìáÿðîâ, Á.Ðÿôèéåâ), “Øåéòàí ýþç ãàáàüûíäà” (1987, ðåæ. Î.Ìèðãàñûìîâ, îïåð.-ëàð

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ß.ßëÿêáÿðîâ, Í.Àááàñîâ, 21-úè Öìóìèòòèôàã êèíîôåñòèâàëûíûí ìöêàôàòû, Áàêû, 1988) ôèëìëÿðèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. “Éàðàìàç” (1988, ðåæ. Â.Ìóñòàôàéåâ, îïåð. À.Èëõîâñêè) ôèëìèíäÿ õàðàêòåð äåôîðìàñèéàñû ìöàñèð áÿäèè èôàäÿ âàñèòÿëÿðè, ñàòèðèê áîéàëàðëà òÿñâèð åäèëìèøäèð. Ôèëì þëêÿ õàðèúèíäÿ äÿ áþéöê ìàðàã äîüóðìóøäóð. “Ìîñôèëì” êèíîñòóäèéàñû èëÿ áèðýÿ éàðàäûëìûø “Óëäóçëàð ñþíìöð” (1971, ðåæ. ß.Èáðàùèìîâ, îïåð. À.Òåìåðèí) ôèëìè Í.Íÿðèìàíîâóí ôÿàëèééÿòèíäÿí áÿùñ åäèð. Ñ.Âóðüóíóí “Êîìñîìîë ïîåìàñû”íûí ìîòèâëÿðè öçðÿ ÷ÿêèëìèø “Éåääè îüóë èñòÿðÿì” (1970, ðåæ. Ò.Òàüûçàäÿ, îïåð. Ð.Èñìàéûëîâ; Àçÿðáàéúàí Ëåíèí êîìñîìîëó ìöêàôàòû, 1970) ôèëìè 20-úè èëëÿðèí êîìñîìîë÷óëàðûíà ùÿñð îëóíìóøäóð. “Ñÿìò êöëÿéè” (1973, ðåæ. Å.Ãóëèéåâ, îïåð. É.Èëëèê) ôèëìè Àçÿðáàéúàí Ê.ñóíóí òàðèõèíäÿ õàðèúè þëêÿ (×åõîñëîâàêèéà) ñòóäèéàñû èëÿ áèðýÿ éàðàäûëìûø èëê ÿñÿðäèð. “Àõûðûíúû àøûðûì” (1971, ðåæ. Ê.Ðöñòÿìáÿéîâ, îïåð. Ð.Èñìàéûëîâ), “Ãàòûð Ìÿììÿä” (1974, ðåæ. Ð.Îúàãîâ, îïåð.-ëàð Ò.Àõóíäîâ, Ø.Øÿðèôîâ) ôèëìëÿðèíäÿ ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ê.-íäÿ ýåäÿí ñèíôè ìöáàðèçÿäÿí áÿùñ îëóíóð. “Ñåâèíú áóõòàñû” (1977, ðåæ. Å.Ãóëèéåâ, îïåð. Ð.Èñìàéûëîâ; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1978), “Áèðèñè ýöí ýåúÿéàðûñû” (1982, ðåæ. À.Áàáàéåâ, îïåð. Ò.Àõóíäîâ; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1986), “Àòëàðû éÿùÿðëÿéèí” (1984, ðåæ.-ëàð ß.Ìàùìóäîâ, Ù.Òóðàáîâ, îïåð. Ê.Ìÿììÿäîâ; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1986), “Èøàðÿíè äÿíèçäÿí ýþçëÿéèí” (1987, ðåæ. Ú.Ìèðçÿéåâ, îïåð. ß.ßëÿêáÿðîâ) ôèëìëÿðè äÿ òàðèõè ìþâçóëàðäàäûð. “Íÿñèìè” (1973, ðåæ. Ù.Ñåéèäáÿéëè, îïåð. Ð.Èñìàéûëîâ; 7-úè Öìóìèòòèôàã êèíîôåñòèâàëûíûí ÿí éàõøû òàðèõè ôèëì ö÷öí ìöêàôàòû, 1975) ôèëìèíäÿ äàùè øàèðèí ùÿéàòû, î äþâðöí ñîñèàë âÿ ÿõëàãè ïðîáëåìëÿðè ÿêñèíè òàïìûøäûð. “Äÿäÿ Ãîðãóä” (1975, ðåæ. Ò.Òàüûçàäÿ, îïåð. Ð.Èñìàéûëîâ) ôèëìè ïîåòèêëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. “Áàáÿê” (1979, ðåæ. Å.Ãóëèéåâ, îïåð. Ð.Èñìàéûëîâ) ôèëìèíäÿ 9 ÿñð Àçÿðáàéúàí ñÿðêÿðäÿñè Áàáÿêèí áàø÷ûëûüû èëÿ Õèëàôÿòÿ ãàðøû õàëãûí ìöáàðèçÿñè òÿñâèð åäèëìèøäèð. “Íèçàìè” (1982, “Ìîñôèëì” èëÿ áèðëèêäÿ; ðåæ. Å.Ãóëèéåâ, îïåð. À.Íÿðèìàíáÿéîâ) ôèëìèíäÿ Í.Ýÿíúÿâèíèí, “Ãÿì ïÿíúÿðÿñè” (1987, ðåæ. Àíàð, îïåð. Ù.Ìåùäèéåâ) ôèëìèíäÿ èñÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí îáðàçû úàíëàíäûðûëìûøäûð.

Ù.Ì.Éàýèçàðîâ “Øïåéåð âÿ Δ (Ìöíùåí, Àëìàíèéà, 2005) ôèëìèíäÿ äþâëÿò

èòòèùàì÷ûñû ðîëóíäà (ñàüäàí áèðèíúè) Àçÿðáàéúàí áÿäèè òåëåâèçèéà ôèëìëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ “Àä ýöíö” (1977, ðåæ. Ð.Îúàãîâ, îïåð. Ç.Ìÿùÿððÿìîâ; 8-úè Öìóìèòòèôàã òåëåâèçèéà ôèëìëÿðè ôåñòèâàëûíûí 1úè ìöêàôàòû, Áàêû, 1979; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1980) õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèð. “Äàíòåíèí éóáèëåéè”, “Òÿêúÿ àäàíû þçöíëÿ àïàðà áèëìÿçñÿí”, “Þòÿí èëèí ñîí ýåúÿñè” (1978, 1980, 1983, ðåæ. Ý.ßçèìçàäÿ, îïåð.-ëàð Ð.Ãÿìáÿðîâ, Ù.Ìåùäèéåâ, Â.Êÿðèìîâ), “Àíëàìàã èñòÿéèðÿì” (1980, ðåæ. Î.Ìèðãàñûìîâ, îïåð. ß.ßëÿñýÿðîâ) âÿ ñ. áÿäèè ôèëìëÿð äÿ Àçÿðáàéúàí òåëåâèçèéàñûíûí èñòåùñàëûäûð. “Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ. Óçóí þìðöí àêêîðäëàðû” (1982, ðåæ. Àíàð, îïåð. Ç.Ìÿùÿððÿìîâ) òåëåâèçèéà ôèëìè ýåíèø àðõèâ ìàòåðèàëëàðû ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Áÿçè ôèëìëÿðäÿ Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè (1939–45) ìþâçóñó ÿêñèíè òàïìûøäûð: “Áèçèì Úÿáèø ìöÿëëèì” (1969, ðåæ. Ù.Ñåéèäáÿéëè, îïåð. À.Íÿðèìàíáÿéîâ), “Øÿðèêëè ÷þðÿê” (1969, ðåæ. Ø.Ìàùìóäáÿéîâ, îïåð. Ò.Àõóíäîâ; Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Äþâëÿò ìöêàôàòû, 1970), “Áàêûäà êöëÿêëÿð ÿñèð” (1975, ðåæ. Ì.Äàäàøîâ, îïåð. Â.Ãóñåâ), “Òöòÿê ñÿñè” (1975, ðåæ. Ð.Îúàãîâ, îïåð. Ò.Àõóíäîâ) âÿ ñ. Ðåæèññîð Ð.Èñìàéûëîâóí (îïåð. Â.Êÿðèìîâ) “Ñèçè äöíéàëàð ãÿäÿð ñåâèðäèì” (1985) ôèëìè Ñîâåò Èòòèôàãû Ãÿùðÿìàíû Ùÿçè Àñëàíîâà ùÿñð åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíäà óøàã ôèëìëÿðèíèí èñòåùñàëûíà äà ìöùöì ÿùÿìèééÿò âåðèëèð: [“Áèð ãàëàíûí ñèððè”, “Ñåùðëè õàëàò”, “Ãÿðèá úèíëÿð äèéàðûíäà” (1959, 1964, 1976, ðåæ. ß.Àòàêèøèéåâ, îïåð.-ëàð À.Íÿðèìàíáÿéîâ, Ì.Ìóñòàôàéåâ, Ò.Àõóíäîâ, Ø.Øÿðèôîâ), “Øèð åâäÿí ýåòäè” (1978, ðåæ. Ð.Èñìàéûëîâ, îïåð.-ëàð Ð.Èñìàéûëîâ,

Ø.Øÿðèôîâ), “Ìÿí ìàùíû ãîøóðàì”, “ßçàáëû éîëëàð”, “Ìóñèãè ìöÿëëèìè” (1978, 1982, 1983, ðåæ. Ò.Èñìàéûëîâ, îïåð.-ëàð Ç.Ìÿùÿððÿìîâ, Ø.Øÿðèôîâ, Â.Ñàïîæíèêîâ, ß.ßëÿêáÿðîâ), “Ýÿìè ñààòûíûí ñèððè” (1982, À.Äîâæåíêî àä. êèíîñòóäèéà èëÿ áèðëèêäÿ; ðåæ. Ð.Øàáàíîâ, îïåð. Í.Æóðàâëéîâ), “Ãàëàäàí òàïûëàí ìöúðö” (1982, ðåæ. Ý.ßçèìçàäÿ, îïåð.ëàð ß.Ìóðàäîâ, Â.Êÿðèìîâ) âÿ ñ.]. 1989 èëäÿ èëê ôàíòàñòèê Àçÿðáàéúàí áÿäèè ôèëìè (“ßëàãÿ”, ðåæ. ×.Çåéíàëëû, îïåð. Ê.Ìÿììÿäîâ) éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè áÿðïà åäèëäèêäÿí (1991) ñîíðà Ê. ñàùÿñèíäÿ áþéöê èíêèøàô ïðîñåñè ýåòñÿ äÿ, ÷ÿêèëÿí ôèëìëÿðèí ñàéû ÿââÿëêè èëëÿðÿ íèñáÿòÿí àç îëìóøäóð. Áóíóíëà áåëÿ, Àçÿðáàéúàí êèíåìàòîãðàô÷ûëàðû éöêñÿê áÿäèèëèéè èëÿ ñå÷èëÿí áèð ñûðà ôèëìëÿð éàðàòìûøëàð: “Ãÿçÿëõàí” (1991, ðåæ. Ø.ßëÿêáÿðîâ, îïåð. Ð.ßëèéåâ), “Íàêÿñ” (1991, ðåæ. Â.Ìóñòàôàéåâ, îïåð. Â.Ýèíçáóðã), “Òÿùìèíÿ” (1993, ðåæ. Ð.Îúàãîâ, îïåð. Ê.Ìÿììÿäîâ), “Ùÿì çèéàðÿò, ùÿì òèúàðÿò” (1994, ðåæ. Ð.Îúàãîâ, îïåð. Ð.Ãÿìáÿðîâ), “Éàðàñà” (1995, ðåæ. À.Ñàëàéåâ, îïåð. Á.Ðÿôèéåâ), “Þçýÿ âàõò” (1996, ðåæ. Ù.Ìåùäèéåâ, îïåð.-ëàð À.Íîâðóçîâ, Ù.Ìåùäèéåâ), “Ùÿð øåé éàõøûëûüà äîüðó” (1997, ðåæ. Â.Ìóñòàôàéåâ, îïåð. Ð.Ãóëèéåâ), “Îòåë îòàüû” (1998, ðåæ. Ð.Îúàãîâ, îïåð. Ê.Ìÿììÿäîâ). Ðåæèññîð Â.Ìóñòàôàéåâèí öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿñð åòäèéè ñèëñèëÿ ôèëìëÿð áþéöê ìàðàãëà ãàðøûëàíìûøäûð. Ùÿìèí ñèëñèëÿäÿí “Ùåéäÿð ßëèéåâ. ßñë ìÿùÿááÿò ùàããûíäà” àäëû 6-úû ôèëì Û Àâðàñèéà òåëåôîðó861

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìóíäà (Ìîñêâà, 2001) ÿñàñ âÿ õöñóñè ìöêàôàòëàðà, “Áèð ùÿñÿäèí òàðèõè” àäëû 7úè ôèëì èñÿ XIII ñÿíÿäëè ôèëìëÿð ôåñòèâàëûíäà (Éåêàòåðèíáóðã, 2002) õöñóñè ìöêàôàòà âÿ  Àâðàñèéà òåëåôîðóìóíäà (Ìîñêâà, 2002) Ãðàí-ïðè ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí Ê. õàäèìëÿðè õàðèúè ùÿìêàðëàðû èëÿ éàðàäûúûëûã ÿëàãÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìèøëÿð. Õàëã àðòèñòè Ù.Ì.Éàýèçàðîâ “Áàâàðèéàôèëì”èí èñòåù-

ñàëû îëàí “Øïåéåð âÿ Δ (2005), Ìöíõåíèí ÇÄÔ òåëåêàíàëûíûí èñòåùñàë åòäèéè “Øöáùÿ àëòûíäà” (2005) ôèëìëÿðèíäÿ ÿñàñ ðîëëàðà ÷ÿêèëìèøäèð. ßä.: Ñ à ä û õ î â Í . Àçÿðáàéúàí áÿäèè êèíîñó. Á., 1970; Ä à ä à ø î â À . Åêðàí äðàìàòóðýèéàñû. Á., 1999; Ê à ç û ì î â À., Àçÿðáàéúàí êèíåìàòîãðàô÷ûëàðû. 1-úè êèòàá. Á., 2001; é å í ÿ î í ó í, Àçÿðáàéúàí êèíîñó: ôèëìëÿðèí èçàùëû êàòàëîãó. 2 ú.-äÿ. Á.,

2003; Ê ó ð á à í î â Ì ., Ê ó ë è á å ê î â Ä . , Êèíî ñîâåòñêîãî Àçåðáàéäæàíà. Á., 1969; à à ä æ è í ñ ê à ÿ Í . Êèíîèñêóññòâî ñòðàíû îãíåé. Ì., 1971; Ä æ ó â à ð ë û Ò . Ñòðàíèöû êèíî Àçåðáàéäæàíà. Ì., 1980; Ò à ã è - ç à ä å È . Ñ . Êèíî è âðåìÿ. Á., 1981; Ðàñöâåò àçåðáàéäæàíñêîãî ñîâåòñêîãî èñêóññòâà. Á., 1986; Î÷åðêè èñòîðèè àçåðáàéäæàíñêîãî êèíî, Á., 2001. Ð.Ù.Ìÿììÿäîâ

ÑÈÐÊ Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì çàìàíëàðäàí ÷þâêÿí, àòñöðìÿ éàðûøëàðû, ýöëÿø âÿ ñ. îéóíëàð, åëÿúÿ äÿ ìåéäàí òàìàøàëàðû (êÿíäèðáàçëûã) ìþâúóä îëìóøäóð. Õàëã øÿíëèêëÿðè âÿ áàéðàìëàðäà òÿøêèë îëóíàí, åëÿúÿ äÿ àéèí âÿ ìÿðàñèìëÿðëÿ áàüëû òàìàøàëàðäà (“Êîñà-êîñà” âÿ ñ.), äÿðâèøëÿðèí ýþñòÿðäèêëÿðè îâñóíëàðäà, ìÿçùÿêÿ÷èëÿðèí îéíàäûüû ñàòèðèê ñÿùíÿúèêëÿðäÿ Ñ. ñÿíÿòèíèí áèð ÷îõ åëåìåíòëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Àçÿðáàéúàíäà èëê ñòàñèîíàð ñèðê-ùåéâàíõàíà 19 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ à÷ûëìûøäûð. 1904 èëäÿ Òîðãîâàéà (èíäèêè Íèçàìè) êö÷ÿñèíäÿ òàõòàäàí “Ñèðê-òåàòð” áèíàñû ãóðàøäûðûëìûø, 1906 èëäÿ áèíà éàíäûüûíäàí, îíóí éåðèíäÿ äàøäàí éåíè Ñ. áèíàñû òèêèëìèøäèð. Áàêûäà áèðèíúè Ñ. 1912 èëäÿ à÷ûëìûø, 1914 èëäÿ êèíî-òåàòð àâàäàíëûüû èëÿ òÿúùèç åäèëìèøäèð. 1916 èëäÿ äàüûäûëìûø Ñ. áèíàñûíûí éåðèíäÿ Áèðæà (èíäèêè Ö.Ùàúûáÿéîâ) êö÷ÿñèíäÿ éåíè Ñ. áèíàñû èíøà åäèëäè. 1924 èëèí äåêàáðûíäà éàíüûí íÿòèúÿñèíäÿ áó áèíà äàüûëäû, îíóí éåðèíäÿ éåíè Ñ. áèíàñû òèêèëäè. 20-úè èëëÿðäÿ Áàêûäà ìöõòÿëèô Ñ. êîëëåêòèâëÿðè ÷ûõûø åäèðäè. Àçÿðáàéúàí Ñ. óñòàñû ßëÿêáÿð Ôÿððóõ ñèðê – áàëàãàíäà àêðîáàò, æîíãëéîð âÿ åêâèëèáðèñò êèìè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð. Î, 1895 èëäÿí ìöõòÿëèô ùåéâàíëàð (òèìñàù, ïÿëÿíý, øèð, ôèë, èëàí, àò âÿ ñ.) òÿëèì÷èñè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí (1920) ñîíðà ïÿðàêÿíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ñ. àðòèñòëÿðè âàùèä ãðóïäà áèðëÿøäèëÿð. 1938 èëäÿ Ì.Úÿáðàéûëîâ ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ îëàðàã “Ñèðê ñÿùíÿäÿ” åñòðàäà ïðîãðàìûíû ùàçûðëàäû. Ïðîãðàìäà ìÿøùóð ýöëÿø÷è, õàëã àðòèñòè Ðÿøèä Éóñèôîâ, êóïëåò÷èëÿð, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿð Éóñèô âÿ Éóíèñ Àüàéåâ ãàðäàøëà862

ðû, èòëÿð òÿëèì÷èñè Ìàðàë õàíûì Øèðèíîâà èøòèðàê åäèðäèëÿð. Áó ãðóï ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿð âÿ ê.-ëÿðèíäÿ äÿ óüóðëà ÷ûõûø åäèðäè. 1941 èëäÿ “Ñèðê ñÿùíÿäÿ” ãðóïó Áàêû Ñ.íèí ôèëèàëû îëäó. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè (1939–45) èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ñ. àðòèñòëÿðè îðäó ùèññÿëÿðèíäÿ, íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ, ôàáðèê âÿ çàâîäëàðäà, ãîñïèòàëëàðäà ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Êÿíäèðáàç ×àðïàç äàéàãëàðà òàðûì ÷ÿêèëìèø êàíàò âÿ éà êÿíäèð öçÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ÷ÿòèí ùÿðÿêÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí àäàì. Êÿíäèðáàçëàð êàíàò öçÿðèíäÿ ðÿãñ åäèð, àêðîáàòèê ôèãóðëàð ýþñòÿðèð, âåëîñèïåä ñöðöð, àéàãëàðûíà õÿíúÿð áàüëàéàðàã ýÿçèð âÿ ñ. Úÿëäëèê, ÷åâèêëèê, òÿìêèíëèëèê, ôèçèêè âÿ ïñèõîëîæè ùàçûðëûã êÿíäèðáàçëàðà õàñ îëàí áàøëûúà êåéôèééÿòëÿðäèð. Êÿíäèðáàç ìöâàçèíÿòèíè ÿëèíäÿêè óçóí àüàúëà, éàõóä ãîëëàðû èëÿ òÿíçèìëÿéèð. Òàðèõÿí ìåéäàí òàìàøàñû êèìè éàðàíìûø êÿíäèðáàçëûã ñîíðàëàð ñèðê ñÿíÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ñÿééàð êÿíäèðáàçëàð ùàçûðêû äþâðäÿ äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. 1945 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ñ. êîëëåêòèâè éàðàäûëäû. Êîëëåêòèâèí þçÿéèíè Áàêû Ñ.íèí ôèëèàëû, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Åñòðàäàñûíûí àðòèñòëÿðè, áÿäèè þçôÿàëèééÿò êîëëåêòèâëÿðè âÿ äÿðíÿêëÿðèíèí èøòèðàê÷ûëàðû òÿøêèë åäèðäè. Àçÿðáàéúàí Ñ. êîëëåêòèâèíèí èëê ïðîãðàìû ÑÑÐÈ õàëã àðòèñòè Ö.Ùàúûáÿéîâ, Àçÿðáàéúàí õàëã àðòèñòëÿðè Ñ.Äàäàøîâ (ðåæ.) Ñ.Ðöñòÿìîâ (áÿñòÿêàð), ß.Äèëáàçè (áàëåòìåéñòåð), Àçÿðáàéúàí õàëã ðÿññàìû Ñ.Éåôèìåíêî âÿ á.-íûí èøòèðàêû èëÿ éàðàäûëäû. “Àçÿðáàéúàí òîéó” àäëà-

íàí áó ïðîãðàì 1946 èëäÿ Áàêûäà âÿ Ìîñêâàäà, ñîíðà èñÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëìèø âÿ 1951 èëÿäÿê ðåïåðòóàðäà ìþùêÿì éåð òóòìóøäóð. Ñ. ìåéäàí÷àñûíäà ãÿäèì àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿð úàíëàíäûðûëûð, õàëã ìóñèãèñè ñÿñëÿíèð, ìèëëè ðÿãñëÿð èôà îëóíóðäó. Òàìàøàíûí ñîíóíäà çîðõàíà íþìðÿëÿðè âÿ ìèëëè ýöëÿø íöìàéèø åòäèðèëèðäè. Èëê ïðîãðàìûí èøòèðàê÷ûëàðû àðàñûíäà êÿíäèðáàç Ðçà ßëèõàí, æîíãëéîð, Àçÿðáàéúàí õàëã àðòèñòè Õîñðîâ Àáäóëëàéåâ (ñîíðàäàí ùÿì äÿ ìÿøùóð èëëöçèéà÷û îëìóøäóð), àäëû-ñàíëû ïÿùëÿâàí Ñàëè Ñöëåéìàí õöñóñèëÿ ñå÷èëèðäèëÿð. 50-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ì.Úÿáðàéûëîâ Ñ. ïðîãðàìûíû éåíèëÿøäèðäè. Ìèëëè ðÿãñëÿð éåíè ãóðóëóøäà ùàçûðëàíìûø (áàëåòìåéñòåð Ùÿíèôÿçàäÿ), îíà éåíè ìóñèãè òÿðòèáàòû (áÿñòÿêàðëàð – õàëã àðòèñòè Ñ.Ùàúûáÿéîâ, Ò.Ãóëèéåâ) âÿ áÿäèè òÿðòèáàò (ðÿññàì Ý.Ìóñòàôàéåâà) âåðèëìèøäè. Ñ. íþìðÿëÿðèíäÿ ÿìÿêäàð àðòèñò Ô.Íÿçèðîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà àêðîáàòëàð ãðóïó, èëëöçèéà÷û, ÿìÿêäàð àðòèñò Ì.Øèðâàíè, åêâèëèáðèñòëÿð Õÿëèëóéåâëÿð, æîíãëéîð Þìÿð âÿ ñàòèðèê Ã.Àáäóëëàéåâ (Ãàñûì áèáèîüëó) âÿ á. èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ñîíðàëàð áó ïðîãðàì äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðèëìèø âÿ 1959 èëäÿ Ìîñêâàäà êå÷èðèëìèø Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè îíýöíëöéöíäÿ “Áèç Áàêûäàíûã” àäû èëÿ ýþñòÿðèëìèøäèð (òàìàøàíûí ññåíàðè ìöÿëëèôè È.Ôèíê, ðåæèññîðó Ñ.Äàäàøîâ, áÿñòÿêàðû õàëã àðòèñòè Ð.Ùàúûéåâ, ðÿññàìû Ý.Ìóñòàôàéåâà èäè). Ìÿôòèë öçÿðèíäÿ ðÿãñëÿð (Ø.Áàõøÿëèéåâà, Ý.Íÿçèðîâà), åêññåíòðèê àêðîáàòèêà (Ñ.Ðÿñóëîâ, Ì.ßùìÿäîâ), êÿíäèðáàçëûã (ßëèõàíîâëàð àèëÿñè), ùåéâàí òÿëèìè (È.Ìèðçÿéåâ) íþìðÿëÿðèíäÿ ìèëëè ÿíÿíÿëÿð ïàðëàã ÿêñè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàêû Äþâëÿò Ñèðêèíèí ñÿùíÿñèíäÿ

íè òàïìûøäû. Àçÿðáàéúàí Ñ. êîëëåêòèâè 1966 èëäÿ Áàêû Ñ.-íèí ìåéäàí÷àñûíäà “Ãàéà öçÿðèíäÿ øÿôÿã” àäëû ãÿùðÿìàíèðîìàíòèê ïàíòîìèìàäàí èáàðÿò ñöæåòëè òàìàøà ýþñòÿðäè (ññåíàðè ìöÿëëèôëÿðè Ñ.Äàäàøîâ, Ì.Úÿáðàéûëîâ, Ë.Êóêñî, ðåæ. É.Ðéàá÷ûêîâ, ðÿññàìëàð Àçÿðáàéúàí ÿìÿêäàð ðÿññàìû ß.Àëìàñçàäÿ âÿ À.Ôîëêîâñêè, áÿñòÿêàð Ð.Ùàúûéåâ, áàëåòìåéñòåð Â.Ëåîíîâ). Òàìàøàäà êÿíäèðáàç Ú.Çàëîâ, É.Ìåðäåíîâóí ðÿùáÿðëèê åòäèéè àòñöðÿíëÿð äÿñòÿñè, Â.Õèëàéà âÿ Í.Ãîëéàäçåíèí åêâèëèáðèñòëÿð äÿñòÿñè, êëîóí Ì.Ïîçäíéàêîâ (Õîúà Íÿñðÿääèí îáðàçûíäà), ìóñèãè åêññåíòðèêëÿðè Ê.Àáäóëëàéåâ âÿ Ù.Ìÿëèêîâ (Øóëó âÿ Ãóëó îáðàçëàðûíäà) èøòèðàê åäèðäèëÿð. Òàìàøàäà àïàðûúû ðîëëàðäà àðòèñòëÿðäÿí Ñ.Ðÿñó-

ëîâ (Àñëàí), Ø.Áàõøÿëèéåâà (Ýöëëö), ß.ßñýÿðîâ (Ñÿôÿðáÿé), ìóñèãè åêññåíòðèêëÿðè Àüàéåâëÿð, ñàòèðà óñòàëàðû ß.âÿ Ì.Ðçàéåâëÿð, æîíãëéîð âÿ èëëöçèéà÷û Õ.Àáäóëëàéåâ, ñàç÷û ãûçëàð àíñàìáëû, èòëÿð òÿëèì÷èñè Ìàðàë õàíûì Øèðèíîâà âÿ á. ÷ûõûø åäèðäèëÿð. 1987 èëäÿ “Àçÿðáàéúàí èøûãëàðû” àäëû òàìàøàñû èëÿ éåíè Àçÿðáàéúàí Ñ. êîëëåêòèâè éàðàäûëìûøäû (ññåíàðè Ð.ßëèéåâ âÿ Å.Èñðàôèëîâóíäóð; ðåæ.-ëàð Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÿìÿêäàð àðòèñòè Ð.ßëèéåâ âÿ À.Ãîðîäåòñêè, áàëåòìåéñòåð Í.Íÿçèðîâà âÿ á., ðÿññàì Ò.Íÿðèìàíáÿéîâ èäè). Òàìàøàéà “Àçÿðáàéúàí ðèòìëÿðè” (Ô.ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ 10 íÿôÿðäÿí èáàðÿò àêðîáàòëàð ãðóïó), “Ìèëëè àò îéóíëàðû” (Ñ.Ñÿìÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ), “Óëäóçëàðà

äîüðó” (êÿíäèðáàçëàðûí ÷ûõûøû), “×îìàã äàâàñû”, “Ïàïàãàïàðäûãà÷” âÿ ñ. ìàðàãëû íþìðÿëÿð äàõèë èäè. Àçÿðáàéúàí Ñ. óñòàëàðû ìöõòÿëèô ïðîãðàìëàðëà õàðèúè þëêÿëÿðèí áèð ñûðà øÿùÿðëÿðèíäÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Ýþðêÿìëè ñèðê óñòàñû Õ.Àáäóëëàéåâ äöíéàíûí 48 þëêÿñèíäÿ ãàñòðîëäà îëìóø, îíóí ÷ûõûøëàðû õàðèúè þëêÿ òàìàøû÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíìûøäûð. 1967 èë äåêàáðûí 27-äÿ Áàêû Ñ.-íèí éåíè áèíàñûíûí (ìåìàðëàð ß.Èñìàéûëîâ, Ô.Ëåîíòéåâà) òÿíòÿíÿëè à÷ûëûøû îëäó. Áàêûäà ìöõòÿëèô âàõòëàðäà ýþðêÿìëè Ñ. óñòàëàðû Êàðàíäàø, Å.Ò.Êèî, È.Êèî, Â.Ôèëàòîâ, Â. âÿ É.Äóðîâëàð, È.Áóãðèìîâà, Â.Äîâåéêî âÿ á. ÷ûõûø åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí Ñ.-íäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàëã àðòñòè åêâèëèáðèñò âÿ ùåéâàí òÿëèì÷èñè Ò.Àõóíäîâ, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿðäÿí ìóñèãè åêññåíòðèêè ß.ßñýÿðîâ, èëëöçèéà÷û Ë.Àáäóëëàéåâà, ùÿì÷èíèí “Ãàðûøûã åêçîòèê ùåéâàíëàð ãðóïó” àòòðàêñèîíóíóí ðÿùáÿðè Ú.Øèðâàíè, ùàâà ýèìíàñòëàðû Ð. âÿ Ò. Íÿçèðîâëàð, ùàâà ýèìíàñòû âÿ ùåéâàí òÿëèì÷èñè È.Èñðàôèëîâ, åêññåíòðèêëÿð Ì. âÿ Ç.Ãóðáàíîâëàð, À.Ðçàéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà àêòéîðëàð ãðóïó âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. ßä.: À ñ ë à í î â Å . Åë-îáà îéóíó, õàëã òàìàøàñû, Á., 1984.

È.Ñ.Êÿðèìîâ

ÅÑÒÐÀÄÀ Àçÿðáàéúàíäà Å. ñÿíÿòèíèí ìÿíøÿéè ãàðàâÿëëè òàìàøàëàðû, àøûã ñÿíÿòè, êÿíäèðáàç âÿ ìåéõàíà÷ûëàðûí ÷ûõûøëàðû, õàëã òàìàøàëàðû èëÿ áàüëûäûð. 1901 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà èëê “Øÿðã êîíñåðòè” òÿøêèë åäèëìèø, êîíñåðòäÿ õàíÿíäÿëÿð, àøûãëàð, îðêåñòð âÿ õîð ÷ûõûø åòìèø, ìóñèãèëè òàìàøà ýþñòÿðèëìèøäèð. Å. ñÿíÿòè ïðîôåññèîíàë éàðàäûúûëûã íþâö êèìè 1920 èëäÿ òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. 1921 èëäÿ Áàêû Àçàä Òÿíãèä-Òÿáëèü Òåàòðûíûí éàðàäûëìàñû Àçÿðáàéúàí Å. ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàäû (ðóñ áþëìÿñè 1920 èëäÿ éàðàäûëìûøäû). Òåàòðäà ìèíèàòöð òàìàøàëàð âàñèòÿñèëÿ ÿñêè äöíéà èôøà îëóíóð, àêòóàë ìþâçóëó êè÷èê ùÿúìëè ÿñÿðëÿð îéíàíûëûðäû. Áóðàäà àêòéîðëàðäàí Ù.Àááàñîâ, ß.Ñöùåéëè, Ñ.Ðóùóëëà, Ì.À.ßëèéåâ, ß.Ãÿìÿðëèíñêè,

Ì.Êàçûìîâñêè, ß.Àíàòîëëó âÿ á. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ç.Ùàúûáÿéîâ, À.Çåéíàëëû òàìàøàëàðà ìóñèãè áÿñòÿëÿìèøëÿð. 30– 40-úû èëëÿðäÿ ß.Àíàòîëëó âÿ Ä.Øàðàïëû, Ù.Àááàñîâ âÿ Ì.À.ßëèéåâ (“Ùàúìèðç”), Ù.Èáðàùèìîâ (“Øöíàñû”) âÿ Ã.ßëèéåâ (“Äàéûîüëó-áèáèîüëó”) êèìè ñàòèðèê êóïëåòëÿð âÿ ìèíèàòöð ñÿùíÿúèêëÿð èôà åäÿí äóåòëÿð ìþâúóä èäè. Áÿäèè ãèðàÿò Å. ñÿíÿòèíèí ýåíèø éàéûëìûø íþâëÿðèíäÿíäèð. Àçÿðáàéúàí àêòéîðëàðûíäàí Ê.Çèéà, Ð.ßôãàíëû, ß.ßëÿêáÿðîâ, Ù.Ñàëàéåâ, Ì.Úÿíèçàäÿ, ß.Çåéíàëîâ, Ñ.Ðçàéåâ, Ù.ßáëó÷, Ì.Ñàäûãîâà, ß.Éóñèôãûçû, Ì.Ìèðçÿéåâ âÿ á. áÿäèè ãèðàÿò óñòàëàðû êèìè òàíûíìûøëàð. 1938 èëäÿ éàðàäûëìûø “Ñèðê ñÿùíÿäÿ” Å. ïðîãðàìûíäà êóïëåò÷èëÿð Éóñèô âÿ Éóíèñ Àüàéåâëÿð ÷ûõûø åäèð, ìàùíû âÿ

ðÿãñ íþìðÿëÿðè èôà îëóíóðäó. 1941 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Úàç Îðêåñòðèíèí éàðàäûëìàñû Å. ñÿíÿòèíèí èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð à÷äû (áÿäèè ðÿùáÿðè Íèéàçè, ìóñèãè ðÿùáÿðè Ò.Ãóëèéåâ). Îðêåñòð ö÷öí ìóñèãè ÿñÿðëÿðèíè Ò.Ãóëèéåâ, Ù.Íåìÿòîâ, Ð.Ùàúûéåâ áÿñòÿëÿéèðäèëÿð. Ï.Ðöñòÿìáÿéîâ (ñàêñîôîí), À.Áöíéàäçàäÿ, Ä.Áàüûðáÿéîâà âÿ á. îðêåñòðèí èëê èôà÷û âÿ ñîëèñòëÿðè îëìóøëàð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè (1939–45) èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Å. àðòèñòëÿðè úÿáùÿëÿðäÿ êîíñåðòëÿðëÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Ñàòèðèêéóìîðèñòèê äóåòëÿð, ñèéàñè ñàòèðà, êöòëÿâè ìàùíû æàíðû ýåíèø éàéûëìûøäû. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ Å. ñÿíÿòèíäÿ âîêàë æàíð (ìÿñ., Ð.Áåùáóäîâóí èôàñûíäà Ò.Ãóëèéåâèí ìàùíûëàðû) õöñóñèëÿ èíêèøàô åòäè. Å. ñÿíÿòèíèí áÿäèè ñÿâèééÿñèíèí 863

AZßÐÁÀÉÚÀÍ éöêñÿëìÿñèíÿ îïåðà ìöüÿííèëÿðèíèí (Ð.Àòàêèøèéåâ, Ë.Èìàíîâ) äÿ òÿñèðè îëìóøäóð. 50– 60-úû èëëÿðäÿ éåíè Å. êîëëåêòèâëÿðè éàðàäûëäû. 1956 èëäÿ Ð.Ùàúûéåâ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Åñòðàäà Îðêåñòðèíè òÿøêèë åòäè. 1957 èëäÿ Ò.ßùìÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ “Áèç Áàêûäàíûã” Å. àíñàìáëû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. 1960 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Òåëåâèçèéàñû âÿ Ðàäèîñóíóí Åñòðàäà Îðêåñòðè (áÿäèè ðÿùáÿðè âÿ áàø äèðèæîðó Ò.ßùìÿäîâ) éàðàäûëäû. 60-úû èëëÿðäÿ éàðàíìûø “Ãàéà” âîêàë êâàðòåòè (ñîíðàëàð âîêàë-èíñòðóìåíòàë àíñàìáë; áÿäèè ðÿùáÿðè ÿìÿêäàð àðòèñò Ò.Ìèðçÿéåâ) Àçÿðáàéúàí Å. ìóñèãèñèíèí òÿáëèüèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìöüÿííèëÿðèíäÿí Ð. Áåùáóäîâ âÿ Ì.Ìàãîìàéåâèí éàðàäûúûëûüû Å. ñÿíÿòèíè çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí õàëã âÿ áÿñòÿêàð ìàùíûëàðûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ïîïóëéàðëàøìàñûíäà îíëàðûí õèäìÿòè ÿâÿçñèçäèð. 1966 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìàùíû Òåàòðû (1966– 89, ñîëèñò âÿ áÿäèè ðÿùáÿðè Ð.Áåùáóäîâ) éàðàäûëäû. Ìàùíû òåàòðûíäà ìóñèãè âÿ Å. ñÿíÿòèíèí ìöõòÿëèô æàíðëàðû (áàëåò, ïàíòîìèìà) öçâè ñóðÿòäÿ áèðëÿøìèøäèð. Ì.Ìàãîìàéåâ áÿñòÿêàð ìàùíûëàðûíûí ìàùèð èôà÷ûëàðûíäàí áèðèäèð. Î, Ñîïîò (1969, 1-úè ìöêàôàò) âÿ Êàííäà (1969, “Ãûçûë âàë”) êå÷èðèëÿí áåéíÿëõàëã ìàùíû ìöñàáèãÿëÿðèíèí ëàóðåàòûäûð. 1975 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Åñòðàäà-Ñèìôîíèê Îðêåñòðè òÿøêèë åäèëäè (ñîëèñò âÿ áÿäèè ðÿùáÿðè Ì.Ìàãîìàéåâ). Àçÿðáàéúàí úàç ìóñèãèñèíèí èíêèøàôûíäà áÿñòÿêàð âÿ ïèàíî÷ó Â.Ìóñòàôàçàäÿíèí ìöñòÿñíà ðîëó îëìóøäóð. Îíóí éàðàäûúûëûüûíäà úàç ðèòìëÿðè èëÿ õàëã ìóñèãèñè, õöñóñèëÿ ìóüàì ñÿíÿòèíèí ñèíòåçè îðèæèíàë øÿêèëäÿ ñÿñëÿíìèøäèð. Â.Ìóñòàôàçàäÿ “Ñåâèë”, “Ìóüàì” àíñàìáëëàðûíûí ðÿùáÿðè îëìóø, áÿñòÿêàðëàðûí 8-úè Áåéíÿëõàëã úàç ìöñàáèãÿñèíäÿ (ÌîíòåÊàðëî, 1978) 1-úè ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Àéðû-àéðû ìóñèãè÷èëÿð (Ð.Áàáàéåâ, Â.Ñàäûãîâ, À.Ùöñåéíîâ, ß.Ìóñòàôàçàäÿ âÿ á.) úàç èôà÷ûëàðû êèìè òàíûíìûøëàð. Àçÿðáàéúàí Å. ñÿíÿòèíäÿ ôîëêëîðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Ðåñïóáëèêàäà Àçÿðáàéúàí Òåëåâèçèéàñû âÿ Ðàäèîñó Äþâëÿò Åñòðàäà Ñèìôîíèê Îðêåñòðè (áÿäèè ðÿùáÿðè âÿ äèðèæîðó ÿìÿêäàð àðò. Ð.Áàáàéåâ èäè), Ïîåçèéà òåàòðû, Áàêû ìöçèê-ùîëëó, ìöõòÿëèô âîêàëèíñòðóìåíòàë àíñàìáëëàð äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ðåñïóáëèêàäà Å. æàíðëàðû öçðÿ (1986 èëäÿí “Ãûçûë ïàéûç” âÿ ñ.) ìöñàáèãÿ âÿ ôåñòèâàëëàð êå÷èðèëèð. 864

Ò.Ãóëèéåâ, Ð.Ùàúûéåâ, Å.Ñàáèòîüëó, Ç.Ìèðçÿçàäÿ, ß.ßçèçîâ, Ò.Ùàúûéåâ, Î.Êàçûìè, Ð.Áàáàéåâ, Ô.Ñöúÿääèíîâ, Ú.Ãóëèéåâ, Å.Ìàíñóðîâ, Ú.ßìèðîâ, Â.Ýÿðàéçàäÿ, Ð.Íÿñèáîüëó, À.Ñÿìÿäçàäÿ, Ý.Ùÿñÿíçàäÿ âÿ á. áÿñòÿêàðëàðûí éàðàòäûüû ÿñÿðëÿð Àçÿðáàéúàí Å. ñÿíÿòèíè çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Õàëã àðòèñòè Ï.Áöëáöëîüëóíóí ìàùíûëàðû Àçÿðáàéúàí Å. ñÿíÿòèíäÿ õöñóñè éåð òóòóð. Ìöüÿííèëÿð – õàëã àðòèñòëÿðè Ì.Áàáàéåâ, Ø.ßëÿêáÿðîâà, Ñ.Ãÿäèìîâà, Ý.Ìÿììÿäîâ, Î.Àüàéåâ, Ç.Õàíëàðîâà, É.Ðçàçàäÿ, Å.Ðÿùèìîâà, Ô.Êÿðèìîâà, È.Ãóëèéåâà, Ì.Òàüûéåâ, Ç.Ìÿììÿäîâà, À.Ãàñûìîâ (ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí ãûçûë ìåäàëûíà ëàéèã ýþðöëìöø, 20 ÿñðèí îí ÿí ãöäðÿòëè ìóñèãè÷èëÿðè ñûðàñûíà äàõèë åäèëìèøäèð), Ç.Ðçàéåâ, ÿìÿêäàð àðòèñòëÿðäÿí É.Ñÿôÿðîâ, Í.Øåéõîâà, Í.Äîñòÿëèéåâà, åëÿúÿ äÿ À.Èñëàìçàäÿ, Õ.Àááàñîâà âÿ á.-íûí ìèëëè Å. ìàùíûëàðûíûí òÿáëèüèíäÿ õèäìÿòè âàðäûð. Å. ìöüÿííèëÿðèíèí Öìóìèòòèôàã ìöñàáèãÿëÿðèíäÿ (Éóðìàëà) Àçÿðáàéúàí ìöüÿííèëÿðè Ô.Ðÿùèìáÿéîâà (1986), Ñ.Ùàúûéåâà (1989) äèïëîì àëìûøëàð. Àçÿðáàéúàí Å. ñÿíÿòèíèí éàðàäûúûëàðûíäàí îëàí Ì.Áàáàéåâèí èôàñûíäà áÿñòÿêàð ìàùíûëàðû õöñóñè àùÿíýëÿ, îðèæèíàë ñÿñëÿíèð. Îíóí èôà÷ûëûã ñÿíÿòèíÿ àðòèñòèçì, ïðîôåññèîíàëëûã õàñäûð. Ýþçÿë ñÿñ òåìáðèíÿ ìàëèê îëàí þç èôà÷ûëûã “ìÿêòÿáèíè” éàðàòìûø, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí, ùÿì÷èíèí ÑÑÐÈ õàëã àðòèñòè Ç.Õàíëàðîâàíûí èôàñû ö÷öí éöêñÿê àðòèñòèçì âÿ òåìïåðàìåíò ñÿúèééÿâèäèð. Ç.Õàíëàðîâàéà Öìóìèòòèôàã ãðàììàôîí âàëëàðû ôèðìàñûíûí (“Ìåëîäèéà”) “Ãûçûë âàë”û òÿãäèì îëóíìóøäóð (1986). Ìÿëàùÿòëè, àõûúû ñÿñÿ ìàëèê õàëã àðòèñòè Å.Ðÿùèìîâàíûí ìàùíûëàðûíûí Å. ñÿíÿòèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ éåðè âàðäûð. Ýåíèø, ãåéðè-àäè ñÿñ äèàïàçîíóíà ìàëèê õàëã àðòèñòè Ô.Êÿðèìîâàíûí éàðàäûúûëûüû Àçÿðáàéúàí Å. ñÿíÿòèíèí óüóðóäóð. Äðàìàòèê ñÿñÿ ìàëèê, þçöíÿìÿõñóñ èôà òÿðçè, ñÿùíÿ ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ñå÷èëÿí õàëã àðòèñòè È.Ãóëèéåâàíûí èôà åòäèéè ìàùíûëàð Å. ñÿíÿòèíè õåéëè çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Á.Äàäàøîâà þçöíöí éàääàãàëàí èôàñû èëÿ ñå÷èëèð. Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí Öìóìèòòèôàã Å. ìàùíûëàðû ìöñàáèãÿñèíèí ãàëèáèäèð (1987). “Ùóìàé” ìèëëè ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìöø Í.Äîñòÿëèéåâàíûí Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí èíêèøàôûíäà õèäìÿòè âàðäûð. Ð.Áåùáóäîâ àä. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìàùíû Òåàòðûíûí ñîëèñòëÿðè õàëã àðòèñòëÿðè Ý. âÿ Ý.Ìÿììÿäîâàëàð, Á.ßëèéåâ

Àçÿðáàéúàí âîêàë ñÿíÿòèíè óüóðëà íöìàéèø åòäèðèðëÿð. 1995–2005 èëëÿðäÿ áó ñÿíÿò ñàùÿñèíäÿ õåéëè óüóðëàð ãàçàíûëìûøäûð. Ìöüÿííèëÿðäÿí ðåñïóáëèêàíûí ÿìÿêäàð àðòèñòëÿðè Ô.Àüàéåâ (“Ãûçûë øëàéýåð” – Ìîêèëéîâ – 96), À.Êàçûìîâà, Ç.Õàíáàáàéåâà, À.Ùöìáÿòîâà âÿ á. éåíè íÿôÿñ, éåíè öñëóá ýÿòèðìÿêëÿ Àçÿðáàéúàí Å. ñÿíÿòèíè èíêèøàô åòäèðìÿêäÿäèðëÿð. ßä.: Ì ÿ ë è ê î â à Ë . Òîôèã Ãóëèéåâ. Á., 1968; Á à ê û õ à í î â à Ç . Òîôèã Ãóëèéåâ. Á., 1979; Åôåíäèåâà È., Íîâîå â àçåðáàéäæàíñêîé ïåñíå. Á., 1974. È.Ñ.Êÿðèìîâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÑßÙÈÉÉß. ÈÄÌÀÍ. ÒÓÐÈÇÌ

ÑßÙÈÉÉß Àçÿðáàéúàíäà ñÿùèééÿíèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàô òàðèõè ÷îõ ãÿäèìäèð. Àéðû-àéðû òàðèõè àáèäÿëÿðäÿí, ãÿäèì ìÿõÿçëÿðäÿí ìÿëóì îëóð êè, ùÿëÿ Ìèäèéà-Àòðîïàòåíà äþâðöíäÿ âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ «èúòèìàè ùÿêèì» âÿçèôÿñè ìþâ÷óä îëìóø, åëÿúÿ äÿ éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí, ñó ìÿíáÿëÿðèíèí òÿìèçëèéèíÿ, áàçàðäà ñàòûëàí ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí êåéôèééÿòèíÿ áàõàí «ñàíèòàð ìöôÿòòèø»ëÿð, ìöùàðèáÿëÿðäÿ éàðàëû äþéöø÷öëÿðÿ éàðäûì åäÿí ùÿêèìëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Õÿñòÿëèêëÿð, ÿñàñÿí, áèòêèëÿð, òÿáèè ìèíåðàë ñóëàð, ìàñàæ, ÷èëäàü, ãàíàëìà âÿ ñ. èëÿ ìöàëèúÿ åäèëèðäè. 11 ÿñðäÿ éàøàìûø Èáí Ñèíàíûí (980–1037) éàçäûüû 450-éÿ ãÿäÿð ÿñÿð äöíéà òèáá åëìèíÿ áèð ÷îõ éåíèëèêëÿð ýÿòèðìèøäè. Îíóí òèááÿ äàèð ÿñÿðëÿðèíè èëê òÿäãèã åäÿí 12 ÿñðèí ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí àëèìè Íÿúìÿääèí ßùìÿä Íàõ÷ûâàíè îëìóøäóð. 13 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òÿáðèçäÿ ìààðèô ìöÿññèñÿëÿðè, òèáá ìÿíòÿãÿëÿðè, åëìè èäàðÿëÿðè, êèòàáõàíàñû îëàí «Äàð öøøÿôà» («Øÿôà åâè») éàðàäûëìûøäû. Áóðàäà àçÿðáàéúàíëûëàðëà éàíàøû ×èí, Ùèíäèñòàí, Ñóðèéà, Ìèñèð âÿ á. þëêÿëÿðäÿí äÿâÿò îëóíìóø àëèìëÿð ÷àëûøìûøëàð. 19 ÿñðèí ñîíëàðûíà êèìè ñÿùèééÿíèí èíêèøàô ñÿâèééÿñè ÿùàëèíèí òÿëÿáàòûíà óéýóí äåéèëäè. Øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ âÿáà, ÷è÷ÿê, éàòàëàã êèìè éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿð ýåíèø éàéûëìûøäû. Àçÿðáàéúàí Ðóñèéàíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëäèêäÿí ñîíðà ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ áàøëàíìûø èñëàùàòëàð ìöàëèúÿ îúàãëàðûíûí, ìèëëè òèáá êàäðëàðûíûí ÷àòûøìàìàñû óúáàòûíäàí ÷îõ ëÿíý ýåäèðäè. Áó ïðîñåñè ñöðÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ 1891 èëäÿ Áàêû øÿùÿð Ùÿêèìëÿð Úÿìèééÿòè éàðàäûëäû. Úÿìèééÿòèí ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòèíäÿ ìèëëè òèáá êàäðëàðûíäàí Ì.Ì.Ãàéûáîâ (1818–79), Ì.Ì. Âÿêèëîâ (1864– 1944) âÿ Ì.Ì.Ìèðãàñûìîâóí (1883– 1958) õöñóñè õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. 1910 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí êÿíä éåðëÿðèíäÿ 198 ÷àðïàéûëûã 33 õÿñòÿõàíà, 33 ôåëäøåð ìÿíòÿãÿñè âàðäû. Øÿùÿð ñÿùèééÿ ìÿíòÿãÿëÿðè

éàëíûç ãÿçà ìÿðêÿçëÿðè îëàí Áàêû âÿ Éåëèçàâåòïîë (èíäèêè Ýÿíúÿ) øÿùÿðëÿðèíäÿ ìþâúóä èäè. 1918 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàíìàñû èëÿ ñÿùèééÿ ñèñòåìèíäÿ áþéöê èðÿëèëÿéèøëÿð áàø âåðäè: Ñÿ-

ö÷öí Õàëã Ñÿùèééÿ Êîìèññàðëûüû, Áàêûäà Áàêòåðèîëîýèéà âÿ Òðîïèê Õÿñòÿëèêëÿð Åëìè Òÿäãèãàò Èí-òó, ôåëäøåð âÿ ìàìà÷àëûã ìÿêòÿáëÿðè, Áàêû Ñîâåòè íÿçäèíäÿ øÿùÿð ñÿùèééÿ øþáÿñè éàðàäûëäû. Áó äþâðäÿ ÿñàñ ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè äÿ ìöà-

Àêàä. Ì.Ì.Ìèðãàñûìîâ àäûíà Ðåñïóáëèêà Êëèíèê Õÿñòÿõàíàñû

ùèééÿ Íàçèðëèéè òÿøêèë åäèëäè âÿ èëê íàçèð Õóäàäàò áÿé Ðÿôèáÿéîâ îëäó. Íàçèðëèéèí òÿðêèáèíÿ 5 øþáÿ – òèááè ñòàòèñòèêà, øÿùÿð âÿ ìÿùêÿìÿ òèááè, ÿúçà÷ûëûã, êÿíä ñÿùèééÿñè, áàéòàðëûã âÿ ñàíèòàðèéà øþáÿëÿðè äàõèë èäè. Áó äþâðäÿ ÿùàëèéÿ ïóëñóç òèááè õèäìÿò ýþñòÿðèëèð, êÿíä éåðëÿðèíäÿ éåíè ìöàëèúÿõàíàëàð âÿ òèáá ìÿíòÿãÿëÿðè à÷ûëûð, äÿðìàí àíáàðëàðû éàðàäûëûð âÿ àâàäàíëûãëàð àëûíûðäû. 1919 èëäÿ Áàêû Äþâëÿò Óí-òèíäÿ òèáá ôàêóëòÿñèíèí à÷ûëìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàíäà ñÿùèééÿíèí èíêèøàô òÿìÿëè ãîéóëäó. Ëàêèí 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò Ùàêèìèééÿòè åëàí åäèëäèêäÿí ñîíðà þëêÿíèí ñÿùèééÿ ñèñòåìèíäÿ äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè. Éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðëÿ ìöáàðèçÿ

ëèúÿ-ïðîôèëàêòèêà ìöÿññèñÿëÿðèíè òèáá êàäðëàðû èëÿ òÿìèí åòìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Îíà ýþðÿ 1930 èëäÿ Áàêû Äþâëÿò Óí-òèíèí òèáá ôàêöëòÿñèíèí áàçàñû ÿñàñûíäà òàíûíìûø èúòèìàè õàäèì âÿ ñÿùèééÿ òÿøêèëàò÷ûñû ß.Ì.ßëèéåâèí (1897–1967) ðÿùáÿðëèéè èëÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Èí-òó éàðàäûëäû. 1935 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ùÿêèìëÿðè Òÿêìèëëÿøäèðìÿ Èí-òóíóí âÿ îðòà òèáá ìÿêòÿáëÿðèíèí à÷ûëìàñû òèáá èø÷èëÿðèíèí ñàéûíûí àðòìàñûíà äà ñÿáÿá îëäó. Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ (1941–45) Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñè þç âÿçèôÿñèíèí þùäÿñèíäÿí ðÿøàäÿòëÿ ýÿëìèø, Ðåñïóáëèêà Ñÿùèééÿ Êîìèññàðëûüû òÿðÿôèíäÿí èõòèñàñëàøäûðûëìûø ùîñïèòàëëàð éàðàäûëìûø, éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàð ùàçûðëàí865

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìûø, ìöêÿììÿë òèááè õèäìÿò, éåíè äèàãíîñòèêà âÿ ìöàëèúÿ öñóëëàðû òÿòáèã åäèëìèøäè. Ì.À.Òîï÷óáàøîâ (1895–1981) âÿ á.-íûí òÿøÿááöñö èëÿ Áàêûäà 600 ÷àðïàéûëûã íåéðîúÿððàùëûã ùîñïèòàëû à÷ûëäû. 1946 èëäÿ ìöùàðèáÿ ÿëèëëÿðè ö÷öí Îðòîïåäèéà âÿ Áÿðïà Úÿððàùèééÿñè Åëìè Òÿäãèãàò Èí-òó éàðàäûëäû. Ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ âÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ ýåíèø éàéûëàí ñÿïýèëè éàòàëàã, áðóñåëëéîç, ýþáÿëÿê õÿñòÿëèêëÿðèíÿ ãàðøû úèääè ìöáàðèçÿ òÿäáèðëÿðè ýþðöëäö. Ù.ß. ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëèøè ñÿùèééÿäÿ äÿ úàíëàíìà éàðàòäû. Òèáá èø÷èëÿðèíèí íÿçÿðè-òÿúðöáè íàèëèééÿòëÿðèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ñÿùèééÿíèí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè öçðÿ ãóðóëòàé, êîíãðåñ âÿ êîíôðàíñëàðûí êå÷èðèëìÿñè, éöêñÿêèõòèñàñëû ùÿêèì âÿ àëèì êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû òÿøêèë åäèëäè. Ðåñïóáëèêàäà ïðîôèëàêòèê òèááèí òÿëÿáèíÿ óéüóí êóðîðò-ñà-

ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ (1969-87 èëëÿð) Àçÿðáàéúàíäà 100-ëÿðëÿ ìöàñèð ñÿùèééÿ îáéåêòëÿðè èíøà åäèëìèø, òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí éàðûäàí ÷îõó éåíèäÿí ãóðóëìóø, àìáóëàòîðèéà-ïîëèêëèíèêà øÿáÿêÿñè ýåíèøëÿíäèðèëìèø, äàèì ýåðèäÿ ãàëàí êÿíä ñÿùèééÿñè éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðûëìûø, Áàêûäà âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ ìöàñèð ìÿðêÿçëÿð èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèø, òèááè ëÿâàçèìàòëàðëà, ìöàñèð úèùàç âÿ àâàäàíëûãëàðëà òÿúùèç åäèëìèøäè. ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà äà ñÿùèééÿíèí ñÿâèééÿñè êÿñêèí øÿêèëäÿ àøàüû äöøäö. Ù.ß. ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòÿ éåíèäÿí ãàéûäûøû èëÿ ñÿùèééÿäÿ ýåíèø èñëàùàòëàð ïðîãðàìû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà «Ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ Èñëàùàòëàð öçðÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ» ñÿðÿíúàì áó èøëÿðèí äàùà ýåíèø ìèãéàñäà âÿ ñöðÿòëÿ

ß.Ì.ßëèéåâ àäûíà Ùÿêèìëÿðè Òÿêìèëëÿøäèðìÿ Èíñòèòóòó

íàòîðèéà øÿáÿêÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ, ñÿùèééÿ èø÷èëÿðèíèí èõòèñàñëàøìàñûíà äèããÿòèí àðòûðûëìàñû âÿ ñ. ñÿùèééÿíèí òÿõèðÿñàëûíìàç ìÿñÿëÿëÿðè êèìè ãàðøûéà ãîéóëäó âÿ ùÿëë åäèëäè. ßêñÿð ðàéîíëàðäà õÿñòÿõàíàëàð, ïîëèêëèíèêàëàð èíøà åäèëäè âÿ éà îíëàðûí éåðëÿøäèéè áèíàëàð ÿñàñëû òÿìèð îëóíäó. Àíà âÿ óøàãëàðà òèááè õèäìÿòèí âÿçèééÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû ö÷öí 1970–75 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà óøàã õÿñòÿõàíàëàðû âÿ ïîëèêëèíèêàëàðûí ñàéû 150-äÿí 186-éà ÷àòäûðûëäû. 1972–82 èëëÿðäÿ øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí õÿñòÿõàíà âÿ ïîëèêëèíèêàëàðûí, äèñïàíñåð âÿ òèáá ìÿíòÿãÿëÿðèíèí 46,5%-è éåíè áèíàëàðëà òÿìèí åäèëäè. Óðîëîæè Êëèíèê Õÿñòÿõàíà, Íåéðîúÿððàùèééÿ Ìÿðêÿçè, Äèàãíîñòèêà Ìÿðêÿçè, Òîêñèêîëîýèéà Ìÿðêÿçè, Éàíûã Ìÿðêÿçè, ßëèëëÿðèí Ðåàáèëèòàñèéà Ìÿðêÿçè âÿ äèýÿð ìöàñèð òèïëè ìöÿññèñÿëÿð à÷ûëäû. Îôòàëìîëîýèéà âÿ Îíêîëîýèéà Åëìè Òÿäãèãàò Èí-òëàðû ö÷öí éåíè áèíàëàðûí èíøàñûíà áàøëàíäû. Ù.ß. 866

àïàðûëìàñû ö÷öí øÿðàèò éàðàòäû. Ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ éåíè ñèéàñè âÿ èãòèñàäè øÿðàèòäÿ éàøàéàí þëêÿìèçäÿ ñÿùèééÿíèí ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñû òÿêìèëëÿøäèðèëäè, ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ 15 ãàíóí èøëÿíèá ùàçûðëàíäû âÿ ãÿáóë åäèëäè. Êå÷èä äþâðöíäÿ ñÿùèééÿíèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè èëÿ áàüëû éàðàíàí ÷ÿòèíëèéèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí òèáá ìöÿññèñÿëÿðè òàì âÿ éà ãèñìÿí þçöíöìàëèééÿëÿøäèðìÿ ñèñòåìèíÿ êå÷èðèëäè. Þçöíöìàëèééÿëÿøäèðìÿ ñèñòåìèíÿ êå÷èäëÿ ÿëàãÿäàð, ñòðóêòóð âÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ òÿøêèëàòû äÿéèøèêëÿð àïàðûëäû, òÿãðèáÿí 10 ìèí øòàò âàùèäèíèí áöäúÿäÿí ÷ûõàðûëìàñû ùåñàáûíà 10 ìèëéàðä ìàíàòà ãÿäÿð âÿñàèòÿ ãÿíàÿò åäèëäè, ìöõòÿëèô ýöçÿøòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿí éöç ìèíëÿðëÿ ñîéäàøûìûçà ùÿð èë èõòèñàñëàøäûðûëìûø ïóëñóç òèááè éàðäûì ýþñòÿðìÿê ìöìêöí îëäó, 300-äÿí àðòûã òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ÿñàñëû òÿìèð èøëÿðè àïàðûëìàñûíà âÿ ìöàñèð òèáá òåõíèêàñû àëûíìàñûíà íàèë îëóíäó. Ñÿùèééÿäÿ ÿëäÿ îëóíàí ÿñàñ íàèëèééÿòëÿð-

äÿí áèðè äÿ þçÿë ñÿùèééÿ ñèñòåìèíèí òÿòáèã åäèëìÿñèäèð. Èñëàùàòëàð äþâðöíäÿ ðåñïóáëèêàäà ìöàñèð ñòàíäàðòëàðà úàâàá âåðÿí âÿ çÿðóðè òèáá àâàäàíëûãëàðû èëÿ òÿúùèç åäèëÿí þçÿë òèáá ìöÿññèñÿëÿðè, î úöìëÿäÿí Ëåéëà Øûõëèíñêàéàíûí êëèíèêàñû, «ßôñàíÿ» ñòàñèîíàð ìöàëèúÿ-äèàãíîñòèêà ìÿðêÿçè (Øÿðóð ð.-íó), «Íîðä Ñòàò» äîüóì åâè, «Åêçèìåð-ëàçåð», «Ìåäèêàëñåíòåð», «Ìåäèêëàá», «Äèàìåä», «Åóðîìåä» þçÿë òèáá ìÿðêÿçëÿðè, «Äèàçèñ» Àçÿðáàéúàí–Òöðêèéÿ áèðýÿ ìöÿññèñÿñè, «Ìåäñåðâèñ», «Îí Êëèíèê Àçÿðè», «Äèàãíîç Òèáá Ìÿðêÿçè», «Ìåäêîìñåðâèñ» âÿ ñ. à÷ûëàðàã ÿùàëèíèí èñòèôàäÿñèíÿ âåðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâèí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» (2003) ôÿðìàíû èëÿ ýåíèø èñëàùàòëàð äàùà äà ñöðÿòëÿíäèðèëÿðÿê äàâàì åòäèðèëèð. Òèááè ñûüîðòà. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ áöäúÿ òÿìèíàòû öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø ìàëèééÿ ñèñòåìè ÿùàëèíèí òèááè éàðäûìà îëàí òÿëÿáàòûíû êèôàéÿò ãÿäÿð þäÿìÿê èãòèäàðûíäà îëìàìûøäûð. Âÿòÿíäàøëàðà þäÿíèøñèç òèááè õèäìÿò ýþñòÿðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò þùäÿëèêëÿðè äàùà ÷îõ ñèéàñè øöàð õàðàêòåðè äàøûéûðäû. Ñîñèàë ñûüîðòàíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëìàãëà, òèááè ñûüîðòà ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû ñàùÿñèíäÿ áöäúÿ òÿìèíàòûíûí ìÿùäóäëóüó øÿðàèòèíäÿ àçòÿìèíàòëû òÿáÿãÿëÿðèí òèááè éàðäûìà îëàí åùòèéàúëàðûíûí þäÿíèëìÿñèíäÿ âÿ ÿùàëèéÿ ýþñòÿðèëÿí òèááè õèäìÿòèí êåéôèééÿòèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð. Áåéíÿëõàëã ïðàêòèêàäà ýåíèø éàéûëìûø òèááè ñûüîðòà ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ùÿìðÿéëèê ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíàðàã ñûüîðòà ôîíäóíóí éàðàäûëìàñû âÿ «öíâàíëû ìàëèééÿëÿøìÿ» ïðèíñèïèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âÿçèôÿñèíè ãàðøûéà ãîéóð. Ðåñïóáëèêàäà 1999 èëäÿ «Òèááè ñûüîðòà ùàããûíäà» ãàíóí ãÿáóë îëóíìóø âÿ áó ãàíóíóí òÿòáèãè èëÿ ÿëàãÿäàð ìöÿééÿí èøëÿð ýþðöëìöøäöð. 2002 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðû èëÿ «Òèááè ñûüîðòà øÿùàäÿòíàìÿñèíèí ôîðìàñû âÿ îíóí òÿòáèãè ãàéäàëàðû», «Èúáàðè òèááè ñûüîðòà öçðÿ ìöãàâèëÿíèí ôîðìàñû» ìöÿééÿí åäèëìèø, äèýÿð íîðìàòèâ ñÿíÿäëÿðèí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðûíà êîíêðåò òàïøûðûãëàð âåðèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, 10-à ãÿäÿð êþíöëëö òèááè ñûüîðòà êîìïàíèéàëàðû éàðàäûëûá âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Õÿñòÿëÿíìÿ. Èíãèëàáà ãÿäÿð Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà ÿùàëè àðàñûíäà êÿñêèí éî-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí éàéûëìàñûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí èëê éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóðäó. Êÿñêèí áàüûðñàã õÿñòÿëèêëÿðè, ñÿïýèëè âÿ ãàéûäàí éàòàëàãëàð, óøàã éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäû. Òÿáèè ÷è÷ÿê,

âÿáà, òàóí õÿñòÿëèêëÿðè èñÿ äþâðè îëàðàã åïèäåìèê øÿêèë àëûðäû. 1921 èëäÿ Áàêûäà 1190 âÿáà, 3541 ñÿïýèëè âÿ ãàéûäàí éàòàëàãëà õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðû ãåéäÿ àëûíìûøäû. Ìàëéàðèéà èëÿ õÿñòÿëÿíìÿ äàùà

éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èäè. Êÿñêèí éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðäÿí äàùà ÷îõ ãðèï âÿ áÿçè éîëóõóúó óøàã õÿñòÿëèêëÿðèíÿ (ãûçûëúà, ýþéþñêöðÿê, ñêàðëàòèíà âÿ ñ.) äÿ òÿñàäöô åäèëèðäè. Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè çàìàíû 867

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâ ß.Á. Èíñàíîâ, Ì.Ðîñòðîïîâè÷ âÿ Ã.Âèøíåâñêàéà èëÿ áèðëèêäÿ äîüóì åâèíäÿ. Ìàðò, 2002

ñÿïýèëè éàòàëàã, âÿðÿì, áðóñåëëéîç õÿñòÿëèêëÿðè åïèäåìèéà øÿêëèíäÿ éàéûëìûøäû. 1950 èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí öìóìè õÿñòÿëÿíìÿñèíèí ñòðóêòóðóíäà äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèø, èíôåêñèîí âÿ ïàðàçèòàð õÿñòÿëèêëÿðèí ïàéû àçàëìûøäûð. 2003 èëäÿ ÿùàëèíèí öìóìè õÿñòÿëÿíìÿñè ñòðóêòóðóíäà áèðèíúè éåðè òÿíÿôôöñ ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðè, èêèíúè éåðè ãàí äþâðàíû ñèñòåìèíèí õÿñòÿëèêëÿðè, ö÷öíúö éåðè èñÿ ùÿçì ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðè òóòìóøäóð. 1997–2003 èëëÿðäÿ öìóìè õÿñòÿëÿíìÿ óøàãëàðäà áþéöêëÿðäÿí 1,3 äÿôÿ éöêñÿê îëìóøäóð. 1997–2003 èëëÿðäÿ àðòûì èíôåêñèîí âÿ ïàðàçèòàð õÿñòÿëèêëÿð öçðÿ - 34,4%, ùÿçì ñèñòåìèíèí õÿñòÿëèêëÿðè öçðÿ - 30,8%, ñèäèê-úèíñèééÿò ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðè öçðÿ - 38,7% òÿøêèë åòìèøäèð. 1997–2003 èëëÿðäÿ öìóìè õÿñòÿëÿí-

øèøëÿðëÿ õÿñòÿëÿíìÿ àçàëìàüà ìåéëëèëèêëÿ ñÿúèééÿëÿíìèøäèð. Áÿäõàññÿëè øèøëÿðëÿ õÿñòÿëÿíìÿ ýþñòÿðèúèëÿðè êèøèëÿðäÿ 2,09 äÿôÿ, ãàäûíëàðäà 1,67 äÿôÿ àçàëìûøäûð. 2001 èëäÿ áÿäõàññÿëè øèøëÿðëÿ õÿñòÿëÿíìÿíèí ñòðóêòóðóíäà áèðèíúè 5 éåðè êèøèëÿðäÿ – àü úèéÿð, ìÿäÿ, ãèäà áîðóñó, ãàðà úèéÿð õÿð÷ÿíýëÿðè âÿ ùåìîáëàñòîçëàð, ãàäûíëàðäà – ñöä âÿçèñè, ìÿäÿ, óøàãëûã áîéíó, óøàãëûã úèñìè õÿð÷ÿíýëÿðè âÿ ùåìîáëàñòîçëàð òóòìóøäóð. 2001–03 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà áÿäõàññÿëè øèøëÿðëÿ õÿñòÿëÿíìÿíèí äèíàìèêàñûíäà àðòûì ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ïñèõè ïîçóíòóëàðû îëàí õÿñòÿëÿðèí ñàéû äèíàìèêàäà àðòìûøäûð. 1991–2003 èëëÿðäÿ õÿñòÿëÿíìÿ ýþñòÿðèúèñè êèøèëÿðäÿ 1,3 äÿôÿ, ãàäûíëàðäà 2,7 äÿôÿ, ïñèõîíåâðîëîæè äèñïàíñåðëÿð òÿðÿôèíäÿí ãåéäèééàòà

1913–2001-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà äîüóì (ÿùàëèíèí 1000 íÿôÿðèíÿ)

ìÿ áþéöêëÿðäÿ - 14,7%, óøàãëàðäà èñÿ 5,1% àçàëìûøäûð, ãàí âÿ ãàíéàðàäàí îðãàíëàðûí õÿñòÿëèêëÿðè óøàãëàðäà - 1,5, áþéöêëÿðäÿ - 1,6 äÿôÿ àðòìûøäûð. 1991–2001 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áÿäõàññÿëè 868

êîìàíèéàéà òóòóëìà ýþñòÿðèúèñè 6,3-äÿí 9,5-ÿ ãàëõàðàã, íàðêîëîæè äèñïàíñåðëÿð òÿðÿôèíäÿí ãåéäèééàòà ýþòöðöëÿí õÿñòÿëÿðèí ñàéû 82,3% àðòìûøäûð. Ýþñòÿðèëÿí äþâðäÿ àëêîùîë ïñèõîçëàðû âÿ àëêîùîëèçì èñÿ 62,8% (ÿùàëèíèí ùÿð 100.000 íÿôÿðèíÿ õÿñòÿëÿíìÿ ýþñòÿðèúèñè 14,8-äÿí 5,5-ÿ) àçàëìûøäûð. 1991–2003 èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 100.000 íÿôÿðèíÿ õÿñòÿëÿíìÿ ýþñòÿðèúèñè ñèôèëèñëÿ 3,9-äàí 3,6-éà åíìèø, ãîíîðåéà èëÿ 8,1-äÿí 16,1-ÿ âÿ òðèõîìîíîçëà 20,1-äÿí 28,6-éà ãàëõìûøäûð. 1991 èëäÿí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêàäà âÿðÿìëÿ õÿñòÿëÿíìÿ àçàëìàüà ìåéëëèëèêëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. 1991–2003 èëëÿðäÿ âÿðÿìëÿ õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðû 25% àçàëìûø, 2003 èëäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 100.000 íÿôÿðèíÿ õÿñòÿëÿíìÿ ýþñòÿðèúèñè áþéöêëÿðäÿ 48, óøàãëàðäà 10,4 òÿøêèë åòìèøäèð. 2000–03 èëëÿðäÿ âÿðÿìäÿí þëöì 3,1 äÿôÿ àçàëìûøäûð. Þëöì. Áöòöí ñÿáÿáëÿð öçðÿ þëöì êèøèëÿðäÿ ãàäûíëàðäàí éöêñÿêäèð. 1990–2003 èëëÿðäÿ þëöìöí äèíàìèêàñûíäà 2 äþâð àéûðä åäèëèð: þëöì ýþñòÿðèúèñè 199095 èëëÿðäÿ 10,7% àðòäûüû ùàëäà, 19962003 èëëÿðäÿ 4,3% àçàëìûøäûð. Ýþñòÿðèëÿí äþâðäÿ áÿçè íîçîëîýèéàëàð öçðÿ þëöìöí àðòìàñû, äèýÿðè öçðÿ àçàëìàñû ìöøàùèäÿ åäèëèð. 1990–2003 èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 100.000 íÿôÿðèíÿ þëöì ýþñòÿðèúèñè – ãàí äþâðàíû ñèñòåìèíèí õÿñòÿëèêëÿðè 17,1%, éåíèòþðÿìÿëÿð 13,1%, ùÿçì îðãàíëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðè 28,2% àðòìûø, òðàâìàëàð âÿ çÿùÿðëÿíìÿëÿð 42,7%, òÿíÿôôöñ îðãàíëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðè 53,8%-ÿ åíìèøäèð. 2003 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà þëöì ýþñòÿðèúèñèíèí 57%-è ãàí äþâðàíû ñèñòåìè

1913–2001-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà þëöì (ÿùàëèíèí 1000 íÿôÿðèíÿ)

ýþòöðöëÿí õÿñòÿëÿðèí ñàéû 30,5% àðòìûøäûð. Ýþñòÿðèëÿí ìöääÿòäÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð áþéöêëÿðäÿ 1,5 äÿôÿ àðòäûüû ùàëäà, óøàãëàðäà 2 äÿôÿ àðòìûøäûð. 1991-2003 èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 100.000 íÿôÿðèíÿ íàð-

õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí, 12,8%-è éåíèòþðÿìÿëÿðäÿí, 6,4%-è òÿíÿôôöñ îðãàíëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí, 5,9%-è ùÿçì îðãàíëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí, 4,3%-è òðàâìàëàð âÿ çÿùÿðëÿíìÿëÿðäÿí, 2,7%-è åíäîêðèí ñèñòå-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí, 2,6%-è èíôåêñèîí âÿ ïàðàçèòàð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí îëìóøäóð. Òèáá êàäðëàðû. 1913 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà úÿìè 353 ùÿêèì âÿ 450 îðòà òèáá èø÷èñè âàð èäè, éÿíè ÿùàëèíèí ùÿð 10.000 íÿôÿðèíÿ úÿìè 1,5 ùÿêèì âÿ 1,9 îðòà òèáá èø÷èñè äöøöðäö. 2003 èëäÿ èñÿ ðåñïóáëèêàäà ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû èøè èëÿ áöòöí ìöÿññèñÿëÿð öçðÿ 29.700 ùÿêèì âÿ 59.500 îðòà òèáá èø÷èñè ìÿøüóë îëìóøäóð. ßùàëèíèí ùÿð 10.000 íÿôÿðèíÿ äöøÿí ùÿêèìëÿðèí ñàéû 35,9, îðòà òèáá èø÷èñè 72,0 òÿøêèë åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéè ñèñòåìè öçðÿ 1996–2003 èëëÿðäÿ ùÿêèìëÿðëÿ òÿìèíàò úöçè àçàëìûøäûð. ßùàëèíèí 10.000 íÿôÿðèíÿ 1996 èëäÿ 34,2-éÿ ãàðøû 2003 èëäÿ 33,5 òÿøêèë åòìèø, ýþñòÿðèëÿí ìöääÿòäÿ îðòà òèáá èø÷èëÿðè èëÿ òÿìèíàò èñÿ 78,3-äÿí 67,6-éà åíÿðÿê 13,7% àçàëìûøäûð. 1996–2003 èëëÿðäÿ ùÿêèìëÿðëÿ îðòà òèáá èø÷èëÿðèíèí ñàé íèñáÿòè àçàëìûø âÿ 1996 èëäÿ 1:2,3-ÿ ãàðøû 2003 èëäÿ 1:2,0 òÿøêèë åòìèøäèð. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêà ö÷öí òèáá êàäðëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû èøè èëÿ Àçÿðáàéúàí Òèáá Óí-òè âÿ þçÿë óíèâåðñèòåòëÿðäÿí Àçÿðáàéúàí Áåéíÿëõàëã Óí-òèíèí âÿ Îäëàð Éóðäó Óí-òèíèí ìöâàôèã ôàêöëòÿëÿðè, ùÿêèìëÿðèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ èõòèñàñûíûí àðòûðûëìàñû èøè èëÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ùÿêèìëÿðè Òÿêìèëëÿøäèðìÿ Èí-òó ìÿøüóë îëóð. Ñàíèòàðèéà-åïèäåìèîëîýèéà õèäìÿòè. Àçÿðáàéúàíäà ñàíèòàðèéà õèäìÿòè 1913 èëäÿ éàëíûç ãÿçà øÿùÿðëÿðèíäÿ éàðàäûëìûøäû. Áåëÿ êè, Áàêûäà 9 (î úöìëÿäÿí íåôò-ìÿäÿí ð-ëàðûíäà 3), Ýÿíúÿäÿ 3 ñàíèòàð ùÿêèìè èøëÿéèðäè. 1920–21 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè êÿñêèí éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðëÿ ìöáàðèçÿ òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà áèð ñûðà ãÿðàðëàð ãÿáóë åòäè, âÿáà èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí ôþâãÿëàäÿ êîìèññèéà éàðàäûëäû. 1926 èëäÿ áöòöí øÿùÿð âÿ ãÿçàëàðäà ñàíèòàð ùÿêèì âÿçèôÿëÿðè òÿ-

