2.hormone Ha Doi
This document was uploaded by user and they confirmed that they have the permission to share it. If you are author or own the copyright of this book, please report to us by using this DMCA report form. Report DMCA
Overview
Download & View 2.hormone Ha Doi as PDF for free.
More details
- Words: 4,317
- Pages: 10
HORMONE HAÏ ÑOÀI VAØ HORMONE THUØY TRÖÔÙC, THUØY SAU TUYEÁN YEÂN MUÏC TIEÂU - YEÂU CAÀU : ¾ Naém vöõng ñöôïc kieán thöùc cô baûn veà giaûi phaåu, sinh lyù vaø sinh hoaù hoïc ñeå coù theå naém vöõng ñöôïc phaàn döôïc lyù hoïc ¾ Naém vöõng taùc duïng döôïc lyù, cô cheá taùc duïng cuûa moãi hormone ¾ Coâng duïng cuûa hormone ¾ Caùc taùc duïng phuï cuûa chuùng I. ÑAÏI CÖÔNG: Cô theå sinh vaät ñieàu hoaø vaø phoái hôïp caùc hoaït ñoäng sinh hoïc höõu hieäu nhôø 2 heä thoáng. + Heä thaàn kinh + Heä theå dòch Heä thaàn kinh ñieàu hoaø hoaït ñoäng baèng caùc xung ñoäng thaàn kinh, daãn truyeàn theo caùc sôïi thaàn kinh vaø baèng caùc phöông thöùc phaûn xaï Heä theå dòch goàm maùu vaø caùc dòch noäi moâi, ñieàu hoaø hoaït ñoäng qua noàng ñoä caùc chaát maø chuû yeáu laø caùc hormone cuûa caùc tuyeán noäi tieát. Heä thoáng noäi tieát kieåm soaùt caùc hoaït ñoäng bieán döôõng, taêng tröôûng vaø baøi tieát cuûa cô theå. Heä thaàn kinh vaø heä noäi tieát coù lieân heä maät thieát vôùi nhau qua vuøng haï ñoài, tuyeán yeân vaø heä thoáng cöûa. Vuøng haï ñoài laø moät caáu truùc thaàn kinh, tieáp nhaän caùc tín hieäu thaàn kinh nhöng laïi tieát ra hormone , caùc hormone naøy ñöôïc goïi laø yeáu toá giaûi phoùng (releasing factors) hay caùc yeáu toá öùc cheá (inhibiting factors) ñeå ñieàu hoaø hoaït ñoäng cuûa tuyeán yeân. Ñoàng thôøi tuyeân yeân cuõng baøi tieát ra caùc hormone cuûa noù ñeå ñieàu hoaø caùc hoaït ñoäng cuûa caùc tuyeán noäi tieát khaùc trong cô theå. Caùc hormone cuûa vuøng haï ñoài ñaõ ñöôïc coâng nhaän vaø ñaõ ñöôïc toång hôïp (trong phaàn lôùn caù tröôøng hôïp) bao goàm : ¾ Gowth hormone - releasing hormone (GRH) ¾ Gowth hormone - inhibiting hormone (somatostatin) ¾ Thyrotropine - releasing hormone (TRH) ¾ Corticotropine – releasing hormone (CRH) ¾ Prolactin - inhibiting hormone (Dopamine) Vaø 6 hormone cuûa thuøy tröôùc tuyeán yeân ñaõ ñöôïc ghi nhaän : ¾ Gowth hormone (GH) ¾ Thyrotropin (TSH) ¾ Adrenocorticotropine (ACTH) ¾ Luteinizing hormone (LH) ¾ Prolactin ¾ Follicle - stimulating hormone (FSH)
-1-
1
¾ β - lipotropin HÌNH TRANG 696 Nhöõng hormone giaûi phoùng cuûa vuøng haï ñoài (hypothalamic releasing hormone) vaø nhöõng taùc duïng cuûa hormone thuøy tröôùc tuyeán yeân. Growth hormone - releasing hormone (GRH) - GRH ôû ngöôøi laø moät chuoãi polypeptide ñôn, goàm 44 acid amine. Nhöõng peptide hay GRH toång hôïp duø chæ chöùa coù 29 acid amine ñaàu maø vaãn coù taùc duïng toát vaø tieàm löïc cuûa noù gaàn nhö laø GRH noäi sinh coù chieàu daøi nguyeân veïn. Caùc taùc duïng sinh hoïc : - Söïc gaén keát cuûa GRH vôùi caùc receptor cuûa noù laøm hoaït hoaù caùc adenyl cyclase vaø laøm taêng noàng ñoä AMP voøng trong caùc somatotrope (teá baøo höôùng thaän) - Ca 2+ cuûa dung dòch baøo töông (Cytosolic Ca 2+ ) cuõng gia taêng nhôø GRH. Taát caû caùc yeáu toá treân daãn ñeán kích thích söï toång hôïp qua con ñöôøng gia taêng söï sao cheùp maõ cuûa gene GRH. Khi chích GRH vaøo ngöôøi, taùc duïng cuûa RGH raát roõ trong söï kích thích baøi tieát growth hormone Döôïc lyù hoïc cuûa GRH: - GRH ñöôïc duøng chính nhö laø moät yeáu toá chaån ñoaùn. Ño löôïng growth - hormone noäi sinh theo sau löôïng GRH ñöôïc chích vaøo cô theå, döôùi söï chæ daãn cuûa caùc nhaø chuyeân moân ñeå xaùx ñònh söï thieáu huït growth hormone thöïc söï do vuøng haï ñoài hay tuyeán yeân - Khoaûng 40% - 80% treû em thieáu huït growth hormone thì ñaùp öùng vôùi GRH Somatostatin hay (growth hormone - inhibiting hormone, GIH, somatotropin release - inhibiting hormone) Somatostatin laø moät peptide goàm 14 acid amine ñaõ ñöïôc phaân laäp töø vuøng haï ñoài vaø nhöõng vuøng khaùc cuûa heä thaàn kinh trung öông. Somatostatin coù taùc duïng öùc cheá söï phoùng thích hormonene taêng tröôûng (Growth - hormone), ñöa ñeán laøm giaûm noàng ñoä insuline trong heä tuaàn hoaøn vaø noù coøn taùc ñoäng tôùi TRH ñeå gaây phoùng thích Thyrotropin. Somatostatin cuõng ñöôïc tìm thaáy trong tuyeán tuïy vaø caùc vò trí khaùc trong ñöôøng tieâu hoaù, ôû ñaây noù öùc cheá söï phoùng thích glucagon, insulin vaø gastrin. Caùc Somatostatin ngoaïi sinh mau choùng ñöôïc loïc saïch khoûi heä tuaàn hoaøn, vôùi moät thôøi gian baùn huyû khôûi ñaàu = 1 - 3 phuùt Thaän ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc chuyeån hoaù vaø baøi tieát Somatostatin Moät peptide goàm 28 acid amine hay coøn goïi laø prosomatostatin cuõng chöùa ñöïng nhöõng taùc duïng sinh hoïc cuûa somatostatin nhöng taùc duïng öùc cheá söï baøi tieát cuûa insuline maïnh hôn gaáp 10 laàn so vôùi somatostatin. Octreotide laø moät chaát ñoàng daïng vôùi Somatostatin, ñöôïc aùp duïng treân laâm saøng thay theá cho somatostatin ngaén, taùc duïng öùc cheá keùm choïn loïc, gaây ra hieän töôïng hoài öùng (rebound), laøm taêng baøi tieát hormone taêng tröôûng khi ngöøng ñöa somatostatin vaøo cô theå. Coøn Octreotide thì khoâng. Khi octreotide ñöôïc duøng chích döôùi da vôùi lieàu 100μg chích 3 laán moãi ngaøy thì noù coù hieäu quaû trong ñieàu trò hoäi chöùng lo cöïc (Acromegaly).