ñèñ åäèëäè. 1934 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí ñàíèòàðèéà îðãàíëàðû, ñàíèòàðèéà-åïèäåìèîëîýèéà ñòàíñèéàëàðû òÿøêèë åäèëäè, ñÿùèééÿ ìààðèôèíèí èøè éåíèäÿí ãóðóëäó, ñàíèòàðèéà ìöôÿòòèøëèéè éàðàäûëäû. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ ñàíèòàðèéà-åïèäåìèîëîýèéà õèäìÿòè ðåñïóáëèêà ÿùàëèñèíèí âÿ îíóí ÿðàçèñèíäÿêè ãîøóíëàðûí ñàüëàìëûüûíû, õàëã òÿñÿððöôàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíèí ôàñèëÿñèç èøëÿìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà ðåñïóáëèêàäà ñàíèòàðèéà-åïèäåìèîëîýèéà õèäìÿòè òÿðÿôèíäÿí àòìîñôåðèí, ñóéóí âÿ òîðïàüûí ìöõòÿëèô èñòåùñàëàò òóëëàíòûëàðû èëÿ ÷èðêëÿíìÿñè, åëÿúÿ äÿ ÿùàëèíèí èñòèôàäÿ åòäèéè è÷ìÿëè ñó âÿ éåéèíòè ìÿùñóëëàðû öçÿðèíäÿ äþâëÿò ñàíèòàðèéà íÿçàðÿòè òÿìèí îëóíìóø âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìèøäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, êå÷ìèø ÑÑÐÈ ðåñïóáëèêàëàðû èëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ãûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ïåéâÿíä ìàòåðèàëëàðû èëÿ òÿìèíàòäà éàðàíìûø ôàñèëÿëÿð âÿçèééÿòè ýÿðýèíëÿøäèðìèø âÿ 1992 èëäÿ óøàãëàðûí èììóíèçàñèéà èøè äàéàíäûðûëìûøäû. 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿí áàøëàéàðàã ðåñïóáëèêàäà áèð ñûðà èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿðÿ, î úöìëÿäÿí äèôòåðèéà âÿ ïîëèîìèåëèòÿ ýþðÿ âÿçèééÿò õåéëè ýÿðýèíëÿøìèøäè. 1990 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ïîëèîìèåëèòëÿ õÿñòÿëÿíìÿ ùàäèñÿëÿðè Àâðîïà öçðÿ õÿñòÿëÿíìÿíèí 50%-äÿí ÷îõóíó òÿøêèë åäèðäè. 1993 èëäÿ Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòû âÿ ÁÌÒíèí Óøàã Ôîíäóíóí êþìÿéè èëÿ òÿùëöêÿñèç èììóíèçàñèéà ïðàêòèêàñû ñèñòåìè éàðàäûëäû. Ðåñïóáëèêà ÿùàëèñè èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿðÿ ãàðøû ïåéâÿíäÿ úÿëá åäèëäè. Íÿòèúÿäÿ äèôòåðèéà õÿñòÿëèéè 1995 èëëÿ ìöãàéèñÿäÿ 1996 èëäÿ 6 äÿôÿ àçàëäû. Ðåñïóáëèêàäà ìàëéàðèéà õÿñòÿëèéè ÿëåéùèíÿ äÿ èðèùÿúìëè òÿøêèëàòè, ìöàëèúÿ-ïðîôèëàêòèêà âÿ ÿêñåïèäåìèê òÿäáèðëÿð àïàðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ìàëéàðèéà èëÿ õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðû êå÷ÿí ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíèí îðòà-

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Óíèâåðñèòåòè

ëàðûíäà éöêñÿê ðÿãÿìëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíìèø, ëàêèí àïàðûëàí òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ àçàëàðàã 2003 èëäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 100.000 íÿôÿðèíÿ 6,2 òÿøêèë åòìèøäèð. Ñîí áèð íå÷ÿ èë ÿðçèíäÿ ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ âÿáà, ãàðàéàðà, òóëéàðåìèéà, ãûçûëúà, òåòàíóñ, ýþéþñêöðÿê, áàüûðñàã èíôåêñèéàëàðû âÿ ãèäà çÿùÿðëÿíìÿëÿðèíèí ãåéäÿ àëûíìàìàñû éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðëÿ ìöáàðèçÿ ñòðàòåýèéàñûíûí äöçýöí ãóðóëìàñûíû ýþñòÿðèð. Âèðóñëó ùåïàòèò õÿñòÿëèéèíÿ ãàðøû úèääè òÿäáèðëÿð ýþðöëìöøäöð. «Ãëîáàë Ôîíä»óí éàðäûìû èëÿ Àçÿðáàéúàíäà 2001 èëäÿí Á Ùåïàòèòè ÿëåéùèíÿ âàêñèíàñèéà êîìïàíèéàñûíà áàøëàíìûøäûð. Äöíéà øþùðÿòëò èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè Ì.Ðîñòðîïîâè÷ âÿ Ã.Âèøíåâñêàéà þçëÿðèíèí òÿñèñ åòäèêëÿðè ôîíä âàñèòÿñèëÿ Àçÿðáàéúàíûí ñÿùèééÿ îúàãëàðûíûí äÿðìàí âÿ àâàäàíëûãëàðëà òÿúùèç îëóíìàñûíäà, âàêñèíëÿðèí èñòèôàäÿñè òÿãäèìàòûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèðëÿð. Ðåñïóáëèêàäà âÿðÿìëÿ ìöáàðèçÿ ïðîáëåìè ÿñàñ ïðèîðèòåò ñàùÿ êèìè äàèì äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ äóðóð. Þëêÿìèçäÿ 2000 èë âÿðÿìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ èëè åëàí îëóíìóø, áèð ñûðà ìöùöì òÿäáèðëÿð êå÷èðèëìèø, áó èø 2001–04 èëëÿðäÿ äàâàì åòäèðèëìèø âÿ ýþðöëÿí èøëÿð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà áèð ìèëéîíäàí àðòûã ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíöí îëìàñû éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí éàéûëìàñûíà ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòñà äà Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí åêñïåðòëÿðè Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñèíèí èììóíîïðîôèëàêòèêà ñàùÿñèíäÿêè éöêñÿê íàèëèééÿòëÿðèíè äÿôÿëÿðëÿ ãåéä åòìèøëÿð. 2003 èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí ñàíèòàðèéàåïèäåìèîëîýèéà õèäìÿòè Ðåñïóáëèêà Ýèýèéåíà âÿ Åïèäåìèîëîýèéà Ìÿðêÿçèíäÿí, Òàóí ßëåéùèíÿ Ðåñïóáëèêà Ñòàíñèéàñûíäàí, Ðåñïóáëèêà Ñàíèòàðèéà-Êàðàíòèí Ìöôÿòòèøëèéèíäÿí, Ðåñïóáëèêà Äåçèíôåêñèéà Ñòàíñèéàñûíäàí, Ðåñïóáëèêà Ñàíèòàðèéà-Åïèäåìèîëîýèéà Õèäìÿòèíèí Òÿúùèçàò Ìÿðêÿçèíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Áó ñàùÿäÿ 2124 ùÿêèì âÿ àëè òÿùñèëëè äèýÿð ìöòÿõÿññèñ, 6057 îðòà òèáá èø÷èñè ÷àëûøûðäû. ßùàëèéÿ òèááè õèäìÿòèí òÿøêèëè. Ñòàñèîíàð òèááè õèäìÿò. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëàíà ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà ñòàñèîíàð òèááè õèäìÿò ëàçûìè ãÿäÿð èíêèøàô åòìÿìèøäèð. 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 2000-ÿ éàõûí ÷àðïàéûñû îëàí 41 õÿñòÿõàíà âàð èäèñÿ (ÿùàëèíèí ùÿð 10.000 íÿôÿðèíÿ 10,1 ÷àðïàéû), 2003 èëäÿ ñòàñèîíàð òèááè õèäìÿò ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿëÿðèí ñàéû 711, ÷àðïàéûëàðûí ñàéû 62.700 (ÿùàëèíèí ùÿð 869

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 10.000 íÿôÿðèíÿ 75,8 ÷àðïàéû) îëìóøäóð. Ðåñïóáëèêàäà áèð ÷îõ èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìÿðêÿçëÿð (îíêîëîæè, íåéðîúÿððàùèééÿ, óøàã ñòîìàòîëîæè, òîêñèêîëîæè âÿ ñ.), èðè ÷îõïðîôèëëè õÿñòÿõàíàëàð, þçÿë òèáá ìöÿññèñÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð âÿ áó, ÷àðïàéû ôîíäóíäàí äàùà ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿéÿ, ìöàëèúÿ éàðäûìûíûí êåéôèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàüà èìêàí âåðìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà Äèàãíîñòèêà Ìÿðêÿçè, Ðåñïóáëèêà Êëèíèê õÿñòÿõàíàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, ëàçåð úÿððàùèééÿñè òÿòáèã îëóíóð. Øÿùÿð âÿ ðàéîí õÿñòÿõàíàëàðûíûí ÷îõóíäà èíòåíñèâ ìöàëèúÿ ïàëàòàëàðû, ðåàíèìàñèéà øþáÿëÿðè òÿøêèë åäèëìèøäèð. Àìáóëàòîðèéà-ïîëèêëèíèêà éàðäûìû. 1913 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà àìáóëàòîðèéàëàðûí ñàéû ÷îõ àç èäè (éàëíûç Áàêûäà, Ýÿíúÿäÿ âÿ ãÿçà ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ), áóðàäà áèð íå÷ÿ ùÿêèì âÿ îðòà òèáá èø÷èñè ÷àëûøûðäû. Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðèíäÿ ÿùàëèíè ïóëñóç âÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèááè éàðäûìëà òÿìèí åäÿí ñàùÿ ïðèíñèïè âÿ äèñïàíñåð öñóëó ÿñàñûíäà ãóðóëìóø ýåíèø àìáóëàòîðèéà-ïîëèêëèíèêà ìöÿññèñÿëÿðè øÿáÿêÿñè (ñàéû 1567-éÿ ãÿäÿð) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òåðàïåâòèê ñàùÿëÿðèí, ìöõòÿëèô èõòèñàñëû äèñïàíñåðëÿðèí ñàéû ÿââÿëêè èëëÿðÿ íèñáÿòÿí õåéëè àðòìûøäûð. Ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàíëàðà òèááè éàðäûìû éàõøûëàøäûðìàã, ÿìÿê øÿðàèòè èëÿ ÿëàãÿäàð õÿñòÿëèê âÿ òðàâìàëàðà ãàðøû ïðîôèëàêòèê òÿäáèðëÿðè ýöúëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿêèì, ôåëäøåð ñÿùèééÿ ìÿíòÿãÿëÿðè âÿ ñ. òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1920 èëÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà òÿúèëè âÿ òÿõèðÿñàëûíìàç òèááè éàðäûì ìöÿññèñÿëÿðè îëìàìûøäûð. Èíäè èñÿ ðåñïóáëèêàäà ÷îõñàéëû òÿúèëè éàðäûì õÿñòÿõàíàëàðû âÿ ñòàíñèéàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òÿúèëè éàðäûì ñòàíñèéàëàðû çÿðóðè àâàäàíëûãëàðëà òÿúùèç åäèëìèø âÿ áóðàäà ïðîôèëÿ ìöâàôèã àâòîìàòèê ñèñòåìëè èõòèñàñëàøäûðûëìûø ùÿêèì áðèãàäàëàðû éàðàäûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà ñÿùèééÿ-àâèàñèéà ñòàíñèéàñû äà ìþâúóääóð êè, áó äà ðàéîíëàðäà õÿñòÿëÿðÿ éöêñÿêèõòèñàñëû òèááè éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñèíè, ìöðÿêêÿá úÿððàùè ÿìÿëèééàòëàðûí èúðà åäèëìÿñèíè âÿ õÿñòÿëÿðèí Áàêû øÿùÿðèíäÿ éåðëÿøÿí òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíÿ àïàðûëìàñûíû òÿìèí åäèð. Àíà âÿ óøàãëàðà ìöàëèúÿ-ïðîôèëàêòèêà éàðäûìû. Àçÿðáàéúàíäà òÿøêèë åäèëìèø àíà âÿ óøàãëàðûí ìöùàôèçÿñèíèí äþâëÿò ñèñòåìè ãàäûíëàðà óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìàãëà éàíàøû, èúòèìàè ôàéäàëû ÿìÿêäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿéÿ äÿ èìêàí âåðèð. Áó ñèñòåì õöñóñè ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿñàñëàíàðàã ãàäûíëàðûí ñàüëàìëûüûíûí âÿ ÿìÿéèíèí ìöùàôèçÿñèíè, ùàìèëÿëèê, äîü870

óì âÿ óøàã ÿìèçäèðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ùàããû þäÿíèëìÿêëÿ ìÿçóíèééÿò âåðèëìÿñèíè âÿ ñ. òÿìèí åäèð. 1920 èëÿ ãÿäÿð éàëíûç Áàêûäà 40 ÷àðïàéûëûã éåýàíÿ äîüóì åâè âàð èäè âÿ áóðàäà ÿùàëèéÿ ïóëëó éàðäûì ýþñòÿðèëèðäè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ýåíèø äîüóì åâëÿðè øÿáÿêÿñè, õÿñòÿõàíàëàðäà ìàìà-ýèíåêîëîýèéà øþáÿëÿðè, êÿíäëÿðäÿ èñÿ ôåëäøåðìàìà ìÿíòÿãÿëÿðè âÿ êîëõîç äîüóì åâëÿðè øÿáÿêÿñè òÿøêèë åäèëìèøäè. Áóðàäà áöòöí ùàìèëÿ ãàäûíëàð äîüóøà ãÿäÿð ìöàéèíÿ åäèëèð âÿ äîüóø çàìàíû ñòàñèîíàð éàðäûìëà òÿìèí îëóíóðëàð. 2003 èëäÿí ðåñïóáëèêàäà ùàìèëÿ âÿ äîüìóø ãàäûíëàð ö÷öí 7.400 ÷àðïàéûëûã éåð àéðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà õÿñòÿõàíàëàð, ïîëèêëèíèêàëàð, õÿñòÿõàíàëàðûí óøàã øþáÿëÿðè, ñàíàòîðèéàëàð, êþðïÿëÿð åâè, áàü÷àëàð, ñàíèòàðèéà-åïèäåìèîëîýèéà ñòàíñèéàëàðûíûí ìÿêòÿá ýèýèéåíàñû øþáÿëÿðè øÿáÿêÿñè óøàã ñàüëàìëûüûíûí ìöùàôèçÿñèíèí êåøèéèíäÿ äóðóð. Óøàãëàð ö÷öí èõòèñàñëàøäûðûëìûø (íåâðîëîæè, úÿððàùè âÿ ñ.) ìÿðêÿçëÿð âÿ øþáÿëÿð òÿøêèë åäèëìèøäèð. Áàêûäà áèðëÿøìèø óøàã õÿñòÿõàíàñû äà éàðàäûëìûøäûð. 1998–2003 èëëÿðäÿ åðêÿí íåîíàòàë þëöì, 1–5 éàøà ãÿäÿð óøàã þëöìö, åëÿúÿ äÿ àíà þëöìö ýþñòÿðèúèëÿðè âÿ àáîðòëàð õåéëè àçàëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 2003 èëäÿ ÿùàëèíèí ñàéû 1988 èëÿ íèñáÿòÿí 1,2 äÿôÿ àðòìûøäûð. 2003 èëäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ äîüóì 13,8, òÿáèè àðòûì 7,8, þëöì 6,0 îëìóø; ùÿð 1000 íÿôÿð äèðè äîüóëàíà óøàã þëöìö àçàëìûø âÿ 12,8 íÿôÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Îðòà þìöð ìöääÿòè 2003 èëäÿ 72,3 èë òÿøêèë åòìèøäèð. Àïòåê èøè. Èíãèëàáà ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà àéðû-àéðû øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñ àïòåêëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà úÿìè 29 ÿúçà÷û âàð èäèñÿ, 2003 èëäÿ 4600 íÿôÿð àëè âÿ îðòà òÿùñèëëè ÿúçà÷û ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1984 èëäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ (È÷ÿðèøÿùÿðäÿ) èëê Éàøûë àïòåê à÷ûëìûøäûð âÿ áóðàäà äÿðìàí áèòêèëÿðè âÿ ñ. òÿáèè ìöàëèúÿ âàñèòÿëÿðè ñàòûëûð. 1995 èëäÿ ÿùàëèéÿ 1050 àïòåê õèäìÿò åäèðäèñÿ, 2003 èëäÿ àïòåê ìöÿññèñÿëÿðèíèí ñàéû 1500-ÿ ÷àòìûøäûð. 2000 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà 60-à ãÿäÿð òîïäàí ñàòûø ÿúçà÷ûëûã ìöÿññèñÿñè ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Ñîí èëëÿð ðåñïóáëèêàäà ÿúçà÷ûëûã ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí èñëàùàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äþâëÿò àïòåêëÿðèíèí áþéöê áèð ãèñìè þçÿëëÿøäèðèëìèøäèð. Äÿðìàíëàðûí èäõàëû âÿ ñàòûøûíûí þçÿë ÿúçà÷ûëûã øèðêÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, åëÿúÿ äÿ ðåñïóáëèêàéà èäõàë îëóíàí äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíûí ñåðòèôèêàòëàøäûðûëìàñû òÿìèí åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà òîïäàí

ñàòûø ÿúçà÷ûëûã ìöÿññèñÿëÿðèíèí 3%-íè äþâëÿò, 97%-íè þçÿë ìöÿññèñÿëÿð òÿøêèë åäèð. Ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø ìöÿññèñÿëÿðèíèí èñÿ 20%-è äþâëÿò, 80%-è þçÿëäèð. 1995 èëäÿ ÿùàëèíèí ùÿð 7500 íÿôÿðèíÿ 1 àïòåê õèäìÿò åäèðäèñÿ, 2003 èëäÿ ùÿð 5300 íÿôÿðÿ 1 àïòåê õèäìÿò åòìèøäèð. Àïòåêëÿðäÿ ùÿ-

Éàøûë àïòåê. È÷ÿðèøÿùÿð

êèì ðåñåïòè (íöñõÿ) ÿñàñûíäà ùàçûðëàíàí äÿðìàíëàðûí ñàéû 20%-äÿí 1-1,5%-äÿê àçàëìûøäûð. Äÿðìàíëàðûí êåéôèééÿòèíÿ íÿçàðÿòè ýöúëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ìöàñèð ìàääè-òåõíèêè áàçàñû îëàí Ìÿðêÿçè Íÿçàðÿò Ëàáîðàòîðèéàñû éàðàäûëìûøäûð; áóðàäà ðåñïóáëèêàéà ýÿòèðèëÿí äÿðìàíëàðûí àíàëèçè àïàðûëûð. Ñàíàòîðèéà-êóðîðò ìöàëèúÿñè. Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè-èãëèì øÿðàèòè ñàíàòîðèéàêóðîðò ìöàëèúÿñè ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð à÷ûð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ãÿðá ñàùèëëÿðè íàðûí ãóìëó ÷èìÿðëèêëÿðëÿ çÿíýèíäèð. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ äàüëûã ðàéîíëàðäà 60-äàí ÷îõ ìöõòÿëèô ìèíåðàë ñó ìÿíáÿëÿðè âàð. Íàôòàëàí, Èñòèñó, Ãàëààëòû, Øóøà, Ìÿðäÿêàí, Áóçîâíà, Áèëýÿù âÿ ñ. éåðëÿð õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð, Áàêûäà Ñàüëàìëûã Çîíàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëëÿðèíäÿ âÿ äàü-èãëèì çîíàëàðûíäà ýåíèø èñòèðàùÿò åâëÿðè, òóðèñò äöøÿðýÿëÿðè øÿáÿêÿñè éàðàäûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàäà áåéíÿëõàëã òóðèñò ìàðøðóòëàðûíûí ñàéû àðòûð. Ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð. Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñèíèí òÿúðöáÿñè âÿ íàèëèééÿòëÿðè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ áþéöê ìàðàã äîüóðóð âÿ Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Àçÿðáàéúàí ùÿêèìëÿðè âÿ àëèìëÿðè áèð ñûðà õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ñÿùèééÿ èäàðÿëÿðèíèí òÿøêèëèíäÿ, à÷ûëìàñûíäà, ÿùàëèéÿ òèááè éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ, òèáá åëìèíèí èíêèøàôû âÿ åïèäåìèéàëàðà ãàðøû òÿäáèðëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ áåéíÿëõàëã êîíãðåñ, ãóðóëòàé, ñèìïîçèóì âÿ êîíôðàíñëàðûí èøèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñèíèí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðè – òÿëÿáÿ âÿ àñïèðàíòëàðûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿ òÿùñèë àëìàñû, ùÿìèí þëêÿëÿð ö÷öí ùÿêèìëÿðèí âÿ åëìè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû, Àçÿðáàéúàí Òèáá Óí-òèíèí áåéíÿëõàëã àññîñèàñèéàëàðäà èøòèðàêû èñòèãàìÿòèíäÿ èíêèøàô åäèð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà ðåñïóáëèêàíûí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðè äàùà äà ýåíèøëÿíìèøäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Òèáá Óí-òèíäÿ Òöðêèéÿ, Èðàí, Èîðäàíèéà, Ôÿëÿñòèí, Ëèâèéà, Àëìàíèéà, Ñóðèéà, Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû, Ñóäàí, Ïàêèñòàí, Ùèíäèñòàí âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿí 250-éÿ éàõûí õàðèúè âÿòÿíäàø ìöõòÿëèô èõòèñàñëàð öçðÿ òÿùñèë àëûð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Óí-òèíèí ïðîôåññîð-ìöÿëëèì ùåéÿòè, àñïèðàíòëàðû âÿ éóõàðû êóðñ òÿëÿáÿëÿðè Àëìàíèéàíûí àêàäåìèê ìöáàäèëÿ õèäìÿòèíèí ÄÀÀÄ ïðîãðàìû, Àâðîïà Èòòèôàãû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ÒÅÌÏÓÑ ïðîãðàìû, Àìåðèêàíûí ÙÓÌÏÙÐÅÉ âÿ ÔÓËÁÐÀÉÒ ïðîãðàìëàðûíäà èøòèðàê åäèðëÿð. Òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ ìöõòÿëèô þëêÿëÿðëÿ èíòåð-

“Äèàìåä” þçÿë äèàãíîñòèêà ìÿðêÿçè

íåò ÿëàãÿëÿðè äàâàì åòäèðèëèð. Öìóìäöíéà ñÿùèééÿ ñòðóêòóðëàðûíà èíòåãðàñèéàíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òèáá Óí-òèíäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðè èëÿ éàíàøû, èíýèëèñ äèëèíäÿ äÿ òÿäðèñÿ áàøëàíûëìûøäûð. ßä: È í ñ à í î â ß . Á . Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñèíèí òàðèõè. Á., «Àçÿðáàéúàí» íÿøðèééàòû, 2002; È í ñ à í î â ß . Á . «Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí ñÿùèééÿñè». Á., 2002. ß.Á.Èíñàíîâ

êîìèññàðëûüûí òÿðêèáèíäÿ êóðîðò áþëìÿñè éàðàäûëäû. 1926 èëäÿ ìöàëèúÿâè Íàôòàëàí íåôòè éàòàüû áÿðïà îëóíäó, 1927 èëäÿ Èñòèñó êóðîðòó ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû, 1928 èëäÿ Õàíêÿíäè âÿ Øóøà øÿùÿðëÿðè äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè êóðîðò ñòàòóñó àëäû. 1929 èëäÿ Íàôòàëàí êóðîðòó, 1930 èëäÿ èñÿ Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà Ìÿðäÿêàí, Áóçîâíà, Áèëýÿù, Ñóðàõàíû âÿ á. êóðîðò çîíàëàðû éàðàäûëäû. Êóðîðò çîíàëàðûíà àèä ìÿãàëÿ âÿ êèòàáëàð äÿðú îëóíìàüà áàøëàíäû. Áóíëàðäàí «Ëÿíêÿðàíûí ìèíåðàë ñóëàðû» (Ä.Èëéèí, 1866), «Ìöàëèúÿâè Íàôòàëàí íåôòè ùàããûíäà» (Ï.Ì. Ñìèðíîâ, 1915), «Àçÿðáàéúàí êóðîðòëàðû» (Â.È.Îëåíîâ, 1928) âÿ ñ. êèòàáëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð. 1930–64 èëëÿðäÿ Êè÷èê Ãàôãàçûí êóðîðò çîíàëàðûíäà ÷îõñàéëû ìöõòÿëèô ãðóïëó êàðáîí ãàçëû ìöàëèúÿâè ìèíåðàë ñó ìÿíáÿëÿðè (Êÿëáÿúÿðäÿ Éóõàðû âÿ Àøàüû Èñòèñó, Øóøàäà Òóðøñó âÿ Øûðëàí, Ëà÷ûíäà Ìèíêÿíä) àøêàð åäèëäè. 1940 èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí Íàõ÷ûâàí ÌÐ-ûí ìèíåðàë ñó ìÿíáÿëÿðèíèí (Ñèðàá, Áàäàìëû, Äàðûäàü, Âàéõûð, Íÿùÿúèð âÿ ñ.) þéðÿíèëìÿñèíÿ áàøëàíûëäû. 1954–70 èëëÿðäÿ àêàä. Ì.ß. Ãàøãàéûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ àïàðûëàí ýåîëîæè êÿøôèééàò èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Éóõàðû Èñòèñóäàí 20–30 êì àðàëû, Òóòãóí÷àé âàäèñèíäÿ åéíèàäëû ñó ìÿíáÿéè, Ãàðàñó, Ìîç÷àé, Ãîòóðëó ÿðàçèëÿðèíäÿ, ôèçèêèêèìéÿâè òÿðêèáèíÿ ýþðÿ Áîðæîìè, Ñèðàá âÿ äîëîìèòëè Íàðçàí ñóëàðûíà îõøàð ýöúëö ìöàëèúÿ òÿñèðëè ìèíåðàë ñó ìÿíáÿëÿðè àøêàð åäèëäè. 1965–70 èëëÿðäÿ Àøàüû Èñòèñó ñàùÿñèíäÿ çÿèô ìÿðýìöøëö (0,02–0,05 ìã/ë), êàðáîí ãàçëû, ùèäðîêàðáîíàòëû-ñóëôèäëè-íàòðèóìëó, ùèïåðòåðìàë (62îÚ) âÿ ìÿøùóð Êàðëîâè-Âàðè ñóéóíóí àíàëîãó îëàí ñó ìÿíáÿëÿðè àøêàð åäèëäè. Àçÿðáàéúàíäà êóðîðò àìèëëÿðèíèí àøêàð åäèëìÿñè, îíëàðûí ôèçèêè-êèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿäãèãè âÿ ìöàëèúÿ òÿñèðèíèí þéðÿíèëìÿñè, êóðîðòëàð ö÷öí êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ 1935 èëäÿ Åëìè Òÿäãèãàò Áàëíåîôèçèîòåðàïèéà Èíñ-

òèòóòó éàðàäûëäû. Èíñòèòóò 1936–40 èëëÿðäÿ Ñ.Ì.Êèðîâ àä. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êóðîðòîëîýèéà âÿ Ôèçèîòåðàïèéà Èí-òó; 1940–88 èëëÿðäÿ Ñ.Ì.Êèðîâ àä. Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Êóðîðòîëîýèéà âÿ Ôèçèêè Àìèëëÿðëÿ Ìöàëèúÿ Èí-òó; 1988–99 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Òèááè Áÿðïà âÿ Òÿáèè Àìèëëÿðëÿ Ìöàëèúÿ Èí-òó àäëàíìûø; ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Òèááè Áÿðïà Èíòó êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áèð ÷îõ êóðîðòëàðûí éàðàíìàñû èíñòèòóòäà àïàðûëàí åëìè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíèí òÿòáèãè èëÿ áàüëûäûð. Ðåñïóáëèêàíûí Èñòèñó, Íàôòàëàí, Øàìàõû, Òóðøñó, Úóëôà ìèíåðàë ñóëàðû, Äàðûäàü, Ýþéýþë, Ùàúûêÿíä, Õàëäàí âÿ Àñòàðàíûí ñóëôèäëè ìÿíáÿëÿðè, ãðóï ùàëûíäà éåðëÿøÿí Íàõ÷ûâàí ìèíåðàë ìÿíáÿëÿðè, Àáøåðîí, Ìèíêÿíä, Ýÿäÿáÿé âÿ ñ. êèìè êóðîðò éåðëÿðèíèí èãëèì-áàëíåîëîæè åùòèéàòëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí åëìè åêñïåäèñèéàëàð òÿøêèë îëóíäó, êþùíÿ êóðîðò çîíàëàðû áÿðïà åäèëäè âÿ éåíèëÿðè òèêèëìÿéÿ áàøëàíäû. Èíñòèòóòóí åëìè òÿäãèãàòëàðûíûí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíèí ìöàëèúÿ öñóëëàðû êèìè òÿòáèãè, îíëàðûí èíñàí îðãàíèçìèíÿ òÿñèðèíèí òÿäãèãè ïðîáëåìëÿðè òÿøêèë åäèð. Åëìè-òÿúðöáè ìÿñÿëÿëÿðè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ñòàñèîíàð (íåâðîëîýèéà, òåðàïèéà, àðòðîëîýèéà øþáÿëÿðè), ïîëèêëèíèêà, áàëíåîôèçèîòåðàïèéà, íåéðîôèçèîëîýèéà, èììóíîëîýèéà, áèîêèìéà ëàáîðàòîðèéàëàðû, ìàñàæ âÿ áÿäÿí òÿðáèéÿñè, ðåôëåêñîòåðàïèéà, áóðóí-áîüàç, ýèíåêîëîýèéà âÿ ñ. êàáèíåòëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóðàäà ãàòðàíñûçëàøäûðûëìûø Íàôòàëàí íåôòèíäÿí âÿ ìöàëèúÿ ìàñòèêàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Äàéàã-ùÿðÿêè îðãàíëàðûíûí, ïåðèôåðèê ñèíèð ñèñòåìèíèí, úÿððàùè, äÿðè, àøàüû ÿòðàô äàìàðëàðûíûí, áóðóí-áîüàç, ýèíåêîëîæè, óðîëîæè õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû Íàôòàëàí íåôòèíèí òÿòáèãèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèð. Àðòûã 1935 èëäÿ Íàôòàëàí êóðîðòóíäà 150 éåðëèê ñàíàòîðèéà, âàííà áèíàñû âÿ àìáóëàòîðèéà õÿñòÿëÿðèíè éàçéàé àéëàðûíäà ãÿáóë åäÿí ïîëèêëèíèêà âàð

Êóðîðòîëîýèéà Àçÿðáàéúàíäà Ê.-íûí êþêëÿðè ãÿäèì õàëã òÿáàáÿòèíÿ áàüëûäûð. Ùÿëÿ 12 ÿñðäÿ Èñòèñó ìèíåðàë ìÿíáÿëÿðèíäÿí âÿ Íàôòàëàí íåôòèíäÿí õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíäà Ê.-íûí êîíêðåò áèð ñàùÿ êèìè ôîðìàëàøìàñû 19 ÿñðèí ñîíó – 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð. 1925 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Ñÿùèééÿ Êîìèññàðëûüûíûí ÿìðè èëÿ

Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Òèááè Áÿðïà Èíñòèòóòó

871

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Íàôòàëàí êóðîðòó

èäè. 1938 èëäÿ àêàä. À.È.Ãàðàéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ äöíéàäà éåýàíÿ ìöàëèúÿ íåôòè ñàéûëàí Íàôòàëàí íåôòèíèí îðãàíèçìÿ òÿñèðèíè, Àçÿðáàéúàíûí çÿíýèí êóðîðò ñÿðâÿòëÿðèíè âÿ áàëíåîëîæè àìèëëÿðèíè þéðÿíÿí èëê åëìè-òÿúðöáè ôèçèîëîæè ëàáîðàòîðèéà éàðàäûëäû. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ Áàêûäà ïðîô. Ø. Ùÿñÿíîâóí òÿêëèôè èëÿ áèòêèëÿðëÿ, äÿíèç èãëèìè âÿ òÿáèè àìèëëÿðëÿ ìöàëèúÿ åäÿí «Ñàüëàìëûã çîíàñû» âÿ ïîëèêëèíèêà éàðàäûëäû âÿ èíäè äÿ ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Àçÿðáàéúàíäà Ê.-íûí èíêèøàôûíûí ìöùöì ìÿðùÿëÿñè 1970–80-úû èëëÿðäÿ áàøëàíäû.Éàëàìà-Íàáðàí, Ãàëààëòû, Íàôòàëàí, Èñòèñó, Øóøà, Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äÿ ñàíàòîðèéà-êóðîðò ìöÿññèñÿëÿðèíèí òèêèíòèñè èëÿ ÿëàãÿäàð «Ñàíàòîðèéà-êóðîðò ìöàëèúÿñèíèí äàùà äà éàõøûëàøäûðûëìàñû òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» (1972); «Øóøà øÿùÿðèíäÿ êóðîðò êîìïëåêñèíèí ýÿëÿúÿê èíêèøàô òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» (1976); «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíäÿ öìóìèòòèôàã ÿùÿìèééÿòëè êóðîðò çîíàëàðûíûí éàðàäûëìàñû òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» (1982); «Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-äÿ «×ûðàããàëà» êóðîðòóíóí èíêèøàôû òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà» (1984) âÿ ñ. ìöùöì ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëäè. Êóðîðòëàðäà èíñàíëàðûí èñòèðàùÿòèíè, éàøàéûøûíû âÿ ìöàëèúÿñèíè òÿìèí åäÿí ìöÿññèñÿëÿð (ñàíàòîðèéàëàð, èñòèðàùÿò åâëÿðè, ïàíñèîíàòëàð, áàëíåîëîæè âÿ ïàë÷ûã ìöàëèúÿõàíàëàðû, êóðîðò ïîëèêëèíèêàëàðû, ðåàáèëèòàñèéà ìÿðêÿçëÿðè), ìöùàôèçÿ çîíàñû âÿ äèýÿð êóðîðò èíôðàñòðóêòóðëàðû òÿøêèë îëóíäó. Ðåñïóáëèêàìûçäà ñàíàòîðèéàêóðîðò ìöàëèúÿñèíèí âÿ èñòèðàùÿòèíèí òÿøêèëè åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëäû. «Êóðîðò» Ñÿùìäàð Úÿìèééÿòèíèí 14 ñàíàòîðèéàñûíäà âÿ èñòèðàùÿò åâëÿðèíäÿ 11124 ÷àðïàéûëûã èõòèñàñëàøìûø ñàíàòîðèéà-êóðîðò ìöàëèúÿõàíàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð (1996). 20 ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã êóðîðò çîíàëàðûíäà ìöàñèð òèïëè 872

þçÿë èñòèðàùÿò âÿ ìöàëèúÿ îúàãëàðû éàðàíûð, ìöàëèúÿâè òóðèçì øèðêÿòëÿðè øÿáÿêÿñè èíêèøàô åäèð. Àçÿðáàéúàíäà ÿñàñ ìöàëèúÿ àìèëèíÿ ýþðÿ 3 íþâ êóðîðò àéûðä åäèëèð (áàëíåîëîæè, èãëèì âÿ Íàôòàëàí íåôòè), ëàêèí êóðîðòëàðûí ÿêñÿðèééÿòè èãëèì-áàëíåîëîæè êóðîðò êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Ðåñïóáëèêàìûçäà ÿñàñ ìöàëèúÿ àìèëè êèìè ìèíåðàë ñóëàðäàí, ïàë÷ûãäàí, Íàôòàëàí íåôòèíäÿí âÿ èãëèìäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð: Ìöàëèúÿâè ìèíåðàë ñóëàð. Áàëíåîëîæè õöñóñèééÿòèíÿ ýþðÿ äöíéàäà ãÿáóë îëóíàí 8 ãðóï ìèíåðàë ñóéóí áöòöí íþâëÿðè (1600-äÿí àðòûã) Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóääóð. 150-äÿí àðòûã ìèíåðàë ñóéóí òÿðêèáè (“Áàäàìëû”, “Ñèðàá”, “Ãàõ”, “Âàéõûð”, “Èñòèñó”, “Øûõ”, “Ãàëààëòû” , “Úàðëû”, “Äàðûäàü” âÿ ñ.), áàëíåîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè Àçÿðáàéúàí Åëìè Òÿäãèãàò Òèááè Áÿðïà Èí-òóíóí àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìèø âÿ êàäàñòð øÿêëèíäÿ òîïëàíìûøäûð. Ìöàëèúÿâè ïàë÷ûüûí ö÷ íþâö ìþâúóääóð. Àçÿðáàéúàí âóëêàí ïàë÷ûãëàðû åùòèéàòûíà ýþðÿ äöíéàäà áèðèíúè éåðè òóòóð. Ìàñàçûð âÿ Çûü ýþëëÿðèíäÿí ÷ûõàí ëèë ïàë÷ûüûíäàí, Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äÿêè Áàòàáàò ëèëèíäÿí âÿ òîðô ïàë÷ûüûíäàí ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìöàëèúÿâè èãëèì àìèëëÿðè: äÿíèç ñóéó âÿ èãëèìè, ýöíÿø âàííàëàðû, äàü èãëèìè, ñÿùðà èãëèìè. Ìöàëèúÿâè Íàôòàëàí íåôòè – äöíéàäà àíàëîãó îëìàéàí éöêñÿê ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòëè òÿáèè àìèëäèð, àüûð íåôòëÿð ãðóïóíà àèääèð (õöñóñè ÷ÿêèñè 0,92–0,97 ã/ñì3). Òÿðêèáè íàôòåí âÿ àðîìàòèê êàðáîùèäðîýåíëÿðäÿí, íàôòåí òóðøóëàðûíäàí, ãàòðàíëàðäàí, ñóäàí èáàðÿòäèð. Ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòè èëòèùàá ÿëåéùèíÿ, àüðûêÿñèúè, èììóí ñèñòåìèí ñòèìóëëàøäûðûúûñû, àíýèîïðîòåêòîð âÿ ñ. ïðîñåñëÿðè

êîððåêñèéàåäèúè òÿñèðè èëÿ áàüëûäûð. Íàôòàëàí íåôòè èëÿ ìöàëèúÿ âàííà, éàõìà, òàìïîí øÿêëèíäÿ âÿ ìöõòÿëèô ôèçèîòåðàïåâòèê àìèëëÿðëÿ áèðýÿ àïàðûëûð. Íàôòàëàí íåôòè äàéàã-ùÿðÿêè, ïåðèôåðèê ñèíèð, ãàí-äàìàð ñèñòåìëÿðè, áóðóí-áîüàç, äÿðè, ýèíåêîëîæè âÿ óðîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ òÿéèí åäèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè êóðîðò àìèëëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ øÿðòè îëàðàã 5 êóðîðò çîíàñûíà áþëöíöð: 1. Áþéöê Ãàôãàç çîíàñû ìöëàéèì èñòè, ãóðó äàü èãëèìëèäèð. Îðòà òåìï-ð 0 – 3îÚ, èéóëäà 20–25îÚ-äèð. Áó çîíàäà 30-äàí àðòûã òåðìàë âÿ ñîéóã, êöêöðäëö (ÿñàñÿí, Ãàõ, Èñìàéûëëû âÿ Øàìàõû ðàéîíëàðûíûí ÿðàçèëÿðèíäÿ) âÿ òÿðêèáèíäÿ öçâè ìàääÿëÿð îëàí, çÿèô ìèíåðàëëàøìûø (Äÿâÿ÷è ð-íóíäà Ãàëààëòû êóðîðòó) ìèíåðàë ñóëàðûí éàòàãëàðû ìþâúóääóð. Ðåñïóáëèêàäà ýåíèø éàéûëìûø ïàë÷ûã âóëêàíëàðû áó çîíàäà éåðëÿøèð (Ãîáóñòàí ð-íó). à à ë à à ë ò û – äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 600–700 ì éöêñÿêëèêäÿ, ñûõ ìåøÿ çîëàüûíäà éåðëÿøÿí èãëèì-áàëíåîëîæè êóðîðòäóð. Íåôò ìÿíøÿëè, òÿðêèáèíäÿ öçâè ìàääÿëÿð îëàí, çÿèô ìèíåðàëëàøìûø ñóëàð ãðóïóíà àèä («Íàôòóñè» òèïëè) è÷ìÿëè ìöàëèúÿâè ñó êóðîðòóí ÿñàñ ìöàëèúÿ àìèëèäèð. Ãàðà úèéÿð âÿ þä éîëëàðû, ìÿäÿ-áàüûðñàã, áþéðÿê âÿ ñèäèê éîëëàðû õÿñòÿëèêëÿðèíèí, ïîäàãðàíûí ìöàëèúÿñè ö÷öí éàðàðëûäûð. Ñàíàòîðèéà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. à à õ ð - í ó í ä à ê û êóðîðòëàðäà òåðìàë ùèäðîêàðáîíàòëû-íàòðèóìëó-ñèëèñèóìëó («Èëèñó»), ùèäðîêàðáîíàòëû-êàëñèóìëó («Àü÷àé», «Ñöñêÿíä») è÷ìÿëè âÿ ñîéóã çÿèô ìèíåðàëëàøìûø ñóëàðëà áàëíåîëîæè ìöàëèúÿ àïàðûëûð; ñàíàòîðèéà âÿ ïàíñèîíàò ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóðàäà ìÿäÿ-áàüûðñàã, äàéàã-ùÿðÿêè ñèñòåìèí õÿñòÿëèêëÿðè ìöàëèúÿ îëóíóð. È ñ ì à é û ë ë û ð - í ó í ä à ê û êóðîðòëàð äàü èãëèìëè, ýþçÿë ìåøÿëèäèð. «Áÿäî», «Äèéàëëû», «Íàìàçýàù» áóëàãëàðûíûí ñóëàðûíäàí ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. “Áÿäî” – ñîéóã, çÿèô ãÿëÿâèëè, àç ìèíåðàëëàøìûø (0,8 ã/ë), õëîðèäëè-ùèäðîêàðáîíàòëû-íàòðèóìëó-êàëñèóìëóìàãíåçèóìëó-ñèëèñèóìëó è÷ìÿëè ìèíåðàë ñó êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Ìÿäÿ-áàüûðñàã âÿ þä éîëëàðû õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. “Äèéàëëû” – àçîòëó, éöêñÿê ìèíåðàëëàøìûø, éîäëó-áðîìëó-ñèëèñèóìëó è÷ìÿëè ñóäóð. Èñòèðàùÿò åâëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. “Íàìàçýàù” – ìåòàíëû, çÿèô ìèíåðàëëàøìûø (0,3 ã/ë), ñóëôèäëè, ìöàëèúÿâè ñöôðÿ ñóéóäóð. Áóëàãäàí ÷ûõàí ñó øöøÿëÿðÿ äîëäóðóëóð. × ó õ ó ð é ó ð ä , × à ü à í (Øàìàõû

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ð-íó) êóðîðòëàðû áàëíåîëîæè-èãëèì êóðîðòëàðûíà àèääèð. Ìöàëèúÿ ñîéóã âÿ òåðìàë ñóëôèäëè-ùèäðîêàðáîíàòëû-íàòðèóìëó ñóëàðëà âàííà øÿêëèíäÿ âÿ äàõèëÿ ãÿáóë åòìÿêëÿ àïàðûëûð. ßñàñÿí, ùÿðÿêè, ïåðèôåðèê ñèíèð, òÿíÿôôöñ ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. À ë ò û à ü à ú (Õûçû ð-íó) áàëíåîëîæèèãëèì êóðîðòóäóð. ßñàñ ìöàëèúÿ àìèëëÿðèíè äàü èãëèìè âÿ è÷ìÿëè õëîðëó-íàòðèóìëó ìèíåðàë ñóëàð òÿøêèë åäèð. Ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñû âÿ òÿíÿôôöñ ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Èñòèðàùÿò åâëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 2. Êè÷èê Ãàôãàç çîíàñû, ÿñàñÿí, çÿíýèí áàëíåîëîæè êóðîðòëàðëà, êàðáîíàò òóðøóëó ìèíåðàë ñóëàðëà ôÿðãëÿíèð. Øÿôàëû èãëèìÿ ìàëèêäèð. Ãûøû ãóðó âÿ ìöëàéèì (éàíâàðäà òåìï -ð –3î –6îÚ ìöøàùèäÿ îëóíóð), èéóëäà îðòà òåìï -ð +20î – +25îÚ, éàüûíòû èëäÿ 750 ìì òÿøêèë åäèð. Áóðàäà íàäèð òÿáèè ìöàëèúÿ àìèëè êèìè òàíûíàí Íàôòàëàí íåôò ìÿäÿíëÿðè éåðëÿøèð. Í à ô ò à ë à í ê ó ð î ð ò ó Ýîðàíáîé ð-íóíóí äàüÿòÿéè ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøèð, äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 400 ì éöêñÿêëèêäÿäèð. Ìöàëèúÿ âàííà, éàõóä íàôòàëàí ñöðòìÿñè øÿêëèíäÿ àïàðûëûð. Éöêñÿê ìöàëèúÿ òÿñèðëè Íàôòàëàí íåôòè äàéàã-ùÿðÿêè, ïåðèôåðèê ñèíèð ñèñòåìëÿðèíèí âÿ ãàí äàìàðëàðûíûí, äÿðè, ýèíåêîëîæè âÿ óðîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìöàëèúÿ ö÷öí Íàôòàëàí íåôòè èëÿ éàíàøû, òÿáèè éîäëó-áðîìëó ìèíåðàë ñó âàííàëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóð. È ñ ò è ñ ó ê ó ð î ð ò ó Êÿëáÿúÿð ðíóíäà áàëíåîëîæè âÿ äàü-èãëèì êóðîðòóäóð. Òÿðòÿð ÷àéûíûí ñàü ñàùèëèíäÿ 2200 ì éöêñÿêëèêäÿ éåðëÿøèð. Éöêñÿê áàëíåîëîæè ÿùÿìèééÿòëè ìèíåðàë ñóëàð - òÿðêèáèíÿ ýþðÿ êàðáîí ãàçëû, ùèäðîêàðáîíàòëû-õëîðèäëè-ñóëôèäëè-íàòðèóìëó-êàëñèóìëó ñóëàð ãðóïóíà ìÿõñóñäóð (ìèíåðàëëàøìàñû 5,7– 7 ã/ë), òåìï -ðó 58-65îÚ òÿøêèë åäèð. Ìöàëèúÿ âàííà øÿêëèíäÿ âÿ äàõèëÿ ãÿáóë

åòìÿêëÿ àïàðûëûð. Êóðîðòäà ðàäîíëó ñóëàðûí éàòàãëàðû äà ìþâúóääóð (160–380 ÙÊó/ë) . Áó ñóëàð Èñòèñóäàí 1,5–2 êì àðàëû, 2400 ì éöêñÿêëèêäÿ éåðëÿøÿí Áàüûðñàã àäëû ÿðàçèäÿ áóëàãëàð êèìè öçÿ ÷ûõûð. Áàëíåîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ

åäèëèð. Áó ìèíåðàë ñóëàðäàí ìÿäÿ-áàüûðñàã, ãàíàçëûüû, òÿíÿôôöñ îðãàíëàðû âÿ ñèíèð ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð (ùàçûðäà èøüàë àëòûíäàäûð). Ù à ú û ê ÿ í ä - Ý þ é ý þ ë äàü-èãëèì êóðîðòó - Ýÿíúÿ ø.-íäÿí 25 êì àðàëû ìå-

Íàáðàí ãÿñÿáÿñèíäÿêè èñòèðàùÿò çîíàñûíûí ëàéèùÿñèíèí ìöçàêèðÿñè. 1984

ìÿäÿ-áàüûðñàã, ãàðà úèéÿð âÿ þä éîëëàðû, áþéðÿê, ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð (ùàçûðäà èøüàë àëòûíäàäûð). Ò ó ò ã ó í ÷ à é ê ó ð î ð ò ó Êÿëáÿúÿð ð-íóíäàêû Òóòãóí÷àé ñàùèëèíäÿ 1500–1600 ì éöêñÿêëèêäÿ éåðëÿøèð. ßñàñ ìöàëèúÿ àìèëè òåðìàë (19–50îÚ) êàðáîí ãàçëû, ùèäðîêàðáîíàòëû-íàòðèóìëó-êàëñèóìëó ñóëàðäûð (ìèíåðàëëàøìàñû 3–4 ã/ë). Ìöàëèúÿ âàííà øÿêëèíäÿ âÿ äàõèëÿ ãÿáóë åòìÿêëÿ àïàðûëûð. Ùÿðÿêè àïàðàòûíûí, ïåðèôåðèê ñèíèð âÿ ìÿäÿ-áàüûðñàã ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Øóøà äàü-èãëèì âÿ áàëí å î ë î æ è ê ó ð î ð ò ó 1500 ì éöêñÿêëèêäÿ éåðëÿøèð. Áàëíåîëîæè àìèë êèìè êàðáîí ãàçëû, äÿìèðëè (ìèíåðàëëàøìàñû 2,7 ã/ë) Øûðëàí ìèíåðàë ñóëàðûíäàí èñòèôàäÿ

Èñòèñó êóðîðòó

øÿëèêëÿðëÿ ÿùàòÿ îëóíìóø ÿðàçèäÿ éåðëÿøèð. Èñòèðàùÿò åâè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 3. Õÿçÿð äÿíèçèíèí Àçÿðáàéúàíà ìÿõñóñ ñàùèë çîíàñû: èãëèì âÿ áàëíåîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ 3 êóðîðò ñàùÿñèíÿ áþëöíöð. Õ ó ä à ò - É à ë à ì à ç î ë à ü û (Íàáðàí êóðîðòó) ãóìëó ÷èìÿðëèêëÿðëÿ, ìåøÿëÿðëÿ, éîäëó-áðîìëó ñó åùòèéàòëàðû èëÿ çÿíýèíäèð, èñòèðàùÿò âÿ ìöàëèúÿ ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð. ×îõñàéëû èñòèðàùÿò åâëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àáøåðîí éàðûìàäàñû çîëàü û Ìÿðäÿêàí, Áèëýÿù, Çóüóëáà, Áóçîâíà, Ñóðàõàíû êóðîðòëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ìöàëèúÿ äÿíèç èãëèìè èëÿ éàíàøû ìöõòÿëèô ìèíåðàë ñóëàðëà àïàðûëûð: Ñóðàõàíû êöêöðäëö ñóëàðû, Øûõ òåðìàë ñóëôèäëè ñóéó, ÷îõñàéëû éîäëó-áðîìëó ñóëàð. Ìàñàçûð âÿ Çûü ëèë ïàë÷ûãëàðû äà ìöàëèúÿ ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. ×îõïðîôèëëè ñàíàòîðèéàëàð âÿ áÿðïà ìöÿññèñÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìÿäÿ-áàüûðñàã, ñèíèð ñèñòåìè, êàðäèîëîæè, àðòðîëîæè, óðîëîæè õÿñòÿëèêëÿð äÿ ìöàëèúÿ åäèëèð. Ëÿíêÿðàí-Àñòàðà ñóáòðîï è ê ç î ë à ü û . Ìöàëèúÿâè ñóéó îëàí «Ìåøÿñó» áóëàüû Ëÿíêÿðàí ø.-íèí 12 êì-ëèéèíäÿ éåðëÿøèð. Ìàñàëëûäà «ßðêèâàí» èñòèñóéó, òåðìàë (45–65îÚ), ñóëôèäëè-õëîðèäëè-íàòðèóìëó-êàëñèóìëó, ñïåñèôèê êîìïîíåíòëÿðè îëìàéàí ñó ÷ûõûð. Àñòàðàäà èñÿ «Àëàøà» àäëû ìåòàíëû, éöêñÿê ìèíåðàëëàøìûø (22 ã/ë), ñïåñèôèê êîìïîíåíòëÿðè îëìàéàí òåðìàë (49îÚ) ñó 873

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ìÿíáÿëÿðè âàð. Êóðîðòëàðäà, ñàíàòîðèéàëàðäà âÿ àìáóëàòîðèéà øÿðàèòèíäÿ äàéàãùÿðÿêè, ïåðèôåðèê ñèíèð, ãàí-äàìàð ñèñòåìëÿðèíèí õÿñòÿëèêëÿðè ìöàëèúÿ îëóíóð. Çîíàíûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ (Ëåðèê ð-íóíäà) éåðëÿøìèø «Áöëöäëö», «Çÿðèíãàëà» âÿ ñ. êèìè áèð ÷îõ ìèíåðàë ñó áóëàãëàðûíäàí ìöàëèúÿ-ñöôðÿ ñóéó ãèñìèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. 4. Íàõ÷ûâàí ÌÐ êóðîðòëàðû. Ìèíåðàë ñóëàðëà çÿíýèí áþëýÿäÿ (150-äÿê áóëàã) ìöàëèúÿ ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè îëàí Áàäàìëû, Äàðûäàü, Ñèðàá âÿ Âàéõûð êóðîðòëàðû éåðëÿøèð. Á à ä à ì ë û áàëíåîëîæè êóðîðòó Øàùáóç ð-íóíäà, Äÿðÿëÿéÿç äàü ñèëñèëÿñèíèí éàìàúûíäà éåðëÿøèð. Áóëàãëàðûíûí ñóéó êàðáîí ãàçëû, ùèäðîêàðáîíàòëû-íàòðèóìëó-êàëñèóìëóäóð. Ìöàëèúÿâè ñöôðÿ ñóéó êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Ùÿçì îðãàíëàðûíà éàõøû òÿñèð åäèð. Ä à ð û ä à ü áàëíåîëîæè êóðîðòó Úóëôà ø.-ðèíäÿí 8 êì øÿðãäÿ, 1200 ì éöêñÿêëèêäÿ éåðëÿøèð. Äàðûäàü ìÿðýìöø éàòàüûíäà éöêñÿê ìèíåðàëëàøìûø êàðáîí ãàçëû, ùèäðîêàðáîíàòëû-õëîðèäëè-íàòðèóìëóìÿðýìöøëö ñó ÷ûõûð. Ìöàëèúÿ âàííà øÿêëèíäÿ âÿ äàõèëÿ ãÿáóë åòìÿêëÿ àïàðûëûð. Áóðàäà öðÿê-äàìàð, ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè, ãàíàçëûüû, îéíàã âÿ ýèíåêîëîæè õÿñòÿëèêëÿð ìöàëèúÿ îëóíóð. Ñ è ð à á áàëíåîëîæè êóðîðòó Áàáÿê ðíóíäà Ñèðàá ê. éàõûíëûüûíäà éåðëÿøèð. Òÿðêèáè Áîðæîìè, Íàðçàí ñóëàðûíà éàõûí îëàí êàðáîí ãàçëû, ùèäðîêàðáîíàòëû-íàòðèóìëó-êàëñèóìëó è÷ìÿëè ìèíåðàë ñóëàðäûð. Ìÿäÿ-áàüûðñàã, ãàðà úèéÿð âÿ þä éîëëàðû, ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð.  à é õ û ð Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí 18 êìëèéèíäÿ, Íàõ÷ûâàí-Øàùáóç ìàýèñòðàëûíûí êÿíàðûíäà éåðëÿøèð. ßñàñ ìöàëèúÿ àìèëèíè Éåññåíòóêè òèïëè êàðáîí ãàçëû, ùèäðîêàðáîíàäëû-õëîðèäëè-êàëñèóìëó-íàòðèóìëó ìèíåðàë ñóëàð òÿøêèë åäèð âÿ è÷ìÿëè ìöàëèúÿ ñóéó êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìöàëèúÿ âàííà øÿêëèíäÿ âÿ äàõèëÿ ãÿáóë åòìÿêëÿ àïàðûëûð. 5. Êöð-Àðàç ÷þêÿêëèéè êóðîðòëàðû. Ú à ð ë û áàëíåîëîæè êóðîðòó Êöðäÿìèð ð-íóíäà éåðëÿøèð. ßñàñ ìöàëèúÿ àìèëè ìåòàíëû-àçîòëó, éöêñÿê ìèíåðàëëàøìûø (35ã/ë), ñèëèñèóìëó-éîäëó-áðîìëó òåðìàë ñóäóð (95îÚ). Ìöàñèð òèïëè ñàíàòîðèéà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Í å ô ò ÷ à ë à ð - í ó í ä à ìåòàíëû, ÷îõ éöêñÿê ìèíåðàëëàøìûø (200 ã/ë), éîäëó-áðîìëó òåðìàë (42îÚ) ñó åùòèéàòëàðû ìþâúóääóð. Âàííà øÿêëèíäÿ èñòèôàäÿéÿ éàðàðëûäûð. 874

ßä.: Ê à ø ê à é Ì . À . Ìèíåðàëüíûå èñòî÷íèêè Àçåðá. ÑÑÐ., Á., 1952; à à ñ à í î â Ø . Ì . Êóðîðòíûå áîãàòñòâà Àçåðáàéäæàíà. Áàêó, 1952; À ñ ê å ð î â À . à . Ìèíåðàëüíûå èñòî÷íèêè Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ, 1954; Ý ô å í ä è å â Ì . Ý . Êóðîðò Èñòèñó. 1965; Êóðîðò Êàëà-Àëòû, 1975. à ó ë è å â à Ñ . À . Óíèêàëüíàÿ ëå÷åáíàÿ íàôòàëàíîâàÿ íåôòü. 1981; ß ë è ã ó ë è é å â Ð.È., È ñ ì à é û ë î â à Ì.Ì., ß ë è ã ó ë è é å â À.Ð. Íàõ÷ûâàí ÌÐíûí ìèíåðàë ñóëàðû. Á., 2002. ß.Â.Ìóñàéåâ, Ñ.Í.Íÿñðóëëàéåâà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÁßÄßÍ ÒßÐÁÈÉßÑÈ Âß ÈÄÌÀÍ Àçÿðáàéúàíäà áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàíûí òàðèõè ÷îõ ãÿäèìäèð âÿ õàëãûí ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ ìàùèð ýöëÿø áàùàäûðëàðû, ñÿððàñò îõàòàíëàð, ùÿäÿôè äÿãèã íèøàí àëàí èýèäëÿð òÿðÿííöì îëóíìóøëàð. Êîìàíäà îéóí íþâö îëàí ÷þâêÿí åðàìûçûí áèðèíúè ìèíèëëèéèíèí îðòàëàðûíäà ôîðìàëàøìûø, éöç èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí, Îðòà Àñèéà, Èðàí, Òöðêèéÿ, Èðàã âÿ á. þëêÿëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Ìÿíáÿëÿð 12 ÿñðäÿ èñëàì äöíéàñûíûí ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëàí Áàüäàääà Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíèí àò÷àïàðëàðû àðàñûíäà òàðèõäÿ èëê áåéíÿëõàëã ÷þâêÿí éàðûøëàðûíûí êå÷èðèëäèéèíè ýþñòÿðèð. ×þâêÿí éàðûøëàðûíûí Àçÿðáàéúàíäà ÷îõ ãÿäèìäÿí ìÿøùóð îëäóüó ôàêòëàðëà òÿñäèãëÿíèð. Þðÿíãàëàäà àïàðûëìûø àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû òàïûëàí ãàá öçÿðèíäÿ ÷þâêÿí îéóíóíóí òÿñâèðè áó îéóíóí 9 ÿñðäÿ Áåéëÿãàí øÿùÿðèíäÿ éàéûëäûüûíû ÿéàíè ñöáóò åäèð. 11 ÿñð Àçÿðáàéúàí øàèðè Õ.Øèðâàíèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ÷þâêÿí, àò÷àïìà, øàùìàò, ãûëûíúîéíàòìà âÿ ñ. îéóíëàðäàí äàíûøûëûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí øÿùÿðëÿðèíäÿ àòëåòèê ùàçûðëûã êëóáëàðû êèìè òàíûíàí çîðõàíàëàð ýåíèø éàéûëìûøäû. Çîðõàíàëàðäà ïÿùëÿâàíëàð õöñóñè ùàçûðëûã êå÷èð, ýöúëÿðèíè, äþçöìëöëöêëÿðèíè, ÷åâèê-

Èäìàí òàðèõè ìóçåéèíäÿ çîðõàíà ìàêåòè

ëèêëÿðèíè èíêèøàô åòäèðèðäèëÿð. Áóðàäà òåçòåç ìÿøùóð ýöëÿø÷èëÿðèí éàðûøìàëàðû òÿøêèë îëóíóðäó. 18 ÿñðèí ñîíëàðûíäà ìàøòàüàëû Ùöñåéíãóëó Ùàúû Ìöðñÿëãóëó îüëó ìÿüëóáåäèëìÿç ýöëÿø÷è êèìè ìÿøùóðëàøìûøäû. Çàáðàò êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóø Ìèðçÿ Ùÿøèìîüëó, Ñàðàé êÿíäèíäÿí Àòàáàáà êèìè òàíûíìûø ïÿùëÿâàíëàð ùÿëÿ äÿ õàëãûí éàääàøûíäà éàøàìàãäàäûðëàð. Øàùìàò èëê äÿôÿ 6 ÿñðèí ÿäÿáè ìÿíáÿëÿðèíäÿ õàòûðëàíìûøäûð. 9 ÿñðäÿ Úÿëàëÿääèí Íàõ÷ûâàíè øàùìàò òàõòàñû àðõàñûíäà ãàçàíäûüû ãÿëÿáÿëÿðëÿ Îðòà Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà ìÿøùóðëàøìûøäû.

12 ÿñðäÿ éàøàìûø ýþðêÿìëè øàèðÿ Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè ùÿì äÿ éàõøû øàùìàò îéíàìûøäûð. Îíóí ìöàñèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿ-

Ìèëëè ýöëÿø

ðèíäÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí ìÿøùóð øàùìàò÷û îëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð âàðäûð. Ì.Ýÿíúÿâèíèí øàùìàò ïàðòèéàëàðûíûí éàçûëàðû áèçèì äþâðÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà ãàäûíëàðûí øàùìàò îéíàìàñû áèð ÿíÿíÿ êèìè äàâàì åòìèøäèð. Íèçàìè (12 ÿñð), Íÿñèìè (14 ÿñð), Ôöçóëè (16 ÿñð ), Ì. Ô.Àõóíäîâ âÿ Íàòÿâàí (19 ÿñð) þç ÿñÿðëÿðèíäÿ øàùìàòäàí éàçìûøëàð. Ôðàíñûç éàçû÷ûñû Àëåêñàíäð Äöìà Ãàðàáàü õàíûíûí ãûçû, ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí øàèðè Õóðøèäáàíó Íàòÿâàíëà øàùìàò îéíàìûø, îíóí ýþçÿë îéóíóíà ùåéðàí îëìóøäóð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû òàïûëìûø ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðèíÿ, ãÿäèì éàçûëû àáèäÿëÿðÿ, òÿñâèðè ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíÿ, ÿäÿáè-òàðèõè ìÿíáÿëÿðÿ, ôîëêëîð, åëÿúÿ äÿ îðòà ÿñð áÿäèè éàðàäûúûëûã þðíÿêëÿðèíÿ èñòèíàäëà äåìÿê îëàð êè, ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà ýöëÿø, îõàòìà, ãûëûíúîéíàòìà, íèçÿàòìà, àò÷àïìà, ÷þâêÿí, ñöðïàïàã, áàùàðáÿíä, äàøãàëäûðìà, ìèëîéíàòìà, øàùìàò âÿ á. èäìàí îéóíëàðû ýåíèø éàéûëìûøäû. Þëêÿäÿ òàðèõÿí ìþâúóä îëàí áó èäìàí ÿíÿíÿñè ìöõòÿëèô íþâëÿðäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûø, ìöàñèð äþâðÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Í.Ýÿíúÿâèíèí (1141–1209) «Õÿìñÿ»ñèíäÿ ãÿäèì Àçÿðáàéúàíûí èäìàí îéóíëàðû òÿñâèð åäèëìèøäèð. «Éåääè ýþçÿë» ïîåìàñûíäà Áÿùðàìûí ôèçèêè ùÿðÿêÿòëÿðèí êþìÿéè èëÿ þç áÿäÿíèíè íåúÿ ìþùêÿìëÿíäèðäèéèíäÿí, îíóí úÿñóð âÿ ÷åâèê àò÷àïàí îëäóüóíäàí áÿùñ åäèëèð. Àò öñòöíäÿ ñöðïàïàã, ÷þâêÿí îéóíëàðû, ìèëëè ýöëÿø Àçÿðáàéúàíäà áþéöê øþùðÿò

ãàçàíìûøäû. ×þâêÿí îéóíó «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíäà äà õàòûðëàíûð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû íåôò øÿùÿðè êèìè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäÿðÿê äöíéàíûí ÿí èðè ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿí áóðàéà àõûøàí ÿúíÿáèëÿð àðàñûíäà àñóäÿ âàõòëàðûíû ñÿìÿðÿëè êå÷èðìÿê ìÿãñÿäèëÿ þç þëêÿëÿðèíäÿ áþéöê ìàðàã ýþñòÿðèëÿí èäìàí íþâëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíäà äà éàéûëìàñûíà ÷àëûøàíëàð àç äåéèëäè. Íÿòèúÿäÿ Áàêûäà öçýö÷öëöê, éöíýöë àòëåòèêà, ýèìíàñòèêà, ôóòáîë âÿ áàøãà èäìàí íþâëÿðè ïîïóëéàðëàøìàüà áàøëàäû. Ùÿìèí äþâðäÿ Áàêû ýèìíàçèéàñûíûí ìöÿëëèìè Ëåîíèä Ðîìàí÷åíêî ÿñë ôÿäàêàðëûã ýþñòÿðìèøäè. Î, 1912 èëäÿ äÿíèçäÿ Øûõ áóðíóíäàí Íàðýèí àäàñûíàäÿê öçìöø, 45 êì ìÿñàôÿíè èéèðìè äþðä ñààò îí äÿãèãÿéÿ ãÿò åòìèøäè. Áó, î äþâð ö÷öí à÷ûã äÿíèçäÿ ìàðàôîí÷óíóí ýþðöíìÿìèø íàèëèééÿòè èäè. Áóíóíëà äà Ë.Ðîìàí÷åíêî îíäàí ÿââÿë Ëà-Ìàíøû öçöá êå÷ìèø èíýèëèñ Áóðýèñèí ðåêîðäóíó òÿçÿëÿìèøäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ïÿùëÿâàíëàðûíäàí Ñàëè Ñöëåéìàí âÿ Ðÿøèä Éóñèôîâóí àäëàðû áöòöí äöíéàäà ìÿøùóð èäè. Îíëàð Âàøèíãòîí, Ïàðèñ, ×èêàãî, Ëîíäîí, Ðîìà êèìè øÿùÿðëÿðäÿ êå÷èðèëÿí ýöëÿø éàðûøëàðûíäà áþéöê ìÿùàðÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ñàëè Ñöëåéìàí äöíéà ïÿùëÿâàíëàðûíûí ÿí òÿùëöêÿëè ðÿãèáè ñàéûëûðäû. Îíóí áèð äÿôÿ áåëÿ êöðÿéèíè éåðÿ âóðàí îëìàìûøäû. Ñàëè Ñöëåéìàí äÿìèð çÿíúèðëÿðè àñàíëûãëà ãûðûð, äÿìèð ÷óáóãëàðû ÿéìÿéè áàúàðûðäû. 1924 èëäÿ Ð.Éóñèôîâ Áàêû Ñèðêèíÿ äÿâÿò îëóíìóøäó. Îíóí ãåéðè-àäè òðéóêëàðû, éàëûí ÿëëÿ àò íàëûíû ñûíäûðìàã, äèøèíäÿ 8 ÿäÿä 2 ïóäëóã äàøû ãàëäûðìàã, áîéíóíäà éîüóí äÿìèðè ÿéìÿê, ãàëûí çÿíúèðè ãûðìàã ìÿùàðÿòè ìÿøùóð ðóñ ïÿùëÿâàíû Èâàí Ïîääóáíûíû ùåéðÿòëÿíäèðìèøäè. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà úÿìè 2 êè÷èê èäìàí áèðëèéè («Ñîêîë» úÿÐ.Éóñèôîâ äà ýöëÿøäÿ ãàçàíäûüû óüóðëàðû èëÿ Ñàëè Ñöëåéìàíäàí ýåðè ãàëìàìûøäû. 1923 èëäÿ Âëàäèãàôãàçäà Òàíòè ãàðäàøëàðû ñèðêèíäÿ Ãàôãàç õàëãëàðû àðàñûíäà ôðàíñûç ýöëÿøè öçðÿ éàðûøäà «ãûðìûçû ìàñêà» èëÿ ÷ûõûø åäÿí Ð.Éóñèôîâ äöíéà øþùðÿòëè ïÿùëÿâàíëàðû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ìÿüëóá åäÿðÿê ÷åìïèîí àäûíû ãàçàíìûøäû. Îíó «Ãàôãàç øèðè» àäëàíäûðìûøäûëàð. 875

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Áàêû áóõòàñûíäà éåëêÿíëè ãàéûã èäìàíû éàðûøû. 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðè.

ìèééÿòè âÿ «Óíèòà» äÿðíÿéè) âàð èäè. 1920 èëäÿ îíëàð âàùèä áÿäÿí òÿðáèéÿñè òÿøêèëàòûíäà áèðëÿøäèðèëäè. Ùÿìèí âàõòëàðäà «Ðå÷íèê», «Àâòîìîòîð», «Âîäíèê», áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ «Äèíàìî» úÿìèééÿòëÿðè éàðàäûëäû. 1920 èëäÿ ðåñïóáëèêàäà Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè Øóðàñû (ÁÒØ) ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Áàêûäà âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ èäìàí êëóáëàðû à÷ûëäû, èëê êöòëÿâè éàðûøëàð, î úöìëÿäÿí øÿùÿðëÿðàðàñû éàðûøëàð êå÷èðèëäè. Áàêû, Ýÿíúÿ, Íóõà (Øÿêè) âÿ áèð ÷îõ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ ñòàäèîí âÿ èäìàí ìåéäàí÷àëàðûíûí òèêèíòèñèíÿ áàøëàíûëäû. Áåëÿ ìåéäàí÷àëàð çàâîäëàðäà, ôàáðèêëÿðäÿ, ôÿùëÿ ãÿñÿáÿëÿðèíäÿ âÿ ìÿêòÿáëÿðäÿ éàðàäûëûðäû. 20-úè èëëÿð ýÿíúëÿðèí áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ìÿøüÿëÿëÿðèíÿ ýåíèø úÿëá åäèëìÿñè èëÿ ÿëàìÿòäàð îëäó. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà àéðû-àéðû èäìàí íþâëÿðè öçðÿ òóðíèðëÿðäÿí áàøãà, êîìïëåêñ éàðûøëàð äà òÿøêèë åäèëèðäè. 1925 èëäÿ Îëèìïèéà îéóíëàðû àäû àëòûíäà òóðíèðëÿð êå÷èðèëìèøäè. Îëèìïèàäàíûí ïðîãðàìûíà éöíýöë àòëåòèêà, ýöëÿø, öçýö÷öëöê, ýèìíàñòèêà âÿ ñ. èäìàí íþâëÿðè öçðÿ éàðûøëàð äàõèë åäèëìèøäè. Ðåñïóáëèêàäà ìöõòÿëèô íþâëÿð öçðÿ ýöúëö èäìàí÷ûëàð éåòèøèðäè. 1928 èëäÿ êå÷èðèëÿí 1-úè Öìóìèòòèôàã Ñïàðòàêèàäàñûíäà ÷ûõûø åòìèø Çàãàôãàçèéà Ñîâåò Ôåäåðàòèâ Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñûíûí (ÇÑÔÑÐ) éûüìà êîìàíäàñû ùåéÿòèíÿ Àçÿðáàéúàí èäìàíûíûí 134 íöìàéÿíäÿñè äàõèë èäè. Îíëàðûí áèð ÷îõó ñïàðòàêèàäàíûí ìöêàôàò÷ûñû îëäó. Ðçà Áàõøÿëèéåâ ýöëÿø÷èëÿðèí éàðûøûíäà 2-úè éåðè òóòäó. Áöòöíëöêëÿ áàêûëû èäìàí÷ûëàðäàí òÿøêèë åäè876

ëÿí Çàãàôãàçèéàíûí öçýö÷öëöê öçðÿ éûüìà êîìàíäàñû 3-úö éåðè òóòäó. Ðåñïóáëèêàíûí âîëåéáîë÷óëàðû, ôóòáîë÷óëàðû, áîêñ÷óëàðû äà éàðûøëàðäà ôÿðãëÿíäèëÿð. Àçÿðáàéúàí èäìàíûíûí èëê íàèëèééÿòëÿðè áîêñ÷ó Àááàñ Àüàëàðîâ, ôóòáîë÷óëàð Ñàéàä Úÿáðàéûëîâ, Àëåêñàíäð Ãíåçäîâ, Âëàäèìèð Òóðêèéà, Êîíñòàíòèí Êóçíåòñîâ, áàñêåòáîë÷ó Ñàäûõ Òàëûøèíñêè, éöíýöë àòëåò Àëåêñàíäð Øåïåëåâ, ýèìíàñò Ãàéîç Êàïëàòàäçå âÿ áàøãàëàðûíûí àäû èëÿ áàüëûäûð. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà ôóòáîë äàùà ýåíèø éàéûëìûøäû. Ãûñà ìöääÿòäÿ øÿùÿðäÿ ÷îõëó êîìàíäà éàðàäûëìûøäû. «Áàëàõàíû ôóòáîë÷óëàð äÿðíÿéè», «Ñòåëëà», «Èäìàíûí äîñòëàðû», «Èäìàí÷û», «Êîíãðåñ», «Óíèòà», «Áåëàéà», «Ñåíòóðèîí», «Òÿðÿããè» áåëÿ êîìàíäàëàðäàí èäè. 1912 èë Àçÿðáàéúàí ôóòáîëó òàðèõèíÿ èëê øÿùÿðëÿðàðàñû îéóíóí êå÷èðèëäèéè èë êèìè äàõèë îëìóøäóð. Ùÿìèí èë Áàêû âÿ Òèôëèñ êîìàíäàëàðû ýþðöøìöøëÿð. Îéóí Ýöðúöñòàí ïàéòàõòûíäà êå÷èðèëìèø âÿ 4:2 ùåñàáû èëÿ áàêûëûëàðûí («Áðèòàíèéà êëóáó») õåéðèíÿ áàøà ÷àòìûøäû. 1914 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ôóòáîë Èòòèôàãû (ÔÈ) éàðàäûëäû. Ùÿìèí èëèí ìàé àéûíäà Áàêûäà Ôóòáîë Ëèãàñû, ùàêèìëÿð êîëëåýèéàñû éàðàäûëìûø âÿ èëê äÿôÿ øÿùÿð ÷åìïèîíàòû êå÷èðèëìèøäè. Áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã ìöõòÿëèô èäìàí íþâëÿðè öçðÿ òÿøêèëàòëàðûí, úÿìèééÿòëÿðèí éàðàíìàñû ÿíÿíÿ øÿêëèíè àëäû. Áîêñ öçðÿ èëê Àçÿðáàéúàí ÷åìïèîíàòû 1920 èëäÿ êå÷èðèëìèøäèð. Ôóòáîë (1921), éóíàí-Ðîìà ýöëÿøè (1924), àüûðëûããàëäûðìà (1925), ñÿðáÿñò ýöëÿø (1928) öçðÿ äÿ

Àçÿðáàéúàí ÷åìïèîíàòëàðû êå÷èðèëìèøäè. 1922 èëèí àõûðëàðûíà éàõûí Àçÿðáàéúàí Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãëàðû Øóðàñû (ÀÙÈØ) äà áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí èøëÿðèíÿ ãîøóëäó. ÀÙÈØ èäìàí úÿìèééÿòëÿðè éàðàäûð, ðåñïóáëèêàäà èäìàíûí ìàääèòåõíèêè áàçàñûíûí ãóðóëìàñûíà õöñóñè éàðäûì ýþñòÿðèðäè. 1923 èëäÿ èëê èäìàí ãÿçåòè «Ãûðìûçû èäìàí÷û» ÷àïäàí ÷ûõäû. Åëÿ ùÿìèí èëäÿ Áàêûäà áÿäÿí òÿðáèéÿñè ìöÿëëèìëÿðè ùàçûðëàéàí ìÿêòÿá à÷ûëäû. Ìÿêòÿáäÿ èäìàíûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè öçðÿ ìöÿëëèì âÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ùàçûðëàíûðäû. 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 2 áàñêåòáîë úÿìèééÿòè îëäóüó ùàëäà, 1924 èëäÿ àðòûã 52 áàñêåòáîë êîëëåêòèâè òÿøêèë åäèëìèøäè. 2 èëäÿí ñîíðà èñÿ êîëëåêòèâëÿðèí ñàéû 300-ÿ ÷àòäûðûëìûøäû. 20-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ñÿíàéå Èí-òóíäà âÿ Ìÿðêÿçè Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè Åâèíäÿ áîêñ äÿðíÿêëÿðè éàðàäûëìûøäû. Þëêÿäÿ òåç-òåç öçýö÷öëöê, ñó ïîëîñó âÿ ñóéàòóëëàíìà öçðÿ éàðûøëàð êå÷èðèëèðäè. Ýöëÿø âÿ àüûð àòëåòèêà êëóáëàðûíäà õåéëè èäìàí ùÿâÿñêàðû ìÿøã åäèðäè. 1924 èëäÿ Ð. Áàõøÿëèéåâ «Êóñòðóä» àäëàíàí ýöëÿø êëóáó éàðàòäû âÿ áóðàäà ôðàíñûç ýöëÿøè, ñÿðáÿñò ýöëÿø ãðóïëàðûíû òÿøêèë åòäè. Èäìàí úÿìèééÿòëÿðè âÿ êëóáëàðû. Àçÿðáàéúàíäà èëê èäìàí òÿøêèëàòëàðûíäàí áèðè îëàí «Äèíàìî» úÿìèééÿòè 1926 èë ìàðòûí 9-äà éàðàäûëìûøäûð. «Äèíàìî» èäìàí ñàðàéû 1931–33 èëëÿðäÿ òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. «Äèíàìî»äà àüûðëûããàëäûðàí ßùìÿä Ìÿììÿäîüëó, ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿíëÿð èëê àçÿðáàéúàíëû äöíéà ÷åìïèîíó Àéäûí Èáðàùèìîâ, Èáðàùèìïàøà âÿ Ìóõòàð Äàäàøîâ ãàðäàøëàðû, Ðàôèã Ùàúûéåâ, áîêñ÷ó Àááàñ Àüàëàðîâ, éöíýöë àòëåòëÿð Çèáà ßëÿñýÿðîâà, Õàíäàäàø Ìÿäÿòîâ, Àëåêñàíäð Êîðíåëéóê êèìè óñòà èäìàí÷ûëàð éåòèøìèøäèð. («Äèíàìî»íóí âàðèñè Àçÿðáàéúàí ðåñïóáëèêàñû Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí Èäìàí Úÿìèééÿòèäèð). «Äèíàìî»íóí äàâàì÷ûëàðû – «Íåôò÷è» Èäìàí-Ñàüëàìëûã Ìÿðêÿçè, «Ñïàðòàê» Èäìàí Úÿìèééÿòè, «Áóðåâåñòíèê» Òÿëÿáÿ Èäìàí Úÿìèééÿòè âÿ «Ëîêîìîòèâ» Èäìàí-Ñàüëàìëûã Ìÿðêÿçè 1936 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. «Ìÿùñóë» Êÿíä Êþíöëëö Èäìàí Úÿìèééÿòè 1951 èëäÿí, Ìÿðêÿçè Îðäó Èäìàí Êëóáó 1962 èëäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. «Ýÿíúëèê» Òÿëÿáÿ Èäìàí Úÿìèééÿòè (1992), Àçÿðáàéúàí Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãëàðû Èäìàí Òÿøêèëàòëàðû Àññîñèàñèéàñû (ÀÙÈÈÒÀ, 1993), «Òÿùñèë» Ðåñïóáëèêà Èäìàí Ìÿðêÿçè (1997) éåíè èäìàí ãóðóìëàðûäûð. «Àëïèíèçì» (1987), «Õÿçÿð» (1988), «Ïÿùëÿâàí» (1992), «Àòèëëà» (1997) âÿ á. èäìàí êëóáëàðû þç ñûðàëàðûí-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äà éöçëÿðëÿ èäìàí÷ûíû áèðëÿøäèðèð. ßÌÙ êîìïëåêñè. 1931 èëèí ìàðòûíäà «ßìÿéÿ âÿ ÑÑÐÈ-íèí ìöäàôèÿñèíÿ ùàçûðàì» êîìïëåêñèíèí 1-úè ïèëëÿñè, 1933 èëèí 2-úè éàðûñûíäàí 2-úè ïèëëÿñè òÿñäèã åäèëìèøäè. 1934 èëäÿ ìÿêòÿáéàøëû óøàãëàð ö÷öí «ßìÿéÿ âÿ ìöäàôèÿéÿ ùàçûð îë!» (ßÌÙÎ) êîìïëåêñè ãÿáóë åäèëìèøäèð. 1940 èëèí 1-úè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà 80.000 íÿôÿðäÿí àðòûã ßÌÙ íèøàí÷ûñû îëìóøäóð. ßÌÙ ÷îõíþâ÷öëöéö öçðÿ 2-úè ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòû 1975 èëäÿ Áàêûäà êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí êîìàíäàñû öìóìè ùåñàáäà 4-úö éåðè òóòìóøäóð. Ô.Àáäóëëàéåâ 3-úö éàø ãðóïóíäà ÑÑÐÈ ÷åìïèîíó îëìóøäóð. Áåéíÿëõàëã ìåéäàíäà èëê àääûìëàð. 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû áåéíÿëõàëã ýþðöøëÿðäÿ ÷ûõûø åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. 1926 èëèí íîéàáðûíäà Áàêûäà Òåùðàíûí éûüìà ôóòáîë êîìàíäàñû èëÿ éîëäàøëûã ýþðöøëÿðè êå÷èðèëäè. 1929 èëäÿ Èðàíà úàâàá ñÿôÿðè îëäó. Àçÿðáàéúàí áîêñ÷óëàðûíûí èëê áåéíÿëõàëã ýþðöøö 1929 èëäÿ Òöðêèéÿíèí éûüìà êîìàíäàñû èëÿ îëìóøäóð. Èêè èëäÿí ñîíðà áó êîìàíäàëàð àðàñûíäà ýþðöø êå÷èðèëìèøäèð. 1930 èëäÿ ðåñïóáëèêà ôóòáîë÷óëàðû Àëìàíèéà êîìàíäàñûíà ãàëèá ýÿëäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà áåëÿ ýþðöøëÿð ìöíòÿçÿì øÿêèë àëìûøäû. Òöðêèéÿ âÿ Èðàí èäìàí÷ûëàðûíäàí áàøãà, Äàíèìàðêà, Èñâå÷, Èíýèëòÿðÿ, Íîðâå÷ âÿ äèýÿð þëêÿëÿðèí àòëåòëÿðè êîìàíäàëàðûìûçûí ãîíàüû îëìóøëàð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè (1939–45) èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðûíûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè úÿáùÿéÿ éîëëàíäû. Ùÿìèí èëëÿðäÿ àüûðëûããàëäûðàí ßùìÿä Ìÿììÿäîüëó ãåéðè-àäè èäìàí ôÿäàêàðëûüû ýþñòÿðäè. Ìöùàðèáÿäÿ éàðàëàíìûø âÿ ùÿð èêè àéàã ïÿíúÿñèíè èòèðìèø àòëåò áþéöê èíàìëà éåíèäÿí èäìàíà ãàéûòäû. Î, 1944 èëäÿ ÑÑÐÈ ÷åìïèîíó, 1945 èëäÿ ÑÑÐÈ, 1946 èëäÿ äöíéà ðåêîðä÷óñó, ÿìÿêäàð èäìàí óñòàñû, ñîíðà èñÿ ÑÑÐÈ-íèí ÿìÿêäàð ìÿøã÷èñè îëäó. Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí ìèíëÿðëÿ èäìàí÷ûñû úÿáùÿäÿ äþéöø÷öëÿðèí ôèçèêè ùàçûðëûüû öçðÿ áþéöê èø àïàðûðäû. Ìÿøùóð áîêñ÷óëàð Ëåîíèä Êàéóðîâ, Íèêîëàé Êèòàñîâ, ôóòáîë÷ó Ìèðìåùäè Àüàéåâ ìöùàðèáÿäÿ ãÿùðÿìàíúàñûíà ùÿëàê îëäóëàð. Àüûðëûããàëäûðàí Ä.×åëéàäèíîâ âÿ áîêñ÷ó Ì.Ùöñåéíçàäÿ þëöìöíäÿí ñîíðà Ñîâåò Èòòèôàãû Ãÿùðÿìàíû àäûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà 270-äÿí ÷îõ éåíè áÿäÿí òÿðáèéÿñè êîëëåêòèâè éàðàäûëìûø, 26 ìèí ßÌÙ íèøàí÷ûñû,

19 èäìàí óñòàñû, 106 1-úè äÿðÿúÿëè èäìàí÷û ùàçûðëàíìûøäû. 1948 èëäÿ ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿí Ðÿøèä Ìÿììÿäáÿéîâ ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòûíäà 2-úè éåðè òóòäó, áèð èë ñîíðà èñÿ Èáðàùèìïàøà Äàäàøîâ âÿ Ìóñà Áàáàéåâ ýöëÿøèí ùÿìèí íþâöíäÿ ÑÑÐÈ ÷åìïèîíó îëäóëàð. Áîêñ÷óëàð Àááàñ Àüàëàðîâ, Èñëàì Ùàøûìîâ, ýöëÿø÷è Íèêîëàé Øèáàéåâ, ýèìíàñòëàð Íàòàëéà ×åðâéàêîâà, Ìèððÿùèì Âàùàáîâ, Ìóñòàôà Ùöñåéíîâ äà ÑÑÐÈ áèðèíúèëèêëÿðèíèí ÷åìïèîíëàðû âÿ ìöêàôàò÷ûëàðû îëäóëàð. Áàêûíûí âîëåéáîë âÿ áàñêåòáîë êîìàíäàëàðû ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòëàðûíäà éöêñÿê éåðëÿð òóòäóëàð. Ýèìíàñòëàð Ìÿñìÿ Ìÿììÿäîâà, Çöëåéõà Ùàúûéåâà, Ðÿùèì ßëèáÿéîâ, âîëåéáîë÷ó Ìÿììÿä ßëèéåâ, áàñêåòáîë÷óëàð Àäèë Úÿáðàéûëáÿéëè, Ëåîíèä Íåðóøåíêî, Àðèô Øàùáàçîâ âÿ áàøãàëàðû öìóìèòòèôàã éàðûøëàðûíäà óüóðëà ÷ûõûø åäèðäèëÿð. 1940–50 èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí àòëåòëÿðè áèð ñûðà íþâëÿðäÿ áþéöê ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð ãàçàíìûøëàð. Ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿíëÿð Ìóñà Áàáàéåâ âÿ Èáðàùèìïàøà Äàäàøîâ 4 äÿôÿ ÑÑÐÈ ÷åìïèîíó îëìóøëàð, Ìóõòàð Äàäàøîâ Öìóìèòòèôàã òÿëÿáÿ îéóíëàðûíäà ãàëèá ýÿëìèø, éöíýöë àòëåòëÿð Çèáà ßëÿñýÿðîâà 4õ200 ìåòð ìÿñàôÿéÿ åñòàôåò ãà÷ûøûíäà, Èñàé Ïàïêîâ èäìàí éåðèøèíäÿ, Ñòàíèñëàâ Íåíàøåâ ÷ÿêèú òóëëàìàãäà äöíéà ðåêîðäëàðûíû òÿçÿëÿìèøëÿð. Õàíäàäàø Ìÿäÿòîâ úÿáùÿäÿ éàðàëàíìàñûíà áàõìàéàðàã, þëêÿ ÷åìïèîíó âÿ ðåêîðä÷óñó îëìóøäóð. ßìÿêäàð èäìàí óñòàñû Àëåêñàíäð Êîçûðåâ Âîëãà ÷àéûíäà êå÷èðèëÿí öçýö÷öëöê éàðûøûíäà ÿí éàõøû íÿòèúÿ ýþñòÿðìèøäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ áàñêåòáîë÷óëàð (Íàçèì Ùöñåéíîâ, ßëèéàð Ìÿììÿäéàðîâ, Àëåêñàíäð Ïåòðîâ, Ôÿðèä Ñÿìÿäîâ, Âëàäèìèð Ðûáàëêî, Ñàìóð Íîâðóçîâ, Ñàáèð Çöëôöãàðîâ) áþéöê ãÿëÿáÿëÿð ãàçàíìûøëàð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ èäìàíûí èíêèøàôûíäà ðåñïóáëèêàäàêû òÿùñèë îúàãëàðûíûí áþéöê õèäìÿòè îëäó. Ùÿëÿ 1930 èëäÿ Áàêûäà Úÿíóáè Ãàôãàç ö÷öí áÿäÿí òÿðáèéÿñè ìöÿëëèìëÿðè ùàçûðëàéàí Çàãàôãàçèéà Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè Èí-òó (ÇÁÒÈ) à÷ûëìûøäû. Ùÿìèí èí-óò 1936 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè Èíòóíà (ÀÄÁÒÈ) ÷åâðèëäè. 1933 èëäÿ èñÿ èíòóí íÿçäèíäÿ Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè Òåõíèêóìó (ÁÒÒ) à÷ûëäû. 1936 èëäÿ òåõíèêóì Øÿêèéÿ êþ÷öðöëäö âÿ ìöùàðèáÿéÿ ãÿäÿð îðàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäè. Áó òÿùñèë îúàãëàðû ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðäèëÿð. Áèð èëäÿ 2 ìèíÿ ãÿäÿð éàðûø. Ñîâ.ÈÊÏ ÌÊ-íûí 27 äåêàáð 1948 èë òàðèõëè ãÿðàðû-

íäà êöòëÿâè áÿäÿí òÿðáèéÿñè ùÿðÿêàòûíûí ùÿð âàñèòÿ èëÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿñè âÿ èäìàíûí ÿñàñ íþâëÿðè öçðÿ äöíéà áèðèíúèëèéèíèí ãàçàíûëìàñû ÑÑÐÈ-íèí áÿäÿí òÿðáèéÿñè òÿøêèëàòëàðûíûí ãàðøûñûíà ìöùöì âÿçèôÿ êèìè ãîéóëìóøäó. 1949 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà èäìàíûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè öçðÿ 2 ìèíÿ ãÿäÿð éàðûø êå÷èðèëìèø âÿ îíëàðäà 85 ìèí èäìàí÷û ÷ûõûø åòìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ èëäÿí-èëÿ óüóðëàð àðòìûøäûð. 1950 èëäÿ ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿí Ìóñà Áàáàéåâ, éöíýöë àòëåò Õàíäàäàø Ìÿäÿòîâ ÑÑÐÈ áèðèíúèëèéèíèí ãûçûë ìåäàëûíû àëìûø, Èáðàùèìïàøà Äàäàøîâ (ñÿðáÿñò ýöëÿø) Öìóìèòòèôàã áèðèíúèëèéèíèí ìöêàôàò÷ûñû îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí êèøèëÿðäÿí èáàðÿò âîëåéáîë êîìàíäàñû 1951 èëäÿ ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòûíäà ÎÌÈÊ (Ìîñêâà), «Ëîêîìîòèâ» (Õàðêîâ), «Áóðåâåñòíèê» (Îäåññà) êèìè ýöúëö ðÿãèáëÿðÿ ãàëèá ýÿëÿðÿê 5-úè éåðè òóòìóøäóð. 1951 èë îêòéàáðûí 16-äà èñòèôàäÿéÿ âåðèëÿí Ðåñïóáëèêà ñòàäèîíó Àçÿðáàéúàíäà ÿí áþéöê èäìàí êîìïëåêñè îëäó. Þòÿí éàðûì ÿñðäÿí äÿ ÷îõ âàõò ÿðçèíäÿ áó íÿùÿíý ñòàäèîíóí éàøûë ìåéäàí÷àñûíäà, èäìàí ñàðàéûíäà âÿ éöíýöë àòëåòèêà áþëìÿëÿðèíäÿ éöçëÿðëÿ éàðûø êå÷èðèëìèøäèð. Ñòàäèîí 1993 èëäÿí Áåéíÿëõàëã Ôóòáîë Ôåäåðàñèéàñûíûí (ÔÈÔÀ) èëê àçÿðáàéúàíëû ùàêèìè Òîôèã Áÿùðàìîâóí àäûíû äàøûéûð. Áó ñòàäèîíäà ùÿëÿ 1985 èëäÿ éåíèéåòìÿ ôóòáîë÷óëàðûí äöíéà áèðèíúèëèéèíèí ãðóï òóðíèðè êå÷èðèëìèø, Àçÿðáàéúàí àçàðêåøëÿðè Èíýèëòÿðÿ, Ìåêñèêà, ×ÕÐ, Ïàðàãâàé âÿ Íèýåðèéà êîìàíäàëàðûíûí îéóíëàðûíû èçëÿéÿ áèëìèøëÿð. ÑÑÐÈ õàëãëàðûíûí ñïàðòàêèàäàëàðû. 1952 èëäÿ ñîâåò èäìàí÷ûëàðûíûí Ùåëñèíêèäÿ Îëèìïèéà îéóíëàðûíà ãîøóëìàñû êîìïëåêñ éàðûøëàðûí éåíè áèð ôîðìàñûíûí àðäûúûë òÿøêèë åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. 1956 èë àâãóñòóí 5-äÿ Ìîñêâàäà ÑÑÐÈ õàëãëàðûíûí 1-úè Ñïàðòàêèàäàñû à÷ûëäû. Ñïàðòàêèàäàäà Àçÿðáàéúàíû 372 èäìàí÷û òÿìñèë åòìèøäèð. Öìóìè ùåñàáäà Àçÿðáàéúàí êîìàíäàñû 10-úó éåðè òóòìóøäóð. Ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿíëÿðèí éàðûøûíäà Èáðàùèìïàøà Äàäàøîâ ñïàðòàêèàäàíûí ÷åìïèîíó îëìóø, Ðÿøèä Ìÿììÿäáÿéîâ ýöìöø ìåäàë, ñó ïîëîñó êîìàíäàñû áöðöíú ìöêàôàò ãàçàíìûøäûð. Ñïàðòàêèàäàíûí ýåäèøèíäÿ Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû ðåñïóáëèêàíûí 19 ðåêîðäóíó ìöÿééÿí åòìèø, 14 íÿôÿð ÑÑÐÈ èäìàí óñòàñû íîðìàñûíû éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. ÑÑÐÈ õàëãëàðûíûí 2-úè Ñïàðòàêèàäàñû 1959 èëäÿ êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû áó ñïàðòàêèàäàäàí ðåñïóáëèêàéà 2 ãûçûë, 13 ýöìöø âÿ 17 áöðöíú ìå877

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàë ýÿòèðìèøëÿð. Ãûçûë ìåäàëëàðû òåííèñ÷è Ñåðýåé Ëèõà÷îâ ãîøà âÿ ãàðûøûã ãîøà ýþðöøëÿðäÿ ãàçàíìûøäûð. Áóíäàí ÿââÿëêè ñïàðòàêèàäàäà 3-úö éåðè òóòàí ñó ïîëîñó óñòàëàðû áó äÿôÿ ýöìöø ìöêàôàò÷û îëìóøëàð. Êèøèëÿðäÿí èáàðÿò âîëåéáîë êîìàíäàñû áöðöíú ìåäàë ãàçàíìûø, âîëåéáîë÷ó ãàäûíëàð 4-úö éåðè òóòìóøëàð. Ðåñïóáëèêàíûí éûüìà êîëëåêòèâè ñïàðòàêèàäàíû 9-úó éåðäÿ áàøà âóðìóøäóð. Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû ñîíðàêû áöòöí ñïàðòàêèàäàëàðäà äà ôÿõðè êöðñöéÿ ãàëõìûøëàð. Ýöëÿø÷èëÿð Ôèðèäóí Ãóðáàíîâ, Ðÿùèì Íîâðóçîâ ñïàðòàêèàäàíûí ÷åìïèîíó îëìóøëàð. Ñóéàòóëëàíàí Éóðè Ôéîäîðîâ, ñòåíä àòûúûëàðû Âàëåðè Òèìîõèí, Âàãèô Éóñèôîâ, Õàíùöñåéí Áàüûðîâ, Âëàäèìèð Éåðéîìåíêî, éöíýöë àòëåò Âàëåðè Ñåðåäà, òåííèñ÷è Ñåðýåé Ëèõà÷îâ, ñàìáî÷ó Íàòèã Áàüûðîâ, áåøíþâ÷öëÿð Òåéìóð Áÿêèðçàäÿ, Âèêòîð Ìèíåéåâ, Ñöëåéìàí Íÿáèéåâ, Ýåííàäè Êëåéìåíîâ, öçýö÷ö Òàòéàíà Êóðíèêîâà âÿ á. èäìàí÷ûëàð ñïàðòàêèàäàëàðûí ìöêàôàò÷ûñû îëìóøëàð. Àçÿðáàéúàíäà øàùìàò. 20 ÿñðèí 70–80-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ðÿùáÿðè Ù.ßëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ ðåñïóáëèêàíûí áöòöí áþëýÿëÿðèíäÿ øàùìàò ìÿêòÿáëÿðè âÿ êëóáëàðû à÷ûëìûøäûð. 90-úè èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ áó ìÿêòÿáëÿðèí èøèíè Ðåñïóáëèêà Øàùìàò Ìÿêòÿáè ÿëàãÿëÿíäèðìèøäèð. Ðåñïóáëèêàäà èëê äÿôÿ îëàðàã øàùìàòûí êîìïéóòåðëÿ òÿëèìè ùÿìèí ìÿêòÿáäÿ òÿòáèã åäèëìèø âÿ áó, øàùìàò äöíéàñûíäà áþéöê ìàðàüà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìÿêòÿáèí äèðåêòîðó, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò ìöêàôàòû ëàóðåàòû, ïðîôåññîð ×àïàé Ñóëòàíîâ Áåéíÿëõàëã Øàùìàò Ôåäåðàñèéàñûíûí (ÔÈÄÅ) êîíãðåñèíÿ äÿâÿò îëóíìóø âÿ îðàäà ÷ûõûø åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí øàùìàò÷ûëàðûíûí «áàø ãÿðàðýàùû» Ðåñïóáëèêà Øàùìàò Ìÿðêÿçèäèð (ÐØÌ). Ìÿðêÿç 1988 èëèí ñåíòéàáðûíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà Âëàäèìèð Ìàêàãîíîâ, Çàùèä Âÿëèáÿéîâ, Òàòéàíà Çàòóëîâñêàéà (Ðèãàäà âÿ Áàêûäà êå÷èðèëìèø ãàäûíëàð àðàñûíäà ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòëàðûíûí ãûçûë ìöêàôàò÷ûñû), Ñîëòàí Õÿëèëáÿéëè, Ëåîíèä Ëèñòåíãàðòåí, Åëìàð Ìÿùÿððÿìîâ, Àéäûí Ùöñåéíîâ, Åëìèðà ßëèéåâà, Àéíóð Ñîôèéåâà, Ôèðóçÿ Âÿëèõàíëû, Èëàùÿ Ãÿäèìîâà êèìè ýöúëö øàùìàò÷ûëàð éåòèøìèøäèð. 2002 èëäÿ Áàêûäà 20 éàøûíà ãÿäÿð îüëàí âÿ ãûçëàð àðàñûíäà øàùìàò öçðÿ Àâðîïà ÷åìïèîíàòû êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí øàùìàò÷ûëàðû áó éàðûøäà ö÷ ìåäàë (Çåéíÿá Ìÿììÿäéàðîâà ãûçûë, Âöãàð Ùÿøèìîâ ýöìöø, Øÿùðèéàð Ìÿììÿäéàðîâ áöðöíú ìåäàë) ãàçàíìûøëàð. 878

2003 èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà 20 éàøûíàäÿê îüëàí âÿ ãûçëàð àðàñûíäà øàùìàò öçðÿ äöíéà ÷åìïèîíàòû êå÷èðèëìèøäèð. Øÿùðèéàð Ìÿììÿäéàðîâ ÷åìïèîíàòûí ãûçûë ìåäàëûíû ãàçàíìûø, Çåéíÿá Ìÿììÿäéàðîâà áöðöíú ìöêàôàò÷û îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí ãàäûíëàðäàí èáàðÿò Òåéìóð Ðÿúÿáîâ 2002 èëäÿ Ìîñêâàäà Ðóñèéà âÿ äöíéàíûí éûüìà êîìàíäàëàðû àðàñûíäà êå÷èðèëìèø «Éåíè ÿñðèí ìàò÷û»íûí èøòèðàê÷ûñû îëìóøäóð. Ñóïåðìàò÷ àäëàíäûðûëàí áó éàðûøäà òÿðêèáèíäÿ àçÿðáàéúàíëû ãðîññìåéñòåðèí äÿ ÷ûõûø åòäèéè äöíéàíûí éûüìà êîìàíäàñû 52:48 ùåñàáû èëÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíìûøäûð. Ò.Ðÿúÿáîâ òóðíèðäÿ êå÷èðäèéè 10 ýþðöøäÿí 3-äÿ, î úöìëÿäÿí êå÷ìèø äöíéà ÷åìïèîíó À.Êàðïîâà ãàëèá ýÿëìèø, 13-úö äöíéà ÷åìïèîíó Ù.Êàñïàðîâëà ùå÷ùå÷ÿ îéíàìûøäûð. éûüìà êîìàíäàñû 2002 èëäÿ Ñëîâåíèéàíûí Áëåä øÿùÿðèíäÿ 35-úè Öìóìäöíéà Îëèìïèàäàñûíäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ÷ûõûø åäÿðÿê 5-8-úè éåðëÿðè áþëöøäöðìöøäöð. Îëèìïèàäàíûí ñîíóíúó ýöíö Çåéíÿá Ìÿììÿäéàðîâà, Ôèðóçÿ Âÿëèõàíëû âÿ Ìåùðèáàí Øöêöðîâà Åðìÿíèñòàí êîìàíäàñû öçÿðèíäÿ 2,5:0,5 ùåñàáû èëÿ èíàìëû ãÿëÿáÿ ãàçàíìûøëàð. Àçÿðáàéúàí Øàùìàò Ôåäåðàñèéàñûíà ÑÑÐÈ õàëãëàðû 9-úó Éàé Ñïàðòàêèàäàñûíûí (1987) ÷åìïèîíó, áåéíÿëõàëã ãðîññìåéñòåð Àéíóð Ñîôèéåâà áàø÷ûëûã åäèð. Éöêñÿëèø èëëÿðè. 1970-úè èëëÿð ðåñïóáëèêàäà áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàíûí éåíè éöêñÿëèø äþâðö èäè. 1977 èë éàíâàðûí 1-

äÿê Àçÿðáàéúàíäà 996,9 ìèí èäìàí÷û (î úöìëÿäÿí 262,5 ìèí ãàäûí), 2522 ÑÑÐÈ èäìàí óñòàñû, 16 ÑÑÐÈ ÿìÿêäàð èäìàí óñòàñû, 10 ÑÑÐÈ ÿìÿêäàð ìÿøã÷èñè, ùÿð áèðèíäÿ òðèáóíàëàðû 1500-äÿí ÷îõ òàìàøà÷û òóòàí 36 ñòàäèîí, 2764 ôóòáîë, 4882 âîëåéáîë, 1662 áàñêåòáîë ìåéäàí÷àñû, 86 àòûúûëûã òèðè, 17 öçýö÷öëöê ùîâóçó, 845 èäìàí ñàëîíó âàð èäè. 1966 èë «Íåôò÷è»íèí, öìóìÿí, Àçÿðáàéúàí ôóòáîëóíóí òàðèõèíäÿ ÿëàìÿòäàð îëìóøäóð. Ùÿìèí èë ðåñïóáëèêàíûí áèð íþìðÿëè êîìàíäàñû ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòûíäà áöðöíú ìåäàë ãàçàíìûøäûð. Áóíäàí áèð íå÷ÿ àé ÿââÿë èñÿ «Íåôò÷è»íèí ùöúóì÷óñó Àíàòîëè Áàíèøåâñêè ÑÑÐÈ éûüìà êîìàíäàñûíûí ùåéÿòèíäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ êå÷èðèëÿí äöíéà ÷åìïèîíàòûíûí áöðöíú ìöêàôàò÷ûñû îëìóøäó. Áó ÷åìïèîíàò Àçÿðáàéúàí ôóòáîëó ö÷öí áèð äÿ îíóíëà ÿëàìÿòäàð îëìóøäóð êè, Èíýèëòÿðÿ–Àëìàíèéà ôèíàë ýþðöøöíöí ùàêèìëÿðèíäÿí áèðè àçÿðáàéúàíëû Òîôèã Áÿùðàìîâ èäè. Îíóí àíè ùàëäà ÷ûõàðäûüû äÿãèã âÿ ãÿòèééÿòëè ãÿðàð ôóòáîë òàðèõèíèí áó ýöí äÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí ôàêòëàðûíäàí áèðè ñàéûëûð. Àçÿðáàéúàí ôóòáîëó ìþâúóä îëäóüó áèð ÿñðÿ éàõûí ìöääÿòäÿ ßëÿêáÿð Ìÿììÿäîâ, Éóðè Êóçíåòñîâ, Àíàòîëè Áàíèøåâñêè, Êàçáåê Òóàéåâ, Àäèë âÿ Éàøàð Áàáàéåâëÿð, Èñýÿíäÿð Úàâàäîâ, Ìàøàëëàù ßùìÿäîâ, Èãîð Ïîíîìàðéîâ êèìè îéóí÷óëàðû èëÿ ìÿøùóðëàøûá. Òîôèã Áÿùðàìîâ Áåéíÿëõàëã Ôóòáîë Ôåäåðàñèéàñûíûí (ÔÈÔÀ) èëê àçÿðáàéúàíëû ùàêèìè, Åëäàð ßçèìçàäÿ îíóí äàâàì÷ûñû îëìóøäóð. Ùÿð èêèñè äÿãèã âÿ îáéåêòèâ ùàêèìëèéè èëÿ áöòöí äöíéàäà ìÿøùóðëàøìûøäûð. Ò.Áÿùðàìîâ ÔÈÔÀ êóáîêó

Ýÿíúëÿðèí øàùìàò öçðÿ Àâðîïà ÷åìïèîíàòû. Áàêû, 2002.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Òîôèã Áÿùðàìîâ Ôóòáîë öçðÿ áåéíÿëõàëã äÿðÿúÿëè ùàêèì.

ßëÿêáÿð Ìÿììÿäîâ Ôóòáîë óëäóçó.

éàðûøëàðû òàðèõèíÿ 1966 èë èéóëóí 30-äà Ëîíäîíóí «Óåìáëè» ñòàäèîíóíäà 8-úè äöíéà ÷åìïèîíàòûíûí ôèíàë ýþðöøöíöí éàí õÿòò ùàêèìè êèìè äàõèë îëìóø, Å.ßçèìçàäÿ 1980 èëäÿ Ìîñêâàäà êå÷èðèëìèø 22-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíäà ÀÄЖ×åõîñëîâàêèéà ôèíàëûíû èäàðÿ åòìèøäèð. 1977 èëäÿ «Ðåñïóáëèêàäà ôóòáîëóí äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ùàããûíäà» ùþêóìÿò ãÿðàðû ãÿáóë åäèëäè. Ãÿðàðäà ôóòáîëóí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà, ôóòáîë÷óëàðûí óñòàëûüûíûí äàùà äà àðòûðûëìàñûíà éþíÿëäèëìèø áèð ñûðà òÿäáèðëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó. Ùÿìèí äþâðäÿ ðåñïóáëèêàíûí éöíýöë àòëåòèêà ìÿêòÿáèíèí éåòèðìÿëÿðè äÿ óüóðëàð ãàçàíìûø, ãà÷ûø, ùöíäöðëöéÿ òóëëàíìà, ÷ÿêèú òóëëàìà, ö÷ òÿêàíëà âÿ óçóíëóüóíà òóëëàíìà éàðûøëàðûíäà éöêñÿê íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åòìèøëÿð. Éöíýöë àòëåòëÿð ÑÑÐÈ, Àâðîïà âÿ äöíéà ðåêîðäëàðû ìöÿééÿí åòìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà èäìàíûí áó íþâöíöí èíêèøàôûíäà òàíûíìûø ìöòÿõÿññèñ, ÑÑÐÈ ÿìÿêäàð ìÿøã÷èñè ßôãàí Ñÿôÿðîâóí áþéöê õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà úöäî 1960-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. 1992 èëäÿ Íàçèì Ùöñåéíîâ Áàðñåëîíàäà 25-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó àäûíû ãàçàíìûøäûð. Ñîíðàëàð Åë÷èí Èñìàéûëîâ Àâðîïàíûí ö÷ãàò ÷åìïèîíó, Ðÿñóë Ñÿëèìîâ ãèòÿ áèðèíúèëèéèíèí ýöìöø âÿ áöðöíú ìöêàôàò÷ûñû îëìóøëàð. Ìåùìàí ßçèçîâ âÿ Ìþâëóä Ìèðÿëèéåâ 2004 èëäÿ Àôèíàäà 28-úè Îëèìïèéà Îéóíëàðûíäà ôÿäàêàðëûã íöìóíÿñè ýþñòÿðìèøëÿð. Òåííèñèí äÿ Àçÿðáàéúàíäà éàõøû ÿíÿíÿëÿðè îëìóøäóð. Èäìàíûí áó íþâöíöí

êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãûíäà òàíûíàí Ñåðýåé Ëèõà÷îâ, Éåâýåíèéà Áèðéóêîâà, Ðàìèç ßùìÿðîâ êèìè íöìàéÿíäÿëÿðè ÑÑÐÈ áèðèíúèëèêëÿðèíäÿ, Àâðîïà ÷åìïèîíàòëàðûíäà, áåéíÿëõàëã òóðíèðëÿðäÿ äÿôÿëÿðëÿ ôÿðãëÿíìèøëÿð. 2001 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ôóòáîëóíóí 90 éàøû òàìàì îëìóøäóð. Èäìàí òàðèõ÷èëÿðè Àçÿðáàéúàí ôóòáîëóíóí éàøûíû îíà ýþðÿ 1911 èëäÿí ùåñàáëàéûðëàð êè, Áàêûäà èëê ôóòáîë êîëëåêòèâëÿðè ìÿùç ùÿìèí èë éàðàäûëìûø, ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ îéóíëàð êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàíìûø âÿ îíëàð ùàããûíäà ìÿòáóàòäà ìÿëóìàòëàð äÿðú îëóíìóøäóð. ßñëèíäÿ èñÿ, ôóòáîë Àçÿðáàéúàíäà áóíäàí áèð ãÿäÿð ÿââÿë éàðàíìûøäûð. Îíó íåôò Áàêûñûíûí ìÿäÿí âÿ çàâîäëàðûíäà ÷àëûøàí ÿúíÿáè ìöòÿõÿññèñëÿð, Ðóñèéà âÿ Óêðàéíàíûí, Ìîñêâà âÿ Ïåòåðáóðãóí ìöõòÿëèô ãóáåðíèéàëàðûíäàí ãàçàíú

àðõàñûíúà áóðàéà ýÿëÿí ôÿùëÿëÿð ýÿòèðìèøäèëÿð. Àçÿðáàéúàí ôóòáîëó ôÿõð åäÿ áèëÿð êè, ìÿùç îíóí íöìàéÿíäÿëÿðè Èðàã, Èðàí, ßëúÿçàèð, Øðè-Ëàíêà âÿ Êàìïó÷èéàéà ñÿôÿðÿ ÷ûõàí èëê ñîâåò èäìàí÷ûëàðû îëìóøëàð. «Íåôò÷è»íèí 1954 èëäÿ Ôèíëàíäèéàéà ñÿôÿðè äÿ éàääàãàëàí îëìóøäóð. Ùÿìèí èë áàêûëûëàð áó þëêÿíèí ÿí ýöúëö êîìàíäàëàðû èëÿ 6 îéóí êå÷èðìèø âÿ îíëàðûí ùàìûñûíäà ãàëèá ýÿëìèøëÿð (39:0). Áàêûíûí «Íåôò÷è» ôóòáîë÷óëàðû 2005 èë éàíâàðûí 19-äà Ìîñêâàíûí «Äèíàìî» ìàíåæèíäÿ êå÷èðèëÿí «Áèðëèê êóáîêó» òóðíèðèíèí 1/4 ôèíàë ýþðöøöíäÿ Åðìÿíèñòàíûí «Ïóíèê» êîìàíäàñûíû 2:0 ùåñàáû èëÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäàðàã éàðûìôèíàëà âÿñèãÿ ãàçàíìûøëàð. Áàêûëûëàð èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ «Øåðèô» (Òèðàñïîë, Ìîëäîâà), «Íåáèò÷è» (Áàëêàíàáàä, Òöðêìÿíèñòàí) êîìàíäàëàðûíà ãàëèá ýÿëìèøäèëÿð. Éàðûìôèíàëäà èñÿ Êèéåâèí «Äèíàìî» êîìàíäàñûíû ìÿüëóá åòìèø âÿ éàëíûç ôèíàëäà Ìîñêâàíûí Ëîêðìîòèâ êëóáóíà óäóçóá ýöìöø ìåäàë ãàçàíìûøëàð. Àçÿðáàéúàí Áîêñ Ôåäåðàñèéàñû (ÀÁÔ) 1924 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð Àçÿðáàéúàí áîêñó ñûðàëàðûíäà À.Àüàëàðîâ, Í.Êèòàñîâ, È.Ùàøûìîâ, È.Îäèíîâ, À.Àáèéåâ, À.Ìÿììÿäîâ, Ð.Ùöñåéíîâ, ß.Èñìàéëîâ êèìè ýþðêÿìëè óñòàëàð éåòèøìèøäèð. Àüàñû Ìÿììÿäîâ 2003 èëäÿ äöíéà ÷åìïèîíàòûíûí ãûçûë ìåäàëûíû ãàçàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí áîêñóíóí 80 èëëèê òàðèõè ÿðçèíäÿ èëê äÿôÿ îíóí éåòèðìÿñè áþéöêëÿð àðàñûíäà äöíéà ÷åìïèîíó îëìóøäóð. Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà èñÿ Àçÿðáàéúàí áîêñó ö÷öí èëê ìåäàëû 2000 èëäÿ Ñèäíåéäÿ (Àâñòðàëèéà) êå÷èðèëÿí 27-úè Îëèìïèàäàäà Âöãàð ßëÿêáÿðîâ ãàçàíìûøäûð. ÀÁÔ-íèí ïðåçèäåíòè, ïðîôåññîð Àüà-

Éåíèéåòìÿ áîêñ÷óëàðûí 4-úö Àâðîïà ÷åìïèîíàòû. Áàêû,1999.

879

AZßÐÁÀÉÚÀÍ úàí Àáèéåâ Àôèíà Îëèìïèàäàñûíäà (2004) áîêñ òóðíèðèíèí áàø ùàêèìè, ôåäåðàñèéàíûí âèòñå-ïðåçèäåíòè Íèôòàëû Ãóëèéåâ èñÿ òóðíèðèí ùàêèìëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø èäìàí íþâëÿðèíäÿí áèðè âîëåéáîëäóð.1960-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ãàäûíëàð àðàñûíäà ÑÑÐÈ áèðèíúèëèéèíäÿ ðåñïóáëèêàíû 2 êîìàíäà («Íåôò÷è» âÿ «Ìÿùñóë») òÿìñèë åòìèøäèð. 1966 èëäÿ «Íåôò÷è» âîëåéáîë÷óëàðû ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòûíûí áöðöíú ìåäàëûíû ãàçàíìûøëàð. Áó ýöí äÿ þëêÿìèçäÿ ãàäûí âîëåéáîë÷óëàðû ÿíÿíÿíè èíàìëà äàâàì åòäèðèðëÿð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè èäìàí ìöòÿõÿññèñè Ô.Ãàðàéåâûí ðÿùáÿðëèê åòäèéè «Àçÿððåéë» Àâðîïàíûí ÿí éàõøû êëóáëàðûíäàí áèðèäèð. Àêðîáàòèêà Àçÿðáàéúàíäà èäìàí íþâö êèìè 20 ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áÿùðàì âÿ Åëøàä Íÿðèìàíîâ ãàðäàøëàðû 1958 èëäÿ ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòûíûí ýöìöø ìåäàëëàðûíû ãàçàíàðàã, ðåñïóáëèêàäà áó íþâ öçðÿ èëê èäìàí óñòàëàðû îëìóøëàð. 80-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí àêðîáàòëàðû Àâðîïà âÿ äöíéà ÷åìïèîíàòëàðûíûí ãàëèáëÿðè âÿ ìöêàôàò÷ûëàðû ñûðàñûíäà éåð òóòìóøëàð. Ùÿíäáîë, îòöñòö õîêêåé, ñàìáî âÿ äèýÿð íþâëÿðäÿ äÿ éàõøû ÿíÿíÿëÿðèìèç

áàñîâ, Î.Ì.Àüàéåâ, Ç.ß.ßëÿñýÿðîâà, ß.Ú.ßëèéåâ, Å.Ì.ßçèìçàäÿ, È.ß.Ùÿñÿíîâ, Ô.Ï.Ùöñåéíîâ, Ñ.Ì.Ùöñåéíîâ, Å.Ã.Êÿðèìîâ, Ò.Ã.Ìåùäèéåâ, Ì.Ì.Ìèðèéåâ, À.Ý.Ïàâëèäè, Ç.Ù.Ðçàéåâà, ß.Ñ.Ñàäûãîâ, Ø.À.Øàìõàëîâ, Í.Ç. Ìÿëèê-Éåãàíîâà, Ú.Á. Ãóðáàíîâ, Í.Ô.Ùàúûáÿéëèíñêàéà, Á.Êèïèàíè âÿ á.íà Ïðåçèäåíò òÿãàöäëÿðè òÿéèí åäèëìèøäèð. Õöñóñè îëèìïèéà òÿãàöä÷öëÿðè. Àçÿðáàéúàíûí îëèìïèéà ÷åìïèîíëàðû ö÷öí äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 10 îêòéàáð 2002 èë òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ îëèìïèéà ÷åìïèîíëàðû Í.É.Àáäóëëàéåâ (ñÿðáÿñò ýöëÿø), Í.Ã.Ùöñåéíîâ (úöäî), Ç.ß.Ìåôòàùÿòäèíîâà (ñòåíä àòûúûëûüû), Ð.Ì.Øàáàíîâà (ùÿíäáîë), Ë.É.Øóáèíà (ùÿíäáîë) õöñóñè îëèìïèéà òÿãàöäöíÿ ëàéèã ýþðöëìöøëÿð. òÿãàöäö òÿñèñ åäèëìèøäèð. 2005 èë ôåâðàëûí 14-äÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè È.ßëèéåâ Èãîð Ïîíîìàðéîâà (ôóòáîë) âÿ Ôÿðèä Ìàíñóðîâà (éóíàí-Ðîìà ýöëÿøè) õöñóñè îëèìïèéà òÿãàöäëÿðè âåðèëìÿñè ùàããûíäà

Àâðîïà Òîï Êîìàíäà êóáîêó. Ôèíàë. Áàêû, 2002.

âàðäûð. Ñàìáî öçðÿ èëê ðåñïóáëèêà ÷åìïèîíàòû 1954 èëäÿ êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ñàìáî÷óëàðû Úåéùóí Ìÿììÿäîâ 7, Çöëôèééÿ Ùöñåéíîâà èñÿ 5 ãàò äöíéà ÷åìïèîíó îëìóøëàð. Ïðåçèäåíò òÿãàöä÷öëÿðè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàíûí èíêèøàôûíäà õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿãàöäö òÿñèñ åäèëìèøäèð (2002) Ò.Ò.Àá880

ôÿðìàí èìçàëàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòÿñè. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòÿñè (ÌÎÊ) 1992 èë éàíâàðûí 14-äÿ òÿñèñ îëóíìóøäóð. É. Ìÿììÿäîâ êîìèòÿíèí ïðåçèäåíòè ñå÷èëìèøäèð. 1992 èë íîéàáðûí 2-äÿ Àâðîïà Îëèìïèéà Êîìèòÿñèíèí (ÀÎÊ) Áàø Àññàìáëåéàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÌÎÊ-ó áó êîìèòÿéÿ öçâ ãÿáóë îëóíìóøäóð. Áåéíÿëõàëã Îëèìïè-

éà Êîìèòÿñèíèí (ÁÎÊ) 1993 èë ñåíòéàáðûí 23-äÿ Ìîíàêîäà êå÷èðèëìèø 101-úè ñåññèéàñûíäà ÁÎÊ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÎÊ-íó ðÿñìÿí òàíûìûøäûð. 1997 èë èéóëóí 31-äÿ ÌÎÊ-óí íþâáÿòè ñåññèéàñû êå÷èðèëìèøäèð. Ùÿìèí âàõòäàí Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòÿñèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èíäèêè ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâ ðÿùáÿðëèê åäèð. ÌÎÊ ðåñïóáëèêàäà èäìàíûí ìàääèòåõíèêè áàçàñûíûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè èøèíè þí ïëàíà ÷ÿêìèøäè. Áàêûäà âÿ áþëýÿëÿðäÿ èíøà åäèëÿí îëèìïèéà èäìàí êîìïëåêñëÿðè Àçÿðáàéúàíäà èäìàíûí êöòëÿâèëèéèíÿ, îíóí ïàðëàã ýÿëÿúÿéèíÿ òÿìèíàò âåðèð. Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðûíûí 27 âÿ 28úè Éàé Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà ãàçàíäûãëàðû ãÿëÿáÿëÿð ÌÎÊ-óí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ ýþñòÿðèúèñèäèð. Îëèìïèéà êîìàíäàìûç 1996 èëäÿ Àòëàíòàäà (ÀÁØ) 1 ýöìöø, Ñèäíåéäÿ (2000) 2 ãûçûë, 1 áöðöíú, Àôèíà Îëèìïèàäàñûíäà (2004) èñÿ 1 ãûçûë âÿ 4 áöðöíú ìåäàë ãàçàíìûøäûð. Éóíàíûñòàí ïðåçèäåíòè Ê. Ñòåôàíîïóëîñ ùÿëÿ Àôèíàäà Îëèìïèàäà áàøëàíìàçäàí ÿââÿë, 2004 èë èéóíóí 22-äÿ Àçÿðáàéúàí èäìàíûíûí öíâàíûíà õîø ñþçëÿð ñþéëÿìèøäè. Ê.Ñòåôàíîïóëîñ þëêÿìèçÿ ðÿñìè ñÿôÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÌÎÊ-óí èíçèáàòè áèíàñûíäà «Îëèìïèéà ðóùó» ñÿðýèñèíèí à÷ûëûø ìÿðàñèìèíäÿ èøòèðàê åäÿðêÿí äåìèøäèð êè, Àçÿðáàéúàí àðòûã äöíéà èäìàí ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Áó äà îíó òÿñäèã åäèð êè, Àçÿðáàéúàíäà èäìàíûí, îëèìïèéà ùÿðÿêàòûíûí èíêèøàôûíà äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ äèããÿò âÿ ãàéüû ýþñòÿðèëèð. Àçÿðáàéúàíûí Àôèíàäà 28-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíäà ÿââÿëêè îëèìïèàäàëàðäàêûíäàí äàùà ÷îõ, 38 íÿôÿð èäìàí÷û èëÿ òÿìñèë îëóíìàñû âÿ 5 ìåäàë ãàçàíìàñû, î úöìëÿäÿí Ôÿðèä Ìàíñóðîâóí éóíàí-Ðîìà ýöëÿøè êèìè ÷îõ íöôóçëó áèð íþâäÿ ÷åìïèîí çèðâÿñèíè ôÿòù åòìÿñè, þëêÿìèçèí èëê äÿôÿ áÿäèè ýèìíàñòèêà éàðûøëàðûíà èøòèðàê÷û ýþíäÿðìÿñè, Àííà Ãóðáàíîâàíûí éöêñÿê óñòàëûüû áåéíÿëõàëã èäìàí èúòèìàèééÿòèíèí äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ýèìíàñòèêà Ôåäåðàñèéàñûíà (ÀÝÔ) 2002 èëèí îêòéàáðûíäàí Ìåùðèáàí ßëèéåâà ðÿùáÿðëèê åäèð. Þëêÿäÿ áó èäìàí íþâöíöí èíêèøàôû ö÷öí àðäûúûë òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àçÿðáàéúàíûí èëê îëèìïèéà ìöêàôàò÷ûñû. Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà Àçÿðáàéúàíà èëê ìåäàëû ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿí Ðÿøèä Ìÿììÿäáÿéîâ ãàçàíäûðìûøäûð. ÑÑÐÈ-íèí ÿìÿêäàð ìÿøã÷èñè Ðçà Áàõøÿëèéåâèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà õàë÷à öçÿðèíäÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ðÿøèä Ìÿììÿäáÿéîâ. 1

óçóí áèð éîë âÿ ÿñë ìÿêòÿá êå÷ÿðÿê, äÿôÿëÿðëÿ ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòëàðûíûí ôÿõðè êöðñöñöíÿ ãàëõìûø Ð.Ìÿììÿäáÿéîâ 1952 èë èéóëóí 19-äàí àâãóñòóí 3-äÿê Ùåëñèíêèäÿ êå÷èðèëÿí 15-úè Éàé Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà 2-úè éåðè òóòìóøäóð. Áóíóíëà äà Ðÿøèä Ìÿììÿäáÿéîâ Àçÿðáàéúàíûí èëê îëèìïèéà ìåäàë÷ûñû îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû ÑÑÐÈ éûüìà êîìàíäàñû ùåéÿòèíäÿ Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà. Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû ÑÑÐÈ éûüìà êîìàíäàñû ùåéÿòèíäÿ Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà èëê äÿôÿ 1952 èëäÿ Ùåëñèíêèäÿ êå÷èðèëìèø 15-úè Îëèìïèàäàäà èøòèðàê åòìèøëÿð. Ôèíëàíäèéà ïàéòàõòûíäà 5 èäìàí÷ûìûç éàðûøìûøäûð. 1956 èë. 16-úû Îëèìïèàäà. Ìåëáóðí (Àâñòðàëèéà). Àçÿðáàéúàíäàí 1 íÿôÿð èøòèðàê åäèðäè. Ñïðèíòåð Éóðè Êîíîâàëîâ ÑÑÐÈ éûüìà êîìàíäàñû ùåéÿòèíäÿ 4Õ100 ìåòð ìÿñàôÿéÿ åñòàôåò ãà÷ûøûíäà ýöìöø ìöêàôàò÷û îëìóøäóð. 1960 èë. 17-úè Îëèìïèàäà. Ðîìà (Èòàëèéà). Éöíýöë àòëåò Éóðè Êîíîâàëîâ âÿ âàòåðïîë÷ó Éåâýåíè Ñàëòñèí. Ùÿð èêèñè ýöìöø ìåäàë ãàçàíìûøäûð. 1964 èë. 18-úè Îëèìïèàäà. Òîêèî (Éàïîíèéà). 2 ýöëÿø÷è, 2 âàòåðïîë÷ó, âîëåéáîë÷ó Èííà Ðûñêàë âÿ áåøíþâ÷ö Âèêòîð Ìèíåéåâ. 5 ìåäàë. Ìèíåéåâ ÷åìïèîí îëìóø, Ðûñêàë ýöìöø ìöêàôàò, ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿí Àéäûí Èáðàùèìîâ, âàòåðïîë÷óëàð Çåíîí Áîðòêåâè÷ âÿ Íèêîëàé Êóçíåòñîâ áöðöíú ìåäàë ãàçàíìûøëàð. 1968 èë. 19-úó Îëèìïèàäà. Ìåõèêî (Ìåêñèêà). 3 íÿôÿð. Âîëåéáîë÷óëàð Èííà Ðûñêàë, Âåðà Ëàíòðàòîâà âÿ ñóéàòóëëàíàí Íàäåæäà Êàðïóõèíà. È.Ðûñêàë âÿ Â.Ëàíòðàòîâà ÷åìïèîí îëìóøëàð. 1972 èë. 20-úè Îëèìïèàäà. Ìöíùåí (ÀÔÐ). 3 íÿôÿð. Èííà Ðûñêàë 2-úè äÿôÿ Îëèìïèéà îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó îëìóøäóð. Éöíýöë àòëåò Àëåêñàíäð Êîðíåëéóê 4õ100 ìåòð ìÿñàôÿéÿ åñòàôåò ãà÷ûøûíäà ýöìöø ìåäàë ãàçàíìûø âÿ Àâðîïà ðåêîðäóíó òÿçÿëÿìèøäèð. 1976 èë. 21-úè Îëèìïèàäà. Ìîíðåàë (Êàíàäà). 3 íÿôÿð – Èííà Ðûñêàë (âîëåé-

3

2

7

6

10

5

4

9

8

11

12

13

14

ÎËÈÌÏÈÉÀ ×ÅÌÏÈÎÍËÀÐÛ 1.Âèêòîð Ìèíåéåâ – áåøíþâ÷öëöê öçðÿ 18-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Òîêèî, 1964). 2. Èííà Ðûñêàë – âîëåéáîë öçðÿ 19-úó âÿ 20-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ìåõèêî, 1968). 3. Âåðà Ëàíòðàòîâà – âîëåéáîë öçðÿ 19-úó Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ìåõèêî, 1968). 4. Ëéóäìèëà Øóáèíà – ùÿíäáîë öçðÿ 21-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ìîíðåàë, 1976). 5. Ðÿôèãÿ Øàáàíîâà – ùÿíäáîë öçðÿ 21-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ìîíðåàë, 1976). 6. Ëàðèñà Ñàâêèíà – ùÿíäáîë öçðÿ 21-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ìîñêâà, 1980). 7. Áîðèñ Êîðåòñêè – ãûëûíúîéíàòìà öçðÿ 24-úö Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ñåóë, 1988). 8. Èãîð Ïîíîìàðéîâ – ôóòáîë öçðÿ 24-úö Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ñåóë, 1988). 9. Èëãàð Ìÿììÿäîâ – ãûëûíúîéíàòìà öçðÿ 24-úö Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ñåóë, 1988). 10. Íàçèì Ùöñåéíîâ – úöäî öçðÿ 25-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Áàðñåëîíà, 1992). 11. Âàëåðè Áåëåíêè – èäìàí ýèìíàñòèêàñû öçðÿ 25-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Áàðñåëîíà, 1992). 12. Çåìôèðà Ìåôòàùÿòäèíîâà – ñòåíä àòûúûëûüû öçðÿ 27-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ñèäíåé, 2000). 13. Íàìèã Àáäóëëàéåâ – ñÿðáÿñò ýöëÿø öçðÿ 27-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Ñèäíåé, 2000). 14. Ôÿðèä Ìàíñóðîâ – éóíàí-Ðîìà ýöëÿøè öçðÿ 28-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó (Àôèíà, 2004).

áîë), Ðÿôèãÿ Øàáàíîâà âÿ Ëéöäìèëà Øóáèíà (ùÿíäáîë). È.Ðûñêàë ýöìöø ìåäàë ãàçàíìûø, Ð.Øàáàíîâà âÿ Ë.Øóáèíà îëèìïèéà ÷åìïèîíëàðû îëìóøëàð. 1980 èë. 22-úè Îëèìïèàäà. Ìîñêâà (ÑÑÐÈ). 5 íÿôÿð. Ëàðèñà Ñàâêèíà (ùÿíäáîë) ÷åìïèîí îëìóø, Òàòéàíà Øâûãàíîâà (îòöñòö õîêêåé) áöðöíú ìåäàë, àâàð÷ÿêÿíëÿð Âàñèëè Éàêóøà, Âèêòîð Ïåðåâåðçåâ âÿ Ýåííàäè Êðéó÷êèí ýöìöø ìöêàôàò ãàçàíìûøëàð. 1988 èë. 24-úö Îëèìïèàäà. Ñåóë (Úÿíóáè Êîðåéà). 18 íÿôÿð: 2 ãûëûíúîéíàäàí, 2 ýöëÿø÷è, 1 ôóòáîë÷ó, 1 ñòåíä àòûúûñû, 1 ùÿíäáîë÷ó âÿ 11 àâàð÷ÿêÿí. Èãîð Ïîíîìàðéîâ (ôóòáîë), Èëãàð Ìÿììÿäîâ âÿ Áîðèñ Êîðåòñêè (ãûëûíúîéíàòìà) Îëèìïèàäàäàí ÷åìïèîí êèìè ãàéûòìûøëàð. 1992 èë. 25-úè Îëèìïèàäà. Áàðñåëîíà

(Èñïàíèéà). Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéè (ÌÄÁ) þëêÿëÿðèíèí éûüìà êîìàíäàñû òÿðêèáèíäÿ Àçÿðáàéúàí 5 íÿôÿðëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð: Íàçèì Ùöñåéíîâ (úöäî), Âàëåðè Áåëåíêè (ýèìíàñòèêà), Èëãàð Ìÿììÿäîâ (ãûëûíúîéíàòìà), Âàëåðè Òèìîõèí (ñòåíä àòûúûëûüû), Âàëåíòèíà Ïîïîâà (ñòîëöñòö òåííèñ). Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà èëê äÿôÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí áàéðàüû óúàëäûëäû. Íàçèì Ùöñåéíîâ âÿ Âàëåðè Áåëåíêè Îëèìïèàäàíûí ÷åìïèîíó îëäóëàð (ñîíóíúó êîìàíäà ùåñàáûíäà). Â.Áåëåíêè øÿõñè áèðèíúèëèêäÿ áèð áöðöíú ìåäàë äà ãàçàíäû. Àçÿðáàéúàí éûüìà êîìàíäàñû Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà (1996–2004). Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèë äþâëÿò êèìè Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà èëê äÿôÿ 1996 èëäÿ Àòëàíòàäà (ÀÁØ) òÿìñèë îëóíìóøäóð. Èäìàí÷û881

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàðûìûç ùÿìèí Îëèìïèàäàéà 10 íþâäÿ 23 ëèñåíçèéà ãàçàíìûøäûëàð. Îéóíëàðäà 197 þëêÿ èøòèðàê åòìèø âÿ Àçÿðáàéúàí ìåäàë àëàí 79 äþâëÿò àðàñûíäà 61-úè éåðè òóòìóøäóð. Ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿí Íàìèã Àáäóëëàéåâèí ýöìöø ìåäàëû ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí èëê îëèìïèéà ìåäàëû îëäó. 2000 èëäÿ Ñèäíåéäÿ (Àâñòðàëèéà) 27-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíäà ñòàðòà Àçÿðáàéúàíûí 31 èäìàí÷ûñû ÷ûõìûøäûð. Îíëàð 9 íþâäÿ òÿìñèë îëóíìóø âÿ 3 ìåäàë (2 ãûçûë, 1 áöðöíú) ãàçàíìûøëàð. Íàìèã Àáäóëëàéåâ ñÿðáÿñò ýöëÿø, Çåìôèðà Ìåôòàùÿòäèíîâà ñòåíä àòûúûëûüû öçðÿ îëèìïèéà ÷åìïèîíó îëìóøëàð, áîêñ÷ó Âöãàð ßëÿêáÿðîâ ðèíãè áöðöíú ìöêàôàòëà òÿðê åòìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ Àçÿðáàéúàí êîìàíäàñû 199 þëêÿ àðàñûíäà 34-úö éåðè òóòìóøäóð. Àçÿðáàéúàí áàéðàüû 2 äÿôÿ 18 âÿ 19úó Ãûø Îëèìïèéà Îéóíëàðûíäà (ÃÎÎ) – 1998 èëäÿ Éàïîíèéàíûí Íàãàíî øÿùÿðèíäÿ âÿ 2002 èëäÿ Ñîëò Ëåéê Ñèòèäÿ (ÀÁØ) äàëüàëàíìûøäûð. Èëê àçÿðáàéúàíëû îëèìïèéà ÷åìïèîíó. Àçÿðáàéúàí èäìàí òÿøêèëàòëàðûíûí àçÿðáàéúàíëû éåòèðìÿëÿðè àðàñûíäà áèðèíúè îëàðàã Îëèìïèéà îéóíëàðûíûí ÷åìïèîíó àäûíû 1988 èë ñåíòéàáðûí 17-äÿí îêòéàáðûí 2-íÿ êèìè Ñåóëäà êå÷èðèëìèø 24-úö Îëèìïèàäàäà êëàññèê (éóíàí-Ðîìà) öñóëëà ýöëÿøÿí Êàìàíäàð Ìÿúèäîâ ãàçàíìûøäûð. Î, îéóíëàðäàí áèð èë ÿââÿë Ìèíñêÿ êþ÷ìöø âÿ Ñåóëäà Áåëàðóñ Ðåñïóáëèêàñûíû òÿìñèë åòñÿ äÿ, Àçÿðáàéúàí áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí òÿøêèëàòëàðûíûí éåòèðìÿñè êèìè ïàðàëåë îëàðàã ðåñïóáëèêàìûçà äà õàë ãàçàíäûðìûøäûð. Êàìàíäàð Ìÿúèäîâ Ñåóëäà 62 êã ÷ÿêè äÿðÿúÿñèí2004 èëäÿ 28-úè Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí Éóíàíûñòàíûí ïàéòàõòû Àôèíàéà Àçÿðáàéúàíûí 38 èäìàí÷ûñû ýåòìèøäè. Ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç Àôèíà Îëèìïèàäàñûíäà äàùà ÷îõ ìåäàë ãàçàíìûøëàð. Îíëàð áåø äÿôÿ ôÿõðè êöðñöéÿ äÿâÿò îëóíìóøëàð. Éóíàí-Ðîìà öñóëó èëÿ ýöëÿøÿí Ôÿðèä Ìàíñóðîâ õàëãûìûçû ãûçûë ìåäàëëà ñåâèíäèðìèø, ýöëëÿ àòûúûñû Èðàäÿ Àøóìîâà, ñòåíä àòûúûñû Çåìôèðà Ìåôòàùÿòäèíîâà, áîêñ÷öëàð Àüàñû Ìÿììÿäîâ âÿ Ôóàä Àñëàíîâ âÿòÿíÿ áöðöíú ìåäàëëà ãàéûòìûøëàð. äÿ áöòöí ðÿãèáëÿðèíÿ ãàëèá ýÿëÿðÿê, Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà ôÿõðè êöðñöíöí ÿí éöêñÿê ïèëëÿñèíÿ ãàëõìûø âÿ èëê àçÿðáàéúàíëû Îëèìïèéà ÷åìïèîíó îëìóøäóð. Ïðåçèäåíò ñÿðÿíúàìëàðû. Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðûíûí ìöñòÿãèë êîìàíäà êèìè òÿìñèë îëóíäóãëàðû 3 Éàé Îëèìïèéà 882

Îéóíëàðûíäà Âÿòÿíèí øÿðÿôèíè ëàéèãèíúÿ ãîðóìàëàðûíäà îíëàðûí öìóìäöíéà èäìàí áàéðàìûíà ñÿìÿðÿëè ùàçûðëûüû ö÷öí éàðàäûëìûø øÿðàèò ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàíà ýþñòÿðäèéè ãàéüû, Îëèìïèéà Îéóíëàðûíà äàùà éàõøû ùàçûðëûüûí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ èìçàëàíàí 26 ôåâðàë 1995 èë, 20 ôåâðàë 1998 èë âÿ 5 èéóí 2003 èë òàðèõëè Ïðåçèäåíò ñÿðÿíúàìëàðû þç áÿùðÿñèíè âåðìèøäè. Àòëàíòà, Ñèäíåé âÿ Àôèíàäà êå÷èðèëìèø Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí ãàçàíäûüû ìåäàëëàðûí ñàéû 9-à ÷àòìûøäûð. «Îëèìïèéà ëÿéàãÿòè» ìöêàôàòû. Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòè Ù.ßëèéåâ îëèìïèéà Îëèìïèéà èëèíäÿ Îëèìïèéà îðäåíè. Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâ ÁÎÊ ÈÊ-íûí 2004 èëèí ôåâðàëûíäà Àôèíàäà êå÷èðèëìèø èúëàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÌÎÊ-óí ïðåçèäåíòè êèìè îëèìïèéà ùÿðÿêàòûíäà ýþðêÿìëè õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ÁÎÊ-óí àëè ìöêàôàòûíà – Îëèìïèéà îðäåíèíÿ ëàéèã ýþðöëìöøäöð. ùÿðÿêàòûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ áþéöê õèäìÿòëÿðè îëàí øÿõñèééÿòëÿð ö÷öí òÿñèñ åäèëìèø áó ìöêàôàòà 1997 èëäÿ ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Áó áàðÿäÿ ãÿðàð ùÿìèí èëèí èéóí àéûíäà Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòÿëÿðè Àññîñèàñèéàñûíûí (ÌÎÊÀ) Èñëàíäèéàíûí ïàéòàõòû Ðåéêéàâèêäÿ êå÷èðèëìèø ñåññèéàñûíäà ãÿáóë îëóíìóøäóð. «Îëèìïèéà ëÿéàãÿòè» ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëìÿñè Ù.ßëèéåâèí Àçÿðáàéúàí èäìàíû ãàðøûñûíäà ýþñòÿðäèéè áþéöê õèäìÿòëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ òÿñäèã âÿ òÿçàùöð ôîðìàñûäûð. Áó ôàêò ùÿì äÿ áåéíÿëõàëã èäìàí ãóðóìëàðû òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí áèð èäìàí äþâëÿòè îëàðàã òàíûíìàñûíûí ðÿìçè êèìè ãÿáóë åäèëèð. Àçÿðáàéúàí ôóòáîë÷óëàðû àðàñûíäà èëê îëèìïèéà ÷åìïèîíó. Ñåóë Îëèìïèàäàñû–88 ðåñïóáëèêàìûç ö÷öí ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí ôóòáîë÷óñóíóí Îëèìïèéà îéóíëàðû òàðèõèíäÿ èëê ìåäàë, þçö äÿ ãûçûë ìåäàë ãàçàíìàñû èëÿ ÿëàìÿòäàð îëìóøäóð. Áó ìöêàôàò óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ ÑÑÐÈ ÷åìïèîíàòëàðûíäà «Íåôò÷è»íèí øÿðÿôèíè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ãîðóìóø, Ñåóëäà 24-úö Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà èñÿ ÑÑÐÈ éûüìà êîìàíäàñûíäà ÷ûõûø åòìèø Èãîð Ïîíîìàðéîâà íÿñèá îëìóøäóð. Áèð èëäÿ ö÷ îëèìïèéà òÿñíèôàò òóðíèðè. Àðòûã Áàêû ÿñë èäìàí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëèá. Àéðû-àéðû áåéíÿëõàëã èäìàí ôåäåðàñèéàëàðûíûí äöíéà âÿ Àâðîïà ÷åìïèîíàòëàðûíûí, ìþòÿáÿð áåéíÿëõàëã òóðíèðëÿðèí òÿøêèëèíè Àçÿðáàéúàí ïàéòàõòûíà åòèáàð åòìÿëÿðè þëêÿìèçäÿ èäìàíûí èíêèøàôûíà,

Áàêûíûí ÿí áþéöê éàðûøëàðû éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ òÿøêèë åòìÿê èìêàíëàðûíà âåðèëÿí ëàéèãëè ãèéìÿòäèð. Òÿêúÿ áèð èëäÿ (2004) 3 îëèìïèéà òÿñíèôàò òóðíèðèíèí þëêÿìèçèí ïàéòàõòûíäà êå÷èðèëìÿñè Îëèìïèéà îéóíëàðû òàðèõèíäÿ íàäèð ùàäèñÿäèð. Ùÿìèí èëèí áèðèíúè éàðûñûíäà áàêûëû èäìàí ùÿâÿñêàðëàðû ãàäûíëàðäàí èáàðÿò Àâðîïàíûí 8 ìèëëè âîëåéáîë êîìàíäàñûíûí îéóíëàðûíû, ãèòÿíèí ÿí éàõøû òàåêâîíäî÷óëàðûíûí âÿ áîêñ÷óëàðûíûí Àôèíà Îëèìïèàäàñûíà ëèñåíçèéà õàðàêòåðëè éàðûøëàðûíû áþéöê ìàðàãëà èçëÿäèëÿð. Êöòëÿâè áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí. Áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàíûí êöòëÿâèëèéè Àçÿðáàéúàíäà ùÿìèøÿ äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Þòÿí ÿñðèí 60–70-úè èëëÿðèíäÿ «Êöòëÿâèëèêäÿí óñòàëûüà!» øöàðû äà òÿñàäöôÿí ñÿñëÿíìÿìèøäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ òÿùñèë îúàãëàðûíäà, èñòåùñàëàò êîëëåêòèâëÿðèíäÿ, ìöÿññèñÿëÿðäÿ êöòëÿâè ñòàðòëàð áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìèøäèð. Ìöÿññèñÿëÿðäÿ éàðàäûëàí áÿäÿí òÿðáèéÿñè êîëëåêòèâëÿðè ÿìÿê÷èëÿðèí ôèçèêè ùàçûðëûüûíà ìöùöì ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿðèí äÿ ñàéû ýåòäèêúÿ àðòûðäû. Ðåñïóáëèêàíûí ùÿð éåðèíäÿ èäìàí-ñàüëàìëûã äöøÿðýÿëÿðè éàðàäûëûð, êëóáëàð à÷ûëûðäû. Ñàüëàìëûã çîíàëàðû áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûøäû. Ìÿùÿëëÿ éàðûøëàðû, áÿäÿí òÿðáèéÿñè êîëëåêòèâëÿðèíèí òóðíèðëÿðè, ðàéîí, øÿùÿð ñïàðòàêèàäàëàðû þç ÿòðàôûíà ÷îõëó èäìàí ùÿâÿñêàðû òîïëàìûøäû. Èñòèðàùÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò ïàðêëàðûíäà êöòëÿâè áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ ñàüëàìëûã èøëÿðèíèí ìèãéàñû ýåíèøëÿíìèøäè. «Äÿðè òîï», «Ñåâèíú», «Àü òîï», «Øÿí äåëôèí» éàðûøëàðûíäà ìèíëÿðëÿ ìÿêòÿáëè èøòèðàê åäèðäè. Àðòûã 1963 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 4199 áÿäÿí òÿðáèéÿñè êîëëåêòèâè, 498.926 áÿäÿí òÿðáèéÿ÷èñè, 626 èäìàí óñòàñû, 3793 1-úè äÿðÿúÿëè èäìàí÷û âàð èäè. Áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ñàùÿñèíäÿ àëè áÿäÿí òÿðáèéÿñè òÿùñèëëè 1318 ìöòÿõÿññèñ ÷àëûøûðäû, 590 íÿôÿð îðòà áÿäÿí òÿðáèéÿñè òÿùñèëëè ìöòÿõÿññèñ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ðåñïóáëèêàäà 88.904 îüëàí âÿ ãûç âîëåéáîëëà, 23065 íÿôÿð áàñêåòáîëëà ìÿøüóë îëìóø, 6347 ýÿíú ýèìíàñòèêàéà ìàðàã ýþñòÿðìèø, éöíýöë àòëåòèêà ìÿøüÿëÿëÿðèíÿ 83.944 ùÿâÿñêàð ýÿëìèø, ôóòáîë÷óëàð îðäóñóíäà 47.313 îéóí÷ó ìÿøã åòìèø , øàùìàò ìÿøüÿëÿëÿðè 37.038 íÿôÿðè þç ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðìèø, ñÿðáÿñò âÿ éóíàí-Ðîìà ýöëÿøèíèí 14.765 ïÿðÿñòèøêàðû îëìóøäóð. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ Áàêûäà ìÿðêÿçè Óøàã-Ýÿíúëÿð Èäìàí Ìÿêòÿáè éàðàäûëìûøäûð. Ìÿêòÿáäÿ 200 òÿëèì ãðóïó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ãðóïëàðäà èäìàíûí 20 íþâö èëÿ 3057 ìÿêòÿáëè ìÿøüóë îëìóøäóð. Óøàã âÿ ýÿíúëÿðèí èõòèéàðûíà 240 èäìàí-ýèìíàñòèêà ñàëîíó, 539 áàñêåòáîë, 1803 âîëåéáîë, 382 ôóòáîë ìåéäàí÷àñû, 67 êîìïëåêñ ìåéäàí÷à âåðèëìèøäèð. Óøàãëàðëà ìÿøüÿëÿëÿðè 757 íÿôÿð àëè òÿùñèëëè ìöòÿõÿññèñ àïàðìûøäûð. Èäìàí áàçàëàðûíûí äà ñàéû àðòìûøäû. 1963 èëäÿ áÿäÿí òÿðáèéÿ÷èëÿðèíèí èõòèéàðûíäà 23 ñòàäèîí, 116 êîìïëåêñ ìåéäàí÷à, 845 áàñêåòáîë, 3262 âîëåéáîë ìåéäàí÷àñû, 10 öçýö÷öëöê ùîâóçó, 327 èäìàí-ýèìíàñòèêà ñàëîíó âàð èäè. Èúòèìàè ÿñàñëàðëà 14918 òÿëèìàò÷û èøëÿéèðäè. Äÿðÿúÿ àëìûø 12134 èäìàí ùàêèìè âàð èäè. Îíëàðäàí 79-ó öìóìèòòèôàã, 466 íÿôÿðè ðåñïóáëèêà, 672-ñè 1-úè äÿðÿúÿëè ùàêèì èäè. 1970 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà áÿäÿí òÿðáèéÿñè êîëëåêòèâëÿðèíèí ñàéû 5370-ÿ ÷àòìûøäû. Îíëàð 762.196 íÿôÿðè, î úöìëÿäÿí 211 ìèí ãàäûíû þç ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðìèøäè. Êÿíäëÿðäÿ 170 ìèíäÿí ÷îõ àäàì èäìàíëà ÿùàòÿ îëóíìóøäó. Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 2800-ÿ ãÿäÿð áÿäÿí òÿðáèéÿñè êîëëåêòèâèíäÿ 356.778 ýÿíú ìÿøüóë îëóðäó. 1970 èëÿ êèìè ðåñïóáëèêàäà 10 íÿôÿð ÑÑÐÈ ÿìÿêäàð ìÿøã÷èñè, 150 íÿôÿð Àçÿðáàéúàíûí ÿìÿêäàð ìÿøã÷èñè îëìóøäóð. 1970 èëëÿðèí ñîíóíäà 1233 èäìàí ñàëîíó, 62 ñòàäèîí, 25 öçýö÷öëöê ùîâóçó âàð èäè. 1990 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà 60 áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí êëóáó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Áþéöìÿêäÿ îëàí íÿñëèí èäìàíà úÿëá îëóíìàñûíûí éåíè-éåíè ôîðìàëàðû ìåéäàíà ÷ûõûðäû. Èäìàíûí òåõíèêè íþâëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàã èñòÿéÿíëÿð ö÷öí ðåñïóáëèêà ÎÀÄÊÉÚ-èí èëê òÿøêèëàòëàðû íÿçäèíäÿ òåõíèêè èäìàí áþëìÿëÿðè à÷ûëûðäû. Þòÿí ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà 15-äÿí àðòûã êþíöëëö èäìàí úÿìèééÿòè âÿ èäìàí òÿøêèëàòû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. «Äèíàìî», «Íåôò÷è», «Áóðåâåñòíèê», «Ìÿùñóë», «Ñïàðòàê», «Ëîêîìîòèâ» âÿ á. úÿìèééÿòëÿð ìöÿññèñÿëÿðèí, òÿñÿððöôàòëàðûí, åëì âÿ òÿùñèë îúàãëàðûíûí êîëëåêòèâëÿðèíè, ìèíëÿðëÿ îüëàí âÿ ãûçû, ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óíó ÿùàòÿ åäèðäè. Àçÿðáàéúàíäà ãàäûí èäìàíû. Ðåñïóáëèêàäà ãàäûíëàðûí èäìàíà úÿëá îëóíìàñûíà ùÿìèøÿ áþéöê äèããÿò éåòèðèëìèøäèð. ßýÿð 1930 èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí 19.600 èäìàí÷ûñûíûí éàëíûç 2200 íÿôÿðè ãàäûí èäèñÿ, 1933–37 èëëÿðäÿ áó ðÿãÿì 18 ìèíÿ, 1956 èë éàíâàðûí 1-äÿê èñÿ 65 ìèíÿ ÷àòìûøäû. 1960-úû èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàí áÿäÿí òÿðáèéÿñè òÿøêèëàòûíäà 128.068 ãàäûí âÿ ãûç òîïëàøìûøäû. Ùÿ-

ìèí èëëÿðèí ìÿøùóð ÷åìïèîíëàðû Çèáà ßëÿñýÿðîâà, Ôèðóçÿ Ãàñûìîâà, Ìÿñìÿ Ìÿììÿäîâà, Öëêÿð Ãàñûìîâà, Øÿôèãÿ Ìàíãóòîâà, Òàòéàíà Çàòóëîâñêàéà âÿ á.-íûí àäëàðû èäìàí ùÿâÿñêàðëàðûíà éàõøû òàíûø èäè. Áóíóíëà áåëÿ, ãàäûí èäìàí ùÿðÿêàòû ùÿëÿ ýåíèø âöñÿò àëìàìûøäû. Áó, èëê íþâáÿäÿ, êÿíäÿ àèä èäè. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ôÿàëëàðûí òÿøÿááöñö èëÿ Ðåñïóáëèêà Èäìàí Èòòèôàãû íÿçäèíäÿ ãàäûí èäìàíûíûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè èøèíÿ áàø÷ûëûã åäÿí øóðà éàðàäûëäû. Øóðàéà ìÿøùóð èäìàí ìöòÿõÿññèñè, Àçÿðáàéúàíûí ÿìÿêäàð ìÿøã÷èñè Çåéíÿá Ðçàéåâà ñÿäð ñå÷èëäè. 1961 èëäÿ ãàäûíëàðûí èëê Ñïàðòàêèàäàñû êå÷èðèëäè. Ñïàðòàêèàäà ñòàðòëàðûíà éöç ìèí èøòèðàê÷û ÷ûõäû. Êîëõîç âÿ ñîâõîçëàðäà ìèíëÿðëÿ êÿíäëè ãûçûíû þç ÿòðàôûíà òîïëàéàí éöçëÿðëÿ éåíè áþëìÿ à÷ûëäû. Ãàäûí øóðàñû ãàäûí èäìàí÷ûëàð àðàñûíäàí èúòèìàè áÿäÿí òÿðáèéÿñè êàäðëàðû ùàçûðëàíìàñû ãàéüûñûíà äà ãàëûðäû. Íÿòèúÿäÿ òåçëèêëÿ èäìàí îéóíëàðû, éöíýöë àòëåòèêà, öçýö÷öëöê, ýèìíàñòèêà öçðÿ ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ ãàäûíëàðûí ÷åìïèîíàòëàðû êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàíäû. Áÿäÿí òÿðáèéÿñè èíñòèòóòóíäà òÿùñèë àëìàüà øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðäàí ãàäûí èäìàí ôÿàëëàðû úÿëá îëóíóðäó. 1962 èëèí îêòéàáðûíäà Áàêûäà ÑÑÐÈ èäìàí÷ûëàðûíûí öìóìèòòèôàã ìöøàâèðÿñèíèí êå÷èðèëìÿñè äÿ ìöùöì ùàäèñÿéÿ ÷åâðèëäè. 1969 èëäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàíà äþâëÿò ãàéüûñûíûí äàùà äà àðòìàñû ñàéÿñèíäÿ èäìàí÷û ãàäûíëàðûí äà ñûðàëàðû ýåíèøëÿíìÿéÿ áàøëàìûøäû. 1971 èëäÿ 5369 áÿäÿí òÿðáèéÿñè êîëëåêòèâèíäÿ 750 ìèí íÿôÿð áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàíëà ìÿøüóë îëìóøäóð êè, îíëàðûí äà 22 ôàèçè ãàäûíëàðäàí èáàðÿò èäè. Àçÿðáàéúàíûí ÿí éàõøû ãàäûí èäìàí÷ûëàðû (1945–2004). È.Ðûñêàë, Â.Ëàíòðàòîâà, Ð.Ñèòíèêîâà, À.Ùÿñÿíîâà, É.Øàáîâòà (âîëåéáîë), Ð.Øàáàíîâà, Ë.Øóáèíà, Ë.Ñàâêèíà, Å.Ãóñåâà, Å.Âàùàáçàäÿ, Ý.Íàüûáÿéîâà (ùÿíäáîë), Ç.Ìåôòàùÿòäèíîâà, Ë.Éóäèíà (ñòåíä àòûúûëûüû), È.Àøóìîâà, É.Òàðàíîâà (ýöëëÿ àòûúûëûüû), Â.Ïîïîâà, Ò.Âàñèëéåâà (ñòîëöñòö òåííèñ), Ç.ßëÿñýÿðîâà, Ô.Ãàñûìîâà, Ø.Ìàíãóòîâà, Å.Úàááàðîâà, Í.Áðûíòñåâà (éöíýöë àòëåòèêà), Ò.Çàòóëîâñêàéà, Å.ßëèéåâà, À.Ñîôèéåâà, Ô.Âÿëèõàíëû, È.Ãÿäèìîâà, Ç.Ìÿììÿäéàðîâà, Ò.Ìÿììÿäéàðîâà, Ì.Øöêöðîâà (øàùìàò), Ì.Äóáîâà, Ç.Ìèðùàäûéåâà (äàìà), Ç.Ùöñåéíîâà (úöäî-ñàìáî), É.Êóðî÷êèíà, È.Ñîêîëîâñêàéà, Ê.Ãàñûìîâà, Í.Úàááàðîâà (úöäî), É.Áèðéóêîâà, Ò.Ñìåòåíêî, À.Ñîðîêèíà (òåííèñ), À.Àòàéåâà

(ñàìáî), Ò.Àááàñîâà (àüûðëûããàëäûðìà), Ò.Øâûãàíîâà (îòöñòö õîêêåé), É.Æåìàéåâà (ãûëûíúîéíàòìà), Ç.Ùàúûéåâà, Ì.Ìÿììÿäîâà, Ç.Ðçàéåâà, Ì.ßñýÿðîâà, Í.Ùàúûáÿéëèíñêàéà, Ò.Äàäàøîâà, À.Éåíèêåéåâà, Ð.Éåíèêåéåâà, Ã.Óðáàíîâè÷, Ä.Ýèìàòîâà, À.Ãóðáàíîâà (ýèìíàñòèêà), Ò.Êóðíèêîâà (öçýö÷öëöê), Ñ.Ìÿììÿäîâà (áàñêåòáîë) âÿ á. Àçÿðáàéúàíûí ÿí éàõøû ãàäûí èäìàí÷ûëàðûäûð. Ïàðàëèìïèéà ùÿðÿêàòû. ßëèë èäìàí÷ûëàðû þç ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿí ïàðàëèìïèéà ùÿðÿêàòû 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. 1988 èëäÿ ÿëèëëÿðèí 1úè Öìóìèòòèôàã èäìàí îéóíëàðû êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Ïàðàëèìïèéà Êîìèòÿñè (ÀÌÏÊ) 1996 èë ôåâðàëûí 9-äà òÿñèñ åäèëìèøäèð. ÀÌÏÊ-íûí ÿñàñ ìÿãñÿäè ôèçèêè èìêàíëàðû ìÿùäóä îëàí èíñàíëàðûí Ïàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíäà (ÏÎ)èøòèðàêûíû òÿìèí åòìÿêäèð. Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðû ÏÎ-äà 1996 èëäÿí èøòèðàê åäèðëÿð. Ùÿìèí èë Àòëàíòàäà (ÀÁØ) êå÷èðèëÿí ÏÎ-äà 2 òÿìñèë÷èìèç éàðûøìûø âÿ ùÿð èêèñè ÿí ýöúëö 10 èäìàí÷û ñûðàñûíà äàõèë îëìóøäóð. 2000 èëäÿ Ñèäíåéäÿ (Àâñòðàëèéà) òÿøêèë åäèëÿí 11-úè ÏÎ-äà Àçÿðáàéúàí êîìàíäàñûíäà 7 èäìàí÷û ÷ûõûø åòìèøäèð. Îíëàð 3 ìåäàë (1 ãûçûë âÿ 2 ýöìöø) ãàçàíìûøëàð. Áó îéóíëàðäà þëêÿìèç êîìàíäà ùåñàáûíäà 123 äþâëÿò àðàñûíäà 47-úè éåðè òóòìóøäóð. 2004 èëäÿ Àôèíàäà êå÷èðèëÿí 12-úè ÏÎäà Àçÿðáàéúàíûí 11 èäìàí÷ûñû ñòàðòà ÷ûõìûøäûð. Îíëàð 4 èäìàí íþâöíäÿ éàðûøìûøëàð. Ðåñïóáëèêàìûçûí êîìàíäàñû 2 ãûçûë, 1 ýöìöø âÿ 1 áöðöíú ìåäàëëà 136 þëêÿ àðàñûíäà 45-úè îëìóøäóð. Ãûçûë ìåäàëëàðû úöäî÷ó Èëùàì Çÿêèéåâ âÿ óçóíëóüà òóëëàíàí Îëåã Ïàíéóòèí, ýöìöø ìöêàôàòû ö÷ òÿêàíëà òóëëàíàí Çåéíÿääèí Áèëàëîâ, áöðöíú ìåäàëû ýöëëÿ àòûúûñû Éåëåíà Òàðàíîâà ãàçàíìûøëàð. Ùåéäÿð ßëèéåâ àäûíà Èäìàí-Êîíñåðò Êîìïëåêñè. Òóòóìóíà ýþðÿ áöòöí Ãàôãàçäà ÿí áþéöê þðòöëö èäìàí ãóðüóñó îëàí êîìïëåêñ 1990 èëèí íîéàáðûíäà èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Èäìàí-Êîíñåðò Êîìïëåêñè (ÈÊÊ) 7360 òàìàøà÷û òóòàí áàø àðåíàäàí, ùÿð áèðè 20õ40 ì þë÷öäÿ 2 êþìÿê÷è çàëäàí âÿ ñ.äÿí èáàðÿòäèð. Áó íÿùÿíý èäìàí êîìïëåêñèíäÿ 2000–04 èëëÿðäÿ ñÿðáÿñò ýöëÿø öçðÿ Àâðîïà ÷åìïèîíàòû âÿ äöíéà êóáîêó òóðíèðè, áÿäèè ýèìíàñòèêà öçðÿ äöíéà êóáîêóíóí ìÿðùÿëÿ éàðûøû, úöäî÷ó éåíèéåòìÿëÿðèí ãèòÿ áèðèíúèëèéè, âîëåéáîë÷ó ãàäûíëàðäàí èáàðÿò ìèëëè êîìàíäàëàðûí îëèìïèéà òÿñíèôàò òóðíèðè âÿ á. 883

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ù.ßëèéåâ àäûíà ÈäìàíÊîíñåðò Êîìïëåêñè.