-2-
2
Octreotide coøn ñöôïc aùp duïng trong ñieàu trò K di caên (metastatic carcinoid) vaø nhöõng khoái u baøi tieát ra caù peptide cuûa ruoät coù taùc duïng treânmaïch maùu (vasoactive – intestinal peptide). Octreotide cuõng coù taùc duïng öùc cheá tieâu chaûy, gaây ñoû maët vaø laäp laïi thaêng baèng ñieän giaûi. Taùc duïng phuï cuûa noù chuû yeáu lieân quan tôùi nhöõng taùc duïng öùc cheá tính di ñoäng vaø tính baøi tieát cuûa ñöôøng tieâu hoaù. Gonadotropin - releasing hormone (GnRH ; Luteinizing hormone - releasing hormone [LHRH]) Gonadotropin - releasing hormone, laø moät peptide goàn 10 acid amine, coù taùc duïng ñieàu khieån söï phoùng thích cuûa FSH vaø LH Döôïc ñoäng hoïc : GnRH ñöôïc tìm thaáy trong taát caû caùc loaøi coù vuù, GnRH coù theå ñöôïc tieâm tónh maïch hay döôùi da. Nhöõng chaát ñoàng daïng cuûa GnRH coù taùc duïng keùo daøi, coù theå duøng daïng xòt muõi hay ñaët aâm ñaïo (vaginal pessary). Half - life cuûa GnRH qu ñöôøng tónh maïch khoaûng 5 – 27 phuùt vaø gaàn nhö ñöôïc phaù huûy hoaøn toaøn trong maùu. Coâng duïng : Duøng chaån ñoaùn Hieän nay GnRH duøng vôùi muïc ñích chaån ñoaùn trong caùc tröôøng hôïp, nghi ngôø suy sinh duïc. Söï thieáu huït caùc gonadotropin hoaëc coù theå do thieáu huït ôû tuyeán yeân hay do söï suy giaûm söï kích thích cuûa caùc chaát höôùng sinh duïc qua GnRh vuøng hypothalamus. Cho duøngmoät lieàu duy nhaát GnRH 100 μg vaø ño noàng ñoä LH taïi nhöõng khoaûng caùch ñeàu ñaën trong 2 giôø sau ñoù Ñaùp öùng hay khoâng coù ñaùp öùng ôû nhöõng beänh nhaân bò beänh tuyeán yeân
Corticotropin – releasing hormone (CRH) CRH laø moät hormone cuûa vuøng hypothalamus, baûn thaân noù laø 1 peptide chuùa 41 amino acid. CRH coù taùc duïng phoùng thích corticotropin (ACTH) töø tuyeán yeân. Taùc duïng naøy coù lieân quan tôùi söï toång hôïp cuûa AMP voøng ôû trong caùc teá baøo toång hôïp corticotropin (corticotroiphs). Döôïc lyù laâm saøng: Glucocorticoids ngaên chaën söï phoùng thích cuûa ACTH (corticotropin) bôûi caùc corticotrophs tuyeán yeân ñöôïc nuoâi caáy qua ñaùp öùng vôùi CRH. Caùc teá baøo toång hôïp corticotropin (hay coøn goïi laø caùc corticotrophs) ñaùp öùng vôùi CRH thì phuï thuoäc vaøo lieàu vaø söï nhaïy caûm vôùi CRH thì nhö nhau cho duø hoaëc laø CRH ñöôïc ñöa vaøo cô theå vaøo luùc toái hay vaøo buoåi saùng sôùm. Coâng duïng : CRH duøng ñeå chaån ñoaùn nhöõng roái loaïn khaùc nhau cuûa tueáyn thöôïng thaän – tuyeán yeân – vuøng haï ñoài. Taùc duïng CRH coù theå aùp duïng ñeå phaùt trieån nhöõng phöông phaùp thöû nghieäm mieãn dòch hoïc phoùng xaï, qua ñoù ñaùng giaù nhieäm vuï sinh lyù hoïc cuûa CRH vaø ñeå xaùc ñònh vai troø cuûa noù trong quaù trình sinh beänh hoïc cuûa hoäi chöùng cushing.
Thyrotropin – releasing – hormone (TRH)
TRH hay coøn goïi laø protirelin, laø moät tripetide, ñöôïc tìm thaáy ôû vuøng haï ñoài, hoaëc caùc vuøng khaù trong naõo -3-
3
TRH ñöôïc baøi tieát vaøo heä tónh maïch cöûa vaø kích thích tuyeán yeân baøi tieát ra thyrotropin (TSH). TSH laïi kích thích tuyeán giaùp baøi tieát ra thyroxine (T 4 ). Söï kích thích cuûa TRH, cuûa TSH bò öùc cheá bôûi T 4 vaø bò kích thích bôûi söï thieáu T 4 TRH ñöôïc coi nhö laø 1 yeáu toá ñeå chaån ñoùan trong vaán ñeà ñaùnh giaù tình traïng suy giaùp hay cöôøng giaùp.
O=
- C - NH - CH - C - N CH 2 C=O N-H
NH 2
N Thyrotropin – releasing hormone (TRH) hay (Protireslin)
Hormone thuøy tröôùc tuyeán yeân Growth hormone (somatotropin, GH) GH laø moät peptide ñôn ñöïôc taïo bôûi thuøy tröôùc tuyeán yeân. GH coù taùc duïng tröïc tieáp treân quaù trình huûy môõ (lipolysis) cuûa caùc moâ môõ, coù taùc duïng treân aûnh höôûng cuûa insulin vaø coù taùc duïng giaùn tieáp treân quaù trình ñoàng hoaù qua trung gian caùc hormone peptide khaùc nhö laø : somatomedins, hay nhöõng yeáu gioáng nhö insulin. 1. Caáu truùc GH laø 1 peptide coù 191 amino acid, caáu truùc cuûa noù gaàn gioáng prolactin vaø somatomamotropin 2. Taùc duïng : a. Treân xöông : Laøm phaùt trieån lôùp suïn lieân hôïp noái ôû ñaàu xöông daøi, laøm cho xöông daøi ra vaø cô theå cao leân b. Treân teá baøo cuûa cô theå : Growth hormone coù taùc duïng treân : Caùc teá baøo cuûa cô quan noäi taïng, khi cöôøng tuyeán yeân ôû ngöôøi lôùn caùc teá baøo seõ phaùt trieån lôùn hôn bình thöøông do noàng ñoä GH trong maùu taêng. Cöôøng tuyeán yeân tröôùc tuoåi tröôûng thaønh taïo ra beänh ngöôøi khoång loà, nhöng cô theå ngöôøi beänh suy yeáu, thöôøng trong traïng thaùi beänh lyù, hay keøm theo beänh tieåu ñöôøng. Neáu nhö cöôøng tuyeán yeân sau tuoåi tröôûng thaønh thì seõ khoâng coù tình traïng khoång loà nhöng gaây beänh to cöïc (acromegaly) do laøm taêng phaùt trieån caùc ñaàu suïn ôû caùc xöông, suïn bò coät hoaù heát khoâng phaùt trieån xöông nöõa. Neáu suy tuyeán yeân tröôùc khi tröôûng thaønh : Kích thöôùc cô theå nhoû laïi, thaáp beù vaø nheï Suy sau tuoåi tröôûng thaønh, ngöôøi beänh. Khoâng bò luøn nhöõng cô theå bò nhöôïc naëng. c. Taùc duïng treân chuyeån hoaù proteine : GH laøm : -4-
4
Taêng toång hôïp Proteine Taêng quaù trình taïo RNAm Taïo ñieàu kieän acid amine khueách taùn töø maùu vaøo teá baøo daãn ñeán toång hôïp proteine. d. Taùc duïng treân chuyeån hoaù Glucid vaø Lipide : Taùc duïng khôûi ñaàu gioáng nhö laø insulin, do noù : Laøm taêng haáp thuï Glucose vaø acid amine vaø giaûm huûy môõ (Lipolysis). Sau ñoù GH seõ laøm giaûm söï haáp thu glucose vaø taêng söï huûy môõ. GH laøm taêng ñöôøng huyeát, taêng nhieàu gaây tieåu ñöôøng nhöng khoâng phaûi do thieáu insulin. 3. Coâng duïng cuûa Growth hormone : Duøng ñieàu trò cho treû em vaø ngöôøi lôùn trong tröôøng hôïp thieáu hutï GH. Cheá phaåm : Caùc loaïi coù hieäu löïc ñöôïc tinh chieát töø tuyeán yeân ngöôøi Crescormon chöùa trong loï coù 4 IU Acellacrin chöùa trong loï coù 2 IU hay 10 IU Ngaøy nay caùc GH sinh toång hôïp ñöôïc thay theá nhöõng cheá phaåm treân ñoù laø. Somatrem vaø protropin. Lieàu thöøông duøng cuûa Somatrem laø 0,1 mg/kg (0.2 IU/kg) tieâm baép thòt, duøng 3 laàn trong moät tuaàn. 4. Ñoäc tính vaø choáng chæ ñònh : Gaây cheát ngöôøi do nhieãm caùc virus höôùng thaàn kinh (Neurotropic virus) trong caùc cheá phaåm cuûa GH. Gaây taïo khaùng theå ôû 10 - 20 % beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò baèng GH tuyeán yeân. Khoâng neân duøng GH ôû beänh nhaân tieåu ñöôøng.