ìþòÿáÿð éàðûøëàð òÿøêèë îëóíìóøäóð. Èäìàí-Êîíñåðò Êîìïëåêñè 2004 èë ìàðòûí 10-äàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíû èëÿ þç áàíèñè Ù.ßëèéåâèí àäûíû äàøûéûð. Èäìàí ãóðüóëàðû. 2000 èëäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áèðáèðèíèí àðäûíúà ìöàñèð èäìàí ãóðüóëàðû òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Äþâëÿòèí èäìàíà áþéöê ãàéüûñûíûí äàùà áèð òÿçàùöðö îëàí áó ñàüëàìëûã ìÿðêÿçëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ïðåçèäåíòëèéè äþâðöíäÿ èíøà îëóíìóøäóð. Îíëàð òÿêúÿ èäìàí÷ûëàðûí äåéèë, áöòöí õàëãûí ñÿðâÿòèäèð. Áàêû Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè 2000 èë îêòéàáðûí 21-äÿ, Íàõ÷ûâàí Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè 2002 èë èéóíóí 15-äÿ, Ýÿíúÿ Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè 2002 èë ñåíòéàáðûí 12-äÿ, Øÿêè Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè 2002 èë íîéàáðûí 9-äà, Áÿðäÿ Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè 2003 èë îêòéàáðûí 7-äÿ, Ëÿíêÿðàí Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè 2003 èë îêòéàáðûí 9-äà, Ãóáà Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè 2003 èë îêòéàáðûí 11-äÿ, Øàìàõû Îëèìïèéà Ìÿðêÿçè 2005 èë àïðåëèí 26-äà èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, Áàêûäà Òàåêâîíäî Èäìàí Ìÿðêÿçè, Éàõò êëóá, Îòöñòö Õîêêåé Áàçàñû, Ñòåíä Àòûúûëûüû Êîìïëåêñè äÿ èäìàí÷ûëàðûí èõòèéàðûíà âåðèëìèø-

äèð. ßñë òÿðÿããè èëëÿðè. Àçÿðáàéúàíäà èäìàí ÿñë òÿðÿããè éîëóíà ðåñïóáëèêàìûç äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ãàçàíäûãäàí ñîíðà ãÿäÿì ãîéìóøäóð. ßýÿð ìöñòÿãèëëèéèìèçèí èëê èëëÿðèíäÿ áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí èøëÿðèíèí òÿøêèëè ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí ÷ÿòèíëèêëÿð âàð èäèñÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Ýÿíúëÿð âÿ Èäìàí Íàçèðëèéèíèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà 26 èéóë 1994 èë òàðèõëè ôÿðìàíû þëêÿäÿ èäìàíûí èíêèøàôûíà ýöúëö òÿêàí âåðäè. Ïðåçèäåíòèí 18 àïðåë 2001 èë òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýÿíúëÿð, Èäìàí âÿ Òóðèçì Íàçèðëèéèíÿ ÷åâðèëÿí þëêÿíèí áàø èäìàí èäàðÿñè îí èëäÿí ÷îõäóð êè, Àçÿðáàéúàí èäìàíûíûí èíêèøàôû íàìèíÿ ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿðè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèð. Ðåñïóáëèêà Òèáá-Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè Äèñïàíñåðè (ÐÒÁÒÄ). 1950 èë èéóëóí 14äÿ éàðàäûëìûøäûð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûëàðûíûí áåéíÿëõàëã ìåéäàíëàðäà éàðûøëàðû ìöáàðèç ôîðìàäà ãàðøûëàìàëàðûíäà âÿ éöêñÿê íàèëèééÿòëÿð ãàçàíìàëàðûíäà áó òèáá îúàüû ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí õèäìÿòè áþéöêäöð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Âåòåðàíëàðû Èòòèôàãû (ÁÒÈÂÈ). 1994 èë îêòéàáðûí 25-äÿ éàðàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí èäìàíûíûí òÿøÿêêöëöíäÿ âÿ ôîðìàëàøìàñûíäà, ãÿëÿáÿ âÿ

Øàìàõû Îëèìïèéà Ìÿðêÿçè.

884

ðåêîðäëàðûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûø èíñàíëàðû þç ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðèð, ôÿàëèééÿòèíäÿ âåòåðàí èäìàí÷û âÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí çÿíýèí òÿúðöáÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð, îíëàðà ãàéüû ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàí Èäìàí Æóðíàëèñòëÿðè Àññîñèàñèéàñû (ÀÈÆÀ). Ðÿñìè ãåéäèééàòäàí 1995 èëèí íîéàáðûíäà êå÷ìèø, 1996 èëèí ôåâðàëûíäàí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð. Áåéíÿëõàëã Èäìàí Ìÿòáóàòû Àññîñèàñèéàñûíûí (ÀÈÏÑ) 1997 èëèí ìàéûíäà Èñïàíèéàíûí Îâéåäî øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëìèø 60úû êîíãðåñèíäÿ ÀÈÆÀ ùÿìèí òÿøêèëàòà, åëÿúÿ äÿ Àâðîïà Èäìàí Ìÿòáóàòû Èòòèôà-

Áàêû Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè.

ãûíà (ÓÅÏÑ) ùÿãèãè öçâ ãÿáóë åäèëìèøäèð. ÀÈÆÀ ùÿð èë ðåñïóáëèêàíûí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà êå÷èðäèéè ÿíÿíÿâè ñîðüó íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿíèí ÿí éàõøû èäìàí÷û âÿ ìÿøã÷èëÿðèíè, êîìàíäàëàðûíû âÿ èäìàí æóðíàëèñòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð, èäìàíûìûçûí, èäìàí æóðíàëèñòèêàìûçûí èíêèøàôûíà, îíóí äöíéàäà äàùà ÷îõ òàíûíìàñûíà õèäìÿò åäèð.

Ìàøòàüà Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè.

Òàðèõè ãÿëÿáÿ. Àçÿðáàéúàí èäìàíû òàðèõèíäÿ àëÿìÿ ñÿñ ñàëàí ãÿëÿáÿëÿð ÷îõäóð. Îíëàðäàí áèðè 1957 èëäÿ ãàçàíûëìûøäûð. Ðåñïóáëèêàíûí êèøèëÿðäÿí èáàðÿò éûüìà âîëåéáîë êîìàíäàñû Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí ÑÑÐÈ êóáîêó éàðûøûíäà Ãàçàõûñòàí âÿ Óêðàéíà âîëåéáîë÷óëàðûíà ãàëèá ýÿëäèêäÿí ñîíðà ôèíàëäà òÿðêèáèíäÿ ÑÑÐÈ éûüìà êîëëåêòèâèíèí áåø îéóí÷óñóíóí ÷ûõûø åòäèéè Ìîñêâà êîìàíäàñû èëÿ ýþðöøìöø âÿ ýÿðýèí îéóíäà éåíÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíìûøäûð (3:2). ÑÑÐÈ êóáîêóíó èëê äÿôÿ Ìîñêâàäàí Áàêûéà ýÿòèðÿí êîìàíäà áåëÿ ùåéÿòäÿ îéíàìûøäûð: Àíàòîëè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ìàêàãîíîâ, Îãòàé Àüàéåâ, Éàøàð Àááàñîâ, Õÿééàì Çöëôöãàðîâ, Ðîìàí Åéäåëìàí, Ýåííàäè Ðóäíîâ, Ôàçèë Ðçàéåâ, Ùÿñÿí ßëÿêáÿðîâ, Òîôèã Êàçûìîâ âÿ á. Êîìàíäàíûí ìÿøã÷èñè Èîñèô Êèáëèòñêè èäè. «Âîëåéáîë ÿñðè»íèí èêè øàùçàäÿñèíäÿí áèðè. Äöíéà èäìàíûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè Èííà Ðûñêàë Ìåõèêî-68 âÿ Ìöíùåí-72 îëèìïèàäàëàðûíûí ÷åìïèîíó îëìóø, Òîêèî-64 âÿ Ìîíðåàë-76 îëèìïèàäàëàðûíûí ýöìöø ìåäàëûíû ãàçàíìûøäûð. Áåéíÿëõàëã Âîëåéáîë Ôåäåðàñèéàñûíûí (ÁÂÔ) ÷îõ úèääè âÿ îáéåêòèâ åêñïåðòëÿðè Èííà Âàëåðéàíîâíà Ðûñêàëû êóáàëû Ðåãëà Òîððåñäÿí ñîíðà 20 ÿñðäÿ äöíéàíûí ÿí éàõøû èêè ãàäûí âîëåéáîë÷óñóíäàí áèðè àäëàíäûðìûøëàð. 20 éàøûíäà Òîêèîäà, 24 âÿ 28 éàøëàðûíäà Ìåõèêî âÿ Ìöíùåíäÿ, 32 éàøûíäà Ìîíðåàëäà ïàðëàã ãÿëÿáÿëÿð ãàçàíàí Èííà Ðûñêàë 20 éöçèëëèéèí èêè âîëåéáîë øàùçàäÿñèíäÿí áèðè ùåñàá îëóíóð. ÑÑÐÈ éûüìà êîìàíäàñûíûí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèíäÿ áþéöê ðîë îéíàìûø Àçÿðáàéúàí èäìàí÷ûñûíû 1974 èëäÿ Ìåêñèêàäà êå÷èðèëìèø äöíéà ÷åìïèîíàòû ýöíëÿðèíäÿ éåðëè ãÿçåòëÿðäÿí áèðè «Ëà ðåèíà äå âîëåéáîë» («Âîëåéáîë øàùçàäÿñè») àäëàíäûðìûøäûð. Ãàçàõ–Áàêû àò÷ûëûã éöðöøö. Àçÿðáàéúàí èäìàíûíûí çÿíýèí òàðèõèíèí ÿí ïàðëàã ñÿùèôÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí áó ãåéðèàäè òÿäáèðèí òÿøÿááöñ÷öñö ìèëëè îéóíëàðûìûçûí éîðóëìàç òÿäãèãàò÷ûñû, ðåñïóáëèêàíûí ÿìÿêäàð ìÿøã÷èñè Ôèêðÿò Ùöñåéíîâ îëìóøäóð. Îíóí 1998 èëäÿ ÷àï îëóíìóø «Àçÿðáàéúàí àò÷àïàðëàðû âÿ àòöñòö ìèëëè îéóíëàð» êèòàáûíäà 1983 èëäÿ áàø òóòìóø âÿ 14 ðàéîíóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷ìèø ùÿìèí éöðöø ùàããûíäà ÿòðàôëû ñþùáÿò à÷ûëûð. Ãàçàõ, Àüñòàôà, Àüäàì âÿ Øÿêè ðàéîíëàðûíäàí 30 íÿôÿðè ÿùàòÿ åäÿí éöðöøöí èøòèðàê÷ûëàðû ìàðøðóòóí êå÷äèéè Ãàçàõ, Àüñòàôà, Òîâóç, Øÿìêèð, Ýÿíúÿ, Ãàñûì Èñìàéûëîâ (Ýîðàíáîé), Èñìàéûëëû, Ýþé÷àé, Øàìàõû âÿ á. ðàéîíëàðäà éåðëè ñàêèíëÿð òÿðÿôèíäÿí ýöë-÷è÷ÿêëÿ, àëãûøëàðëà ãàðøûëàíìûøëàð. Àò÷àïàðëàð îëäóãëàðû ðàéîíëàðäà ùÿì äÿ ÷þâêÿí, ñöðïàïàã îéóíëàðûíû íöìàéèø åòäèðìèøëÿð. Ãàçàõ–Áàêû àò÷ûëûã éöðöøö áèð äàùà òÿñäèã åòìèøäèð êè, ìèëëè îéóíëàð áèçèì ìèëëè ñÿðâÿòèìèçäèð. «Äîñòëóã – 84». 1984 èëèí éàéûíäà Ìîñêâàäà ñîñèàëèñò þëêÿëÿðè èäìàí÷ûëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ «Äîñòëóã–84» éàðûøëàðû êå÷èðèëìèøäèð. Áó òóðíèðëÿðäÿ Àçÿðáàé-

úàí áÿäÿí òÿðáèéÿñè òÿøêèëàòûíûí 16 éåòèðìÿñè äÿ èøòèðàê åòìèøäèð. Îíëàð 11 ãûçûë, 2 ýöìöø âÿ 3 áöðöíú ìåäàë ãàçàíìûøëàð. Ãûçûë ìåäàëëàðà ùÿíäáîë÷ó Åñìèðà ßñýÿðîâà, éóíàí-Ðîìà öñóëó èëÿ ýöëÿøÿí Êàìàíäàð Ìÿúèäîâ, éöíýöë àòëåò Âàëåðè Ñåðåäà, ãûëûíúîéíàäàíëàð Èëãàð Ìÿììÿäîâ, Áîðèñ Êîðåòñêè âÿ á. ñàùèá îëìóøëàð. Ñòîëöñòö òåííèñ öçðÿ Àâðîïàíûí ìöòëÿã ÷åìïèîíó Âàëåíòèíà Ïîïîâà 2 áöðöíú ìåäàë ãàçàíìûøäûð. «Äîñòëóã–84»öí ùàêèìëÿð êîðïóñóíäà Àçÿðáàéúàí òÿìñèë÷èëÿðè äÿ îëìóøëàð. À.ßçèìîâ, Ö.Ãàñûìîâ, È.Ùÿñÿíîâ éöíýöë àòëåòèêà, Ù.Úÿôÿðîâ ñòåíä àòûúûëûüû, Â.Ìóõèí, Ò.Ðûáàëêî áàñêåòáîë, Â.Íÿñèáîâ öçýö÷öëöê éàðûøëàðûíäà ùàêèìëèê åòìèøëÿð. Éåíèéåòìÿëÿðèí Öìóìäöíéà îéóíëàðû. 1998 èë 11-20 èéóëóíäà Áåéíÿëõàëã Îëèìïèéà Êîìèòÿñèíèí (ÁÎÊ) ùèìàéÿñè àëòûíäà Ìîñêâàäà êå÷èðèëìèø éåíèéåòìÿëÿðèí Öìóìäöíéà îéóíëàðû ýÿëÿúÿêäÿ ìÿøùóð ÷åìïèîíëàðû ÿâÿç åäÿúÿê åùòèéàò ãöââÿéÿ úèääè áàõûø îëäó. Îéóíëàðäà 131 þëêÿäÿí 5180 èäìàí÷û èøòèðàê åòìèøäèð. ÁÎÊ ïðåçèäåíòè Õ.À.Ñàìàðàí÷ áàøäà îëìàãëà êîìèòÿíèí 32 öçâö éàðûøëàðûí ýåäèøèíè èçëÿìèøäèð. Îíëàð éåêäèëëèêëÿ áèëäèðìèøëÿð êè, áåëÿ ìèãéàñëû éàðûøëàð éàëíûç Îëèìïèéà îéóíëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ îëóíà áèëÿð. Éåíèéåòìÿëÿðèí Öìóìäöíéà îéóíëàðûíäà Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè 107 íÿôÿðëÿ òÿìñèë îëóíìóøäóð. Òÿíòÿíÿëè à÷ûëûø ìÿðàñèìè èéóëóí 13-äÿ Ëóæíèêèäÿêè ìÿðêÿçè ñòàäèîíäà êå÷èðèëìèøäèð. Ïðîãðàìà ôóòáîë, âîëåéáîë, áàñêåòáîë, ùÿíäáîë, éóíàí-Ðîìà ýöëÿøè, ñÿðáÿñò ýöëÿø, úöäî, éöíýöë àòëåòèêà, òåííèñ, ñòîëöñòö òåííèñ, öçýö÷öëöê, ñèíõðîí öçýö÷öëöê, ãûëûíúîéíàòìà, èäìàí ýèìíàñòèêàñû, áÿäèè ýèìíàñòèêà äàõèë èäè. Àçÿðáàéúàíëû éåíèéåòìÿëÿð áàñêåòáîë, ùÿíäáîë âÿ ñèíõðîí öçýö÷öëöê èñòèñíà îëìàãëà 12 íþâäÿ éàðûøìûøëàð. Îíëàð 1 ãûçûë, 2 ýöìöø âÿ 1 áöðöíú ìåäàë ãàçàíìûøëàð. Íÿòèúÿäÿ Àçÿðáàéúàí 131 þëêÿ àðàñûíäà 25-úè îëìóøäóð. Ãûçûë ìåäàëà úöäî÷ó Ðÿñóë Ñÿëèìîâ, ýöìöø ìöêàôàòëàðà éóíàí-Ðîìà öñóëó èëÿ ýöëÿøÿíëÿð Ñÿùùÿò Ìèðçÿéåâ, Õèçðè ×óïàíîâ, áöðöíú ìåäàëà ñÿðáÿñò öñóëëà ýöëÿøÿí Åìèí Áÿøèðîâ ñàùèá îëìóøëàð. «Ñöëù âÿ ñàüëàìëûã äîñòëóãäàäûð». Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè È.ßëèéåâ áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ñàùÿñèíäÿ áèðýÿ ÿìÿêäàøëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, õàëãëàð àðàñûíäà äîñòëóã âÿ ñöëùöí äàùà äà ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè

èëÿ ÌÄÁ ÈÊ-íûí âÿ Èäìàí Òÿøêèëàòëàðûíûí Áåéíÿëõàëã Êîíôåäåðàñèéàñûíûí (ÈÒÁÊ) òÿêëèôëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã 2005 èë ñåíòéàáðûí 23–27-äÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ ÌÄÁ-íèí öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí «Ñöëù âÿ ñàüëàìëûã äîñòëóãäàäûð» äåâèçè àëòûíäà 5-úè Áåéíÿëõàëã Èäìàí Îéóíëàðûíûí êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà 2005 èë ìàðòûí 28-äÿ ñÿðÿíúàì èìçàëàìûøäûð. Èñëàì Þëêÿëÿðèíèí 1-úè Ùÿìðÿéëèê Îéóíëàðû. 2005 èë àïðåëèí 8-äÿí 20-äÿê Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû Êðàëëûüûíûí Ìÿêêÿ, Ìÿäèíÿ, Úèääÿ âÿ Òàèô øÿùÿðëÿðèíäÿ Èñëàì Þëêÿëÿðèíèí 1-úè Ùÿìðÿéëèê Îéóíëàðû (ÈÞÙÎ) êå÷èðèëìèøäèð. Éàðûøëàðäà 55 äþâëÿò òÿìñèë îëóíìóøäóð. Îéóíëàðûí ïðîãðàìûíà èäìàíûí 14 íþâö äàõèë åäèëìèøäè. 103 íÿôÿðäÿí èáàðÿò Àçÿðáàéúàí «Áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ùàããûíäà Ãàíóí». «Áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ù.ßëèéåâèí 28 äåêàáð 1998 èë òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Ñÿíÿääÿ áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè, òÿøêèëàòè, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë ÿñàñëàðû, áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ïðèíñèïëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýÿíúëÿð, Èäìàí âÿ Òóðèçì Íàçèðëèéè «Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí þç ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðöð. éûüìà êîìàíäàñû 12 èäìàí íþâöíäÿ (âîëåéáîë, áàñêåòáîë, ùÿíäáîë, ñó ïîëîñó, òåííèñ, éöíýöë àòëåòèêà, ãûëûíúîéíàòìà, ñòîëöñòö òåííèñ, òàåêâîíäî, àüûðëûããàëäûðìà, öçýö÷öëöê, êàðàòå) ÷ûõûø åäÿðÿê 4 ãûçûë, 4 ýöìöø, 7 áöðöíú ìöêàôàò ãàçàíìûø âÿ öìóìè ùåñàáäà 8-úè éåðè òóòìóøäóð. Òàðèõäÿ èëê äÿôÿ êå÷èðèëÿí ÈÞÙÎ-íóí ìåäàëëàðûíû Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíûíäàí Àçÿðáàéúàíà êàðàòå÷èëÿð Úåéùóí Àüàñûéåâ (ãûçûë), Ðÿøèä Ùöñåéíîâ (ýöìöø), Éóñèô Úÿôÿðîâ (ýöìöø), Ðÿôàåë Àüàéåâ (áöðöíú), òàåêâîíäî÷ó Áàáÿê Èñýÿíäÿðîâ (áöðöíú), ãûëûíúîéíàòìà êîìàíäàñû (áöðöíú), áàñêåòáîë êîìàíäàñû (ãûçûë), àüûðëûããàëäûðàíëàð Íàòèã Ùÿñÿíîâ (1 ãûçûë, 2 ýöìöø), Íèçàìè Ïàøàéåâ (1 ãûçûë, 2 áöðöíú) âÿ ßëèáÿé Ñÿìÿäîâ (2 áöðöíú) ýÿòèðìèøëÿð. Îéóíëàðäà úÿìè 32 þëêÿíèí èäìàí÷ûñû ìåäàë ãàçàíà áèëìèøäèð. Êîìàí885

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äà ùåñàáûíäà 1-úè éåðè Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû èäìàí÷ûëàðû òóòìóøäóð. Àçÿðáàéúàí èäìàíûíûí ìÿøùóð éåòèðìÿëÿðè: Ð.Ìÿììÿäáÿéîâ, À.Èáðàùèìîâ, Ì.Áàáàéåâ, È.Äàäàøîâ, Ì.Äàäàøîâ, Ð.Ùàúûéåâ, Ê.ßùìÿäîâ, Õ.Èñàéåâ, Í.Àáäóëëàéåâ, À.Àáäóëëàéåâ, Ò.Èáðàùèìîâ, Ì.Èáðàùèìîâ, Í.ßëèúàíîâ, É.Ìÿììÿäîâ, Â.Ìÿììÿäîâ, Î.Ìÿììÿäáÿéîâ, Ò.Ïàøàéåâ, Å.ßñýÿðîâ (ñÿðáÿñò ýöëÿø), Ð.Áàõøÿëèéåâ, Å.Êÿðèìîâ, Ô.Ìàíñóðîâ, Å.Úÿôÿðîâ, ßëèãóëó Ùÿñÿíîüëó, Ì.Àëëàùâåðäèéåâ, À.ßìèðáÿéîâ, Â.Ðÿùèìîâ, ßëè ßëèéåâ, ßùÿä ßëèéåâ, À.Íèôòóëëàéåâ, Â.Àâäûøåâ, À.Èñýÿíäÿðîâ, Ì.Îðóúîâ, Í.Åéâàçîâ, Ô.Ãóðáàíîâ (éóíàí-Ðîìà ýöëÿøè), È.ßùìÿäîâ, Ñ.Ùöñåéíîâ, À.ßëÿêáÿðîâ, ß.ßëèéåâ, Ú.Ìÿììÿäîâ, Ç.Ùöñåéíîâà (ñàìáî), Í.Ùöñåéíîâ, Å.Èñìàéûëîâ, Ì.ßçèçîâ, Ì.Ìèðÿëèéåâ, Ô.Ðÿúÿáëè, ß.Ðÿúÿáëè, À.Àõóíäçàäÿ (úöäî), À.Àüàëàðîâ, Ì.ßñýÿðáÿéîâ, À.Àáèéåâ, È.Ùàøûìîâ, Á.Êèïèàíè, Ð.Èìàíîâ, Ï.ßìèðîâ, Ð.Úàááàðîâ, ß.Ìÿììÿäîâ, À.Ìÿììÿäîâ, Ô.Àñëàíîâ, Â.ßëÿêáÿðîâ, Ð.Ùöñåéíîâ, Ô.Àúàëîâ, Í.Àáäóëëàéåâ, ß.Èñìàéûëîâ, Ø.Èìðàíîâ (áîêñ), Ø.Øàìõàëîâ, Ô.Ãàðàéåâ, Ô.Ìÿììÿäîâ, Î.Àüàéåâ, Õ.Çöëôöãàðîâ, À.Ìàêàãîíîâ, Ù.ßëÿêáÿðîâ, Ô.Ðçàéåâ, É.Àááàñîâ, È.Ðûñêàë, Â.Ëàíòðàòîâà, ×.Áåðêîâà, À.Ùÿñÿíîâà, É.Øàáîâòà (âîëåéáîë), Ð.Øàáàíîâà, Ë.Øóáèíà, Ë.Ñàâêèíà, Å.ßñýÿðîâà-Âàùàáçàäÿ, Ý.Íàüûáÿéîâà, Ê.Êÿáèðëèíñêè, À.×îëàãîüëó, Ò.Ìÿììÿäîâà, Â.Ùÿìèäîâà (ùÿíäáîë), Ò.Àááàñîâ, ß.Ìÿììÿäéàðîâ, Í.Ùöñåéíîâ, Ô.Ñÿìÿäîâ, Â.Ìóõèí (áàñêåòáîë), ß.Ìÿììÿäîüëó, Ä.×åëéàäèíîâ, Ú.Úÿáðàéûëîâ, Ù.Ñöëåéìàíîâ, Í.Ïàøàéåâ, À.Ìÿëèêîâ, Ò.Ìèðçÿéåâ (àüûðëûããàëäûðìà), ß.Ñÿôÿðîâ, Õ.Ìÿäÿòîâ, É.Êîíîâàëîâ, Ç.ßëÿñýÿðîâà, À.Êîðíåëéóê, Ç.Ñàäûãîâ, À.Äåìåíòéåâ, Ô.Ãàñûìîâà, Ø.Ìàíãóòîâà (éöíýöë àòëåòèêà), Ò.Áÿùðàìîâ, ß.Ìÿììÿäîâ, É.Êóçíåòñîâ, À.Áàíèøåâñêè, Ê.Òóàéåâ, Å.ßçèìçàäÿ, ß.ßëÿñýÿðîâ, Ì.Àüàéåâ, Â.Ùàúûéåâ, È.Úàâàäîâ, Ì.ßùìÿäîâ, È.Ïîíîìàðéîâ, À.Áàáàéåâ, É.Áàáàéåâ, Ò.Àõóíäîâ, Â.Ñåìèãëàçîâ, Â.Øåâ÷åíêî, Ñ.Êðàìàðåíêî, Í.Ñöëåéìàíîâ, À.Òðîôèìîâ, Ð.Àáäóëëàéåâ, Ð.Þçáÿéîâ, À.Ìèðúàâàäîâ, Ð.Ðÿùèìîâ, Õ.Ìÿììÿäîâ, À.Õóäèéåâ, Ò.Ñöëåéìàíîâ, É.Ùöñåéíîâ, Ñ.Ãóðáàíîâ, ß.Àáäóëëàéåâ, Ã.Ãóðáàíîâ, Â.Ðçàéåâ, Ç.Òàüûçàäÿ, Ì.Ãóðáàíîâ (ôóòáîë), Ç.Âÿëèáÿéîâ, À.Ìàê886

îãîíîâ, Ò.Çàòóëîâñêàéà, Ã.Ñÿëèìõàíîâ, Ô.Ùÿñÿíîâ, Ô.Ñèäåéèôçàäÿ, Ò.Ðÿúÿáîâ, Ø.Ìÿììÿäéàðîâ, À.Ñîôèéåâà, Ô.Âÿëèõàíëû, È.Ãÿäèìîâà, Ç.Ìÿììÿäéàðîâà, Å.Ìÿùÿððÿìîâ, Ñ.Ãóëèéåâ, Â.Ùÿøèìîâ, Ð.Ìÿììÿäîâ, Ã.Ùöñåéíîâ, Å.Ñÿôÿðëè, Ð.Èáðàùèìîâ (øàùìàò), É.Ìÿììÿäîâ, È.Ìÿììÿäîâ, Ñ.Èáðàùèìîâ, É.Æåìàéåâà (ãûëûíúîéíàòìà), Ù.Úÿôÿðîâ, Ç.Ìåôòàùÿòäèíîâà, Â.Òèìîõèí (ñòåíä àòûúûëûüû), É.Åìèíáÿéëè, È.Àøóìîâà, À.Óäà÷èí (ýöëëÿ àòûúûëûüû), Â.Ïîïîâà, Ì.Øåéäàáÿéîâ, Í.Íîâèêîâ (ñòîëöñòö òåííèñ), Å.Íÿðèìàíîâ, Á.Íÿðèìàíîâ, ß.Àááàñîâ (èäìàí àêðîáàòèêàñû), Ì.Âàùàáîâ, Ò.Ìåùäèéåâ, ß.Ñåéèäîâ, ×.Øàìèëîâ, Ì.Ìÿììÿäîâà, Ç.Ðçàéåâà, Ç.Ùàúûéåâà, Â.Áåëåíêè (èäìàí ýèìíàñòèêàñû), À.Ìÿììÿäîâà, Ä.Ýèìàòîâà, À.Ãóðáàíîâà (áÿäèè ýèìíàñòèêà), Ñ.Ëèõà÷îâ, Î.Ñïèðèäîíîâ, Ð.ßùìÿðîâ, É.Áèðéóêîâà (òåííèñ), É.Ñàëòñèí, Â.Ìàñëîâñêè, Ç.Áîðòêåâè÷, Í.Êóçíåòñîâ (ñó ïîëîñó), Ì.Ìÿùÿððÿìîâ, Ò.Êóðíèêîâà, Ñ.Ðîäèîíîâ, Â.Æåíåíêîâ, Â.Êðèâòñîâ (öçýö÷öëöê), Â.Ìèíåéåâ, Ñ.Íÿáèéåâ (ìöàñèð áåøíþâ÷öëöê), À.Ïàøàéåâ, Ò.Çåéíàëîâ, È.Ãàñûìîâ, Ò.Øâèãàíîâà, Ç.Íóðèéåâà (îòöñòö õîêêåé), Ö.Àáäóëëàéåâ, Ç.Ìèðùàäûéåâà (äàìà), Í.Ïàøàéåâ, Ð.ßùìÿäîâ, Ô.Óìóäîâ (òàåêâîíäî), Ô.Ìóñàéåâ, É.Áÿøèðîâ, ß.Ùÿòÿìîâ, Ö.Ãóëèéåâ (êàðàòå), ß.ßëèéåâ (ïîóåðëèôòèíã), Å.Ãàçûáÿéîâ (êèêáîêñèíã), Ò.Ôàõðóääèíîâ (áîäèáèëäèíã) âÿ á. Èäìàí âÿ Êöòëÿâè Èíôîðìàñèéà Âàñèòÿëÿðè (ÊÈÂ). Ìöàñèð èäìàíûí òÿáëèüèíäÿ âÿ ýåíèø éàéûëìàñûíäà êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè ìöùöì ðîë îéíàéûð. Èíñàí ùÿéàòûíûí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëÿí áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ìÿøüÿëÿëÿðèíèí áó ýöí ìÿèøÿòèìèçÿ ìþùêÿì äàõèë îëìàñû èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí äèíàìèê ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 1932 èëäÿí èõòèñàñëàøäûðûëìûø èäìàí ãÿçåòè ÷ûõûð. ßââÿëëÿð «Àçÿðáàéúàí áÿäÿí òÿðáèéÿ÷èñè» âÿ «Ôèçêóëòóðíèê Àçåðáàéäæàíà» àäû èëÿ Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø áó ãÿçåò 1968 èëäÿí «Èäìàí» àäû èëÿ ÷ûõûð. 80-úè èëëÿðäÿ îíà «Øàùìàò», 90-úû èëëÿðäÿ èñÿ «×þâêÿí» ÿëàâÿñè íÿøð îëóíìóøäóð. Èëê íþìðÿñè 1998 èëèí ìàé àéûíäà èøûã öçö ýþðìöø «Îëèìïèéà» æóðíàëû âÿ 2001 èëèí íîéàáðûíäàí íÿøð åäèëÿí «Îëèìïèéà äöíéàñû» ãÿçåòè èñÿ ìöñòÿãèëëèê äþâðöíöí íÿøðëÿðèäèð. Áóíäàí áàøãà áèð ñûðà ìöñòÿãèë èäìàí ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðû äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìöõòÿëèô òå-

ëåâèçèéà âÿ ðàäèî êàíàëëàðû äà ýöíäÿëèê ïðîãðàìëàðûíäà èäìàíà ýåíèø éåð àéûðûðëàð. «Áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ýöíö». Õàëãûìûçûí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿ, ýÿíúëÿðèìèçèí ôèçèêè èíêèøàôûíäà, þëêÿìèçèí èäìàí øÿðÿôèíèí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ äàùà äà óúà òóòóëìàñûíäà áÿäÿí òÿðáèéÿñèíèí ÿùÿìèééÿòè âÿ ðîëóíó íÿçÿðÿ àëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè È.ßëèéåâèí 2005 èë 4 ìàðò òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ ùÿð èë ìàðòûí 5-è Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà «Áÿäÿí òÿðáèéÿñè âÿ èäìàí ýöíö» êèìè ãåéä îëóíàúàã. 5 ìàðò Àçÿðáàéúàí èäìàíû ö÷öí õöñóñèëÿ ÿëàìÿòäàð áèð ýöíäöð. 1995 èë ìàðòûí 5-äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ù.ßëèéåâèí èìçàëàäûüû Ôÿðìàíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿùàëèñè àðàñûíäà ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíèí òÿáëèü åäèëìÿñè, áÿäÿí òÿðáèéÿñèíèí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè, áó ñàùÿäÿ öìóìõàëã éàðäûìûíûí òÿøêèë îëóíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ ýÿíúëÿðèí èäìàíà ìàðàüûíû àðòûðìàã âÿ Àçÿðáàéúàí èäìàíûíûí áåéíÿëõàëã ìèãéàñà ÷ûõìàñûíà ðåàë çÿìèí éàðàòìàã ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Èäìàí ôîíäó éàðàäûëìûøäûð. ßä.: à ó ë è é å â Ä.Ã. Ãàäûí âÿ èäìàí, Á., 2000; é å í ÿ î í ó í , Àçÿðáàéúàí ìèëëè ýöëÿøè, Á., 2003; Ù ö ñ å é í ç à ä ÿ ×.Ì., Ð ÿ ù ì à í î â Ú.ß. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòÿñè – 10 èë. Á., 2002; Ùåéäÿð ßëèéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí èäìàíû. Á., 2004; È ñ ê å í ä å ð î â Ì.À., Ï å é ç å ë ü Ì.È. Ñïîðò ñîâåòñêîãî Àçåðáàéäæàíà. Ì., 1963; À ò à å â Î.À. «Îò «Ïðîãðåññà» äî «Íåôò÷è», Á., 1991; é å í ÿ î í ó í , Ôóòáîë-91, Á., 1991. Î.Í.Áàéðàìîâ, Ä.Ã.Ãóëèéåâ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÒÓÐÈÇÌ Àçÿðáàéúàíäà Ò. ìöàñèð ùÿéàò òÿðçèíèí âÿ ìÿäÿíèééÿòèí ìöùöì àòðèáóòó, ùÿì äÿ ðåñïóáëèêàíûí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèíèí ôîðìàñû êèìè èíêèøàô åòäèðèëèð. Å.ÿ ÛÛ ÿñðÿ àèä îëàí Áþéöê Èïÿê éîëóíóí Àçÿðáàéúàíäàí – ãÿäèì Àëáàíèéà (Ãàôãàç) ÿðàçèñèíäÿí êå÷ÿí òèúàðÿò êàðâàíëàðûíûí äàéàíäûüû êàðâàíñàðàëàð þëêÿäÿ ãÿäèì äþâðöí âÿ îðòà ÿñðëÿðèí ÿñàñ èúòèìàè òèêèëèëÿðè ùåñàá åäèëèð. Áàêûäà È÷ÿðèøÿùÿðèí òàðèõ-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí îëàí Áóõàðà (14 ÿñð) âÿ Ìóëòàíè (15–16 ÿñðëÿð) êàðâàíñàðàëàðûíäàí ìöàñèð äþâðäÿ òóðèñò îáéåêòëÿðè êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà îëìóø ñÿééàù, òàúèð âÿ äèïëîìàòëàðûí (Ìàðêî Ïîëî (13–14 ÿñðëÿð), Ðóé Ãîíñàëåñ äå Êëàâèõî (15 ÿñð), Àôàíàñè Íèêèòèí (15 ÿñð), Èîñàôàò Áàðáàðî (15 ÿñð), Àìáðîúî Êîíòàðèíè (15 ÿñð), Àíòîíè Úåíêèíñîí, Åâëèéà ×ÿëÿáè (17 ÿñð) âÿ á.) ãåéäëÿðè ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàíû èëÿ áàüëû ÿùÿìèééÿòëè òàðèõè ìÿëóìàòëàðëà çÿíýèíäèð. Àçÿðáàéúàíäà ìöòÿøÿêêèë òóðèçì. Ìöàñèð äþâðäÿ ìÿãñÿäè âÿ êöòëÿâèëèéè èëÿ ñÿéàùÿòëÿðäÿí ôÿðãëÿíÿí òóðèçì èãòèñàäè èíêèøàôà úèääè òÿñèð ýþñòÿðÿí ôÿàëèééÿò ñàùÿñè êèìè ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàíäà Ò.-èí èíêèøàôû òàðèõÿí Ðóñèéà èëÿ ñûõ áàüëû îëìóøäóð. Ðåñïóáëèêàäà ìöòÿøÿêêèë Ò.-èí òàðèõèíè Êðûì-Ãàôãàç äàü êëóáóíóí áèð áþëìÿñèíèí Áàêûäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûüû 1908-úè èëÿ àèä åòìÿê îëàð. Ãàôãàçäà Ò.-ÿ äàèð òÿäãèãàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû âÿ åêñêóðñèéàëàðûí òÿøêèëè áó áþëìÿíèí áàøëûúà âÿçèôÿñè èäè. 19 ÿñðèí ñîíó 20 ÿñðèí ÿâÿëëÿðèíäÿ Áàêû êàðâàíñàðàëàðûíäàí ìåùìàíõàíà êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð, Áàêûäà «Àñòîðèéà», «Áîëøàéà Ìîñêâà», «Åðìèòàæ», « Ìàðñåë», «Ìàäðèä», «Ìåòðîïîë», «Èìïåðèàë» êèìè éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìåùìàíõàíàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Åëìè âÿ ùÿâÿñêàð úÿìèééÿòëÿð Ò.-èí èíêèøàôûíà äèããÿò éåòèðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Åêñêóðñèéà, àëïèíèçì, âåëîñèïåä âÿ ïèéàäà éöðöøëÿðèíèí, ãàéûãëà ýÿçèíòèëÿðèí ýåíèø éàéûëìàñû, áèð ÷îõ òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíèí, òÿøêèëàòëàðûí Ò.-ÿ âÿ åêñêóðñèéàëàðà ìàðàüûíûí àðòìàñûíà, ùÿâÿñêàðëàðûí èõòèñàñëàøìûø òÿøêèëàòëàðäà áèðëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Ðóñèéà Òóðèñò Úÿìèééÿòè 1910 èëäÿí Ãàôãàçà ìöñòÿãèë ñÿéàùÿòëÿð òÿøêèë åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà êöòëÿâè Ò.-è èíêèøàô åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 1928 èëäÿ ðåñïóáëèêà êîìñî-

ìîëó Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñè íÿçäèíäÿ Òóðèçì áöðîñó éàðàäûëìûø, «Ñîâåòñêè òóðèñò» (1928) âÿ «Èíòóðèñò» (1929) ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðè 1929 èëäÿí Ãàôãàçà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçà òóðèñò ìàðøðóòëàðû òÿøêèë åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. 20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû ðåàëíû ìÿêòÿáèíäÿ èëê åêñêóðñèéàëàð, 1922 èëäÿ èñÿ Áàêûäà èëê åêñêóðñèéà äÿðíÿêëÿðè òÿøêèë åäèëìèøäè. Áàêûéà 1927 èëèí èéóëóíäà Àëìàíèéàäàí 10 íÿôÿðäÿí èáàðÿò èëê õàðèúè òóðèñò ãðóïó ýÿëìèøäè. 1936 èëäÿ Áàêû Òóðèñò Áàçàñû (ÁÒÁ), Ùàúûêÿíä òóðèñò åâè âÿ Ýþéýþë òóðèñò äöøÿðýÿñè, 1950 èëäÿ Áàêû åêñêóðñèéà áàçàñû éàðàäûëìûø, ÁÒÁ îíóí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìèøäè (1952). Àçÿðáàéúàí ÒóðèñòÅêñêóðñèéà Èäàðÿñè (1957), Ýþéýþë (1960) òóðèñò áàçàëàðû, Ìèíýÿ÷åâèð, Ùàúûêÿíä (1962) éàðàäûëìûøäû. ÖÈÙÈÌØ-èí Àçÿðáàéúàíäà Òóðèçì öçðÿ Ðåñïóáëèêà Øóðàñû (1962) 1969 èëäÿí Àçÿðáàéúàíäà Òóðèçì âÿ Åêñêóðñèéàëàð öçðÿ Ðåñïóáëèêà Øóðàñûíà ÷åâðèëìèøäè. Éàëàìàäà ÁÒÁ-íèí ôèëèàëû îëàí «Ñïóòíèê» òóðèñò äöøÿðýÿñè (1962), Ýÿíúÿ, Ñóìãàéûò, Àáøåðîí, Íàôòàëàí (1967), Õàíêÿíäè (1971), Ìèíýÿ÷åâèð (1972), Íàõ÷ûâàí (1978), Ëÿíêÿðàí (1980), Øàìàõû, Øÿêè, Ãóáà, ßëè Áàéðàìëû (1982), Îðäóáàä, Çàãàòàëà, Øóøà, Ãîáóñòàí (1984) åêñêóðñèéà áöðîëàðû âÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Áàø Õàðèúè Òóðèçì Èäàðÿñè (1984) éàðàäûëìûøäûð. 1965–80 èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ Ò.-èí äàùà ýåíèø ìèãéàñäà èíêèøàôûíà äèããÿò éåòèðèëìèø, Øóøà, Çàãàòàëà, Ãÿáÿëÿ, Õàíêÿíäè, Ñóìãàéûò, Íàôòàëàí, Ýÿíúÿ, Éàëàìàäà («Äîñòëóã», «Õÿçÿð») òóðèñò áàçà âÿ êëóáëàðû à÷ûëìûøäû. Àçÿðáàéúàíäà 1984 èëäÿ åéíè âàõòäà 3 ìèí òóðèñòÿ õèäìÿò åäÿ áèëÿí 17 Ò. âÿ åêñêóðñèéà áöðîñó, 8 áàçà âÿ 1 ìåùìàíõàíà («Ãàðàáàü») ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. ÑÑÐÈ-íèí ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðûíäàí þëêÿéÿ 250 ìèíÿ éàõûí òóðèñò ýÿëìèø, Ò.åêñêóðñèéà áöðîëàðûíûí òÿøêèë åòäèéè åêñêóðñèéàëàðäà 2,5 ìëí.-äàí àðòûã òóðèñò èøòèðàê åòìèø, Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøëàðûíûí 10 ìèíè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ, 300 ìèíè ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà òóðèñò ñÿôÿðëÿðèíäÿ îëìóøäó. Òóðèçìèí òàðèõèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿ. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà «Òóðèçì ùàããûíäà» Ãàíóí 1999 èëäÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ýÿíúëÿð, Èäìàí âÿ Òóðèçì

Íàçèðëèéè (2001 èë, 18 àïðåë) éàðàäûëäûãäàí ñîíðà Ò. áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàð ñÿâèééÿñèíäÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 2002–05 èëëÿðäÿ òóðèçìèí èíêèøàôûíà äàèð Äþâëÿò Ïðîãðàìû»íûí òÿñäèã åäèëìÿñè þëêÿäÿ Ò. ïîòåíñèàëûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà øÿðàèò éàðàòäû. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ Ò.-èí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ 2002 èëäÿ áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà úàâàá âåðÿí 4 ÿñàñ (Áàêû - Õà÷ìàç, Áàêû–Àñòàðà, Áàêû–Áàëàêÿí, Áàêû–Ãàçàõ) âÿ 3 ÿëàâÿ (Áàêû–Àáøåðîí éàðûìàäàñû–Ãîáóñòàí, Áàêû–Íàõ÷ûâàí, Áàêû–Øóøà) òóðèñò ìàðøðóòó ìöÿééÿíëÿøäèðèëäè. Àçÿðáàéúàíäà ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíèí ýåíèøëÿíìÿñè Ò. ñåêòîðóíóí èíêèøàôûíà âÿ Ò. ñÿíàéåñèíèí ôîðìàëàøìàñûíà ìöñáÿò òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿíäèð. Ðåñïóáëèêàäà ÝÈÒÍ-èí ëèñåíçèéàñû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí 138 òóðèñò øèðêÿòè âàðäûð (2004, äåêàáð). Áóíëàðäàí «Èìïðîòåõ Òðàâåë», «Àçàë», «Ñè ËÒÄ», «ÁÒÈ Àçåðáàèæàí», «Úàñïèàí Òðàâåë» âÿ á. èðè øèðêÿòëÿðäÿí ùåñàá åäèëèð. Õàðèúè òóðèñòëÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 2001 èëèí ñåíòéàáðûíäà Öìóìäöíéà Òóðèçì Òÿøêèëàòûíà (ÖÒÒ) öçâëöéÿ ãÿáóë îëóíäó. Ðåñïóáëèêàäà òóðèçì õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿíëÿðèí ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû, íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûí íèçàìëàíìàñûíà éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè, áåéíÿëõàëã òóðèçì áàçàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí íöôóçóíóí éöêñÿëäèëìÿñè âÿ á. ìÿãñÿäëÿðëÿ 2001 èëäÿ Àçÿðáàéúàí Òóðèçì Øóðàñûíûí Èíêèøàôû Èòòèôàãû (ÀÒØÈÈ) éàðàäûëäû. ðèí ðåñïóáëèêàäà ãÿáóëó öçðÿ ÿí èðè òóðîïåðàòîð îëàí «Èìïðîòåõ Òðàâåë» ãîíøó þëêÿëÿðèí òóðèñò øèðêÿòëÿðè èëÿ «Èïÿê éîëó» àëéàíñû éàðàäàðàã êîìáèíÿ åäèëìèø òóðëàð òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàíäà òóðàýåíò ôÿàëèééÿòè ýþñòÿðÿí øèðêÿòëÿðèí ñàéû 100äÿí ÷îõäóð. Þëêÿäÿ åéíè âàõòäà 14000 òóðèñò ãÿáóë åäÿ áèëÿí 93 ìåùìàíõàíà âàðäûð (2004). Äàùà èðè ìåùìàíõàíàëàð «Èíòóðèñò» (1934), «Àçÿðáàéúàí» (1970), «Àáøåðîí» (1985) âÿ á. ùåñàá îëóíóð. Ðåñïóáëèêàäà ñîí 5 èëäÿ 426 éåðëèê 14 îòåë âÿ ìîòåë, 1594 éåðëèê 38 Ò. ìÿðêÿçè òèêèëìèøäèð. Áàêûäà äöíéàíûí ÿí áþéöê ìåùìàíõàíà êîðïîðàñèéàëàðûíäàí îëàí «Ùéàòò Ðåýåíúé» (1995), «Ýðàíä Ùîòåë Åóðîïå» (1997), «Ðàäèññîí ÑÀÑ Ïëàçà» (1998), «Òùå Úðå887

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ñúåíò Áåàúù Ùîòåë» (1998), «Ïàðê Ùéàòò Ùîòåë», «Ùéàòò Òîwåð» âÿ á.-íûí ôèëèàëëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àçÿðáàéúàíäà Ò.-èí èíêèøàôûíäà âàúèá àìèëëÿðäÿí ñàéûëàí ãèäà ñåêòîðó äà ôîðìàëàøìûø, ÝÈÒÍ íÿçäèíäÿ Ìèëëè Êóëèíàéà Ìÿðêÿçè éàðàäûëìûøäûð. «Àìáóðàí», «Êàðâàíñàðà», «Áÿù-áÿù êëóá», «Ìú Äîíàëä’ñ», «Ïèççà-íàò», «Ïàòèîïèççà», «Îéñòåð Ôèñù Ùîóñå», «Äîëúå Âèòà», «Äÿíèç» ðåñòîðàíëàðû âÿ á. ùÿì éåðëè ÿùàëèíèí, ùÿì äÿ òóðèñòëÿðèí èõòèéàðûíäàäûð. Ðåñïóáëèêàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìèëëè, Àâðîïà, òöðê, ùèíä âÿ ÷èí ìÿòáÿõëè ðåñòîðàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè Áàêûäà éåðëÿøèð. Þëêÿéÿ 2004 èëäÿ ýÿëÿí 1.348.655 íÿôÿðèí 785910-ó òóðèñòëÿð îëìóø, Ò. õèäìÿòëÿðèíäÿí äàõèëîëìàëàð 589,4 ìëí ÀÁØ äîëëàðû òÿøêèë åòìèøäèð. Ò. èíêèøàôû òÿêúÿ áöäúÿéÿ ýÿëèðëÿ ìÿùäóäëàøìûð, î ùÿì äÿ ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ, õöñóñèëÿ ìÿøüóëëóüóí òÿìèí îëóíìàñû, ÿùàëèíèí éàøàéûø ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè È.Ù.ßëèéåâèí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ðåýèîíëàðûíûí ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû Äþâëÿò Ïðîãðàìû» (2004–08 èëëÿð) ùàããûíäà (2004, 11 ôåâðàë) ôÿðìàíû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Äþâëÿò Ïðîãðàìûíäà ðåñïóáëèêàíûí òóðèçì åùòèéàòëàðû èëÿ äàùà çÿíýèí áþëýÿëÿðèíäÿ ïîòåíñè888

àë èìêàíëàð íÿçÿðÿ àëûíàðàã Ò.-èí èíêèøàôû èñòèãàìÿòèíäÿ êîíêðåò òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ïëàíëàøäûðûëûð. ÝÈÒÍ ðåñïóáëèêàäà Ò.-è èíêèøàô åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Áàêû, Øàìàõû, Ãóáà, Õà÷ìàç, Øÿêè, Ýÿíúÿ, Íàõ÷ûâàí, Ëÿíêÿðàí øÿùÿðëÿðèíäÿ Ò. Èíôîðìàñèéà Ìÿðêÿçëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà áàøëàìûøäûð. Òóðèçìèí åùòèéàòëàðû. Ðåñïóáëèêàíûí çÿíýèí òÿáèÿòè, ìàääè-ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè Ò.-èí ìöõòÿëèô ôîðìà âÿ íþâëÿðèíèí èíêèøàôûíà èìêàí éàðàäûð. Äÿðêåòìÿ òóðèçìè. Àçÿðáàéúàíäà 6308 ìåìàðëûã âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿñè, ÷îõñàéëû ìóçåé âÿ ïåøÿêàð òåàòð âàðäûð. Áóíëàðäàí 65-è äöíéà, 2034-ö þëêÿ, ãàëàíû èñÿ éåðëè ÿùÿìèééÿòëèäèð. ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí Öìóìäöíéà èðñèíÿ Àçÿðáàéúàíäàí È÷ÿðèøÿùÿð, Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû Ãûç ãàëàñû èëÿ áèðëèêäÿ ñàëûíìûøäûð (2000 èë, äåêàáð). Ñàüëàìëûã-èñòèðàùÿò âÿ èäìàí òóðèçìè. Ñàüëàìëûã Ò.-íèí èíêèøàôûíà ÿëâåðèøëè òÿáèè èãëèì øÿðàèòè (Ëÿíêÿðàí–Àñòàðà, Íàáðàí–Éàëàìà, Àáøåðîí âÿ á.), ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòëè ìèíåðàë ñóëàð, íåôò âÿ ïàë÷ûãëàð (Ëÿíêÿðàí, Êÿëáÿúÿð, Íàõ÷ûâàí, Íàôòàëàí, Àáøåðîí âÿ á.) èìêàí éàðàäûð. Ñîéóã èãëèìëè áþëýÿëÿðäÿ (Êè÷èê Ãàôãàç, Íàõ÷ûâàí, Øÿêè, Çàãàòàëà, Ãóñàð, Ëåðèê, Øàìàõû âÿ á.) Ò.-èí àëïèíèçì,

äàü-õèçÿê èäìàíû íþâëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìöìêöíäöð. Áàêû, Ýÿíúÿ, Ãóáà, Íàõ÷ûâàí, Ëÿíêÿðàí, Øÿêèäÿ à÷ûëìûø Îëèìïèéà èäìàí êîìïëåêñëÿðèíäÿ (ÎÈÊ) òÿøêèë åäèëÿí ìèëëè, ðåýèîíàë âÿ áåéíÿëõàëã ìèãéàñëû èäìàí éàðûøëàðû òóðèçì ÿëàãÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. Øÿêèäÿ âÿ Ãóáàäà ÎÈÊ-ëÿðèí íÿçäèíäÿ ìöàñèð ìåùìàíõàíàëàð òèêèëìèøäèð. Ïàéòàõòäàêû Áàêû ßéëÿíúÿ Ìÿðêÿçè, Àêâàïàðê, Ëóíàïàðê, “Ëèäî” èñòèðàùÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿ òóðèñòëÿðÿ äÿ õèäìÿò ýþñòÿðèëèð. Òóðèçìèí áþëýÿëÿðè. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Ò. ñÿðâÿòëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéè, Ò.èí èíêèøàô ñÿâèééÿñè âÿ ïåðñïåêòèâëèéèíÿ ýþðÿ ñå÷èëÿí 8 Ò. áþëýÿñè âàðäûð. Áàêû–Àáøåðîí òóðèçì áþëýÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ø.-èíäÿ, Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëèíäÿ éåðëÿøèð âÿ ÿëâåðèøëè úîüðàôè ìþâãåéÿ ìàëèêäèð. Ñàùÿñè (Áàêû øÿùÿðè äàõèë îëìàãëà) 7,32 ìèí êâ.êì-äèð. Áþëýÿ äÿðêåòìÿ, ìöàëèúÿ-ñàüëàìëûã, èäìàí, èøýöçàð Ò. íþâëÿðè öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäûð. Áàëíåîëîæè èãëèì, Õÿçÿðèí Áèëýÿù, Íàðäàðàí, Ïèðøàüû, Áóçîâíà, Çóüóëáà ñàùèëëÿðèíäÿêè ãóìëó ÷èìÿðëèêëÿð úÿëáåäèúèäèð. Áþëýÿäÿ “Úÿííÿò áàüû” èñòèðàùÿò êîìïëåêñè (Õûçû), ñàíàòîðèéà-êóðîðò ìÿðêÿçëÿðè (Áèëýÿù, Ìÿðäÿêàí, Áóçîâíà) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Äÿðêåòìÿ Ò.-íèí ìÿðêÿçè îëàí Áàêûäà ýÿëìÿ âÿ ýåòìÿ Ò.-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ è èíêèøàô åòäèðèëèð. Áàêûäàêû È÷ÿðèøÿùÿð êîìïëåêñè (Õàí ñàðàéû, Ãûç ãàëàñû, ãÿäèì ìÿñúèäëÿð, êàðâàíñàðà âÿ á.). ÁèáèÙåéáÿò ìÿñúèäè, Ñóðàõàíû àòÿøýàùû, Ìÿðäÿêàí ãàëàëàðû âÿ ãöëëÿëÿðè, Íàðäàðàíäà äàèðÿâè ãöëëÿ, Äþâëÿò òàðèõ-ìåìàðëûã ãîðóüó, Ðàìàíà ãàëàñû, Ãàëà Äþâëÿò òàðèõ-åòíîãðàôèê ãîðóüó âÿ á. ìàðàãëû òàðèõè àáèäÿëÿðäèð. Øÿùÿðäÿí 70 êì ú.-äà Ãîáóñòàí Äþâëÿò òàðèõè-áÿäèè ãîðóüó éåðëÿøèð. Áàêûíûí ú.-ã.-äÿ «Øûõ» êóðîðò êîìïëåêñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òóðèñòëÿðèí Áàêûäàí 4 èñòèãàìÿòäÿ: ðåñïóáëèêàíûí ã., øì.-ã., øì. âÿ ú. áþëýÿëÿðèíÿ ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìàã èìêàíû âàð. Àçÿðáàéúàí öçðÿ éåðëÿøìÿ âàñèòÿëÿðèíäÿ îëàí 14 ìèí éåðèí 21%-è, Àçÿðáàéúàíà ñÿôÿð åäÿíëÿðèí (1.066290 íÿôÿð) 85%-è Áàêûíûí ïàéûíà äöøöð (2003). Òóðèñò øèðêÿòëÿðèíèí õÿòòèëÿ Áàêûéà ýÿëÿíëÿðèí ñàéû 25,5 ìèí íÿôÿð îëìóøäóð (2003). Òöðêèéÿ, Èðàí, Ðóñèéà, Á.Áðèòàíèéà âÿ á. þëêÿëÿðäÿí Áàêûéà õàðèúè òóðèñòëÿð ÿñàñÿí èøýöçàð ìÿãñÿäëÿ ýÿëèðëÿð. Ìöàñèð îëèìïèéà (Áàêû, Ìàøòàüà) âÿ äèýÿð èäìàí êîìïëåêñëÿðè èäìàí Ò.íèí èíêèøàôûíà èìêàí éàðàäûð. Ãóáà–Õà÷ìàç òóðèçì áþëýÿñè Àçÿðáàéúàíûí øì.-ø-äÿ éåðëÿøèð. Áàêû–Õà÷ìàç Ò. ìàðøðóòó öçÿðèíäÿäèð. Ñàùÿñè 7,66 ìèí êâ.êì-äèð. Ò. èõòèñàñëàøìàñû èñòèðàùÿò, äÿðêåòìÿ âÿ ÿéëÿíúÿ èñòèãàìÿòèíäÿäèð. Ëàíäøàôòûí ðÿíýàðÿíýëèéè, èãëèìèíèí ñàôëûüû, ìèíåðàë ñóëàðû âÿ ãóìëó äÿíèç ñàùèëëÿðè òÿáèÿòèíèí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòèäèð. Áþéöê Ãàôãàçûí éöêñÿê äàüëàðûíäàí Áàçàðäöçö, Øàùäàü, Òóôàíäàü âÿ á. áó áþëýÿäÿäèð. Áþëýÿíèí Áàêûéà éàõûí îëìàñû, àãðîèãëèì øÿðàèòè Ò.-èí èíêèøàôûíà ýåíèø èìêàíëàð à÷ûð. Òÿíýÿàëòû äÿðÿñè, Àôóðúà øÿëàëÿñè, Ãÿ÷ðåø (Ãóáà), «Úÿííÿò áàüû» èñòèðàùÿò ìÿðêÿçëÿðè, Éàëàìà âÿ Íàáðàíûí ãóìëó ÷èìÿðëèêëÿðè òÿáèÿòñåâÿðëÿðè èñòèðàùÿòÿ úÿëá åäèð. Ãÿäèì çèéàðÿòýàù îëàí Áåøáàðìàã äàüû âÿ ìöäàôèÿ ñÿääèíèí ãàëûãëàðû, ×ûðàããàëà, òöðáÿëÿð (Ñèéÿçÿí), îðòà ÿñð øÿùÿð àáèäÿëÿðè, Ýöëöñòàíè-Èðÿì (Äÿâÿ÷è), Àòÿøïÿðÿñòëÿð ìÿáÿäè, Úöìÿ ìÿñúèäè (Ãóáà) âÿ á. ìàðàãëû òàðèõ-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèäèð. Áþëýÿäÿ éåðëÿøìÿ ìöÿññèñÿëÿðèíèí øÿáÿêÿñè ýåíèøëÿíäèðèëèð. «Õÿçÿð», «Äîñòëóã» òóðèñò áàçàëàðû (Éàëàìà–Íàáðàí), Ñóâàð èñòèðàùÿò áàçàëàðû (Ãóñàð), Ãàëààëòû êóðîðò-ñàíàòîðèéà êîìïëåêñè (Äÿâÿ÷è), Ìåíåúåð Îòåëè, Ëîíã Ôîðåñò òóðèñò áàçàñû (Ãóáà), Ïàëåðìî, Ìàëèáó, Ïàëìà, Øÿìñ, Íàáðàí, Èñòèñó, Àòëàíò, Åëâèí èñòèðàùÿò ìÿðêÿçëÿðè (Éàëàìà–Íàáðàí ñàùèë çîíàñû) òóðèñòëÿðèí èõòèéàðûíäàäûð. Áþëýÿíèí òóðèçì èìêàíëàðû ïåðñïåêòèâëèäèð.

Õÿçÿð ñàùèëè áîéó äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ Ò. èíêèøàô åòäèðèëèð. Íàáðàíäà áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè Ò. ìÿðêÿçè éàðàäûëìûøäûð. Ëÿíêÿðàí òóðèçì áþëýÿñè Àçÿðáàéúàíûí ú.-ø.-äÿ éåðëÿøèð. Øÿðãäÿí Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ÿùàòÿ îëóíóð. Ñàùÿñè 10,72 ìèí êâ.êì-äèð. Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû èëÿ ùÿìñÿðùÿä îëìàñû èêè äþâëÿò àðàñûíäà Ò. ÿëàãÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. Áàêû–Àñòàðà Ò. ìàðøðóòó áó áþëýÿäÿí êå÷èð. Ñóáòðîïèê èãëèìÿ ìàëèê áþëýÿäÿ Ò. èõòèñàñëàøìàñû èñòèðàùÿò-ìöàëèúÿ, äÿðêåòìÿ èñòèãàìÿòèíäÿäèð. Áþëýÿíèí èãëèìè, çÿíýèí ìèíåðàë ñóëàðû áàëíåîëîæè êóðîðò òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøàôûíà ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìûøäûð. «Ìåøÿñó» ñàüëàìëûã çîíàñû, Õàíáóëàí÷àé èñòèðàùÿò çîíàñû, «Ùèðêàí» îòåëè (Ëÿíêÿðàí), Èñòèñó ñàüëàìëûã êóðîðòó (Àñòàðà), Èñòèñó ïàíñèîíàòû (Ìàñàëëû), Äÿøòâÿíä èñòèðàùÿò êîìïëåêñè, Ëÿíêÿðàí òóðèñò áàçàñû, «Ìàñàëëû» îòåëè òóðèñòëÿðèí èõòèéàðûíäàäûð. Çÿíýèí ôëîðà âÿ ôàóíàéà ìàëèê Ãûçûëàüàú ãîðóüó áó áþëýÿäÿäèð. Ãÿäèì ìÿñúèäëÿð, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéëÿðè, Áàáÿê ãàëàñû, òöðáÿëÿð, êàðâàíñàðàëàð ðåñï.-íûí ìöùöì òàðèõìåìàðëûã àáèäÿëÿðèäèð. Áóðà Ò.-èí èíêèøàôû áàõûìûíäàí ïåðñïåêòèâëè áþëýÿäèð. Ò. åùòèéàòëàðû èñòèðàùÿò âÿ ÿéëÿíúÿ ìÿðêÿçëÿðèíèí éàðàäûëìàñû, Ëåðèêäÿ äàü òóðèçìèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè, Ëÿíêÿðàí âÿ Àñòàðàäà ñàíàòîðèéà-êóðîðò øÿáÿêÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð. Øÿêè–Çàãàòàëà òóðèçì áþëýÿñè Àçÿðáàéúàíûí øì.-ã.-äÿ Áþéöê Ãàôãàç äàüëàðûíûí úÿíóá éàìàúûíäà, Áàêû–Áàëàêÿí Ò. ìàðøðóòó öçÿðèíäÿ éåðëÿøèð. Ñàùÿñè 8,96 ìèí êâ.êì-äèð. Òóðèçì èõòèñàñëàøìàñû èñòèðàùÿò, äÿðêåòìÿ èñòèãàìÿòèíäÿäèð. Äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè ëàíäøàôò, ìèíåðàë áóëàãëàð, äàü ýþëëÿðè, øÿëàëÿëÿðëÿ çÿíýèí áþëýÿ Ò.-èí èíêèøàôû áàõûìûíäàí ïåðñïåêòèâëèäèð. Áþëýÿäÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿ èðè òèúàðÿò âÿ ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçè êèìè òàíûíìûø Øÿêè øÿùÿðè éåðëÿøèð. Òàðèõ-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Àëáàí (Ãàôãàç) êèëñÿñè (Êèø), Èñôàùàí, Òÿáðèç, ëÿçýè êàðâàíñàðàëàðû, Ýÿëÿñÿí-ýþðÿñÿí ãàëàñû âÿ á. (Øÿêè), ãÿäèì ãàëàëàð (Ãàõ, Çàãàòàëà), Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí ãÿäèì ãÿáèëÿëÿðèíÿ ìÿõñóñ Éàëîéëóòÿïÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí èçëÿðè Çàãàòàëà Äþâëÿò ãîðóüó (Ãÿáÿëÿ) âÿ á. ìàðàãëû Ò. îáéåêòëÿðèäèð. Øÿêè êàðâàíñàðà îòåëëÿðè, «Ýÿëÿñÿí-ýþðÿñÿí», Ñÿàäÿò, Ìàðõàë (Øÿêè), Ñàùèë, Ãÿáÿëÿ èñòèðàùÿò çîíàëàðû, Ãàôãàç äàü òóðèñò áàçàëàðû (Ãÿáÿëÿ), Èëèñó âÿ Øÿôà ïàíñèîíàòëàðû (Ãàõ), Ýöëöñòàí òóðèñò áàçàñû, Òàëà (Çàãàòàëà) âÿ á. òóðèñòëÿðèí õèäìÿòèíäÿäèð.

Øèðâàí òóðèçì áþëýÿñè Áàêû–Àáøåðîí, Øÿêè–Çàãàòàëà Ò. áþëýÿëÿðè àðàñûíäà éåðëÿøèð. ßðàçèñè 9,82 ìèí êâ. êì-äèð. Áàêû–Áàëàêÿí òóðèñò ìàðøðóòó áó áþëýÿäÿí êå÷èð. Áþëýÿíèí Áþéöê Ãàôãàç äàüëàðûíûí ú.-ø. éàìàúëàðûíäà éåðëÿøìÿñè, òÿáèÿòèíèí ôöñóíêàðëûüû Ò.-èí èíêèøàôû áàõûìûíäàí ÿëâåðèøëèäèð. Ò. èõòèñàñëàøìàñû èñòèðàùÿò, èäìàí, äÿðêåòìÿ èòñèãàìÿòèíäÿäèð. Øàìàõûäàêû Úöìÿ ìÿñúèäè, Ýöëöñòàí âÿ Ãàëàéáóüóðò ãàëàëàðû, Ñÿêêèçáóúàãëû Øàõÿíäàí, Éåääè ýöíáÿç, Êÿëÿõàíà, Ïèðìÿðäÿêàí, Äèðèáàáà òöðáÿëÿðè, Èñìàéûëëûäàêû ãÿäèì ãàëàëàð, Øàìàõû Àñòðîôèçèêà Ðÿñÿäõàíàñû, Ëàùûúäàêû òàðèõìÿäÿíèééÿò ãîðóüó äÿðêåòìÿ Ò. îáéåêòëÿðèäèð. Áþëýÿäÿ Øàìàõû øÿùÿð ìåùìàíõàíàñû, ×óõóðéóðä, ×èíàðëû âÿ «Ôîðòóíà» èñòèðàùÿò ìÿðêÿçëÿðè éåðëÿøèð. Ýÿíúÿ–Ãàçàõ òóðèçì áþëýÿñè Àçÿðáàéúàíûí ã.-äÿ, Áàêû–Ãàçàõ òóðèñò ìàðøðóòó öçÿðèíäÿ éåðëÿøèð. Ñàùÿñè 14,16 ìèí êâ.êì-äèð. Ò. èõòèñàñëàøìàñû èñòèðàùÿòìöàëèúÿ, äÿðêåòìÿ èñòèãàìÿòèíäÿäèð. Èãëèì øÿðàèòè, äàü-ìåøÿ ëàíäøàôòû, ìèíåðàë ñóëàðû Ò.-èí èíêèøàôû ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð. Ýþéýþë âÿ Ùàúûêÿíä èñòèðàùÿò çîíàëàðû, áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè Íàôòàëàí èñòèðàùÿò-ìöàëèúÿ êîìïëåêñè áó áþëýÿäÿ éåðëÿøèð. Áþéöêëöéöíÿ âÿ èãòèñàäè ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ ðåñïóáëèêàíûí èêèíúè øÿùÿðè îëàí Ýÿíúÿäÿ äàùè Íèçàìèíèí ìÿãáÿðÿñè, Úöìÿ ìÿñúèäè, Èìàìçàäÿ òèêèëèëÿð êîìïëåêñè, Øåéõ Èáðàùèì ìÿãáÿðÿñè, êàðâàíñàðà âÿ á. ìàðàãëû Ò. îáéåêòëÿðèäèð. Øÿùÿðäÿí 25 êì úÿíóáäà, äÿíèç ñàùèëèíäÿí 1566 ì éöêñÿêëèêäÿ ôöñóíêàð Ýþéýþë éåðëÿøèð. ßòðàôäàêû ìåøÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ Ýþéýþë Äþâëÿò ãîðóüó åëàí åäèëìèøäèð. Ýÿíúÿäÿí 48 êì ú.-ø.-äÿ éåðëÿøÿí Íàôòàëàí êóðîðò øÿùÿðè ìöàëèúÿâè íåôòè èëÿ ìÿøùóðäóð. Ãàçàõ ð.-ó òàðèõìåìàðëûã àáèäÿëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Èáòèäàè èíñàíëàðûí éàøàéûø ìÿñêÿíè îëàí Àâåéäàü ìàüàðàëàðû òÿáèÿòèí ìàðàãëû àáèäÿëÿðèäèð. Ìèíýÿ÷åâèð ø.-íèí éàõûíëûüûíäà ãÿäèì àðõåîëîæè êîìïëåêñ éåðëÿøèð. Øÿùÿðäÿ ðåñïóáëèêà ÿùÿìèééÿòëè àâàð÷ÿêìÿ áàçàñû âàð. Ýÿíúÿ ø.-äÿêè «Ýÿíúÿ», «Êÿïÿç» ìåùìàíõàíàëàðû òóðèñòëÿðèí èõòèéàðûíäàäûð. Ýÿíúÿäÿ Îëèìïèéà èäìàí êîìïëåêñè òèêèëìèøäèð. Ãàðàáàü òóðèçì áþëýÿñè Àçÿðáàéúàíûí ú.-ã.-èíäÿ, Áàêû–Øóøà Ò. ìàðøðóòó öçÿðèíäÿäèð. Ñàùÿñè 16,0 ìèí êâ. êì-äèð. Ò. èõòèñàñëàøìàñû ñàüëàìëûã-ìöàëèúÿ, äÿðêåòìÿ èñòèãàìÿòèíäÿäèð. Ãàðàáàü áþëýÿñèíäÿ áàëíåîëîæè Øóøà äàü-èãëèì êóðîðòó, Ýöëàáëû èñòèðàùÿò çîíàñû, ìÿãáÿðÿëÿð, ìÿñúèäëÿð, êàðâàíñàðàëàð, ãöëëÿëÿð 889

AZßÐÁÀÉÚÀÍ (Áÿðäÿ, Àüäàì), Àçûõ ìàüàðàñû (Ôöçóëè), Àüýþë ãîðóüó êèìè çÿíýèí âÿ úÿëáåäèúè Ò. îáéåêòëÿðè âàð. Äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 1400 ì éöêñÿêëèêäÿ éåðëÿøÿí Øóøà ø. áþëýÿíèí ìöùöì Ò. ìÿðêÿçèäèð. Ãÿäèì ãàëà äèâàðëàðû, Ãàðàáàü õàíëàðûíûí èãàìÿòýàùëàðû, Õ.Íàòÿâàíûí åâ ìóçåéè, Ì.Ï.Âàãèôèí ìÿãáÿðÿñè, Äàøàëòû ó÷óðóìëó äÿðÿñè, Øóøà, Õÿçèíÿãàëà ìàüàðàëàðû, Àëáàí êèëñÿëÿðè Øóøàíûí òàðèõ-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèäèð. Óçóí èëëÿð Øóøà ñàíàòîðèéà äàü-êóðîðò áèðëèéè, «Øÿôà» òóðèçì êîìïëåêñè, «Ãàðàáàü» ìåùìàíõàíàñû òóðèñòëÿðèí èõòèéàðûíäà îëìóøäóð. Åðìÿíè èøüàëû çàìàíû áó îáéåêòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè äàüûäûëìûøäûð. Èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿð àçàä åäèëäèêäÿí ñîíðà áþëýÿíèí Ò. èìêàíëàðûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíàúàãäûð. Íàõ÷ûâàí òóðèçì áþëýÿñè. Òöðêèéÿ, Èðàí âÿ Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿä îëàí áþëýÿ Íàõ÷ûâàí ÌÐ-íûí ÿðàçèñèíè ÿùàòÿ åäèð. Ñàùÿñè 5,5 ìèí êâ.êì-äèð. Òóðèçì èõòèñàñëàøìàñû äÿðêåòìÿ, ìöàëèúÿ èñòèãàìÿòèíäÿäèð. Áþëýÿíèí íÿãëèééàò ÿëàãÿëÿðè ìÿùäóääóð. Ðåëéåôè, ÿñàñÿí, äàüëûãäûð. Íàõ÷ûâàí øÿùÿðè Ãàôãàçûí âÿ Éàõûí Øÿðãèí ÿí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè îëäóüóíäàí òàðèõè àáèäÿëÿðëÿ çÿíýèíäèð: Ìþìöíÿ õàòûí, Ãàðàáàüëàð, Ýöëöñòàí âÿ Éóñèô èáí Êöñåéèð òöðáÿëÿðè, Ôÿçëóëëàù Íÿèìèíèí ìÿãáÿðÿñè, ìÿñúèäëÿð, «Ãûçëàð áóëàüû» êîìïëåêñè, ßëèíúÿ ãàëàñû (Úóëôà), Îðäóáàä ãîðóã øÿùÿðè (1977) ÿâÿçñèç Ò. îáéåêòëÿðèäèð. Íàõ÷ûâàí áþëýÿñè áàäàìëû, ñèðàá, âàéõûð êèìè ìèíåðàë áóëàãëàðëà çÿíýèíäèð. Áàòàáàò, Ãàíëûýþë ñàùèëëÿðèíäÿ èñòèðàùÿò çîíàëàðû éàðàäûëìûø, ïàíñèîíàòëàð âÿ òóðèñò áàçàëàðû òèêèëìèøäèð. Áþëýÿäÿ èðèëè-õûðäàëû 27 éåðëÿøìÿ îáéåêòè, 55 èàøÿ ìöÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ãÿäèì Íàõ÷ûâàí äèéàðûíûí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè, ìèíåðàë ñóëàðû, Èëàíäàü, ßñùàáèë-êÿùô, Íÿùÿúèð, Ýÿìèãàéà êèìè íàäèð ðåëéåô ôîðìàëàðû áþëýÿäÿ Ò.èí èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð à÷ûð. Áþëýÿéÿ çèéàðÿò âÿ òèúàðÿò ìÿãñÿäèëÿ ýÿëÿíëÿðèí ñàéû èëäÿí-èëÿ àðòûð, äèíè âÿ øîï òóðèçìè èíêèøàô åäèð. ßëâåðèøëè òÿáèè øÿðàèò Áàáÿê ð.-äà ìåùìàíõàíà, Øàùáóç ð.-äà ñàíàòîðèéà-êóðîðò êîìïëåêñëÿðèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. Òóðèçì ðåêëàì âÿ íÿøðëÿðè. Ðåñïóáëèêàäà Ò.-èí èíêèøàôû áó ñàùÿ öçðÿ äàùà ýåíèø ìèãéàñäà ÿäÿáèééàòûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. ÝÈÒÍ òÿðÿôèíäÿí Ò.-èí òÿáëèüè ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí, ðóñ, èíý. äèëëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô åëìè-êöòëÿâè ÿäÿáèééàò, áóêëåòëÿð, ïðîñïåêòëÿð, àòëàñ âÿ õÿðèòÿ-ñõåìëÿð («Àçÿðáàéúàí», «Áàêû», «Àçÿðáàéúàí îëäóüó êèìè», «Áàêûíûí 890

îòåëëÿðè», «Áàêûíûí ÿéëÿíúÿ ìÿðêÿçëÿðè âÿ ðåñòîðàíëàðû» âÿ á.) íÿøð åäèëìèøäèð. «Òóðèçì éåíèëèêëÿðè» ãÿçåòè, «Àçåðáàèæàí Ðåâèåw» æóðíàëû áóðàõûëûð. «Wåëúîìå òî Àçåðáàèæàí» êîìïàêò äèñê ùàçûðëàíìûø (2001), Èíòåðíåòäÿ ÝÈÒÍ-íèí www.ìéñò.ãîâ. àç åëåêòðîí ñÿùèôÿñè à÷ûëìûøäûð (2002). ßä.: Ð ÿ ù è ì î â Ñ.Ù. Òóðèçì-åêñêóðñèéà èøèíèí òÿøêèëè. Á., 2004; Ì ÿ ì ì ÿ ä î â Ú.À., Ð ÿ ù è ì î â Ñ .Ù. Òöðèçì âÿ îíóíëà ÿëàãÿëè ñàùÿëÿðäÿ èøëÿäèëÿí òåðìèí âÿ àíëàéûøëàðûí èçàùëû ëöüÿòè. Á., 2000; Ì ÿ ì ì ÿ ä î â Ú.À., Á è ë à ë î â Á.ß. Àçÿðáàéúàíäà ýÿëìÿ òóðèçìè âÿ îíóí èíêèøàô ïðîáëåìëÿðè. Á., 2004. Ù.Á.Ñîëòàíîâà

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ ÑÓÁÉÅÊÒËßÐÈ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èíçèáàòèÿðàçè áþëýöñöíÿ ÿñàñÿí 1 ìóõòàð ðåñïóáëèêàäàí (Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñû) 66 êÿíä ðàéîíóíäàí (7-è Íàõ. ÌÐ ÿðàçèñèíäÿäèð), 69 øÿùÿðäÿí (57-è ðàéîí ìÿðêÿçèäèð), 238 ãÿñÿáÿäÿí âÿ 4342 êÿíääÿí èáàðÿòäèð. Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñï ó á ë è ê à ñ û (1920–23 èëëÿðäÿ Íàõ÷ûâàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñû, 1923–24 èëëÿðäÿ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Äèéàðû, 1924–90 èëëÿðäÿ Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñû, 1990 èëäÿí Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêàñû) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿðêèáèíäÿ ìóõòàð äþâëÿò. Øì.-äà âÿ ø.-äÿ Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû (ñÿðùÿä õÿòòèíèí óç. 246 êì), ã.-äÿ âÿ ú.-äà Òöðêèéÿ (11 êì) âÿ Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû (204 êì) èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð.