Thyroid – stimulating hormone (TSH – thyrotropin) - TSH laø moät hormone cuûa thuøy tröôùc tuyeán yeân coù taùc duïng ñieàu hoaø chöùc naêng tuyeán giaùp qu söï kích thích taïo thaønh thyroxine (T 4 ) 1. Caáu truùc : + TSH bao goànn 2 chuoãi peptides (α vaø β), moãi moät chuoãi peptide coù chöùa chuoãi beân carbohydrate ñöôïc phaân nhaùnh. + Coù khoaûng 70% tính töông ñoàng (homology) giöõa TSH - α subunits cuûa ngöôøi vaø boø vaø coù khoaûng 90% tíng töông ñoàng giöõa TSH - β subunit cuûa ngöôøi vaø boø. 2. Haáp thu vaø baøi tieát : + TSH ñöôïc tieâm baép – Hay döôùi da + Half – life = 1 giôø + Ñöôïc phaù huûy ôû thaän 3. Taùc duïng : + TSH gaây söï hoaït ñoäng cuûa Adenyl cylase trong teá baøo tuyeán giaùp. Laøm gia taêng söï taïo thaønh AMP voøng, gaây gia taêng söï baét iode vaø taêng söï taïo thaønh hormone tuyeán giaùp. + Taêng söï dinh döôõng teá baøo tuyeán giaùp, thieáu TSH teá baøo tuyeán giaùp seõ teo laïi vaø ngöôïc laïi. 4. Coâng duïng :
-5-
5
+ Duøng ñeå chaån ñoùn phaân bieät suy giaùp nguyeân phaùt vaø suy giaùp thöù phaùt, TRH kích thích söï taïo thaønh TSH. Duøng ñieàu trò : + Duøng TSH ñieàu trò carcinoma tuyeán giaùp di caên Ñieàu cheá : + Thyrotropin (thyropar) ñöôïc chieác xuaát töø tuyeán yeân boø + Duøng tieâm baép hay tieâm döôùi da + Moät lieàu 5 ñôn vò moãi ngaøy trong 3 – 7 ngaøy ñöôïc duøng keát hôïp vôùi I 131 ñeå caét boû (ablation) ung thö tuyeán giaùp.
Adrenocorti Cotropin ( corticotropin, ACTH) + ACTH laø moät hormone peptide ñöôïc taïo bôûi thuyø tröôùc tuyeán yeân, coù taùc duïng kích thích söï toång hôïp vaø phoùng thích cuûa hormone coû thöôïng thaän. + Duøng moät lieàu döôïc lyù ACTH seõ daãn ñeán laøm taêng söï taïo thaønh cortisol, androgens tuyeán thöôïng thaän vaø caùc mineralocorticoids + ACTH coù theå ñöôïc duøng ñeå ñeàu trò vaø ñeå ñaùnh giaù söï ñaùp öùng cuûa voõ thöôïng thaän. 1. Caáu truùc : + ACTH cuûa ngöôøi laø moät chuoãi polypeptide ñông chöùa 39 Amino acid. Phaàn N taän chöùa amino acid töø vò trí soá 1 - 24 raát caán thieát cho hoaït ñoäng sinh hoïc cuûa ACTH. + Nhöõng cheá phaåm cuûa ACTH laø daãn xuaát töø tuyeán yeân cuûa heo vaø noù chæ khaùc vôùi caáu truùc ACTH cuûa ngöôøi ôû phaàn acid amine khoâng quan troïng töø vò trí 25 – 39 . + ACTH 1-24 ngöôøi toång hôïp laø cosyntropin (cortrosyn) + Nhöõng acid amine taïi vò trí N taän töø 1-13 ñöôïc xaùc nhaän laø phaàn chung vôùi α melanocyte - stimulating hormone (α-MSH), trong tình traïng baøi tieát quaù nhieàu ACTH tuyeán yeân seõ gaây taêng saäm maùu ôû da (hypor hiperpigmentation) thöïc söï laø do hoaït ñoäng cuûa α-MSH beân trong ACTH. 2. Haáp thu, chuyeån hoaù vaø baøi tieát : + ACTH cuûa boø vaø ACTH toång hôïp ñöôïc haáp thu toát baèng ñöôøng tieâm baép, ACTH khoâng theå haáp thu baèng ñöôøng uoáng. Vì bò tieâu huûy bôûi caùc proteolysis ñöôøng tieâu hoaù. + Thôøi gian baùn huûy cuûa ACTH 1-39 vaø ACTH 1-24 nhoû hôn 20 phuùt + ACTH 1-39 ñöôïc bieán ñoåi thaønh moät chaát khoâng coù taùc duïng sinh hoïc nhöng coù caáu truùc töông töï nhö ACTH1-39 do coù theâm moät chuoãi phuï. ACTH ñöôïc baøi tieát ít vaøo nöôùc tieåu. 3. Taùc duïng : + ACTH kích thích voû thöôïng thaän taïo glucocorticoides, mineral. + Ocorticoids vaø androgens. ACTH laøm taêng söï hoaït ñoäng cuûa cholesterol esterase vaø cuõng kích thích söï phì ñaïi (hypertrophy) vaø söï taêng saûn (hyperplasia) cuûa tuyeán thöôïng thaän. 4. Coâng duïng : a. Duøng ñeå ñieàu trò : + Duøng ACTH baát tieän hôn laø duøng hormone voû thöôïng thaän ñeå ñieàu trò, vì ACTH kích thích baøi tieát khoâng nhöõng glucocorticoids maø coøn baøi tieát mineralocorticoids vaø androgens. -6-
6
b. Duøng ñeå chaån ñoaùn : + Duønglaøm test ñeå ñaùnh giaù tình traïng suy thöôïng thaän. c. Ñieàu cheá : + ACTH cuûa heo coù hieäu löïc trong caùc lo chöùa + 25, 40 vaø 80 ñôn vò /ml, duøng ngoaøi ñöôøng tieâu hoaù + Daïng cheá phaåm : Cosyntropin (cortrosyn), (synthetic human ACTH 1-24) thöôøng duøng loï 0,25 mg duøng tieâm baép hay tieâm tónh maïch. d. Ñoäc tính vaø choáng chæ ñònh : + Ñoäc tính cuûa ACTH cuõng töông töï cuaûa glucocorticoids. + Hay taïo khaùng theå + Gaây söng phuø taïi vò trí chích + Choáng chæ ñònh : Gioáng glucocorticoids haïn cheá toái thieåu duøng ACTH ôû phuï nöõ coù thai
Gonadotropins : FSH - LH A. FOLLICLE – SLIMULATING HORMONE : (FSH) + FSH laø moät glycoprotein hormone ñöôïc taïo bôûi thuøy tröôùc tuyeán yeân, cuøng vôùi LH, ñieàu hoaø chöùc naêng sinh duïc. FSH coù taùc duïng kích thích söï taêng tröôûng vaø phaùt trieån cuûa nang tröùng, töø tröùng nguyeân thuûy ñeán tröùng tröôûng thaønh. + Ngoaøi ra coøn coù taùc duïng dinh döôõng caùc teá baøo cuûa oáng sinh tinh, kích thích oáng sinh tinh phaùt trieån vaø saûn xuaát ra tinh truøng. + Coù 1 daïng thay ñoåi töï nhieân cuûa FSH coù taùc duïng trong ñieàu trò B. LUTEINIZING HORMONE (LH) : + LH cuõng laø moät hormone coù baûn chaát laø glycoprotein, ñöôïc taïo bôûi thuyø tröôùc tuyeán yeân. LH coù taùc duïng ñieàu hoaø chính trong quaù trình taïo caùc hormone sinh duïc. Khoâng coù moät cheá phaåm naøo cuûa LH coù taùc duïng trong laâm saøng hieän nay. + Human chorionic gonadotropin (HCG) coù caáu truùc gaàn gioáng LH, coù taùc duïng treân laâm saøng vaø coù theå thay theá LH trong caùc tröôøng hôïp thieáu huït gonadotropins + LH coù taùc duïng laøm taêng dinh döôõng vôùi caùc teá baøo Leydig cuûa tinh hoaøn, caùc teá baøo naøy saûn xuaát ra testosterone. Treân buoàng tröùng, LH coù taùc duïng kích thích lôùp teá baøo voû trong cuûa nang tröùng baøi tieát ra cestrogen, keát hôïp vôùi FSH gaây nang tröùng chín, laøm vôõ nang vaø gaây phoùng noaõn. Coù söï hieän dieän cuûa LH môùi coù ruïng tröùng vaø duy trì hoaøng theå sau khi tröùng phoùng ra ngoaøi. Hoaøng theå coù taùc duïng baøi tieát ra progesterone.
Prolactin + Prolactin laø 1glycoprotein hormone ñöôïc taïo bôûi thuøy tröôùc tuyeán yeân, prolactin chòu traùch nhieäm chính trong söï baøi tieát söõa. Noù coù taùc duïng dinh döôõng ñoái vôùi teá baøo baøi tieát söõa vaø kích thích nang tuyeán tieát ra söõa. + Prolactin chæ coù taùc duïng vôùi tuyeán vuù ñaõ ñöôïc chuaån bò bôûi estrogen vaø progesterone. Trong ñoù estrogen laøm cho oáng daãn söõa vaø nuùm vuù phaùt trieån, progesterone laøm cho phaùt trieån nang söõa (tieåu thuøy vuù to ra). Taùc duïng cuûa prolactin chuû yeáu xaûy ra sau khi laâm boàn. + Vuøng haï ñoái baøi tieát ra dopamine (prolactin inhibitnig hormone) öùc cheá tuyeán yeân khoâng baøi tieát ra prolactin, daãn ñeán öùc cheá söï baøi tieát söõa. -7-
7
+ Bromocriptine, moät chaát ñoàng vaän vôùi dopamin cuõng coù taùc duïng gioáng noù.
Hormone thuøy sau tuyeán yeân + Thuøy sau tuyeán yeân coù 2 hormone chính ñoù laø : vasopressin vaø oxytocin. Caáy truùc cuûa chuùng raát gioáng nhau. Söï baøi tieát cuûa hormone thuøy sau tuyeán yeân thì khoâng ñöôïc ñieàu hoaø bôûi caùc yeáu toá phoùng thích cuûa vuøng hypothalamus. Nhöng chuùng cuõng ñöôïc toång hôïp ôû vuøng haï ñoái vaø sau ñoù ñöôïc vaän chuyeån tôùi thuøy sau tuyeán yeân, ôû ñaây chuùng ñöôïc phoùng thích vaøo heä tuaàn hoaøn.
Oxytocin
Oxytocin laø 1 peptide ñöôïc baøi tieát bôû thuøy sau tuyeán yeân coù taùc duïng toáng söõa ra ngoaøi ôû ngöôøi ñaøn baø cho con buù, noù coù taùc duïng laøm co cô bieåu moâ cuûa nang tuyeán vuù. Ngoaøi ra oxytocin coøn coù taùc duïng co cô töû cung. 1. Caáu truùc vaø döôïc ñoäng hoïc : + Oxytocin laø moät peptide goàm 9 acid amine S
S
1 cys
6 cys
9
+ Oxytocin luoân luoân haáp thuï baèng ñöôøng tieâm tónh maïch khi duøng ñeå kích thích söï laâm boàn. + Khi uoáng seõ bò maát taùc duïng do bò phaù huûy ôû daï daøy vaø ruoät. Oxytocin thì khoâng gaén vôùi proteine plasma vaø ñöôïc chuyeån hoaù bôûi thaän vaø gan, half - life cuûa noù = 5 phuùt. 2.. Taùc duïng : + Oxytocin laøm thay ñoåi doøng ñieän ion ôû maøng teá baøo cuûa caùc teá baøo cô trôn töû cung ñeå gaây co cô. + Söï nhaïy caûm cuûa cô töû cung seõ gia taêng trong kyø thai ngheùn. Söï co cô töû cung ñöôïc gaây ra bôûi oxytocin coù theå bò öùc cheá bôûi caùc chaát ñoàng vaän vôùi β-adrenoceptor, magnesium sulfate hay chaát gaây meâ 3. Coâng duïng : a. Duøng ñieàu trò : trong caùc tröôøng hôïp + Gaây chuyeån daï vaø taêng cöôøng quaù trình laâm boàn ôû phuï nöõ coù nguy cô saûn giaät daïng trung bình caùc tröôøng hôïp ñôø töû cung (uterine inertia) vaø saåy thai khoâng hoaøn toaøn (incomplete abortion). + Xuaát huyeát töû cung sau khi ssanh cuõng coù theå duøng oxytocin. b. Cheá phaåm vaø lieàu löôïng : + Cheá phaåm duøng ngoaøi ñöôøng tieâu hoaù. - Pitocin, Syntocinon : + Loï tieâm 2 ml coù 2 ñôn vò + loï tieâm 10 ml coù 10 ñôn vò trong 1 ml. + Cheá phaåm duøng daïng xòt muõi (nasal spray) : laø syntocinon.
-8-
8
+ Oxytocin loaïi tieâm tónh maïch coù theå duøng bôm truyeàn dòch cuøng vôùi maùy theo doõi thai nhi thích hôïp + Duøng gaây chuyeån daï sanh, vôùi toác ñoä truyeàn khôûi ñaàu 5-8 gioït trong moät phuùt sau ñoù taêng töø töø leân. Dung dòch naøy pha vôùi noàng ñoä 5 ñôn vò trong 500 ml dung dsòch glucose 5% + Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp xuaát huyeát töû cung sau sanh : 10-40 ñôn vò cho vaøo 1 lít dextro 5% ñeå truyeàn dòch. Toác ñoä truyeàn ñöôïc chuaån ñoä ñeå ñieàu khieån tình traïng maát tröông löïc cuûa töû cung. c. Ñoäc tính vaø choáng chæ ñònh : + Phaûn öùng phuï ñöôïc ghi nhaän khi duøng oxytocin laø gaây töû vong cho meï vaø thai nhi. Nguyeân nhaân laø do cao huyeát aùp, voû töû cung nhieãm ñoäc vaø öù nöôùc (water intoxication).Tình traïng giaûm fibrinogen huyeát (afibrinogenemia) cuõng ñöôïc ghi nhaän 4. Choáng chæ ñònh : + Nhöõng tình traïng nguy caáp cuûa thai nhi (fetal – distress) nhö treû ñeû non, thai nhi baát bình thöôøng, söï maát caân xöùng ñaàu chaäu (cephalopelvic disproportion) vaø caùc tình traïng doïa vôõ töû cung + Caùc yeáu toá gioáng giao caûm khoâng neân duøng chung vôùi oxytocin.