Ìóõòàð ðåñï. ÿðàçèñèíèí ñàù. 5,5 ìèí êì2 (Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíèí 6,4%-è), ÿù. 369,8 ìèí íÿôÿðäèð (2005, 01 éàíâàð). 7 èíçèáàòè ð-íà (Áàáÿê, Úóëôà, Êÿíýÿðëè, Îðäóáàä, Ñÿäÿðÿê, Øàùáóç, Øÿðóð) áþëöíìöøäöð. Ïàéòàõòû Íàõ÷ûâàí ø.-äèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíà ÿñàñÿí Íàõ. ÌÐ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñèäèð âÿ îíóí ñòàòóñó áó êîíñòèòóñèéà èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Íàõ. ÌÐ-äÿ ãàíóíâåðèúèëèê ùàêè-

ìèééÿòèíè Íàõ. ÌÐ-èí ïàðëàìåíòè – Àëè Ìÿúëèñè, Èúðà ùàêèìèééÿòèíè Íàõ. ÌÐ-èí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè, ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíè ìóõòàð ðåñï.-íûí ìÿùêÿìÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèð. Ìóõòàð ðåñï. ÿðàçèñèíèí ÷îõ ùèññÿñèíè Êè÷èê Ãàôãàçûí Çÿíýÿçóð âÿ Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿëÿðè âÿ îíëàðûí Àðàç ÷àéûíûí äÿðÿñèíÿ äîüðó óçàíàí ãîëëàðû ÿùàòÿ åäèð. Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñè Êè÷èê Ãàôãàçûí ÿí éöêñÿê ñèëñèëÿëÿðèíäÿíäèð; ÿí ùöíäöð çèðâÿñè Ãàïûúûã ä. (3906 ì) åéíè çàìàíäà Êè÷èê Ãàôãàçûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ÿí éöêñÿê çèðâÿñèäèð âÿ äàèìè ãàð õÿòòèíäÿí 41 ì éóõàðûäà éåðëÿøèð. Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñè Ìóõòàð ðåñï. ÿðàçèñèíèí øì.-ã. ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøèð âÿ Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíÿ íèñáÿòÿí àë÷àãäûð (ÿí óúà çèðâÿñè Êöêöäàü – 3120 ì). ßðàçèíèí 1 /3-íè îðòà ùöíäöðëöéö 800 ì îëàí Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿð (Ñÿäÿðÿê, Øÿðóð, Áþéöêäöç, Êÿíýÿðëè, Íàõ÷ûâàí, Úóëôà, Îðäóáàä äöçëÿðè âÿ ñ.) òóòóð. Ìóõòàð ðåñï.-íûí ÿðàçèñè ýåîëîæè úÿùÿòäÿí Êè÷èê Ãàôãàçûí Íàõ÷ûâàí ãûðûøûãëûã òåêòîíèê çîíàñûíäà éåðëÿøèð. Íàõ÷ûâàí ãûðûøûãëûã çîíàñûíûí òåêòîíèê ãóðóëóøóíäà Ùåðñèí ãûðûøûãëûüûíû òÿìñèë åäÿí ØÿðóðÚóëôà àíòèêëèíîðèóìó, Àëï ãûðûøûãëûüûíäà éàðàíìûø Îðäóáàä ñèíêëèíîðèóìó âÿ Íàõ÷ûâàí ìóëäàñû èøòèðàê åäèð. Íàõ. ÌÐèí ÿðàçèñè ìöõòÿëèô ôàéäàëû ãàçûíòûëàðëà (ìîëèáäåí, ìèñ, ïîëèìåòàë, ãûçûë, ñöðìÿ, ìÿðýìöø, úèâÿ, êîáàëò, óðàí, âîëôðàì, òèòàí, äàøäóç, äîëîìèò, áîêñèò, ôîñôîðèò, êöêöðä, ìÿìóëàò äàøëàðû, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû âÿ ñ.) çÿíýèíäèð. 200-äÿí ÷îõ ìèíåðàë ñó áóëàãëàðû (Äàðûäàü, Áàäàìëû, Ñèðàá, Âàéõûð, Íÿùÿúèð, Ãàùàá âÿ ñ.) âàð. Ìóõòàð Ðåñï.-íûí èãëèìèíÿ îíóí úîüðàôè ìþâãåéè – ÿðàçèñèíèí ùÿð òÿðÿôäÿí äàü ñèëñèëÿëÿðè èëÿ ÿùàòÿ îëóíìàñû âÿ èðè ñó ùþâçÿëÿðèíäÿí (Ãàðà äÿíèç, Õÿçÿð äÿíèçè) óçàãäà éåðëÿøìÿñè ÷îõ òÿñèð ýþñòÿðèð. ßðàçèäÿ ìöòëÿã ìèíèìóì òåìï-ð – 31 îÚ (Äÿðâèøëÿð), ìöòëÿã ìàêñ. òåìï-ð

44 îÚ-äèð (Úóëôà). Èëëèê éàüûíòû Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿðäÿ 200–300 ìì, éöêñÿê äàüëûã éåðëÿðäÿ 500–800 ìì-äèð. Íàõ. ÌÐ ùèäðîãðàôèê úÿùÿòäÿí Àðàç ÷àéû ùþâçÿñèíÿ àèääèð. ßðàçèäÿ öìóìè óç. 1,8 ìèí êì îëàí òÿãð. 400 áþéöê âÿ êè÷èê ÷àé âàð. ßðàçèäÿ ãóðàã èãëèì ùþêì ñöðäöéöíäÿí ýþëëÿðèí ñàéû àç, ñàùÿñè âÿ ùÿúìè êè÷èêäèð. Áþëýÿäÿ äàü âÿ äöçÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Òîðïàãëàðûí åðîçèéàéà óüðàìàñû ïðîñåñèíÿ ýþðÿ ìóõòàð ðåñï.-íûí ÿðàçèñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð áþëýÿëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Áóðàäà ìèíëÿðëÿ ùà ñàùÿ áèòêè þðòöéöíäÿí ìÿùðóìäóð. Ìóõòàð ðåñï.-äà èãëèìèí ãóðàãëûüû âÿ êîíòèíåíòàëëûüû èëÿ ÿëàãÿäàð áèòêè þðòöéö âÿ îíóí øàãóëè âÿ öôöãè çîíàëëûüû Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð ð-íëàðûíäàí êÿñêèí øÿêèëäÿ ôÿðãëÿíèð. Ðåñï.-íûí ôëîðàñû ÷îõ çÿíýèíäèð. Áóðàäà àëè áèòêèëÿðèí 2782 íþâöíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Çÿíýèí ùåéâàíëàð àëÿìèíÿ ìàëèêäèð. Ñÿúèééÿâè ùåéâàíëàðû: ìóôëîí, áåçîàð êå÷èñè, àéû, âàøàã, òöëêö, éåêÿãóëàã êèðïè, ÷þëäîíóçó, ÷þëïèøèéè, êÿëÿç, ýöðçÿ âÿ ñ.; ãóøëàðû: Õÿçÿð óëàðû, äàü ãàðàíãóøó, êÿêëèê, äîâäàã âÿ ñ. Ìèëëè ïàðêëàð, ãîðóãëàð, éàñàãëûãëàð éàðàäûëìûøäûð. Á à á ÿ ê ð à é î í ó – Íàõ. ÌÐ-äà èíçèáàòè ð-í. 1978 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øì.-ã.-äÿ Åðìÿíèñòàíëà, ú.-äà Èðàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1169 êì2 . ßù. 70 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 ãÿñ., 39 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Áàáÿê ãÿñ.-äèð. Ð-íóí ðåëéåôè øì.-äà Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúûíäàí, ú.-ø.-äÿ Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíäÿí àéðûëìûø ãîëëàðäàí îëàí òÿïÿëÿðäÿí âÿ éöêñÿêëèêëÿðäÿí, ú.-äà Íàõ÷ûâàí ìàèëè äöçÿíëèêëÿðèíäÿí, ú.-ø.-äÿ Ýöëöñòàí äöçÿíëèéèíäÿí èáàðÿòäèð. ßí éöêñÿê çèðâÿ Áóçãîâ ä.-äûð (2475 ì). Äöçÿíëèêëÿðäÿ Àíòðîïîýåí, ä.-ëûã éåðëÿðäÿ ÿñàñÿí Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ð-íóí ÿðàçèñè ôàéäàëû ãàçûíòûëàðëà – äàø äóç, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èëÿ çÿíýèíäèð. Áóðàäà Ñèðàá, Âàéõûð, Úÿùðè, Ãà891

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ùàá âÿ ñ. ìèíåðàë ñó áóëàãëàðû âàðäûð. Á. ð-íóíóí èãëèìè ú.-äà éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë, øì.-äà éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóãäóð. Éàéû èñòè, ãûøû ñîéóã êå÷èð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –3îÚ-äÿí –10îÚ-äÿê, èéóëäà 15–28 îÚ, ìöòëÿã ìàêñèìóì òåìï-ð 43 îÚ, ìöòëÿã ìèíèìóì òåìï-ð –3îÚäèð. Èëëèê éàüûíòû 200–600 ìì.

Ð-íóí ÿñàñ ÷àéëàðû èíçèáàòè ÿðàçèíè éàðûéà áþëÿí Íàõ÷ûâàí÷àé âÿ îíóí ãîëó Úÿùðè÷àéäûð. Ð-íäà Àðàç ñó ãîâøàüûíûí ñó àíáàðû, Óçóíóîáà, Íåùðÿì, Ñèðàá, Úÿùðè, Ãàùàá êèìè ñó àíáàðëàðû âÿ ñóâàðìà êàíàëëàðû âàð. Áîç âÿ ÷ÿìÿí-áîç, øì.-äà ÿñàñÿí äàü-øàáàëûäû òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Éàðûìñÿùðà âÿ ñÿùðà, äàüëûã êñåðîôèò áèòêè þðòöéö èíêèøàô åòìèøäèð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, ÿðÿáäîâøàíû, êèðïè, êÿëÿç, Ðàääå ýöðçÿñè. ÿãðÿá, áöâÿ; ãóøëàðäàí äîâäàã, Õÿçÿð óëàðû âÿ ñ. Àðàç ñó ãîâøàüûíûí ñó àíáàðûíäà ÷îõëó áàëûã âàð. Ð-í èãòèñàäèééàòûíäà åìàë âÿ ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè, õþðÿê äóçó, ìèíåðàë ñó âÿ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàëû, òàõûë÷ûëûã, öçöì÷öëöê, ìåéâÿ÷èëèê, áîñòàí÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê ìöùöì éåð òóòóð. Ð-íäà Ñèðàá ìèíåðàë ñó çàâîäó, öçëöê ïëèòÿëÿð çàâîäó, öçöì åìàëû çàâîäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Á. ð-íóíäà 47 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 10 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿ, 67 êëóá, 2 ìóçåé, 54 êèòàáõàíà âàð. Á. ð-íóíóí ÿðàçèñè òàðèõè àðõåîëîæè àáèäÿëÿðëÿ çÿíýèíäèð. 1-úè Êöëòÿïÿ âÿ 2-úè Êöëòÿïÿ êèìè äöíéà ìèãéàñëû àáèäÿëÿð áó ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ïàéûç êÿíäè éàõûíëûüûíäà Òóíú äþâðöíÿ àèä ×àëõàíãàëà ãàëà àáèäÿñè, Àðàç ÷àéû ñàùèëèíäÿ ùÿðáè èñòåùêàì òèïëè Àááàñàáàä ãàëàñû (òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, Àðàç ñó àíáàðû òèêèëÿí çàìàí ãàëàíûí ãàëûãëàðû ñó àëòûíäà ãàëìûøäûð) âÿ 18 ÿñðÿ àèä Íåùðÿì Èìàìçàäÿñè âàðäûð. Á. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ åëìè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê Åíåîëèò, Òóíú, Äÿìèð äþâðöíÿ âÿ Àíòèê äþâðÿ àèä àðõåîëîæè àáèäÿëÿð, ãÿäèì äóçäàü éàòàüû, îðòà ÿñðëÿðÿ àèä éà892

øàéûø éåðëÿðè, íåêðîïîëëàð, ìàääè ìÿäÿíèééÿò ãàëàëàðû âÿ îíëàðëà äèýÿð àðõåîëîæè, òàðèõè ìåìàðäûã àáèäÿñè àøêàðà ÷ûõàðûëìûø âÿ òÿäãèã åäèëìèøäèð. Ð-íóí ìÿðêÿçèíäÿ Áàáÿêèí ùåéêÿëè, Øÿùèäëÿð àáèäÿ êîìïëåêñè óúàëäûëìûøäûð. Ú ó ë ô à ð à é î í ó – Íàõ. ÌÐ-äÿ èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øì.-ø.-äÿ Åðìÿíèñòàí, ú.-äà èñÿ Èðàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 995 êì2 . ßù. 37,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð âÿ 24 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Úóëôà ø.-äèð. Ð-íóí Åðìÿíèñòàí èëÿ ñÿðùÿäè áîéó Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíèí éàë ùèññÿñè óçàíûð. Ñèëñèëÿ Àðàç ÷àéûíà äîüðó àë÷àëàðàã Àðàç áîéó äöçÿíëèêëÿðÿ (Úóëôà äöçÿíëèéè âÿ ñ.) êå÷èð. Ð-íóí ÿí éöêñÿê íþãòÿñè Äÿìèðëèäàüäûð (3364 ì). Òàáàøèð-Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàð: ìÿðýöìöø ôèëèçëÿðè, ýÿú, ýèïñ âÿ ñ. Ìèíåðàë ñóëàð (Äàðûäàü, Íÿùÿúèð âÿ ñ.) ÷ûõûð. ßðàçèíèí ÷îõ ùèññÿñèíäÿ éàéû ãóðó èñòè, ãûøû ñîéóã êå÷ÿí éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –3îÚ-äÿí –10 îÚ-äÿê, èéóëäà 19–28îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 200–600 ìì. ßñàñ ñó ùþâçÿëÿðè «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí ßëèíúÿ âÿ Ãàðàäÿðÿ ÷àéëàðûäûð. ßëèíúÿ ÷àéû öçÿðèíäÿ ôàéäàëû ùÿúìè 13 ìëí. ì 3 îëàí Áÿíÿíèéàð ñó àíáàðû èíøè åäèëìèøäèð (1982–87). Áóíóí ùåñàáûíà 6 ìèí ùà ñàùÿ ÿêèí äþâðèééÿñèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Ðíóí òîðïàãëàðû ÿñàñÿí äàü-÷ÿìÿí, ãÿùâÿéè, äàü-ìåøÿ, äàü-øàáàëûüû, áîç, ÷ÿìÿí-áîç òîðïàãëàðûíäàí èáÿðòäèð. Ñÿùðà, éàðûìñÿùðà, äàü áèòêèëÿðè âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðè âàð. Åíëèéàðïàãëû äàü ìåøÿëÿðèíÿ (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ) ðàñò ýÿëèíèð. Ùåéâàíëàðû: ìóôëîí, ãàéà êå÷èñè, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, óëàð âÿ ñ.

Ð-íóí 13 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿñè, 26 öìóìòÿùñèë, 1 èíòåðíàò, 1 ïåøÿ ìÿêòÿáè, 39 êëóáó, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 43 êèòàáõàíàñû âÿ 1 ìóñèãè ìÿêòÿáè âàð. Ðí Èúðà Ùàêèìèééÿòèíèí îðãàíû îëàí «Àðàçûí ñÿñè» ãÿçåòè íÿøð îëóíóð (1935 èëäÿí). Ð-íäà 240 ÷àðïàéûëûã 5 õÿñòÿõàíà ìöÿññèñÿñè âàð. Ú. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ àøêàð îëóíìóø àáèäÿëÿð ÿñàñÿí éàøàéûø éåðëÿðè âÿ ãÿáèðèñòàíëûãëàðäàí èáàðÿòäèð. Áó àáèäÿëÿð åðàäàí ÿââÿë 3-úö ìèíèëëèêäÿí áàøëàéàðàã ñîí îðòà ÿñðëÿðÿäÿê áþéöê áèð äþâðö þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð âÿ ùÿìèí äþâð ÿðçèíäÿ ð-í ÿðàçèñèíäÿ ôàñèëÿñèç éàøàéûø îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Ýöëöñòàí êÿíäèíäÿ òöðáÿ (13 ÿñðèí ÿââÿëè), êàðâàíñàðà (13 ÿñð), Àðàç ÷àéû öçÿðèíäÿ êþðïö (13 ÿñð), Õàíÿýàù êÿíäèíäÿ ßëèíúÿãàëà (12–13 ÿñðëÿð), ßëèíúÿ÷àé Õàíÿýàùû (12–13 ÿñðëÿð), Ãàçàí÷û êÿíäèíäÿ êþðïö (1551), ùàìàì (18 ÿñð), ìÿñúèä (19 ÿñð) âÿ ñ. ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ð-í ÿðàçèñèíäÿ å.ÿ. 7 ìèíèëëèéÿ àèä åäèëÿí ßñùàáè-Êÿùô òàðèõè àáèäÿñè éåðëÿøèð. ßñùàáè-Êÿùô ùàããûíäà «Ãóðàíäà» ìöôÿññÿë ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Ê ÿ í ý ÿ ð ë è ð à é î í ó – Íàõ. ÌÐäÿ èíçèáàòè ð-í. 2004 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ú. âÿ ú.-ã.-äÿ Èðàí, øì.-ø.-äÿ Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 680 êì2 . ßù. 25,2 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 ãÿñ., 10 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ãûâðàã ãÿñ.-äèð. Ð-íóí ÿðàçèñè øì. âÿ øì.-ø.-äÿí Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñèíèí ãîëëàðû èëÿ ÿùàòÿëÿíÿðÿê ú.-äàí Àðàç ÷àéûíà äîüðó èñòèãàìÿòëÿíèð. Àðàçáîéó ñàùÿ Êÿíýÿðëè äöçö àäëàíûð. ßðàçèäÿêè Êå÷ÿëòÿïÿ (2744 ì), Ãàðàãóø (2600 ì), Àíàáàäýÿäèê (2081 ì), Ãàáûëëû (1125ì), Õîê (1063ì), Òÿ-

Ú. ð-íó ÿñàñÿí öçöì÷öëöê âÿ ùåéâàíäàðëûã ð-íóäóð. Ê.ò.-íûí òàõûë÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòìèøäèð. Êàðáîí ãàçû çàâîäó, ýÿú ñåõè, ê.ò. âÿ äÿìèð éîë òåõíèêàñû òÿìèðè ìöÿññèñÿëÿðè, éöêñÿê ýÿðýèíëèêëè åëåêòðèê òðàíñôîðìàòîðëàðûíûí ñàðüûñû ñåõè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.

íÿíÿìäàü (1007 ì), Òàçûó÷àí (935ì), Áèíàäöçö (885 ì) äàüëàðû Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñèíèí çèðâÿëÿðèäèð. Òàáàøèð-Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ê. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ áèð ÷îõ ôàéäàëû ãàçûíòûëàð, î úöìëÿäÿí ÿùÿíýäàøëàðû, òðà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ âåðòèíëÿð öçÿ ÷ûõìûøäûð. Áóðàäà Øàùòàõòû–Õîê äàø êàðõàíàëàðû äà ìþâúóääóð. Ð-íóí èãëèìè êîíòèíåíòàëäûð. Ð-íäà þç áàøëàíüûúûíû Êå÷ÿëòÿïÿ, Ãàðàãóø âÿ Àíàáàäýÿäèê äàüòëàðûíäàí ýþòöðÿí Ëèçáèðò÷àé ÷îõ äà ýåíèø ÿðàçèíè òóòìàéàðàã Íàõ÷ûâàí÷àéûí ãîëó îëàí Úÿùðè÷àéà òþêöëöð. ×àéëàðûí ÿêñÿðèééÿòè éàé àéëàðûíäà àõìàçëàðà ÷åâðèëèð.Àðàç ñó àíáàðû ð-íóí ú.-óíäàäûð. Áîç, ÷ÿìÿí-áîç âÿ äàü-øàáàëûäû òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö ÿñàñÿí éîâøàíëûãäàí èáàðÿòäèð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, ÿðÿáäîâøàíû, êèðïè, êÿëÿç, ÿãðÿá âÿ ñ. Ãóøëàðäàí äîâäàã, óëàð âÿ ñ., Àðàç ñó àíáàðûíäà áàëûã âàð. Ð-íóí òÿñÿððöôàòûíäà òàõûë÷ûëûã, áîñòàí áèòêèëÿðèíèí ÿêèíè âÿ øÿêÿð ÷óüóíäóðó èñòåùñàëû, ùåéâàíäàðëûã ìöùöì éåð òóòóð. Ñóâàðìà èøè êÿùðèçëÿð, áóëàãëàð âÿ Àðàç ÷àéû öçÿðèíäÿ ãóðóëàí íàñîñëàð âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ê. ð-íóíäà 13 îðòà ìÿêòÿá, 13 ìÿäÿíèééÿò åâè, êëóá ìöÿññèñÿëÿðè, 11 êèòàáõàíà, 3 õÿñòÿõàíà, 8 òèáá ìÿíòÿãÿñè âàðäûð. Ê. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ ãÿäèì èíñàíëàðûí ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíè âÿ ùÿéàò òÿðçèíè ÿêñ åòäèðÿí ìàääè ìÿäÿíèééÿò ãàëûãëàðû èëÿ çÿíýèí õåéëè àðõåîëîæè àáèäÿ âàð. Áó àáèäÿëÿð ãÿäèì éàøàéûø éåðëÿðè, ãàëàëàð, ãÿáèðèñòàíëûãëàð, êóðãàíëàð âÿ ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Î ð ä ó á à ä ð à é î í ó – Íàõ. ÌÐäÿ èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Úóëôà èëÿ áèðëÿøäèðèëìèø, 1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Ú.-äàí Èðàí, øì.-äàí âÿ ø.-äÿí Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 972 êì 2. ßù. 42,4 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 3 ãÿñ.

âÿ 43 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Îðäóáàä ø.-äèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. ßðàçèíèí ÷îõ ùèññÿñèíè Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíèí ú.-ã. éàìàúû âÿ Àðàç ÷àéûíà àéðûëàí ãîëëàðû òóòóð. Íàõ. ÌÐ-èí ÿí éöêñÿê íþãòÿñè îëàí Ãàïûúûã ä. (3904 ì) áóðàäàäûð. Ð-íäà Òàáàøèð – Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè ýåíèø

éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ïîëèìåòàëëàð, ìîëèáäåí âÿ ìèñ ôèëèçëÿðè, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû âÿ ñ. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –3äÿí –10îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 10–25îÚäèð. Èëëèê éàüûíòû 300–800 ìì. ßí áþéöê ÷àéëàðû: Âÿíÿíä, Îðäóáàä âÿ ñ. Èðàíëà ñÿðùÿä áîéó Àðàç ÷àéû àõûð. Áîç, ÷ÿìÿíáîç, àëëöâèàë-÷ÿìÿí, äàü-øàáàëûäû, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Àðàçáîéó äöçÿíëèêëÿð âÿ ãèñìÿí àë÷àã äàüëûã ñàùÿëÿð äàü-êñåðîôèò áèòêèëÿðè, éöêñÿê äàüëûã ñàùÿëÿð ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè èëÿ þðòöëöäöð. Áÿáèð, Çàãàôãàçèéà ìóôëîíó, ãàéàêå÷èñè, äàøëûã äÿëÿñè áîç êÿêëèê, óëàð âÿ ñ. âàð. Îðäóáàä éàñàãëûüû ÿñàñûíäà àêàä. Ùÿñÿí ßëèéåâ àäûíà Ìèëëè ïàðê éàðàäûëìûøäûð (2003, 16 èéóí). Î. ð-íó ê.ò. ð-íóäóð. Ìåéâÿ÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã ìöùöì éåð òóòóð. Ð-íóí 41 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 2 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 1 øàùìàò êëóáó, 1 ð-í âÿ 16 êÿíä ìÿäÿíèééÿò åâè, 23 êÿíä êëóáó, 3 ìóçåé, 1 õàëã òåàòðû ôÿàëèééÿò, 1 ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø êèòàáõàíà âÿ îíóí 54 øþáÿñè âàð. Ð-í Èúðà Ùàêèìèééÿòèíèí îðãàíû îëàí «Åë ùÿéàòû» ãÿçåòè íÿøð îëóíóð (1932 èëäÿí). Ð-íäà ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, óøàã õÿñòÿõàíàñû, 3 êÿíä ñàùÿ õÿñòÿõàíàñû, 1 ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè, 3 òÿúèëè éàðäûì ñòàíñèéàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Î. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ ÷îõëó ãèéìÿòëè òàðèõè îáéåêòëÿð âàðäûð. Îíëàðäàí Îðäóáàä ø.-èíäÿêè îðòà ÿñðëÿðÿ àèä «Ñÿðøÿùÿð ìÿñúèäè»íè, «Àíáàðàñ ìÿñúèäè»íè, «Ãåéñÿðèééÿ»íè, «Úöìÿ ìÿñúèäè»íè, «Ìóíýèñ ìÿñúèäè»íè, «Òÿêåøèéè ìÿñúèäè»íè, 16 ÿñðèí òàðèõè éàäèýàðû îëàí ùàìàì áèíàñûíû, «Íöñíöñ ïèðè»íè, «Âÿíÿíä ìÿñúèäè»íè 18 ÿñðèí éàäèýàðû, ãÿäèì «Èïÿê éîëó»íóí öçÿðèíäÿ îëàí «Õàðàáàýèëàí» ãîðóüóíó âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ñ ÿ ä ÿ ð ÿ ê ð à é î í ó – Íàõ. ÌÐäÿ èíçèáàòè ð-í. 1990 èëäÿ Øÿðóð ð-íóíóí òÿðêèáèíäÿí àéðûëàðàã ð-í ñòàòóñó àëìûøäûð. Ú.-ã.-äÿí Òöðêèéÿ èëÿ, øì.-ã.-äÿí Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 151 êì2 . ßù. 12,8 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 4 éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèíäÿí èáàðÿòäèð: Ùåéäÿðàáàä, Ñÿäÿðÿê, Ãàðààüàú âÿ Êÿðêè (Êÿðêè êÿíäè 1990 èëäÿ Åðìÿíè ãÿñáêàðëàðû òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóøäóð). Ìÿðêÿçè Ùåéäÿðàáàä ãÿñ.-äèð. Ñÿòùè øì.-äà âÿ ø.-äÿ äàüëûã, Àðàçáîéó ùèññÿäÿ äöçÿíëèêëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ú.-ø.-äÿí Äÿùíÿ âÿ Âÿëèäàü éöêñÿêëèêëÿðè èëÿ Øÿðóð äöçöíäÿí àéðûëûð. Øì.-ã.-äÿí Àüðû äöçÿíëèéè èëÿ áèðëÿøèð. Ú.-ã.-äÿ Àðà-

çà ãîâóøóð. 800–940 ì ìöòëÿã éöêñÿê ëèéÿ ìàëèê îëàí Ñÿäÿðÿê äöçö ú.-à âÿ ã.äÿí ø.-ÿ äîüðó ìåéèëëèäèð. Ñÿäÿðÿê äöçöíöí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿí ê.ò. ìÿã ñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Äöçÿíëèêäÿ ìöàñèð (àëëöâèàë-ïðîëöâèàë), äàüëûã ùèññÿäÿ Äåâîí, ãèñìÿí Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. ßðàçèäÿ ýèë, ìÿðìÿðëÿøìèø ÿùÿíýäàøû éàòàã âÿ òÿçàùöðëÿðè, ìèíåðàë ñó éàòàãëàðû âàð. Ãóðó êîíòèíåíòàë èãëèìÿ ìàëèêäèð. Éàéû èñòè, ãûøû ñîéóã îëóð. ßðàçèäÿí Ãàðà÷àé, ×àïàí ÷àéû âÿ Òöðêèéÿ ñÿðùÿäè áîéóíúà Àðàç ÷àéû àõûð. ßñàñÿí áîç òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Ñÿäÿðÿê äöçöíöí Àðàùéàíû ùèññÿñèíäÿ ÷ÿìÿí-îò áèòêèëÿðè èíêèøàô åòìèøäèð. Ð-í ÿùàëèñèíèí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè ê.ò.äûð. Òàõûë÷ûëûã, öçöì÷öëöê, ìåéâÿ-òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèð. 1992 èëäÿ Àðàç ÷àéû öçÿðèíäÿí Òöðêèéÿ èëÿ Àçÿðáàéúàíû áèðëÿøäèðÿí «Öìèä» êþðïöñö ñàëûíäû âÿ ýþìðöê êå÷èä ìÿíòÿãÿñè éàðàäûëäû. Òöðêèéÿäÿí Ñÿäÿðÿéÿ éöêñÿê ýÿðýèíëèêëè åëåêòðèê õÿòòè ÷ÿêèëäè. Ð-íäà 3 îðòà ìÿêòÿá, øàùìàò ìÿêòÿáè, òåõíèêè éàðàäûúûëûã ìÿðêÿçè, èäìàí ìÿêòÿáè, ìÿäÿíèééÿò åâè, ìóñèãè ìÿêòÿáè, ìÿðêÿçè êèòàáõàíà, 2 êëóá, ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, òÿúèëè éàðäûì ñòàíñèéàñû, Ýèýèéåíà âÿ Åïèäåìèîëîýèéà Ìÿðêÿçè âàð. 1958 âÿ 1978 èëëÿðäÿ Ñÿäÿðÿéèí ú.-óíäà àïàðûëìûø àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû Åíåîëèò âÿ èëê Òóíú äþâðëÿðèíÿ (å.ÿ. 4–3 ìèíèëëèêëÿð) àèä éàøàéûø éåðè àøêàð åäèëìèøäèð. Ñîí Òóíú, èëê Äÿìèð äþâðöíÿ àèä Ñÿäÿðÿê ãàëàñû – ãàëà øÿùÿð îëìóøäóð. Ãàëà-øÿùÿðèí ìöäàôèÿ ñèñòåìè ãÿäèì Íàõ÷ûâàí ãàëàòèêìÿ ìåìàðëûüû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí öñëóáäà èíøà îëóíìóøäóð. Ð-íóí ìÿðêÿçèíäÿ Òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè à÷ûëìûøäûð. Ø à ù á ó ç ð à é î í ó – Íàõ. ÌÐ-äÿ èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Íàõ÷ûâàí (1978 èëäÿí Áàáÿê) ð-íóíà âåðèëìèø, 1965 èëäÿí éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-íäóð. 893

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Øì.-äà âÿ ø.-äÿ Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 917 êì2 . ßù. 21,3 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 ãÿñ., 24 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Øàùáóç ãÿñ.-äèð. Ø. ð-íó Ê.Ãàôãàçûí Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñèíèí ú. âÿ Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíèí ã. éàìàúëàðûíäà éåðëÿøèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. ßí éöêñÿê íþãòÿëÿðè Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíäÿ Ñàëâàðäû ä. (3160ì) âÿ Êå÷ÿëäàü (3115 ì), Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñèíäÿ Êöêö ä.-äûð (3120 ì). Áè÷ÿíÿê àøûðûìû (2346 ì) ð íóí øì.-ûíäàäûð. Òàáàøèð – Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: êöêöðä, òîðô, òèêèíòè äàøû, ìÿìóëàò äàøëàðû âÿ ñ. Ìèíåðàë ñóëàð (Áàäàìëû, Áè÷ÿíÿê, Áàòàáàò, Êàðâàíñàðà âÿ ñ.) ÷ûõûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –10-äàí –3îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 10–25îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–600 ìì. ßðàçèñèíäÿí Íàõ÷ûâàí ÷àéû âÿ îíóí ãîëëàðû (Êöêö, Øàùáóç, Ñàëâàðäû) àõûð. Ãàíëûýþë âÿ Áàòàáàò ýþëöíäÿí ñó àíáàðû êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Ø. ð-íóíóí òîðïàãëàðû äàü-÷ÿìÿí, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, äàü-òöíä øàáàëûäûäûð. Äàüêñåðîôèò áèòêèëÿðè, äàü ÷þëëÿðè, ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè éàéûëìûøäûð. Åíëèéàðïàãëû äàü ìåøÿëÿðèíÿ (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ) ðàñò ýÿëèíèð.

Øàùáóç Äþâëÿò Òÿáèÿò Ãîðóüó áóðàäàäûð. Ãîðóã 3139 ùà ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèð. Áóðàäà 110 íþâ íàäèð áèòêè (Àðàç ïàëûäû, Øÿðã ïàëûäû, àúû áàäàì âÿ ñ.), 45 íþâ ùåéâàí (Çàãàôãàçèéà ãîíóð àéûñû, ãûçûë õàëëû ôîðåë áàëûüû âÿ ñ.) ãîðóíóð. Ãîðóãäà èíôîðìàñèéà ìÿðêÿçè âÿ ìóçåé ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ñ. ð-íó ÿñàñÿí ùåéâàíäàðëûã ð-íóäóð. Àðû÷ûëûã âÿ ìåéâÿ÷èëèê äÿ èíêèøàô åäèá. Áàäàìëû ìèíåðàë ñóëàð çàâîäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 24 îðòà ìÿêòÿá, 11 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 2 éåääèèëëèê ìóñèãè ìÿêòÿáè, èäìàí ìÿêòÿáè, øàùìàò ìÿêòÿáè, 30 êëóá, 41 êèòàáõàíà, ð-í òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, 4 ñàùÿ õÿñòÿõàíàñû, 2 òÿúèëè éàðäûì ñòàíñèéàñû, ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 894

Ðàéîí Èúðà Ùàêèìèééÿòèíèí îðãàíû îëàí «Îüóç ñÿñè» ãÿçåòè íÿøð îëóíóð (1936 èëäÿí). Ð-í ÿðàçèñèíäÿ Åíåîëèò, Òóíú, Äÿìèð äþâðëÿðèíÿ, Àíòèê äþâðÿ âÿ îðòà ÿñðëÿðÿ àèä éàøàéûø éåðëÿðè, ãÿáèð àáèäÿëÿðè ãåéäÿ àëûíìûø âÿ þéðÿíèëìèøäèð. Ø ÿ ð ó ð ð à é î í ó (1964 èëäÿí Íîðàøåí, ñîíðàëàð Èëè÷ ð-íó) – Íàõ. ÌÐ-äÿ èíçèáàòè ð-í. 28 ôåâðàë 1991 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øì.-ø.-äÿ Åðìÿíèñòàí, ú.-ã.äÿ Èðàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1164 êì2 . ßù. 115,5 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 65 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Øÿðóð ø.-äèð. Ø. ð-íóíóí ñÿòùè øì.-äà âÿ ø.-äÿ äàüëûã, Àðàçáîéó ùèññÿäÿ áèð-áèðèíäÿí òèðÿ éöêñÿêëèêëÿðëÿ àéðûëàí ìàèëè äöçÿíëèêëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ùöíäöðëöéö Àðàç ÷àéû ñàùèëèíäÿ 600–700 ì-äÿí Äÿðÿëÿéÿç ñèëñèëÿñèíäÿ 2775 ì-äÿê äÿéèøèð. Äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ùèññÿäÿ ÿñàñÿí Àíòðîïîýåí äàüëûø ùèññÿäÿ Äåâîí, Ïåðì, Òðèàñ, Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàð: ïîëèìåòàë ôèëèçëÿð, òðàâåðòèí, ìÿðìÿð, ìÿðìÿðÿáÿíçÿð ÿùÿíýäàøû âÿ ñ. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã éàðûìñÿùðà, ãóðó ÷þë âÿ ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã èãëèìè âàðäûð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –3-äÿí –6 îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 20–26 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 200–400 ìì. ×àéëàðû (Àðïà÷àé, Ãàðàäÿðÿ âÿ ñ.) Àðàç ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Áîç âÿ ÷ÿìÿí-áîç, øîðàêÿòâàðè áîçãîíóð, äàü-øàáàëûäû âÿ ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö ÿñàñÿí éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðèíäÿí âÿ äàüêñåðîôèòëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ùåéâíëàðû: ãàéà êå÷èñè, ìóôëîí, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ÷þëäîíóçó, äàøëûã äÿëÿñè, ÷þë ñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí ãûðãîâóë, êÿêëèê, óëàð, ãàðàãîðóí áàüðûãàðà âÿ ñ. âàð.

Ø. ð-íó ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð. Òÿñÿððöôàòäà áèòêè÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã ìöùöì ðîë îéíàéûð. 1977 èëäÿ öìóìè òóòóìó 150 ìëí. ì3 îëàí Àðïà÷àé ñó àíáàðûíûí èñòèñìàðà âåðèëìÿñè áóðàäà ê.ò.íûí ñöðÿòëÿ èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Ð-íäà 1 øÿêÿð ÷óüóíäóðó øèðêÿòè, 5 äÿéèðìàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.

Ð-íóí 24 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿñè, 62 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 1 øàùìàò ìÿê òÿáè, 67 êèòàáõàíàñû, 1 òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 67 êëóá ìöÿññèñÿñè âàð. Ø. ð-íóíäà 1 ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, 10 ñàùÿ õÿñòÿõàíàñû, 1 óøàã õÿñòÿõàíàñû, 1 ñàíèòàð-åïèäåìîëîýèéà ìÿðêÿçè, òÿúèëè éàðäûì ñòàíñèéàñû âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ðàéîí Èúðà Ùàêèìèééÿòèíèí îðãàíû îëàí «Øÿðóðóí ñÿñè» ãÿçåòè 1931 èëäÿí íÿøð îëóíóð. Ø. ð-íó ÌÐ-èí ÿí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðèäèð. Òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðèð êè, áó áþëýÿäÿ èíñàíëàð ùÿëÿ ñîí áóçëàøìà äþâðöíäÿí ìÿñêóíëàøìûøäûð. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíäà «Øÿðèê» êèìè õàòûðëàíàí Øÿðóð èíçàáàòè ÿðàçèñèíäÿêè ãàçûíòûëàð çàìàíû Åíåîëèò, Òóíú äþâðëÿðèíÿ, Àíòèê äþâðÿ, îðòà ÿñðëÿðÿ àèä éàøàéûø éåðëÿðè âÿ ãÿáèð àáèäÿëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Áþëýÿäÿ Îüëàíãàëà, Ýîâóðãàëà, Ãàðàñó ãàëàñû êèìè ìöäàôèÿ èñòåùêàìëàðûíûí èçëÿðè áó ýöí äÿ ãàëìàãäàäûð.

Øÿùÿðëÿð Á à ê û – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïàéòàõòû (1920 èëäÿí). Àáøåðîí é-àäà, Õÿçÿðèí ã. ñàùèëèíäÿ ëèìàí øÿùÿðè. Äÿìèð éîëëàðû âÿ àâòîìîáèë éîëëàðû ãîâøàüûíà ìàëèêäèð. Áåéíÿëõàëã âÿ ðåñï. ÿùÿìèééÿòëè èêè ùàâà ëèìàíû, Õÿçÿðèí ø. ñàùèëèíäÿêè Òöðêìÿíáàøû, Áåêòàø, Àêòàó ëèìàíëàðû èëÿ áÿðÿ äàøûìàëàðû âàð. Èðè ñÿíàéå, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçèäèð. 1967 èëäÿí Ìåòðîïîëèòåí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ñàù. 2300 êì2 . ßù. 1839,8 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Øÿùÿðèí ìÿðêÿçè ùèññÿñè Áàêû áóõòàñûíà ïèëëÿëè àë÷àëàí àìôèòåàòðäà éåðëÿøèð. Á.-íûí äÿíèç ñàùèëè ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí òÿãð. 28-ÿ ãÿäÿð àë÷àãäàäûð. Á. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ ôàéäàëû ãàçûíòûëàðäàí íåôò, ãàç, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàë åäèëèð; ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòëè ìèíåðàë ñóëàð ÷ûõûð (Øûõ, Ñóðàõàíû). ×îõëó ïàë÷ûã âóëêàíû (Êåéðÿêè, Áàü-áàüà, Ëþêáàòàí âÿ ñ.) âàð. Èãëèìè ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 3–4 îÚ, èéóëäà èñÿ 25–26îÚ-äûð. Èëëèê éàüûíòû 300 ìì. Á. ö÷öí ýöúëö øì. êöëÿéè – õÿçðè âÿ ú. êöëÿéè – ýèëàâàð ñÿúèééÿâèäèð. Àáøåðîí é-à-äà òàïûëìûø àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð áóðàíûí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíè îëäóüóíó ñöáóò åäèð (å.ÿ. 3–1-úè ìèíèëëèêëÿð). Á. ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿðäÿí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí èðè øÿùÿðëÿðèíäÿí èäè. Áåéíÿëõàëã òèúàðÿò éîëëàðû (èïÿê éîëó âÿ ñ.) àéðûúûíäà îëàí Á. Øÿðã âÿ Ãÿðá þëêÿëÿðè

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àðàñûíäàêû òèúàðÿòäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. 9 ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà Àááàñèëÿð õèëàôÿòèíèí ùàêèìèééÿòäÿí óçàãëàøìàñû èëÿ áèð ñûðà ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿð éàðàíäû. Áåëÿ äþâëÿòëÿðäÿí áèðè äÿ Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè èäè. Á. 10 ÿñðèí àõûðëàðûíäà Øûðâàíûí ÿñàñ øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè. 12 ÿñðäÿ Á. èêèúÿðýÿëè ãàëà äèâàðû âÿ õÿíäÿêëÿ ÿùàòÿ îëóíäó. à û ç ã à ë à ñ û äà øÿùÿðèí ìöäàôèéÿ ñèñòåìèíÿ äàõèë èäè. Øèðâàíøàùëàð Õÿçÿðäÿ ýöúëö äîíàíìà éàðàòäûëàð. Øèðâàíøàù Û Õÿëèëöëëàùûí äþâðöíäÿ (1417–62) Á.-äà ìöùöì òèêèíòè èøëÿðè àïàðûëäû. Ø è ð â à í ø à ù ë à ð ñ à ð à é û êîìïëåêñè äÿ áó äþâðäÿ òèêèëìèøäèð. 1501 èëäÿ Øàù Èñìàéûë Øèðâàíà ùöúöì åäÿðÿê Á.-íû àëäû. 1538 èëäÿ Øèðâàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíÿ áèðëÿøäèðèëäè. Á.-íûí çÿíýèí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðè, ùàáåëÿ ìöùöì ùÿðáè ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòè 18 ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Ðóñèéàíûí äèããÿòèíè úÿëá åäèðäè. 1723 èëäÿ Û Ïéîòðóí ãîøóíó Á.-éà äàõèë îëäó. Ëàêèí, Ðóñèéà èëÿ Èðàí àðàñûíäà áàüëàíàí Ýÿíúÿ ìöãàâèëÿñèíÿ (1735) ýþðÿ Á. éåíèäÿí Èðàíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷äè. 18 ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà õàíëûãëàð, î úöìëÿäÿí Áàêû õàíëûüû éàðàíäû. 1796 èëèí éàçûíäà ÛÛ Éåêàòåðèíàíûí ÿìðè èëÿ ýåí. Á.À. Çóáîâóí êîìàíäàíëûã åòäèéè ðóñ ãîøóíëàðû Àçÿðá. éöðöø åòäè. Èéóíóí 13-äÿ Á. àëûíäû. 1813 èëäÿ áàüëàíìûø Ýöëöñòàí ñöëùö èëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí, î úöìëÿäÿí Á.-íûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè òÿñäèã åäèëäè. Ðóñèéàäà ìöòëÿãèééÿòè äåâèðÿðÿê Ðîìàíîâëàð ñöëàëÿñèíèí 300 èëëèê ùàêèìèééÿòèíÿ ñîí ãîéìóø âÿ äåìîêðàòèê àçàäëûãëàðà éîë à÷ìûø 1917 èë ôåâðàë èíãèëàáûíäàí ñîíðà 1918 èë ìàéûí 28-äÿ ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ èëê äÿôÿ äåìîêðàòèê ðåñïóáëèêàíûí ÿñàñûíû ãîéìóø ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè – Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè (ÀÕÚ) éàðàäûëäû. 28 àïðåë 1920 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäó. 1991 èë 18 îêòéàáðäàí Á. ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïàéòàõòûäûð. Ìöàñèð Á. 11 èíçèáàòè ø. ð-íóíà áþëöíìöøäöð: Áèíÿãÿäè, ßçèçáÿéîâ, Õÿòàè, Ãàðàäàü, Íÿðèìàíîâ, Íÿñèìè, Íèçàìè, Ñàáóí÷ó, Ñÿáàéûë, Ñóðàõàíû, Éàñàìàë. Í à õ ÷ û â à í – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà øÿùÿð. Íàõ. ÌÐ-èí ïàéòàõòû. Èðè ñÿíàéå, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè. Ìöùöì ä.-é. âÿ ùàâà íÿãëèééàòû ãîâøàüûäûð. Íàõ÷ûâàí äöçöíäÿ, Íàõ÷ûâàí÷àéûí ñàùèëèíäÿäèð. Íàõ÷ûâàíäàí Áà-

êû ø.-íÿ îëàí ìÿñàôÿ 536 êì-äèð. ßðàçèñè 355 êì2 . ßù. 69,9 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõäóð (2005, 01 éàíâàð). Èãëèìè êîíòèíåíòàëäûð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –3,8îÚ, èéóëäà 26,9îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 236 ìì. Àçÿðáàéúàíûí ÿí ãÿäèì ø.-ëÿðèíäÿíäèð. Áèð ñûðà àíòèê îðòà ÿñð òàðèõ÷è âÿ úîüðàôèéàøöíàñëàðû Íàõ÷ûâàí ø.-íèí ÿñàñûíûí å.ÿ. 1539 èëäÿ ãîéóëìàñû áàðÿäÿ äÿãèã òàðèõè ìÿëóìàò âåðìèøäèð. «Íàõ÷ûâàí» òîïîíèìèíèí ìöõòÿëèô åòèìîëîæè éîçóìëàðû ìþâúóääóð: «Íàêñóàíà» (Êëàâäè Ïòîëîìåé, åðàìûçûí 2 ÿñðè), «Íÿøÿâà», «Íàã÷óâàí», «ÍÿãøèÚàùàí» (îðòà ÿñð ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿíáÿëÿðèíäÿ) âÿ ñ. Íàõ÷ûâàí å.ÿ. 9–6 ÿñðëÿðäÿ Ìàííà, ñîíðà èñÿ Ìèäèéà äþâëÿòëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ îëìóø, å.ÿ. 550 èëäÿ Ìèäèéàíûí ñöãóòà óüðàìàñûíäàí ñîíðà ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñûíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà äöøìöøäöð. Áó èìïåðèéà äàüûëäûãäàí ñîíðà å.ÿ. 4 ÿñðèí ñîíëàðûíäàí å.ÿ. 1 ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíàäÿê Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ îëìóøäóð. Åðàìûçûí ÿââÿëèíäÿ Íàõ÷ûâàí Àëáàíèéà äþâëÿòè òÿðêèáèíäÿ ø. âÿ âèëàéÿò îëìóøäóð. 3 ÿñðäÿí åòèáàðÿí Íàõ÷ûâàí Ñàñàíèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ îëìóøäóð. Èðàí-Áèçàíñ ìöùàðèáÿñè çàìàíû 625 èëäÿ Áèçàíñ èìïåðàòîðó Èðàêëè Íàõ÷ûâàíû éåðëÿ-éåêñàí åòäè. Ñîíðàëàð áÿðïà îëóíàí ø. 654 èëäÿ ÿðÿáëÿðèí ÿëèíÿ êå÷äè. 9 ÿñðäÿ Õèëàôÿòÿ âÿ éåðëè ôåîäàëëàðà ãàðøû Àçÿðáàéúàíäà áàøëàìûø Áàáÿê ùÿðÿêàòû Í.-û äà áöðöìöøäö. 9–10 ÿñðëÿðäÿ Í. ÿââÿëëÿð Ñàúèëÿð, ñîíðàëàð èñÿ Ñàëàðèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë èäè. 1021 èëäÿ Í.-û Áèçàíñ èìïåðàòîðó II Âàñèëèíèí (976–1025) ãîøóíëàðû èøüàë åòäè. 1064 èëäÿ èñÿ Í.-û Ñÿëúóãëàð ÿëÿ êå÷èðäè. 12 ÿñðèí 30–70-úè èëëÿðèíäÿ Í. Åëäÿýèçëÿð äþâëÿòèíèí ÿñàñ èãàìÿòýàùëàðûíäàí èäè. Áó äþâðäÿ Í. õåéëè èíêèøàô åòäè. 1221 èëäÿ Í. ìîíãîëëàðûí äàüûíòûñûíà ìÿðóç ãàëäû. 1257 èëäÿí Åëõàíèëÿð äþâëÿòèíÿ ãàòûëäû. 1386 èëäÿ Í.-û Ãûçûë Îðäà õàíû Òîõòàìûø, 1387 èëäÿ èñÿ Òåéìóð èøüàë åòäè. Í. 1412 èëäÿí Ãàðàãîéóíëóëàð, 1468 èëäÿí èñÿ Àüãîéóíëóëàð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ èäè. 1501 èëäÿ Øÿðóð àäëû éåðäÿ Àüãîéóíëóëàðà ãàëèá ýÿëÿí Ñÿôÿâèëÿð ø. òóòäóëàð. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí ùöúóìëàðû çàìàíû (1795–1797) Í. õåéëè òÿíÿççöë åòäè. 1827 èëäÿ Í.-û ÷àð ãîøóíëàðû òóòäó; Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíÿ (1828) ÿñàñÿí Í. Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëäè. 1841 èëäÿ Í. ãÿçà ìèÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëäè. 1920 èë èéóëóí 28-äÿ Í.-äà Ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäó. 1924 èëäÿ Íàõ. ÌÑÑÐ

òÿøêèë îëóíäó. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ÿñàñÿí äÿ þòÿí ÿñðèí 70 èëëÿðèíäÿ Í. ø.-íèí ñîñèàë-èãòèñàäè, ìÿäÿíè èíôðàñòðóêòóðó ôîðìàëàøìûøäûð. Í.-íûí ñÿíàéå ø.-è êèìè èíêèøàôûíäà ÌÐ-èí çÿíýèí òÿáèè åùòèéàòëàðûíûí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Íàõ. ø.-è Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ìààðèô, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áóðàäà àëè âÿ öìóìòÿùñèë ìÿê òÿáëÿðè, óøàã áàü÷àëàðû, ìÿêòÿáäÿíêÿíàð óøàã òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿëÿðè, ìóñèãè ìÿê òÿáëÿðè, øàùìàò ìÿêòÿáè, Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè, Öçýö÷öëöê ìÿðêÿçè, «Äèíàìî» Úÿìèééÿòèíèí èäìàí êîìïëåêñè âÿ ñòàäèîíó, Ùåéäÿð ßëèéåâ àäûíà Ùÿðáè Ëèòñåé, Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Íàõ÷ûâàí áþëìÿñè, êëóá âÿ êèòàáõàíàëàð, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ àäûíà Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò Ìóñèãèëè Äðàì Òåàòðû, Êóêëà òåàòðû, Ôèëàðìîíèéà, Ùåéäÿð ßëèéåâ ìóçåéè, Íàõ. ÌÐ Òàðèõ, ßäÿáèééàò âÿ Õàë÷à ìóçåéëÿðè, À÷ûã ñÿìà àëòûíäà ìóçåé, Øÿùèäëÿð ìóçåéè, ðÿñì ãàëåðåéàñû, Ðåñï. Õÿñòÿõàíàñû âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Äþâðöìöçÿäÿê ýÿëèá ÷ûõìûø ãÿäèì ìåìàðëûã âÿ òàðèõè àáèäÿëÿð ãîðóíóð âÿ áÿðïà åäèëèð. Ý ÿ í ú ÿ –(1804 èëÿäÿê Ýÿíúÿ, 1804–1918 èëëÿðäÿ Éåëèçàâåòïîë, 1918–35 èëëÿðäÿ Ýÿíúÿ, 1935–89 èëëÿðäÿ Êèðîâàáàä, 1989 èëäÿí éåíèäÿí Ýÿíúÿ) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà øÿùÿð. Áàêûäàí 363 êì ã.-äÿ, Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. ÿòÿéèíäÿ, Ýÿíúÿ–Ãàçàõ äöçÿíëèéèíäÿ, Ýÿíúÿ ÷àéûíûí ùÿð èêè ñàùèëèíäÿäèð. Áàêû–Òáèëèñè ä.é.-íäà ñò., àâòîìîáèë éîëëàðû ãîâøàüû, àåðîïîðò. Ñàù. 90,7 êì 2. ßù. 303,1 ìèí (2004, 01 éàíâàð). Ý. ø. 2 ð-íà (Êÿïÿç, Íèçàìè) áþëöíöð. Ùàúûêÿíä ãÿñ. (Ýþéýþë êóðîðò ãÿñ. èëÿ áèðëèêäÿ) Ý. ø. òàáå÷èëèéèíäÿäèð. ßùàëèñèíèí ñàéûíà ýþðÿ ðåñï.-íûí èêèíúè ø.-äèð. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,1îÚ, èéóëäà 25,4îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 250–300 ìì. Ý. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ø.-ëÿðèíäÿí äèð. Éàðàíìà òàðèõè äÿãèã ìÿëóì äåéèë. Áÿçè ìöÿëëèôëÿð Ý.-íèí Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí äþâðöíäÿ (å.ÿ. 336–323), áàøãàëàðû èñÿ å.ÿ. 2 ìèíèëëèéè ýþñòÿðèðëÿð. «Êèòàáè–Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíäà äà Ý.íèí àäû ÷ÿêèëèð. «Ýÿíúÿ» ñþçöíöí åòèìîëîýèéàñû ùàããûíäà äà ìöëàùèçÿëÿð ìöõòÿëèôäèð: «ýåí éåð», «à÷ûã éåð», «õÿçèíÿ», «äÿôèíÿ» âÿ ñ. Ý. ÿñàñÿí ñÿíàéå ø.-äèð. Áóðàäà 40 èðè ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ø.äÿ ùÿì÷èíèí 11 íÿãëèééàò ìöÿññèñÿñè, 1 895

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Àêàäåìèéà, 2 Óíèâåðñèòåò, 1 Èíñòèòóò, 2 òåõíèêóì, 2 êîëëåú, 44 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 6 òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, 52 óøàã áàü÷àñû, 2 êþðïÿëÿð åâè, 2 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 6 ìÿäÿíè-ìààðèô ìöÿññèñÿñè, Îëèìïèéà Èäìàí Êîìïëåêñè âÿ 5 Èäìàí ãóðüóñó, 43 ñÿùèééÿ ìöÿññèñÿñè, 4 åëìè-òÿäãèãàò ìöÿññèñÿñè, Òåëåêîììóíèêàñèéà Èäàðÿñè, «Àçÿðïî÷òóí» Ýÿíúÿ ôèëèàëû âÿ ñ. ÿùàëèíèí õèäìÿòèíäÿäèð. Ý. ø-íèí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí «Èìàìçàäÿ» òöðáÿñèíè (14–15 ÿñðëÿð), Úöìÿ ìÿñúèäèíè (1606), «×þêÿê ùàìàìû» (17 ÿñð), Íèçàìè òöðáÿñèíè (1947) âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ñ ó ì ã à é û ò – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà øÿùÿð. 1949 èëäÿí ø. ñòàòóñó àëìûøäûð. Áàêûäàí 35 êì øì.-ã.-äÿ, Õÿçÿð äÿíèçèíèí ã. ñàùèëèíäÿ, Ñóìãàéûò ÷àéûíûí ìÿíñÿáèíäÿ, äöçÿíëèêäÿäèð. Ñàù. 108 êì2 . ßù. 290,7 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Áþéöêëöéöíÿ ýþðÿ (Áàêû âÿ Ýÿíúÿäÿí ñîíðà) ðåñï.-íûí 3-úö ø.-äèð. Ù. Çåéíàëàáäèí âÿ Úîðàò ãÿñ.-ëÿðè Ñ. ø.-íèí òàáå÷èëèéèíäÿäèð. Èãëèìè ãóðó âÿ ñóáòðîïèêäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 3,1 îÚ, àâãóñòäà 24,9îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 185 ìì. Ñ. ö÷öí øì. êöëÿéè – õÿçðè âÿ ú. êöëÿéè – ýèëàâàð ñÿúèééÿâèäèð. Ñ. ñÿíàéå ø.-äèð – 113 ìöÿññèñÿ (32 èðè ñÿíàé, 81 êè÷èê ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ 47 öìóìòÿùñèë, 2 èíòåðíàò, 57 ìÿêòÿáÿãÿäÿð óøàã ìöÿññèñÿñè, Ñóìãàéûò Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè, Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòóíóí Ñóìãàéûò Ôèëèàëó, Ñóìãàéûò Äþâëÿò Òåõíèêè Êîëëåúè, Ïåäàãîæè Ñåìèíàðèéà, Ìóñèãè Òåõíèêóìó, Òèáá Òåõíèêóìó; åëìèòÿäãèãàò ñàùÿñèíäÿ «Íåôòãàçàâòîìàò» Åëì Èñòåùñàëàò Áèðëèéè, Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ïîëèìåð Ìàòåðèàëëàðû Èíñòèòóòó âÿ «Àçÿðêèìéà» Ëàéèùÿ Èíñòèòóòó; ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿ 10 ìÿäÿíèééÿò åâè, 4 êëóá, 20 êèòàáõàíà, 4 êèíî-òåàòð, 2 ìóçåé, 5 ìóñèãè ìÿêòÿáè; ñÿùèééÿäÿ – 34 ñÿùèééÿ îáéåêòè ø. ÿùàëèñèíèí õèäìÿòèíäÿäèð. Ì è í ý ÿ ú å â è ð – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà øÿùÿð (1949 èëäÿí). Áàêûäàí 323 êì, Ìèíýÿ÷åâèð ä.é ñò.-ñûíäàí (Áàêû–Òáèëèñè ä.é.) 17 êì àðàëûäûð. Ìèíýÿ÷åâèð Ñó Àíáàðûíûí ú.-ø. ñàùèëèíäÿäèð. ßù. 95,1 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Èãëèìè ìöëàéèì èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2,7îÚ, èéóëäà 27,6 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 304 ìì. «Ìèíýÿ÷åâèð» ñþçöíöí åòèìîëîýèéàñû áàðÿäÿ ìöõòÿëèô ìöëàùèçÿëÿð âàð. Àêàä. 896

Ç.Ì.Áöíéàäîâ Ì.-èí àäûíû 839 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Õèëàôÿòÿ ãàðøû ÷ûõìûø Ìèíýè÷ÿâèð ÿë-Ôÿðãàíèíèí àäû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð. Ì. ÿðàçèñèíäÿ ùÿëÿ å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèêäÿí áàøëàéàðàã èíñàí ìÿñêÿíëÿðè îëìóøäóð. Àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð áóðàäà éàøàìûø èíñàíëàðûí éöêñÿê ìàääè ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð. Èíäèêè Ì. ùèäðîòåõíèêè êîìïëåêñèí òèêèíòèñè èëÿ ÿëàãÿäàð ñàëûíìûøäûð. Áóðàäà åíåðýåòèêà (Ìèíýÿ÷åâèð Ñó-Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñû, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ðàéîí Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñû), åëåêòðîòåõíèêà («Àçÿðêàáåë», «Àçÿðåëåêòðîèçîëèò» ç-äëàðû), êèìéà âÿ íåôò-êèìéà (øöøÿ ëèôè âÿ òåõíèêè ðåçèí ìÿìóëàòëàðû ç-ëàðû), ìàøûíãàéûðìà (éîë ìàøûíëàðû ç-äó), éöíýöë (òîõóúóëóã êîìáèíàòû), éåéèíòè (àãðàðñÿíàéå ÿòñöä êîìáèíàòû, ÷þðÿê ç-ëàðû), äÿìèð-áåòîí ìÿìóëàòëàðû ç-äëàðû, ãóì-÷ûíãûë êàðõàíàñû âÿ ñ. ñÿíàéå ñàùÿëÿðè âàð. Ì. ø.-íäÿ Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòó, Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòóíóí Ôèëèàëû, Áàêû Èñëàì Óíèâåðñèòåòèíèí øþáÿñè, Ìèíýÿ÷åâèð Òèáá Ìÿêòÿáè, Áàêû Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Êîëëåúèíèí øþáÿñè, 18 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, èíòåðíàò ìÿêòÿáè âÿ ëèòñåé, 21 óøàã áàü÷àñû, 7 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿäðèñ ìöÿññèñÿñè, Ìÿðêÿçè Øÿùÿð Õÿñòÿõàíàñû, «Àíà âÿ Óøàã» Ìöàëèúÿ Ñàüëàìëûã Ìÿðêÿçè, Äîüóì Åâè, ìöõòÿëèô ñàùÿëÿð öçðÿ äèñïàíñåð âÿ ìÿðêÿçëÿð, Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû, Äþâëÿò Ðÿñì Ãàëåðåéàñû, Òàðèõ Ìóçåéè, 15 êèòàáõàíà, 3 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 7 ìÿäÿíèééÿò åâè âÿ êëóá ÿùàëèíèí õèäìÿòèíäÿäèð. Ì. Àðõåîëîæè Êîìïëåêñè Áîçäàü ñèëñèëÿñèíèí ú. ÿòÿêëÿðèíäÿ, Êöðöí ùÿð èêè ñàùèëèíäÿ Òóíú äþâðöíäÿí (å.ÿ. 3-úö ìèíèëëèêäÿí) ñîí Îðòà ÿñðëÿðÿ ãÿäÿðêè (17 ÿñðÿäÿê) äþâðö ÿùàòÿ åäÿí àáèäÿëÿðäÿí – 4 éàøàéûø éåðè âÿ 4 áþéöê ãÿáèðèñòàíäàí èáàðÿòäèð. ß ë è Á à é ð à ì ë û – Àçÿðáàéúàí Ðåñóáëèêàñûíäà øÿùÿð (1963 èëäÿí). ß.Á. ø. Êöð ÷àéûíûí ñîë ñàùèëèíäÿ, Øèðâàí äöçöíäÿ éåðëÿøèð. Ùàúûãÿùðÿìàíëû âÿ Áàéðàìëû ãÿñ.-ëÿðè ß.Á. ø.-íèí èíçèáàòè âàùèäëÿðèäèð. Ñàù. 30 êì 2. ßù. 72,1 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Èãëèìè ãóðó îëìàãëà ãûøû ìöëàéèì (éàíâàðäà 0–3 îÚ), éàéû èñòè (èéóëäà 30 îÚ) êå÷èð. Ñóâàðìà âÿ è÷ìÿëè ñó ìÿíáÿéè éàëíûç Êöð ÷àéûäûð. Ùàúûãàáóë ð-íó èëÿ ß.Á. ø. àðàñûíäà Ùàúûãàáóë ýþëö éåðëÿøèð. ß.Á. ñÿíàéå ø.-äèð. Íåôò âÿ ãàç ÷ûõàðûëûð. Ø.-äÿ ñöíè äÿðè, ñàõñû áîðóëàð, úèùàç âÿ äÿçýàùãàéûðìà ç-äëàðû, éàü-ïèé êîìáèíàòû, ÷þðÿê ç-äó, äÿìèð-áåòîí åâòèêìÿ êîìáèíàòû, éåéèíòè êîíñåíòðàòëàðû ç-äó,

øèðÿ ç-äó, ÿí èðè ñÿíàéå îáéåêòè – ßëè Áàéðàìëû ÄÐÅÑ-è ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ß.Á. ø.-íäÿ 14 îðòà, 1 èáòèäàè ìÿêòÿá, ïåäàãîæè òåõíèêóì, Òöðêèéÿíèí «×àü» Þéðÿòèì Øèðêÿòèíèí Èãòèñàäèééàò Ëèòñåéè, òåõíèêè ïåøÿ ëèòñåéè, ìóñèãè ìÿêòÿáè, ìóçåé, õàëã òåàòðû, ìÿäÿíèééÿò åâè, 15 êëóá, 18 êèòàáõàíà, 5 õÿñòÿõàíà ÿùàëèíèí õèäìÿòèíäÿäèð. Õ à í ê ÿ í ä è – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà øÿùÿð. Ãàðãàð ÷àéû ñàùèëèíäÿ, Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí ø. ÿòÿéèíäÿ, Áàêûäàí 329 êì àðàëûäûð. ßù. 54,7 ìèí. Èãèëèìè ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà – 0,2îÚ, èéóëäà 22,4îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 535 ìì. Øÿùÿðèí áöíþâðÿñèíè Ãàðàáàü õàíû Ïÿíàùÿëè õàíûí îüëó Ìåùäèãóëó õàí ãîéäóüóíäàí àäûíû Õ à í ê ÿ í ä è ãîéìóøäóð. Ãàðàáàü õàíëûüû Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëäèêäÿí ñîíðà áóðàéà ýÿëìÿ åðìÿíèëÿð éåðëÿøäèðèëìèøäè. 1923 èëäÿ åðìÿíè äàøíàêëàðûíûí òÿñèðè èëÿ êÿíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿääàð äöøìÿíè Ñòåïàí Øàóìéàíûí àäû âåðèëìèøäèð (Ñòåïàíàêåðò). 1991 èëäÿ ø.-èí òàðèõè àäû þçöíÿ ãàéòàðûëìûøäûð. Í à ô ò à ë à í – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà øÿùÿð (1967 èëäÿí). Áàêûäàí 338 êì ã.-äÿ, Ýîðàí ä.é. ñò.-ñûíäàí 18 êì àðàëû, äàüÿòÿéè äöçÿíëèêäÿäèð. Ñàù. 5,13 êì2 . ßù. 7,5 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Éàéû èñòè (îðòà òåìï-ð èéóëäà 26,7îÚ), ãûøû éóìøàãäûð (îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2,1îÚ); èëëèê éàüûíòû 250–300 ìì. «Íàôòàëàí» ñþçöíöí åòèìîëîýèéàñû áó ÿðàçèäÿ ÷ûõàí íåôòëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Åùòèìàëà ýþðÿ, ùÿëÿ ãÿäèìäÿí òÿáèè øÿêèëäÿ ÷ûõàí íåôòèí ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòèíè áèëÿí õöñóñè àäàìëàð îíó òóëóãëàðà äîëäóðóá äÿâÿ êàðâàíëàðû èëÿ ìöõòÿëèô éåðëÿðÿ àïàðàðàã ñàòìûøëàð. Íàôòàëàí («íåôò àëàí») àäûíûí äà åëÿ áóðàäàí éàðàíäûüû åùòèìàë îëóíóð. Í. íåôòèíäÿí ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà äàèð èëê éàçûëû ìÿëóìàò 12 ÿñðÿ àèääèð. Í. íåôòèíèí òåõíèêè èñòèñìàðûíà èñÿ 19 ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàíûëìûøäûð. 1892 èëäÿ àëìàí ìöùÿíäèñè É.È.Åýåð èëê äÿôÿ Íàôòàëàí ÷ûõàðìàã ö÷öí áóðóã ãóéóëàðû ãàçäûðìûøäûð. Ùÿòòà î, ÷ûõàðûëàí íåôòäÿí ìàç àëìàã ö÷öí áóðàäà êè÷èê ç-ä òèêäèðìèøäèð. Ùÿìèí çääà «Íàôòàëàí» âÿ «Êàæåëîí» àäëû ïðåïàðàòëàð ùàçûðëàíûð âÿ ñàòûëìàã ö÷öí Àëìàíèéà, Éàïîíèéà, Àìåðèêà, Èíýèëòÿðÿ, Ùîëëàíäèéà âÿ áàøãà êàïèòàëèñò þëêÿëÿðèíÿ ýþíäÿðèëèðäè. Àçÿðáàéúàíäà íåôò ñÿíàéåñè 1920 èëäÿ ìèëëèëÿøäèðèëäèêäÿí ñîíðà Íàôòàëàí íåôòèíèí ãàçìà éîëëà ÷ûõàðûëìàñûíà áàø-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëàíìûøäûð. Íàôòàëàí íåôòèíèí äöíéàäà àíàëîãó éîõäóð – î, óíèêàë ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ùàë-ùàçûðäà Í. êóðîðòóíäà Åëìè-Òÿäãèãàò ëàáîðàòîðèéàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Íàôòàëàí íåôòèíäÿí ñöìöê-îéíàã, ñèíèð-ÿçÿëÿ, äÿðè, ýèíåêîëîæè, óðîëîæè âÿ ñ. õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èñòèôàäÿ åäèëèð.

Ðàéîíëàð À á ø å ð î í – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1963 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Àáøåðîí é-à-íûí ã.-íäÿ éåðëÿøèð. Ñàù. 1361,4 êì2 . ßù. 818 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 9 ãÿñ.-äÿí, 6 êÿíääÿí èáàðÿòäèð. Ìÿðêÿçè Õûðäàëàí ãÿñ.-äèð.

À. ð-íó Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ùèññÿñèíäÿäèð. Ðåëéåôèíäÿ ãóðó äÿðÿëÿð, éàçüàíëàð, òÿïÿëÿð âÿ ÷þêÿêëèêëÿð ÿñàñ éåð òóòóð. ßðàçèíèí Õÿçÿðñàùèëè ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 28 ì-ÿ ãÿäÿð àøàüûäûð. Ðíóí ÿðàçèñèíäÿ, ÿñàñÿí, Òàáàøûð, Ïàëåîýåí, Íåîýåí âÿ ãèñìÿí Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðû ÷îõäóð. ßí ìÿøùóðó «Éàíàðäàü» ðíóí Ìÿììÿäëè êÿíäè éàõûíëûüûíäàäûð. Èãëèìè äöçÿí ñàùÿëÿðäÿ ìöëàéèì-èñòè âÿ ãóðó-ñóáòðîïèê, äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ èñÿ ìöëàéèìäèð. Øì. êöëÿêëÿðè (Õÿçðè) ùàâà øÿðàèòèíè êÿñêèí äÿéèøäèðèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà äöçÿíëèêäÿ 2,5°Ú-äÿí äàüëàðäà –4,5°Ú-éÿ, èéóëäà èñÿ ìöâàôèã îëàðàã 26 îÚ-äÿí 19îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 110–550 ìì. ×àé øÿáÿêÿñè ñåéðÿêäèð (Ñóìãàéûò, Úåéðàíêå÷ìÿç âÿ ñ.). Àáøåðîí é-à-íûí ÿí èðè ñó ùþâçÿñè – Úåéðàíáàòàí ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Øîð ÷þëëÿð ìþâúóääóð. ßí èðèñè Ìàñàçûð ýþëöäöð. Áîç-ãîíóð, øîðàêÿòâàðè áîç-ãîíóð, øàáàëûäû, äàü-øàáàëûäû âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè, ÿñàñÿí, éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë òèïëèäèð. Ùåéâàíëàðû: éåíîò, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Ñöðöíÿíëÿð ÷îõäóð. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, ýþéÿð÷èí, ãàðàãàðûí áàüðûãàðà âÿ ñ.

Ð-í ÿùàëèñèíèí ÿñàñ ìÿøãóëèééÿòè ê.ò. èëÿ áàüëûäûð. Ùåéâàíäàðëûã (õöñóñèëÿ ìàëäàðëûã, ãîéóí÷óëóã, ãóø÷óëóã), áàü÷ûëûã (ÿñàñÿí, çåéòóí) âÿ òÿðÿâÿç÷èëèê ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Ðåñï.-äà éåãàíÿ Äÿâÿ÷èëèê Äþâëÿò Òÿñÿððöôàòû (Ãîáó Äàìàðëûã Òÿñÿððöôàòû) À. ð-íóíäàäûð. Ìöõòÿëèô ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè («Àçáåíòîíèò» âÿ «Ìÿòàíÿò–À» øèðêÿòè âÿ ñ.) âàðäûð. Ð-íäà 25 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 5 ìóñèãè ìÿêòÿáè âÿ èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, èäìàí ìÿêòÿáè, Õûðäàëàí ãÿñ.-èíäÿ ìÿäÿíèééÿò ñàðàéû, 10 êëóá, ìÿðêÿçè ïîëèêëèíèêà, óøàã ïîëèêëèíèêàñû âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. À.ð. ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Íîâõàíû ãÿñ.-íäÿ Øàù Ñóëòàí Ùöñåéí ìÿñ÷èäè (17 ÿñð), Ñàðàé ãÿñ.-íäÿ Êÿñðàíè òöðáÿëÿðè âÿ Êàðâàíñàðà (òàðèõëÿðè ìÿëóì äåéèë), ùàìàì (18 ÿñð), Ôàòìàéû ê.íäÿ Ùàúû Ùåéáÿò ìÿñ÷èäè (17 ÿñð), Ñàëàì ìÿñ÷èäè (18 ÿñð), Ìàñàçûð ê.-íäÿ ìÿñ÷èä (18 ÿñð), òöðáÿ (19 ÿñð) âÿ ñ. âàð. À. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ 18–19 ÿñðëÿðäÿ òèêèëìèø îâäàí, äÿéèðìàí âÿ ñ. äþâðöìöçÿäÿê ãàëìûøäûð. À ü ú à á ÿ ä è ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëèá ÿðàçèñè Àüäàì ð-íóíà âåðèëìèø, 1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. ÊöðÀðàç îâàëûüûíûí Ìèë âÿ Ãàðàáàü äöçëÿðèíäÿäèð. Ñàù. 1756 êì 2. ßù. 107,8 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð âÿ 45 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Àüúàáÿäè ø.-äèð. Ð-íóí ðåëéåôè äöçÿíëèêäèð, øì.-ø.-äÿí ú.-ã.-ÿ äîüðó òÿäðèúÿí éöêñÿëèð. ßðàçèíèí ñÿòùè Àíòðîïîýåí ñèñòåìèíèí êîíòèíåíòàë-àëëöâèàë âÿ äÿíèç ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ýèë éàòàüû âàð. Èãëèìè ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 1,2–1,7îÚ, àâãóñòäà èñÿ 25–26îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300–500 ìì. ×àé øÿáÿêÿñè ñåéðÿêäèð.

ëó ýþëëÿð âàð. Áîç-÷ÿìÿí, áîç, ÷ÿìÿíáîç òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Ìÿðêÿçè ùèññÿäÿ øîð âÿ øîðàêÿò òîðïàã ñàùÿëÿðèíÿ òÿñàäöô îëóíóð. Áèòêèëÿðè ÷þë âÿ éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ êîëëóãëàð âÿ ñåéðÿëìèø Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: úåéðàí, úàíàâàð, ÷þëäîíóçó, ÷àããàë, òöëêö, áàòàãëûã ãóíäóçó, ïîðñóã, áîç äîâøàí, Êè÷èê Àñèéà ãóì ñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí òóðàú, ýþéÿð÷èí, ãàðàãàðûí áàüðûãàðà, ãûðãîâóë âÿ ñ. âàð. Àüýþë Ìèëëè Ïàðêû Àüúàáÿäè ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. Áóðàäà 300-ÿ éàõûí ìöõòÿëèô ãóø íþâëÿðè éóâàëàéûð âÿ ãûøëàéûð. Îíëàðäàí 30 íþâö Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí “Ãûðìûçû êèòàá”ûíà âÿ Áåéíÿëõàëã «Ãûðìûçû êèòàá»à äàõèë åäèëìèøäèð. Áóðàäà 15 íþâ ùåéâàí, 20 íþâ áàëûã âÿ 40 íþâ áèòêè ãåéäÿ àëûíìûøäûð. À. ð-íó ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð. Ìåéâÿ÷èëèê, ïàìáûã÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã, èïÿê÷èëèê, ùåéâàíäàðëûã âÿ ñ. ýåíèø èíêèøàô åòìèøäèð. Ð-íäà «Ïàìáûã» ÀÒÑÚ, àâòîìîáèë òÿìèðè ç-äó âÿ ñ. èðè ìöÿññèñÿëÿð âàð. Ð-íäà 62 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 1 òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, 2 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð óøàã ìöÿññèñÿñè, 40 óøàã áàü÷àñû, 8 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 20 ìÿäÿíèééÿò åâè, 22 êëóá, Èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 72 êèòàáõàíà, 13 õÿñòÿõàíà, âÿðÿì äèñïàíñåðè, ñàíèòàð åïèäåìèîëîæè ñòàíñèéà, 24 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. À ü ä à ì ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí øì.-ø. ÿòÿêëÿðèíäÿ, Êöð–Àðàç îâàëûüûíûí ã.-èíäÿäèð. Ñàù. 1094 êì2 . ßù. 153,3 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 122 êÿíä âÿ 4 ãÿñ. âàð. Ìÿðêÿçè Àüäàì ø.-äèð. À. ð-íóíóí ðåëéåôè ÿñàñÿí äöçÿíëèê, ãèñìÿí äàüëûãäûð. Äöçÿíëèê ùèññÿäÿ Àíòðîïîýåí âÿ Íåîýåí, äàüëûã ùèññÿñèíäÿ

Øì.-ø. ñÿðùÿäè èëÿ Êöð ÷àéû, ìÿðêÿçè ùèññÿäÿí Ãàðãàð ÷àéû àõûð. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí Éóõàðû Ãàðàáàü âÿ Îðúîíèêèäçå àäûíà êàíàëëàð êå÷èð. ßðàçèñèíäÿ øîð ñó-

èñÿ Òàáàøèð âÿ Éóðà ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. ßùÿíýäàøû âÿ ñ. òèêèíòè ìàòåðèàëû (ñåìåíò õàììàëû, ÷ûíãûë, ãóì) éàòàãëàðû âàð. Èãëèìè ÿñàñÿí ìöëàéèì, èñòè âÿ ãóðàã 897

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñóáòðîïèêäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 1,8 îÚ-äÿí –0,2 îÚ-éÿ, èéóëäà èñÿ 23 îÚ-äÿí 26 îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 300–550 ìì. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí Õà÷ûí âÿ Ãàðãàð ÷àéëàðû àõûð. Øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû, äàü òöíä øàáàëûäû âÿ ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêèëÿðè ÿñàñÿí êîë, ãóðó ÷þë âÿ éàðûìñÿùðà (àüîò, éîâøàí, ãàðàüàí âÿ ñ.) òèïëèäèð. Ùåéâàíëàðû: ÷àããàë, úàíàâàð, òöëêö âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, òóðàú âÿ ñ. âàð. Ýÿìèðèúèëÿð ÷îõäóð. À. ð-íóíäà òàõûë÷ûëûã, öçöì÷öëöê, ïàìáûã÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã âÿ áàðàìà÷ûëûã èíêèøàô åòìèøäèð. Ð-íäà 146 ìÿêòÿá, îðòà èõòèñàñ ìóñèãè ìÿêòÿáè, 9 ìÿäÿíèééÿò åâè, 13 êëóá, äðàì òåàòðû, ìóüàì ìÿêòÿáè, ÷þðÿê ìóçåéè, øÿêèë ãàëåðåéàñû, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, Ãóðáàí Ïèðèìîâóí åâ ìóçåéè, 65 ñÿùèééÿ îáéåêòè âàð. Õà÷ûíäÿðáÿòëè ê.-íäÿêè Ãóòëó Ìóñà îüëó òöðáÿñè (1314) âÿ Êÿíýÿðëè ê.-íäÿêè òöðáÿ (14 ÿñð) ð-íóí ÿí ãÿäèì ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèäèð. Ïàïðàâÿíä ê.-íäÿ 18 ÿñðÿ àèä 2 òöðáÿ, ìÿñúèä âÿ ñ. âàð. À ü ä à ø ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øèðâàí äöçöíöí øì.-ã.èíäÿ, Àúûíîùóð þí äàüëûüûíûí ú.-óíäàäûð. Ñàù. 1023 êì 2. ßù. 89 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 1 ãÿñÿáÿ âÿ 72 êÿíääÿí èáàðÿòäèð. Ìÿðêÿçè Àüäàø ø.-äèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äöçÿíëèê, øì. ùèññÿäÿ äàüëûãäûð. Äöçÿíëèê ùèññÿäÿ Àíòðîïîýåí, äàüëûã ùèññÿäÿ èñÿ Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ýèë ÷ûõàðûëûð. Èãëèìè ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 1,2–1,4îÚ, èéóëäà èñÿ 25–27 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300–450 ìì. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí Òöðéàí ÷àéû, ú.ã. ñÿðùÿäè áîéó Êöð ÷àéû àõûð. Áàø Øèðâàí êîëëåêòîðó À. ð-íó ÿðàçèñèíäÿí áàøëàíûð. Òöðéàí ÷àéûíäà ñó ãîâøàüû éàðà-

(Òöðéàí÷àé ãîðóüóíäà) àðäûú âÿ ñàããûç àúàüëàðûíäàí èáàðÿò ñåéðÿê àðèä ìåøÿëÿð âàð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, ÷þëäîíóçó âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, òóðàú, ãûðãîâóë, êÿðêÿñ âÿ ñ., ñöðöíÿíëÿðäÿí ýöðçÿ, êÿëÿç âÿ ñ. âàð. Ëàíäøàôòû éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þëäöð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû ê.ò. òÿøêèë åäèð – ÿêèí÷èëèê, ìåéâÿ÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã ñàùÿëÿðè äàùà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Äþâëÿò ÿìëàêûíûí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ «Àüäàø–Ïàìáûã» ÀÒÑÚ, ãèäà ìÿùñóëëàðû êîìáèíàòû, «Îðåëàé» øèðíèééàò ôèðìàñû, «ÔÀ êîì ÁÈÚÀ» ÌÌÚ, Êöêÿë êÿðïèú èñòåùñàëû ç-äó, «Äàìëà» óí ôàáðèêè, «Àðøûíìàë÷û» òèêèø-òðèêîòàæ ìöÿññèñÿñè âÿ ñ. éàðàäûëìûøäûð. Ð-í ÿðàçèñèíäÿí Áàêû–Ãàçàõ àâòîìîáèë éîëó, Áàêû–Òáèëèñè äÿìèð éîëó, Áàêû–Ñóïñà, Áàêû–Òáèëèñè–Úåéùàí íåôò, Ãàðàäàü–Àüñòàôà ãàç êÿìÿðëÿðè êå÷èð. À.ð-íóíäà 68 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 2 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 17 ìÿäÿíèééÿò åâè, 36 êÿíä êëóáó, 81 êèòàáõàíà, 2 ìóçåé, ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, ïîëèêëèíèêà øþáÿñè, äîüóì åâè, àü úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðè äèñïàíñåðè, óøàã ïîëèêëèíèêàñû, êÿíä õÿñòÿõàíàëàðû âàð. Ð-íäà 18 ÿñðäÿ èíøà îëóíìóø êàðâàíñàðà âÿ Ñóðõàé ãàëàñû, 19 ÿñðäÿ òèêèëìèø ùàìàì áèíàñû, Ùàúû Ìÿùÿììÿä Àüà, Ùàúû Áÿäÿë ßôÿíäè, Ùàúû Îñìàí ìÿñúèäëÿðè, ùàáåëÿ òàðèõ äèéàðøöíàñëûã ìóçåéèíèí âÿ ìóñèãè ìÿêòÿáèíèí éåðëÿøäèéè òèêèëèëÿð òàðèõè àáèäÿ êèìè ìöùàôèçÿ îëóíóð. À ü ñ ò à ô à ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1939 èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø, 1959 èëäÿ ëÿüâ åäèëèá ÿðàçèñè Ãàçàõ ð-íóíà âåðèëìèø, 1990 èëäÿí éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í ñòàòóñó àëìûøäûð. Ðåñï.-íûí øì.-ã. ùèññÿñèíäÿ, Áþéöê âÿ Êè÷èê Ãàôãàç ñûðà ä-ëàðûíûí àðàñûíäà, Ýÿíúÿ-Ãàçàõ ìàèëè äöçÿíëèéèíäÿ éåðëÿ-

äûëìûøäûð. Ð-íäà ÿñàñÿí áîç-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêèëÿðè ÿñàñÿí ÷þë âÿ éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ Òóãàé ìåøÿëÿðè, ð-íóí øì. ùèññÿñèíäÿ

øèð. Ñàù. 1503,7 êì 2 . ßù. 73,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 10 ãÿñ., 28 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Àüñòàôà ø.äèð.