Vasopressin (antidiuretic hormone, ADH) Vasopressin laø moät hormone peptide ñöôïc phoùng thích bôûi thuyø sau tuyeán yeân 1. Caáu truùc vaø döôïc ñoäng hoïc + Vasopressin laø 1 peptide chöùa 9 acid amine, caáu truùc raát gioáng oxytocin. Chuùng chæ khaùc nhau thaønh phaàn acid amine, taïi vò trí soá 8, vasopressin cuûa ngöôøi laø arginine coønm phaàn lôùn caùc loaøi coù vuù khaùc tröø heo vaø caùc loaøi lieân quan, vasopressin cuûa chuùng chöùa lysine taïi vò trí soá 8. + Vasopressin phaûi ñöôïc haáp thuï baèng ñöôøng, tieâm baép, tieâm tónh maïch hay theo ñöôøng hít vaøo (inhalational routes). + Half-life cuûa ADH = 20 phuùt, chuùng ñöôïc chuyeån hoaù ôû gan vaø thaän qua con ñöôøng maát caàu disulfide vaø taùch chuoãi peptide. Moät löôïng nhoû cuûa vasopressin ñöôïc baøi tieát vaøo nöôùc tieåu 2. Taùc duïng : + Taùc duïng khaùng lôïi nieäu cuûa vasopressin qua hoaït ñoäng trung gian cuûa AMP voøng ôû teá baøo oáng thaän goùp, daãn ñeán gia taêng tính thaám vaø taêng söï taùi haáp thuï nöôùc ôû oáng thaän goùp + Vasopressin laø moät yeáu toá co maïch cuûa caùc maïch taïng (splanchnic vessels), ngoaøi ra noù coøn coù theå gaây co ñoäng maïch vaønh vaø keát quaû laøm suy giaûm cô tim. 3. Coâng duïng : Vasopressin duøng ñeå ñieàu trò ñaùi thaùo nhaït (diabetes insipidus) raát toát a. Ñieàu trò vaø lieàu duøng : Daïng thuûy dòch (Aqueous vasopressin) : Vasopressin daïng naøy laø :Pitressin synthetic laø moät daïng ñieàu cheá coù taùc duïng ngaén duøng ñeå tieâm baép, tieâm döôùi da, tieâm tónh maïch. Lieàu duøng 5-10 ñôn vò tieâm döôùi da hay tieâm baép moãi 3 - 6 giôø, duøng cho beänh ñaùi thaùo nhaït thoaùng qua .(Transient diabetes insipidus) Duøng 0,1 - 0,5 ñôn vò/ phuùt tieâm tónh maïch cho xuaát huyeát ñöôøng tieâu hoaù -9-
9
Vasopressin tannate trong daàu : Vasopressin (Pitressin) tannate trong daàu laø moät daïng taùc duïng keùo daøi duøng tieâm baép. Lieàu = 2,5 -5 ñôn vò moãi 24 - 72 giôø Lysine vasopressin : Lypressin (Diapid) laø moät daïng xòt muõi coù taùc duïng ngaén (short acting nasal spray). Lieàu duøng 10 – 20 ñôn vò xòt saâu vaøo 1 hay caû 2 loã muõi moãi 4 – 6 giôø Desmopressin acetate : b. Ñoäc tính vaø choáng chæ ñònh : Gaây ñau ñaàu, oùi, chöùng co cöùng buïng vaø caùc phaûn öùng dò öùng. Lieàu cao coù theå gaây giaûm Natri maùu. Vasopressin duøng xoâng muõi khoâng coù taùc duïng khi bò ngheït muõi.
- 10 -
10
-1-
1
¾ β - lipotropin HÌNH TRANG 696 Nhöõng hormone giaûi phoùng cuûa vuøng haï ñoài (hypothalamic releasing hormone) vaø nhöõng taùc duïng cuûa hormone thuøy tröôùc tuyeán yeân. Growth hormone - releasing hormone (GRH) - GRH ôû ngöôøi laø moät chuoãi polypeptide ñôn, goàm 44 acid amine. Nhöõng peptide hay GRH toång hôïp duø chæ chöùa coù 29 acid amine ñaàu maø vaãn coù taùc duïng toát vaø tieàm löïc cuûa noù gaàn nhö laø GRH noäi sinh coù chieàu daøi nguyeân veïn. Caùc taùc duïng sinh hoïc : - Söïc gaén keát cuûa GRH vôùi caùc receptor cuûa noù laøm hoaït hoaù caùc adenyl cyclase vaø laøm taêng noàng ñoä AMP voøng trong caùc somatotrope (teá baøo höôùng thaän) - Ca 2+ cuûa dung dòch baøo töông (Cytosolic Ca 2+ ) cuõng gia taêng nhôø GRH. Taát caû caùc yeáu toá treân daãn ñeán kích thích söï toång hôïp qua con ñöôøng gia taêng söï sao cheùp maõ cuûa gene GRH. Khi chích GRH vaøo ngöôøi, taùc duïng cuûa RGH raát roõ trong söï kích thích baøi tieát growth hormone Döôïc lyù hoïc cuûa GRH: - GRH ñöôïc duøng chính nhö laø moät yeáu toá chaån ñoaùn. Ño löôïng growth - hormone noäi sinh theo sau löôïng GRH ñöôïc chích vaøo cô theå, döôùi söï chæ daãn cuûa caùc nhaø chuyeân moân ñeå xaùx ñònh söï thieáu huït growth hormone thöïc söï do vuøng haï ñoài hay tuyeán yeân - Khoaûng 40% - 80% treû em thieáu huït growth hormone thì ñaùp öùng vôùi GRH Somatostatin hay (growth hormone - inhibiting hormone, GIH, somatotropin release - inhibiting hormone) Somatostatin laø moät peptide goàm 14 acid amine ñaõ ñöïôc phaân laäp töø vuøng haï ñoài vaø nhöõng vuøng khaùc cuûa heä thaàn kinh trung öông. Somatostatin coù taùc duïng öùc cheá söï phoùng thích hormonene taêng tröôûng (Growth - hormone), ñöa ñeán laøm giaûm noàng ñoä insuline trong heä tuaàn hoaøn vaø noù coøn taùc ñoäng tôùi TRH ñeå gaây phoùng thích Thyrotropin. Somatostatin cuõng ñöôïc tìm thaáy trong tuyeán tuïy vaø caùc vò trí khaùc trong ñöôøng tieâu hoaù, ôû ñaây noù öùc cheá söï phoùng thích glucagon, insulin vaø gastrin. Caùc Somatostatin ngoaïi sinh mau choùng ñöôïc loïc saïch khoûi heä tuaàn hoaøn, vôùi moät thôøi gian baùn huyû khôûi ñaàu = 1 - 3 phuùt Thaän ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc chuyeån hoaù vaø baøi tieát Somatostatin Moät peptide goàm 28 acid amine hay coøn goïi laø prosomatostatin cuõng chöùa ñöïng nhöõng taùc duïng sinh hoïc cuûa somatostatin nhöng taùc duïng öùc cheá söï baøi tieát cuûa insuline maïnh hôn gaáp 10 laàn so vôùi somatostatin. Octreotide laø moät chaát ñoàng daïng vôùi Somatostatin, ñöôïc aùp duïng treân laâm saøng thay theá cho somatostatin ngaén, taùc duïng öùc cheá keùm choïn loïc, gaây ra hieän töôïng hoài öùng (rebound), laøm taêng baøi tieát hormone taêng tröôûng khi ngöøng ñöa somatostatin vaøo cô theå. Coøn Octreotide thì khoâng. Khi octreotide ñöôïc duøng chích döôùi da vôùi lieàu 100μg chích 3 laán moãi ngaøy thì noù coù hieäu quaû trong ñieàu trò hoäi chöùng lo cöïc (Acromegaly).
-2-
2
Octreotide coøn ñöôïc aùp duïng trong ñieàu trò K di caên (metastatic carcinoid) vaø nhöõng khoái u baøi tieát ra caù peptide cuûa ruoät coù taùc duïng treânmaïch maùu (vasoactive – intestinal peptide). Octreotide cuõng coù taùc duïng öùc cheá tieâu chaûy, gaây ñoû maët vaø laäp laïi thaêng baèng ñieän giaûi. Taùc duïng phuï cuûa noù chuû yeáu lieân quan tôùi nhöõng taùc duïng öùc cheá tính di ñoäng vaø tính baøi tieát cuûa ñöôøng tieâu hoaù. Gonadotropin - releasing hormone (GnRH ; Luteinizing hormone - releasing hormone [LHRH]) Gonadotropin - releasing hormone, laø moät peptide goàn 10 acid amine, coù taùc duïng ñieàu khieån söï phoùng thích cuûa FSH vaø LH Döôïc ñoäng hoïc : GnRH ñöôïc tìm thaáy trong taát caû caùc loaøi coù vuù, GnRH coù theå ñöôïc tieâm tónh maïch hay döôùi da. Nhöõng chaát ñoàng daïng cuûa GnRH coù taùc duïng keùo daøi, coù theå duøng daïng xòt muõi hay ñaët aâm ñaïo (vaginal pessary). Half - life cuûa GnRH qu ñöôøng tónh maïch khoaûng 5 – 27 phuùt vaø gaàn nhö ñöôïc phaù huûy hoaøn toaøn trong maùu. Coâng duïng : Duøng chaån ñoaùn Hieän nay GnRH duøng vôùi muïc ñích chaån ñoaùn trong caùc tröôøng hôïp, nghi ngôø suy sinh duïc. Söï thieáu huït caùc gonadotropin hoaëc coù theå do thieáu huït ôû tuyeán yeân hay do söï suy giaûm söï kích thích cuûa caùc chaát höôùng sinh duïc qua GnRh vuøng hypothalamus. Cho duøngmoät lieàu duy nhaát GnRH 100 μg vaø ño noàng ñoä LH taïi nhöõng khoaûng caùch ñeàu ñaën trong 2 giôø sau ñoù Ñaùp öùng hay khoâng coù ñaùp öùng ôû nhöõng beänh nhaân bò beänh tuyeán yeân
Corticotropin – releasing hormone (CRH) CRH laø moät hormone cuûa vuøng hypothalamus, baûn thaân noù laø 1 peptide chuùa 41 amino acid. CRH coù taùc duïng phoùng thích corticotropin (ACTH) töø tuyeán yeân. Taùc duïng naøy coù lieân quan tôùi söï toång hôïp cuûa AMP voøng ôû trong caùc teá baøo toång hôïp corticotropin (corticotroiphs). Döôïc lyù laâm saøng: Glucocorticoids ngaên chaën söï phoùng thích cuûa ACTH (corticotropin) bôûi caùc corticotrophs tuyeán yeân ñöôïc nuoâi caáy qua ñaùp öùng vôùi CRH. Caùc teá baøo toång hôïp corticotropin (hay coøn goïi laø caùc corticotrophs) ñaùp öùng vôùi CRH thì phuï thuoäc vaøo lieàu vaø söï nhaïy caûm vôùi CRH thì nhö nhau cho duø hoaëc laø CRH ñöôïc ñöa vaøo cô theå vaøo luùc toái hay vaøo buoåi saùng sôùm. Coâng duïng : CRH duøng ñeå chaån ñoaùn nhöõng roái loaïn khaùc nhau cuûa tueáyn thöôïng thaän – tuyeán yeân – vuøng haï ñoài. Taùc duïng CRH coù theå aùp duïng ñeå phaùt trieån nhöõng phöông phaùp thöû nghieäm mieãn dòch hoïc phoùng xaï, qua ñoù ñaùng giaù nhieäm vuï sinh lyù hoïc cuûa CRH vaø ñeå xaùc ñònh vai troø cuûa noù trong quaù trình sinh beänh hoïc cuûa hoäi chöùng cushing.
Thyrotropin – releasing – hormone (TRH)
TRH hay coøn goïi laø protirelin, laø moät tripetide, ñöôïc tìm thaáy ôû vuøng haï ñoài, hoaëc caùc vuøng khaù trong naõo -3-
3
TRH ñöôïc baøi tieát vaøo heä tónh maïch cöûa vaø kích thích tuyeán yeân baøi tieát ra thyrotropin (TSH). TSH laïi kích thích tuyeán giaùp baøi tieát ra thyroxine (T 4 ). Söï kích thích cuûa TRH, cuûa TSH bò öùc cheá bôûi T 4 vaø bò kích thích bôûi söï thieáu T 4 TRH ñöôïc coi nhö laø 1 yeáu toá ñeå chaån ñoùan trong vaán ñeà ñaùnh giaù tình traïng suy giaùp hay cöôøng giaùp.
O=
- C - NH - CH - C - N CH 2 C=O N-H
NH 2
N Thyrotropin – releasing hormone (TRH) hay (Protireslin)
Hormone thuøy tröôùc tuyeán yeân Growth hormone (somatotropin, GH) GH laø moät peptide ñôn ñöïôc taïo bôûi thuøy tröôùc tuyeán yeân. GH coù taùc duïng tröïc tieáp treân quaù trình huûy môõ (lipolysis) cuûa caùc moâ môõ, coù taùc duïng treân aûnh höôûng cuûa insulin vaø coù taùc duïng giaùn tieáp treân quaù trình ñoàng hoaù qua trung gian caùc hormone peptide khaùc nhö laø : somatomedins, hay nhöõng yeáu gioáng nhö insulin. 1. Caáu truùc GH laø 1 peptide coù 191 amino acid, caáu truùc cuûa noù gaàn gioáng prolactin vaø somatomamotropin 2. Taùc duïng : a. Treân xöông : Laøm phaùt trieån lôùp suïn lieân hôïp noái ôû ñaàu xöông daøi, laøm cho xöông daøi ra vaø cô theå cao leân b. Treân teá baøo cuûa cô theå : Growth hormone coù taùc duïng treân : Caùc teá baøo cuûa cô quan noäi taïng, khi cöôøng tuyeán yeân ôû ngöôøi lôùn caùc teá baøo seõ phaùt trieån lôùn hôn bình thöøông do noàng ñoä GH trong maùu taêng. Cöôøng tuyeán yeân tröôùc tuoåi tröôûng thaønh taïo ra beänh ngöôøi khoång loà, nhöng cô theå ngöôøi beänh suy yeáu, thöôøng trong traïng thaùi beänh lyù, hay keøm theo beänh tieåu ñöôøng. Neáu nhö cöôøng tuyeán yeân sau tuoåi tröôûng thaønh thì seõ khoâng coù tình traïng khoång loà nhöng gaây beänh to cöïc (acromegaly) do laøm taêng phaùt trieån caùc ñaàu suïn ôû caùc xöông, suïn bò coät hoaù heát khoâng phaùt trieån xöông nöõa. Neáu suy tuyeán yeân tröôùc khi tröôûng thaønh : Kích thöôùc cô theå nhoû laïi, thaáp beù vaø nheï Suy sau tuoåi tröôûng thaønh, ngöôøi beänh. Khoâng bò luøn nhöõng cô theå bò nhöôïc naëng. c. Taùc duïng treân chuyeån hoaù proteine : GH laøm : -4-
4
Taêng toång hôïp Proteine Taêng quaù trình taïo RNAm Taïo ñieàu kieän acid amine khueách taùn töø maùu vaøo teá baøo daãn ñeán toång hôïp proteine. d. Taùc duïng treân chuyeån hoaù Glucid vaø Lipide : Taùc duïng khôûi ñaàu gioáng nhö laø insulin, do noù : Laøm taêng haáp thuï Glucose vaø acid amine vaø giaûm huûy môõ (Lipolysis). Sau ñoù GH seõ laøm giaûm söï haáp thu glucose vaø taêng söï huûy môõ. GH laøm taêng ñöôøng huyeát, taêng nhieàu gaây tieåu ñöôøng nhöng khoâng phaûi do thieáu insulin. 3. Coâng duïng cuûa Growth hormone : Duøng ñieàu trò cho treû em vaø ngöôøi lôùn trong tröôøng hôïp thieáu hutï GH. Cheá phaåm : Caùc loaïi coù hieäu löïc ñöôïc tinh chieát töø tuyeán yeân ngöôøi Crescormon chöùa trong loï coù 4 IU Acellacrin chöùa trong loï coù 2 IU hay 10 IU Ngaøy nay caùc GH sinh toång hôïp ñöôïc thay theá nhöõng cheá phaåm treân ñoù laø. Somatrem vaø protropin. Lieàu thöøông duøng cuûa Somatrem laø 0,1 mg/kg (0.2 IU/kg) tieâm baép thòt, duøng 3 laàn trong moät tuaàn. 4. Ñoäc tính vaø choáng chæ ñònh : Gaây cheát ngöôøi do nhieãm caùc virus höôùng thaàn kinh (Neurotropic virus) trong caùc cheá phaåm cuûa GH. Gaây taïo khaùng theå ôû 10 - 20 % beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò baèng GH tuyeán yeân. Khoâng neân duøng GH ôû beänh nhaân tieåu ñöôøng.
Thyroid – stimulating hormone (TSH – thyrotropin) - TSH laø moät hormone cuûa thuøy tröôùc tuyeán yeân coù taùc duïng ñieàu hoaø chöùc naêng tuyeán giaùp qu söï kích thích taïo thaønh thyroxine (T 4 ) 1. Caáu truùc : + TSH bao goànn 2 chuoãi peptides (α vaø β), moãi moät chuoãi peptide coù chöùa chuoãi beân carbohydrate ñöôïc phaân nhaùnh. + Coù khoaûng 70% tính töông ñoàng (homology) giöõa TSH - α subunits cuûa ngöôøi vaø boø vaø coù khoaûng 90% tíng töông ñoàng giöõa TSH - β subunit cuûa ngöôøi vaø boø. 2. Haáp thu vaø baøi tieát : + TSH ñöôïc tieâm baép – Hay döôùi da + Half – life = 1 giôø + Ñöôïc phaù huûy ôû thaän 3. Taùc duïng : + TSH gaây söï hoaït ñoäng cuûa Adenyl cylase trong teá baøo tuyeán giaùp. Laøm gia taêng söï taïo thaønh AMP voøng, gaây gia taêng söï baét iode vaø taêng söï taïo thaønh hormone tuyeán giaùp. + Taêng söï dinh döôõng teá baøo tuyeán giaùp, thieáu TSH teá baøo tuyeán giaùp seõ teo laïi vaø ngöôïc laïi. 4. Coâng duïng :
-5-
5
+ Duøng ñeå chaån ñoùn phaân bieät suy giaùp nguyeân phaùt vaø suy giaùp thöù phaùt, TRH kích thích söï taïo thaønh TSH. Duøng ñieàu trò : + Duøng TSH ñieàu trò carcinoma tuyeán giaùp di caên Ñieàu cheá : + Thyrotropin (thyropar) ñöôïc chieác xuaát töø tuyeán yeân boø + Duøng tieâm baép hay tieâm döôùi da + Moät lieàu 5 ñôn vò moãi ngaøy trong 3 – 7 ngaøy ñöôïc duøng keát hôïp vôùi I 131 ñeå caét boû (ablation) ung thö tuyeán giaùp.