898

Ñÿòùè, ÿñàñÿí, äöçÿíëèêäèð (ÝÿíúÿÃàçàõ âÿ Ãàðàéàçû äöçëÿðè), ú.-ã. ùèññÿñè àë÷àã äàüëûãäûð. Òàáàøûð, Ïàëåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ìèøàð äàøû, áåíòîíèòëè ýèë, ÷ûíãûë, ãóì, ñåìåíò õàììàëû âÿ ñ. Èãëèìè ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðàã ñóáòðîïèêäèð. Ãûø ãóðàã êå÷èð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 0-äàí –5°Ú-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 18–25°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 350–700 ìì. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí Êöð ÷àéû êå÷èð. Àüñòàôà âÿ Ùÿñÿíñó ÷àéëàðûíûí àøàüû àõûíëàðû À. ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. ßñàñÿí, äàü øàáàëûäû, äàü áîç-ãÿùâÿéè, øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Éîâñàíëû-øîðàíîòëó éàðûìñÿùðà âÿ ÷þë áèòêèëÿðè, Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: àéû, úàíàâàð, òöëêö, ÷þëäîíóçó, áîç äîâøàí, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí ãûðãîâóë, òóðàú, êÿêëèê, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Áóðàäàêû Ãàðàéàçû Äþâëÿò Ãîðóüóíäà àäëàðû «Ãûðìûçû Êèòàá»à äöøìöø áèòêèëÿð âÿ ãóøëàð ãîðóíóð. À. ð-íó, ÿñàñÿí, ê.ò. ð-íóäóð. Àïàðûúû ñàùÿëÿðè ùåéâàíäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèêäèð. Áàêû-Òáèëèñè-Úåéùàí íåôò èõðàú áîðó êÿìÿðèíèí 54 êì-è À. ð-íóíóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. À. ð-íóíäà 33 îðòà öìóìòÿùñèë ìÿê òÿáè, 1 ëèòñåé, 1 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 12 ìÿäÿíèééÿò åâè, 2 ìóçåé, 26 êëóá, 48 êèòàáõàíà, 3 øÿùÿð, 9 êÿíä õÿñòÿõàíàñû âàð. ßðàçèäÿ àïàðûëàí àðõåîëîæè òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ òàïûëàí ãÿäèì Ïàëåîëèò àáèäÿëÿðè áó áþëýÿíèí ãÿäèì èíñàí ìÿñêÿíè îëìàñûíû òÿñäèãëÿéèð. Ð-íóí Àøàüû Ýþé÷ÿëè ê. ÿðàçèñèíäÿ Íåîëèò-Òöíú äþâðöíö ÿùàòÿ åäÿí Òþéðÿòÿïÿ éàøàéûø éåðè, Äàü Êÿñÿìÿí ê. ÿðàçèñèíäÿ Òóíúèëê Äÿìèð äþâðöíÿ àèä îëàí ãÿäèì éàøàéûø éåðè âÿ ãÿáèðèñòàíëûã (÷îáàí äàøû) êèìè äöíéà ÿùÿìèééÿòëè àáèäÿëÿð ìþâúóääóð. À ü ñ ó ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1943 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ð-íóí ÿðàçèñè Êöðäÿìèð ð-íóíà áèðëÿøäèðèëìèø âÿ 1965 èëäÿí éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í ñòàòóñó àëìûøäûð. Òàðèõÿí Øèðâàí ÿðàçèñèíÿ äàõè îëàí À. ð-íó Áàêû ø.-íäÿí 156 êì ã.-äÿäèð. Ñàù. 1020,1 êì2 . ßù. 62,2 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 78 êÿíääÿí èáàðÿòäèð. Ìÿðêÿçè Àüñó ø.-äèð. Ð-íóí ðåëéåôè øì.-äà âÿ øì.-ø.-äÿ äàüëûã (Íèéàëäàü, Ùèíãàð, Ëÿíýÿáèç ñèëñèëÿëÿðè âÿ ñ.), ú.-äà îâàëûãäûð (Øèðâàí äöçö). Äàüëûã ÿðàçèëÿðäÿ Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí, äöçÿíëèê éåðëÿðèíäÿ èñÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ýèë éà-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ òàüû âàð. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòè âÿ ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 1,5-äÿí –4 îÚ-äÿê, èéóëäà èñÿ 15–27 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 340–800 ìì.

Àüñó âÿ Ýèðäèìàí ÷àéëàðû ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí àõûð. Éóõàðû Øèðâàí êàíàëû ð-íóí ú.-óíäàí êå÷èð. Òîðïàãëàðû êàðáîíàòëû ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, äàü áîç-ãÿùâÿéè, à÷ûã øàáàëûäû, áîç âÿ ÷ÿìÿí-áîçäóð. Äàüëûã ñàùÿäÿ ìåøÿ âÿ êîëëóãëàð âàð. Ùåéâàíëàðû: àéû, ÷þëäîíóçó, ÷àããàë, ïîðñóã, úàíàâàð, òöëêö âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, òóðàú, ÷àëàüàí; ñöðöíÿíëÿðäÿí ýöðçÿ, êÿëÿç âÿ ñ. âàð. Ëàíäøàôòû éàðûìñÿùðà, ãóðó ÷þë, êîëëóã âÿ äàü-ìåøÿäèð. À. ð-íó ÷îõñàùÿëè ê.ò. ð-íóäóð. Ùåéâàíäàðëûã âÿ òàõûë÷ûëûã èíêèøàô åòìèøäèð. Ð-íäà 69 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 82 ìÿäÿíè-ìààðèô ìöÿññèñÿñè, 43 òèáá îúàüû, ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 20 ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ Íöéäö, Ãàðà÷ûáóëàã, Óçóíáîéëàð, Ãûðëàðòÿïÿ ìàääè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíäÿ àðõåîëîæè òÿäãèãàòëàð àïàðûëìûø âÿ Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí òàðèõèíÿ, ìÿäÿíèééÿòèíÿ àèä çÿíýèí ìàòåðèàëëàð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. À. ø.-íäÿ Øåéõ Äóðñóí òöðáÿñè (1382), ð-íóí Ýöðúöâàí ê.-íäÿ Ãûç ãàëàñû (òàðèõè ìÿëóì äåéèë) âÿ ñ. ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè âàð. À ñ ò à ð à ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëèá ÿðàçèñè Ëÿíêÿðàí ð-íóíà âåðèëìèø âÿ

1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í ñòàòóñó àëìûøäûð. Ð-í ú.-äàí âÿ ã.-äÿí Èðàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 616,4 êì2 . ßù. 84,3

ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 91 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Àñòàðà ø.-äèð. Ðåëéåôè ã.-äÿ äàüëûã (Òàëûø ñèëñèëÿëÿðè), ø.-äÿ äöçÿíëèêäèð (Ëÿíêÿðàí îâàëûüû). Äàüëûã ùèññÿäÿ áÿçè çèðâÿëÿðèí ùöíä. 2000 ì-ÿ éàõûíäûð. Õÿçÿð ñàùèëèíäÿ äàð çîëàãäà Àíòðîïîýåí, äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè éåðëÿðäÿ èñÿ Ïàëåîýåí ñèñòåìèíèí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ìèíåðàë áóëàãëàð (Àü êþðïö, Èñòèñó, Ñûì, Áè, Òîðàäè Øåéõ Íÿñóðóëëàù âÿ ñ.) âàð. Èãëèìè éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòèäèð. Ð-íóí äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ùèññÿñè ðåñï.-íûí ðöòóáÿòëè ñóáòðîïèê çîíàñûíà äàõèëäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 4îÚ-äÿí 1,5îÚ, èéóëäà 15–25 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 1200–1750 ìì. À. ð-íó ðåñï.-íûí ÿí ÷îõ éàüûíòûëû éåðëÿðèíäÿíäèð. ßðàçèäÿí Òÿíýÿðóä ÷àéû, Èðàíëà äþâëÿò ñÿðùÿäè áîéó èñÿ Àñòàðà ÷àéû àõûð. Ãëåéëè-ïîäçîëëó ñàðû, ãîíóð äàü-ìåøÿ, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Ð-í ÿðàçèñèíèí ÷îõ ùèññÿñè ìåøÿëÿðëÿ (37,4 ìèí ùà) þðòöëöäöð. Áóðàäà ðåëèêò øàáàëûäéàðïàã ïàëûä, äÿìèðàüàú, èïÿê àêàñèéà, àçàò, ùÿì÷èíèí ïàëûä, âÿëÿñ, ôûñòûã, ãîç, ãûçûëýþç, úþêÿ âÿ ñ. áèòèð. Ùèðêàí ãîðóüó ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø Ùèðêàí Ìèëëè Ïàðêûíûí (2004, 09 ôåâðàë) ÷îõ ùèññÿñè À. ð-íóíäàäûð. Ùåéâàíëàðû: áÿáèð, âàøàã, àéû, ìåøÿ ïèøèéè, îõëó êèðïè, äàøëûã äÿëÿñè, ïîðñóã, ÷àããàë, òöëêö, úàíàâàð, ÷þëäîíóçó âÿ ñ. Ãóøëàðû: ãûðãîâóë, âàü, ãàç, þðäÿê, ýþéÿð÷èí, êÿêëèê, ÷þëòîéóüó âÿ ñ. Îâàëûã, ìåøÿ-÷ÿìÿí âÿ äàü-ìåøÿ ëàíäøàôòû èíêèøàô åòìèøäèð. À. ð-íóíóí èãòèñàäèééàòûíû ÿñàñÿí ñèòðóñ÷óëóã, ÷àé÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ÷ÿëòèê÷èëèê òÿøêèë åäèð. Ð-íäà òîðïàã èñëàùàòû àïàðûëìûø, àéðû-àéðû ñàùÿëÿð öçðÿ 52 êÿíäëè (ôåðìåð) òÿñÿððöôàòû éàðàäûëìûøäûð. 3 ÷àé ôàáðèêè, áàëûã çàâîäó, êÿðïèú çàâîäó, åëåêòðèê øÿáÿêÿñè, 12 äöéö, 4 óí äÿéèðìàíû âÿ á. ìöÿññèñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 63 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, 1 ïåäàãîæè òåõíèêóì, 61 êëóá, 80 êöòëÿâè êèòàáõàíà, òàðèõ–äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, Äþâëÿò øÿêèë ãàëåðåéàñû, 13 ñàùÿ õÿñòÿõàíàñû ìþâúóääóð. Àñòàðà ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Áóíëàðäàí ÿí ãÿäèìè Øàùàüàú êÿíäèíäÿêè 12 ÿñðÿ àèä òöðáÿäèð. Øèíäàí ãàëàñû, Áè éàõûíëûüûíäàêû Ãàëà–Êàôó, Äèâàíêÿ ãàëàñû, Éåêäÿñò ãàëàñû ìÿäÿíè èðñèìèçäÿí ãàëàí éàäèýàðëàðäàíäûð. Öìóìèééÿòëÿ, À. ð-íóíäà 102 äàøûíìàç òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿñè ðÿñìè ãåéäèééàòà àëûíìûøäûð. Á à ë à ê ÿ í ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ

òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ îëóíàðàã Çàãàòàëà ð-íóíóí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìèø, 1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í ñòàòóñó àëìûøäûð. Ðåñï.-íûí øì.-ã.-èíäÿ, Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúëàðûíäà, Àëàçàí–Ùÿôòÿðàí âàäèñèíäÿ éåðëÿøèð. Øì.äàí Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû (Äàü. Ðåñï.-ñû) èëÿ ã. âÿ ú.-ã.-äÿí Ýöðúöñòàí Ðåñï.-ñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 934,5 êì2 . ßù. 83,7 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 57 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Áàëàêÿí ø.äèð.

Ð-íóí ðåëéåôè øì.-äà âÿ øì.-ø.-äÿ äàüëûã, ú.-äà âÿ ú.-ã.-äÿ äöçÿíëèêäèð. Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ñóàéûðûúûíäà (Äàü. Ðåñï.-ñû èëÿ ñÿðùÿä áîéóíúà) Ãóòîí (3648 ì), Òèíîâ-Ðîññî (3385 ì) âÿ ñ. çèðâÿëÿð âàð. Äöçÿíëèê ùèññÿäÿ Àíòðîïîýåí ñèñòåìèí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð, äàüëûã ùèññÿäÿ èñÿ Éóðà âÿ Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè éåð öçÿðèíÿ ÷ûõûð. Ïîëèìåòàë âÿ ýèë éàòàãëàðû âàð. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòè âÿ éàðûìðöòóáÿòëè ñóáòðîïèêäèð. Éöêñÿê äàüëûã éåðëÿðäÿ èãëèì ñîéóã âÿ ðöòóáÿòëèäèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 1,5-äÿí 7,8îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 10,5–24,5 îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 600–1400 ìì. ×àé øÿáÿêÿñè (Áàëàêÿí, Ìàçûì, Êàòåõ, Ãàíûõ) ñûõäûð. ßñàñÿí ãîíóð äàü-ìåøÿ, àëëöâèàë ÷ÿìÿí-ìåøÿ âÿ àëëöâèàë ÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Ð-íóí øì. âÿ øì.-ø. ùèññÿñèíäÿ ìåøÿëÿð (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ âÿ ñ.) ýåíèø éåð òóòóð. Éöêñÿê äàüëûã éåðëÿðäÿ ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: äàüêå÷èñè (òóð), ìàðàë, úöéöð, ãîíóð àéû, êþïêÿð (ãàðàïà÷à), ÷þëäîíóçó, ìåøÿ âÿ äàøëûã äÿëÿñè, ñöëåéñèí âÿ ñ., ãóøëàðäàí ãàðòàë, øàùèí, ãûðãîâóë âÿ ñ. âàð. Çàãàòàëà ãîðóüóíóí ÷îõ ùèññÿñè Á. ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. Ìåøÿ-÷ÿìÿí, äàü ìåøÿ, äàü-÷ÿìÿí âÿ ãàéàëûã ëàíäøàôòû èíêèøàô åòìèøäèð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà òàõûë÷ûëûã, òöòöí÷öëöê, ùåéâàíäàðëûã, áàðàìà÷ûëûã, ìåéâÿ÷èëèê, àðû÷ûëûã âÿ ôûíäûã÷ûëûã àïàðûúû éåð òóòóð. Êîíñåðâ ÀÑÚ, áàðàìà òîõóìó çàâîäó, «Áàëàêÿí–Òöòöí» ÀÑÚ ôÿàëèééÿò 899

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ýþñòÿðèð. Éåðëè åùòèéàòëàðà ÿñàñëàíàí éåíè êÿðïèú çàâîäó, àñôàëò çàâîäó âàð. Áàëàêÿí ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðû (Ôèëèç÷àé, Òåíðîñ, Êàòñäàü) èãòèñàäè ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàíûí íåôò-ãàç ñÿðâÿòëÿðèíäÿí ñîíðà èêèíúè éåðäÿ äóðóð. Á. ð-íóíäà 82 òÿùñèë ìöÿññèñÿñè, ñòàäèîí, 29 èäìàí ãóðüóñó, 20 ìÿäÿíèééÿò åâè, 17 êëóá, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, ìÿðêÿçè êèòàáõàíà âÿ îíóí êÿíä ôèëèàëëàðû, ð-í âÿ ê. õÿñòÿõàíàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Á. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ ÿí ãÿäèì ìåìàðëûã àáèäÿñè Ãóëëàð êÿíäèíäÿêè «Ïÿðè ãàëàñû»äûð (12–13 ÿñðëÿð). Áóíäàí áàøãà Êàòåõ êÿíäèíäÿ äþðäáóúàãëû áöðúëÿðè îëàí ãàëà (17 ÿñð), ìÿñúèä (1912), Áàëàêÿí øÿùÿðèíäÿ ìèíàðÿëè ìÿñúèä (19 ÿñð) âÿ ñ. âàð. Á å é ë ÿ ã à í ð à é î í ó (1939–89 èëëÿðäÿ Æäàíîâ ð-íó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1939 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ú.-ø.-äÿ Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1131,1 êì2 . ßù. 88,4 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 6 ãÿñ., 35 êÿíäè âàð. Ìÿðêÿçè Áåéëÿãàí ø.-äèð.

Á. ð-íó Ìèë äöçöíöíö ú.-ã.-èíäÿäèð. Ñÿòùè äöçÿíëèêäèð. ßðàçèíèí øì.-ø. ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àë÷àãäàäûð. ßñàñÿí Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ÷ûíãûë, ãóì âÿ ñ. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,8 îÚ, èéóëäà 26 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300 ìì. Ð-íóí øì.-ø. ñÿðùÿäèíäÿí Êöð ÷àéû, ú.-ø. ñÿðùÿäèíäÿí Àðàç ÷àéû àõûð. ßðàçèäÿ ÿñàñÿí áîç âÿ ÷ÿìÿí-áîç òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòëó éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Ìåøÿëÿð âàð. Ùåéâàíëàðû: úåéðàí, ÷þëäîíóçó, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí âÿ ñ. Ãóøëàðäàí òóðàú, ãàðàãàðûí, áàüðûãàðà ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû áèòêè÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã òÿøêèë åäèð. Ð-íäà èðè äþâëÿò âÿ þçÿë ìöÿññèñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð: 900

«Áåéëÿãàí–Ïàìáûã», «Áåéëÿãàí–Òàõûë» ÀÑÚ, «ßíâÿð–Áÿðÿêÿò» ÌÌÚ, 37 ñàéëû Éîë Èñòåùñàëàò Èäàðÿñè, ñóáàðòåçèàí ãóéóëàðûí èñòèñìàðû èäàðÿñè, ñóâàðìà ãîâøàüû, Áåéëÿãàí Ðàéîí Ïî÷òàìòû, Áåéëÿãàí Ðàéîí Ïàéëàéûúû Åëåêòðèê Øÿáÿêÿñè, «Àðàí–Ãàëà» ËÒÄ ôèðìàñû, «Áèëëóð» ñïèðòñèç è÷êèëÿð ìöÿññèñÿñè âÿ ñ. Ð-íäà 53 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 1 òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, 30 óøàã áàü÷àñû, óøàã éàðàäûúûëûã ìÿðêÿçè, øàùìàò ìÿêòÿáè, óøàã ýÿíúëÿð èäëìàí ìÿêòÿáè, 1 ìÿðêÿçè ð-í âÿ 10 ê. õÿñòÿõàíàñû, 9 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû, ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áåéëÿãàí øÿùÿð õàðàáàëûüû – Þðÿíãàëà (5 ÿñð) òàðèõè àáèäÿñè Êÿáèðëè êÿíäèíèí éàõûíëûüûíäàäûð. Á ÿ ð ä ÿ ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Êöð-Àðàç îâàëûüûíûí øì.-ã. ùèññÿñèíäÿäèð. Ñàù. 990 êì2 . ßù. 129,6 ìèí (2005, éàíâàð). Ìÿðêÿçè Áÿðäÿ øÿùÿðèäèð. Ð-íäà 1 øÿùÿð, 109 êÿíä âàð. Áÿðäÿ ð-íóíóí ÿðàçèñè Ãàðàáàü äöçöíöí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿäèð. Ñÿòùè àç ìåéèëëè âÿ äàëüàëû äöçÿíëèêäÿí èáàðÿòäèð. Àíòðîïîýåí ñèñòåìèíèí ÷þêöíòöëÿðè èëÿ þðòöëöäöð. Ýèë, ÷ûíãûë âÿ ãóì éàòàãëàðû âàð. Áÿðäÿ èñòè ñó ãàéíàãëàðû èëÿ ìÿøùóðäóð. Áó ñóëàð ìóàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ð-íóí Ìóüàíëû êÿíäèíäÿ «Ìóüàíëû ñóéó» ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòëè òÿáèè áóëàã ìþâúóääóð, áó ñóäàí ìèíåðàë ñó èñòåùñàëûíäà èñòèôàäÿ îëóíóð. Èãëèìè ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Ãûøû ãóðàã êå÷èð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 1,2–1,8°Ú, èéóëäà 25,6–26,5°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 250–350 ìì. Ð-í ÿðàçèñèíäÿí Òÿðòÿð âÿ Õà÷ûí ÷àéëàðû, øì.-ø. ñÿðùÿäè áîéó èñÿ Êöð ÷àéû àõûð. ßñàñÿí áîç âÿ

áîç-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Òÿáèè áèòêè þðòöéö ÿñàñÿí ãóðó ÷þë âÿ éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ ñåéðÿê Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Ìåøÿëÿðèí öìóìè ñàù. 7,3 ìèí ùà-äûð. Ùåéâàíëàðû: òöëêö, úàíàâàð, ÷þëäîíóçó, áîç äîâøàí, ñöëåéñèí âÿ

ñ., ãóøëàðäàí òóðàú, ãûðãîâóë, ãàç, þðäÿê âÿ ñ. Ð-í ÿðàçèñèíäÿ Áÿðäÿ éàñàãëûüû âàð. Á. ð-íó èíêèøàô åòìèø ê.ò. ð-íóäóð. ßêèí÷èëèê, ìàëäàðëûã ö÷öí ÿëâåðèøëè èãëèì øÿðàèòè, òîðïàãëàðû âàð. ßðàçèäÿ ùÿòòà áèð ÷îõ ñèòðóñ ìåéâÿëÿðè éåòèøäèðèëìÿñè ìöìöêöíäöð. Ð-íäà «Ãàðàáàü–Ïàìáûã» ÀÑÚ, «Éàü-Ïåíäèð» ÀÑÚ, «Ôÿðèä» èíøààò ôèðìàñû, ìèíè ìàêàðîí ôàáðèêè âÿ ñ. ìöÿññèñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Àãðàð èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 43362 ùà òîðïàã ñàùÿñè õöñóñè ìöëêèééÿòÿ âåðèëìèøäèð. Ð-íäà 32 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿ, 74 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 5 ìÿêòÿáäÿí êÿíàð ìöÿññèñÿ, 35 ìÿäÿíèééÿò åâè, ðÿñì ãàëåðåéàñû, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 77 êëóá, 120 êèòàáõàíà, 16 õÿñòÿõàíà, 18 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè, 2 äèñïàíñåð, âÿðÿì ñàíàòîðèéàñû âàð. Á. ð-íóíäà ìöõòÿëèô äþâðëÿðÿ àèä ýöìöø âÿ ìèñ ñèêêÿ äÿôèíÿëÿðè òàïûëìûø âÿ îíëàðûí áèð ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéèíäÿ ñàõëàíûëûð. Ð-íäà Àõñàäàáòàáà òöðáÿñè, Áÿðäÿ òöðáÿñè, Ýöëîüëóëàð êÿíäèíäÿ 18 ÿñðÿ àèä ñÿêêèçýóøÿëè òöðáÿ âÿ á. ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè âàð. Á è ë ÿ ñ ó â à ð ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1938 èëäÿ àäû äÿéèøäèðèëÿðÿê Ïóøêèí ð-íó àäëàíäûðûëìûø, 1991 èëäÿ Áèëÿñóâàðûí òàðèõè àäû þçöíÿ

ãàéòàðûëìûøäûð. Ìóüàí äöçöíöí ú.-ã. âÿ ú. ùèññÿñèíè òóòóð. Ã.-äÿí Èðàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1357,9 êì 2. ßù. 74,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 25 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Áèëÿñóâàð ø.-äèð. Ðåëéåôè äöçÿíëèêäèð. ßðàçèíèí ÷îõ ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àë÷àãäà éåðëÿøèð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2,4îÚ, èéóëäà 26îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 321 ìì. Øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû, áîç-÷ÿìÿí, àëëöâèàë-÷ÿìÿí, øîðàí òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö ñÿùðà âÿ éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Úåéðàí, Êè÷èê Àñèéà ãóìñè÷àíû, ãûðìûçûãóéðóã ñè÷àí âÿ ñ. âàð.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà òàõûë÷ûëûã, ïàìáûã÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Áóíóíëà éàíàøû òÿñÿððöôàòäà êàðòîô, òÿðÿâÿç, áîñòàí áèòêèëÿðè, ýöíÿáàõàí âÿ ìöõÿòèëô íþâ ìåéâÿëÿð éåòèøäèðèëèð. Ðíäà «Áèëÿñóâàð–Ïàìáûã» ÀÒÑÚ, Áèëÿñóâàð Ïàéëàéûúû Åëåêòðèê Øÿáÿêÿñè, þçÿë ÷þðÿêáèøèðìÿ ñåõëÿðè, «Ìåáåë ñàëîíó» âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 36 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, Áèëÿñóâàð ïåøÿ ëèòñåéè, 2 èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, 11 ðàéîí âÿ êÿíä ìÿäÿíèééÿò åâè, 9 êëóá, 38 êèòàáõàíà, øÿêèë ãàëåðåéàñû, Ìÿðêÿçè Ðàéîí õÿñòÿõàíàñû, óøàã õÿñòÿõàíàñû, 7 ñàùÿ êÿíä õÿñòÿõàíàñû ìþâúóääóð. Á. ð-íóíäà áèð ñûðà òàðèõè âÿ àðõåîëîæè àáèäÿëÿð äÿ âàð – Øÿùðèéàð ãàëàëàðû, 7 Êóðãàí (éåääè òÿïÿ), 2 Êóðãàí (ãîøàòÿïÿ), «Ãàíëû òÿïÿ», «Àüäàì ãàëàñû», «Òîðàüàé òÿïÿ», «Íÿðýèç òÿïÿ», «Ñåéèäàëòû òÿïÿ», «Øÿùðèéàð òÿïÿ». Ú ÿ á ð à é û ë ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ú. âÿ ú.-ø.-äÿ Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1049,8 êì2 . ßù. 59,3 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 90 êÿíäè âàð. Ñÿòùè ÿñàñÿí ìàèëè äöçÿíëèê (Èíúÿ÷þë, Ýÿéàí ÷þëö), øì.-äà àë÷àã äàüëûãäûð (Ãàðàáàü ñèëñëÿñèíèí ú.-ø. ÿòÿêëÿðè). Ùöíä. Àðàç ÷àéû ñàùèëèíäÿ òÿãð. 200 ì, øì.-äà 1000 ì âÿ äàùà éöêñÿêäèð. Äàüëûã ùèññÿäÿ Òàáàøèð, äöçÿíëèê ùèññÿäÿ Íåîýåí âÿ ãèñìÿí Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Èãëèìè éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 0–2îÚ, Èéóëäà 24–25îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–500 ìì. ×àéëàðû (Èíúÿ÷àé, ×àõ-

ìóñèãè ìÿêòÿáè, 12 ìÿäÿíèééÿò åâè, 32 êëóá, 78 êèòàáõàíà, 8 õÿñòÿõàíà, 11 ùÿêèì, 52 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè âàð. Ð-í ÿðàçèñèíäÿ ãÿäèì àðõåîëîæè àáèäÿëÿð ìþâúóääóð. Äàüòóìàñ ê. éàõûíëûüûíäàêû “Äèâëÿð ñàðàéû”íû, “Òóìàñ àòà”íû, Ìàùìóäëó ê. éàõûíëûüûíäàêû “Úàíãóëó”íó âÿ “Ãóìòÿïÿ” êóðãàíëàðûíû, Òàòàð ê. éàõûíëûüûíäàêû Ñèêëîï òèêèëèëÿðèíè, Úÿáðàéûë ø. éàõûíëûüûíäàêû “Àüàîüëàíû, ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿ Úÿáðàéûë ø.-íäÿ Ñóëòàí Ìÿúèä ùàìàìûíû (?), Õóäàéàðëû ê.-íäÿêè äàèðÿâè âÿ ñÿêêèçýóøÿëè òöðáÿëÿðè (ùÿð èêèñè 19 ÿñð), Øûõëàð ê.-íäÿ äàèðÿâè òöðáÿíè (14 ÿñð), Õóäàôÿðèí êþðïöñöíö (åðêÿí îðòà ÿñðëÿð) ýþñòÿðìÿê îëàð. Ú ÿ ë è ë à á à ä ð à é î í ó (1967 èëÿäÿê Àñòðàõàíáàçàð ð-íó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ã.-äÿ Èðàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1441,4 êì 2. ßù. 169,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 2 øÿùÿð, 119 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Úÿëèëàáàä ø.-äèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äöçÿíëèê (Ìóüàí äöçö, ãèñìÿí Ëÿíêÿðàí îâàëûüû), ú.-ã.-äÿ àë÷àã äàüëûãäûð. Ùöíä. 1000 ì-ÿ ãÿäÿðäèð. Ø.äÿ áÿçè éåðëÿð îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäûð. Àíòðîïîýåí, äàüëûã ùèññÿäÿ Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè èãëèìÿ ìàëèêäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1–3°Ú, èéóëäà 25–30°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–600 ìì. ×àéëàðû ìöâÿããÿòè àõàðëûäûð. Àëëöâèàë-÷ÿìÿí, øàáàëûäû, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Éàðûìñÿùðà, ÷þë, äàü-êñåðîôèò áèòêèëÿðè èíêèøàô åòìèøäèð. Ìåøÿëÿð âàð. Ùåéâàíëàðû: ÷þëäîíóçó, ñöëåéñèí, ãóì ñè÷àíû, úà-

ìàã÷àé âÿ ñ.) ãûñà âÿ ìöâÿããÿòè àõàðëûäûð; ð-íóí Èðàíëà ñÿðùÿäèíäÿí àõàí Àðàç ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Äàü-øàáàëûä, øàáàëûäû âÿ ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Éàðûìñÿùðà, äàü-êñåðîôèò áèòêè þðòöéö öñòöíäöð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, ñöëåéñèí, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Èãòèñàäèééàòûíäà öçöì÷öëöê, ùåéâàíäàðëûã âÿ òàõûë÷ûëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Ð-íäà 72 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 3

íàâàð, òöëêö âÿ ñ. Ãóø (áÿçäÿê., äîâäàã) ãûøëàãëàðû âàð. Èãòèñàäèééàòûíÿäà öçöì÷öëöê, òàõûë÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã ìöùöì éåð òóòóð. Ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí ÷îõó Úÿëèëàáàä ø.-íäÿäèð âÿ éåðëè ìÿùñóëëàðûí åìàëû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ð-íäà 18 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿ, 129 öìöìòÿùñèë ìÿêòÿáè, ìóñèãè ìÿêòÿáè, ìÿäÿíèééÿò ñàðàéû, 19 ìÿäÿíèééÿò

åâè, 24 êëóá, 93 êèòàáõàíà, ðÿñì ãàëåðåéàñû, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, óøàã èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, 87 ñÿùèééÿ ìöÿññèñÿñè âàð. Ú. ð-íóíóí ÿðàçèñèíäÿ 50 òàðèõè-àðõåîëîæè àáèäÿ ìþâúóääóð. Áóíëàðäàí Åíåîëèò äþâðöíÿ àèä ßëèêþìÿêòÿïÿ âÿ Ìèøàð÷àé éàøàéûø éåðëÿðèíè, Òóíú äþâðöíÿ àèä ×èíëèòÿïÿ éàøàéûø éåðèíè, ãÿäèì Ìóüàí âÿ Áÿúèðÿâàí øÿùÿðëÿðèíèí ãàëûãëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Äà ø ê ÿ ñ ÿ í ð à é î í ó (1956 èëÿäÿê Äÿñòÿôóð ð-íó) – Àçÿðáàéúàí ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Õàíëàð ð-íóíà âåðèëìèø, 1965 èëäÿ èñÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Ú.-ã.-äÿ Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1046,9 êì2 . ßù. 30,4 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 6 ãÿñ., 42 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Äàøêÿñÿí ø.-äèð. Ä. ð-íó Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø.-èíäÿ-

äèð. Ñÿòùè øì.-à äîüðó à÷ûëàí äàüëûãäûð (Ìóðîâäàü âÿ Øàùäàü ñèëñèëÿëÿðèíèí øì. éàìàúëàðû). ßí ùöíä. çèðâÿëÿðè: Ùèíàëäàü (3367 ì), Ãîøãàð ä. (3361 ì) âÿ ñ. Áàøêÿíä–Äÿñòÿôóð ÷þêÿêëèéèíèí áèð ùèññÿñè Ä. ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. Ñÿòùè êàíéîíëàðëà êÿñèëìèøäèð. Éóðà âÿ Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: äÿìèð ôèëèçè, êîáàëò, àëóíèò, ìÿðìÿð âÿ ñ. Ìèíåðàë áóëàãëàð âàð. Èãëèìè îðòà äàüëûã çîíàäà ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè, éöêñÿê äàüëûãäà ñîéóã âÿ ðöòóáÿòëèäèð. Éàé íèñáÿòÿí ñÿðèí êå÷èð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà –2-äÿí –12îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 18–6îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 500–900 ìì. ×àéëàðû (Ãîøãàð, Øÿìêèð, Ýÿíúÿ) Êöð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Ãîøãàð ÷àéûíäà ñó àíáàðû éàðàäûëìûøäûð. ßñàñÿí ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí âÿ ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö àëï âÿ ñóáàëð ÷ÿìÿíëÿðèíäÿí, åíëèéàðïàãëû äàü ìåøÿëÿðèíäÿí (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ âÿ ñ.), êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ùåéâàíëàðû: ãàéàêå÷èñè, úöéöð, ìåøÿ äÿëÿñè âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, óëàð, òåòðà ãóøó, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. 901

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Ê.ò. ð-íäà ùåéâàíäàðëûã âÿ êàðòîô÷óëóãäàí èáàðÿòäèð. Ä. ð-íó ðåñï.-íûí ìöùöì ìÿäÿí-ôèëèç ñÿíàéåñè ð-íëàðûíäàíäûð. Äÿìèð ôèëèçè (Äàøêÿñÿí äÿìèð âÿ êîáàëò éàòàüû), àëóíèò (Çÿéëèê), ìÿðìÿð âÿ ñ. ÷ûõàðûëûð. Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè ÿñàñûíäà Ðóñòàâèäÿ (Ýöðúöñòàí Ðåñï.-ñû) ìåòàëëóðýèéà ç-äó, Çÿéëèê àëóíèòè ÿñàñûíäà Ýÿíúÿ àëöìèíèóì ç-äó (ùàçûðäà Ýÿíúÿ Ýèë Òîðïàã Èñòåùñàëàò Áèðëèéè) òèêèëìèøäèð. Ð-íäà «Äàøêÿñÿí Ôèëèçñàôëàøäûðìà» ÀÑÚ, «Àëóíèò» Èñòåùñàëàò ñàùÿñè, «Ìÿðìÿð êàðõàíàñû» ÌÌÚ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 12 ìÿêòÿáÿãÿäÿð óøàã ìöÿññèñÿñè, 43 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø êèòàáõàíà ñèñòåìè, ìÿäÿíèééÿò åâè,ä Äþâëÿò Ðÿñì Ãàëåðåéàñû, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 15 êÿíä ìÿäÿíèééÿò åâè, 23 êÿíä êëóáó, 59 êèòàáõàíà ôèëèàëû âÿ 4 ãÿñ., Ìÿðêÿçè Ðàéîí õÿñòÿõàíàñû, 5 êÿíä, 1 ãÿñ. õÿñòÿõàíàñû êëóáó ìþâúóääóð. Ä. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ òàðèõè àðõåîëîæè âÿ ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Áàéàí êÿíäèíäÿêè ×è÷àðâÿíä ìÿáÿäè (15 ÿñð), Ãîøãàð÷àé öçÿðèíäÿ áèð òàüëû êþðïö (19 ÿñð), Ýöðáóëàã êÿíäèíäÿ «Äèêäàø ãàëàñû» (Äàø äþâðö), «ßðêèíàç ãàëàñû» (Äÿìèð äþâðö), ßìèðâàð êÿíäèíäÿ «Ýþéÿð÷ÿëèëÿð éóðäó» ãàëàñû (Äÿìèð äþâðö), «Ãàðà èíÿê» ìàüàðàñû (15 ÿñð), Õîøáóëàã êÿíäèíäÿ «Ìîëëà Àáäóëëà áóëàüû» ãàëàñû (Òóíú äþâðö), Çàüàëû êÿíäèíäÿ êóðãàíëàð âÿ äàø ãÿáèð ñàíäûãëàð – 120 ÿäÿä (Òóíú äþâðö), Çÿéëèê êÿíäèíäÿ Àëáàí ìÿáÿäè (15 ÿñð), ßùìÿäëè êÿíäèíäÿ òöðáÿ (?), Äÿñòÿôóð êÿíäèíäÿ Àëáàí ìÿáÿäè (15 ÿñð), Ãàáàãòÿïÿ êÿíäèíäÿ Àëáàí ìÿáÿäè (15 ÿñð), «Ýÿëèíãàéà» àáèäÿñè (15 ÿñð) ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ä ÿ â ÿ ÷ è ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Àáøåðîí ð-íóíà âåðèëìèø, 1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Ø.äÿí 40 êì ìÿñàôÿäÿ Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1088,2 êì2 . ßù. 45,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 68 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Äÿâÿ÷è ø.-äèð. Ä. ð-íó Áþéöê Ãàôãàçûí øì.-ø.-èíäÿäèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. Õÿçÿðéàíû îâàëûã ùèññÿ (Ñàìóð–Äÿâÿ÷è îâàëûüû) îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 28 ì-äÿê àøàüûäûð, ú.-ã.-äÿ ùöíä. 2220 ì-ÿ éàõûíäûð (Äöáðàð ä.). Ïàë÷ûã âóëêàíëàðû âàð. Äàüëûã ùèññÿäÿ Òàáàøèð, Ïàëåîýåí, Íåîýåí, îâàëûãäà Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: íåôò, ÷ûíãûë, ãóì. Ìöàëèúÿ ÿùÿìèéÿòëè ìèíåðàë ñó ÷û902

õûð (Ãàëààëòû). Èãëèìè îâàëûã âÿ äàüÿòÿéè éåðëÿðäÿ ìöëàéèì èñòè, ãóðàã ñóáòðîïèê, äàüëûã éåðëÿðäÿ ìöëàéèì ñîéóãäóð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,5 îÚ-äÿí –4îÚ-äÿê, èéóëäà 25–14îÚ-äèð. Éàé ãóðàã êå÷èð. Èëëèê éàüûíòû 300–650 ìì. ×àéëàðû (Ýèëýèë÷àé, Àòà÷àé âÿ ñ.) Õÿçÿð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Ñàìóð–Äÿâÿ÷è êàíàëû ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. Äàüëûã ñàùÿäÿ ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, äàü øàáàëûäû, øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû, îâàëûãäà øîðàêÿòâàðû áîç-ãîíóð âÿ ñ. òîðïàãëàð, äÿíèç ñàùèëèíäÿ ãóìëóãëàð éàéûëìûøäûð. ßñàñ áèòêè þðòöéö êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëèêëÿðäÿí, éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòëó éàðûìñÿùðàëàðäàí èáàðÿòäèð. Ùåéâàíëàðû: àéû, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí ãûðãîâóë, êÿêëèê, ýþéÿð÷èí, ãàðàãàðûí áàüðûãàðà, ñó ãóøëàðû âÿ ñ. âàð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà òàõûë÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã ÿñàñ éåð òóòóð.

Ñÿíàéåñèíèí ÿñàñûíû åìàë âÿ òîõóúóëóã ìöÿññèñÿëÿðè òÿøêèë åäèð. Ð-íäà Äÿâÿ÷è Äÿéèðìàí ÀÑÚ, Äÿâÿ÷è Áðîéëåð ãóø÷óëóã ôàáðèêè, «Ïèðÿáÿäèë» õàë÷à ñåõè, ñöä ãÿáóëó âÿ åìàëû ìÿíòÿãÿñè âÿ äèýÿð þçÿë ìöÿññèñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 49 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿá, 4 ìÿêòÿáÿãÿäÿð, 5 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿëÿðè âÿ 1 òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, éåääèèëëèê óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, 9 ìÿäÿíèééÿò åâè, 17 êëóá, 54 êèòàáõàíà, 2 ìóçåé, 3 õÿñòÿõàíà âÿ ñ. âàð. Ð-íóí òàðèõè–ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí 1800 éàøëû «×ûðàã-ãàëà»òàðèõè àáèäÿñèíè, Áþéöê Èïÿê Éîëó öçÿðèíäÿ éåðëÿøÿí «Øàáðàí øÿùÿðè» àðõåîëîæè àáèäÿñèíè âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. «×ûðàããàëà» òàðèõè êîìïëåêñè âÿ «Øàáðàí øÿùÿðè» òàðèõè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿñè òàðèõè ãîðóã åëàí åäèëìèø âÿ áåéíÿëõàëã òóðèçì ìàðøóðóòóíà äàõèë îëóíìóøäóð. Ô ö ç ó ë è ð à é î í ó (1959 èëÿäÿê Ãàðéàýèí ð-íó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ú.-ø.-äÿ Èðàíëà ùÿìñÿðùÿä-

äèð. Ñàù. 1303,9 êì2 . ßù. 136,4 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 78 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ôöçóëè ø.-äèð.

Ñÿòùè ÷îõ éåðäÿ Àðàç ÷àéûíà òÿðÿô à÷ûëàí ìàèëè äöçÿíëèê, ã.-äÿ àë÷àã äàüëûãäûð (Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí ú.-ø. ÿòÿêëÿðè). ßñàñÿí Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Èãëèìè éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 0,1îÚ, èéóëäà 24–25 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–600 ìì. ×àéëàðû (Êþíäÿëÿí÷àé, Ãóðó÷àé, Ãîçëó÷àé) ð-íóí Èðàíëà ñÿðùÿäèíäÿí àõàí Àðàç ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Áîç âÿ ÷ÿìÿí-áîç, øàáàëûäû, äàü áîç-ãÿùâÿéè âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêèñè ÿñàñÿí éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Ùåéâàíëàðû: îõëó êèðïè, ãóìñè÷àíû, òàðëà ñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí òóðàú, ãûðãîâóë, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ô. ð-íó ñÿíàéå âÿ ìöàñèð ê.ò. ð-íóäóð – ïàìáûã÷ûëûã, éàü-ïåíäèð âÿ äÿìèð-áåòîí ìÿìóëàòû çàâîäëàðû, òàõûë ìÿùñóëëàðû êîìáèíàòû, òîõóúóëóã ôàáðèêè, äàø êàðõàíàñû, 11 öçöì åìàëû ìöÿññèñÿñè, 100-äÿí ÷îõ èðè ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòû âÿ ñ. âàð. 80 öìóìòÿùñèë ìöÿññèñÿñè, 2 òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, 20 óøàã áàü÷àñû, 9 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 79 êëóá ìöÿññèñÿñè, 1 òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 90 êèòàáõàíà, 7 õÿñòÿõàíà, 16 ùÿêèì ìÿíòÿãÿñè, 9 ôåëäøåðìàìà ìÿíòÿãÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí ßùìÿäàëûëàð òöðáÿñè, Áàáû òöðáÿñè, Àøàüû Âåéñÿëëè ê.-íäÿ Ìèðÿëè òöðáÿñè (ùàìûñû 13 ÿñð), Ôöçóëè ø.-íäÿ Ùàúû ßëÿêáÿð ìÿñúèäè (19 ÿñð), Ãàðüàáàçàð ê.-íäÿ Ùàúû Ãèéàñÿä äèí ìÿñúèäè (1682), êàðâàíñàðà (1684), òöðáÿ (18 ÿñð), Ãî÷ÿùìÿäëè ê.-íäÿ ìÿñúèä (18 ÿñð) âÿ ñ. ãàëìûøäûð. Ý ÿ ä ÿ á ÿ é ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ã.-äÿ âÿ ú.-ã.-äÿ 123 êì ìÿñàôÿäÿ Åðì. Ðåñï.-ñû èëÿ. ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1233 êì2 . ßù. 84,1 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ðàéîíäà 1 øÿùÿð, 58 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ýÿäÿáÿé ø.-äèð. Êè÷èê Ãàôãàçûí îðòà âÿ éöêñÿê äàüëûã ãóðøàãëàðûíäà éåðëÿøèð. ßðàçèñè Øàù-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äàü ñèëñèëÿñèíèí øì. éàìàúûíû, Áàøêÿíä–Äÿñòÿôóð ÷þêÿêëèéèíèí âÿ Øÿìêèð äàü ìàññèâèíèí áèð ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. ßí éöêñÿê çèðâÿëÿðè: Ãîøàáóëàã (3549 ì), Ãîúàäàü (3317 ì), Ãàðààðõàú (3063 ì) âÿ ñ. Ð-íäà Éóðà, Òàáàøèð, Ïàëåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ãàðà âÿ àü ìÿðìÿð, ìèñ, ãûçûë, ôèðóçÿ éà-

òàãëàðû âàð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè, ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã âÿ äàüëûã òóíäðà èãëèìè öñòöíäöð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –2-äÿí –10 îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 10–20 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 600–900 ìì. ×àé øÿáÿêÿñè ñûõäûð. Àõûíúà âÿ Çÿéÿì ÷àéëàðûíûí éóõàðû àõûíû ð-í ÿðàçèñèíäÿäèð. Øÿìêèð ÷àéûíûí éóõàðû àõûíû ð-íóí ú.-ã ñÿðùÿäèíäÿí àõûð. Ãîíóð äàü-ìåøÿ, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Îðòà äàüëûãäà êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëèêëÿð, åíëèéàðïàã ìåøÿëÿð (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ), éöêñÿê äàüëûãäà ñóáàëð âÿ àëï ÷ÿìÿíëèêëÿðè ýåíèø éåð òóòóð. Ìåøÿëÿðèí öìóìè ñàù. 27,2 ìèí ùà-äûð (2004 èë). Ùåéâàíëàðû: ãàéàêå÷èñè, úöéöð, ãîíóð àéû, úàíàâàð âÿ ñ. Ãóøëàðäàí òåòðà, óëàð, ãàðòàë âÿ ñ. âàð. Ýÿäÿáÿé ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð. Èãòèñàäèééàòûíäà êàðòîô÷óëóã, ùåéâàíäàðëûã âÿ òàõûë÷ûëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Àãðàð èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 24966 ùà òîðïàã ñàùÿñè âÿòÿíäàøëàðûí, 36574 ùà òîðïàã ñàùÿñè áÿëÿäèééÿëÿðèí ìöëêèééÿòèíÿ âåðèëìèø, 61758 ùà òîðïàã ñàùÿñè èñÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòèíäÿ ãàëìûøäûð. Ð-íäà êÿðïèú, ÿùÿíý èñòåùñàë îëóíóð, ìèíåðàë âÿ ñöôðÿ ñóëàðû ãàáëàøäûðûëûð. Óí âÿ øèðíèééàò èñòåùñàëû, ïëàñòèê ãàïû-ïÿíúÿðÿ ñåõëÿðè âàð. Àñôàëò çàâîäó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìåøÿëÿðèí ìöùàôèçÿñè âÿ áÿðïàñû ìöÿññèñÿñè âàðäûð. Ý. ð-íóíäà 7 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 85 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 1 ïåøÿ ëèòñåéè, 1 óøàã éàðàäûúûëûã ìÿêòÿáè, 4 ìóñèãè ìÿêòÿáè âÿ 3 èäìàí ìÿêòÿáè, 27 ìÿäÿíèééÿò åâè, 21 êëóá, 1 òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 109 êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð; 10 õÿñòÿõàíà, 10 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû, 49 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè, 1 ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà

ìÿðêÿçè âàð. Ð-íäà 1 äöíéà ÿùÿìèééÿòëè, 79 þëêÿ ÿùÿìèééÿòëè àðõåîëîæè àáèäÿ âÿ 18 ìåìàðëûã àáèäÿñè ãîðóíóð. Ð-íóí Ñþéöäëö êÿíäèíäÿ (Øÿìêèð ÷àéû öçÿðèíäÿ) Ãûç ãàëàñû («Íàìÿðäãàëà», 9 ÿñð), «Ìàùðàñà» (ìÿáÿä), Ãàëàêÿíä êÿíäèíäÿ ãàëà («Êîðîüëó ãàëàñû, 16 ÿñð», ×àëáóðóí âÿ Ñÿáÿòêå÷ìÿç êÿíäëÿðèíäÿ êþðïöëÿð (3 ÿäÿä 19 ÿñð), Áþéöê Ãàðàìóðàä êÿíäèíäÿ ìÿáÿä (17 ÿñð) òàðèõè ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè âÿ ñ. ãàëìûøäûð. Ý î ð à í á î é ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1938–91 èëëÿðäÿ ð-íóí àäû Ãàñûì Èñìàéûëîâ îëìóøäóð. Øì.-äà Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1736,4 êì2 . ßù. 86,6 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 2 øÿùÿð, 4 ãÿñ., 83 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ýîðàíáîé ø.-äèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äöçÿíëèêäèð (Ýÿíúÿ–Ãàçàõ äöçÿíëèéèíèí ú.-ø. êÿíàðû). Ð-íóí ú. âÿ ú.-ã. ùèññÿñè Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. ÿòÿêëÿðèíÿ (ùöíä. 1000 ì-äÿê) äàõèëäèð. Ñÿòùè àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ ãîáó âÿ äÿðÿëÿðëÿ êÿñèëìèøäèð. Äàüëûã ñàùÿäÿ Ïàëåîýåí

âÿ Íåîýåí, äöçÿíëèêäÿ èñÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: íåôò, ÿùÿíýäàøû âÿ ýèë. Áóðàäà äöíéàäà éåýàíÿ ìöàëèúÿ íåôòè éàòàüû (Íàôòàëàí) âàð. Èãëèìè ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,5-äÿí –1îÚ-éÿ, èéóëäà 26,5 îÚ-äÿí 22 îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 300–600 ìì. ×àéëàð (Êöðÿê, Ýîðàí, Êîð÷àé) Êöð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Øàáàëûäû, äàü áîçãÿùâÿéè òîðïàãëàð âàð. ßñàñ áèòêè þðòöéö éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòëó éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ìåøÿëèêëÿð âàð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí òóðàú, áÿçýÿê, äîâäàã âÿ ñ. Êîð÷àé éàñàãëûüûíûí áèð ùèññÿñè ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Èãòèñàäèééàòûíäà ïàìáûã÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã, ìåéâÿ÷èëèê, öçöì÷öëöê, òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ áîñòàí÷ûëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Éåíè éàðàäûëìûø ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè – áîéà ôàáðèêè, ìÿèøÿò àâàíäàí-

ëûãëàðû ç-äó, ýöíÿáàõàí éàüû åìàëû ç-äó èãòèñàäèééàòûí ñÿíàéåëÿøìÿñèíÿ ìöùöì òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ð-íäà 30 ìÿêòÿáÿãÿäÿð óøàã ìöÿññèñÿñè, 80 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, ìÿäÿíèééÿò åâè, 70 êëóá, þëêÿøöíàñëûã ìóçåéè, 106 êèòàáõàíà, 78 õÿñòÿõàíà ìöÿññèñÿñè ÿùàëèíèí õèäìÿòèíäÿäèð. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿ èëê îðòà ÿñðëÿðÿ ìÿõñóñ Êöðÿê÷àé ãàëàëàðû (Ùàçûðÿù ìÿäëè, Ãàðàäàüëû ê.-ëÿðèíäÿ), Ýöëöñòàí ôåîäàë ãÿñðè âÿ Øÿòÿë ãàëàñû êèìè òàðèõè àáèäÿëÿð âàð. Ðÿùèìëè ê.-èíäÿêè òöðáÿëÿð êîìïëåêñè, Ãûçûëùàúûëû, Áîðñóíëó ìÿñúèäëÿðè (ùàìûñû 18–19 ÿñðëÿð) êèìè ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè äÿ áóðàäàäûð. Ýþ é ÷ à é ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øèðâàí äöçöíöí øì. ùèññÿñèíäÿ Áþéöê Ãàôãàç ä-ëàðûíûí ÿòÿê ëÿðèíäÿ éåðëÿøèð. Ñàù. 735,7 êì 2. ßù. 100,5 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð âÿ 55 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ýþé÷àé øÿùÿðèäèð. Ð-íóíóí ñÿòùè ÿñàñÿí äöçÿíëèêäèð (Øèðâàí äöçöíöí øì. êÿíàðû). Øì. ùèññÿñè Áîçäàü ñèëñèëÿñèíÿ äàõèëäèð (ùöíä. 650 ì-äÿê). Ø.-äÿ Ãàðàìÿðéÿì òèðÿñè óçàíûð. ßðàçèíèí áèð ùèññÿñè (ú.-ã.-äÿ) îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àë÷àãäà éåðëÿøèð. Ïëèîñåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè öñòöíäöð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,9îÚ, èéóëäà 26,5îÚäèð. Èëëèê éàüûíòû 400–600 ìì. ßñàñ ÷àéû Ýþé÷àéäûð. Éóõàðû Øèðâàí êàíàëû ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. Áîç-÷ÿìÿí, äàü áîçãÿùâÿéè, øàáàëûäû, à÷ûã-øàáàëûäû âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö ÿñàñÿí, åôåìåðëè-éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòóëó éàðûìñÿùðà, äàüëûã êñåðîôèë (ôðèãàíî-

èä) áèòêè ãðóïëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ñåéðÿê ïöñòÿ-àðäûú ìåøÿëÿðè, àðèä êîëëóãëàð âàð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ÷þë ñè÷àíû âÿ ñ. Ý. ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð, ïàìáûã÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã, áàðàìà÷ûëûã âÿ ìåéâÿ÷èëèê ìöùöì éåð òóòóð. Ð-íóí 903

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 28078 ùà òîðïàã ñàùÿñè õöñóñè ìöëêèééÿòäÿ, 35397 ùà áÿëÿäèééÿ ìöëêèééÿòèíäÿ, 4777 ùà èñÿ äþâëÿò ìöëêèééÿòèíäÿäèð. Ðíäà 8 êÿíäëè òÿñÿððöôàòû, éåì ç-äó, êÿðïèú ç-äó, 2 êàðõàíà, òèêèø ôàáðèêè, ÷þðÿê ç-äó, ãèäà ìÿùñóëëàðû êîìáèíàòû, êîíñåðâ ç-äó, Êîíéàê ç-äó, Ýþé÷àé ãóø÷óëóã ôàáðèêè, «Ýþé÷àé ñöä» ÀÒÑÚ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 57 öìóìòÿùñèë, 5 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 36 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, Ýþé÷àé Äþâëÿò Èäàðÿåòìÿ âÿ Òåõíîëîýèéà Êîëëåúè, Ýþé÷àé ð-í Ïåøÿ ëèòñåéè, 13 ìÿäÿíèééÿò åâè, 16 êëóá, 63 êèòàáõàõà, 1 òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, éåääèèëëèê óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, Ìÿðêÿçè ð-í âÿ Óøàã Õÿñòÿõàíàñû, óøàã ïîëèêëèíèêàñû, ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè, òÿñÿððöôàò ùåñàáëû ñòîìîòîëîæè ïîëèêëèíèêà, òÿúèëè âÿ òÿõèðÿñàëûíìàç òèááè éàðäûì ñòàíñèéàñû, äÿðè-çþùðÿâè äèñïàíñåðè, 7 êÿíä ñàùÿ õÿñòÿõàíàñû, 11 êÿíä ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû 32 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè âàð. Ð-íóí Ãàðàìÿðéÿì êÿíäèíäÿ å.ÿ. 3 ÿñðÿ àèä ãÿáèðèñòàíëûã âÿ êöï ãÿáèðëÿðè íåêðîïîëó, Èíúÿ êÿíäèíäÿ å.ÿ. 1 ÿñðÿ àèä êöï ãÿáèðëÿðè íåêðîëïîëó âÿ ñ. ãîðóíóð. Ù à ú û ã à á ó ë ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1990 èëäÿ êå÷ìèø Ãàçûìÿììÿä ð-íóíóí (1939–59) ÿðàçèñèíäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øèðâàí áþëýÿñèíäÿ Êöð ÷àéûíûí ñîë ñàùèëèíäÿ éåðëÿøèð. Ñàù. 1641,5 êì 2. ßù. 57,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 5 ãÿñ., 25 êÿíääÿí èáàðÿòäèð. Ìÿðêÿçè Ùàúûãàáóë ø.-äèð.

Øèðâàí äöçÿíëèéèíèí ú.-ø., Êöð–Àðàç äöçÿíëèéèíèí èñÿ áèð ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. ßðàçèñèíèí ìöÿééÿí ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà éåðëÿøèð. Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðû âàð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: íåôò, ãàç, ýèë, ýÿú. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þëëÿð èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2îÚ, èéóëäà 26îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 250–370 ìì. ßðàçèäÿí Êöð âÿ Ïèðñààò ÷àéëàðû 904

àõûð. Ùàúûãàáóë ýþëö ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Áîç-ãîíóð, áîç-÷ÿìÿí, øîðàí òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Úåéðàí, ãûðìûçûãóéðóã ãóìñè÷àíû, ýöðçÿ, òóðàú, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ð-íóíóí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû ê.ò. òÿøêèë åäèð. Êÿíä ÿùàëèñè òàõûë÷ûëûã, ïàìáûã÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê, áîñòàí÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûãëà ìÿøüóëäóð. Ð-íäà ùÿì÷èíèí Ùàúûãàáóë Ãóø÷óëóã ÑÚ, Ãóáàäàêû ÑÀÔ øèðêÿòèíèí Íàâàùû ê.-íäÿêè ôèëèàëû, Êöð Ñó Êÿìÿðëÿðè Èñòåùñàëàò Èñòèñìàð Èäàðÿñè âÿ îíóí òÿìèçëÿéèúè ãóðüóëàðû, äÿìèð éîëó òÿøêèëàòëàðû âÿ ñ. ìöÿññèñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 30 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 3 óøàã áàü÷àñû, óøàã éàðàäûúûëûã ìÿðêÿçè, éåääèèëëèê óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, 21 ìÿäÿíèééÿò ìöÿññèñÿñè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, ìÿðêÿçè êèòàáõàíàëàð ñèñòåìè, ìÿðêÿçè ð-í õÿñòÿõàíàñû, äÿìèðéîë õÿñòÿõàíàñû, êÿíä õÿñòÿõàíàëàðû âàð. Ù. ð-íóíäà Äþâëÿò ãåéäèééàòûíäàí êå÷ìèø 14 éåðëè âÿ ðåñï. ÿùÿìèééÿòëè àðõåîëîæè âÿ òàðèõ-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè ìþâúóääóð. Äþâëÿò Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéè 2004 èë 22 éàíâàð òàðèõëè ÿìðèëÿ «Ïèð Ùöñåéí õàíÿýàùû»íû Òàðèõ–Ìåìàðëûã ãîðóüó åëàí åòìèøäèð. Õ à ÷ ì à ç ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëèá ÿðàçèñè Ãóáà âÿ Ãóñàð ð-íëàðûíà âåðèëìèøäèð. 1965 èëäÿ ð-í éåíèäÿí áÿðïà åäèëìèøäèð. Øì.-ã.-äÿ Äàü. Ðåñï.-ñû (ÐÔ), øì.-äàí âÿ ø.-äÿí Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1063,6 êì2 . ßù. 144,3 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 2 øÿùÿð, 2 ãÿñ., 145 êÿíä âàð. Õ. ð-íóíóí ÿðàçèñè Ñàìóð–Äÿâÿ÷è îâàëûüûíäà éåðëÿøèð. Ñÿòùè áÿçè éåðëÿðäÿ îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 28 ì-äÿê àøàüûäûð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ÷ûíãûë, ãóì âÿ ñ. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,2°Ú, èéóëäà 23–24°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300–400 ìì. ×àéëàðû (Ñàìóð, Ãóñàð, Ãóäéàë, Ãàðà÷àé, Âÿëâÿëÿ) Õÿçÿð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Ð-íóí ã.-èíäÿí Ñàìóð–Àáøåðîí êàíàëû êå÷èð. Òîðïàãëàðû ÷ÿìÿí-ìåøÿ, øàáàëûäû âÿ à÷ûã-øàáàëûäûäûð. ×ÿìÿí âÿ êîëëóãëàð éàéûëìûøäûð. Äöçÿíëèê ìåøÿëÿðè âàð. Ìåøÿëÿðèí öìóìè ñàùÿñè 23,2 ìèí ùà-äûð. ×þëäîíóçó, éåíîò, ãûðãîâóë, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. Ñàùèë ñóëàðû áàëûãëà (êöëìÿ, êèëêÿ, øàìàéû âÿ ñ.) çÿíýèíäèð. Õ. ð-íó ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð. Èãòèñàäèééàòûíäà òÿðÿâÿç÷èëèê, ìåéâÿ÷èëèê, òà-

õûë÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Ð-íäà Õóäàò êîíñåðâ ç-äó, Õà÷ìàç åê ñïåðèìåíòàë êîíñåðâ ç-äó, 2 èëêèí öçöì åìàëû ç-äó, ÷þðÿê êîìáèíàòû, ãèäà ìÿù -

ñóëëàðû êîìáèíàòû, éåì èñòåùñàëû ç-äó, êîíäåíñàòîð ç-äó âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 120 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 30 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 3 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 13 ìÿäÿíèééÿò åâè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 44 êëóá, 102 êöòëÿâè êèòàáõàíà, 91 ñÿùèééÿ ìöÿññèñÿñè âàð. Õ. ð-íó ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿíäèð. Ð-í ÿðàçèñèíäÿ Øÿêÿðòÿïÿ, Äÿéèðìàíòÿïÿ, Úàíàõûð, Õàñïîëàäîáà êóðãàíëàðû, Øûõëàð êÿíäèíäÿ 15 ÿñðÿ àèä Øåéõ Éóñèô ìÿñúèäè âÿ òöðáÿñè, Ãàðàãóðòëó êÿíäèíäÿ 15–16 ÿñðëÿðÿ àèä Øàù Àááàñ ìÿñúèä ìÿäðÿñÿñè, Íèéàçàáàä ëèìàíû (16 ÿñð) âÿ ñ. ãàëìàãäàäûð. Õ à í ë à ð ð à é î í ó (1938 èëÿäÿê Íÿðèìàíîâ ðàéîíó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ñàù. 937,8 êì 2. ßù. 53,2 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 5 ãÿñ., 38 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Õàíëàð ø.-äèð. Ð-íóí øì. ùèññÿñèíè Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äöçÿíëèéè òóòóð. ßðàçèíèí ÿí éöêñÿê íþãòÿñè Ìóðîâäàü ñèëñèëÿñèíäÿ Ýàìûø ä-äûð (3724 ì). Éóðà, Òàáàøèð, Íåîýåí, Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: êöêöðä êîë÷åäàíû, áåí -

òîíèò, êâàðñèò âÿ ñ. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòè, ú.-äà ñîéóãäóð. Ãûøû ãóðàã êå÷èð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –10-äàí 1°Ú-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 10–25°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 250–900 ìì. ×àéëàðû (Ýÿíúÿ, Ãîøãàð âÿ

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ñ.) Êöð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Ìÿøùóð Êÿïÿç äàüû, Ýþéýþë, Ìàðàë-ýþë, Çÿëè-ýþë, Àéíà-ýþë ð-í ÿðàçèñèíäÿäèð. Øàáàëûäû, äàüòöíä øàáàëûäû, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí âÿ ñ. òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö øì.-äà éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Ú.-äà, äàüëûã ñàùÿëÿðäÿ äàü ÷þëëÿðè, ôûñòûã ìåøÿëÿðè, ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: àéû, âàøàã, ãóìñè÷àíû, èëàí âÿ ñ. Ýþéýþë ãîðóüó Õ. ð-íäàäûð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà öçöì÷öëöê âÿ ùåéâàíäàðëûã ìöùöì éåð òóòóð. Ðíäà ìÿäÿí ñÿíàéåñè, ìåõàíèêè, ÷ûíãûë çäëàðû, èñòåùñàëàò, ìÿèøÿò õèäìÿòè êîìáèíàòëàðû, øÿðàá ç-äó âÿ äèýÿð äþâëÿò âÿ þçÿë ìöÿññèñÿëÿð âàð. Ð-íäà 19 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿ, 49 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 78 êèòàáõàíà, ìÿäÿíèééÿò åâè, 42 êëóá, Õàëã òåàòðû, 63 òèááè ìöÿññèñÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Õàíëàð ø. éàõûíëûüûíäà Àü êþðïö (12 ÿñð), Çóðíàáàä ê.-íäÿ ãàëà (12 ÿñð), ×àéêÿíääÿ ìÿáÿä (?) âÿ ñ. ãàëìûøäûð. Õ î ú à ë û ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1991 èëäÿ Éóõàðû Ãàðàáàüäà ßñêÿðàí ð-íó áàçàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Ñàù. 1064,5 êì2 . ßù. 23,7 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 2 ãÿñÿáÿ, 47 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Õîúàëû øÿùÿðèäèð.

Ð-í ÿðàçèñèíèí ñÿòùè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. ßí éöêñÿê íþãòÿëÿðè Ãûçãàëà (2843 ì), Ãûðõãûç (2827 ì) ä-ëàðûäûð. ßðàçèäÿ Éóðà, Òàáàøèð, äàüàðàñû ÷þêÿêëèêëÿðäÿ âÿ äàüÿòÿéè äöçÿíëèêëÿðäÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû ýèë, ãóì, ÷ûíãûë, ýèëëèúÿ, ìÿðìÿð âÿ ñ. Äàüëûã ÿðàçèëÿðè èñòèñíà îëìàãëà èãëèìè ìöëàéèì-èñòèäèð. Äàü-ìåøÿ, äàü-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû ìþâúóääóð. Ãàðãàð, Áàäàðà ÷àéëàðû ð-í ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. ßðàçèñèíèí 40%-è ìåøÿëèêäèð. Ìåøÿëÿð âÿëÿñ, ïàëûä, ôûñòûã, úþêÿ, àüúàãàéûí, ýþéðöø, ãàðàüàú âÿ ñ. èëÿ çÿíýèíäèð. Éöêñÿê äàüëûã ñàùÿëÿðäÿ ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëèêëÿðè éàéûëûá. Ùåéâàíëàðû: àéû, ãàáàí, âàøàã, úàíàâàð,

ìåøÿ ïèøèéè, òöëêö, äîâøàí, úöéöð, äàü êå÷èñè âÿ ñ. Ãóøëàðû: êÿêëèê, òóðàú, ãûðãîâóë, ýþéÿð÷èí, ãàðòàë, ãóçüóí âÿ ñ. Õ. ð-íó ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð. Ùåéâàíäàðëûã, öçöì÷öëöê, òàõûë÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê, ìåéâÿ÷èëèê ÿùàëèíèí ìÿøüóëèééÿòèäèð. Ð-íäà 11 îðòà ìÿêòÿá, 1 èáòèäàè ìÿêòÿá, 1 óøàã éàðàäûúûëûã ìÿðêÿçè, 3 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 1 òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 21 êëóá, 29 êèòàáõàíà, ìÿðêÿçè ð-í õÿñòÿõàíàñû, 4 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû, 9 ôåëäøåð ìàìà ìÿíòÿãÿñè âàð. Õîúàëû øÿùÿðè âÿ ßñýÿðàí ãÿñÿáÿñè àðàñûíäà 18 ÿñðÿ àèä «ßñýÿðàí ãàëàñû», Õîúàëû øÿùÿðè ÿðàçèñèíäÿ âÿ îíóí éàõûíëûüûíäà ãÿäèì ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè, Ñîí Òóíú âÿ Èëê Äÿìèð äþâðöíÿ àèä íåêðîïîë, êóðãàí ÷þëö, å.ÿ. 13–7 ÿñðëÿðÿ àèä èëê ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè âàðäûð. Õ î ú à â ÿ í ä ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ñàù. 1695,5 êì2 . ßù. 39,6 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 2 ãÿñ., 83 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Õîúàâÿíä ø.-äèð. Ñÿòùè àë÷àã äàüëûã (Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí ú.-ø. ãîëëàðû), ø.-äÿ ìàèëè äöçÿíëèêäèð. Ùöíä. 1000 ì-äÿê. Ñÿòùè Éóðà âÿ Òàáàøèð âóëêàíîýåí-÷þêìÿ, Îëèãîñåí âÿ Àíòðîïîýåíèí ÷þêìÿ ñöõóðëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ìÿðìÿð éàòàüû âàð. Èãëèìè ÷îõ éåðäÿ éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –1-äÿí –2îÚ-éÿäÿê, èéóëäà 24–26 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–500 ìì. ×àéëàðû (Êþíäÿëÿí÷àé, Ãîçëó÷àé, Ãóðó÷àé âÿ ñ.) Àðàç ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Øàáàëûäû âÿ ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéöíäÿ éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë áèòêèëÿðè öñòöíäöð. Êîëëóãëàð âÿ åíëèéàðïàãëû ìåøÿëÿð âàð. Ùåéâàíëàðû: òöëêö, ÷àããàë, äîâøàí, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð.

Õ. ð-íó ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð. Èãòèñàäèééàòûíäà öçöì÷öëöê, òàõûë÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã ìöùöì éåð òóòóð. Ð-íäà “Òÿáðèç” êÿíäëè ôåðìåð òÿñÿððöôàòû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.

Ð-íäà 23 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 5 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð óøàã ìöÿññèñÿñè, 1 îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáè, 3 ìÿäÿíèééÿò îúàüû, 3 õÿñòÿõàíà âàð. Ð-íóí òàðèõè âÿ ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Ñàëàêÿòèí ê. éàõûíëûüûíäà (Ãóðó÷àé âàäèñèíäÿ) 1,5 ìëí. èë éàøû îëàí “Àçûõ” ìàüàðàñûíû, Òóü ê. ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí “Ðèòèø” ãàëàñûíû (1–8 ÿñðëÿð), “Ãûðìûçû” ìÿáÿäè (10 ÿñð), Äöäöê÷ö ê.-íäÿêè “Ðçàãóëóáÿé” òöðáÿñèíè (13 ÿñð). Áþéöê Òàüëàð ê.-íäÿêè “Àëáàí” ìÿáÿäèíè âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Õ û ç û ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1956 èëäÿ ëÿüâ îëóíóá ÿðàçèñè Àáøåðîí ð-íóíà âåðèëìèø, 1990 èëäÿ éåíèäÿí éàðàäûëìûøäûð. Ø.-äÿ Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1667,9 êì2 . ßù. 13,0 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 5 ãÿñ., 24 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Õûçû ãÿñ.-äèð.

Õ. ð-íó Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ùèññÿñèíäÿäèð. Äàüëûã âÿ àðàí çîíàëàðäàí èáàðÿòäèð. Ð-íóí ÿí éöêñÿê íþãòÿñè Äöáðàð (2205 ì) ä-äûð. ßðàçèíèí Õÿçÿðñàùèëè ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 28 ìÿ ãÿäÿð àøàüûäûð. Òàáàøèð, Ïàëåîýåí, Íåîýåí âÿ ãèñìÿí Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Èãëèìè äöçÿí éåðëÿðäÿ ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Äàüëûã éåðëÿðäÿ èãëèì ìöëàéèìëÿøèð. Äöçÿí âÿ äàüÿòÿéè éåðëÿðäÿ òåç-òåç ÿñÿí øì. êöëÿêëÿðè (Õÿçðè) ùàâà øÿðàèòèíè êÿñêèí äÿéèøäèðèð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà äöçÿíëèêäÿ 2,5°Ú-äÿí äàüëûã éåðëÿðäÿ –4,5°Ú-éÿ, èéóëäà èñÿ ìöâàôèã îëàðàã 26äàí 19 îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 110–550 ìì. ×àéëàðû: Àòà÷àé, Ñóìãàéûò âÿ ñ. Øîðàêÿòâàðû áîç-ãîíóð, øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû, äàü øàáàëûäû, äàü òöíä øàáàëûäû âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêèëÿðè, ÿñàñÿí, éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë òèïëèäèð. Åôåìåðëÿð, øîðàíîòó, éîâøàí âÿ ñ. áèòèð. ßðàçèíèí øì.-ã.-èíäÿ äàü ÷ÿìÿí ëÿðè âÿ äàü ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: àéû, ÷þëäîíóçó, éåíîò, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, ýþéÿð÷èí, ãàðàãàðûí áàüðûãàðà âÿ ñ. âàð. Ñöðöíÿíëÿð ÷îõäóð. Àëòû905

AZßÐÁÀÉÚÀÍ àüàú Ìèëëè Ïàðêû âàð. Áóðàäà áèð ñûðà ãèéìÿòëè âÿ íàäèð ùåéâàí, ãóø âÿ áèòêè íþâëÿðè ãîðóíóð. Õ. ð-íó, ÿñàñÿí, ê.ò. ð-íóäóð. Ùåéâàíäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèê èíêèøàô åòìèøäèð. Ð-íäà 14 öìöìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 9 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 2 ìÿäÿíèééÿò åâè, 2 êëóá, 1 ìóçåé, 13 êèòàáõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. È ì è ø ë è ð à é î í ó (1938 èëÿäÿê Ãàðàäîíëó ð-íó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ú.-ã.-äÿ Èðàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1890,3 êì2 . ßù. 104,0 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 2 ãÿñ., 48 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Èìèøëè ø.-äèð.