Adrenocorti Cotropin ( corticotropin, ACTH) + ACTH laø moät hormone peptide ñöôïc taïo bôûi thuyø tröôùc tuyeán yeân, coù taùc duïng kích thích söï toång hôïp vaø phoùng thích cuûa hormone coû thöôïng thaän. + Duøng moät lieàu döôïc lyù ACTH seõ daãn ñeán laøm taêng söï taïo thaønh cortisol, androgens tuyeán thöôïng thaän vaø caùc mineralocorticoids + ACTH coù theå ñöôïc duøng ñeå ñeàu trò vaø ñeå ñaùnh giaù söï ñaùp öùng cuûa voõ thöôïng thaän. 1. Caáu truùc : + ACTH cuûa ngöôøi laø moät chuoãi polypeptide ñông chöùa 39 Amino acid. Phaàn N taän chöùa amino acid töø vò trí soá 1 - 24 raát caán thieát cho hoaït ñoäng sinh hoïc cuûa ACTH. + Nhöõng cheá phaåm cuûa ACTH laø daãn xuaát töø tuyeán yeân cuûa heo vaø noù chæ khaùc vôùi caáu truùc ACTH cuûa ngöôøi ôû phaàn acid amine khoâng quan troïng töø vò trí 25 – 39 . + ACTH 1-24 ngöôøi toång hôïp laø cosyntropin (cortrosyn) + Nhöõng acid amine taïi vò trí N taän töø 1-13 ñöôïc xaùc nhaän laø phaàn chung vôùi α melanocyte - stimulating hormone (α-MSH), trong tình traïng baøi tieát quaù nhieàu ACTH tuyeán yeân seõ gaây taêng saäm maùu ôû da (hypor hiperpigmentation) thöïc söï laø do hoaït ñoäng cuûa α-MSH beân trong ACTH. 2. Haáp thu, chuyeån hoaù vaø baøi tieát : + ACTH cuûa boø vaø ACTH toång hôïp ñöôïc haáp thu toát baèng ñöôøng tieâm baép, ACTH khoâng theå haáp thu baèng ñöôøng uoáng. Vì bò tieâu huûy bôûi caùc proteolysis ñöôøng tieâu hoaù. + Thôøi gian baùn huûy cuûa ACTH 1-39 vaø ACTH 1-24 nhoû hôn 20 phuùt + ACTH 1-39 ñöôïc bieán ñoåi thaønh moät chaát khoâng coù taùc duïng sinh hoïc nhöng coù caáu truùc töông töï nhö ACTH1-39 do coù theâm moät chuoãi phuï. ACTH ñöôïc baøi tieát ít vaøo nöôùc tieåu. 3. Taùc duïng : + ACTH kích thích voû thöôïng thaän taïo glucocorticoides, mineral. + Ocorticoids vaø androgens. ACTH laøm taêng söï hoaït ñoäng cuûa cholesterol esterase vaø cuõng kích thích söï phì ñaïi (hypertrophy) vaø söï taêng saûn (hyperplasia) cuûa tuyeán thöôïng thaän. 4. Coâng duïng : a. Duøng ñeå ñieàu trò : + Duøng ACTH baát tieän hôn laø duøng hormone voû thöôïng thaän ñeå ñieàu trò, vì ACTH kích thích baøi tieát khoâng nhöõng glucocorticoids maø coøn baøi tieát mineralocorticoids vaø androgens. -6-
6
b. Duøng ñeå chaån ñoaùn : + Duønglaøm test ñeå ñaùnh giaù tình traïng suy thöôïng thaän. c. Ñieàu cheá : + ACTH cuûa heo coù hieäu löïc trong caùc lo chöùa + 25, 40 vaø 80 ñôn vò /ml, duøng ngoaøi ñöôøng tieâu hoaù + Daïng cheá phaåm : Cosyntropin (cortrosyn), (synthetic human ACTH 1-24) thöôøng duøng loï 0,25 mg duøng tieâm baép hay tieâm tónh maïch. d. Ñoäc tính vaø choáng chæ ñònh : + Ñoäc tính cuûa ACTH cuõng töông töï cuaûa glucocorticoids. + Hay taïo khaùng theå + Gaây söng phuø taïi vò trí chích + Choáng chæ ñònh : Gioáng glucocorticoids haïn cheá toái thieåu duøng ACTH ôû phuï nöõ coù thai
Gonadotropins : FSH - LH A. FOLLICLE – SLIMULATING HORMONE : (FSH) + FSH laø moät glycoprotein hormone ñöôïc taïo bôûi thuøy tröôùc tuyeán yeân, cuøng vôùi LH, ñieàu hoaø chöùc naêng sinh duïc. FSH coù taùc duïng kích thích söï taêng tröôûng vaø phaùt trieån cuûa nang tröùng, töø tröùng nguyeân thuûy ñeán tröùng tröôûng thaønh. + Ngoaøi ra coøn coù taùc duïng dinh döôõng caùc teá baøo cuûa oáng sinh tinh, kích thích oáng sinh tinh phaùt trieån vaø saûn xuaát ra tinh truøng. + Coù 1 daïng thay ñoåi töï nhieân cuûa FSH coù taùc duïng trong ñieàu trò B. LUTEINIZING HORMONE (LH) : + LH cuõng laø moät hormone coù baûn chaát laø glycoprotein, ñöôïc taïo bôûi thuyø tröôùc tuyeán yeân. LH coù taùc duïng ñieàu hoaø chính trong quaù trình taïo caùc hormone sinh duïc. Khoâng coù moät cheá phaåm naøo cuûa LH coù taùc duïng trong laâm saøng hieän nay. + Human chorionic gonadotropin (HCG) coù caáu truùc gaàn gioáng LH, coù taùc duïng treân laâm saøng vaø coù theå thay theá LH trong caùc tröôøng hôïp thieáu huït gonadotropins + LH coù taùc duïng laøm taêng dinh döôõng vôùi caùc teá baøo Leydig cuûa tinh hoaøn, caùc teá baøo naøy saûn xuaát ra testosterone. Treân buoàng tröùng, LH coù taùc duïng kích thích lôùp teá baøo voû trong cuûa nang tröùng baøi tieát ra cestrogen, keát hôïp vôùi FSH gaây nang tröùng chín, laøm vôõ nang vaø gaây phoùng noaõn. Coù söï hieän dieän cuûa LH môùi coù ruïng tröùng vaø duy trì hoaøng theå sau khi tröùng phoùng ra ngoaøi. Hoaøng theå coù taùc duïng baøi tieát ra progesterone.
Prolactin + Prolactin laø 1glycoprotein hormone ñöôïc taïo bôûi thuøy tröôùc tuyeán yeân, prolactin chòu traùch nhieäm chính trong söï baøi tieát söõa. Noù coù taùc duïng dinh döôõng ñoái vôùi teá baøo baøi tieát söõa vaø kích thích nang tuyeán tieát ra söõa. + Prolactin chæ coù taùc duïng vôùi tuyeán vuù ñaõ ñöôïc chuaån bò bôûi estrogen vaø progesterone. Trong ñoù estrogen laøm cho oáng daãn söõa vaø nuùm vuù phaùt trieån, progesterone laøm cho phaùt trieån nang söõa (tieåu thuøy vuù to ra). Taùc duïng cuûa prolactin chuû yeáu xaûy ra sau khi laâm boàn. + Vuøng haï ñoái baøi tieát ra dopamine (prolactin inhibitnig hormone) öùc cheá tuyeán yeân khoâng baøi tieát ra prolactin, daãn ñeán öùc cheá söï baøi tieát söõa. -7-
7
+ Bromocriptine, moät chaát ñoàng vaän vôùi dopamin cuõng coù taùc duïng gioáng noù.