È. ð-íó Êöð-Àðàç îâàëûüûíäà, Ìèë äöçöíöí ø., Ìóüàí äöçöíöí ã. ùèññÿñèíäÿäèð. Ñÿòùè øì.-ø.-ÿ âÿ ø.-ÿ äîüðó ìåéèëëèäèð. ßðàçèíèí ÷îõ ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà éåðëÿøèð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: íåôò, ÷ûíãûë, ãóì. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè, éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,6, èéóëäà 26,1î Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300 ìì. Ðíóí øì. ñÿðùÿäè áîéó Êöð, ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿí Àðàç ÷àéû (áèð ùèññÿñè Èðàíëà ñÿðùÿä òÿøêèë åäèð) àõûð. Ñàðûñó ýþëöíöí ÷îõ ùèññÿñè È. ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. Áîç-÷ÿìÿí, ãèñìÿí áîç âÿ ÷ÿìÿí-áîç òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. ßñàñ áèòêè þðòöéö éàðûìñÿùðà òèïëèäèð (éîâøàí, øîðàíîòó âÿ ñ.). Ùåéâàíëàðû: ÷þëäîíóçó, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, úåéðàí, ìöõòÿëèô ãóì÷è÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí ãûðãîâóë, òóðàú, ñóëòàí òîéóüó, áÿçýÿê, äîâäàã âÿ ñ. âàð. Ð-í èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû ê.ò âÿ ñÿíàéå èñòåùñàëû òÿøêèë åäèð. Áóðàäà òàõûë÷ûëûã, ïàìáûã÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã, ãóø÷óëóã âÿ ñ. ýåíèø éàéûëìûøäû. Ð-íäà Ìóðàäõàíëû íåôò ìÿäÿí èäàðÿñè, ïàìáûã åìàëû ç-äó, ÿò âÿ éàü-ïåíäèð êîìáèíàòëàðû, “Èìèøëè áðîéëåð” ÌÌÚ, àñôôàëò, äÿìèð-áåòîí ìÿìóëàòëàðû âÿ ÷ûíãûë ç-ëàðû âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 6 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿñ906

ñèñÿñè, 59 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, éåääèèëëèê ìóñèãè ìÿêòÿáè, Ìÿäÿíèééÿò ñàðàéû, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 7 ìÿäÿíèééÿò åâè, 27 êëóá, 67 êèòàáõàíà, øàùìàò ìÿêòÿáè, ñòàäèîí, 11 õÿñòÿõàíà, 27 ôåëäøåðìàìà ìÿíòÿãÿñè, ñàíèòàð-åïèäåìèîëîæè ñòàíñèéà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ßëÿò-Áÿùðàìòÿïÿ øîññåñèíèí ñàüûíäà 9–14 ÿñð Ìóõóðòÿïÿ éàøàéûø éåðè, Áÿùðàìòÿïÿ-Áèëÿñóâàð éîëóíäà 12–13 ÿñð Ãàëàúà ãàëûãëàðû, Ãûçûëêÿíä êÿíäè ÿòðàôûíäà îðòà ÿñðëÿðÿ àèä Ãûçûëòÿïÿ éàøàéûø éåðè, Éåääè îéìàã êóðãàíû âÿ á. áó êèìè àáèäÿëÿð ìþâúóääóð. È ñ ì à é û ë ë û ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1931 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Áþéöê Ãàôãàçûí ú. éàìàúûíäàäûð. Ñàù. 2073,7 êì2 . ßù. 72,1 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 2 ãÿñ., 106 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Èñìàéûëëû ø.-äèð. Ñÿòùè, ÿñàñÿí, äàüëûãäûð. Ùöíä. Øèðâàí äöçöíäÿ òÿãð. 200 ì-äÿí Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíäÿ 3629 ì-ÿ (Áàáàäàü) ãÿäÿð äÿéèøèð. Éóðà, Òàáàøèð, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. ×èë éàòàüû, ìèíåðàë áóëàãëàð (Äèéàëëû, Ãàëàúûã, Áÿäî âÿ ñ.) âàð. Èãëèìè äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ùèññÿäÿ ìöëàéèì èñòè, éöêñÿê äàüëûãäà ñîéóãäóð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1°Ú-äÿí (äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ùèññÿäÿ) –6°Ú-éÿ (éöêñÿê äàüëûãäà), èéóëäà ìöâàôèã îëàðàã 25°Ú-äÿí 15°Ú-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 500–1000 ìì. ×àéëàðû (Ýèðäèìàí, Ýþé÷àé, Àõîõ, ßéðè÷àé, Ñóëóò) Êöð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû, äàü òöíä-øàáàëûäû, äàü áîç-ãÿùâÿéè, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, àëëöâèàë ÷ÿìÿí-ìåøÿ, ãîíóð äàü-ìåøÿ, ÷èìëè

ëû Äþâëÿò ãîðóüó ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. È. ð-íó, ÿñàñÿí, ê.ò. ð-íóäóð. Èãòèñàäèééàòûíäà òàõûë÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã, òåõíèêè áèòêè÷èëèê, ìåéâÿ÷èëèê âÿ öçöì÷öëöê ìöùöì éåð òóòóð. Òîõóúóëóã âÿ éåéèíòè ñÿíàéå ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòìèøäèð. Ð-íäà 13 ìÿêòÿáÿãÿäÿð, 5 ìÿêòÿá äÿíêÿíàð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 88 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 1 òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, 1 èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, 37 ìÿäÿíèééÿò åâè, êëóá, 2 òàðèõ-äèéàðøóíàñëûã ìóçåéè, 60 êèòàáõàíà, 7 õÿñòÿõàíà, ìÿðêÿçè âÿ óøàã ïîëèêëèíèêàñû, 21 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè âàð. Ð-íóí Ëàùûú Äþâëÿò Òàðèõè-Ìÿäÿíèééÿò ãîðóüóíäà, Áàñãàë Äþâëÿò ÒàðèõÌÿäÿíèééÿò ãîðóüóíäà éöçëÿðëÿ òàðèõè ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ê ÿ ë á ÿ ú ÿ ð ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ã.-äÿ Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1953,8 êì2 . ßù. 66,2 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ. (Èñòèñó) âÿ 128 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Êÿëáÿúÿð ø.-äèð. Ñÿòùè äàüëûãäûð (Ìóðîâäàü, Øàùäàü, Øÿðãè Ñåâàí, Ìûõòþêÿí, Ãàðàáàü ñèëñèëÿëÿðèíèí âÿ Ãàðàáàü éàéëàñûíûí áèð ùèññÿñè). ßí éöêñÿê çèðâÿëÿðè Ýàìûø ä. (3724 ì) âÿ Äÿëèäàüäûð (3616 ì). Éóðà, Òàáàøèð, Ïàëåîýåí, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåíèí ÷þêìÿ, âóëêàíîýåí-÷þêìÿ âÿ âóëêàíèê ñöõóðëàðû éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: úèâÿ (Øîðáóëàã, Àüéàòàã), ìèíåðàë ñóëàð (Èñòèñó, Áàüûðñàã), òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû âÿ ñ. ßðàçèíèí ÷îõ ùèññÿñèíäÿ ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã âÿ äàüëûã òóíäðà èãëèìè òèïëÿðè ùàêèìäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –3äÿí –10 îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 5–20îÚ-äèð.

äàü-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Ðíäà ìåøÿëÿðèí (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ âÿ ñ.) öìóìè ñàù. 67 ìèí ùà-äûð. Éöêñÿê äàüëûãäà ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëèêëÿðè, ú. ùèññÿäÿ èñÿ êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëèêëÿð âàð. Ùåéâàíëàðû: íÿúèá ìàðàë, Äàüûñòàí äàüêå÷èñè, êþïýÿð, àéû, ìåøÿ ïèøèéè, éåíîò, ÷öéöð, ÷þëäîíóçó âÿ ñ. Ãóøëàðäàí óëàð, êÿêëèê, ãûðãîâóë âÿ ñ. âàð. Èñìàéûë-

Èëëèê éàüûíòû 700–900 ìì. ßí áþéöê ÷àéëàð Òÿðòÿð (éóõàðû àõûíû) âÿ îíóí ãîëëàûûäûð (Ëåâ ÷àéû, Òóòãóí÷àé âÿ ñ.). Áàçàð÷àé ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí áàøëàíûð. Ýþëëÿð (Àëà ýþëëÿð, Çàëõà ýþëö âÿ ñ.) âàð. ßñàñÿí ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí âÿ ãîíóð äàüìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Ð-íóí ìÿðêÿçè âÿ ø. ùèññÿñèíäÿ åíëèéàðïàãëû ìåøÿëÿð (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ), ìåøÿ-÷þë áèòêè-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ëÿðè, éöêñÿê âÿ ãèñìÿí îðòà äàüëûãäà àëï âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëèêëÿðè ýåíèø éåð òóòóð. Ãàéàêå÷èñè, ãîíóð àéû, ÷þë-äîíóçó, äàøëûã äÿëÿñè, óëàð, ãàðòàë âÿ ñ. âàð. ßñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð. Òÿñÿððöôàòûí áàøëûúà ñàùÿëÿðè ùåéâàíäàðëûã, òöòöí÷öëöê âÿ àðû÷ûëûãäûð. Ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí Èñòèñó ìèíåðàë ñóäîëäóðìà ç-äóíó, Øîðáóëàã úèâÿ ç-äóíó ýþñòÿðìÿê îëàð. Ê. ð-íäà 96 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 1 ïåäàãîæè òåõíèêóì, 1 òåõèíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, 41 ìÿäÿíèééÿò åâè, 46 êëóá, 1 èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, 1 ìóçåé, 119 êèòàáõàíà, 1 ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, 1 ïîëèêëèíèêà, 1 óøàã õÿñòÿõàíàñû, 7 êÿíä õÿñòÿõàíàñû, 75 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè, 23 êÿíä àìáóëàòîðèéàñû âàð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Òÿðòÿð ÷àéûíûíû áàøëàíüûúûíäàêû Õîòàâÿíý ìÿáÿäè (13–18 ÿñðëÿð) ãàëìûøäûð. Êÿëáÿúÿð ãàéà òÿñâèðëÿðè ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ê ö ð ä ÿ ì è ð ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øèðâàí äöçöíäÿäèð. Ìÿðêÿçè Àðàí ð-íóäóð. Ñàù. 1631,5 êì2 . ßù. 92,2 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1øÿùÿð, 2 ãÿñ., 58 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Êöðäÿìèð ø.-äèð.

Ðåëéåôè äöçÿíëèêäèð. ßðàçèíèí ÷îõ ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àë÷àãäàäûð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿð éàéûëìûøäûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,4îÚ, èéóëäà 27,3 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 375 ìì. ×àé øÿáÿêÿñè ñåéðÿêäèð (Ýèðäèìàí âÿ Àüñó ÷àéëàðûíûí àøàüû àõûíû). ßñàñÿí áîç-÷ÿìÿí, áîç âÿ ÷ÿìÿíáîç òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Êñåðîôèò êîëëóãëàð âÿ Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: ÷þëäîíóçó, úàíàâàð, òöëêö, ýÿìèðèúèëÿð, ýöðçÿ, òóðàú, êÿêëèê âÿ ñ. Áÿçýÿê, äîâäàã ãûøëàéûð. Áàø Øèðâàí êîëëåêòîðó, Áàêû–Ñóïñà, Áàêû–Òáèëèñè–Úåéùàí Íåôò áîðó êÿìÿðëÿðè, Áàêû–Òáèëèñè–ßðçóðóì Ãàç êÿìÿðè, «Èïÿê Éîëó», ìàýèñòðàë äÿìèð éîëó õÿòòè ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. Ê.ð ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð – ïàìáûã÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã, öçöì÷öëöê, íàð÷ûëûã, áà-

ëûã÷ûëûã, ãóø÷óëóã, ãîéóí÷óëóã âÿ ìàëäàðëûã èõòèñàñëàøäûðûëìûø ñàùÿëÿðäÿíäèð. Ð-íóí ñÿíàéåñè ùàçûðäà «Êöðäÿìèð–Ïàìáûã», «Êöðäÿìèð–Òàõûë», «Êöðäÿìèð–Áðîéëåð» ÀÒÑÚ-ëÿðèíäÿí, «Øÿðã» ÌÌÚ, ÷þðÿê ç-äó âÿ äÿéèðìàíäàí èáàðÿòäèð. Ê. ð-íóíäà 6 øÿùÿð, 51 êÿíä öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðè, 11 óøàã áàü÷àñû, 5 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð ìöÿññèñÿ âÿ ïåøÿ ëèòñåéè òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ; 1 ìÿäÿíèééÿò åâè, 1 ð-í òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 1 ð-í Óøàã Èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, 65 êèòàáõàíà ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿ; Ìÿðêÿçè Ðàéîí Õÿñòÿõàíàñû, óøàã õÿñòÿõàíàñû, äÿðè-çþùðÿâè äèñïàíñåðè, ðóùè õÿñòÿõàíà, 7 êÿíä õÿñòÿõàíàñû, «Øÿôãÿò» ñàíàòîðèéàñû âÿ ñ. ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. à à õ ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Çàãàòàëà ð-íóíà âåðèëìèø, 1964 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Ðåñï.-íûí øì.-ã.-èíäÿ éåðëÿøèð. Øì.-ø.äÿí Äàüûñòàí Ðåñï.-ñû, ú.-ã.-äÿí Ýöðúöñòàí Ðåñï.-ñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1493,8 êì 2. ßù. 51,1 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 58 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ãàõ ø.-äèð. Ð-íóí øì. âÿ øì.-ø ùèññÿñè Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúëàðûíà, ìÿðêÿçè ùèññÿñè Àëàçàí–Ùÿôòÿðàí âàäèñèíÿ, ú. âÿ ú.-ø. ùèññÿñè Àúûíîùóð þí äàüëûüûíà äàõèëäèð. ßðàçèíèí ùöíä. Àúûíîùóð ýþëö ñàùèëèíäÿ 100 ì-äÿí Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí éàë ùèññÿñèíäÿ 3480 ì-äÿê (Àùâàé ä.) äÿéèøèð. Ð-íäà Éóðà, Òàáàøèð, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ýèë éàòàüû âàð. Èãëèìè ìöëàéèì èñòè âÿ éàðûìðöòóáÿòëè ñóáòðîïèê, éöêñÿê äàüëûãäà ñîéóãäóð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2îÚ-

äÿí –10îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 26 âÿ 5îÚäèð. Èëëèê éàüûíòû 300–1600 ìì. ßðàçèäÿí àõàí Êöðìöê, ßéðè÷àé âÿ ñ. ÷àéëàðû ðíóí Ýöðú. Ðåñï.-ñû èëÿ ñÿðùÿäèíäÿí àõàí Ãàíûõ (Àëàçàí) ÷àéûíà òþêöëöð. ×èìëè äàü-÷ÿìÿí, ãîíóð äàü-ìåøÿ àëëöâèàë ÷ÿìÿí-ìåøÿ, øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû, êàð-

áîíàòëû ãàðà òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Ðíóí Áàø Ãàôãàç ùèññÿñèíäÿ àëï âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðè âÿ ìåøÿëÿð (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ âÿ ñ.) ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Ùåéâàíëàðû: íÿúèá ìàðàë, Äàüûñòàí äàüêå÷èñè, êþïêÿð, àéû, âàøàã, ìåøÿ ïèøèéè, ÷þë äîíöçö, ñöëåéñèí âÿ ñ. Ãóøëàðäàí óëàð, òåòðà ãóøó, ãûðãîâóë, òóðàú, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. Èëèñó Äþâëÿò Òÿáèÿò Ãîðóüó ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ãàõ, ÿñàñÿí, òöòöí÷öëöê, ùåéâàíäàðëûã, ìåéâÿ÷èëèê, òàõûë÷ûëûã âÿ áàðàìà÷ûëûã ð-íóäóð. Àãðàð èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 26154 ùà òîðïàã ñàùÿñè ÿùàëè àðàñûíäà ïàéëàíìûøäûð. Ð-íäà ÿñàñÿí ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí åìàëû èëÿ ìÿøüóë îëàí ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí «Ãàõ–Òàõûë», «Ãàõ–Êîíñåðâ», «Ãàõ–Òöòöí», «Ãàõ–Èñòåùñàëàò», ÀÒÑÚ-ëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. «Èëùàì», «Ýöíÿø», «Êàïèòàë–Í» ôèðìàëàðû, «Øàùìàð» ËÒÄ, «Ñàäèã» ÌÌÚ ìèíåðàë âÿ ñöôðÿ ñóëàðûíûí ãàáëàøäûðûëìàñû èëÿ ìÿøüóë îëóð. Áóíäàí áàøãà ð-íäà ãóì-÷ûíãûë, ìåéâÿ øèðÿñè èñòåùñàëû âÿ ôûíäûã åìàëû ç-äó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ã. ð-íóíäà 57 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 36 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 5 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð óøàã òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, òåõíèêè ïåøÿ ëèòñåéè, 23 ìÿäÿíèééÿò åâè, 18 êëóá, õàëã âÿ êóêëà òåàòðëàðû, ìóçåéëÿð, ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, óøàã õÿñòÿõàíàñû, êÿíä õÿñòÿõàíàëàðû âàð. Ð-íóí Ëÿêèò êÿíäèíäÿ éåðëÿøÿí 5 ÿñðÿ àèä Äàèðÿâè Ìÿáÿä âÿ Ñàðûúà Ìèíáÿðÿê äöçöíäÿ éåðëÿøÿí Òóíú, Åíåîëèò-äÿìèð äþâðëÿðèíÿ àèä åäèëÿí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè âÿ êóðãàíëàð òàðèõè àáèäÿëÿðäèð. Ð-íäàêû Èëèñó Òàðèõ Ìÿäÿíèééÿò Ãîðóüóíäà 5–7 ÿñðëÿðÿ àèä àëáàí ìÿáÿäè, 17 ÿñðÿ àèä Úàìå ìÿñúèäè, ìöäàôèÿ ãàëàëàðû, èñòåùêàìëàð, êþðïöëÿð âÿ òÿáèè ìàüàðàëàð ãîðóíóð. à à ç à õ ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ðåñï.-íûí ã. ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøèð. Øì.-ã.-äÿ Ýöðúöñòàí Ðåñï.-ñû èëÿ, ú. âÿ ú.-ã.-äÿ Åðìÿíèñòàí Ðåñï.-ñû èëÿ, ø.-äÿ èñÿ Àüñòàôà ð-íó èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 692,3 êì 2. ßù. 81,0 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 34 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ãàçàõ ø.-äèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äöçÿíëèêäèð (Ýÿíúÿ–Ãàçàõ äöçÿíëèéè, Ãàðàéàçû äöçö). Ð-íóí ú. âÿ ú.-ã. ùèññÿñè àë÷àã äàüëûãäûð. Áó ùèññÿäÿ ùöíä. 1300 ì-ÿ (Îäóíäàü) ÷àòûð. Ìÿøùóð Ýþéÿçÿí äàüû áóðàäàäûð. ßðàçèíèí øì. âÿ øì.-ø. ùèññÿñèíè Úåéðàí÷þë òóòóð. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿ Òàáàøèð, Ïàëåîýåí, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ìèøàð äàøû, áåíòîíèòëè ýèë, ÷ûíãûë, ãóì, ñåìåíò 907

AZßÐÁÀÉÚÀÍ õàììàëû âÿ ñ. Èãëèìè ìöëàéèì èñòèäèð. Ãûø ãóðàã êå÷èð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 0-äàí –5 îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 18–24,5îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 350–700 ìì. Êöð ÷àéû, Èíúÿñó, Àüñòàôà, Ùÿñÿíñó âÿ Õðàì ÷àéëàðû ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí àõûð. Àüñòàôà ÷àéû öçÿðèíäÿ ñó àíáàðû (Àüñòàôà÷àé ñó àíáàðû) éàðàäûëìûøäûð. ßñàñÿí

äàü øàáàëûäû, äàü áîç-ãÿùâÿéè, øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû âÿ ãèñìÿí êàðáîíàòëû ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Éîâøàíëû-øîðàíîòóëó éàðûìñÿùðà âÿ ÷þë áèòêèëÿðè, ð-íóí Êè÷èê Ãàôãàçà àèä îëàí ùèññÿñèíäÿ äàü ìåøÿëÿðè, Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: àéû, úàíàâàð, òöëêö, ÷þëäîíóçó, áîç äîâøàí, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí ãûðãîâóë, òóðàú, êÿêëèê, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ãàðàéàçû ãîðóüó ãèñìÿí ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ã. ð-íó ðåñï.-íûí ê.ò. âÿ ñÿíàéåñè èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí ð-íëàðûíäàíäûð. Ðíóí ê.ò. öçöì÷öëöê, òöòöí÷öëöê âÿ ùåéâàíäàðëûã öçðÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûøäûð. Òàõûë÷ûëûã äà ìöùöì éåð òóòóð. Áóðàäà ÿñàñÿí éöíýöë âÿ éåéèíòè ñÿíàéå ìÿùñóëëàðû, ùÿì÷èíèí òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èñòåùñàë åäÿí ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Ã. ð-íóíäà 7 èáòèäàè, 39 îðòà öìóìòÿùñèë âÿ 1 èíòåðíàò òèïëè îðòà öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòóíóí ôèëèàëû, Àçÿðáàéúàí Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Àêàäåìèéàñûíûí òÿäðèñ ìÿíòÿãÿñè, Ñîñèàë–Èãòèñàäè êîëëåú âÿ Ïåøÿ Ëèòñåéè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 22 ìÿäÿíèééÿò åâè, 24 êëóá, 55 êèòàáõàíà, 3 ìóçåé, ïîåçèéà åâè, 2 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 9 õÿñòÿõàíà, 3 ïîëèêëèíèêà, 2 äèñïàíñåð, 1 äîüóì åâè ÿùàëèíèí õèäìÿòèíäÿäèð. Òàðèõè àðõåîëîæè âÿ ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Äàø Ñàëàùëû ìàüàðàëàðûíû, Øûõëû èíñàí äöøÿðýÿñèíè (ùÿð èêèñè Ìóñòéå äþâðö), “Ñàðûòÿïÿ” éàøàéûø ìÿñêÿíèíè (å.ÿ. 9–8 ÿñðëÿð), Ãàçàõáÿéëè òÿïÿëÿðèíè (å.ÿ. 8–6 ÿñðëÿð), Éóõàðû ßñêèïàðà ê.íäÿêè ìÿáÿäè (5–8 ÿñðëÿð), Äèäèâàí ãöëëÿñèíè (6–7 ÿñðëÿð), Ãûðìûçû êþðïöíö (Ñûíûã êþðïö, 12 ÿñð), Êàçûì âÿ Ãàòûð 908

êþðïöëÿðèíè (òàðèõëÿðè áÿëëè äåéèë), Ùàúû Ìàùìóä ßôÿíäèíèí òöðáÿñèíè (19 ÿñðèí ñîíó), Úöìÿ ìÿñúèäèíè (1902), Èñðàôèë Àüà ùàìàìûíû (20 ÿñðèí ÿââÿëëÿðè), “Àâåé Äþâëÿò Òàðèõè-Ìÿäÿíè Ãî ðóüó”íó âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. à ÿ á ÿ ë ÿ ð à é î í ó (1991 èëÿäÿê Ãóòãàøåí ð-íó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øì.-äàí Äàü. Ðåñï.-ñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1548,5 êì2 . ßù. 82,8 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 64 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ãÿáÿëÿ ø.-äèð. Ðåëéåôè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. ßðàçèíèí øì. ùèññÿñè Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúûíà, ìÿðêÿçè ùèññÿñè Àëàçàí–Ùÿôòÿðàí âàäèñèíÿ, ú. ùèññÿñè èñÿ Àúûíîùóð þí äàüëûüûíà äàõèëäèð. Ð-íóí øì. ñÿðùÿäè Áàø Ãàôãàçûí ñóàéðûúûíäàí êå÷èð. ßí éöêñÿê çèðâÿëÿðè ìöàñèð áóçëàã ñàùÿëÿðè îëàí Áàçàðäöçö (4466 ì), Áàçàðéóðä (4126 ì) âÿ Òóôàíäûð (4206 ì). ßðàçèíèí øì. ùèññÿñèíäÿ Éóðà, Òàáàøèð, ìÿðêÿçè âÿ ú. ùèññÿñèíäÿ èñÿ áàøëûúà îëàðàã Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ýèë éà-

òàüû âÿ ìèíåðàë áóëàãëàð (Áóì, Ãÿìÿðâàí âÿ ñ.) âàð. Èãëèìè àøàüû ùèññÿäÿ ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè, éöêñÿê äàüëûãäà èñÿ ñîéóã âÿ ðöòóáÿòëèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 0-äàí –14îÚ-éÿ, èéóëäà 24-äÿí 2îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 500-600 ìì. ßñàñ ÷àéëàðû Òöðéàí âÿ Äÿìèðàïàðàíäûð. ×àéëàðäà äàøãûí âÿ ñåë îëóð. ×èìëè äàü-÷ÿìÿí, ãîíóð äàü-ìåøÿ, àëëöâèàë ÷ÿìÿí-ìåøÿ âÿ ñ. òîðïàãëàðû âàð. Øì.-äà àëï âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëèêëÿðè, äàü ìåøÿëÿðè (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ), ìÿðêÿçè ùèññÿäÿ êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëèêëÿð, ú.-äà èñÿ éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòëó éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè, êñåðîôèò ñåéðÿê ìåøÿëèêëÿð ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Ùåéâàíëàðû: íÿúèá ìàðàë, âàøàã, ìåøÿïèøèéè, äÿëÿ, ñöëåéñèí, éåíîò, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ÷þëäîíóçó âÿ ñ. Ãóøëàðäàí óëàð, ãûðãîâóë, êÿêëèê, òóðàú, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ãÿáÿëÿ éàñàãëûüû ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû ùåéâàíäàðëûã, òàõûë÷ûëûã, òöòöí÷öëöê, ôûíäûã-

÷ûëûã âÿ ìåéâÿ÷èëèê òÿøêèë åäèð. Ð-íäà èðè äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè – «Ãÿáÿëÿ–Òöòöí», «Ãÿáÿëÿ–Êÿíäêèìéà», «Ãÿáÿëÿ–Ñÿíàéå–Èñòåùñàë», «Ãÿáÿëÿ–Àãðîòåõñåð âèñ» ÀÑÚ-ëÿðè, Ãÿáÿëÿ Áàëûã Éåòèøäèðìÿ ç-äó, Ãÿáÿëÿ Ìåøÿ Ìöùàôèçÿñè âÿ Áÿðïàñû Èäàðÿñè, Ãÿáÿëÿ Ñóâàðìà Ñèñòåìëÿðè Èäàðÿñè, Ãÿáÿëÿ Òåëåêîììóíèêàñèéà ãîâøàüû âÿ ñ.; þçÿë ìöÿññèñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ã. ð-íóíäà 7 ìÿêòÿáÿãÿäÿð óøàã ìöÿññèñÿñè, 57 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, ìóñèãè ìÿêòÿáè, 52 êèòàáõàíà, 9 ìÿäÿíèééÿò åâè, 24 êëóá, 33 õÿñòÿõàíà ìöÿññèñÿñè ìþâúóääóð. Ð-íóí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Ùÿçðÿ ê.-íäÿ Øåéõ Áÿäðÿääèí òöðáÿñè (1446), Øåéõ Ìÿùÿììÿä òöðáÿñè (15 ÿñð), Øåéõ Ìÿíñóð òöðáÿñè (16 ÿñð), Ãÿáÿëÿ ø.-íäÿ ìÿñúèä (19 ÿñð), ãÿäèì Ãÿáÿëÿ ø.-íèí ãàëà âÿ òèêèíòè ãàëûãëàðû ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ìöàñèð Ãÿáÿëÿ ø.-íäÿ ýåíåðàë Ùàúû Èñìàéûëáÿé Ãóòãàøûíëûíûí (1806-69) õàòèðÿ åâ ìóçåéè âàðäûð. à î á ó ñ ò à í ð à é î í ó (1920–30 èëëÿðäÿ Ìÿðÿçÿ ð-íó, 1930–43 èëëÿðäÿ ÿðàçèñè Øàìàõû ð-íóíà ãàòûëìûøäûð. 1943–60 èëëÿðäÿ éåíèäÿí Ìÿðÿçÿ ð-íó, 1960–90 èëëÿðäÿ ÿðàçèñè áèð äàùà Øàìàõû ð-íóíà âåðèëìèøäèð) – 1990 èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. Ñàù. 1369,4 êì 2. ßù. 34,1 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 2 ãÿñ., 32 êÿíäè âàð. Ìÿðêÿçè Ìÿðÿçÿ ãÿñ.äèð.

Ðåëéåôè àë÷àã äàüëûã ñàùÿäÿí èáàðÿòäèð – Áþéöê Ãàôãàçûí ú.-ø. ãóðòàðàúàüûíäàäûð. ßðàçèíèí øì.-ûíäà Òàáàøèð, ãàëàí éåðëÿðäÿ ÿñàñÿí Ïàëåîýåí âÿ Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû, ÷îõëó ïàë÷ûã âóëêàíû âàð. Ìöõòÿëèô òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû èëÿ çÿíýèíäèð. Ìöëàéèì èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Øì.-äà èãëèì ìöëàéèì èñòèäèð. Éàíâàðäà îðòà òåìï-ð –1,5-äÿí 3 îÚ-éÿ, èéóëäà 27îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû øì.-ã.-äÿ òÿãð. 500 ìì, ú.-ø.-äÿ 150 ìì âÿ äàùà àçäûð. Éàéû ãóðàã êå÷èð. ßí ñåéðÿê ÷àé øÿáÿêÿñè îëàí ÿðàçèëÿðäÿí -

AZßÐÁÀÉÚÀÍ äèð. Ã.-èíäÿ Ïèðñààò÷àé, øì.-ûíäà Ãîçëó÷àé àõûð. Áóðàäà äàèìè àõàðû îëàí ÷àé éîõäóð. Øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû, áîçãîíóð, øîðàêÿòâàðû áîç-ãîíóð òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Äàü êñåðîôèòëÿðè, éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë áèòêèëÿðè ýåíèø éåð òóòóð. Ùåéâàíëàðû: òöëêö, úàíàâàð, áîç äîâøàí, ÷þëñè÷àíû, èëàí, êÿðòÿíêÿëÿ âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ãîáóñòàí ÿñàñÿí òàõûë÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã ð-íóäóð. Ð-íäà èðè äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè – Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Èñòåùñàëû Ìöÿññèñÿñè, Áþëýÿ Òÿúðöáÿ Ñòàíñèéàñû, Ãàðà÷öçëö ê.-íäÿ Äîëîìèò ñåõè âÿ ñ. âÿ ùÿì÷èíèí 5 ÀÒÑÚ, 124 þçÿë ìöÿññèñÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ã. ð-íóíäà 30 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 6 ìÿêòÿáÿãÿäÿð óøàã ìöÿññèñÿñè, 23 ìÿäÿíèééÿò îúàüû, 3 õÿñòÿõàíà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿ 30-à ãÿäÿð ìàääèìÿäÿíèééÿò, àðõåîëîæè âÿ òàðèõè-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè ãåéäÿ àëûíûá. Áóíëàðäàí Ãîáóñòàí, Êîëàíû, ×àëîâ, Úÿéèðëè, Øûõáèðýè, Ùàúûëû, Ãÿäèðòÿïÿ éàøàéûø éåðëÿðèíè (Àíòèê äþâð, èëê îðòà âÿ îðòà ÿñðëÿð), ìàüàðàëàðû (Îðòà ÿñðëÿð), êóðãàíëàðû (Òóíú äþâðö âÿ Èëê Îðòà ÿñðëÿð), Íåêðîïîëëàðû (Àíòèê äþâð âÿ Èëê Îðòà ÿñðëÿð), Äèðè Áàáà òöðáÿñèíè (1402), Ñöíäö ê.íäÿêè ìÿñúèäè (10 ÿñð), Êîëàíû ê.-íäÿêè èñòåùêàìû (Èëê Îðòà ÿñðëÿð), êàðâàíñàðàëàðû (15–17 ÿñðëÿð) âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. à ó á à ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ðåñï.-íûí øì.-ûíäà, Ãóáà–Õà÷ìàç èãòèñàäè-úîüðàôè ð-íóíäà, Áþéöê Ãàôãàçûí øì.-ø.-èíäÿäèð. Ñàù. 2610,3 êì2 . ßù. 136,8 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 2 ãÿñ., 155 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ãóáà ø.-äèð.

Ñÿòùè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. Øì.-ø. êÿíàðû Ñàìóð–Äÿâÿ÷è îâàëûüûíà ÷àòûð. Ú.-ã. ñÿðùÿäè Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí éàë ùèññÿñèíäÿí êå÷èð. ßðàçèíèí ùöíä. 100 ì-äÿí (îâàëûãäà) 4206 ì-äÿêäèð (Òóôàíäàü). Éóðà, Òàáàøèð, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòû-

ëàðû: ÷ûíãûë, ãóì, ýèë. Ìèíåðàë áóëàãëàð âàð. Èãëèìè äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ùññÿäÿ éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè, éöêñÿê äàüëûãäà ñîéóã âÿ ðöòóáÿòëèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1îÚ-äÿí –4îÚ-äÿê èéóëäà 24îÚ-äÿí 2îÚ-äÿêäèð. Èëëèê éàüûíòû 300–1500 ìì. Òóôàíäàüäà ìöàñèð áóçëàãäàð âàð. ×àéëàðû (Ãóäéàë, Ãàðà÷àé, Âÿëâÿëÿ âÿ ñ.) Õÿçÿð äÿíèçè ùþâçÿñèíÿ àèääèð. ßñàñÿí, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí, ãîíóð äàü-ìåøÿ, ãÿùâÿéè òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Äàüëûã ñàùÿäÿ àëï âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðè ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Áóíäàí àøàüûëàðäà åíëèéàðïàãëû äàü ìåøÿëÿðèäèð (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ). Ùåéâàíëàðû: Äàüûñòàí äàüêå÷èñè, úàíàâàð, êþïýÿð, àéû, âàøàã, ìåøÿ ïèøèéè, äàøëûã äÿëÿñè, ìåøÿ äÿëÿñè âÿ ñ. Ãóøëàðäàí óëàð, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. Ã. ð-íó, ÿñàñÿí, ê.ò. ð-íóäóð. ßñàñ òÿñÿððöôàòû ìåéâÿ÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûãäûð. Ð-íäà 20 ìèí òîí ìåéâÿ åìàë åäÿí êîíñåíòðàò ñåõè, ìåéâÿ ñàõëàìàã ö÷öí 3 ÿäÿä ñîéóäóúó, 4 ìåéâÿ ñåõè âÿ ñ. âàð. Ð-íäà 146 îðòà öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 17 ìÿêòÿáÿãÿäÿð, 5 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 19 ìÿäÿíèééÿò åâè, 65 êëóá, 106 êöòëÿâè êèòàáõàíà, ìóçåéëÿð, óøàã èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáëÿðè, Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòóíóí Ãóáà ôèëèàëû, Åëìè-Òÿäãèãàò Áàü÷ûëûã âÿ Ñóáòðîïèê Áèòêèëÿð Èíñòèòóòó, ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, øÿùÿð ñàüëàìëûã ìÿðêÿçè, ïñèõîíåâðîëîæè ðåàáèëèòàñèéà ìÿðêÿçè, äîüóì åâè, ãÿñÿáÿ âÿ êÿíä òèáá ìÿíòÿãÿëÿðè, ãàíêþ÷öðìÿ ñòàíñèéàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ãóáà àáèäÿ âÿ åòíîãðàôèê ìÿíáÿëÿðëÿ çÿíýèíäèð. Õûíàëûã êÿíäèíäÿ 9 ÿñðÿ àèä Àòÿøïÿðÿñòëÿð ìÿáÿäè, Àüáèë êÿíäèíäÿ 16 ÿñðÿ àèä òöðáÿëÿð, Ãóáà øÿùÿðèíäÿ 19 ÿñðÿ àèä Ñÿêèíÿõàíûì âÿ Úöìÿ ìÿñúèäëÿðè, Ýöìáÿçëè ùàìàì âàðäûð. à ó á à ä ë û ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1933 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ðåñï.-íûí ú.-ã.-èíäÿ äàüëûã ÿðàçèäÿ éåðëÿøìèøäèð. Ã.-äÿí Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 802,5 êì2 . ßù. 32,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 93 êÿíääÿí èáàðÿòäèð. Ìÿðêÿçè Ãóáàäëû ø.-äèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. ßðàçèñè Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí ú.-ã. (Òîïàüàú ä. – 2010 ì, Ïèðäàü – 1316 ì), Áÿðýöøàä ñèëñèëÿñèíèí ø. (Ãàðòûç ä. – 1277 ì) âÿ Ãàðàáàü éàéëàñûíûí ú.-ø. (Ãóðáàíòÿïÿ ä. – 1075 ì) ùèññÿñèíÿ äàõèëäèð. Ãàðàáàü éàéëàñûíûí ú.-ø. ãóðòàðàúàüû îëàí Éàçû äöçö (Áàçàð÷àé âÿ Ùÿêÿðè ÷àéëàðû àðàñû) áóðàäà 450 ì-äÿê àë÷àëûð. ßðàçèäÿ Ãàðàáàü ñèëñèëÿñè ìàèëè âÿ äàëüàëû Èíúÿ äöçöíÿ êå÷èð. Éóðà–Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàé-

ûëìûøäûð. ßãèã éàòàüû âàð. Èãëèìè ÿñàñÿí ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1îÚ-äÿí –4îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 26–14îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–600 ìì. ×àéëàðû Áàçàð÷àé, Ùÿêÿðè

âÿ îíëàðûí ãîëëàðûäûð. ßñàñÿí ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. ßñàñ áèòêè þðòöéö êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëÿðäèð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ñöëåéñèí, îõëó êèðïè, ìöõòÿëèô ãóìñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí áîç êÿê ëèê, òóðàú, ãûðãîâóë, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ãóáàäëû éàñàãëûüû ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ã. ð-íó ê.ò. ð-íóäóð. ßñàñ òÿñÿððöôàòû òöòöí÷öëöê, òàõûë÷ûëûã, öçöì÷öëöê, áàðàìà÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûãäûð. Ð-íäà, ùÿì÷èíèí éàü-ïåíäèð, àñôàëò, áåòîí, úèùàçãàéûðìà, ÷þðÿê ç-äëàðû, ãóø÷óëóã ôêè, äàø êàðõàíàñû, ìÿðìÿð ñåõè âÿ ñ. âàð. Ð-íäà 68 òÿùñèë âÿ ìààðèô ìöÿññèñÿñè, 111 ìÿäÿíèééÿò ìöÿññèñÿñè, 4 õÿñòÿõàíà âÿ ñ. âàð. Ã.-íûí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Ýàâóç äÿðÿñèíäÿ ìàüàðà-èáàäÿòýàù (4 ÿñð), Ìóðàäõàíëû ê.-íäÿ “Ãàëàëû” ãàëàñû (5 ÿñð), Äÿìèð÷èëÿð ê.-íäÿ èêè òöðáÿ (14 ÿñð) âÿ ìÿñúèä (19 ÿñð), Éàçû äöçöíäÿ Úàâàíøèð òöðáÿñè (14 ÿñð), Ýöðúöëö ê.-íäÿ òöðáÿ (17 ÿñð), Õîúàìóñàõëû ê.-íäÿ ãàëàúûã (?) âÿ òöðáÿ (18 ÿñð), ßëèãóëóóøàüû ê.-íäÿ ìàüàðà-èáàäÿòýàù (?), áóëàã (19 ÿñð) âÿ êÿíäèí éàõûíëûüûíäà Ýþé ãàëà (5 ÿñð), ëàëÿçàð êþðïöñö (1867), Äàíäàðëû ê.-íäÿ ìÿñúèä (19 ÿñð), Ùàúûáÿäÿë êþðïöñö (?) âÿ ñ. ìöùàôèçÿ îëóíóð. à ó ñ à ð ð à é î í ó (1938 èëÿäÿê Ùèë ð-íó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ðåñï.-íûí øì.-ûíäàäûð. Øì.-ã.-äÿ Äàü. Ðåñï.-ñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1499,5 êì 2. ßù. 80,8 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 88 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ãóñàð ø.-äèð. Ã. ð-íó Áþéöê Ãàôãàçûí øì.-ø.-èíäÿäèð. Ú.-ã.-è äàüëûã (Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí øì.-ø. éàìàúû, Éàí ñèëñèëÿ), ìÿðêÿçè ùèññÿñè ìàèëè äöçÿíëèê (Ãóñàð ìàèëè äöçÿíëèéè), øì.-ø. êÿíàðû Ñàìóð–Äÿâÿ÷è 909

AZßÐÁÀÉÚÀÍ îâàëûüûäûð. Ð-íóí ú.-ã. ñÿðùÿäè Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ñóàéðûúûíäàí êå÷èð. Ñàëàâàò àøûðûìû (2895 ì) áóðàäàäûð. ßðàçèñèíèí ùöíä. 100 ì-äÿí (îâàëûãäà) 4466 ìäÿêäèð (Áàçàðäöçö ä.). Ùåéäÿð çèðâÿñè äÿ

(3755 ì) áóðàäàäûð. ßðàçèäÿ Éàí ñèëñèëÿ Ãóñàð ÷àéûíûí äÿðÿñè èëÿ êÿñèëÿðÿê, Øàùäàü (4243 ì) âÿ Ãûçûëãàéà äàü ìàññèâëÿðèíÿ áþëöíìöøäöð. Éóðà, Òàáàøèð, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ýèë éàòàüû âàð. Èãëèìè äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ùèññÿäÿ ìöëàéèì èñòè, éöêñÿê äàüëûãäà ñîéóã âÿ ðöòóáÿòëèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà äöçÿíëèêäÿ 1 îÚ, éöêñÿê äàüëûãäà –14îÚ, èéóëäà ìöâàôèã îëàðàã 24 âÿ 2 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 350–1500 ìì. Ðåñï.-äà îëàí ìöàñèð áóçëàã ñàùÿëÿðè (Áàçàðäöçö, Òóôàí, Øàùäàü, Áàçàðéóðä) Ã. ð-íäàäûð. ×àéëàðû (Ãóñàð âÿ Äàü. Ðåñï.-ñû èëÿ ñÿðùÿääÿ Ñàìóð) Õÿçÿð äÿíèçèíÿ àõûð; ÿñàñÿí ãàð âÿ áóçëàã ñóëàðû èëÿ ãèäàëàíûð. Òîðïàãëàð ÿñàñÿí ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí, ãîíóð äàü-ìåøÿ, òèïèê âÿ êàðáîíàòëû äàü-ìåøÿ, ãÿùâÿéèäèð. Äàüëûã ñàùÿíèí ÿñàñ áèòêè þðòöéö àëï âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðèäèð. Ìàèëè äöçÿíëèêäÿ åíëèéàðïàãëû ìåøÿëÿð (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ), ÷ÿìÿí âÿ êîëëóãëàð ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Ùåéâàíëàðû: Äàüûñòàí äàüêå÷èñè, êþïýÿð, àéû, úàíàâàð, âàøàã, ìåøÿ ïèøèéè, äàøëûã âÿ ìåøÿ äÿëÿñè âÿ ñ. Ãóøëàðäàí óëàð, òåòðà, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ð-íäà éàñàãëûã (Ãóñàð éàñàãëûüû) éàðàäûëìûøäûð. Ã. ð-íó þëêÿìèçèí ìöùöì ê.ò. ð-íëàðûíäàíäûð. Ê.ò.-íûí ÿñàñûíû èêè áþéöê ñàùÿ – áèòêè÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã òÿøêèë åäèð. Áèòêè÷èëèêäÿ òàõûë÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê, êàðòîô÷óëóã, ìåéâÿ÷èëèê, ùåéâàíäàðëûãäà ìàëäàðëûã, ãîéóí÷óëóã âÿ ãóø÷óëóã öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ð-íäà Ãóñàð âÿ Ñàìóð êîíñåðâ çäëàðû, øÿðàá åìàëû ìöÿññèñÿñè, 4 ìåéâÿòÿðÿâÿç ñîéóäóúóñó, ùåéâàíäàðëûã êîìïëåêñëÿðè âÿ ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø ôåðìàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ã. ð-íóíäà 90 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 20 ìÿäÿíèééÿò åâè, 42 êëóá, 75 êèòàáõàíà, Èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, Äþâëÿò Ëÿçýè 910

Äðàì Òåàòðû, Äþâëÿò Ðÿñì ãàëåðåéàñû, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 9 õÿñòÿõàíà, 9 ê. ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû, 56 ôåëäøåðìàìà ìÿíòÿãÿñè, òÿúèëè éàðäûì ñòàíñèéàñû, ñòîìîòîëîæè ïîëèêëèíèêà âÿ ñ. âàð. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿ òàðèõè àáèäÿëÿð äÿ ìþâúóääóð: ßíèü êÿíäèíäÿ 13 ÿñðÿ àèä ãàëà äèâàðëàðû, Ùÿçðÿ êÿíäèíäÿ 1544 èëÿ àèä Øåéõ Úöíåéä ìÿãáÿðÿñè, 18 ÿñðÿ àèä Êþùíÿ Õóäàò, Õóðàé, 19 ÿñðÿ àèä Ùèë, Ýöíäöçãàëà âÿ Ùÿñÿíãàëà êÿíä ìÿñúèäëÿðè. Ë à ÷ û í ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ðåñï.-íûí ú.-ã.-èíäÿ äàüëûã ÿðàçèäÿ éåðëÿøèð. Ã.-äÿí Åðìÿíèñòàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1826 êì2 . ßù. 63,1 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 125 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ëà÷ûí ø.-äèð. Ñÿòùè äàüëûãäûð. Ð-íóí ø.-èíäÿ Ãàðàáàü ñèëñèëÿñèíèí ú.-ã. éàìàúëàðû, øì.-ûíäà Ìûõòþêÿí ñèëñèëÿñè éåðëÿøèð. Ú.-ã. ùèññÿñè-

ñèñÿëÿðè, 5 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 142 ñÿùèééÿ ìöÿññèñÿñè âàð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Ùîúàç ê.íäÿ ìàüàðà-ìÿáÿä (5 ÿñð), Úèúèìëè ê.íäÿ ìÿëèêÿæäÿð òöðáÿñè (14 ÿñð). Çåéâÿ ê.-íäÿ Êàôèð ãàëàñû (17 ÿñð), Ñóëòàí Áàáà òöðáÿñè, Øåéõ ßùìÿä òöðáÿñè (19 ÿñð), Ãàðûãûøëàã ê.-íäÿ ìÿñúèä (1718), Ùöñöëö ê.-íäÿ Ùÿìçÿ Ñóëòàí ñàðàéû (1716), Ùÿêÿðè ÷àéû öçÿðèíäÿ êþðïö (18 ÿñð) âÿ ñ. ãàëìûøäûð. Ë å ð è ê ð à é î í ó (1938 èëÿäÿê Çóâàíä ð-íó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ú. âÿ ú.-ã.-äÿ Èðàíëà ùÿìñÿðùÿä äèð. Ñàù.1083,6 êì2 . ßù. 63,3 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 ãÿñ., 161 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ëåðèê ãÿñ.-äèð. Ë. ð-íó Òàëûø, Ïåøòÿñÿð âÿ Áóðîâàð äàü ñèëñèëÿëÿðèíèí ÿùàòÿñèíäÿäèð. Òàëûø âÿ Ïåøòÿñÿð ñèëñèëÿëÿðè àðàñûíäà Çóâàíä ÷þêÿêëèéè éåðëÿøèð. ßí éöêñÿê çèðâÿëÿðè Òà-

íè Ãàðàáàü éàéëàñû òóòóð. Ð-íóí ÿí ùöíäöð íþãòÿñè Ãûçûëáîüàç äàüûäûð (3594 ì). Éóðà-Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ìöõòÿëèô òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû âÿ ñ. Íàðçàí òèïëè ìèíåðàë áóëàãëàð âàð. ßðàçèíèí ÷îõ éåðèíäÿ ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè âÿ ñîéóã èãëèì öñòöíäöð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 0äàí –10îÚ-éÿäÿê, èéóëäà 10–22îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 600–900 ìì. ßñàñ ÷àéû Ùÿêÿðèäèð. ßñàñÿí, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ âÿ êàðáîíàòëû äàü-ãàðà òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëèêëÿðäÿí, åíëèéàðïàãëû äàü ìåøÿëÿðèíäÿí (ïàëûä, âÿëÿñ, ôûñòûã), ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëèêëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ùåéâàíëàðû: ãàéàêå÷èñè, úöéöð, ÷þëäîíóçó, ñèíúàá, ñöëåéñèí, ñþë÷è÷àíû âÿ ñ. Éàñàãëûã (Ëà÷ûã éàñàãëûüû) âàð. Èãòèñàäèééàòûíäà ùåéâàíäàðëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Ð-íäà 101 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 3 ìÿêòÿáÿãÿäÿð, 5 ìÿêòÿáäÿí êÿíàð ìöÿññèñÿ, òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, óøàã éàðàäûúûëûã ìÿðêÿçè. 217 ìÿäÿíèééÿò ìöÿñ-

ëûø ñèëñèëÿñèíäÿêè Êþìöðêþé (2492 ì) âÿ Ãûçéóðäóäóð (2433 ì). ßñàñÿí Ïàëåîýåíèí âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ñöõóðëàðû éàéûëìûøäûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè èãëèì öñòöíäöð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1äÿí –4°Ú-éÿäÿê, èéóëäà 22–12°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300–800 ìì. ßñàñ ÷àéëàðû Ëÿíêÿðàí âÿ Âèëÿø ÷àéûíûí ñàü ãîëó Øÿðÿòöêäöð. Äàü-ñàðû, ãîíóð äàü-ìåøÿ, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëÿðäÿí âÿ äàü ìåøÿëÿðèíäÿí (ïàëûä, âÿëÿñ, ôûñòûã) èáàðÿòäèð. Ùåéâàíëàðû: òöëêö, ÷àããàë, úàíàâàð, àéû, ìåøÿ ïèøèéè, ñöëåéñèí âÿ ñ. Çóâàíä éàñàãëûüûíûí áèð ùèññÿñè Ë. ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. ßñàñ òÿñÿððöôàòû ùåéâàíäàðëûã âÿ íèñáÿòÿí ÿêèí÷èëèêäèð. Ð-íäà 111 ìÿêòÿá, 2 óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 43 êëóá, 2 øÿùÿð âÿ 74 êÿíä êèòàáõàíàñû, 1 ìÿðêÿçè âÿ 12 êÿíä õÿñòÿõàíàñû âàð. Ë. ð-íóíäà 134 òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Áóíëàðäàí 12–17 ÿñðëÿðÿ àèä åäèëÿí Ãûç ãàëàñûíû, Îüëàí ãàëàñûíû, 14 ÿñð àáèäÿñè îëàí Ñåéèä

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Õîúà òöðáÿñèíè (Õàíàýàù ê.), 16 ÿñð àáèäÿñè Áîáîýèë òöðáÿñèíè, Ëöëÿêÿðàí êÿíäèíäÿ ìÿñúèäè (19 ÿñð) ýþñòÿðìÿê îëàð. Ë ÿ í ê ÿ ð à í ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ðåñï.-íûí ú.-ø.-èíäÿ éåðëÿøèð. Ø.-äÿ Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ÿùàòÿëÿíèð. Ñàù. 1539,4 êì2 . ßù. 189,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 2 øÿùÿð, 7 ãÿñ., 85 êÿíääÿí èáàðÿòäèð. Ìÿðêÿçè Ëÿíêÿðàí ø.-äèð.

Ñÿòùè ã.-äÿ äàüëûã (Áóðîâàð âÿ Ïåøòÿñÿð ñèëñèëÿëÿðèíèí ú.-ø. ãóðòàðàúàãëàðû), ø.äÿ îâàëûãäûð (Ëÿíêÿðàí îâàëûüû). Ùöíä. 1200 ì-ÿ ãÿäÿðäèð. Äàüëûã éåðëÿðäÿ Ïàëåîýåíèí âóëêàíîýåí-÷þêìÿ, îâàëûãäà Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Èãëèìè ÷îõ éåðäÿ éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 3,7°Ú, èéóëäà 24,5°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 1400 ìì. ßñàñ ÷àéû Ëÿíêÿðàíäûð (àøàýû àõûíû). Ðíóí ÿðàçèñèíäÿ Éóõàðû Õàíáóëàí÷àé ñó àíáàðû éàðàäûëìûøäûð. ßñàñÿí ïîäçîëëóñàðû âÿ äàü-ñàðû òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö ìöõòÿëèôäèð. Îâàëûã ùèññÿäÿ ÷ÿìÿí áèòêèëÿðè öñòöíäöð. Äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè éåðëÿð ìåøÿëÿðëÿ (äÿìèðàüàú, øàáàëûäéàðïàã ïàëûä, àçàò, âÿëÿñ âÿ ñ.) þðòöëöäöð. Ùåéâàíëàðû: îõëó êèðïè, ñóëåéñèí, éåíîò âÿ ñ. Ë. ð-íó ÿðàçèñè áèð ñûðà ãóøëàðûí (ãàç, þðäÿê, ãàüàéû âÿ ñ.) ãûøëàüûäûð. Ãûçûëàüàú ãîðóüó âÿ Ùèðêàí ãîðóüóíóí ÷îõ ùèññÿñè áóðàäàäûð. Ëÿíêÿðàí àãðàð-ñÿíàéå ð-íóäóð. Òÿðÿâÿç âÿ ÷àé èñòåùñàëûíà ýþðÿ ðåñï.-äà áèðèíúè éåðäÿäèð. Ð-íäà ùåéâàíäàðëûã, òàõûë÷ûëûã, áàëûã÷ûëûã, öçöì÷öëöê, ìåéâÿ÷èëèê âÿ ñèòðóñ áàü÷ûëûüû äà èíêèøàô åòìèøäèð. Ëÿíêÿðàíäà òÿðÿâÿç åìàëû ç-äó, òÿðÿâÿç êîíñåðâ êîìáèíàòû, áàëûã êîìáèíàòû, úèùàçãàéûðìà ç-äó, òèêèø ô-êè, ìåáåë ô-êè, áàëûã êîíñåðâ ç-äó, êÿðïèú ç-äó, ñöä çäó, ÷àé÷ÿêèúè âÿ áöêöúö ô-ê, ÷àéûí èëêèí åìàëû âÿ èñòåùñàëû ô-êëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 34 ìÿêòÿáÿãÿäÿð, 88 îðòà öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, óíèâåðñèòåò, òèáá òåõíèêóìó, ïåøÿ ëèòñåéè, ùóìàíèòàð êîë-

ëåú, ìóñèãè âÿ ðÿññàìëûã ìÿêòÿáëÿðè, Òöðê ëèòñåéè âÿ Àðàç ùàçûðëûã êóðñëàðû, Ù.ßëèéåâ àäûíà Äþâëÿò Èäàðÿ÷èëèê Óíèâåðñèòåòè òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ; 87 êëóá, 94 êèòàáõàíà, Äþâëÿò Äðàì Òåàòðû, Ìÿðêÿçè êèòàáõàíà ñèñòåìè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, Ù.Àñëàíîâóí åâ ìóçåéè ìÿäÿíè õèäìÿò ñàùÿñèíäÿ; ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà, àü úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðè õÿñòÿõàíàñû, äèñïàíñåðëÿð, ñòîìîòîëîæè ïîëèêëèíèêà, òÿúèëè òèááè éàðäûì ñòàíñèéàñû, ïàíñèîíàò, ñàíàòîðèéà, 8 êÿíä âÿ ãÿñ. õÿñòÿõàíàñû âÿ ñ. ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ ÿùàëèéÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Ëÿíêÿðàí ø.-íäÿ ãàëà, Ùàúû Ìèðçÿ ùàìàìû, Ùàúû Ãóðáàí ùàìàìû (ùàìûñû 19 ÿñð), «Ùóñåéíèééÿ» ìÿñúèäè (18 ÿñð), Ùÿçè Àñëàíîâóí, Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí, Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñîéãûðûìû, Õîúàëû ñîéãûðûìû àáèäÿëÿðèíè âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ì à ñ à ë ë û ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ø.-äÿí Õÿçÿð äÿíèçè (Êè÷èê Ãûçûëàüàú êþðôÿçè) èëÿ ÿùàòÿëÿíèð. Ñàù.721 êì 2. ßù. 173,9 ìèí (2005, 01 èéóë). 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 106 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ìàñàëëû ø.-äèð.

Ñÿòùè ÿñàñÿí îâàëûã (Ëÿíêÿðàí îâàëûüû), ã.-äÿ ãèñìÿí äàüëûãäûð (Áóðîâàð ñèëñèëÿñè). ßðàçèíèí ùöíä. 917 ì-ÿ ãÿäÿðäèð. Ïàëåîýåíèí âóëêàíîýåí-÷þêìÿ âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ìèíåðàë áóëàã âàð. Èãëèìè éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2,5°Ú-äèð, èéóëäà 25,6°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 600–800 ìì. ßñàñ ÷àéû Âèëÿøäèð. Ïîäçîëëàøìûø âÿ ñàðû äàü-ìåøÿ, àëëöâèàë÷ÿìÿí, áàòàãëûã-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû âàð. Îâàëûãäà ÷ÿìÿí áèòêèëÿðè, äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè ùèññÿäÿ åíëèéàðïàãëû (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ) âÿ Ùèðêàí ìåøÿëÿðè (äÿìèðàüàú, øàáàëûäéàðïàã ïàëûä âÿ ñ.) öñòöíäöð. Ùåéâàíëàðû: îõëó êèðïè, áàòàãëûã ãóíäóçó, ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí òóðàú, ãûðãîâóë, âàü, ñóëòàí òîéóüó, ãàøãàëäàã, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ì. ð-íó àãðàð-ñÿíàéå ð-íóäóð. Ê.ò. ÿñàñÿí òàõûë÷ûëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê, ÷ÿëòèê÷èëèê,

òöòöí÷öëöê, êàðòîô÷óëóã, öçöì÷öëöê, ãèñìÿí ÷àé÷ûëûãäàí èáàðÿòäèð. Ùåéâàíäàðëûã âÿ áàëûã÷ûëûã òÿñÿððöôàòëàðû äà âàð. Ñÿíàéåñè ÿñàñÿí ê.ò. ìÿùñóëëàðû åìàë åäÿí ìöÿññèñÿëÿðäèð (êîíñåðâ ç-äëàðû, ñöä åìàëû ñåõëÿðè, äÿéèðìàíëàð, ñó âÿ øèðÿëè è÷êè ñåõëÿðè). Ãåéðè àãðàð-ñÿíàéå îáéåêòëÿðè äàùà ýåíèø èíêèøàô åòìèøäèð. Ùàë-ùàçûðäà ð-íäà ìåáåë ô-êëÿðè, êÿðïè÷ ç-ëàðû, ìåòàë êîíñòðóêñèéàëàð ùàçûðëàéàí ñåõëÿð, àüàú åìàëû ìöÿññèñÿëÿðè, òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû ìöÿññèñÿëÿðè âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 62 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 16 ìÿêòÿáÿãÿäÿð, 4 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð ìöÿññèñÿ, 15 ìÿäÿíèééÿò åâè, 28 êÿíä êëóáó, 79 êèòàáõàíà, èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, òàðèõäèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, ðÿñì ãàëåðåéàñû, ðàéîí ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíàñû, 11 ñàüëàìëûã ìÿðêÿçè, 15 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû, 35 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè âÿ ñ. ÿùàëèíèí õèäìÿòèíäÿäèð. Ì. ð-íóíäà 117 ìÿñúèä âàðäûð. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè 19 ÿñðäÿ òèêèëìèøäèð. Í å ô ò ÷ à ë à ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1940 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1959 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Ñàëéàí ð-íó èëÿ áèðëÿøäèðèëìèø, 1973 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Ø.-äÿí Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ÿùàòÿëÿíèð. Ñàù. 1451,7 êì2 . ßù. 71,4 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 3 ãÿñ., 48 êÿíäè âàð. Ìÿðêÿçè Íåôò÷àëà ø.-äèð. Ñÿòùè äöçÿíëèêäèð (Ú.-Ø. Øèðâàí âÿ Ñàëéàí äöçëÿðè, ãèñìÿí Ìóüàí äöçö). ßðàçèñè äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà (-22 ì) éåðëÿøèð. Íåîýåí–Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû íåôò, ãàç, éîä, áðîì, õþðÿê äóçó äóð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìèíÿ ìàëèêäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –2-äÿí –3°Ú-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 25–36°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû

300 ìì. Êöð ÷àéû ð-íóí ÿðàçèñèíäÿ äåëòà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿðÿê Õÿçÿð äÿíèçèíÿ òþêöëöð. Áàëà Êöð êàíàëû, Ìÿðêÿçè Ìóüàí êîëëåêòîðó ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. Áîç-÷ÿìÿí, êàðáîíàòëû àëëöâèàë-÷ÿìÿí âÿ ÷ÿìÿí áàòàãëûã òîðïàãëàðû âàð. Ñîðàíëûãëà911

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðà ðàñò ýÿëèíèð. Áèòêè þðòöéö ñÿùðà âÿ éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: ÷þëäîíóçó, Êè÷èê Àñèéà ãóìñè÷àíû, ãûðìûçûãóéðóã ãóìñè÷àíû âÿ ñ. ×îõëó ãóø (äîâäàã, áÿçýÿê âÿ ñ.) âÿ ñöðöíÿí (ñó èëàíû, òûñáàüà, ýöðçÿ) âàð. Øèðâàí Ìèëëè Ïàðêûíûí âÿ Ãûçûëàüàú ãîðóüóíóí áèð ùèññÿñè áóðàäàäûð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû ïàìáûã÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã, éåì÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã òÿøêèë åäèð. Ð-íäà «Àíøàä–Ïåòðîë» Ìöøòÿðÿê Íåôò âÿ Ãàç÷ûõàðìà Ìöÿññèñÿñè, Íåôò÷àëà Áàëûã Êîìáèíàòû, «Íåôò÷àëà–ïàìáûã», «Íåôò÷àëà–òàõûë», «Íåôò÷àëà éîäáðîì», «Íåôò÷àëà–ÿò», «Íåôò÷àëà–ñöä», «Îðéàä–áàëûã», «Íåôò÷àëà–àãðîñåðâèñ», «Íåôò÷àëà–êÿíä–êèìéà», «Íåôò÷àëà–ìåõàíèêè òÿìèð», «Íåôò÷àëà–òÿìèðòèêèíòè» ÀÑÚ-ëÿðè âÿ Õûëëû, Êöðàüçû, Êöð Òÿúðöáè íÿðÿ áàëûãàðòûðìà ç-äëàðû (äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Í. ð-íóíäà 53 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 16 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, ïåøÿ ìÿêòÿáè, 132 ìÿäÿíèééÿò îáéåêòè, ìÿðêÿçè êèòàáõàíà ñèñòåìè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, Äþâëÿò Ðÿñì ãàëåðåéàñû, ìóñèãè ìÿêòÿáè, ìÿðêÿçè õÿñòÿõàíà âÿ êÿíä-ãÿñ. õÿñòÿõàíàëàðû âÿ ñ. âàð. Ð-íäà 34 ìÿñúèä âàð. Õûëëû ãÿñ.-ñè ÿðàçèñèíäÿ Ôàòèìåéè Çÿùðà ìÿñúèäè (19 ÿñð), Ùåéäÿð Àëìàçîâ òöðáÿñè (1894) òàðèõè àáèäÿ êèìè ãîðóíóá ñàõëàíûëûð. Íåôò÷àëà ø.-íäÿ Áþéöê Âÿòÿí Ìöùàðèáÿñè àáèäÿ êîìïëåêñè (1985), 20 Éàíâàð Øÿùèäëÿðè øÿðÿôèíÿ óúàäûëìûø àáèäÿ (1998) âÿ ñ. ð-íóí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèäèð. Î ü ó ç ð à é î í ó (1991 èëÿäÿê Âàðòàøåí ðàéîíó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øì.-äà Äàü. Ðåñï.-ñû (ÐÔ) èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1077,4 êì2 . ßù. 36,4 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 33 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Îüóç ø.-äèð.

Ðåëéåôè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. Ð-íóí øì. ùèññÿñè Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúûíà, ìÿðêÿçè ùèññÿñè Àëàçàí-Ùÿôòÿðàí âàäèñèíÿ, ú. ùèññÿñè èñÿ Àúûíîùóð þí äàü912

ëûüûíà äàõèëäèð. ßðàçèäÿ Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ùöíä. 3900 ì-äèð (Ìàëãàìóä ä.). Ð-íóí øì. ùèññÿñèíäÿ Éóðà âÿ Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè, ìÿðêÿçè âÿ ú. ùèññÿñèíäÿ èñÿ ÿñàñÿí Àíòðîïîýåí âÿ ãèñìÿí Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ýèë éàòàüû âÿ ìèíåðàë áóëàã âàð. Èãëèìè äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ùèññÿäÿ ìöëàéèì èñòè âÿ éàðûìãóðó ñóáòðîïèêäèð. Éöêñÿê äàüëûã éåðëÿðäÿ èãëèì ñîéóãäóð. Îðòà àéëûã òåìï-ð éàíâàðäà 2îÚ-äÿí –10îÚ-éÿ, èéóëäà èñÿ 26-äàí 6 îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 450–1600 ìì. ×àéëàðû: ßéðè÷àé, ßëèúàí, Ãàëà÷àé (Ôèëôèëè) âÿ ñ. Äàü-÷ÿìÿí, äàüìåøÿ âÿ àëëöâèàë-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Àëï âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðè âàð. Ìåøÿëÿðèíäÿ ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ âÿ ñ. ýåíèø éåð òóòóð. Ùåéâàíëàðû: ìàðàë, úöéöð, äàüêå÷èñè, ìåøÿïèøèéè, úàíàâàð, àéû, ÷þëäîíóçó, òöëêö, äîâøàí âÿ ñ. Ãóøëàðäàí ãûðãîâóë, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. Îüóç ê.ò. ð-íóäóð. ßêèí÷èëèê, ùåéâàíäàðëûã âÿ ìåéâÿ-òÿðÿâÿç÷èëèê îíóí èãòèñàäèééàòûíûí àïàðûúû ñàùÿëÿðèäèð. Àðû÷ûëûã âÿ áàðàìà÷ûëûã äà èíêèøàô åòìèøäèð. Êè÷èê åìàë âÿ èñòåùñàë ìöÿññèñÿëÿðè âàð. Î. ð-íóíäà èðè äþâëÿò âÿ þçÿë ìöÿññèñÿëÿð – Ðàéîí Òåëåêîììóíèêàñèéà Ãîâøàüû, Êîììóíàë Òÿñÿððöôàò Èäàðÿñè, Ðàéîí Ìåøÿ Ìöùàôèçÿñè âÿ Áÿðïàñû Ìöÿññèñÿñè, Ðàéîí Ñóâàðìà Ñèñòåìëÿðè Èäàðÿñè, «Îüóç–Íÿãëèééàò», «Îüóç–Òèêèíòè–Ìåõàíèçàñèéàñû» ÀÒÑÚ-ëÿðè, «Íîâðóç» âÿ «Áåéòóëëà» êÿíäëè-ôåðìåð òÿñÿððöôàòëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-í ÿðàçèñèíäÿ 6 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿ, 30 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 30 êèòàáõàíà, 21 êëóá, 5 ìÿäÿíèééÿò åâè, 25 òèáá ìöÿññèñÿ ÿùàëèíèí õèäìÿòèíäÿäèð. Ð-íäà ùÿì÷èíèí èñòèðàùÿò âÿ òóðèçì çîíàëàðû, èäìàí êîìïëåêñëÿðè ìþâúóääóð. Î. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ àøêàð åäèëìèø âÿ ãåéäÿ àëûíìûø 39 àðõåîëîæè âÿ ìåìàðëûã àáèäÿñè âàð. Áóíëàðäàí Ãÿäèì Êóðãàíëàðû (Íåêðîïîë) (å.ÿ. 1 ìèíèëëèéèí ÿââÿëè), Ìîëëà ãîðóüóíó (1–4 ÿñðëÿð), Áþéöê âÿ Êè÷èê ãàëàëàðû (Àíòèê äþâð), Úàëóò éàøàéûø éåðèíè (Îðòà ÿñðëÿð), Îüóç ãàëàñûíû (5–6 ÿñðëÿð), Ãàëàñèñèê (Ãàëà) ïèðèíè (7 ÿñð), Ñóðõàéõàí ãàëàñûíû (18 ÿñð) âÿ á. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ñ à à ò ë û ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1943 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963–65 èëëÿðäÿ Ñàáèðàáàä ð-íóíà áèðëÿøäèðèëìèø, 1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Ñàù. 1180,5 êì2 . ßù. 82,7 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 43 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ñààòëû ø.-äèð.

Ñ. ð-íó Ìèë âÿ Ìóüàí äöçöíäÿ éåðëÿøèá, ÿëàâåðèøëè èãòèñàäè-úîüðàôè ìþâãåéÿ ìàëèêäèð. ßðàçèñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 28 ì àøàüûäûð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèìèñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,4îÚ, èéóëäà

26,2 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300 ìì. ßðàçèñèíäÿí Àðàç ÷àéû êå÷èð, øì. ñÿðùÿäè áîéó àç áèð ìÿñàôÿäÿ Êöð ÷àéû èëÿ ùÿìñÿðùÿä äèð. «Ñàðû-ñó» ýþëöíöí áèð ùèññÿñè ð-í ÿðàçèñèíäÿäèð. Ñàáèð àäûíà âÿ Àøàüû Ìóüàí ñóâàðìà êàíàëëàðû Ìèë–Ìóüàí êîëëåê òîðóíóí áþéöê ùèññÿñè ð-í ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. Ð-íäà áîç-÷ÿìÿí, áîç, øîðàêÿò, áàòàëûã ÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêèëÿðè ÿñàñÿí éàðûìñÿùðà âÿ ñÿùðà òèïëèäèð. 1848 ùà ìåøÿ çîëàüû âàðäûð. Áóðàäà ùåéâàíëàðäàí ÷þëäîíöçö, ãóìñè÷àíû, ñó ãóíäóçó, úàíàâàð, òöëêö, äîâøàí, èëàí, ÷àããàë, ãóøëàðäàí áÿçýÿê, òóðàú, äîâäàã âÿ ñ. âàðäûð. Ñ. ð-íó ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð – ïàìáûã÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã, òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ñ. ìöùöì éåð òóòóð. Ð-íóí öìóìè òîðïàã ôîíäó 118047 ùà-äûð. Àãðàð èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 43776 ùà òîðïàã ñàùÿñè ÿùàëè àðàñûíäà ïàéëàíìûøäûð. «Ñààòëû Ïàìáûã» ÀÒÑÚ-íèí åìàë çàâîäó, «Øÿêè Èïÿê» ÀÑÚ-íèí ïàìáûã÷ûëûã èäàðÿñè âÿ ïàìáûã ãÿáóëó ìÿíòÿãÿñè, «Ïàìáûã» êè÷èê ìöÿññèñÿñè, øèðÿ åìàëû ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí «Ìèðè–Ïàê» ÑÒÊ, «Ìèðè–Ãðàíò», «Ïàêìàë», «Åëèò» ÌÌÚ, 16 óí äÿéèðìàíû, 2 öçëöê ïëèòÿ ñåõè, Ãóø÷óëóã–áðîéëåð ñåõè âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 1 ïåøÿ ëèòñåéè, 47 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 6 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð ìöÿññèñÿ, 19 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿ, 1 ìÿðêÿçè êèòàáõàíà, 68 êèòàáõàíà ôèëèàëû, 14 ìÿäÿíèééÿò åâè, 13 êëóá, Àðàç êèíîòåàòðû, éåä äèèëëèê óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, ðÿñì ãàëåðåéàñû, 6 õÿñòÿõàíà, 11 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû, 16 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè, ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè, 16 àïòåê âàð. Ñ à á è ð à á à ä ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ñàù. 1469,6 êì2 . ßù. 136,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 74 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ñàáèðàáàä ø.-äèð.

Ñ. ð-íó Êöð–Àðàç îâàëûüûíûí Ìóüàí, Øèðâàí âÿ ãèñìÿí Ìèë äöçöíäÿ éåðëÿøèð. ßðàçèñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 16 ì àøàüûäàäûð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ð-íäàêû éåðëè ÿùÿìèééÿòëè ãóì, ýèë ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûíäàí òèêèíòèäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,8°Ú, èéóëäà 26,5 îÚäèð. Èëëèê éàüûíòû òÿãð. 300 ìì. ßñàñ ÷àéû Êöðäöð. Ñàðûñó ýþëëÿðèíèí áèð ùèññÿñè Ñ. ðíäàäûð. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿ ñóâàðìà êàíàëëàðû ÷ÿêèëìèøäèð. Áàø Øèðâàí êîëëåêòîðó ð.íóí øì. ùèññÿñèíäÿí êå÷èð. Êöðéàíû êîëëåêòîðëàð Ñ. ð-íó ÿðàçèñèíäÿí áàøëàíûð. ßñàñÿí áîç-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ Òóãàé ìåøÿëÿðè éåðëÿøèð. Ùåéâàíëàðû: ÷þë äîíóçó, áàòàãëûã ãóíäóçó, ãóì ñè÷àíû âÿ ñ. Ñó âÿ áàòàãëûã ãóøëàðûíûí ãûøëàãëàðû âàð. Ñ. ð-íó èðè ïàìáûã÷ûëûã, òàõûë÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã âÿ áîñòàí÷ûëûã ð-íóäóð. Ñ. ð-íóíäà 1 îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáè, 1 ïåøÿ ëèòñåéè, 84 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 1 Òàðèõ–äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 1 õàëã òåàòðû, 1 ìÿäÿíèééÿò ñàðàéû, 48 êëóá ìöÿññèñÿñè, 1 ìóñèãè ìÿêòÿáè, áèð øàùìàò ìÿêòÿáè, 1 ìÿðêÿçè ðàéîí õÿñòÿõàíàñû, 42 ôåëäøåð ìàìà ìÿíòÿãÿñè, 18 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà îðòà ÿñð éàøàéûø éåðëÿðè âÿ ãÿáèð àáèäÿëÿðè âàðäûð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ 2 øÿùÿð ãàëûüû àøêàð åäèëìèøäèð (Úàâàä âÿ Øÿùÿðýàð Îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè). Ñ à ë é à í ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ø.-äÿí êè÷èê ñàùÿäÿ Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ùöäóäëàíûð. Ñàù. 1610,2 êì2 . ßù. 111,9 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 2 ãÿñ., 49 êÿíäè âàð. Ìÿðêÿçè Ñàëéàí ø.-äèð. ßðàçèñè ÿñàñÿí Êöð–Àðàç îâàëûüûíûí

Ñàëéàí âÿ Úÿíóá-Øÿðãè Øèðâàí äöçëÿðèíäÿäèð. Òèðÿ âÿ òÿïÿëèêëÿð (Ùÿðÿìè, Ìèøîâäàü âÿ ñ.) âàð. ßðàçèíèí ÷îõ ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà (-28 ì-ÿ ãÿäÿð) éåðëÿøèð. Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðû (Ãàëìàñ, Ìèøîâäàü âÿ ñ.) âàð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: íåôò, ãàç. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ÷þëëÿð èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2,5°Ú, èéóëäà 26,2°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 250–350 ìì. ßðàçèäÿí Êöð ÷àéû àõûð. Áîç-ãîíóð, áîç-÷ÿìÿí, ÷ÿìÿí-áàòàãëûã, øîðàí òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö éàðûìñÿùðà âÿ ñÿùðà òèïëèäèð. Úåéðàí, ãûðìûçûãóéðóã ãóìñè÷àíû, Êè÷èê Àñèéà ãóìñè÷àíû, ýöðçÿ, òóðàú âÿ ñ. âàð. Øèðâàí Ìèëëè Ïàðêû âÿ Áÿíäîâàí éàñàãëûüû Ñ. ðíó ÿðàçèñèíäÿäèð.

Ñ. ð-íó ðåñï.-íûí ê.ò. ð-íëàðûíäàíäûð. ßñàñÿí ÿêèí÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûã èíêèøàô åòìèøäèð. Ñÿíàéåñèíäÿ «Ñàëéàí Îéë» ËÒÄ øèðêÿòè, «Ñàëéàí–Ïàìáûã» ÀÒÑÚ, «Ñàëéàí Ãèäà Ìÿùñóëëàðû» Èñòåùñàëàò Êîììåðñèéà Øèðêÿòè, «Ïëàñòèê Êöòëÿ Åìàëû» ÀÑÚ, «Ñàëéàí–Òàõûë» ÀÒÑÚ, Òåëåêîììóíèêàñèéà ãîâøàüû, Êöðñÿíýè Ãàçìà Èøëÿðè Èäàðÿñè, Íåôò ìÿùñóëëàðû áàçàñû, 24 ñàéëû Ðåëñ Ãàéíàã ãàòàðû, Ëîêîìîòèâ Äåïîñó, «Ñàëéàí–×þðÿê» ÀÒÑÚ, õàë÷à ñåõè âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-í ÿðàçèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòóíóí Ñàëéàí ôèëèàëû, ïåøÿ ëèòñåéè, îðòà òèáá êîëëåúè, 52 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 21 ìÿêòÿáÿãÿäÿð, 5 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð ìöÿññèñÿ, 55 êèòàáõàíà, 51 êëóá, Òàðèõ–äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, Ðÿñì ãàëåðåéàñû, Èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, Ìóñèãè ìÿêòÿáè, Äþâëÿò Êóêëà Òåàòðû, Ìÿðêÿçè ð-í õÿñòÿõàíàñû, Äÿìèð éîëó õÿñòÿõàíàñû, Ýþç Óøàã õÿñòÿõàíàëàðû, Äþüóì åâè, êÿíä âÿ ãÿñ. õÿñòÿõàíàëàðû âàð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Õàëàú êÿíäèíäÿ îâäàíû, Ãóìëàâàð êþðïöñöíö, Ãóáàëûáàëàîüëàí êÿíäè éàõûíëûüûíäàêû êþðïöíö (ùÿð ö÷ö 17 ÿñð), Ñàëéàí ø.-íäÿ ìÿñúèäè (19 ÿñð) ýþñòÿðìÿê îëàð.