Hormone thuøy sau tuyeán yeân + Thuøy sau tuyeán yeân coù 2 hormone chính ñoù laø : vasopressin vaø oxytocin. Caáy truùc cuûa chuùng raát gioáng nhau. Söï baøi tieát cuûa hormone thuøy sau tuyeán yeân thì khoâng ñöôïc ñieàu hoaø bôûi caùc yeáu toá phoùng thích cuûa vuøng hypothalamus. Nhöng chuùng cuõng ñöôïc toång hôïp ôû vuøng haï ñoái vaø sau ñoù ñöôïc vaän chuyeån tôùi thuøy sau tuyeán yeân, ôû ñaây chuùng ñöôïc phoùng thích vaøo heä tuaàn hoaøn.
Oxytocin
Oxytocin laø 1 peptide ñöôïc baøi tieát bôû thuøy sau tuyeán yeân coù taùc duïng toáng söõa ra ngoaøi ôû ngöôøi ñaøn baø cho con buù, noù coù taùc duïng laøm co cô bieåu moâ cuûa nang tuyeán vuù. Ngoaøi ra oxytocin coøn coù taùc duïng co cô töû cung. 1. Caáu truùc vaø döôïc ñoäng hoïc : + Oxytocin laø moät peptide goàm 9 acid amine S
S
1 cys
6 cys
9
+ Oxytocin luoân luoân haáp thuï baèng ñöôøng tieâm tónh maïch khi duøng ñeå kích thích söï laâm boàn. + Khi uoáng seõ bò maát taùc duïng do bò phaù huûy ôû daï daøy vaø ruoät. Oxytocin thì khoâng gaén vôùi proteine plasma vaø ñöôïc chuyeån hoaù bôûi thaän vaø gan, half - life cuûa noù = 5 phuùt. 2.. Taùc duïng : + Oxytocin laøm thay ñoåi doøng ñieän ion ôû maøng teá baøo cuûa caùc teá baøo cô trôn töû cung ñeå gaây co cô. + Söï nhaïy caûm cuûa cô töû cung seõ gia taêng trong kyø thai ngheùn. Söï co cô töû cung ñöôïc gaây ra bôûi oxytocin coù theå bò öùc cheá bôûi caùc chaát ñoàng vaän vôùi β-adrenoceptor, magnesium sulfate hay chaát gaây meâ 3. Coâng duïng : a. Duøng ñieàu trò : trong caùc tröôøng hôïp + Gaây chuyeån daï vaø taêng cöôøng quaù trình laâm boàn ôû phuï nöõ coù nguy cô saûn giaät daïng trung bình caùc tröôøng hôïp ñôø töû cung (uterine inertia) vaø saåy thai khoâng hoaøn toaøn (incomplete abortion). + Xuaát huyeát töû cung sau khi ssanh cuõng coù theå duøng oxytocin. b. Cheá phaåm vaø lieàu löôïng : + Cheá phaåm duøng ngoaøi ñöôøng tieâu hoaù. - Pitocin, Syntocinon : + Loï tieâm 2 ml coù 2 ñôn vò + loï tieâm 10 ml coù 10 ñôn vò trong 1 ml. + Cheá phaåm duøng daïng xòt muõi (nasal spray) : laø syntocinon.
-8-
8
+ Oxytocin loaïi tieâm tónh maïch coù theå duøng bôm truyeàn dòch cuøng vôùi maùy theo doõi thai nhi thích hôïp + Duøng gaây chuyeån daï sanh, vôùi toác ñoä truyeàn khôûi ñaàu 5-8 gioït trong moät phuùt sau ñoù taêng töø töø leân. Dung dòch naøy pha vôùi noàng ñoä 5 ñôn vò trong 500 ml dung dsòch glucose 5% + Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp xuaát huyeát töû cung sau sanh : 10-40 ñôn vò cho vaøo 1 lít dextro 5% ñeå truyeàn dòch. Toác ñoä truyeàn ñöôïc chuaån ñoä ñeå ñieàu khieån tình traïng maát tröông löïc cuûa töû cung. c. Ñoäc tính vaø choáng chæ ñònh : + Phaûn öùng phuï ñöôïc ghi nhaän khi duøng oxytocin laø gaây töû vong cho meï vaø thai nhi. Nguyeân nhaân laø do cao huyeát aùp, voû töû cung nhieãm ñoäc vaø öù nöôùc (water intoxication).Tình traïng giaûm fibrinogen huyeát (afibrinogenemia) cuõng ñöôïc ghi nhaän 4. Choáng chæ ñònh : + Nhöõng tình traïng nguy caáp cuûa thai nhi (fetal – distress) nhö treû ñeû non, thai nhi baát bình thöôøng, söï maát caân xöùng ñaàu chaäu (cephalopelvic disproportion) vaø caùc tình traïng doïa vôõ töû cung + Caùc yeáu toá gioáng giao caûm khoâng neân duøng chung vôùi oxytocin.
Vasopressin (antidiuretic hormone, ADH) Vasopressin laø moät hormone peptide ñöôïc phoùng thích bôûi thuyø sau tuyeán yeân 1. Caáu truùc vaø döôïc ñoäng hoïc + Vasopressin laø 1 peptide chöùa 9 acid amine, caáu truùc raát gioáng oxytocin. Chuùng chæ khaùc nhau thaønh phaàn acid amine, taïi vò trí soá 8, vasopressin cuûa ngöôøi laø arginine coønm phaàn lôùn caùc loaøi coù vuù khaùc tröø heo vaø caùc loaøi lieân quan, vasopressin cuûa chuùng chöùa lysine taïi vò trí soá 8. + Vasopressin phaûi ñöôïc haáp thuï baèng ñöôøng, tieâm baép, tieâm tónh maïch hay theo ñöôøng hít vaøo (inhalational routes). + Half-life cuûa ADH = 20 phuùt, chuùng ñöôïc chuyeån hoaù ôû gan vaø thaän qua con ñöôøng maát caàu disulfide vaø taùch chuoãi peptide. Moät löôïng nhoû cuûa vasopressin ñöôïc baøi tieát vaøo nöôùc tieåu 2. Taùc duïng : + Taùc duïng khaùng lôïi nieäu cuûa vasopressin qua hoaït ñoäng trung gian cuûa AMP voøng ôû teá baøo oáng thaän goùp, daãn ñeán gia taêng tính thaám vaø taêng söï taùi haáp thuï nöôùc ôû oáng thaän goùp + Vasopressin laø moät yeáu toá co maïch cuûa caùc maïch taïng (splanchnic vessels), ngoaøi ra noù coøn coù theå gaây co ñoäng maïch vaønh vaø keát quaû laøm suy giaûm cô tim. 3. Coâng duïng : Vasopressin duøng ñeå ñieàu trò ñaùi thaùo nhaït (diabetes insipidus) raát toát a. Ñieàu trò vaø lieàu duøng : Daïng thuûy dòch (Aqueous vasopressin) : Vasopressin daïng naøy laø :Pitressin synthetic laø moät daïng ñieàu cheá coù taùc duïng ngaén duøng ñeå tieâm baép, tieâm döôùi da, tieâm tónh maïch. Lieàu duøng 5-10 ñôn vò tieâm döôùi da hay tieâm baép moãi 3 - 6 giôø, duøng cho beänh ñaùi thaùo nhaït thoaùng qua .(Transient diabetes insipidus) Duøng 0,1 - 0,5 ñôn vò/ phuùt tieâm tónh maïch cho xuaát huyeát ñöôøng tieâu hoaù -9-
9
Vasopressin tannate trong daàu : Vasopressin (Pitressin) tannate trong daàu laø moät daïng taùc duïng keùo daøi duøng tieâm baép. Lieàu = 2,5 -5 ñôn vò moãi 24 - 72 giôø Lysine vasopressin : Lypressin (Diapid) laø moät daïng xòt muõi coù taùc duïng ngaén (short acting nasal spray). Lieàu duøng 10 – 20 ñôn vò xòt saâu vaøo 1 hay caû 2 loã muõi moãi 4 – 6 giôø Desmopressin acetate : b. Ñoäc tính vaø choáng chæ ñònh : Gaây ñau ñaàu, oùi, chöùng co cöùng buïng vaø caùc phaûn öùng dò öùng. Lieàu cao coù theå gaây giaûm Natri maùu. Vasopressin duøng xoâng muõi khoâng coù taùc duïng khi bò ngheït muõi.
- 10 -
10