Ñ à ì ó õ ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø, 1954 èëäÿ ëÿüâ îëóíóá ÿðàçèñè Ñÿôÿðÿëèéåâ (èíäèêè Õàíëàð) ð-íóíà áèðëÿøäèðèá. 1992 èëäÿ ìÿðêÿçè Ñÿôÿðÿëèéåâ ãÿñ.-ñè îëìàãëà êå÷ìèø Ñÿôÿðÿëèéåâ ð-íóíóí ÿðàçèñèíäÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ìèëëè Ìÿúëèñèí 31 äåêàáð 1992 èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ Ñÿôÿðÿëèéåâ ãÿñ.-íèí àäû äÿéèøäèðèëÿðÿê Íÿáèàüàëû ãÿñ.-ñè àäëàíäûðûëìûøäûð. Ñàù. 1455,1 êì2 . ßù. 49,6 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Øì.-äà Ýöðú. Ðåñï.-ñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ð-íäà 6 ãÿñ., 30 êÿíä âàð. Ñ. ð-íóíóí ÿðàçèñè ÿñàñÿí äöçÿíëèêäèð. ßðàçèíèí áèð ùèññÿñè Êöð ÷þêÿêëèéèíÿ, Úåéðàí÷þë ôèçèêè-úîüðàôè ñàùÿñèíÿ, Áîçäàü ìàññèâèíÿ äöøìÿêëÿ øì.-äà Àëàçàí âàäèñè èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Éóðà, Òàáàøèð, Íåîýåí, Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ð-í ÿðàçèñèíäÿ ìöëàéèì-êîíòèíåíòàë, ìöëàéèì èñòè, éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ìþâúóääóð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1îÚ -äÿí –10îÚéÿ ãÿäÿð, èéóëäà 10–25 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 250 ìì (øì.-äà), 900 ìì (ú.-äà). ×àéëàðû Ãàáûððû (Èîðè), Ãàíûõ (Àëàçàí), Ýÿíúÿ âÿ Ãîøãàðäûð. Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðûíûí øì.-ø. ùèññÿñè áóðàäàäûð. Ð-íóí Úåéðàí÷þë ñàùÿñèíäÿ, Êöð ÷þêÿêëèéèíäÿ âÿ Áîçäàü ìàññèâèíäÿ àäû Áåéíÿëõàëã «Ãûðìûçû êèòàá»à äöøìöø úåéðàí âÿ òóðàúëà éàíàøû âàøàã, ÷þë ïèøèéè, ãàáàí, êÿêëèê, ãûðãîâóë, ìåøÿ õîðóçó êèìè íàäèð ùåéâàí âÿ ãóøëàð éàøàéûð. Åíäåìèê áèòêè îëàí Åëäàð øàìû éàëíûç Ñ. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ áèòèð. Åëäàðîéóüó àäëàíàí (äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 400–600 ì éöêñÿêëèêäÿ)

äàü ñèëñèëÿñèíäÿ 392 ùà ñàùÿäÿ òÿáèè ùàëäà éàéûëìûø Åëäàð øàìû ìåøÿëèéè ùàçûðäà Ýþé–Ýþë Äþâëÿò Òÿáèÿò Ãîðóüóíóí ôèëèàëû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Åëäàð Øàìû Äþâëÿò Òÿáèÿò Ãîðóüóíóí ìöñòÿãèë èäàðÿ êèìè ôîðìàëàøìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ñ. ð-íóíóí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëû òÿøêèë åäèð. Ð-íäà 2 òîõóì÷óëóã ìöÿññèñÿñè, Áèòêè Ìöùàôèçÿ Ñòàíñèéàñû, Ñóâàðìà Ñèñòåìëÿ913

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ðè Èäàðÿñè, Áàéòàðëûã Èäàðÿñè, Àçÿðáàéúàí Åëìè-Òÿäãèãàò Ïàìáûã÷ûëûã Èíñòèòóòó, Ðåýèîíàë Ìèëëè Ùèäðîìåòåîðîëîýèéà Ìöÿññèñÿñè, Àñôàëò–Áåòîí, Ãóì–×ûíãûë ç-äëàðû, ñöä åìàëû ìöÿññèñÿñè, øÿðàá ç-äó, Ýöíÿáàõàí éàüû èñòåùñàëû ñåõè, Ïàìáûã åìàëû ç-äó, Ãÿííàäû ñåõè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 34 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, Óøàã Ýÿíúëÿð èäìàí ìÿêòÿáè, ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿùñèë ìöÿññèñÿñè, Óøàã éàðàäûúûëëûã ìÿðêÿçè, Ýÿíú Òåõíèêëÿð Ñòàíñèéàñû âÿ Åêîëîæè Òÿúðöáÿ÷èëèê Ìÿðêÿçè, 15 ìÿäÿíèééÿò åâè, 12 êëóá, 32 êèòàáõàíà, 3 óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè, 5 õÿñòÿõàíà, 5 ùÿêèì ìÿíòÿãÿñè, 25 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ñ è é ÿ ç ÿ í ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1940 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø. 1959 èëäÿ ëÿüâ îëóíàðàã ÿðàçèñè Äÿâÿ÷è ð-íóíóí òÿðêèáèíÿ ãàòûëìûøäûð. 1992 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ðíäóð. Ñàù. 703,4 êì2 . ßù. 33,4 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 32 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Ñèéÿçÿí ø.-äèð. Ð-í Õÿçÿð ñàùèëèíäÿ, Ñàìóð-Äÿâÿ÷è

ñÿíàéåñè òÿøêèë åäèð. Ð-íäà «Ñèéÿçÿííåôò» ÍÃ×È, «Ñèéÿçÿí-Áðîéëåð» ÀÒÑÚ, Ñèéÿçÿí êÿðïè÷ ç-äó âÿ áàøãà ìöÿññèñÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 24 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, èäìàí êîìïëåêñè, íåôò÷èëÿðèí ìÿäÿíèééàò ñàðàéû, 2 õÿñòÿõàíà, 2 ïîëèêëèíèêà, 5 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû âÿ 9 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè âàð. Òàðèõè ÿùÿìèééÿòëè àáèäÿëÿðäÿí Éåíèêÿíä ê. éàõûíëûüûíäà, ×èëýèë÷àé ÷àéû ñàùèëèíäÿ ×èëýèë÷àé ìöäàôèÿ è÷òåùêàìëàðû êîìïëåêñèíè (5 ÿñð), Áåø áàðìàã ïàðàëåë ìöäàôèÿ ñÿääèíè (4–7 ÿñðëÿð), Êàðâàíñàðà ãàëûãëàðûíû (15–17 ÿñðëÿð) âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ø à ì à õ û ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ñàù. 1667,1 êì 2. ßù. 80,6 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 5 ãÿñ., 75 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Øàìàõû ø.-äûð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äàüëûãäûð. Ð-íóí øì-ûíû Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú.-ø. ùèññÿñè òóòóð. Îíäàí ú.-äà õûðäà ïëàòî âÿ ñèëñèëÿëÿð ñàùÿñè éåðëÿøèð. Ð.-íóí ø. ùèññÿñè Ãîáóñòàíà äàõèëäèð. Ïèðñààò ÷àéûíäàí ã.-äÿ ÷àéà

îâàëûüûíäà (îâàëûüûí äÿíèç ñàùèëè ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí 28 ì àøàüûäàäûð) éåðëÿøèð. Ïàëåîýåí-Íåîýåí âÿ áóíëàðûí öçÿðèíÿ àøûðûëìûø öñò Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Íåôò, òÿáèè ãàç, ÿùÿíý äàøû, ÷ûíãûë, ýèë âÿ ñ. ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû âàð. Ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòëè ìèíåðàë ñó ÷ûõûð (Ãàëààëòû). Èãëèìè îâàëûã âÿ äàüÿòÿéè éåðëÿðäÿ ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðó ñóáòðîïèêäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,5°Ú, èéóëäà 23-25°Úäèð. Éàé ãóðàã êå÷èð. Èëëèê éàüûíòû 200-400 ìì. ×àéëàðû (×èëýèë÷àé, Àòà÷àé âÿ ñ.) Õÿçÿð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Äàüëûã ùèññÿäÿ øàáàëûäû âÿ à÷ûã øàáàëûäû, îâàëûãäà øîðàêÿòâàðè áîç-ãîíóð òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. ßñàñ áèòêè þðòöéö éîâøàíëû âÿ éîâøàíëû-øîðàíîòëó éàðûìñÿùðàëàðäàí âÿ äÿíèç ñàùèëè ãóìëàã áèòêèëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ùåéâàíëàðû: ÷þëñè÷àíû âÿ ñ. ãóøëàðäàí ýþéÿð÷èí, ãàðàãàðûí áàüðûãàðà, ñó ãóøëàðû âÿ ñ. âàð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñûíû íåôò

ïàðàëåë Ëÿíýÿáèç ñèëñèëÿñè óçàíûð. ßðàçèíèí ìàêñ. ùöíä. 2500 ì-ÿ ÷àòûð. Óúãàð ú.-ã. ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà éåðëÿøèð. Ïàë÷ûã âóëêàíëàðû (Áþéöêäàü, Àéàçàõòàðìà, Ãóø÷ó, Ìÿäðÿñÿ âÿ ñ.) âàð. Àüñó àøûðûìû Àüñó ð-íó èëÿ ñÿðùÿääÿäèð. Éóðà-Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: áèòóì, ýèë, ÿùÿíýäàøû âÿ ñ. Ìèíåðàë áóëàãëàð âàð. Èãëèìè ìöëàéèì-èñòèäèð. Îðòà òåìï. éàíâàðäà –4-äÿí 2°Ú-éÿäÿê, èéóëäà 15–25°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300-800 ìì. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí Ïèðñààò, Ãîçëó÷àé âÿ á. ÷àéëàð àõûð. ×èìëè äàü-÷ÿìÿí, ãîíóð äàü-ìåøÿ, øàáàëûäû, áîç-ãîíóð, øîðàêÿòâàðû áîç-ãîíóð âÿ ñ. òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Ìåøÿëÿðè (ïàëûä, âÿëÿñ, àðäûú, ñàããûçàüàúû âÿ ñ.) âàð. Éöêñÿê äàüëûãäà ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè âàð. Äàü-÷þë âÿ éàðûìñÿùðà áèòêèëÿðè áèòèð. Úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ìåøÿ ïèøèéè, õàëëû ìà-

914

ðàë, äàøëûã äÿëÿñè, ãóìñè÷àíû, èëàí, êÿê ëèê, ãûðãîâóë, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ïèðãóëó ãîðóüó áóðàäàäûð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà öçöì÷öëöê, òàõûë÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã ìöùöì éåð òóòóð. Äþâëÿò âÿ þçÿë ìöÿññèñÿëÿð áó ñàùÿëÿðèí èíêèøàôû, ÿëäÿ åäèëÿí ìÿùñóëëàðûí åìàëû öçðÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Ð-íäà 27 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿ, 107 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, ïåäàãîæè ìÿê òÿá, Íÿñðÿääèí Òóñè àä. Øàìàõû Àñòðîôèçèêà ðÿñÿäõàíàñû, ÌÅÀ-íûí Øàìàõû Ýåîôèçèêà Ìÿðêÿçè, 10 ìÿäÿíèééÿò ñàðàéû âÿ åâè, 46 êëóá, 78 êèòàáõàíà, Ñ.ß.Øèðâàíè àä. Þëêÿøóíàñëûã ìóçåéè, Ì.ß.Ñàáèðèí åâ-ìóçåéè, 44 òèááè ìöÿññèñÿ âÿ ñ. âàð. Øèðâàí-Àáøåðîí ìåìàðëûã ìÿêòÿáèíèí ÿñàñ ìÿðêÿçè îëìóø Øàìàõû ø.-íäÿ áó ìÿêòÿáÿ ìÿíñóá àáèäÿëÿðèí ÷îõó äàüûëìûøäûð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð íÿòèúÿñèíäÿ Øàìàõûíûí òàðèõè ùèññÿñè – Áàëà ãàëàíûí ãàëûãëàðû àøêàð åäèëìèøäèð (14 ÿñð). Øàõÿíäàí òöðáÿñè (17 ÿñð) âÿ Éåääè ýöíáÿç òöðáÿëÿðè (15–17 ÿñðëÿð), Ýöëöñòàí ãàëàñû (9–11 ÿñðëÿð) âÿ Ãàëàéáóüóðò ãàëàñû (12–15 ÿñðëÿð), Õèëìèëëè ê.íäÿêè êàðâàíñàðà, Çîüàëàâà ÷àéû öçÿðèíäÿí ñàëûíìûø ÷îõàøûðûìëû êþðïö (ùÿð èêèñè 15 ÿñð), Ýþéëÿð ê.-íäÿêè Ïèðìÿðäÿêàí ìåìàðëûã êîìïëåêñè (13 ÿñð), Ìÿðÿçÿ ãÿñ. éàõûíëûüûíäàêû Äèðèáàáà òöðáÿñè âÿ á. îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí ìåìàðëûüûíûí ãèéìÿòëè àáèäÿëÿðèíäÿíäèð. Ø ÿ ê è ð à é î í ó (1968 èëÿäÿê Íóõà ðàéîíó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øì.-ø.-äÿ Äàü. Ðåñï.-ñû èëÿ ùÿìñÿðùÿä äèð. Ñàù. 2432,8 êì2 . ßù. 157,3 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 70 êÿíäè âàð. Ìÿðêÿçè Øÿêè ø.-äèð.

Ð-íóí øì. âÿ øì.-ø. ùèññÿñè Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúëàðûíà, ìÿðêÿçè ùèññÿñè Àëàçàí-Ùÿôòÿðàí âàäèñèíÿ, ú. âÿ ú.-ø. ùèññÿñè Àúûíîùóð þí äàüëûüûíà äàõèëäèð. ßðàçèíèí ùöíä. Àúûíîùóð ýþëö ñàùèëèíäÿ òÿãð. 100 ì-äÿí Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí éàë ùèññÿñèíäÿ 3683 ì-äÿê (Ñåéèäé-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ óðä ä.) äÿéèøèð. Ð-íóí øì. âÿ øì.-ø. ùèññÿñèíäÿ Éóðà âÿ Òàáàøèð, ãàëàí ùèññÿäÿ Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ú.-äà ìöëàéèì-èñòè, øì.-äà ñîéóã âÿ äàüëûã òóíäðà èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1îÚ-äÿí (äöçÿíëèêäÿ) –10îÚ-éÿ ãÿäÿð (éöêñÿê äàüëûãäà), èéóëäà ìöâàôèã îëàðàã 26 âÿ 10îÚäèð. Èëëèê éàüûíòû 400–1400ìì. ×àéëàðû (ßéðè÷àé, ßëèúàí âÿ ñ.) Êöð ùþâçÿñèíÿ àèääèð. ×èìëè äàü-÷ÿìÿí, ãîíóð äàü-ìåøÿ,øàáàëûäû, ÷ÿìÿí-áîç, øîðàêÿòâàðè áîçãîíóð òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Ð-íóí Áàø Ãàôãàç ùèññÿñèíäÿ àëï âÿ ñóáàëï ÷ÿìÿíëÿðè, ìåøÿëÿð (ïàëûä, ôûñòûã, âÿëÿñ âÿ ñ.) ýåíèø ñàùÿ òóòóð. Íÿúèá ìàðàë, úöéöð, éåíîò, ñèíúàá, êþïêÿð, äàøëûã äÿëÿñè, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ÷þë ñè÷àíû, ãûðìûçûãóéðóã ãóìñè÷àíû, óëàð,ãûðãîâóë, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. Øÿêè éàñàãëûüû éàðàäûëìûøäûð. Ø.ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà òàõûë÷ûëûã, òöòöí÷öëöê âÿ ùåéâàíäàðëûã ìöùöì éåð òóòóð. Ð-íäàêû áöòöí äþâëÿò âÿ þçÿë ìöÿññèñÿëÿð áó ñàùÿëÿðÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð. Ð-íóí 62 ìÿêòÿáÿãÿäÿð ìöÿññèñÿñè, 100 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòóíóí Øÿêè ôèëèàëû, 5 éåääèèëëèê ìóñèãè ìÿêòÿáè, 74 ìÿäÿíèééÿò åâè âÿ êëóáó, 88 êèòàáõàíàñû, Øÿêè Äþâëÿò Ðÿñì ãàëåðåéàñû, 4 ìóçåéè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 76 òèáá ìöÿññèñÿñè õàëãûí õèäìÿòèíäÿäèð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Øÿêè ø.-íäÿ Øÿêèõàíîâëàðûí åâè, Øÿêè õàíëàðûíûí ñàðàéû, ìÿñúèäëÿð, ãàëà äèâàðëàðû, ãÿäèì ñó êÿìÿðè, Äàèðÿâè ìÿáÿä, Àüâàíëàð ùàìàìû, êþðïö, Éóõàðû âÿ Àøàüû êàðâàíñàðàëàð, Êèø ê-íäÿ ìÿáÿä (ùàìûñû 18–19 ÿñðëÿð), øÿùÿð éàõûíëûüûíäà Ýÿëÿñÿí-Ýþðÿñÿí ãàëàñûíûí ãàëûãëàðû (11–12 ÿñðëÿð) âÿ ñ. ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ø ÿ ì ê è ð ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ñàù. 1656,8 êì2. ßù. 173,4 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 4 ãÿñ., 59 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Øÿìêèð ø.-äèð. Ð-íóí øì.-ø. ùèññÿñèíè (Êöðöí ñîë ñàùèëè) Úåéðàí÷þë, ìÿðêÿçè ùèññÿñèíè Ýÿíúÿ–Ãàçàõ äöçÿíëèéè, ú.-óíó Êè÷èê Ãàôãàçûí øì.-ø. ÿòÿêëÿðè òóòóð. Éóðà, Òàáàøèð, Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: ÿùÿíý äàøû, ÷èíãûë, ãóì âÿ ñ. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè ùàêèìäèð. Îðòà òåìï-ð. éàíâàðäà –2°-äÿí 2°Ú-éÿäÿê, èéóëäà 24–25°Ú-äèð. Èëëèê éàüûíòû 350–600 ìì. Ð-íóí ÿðàçèñèíäÿí Êöð ÷àéû âÿ îíóí ãîëëàðû (Çÿéÿì, Øÿìêèð, Úÿùèð âÿ ñ.) êå-

÷èð. Äàü-ãàðà, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, äàüòöíä øàáàëûäû, øàáàëûäû, à÷ûã øàáàëûäû âÿ àëëöâèàë ÷ÿìÿí-ìåøÿ òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëÿð, äàü ìåøÿëÿðè, éîâñàíëû-øîðàíîòóëó éà-

ðûìñÿùðà âÿ ÷þë áèòêèëÿðè, Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ÷þë äîíóçó, ñöëåéñèí, ãóìñè÷àíû, ÷þëñè÷àíû, áàòàãëûã ãóíäóçó, òóðàú, êÿêëèê, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Øÿìêèð ñó àíáàðû âÿ Øÿìêèð éàñàãëûüû ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Øÿìêèð ÿñàñÿí öçöì÷öëöê ð-íóäóð. Èãòèñàäèééàòûíäà ùåéâàíäàðëûã äà ìöùöì éåð òóòóð. Äÿëëÿð Òèêèíòè Ìàòåðèàëëàðû Êîìáèíàòû, Çÿéÿì Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Ìàøûíãàéûðìà Çàâîäó, «Øÿìêèð-Êîíéàê» ÀÒÑÚ, Çÿéÿì Äàø Êàðõàíàñû, Áàëûã ç-äó, Öçöì Åìàëû Ìöÿññèñÿëÿðè, Øÿìêèð Ñó Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñû âÿ ñ. ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà 84 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 29 ìÿäÿíèééÿò åâè, 30 êëóá, 96 êèòàáõàíà, 2 ìóçåé, 21 õÿñòÿõàíà âàð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Øÿìêèð ø. éàõûíëûüûíäàêû Øÿìêèð ãàëàñûíû, Êîðîüëó ãàëàñûíû, êþðïöíö (ùàìûñû 17 ÿñð), Àøàüû Ñåéôÿëè ê.-íäÿ Ãûç ãàëàñûíû (?), «Äèäèâàí» áöðúöíö (18 ÿñð) âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ø ó ø à ð â é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Õàíêÿíäè ð-íóíà (1978 èëäÿí ßñýÿðàí ð-íó) âåðèëìèø, 1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Ñàù. 293,2 êì2 . ßù. 24,3 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 29 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Øóøà ø.-äèð. Ñÿòùè äàüëûãäûð (Ãàðàáàü ñèëñèëÿñè). ßí éöêñÿê çèðâÿñè Áþéöê Êèðñ ä-äûð (2725 ì). Êå÷ÿëäàü àøûðûìû Ø. ð-íäàäûð. ßñàñÿí Éóðà âÿ Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè ìàòåðèàëû éàòàãëàðû âÿ ìèíåðàë ñó áóëàãëàðû (Òóðøñó, Øèðëàí) âàð. ßðàçèíèí ÿêñÿð ùèññÿñè ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè âÿ ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ñîéóã èãëèì òèïëÿðèíÿ àèääèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –4 î-äÿí

–1 îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 16–19 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 700–800 ìì. ßðàçèäÿí Ãàðãàð ÷àéû àõûð. Òîðïàãëàðû ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, ãîíóð äàü-ìåøÿ, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿíäèð. Éöêñÿê äàüëûã ñàùÿëÿð ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè èëÿ þðòöëöäöð. Àë÷àã äàüëûã âÿ äàüÿòÿéè ñàùÿëÿðäÿ ãûðûëìûø ìåøÿëÿðèí éåðèíäÿ ÷ÿìÿíëÿð âÿ êñåðîôèò êîëëóãëàð âàð. Ùåéâàíëàðû: àéû, úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, úöéöð âÿ ñ. Ãóøëàðäàí êÿêëèê, ýþéÿð÷èí âàð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà ùåéâàíäàðëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Ð-íäà 23 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 7 ìÿêòÿáÿãÿäÿð óøàã ìöÿññèñÿñè, 6 ìÿê òÿáäÿíêÿíàð òÿäðèñ ìöÿññèñÿñè, 1 òèáá ìÿêòÿáè, 8 óøàã ìóñèãè âÿ èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáëÿðè, 1 ìÿäÿíè-ìààðèô òåõíèêóìó, 1 ìóñèãè òåõíèêóìó, 1 êÿíä òÿñÿððöôàòû òåõíèêóìó, 1 øÿùÿð ìÿäÿíèééÿò åâè, øÿùÿð êèíîòåàòðû, 7 ìóçåé, 1 ðÿñì ãàëåðåéàñû, 28 êÿíä ìÿäÿíèééÿò åâëÿðè âÿ êëóáëàðû, 31 êèòàáõàíà, 1 ìÿðêÿçè ð-í õÿ-

ñòÿõàíàñû, 2 êÿíä õÿñòÿõàíàñû, 11 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè, 1 ñàíåïèäñòàíñèéà, 1 óøàã ñàíàòîðèéàñû, 1 òÿúèëè éàðäûì ñòàíñèéàñû, 1 øÿùÿð ïîëèêëèíèêàñû, 1 ñòîìîòîëæè ïîëèêëèíèêà âàð. ßðàçèäÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ãîðóíàí 248 òàðèõè àáèäÿ ìþâúóääóð. Ò ÿ ð ò ÿ ð ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1931 èëäÿ ëÿüâ åäèëèá Áÿðäÿ ð-íóíóí òàáåëèéèíÿ âåðèëèá. 1934 èëäÿ éåíèäÿí éàðàäûëûá, 1949 èëäÿ àäû äÿéèøäèðèëèá Ìèðáÿøèð ð-íó àäëàíäûðûëûá. 1963 èëäÿ Ìèðáÿøèð ð-íó ëÿüâ åäèëèá Áÿðäÿ ðíóíóí òàáåëèéèíÿ âåðèëèá. 1965 èëäÿ éåíèäÿí Ìèðáÿøèð ð-íó éàðàäûëûá, 1991 èëäÿ Ìèðáÿøèð ð-íóíóí àäû äÿéèøäèðèëèá Òÿðòÿð ð-íó àäëàíäûðûëìûøäûð. Ò. ð-íó Êöð–Àðàç îâàëûüûíûí ã. ùèññÿñèíäÿäèð. Ñàù. 412,5 êì2 , ÿù. 92,2 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 2 øÿùÿð âÿ 78 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Òÿðòÿð ø.-äèð. Ð-íóí ñÿòùè äöçÿíëèêäèð. Ã.-äÿí ø.-ÿ ìåéèëëèäèð. Àíòðîïîýåíèí ÷àãûëäàøëû-ýèëú-

915

AZßÐÁÀÉÚÀÍ ÿëè ÷þêöíòöëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû íåôò âÿ òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíäàí – ÷ûíãûë, ãóì, ãÿú âÿ ñ. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó-÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2,8îÚ, èéóëäà 25,9 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûí-

òûíûíû ìèãäàðû 347 ìì. Ð-í ÿðàçèñèíäÿí Òÿðòÿð âÿ Èíúÿ÷àé, ú. ñÿðùÿäèíäÿí èñÿ Õà÷ûí ÷àéû àõûð. ßðàçèñè øàáàëûäû, áîç âÿ ÷ÿìÿí áîç òîðïàãëàðäàí èáàðÿòäèð. Éîâøàíëû-øîðàíîòëó éàðûìñÿùðàëàð, ñåéðÿê êîëëó ÷ÿìÿíëèêëÿð éàéûëìûøäûð. Ùåéâàíëàðû òöëêö, äîâøàí, ãóìñè÷àíû âÿ ñ. Ò. ð-íó ê.ò. ð-íóäóð. Ð-íäà ÿñàñÿí ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëóðëàð. Àãðàð èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ 23069 ùà òîðïàã õöñóñè ìöëêèééÿòÿ âåðèëìèøäèð. Ð-íäà 30 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè, 48 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 1 òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, éåääèèëëèê óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, 20 ìÿäÿíèééÿò åâè, 12 êÿíä êëóáó, 1 òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 56 êèòàáõàíà, 1 êèíîòåàòð, 6 õÿñòÿõàíà, 21 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè, 12 ùÿêèì àìáóëàòîðèéàñû, ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ò î â ó ç ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Ãàçàõ ð-íóíà âåðèëìèøäèð. 1964 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Øì.-äàí Ýöðú. Ðåñï.-ñû, ú.-ã.-äÿí ùÿì-

ñÿðùÿääèð. Ñàù. 1942,1 êì2 . ßù. 142,8 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 102 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Òîâóç ø.-äèð. Ò. ð-íóíóí ú. ùèññÿñèíè Êè÷èê Ãàôãàç 916

ä-ðû, ìÿðêÿçèíè Ýÿíúÿ-Ãàçàõ äöçÿíëèéè òóòóð. Êöð ÷àéûíäàí øì.-äàêû ùèññÿñè Úåéðàí÷þëÿ äàõèëäèð. Àëò Ïàëåîçîé, Éóðà, Òàáàøèð, Íåîýåí, Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû éàòàãëàðû âàð. Ãîøà êÿíäè ÿðàçèñèíäÿ çÿíýèí ãûçûë éàòàüû âàð. ßðàçè ðåëéåô õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ 4 çîíàéà àéðûëûð: îðòà äàüëûã, àë÷àã äàüëûã, äàüÿòÿéè âÿ éöêñÿê äàüëûã. Èãëèìè øì.-äà ìöëàéèì èñòè, éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë òèïëèäèð. Ú.-à ýåòäèêúÿ èãëèì íèñáÿòÿí ìöëàéèìëÿøèð. Ãûø ãóðàã êå÷èð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà –4-äÿí 1îÚ-éÿ ãÿäÿð, èéóëäà 18–25îÚäèð. Èëëèê éàüûíòû 400–700 ìì. ×àéëàðû (Òîâóç, Àõûíúà, Çÿéÿì, ßñðèê) Êöð ùþâçÿñèíÿ äàõèëäèð. ßñàñÿí øàáàëûäû, à÷ûã-øàáàëûäû, ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, äàü òöíä-øàáàëûäû, ãîíóð äàü-ìåøÿ, äàü ãàðà òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Êöð ñàùèëëÿðèíäÿ àëëöâèàë ÷ÿìÿí òîðïàãëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Áèòêè þðòöéö øì. âÿ ìÿðêÿçè ùèññÿëÿðäÿ ÿñàñÿí ÷þë âÿ éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Ú.-äà äàüëûã ñàùÿëÿðäÿ ïàëûä âÿ âÿëÿñ ìåøÿëÿðè ñóáàëï âÿ àëï ÷ÿìÿíëÿðè âàð. Êöð áîéóíúà Òóãàé ìåøÿëÿðè óçàíûð. Ð-íóí øì.-ûíäà Åëäàð øàìû áèòèð. Ùåéâàíëàðû: ÷þëäîíóçó, äàøëûã äÿëÿñè, úöéöð, ãóì ñè÷àíû. Ãóøëàðû: áÿçýÿê, äîâäàã, êÿêëèê, òóðàú âÿ ñ. Ò. ð-íó ê.ò. ð-íóäóð. ßñàñÿí áóüäà, êàðòîô, ãàðüûäàëû, òÿðÿâÿç, áîñòàí, ìåéâÿ âÿ ñ. éåòèøäèðèëèð. Áóíäàí ÿëàâÿ ùåéâàíäàðëûã âÿ ãóø÷óëóãëà äà ìÿøüóë îëóíóð. Ð-íäà 41 ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè âàð. Ð-íäà 40 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ ìöÿñèñÿñè, 85 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 9 òåõíèêè ïåøÿ ìÿêòÿáè, 78 êèòàáõàíà, 13 ìÿäÿíèééÿò åâè, 39 êëóá, õàëã òåàòðû, 4 êèíîòåàòð, 2 ìóçåé, ðÿñì ãàëåðåéàñû, 21 õÿñòÿõàíà, âÿðÿì äèñïàíñåðè, 44 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè, ñàíèòàð-åïèäåìèîëîæè ñòàíñèéà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ò. ð-íóíäà 59 äàøûíìàç òàðèõè âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè ìþâúóääóð. Áàéðàìëû êÿíäèíäÿ (å.ÿ. 2 ìèíèëëèê – å. 2 ÿñðè) êöï ãÿáèðëÿðè íåêðîïîëó, Òîâóç øÿùÿðèíäÿí 2 êì ú.-ø.-äÿ Òóíú äþâðöíÿ àèä êóðãàí, Òîâóç ÷àéû öçÿðèíäÿ áèð òàüëû êþðïö (10 ÿñð), Êàðâàíñàðà ãàïûëàðû (14 ÿñð Òîâóç øÿùÿðè), Âàùèäëè êÿíäèíäÿ øÿùÿðýàù (îðòà ÿñðëÿð) âÿ ñ. áó êèìè òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè âàð. Ó ú à ð ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1939 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øèðâàí äöçöíäÿ éåðëÿøèð. Ñàù. 834 êì2 . ßù. 71,8 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 29 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Óúàð ø.-äèð. Ó. ð-íóíóí ñÿòùè îâàëûãäûð. ßðàçèíèí

ø. âÿ ú.-ã. ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà éåðëÿøèð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,4°Ú, èéóëäà 27,3 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300–400 ìì. Ñó

ìÿíáÿëÿðè Ýþéúàé, Òöðéàí÷àéûí ãîëó îëàí Ãàðàñó ÷àéû âÿ Éóõàðû Øèðâàí êàíàëûäûð. Áàø Øèðâàí êîëëåêòîðó Óúàð ðíóíóí ú.-óíäàí êå÷èð. Áîç-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö îâàëûã âÿ éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òàðëàñè÷àíû, ãóìñè÷àíû, áàòàãëûã ãóíäóçó âÿ ñ. Ó. ð-íó ÿñàñÿí ê.ò. ð-íóäóð. ßñàñ òÿñÿððöôàòû ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûãäûð. ßñàñ ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè Ïàìáûã, Êîíñåðâ, Àñôàëò, Ìåòàë âÿ Àüàú ìÿìóëàòëàðûíûí èñòåùñàëû ç.-äëàðûäûð. Ð-íäà 45 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 22 ìÿêòÿáÿãÿäÿð óøàã ìöÿññèñÿñè, 18 ìÿäÿíèééÿò åâè, 1 óøàã èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, 26 êëóá, 1 òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 13 õÿñòÿõàíà, 14 àìáóëàòîð ïîëèêëèíèêà, 1 ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè, 16 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íóí Áÿðýöøàä êÿíäè ÿðàçèñèíäÿ àíòèê äþâðÿ àèä Áàüìàí–Áÿðýöøàä íåêðîïîëó âàð. É à ð ä û ì ë û ð à é î í ó (1938 èëÿäÿê Âÿðýÿäóç ð-íó) – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Òàëûø ä.-ðûíûí øì.-ã.-èíäÿäèð. Øì.-äàí, ã.-äÿí âÿ ú.-ã.-äÿí Èðàíëà ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 667,2 êì2 . ßù. 49,0 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 ãÿñ., 99 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Éàðäûìëû ãÿñ.-äèð. Ñÿòùè äàüëûãäûð (Òàëûø âÿ Ïåøòÿñÿð ñèëñèëÿëÿðèíèí øì.-ã., Áóðîâàð ñèëñèëÿñèíèí ìÿðêÿçè ùèññÿñè). Ïåøòÿñÿð âÿ Áóðîâàð ñèëñèëÿëÿðè àðàñûíäà Éàðäûìëû ÷þêÿêëèéè ýåíèø éåð òóòóð. ßí ùöíä. çèðâÿëÿðè Øàùíèøèí (2490 ì) âÿ Ïåøòÿñÿðäèð (2244 ì). ßðàçèäÿ Ïàëåîýåíèí âóëêàíîýåí âÿ âóëêàíîýåí-÷þêìÿ ôàñèéàëàðû éàéûëìûøäûð. Èãëèìè ÿñàñÿí éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòèäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 2–3îÚ, èé-

AZßÐÁÀÉÚÀÍ óëäà 20–24 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300–700 ìì. ßñàñ ÷àéû Âèëÿøäèð. Ãîíóð âÿ ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, ãèñìÿí ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Êîëëó âÿ ñåéðÿê ìåøÿëè ÷ÿìÿíëÿð ýåíèø éåð òóòóð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, ÷þëäîíöçö, ÷àããàë, òöëêö, äÿëÿ, ïîðñóã, âàøàã, ÷þë ïèøèéè âÿ ñ. Çóâàíä éàñàãëûüûíûí áèð ùèññÿñè ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà òöòöí÷öëöê,

öçöì÷öëöê, òàõûë÷ûëûã âÿ ùåéâàíäàðëûã ÿñàñ éåð òóòóð. Ð-íäà òîðïàã èñëàùàòû êå÷èðèëìèø âÿ 12555 ùà òîðïàã ñàùÿñè 9176 àèëÿ àðàñûíäà áþëöøäöðöëìöøäöð. ßðàçèäÿ 79 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 3 ìÿêòÿáÿãÿäÿð òÿðáèéÿ, 5 ìÿêòÿáäÿíêÿíàð ìöÿññèñÿ, óøàã ìóñèãè ìÿêòÿáè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 2 ìÿäÿíèééÿò åâè, 25 êÿíä êëóáó, 60 êèòàáõàíà, êèíîòåàòð, 6 õÿñòÿõàíà, ïîëèêëèíèêà âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ð-íäà áèð ñûðà ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè ìþâúóääóð. Áóíëàðäàí Ãûç ãàëàñûíû (7–9 ÿñðëÿð), ×öçöíãàëàíû (9 ÿñð), «Ìîðàí-ãàëà»íû, Àáè–Äÿðäÿ òöðáÿñèíè (14 ÿñð) âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. É å â ë à õ ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1935 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Àüäàø, Áÿðäÿ âÿ Ãàñûì Èñìàéûëîâ (èíäèêè Ýîðàíáîé) ð-íëàðûíà âåðèëìèø, 1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Ñàù. 1465,4 êì2 . ßù. 108,1 ìèí (2005, 01 éàíâàð). 1 øÿùÿð, 2 ãÿñ., 48 êÿíääÿí èáàðÿòäèð. Ìÿðêÿçè Éåâëàõ ø.äèð. Ñÿòùè ÿñàñÿí äöçÿíëèê âÿ ãèñìÿí òèðÿ-

ëè-òÿïÿëèäèð. Íåîýåí âÿ Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì-èñòè éàðûìñÿùðà âÿ ãóðó ÷þë èãëèìè âàð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,7îÚ, èéóëäà 27,3îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 300 ìì. ×àéëàðû (ßëèúàí, Êîð÷àé âÿ Èíúÿ÷àéûí àøàüû àõûíëàðû) ð-íóí ìÿðêÿçè ùèññÿñèíäÿí àõàí Êöð ÷àéû ùþâçÿñèíÿ àèääèð. Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðûíûí ú.-ø. ùèññÿñè, Âàðâàðà ñó àíáàðû É. ð-íó ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøèð. Éóõàðû Ãàðàáàü âÿ Éóõàðû Øèðâàí êàíàëëàðûíûí éóõàðû ùèññÿëÿðè äÿ áóðàäàäûð. Áîç-÷ÿìÿí, àëëöâèàë ÷ÿìÿí-ìåøÿ, øîðàêÿòâàðû áîç-ãîíóð âÿ ñ. òîðïàãëàð éàéûëìûøäûð. Áèòêè þðòöéö ÿñàñÿí éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ Òóãàé ìåøÿëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, ÷àããàë; ãóøëàðû: òóðàú, êÿêëèê âÿ ñ.-äèð. Òöðéàí÷àé ãîðóüóíóí áèð ùèññÿñè É. ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. É. ð-íó àãðàð-ñÿíàéå ð-íóäóð. Ê.ò. ÿñàñÿí ÿêèí÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûãäàí èáàðÿòäèð. Ñÿíàéåñè áàøëûúà îëàðàã ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí åìàëûíäàí èáàðÿòäèð. 2004 èëäÿí áàøëàéàðàã É. ø.-íäÿ áèð ñûðà ñÿíàéå îáéåêòëÿðè éåíèäÿí ãóðóëìóø âÿ òèêèëìèøäèð: «Òÿìèð» ÀÒÑÚ éåíèäÿí ãóðóëìóø, äÿðè åìàëû ñåõè, òèêèø ñåõè, ìàêàðîí ôàáðèêè òèêèëèá èñòèôàäÿéÿ âåðèëìèøäèð. Ýöëþâøÿ ê. ÿðàçèñèíäÿ êÿðïèú èñòåùñàëû êîìáèíàòû òèêèëìèøäèð. Áàêû–Ñóïñà, Áàêû–Òáèëèñè–Úåéùàí íåôò èõðàú êÿìÿðëÿðè É. ð-íó ÿðàçèñèíäÿí êå÷èð. Ð-íäà 56 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 25 ìÿêòÿáÿãÿäÿð óøàã ìöÿññèñÿñè, 1 ïåøÿ ìÿêòÿáè, 6 ìóñèãè ìÿêòÿáè, 59 êèòàáõàíà, 19 ìÿäÿíèééÿò åâè, 22 êëóá, 2 êèíîòåàòð, õàëã âÿ êóêëà òåàòðëàðû, 12 õÿñòÿõàíà, 2 ïîëèêëèíèêà âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ç à ã à ò à ë à ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Øì.-ø.-äÿ Äàü. Ðåñï.-ñû, ú.-ã.-äÿ Ýöðú. Ðåñï.-ñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 1348 êì2 . ßù. 111,6 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 58 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Çàãàòàëà ø.-äèð. Ðåëéåôè øì.-äà âÿ øì.-ø.-äÿ äàüëûã (Áàø Ãàôãàç ñèëñèëÿñèíèí ú. éàìàúû) ú. âÿ ú.-ã.-äÿ äöçÿíëèêäèð. Ùöíä. äöçÿíëèê ùèññÿäÿ òÿãð. 200–600 ì, äàüëûã ùèññÿäÿ 3648 ì-ÿ (Ãóòîí ä.) ãÿäÿðäèð. Äöçÿíëèê ùèññÿäÿ Àíòðîïîýåí, äàüëûã ùèññÿäÿ èñÿ Éóðà âÿ Òàáàøèð ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ïîëèìåòàë âÿ ýèë éàòàãëàðû âàð. Èãëèìè äöçÿíëèê âÿ äàüÿòÿéè ùèññÿäÿ ìöëàéèì èñòè, éöêñÿê äàüëûãäà ñîéóãäóð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà äöçÿíëèê ùèññÿäÿ 1îÚäÿí éöêñÿê äàüëûã ùèññÿäÿ –10îÚ-éÿ, èéóëäà ìöâàôèã îëàðàã 24-äÿí 5îÚ-éÿ ãÿäÿðäèð. Èëëèê éàüûíòû 600–1600 ìì. ×àé-

ëàðû (Êàòåõ, Òàëà, Ìóõàõ âÿ ñ.) Ãàíûõ (Àëàçàí) ùþâçÿñèíÿ àèääèð. ßñàñÿí àëëöâèàë ÷ÿìÿí, ãîíóð, äàü-ìåøÿ, ÷èìëè äàü-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Äàü-

ëûã ùèññÿäÿ ìåøÿëÿð ýåíèø ñàùÿíè ÿùàòÿ åäèð. Ùåéâàíëàðû: áÿáèð, íÿúèá ìàðàë, äàüêå÷èñè, êþïýÿð (ãàðàïà÷à), äàøëûã âÿ ìåøÿ äÿëÿñè, ÷þëäîíóçó, àéû, úàíàâàð, âàøàã, ìåøÿïèøèéè âÿ ñ. Ãóøëàðäàí óëàð, ãàðòàë, ãûðãîâóë, òåòðà ãóøó âÿ ñ. âàð. Çàãàòàëà ãîðóüóíóí áèð ùèññÿñè ð-íóí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà òöòöí÷öëöê, áàðàìà÷ûëûã, ìåéâÿ÷èëèê, òàõûë÷ûëûã, ùåéâàíäàðëûã, ùÿì÷èíèí ê.ò. ìÿùñóëëàðûíûí åìàëû ÿñàñ éåð òóòóð. Ð-íäà 66 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, Àâðîïà äèëëÿðè òÿìàéöëëö øÿùÿð ýèìíàçèéàñû, 2 àëè ìÿêòÿáèí ôèëèàëû (Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòó âÿ Áàêû Èñëàì Óíèâåðñèòåòè), 1 òåõíèêóì, 1 êîëëåú, 1 ïåøÿ-òåõíèêè ìÿêòÿá, 81 êèòàáõàíà, 36 êëóá, 27 ìÿäÿíèééÿò åâè, 1 õàëã òåàòðû, Ù.ßëèéåâ àä. Ìÿäÿíèééÿò âÿ Èñòèðàùÿò ïàðêû, Òàðèõ–ìÿäÿíèééÿò ãîðóüó, 1 ìóçåé, 1 èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè âÿ ñ. ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 10 õÿñòÿõàíà ìöÿññèñÿñè ÿùàëèéÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Éóõàðû ×àðäàãëàð ê.-íäÿ äàü-è÷è ãàëà (5 ÿñð), áöðú (14 ÿñð), Êåáåëîáà ê.-íäÿ 2 áöðú (14 ÿñð), Úàð ê.-íäÿ Úèíýþçãàëà (14 ÿñð), Øåéòàíãàëà (17 ÿñð), Êþùíÿ êàçàðìà (19 ÿñð), Ãàíäàõ, Ìîñóë ê.-ëÿðèíäÿ ìÿñúèä (ùÿð èêèñè 19 ÿñð), Çàãàòàëà ø.-íäÿ “Çàãàòàëà ãàëàñû” (1830), ßëèàáàä ê.-íäÿ ìÿñúèä (19 ÿñð) âÿ ñ. ìöùàôèçÿ îëóíóð. Ç ÿ í ý è ë à í ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1930 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ã.-äÿí Åðì. Ðåñï.ñû, ú. âÿ ú.-ø.-äÿí Èðàí Èñëàì Ðåñï.-ñû èëÿ ùÿìñÿðùÿääèð. Ñàù. 725,5 êì2 . ßù. 35,3 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 81 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Çÿíýèëàí ø.äèð. Ð-íóí ÿðàçèñè îðòà âÿ àë÷àã äàüëûã ñàùÿäÿ éåðëÿøèð; ìöðÿêêÿá âÿ ïàð÷àëàíìûø ñÿòù ãóðóëóøóíà ìàëèêäèð. Éóðà, 917

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Òàáàøèð âÿ Íåîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû: òèêèíòè äàøû, ÿùÿíý õàììàëû, ãûçûë éàòàüû, ãàðà ìÿðìÿð éàòàüû, ñóñóçëàøäûðûëìûø ñîäà ö÷öí ÿùÿíý äàøû âÿ ñ. ßðàçèíèí ÷îõ éåðèíäÿ ãûøû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè èãëèì ùàêèìäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1îÚ, èéóëäà 25,3 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 400–500 ìì. ×àéëàðû (Ùÿêÿðè, Îõ÷ó âÿ ñ.) ð-íóí ú. âÿ ø. ñÿðùÿäèíäÿí àõàí Àðàç ùþâçÿñèíÿ àèäèð. Äöçÿí âÿ äàüÿòÿéè ñàùÿäÿ äàü-øàáàëûäû, äàü áîç-ãÿùâÿéè, äàüëûã ñàùÿäÿ

Ð-íóí ñÿòùè äöçÿíëèêäèð. ßðàçèíèí ÷îõ ùèññÿñè îêåàí ñÿâèééÿñèíäÿí àë÷àãäàäûð. Àíòðîïîýåí ÷þêöíòöëÿðè éàéûëìûøäûð. Ýèë éàòàüû âàð. Éàéû ãóðàã êå÷ÿí ìöëàéèì èñòè âÿ ãóðó ÷þë èãëèìèíÿ ìàëèêäèð. Îðòà òåìï-ð éàíâàðäà 1,8îÚ, èéóëäà 26,2 îÚ-äèð. Èëëèê éàüûíòû 335 ìì. Òöðéàí ÷àéûíûíû àøàüû àõûíû (Ãàðàñó) Ç. ð-íó ÿðàçèñèíäÿäèð. Ð-íóí ú. âÿ ú.-ã. ñÿðùÿäèíäÿí Êöð ÷àéû àõûð. Áîç-÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Áèòêèëÿðè éàðûìñÿùðà òèïëèäèð. Êöð ÷àéû ñàùèëèíäÿ Òóãàé ìåøÿ-

ãÿùâÿéè äàü-ìåøÿ, ÷àé äÿðÿëÿðèíäÿ ÷èìëè÷ÿìÿí òîðïàãëàðû éàéûëìûøäûð. Ãóðó ÷þë, äàü êñåðîôèò áèòêèëÿðè, êîëëóãëàð, äàüëûã ùèññÿäÿ åíëèéàðïàãëû ìåøÿëÿð (ïàëûä, âÿëÿñ âÿ ñ.), Áÿñèò÷àéûí äÿðÿñèíäÿ íàäèð ÷èíàð ìåøÿñè (Áÿñèò÷àé ãîðóüó) âàð. Ùåéâàíëàðû: úöéöð, ÷þëäîíóçó, àéû, òöëêö âÿ ñ. Ãóøëàðäàí òóðàú, êÿêëèê âÿ ñ. âàð. Ð-íóí ÿñàñ òÿñÿððöôàòû öçöì÷öëöê, òöòöí÷öëöê, òÿðÿâÿç÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûãäûð. Ð-íäà 2 øÿðàá ç-äó, ÷þðÿê ç-äó, êîíñåðâ ç-äó, 2 òîõóúóëóã êîìáèíàòû, òèêèø÷èëèê, ìÿðìÿð âÿ ÿùÿíý ñåõëÿðè âÿ ñ. âàð. Ç. ð-íóíóí 68 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, 18 óøàã áàü÷àñû, 4 éåääèëëèê ìóñèãè ìÿêòÿáè, 9 ìÿäÿíèééÿò åâè, 39 êëóáó, òàðèõäèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 50 êèòàáõàíà, ìÿðêÿçè ð-í õÿñòÿõàíàñû, 4 êÿíä õÿñòÿõàíàñû, 4 ôåëäøåð-ìàìà ìÿíòÿãÿñè, Ìèíúèâàí äÿìèðéîë õÿñòÿõàíàñû âÿ ñ. âàð. Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿí Ùàúàëû ê.íäÿ äàèðÿâè áöðú (14 ÿñð), Ìÿììÿäáÿéëè ê.-íäÿ ñÿêêèçýóøÿëè òöðáÿ (1304–05) Øÿðèôàí ê.-íäÿ ñÿðäàáÿ (13 ÿñð), Éåíèêÿíä ê.-íäÿ ñÿðäàáÿ (14 ÿñð) âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð. Ç ÿ ð ä à á ð à é î í ó – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èíçèáàòè ð-í. 1935 èëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1963 èëäÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê ÿðàçèñè Óúàð ð-íóíà âåðèëìèø, 1965 èëäÿ éåíèäÿí ìöñòÿãèë ð-í îëìóøäóð. Øèðâàí äöçöíöí ú.-ã.-èíäÿäèð. Ñàù. 855,6 êì2 . ßù. 46,0 ìèí (2005, 01 éàíâàð). Ð-íäà 1 øÿùÿð, 1 ãÿñ., 40 êÿíä âàð. Ìÿðêÿçè Çÿðäàá ø.-äèð.

ëÿðè âàð. Ùåéâàíëàðû: úàíàâàð, òöëêö, áîç äîâøàí, úåéðàí, ÷þëäîíóçó, ãóìñè÷àíû âÿ ñ. Ãóøëàðäàí òóðàú, ãûðãîâóë, ýþéÿð÷èí âÿ ñ. âàð. Ð-íóí èãòèñàäèééàòûíäà ê.ò. (òàõûë÷ûëûã, ïàìáûã÷ûëûã, áîñòàí-òÿðÿâÿç÷èëèê, ùåéâàíäàðëûã âÿ ñ.) ÿñàñ éåð òóòóð. Ç. ð-íóíäà 41 öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáè, ïåøÿ ëèòñåéè, êîëëåú, óøàã èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè, òàðèõ-äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè, 21 ìÿäÿíèééÿò åâè, 2 êÿíä êëóáó, ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø êèòàáõàíà ñèñòåìè, 79 ìÿäÿíè-ìààðèô ìöÿññèñÿñè, ìÿðêÿçè ðàéîí õÿñòÿõàíàñû, 5 êÿíä õÿñòÿõàíàñû, ýèýèéåíà âÿ åïèäåìèîëîýèéà ìÿðêÿçè ÿùàëèíèí èñòèôàäÿñèíäÿäèð.

918

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

ßËÀÂßËßÐ

919

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

920

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Ê.É.Ìóõòàðîâ, Ð.Ñ.Ìÿëèêîâ

921

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàíûí Äþâëÿò õàäèìëÿðè (1918–2005 èëëÿð) ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÕÀËà ÚÖÌÙÓÐÈÉÉßÒÈ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÕÀËà ÚÖÌÙÓÐÈÉÉßÒÈÍÈÍ ÁÈÐÈÍÚÈ ÙÞÊÓÌßÒ ÊÀÁÈÍÅÒÈ (28 ìàé 1918-17 èéóí 1918) Ôÿòÿëè õàí Õîéñêè - Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ñÿäðè âÿ äàõèëè èøëÿð íàçèðè Õîñðîâ Ïàøà áÿé Ñóëòàíîâ - ùÿðáè íàçèð Ìÿììÿä Ùÿñÿí Ùàúûíñêè - õàðèúè èøëÿð íàçèðè Íÿñèá áÿé Éóñèôáÿéëè - ìàëèééÿ âÿ õàëã ìààðèôè íàçèðè Õÿëèë áÿé Õàñìÿììÿäîâ - ÿäëèééÿ íàçèðè Ìÿììÿä Éóñèô Úÿôÿðîâ - òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå íàçèðè ßêáÿð àüà Øåéõöëèñëàìîâ - ÿêèí÷èëèê âÿ ÿìÿê íàçèðè Õóäàäàò áÿé Ìÿëèê Àñëàíîâ - éîëëàð, ïî÷ò âÿ òåëåãðàô íàçèðè Úàìî áÿé Ùàúûíñêè - äþâëÿò íÿçàðÿòè íàçèðè. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÕÀËà ÚÖÌÙÓÐÈÉÉßÒÈÍÈÍ ÈÊÈÍÚÈ ÙÞÊÓÌßÒ ÊÀÁÈÍÅÒÈ (17 èéóí 1918-7 äåêàáð 1918) Ôÿòÿëè õàí Õîéñêè - Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ñÿäðè âÿ ÿäëèééÿ íàçèðè Ìÿììÿäùÿñÿí Ùàúûíñêè - õàðèúè èøëÿð íàçèðè (åéíè çàìàíäà, ìöâÿããÿòè îëàðàã, äþâëÿò íÿçàðÿòè íàçèðè) Áåùáóä õàí Úàâàíøèð - äàõèëè èøëÿð íàçèðè Õóäàäàò áÿé Ìÿëèê àñëàíîâ - éîëëàð íàçèðè (åéíè çàìàíäà, ìöâÿããÿòè îëàðàã, ïî÷ò âÿ òåëåãðàô íàçèðè) ßáäöëÿëè áÿé ßìèðúàíîâ - ìàëèééÿ íàçèðè Õîñðîâ-Ïàøà áÿé Ñóëòàíîâ - ÿêèí÷èëèê íàçèðè Íÿñèá áÿé Éóñèôáÿéëè - õàëã ìààðèôè âÿ äèíè åòèãàä íàçèðè Àüà Àøóðîâ - òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå íàçèðè (åéíè çàìàíäà, ìöâÿããÿòè îëàðàã, ÿðçàã íàçèðè) Õóäàäàò áÿé Ðÿôèáÿéëè - ñÿùèééÿ âÿ ùèìàéÿäàðëûã íàçèðè ßëèìÿðäàí áÿé Òîï÷óáàøîâ - ïîðòôåëñèç íàçèð Õÿëèë áÿé Õàñìÿììÿäîâ - ïîðòôåëñèç íàçèð Ìóñà áÿé Ðÿôèéåâ - ïîðòôåëñèç íàçèð. 1918 èë ñåíòéàáðûí 17-äÿ Úöìùóðèééÿò ùþêóìÿòè Ýÿíúÿäÿí Áàêûéà êþ÷äöêäÿí ñîíðà, îêòéàáðûí 6-äà èêèíúè ùþêóìÿò êàáèíåòèíäÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëäè: Ôÿòÿëè õàí Õîéñêè - Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ñÿäðè Áåùáóä õàí Úàâàíøèð - äàõèëè èøëÿð íàçèðè âÿçèôÿñè èëÿ éàíàøû òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå íàçèðè âÿçèôÿñèíè äÿ èúðà åäèðäè ßëèìÿðäàí áÿé Òîï÷óáàøîâ - õàðèúè èøëÿð íàçèðè Ìÿììÿä Ùÿñÿí Ùàúûíñêè - ìàëèééÿ íàçèðè Íÿñèá áÿé Éóñèôáÿéëè - õàëã ìààðèôè íàçèðè Õóäàäàò áÿé Ìÿëèê Àñëàíîâ - éîëëàð íàçèðè Õîñðîâ-Ïàøà áÿé Ñóëòàíîâ - ÿêèí÷èëèê âÿ äþâëÿò ÿìëàêû íàçèðè Àüà Àøóðîâ - ïî÷ò âÿ òåëåãðàô íàçèðè Õÿëèë áÿé Õàñìÿììÿäîâ - ÿäëèééÿ íàçèðè Õóäàäàò áÿé Ðÿôèáÿéëè - õàëã ñÿùèééÿñè íàçèðè Ìóñà áÿé Ðÿôèéåâ - ùèìàéÿäàðëûã âÿ äèíè åòèãàä íàçèðè Èñìàéûë õàí Çèéàäõàíîâ - ùÿðáè èøëÿð öçðÿ ìöâÿêêèë ßáäöëÿëè áÿé ßìèðúàíîâ - äþâëÿò íÿçàðÿòè íàçèðè. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÕÀËà ÚÖÌÙÓÐÈÉÉßÒÈÍÈÍ Ö×ÖÍÚÖ

922

ÙÞÊÓÌßÒ ÊÀÁÈÍÅÒÈ (26 äåêàáð 1918-14 àïðåë 1919) Ôÿòÿëè õàí Õîéñêè - Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ñÿäðè âÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðè Õÿëèë áÿé Õàñìÿììÿäîâ - äàõèëè èøëÿð íàçèðè È.Ïðîòàñîâ - ìàëèééÿ íàçèðè Õóäàäàò áÿé Ìÿëèê Àñëàíîâ - éîëëàð íàçèðè Íÿñèá áÿé Éóñèôáÿéëè - õàëã ìààðèôè âÿ äèíè åòèãàä íàçèðè Àñëàí áÿé Ñÿôèêöðäñêè - ïî÷ò âÿ òåëåãðàô, ÿìÿê íàçèðè Ñÿìÿä áÿé Ìåùìàíäàðîâ - ùÿðáè íàçèð Ðöñòÿì õàí Õîéñêè - ùèìàéÿäàðëûã íàçèðè É.Ýèíäåñ - õàëã ñÿùèééÿñè íàçèðè Ìèðçÿ ßñÿäóëëàéåâ - òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå íàçèðè Ìÿììÿäùÿñÿí Ùàúûíñêè - äþâëÿò íÿçàðÿòè íàçèðè Ê.Ëèçãàð - ÿðçàã íàçèðè Õîñðîâ-Ïàøà áÿé Ñóëòàíîâ - ÿêèí÷èëèê âÿ äþâëÿò ÿìëàêû íàçèðè Òåéìóð áÿé Ìàêèíñêè - ÿäëèééÿ íàçèðè Ãåéä: 1919 èë éàíâàðûí èêèíúè éàðûñûíäàí äþâëÿò íÿçàðÿòè íàçèðè ßëàüà Ùÿñÿíîâ îëìóøäóð. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÕÀËà ÚÖÌÙÓÐÈÉÉßÒÈÍÈÍ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÙÞÊÓÌßÒ ÊÀÁÈÍÅÒÈ (14 àïðåë 1919-22 äåêàáð 1919) Íÿñèá áÿé Éóñèôáÿéëè - Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ñÿäðè âÿ äàõèëè èøëÿð íàçèðè ßëàüà Ùÿñÿíîâ - ìàëèééÿ íàçèðè Àüà ßìèíîâ - òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå íàçèðè Ìÿììÿä Éóñèô Úÿôÿðîâ - õàðèúè èøëÿð íàçèðè Õóäàäàò áÿé Ìÿëèêàñëàíîâ - éîëëàð íàçèðè Úàìî áÿé Ùàúûíñêè - ïî÷ò âÿ òåëåãðàô íàçèðè Ñÿìÿä áÿé Ìåùìàíäàðîâ - ùÿðáè íàçèðè Âèêòîð Êëåíåâñêè - ùèìàéÿäàðëûã íàçèðè À.Äàñòàêîâ - õàëã ñÿùèééÿñè íàçèðè Ðÿøèä õàí Ãàïëàíîâ - õàëã ìààðèôè âÿ äèíè åòèãàä íàçèðè Àñëàí áÿé Ãàðäàøîâ - ÿêèí÷èëèê âÿ äþâëÿò ÿìëàêû íàçèðè Íÿðèìàí áÿé Íÿðèìàíáÿéëè - äþâëÿò íÿçàðÿòè íàçèðè Àñëàí áÿé Ñÿôèêöðäñêè - ÿäëèééÿ âÿ ÿìÿê íàçèðè Õ.Àìàñïöð - ïîðòôåëñèç íàçèð Ìÿììÿä Ùÿñÿí Ùàúûíñêè - äàõèëè èøëÿð íàçèðè. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÕÀËà ÚÖÌÙÓÐÈÉÉßÒÈÍÈÍ ÁÅØÈÍÚÈ ÙÞÊÓÌßÒ ÊÀÁÈÍÅÒÈ (22 äåêàáð 1919-30 ìàðò 1920) Íÿñèá áÿé Éóñèôáÿéëè - Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ñÿäðè Ôÿòÿëè õàí Õîéñêè - õàðèúè èøëÿð íàçèðè Ñÿìÿä áÿé Ìåùìàíäàðîâ - ùÿðáè íàçèð Ìÿììÿäùÿñÿí Ùàúûíñêè - äàõèëè èøëÿð íàçèðè Õÿëèë áÿé Õàñìÿììÿäîâ - ÿäëèééÿ íàçèðè Ðÿøèä áÿé Ãàïëàíîâ - ìàëèééÿ íàçèðè Ùÿìèä áÿé Øàùòàõòèíñêè - õàëã ìààðèôè âÿ äèíè åòèãàä íàçèðè ßùìÿä áÿé Ïåïèíîâ - ÿêèí÷èëèê âÿ ÿìÿê íàçèðè Õóäàäàò áÿé Ìÿëèêàñëàíîâ - éîëëàð íàçèðè (åéíè çàìàíäà, ìöâÿããÿòè îëàðàã, òèúàðÿò, ñÿíàéå âÿ ÿðçàã íàçèðè) Úàìî áÿé Ùàúûíñêè - ïî÷ò âÿ òåëåãðàô íàçèðè Ìóñà áÿé Ðÿôèéåâ - õàëã ñÿùèééÿñè âÿ ùèìàéÿäàðëûã íàçèðè Ùåéáÿòãóëó áÿé Ìÿììÿäáÿéîâ - äþâëÿò íÿçàðÿòè íàçèðè.

AZßÐÁÀÉÚÀÍ 1920 èë ôåâðàëûí 18-äÿí Ìóñòàôà áÿé Âÿêèëîâ - äàõèëè èøëÿð íàçèðè Ìÿììÿäùÿñÿí Ùàúûíñêè - òèúàðÿò, ñÿíàéå âÿ ÿðçàã íàçèðè. Ìàðòûí 5-äÿí èñÿ Íóðìÿììÿä Øàùñóâàðîâ - õàëã ìààðèôè âÿ äèíè åòèãàä íàçèðè îëìóøäóð. ALÈ

DÞVLßT MÖßSSÈSßLßRÈ (1920 - 2005 èllÿr)

AZßRBAYÚAN MÖVßQQßTÈ ÈNQÈLAB KOMÈTßSÈ (AMÈK) (1920 - 21; 1920, 28. 04. - 1921, 19. 05. ) SßDRÈ: Nÿrèman Nÿcÿf oülu Nÿrèmanov AZßRBAYÚAN SSR XALQ KOMÈSSARLARI SOVETÈ (1920 - 46; 1920, 28. 04 - 1946, 29. 03. AZßRBAYÚAN SSR 1922 èl äåêàáðûí 30-dàn SSRÈ tÿrkèbènÿ daxèl olmuødur). SßDRLßRÈ: Nÿrèman Nÿcÿf oülu Nÿrèmanov (1920, 27 aprål 1922, 6 may) Qÿzÿnfÿr Mahmud oülu Musabÿyov (1922, 6 may 1930, 14 mart) Dadaø Xoca oülu Bönyadzadÿ (1930, 14 mart - 1932, 23 oktyabr) Mèr Úÿfÿr Abbas oülu Baüûrov (1932, 23 oktyabr 1933, 12 dåkabr) Hösåyn Paøa oülu Rÿhmanov (1933, 12 dåkabr 1937, 22 avqust). AZßRBAYÚAN SSR NAZÈRLßR SOVETÈ (1946 - 91; 1946, 28.03 - 1991, 18.10) SßDRLßR: Tåymur Èmamqulu oülu Qulèyåv (1937, 13 noyabr 1953, 18 aprål) Mèr Úÿfÿr Abbas oülu Baüûrov (1953, 18aprål 1953, 17 avqust) Tåymur Èmamqulu oülu Qulèyåv (1953, 17 avqust 1954, 1 mart) Sadûq Hacûyarÿlè oülu Rÿhèmov ( 1954, 1 mart 1958, 8 èyul ) Vÿlè Yusuf oülu Axundov ( 1958, 8 èyul - 1959, 10 èyul) Mÿmmÿd ßbdöl oülu Èsýÿndÿrov ( 1959, 10 èyul 1961, 29 dåkabr) ßnvÿr Nÿzÿr oülu ßlèxanov (1961, 29 dåkabr -1970, 10 aprål ) ßlè Èsmayèlovè÷ Èbrahèmov (1970, 10 aprål -1981, 22 yanvar ) Hÿsÿn Nåymÿt oülu Såyèdov ( 1981, 22 yanvar 1989, 27 yanvar ) Ayaz Nèyazè oülu Mötÿllèbov (1989, 27 yanvar - 1990, 26 yanvar ). AZßRBAYÚAN SSR, AZßRBAYÚAN RESPUBLÈKASI NAZÈRLßR KABÈNETÈ (1991; 1991, 7. 02 )

BAØ NAZÈRLßR: Hÿsÿn ßzèz oülu Hÿsÿnov ( 1990, 26 yanvar -1992, 4 aprål) Fåyruz Rÿcÿb oülu Mustafayåv ( 1992, 4 aprål 1992, 14 may) Baø nazèr ÿvÿzè Rÿhèm ßlèhösåyn oülu Hösåynov ( 1992, 14 may 1993, 30 yanvar) ßlè ßhmÿd oülu Mÿsèmov (1993, 5 fåvral - 1993, 28 aprål) Baø nazèr ÿvÿzè Pÿnah ×odar oülu Hösåynov (1993, 28 aprål -1993, 30 èyun) Surÿt Davud oülu Hösåynov (1993, 30 èyun - 1994, 7 oktyabr) Fuad Xÿlèl oülu Qulèyåv (1994, 7 oktyabr - 1995, 2 ìàé — áàø íàçèð ÿâÿçè; 1995, 2 ìàé — 1996, 20 èéóë — áàø íàçèð) Artur Tahèr oülu Rasèzadÿ ( 1996, 26 noyabr - 2003, 4 avqust ) Èlham Håydÿr oülu ßlèyåv ( 2003, 4 avqust - 2003, 4 noyabr) Artur Tahèr oülu Rasèzadÿ ( 2003, 4 noyabr ). AZßRBAYÚAN SSR MßRKßZÈ ÈÚRAÈYYß KOMÈTßSÈ (AZßRBAYÚAN SSR MÈK) ( 1921 - 37; 1921, may 1937, 14. 03 ) SßDRLßR: Muxtar Hacû oülu Hacûyåv ( 1921, 19 may - 1922, 6 may) Sÿmÿdaüa Hÿsÿn oülu Aüamalûoülu ( 1922, 6 may 1929, 18 såntyabr ) Sultanmÿcèd Mÿcèd oülu ßfÿndèyåv ( 1929, 18 såntyabr - 1930, 14 mart ) Qÿzÿnfÿr Mahmud oülu Musabÿyov ( 1930, 14 mart 1931, 12 noyabr ) Sultanmÿcèd Mÿcèd oülu ßfÿndèyåv (1931, 13 dåkabr - 1937, 10 èyun ). AZßÐBAYÚAN SSR ALÈ SOVETÈNÈN RßYASßT HEYßTÈ (1937 - 91; 1937, 14. 03 - 1991, 18. 10 ) SßDRLßR: Mèrbÿøèr Fÿttah oülu Qasûmov ( 1937, 10 èyun 1949, 23 aprål ) Nÿzÿr Håydÿr oülu Håydÿrov ( 1949, 18 may -1954 9 mart ) Mèrzÿ ßjdÿr oülu Èbrahèmov ( 1954, 9 mart - 1958, 23 yanvar ) Èlyas Kÿrèm oülu Abdullayåv ( 1958, 23 yanvar 1959, 26 noyabr ) Sÿftÿr Mÿmmÿd oülu Úÿfÿrov ( 1959, 26 noyabr 1961, 16 noyabr )

923

AZßÐÁÀÉÚÀÍ Mÿmmÿd ßbdöl oülu Èsýÿndÿrov ( 1961, 29 dåkabr -1969, 25 dåkabr ) Qurban ßlè oülu Xÿlèlov ( 1969, 25 dåkabr -1985, 30 dåkabr ) Sölåyman Bayram oülu Tatlûyåv ( 1985, 30 dåkabr 1989, 22 èyun ).

AZßRBAYÚAN KOMMUNÈST KOMÈTßSÈ

PARTÈYASI MßRKßZÈ

(AZßRBAYÚAN KP MK) (1920 - 91; 1920, 11-12. 02 1991, 14. 09) AZßRBAYÚAN KP MK-nûn BÈRÈNÚÈ KATÈBLßRÈ:

AZßRBAYÚAN SSR ALÈ SOVETÈ, AZßRBAYÚAN RESPUBLÈKASI ALÈ SOVETÈ (1990 - ? ; 1990, 18. 05 - ? ) SßDRLßR: Elmèra Mèkayûl qûzû Qafarova ( 1989, 22 èyun -1992, 5 mart ) Yaqub Úavad oülu Mÿmmÿdov ( 1992, 5 mart 1992, 18 may ) Èsa Yunès oülu Qÿmbÿrov (1992, 18 may -1993, 15 èyun ) Håydÿr ßlèrza oülu ßlèyåv ( 1993, 15 èyun -1993, 5 noyabr ). AZßRBAYÚAN RESPUBLÈKASI MÈLLÈ

MßÚLÈSÈ ( ? )

Rÿsul Bayram oülu Qulèyåv ( 1993, 5 noyabr 1996, 11 såntyabr ) Murtuz Nÿcÿf oülu ßlÿsýÿrov ( 1996, 16 noyabr ). AZßRBAYÚAN SSR ALÈ SOVETÈ ( AZßRBAYÚAN SSR AS) (1937 - 91; 1937, 14. 03 1992) SßDRLßR: Mèr Tåymur Mèr ßlÿkbÿr oülu Yaqubov ( 1938, 18 èyul - 1941, 7 aprål ) ßzèz Mÿmmÿdkÿrèm oülu ßlèyåv ( 1941, 7 aprål 1944, 6 mart ) Soltan ßsÿdulla oülu Qafarzadÿ ( 1944, 6 mart 1947, 22 mart ) Yusèf Nèftalû oülu Yusèfov ( 1947, 22 mart - 1951, 26 mart ) Aüamèrzÿ Mèrzÿlè oülu ßhmÿdov ( 1951, 26 mart 1953, 18 aprål ) Mustafa Aüabÿy oülu Top÷ubaøov ( 1953, 18 aprål 1955, 25 mart) Abdulla Sÿlèm oülu Bayramov ( 1955, 25 mart -1958, 23 yanvar ) Mèrzÿ ßjdÿr oülu Èbrahèmov ( 1958, 23 yanvar 1959, 25 mart) Qÿzÿnfÿr Musa oülu Úÿfÿrlè ( 1959, 25 mart -1959, 25 noyabr) ßlè Taüûzadÿ ( 1959, 25 noyabr - 1963, 29 mart ) Mÿmmÿd Arèf Mÿhÿrrÿm oülu Dadaøzadÿ ( 1963, 29 mart - 1967, 5 aprål ) Mustafa Aüabÿy oülu Top÷ubaøov ( 1967, 5 aprål 1971, 1 èyul ) Sölåyman Röstÿm (Sölåyman ßlèabbas oülu Röstÿmzadÿ) (1971, 1 èyul - 1989, 10 èyun ).

924

Mèrzÿ Davud Hösåynov ( 1920, 11 fåvral - 1920, 23 èyul) Nanåyøvèlè Vèktor Èvanovè÷ ( 1920, 23 èyul - 1920, 9 såntyabr) Stasova Yålåna Dmètrèyåvna ( 1920, 9 såntyabr - 1920, 15 såntyabr ) Dumbadzå V. Y. (1920, 15 såntyabr- 1920, 24 oktyabr) Qrèqorè Naumovè÷ Kamènskè ( 1920, 24 oktyabr - 1921, 24 èyul) Sårýåy Mèronovè÷ Kèrov (Kostrèkov) ( 1921, 24 èyul 1926, 21 yanvar) Låvon Èsayåvè÷ Mèrzoyan (1926, 21 yanvar - 1929, 11 èyul) Nèkolay Fyodorovè÷ Qèkalo ( 1929 , 11 èyul- 1930, 5 avqust) Vladèmèr Èvanovè÷ Polonskè ( 1930, 5 avqust - 1933, 8 fåvral ) Rubån (R. Mkrtû÷yan) ( 1933, 8 fåvral - 1933, 10 dåkabr ) Mèr Úÿfÿr Baüûrov (1933, 10 dåkabr - 1953, 18 aprål ) Mèr Tåymur Mèr ßlÿkbÿr oülu Yaqubov ( 1953, 18 aprål - 1954, 17 fåvral ) Èmam Daødÿmèr oülu Mustafayåv ( 1954, 17 fåvral 1959, 10 èyul ) Vÿlè Yusèf oülu Axundov ( 1959, 10 èyul - 1969, 14 èyul) Håydÿr ßlèrza oülu ßlèyåv ( 1969, 14 èyul - 1982, 3 dåkabr ) Kamran Mÿmmÿd oülu Baüûrov ( 1982, 3 dåkabr 1988, 21 may ) ßbdörrÿhman Xÿlèl oülu Vÿzèrov ( 1988, 21 may 1990, 25 yanvar ) Ayaz Nèyazè oülu Mötÿllèbov ( 1990, 25 yanvar - 1991, 14 såntyabr). AZßRBAYÚAN RESPUBLÈKASI AZßRBAYÚAN RESPUBLÈKASI PREZÈDENTLßRÈ Ayaz Nèyazè oülu Mötÿllèbov (1991, 8 såntyabr - 1992, 6 mart) ßbölfÿz Qÿdèrqulu oülu ßlèyåv (1992, 7 èyun -1993, 23 èyun) Håydÿr ßlèrza oülu ßlèyåv (1993, 3 oktyabr - 2003, 4 avqust) Èlham Håydÿr oülu ßlèyåv (2003, 15 oktyabr).

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

"ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀÑÛ" ÅËÌÈ ÌßÐÊßÇÈÍÈÍ ÄÈÐÅÊÒÎÐÓ àêàäåìèê Ò.Ì.ÍÀÜÛÉÅ Äèðåêòîð ìöàâèíëÿðè: èãòèñàä åëìëÿðè íàìèçÿäè Ô.Ô.Ìóñòàôàéåâ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò åëìëÿðè íàìèçÿäè Ç.Ù.Ìóñòàôàéåâ, À.ß.Ñóëòàíîâ "ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀÑÛ" ÅËÌÈ ÌßÐÊßÇÈÍÈÍ ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀËÀÐÛ Âß ØÞÁßËßÐÈ "ÖÌÓÌÈ ÒÀÐÈÕ, ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÒÀÐÈÕÈ Âß ÀÐÕÅÎËÎÝÈÉÀÑÛ" ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ Ðåäàêñèéà ìöäèðè – Ê.É.Ìóõòàðîâ, òàðèõ åëìëÿðè íàìèçÿäè; áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Õ.ß.Áàëàéåâ, À.Ù.Õÿëèë, Ë.Í.Ðèçâàíîâà, Í.Ð.Øÿðèôîâ. “Ùåéäÿð ßëèéåâ” âÿ “Èëùàì ßëèéåâ” ìÿãàëÿëÿðèíèí òÿðòèá÷èñè É.Ì.Ìàùìóäîâäóð.

"ÅËÌÈ-ßÄßÁÈ ÍßÇÀÐßÒ, ÑÞÇËÖÊ Âß ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈÉÀ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ" Ðåäàêñèéà ìöäèðè – Å.ß.Ìÿììÿäîâà, ðåäàêñèéà ìöäèðèíèí ìöàâèíè – ß.Ð.Èñàçàäÿ, ùöãóã åëìëÿðè íàìèçÿäè; áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – ×.Í.ßùìÿäîâà, Õ.Ý.Ùöñåéíîâà, Ñ.Ø.Ãÿäèðîâà, À.Ô.Ìåùäèéåâà, Ð.ß.Ðÿùèìîâà, Í.ß.Ðçàéåâà.

"ÑÎÑÈÀË-ÈÚÒÈÌÀÈ ÑÀÙßËßÐ, ÔßËÑßÔß, ÈÃÒÈÑÀÄÈÉÉÀÒ Âß ÙÖÃÓÃ" ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ Ðåäàêñèéà ìöäèðè – Ù.Ì.Äàéûéåâ, ðåäàêñèéà ìöäèðèíèí ìöàâèíè – Ã.ß.Ðÿùèìîâ, áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – À.Ø.ßùìÿäçàäÿ, Ý.ß.Ùàúûéåâà, Å.Õ.Êÿðèìîâ.

"ÍßØÐÈÉÉÀÒ, ÏÎËÈÃÐÀÔÈÉÀ Âß ÊÎÐÐÅÊÒÓÐÀ ØÞÁßÑÈ" Øþáÿ ìöäèðè – Õ.È.Éöçáàøîâà, øþáÿ ìöäèðèíèí ìöàâèíè – Í.Î.ßëèéåâà, áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Ø.Ô.ßëèéåâà, Ñ.Ì.ßñÿäóëëàéåâà, Ð.Ã.Ìÿììÿäîâà, åëìè ðåäàêòîð – Ê.ß.Éöçáàøîâà.

"ÊÈÌÉÀ, ÁÈÎËÎÝÈÉÀ, ÌÈÊÐÎÁÈÎËÎÝÈÉÀ, ÒÈÁÁ, ÒÎÐÏÀÃØÖÍÀÑËÛÃ" ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ Ðåäàêñèéà ìöäèðè – È.Ó.Ëÿòèôîâ, êèìéà å.ä.; ðåäàêñèéà ìöäèðèíèí ìöàâèíè – Ô.ß.Éóíóñîâà, êèìéà åëìëÿðè íàìèçÿäè; áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Ã.Í.ßñÿäîâà, Â.Ì.Èìàìÿëèéåâà.

"ÁßÄÈÈ ÒßÐÒÈÁÀÒ, ÈËËÖÑÒÐÀÑÈÉÀ Âß ÊÀÐÒÎÃÐÀÔÈÉÀ" ØÞÁßÑÈ Øþáÿ ìöäèðè – È.Ñ.Ñöëåéìàíîâ, áþéöê åëìè ðåäàêòîð – À.À.Ðÿôèéåâà, åëìè ðåäàêòîðëàð – Ì.Ù.Ùöñåéíçàäÿ, À.Ê.Ñÿìÿäçàäÿ.

"ÔÈÇÈÊÀ, ÐÈÉÀÇÈÉÉÀÒ, ÌÅÕÀÍÈÊÀ, ÀÑÒÐÎÍÎÌÈÉÀ, ÊÎÑÌÎÍÀÂÒÈÊÀ" ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ Ðåäàêñèéà ìöäèðè – Ñ.Ã.Ðçàéåâ, ôèçèêà-ðèéàçèééàò å.ä.; ðåäàêñèéà ìöäèðèíèí ìöàâèíè – Ñ.Ù.Íèéàçîâà, áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Ë.Ð.Õóäèéåâà, Ù.Ð.Ãàñûìîâà, Ç.À.Òàüûéåâà.

ÊÎÌÏËÅÊÒËßØÄÈÐÌß ØÞÁßÑÈ Øþáÿ ìöäèðè – Ê.Ì.Ùöñåéíîâ, øþáÿ ìöäèðèíèí ìöàâèíè – Ñ.ß.ßùìÿäîâ, áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Ò.ß.ßëèéåâà, Ì.È.ßñÿäîâà, Ð.Õ.Ìöòÿëëèìçàäÿ.

"ÒÅÕÍÈÊÀ, ÍÅÔÒ-ÌßÄßÍ ÈØËßÐÈ, ÈÍÔÎÐÌÀÒÈÊÀ, ÅËÅÊÒÐÎÍÈÊÀ" ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ Ðåäàêñèéà ìöäèðè – Ý.Ý.Ãîúàéåâà, áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Å.Ê.Úàáàðîâà, Í.Í.Ãÿíèéåâà. "ÚÎÜÐÀÔÈÉÀ, ÝÅÎËÎÝÈÉÀ, ÝÅÎÔÈÇÈÊÀ, ßÒÐÀÔ ÌÖÙÈÒ, ÅÊÎËÎÝÈÉÀ" ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ Ðåäàêñèéà ìöäèðè – Ù.À.Õÿëèëîâ, úîüðàôèéà å.ä.; áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Ê.Â.Äàâóäîâà, Ø.Ì.Õàíÿùìÿäîâà, Á.Ú.Íÿúÿôîâ. "ßÄßÁÈÉÉÀÒ, ÄÈË×ÈËÈÊ, ÌßÄßÍÈÉÉßÒ Âß ÈÍÚßÑßÍßÒ" ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ Ðåäàêñèéà ìöäèðè – Ç.Ù.Àáäóëëàéåâ, ïåäàãîæè åëìëÿð íàìèçÿäè; áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Ô.À.Áàêûõàíîâà, Ë.À.Ùàúûéåâà, Í.È.Ùöñåéíîâà, Ñ.Í.Ìÿììÿäîâ, ß.Ñ.Çåéíàëîâà. "ÒßÙÑÈË, ÌßÒÁÓÀÒ, ÒÅËÅÂÈÇÈÉÀ, ÈÍÒÅÐÍÅÒ, ÒÓÐÈÇÌ Âß ÈÄÌÀÍ" ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÑÛ Ðåäàêñèéà ìöäèðè – Ò.Ì.Úàùàíýèðîâ, ðåäàêñèéà ìöäèðèíèí ìöàâèíè – Ù.Ì.Åëäàðîâà, áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Ë.ß.Àëëàùâåðÿíçàäÿ, Õ.Ù.Èñìàéûë, Ñ.Ì.Ìåùðÿëèéåâà, Å.À.Ðÿñóëîâ.

ÊÎÌÏÉÓÒÅÐ ÌßÐÊßÇÈ Ìÿðêÿçèí ìöäèðè – Ù.ß.Ãÿäèðîâ, èãòèñàä åëìëÿðè íàìèçÿäè; ìÿðêÿç ìöäèðèíèí ìöàâèíè – Ì.Á.Îðóúîâ, áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – Ë.Ã.Ùÿòÿìîâà, È.Ô.Ãóëèéåâ, åëìè ðåäàêòîð – Ô.Ã.Ìóñàéåâà, ìöòÿõÿññèñëÿð – Ô.À.Àüàéåâ, Í.Â.Áàáàéåâà, Ì.Ù.Ãàñûìîâà, Ê.Í.Ìÿúèäîâ, Ø.Ì.Ìÿììÿäîâà. ÈÍÇÈÁÀÒÈ-ÒßÑßÐÐÖÔÀÒ ØÞÁßÑÈ Øþáÿ ìöäèðè, ùöãóã ìÿñëÿùÿò÷èñè – Ù.À.Ãóðáàíîâ, øþáÿ ìöäèðèíèí ìöàâèíè – Á.Ð.Èáðàùèìîâ; ìöòÿõÿññèñëÿð – Ï.Ô.Àäûýþçÿëîâà, Ú.ß.Úàááàðîâ, Ê.Ì.ßëèéåâà, Ç.Ñ.Âÿëèéåâ. ÊÈÒÀÁÕÀÍÀ Ìöäèð – Ý.À.Àøóðîâà, åëìè ðåäàêòîð – Ñ.Ó.Ñöëåéìàíîâà, ìöòÿõÿññèñëÿð – Ò.Ù.Ùöñåéíîâà, Ý.Ú.Ñàäûãîâà, Ð.Ä.Éóñèôîâà, ÖÌÓÌÈ ØÞÁß Øþáÿ ìöäèðè – Ç.ß.Áàõøûéåâà, áþéöê åëìè ðåäàêòîðëàð – À.Ð.ßëèéåâà, Ñ.Ñ.ßìèðîâà, Ñ.ß.Ìÿììÿäîâà; ìöòÿõÿññèñëÿð – Í.Ù.Ùÿñÿíÿëèéåâà, Í.Ì.Ùàúûéåâà. ÌÖÙÀÑÈÁÀÒ Áàø ìöùàñèá – È.ß.Õóäàéåâ, ìöùàñèáëÿð – Í.ß.Ùöñåéíîâà, Ì.Â.Ìÿììÿäîâà.

925

AZßÐÁÀÉÚÀÍ

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû "Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñû" Åëìè Ìÿðêÿçè ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀÑÛ "ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ" Áàêû – 2005 Éûüûëìàüà âåðèëìèø ……………. ×àïà èìçàëàíìûø………… Ñèôàðèø ¹ Ôîðìàòû 60õ90 1/8. Ùÿúìè …… Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 116. Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 116. Ùåñàá íÿøð âÿðÿãè 157. Ãèéìÿòè………… Òèðàæû…………. Ìÿòí "Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñû" Åëìè Ìÿðêÿçèíèí êîìïéóòåð ìÿðêÿçèíäÿ (Áþéöê Ãàëà êö÷., 41) éûüûëûá ÷àïà ùàçûðëàíìûøäûð. Úèëääÿ 193 ìÿãàëÿ, 593 øÿêèë, 13 äèàãðàì, 9 ñõåì, 71 õÿðèòÿ-ñõåì, 94 úÿäâÿë, 45 õÿðèòÿ âåðèëìèøäèð Ìöÿëëèôëÿðèí ñàéû 206; Ðÿé÷èëÿðèí ñàéû 68 íÿôÿðäèð.

926